M.A-Hindi-Sem-I-Paper-No.-I-History-of-Hindi-Literature-munotes

Page 1

1FkeÀeF& -1
Fefleneme ¢ef<ì Je meeefnl³e Fefleneme uesKeve
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
1.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
1.2 ÒemleeJevee
1.3 Fefleneme ¢ef<ì SJeb meeefnl³e Fefleneme uesKeve
1.3.1 Yeejleer³e ¢ef<ìkeÀesCe
1.3.2 HeeM®eel³e ¢ef<ìkeÀesCe
1.4 meeefnl³e k eÀe Fefleneme oMe&ve
1.5 meeefnl³esefleneme ke̳ee nw?
1.6 meejebMe
1.7 oerIeexllejer ÒeMve
1.8 ueIegllejer³e ÒeMve
1.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes efJeÐeeLeea : -
Fefleneme ¢ef<ì kesÀ Debleie&le Yeejleer³e ¢ef<ìkeÀesCe Deewj He eM®eeʳe ¢ef<ìkeÀesCe keÀe efJemle=le DeO³e³eve
keÀj mekeWÀieW
meeefnl³e Fefleneme uesKeve keÀer HejcHeje mes DeJeiele neWies~
meeefnl³e kesÀ Fefleneme oMe&ve keÀes peeveWies~
meeefnl³esefleneme ke̳ee nw ³en peeve mekeWÀies~
1.2 ÒemleeJevee
³en meJe&ef Jeefole ns efkeÀ efnvoer meeefnl³e Deewj efnvoer Yeenw~ efnvoer meeefnl³e ceW DeO³e³eve jle nesves Hej ³en kegÀlegngue neslee nw efkeÀ meeefnl³e keÀer ³en ³ee$ee Meg©
keÀneB mes nesleer nw Deewj kewÀmes nes leer nw~ FmekeÀe Fefleneme ke̳ee nw Deewj pees Deepe nceejs meeceves Òemlegle nw
Gmes Gme efueefKele ªHe ceW efkeÀmeves Deewj kewÀmes efueKee GmekeÀe GodosM³e Deewj mJeªHe ke̳ee Lee Fve meYeer
ÒeMveeW kesÀ nue kesÀ meeLe npeejeW Jepeelee nw~munotes.in

Page 2

21.3 Fefleneme ¢ef<ì SJeb meeefnl³e Fefleneme uesKeve
efkeÀmeer Yeer je<ì^ keÀer veeieefjkeÀ efMe#ee Deewj GmekesÀ meeJe&peefvekeÀ peerJeve ceW Fefleneme keÀe
cenllJeHetCe& mLeeve cee vee peelee nw~ GmekesÀ odJeeje ceveg<³e DeHeves ceeveefmekeÀ SJeb yeewef×keÀ ef#eeflepe keÀes
J³eeHekeÀlee Òeoeve keÀjlee nw~ ceeveJe -peerJeve ceW ke̳ee mLeeF& nw, ke̳ee DemLeeF&, FmekeÀe efveCe&³e nce
Fefleneme odJeeje keÀj mekeÀles nQ~ Fefleneme kesÀJe ue peeleer³e, YeeJeveelcekeÀ Deewj jepeveereflekeÀ GÎsM³eeW keÀer
Hetefle& keÀe meeOeve veneR nQ~ kegÀí efJeHejerle celeeW kesÀ jnles ngS Yeer, Gmemes ceneve Deewj G®®e keÀesefì kesÀ
J³eeqkeÌle³eeW kesÀ mebHeke&À ceW Deeves mes HeeþkeÀ keÀe ®eeefjef$ekeÀ G lLeeve neslee nw, men -DevegYetefle Hewoe nesleer nw~
ceveg<³e kesÀ veweflekeÀ keÀce& Deewj GmekeÀer efve³eefle ceW mecyevOe Deewj ceeveJe ef¬eÀ³ee -keÀueeHe keÀe yengcegKeer
J³eeHekeÀlJe mLeeefHele neslee nw~ Fefleneme kesÀ DeO³e³eve mes SkeÀ J³eeqkeÌle DeH eves J³eeqkeÌlelJe keÀe jnm³e ner
veneR, DeHeves peeleer³e peerJeve keÀe jnm³e Yeer peeve peelee nw~ FmeefueS mecHetCe& peiele kesÀ mecyevOe ceW
meblegefuele ¢ef<ìkeÀesCe ûenCe keÀjves kesÀ efueS, Jele&ceeve keÀes mener HeefjÒes#³e ceW mecePeves kesÀ efueS Deewj meceûe
peerJeve keÀe #es$e DeHeves meeceves jKeves kesÀ efueS Fefleneme keÀe %eeve DeeJeM³ekeÀ nw~ peerJeve kesÀ jemles Hej
®eueles ngS cegmeeefHeÀj keÀes DeHeves ®eejes Deesj keÀe JeeleeJejCe Deewj HeefjefmLeefle mecePeves kesÀ efueS Fefleneme
Gmek esÀ HeLe -ÒeoMe&ve keÀe keÀece keÀjlee nw~ Fefleneme kesÀ DeO³e³eve kesÀ efyevee ve lees otjoMeea pevevee³ekeÀ
Deewj jepeveslee keÀe pevce nes mekeÀlee nw Deewj ve jepeveerefle ceW efJeJeskeÀHetCe& meef¬eÀ³e Yeeie efue³ee pee mekeÀlee
nw~ Fefleneme ceeveJe peeefle keÀer Deelce®eslevee keÀes peieelee nw Deewj Deblejelcee keÀes Hen®eeveves keÀe meeOevee
Òeoeve keÀjlee nw~ Fme ªHe ceW Fefleneme keÀer HeefjefOe Fleveer efJemle=le nes ieF& nw efkeÀ ceeveJe peeefle keÀe
meceûe peerJeve GmekesÀ DeO³e³eve keÀe efJe< e³e yeve ie³ee nw~ Fefleneme keÀer Fmeer J³eeHekeÀ HeefjefOe mes
meeefnl³esefleneme Yeer mecye× nw~
Fefleneme kesÀ DeO³e³eve kesÀ efueS Deueie -Deueie efJeodJeeve Deueie -Deueie Î=ef<ìkeÀesCeeW keÀe Òe³eesie
keÀjles nQ~ ³es ¢ef<ìkeÀesCe Yeer mece³e kesÀ De vegmeej yeoueles jnles nQ -Fmeer leL³e kesÀ DeeOeej Hej
`Fefleneme oMe&ve' efJeDeueie -Deueie ¢ef<ìkeÀesCeeW, OeejCeeDeeW leLee efJe®eejeW keÀe DeO³e³eve efkeÀ³ee pee lee nw~ Dele:, Fefleneme
mebyebOeer FvneR efJe®eejeW ³ee OeejCeeDeeW keÀes meecetefnkeÀ ªHe ceW Fefleneme oMe&ve keÀne peelee nw~ Fefleneme
oMe&ve keÀe meJe& ÒeLece Òe³eesie Jeeuìs³ej ves efkeÀ³ee Lee, Hejvleg neriesue keÀes FmekeÀe pevekeÀ ceevee peelee n w
ke̳eeWefkeÀ GvneWves ner Fefleneme kesÀ mecyevOe ceW oMe&ve keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee~ GvekesÀ Devegmeej -`Fefleneme
oMe&ve keÀe DeLe& Fefleneme mebyebOeer ef®ebleve ³egkeÌle efJe®eejeW kesÀ DeefleefjkeÌle kegÀí veneR nw~' DeefOekeÀebMe
efJeodJeeveeW keÀe ceevevee nw efkeÀ Fefleneme oMe&ve Yeer oMe&ve Meem$e keÀe ner SkeÀ Debie nw leLee FmekeÀe GÎsM³e
ceeveJe meceepe kesÀ SsefleneefmekeÀ cetu³eeW SJeb ue#³e keÀe %eeve ÒeeHle keÀjvee Yeer nw~ Fefleneme oMe&ve
Fefleneme Oeeje keÀer ieefle SJeb ue#³e keÀes me cePeves keÀe Òe³eeme keÀjlee nw~ Fme ÒekeÀej FmekeÀe mJeªHe
veerefleHejkeÀ ve neskeÀj efJe%eeveelcekeÀ nw Deewj ³en SkeÀ Jew%eeefvekeÀ oMe&ve nw~ Fme mecyevOe ceW Yeejleer³e SJeb
HeeM®eel³e ¢ef<ì ceW kegÀí efYevvelee nw~ efpemes nce efvecveefueefKele ªHe c eW osKe mekeÀles nQ :
1.3.1 Yeejleer³e ¢ef<ìkeÀesCe :
Fefleneme kesÀ Òeefle Yeejleer³e ¢ef<ìkeÀesCe DeeoMe&cetuekeÀ SJeb DeO³eelceJeeoer jne nw~ ³eneB
ef®ejbleve cetu³eeW keÀes DeefOekeÀ cenlJe efo³ee peelee jne nw~ FmeerefueS ³eneB kesÀ Òee®eerve Feflen emekeÀej Fme
HeefjJele&veMeerue mebmeej ceW Yeer Gve ÒeJe=eflle³eeW keÀer Keespe keÀjles efoKeeF& osles nQ pees ceveg<³e keÀes mLeeF& SJeb
Decej yeveeleer nQ~ GvneWves IeìveeDeeW SJeb ef¬eÀ³eekeÀueeHeeW keÀer J³eJemLee mecHetCe& meceepe kesÀ efnle ceW Deef OekeÀmunotes.in

Page 3

3keÀer nw~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ ³eneB Òee®eerve ³egieerve FeflenemekeÀejeW keÀer j®evee³eW ®eeefjef$ekeÀ cetu³eeW, veweflekeÀ
GHeosMeeW, leLee DeeO³eeeflcekeÀ ªHekeÀeW kesÀ meeLe HeewjeefCekeÀ ªHe ceW yeoue ieF&~ ³eneB mel³ece, efMeJeced Deewj
megvo jce kesÀ mecevJe³e keÀe Òe³eeme ner DeefOekeÀ jne~ yeeo ceW yeeCe Deewj keÀunCe pewmes kegÀí FeflenemekeÀejeW
ves Fmemes Deueie ¢ef<ì DeHeveeles ngS ³eLeeLe&HejkeÀ Jemleg SJeb leL³eeW keÀes DeefOekeÀ cenlJe efo³ee uesefkeÀve
keÀeJ³eelcekeÀlee SJeb Deuebke= Àefle keÀe ceesn FvekesÀ ³eneB DeefOekeÀ efceuelee nw~
1.3.2 HeeM®eel³e ¢ef<ìkeÀesCe :
HeeM®eel³e efJeodJeeveeW keÀer Fefleneme ¢ef<ì ceW Yeer J³eeHekeÀ efJejesOe efoKeeF& oslee nw~ ³etveeveer
efJeodJeeved efnjesoesleme Fefleneme keÀes `DevegmebOeeve', `ieJesefJeod³ee, ceeveJeer³e efJeod³ee leLee leke&Àmebiele efJeod³ee Deewj efMe#eeÒeo efJeod³ee ceeveles nw~
nerieue kesÀ Devegmeej `efJeMJe Fefleneme keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe cetue ue#³e ceeveJe -Ieìvee k eÀe efJekeÀeme
nw pees odJebodJeelcekeÀ He×efle Hej DeeOeeefjle nw~ FmekesÀ Devegmeej Jeeo (thesis) SJeb ÒeefleJeeo (anti-
thesis) kesÀ odJebodJe mes mebJeeo (synthesis) keÀe efJekeÀeme neslee nQ~ Fefleneme keÀer J³eeK³ee Yeer Fmeer
odJebodJeelcekeÀ He×efle Hej nesveer ®eeefnS~'
19 JeeR MeleeyoeR ceW [eefJe&ve ves Fmes `efJekeÀeme ¬eÀce keÀe efJeJes®eve' yelee³ee~ keÀeue& ceekeÌme&,
Sbefpeume, ceejieve Deeefo efJeodJeeveeW ves efJekeÀemeJeeo kesÀ efJeefYevve He#eeW keÀer J³eeK³ee DeHeveer ¢ef<ì mes keÀjles
ngS Gmes Deueie -Deueie ªHeeW ceW Òemlegle efkeÀ³ee~ yeermeJeeR meoer kesÀ efJeodJeeveeW ceW mHeWieuej Deewj ìve&j
Deeefo ves efJeMJe mebmke=Àefle Deewj meY³elee kesÀ Fefleneme keÀer J³eeK³ee efJekeÀemeJeeoer efve³eceeW Deewj ÒeJe=eflle³eeW
kesÀ DeeOeej He j keÀjves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee~
1.4 meeefnl³e keÀe Fefleneme oMe&ve
meeefnl³e kesÀ Fefleneme ceW nce Òeeke=ÀeflekeÀ IeìveeDeeW Deewj ceeveJeer³e ef¬eÀ³ee keÀueeHeeW kesÀ mLeeve
Hej meeefnefl³ekeÀ j®eveeDeeW keÀe DeO³e³eve SsefleneefmekeÀ ¢ef<ì mes keÀj les nQ~ [e@. jeceefJeueeme Mecee& peer keÀe
ceevevee nw efkeÀ `meeefnefl³ekeÀ j®evee³eW meeefnl³ekeÀejeW keÀer mepe&veelcekeÀ ef¬eÀ³eeDeeW Deewj ÒeJe=eflle³eeW keÀer
met®ekeÀ nesleer nQ, Dele: GvekesÀ Fefleneme keÀes mecePeves kesÀ efueS GvekesÀ j®eef³elee DeeW leLee Gvemes
mecyeefvOele efmLeefle³eeW, HeefjefmLeefle³eeW Deewj HejcHejeDeeW keÀe mecePevee Yeer DeeJeM³ekeÀ nQ~' Debûespeer
meeefnl³e kesÀ FeflenemekeÀejeW odJeeje Yeer Fme yeele keÀes mJeerkeÀeje ie³ee nw efkeÀ `meeefnl³e keÀer ÒeJe=eflle³eeB
mecyeefvOele meceepe keÀer ÒeJe=eflle³eeW keÀer met®ekeÀ nesleer nQ~'
ceekeÌme&Jeeo mes ÒeYeeefJele Deeuees®ekeÀeW ves odJebodJeelcekeÀ YeeweflekeÀ efJekeÀemeJeeo, Jeie& mebIeDeeefLe&keÀ HeefjefmLeefle³eeW kesÀ mevoYe& ceW meeefnl³e keÀer efJekeÀem e Òeef¬eÀ³ee keÀes mHe<ì keÀjves keÀe Òe³elve efkeÀ³ee
nw~ JeneR ceveesefJeMuesmes Mewueer He#e kesÀ efJekeÀeme keÀer J³eeK³ee DeeF&.S. efj®e[& Deewj meer.Sme. uesefJeme Deeefo efJeodJeeveeW ves
keÀer nw~
Fve meYeer efJeodJeeveeW kesÀ efJe®eejeW ceW kegÀí ve kegÀí efYevvelee nw~ efHeÀj Yeer nce ³en keÀn mekeÀles
nQ efkeÀ Deepe meeefnl³e keÀe DeO³e³eve Deewj efJeMues

Page 4

4pee mekeÀlee nw~ GmekeÀer efJeGmemes mecyeefvOele je<ì^er³e HejcHejeDeeW, meeceeefpekeÀ JeeleeJejCe, DeeefLe&keÀ HeefjefmLeefle³eeW, ³eg ieerve ®eslevee
Deewj meeefnl³ekeÀej keÀer Jew³eeqkeÌlekeÀ ÒeJe=eflle³eeW keÀe efJeJes®eve -efJeMuesjeceefJeueeme Mecee& kesÀ Devegmeej `Jemlegle: HejcHeje Deewj ³egieerve JeeleeJejCe kesÀ DebleefJe&jesOeeW mes GlHevve
odJebod Je ner meeefnl³e kesÀ efJeefYevve DeevoesueveeW, GmekeÀer OeejeDeeW Deewj ÒeJe=eflle³eeW keÀes ieefle oslee ngDee
meeefnl³e keÀer efJekeÀeme Òeef¬eÀ³ee keÀes meb®eeefuele keÀjlee nw~ meeefnl³esefleneme keÀer efJekeÀemeJeeoer J³eeK³ee kesÀ
efueS Gve meYeer leL³eeW Hej efJe®eej keÀjvee DeeJeM³ekeÀ nw pees meeefnl³ekeÀej kesÀ J³eeqkeÌlellJe SJeb Gmemes
mecyeefvOele HetJe& HejcHeje, ³egieerve JeeleeJejCe, odJebodJe kesÀ ñeesle, DeYeer<ì ue#³e Hej ÒekeÀeMe [eueles nQ~'
FmeefueS, Deble ceW ³en keÀnvee Gef®ele nes iee efkeÀ efpeme ÒekeÀej meeceev³e Fefleneme keÀe Jew%eeefvekeÀ DeO³e³eve
efJekeÀemeJeeo kesÀ DeeOeejHej ner mebYeJe nw, Gmeer ÒekeÀej meeefnl³e kesÀ Fefleneme keÀer Yeer Jew%eeefvekeÀ J³eeK³ee
kesÀ efueS efJekeÀemeJeeoer efme×ebleeW keÀe DeeOeej ûenCe keÀ jvee DeeJeM³ekeÀ nw~
1.5 meeefnl³e sefleneme ke̳ee nw?
meeefnl³esefleneme kesÀ mecyevOe ceW DeveskeÀeveskeÀ efJeodJeeveeW ves DeHeves efJe®eej J³ekeÌle efkeÀ³es nQ~ efpemes
efvecveefueefKele ªHe ceW mecePe mekeÀles nQ :
1) ceeveJe kesÀ ef¬eÀ³ee -keÀuee He keÀe Òel³e#e DeLeJee DeÒel³e#e ªHe ceW efJeJes®eveelcekeÀ DeefYeuesKe
meeefnl³esefleneme nw efpemekesÀ efueS FeflenemeJesllee keÀes oeMe&efvekeÀ, keÀuee -HeejKeer Deewj meceepe
Meem$eer yevevee Heæ[siee~
2) meeefnl³e meef¬eÀ³e nQ -meeefnl³esefleneme ÒeJ e=eflle cetuekeÀ, efJeJejCeelcekeÀ neslee nw~ Jen DevegYetefle³eeW
keÀe mHe<ìerkeÀjCe keÀjlee nw~ GmeceW HeefjJeefle&le nesleer ngF& ef®elle -Je=eflle³eeW keÀe efJekeÀeme Deewj ke=Àefle
kesÀ cenllJe keÀe efveOee&jCe jnlee nQ~
3) pee@pe& efûe³eme&ve kesÀ Dev egmeej meeefnl³esefleneme efJeOes³eJeeoer Fefleneme uesKeve nw efpemeceW ³egie -
efJeYeepeve, ÒeJe=eflle efveªHeCe, He=<þYetefce efveoxMe, legueveelcekeÀ DeO³e³eve, cetu³eebkeÀve Deeefo
efJeMes4) ìer.Sme. FefueSì ves meeefnl³esefleneme keÀ e DeefmlellJe ner veneR ceevee, ke̳eeWefkeÀ meeefnl³e peerJeble ke=Àefle
nw~ Jen keÀYeer Òee®eerve veneR neslee, FmeefueS GmekeÀe Fefleneme veneR nes mekeÀlee~ meeefnl³e ceW pees
YeeJe Deewj DevegYetefle³eeB J³ekeÌle nesleer nQ GvekeÀe keÀesF& Fefleneme v eneR neslee~ efkeÀmeer ke=Àefle keÀer
PASTNESS nesleer ner veneR, GmeceW HegjeveeHeve neslee ner veneR~ meeefnl³e meveeleve nw, meowJe
efJeod³eceeve nw~ GmekeÀe DeefmlellJe mece#eefCekeÀ ‘Simultaneous’ neslee nw~ keÀuee ceW vewjvle³e&
neslee nw, efJekeÀeme veneR~ GmekeÀe ve lees Deefle¬eÀceCe nes mekeÀlee nw Deewj ve HegvejeJe=eflle~ meeefnl³e
meJe&J³eeHeer Devevle keÀe %eeve nw~ kegÀí Dev³e efJeodJeeveeW ves Yeer meeefnl³esefleneme keÀer efvejLe&keÀlee keÀes
efme× efkeÀ³ee nw~
5) kegÀí efJeodJeeveeW ves ke =Àefle³eeW kesÀ mecyevOeeW, ñeesleeW, Deewj ÒeYeeJeeW keÀe efJeJes®eve Yeer meeefnl³esefleneme keÀe
cenllJeHetCe& GÎsM³e ceevee nw~ ÒeYeeJe [eueves Jeeueer ke=Àefle³eeW mes efJe®eejeW, meceeveeblej GeqkeÌle³eeB, ªæ{
cegneJejeW, ªHekeÀeW, meceeve efJeGvekeÀe ³en ¢ef<ìkeÀesCe legueveelcekeÀ DeO³e³eve Deewj ceewefuekeÀlee keÀer Keespe keÀjves keÀer Deesj Òesefjle
keÀjlee nQ~ Jes ³en osKevee ®eenles nQ efkeÀ meeefnl³ekeÀej HejcHej e mes, ªæ{ efJe

Page 5

5Deueie veJeerve DevegYetefle³eeW keÀer GÓeJevee keÀer ¢ef<ì mes YeeJeelcekeÀ Deewj keÀueelcekeÀ ¢ef<ì mes keÀneB
lekeÀ ceewefuekeÀ nw~ HejcHeje kesÀ mevoYe& ceW Òel³eskeÀ ke=Àefle keÀe Gef®ele cetu³eebkeÀve keÀjv ee GvekeÀer ¢ef<ì
ceW meeefnl³esefleneme keÀe Henuee keÀece nw~ SkeÀ ner uesKekeÀ keÀer keÀF& j®eveeDeeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ
HeefjHekeÌJe j®evee ceW cetu³eeW keÀer Keespe ³ee GmekeÀer efveefM®ele efJeMesueiee keÀj Ye er ³en keÀe³e& HetCe& efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ efkeÀmeer SkeÀ uesKekeÀ keÀer ke=Àefle kesÀ DeefleefjkeÌle
efkeÀmeer SkeÀ keÀeue ³ee efkeÀmeer je<ì^ kesÀ meceûe meeefnl³e kesÀ DeeOeej Hej Fme GÎsM³e keÀer Hetefle& ceW
mene³elee ÒeeHle nesleer nw~
6) meeefn l³esefleneme ceW meeefnl³e keÀe efJekeÀeme efkeÀmeer cetu³e ³ee DeeoMe& mes peesæ[e peelee nw~ SsefleneefmekeÀ
Òeef¬eÀ³ee keÀer HejKe cetu³e mes keÀer peeleer nw Deewj cetu³eeW keÀe ceeHeob[ mJe³eb Fefleneme mes ûenCe efkeÀ³ee
peelee nw~ meeefnl³e keÀe efJ ekeÀeme pewJe -efJekeÀeme mes Deueie Deewj Decetle& neslee nw~ GmekeÀe keÀesF&
MeeMJele ceeHeob[ veneR neslee~ FmeefueS meeefnl³esefleneme cetu³eeW keÀer HeefjJele&veer³e ³eespeveeDeeW kesÀ
mevoYe& ceW ner efueKee pee mekeÀlee nw Deewj ³en ³eespevee mJe³eb Fefleneme mes ÒeeHle nesleer nw~
7) efJeefYevve efJeOeeDeeW kesÀ Fefleneme keÀer mecem³ee Yeer meeefnl³esefleneme keÀer SkeÀ mecem³ee ceeveer ieF& nw~
FmeceW efJeOeeDeeW keÀer efJeef®ívve HejcHejeDeeW Deewj ³egieeW kesÀ yeer®e mecyevOe met$e ³ee meelel³e mLeeefHele
keÀj mecet®es Fefleneme kesÀ DeO³e³eve keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw~ veeìkeÀ, GHev³eeme, keÀneveer,
efveyevOe Deeefo kesÀ efJekeÀemeelcekeÀ Fefleneme Fmeer keÀesefì ceW Deeles nQ~ ueeskeÀ meeefnl³e mes Yeer GvekeÀe
mecyevOe peesæ[e pee mekeÀl ee nw~ DeeOegefvekeÀ keÀeJ³e ³ee ieod³e -efJeOeeDeeW kesÀ Fefleneme kesÀ efueS
keÌueeefmekeÀ Deewj ceO³e ³egieerve YesoeW -ÒeYesoeW keÀe DeO³e³eve DeeJeM³ekeÀ nw efkeÀvleg, ³en DeO³e³eve
ÒeYesoeW kesÀ JeCe&ve ³ee Deueie -Deueie efJeJes®eve keÀer mecye× Þe=bKe uee yeve keÀj veneR jn peevee ®eeefnS~
efkeÀmeer efJeOee keÀe ¬eÀce ìtì Yeer mekeÀlee nw, lees Yeer keÀeueye× ue#³e DeHeves efoceeie ceW jKevee
pe©jer nw~
Fme mecyevOe ceW Òeefme× efJeodJeeved [e@. ue#ceermeeiej Jee`meeefnl³esefleneme mebyebOeer OeejCee kesÀ cetue ceW %eeve keÀer Jen efJeOee nw efpemekesÀ Debleie&le ceeveJepeeefle keÀer
meY³elee keÀe meceûe Fefleneme Dee peelee nw Deewj Gmeer Fefleneme keÀe SkeÀ ÒeOeeve Debie meeefnl³esefleneme nw
efpemeceW ceeveJe -®eslevee kesÀ mevoYe& ceW meeefnl³e keÀe DeO³e³eve efkeÀ³ee peelee nw~' JeneR Dee®ee³e& jece®evê
MegkeÌue keÀe ceevevee nw efkeÀ ’peyeefkeÀ Òel³eskeÀ osMe keÀe meeefnl³e JeneB keÀer pevelee keÀer ef®elleJe=eflle³eeW keÀe
mLeeF& Òeefleefyecye neslee nw~ leye ³en efveefM®ele nw efkeÀ pevelee keÀer ef®elleJe=eflle kesÀ HeefjJele&ve kesÀ meeLe -
meeLe meeefnl³e kesÀ mJeªHe ceW Yeer HeefjJele&ve neslee ®euelee nw~ Deeefo mes Deble lekeÀ GvneR ef®elleJe=eflle³eeW
keÀer HejcHeje keÀes HejKeles ngS meeefnl³e -HejcHeje kesÀ meeLe -meeLe GvekeÀe meecebpem³e efoKeevee ner
`meeefnl³e keÀe Fefleneme' keÀnueelee nw~“ JeneR [e@. cewvespej HeeC[s³e kesÀ Devegmeej `meeefnl³esefleneme
meeefnl³e kesÀ efJekeÀeme¬eÀce kesÀ Debleie&le nesves Jeeues HeefjJele&veeW keÀer J³eeK³ee nw Dee wj nj lejn keÀer J³eeK³ee
kesÀ efueS SkeÀ megmebiele ¢ef<ìkeÀesCe keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nQ~ SkeÀ J³eeHekeÀ efJe®eej Òeef¬eÀ³ee ner Fefleneme
keÀes megmebieefle Òeoeve keÀjleer nw~' JeemleJe ceW meeefnl³esefleneme keÀer j®evee keÀjles mece³e YeueerYe eBefle %eele
Deewj DeuHe%eele meYeer j®eveeDeeW Hej efJe®eej efkeÀ³ee peelee nw~ DeHeves DeeHe ceW meeefnl³esefleneme DeieeOe
Heebef[l³e keÀe ÒeleerkeÀ nw~ FmekeÀe Debeflece ue#³e ceveg<³e keÀer ®eslevee Deewj ef®ejbleve JeemleefJekeÀleeDeeW keÀer
Keespe k eÀjvee nw~
Fme ÒekeÀej ³en keÀnvee Gef®ele nesiee efkeÀ ceeveJe -meY³elee SJeb mebmke=Àefle kesÀ DeO³e³eve kesÀ efueS
meeefnl³esefleneme Gmeer ÒekeÀej %eeve keÀer SkeÀ mJeleb$e efJeod³ee nw efpeme ÒekeÀej efJe%eeve, Oece&, meceepe,munotes.in

