M.A-Hindi-Sem-I-Paper-No.-VII-Ancient-and-Medieval-Poetry-munotes

Page 1

1FkeÀeF& -1
yeermeueosJe jemees
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
1.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
1.1 ÒemleeJevee
1.2 Meer1.3 yeermeue osJe jemees keÀer keÀLeeJemleg
1.4 yeermeue osJe jemees keÀer Yee1.5 meejebMe
1.6 JewkeÀefuHekeÀ ÒeMve
1.7 ueIegÊejer³e ÒeMve
1.8 yeesOe ÒeMve
1.9 meboYe& ûebLe
1.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& keÀe cetue GodosM³e yeermeueosJe kesÀ j®evee keÀeue, keÀLeeJemlet Deewj GmekeÀer YeeDeeefo mes íe$eeW keÀes DeJeiele keÀjevee nw~ Fme FkeÀeF& kesÀ Debleie&le vejHeefle veeun odJeeje jef®ele
yeermeueosJe jemees keÀe DeO³e³eve efkeÀ³ee peeSiee~ FmeceW Fme ûevLe keÀer ÒeeceeefCekeÀlee, FmekesÀ j®eveekeÀeue,
FmekeÀer keÀLeeJemlet Deewj Yee1.1 Òeml eeJevee
yeermeueosJe jemees efnvoer meeefnl³e keÀer meJe&Lee Òee®eerve j®evee kesÀ ªHe ceW nceejs meeceves Òemlegle
nw, FmekesÀ j®eveekeÀej vejHeefle veeun nw FmekeÀe j®eveekeÀeue meb, 1400 efJe. kesÀ Deeme Heeme ceevee
peelee nw~ ³en 100 He=<þeW keÀe ûe bLe nw~ efpemeces ueieYeie 12 Jenw ³en JeCe&ve Jeerjieerle ªHe ceW nQ~
1.2 MeeryeermeueosJe jemees ieerle ÒeyebOe kesÀ ªHe ceW efueefKele vejHeefle veeun keÀer Òeefmeo dOe j®evee nw~
FmekesÀ j®eveekeÀeue kesÀ mecyevOe ceW efJeodJeeveeW ceW kegÀí celeYeso nw~ veeiejer Òe®eeefjCeer meYee odJeeje
ÒekeÀeefMele Fme j®evee kesÀ efvecveefueefKele Heo kesÀ DeeOeej Hej FmekeÀe mece³e mebJele d1212 ceevee ie³ee nw~munotes.in

Page 2

2yeejn mew yenes ÊejneB cePeeefj pesþ yeoer veJeceer yegOeJeeefj~
veeun jmee³eve DeejcYeF meejoe letþer ye´ncekegÀceeefj~~
Jewmes FmekeÀe efvecee&Ce keÀeue mebJele 1073 mes 1377 lekeÀ HewÀuee efoKeeF& oslee nw~ Ssmee
ueielee nw efkeÀ Fme j®evee keÀes Òee®eervelece Òecee efCele keÀjves keÀernesæ[ ceW ieerle ÒeyebOe kesÀ iee³ekeÀeW veW Fmes
i³eejnJeeR Meleeyoer kesÀ leermejs ®ejCe lekeÀ Hengb®ee efo³ee nw~ Fme mecyevOe ceW Þeer Debiej®ebo veenìe keÀe
ceevevee nw efkeÀ `yeermeueosJe jemees keÀer Yeenw~ efpeve efJeodJeeveeW ves i³eejnJeeR mes me$enJeeR Meleeyoer lekeÀ keÀer jepemLeeveer Yeenw Jes Yeer Fme yeele keÀes mJeerkeÀej keÀjWies~ Fme ûevLe ceW Òee®eerve Yeeyejeyej nw~' FmeefueS Fefleneme keÀer ¢ef<ì mes Fme j®evee keÀe keÀesF& cenÊJe veneR nw, ke̳eeWefkeÀ FmeceW
SsefleneefmekeÀ IeìveeSB peveÞegefle kesÀ DeeOeej Hej oer ngF& peeve Heæ[leer nQ~ meeefnefl³ekeÀ cenÊJe kesÀ mecyevOe
ceWYeer Flevee ner keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ FmeceW kegÀí GHecee Deewj GlÒes#eeSb Ssmeer efceue peeleer nQ efpevekesÀ
keÀejCe FmeceW keÀeJ³e keÀer PeuekeÀ efceue peeleer nw~ Dee®ee³eeW& keÀer ¢ef<ì mes ³en MegodOe Jeelee& cee$e nw~ Fme
ÒekeÀej kesÀ Deueie -Deueie efJe®eej Fme ûevLe kesÀ j®eveekeÀeue kesÀ mecyevOe ceW efJeodJeeveeW ves ÒekeÀì efkeÀ Snw~
Fme ûevLe kesÀ j®eveekeÀeue kesÀmecyevOe ceW pees mebosn ÒekeÀì ngS nQ GvnW kegÀí efyevogDeeW kesÀ ªHe
ceW osKe mekeÀles nQ~
1.jepee Yeespe keÀer Heg$eer ke Àe osneble yeermeueosJe kesÀ mece³e mes ueieYeie meew JeyeermeueosJe kesÀ meeLe GmekeÀe efJeJeen DemebYeJe nw~ keÀesF& Yeer mecekeÀeueerve j®eef³elee Fme ÒekeÀej
Fefleneme kesÀ efJe©odOe veneR efueKe mekeÀlee~
2.yeermeueosJe Del³eble Heje¬eÀceer ³ees ×eLes GvneWves keÀF& yeej cegmeueceeveeW keÀes veekeÀeW ®eves ®eyeJeeS Les~
GvneWves efouueer Deewj PeeBmeer Hej DeefOekeÀej Yeer keÀj efue³ee Lee~ pees GvekeÀer Jeerjlee keÀe ner
Heefj®ee³ekeÀ nw~ yeermeueosJe jemees ceW Fve IeìveeDeeW ke Àe ef®e$eCe veneR efceuelee pees efkeÀ nesvee ner
®eeefnS~
3.yeermeueosJe pewmee ³egodOe efÒe³e J³eeqkeÌle pees DeHeves jep³e keÀer meercee yeæ{eves kesÀ efueS Òe³eeme keÀjlee
jne nes Jen iegceveece keÀer efmLeefle ceW yeejn Je[e@. jecekegÀceej Jecee& ves yeermeueosJe keÀe jepeceleer mes efJeJeen efmeodOe keÀjves kesÀ efueS yeermeueosJe
keÀe mece³e mebJele 1058 efmeodOe keÀj efo³ee~ FmekesÀ efueS GvneWves kegÀí SsefleneefmekeÀ IeìveeDeeW keÀes
DeeOeej yeve e³ee~ efpemekesÀ DeeOeej Hej GvekeÀe keÀnvee nw efkeÀ pewHeeue mebJele 1001 ceW cenceto mes Hegve:
Hejeefpele ngDee Deewj Gmeves DeelceIeele keÀj efue³ee~ GmekeÀe Heg$e DevebieHeeue Depecesj kesÀ ®eewneve jepee
yeermeueosJe kesÀ vesle=lJe ceW cegmeueceevee W kesÀ efJe©odOe ueæ[e~ Dele: yeermeueosJe keÀe mece³e mebJele 1001 mes
mebJele 1058 nw~ [e@. Jecee& kesÀ Devegmeej jepee Yeespe mebJele 1075 ceW jep³eemeerve ngS Deewj ueieYei e
40 JeFme ûevLe kesÀ mecyevOe ceW [e@. npeejer Òe meeo odefJeJesoer keÀe keÀnvee nw efkeÀ ` keÀefJe ves
Deeflejbefpele keÀuHevee mes keÀece efue³ee nw~ yeermeueosJe Del³eble ÒeYeeJeMeeueer jepee Lee, Jen mJe³eb mebmke=Àle
keÀe keÀefJe Yeer Lee~ Gmeves DeHevee nj kesÀefue veeìkeÀ efMeuee HeìdìeW Hej KegoJee ³ee Lee~ GmekesÀ jepe keÀefJe
meesceosJe ves `ueefuele efJeûenjepe' efueKee Lee~ yeermeueosJe jemees ceW yeermeueosJe keÀer Jeerjlee keÀe DeeYeeme
veneR efceuelee. Fme yeele keÀe Yeer ÒeceeCe veneR efkeÀ Gmeves Gæ[ermee keÀes peerlee Lee~ ûevLe ceW yeej -yeej keÀnemunotes.in

Page 3

3ie³ee nw efkeÀ jemees keÀe efvecee&Ce iee³eve kesÀ efueS ngDee nw, Hej jepeHetleeW kesÀ iee³ekeÀ efJeodJeeveeW keÀe keÀnvee nw
efkeÀ yeermeueosJe jemees ³eneB keÀYeer Yeer veneR ie³ee nw~ ³en lees efveefM®ele nw efkeÀ yeermeueosJe jemees keÀe
yeermeueosJe vejHeefle veeun keÀe me cemeeceef³ekeÀ veneR nw~ jepeHeg leeves ceW Jele&ceevekeÀeefuekeÀ ef¬eÀ³eeDeeW keÀe
Òe³eesie yeej -yeej osKee ie³ee nw~ Dele: yeermeueosJe jemees keÀe j®eveekeÀeue mebJele 1545 mes mebJele
1660 nw~ '
Fme ÒekeÀej nce osKeles nQ efkeÀ yeermeueosJe jemees kesÀ j®eveekeÀeue keÀes ueskeÀj efJeodJeeveeW ceW
celewke̳elee veneR nw~ meyekesÀ DeHeves -DeHeves leke&À nQ uesefkeÀve keÀLee ueieYeie meyekeÀer SkeÀ ner nw~ vee³ekeÀ
Deewj veeef³ekeÀe meyekesÀ jepee yeermeueosJe Deewj jeveer jepeceleer ner nQ~ neB, jepeceleer kesÀ efHelee jepee Yeespe
kesÀ mecyevOe ceWkegÀí efJeodJeeve Deueie cele DeJeM³e jKeles nQ Deewj Deueie -Deueie jepee Yeespe nesves kesÀ
oeJes keÀjles nQ~
1.3 yeermeueosJe jemees keÀer keÀLeeJemleg
Fme ûevLe keÀer Ieì veeDeeW kesÀ Devegmeej -pewmeuecesj kesÀ Yeespejepe keÀer jepekegÀceejer jepeceleer
keÀe efJeJeen Depecesj kesÀ jepee yeermeueosJe mes ngDee~ jepee Yeespe yengle ner mebHevve Les FmeefueS efJeJeen kesÀ
mece³e ceW ons]pe kesÀ ªHe ceW yeermeueosJe keÀes yen gle meejer mebHeefle Deewj kegÀí jep³e Yeer ÒeeHle ngDee~ efpemeceW
meHeeueo#e osMe, meebYej mej, veeiej ®eeue, efyeíeue, leeW[e, leLee ìeWkeÀ Deewj yetBoer meefnle kegÀ[eue
osMe, ceb[esJej, meesjþ, iegpejele SJeb ef®e Êeesæ[ ÒecegKe Les~ ons]pe kesÀ ªHe ce WÒ e e H l eF l e v e e rm e c H e e f l ev e s
yeermeueosJe kesÀ ceve ceW kegÀí DenbkeÀej Yej efo³ee~ memegjeue Deeves kesÀ yeeo SkeÀ efove DeeHemeer Jeelee&ueeHe ceW
yeermeueosJe ves DeHeveer Helveer jepeceleer mes keÀne efkeÀ cesjs meceeve OeveJeeve keÀesF& otmeje jepee veneR nw~
jepeceleer yengle yeelegveer Deewj ®elegj ceefnuee Leer~ Gmes mecePeles osj veneR ueieer efkeÀ GmekesÀ Heefle keÀe
DenbkeÀej yeæ{ jne nw~ FmeefueS Gmeves DeHeves Heefle keÀer Fve yeeleeW keÀe efJejesOe keÀjles ngS keÀne efkeÀ `Ssmes
DenbkeÀej ke Àer keÀesF& DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~ Fme ogefve³ee ceW SkeÀ mes yeæ{ keÀj SkeÀ Deceerj Deewj yeueJeeve
jepee nQ~ SkeÀ lees Gæ[ermee keÀe ner jepee nw~ peneB DeeHekesÀ ³eneB meebYej Peerue mes vecekeÀ efvekeÀeuelee nw
JeneB GmekesÀ ³eneB keÀer KeeveeW mes n erjs efvekeÀueles nQ~'
yeermeueosJe keÀes jeveer keÀe ³en efJejesOe De®íe veneR ueiee~ Gmeves jepeceleer mes ³en ÒeMve efkeÀ³ee
efkeÀ `peye legce pewmeuecesj keÀer jnves Jeeueer nes lees legcnW Gæ[ermee kesÀ yeejs ceW Deewj JeneB kesÀ jepee kesÀ yeejs ce W
kewÀmes Helee nw~' Fme ÒeMve keÀe GÊej osles ngS Gmeves keÀne efkeÀ `HetJe&pevce ceW cew nefjCeer Leer Deewj Gæ[ermee
kesÀ pebieueeW ceW jnleer Leer~ Gme pevce ceW peeveJej kegÀue ceW jnkeÀj Yeer ceQ SkeÀeoMeer keÀe Je´le efvepe&ue
keÀjleer Leer~ SkeÀ ef ove SkeÀ efMekeÀejer ves cegPes yeeCe ceeje efo³ee~ ceQ Hetjer lejn Iee³eue nes ieF&~ uesefkeÀve, ceQ
efkeÀmeer HeefJe$e mLeeve Hej DeHeves ÒeeCe l³eeievee ®eenleer Leer FmeefueS JeneB mes Yeeieves ueieer Deewj mee#eele
peievveeLe peer kesÀ odJeej Hej peek eÀj DeHeves ÒeeCe l³eeie efoS~ cesjer YeeqkeÌle mes ÒeYeeefJele mJe³eb peievveeLe
peer cesjs meccegKe GHeefmLele ngS Deewj cegPemes Jejoeve ceeBieves keÀes keÀns~ leye cejles -cejles ceQves Gvemes ³en
Jejoeve ceeBiee efkeÀ ³eefo DeeHe Òemevve nQ lees cegPes HetJe& osMe ceW Deieuee pevc e cele oerefpe³es~ HetJe& osMe kesÀ
ueesie kegÀue#eCe nesles nQ Deewj De®íer JemlegDeeW keÀe Yeesie veneR keÀjles yeefukeÀ DeYe#³e Keeles nQ~ FmeefueS
cesje pevce HeefM®ece ceW nes ke̳eeWefkeÀ JeneB iJeeefue³ej ceW ®eeleg³e& l eLee pewmeuecesj ceW ªHeJeleer jceefCe³eeB Deewj
Depecesj ceW megvoj Heg©

Page 4

4³en megvekeÀj yeermeueosJe ¬eÀesefOele nes ie³ee Deewj Gmeves keÀne efkeÀ legceves cesje Yeer DeHeceeve
efkeÀ³ee nw FmeefueS ceQ legcemes yeejn JepeeTBiee Deewj Òe³eeme keÀ©Biee efkeÀ cesjs osMe ceW nerjs keÀer Keeve nes peeS~ ³en yeele megvekeÀj jeveer yengle
ogKeer ngF& Deewj jepee keÀes jeskeÀves kesÀ yengle meejs Òe³eeme efkeÀS uesefkeÀve ye ermeueosJe DeHeveer efpeodo Hej Deæ[s
jns~ jepee kesÀ Iej kesÀ Dev³e meom³eeW veW Yeer GvnW mecePeeves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee uesefkeÀve Jes ceeveves keÀes
lew³eej veneR ngS~ Deble ceW jeveer jepeceleer GvekesÀ meeLe peeves keÀes Yeer lew³eej LeeR efpememes Jen efJejn Jesovee
Deewj mebleevenervelee mes ye®e mekeWÀ~ yeermeueosJe Hej efkeÀmeer kesÀ mecePeeves -yegPeeves keÀe keÀesF& ÒeYeeJe veneR
Heæ[e FmeefueS DekesÀues Jes Gæ[ermee keÀer nerjs Jeeueer KeeveeW keÀes osKeves kesÀ efueS efvekeÀue Heæ[s~ keÀLee k esÀ
Devegmeej Jes ®euekeÀj kegÀí cenerveeW ceW Gæ[ermee peeles nQ Deewj efyevee DeHevee Demeueer Heefj®e³e efoS ner JeneB
kesÀ jepee keÀer mesJee ceW ueie peeles nQ~ FOej yeejn Jejnleer nw~ jepee kesÀ ®eues peeves kegÀí efoveeW yeeo Jen DeHeves cee³ekesÀ Yeer ®eueer peeleer nw uesefkeÀve Heefle mes
otj nesves keÀer Heeræ[e JeneB Yeer yeveer ner jnleer nw~ Fme yeer®e SkeÀ kegÀìveer Deewjle DeekeÀj efJejn ceW leæ[Heleer
jeveer kesÀ efJe®eejeW keÀes yeoueves keÀe Òe³eeme Yeer keÀjleer nw Deewj GmekesÀ efueS otmeje efÒe³e Keespe osves lekeÀ
keÀe ueeue®e osleer nw~ uesefkeÀve jeveer DeHeves Heefle kesÀ Òeefle efJeMJeeme peleeles ngS Gmes ceej Yeieeleer nw~ Heefle
keÀer DevegHeefmLeefle keÀer Heeræ[e keÀ es menles ngS Jen Fleveer ogKeer nes peeleer nw efkeÀ YeieJeeve keÀes Gueenvee lekeÀ
osleer nw efkeÀ `cegPes m$eer keÀe pevce ke̳eeW efo³ee ceQ Dev³e peerJe -pebleg nesleer leye Yeer megKe mes jnleer~' GmekesÀ
yeeo Jen DeHeves Hegjesefnle keÀes Gæ[ermee Ye speleer nw~ Hegjesefnle JeneB peekeÀj osKelee nw efkeÀ JeneB iee³e nue
®eueeleer nw, Hej yewue mes keÀece veneR efue³ee peelee~ ueesie ceeæ[ Heerles nQ uesefkeÀve ®eeJeue ye®eeles nQ~ JeneB
efyevee ueìkeÀve kesÀ Iebìs yepeles nQ~ Fve meyekeÀes osKeles ngS Hegjesefnle peye yeermeueosJe mes efceuelee nw Deewj
GvekeÀes jepeceleer keÀer efJejn oMee kesÀ mecyevOe ceW yeleelee nw lees Jen Gæ[ermee kesÀ jepee mes JeeHe mepeeves
keÀer Devegceefle ceebieles nQ~ JeneB kesÀ jepee keÀes peye Helee ®euelee nw efkeÀ ³en Deeoceer keÀesF& meeceev³e veneR
yeefukeÀ Depecesj keÀe ®eewneve MeemekeÀ yeermeueosJe nw lees Jen Gmes yengle meejer Oeve -mebHeefle oskeÀj efJeoe
keÀjlee nw~ Fme ÒekeÀej yeejn JeDeeves yeeo jeveer odJeeje GHeeuecYeeW keÀe meneje ueskeÀj jepee keÀes efOekeÌkeÀejves keÀekeÀe³e& Yeer efkeÀ³ee peelee
nw~ jeveer DeHeves Heefle keÀes ie=nmLe peerJeve kesÀ mecyevOe ceW kegÀí -kegÀí yeg ×gyeleeles ngS keÀnleer nw -mJeeceer
Ieer efJeC eefpe³eG veF peerefle³eG lesue -`ns mJeeceer! legceves J³eeHeej lees Ieer keÀe pe©j efkeÀ³ee efkeÀvleg peercee
(Kee³ee) lesue ner~ Fleveer megvoj m$eer mes efJeJeen lees efkeÀ³ee efkeÀvleg GmekesÀ GHeYeesie keÀjves keÀe meewYeei³e
legcnW veneR efceue meke Àe~'
j®evee keÀe Deble megKeelcekeÀ neslee nw Deewj ³eneB meyekesÀ peerJeve ceW megKe keÀer keÀuHevee kesÀ meeLe
keÀLee keÀe Deble neslee nw:
jeCeer jepee mebT efceueer
efleefce SCe mebmeej efceefuep³ees meng keÀesF~
`efpeme ÒekeÀej jepee yeermeueosJe DeHeveer jeveer jepeceleer mes efceues Gmeer ÒekeÀej mebmeej kesÀ meye
ueesie DeHeveeW mes efceueW Deewj meeLe jnles ngS megKe keÀe peerJeve J³eleerle keÀjW~' cetuele: yeermeueosJe jemees
SkeÀ ueeskeÀieerle nw efpemeceW ueeskeÀ keÀu³eeCe keÀer keÀecevee k esÀ meeLe ueieYeie meyekeÀe Deble neslee nw~
Jewmes lees Fme j®evee ceW Þe=bieej kesÀ meb³eesie Deewj efJe³eesie jmeeW kesÀ DeefleefjkeÌle ³eneB keÀesF& otmeje
jme veneR efceuelee efHeÀj Yeer Oeerjsvê Jecee& kesÀ MeyoeW ceW ’ mJemLe ieen&mL³e peerJeve keÀ er Fleveer JeemleefJekeÀ,
mejme Deewj meHeÀue j®evee DeHeves meeefnl³e ceW otmejer veneR efoKeeF& Heæ[leer nw~ veeef³ekeÀe ves DeveskeÀ mLeueeWmunotes.in

Page 5

5Hej Heefle keÀes `cetjKe veen' Deewj `efveiegCee veen' keÀne nw -efkeÀvleg Fve mebyeesOeveeW kesÀ Heerís pees
Deelceer³elee keÀer ÒesjCee nw, pees menpe Òesce keÀe Deeûen nw, Jener lees FvekeÀer efJeMeskeÀer leepeieer Deewj YeeJeeW keÀer leerJe´lee ceW yeermeueosJe jemees mevosMe jemekeÀ mes keÀneR DeefOekeÀ ueeskeÀ peerJeve
kesÀ jbie ce W jbiee ngDee nw~ Fmemes ³en mHe<ì nes peelee nw efkeÀ efnvoer meeefnl³e kesÀ DeY³ego³e keÀeue ceW
ueeskeÀ -peerJeve keÀe mHeMe& DeefOekeÀ ienjeF& kesÀ meeLe nesves ueiee Lee~ Fme ûevLe Hej Yeer ueeskeÀleÊJe keÀe
ÒeYeeJe yengle ienje efoKeeF& oslee nw~
1.4 yeermeueosJe jemees keÀer YeeyeermeueosJe jemees keÀer YeeFmekeÀer YeeYeekeÀer DeefOekeÀebMe j®evee³eW ef[bieue Deewj efHebieue ceW efueKeer ieF& nQ FmeefueS ³en j®evee 13 JeeR meoer keÀer ner
ueieleer nw~ Fme mecyevOe ceW nce Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue kesÀ efJe®eejeW keÀes osKe mekeÀles nQ -`YeeHejer#ee keÀjkesÀ osKeles nQ lees Jen meeefnefl³ekeÀ veneR, jepemLeeveer nw~ Fme ûevLe mes SkeÀ yeele keÀe DeeYee me
efceuelee nw~ Jen, ³en efkeÀ efMue<ì YeeJ³eJenej neslee Lee~ meeefnl³e keÀer meeceev³e Yeejemees ceW yeer®e -yeer®e ceW yejeyej Fme meeefnefl³ekeÀ Yeenw~'Fmeer ÒekeÀej [e@. jecekegÀceej Jecee& veW Yeer yeermeueosJe jemees keÀer YeemHe<ì keÀjles ngS efueKee nw efkeÀ -`yeermeueosJe jemees keÀe J³eekeÀjCe DeHeYe´bMe kesÀ efve³eceeW keÀe Heeueve keÀj
jne nw~ keÀejkeÀ, ef¬eÀ³eeDeeW Deewj meb%eeDeeW kesÀ ªHe DeHeYe´bMe YeeFme jemees keÀes DeHeYe´bMe YeeveneR nesveer ®eeefnS~' Yeepeg[leer ngF& osKeer pee mekeÀleer nw~
keÀeJ³e meewvo³e& : Jemlegle: yeermeueosJe jemeeW ceW efJejn Jesovee De efOekeÀ ef®eef$ele ngF& nw~ FmeceW kegÀue ®eej
Keb[ nw Deewj meJee meew íbo nQ~ FmekesÀ ÒeLece Keb[ ceW Depecesj kesÀ efJeûen jepe ®elegLe& GHeveece yeermeueosJe
keÀe Hejceej JebMepe jepeYeespe keÀer keÀv³ee jepeceleer mes efJeJeen keÀe JeCe&ve nw~ odefJel eer³e Keb[ ceW jepeceleer
kesÀ J³ebi³e Hej jepee keÀe Gæ[ermee ÒeJeeme nw~ le=leer³e Keb[ ceW jepeceleer keÀe efJejn JeCe&ve leLee yeejn JekesÀ Deveblej jepee keÀe JeeHe meDeevee GefuueefKele nw~ ®elegLe& Keb[ ceW jepeceleer keÀe cee³ekesÀ ®eues peeve e
leLee yeermeueosJe keÀe Gmes Depecesj JeeHeme ues Deeves keÀe JeCe&ve nw~
³en meejer keÀLee ueefuele cegkeÌlekeÀeW ceW keÀner ieF& nw~ ³eefo Fme keÀneveer keÀes nìe efo³ee pee³e lees
Fme Òesce keÀeJ³e kesÀ cegkeÌlekeÀeW keÀer SkeÀ met$elee ceW keÀesF& Deblej veneR Deelee~ mevosMe jemekeÀ keÀer ner lejn
yeermeueosJe jemees Yeer cegK³ele: efJejn keÀeJ³e ner nw~ Deblej kesÀJeue Flevee nw efkeÀ yeermeueosJe jemees kesÀ
DeejcYe ceW efJeJeen kesÀ ieerle nQ meeLe ner yeermeueosJe kesÀ HejosMe peeves keÀe Òemeb ie JeefCe&le nw~ Mesmeeceev³e ªHe mes ueieYeie SkeÀ mes nQ~ ³en ûevLe efJejn kesÀ mJeeYeeefJekeÀ ef®e$e meb³eesie Deewj efJeÒeuebYe
Þe=bieej keÀer meHeÀue GodYeeJevee Deewj meeLe ner Òeke=Àefle kesÀ ªHe ef®e$eCe mes HeefjHetCe& nw~ Fme ûevLe keÀ er
meyemes yeæ[er efJeMesFefleJe=ÊeelcekeÀlee veneR nw~ jepeceefle keÀe ®eefj$e yeæ[e ner mepeerJe leLee efJeue#eCe yeve Heæ[e nw~ [e@.munotes.in

Page 6

6efMeJekegÀceej Mecee& kesÀ Meyoe W ceW `ceO³e ³egie kesÀ mecet®es efnvoer meeefnl³e ceW peyeeve keÀer Fleveer les]pe Deewj ceve
keÀer Fleveer Kejer veeef³ekeÀe veneR efoKe Heæ[leer~'
Fme ÒekeÀej ³en keÀnvee Gef®ele nesiee efkeÀ vejHeefle veeun odJeeje jef®ele yeermeueosJe jemees keÀer
j®eveekeÀeue kesÀ mecyevOe ceW efJeodJe eveeW ceW celeYeso Yeues ner nes GmekeÀer keÀLee keÀer jes®ekeÀlee Deewj GmekesÀ
cenÊJe keÀes ueieYeie meYeer ueesie mJeerkeÀej keÀjles nQ~ megKeo ie=nmLe peerJeve keÀe mevosMe osves Jeeuee ³en
ûevLe DeHeveer jes®ekeÀ keÀLee kesÀ keÀejCe meowJe ³eeo efkeÀ³ee peelee jnsiee~ efveefM®ele ner ³es jemees ûebLe efnvoer
meeefnl³e kesÀ efueS veeRJe kesÀ HelLej keÀns pee mekeÀles nQ~
1.5 meejebMe
Òee®eerve keÀeue kesÀJeerjieerle ªHe ceW GHeueyOe yeermeueosJe jemees keÀe efJe mle=le DeO³e³eve Fme
FkeÀeF& ceW nceves efkeÀ³ee~ Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes efJeÐeeLeea yeermeueosJe jemees kesÀ Fefleneme, GmekeÀer
keÀLeeJemleg Deewj Yee1.6 JewkeÀefuHekeÀ ÒeMve
1) [e@. jecekegÀceej Jecee& kesÀ Devegmeej yeermeueosJe jemees keÀe j®evee keÀeue ke̳ee nw?
keÀ) meb 958 Ke) meb 1058 ie) meb 1158 Ie) meb 1258
2) yeermeueosJe jemees keÀer keÀLee kegÀue efkeÀleves KeC[eW ceW efJeYekeÌle nw?
keÀ) 8 Ke) 6 ie) 4 Ie) 2
1.7 ueIegÊejer³e ÒeMve
1) jepeceleer kesÀ efHelee peer keÀneB kesÀ jepee Les?
2) Helveer mes veejepe yeermeueosJe yeejn Je3) jepeceleer kesÀ Devegmeej Gæ[ermee keÀer PeerueeW mes ke̳ee efvekeÀuelee nw?
4) yeermeueosJe jemees ceW kegÀue efkeÀleves íbo n Q?
1.8 yeesOe ÒeMve
1) yeermeueosJe jemees kesÀ j®evee keÀeue kesÀ mecyevOe ceW efJeodJeeveeW kesÀ ke̳ee efJe®eej nQ?
2) yeermeueosJe jemees kesÀ keÀLeevekeÀ Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
3) yeermeueosJe jemees kesÀ keÀeJ³e meewvo³e& Deewj GmekeÀer Yee

Page 7

71.9 mevoYe& ûevLe
1) efnvoer meeefnl³e keÀe Deleerle (ÒeLece Yeeie -YeeqkeÌle keÀeue) -Dee®ee³e& efJeMJeveeLe Òemeeo efceÞe,
JeeCeer ÒekeÀeMeve, veF& efouueer, efJe.meb. -2016
2) efnvoer meeefnl³e keÀe Fefleneme -[e@. ÞeerefveJee me Mecee&, le#eefMeuee ÒekeÀeMeve, veF& efouueer, ÒeLece
mebmkeÀjCe : 1982
3) efnvoer meeefnl³e (odefJeleer³e Keb[ -ÒeejbYe mes meve 1850 F&. lekeÀ) -meb. Oeerjsvê Jecee&, ye´pesMJej
Jecee&, Yeejleer³e efnvoer Heefj4) efnvoer meeefnl³e ³egie Deewj ÒeJe=efÊe³eeB, [e@. efMeJe kegÀceej Mecee&, DeMeeskeÀ ÒekeÀeMeve, efouueer,
DeþejnJeeB mebmkeÀjCe -2003
5) efnvoer meeefnl³e keÀe Fefleneme -meb. -[e@. veiesvê, vesMeveue HeefyueefMebie neGme, veF& efouueer,
mebmkeÀjCe : 1980


munotes.in

Page 8

8

munotes.in

Page 9

9
munotes.in

Page 10

10
munotes.in

Page 11

11
munotes.in

Page 12

12
munotes.in

Page 13

13
munotes.in

Page 14

14
munotes.in

Page 15

15
munotes.in

Page 16

16
munotes.in

Page 17

17

munotes.in

Page 18

FkeÀeF& -2keÀyeerj
FkeÀeF& -3 meeceeefpekeÀ HeefjÒes#³e ceW keÀyeerj
uesKekeÀ -[e@. Deveble efÜJesoer
munotes.in

