M.A-Hindi-Sem-I-Paper-No.-V-Linguistics-and-Hindi-Language-munotes

Page 1

1FkeÀeF& -1
YeeFkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
1.1 FkeÀeF& keÀe GodossM³e
1.2 ÒemleeJevee
1.3 Yee1.4 DeefYeue#eCe
1.5 Yee1.6 Yee1.7 Yeeef1.8 meejebMe
1.9 ueIegÊejer³e ÒeMve
1.10 oerIeexÊejer ÒeMve
1.11 meboYe& ûebLe
1.1FkeÀeF& keÀe GodossM³e
Òemlegle Heeþ kesÀ DeO³e³eve kesÀ yeeo efvecveefueefKele cegodoeW mes DeeHekeÀe Heefj®e³e nesiee ~
i)Yeeii)Yeeiii)J³eJemLee Deewj J³eJenej kesÀ ªHe ceW Yeeiv)Yeev)Yee1.2ÒemleeJevee
YeeDemebYeJe nw ~ Òel³e#e ³ee Hejes#e ªHe ceW ceveg<³e keÀer Òel³eskeÀ ieefleefJeefOe kesÀ cetue ceW YeeYeeceeveJe -meceepe veneR efpemekeÀer DeHeveer YeeceeveJe meY³elee keÀ er Òeef¬eÀ³ee Yeer Yee70,000 meeue Henues ceeveJe -meceepe ceW YeeHeefjJeefle&le nesleer jner Deewj cejleer Yeer jn er ~ 10,000 yejme Henues Jele&ceeve YeeûenCe keÀjves ueieeR ~ ³en Jen mece³e Lee peye ceeveJe mecegoe³e ke=Àef

Page 2

2ceW kegÀue 7,000 YeeDeHeves osMe ceW ner ueieYeie leerve meew Yeemet®evee Òeoeve keÀjves keÀe ceeO³ece Yej veneR nQ ~ efJeiele ome npeej yejmeeW ceW efkeÀmeer Yeeef®ebleve -ceveve ngDee nw ~ keÀjesæ[eW ueesieeW keÀer DejyeeW DeefYeJ³eeqkeÌle³eeB nQ Gve meyekeÀe mebef®ele keÀesMe nesleer
nw, Yeeceveg<³e DeHeves HeefjJesMe ceW DeHeves yeewef×keÀ meeceL³e& kesÀ DeeOeej Hej DevegkeÀjCe kesÀ ceeO³ece mes
yeæ[e r menpelee mes YeeYeekeÀnles nQ GmekeÀe Fefleneme meew -meJee meew JeÒeefle mepeie YeeJe JewefokeÀ keÀeue ceW ner GlHeVe nes ®egkeÀe Lee ~ ogefve³ee ceW meyemes Henues YeeefHej DeO³e³eve Yeejle ceW ner DeejbYe ngDee ~ Òemlegle FkeÀeF& ceW nce `YeekeÀe Òe³eeme keÀjWies ~
1.3HeefjYee`YeeFmekeÀe Òe³eesie m eeceev³e ªHe mes ceveg<³eeW keÀer YeeleLee Dev³e peerJeeW keÀer Yeer DeHeveer Yee[e@. cebieueosJe Meem$eer kesÀ Devegmeej ’`Yeeefpememes ceveg<³e DeHeves G®®eejCeesHe³eesieer MejerjesJe³eJeeW mes G®®eejCe efkeÀS ieS JeCee&lcekeÀ ³ee J³ekeÌle MeyoeW
Üeje DeHeves efJe®eejeW keÀes ÒekeÀì keÀjles nQ ~ (J³ekeÌlee Jeeef®e JeCee¥ ³es1/3/48)“
%eeveHeerþ HegjmkeÀej mes mecceeefvele meeefnl³ekeÀej, meceer#ekeÀ ÒeeO³eeHekeÀ Deewj ef®eblekeÀ Yeeue®ebê
vescee[s kesÀ Devegmeej ’ceeveJeer³e mebÒes[e@. efceefuebo ceeueMes YeeHuesìes kesÀ Devegmeej `efJe®eej Deelcee keÀer cetkeÀ ³ee DeOJev³eelcekeÀ yeele®eerle nw, Hej Jener peye
OJev³eelcekeÀ neskeÀj nesþeW Hej ÒekeÀì nesleer nw lees Gmes Yee`mJeerì' keÀnles nQ -`OJev³eelcekeÀ MeyoeW Üeje efJe®eejeW keÀes ÒekeÀì keÀjvee ner YeeJeebefêS YeeDeeMe³e Gve ÒeleerkeÀeW mes nw efpevekesÀ Üeje ceeveJe DeHevee efJe®eej otmejeW Hej ÒekeÀì keÀjlee nw ~ ³es ÒeleerkeÀ
keÀF& ÒekeÀej kesÀ nesles nQ, pewmes ves$eûee¿e, Þees$eûee¿e Deewj mHeMe&ûee¿e ~ Jemlegleë YeeÞees$eûee¿e ÒeleerkeÀ ner meJe&Þesÿ nQ ~munotes.in

Page 3

3yuee@keÀ leLee ì^siej kesÀ Dev egmeej -A language is a system of arbitrary
vocal symbols of means of which of society group cooperates.
m$eglJeeB FmeceW kegÀí Deewj Yeer peesæ[ osles nQ -A language is a system of
arbitrary vocal symbols by means of which members of a social
group coo perates and interact.
SvemeeFkeÌueesHeeref[³ee efye´ìeefvekeÀe efueKelee nw -Language may be defined as
an arbitrary system of vocal symbols by means of which human
beings, as members of a social group and participants in culture
interact and communicate .
[e@. YeesueeveeLe efleJeejer GHe³eg&keÌle meYeer HeefjYee`YeeJ³eJemLee nw efpemekesÀ ceeO³ece mes SkeÀ efJeefMeä YeeefefueKekeÀj DeHeves YeeJeeW, efJe®eejeW keÀe sDeefYeJ³ekeÌle keÀjlee nQ ~'
Fve HeefjYee- Yee- Yee- Yee- Yee- Yee- Yee³en me®e nw keÀer ceveg<³e keÀer YeeHeMeg He#eer peveceles ner efyevee efkeÀmeer Òe³eem ekesÀyeesueves ueieles nQ, Gme ÒekeÀej ceveg<³e veneR yeesue Heelee ~
Gmes YeemeerKe mekeÀlee nw pees ceeveJesÊe j peerJeeW kesÀ efueS DemebYeJe nw ~ Y eeceveg<³e ves ueeKeeW JepeneB OJeefve³eeW keÀe mebûen, Meyo efvecee&Ce, Jeeke̳e j®evee Deeefo keÀe efvec ee&Ce neslee nw efpevnW JeekeÀ DeJe³eJeeW
kesÀ ceeO³ece mes G®®eefjle ªHe Òeoeve efkeÀ³ee peelee nw ~ Deleë YeeefJekeÀjlee nw ~ YeeFme G®®eefjle YeeDev³e DeefYeJ³eeqkeÌle³e eB yeæ[er menpelee mes Òe³egkeÌle nesleer nQ efpeveceW meyemes ÒecegKe nw neJe -YeeJe ~ nBmevee,
DeeBKes lejsjvee, Ietjvee, iegje&vee, ®eerKevee, neLe efceueevee, veekeÀ YeeQ efmekeÀes[vee pewmeer MeejerefjkeÀ ef¬eÀ³eeSB
Yeer YeeJeeW keÀer DeefYeJ³eeqkeÌl e keÀe meMekeÌle ceeO³ece nQ ~ keÀYeer -keÀYeer ³es Fleveer cenÊJeHetCe& nes peeleer nw
efkeÀ YeeFvekeÀer keÀefleHe³e meerceeSB nQ ~munotes.in

Page 4

41.4 YeemebÒesyegefve³eeoer Deewj DeefveJee³e& DeeJeM³ekeÀlee nw ~ ceOegceeqkeÌKe³eeW keÀer YeeDeewj ³en ÒeceeefCele nes ®egkeÀe nQ efkeÀ ceOeg Keespeves Deewj DeHeves meeefLe³eeW lekeÀ GmekeÀer meìerkeÀ met®evee
HengB®eeves keÀer GvekeÀer megefveef½ele mebÒesDemegj#ee, YetK e, Ye³e Deeefo keÀes J³ekeÌle keÀjves keÀer efJeefMeä OJeefve HeodOeefle³eeB nQ efpemekeÀe Òe³eesie Jes
menpe ªHe mes keÀjles nQ Deewj ³en mebÒesnw ~ GvnW ceveg<³eeW keÀer YeeBefle Ye eFve ceeveJeslej Yeenw ~ DecesefjkeÀer mebj®eveeJeeo kesÀ YeeÒekeÀeefMele The origin of speech ceW YeeefpeveceW ÒecegKe DeefYeue#eCe nQ -
1. ³ee¢ef®íkeÀlee (Arbitrariness)
2. DeeblejefJeefveces³elee (Interchangeability)
3. meebmke=ÀeflekeÀlee (Cultural Transmission)
4. efJeefJekeÌlelee (Discreteness)
5. efJemLeeHeve (Displacement)
6. GlHeeokeÀlee (Productivity)
7. Üwlelee (Dual ity)
8. efJeMes9. meeceeefpekeÀlee
FvekesÀ D eefleefjkeÌle Yeer keÀefleHe³e DeefYeue#eCe nQ efpevekeÀer ®e®ee& keÀer peeSieer ~ DeefYeue#eCe keÀe
DeLe& nw efJeMesFeatures keÀnles nQ ~
1. ³ee¢ef®íkeÀlee ë-
³ee¢ef®íkeÀlee keÀe DeLe& nw efyevee efkeÀmeer efJeefMe<ì Jepen kesÀ ceeve uesvee ~ ceveg<³eeW keÀer Yeeefpeve MeyoeW keÀe Òe³eesie neslee nw, Gve MeyoeW leLee GvekesÀ DeLe& kesÀ yeer®e keÀesF& keÀe³e& keÀejCe mebyebOe ³ee
keÀesF& SkeÀ GoenjC e mes yeeo mHeä nes peeSieer ~ iee³e keÀes iee³e ner Deewj Hesæ[ keÀes Hesæ[ ner ke̳eeW keÀne
peelee nw ~ FmekeÀe keÀesF& þesme Deewj ceev³e keÀejCe veneR nw ~ `iee³e' Meyo keÀe Jele&veer ceW Yeer Gme ÒeeefCe
efJeMesefJeMesner `veece' mes HegkeÀeje peelee ~ peyeefkeÀ nce peeveles nw efkeÀ efJeefYeVe YeenQ ~munotes.in

Page 5

5Deleë YeeefefJeefMeä Jemleg, efpemekesÀ efueS GvekeÀe GHe³eesie neslee nw, kesÀ yeer®e keÀesF& menpeele mebyebOe veneR neslee ~
2. DeeblejefJeefveces³elee ë-
³en ceveg<³eeW keÀer YeeJ³eeqkeÌle JekeÌlee Yeer nes mekeÀlee nw Deewj Þeeslee Yeer ~ Jek eÌlee Deewj Þeeslee keÀer YetefcekeÀeS Byeele®eerle kesÀ oewjeve
yeoueleer jnleer nw ~ pewmes jece ³eefo jnerce mes yeele®eerle keÀj jne nw lees jece JekeÌlee keÀer YetefcekeÀe ceW Yeer
nesiee Deewj Þeeslee keÀer YetefcekeÀe ceW Yeer ~ þerkeÀ Jewmes ner jn erce Yeer ~ HeMeg -Heef#e³eeW ceW Òee³eë Ssmee veneR Hee³ee
peelee ~ vej keÀes³eue peye ieelee nw leye ceeoe keÀes³eue efmeHe&À Þeeslee keÀer YetefcekeÀe ceW ner nesle ernw ~
3. meebmke=ÀeflekeÀlee ë-
ceeveJe Yeepewmes lJe®ee, DeeBKeeW, yeeueeW keÀe jbie, ªHe, DeekeÀej ~ Yeeefpemes efMeMeg DeHeves HeefjJesMe mes ûenCe keÀjlee nw, Deefpe&le keÀjlee n wl e L e em e # e c en e sp e e v e sH e jD e v ³ e
Yeeceveg<³e Üeje YeeDeefYeJ³eeqkeÌle ner veneR nesleer ~ Jen YeeceeveJeslej peiele ceW Yee4. efJeefJekeÌlelee ë-
ceveg<³e keÀer Yeev³etvelece FkeÀeF& mes DeejbYe ngF& Yeenw ~ Fme mecemle mebÒesSkeÀ-SkeÀ OJeefve leLee SkeÀ -SkeÀ Meyo keÀes, Deueie keÀjkesÀ Yeer GvekeÀe DeO³e³eve efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw
eEkeÀleg ceeveJeslej Òeef¬eÀ³eeW ceW Fme lejn keÀer efJeefJekeÌlelee kesÀ efueS keÀesF& mLeeve veneR ~ kegÀÊes keÀe YetBkeÀvee ³ee
iee³e keÀe jBYeeve e íesìer FkeÀeF³eeW ceW yeeBìe veneR pee mekeÀlee ve lees GvekeÀe mJeleb$e DeO³e³eve efkeÀ³ee pee
mekeÀlee nw ~
5. efJemLeeHeve ë-
efJemLeeHeve, ceveg<³e keÀer YeeYeemeercee ceW pekeÀæ[er nesleer nQ ~ keÀesF& HeMeg ³en veneR yelee mekeÀlee nw efkeÀ Jen keÀue ke̳ee keÀjsiee? ³ee efHeÀj
yeerles keÀue ceW Gme Hej ke̳ee yeerlee Lee?
ceveg<³e keÀer YeeleLee DeHeves Jele&ceeve mLeeves mes meJe&Lee efYeVe mLeeve ³ee HetCe&leë keÀeuHeefvekeÀ osMekeÀeue ceW Yeer DeHeveer
DeefYeJ³eeqkeÌle³eeB mebÒesefûeneW keÀer yeeles Yeer keÀj mekeÀles nQ leLee He=LJeer keÀe pevce mes ueskeÀj Deeves Jeeues mece³e ceW He=LJeer kesÀ veä
nesves lekeÀ keÀ er, mebYeeJeveeHej YeeYetefce nQ Yee

Page 6

66. GlHeeokeÀlee ë-
megÒeefme× ef®eblekeÀ Deewj Yeeefve³eceeW kesÀ ceeO³ece mes Demeerefcele Jeeke̳eeW keÀes Òepeefvele keÀjvesJeeueer J³eJemLee nw ~'
Debûespeer ceW 26 De#ej nQ lees osJeveeiejer ceW ueieYeie 52 De#ej eEkeÀleg Fve De#ejeW mes ueeKees
Meyo yevee³es pee mekeÀles nw Deewj Fve ueeKeeW MeyoeW mes keÀjesæ[eW Jeeke̳eeW keÀer j®evee keÀer pee mekeÀleer nw ~
Fve Jeeke̳eeW keÀes efJeefYeVe keÀeuees, Je®eveeW, keÀejkeÀeW cebs Hegveë j®ee pee mekeÀlee nQ ~ HegveªlHeeove keÀer ³ener
Òeef¬eÀ³ee YeeYeeJeeW Deewj mebJesoveeDeeW kesÀ lenle OJeefve³eeW kesÀ Gleej ®e{eJe kesÀ ceeO³ece mes Yeer DeveskeÀ ªHeeW ceW
DeefYeJ³ekeÌle efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw ~
7. Üwlelee ë-
Üwlelee DeLeJee mebj®eveeiele efÜlJe ceeveJe YeekeÀer mebj®evee oes mlejeW Hej DeefYeJ³ekeÌle nesleer nw ~ efkeÀmeer Meyo ceW pees mJej -J³ebpeve -De#ej nesles nQ Jes
Òee³eë efvejLe&keÀ nesles nQ ~ efHeÀj Gvemes pees Meyo yeveles nQ ~ FmekesÀ HeM®eeled Fvemes pees Jeeke̳e yeveles nQ Jes
Yeer SkeÀeefOekeÀ DeLe& keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle keÀjves ceW meceLe& nesles nQ ~ Fme lejn Yeemlej Hej keÀF& ªHe OeejCe keÀjleer nw ~
pewmes ceeveJe Meyo ceW ce +Dee +ved+De+Je+De mJeleb$e OJeefve³eeB nesleer nQ efpevekeÀe
DeHevee keÀesF& DeLe& veneR neslee eEkeÀleg Fvemes yevee `ceeveJe' Meyo keÀe SkeÀ Deesj ceveg<³eeW kesÀ efueS Òe³egkeÌle
neslee Jes otmejs `ceveg' Meyo keÀe efJeMes< eCe Yeer ceeveJe nQ ~
8. efJeMesceveg<³e keÀer Yeenes lees Gmemes GmekeÀer KegMeer keÀe Helee ®eue peelee nw eEkeÀleg Gmes peye ³ener YeeJe YeeJ³ekeÌle keÀjves nes lees Gmes efJeefMeä MeyoeW, efJeefMeä Jeeke̳e j®evee leLee uenpes keÀe Òe³eesie keÀjvee Heæ[lee
nw leye peekeÀj GmekeÀer KegMeer ³ee Deevebo keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle nes Heeleer nw ~ ³en efJeefMeä Òe³eeme ner YeekeÀe DeveesKee DeefYeue#eCe nw ~
9. meeceeefpekeÀlee ë -
Yeeneslee nw ~ YeeefYeeneslee nw, GmekeÀe ÒeYeeJe, GmekeÀer Yeeceneveiejer³e meceepe keÀer Yeepeeefle³eeW keÀer YeemeceepeeW keÀer YeeHeefjJele&ve osKeves keÀes efceuelee nw ~
FvekesÀ DeefleefjkeÌle Yee

Page 7

71.5 YeeYeemem³etj ves keÀer ~mem³etj keÀe pevce efpevesJee ceW 26 veJebyej 1857 ceW ngDee ~ Jes eqmJeme YeeleLee ef®eblekeÀ Les ~ FvnW DeeOegefvekeÀ Yee22, HeÀjJejer 1913 keÀe eqmJeìdpejueQ[ ceW GvekeÀe efveOeve ngDee ~
Yee1. mem³etj YeeOJeefve YeeweflekeÀ meÊee nw ~ OJeefve HeoeLe& nw Deewj Yee2.mem³etj Yeepees mebkesÀlekeÀ mes ceeO³ece mes mebkesÀef lele keÀes J³ekeÌle keÀjlee nw ~ pewmes `iee³e'SkeÀ Meyo mebkesÀle nw
efpemes megvekeÀj ³ee Heæ{keÀj nceejs ceve ceW iee³e keÀe eEyeye GHepelee nw,efpememeW nceW `iee³e' veecekeÀ
ÒeeCeer keÀe yeesOe neslee nw ~ ³eneB `iee³e' Meyo mebkesÀle nQ, iee³e keÀe eEyeye mebkesÀlekeÀ nw Deewj iee³e
veecekeÀ ÒeeCeer mebkesÀeflele nw ~
3.mem³etj Yeemem³etj vesYeejJeeRêveeLe ÞeerJeemleJeves SkeÀ keÀes Yeemem³etj kesÀ Devegm eej Òel³eskeÀ YeeJ³eJemLee ceevekeÀ, DeeoMe& Deewj efmLej nesleer nw ~ Fme J³eJemLee kesÀ lenle J³eeqkeÌle peyeYeeÒe³eesie keÀjlee nw lees Jen Yeepewmes peye nce eEnoer -YeeJ³eekeÀjefCekeÀ J³eJemLee nw, efpemekesÀ DeHeves ceevekeÀ ªHe nw, ceevekeÀ G®®eejCe nQ, DeHeveer OJeefve,
ªHe, Jeeke̳e J³eJemLee nw ~ eEkeÀleg ³ener eEnoer peye efncee®eue ÒeosMe mes nwojeyeeo lekeÀ yeesueer peeleer
nw lees Jen SkeÀ mejerKeer veneR nesleer ~ mJe³eb GÊej ÒeosMe kesÀ efJeefYeVe FueekeÀeW ceW Jen SkeÀ -meer veneR
yeesueer peeleer ~ efJeefYeVe J³eJemee³e, efJeefYeVe peeefle³eeB; efJeefYeVe Oeeefce&keÀ meceepe, veeiej, ûeeceerCe,
efMeef#ele -DeefMeef#ele peveeW keÀer YeeYeelees pees eEnoer keÀer DeeoMe&, efmLej, meJe& mJeerke=Àle ceevekeÀ J³eJemLee nw ~ Jen YeenQ ~ Òel³eskeÀ Yeejespeceje& kesÀ peerJeve ceW Òe³eesie keÀjvesJeeuee efJeMeeue peve mecetn efpeme YeeYee

Page 8

81.6 YeeYeemJeerkeÀej efkeÀS nw -J³eeqkeÌleiele ,meeceeefpekeÀ leLee meJe&J³eeHekeÀ ~ Jemlegleë ³es YeenQ ~ Je wmes YeekeÀe DeLe& nw OJev³eelce keÀlee leLee DevegYetefle mJeveeW kesÀ Üeje J³ekeÌle DeeMe³e nw ~
DeefYeJ³eeqkeÌle He#e ceW OJeefve Deewj J³eekeÀjCe keÀe meb³egkeÌle meceeJesMe neslee nw ~
YeeYeeDevegYetefle He#e (DeeLeea mebj®evee) DeefYeJ³eeqkeÌle He#e
mJeveelcekeÀ mebj®evee MeyoeJeueer J³eekeÀjCeelcekeÀ mebj®evee
mJeve mebj®evee mJeefveefcekeÀ mebj®evee ªHeelcekeÀ mebj®ev ee Jeeke̳eelcekeÀ mebj®evee
ªHe mJeefveefcekeÀ mebj®evee
DeeOegefvekeÀ YeemesmJeefveefcekeÀ , ªHeelcekeÀ leLee Jeeke̳eelcekeÀ mebj®evee keÀesnercenÊJe efo³ee peelee nw ~
1.7 Yeeef³enDeJeOeejCee Yeer DeeOegefvekeÀ YeekeÀes keÀe³e&#es$e yeveevesJeeues jesceve peekeÀesymeve Yeer mebj®eveelcekeÀ YeenQ ~ GvneWves YeemebÒesnQ ~ pees Fme ÒekeÀej nQ -
1. DeefYeJ³eeqkeÌleHejkeÀ ÒekeÀe³e& (Expressive Function) :-
peye mebÒeskeÀjlee nw lees Gmes DeefYe J³eeqkeÌleH ejkeÀ ÒekeÀe³e& keÀnles nQ ~
pewmes -Deepe ceQves SkeÀ keÀefJelee efueKeer ~munotes.in

Page 9

92. ÒeYeeJe HejkeÀ ÒekeÀe³e& (Conative Function) :-
Fme mebÒeskeÀjveen e s l e en w~F m e c e WD e e o s M e , efveJesove, ÒeeLe&vee, meu ueen ³ee meJeeue efkeÀS peeles nQ ~
pewmes -DeeHe meYeer keÀes keÀevetve keÀe Heeueve keÀjvee ®eeefnS ~
3. keÀeJ³eelcekeÀ ÒekeÀe³e& (Poetic Function) :-
FmekesÀkeWÀê ceW `mebosMe 'n e s l e en w efpemesmeeQo³ee&lcekeÀ, keÀueelcekeÀ {bie mes Òemlegle efkeÀ³ee peelee
nw ~ HeeþkeÀ Yeer Þeeslee Fmes Heæ{keÀj Yeer megvekeÀj Jen `mebosMe' ûenCe keÀjles nQ ~
pewmes -meeB®e yejeyej leHe veneR ~ Petþ yejeyej HeeHe ~~
4. meboYe& HejkeÀ ÒekeÀe³e& (Refere ntial Function) :-
Fme DeefYeJ³eeqkeÌle kesÀkeWÀê ceW ` meboYe& 'n e s l e en w~F m e ceW JekeÌlee kesÀ keÀLeve keÀes mecePeves kesÀ
efueS Þeeslee Üeje `meboYe&' keÀes mecePevee DeeJeM³ekeÀ neslee nw ~
pewmes Iej keÀe Yesoer uebkeÀe {e³es (meboYe& -efJeYeer 5. DeefOeYeeefFme mebÒeskesÀ efueS `keÀes[' keÀes J³eeK³ee keÀjvee peªjer neslee nw ~
pewmes `iegªÊJeekeÀiegªÊJeekeÀ6. mebyebOeHejkeÀ ÒekeÀe³e& (Phatic Function) :-
Fme DeefYeJ³eeqkeÌle kesÀ keWÀê ceW `mejefCe'³ee`met$e'neslee nw ~ pees JekeÌlee Deewj Þeeslee keÀes
peesæ[le e nw ~ Fme DeefYeJ³eeqkeÌle keÀe GÎsM³e JekeÌlee Deewj Þeeslee kesÀ yeer®e mebyebOe mLeeefHele keÀjvee neslee
nw ~
pewmes HeÀesve Hej yeesueles ngS peye nce `nuees 'yeesueles nQ lees Þeeslee mes pegæ[ peeles nQ ~
1.8 meejebMe
Òemlegle DeO³ee³e ceW efJeÐeeefLe&³eeW ves YeeJ³eJemLee Deewj YeeYeeefveYeeleer nw~ SkeÀ Yeeneslee nw, Gmes peeve mekesÀ~munotes.in

Page 10

101.9 ueIegÊejer³e ÒeMve
1) ’efJe®eej Deelcee keÀer cetkeÀ keÀe DeOJev³eelcekeÀ yeele®eerle nw, Hej Jener peye OJev³eelcekeÀ neskeÀj nes þeW
Hej ÒekeÀì nesleer nw lees Gmes Yee2) `Yee3) ®eeume& S HeÀne@kesÀì ves Yee4) mem³etj Yee5) DeeOegefvekeÀ Yee6) OJeefve HeoeLe& nw ,lees Yee7) Yeeef1.10 oerIeexÊejer ÒeMve
1) Yee2) J³eJemLee Deewj J³eJenej kesÀ ªHe ceW Yee1.11 meboYe& ûebLe
1) Yee2) Yee3) Yeemunotes.in

Page 11

11FkeÀeF& -2
YeeFkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
2.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
2.2 ÒemleeJevee
2.3 Yee2.4 Yee2.5 Yee2.6 meejebMe
2.7 ueIegÊejer³e ÒeMv e
2.8 oerIeexÊejer ÒeMve
2.9 meboYe& ûebLe
2.1 FkeÀeF& keÀeGodosM³e
GkeÌle FkeÀeF& kesÀ Debleie&le meefcceefuele efyebogDeeW kesÀ ceeO³ece mes HeeþkeÀeW keÀes efvecveefueefKele
peevekeÀeefj³eeB efoS peeves keÀe GodosM³e efveefnle nw~
i)Yeeii)Yeeiii)Yee2.2 ÒemleeJevee
YeeefkeÀ³ee peelee nw~ ceeveJe efkeÀme ÒekeÀej yeesuelee nw, GmekeÀer yeesueer keÀe efkeÀme ÒekeÀej efJekeÀeme neslee nw~
GmekeÀer yeesueer Deewj YeeefkeÀmeer otmejer YeeYeeuesleer nw~ Deeefo meYeer efJenw~ YeeDevegMeerueve keÀjvee meerKeles nQ~ mener DeLeeX ceW YeekeÀes Meeble keÀjlee nw~ Yee

Page 12

12SJeb ef JeMuesveecekeÀjCe, HeefjYeeYeeÒemlegle keÀjlee nQ~ ³en yeele meYeer keÀes %eele nw efkeÀ YeeDeefYevve SJeb DeefveJee³e& keÀejkeÀ nw~ Yeepeelee nw~ ³en yeele keÀeueyeeefOele mel³e nw efkeÀ mebmeej keÀe keÀesF& Yeer ÒeeCe erYeeÒekeÀej YeeÒemlegle neslee nw~
2.3 YeeYeeDeueie -Deueie veeceeW mes DeefYeefn le efkeÀ³ee nw~ YeeDeHes#ee Yeeefmener DeLeeX ceW GkeÌle meYeer veece DeBûespeer ceW Òe®eefuele `efuebefi JeefmìkeÀ' Meyo kesÀ DevegJeeo kesÀ
ªHe ceW Òe³egkeÌle ngS nQ~ DeBûespeer ceW `efuebefiJeefmìkeÀ' (Linguastics) leLee `efHeÀuee@ueespeer'
(Philology) Fve oes MeyoeW keÀe Òe³eesie YeekeÀneR -keÀneR ‘Science of language ’Yeer keÀne peelee nw~ mej efJeefue³ece peesvme kesÀ mebmke=Àle,
uewefìve, ûeerkeÀ kesÀ legueveelcekeÀ DeO³e³eve ceW YeeHeeM®eel³e osMeeW ceW Yee(Comparative Grammar) veece efo³ee ie³ee~ FmekesÀ GHejevle Fmes `keÀcHesjsefìJe efHeÀuee@ueespeer'
(Comparative Philology) keÀne ie³ee~ [sJeerpe ves 1817 ceW Yee`iueemeesueespeer' (Glosology) keÀne nQ~ efÒe®e[& ves 1841 F. ceW Gmes `iueesìesueespeer'
(Glottology) veece efo³ee~ uesefkeÀve YeeefoveeW lekeÀ ®eue veneR mekeÀe~ Hejbleg `efHeÀuee@ueespeer' (Philology) Meyo ner FmekesÀ efueS meJee&efOekeÀ
GHe³egkeÌle efmeodOe neslee nw~ Fme Meyo kesÀ cetue Oeelet ûeerkeÀ YeeMeyo ceW oes Meyo nQ -‘Phil + Logos’, ‘Phil’ keÀe DeLe& nw ‘word’ ³ee `Meyo' leLee ‘Logos’
keÀe DeLe& nw -‘Science’ ³ee efJe%eeve~ Fme ÒekeÀej FmekeÀe DeLe& neslee nw -‘Science of
word’ Meyo YeeLanguage) veece Yeer ®euelee nw~ Yeeveece DeefOekeÀ Òe®eefuele nw~
Yeenesves kesÀ keÀejCe FmekeÀe efJe%eeve efmLej veneR nes mekeÀlee~ Fme GHeHeeflle kesÀ DeeOee j Hej ner keÀne pee
mekeÀlee nw efkeÀ, ’YeeefpemekeÀe efJekeÀeme osMekeÀeue kesÀ Heef jJesMe ceW neslee nw~“
GkeÌle meYeer yeeleeW keÀes O³eeve ceW ueskeÀj ner Yee Dee³ee nw~ ueieYeie 18 JeeR Meleeyoer kesÀ Deble lekeÀ J³eekeÀjCe Deewj Yee

Page 13

13mHe<ì veneR nes Hee³ee Lee~ FmeefueS DeveskeÀ efJeodJeeve Fmes ’legueveelcekeÀ J³ee keÀjCe ³ee keÀc HewjsefìJe ûeecej
keÀnles Les~ ÖeÀevme ceW Fme efJe%eeve keÀe veece `efuebefiJeefmìkeÀ' (Lingu istique)He[e~
‘Lingusti que’³ee ‘Lingu istic’kesÀJeue YeemekeÀles nQ, uesefkeÀve Y eelegueveelcekeÀ DeO³e³eve keÀer DeHes#ee DeefveJee³e& nw~ SHeÀ.peer ìkeÌkeÀj ves DeHeveer efkeÀleeye ‘Introduction
to Natural History’ ceW Yee³ee‘Science of Tongue’ jKee ie³ee nw~ uesefkeÀve Deeies ®euekeÀj ³en veece FmekesÀ efueS meìerkeÀ
Deewj meJe&meceeJesMekeÀ ve ueieves kesÀ keÀejCe DeeefKej ceW `efHeÀuee@ueespeer' (Philology) veece ne r mJeerke=Àle
ngDee~ `YeeFmekeÀe celeueye GkeÌle oesveeW veece Gef®ele ueieles nQ, pees oesveeW ner Meyo mebmke=Àle mes DeeS ngS nQ~ “
Jele&ceeve mece ³e ceW YeeYeeveeceeW ceW mes `YeemeceeveeLeea ³ee He³ee&³eJee®eer yevee ngDee nw~ Yeenw YeeFme ÒekeÀej YeeGmekesÀ efYevve -efYevve veeceeW ceW pees DeLe& efíHes nQ GmekesÀ yeejs ceW keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ, efpeme Yeecevegg<³e keÀe mebyebOe efove -jele jnlee nw, GmekeÀe meebieesHeebie Heefj®e³e YeenQ? GmekesÀ Debie ke̳ee nQ? OJeefve³eeB kewÀmes efveme=le nesleer nQ? GmekeÀe G®®eejCe, SkeÀ mes otmejer OJeefve
keÀe Yeso ke̳eeW nes peele e nw? SkeÀ YeekesÀ mLeeve Yeso mes DeveskeÀ ªHe ke̳eeW yeveles nQ? mebmeej keÀer YeeGkeÌle meYeer ÒeMveeW kesÀ peJeeye YeeYee¬eÀce mes mebkeÀefuele keÀjkesÀ jKe mekeÀlee nw~ Jener %eeve mebyebefOele efJeGHe³eesieer meeefyele neslee nw~ YeeGme efJeDeHeveer ef Je®eej¢ef<ì mes efJeGHe³eg&keÌle mebHetCe& efJeJes®eve kesÀ DeeOeej Hej Yee`Yeenw~ Gmes osKekeÀj Yee2.4YeeYeekeÀe efJe%eeve, YeekeÀer `Yeemed' Oeeleg mes yevee nw, efpemekeÀe DeLe& neslee nw -`J³ekeÌle JeekedÀ '(J³ekeÌlee³eeced Je eef®e) nw~munotes.in

Page 14

14`efJe%eeve' Meyo `efJe' GHemeie& HetJe&keÀ `mee' Oeeleg mes `Deve' (u³egì) Òel³e³e ueieeves mes yevee nw~ efpemekeÀe
DeLe& nw efJeefMe<ì %eeve Fme lejn mes `Yee¬eÀceyeodOe leLee megmebieefþle DeO³e³eve keÀes Ye eefueefKele YeekeÀer DeveskeÀ HeefjYeeÒekeÀej nQ -
1. Yee1) [e@. M³eecemegboj oeme :
’YeemJeªHeeW keÀe efJeJes®eve leLee efve©HeCe efkeÀ³ee peelee nw~“
2) [e@. yeeyetjece me keÌmesvee :
’Yee3) [e@. osJesvêveeLe Mecee& :
’Yee%eeve~ Fme ÒekeÀej Yee4) [e@. YeesueeveeLe efleJeejer :
’efpeme efJe%eeve kesÀ Debleie&le SsefleneefmekeÀ Deewj legueveelcekeÀ DeO³e³eve kesÀ menejs Yee(efJeefMe<ì veneR DeefHeleg meeceev³e) keÀer J³eglHeeflle, ieþve, Òeke=Àefle SJeb ef JekeÀemeDeeefo keÀer mec³ekeÀ J³eeK³ee
keÀjles ngS Fve meYeer kesÀ efJe< e³e ceW efmeOoevleeW keÀe efveOee&jCe nes Gmes ` Yee5) YeesueeveeLe efleJeejer :
’YeelegueveelcekeÀ, J³eeflejskeÀer DeLeJe e DevegÒee³eesefiekeÀ DeO³e³eve, efJeMuesefveOee&jCe efkeÀ³ee peelee nw~“
6)[e@. cebieue osJe Meem$eer :
’YeeefkeÀmeer efJeMesyeesefu e³eeW kesÀ Jeieex keÀer HeejmHe efjkeÀ meceeveleeDeeW Deewj efJeMespeelee nw~“
7) keÀefHeueosJe efÜJesoer :
’Yeepeelee nw~“munotes.in

Page 15

158) [e@. osJeerMebkeÀj efÜJesoer :
’YeeJew%eeefvekeÀ efJeJes®eve efkeÀ³ee peelee nw~“
9) [e@. jecesMJej o³eeueg :
’YeekeÀer YeekesÀ keÀejCeeW SJeb efve³eceeW Deeefo mecemle efJe10) [e@. Decyeeoeme megceve :
’YeeefJeefMe<ì ªHe mes Òeke=Àefle, mebj®evee, Fefleneme, leguevee, Òe³eesie Deeefo keÀer ¢ef<ì mes efmeOoevle efveefM®ele
keÀjles ngS Jew%eeefvekeÀ DeO³e³eve Òemlegle efkeÀ³ee peelee nw~“
11) Dee ®ee³e& efkeÀMeesjeroeme JeepeHes³eer :
’efJeefYevve DeLeex ceW meebkesÀeflekeÀ Meyo mecetn ner YeeceveesYeeJe otmejeW kesÀ Òeefle yengle mejuelee mes ÒekeÀì keÀjles nQ~“
12) ceveceesnve ieewlece :
’YeekeÀer GlHeefÊe, yeveeJeì, Òeke=Àefle, efJekeÀeme SJe Nneme Deeefo keÀer Jew%eeefvekeÀ J³eeK³ee keÀer peeleer nw~“
13) [e@. osJesvê Òemeeo efmebn :
’Yee< eeefJe%eeve Jen efJe%eeve nw, efpemeceW YeeefJekeÀemeelcekeÀ, legueveelcekeÀ, Òee³eesefiekeÀ ³ee FmeceW mes efkeÀmeer Yeer efJeefOe mes efJeMuesefmeOoevle kesÀ DeeOeej Hej DeO³e³ eve neslee nw~“
2) HeeM®eel³e efJeodJeeveeW keÀer Yee1) Òees. Sve.Heer. iegves :
’Yee¢ef<ì mes Fmeke Àe cegK³e DeLe& Yee“Comparative Philology or simply philology is the sciene of
language Philology strictly means the study of a language from the
literary point of view.” An introduction to comparative philology.
2. Deej. S®e. j eefyevme :
’Yee“General Linguistics may be defined as the science of
Language.” -General Linguisticsmunotes.in