Page 6

6jepeveerefle Deewj oMe &ve Deeefo mJeleb$e efJeOee³eW nQ~ meeefnl³esefleneme uesKeve kesÀ efueS meceepeMeem$e leLee
meceepe Meem$eer³e He×efle keÀe %eeve Glevee ner DeeJeM³ekeÀ nw efpelevee Fefleneme Deewj mebmke=Àefle keÀe %eeve
DeeJeM³ekeÀ nw~ ³en me®e nw efkeÀ meeefnl³e ³egie Deewj meceepe keÀe ³eebef$ekeÀ GlHeeove veneR nw Deewj GmekeÀe
meeefnl³ekeÀej keÀer ÒeefleYee mes Ieefve<þ mecyevOe nw, Hejvleg ³en Yeer Glevee ner me®e nw efkeÀ meeefnl³esefleneme
ceW meeefnl³e keÀer J³eeK³ee ³egie ®eslevee leLee meeceeefpekeÀ HeefjJesMe kesÀ mevoYe& ceW ner nesleer nw~ Fme mel³e
keÀes mecePe keÀj ner meeefnl³e keÀe Fefleneme efueKee pee mekeÀlee nw~ JeemleJe ceW meeefnl³e keÀe FeflenemekeÀej
DeHeves SsefleneefmekeÀ ¢ef<ìkeÀesCe kesÀ DeeOeej Hej DeHeves ûevLe kesÀ efueS efJeGmes megJ³eJeefmLele ªHe oslee nw, Gmes ³egieeW ceW efJeYeeefpele keÀjlee nw leLee GmeceW keÀe³e&keÀejCe keÀe
mecyevOe mLeeefHele keÀjles ngS GmekeÀer J³eeK³ee keÀjlee nw~ efveefM®ele ner meeefnl³esefleneme uesKeve SkeÀ
efpeccesoej er mes Yeje cenllJeHetCe& keÀe³e& nw pees efkeÀmeer Yeer meeefnl³e keÀer efJekeÀeme ³ee$ee Deewj ³egieerve
meeefnl³eiele efJeMes1.6 meejebMe
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes Fefleneme oMe&ve ke̳ee nw~ Fefleneme oMe&ve keÀe DeLe& efJeefYevve
efJeodJeeveeW kesÀ Fefleneme mebyebOeer ef®ebleve Deewj ceev³eleeDeeW Fefleneme oMe&ve Oeeje keÀer ieefle Deewj ue#³e
mecePeves keÀe HetCe& Òe³eeme ngDee nw~
1.7 oerIeexllejer ÒeMve
1) meeefnl³esefleneme keÀes mHe<ì keÀjles ngS meeefnl³e kesÀ Fefleneme oMe&ve Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
2) meeefnl³esefleneme efkeÀmes keÀnles nw? FmekesÀ efueS efkeÀve yeeleeW Hej efJeMes1.8 ueIegllejer ÒeMve
1) Fefleneme kesÀ Òeefle Yeejleer³e ¢ef<ìkeÀesCe kewÀmee jne nw?
2) ³etveeveer efJeodJeeve efnjesoesleme ves Fefleneme keÀes ke̳ee ceevee?
3) nesieue kesÀ Devegmeej efJeMJe Fefleneme Òeef¬eÀ³ee keÀe cetue ue#³e ke̳ee nw?
4) [e@. jeceefJeueeme Mecee&peer kesÀ Devegmeej meeefnefl³ekeÀ j®eveeSB meeefnl³ekeÀejeW kesÀ efueS ke̳ee nesleer nw?
5) ceekeÌme&Jeeoer Deeuees®ekeÀeW ves efkeÀme meboYe& ceW meeefnl³e keÀer efJekeÀeme Òeef¬eÀ³ee keÀes mHe<ì keÀjves keÀe
Òe³elve efkeÀ³ee nw?
6) pee@pe& efûe³eme&ve kesÀ Devegmeej meeefnl³esefleneme ke̳ee nw?
7) ìer. Sme. FefueSì ves meeefnl³esefleneme keÀe DeefmlelJe ke̳eeW veneR ceevee?
8) [e@. ue#ceermeeiej Jeemunotes.in

Page 7

7FkeÀeF& -2
efnvoer meeefnl³e kesÀ Fefleneme uesKeve keÀer HejcHeje SJeb
HegveuexKeve keÀer mecem³eeSB
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
2.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
2.2 ÒemleeJevee
2.3 efnvoer meeefnl³e kesÀ Fefleneme uesKeve keÀer HejcHeje SJeb HegveuexKeve keÀ er mecem³eeSB
2.3.1 meeefnl³e ®eslevee keÀe efJekeÀeme
2.3.2 veJeerve MeesOe HeefjCeece
2.4 meejebMe
2.5 oerIeexllejer ÒeMve
2.6 ueIegllejer³e ÒeMve
2.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& keÀe ÒecegKe GodosM³e nw -
meeefnl³esefleneme uesKeve, GmekeÀe r DeeJeM³ekeÀleeDeeW Deewj GmekeÀer HejcHeje SJeb mecem³eeDeeW mes
efJeod³eeefLe&³eeW keÀes DeJeiele keÀjevee nw~
2.2 ÒemleeJevee
efnvoer meeefnl³e Fefleneme uesKeve kesÀ Debleie&le Fefleneme ¢ef<ì keÀes mHe<ì keÀjles ngS
meeefnl³esefleneme Deewj meeefn l³e uesKeve Hej ÒekeÀeMe [euee ie³ee nw~ meeLe ner meeefnl³esefleneme uesKeve keÀer
HejcHeje, GmekesÀ uesKeve ceW Deeves Jeeueer keÀefþveeF³eeW Deewj GmekeÀer DeeJeM³ekeÀleeDeeW Hej efìHHeCeer keÀer ieF&
nw~
2.3 efnvoer meeefnl³e kesÀ Fefleneme uesKeve ke Àer HejcHeje SJeb HegveuexKeve keÀer
mecem³eeSB
efnvoer meeefnl³e keÀer peæ[W Yeues ner npeej JeuesKeve keÀer HejcHeje yengle Hegjeveer veneR nw~ ³eod³eefHe efkeÀ veeYeeoeme ves DeHeveer j®evee ` YekeÌleceeue' ceWmunotes.in

Page 8

8kegÀí YekeÌleeW Deewj keÀefJe³eeW keÀe efJeJejCe efo³ee nw, JeneR pee³emeer odJeeje Yeer DeHeves keÀeJ³e ceW HetJe&Jeleea
Òesce keÀeJ³e kesÀ keÀefJe³eeW keÀe GuuesKe efkeÀ³ee ie³ee nw Deewj ieeskegÀueveeLe odJeeje `®eewjemeer JewJeelee&' ceW Hegef<ìceeie& ceW efoef#ele JewFefleneme lees veneR keÀn mekeÀles uesefkeÀve meeefnl³esefleneme uesKeve keÀer HetJe& HeerefþkeÀe keÀnves ceW keÀesF& npe&
veneR ne svee ®eeefnS~ FvekesÀ DeefleefjkeÌle kegÀí Dev³e HegmlekeÀeW pewmes -keÀefJeceeuee (meve 1655),
keÀeefueoeme npeeje (meve 1719) ,Yeepeeles nQ~
³eod³eefHe efkeÀ [e@. veiesvê Deewj [e@. efMeJekegÀceej Mecee& Deeefo DeveskeÀ HejJeleea uesKekeÀeW ves ÖeWÀ®e
efJeodJeeved -`ieemee& o leemeer' keÀes efnvoer meeefnl³e keÀe Henuee Fefleneme uesKekeÀ ceevee nw~ GvneWves ÖeWÀ®e
Yee1839 Deewj otmeje Yeeie -1847) ceW efnvoer kesÀ 70 keÀefJe³eeW meefnle Got& kesÀ kegÀí keÀefJe³eeW keÀe
efJeJejCe keÀeue ¬eÀceevegmeej efo³ee nw~
Fme HejcHeje ceW Deieuee veece efMeJeefmebn meWiej keÀe efue³ ee pee mekeÀlee nw~ efpevneWves DeHeveer
HegmlekeÀ `mejespe' ceW ueieYeie SkeÀ npeej íesìs -yeæ[s YeekeÀefJeleeDeeW kesÀ GoenjCe Òemlegle efkeÀ³es nQ~ efnvoer meeefnl³e kesÀ Fefleneme uesKeve kesÀ efueS ³ en HegmlekeÀ
cenlJeHetCe& ceeveer ieF&~ `mejespe' keÀer YetefcekeÀe kesÀ DeeOeej Hej Flevee DeJeM³e keÀne pee mekeÀlee nw
efMeJeefmebie meWiej YeemeceeOeeve Yeer Òemlegle efkeÀ³ee Lee~ meve 1883 F&. ceW ÒekeÀeefMele Fme ûevLe kesÀ mecyevOe ceW pee@pe&
efûe³eme&ve ves efueKee nw efkeÀ `SkeÀ osMeer ûevLe efpeme Hej ceQ DeefOekeÀebMe ªHe ceW efveYe&j jne ntB Deewj Òee³e:
meYeer íesìs keÀefJe³eeW Deewj DeveskeÀ Òe efme× keÀefJe³eeW kesÀ mecyevOe ceW ÒeeHle met®eveeDeeW kesÀ efueS efpemekeÀe ceQ
$eÝCeer ntB ...... Del³eble ueeYeoe³ekeÀ `efMeJeefmebn mejespe' nw~'
efnvoer meeefnl³e kesÀ Fefleneme uesKeve ceW leermeje cenllJeHetCe& veece pee@pe& Deye´ence efûe³eme&v e keÀe
efue³ee peelee nw~ meve 1888 F&. ceW Sefme³eeefìkeÀ meesmee³eìer Dee@HeÀ yebieeue keÀer Heef$ekeÀe kesÀ efJeMesªHe ceW GvekeÀe DeeuesKe `o cee@[ve& Jejveeke̳eguej efueìjs®ej Dee@HeÀ efnvogmleeve' íHee Deewj meyemes Henues
³eneR efnvoer meeefnl³e kesÀ Fefleneme keÀer meeceûeer keÀes keÀeue ¬eÀceevegmeej Òemlegle efkeÀ³ee ie³ee~ FmeceW 952
keÀefJe³eeW keÀer ®e®ee& keÀer ieF& nw~ [e@. megceve jepes kesÀ Devegmeej -`efûe³eme&ve ves kesÀJeue keÀeueeW keÀe
JeieeakeÀjCe ner veneR efkeÀ³ee yee fukeÀ GvnW GHe³egkeÌle veeceeW mes efJeYetefFefleneme ceW YeeJeer efnvoer meeefnl³esefleneme uesKeve kesÀ meYeer ef®evn efJeod³eceeve nQ~
Deeies kesÀ efJeodJeeveeW ceW yeeyet M³eecemegboj oeme keÀer j®evee `efnvo er keÀesefJeo ûevLe -ceeuee'
(ÒeLece Yeeie meve 1909 F&. Deewj otmeje Yeeie meve 1914 F&.) ÒekeÀeefMele ngF&~ FmekesÀ yeeo efceÞe
yebOegDeeW odJeeje jef®ele `efceÞeyevOeg -efJeveeso' ®eej YeeieeW ceW ÒekeÀeefMele ngDee~ FmeceW mes ÒeLece leerve Yeeie
lees meve 1913 ceW ner ÒekeÀeefMele nes ie³es Les uesefkeÀve ®eewLee Yeeie meve 1934 ceW ÒekeÀeefMele ngDee~
³eod³eefHe efkeÀ Fve ûebLeeW mes meeefnl³esefleneme uesKeve keÀes keÀesF& veF& ieefle veneR efceue HeeF&~ efHeÀj Yeer, ³eneB
Deeles -Deeles Ssefleneefm ekeÀ ¢ef<ìkeÀesCe keÀe efJekeÀeme neslee ie³ee leLee je<ì^er³elee keÀer YeeJevee J³eeHekeÀ SJeb
HeefjHekeÌJe nesleer ieF&~ FmeerefueS je<ì^ kesÀ meeceev³e Fefleneme leLee meeefnl³esefleneme kesÀ MeesOe keÀe³eex ceW
Je=ef× nesleer ieF&~ jceeMebkeÀj MegkeÌue `jmeeue' peer Fme mecyevOe ceW efueKeles nQ efkeÀ `JeemleJe ceW efnvoer
meeefnl³e kesÀ Fefleneme keÀe pevce Þe×s³e efceÞe yebOegDeeW odJeeje ner ngDee ... GvneWves meeefnl³e kesÀ Fefleneme
keÀe ve³ee ceeie& efoKeuee³ee nw~'munotes.in

Page 9

9³eod³eefHe keÀer kegÀí Dev³e H egmlekeWÀ Deewj DeeuesKe Yeer Fme mecyevOe ceW ÒekeÀeefMele ngS uesefkeÀve
efnvoer meeefnl³esefleneme uesKeve keÀe HeefjHekeÌJe ªHe Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue kesÀ ûevLe `efnvoer meeefnl³e keÀe
Fefleneme' (meve 1929 F&.) ceW Henueer yeej efoKeeF& efo³ee~ Fme HegmlekeÀ ceW GvneWves meeefnefl³ekeÀ
DeeboesueveeW Deewj ÒeJe=eflle³eeW kesÀ DeejcYe Deewj efJekeÀeme leLee GvekesÀ Nneme kesÀ keÀejCe SsefleneefmekeÀ HeefjJesMe
ceW Keespeves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee~ meeefnefl³ekeÀ ÒeJe=eflle³eeW keÀer íeve -yeerve Gvek esÀ meeefnl³esefleneme keÀer meyemes
yeæ[er efJeMesmeeefnl³esefleneme kesÀ efJeJes®eve keÀes DeefOekeÀ mes DeefOekeÀ leke&Àmebiele SJeb ³egeqkeÌle³egk eÌle yeveeves keÀer Deewj efJeMesO³eeve efo³ee~ ³en Fefleneme efMeuHe keÀer ¢ef<ì mes Yeer Del³eble Glke=À<ì nw~ [e@. megceve jepes kesÀ Devegmeej
-`MegkeÌue peer keÀe JeieeakeÀjCe keÀeuepe³eer efme× ngDee nw~ meJe&ÒeLece GvneWves efkeÀmeer Heg<ì DeeOe ej Hej
efJeYeepeve efkeÀ³ee nw SJeb GmekesÀ keÀejCe Yeer Òemlegle efkeÀ³es nw~' MegkeÌue peer ves efnvoer meeefnl³esefleneme kesÀ
cetue efJe900 J eefveefM®ele ªHe ceW Òemlegle keÀj efo³ee efkeÀ HeeþkeÀ keÀer meYeer MebkeÀe³eW mJele: ner meceeHle nes ieF&~ ³eod³eefHe
efkeÀ yeeo ceW kegÀí veS leL³eeW Deewj efveieS uesefkeÀve DeHeveer mejuelee kesÀ keÀejCe ³en ûevLe Deepe Yeer yengceev³e nQ~
efnvoer meeefnl³esefleneme uesKeve kesÀ #es$e ceW Dee. MegkeÌue kesÀ yeeo jceeMebkeÀj MegkeÌue `jmeeue' -
efnvoer meeefnl³e keÀe Fefleneme (meve 1931) [e@. jecekegÀceej Jecee& keÀe efnvoer meeefnl³e keÀe
Deeuees®eveelcekeÀ Fefleneme (meve 1938) Deeefo ÒecegKe jns~ uesefkeÀve Dee®ee³e& npeejer Òemeeo efodJeJesoer
kesÀ ûevLe `efnv oer meeefnl³e keÀer YetefcekeÀe' (meve 1940) mes efnvoer meeefnl³esefleneme uesKeve kesÀ #es$e ceW
veS ³egie keÀe DeejcYe ceevee peelee nw~ GvneWves DeHeves Fme ûevLe ceW meeefnl³esefleneme uesKeve keÀer SkeÀ
veJeerve He×efle keÀe met$eHeele efkeÀ³ee~ Deme ue ceW Dee®ee³e& efodJeJesoer peer ves Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue kesÀ
Fefleneme uesKeve keÀer keÀefce³eeW keÀes De®íer lejn mecePe efue³ee Lee Deewj Henueer yeej GvneWves Fefleneme keÀes
meebmke=ÀeflekeÀ leLee meeceeefpekeÀ HeerefþkeÀe Hej mLeeefHele efk eÀ³ee~ [e@. veeceJej efmebn Fme mecyevOe ceW efueKeles
nQ efkeÀ `HetJe&Jeleea J³eeqkeÌleJeeoer Fefleneme ÒeCeeueer' kesÀ mLeeve Hej meeceeefpekeÀ DeLeJee peeleer³e SsefleneefmekeÀ
ÒeCeeueer keÀe DeejcYe keÀjves Jeeueer ³en Henueer efnvoer HegmlekeÀ nw~ `ef nvoer meeefnl³e keÀer YetefcekeÀe' ¬eÀce
Deewj He×efle keÀer ¢ef<ì mes Fefleneme kesÀ ªHe ceW Òemlegle veneR nw efkeÀvleg GmeceW efJeefYevve mJeleb$e uesKeeW ceW
kegÀí Ssmes leL³eeW Deewj efvekesÀ efueS veF& ¢ef<ì, veF& meeceûeer Deewj veF& J³eeK³ee Òeoeve keÀjles nQ~ GvneWves mHe<ì ªHe mes efueKee efkeÀ
`YeeqkeÌle Deevoesueve ve lees leod³egieerve Hejeefpele efnvot peeefle keÀer efvejeMee mes GodJesefuele nw Deewj ve
Fmueece efkeÀ Òeefleef¬eÀ³ee nw~ FmekeÀe Òel³e#e ÒeceeCe ³en nw efkeÀ meeleJeerb -DeeþJeeR Meleer ceW, peyeefkeÀ Yeejle
keÀer Oejleer Hej Fmueece keÀer íe³ee Yeer veneR Heæ[er Leer~' Dev³e keÀeueeW kesÀ mecyevOe ceW efodJeJesoer peer kesÀ
efJe®eej Dee®ee³e & jece®ebê MegkeÌue peer mes efYevve nQ~ efodJeJesoer peer ves yeeo ceW `efnvoer meeefnl³e : GÓJe Deewj
efJekeÀeme' leLee `efnvoer meeefnl³e keÀe DeeefokeÀeue' pewmes ûebLeeW keÀer j®evee keÀer~
Dee®ee³e& efodJeJesoer peer kesÀ yeeo efnvoer meeefnl³e kes À Fefleneme uesKeve kesÀ kegÀí meecetefnkeÀ Òe³eeme
Yeer efkeÀ³es ieS~ efpeveceW `veeiejer Òe®eeefjCeer meYee, keÀeMeer' odJeeje `efnvoer meeefnl³e keÀe Je=nle Fefleneme'
kegÀue 18 YeeieeW ceW ÒekeÀeefMele efkeÀ³ee ie³ee~ FmeceW Fefleneme keÀe Òel³eskeÀ Ye eie Deueie -Deueie
DeeefOekeÀeefjkeÀ efJeodJeeveeW kesÀ mecHeeove ceW efueKee ie³ee nw~ FmekesÀ meeLe ner Yeejleer³e efnvoer HeefjodJeeje `efnvoer meeefnl³e' leerve YeeieeW ceW ÒekeÀeefMele ngDee~ [e@. veiesvê odJeeje mebHeeefole `efnvoer meeefnl³e
keÀe Fefleneme' Fmeer keÀæ[er keÀer SkeÀ cenllJeHetCe& GHeueefyOe nw~munotes.in

Page 10

10Fme HejcHeje kesÀ Dev³e uesKekeÀeW ceW [e@. Oeerjsvê Jecee& keÀe `efnvoer meeefnl³e', [e@. ieCeHeefle
®evê iegHle, keÀe `efnvoer meeefnl³e keÀe Jew%eeefvekeÀ Fefleneme' (meve 1965), [e@. Y eeieerjLe efceÞe keÀe
`efnvoer keÀeJ³e Meem$e keÀe Fefleneme', [e@. veiesvê keÀe `jerefle keÀeJ³e keÀer YetefcekeÀe', [e@. efJeMJeveeLe
Òemeeo efceÞe keÀe `efnvoer meeefnl³e keÀe Deleerle', [e@. ue#ceermeeiej Jeemeeefnl³esefl eneme' meefnle Fme efJe`meeefnl³e keÀe Fefleneme oMe&ve', [e@. efJepe³esvê mveelekeÀ keÀe `efnvoer meeefnl³e keÀe Fefleneme', [e@.
pe³eefkeÀMeveÒemeeo Keb[sueJeeue keÀe `efnvoer meeefnl³e keÀer ÒeJe=eflle³eeB', Þeer jepeveeLe Mecee& keÀe `efnvoer
meeefnl³e keÀer ÒeJe=eflle³eeB' -SkeÀ veJeerve ¢ef<ì (meve 1976), [e@. ÞeerefveJeeme Mecee& keÀe `efnvoer
meeefnl³e keÀe Fefleneme' (meve 1982), [e@. ye®®eve efmebn keÀe `efnvoer meeefnl ³e keÀe otmeje Fefleneme',
[e@. efMeJekegÀceej Mecee& keÀe `efnvoer meeefnl³e ³egie Deewj ÒeJe=eflle³eeB' Deeefo DeveskeÀeveskeÀ ûevLe ÒekeÀeefMele nes
®egkesÀ nQ Deewj veF& -veF& KeespeeW kesÀ meeLe Leesæ[s -yengle HeefjJele&ve ueskeÀj Deepe Yeer ÒekeÀeefMe le nes jns nQ~
Fme ÒekeÀej ³en keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ `ieemee& o leemeer' mes ueskeÀj Deepe lekeÀ ueieYeie Heewves oes meew
JemecevJe³e keÀjlee ngDee efvejblej Òeieefle kesÀ ceeie& Hej ®eue jne nw~ nceejs veS meeefnl³esefleneme uesKekeÀeW ves
DeHeveer veF& KeespeeW keÀes mLeeefHele keÀjves kesÀ meeLe -meeLe efJeMJe Fefleneme oMe&ve kesÀ yengceev³e efme×ebleeW
Deewj Òe³eesieeW keÀes Yeer mJe erkeÀej efkeÀ³ee nw efpemes meeefnl³esefleneme uesKeve keÀer SkeÀ mJemLe HejcHeje keÀne
pee mekeÀlee nw~
2.3.1 meeefnl³e ®eslevee keÀe efJekeÀeme :
efHeíues ueieYeie meew Jeef®ebleve Deewj Deepe kesÀ meeefnl³e ef®ebleve ceW J³eeHekeÀ HeefjJele&ve Dee³ee nw~ ³eod³eefHe efkeÀ meeefnl³e kesÀ
ceewefuekeÀ ÒeefleceeveeW ceW keÀesF& DeefOekeÀ yeoueeJe veneR neslee uesefkeÀve yeoueles ³egie yeesOe kesÀ keÀejCe HeefjÒes#³e
SJeb ÒeefJ eefOe Òeef¬eÀ³ee Deeefo ceW HeefjJele&ve mJeeYeeefJekeÀ nw~ mece³e kesÀ meeLe meeefnl³e ®eslevee keÀe efJekeÀeme Yeer
nes jne nw otmeje meceepe kesÀ Dev³e #es$eeW Deewj ogefve³ee keÀer Dev³e YeeveS MeesOe -HeefjC eece Dee jns nQ~ efpemeceW DeveskeÀ HetJe&Jeleea efveCe&³e Deewj efveieS nQ~ ³es meYeer meeefnl³esefleneme HegveuexKeve keÀer ceebie keÀjles nQ~ [e@. veiesvê kesÀ Devegmeej
meeefnl³esefleneme HegveuexKeve ceW kegÀí mecem³ eeSB cegK³e ªHe mes uesKekeÀeW kesÀ mece#e GHeefmLele nesleer nQ:
1) efnvoer keÀe mJeªHe efJemleej keÀneB lekeÀ nw?
2) meeefnl³e keÀer meercee ke̳ee nw?
efnvoer kesÀ efJeodJeeved Deewj Dev³e YeekesÀ efpeleves Yet -Yeeie ceW efnvoer ³ee Keæ[er yeesueer efnvoer meeceeefpekeÀ J³eJenej, efMe#ee -oer#ee leLee
meeefnefl³ekeÀ DeefYeJ³eeqkeÌle Deeefo kesÀ ceeO³ece keÀer Yeeyeesueer pe eves Jeeueer meYeer YeeGllej ÒeosMe, ceO³eÒeosMe, GllejeKeb[, jepemLeeve, nefj³eeCee, efncee®eue ÒeosMe Deewj efouueer pewmes
jep³e efnvoer #es$e kesÀ Debleie&le jKes pee mekeÀles nQ~ FmeefueS Fve ÒeosMeeW ceW yeesueer peeves Jeeueer cewefLeueer,
ceiener, YeespeHegjer, DeJeOeer, ye´pe, yeIesueKeb[er, keÀveewpeer, yegvosueKeb[er, jepemLeeveer YeeªHe Deewj kegÀcee³egveer Deeefo Heneæ[er yeesefue³eeB e fnvoer keÀer ner MeeKeeSB nQ~ efveefM®ele ner ³en SkeÀ efJeMeeue
Deewj mece=× meeefnl³e keÀe #es$e nw~ uesefkeÀve, efHeíues kegÀí oMekeÀeW mes #es$eer³e yeesefue³eeW keÀes efnvoer mes
Deueie mJeleb$e Yee

Page 11

11Òeke=Àefle Deewj ÒeJe=eflle efnvoer mes kegÀí efYevve nw~ cewefLeueer pewmeer Yeeceev³elee efceue Yeer ieF& nw~ GmekesÀ meeefnl³e kesÀ Deueie ÒekeÀeMeve keÀe keÀece Yeer ®eue jne nw~ Fmeer leke&À
Hej jepemLeeveer Deewj YeespeHegjer pewmeer yeesefue³eeW kesÀ efueS Yeer Deye DeeJeepe Gþves ueieer nw~ YeefJe<³e ceW
DeJeOeer Deewj ye´pe kesÀ Deueie nesves keÀer DeeJeepe Yeer Gþ mekeÀleer nw~ efveefM®ele ner Fve yeesefue³eeW ke Àe DeHevee
DeefmlelJe nw uesefkeÀve ³es meYeer yeesefue³eeB ³eefo efnvoer mes yeenj ®eueer pee³eWieer lees cee$e Keæ[er yeesueer efnvoer
kesÀ DeeOeej Hej efkeÀme meeefnl³esefleneme keÀer yeele keÀer pee³esieer? efveefM®ele ner ³en meye efnvoer keÀes
keÀcep eesj keÀjves keÀe SkeÀ efnvoer keÀer ner GHeYeemeeefnl³e keÀe ner Debie nw~ G oenjCe kesÀ efueS, veeiejer Òe®eeefjCeer meYee kesÀ efnvoer meeefnl³e Fefleneme ceW
Got&-meeefnl³e kesÀ efJekeÀeme keÀer Yeer ®e®ee& keÀer ieF& nw~ uesefkeÀve ³en Yeer mHe<ì nw efkeÀ efnvoer meeefnl³e kesÀ
Fefleneme ceW Got& meeefnl³e keÀe peyejomleer mece eJesMe Gef®ele veneR nw~ FmekesÀ meeLe ner efnvoer keÀer DeveskeÀ
GHeYeemece#e mecem³ee yeveleer nw~ Ssmeer mecem³ee DeeefokeÀeue keÀer efnvoer kesÀ efJekeÀe mJeªHe DeHeYe´bMe, ef[bieue -efHebieue Deewj meerceeJeleea #es$eeW ceW iegpejeleer, Hebpeeyeer Deeefo kesÀ meeLe kegÀí -
kegÀí Ssmee GuePee ngDee nw j®evee keÀes efkeÀme Yeenw~ Fme mecyevOe ceW [e@. veiesvê peer keÀe ceevevee nw efkeÀ `Fme efJeDeHeveevee þerkeÀ veneR nesiee~ J³eeJeneefjkeÀ ¢ef<ìkeÀesCe ³ener nw efkeÀ Ssmeer meYeer j®eveeDeeW keÀes, ef pevekesÀ
DeefOekeÀebMe Yeeefceeve uesvee ®eeefnS~'
efHeíues kegÀí oMekeÀeW mes ³en Yeer DeeJeepe Gþ jner nw efkeÀ Jele&ceeve ceW Yeejle keÀe SkeÀ efJeM eeue
efnvoerYeeuesKeve keÀj jne nw~ efpemes ÒeJeemeer meeefnl³e kesÀ veece mes DeefYeefnle efkeÀ³ee pee jne nw~ efveefM®ele ner
GvekeÀer j®evee³ eW efnvoer meeefnl³e keÀer ner ÞeerJe=ef× keÀj jner nQ Deewj GvnW Yeer efnvoer meeefnl³esefleneme ceW
mLeeve efceuevee ®eeefnS~ Flevee ner veneR cee@efjMeme, efHeÀpeer, ef$eefveoeo Deewj Fme ÒekeÀej kesÀ Dev³e osMeeW ceW
kegÀí Heer{er Henues Yeejle mes pee keÀj yemes ngS ueesieeW keÀer veF& Heerefæ{³eeW odJeeje Yeer J³eeHekeÀ cee$ee ceW
meeefnl³e me=peve keÀe keÀe³e& efkeÀ³ee pee jne nw~ Fve meeefnl³ekeÀejeW keÀer efnvoer j®eveeDeeW keÀes Yeer efnvoer
meeefnl³esefleneme keÀe Debie yeveeves keÀer yeele Devesk eÀ efJeodJeeveeW odJeeje keÀner pee jner nw~ efveefM®ele ner
Jele&ceeve kesÀ nceejs efnvoer meeefnl³esefleneme uesKekeÀeW keÀes Fve cegÎeW Hej Yeer efJe®eej keÀjvee ®eeefnS~
efnvoer meeefnl³esefleneme kesÀ HegveuexKeve kesÀ mece³e otmejer mecem³ee ³en G þleer nw efkeÀ meeefnl³e
keÀer meercee keÀneB lekeÀ ceeveer pee³es~ Fme mecyevOe ceW [e@. veiesvê peer keÀe ceevevee nw efkeÀ `nceeje
¢ef<ìkeÀesCe J³eeHekeÀ nesvee ®eeefnS Deewj jme kesÀ meeefnl³e kesÀ DeefleefjkeÌle %eeve kesÀ meeefnl³e keÀe Yeer
DebleYee &Je keÀjvee ®eeefnS~ ³en þerkeÀ nw efkeÀ meeefnl³e keÀe DeLe& cetuele: ³eneB Yeer mepe&veelcekeÀ meeefnl³e ner
nw Deewj SkeÀ meercee mes Deeies mecHetCe& Jeebiece³e keÀes GmekesÀ meeLe mecesìvee mebYeJe veneR nw~' DeeOegefvekeÀ ³egie
ceW %eeve -efJe%eeve ke sÀ #es$e ceW Yeer leceece j®evee³eW -efJe%eeve uesKeve kesÀ ªHe ceW nes jner nQ ³es meye meeefnl³e
kesÀ Debleie&le Yeues ner ve Dee³eW uesefkeÀve Hetjs Jeebiece³e keÀe l³eeie keÀjvee Yeer þerkeÀ veneR nesiee~ Dele:
meeefnl³esefleneme kesÀ j®eveekeÀej keÀe s ³eneB Yeer efJeJeskeÀ HetJe&keÀ, ÒecegKe Deewj meeceev³e keÀe Yeso keÀjles mece³e
Jeebiece³e kesÀ oesveeW ªHeeW Hej efJe®eej keÀjves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw~ Jewmes Yeer Fefleneme uesKeve ceW
mecevJe³eelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesCe Deewj meblegefuele efJeJ es®eve keÀes DeefOekeÀ Hemebo efkeÀ³ee peelee jne nw~ Fme ªHe ceW
meeefnl³esefleneme uesKeve kesÀ mece³e kegÀí efvecveefueefKele yeeleeW keÀes O³eeve ceW jKevee ®eeefn³es :munotes.in