Page 19

18FkeÀeF& -2
keÀyeerj
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
2.0 FkeÀeF& keÀe GÎsM³e
2.1 ÒemleeJevee
2.2 keÀyeerj
2.2.1 keÀyeerj : Heefj®e³e
2.2.2 keÀyeerj keÀer YeeqkeÌle -YeeJevee
2.2.3 oeMe&efveke À efJe®eej SJeb jnm³eJeeo
2.3 meejebMe
2.4 JewkeÀefuHekeÀ ÒeMve
2.5 ueIeg-GÊejer³e ÒeMve
2.6 yeesOe ÒeMve
2.7 DeO³e³eve nsleg mene³ekeÀ HegmlekeWÀ
2.0 FkeÀeF& keÀe GÎsM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes DeeHe peeve mekeWÀies efkeÀ,
keÀyeerj kesÀ peerJev e kesÀ ÒecegKe efyebog ke̳ee nw ,
keÀyeerj -keÀeJ³e keÀer mebJesove elcekeÀ efJeMesmeble keÀeJ³eOeeje ceW keÀyeerj keÀe cenlJe ke̳ee Lee~
2.1 ÒemleeJevee
keÀyeerj DeveHeæ{ Les Hej De%eeveer veneR Les~ GvneWves mJeevegYetefle mes J³eJe neefjkeÀ %eeve Deefpe&le
efkeÀ³ee Lee Deewj Jener GvekeÀer keÀefJelee keÀe meyemes megboj He#e nw~ melmebie ves GvnW oeMe&efvekeÀ %eeve efo³ee
Deewj mJeevegYetefle kesÀ yeue Hej GvneWves Gmes efJeefMe<ì ªHe Òeoeve efkeÀ³ee~ Fme FkeÀeF& ceW keÀyeerj kesÀ
J³eeqkeÌlelJe Deewj ke=ÀeflelJe kesÀ efJeefJeOe He#eeW keÀe DeO³e³eve Deewj efJeMuesnw~ FmekesÀ DeO³e³eve mes íe$e efveieg&Ce meble keÀeJ³eOeeje kesÀ ÒeefleefveefOe keÀefJe keÀyeerj kesÀ keÀeJ³e ceW efveefnle
efJeefYe vve He#eeW keÀe Heefj®e³e ÒeeHle keÀjWies~munotes.in

Page 20

192.2 keÀyeerj
2.2.1 keÀyeerj : Heefj®e³e
keÀyeerj kesÀ peerJeve kesÀ yeejs ceW efveefM®ele ªHe mes kegÀí keÀn Heevee Del³eble keÀefþve nw~ GvekesÀ
peerJeve kesÀ yeejs ceW yengle keÀce ÒeeceeefCekeÀ peevekeÀeje r GHeueyOe nw efHeÀj Yeer efJeodJeeveeW ves efJeefYevve ñeesleeW mes
GvekesÀ pevce, ce=l³eg Deewj peerJeve mebyebOeer Dev³e yeeleeW keÀe efveOee&jCe keÀjves keÀer ®es<ìe keÀer nw~ keÀyeerj kesÀ
mebyebOe ceW peevekeÀejer osves Jeeues ñeesleeW keÀes Deble:me e#³e, yeefnmee&#³e Deewj peveÞegefle³eeW kesÀ ©He ceW efJeYekeÌle
keÀj mekeÀles nQ~
yeefnmee&#³eeW kesÀ ªHe ceW keÀyeerj kesÀ HejJeleea meble keÀefJe³eeW SJeb Dev³e uesKekeÀeW kesÀ meeefnl³e keÀes
jKee pee mekeÀlee nw~ FveceW veeYeeoeme ke=Àle ` YekeÌlece eue', mebJele 1702 ceW efÒe³eeoeme odJeeje efueKeer
ieF& `YekeÌleceeue keÀer ìerkeÀe', meble jefJeoeme peer keÀer JeeCeer, meble iejeryeoeme peer keÀer JeeCeer, Oece&oeme peer
keÀe `efveYe&³e %eeve', ieg©ûebLemeenye, Deveble oeme ke=Àle `keÀyeerj meenye ke Àer Heefj®eF&', meble legkeÀejece keÀer
j®eveeSb, meble HeerHee keÀer JeeCeer, leLee kegÀí keÀyeerjHebLeer ûebLe pewmes `YeJeleejCe', `Decej efmebn yeesOe',
`ieesjKe keÀyeerj Hegef<ì', `keÀyeerj ®eefj$eyeesOe' Deeefo~ Got& Deewj HeÀejmeer kesÀ ûebLe Yeer k eÀyeerj kesÀ mebyebOe ceW
peevekeÀejer osles nQ, efpeveceW ÒecegKe nQ -ceewueJeer iegueece mejJej ke=Àle `Kepeerve Dellegue De]HeÀefme³ee',
`oefyemleeve S cegpeeefno', ceewueJeer vemeer©Îerve ke=Àle `lee]pekeÀer©ue HegÀkeÀje', `DeeF&ves DekeÀyejer' Deeefo ~
DeeOegefvekeÀ keÀeue ceW efnboer kesÀ kegÀí efJeodJeeveeW ves Yeer keÀyeerj kesÀ peerJeveJe=Êe keÀe mener efJeJes®eve Òemlegle
keÀjves keÀer ®es<ìe keÀer nw, efpeveceW [e@. jecekegÀceej Jecee&, Dee®ee³e& npeejer Òemeeo efodJeJesoer, [e@. Heerleebyej
olle yeæ[LJeeue, [e@. jece Òemeeo ef$eHeeþer, Þeer ®ebêyeefue Heeb[s³e, [e@. ceesnve efmebn, [e@. M³eece megboj
oeme Deeefo GuuesKeveer³e nQ~
Deble:mee#³e kesÀ ©He ceW keÀyeerj meeefnl³e ceW HeeF& peeves Jeeueer peevekeÀejer meceeefnle nw efpemeceW
GvekeÀe m ece³e, ceelee -efHelee, ieg©, peeefle, J³eJemee³e, ñeer, Heg$e -Heg$eer Deeefo kesÀ mebyebOe ceW kegÀí
peevekeÀejer efceueleer nw~ keÀyeerj kesÀ mebyebOe ceW ueeskeÀ ceW yengle meer peveÞegefle³eeB Yeer Òe®eefuele nQ efpevemes
keÀyeerj kesÀ mebyebOe ceW kegÀ í yeeleW Helee ®eueleer nQ~ Hej ³en yeeleW oer ieF& peevekeÀejer keÀes Oetefceue keÀjves keÀe
keÀece Yeer keÀjleer nQ~ Dele: yeefnmee&#³eeW SJeb Deble:mee#³eeW kesÀ ªHe ceW pees ñeesle GHeueyOe nQ, Gvemes
keÀyeerj kesÀ peerJeve kesÀ mebyebOe ceW pees peeve keÀejer ÒeeceeefCekeÀ ªHe ceW efceueleer nw GmekeÀe GuuesKe
efvecveefueefKele ªHe ceW efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw -
pevce mece³e -keÀyeerj oeme pe erkesÀ pevce mece³e kesÀ meboYe& ceW Deble:mee#³e SJeb yeefnmee&#³eeW ceW keÀF& peien
mebkesÀle ÒeeHle nesles nQ Deble:mee#³e kesÀ ©He ceW efvecveefueefKele HebeqkeÌle³eeb osKeer pee mekeÀleer nQ -
ieg© Hejmeeoer pewosJe veecee~
Yeieefle kesÀ Òesce Fvnefn ns peevee~~
Fve HebeqkeÌle³eeW mes ³en Helee ®euelee nw efkeÀ keÀyeerj oeme peer keÀe pevce veeceosJe Deewj pe³eosJe kesÀ
yeeo ngDee Lee~munotes.in

Page 21

20yeefnmee&#³eeW ceW `DeeF&ves DekeÀyejer' ceW keÀyeerjoeme peer keÀe GuuesKe efceuelee nw~ efpemekeÀe
j®eveekeÀeue meved 1596 ceevee peelee nw~ DeLee&le keÀyeerjoeme peer keÀer meved 1596 kesÀ Henues ner ce=l³eg
nes ®egkeÀer Leer~ SkeÀ Dev³e ûebLe `Keoerve Delegue DemeefHeÀ³ee' kesÀ Devegmeej GvekeÀer pevceefleefLe meved
1594 ceW efveOee&efjle nesleer nw pees efkeÀ þerkeÀ veneR nQ~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle keÀyeerjHebLeer ûebLe `keÀyeerj ®eefj$e
yeesOe' ceW Yeer GvekeÀer pevcee fleefLe keÀe GuuesKe nw, efpemekesÀ Devegmeej cenelcee keÀyeerj keÀe DeJeleej meved
1398 ceW ngDee Lee~ ³en efleefLe mel³e kesÀ keÀeHeÀer efvekeÀì nw Hejbleg efJeodJeeveeW ves Fme ûebLe keÀes
meebÒeoeef³ekeÀ ceevekeÀj FmekeÀer ÒeeceeefCekeÀlee mJeerkeÀej k eÀjvee þerkeÀ veneR mecePee~ meble efÒe³eeoeme ves
`YekeÌleceeue keÀer ìerkeÀe' ceW keÀyeerjoeme peer keÀes efmekebÀoj ueesoer keÀe mecekeÀeueerve ceevee nw~ peveÞegefle³eeW
mes Yeer ³en GuuesKe ÒeeHle neslee nw~ YekeÌleceeue kesÀ j®eef³elee veeYeeoeme pee r ves jeceevebo kesÀ efJeíHHe³e efueKee nw GmeceW GvekesÀ efMe<³eeW ceW keÀyeerj keÀe veece Yeer efievee³ee nw~ Fmemes ³en mHe<ì neslee nw efkeÀ
keÀyeerjoeme peer YekeÌleceeue keÀer j®evee mes Henues GlHevve ngS Les~ Deveble oeme peer ves DeH eves ûebLe `keÀyeerj
meenye keÀer Heefj®eF&' ceW GvnW keÀeMeer keÀe pegueene yelee³ee nw Deewj GvekesÀ ieg© keÀe veece jeceevebo~ GvekesÀ
Devegmeej yeIewue jepee Jeerj efmebn keÀyeerj kesÀ mecekeÀeueerve Les leLee efmekebÀoj Meen keÀe keÀeMeer ceW Deeiecev e
Deewj keÀyeerj mes efceuevee ngDee Lee~ Oece&oeme kesÀ ûebLe `efveYe&³e %eeve' ceW SkeÀ Ieìvee keÀe GuuesKe efceuelee
nw efkeÀ keÀyeerj oeme peer keÀer ce=l³et kesÀ HeM®eele GvekeÀer ce=le osn keÀes ÒeeHle keÀjves kesÀ efueS Jeerj efmebn
yeIesuee Deewj e fyepeueer KeeB ceW ³eg× ngDee Deewj peye MeJe kesÀ THej Heæ[er ®eeoj keÀes Gþe³ee ie³ee lees kegÀí
HetÀue ner Jeneb efceues~ efpevekeÀe efnbogDeeW Deewj cegmeueceeveeW ves yejeyej keÀe yebìJeeje keÀj efue³ee~
`ieg©ûebLemeenye' ceW ÒeeHle efJeJejCeeW kesÀ D evegmeej keÀyeerjoeme peer keÀes G®®e keÀesefì keÀe meble cenelcee efme×
keÀjles nQ~ Fme ÒekeÀej keÀyeerjoeme peer kesÀ pevce Deewj mece³e kesÀ yeejs ceW keÀeHeÀer efJejesOeeYeemeer leL³e
osKeves keÀes efceueles nQ~ Deblele: DeeOegefvekeÀ efJeodJeeveeW ves keÀeHeÀer efJe®eej -efJeceMe& kesÀ HeM®eele keÀyeerjoeme
peer keÀe pevce meved 1398 F&. nesvee mJeerkeÀej efkeÀ³ee nw~
ceelee efHelee -keÀyeerj kesÀ ceelee -efHelee keÀewve Les? Fme mebyebOe ceW Yeer efJeodJeeveeW ceW keÀeHeÀer celeYeso nQ~
kegÀí peveÞege fle³eeB Deewj Òee®eerve ûebLe keÀyeerj keÀer ceeveJeer³e GlHeeflle ve ceevekeÀj owJeer GlHeeflle ceeveles nQ~
peyeefkeÀ kegÀí Dev³e efJeodJeeve ³en ceeveles nQ efkeÀ keÀyeerj efkeÀmeer efJeOeJee ye´eïeCeer DeLeJee ye´eïeCe keÀv³ee kesÀ
Heg$e Les, efpemes m eeceeefpekeÀ DeJeceevevee kesÀ [j mes peerefJele ner veoer ceW ÒeJeeefnle keÀj efo³ee ie³ee Lee~ Fve
efJeodJeeveeW kesÀ Devegmeej keÀyeerj keÀes veer© Deewj Yeercee veecekeÀ pegueene obHeefle ves Heeue -Heesme keÀj yeæ[e
efkeÀ³ee Lee~ keÀyeerj Hej Del³eble MeesOeHetCe& {bie mes DeO³e³eve keÀjves Jeeues efJeodJeeve ieesefJebo ef$eiegCee³ele
keÀyeerj keÀes veer© Deewj veercee keÀe Deewjme Heg$e ceeveles nQ, efpemekeÀer Hegef<ì kesÀ efueS Jes Deble:mee#³eeW mes keÀF&
ÒeceeCe Yeer Òemlegle keÀjles nQ~ GvekesÀ De vegmeej `keÀyeerj keÀer efnbot efJe®eejOeeje keÀes mHe<ì keÀjves kesÀ efueS
GvnW efJeOeJee ye´eïeCeer leLee ye´eïeCe keÀv³ee Deeefo keÀe Heg$e keÀefuHele efkeÀ³ee peeves ueiee Lee~' Fme lejn
keÀyeerj kesÀ ceelee efHelee keÀewve Les? ³en Yeer celeYeso keÀe efJeieg© -pevce SJeb ceelee -efHelee keÀer Yeebefle keÀyeerj kesÀ ieg© keÀewve Les, Fme mebyebOe ceW Yeer efJeodJeeveeW ceW celeYeso
nw~ [e@. ceesnve efmebn kesÀ Devegmeej keÀyeerj keÀe keÀesF& ceeveJe ieg© veneR Lee Deewj GvneWves efkeÀmeer ceve g<³e keÀes
DeHevee ieg© veneR yevee³ee Lee~ keÀyeerj keÀer j®eveeDeeW ceW HeeS peeves Jeeues ieg© Meyo keÀe DeLe& Jes ye´ïe mes
ûenCe keÀjles nQ~ kegÀí otmejs efJeodJeeveeW kesÀ Devegmeej keÀyeerj MesKe lekeÀer kesÀ cegjero Les~ cesuekeÀce, JesmkeÀì&
Deewj [e@. jece Òemeeo ef$eHeeþer Deeefo efJeodJeeveeW ves ÒeceeCe kesÀ ªHe ceW iegueece mejJej keÀer `Keoerve Delegue
DemeefHeÀ³ee' ûebLe mes ÒeceeCe efo³ee nw~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle SkeÀ leermeje cele Yeer nw pees keÀyeerj keÀes jeceevebo
keÀe efMe<³e ceevel ee nw~ Fve efJeodJeeveeW ceW `oefyemleeve S leJeejerKe' kesÀ uesKekeÀ ceesnmeerve ]HeÀeveer,
`YekeÌleceeue' kesÀ j®eef³elee veeYeeoeme, YekeÌleceeue kesÀ ìerkeÀekeÀej efÒe³eeoeme leLee `le]pekeÀerªue HegÀkeÀje'munotes.in

Page 22

21kesÀ uesKekeÀ ceewueJeer vemeer©Îerve ÒecegKe nQ~ efnboer kesÀ Òeefme× efJeodJeeve [e@. jecekegÀceej Jecee&, Dee®ee³e&
npeejer Òemeeo efodJeJesoer, [e@. M³eecemegboj oeme Deewj [e@. Heerleebyejolle yeæ[LJeeue pewmes efJeodJeeve Fmeer
cele keÀe meceLe&ve keÀjles nQ~
ce=l³eg SJeb ce=l³egmLeeve -keÀyeerj keÀer ce=l³eg keÀye Deewj keÀneb ngF&, Fme mebyebOe ceW Yeer keÀF& cele nQ~ kegÀí
efJeodJeeve mebJeled 1505, kegÀí mebJeled 1575, kegÀí 1569 leLee 1549 Yeer ceeveles nQ~ Hejbleg ³en
meYeer cele efveefM®ele ÒeceeCe ve nesves kesÀ keÀejCe celeYeso keÀe n er efJeDevegmeej ’`Devebleoeme efkeÀ Heefj®eF&' kesÀ Devegmeej keÀye erjv e s1 2 0J e < e & keÀer Dee³eg HeeF& Leer~ keÀyeerj Ssmes
cenelcee nwkeÀer Fleveer Dee³eg nesvee DeeM®e³e&pevekeÀ Yeer veneR nw~ nce THej keÀe r pevceefleefLe mebJele 1455
efveefM®ele keÀj ®egkesÀ nQ~ 1455 ceW 120 peesæ[ osves Hej GvekeÀer ce=l³egefleefLe 1575 Jeeueer efleefLe ner
ÒeeceeefCekeÀ ceeveveer ®eeefnS~ Fmemes keÀyeerj keÀes efmekebÀoj ueesoer, mJeeceer jeceevebo leLee veevekeÀ ieg© kes À
mecekeÀeueerve ceeveves ceW yeeOee veneR Heæ[leer nw~“ Fme ÒekeÀej [e@. ieesefJebo ef$eiegCee³ele ves leke&À Òemlegle
keÀjles ngS keÀyeerj keÀer ce=l³egefleefLe mebJele 1575 efveefM®ele keÀer nw, efpemes p³eeoelej efJeodJeeveeW ves
mJeerkeÀej Yeer efkeÀ³ ee nw~ Fmeer Yeebefle keÀyeerj kesÀ ce=l³eg mLeeve kesÀ meboYe& ceW Yeer keÀF& celeYeso nQ~ kegÀí
efJeodJeeve GvekeÀer ce=l³eg Gllej ÒeosMe kesÀ yemleer efpeues ceW efmLele ceienj veecekeÀ mLeeve keÀes ceeveles nQ~
peveÞegefle³eeW kesÀ Devegmeej ceienj ceW ce=l³eg nesves mes veke&À keÀer ÒeeefHle nesleer Leer Deewj keÀyeerj ves Fme OeejCee
keÀes ®egveewleer oskeÀj ceienj keÀes ner DeHevee ce=l³eg mLeeve efveefM®ele efkeÀ³ee Lee~ p³eeoelej efJeodJeeve Deye
Fme cele Hej mencele nes ®egkesÀ nQ~
Fme ÒekeÀej p evce mes ueskeÀj ce=l³eg lekeÀ keÀyeerj kesÀ peerJeve kesÀ mebyebOe ceW nceW efJeefYevve DevegceeveeW
keÀe DeeÞe³e uesvee Heæ[lee nw~ Hejbleg GvekeÀe meeefnl³e SkeÀ cenlJeHetCe& osve kesÀ ©He ceW Deepe Yeer nceejs yeer®e
nw Deewj meeceeefpekeÀ ¬eÀebefle ke Àer veF& -veF& HeefjYee2.2.2 keÀyeerj keÀer YeeqkeÌle -YeeJevee :
keÀyeerj efveieg&Ce YeeqkeÌle Oeeje kesÀ ÒeefleefveefOe keÀefJe nQ~ efveieg&Ce YeeqkeÌle keÀe Deeefoñeesle Yeejle kesÀ
Òee®eerve Jeebice³e ceW Yeer efceuelee nw~ Deeefoûeb Le $eÝiJeso kesÀ veemeoer³e metkeÌle leLee Heg©YeeJevee keÀe meceLe&keÀ yelee³ee peelee nw Deewj FvnW efveieg&Ce YeeqkeÌle kesÀ ÒeceeCe ªHe ceW mJeerkeÀej efkeÀ³ee peelee
nw~ $eÝiJeso, ³epegJexo kesÀ DeveskeÀ ceb$ees keÀes G×jl e keÀjles ngS keÀne ie³ee nw efkeÀ meJe&J³eeHekeÀ,
meJe&MeeqkeÌleceeve, Depej, Decej, efvel³e, HeefJe$e, Meg× -yeg× cegkeÌle mJeYeeJe F&MJej efvejekeÀej Deewj efveieg&Ce
nQ~
JesoeW kesÀ yeeo GHeefvemJeerkeÀej efkeÀ³ee nw~ GHeefveefveieg&Ce YeeqkeÌle kesÀ efJekeÀeme keÀes kegÀí efJeodJeeveeW ves yeew× cele keÀer Jeýe³eeveer Deewj menpe³eeveer MeeKee mes
peesæ[ves keÀe Deeûen Yeer J³ekeÌle efkeÀ³ee nw~ menpe³eeveer efme×eW keÀer HejbHeje Yeejle ceW meeleJeeR Meleeyoer mes
yeejnJeeR Meleeyoer lekeÀ keÀF& Òeeblees ceW jner nw~ Fmeer kesÀ meeLe veeLe mebÒeoe³e keÀe Yeer omeJeeR -i³eejnJeeR
Meleeyoer mes Fme osMe kesÀ SkeÀ yeæ[s YetYeeie Hej ÒeYeeJe jne nw~ Dee®ee³e& npeejer Òemeeo efodJeJesoer, jengue
meebke=Àl³ee³eve Deeefo efJeodJeeveeW ves efme×eW Deewj veeLeeW keÀer JeeCeer keÀe ÒeYeeJe Fve meble keÀefJe³eeW Hej mJeerkeÀej
efkeÀ³ee nw~munotes.in

Page 23

22efnboer keÀer efveie&gCe keÀeJ³eOeeje kesÀ cetueñeesle keÀe ÒeMve Del³eble peefìue nw~ efveieg&Ce YeeqkeÌle
meeefnl³e keÀe DeO³e³eve keÀjves Jeeues efJeodJeeveeW ves keÀyeerj Deeefo efveieg&Ce meble keÀefJe³eeW keÀer j®eveeDeeW ceW
Fmueeceer Sk esÀMJejJeeo, yeew×eW keÀe Metv³eJeeo, MebkeÀje®ee³e& keÀe DeodJewleJeeo, MewJeeW keÀe DeodJewleJeeo,
jeceeveboer efJeefMe<ìeodJewleJeeo, metefHeÀ³eeW keÀer Òesce meeOevee keÀe jnm³eJeeo, Jew³eesie, ÒeefleHeeefole nþ meeO evee ceeie& Deeefo efJeefYevve lelJeeW keÀe ÒeYeeJe mJeerkeÀej efkeÀ³ee nw~
keÀyeerj keÀer YeeqkeÌle ceW Òesce Deewj efJejn keÀe DeÓgle ªHe osKeves keÀes efceuelee nw~ YeeqkeÌle lelJe keÀe
efJeJes®eve keÀjves Jeeueer Òee³e: meYeer DeJeOeejCeeDeeW Deewj HeefjYeeÒeoeve efkeÀ³ee ie³ee nw~ veejo YeeqkeÌle met$e ceW veejo ves `meelJeefmceved Hejce Òesce ©Hee' keÀnkeÀj Gmes mHe<ì
ªHe mes Òesce efJeefMe<ì IeesefceW Yeer Òesce lelJe keÀes efJeefMe<ì cenlJe efo³ee ie³ee nw~ YeeqkeÌle #es$e ceW keÀyeerj Hej veejo keÀe yengle DeefOekeÀ
ÒeYeeJe Heæ[e Deewj GvneWves yeej -yeej veejoer³e YeeqkeÌle keÀe GHeosMe efo³ee nw~
veejo kesÀ DeefleefjkeÌle keÀyeerj Hej metefHeÀ³eeW keÀe Yeer ienje ÒeYeeJe Heæ[e nw~ GvekeÀer Òesce YeeJevee
metefHeÀ³eeW kesÀ FMkeÀ Deewj Kegceej kesÀ Demejele mes Yeer mejeyeesj nw~ keÀyeerj ves keÀF& mLeeveeW Hej Òesce efHe³eeues
leLee Fmemes GlHevve ]Kegceej ke Àer ®e®ee& keÀer nw~ Òesce keÀes jmee³eve ªHe ceW keÀefuHele keÀjves keÀer F®íe GveceW
metefHeÀ³eeW kesÀ DevegkeÀjCe Hej ner peeie=le ngF& nesieer~ keÀyeerj keÀer YeeqkeÌle keÀe ³en ceOegjlece Òesce lelJe ner
efÒe³elece DeLee&le ye´ïe kesÀ mee#eelkeÀej keÀ e odJeej Keesuelee nw~ FmeerefueS Jes keÀnles nQ, `ceefcelee cesje ke̳ee
keÀjw Òesce GIeeæ[er Heewefue, oMe&ve Ye³ee o³eeue keÀe metue YeF& megKe meewæ[er~'
YeeqkeÌle kesÀ efueS keÀyeerj ves Òesce keÀer Devev³elee, l³eeie Deewj leHem³ee keÀes efJeMesSsmeer YeeqkeÌle keÀes ÒeeHle keÀjkesÀ meeOekeÀ jeie -odJesGmekeÀer keÀesF& ªef®e veneR jnleer~ efJecenelceeDeeW keÀer ke=ÀHee ÒeeHle keÀjkesÀ YeeqkeÌle kesÀ ceeO³ece mes F&MJej keÀer ÒeeefHle keÀer pee mekeÀleer nw~ keÀyeerj
ves Fve meYeer keÀe ceefncee ieeve DeHeveer keÀefJelee ceW efkeÀ³ee nw -`Heg$e keÀue$e ue®íceer cee³ee Fnw lepeew efpe³e
peeveer js, keÀnle keÀyeerj megveng js mebleng efceefuenw meejbie Heeveer js~'
YeeqkeÌle ceW efJejn keÀe efJeefMe<ì cenlJe nw~ veejo YeeqkeÌle met$e ceW efJejn lelJe keÀes efJeMesefo³ee ie³ee nw~ otmejer lejHeÀ metefHeÀ³eeW keÀer Òesce YeeJevee ce W Yeer efJejn keÀer J³ebpevee efJeMeskeÀyeerj Hej veejo Deewj metHeÀercele oesveeW keÀe ner ÒeYeeJe osKeves keÀes efceuelee nw SJeb GvekeÀer keÀefJelee ceW efJejn
keÀer ceeefce&keÀ DeefYeJ³ebpevee osKeves keÀes efceueleer nw~ `ieg© oeOe e ®esuee peu³ee efJejn ueeieer Deeefie, efleCekeÀe
yeHegæ[e Tyej³ee ieefue Hetjw kesÀ ueeefie~' Fme lejn keÀyeerj Yeer efJejn keÀes DeHeves ieg© keÀer osve ceeveles nQ~
keÀyeerj ves efveMejerj keÀeceveeDeeW mes ³egkeÌle neslee nw, leye lekeÀ oem³eYeeqkeÌle efvemekeÀecelee leye lekeÀ efveef$eiegCeeleerue nw Deewj Fve iegCeeW mes THej Gþves Hej ner F&MJej keÀer ÒeeefHle nesleer nw~ `®eewLes Heo keÀes pees
vej ®eervnw efleveefnb Hej Heo Hee³ee', DeLee&le ef$eiegCeeleerue neskeÀj peye meeOekeÀ ®eewLes Heo ceW Hengb®elee nQ,
leYeer Hejce H eo Delee&le F&MJej keÀer ÒeeefHle keÀe DeefOekeÀejer neslee nw~munotes.in