Page 16

163.iueermeve :
’Yee4. Fvemee³ekeÌueesHeeref[³ee Dee@HeÀ efye´ìwefvekeÀe :
’efHeÀueesuee@peer Meyo keÀe DeLe& nw YeeefJekeÀeme keÀe DeO³e³eve Fme ¢ef<ì mes efHeÀueesuee@peer mes Jener DeLe& uesvee ®eeefnS pees efuebefiJeefmìkeÌme Meyo mes
efue³ee peelee nw~“
“The word Philology is here, taken as meaning of science of
Language i.e. the study of the structure and development of
language, thus, corresponding to Linguistics…”
Encylopaeclia of Britannica
THej oer ieF& meYeer HeefjYeekeÀesF& Yeer Deblej veneR nQ~ [e@. M³eecemegboj oeme keÀer HeefjYeekeWÀefêle jner nw, Je neB cebieueosJe Meeñeer SJeb YeesueeveeLe efleJeejer ves DeHeveer HeefjYeekesÀ DeO³e³eve kesÀ ÒekeÀejeW keÀes Yeer meceeefJe<ì efkeÀ³ee nw~ JeemleefJekeÀ ªHe mes HeefjYeepees mebef#eHle nes Deewj mHe<ì nes~ Fme ÒekeÀej Fme Yee-’efpeme DeO³e³eve kesÀ odJeeje ceeveJeer³e YeeGmes YeeefpemeceW ceeveJeer³e Yee2.5YeeYeenw, yeesuevee Deewj efJe%eeve keÀe DeLe& nw, Jemlegefve<þ efJeMuesSkeÀ veJeerve Meeñe nw~ Fme efJe%eeve kesÀ Debleie&le YeeFmeceW YeemebyebefOele efJeefYevve ÒeMveeW keÀe Jew%eeefvekeÀ HeodOeefle mes J³eJeefmLele DeO³e³eve keÀjves kesÀ k eÀejCe Fmes efJe%eeve
keÀne peelee nw~
ceveg<³e SkeÀ meeceeefpekeÀ ÒeeCeer nesves kesÀ keÀejCe Gmes DeHeves efJe®eej meceepe kesÀ Dev³e J³eeqkeÌle³eeW
kesÀ meeceves ÒekeÀì keÀjves Heæ[les nQ~ ceveg<³e DeHeves YeeJeeW leLee efJe®eejeW keÀes efpeme ceeO³ec e kesÀ odJeeje
DeefYeJ³ekeÌle keÀjlee nw, Gmes YeeDeHeves YeeJeesb keÀes J³ekeÌle keÀjves kesÀ efueS efpeme meeLe&keÀ meeOeve keÀes DeHeveelee nw, Gmes Yeeceveg< ³e kesÀ efJe®eejeW keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle YeemekeÀleer nw~ Goe. efmej efnueekeÀj, neLe efnueekeÀj, neLe oyeekeÀj, ®egìkeÀer yepeekeÀj, nuoer -megHeejer
yeeBìkeÀj, efveceb$eCe -He$e kesÀ odJeeje, Pebef[³eeB efoKeekeÀj, TBieueer efoKeekeÀj, uebyeer meebme ueskeÀj, DeeBKe
oyeekeÀj Deeefo~
Yeeceveve, efJe®eej keÀe Yeer meeOeve nw~ Yee

Page 17

17mLeeefHele keÀjeleer nw~ Deiej ceeveJe kesÀ Heeme Yeer YeeHeef#e³eeW kesÀ meceeve DeHeves YeeJeeW, efJe®eejeW keÀes De efYeJ³ekeÌle keÀjves ceW DemeceLe& neslee~ efJeMJe kesÀ Òel³eskeÀ
osMe ceW keÀesF& -ve-keÀesF& YeeDev³e ÒeeefCe³eeW ceW kesÀJeue ceveg<³e keÀes ner ÒeeHle nw~ YeengDee nw~ Jen SkeÀ p³eesefle nw~ Fme Yeeneslee~ YeeceeveJe ves YeeceeveJe kesÀJeue Deewj kesÀJeue YeeÒeLece JewefokeÀ $eÝefefkeÀ³ee efkeÀ, Jee kedÀlelJe ³ee Yeeyeveeleer nw~
YeeJen nw efpememes yeesuee peeS~ J³eeJeneefjkeÀ ¢ef<ì mes YeekeÀes osKe keÀj Yeenw, Yeepeelee nw? YeeYeeMeleeefyo³eeW mes Òe³eeme nes jne nw~ Fmeer Jep en mes Deepe Yeenes mekeÀe nw~ ueieYeie 250 Jeceveve neslee Dee jne nw~
mej efJeefue³ece peesvme ves 1786 ceW m ebmke=Àle YeeDeO³e ³eve mes Gvnesbves Hee³ee efkeÀ mebmke=Àle, ûeerkeÀ leLee uewefìve YeenQ~ Fmeer keÀejCe GvneWves legueveelcekeÀ DeO³e³eve Hej DeefOekeÀ yeue efo³ ee~ Fme ÒekeÀej mebmke=Àle YeelegueveelcekeÀ YeeHeuueefJele neskeÀj YeeYeemeceeOeeve leueeMelee nw~ YeeYeelegueveelcekeÀ DeO³e³eve Òemlegle keÀjlee nw~ YeekeÀer efMe#ee oslee nw~ YeeefoMeeDeeW ceW keÀece keÀjlee nw~ YeeefMe#ee Òeoeve keÀjlee nw~ YeeGHe³eesieer Yeer yeveelee nw~ Yee

Page 18

182.6meejebMe
Òemlegle FkeÀeF& ceW efJeÐeeefLe&³eeW ves YeeefJe%e eve keÀe mJeªHe Deewj J³eeefHle Deeefo keÀe DeO³e³eve efkeÀ³ee~ YeeefJemekesÀ~
2.7ueIeg Êejer³e ÒeMve
1) `Yee2) ’Yeenw“ ³en HeefjYee3) mej efJeefue³ece p eesvme ves keÀewvemeer Yee4) Yee2.8oerIeexÊejer ÒeMve
1) Yee2) Yee2.9meboYe& ûebLe
1) Yee2) Yee3) efnboer Yee
munotes.in

Page 19

19FkeÀeF& -3
YeeFkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
3.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
3.2 ÒemleeJevee
3.3 Yee3.4 Yee3.5 Yee3.5.1 DevegÒe³egkeÌle Yee3.5.2 J³eeflejskeÀer Yee3.6 meejebMe
3.7 ueIegÊejer³e ÒeMve
3.8 oerIeexÊejer ÒeMve
3.9 meboYe& ûebLe
3.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Òemlegle FkeÀeF& kesÀ Debleie&le efvecveefueefKele efyebogDeeW kesÀ c eeO³ece mes HeeþkeÀeW keÀe Heefj®e³e nesiee~
i)Yeeii)Yeeiii)Yee3.2ÒemleeJevee
Dev³e efJe%eeveeW keÀer leguevee ceW YeekeÀe keÀLeve nw efkeÀ YeekeÀejCe ³ en nw efkeÀ mJe³eb ceeveJe keÀe mecyevOe YeekeÀer Yeenw efkeÀ YeeleL³e keÀe DeO³e³eve nw pees mecemle ceeveJelee ceW J³eeHle nes ³ee efkeÀmeer efoS ngS YeeDe#ejes SbJe meYeebJeleeDeeW keÀe Heefj#eCe nes ³ee efkeÀmeer He=LekeÀ YeeDeefOekeÀ yeesefue³eeW keÀe DeO³e³eve~munotes.in

Page 20

203.3 YeeYeeDeewj efJekeÀeme leLee GvekeÀer HejmHej leguevee Deeefo Yee#es$e ceW kesÀJeue meeefnefl³ekeÀ YeeûeeceerCe ueesieeW keÀ er yeesef ue³eeW keÀe Yeer efJeMesmecePe uesvee Gef®ele nw efkeÀ Yeeyeesefue³eeB DeefOekeÀ cenlJe keÀe r nesleer nw~ FmekeÀe keÀejCe ³en nw efkeÀ Gmeces YeelelJeeW keÀe þerkeÀ efvekeÀer YeeÒekeÀeMeve keÀjlee nw~ ceeveJe ke Àer Òeke=Àefle keÀe efpelevee meg #ce DeO³e³eve YeeGlevee Dev³e efJe%eeve veneR~ YeeGmekesÀ oeMe&efvekeÀ He#e keÀes mHe<ì keÀjlee nw~ Fme oeMe&efvekeÀ He#e keÀer J³eeK³ee ceW Gmes Dev³e -DeveskeÀ
efJe%eeveeW keÀe men³eesie uesvee He[lee nw~ Fme ÒekeÀej YeelekeÀ ner meerefcele ve jnkeÀj efJe%eeve Deewj MeeñeeW ceW DeveskeÀ DebMeeW lekeÀ J³eeHle nw~ YeeceW GmekesÀ meYeer Debie meefcceefuele nw~ Yeenw~
3.3.1 cegK³e Jeie&
3.3.2 ieewCe Jeie&
3.3.1 cegK³e Jeie& :
YeeIeìkeÀeW keÀe DeO³e³eve neslee nw~ Yee1) OJeefve (sound) OJeefve -efJe%eeve (phonetics)
2) Heo ³ee Meyo (form) Heo-efJe%eeve, ªHe efJe%eeve (Morphology)
3) Jeeke̳e (sentence) Jeeke̳e efJe%eeve (syntax)
4) DeLe& (meaning) DeLe& efJe%eeve (semantics)
YeeOJeefve³eeW mes efceuekeÀj Heo ³ee Meyo yevelee nw~ DeveskeÀ HeoeW mes Jeeke̳e keÀer j®evee nesleer nw~ Deewj Jeeke̳eeW
mes mecHetCe& DeLe& keÀer DeefYe J³eeqkeÌle nesleer nw~ ³en ¬eÀce efvejblej ®euelee jnlee nw~ FveceW mes Òel³eskeÀ Debie
keÀe efJeMes1) OJeefve efJe%eeve -
Meyo keÀe cegK³e DeeOeej OJeefve nw~ OJeefve -efJe%eeve ceW YeeDeO³e³eve efkeÀ³ee peelee nw~ FmeceW cegK³e ©He mes Fve efJeOJeefve³eeB efkeÀleveer nw? FvekeÀe JeieeakeÀjCe efkeÀme ÒekeÀej efkeÀ³ee peelee nw? OJeefve³eeB kewÀmes Deewj keÀneB mes
J³eglHevve nesleer nQ? OJeefve³eeW keÀe mebÒes

Page 21

21OJeefve meb³eesie mes ke̳ee HeefjJele&ve nesles nQ? OJeefve³eeW ceW leerJe´lee Deewj cebolee ke̳eesb Deeleer nw? OJeefveefJe%eeve
kesÀ Debleie&l e efkeÀmeer YeekeÀejCeeW kesÀ meeLe -meeLe HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB Yeer efJeef®e$e leLee DeodYetle nw, efpeveceW keÀneR OJeefve³eeW keÀe
Deeiece neslee nw lees keÀner ueesHe~ OJeefve -efve³eceeW keÀe DeekeÀueve OJeefve -efJe%eeve keÀe ner efJeefve³ece Òeeke=ÀeflekeÀ efve³eceeW keÀer YeeBefle De®eue SJeb efmLej veneR nesles~ FvekeÀe Òe®eueve Yeeef#es$eer³elee keÀer ¢ef<ì mes Deef OekeÀ Òeefme× nw~ Fve OJeefve efve³eceeW ceW kegÀí efve³ece efJeK³eele nQ -efûece
efve³ece, ûeeme efve³ece, yeve&j keÀe efve³ece Deeefo~ Fme ÒekeÀej YeeFmekesÀ Debleie&le efkeÀ³ee peelee nw~
2) Heo³ee ªHe efJe%eeve -
DeveskeÀ OJeefve³eeW kesÀ meb³eesie mes Meyo keÀe efvecee&Ce neslee nw~ peye keÀesF& Meyo Jeeke̳e ceW Òemlegle
nesves keÀer #ecelee OeejCe keÀj ueslee nw leye Jen Heo yeve peelee nw~ Heo-efJe%eeve keÀes ªHe -efJe%eeve, ªHe
efJe®eej l eLee Heo -efJe®eej Yeer keÀne pee mekeÀlee nw~ ªHe -efJe%eeve kesÀ Debleie&le Meyo Deewj Heo keÀe efvecee&Ce
kewÀmes neslee nw~ Heo kesÀ IeìkeÀ DeJe³eJe ke̳ee nw? Meyo Deewj Heo ceW ke̳ee Yeso nw? GHemeie&, Òeke=Àefle SJeb
Òel³e³e keÀe ³eesie kewÀmee Deewj efkeÀlevee nw? HeoeW keÀe efJeYeepeve efkeÀme DeeOeej Hej neslee nw? Heo -efvecee&Ce
efkeÀleves ÒekeÀej keÀe neslee nw? Heo HeefjJele&ve ke̳eeW neslee nw? FmekeÀe cegK³e keÀejCe ke̳ee nw? HeefjJele&ve
keÀer efoMeeSB keÀewve -keÀewve meer nw? Fl³eeefo efJe 3) Jeeke̳e efJe%eeve -
efpeme ÒekeÀej efJeefYevve OJeefve³eeW kesÀ mecevJe³e mes Heo ³ee ªHe yevelee nw~ Gmeer ÒekeÀej efJeefYevve
HeoeW ³ee ªHeeW kesÀ mecevJe³e mes Jeeke̳e yevelee nw~ Yee efJeefvece³e Jeeke̳eeW kesÀ odJeeje ner mebYeJe nw~ Dele: Jeeke̳e ner YeecenlJeHetCe& Debie ceevee peelee nw~ Jeeke̳e efJe%eeve ceW Jeeke̳e keÀer j®evee efkeÀme ÒekeÀej nesleer nw? Jeeke̳e ceW
HeoeW keÀe DevJe³e efkeÀme ÒekeÀej neslee nw? DevJe³e keÀe DeeOeej ke̳ee nw? keÀlee&, keÀce&, ef¬eÀ³ee Deeefo keÀe
efkeÀme mLeeve Hej, efveJesMe neslee nw? Jeeke̳e ke sÀ efkeÀleves Yeso nQ~ Fl³eeefo yeeleeW keÀe efJeJes®eve efkeÀ³ee peelee
nw~ Jeeke̳e efJe%eeve keÀesleerve YeeieeW ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee peelee nw~
1) JeCe&veelcekeÀ Jeeke̳e -efJe%eeve
2) SsefleneefmekeÀ Jeeke̳e -efJe%eeve
3) legueveelcekeÀ Jeeke̳e -efJe%eeve
JeCe&veelcekeÀ Jee ke̳e-efJe%eeve ceW Jeeke̳e keÀer j®evee keÀe meeceev³e efJeJejCe Òemlegle efkeÀ³ee peelee
nw~ SsefleneefmekeÀ Jeeke̳e efJe%eeve ceW Jeeke̳e keÀer j®evee keÀe Fefleneme efo³ee peelee nw Deewj legueveelcekeÀ,
Jeeke̳e -efJe%eeve ceW oes ³ee DeveskeÀ Yee nw~
4) DeLe& efJe%eeve -
efpeme ÒekeÀej ceeveJe Mejerj keÀe meej Deelcee nw, Gmeer ÒekeÀej YeeDeLe& nw~ SsefleneefmekeÀ Oejeleue Hej DeLe& -efJe%eeve kesÀ efJeJes®³e keÀes Yeer mecePee pee mekeÀlee nw~ DeLe& -
efJe%eeve ceW yeewef×keÀ efve³eceeW keÀe DevegMeerueve efkeÀ³ee peelee nw, efpemeceW DeLe&, efJekeÀeme, DeLe& Yeso leLee
DeLe& HeefjJele&ve keÀer efoMeeDeeW keÀe Helee ®euelee nw~ DeLe& -efJe%eeve kesÀ Debleie&le DeLe& ke̳ee nw? Meyomunotes.in

Page 22

22Deewj DeLe& keÀe mecyevOe ke̳ee nw? DeLe& HeefjJele&ve keÀer keÀewve -keÀewve mes keÀejCe nw Fl³eeefo mecem³eeDeeW keÀe
meceeOeeve efkeÀ³ee peelee nw~ DeLe& keÀe DeO³e³eve Yeer JeCe&veelcekeÀ, legueveelcekeÀ Dee wj SsefleneefmekeÀ leerveeW
ªHeeW ceW nes mekeÀlee nw~ Fmeces He³ee&³eJee®eer Meyo, veeveeLe&keÀ Meyo, efJeueesceeLe&keÀ Meyo Deeefo keÀe Yeer
efJeJes®eve efkeÀ³ee peelee nw~
3.3.2 ieewCe Jeie& -
GHejeskeÌle YeeefJeJes®eve efkeÀ³ee peelee nw~ FvnW ieewCe Debie ceevee peelee nw~ Jes Fme ÒekeÀej nw :
YeeFmeceW YeekeÀe efJekeÀeme kewÀmes ngDee? Deeefo Hej efJe®eej efkeÀ³ee peelee nw~
YeeFmekesÀ Debleie&le YeeefkeÀ³ee peelee nw~ Fme DeeOeej Hej ³en Yeer efveefM®ele efkeÀ³ee peelee nw efkeÀ keÀewve -keÀewve meer YeeHeefjJeej keÀer nw~
keÀesMe -efJe%eeve -
kegÀí efJeodJeeve Fmes J³eglHeefleMeeñe Yeer keÀnles nQ~ J³eglHeefleMeeñe kesÀ efueS mebmke=Àle keÀe
`efve©keÌle' Meyo Òe®eefuele nw~ keÀesMe -efJe%eeve ceW Yeemeg®eerye× efkeÀ³ee peelee nw~ FmekesÀ Debleie&le MeyoeW keÀer J³eglHeefle ke̳ee nw~ MeyoeW keÀe DeLe& kewÀmes efveOee&efjle
efkeÀ³ee peelee nw~ Òel³e skeÀ Meyo keÀe efkeÀve DeLeex ceW Òe³eesie neslee nw~ SkeÀeLe&keÀ, DeveskeÀeLe&keÀ, efJeMeyoeW keÀer J³eeK³ee Deeefo keÀe efJeJes®eve neslee nw~ Meyo kesÀ Hetjs peerJeve leLee GmekesÀ Deeblee fjkeÀ Deewj
yeenîe HeefjJele&veeW Hej efJe®eej efkeÀ³ ee peelee nw~
efueefHe -efJe%eeve -
FmeceW efueefHe keÀer J³eglHeefle efJekeÀeme Deewj GmekeÀer GHe³eesefielee Deeefo Hej efJe®eej efkeÀ³ee peelee
nw~ efueefHe kesÀ DeeOeej Hej ner efkeÀmeer YeekeÀe Debie ceevee peelee nw~
YeeefFmekesÀ Debleie&vle YeeefkeÀve YeeieeW ceW keÀewvemeer YeeefkeÀleveer yeesefue³eeB nQ? GvekeÀer efveefM®ele meerceeSB ke̳ee nQ? meerceevleeW keÀer Yeenesleer nw ~ Fme He×efle Hej DeveskeÀ efve< keÀÒeeiewefleneefmekeÀ Keespe -
FmeceW YeeDeO³e³eve efkeÀ³ee peelee nw~ Yeemebmke=Àefle³eeW keÀe ³eLeeLe& %eeve nes mekeÀlee nw~ ³en MeeKee DeYeer lekeÀ MewMeJeeJemLee ceW nw~munotes.in

Page 23

23Mewueer -efJe%eeve -
YeekeÀefJe YeeDeeefo yeeleeW keÀe DeO³e³eve efkeÀ³ee peelee nw~ J³eeqkeÌleiele Deblej SJeb Mewueer mecyevOeer Deblej keÀe DeO³e³eve
Mewueer efJe%eeve keÀe efJeYet-YeeFmekesÀ Debleie&le efJeMJe keÀer YeejepeveweflekeÀ Deewj DeeefLe&keÀ ÒeYeeJe keÀe mebûen efkeÀ³ee peelee nw~ meeLe ner efJeefYevve osMeeW keÀer meebmke=ÀeflekeÀ
efkeÀme ÒekeÀej Yeemeceepe -YeeFmeceW YeeOJeefve, ªHe, Jeeke̳e Deewj DeLe & Deeefo keÀer efJeMes3.4 YeeYeemes GlHevve neslee nw, Hen ues GmekeÀe DeO³e³eve keÀj uesvee DeeJeM³ekeÀ nes peelee nw~ Jewmes YeemeerOee DeLe& nw pees YeeefkeÀ YeekeÀeJ³eMeeñe Meyo mes Flevee ner %eele neslee nw efkeÀ FmeceW keÀeJ³e keÀe DeO³e³eve efJeMuesMeyo jme, OJeefve, DeuebkeÀej, jerefle, Je¬eÀeseqkeÌle Deeefo mebÒeoe³ee W keÀe yeesOe veneR keÀjelee~ efpeme ÒekeÀej Fve
meYeer efme×ebleeW keÀe meecegefnkeÀ veece keÀeJ³eMeeñe nw Gmeer ÒekeÀej YeeDeO³e³eve keÀjves keÀer kegÀí efJeefMe<ì He×efle³eeW keÀe meecetefnkeÀ veece nw~ YeeJew%eeefvekeÀ DeO³e³eve efJeMuesHeeB®e DeO³e³eve He×efle³eeB ÒeK³eele nw~
De) JeCe&veelcekeÀ YeeDee) SsefleneefmekeÀ YeeF) legueveelcekeÀ YeeF&) mebj®eveelcekeÀ YeeG) Òee³eesefiekeÀ YeeDe) JeCe&veelcekeÀ YeeFmekesÀ Debleie&le efkeÀmeer SkeÀ Yeepeelee nw~ Fme YeemJeªHe keÀe efJeJes®eve Deewj efJeMuesGme YeeûeerkeÀ, uewefìve, DeBûespeer Deeefo Yee

Page 24

24efJeJes®eve Òemlegle efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ YeeDeeefo ªHeeW keÀe JeCe&veelcekeÀ mec³ekeÀ DevegMeerueve Fme He×efle keÀer efJeMeskesÀ OJeefve, Jeeke̳e, DeLe& leLee ªHe keÀes Fme ÒeJe=efÊe kesÀ odJeeje ©Heeef³ele keÀjves ceW megyeesOelee ÒeeHle nesleer
nw~ Fme ÒeJe=efÊe kesÀ efueS JemlegHejkeÀ ¢ef<ìkeÀesCe keÀe nesvee DeefveJee³e& nw~ JeCe&veelcekeÀ YeemecyevOe Gmeke sÀ efJeÐeceeve mJe©He mes nw~ FmeceW YeeefJeJ³eekeÀjCe keÀe efmLele ªHee lcekeÀ keÀne peeSiee~ HeeefCeveer ves mebmke=Àle YeemJeªHe GHeefmLele efkeÀ³ee nw, GmekeÀer HeeM®eel³e efJeÜeveeW ves cegkeÌlekebÀþ mes ÒeMebmee keÀer nw~ HeeM®eel³e
efJeodJeeveeW ves mHe<ì ªHe mes mJeerkeÀej efkeÀ³ee nw efkeÀ JeCe&ve elcekeÀ YeeGoenjCe veneR efceue mekeÀlee~ HeeM®eel³e peiele ceW Fme ÒeJe=efle keÀe mJe©He ÒeYeeJe me=ef<ì kesÀ keÀejCe
DeefOekeÀ J³eeHle nw~
JeCe&veelcekeÀ YeeDeeOeej ceevekeÀj ner SsefleneefmekeÀ Deewj legueveelcekeÀ YeeYeekesÀ kesÀJeue G® ®eefjle ªHe keÀe ner DeO³e³eve DeeJeM³ekeÀ mecePeles nQ~ Jes OJeefve, Heo Deewj Jeeke̳e lekeÀ ner
FmekeÀer meercee efveOee&efjle keÀjvee ®eenles nw~ FvekesÀ celeevegmeej JeCe&veelcekeÀ YeekeÀe mLeeve veneR nw~ ³en efJe®eej Del³eble DeeHeef ÊepevekeÀ Deewj GHes#eCeer³e nw~ OJeefve, Heo Deewj Jeeke̳e
YeeGHes#ee keÀjves Hej JeCe&veelcekeÀ YeepeeSiee~ JeCe&veelcekeÀ efJeJes®eve YeeÒee®eerve meeefnl³e mes ueskeÀj DeÐelekeÀ ³egie lekeÀ kesÀ meeefnl³e keÀes efJeMuespee mekeÀlee nw~
Dee) SsefleneefmekeÀ YeeFme He×efle keÀe cegK³e GodosM³e YeeFefleJe=ÊeelcekeÀ DevegMeerueve keÀjvee nw~ FmeceW Yeepeelee nw~ YeeefJekeÀeme keÀne peelee nw~ YeeefJekeÀeme efoKeevee DeeJeM³ekeÀ nw~ GoenjCeeLe& JewefokeÀ mebmke=Àle mes ueskeÀj Heeefue, Òeeke=Àle, DeHeYe´bMe Deeefo
kesÀ ªHe ceW HeefjJeefle&le nesles ngS Jele&ceeve efnboer Deeefo YeeYeeefkeÀme ³egie ceW GmekeÀe ke̳ee mJeªHe Lee Deewj GmekeÀe Jele&ceeve efJekeÀefmele ªHe ke̳ee ngDee? Fv ekeÀer
peevekeÀejer SsefleneefmekeÀ YeeÒeCeeueer kesÀ veece mes Yeer peeveer pee mekeÀleer nw~
SsefleneefmekeÀ Yee³egjesHeJeemeer YeeYeeDeveskeÀ YeeYee

Page 25

25%eeve De efveJee³e& ceevee peelee Lee~ YeeMeyoeW keÀe Òe³eesie Òe®eefuele nw~ mecekeÀeefuekeÀ YeeªHeeW keÀe DeO³e³eve e fkeÀ³ee peelee nw~ SsefleneefmekeÀ YeekeÀe DeO³e³eve efkeÀ³ee peelee nw~
F) legueveelcekeÀ YeeFme He×efle kesÀ Debleie&le oes ³ee oes mes DeefOekeÀ Yee meeHes#e legueveelcekeÀ DeO³e³eve Òemlegle efkeÀ³ee peelee nw~ ³en keÀeue efkeÀmeer SkeÀ keÀeue efJeMeskeÀeueeW kesÀ DeeOeej Hej keÀerpeeleer nQ~ mecekeÀeefuekeÀ Deewj SsefleneefmekeÀ YeeÒemlegle efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ Fme DeO³e³eve kesÀ DeeOeej Hej ner YeeefoKee³ee peelee nQ~ SsefleneefmekeÀ YeeJeemleJe ceW DeeOegefvekeÀ YeeFmekesÀ ÒeYeeJe keÀe ner HeefjCeece nw efkeÀ Deye mes kegÀí ner HetJe& lekeÀ YeeYeelegueveelcekeÀ He×efle YeeDeeefo Hegjeveer YeeceW pece&veer kesÀ Òeefme× `efûece'ves OJeefveHejkeÀ legueveelcekeÀ mebMuesmes pece&efvekeÀ YeeefueS ÒeK³eele yevee ngDee nw~ legueveelcekeÀ YeeHeefj®e³e efceuelee nw~ Yeemeceesefnle efkeÀ³ee pee m ekeÀles nw~ 19 JeeR Meleeyoer keÀe keÀeue legueveelcekeÀ YeeFme ³egie ceW jemkeÀ, efûece, yeeIe, MueeFKej, [sueye´ gkeÀ Lee Debleesves cesF& ves Fme He×efle kesÀ DeeOeej Hej
DeveskeÀ ceewefuekeÀ DeefJeves DeþejnJeer Meleeyoer ceW ner keÀj efoS Les~ kegÀ íYeer nes; ³egjesHe ceW legueveelcekeÀ YeeHej pees DeO³e³eve efkeÀ³ee ie³ee GmekesÀ cetue ceW meb mke=Àle Yee’legueveelcekeÀ YeelegueveelcekeÀ YeeHe×efle keÀe meyemes yeæ[e oesveneR efkeÀ³ee pee mekeÀlee~ Fmeer keÀejCe legueveelcekeÀ YeeceeBielee nw~
F&) Òee³eesefiekeÀ Yee³en He×efle Oeerjs -Oeerjs GYej jner nw~ Fmes kegÀí efJeodJeeve J³eeJeneefjkeÀ YeenQ~ YeemekeÀlee nw~ Jemlegle: YeekesÀ efueS YeeYeeJ³eeJeneefjkeÀ DeO³e³eve keÀjlee nw~ Òe³eesieelcekeÀ He×efle ves Deepe kesÀ efJe%eeve ³egie ceW efJemle ej Dee³ee nw~
pewmes -pewmes #es$eer³elee keÀer HeefjefOe keÀer DeeJeepe ceW ietBpeves ueieer nw, Jewmes -Jewmes YeeG®®emlejer³e HeefjceeHeve keÀer ceeBie yeæ{ ieF& nw~ meejs efJeMJe ceW efJemleerCe& Yee

Page 26

26Òe³eesieelcekeÀ He#e keÀe SkeÀ GYeje ngDee ©He nw~ Òe³eesieelcekeÀ ceMeervejer, ìwkeÀveerkeÀ mes DeefOekeÀ mecye×
nw~ FmeefueS ìsefueefÒevìj, keÀe³eceesûeeHeÀ leLee keÀcH³egìj pewmes ³eebef$ekeÀ meeOeveeW keÀe DeeefJeÒe³eesieelcekeÀ He×efle keÀes y eue oslee nw~
Deepe mecet®es Yeejle ceW efnboer keÀe je<ì^J³eeHeer ªHe efJeMesHeefjCeece mJeªHe efnboer DevegJeeo leLee HeeefjYeeefkesÀ meeLe DeHesef#ele nes ie³ee nw~ SkeÀ Deesj pe ve-peerJeve keÀer YeekeÀes DeefYeveJe ceeie& ÒeMemle keÀjves ceW me#ece nQ lees otmejer Deewj Yeeyeveeves ceW ³en He×efl em e H e À u en g F &n w ~
G) mebj®eveelcekeÀ YeeYeeYeeJeeke̳e keÀe efJeefMe<ì mLeeve nw~ OJeefve leLee Jeeke̳e YeeFme He#e keÀes j®eveelcekeÀ lelJeeW keÀer meeHes#elee ceW Hej Kevee ³ee efJeJesef®ele keÀjvee Fme He×efle keÀe ue#³e
nw~ j®eveebleie&le YeeHeefjJesMe kesÀ Devegmeej YeekeÀe ¬eÀefcekeÀ efkeÀvleg JeCe&veelcekeÀ DeO³e³eve mebj®eveelce keÀHe×efle nw~ j®evee kesÀ DebleYet&le lelJeeW keÀes
¬eÀcecetuekeÀ leLee efmLeeflecetuekeÀ DeeOeejeW Hej efve³eesefpele keÀjvee Yeer Fme He×efle keÀe GodosM³e nw~
Yeej®evee kesÀ met#ce DeJe³eJeeW keÀes DevegYeJe keÀjvee mebj®eveelcekeÀ He×efle keÀe Debie nw~ YeeHenuet nw~ Fme Henuet keÀe efJemleej menpe Deewj megyeesOe neslee nw~ Yeenesleer nw~ efJekeÀeme keÀer Gme efoMee keÀe ÒeefleHee ove leLee DevegMeerueve mebj®eevelcekeÀ He×efle keÀe DeefYe<ì
yeve peelee nw~ ªHeefJe%eeve kesÀ Debleie&le Meyo efJe%eeve Deewj HeoefJe%eeve oesveeW keÀ er DeefYeef¬eÀ³eeDeeW keÀe
DeO³e³eve -ceveve -YeeHe#e GYejkeÀj Òemlegle keÀj osvee ner mebj®eevelcekeÀ He#e keÀer DeLe&keÀlee nw~ YeeDeefYeJ³ebpe ve ceW vewmeefie&keÀ ieefle ÒeJeenceeve nw~ Fme ÒeJeen keÀer ieefle keÀes Yeemebj®eveelcekeÀ ³eewefiekeÀ ef¬eÀ³ee keÀe ner ÒeefleHeÀueve nw~ YeeDeLe&efJe%eeve kesÀ DeHekeÀuesvee Yeer Yee3.5 Yee3.5 .1 DevegÒe³eg keÌle YeeDeeOegefvekeÀ YeeDevegÒe³egkeÌle YeekesÀ DevegÒe³eesie mes Gve YeemebbyebOe YeekeÀe Òe³eesie Dev³e efJeefkeÀ³ee peeves ueiee nw~ Ssmes meYeer Òe³eesieeW keÀes meeceev³ele: DevegÒe³egkeÌle Yee

Page 27

27Fme Òe keÀej YeeJ³eekeÀjefCekeÀ mlejeW keÀe Jew%eeefvekeÀ DeO³e³eve YeeYeekeÀer Òeef¬eÀ³ee Deewj ef¬eÀ³ee -keÀueeHe keÀe efJe%eeve ner DevegÒe³egkeÌle Yee’DevegÒe³egkeÌle YeeGmekeÀe DevegÒe³eesie Gve #es$eeW ceW keÀjlee nQ, peneB ceeveJe YeeGve #es$eeW keÀer keÀe³e&#ecelee keÀe mebJeOe&ve efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ “
J³eJenej Deewj Òe³ees ie keÀer ¢ef<ì mes FmekesÀ oes meboYe& nw~
1) J³eeHekeÀ
2) meerefcele
1) J³eeHekeÀ :
J³eeHekeÀ meboYe& ceW FmekesÀ efJeYee2) meerefcele :
meerefcele meboYe& DevegÒe³egkeÌle YeeYee1) %eeve #es$e keÀe meboYe&
2) efJeOee -efJeMes3) Yee1) %eeve #es$e keÀe meboYe& :
YeemJeerkeÀej efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ GoenjCe kesÀ efueS Yeemes yeæ{keÀj meceepe Deewj Yeemeceepe kesÀ mebyebOeeW keÀe DeO³e³eve peye YeeefueS efkeÀ³ee peelee nw leye Jen meceepe YeemebyebOeeW keÀes meceepe keÀer mebj®evee Deewj Òeke=Àefle keÀes mecePeves kesÀ efueS DeHeveeles nw leye Jen Yeemeceepe Meeñe yeve peelee nw~
2) efJeOee -efJeMesFmeer ÒekeÀej peye nce YeeJe==efÊe³eeW keÀe DeO³e³eve keÀjles nw, lees Gme DeO³e³eve keÀes Yeer DevegÒe³egkeÌle ceveesefJe%eeve kesÀ #es$e ceW jKe
mekeÀles nQ~ efJeOee efJeMesefJe%eeve, keÀesMeefJe%eeve, YeeÒe³eesie Fve efJeefYevve efJeyeeleveneR efkeÀ Fve efJe

Page 28

28efueS pees DeeOeej oslee nw, Jen ve kesÀJeue DeHeveer Òeke=Àefle ceW YeeJemlegJeeoer Deewj ÒeCeeueer ceW Jew%eeefvekeÀ nw~
3) YeeDevegÒe³egkeÌle YeeDev³e YeeDeble¢ef<ì Gvecesb nj mlej Hej Òe³egkeÌle nesleer nw~ efMe#ee meeceûeer efvecee&Ce, YeeJ³eekeÀjCe lekeÀveerkeÀ Deeefo ceW YeeDevegÒe³egkeÌle YeeFmemes Helee ®euelee nw efkeÀ Yetceb[ueerkeÀjCe kesÀ meboYe& ceW YeeefYetceb[ueerkeÀjCe YeemeboYe& ceW neslee nw~ JeemleJe ceW ³en osKee peelee nw efkeÀ Yetceb[ueerkeÀjCe kesÀ ³egie ceW Yeepewmes pe wmes yeæ{leer peeleer nw, Gmeer kesÀ Devegmeej GmekesÀ efJeefYevve Òe³eespeve SJeb meboYe& Yeer pegæ[ peeles nw~
³en keÀe³e& DevegÒe³egkeÌle Yee3.5.2 J³eeflejskeÀer Yee’Fme He×efle ceW oes YeeFme YeeJ³eeflejskeÀer YeelejerkeÀe nw pees efkeÀmeer YeeHej peesj oslee nw~ FmeerefueS Fmes keÀYeer DeblejelcekeÀ Yee’J³eeflejskeÀer efJeMues’oes YeekeÀjves kesÀ efueS J³eeflejskeÀer efJeMuesªHe ceW efJekeÀefmele keÀjves keÀe Þes³e DecesefjkeÀer Yeepeelee nw~“
HeefjYee’oes ³ee oes mes DeefOekeÀ YeemeceeveleeDeeW Deewj DemeceeveleeDeeW kesÀ efvekeÀeueves keÀes J³eeflejske Àer efJeMues-[e@. YeesueeveeLe efleJeejer
’Yeepeelee nw, J³eeflejskeÀer efJeMues-[e@. ueefuele ceesnve yengiegCeemunotes.in