Page 12

122.3.2 veJeerve MeesOe HeefjCeece
1) veJeerve MeesOe HeefjCeeceeW Deewj efJekeÀefmel e meeefnl³e ®eslevee keÀes O³eeve ceW jKeles ngS efnvoer meeefnl³e kesÀ
Fefleneme keÀe HegveuexKeve DeeJeM³ekeÀ nw~
2) SsefleneefmekeÀ ¢ef<ì Deewj Deeuees®evee MeeqkeÌle mes ³egkeÌle SkeÀ uesKekeÀ ³eefo keÀe³e& mebHevve keÀj mekesÀ lees
þerkeÀ nesiee~ efke Àvleg ³eefo ³en mebYeJe ve nes lees SkeÀ efveefM®ele Heefj³eespevee kesÀ Debleie&le efveoxMekeÀ
efme×ebleeW keÀe efveOee&jCe keÀj kegÀí uesKekeÀeW keÀe mecegoe³e efceuekeÀj Yeer ³en keÀe³e& keÀj mekeÀlee nw~
veJeerve MeesOe meeceûeer keÀe GHe³eesie DeeJeM³ ekeÀ nw, efkeÀvleg Fme efJeÒel³eskeÀ veJeerve mLeeHevee ³eLeeJele ûeen³e Deewj ceev³e Yeer veneR nes mekeÀleer~
3) meeefnl³e HejcHeje DeLee&le meeefnefl³ekeÀ ke=Àefle³eeW kesÀ HejmHej mecyevOe kesÀ efveªHeCe Hej y eue osvee
®eeefnS, efkeÀvleg Òeke=Àefle efJeMuesmLeeve efveOee&jCe keÀe Yeer meeefnl³e kesÀ Fefleneme ceW Glevee ner cenlJe nw~ Fme ªHe ceW j®eveekeÀej keÀes
mecevJe³eelcekeÀ He×e fle keÀe GHe³eesie keÀjvee ®eeefnS~
4) peerJeve -Je=lle leLee ûevLe efJeJejCe meeefnefl³ekeÀ efJeJes®eve mes HetJe& osvee ner DeefOekeÀ mebiele neslee nw~
5) efJe¬eÀce mebJele keÀe Òe³eesie Deepe J³eJenej ceW keÀce ner neslee nw FmeefueS FmeJeer meve keÀe Ò e³eesie HeeþkeÀ
kesÀ efueS DeefOekeÀ megiece nesiee~
Fme ÒekeÀej ³en keÀnvee meceer®eerve nesiee efkeÀ efnvoer meeefnl³esefleneme kesÀ HegveuexKeve keÀer kegÀí
mecem³eeSB Deepe Yeer DeJeM³e nQ efHeÀj Yeer veS MeesOekeÀe³eex kesÀ DeeOeej Hej DeveskeÀeves keÀ ûevLe kegÀí
mebmLeeveeW Deewj efJeodJeeveeW odJeeje ÒekeÀeefMele keÀjeS pee ®egkesÀ nQ uesefkeÀve efJekeÀeme kesÀ meeLe -meeLe GmekeÀer
DeeJeM³ekeÀlee YeefJe<³e ceW Yeer yeveer jnsieer~
2.4 meejebMe
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes efJeod³eeefLe&³eeW v eW npeejeW Jepeevee~ meeefnl³esefleneme efJeefJe®eejeW Deewj GvekesÀ odJeeje ÒeeflemLeeefHele ceev³eleeDeeW keÀe DeO³e³eve ef keÀ³ee nw meeLe ner meeefnl³esefleneme,
Hegveues&Keve keÀer mecem³eeSB kesÀ Debleie&le efJeod³eeLeea peeve mekesÀ efkeÀefnvoer keÀe mJeªHe efJemleej keÀneB lekeÀ
nw Deewj meeefnl³e keÀer meercee ke̳ee nw?
2.5 oerIeexllejer ÒeMve
1) efnvoer meeefnl³e ke sÀ Fefleneme uesKeve keÀer HejcHeje keÀes jsKeebefkeÀle keÀjles ngS GmekesÀ HegveuexKeve keÀer
ÒecegKe mecem³ee³eW yeleeFS~
2) efnvoer meeefnl³e kesÀ Fefleneme uesKeve keÀer DeeJeM³ekeÀlee yeleeles ngS GmekesÀ HegveuexKeve keÀer
mecem³eeDeeW Hej ÒekeÀeMe [ eefueS~munotes.in

Page 13

132.6 ueIegllejer³e ÒeMve
1) ÖeWÀ®e efJeodJeeve `ieeme& o leemeer' DeHeveer keÀewvemeer HegmlekeÀ ceW efnvoer meeefnl³e kesÀ Fefleneme keÀe
efJeJejCe efo³ee nw?
2) `efnvoer keÀesefJeo ûebLe ceeuee' kesÀ uesKeve keÀewve nw?
3) efceÞe yebOegDeeW odJ eeje jef®ele `efceÞe yebOeg efJeveeso' efkeÀleves YeeieeW ceW ÒekeÀeefMele nw?
4) [e@. megceve jepes kesÀ Devegmeej MegkeÌuepeer keÀe JeieeakeÀjCe kewÀmee nw?
5) `efnvoer meeefnl³e keÀer YetefcekeÀe' HegmlekeÀ kesÀ uesKekeÀ nw?
6) efnvoer meeefnl³eseflenem e kesÀ HegveuexKeve kesÀ mece³e otmejer mecem³ee ke̳ee nw?

munotes.in

Page 14

14FkeÀeF& -3
efnvoer meeefnl³e keÀe Fefleneme : keÀeueefJeYeepeve Je
veecekeÀjCe
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
3.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
3.2 ÒemleeJevee
3.3 efnvoer meeefnl³e keÀe Fefleneme : keÀeue efJeYeepeve SJeb veecekeÀjCe
3.3.1 keÀeue efJeYeep eve kesÀ efJeefJeOe DeeOeej
3.3.2 keÀeue efJeYeepeve Je veecekeÀjCe
3.4 veecekeÀjCe keÀer mecem³eeSB
3.5 meejebMe
3.6 oerIeexllejer ÒeMve
3.7 ueIegllejer ÒeMve
3.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes efJeÐeeLeea efnvoer meeefnl³e kesÀ keÀeue efJeYeepeve, GmekesÀ mebyebOe ceW
efJeodJeeveeW kesÀ efJe®eej veecekeÀjCe Deewj GmekeÀer mecem³eeDeeW mes Heefjef®ele nes mekeWÀies~
3.2 ÒemleeJevee
Fme FkeÀeF& kesÀ Debleie&le efnvoer meeefnl³e kesÀ ueieYeie 900 mes 1100 Jemeeefnl³e keÀe keÀeue efJeYeepeve Deewj Gmemes mecyeefvOele DeveskeÀ efJeodJeeveeW kesÀ efJe®eejeW keÀes G×=le keÀjles
ngS GmekesÀ veecekeÀjCe kesÀ efJeefJeOe DeeOe ejeW keÀes mHe<ì efkeÀ³ee ie³ee nw~
3.3 efnvoer meeefnl³e keÀe Fefleneme : keÀeue efJeYeepeve SJ eb veecekeÀjCe
meeefnl³e efvejblej Deeies yeæ{leer ngF& SkeÀ veoer keÀer Oeeje keÀer lejn neslee nw~ GmeceW efvejblejlee
nesleer nw, Jen keÀYeer Yebie veneR nesleer, Gmeer ÒekeÀej nj efJekeÀeme kesÀ meeLe efHeíueer Heerefææ{³eeW keÀe men³eesie
pegæ[e nes lee nw~ efkeÀmeer ³egie efJeMesefHeÀj Yeer pewmes veoer Heneæ[eW, pebieueeW Deewj cewoeveer #es$eeW ceW Deueie -Deueie ªHe OeejCe keÀjleer nw þerkeÀmunotes.in

Page 15

15Gmeer ÒekeÀej meeefnl³e -ªHeeW ceW Yeer kegÀí HeefjJele&ve efoKeeF& oslee nw Deewj Jener HeefjJele&ve GmekesÀ keÀeue
efJeYeepeve SJeb veecekeÀjCe keÀer ÒesjCee oslee nw~ meeefnl³e keÀe keÀeue efJeYeepeve keÀjkesÀ nce GmekeÀer uecyeer
³ee$ee kesÀ efJeefJeOe Heæ[eJeeW keÀes De®íer le jn mecePe mekeÀles nQ~ meeefnl³e kesÀ Fefleneme keÀes osMekeÀeue Deewj
meceepe keÀer HeefjefmLeefle³eeW keÀes O³eeve ceW jKe keÀj mecePeves ceW keÀeue -efJeYeepeve nceejer mene³elee keÀjlee
nw~ SkeÀ lejn mes DeO³e³eve keÀer megefJeOee kesÀ efueS ³en DeeJeM³ ekeÀ Yeer nw~ Jewmes, ³en keÀnvee efkeÀ DecegkeÀ
keÀeue Fme efleefLe keÀes Meg© ngDee Deewj ³eneB meceeHle nes ie³ee, Gef®ele veneR nesiee~ ke̳eeWefkeÀ, SkeÀ keÀeue
keÀer ÒeJe=eflle³eeB otmejs keÀeue lekeÀ efceueleer nQ Deewj Gmes ÒeYeeefJele Yeer keÀjlee r nQ~ Gmeer ÒekeÀej veecekeÀjCe
Yeer HetCe&le: mel³e veneR nes mekeÀlee~ JeerjieeLee keÀeue, YeeqkeÌle keÀeue kesÀ veecekeÀjCe keÀe ³en celeueye
efyeukegÀue veneR nw efkeÀ Fve ³egieeW ceW ¬eÀceMe: Jeerj Deewj YeeqkeÌle kesÀ DeefleefjkeÌle otmejer j®evee³eW veneR ngF&~
neB, Fme ³egie ceW Gme YeeJeOeeje keÀer j®eveeDeeW keÀer DeefOekeÀlee DeJeM³e jner Deewj Gmeer DeefOekeÀlee keÀes
O³eeve ceW jKe keÀj GvekeÀe veecekeÀjCe efkeÀ³ee ie³ee~
3.3.1 keÀeue efJeYeepeve kesÀ efJeefJeOe DeeOeej :
meeceev³ele: meeefnl ³e kesÀ Fefleneme keÀe keÀeue efJeYeepeve ke=Àefle, keÀlee&, He×efle Deewj efJe¢ef<ì keÀes O³eeve ceW jKekeÀj efkeÀ³ee peelee nw~ keÀYeer -keÀYeer veecekeÀjCe kesÀ efkeÀmeer meg¢æ{ DeeOeej kesÀ
GHeueyOe ve nesves Hej Gme keÀeue kesÀ efkeÀmeer Del ³eble ÒeYeeJeMeeueer meeefnl³ekeÀej kesÀ veece Hej Yeer GmekeÀe
veecekeÀjCe keÀj efo³ee peelee nw~ pewmes -YeejleWog ³egie Deewj efodJeJesoer ³egie~ keÀYeer -keÀYeer meeefnl³e me=peve
keÀer cegK³e Mewefue³eeW kesÀ DeeOeej Hej Yeer keÀeue efJeYeepeve keÀj e fue³ee peelee nw~ pewmes -íe³eeJeeoer ³egie,
ÒeieefleJeeoer ³egie Deewj Òe³eesieJeeoer ³egie~ FmekesÀ meeLe ner keÀYeer -keÀYeer ceeveJe -ceveesefJe%eeve Deewj
lelkeÀeueerve meeefnl³e keÀer ÒecegKe ÒeJe=eflle keÀes Yeer veecekeÀjCe keÀe DeeOeej yevee efue ³ee peelee nw~ ceeveJe
ceveesefJe%eeve kesÀ DeeOeej Hej efkeÀmeer mece³e keÀes Deeefo (ÒeejbefYekeÀ), ceO³e Deewj Deble (DeeOegefvekeÀ) Fve
leerve YeeieeW ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee peelee nw~ JeneR efnvoer meeefnl³esefleneme ceW JeerjieeLee keÀeue, Yeeqke Ìle
keÀeue, Deewj jereflekeÀeue pewmes veece ÒeJe=eflle³eeW kesÀ DeeOeej Hej ner efoS ieS nQ~ [e@. efMeJekegÀceej Mecee& kesÀ
Devegmeej `keÀYeer -keÀYeer meeefnl³e ceW DeveskeÀ Oeeje³eW Deewj ÒeJe=eflle³eeB SkeÀ meeLe meceeve Jesie mes Gefole
Deewj efJekeÀe fmele nesleer efoKeeF& osleer nQ~ Fme ÒekeÀej keÀer meb¬eÀceCeMeeruelee SJeb efkeÀmeer efJeefMe<ì ÒeJe=eflle kesÀ
ÒeOeeve Deewj DeÒeOeeve neves keÀer DeefveM®e³eelcekeÀ efmLeefle ceW meeefnl³e keÀe DeO³e³eve GmekesÀ keÀeJ³e -ªHe
YesoeW kesÀ DeeOeej Hej keÀj efue³ee peelee nw~ meeefnl³e kesÀ Fve keÀeue efJeYeepeveeW kesÀ efJeefJeOe DeeOeejeW ceW mes
efkeÀmeer keÀes Yeer DeHevee³ee pee mekeÀlee nw efkeÀvleg mcejCe jKevee nesiee efkeÀ Gme DeeOeej keÀes meeefnl³e keÀer
Devleefve&efnle ®eslevee kesÀ ¬eÀefcekeÀ ef JekeÀeme kesÀ meceûe DeJeyeesOe keÀer Òeef¬eÀ³ee ceW meeOekeÀ efme× nesvee ®eeefnS
ve efkeÀ yeeOekeÀ~'
3.3.2 keÀeue efJeYeepeve Je veecekeÀjCe :
ieemee& o leesmeer -efnvoer meeefnl³e kesÀ ¬eÀefcekeÀ keÀeue efJeYeepeve keÀe ÒeLece Òe³eeme ieemee& o leesme er ves
efkeÀ³ee uesefkeÀve GvekesÀ ³eneB kesÀJeue Meleeyoer Deewj keÀefJe³eeW kesÀ veece ner efceueles nQ :
1) veewJeeR Meleeyoer -meyemes Henues efnvot keÀefJe nQ~
2) yeejnJeeR Meleeyoer -®ebo, HeerHee
3) lesjnJeeR Meleeyoer -yewpet yeeJeje
4) ®eewonJ eeR Meleeyoer -Kegmejes
5) HebênJeer Meleeyoer -YeeqkeÌle -He×efle mebyebOeer j®evee³eW -keÀyeer, ieesHeeueoeme, Oejceoeme, veevekeÀ,
Yeeieesoeme Deeefo~munotes.in

Page 16

166) meesuenJeeR Meleeyoer -megKeosJe, veeYeepeer, JeuueYe, efyenejer, iebieeoeme
7) me$enJeeR Meleey oer-metjoeme, leguemeeroeme, kesÀMeJeoeme
8) DeþenjJeer Meleeyoer -iebieeHeefle, JeerjYeeve, jece®ejCe, efMeJeveeje³eCe
9) GvveermeJeeR Meleeyoer -yeKleeJej, otunejece, í$eoeme
(meeefnl³e Deewj meeefnl³esefleneme -[e@. ue#ceer meeiej Jeepeepe& Deye´ence efûe³eme&ve -³eod³eefHe efkeÀ nceejs DeefOekeÀebMe meeef nl³esefleneme uesKekeÀ Fmes cen lJe ve osles
ngS pee@pe& Deye´ence efûe³eme&ve kesÀ keÀeue efJeYeepeve keÀes efnvoer keÀe ÒeLece keÀeue efJeYeepeve ceeveles nQ. pees
efvecve Jele nw:
1) The bardic Period -JeerjieeLee keÀeue (meve 700 mes 1300 F&.)
2) The Religious Revival of Fifteenth Century -15JeeR Meleeyoer keÀe Oeeefce&keÀ
peeiejCe
3) The Romantic poetry of Malik Muhammad -ceefuekeÀ cegncceo keÀe Òesce keÀeJ³e
(meve 1 540 F&.)
4) The Krishna Cult of Braj -ye´pe keÀe ke=À5) The Mugal court -cegieue ojyeej
6) Tul’si Das -leguemeeroeme
7) The Ars Poetica -jereflekeÀeJ³e (meve 1580 -1692 F&.)
8) Other Successors of Tul’si Das -leguem eeroeme kesÀ HejJeleea keÀefJe (meve 1600 -
1700 F&.) Yeeie 1 -Oeeefce&keÀ keÀefJe, Yeeie -2 Dev³e keÀefJe
9) The Eighteen Century -DeþejnJeerb Meleeyoer
10) Hindustan Under Company -kebÀHeveer kesÀ keÀeue ceW efnvogmleeve (meve 1800 -
1857 F&.)
10) Hindusta nu n d e rQ u e e n -cenejeveer kesÀ keÀeue ceW efnvogmleeve (meve 1857 -
1887)
Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue -efnvoer meeefnl³e keÀe J³eJeefmLele Deewj meJee&efOekeÀ ÒeceeefCekeÀ efJeYeepeve
Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue keÀe ceevee ie³ee~ GvneWves efnvoer meeefn l³e keÀes ®eej YeeieeW ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee :
1) Deeefo keÀeue (JeerjieeLee keÀeuee -efJe.meb. 1050 mes 1375 lekeÀ DeLee&le meve 993 mes 1318
F&. lekeÀ)
2) YeeqkeÌlekeÀeue (HetJe& ceO³e keÀeue -efJe.me. 1375 mes 1700 lekeÀ DeLee&le meve 1318 mes 1 643
F&. lekeÀ)
3) jereflekeÀeue (Gllej ceO³e keÀeue -efJe.me. 1700 mes 1900 lekeÀ DeLee&le meve 1643 mes
1843 F&. lekeÀ)
4) DeeOegefvekeÀ keÀeue (ieod³e keÀeue -efJe.me. 1900 mes Deye lekeÀ DeLee&le meve 1843 F&. mes Deye
lekeÀ)munotes.in

Page 17

17Dee®ee³e& jece®ebê Megk eÌue ves Òel³eskeÀ keÀeue kesÀ efueS ognjs veecekeÀjCe efkeÀ³es nQ~ GvneWves
DeeefokeÀeueerve meeefnl³e ceW JeerjieeLee keÀer ÒecegKelee keÀes osKeles ngS Gmes `JeerjieeLee keÀeue' veece efo³ee nw~
ceO³ekeÀeue keÀes meeefnefl³ekeÀ ÒeJe=eflle³eeW kesÀ DeeOe ej Hej oes YeeieeW ceW yeeBì efo³ee nw~ ÒeLece Yeeie DeLee&le
HetJe& ceO³ekeÀeue ceW YeeqkeÌle keÀer leLee efodJeleer³e Yeeie DeLee&le Gllej ceO³ekeÀeue ceW jerefle He×efle keÀer
ÒeOeevelee keÀes osKeles ngS GvnW ¬eÀceMe: YeeqkeÌlekeÀeue Deewj jereflekeÀeu e veece efo³ee nw~ JeneR DeeOegefvekeÀ
keÀeue ceW ieod³e uesKeve keÀer ÒeJe=eflle keÀes osKekeÀj GmekeÀe veece `ieod³e keÀeue' jKee nw~ Fmemes mHe<ì nw
efkeÀ GvneWves efpeme keÀeueKeb[ kesÀ meeefnl³e ceW efpeme ÒeJe=eflle keÀer DeefOekeÀlee osKeer Gmes Gme er kesÀ DevegªHe
GvneWves keÀeue -efJeYeepeve Deewj veecekeÀjCe efkeÀ³ee nw~
Dee. MegkeÌue keÀe ³en keÀeue efJeYeepeve efveefM®ele ner DeHeves DeeHe ceW ÒeceeefCekeÀ Deewj efJeMJemeveer³e
nw uesefkeÀve efpeme JeerjieeLee keÀeue keÀes GvneWves meb. 1050 me s ceevee nw Gmes yeeo keÀer KeespeeW kesÀ DeeOeej
Hej DeveskeÀ efJeodJeeveeW ves meve 700 F&. kesÀ Deeme -Heeme ceevevee Meg© efkeÀ³ee nw~ FmekeÀe cegK³e DeeOeej
veeLe Deewj efme× mecÒeoe³e kesÀ ³eesefie³eeW leLee pewve Dee®ee³eeX keÀer j®evee³eW nQ~ Fmeer DeeOeej Hej efMeJe
efmebn `mejespe' keÀefJe `Heg`mejnHee' keÀes efnvoer keÀe ÒeLece keÀefJe ceeveles nQ~
[e@. jecekegÀceej Jecee& -efnvoer meeefnl³e kesÀ keÀeue efJeYee peve keÀes efJe.meb. 750 mes ceeveles nQ Deewj Gmes
mebefOekeÀeue keÀer meb%ee osles nQ~ GvekeÀe efJeYeepeve efvecveJele nw :
1) mebefOekeÀeue -efJe.meb. 750 mes 1000 lekeÀ
2) ®eejCe keÀeue -efJe.me b. 1000 mes 1375 lekeÀ
3) YeeqkeÌlekeÀeue -efJe.me b.1375 mes 1700 lekeÀ
4) jereflekeÀeue -efJe.meb. 1700 mes 1900 lekeÀ
5) DeeOegefvekeÀ keÀeue -efJe.me. 1900 mes Deye lekeÀ
Jecee& peer ves mebefOekeÀeue ceW DeHeYe´bMe keÀer j®eveeDeeW keÀes Meeefceue efkeÀ³ee nw~ GvekesÀ ®eejCe keÀeue
Deewj MegkeÌue peer kesÀ JeerjieeLee keÀeue ceW keÀesF& Deblej veneR nw~ Jeerj ieeLeeDeeW kesÀ j®eef³elee ®eejCe ner
keÀnueeles Les~
ieCeHeefle ®ebê iegHle -ieCeHeefle®evê iegHle veW DeHeves ûevLe `efnvoer meeefnl³e keÀe Jew%eeefvekeÀ Fefleneme'
(1965) ceW efnvoer mee efnl³e keÀe ÒeejbYe meve 1184 mes ceeveles ngS efvecveefueefKele ©He ceW keÀjles nQ~
1) ÒeejbefYekeÀ keÀeue -meve 884 mes 1350 F&. lekeÀ
2) ceO³ekeÀeue -i-HetJe& ceO³ekeÀeue -meve 1350 mes 1500 F&.
ii-Gllej ceO³ekeÀeue -meve 1500 mes 1875 F&. le keÀ
3) DeeOegefvekeÀ keÀeue -meve 1875 F&. mes Deepe lekeÀ
Fme ÒekeÀej Leesæ[s -yengle HeefjJele&veeW Deewj veeceeW ceW Yeer kegÀí nsjHesÀj kesÀ meeLe leceece
efJeodJeeveeW ves DeHeves efJe®eej Òemlegle efkeÀ³es nQ~ meeceev³e ªHe mes mJeerke=Àle keÀeu eefJeYeepeve keÀes
efvecveefueefKele ªHe ceW osKee pee mekeÀlee nw :munotes.in

Page 18

181) Deeefo keÀeue ³ee JeerjieeLee keÀeue -meve 1000 F&. mes 1350 F&. lekeÀ
2) YeeqkeÌlekeÀeue -meve 1350 F&. mes 1650 lekeÀ
3) jereflekeÀeue -meve 1650 mes 1850 F&. lekeÀ
4) DeeOege fvekeÀ keÀeue -meve 1850 F&. mes Deye lekeÀ
³eod³eefHe efkeÀ Heefíues ueieYeie Heewves oes meew JeÒe³ee&Hle efJekeÀeme efkeÀ³ee nw~ Fmes O³eeve ceW jKeles ngS meeefnl³esefleneme uesKekeÀeW odJee je DeeOegefvekeÀ keÀeue
keÀes Yeer Deueie -Deueie YeeieeW ceW efJeYeeefpele keÀjves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee ie³ee nw~ efpemes efvecveefueefKele ªHe
ceW osKe mekeÀles nw :
1) YeejleWog ³egie -meve 1850 mes 1900 F&. lekeÀ
2) efodJeJesoer ³egie -meve 1900 me s 1918 F&. lekeÀ
3) íe³eeJeeo ³egie -meve 1918 mes 1938 F&. lekeÀ
4) Òeieefle Jeeo -meve 1938 mes 1943 F&. lekeÀ
5) Òe³eesie Jeeo -meve 1943 mes 1953 F&. lekeÀ
FmekesÀ yeeo veJeuesKeve keÀeue, veF& keÀefJelee, meeþesllejer keÀefJelee, mJeeleb$³eesl lej meeefnl³e
Deeefo DeveskeÀ veece Deeles nQ~ Fefleneme meve 1970 kesÀ Deeme -Heeme `mecekeÀeueerve' Meyo ueieYeie
meJe&mecceefle mes GYej keÀj meeceves Deelee nw Deewj mecekeÀeueerve keÀefJelee, mecekeÀeueerve keÀneveer,
mecekeÀeueerve GHev³eeme SJeb mece keÀeueerve veeìkeÀ Deeefo ueieYeie meYeer efJeOeeDeeW kesÀ ÒeejbYe ceW mecekeÀeueerve
Meyo pegæ[ves ueielee nw~ ³eneB SkeÀ yeele keÀe O³eeve Deewj jKevee nesiee efkeÀ efHeíues ueieYeie ®eej -HeeB®e
oMekeÀeW ceW kegÀí efJeodJeeveeW ves Deueie -Deueie efJeOeeD eesb kesÀ efJekeÀeme ¬eÀce keÀes Yeer jsKeebefkeÀle efkeÀ³ee nw~
efpeveceW ieesHeeue je³e odJeeje me=efpele `efnvoer GHev³eeme keÀe Fefleneme', efnvoer keÀneveer keÀe Fefleneme Yeeie
-01, efnvoer keÀneveer keÀe Fefleneme Yeeie -01 SJeb Yeeie -02 (JeGuuesKeveer³e nQ~ Fme ÒekeÀej keÀer j®evee³eW meeefnl³esefleneme uesKeve kesÀ Debleie&le Yeues ve jKeer pee³eW
uesefkeÀve Fvemes Gme efveefM®ele efJeOee keÀe 21 JeeR meoer lekeÀ kesÀ efJekeÀeme keÀe Helee lees ®eue ner peelee nw~
Deewj Deye, meve 2000 kesÀ ye eo keÀer keÀefJelee keÀes kegÀí efJeodJeeveeW odJeeje veF& meoer keÀer keÀefJelee kesÀ veece
mes DeefYeefnle efkeÀ³ee pee jne nw~
3.4 veecekeÀjCe keÀer mecem³eeSB :
efnvoer meeefnl³e ceW keÀeue efJeYeepeve kesÀ meeLe -meeLe vee cekeÀjCe keÀes ueskeÀj Yeer efJeodJeeveeW ceW
celewke̳elee veneR jner~ FmekeÀe cegK³e keÀejCe Lee efkeÀ efJeodJeeveeW ves veecekeÀjCe kesÀ Deueie -Deueie DeeOeej
DeHeveeS~
[e@. veiesvê Fme yeele keÀes mHe<ì keÀjles nQ efkeÀ -Dee. jece®ebê MegkeÌue ves J eerjieeLee keÀeue,
YeeqkeÌlekeÀeue ,jereflekeÀeue Deewj DeeOegefvekeÀ keÀeue pees veece efoS GveceW `GvneWves pee@pe& efûe³eme&ve Deewj efceÞe
yebOegDeeW kesÀ kegÀí mebkesÀle DeJeM³e ûenCe efkeÀ³es nQ, Hejvleg keÀeue -efJeYeepeve Deewj veecekeÀjCe keÀer D ebeflece
leke&À Heg<ì J³eeK³ee GvekeÀer DeHeveer nw~ Fveces mes YeeqkeÌle Deewj DeeOegefvekeÀ keÀeue keÀes ³eLeeJele mJeerkeÀej
keÀj efue³ee ie³ee nw Hejvleg JeerjieeLee keÀeue Deewj jereflekeÀeue kesÀ mecyevOe ceW efJeJeeo jne nw~ JeerjieeLeemunotes.in