Page 24

23keÀyeerj ves YeeqkeÌle ceW meoe®ejCe keÀes efJeMesceW efoS ieS efveoxMeeW keÀe GuuesKe keÀyeerj ceW osKeves keÀes efceuelee nw~ k eÀyeerj ves Yeer DeefYeceeve, ocYe pewmes
ogieg&CeeW keÀes l³eeieves Deewj ¢<ì mebieefle mes ye®eves keÀe HejeceMe& efo³ee nw~ meeLe ner, cee³ee ªHeer m$eer keÀer
efveboe lees GvneWves KeguekeÀj keÀer nw, `veeefj vemeeJew leerve megKe pee vej Heemew nes³e, Yeieefle cegkeÀefle efvepe
i³eeve ceW Hewefme ve mekeÀF& keÀes³e'~ Fme lejn keÀeefceefve keÀes YeeqkeÌle kesÀ ceeie& ceW keÀyeerj ves yeeOekeÀ ceevee nw~
keÀeefceveer kesÀ meeLe -meeLe kebÀ®eve DeLee&le Oeve ÒeeefHle efkeÀ ueeuemee keÀes Yeer keÀyeerj Yeeq keÌle kesÀ ceeie& ceW
yeeOekeÀ ceeveles nQ~ meeLe ner kegÀue, kegÀmebie, ueesYe, ceesn, ceeve, keÀHeì, DeeMee Deewj le=YeeqkeÌle kesÀ ceeie& ceW yeeOekeÀ nQ~
keÀyeerj keÀer YeeqkeÌle ÒeHeeflle YeeJe keÀer YeeqkeÌle nw~ ÒeHeeflle keÀe ªæ{ DeLe& nw -DeelceefveJesove~
YeeqkeÌle kesÀ #es$e ceW ÒeHeeflle Meyo MejCeeieefle kesÀ DeLe& ceW Òe³egkeÌle neslee nw~ YekeÌleeW odJeeje meye Oece& Deewj
meeOeveeW keÀes íesæ[keÀj YeieJeeve keÀer MejCe ceW peevee ner ÒeHeeflle nw~ jeceevegpe keÀer efMe<³e HejbHeje ceW nesves
kesÀ keÀejCe keÀyeerj ves ÒeHeeflle ceeie& keÀes HetCe& ªHe mes DeHevee³ee nw, `pevekeÀyeerj lesjer mejve Dee³ees jeefKe
uesng YeieJeeved'~ Fme lejn DeHeveer j®eveeDeeW ceW GvneWves YeieJeeve keÀer MejCe ceW peeves keÀe GHeosMe efo³ee
nw~ Òeke=Àefle keÀer YeeJevee ner keÀyeerj keÀer YeeqkeÌle YeeJevee keÀe ÒeeCe lelJe nw~ Fme YeeqkeÌle ceW peeefle -Heeefle keÀer
yeeOekeÀlee mJeerkeÀe³e& veneR nw~ keÀyeerj ceW ÒeHeeflle kesÀ meYeer Debiees keÀe efJekeÀeme Hee³ee peelee nw, pewmes -Jes
yeeleW keÀjvee pees YeieJeeve kesÀ DevegketÀue neW, Ssmes keÀe³e& ve keÀjvee efpememes F&MJej DeÒemevve nes, F&MJej keÀer
MeeqkeÌle Hej efJeMJeeme keÀjvee, SkeÀeble ceW GmekesÀ iegCeeW keÀe JeCe&ve keÀjvee DeLee&le O³eeve keÀjvee, DeHeves
DeeHe keÀes HetCe&l e³ee Gmeer kesÀ DeOeerve keÀj osvee, oervelee DeLee&le DeelceefveJesove Deewj F&MJej keÀer cenevelee
Deeefo keÀe JeCe&ve~ keÀyeerj ceW ÒeHeeflle kesÀ Fve meYeer Debiees keÀe JeCe&ve osKeves keÀes efceuelee nw~
peneb lekeÀ YeeqkeÌle kesÀ YesoeW kesÀ JeCe& ve keÀe ÒeMved nw, YeeieJele ceW YeeqkeÌle kesÀ veJe ÒekeÀej yeleeS
ieS nQ~ GvekeÀe JeCe&ve lees keÀyeerj kesÀ ³eneb veneR nw, Hejbleg veejo YeeqkeÌle met$e ceW YeeqkeÌle kesÀ efpeleves Yeer Yeso
nQ, Jes meye YeeJeYeeqkeÌle kesÀ nQ Deewj Gve meYeer keÀe JeCe&ve keÀyeerj kesÀ ³eneb efceuelee nw -iegCecenelc³emeeqkeÌle,
ªHeemeeqkeÌle, HetpeemeeqkeÌle, mcejCeemeeqkeÌle, oem³eemeeqkeÌle, meK³eemeeqkeÌle, keÀebleemeeqkeÌle,
Jeelmeu³eemeeqkeÌle, levce³eleemeeqkeÌle, Hejce efyejnemeeqkeÌle, DeelceefveJesoveemeeqk eÌle Deeefo~
efkeÀmeer Yeer meeOevee kesÀ efueS meeOeveeW keÀer DeefveJee³e&lee nesleer nw~ YeeqkeÌle keÀes meeoves kesÀ efueS
keÀyeerj kesÀ ³eneb efpeve meeOeveeW keÀer ®e®ee& efceueleer nQ GveceW ceeveJe Mejerj, ieg©mesJee, YeieJeeve keÀer ke=ÀHee,
veece, peHe, mcejCe, keÀerle&ve Deeefo leLee melmebieefle keÀe efJeMesnw efkeÀ ceeveJe Mejerj HeekeÀj pees YeieJeeve keÀ es efJemcejCe keÀj osles nQ, Gvns Deble ceW yengle HeM®eeleeHe
keÀjvee Heæ[lee nQ, `ceeveme osner Heeæ[ kesÀ nefj efyemejw lees efHeÀefj HeíleeF&'~ Fme lejn keÀyeerj YeeqkeÌle kesÀ
efueS meyemes Henues lees ceeveJe Mejerj keÀes ner meeOeve ceeveles nQ~ YeeqkeÌle keÀer meeOevee kesÀ efueS ceeveJe Mejerj
meJe&Þes<þ nw~
YeeqkeÌle kesÀ otmejs meeOe ve kesÀ ªHe ceW ieg© -mesJee keÀe GuuesKe keÀyeerj kesÀ ³eneb efceuelee nw~
ceveg<³e mebmeej ceW Deeles ner cee³ee kesÀ Fbêpeeue ceW HebÀme peelee nw~ ueeskeÀ Deewj Jeso Deeefo ceW Heæ[keÀj
JeemleefJekeÀ mel³e keÀes Yetue peelee nw~ GmekeÀer Fme De%eevelee keÀes otj keÀjves ceW ieg© keÀer yeæ[er YetefcekeÀe
nesleer nw~ Jen ieg© ner nw pees %eeve, Òesce, efJejn lelJeeW keÀes oskeÀj DeHeves efMe<³e keÀe G×ej keÀjlee nw~
me®®es ieg© keÀer ÒeeefHle Devev³e Deewj efvekeÀe Del³eble DeeJeM³e keÀ meeOe ve nw~ ieg© mesJee kesÀ meeLe YeeqkeÌle ÒeeHle keÀjves kesÀ efueS YeieJeled ke=ÀHee Yeermunotes.in

Page 25

24DeeJeM³ekeÀ nw~ efyevee YeieJeled ke=ÀHee kesÀ ieg© keÀer ÒeeefHle veneR nes mekeÀleer~ Fmeer lejn veece, peHe, mcejCe
leLee keÀerle&ve Deeefo keÀes keÀyeerj ves Oece& -meeOevee leLee YeeqkeÌle -meeOevee kesÀ DeefveJee³e& lelJeeW kesÀ ©He ceW
mJeerkeÀej efkeÀ³ee nw, keÀyeerj keÀnw ceQ keÀefLe ie³ee, keÀefLe ie³ee ye´ïee censme~ jece veeBJe lelemeej nw, meye
keÀent GH eosMe~~
GHe³eg&keÌle meYeer kesÀ DeefleefjkeÌle melmebieefle keÀes Yeer YeeqkeÌle keÀe ÒecegKe meeOeve ceevee peelee nw
Deewj Fmes keÀyeerj ves efJeMes`keÀyeerj mebi eefle meeOeg keÀer keÀos ve efvemeoe®ejCe, mel³ee®ejCe Deewj efveJemlegle: keÀyeerj keÀer YeeqkeÌle keÀe mJeªHe mJeevegYetefle mes Òesefjle nw~ GmeceW efJeefYevve Oeceex Deewj
mebÒeoe³eeW keÀe ÒeYeeJe Yeer meefcceefuele nw GmeceW Jee¿e efJeefOe -efJeOeeveeW Deewj Dee®ejCeeW keÀe efveYeeqkeÌle keÀe pees mebosMe GvneWves DeHeves ieg© jeceevebo m es Hee³ee Lee, Gmes GvneWves ®eejeW Deesj Òemeeefjle
efkeÀ³ee DeHeves YeeqkeÌle ceeie& ceW GvneWves peeefle -Heeefle kesÀ meejs yebOeveeW keÀes leesæ[ efo³ee, efpememes GmekesÀ
Òemeej ceW Del³eefOekeÀ mene³elee efceueer~ keÀyeerj keÀer YeeqkeÌle peneb SkeÀ lejHeÀ veejo YeeqkeÌle met$e mes
ÒeYeeefJele nw, JeneR Gme Hej YeeieJele Deewj metHeÀer mebÒeoe³e keÀe Yeer ienje ÒeYeeJe nw~ GvneWves DeHeveer
YeeeqkeÌleb ceW ÒeHeeflle Hej efJeMes2.2.3 oeMe&efvekeÀ efJe®eej SJeb jnm³eJeeo :
keÀyeerj cetuele: meeOekeÀ Deewj efJe®eejkeÀ Les~ GvekeÀer DeeO³eeeflcekeÀ ®eslevee ves GvnW oeMe&efvekeÀ
Yeer yevee efo³ee nw~ GvekeÀe oMe&ve mJeevegYetefle mes GlHevve nw~ Jeeef®ekeÀ HejbHeje mes ûenCe efkeÀS ieS DeveskeÀeW
oMe&veeW kesÀ ÒeYeeJeeW keÀes keÀyeerj ves Deelcemeele efkeÀ³ee nw~ DeefOekeÀebMe Deeuees®ekeÀ GvnW DeodJewle Jesoeble keÀe
meceLe&keÀ ceeveles nQ efkebÀleg ³eesie, meebK³e SJeb yeewef×keÀ ef®ebleve keÀer íeHe GvekeÀer DeefYeJ³eeqkeÌle ceW o sKeves keÀes
efceueleer nw~
yeew×es keÀe `mJeHveJeeo', `#eefCekeÀJeeo' keÀe ÒeYeeJe keÀyeerj keÀer JeeCeer ceW osKeves keÀes efceuelee nw~
Jes De Üwle efJe®eejOeeje keÀer Deewj PegkesÀ DeJeM³e nQ efkebÀleg GvekesÀ ef®ebleve keÀes mJe³eb GvekeÀer DevegYete fle ves
ªHeeef³ele efkeÀ³ee nw~ GvekesÀ lelJe ef®ebleve ceW peneb yeew×eW SJeb veeLe ³eesefie³eeW keÀe ÒeYeeJe nw, JeneR efJeefMe<ì
DeodJewleJeeefo³eeW keÀe YeeqkeÌle ÒescelelJe Yeer GvekesÀ ef®ebleve ceW ie=nerle nw~ keÀyeerj kesÀ De Üwle ceW DeeieefcekeÀ ³ee
leb$e keÀe lelJeef®ebleve SJeb metefHeÀ³eeW efkeÀ Òesce YeeJevee Yeer ÒekeÀì ngF& nw~ mJe³eb kesÀ DevegYeJe mes ©He ûenCe
keÀjves kesÀ keÀejCe keÀyeerj keÀe oMe&ve kesÀJeue cee$e JeeefiJeueeme veneR nw~ GvekeÀe oMe&ve Meem$eeW Hej DeeefÞele
Deewj HetJe e&ûen mes Yeer ûeefmele veefnb nw ke̳eeWefkeÀ Jes mel³e efveOee&jCe ceW mJeevegYetefle keÀes ner DeeOeej ceeveles nQ~
keÀyeerj kesÀ oeMe&efvekeÀ ef®ebleve keÀes GHeefvenw~
keÀyeerj kesÀ oeMe&efvekeÀ efJe®eejeW keÀes GvekesÀ odJeeje J³ekeÌle efkeÀS ieS HejcelelJe ³ee ye´ïe, cee³ee,
peiele, peerJeelcee, jnm³e oMe&ve kesÀ odJeeje DeefYeJ³ekeÌle efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw -
ye´nce -peiele Deewj GmekesÀ keÀlee& kesÀ Òeefle keÀewlegnu eHetCe& efpe%eemee Yeejleer³e oMe&ve ceW ÒeejbYe mes ner jner
nw~ ³en keÀlee& ner keÀyeerj kesÀ ³eneb ye´nce nw~ keÀyeerj keÀe ye´nce mJeªHe ÒeefleHeeove keÀer ¢ef<ì mes
DeewHeefve

Page 26

25Metv³eJeeo mes ÒeYeeefJele nw~ ke̳eeWefkeÀ keÀyeerj kesÀ ye´nceJeeo ceW YeeJevee cetuekeÀlee SJeb yegef× cetuekeÀlee oesveesb
nw~ keÀyeerj keÀe ye´nce ve lees SkeÀ cee$e efveieg&Ce nw Deewj ve meiegCe~ Fme efJeue#eCe Hejc elelJe keÀes JeeCeerye×
keÀjves kesÀ efueS keÀyeerj keÀes DeefYeJ³eeqkeÌle keÀer efJeefYevve He×efle³eeb DeHeveeveer Heæ[er nQ~ mJeevegYetefle mes GÓtle
Fme lelJe keÀes DeefYeJ³ekeÌle keÀjves kesÀ efueS keÀyeerj ves ÒeleerkeÀeW, ªHekeÀeW, ¢<ìebleeW Deeefo keÀes ceeO³ece
yevee³ee nw, `Hebef[le efceL³ee keÀjng efye®eeje, ve Jen me=ef<ì ve efmejpeveneje~ Letue mLetue HeJeve veefnb
HeeJekeÀ, jefJe meefme Oejefve ve Oeerje~' Gme HejcelelJe keÀe efveJe&®eve mebYeJe veneR nw~ JeeCeer mes Hejs Deewj
³egeqkeÌle -ÒeceeCe keÀe efJeJen DeblemLe Deewj JeenîemLe oesveeW veneR nw~ Jen lees menpe efvejblej nw~ GmekesÀ ve cegKe nw, ve cemlekeÀ
nw, ve ªHe nw Deewj ve kegÀ©He yeefukeÀ H etÀue efkeÀ megiebOe mes Yeer Heleuee nw~ Ssmee Jen efJeue#eCe nw, `pee kesÀ
cegKe ceeLee veneR, veeneR ªHe keÀ©He~ HegngHe yeeme mes Heeleje, Ssmee lelJe DevetHe~'
keÀyeerj Hejce lelJe keÀes Meyo ªHe ceW DeefYeefnle yeleeles nQ~ Meyo ye´nce ner Fme peie le keÀe
SkeÀcee$e keÀejCe nw `Meyo keÀe³ee peie GleHeeveer, Meyedow kesÀefj Hemeeje~' Meyo ye´nce ner Fme peiele keÀe
SkeÀcee$e keÀejCe nw~ pewmes yeerpe keÀe J³ekeÌle ªHe Je=#e nw, Gmeer ÒekeÀej ye´nce keÀe ner efJeJele& ©He ³en
peiele nw~ meeje efJeMJe F meer HejcelelJe ceW mecee³ee ngDee nw~ keÀyeerj ves Hejce lelJe keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle
kewÀJeueeodJewle kesÀ menejs ceeveer nw~ Hejbleg GmeceW DeeieefcekeÀ HejbHeje Deewj Òel³eefYe%eeJeeo keÀe ÒeYeeJe Yeer
osKeves keÀes efceuelee nw~ `efMeJemet$e' ceW Yees keÌle=lJe YeeJe mes cegkeÌle Deelcee keÀes Meg× mJeªHe ceW efmLele nesves
kesÀ keÀejCe kesÀJeueer keÀne ie³ee nw~ ³en kesÀJeuee YeeJe ner kesÀJeueeodJewle nw~
Fme lejn ye´nce ner peiele ke Àe keÀejCe ªHe nw, pees ye´ïeeb [ ceW meJe&$e J³eeHle nw~ Jener mel ³e
mJeªHe nw Deewj Gmeves ye´ïeeb [kesÀ ªHe ceW DeHeveer ueeruee keÀe efJemleej efkeÀ³ee nw~ ³en ye´nce meiegCe Deewj
efveieg&Ce oesveeW mes Hejs nw Deewj DevegYeJe ceW Deeves Hej Yeer DeefveJe&®eveer³e nw~ keÀyeerj ceW efve©HeeefOekeÀ Deewj
meesHeeefOekeÀ oesveeW ye´nce keÀe JeCe&ve efceuelee nw~ efve©HeeefOekeÀ ye´nce peneb meiegCe -efveieg&Ce mes Hejs Deewj
DeefveJe&®eveer³e nw, JeneR meesHeeefOekeÀ ye´nce keÀe oMe&ve, ÞeJeCe, ceveve Deeefo mebYeJe nw Deewj J³eJeneefjkeÀ
GHeemevee ceW ³ener ûeen³e nw~
cee³ee -`cee³ee' keÀer Meem$eer³e DeJeOeejCee MebkeÀj kesÀ lelJeef®ebleve ceW osKeves keÀes efceueleer nw~
ceO³ekeÀeueerve ef®ebleve ceW cee³eeJeeo oeMe&efvekeÀ efJeJes®eve keÀe SkeÀ ÒecegKe Debie yeve ie³ee Lee~ Jesoeble ceW cee³ee
keÀer oes MeeqkeÌle³eeW keÀe JeCe&ve nw -DeeJejCe Deewj efJe#esHe~ DeeJejCe MeeqkeÌle mes cee³ee JeemleefJekeÀ mJeªHe
keÀes {keÀ osleer nw Deewj efJe#esHe MeeqkeÌle mes Jen Gmeer ceW JeemleefJekeÀ me=ef<ì keÀj osleer nw~ keÀyeerj oMe&ve ceW
cee³ee kesÀ DeveskeÀ ªHeeW keÀe JeCe&v en w -efJeod³ee©efHeCeer cee³ee DeLee&le Deeod³eecee³ee, Peerveer cee³ee DeLee&le
Ye´ebefleªHee cee³ee Deewj ceesìer cee³ee DeLee&le Dee[byejkeÀeefjCeer cee³ee~
efJeod³eeªefHeCeer cee³ee ner ye´nce keÀer J³ekeÌle MeeqkeÌle nw, efpemes GHeeoeve keÀejCe y eveekeÀj Jen
efJeMJe keÀer j®evee keÀjleer nw~ Jener efmLeefle Deewj efJeveeMe ªHee Yeer nw~ iees®ej peiele ceW Jener J³eeHle nw~
³en cee³ee ef®elle keÀes lelJe oMe&ve keÀer Deesj Deûemej keÀjleer nw~ Peerveer ³ee met#ce cee³ee keÀes Ye´ce©efHeCeer
cee³ee Yeer keÀnles nQ~ keÀyeerj oMe&ve ceW FmekeÀe efJeMeskeÀefþve nw~ DeeMee, le=DeekeÀj ceveg<³e veMJej keÀes DeefJe veMJej mecePeves ueielee nw, efceL³ee keÀes mel³e mecePe ueslee nw Deewj le=efHle
ceW [tyee jnlee nw~ ieg© ke=ÀHee mes ner Fme peeue mes cegeqkeÌle mebYeJe nw, `keÀyeerj cee³ee ceesnveer ceesns peeCe
megpeeCe~ Yeeieeb ner ítìw veneR Yeefj Yeefj ceejw yeeCe ~~' cee³ee keÀe ³en ªHe yeæ[s -yeæ[s leHemJeer HewiebyejeW keÀesmunotes.in

Page 27

26DeHeves HeeMe ceW pekeÀæ[ ueslee nw, Jes Yeer Fmemes veneR ye®e HeeS nQ~ keÀyeer jves Fme Peerveer ³ee met#ce cee³ee keÀe
yengle ner met#ce SJeb ceveesJew%eeefvekeÀ He#e DeHeveer meeefKe³eeW c eW Òemlegle efkeÀ³ee nw~
Dee[byejkeÀeefjCeer cee³ee ceW keÀyeerj cee³ee kesÀ mLetue He#e keÀes osKeles nw~ efpemeceW ueeskeÀ keÀe peHe,
ceeuee, íeHee, efleuekeÀ pewmee Dee[byejHetCe& ÒeoMe&ve DeLeJee leerLe& Deeefo keÀe efoKeeJee efkeÀ³ee peelee nw~
keÀvekeÀ-keÀeefceveer pev³e ceesn Deewj DeefYeceeve cee³ee kesÀ Fmeer Yeso kesÀ Debleie&le osKes pee mekeÀles nQ, `cee³ee
keÀer Peue peie peu³ee, keÀvekeÀ keÀeefceCeer ueeefie~ keÀng OeeQ efkeÀefn efJeefOe jefKeS, ©F& ueHesìer Deeefie~~'
keÀyeerj kesÀ oMe&ve ceW cee³ee MebkeÀj De Üwle SJeb Deeiece ef®ebleve keÀer MeeqkeÌle kesÀ ªHe ceW J³ebefpele ngF& nw~
MebkeÀj DeodJewle keÀer lejn ³en DeefveJe&®eveer³e Deewj ef$eiegCeelcekeÀ nw Deewj meebK³e ef®ebleve keÀer lejn ³en
Òeke=Àefle kesÀ meceeve ÒemeJeOeceea ef$ei egCece³eer nw Deewj MeekeÌle ef®ebleve keÀer lejn ³en DeHeefjefcele MeeqkeÌleªHee
Yeer nw~ metHeÀer ef®ebleve ceW DeefYeJ³ekeÌle Mewleeve keÀer lejn Yeer nw, pees meeOevee ceW yeeOee [eueleer nw~ Fme
lejn keÀyeerj kesÀ cee³ee efJepeerJe -mJeªHe ue#eCe keÀer ¢ef<ì mes keÀyeerj kesÀ ³eneb peerJe ³ee peerJeelcee ye´nce keÀe DebMe nw Dele: ye´nce
kesÀ meeLe GmekeÀe DeveMeve mes mebyebOe nw keÀyeerj ves peerJeelcee keÀe mJeleb$e Dee fmlelJe mJeerkeÀej veneR efkeÀ³ee
yeefukeÀ Gme Hejce lelJe keÀe ner SkeÀ ueIeg ªHe ceevee nw keÀyeerj ves peerJe Deelcee SJeb Hejceelcee kesÀ Fme
DeÜwle Yeeie keÀes DeveskeÀ meeKeer ³eeW ceW Òemlegle efkeÀ³ee nw GvekesÀ Devegmeej ye´nce keÀe mee#eelkeÀej ne sves Hej
Deelcee Hejceelcee ceW Deewj Hejceelcee Deelcee ceW HetCe&le :ueerve nes peelee nw, `nsjle nsjle ns meKeer, jn³ee
keÀyeerj nsje³e~ yetbo meceeveer mecegê ceW, mees keÀle lesjer pee³e~~' ³en peerJeelcee cee$e jece keÀe DebMe nw~ Jen
ve lees ceveg<³ e nw, ve osJe nw, ve ³eesieer ve ³eleer Deewj DeJeOetle nw~ ve ceelee -Heg$e nw, ve jepee -jbkeÀ nw, ve
ye´enceCe -yeæ{F& nw, ve MesKe leHemJeer nw~ Jen cee$e jece keÀe DebMe nw, `keÀnw keÀyeerj Fng jece keÀes Debmeg~
peme keÀeieo Hej efceìw ve cebmeg~~' peer Jeelcee keÀce& yebOeve kesÀ keÀejCe pevce -pevceeblej kesÀ ®e¬eÀ ceW yevee
jnlee nw, Dev³eLee Jen mJeleb$e nw Deewj HejcelelJe keÀe ner ªHe nw~ ³en cee³ee keÀe ÒeYeeJe nw efpemekesÀ
JeMeerYetle neskeÀj peerJeelcee Fme peiele ceW FOej -GOej YeìkeÀlee jnlee nw , Hejbleg pewmes ner cee³ee kesÀ yebOeve
leesæ[lee nw, Jen meye Ye´ceeW mes cegkeÌle nes peelee nw~ Hejceelcee Fme peerJeelcee ceW meowJe DeodJewle YeeJe mes
GHeefmLele jnlee nw~
peiele -cee³ee, ye´nce Deewj peerJe mebyebOeer efJe®eejeW keÀer Yeebefle ke Àyeerj kesÀ peiele ³ee me=ef<ì mebyebOeer efJe®eej
Yeer keÀF& oMe&veeW mes ÒeYeeefJele nQ~ Jes p³eeoelej Jesoeble oMe&ve kesÀ DevegketÀue nQ~ Òel³e#e ªHe mes keÀneR -keÀneR
meebK³e oMe&ve keÀe ÒeYeeJe Ye erueef#ele neslee nw, Hejbleg meebK³e oMe&ve kesÀ odJ ewleJeeo mes Jes mencele veneR Les~
GvekeÀe ye´nce Deewj peiele keÀe mebyebOe Yeer ³ener mebkesÀle keÀjlee nw efkeÀ Jes DeodJewleJeeoer nQ~ DeHeves Hetjs oMe&ve
ceW GvneWves DeodJewle Jesoeble kesÀ efJeJele&Jeeo, ÒeefleefyebyeJeeo, DeeYeemeJeeo, DeOed³eeme Jeeo Deeefo keÀe ner
DeeÞe³e efue³ee nw~
keÀyeerj keÀer j®eveeDeeW ceW keÀneR Hej Yeer J³eJeefmLele me=ef<ì efJekeÀeme ¬eÀce veneR efceuelee nw~ me=ef<ì
keÀer GlHeeflle kesÀ mebyebOe ceW GveceW kesÀJeue SkeÀ -oes mLeueeW Hej mebkesÀle cee$e efceueles nQ~ GvekeÀer me=ef<ì keÀer
GlHeeflle mebyebOeer DeJeOeejCee HetCe&le³ee Yeejleer³e nw, kesÀJeue SkeÀ DeeOe mLeueeW Hej ner Jes metHeÀer cele Deewj
Fmueece mes kegÀí ÒeYeeefJele efoKeeF& Heæ[les nQ~ keÀyeerj ves peiele keÀes mesceue kesÀ HetÀue keÀer Yeebefle k eÀne nw~
mesceue kesÀ HetÀue kesÀ meceeve peieled Yeer meled nesles ngS meejnerve nw~ DeO³eejesHe kesÀ menejs Fbefê³eeb GmeceW
DeHeves efJepewmee meWJeue HetÀue~ ome efove kesÀ y³eewnej keÀes Petþs jbefie ve Yetue~~' Fme ÒekeÀej ³en pees veece -ªHeelcekeÀmunotes.in

Page 28

27mebmeej efoKeeF& oslee nw Jen JeemleJe ceW mel³e veneR nw~ efpemeceW FmekeÀer efmLeefle nw, Jen lelJe DeJeM³e ner
Deiece Deewj Deiees®ej nw~ ³eneb Hej mHe<ì ner keÀyeerj ves MebkeÀj kesÀ DeodJewle cele keÀe DevegmejCe efkeÀ³ee nw~
Jemlegle: peiele DeeYeeme cee$e nw~ ³en Yeeme ef®e$e, oHe&Ce ³ee mJeªHe mee#eelkeÀej kesÀ ve nesves kesÀ keÀejCe
neslee nw~
peiele kesÀ Deeefo Deewj Deble oesveeW ner De %eele nQ FmeerefueS Fme peiele kesÀ jnm³e keÀes kesÀJeue
GmekeÀe me=<ìe ner peeve mekeÀlee nw~ FmekeÀer j®evee ke̳eeW, kewÀmes Deewj keÀye ngF&? Fve efpe%eemeeDeeW keÀes
keÀyeerj Deiec³e ªHe ceW ner íesæ[ osles nQ~ GvekeÀer ¢ef<ì ceW peiele mellee J³eJene jelcekeÀ nw, HejceeefLe&keÀ
veneR~ keÀyeerj JeeCeer ceW mebmeej keÀer #eCeYebiegjlee, efve:meejlee mebyebOeer DeveskeÀ Heo efceueles nQ~ Hejbleg Ssmes
GoenjCe, ªHekeÀ Deewj ¢<ìeble keÀyeerj ves ceveg<³e peerJeve keÀer Òel³eskeÀ #eCe kesÀ cenlJe Deewj GHe³e esie keÀes
jsKeebefkeÀle keÀjves kesÀ efueS efoS nQ, peerJeve mes Heuee³eve keÀjves kesÀ efueS veneR~
jnm³e -oMe&ve -jnm³eoMeea keÀefJe efJe®eejkeÀ keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle keÀe DeeOeej DeueewefkeÀkeÀlee kesÀ Òeefle
keÀewletnuepev³e efpe%eemee nw~ DevegYeJe keÀer Gme ceeveefmekeÀlee keÀer DeefveJe&®eveer³elee nw~ peye meeOeve
YeeJevee kesÀ menejs DeeO³eeeflcekeÀ mellee keÀer jnm³ece³eer DevegYetefle³eeW keÀes JeeCeer kesÀ odJeeje Meyo ceW, ef®e$eeW
ceW mepeekeÀj jKeves ueielee nw, leYeer meeefnl³e ceW jnm³eJ eeo keÀer me=ef<ì nesleer nw~
Dev³e jnm³eJeeefo³eeW keÀer lejn keÀyeerj kesÀ peerJeve keÀe ue#³e Deelceefve©HeCe SJeb ye´nceefve©HeCe
keÀjvee Lee~ ye´nce -efJe®eej oMe&veMeem$e keÀe ÒecegKe efJeHejbleg oesveeW keÀer meeOevee ceW Deblej nw~ peneb oMe&veMeem$e yegef× kesÀ menejs Deûemej neslee nw, JeneR
jnm³eJeeoer meeOevee YeeJevee keÀes ueskeÀj Deeies yeæ{leer nw~ YeeJevee keÀe mebyebOe Ûo³e mes nw Deewj yegef× keÀe
ceefmlekeÀne ie³ee nw Deewj Gme ye´nce keÀer DevetYetefle ceW lejkeÀ keÀer DemeceLe&lee IeesefkeÀer DevegYetefle leLee ye´nce kesÀ efve©HeCe ceW lek e&À keÀer efvejLe&keÀlee mes HetCe& Heesefjef®ele Les, FmeerefueS Jes keÀnles
nQ keÀnle keÀyeerj lejkeÀ ogF meeOew eflevekeÀer ceefle nw ceesìer DeLee&le pees ueesie leke&À mes lelJe keÀer odJewlelee
efme× keÀjvee ®eenles nQ, GvekeÀer yegef× yeæ[er ceesìer nw~
YeeqkeÌle keÀe Deeuebyeve DeefOekeÀlej ye´nce keÀe DeeefOeowefJekeÀ ªHe neslee nw Hejbleg keÀyeerj keÀer GmeceW
DeemLee veneR Leer~ Jen ye´nce kesÀ DeeO³eeeflcekeÀ mJeªHe keÀer DevegYetefle keÀjvee ®eenles Les~ Òesce kesÀ menejs
keÀer ng³eer DeeO³ee eflcekeÀ ye´nce keÀer DevegYetefle³eeW keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle DeHeves DeeHe ner jnm³eelcekeÀ nes peeleer
nw~ FmeerefueS keÀyeerj ceW ÒescecetuekeÀ YeeJeelcekeÀ jnm³eJeeo keÀer yeæ[er ceveesnj me=ef<ì ngF& nw, `Heej ye´nce kesÀ
lespe keÀe kewÀmee nw Gveceev e, keÀefnyes ketÀ meesYee veneR osK³ee ner HejJeeve~'
jnm³e oMe&ve kesÀ Debleie&le keÀyeerj kesÀ jnm³eJeeo keÀes efkeÀmeer efJeMeskeÀesefì kesÀ Deboj veneR jKee pee mekeÀlee~ GveceW efpeleves ÒekeÀej kesÀ Yeer jnm³eJeeo ne s mekeÀles nQ, meyekeÀer
me=ef<ì ngF& nw~ GveceW ÒecegKe ªHe mes ®eej ÒekeÀej kesÀ jnm³eJeeo HeeS peeles nQ -ÒescecetuekeÀ, ³eewefiekeÀ,
HeeefjYeeefmegboj nw~ Fmeces DeeO³eeeflcekeÀHetCe& YeeJevee keÀer jmeOeej Jener nw, `yengle efoveve Lew ceQ Òeerlece Hee³es, Yeeie
yeæ[s Ieefj yewþs DeeS~ cebefoj ceebefn Ye³ee Gefpe³eeje, ues metleer DeHevee HeerG efHe³eeje~~' Fme jnm³e oMe&ve
ceW keÀyeerj ves DeeO³eeefl cekeÀ Òesce, Þe=bieej SJeb DeÓgle lelJeeW keÀe efJeMesotmeje ªHe ³eesiecetuekeÀ nw~ ³eesie keÀe efme×eble nw efkeÀ pees kegÀí ye´nceeb[ ceW nw Jener efHeb[ ceW nw~ efJeMJe Deewjmunotes.in