Page 29

29GHe³eesefielee :
Dev³e Yeeñeesle YeeHeeþîe efyebogDeeW keÀe ®e³eve keÀjvee~
efMe#eeLeea keÀer efMe#eCe mecem³eeDeeW keÀes mecePevee ~
efMe#eCe efJeefOe³eeW keÀe DeefJe$egefì³eeW keÀe efveoeve ke Àjvee~
GodosM³e :
oes YeeDevegJeeo keÀjves ceW Gve mLeueeW Hej Keeme O³eeve efo³ee pee mekeÀlee nw peneB Demeceeve mebj®eveeDeeW kesÀ
keÀejCe $egef ì ³ee ceele=YeeJ³eeflejskeÀer efJeMuesmLeueeW keÀe Henues mes Devegceeve keÀj mekeÀlee nw peneB Demeceeve mebj®eveeDeeW leLee efve³eceeW kesÀ keÀejCe
DevegJeeokeÀ ceele=YeeYeeDevegJeeo mes ye®e mekeÀlee nw~
J³eeflejskeÀer efJeMuesGHeueefyOe nesleer nw~ efpememes Jen meboYe& kesÀ Devegmeej GHe³egkeÌle efJekeÀuHe keÀe ®e³eve keÀj meke Àlee nw
Deewj DevegJeeo ceW cetue Heeþ keÀer met#ce DeLe& íìeDeeW keÀes megjef#ele jKe mekeÀlee nw~
Sce.peer. ®elegJexoer kesÀ Devegmeej ceele=YeeYeeoesveeW YeeHeeþîe¬eÀce efvecee&Ce kesÀ efueS $egefì, $egefì efJeMuesJ³eeflejskeÀer efJeMuesJ³eeflejskeÀer YeeDev³e YeeJ³eeflejskeÀeW keÀer leguevee~
Dev³e Yeeñeesle YeekeÀjves ceW me#ece nes leLee mener Heeþd³e efyebogDeeW keÀe ®e³eve keÀj mekesÀ~
pees efMe#ekeÀ efMe#eeLeea keÀer ñeesle YeekeÀer #ecelee jKelee nw, Jen efMe#eeLeea keÀer efMe#eCe mecem³e eDeeW keÀes {bie mes mecePe mekeÀlee nw Deewj
mecem³eeDeeW keÀe meceeOeeve keÀj mekeÀlee nw~
Jemlegle: efJeefJeOe ÒecegKe Yee³enefJeMuesMeyoeJeueer SJeb uesKeve J³eJemLeeDeeW keÀer leguevee Òemlegle keÀjvee Fme leguevee kesÀ cegK³e GodosM³e oesveeWmunotes.in

Page 30

30YeeJeeues ceW Hewoe nesves Jeeueer ceveesJew%eeefvekeÀ GuePevees keÀes otj keÀjvee~
J³eeflejskeÀer YeeJ³eeflejskeÀer efJeMuesYeeefJeMuesGHe³eesieer nw ke̳eeWefkeÀ keÀ#ee ceW Yeeosvee ®eeefnS efkeÀ efpeve GHeYeemeceeveleeS B / DemeceeveleeSB nQ Gmes Yeej®evee keÀe Òe³eesie keÀjkesÀ efmeKeevee nw~ Dele: J³eeflejskeÀer efJeMuesceele=YeeDevegJeeo :
J³eeflejskeÀer efJeMuesYeepeelee nw peyeefkeÀ J³eeflejskeÀer efJeMuesmeeLe legueveelcekeÀ DeO³e³eve efkeÀ³ee peelee nw~ FmekesÀ yeeo oesveeW YeekeÀes mHe<ì efkeÀ³ee peelee nw~ ñeesle YeemeceeveeLe&keÀ efJekeÀuHe meeceves Deeles nw, leye DevegJeeokeÀ GHe³egkeÌlelee kesÀ DeeOeej Hej efkeÀmeer SkeÀ efJekeÀuHe
keÀe ®e³eve keÀj lee nw~
jeyeì& ues[es odJeeje ÒeefleHeeefole ín ceeveob[ :
efJekeÀuHe ®e³eve keÀer Òeef¬eÀ³ee ceW J³eeflejskeÀer efJeMuesJ³eeflejskeÀer efJeMuesín ceeveob[ efvecveefueefKele nw~
1) ªHe SJeb DeLe& ceW meceevelee
2) ªHeiele mecee velee Deewj DeLe&iele efYevvelee
3) ªHeiele efYevvelee Deewj DeLe&iele meceevelee
4) efYevve ªHe SJeb efYevve DeLe& Jeeues Meyo
5) meceeve ªHe Deewj efYevve ©He j®evee SJeb men Òe³eesie Jeeues Meyo

1) ªHe SJeb DeLe& ceW meceevelee -
Fme Jeie& ceW Gve MeyoeW keÀes jKee peelee nw pees ñeesle YeeefueefHe leLee DeLe& kesÀ mlej Hej meceeve nesle s nw~ Fme Jeie& ceW Deeves Jeeues Meyo meceeve DeLeJee efYevve cetue
kesÀ nes mekeÀles nQ~ pewmes -keÀesþer, Menj, oerJeej, keÀceje Deeefo
2) ªHeiele meceevelee Deewj DeLe&iele efYevve lee-
oes Yeelees keÀYeer met#ce efYevvelee Je=ef×iele nesleer nw~ DeveskeÀ MeyoeW ceW HetCe& DeLe&iele efYevvelee Yeer efoKeeF& osleermunotes.in

Page 31

31nw~ MeesOe kesÀ ¬eÀce ceW kegÀí Ssmes Meyo ÒeeHle ngS nQ efpeveceW ©Heiele meceevelee efkebÀleg DeLe&iele efYevvelee
J³eeHle nw~
Meyo DeLe&
efnboer Got&
menve yeoe&Mle keÀjvee DeeBieve
megotj nesvee DeefOekeÀ otj peejer
yesue SkeÀ ÒekeÀej keÀe HeÀue HeÀeJeæ[e
3) ªHeiele efYevvelee Deewj DeLe&iele meceevelee -
oes Yeemeceevelee nesleer nw, Fme Jeie& cesb jKes peeles nQ~ SkeÀ ner YeekeÀer meb%ee oer peeleer nw~
efnboer Got& Debûespeer
Hesæ[ ojKle Tree
peeB®e cegDee³evee To Check
4) efYevve ªHe SJeb efYevve DeLe& Jeeues Meyo -
Òel³eskeÀ Yeemes pegæ [s ³es Meyo nj YeeHeefjefmLeefle mes ner mebyebOe jKeles nQ~ Fve MeyoeW keÀes ue#³e YeeceW DemeceLe& neslee nw~
efnboer Got& Debûespeer
Hetpee yegkeÀe& Alter
ye´ïe®eejer keÀepeer Prayer
mev³eemeer leeyegle Priest
Deeefo Deeefo etc.
5) meceeve ªHe Deewj efYevve ©He j®evee SJeb menÒe³eesie Jeeues Meyo -
Òee³e: Yeemeceevelee nesleer nw Hejbleg ªHej®evee Je menÒe³eesie kesÀ mlej Hej Demeceevelee ¢ef<ìiele nesleer nw~
oes Yeemeeceev³e Deewj ef JekeÀejer
efnboer -SkeÀJe®eve -cebef]peue, cekeÀeve, keÀeie]pe
yengJe®eve -meeOeejC e cebefpeueW, cekeÀeve, keÀeie]pe eW
efJekeÀejer -cebefpeueeW, cekeÀeveeW, keÀeiepeeW
Debûespeer -SkeÀJe®eve -Destination, House, Paper
yengJe®eve -Destin ations, Houses, Papersmunotes.in

Page 32

32menÒe³eesie kesÀ GHeJeie& Hegve©eqkeÌle keÀe cenlJeHetCe& ³eesieoeve neslee nw~ efkeÀmeer MeeefyokeÀ FkeÀeF&
keÀe Hegve: HetCe& ³ee DeebefMekeÀ Òe³eesie pees efk eÀ veS DeLe& keÀe yeesOe keÀjeSB GvnW Hegve©eqkeÌle keÀer meb%ee oer peeleer
nw~
1) HetCe& Hegve©eqkeÌle -
Fme Jeie& ceW oes meceeve MeyoeW keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee peelee nw Deewj Hetjer j®evee mes SkeÀ ve³ee DeLe&
efoKeeF& oslee nw pewmes -
efnboer Got&
keÀYeer -keÀYee r ye´e]pe DeewkeÀele / ieens -ye-ieens
Oeerjs-Oeerjs Deeefnmlee -Deeefnmlee
peuoer mes peuoer peuo -De]pe -peuo
2) DeebefMekeÀ Hegve©eqkeÌle -
peye Meyo kesÀ efkeÀmeer Yeeie keÀes Hegve: Òe³eesie ceW uee³ee peeS lees ³en Òeef¬eÀ³ee DeebefMekeÀ Hegve©eqkeÌle
keÀnueeleer nw ~GoenjCeeLe& -
efnboer Got&
DeHeves -DeeHe Kego-ye-Kego
yeele®eerle iegHeÌleiet / yeele®eerle
DeeuLeer -HeeuLeer Deeueleer Heeueleer
meceeve keÀesMeer³e SJeb efYevve ue#³eeLe& Jeeues Meyo -
Òee³e: YeeDeLe& keÀe yeesOe keÀjeles nw~ efnboer -Got& ceW Fme ÒekeÀej kesÀ keÀF& GoenjCe ¢ef<ìiele nesles nw pees DeHeves cetue
DeLe& mes efYevve ³ee DeefOekeÀ DeLe& keÀe yeesOe keÀjeles nw~
`ceecet'Meyo veeles -efjMl es keÀer MeyoeJeueer ceW ceeB kesÀ YeeF& kesÀ efueS Òe³eesie ceW Deelee nw peye efkeÀ
cegcyeF& ³ee efnboer ³ee yeesue®eeue keÀer efnboer ceW Hegefueme JeeueeW keÀes `ceecet' keÀne peelee nw~
`nHeÌlee 'Meyo keÀe DeLe& meHleen neslee nw efkebÀleg DeHejeOe peiele ceW `Deme bJewOeeefvekeÀ 'ªHe mes
efueS ieS keÀj keÀes nHeÌlee keÀnles nw~
efnboer Oeeleg `HesÀkeÀ 'keÀe yeesue®eeue keÀer YeeHesÀkeÀ jne nw~ ³ene `HesÀkeÀ' keÀe DeLe& ieuele nw~
GHe³eg&keÌle GoenjCeeW mes %eele neslee efkeÀ meceeve keÀesMeer³e SJeb efYevve ue#³eeLe& Jeeues MeyoeW kesÀ
mlej Hej efnboer -Got& ceW meceevelee SJeb Demeceevelee efJeÐeceeve nw~ Fm e Jeie& ceW Deeves Jeeues MeyoeW keÀe
DevegJeeo kewÀmee SkeÀ peefìue keÀe³e & nw ke̳eeWefkeÀ Ssmes Meyo DeHeves cetue DeLe& mes efYevve ue# ³eeLe& keÀe yeesOe
keÀjeles nw~
oes yeesefue³eeW kesÀ Òe³eesiekeÀlee& peye HejmHej Jeelee&ueeHe keÀjles mece³e SkeÀ otmejs keÀe DeeMe³e kesÀ
meeLe -meeLe Gve yeesefue³eeW keÀe meeefOekeÀej Ò e³eesie keÀjves ceW meceLe& nesles nw lees ³en efmLeefle `HeejmHeefjkeÀmunotes.in

Page 33

33yeesOeiec³elee 'kesÀ veece mes peeveer peeleer nw~ oes yeesefue³eeW kesÀ ceO³e ³en efmLeefle efceueleer nw, efkebÀleg oes
YeeDeYeeJe ner oes YeeDele: ³en keÀne pee mekeÀlee nw J³eeflejskeÀer efJeMuesYeekeÀe efMe#eeLeea Deemeeveer mes mecePe mekesÀ leeefkeÀ Dev³e Yeenesves Jeeueer $egefì ³eeW keÀes otj efkeÀ³ee pee mekesÀ~
3.6 meejebMe
Òemlegle FkeÀeF& ceW efJeÐeeefLe&³eeW ves YeeYeeceefmleYeemeeceves Òemlegle efkeÀ³ee ie³ee nw~
3.7 ueIegÊejer³e ÒeMve
1) Yee2) ’Yeenw efkeÀ mJe³eb ceeveJe keÀe mebyebOe Yee3) `ªHe efJe%eeve, ªHe efJe®eej Deewj Heo efJe®eej' efkeÀmes keÀneB peelee nw?
4) `Jeeke̳e efJe%eeve 'efkeÀleves Yeei eeW ceW efJeYeeefpele nw?
3.8 oerIeexÊejer ÒeMve
1)Yee2)Yee3)Yee3.9 meboYe& ûebLe
1) Yee2) Yee3) efnboer Yee4) Yeemunotes.in

Page 34

34FkeÀeF& -4
mJeve efJe%eeve
FkeÀeF& keÀe mJeªHe :
4.1 FkeÀeF& keÀe G odossM³e
4.2 ÒemleeJevee
4.3 mJeve efJe%eeve keÀer HeefjYee4.4 Jeeie DeJe³eJe Deewj GvekesÀ keÀe³e&
4.5 mJeefvece keÀer efJeMes4.6 mJeefvece kesÀ Yeso
4.6.1 Keb[d ³e mJeefvece
4.6.2 Keb[d³e slejmJeefvece
4.7 meejebMe
4.8 ueIegÊejer³e ÒeMve
4.9 oerIeexÊejer ÒeMve
4.10 meboYe& ûebLe
4.1FkeÀeF& keÀe G odossM³e
Òemlegle Heeþ kesÀ DeO³e³eve kesÀ yeeoefvecveefueefKele cegodoeW mes DeeHekeÀe Heefj®e³e nesiee ~
i)mJeve ke Àer HeefjYeeii)Jeeie DeJe³eJe Deewj GvekesÀ keÀe³e& mes Heefj®e³e nesiee ~
iii)mJeefvece keÀer efJeMesiv)mJeefvece kesÀ Yeso mesHeefj®e³e ÒeeHle nesiee ~
4.2ÒemleeJevee
mJeve ³ee mJeef vece efJe%eeve Yee`mJeefvece 'nw ~ `mJeefvece -ªefHece -Meyo (Heo) -HeoyebOe -GHeJeeke̳e -Jeeke̳e -ÒeeseqkeÌle YeeefJe%eeve keÀer efJeefYeVe FkeÀeF& ³eeBnw pees HejmHej menme byebefOele neskeÀj ` DeLe& 'kesÀ meb Òesnw ~ Deleë Fme Keb[ ceW peneB SkeÀ Deesj mJeefvece efJe%eeve keÀer keWÀêer³e efJeefJeJes®eve efkeÀ³ee ie³ee nw JeneR otmejer Dees j YeemHeä keÀjles ngS Fmemes lekeÀveerefkeÀ DevegÒe³eesieelcekeÀ He#e keÀes Yeer GodIeeefìle efkeÀ³ee ie³ee nw ~munotes.in

Page 35

354.3mJeve efJe%eeve keÀer HeefjYeeYeeefJeMesotmejs MeyoeW ceW mJeefvece efJe%eeve YeeJ³eJemLeeHekeÀ FkeÀeF& `mJeefvece' keÀe DeO³e³eve efJeMuesMeeKeeDeeW ceW YeeefkeÀ YeemekeÀleer nw ~ YeeOJeefve Meyo OJ evedOeeleg ceW FCed (F) Òel³e³e kesÀ ³eesie mes yevee nw ~ YeeDeO³e³eve ceW OJeefv eefJe%eeve SkeÀ cenÊJeHetCe& MeeKee yeve ieF& nw ~ FmekesÀ efueS OJeefveMeem$e ,OJev³eeuees®eve,
mJeve efJe%eeve , mJeefveefle Deeefo veece efoS i eS nw ~ Debûespeer ceW GmekesÀ efueS Phonetics Deewj
Phon ology MeyoeW keÀe Òe³eesie neslee nw ~ Fve oesveeW MeyoeW keÀer efveefce&efle ûeerkeÀ kesÀ ‘Phone ’mes nw ~
Yeenw ~ GvekesÀ meeHes#e mJeefvece efJe%eeve keÀer efmLeefle Fme ÒekeÀej nw ~
YeemJeefvece mJeefvece efJe%eeve
ªefHece
Meyo (Heo) ªHe efJe%eeve
Heo yebOe
GHeJeeke̳e Jeeke̳eefJe%eeve
Jeeke̳e
ÒeeseqkeÌle ÒeeseqkeÌle efJeMuesFmekesÀ DeefleefjkeÌle `DeLe& 'Hej efJe®eej keÀjves kesÀ efueS YeeefJe%eeve 'Yeer nw pees YeeÒeeseqkeÌle lekeÀ meYeer YeeefkeÀe³e& efkeÀ³ee peelee nw ~
`mJeefvece' DeLe&nerve (efkeÀvleg DeLe&YesokeÀ )nesles nQ ~ FmeefueS Fme mlej Hej DeLe& keÀer keÀesF&
efJeMeskeÀesÒeYeeefJele keÀjlee nw ~munotes.in

Page 36

36HeefjYeeYeeG®®eeefjle efpeve OJeefve³eeW keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee peelee nw GvnW `mJeve' (Phone )keÀnles nw ~
efkeÀmeer yeesues ieS Jeeke̳e ³ee Meyo kesÀ efueS yeesues pee mekeÀves Jeeues ueIeglece Keb[ `mJeve' nQ~
mJeveeW keÀe DeO³e³eve mJeveefJe%eeve ceW efkeÀ³ee peelee nw ~ mJeefvece efJe%eeve ceW efkeÀmeer YeekeÀe efJeMuesmeeLe ner YeekesÀ yeejs ceW [e @. YeesueeveeLe efl eJeejer keÀe keÀnvee nw, ’mJeefvece efJe%eeve Jen efJe%eeve nw efpevecebW efkeÀmeer YeeceW Òe³egkeÌle mJeefveceeW (OJeefveûeeceeW) leLee Gvemes mebyeb× Hetjer J³eJemLee Hej efJe®eej keÀjles nQ ~ FmekesÀ
Debleie&le mJeefvece (OJeefveûeece) leLee GHemJeve (mebOJeefve) keÀe efveOee&jCe, GHemJeve keÀe ef JelejCe, mJej
Deewj J³ebpeve mJeefveceeW keÀe Gme Yee(yeueeIeele, oerIe&lee, DevegveeefmekeÀlee ,m e b e f n l e e ,D e v e g l e e v e )keÀer J³eJemLee kesÀ ªHe ceW efceueves Hej Ieefìle
nesves Je euesmJeefveefcekeÀ HeefjJele&ve Deeefo mJeefveefcekeÀ J³eJemLee mes mebyeb× meejer yeeleW Deeleer nw ~ “(YeeefJe%eeve ÒeJesMe SJeb eEnoer YeeYeeJ³eeflejskeÀ Deewj efJejesOe kesÀ DeeOeej Hej DeO³e³eve leLee GmekesÀ efJelejCe Deewj J³eJemLee keÀe efJeMues`mJeefvece efJe%eeve 'nw ~
Fmeer ÒekeÀej Dee@keÌmeHeÀes[& ef[keÌMevejer ceW Fmes “Thesystem ofcontrastive
relationship samong the Sp eech Sounds that constitute the
fundamental components of a language .”yelee³ee ie³ee nw, DeLee&le ³en JeekedÀ
OJeefve³eeW kesÀ yeer®e ÒeeHle J³eeflejskeÀer mebyebOees keÀer Gme J³eJemLee keÀe DeO³e³eve nw, efpemekesÀ odJeeje efkeÀmeer
YeekeÀesefuebme FbeqiueMe ef[keÌMevejer ceW meb#esHe ceW FmekeÀes -
“The study of the Sound System of a language or of
languages in general” keÀnles ngS HeefjYeeefOJeefve J³eJemLee ³ee meeceev³e MeyoeW ceW Yee’efkeÀmeer YeeFkeÀeF& nw ~ mJeefvece kesÀ efueS OJeefveûeece, mJeveûeece Deeefo Meyo Yeer Òe³egkeÌle nesles nw ~“
Debûespeer ceW FmekeÀe He³ee&³eer Meyo HeÀesveerce (Phoneme) nw ~ Phoneme kesÀ efueS
Òe³egkeÌle nesves Jeeuee `mJeefvece 'Meyo ` OJeefveûeece'keÀer DeHes#ee keÀneR DeefOekeÀ ve³ee nw, efkeÀvle g DeepekeÀue
FmekeÀe ner Òe³eesie ®eue jne nw ~
mJeefvece kesÀ mJeªHe kesÀ meboYe& ceW efJeodJeeveeW ceW celewke̳e veneR nw ~ efJeefYeVe efJeodJeeveeW ves Fmes
efYeVe -efYeVe efJeFkeÀeF& ceeveles nQ ~ [yu³et. SHeÀ. ìJees[ue mJeefvece keÀes Decetle& keÀeuHeefvekeÀ FkeÀeF& ceeveles nQ ~ mJeve ³eemunotes.in

Page 37

37OJeefve -HeefjJele&ve mes meoe DeLe& -HeefjJele&ve veneR neslee nw, peyeefkeÀ mJeefvece -HeefjJele&ve mes DeLe&
HeefjJele&ve efveef½ele nw ~
mJeefvece keÀer DeJeOeejCee Deewj Hen®eeve ë-
mJeefvece efkeÀmeer Yee³en ceeveJe ceefmleDeewj Gmeer kesÀ DeeOeej Hej ceveg<³e GmekeÀe GHe³eesie yeej -yeej YeeyeesOeve kesÀ efueS keÀjlee nw ~ Fmeer keÀejCe SkeÀ ner mJeefvece keÀe npeejeW -ueeKeeW yeej J³eJenej mebYeJe nes
Heelee nw ~ GoenjCe kesÀ efueS nceejs ceefmleDeeOeej Hej nce efvecveefueefKele Meyo efveefce&le keÀj mekeÀles nQ ~ -
keÀceue, keÀuece, keÀue, keÀce, ceue Deeefo ~ -
Fvece W`keÀ' keÀe Òe³eesie 4 yeej ngD ee nw pees mJeve ³ee OJeefve³eeB nQ ~ FvnW keÀ1, keÀ2, keÀ3 Deewj
keÀ4 mes J³ekeÌle efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw ~ eEkeÀleg FvekesÀ cetue ceW SkeÀ ner FkeÀeF& ~keÀ~ nw pees FvekeÀe mJeefvece
nw ~ ³ener yeele `ce', ` ue'Deewj `De' kesÀ yeejs ceW ueeiet nesleer nw ~ mJeefveceeW kesÀ oes muewMe kesÀ yeer®e (`~~')
ceW ÒeoefMe&le efkeÀ³ee peelee nw ~
efkeÀmeer veF& YeeFmekesÀ efueS Gme Yee efjkeÀe[& keÀer ngF& meeceûeer ceW mes SkeÀ -SkeÀ Meyo keÀes Deueie Deueie ef®eefvnle efkeÀ³ee peelee nw ~l e o g H e j e b l e
Òel³eskeÀ Meyo keÀes efYeVe meboYeex ceW yeej -yeej megvekeÀj GmecbeW Òe³egkeÌle mJeefveceeW keÀe Devegceeve ueiee³ee
peelee nw ~ efHeÀj Gve mJeefveceeW keÀe otmejs MeyoeW ceW Òe³eesie efkeÀme ÒekeÀej ngDee nw FmekeÀe Hejer#eCe e fkeÀ³ee
peelee nw ~ Fme ÒekeÀej kesÀ efJemle=le DeO³e³eve odJeeje mJeefv eceeW keÀer Hen®eeve keÀer peeleer nw ~
4.4Jeeie DeJe³eJe Deewj GvekesÀ keÀe³e&
Mejerj kesÀ efpeve DeJe³eJeeW kesÀ men³eesie mes OJeefve keÀe GlHeeove mebYeJe neslee nw GmekesÀ mecetn
keÀes Jeei³eb$e keÀnles nQ ~ ³en HeefjYeeDeHeveer efJeefYeVe Debiegefue³eeW kesÀ ceeO³ece mes leyeues, nejceesefve³ece Deewj efmeleej Deeefo mes OJeefve GlHeeove
keÀjlee nw ~
³eneB %eeleJ³e nw efkeÀ OJeefve -GlHeeove ceW Mejerj kesÀ MJemev el e b $ eD e e w jH e e ® e v e -leb$e kesÀ
DeveskeÀ Yeeie efJeMesmes ®e®ee& keÀer peeleer nw ~ MJemeve veeefuekeÀe Deewj Yeespeve -veeefuekeÀe OJeefve -GlHeeove c eW efJeMesefveYeeleer nQ ~ ³es oesveeW veefuekeÀeSB THej Deewj veer®es DeJeM³e nw, efkeÀvleg kebÀþ -mLeue Hej oesveeW SkeÀ-
otmejs mes efceueer ngF& nw ~ Yeespeve v eeefuekeÀe cegKe mes Yespes ieS Yeespeve keÀes DeceeMe³e keÀer Deesj ues peele er
nw ~ kebÀþ kesÀ kegÀí THej lekeÀ OJeefve GlHeeokeÀ efveMJeeme keÀe ceeie& Deewj Yeespeve ceeie& SkeÀ ner neslee nw ~
GmekesÀ HeM®eele Deueie neslee nw ~ MJeeme veefuekeÀe veekeÀ mes ®euekeÀj HesÀHeÀæ[s lekeÀ peeleer nw ~ MJeeme ceeie&munotes.in

Page 38

38OJeefve -GlHeeok eÀÒeef¬eÀ³ee ceW meJee&efOekeÀ men³eesieer neslee nw ~ OJeefve -GlHeeo veceWHesÀHeÀæ[s mes ®eueer
Jee³eg keÀYeer cegKe ceeie& mes yeenj Deeleer lees keÀYeer veeefmekeÀe kesÀ ceeie& mes ~
Fme ÒekeÀej efJeefYeVe OJeefve³eeW keÀe GlHeeove neslee nw ~ OJeefve GlHeeove ceW men³eesieer Debie
efvecveefueefKele nw ~
1. HesÀHeÀæ[ s(Lungs )ë-
ÒeeefCe³eeW ceW MJemeve Òeef¬eÀ³ee kesÀ cetueeOeej HesÀHeÀæ[s nQ ~ ceveg<³e kesÀ peerJeve He³e¥le MJemeve Òeef¬eÀ³ee
efvejvlej ®eueleer jnleer nQ ~ efveêeJemLee ceW Mejerj kesÀ DeefOekeÀebMe Yeeie efMeefLeue nes peeles nQ, efkeÀvleg
MJemeve Òeef¬eÀ³ee HesÀHeÀæ[s kesÀ menejs ®eueles jnles nw ~ Fme Òeef¬eÀ³ee kesÀ DeJejesOe nesves Hej peerJeve keÀe Devle
mebYeeefJele nesleer nw ~ MJemeve ceW Meg× Jee³eg DeLee&le Dee@ keÌmeerpeve ûenCe keÀjles nQ Deewj efveëMJeeme ceW otefJee³eg DeLee&le keÀeye&ve [eF Dee@keÌmeeF[ efvekeÀueleer nw ~ Fmes Òeef¬eÀ³ee ceW peerJeve kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ
Dee@keÌmeerpeve keÀer GHeue eqyOe nesleer jnleer nw ~ ³en Yeer efveleevle mel³e nw efkeÀ ³eefo ceveg<³e keÀes kegÀí osj
lekeÀ Dee@keÌmeerpeve ve efceues lees ce=l³eg efveef½ele nw ~
ceveg<³e keÀer OJeefve -GlHeeove Òeef¬eÀ³ee ceW efveëMJeeme keÀe ner GHe³eesie neslee nw ~ FmekesÀ
efJeHejerle MJeeme uesles ngS SkeÀ cee$e OJeefve keÀer GlHeeove nesleer nw efpemes `eqkeÌuekeÀ 'OJeefve keÀnles nQ ~
FmeceW oesveeW nesþeW keÀes efceueekeÀj Jee³eg Devoj KeeR®eles ngS OJeefve GlHeVe keÀer peeleer nw ~ ceeB pe ye DeHeveer
mebleeve keÀes H³eej mes ®egcyeve uesleer nw lees Ssmeer ner OJeefve keÀe GlHeeove neslee nw ~MJemeve Òeef¬eÀ³ee ceW
yeenj efvekeÀueves Jeeueer otefkesÀ Hejce GHe³eesieer efmeodOe ngF& nw ~ ceveg<³e keÀer Yee-Òees[keÌì) Hej DeeOeeefjle nw ~ Yeenw ~ HesÀHeÀæ[s mesMJeeme -efveëMJeeme keÀer Òeef¬eÀ³ee ®eueleer jnleer nw ~ efpememes OJeefve -GlHee ovekeÀe ¬eÀce
®euelee jnlee nw ~ ceevee efkeÀ HesÀHeÀæ[s keÀe keÀe³e& jkeÌle Megef×keÀjCe kesÀ efueS Dee@keÌmeerpeve ûenCe keÀjvee
leLee keÀeye&ve[eFDee@keÌmeeF[ yeenj efvekeÀeuevee nw, efkeÀvleg Fmeer ¬eÀce ceW OJeefve GlHeefÊe Yeer mecYeJe nw ~
Fme Òeke Àej HesÀHeÀæ[s OJeefve -GlHeeove kesÀ ÒecegKe Debie nQ ~
2.mJej -³eb$e (Laryn s)ë-
HesÀHeÀæ[s kesÀ kegÀí THej MJeeme veefuekeÀe ceW mJej -³eb$e veecekeÀ efJeMesHesÀHeÀæ[s mes efvekeÀueer Jee³eg mJej -³eb$e mes neskeÀj ner y eenj Deeleer nw ~ mJej -³eb$e ceW oer ceebmeuemunotes.in

Page 39

39efPeefuue³eeB nesleer nQ efpevnW mJej -³eb$eer keÀnles nQ ~ mJej -lebef$e³eeB DeeJeM³ekeÀleevegmeej Deeies ³ee Heerís
efKemekeÀ keÀj mJej -³eb$e kesÀ cegKe keÀes íesìe ³ee yeæ[e DeekeÀej Òeoeve keÀjleer nw ~ Fve e fPeefuue³eeW kesÀ
ceeO³ece mes mJej -³eb$e kesÀ cegKe keÀer DeveskeÀ Deeke=Àefle³eeB yeveleer nQ ~ efkeÀvleg FvnW cegK³eleë leerve ªHeeW ceW
efJeYekeÌle keÀjles nQ ~
(keÀ) mJej -³eb$e keÀer ÒeLece efmLeefle efpemeceW mJej lebef$e³eeB efMeefLeue ªHe mes De Lee&led ³eLeeJele Heæ[er
jnleer nQ ~ oesveeW efPeefuue³eeW kesÀ ceO³e He³ee&Hle mLeeve neslee nw ~ MJeeme Deewj efveëMJeeme keÀer Jee³eg,
DeveJe jle ®eueleer jnleer nw ~ efPeefuue³eeB Kegueer jnves kesÀ keÀejCe efveë MJeeme keÀer Jee³eg mJej -³eb$e ceW efyev ee
Ie(Ke) peye mJej -³eb$e keÀer lebef$e³eeB DeeHeme ceW efvekeÀì DeekeÀj ueieYeie meì peeleer nQ lees HesÀHeÀæ[s mes
®eueer Jee³eg leb$eer mes IeceW Iees(ie) mJej -³eb$e keÀeroesveeW lebef$e³eeB SkeÀ -otmejs mes meìer ngF& neW Deewj keÀesF& SkeÀ keÀesvee Keguee
ngDee n es lees efveëMJeeme keÀer Jee³eg HegÀme d-HegÀme dkeÀer nukeÀer OJeefve kesÀ meeLe DeekeÀj Deeleer nQ ~ FmeefueS Fmes
HegÀmed -HegÀmed OJeefve keÀnles nQ ~ peye SkeÀ J³eeqkeÌle efkeÀmeer kesÀ keÀeve kesÀ efvekeÀì cegBn keÀj Oeerjs -Oeerjs Ssmes
keÀnves keÀe Òe³elve keÀjlee nw efkeÀ otmejs Dev³e keÀes megveeF& ve os lees Ssmeer OJeefve keÀe GlHeeove neslee nw ~
mJej -³eb$e efveM®e³e ner OJeefve GlHeeove ef¬eÀ³ee keÀe meyemes cenÊJeHetCe& Debie nw ~ oes keÀesceue lebef$e³eeW mes
Leesæ[e Deewj yengle Deewj Deewj y engle efJemle=le DeekeÀej OeejCe keÀj efJeefJeOe OJeefve³eeW keÀer GlHeefÊe nesleer nw ~
efpeme ÒekeÀej JebMeer kesÀ kegÀí SkeÀ meerefcele efíê keÀes yevo -KeesuekeÀj efJeefJeOe OJeefve³eeW keÀe GlHeeove
efkeÀ³ee peelee nw ~
mJej -³eb$e OJeefve -GlHeeo vekeÀe meJee&efOekeÀ cenÊJeHetCe& Debie nw ~ FmekesÀ meeLe ner peerJeve
j#ekeÀ Debie Yeer nw ~ mJej -³eb$e kesÀ THej ueieYeie kebÀþ -mLeue Hej MJeeme veefuekeÀe Deewj Yeespeve veefuekeÀe
keÀe ®eewjene nw ~ ³eneB mes MJeeme veefuekeÀe, Yeespeve veefuekeÀe, c egKe efJeJej, veeefmekeÀe -efJeJej, ®eej ceeie&
®eejeW efoMeeDeeW ceW peeles nQ ~ MJeeme veefuekeÀe Deewj Yeespeve veefuekeÀe keÀe ®eewjene nQ ~ MJeeme -efveëMJeeme
Deewj Yeespeve kesÀ mecegef®ele ceeie& ¬eÀceMeë veefuekeÀe Deewj Yeespeve veefuekeÀe ceWHengB®eeves keÀe keÀe³e& mJej -³eb$e
cegKe DeeJejCe keÀjlee jnlee nw ~ OJeefve GlHeeove kesÀ mece³e efmeceì keÀj MJeeme ceeie& Keesuevee Deewj
Yeespeve ûenCe kesÀ mece³e Fme ceeie& keÀes yebo keÀjles jnves keÀe oeef³elJe Fme Debie Hej jnlee nw ~ peye nce
Yeespeve keÀjles mece³e yeele keÀjles peeles nw, lees Fme Debie kesÀ efueS SkeÀ keÀefþve Hejer#ee keÀer Ieæ[ erjnleer
nw ~ ³eefo mJej ³eb$e cegKe DeeJejCe Leesæ[e Yeer ®etkeÀ peeS Deewj Yeespeve keÀe SkeÀ Yeer keÀCe Fme DeeJejCe mes
Deeies yeæ{ peeS lees mebkeÀì keÀer Ieæ[er Dee peeleer nw ~ Ssmes ceW ceefmleefPeefuue³eeB legjble ner SkeÀ otmejs mes efceuekeÀj HesÀHeÀæ[s keÀe ceeie& yebo keÀj osleer nQ ~ Deieues ner Heue
ceefmle³eb$e keÀes Keesuelee ngDee yeenj peelee nw ~ Fme Jee³eg kesÀ lespe ÒeJeen ceW Yeespeve keÀe keÀCe mJej -³eb$e kesÀ
THej mes ner THej GþkeÀj yeenj Dee peelee nw ~ Jee³eg ke Àe ÒeJeen Flevee lespe neslee nw efkeÀ Yeespeve -
keÀCe ÒeMJeeme kesÀ meeLe veekeÀ mes yeenj Dee peelee nw ~ Fme Òeef¬eÀ³ee mes peerJeve j#ee nesleer nw ~munotes.in

Page 40

40
3.mJej -³eb$e cegKe DeeJejCe (Epiglottis )ë-
mJej -³eb$e keÀer megj#ee nsleg FmekesÀ cegKe me s THej SkeÀ ceebmeue Yeeie nw ~ OJeefve -GlHeeove
kesÀ mece³e ³en Yeeie efmeceì keÀj Jee³eg keÀes yeenj efvekeÀueves kesÀ efueS mecegef®ele ceeie& Òeoeve keÀjlee nw ~
efkeÀvleg peye Yeespeve ³ee Hes³e HeoeLe& ûenCe keÀjles nQ leye ³en ceebmeue DeeJejCe ye æ{keÀj MJemeve ceeie& keÀes
{BkeÀ uesles nQ ~ Fmemes ûenCe efkeÀ³ee ie³ee KeeÐe ³ee Hes³e HeoeLe& meerOes Yeespeve veefuekeÀe ceW peelee nw ~ ³en
efveefJe& Jeeo mel³e nw efkeÀ ³eefo mJej ³eb$e DeeJej Ce keÀer ®etkeÀ kesÀ HeM®eeled mJej -³eb$e mes Yeer ®etke Àn e sp e e S
Deewj Keeod³e HeoeLe& keÀe ìgkeÀæ[e Yeer HesÀHeÀæ[s ceW HengB®e peeS lees ÒeeCeeble mebYeeefJele nw Fme ÒekeÀej mJej -
³eb$e cegKe DeeJejCe peneB OJeefve -GlHeeove keÀe SkeÀ men³eesieer Debie nw JeneR cenÊJeHetCe& peerJeve j#ekeÀ
Debie nQ ~
4.DeefueefpeJne (Iwala )ë-
cegKe efJeJej, veeefmekeÀe efJeJej, MJeeme veefuekeÀe Deewj Yeespeve veefuekeÀe kesÀ þerkeÀ THej ueìkeÀlee
ngDee ceebmeue Debie neslee nw, efpemes DeefueefpeJne, keÀewJee ³ee Iebìer keÀnles nQ ~ ³en ceebmeue DebMe OJeefve
GlHeeove kesÀ mece³e DeeJeM³ekeÀleevegmeej cegKe-efJeJej kesÀ ceeie& Deewj veeefmekeÀe efJeJej kesÀ ceeie& keÀes KeesKeuee
Je yebo keÀjlee nw ~ oesveeW ceeieeX kesÀ DeJejesOe ceW DeefueefpeJne DeHeves mJe ©He Ieìelee yeæ{elee nw ~
DeefueefpeJne keÀer DeJejes OekeÀ Òeef¬eÀ³ee ceW leerve efmLeefle³eeB meeceves Deeleer nw -ÒeLece mJeeYeeefJekeÀ DeJemLee
nw efpemekeÀe mebyebOe peerJeve -³eeHeve kesÀ efueS MJeeme -efveëMJeeme keÀer Òeef¬eÀ³ee mesneslee nw ~ Ssmes ceW
DeefueefpeJne efMeefLeue neskeÀj veer®es ueì keÀkeÀj cegKe ceeie& keÀes DeJeª× keÀj osleer nw ~ cegBn Yeer yebo neslee
nQ ~ menpe MJemeve ef¬eÀ³ee Fmeer DeJemLee ceW nesleer nw ~
ÒeLeceDeJemLeemunotes.in