Page 19

19keÀeue kesÀ efJe©× ³en DeeHeeflle nw efkeÀ efpeve JeerjieeLeeDeeW kesÀ DeeOeej Hej MegkeÌue peer ves ³en veecekeÀjCe
efkeÀ³ee nw, GmeceW mes kegÀí DeÒeeH³e nQ Deewj kegÀí HejJeleeakeÀeue keÀer j®eveeSB nQ~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle pees
meeefnl³e Fme keÀeueKeb[ ceW efueK ee ie³ee, Gmeces meecebleer Deewj Oeeefce&keÀ lelJeeW keÀer ÒeOeevelee nesves Hej Yeer
keÀL³e Deewj ceeO³ece kesÀ ©HeeW keÀer Ssmeer efJeefJeOelee Deewj DeJ³eJemLee nw efkeÀ efkeÀmeer SkeÀ ÒeJe=eflle kesÀ DeeOeej
Hej GmekeÀe mener veecekeÀjCe veneR efkeÀ³e e pee mekeÀlee~ ³en mece³e mebYeJele: DeYeer efnvoer meeefnl³e kesÀ
pevce kesÀ yeeo GmekesÀ mebJejves keÀe mece³e Lee. Jen DeHeYe´bMe kesÀ ÒeYeeJe mes DeYeer Hetjer lejn cegkeÌle veneR nes
Hee³ee Lee~ GmeceW Jeerj, Þe=bieej, jnm³eesHeemevee Deeefo keÀes De efYeJ³eeqkeÌle efceue jner Leer~ FmeerefueS Fmes
DeeefokeÀeue mes DeefOekeÀ Gef®ele efnvoer keÀe DeejbefYekeÀ keÀeue keÀnvee nes iee~ efodJeJesoer peer odJeeje Fmes
`DeeefokeÀeue' veece efo³ee ie³ee~ uesefkeÀve kegÀí efJeodJeeveeW keÀe ³en ceevevee nw efkeÀ `DeeefokeÀeue' Meyo
Deeefoce ³egie keÀer lejHeÀ mebkesÀle keÀjlee nw peyeefkeÀ Fme mece³e DeveskeÀ De®íer j®evee³eW Yeer nceW efceueleer nQ
pees efnvoer kesÀ kegÀí efJekeÀefmele nesves keÀe mebkesÀle osleer nQ~'
Fmeer ÒekeÀej YeeqkeÌle kesÀ mJej keÀer Ò eOeevelee keÀes O³eeve ceW jKeles ngS Dee. MegkeÌue peer ves
YeeqkeÌlekeÀeue veece efo³ee~ Fme Hej lees efJeodJeeveeW ceW celewke̳elee nw~ jereflekeÀeue kesÀ efJeHeefjefOe meerefcele nw~ JeneB e fJeJeeo keÀe efJeÒecegKe nQ ³ee Þe=bieej -lelJe? Fme mecyevOe ceW [e@. veiesvê peer keÀe ceevevee nw efkeÀ `efpeme ³egie ceW jerefle
lelJe keÀe meceeJesMe kesÀJeue Þe=bieej ceW ner veneR, YeeqkeÌle keÀeJ³e Deewj Jee rj keÀeJ³e ceW Yeer nes ie³ee Lee -
GmekeÀe veece jerefle keÀeue ner DeefOekeÀ meceer®eerve nw~' efveefM®ele ner Fme keÀeue ceW veerefle keÀeJ³e Yeer J³eeHekeÀ
cee$ee ceW efueKes ieS efHeÀj Yeer ÒeOeevelee keÀeJ³e Meem$eer³e j®eveeDeeW keÀer ner jner Fmeef ueS jereflekeÀeue ner
meJee&efOekeÀ GHe³egkeÌle veece nw~
efnvoer meeefnl³e kesÀ ueieYeie meYeer meeefnl³ekeÀejeW ves mebJele 1900 mes DeejcYe nesves Jeeues ³egie
keÀes DeeOegefvekeÀ keÀeue ner keÀne nw~ Dee. MegkeÌue Deewj Dee. efodJeJesoer pe erFmes De eOegefvekeÀ keÀeue veece ner
osles nQ~ yeeyet M³eecemegboj oeme ves Fmes `veJeerve efJekeÀeme keÀe keÀeue' keÀne nw~ `DeeOegefvekeÀ keÀeue' Meyo
kesÀJeue mece³e met®ekeÀ Meyo yevekeÀj jn peelee nw~ kegÀí efJeodJeeveeW keÀe leke&À nw efkeÀ peye MegkeÌue pee rv e s
Henues leerve keÀeueeW keÀe veecekeÀjCe ÒeJe=eflle³eeW kesÀ DeeOeej Hej efkeÀ³ee lees DeeOegefvekeÀ keÀeue keÀe veece Yeer
Gmeer Hej jKevee ®eeefn³es Lee~ Fme mece³e je<ì^er³e ®eslevee keÀes O³eeve ceW jKeles ngS `je<ì^er³e peeiejCe
keÀe keÀeue' Hegv epee&iejCe keÀe keÀeue Yeer keÀne pee mekeÀlee Lee~ DeeOegefvekeÀ keÀeue keÀes Yeer Dee. MegkeÌue peer
ves leerve ®ejCeeW ceW efJeYekeÌle efkeÀ³ee Gmes ÒeLece, efodJeleer³e SJeb le=leer³e GlLeeve keÀne~ ÒeLece Deewj efodJeleer³e
kesÀ mecyevOe ceW lees Gvne Wves mebkesÀle efkeÀ³ee efkeÀ FvnW ¬eÀceMe: YeejleWog ³egie Deewj efodJeJesoer ³egie Yeer keÀne pee
mekeÀlee nw uesefkeÀve FmekesÀ Deeies kesÀ efueS GvneWves kegÀí veece veneR efo³ee~ Fme mecyevOe ceW [e@. veiesvê peer
keÀe keÀnvee nw efkeÀ `Henuee keÀeue -Keb[ peerJeve Deewj meeefnl³e ceW Hegvepee&iejCe keÀe ³egie Lee~ Dele: Fmes
Hegvepee&iejCe veece efo³ee pee mekeÀlee nw~ ®etBef keÀ, YeejleWog kesÀ J³eeqkeÌlelJe Deewj ke=Àeflel Je ceW, efpevneWves DeHeves
peerJeve ke Àeue ceW Fme ³egie keÀe vesle=l Je efkeÀ³e e Deewj efpevekeÀe ÒeYeeJe cejCeesHejeble Yeer yevee jne -FmeefueS
Gme keÀeue keÀe veecekeÀjCe GvekesÀ veece Hej keÀjves ceW Yeer keÀesF& DeeHeeflle veneR nes mekeÀleer~' Òee³e: Fmeer
He×efle Deewj ³egeqkeÌle mes efodJeleer³e GlLeeve -peeiejCe -megOeej -keÀeue keÀes efodJeJesoer ³egie Yeer keÀne pee
mekeÀlee nw~
leermejs ®ejCe keÀer meJe& ÒecegKe ÒeJe=eflle nw íe³eeJeeo, FmeefueS GmekeÀe veece íe³eeJeeo ner
Gef®ele nw~ FmekesÀ yeeo HeefjJele&ve keÀe SkeÀ oewj ®eue Heæ[lee nw efpemeceW ÒeieefleJeeo yen gle peuoer ner
meceeHle nes peelee Deewj GmekeÀe mLeeve Òe³eesieJeeo ues ueslee nw~ kegÀí mece³e yeeo Jen Yeer meve 1953munotes.in

Page 20

20kesÀ Deeme -Heeme veJeuesKeve ceW HeefjCele nes ie³ee~ Deeies DeveskeÀ OeejeSB efJekeÀefmele nesleer jnerb Deewj GvekesÀ
meceLe&keÀeW od Jeeje Deueie -Deueie JeeoeW keÀe meceLe&ve Yeer efkeÀ³ee peelee jne~ mJeeYeeefJekeÀ nw efkeÀ Deye
efnvoer YeemebmeeOeveeW ves Yeer FmekeÀes ieefle Òe oeve keÀer nw Deewj íesìs -yeæ[s j®eveekeÀejeW keÀer keÀF& Heerefæ{³eeW Deepe SkeÀ
meeLe Deueie -Deueie ceeO³eceeW mes meeefnl³e me=peve keÀe keÀe³e& keÀj jner nQ Ssmes ceW efkeÀme DeeOeej keÀes keWÀê
ceW jKe keÀj efnvoer meeefnl³e kesÀ efHeíues He®eeme JeDeepe kesÀ efJeodJeeve meeefnl³esefleneme uesKekeÀeW kesÀ efueS Yeer SkeÀ ®egveewleer nw~
3.5 meejebMe
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes nce efnvoer meeefnl³e kesÀ keÀeue efJeYeepeve Deewj veecekeÀj Ce kesÀ
efJemekeÀles nw Je veecekeÀjCe keÀer mecem³eeDeeW kesÀ efJeJejCeelcekeÀ HenuegDeeW keÀe DeO³e³eve keÀj mekesÀ~
3.6 oerIeexlleje rÒ e M v e
1) efnvoer meeefnl³e kesÀ keÀeue efJeYeepeve Deewj GmekesÀ veecekeÀjCe keÀes jsKeebefkeÀle keÀerefpeS~
2) keÀeue efJeYeepeve mebyebOeer meYeer ÒecegKe efJeodJeeveeW odJeeje efoS ieS cele Hej meefJemle ej ®e®ee& keÀerefpeS~
3) efnvoer meeefnl³e keÀe keÀeue efJeYeepeve Je veecekeÀjCe keÀe efJeJejCe osles ngS, veecekeÀjCe keÀer
mecem³eeDeeW Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
3.7 ueIegllejer ÒeMve
1) efnvoer meeefnl³e kesÀ ¬eÀefcekeÀ keÀeue efJeYeepeve keÀe ÒeLece Òe³eeme efkeÀmeves efkeÀ³ee?
2) efnvoer meeefnl³e keÀe meJee&efOekeÀ ÒeceeefCekeÀ efJeYeepeve efkeÀme efJeodJeeve keÀe sceevee peelee nw?
3) Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue ves efnvoer meeefnl³e keÀe keÀeue efJeYeepeve efkeÀleves YeeieeW ceW efkeÀ³ee nw?
4) ieCeHeefle ®ebê iegHle ves efnvoer meeefnl³e keÀe Òe ejbYe keÀeue efkeÀme Je5) efnvoer meeefnl³e kesÀ DeeOegefvekeÀ ³egie keÀe ÒeejbYe ÒecegKele: keÀye mes ceevee ie³ee nw?
munotes.in

Page 21

21FkeÀeF& -4
DeeefokeÀeue : HeefjJesMe
DeeefokeÀeue : keÀefJe
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
4.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
4.2 ÒemleeJevee
4.3 DeeefokeÀeue Je JeerjieeLee keÀeue
4.4 DeeefokeÀeueerve HeefjJesMe
4.4.1 jepeveereflekeÀ HeefjJesMe
4.4.2 Oeeefce&ke À HeefjJesMe
4.4.3 meeceeefpekeÀ HeefjJesMe
4.4.4 meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJesMe
4.4.5 meeefnefl³ekeÀ HeefjJesMe
4.5 DeeefokeÀeue kesÀ keÀefJe
4.5.1 Deceerj Kegmejes
4.5.2 efJeÐeeHeefle
4.6 meejebMe
4.7 oerIeexllejer ÒeMve
4.8 ueIegllejer ÒeMve
4.1 FkeÀ eF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes efJeÐeeLeea : -
DeeefokeÀeue keÀer He=<þYetefce keÀes peeve mekeWÀies lelkeÀeueerve mece³e keÀer jepeveereflekeÀ, DeeefLe&keÀ,
meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Deewj meeefnefl³ekeÀ HeefjJesMe mes DeJeiele n eWies~
DeeefokeÀeue kesÀ ÒecegKe keÀefJe Deewj GvekesÀ meeefnl³e mes efJeÐeeefLe&³eeW keÀes Heefjef®ele keÀjevee Yeer Fme
FkeÀeF& keÀe GodosM³e nw~munotes.in

Page 22

224.2 ÒemleeJevee
DeeefokeÀeue DeLee&le meeefnl³e keÀe ÒeLecekeÀeue ³ee Go³e keÀeue Yeer Fmes keÀne peele en w ~
DeeefokeÀeue kesÀ mecHetCe& ³ee HeefjHetCe& DeO³e³eve keÀe O³es³e DeeefokeÀeueerve HeefjJesMe keÀe DeO³e³eve DeeJeM³ekeÀ
yevee oslee nw meeLe ner FmekesÀ keÀeue kesÀ ÒecegKe keÀefJe Deewj GvekesÀ meeefnl³e, meeefnl³e keÀer efJeMesYee4.3 DeeefokeÀeue DeLeJee JeerjieeLee keÀeue
efnvoer meeefnl³e keÀer HejcHeje kesÀ ÒeejbYe kesÀ mecyevOe ceW efJeodJeeveeW kesÀ efJe®eejeW ceW efYevvelee nw~
meeceev³e ªHe mes Fefleneme keÀejeW ves omeJeeR mes ®eewonJeeR Meleeyoer kesÀ meeefnl³e j®evee keÀeue keÀes `efnvoer
meeefnl³e keÀe DeeefokeÀeue' ceevee nw~ omeJeeR Meleeyoer mes Henues meeefnefl³ekeÀ Òe³elveeW keÀe efJekeÀeme DeHeYe´bMe
YeekesÀ GHeueyOe ueeskeÀYeeJemlegle: Jen efnvoer keÀer DeeOegefvekeÀ yeesefue³eeW ceW m es efkeÀmeer -efkeÀmeer kesÀ HetJe& ªHe ceW ner GHeueyOe neslee nw~
³ener keÀejCe nw efkeÀ efnvoer meeefnl³e kesÀ Fefleneme uesKekeÀ omeJeeR Meleeyoer mes Fme meeefnl³e keÀe DeejcYe
mJeerkeÀej keÀjles nQ~ Fmeer mece³e mes efnvoer YeeJewmes efnvoer meeefnl³e kesÀ ÒeLece meeefnl³eseflenemekeÀej pee@pe& Deye´ence efûe³eme&ve ves Fme keÀeue keÀes
®eejCe keÀeue veece efo³ee Lee Deewj FmekeÀer mece³e meercee meve 643 F&. ceevee Lee uesefkeÀve, Jes Gme mece³e
keÀer efkeÀme er ®eejCe j®evee keÀe GuuesKe veneR keÀj mekesÀ~ efceÞe yebOegDeeW ves DeHeves `efceÞe yebOeg efJeveeso' ceW
FmekeÀe keÀeue meve 643 mes 1387 F&. lekeÀ ceevee Deewj Fmes `ÒeejbefYekeÀ keÀeue' veece efo³ee~ Dee®ee³e&
jece®ebê MegkeÌue Fmes JeerjieeLeekeÀeue keÀer meb%ee osles nQ Deewj FmekeÀer mece³e meercee efJe.meb. 1050 mes
efJe.me. 1375 lekeÀ ceeveles nQ~ GvneWves Fme keÀeue keÀes JeerjieeLee keÀnves kesÀ Heerís kegÀue yeejn ûebLeeW keÀe
DeeOeej yevee³ee~ efpeveceW ÒeLece ®eej DeHeYe´bMe Yee1) efJepe³e Heeue jemees (veuue efmebn -efJe.meb. 1350)
2) ncceerj jemees (MeejbiebOej -efJe.meb. 1375)
3) keÀerefle&uelee (efJeod³eeHeefle -efJe.meb. 1460)
4) keÀerefle& HeleekeÀe (efJeod³eeHeefle -efJe.meb. 1460)
5) KegceeCe jemees (oueHeefle efJepe³e -efJe.meb. 1180 -1205)
6) yeermeueosJe jemees (vejHeefle veeun -efJe.meb. 1292)
7) He=LJeerjepe jemees (®eboyejoeF& -efJe.meb. 1225 -1249)
8) pe³e®ebê ÒekeÀeMe (YeÆ kesÀoej -efJe.meb. 1225)
9) pe³ec e³ebkeÀ peme®ebefêkeÀe (ceOegj keÀefJe -efJe.meb. 1240)
10) Hejceeue jemees (peieefvekeÀ -efJe.meb. 1230)
11) Kegmejes keÀer Hensefue³eeB Deeefo (Deceerj Kegmejes -efJe.meb. 1230)
12) efJeod³eeHeefle HeoeJeueer (efJeod³eeHeefle -efJe.meb. 1460)munotes.in

Page 23

23³eoîeef He efkeÀ Fve yeejn ûebLeeW ceW mes DeefOekeÀebMe ûevLe mebefoiOe SJeb DeÒeeceeefCekeÀ ner nQ ~
ceneHebef[le jengue meebke=Àl³ee³eve ves DeeefokeÀeue keÀes `efme× meeceble' ³egie veece efo³ee nw Deewj
FmekeÀer mece³e meercee 8 JeeR mes 13 JeeR Meleeyoer le keÀ efveeqM®ele efkeÀ³ee nw ~ GvnW Fme keÀeue kesÀ meeefnl³e
ceW efme×eW keÀer JeeCeer Deewj meecebleeW keÀer mlegeflele efJeMesDebleie&le yeew× leLee veeLe efme×eW Deewj pewve cegefve³eeW keÀer ©# e leLee GHeosMe cetuekeÀ Je nþ³eesie ceefncee SJeb
ef¬eÀ³ee keÀe efJemleej mes Òe®eej keÀjves Jeeueer jnm³ecetuekeÀ j®eveeSB Deeleer nQ ~ JeneR meecebleeW keÀer mlegefle
pewmeer ÒeJe=efÊe ceW ®eejCe keÀefJe³eeW kesÀ ®eefjle keÀeJ³e Deeles nQ, efpeveceW keÀ efJe³eeW ves DeHeves DeeÞe³eoeleeDeeW keÀe
³eMeesieeve efkeÀ³ee nw ~
efHeÀj Yeer ³en keÀnvee Gef®ele nesiee efkeÀ `DeeefokeÀeue' ner Ssmee veece nw efpemes efkeÀmeer ve efkeÀmeer
ªHe ceW meYeer FeflenemekeÀej mJeerkeÀej keÀjles nQ ~ Fme veece mes Gme J³ee HekeÀ He=ÿYetefce keÀe yeesOe neslee nw,
efpeme Hej Deeies keÀe meeefnl³e Keæ[e neslee nw ~ YeekesÀ Deeefo ªHe keÀe Helee ®euelee nw, lees YeeJe keÀer ¢efä mes FmeceW YeeqkeÌlekeÀeue mes DeeOege fvekeÀ keÀeue lekeÀ
keÀer meYeer ÒecegKe ÒeJe=efÊe³eeWs kesÀ Deeefoce yeerpe Keespe mekeÀles nQ ~ peneB lekeÀ j®evee Mewefue³eeW keÀe ÒeMve nw
lees GvekesÀ Yeer meYeer ©He nQ, pees yeeo kesÀ keÀeJ³e ceW Òe³egkeÌle ngS nQ, DeHeves Deeefo ªHe ceW efceue peel es nQ~
Fme keÀeue keÀer DeeO³eeeqlcekeÀ, Þe=bieeefjkeÀ leLee Jeerjlee keÀer ÒeJe=efÊe³eeW keÀe ner efJekeÀefmele ªHe yeeo kesÀ
meeefnl³e ceW efceuelee nw~ FmeefueS DeeefokeÀeue ner meyemes GHe³egkeÌle veece nw ~
4.4DeeefokeÀeueerve HeefjJesMe
meeefnl ³eceeveJe -meceepe keÀer YeeJeelcekeÀ efmLeefle Deewj ieefleMeerue ®eslevee keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle nw ~
Deleë GmekesÀ ÒesjkeÀ leÊJe kesÀ ªHe ceW HeefjJesMe keÀe efJeMeskesÀ meeefnl³esefleneme keÀes mec ePeves kesÀ efueS GmekesÀ HeefjJesMe keÀes mecePevee DeeJeM³ekeÀ neslee nw ~
DeeefokeÀeue Yeejleer³e meceepe kesÀ efueS Del³eefOekeÀ efJejesOeeW Deewj J³eeIeeleeW keÀe ³egie Lee ~ jepeveereflekeÀ
Gþe-HeìkeÀ ®eejes lejHeÀ ®eue jner Leer Deewj efkeÀmeer Yeer osMe keÀer jepeveereflekeÀ efmLeefle JeneB kesÀ meeefnl³e
keÀes meJee&efOekeÀ ÒeYeeefJele keÀjleer nw ~ FmekesÀ meeLe ner Oeeefce&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Deewj meeceeefpekeÀ efmLeefle³eeW
keÀes mecePevee Yeer DeeJeM³ekeÀ nw ë
4.4.1 jepeveereflekeÀ HeefjJes Meë
ÒeYeeJeMeeueer iegHle -JebMe kesÀ HejeYeJe kesÀ yeeo GÊej Yeejle ceW JeOe&ve meece´ep³e keÀer mLeeHevee
ngF& ~ nmeve 606 mes 643 F&. lekeÀ ceevee ie³ee ~ GvekesÀ Meemeve keÀeue ceW ner Yeejle keÀer Heef½eceesÊej meercee Hej
³eJeveeW, ntCeeW Deewj MekeÀeW kesÀ Dee¬eÀceCe nesves ueies Les ~ GvekeÀe meecevee keÀjles -keÀjles ner JeOe&ve meece´ep³e
¬eÀceMeë keÀcepeesj nesves ueiee Lee ~ njepeHetle -jep³e meeceves Dee³es Jes DeeHemeer ogMceveer kesÀ keÀejCe SkeÀ -SkeÀ keÀj Fmueece -meece´ep³e kesÀ
DeOeerve nesles ieS ~ i³eejnJeeR -yeejnJeeR Meleeyoer ceW efouueer ceW l eescej, Depecesj ceW ®eewneve Deewj keÀVeewpe
ceW ienæ[JeeueeW kesÀ MeeqkeÌleMeeueer jep³e Les ~ meve 1150 F&. ceW Depecesj kesÀ yeermeueosJe ®eewneve ves DeHeves
jep³e keÀer meercee yeæ{eF& ~ GOej ie]peveer ceW legkeÀeX keÀe Deble keÀjkesÀ MeneyegÎerve ce gncceo ieesjer ves Yeejle Hej
keÀF& yeej Dee¬eÀceCe efkeÀ³ee ~ He=LJeerjepe ®eewneve ves Gmes jeskeÀves keÀe nj mebYeJe Òe³eeme efkeÀ³ee uesefkeÀvemunotes.in

Page 24

24Gmeer mece³e GvekeÀe SkeÀ ³eg× pegPeewleer kesÀ jepee Hejceeefo&osJe mes Yeer ngDee efpemeceW oesveeW jepeeD eeW keÀer
MeeqkeÌle Deewj Oeve keÀe DeHeJ³e³e ngDee ~ kegÀí mece³e yeeo keÀVeewpe kesÀ jepee pe³e®ebo kesÀ He=LJeerjepe ®eewneve keÀes cegncceo ieesjer mes Hejeefpele nesvee Heæ[e Deewj yeeo ceW GvekeÀer ce=l³eg Yeer nes ieF& ~
efHeÀj, keÀVeew pe Deewj keÀeefuebpej keÀe Yeer Heleve nes ie³ee Deewj efouueer ceW legke&À meulevele mLeeefHele nes ieF& ~
kegÀí mLeeveer³e jepeeDeeW kesÀ keÀþesj mebIemLeeefHele nes ieF& ~ Fme Ò ekeÀej DeeþJeeR Meleeyoer mes HevênJeeR Meleeyoer lekeÀ kesÀ Yeejleer³e Fefleneme keÀe
jepeveereflekeÀ HeefjJesMe efnvot jepeeDeeW kesÀ Oeerjs -Oeerjs meceeHle nesves Deewj Fmueece meÊee kesÀ efkekeÀeme keÀer
keÀneveer nw ~ jepeveereflekeÀ o=efä mes Fmes Ye ejle keÀe Heleve keÀeue Yeer keÀne pee mekeÀlee nw ~ cegmeueceeveeW
kesÀ Dee¬eÀceCe keÀer Deeie, ÒeOeeve ªHe mes ceO³e Yeejle keÀes ner DeefOekeÀ Pesueveer Heæ[er Leer ke̳eeWefkeÀ ³eneR kesÀ
jepeeDeeW ves Gve Dee¬eÀceCekeÀeefj³eeW keÀe meyemes DeefOekeÀ e fJejesOe efkeÀ³ee Lee ~ Deewj, ³ener Jen efnvoer ÒeosMe
Lee peneB efnvoer YeekeÀe Òe³eeme keÀj jner Leer ~
ueieeleej yeenjer Dee¬eÀceCeeW mes lees meeceev³e p evelee HejsMeeve Leer ner ³eg×keÀeceer osMeer jepeeDeeW
kesÀ Del³ee®eej Yeer yeæ{ ieS Les ~ HeefjCeecemJeªHe pevelee ceW mes SkeÀ Ssmes Jeie& keÀe Go³e ngDee pees meenme
Deewj Jeerjlee kesÀ meeLe ueæ[les ngS cej peevee ®eenlee Lee ³ee mecceeve kesÀ meeLe p eervee ®eenlee Lee ~
otmeje Jeie& Ssmee HeveHee pees ³eg× Deeefo osKekeÀj mebmeej mes Hejs keÀer yeeleW keÀjves ueiee ~ ³ener Fme keÀeue
kesÀ jepeveereflekeÀ HeefjJesMe keÀer SkeÀ efJeef®e$e osve nw, efpemekesÀ HeÀuemJeªHe SkeÀ lejHeÀ ³eefo m$eer -Yeesie,
nþ³eesie mes ueskeÀj DeeO³eeeqlcekesÀ Heuee³eve Deewj GHeosMeeW lekeÀ keÀe meeefnl³e efueKee ie³ee lees otmejer Deewj
F&éej keÀer ueeskeÀ keÀu³eeCekeÀejer meÊee ceW efJeMJeeme keÀjves, ueæ[les -ueæ[les peerves Deewj mebmeej keÀes mejme
yeveeves keÀer YeeJeve e Yeer meeefnl³e j®evee kesÀ cetue ceW pegæ[ ieF& ~
4.4.2 Oeeefce&keÀ HeefjJesMe ë
Fme ³egie keÀer DejepekeÀleeHetCe& jepeveereflekeÀ HeefjefmLeefle kesÀ meceeve ner Oeeefce&keÀ #es$e ceW Yeer
DejepekeÀlee ner ]HewÀue jner Leer ~ Jewmes lees íþJeeR Melee yoer lekeÀ osMe keÀe Oeeefce&keÀ JeeleeJejCe Meeble Lee ~
JewefokeÀ ³e%e, cetefle& -Hetpee leLee pewve SJeb yeew× GHeemevee He×efle³eeW SkeÀ meeLe ®eue jner Leer ~ uesefkeÀve,
meeleJeeR Meleeyoer ceW DeueJeej Deewj ve³eveej meble oef#eCe Yeejle mes GÊej Yee jle keÀer Deesj SkeÀ Oeeefce&keÀ
Deevoesueve uee³es ~ ³en ³egie Yeejle ceW yeew× Oece& kesÀ ueieYeie Heleve Deewj pewve leLee MewJe celeeW kesÀ GlkeÀkeÀe ³egie Lee ~ Deye yeew× -meeOeg DeHeveer efmeef׳eeW odJeeje GlHeVe ®ecelkeÀejeW mes pevelee keÀes ÒeYeeefJele
keÀjves keÀe Òe³eeme keÀjves ueies Les ~ leb$e -cev$e keÀer meeOevee odJeeje DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer efmeef׳eeW keÀer
GHeueeqyOe Deewj GvekesÀ ®ecelkeÀej pevelee ceW DeekeÀnþ³eesie, veejer De ewj ceefoje keÀe DeefveJee³e& Deewj cegkeÌle Yeesie Deeefo efJeOeeveeW ves veJeerve meeOekeÀeW keÀer Hetjer
peceele Keæ[er keÀj oer Leer ~ pewve Oece& Hej Yeer FmekeÀe kegÀí ÒeYeeJe Heæ[ves ueiee Lee Deewj ÞeeJekeÀ -
ÞeeJeefkeÀ³eeW kesÀ iegHle mecyevOe pevel ee kesÀ mece#e Deeves ueies Les ~ pewve Oecee&®ee³eeX Deewj keÀefJe³eeW ves DeHeveer
efueKeer jecekeÀLee kesÀ Deble ceW jece Deewj meerlee keÀes pewve Oece& ceW oer#ee uesles ngS efoKee³ee ~ ³en Yeer SkeÀ
ÒekeÀej keÀe Oeeefce&keÀ Dee[cyej ner Lee efpemeceW Òee®eerve Yeejleer³e DeHeves -DeHeves celeeW keÀe Òe®eej keÀjves kesÀ
efueS DeeHeme ceW ìkeÀjeves ueies Les ~ jepeHetle jepeeDeeW Hej MewJe cele keÀe ÒeYeeJe DeefOekeÀ Lee ~ Fme
ÒeefleodJebefolee ceW DeeEnmeeJeeoer pewve Oece& ve efìkeÀ mekeÀe ~ yeejnJeeR Meleeyoer lekeÀ Jewnesves ueiee Lee ~ jeceevegpe, efvecyeeke&À, jeceevebo Deeefo ves GÊej Yeejle ceW veS YeeqkeÌle efme×eble keÀer
mLeeHevee keÀjves ceW cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe efveYeeF& ~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle GÊej Yeejle ceW e fme×eW Deewj veeLeeW
keÀer meeOevee He×efle³eeW Yeer Òe®eefuele LeeR ~ keÀeueeblej ceW Fve meyekesÀ THej Gme J³eeHekeÀ YeeqkeÌle efme×eblemunotes.in