Page 29

28ceeveJe keÀer ³en meeOec³e&lee Yeejleer³e ceveerefmeeOevee Yeer efJeMJe Deewj ceeveJe kesÀ meeOec³e&lee keÀes ceevekeÀj Deeies yeæ{er nw~
keÀyeerj keÀer JeeCeer ceW jnm³eelcekeÀlee keÀe meceeJesMe yengle kegÀí Hee efjYeeefYeer ngDee nw~ GvneWves keÀneR Hej lees 64 oer³ee Deewj 14 ®eboe keÀe, keÀneR 16 HeJeve DeeOeejeW keÀe, keÀneR
52 keÀesþefjDeeW keÀe, keÀneR 16 ®e¬eÀeW keÀe Deewj keÀneR 10 ojJeepeeW keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw~ Fmeer ÒekeÀej
keÀneR ye´nce veeefue, keÀneR Ye´cej iegHeÀe keÀer Deewj keÀneR ef$eJesCeer mebiece keÀer ®e®ee& keÀjles nQ~ keÀyeerj keÀer kegÀí
meeefKe³eeb Ssmes HeeefjYeeefkeÀyeerj keÀe jnm³eJeeo ÒeJ e=l³eelcekeÀ keÀesefì keÀe nw~ Jen SkeÀebeflekeÀ veneR nw Deewj FmekeÀe keÀejCe
³en nw efkeÀ Jes keÀesjs jnm³eJeeoer veneR Les~ Jes G®®e keÀesefì kesÀ efJe®eejkeÀ, ie=nmLe, megOeejkeÀ Deewj
GHeosMekeÀ Yeer Les~ GvneWves keÀneR Hej Yeer Iej -yeej íesæ[keÀj y eveJeeme uesves keÀe GHeosMe veneR efo³ee nw~
keÀyeerj kesÀ jnm³eJeeo keÀer SkeÀ Dev³e ÒecegKe efJeMesDeodJewle YeeJevee keÀne pee mekeÀlee nw~ Jen keÀyeerj kesÀ jnm³eJeeo keÀe ÒeeCe nw~ keÀy eerj ceW Fme YeeJevee
keÀeer DeefYeJ³eeqkeÌle nj keÀneR efceueleer nw~ ³eneb Hej GvekeÀe metefHeÀ³eeW mes celeYeso nw~ metHeÀer jnm³eJeeo HetCe&
DeodJewle DeJemLee keÀes veneR ÒeeHle neslee~ keÀyeerj keÀnles nQ `nce meye ceebefn mekeÀue nce ceeneR, nce les Deewj
keÀesG otmej veeneR~' Fme lejn GvneWves mHe<ì keÀne nw efkeÀ peye lekeÀ odJewle YeeJevee jnsieer, meeOekeÀ
mel³e mes ogj jnsiee~
Fme lejn keÀyeerj ceW jnm³eJeeo kesÀ ÒecegKe ªHe mes ®eej ÒekeÀej HeeS peeles nw -ÒescecetuekeÀ,
³eewefiekeÀ, HeeefjYe eefªHe ceW Òemlegle ngDee nw~ ³eewefiekeÀ jnm³eJeeo efJeef®e$e nþ³eesieer Òeefleef¬eÀ³eeDeeW kesÀ HeÀuemJeªHe GlHevve
ngDee nw~ FvekeÀer ceev³elee nw efkeÀ ye´nce eb[ ceW DeveskeÀ ueeskeÀ nQ, met³e nQ, ®ebê nQ, Gmeer ÒekeÀej efHeb[ ceW Yeer
³en meye JemlegSb HeeF& peeleer nw~ keÀyeerj ves DeHeveer j®eveeDeeW ceW efHeb[ ceW efoKeeF& osves Jeeues DeveskeÀ ¢M³e
leLee megveeF& osves Jeeueer efJeefJeOe ÒekeÀej keÀer OJee fve³eeW kesÀ Del³eble jnm³eHetCe& JeCe&ve efkeÀS nQ~ ³en
DeefYeJ³eeqkeÌlecetuekeÀ jnm³eJeeo efme×eW Deewj veeLe HebefLe³eeW ceW JeefCe&le neslee Dee³ee Lee. keÀyeerj keÀe
DeefYeJ³eeqkeÌlecetuekeÀ jnm³eJeeo Gvemes Del³eefOekeÀ ÒeYeeefJele nw~ keÀyeerj keÀer Gueìyeebefme³eeB Ssmes ner
jnm³eJeeo keÀer me=ef<ì keÀjleer nQ~ keÀyeerj kesÀ meYeer ÒekeÀej kesÀ jnm³eJeeoeW ceW Òesce Deewj Deevebo keÀer YeeJevee
efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªHe ceW DeJeM³e HeeF& peeleer nw~ SkeÀeeflcekeÀlee ³ee DeodJewle YeeJevee SkeÀ Dev³ e efJeMesnw efpememes GvekesÀ meye ÒekeÀej kesÀ jnm³eJeeo DevegÒeeefCele nQ~ GvekeÀe jnm³eJeeo SkeÀebeflekeÀ veneR yeefukeÀ
ÒeJe=l³eelcekeÀ nw~ meb#esHe ceW keÀyeerj keÀe jnm³eJeeo Del³eble HetCe& Deewj ceOegj nw~
efnboer meeefnl³e ceW jnm³e YeeJev ee keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle keÀjves Jeeues keÀefJe³eeW ceW pee³emeer, metj,
leguemeer Deewj keÀyeerj ÒecegKe nQ~ efkebÀleg keÀyeerj keÀer leguevee ceW FveceW mes keÀesF& veneR Dee mekeÀlee~ pee³emeer ceW
keÀyeerj kesÀ Òesce cetuekeÀ jnm³eJeeo keÀer HetCe& De ewj ceOegjlece DeefYeJ³eeqkeÌle efceueleer nw Hejbleg Fleveer þesme
DeeO³eeeflcekeÀlee veneR nw, efpeleveer keÀyeerj ceW nw~ leguemeer keÀer jnm³e YeeJevee yengle kegÀí
DeefYeJ³eeqkeÌlecetuekeÀ nQ~ GvneWves ye´nce kesÀ DeeefOeowefJekeÀ mJeªHe keÀes efJeMes ceW jnm³e YeeJevee kesÀ efueS Glevee mLeeve veneR nw~ leguemeer ceW keÀyeerj pewmeer jnm³e YeeJevee veneR efceueleer
nw~ metjoeme keÀer jnm³e YeeJevee GvekesÀ keÀeJ³e keÀe ÒeOeeve Debie veneR nw~ GveceW pees kegÀí jnm³e Jeeo
efceuelee nw Jen ¢ef<ìketÀì HeoeW ceW ner nw pees efkeÀ DeefYeJ³eeqkeÌlecetuekeÀ Deewj Meg

Page 30

29jmeelcekeÀ jnm³eJeeo mes GmekeÀer letuevee Gef®ele veneR~ Jemlegle: keÀyeerj keÀe jnm³eJeeo Fve meye mes
efYevve Deewj Þes<þ nw Deew j FmeefueS Jes efnboer kesÀ Þes<þ jnm³eJeeoer keÀefJe nw~
2.3 meejebMe
keÀyeerj keÀe keÀeJ³e %eeve Deewj YeeqkeÌle veweflekeÀlee Deewj J³eeJeneefjkeÀlee keÀer ¢ef<ì mes oeMe&efvekeÀ
Lee Deewj YeeJegkeÀlee DeeO³eeeflcekeÀlee Deewj DeueewefkeÀkeÀ lee mes ienje mebyebOe Òemlegle keÀjleer nw ~GvekeÀer
keÀefJelee ceveg<³e keÀes Deelceefvejer#eCe keÀer Deesj Deûemej keÀjleer nw~ Dee®ejCe keÀer Meg×lee kesÀ efueS Jeeos
keÀjleer nw meye keÀceex keÀes DeHeveeves keÀer YeeJevee peeie=le keÀjleer ngF& ceeveJe cee$ e ceW DeeO³eeeflcekeÀlee
efJevece´lee F&MJej kesÀ Òeefle efJeMJeeme me®®eefj$e le Lee meeceeefpekeÀ SkeÀlee Deewj YeieJele YeeqkeÌle keÀe meb®eej
keÀjleer nw YesoYeeJe kesÀ nj mlej mes cegkeÌle keÀyeerj Deewj keÀyeerj keÀer keÀefJelee FmeerefueS Deepe Yeer ÒeemebefiekeÀ
yeveer ngF& nw~
2.4JewkeÀefuHekeÀ ÒeMve
1) keÀyeerj efkeÀme MeemekeÀ kesÀ mecekeÀeueerve ceeves peeles nw?
keÀ) kegÀlegyegÎerve SsyekeÀ Ke) DekeÀyej ie) efmekebÀoj ueesoer Ie) Fye´enerce ueesoer
2) keÀyeerj kesÀ ieg© ceeves peeles nw -
keÀ) jeceevebo Ke) jeceevegpee®ee³e& ie) MebkeÀj Ie) JeuueYee®ee³e&
3) `keÀyeerj meenye keÀer Heefj®eF&' kesÀ j®eveeÒekeÀej nQ?
keÀ) efÒe³eeoeme Ke) veeYeeoeme ie) Oece&oeme Ie) Deveble oeme
4) efvecve ceW mes efkeÀme efJeodJeeve kesÀ Devegmeej keÀy eerj keÀe keÀe sF& ceeveJe ieg© veneR Lee?
keÀ) ceesnve efmebn Ke) ceewueevee vemeer©Îerve
ie) jeceÒemeeo ef$eHeeþer Ie) iegueece mejJej
5) YekeÌleceeue keÀer ìerkeÀe kesÀ j®eef³elee nw?
keÀ) jwoeme Ke) Oece&oeme ie) veeYeeoeme Ie) efÒe³eeoeme
2.5ueIeg -GÊejer³e ÒeMve
1.Hejcemellee kesÀ mebyebOe ceW keÀyeerj kesÀ efJe®eej ke̳ee nw?
2.keÀyeerj kesÀ ieg© keÀewve Les?
3.YeeqkeÌle kesÀ efueS keÀyeerj ves efkeÀmes Denced ceevee?
4.keÀyeerj keÀeJ³e ceW peerJe Deewj peiele ke̳ee nw?
5.keÀyeerj keÀe peiele mebyeb efOele efJe®eej efkeÀmemes Òesefjle nw?munotes.in

Page 31

302.6 yeesOe ÒeMve
1.keÀyeerj keÀer YeeqkeÌle mebyebOeer DeJeOeejCee keÀe efJemleej mes JeCe&ve keÀerefpeS?
2.keÀyeerj keÀer oeMe&efvekeÀ ceev³eleeSB ke̳ee LeeR?
3.keÀyeerj -keÀeJ³e ceW mebJesoveeiele JewefJeO³e keÀe cetu³e ebkeÀve keÀerefpeS~
4.keÀyeerj DeeO³eeeflcekeÀ ®eslevee kesÀ keÀefJe nw JeCe&ve keÀerefpeS~
5.keÀyeerj kesÀ oeMe&efvekeÀ efJe®eejeW Hej meefJemle j®e®ee& keÀerefpeS~
6.keÀyeerj kesÀ keÀeJ³e ceW jnm³e oMe&ve keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle ngF& nw! efme× keÀerefpeS~
2.7 DeO³e³eve nsleg mene³ekeÀ HegmlekesÀ
keÀyeerj : Dee®ee³e& npeejer Òemeeo efodJeJesoer
keÀyeerj keÀer efJe®eejOeeje : [e@. ieesefJebo ef$eiegCee³ele
YeeqkeÌle keÀeJ³e ³ee$ee : [e@. jecemJeªHe ®elegJexoer
efnvoer meeefnl³e keÀe Fefleneme : [e@. vesievê, [e@ .n j o ³ e e u e
















munotes.in

Page 32

31FkeÀeF& -3
meeceeefpekeÀ HeefjÒes#³e ceW keÀyeerj
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
3.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
3.1 ÒemleeJevee
3.2 meeceeefpekeÀ HeefjÒes#³e ceW keÀyeerj
3.3 Yee3.4 meejebMe
3.5 ueIeg Gllejer³e ÒeMve
3.6 yeesOe ÒeMve
3.7 DeO³e³eve nsleg mene³ekeÀ HegmlekeWÀ
3.0 GodosM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes efJeÐeeLeea keÀyeerj kesÀ meeceeefpekeÀ megOeej kesÀ Debleie&le Oecee&Jeuebyeer
ÜsefkeÀ³ee ³en peeve mekeWÀies~ Deewj DeHeveer YeengS Fme meboYe& ceW efJeÐeeLeea %eeve Depe&ve keÀj mekeWÀies~
3.1 ÒemleeJevee
keÀyeerj efkeÀ efnvoer keÀer efveieg&Ce meble keÀeJ³eOeeje kesÀ ÒeefleefveefOe keÀefJe nw~ DeeHeves ueeskeÀ Oeceea
ke=ÀeflelJe Deewj meeceeefpekeÀ Òeefleye×lee kesÀ ®eueles lelkeÀeueerve mece³e kesÀ keÀefJe³eeW ceW meyemes p³eeoe efJeefMe<ì
Deewj ÒeemebefiekeÀ keÀ efJe nw~ GvekesÀ keÀeJ³e ceW pene YeeqkeÌle keÀe DevegHece Þeesle yenlee efoKeeF& oslee nw JeneR
YeeqkeÌle kesÀ meeLe -meeLe ³egieerve ef®ebleeSB GvekesÀ keÀeJ³e ÒecegKe ªHe mes GYej keÀj meeceves Deeleer nw~
3.2 meeceeefpekeÀ HeefjÒes#³e ceW keÀyeerj
Yeejle kesÀ ceO³e³egieerve Fefleneme keÀer meyemes ÒecegKe Ieìvee YeeqkeÌle Deeboesueve keÀe Go³e nw~
YeeqkeÌle SkeÀebeflekeÀ Deewj J³eeqkeÌleefve<þ meeOevee nw~ ceO³e³egie ceW Fmes Jen GJe&j Yetefce efceueer efpemeceW Fmes
HeveHeves keÀe DeJemej efceuee~ G llej Yeejle ceW YeeqkeÌle keÀes peve -peve lekeÀ Hengb®eeves keÀe Þes³e meyemes Henues
ieg© jeceevebo keÀes nw, GvekesÀ yeeo ³en Þes³e YekeÌle keÀyeerj keÀes efo³ee peelee nw~ jeceevebo ves YeeqkeÌle keÀesmunotes.in

Page 33

32SkeÀebeflekeÀ meeOevee ceeveles ngS Yeer ceeveJe ce e$e kesÀ efueS megueYe yevee³ee Lee lees otmejer lejHeÀ keÀyeerj ves
Gmes ueeskeÀceeveme ceW menpelee kesÀ meeLe Hewþves keÀe ceeie& yeleekeÀj Meem$e kesÀ yebOeveeW mes cegkeÌle efkeÀ³ee Lee~
keÀyeerj ves ³en DevegYeJe keÀj efue³ee Lee efkeÀ Meem$e -ce³ee&o e kesÀ meeLe mebÒeoeef³ekeÀ efve<þe pegæ[ ner peeleer nw
FmeerefueS Meem$e leLee mebÒeoe³e keÀer meercee ceW jnkeÀj ceeveJe cee$e kesÀ efueS YeeqkeÌle keÀe meJe& megueYe HeLe
ÒeMemle veneR efkeÀ³ee pee mekeÀlee~ keÀyeerj `menpe' ceW DeemLee jKevesJeeues ce eveJeleeJeeoer J³eeqkeÌle Les~
cepenyeer keÀÆjlee mes Jen keÀesmeeW otj Les~ Ûo³e keÀer mJe®í keÀmeewìer Deewj efJeJeskeÀ Hej pees yeele Kejer
Glejleer Leer, Gmes ner Jes mener ceeveles Les~ ³ener yeele GvekesÀ Hetjs meeceeefpekeÀ oMe&ve ceW efoKeeF& oslee rn w ~
keÀyeerj kesÀ meeceeefpekeÀ efJe®eejeW keÀes peeveves kesÀ efueS Gme He=<þYetefce keÀes Yeer peevevee DeeJeM³ekeÀ
nw peneb mes GvnW DeHeves efJe®eejeW keÀer ÒesjCee efceueer~ GvekesÀ mece³e ceW Gllej Yeejle ceW Fmueece DeHeveer
peæ[s pecee ®egkeÀe Lee Deewj Henues mes jn jns efnbot Yeer Les~ oesveeW ner Oeceex kesÀ ueesieeW ceW DeHeves -DeHeves
Dee®eej -efJe®eej, jerefle -efjJeepe Deewj Oeeefce&keÀ ceev³eleeDeeW keÀes ueskeÀj keÀÆjlee efJeod³eceeve Leer~
HeefjCeecele: oesveeW ner Oecee&Jeuebyeer odJes HeefjefmLeefle³eeW ceW kegÀí mJeeLeea lelJe oesveeW Oecee&Jeuebefye³eeW keÀes yejieueeves keÀe keÀece Yeer keÀj jns Les~ ³ener
keÀejCe Lee efkeÀ meeceeefpekeÀ mecejmelee keÀer efmL eefle GlHevve veneR nes Hee jner Leer Deewj keÀesF& GmekesÀ efueS
Òe³eeme Yeer veneR keÀj jne Lee~
Gme mece³e efnbot Oece& DeHeveer DeebleefjkeÀ mecem³eeDeeW mes Yeer ûeefmele Lee~ kegÀjerefle³eeW Deewj
kegÀÒeLeeDeeW keÀe peesj Lee~ ®eejeW lejHeÀ Oeeefc e&keÀ DeJ³eJemLee keÀe JeeleeJejCe Lee~ Hetjs meceepe ceW efJeHewÀueer ngF& Leer~ peeefle Deewj Oece& kesÀ keÀejCe ceveg<³e ceveg<³elee kesÀ ceeie& mes nìlee pee jne Lee~ keÀyeerj ves
DeHeves mece³e keÀer Fve mecem³eeDeeW keÀes mecePee Deewj meceep e keÀer DeJ³eJemLee Deewj efJekeÀjves keÀe efveM®e³e efkeÀ³ee~ keÀyeerj kesÀ mece³e efnbot Oece& keÀer efmLeefle ³en Leer efkeÀ mecemle pevelee
HeewjeefCekeÀ Dee®eej -efJe®eej SJeb efJeefYevve Oeeefce&keÀ ef¬eÀ³eeDeeW ceW ueerve Leer, Hejb leg Fve ef¬eÀ³eeDeeW kesÀ Heerís pees
lelJeJeeo Lee Jen ¢ef<ì -DeesPeue Lee~ FmeerefueS De%eevelee kesÀ keÀejCe keÀce&keÀeb[, leerLee&ìve, Je´le -
GHeJeeme, ³e%e -nesce Deeefo ceW Dee[byej Deewj efceL³ee ÒeoMe&ve yeæ{lee ie³ee Deewj Oece& Oeerjs -Oeerjs þieer k eÀe
peefj³ee yeve ie³ee~ Fme mece³e efnbot Oece& ceW DeveskeÀ mebÒeoe³e Deewj cele -celeeblej Òe®eefuele Les pees
meeceeefpekeÀ efJeIeìve keÀe keÀejCe Yeer yeveles Les~ keÀyeerj ves Fve meYeer celeeW Deewj mebÒeoe³eeW ceW HewÀues ngS
Dee[byejeW keÀe efJejes Oe efkeÀ³ee Deewj meeceev³e peveceeveme keÀes Oece& kesÀ menpe ©He mes Heefjef®ele keÀje³ee~
keÀyeerj keÀesF& Oece& -GHeosMekeÀ ³ee Hegpeejer veneR Les~ Jen pegueene Les Deewj keÀHeæ[e yegveves keÀe
J³eJemee³e keÀjles Les~ meble mJeYeeJe keÀe nesves kesÀ keÀejCe ieg© jeceevebo mes oer#ee ueskeÀj YeeqkeÌle kesÀ ceeie&
Hej ®eue Heæ[s~ GvekeÀe YeeqkeÌle ceeie& meceepe mes ienjs lekeÀ mebHe=keÌle nw~ ceeveJe ceW Yeso GlHevve keÀjves Jeeues
Jeenîe Dee[byejes, cepenye, ©ef{³eeW Deewj DebOeefJeMJeemeeW kesÀ Òeef le pewmee keÀþesj ©Ke keÀyeerj ves DeHevee³ee
Jewmee efkeÀmeer Deewj meble keÀefJe ves veneR DeHevee³ee Lee~ GvekeÀe ceevevee Lee efkeÀ ceeveJe cee$e keÀer GlHeeflle
SkeÀ ner p³eesefle mes ngF& nw Deewj SkeÀ ner F&MJej meye ceW J³eeHle nw~ peye Òeke=Àefle ves meyekeÀes SkeÀ pewmee
yevee³ee nw efHeÀj ³en Tb®e -veer®e keÀer KeeF& KeesokeÀj ceveg<³e Deewj ceveg<³e kesÀ yeer®e Deblej ke̳eeW efkeÀ³ee
peeS, `SkeÀ yetbo SkeÀ ceue -cetlej SkeÀ ®eece SkeÀ ietoe~ SkeÀ peesefle les meye GHevee keÀewve yeecnve keÀewve
metoe~' Fme mece³e JeCee&Þece Oece& keÀer ce³ee&oe kesÀ veece Hej efnbot meceepe ceW ígDeeítle kesÀ meeLe peeefle³eeW
keÀer DemHe=M³elee keÀe efceL³ee Òe®eej nes ie³ee Lee, efpemes keÀyeerj ves keÀYeer mJeerkeÀej veneR efkeÀ³ee~ Fme lejn
keÀer ªef{³eeW Deew j HejbHejeDeeW keÀer GvneWves keÀþesj mJej ceW efveboe keÀer~ Fme GÎsM³e keÀes ueskeÀj GvneWves ve
lees eEnogDeeW keÀes yeKMee Deewj ve ner cegmeueceeveeW keÀes~ GvekeÀe keÀnvee Lee, `pees let yeecnve yecnveer pee³eemunotes.in

Page 34

33leew Deeve yeeì nJeQ ke̳eeW veneR Dee³ ee, pees let legjkeÀ legjkeÀefve pee³ee lees Yeerlej Kelevee ke̳eeW ve keÀje³ee~'
Fleves Dee¬eÀecekeÀ Deewj mHe<ì {bie mes meeceeefpekeÀ Deefmcelee keÀes efvecve mlej Hej ues peeves Jeeues keÀejkeÀeW
keÀer efveboe efkeÀmeer Deewj meble keÀefJe kesÀ ³eneb veneR efceueleer nw~ keÀyeerj ceW DeHeveer yeele keÀes meerOes keÀnves keÀe
meenme Lee Deewj ³en meenme GvekeÀer Ssmeer meeefKe³eeW ceW peien -peien efoKeeF& oslee nw~
keÀyeerj Hej Fme meboYe& ceW p³eeoelej ®e®ee&Sb GvekesÀ meceepe -megOeejkeÀ ªHe keÀes u eskeÀj nesleer
nQ~ Hej keÀyeerj keÀe oe³eje Flevee ner veneR Lee, Fmemes keÀneR p³eeoe J³eeHekeÀ Lee~ Jes efJeMeg×
ceeveJeleeJeeoer Les~ peeefle Oece& mebÒeoe³e mes Hejs Jes ceeveJe -ceeveJe keÀer SkeÀlee Hej efJeMJeeme keÀjles Les~
GvekeÀe ÒecegKe ue#³e ce eveJe-cee$e ceW mecelee Deewj SkeÀlee keÀer mLeeHevee keÀjlee Lee~ Jes cetuele: YekeÌle ner
Les Hejbleg peye GvneWves meceepe ceW wueer ngF& leceece kegÀjerefle³eeb Deewj Oece& kesÀ veece Hej ceeveJe -ceeveJe kesÀ yeer®e
celeYeso osKes, íue -keÀHeì keÀe J³eJ enej osKee Deewj Fme íue -keÀHeì kesÀ keÀejCe Hewoe ngDee ogKe owv³e
osKee lees Jes menpe ve neRjn mekesÀ Deewj YeeqkeÌle kesÀ meeLe -meeLe ceeveJe cee$e keÀer Heeræ[e Deewj ogKe -owv³e
keÀes meceeHle keÀjves keÀe yeeræ[e Gþe efue³ee~ Jes SkeÀ meceepe megOeej keÀ mes keÀneR Deeies yeæ{keÀj SkeÀ ceneve
ceeveJeleeJeeoer Les~
yeenîee®eejeW Deewj Dee[byejer kesÀ efueS keÀyeerj ves kesÀJeue efnbogDeeW Deewj cegmeueceeveeW keÀe ner Keb[ve
veneR efkeÀ³ee yeefukeÀ DeJeOetleeW, pewveeW Deewj JewosKeles Les Hejbleg GvekeÀer Dee[byejefÒe³elee kesÀ efueS GvneWves efvemebkeÀes®e GvnW Yeer ueefppele efkeÀ³ee nw,
`yewmeveeW Ye³ee leew ke̳ee Ye³ee, yetPee veer efJeJeskeÀ~ íeHee efleuekeÀ yeveeF& keÀe fj, oiO³ee ueeskeÀ DeveskeÀ~~'
keÀyeerj ves kesÀJeue yeenîee®eejeW Deewj Dee[byejeW keÀe ner Keb[ve veneR efkeÀ³ee nw yeefukeÀ efYevve -efYevve ÒekeÀej
kesÀ meeOekeÀeW keÀes GvekeÀer me®®eer meeOevee leLee Oece& keÀe Yeer GHeosMe efo³ee nw~ Fme ÒekeÀej kesÀ GHeosMe osles
mece³e GvneWves efkeÀmeer ÒekeÀej keÀe YesoYeeJe veneR efkeÀ³ee~ YekeÌleeW keÀes Jes jeceveece peHeves Deewj meleieg© keÀer
mesJee keÀjves keÀe DeeosMe osles nQ Deewj efceL³ee HeeKeb[ mes ye®eves keÀer meueen osles nQ, `meefle jece meodieg©
keÀer mesJee, Hetpeng jece efvejbpeve osJee~' Fmeer ÒekeÀej peesieer keÀes GmekeÀer meeOevee keÀe me®®ee mJeªHe
mecePeeles nQ~ Oece&, mel³e Deeefo keÀe GHeosMe osles nQ Deewj HeeKeb[ SJeb keÀece -¬eÀesOe Deeefo mes otj jnves
keÀe DeeosMe osles nQ~ efnbot, c egmeueceeve, ye´eïeCe Deeefo keÀer Yeer GvneWves Deueie ner J³eeK³ee oer nw~ Jes
keÀnles nQ `mees efnbot mees cegmeueceeve peekeÀe og©me jns F&ceeve~ mees ye´enceCe pees keÀLew ye´nce -efie³eeve keÀepeer
mees pees peevew jefnceeve~' Fme lejn keÀyeerj ves me eceeefpekeÀ -Oeeefce&keÀ #es$e ceW DeHeveer keÀìg -GeqkeÌle³eeW mes
%eeve keÀe ÒekeÀeMe HewÀueeves keÀer keÀesefMeMe keÀer nw~
meeceeefpekeÀ meboYeex ceW keÀyeerjoeme peer keÀer efJe®eejOeeje lelkeÀeueerve mece³e ceW yeæ[er ¬eÀebeflekeÀejer
efJe®eejOeeje Leer~ meeceeefpekeÀ #es$e ceW pees meyemes yeæ[e keÀe³e& GvneWves keÀjvee ®eene Jen Lee, meeceeefpekeÀ
meceevelee Deewj meeceeefpekeÀ v³ee³e keÀer Òeefle<þe~ meceepe ceW Tb®e -veer®e, peeefleYeso, JeCe&Yeso Deeefo keÀes Jes
ceeveJeer³e SkeÀlee kesÀ efueS ye eOekeÀ mecePeles Les Deewj GvneWves Fme YesoYeeJe keÀes Òeeslmeenve osves Jeeues Jeieex
keÀer YeerkeÀnles nQ, `SkeÀ p³eesefle mes meye GlHevvee ke Àewve yeecnve keÀewve metoe'~ keÀyeerjoeme peer ves meeceeefpekeÀ #es$e
ceW SkeÀ Deewj yengle yeæ[e keÀe³e& efkeÀ³ee Lee Deewj Jen Lee Dee®ejCe keÀer meeeflJekeÀlee Hej peesj~ peerJeve keÀer
mejuelee, Ûo³e keÀer efvemegOeej keÀe ÒecegKe ue#³e Lee~ GvneWves meJe&$e Fve Hej peesj efo³ee nw~munotes.in