Page 41

41efÜleer³e DeJemLee ceW DeefueefpeJne Deeies yeæ{keÀj veeefmekeÀe ceeie& keÀes HetCe& ªHe mes DeJeª× keÀj
osleer nw ~Fme ÒekeÀej MJeeme -efveëMJeeme keÀer Jee³eg cegKe efJeJej mess HesÀHeÀæ[s keÀer Deesj Deewj HesÀHeÀæ[s mes
®eueer efveëMJeeme keÀer Jee³eg cegKe efJeJej mes nesleer ngF& yeenj keÀer Deesj Deeleer nw ~ Ssmes ceW ceewefKekeÀ OJeefve³eeW
(mJej -J³ebpeve) keÀe G®®eejCe neslee nw ~
le=leer³e DeJemLee ceW DeefueefpeJne mes yeæ{keÀj veeefmekeÀe ceeie& keÀes kegÀí DeJeª× keÀj osleer nw ~
efkeÀvleg kegÀí Yeeie Kegue eYeer jnlee nw ~ Fmeer efmLeefle ceW efveëMJeeme keÀer kegÀí Jee³eg veeefmekeÀe ceeie &m e s
efvekeÀueleer nw, lees kegÀí cegKe ceeie& mes ~ DevegveeefmekeÀ mJejeW keÀe G®®eejCe DeefueefpeJne keÀer Fmeer efmLeefle
ceW nesleer nw ~ Got& keÀer mebIecetue keÀes mHeMe& keÀjleer nw ³ee efHeÀj GmekesÀ efvekeÀì Dee peeleer nw ~
5.veeefmekeÀe efJeJej(Nasal Cavity )ë-
MJemeve Òeef¬eÀ³ee ceW Jee³eg keÀe HesÀHeÀæ[eW mes DeJeeieceve veeefmekeÀe -efJeJej mes ®euelee jnlee nw ~
MJemeve veefuekeÀe yeenj keÀer Deesj mes oes YeeieeW ceW efJeYekeÌle nesleer nw Deewj Deeies ®euekeÀj SkeÀ nes peeleer
nw ~ DeefueefpeJne kesÀ HeM®eele Yeespeve veefuekeÀe mes pegæ[keÀj Deeies yeæ{leer nw ~ mJej -³eb$e cegKe DeeJejCe
kesÀ HeM®eele MJeeme -veefuekeÀe kesÀHeerís Yeespeve veefuekeÀe nesleer nw pees DeceeMe³e lekeÀ peeleer nw ~ cegKe ceeie&
kesÀ DeJeª× nesves kesÀ HeM®eele Jee³eg peye veeefmekeÀe ceeie& mes efvekeÀuelee nQ lees veeefmeke̳e OJeefve³eeW -[-
_, Ce, ve, ce keÀe GlHeeove neslee nQ ~ peye veeefmekeÀe ceeie& mes kegÀ íJee³eg Deewj cegKe ceeie& mes kegÀí Jee³eg
meeLe -meeLe yeenj Deeleer nw, lees DevegveeefmekeÀ OJeefve³eeW DeB, DeeB, SB, DeeW Deeefo keÀe GlHeeove neslee nw ~le=leer³ee DeJemLeeefÜleer³eDeJemLeemunotes.in

Page 42

426.leeue (Palate )ë-
cegKe efJeJej kesÀ THejer Yeeie keÀes leeueg keÀnles nQ ~ FmekeÀe efJe mleej Deeies keÀer Deesj oeBle mes
Heerís DeefueefpeJne kesÀ ceO³e Yeeie ceW nw ~ leeueg kesÀ Devleie&le Heerís keÀer Deesj mes ¬eÀceMeë keÀesceue leeueg,
ieg×e&, keÀþesj leeue Deewj Jelme &keÀer efmLeefle nesleer nw ~ ³es meYeer efmLej Debie nQ ~ efveëMJ eeme keÀer Jee³eg Deewj
peerYe kesÀ efJeefYeVe YeeieeW keÀe mHeMe& efJeefYeVe OJeefve³eeW kesÀ GlHeeove ceW men³eesieer nesleer nw ~
7.efpeJne (Tongue )ë-
cegKe efJeJej kesÀ efve®eues Yeeie ceW efpeJn ekeÀer efmLeefle n esleer nw ~ ³en ceebmeue Debie OJeefve
GlHeeove ceW efJeMesSkeÀ DeLe& YeeYeeie OJeefve G lHeeove ceW DeHeveer efJeMesefpeJne Deûe, efpeJne ceO³e, efpeJ ne HeM®e Deewj efpeJne cetue HeeB b®eYeeieeW ceW efJeYekeÌle keÀjles nw ~ peerYe keÀer
ieefleMeeruelee OJeefve GlHeeove ceW efJeMes8.oeBle (Teeth)ë-
cegKe kesÀ Deeies kesÀ Yeeie kesÀ oesveeW peyeæ[eW ceW oble -HebeqkeÌle³ee Bn e s l e e rn Q~o e B l e e W keÀe cegK³e keÀe³e&
Yeespeve kesÀ DevegketÀue ªHe ceW ûenCe keÀjves kesÀ meeLe OJee fve-GlHeeove ceW men³eesie keÀjvee nw ~
9.Deesÿ (Lips )ë-
cegKe keÀe meyemes Deeies keÀe ceebmeue Yeeie Deesÿ SkeÀ Deesj Yeespeve ûenCe keÀjves ceW men³eesieer
neslee nw lees otmejer Deesj OJeefve -GlHeeove ceW Yeer men³eesieer efmeodOe neslee nQ ~ Fv eo e s v e e W Òeef¬eÀ³eeDeeW ceW
THejer Deesÿ SJeb efve®eues Deesÿ oesveeW keÀer YetefcekeÀe meceeve ªHe mes cenÊJeHetCe& nw ~ oesveeW Deesÿ
efceuekeÀj ner OJeefve GlHeeove keÀer Òeef¬eÀ³ee Hetjer keÀjles nw ~
OJeefve GlHeeove ceW HesÀHeÀæ[eW mes ueskeÀj Deesÿ lekeÀ kesÀ meYeer DebieeW keÀer DeHeveer -DeHeveer
cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe nesleer nw ~ meYeer DebieeW keÀer meceeqvJele YetefcekeÀe mes ner YeeDevegketÀue GlHeeove mebYeJe neslee nw ~
10. cetOee& ë-
THej keÀ er oeBle HebeqkeÌle kesÀ efvekeÀì kesÀ keÀþesj leeueg kesÀ Kegjojs Yeeie keÀes cetOee& keÀnles nQ ~
ì, þ ,[ ,{ Deeefo keÀe G®®eejCe cetOee& mes ner neslee nw ~
11. Jelme& ë-
THej keÀer oe bleeW kesÀ efvekeÀì leeueg -Yeeie keÀes Jelme& keÀ nles nQ ~
`ve' keÀe G®®eejCe Jelme& keÀer mene³elee mes neslee nw ~
12. oble cetue ë-
keÀþesj leeueg kesÀ Debeflece íesj keÀes oble cetue keÀnles nQ ~
³eneR Hej oeBleeW keÀer peæ[W nesleernQ~munotes.in

Page 43

4313. cegKe efJeJej ë-
DeefueefpeJne kesÀ SkeÀ Deesj veeef mekeÀe efJeJej leLee otmejer Deesj cegKe efJeJej nw ~ cegKe efJeJej ceW
oble, Jelme&, leeueg, efpeJne Deeefo Jeeiebie nesles nQ ~
14. MJeeme veueer ë-
MJeeme veueer kesÀceeO³ece mes ner Jee³eg veeefmekeÀe mes HesÀHeÀæ[eW lekeÀ HengB®eleer nw Deewj MJ eeme veueer
kesÀceeO³ece mes ner yeenj efvekeÀueleer nw ~ mJeve Òeef¬eÀ³ee ceW MJeeme veueer skeÀe De l³eeefOekeÀ cenÊJe nw ~
15. mJej ³eb$e ë-
mJej ³eb$e MJeeme veeue kesÀ THejer efkeÀveejs kesÀ Heeme efJeod³eceeve neslee nw ~ peye efveëMJeeme Jee³eg
HesÀHeÀæ[eW mes yeenj efvekeÀueleer nQ lees MJeeme veeue mes nesleer ngF& mJej ³eb$e lekeÀ HengB®eleer nw ~ Fme mJ ej
³eb$e mes ner mJej lebef$e³eeB nesleer nQ ~
16. mJej lebef$e³eeBë-
mJej ³eb$e ceWHeleueer efPeuueer mes yeves oes Heleues Heox ne sles nQ pees Del³eble ue®eerues nesles nw ~
FvekeÀes ner mJej leb$eer keÀnles nQ ~ mJej lebef$e³eeW kesÀ kebÀ Heve mes ner DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer OJeefve³eeB GlHeVe
nesleer nw ~
17. keÀekeÀue ë-
mJej lebef$e³eeW kesÀ yeer®e kesÀ Kegues Yeeie keÀes keÀe keÀue keÀnles nw ~ FmekesÀ jemles keÀer Jee³eg yeenj
efvekeÀueleer nw ~ Fmes mJej -³eb$e cegKe Yeer keÀnles nQ ~
18. kebÀþ efHeìkeÀ ë-
ieues keÀe Jen Yeeie pees kegÀí Gþe jnlee nw Gmes kebÀì HeerìkeÀ keÀnles nQ ~meecee v³eYeeFmes `ìsìgJee 'keÀnles nQ ~ ³en OJeefve³eeWs keÀe G®®eejCe keÀjves Je GvnWs efJee fJeOe ªHe osves ceW mene³ekeÀ nw ~
19. kebÀþ ceeie& ë-
kebÀþ ceeie& cegKe kesÀ veer®es leLee kebÀþ efíê kesÀ THej neslee nw ~ G®®eejCe ceW FmekeÀer YetefcekeÀe
cenÊJeHetCe& nesleer nw ~
4.5 mJeefvece keÀer efJeMesmJeefvece keÀer efJeMes1. mJeefvece Yee2. mJeefvece efJeefYeVe meceeve OJeefve³eeW keÀe ÒeefleefveefOelJe keÀjlee nw ~ ³eefo S keÀ OJeefve keÀe SkeÀ mes
DeefOekeÀ ³ee DeveskeÀ lejn mes G®®eejCe efkeÀ³ee peeS, lees GmekesÀ efueS SkeÀ ner mJeefvece nesiee ~
³eLee -keÀ OJeefve keÀes ome J³eeqkeÌle yeesues ³ee SkeÀ ner J³eeqkeÌle ome yeej yeesues lees FmekesÀ ome ªHe
neWies, efkeÀvle g Fve omeeW OJeefve -ªHeeW kesÀ efueS SkeÀ ner mJeefvece nesiee ~
3. mJeefvece DeLe& YesokeÀ FkeÀeF& nw; ³e Lee-leve Deewj ceve MeyoeW ceW DeLe& -efYeVelee le Deewj ce
mJeefveceebs keÀer efYeVelee kesÀkeÀejCe nQ ~ `le'kesÀveDeewj ceve kesÀ `ve'kesÀG®®eejCe ceW met#ce
efYeVelee DeJeM³e nw, efkeÀvleg oesvee W SkeÀ ner mJeefvece mes mecyeefvOele nw; FmeefueS Fmes DeLe& -
efYeVelee veneR nesleer nw ~munotes.in

Page 44

444. mJeefvece G®®eeefjle YeeefueefKele YeeefueS Debûespeer ceW keÀF& uesefKeceeW keÀe Òe³eesie neslee nw ; ³eLee -C>kewÀceue -K>keÀeFì >
kesÀcesmì^er Chemistry, Question > ®ewkeÀCheque CK > yewkeÀ Back Deeefo ~
5. Òel³e skeÀ Yeenw ~ DeLee&le mJeefvece Yeepeye efkeÀ Dev³e YeemJeefveceeW mes efYeVe efkeÀmeer Dev ³e YeekeÀefþveeF& Dee leer nw ~ Ssmes mece³e Jen ve mJeefveceeW keÀer efYeVelee kesÀ DeeOeej Hej efJeefYeVe YeeYeeef6. mJeefvece meceerHeJeleea OJeefve³eeW mes ÒeYeeefJele nesles nQ ;leDeIeeskesÀ meeLe Òe³egkeÌle nesleer nw lees veeefmeke̳e OJeefve ve keÀe ÒeYeeJe Gme Hej Heæ[ peelee nw ~
GoenjCe ö leve Pe le@ve ~
7. meYeer YeeOJev³eelcekeÀ meblegueve yevee jnlee nw ; ³eLee -efnvoer kesÀ keÀ, Oe, Pe, þ, { Deeefo mJeefveceeW keÀe
%eeve nes lees mJeefvece J³eJemLee kesÀ Devegmeej DeuHeÒeeCe -ceneÒeeCe kesÀ ¬eÀce kesÀ Devegmeej ` keÀ'Jeie&
ceW`Ie' kesÀ DeefleefjkeÌle `Ke' SkeÀ Dev³e ceneÒeeCe OJeefve keÀer mecYeeJevee mHeä nes peeSieer Fme
ÒekeÀej mJeefvece -J³eJemLee Hetjer nes peeleer nw ~
8. keÀYeer -keÀYeer oes OJeefve³eeB efyevee DeLe& -HeefjJele&ve kesÀ SkeÀ -otmejs kesÀ mLeeve Hej Òe³egk eÌle nesleer
nQ ~ ³en Òee³eë yeesefue³eeW keÀer menpeerkeÀjCe keÀer efmLeefle ceW neslee nw, efkeÀvleg ³eLee -keÀ#ee ceevekeÀ
G®®eejCe ceW Yeer Sssmes Òe³eesie efceue peeles nw ; ³eLee keÀ>keÀ>Ke>Ke, pe >pe Fupeece
ÒeLece Meyo keÀe DeLe& oesner Meyo meceeve oes9. Òel³es keÀ Yee10. ³eefo keÀesF& OJeefve SkeÀ yeej efveeqM®e le nes peeS efkeÀ mJeefvece nw lees Jen meoe Òel³eskeÀ efmLeefle ceW
mJeefvece nesieer ~ Once phoneme ever phoneme
11. ³eefo keÀesF& OJ eefve Deeefo, ceO³e Deewj Devle ceW mes efkeÀmeer SkeÀ ceW efceues lees mJeefvece efmLeefle
efJe®eejCeer³e nw ~ efnvoer ceW Ssmeer efmLeefle veneR efoKeeF& osleer nQ ~ Debûespeer OJeefve³eeB P+K keÀer
Deeefo efmLeefle ceW ¬eÀceMeë P, h, Th, Kh nes peeleer nQ, efkeÀvleg ceO³e Deewj Deble cebs HetJe&Jele
PTK jnleer nQ ~
DeeefoceO³e Dev³e Ph-p--Pth-t-tkh-K--KÒeJeefle& leOJeefve kesÀJeue Deeefo ceW nw ~ ceO³e
leLee Devle efmLeefle ceW DeefOekeÀ HeefjJesMe ceW Òe³egkeÌle nesves mes PtKmJeefvece nQ ~ ³es OJeefve³eeB
DeeHeme ceW mebmJeve nQ ~munotes.in

Page 45

4512.mJeefvece %eeve mes YeeefkeÀmeer Yee%eeve keÀe efJeMes13.mJeefvece G®®ee efjle YeekeÀe efve³eb$eCe nesleer nw ~ Fme ÒekeÀej kesÀ efve³eb$eCe mes Yeejnleer nw ~ mJeefvece J³eJemLee mes veF& OJeefve³eeW kesÀ Deeieceve Hej GvekeÀe meerKevee mebYeJe nw Deewj
mejue neslee nw ~
14.mJeefvece YeekeÀe%eeve leye lekeÀ mebYeJe veneR neslee peye lekeÀ mJeefvece keÀe %eeve ner-ke̳eeWefkeÀ YeeHejJeleer& ye=nÊej FkeÀeF& ³eeB mJeefvece Hej DeeOeeefjle nw ~
15.efueefHe -efvecee&Ce ceWmJeefvece keÀer cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe nesleer nw ~ efkeÀmeer YeeefveM®e³eve kesÀ HeM®eele ner efueefHe keÀe efvecee&Ce neslee nw ~ Fme ÒekeÀej mJeefv ece keÀes efueefHe keÀe
cetueeOeej keÀn mekeÀles nQ ~
16.DeeoMe& efueefHe keÀe efveM®e³e ner mJeefvece kesÀ ceeO³ece mes neslee nw ~ efpeme efueefHe ceW SkeÀ mJeefvece kesÀ
efueS SkeÀ efueefHe ef®evn nes, Gmes DeeoMe& efueefHe keÀn mekeÀles nw ~
17.efueefHe -efvecee&Ce ceW mJeefvece keÀer cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe nesleer nw ~ efkeÀmeer YeeefveM®e³eve kesÀ HeM®eele ner efueefHe keÀe efvecee&Ce neslee nw ~ Fme ÒekeÀej mJeefvece keÀes efueefHe keÀe
cetueeOeej keÀn mekeÀles nw ~
18.DeeoMe& efueefHe keÀe efveM®e³e ner mJeefvece kesÀceeO³ece mes neslee nw ~ efpeme efueefHe ceW SkeÀ mJeefvece kesÀ
efueS SkeÀ efueefHe ef®evn nes, Gmes DeeoMe& efueefHe keÀn mekeÀles nw ~
19.mJeefvece kesÀ ceeO³ece mes nerDevle jjeä^er³e efueefHe I.N.P.A. keÀeªHe meeceves Dee³ee nw ~ meYeer
Yeenesleer nw ~ Fme ÒekeÀej Yeeefvecee&Ce Deeefo ceW mJeefvece keÀer cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe nesleer nw ~
4.6 mJeefvece kesÀ Yeso
mJeefvece kesÀ Yeso oes ÒekeÀej kesÀ nesles nw -
4.6. 1Keb[d³e mJeefvece Deewj
4.6. 2Keb[d³eslej mJeefvece
eEnoer kesÀ mecemle mJej Deewj J³ebp eve OJeefve³eeW GvekesÀ JeieeX leLee GvekeÀer mJeefveefcekeÀ efmLeefle mes
DeeHekeÀe Heefj®e³e keÀje³ee ie³ee ~ FveceW mes DeefOekeÀebMe OJeefve³eeWs keÀe G®®eejCe mJeleb$e ªHe mes efkeÀ³ee pee
mekeÀlee nw ~ FvekeÀes Keb[d³e OJeefve³eeB keÀne peelee nw ~ uesefkeÀve YeemJeble$e ªHe mes G®®eeefjle ve neskeÀj efkeÀ meer mJeleb$e OJeefve keÀe meneje ueskeÀj G®®eeefjle keÀer peeleer nw ~munotes.in

Page 46

46FvnW Kebæ[slej OJeefve³eeB keÀne peelee nw ~ DeeHe Fme FkeÀe F& ceWs Keæ[er³ e Deewj Keb[slej OJeefve³eeW kesÀ Deblej
mecePe HeeSBies ~
4.6.1 Keb[d³e mJe ve ³ee mJeefvece ë-
DeeHe mJej Deewj J³ebpeve OJeefve³eeW (mJeveeW keÀer G®®eejCeelcekeÀ efJeMes®egkesÀ nQ ~ ³eefo keÀesF& DeeHemes Hetís efkeÀ eEnoer keÀer ’Hed“OJeefve keÀer G ®®eejCee lcekeÀ efJeMesDeeHe yeæ[er Deemeeveer mes ’Hed“ OJee fve kesÀ G®®eejCeelcekeÀ iegCeeW keÀes yelee mekeÀles nQ efkeÀ ’Hed“ SkeÀ Deesÿd³e
J³ebpeve OJeefve nw efpemekeÀe G®®eejCe DeesþeW kesÀ Heem e mes efkeÀ³ee peelee nw ~ FmekesÀ G®®eejCe mes efve®euee
DeeWþ THej kesÀ DeeWþ keÀe ’ mHeMe&“keÀjlee nw ~ Deleë ³en SkeÀ mHeMeea OJeefve nw ~ meeLe ner ³en
’DeIeesDeewj Jee³eg kesÀ DeJejesOe kesÀ yeeo cegKe mes keÀce cee$ee ceW Jee³eg yeenj efvekeÀeueer peeleer nw ~ Fme ÒekeÀej ’Hed“
OJeefve ke sÀDeueie -Deueie iegCe Fme ÒekeÀej efueKes pee mekeÀles nQ ~
/hed / = Deesÿd³e
DeIeesDeuH eÒeeCe
mHeMeea
J³ebpeve
efkeÀmeer YeerOJeefve kesÀFve OJeefve -iegCeeW ³ee G®®eejCeelcekeÀ -iegCeeW keÀes’DeefYeue#eCe “keÀne
peelee nw ~ GoenjCe kesÀ efueS ’Ke“leLee ’pe“ OJeefve kesÀ G®®eejCeelcekeÀ iegCe ³ee DeefYeue#eCe Fme
ÒekeÀej ye leeS pee mekeÀles nw ~
/Ked/= kebÀþd³e
DeIeesceneÒeeCe
mHeMeea
J³ebpeve
/ped/= leeueC ³e
meIeesDeuHe ÒeeCe
mHeMe &-mebIeJ³ebpeve
keÀnves keÀe leelHe³e& ³en nw eEnoerceW’Hed“,’Ke“ ,’ p e d “D e e e f o mJeve pees mJeleb$e OJeefve³eeB nQ,
SkeÀ mes DeefOekeÀ iegCeeW ³ee DeefYeue#eCeeW keÀes DeHeves ceW meceeefnle efkeÀ S ngS nQ ~ peye Yeer nceW Fve mJeleb$e
OJeefve³e eW keÀe G®®eejCeelcekeÀ efJeJejCe osvee neslee nw leye nce FvekeÀes íesìs -íesìs Keb[eW ceW ye eBì keÀj
FvekesÀ Deueie -Deueie DeefYeue#eCeeW keÀes yelee osles nQ ~ otmejs MeyoeW ceW Fmeer yeele keÀes Fme ªHe ceW keÀne
pee mekeÀlee nw efkeÀ ³es OJeefve³eeB Ssmeer OJeefve³eeB nQ efpevekeÀes DeefYeue#eCeeW ³ee OJeefve iegCeeW kesÀ íesìs -íesìs
Keb[eW ceWefJeYekeÌle efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~munotes.in

Page 47

47’Keb[ds³e“Meyo keÀe DeLe& ner nw -’efpemekesÀ Keb[ efkeÀS pee mekesÀ ~ “Deleë Keb[s d³eOJeefve³eeB
³ee mJeve Jes OJeefve³eeB nQ efpevekesÀ DeefYeue#eCeeW kesÀ ªHe ceW ³ee OJeefve -iegCeeW kesÀ ªHe ceW Keb[ efkeÀS pee
mekeÀles neW ~ Fme ¢efä mes YeeOJeefve³eeB “keÀnueeleer nQ ~
³es’Keb[ sd³e OJeefve³eeB“ ³ee mJeve peye efkeÀmeer Yee< ee ceW v³etvelece ³egiceeW ceW Òe³egkeÌle neskeÀj Meyo
keÀe DeLe& HeefjJeefle&le keÀjves keÀer #ecelee jKeles nQ ~ leye nce GvnW ’Keb[sd³e mJeefvece“ keÀn ves ueieles nQ ~
4.6.2.Keb[d³eslej mJeve ³ee mJeefvece
YeeOJeefve³eeB Ssmeer Yeer nesleer nQ pees efkeÀmeer mJeleb$e OJeefve keÀe meneje ueskeÀj ner G®®eefjle keÀer peeleer nw ~
GoenjCe kesÀ efueS DeeHeves DevegveeefmekeÀ mJejeW ceW osKee Lee efkeÀ DevegveeefmekeÀlee ³ee G®®eejCe Deueie mes
mJeleb$e ªH e ceW veneR efkeÀ³ee pee mekeÀlee ~ ³en lees mJe³eb ceW SkeÀ OJeefve -iegCe ³ee DeefYeue#eCe nw pees ncesMee
mJejeW kesÀ meeLe ner G®®eeefjle neslee nw ~
efpeme ÒekeÀej ’IeesDevegveeefmekeÀlee Yeer mJejeW keÀe iegCe nQ ~ DeLee&led peye DeeHe mJejeW keÀe G®®eejCe keÀjles mece³e Jee³eg keÀes
kesÀJeue cegKe mes yeenj efvekeÀeueles nQ leye ceewefKekeÀ mJej G®®eeefjle nesles nQ Hejvleg peye Jee³eg cegKe kesÀ
meeLe -meeLe veeef mekeÀe mes Yeer yeenj efvekeÀeueer peeleer nw leye DevegveeefmekeÀ mJej G ®®eeefjle nesles nQ ~
peye efkeÀmeer YeeneskeÀj Meyo keÀe DeLe& HeefjJeefle&le keÀj os les nQ leye Gme Yeepeelee nw ~ eEnoer ceW DevegveeefmekeÀlee mJeefveefcekeÀ nw DeLee&le mJeefvece keÀer keÀesefì ceW Deeleer nQ ~ Fme ÒekeÀej
kesÀ mJeveeW ³ee mJeefveceeW keÀes pees mJe³e ceW OJeefve i egCe ³ee DeefYeue#eCe nw leLee efpevekeÀe G®®eejCe Deueie mes
mJeleb$e ªHe mes ve neskeÀj efkeÀmeer ve efkeÀmeer mJeleb$e OJeefve kesÀ meeLe ner nes mekeÀlee nw, Keb[d³eslej, mJeve
³ee Keb[slej mJeefvece keÀns peeles nQ ~
’Keb[slej“ Meyo keÀe DeLe& nw -’Keb[eW mes Flej “DeLee&le efpevekesÀ Keb[ keÀjvee mebYeJe ve
nes ~ DevegveeefmekeÀlee kesÀ DeueeJee YeeyeueeIeele, leeve, Devegleeve, oerIe&lee, mebefIelee Deeefo GuuesKeveer³e nQ ~
Keb[d³eslej OJeefve³eeB YeeOJeefve³eeB MeyoeW ceW De#ejeW keÀe DeeÞe³e ueskeÀj G®®eefjle nesleer nw Deleë Keb[slej OJeefve³ee W kesÀ DeO³e³eve kesÀ
HetJe& ’ De#ej“mes nceeje ke̳ ee leelHe³e& nw ³en mecePevee DeeJeM³ekeÀ nw ~
pewmee efkeÀ Henues keÀne ie³ee nw efkeÀ KeC[ mJeefvece efJeYeep³e nQ Deewj FmeceW mJej Deewj J³ebpeve
Deeles nQ ~ efJelejCe keÀer efJeefOe mes Fve keÀe efJeMuesSsmes nQ pees Keb [mJeefveceeW Hej efveYe&j nw ~ GvnW Keb[ mJeefvece eW mes He=LekeÀ G®®eeefjle veneR efkeÀ³ee pee
mekeÀlee nw ~ Deleë FvnW KeC[slej DeefJeYeep³e ³ee DeJ³ekeÌle keÀne peelee nw ~ ³es HeeB®e nw -cee$ee, megj,
yeeueeIeele, mebiece, DevegveeefmekeÀlee.munotes.in

Page 48

48a) cee$ee ë
FmekeÀes oerIe&lee Yeer keÀnles nQ ~ mJej Deewj J³ebpeve oesveeW ceW cee$ee ³ee oerIe&lee kesÀ keÀejCe
Devlej neslee nw ~ mJejeW kesÀ cee$eeYeso keÀes ÛmJe ,o e r I e &D e e w j Huegle veece mes keÀne peelee nw ~ ÛmJe (1
cee$ee) ,o e r I e & (2cee$ee), Huegle (3cee$ee ³ee Fmemes DeefOekeÀ) Fmeer keÀejCe De, Dee, De ç ceW Yeso nQ ~
keÀce, keÀece, jece çJ³ebpeveeW ceW Yeer oerIe&lee nesleer nw ~ meb³egkeÌle J³ebpeve ogiegvee mece³e uesles nQ Deewj Gmemes
DeLe&Yeso Yeer nesle en w~
pewmes - ye®ee -ye®®ee, mepee -meppee, HekeÀe -HekeÌkeÀe, ieoe -ieodoe ~
b) megj ³ee megj -uenj ë
³en Meyo Deewj Jeeke̳e oesveeW mlejeW Hej ÒeeHle neslee nw ~ mJejlebef$e³eeW Hej efkeÀlevee leveeJe Deelee
nw ~ Fme DeeOeej Hej FmekeÀe Yeso e fkeÀ³ee peelee nw ~ JewefokeÀ meeefnl³e ceW mJej kesÀ leerve Yeso efkeÀS nw -
Goele (G®®e)
mJeefjle (ceO³ece)
Deewj Devegoele (efvecve)
iueermeve kesÀ megj kesÀ ®eej Yeso efkeÀS nQ -Del³eg®®e, G®®e, ceO³e, efvecve ~
meece Jeso ceW mJej -mebkesÀle mebK³ee odJeeje ner Òe®eefuele Lee,
1. Goele
2. mJeefjle
3. Devegoele
³en DeefOekeÀ megefJeOeepevekeÀ nw ~ ueewefkeÀkeÀ mebmke=Àle Deewj efnvoer ceWmegj keÀe Òe³eesie meeceev³eleë
MeyoeW ceW veneR neslee nw, Jeeke̳eeW ceW FmekeÀe Òe³e esie efceuelee nQ ~ leodvegmeej DeLe&Yeso Yeer neslee nw ~
c) yeueeIeele ë
mebmke=Àle Deewj efnvoer ceW yeueeIeele Hee³ee peelee nw ~ yeueeIeele HesÀHeÀæ[eW mes Deeves Jeeues Jee³eg-
ÒeJeen keÀer leerJe´lee Hej efveYe&j neslee nw ~ DeefOekeÀ ³ee keÀce leerJe´lee kesÀ DeeOeej Hej FmekesÀ ®eej Yeso efkeÀS
peeles nw ~ 1. leerJe´, 2. cevo, 3. mebeqMueä, 4. nerve
pewmes -ceQkeÀeveHegj pee jne ntB ~
(ceQnerkeÀeveHegj pee jne ntB ~ )
(ceQnerpee jne ntB keÀeveHegj ~)
(ceQ keÀeveHegj ner pee jn en t B~)
d) mebiece ë
MeyoeW Deewj Jeeke̳eeW kesÀ kegÀí OJeefve³eeB Fme ÒekeÀej meb³egkeÌle ªHe ceW efceueleer nw efkeÀ Heo®íso ³ee
³eeflekesÀ odJeeje GvekesÀ efJeefYeVe DeLe& efvekeÀueles nQ ~
e) DevegveeefmekeÀlee ë
mebmke=Àle Deewj efnvoer ce WDevegveeefmekeÀlee kesÀ DeeOeej Hej DeLe&Yeso Hee³ee peelee nw ~ FvekesÀ
v³etvelece efJejesOeer ³egice Yeer efceueles nQ ~
pewmes -ieeso -ieeWo
keÀeìe -keÀebìemunotes.in

Page 49

49oeJe -oebJe
nw-nQ
nes-neW Deeefo
4.7 meejebMe
Òemlegle FkeÀeF& ceW e fJeÐeeefLe&³eeW ves mJeve efJe%eeve GmekeÀer HeefjYeeGvekesÀ keÀe³e& leLee mJeefvece keÀer efJeMesFkeÀeF& nw~ efkeÀmeer Yeener mJeefvece efJe%eeve nw, Fmes peeve mekesÀ~ meeLe ner mJeefvece efJe%eeve keÀer keWÀêer³e efJekeÀe efJeJes®eve keÀjles ngS DevegÒe³eesieelcekeÀ He#e keÀes Yeer GodIeeefìle efkeÀ³ee ie³ee nw~
4.8 ueIegÊejer³e ÒeMve
1) yuetceHeÀeru[ Deewj [wefve³eue meeHeerj efkeÀmes ceveesJew%eeefvekeÀ FkeÀeF& ceeveles nw~
2) cegKe efJeJej kesÀ THejer Yeeie keÀes ke̳ee keÀnles nQ?
3) mJeefvece kesÀ Yeso efkeÀleves nw?
4) mJej lebef$e³eeW kesÀ yeer®e kesÀ Kegues Yeeie keÀes ke̳ee keÀnles nQ?
4.9 oerIeexÊejer ÒeMve
1) mJeve efJe%eeve keÀer HeefjYee2) Jeeie DeJe³eJe Deewj GvekesÀ keÀe³e& Hej efJemleej mes ÒekeÀeMe [eefueS~
3) mJeve efJe%eeve keÀer efJeMes4) mJeefvece kesÀ YesoeW Hej efJeMeo ®e®ee& keÀjW~
4.10 meboYe& ûebLe
1) efnboer Yee2)Yee3) Yee4) Yee5) Yeemunotes.in

Page 50

50FkeÀeF& -5
mJeve HeefjJele&ve
FkeÀeF& keÀe mJeªHe :
5.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
5.2 ÒemleeJevee
5.3 mJeve HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB
5.4 mJeve HeefjJele&ve kesÀ keÀejCe
5.5 eEnboer mJejeW Deewj J³ebpeveeW keÀe Jeieer&keÀjCe
5.6 meejebMe
5.7 ueIegÊe jer³e ÒeMve
5.8 oerIeexÊejer ÒeMve
5.9 meboYe& ûebLe
5.1FkeÀeF& keÀe GodossM³e
Òemlegle FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve kesÀ yeeo efvecveefueefKele cegodoeW mes Heefj®e³e nesiee ~
i)mJeefvece ceW HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB mHe<ì nesieer~
ii)mJeve HeefjJele&ve kesÀ k eÀejCe keÀes mecePe HeeSBieW~
iii)efnboer mJejeW leLee J³ebpevees kesÀ JeieeakeÀjCe mes Heefj®e³e nesiee~
5.2ÒemleeJevee
HeefjJele&ve me=ef<ì keÀe efve³ece nw~ Fmeer HeefjJele&ve mes efJeMJe ceW DeveskeÀ JemlegDeeW ceW efvejvlej
HeefjJele&ve neslee nw Deew j nes jne nw~ mebmeej keÀer Òel³eskeÀ Jemleg mebmejCeMeerue HeefjJele&veMeerue nw~ efJeMJe
keÀer Òel³eskeÀ Yeeefvejvlej HeefjJele&ve neslee jne nw~
5.3 mJeve -HeefjJele&ve keÀer efoMeeSb
Fmes OJeefve -efJekeÀej ³ee OJeefve efJekeÀeme Yeer keÀnles nw ~ YeeHeefjJe le&ve kesÀ Fme ¬eÀce ceW keÀYeer OJeefve³eeB HetCe&leë yeoue peeleer nw, keÀYeer kegÀí HeefjJeefle&le nesle er nw ~ keÀYeermunotes.in

Page 51

51OJeefve keÀe ueesHe neslee nw, lees keÀYeer Deeiece neslee nw ~ Fme ÒekeÀej OJeefve³eeW ceW nesves Jeeues efJeefJeOe efJekeÀejeW
keÀes OJeefve -HeefjJele&ve ³ee efJekeÀeme keÀnles nw ~ FmeceW cegK³eleë efvecveefueefKele efoMeeSb efoKeeF& o sleer nw ~
1.Deeiece
peye efkeÀmeer Meyo ceW efkeÀmeer OJeefve keÀe ve³ee Òe³eesie neslee nw ,lees Gmes Deeiece keÀnles nQ ~ Meyo
kesÀ Deeefo, ceO³e leLee Devle efmLele ceW mJej leLee J³ebpeveeW oesveeW kesÀ ner Deeiece mecYeJe nQ ~
keÀ) mJejeieceve ëpeye Meyo ceW efkeÀmeer veS mJej keÀe Òe³eesie Deeefo, ceO³e ³ee Devle efmLeefle ceW nes
lees, mJejeieceve keÀnles nw; ³eLee
Deeefo mJejeiece ve-mketÀue >FmketÀue ,mveeve >Demveeve,
ceO³e mJejeieceve -HetJe& >Hetjye ,cece&>cejce ,
Devle mJejeiec eve-oJee >oJeeF&, efÒe³e >efÒe³ee
Ke) J³ebpevee iece ë peye Meyo ceW Deeefo, ceO³e ³ee Devle efmLeefle ceW efkeÀmeer J³ebpeve OJeefve keÀe
Deeiece nes; ³eLee -
Deeefo J³ebpevee iece ë Guueeme >ngueeme
Deesÿ >nesþ
ceO³e J³ebpevee iece ë Jeevej>yevoj
MeeHe >ÞeeHe
Devle J³ebpevee iece ë YeeQ >YeeQn
HejJee >HejJeen
2.ueesHeë
Deeiece keÀe efJeHejerle ueesHe nw ~ YeeMeyo kesÀ Deeefo ceO³e DeLeJee Devle ceW mJe j ³ee J³ebpeve OJeefve keÀe ueesHe nes peelee nw ~ OJeefveueesHe keÀes
mJej ueesHe, J³ebpeve ueesHe, De#ej ueesHe Deewj mece OJeefve ueesHe kesÀ ªHe ceW efJeY eeefpele keÀj mekeÀles nQ ~
keÀ) mJej :ueesHe ëpeye Meyo ceW mesefkeÀmeer mJej keÀe ueesHe nes peelee nw ;³eLee -
Deeefo mJej -ueesHe -Deiej >iej
Deveepe >veepe
ceO³e mJej ueesHe -ke=ÀH³ee
njoce >no&ce
Devl³e mJej ueesHe -efvebêe >veeRo
®eue&>®eue
Ke) J³ebpeve ueesHe ëpeye Meyo kesÀ Deeefo, ceO³e ³ee Deble mes J³ebpeve keÀe ueesHe nes peelee nw ³eLee -
Deeefo J³ebpeve - mLeeve >Leeve
mLeeueer >Leeueer
ceO³e J³ebpeve - Deece´ >Deece
Gä^ >TBìmunotes.in