Page 25

25keÀer mLeeHevee ngF& pees DeHeveer DeveskeÀ GHeMeeKeeDeeW ceW efJeYeeefpele Hejvleg DeebleefjkeÀ ªHe mes SkeÀ ner yev eer
jn keÀj Hetjs Yeejle keÀes Deeboesefuele keÀj ieF& Leer ~ osMe J³eeHeer Oeeefce&keÀ DeMeebefle kesÀ Fme keÀeue ceW SkeÀ
yeenjer Oece& Fmueece keÀe ÒeJesMe Yeer DeHevee efJeMesJeemleJe ceW ³en ³egie Oeeefce&keÀ ¢efä mes efJeefYeV e OeceeX, mecÒeoe³eeW Deewj GHemecÒeoe³eeW kesÀ
DeeHemeer mebIe{eWie Deewj ke=Àef$ecelee keÀe cegueccee ®eæ{e efo³ee Lee uesefkeÀve Fmeer mebIeDeevoesueve keÀe Go³e Yeer ngDee ~ Fme keÀeue kesÀ keÀefJe³eeW ves lelkeÀeueerve meceepe keÀer efmLeefle kesÀ DevegªHe
Keb[ve, cev[ve, nþ³eesie, Jeerjlee SJeb Þeb=ieej keÀe meeefnl³e efueKee ~
4.4.3 meeceeefpekeÀ HeefjJesMe ë
efpeme HeefjJesMe ceW Oece& Deewj jepeveerefle oesveeW ceW DejepekeÀlee ]HewÀueer nes Ssmes meceepe keÀer De®íer
efmLeefle keÀer keÀuHevee Yeer veneR keÀer pee mekeÀleer nw ~ Fme mece³e kesÀ meceepe ceW Yeer
Ieesj DeJ³eJemLee ]HewÀueer ngF& Leer ~ Hegjeve s peerJeve cetu³e ìtì jns Les uesefkeÀve GvekesÀ mLeeve Hej ve³es
Deewj ueeskeÀ keÀu³eeCekeÀejer cetu³eeW keÀer mLeeHevee veneR nes Hee jner Leer ~ meÊee Deewj Oece& oesveeW DeHeves -
DeHeves DenbkeÀej Deewj Yeesie efJeueeme ceW [tyes ngS Les ~ efnvot Oec e& keÀer peeefleJeeoer J³eJemLee keÀe
ogje®eej Yeer DeHeves ®ejce Hej Lee ~ G®®e Jeie& kesÀ ueesie efvecve Jeie& kesÀ ueesieeW Hej leceece lejn kesÀ
Del³ee®eej Deewj MeesDeHenjCe pewmes ogje®eej GmekesÀ efueS peerJeve kesÀ Debie yeve ie³es Les ~ mebHeefÊe mebyebOeer keÀesF& DeefOekeÀej Gmes
veneR ÒeeHle Lee ~
meecebleer Meemeve J³eJemLee kesÀ keÀejCe meÊee mes pegæ[s meeceble Deewj J³eeHeejer Jeie& kesÀ ueesi en e r
megKeer Deewj mebHeVe Lee ~ DeeefLe&keÀ ªHe mes meeceev³e pevelee keÀer efmLeefle Del³eble o³eveer³e Leer ~ GmekesÀ
HeefjÞece keÀe megKe Dev³e Jeie& ner Yeesie jns Les ~ jepeojyeejeW ceW keÀueekeÀejeW keÀe mecceeve lees neslee Lee
uesefkeÀve GvnW kes ÀJeue ceveesjbpeve keÀe meeOeve ner mecePee peelee Lee ~ G®®e Jeie& kesÀ ueesie meeefnl³e Meem$e,
J³eekeÀjCe, jepeveerefle, veeìkeÀ, leb$e -ceb$e Deeefo keÀer efMe#ee ÒeeHle keÀjles Les ~ meceepe Hej DeveskeÀ ÒekeÀej
kesÀ meeOeg -mebv³eeefme³eeW keÀe ÒeYee Je nesves kesÀ keÀejCe pevelee ceW DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ DevOeefJeMJeeme HewÀues ngS
Les ~ FvekesÀ Jejoeve Deewj MeeHe keÀe efJeMJeeme peesjeW Hej Lee ~ uesefkeÀve, Fmeer yeer®e kegÀí Ssmes ueesie Yeer Les
pees Fve Devee®eejeW keÀe efJejesOe keÀj jns Les ~ efme× Deeefo meeOekeÀ meceepe kesÀ Ssmes ner Debie Les, efpevneWves
meeefnl³e keÀes ÒeYeeefJele efkeÀ³ee Lee ~ ³ener ÒeYeeJe Deeies ®euekeÀj meble keÀeJ³e kesÀ Gûe, efJeêesner mJej kesÀ
ªHe ceW megveeF& osves ueiee ~
4.4.4 meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJesMe ë
efnvoer meeefnl³e keÀe DeeefokeÀeue Gme mece³e ÒeejbYe ngDee peye Yeejleer³e mebmke=Àefle GVeefle kesÀ
DeHeves ®ejce Hej Leer ~ efnvot mece´eì ncenÊJeHetCe& yeve ®egkesÀ Les ~ meeefnl³e, mebieerle, ef®e$e SJeb mLeeHel³e Deeefo keÀueeSW peerJeve keÀe Debie yeve ieF&
LeeR ~ ³eneB Meleeeqyo³eeW lekeÀ DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ YeJ³e cenueeW Deewj cebefojeW keÀe efvecee&Ce neslee jne ~
Yeejleer³e mLeeHel³e keÀuee keÀe DeefodJeleer³e vecetvee Deeye t keÀe pewve cebefoj i³eejnJeeR Meleeyoer ceW yevee Lee ~
YegJeveséej, Kepegjenes, peieVeeLeHegjer, keÀeB®eer, yesuuetj Deeefo kesÀ YeJ³e cebefoj Fmeer ³egie keÀer osve nQ ~ Fme
Meleeyoer lekeÀ nj efnvot kesÀ efueS GmekeÀe mecemle peerJeve Oeeefce&keÀ keÀl e&J³eeW keÀe ÒeefleªHe Lee ~ GmekeÀe
mecemle ®eefj$e Oece& -YeeJevee mes Òesefjle jnlee Lee ~ Fmeer ³egie ceW cegeqmuece Dee¬eÀevlee DeHeves meeLe DeHeveermunotes.in

Page 26

26efYeVe mebmke=Àefle ueskeÀj Dee³es ~ DeejcYe ceW lees Jes uetì -Heeì keÀj JeeHeme ®eues peeles jns ~ ³ en ¬eÀce
i³eejnJeeR Meleeyoer lekeÀ ®euelee jne ~ 12 JeeR Meleeyoer cebs GvneWves ³eneB meece´ep³e keÀer mLeeHevee Deewj
efveJeeme keÀjvee peye DeejcYe efkeÀ³ee lees oesveeW mebmke=Àefle³eeW ceW ìkeÀjeJe Megª nes ie³ee Deewj oesveeW
mebmke=Àefle³eeB SkeÀ o tmejs mes ÒeYeeefJele Yeer nesves ueieeR ~ FmueeefcekeÀ Dee¬eÀevleeDees odJeeje pees uetì -ceej
Deewj vejmebnej efkeÀ³ee ie³ee, cebefoj leesæ[s ieS, cetefle&³eeB leesæ[er ieF& Deewj HegmlekeÀeue³e peueeS ie³es Gmemes
efnvogDeeW ceW GvekesÀ Òeefle Ie=Cee keÀ e YeeJe Yejlee ie³ee ~ efnvot ueesie cegmeueceeveeW keÀes cues®í mecePeves ueies
Deewj cegeqmuece ueesie efnvogDeeW keÀes keÀeefHeÀj ~ SkeÀ lejn mes DeejbefYekeÀ ³egie ìkeÀjeJe keÀe ner Lee ~ Fme
ìkeÀjeJe keÀe ner HeefjCeece jne efkeÀ Yeejleer³e mebmke=Àef le keÀe GoejJeeoer ¢efäkeÀesCe mebkegÀef®ele nes Gþe ~
Fme ÒekeÀej DeeefokeÀeue keÀer Yeejleer³e mebmke=Àefle GlkeÀmeeqcceÞeCe keÀer SkeÀ Ssmeer keÀneveer nw efpemeceW keÀueelcekeÀ ®eslevee keÀe ceg keÌle Deewj peerJeble mJej yengle keÀce
efceuelee nw ~
4.4.5 meeefneql³ekeÀ HeefjJesMe ë
DeeefokeÀeue ceW meeefnl³e j®evee keÀer cegK³e ªHe mes leerve OeejeSB osKeer peeleer nQ ~ ÖeLece Oeeje
mebmke=Àle meeefnl³e keÀer Leer, pees SkeÀ efveef½ele HejcHeje kesÀ meeLe efJekeÀefmele nes jner Leer ~ otmejer Oeeje
keÀe meeefnl³e Òeeke=Àle Deewj DeHeYe´bMe ceW efueKee pee jne Lee ~ leermejer Oeeje efnvoer meeefnl³e keÀer Leer ~
veewJeeR mes i³eejnJeeR Meleeyoer lekeÀ keÀVeewpe Deewj keÀMceerj meeefnl³e j®evee ke sÀ keWÀê jns Deewj Fme yeer®e
DeveskeÀ Dee®ee³e&, keÀefJe, veeìkeÀkeÀej leLee ieod³e uesKekeÀ GlHeVe ngS ~ DeeveboJeOe&ve, DeefYeveJe iegHle,
jepeMesKej, kebgÀlekeÀ, #escesvê, YeespeosJe, YeJeYetefle leLees pe³eosJe Deeefo Fmeer ³egie keÀer osve nQ ~
mebmke=Àle kesÀ DeefleefjkeÌle Òeeke=Àle SJeb DeHeYe´bMe keÀe Þesÿ meeeefnl³e Yeer J³eeHekeÀ cee$ee ceW Fme
³egie ceW efueKee ie³ee ~ pewve Dee®ee³eeX ves mebmke=Àle kesÀ HegjeCeeW keÀes veS ªHe ceW Òemlegle efkeÀ³ee ~ GvneWves
DeHeveer j®eveeDeeW kesÀ efueS Òeeke=Àle DeHeYe´bMe kesÀ meeLe Hegjeveer efnvoer keÀes Yeer ceeO³ece yevee³ee ~ Fmeer
ÒekeÀej HetJeea meerceevle Hej efme×eW ves DeHeYe´bMe kesÀ meeLe ueeskeÀYeeceeO³ece yevee³ee ~ Fme keÀeue keÀe meeefnl³e je pee, Oece& Deewj ueeskeÀ Fve leerve YeeieeW ceW efJeYeeefpele nes
®egkeÀe Lee ~ FvekeÀer YeeÒeJe=efÊe mes pegæ[er Leer ~ DeHeYe´bMe Oece& keÀer YeeefmLeefle³eeW SJeb YeeJeveeDeeW keÀe ÒeefleefveefOelJe keÀj jner Leer ~ mebmke=Àle kesÀ keÀefJe³eeW SJeb uesKekeÀeW keÀes
lelkeÀeueerve HeefjefmLeefle³eeB DeefOekeÀ ÒeYeeefJele keÀjleer LeeR ~ Jes keÀeJ³e D eewj Meem$e kesÀ efJeveeso ceW ner DeHeveer
j®eveelcekeÀ ÒeefleYee keÀe GHe³eesie keÀj jns Les ~ Òeeke=Àle leLee DeHeYe´bMe kesÀ keÀefJe SJeb uesKekeÀ Oece& -Òe®eej
ceW ueies ngS Les, meeefnl³e leÊJe GvekeÀer j®eveeDeeW keÀe mene³ekeÀ leÊJe Lee ~ kesÀJeue e fnvoer ner Fme keÀeue
keÀer SkeÀ Ssmeer Yeemes cegKej nes jner Leer ~
DeeefokeÀeue keÀeue keÀer ³ener He=ÿYetefce Leer Deewj ®elegefo&keÀ DeefveeqM®elele eDeeW mes Yeje ~ ³ener
lelkeÀeueerve HeefjJesMe Lee efpemekesÀ ÒeYeeJe mes efnvoer YeeDeeies ®euekeÀj SkeÀ mece=× meeefnl³e keÀe DeeOeej yevee ~munotes.in

Page 27

274.5DeeefokeÀeue kesÀ keÀefJe
4.5.1 Deceerj Kegmej es:
Deceerj Kegmejes keÀe efnvoer meeefnl³e ceW cenllJeHetCe& mLeeve nQ~ GvnW `efnvoJeer' DeLee&le Keæ[er
yeesueer keÀe ÒeLece keÀefJe Yeer ceevee peelee nw~ GvekeÀe Demeueer veece `Deyogue nmeve' Lee~ `Kegmejes' GvekeÀe
GHeveece Lee~ FvekeÀe pevce meve 1253 F&. ceW Sìe kesÀ Heefì³eeueer ieeBJe ceW ngDee Lee Deewj ³es efve]peecegÎerve
Deewefue³ee kesÀ efMe<³e Les~ ³eod³eefHe efkeÀ GvekeÀer pevceefleefLe kesÀ mecyevOe ceW efJeodJeeveeW ceW kegÀí -kegÀí celeYeso
yevee ngDee nw~ FvneWves efnvoJeer keÀes DeHev eer keÀeJ³e mepe&vee keÀe ceeO³ece yeveekeÀj Gmes ieewjJe Òeoeve
efkeÀ³ee~ Jemlegle: ³es Dejyeer -HeÀejmeer kesÀ keÀefJe Les, mebmke=Àle keÀe Yeer kegÀí %eeve FvnW Lee efkeÀvleg efnvoJeer
kesÀ Òeefle FveceW efJeMesefceuekeÀj j®evee keÀjves Jeeues keÀefJe ceeves ieS~
FvekeÀer j®eveeDeeW keÀer mebK³ee ueieYeie meew kesÀ Deeme -Heeme ceeveer ieF& nw uesefkeÀve kesÀJeue 20 -
22 ûevLe ner Jele&ceeve ceW ÒeeHle nQ~ Fve û ebLeeW ceW `efkeÀmmee ®een ojJesMe', Deewj `KeeefuekeÀ yeejer' efJeMesGuuesKeveer³e nQ~ FvekeÀe `KeeefuekeÀ yeejer' veece mes legkeÀea -Dejyeer -HeÀejmeer Deewj efnvoer keÀe He³ee&³e keÀesDeefOekeÀ Òeefme× nw~ FvekeÀer Hensefue³eeB, cegkeÀefj³eeB Dee wj HegÀìkeÀj ieerle Deepe Yeer HeeþkeÀeW ceW GlmegkeÀlee
GlHevve keÀj osleer nQ~ Fvemes keÀefJe kesÀ efJeveesoer mJeYeeJe keÀe Helee Yeer ®euelee nw~ efpemekeÀe SkeÀ GoenjCe
³eneB osKee pee mekeÀlee nw :
SkeÀ Leeue ceesleer mes Yeje meyekesÀ efmej Hej Dee QOee Oeje
®eejeW Deesj Jen Leeueer efHeÀjs, ceesleer Gmemes SkeÀ ve efiejs~ (DeekeÀeMe)
Deceerj Kegmejes keÀer meeefnefl³ekeÀ osve :
Deceerj Kegmejes ves meeefnl³e kesÀ efueS SkeÀ ve³ee ceeie& ÒeMemle efkeÀ³ee~ ³eneB peerJeve ³eg× Deewj
DeelceevegMeemeve keÀer keÀþesj Þe=bKeuee mes cegkeÌle neskeÀj Deevebo Deewj efJeveeso keÀer lejHeÀ yeæ{lee efoKeeF&
oslee nw~ ³ener Kegmejes keÀer ceewefuekeÀ efJeMesYeer efceueleer nQ leLee GmeceW Y eemeguleeveeW keÀe Fefleneme Yeer FvekesÀ meeefnl³e ceW megjef#ele nw~ Kegmejes ves DeHeves mece³e keÀer leceece Gve
SsefleneefmekeÀ IeìveeDeeW keÀer ®e®ee& Yeer DeHeves mee efnl³e ceW keÀer nw pees Fefleneme ûebLeeW ceW veneR efceueleer nw~
Kegmejes odJeeje JeefCe&le Fme ÒekeÀej kesÀ Òemebie DeefOekeÀ efJeMJemeveer³e Yeer ueieles nQ ke̳eeWefkeÀ Jes kesÀJeue Gve
ÒemebieeW kesÀ mecemeeceef³ekeÀ ner veneR Les yeefukeÀ Gve Ieìve eDeeW kesÀ mJeªHe efvecee&Ce ceW Yeer GvekeÀe efvepeer
men³eesie jne~ FvekesÀ meeefnl³e ceW SsefleneefmekeÀ IeìveeDeeW keÀe kesÀJeue HejbHejeiele J³eesje cee$e ner veneR
yeefukeÀ lelkeÀeueerve meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeefle³eeW keÀes Yeer mepeerJe ef®e$eC e efkeÀ³ee ie³ee nw~
Kegmejes SkeÀ Òeefme× ieJew³ee Yeer Les~ Oe´gJeHeo kesÀ mLeeve Hej keÀewue ³ee keÀJJeeueer yeveekeÀj FvneWves
yengle mes veS jeie Yeer efvekeÀeues Les, pees Deye lekeÀ Òe®eefuele nQ~ mebieerle%e nesves kesÀ keÀejCe FvekesÀ meeefnl³e
mebieerleelcekeÀlee Yeer efoKeeF& osleer nQ~ Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue FvekeÀer YeeefkeÀ `Kegmejes kesÀ mece³e ceW yeesue®eeue keÀer mJeeYeeefJekeÀ YeeLeer efpeme ªHe ceW Kegmejes ceW efceueleer nQ~ keÀyeerj keÀer DeHes#ee Kegmejes keÀe O³eeve yeesue®eeue keÀer YeeDeesj DeefOekeÀ jne nw~ Kegmejes keÀe ue#³e pevelee keÀe ceveesjbpeve Lee, Hej keÀyeerj OeceexHeosMekeÀ Les, Dele:munotes.in

Page 28

28yeeveer HeesefLe³eeW keÀer Yee`®eejCe -keÀeueerve jkeÌlejbefpele Fefleneme ceW peye HeefM®ece kesÀ ®eejCeeW keÀer ef[bieue keÀefJelee G×le mJejeW ceW
ietBpe jner Leer Deewj GmekeÀer ÒeefleOJeefve D eewj Yeer Gûe Leer, HetJe& ceW ieesjKeveeLe keÀer iebYeerj Oeeefce&keÀ ÒeJe=eflle
DeelceMeemeve keÀer efMe#ee os jner Leer, Gme keÀeue ceW Deceerj Kegmejes keÀer efJeveesoHetCe& Òeke=Àefle efnvoer
meeefnl³e kesÀ Fefleneme keÀer SkeÀ ceneve efveefOe nw~' Ke gmejes ves DeHeveer menpe ceveesJe=eflle kesÀ keÀejCe peve
meeceev³e keÀes GvcegkeÌle Ûo³e mes ceveesjbpeve keÀe Kepeevee Òeoeve efkeÀ³ee~ YeeDejyeer, HeÀejmeer, legkeÀea, ye´peYeeuesefkeÀve FvekesÀ odJeeje jef®ele efceefÞele Yeeuesleer nw~
Demeue ceW Kegmejes yengcegKeer ÒeefleYee mebHevve keÀefJe SJeb meeefnl³e Deewj mebie erle kesÀ #es$eeW ceW SkeÀ
meceLe& DeeefJej®evee `ceQ Heie ceW IegBIeª yeeBOe, efceueve ®eueer efHe³ee keÀes efkeÀ IegBIeª ìtì ieS' pewmeer keÀJJeeefue³eeW kesÀ
j®eveekeÀej Kegmejes meowJe ³eeo efkeÀ³es peeles jnWies~ GvekeÀer cegkeÀefj³eeB Yeer meeceev³e peve keÀes DeekeÀefkeÀjves ceW HetCe&le: me#ece nQ~ GoenjCe mJeªHe -
Jen Dee³es lees Meeoer nes³e, Gme efyeve otpee Deewj ve keÀes³e ~
ceerþs ueeies JeekesÀ yeesue, ke̳ee meefKe meepeve? ve meKeer {esue~
Kegmejes kesÀ J³eeqkeÌlellJe Deewj ke=ÀeflellJe mes SkeÀ cenllJeHetCe& leL³e ³en Gpeeiej neslee nw efkeÀ
efnvoer keÀer Òeke=Àefle Je mJeYeeJe DeejcYe mes ner meecÒeoeef³ekeÀlee keÀer YeeJevee mes cegkeÌle jns nQ~ ³eod³eefHe efkeÀ
Kegmejes keÀe jepeojyeejeW mes mecyevOe meeefnl³e HeÀejmeer YeecegmeueceeveeW kesÀ mee#eele odJebodJe Deewj keÀuen keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw, JeneB Yeer kesÀJeue oesveeW peeefle³eeW kesÀ Jeerj
³ees×eDeeW keÀe mebûeece ner ef®eef$ele ngDee nw~ GmeceW efkeÀmeer peeefle DeLeJee mecÒeoe³e kesÀ Òeefle Jewcevem³e,
Ie=Cee ³ee odJescenlJeHetCe& Deewj mecevJe³eJeeoer keÀefJe kesÀ ªHe ceW osKes pee mekeÀles nQ~
4.5.2 efJeÐeeHeefle :
DeeefokeÀeueerve keÀefJe³eeW ceW efJeod³eeHeefle `cewefLeue keÀesefkeÀue' Deewj `DeefYeveJe pe³eosJe' kesÀ veece mes
Òeefme× nQ~ FvekeÀe pev ce 1368 F&. ceW efyenej kesÀ ojYebiee efpeuee kesÀ efJemeHeer ieeBJe ceW ngdDee Lee~ kegÀí
efJeodJeeve FvekeÀer j®eveeDeeW kesÀ kegÀí ÒemebieeW kesÀ DeeOeej Hej FvekeÀe pevce meve 1360 F&. ceeveles nQ~ ³es
eflejngle kesÀ cenejepe efMeJe efmebn kesÀ DeeÞe³e ceW jnles Les~ efJeod³eeHeefle ves DeHeveer j®eveeDeeW `keÀerefle&uelee'
Deewj `keÀerefle& HeleekeÀe' ceW DeHeves DeeÞe³e oelee efMeJeefmebn Deewj keÀerefle& efmebn keÀer Jeerjlee keÀe ÒeYeeJeMeeueer
ef®e$eCe efkeÀ³ee nw~ Jes SkeÀ ceneve Hebef[le Les~ Gvn eWves DeHeveer j®evee³eW mebmke=Àle, DeJenù Deewj cewefLeueer
YeeceW ner efceueleer nQ~ efJeod³eeHeefle meb¬eÀceCe keÀeue kesÀ keÀefJe L es~ efpemekeÀe mHe<ì ÒeYeeJe GvekesÀ meeefnl³e Hej
Yeer osKee pee mekeÀlee nw~ SkeÀ Deewj Jes JeerjieeLee keÀeue keÀe ÒeefleefveefOe lJe keÀjles nQ lees otmejer Deesj efnvoer
ceW YeeqkeÌle Deewj Þe=bieej keÀer HejcHeje kesÀ ÒeJele&keÀ Yeer ceeves peeles nQ~ `keÀerefle&uelee' Deewj `keÀerefle&HeleekeÀe' ceW
GvekeÀe Jeerj keÀefJe keÀe ªHe nQ lees `HeoeJeueer' ceW GvekeÀe Þe=bieejer ªHe nw Deewj `MewJe meJe&mJe meej' ceW
GvekeÀe YeeqkeÌleYeeJe osKee pee mekeÀlee nw~ Fme ÒekeÀej YeeJe SJeb Yeeleerve ªHeeW ceW osKee pee mekeÀlee nw :munotes.in

Page 29

29mebmke=Àle Yee1) MewJe meJe&mJe meej
2) MewJe meJe&mJemeej ÒeceeCeYetle HegjeCe mebûen
3) YetHeefj¬eÀcee
4) Heg©5) efueKeveeJeueer
6) iebiee Jeeke̳eeJeueer
7) oeve Jeeke̳eeJeueer
8) efJeYeeie meej
9) ie³ee HelleuekeÀ
10) JeCe& ke=Àl³e
11) ogiee YeeqkeÌle lejbefieCeer
DeJenù : keÀerefle&uelee Deewj keÀerefle& HeleekeÀe~
cewefLeueer : HeoeJeueer
efJeod³eeHeefle kesÀ DeeoMe& keÀefJe pe³eosJe jns nQ~ GvneWv es ke=ÀDeeies yeæ{e³ee efpemekeÀer GÓeJevee mebmke=Àle kesÀ Òeefme× keÀefJe pe³eosJe veW keÀer Leer~ GvneWves DeHeves keÀeJ³e ceW
HejkeÀer³ee Òesce Deewj DeeO³eeeflcekeÀ Òesce keÀe ef®e$eCe efkeÀ³ee nw~ ³eewJevee, ceg iOee, ÒeieuYee, veJeesæ{e, Kebef[lee,
ceeefveveer Deeefo veeef³ekeÀeDeeW kesÀ DeHetJe& ef®e$e FvekesÀ keÀeJ³e ceW osKes pee mekeÀles nQ~ `HeoeJeueer' ceW FvekeÀe
Þe=bieejer He#e GYej keÀj meeceves Dee³ee nw~ FvneWves Fme j®evee ceW Deeuebyeve efJeYeeJe ceW vee³ekeÀ ke=Àveeef³ekeÀe jeOee keÀe megvoj ef®e$eCe efkeÀ³ee nw~ ³eneB Þeb=ieej JeCe&ve ceW DeveskeÀ ÎM³e Ssmes Yeer GHeefmLele nes
peeles nQ peneB F&MJejer³e YeeJevee keÀer DevegYetefle leefvekeÀ Yeer veneR efceueleer nw~ ³eLee -
efkeÀ Deejs veJe peewJeve DeefYejecee~
pele osKeue lele keÀnSve HeeefjDe íDeeW DevegHece FkeÀþecee~
efJeod³eeHeefle kesÀ jeOee -ke=ÀkesÀ Deeuees®ekeÀ Fme mecyevOe ceW SkeÀ cele veneR nes Hee³eW nQ efkeÀ efJeod³eeHeefle keÀer Þeb=ieej YeeJevee ueewefkeÀkeÀ nw
³ee DeueewefkeÀkeÀ~
efJeod³eeHeefle ves efMeJe Deewj HeeJe&leer efkeÀ mlegefle ceW Yeer HeoeW keÀer j®evee keÀer nw~ Gve HeoeW ceW
GvekeÀe YeeqkeÌleYeeJe DeefOekeÀ ÒekeÀì ngDee nw efpemes osKekeÀj kegÀí efJeodJeeved GvnW MewJe DeLeJee MeekeÌle
ceeveles nQ~ JeneR peneB jeOeeke=ÀefJeodJeeved kesÀJeue Þe=bieejer keÀefJe ner ceeveles nQ~ FmekesÀ Deefleefj keÌle yebieeue kesÀ JewefJeod³eeHeefle meeleJeW jefmekeÀ YekeÌle Deewj GvekeÀer HeoeJeueer Oeeefce&keÀ ûevLe ceeveer peeleer nw~ Dee®ee³e& jece®ebê
MegkeÌue keÀe ceevevee nw efkeÀ `efJeod³eeHeefle kesÀ Heo DeefOekeÀlej Þe=bieej kesÀ ner nQ, efpeveceW veeef³ekeÀe Deewj
vee³ekeÀ jeOeeke=ÀDeeO³eeeflcekeÀ jbie kesÀ ®eMceW DeepekeÀue yengle memles nes ieS nQ GvnW ®eæ{ekeÀj pewmes kegÀ íueesieeW ves `ieerle
ieesefJevo' kesÀ HeoeW keÀes DeeO³eeeflcekeÀ mebkesÀle yelee³ee nw Jewmes ner efJeod³eeHeefle kesÀ Fve HeoeW keÀes Yeer~ metj
Deeefo ke=À