Page 35

34Fme ÒekeÀej keÀyeerj keÀer efJe®eejOeeje ceW nceW meeceeefpekeÀ meboYeex ceW ceeveJeer³elee kesÀ GppJeue
He#e mecepeves keÀes ef ceueles nQ~ GvneWves HejbHejeiele DebOeefJeMJeemeeW, ÒeLeeDeeW Deewj mebmLeeDeeW keÀer Deeuees®evee
keÀjkesÀ Oece&, oMe&ve Deewj meceepe meYeer #es$eeW ceW yegef×Jeeoer meec³eJeeo keÀes Òeefleef<þle keÀjves keÀe Òe³eeme
efkeÀ³ee Deewj DeHeves ue#³e keÀer H etefle& kesÀ efueS GvneWves keÀìglee keÀe DeeÞe³e uesves ceW Yeer keÀesleener veneR
yejleer~ keÀyeerj keÀer j®eveeSB DeHeves mece³e kesÀ meceepe keÀer iejner Deeuees®ekeÀ nQ Deewj FmeerefueS ceeveJeer³elee
keÀer ienjer meceLe&keÀ Yeer nQ~
3.3 Yeeefnboer meeefnl³e kesÀ Fefleneme ceW keÀyeerj Ssmes keÀefJe kesÀ ªHe ceW K³eele nwb pees mebJesovee Deewj YeeefkeÀmeer Yeer mlej Hej Meem $eer³e efme×ebleeW ceW veneR De ìkeÀles~ efpeme lejn Meem$eer³elee kesÀ DeeOeej Hej
GvekesÀ keÀeJ³e keÀer mecee r#ee Hetjer lejn mes mebYeJe veneR nw, Gmeer lejn Gme mece³e kesÀ Meem$eer³e ceevekeÀeW kesÀ
Devegmeej GvekeÀer YeeefkeÀ efpeme meceepe ceW jnkeÀj GvneWves DeHeve s YeeJeeW keÀes JeeCeerye× keÀjves keÀer ÒesjCee HeeF& Leer Deewj efpevnW Jes
mebyeesefOele keÀj jns Les, Jen GvekesÀ Deeme -Heeme keÀe meceepe Lee efpemekesÀ efueS efkeÀmeer HeefjceevekeÀ YeeDeefYeJ³eeqkeÌle kesÀ mebyebOe ceW GvekeÀe DeHevee efJe®eej ke̳ee Lee, ³en osKeves ³eesi³e nw~ GvekeÀe ceevevee Lee
`keÀe YeeYeekeÀjles Les~
Yeemes GvneWves ceecetueer Deeoceer keÀes Yeer keÀeJ³ejme keÀe DeefOekeÀejer yevee³ee nw~ ³ener veneR Fmeer Yeemes GvneWves Deece Deeoceer keÀer DevegYetefle³eeB keÀes keÀeJ³eelcekeÀlee Òeoeve keÀjles ngS GmekeÀer keÀeJ³e ûenCe
#eceleeDeeW keÀes Yeer Òeeslmeeefnle efkeÀ³ee nw~ keÀyeerj ves Deece Deeoceer kesÀ Deece DevegYeJeeW keÀes mebJesoveelcekeÀlee
mes YejkeÀj Gmeer keÀer YeeMeem$eer³elee kesÀ oe³ejs mes efvekeÀeuekeÀj efJemle=le efkeÀ³ee nw~ keÀyeerj ves efpeme YeeceeO³ece yevee³ee nw, Jen pee³emeer Deewj metj Deeefo keÀer Yeenw~ keÀyee rj keÀer Yeeiegpejeleer, cejeþer, efmebOeer, yebieeueer Deewj Dejyeer -HeÀejmeer kesÀ DeveskeÀ lelJe menpe ªHe mes meceeefnle nw~
FmeerefueS keÀyeerj ke Àer YeekeÀer J³eeHekeÀlee keÀes vekeÀejvee nw~ JeemleJe ceW keÀyeerj keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle Hebpeeye mes yebieeue lekeÀ, efncee®eue
mes ceeueJee lekeÀ, efJeoYe& -ceneje<ì^, iegpejele, keÀ®í, keÀeefþ³eeJeeæ[ Deewj efmebOe lekeÀ kesÀ yengle yeæ[s Yet -
Yeeie ceW yeesueer mecePeer Deewj mejener peeleer n w~ Ssmeer meceLe& YeekeÀnvee Lee Gmes #es$e Deeefo keÀer meerceeDeeW ce sb meerefcele keÀjvee GvekeÀer Yeenesiee~
keÀyeerj keÀer YeeGmekesÀ efueS `meOegkeÌkeÀæ[er' Meyo Òe³egkeÌle efkeÀ³ee nw~ meOegkeÌk eÀæ[er Meyo `nw~ ³en

Page 36

35mebkesÀle keÀer pee ®egkeÀer Leer~ í: YeeHeefjCeece veneR nw, yeefukeÀ keÀeJ³eYeekeÀe ceeO³ece yeve ®egkeÀer Leer~ Gæ[ermee kesÀ pe³eosJe, HeefM®eceer ÒeosMeeW kesÀ meOevee Deewj yesveer, ceneje<ì^ kesÀ
®e¬eÀOej, %eevesMJej, ef$euees®eve Deewj veeceosJe Deeefo ves Fme Yee³ee Heo, ieg© mJeece jeceevebo, mesvee, HeerHee Deewj jwoeme keÀer j®eveeSb ueieYeie Fmeer YeekeÀyeerj keÀes ³en meeOeg YeeveeLeHebLeer meeOekeÀeW keÀer Yeer Y eeFme lejn osKee pee mekeÀlee nw efkeÀ Yeeke̳eeWefkeÀ GvneWves DeHeveer DeeO³eeeflcekeÀ SJeb meeceeefpekeÀ mebJesoveeSb ueeske ÀYeekeÀer YeeDeueKe, Deewj Deiees®ej ye´cn keÀes JeeCeer keÀe efJelelJe keÀes yeesOeiec³e keÀje osvee keÀyeerj kesÀ ner JeMe keÀer yeele Leer~ efJeefYevve Deiees®ej lelJeeW keÀes keÀyeerj ves
efJeefYevve ªHekeÀeW, ¢<ìebleeW Deewj ÒeleerkeÀeW kesÀ menejs J³ekeÌle keÀjves ceW meHeÀuelee Hee³eer nw~ Dee® ee³e& npeejer
Òemeeo efodJeJesoer keÀyeerj keÀer Yeepeyejomle DeefOekeÀej Lee~ Jes JeeCeer kesÀ ef[keÌìsìj Les~ efpeme yeele keÀes GvneWves efpeme ªHe ceW ÒekeÀì
keÀjvee ®eene nw G mes Gmeer ªHe ceW YeeoskeÀj~ YeekeÀyeerj keÀer ves kesÀJeue YeeGvneWves veF& Hen®eeve efoueeves keÀe ÞecemeeO³e keÀe³e& efkeÀ³ee Lee~
keÀyeerj kesÀ Meyo meeceL³e& Del³eble J³eeHekeÀ Leer~ GvekeÀer Yeeyeesefue³eeW kesÀ Meyo efoKeeF& Heæ[les nQ, yeefukeÀ meceepe kesÀ Yeerlej efJeefYevve J³eJemee³eeW mes pegæ[s ngS mecegoe³eeW
kesÀ efJeefMe<ì Me yo Yeer efoKeeF& osles nQ~ Gme mece³e keÀer ye´pe, YeespeHegjer, DeJeOeer, Keæ[er yeesueer, yegbosueer,
jepemLeeveer, Hebpeeyeer, iegpejeleer, cejeþer Deeefo YeeefJeosMeer YeeHeefjJesMe ceW Jes mJe³eb jns Jeneb kesÀ efJeefYevve JeieeX, peeefle³eeW Deewj J³eJemee³eeW kesÀ ueesieeW pewmes ueesnej,
kegÀcnej, yeæ{F&, pegueene, keÀueJeej, ke=ÀMeyoeW keÀe Òe³eesie Yeer GvneWves efk eÀ³ee nw~ GvekesÀ keÀeJ³e ceW DeeS yeefpepe, ef{kegÀueer, ®espeeje, DeHetþe,
[tbieefj, iee[j, neRieuet, cewJeemee, npeejer, KesJeef[³ee, [n[ner, uengefj³ee, Heueerlee, efvenesje, Pee@F&
Deeefo Ssmes ner Meyo nQ~ Fve MeyoeW kesÀ He³ee&³e lelmece MeyoeJeueer ceW efceuevee keÀefþve nQ~ Fmeer lejn
Dejyeer kesÀ Demejej, efpeyenw, nueeue, meeefyele leLee HeÀejmeer Yeeojieen, Hewceeue, Kemece Deeefo Meyo osKeves keÀes efceueles nQ~ Fme lejn keÀyeerj keÀer Meyo meeceL³ e& Yeer
Del³eble J³eeHekeÀ Leer~
keÀyeerj keÀer JeeCeer ceW menpelee nw~ GvneWves Gmes keÀYeer Yeer DeuebkeÀeefjkeÀ yeveeves keÀer ®es<ìe veneR
keÀer~ GvekeÀer JeeCeer ceW pees DeuebkeÀeefjkeÀlee osKeves keÀes efceueleer nw, Jen menpe {bie mes ner Òemlegl en g F &n w ~
GvekeÀer JeeCeer ceW ªHekeÀ, meebieªHekeÀ Deewj ªHekeÀefleMe³eeseqkeÌle kesÀ meJee&efOekeÀ Òe³eesie osKeves keÀes efceueles
nQ~ ³ecekeÀ Deewj MuesmeeLe J ³eeflejskeÀ, efJeYeeJevee, efJeMes

Page 37

36menpe ªHe mes ner ®eues DeeS nw, `keÀceue pees HetÀues peuen efyeve' (efJeYeeJevee) : `þeæ{e efmebn ®ejeJew ieeF&'
(efJeMesmellee keÀes JeeCeerye× keÀjvee ®eenles Les, Gmes J³ekeÌle keÀjves ceW meHeÀue jns nQ~
keÀyeerj ves DeHeveer mebJesovee Deewj YeeJeeW keÀes J³ekeÌle keÀjves kesÀ efueS Ò eleerkeÀeW keÀe Yeer yeæ[e ner
megboj Òe³eesie efkeÀ³ee nw~ GvekesÀ ÒeleerkeÀ meeceeefpekeÀ peerJeve mes efvekeÀuekeÀj DeeS nw, pees J³eeJeneefjkeÀ nQ~
GvneWves Deiece, Deiees®ej, efveieg&Ce Deeefo efJeÒeleerkeÀeW keÀe yeæ[e ner kegÀMeue Òe³eesie efkeÀ³ee nQ~ Ssmeer DeefveJe&®eveer³e DevegYetefle³eeW keÀes mebÒesefefkeÀmeer Yeer keÀefJe kesÀ efueS yengle ner peefìue keÀe³e& neslee nw, Hejbleg keÀyeerj keÀer DeebleefjkeÀ DevegYetefle Fleveer
ÒeKej Deewj meOeve Leer efkeÀ GvneWves meec³ecetuekeÀ SJeb efJejesOecetuekeÀ GHeceeveeW Deewj ÒeleerkeÀeW kesÀ menejs
DeHeveer DevetYetefle³eeW keÀes mebÒesefkeÀes nbme, meleer, efJejefnCeer Deewj megbojer Deeefo kesÀ ªHe ceW J³ekeÌle efkeÀ³ee nw~ Fæ[e veeæ[er keÀes iebiee, ®ebêcee
Deewj Je©Cee keÀne nw, efHebieuee veeæ[er keÀes pecegvee, met³e& leLee megDeeefo keÀne nw~ ceve keÀes ce=ie, ceW{keÀ, ceke&Àì, cebpeej Deeefo keÀne nw~ ieg© keÀes megveej, nbme, HeejKeer,
®ebove Deeefo keÀne nw~ DeefmlelJenerve cee³ee keÀes DevegHece yesue, Devey³ee³eer iee³e keÀe otOe, KejieesMe kesÀ
meeRie keÀer OJeefve Dee efo mes J³ekeÌle efkeÀ³ee nw~ GvneWves oebHel³e peerJeve mebyebOeer ÒeleerkeÀeW kesÀ odJeeje Deelcee -
Hejceelcee kesÀ efceueve keÀe Del³eble ceeefce&keÀ ef®e$eCe efkeÀ³ee nw~ Ssmes ner ceeueer leLe ekeÀefue³eeW kesÀ ÒeleerkeÀeW
odJeeje mebmeej keÀer #eCeYeb iegjlee keÀes mHe<ì efkeÀ³ee nw Deewj ³en meeje keÀe³e& -J³eeHeej ceveg<³e keÀes veweflekeÀ
Deewj DeeO³eeeflcekeÀ Tb®eeF& osves kesÀ efueS j®ee nw~
keÀyeerj keÀer Gueìyeebefme³eeB :
efnboer meeefnl³e ceW Gueìyeebmeer Meyo keÀe Òe³eesie DeeOegefvekeÀ keÀeu e keÀer osve nw~ ³eod³eefHe Fme
DeLe&³egkeÌle meboYeeX keÀe Òe³eesie Del³eble Òee®eerve keÀeue mes Yeejleer³e meeefnl³e ceW nes jne nw Hejbleg FmekeÀe
Òe³eesie keÀjves Jeeues mebleeW keÀer JeeCeer ceW ³en Meyo Fmeer ªHe ceW Òe³eesie cebsv e n e RD e e ³ e en w ~G ueìyeebmeer Mewueer
ceW j®eveeSb keÀyeerj mes Henues Yeer Yeejleer³e meeefnl³e ceW efceueleer nQ~ Fme Mewueer kesÀ Òe³eeskeÌlee Òee³e: Jes meYeer
meeOekeÀ nQ efpevneWves DeeO³eeeflcekeÀ DevegYetefle³eeW keÀes, meeceeefpekeÀ ªefæ{³eeW keÀes, ªefæ{ûemle Oeej CeeDeeW keÀes
JeeCeer keÀer leer#Ce mebkesÀeflekeÀ Oeej mes DeefYeJ³ekeÌle Yeer efkeÀ³ee nw Deewj OJemle Yeer~ ceesìs leewj Hej keÀne pee
mekeÀlee nw efkeÀ meebkesÀeflekeÀ efJejesOeelcekeÀ ÒeleerkeÀ -³eespevee meb³egkeÌle Deewj ®ecelkeÀej GlHevve keÀjves Je eueer
³en Gueìyeebmeer Mewueer SkeÀ lejHeÀ lees ceejkeÀ Òenej keÀjleer nw Deewj otmejer lejHeÀ efJemecePeeleer Yeer nw~
Gueìyeebmeer Heo DeìHeìer JeeCeer kesÀ ªHe ceW j®es ieS nQ~ efpevnW megvekeÀj Þeeslee ³ee HeeþkeÀ
efJeefmcele jn peelee nw DeLeJee GvnW J³eLe& mecePekeÀj GHes#ee keÀj oslee nw~ Fve HeoeW ceW jnm³e ®ecelkeÀejer
DeÓgle lelJeeW keÀer ÒeJe=eflle efJeMesÒeleerkeÀeW kesÀ ceeO³ece mes efveoMe&ve ne slee nw~ meble keÀefJe keÀyeerj meeOevee keÀes, efJe®eejevegYeJe keÀes, DevegYetefle
keÀer DeefveJe&®eveer³elee keÀes ³eesieHejkeÀ ªHekeÀeW DeLeJee Gueìyeebmeer HeoeW kesÀ ceeO³ece mes DeefYeJ³eeqkeÌle Òeoeve
keÀjles jns nQ~ GvekesÀ Gueìyeebmeer HeoeW ceW efJejesOeieefYe&le ÒeleerkeÀeW kesÀ odJeeje efJeefOe -efJejesOe DeLeJee
Òeke=Àefle -efJejesOe kesÀ ªHe ceW meeceeefpekeÀ efJemebieefle Yeer GYejkeÀj DeeF& nQ~
keÀyeerj ves pees Gueìyeeefme b³eej®eer nwb Jen jnm³eelcekeÀ nesves kesÀ meeLe -meeLe DeìHeìer efJ eef®e$e
Deewj DeeM®e³e&®eefkeÀle keÀjves Jeeueer nw~ FveceW Yeer Gmeer efJeHejerle SJeb DemHe<ì keÀLeve keÀe ÒeOeev³e nw Deewjmunotes.in

Page 38

37³en Yeer DeeO³eeeflcekeÀ DevegYetefle mes HeefjHetCe& nesves kesÀ keÀejCe efkeÀmeer ve efkeÀmeer ÒekeÀej kesÀ leeefÊJekeÀ jnm³e
keÀer Deesj mebkesÀle keÀjleer nQ~ ³en meYeer GueìJeeefme³eeW ueeskeÀ -J³eJenej SJeb Òeeke=ÀeflekeÀ efve³eceeW kesÀ meJe&Lee
efJe©× efoKeeF& osleer nQ, Hejbleg FveceW efveefnle ÒeleerkeÀelcekeÀ DeLe& mecePeves Hej Helee ®euelee nw efkeÀ ³en
efkeÀmeer ve efke Àmeer leeeflJekeÀ efme×eble keÀe efJeJes®eve keÀjleer nQ -
kewÀmes veieefj keÀjeQ kegÀìJeejer~ ®eb®eue Hegefjyewue efye³eeF& ieeF& YeF& yeebPe~ yeíæ[e otnw leerv³et meeBPe~~
cekeÀæ[er Ieefj Yeecetmee KesJeì veeJe efyeueF³ee~ ceeR[keÀ meesJew meebHe HenjF³ee~~
efcele Gþer m³eeue m³ebie metb PetbPew~ keÀnw keÀyeerj keÀesF& efyejuee yetPew~~
GkeÌle Heo ceW keÀyeerj ves DeÓgle ceeveJesllej ÒeeefCe³eeW kesÀ ÒeleerkeÀeW odJeeje GvekesÀ DemJeeYeeefJekeÀ
J³eeHeejeW keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw efpemekesÀ HeefjCeece mJeªHe veiej kesÀ Meemeve ÒeyebOe ceW GlHevve yeeOee keÀer Deesj
Yeer mebkesÀle efkeÀ³ee nw~ Fme Heo kesÀ Debleie&le ÒeleerkeÀeW keÀer Yejceej nw efpeveceW mes veiej ceeveJ e Mejerj keÀe,
Heg©Fbefê³eeW keÀe, cee³ee cekeÀæ[er keÀer, ceebKeer F®íe keÀer, ceebme efJekeÀer, meHe& mebMe³e keÀe m³eeue peerJe keÀe Deewj efmebn keÀeue keÀe ÒeleerkeÀ nw~ Fve ÒeleerkeÀeW odJeeje ceeveJe Mejerj
kesÀ Debleie&le GlHevve yeeOeeDeeW keÀe GuuesKe keÀjles ngS keÀyeerj ves mebmeej kesÀ ÒeHeb®e ceW ûemle peerJe keÀer
oerve-nerve D eJemLee keÀe meejieefYe&le JeCe&ve efkeÀ³ee nw~ ³eefo Fme Heo keÀe DeLe& meebkesÀeflekeÀ ÒeleerkeÀeW keÀer
DeefYeOee mes efkeÀ³ee peeS lees yengle ner efJeef®e$e SJeb yesefmej Hewj keÀe efyebye yevesiee Hejbleg efpe%eemee HetJe&keÀ peye
Heo keÀer ÒeLece He beqkeÌle Deewj Debeflece HebeqkeÌle keÀes O³eeveHetJe&keÀ osKee peeS lees Heo ceW DeLe& mebyebOeer kegÀí
met®eveeSb efceue peeleer nw~ meeOevee HeLe Hej ®eueves kesÀ efueS ieg© Je®eveeW Hej efJeMJeeme Hejce DeeJeM³ekeÀ nw~
Gueìyeebmeer Mewueer ceW keÀyee rj ves yengle mes HeoeW, meeefKe³eeW Deeefo keÀer j®evee keÀer nw~ Gueìyeebmeer
Mewueer keÀes JeemleJe ceW efpeme lejn keÀyeerj pewmee meceLe& Òe³eeskeÌlee J³eeqkeÌlelJe efceuee nw, Jewmee meceûe meble
meeefnl³e ceW otmeje veneR nw~ efJeceW keÀyeerj keÀe kegÀí Ssmee J³eeqkeÌlelJe nw pees HejJeleea meblees kesÀ efueS He=<þYetefce efveefce&le keÀjlee nw~ keÀyeerj ves
Gueìyeebmeer Mewueer Òe³eesie ceW HejbHeje mes ûenCe lees efkeÀ³ ee nw Hejbleg GmekeÀe leevee -yeevee DeHeves ner {bie mes
yegvee nw~ keÀyeerj kesÀ Gueìyeebefme³ee meJe&meeOeejCe keÀes ®ecelke=Àle keÀjleer nw Deewj efpe%eemeg keÀes DeLe&
ienjeF& ceW ues peeves kesÀ efueS Òesefjle keÀjleer nQ~
3.4 meejebMe
Jemlegle: e fnboer kesÀ ceO³ekeÀeueerve meble keÀefJe³eeW ceW keÀyeerj Ssmes keÀYeer jns nQ efpevneWves peerJeve kesÀ
nj He#e keÀes DeefYeJ³eeqkeÌle oer nw GvekeÀer DeefYeJ³eeqkeÌle ceW meceepe ienjs lekeÀ mebHeke&À jne nw mebJesovee Deewj
mebÒesefceueleer nw mebJesovee kesÀ meeLe -meeLe YeekeÀyeerj keÀe efvecee&Ce Meem$e mes veneR mJeeve gYetefle mes ngDee nw GvekeÀer meeefKe³eeb Je w³eeqkeÌlekeÀ DevegYetefle³eeW keÀe
Yeb[ej nw peerJeve kesÀ menpe DevegYeJe kesÀ mJeeYeeefJekeÀ meeQo³e& mes meeQo³e& ceeve nQ~munotes.in

Page 39

383.5 ueIeg Gllejer³e ÒeMve
1.Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue ves keÀyeerj keÀer Yee2.keÀyeerj YekeÌleeW keÀe ske̳ee peHeves keÀe DeeosMe osles nw?
3.meeceeefpekeÀ megOeej kesÀ Debleie&le keÀyeerj ves efkeÀve yeeleeW Hej peesj efo³ee?
4.keÀyeerj kesÀ mece³e ceW ceveg<³e keÀe ceveg<³elee kesÀ ceeie& mes nìves keÀe k e̳ee keÀejCe Lee?
5.keÀyeerj oemepeer ves meeceeefpekeÀ #es$e ceW keÀewvemee yeæ[e keÀe³e& efkeÀ³ee?
6.efkeÀme Dee®ee³e& ves keÀyeerj keÀes JeeCeer keÀe ef[keÌìsìj keÀne nw?
3.6 yeesOe ÒeMve
1.meeceeefpekeÀ HeefjÒes#³e ceW keÀyeerj kesÀ efJe®eejeW keÀes mHe< ì keÀerefpeS~
2.keÀyeerj kesÀ Yee3.keÀyeerj meceepe megOeejkeÀ nw GvekeÀer j®eveeDeeW kesÀ GoenjCe odJeeje mHe<ì keÀerefpeS~
4.keÀyeerj JeeCeer kesÀ ef[keÌìsìj nw efme× keÀerefpeS~
3.7 DeO³e³eve nsleg mene³ekeÀ HegmlekeWÀ

keÀyeerj : Dee®ee³e& npeejer Òemeeo efodJeJesoer
keÀyeerj keÀer efJe®eejOeeje : [e@. ieesefJebo ef$eiegCee³ele
YeeqkeÌle keÀeJ³e ³ee$ee : [e@. jecemJeªHe ®elegJexoer
efnvoer meeefnl³e keÀe Fefleneme : [e@. vesievê, [e@. njo³eeue

munotes.in

Page 40

39
munotes.in

Page 41

40
munotes.in

Page 42

41
munotes.in

Page 43

42
munotes.in

Page 44

43
munotes.in

Page 45

44
munotes.in

Page 46

45
munotes.in

Page 47

46
munotes.in

Page 48

47
munotes.in

Page 49

48
munotes.in

Page 50

49
munotes.in

Page 51

50
munotes.in

Page 52

51
munotes.in

Page 53

52
munotes.in

Page 54

53
munotes.in

Page 55

FkeÀeF& -4ceefuekeÀ cegncceo pee³emeer
(veeieceleer efJe³eesie Keb[)
FkeÀeF& -5 ceefuekeÀ cegncceo pee³emeer (HeodceeJele)
uesKekeÀ -[e@. ÒeJeerCe ®ebê yeer<ìmunotes.in

Page 56

544
ceefuekeÀ ceesncceo pee³emeer
He¨eeJele (keÀeJ³e ûebLe) (veeieceleer efJe³eesie Keb[)
F&keÀeF& keÀer ªHejsKee :
4.0 FkeÀeF& keÀer GÎsM³e
4.1 ÒemleeJevee
4.2 keÀefJe Heefj®e³e
4.3 veeieceefle efJejn JeCe&ve
4.4 pee³emeer kesÀ keÀeJ³e ceW jnm³eJeeo
4.5 meboYe& meefnle mHe<ìerkeÀjCe
4.6 meejebMe
4.7 ueIegÊejer³e ÒeMve
4.8 oerIeexllejer ÒeMve
4.9 meboYe& HegmlekeWÀ
4.0FkeÀeF& keÀer GodosM³e
Fve keÀeJ³e Keb[eW kesÀ ceeO³ece mes efJeÐeeLeea meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, DeeeflcekeÀ Deewj
efJe³eesieeJem Lee Deeefo pewmes mebJesoveelcekeÀ He#eeW keÀe DeJeueeskeÀve keÀj DeHeves GÊejoeef³elJeeW kesÀ Òeefle
peeie=efle neWies~ efJeÐeeLeeA Gve meYeer ceeefce&keÀ DevegYetefle³eeW keÀes cenmetme keÀjWies efpevnW keÀefJe ves jsKeebefkeÀle
efkeÀ³ee nw~ efJeÐeeefLe¥ ³eeW ceW Fve Keb[eW ceW J³ekeÌle YeeJe Je efMeuHe kesÀ Òeefle mecePe efJekeÀefmele nesieer~ íe$eeW ceW
ceO³ekeÀeueerve keÀeJ³e kesÀ Òeefle ªef®e keÀe efvecee&Ce nesiee~ meceepe kesÀ Òeefle mebJesoveMeeruelee peeie=le nesieer~
4.1ÒemleeJevee
He¨eeJele ve ecekeÀ keÀeJ³e Keb[ ceW kegÀue 57 DeO³ee³e nQ~ ³eefo GHemebnej keÀes Yeer FmeceW Meeefceue
efkeÀ³ee pee³e lees 58 DeO³ee³e nes peeles nQ~ FveceW mes nce ³eneB Heeþîe¬eÀce keÀes kesÀvê ceW jKekeÀj efmeHe&À oes
Keb[es (veeieceleer efJe³eesie Keb[) lekeÀ DeHe veer yeele keÀes meerefcele jKeWies~ FmekesÀ Debleie&le keÀefJe Heefj®e³e,
keÀefJelee keÀe YeeJeeLe&, mHe<ìerkeÀjCe leLee mebYeeefJele ÒeÍveeW keÀe GuuesKe efkeÀ³ee ie³ee nw~
pee³emeer meble meeefnl³e kesÀ Òesceceeieea MeeKee kesÀ ÒecegKe keÀefJe Les~ Gv neWves He¨eeJeleer kesÀ ceeO³ece
mes vee ³ekeÀ jlvemesve Deewj veeef³ekeÀe He¨eeJeleer keÀer ÒescekeÀLee keÀes jes®ekeÀlee kesÀ meeLe DeefYeJ³ekeÌle keÀj Òescemunotes.in

Page 57

55keÀer meeOevee keÀe mebosMe ef o³ee nw~ ³en SkeÀ SsefleneefmekeÀ keÀneveer nw~ FmekeÀe vee³ekeÀ jl vemesve ef®eleewæ[
keÀe ceneÒeleeHeer jepee nw~ He¨eeJeleer GmekeÀer Jen jeveer nw efpeme kesÀmeeQo³e& keÀer ®e®ee& megve lelkeÀeueerve
megueleeve DeueeGÎerve DeHeveer efJeMeeue mesvee ueskeÀj He¨eeJeleer keÀes ÒeeHle keÀjves kesÀ efueS ef®eleewæ[ Hej
®eæ{eF& keÀj oslee nQ efkebÀleg ³eg× ceW efJepe³e ÒeeHle keÀjves kesÀ GHejeble Yeer Jen He¨eeJeleer keÀes ÒeeHle veneR keÀj
Heelee nw ke̳eeWefkeÀ GmekesÀ He¨eeJeleer lekeÀ HengB®eves mes Henues ner He¨eeJeleer peewnj keÀj uesleer nw~ ³en SkeÀ
jes®ekeÀ ueeskeÀ -keÀLee nw efpemes DeJeOeer Yee4.2keÀJeer Heefj®e³e
Òesce keÀer Heerj kesÀ Decej iee³ekeÀ keÀefJe ceefuekeÀ ceesncceo pee³emeer keÀe pevce meved 1480 F&mJeer
kesÀ ueieYeie ngDee Lee~ GvneWves DeHeves `DeeefKejer keÀueece' ve ecekeÀ ûebLe ceW DeHeves pevce keÀe mebkesÀle efo³ee
nw~ Jes keÀnles nQ ö `Yee DeJeleej Yeesj veye meoer~ leerme yejme THej efkeÀJe yeoer~' kegÀí efJeÜeveeW ves
ieepeerHetj Deewj kegÀí ves pee³eme veiej keÀes FvekeÀe pevce mLeeve ceevee nw~ Jes keÀnles nQ efkeÀ mJe³eb ner
pee³emeer ves pee³eme veiej keÀes DeHevee efveJeeme mLeeve keÀne nw -`pee³eme veiej ceesj DemLeevet'~ FvekesÀ
efHelee keÀe veece MesKe cecejspe Lee Deewj ceelee keÀe veece DeYeer lekeÀ Yeer Helee veneR ®eue Hee³ee nw~ FvekesÀ
ceelee -efHelee FvnW ye®eHeve ceW ner DekesÀuee íesæ[keÀj mJeie&Jeemeer nes ieS Les~ DeveeLe yeeuekeÀ meeOeg mebleeW
keÀer mebiele ceW ner Heuee yeæ[e~ metHeÀer mebÒeoe³e kesÀ Òeefme× Heerj, MesKe ceesnoer Fve kesÀ ieg© Les~ pee³emeer keÀer
efMe#ee kesÀ mebyebOe ceW ke gÀí DeefOekeÀ Helee veneR ®euelee nw Hejbleg Flevee efveefÍ®ele nw efkeÀ pee³emeer yengle yeæ[s
efJeÜeve Les~ GvnW p³eeseflepee³emeer ye®eHeve mes ner kegÀªHe Les~ ®es®ekeÀ kes À ÒekeÀesHe mes GvekeÀer yeeF& DeeBKe Deewj keÀeve
ye®eHeve ceW ner Gvemes efíve ®egkesÀ Les~ keÀne peelee nw efkeÀ Mesj Meen yeeoMeen FvekesÀ ªHe keÀes osKekeÀj
nBme Heæ[e Lee, leye FvneWves keÀne Lee `ceesefn keÀe nBmeefme, kesÀ keÀesnjefnb?' DeLee&le le gce cegPe Hej nBmes nes
DeLeJee Gme kegÀcnej (F&MJej) Hej, efpemeves cegPes yevee³ee nw~ ³en megvekeÀj yeeoMeen yeng le ueefppele
ngDee~ pee³emeer ieepeerHegj Deewj YeespeHegj kesÀ jepee kesÀ DeeÞe ³eceW jnles Les~ yeeo ceW Jes Decesþer kesÀ jepee
ceeve efm ebn kesÀ Devegve³e efJeve³e Hej GvekesÀ ojyeej ceW ®eues ieS Les~ Decesþer kesÀ Heeme kesÀ Jeve ceW ner Jes jnles
Les~ SkeÀ efove SkeÀ efMekeÀejer keÀer ieesueer mesGvekeÀer ce=l³et nes ieF& DeLee&led meved 1542 kesÀ ueieYeie FvneWves
DeHeves Mejerj keÀe l³eeie keÀj efo³ee~
ceefuekeÀ ceesncceo pee³emeer keÀer j®eveeSB :
pee³emeer keÀer j®eveeDeeW kesÀ efJeHej pee³emeer kesÀ efvecveefueefKele ûebLe mJeerkeÀej efkeÀS ieS nw -
1.DeKeje Jeì-Fme ûebLe ceW F&MJej, peerJe Deewj me=ef<ì Deeefo Hej efme×eble J³eeqkeÌle efkeÀS ieS nQ~
2.DeeefKej keÀueece : FmeceW keÀ³eecele (Òeue³e) keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee ie³ee nw~
3.ef®e$ejsKee : ³en ÒescekeÀeJ³e nw~ FmeceW keÀvveewpe kesÀ jepekegÀceej Òeerlece e fmebn Deewj ®ebêHegj kesÀ jepee
®ebêYeeveg keÀer keÀv³ee ef®e$ejsKee keÀer Òesce keÀneveer JeefCe&le nw~
4.He¨eeJele : FmeceW ef®eleewæ[ kesÀ jepee jlvemesve Deewj efmebnueÜerHe kesÀ jepee iebOeJe& mesve keÀer Heg$eer
He¨eeJeleer keÀer Òesce keÀneveer keÀe J eCe&ve nw~ Fmes Dev³eeseqkeÌle keÀeJ³e kesÀ Debleie&le jKee pee mekeÀlee nw~munotes.in