Page 52

52ie) De#ejueesHe ëMeyo kesÀ Deeefo, ceO³e ³ee Deble mes ³eoe -keÀoe De#ej keÀe ueesHe nes peelee nw;
³eLee -
Deeefo De#ej ueesHe -Menletle >letle
ef$eMetue >Megue
ceO³e De#ej ueesHe - Yeb[eieej >Yeb[ej
®eleg®eewkeÀ
Devl³e De#ej ueesHe -ceke&ÀefìkeÀ >cekeÀ[er
Ye´elepee³ee >Ye´eblepee
Ie) meceOJee fve ueesHe ëpeye SkeÀ Meyo ceW keÀesF& OJeefve oes ³ee oes mes DeefOekeÀ yeej SkeÀ meeLe
Òe³egkeÌle nesleer nw Deewj GveceW mes SkeÀ uegHle nes peeS ë ³eLee
mebJeeooelee >mebJeeoelee
Kejerooej >Kejeroej
veekeÀkeÀìe >vekeÀìe
3.efJeHe³e& ³e ë
peye efkeÀmeer Meyo kesÀ mJej -J³ebpeve ³ee J³ebpeve mJej ³ee efJeefYeVe De#ej SkeÀ otmejs kesÀ mLeeve
Hej Òe³egkeÌle nesles nQ lees Gmes OJeefve -efJeHe³e& ³e keÀnles nw ~ efJeHe³e& mJej, J³ebpeve leLee De#ej leerveeW ner
meboYeex ceW nes mekeÀlee nQ; ³eLee mJej efJeHe³e&³e -kegÀí >kegÀí ,F#eg >veKeveT ,F&Ke >J³ebpeve
efJeHe³e&³e, ®eeketÀ >keÀe®eg, ueKeveT De#ej efJeHe³e&³e -®eeJeue, oeue >oeoue, ®eeue, keÀesueleej -
leejkeÀesue .
4.meceerkeÀjCe ë
peye keÀesF& OJeefve DeHeves meceer He keÀer ³ee efvekeÀìJeleea OJeefve keÀes DeHeves meceeve yeveeleer nw lees Gmes
meceerkeÀjCe keÀnles nw ~ meceerkeÀjCe oes ÒekeÀej kesÀ nesles nQ ~
keÀ) Hegjesieeceer meceerkeÀjCe ëpeye HetJe&Jeleea mJej ³ee J³ebpeve OJeefve, HejJeleea keÀes DeHeves me ceeve
yeveeleer nw; ³eLee -
mJej meceerkeÀjCe - ngkeÌce >ngkegÀce
peguÌce >peguegce
J³ebpeve meceerkeÀjCe -®eê >®ekeÌkeÀe
He$e >Helee
Ke) HeM®e ieeceer meceerkeÀjCe ëpeye He jJeleea OJeefveHetJe&Jeleea OJeefve keÀesÒeYeeef Jele keÀjleer nw;
pewmes -
mJej meceerkeÀjCe - Debiegueer
MJemegj >megmegj ;
J³ebpeve meceerkeÀjCe -keÀce& >keÀcHe
Meke&Àje >MekeÌkeÀjmunotes.in

Page 53

535.efJe³en meceerkeÀjCe keÀer Guìer Òeef¬eÀ³ee nw ~ FmeceW efvekeÀì keÀer oe sm e c e e v eO Jeefve³eeW ceW mes SkeÀ
OJeefve HeefjJeefle&le neskeÀj efYeVe ªHe OeejCe keÀj uesleer nw ~ Ssmes HeefjJele&ve mes OJeefve -ÞeJeCe mejue nes
peelee nQ ~ efJekeÀ) Hegjesieeceer efJeOJeefve p³ees keÀer l³eeW jnleer nw, efkeÀvleg HejJeleea yeoue peeleer nw; ³eLee keÀekeÀ keÀeie, kebÀkeÀCe, kebÀieve ~
Ke) HeM®eieeceer efJekeÀer l³eeW jnleer nw Deewj HetJe&Jeleea OJeefve yeoue peeleer nw; ³eLee -cegkegÀì >ceGj, vegHetj >vesGj ~
6.cee$ee Yeso ë
³eoe-keÀoe Meyo ceW Òe³egkeÌle keÀesF& cee$ee mes oer Ie& ³ee oerIe& mes ÛmJe nes peeleer nw Fmes cee$ee
Yeso keÀnles nQ ~
keÀ) ÛmJeerkeÀjCe ëpeye oerIe& cee$ee ÛmJe nes peeleer nw ; ³eLee ; Metv³e -megVe, Dee
DeKe) oerIeea keÀjCe ëpeye ÛmJe cee$ee oerIe& nes peeleer nw ; ³eLee ; Heg$e >Hegle,efpeJne >peerYe ,
ogiOe >otOe ~
7.Ieespeye keÀesF& IeesIeesceiej ~
(keÀ >ie) keÀekeÀ >keÀeie
(le >o) Meleer >meoer
8.DeIeesFveceW Iees³eLee - Deoo >(De >le)
ceoo >(o>le)
9.ceneÒeeCeerkeÀjCe ë
Fme HeefjJele&ve ceW DeuHe ceneÒeeCe OJeefve³eeB ceneÒeeCe yeve p eeleer nw ;
³eLee - ûen >Iej(ie >Ie)
nmle >neLe (le>Le)
Ie<ì >{erle (ì>[)
10. DeuHe ÒeeCeerkeÀjCe ë
Fme Meyo ceW ceneÒeeCe OJeefve DeuHe ÒeeCe yeve peeleer nw ;
³eLee - Yeeefieveer >yeefnve (Ye>ye)
efmevOeg >efnvog (Ie>®e)munotes.in

Page 54

5411. DevegveeefmekeÀer keÀjCe ë
peye meeceev³e ceewefKekeÀ OJeefve ³eeBkeÀeueevlej cebs DevegveeefmekeÀ ªHe ceW Òe³egkeÌle nesleer nQ, lees Gmes
DevegveeefmekeÀerkeÀjCe keÀnles nw ;
³eLee - meHe& >meeBHe
mel³e >meeB®e
MJeeme >meeBme
12. meefvOe ë
kegÀí MeyoeW ceW ceO³eiele J³ebpeveeW kesÀ ueesHe nesves mes kegÀí mJej mebefOe ªHe ceW Òe³egkeÌle nesles nQ ;
³eLee - Mele >meþ (De Deewj GkeÀe mebefOeªHe )
ve³eve >veFve (De Deewj Fve keÀe mebefOeªHe )
5.4 mJeve HeefjJe le&ve kesÀ keÀejCe
mJeve HeefjJele&ve keÀer efoMeeDeeW kesÀ meeLe -meeLe ner nceW mJeve HeefjJele&ve kesÀ keÀejCe mes Yeer
DeJeiele nesles nQ ~ FveceW kegÀí DeebleefjkeÀ Deewj kegÀí yee¿e keÀejCe nesles nQ ~
5.4.1 DeebleefjkeÀ keÀejCe
keÀ) Devegke ÀjCe keÀer DeHetCe&lee ë
Yeepeeleer nQ ~ Yeemeceepe kesÀ ueesieeW mes mebHeefke&Àle neskeÀj YeeûenCe keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀes ner DevegmejCe keÀnles nw ~ ³en DevegkeÀjCe keÀYeer Yeer Mele ÒeefleMele veneR neslee
DeLee&le DevegkeÀjCe DeHetC e& neslee nw ~ efpememes DevegkeÀjCekeÀlee& keÀer yeesueer ceW efJekeÀej ³ee efJekeÀeme nes peelee
nw ~ ³en efJekeÀej DeefOekeÀlece mJeveeW ceW neslee nw ~ nmle ceW neLe,cemlekeÀ mes ceeLee, DebiegefuekeÀe mes
Tbieueer pewmes npeejes MeyoeW ceW ³en OJeefv e efJekeÀej osKee pee mekeÀlee nw ~
Ke) Òe³elveueeIeJe ë
Òe³elveueeIeJe ceveg<³e kesÀ mJeYeeJe keÀe Debie nw~ Jen keÀefþve keÀe³eex mes ye®eves keÀe Òe³elve keÀjlee
nQ ~ FmeerefueS Jen Yeeme®e, keÀce& mes keÀjce, cece& mes cejce , Oece& mes Oejce, ®ece& mes ®ejce Deeefo MeyoeW keÀe efJekeÀeme Fmeer ÒeJe=efÊe
keÀeosve nw ~ efnboer keÀer yeesefue³eeW ceW Me, Òe³elve ueeIeJe ner nw ~
ie) De%eeve ë
Yeeefpeme ªHe ceW megvelee nw, Gmes p³eeW keÀe l³eeW ûenCe veneR keÀjlee ~ GmekesÀ DeHeve sYeeefGmekeÀe ªHe jbie yeoue osles nQ ~ FmeerefueS SkeÀ osneleer kesÀ efueS mìsMeve kesÀ efueS ìsMeve ,efmeieveue kesÀ
efueS efmebieue ,u e w ì v e & kesÀ efueS ueeueìsve , ueebiekeÌueeLe kesÀ efueS uebkeÀueeþ , ke=Àpewmes Meyo yeve ieS ~munotes.in

Page 55

55Ie) JeekedÀ³eb$e keÀer efJeefYeVelee ë
efkeÀmeer Yeer oes J³eeqkeÌle³eeW keÀe JeekeÀ -³eb$e -þerkeÀ SkeÀ ner ÒekeÀej keÀe veneR neslee ,F m e e r
keÀejCe efkeÀmeer Yeer SkeÀ OJeefve keÀe G®®eejCe oes J³eeqkeÌle þerkeÀ SkeÀ lejn mes veneR keÀj mekeÀles ~ SkeÀ mes
otmejs ceW Deewj otmejs mes leermejs ceW kegÀí Deblej DeJeM³e Heæ[Wiee ~ ³es íesìs -íesìs Deblej kegÀí efoveeW ceW
peye DeefOekeÀ nes peeles nQ, lees mHeä nes peeles nQ ~
®e) Ye´ecekeÀ ³ee ueewefkeÀkeÀ J³eglHeefÊe ë
Ye´ecekeÀ J³eglHeefÊe keÀe mebyebOe Yeer DeefMe#ee mes nw, Hej meeLe ner FmeceW oes efceueles -pegueles
MeyoeW keÀe nesvee Yeer DeeJeM³ekeÀ nw ~ Ye´ecekeÀ J³eglHeefÊe ceW neslee nw efkeÀ ueesie efkeÀmeer DeHeefjef®ele Meyo kesÀ
mebmeie& ceW peye Deeles nQ Deewj ³e efo efceuelee -peguelee keÀesF& Meyo GvekeÀer YeeGmes Heefjef®ele Meyo kesÀ mLeeve Hej Gme Heefjef®ele Meyo keÀe G®®eejCe keÀjves ueies nQ Deewj Fme ÒekeÀej
OJeefve HeefjJele&ve nes peelee nw ~
í) yeesueves ceW MeerIe´le eë
yeesueves ceW MeerI´elee kesÀ keÀejCe Yeer Heefj Jele&ve nes peelee nw -peye ner, keÀye ner, Deye ner leLee
leye ner kesÀ peYeer, keÀYeer, DeYeer Deewj leYeer Fmeer kesÀ GoenjCe nQ ~
pe) YeeJegkeÀlee ë
YeeJegkeÀlee kesÀ keÀejCe Yeer MeyoeW ceW He³ee& Hle OJeefve HeefjJele&ve osKee ie³ee nw ~ efJeMesÒe®eefuele J³eeqkeÌleJee®ekeÀ veece lees DeefOekeÀebMeleë Fmeer OJeefve, HeefjJele&ve kesÀ HeefjCeece nQ ~ mebyebOemet®ekeÀ
meb%ee³es `Deccee ',`®ee®eer ',`yesìer',`H³eejHetCe& ', YeeJegkeÀlee ceW ner ` Decceer ',` ® e ® ® e e r '³ e e` ®eef®e³ee 'leLee
`efyeìdìes '³ee`efyeÆer 'Deeefo nes ie³eer nw ~
Pe) efJeYeeSkeÀ jeä^ peeefle ³ee mebIe otmejs kesÀ mebHeke&À ceW Deelee nw lees efJe®eej -efJeefvece³e kesÀ meeLe OJeefve
efJeefvece³e Yeer neslee nw ~ SkeÀ -otmejs keÀer efJeMesueesieeW keÀeefJe®eej nw efkeÀ YeejesHeer³e YeeDee³eeX kesÀ OJee fve-mecetn ceW GvekeÀe ÒeJesMe nes ie³ee ~
5.4.2 yee¿e keÀejCe ë
keÀ) YeewieesefuekeÀ ë-
kegÀí ueesieeW kesÀ Devegmeej ³eefo keÀesF& peeefle efkeÀmeer mLeeve mes nìkeÀj DeefOekeÀ þC[s mLeeve Hej
yeme peeleer nw lees GveceW efJeke=le OJeefve³eeW keÀe efJekeÀeme veneR neslee Deewj pees efJeJe=le jnleer nw, GvekeÀer Yeer
mebJe=le keÀer Deewj PegkeÀeJe nesves ue ielee nw ~ iece& osMe ceW peeves Hej þerkeÀ Fmemes Guìe mJeve HeefjJele&ve
neslee nw ~
Ke) meeceeefpekeÀ Deewj jepevewefle keÀë-
meeceeefpekeÀ D eJemLee kesÀ Devegmeej Yeer OJeefve³eeW ceW HeefjJele&ve neslee nQ ~ ³eefo efkeÀmeer keÀceer kesÀ
keÀejCe DeÒemeVelee Deewj ogëKeHetCe& JeeleeJejCe jne lees meeceev³eleë ueesie Oeerjs mes yeesueles nQ ~ Ssmeer oMee
ceWYeer mebJe=le keÀer Deesj PegkeÀeJe j nlee nw ~ Fmeer ÒekeÀej ³eefo meceepe ceW ³egodOe keÀe JeeleeJejCe jne leesmunotes.in

Page 56

56yeesueves keÀer ieefle yeæ{ peeleer nw ~ DeefOekeÀej MeyoeW kesÀ kegÀí ner Yeeie Hej yeue efo³ee peelee nw ~ efpememes
kegÀí OJeefve³eeW keÀe ueesHe mebYeJe neslee nw ~ FmekesÀ efJeªodOe ³eefo meceepe ceW megKe -Meebefle jner lees efJeodOee
keÀe Òe®eej jnsiee Deewj FmekesÀ keÀejCe ueesie DeefOekeÀ MegodOe yeesueves keÀe Òe³eeme keÀjWies ~ Fmeer efmLeefle ceW
meebmke=ÀeflekeÀ HegveªlLeeve Yeer nesles nw Deewj FvekeÀe Yeer DeHeJeeo m JeªHe keÀYeer -keÀYeer OJeefve keÀe ÒeYeeJe
Heææ[lee nw ~
ie) SsefleneefmekeÀ ë-
efJeefYeVe Sseflene efmekeÀ HeefjefmLeefle³eeB OJeefve³eeW kesÀ efJeefJeOe HeefjJele&ve eW keÀes ÒeYeeefJele keÀjleer nQ ~
OJeefve³eeB efJeefYeVe keÀeueeW ceW, efJeefYeVe HeefjefmLeefle³eeW pewmes meeceeefpekeÀ, jepeveereflekeÀ, Oeeefce&keÀ Deeefo kesÀ
ÒeYeeJe mes yeoueleer jnleer nQ ~ Fme ÒekeÀ ejSkeÀ YeeGmekeÀer OJeefve³eeW Hej Gve Yeepeelee nw ~
5.5 eEnoer mJejeW Deewj J³ebpevees keÀe JeieeakeÀ jCe
eEnoer Yee1. mJej Deewj 2. J³ebpeve
5.5.1 mJej ë-
mJejDev³e OJeefve³eeW keÀes keÀnles nQ pees efyevee efkeÀmeer Dev³e JeCe& keÀer mene³elee mes G®®eeefjle
efkeÀS peeles nQ ~mJeleb$e ªHe mes yeesues peeves Jeeues JeCe& mJej keÀnueeles nQ ~
’mJej JenOJeefve nw efpemekesÀ G®®eejCe ceW Jee³eg DeyeeOe ieefl e( efyevee ªkeÀeJeì) mes cegKe efJe Jej
mes yeenj efvekeÀueleer nQ~“
efnvoer Yeei³eejn mJej kesÀ JeCe& ë De, Dee, F, F &, G, T, $eÝ, S, Ss, Dees, Deew Deeefo.
mJej eW keÀe JeieeakeÀjCe ë-
mJej eW keÀe JeieeakeÀj Ce cegK³e leerve DeeOeejeW Hej efkeÀ³ee peelee nw -
(keÀ) efpen dJee kesÀ YeeieeW keÀer ¢efä mes
(Ke) efpendJee keÀer TB®eeF& keÀer ¢efä mes
(ie) DeesþeW keÀer Deeke=Àefle keÀer ¢efä mes
(keÀ) efpendJee kesÀ YeeieeW keÀer ¢efä mes
1) mJej eW keÀe ÒeLece JeieeakeÀjCe efpendJee kesÀ Yeeie keÀer ¢efä mes efkeÀ³ee peelee nw ~ Fme ¢efä kesÀ
leerve Jeie& nesles nQ ë -
1. efpendJee kesÀ DeûeYeeie odJeeje efveefce&le DeûemJej ~
pewmes (F, F&, S, Ss)munotes.in

Page 57

572. efpendJee kesÀ HeM®e Yeeie odJeeje efveefce&le HeM®emJej ~
pewmes ( T, T, Dees, Deew, Dee )
3. efpendJee kesÀ ceO³e Yeeie mes efveefce&le kesÀvêer³e mJej ~
pewmes -(De)
(Ke) efpendJee keÀer TB®eeF& keÀer ¢efä mes
³en Je ieeakeÀjCe mJej -meercee kesÀ Yeerlej efpendJee keÀer TB®eeF& keÀer cee$ee Hej efkeÀ³ee peelee nw ~
mJejeW keÀes Fme DeeOeej Hej cegK³eleë ®eej YeeieeW ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee peelee nw ~ efkeÀvleg Fme ¢efä mes
Fmemes Yeer DeefOekeÀ YeeieeW ceW mJejeW keÀes efJeYeeefpele keÀjves ceW keÀesF& mew×ebeflekeÀ jeskeÀ veneR nQ ~ yueekeÀ SJeb
ì^wiej ves mJejeW keÀes meele YeeieeW ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee nw ~ FmekeÀes Deeies SkeÀ leeefuekeÀe ceW ÒeoefMe&le efkeÀ³ee
peeSiee ~ ³eneB Hej mJejeW keÀes kesÀJeue ®eej ner YeeieeW ceW efJeYeeefpele keÀjkesÀ GvekeÀe efJeJejCe Òemlegl e efkeÀ³ee
pee jne nw ~
1. mebJe=le 2. DeOe&mebJe=le 3. DeOe &efJeJe=le 4.efJeJe=le
1. mebJe=le -peye efpendJee Deewj mJej meercee kesÀ ceO³e keÀce mes keÀce mLeeve Keeueer jnlee nw leye
mJejeW keÀes mebJe=le mJej keÀnles nQ ~
(Deûe mebJe=le -F&, F leLee HeM®emebJe=le -T, G)
2. DeOe& mebJe=le -peye efpendJee Deewj mJej meercee kesÀ ceO³e mebJe=le keÀes DeHes#ee leefvekeÀ DeefOek eÀ
mLeeve Keeueer jnlee nw leye mJejeW keÀes DeOe&mebJe=le keÀnles nw -
pewmes -(Deûe DeOe&mebJe=le -Sl e L e e HeM®e DeOe&mebJe=le -Dees)
3. DeOe& efJeJe=le -peye efpendJee Deewj mJej meercee kesÀ ceO³e efJeJe=le keÀ erDeHes#ee leefvekeÀ keÀce mLeeve
Keeueer jnlee nw leye mJejeW keÀes DeOe& efJeJe=le keÀnles nw -
pewmes -(Deûe DeOe& efJeJe=le-SsleLee HeM®e DeOe &efJeJe=le-Deew)
4. efJeJe=le -peye efpendJee leLee mJej -meercee kesÀ ceO³e DeefOekeÀ mes DeefOekeÀ mLe eve Keeueer jnlee nw
leye mJejeW keÀes efJeJe=le keÀnles nw -
pewmes -(HeM®e efJeJe=le -Dee, Deûe e fJeJe=le keÀe efnboer ceW DeYeeJe nw )
(ie) DeesþeW keÀer Deeke=Àefle keÀer¢efä mes
mJejeW ke sÀoesJeie& efkeÀS peeles nQ ~ mJejeW kesÀ G®®eejCe ceW peye DeeWþ ieesueekeÀej nes leye mJejeW
keÀes Je=leekeÀej keÀne peelee nw ~ FmekesÀ efJeHejerle peye Deebsþ ieesueekeÀej ve nes leye GvnW De Je=leekeÀej keÀne
peelee nw ~ efkeÀmeer Yeer mJej keÀes Je=leekeÀej ³ee DeJe=leekeÀej keÀjkesÀ yeesuee pee mekeÀlee nw ~
efpen dJee kesÀ DeûeYeeie kesÀ DeeOeej Hej
DeOe&mebJe=le DeûemJej -`S'
DeLe&efJeJe=le DeûemJej -`Ss'
efpendJee kesÀ HeM®eYeeie kesÀ DeeOeej Hej
DeOe&mebJe=le DeûemJej -`Dees'munotes.in

Page 58

58DeLe& efJeJe=le DeûemJej -`Deew'
FmekesÀ DeefleefjkeÌle mJejeW kesÀ JeieeakeÀjCe ceW efvecveefueefKele MeejerefjkeÀ DebieeW keÀer Yeer cenÊJeHetCe&
YetefcekeÀe jnlee nQ ~
DevegveeefmekeÀlee ³ee keÀesceue leeueg keÀer efmLeefle ë-
keÀesceue leeueg Deewj keÀewJee kesÀ efJekeÀes keÀYeer HetCe&le³ee yevo keÀj osles nQ Deewj keÀYeer ceO³e ceW jnles nQ, efpememes Jee³eg cegKe Deewj veeefmekeÀe
oesveeW ceeieexb mes efvekeÀueleer nw ~ FmekesÀ DeeOeej Hej meYeer mJejeW keÀes oes YeeieeWs ceW efJeYekeÌle keÀj mekeÀles nQ ~
(keÀ) DevegveeefmekeÀ ë-
peye Jee³eg cegKe Deewj veemee oesveeW ceeie& mes efv ekeÀuesieer lees Jes OJeefve³eeB DevegveeefmekeÀ nespee³eWieer ~
pewmes ë -De@, Dee@, FB, F& Deeefo.
(Ke) efvejvegmeeefmekeÀ ë -
efpeveceW veemeejbOe´ keÀer mene³elee veneR nw ~
pewmes ë -ceewefuekeÀ mJej -,De, Dee, F ,F &.
cetOe&v³elee ë-
DeûemJej, ceO³emJej Deewj HeM®emJej kesÀ G®®eejCe ceW efpen dJeekesÀ Deûe, ceO³ eDeewj HeM®e Yeeie
keÀe³e& keÀjles nQ ~ Gme efmLeefle ceW meeceev³eleë efpen dJeeveeskeÀ, efve M®esä jnlee nQ Deewj Jen veer®es oeBleeW kesÀ
Heerís Heæ[e jn lee nw ~ efpendJeeveeskeÀ keÀer efJeMesDeesj ceg[ mekeÀlee nw ~ Ssmeer efmLeefle ceW pees OJeefve GlHeVe nesleer nw, GvnW cegOe&v³e keÀnles nQ ~
FmekesÀ efueS mJej kesÀ veer®es SkeÀ eEyeot ueiee efo³ee peelee nw ~ mJej OJeefve³eeW keÀes oes YeeieeW ceW
yeeBìe ie³ee nw ~
cetOe&v³eke=Àle Deewj DecetOe&v³eke=Àle ë-
’cetOe&v³eke=Àle OJeefve³eeB DecesefjkeÀer Debûespeer YeeleveeJe Deewj ¢{lee keÀer efmLeefle ë -
cegKe keÀer ceeBmeHesefMe³eeW leLee Dev³e DeJe³eJeeW ceW keÀYeer leveeJe keÀer efmLeefle nesleer nw, keÀYeer
efMeefLeuelee keÀer ~ leveeJe Je ¢æ{lee keÀer efmLeefle keÀes ¢æ{ Deewj leveeJenervelee keÀes efMeefLeue keÀnles nQ ~ Fme
¢efä mes Yeer mJejeW kesÀ oes Yeso efkeÀS pee mekeÀles nQ ~
efMeefLeue mJej -De, F, G Deeefo
¢æ{mJej - Dee, F&, T Deeefo
IeesmJej lebef$e³eeW keÀer efmLeefle³eeW ceW GuuesKe efkeÀ³ee ie³ee nw efkeÀ mJejlebef$e ³eeBSkeÀ ªHe ceW veneR
jnleer nQ ~ Jes keÀYeer Kegueer jnleer nw ~ Gme DeJemL ee ceW Devoj mes DeevesJeeueer Jee³eg efyevee efkeÀmeer Ie

Page 59

59³ee kebÀHeve kesÀ yeenj efvekeÀueleer nw ~ Ssmeer OJeefve³eeW keÀes DeIeesmJej lebef$e³eeW keÀe cegKe yevo jnlee nw, Devoj DeevesJeeueer Jee³eg Ie efvekeÀueleer nw, Fve OJeefve keÀes IeesDeIeescee$ee ë-
OJeefve kesÀ G®®eejCe ceW ueievesJeeu eerDeJeefOe keÀes `cee$ee 'keÀnles nQ ~ cee$ee kesÀ DeeOeej Hej mJejeW
keÀe mJeªHe efveef½ele efkeÀ³ee peelee nw ~ FmekesÀ leerve ÒekeÀej nw ~
ÛmJe ~ ueIeg ~
oerIe& ~ iegª ç
Huegle ç~
cetue mJej SJeb meb³egkeÌle m Jejë-
SkeÀ mLeeve ³ee DeveskeÀ mLeeve mes G®®eejCe keÀer ¢efä mes mJejeW keÀes oes YeeieeW ceW yeeBìe ie³ee
nw~
(keÀ) cetue mJej
FvekesÀ G®®eejCe ceW Yeer peerYe efkeÀmeer SkeÀ mLeeve Hej jnleer nw ~
pewmes -
De, Dee, F, F& Deeefo
FvnW cetuemJej k eÀnles nQ ~
(Ke) meb³egkeÌle mJej
FvekesÀ G®®eejCe ceW peerYe SkeÀ mJej kesÀG®®eejCe mes otmejs G®®eejCe mLeeve keÀer Deesj peeleer
nw ~
pewmes -
Ss,Deew,keÀe, DeF, Deewj
Ss+Deew =DeF
FvnW meb³egkeÌle ³ee efceÞe mJej keÀnles nQ ~
5.5.2 J³ebpeve
Jes JeCe& efpevekeÀe G®®eejCe efyevee mJej keÀ er mene³elee kesÀ efyevee mecYeJe veneR nw DeLee&le FvekeÀes
mJej keÀer mene³elee mes yeesuee peelee nw, J³ebpeve keÀnueelee nw ~
J³ebpeveeW keÀe JeieeakeÀjCe ë -
J³ebpeveeW keÀe JeieeakeÀjCe efvecveefu eefKele YeeieeW ceW efkeÀ³ee ie³ee nw ~
1. cetue efJeYeepeve ³ee DeY³eeblej Òe³elve kesÀ DeeOeej Hej J³ebpeveeW kesÀ ÒekeÀej
2 ÒeeCe Jee³eg kesÀ DeeOeej Hej J³ebpeveeW keÀ eJeieeakeÀjCe
3. mJej lebef$e³eeW kesÀ kebÀHeve /Iees4. G®®eejCe kesÀ DeeOeej Hej J³ebpeveeW kesÀ ÒekeÀejmunotes.in

Page 60

601.cetue efJeYeepeve ³ee DeY³eeblej Òe³elve kesÀ DeeOeej Hej J³ebpeveeW kesÀ ÒekeÀej
³en efJeYeepeve meJe&ÒeLece SJeb meyemes Òee®eerve nw ~ cetue efJeYeepeve kesÀ DeeOeej Hej J³ebp eveeW keÀes
4 YeeieeW ceW yeeBìe ie³ee nw ~
(keÀ) mHeMe& J³ebpeve / Gefole J³ebpeve /Jeieer&³e J³ebpeve ë-
Jes J³ebpeve efpevekeÀe G®®eejCe keÀjves Hej peerYe cetue G®®eejCe mLeeveeW (kebÀþ, leeue, cetOee&,
oble, Deesÿ) keÀes mHeMe& keÀjleer nw FmeefueS ³es mHeMe& J³ebpeve keÀnueeles nQ ~
³enJ³ebpeve eW kesÀ Megª kesÀ 5 Jeie& nesles nQ FmeerefueS FvnW Jeieea³e J³ebpeve Yeer keÀne peelee nw ~ ³es
J³ebpeve peerYe kesÀ Deueie -Deueie G®®eejCe mLeeveeW kesÀ ìkeÀjeves mes GlHeVe ngS nQ, FmeerefueS FvnW Gefole
J³ebpeve Yeer keÀne ie³ee nw ~
FvekeÀer mebK³ee 25 nw ~
Jeie& J³ebpeve
keÀ Jeie& keÀ, Ke, ie, Ie, [
®eJeie& ®e, í, pe, Pe, _e
ìJeie& ì, þ, [, {, Ce
leJeie& le, Oe, o, Oe, ve
He Jeie& He, HeÀ, ye, Ye, ce
(Ke) DevlemLe ë J³ebpeve ë-
Deble keÀe DeLe& neslee nw -Yeerlej ³ee Deboj
efpeve J³ebpeveeW keÀe G®®eejCe keÀjles mece³e peerYe cegBn kesÀ efkeÀmeer Yeer Yeeie keÀes Hetjer lejn mHeMe&
veneR keÀjleer DeLee&le FvekeÀe G®®eejCe cegBn kesÀ Yeerlej mes neslee nw, DebleëmLe J³ebpeve ke Ànueeles nw ~
FvekeÀer mebK³ee 4n w -³e, j, ue, Je
(ie) GGefpeve J³ebpeveeW keÀe G®®eejCe keÀjles mece³e ieceea GlHeVe nes DeLee&le FvekesÀ G®®eejCe ceW cegKe
mes nJee kesÀ jieæ[ Keeves kesÀ keÀe jCe GFvekeÀer mebK³ee ®eej ( 4)n w -Me, (Ie) meb³egkeÌle J³ebpeve ë-
pees J³ebpeve oesJ³ebpeveeW ke sÀcesue mes yeveles nw, meb³egkeÌle J³ebpeve keÀnueeles nQ ~
FvekeÀer mebK³ee ®eej (4) nw -#e,$e, %e, Þe
#e=kedÀ+$e=led+j=He$e, ef$eMetue
%e=ped+_e=%eeve, efJe%eeve
Þe=Med+j=ÞeJeCe, Þecemunotes.in

Page 61

612. ÒeeCe Jee³eg kesÀ DeeOeej Hej J³ebpeveeW keÀe JeieeakeÀjCe ë-
J³ebpeveeW keÀ esÒeeCe Jee³eg kesÀ DeeOeej He j Yeer yeebìe ie³ee nw ~ FmekesÀ Devegmeej J³ebpeve oes ÒekeÀej
kesÀ nesles nQ ~
(keÀ) ceneÒeeCe ë-
efpeveJ³ebpeveeW keÀ eG ® ® e e j CekeÀjles mece³e ÒeeCe Jee³eg DeefOekeÀ efvekeÀues ³ee DeefOekeÀ Òe³eesie nes ,
ceneÒeeCe keÀnueeles nQ ~
FvekeÀer mebK³ee 14 nw ~
5 JeieeX kesÀ mece mLeeve Jeeues JeCe& (10) +GDeLee&le -Ke, Ie, í, Pe, þ, {, Oe, HeÀ, Ye, Me, meYeer G(Ke) DeuHe ÒeeCe ë-
efpeve J³e bpeveeW keÀe G®®eejCe keÀjles mece³e ÒeeCe ceneÒeeCe keÀer leguevee ceW keÀce efvekeÀues ³ee keÀce
Òe³eesie nes, DeuHeÒeeCe keÀnueeles nQ ~
FvekeÀer mebK³ee 1 9nw ~
5 JeieeX kesÀ efJeDeLee&le -keÀ, i e, *, ®e, pe, _e, ì, [, Ce, le, o, ve, He, ye, ce, ³e, j, ue, Je
meYeer DebleëmLe J³ebpeve Deewj Jeie& kesÀ Henues leerme js, HeeB®eJes mLeeve kesÀ JeCe& ner DeuHe ÒeeCe JeCe&
nQ ~
3. mJejlebef$e³eeW kesÀkebÀHeve /IeesIeesoes YeeieeW ceW yeebìe ie³ee nw ~
(keÀ) IeesFve J³ebpeveeW keÀe G®®eejCe keÀjles mece³e mJej lebef$e³eeW ceW DeefOekeÀ kebÀHeve nes, IeesJeCe&keÀnueeles nQ ~
FvekeÀer mebK³ee 20 nw ~
JeieeX kesÀ 3, 4, 5 Je Ce& (1 5)+DebleëmLe J³ebpeve ( 4)+n
Ke, ie, * d,p e , Pe,_e, [, {,Ce, o, Oe,ve, ye, Ye,ce, ³e, j, ue, Je ,n
meYeerDebleëmLe J³ebpeve , n JeCe& Deewj JeieeX kesÀ leermejs, ®eewLes, HeeB®eJes JeCe& IeesDebleie&le Deeles nQ ~
(Ke) DeIeesFve J³ebpeveeW keÀe G®®eejCe keÀjles mece³e mJej lebef$e³eeW ceW Ieesneslee nw, DeIeesFvekeÀer mebK³ee 14 nw ~
JeieeX kesÀ 1,2JeCe& (1 0)+Me,keÀ,Ke, ®e, í, ì, þ, le, Le, He, HeÀ, Me,

Page 62

62kegÀí J³ebpeve SJeb GvekesÀ Dev³e veece ~
1) mHeMe& mebIe2) mebIe3) veeefmeke̳e J³ebpeve -*, ve, Ce, ce, _e
4) efvejevegveeefmekeÀ J³ebpeve -®e,keÀ, ì, Le
5) uebgefþle ³ee ÒekeÀefcHele J³ebpeve -j
6) HeeeqM®ekeÀ J³ebpeve -ue
7) mJej ³eb$e cegKeer ³ee keÀekeÀu³e J³ebpeve -j
8) DeOe& mJej -³e, Je
9) efÜiegCe J³ebpeve / Gef#eHle J³ebpeve -æ{, æ[
5.6 meejebMe
Òemlegle FkeÀeF& ceW efJeÐeeefLe&³eeW ves mJeve HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB, mJeve HeefjJele&ve kesÀ keÀejCe Deewj
efnboer mJej Deewj J³ebpeve keÀe JeieeakeÀjCe Deeefo keÀe DeO³e³eve efkeÀ³ee~
5.7 ueIegÊejer³e ÒeMve
1) OJeefve kesÀ G®®eejCe ceW ueievesJeeueer DeJeefOe keÀeske̳ee keÀnles nQ?
2)`cee$ee' kesÀ ÒekeÀej efkeÀleves nw?
3) efnboer Yee4) mJejeW keÀe JeieeakeÀjCe efkeÀleves YeeieeW ceW efkeÀ³ee peelee nw?
5.8 oerIeexÊejer ÒeMve
1) mJeve HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB Deewj GmekesÀ keÀejCeeW Hej efJemleej mes ÒekeÀeMe [eefueS~
2) efnboe r mJejeW Deewj J³ebpeveeW keÀes mHe<ì keÀerefpeS~
5.9 meboYe& ûebLe
1) Yee2) Yee3) efnboer Yee4) efnboer Jele&veer keÀe efJekeÀeme -Deefvelee iegHlee
5) efnboer J³eekeÀjCe -keÀecelee Òemeeo ieg©
munotes.in

Page 63

63FkeÀeF& -6
efnboer keÀer SsefleneefmekeÀ He=<þYetefce
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
6.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
6.2 ÒemleeJevee
6.3 Òee®eerve Yeejleer³e Dee³e& Yee6.4 ceO³ekeÀeueerve Yeejleer³e Dee³e& YeeGvekeÀer efJeMes6.5 DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e YeeHebpeeyeer, lesueieg, keÀvve[, le efceue, ceue³eeuece
6.6 meejebMe
6.7 ueIegÊejer³e ÒeMve
6.8 oerIeexÊejer ÒeMve
6.9 meboYe& ûebLe
6.1FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Òemlegle Heeþ kesÀ DeO³e³eve kesÀ yeeo efvecveefueefKele cegodoeW mes DeeHekeÀe Heefj®e³e nesiee~
i)Òee®eerve Yeejleer³e Yeeii)JewefokeÀ Deewj ueewefkeÀkeÀ mebmke=Àle keÀe Deblej mHe<ì nesiee~
iii)ceO³ekeÀeueerve Yeejleer³e Dee³e& Yeeiv)DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Yeev)DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Yee6.2ÒemleeJevee
`YeeDeLee&led J³ekeÌle JeeCeer~ `Yee<³eles J³eÊeÀJeeied ©HesCe DeefYe J³ep³eles Fefle Yeepees J³ekeÌle JeeCeer kesÀ ªHe ceW DeefYeJ³eeqkeÌle keÀer peeleer nw~
Yee