Page 30

30Jecee& Yeer efJeod³eeHeefle keÀes Þe=bieej erkeÀefJe kesÀ ªHe ceW ner osKeles nQ -`efJeod³eeHeefle kesÀ yee¿e mebmeej ceW
YeieJele Yepeve keÀneB, Fme Je³e: mebefOe ceW F&MJej mebefOe keÀneB, meod³e: mveelee ceW FMJej mes veelee keÀneB,
DeefYemeej ceW YeeqkeÌle keÀe meej keÀneB? GvekeÀer keÀefJelee efJeueeme keÀer meeceûeer nw, GHeemevee keÀer meeOevee
veneR~' JeneR Dee®ee³e& npeejer Òemeeo efodJeJesoer efJeod³eeHeefle keÀes YekeÌle keÀefJe kesÀ ªHe ceW osKeles nQ~ GvekeÀe
keÀnvee nw efkeÀ `jeOee Deewj ke=ÀÒekeÀeefMele keÀjleer nw~ Fme HegmlekeÀ kesÀ HeoeW veW Deeies ®euekeÀj yebieeue, Deemeece Deewj Gæ[ermee kesÀ JewYekeÌleeW keÀes Ketye ÒeYeeefJele efkeÀ³ee Deewj ³en Gve ÒeosMeeW kesÀ YeeqkeÌle meeefnl³e ceW veF& ÒesjCee Deewj veF&
ÒeeCeOeeje meb®eeefjle keÀjves ceW meceLe& ngF&~ FmeerefueS HetJeer& ÒeosMe ceW meJe&$e ³en HegmlekeÀ Oece& -ûevLe keÀer
ceefncee Hee mekeÀer nw~'
JeemleJe ceW efJeod³eeHeefle ke Àe J³eeqkeÌÊeÊJe yengcegKeer nw ~ GveceW Heeb ef[l³e, keÀuee, jefmekeÀlee Deewj
YeeJegkeÀlee keÀe DeÓgle mecevJe³e nw ~ meb¬eÀebeflekeÀeueerve keÀefJe nesves kesÀ keÀejCe YeeJeiele kesÀ DeeOeej Hej Yeer
GvekesÀ meeefnl³e keÀes leerve YeeieeW ceW yeeBìe pee mekeÀlee nw ë
1) Þe=bieeefjkeÀ,
2) YeeqkeÌle mebyebOeer, Deewj
3) efJeefJeOe efJeGvekesÀ Þe=bieejer meeefnl³e keÀes osKeles ngS ³en keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ `Yeues ner Jes efMeJe YekeÌle
neW, efkeÀvleg keÀce mes keÀce Jes ke=ÀkesÀ Heerís efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀer keÀesF& YeeqkeÌle, Oeeefce&keÀlee, meebkesÀeflekeÀlee ³ee jnm³eJeeo veneR nw ~
efJeod³eeHeefle kesÀ jeOee -ceeOeJe meeOeejCe vee³ekeÀ veeef³ekeÀe nQ Deewj GvekeÀer ueerueeDeeW SJeb Òesce ueerueeDeeW keÀe
ef®e$eCe efJeMeg× ueewefkeÀkeÀ mlej Hej ngDee nw ~' ([e@. efMeJekegÀceej Mecee&)
Fme ÒekeÀej efJeefJeOe efJeodJeeveeW kesÀ efJe®eejeW keÀes osKeles ngS ³en keÀ ne pee mekeÀlee nw efkeÀ
efJeod³eeHeefle Jeerj, keÀefJe, YekeÌle keÀefJe Deewj Þeb=ieejer keÀefJe Fve meYeer ªHeeW ceW HeefjHetCe& efoKeeF& osles nQ ~
SkeÀ Deewj GvekeÀer keÀerefle&uelee Deewj keÀerefle&HeleekeÀe ®eejCe keÀeJ³e keÀer JeerjieeLeeDeeW keÀe mcejCe efoueeleer nQ
lees otmejer Deesj GvekeÀer HeoeJeueer ke=ÀkeÀesceue YeeJe meeceûeer keÀer cetue ÒesjkeÀ efme× nesleer nQ ~ efJeod³eeHeefle efnvoer meeefnl³e ceW Heo Mewue er kesÀ
ÒeJele&keÀ Deewj cenekeÀefJe metj kesÀ HeLe ÒeoMe&keÀ Yeer peeve Heæ[les nQ ~ ³es DeHeves mece³e kesÀ meHeÀue keÀefJe Les
³ener keÀejCe nw efkeÀ FvekesÀ ÒeMebmekeÀeW ves FvnW DeveskeÀ GHeeefOe³eeW mes efJeYetefpe³eosJe, keÀefJe MesKej, mejme keÀefJe, Kesueve keÀefJe, keÀefJe kebÀþnej Deewj keÀefJe jbpeve Deeefo ~ Fme ªHe
ceW efJeod³eeHeefle ves ceO³e³egie kesÀ Òee³eë mecemle keÀeJ³e keÀes ÒeYeeefJele efkeÀ³ee nw ~ Þeb=ieej keÀer meejer ceev³elee³eW
FvekesÀ keÀe J³e ceW osKeer pee mekeÀleer nQ ~ keÀuHevee, meeefneql³ekeÀlee Deewj YeenQ ~ efJeod³eeHeefle keÀer meJe& -ueeskeÀefÒe³elee keÀe Helee Fme yeele mes Yeer ®euelee nw efkeÀ Jes DeHeves peerJeve ceW ner
ueesieeW odJeeje Hetp³e yeve ieS Les -efJeMesceW ~ ³eod³eefHe efkeÀ Jes Hejce MewJe -YekeÌle Les efkeÀvleg GvneWves DeHeves meJe&efÒe³e Òesce kesÀ ÒeleerkeÀ -mJe©He, Þeb=ieej
jme kesÀ DeefOeÿele e ke=Àef®e$e DebefkeÀle efkeÀ³es nQ pees efnvoer meeefnl³e keÀer MeeMJele ef®ejefveefOe nQ ~ jeOee -ke=ÀkeÀer HeeMJe& -Yetefce keÀer meerefcele HeefjefOe ceW DebefkeÀle veeveeefJeOe veeef³ekeÀeDeeW kesÀ megvoj ef®e$e HeeþkeÀeW kesÀ ceve
keÀes njves keÀer DeÓgle #ecelee jKeles nQ ~ efJeod³eeHeefle keÀer `keÀerefle&uelee' mes Jeerj jmeelcekeÀ leLee `Heg©Hejer#ee' pewmes ûebLeeW mes ve erefle Deewj GHeosMece³e ûebLeeW keÀer Mewueer keÀe efnvoer HejJeleea ³egieeW ceW DevegmejCemunotes.in

Page 31

31neslee jne ~ efJeod³eeHeefle keÀe cenÊJe FmeefueS Yeer Yeejleer³e meeefnl³e ceW De#egCCe nw efkeÀ GvneWves Heo
HejcHeje keÀe ÒeJele&ve efkeÀ³ee ~ GvekesÀ Heo keÀeJ ³e leÊJe mes HeefjHetCe& Deewj ies³e nQ ~ pees Deeies ®euekeÀj
ke=À4.6meejebMe
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes nce DeeefokeÀeueerve jepeveereflekeÀ, mee ceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ,
DeeefLe&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Deewj meeefnefl³ekeÀ HeefjJesMe keÀes peeve mekesÀ meeLe ner DeeefokeÀeueerve keÀefJe³eeW kesÀ
Heefj®e³e kesÀ meeLe GvekesÀ meeefnefl³ekeÀ ³ee$ee keÀes mecePe mekesÀ~
4.7oerIeexllejer ÒeMve
1) efnvoer meeefnl³e kesÀ DeeefokeÀeefueve HeefjJesMe Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
2) Deceerj Kegmejes keÀe mebef#eHle peerJeve Heefj®e³e osles ngS GvekesÀ meeefnlef³ekeÀ ³eesieoeve Hej ÒekeÀeMe
[eefueS~
3) efJeod³eeHeefle keÀe peerJeve Heefj®e³e osles ngS GvekesÀ meeef nefl³ekeÀ cenÊJe keÀes mecePeeFS~
4.8 ueIegllejer ÒeMve
1) DeeefokeÀeue keÀer keÀeueeJeefOe keÀye mes keÀye lekeÀ ceeveer ieF& nw?
2) jece®ebê MegkeÌue ves DeeefokeÀeue keÀes efkeÀme veece mes DeefYeefnle efkeÀ³ee?
3) jengue meebke=Àl³ee³eve ves Deeefoke Àeue keÀes ke̳ee veece efo³ee?
4) DeeefokeÀeue ceW jecekeÀLee keÀe JeCe&ve efkeÀme Oece& ûebLe ceW efoKee³ee ie³ee nw?
5) DeeefokeÀeue ceW Jeenîe Dee[cyej, æ{eWie Deewj ke=Àef$ecelee kesÀ lenle efkeÀme ÒekeÀej keÀe meeefnl³e efue Kee
ie³ee?
6) DeeefokeÀeue erve meeefnl³e ceW ÒeLece Oeeje ceW keÀewvemeer Yee7) DeeefokeÀeue kesÀ ÒeLece efme× keÀefJe keÀewve nw?
8) yeew× Oece& keÀewvemes oes ÒecegKe YeeieeW ceW efJeYeeefpele nw?
9) efnvoer meeefnl³e ceW Keæ[er yeesueer keÀe ÒeLec e keÀefJe efkeÀmes ceevee peelee nw?
10) cewefLeue keÀesefkeÀue Deewj DeefYeveJe pe³eosJe kesÀ veece mes DeeefokeÀeue kesÀ keÀewvemes keÀefJe Òeefme× ns?
munotes.in

Page 32

32FkeÀeF& -5
DeeefokeÀeue : meeefnl³e
efme× meeefnl³e, veeLe meeefnl³e,
pewve meeefnl³e, jemee s meeefnl³e
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
5.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
5.2 ÒemleeJevee
5.3 efme× meeefnl³e
5.4 veeLe meeefnl³e
5.5 pewve meeefnl³e
5.6 jemees meeefnl³e
5.7 meejebMe
5.8 oerIeexllejer ÒeMve
5.9 ueIegllejer³e ÒeMve
5.10 meboYe& HegmlekeWÀ
5.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes efJeÐeeLeea DeeefokeÀeueerve efnvoer meeefnl³e keÀer efJeefJeOe OeejeDeeW mes
Heefjef®ele neWieW Deewj meYeer OeejeDeeW pewmes meeefnl³e, veeLe meeefnl³e, pewve meeefnl³e Deewj jemees meeefnl³e
keÀe mecHe tCe& DeO³e³eve keÀj mekeWÀies~
5.2 ÒemleeJevee
DeeefokeÀe ue meeefnl³e keÀe ÒeLece ñeesle nw, ³en ñeesle meb#esefHele ve neskeÀj efJemle=le ªHe efueS
Lee~ meeefnl³e Deewj YeeefJeMeskeÀjles nw~ DeeefokeÀeue keÀer meeefnefl³ekeÀ YeeªHe ceW Deepe Yeer nceW DeeMJemle keÀjles nw Deewj Fme yeele Devegceeve nce ueiee mekeÀles nw efkeÀ efnvoer
meeefnl³e ÒeLece keÀeue mes Je=nle Deewj efJemle=le nw~munotes.in

Page 33

335.3 efme× meeefnl³e ë
meeceev³e ªHe mes efme×eW ves yeew× -Oece& kesÀ Jeýe³eeve leÊJe keÀe Ò e®eej keÀjves kesÀ efueS pees
meeefnl³e peveYeemece³e efJe.meb. 817 (meve 769 F&.) ceevee ie³ee nw ~ Fmeer DeeOeej Hej efme×eW keÀe mece³e efJe.meb. 817
mes ueskeÀj e fJe.me b.1257 lekeÀ efveOee&efjle efkeÀ³ee ie³ee nw ~ efme×eW keÀer HejcHeje ves yeew× Oece& kesÀ efkeke=Àle
ªHe mes pevce efue³ee ~ ieewlece yeg× keÀer ce=l³eg kesÀ HeM®eele yeew× Oece& oes YeeieeW ceW efJeYeeefpele nes ie³ee -
1. nerve³eeve 2-cene³eev eë
cene³eeve Jeie& ceW TB®e -veer®e, íesìs -yeæ[s, ie=nmLe -mebv³eemeer meyekeÀes efvecee&Ce lekeÀ
HengB®eeves keÀe oeJee efkeÀ³ee pee jne Lee ~ ³en Jeie& JewJ³eeJeneefjkeÀ He#e MebkeÀj kesÀ %eeve keÀeC[ mes pegæ[ ie³ee ~ peyeefkeÀ, nerve³eeve keie& kesÀJeue efJejkeÌleeW Deewj
mebv³eeefme³eeW keÀes DeHeves mecetn ceW Meeefceue keÀjlee Lee ~ FmeceW %eeveepe&ve, Heebef[l³e Deewj Je´le Deeefo keÀer
ÒeOeevelee Leer ~ Deeies ®euekeÀj cene³eeve kes À keÀF& Yeeie nes ieS efpeveceW Jeýe³eeve Deewj menpe³eeve cegK³e
nQ~ Oeerjs -Oeerjs Fve oesveeW ceW (Jeýe³eeve Deewj menpe³eeve ceW) ceb$e ®ecelkeÀej Deewj Jeececeeie& keÀe ÒeYeeJe
DeefOekeÀ nes ie³ee ~ Fme ÒekeÀej yeeo ceW DeHeves cev$eesW odJeeje efmeef× keÀe ®ecelkeÀej Òemlegle keÀjves Jeeues
meeOekeÀ ner efme× keÀnuee³es ~ yengle peuoer ner FvekeÀer mecemle meeOevee Deewj Fvemes pegæ[e lelkeÀeueerve
meceepe DeMueerue Deewj keÀecegkeÀlee kesÀ ÒeJeen ceW yenves ueiee ~ FvekeÀer Fmeer efJeueeefmelee keÀes osKekeÀj ner
ieg© ieesjKeveeLe ves efueKee efkeÀ -®eeefj Heefnj Deeefuebieve efveêe, mebmeej peeF& efJeefme× DeefOekeÀlej DeefMeef#ele Deewj nerve peeefle mes ner DeefOekeÀ mecyevOe jKeles Les Deleë GvekeÀer
meeOevee keÀer meeOeveYetle cegê eSB-keÀeHeeueer, [escyeer Deeefo veeef³ekeÀeSb Yeer efvecveJeie& keÀer ner LeeR ~ FvneWves
Oece& Deewj DeO³eelce keÀer Deeæ[ ceW peve -peerJeve kesÀ meeLe efJe[cyevee keÀjles ngS veejer keÀe GHeYeesie efkeÀ³ee
Deewj Jener GvekeÀer ®ejce iebleJ³e Yeer Lee ~ GvekesÀ keÀceue Deewj kegÀefueMe ³eesveer Deewj efMeMve kesÀ ÒeleerkeÀ nQ ~
efme× eW keÀer kegÀue mebK³ee 84 ceeveer ieF& nw ~ FveceW meYeer JeCeeX kesÀ meeOekeÀ Meeefceue Les uesefkeÀve
Megê DeefOekeÀ Les ~ Jewmes Fve meYeer efme×eW keÀer j®evee³eW De epe GHeueyOe veneR nQ ~ efpeve efme×eW keÀer JeeefCe³eeB
GHeueyOe nQ GveceW -mejnHee, MeyejHee, cegmegkeÀHee, uegFHee, efJeªHee, [eseqcyeHee, iegb[efjHee, ieesj#Hee,
efleueesHee, MeeefvleHee Deeefo kegÀí Deewj nQ ~ jengue mebke=Àl³ee³eve ves efme× keÀefJe ³eeW keÀer JeeefCe³eeW keÀe
mebHeeove efkeÀ³ee nw Deewj mejnHee keÀes GvneWves meJe&ÒeLece efme× keÀefJe ceevee nw ~ efme× keÀefJe³eeW keÀer
j®eveeSB ®e³ee&ieerleeW Deewj oesneW kesÀ ªHe ceW efceueleer nQ ~ pewmes -
peefn ceve HeJeve ve meb®ejF& jefJe me efme veneR HeJesme
leefn Jeì ef®eÊe Jemeece keÀª mejmes keÀeEnme Gmesme ~
mejnHee
þerkeÀ Fmeer ÒekeÀej -
keÀe³e le©Jej Heb®eefHe [eue ~
®eb®eue ef®eÊe HeF&þes keÀeue ~ ~
efoþdì keÀefjDe cenemegn Heefjceeve ~
uegF& YeveF& ieg© Heg®íer³e peeve ~~munotes.in

Page 34

34efme× leebef$ekeÀ mecÒeoe³eeW keÀer mee ceev³e ÒeJe=efÊe³eeB ë
1. Òel³eskeÀ efme× leebef$ekeÀ mecÒeoe³e ceW osJelee, cev$e Deewj leÊJe oMe&ve keÀer HeeefjYeeefefYeVe -efYeVe nw, efkeÀvleg meeOevee He×efle³eeB meyekeÀer meceeve nQ ~
2.Òel³eskeÀ mecÒe oe³e ceW Meem$eer³e ef®ebleve He#e ieewæ{ Lee ~ meeOevee ef¬eÀ³ee Deewj ®e³ee&HeoeW keÀer DeefOekeÀlee
Leer meeOevee ceW ieg© keÀes DeefOekeÀ cenÊJe Òeoeve efkeÀ³ee ie³ee ~
3.leebef$ekeÀ mecÒeoe³eeW keÀer meeOevee He×efle ceW efMeJe Deewj MeeqkeÌle keÀer ³egieye×lee Deewj GvekeÀer
efceLegveelcekeÀ J³eeK³ee efceueleer nw ~
4.leebef$ekeÀ meeOevee ceW peeefle -Heebefle Deewj JeCe& -Yeso keÀer YejmekeÀ efveboe keÀer ieF& nw ~
5.Fve mecÒeoe³eeW ceW ³eesiemeeOevee Hej efJeMes6.Òel³esk eÀmecÒeoe³e ceW JewefokeÀ osJeleeDeeW kesÀ Òeefle DeveemLee ÒekeÀì keÀer ieF& nw Deewj GvekesÀ mLeeve Hej
ueeskeÀ osJeleeDeeW Deewj GvekeÀer Demebmke=Àle Hetpeve He×efle³eeW keÀes ÒeÞe³e efo³ee ie³ee nw ~
7.leebef$ekeÀ meeOevee ceW cejCeesHejeble cegeqke Ìle ³ee efveJee&Ce ÒeeeqHle keÀer DeHes#ee peerJevekeÀeue ceW efmeef׳eeW keÀe
ÒeeHle keÀjvee Þes³emkeÀj yelee³ee ie³ee nw ~
Demeue ceW efme×eW keÀe ceevevee Lee efkeÀ mebmeej Deewj ceve SkeÀ ner nw ~ ceve kesÀ odJeeje ner
meebmeeefjkeÀ yevOeveeW mes ef veJee&Ce ÒeeHle efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw ~ FvekesÀ oesneW, ®e³ee& ieerleeW Deewj yeýeieerleeW ceW
cece&mHeMeea YeeJeveeSb Yeer efceueleer nQ ~ Jewmes efme×eW keÀe meeefnl³e SkeÀ lejn mes Meem$e, ©ef{³eeW Deewj
Oece&ye× YeeJeveeDeeW leLee Dee[cyejeW kesÀ Òe efle SkeÀ Keguee efJeêesn nw ~
efme×eW keÀer YeeueesieeW ves `kegÀí mHeä Deewj kegÀí DemHeä' YeemebefOe ceW efueKeer peeves kesÀ keÀejCe kegÀí efJeodJeeve Fmes mebO³ee YeemeeOevee He×efle keÀer DeefYeJ³ebpevee ªHekeÀeW Deewj ÒeleerkeÀeW kesÀ odJeeje keÀer nQ ~ DeuebkeÀejeW keÀe Òe³eesie keÀjkesÀ
Yeer ³es DeLe& keÀer efodJeOee Deefpe&le keÀjles nQ ~ ³eneB SkeÀ DeLe& DeefYeOes³eelcekeÀ neslee nw otmeje ÒeleerkeÀelcekeÀ
Deewj ue#eCee cetuekeÀ ~ efJejesOecetuekeÀ DeuebkeÀejeW odJeeje GueìyeeBefme³eeW ceW efmed× keÀefJe³eeW ves efJeMeskeÀer DeefYeJ³ebpeve e ÒeCeeueer keÀes DeHevee³ee nw ~ ³eLee ë
ogefnue otOe kesÀ JeWìs mecee³e, yeueo efye³ee³esue ieefJeDee yeeBPes ~
efHeìes ogefn³es leerveeW meeBPes, pees mees ogefOe meesF efveyetOeer ~~
[e@. jecekegÀceej Jecee& peer keÀe keÀnvee nw efkeÀ `efme× meeefn l³e keÀe cenÊJe Fme yeele ceW yengle
DeefOekeÀ nw efkeÀ Gmemes nceejs meeefnl³e kesÀ Deeefo ªHe keÀer meeceûeer ÒeeceeefCekeÀ {bie mes ÒeeHle nesleer nw ~ --
³en efme× meeefnl³e Meleeefyo³eeW mes Deeves Jeeueer Oeeefce&keÀ Deewj meebmke=ÀeflekeÀ efJe®eejOe eje keÀe mHeä
GuuesKe nw ~ Yeemeeefneql³ekeÀ GoeÊelee Deewj HeefjHekeÌJelee keÀer ¢efä mes efme× meeefnl³e efJeMesner ve nes Fme meeefnl³e keÀer Fleveer osve lees nw ner efkeÀ FvekesÀ ®e³ee&HeoeW keÀes efJeefJeOe jeieeW ceW efueKekeÀj
DeHeves yeeo kesÀ ieereflekeÀeJ³ekeÀejeW -pe³eosJe, efJeodîeeHeefle Deewj metjoeme Deeefo kesÀ efueS ceeie& Keesuemunotes.in

Page 35

35efo³ee ~ Þeb=ieej keÀes keÀece -meceeqvJele yevee FvneWves GveceW ve evee keÀece keÀueeDeeW keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee ~ Fme
ÒekeÀej FvneWves YeeieJelekeÀej Deewj ieerle -ieesefJevokeÀej pe³eosJe kesÀ efueS He=ÿYetefce Òemlegle keÀj oer ~
5.4 veeLe meeefnl³e
efme×eW keÀer Jeececeeieea Yeesie ÒeOeeve ³eesie meeOevee keÀer Òee fleef¬eÀ³ee kesÀ ªHe ceW Deeefo keÀeue ceW
veeLe HebefLe³eeW keÀer nþ ³eesie meeOevee DeejcYe ngF& ~ Fme cele kesÀ ÒeJele&keÀ DeeefoveeLe (efMeJe) keÀes ceevee
peelee nw ~ jengue meebke=Àl³ee³eve Fme veeLe -HevLe keÀes efme×eW keÀer HejcHeje keÀe ner efJek eÀefmele ªHe ceeveles
nQ ~ [e@. ÞeerefveJeeme Mecee& kesÀ Devegmeej `efme× Deewj veeLe SkeÀ otmejs mes mecyeefvOele nQ ~ ---- Ssmee Yeer
nes mekeÀlee nw efkeÀ DeejcYe kesÀ meeOekeÀ efme× keÀnuee³es Deewj yeeo cebs Gmeer HejcHeje keÀes veeLeeW ves mJeerkeÀej
keÀj efue³ee nes ~ uesefkeÀve, veeLeHebLe keÀer cetue ®eslevee MeerJe oMe&ve Hej DeeOeeefjle nw ~' efme×eW keÀer
efJe®eejOeeje keÀes ner ueskeÀj Fme mecÒeoe³e ves GmeceW veJeerve efJe®eejeW keÀer ÒeeCe -Òeefleÿe keÀer ~ GvneWves
efvejerMJejJeeoer Metv³e ke Àes F&MJejJeeoer Metv³e yevee efo³ee ~ meeOevee keÀer ¢efä mes veeLeHebLe ceW nþ³eesie keÀe
efJeMesFme HebLe keÀes ®eueeves Jeeues celm³esvê veeLe Deewj ieesjKeveeLe ceeves ieS nQ ~
Fme HevLe kesÀ mece³e keÀes ueskeÀj efJeodJeeveeW ceW Deye Yeer celew³eke̳elee veneR nw ~ Dee®ee³e& npeejer
Òemeeo efodJeJesoer FmekeÀe ÒeejbYe veewJeeR Meleeyoer kesÀ ceO³e ceW ceeveles nQ lees Heerleecyej oÊe yeæ[LJeeue ves
omeJeeR Meleeyoer ceevee nw ~ [e@. jecekegÀceej Jecee& ves FmekeÀe ®ejceeslkeÀMeleeyoer kesÀ ceO³e lekeÀ ceevee nw ~ GvekeÀe ³eneB lekeÀ ceevevee nw efkeÀ `veeLeHevLe mes YeeqkeÌlekeÀeue kesÀ meble -
celekeÀe efJekeÀeme ngDee Lee, efpemekesÀ ÒeLece keÀefJe keÀyeerj Les ~'
veeLe celeeJeuebefye³eeW kesÀ Devegmeej Jewjei³e mes cegeqkeÌle mebYeJe nw Deewj Jewjei³e ieg© odJeeje
mebYeJe nw ~ FmeefueS FvekesÀ ³eneB ieg©ceb$e ³ee ieg©efo#ee keÀe efJeMesosves kesÀ HetJe& keÀþesj Hejer#ee keÀer J³eJemLee nw FmeefueS meeceev³e J³eeqkeÌle GvekeÀer k eÀþesj MeleeX keÀes Hetjer veneR
keÀj mekeÀlee Lee HeÀuemJeªHe ³en mecÒeoe³e yengle J³eeHekeÀ ªHe veneR ues mekeÀe ~ Fme mecÒeoe ³e ceW
Fefvê³eeW Hej efve³eb$eCe Hej efJeMesLeer ~ Mee³eo ieesjKeveeLe ves efme×eW Deewj yeew×eW keÀes Jeecee®eej ceW GuePekeÀj Heleve keÀer Deesj peeles osKee
Lee ~ Feqvê³e ef veûen kesÀ yeeo FvekesÀ ³eneB ÒeeCe meeOevee Deewj ceveë meeOevee Hej peesj efo³ee ie³ee ~
ceveë meeOevee mes leelHe³e& ceve meebmeeefjkeÀ DeekeÀGvcegKe keÀj osvee Lee ~ ³eneB DeHeves mecÒeoe³e kesÀ Òe®eej keÀer DeHes#ee ce³ee&oe j#eCe Hej DeefOekeÀ O³eeve
efo³ee ie³ee ~
veeLeHebefLe³eeW ves DeHeves efme×ebleeW keÀer ceerceebmee peveYeekeÀer ~ veerefle, Dee®eej, meb³ece Deewj ³eesie Deeefo Fveke sÀ meeefnl³e kesÀ ÒeOeeve efJeDeveskeÀ HejcHejeSb Òeefme× nQ ~ veeLeeW keÀer mebK³ee kegÀue veew ceeveer peeleer jner nw -DeeefoveeLe, celm³esvê
veeLe, ieew jKeveeLe, ieeefnCeer veeLe, ®eHe&ì veeLe, ®eewjbieerveeLe, peeefuebOej veeLe, Yele&jer veeLe Deewj
ieesHeer®ebo veeLe ~ FveceW celm³esvê veeLe, ieesjKeveeLe Deewj pee efuebOej veeLe pewmes ner kegÀí veeLe Òeefme×
nQ~ celm³esvêveeLe ,ieesjKeveeLe kesÀ ieg© Les ~ efJeodJeevees keÀe ceevevee nw efkeÀ omeJeeR Meleeyoer ceW ner ieg©
ieesjKeveeLe ves Oece&, mebmke=Àefle Deewj meeceeefpekeÀ #es$eeW ceW Deecetue -®etue ¬eÀebefle keÀe mJej yeguebo efkeÀ³ee ~munotes.in

Page 36

36³eoîeefHe, kegÀí efJeodJeeveeW keÀe ceevevee nw efkeÀ ieg© ieesjKeveeLe ves lesjnJeeR Meleeyoer kesÀ ÒeejcYe ceW meeefnl³e
keÀer j®evee keÀer Leer ~ Jewmes GvekeÀer j®eveeDeeW keÀer mebK³ee ®eeueerme ceeveer ieF& nw uesefkeÀve meyeoer, Heo, ÒeeCe
mebkeÀueer Deeefo kegÀue ®eewon j®evee³eW ner Jele&ceeve ceW ÒeeHle nQ ~ [e@. Heerleecyej oÊe yeæ[LJeeue ves `ieesjKe
JeeCeer' veece mes GvekeÀer j®eveeDeeW keÀe mebkeÀueve Yeer efkeÀ³ee nw ~
ieesjKeveeLe ves DeHeveer j®eveeDeeW ceW ieg© ceefncee, Fvêer³e -efveûen, ÒeeCe meeOevee, Jewjei³e, ceveë
meeOevee, Deeefo keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw ~ Fve efJeieesjKeveeLe ves ner nþ³eesieer meeOevee odJeeje Mejerj Deewj ceve keÀes Meg× keÀjkesÀ Metv³e ceW meceeefOe ueieelee Lee Deewj JeneR ye´ïe
keÀe mee#eelkeÀej keÀjlee Lee ~ GvekeÀe ef®eÊe Yeer meebmeeefjkeÀ DeekeÀmekeÀlee ~ pewmee efkeÀ GvneWvess efueKee nw -
veJe ueKe Heeleefj Deeies vee®eQ, Heerís menpe DeKeeæ[e ~
Ssmes ceve uew ³ees ieer Kesuew, leye Debleefj yemes Yeb[eje ~~
Demeue ceW ieesjKeveeLe ves veeLe mecÒeoe³e keÀes efpeme Deevoesueve keÀe ©He efo³ee Jen Yeejleer³e
ceveesJe=efÊe kesÀ meJe&Lee DevegketÀue efme× ngDee ~ GmeceW peneB SkeÀ Deesj F&éejJeeo keÀer efveef½ele Oee jCee
GHeefmLele keÀer ieF& JeneR otmejer Deewj efJeke=Àle keÀjves Jeeueer mecemle HejcHejeiele ªefæ{³eeW keÀe Yeer efJejesOe
efkeÀ³ee ie³ee ~ peerJeve keÀes meb³ece Deewj meoe®eej kesÀ DevegMeemeve ceW jKekeÀj DeeO³eeeqlcekeÀ DevegYetefle³eeW kesÀ
efueS me npe ceeie& keÀer J³eJemLee keÀe Òe³eesie ieg© ieesjKeveeLe ves efkeÀ³ee ~ Dee®ee³e& npeejer Òemeeo efodJesoer
kesÀ Devegmeej `FmekeÀer meyemes yeæ[er keÀcepeesjer FmekeÀe ªKeeHeve Deewj ie=nmLe kesÀ Òeefle Deveeoj YeeJe nw ~
Fmeer ves Fme meeefnl³e keÀes v eerjme yevee efo³ee ~' efHeÀj Yeer ³en meeefnl³e GÊejer Yeejle ceW ceeefce&keÀ
JeeleeJejCe keÀes Meg× Deewj GoeÊe yeveeves ceW mene³ekeÀ efme×d ngDee ~ yeeo kesÀ meeefnl³e ceW ®eeefjef$ekeÀ
¢æææ{lee, Dee®ejCe keÀer Megef× Deewj ceeveefmekeÀ HeefJe$elee keÀ e pees mJej megveeF& Heæ[lee nw GmekeÀe Þes³e veeLe
meeefnl³e keÀes ner peelee nw ~ veeLeeW keÀer efJe®eejOeeje, nþ³eesie keÀer ef¬eÀ³eeDeeW, Feqvê³e efveûen, ieg©ceefncee
Deeefo keÀe keÀyeerj Deeefo mebleeW Hej He³ee&Hle ÒeYeeJe Heæ[e ~
5.5 pewve meeefnl ³e
efpeme ÒekeÀej efnvoer kesÀ HetJeea #es$e ceW efme×eW ves yeew× Oece& kesÀ Jeýe³eeve cele keÀe Òe®eej efnvoer -
keÀefJelee kesÀ ceeO³ece mes efkeÀ³ee, Gmeer ÒekeÀej Heef½eceer #es$e ceW pewve meeOegDeeW ves Yeer DeHeves cele Òe®eej
efnvoer keÀefJelee kesÀ ceeO³ece mes efkeÀ³ee ~ Jewmes lees pewve GÊej Yeejle ceW peneB -leneB HewÀues jns efkeÀvleg
DeeþJeeR mes lesjnJeeR Meleeyoer lekeÀ keÀeefþ³eeJeeæ[ iegpejele ceW FvekeÀer mebK³ee DeefOekeÀ jner ~ JeneB kesÀ
®eeuegke̳e, jeä^ketÀì Deewj meesuebkeÀer jep eeDeeW Hej FvekeÀe He³ee&Hle ÒeYeeJe jne ~
ceneJeerj mJeeceer keÀe pewve Oece&, efnvot Oece& kesÀ DeefOekeÀ meceerHe nw ~ pewveeW kesÀ ³eneB Hejceelcee lees
nw Jen Fme mebmeej keÀe efve³eecekeÀ ve neskeÀj ef®eÊe Deewj Deevebo keÀe ñeesle nw ~ GmekeÀe me bmeej mes keÀesF&
mecyevOe veneR nw ~ keÀesF& Yeer ceveg<³e DeHeveer meeOevee Deewj Heew©Hejceelcee mes efceueves keÀer keÀesF& DeeJeM³ekeÀlee veneR ~ FvneWves peerJeve kesÀ Òeefle Þe×e peieeF& Deewj GmeceW
Dee®ejC e keÀer MegodOelee keÀes cenÊJeHetCe& yelee³ee ~ DeeEnmee, keÀ©Cee, o³ee Deewj l³eeie keÀe peerJeve ceWmunotes.in