Page 58

56FmekesÀ DeefleefjkeÌle pee³emeer keÀer DeveskeÀ Dev³e j®eveeSB Yeer nQ uesefkeÀve GvekeÀer GHeueyOelee ve
nesves kesÀ keÀejCe GvekeÀe ef]pe¬eÀ ³eneB veneR efkeÀ³ee ie³ee nw~
Fme ÒekeÀej keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ Òesce ceeie& kesÀ Oeerj iebYeerj SJeb Devev³e DeejeOekeÀ ceefuekeÀ
ceesncceo pee³emeer efnboer meeefnl³e kesÀ peieceieeles jlve keÀer lejn nQ~ Òesce ceeieea MeeKee kesÀ ÒeJele&keÀ
pee³emeer keÀer meyemes yeæ[er efJ eMeskeÀeJ³e keÀe DeeOeej yevee³ee~ metHeÀer keÀefJe pee³emeer Òesce keÀer Heerj Deewj efJejn Jesovee ceW HetCe&le³ee meceefHe&le
nQ~ Òesce keÀes F&MJej keÀe ªHe efme× keÀj ves Jeeues pee³emeer meefo³eeW lekeÀ efnboer keÀeJ³e kesÀ #es$e ceW DeHevee
Hej®ece uenjeles jnWies~
4.3veeieceefle efJejn JeCe&ve
Òessce keÀer Heerj kesÀ Decej iee³ekeÀ cenekeÀefJe ceefuekeÀ ceesncceo pee³emeer Üeje jef®ele `He¨eeJele'
efnboer meeefnl³ e keÀe ÒeLece efveêeskeÀefJe ves efnbot jepee jlvemesve Deewj He¨eeJeleer kesÀ ueewefkeÀkeÀ Òesce kesÀ ceeO³ece mes DeueewefkeÀkeÀ Òesce keÀe JeCe&ve
efkeÀ³ee nw~ Fme keÀeJ³e ceW v eeieceleer keÀe efJejn JeCe&ve yengle ner cece&mHeMeea yeve ie³ee nw~
keÀefJeJej pee³emeer keÀes efJeÒeuebye Þe=bieej kesÀ ef®e$eCe ceW yengle DeefOekeÀ meHeÀuelee efceueer nw~
He¨eeJele ceW oes mLeeveeW Hej efJejn JeCe&ve efceuelee nw~ efpemeceW SkeÀ le jHeÀ veeieceleer keÀe efJejn JeCe&ve nw lees
otmejer lejHeÀ He¨eeJeleer Je veeieceleer keÀe meb³egkeÌle efJejn JeCe&ve keÀes oMee&³ee ie³ee nw~ Fme ûebLe ceW veeieceleer
ÒesefHe¨eeJeleer keÀer ÒeeefHle keÀer F®íe mes efmebnueÜerHe ®eues peeles nQ, leye jeveer veeieceleer Fme lejn J³eefLele
nesleer nw efkeÀ GmekesÀ DeeBmet ªkeÀves keÀe veece ner veneR uesles~ GmekesÀ efJejn mes ceveg<³e peeef le ner veneR
yeefukeÀ Òeke=Àefle SJeb HeMeg -He#eer DeLee&le mebHetCe& me=ef<ì kesÀ meYeer lelJe J³eefLele nQ~ veeieceleer keÀe efJejn
JeCe&ve kesÀ meboYe& ceW efvecveefueefKele yeeleeW keÀes osKee pee mekeÀlee nw -
meJe&ÒeLece nce veeieceleer kesÀ ogKe k eÀer ienvelee SJeb J³eeHekeÀlee keÀes keWÀê ceW jKekeÀj yeele keÀjW
lees veeieceleer kesÀ efJejn keÀer Jesovee ienve SJeb J³eeHekeÀ nw~ veeieceleer keÀe efJejn SkeÀ HeefleJe´lee veejer keÀe
efJejn nw FmeerefueS ³en Deye efmeHe&À veeieceleer keÀe efJejn ve jnkeÀj Yeejleer³e DeeoMe& veeefj³eeW kesÀ efJejn keÀe
Yeer ÒeefleefveefOelJe keÀjlee nQ~ Heefle Hej meJe&mJe meceefHe&le keÀjves Jeeueer veejer keÀer ³en oMee meYeer keÀes
J³eefLele keÀj osves Jeeueer nw~ efÒe³e efJe³eesie ceW peuekeÀj jeKe nesves Hej Yeer HeefleJe´lee veejer DeHeves Mejerj keÀer
jeKe Heefle kesÀ ®ejCeeW ceW ner [euevee ®eenleer nw~ Fme efmLeefle keÀes keÀefJe ves veeieceleer kesÀ ceeO³ece mes Fme
ÒekeÀej J³ekeÌle efkeÀ³ee nw -
`³en leve peejeQ íej kewÀ, keÀneQ efkeÀ HeJeve! Gæ[eJe~
cekegÀ lesefn ceejie Gefæ[ Hejw, kebÀle Oejw penB HeeBJe~'
³eneB veeieceleer keÀes SkeÀ meeceev³e veejer kesÀ ªHe ceW DeefYeJ³eeqkeÌle oer ieF& nw efpemekesÀ keÀejCe
GmekesÀ efJejn ceW ienvelee, J³eeHekeÀlee, leerJe´lee Deewj ÒeYeeJeHetCe&lee Î<ìJ³e nesleer nw~ veeieceleer jepemeer
þeþ, JewYeJe Deewj ceeve ce³ee&oe keÀe Heefjl³eeie keÀj meeceev³e ªHe OeejCe keÀj uesleer nw ke̳eeWefkeÀ ³eefo Jenmunotes.in

Page 59

57jeveer kesÀ ªHe ceW DeHeveer J³eLee keÀLee keÀnleer nw lees Mee³eo Gme Hej keÀesF& efJeÍJeeme ner ve keÀjlee yeefu keÀ
meYeer GmekeÀe cepeekeÀ Gæ[eves ueieles~ FmeerefueS He¨eeJele ceW veeieceleer jepejeveer veneR yeefukeÀ SkeÀ DeveeLe
HejeefÞelee Deewj ogKeer veeef³ekeÀe kesÀ ªHe ceW GYejkeÀj Deeleer nw~ pees Jeueieer jnlee r nw efkeÀ Heefle kesÀ efyevee GmekesÀ íHHej keÀes keÀewve íJee³esiee~
`leHew ueeefie Deye pesþ -Demeeæ{er~ ceesefn efHeG efyeveg íepeefve YeF& ieeæ{er~'
pee³emeer ves ner He¨eeJele kesÀ veeieceleer efJe³eesie Keb[ kesÀ Debleie&le veejer kesÀ efJejn keÀe rm e c e m l e
oMeeDeeW keÀe DebkeÀve efkeÀ³ee nw~ GvneWves veeieceleer kesÀ ceeO³ece mes efJejn keÀer mecemle oMeeDeeW pewmes ef®eblee,
owv³e, efveJexo, efJeefkeÀ³ee n w~ GvneWves yeejnceemee kesÀ DeeOeej Hej veeieceleer kesÀ efJejn keÀe DeÓgle ef®e$eCe efkeÀ³ee nw pees DeHeves
DeeHe ceW yespeesæ[ yeve Heæ[e nw~
pee³emeer ves Òeke=Àefle kesÀ mebJesoveelcekeÀ ªHe keÀes Yeer yeæ[er ner meìerkeÀlee kesÀ meeLe mHe<ì keÀjve s
keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee nw~ FvekesÀ ³eneB veeieceleer Òeke=Àefle Deewj peiele keÀer Òel³eskeÀ ef¬eÀ³ee keÀes mepeie neskeÀj
osKeleer nw~ yeenjer peiele keÀe Guueeme veeieceleer keÀes DeHeveer meb³eesieeJemLee keÀe mcejCe keÀjelee nw pees
GmekesÀ efJe³eesie keÀes Deewj Yeer leerJe´ keÀj oslee nw~ FvneWves Òeke=Àefle kesÀ mebJesoveelcekeÀ ªHe keÀes yengle ner
ÒeYeeJeMeeueer {bie mes Òemlegle efkeÀ³ee nw~ veeieceleer keÀes keÀYeer HeMeg -He#eer leLee Òeke=Àefle ogKeer Òeleerle nesleer nQ
lees keÀYeer Jen Òeke=À efle kesÀ mece#e DeHeveer Jesovee J³ekeÌle keÀjleer nw~ Jen DeHeves Heefle keÀer Keespe ceW Jeve -Jeve
[esueleer efHeÀjleer nw, uesefkeÀve Heefle lekeÀ HengB®eves ceW Gmes meHeÀuelee veneR efceue Heeleer leye Jen SkeÀ keÀewJes kesÀ
ceeO³ece mes DeHevee mebo sMe Yespeleer nw -
efHeT meew keÀnes mebosmeæ[e, S YeeQje! S keÀeie~
mees Oeefve efJejn peefj cegF&, leeefn keÀe OegDeeB nce ueeie~~
pee³emeer peer ves mece³e -mece³e Hej Òeke=Àefle ceW Dee jns HeefjJele&veeW keÀer lejn ner veeieceleer kesÀ
efJejn ceW Ye er nes mekesÀ HeefjJele&veeW keÀes osKee nw~ Jes osKe jns nQ efkeÀ veeieceleer keÀes SkeÀ Deesj keÀeefle&keÀ ceeme
keÀer Mejo keÀeueerve ®ebêcee keÀer Meerleue ®eeBoveer ceW peue jner nw lees otmejer Deesj Deienve keÀer keÀeueer Je
uebyeer jeleW keÀeìvee G mekesÀ efueS cegefMkeÀue nes peeleer nQ~ Hetme cenerves kesÀ Deeieceve Hej GmekeÀe Ûo³e þb[
mes Lej -Lej keÀeBHe jne nw~ lees ®ewle kesÀ cenerves ceW yemeble $eÝleg keÀe nje Yeje mebmeej Yeer Gmes Gpeeæ[ mee
ueieves ueielee nw~ JewMeeKe kesÀ cenerves ceW ®e esDee, ®eerj Deewj ®ebove Gmes Debieejs keÀer lejn ueieles nQ~
FmeerefueS Jen DeHeves Heefle mes ÒeeLe&vee keÀjleer nw -
leesefn ojmeve nesF meerleue veejer, DeeF Deeefie leW keÀ©B HegÀueJeejer~
pesþ keÀer lespe ieceea mes veeieceleer kesÀ Mejerj keÀe c eeBme lekeÀ metKe peelee nw Deewj Deecenerves ceW Jeyejmew cesn, ®egJeefnb vewveene~ íHej íHej nesF& jefn efyeveg veene~munotes.in

Page 60

58Fme ÒekeÀej nce osKeles nQ efkeÀ Òeke=Àefle kesÀ yeoueles jnves k esÀ meeLe -meeLe veeieceleer keÀer efJejn
Jesovee Yeer yeoueleer jnleer nw~ pee³emeer kesÀ yeejnceemes keÀer keÀuHevee DeÓgle nw~ ³en GvekeÀer keÀuHevee
MeeqkeÌle SJeb met#ce efvejer#eCe keÀe cenlJeHetCe& omleeJespe nw~
veeieceleer keÀe Òesce DeeoMe& Òesc e keÀe ÒeefleefveefOelJe keÀjlee nw~ GmekeÀer efJejn -Jesovee Fme yeele
keÀes mHe<ì keÀjleer nw efkeÀ Jen jepee jlvemesve kesÀ Òeefle SkeÀefve<þ Leer~ veeieceleer ceW Yeejleer³e HeefleHeje³eCe
veejer keÀe DeeoMe& ªHe Heefjueef#ele neslee nw~ Jen efJejn DeJe mLee ceW keÀYeer Heefle keÀe mcejCe keÀjleer nw lees
keÀYeer ef®eblee, MebkeÀe mes J³eekegÀue nes Gþleer nw~ Jen keÀYeer keÀewJes kesÀ ceeO³ece mes mebosMe Yespeleer nw lees keÀYeer
efJejnefive ceW peuekeÀj jeKe nes peevee ®eenleer nw~ veeieceleer keÀYeer Heefle keÀer jerPeleer ngF& YeeJe Yebefiecee ceW
efoKeeF& osleer nw lees keÀYeer Gmes efve<þgj keÀnkeÀj DeHeveer owv³e DeJemLee keÀes J³ekeÌle keÀjleer nw -
DeyentB ce³ee -efoefmì keÀefj, veene efveþgj! Iej DeeG~
ceBefoj Gpeej nesle nw, veJe kewÀ DeeF ye meeG~~
Fme ÒekeÀej veeieceleer keÀer efmLeefle³eeB veejer kesÀ DeeoMe& keÀes DeefYeJ³ekeÌle ke Àjves ceW me#ece nQ~
GmekeÀe Heefle Heje³eCe ªHe JeemleJe ceW mejenveer³e nw~ Fme meboYe& ceW mJe³eb pee³emeer keÀnles nQ -
cegnceo meleer, mejeefn³es, pejw pee sD e m ee f H e ³ eu e e e f i e ~
pee³emeer ves He¨eeJele keÀer keÀLee ceW ueewefkeÀkeÀ kesÀ ceeO³ece mes DeueewefkeÀkeÀ keÀe oMe&ve keÀjeves keÀe
Òe³eeme efkeÀ³ee nw~ GvneWves ef®eleewæ[ keÀes leve, jepee jlvemesve keÀes ceve, veeieceleer keÀes ogefve³ee OebOee,
nerjeceve leesles keÀes ieg© Deewj He¨eeJeleer keÀes Hejceelcee ceevee nw~ peerJe ieg© kesÀ yeleeS ceeie& Hej ®euekeÀj
DeveskeÀ keÀefþveeF³eeW keÀe meecevee keÀjles ngS DeHeves ue#³e lekeÀ HengB®elee nw~ veeieceleer keÀes ogefve³ee OebOee
ceevee nw efpemece W HeBÀmekeÀj meeOekeÀ ye´ïe keÀer ÒeeefHle veneR keÀj mekeÀlee nw~ pewmes -
veeieceleer ³en ogefve³ee OeBOee~ yeeB®ee meesF& ve Sefn ef®ele yeBOee~
³eneB jepee jlvemesve Hejceelcee ªHeer He¨eeJeleer keÀer ÒeeefHle kesÀ efueS veeieceleer keÀe l³eeie keÀj
oslee nw pees Gmes DeHeves ÒeeCeeW mes Yeer DeefOekeÀ H³eej keÀjleer nw~
Deblele: keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ veeieceleer kesÀ efJejn JeCe&ve ceW DeeoMe& Òesce keÀes osKee pee
mekeÀlee nw~ veeieceefle SkeÀ Heefle Heje³eCe veejer nw~ He¨eeJele ceW pee³em eer ves DeueewefkeÀkeÀlee keÀe meceeJesMe
keÀj met#ce efvejer#eCe MeeqkeÌle keÀe Heefj®e³e efo³ee ie³ee nw~
4.4pee³emeer kesÀ keÀeJ³e ceW jnm³eJeeo
Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue keÀnles nQ -`ef®ebleve kesÀ #es$e ceW pees DeÜwleJeeo nw, YeeJevee kesÀ #es $e ceW
Jener jnm³eJeeo keÀnueelee nw~' DeÜwleJeeo %eeve Deewj yegef× Hej DeeOeeefjle SkeÀ oeMe&efvekeÀ efme×eble nw~
Jen ceveg<³e keÀer yegef× kesÀ Òe³eeme Je ef®ebleve keÀe HeefjCeece nw, GmeceW DevegYetefle Deewj keÀefJe -keÀuHevee veneRmunotes.in

Page 61

59jnleer~ Dele: DeÜ wleJeeo %eeve -#es$e keÀer Jemleg nw~ GmekeÀe DeeOeej ueskeÀj keÀuHevee ³ee DevegYetefle keÀer
DeefYeJ³eeqkeÌle nesves Hej G®®e keÀesefì kesÀ jnm³eJeeo keÀer Òeefle<þe nesleer nw~
DeÜwleJeeo kesÀ oes He#e nw : Deelcee Deewj Hejceelcee keÀer SkeÀlee leLee ye´ïe Deewj peiele keÀer
SkeÀlee~ pee³emeer G®®e keÀesefì kesÀ jnm³eJeeoer keÀefJe nw~ GvneWves peerJe Deewj Hejceelcee kesÀ HeejmHeefjkeÀ
Òesce-mebyebOe keÀer PeeBkeÀer keÀes `oebHel³e YeeJe' kesÀ ªHe ceW Òemlegle efkeÀ³ee nw~ GvneWves He¨eeJeleer keÀes H ejceelcee
Deewj jlve mesve keÀes peerJe kesÀ ªHe ceW DeefYeJ³ekeÌle efkeÀ³ee nw~ peerJe ªHeer jlvemesve Hejceelcee mJeªHe
He¨eeJeleer keÀer ÒeeefHle kesÀ efueS efvekeÀuelee nw~ Fme yeer®e Gmes DeveskeÀ mebIeuesefkeÀve Deblel e: meYeer ÒekeÀej keÀer HejsMeeefve³eeW keÀes Heeìles ngS DeHeves ue#³e lekeÀ HengB®eves ceW Gmes
meHeÀuelee efceueleer nw~ Fme Hetjer keÀLee keÀes pee³emeer ves ªHekeÀ kesÀ ceeO³ece mes DeefYeJ³ekeÌle keÀjves keÀe
Òe³eeme efkeÀ³ee nw~
pee³emeer ves mebHe tCe& Òeke=Àefle ceW He¨eeJeleer kesÀ meeQo³e& keÀes cenmetme efkeÀ³ee nw leLee Òeke=Àefle kesÀ
Òel³eskeÀ lelJe keÀes, Gme meeQo³e& keÀer ÒeeefHle kesÀ efueS Deelegj Deewj Òe³elveMeerue efoKee³ee nw~ ceevemejesokeÀ
Keb[ ceW keÀefJe ves ceevemejesJej keÀe Fm eer ªHe ceW JeCe&ve efkeÀ³ee nw -
mejJej ªHe efJeceesne, efn³es efnueesjefnb uesF~
HeeBJe ígJew cekegÀ HeeJeeQ, ³ener efceme uenjefnb osF~
pee³emeer kesÀ keÀeJ³e ceW cetuele: YeeJeelcekeÀ jnm³eJeeo efceuelee nw~ efkebÀleg keÀneR -keÀneR
meeOeveelcekeÀ De ewj Òeke=Àefle cetuekeÀ jnm³eJeeo kesÀ Yeer oMe&ve nes peeles nQ~
YeeJeelcekeÀ jnm³eJeeo pee³emeer kesÀ jnm³eJeeo keÀe cetueeOeej jne nQ~ ³en HetCe&le: Òesce YeeJe Hej
DeeOeeefjle nw~ FvneWves Hejceelcee keÀes ñeer ªHe (He¨eeJeleer) Deewj peerJe keÀes He g©DeefYeJ³eeqkeÌle oer nw~ FvneWves He¨eeJeleer ceW F&ÍJejer³e meeQo³e& keÀes osKee nw FmeerefueS Jes keÀn Gþles nQ -
jefJe meefme veKele efoHeefnb Deesefn peesefle~ jleve HeoejLe ceeefvekeÀ ceesleer~
He¨eeJeleer kesÀ mebyebOe ceW ke Àne ie³ee nw efkeÀ He¨eeJeleer peye mveeve keÀjves kesÀ efueS ceevemejesJej Hej
peeleer nw leye SkeÀ meKeer keÀe nej Kees peelee nw~ Gme nej keÀes Keespeves kesÀ efueS He¨eeJeleer mejesJej ceW
ÒeJesMe keÀjleer nw~ keÀne peelee nw efkeÀ leye ceevemejesJej y engle Òemevve neslee nw Deewj keÀn Gþlee nw efkeÀ
ceQves pees ®eene Lee, Jen ÒeeHle nes ie³ee nw -
keÀne ceevemej ®een mees HeeF&~ Heejme ªHe FneB ueefie DeeF&~
Yee efvejceue eflevn Hee³evn Hejmes, HeeJee ªHe, ªHe kesÀ ojmes~
pee³emeer ves keÀF& peien H ej He¨eeJeleer keÀer DeueewefkeÀkeÀlee keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw~ Jes yeleeles nQ efkeÀ
GvekesÀ DebieeW mes me=ef<ì keÀer DeveskeÀ efoJ³e JemlegDeeW keÀe efvecee&Ce nes peelee nw -
ve³eve pees osKee keBÀJeue Yee, efvece&ue veerj Mejerj~
nBmele pees osKee n bme Yee, omeve peesefle veie nerj~munotes.in

Page 62

60He¨eeJeleer keÀes Hejceelcee kesÀ ªHe ceW DeefYeJ³ekeÌle efkeÀ³ee ie³ee nw FmeefueS GmekesÀ efveJeeme mLeeve
efmebnue oerHe keÀes F&ÍJej keÀe mLeeve ceeveles ngS pee³emeer ves HejueeskeÀ keÀe megboj ef®e$eCe efkeÀ³ee nw, pees Fme
ÒekeÀej nw -
HeefLekeÀ pees HengB®es meefn kewÀ Oeecet~ ogKe efJemejw, megKe keÀesF& efyemejecet~
pee³emeer kesÀ jnm³eJeeo ceW Yeejleer³e oMe&ve SJeb DeÜwle keÀe HetCe& ÒeYeeJe efoKeeF& oslee nw~ jepee
jlvemesve peye ceevemejesJej HengB®eles n Q lees GvnW efmebnueieæ{ Deewj He¨eeJeleer kesÀ osMe keÀe oMe&ve nesves ueielee
nw~ keÀefJe keÀe ceevevee nw efkeÀ efÒe³e lees Ûo³e ceW ner nw efkebÀleg efyevee meeOevee ³ee %eeve kesÀ GmekeÀer ÒeeefHle veneR
nes mekeÀleer FmeerefueS Jes keÀnles nQ -
efÒe³e efnjo³e ceW YeWì ve nesF&~ keÀes js efceueeJe keÀneW keÀe jesF&~
Fme ÒekeÀej pee³emeer keÀe YeeJeelcekeÀ jnm³eJeeo DeefOekeÀ meMekeÌle SJeb ÒeYeeJeMeeueer yeve Heæ[e
nw~
pee³emeer ves meeOeveelcekeÀ jnm³eJeeo kesÀ Debleie&le jlve mesve keÀes ³eesiee r yeveekeÀj He¨eeJeleer keÀer
meeOevee kesÀ efueS Òemlegle efkeÀ³ee nw~ Ssmes mLeeveeW Hej meeOeveelcekeÀ jnm³eJeeo Î<ìJ³e neslee nw~ pee³emeer
ves He¨eeJele kesÀ Debleie&le ³e$e -³e$e nþ³eesie mes mebyebefOele ef¬eÀ³eeDeeW keÀe Yeer GuuesKe efkeÀ³ee nw~ ke ÀefJe
efmebnieæ{ keÀe GuuesKe keÀjles ngS keÀnlee nw -
veJe Heewjer yeeBkeÀer veJe Keb[e~ veJeew pees ®eæ{w peeF yejcnB[e~
veJeew KeB[ veJe Heewjer, Deewj leneB yeýe kesÀJeej~
®eeefj yemesjs pees ®eæ{s, mele meeQ Glejs Heej~
pee³emeer ves nþ³eesie keÀer mecemle HeefjYeeDeewj megceeefjHeÀle keÀes ceev³elee oer nQ~ Mejer³ele keÀe DeL e& Oece& kesÀ DevegketÀue Dee®ejCe keÀjvee, lejerkeÀle -F&ÍJej
ef®ebleve keÀjvee, nkeÀerkeÀle ef$ekeÀeue%e nes peevee Deewj ceefjHeÀle Jen Debeflece DeJemLee nw peneB HengB®ekeÀj
meeOekeÀ ye´ïe ceW ueerve nes peelee nw~ Fme lejn pee³emeer Òesce kesÀ keÀef Je nesves Hej Yeer YeeJeveelcekeÀ
jnm³eJeeo keÀes mJeerkeÀej keÀjles nQ~ efvenQ~ GvekesÀ jnm³eJeeo ceW Yeejleer³e oMe&ve, DeÜwleJeeo, metefHeÀ³eeW kesÀ ceeOeg³e& YeeJe, MebkeÀje®ee³ e& kesÀ
cee³eeJeeo Deewj nþ³eesie kesÀ meeOeveelcekeÀ ªHe keÀer mHe<ì PeuekeÀ efceueleer nw~ GvneWves ye´ïe keÀes ÒeeHle
keÀjves keÀer meceûe meeOevee Hej efJemleej mes ÒekeÀeMe [euee nw~
4.5 meboYe& meefnle mHe<ìerkeÀjCe
veeieceleer -efJe³eesie Keb[
4.5.1 meboYe& meefnle J³eeK³ee
®eæ{e Deemeeæ{ ieieve Ieve ieepee~ meepee efyejn ogvo oue yeepee~~
Oetce meece, Oeewjs Ieve OeeS~ mesle Oepee yeie HeeBefle osKeeS~~
Keæ[ie -yeerpeg ®ecekewÀ ®engB Deesje~ yegBvo -yeeve yejmeefnb Ieve Ieesje~munotes.in

Page 63

61DeesveF& Ieìe DeeF ®engB HesÀjer~ kebÀle! Gyee© ceove neQ Iesjer~~
oeogj, ceesj, keÀesefkeÀuee, HeerT~ efiejw yeerpeg, Ieì jnw ve peerT~~
HegDeêe ueeie, ueeefie YegF& uesF&~ ceesefnb efyeveg HeerG keÀes D eeoj osF&~~
efpevn Iej kebÀlee les megKeer, eflevn ieejeQ Deew ieye&~
kebÀle efHe³eeje yeeefnjw, nce megKe Yetuee meye&~~
meboYe& :Òemlegle HebeqkeÌle³eeB nceejer Heeþd³eHegmlekeÀ ceefuekeÀ ceesncceo pee³emeer Üeje jef®ele He¨eeJele kesÀ
veeieceleer ef yejn Keb[ mes ueer ieF& nw~
Òemebie :veeieceleer kesÀ efJe³eesie Keb[ kesÀ Debleie&le efpeme yeejnceemee keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee ie³ee nw, GmekeÀe
ÒeejbYe ³eneR mes neslee nw~ FmekesÀ Debleie&le keÀefJe DeemeeLe-meeLe veeieceleer keÀer efJejneJemLee keÀe Yeer JeCe&ve keÀjlee nw~
J³eeKee :keÀefJe Fme Heo kesÀ ceeO³ece mes ³en yeleeves keÀe Òe³eeme keÀj jns nQ efkeÀ Deeie³ee nw~ DeekeÀeMe ceW cesIe iejpeves ueies nQ~ efyejn ves ³eg× keÀe r lew³eejer keÀj ueer nQ Deewj
GmekeÀer mesvee Dee HengB®eer nw~ DeekeÀeMe ceW keÀeues Deewj Oeewjs yeeoue mewefvekeÀeW keÀer YeeBefle oewæ[ves
ueies nQ~ Deewj GvekesÀ ceO³e Gæ[ves Jeeues yeiegueeW keÀer HebeqkeÌle³eeW ÍJesle OJepee kesÀ meceeve
efoKeeF& o s jner nQ~ cesIeeW kesÀ yeer®e ®ecekeÀves Jeeueer efyepeueer leueJeej keÀer meceeve ueie jner nw~
IeveIeesj JekebÀle ceove ves cegPes ®eejeW Deesj mes Iesj efue³ee nQ~ Dele: MeerIe´ DeekeÀj Gmemes cesjer j#ee
keÀjes~ oeogj, ceesj, keÀes³eue leLee HeHeerns Deeefo Heef#e³eeW kesÀ mJej cesjs keÀ<ì keÀes Deewj yeæ{e
jns nQ~ yeeoueeW kesÀ yeer®e mes GYejves Jeeueer efyepeueer keÀes osKekeÀj Ssmee Òeleerle neslee nw efkeÀ
Deye Fme Ieì ceW ÒeeCe DeefOekeÀ mece³e lekeÀ veneR jn HeeSBies~ Hegnw Deewj ceQ Deye lekeÀ DekesÀueer ntB DeLee&le cesjs mJeeceer ³eneB veneR nQ~ Fme oMee ceW cesjer cebefoj
keÀes keÀewve íJeeSiee, efpememes Fme yejmeles Heeveer ceW Yeerieves mes ye®e meketBÀ~ Deeoe& ve#e$e ueie
ie³ee nw Deewj mebHetCe& He=LJeer ceW peue ner peue efoKeeF& os jne nw~ Ssmeer efmLeefle ceW ceQ DekesÀueer
ntB, cegPes efyevee efÒe³elece kesÀ keÀewve Deeoj osiee?
efpevekesÀ efÒe³elece Iej Hej nQ, Jes megKeer nQ, Jes ieewjJe kesÀ meeLe DeHeves Iej Hej mece³e J³eleerle
keÀj jns nQ~ cesje lees H³eeje efÒe³elece yeenj nw, efpemekeÀer ³eeo ceW ceQ DeHevee meeje megKe Yetue
®egkeÀer ntB~
efJeMes1) veeieceleer keÀes SkeÀ meeceev³e m$eer keÀ lejn peerJeve ³eeHeve keÀjles ngS efoKee³ee ie³ee nw~
2) pee³emeer ves ve#e$eeW keÀe pees ¬eÀce He¨eeJele kesÀ Fme Òemebie ceW efoKee³ee nw Fmemes %eele neslee nQ efkeÀ
GvnW FvekeÀe He³ee&Hle %eeve Lee~
3) DevegÒeeme leLee meebieªHekeÀ (efJeJeen ceW mewv³e oue keÀe DeejesHe nw) DeuebkeÀej keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee ie³ee
nw~
4.5.2 meboYe& meefnle J³eeK³ee
leHew ueeefie Deye pesþ -Demeeæ{er~ ceesefn efHeG efyeveg íepeefve YeF& ieeæ{er~~
leve efleveGj Yee, PetjeQ Kejer~ YeF& yejKee, ogKe Deeieefj pejer~~
yeBOe veeefn Deewj kebÀOe ve keÀesF&~ yeele ve DeeJe keÀneQ keÀe jesF&~~munotes.in