Page 64

64ÒeeflekeÀeW keÀer Jen J³eJemLee efpemes cegKe odJeeje G®®eefjle efkeÀ³ee peelee nw Deewj keÀeveeW odJeeje
megvee peelee nw Je nYeeYeer nes ®egkeÀe nw~
Jele&ceeve mece³e ceW yeesuee r peeves Jeeueer YeeefJeefYevve YeeJeeueer Yee10,000 JeDeewj me eceeefp ekeÀ mebmLeeDeeW kesÀ efvecee&Ce keÀer Deesj Deûemej n eslee ie³ee, Jewmes -Jewmes YeeDeewj HeefjJele&ve Yeer neslee ie³ee~
6.3Òee®eerve Yeejleer³e Dee³e& YeeYeejle efmeHe&À SkeÀ osMe veneR yeefukeÀ SkeÀ Ssmee efJeMeeue Yet -Yeeie Deewj ceneÜerHe kesÀ meceeve nw
peneB keÀe Yee< eer³e Fefleneme keÀeHeÀer mece=× Deewj mebHevve jne nw~ Yeejle YeeefJeMJe keÀe meJee&efOekeÀ mece=× keÀne peeS lees DeefleM³eeseqkeÌle ve nesieer~ efJeMJe keÀe keÀesF& Yeer osMe Ssmee veneR
pees YeekegÀí efJeodJeeveeW ves ieCevee keÀjkesÀ efJeMJe keÀer meYeer YeeefkeÀvleg kegÀí efJeodJeeve Devegceevele: FmekeÀer mebK³ee 3000 yeleeles nQ~
Yeejle ceW (2001 keÀer peveieCevee kes ÀD e v e g m e e j )1 2 2 cegK³e YeekeÀer mebieCevee keÀer ieF& nw, pees efkeÀ SkeÀ megKeo DeeM®e³e& nw ~
[e@. pee@pe& efûe³eme& ve kesÀ Devegmeej Yeejle ceW 179 mece=× Deewj efJekeÀefmele Yee544 yeesefue³eeB Òe®eefuele nQ ~ Fve meYeer yeesefue³eeW Deewj YeeceW efJeYeeefpele keÀjkesÀ osKee pee mekeÀlee nw ~
1. Dee³e& Yee2. Dee³es&lej Yee¬eÀ. YeewieesefuekeÀ #es$e Yee(keÀ) ³egjsefMe ³ee (³egjesHe -SefMe³ee) 1) YeejesHeer³e (Yeejle -³egjesHeer³e)
2) êeefJeæ[ HeefjJeej
3) keÀekesÀ Meer HeefjJeej
4) yegªMemkeÀer HeefjJeej
5) Gjeue DeuleeF& HeefjJeej
6) ®eerveer HeefjJeej
7) peeHeeveer -keÀesefj³eeF& HeefjJeej
8) De l³egÊejer Hee fjJeejmunotes.in

Page 65

659) yeemkeÀ HeefjJeej
10) meeceer neceer HeefjJeej
(Ke) DeÖeÀerkeÀe YetKeC[ 1) megoeveer HeefjJeej
2) ye evlet HeefjJeej
3) neWleleesle -yegMecewveer HeefjJeej
(ie) ÒeMeevle cenemeeieerjer YetKeC[ 1) ceue³e -HeesefuevesefMe³eeF& HeefjJeej
2) HeeHegF& HeefjJeej
3) Dee@mì^sefue³eve HeefjJeej
4) oef#eCe HetJe& SefMe³eeF& HeefjJeej
(Ie) DecesefjkeÀe YetKeC[ 1) DecesefjkeÀer HeefjJeej
1. Dee³e& YeeDee³e& YeeYeeie efkeÀS pee mekeÀles nQ ~
1) Òee®eerve Yeejleer³e Dee³e& Yee2) ceO³ekeÀeueerve Yeejleer³e Dee³e& Yee3) DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Dee³e& YeeYeejle ceW Òee®eerve -Dee³e& -Yeeie³ee nw ~
De) Òee®eerve Yeejleer³e Dee³e& Yee1) JewefokeÀ mebmke=Àle -2000 F&. Het. -800 F&. Het. mes lekeÀ
2) ueewefkeÀkeÀ mebmke=Àle -800 F&. Het. -500 F&. Het . mes lekeÀ
ye) ceO³ekeÀeueerve Yeejleer³e Dee³e& Yee1) ÒeLece Òeeke=Àle (Heeefue, DeefYeuesKeer) -500 F&mee. HetJe& mes 1 F&. meved
2) efÜleer³e Òeeke=Àle (Òeeke=Àle) -1 F&. meved mes 500 F&mJeer lekeÀ
3) le=leer³e Òeeke=Àle (DeHeYe´bMe) -F&mJeer 500 mes F&mJeer 1000
me) DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Dee³e& YeeefmevOeer uenBoe Hebpeeyeer jepemLeeveer
iegpejeleer Heef½eceer efnvoer Gef[³ee yebieuee
cejeþer HetJeea efnvoer Demeefce³ee keÀ®íer
YeespeHegjer Heneæ[er pe³eHegjer Fl³eeefo ~munotes.in

Page 66

66Òee®eerve Yeejleer³e Dee³e& Yee1) JewefokeÀ mebmke=Àle -2000 F&.Het -800 F&.Het.
Òee®eerve Yeejleer³e Dee³e& YeeJewefokeÀ meY³elee keÀe me=peve JewefokeÀ mebmke=Àle cebs ngDee nw ~ JewefokeÀ mebmke=Àle keÀes JewefokeÀer, JewefokeÀ,
ívome, íevome Deeefo Yeer keÀne peelee nw ~ Òee®eerve Yeejleer³e Dee³e& YeeGheueyOe neslee nw ~ ³ eodHeefle $eÝiJeso keÀe mece³e DeefveeqM®ele nw; leLeeefHe 1500 F&.Het. kesÀ Deeme -Heeme
GmekeÀer j®evee nes ieF& nesieer ~
`$eÝkeÀ ' keÀe MeeeqyokeÀ DeLe& nw -mlegefle keÀjvee ~ JewefokeÀ $eÝefÒeMebmee ceW jef®ele $eÝ®eeD eesb keÀe mebûen `$eÝiJeso' keÀnuee³ee ~ $eÝiJeso ceW 10 ceC[ue, 1028 metkeÌle
leLee 10580 $eÝ®eeSW nQ ~ FmekesÀ metkeÌle Òee³eë ³e%eesW kesÀ DeJemejeW Hej Heæ{ves kesÀ efueS osJeleeDeeW keÀer
mlegefle³eeW mes mecyevOe jKeves Jeeues ieerleelcekeÀ keÀeJ³e n Q~
JewefokeÀ meeefnl³e keÀes leerve Yeeie ceW yeeBìe ie³ee nw ë -
1) mebefnlee
2) ye´eïeCe SJeb
3) Gheefve1) meJe&ÒeLece `mebefnlee 'keÀer j®evee ngF& efpemes `$eÝiJeso mebefnlee ' Yeer keÀne peelee nw ~ mebefnlee -
efJeYeeie ceW `$eÝkedÀ mebefnlee '` ³ e p e g ë mebefnlee '` m e e c e mebefnlee ' SJeb `DeLeJe& mebefnlee 'Deeles nQ ~ cenÊJe keÀer
¢efä mes ÒeOeeve ` $eÝkeÀ mebefnlee 'n w~` ³ e p e g ë mebefnlee ' ceW ³e%eeW kesÀ keÀce&keÀeC[ ceW Òe³egkeÌle cev$e, He¨e S Jeb
ieod³e oesveeW ªHeeW ceW mebûenerle nQ ~ `³epe gëmebefnlee ' ke=À`ke=ÀmebkeÀefuele efkeÀS ieS nQ ~ Hejvleg MegkeÌue ³epegJexo mebefnlee ceW kesÀJeue cev$e Yeei emebûenerle nQ ~
`meeceJeso' ceW meesce ceeieeX ceW JeerCee kesÀ meeLe ieeS peevesJeeues metkeÌleeW keÀes ies³e HeoeW kesÀ ªHe ceW
mepee³ee ie³ee nw ~ `meeceJeso' ceW meesce kesÀJeue 75 cev$e ner ceewefuekeÀ nQ ~ Mes`DeLeJe &Jeso mebefnlee' peve meeOeejCe ceW Òe®eefuele cev$e -lev$e; ìesve söìesìkesÀ keÀe mebkeÀueve nw ~
Òee®eerve Dee³eeX keÀer DeHeveer yeesue®eeue keÀer YeekeÀer Yeejne nesiee, Hejbleg Gme mece³e kesÀ Dee³eex kesÀ yeesue®eeue keÀer Yeepeeleer nw efkeÀ Gme mece³e keÀer yeesue®eeue keÀer Yee ieF& nes ~
2) ye´eïeCe ûevLeeW kesÀ HeefjefMeä ³ee Deefvlece Yeeie Gheefveceveeref3) Gheefve

Page 67

671) F&Me
2) kesÀve
3) keÀþ
4) ÒeMve
5) Je=noejC³ekeÀ
6) Sslejs³e
7) íe-oesi³e
8) lewlejer³e
9) cegC[keÀ
10) ceeC[tke̳e
11) keÀew12) MJesleeMJeslej Gheefve$eÝefmegjef#ele jKes peeles jns ~ Hejvleg Mevewë -Mevewë yeesue®eeue keÀer YeeYeeÒel³eskeÀ Heo keÀes meefvOe jefnle DeJemLee ceW Deueie -Deueie keÀj `Heo-Heeþ' yevee³ee ie³ee leLee Heo Heeþ mes
mebefnl ee Heeþ yeveeves kesÀ efve³ece efveefo&ä efkeÀS ieS Deewj Fme ÒekeÀej Jeso keÀer efJeefYeVe MeeKeeDeeW kesÀ
`ÒeefleMe eKeeDeeW' keÀer j®evee ngF& ~ Jeso keÀer 1130 MeeKeeSB ceeveer ieF& nw ~ efkeÀvleg Jele&ceeve ceW ín
ÒeefleMeeK³e ûevLe ner GheueyOe nw ~
1) MeewvekeÀ ke=Àle $eÝkeÀ -ÒeefleMeeKee
2) keÀel³ee³eve ke=Àle MegkeÌue -³epegë ÒeefleMeeK³e
3) leweflejer³e mebefnlee keÀe lewlejer³e ÒeefleMeeK³e
4) cew$ee³eCeer -mebefnlee keÀe cew$e e³eCeer -ÒeefleMeeK³e (ke=À5) meece Jeso keÀe Heg6) DeLeJe&Jeso keÀe MeewvekeÀ ke=Àleb DeLeJe& ÒeefleMeeK³e
Fve ÒeefleMeeK³eeW ceW DeHeveer -DeHeveer MeeKee mes mecyebefOele JeCe&, efJe®eej, G®®eejCe, Heo -Heeþ
Deeefo Hej efJemleej mes ÒekeÀeMe [euee ie³ee nw ~ ³es ûevLe JewefokeÀ k eÀeue kesÀ mew×eefvlekeÀ SJeb Òee³eesefiekeÀ
OJeefve efJe%eeve kesÀ ûevLe nQ ~
JewefokeÀ mebmke=Àle OJeefve³eeB ë -
[e@. Oeerjsvê Jecee&, [e@. Go³e veeje³eCe efleJeejer, [e@. keÀefHeue osJe efÜJesoer pewmes efJeodJeeveeW ves
JewefokeÀ OJeefve³eeW keÀer me bK³ee 52 ceeveer nw, efpeveceW 13 mJej leLee 31 J³ebpeve nw ~ [e@. njosJe yeenjer
ves JewefokeÀ mJejeW keÀer mebK³ee 14 ceeveer nw ~ JewefokeÀ OJeefve³eeW keÀe JeieeakeÀjCe efvecve {bie mes efkeÀ³ee pee
mekeÀlee nw ë -munotes.in

Page 68

68JewefokeÀ mJej -(mebK³ee 13)
cetue m Jej - De, Dee, F, F&, G, T, $eÝ, ue=
meb³egkeÌle mJej - S, Dees, Ss, Deew
JewefokeÀ J³ebpeve -(mebK³ee 31)
mLeeve DeIeesDeuHeÒeeCe ceneÒeeCe DeuHeÒeeCe ceneÒeeCe DeuHeÒeeCe G/ceneÒeeCeDevlemLe
keÀCþ keÀ Ke ie Ie *
leeueC³e ®e í pe Pe _e Me ³e
cetOe&v³e ì þ [,U {,Und Ce ovl³e le Le o Oe ve me ue
Deesÿ He HeÀ ye Ye ce Je
n (b )
DevegmJeej(:)
efJemeie&
efpeJnecetueer³e
GheOceeveer³e
JewefokeÀ mebmke=Àle keÀer efJeMes1) Jewefoke Àmebmke=Àle eqMueä ³eesieelcekeÀ nw ~
2) JewefokeÀ mebmke=Àle ceW mebieerleelcekeÀ SJeb yeueelcekeÀ oesveeW ner mJeejeIeele ceewpeto nw ~
3) JewefokeÀ mebmke=Àle ceW leerve ef uebie (Hegefuebie, m$eerefuebie SJeb veHegbmekeÀ efuebie) leerve Je®eve (SkeÀJe® eve,
efÜJe®eve SJeb yengJe®eve) leerve Jee ®³e (keÀleg&Jee®³e, keÀce&Jee®³e SJeb YeeJeJee®³e) SJeb Deeþ efJeYeeqkeÌle³eeW
(keÀlee&, mecyeesOeve, keÀce&, keÀjCe, mecÒeoeve, DeHeeoeve, mecyevOe, DeefOekeÀjCe) keÀe Òe³eesie efceuelee
nw ~
4) JewefokeÀ mebmke=À le ceW OeelegDeeW kesÀ ªHe Deelceves SJeb Hejmcew oes HeoeW ceW ®eueles Les ~ kegÀí SkeÀ OeelegSB
GYe³eHeoer LeeR ~
5) [e@. YeesueeveeLe efleJeejer kesÀ Devegmeej JewefokeÀ mebmke=Àle ceW kesÀJeue lelHegªÜvÜ ³es ®eej ner meceeme efceueles nQ ~
6) JewefokeÀ mebmke=Àle ceW keÀeue SJeb YeeJe (ef¬eÀ³eeSb) efceueekeÀj ef¬eÀ³ee kesÀ 10 ÒekeÀej kesÀ ªHeeW keÀe Òe³eesie
efceuelee nw ~
®eej keÀeue ë 1) ueìd (Jele&ceeve) 2) efueìd (Hejes#e ³ee mecHeVe)
3) ue*d (DeJeÐeleve ³ee mecHeVe) 4) ueg]* (meeceev³e Yetle)munotes.in

Page 69

69ín YeeJe ë 1) ueesìd (Dee%ee) 2) efJeefOe efue*d mecYeeJeveeLe&
3) DeeMeeaefue*d (F®íeLex) 4) ue=*d (nsleg nsleg mecegodYeeJe ³ee efveoxMe)
5) uesì (DeefYeÒee³e) Deewj 6) ues*d (efveye&vOe) ~
ef¬eÀ³ee kesÀ 10 keÀeue Deewj YeeJe Yeso keÀes ner uekeÀej keÀnles nw ~
7) cetue YeejesHeer³e kesÀ ÛmJe cetue mJej De, SB, DeeW JewefokeÀ mebmke=Àle ceW `De' nes ieS nQ ~
8) cetue YeejesHeer³e Yee9) cetue YeejesHeer³e DeblemLe ved, ce, keÀe JewefokeÀ mebmke=Àle ceW ueesHe nes ie³ee nw ~
10) cetue YeejesHeer³e Yeenw~
11) JewefokeÀ mebm ke=Àle ceW `®e' Jeie& Deewj `ì' Jeie& veJeerve OJeefve³eeB nQ ~
12) JewefokeÀ mebmke=Àle ceW `ue=' mJej keÀe Òe³eesie Òe®eefuele Lee ~
13) JewefokeÀ mebmke=Àle ceW ceO³e mJejeie ce/mJejYeeqkeÌle kesÀ DeveskeÀ GoenjCe efceueles nQ ~
14) JewefokeÀ mebmke=À le ceW Ghemeie& Oeeleg mes Yeer He=LekeÀ Òe³egkeÌle nesles Les ~
15) JewefokeÀ mebmke=Àle ceW mebefOe efve³eceeW ceW He³ee&Hle efMeefLeuelee Leer ~
16) JewefokeÀ mebmke=Àle ceW ÛmJe Deewj oerIe& kesÀ meeLe Huegle keÀe Yeer Òe³eesie Òe®eefuele Lee ~
17) oesmJejeW kesÀ ceO³e ceW [ >UDeewj { >ue=· nes peelee Lee F&[s >F&Us, Yeew{g
ceerueÎg18) Oeeleg ªHeeW ceW ueìd uekeÀej keÀe Òe³eesie neslee Lee, Jen ueewefkeÀkeÀ mebmke=Àle ceW veneR jne ~
2)ueewefkeÀkeÀ mebmke=Àle 800 F&. Het. –500 F&. Het.
Òee®eerve -Yeejleer³e -Dee³e& -YeeefJeJes®eve efkeÀ³ee ie³ee nw ~ ueewefkeÀke À mebmke=Àle keÀes mebmke=Àle, keÌuewefmekeÀue mebmke=Àle Fl³eeefo veeceeW mes Yeer
peevee peelee nw ~ Yeejecee³eCe ceW efceuelee nw ~ JewefokeÀ keÀeue ceW YeeÒe®eefuele Les ~ ueewefkeÀkeÀ mebmke=Àle keÀe cetueeOeej GÊej ceW yeesueer peevesJeeueer yeesue®eeue keÀe ªHe ner ceevee
pee mekeÀlee nw ~ lelkeÀeueerve mece³e ceW Jener ÒeceeefCekeÀ YeeYeeefSJeb DeeOegefvekeÀ Dee³e& Yee[e@. neve&ue s, [e@. efûe³eme&ve leLee Lesyej Deeefo HeeM®eel³e efJeodJeeveeW ves mebmke=Àle keÀes yeesue®eeue
keÀer YeeoskeÀj Fmes yeesue®eeue keÀer Yeemebmke=Àle meeefnl³e keÀe Òe³eesie ceneYeejle -jecee³eCe mes ueskeÀj MeenpeneB kesÀ keÀeue lekeÀ ngDee
nw ~ Yeejle keÀer meYeer Yee

Page 70

70DeHeÀieeefvemleeve er, ®eerveer, peeHeeveer, keÀesefj³eeF& Deewj HegJeea ÜerHe mecetneW keÀer YeeYeer mebmke=Àle mes Meyo ûenCe efkeÀS nw ~ Yeejle keÀer YeeDeveskeÀ YeeleerveeW YeeieeW kesÀ ueesieeW ceW efMeä YeeueewefkeÀkeÀ mebmke=Àle keÀer efJeMes1) ueewefkeÀkeÀ mebmke=Àle ceW Ghemeieex keÀe mJeleb$e Òe³eesie veneR jne ~
2) mebieerleelcekeÀ mJej kesÀ mLeeve Hej yeueelcekeÀ mJej keÀe Òe³eesie nesves ueiee ~
3) ueewefkeÀkeÀ mebmke=Àle kesÀ J³ebpeveeW ceW U,UndveneR jns ~
4) ueewefkeÀkeÀ mebmke=Àle ceW Meyo ªHeeW Deewj Oeeleg ªHeeW ceW JewkeÀefuHekeÀ ªHeeW keÀer v³etvelee nes ieF& ~
5) mebefOe efve³eceeW keÀer DeefveJee³e&lee nes ieF& ~
6) ueìd DeekeÀej keÀe DeYeeJe nes ie³ee ~
7) Yee8) JewefokeÀ meb mke=Àle ceW 52 OJeefve³eeB Leer, GveceWb mes ®eej OJeefve³eeB ueewefkeÀkeÀ mebmke=Àle ceW uegHle nes ieF&
Deewj 48 OJeefve³eeB Mes9) ueewefkeÀkeÀ mebmke=Àle ceW ke=À, Hed Oeeleg ceW ner efceuelee nw ~
10) ueewefkeÀkeÀ mebmke=Àle ceW DevegmJeej ke sÀ oes ªHe nes ieS -DevegmJeej -DevegveeefmekeÀ ~
11) ueewefkeÀkeÀ mebmke=Àle ceW mJejeW keÀe Òe³eesie meceeHle nes ie³ee ~
12) ke=À Òel³e³eeW Deeefo ceW DeveskeÀ Òel³e³eeW kesÀ mLeeve Hej SkeÀ Òel³e³e jne ~ Hebên Òel³e³eeW kesÀ mLeeve
Hej kesÀJeue legce Òel³e³e nw ~
6.4 ceO³ekeÀeueerve Yeejleer³e Dee³e& Yeeefpeme ÒekeÀej Òee®eerve Yeejleer³e Dee³e& YeeGmeer ÒekeÀej Yeejleer³e Dee³e&YeeDee³e& Yee1500 Jenw ~
1. ÒeLece Òeeke=Àle ³ee Heeefue (500 F&. Het. -1F & . )
2. efÜleer³e Òeeke=Àle ³ee meeefneql³ekeÀ Òeeke=Àle (1 F&. -500 F&.)
3. le]=leer³e Òeeke=Àle ³ee DeHeYe´bMe (500 F&. -1000 F&.) lekeÀ
1. ÒeLece Òeeke=Àle ³ee Heeefue (500 F&. Het. -1F & . )
`Heeefue' keÀe DeLe& `yegOo Je®eve' (Hee jkeÌKeleerefle yeg× Je®eveb Fefle Heeefue) nesves mes ³en Meyo
kesÀJeue cetue ef$eefHeìkeÀ ûevLeeW kesÀ efueS Òe³egkeÌle ngDee ~ ceO³ekeÀeueerve Yeejleer³e Yee

Page 71

71YeeDeHevee GheosMe Fmeer Yeenw ~ `He eefue' Meyo keÀe GuuesKe ®eewLeer Meleeyoer ceW uebkeÀe ceW efueefKele ûebLe `oerHe yebme' ceW Dee®ee³e&
yegodIeesYeeMeyo keÀer J³eglHeefÊe kesÀ mebyebOe ceW efJeodJeeveeW ceW celeYeso nw ~
efJeodJeeve J³eglHeefÊe
Dee®ee³e& efJeIegMesKej Heefvle >Heefle >Heefù >Heefuu e>Heeefue
cewkeÌme Jeeuesmej Heeìefue Heg$e ³ee Hee[efue
efYe#eg peieoerMe keÀM³eHe Heefj³ee³e >Heefue³ee ³e>Heeefue³ee ³e>Heeefue
YeC[ejkeÀj Je JeekeÀj veeieue Òeeke=Àle >HeekeÀì >HeeDe[ >HeeGue >Heeefue
efYe#eg efme×eLe& Heeþ >HeeU >HeeefU >Heeefue
keÀesmeecyeer Heeued >Heeefue
Go³eveeje³eCe efleJeejer Hee>efCe_ed >efue=Heeefue
J³eglHeefÊe keÀer lejn ner Heeefue YeeefJeefYeVe efJeodJeeveeW odJeeje JeefCe &le Heeefue YeeefJeodJeeve Heeefue YeeÞeeruebkeÀeF& yeew× leLee ®eeFu[me& ceieOe
Jesmìjiee[& leLee mìsvekeÀesvees Gppeef³eveer ³ee efJevO³e ÒeosMe
efûe³eme&ve Je jengue ceieOe
Deesue[sve Jeie& keÀefueb ie
jeræpe [sefJe[dCe keÀesmeue
megveerefle kegÀceej ®eìpeea ceO³eÒeosMe keÀer yeesueer
osJesvêveeLe Mecee& ceLegje kesÀ DeemeHeeme keÀe YetYeeie
Go³eveeje³eCe efleJeejer ceO³eÒeosMe keÀer yeesueer
meJe&mecceefle mes efJeodJeeveeW ves Heeefue YeeefkeÀ³ee nw ~munotes.in

Page 72

72Heeefue keÀer JeCe& mebIeìvee ³ee OJeefve³eeB ë -
Heeefue kesÀ ÒeefmeodOe Jew³eekeÀjCe keÀ®®ee³eve kesÀ Devegmeej Heeefue ceW 41 OJeefve³eeB nesleer nw leLee
ceesieueeve kesÀ Devegmeej Heeefue ceW kegÀue 43 OJeefve³eeB nesleer nQ ~
‡ keÀ®®ee³eve kesÀ Devegmeej Heeefue ceW 8 mJej leLee 33 J³ebpeve nesles nw leLee ceesieueeve kesÀ
Devegmeej 10 mJej leLee 33 J³ebpeve nesles nQ ~
Heeefue ceW JeCeeX keÀe JeieeakeÀjCe efvecve {bie mes efkeÀ³ ee pee mekeÀlee nw ë -
mJej ë -
ÛmJe -De, F, G, S@, DeeW
oerIe& -Dee, F&, T, S, Dees
J³ebpeve ë -
keÀ Jeie& -keÀ, Ke, ie, Ie, *
®e Jeie& -®e, í, pe, Pe, _e
ì Jeie& -ì, þ, [, {, Ce
le Jeie& -le, Le, o, Oe, ve
He Jeie& -He, HeÀ, ye, Ye, ce
³e, j, ue, Je, me, n, U,D e b
Heeefue Yee1. DevegmJeej (Deb) -Heeefue ceW mJeleb$e O Jeefve nw efpemes Heeefue Jew³eekeÀjCe ves efvecienerle veece mes
DeefYeefnle efkeÀ³ee nw ~ (efyevog efveûenerle)
2. ìve&j k esÀ Devegmeej Heeefue ceW JewefokeÀer keÀer YeeBefle ner mebieerleelcekeÀ SJeb yeueelcekeÀ oesveeW mJejeIeele
Leer~ efûe³eme&ve Deewj YeesueeveeLe efleJeejer Heeefue ceW yeueelcekeÀ mJeejeIeele ceeveles nQ peyeefkeÀ petue
yueekeÀ efkeÀmeer Yeer mJejeIeele keÀes veneR mJeerkeÀej keÀjles nQ~
3. Heeefue ceW leerve efuebie, oes Je®eve (SkeÀ Je®eve Deewj yengJe®eve) keÀe Òe³eesie efceuelee nw~ Heeefue ceW
efÜJe®eveve veneR neslee nw~
4. Heeefue nuevle jefnle, í nkeÀejkeÀ, Deeþ uekeÀej (®eej keÀeue, ®eej YeeJe) l eLee Deeþ ieCe ³egkeÌle
Yee‡ ÒeLece Òeeke=Àle (Heeefue) kesÀ Debleie&le ner efMeueeuesKeer Òeeke=Àle ³ee DeefYeuesKeer Òeeke=Àle Yeer
Deelee nw ~ FmekesÀ DeefOekeÀebMe uesKe efMeuee Hej DebefkeÀle nesves kesÀ keÀejCe FmekeÀer meb%ee `efMeueeuesKe er
Òeeke=Àle 'ngF& ~
2. efÜleer³e Òeeke=Àle ³ee Òeeke=Àle ë (1 F&. meve mes 500 F& mJeer. lekeÀ)
ceO³ekeÀeueerve Yeejleer³e Dee³e&YeeÒee®eervelece Òe®eefuele peveYeeHetJe& ke=Àleb Òeeke=Àleb“ DeLee&le ÒeekeÀ ke=Àle Meyo mes FmekeÀe efvecee&Ce ngDee nw efpemekeÀe DeLe& nw Henues keÀer yeveer
ngF&~ pees Yee

Page 73

73’Òeke=Àefle ë mebmke=Àleb le$e YeJeb lele DeeielebJee Òeeke=Àlece“ DeLee&le Òeke=Àefle ³ee cetue mebmke=Àle nw
Deewj pees mebmke=Àle mes Deeiele nw, JenerÒeeke=Àle nw ~ (nsce®evê)
Fme lejn nce Òeeke=Àle keÀer J³eglHeefÊe oes ÒekeÀej mes osKeles n Q~
1) Òeeke=Àle Òee®eervelece peveYee2) Òeeke=Àle keÀer GlHeefÊe mebmke=Àle mes ngF& nw ~
‡ Deye Òee³eë meYeer efJeodJeevees ves Fme yeele keÀes mJeerkeÀej keÀj efue³ee nw efkeÀ Òeeke=Àle keÀer GlHeefÊe
mebmke=Àle mes ngF& nw ~
‡ Jejªef® ev e s `Òeeke=Àle ÒekeÀeMe 'û e v L ec e W Òeeke=Àle YeenQ ~
De) cenejeä^er
ye) HewMee®eer
me) ceeieOeer Deewj
o) Meewjmesveer
‡ nsce®evê ves DeHeves ÒeefmeodOe ûevLe ` Òeeke=Àle J³eekeÀjCe 'c e W Òeeke=Àle Yee®e®ee& keÀer pees efvecve nw ~
De) Deeye) ®egefuekeÀe HewMee®eer
me) DeHeYe´bMe
cenejeä^er ë -cenejeä^er keÀes Òeeke=Àle Jew³eekeÀjCeeW ves DeeoMe& Heefjefve<þle leLee ceevekeÀ Òeeke=Àle ceevee nw ~
Fme Òeeke=Àle keÀe cetue mLeeve cenejeä^ nw ~ peepe& efûe³eme&ve SJeb petue yueekeÀ ves cenejeä^er Òeeke=Àle mes ner
cejeþer keÀer GlHeefÊe ceeveer nw ~
Meewjmesveer Òeeke=Àle ë-cetueleë Metjmesve ³ee ceLegje kesÀ DeemeHeeme keÀer yeesueer Leer ~ ceO³eÒ eosMe keÀer Yeenesves kesÀ keÀejCe Meewjmesveer keÀe yengle Deeoj Lee ~ Jejªef®e ves Meewjmesveer Òeeke=Àle keÀes ner Òeeke=Àle -YeekeÀe cetue ceevee nw ~
HewMee®eer Òeeke=Àle ë-Fmes HewMeeef®ekeÀer, HewMeeef®ekeÀe, ûeec³e YeeDeeefo veeceeW mes Yeer HegkeÀeje peelee nw ~
ceeieOeer Òeeke=Àle ë-ceieOe osMe keÀer YeeyeleeF& nw ~
DeOe&ceeieOeer Òeeke=Àle ë-
kesÀ mecyebOe ceW pee pe& efûe³eme& veves yelee³ee efkeÀ ³en ceO³e osMe (Metjmesve) Deewj ceieOe kesÀ
ceO³eJeleea osMe (De³eesO³ee ³ee keÀesmeue) keÀer Yee

Page 74

74DeOe&ceeieOeer keÀe Òe³eesie cegK³eleë pewve meeefnl³e ceW ngDee nw ~ YeieJeeve ceneJeerj keÀe mecHetCe& GheosMe Fmeer
Yee3. le=leer³e Òeeke=Àle (DeHeYe´bMe) ë (F&mJeer 500 mes F&mJeer 1000)
`DeHeYe´bMe' ceO³ekeÀeueerve Yeejleer³e Dee³e&YeekeÀer keÀæ[er nw ~ FmeefueS efJeÜeveeW ves `DeHeYe´bMe' keÀes SkeÀ meefvOekeÀeueerve Yeeefve³eceeW kesÀ DevegketÀue Heefjpevemeeceev³e keÀer mJeeYeeefkekeÀ yeesefue³eeW k eÀes `DeHeYe´bMe' DeLee&le efyeieææ[er ngF& YeeF&mee HetJe& 200 ceW ceneYee<³ekeÀej Helebpeefue ves DeHeYe´bMe Meyo keÀe Òe³eesie MeyoeW kesÀ DeHeefCeveer³e
³ee TmeeOeg Òe³eesie kesÀ DeLe& ceW efkeÀ³ee nw ~
‡ `DeHeYe´bMe' Meyo k eÀe meJe&ÒeLece ÒeeceeefCekeÀ Òe³eesie Helebpeefue kesÀ `ceneYee<³e' ceW efceuelee nw ~
ceneYee<³ekeÀej ves `DeHeYe´bMe' keÀe Òe³eesie `DeHeMeyo' kesÀ meceeveeLe&keÀ kesÀ ªHe ceW efkeÀ³ee nw ~
‡ DeHeYe´bMe keÀe meyemes Òee®eerve GoenjCe Yejlecegefve kesÀ `veeìd³e -Meem$e' ceW efceueles nQ, efpemeceW
`DeHeYe´bMe' keÀes `efJeYe´ä' keÀne ie³ee nw ~ Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue kesÀ Devegmeej ’DeHeYe´bMe veece Henues
Henue yeueYeer kesÀ jepee Oeerjmesve efÜleer³e kesÀ efMeueeuesKe ceW efceuelee nw efpemeceW Gme ves DeHeves efHelee
iegnemesve (efJe. me. 650 kesÀ Henues) keÀes mebmke=Àle, Òeeke=Àle Deewj DeHeYe´bMe leerveeW keÀe keÀefJe keÀne nw ~ “
DeHeYe´bMe keÀes efJeÜeveeW ves efJeYe´ä, DeebYeerj, DeJenbme, DeJ enÆ, Heìcebpejer, DeJenlLe, Deew nì, DeJenì
Deeefo ve eceeW mes Yeer HegkeÀeje nw ~
efJeefYeVe efJeÜeveeW ves DeHeYe´bMe kesÀ efvecveefueefKele Yeso yeleeS nQ ~
efJeodJeeve DeHeYe´bMe kesÀ Yeso
veefce meeOeg 1) Gheveeiej 2) DeeYeerj 3) ûeec³e
ceeke&ÀC[s³e 1) veeiej 2) Ghe veeiej 3) Òee®e[
³eekeÀesyeer 1) HetJeea 2) Heef½eceer 3) oef#eCeer 4) Glejer
leeiejs 1) HetJeea 2) Heef½eceer 3) oef#eCeer
veeceJej efmebn 1) HetJeea Deewj Heef½eceer
DeHeYe´bMe keÀer OJeefve³eeB ë
[e@. Go³ eveeje³eCe eflekeejer ves DeHeYe´bMe keÀer OJeefve³eeW keÀe JeieeakeÀjCe efvecve {bie mes efkeÀ³ee
nw ë-
mJej ë -
ÛmJe -De, F, G, S@, DeeW
oerIe& -Dee, F&, T, S, Deesmunotes.in

Page 75

75J³ebpeve ë -
keÀCþ³ed -keÀ, Ke, ie, Ie
leeueJ ³e-®e, í, pe, Pe
cetOe&v³e -ì, þ, [, {, Ce
ovl³e -le, Le, o, Oe (ve -HetJeer DeHe0)
Deesÿd³e -He, HeÀ, ye, Ye, ce
DevlemLe -³e, j, ue, Je (Me -HetJeea DeHeYe´bMe)
GmJej –-10 J³ebpeve -30
DeHeYe´bMe Yee1. DeHeYe´bMe keÀes GkeÀej yenguelee Yee2. DeHeYe´bMe efJe³eesieelcekeÀ nes jner Leer DeLee&le -DeHeYe´bMe ceW efJeYeeqkeÌle³eeW kesÀ mLeeve Hej mJeleb$e
Hejmeieex keÀe Òe³eesie nesves ueiee Lee ~
3. DeHeYe´bMe ceW oes Je®eve (SkeÀJe®eve Deewj yengJe®eve) Deewj oes ner efuebie (Hegefuebie Deewj m$eerefuebie)
efceueles nQ ~
4. DeJenÆ DeHeYe´bMe keÀe ner HejJeleea ³ee HeefjJeefle&le ªHe nQ ~
5. [e@. megveerefle kegÀceej ®eìpeea ves DeHeYe´bMe Deewj DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Dee³e& YeekeÀæ[er keÀes `DeJenÆ 'keÀne nw ~
6. `DeJenÆ 'Meyo keÀe meJe&ÒeLece Òe³eesie -p³eesefleMJej þekegÀj ves DeHeves `JeCe&jlveekeÀj' ûevLe ceW
efkeÀ³ee nw ~
7. DeHeYe´bMe ceW ªHeeW keÀer mebK³ee keÀce nes ieF& ~
8. DeHeYe´bMe ceW veHeg bmekeÀefuebie meceeHle nes ie³ee ~
9. DeHeYe´bMe ceW keÀneR keÀneR Deeefo mJej keÀe ueesHe nes peelee nw ~ pewmes -DejC³e >jCCe, DejIeìdì
>jnìdì
10. DeHeYe´bMe ceW Meyo keÀe Deeefo `³e', `pe' ceW HeefjCele nes peeleer nw ~ pewmes -³eeleer >peeefle,
³eceue >peceue, ³eewJeve >peesJeve ~
11. ceO³e J³ebpeveeW ceW DeHeYe´bMe keÀe Òee³eë ueesHe nes peelee nw Deewj ceneÒeeCe J³ebpeveeW kesÀ mLeeve Hej..
`Ke' Mespewmes -jepeve >jeDe, Heeo >HeeDe, ®elegLe& >®eGlLe, me efKe>meefn, oer Ie&>
oern, MeesYee >meern,
12. DeHeYe´bMe ceW Deeefo De#ej kesÀ mJej keÀes megjef#ele jKeves keÀer ÒeJe=efÊe efoKeeF& osleer nw ~ ke̳eeWefkeÀ
mJejeIeele Òee³eë Deeefo De#ej Hej Heæ[lee nw ~
pewmes -O³eeve >PeeCe, ceeefCeke̳e >ceeefCekeÀ, Ieesìke À>Iees[De, iebYeerj >efnj ~munotes.in