Page 37

37efJeMesGHeJeeme leLee Je´le Deeefo ke=À®í meeOevee Hej DeefOekeÀ yeue efo³ee Deewj keÀce&keÀeb[ keÀer peefìuelee keÀes
nìekeÀj meceepe kesÀ meYeer JeieeX keÀes cegeqkeÌle keÀe Yeeieer yelee³ee ~
pewve cegefve³eeW keÀer meJee&efOekeÀ j®evee³eW DeHeYe´bMe ceW efceueleer nQ, pees efkeÀ Oeeefce&keÀ nQ ~ FveceW
keÀeJ³e kesÀ ªHe ceW mecÒeoe³e keÀer jerefle -veerefle keÀe JeCe&ve DeefOekeÀ efkeÀ³ee ie³ee nw ~ kegÀí ie=nmLe pewveeW keÀe
efueKee ngDee meeefnl³e Yeer GHeueyOe neslee nw ~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle Gme mece³e kesÀ J³eekeÀjCe Deeefo ûebLeeW
ceWpewve meeefnl³e kesÀ kegÀí GoenjCe efceueles nQ ~ kegÀí pewve keÀefJe³eeW ves efnvogDeeW keÀer jecee³eCe Deewj
ceneYeejle keÀer keÀLeeDeeW mes jece Deewj ke=ÀDevegªHe DebefkeÀ le efkeÀ³ee nw ~ Fve HeewjeefCekeÀ keÀLeeDeeW kesÀ DeefleefjkeÌle pewve ceneHeg©ieS leLee ueeskeÀ Òe®eefuele Fefleneme Òeefme× DeeK³eeve Yeer pewve Oece& kesÀ jbie ceW jbie keÀj Òemlegle efkeÀ³es
ieS ~ FvekesÀ DeefleefjkeÌle pewv eeW kesÀ jnm³eelcekeÀ keÀeJ³e Yeer efueKes nQ ~ Fme meeefnl³e kesÀ ÒeCewlee Meerue
Deewj %eeve -mebHeVe G®®e Jeie& kesÀ Les ~ Deleë GveceW Dev³e OeceeX kesÀ Òeefle keÀìg GeqkeÌle³eeB veneR efceueleer nQ
Deewj ve ner ueeskeÀJ³eJenej keÀer GHes#ee efceueleer nw ~ Fme ÒekeÀej nce keÀn mekeÀles nQ efkeÀ pewve meeefnl³e kesÀ
Debleie&le HegjeCe meeefnl³e, ®eefjle keÀeJ³e, keÀLee keÀeJ³e SJeb jnm³eJeeoer keÀeJ³e Yeer efueKes ieS FmekesÀ
DeefleefjkeÌle J³eekeÀjCe ûevLe leLee Þeb=ieej, Meew³e& veerefle Deewj Dev³eese qkeÌle mebbyebOeer HegÀìkeÀj Heoîe Yeer efueKes
ieS ~ HegjeCe mebbyebOeer DeeK³eeveeW kesÀ j®eFleeDeeW mJe³ebYet, HegpeesFbog, leLee jece efmebn keÀe efJeMesHej GHeosMeelcekeÀlee keÀes ÒeOeevelee oer ieF& ~ ³eneB pewve leerLe&keÀjeW kesÀ peerJeve ®eefjle leLee JewDeJeleejeW keÀer keÀLeeSb pewve DeeoMeeX kesÀ DeeJejCe ceW `jeme' veece mes efueKeer ieF& ~ pewve cebefojeW ceW ÞeeJ ekeÀ
ueesie jele keÀes `leeue' oskeÀj jeme keÀe iee³eve keÀjles Les ~ Oeerjs -Oeerjs ³eneR `jeme' GvekesÀ ueeskeÀefÒe³e ûevLe
yeve ieS ~ pewve meeefnl³e keÀer kegÀí j®eveeDeeW keÀe mebef#eHle Heefj®e³e ³eneB nce osKe mekeÀles nQ ë
HeGce ®eefjG (Heodce ®eef jle) ë DeeþJe eR Meleer ceW mJe³ebYet odJeeje jef®ele He¨e ®eefjle ceW jece keÀer keÀLee
nw ~ mJe³ebYet ves pewve Oece& keÀer Òeefleÿe kesÀ efueS jece keÀLee ceW DeveskeÀ HeefjJele&ve Yeer efkeÀ³es nQ ~
ÞeeJekeÀe®eej ëmeve 933 F&. ceW Òeefme× pewve De e®ee³e& osJemesve ves FmekeÀer j®evee keÀer Leer ~ FmekesÀ
250 oesneW ceW GvneWves ÞeeJekeÀ -Oece& keÀe ÒeefleHeeove efkeÀ³ee nw ~ Fme j®evee ceW keÀefJe ves ie=nmLe peerJeve
kesÀ keÀle&J³eeW Hej Yeer efJemleej mes efJe®eej efkeÀ³ee nw ~
Yejleséej -yeengyeueer jeme ëFme ûevLe keÀer j®evee meve 1184 F&. ceW Òeefme× pewve Dee®ee³e&
MeeefueYeê metefj ves keÀer Leer ~ FmeceW Yejleséej leLee yeengyeueer keÀe ®eefj$e -ef®e$eCe nw ~ ³es oesveeW ®eefjle
vee³ekeÀ mebmke=Àle, Òeeke=Àle leLee DeHeYe´bMe ceW Yeer keÀeJ³e j®evee kesÀ efJekeÀer Jeerjlee leLee ³eg×eW Deeefo keÀe efJemleej mes JeCe&ve efkeÀ³ee nw ~ kegÀue 205 íboeW ceW jef®ele ³en SkeÀ
megvoj Keb[ keÀeJ³e nw ~
®evoveyeeueejeme ë³en kegÀue HeQleerme íboeW k eÀe SkeÀ ueIeg Keb[ keÀeJ³e nw efpemekeÀer j®evee meve 1200
F&. kesÀ DeemeöHeeme Deemegie veecekeÀ keÀefJe ves peeueewj ceW keÀer Leer ~ FmekeÀer keÀLee veeef³ekeÀe ®eboveyeeuee
DeveskeÀ keÀ<ìeW keÀes menleer ngF& Deble ceW ceneJeerj mes oer#ee ueskeÀj cee s#e keÀes ÒeeHle nesleer nw ~ SkeÀ ueIeg
keÀLee Hej DeeOeeefjle ³en pewve -j®evee keÀ©Ce jme keÀer iebYeerj J³ebpevee keÀjleer nw ~munotes.in

Page 38

38mLetefueYeêjeme ëmeve 1209 F&. ceW jef®ele ³en keÀeJ³e `eqpeveOece& metefj 'keÀer ke=Àefle ceeveer peeleer nw ~
FmeceW k eÀesMee JesM³ee kesÀ Heeme Yeesie -efJeueeme ceW efueHle jnves Jeeues mLetefue Yeê keÀes keÀefJe ves pewve Oece& ceW
efoef#ele yeleekeÀj yeeo ceW cees#e keÀe DeefOekeÀejer yevee efo³ee nw ~ keÀeJ³e keÀer YeeDeefOekeÀ nw, efHe Àj Yeer FmekeÀer YeejsJebleefieefjjeme ë³en efJepe³emesve metefj keÀer j®evee nw pees meve 1231 F&. kesÀ Deeme -Heeme jef®ele nw ~
Fme keÀeJ³e ceW leerLe¥keÀj vesefceveeLe keÀer Òeeflecee leLee jsJeble efieefj leerLe& k eÀe JeCe&ve nw ~
vesefceveeLe jeme ëFme keÀeJ³e keÀer j®evee `megceefle ieefCe 'v e sm e v e 1213 F&. ceW keÀer Leer ~ kegÀue DeùeJeve
íboeW keÀer Fme j®evee ceW keÀefJe vesefceveeLe keÀe ®eefj$e mejme Mewueer ceW Òemlegle efkeÀ³ee ie³ee nw ~ j®evee keÀer
Yee³eneB pewve Oece& keÀer efMe#ee osves kesÀ efueS Fme ÒekeÀej kesÀ Dev³e keÀeJ³e Yeer efueKes ieS efpeveceW
OeveHele keÀer YeefJe<³eled keÀLee, jece efmebn keÀe Heeng[ oesne, Oece&metefj kesÀ pec yetmJeeceer jeme Deeefo efJeMesÒeefme× jns nQ ~
Fme ÒekeÀej ³en keÀnvee Gef®ele nesiee efkeÀ efnvoer meeefnl³e kesÀ efJekeÀeme ceW pewve Oece& keÀer
cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe jner nw ~ DeHeYe´bMe Yeeefnvoer keÀe efJekeÀeme nesves kesÀ keÀejCe pewve meeefnl³e keÀe efnvoer Hej efJeMesefJe%eeve keÀer ¢efä mes ner veneR yeefukeÀ efnvoer kesÀ ÒeejbefYekeÀ ªHe keÀe met$eHeele keÀjves ceW Yeer Fme meee fnl³e
keÀe cenÊJeHetCe& ³eesieoeve jne nw ~ DeHeYe´bMe meeefnl³e DeHeves DeeHe ceW SkeÀ Del³eble J³eeHekeÀ meeefnl³e nw ~
FmeceW cenekeÀeJ³eeW, Keb[keÀeJ³eeW, ieerefle keÀeJ³eeW, Oeeefce&keÀ keÀeJ³eeW, mHegÀì meeefnl³e Deewj ieoîe meeefnl³e
Deeefo keÀer D eveskeÀ efJeOeeDeeW keÀe yeerpeejesHeCe ngDee nw ~ efnvoer meeefnl³e keÀer mecHetCe& peevekeÀejer kesÀ efueS
DeHeYe´bMe keÀe DeO³e³eve DeeJeM³ekeÀ nw ~
keÀeJ³e Deewj Mewueer keÀer ¢efä mes Yeer pewve meeefnl³e ceW J³eeHekeÀlee efoKeeF& osleer nw ~ pewv e
keÀefJe³eeWs ves ÒeyebOe Deewj cegkeÌlekeÀ oesveeW Mewefue³eeW keÀes DeHevee³ee nw ~ GvneWves DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ íboeW -
®eeb®ej, ®elegkeÀe efÒe³e íb o nw ~ yeeo ceW DeHeYe´bMe kesÀ Fve ®eefjle keÀeJ³eeW, Mewefue³eeW Deewj íboeW keÀe efnvoer Hej efJeMesÒeYeeJe Heæ[e ~
5.6 jemees meeefnl³e ë
jemees Meyo keÀer GlHeefÊe kesÀ mecyevOe ceW Deueie -Deueie efJeodJeeveeW kesÀ efJe®eej Yeer efYeVe nQ ~
ÖeÀebmeermeer FeflenemekeÀej ieemee& o leemeer keÀe ceevevee nw efkeÀ ®eejCe keÀeJ³eeW cebs jepemet³e ³e%e keÀe GuuesKe
nw Deewj Gmeer jepemet³e mes peesæ[les ngS FvekeÀe veece jemees Heæ[e ~ peye efkeÀ kegÀí efJeodJeeve jemees keÀe
mecyevOe jnm³e mes peesæ[v ee ®eenles nQ ~ kegÀí efJeodJeeveeW ves jeme keÀes jefme³ee Meyo mes peesæ[ keÀj osKee nw
efpemekeÀe DeLe& YeÎe Þeb=ieej nw ~ Òeefme× efJeodJeeve Dee. jece®ebê MegkeÌue ves jemees Meyo keÀe mecyevOe
jmee³eve ceW ceevee nw efkeÀ yeermeueosJe jemees ceW keÀ eJ³e kesÀ DeLe& ceW Òe³egkeÌle ngDee nw ~ Dee®ee³e& npeejer Òemeeomunotes.in

Page 39

39efodJeJesoer kesÀ Devegmeej -`jemekeÀ SkeÀ íbo Yeer nw Deewj keÀeJ³e Yeso Yeer ~ keÀeJ³e kesÀ Fme yebOe ceW DeveskeÀ
ÒekeÀej kesÀ íboeW keÀe Òe³eesie ngDee keÀjlee Lee ~ He=LJeerjepe jemee s Gmeer HejcHeje keÀe keÀeJ³e nw ~ '
efnvoer mes HetJe& DeHeYe´bMe meeefnl³e cebW oes ÒekeÀej keÀer jemees HejcHeje³eW Òe®eefuele LeeR ë
1. ieerle -ve=l³e HejkeÀ 2. íbo JewefJeO³e HejkeÀ ~
Henues kesÀ Debleie&le DeHeYe´bMe kesÀ Gve jemees ûebLeeW keÀe r j®evee ngF& efpevekeÀe cetue GÎsM³e keÀLee -
ªHe ceW pewve Oece& keÀe DebkeÀve SJeb J³eeK³ee keÀjvee jne ~
otmejs, íbo JewefJeO³e HejkeÀ HejbHeje kesÀ Debleie&le kes j®evee³eW Deeleer nQ efpeveceW JeerjeW kesÀ ®eefj$e
keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee ie³ee nw ~ pe wmes-cegbpejeme, ncceerj jemees Deeefo ~ Fve HejcHejeDeeW kesÀ ûebbLeeW keÀer j®evee
efYeVe -efYeVe ÒeosMeeW ceW ngF& Leer ~ Henueer HejcHeje kesÀ ûevLe ÒeOeeve ªHe mes iegnjele Deewj Heef½eceer
jepemLeeve ceW efueKes ieS ; Deewj otmejer HejcHeje kesÀ ®ee fjle-keÀeJ³e efnvoer YeeHejcHeje kesÀ keÀefJe pewve veneR Les ~ efnvoer ceW yeeo kesÀ jemees ûevLe Fmeer otmejer HejcHeje mes Òesefjle Deewwj
ÒeYeeefJele Les ~
jemees ûebLeeW keÀer ÒecegKe efJeMesGHeueyOe nQ, Jes efvecveefueefKele nQ ë
1. KegceeCe jemees -oueHele efJepe³e,
2. yeermeueosJe jemees -vejHeefle veeun,
3. efJepe³eHeeue jemees -veun efmebn YeÆ,
4. ncceerj jemees -MeejbieOej,
5. Hejceeueje mees-peieefvekeÀ Deewj
6. He=LJeerjepe jemees -®ebo yejoeF& ~
GkeÌle meYeer ûevLe keÀLee keÀeJ³e nQ ~ FveceW mes kesÀJeue `yeermeueosJe jemees' ner SkeÀ cee$e Ssmee
jemees ûevLe nw, efpemeceW ®eefjle vee³ekeÀ jepee yeermeueosJe keÀer Jeerjlee keÀe Je Ce&ve ve neskeÀj Þeb=ieej kesÀ
meb³eesie Deewj efJeÒeuebYe -oesveeW ªHeeW keÀer ÒeOeevelee jner nQ ~ MesDeHeves DeeÞe³e oelee jepeeDeeW keÀes DeÒeeflece Jeerj Heg©³eg×eW ceW ÒeoefMe&le GvekesÀ DeÓgle Meew³e& Deeefo kesÀ meeLe ner Þeb=ieej kesÀ, Òesce kesÀ #es$e ceW GvekeÀer DeÓgle
meHeÀueleeDeeW keÀe jes®ekeÀ Deewj J³eeHekeÀ JeCe&ve efkeÀ³ee nw ~ Òel³eskeÀ jemees ûevLe keÀe vee³ekeÀ nceejs meeceves
Del³eble Heje¬eÀceer Deewj megvoj Heg©meyeceW meceeve nQ ~
Henueer efJeMesMejCeeiele Jelmeue nQ ~ FvekeÀer Jeerjlee keÀer ®e®ee& osMe -efJeosMe ceW nesleer nw ~ Fve keÀefJe³eeW ves DeHeves
DeeÞe³eoelee meeceev³e jepeeDeeW keÀes Yeer Jeerj efme× keÀjves kesÀ efueS yeæ[s jepeeDeeW keÀes ³eg× ceW Heíeæ[les ngS
efoKee³ee nw ~ GveceW mes keÀF& GoenjCe l ees Ssmes Yeer efceue peeles nQ efpemeceW nejves Jeeuee jepee Gme mece³e
mes yengle Henues ³ee yeeo ceW Hewoe ngS Les ~ Fme ÒekeÀej kesÀ Deeflejbefpele Deewj DeefleMe³eeseqkeÌleHetCe& JeCe&ve Fve
jemees ûebLeeW keÀer efJeefMeälee Deewj keÀcepeesjer oesveeW ceevee pee mekeÀlee nw ~munotes.in

Page 40

40otmejer efJeMeskeÀefJe³eeW kesÀ mecyevOe ceW ³en keÀne peelee nw efkeÀ Jes mJe³eb Yeer Jeerj Les Deewj ³egd×eW ceW Yeeie efue³ee keÀjles
Les ~ ³eg×eW keÀe J³eeqkeÌleiele DevegYeJe nesves kesÀ keÀejCe ner FvekesÀ ³eg× JeCe&ve ceW JeemleefJekeÀlee keÀe ªHe
GYej Dee³ee nw ~ Fve JeCe&veeW keÀer ³en efJeMesMeyoeW Deewj HeoeJeueer keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee nw pees ³eg× kesÀ JeeleeJejCe Deewj GveceW nesves Jeeues keÀesueenue leLee
Mem$eeW keÀer PebkeÀej keÀe peerJeble ef®e$e Òemlegle keÀj osles nQ ~ Deeies ®euekeÀj keÀefJe YetMeyoeJeueer Òe³eesie efkeÀ³ee Lee ~
FvekeÀer leermejer efJeMesjmeeW keÀe meceeqvJele ªHe Òemlegle keÀj osvee ~ FvekesÀ ®eefjle vee³ekeÀ Jeerj nesves kesÀ meeLe ner veejer -meewvo³e&
kesÀ Yeer GHeemeke À nQ ~ efkeÀmeer Yeer megvoj veejer keÀer met®evee HeekeÀj legjble Gmes Heeves kesÀ efueS J³eekegÀue nes
Gþles nQ Deewj Jeerjlee keÀe ÒeoMe&ve keÀjles ngS Gme megvojer kesÀ efHelee mes ³eg× ísæ[ osles nQ ~ ³eneB Òesce keÀe
Òeyeue DeekeÀvee³ekeÀ GmekesÀ meeLe kesÀefue -¬eÀer[e ceW [tyes jnles nQ ~ Fme ÒekeÀej Þeb=ieej Deewj Jeerj jme ner Fve ûebLeeW ceW
ÒeOeeve nQ ~ FveceW Þeb=ieej Jeerj jme keÀe ÒesjkeÀ yeve keÀj Deelee nw ~ FmeefueS GmekeÀe ªHe DeefOekeÀ
meMekeÌle, ³eLeeLe&, jbpekeÀ Deewj ÒeYeeJeMeeueer nes Gþe nw ~
FvekeÀer ®eewLeer efJeMesFvekesÀ j®eef³elee keÀefJe DeHeve s® e e f j l e -vee³ekeÀeW, GvekeÀer efÒe³eleceeDeeW Deewj meeceble Jeie& kesÀ ef®e$eCe keÀes ner
cenÊJe efoS nQ ~ ³es ûevLe ÒeyebOe keÀeJ³e nQ, DeekeÀej ceW Yeer yeæ[s nQ, Hejvleg FveceW pevepeerJeve keÀe ef®e$eCe
keÀneR Yeer veneR efceuelee ~ DeveskeÀ efJeodJe eveeW odJeeje `He=LJeerjepe jemees' keÀes efnvoer Henuee ÒeyebOe keÀeJ³e
ceevee peelee nw uesefkeÀve GmeceW Yeer pevepeerJeve keÀner GYej keÀj veneR Deelee nw, peyeefkeÀ cenekeÀeJ³e ceW
pevepeerJeve keÀe ef®e$eCe nesvee DeefveJee³e& ceevee ie³ee nw ~
Fve ûebLeeW keÀer HeeB®eJeeR efJeMesleerve Yeeefpemes eEHeieue keÀne ie³ee nw l eLee eE[ieue (jepemLeeve keÀer YeeÒeeceeefCekeÀlee kesÀ efueS mevosn Hewoe keÀjles nQ ~ kegÀí efJeodJeeveeW keÀe lees ³eneB lekeÀ keÀnvee nw efkeÀ ³es jemees
ûevLe cetue ªHe ceW Heefjefveefÿle DeHeYe´bMe ceW e fueKes ieS Les ~ keÀeueeblej ceW efnvoer keÀe keÀefJe GveceW Òeef#eHle
DebMe peesæ[les ®eues ieS ~ Fmeer keÀejCe Gveces ³en YeeJeemleJe ceW jemees ûevLe kesÀ Gme meb¬eÀceCe keÀeue ceW efueKes ieS peye meeefnl³e ceW DeHeYe´bMe Deewj
mebmke=Àle keÀe DeeefOeHel³e Lee ~ efnvoer -Yeemece=× Yeej®eveekeÀej keÀneR -keÀneR DeHeYe´bMe keÀe Yeer Òe³eesie keÀj yewþles nQ ~ peneB lekeÀ eEHeieue Deewj eE[ieue keÀer yeele
nw lees, eEHeieue jepemLeeveer efceefÞele ye´peYeeYeeMeleeyoer ceW j®ee ie³ee met³e&ceuue keÀe `JebMeYeemkeÀj' oesveeW ner eEHeieue YeenQ ~ Hejvleg, He=LJeerjepe jemees ceW ye´peYee< ee keÀe DevegHeele DeefOekeÀ jne nw Deewj `JebMeYeemkeÀj' ceW
jepemLeeveer Yee

Page 41

41Fme ÒekeÀej ³en keÀnvee meceer®eerve nesiee efkeÀ jemees ûevLe efnvoer meeefnl³e keÀer efJekeÀeme ³ee$ee ceW
DeHeveer cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe Deoe keÀjles nQ ~ DeefO ekeÀebMe keÀefJe ³eoîeefHe efkeÀ ojyeejer ner Les, DeHeves
DeeÞe³e oeleeDeeW keÀer ÒeMebmee ceW ner ³es keÀeJ³e j®es ieS efHeÀj Yeer lelkeÀeueerve HeefjefmLeefle³eeW keÀes mecePeves ceW
FvekeÀer cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe nw ~ Fve ûebLeeW keÀer ÒeeceeefCekeÀ lee Deewj DeÒeeceeefCekeÀlee efvele ieS MeesOeeW kesÀ
DeeOeej Hej efme× nes ³ee ve nes uesefkeÀve meeceev³e HeeþkeÀeW kesÀ yeer®e Fve j®eveeDeeW Deewj FvekesÀ j®eveekeÀejeW
keÀes HetCe& mJeerke=Àefle efceue ®egkeÀer nw ~ FmeefueS Fve jemees ûebLeeW keÀes e fnvoer meeefnl³e keÀer efJekeÀeme ³ee$ee ceW
ceerue kesÀ HelLej keÀnvee keÀesF& DeefleMe³eeseqkeÌle veneR nesieer ~ ³es jemees ûevLe DeeefokeÀeue ceW efveeqM®ele ªHe mes
eE[ieue, eEHeieue ceW jef®ele ®eejCe keÀefJe³eeW kesÀ ®eefjle keÀeJ³eeW kesÀ met®ekeÀ nQ ~
5.7 meejebMe
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mesefJeÐeeLeea DeeefokeÀeueerve meeefnl³e HejcHeje mes DeJeiele nes mekesÀ
meeLe ner meeefnl³e keÀer Òel³eskeÀ Oeeje pewmes efme× meeefnl³e, veeLe meeefnl³e, pewve meeefnl³e, jemees
meeefnl³e Deeefo keÀe Hee fjHetCe& %eeve Depe&ve keÀj mekesÀ~
5.8 oerIeexllejer ÒeMve
1) efme× meeefnl³e Hej ÒekeÀeMe [eueles ngS GmekeÀer ÒecegKe ÒeJe=eflle³eeW keÀes jsKeebefkeÀle keÀerefpeS~
2) veeLe meeefnl³e keÀer ÒecegKe efJeMes3) pewve meeefnl³e keÀer efJ eMes[eefueS~
4) jemees meeefnl³e efkeÀmes keÀne ie³ee nw? FmekeÀer ÒecegKe efJeMes5.9 ueIegllejer ÒeMve
1) efme× meeefnl³e ceW efme×eW keÀer kegÀue mebK³ee efkeÀleveer nw?
2) efme× meeefnl³e ceW efkeÀme yeele Hej yeue efo³ee ie³ee nw?
3) veeLeHebLeer³eeW ves keÀewvemeer meeOevee keÀes ÒeejcYe efkeÀ³ee?
4) veeLeHebLe ceW efJeMes5) n]peejer Òemeeo efÜJesoer ves veeLe mecÒeoe³e keÀe ÒeejbYe keÀye mes ceevee?
6) veeLeeW keÀer kegÀue efkeÀleveer mebK³ee ceeveer ie³eer nw?
7) pewve meeefnl³e ceW efJeMes8) ÍJeeJekeÀe®eej efkeÀme mecÒeoe³e keÀer j®evee nw?
9) efnvoer mes HetJe& DeHeYe´bMe meeefnl³e ceW keÀewvemes oes ÒekeÀej keÀer jemees HejcHeje³eW Òe®eefuele Leer?
munotes.in

Page 42

FkeÀeF& -6YeeqkeÌleke Àeue : HeefjJesMe -YeeqkeÌle Deevoesueve keÀe
efJekeÀeme
FkeÀeF& -7meble keÀeJ³e : HejcHeje Deewj ÒeJe=eflle³eeB
FkeÀeF& -8 metHeÀer keÀeJ³e : HejcHeje Deewj ÒeJe=eflle³eeB
uesKekeÀ -[e@. mebO³ee efMeJejece iepex
munotes.in

Page 43

42FkeÀeF& -6
YeeqkeÌlekeÀeue : HeefjJesMe
YeeqkeÌle Deevoesueve keÀe efJekeÀeme
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
6.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
6.2 ÒemleeJevee
6.3 YeeqkeÌlekeÀeue Hee fjJesMe
6.3.1 jepeveereflekeÀ HeefjJesMe
6.3.2 DeeefLe&keÀ HeefjJesMe
6.3.3 meeceeefpekeÀ HeefjJesMe
6.3.4 Oeeefce&keÀ HeefjJesMe
6.3.5 meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJesMe
6.3.6 meeefnefl³ekeÀ HeefjJesMe
6.4 YeeqkeÌle Deevoesueve GodYeJe Deewj efJekeÀeme
6.4.1 `YeeqkeÌle' keÀe MeeefyokeÀ DeLe&
6.4.2 YeeqkeÌle keÀe GodYeJe
6.4.3 Dee®ee³e& ³egie
6.5 YeeqkeÌle Deeboesueve kesÀ GodYeJe mebyebOeer efJe®eej
6.5.1 Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue
6.5.2 Dee®ee³e& npeejer Òemeeo efÜJesoer
6.6 meejebMe
6.7 yeesOe ÒeMve ³ee oerIeexllejer ÒeMve
6.8 ueIegllejer³e ÒeMve
6.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ Debleie&le DeeHe YeeqkeÌlekeÀeueerve HeefjJesMe Deewj YeeqkeÌlekeÀeue kesÀ GodYeJe Deewj
efJekeÀeme keÀe DeO³e³eve keÀjWies~ Fme FkeÀeF& keÀes Heæ{ves kesÀ GHeje ble DeeHe :
YeeqkeÌlekeÀeueerve jepeveereflekeÀ, DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ meebmke=ÀeflekeÀ Deewj meeefnefl³ekeÀ
HeefjJesMe keÀes mecePe mekeWÀies~
`YeeqkeÌle' Meyo keÀer GlHeeflle Deewj DeLe& peeve mekeWÀies~munotes.in