Page 64

62meeBefþ veeefn peye yeele keÀes HetBíe? efyeveg efpeG efHeÀjw cetBpe -leveg ítíe~~
Yee ognsueer ìskeÀ efyentveer~ LeeBYe veeefnb Gefþ mekewÀ ve Letveer~~
yejmew cesn, ®egJeefnb vewveene~ íHej íHej nesF jefn efyeveg veene~~
keÀesjeQ keÀneB þeì veJe meepee? legce efyeveg kebÀle ve íepeefve íepee~~
DeyentB ce³ee -efoefmì keÀefj, veene efveþtj~ Iej DeeG~~
ceBefoj Gpeej nesle nw, veJe kewÀ DeeF yemeeG~~
meboYe& :Òemlegle HebeqkeÌle³eeB nceejer Heeþd³eHe gmlekeÀ ceefuekeÀ ceesncceo pee³emeer Üeje jef®ele He¨eeJele kesÀ
veeieceleer efyejn Keb[ mes ueer ieF& nw~
Òemebie :Fve HebeqkeÌle³eeW kesÀ ceeO³ece mes veeieceleer DeHeves efÒe³elece keÀes Deeieen keÀj jner nw efkesÀ Deye pesþ
keÀe cenervee Dee ie³ee n w~ Iej ceW íHHej ve nesves kesÀ keÀejCe cesjs efueS ³en ieceea Demenveer³e nes
ieF& nw~ Dele: DeekeÀj Fme mecem³ee keÀe meceeOeeve keÀerefpeS~
J³eeKee :veeieceleer keÀnleer nQ efkeÀ Deye GmekesÀ Ûo³e ceW efJejn kesÀ keÀejCe Flevee leeHe yeæ{ ie³ee nw,
efpelevee efkeÀ pesþ -DeeefueS Iej keÀer íHHej kegÀí íeves keÀe keÀe³e& keÀewve keÀjsiee efpememes Deeves Jeeueer Jej#ee nes mekesÀ~ Jen keÀnleer nw efkeÀ cesj e Mejerj eflevekesÀ kesÀ meceeve Heleuee leLee mJelJenerve nes
ie³ee nw, ceQ efove Òeefleefove metKeleer pee jner ntB~ cegPes Deeves Jeeues Jenw~ Fme mece³e cesjs Deeme -Heeme ve lees cesje keÀesF& yebOeg nw Deewj ve ner keÀ esF& meneje osves Jeeuee
nw~ cesjs cegBn mes DeHevee ogKe J³ekeÌle keÀjves kesÀ efueS DeeJeepe Yeer vener efvekeÀue Hee jner nw~
Dele: ceQ DeHevee ogKe efkeÀmeer keÀes kewÀmes yeleeTB~ Deye cesjs Heeme ³eewJeve ªHeer HetBpeer Yeer MesveneR jn ieF& nw~ S smeer efmLeefle ceW Yeuee meerOes cegB cegPemes yeele keÀewve keÀjsiee~ cesje Mejerj cetBpe
keÀer lejn ítBíe nes ie³ee nw~ jele efove jes -jeskeÀj ceQ ogyeueer nes ieF& ntB Deewj cesje keÀesF&
DeeÞe³e Yeer veneR nw~ peye Kebyee ner veneR nw lees menejs keÀe r uekeÀæ[er kewÀmes Gþ mekeÀleer nw~
leelHe³e& ³en nw efkeÀ íHHej kesÀ efueS Henueer DeeJeM³ekeÀlee KebYes keÀer nw... Kebyes kesÀ nesves Hej
ner Gmes OegvekeÀer kesÀ menejs THej Gþe³ee pee mekeÀlee nw~ Fmeer ÒekeÀej ñeer kesÀ efueS meyemes
ÒecegKe DeeJeM³ ekeÀlee Heefle keÀer nw~ peye Jener veneR nw lees otmejs DeeÞe³e kesÀ efJeJ³eLe& nw~ cesjs ves$e DeeBmet yejmeeles nQ, pees íHHej efJenerve cesjs mecemle Iej ceW ìHekeÀles nQ~ ns
efÒe³elece! legcnejs ve nesves mes ceQ Fve DeeBmet ªHeer J elegce nesles lees DeHeves DeeÞe³e ªHeer íepeve mes cesjer j#ee keÀj uesles Deewj cegPes Yeerieves mes ye®ee
uesles~ ns kebÀle! legcnejs efyevee lees íepeve keÀer MeesYee leLee cenlJe leYeer nw peye Jen efÒe ³elece
kesÀ neLeeW Gmeer kesÀ efueS nes, efyevee efÒe³elece kesÀ GmekeÀe keÀesF& cenlJe veneR~
Dele: ³en efJe®eej keÀj ke=ÀHee keÀer ¢ef<ì keÀjes~ ns efve<þgj efÒe³e! Deye lees Iej ueewì DeeDees~
legcnejs efyevee legcneje ³en cebefoj Gpeeæ[ nes jne nw, Dee keÀj Fmes veS efmejs mes yeveeDees~
leelHe³e& efyevee legcneje ³en cebefoj Gpeeæ[ nes jne nw, DeekeÀj Fmes veS efmejs mes yeveeDees~
leelHe³e& ³en nw efkeÀ peuekeÀj ve<ì nesleer ngF&, cegPekeÀes legce DeekeÀj ve³ee peerJeve Òeoeve
keÀjes~munotes.in

Page 65

63efJeMes1) pesþ ceW Heæ{ves Jeeueer Yeer2) Heefle-Helveer keÀe SkeÀ otmejs kesÀ Òeefle cenlJe keÀes jsKeebefkeÀle efkeÀ³ee nw~
3) Íues4.6meejebMe
Fme DeO³ee³e ceW efJeÐeeLeea³eeW ves Òesceceeieea Oeeje kesÀ ÒecegKe keÀefJe ceefuekeÀ cegncceo pee³emeer kesÀ
peerJeve kesÀ efJekesÀ meeLe keÀefJe ves DeHeveer j®evee ceW JeefCe&le efkeÀ³ee nw pees meeefnl³e ceW Dev³e$e Jeefpe&le nw~ Fme FkeÀeF& kesÀ
DeO³e³eve mes efJeÐeeLeea efJejn JeCe&ve Deewj pee³emeer kesÀ keÀeJ³e kesÀ jnm³eJeeoer He#e keÀes peeve mekesÀ~
4.7ueIegÊejer³e ÒeMve
1) DeKejeJeì ef keÀme keÀefJe keÀer j®evee nw?
2) HeodceeJele ceW keÀneB kesÀ jepee keÀe JeCe&ve nw?
3) He¨eceeJele keÀeJ³e keÀer veeef³ekeÀe keÀewve nw?
4) veeieceleer keÀewve nw?
5) HeodceeJeleer efkeÀmekeÀer Heg$eer nw?
6) keÀefJe kesÀ Devegmeej efmebnueÜerHe kesÀ efve keÀì HengB®eles jlvemesve keÀes ner ke̳ee Òeleerle neslee nw?
7) pee³emeer kesÀ Devegmeej efJejn ves ³eg× keÀer lew³eejer keÀye keÀer?
8) veeieceleer ves Ûo³e kesÀ leeHe keÀer leguevee efkeÀmemes keÀer nw?
9) veeieceleer efJejn JeCe&ve ceW efJejn keÀer ke Àewvemeer oMeeDeeW keÀe JeCe&ve keÀefJe ves efkeÀ³ee nw?
10) pee³emeer kesÀ keÀeJ³e ceW jnm³eJeeo kesÀ keÀewvemes YeeJe keÀer DeefOekeÀlee nw?
11) pee³emeer ves meeOeveelcekeÀ jnm³eJeeo k esÀ Debleie&le keÀewvemee JeCe& ve ÒecegKelee mes efkeÀ³ee nw?
12) pee ³emeer keÀes efkeÀme keÀeJ³e HejbHeje kesÀ keÀefJe Les?
GÊej : pee³emeer metHeÀer keÀeJ³e HejbHeje kesÀ keÀefJe Les~
13) pee³emeer ves He¨eeJele ceW HeÀejmeer keÀer efkeÀme Mewueer keÀe DevegmejCe efkeÀ³ee nw~
GÊej : cemeveJeer Mewueer~
14) ef®eleewæ[ keÀe jepee keÀewve Lee?
GÊej : jlvemesve
15) He¨eeJeleer efkeÀme ÜerHe keÀer jepekegÀceejer Leer?
GÊej : efmebnue ÜerHemunotes.in

Page 66

6416) jlvemesve keÀes íue mes efkeÀmeves yeboer yevee efue³ee Lee?
GÊej : DeueeGÎerve ves~
4.8oerIeexÊejer ÒeMve
1) pee³emeer ves veeiecele er efJejn JeCe&ve keÀe Del³eble ner ceeefce&keÀ ef®e$eCe efkeÀ³ee nw~ Fme keÀLeve keÀer
J³eeK³ee keÀerefpeS~
2) pee³emeer kesÀ keÀeJ³e ceW jnm³eJeeoer ÒeJe=efÊe³eeW keÀe efve©HeCe ngDee nw~ mHe<ì keÀerefpeS~
3) pee³emeer keÀe efJejn JeCe&ve DeueewefkeÀkeÀ ner veneR HeejueewefkeÀkeÀ Yeer ns mHe<ì keÀerefpeS~
4) HeodceeJele ceW J³ekeÌle keÀuHevee Deewj SsefleneefmekeÀlee keÀes J³ekeÌle keÀerefpeS~
4.9m e b o Y e &û e b L e
1) pee³emeer keÀe HeodceeJele : keÀeJ³e Deewj oMe&ve -ieesefJebo ef$eiegCee³ele
2) pee³emeer SJeb GvekeÀe keÀeJ³e -[e@. efMeJemene³e HeeþkeÀ
3) pee³emeer keÀe keÀeJ³e efMeuHe -[e@. oMe&veueeue mesþer
4) pee³emeer keÀe keÀeJ³e efMeuHe -[e@. efJepe³eosJe veeje³eCe meener
munotes.in

Page 67

655
HeodceeJele
F&keÀeF& keÀer ªHejsKee :
5.1 FkeÀeF& keÀer GÎ sM³e
5.2 ÒemleeJevee
5.3 HeodceeJele SkeÀ cenekeÀeJ³e
5.4 pee³emeer keÀer ÒescemeeOevee
5.5 HeodceeJele keÀer Yee5.6 meboYe& meefnle mHe<ìerkeÀjCe
5.7 meejebMe
5.8 oerIeexllejer ÒeMve
5.9 ueIegÊejer³e ÒeMve
5.10 meboYe& HegmlekesÀ
5.0FkeÀeF& keÀer GodosM³e
GkeÌle FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve kesÀ ceeO³ece mes efJeÐeeLeea HeodceeJele SkeÀ cenekeÀeJ³e nw Fme efJeHej meceer#eelcekeÀ DeO³e³eve keÀj mekeWÀies~ keÀefJe pee³emeerpeer kesÀ odJeeje HeodceeJele ceW Òe³egkeÌle ÒeleerkeÀ
keÀewMeu³e keÀes peeve mekeWÀies Fmeer kesÀ meeLe HeodceeJele keÀer Yee5.1 ÒemleeJevee
ceefuekeÀ cegncceo pee³emeer odJeeje efueefKele HeodceeJele cemeveJeer Mewueer ceW efueKee ie³ee nw~ Fme
ûebLe ceW cenekeÀeJ³e keÀer meYeer efJe MesHeodceeJele keÀe DeO³e³eve keÀjvee Heeþîe¬eÀce Je efJeÐeeLeea³eeW kesÀ peevekeÀej nesves keÀer ¢ef<ì mes DeeJeM³ekeÀ nw~
JeneR keÀefJe pee³emeerpeer ves HeodceeJele ceW Òeleer keÀeW kesÀ ceeO³ece mes Òeke=Àefle keÀe megboj ªHe DeefYeJ³ekeÌle efkeÀ³ee
nw Fleveer megboj ÒeleerkeÀ ³eespevee meeefnl³e ceW Dev³e$e osKeves keÀer veneR efceueleer~ HeodceeJele meeceev³e
J³eeqkeÌle keÀer yeesue -®eeue keÀer YeekeÀeJ³e ªHe kesÀ cenlJe keÀes oMee&lee nw~munotes.in

Page 68

665.2 He¨eeJele SkeÀ cenekeÀeJ³e
ceefuekeÀ ceesncceo pee³emeer Üeje efueefKele He¨eeJele cemeveJeer Mewueer ceW efueKee ie³ee nw~ He¨eeJele
ceeveJe peerJeve keÀe r efJeefJeOelee mes ³egkeÌle cenekeÀeJ³e nw~ meeefnl³e oHe&CeekeÀej kesÀ Devegmeej -cenekeÀeJ³e keÀe
keÀLeevekeÀ SsefleneefmekeÀ ³ee ueeskeÀ Òeefme× nes, pees veeìkeÀer³e mebefOe³eeW mes ³egkeÌle Deeþ mes DeefOekeÀ meieeX ceW
efJeYeeefpele nes Deewj meiee x ceW meevegyebOelee nes~ vee³ekeÀ osJelee ³ee GÊece JebMe ceW GlHevve #e$eer³e jepee nes
mekeÀlee nw, pees Oeerjesoele nes~ jme keÀer ¢ef<ì mes Þe=bieej, Meeble leLee Jeerj jme ceW mes keÀesF& Yeer SkeÀ jme
ÒeOeeve nes~ ue#³e keÀer Îef<ì mes keÀLeevekeÀ O ece&, DeLe&, keÀece Deewj cees#eesvcegKe nes~ Fve ÒecegKe
efJeMesnQ~ pewmes -
1.ÒeejbYe ceW DeeMeerJee&o, vecemkeÀej Deewj keÀLeeJemleg keÀe efveoxMe~
2.keÀneR KeueeW keÀer efveboe Deewj keÀneR meppeveeW keÀer mlegefle~
3.SkeÀ meie& ceW SkeÀ ner íbo keÀe Òe³eesie nes, efkebÀleg meiee&le íbo ceW efYevvelee nes, meeLe ner SkeÀ meie&
efJeefYevve íboes Jeeuee nes~
4.meiee&le ceW Deeies keÀer keÀLee keÀe rm e t ® e v e en e s ~
5.veecekeÀjCe keÀefJe kesÀ veece, vee³ekeÀ kesÀ veece ³ee GÎsM³e kesÀ Devegmeej nes~
6.mebO³ee, met³e&, ®ebê, jele, DebOekeÀej, efove, Òeele:, oesHenj, efMekeÀej, HeJe&le, ceewmece, Jeve, mecegê,
meb³eesie, efJe³eesie, ³eg×, J³een, mebleefle, D eY³ego³e Deeefo kesÀ JeCe&ve neW~
Deye nce meeefnl³e oHe&CeekeÀej kesÀ Üeje efveOee&efjle cenekeÀeJ³e keÀer efJeMesjKekeÀj He¨eeJele keÀe cetu³eeBkeÀve keÀjles nQ pees Fme ÒekeÀej nw -
1) keÀLeevekeÀ :
He¨eeJele keÀer cegK³e k eÀLee jlvemesve -He¨eeJeleer keÀer keÀLee nw~ keÀLee keÀes HetJee&×& Deewj GÊeje×&
oes YeeieeW ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ `jlvemesve mebleefle Keb[' lekeÀ keÀer keÀLee HetJee&×& kesÀ
Debleie&le Deeleer nw~ Deewj jeIeJe ®esleve osMe efveke Àeuee Keb[ mes meleer Keb[ lekeÀ keÀLee keÀe GÊeje×& nw~
FmekeÀe HetJee&×& peneB keÀeuHeefvekeÀ nw, JeneB GÊeje×& SsefleneefmekeÀ DeeOeej Hej efmLele nw~ Fme ÒekeÀej
keÀLeevekeÀ ceW keÀuHevee Deewj Fefleneme keÀe megboj mecevJe³e ngDee nw~ He¨eeJele keÀer keÀLee cemeveJeer Mewueer ceW
efueKeer nesves kesÀ keÀejCe He¨eeJele ceW meie&ye×lee veneR nw, Hejbleg keÀLeeJemleg IeìveeDeeW Deewj Jemleg, JeCe&veeW
kesÀ DeeOeej Hej 58 Keb[eW ceW efJeYeeefpele nw~ Òel³eskeÀ Keb[ ve lees yengle íesìe nw Deewj ve ner yeng le yeæ[e~
He¨eeJele keÀer keÀLee keÀer Þe=bKeuee keÀneR Yeer Kebef[le nesleer veneR efoKeeF& osleer nw~
2) vee³ekeÀ :
pee³emeer Üeje efueefKele He¨eeJele keÀe vee³ekeÀ jlvemesve Þes<þ #e$eer³e kegÀue mes mebye× nw~
vee³ekeÀ ceW Glmeen, Meew³e&, Heje¬eÀc e, o³ee, mJeeefYeceeve ketÀì -ketÀì keÀj Yeje nw~ Fme ÒekeÀej mecemle
iegCeeW kesÀ DeeOeej Hej Jen efJejesoele vee³ekeÀ nw~
pecyetoerHe ef®eleGj osmee~ ef®e$emesve yeæ[ leneB vejsmee~
jlvemesve ³en leekeÀj yesìe~ kegÀue ®eewneve peeF veneR cesìe~~munotes.in

Page 69

673) veeef³ekeÀe :
He¨eeJele keÀer veeef³ekeÀe `He¨eeJeleer' DeueewefkeÀkeÀ megbojer nesves kesÀ meeLe -meeLe Òesce, Meew³e&, lespe,
Heefle Heje³eCelee, o³ee, #ecee Deeefo iegCeeW mes ³egkeÌle nw~ Jen G®®e kegÀue keÀer #e$eer³e JebMe keÀer jepekegÀceejer
nw~
4) jme:
He¨eeJele jme keÀer Îef<ì mes Þe=bieej ÒeOeeve ke=Àefle nw~ Þe=bieej kesÀ meeLe Jeerj, DeÓgle, Meeble Deeefo
jmeeW keÀe meceeJesMe Yeer FmeceW ngDee nw~
5) GÎsM³e :
He¨eeJele keÀe uesKeve SkeÀ ceneve GÎsM³e keÀes ueskeÀj ngDee nw~ He¨eeJeleer Deewj veeieceleer kesÀ
meleer nesves Hej FvekeÀe YeeweflekeÀ Òesce, DeeO³eeeflcekeÀ Òesce ceW HeefjCele nes peelee nw~ ceefuekeÀ ceesncceo
pee³emeer ves Yeejleer³e keÀLee kesÀ ceeO³ece mes metHeÀer efme×ebleeW keÀe efJeJes®eve keÀj Òesce keÀes meJeexHeefj efme×
efkeÀ³ee nw~ He¨eeJele keÀe cegK³e GÎsM³e cees#e keÀer ÒeeefHle nw~
6) keÀeJ³e Deewj Keb[ keÀeJ³eeW keÀe veecekeÀjCe :
He¨eeJele keÀe veecekeÀjCe FmekeÀer veeef³ekeÀe He¨eeJeleer kesÀ veece Hej efkeÀ³ee ie³ee nw leLee keÀLeevekeÀ
kesÀ Keb[eW keÀe veecek eÀjCe Ieìvee SJeb Jemleg JeCe&ve kesÀ DeeOeej Hej ngDee nw~
7) efJemle=le JeCe&ve :
cenekeÀeJ³e kesÀ DevegªHe ner He¨eeJele ceW Yeer keÀLee keÀe efJemle=le JeCe&ve ngDee nw~ keÀLeevekeÀ,
veiej, ogie&, mecegê, ³eg×, mebO³ee, met³e&, Deeefo kesÀ Goejlee D eewj J³eeHekeÀ JeCe&ve osKeves keÀes efceueles nQ~
8) cenekeÀeJ³e keÀer Dev³e efJeMesGHe³eg&keÌle efJeMesHe¨eeJele ceW efceuelee nw~ FmekesÀ ÒeejbYe ceW F& ÍJej Deeefo keÀer efmLeefle kesÀ ªHe ceW cebieuee®ejCe keÀes jKee ie³ee
nw-
`megefcejeQ Deeefo SkeÀ keÀjleeª~ pesefn efpeG oervn keÀervn mebmeeª~'
He¨eeJele ceW Keue efveboe leLee meppeve ÒeMebmee keÀe Yeer GuuesKe efkeÀ³ee ie³ee nw~ efpemes Fme
ÒekeÀe j osKe mekeÀles nQ -
`megvee meeefn ieæ{ íWkeÀe DeeF&~ efnbot legjkeÀve YeF& uejeF&~~'
He¨eeJele kesÀ meYeer Keb[eW ceW ®eewHeeF& Deewj oesne íboeW keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee ie³ee nw~ Keb[ kesÀ Deble
ceW Deieues Keb[ keÀer keÀesF& met®evee veneR oer ieF& n w~
efvecenekeÀeJ³e nw~ He¨eeJele ceW cenekeÀeJ³e kesÀ mecemle yee¿e ue#eCeeW keÀe GuuesKe efceuelee nw~ efpeve ue#eCeeWmunotes.in

Page 70

68keÀes ³eneB veneR osKee ie³e e nw Jen Gleves cenlJeHetCe& veneR nw~ GkeÌle meYeer cegÎeW keÀes keWÀê ceW jKekeÀj nce
keÀn mekeÀles nQ efkeÀ He¨eeJele efnboer keÀe SkeÀ cenlJeHetCe& cenekeÀeJ³e nw~
5.3 HeodceeJele ceW ÒeleerkeÀ ³eespevee
ceefuekeÀ ceesncceo pee³emeer ves Òeke=Àefle kesÀ ÒeleerkeÀelcekeÀ ªHeeW keÀes He¨eeJele kesÀ ceeO³ece mes Fme
ÒekeÀej DeefYeJ³ekeÌle efkeÀ³ee nw efkeÀ HeeþkeÀ GvekesÀ keÀLeve kesÀ DeeMe³e keÀes leLee keÀLee Òemebie keÀes mHe<ì ªHe
mes mecePe mekeWÀ~ pee³emeer Üeje Òemlegle efkeÀS ieS ÒeleerkeÀeW keÀ er keÀuHevee yengle ner ceeefce&keÀ nw~ GvneWves
efmebnueieæ{ keÀes HejceOeece keÀe ÒeleerkeÀ ceevee nw~ meeLe ner keÀceue, met³e&, ®ebê, peue, ceevemejesJej Deeefo
keÀes ÒeleerkeÀelcekeÀ ªHe ceW Òemlegle efkeÀ³ee nw~ pewmes -
keBÀJeue pees efJeiemee ceev emej, efyeveg peue ie³ee megKeeF~
DeyengB yesefue efHeÀefj HeuegnQ, kebÀle pees meeR®eQ DeeF~~
He¨eeJele ceW Òeke=Àefle kesÀ ef®e$eCe ceW meyemes DeefOekeÀ ÒeleerkeÀeW Deewj mebkesÀleeW keÀe Òe³eesie efceuelee nw~
jnm³eJeeo ceW ÒeleerkeÀeW keÀe cenÊJe De ewj DeefOekeÀ yeæ{ peelee nw~ metHeÀer jnm³eJeeefo³eeW ves Òeke=Àefle keÀer kegÀí
JemlegDeeW keÀe ÒeleerkeÀ ªHe ceW keÀeHeÀer Òe³eesie efkeÀ³ee nw~ metHeÀer keÀeJ³e ceW meekeÀer, Mejeye, H³eeuee, ceeMetkeÀ,
oHe&Ce veKe -efMeKe Deeefo keÀes DeeO³eeeflcekeÀ l elJeeW keÀe ÒeleerkeÀ ceevee nw, Gmeer lejn Òeeke=ÀeflekeÀ JemlegDeeW ceW
Deemeceeve, efyepeueer, yeeoue Deeefo Yeer ÒeleerkeÀ kesÀ ªHe ceW Òe³egkeÌle ngS nQ~ pee³emeer ves metHeÀer keÀeJ³e kesÀ
kegÀí ner ªæ{ ÒeleerkeÀeW keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee nw~ GvekesÀ ³eneB Yeer keÀneR -keÀneR Mejeye keÀe ÒeleerkeÀelcekeÀ JeCe&ve
osKeves keÀes efceuelee nw~ nerjeceve leeslee efJejner Deelcee keÀe ÒeleerkeÀ ve neskeÀj %eeveer ieg© keÀe ÒeleerkeÀ nw~
pee³emeer ves ªæ{ ÒeleerkeÀeW keÀe Òe³eesie ve keÀj Òeeke=ÀeflekeÀ Jemleg DeeW Deewj ÎM³eeW keÀes ÒeleerkeÀ kesÀ ªHe ceW
mJeerkeÀej efkeÀ³ee nw~ GoenjCeeLe& efmebnue keÀer DecejeF& kesÀ ceeO³ece mes GvneWves DeeO³eeeflcekeÀ mebkesÀle efkeÀS
nw-
Ieve DecejeGB ueeie ®engB Heemee~ Gþe Yetefce ngle ueeefie DekeÀemee~~
leefjJej mey ew ceue³eefieefj ueeF&~ YeF& peie íeBn jwve nesF íeF&~~
Fme ÒekeÀej ³eneB DecejeF& keÀe JeCe&ve lees ngDee nQ efkebÀleg meeLe ner meeOevee keÀer Gme DeJemLee keÀe
mebkesÀle efkeÀ³ee nw efpemeceW HengB®ekeÀj meeOekeÀ Hejce Meebefle keÀe DevegYeJe keÀjves ueielee nw lelHeÍ®eele GmeceW
meebmeeefjkeÀ megKees kesÀ Òeefle keÀesF& ceesn veneR jn peelee nw~ ³ener ye´ïe kesÀ meerceeH³e keÀer DeJemLee nw~ ³eneB
HengB®ekeÀj meeOekeÀ DeHeves efÒe³e keÀe veece jìles -jìles ueewefkeÀkeÀ peiele mes DeeO³eeeflcekeÀ peiele keÀer Deesj
Gþves ueielee nw~ efnboer meeefnl³e ceW mecegê keÀe JeCe&ve pewmee pee³emeer kesÀ ³eneB osKee ie³ee nw ³eefo
keÀecee³eveer keÀes íesæ[ efo³ee peeS lees Jewmee JeCe&ve Dev³e keÀneR Yeer osKeves keÀes veneR efceuelee nw~ ³eneB Fme
yeele keÀe Yee r O³eeve jns efkeÀ pee³emeer kesÀ ³eneB mecegê keÀe JeCe&ve Deeuebyeve ³ee GÎerHeve ªHe ceW vener yeefukeÀ
ÒeleerkeÀ ªHe ceW ngDee nw~ FmeerefueS mecegê kesÀ Òeeke=ÀeflekeÀ mJeªHe keÀe mebefÍue<ì JeCe&ve FvekesÀ ³eneB osKeves
keÀes veneR efceuelee~ pee³eme er ves efmebnue ÜerHe keÀes ye´ïe ueeskeÀ keÀe ÒeleerkeÀ ceevee nw Deew Gme ueesie lekeÀ
HengB®eves kesÀ efueS ceeie& ceW Deeves Jeeueer DeveskeÀ yeeOeeDeeW keÀe GuuesKe efkeÀ³ee nw -
lesefn js HebLe nce ®eenefn ieJevee~ nesG mebpetle yengefj veefnb DeJev ee~~munotes.in

Page 71

69pee³emeer kesÀ Devegmeej Keej mecegê keÀes mel³e kesÀ menejs, #eerj mecegê efveueexYe neskeÀj, oefOe
mecegê keÀes Òesce kesÀ yeue Hej, GoefOe mecegê keÀes efJejn meeOevee kesÀ menejs, megje mecegê keÀes Òesce ceW
Deelceeslmeie& keÀjves keÀer MeeqkeÌl e mes Deewj efkeÀueefkeÀuee mecegê keÀes ieg© keÀer mene³elee mes Heej efkeÀ³ee pee
mekeÀlee nw~ pees Fve meeiejesb keÀes Heej keÀj ceevemeeiej veecekeÀ meeleJes meeiej ceW HengB®e peeSiee, ³ener
efmLeefle ye´ïe kesÀ meeceerH³e keÀer efme×eJemLee keÀe Òele erkeÀ nesieer~
ceefuekeÀ ceesncceo pee³emeer ves veKe -efMeKe keÀe ÒeleerkeÀelcekeÀ JeCe&ve yeæ[er ner meìerkeÀlee kesÀ
meeLe efkeÀ³ee nw~ veKe -efMeKe JeCe&ve keÀer HeefjHeeìer Yeejleer³e meeefnl³e ceW keÀeHeÀer uebyes mece³e mes DeHeveeF&
peeleer jner nw ~ mebmke=Àle, kesÀ DeefleefjkeÌle Òeeke=Àle Deewj DeHeYe´bMe kesÀ keÀeJ³eeW ceW Yeer ©efæ{ye× meeQo³e& JeCe&ve
efceuelee nw~ FmeceW Mejerj kesÀ Debie Òel³ebie keÀe ¬eÀefcekeÀ JeCe&ve HejbHeje cegkeÌle mee¢M³e cetuekeÀ DeÒemlegleeW kesÀ
ceeO³ece mes efkeÀ³e e peelee nw~ HeÀejmeer kesÀ metHeÀer keÀeJ³e ceW veKeefMeKe JeCe&ve keÀer HejbHeje keÀeHeÀer Òe®eefuele
Leer~ FmekesÀ lenle cegKe ye´ïe kesÀ ªHe keÀe, cegmkeÀej GmekesÀ p³eesefle keÀe, keÀìe#e GmekeÀer DeekeÀMeeqkeÌle keÀe ÒeleerkeÀ nw~ pee³em eer ves DeveskeÀ mLeeveeW Hej veKe -efMeKe JeCe&ve kesÀ ªHe ceW Yeer meeQo³e& ef®e$eCe
efkeÀ³ee nw~ efkebÀleg GvneWves Yeejleer³e SJeb HeÀejmeer oesveeW ner keÀeJ³eªefæ{³eeW keÀe meneje efue³ee nw~ cegKe Deewj
cegmkeÀeve kesÀ JeCe&ve kesÀ pees GoenjCe THej efoS ieS nw, ÒeleerkeÀelcekeÀ ner nQ, efpeveceW He¨eeJeleer keÀer nBmeer
Deewj GmekeÀer GppeJeuelee oble -HebeqkeÌle keÀes F&ÍJejer³e lespe Deewj ÒekeÀeMe kesÀ ÒeleerkeÀ kesÀ ªHe ceW Deewj
GmekesÀ kesÀmeeW keÀe JeCe&ve De%eeve kesÀ DebOekeÀej Deewj cee³ee k esÀ Heox kesÀ ÒeleerkeÀ kesÀ ©He ceW ngDee nw~ ³ener
ye©efve³eeW keÀe JeCe&ve ye´ïee keÀer ceesnveer MeeqkeÌle Deewj DeekeÀye©veer keÀe keÀjveeQ Fefce yeveer~ meeOes yeeve peeveg ogJe Deveer~~
Deeies nce osKeles nQ efkeÀ pee³emeer ves kegÀí Hee$eeW IeìveeDeeW Deewj JemlegDeeW kesÀ ÒeleerkeÀelcekeÀ DeLe&
keÀer Deesj mebkesÀle efkeÀ³ee nw~ ³eefo nce FvekeÀe þerkeÀ {bie mes DeJeueeskeÀve keÀjW lees GvekeÀe J³ebi³eeLe& mecePe
ceW Dee peelee nw~ Fme Îef< ì mes osKeves Hej He¨eeJele kesÀ ÒeleerkeÀ Deewj GvekesÀ J³ebi³e DeLe& Fme ÒekeÀej nw -
He¨eeJeleer -mJe³eb Hejceelcee nw, jlvemesve -Òeyeg× peerJeelcee, nerjeceve -ieg©, veeieceleer -
meebmeeefjkeÀ mebyebOe, DeueeGÎerve -cee³ee, jeIeJe mesve -Mewleev e, efmebIeue -efvece&ue Ûo³e, osJe Heeue Deewj
oes otefle³eeB -ceve keÀer HeeHe Je=efÊe³eeB, meele mecegê -metefHeÀ³eeW kesÀ meeLe pebieue (DeeO³eeeflcekeÀ meeOevee keÀer
meele meerefææ{³eeB), ceevemej mecegê -ye´ïejbOe´, efmebnue ÜerHe -DeeO³eeeflcek eÀ Òesce ceeie& keÀer meeOevee~
Deblele: keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ pee³emeer ves ÒeleerkeÀ He×efle keÀe meneje uesves kesÀ yeeJepego
ueewefkeÀkeÀ keÀLee keÀes efyeukegÀue Yeer ieewbæ[ veneR yeveves efo³ee~ GvekeÀe GÎsM³e ueewefkeÀkeÀ kesÀ ceeO³ece mes
DeeO³eeeflcekeÀ Òesce keÀes DeefYeJ³ekeÌle keÀjvee Lee efkebÀleg FmekesÀ efueS GvneWves yengle ner keÀueelcekeÀ {bie mes
DeueewefkeÀkeÀ keÀLee keÀes FmekeÀe DeeOeej yevee³ee~
5.4 pee³emeer keÀer Òesce meeOevee
Yeejle ceW efJeJeenesHejeble Òesce kesÀ Deeo Me& ªHe keÀe efJekeÀeme osKeves keÀes efceuelee nw~ jecee³eCe ceW
Fmeer lejn kesÀ Òesce keÀe GuuesKe ngDee nw~ ³en Òesce GYe³e He#eer³e nesves Hej Yeer vee³ekeÀ kesÀ He#e ceW GmekesÀ
keÀle&J³e Üeje ce³ee&efole neslee nw~ otmejs ÒekeÀej keÀe Òesce efJeJeen kesÀ HetJe& keÀe neslee nw lelHeÍ®eele efJeJeenmunotes.in