Page 76

766.5 DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Dee³e& YeeDeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Dee³e& YeeefJekeÀeme DeHeYe´bMe mes ngDee nw ~ Fme Jeie& keÀer YeekeÀeue ceW Òe³egkeÌle YeeYeeDeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Dee³e& Yeemeved 1880 ceW efkeÀ³ee ~ [e@. neve&ues ves DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Dee³e&YeeefkeÀ³ee nw, pees efvecveebefkeÀle nw -
1) HetJeea ieewef[³eve -HetJeea efnvoer, yebieuee, Demeceer, Gef[³ee ~
2) Heef½eceer ieewef[³eve -Heef½eceer efnvoer, jepemLeeveer, iegpejeleer, efmevOeer, Hebpeeyeer ~
3) Glejer ieewef[³eve -ieæ{Jeeueer, vesHeeueer, Heneæ[er ~
4) oef#eCeer ieewef[³eve -cejeþer ~
[e@. neve&ues kesÀ Devegmeej pees Dee³e& ceO³eÒeosMe DeLeJee kesÀvê ceW Les `Yeerlejer Dee³e&' keÀnueeS
Deewj pees ®eejeW Deesj HewÀues ngS Les `yeenjer Dee³e&' keÀnueeS ~
ueieY eie F&. 1000 kesÀ Deeme -Heeme DeHeYe´bMe kesÀ efJeefYeVe ªHeeW mes Ghe³eg&keÌle DeeOegefvekeÀ Dee³e&
YeeGmekesÀ yeeo ngF&, efkeÀvleg GmekeÀ e pevce F&. 1000 mes Henues nes ®egkeÀe Lee ~ Jemlegleë keÀesF& Yeer Yeepevce nesles ner meeefnl³e keÀer Yeeefceueves leLee GvekeÀe mJeªHe kegÀí efveef½ele nesves Hej ne ru e e s i eG m e sm e e e f n l ³ e -j®evee kesÀ efueS DeHeveeles
nQ ~
[e@. peepe& efûe³eme&ve ves DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Dee³e& YeeÒemlegle efkeÀ³ee nw ~
1. yeenjer GheMeeKee –ë-
keÀ) Glejer -Heef½eceer mecegoe³e - i)uenBoe ii)efmevOeer
Ke) oef#eCeer mecegoe³e - i)cejeþer
ie) HetJeea mecegoe³e - i)Gef[³ee ii)efyenejerr iii)yebieuee iv)Demeefce³ee
2. ceO³e GheMeeKee –ë-
keÀ) ceO³eJeleea mecegoe³e -i)HetJeea efnvoer
3. Yeerlejer GheMeeKee –ë-
keÀ) kesÀvêer³e mecegoe³e -
i)Heef½eceer efnvoer ii)Hebpeeyeerr iii)iegpejeleer iv)Yeermeer
iv)KeeveosMeer ii)jepemLeeveer
Ke) Heneæ[er mecegoe³e -munotes.in

Page 77

77i)HetJeea Heneæ[er DeLeJee vesHeeueer ii)ceO³e ³ee kesÀvêer³e Heneæ[er iii)Heef½eceer -Heneæ[er
[e@. megveerefle kegÀceej ®eìpeer& ves efûe³eme&ve kesÀ JeieeakeÀjCe keÀer Deeuees®evee OJeefveiele SJeb
J³eekeÀjCeiele DeeOeejeW Hej keÀjles ngS DeHevee Jew%eeefvekeÀ JeieeakeÀjCe efvecve JeieeX ceW Òe mlegle efkesÀ³ee -
1) Goer®³e -eqmevOeer, uenBoe, Hebpeeyeer
2) Òeleer®³e -jepemLeeveer, iegpejeleer
3) ceO³e osMeer³e -Heef½eceer efnvoer
4) Òee®³e -HetJeea efnvoer, efyenejer, Gefæ[³ee, Demeefce³ee, yebieuee
5) oef#eCeel³e -cejeþer
[e@. Oeerj svê Jecee& ves [e@. ®eìpeea kesÀ JeieeakeÀjCe ceW megOeej keÀjles ngS DeHevee efvecveebefkeÀle
JeieeakeÀjCe Òemlegle efkeÀ³ee -
1) Goer®³e -eqmevOeer, uenBoe, Hebpeeyeer
2) Òeleer®³e -iegpejeleer
3) ceO³e osMeer³e -jepemLeeveer, Heef½eceer efnvoer, HetJeea efnvoer, efyenejer
4) Òee®³e -Gefæ[³ee, Demeefce³ee, yebieuee
5) oef#eCeel³e -cejeþer
[e@. njosJe yeenjer ves DeeOegefvekeÀ Dee³e& Yeeefnvoer Jeie& efnvoerlej (De -efnvoer) Jeie&
ceO³e Hene æ[er, jepemLeeveer, Heef½eceer efnvoer,
HetJeeaGlejer ö (vesHeeueer)
efnvoer, efyenejer (³es meYeer efnvoer keÀer
GheYeeoef#eCeer -(efmebnueer, cejeþer)
HetJeea -(Gefæ[³ee, yebieuee, D emeefce³ee)
ÒecegKe DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Dee³e&Yee1) efmevOeer Meyo keÀe mecyevOe mebmke=Àle efmevOeg mes nw ~ efmevOeg osMe ceW efmevOeg veoer kesÀ oesveeW efkeÀveejeW
Hej efmevOeer Yee2) uenBoe keÀe Meyoiele DeLe& nw `Heef½eceer' ~ FmekesÀ Dev³e veece Heef½eceer Hebpeeyeer, efnvokeÀer, peìkeÀer,
ceguleeveer, ef®eYeeueer, HeesþJeejer Deeefo nw ~
3) Hebpeeyeer Meyo `Hebpeeye' mes yevee nw efpemekeÀe DeLe& nw HeeB®e veefo³eeW keÀe osMe ~ Hebpeey eer keÀer DeHeveer
efueefHe uebS Leer efpemeceW megOeej keÀj iegª Debieo ves iegªcegKeer efueefHe yeveeF& ~
4) Hebpeeyeer keÀer cegK³e yeesefue³eeB ceePeer, [esiejer, oesDeeyeer, jeþer Deeefo nw ~
5) iegpejeleer iegpejele ÒeosMe keÀer Yee

Page 78

786) cejeþer cenejeä^ ÒeosMe keÀer Yeeceenejer Deeefo nw ~
7) cejeþer keÀer DeHeveer efueefHe osJeveeiejer nw efkeÀvleg kegÀí ueesie ceesæ[ er efueefHe keÀe Yeer Òe³eesie keÀjles
nQ ~
8) yebieuee mebmke=Àle Meyo yebie +Deeue (Òel³e³e) mes yevee nw ~ ³en yebieeue ÒeosMe keÀer Yeeyebieuee Òee®eerve osJeveeiejer mes efJekeÀefmele yebieuee efueefHe ceW efueKeer peeleer nw ~
9) Demece er (Demeefce³ee) Demece ÒeosMe keÀer YeekeÀer DeHeveer efueefHe yebieuee nw ~
10) Gefæ[³ee Òee®eerve GlkeÀue DeLeJee Jele&ceeve Gæ[ermee (Deesef[mee) keÀer Yeeyeesueer iebpeeceer, mecYeueHegjer, Ye$eer Deeefo nw ~
11) Gefæ[³ee Yeemes efJekeÀefmele nw ~
³eneB meYeer DeeOegefvekeÀ Yeecejeþer ë -
cejeþer cenejeä^ keÀer Yeenw ~ FmekeÀer J³eglHeefÊe cenejeä^er DeHeYe´bMe mes ngF& nw ~ Hetvee kesÀ Deeme -Heeme yeesueer peeves Jeeueer YeeHeefjefveÿ cejeþer ceeveer peeleer nw ~ FmekeÀer efueefHe osJeveeiejer nw ~ efvel³e kesÀ J³eJenej ceW keÀneR -keÀneR
ceesæ[er keÀe Òe³eesie Yeer neslee nw ~ ceele=YeeefYeejle ceW leermej s mLeeve Hej nQ ~ cejeþer Yeeefcejeþer keÀer ÒecegKe yeesefue³eeB kegÀCeyeer, keÀeWkeÀCeer, nueJeer Deeefo nw ~ 1971 keÀer peveieCevee kesÀ Devegmeej
cejeþer yeesuevesJeeueeW keÀer mebK³ee 4,17, 23,893 Leer ~ cejeþer ceW Òee®eerve Deewj DeeOegefvekeÀ meeefnl³e
Òe®egj cee$ee ceW efueKee ie³ee nw~
iegpejeleer ë -
iegpejeleer veece keÀe mecyevOe iegpe&j peeleer mes nw ~ Yeejle keÀer otmejer Yeeiegpejeleer YeeYeengDee nw ~ iegpejeleer YeemeerceeJeleea ÒeosMe leLee jepemLeeve keÀe oef#eCe Heef½eceer Yeeie Yeer nw ~ meewje<ì^er Deewj keÀ®íer FmekeÀer
Dev³e ÒecegKe yeesefue³eeB nQ ~
iegpejeleer keÀer DeHeveer efueefHe nw pees efkeÀ osJev eeiejer keÀe ner efYevve ªHe nw~ FmeceW efMejesjsKee
veneR ueieeF& peeleer nw~ iegpejeleer keÀer cegK³e yeesefue³eeB Heìdìleer, keÀeefþ³eeJee[er, kegÀjueer Fl³eeoer nw~
Yeejle kesÀ DeueeJee yeebiueeosMe, yeeslmeJeevee, keÀvee[e, efHeÀpeer, kesÀv³ee, ceu eeJeer, cee@jerMeme,
ceeWpeeefcyekeÀ, Deesceeve, HeeefkeÀmleeve, efmebieeHetj, oef#eCe DeÖeÀerkeÀe, lebpeeefve³ee, ³egbiee[e Deeefo ceW Yeer
iegpejeleer yeesueer peeleer nw~munotes.in

Page 79

79De#e³eoemee (1591 -1656)
Òesceevebo YeÆe (1636 -1734)
M³eeceueoeme YeÆe (1699 -1769)
³eniegpejeleer kesÀ leerve ceneve keÀefJe nw~
iegpejeleer YeeosMe ceW 4.74 HeÀeameoer ueesie iegpejeleer yeesueles nw~
jepemLeeveer :
DeefOekeÀebMe efJeÜ eveeW kesÀ celeevegmeej, jepemLeeveer YeengDee nw~ efkebÀleg [e@. ®eeìgp³ee& FmekeÀe efJekeÀeme DeMeeskeÀkeÀeueerve meewje<ì^er Òeeke=Àle mesceeveles nQ~
jepemLeeveer DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Dee³e& YeekeÀer meerceeDeeW lekeÀ ner meerefcele veneR nw yeefukeÀ ceO³eÒeosMe, iegpejele kesÀ kegÀí Yeeie HeeefkeÀmleeve kesÀ HetJeea
Yeeie Deewj oef#eCe HetJeea meercee ÒeosMeeW ceW Yeer yeesueer p eeleer nw~
[e@. efûe³eme&ve ves jepemLeeveer keÀer HeeB®e yeesefue³eeB ceeveer nw~
1) HeefM®eceer jepemLeeveer (ceejJee[er)
2) Gllej HetJeea jepemLeeveer (cesJeeleer DenerjJee ìer)
3) ceO³eHegJeea ³ee HetJeea jepemLeeveer ({tBæ{eleer ne[ewleer)
4) oef#eCe -HetJeea jepemLeeveer (ceeueJeer)
5) oef#eCeer jepemLeeveer (efvecee[er)
FvekesÀ DeueeJee jepemLeeve ceW yebpeeje YeejepemLeeveer meeefnl³e keÀe #es$e mece=× nw~ ÒeefmeodOe iegpejeleer k eÀeJ³e HeodceveeYe keÀefJeke=Àle jepemLeeveer ³ee
ceejJee[er YeeHebpeeyeer :
Hebpeeyeer efnvo -³etjesHeer³e, efnvo Fjeveer, efnvo Dee³e& YeecegK³ele: Hebpeeye ceW yeesueer peeleer n w~ HeeefkeÀmleeve keÀer SkeÀ ye [er Deeyeeoer Yeer Hebpeeyeer yeesueleer nw~ ³en
efJeMJe keÀer 11 JeeR meyemes p³eeoe yeesueer peeves Jeeueer YeeefueefKele Hebpeeyeer YeekeÀer YeeHebpeeyeer keÀer SkeÀ leermejer GHeYeeHebpeeyeer ceW meyemes Hegjeveer j®eveeSB veeLe³eesieer keÀeue keÀer nw, pees veewJeeR mes ®eewonJeeR Meleeyoer keÀer
nw, peye Hebpeeye meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ DeeboesueveeW keÀe cegK³e kesÀvê Lee~
ieg© veevekeÀ Hebpeeyeer YeeHegjeves MeyoeosMeer {eb®es keÀes ªHece³e ceeveme íefJe³eeW ceW yeoue efo³ee~ Hebpeeyeer Yeenw~munotes.in

Page 80

80lesue gieg :
lesuegieg DeebOe´ ÒeosMe Deewj lesuebie vee jep³eeW keÀer cegK³e YeeHeefjJeej kesÀ Debleie&le Deeleer nw~ lesuegieg Meyo keÀe cetue©He mebmke=Àle ceW ef$eefuebie nw~ DeefOekeÀebMe mebmke=Àle
MeyoeW mes mebkeÀefuele YeekesÀceleevegmeej lesuegieg YeeÒeefleMele mebmke=Àle MeyoeW keÀe meefcceÞeCe nw~ SkeÀ ye ngle ner ceOegj Yeelesuegieg mebieerle kesÀ efueS Del³eble GHe³egkeÌle ceeveer ieF& nw~
lesuegieg efueefHe ceesefle³eeW keÀer ceeuee kesÀ meceeve megboj Òeleerle nesleer nw~ lesuegieg Deewj keÀvve[
efueefHe³ee W ceW yeæ[e ner mee¢M³e nw~
lesuegieg meeefnl³e keÀe efJeYeepeve (1) HegjeCekeÀeue (2) keÀeJ³ekeÀeue (3) nemekeÀeue Deewj (4)
DeeOegefvekeÀkeÀeue ceW yeeBìe ie³ee nw~
keÀvve[ :
keÀvve[ Yeejle kesÀ keÀvee&ìkeÀ jep³e ceW yeesueer peeves Jeeueer Yeeueesie keÀvve[ YeekeÀvve[ 27 JeW mLeeve Hej Deeleer nw~ keÀvve[ Dev³e êefJe[ YeeYeeleefceuevee[g ceW keÀvve[ yeesueer peeleer nw~ keÀvve[ Yeepees Fme ÒekeÀej nw -
1) DeefleÒee®eerve keÀvve[
2) nkeÀ keÀvve[
3) ve[ ievve[
4) nesme ievve[
Jele&ceeve keÀvve[ keÀer efueefHe osJeveeiejer efueefHe mes efYevve nw~ keÀvveæ[ keÀer JeCe&ceeuee ceW kegÀue 47
JeCe& nw~ DeepekeÀue FmekeÀer mebK³ee yeeJeve lekeÀ yeæ{e oer ieF &n w ~
keÀvve[e keÀer efueefHe keÀes ye´e ïeer mes J³eglHevve efueefHe ceevee peelee nw~
leefceue :
leefceue efJeMJe keÀer Òee®eervelece Yee³en efveCe&³e veneR nes mekeÀe nw efke À efkeÀme mece³e Fme YeeûebLeeW kesÀ DeeOeej Hej ³en efveefJe&Jeeo efveCe&³e nes ®egke Àe nw efkeÀ leefceue Yeemegmebmke=À le Deewj megJ³eJeefmLele nes ieF& Leer~
leefceue, Yeejle kesÀ oef#eCeer Yeeie kesÀ DeueeJee, ÞeeruebkeÀe, cee@jerMeme Deewj efmebieeHetj, ceuesefMe³eeB
ceW Yeer yeesueer peeleer nw~munotes.in

Page 81

81leefceue meeefnl³e keÀce mes keÀce efHeíues oes npeej JeDeejbefYeke À efMeueeuesKe HeeS ieS nw Jes leermejer Meleeyoer F&meeHetJe& kesÀ Deeme -Heeme kesÀ nQ~ leefceue YeeSuegleg efueefHe ceW efueKeer peeleer nw~ Dev³e Yeejleer³e YeeefJeÜeveeW ves mebmke=Àle Yee êefJe[ >
êefce[ >êefceue >leefceue Deeefo ©He efoKeekeÀj leefceue keÀer GlHeefle efmeodOe keÀer nw, efkeÀvleg leefceue kesÀ
DeefOekeÀebMe efJeodJeeve Fme efJe®eej mes meJe&Lee De mencele nw~
ceue³eeuece :
ceue³eeuece Yeejle kesÀ kesÀjue Òeevle ceW yeesueer peeves Jeeueer ÒecegKe YeekewÀjueer Yeer keÀnles nQ~ kesÀjue kesÀ DeueeJee ³es leefceuevee[g kesÀ keÀv³eekegÀceejer, keÀvee&ìkeÀ, ue#eÜerHe leLee
Dev³e keÀF& osMeeW ceW yemes ceue³eeefue³eeW odJeeje yeesueer peeleer nw~
ceue³eeuece keÀer GlHeefle ueieYeie 1 npeej Jevenerb nw~
keÀF& efJeodJeeveeW keÀe ceevevee nQ efkeÀ ceue³eeuece keÀe meeefnl ³e Gme mece³e HeuueefJele nesves ueiee
Lee peyeefkeÀ leefceue keÀe meeefnl³e HeÀue HetÀue ®egkeÀe Lee~ mebmke=Àle meeefnl³e keÀer ner YeeBefle leefceue meeefnl³e
keÀes Yeer nce ceue³eeuece keÀer H³eeme yegPeeves Jeeueer m$eesleefmJeveer keÀn mekeÀles nw~
6.6 meejebMe
Òemlegle FkeÀeF& ceW efJeÐeeefLe&³eeW ves `YeeÒee®eerve Yeejleer³e Dee³e& YeeDeewj DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e YeeDeefYeJ³eeqkeÌle keÀe meeOeve nQ~ Gmes JeeCeer kesÀ ceeO³ece mes Òemlegle efkeÀ³ee peelee nw~ Òee®eerve, ceO³ekeÀeueerve
leLee DeeOegefvekeÀ Y ee6.7 ueIegÊejer³e ÒeMve
1) Yeejle ceW 2001 keÀer peveieCevee kesÀ Devegmeej efkeÀleveer cegK³e Yee2) Dee³e& Yee3) Òee®eerve Yeejleer³e Dee³e¥ Yee4) JewefokeÀ meeefnl³e efkeÀleves YeeieeW ceW yeeBìe nw?
5) ceO³ekeÀeueerve Yeejleer³e Dee³e& Yee

Page 82

826.8 oerIeexÊejer ÒeM ve
1) Òee®eerve Yeejleer³e Dee³e& YeeefueefKeS~
2) ceO³ekeÀeueerve Yeejleer³e Dee³e& Yee3) ceO³ekeÀeueerve Yeejleer³ e Dee³e& Yee4) DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Dee³e& Yee6.9 meboYe& ûebLe
1) Yee2) Yee3) efnboer Yee







munotes.in

Page 83

83FkeÀeF& -7
efnboer keÀe Jeeke̳e efJev³eeme
FkeÀeF& keÀe mJeªHe :
7.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
7.2 ÒemleeJevee
7.3 Heo
7.4 Heo¬eÀce
7.5 Jeeke̳e kesÀ Yeso
7.5 .1DeLe& kesÀ DeeOeej Hej
7.5 .2j®evee kesÀ DeeOeej Hej
7.6 meejebMe
7.7 ueIegÊejer³e ÒeMve
7.8 oerIeexÊejer ÒeMve
7.9 meboYe& ûebLe
7.1FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Òemlegle Heeþ kesÀ DeO³e³eve mes J³eekeÀjCe kesÀ efvecveefueefKele cegodoeW mes DeeHekeÀe Heefj®e³e nesiee~
i.`Heo' keÀer HeefjYeeii.Heo¬eÀce keÀer j®evee , efve³ece Deewj J³eJenej mHe<ì nesiee~
iii.Jeeke̳e keÀer HeefjYeeiv.DeLe& kesÀ DeeOeej Hej Jeeke̳eeW kesÀ Yeso mHe<ì nesieW~
v.j®evee kesÀ DeeOeej Hej Jeeke̳eeW kesÀ Yeso mHe<ì nesiesb~
7.2Ò e m l e e J e v e e
J³eekeÀjCe Jen efJeod³ee nw efpemeke sÀ odJeeje efkeÀmeer YeeefueKee peelee nw~ efkeÀmeer Yeer YeekeÀer MegodOelee Je megbojlee keÀes yeveeS jKeves kesÀ efueS Fve efve³eceeW keÀe Heeueve DeeJeM³ekeÀ neslee nw~ ³es
efve³ece Yeer J³eekeÀjCe kesÀ Debleie&le Deeles nQ~ J³eekeÀjCe YeeJ³eekeÀjCe Gme Meeñe keÀes keÀne peelee nw, efpemeceW YeeefkeÀmeer Yeer Yee

Page 84

84J³eekeÀjCe keÀe otmeje veece ’Meyoevegmeeve“ Yeer nw~ Jen MeyomebyebOeer DevegMeemeve keÀjlee nw,
yeleueelee nw efkeÀ efkeÀmee r Meyo keÀe efkeÀme lejn Òe³eesie keÀjvee ®eeefnS~ Yeener jnleer nw, J³eekeÀjCe kesÀ keÀnves mes YeeJ³eekeÀjCe MeyoÒe³eesie keÀe efveoxMe ke Àjlee nw~ ³en YeeJ³eekeÀjCe kesÀ DeveskeÀ Yeeie nw, efpeveceW mes kegÀí ÒecegKe lelJe Heo Deewj Jeeke̳e keÀe DeO³e³eve
DeeHekeÀes J³eekeÀjCe kesÀ kegÀí ÒecegKe efve³eceeW mes DeeHekeÀe Heefj®e³e keÀjeSWieW~
7.3Heo
SkeÀ ³ee DeefOekeÀ De#ejeW mes yeveer ngF& mJeleb$e, meeLe&keÀ OJeefve keÀes `Meyo' keÀnles nQ; pewmes -
jece, mketÀue, Deelcee, efJeodJeeve Deeefo~ ³es Meyo peye lekeÀ Jeeke̳e ceW Òe³egkeÌle veneR efkeÀS peeles peye lekeÀ
mJeleb$e nesles nQ, uesefkeÀve Jee ke̳e ceW Òe³egkeÌle Fve MeyoeW keÀe DeefmlelJe mJeleb$e ve jnkeÀj Jeeke̳e kesÀ efuebie,
Je®eve, keÀejkeÀ Deewj ef¬eÀ³ee kesÀ efve³eceeW mes DevegMeeefmele nes peelee nw~ J³eekeÀjCe kesÀ efve³eceeW ceW yebOeve mes
³es Meyo, Meyo ve jnkeÀj `Heo' yeve peele s nQ~ peye keÀesF& Meyo J³eekeÀjCe kesÀ efve³eceeW ceW yeBOekeÀj Jeeke̳e ceW
Òe³egkeÌle neslee nw, lees Heo keÀnueelee nw~ Jeeke̳e ceW DeveskeÀ Heo nesles nw~ Fve HeoeW keÀe J³eekeÀjefCekeÀ
Heefj®e³e osvee ner Heo -Heefj®e³e keÀnueelee nw~
Heo keÀer Heef jYeeJeeke̳e ceW Òe³egkeÌle Heo (Meyo) keÀe HetCe& J³eekeÀjefCekeÀ Heefj®e³e ner Heo Heefj®e³e keÀnueelee nw~
Jeeke̳e ceW Òe³egkeÌle Meyo ner `Heo'keÀnueeles nw~
Meyo Deewj Heo ceW Deblej
Òe®eefuele Yeenw~ Jeeke̳e mes Hejs Meyo `Meyo' neslee nw Deewj Jeeke̳e ceW Òe³egkeÌle Meyo `Heo'~ `Meyo' MeyokeÀesMe ceW HeeS
peeles nQ uesefkeÀve Jeeke̳e Deewj YeeÒe³egkeÌle Meyo keÀer Deeke=Àefle Deewj ªHe ceW HeefjJele&ve efkeÀ³ee peelee nw~
Meyo (Heo) kesÀ Yeso -
ªHe HeefjJele&ve DeLeJee Òe³eesie kesÀ DeeOeej Hej Meyo kesÀ cegK³ele: oes Yeso nw~
1) efJekeÀejer Deewj
2) DeefJekeÀejer
munotes.in

Page 85

85meb%ee meJe&veece ef¬eÀ³eeefJeMesefJeMes1) efJekeÀejer : efpeve MeyoeW ceW Òe³eesieevegmeej kegÀí HeefjJele&ve GlHevve neslee nw, Jes `efJekeÀejer Meyo'
keÀnue eles nQ~ yegæ{eHee, meesvee, yegje, peeievee, oewæ[vee, let, ceQ Deeefo efJekeÀejer Meyo nQ~
FmekesÀ cegK³e ®eej Yeso nQ~
1) meb%ee
2) meJe&veece
3) efJeMes4) ef¬eÀ³ee
2) DeefJekeÀejer : pees Meyo Òe³eesieevegmeej HeefjJeefle&le veneR nesles Jes M eyo `DeefJekeÀejer Meyo' keÀnueeles
nQ~ Oeerjs -Oeerjs, leLee, DeLeJee, Deewj, efkebÀleg, Jeen, De®íe! ³e s meYeer DeefJekeÀejer Meyo nw FvekesÀ Yeer
cegK³e ªHe mes ®eej Yeso nQ~
1) ef¬eÀ³ee efJeMes2) meceg®®e³eyeesOekeÀ
3) mebyebOeyeesOekeÀ
4) efJemc e³eeefoyeesOekeÀ
THej keÀne ie³ee nw efkeÀ meeLe&keÀ OJeefve -mecetn keÀes Meyo keÀne peelee nQ~ Fmes cetue ©He cesb
mecePevee ®eeefnS~ keÀesF& Yeer Meyo peye lekeÀ Heo veneR yeve peelee leye lekeÀ FmekeÀe Òe³eesie veneR nes
mekeÀlee~ Heo yeveves kesÀ ef ueS Meyo ceW efJeMesueieeves Hej ner Meyo Òe³eesie kesÀ ³eesi³e nesles nwb~ FmeefueS mebmke=Àle ceW keÀne ie³ee nw -
’ve kesÀJeue Òeke=Àefle: Òe³ees ÊeÀC³ee, veeefHe kesÀJeue: Òel³e³e: DeHeo ve Òe³egppeerlee“
DeLee&le ve kesÀJeue Òeke=Àefle (cetue Meyo, Oeeleg) keÀe Òe³eesie keÀjvee ®eeefnS Deewj ve kesÀJeue Òel³e³e
keÀe DeHeo (Meyo keÀes Heo yeveeS efyevee) keÀe Òe³eesie vee keÀjW~ Fme yeele keÀes ³eeW mecePee³ee pee mekeÀlee ns~
Meyo Heo
cetue Meyo (Òeke=Àefle ÒeefleHeeokeÀ Oeeleg) Òeke=Àefle +Òel³e³e =Heo
Fmemes mHe<ì neslee nw efkeÀ Òeke=Àefle Deewj Òel³e³e kesÀ ³eesie mes Heo yevelee nw Deewj Jeeke̳e ceW oesvees
efceuekeÀj Òe³egkeÌle nesles nQ~ DekesÀues keÀesF& Yeer veneR Deelee~ cenefGvekesÀ Devegmeej `megHe' Deewj efle *vle Òel³e³e mes ³egkeÌle Meyo ner Heo keÀnueelee nw~ otmejs MeyoeW ceW
`Meyo' kesÀJeue JeCe&ceeuee neslee nw~ `Heo' Jen Meyo nQ efpemeceW efkeÀ meer mecyevOelelJe ³ee Òel³e³e pegæ[ves mes
Jeeke̳e ceW Òe³eesie keÀjves keÀer #ecelee Dee peeleer nw~munotes.in

Page 86

86cenef(ef¬eÀ³ee kesÀ Òel³e³e ueieles nQ J es Heo keÀnueeles nQ~ Heo yeveves kesÀ efueS Meyo ceW efJeYeeqkeÌle ³ee ef¬eÀ³ee Òel³e³e
ueieves ®eeefnS~ `megHe' Òel³e³eeW kesÀ peesæ[ves mes meb%ee, meJe&veece, efJeMes Òel³e³eeW keÀes peesæ[ves mes ef¬eÀ³eeHeo yeveles nQ~ mebmke=Àle ceW `He$e' SkeÀ Meyo nw~ Fme ªHe ceW ³en Meyo
Jeeke̳e ceW Òe³egkeÌle veneR neslee~ Hejvleg `He$eb Heleefle' ceW He$e Heo nw~
Meyo Deewj Heo keÀer mebkeÀuHevee mes mHe<ì nes peelee nw efkeÀ Meyo Hej ner Heo DeeOeeefjle nw~ Deye
lekeÀ nceves Meyo Deewj Heo keÀes HeefjYeeefmHe<ì efkeÀ³ee pee jne nw~ G®®eejCe keÀer ¢ef<ì mes Yeenw~ Jeeke̳e ceW Meyo ³ee Heo ªHelel Je kesÀ Debleie&le Dee³ee keÀjles nQ~ GvekeÀe Òe³eesie Heoevegmeej J³enle
keÀjvee neslee nw~ mebmke=Àle Jew³eekeÀjCeeW ves Meyo kesÀ oes Yeso efkeÀS Meyo Deewj Heo~ Meyo mes GvekeÀe
leelHe³e& efJeYeeqkeÌlenerve Meyo mes nw, efpemeW ÒeefleHeeefokeÀ Yeer keÀ nles nQ~ `Heo' Meyo keÀe Òe³eesie Jewmes Meyo kesÀ
efueS efkeÀ³ee peelee nw, efpemeceW efJeYeeqkeÌle ueieer jnleer nw~ Fme ÒekeÀej `Meyo' efJeYeeqkeÌle jefnle ³ee `Heo'
efJeYeeqkeÌle meefnle nesles nQ~ `Heo' Deewj `Meyo' keÀe YesokeÀlelJe efJeYeeqkeÌle nw~ leelHe³e& ³en nw efkeÀ
efJeYeeqkeÌle³eeW kesÀ ³eesie mes ner MeyoeW ceW Òe³eesie ³eesi³elee Deeleer nw~ Meyo ceW YeeJe -yeesOekeÀ Deewj DeLe& Jenve
keÀer #ecelee nesleer nw Hej Òe³eesie ³eesi³elee Heo kesÀ odJeeje ner nesleer nw~
7.4 Heo¬eÀce
Heo¬eÀc e keÀes mecePeves mes Henues nce keÀesefMeMe keÀjles nw efkeÀ Henues HeoyebOe keÀes mecePee peeS~
GHeJeeke̳e mes íesìe IeìkeÀ HeoyebOe nw~ DeJeeke̳e HeoyebOeeW mes efceuekeÀj yevelee nw~ HeoyebOe Jeeke̳e ceW
efveOee&efjle J³eekeÀjefCekeÀ ÒekeÀe³eeX keÀe s Hetjer keÀjves Jeeueer FkeÀeF& nw~ efpevekeÀe DeefmlelJe kesÀJeue Jeeke̳e kesÀ
Debleie&le ner mebYeJe nw, Jeeke̳e kesÀ yeenj veneR~ GoenjCe osKeW
keÀlee& HeoyebOe keÀce& HeoyebOe ef¬eÀ³ee HeoyebOe
1) [^eFJej ieeæ[er Oees jne nw
2) cesje [^eFJe j oesveeW ieeefæ[³eeB Oees jne nw
3) nceeje Hegjevee [^eFJej yeenj jKeer meYeer ieeefæ[³eeB Oees jne nw
HeoyebOe mes meyemes íesìer FkeÀeF& Meyo nQ~ MeyoeW kesÀ ³eesie mes ner HeoyebOe keÀer j®evee nesleer nw~
pewmes nceeje +Hegjevee +[^eFJej =nceeje Hegjevee [^eFJej
THej nceves Jeeke̳e keÀes MeyoeW DeLeJee HeoyebOeeW mes yeveer SkeÀ j®evee keÀne nw~ Fmemes ³en veneR
mecePevee ®eeefnS Jeeke̳e eqyeKejs ngS MeyoeW keÀe mecetn cee$e nw~ DeeHe efkeÀmeer Yeer keÀes ieewj mes osKeW lees DeeHe
HeeSBies efkeÀ Jeeke̳e kesÀ efJeefYevve IeìkeÀeW kesÀ yeer®e SkeÀ ÒekeÀej keÀer ¬eÀceye×lee nesleer nw~ Fmes nce Heo¬eÀce
(³ee Meyo¬eÀce) keÀnles nQ~ DeeHe ³en Yeer HeeSBies efkeÀ Fve IeìkeÀeW kesÀ yeer®e SkeÀ ÒekeÀej keÀe J³eekeÀjefCekeÀ
mebyebOe Yeer nw pee s MeyoeW (IeìkeÀeW) kesÀ Òe³eesie mLeeve odJeeje ³ee efHeÀj efJeYeeqkeÌle³eeW (ves, keÀes, ceW, mes,
Deeefo) odJeeje J³ekeÌle neslee nQ Fmes nce keÀejkeÀ ³eekeÀejkeÀ mebyebOe keÀnles nQ~ DeeHe ³en Yeer HeeSBies efkeÀ
Jeeke̳e kesÀ kegÀí IeìkeÀ Dev³e Ieìke ÀeW kesÀ ªHeeW keÀes Je®eve, efuebie, Heg©³enDeefvJeefle keÀnueelee nw~ DeeHe ³en Yeer HeeSBies efkeÀ SkeÀ ner mebj®eveelcekeÀ keÀesefì keÀe Meyo nesles ngS Yeer
DeeHe GmekesÀ mLeeve Hej otmeje Meyo veneR Fmlesce eue keÀj mekeÀles nw~ otmejs MeyoeW ceW, efkeÀmeer Ye er meb%eemunotes.in

Page 87

87Deeefo Meyo keÀer peien Jeeke̳e ceW keÀesF& Yeer otmeje meb%ee Deeefo Meyo DeeHe veneR jKe mekeÀles~ MeyoeW kesÀ
DeLe& ceW SkeÀ ÒekeÀej keÀer mebieefle nesleer nw leYeer Jes Meyo mener Jeeke̳ e keÀe efvecee&Ce keÀjles nQ~ Jeeke̳e kesÀ Fme
ue#eCe keÀes nce DeLe&mebieefle ³ee ³eesi³elee keÀnles nQ~
Heo¬eÀce keÀer HeefjYee1) Meyo mes yeæ[er efkeÀmeer Yeer j®evee ceW MeyoeW keÀe HetJee&Hej ¬eÀce Meyo¬eÀce ³ee Heo¬eÀce keÀnueelee nw~
2) Jeeke̳eeW ceW MeyoeW ³ee HeoeW kesÀ jKeves keÀe {bie Heo¬eÀce keÀnueelee nw~
3) Heo¬eÀce keÀes Jeeke̳e efJev³eeme Yeer keÀnles nw~ MeyoeW keÀer Jeeke̳e ceW jKeves keÀe {bie~
Heo¬eÀce -keÀlee& +keÀce& +ef¬eÀ³ee
GoenjCe kesÀ efueS efnboer, Debûespee r leLee Yeejleer³e YeeefJeMesjesceeefve³eve Deeefo) ³en ¬eÀce Guìe neslee nw DeLee&le meb%ee +efJeMesYeejleer³e Yeeyeeo, DeLee&le ceO³e ceW~
³eneB nceejer ®e®ee& keÀe efJemeboYe& ceW Fmes Heo¬eÀce keÀnles nQ~ Jeeke̳e kesÀ mlej Heo Heo¬eÀce ueieYeie Jener YetefcekeÀe efveYeeles nQ pees
keÀejkeÀ efJeYeeqkeÌle keÀer nesleer nwb~ FmeefueS keÀesF& Meyo Jeeke̳e ceW efkeÀme mLeeve Hej Deewj efkeÀmemes Henues ³ee
yeeo ceW Òe³egkeÌle neslee nw ³en keÀYeer -keÀYeer ÒekeÀì keÀjlee nw efkeÀ Jen Meyo Jeeke̳e ceW keÀlee& nw, keÀce& nw ³ee
keÀesF& Deewj J³eekeÀjefCekeÀ ÒekeÀe³e& keÀj jne nw~ Fme ¢ef<ì mes Heo¬eÀce keÀe Jeeke̳e ceW Jener cenlJe nw pe es
keÀejkeÀ keÀe nw~ GoenjCe kesÀ efueS Fve oes Jeeke̳eeW ceW ÒeLece mLeeve ceW DeHeves kesÀ keÀejCe ner meeBHe Deewj
cesæ{keÀ keÀlee& nw~
meeBHe cesæ{keÀ Kee jne nw (meeBHe =keÀlee&)
ces{bkeÀ keÀes meeBHe Kee jne nw (ces{bkeÀ =keÀlee&)
efnboer Deewj Yeejleer³e YeekeÀe mLeeve Jeeke̳e kesÀ meyemes Deble ceW nw~ Debûespeer ceW Fmes SOV j®evee keÀnles nw~ DeLee&le subject -
object -verb~ Debûespeer FmekesÀ efJ eHejerle SVOHeo¬eÀce Jeeueer YeemLeeve keÀlee& kesÀ yeeo neslee nw Deewj keÀce& keÀe GmekesÀ yeeo~
efnboer kesÀ JeekeÌ ³eeW keÀer menpe Heo¬eÀce J ³eJemLee Fme ÒekeÀej nw: efnboer JeekeÌ ³e†(keÀlee&keÀce&HetjkeÀef¬eÀ³ee efJeMeskeÀce& Deewj HetjkeÀ Ssef®íkeÀ IeìkeÀ () nw Deewj ef¬eÀ³ee efJeMesmLeeve mes HetJe& efkeÀmeer Yeer mLeeve Hej Dee mekeÀlee nw~ DeLee&le keÀlee& mes Henues ³ee yeeo ceW, keÀce& mes Henues
³ee yeeo ceW Deewj ef¬eÀ³ee mes Henues, uesefkeÀve yeeo ceW vener~
Hejmee sceQ ef®eìdþer efueKetBiee
cewBHejmees ef®eìdþer efueKetBiee
ceQ ef®eìdþer Hejmee se f u e K e t B i e e ~munotes.in

Page 88

88Jeeke̳e j®evee ceW cegK³e ªHe mes oes yeeleeW keÀes efJeMesefmeodOe HeoeW keÀes ¬eÀce mes jKevee leLee Gve HeoeW keÀe HejmHej mebyebOe mHe<ì keÀ jvee~ Fve oes efve³eceeW kesÀ
DeeOeej Hej Jeeke̳e keÀer j®evee nesleer nw~ Jeeke̳e efJev³eeme kesÀ Debleie&le cegK³e ªHe mes efvecve o es efJeDeeles nw~
1) HeoeW keÀe ¬eÀce
2) HeoeW keÀe DevJe³e
1) HeoeW keÀe ¬eÀce SJeb efve³ece :
efnboer kesÀ Jeeke̳e ceW Heo¬eÀce kesÀ efvecveefueefKele efve³ece nw -
1) keÀlee& Henues Deewj ef¬eÀ³ee Deble ceW nesleer nw pewmes -Jen ie³ee~ jece HegmlekeÀ Heæ{lee nw~ jcesMe ®eueles -
®eueles Meece lekeÀ JeneB pee HengB®ee~ Fve keeke̳eeW ceW `Jen', `jece' leLee `jcesMe' keÀlee& (Henues Meyo) nQ
Deewj `ie³ee', `Heæ{lee nw', `pee HengB®ee' ef¬eÀ³ee (Debeflece Meyo)
2) ef¬eÀ³ee keÀe keÀce& ³ee Gmek eÀe HetjkeÀ ef¬eÀ³ee mes Henues Deelee nw leLee ef¬eÀ³ee keÀlee& kesÀ yeeo; pewmes -
ceQves mesye Kee³ee~ efHelee ves Heg$e keÀes Hewmes efoS~ Fve Jeeke̳eeW ceW `mesye', `Heg$e' leLee `Hewmes' keÀce& nw `Kee³ee'
Deewj `efoS' ef¬eÀ³ee leLee `ceQves' Deewj `efHelee' keÀlee&~
3) ³eefo oes keÀce& neW lees ieewbCe keÀce& Henues leLee cegK³e keÀce& yeeo ceW Deelee nw, pewmes -efHelee ves Heg$e keÀes
Hewmes efoS~ FmeceW `Heg$e' ieewCe keÀce& nw leLee `Hewmes'cegK³e keÀce&~
4) keÀlee&, keÀce& leLee ef¬eÀ³ee ke sÀ efJeMesHenues Deeles nw; pewmes
cesOeeJeer íe$e ceve ueieekeÀj Heæ{ jne nw~ Fve Jeeke̳e ceW ces OeeJeer (efJeMes(ef¬eÀ³ee efJeMesDeeS nQ~
5) efJeMesDe®íe nw~ ³en keÀeuee keÀHeæ[e nw~ ³eneB meJe&veece `Je n' Deewj `³en' kesÀ yeeo ner efJeMes`De®íe' DeeS nQ~
6) mLeeveJee®ekeÀ ³ee keÀeueJee®ekeÀ ef¬eÀ³eeefJeMesDeepe cegPes peevee nw~ legce keÀue Dee peevee~ Fve Jeeke̳ee W ceW keÀeueJee®ekeÀ ef¬eÀ³eeefJeMes`keÀue' DeHeves keÀlee& `cegPes' Deewj `nce' kesÀ ¬eÀceMe: Henues leLee þerkeÀ yeeo cesb DeeS nQ~
7) efvelegce JeneB cele peeD ees~ cegPes ³en keÀece veneR keÀjvee~munotes.in

Page 89

89Fve Jeeke̳eeW ceW efve`keÀjvee' mes Henues DeeS nw~
8) ÒeMveJee®ekeÀ meJe&veece ³ee ef¬eÀ³eeefJeMeslegce keÀewve nes? legcneje Iej keÀneB nes?
Fve Jeeke̳eeW ceW ÒeMveJee®ekeÀ meJe&veece `keÀewve' leLee ef¬eÀ³ee efJeMesDeeS nQ, efkebÀleg efpeme `ke̳ee'keÀe Gllej `neB' ³ee `vee' ceW nes, Jen Jeeke̳e kesÀ ÒeejbYe ceW Deeles nQ~
ke̳ee legce peeDeesies? ke̳ee legcnW Keevee Keevee nw?
9) ÒeMveJee®ekeÀ ³ee keÀesF& Dev³e meJe&veece peye efJeMesDeeSiee; pewmes : -
³eneB efk eÀleveer efkeÀleeyeW nQ? keÀewve Deeoceer Dee³ee nw?
Fve Jeeke̳eeW ceW `³eneB' leLee `keÀewve' ÒeMveJee®ekeÀ meJe&veece efJeMes¬eÀceMe: `efkeÀleeye' leLee `Deeoceer' (meb%ee) mes Henues DeeS nQ~
10) mebyeesOeve leL ee efJemce³eeefOeyeesOekeÀ Meyo Òee³e: Jeeke̳e kesÀ DeejbYe ceW Deeles nw; pewmes : -
Dejs jcee! legce ³eneB kewÀmes? Deesn! ceQ lees Yetue ieS
11) mebyebOeyeesOekeÀ DeJ³e³e leLee Hejmeie& meb%ee Deewj meJe&veece kesÀ yeeo Deeles nw; pewmes : -
jece keÀes peevee nw~ GmekeÀes Yespe oes~
Jen efce$eeW kesÀ meeLe Ietceves ie³ee nw~
GHe³eg&keÌle Jeeke̳eeW ceW `keÀes' leLee `kesÀ' Hejmeie& meb%ee Je meJe&veece jece, Gme leLee efce$e kesÀ yeeo
DeeS nw~
12) HetJe&keÀeefuekeÀ `keÀj' Oeeleg kesÀ Heerís pegæ[lee nw; pewmes -íes[d +keÀj =íes[dkeÀj~ FmekesÀ DeueeJee
HetJe&keÀeefuekeÀ ef¬eÀ³ee, cegK³e ef¬eÀ³ee mes Henues Deeleer nw; pewmes : -
Jen KeekeÀj mees ie³ee~ Jen DeekeÀj Heæ{siee~
13) Yeer, lees, ner, Yej, lekeÀ Deeefo DeJ³e³e GvneR MeyoeW kes À Heerís ueieles nQ, efpevekesÀ efJeefveM®e³e ÒekeÀì keÀjles nQ; pewmes : -
ceQ lees (Yeer, ner) Iej ie³ee Lee~
ceQ Iej Yeer (ner) ie³ee Lee~
Fve oesveeW Jeeke̳eeW ceW DeJ³e³e `lees', `Yeer' leLee `ner' ¬eÀceMe: `ceQ' Deewj `Iej' kesÀ efJeefveM®e³e ÒekeÀì keÀj jns nQ~ FmeefueS GvekesÀ Heerís ueies ngS nQ~
14) ³eefo ...... lees, peye ....... leye, peneB ...... JeneB, p³eeWefn ...... l³eeWefn Deeefo efvel³e mebyebOeer
DeJ³e³eeW ceW ÒeLece ÒeOeeve Jeeke̳e kesÀ Henues leLee otmeje DeeefÞele Jeeke̳e kesÀ Henues ueielee nQ; pewmes -munotes.in

Page 90

90peneB ®eenles nes, JeneB peeDees~
peye DeeHe DeeSBies, leye Jen pee ®egkeÀe nesiee~
Fve Jeeke̳eeW ceW `peneB' Deewj `peye' ÒeOeeve Jeeke̳e kesÀ Henues leLee `JeneB' Deewj `leye' otmejs
DeeefÞele GHeJeeke̳e kesÀ Henues ueies nQ~
15) meceg®®e³eyeesOekeÀ DeJ³e³e oes MeyoeW ³ee Jeeke̳eeW kesÀ yeer®e ceW Deelee nw~ leerve meceeve Meyo ³ee Jeeke̳e
neW lees `Deewj' Debeflece mes Henues Deelee nw; pewmes : -
efovesMe lees pee jne nw, uesefkeÀve j cesMe veneR~
meerlee, ieerlee Deewj jcee leerveeW ner DeeSBieer~
Henues Jeeke̳e ceW meceg®®e³eyeesOekeÀ DeJ³e³e `uesefkeÀve' oes Jeeke̳eeW kesÀ yeer®e ceW Dee³ee nw leLee otmejs
Jeeke̳e ceW meceg®®e³eyeesOekeÀ DeJ³e³e `Deewj' leerve Meyo nesves ke sÀ keÀejCe mes Debeflece mes Henues Dee³ee nw~
16) Jeeke̳e ceW efJeefJeOe DebieeW ceW leke&Àmebiele efvekeÀìlee nesveer ®eeefnS; pewmes : -
SkeÀ Heeveer keÀe efieueeme ueeDees~
Fme Jeeke̳e ceW `SkeÀ Heeveer' efvejLe&keÀ nw; `Heeveer keÀe SkeÀ efie ueeme ueeDees', meeLe&keÀ nw~
2) HeoeW keÀe DevJe³e SJeb oeskeÀlee&, ¬eÀce Deewj ef¬eÀ³ee keÀe DevJe³e
1) ³eefo keÀlee& kesÀ meeLe keÀejkeÀ ef®endve ³ee Hejmeie& ve nes, lees ef¬eÀ³ee keÀe efuebie, Je®eve Deewj Heg©kesÀ Devegmeej nesiee ;p e w m e s: -
jeOee Keevee yeveeleer nw~ Meeruee HegmlekeÀ Heæ{leer nw~
2) ³eefo keÀlee& kesÀ meeLe Hejmeie& nes, lees ef¬eÀ³ee keÀe efuebie, Je®eve Deewj Heg©pewmes : -
jece ves HegmlekeÀ Heæ{er ~jcee ves Yeespeve Hek eÀe³ee~
3) ³eefo keÀlee& Deewj keÀce& oesveeW kesÀ meeLe Hejmeie& nes, lees ef¬eÀ³ee meoe Hegefuuebie, Dev³e Heg©ceW jnleer nw; pewmes : -
Hegefueme ves ®eesj keÀes Heerìe~
4) SkeÀ ner lejn keÀe DeLe& osves Jeeues DeveskeÀ keÀlee& SkeÀJe ®eve ceW Deewj Hejmeie& jefnle neW, lees ef¬eÀ³ee
SkeÀJe®eve ceW nesieer; pewmes : -
³ecegvee keÀer yeeæ{ ceW GmekeÀe Iej -yeej Deewj ieeue Demeyeeye yeni e S ~
5) ³eefo SkeÀ mes DeefOekeÀ efYevve -efYevve keÀlee&, Hejmeie& jefnle neW, lees ef¬eÀ³ee yengJe ®eve ceW nesieer; pewmes :
jcee Deewj M³eecee vee®e jner LeeR~ jece Deewj M³eece iee jns Les~munotes.in

Page 91

916) ³eefo SkeÀ mes DeefOekeÀ efYevve keÀlee&, Hejmeie& jefnle nes lees ef¬eÀ³ee yengJe®eve ceW nesieer; pewmes : -
meerlee Deewj jeOee Heæ{ jner Leer~ jekesÀ Me Deewj ceesnve pee jns Les~
7) ³eefo SkeÀ mes DeefOekeÀ efYevve keÀlee& efuebiees ceW nes, lees ef¬eÀ³ee Debeflece keÀlee& kesÀ efuebieevegmeej nesieer
ceeB Deewj yesìe DeeS~ GmekesÀ Heeme SkeÀ Hepeecee, Deewj oes keÀceerpes LeeR~
meyebOe Deewj meb yebOeer keÀe DevJe³e :
1) keÀe, kesÀ, keÀer, mebyebOeerJee®eer efJeMesneslee nw, pees GllejHeo (mebyebOeer) keÀe neslee nw; pewmes : -
Meeruee keÀer Ieæ[er~ , jepet keÀe ©ceeue~, jcee kesÀ keÀHeæ[s~
2) ³eefo mebyebOeer Heo DeveskeÀ neW, lees mebyebOeerJee®eer efJeMespewmes : -
Meeruee keÀer yenve Deewj YeeF& pee jns Les~
Ssmes ceW HejmeieeX keÀes oesnje³ee Yeer pee mekeÀle e nw; pewmes : Meeruee keÀer yenve Deewj GmekeÀe YeeF&
pee jns Les~
meb%ee Deewj meJe&veece keÀe DevJe³e :
1) meJe&veece keÀe Je®eve Deewj Heg©Òe³eesie nes jne nes; pewmes : -
jeOee ves keÀne efkeÀ Jen DeJeM³e DeeSieer~
DeO³eeHekeÀ DeeS lees GvekesÀ neLe ceW HegmlekeWÀ LeeR~
2) nce, legce, DeeHe, Jes, ³es Deeefo keÀe DeLe& keÀer ¢ef<ì mes SkeÀJe®eve kesÀ efueS Yeer Òe³eesie neslee nw, efkebÀleg
FvekeÀe ªHe yengJe®eve ner jnlee n w; pewmes : -
DeeHe keÀneB pee jns nes? ueæ[kesÀ ves keÀne, ’nce Yeer ®eueWies~“
efJeMes1) efJeMesDe®íer meeæ[er, íesìe ye®®ee, keÀeue e Ieesæ[e, keÀeuee ®evee
2) ³eefo DeveskeÀ efJeMes<³eeW keÀe SkeÀ efJeMeslegjble yeeo ceW Deeves Jeeues efJeMes<³e kesÀ Devegmeej neWies; pewmes : -
Hegjeves Heuebie Deewj ®eejH eeF& yes®e oer~
3) ³eefo SkeÀ efJeMes<³e kesÀ DeveskeÀ efJeMesmemleer Deewj De®íer efkeÀleeyeW~
iebos Deewj cewues -kegÀ®ewues keÀHeæ[s~munotes.in

Page 92

92Heo¬eÀce Deewj Jeeke̳eeW keÀer DeMegode fOe³eeB
Jeeke̳eeW ceW Òel³eskeÀ Meyo, J³eekeÀjCe kesÀ efve³eceeW kesÀ Devegmeej mener ¬eÀce ceW nesvee ®eeefnS~
keÀlee&, keÀce& Deewj ef¬eÀ³ee keÀes GHe³egkeÌle mLeeveeW Hej jKevee DeveskeÀ DeeJeM³ekeÀ nw~ kegÀí GoenjCe
efvecveefueefKele nQ~
1) ¬eÀce o esefceÞe Jeeke̳e ceW ÒeOeeve Jeeke̳e leLee GmekesÀ Dev³e GHeJeeke̳eeW keÀes þerkeÀ ¬eÀce ceW ve jKeves Hej
Jeeke̳e DeMegodOe nes peelee nw~ pewmes :
DeMegodOe -ceQves Gme Ieves pebieue ceW DeveskeÀ HeMeg Deewj He#eer Gæ[les Deewj ®ejles osKes~
MegodOe -ceQves Gme Ieves pebieue ceW DeveskeÀ HeMeg Deewj He#eer ®ejles Deewj Gæ[les osKeW~
2) Hegve©eqkeÌle oesSkeÀ ner Jeeke̳e ceW SkeÀ Meyo keÀe SkeÀ mes DeefOekeÀ yeej Òe³eesie DeLeJee He³ee&³eJee®eer Meyo keÀe
Òe³eesie Yeer oesDeMegodOe -jeOee cesjer Hejce efÒe³e mvesner nw~
MegodOe -jeOee cesjer Hejce efÒe³e nw~
3) meb%ee mebyebOeer DeMegodefOe³eeW :
nce meb%ee keÀes Òe³egkeÌle keÀjles mece³e GmekesÀ mener DeLe& mes DeveefYe%e, DeHeves keÀLeve keÀes
ÒeYeeJeMeeueer yeveeves kesÀ efueS GmekeÀe DeMegodOe Òe³eesie keÀj peeles nw~
DeMegodOe : peerJeve Deewj meeefnl³e keÀe Ieesj mebyebOe nw~
MegodOe : peerJeve Deewj meeefnl³e keÀe Ieefve<þ mebyebOe nw~
4) efuebie mebyebOeer DeMegodefOe³eeB :
efuebie kesÀ Òe³eesie ceW Yeer meeceev³e ªHe mes DeMegodefOe³eeB osKeves keÀes efceueleer nw; pewmes :
DeMegodOe : jepet ves cegPes ceLegje efoKeeF&~
MegodOe : jepet ves cegPes ceLegje efoKee³ee~
5) Je®eve mebyebOee rD e M e g o d e f O e ³ e e B:
Je®eve kesÀ Òe³eesie ceW DemeeJeOeeveer kesÀ keÀejCe DeveskeÀ DeMegodefOe³eeB osKeves keÀes efceueleer nw~
DeMegodOe : legce FmekeÀe oece osles peeDees~
MegodOe : legce FmekesÀ oece osles peeDees~
6) meJe&veece mebyebOeer DeMegodefO e³eeB
meJe&veece mebyebOeer DeveskeÀ DeMegodefOe³eeB osKeves keÀes efceueleer nw~ meJe&veece keÀes ³eLeemLeeve Òe³eesie
ve keÀjvee, meJe&veeceeW keÀe DeefOekeÀ Òe³eesie keÀjvee ³ee ieuele meJe&veeceeW keÀe Òe³eesie keÀjvee Òee³e: osKee ie³ee
nw pewmes :munotes.in

Page 93

93DeMegodOe : Fveves DeeHekeÀe Iej osKee nw~
MegodOe : FvneWves DeeHekeÀe Iej osKee nw~
7) efJeMesefJeMespewmes : -
DeMegodOe : SkeÀ otOe keÀe efieueeme oes~
MegodOe : otOe keÀe SkeÀ efieueeme oes~
8) ef¬eÀ³ee mebyebOeer DeMegodefOe³eeB
ef¬eÀ³eeHeoeW keÀe DeveeJeM³ekeÀ Òe³eesie, DeeJeM³ekeÀlee kesÀ mece³e Òe³eesie ve keÀjvee, DevegHe³egkeÌle
ef¬eÀ³eeHeoeW keÀe Òe ³eesie, mene³ekeÀ ef¬eÀ³ee ceW DeMegodefOe Deeefo nesleer nw~
DeMegodOe : DeeHe ³en kebÀyeue Henve ueW~
MegodOe : DeeHe ³en kebÀyeue Deesæ{ ueW~
9) ef¬eÀ³eeefJeMesef¬eÀ³ee efJeMesDeMegodOe yeveelee nw~
DeMegodOe : pewmee keÀjesies, Glevee ner Yejesies~
MegodOe : pewmee keÀjesies, Jewmee ner Yejesies~
10) keÀejkeÀer³e HejmeieeX keÀer DeMegodefOe³eeB
meeceev³e ªHe mes `ves', `keÀes', `kesÀ', odJeeje `ves', `Hej', `keÀe', `kesÀ', `kesÀ efueS' Deeefo
HejmeieeX kesÀ ieuele Òe³eesie mes DeMegodefOe³eeB GlHevve nes peeleer nQ~ pewmes : -
DeMegodOe : Meeruee ves Heæ{leer nw~
MegodOe : Meeruee Heæ{leer nw~
11) cegneJejs mebyebOeer DeMegodefOe³eeB
cegneJejeW ceW DeMegodefOe³eeB GvnW efJeke=Àle Deewj nem³eeHeo yevee oslee nw~
DeMegodOe : GmekesÀ lees meejs FjeoeW Hej Heeveer yen ie³ee~
MegodOe : GmekesÀ lees meejs FjeoeW Hej Heeveer efHeÀj ie³ee~
7.5 Jeeke̳e kesÀ Yeso
Jeeke̳e : peye Yeer nceW DeHeves ceve keÀer yeele otmejeW lekeÀ HengB®eeveer nesleer nw ³ee efkeÀmeer mes yeele®eerle keÀjveer
nesleer nw lees nce keeke̳eeW keÀe meneje ueskeÀj ner yeesueles nQ~munotes.in

Page 94

94HeefjYee’Ssmee meeLe&keÀ Meyo -mecegn, pees J³eJeefmLele ne s leLee Hetje DeeMe³e ÒekeÀì keÀjs, Jeeke̳e
keÀnueelee nw~“
keÀecelee Òemeeo kesÀ Devegmeej ’SkeÀ HetCe& efJe®eej J³ekeÌle keÀjves Jeeuee Meyo -mecegn Jeeke̳e
keÀnueelee nw~“
yeêerveeLe keÀHetj kesÀ Devegmeej ’YeekeÀesF& yeele keÀner ieF& nw~“
[e@. osJe svêveeLe Mecee& kesÀ Devegmeej ’YeeJeeke̳e kesÀ Debie :
Òel³eskeÀ Jeeke̳e kesÀ oes Keb[ DeLeJee Debie nesles nw -keÀlee& Deewj ef¬eÀ³ee~ keÀlee& Deewj ef¬eÀ³ee kesÀ
efJemleej keÀes `GodosM³e Deewj efJeOes³e 'keÀne peelee nw~
GodosM³e Jeeke̳e ceW keÀlee& ³ee GmekesÀ efJemleej ³ee efpeme J³eeqkeÌle ³ee Jemleg kesÀ yeejW ceW keÀne
peeS Gmes GodosM³e keÀnles nQ~
efJeOes ³e Jeeke̳e ceW keÀlee& ³ee GodosM³e kesÀ yeejs ceW kegÀí Yeer keÀne peeS Gmes efJeOes³e keÀnles nQ~
7.5.1 DeLe& kesÀ DeeOeej Hej Jeeke̳e kesÀ Yeso :
Jeeke̳e ceW keÀesF& met®evee oer pee jner nw, ³ee vekeÀejelcekeÀlee keÀe YeeJe nw, ÒeMve Hetíe pee jne nw
³ee efJemce³e ÒekeÀì efkeÀ³ee pee jne nw, keÀece keÀjves keÀe DeeosMe efo³ee pee jne nw ³ee F®íe ÒekeÀì keÀer pee
jner, Fmes ner DeLe& keÀnles nw~ Fme DeeOeej Hej Jeeke̳e kesÀ efvecveefueefKele Deeþ Yeso nesles nQ~
1) efJeOeeveJee®ekeÀ Jeeke̳e
2) ÒeMveJee®ekeÀ Jeeke̳e
3) Dee%eeJee®ekeÀ Jeeke̳e
4) mebosnJee®ekeÀ Jeeke̳e
5) vekeÀejelcekeÀ Jeeke̳e
6) F®íeJee®ekeÀ Jeeke̳e
7) efJemce³eJee®ekeÀ Jeeke̳e
8) mebkesÀleJee®ekeÀ Jeeke̳e
1) efJeOeeveJee®ekeÀ Jeeke̳e :
efpeme Jeeke̳e ceW ef¬eÀ³ee nesves ³ee keÀjves keÀer met®evee efceueleer nes ³ee Fme ÒekeÀej keÀe meeceev³e
keÀLeve nes, Gmes efJeOeeveJee®ekeÀ Jeeke̳e keÀnles nQ~ efJeOeeveJee®ekeÀ Jeeke̳e keÀes mekeÀejelcekeÀ Jeeke̳e Yeer
keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ Fme ÒekeÀej kesÀ Jeeke̳eeW ceW keÀner ieF& yeele keÀes p³eeW keÀe l³eeW ceeve efue³ee peelee nw~munotes.in

Page 95

95GoenjCe :
i.He#eer IeeWmeues mes Gæ[ ®egkesÀ nQ~
ii.keÀefJelee ves Heeþ ³eeo keÀj efue³ee nw~
iii.veoer ceW yeeæ{ DeeF& nw~
iv.jesefnle ves ve³ee cekeÀeve Kejeroe~
2) ÒeMveJee®ekeÀ Jeeke̳e :
efpeve Jeeke̳eeW ceW ÒeMve Hetíe peelee nw leLee efpeveceW kegÀí Gllej Heeves keÀer efpe%eemee jnleer nw,
Gmes ÒeMveJee®ekeÀ Jeeke̳e keÀnles nQ -
ÒeMveJee®ekeÀ Jeeke̳eeW keÀer Hen®eeve
1) ke̳ee, keÀye, ke̳eeW, kewÀmes, keÀewve, efkeÀmes, efkeÀmekeÀe Deeefo ÒeMveJee®ekeÀ Meyo osKekeÀj
2) Jeeke̳e kesÀ Deble ceW ueies ÒeMveJee®ekeÀ ef®evn (?) keÀes osKekeÀj keÀer peeleer nw~
GoenjCe :
i.jcee keÀye DeeF&?
ii.keÀue legceves ke̳ee ke̳ee Kee³ee Lee?
iii.efJe¬eÀce efkeÀmekeÀer jen osKe jne Lee?
iv.Ssmeer OetHe ceW y eenj keÀewve Keæ[e nw?
3) Dee%eeJee®ekeÀ Jeeke̳e :
efpeve keeke̳eeW ceW Dee%ee ³ee Devegceefle osves -uesves keÀe YeeJe ÒekeÀì neslee nw, Gmes Dee%eeJee®ekeÀ
Jeeke̳e keÀnles nQ~ Fve Jeeke̳eeW keÀe otmeje veece Dee%eemet®ekeÀ ³ee efJeefOeJee®ekeÀ Jeek e̳e Yeer nw~
GoenjCe :
i.efkeÀleeye kesÀ Hespe cele HeÀeæ[es~
ii.efoJeejeW keÀes meeHeÀ keÀj oes~
iii.efkeÀmeue³e, Deye Heæ{ves yewþ peeDees~
iv.DeHeves pevceefove Hej SkeÀ HeewOee ueieevee~
4) mebosnJee®ekeÀ Jeeke̳e :
efpeve Jeeke̳eeW keÀer ef¬eÀ³ee HetCe& ne sves ceW mebosn neslee nw, GvnW mebosnJee®ekeÀ Jeeke̳e keÀnles nQ~
mebosnJee®ekeÀ Jeeke̳eeW keÀer Hen®eeve :
De) Jeeke̳e kesÀ Deble ceW `nesieer', `nesiee', `neWies' osKekeÀj~
Dee) Mee³eo, mebYeJele: pewmes Meyo osKekeÀj keÀer pee mekeÀleer nw~
GoenjC e:
i.oerHekeÀ yegPe ie³ee nesiee~
ii.Deye Mee³eo yeeefjMe yebo nes peeS~
iii.jcee Keevee HekeÀe ®egkeÀer nesieer~munotes.in

Page 96

965) vekeÀejelcekeÀ Jeeke̳e
efpeve keeke̳eeW mes ef¬eÀ³ee ve nesves ³ee ve efkeÀS peeves keÀe YeeJe ÒekeÀì neslee nw, Gmes vekeÀejelcekeÀ
Jeeke̳e k eÀnles nQ~
GoenjCe :
i.jesnve OetHe ceW ve efvekeÀuevee~
ii.veoer ceW yeeæ{ veneR DeeF& nw~
iii.He#eer Ieesbmeues mes veneR G[s nw~
6) F®íeJee®ekeÀ Jeeke̳e
efpeve Jeeke̳eeW ceW JekeÌlee keÀer F®íe, keÀecevee, DeeMeeaJeeo Deeefo keÀe YeeJe ÒekeÀì neslee nw, G vnW
F®íeJee®ekeÀ Jeeke̳e keÀnles nQ~
GoenjCe :
i.F&MJej keÀjW, DeeHe Ketye Gvveefle keÀjW~
ii.ceQ ®eenlee ntB meYeer mJemLe jnW~
7) efJemce³eJee®ekeÀ Jeeke̳e
efJemce³e keÀe DeLe& nw -DeeM®e³e&! efpeve Jeeke̳eeW mes DeeM®e³e&, nog:Ke, Ye³e Deeefo YeeJeeW keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle neW GvnW efJemce³eJee®ekeÀ Jeeke̳e keÀnles nQ~ Fve Jeeke̳eeW keÀe
otmeje veece G×ejJee®ekeÀ Jeeke̳e Yeer nw~
efJemce³eJee®ekeÀ Jeeke̳eeW keÀer Hen®eeve :
1) Jeeke̳e ceW Denes!, Dene! ne³e!, efí:! Dejs! Deeefo osKekeÀj~
2) Ssmes Jeeke̳eeW ³ee MeyoeW kesÀ Deble ceW ueiee efJemce³e ef®evn (!) keÀes osKekeÀj keÀer pee mekeÀleer nw~
GoenjCe :
i.Deesn! legce Dee ieS~
ii.efí:! veeues kesÀ Heeme yeoyet nw~
8) mebkesÀleJee®ekeÀ Jeeke̳e
efpeve Jeeke̳ eeW ceW SkeÀ ef¬eÀ³ee keÀe nesvee otmejer ef¬eÀ³ee Hej efveYe&j keÀjlee nw, GvnW mebkesÀleJee®ekeÀ
Jeeke̳e keÀnles nw~ Fme ÒekeÀej kesÀ Jeeke̳eeW ceW keÀece Hetje nesve kesÀ efueS Mele& -meer ueieer nesleer nw~
mebkesÀleJee®ekeÀ Jeeke̳e kesÀ Hen®eeve Deeefo, Deiej, ³eefo pewmes Meyo osKekeÀj keÀer pee mekeÀleer nw~
GoenjCe :
i.³eefo Jeii.Deiej HeefjÞece keÀjesies lees DeJeM³e meHeÀue neWies~
iii.Deiej peuoer Deeles lees efìkeÀì efceuelee
iv.³eefo efmeb®eeF& keÀer ieF& nesleer lee sH e À m e u e Wv em e t K e l e e r ~munotes.in

Page 97

977.5.2 j®evee kesÀ DeeOeej Hej Jeeke̳e kesÀ Yeso :
j®evee kesÀ DeeOeej Hej Jeeke̳e kesÀ cegK³e leerve Yeso nQ~
1) mejue ³ee meeOeejCe Jeeke̳e
2) meb³egkeÌle Jeeke̳e ³ee ³eewefiekeÀ Jeeke̳e
3) peefìue ³ee efceÞe Jeeke̳e
1) mejue ³ee meeOeejCe Jeeke̳e (Simple Sentence) :
efpeme Jeeke̳e ceW SkeÀ GodosM³e Deewj SkeÀ ner efJeOes³e nes, Gmes mejue ³ee meeOeejCe Jeeke̳e keÀne
peelee nw; pewmes : -
keÀ) jece yeepeej pee jne nw~
Ke) Jen HegmlekeÀ Heæ{ jne nw~
GHe³eg&keÌle Jee ke̳eeW ceW `jece' leLee `HegmlekeÀ' keÀlee& nQ leLee `pee jne nw' leLee `Heæ{ jne nw'
ef¬eÀ³ee nw~ SkeÀ ner keÀlee& leLee SkeÀ ner ef¬eÀ³ee nesves kesÀ keÀejCe ³es mejue Jeeke̳e nw~
mejue Jeeke̳e ceW keÀlee& Deewj ef¬eÀ³ee kesÀ DeueeJee keÀce& leLee GvekesÀ HetjkeÀ Yeer meefcceefuele efkeÀS
pee mekeÀles nQ~
1) jentue Heæ{e~ (keÀlee& -ef¬eÀ³ee)
2) jengue Heæ{ jne nw~ (keÀlee& -ef¬eÀ³ee -efJemleej)
3) Heæ[esme ceW jnves Jeeuee jengue Heæ{ jne nw~ (efJemleej keÀlee& -ef¬eÀ³ee -efJemleej)
4) jengue ves HegmlekeÀ Heæ{er~ (keÀlee& -keÀce& -ef¬eÀ³ee)
5) jengue ves efce$e keÀes HegmlekeÀ oer~ (keÀlee& -keÀce&-keÀce& ef¬eÀ³ee)
6) jengue ves DeHeves efÒe³e efce$e keÀes keÀneveer keÀer HegmlekesÀ oer~ (keÀlee& -keÀce& keÀe efJemleej, keÀce& -keÀce& keÀe
efJeml eej-keÀce& ef¬eÀ³ee)
2) meb³egkeÌle Jeeke̳e ³ee ³eewefiekeÀ Jeeke̳e (Compound Sentence) :
efpeme Jeeke̳e ceW oes ³ee oes mes DeefOekeÀ mejue DeLeJee efceÞe Jeeke̳e ³eespekeÀeW odJeeje pegæ[s neW
GvnW `meb³egkeÌle Jeeke̳e ³ee ³eewefiekeÀ Jeeke̳e keÀnles nQ~' meb³eespekeÀ odJeeje pegæ[w jnves Hej Yeer Òel³eskeÀ Jeeke̳e
DeHevee mJeleb$e DeefmlelJe jKelee nw~ SkeÀ -ogmejs Hej DeeefÞele veneR jnlee~ ³es `meceeveeefOekeÀjCe Jeeke̳e'
keÀnueeles nQ~ FmeceW meceg®³eyeesOekeÀ DeJ³e³e keÀe Òe³eesie meb³ees pekeÀ ªHe ceW efJeYeepekeÀ ªHe ceW,
efJejesOeoMe&keÀ ªHe ceW Deewj HeefjCeeceyeesOekeÀ ªHe ceW neslee nw~ pewmes :
keÀ) kebÀ[keÌìj ves meerìer yepeeF& Deewj yeme ®eue Heæ[er~ (meb³eespekeÀ)
Ke) DeeHe Henues Deejece keÀjWies ³ee DeeHe kesÀ efueS Keevee ue s DeeTb~ (efJeYeepekeÀ)
ie) ceQ DeeHe keÀe keÀece DeJeM³e keÀj oslee uesefkeÀve ke̳ee keÀ©B J³emle ntB~ (efJejesOeoMe&keÀ)
Ie) Gmeves yengle cesnvele keÀer Leer FmeefueS Jen keÀ#ee ceW ÒeLece Dee³ee~ (HeefjCeece yeesOekeÀ)
3) peefìue ³ee efceÞe Jeeke̳e (Complex Sentence) :
efpeme Jeeke̳e ceW SkeÀ ÒeOeeve GHeJeeke̳e kesÀ meeLe SkeÀ ³ee SkeÀ mes DeefOekeÀ DeeefÞele GHeJeeke̳e
pegæ[s neW Gmes pe efìue ³ee efceÞe Jeeke̳e keÀne peelee nw; pewmes : -munotes.in

Page 98

98keÀ) Jen keÀewve -mee #es$e nw peneB ceefnueeDeeW ves D eHevee keÀoce veneR jKee?
Ke) ienve -mes-ienve mebkeÀì nes efHeÀj Yeer Jen nBmelee jnlee nw~
Jeeke̳e ªHeeblejCe :
Jeeke̳e peye DeHevee SkeÀ ªHe mes otmeje ªHe HeefjJeefle&le keÀjlee nw, leye Jeeke̳e ªHeelebjCe ne slee
nw~ Fme ÒekeÀej efkeÀmeer Yeer Ske À ÒekeÀej kesÀ Jeeke̳e keÀes otmejs ÒekeÀej kesÀ Jeeke̳e ceW yeoueves keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀes
Jeeke̳e -©HeeblejCe keÀne peelee nw~ Jeeke̳e keÀes HeefjJeefle&le keÀjles mece³e Fme yeele keÀe efJeMespeelee nw efkeÀ GmekesÀ DeLe& ceW efkeÀ meer lejn keÀe keÀesF& HeefjJele&ve ve Dee³ee nes~
GoenjCe :
mejue Jeeke̳e -meenmeer efJeod³eeLeea Gvveefle keÀjles nQ~
efceÞe Jeeke̳e -pees efJeod³eeLeea meenmeer nesles nQ, Jes Gvveefle keÀjles nQ~
mejue Jeeke̳e -mebleesefceÞe Jeeke̳e -pees mebleesefceÞe Jeeke̳e -mebkeÀì Dee peeS, lees Ieyeje veeG e f ® e l ev e n e R ~
mejue Jeeke̳e -mebkeÀì Deeves Hej Ieyejevee Gef®ele veneR~
efceÞe Jeeke̳e -Deiej ®eerHeÀ keÀe mee#eele ceeB mes nes ie³ee, lees keÀneR ueefppele ve nesvee Heæ[s~
mejue Jeeke̳e -®eerHeÀ keÀe mee#eele ceeB mes nesves Hej keÀneR ueefppele ve nesvee Heæ[s~
efceÞe Jeeke̳e : ceQ veneR peevelee efkeÀ GmekeÀe pevce keÀneB ngDee nQ?
mejue Jeeke̳e : ceQ GmekeÀe pevce -mLeeve veneR peevelee~
mejue Jeeke̳e -megjsMe kesÀ Dee peeves mes meye Òemevve nes ieS~
meb³egkeÌle Jeeke̳e -megjsMe Dee ie³ee, Dele: meye Òemevve nes ieS~
mejue Jeeke̳e -met³e& kesÀ efíHeves Hej DeBOesje íe ie³ee~
meb³egkeÌle Jeeke̳e -met³e& efíHee Deewj DeBOesje íe ie³ee~
mejue Jeeke̳e -Yeesj nesles -nesle nce ieesJee HengB®es~
meb³egkeÌle Jeeke̳e -Yeesj ngF& Deewj nce ueesie ieesJee HengB®es~
7.6 meejebMe
Òemlegle FkeÀeF& ceW efJeÐeeefLe&³eeW ves J³eeke ÀjCe mes mebyebefOele Heo, Heo¬eÀce, GmekeÀer HeefjYeeJeeke̳e kesÀ Yeso Deeefo keÀe DeO³e³eve efkeÀ³ee~ J³eekeÀjCe YeeYeeie nQ~ Fmeer J³eekeÀjCe mes Yeemegbojlee SJeb Meg×lee keÀes yeveeS jKeves kesÀ efueS J³eekeÀjCe kesÀ efve³eceeW keÀe Heeueve keÀjvee DeeJeM³ekeÀ neslee
nw~ ³en Fme FkeÀeF& kesÀ ceeO³ece efJeÐeeLe er& peeve mekeWÀ~munotes.in

Page 99

997.7 ueIegÊejer³e ÒeMve
1) `Heo' efkeÀmes keÀneB peelee nw?
2) Meyo kesÀ cegK³ele: Yeso efkeÀ leves nQ?
3) Heo¬eÀce keÀe ogmeje veece ke̳ee nQ?
4) mebyebOeerJee®eer efJeMes5) DeLe& kesÀ DeeOeej Hej Jeeke̳e kesÀ Yeso efkeÀleves nQ?
6) ’Yee7) j®evee kesÀ DeeOeej Hej Jeeke̳e kesÀ cegK³e Yeso efkeÀleves?
8) `Jeeke̳e ªHeeblejCe' efkeÀmes keÀne peelee nw?
7.8 oerIeexÊejer ÒeMve
1) Heo keÀer HeefjYee2) Heo¬eÀce keÀer HeefjYee3) Jeeke̳e keÀer HeefjYee7.9 meboYe& HegmlekeWÀ
1) efnboe r Yee2) efnboer J³eekeÀjCe -keÀecelee Òemeeo ieg©
3) efnboer Yee4) efnboer J³eekeÀjCe ÒekeÀeMe -[e@. cenWê kegÀceej jevee
munotes.in