Page 72

70neslee nw~ DeefYe%eeve MeekegbÀleueced Deewj efJe¬eÀceesJe&Meer ceW Fme lejn keÀe Òesce osKeves keÀes efceuelee nw~ leermejs
ÒekeÀej keÀe Òesce jepeeDeeW kesÀ Deble:Hegj, GÐeeve Deeefo kesÀ Yeerlej efceuelee nw~ ³en Òesce Yeesie efJeueeme,
Je=efÊe³eeW keÀer F&<³ee& Deewj efJeotJe keÀHet&j cebpejer Deeefo ceW Fmeer ÒekeÀej keÀe Òesce efoKeeF& oslee nw~ ®eewLes ÒekeÀej keÀe Òesce yewþs -efyeþeS
GlHevve nes peelee nw~ FmeceW vee³ekeÀ, veeef³ekeÀe kesÀ iegCe ÞeJeCe, mJeHve oMe&ve ³ee ef®e$e oMe&ve kesÀ Üeje
SkeÀ otmejs Hej cegiOe nesles nQ~ Gveeef³eke Àe oesveeW kesÀ Òe³elveeW mes neslee nw~ HeÀejmeer Deewj metHeÀer Òesce -He×efle ceW Fmeer ÒekeÀej kesÀ Òesce keÀes
osKee ie³ee nw~
He¨eeJele ceW Òesce -He×efle keÀe ªHe :
ceefuekeÀ ceesncceo pee³emeer Üeje jef®ele He¨eeJele HeÀejmeer Òesce HejbHeje keÀ e ÒesceeK³eevekeÀ keÀeJ³e
nw~ FmekesÀ Debleie&le vee³ekeÀ jlvemesve keÀer Deesj mes veeef³ekeÀe mes efceueves keÀe Òe³elve efkeÀ³ee peelee nw~ peye
nerjeceve veecekeÀ megKe kesÀ cegKe mes vee³ekeÀ He¨eeJeleer kesÀ veKe -efMeKe keÀe ceveesnejer JeCe&ve megve lee nw lees
jlvemesve GmekesÀ Òesce ceW efveceive neskeÀj GmekeÀer ÒeeefHle kesÀ efueS ³eesieer yevekeÀj Iej mes efvekeÀue Heæ[lee nw~
DeveskeÀ yeeOeeDeeW keÀe meecevee keÀjles ngS Jen meele mecegê Heej keÀj efmebnue ÜerHe HengB®e peelee nQ~ JeneB
HengB®ek eÀj peye Jen He¨eeJeleer kesÀ veece keÀe peHe keÀjves ueielee nw leye He¨eeJeleer Yeer GmekesÀ lelJe kesÀ ÒeYeeJe
mes efJejneefive ceW peueves ueieleer nw~ Fme yeele keÀer met®evee jepee keÀes efceueves Hej jlve mesve keÀes metueer Hej
®eæ{eves keÀer lew³e ejer keÀer peeleer nw~ ³en megve He¨eeJeleer Yeer GmekesÀ meeLe cejves kesÀ efueS lew³eej nes peeleer
nw~ Òesce keÀe ³en DeeoMe& Yeejleer³e ve neskeÀj HeÀejmeer He×efle kesÀ uewuee -cepeveg, Meerjer -HeÀjneo mes efceuelee
nw~ ³en Òesce keÀe SkeÀebeflekeÀ ªHe nw efpemeceW Òesceer ueeskeÀ Deewj meceepe kesÀ ÒeYeeJe mes Òesefjle neskeÀj ueeskeÀ
J³eJenej Deewj meeceeefpekeÀlee keÀe pees efve©HeCe efkeÀ³ee nw, Gmemes He¨eeJele keÀer Òesce ieeLee meJe&Lee
SkeÀebefkeÀkeÀ Òesce keÀe GoenjCe yeveves mes ye®e ieF& nw~ GoenjCeeLe& jlvemesve kesÀ peesieer yeve keÀj efvekeÀueves
Hej veeieceleer Deewj jlvemesve keÀer ceelee mejmJeleer Gmes jes -jeskeÀj jeskeÀleer nQ~ GOej He¨eeJeleer kesÀ efJeoe
nesves Hej HeefjpeveeW Deewj meefKe³eeW kesÀ efJeígæ[ves mes mJeeYeeefJekeÀ ogKe keÀe efve©HeCe ngDee nw~
nerjeceve MegkeÀ kesÀ cegKe mes He¨eeJeleer keÀe veKe -efMeKe meeQo³e& JeCe&ve megvekeÀj jlvemesve cetefí&le
nes peelee nw pees Òesce kesÀ TB®es DeeoMe& keÀe ÒeceeCe veneR nw~ Deeies jlvemesve efMeJe cebefoj ceW He¨eeJeleer keÀer
SkeÀ PeeBkeÀer Heeles ner SkeÀ yeej efHeÀj mes cetefí&le nes peelee nw~ jlvemesve keÀer cet®íe& otj nesles ner DeHmeje
keÀe ªHe OeejCe keÀj HeeJe&leer peye JeneB HengB®eleer nw lees Jen GvekeÀer Deesj O³eeve ve oskeÀj keÀn Gþlee nw -
Yeuesefn jbie Deíjer leesj jeCee~ ceesefnb otmejs meeW YeeJe ve yeelee~~
GOej jlve mesve kesÀ efmebnue HengB®eles ner He¨eeJeleer efJejn -J³eekegÀue nes Gþleer nw~ Dele:
ueewefkeÀkeÀ Òesce keÀer Îef<ì mes Heg©peefvele~ He¨eeJeleer keÀe ³en efJe³eesie meb³eesie kesÀ HeÍ®eele ner nes mekeÀlee nw~ Hejbleg pee³emeer Fme
DemJeeYeeefJekeÀlee keÀes otj keÀjves kesÀ efueS ³eesie keÀe Deue#³e ÒeYeeJe yeleueeles nQ~ DeLee&le jlvemesve kesÀ Òesce
³eesie ke sÀ ÒeYeeJe mes He¨eeJeleer Yeer GmekesÀ Òesce efJe³eesie ceW efJeÛue nes Gþer -
He¨eeJeleer lesefn peesæ[ mebpeesiee~ Hejer Òesce yeme iens efJe³eesiee~~munotes.in

Page 73

71ceefuekeÀ ceesncceo pee³emeer ³eneB DeueewefkeÀkeÀ Òesce kesÀ Debleie&le DemJeeYeeefJekeÀlee keÀes otj keÀjves
ceW me#ece veneR nes Heeles~ He¨eeJeleer kesÀ HetJe&jeie keÀer DeJemLee Gme mece³e mes ÒeejbYe nesleer nw, peye nerjeceve
MegkeÀ DeekeÀj He¨eeJeleer mes jlvemesve kesÀ ªHe iegCe Deewj GmekesÀ Devev³e Òesce keÀer ®e®ee& keÀjlee nw~ ³en megve
He¨eeJeleer efMeJe ceb[ue ceW Gmes osKeves kesÀ efueS Deeleer nw~ jlvemesve keÀes peye metueer Hej ®eæ{eves keÀer yeele
Deeleer nw leye GmekesÀ Goieej mJeeYeeefJekeÀ Òesce keÀer J³ebpevee keÀjles nQ~ efJeJeen kesÀ HeÍ®eele He¨eeJeleer Òesce
kesÀ Goele Deewj D eeoMe& ªHe keÀe Heeueve keÀjleer nw~ jlvemesve kesÀ yeboer nes peeves Hej He¨eeJeleer efyejn
J³eekegÀue nes Gþleer nw Deewj ieesje yeeoue keÀer mene³elee mes jlvemesve keÀer cegeqkeÌle kesÀ efueS ³eespevee yeveeleer
nw~ jlvemesve keÀer ce=l³eg Hej He¨eeJel eer Deewj veeieceleer jesvee Oeesvee veneR keÀjleer yeefukeÀ HejueeskeÀ ceW efceueves
keÀer DeeMee ceW meleer nes peeleer nQ~ ³eneB Òesce keÀe GB®ee DeeoMe& osKeves keÀes efceuelee nw~
pee³emeer ves jlve mesve Deewj He¨eeJeleer kesÀ Òesce kesÀ Deefleefj keÌle DeueeGÎerve Deewj He¨eeJeleer kesÀ
Òesce kesÀ mJeªHe keÀes Yeer jsKeebefkeÀle efkeÀ³ee nw~ Hejbleg ³eneB DeueeGÎerve keÀe Òesce JeemeveelcekeÀ nw~ veeieceleer
keÀe Òesce Heefle Heje³eCe nw~ Jen efnbot Helveer kesÀ HeefJe$e Òesce keÀe DeeoMe& nw~ ³ene B He¨eeJeleer Deewj veeieceleer
kesÀ Peieæ[ves Hej jlvemesve keÀe oesveeW keÀes mecePeekeÀj Meeble keÀjvee Heg©DeefYeJ³ekeÌle keÀjlee nw~ pee³emeer ves jlvemesve kesÀ ceeO³ece mes ueewefkeÀkeÀ Deewj DeueewefkeÀke À Òesce keÀes SkeÀ
meeLe J³ebefpele keÀjves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee nw~ GvekeÀe ceevevee nw efkeÀ efpeme ÒekeÀej meeOekeÀ ieg© F&MJej keÀe
DeeYeeme HeekeÀj Gmes Heeves kesÀ efueS Òesce -ceive nes peelee nw, Gmeer ÒekeÀej jlve mesve Yeer nerjeceve MegkeÀ mes
He¨eeJeleer kesÀ DeueewefkeÀkeÀ meeQo³e& keÀe JeCe&ve megvekeÀj megOe -yegOe Kees yewþlee nw~ GmekeÀe Iej mes Gmes Heeves
kesÀ efueS efvekeÀuevee, meeOekeÀ keÀe F&MJej keÀer Keespe kesÀ efueS efvekeÀuevee nw~ JeemleJe ceW He¨eeJele HeÀejmeer
Òesce He×efle ke Àe keÀeJ³e nw~ metHeÀer Òesce meeOevee F&MJej keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle efÒe³elece kesÀ ªHe ceW keÀer ieF& nw~
³eneB jlvemesve meeOekeÀ (peerJe) nw Deewj He¨eeJeleer meeO³e (ye´ïe) nw, nerjeceve MegkeÀ ceeie&oMe&keÀ (ieg©)
nw~ Fme ÒekeÀej ieg© kesÀ cegKe mes ye´ïe keÀe DeeYeeme HeekeÀj peerJe keÀe Iej mes efvekeÀue Heæ[vee peerJe keÀe
ye´ïe kesÀ meeLe SkeÀekeÀej nesves keÀe mebkesÀle nw~ Dele: He¨eeJele ceW J³eeqkeÌle Òesce metHeÀer meeOevee keÀer Òesce -
He×efle keÀer keÀmeewìer Hej Keje Glejlee nw~
metHeÀer Ò esce He×efle Deewj He¨eeJele :
pee³emeer ves He¨eeJele ceW HeÀejmeer Òesce He×efle kesÀ ÒesceeK³eeveeW keÀer lejn meebkesÀeflekeÀlee,
ÒeleerkeÀelcekeÀlee, meceemeeseqkeÌle kesÀ Üeje keÀLeevekeÀ keÀe ieþve Deewj efJekeÀeme efkeÀ³ee nw~ He¨eeJele ceW metHeÀ er
ÒesceeK³eeveeW keÀer lejn Òesce keÀer Heerj, efJejn Jesovee, DevegHece meeQo³e& keÀer ÒeOeevelee keÀe GuuesKe efceuelee
nw~
ueewefkeÀkeÀ Òesce mes DeueewefkeÀkeÀ Òesce keÀer J³ebpevee :
pee³emeer ves metHeÀer Òesce He×efle ceW ueewefkeÀkeÀ Òesce (FMk eÀ efcepeepeer) kesÀ Üeje DeueewefkeÀkeÀ Òesce
(FMkeÀ nkeÀerkeÀer) keÀer J³ebpevee keÀer nw~ Òesce kesÀ mebyebOe ceW keÀne peelee nw efkeÀ FmekeÀer GlHeefle mJeHve
oMe&ve, ef®e$e oMe&ve ³ee meeQo³e& keÀer ÒeMebmee megvekeÀj nesleer nw~ metHeÀer Òesce meeOe vee kesÀ Devegmeej F&MJej
SkeÀ nw, efpemes nkeÀ keÀnles nw~ Deelcee GmekeÀe yeboe nw~ ³en yeboe Òesce kesÀ met$e ceW yebo keÀj nkeÀ lekeÀ
HengB®eves keÀe Òe³elve keÀjlee nw~ nkeÀ lekeÀ HengB®eves kesÀ efueS yebos keÀes Mejer³ele, lejerkeÀle, nkeÀerkeÀle De ewj
ceejerHeÀle veecekeÀ ®eej cebefpeueW Heej keÀjveer nesleer nw~ Fme ÒekeÀej cejerHeÀle Hej HengB®ekeÀj Deelcee keÀe
(peerJeve) ÒeeHle keÀjves kesÀ efueS HeÀvee nes peeleer nw~ HeÀvee nesles ner Jen Meg× Deewj HeefJe$e neskeÀj
DeveuenkeÀ nes peeleer nw~ He¨eeJele keÀe vee³ekeÀ jlvemesve nerjeceve MegkeÀ mes He¨eeJeleer keÀe ueewefkeÀkeÀ meeQo³e&
keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle megvekeÀj ³eesieer keÀe Yes

Page 74

72Jeeueer keÀefþveeF³eeW keÀes Heej ke Àjlee ngDee peye Jen efmebnue ÜerHe HengB®elee nw lees JeneB Gmes Metueer Hej
®eæ{eves lekeÀ keÀer veewyele Dee peeleer nw Hejbleg GmekeÀer Devev³e Òesce efve<þe kesÀ HeefjCeece mJeªHe He¨eeJeleer
Gmes ÒeeHle nes peeleer nw~ efmebnue mes ueewìves Hej meceg ê keÀe letHeÀeve Òesceer ³egieue keÀes Deueie keÀj oslee nw~
³eneB Yeer Òesce keÀer Devev³elee kesÀ keÀejCe ner GvekeÀe Hegve: efceueve neslee nw~ Fme ÒekeÀej jlvemesve mekegÀMeue
ef®eleewæ[ieæ{ ueewì Deelee nw~ jeIeJe ®esleve keÀer og<ìlee kesÀ ®eueves He gve: GvekesÀ Òesce ces yeeOeeSB GlHevve
nesleer nQ~ DeueeGÎerve íue mes jlvemesve keÀes yeboer yeveekeÀj efouueer ues peelee nw~ lelHeM®eele He¨eeJeleer
ieesje yeeoue kesÀ men³eesie mes jlvemesve keÀes DeueeGÎerve kesÀ yebOeve mes cegkeÌle keÀjves ceW meHe Àue nesleer nw~ osJe
Heeue keÀer GÎb[lee keÀe ob[ osves kesÀ efueS jlvemesve Gmemes ³eg× keÀjlee nw~ Fme ³eg× ceW jlvemesve ceeje
peelee nw, jlvemesve kesÀ ceejs peeves keÀer Keyej megvekeÀj He¨eeJeleer Deewj veeieceleer meleer nes peeleer nw~ Fme
ÒekeÀej keÀne peelee nw efkeÀ jlvemesve ªHeer yebos keÀer Deelcee HeÀvee nes keÀj DeveuenkeÀ keÀer DeefOekeÀeefjCeer
yeveleer nw Deewj Deeuecesueentle (ceeOeg³e& ueeskeÀ) ceW peekeÀj He¨eeJeleer ªHe nkeÀ ceW SkeÀekeÀej nes peeleer nw~
Deblele: keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ pee³emeer ves ueewefkeÀkeÀ Òesce Üeje F&MJej GvcegKe Òesce keÀer
DeLee&le DeueewefkeÀkeÀ Òesce keÀer J³ebpevee keÀer nw~ He¨eeJele kesÀ Deble ceW GvneWves DeueewefkeÀkeÀ Òesce keÀLee keÀes
Dev³eeseqkeÌle keÀn efo³ee nw efkebÀleg mecemle keÀLee me s oesnjs DeLeex (F&MJejesvcegKe Òesce) keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle veneR
nesleer~ Fme mebHetCe& keÀLee ceW keÀneR -keÀneR Hej ner DeeO³eeeflcekeÀ Òesce kesÀ mebkesÀle efceueles nQ~ He¨eeJele keÀes
Dev³eeseqkeÌle kesÀ mLeeve Hej meceemeeseqkeÌle keÀnvee ner Dee fOekeÀ GHe³egkeÌle nesiee~
5.5 HeodceeJele keÀer YeeÒesce keÀer Heerj kesÀ Devev³e DeejeOekeÀ keÀefJe pee³emeer Òesce ceeieea MeeKee kesÀ ÒeJele&keÀ kesÀ ªHe ceW
mcejCe efkeÀS peeles nQ~ ÒesceeK³eevekeÀ keÀeJ³eeW keÀer HejbHeje ceW GvekesÀ û ebLeeW keÀe cenlJeHetCe& mLeeve nw~
pee³emeer ves He¨eeJele cenekeÀeJ³e keÀer j®evee keÀer, efpemeceW ueewefkeÀkeÀ keÀLee kesÀ ceeO³ece mes DeueewefkeÀkeÀ keÀe
ÒeYeeJeHetCe& JeCe&ve efkeÀ³ee nw~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle GvneWves Dev³e ûebLe pewmes DeKejeJeì, DeeefKejer keÀueece
Deeefo efueKes nQ~
pee³emeer kesÀ meYeer ûebLees keÀer YeekeÀes mJeerkeÀej efkeÀ³ee nw, efpemeceW Dejyeer HeÀejmeer kesÀ MeyoeW keÀe Yeer Del³eefOekeÀ cee$ee ceW Òe³eesie efceuelee nw~
mebmke=Àle kesÀ lelmece MeyoeW keÀe Yeer ÒeYeeJe nw~ YeeueeskeÀeseqkeÌle³eeW Deewj cegneJejeW keÀe Yeer Òe³eesie efkeÀ³ee ie³ee nw~ meceûe ªHe ceW pee³emeer keÀer Yeemejme, menpe, ceOegj, mepeerJe Deewj ÒeYeeJeMeeueer nw~ Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue peer keÀnles nQ -`pee³emeer
keÀer YeeÛo³eûeenîe nQ~'
keÀeJ³e ªH e keÀer Îef<ì mes pee³emeer ves ÒeyebOe Mewueer keÀes DeHeveeF& nw~ Gme mece³e HeÀejmeer ceW
cemeveJeer Mewueer Deewj efnboer ceW ®eefjle keÀeJ³eeW keÀer SkeÀ efJeMesMewefue³eeW keÀes efceueekeÀj SkeÀ veJee rve Mewueer keÀes pevce efo³ee~ pee³emeer kesÀ He¨eeJele ceW Mewueer keÀe ³ener ªHe
efceuelee nw~ He¨eeJele kesÀ DeejbYe ceW cemeveJeer Mewueer Deewj Yeeefceueleer nw~ GvneWves ®eewHeeF&, oesne íbo ceW Yee< ee Mew ueer keÀe megboj efveJee&n efkeÀ³ee nw~ meceûe ªHe ceW
pee³emeer keÀer Yee

Page 75

735.6 meboYe& meefnle mHe<ìerkeÀjCe
efmebnueÜerHe -JeCe&ve Keb[
meboYe& meefnle J³eeK³ee
peyeefnb oerHe efve³ ejeJee peeF&, peveg keÀefyeueeme efveDej Yee DeeF&~~
Ieve DecejeGB ueeie ®engB Heemee~ Gþe Yetefce ngle ueeefie DekeÀemee~~
leefjJej meyew ceue³eefieefj ueeF&~ YeF& peie íeBn jwve nesF& íeF&~~
ceue³e meceerj meesneJeve íeneB~ pesþ peeæ[ ueeiew lesefn ceene B~~
Deesner íeBn jwve nesF DeeJew~ nefj³ej meyew DekeÀeme efoKeeJew~~
HeefLekeÀ pees HengB®es meefn kewÀ Ieecet~ ogKe efyemejw, megKe nesF efyemejecet~~
pesF Jen HeeF& íeBn DevetHee~ efHeÀefj veefnb DeeF menw ³en OetHee~~
Deme DecejeG meIeve Ieve, yejefve ve Heejew Deble~
HetÀuew HewÀjw íJeew $eÝleg, peeveng meoe yemeble~~
meboYe& :Òemlegle HebeqkeÌle³eeB nceejer Heeþd³eHegmlekeÀ ceefuekeÀ ceesncceo pee³emeer Üeje jef®ele He¨eeJele kesÀ
efmebnueÜerHe Keb[ mes ueer ieF& nw~
Òemebie :efmebn ue ÜerHe keÀe ce veesnejer JeCe&ve efkeÀ³ee ie³ee nw~
J³eeKee :Fme HeÐeebMe ceW efmebnue ÜerHe kesÀ Òeeke=ÀeflekeÀ meeQo³e& keÀe JeCe&ve keÀjles ngS pee³emeer keÀnles nQ
efkeÀ peye Yeer keÀesF& J³eeqkeÌle efmebnue ÜerHe kesÀ efvekeÀì peelee nw, lees Ssmee Òeleerle neslee nw efkeÀ
Jen efkeÀmeer mJeie& kesÀ efvekeÀì Dee ie³ee nes~ Fme ÜerHe kesÀ ®eejeW Deesj Ieveer DecejeF³eeW ueieer nQ
efpevnW osKekeÀj Ssmee Òeleerle neslee nw efkeÀ ceevees Jes DeekeÀeMe keÀe mHeMe& keÀj uesvee ®eenles neW~
Fve Je=#eeW keÀes osKekeÀj Ssmee Òeleerle neslee nw efkeÀ ³es meYeer Je=#e ceue³e HeJe&le mes ueeS ieS neW~
³es Je=#e Fleves Ieves nQ efkeÀ FvekeÀer íeBn ceW efove Yeer jele keÀer lejn ueieves ueielee nw~ Fvemes
yenves Jeeueer nJee ceue³e HeJe&le keÀer Deesj mes Deeves Jeeueer nJee keÀe S snmeeme keÀjeleer nw~ ³eneB
p³es<þ kesÀ cenerves ceW Yeer peeæ[s keÀe DevegYeJe neslee nw~ JelejHeÀ osKeves Hej DebOekeÀej efoKeeF& oslee nw De ewj DeekeÀeMe keÀer lejHeÀ osKe vesHej nefj³eeueer
efoKeeF& osleer nw~ otj -otj mes Deeves Jeeues LekesÀ nejs HeefLekeÀ peye FvekeÀer Ieveer íeBJe ceW
efJeÞeece keÀjles nQ lees Jes kegÀí ner #eCeeW ceW DeHeves mecemle ogKe YetuekeÀj megKe keÀe DevegYeJe
keÀjves ueieles nQ~ pees J³eeqkeÌle Fme íeBn keÀe meeefveO³e ues uesl ee nw Jeve Hegve: Oet HekeÀer MejCe
ceW veneR peeve ®eenlee nw~
pee³emeer keÀnles nQ efkeÀ Ssmeer megboj meIeve DecejeF³eeB kesÀJeue efmebnue ÜerHe ceW ner nQ Deewj Jes
Hetjer lejn mes GmekeÀe JeCe&ve keÀjves ceW DemeceLe& nw~ JeneB ínB $eÝlegSB HeÀuelee rH e t À u e l e e rj n l e e r
nQ DeLee&le JeneB meowJe Jemeble $eÝleg keÀe meece´ep³e jnlee nw~
efJeMes1) GlÒes#ee Je DeefleMe³eeseqkeÌle DeuebkeÀej keÀe Òe³eesie ngDee nw~
2) pee³emeer ves He=LJeer Hej ner mJeie& keÀer j®evee keÀer nw~
3) Ieece (meebmeeefjkeÀ keÀ<ì) Deewj íeBn (Meerleue megKe) pewmes ÒeleerkeÀeW kesÀ ceeO³ece mes DeeO³eeeflcekeÀ
¢ef<ì keÀes DeefYeJ³ekeÌle efkeÀ³ee nw~munotes.in

Page 76

745.7meejebMe
GkeÌle FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve efJeÐeeLeea peeve Hee³es efkeÀ efkeÀme ÒekeÀej 58 KeC[eW ceW efJeYeeefpele
Heodcee Jele j®evee cenekeÀeJ³e keÀer efJeMesHejcHeje ceW efueefKele Fme keÀeJ³e keÀes peeve mekesÀ~ Fme keÀeJ³e ceW J³eeHle ueewefkeÀkeÀ Òesce mes DeueewefkeÀkeÀ Òesce
keÀer J³ebpevee keÀes mecePe mekesÀ Deewj Deble ceW HeodceeJele ceW Òe³egkeÌle YeemekeWÀies~
5.8 oerIeexllejer ÒeMve
1) HeodceeJele ceeveJe ceve keÀer efJeefJeOeleeDeeW mes ³egkeÌle cenekeÀeJ³e nw mHe<ì keÀerefpeS~
2) pee³emeer ves Heodce eJele ceW ÒeleerkeÀeW keÀe megvoj meb³eespeve efkeÀ³ee nw mHe<ì keÀerefpeS~
3) pee³emeer Òesce keÀer meeOevee ceW efJeMJeeme jKeles Les~ Fme leL³e keÀer meceer#ee keÀerefpeS~
4) pee³emeer keÀer Yee5) pee³emeer Òesce kesÀ Heerj kesÀ keÀefJe nw mHe<ì keÀerefpeS~
6) HeodceeJele kesÀ keÀeJ³e meeQo³e& keÀes mHe<ì keÀerefpeS~
5.9 ueIegllejer³e ÒeMve
1) HeodceeJele cenekeÀeJ³e efkeÀleves Keb[es ceW efJeYeeefpele nw?
2) HeodceeJele ceW keÀewvemes íbo keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee ie³ee nw?
3) pee³emeer ves efmebnue ÜerHe keÀes efkeÀmekeÀe ÒeleerkeÀ ceevee nw?
4) pee³emeer ves HeodceeJele ceW keÀewvemeer oes keÀeJ³e ªefæ{³eeW keÀe meneje efue³ee nw?
5) HeodceeJele ceW Òesce He×efle keÀe keÀewvemee ªHe nw?
6) jlve mesve keÀes HeodceeJelee r kesÀ ueewefkeÀkeÀ meeQo³e& kesÀ efJe7)He¨eeJeleer efkeÀmekeÀer mene³elee mes jlvemesve keÀes ígæ[Jeeleer nw?
GÊej : ieesje yeeoue keÀer~
8)jlvemesve keÀes He¨eeJeleer kesÀ meeQo³e& kesÀ meboYe& ceW keÀewve yeleelee nw?
GÊej :nerjeceve MegkeÀ
9)He¨eeJele keÀe cegK³e GÎsM³e ke̳ee Lee?
GÊej : cees#e keÀer ÒeeefHle~
10) He¨eeJele ceW ÒeOeeve ªHe mes efkeÀme jme keÀer yeele keÀer ieF& nQ?
GÊej : Þe=bieej jme keÀer~
11) He¨eeJeleer efkeÀme kegÀue keÀer jepekegÀceejer nw?
GÊej :G®®e #e$eer³e kegÀue keÀer~

munotes.in

Page 77

75
munotes.in

Page 78

76
munotes.in

Page 79

77
munotes.in

Page 80

78
munotes.in

Page 81

79
munotes.in

Page 82

80
munotes.in

Page 83

81
munotes.in

Page 84

82
munotes.in

Page 85

83
munotes.in

Page 86

84
munotes.in

Page 87

85
munotes.in

Page 88

86
munotes.in

Page 89

87
munotes.in

Page 90

88
munotes.in

Page 91

89
munotes.in

Page 92

90


munotes.in

Page 93

91





munotes.in