Page 44

43YeeqkeÌle kesÀ GodYeJe Deewj efJ ekeÀeme ¬eÀce keÀes mecePe mekeWÀies~
YeeqkeÌle keÀeue ceW efJekeÀeme ceW mene³ekeÀ Dee®ee³e& Deewj efJeefYevve mebÒeoe³eeW keÀe DeO³e³eve keÀj mekeWÀies~
YeeqkeÌlekeÀeue kesÀ GodYeJe mes mebyebefOele efJeodJeeveeW kesÀ efJe®eej peeve mekeWÀies~
6.2 Òemle eJevee
Fme FkeÀeF& ceW nce YeeqkeÌlekeÀeue keÀe DeO³e³eve keÀjves pee jns nw~ meJe&ÒeLece nce YeeqkeÌlekeÀeue
kesÀ mece³e meceepe Deewj osMe ceW J³eeHle HeefjefmLeefle³eeW keÀe DeO³e³eve keÀjWies~ Fve HeefjefmLeefle³eeW ceW efkeÀme
ÒekeÀej YeeqkeÌle keÀe GodYeJe ngDee Deewj YeeqkeÌlekeÀeueerve keÀeJ³e efJekeÀeme keÀer Deewj Deûemej ngDee~ YeeqkeÌle
Meyo keÀer GlHeeflle kesÀ ñeesle nceW keÀneB mes efceueles nw Deewj Deeies ®euekeÀj YeeqkeÌle keÀe efJekeÀeme efkeÀme
ÒekeÀej Deeboesueve kesÀ mJeªHe ceW Heefj Jeefle&le neslee nw~ YeeqkeÌle keÀe efJekeÀeme efJeefYevve mecÒeoe³eeW Deewj
Dee®ee³eeX kesÀ meeefvveO³e ceW HeÀuelee HetÀuelee nw~ Deewj YeeqkeÌle kesÀ efJekeÀeme keÀer DeJeOeejCee DeeOegefvekeÀ
³egieerve Dee®ee³eeX ves efkeÀme ÒekeÀej oer nw FmekesÀ Heer ís ke̳ee keÀejCe ceeves nw~ Gve keÀejCeeW kesÀ leL³e lekeÀ
HengB®eves keÀer keÀesefMeMe keÀjWies~
6.3 YeeqkeÌlekeÀeue HeefjJesMe :
Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue ves YeeqkeÌlekeÀeue keÀer mece³eeJeefOe meved 1398 mes 1643 F&. lekeÀ
ceeveer nw Dev³e Fefle neme keÀej Yeer Fmeer keÀeueeJeefOe keÀes mJeerkeÀejles nw uesefkeÀve YeeqkeÌle keÀe efJekeÀeme íìer
Meleeyoer mes ner oef#eCe Yeejle ceW ÒeejbYe nes ie³ee Lee uesefkeÀve yeeo ceW YeeqkeÌle keÀe Òemeej GÊej Yeejle ceW
Fleves Je=nle ªHe ceW ngDee efkeÀ Fmek eÀe mece³e efveOee&jCe lesjnJeer Meleeyoer mes me$enJeer Meleeyoer lekeÀ keÀe
ceevee ie³ee nw~ lelkeÀeueerve mece³e ceW Yeejle Fmueece kesÀ mebHeke&À ceW Dee³ee~ ceg efmueceeW keÀe yeæ{lee ÒeYeeJe
Deewj Dee¬eÀesMe ce³eer ÒeJe=efÊe vesmeceepe keÀer J³eJemLe e keÀes Demle J³emle keÀj efo³ee Lee Ssmee veneR nw efkeÀ
Fme JeeleeJejCe ceW YeeqkeÌle keÀe DeeJesie ªkeÀe nes Hejbleg Fme ÒekeÀej keÀer leer#Ce J³eJemLee ves YeeqkeÌlekeÀeueerve
keÀeJ³e Hej ÒeYeeJe efveefM®ele ner [euee nw~ Fmeer DeeOeej Hej YeeqkeÌlekeÀ eueerve HeefjJesMe keÀe efJeefYevve #es$eeW ceW
DeY³eeme Fme ÒekeÀej efkeÀ³ee ie³ee nw~
6.3.1 jepeveereflekeÀ HeefjJesMe :
YeeqkeÌlekeÀeue kesÀ Go³e mes ner Yeejle ceW cegefmuece meece´ep³e keÀer mLeeHevee nes ®egkeÀer Leer~
YeeqkeÌlekeÀeue kesÀ efJemle ej kesÀ mece³e legieuekeÀ JebMe mes ueskeÀj cegieue JebMe kesÀ MeenpeneB kesÀ Meemeve keÀeue
jns lelkeÀeueerve mece³e keÀe jepeveereflekeÀ Fefleneme osKeves Hej ¢ef<ìiees®ej neslee nw~ legkeÀea keÀer IegmeHewþ
Yeejle kesÀ HeefM®eceer jep³e mes ngF& cegefmu eceeW keÀe yeæ{lee ÒeYeeJe Deewj jepeHetle jepeeDeeW keÀer DeeHemeer
jbefpeMe Deewj Me$eglee kesÀ keÀejCe He=LJeerjepe ®eewneve cegncceo ieewjer kesÀ neLeeW ceejs peeles nw Jener pe³eHegj kesÀ
jepee pe³e®ebê keÀes kegÀlegyeÎerve ceej [euelee nw~ Oeerjs -Oeerjs efouueer keÀe jepeef menebmeve legkeÀea³eeW kesÀ
le¸eesleepe ceW leyoerue nes peelee nw~ cegncceo ieewjer SkeÀ pewmes DeefYe³eeve ner ísæ[ oslee nw Deewj Yeejle kesÀ
DeveskeÀ efnmmees ceW Dee¬eÀceCe keÀj Hetjs Yeejle keÀes DeHeves keÀypes ceW uesvee ®ee nlee Lee~ cegncceo ieewjer ves
DeHevee GllejeefOekeÀejer kegÀlegyegÎerve keÀes ®egvee~ Gme mece³e lekeÀ efouueer meulevele keÀes efJeosMeer Dee¬eÀceCeeW
Deewj keÀypes keÀe Keleje yeæ{ ie³ee~ GveceW Yeer DeeHemeer celeYeso nesves ueies Deewj jepeHetle jepee DeeW kesÀmunotes.in

Page 45

44jep³e JeeHe meíerve uesvess keÀe Yeer Keleje yeæ{ ie³ee uesefkeÀve legkeÀea MeemekeÀeW ves meYeer keÀes ceele oskeÀj
efouueer meulevele keÀe efJemleej keÀj iegpejele, oef#eCe Yeejle Deewj okeÌkeÀve Hej keÀypee keÀj efue³ee~
Fme ÒekeÀej 1209 me s 1290 F&. lekeÀ efouueer keÀer meulevele ceW keÀF& Gleej ®eæ{eJe Dee³es~
1290 ceW yeueleve keÀer ce=l³et kesÀ GHejeble efKeuepeer JebMe keÀe Meemeve mLeeefHele ngDee~ peueeuegÎerve
efKeuepeer ieÎer Hej yewþe GmekeÀe Meemeve keÀeue 6 JeceW Òepee keÀes meJeexHeefj ceevee GmekeÀe ceevevee Lee Yeejle JeOeeefce&keÀ ¢ef<ì mes efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀer peesj peyejomleer þerkeÀ veneR nesieer~ peueeuegÎe rve kesÀ yeeo
DeueeGÎerve efKeuepeer Meeme keÀyevee efpemeves efHeÀj mes meÊee keÀe Kesue Gueì keÀj jKe efo³ee pees Yeer
GmekeÀe efJejesOe keÀj lee Jen ce=l³egob[ keÀer mepee Heelee~ DeueeGÎerve keÀer ce=l³eg kesÀ GHejeble ie³eemegÎerve keÀes
ieÎer efceueer efpemeves legueiekeÀ JebMe keÀer Meg©Jeele keÀer legieuekeÀ JebMe keÀe Meemeve 1320 mes 1412 lekeÀ
jne~ ie³eemegÎerve kesÀ HeM®eele GvekesÀ Heg$e cegncceoefyeve legieuekeÀ (1324 mes 1351 F&.) Deewj GmekeÀe
Yeleerpe eefHeÀjespe legieuekeÀ efpemekeÀe Meemev e 1351 lekeÀ Lee uesefkeÀve lewcetj odJeeje efouueer Dee¬eÀceCe kesÀ
HeM®eele meece´ep³e keÀe Deble nes ie³ee~ yeueeGÎerve efKeuepeer kesÀ meÊee ceW Deeves kesÀ GHejeble jep³e Òemeej
DeefOekeÀeefOekeÀ ngDee~ iegpejele, ceeueJee, jepemLeeve, oef#eCe Yeejle, okeÌkeÀve Deewj ceogjw lekeÀ
efKeuepeer³eeW keÀe Meemeve jne~
1451 ceW DeHeÀieeve mejoej yenueesue ueesoer keÀe Meemeve mLeeefHele ngDee~ ueesoer³eeW ceW
efmekebÀoj ueesoer meJee&efOekeÀ MeeqkeÌleMeeueer Meemeve jne~ Gmeves iJeeefue³ej, OeewueHegj peer lekeÀj jep³e Òemeej
efkeÀ³ee~ 1606 ceW Gmeves Deeieje keÀer veerJe [eueer pees ueesoer³eeW keÀer otmejer jepeOeeveer Leer ueesoer³ees kesÀ
otmejs MeemekeÀ Fye´eefnce uee soer Les pees DeeHemeer cevecegì eJe Deewj ogMceveer keÀer Jepen mes p³eeoe efove efìkeÀ
veneR Hee³es~
15 JeeR Meleeyoer kesÀ ceO³e Heþevees ves efouueer Hej keÀypee keÀj efue³ee~ yeeyej efoueeJej KeeB keÀe
Dee¬eÀceCe HeekeÀj Yeejle ie³ee Deewj 1526 ceW yeæ[er metPe yetPe kesÀ meeLe HeeveerHele kesÀ ³egodOe ceW Fye´eefnce
ueesoer Hej efJe pe³e neefmeue keÀer~ 1527 ceW jeCee meebiee keÀes HejeYetle keÀj efo³ee~ yeeyej kesÀ yeeo GmekeÀe
Heg$e efncee³etB kesÀ neLe ceW meÊee DeeF& Hejbleg Jen Yeeie ie³ee~ Mesj Meen keÀer ce=l³eg kesÀ HeM®eele efncee³etB kesÀ Heg$e
DekeÀyej keÀe Meemeve mLeeefHe le ngDee~ DekeÀyej keÀer ®elegj veerefle ceW cegieue meece´ep³e keÀes ¢æ{ yeveeves kesÀ
GodosM³e mes jepeHetle Je Dev³e jepeeDeeW kesÀ meeLe mecevJe³e mLeeefHele keÀjves keÀer keÀesefMeMe keÀer~ DekeÀyej
kesÀ vesle=lJe ceW efJeMeeue Deewj efmLej cegieue me ece´ep³e keÀer mLeeHevee ngF& GmekeÀe meece´ep³e Gllej HeefM®eceer
DeHeÀieeCe osMe mes Demece lekeÀ Deewj Gllej ceW keÀeMceerj mes ueskeÀj oef#eCe ceW Denceo veiej lekeÀ HewÀuee
ngDee Lee~ DekeÀyej keÀer veerefle Goej meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ SkeÀ lee Deewj Oece&efvejHes#elee keÀer Leer~
DekeÀyej kesÀ yeeo 1605 mes 1697 F&. lekeÀ peneBieerj Deewj 1620 mes 1652 lekeÀ MeenpeneB kesÀ
kegÀMeue vewle=lJe ceW cegieue jep³e ®euelee jne~ DekeÀyej veerefle keÀe sFve MeemekeÀes ves Deeies yeæ{e³ee~
6.3.2 DeeefLe&keÀ HeefjJesMe :
³eefo Ye eqkeÌlekeÀeue keÀe DeeefLe&keÀ HeefjJesMe osKeles nw lees legkeÀea kesÀ Deeves kesÀ yeeo GvekesÀ Meemeve
keÀeue ceW MenjeW keÀe Go³e ngDee ³es Menj J³eeHeej kesÀ ÒecegKe keWÀê Les MenjeW kesÀ meeLe keÀmyeeW keÀe Yeer
Go³e n gDee Deewj Fme lejn Menj, ieeBJe Deewj keÀmyes ceW HejmHej mebyebOe mLeeefHele ngS~ efouueer, Deeieje,
Fueeneyeeo, Heìvee Deeefo MenjeW keÀe efJekeÀeme cegieuekeÀeue ceW ner ngDee ceevee peelee nw~munotes.in

Page 46

45MenjeW kesÀ meeLe GÐeesie J³eeHeejeW keÀe Yeer efJekeÀe me ngDee~ ®ejKee, keÀeiepe, ®egcyekeÀ mece³e
met®ekeÀ GHekeÀjCe Deeefo mes ÒeesÐeewefiekeÀer keÀe efJekeÀeme ngDee meeLe ner Jeñe GÐeesie Flevee HewÀue ie³ee efkeÀ
Jen Yeejle keÀe DeûeCeer³e, GÐeesieeW ceW efievee peeves ueiee Fveces jsMece mes yeves Jeñe Deewj yegveeF& Je
keÀmeer oekeÀejer mes jep eeDeeW kesÀ Jeñe yeveles Les Deewj jepe cenue mepeles Les~ Menjes Deewj keÀmyeeW kesÀ efvecee&Ce
kesÀ meeLe efkeÀueeW Deewj cenueeW keÀe efvecee&Ce yeæ[s Hewceeves Hej osMeer³e J³eeHeej kesÀ meeLe Debleje&<ì^er³e J ³eeHeej
ceW Yeer Deeies yeæ[e~ metleer Jeñe yeæ[s Hewceeves Hej efve³ee&le efkeÀ³e e peelee Lee~ keÀF& osMeeW keÀes ®eerveer Deewj
®eeJeue Yeer efve³ee&le neslee Lee~ Fme meyekesÀ ®eueles J³eeHejer Jeie& DeeefLe&keÀ ¢ef<ì mes mecHevve nes jns Les~
cegieueke ÀeueceWDeLe&J³eJemLee keÀes yeue efceuee uesefkeÀve iejerye cepeotj keÀer oMee nerve -oerve ner jner~
6.3.3 meeceeefpekeÀ HeefjJesMe :
meeceeefpekeÀ HeefjJesMe ceW peeefle -HeeBefle J³eJemLee HetJe&le ner yeveer jner Deewj Gmemes Yeer DeefOekeÀ
keÀþesj nes ieF&~ efJeJeen Deewj Keeve -Heeve mebyebOeer yebOeve DeefOekeÀ keÀþesj nes ieS~ ye´eïeCe Jeie& DeefOekeÀ
DenbkeÀejer Je ceeve -cejeleye Jeeuee Lee~ Jener Megê JeCe& kesÀ ueesieeW keÀer cegefMkeÀues yeæ{leer pee jner Leer~ Jen
®eejeW Deewj mes keÀcepeesj nes jne Lee~ ke̳eeWefkeÀ MetêeW keÀe keÀle&J³e ogmejs JeCe& kesÀ ueesieeW keÀer mesJee keÀjvee
Lee~ Metêes kesÀ meeLe Deítle mee J³eJenej neslee Lee~ legkeÀex Fjeefve³eeW, DeHeÀieeveeW Deewj Yeejleer³e
cegmeueceeveeW ceW SkeÀ otmejs kesÀ meeLe JewJeeefnk eÀ mebyebOe veneR neslee Lee~ efnvog Deewj cegmeueceeveeW kesÀ DeHeves
Deueie Deueie leewj lejerkeÀes kesÀ keÀejCe oesvees keÀe cesue -efceueeHe DeefOekeÀ ve Lee Fme yeeJepeto Yeer SkeÀ
otmejs mes mebHeke&À yevee jne ³ener keÀejCe nw efkeÀ ke=Ànw~ Deewj peeefle -ÒeLee, TB®e veer®e keÀer YeeJevee keÀe pecekeÀj efJeje sOe efmeOoeW Deewj veeLe meÒebo e³e ves
efkeÀ³ee~ m$eer peeefle meJee&efOekeÀ Heleve kesÀ oewj mes iegpej jner Leer~ efnvog keÀv ³eeDeeW keÀes cegefmuece MeemekeÀ
GvekesÀ ªHe -jbie kesÀ DeeOeej Hej Hewmee oskeÀj Kejeroles Les~ kegÀueerve veejer³eeW keÀe DeHenjCe keÀj ceveesjbpeve
keÀjles Les~ þerkeÀ Fmeer lejn efnvog MeemekeÀ Yeer cegefmuece veejer³eeW keÀes ve=l³e Deewj ieerle keÀe ÒeefMe#eCe osles
Les~ cegefmuece MeemekeÀeW kesÀ ³eneB npeejeW Deewjlees Jeeues njce jnles Les efpeveceW megboj ³egJeefle³eeW keÀes FkeÀìdþe
efkeÀ³ee peelee Lee~ HeefjCeecele: Heoe&ÒeLee keÀe Òe®eueve yeææ{ ie³ee, peesnj Deewj meleer ÒeLee keÀe ÒeejbYe
ngDee~ efnvog veejer³ees ves mJe³eb keÀes mebkegÀef®ele oerJeejeW ceW Iesjvee ÒeejbYe keÀj efo³ee~ Yeejleer³e meceepe oes
Jeieex ceW efJeYekeÌle nes ie³ee Henuee megefJeOee -mebHeVe Deewj otmeje DemegefJeOee ûemle~
6.3.4 Oeeefce&keÀ HeefjefmLeefle :
Oeeefce &keÀ HeefjJesMe keÀe DeO³e³eve keÀjves kesÀ HeM®eele ³ener ¢ef<ìiees®ej neslee nw efkeÀ cegieuekeÀeue ceW
keÀF& cebefojeW keÀes leesæ[keÀj ceefmpeoeW ceW HeefjJeefle&le keÀj efo³ee ie³ee~ Yeejle ceW DeefOeHel³e kesÀ HeM®eeled
legefke&À³eeW ves keÀF& ceefmp eoeW keÀe efvecee&Ce keÀje³ee~ Mejer³ele keÀevetve kesÀ lenle Dev³e Oece& keÀes veS Hetpee
mLeue ³ee cebefoj yeveeves keÀe HejJeevee veneR efceuelee Lee~
Fme ³egie ceW Oece& HeefjJele&ve yengle ngDee~ keÀF& efnvogDeeW ves cegefmuece Oece& mJeerkeÀej efk eÀ³ee FmekeÀe
keÀejCe efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀer peesj peyejomleer veneR Leer Jejve Fmueece Oece& keÀes mJeerkeÀejves kesÀ HeM®eele
meeceeefpekeÀ Òeefle<þe, DeeefLe&keÀ Deewj jepeveereflekeÀ ueeYeeW keÀer ueuekeÀ Leer~ efkeÀmeer pevepeeefle efJeMespeveÒeefleefveefOe ³ee MeemekeÀ Oece& HeefjJele&ve keÀjlee Lee lees pevelee Yeer GmekeÀe DevegkeÀjCe keÀjleer Leer~
cegefmuece Meemeve efnvogDeeW keÀer Oeeefce&keÀ YeeJevee keÀer Òeyeuelee keÀes peeveles Les~ ³en Yeer GvnW
%eele Lee efkeÀ efkeÀmeer Ye er ÒekeÀej kesÀ yeue Òe³eesie mes Fme YeeJevee keÀes ve<ì veneR efkeÀ³ee pee mekeÀlee~ efnvogmunotes.in

Page 47

46Deewj cegmeueceeveeW ceW kegÀí keÀìdìj ueesie DeeHeme ceW Oeeefce&keÀ celeYeso cepeyetle keÀjves ces ueies Les uesefkeÀve
DeeHemeer meecevpem³e Yeer keÀieej Hej L ee~
Fme keÀeue ceW yeesOo Oece& keÀer efJeke=Àle HeefjefmLeefle osKeves keÀes efceueer Jener JewHejcHejeiele JewefMe<ìîe keÀer Deewj yeæ{ jne Lee~ yeewOo Oece& oes YeeieeW ceW yeBì ie³ee~ nerve³eeve Deewj
cene³eeve ceW J³eeJeneefjke À He#e keÀer Goejlee DeefOekeÀ osKeves keÀes efceueer~ uesefkeÀve yeewOo Oece& kesÀ DeeHemeer
keÀuen ves JewefokeÀ Oece& keÀe Hegve ª×ej efkeÀ³ee~ yeewOo Oece& kesÀ efJejesOe ceW DeÜwleJeeo keÀe Òe®eej ngDee~ efJekesÀ DeJe leejªHe jece Deewj ke=ÀceW Oeeefce&keÀ ûebLe Devegefole ngS Deewj peve peve lekeÀ HengB®es~
efmeOo Deewj veeLe mebÒeoe³e SkesÀ MJejJeeo keÀer DeJeOeejCee keÀes ueskeÀj DeeS pees peele -Heele,
TB®e -veer®e Deewj Oece& kesÀ Yeso keÀes efceìe keÀj meoe®eej Deewj SkeÀlee mLeeefHele keÀjvee ®eenle sLes~F m e
mecÒeoe³e keÀe ÒecegKe keÀe³e& efnvog -cegefmuece kesÀ yeer®e keÀer KeeF& keÀes efceìevee Deewj YeeF& ®eejs keÀer YeeJevee
keÀes Deeies yeæ{ekeÀj mecee pe ceW meceevelee mLeeefHele keÀjvee Lee~
6.3.5 meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJesMe :
meebmke=ÀeflekeÀ ®eslevee ceW mecevJe³eelcekeÀlee keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle keÀe keÀeue YeeqkeÌlekeÀeue nw~ ³en
DeefYeJ³eeqkeÌle meeJe&Yeewce mel³e kesÀ DeeOeej Hej Oeeefce&keÀ D eewj oeMe&efvekeÀ Òeefle<þe kesÀ ceeO³ece mes ngF& JewefokeÀ
Oece& k esÀ Hegve©lLeeve mes osJeeue³eeW keÀe efvecee&Ce ngDee~ cetefle& Hetpee, Yepeve -keÀerle&ve, DeJeleej Je eo, Oece&
Meem$eeW keÀer j#ee Deewj mecceeve Deeefo ceW ueeskeÀ efJeMJeeme keÀe cenlJ eHetCe& ³eesieoeve ceevee peeves ueiee~
mecevJe³eelcekeÀ ÒeJe=efÊe Oece& kesÀ meceeve cetefle& SJeb Jeemleg keÀueeDeeW ceW Yeer osKeer peeleer mekeÀleer
nw~ KepegjeneW kesÀ JewÐeveeLe cebefoj kesÀ efMeueeuesKe ceW ye´ïe yegOo leLee Jeeceve keÀes efMeJe ªHe ceevee ie³ee nw,
Ssueesje kesÀ meceerHe kewÀueeMe cebefoj ceW efMeJe keÀer cetefle& kesÀ efmej Hej yeesOeer Je=#e efmLele nw~ YeeqkeÌle Deeboesueve
Fmeer mecevJe³eelcekeÀ ÒeJe=efÊe keÀe HeefjCeece nw~
ceO³ekeÀeue ceW efnvog cegefmuece mebmke=Àefle³e eB SkeÀ otmejs kesÀ efvekeÀYeJeve efvecee&Ce keÀueeDeeW ceW oesveeW mebmke=Àefle³eeW kesÀ GHekeÀjCeeW ceW mecevJe³e DeejbYe nes ie³ee~
6.3.6 meeefnefl³ekeÀ HeefjJesMe :
YeeqkeÌlekeÀeue kesÀ DeefOekeÀebMe meble Deewj metH eÀer keÀefJe³eeW ves DeHevee mecHetCe& meeefnl³e ieÐe ªHe ceW
ve efueKekeÀj íbo ªHe ceW ÒeefleyeOo efkeÀ³es nw~ veJeervelee Deewj ceewefuekeÀlee kesÀ efJekeÀe efJe®eej ve keÀjles ngS YeeqkeÌlekeÀeueerve meeefnl³e efmeOoeble ÒeefleHeeove leLee DeHeves Hejced F&<ì keÀer YeeqkeÌle
keÀe Òe®eej keÀer YeeJevee mes meceeefnle Lee~ YeeqkeÌlekeÀeue kesÀ ÒecegKe keÀefJe metj, leguemeer, keÀyeerj, pee³emeer
Deeefo meYeer keÀefJe³eeW kesÀ meeefnl³e ceW Fme ÒekeÀej efkeÀ ceveesJe=efÊe osK eer pee mekeÀleer nw~ efnvog keÀefJe³eeW kesÀ
SkeÀ Jeie& peneB mebmke=Àle Yeemeeefnl³e ves peve peve keÀes ceesn efue³ee~ De JeOeer, ye´pe Deewj Keesæ[er yeesueer ceW jef® ele keÀeJ³e ves Fve YeekeÀes ÒeMemle efkeÀ³ee~ mece=Oo keÀjves keÀe keÀe³e& osMe ceW ner veneR efJeosMees ceW Yeer efkeÀ³ee~
pewmee efkeÀ nce peeveles nw efnvoer meeefnl³e kesÀ ueieYeie 900 JeefJeYeepeve keÀer ¢ef<ì mes meJeble 1375 mes meJeble 1700 ³en keÀeueeJeefOe HetJe& ceO³ekeÀeue DeLee&le YeeqkeÌlemunotes.in

Page 48

47keÀeue veece mes mebyeesefOele nw~ ³en keÀeue meeefnl³e keÀer ¢ef<ì mes Deewj meceepe keÀer ¢ef<ì mes keÀesF& meeOeejCe
keÀeue veneR nw Jejved Fme keÀeue ceW meJeexl ke=À<ì keÀeJ³e j®evee ngF& meJeexÊece cenekeÀeJ³e efueKes ie³es efpevekesÀ
Heþve Deewj ÞeJeCe mes Yeejleer³e peve ceeveme YeeqkeÌle YeeJe ceW mejeJeesj ngDee Deewj DeeO³eelce keÀer Deesj
Deeke=À<ì ngDee~ HeÀue mJeªHe lelkeÀeueerve mece³e ceW meceepe ceW J³ eeHle Oeeefce&keÀ Dee[byejlee Deewj ceeveJeer³e
keÀuegefkeÀ³ee DeHeveer Fmeer efJeMeskeÀe mJeCe& ³egie ceevee nw~
6.4 YeeqkeÌle Deevoesueve GodYeJe Deewj efJekeÀeme
6.4.1 YeeqkeÌle keÀe MeeefyokeÀ DeLe& :
YeejlekeÀesMe ceW YeeqkeÌle Meyo kesÀ DeLe& keÀes mHe<ì keÀjles ngS efueKe e nw~ YeeqkeÌle Meyo keÀer
J³eglHeefle Yepe Oeeleg mes ngF& nw efpemekeÀe DeLe& nw Yepevee DeLee&le mesJee keÀjvee DeHeves F&<ì kesÀ Òeefle
DeemeeqkeÌle meceHe&Ce YeeJe~ YeeqkeÌle Meyo Del³eble Òee®eerve nw Fme Meyo keÀer J³eeefHle Jesoes Deewj GHeefveYeer ngF& nw~ Fm e mebyebOe ceW Dee®ee³e& HejMegjece ®elegJexoer efueKeles nw -YeeqkeÌle keÀe meJe& ÒeLece GuuesKe
MJeslee MJelejeW HeefvekeÀer ³e#e, efkeÀvvej, iebOeJe&, Demegj, Je´el³e, efJeÐeeOej Deeefo peeefle³eeW keÀer veeiej meebmke=Àefle keÀe Heefj®e³e
efceuee Lee~ Dee³e& ueesie cegK³ele: mewefvekeÀ peerJeve kesÀ DeY³eemeer Les Deewj GvekeÀe peeleer³e peerJeve ûeeceerCe
mebmke=Àefle Hej DeeOeeefjle Lee~ Fve oesveeW kesÀ efc eueve Deewj HeejmHeefjkeÀ Deeoeve -Òeoeve mes Yeejleer³e
mebmke=Àefle keÀe efJekeÀeme ngDee efpemekeÀer í$e íe³ee ceW YeeqkeÌle HejcHeje keÀe yeerpe efJekeÀefmele ngDee~
GHeefvepeeie=le Yeer Heefjueef#ele keÀer ieF& nw~ íevoesi³e GHeefveefveJ³eeefHle keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw~ J³eemepeer ves Hetpee ceW Devegjeie keÀes YeeqkeÌle keÀne nw~ ieie& $eÝefÞeJeCe ceW DevegjeqkeÌle keÀes YeeqkeÌle ceevee nw~
Fme ÒekeÀej Yeejleer³e mebmke=Àefle kesÀ Go³ekeÀeue m es ner YeeqkeÌle keÀe DeefJeYee&Je ngDee Òee®eerve
GHeefveF&<ì kesÀ ÒeefleDeemeeqkeÌle nw, YeeqkeÌle Jees Hejce YeeJe nw pees Deelcee mes He jceelcee keÀe mee#eelkeÀej keÀjelee nw~
YeeqkeÌle keÀer HejekeÀe<ìe Deelcee keÀes Hejceelcee ceW ueerve keÀj osleer nw~ YeeqkeÌle Yepeve nw keÀerle&ve nw, YeeqkeÌle
ceeveJe pe erJeve keÀes meeLe&keÀ yeveeves keÀe Òeyeue ceeie& nw~
HeeM®eel³e efJeodJeeve ceesefve³ej efJeefue³ecme kesÀ Devegmeej YeeqkeÌle Meyo keÀer GlHeefÊe Yepe Meyo mes
ngF& nw efpemekeÀe DeLe& neslee nw Yeeie uesvee~
veejo YeeqkeÌle met$e ceW YeeqkeÌle keÀes J³eeK³eeef³ele keÀjles ngS efue Keen w ~H e j c e e l c ee kesÀ Òeefle Hejce
Òesce keÀ esYeeqkeÌle keÀnles nw~munotes.in

Page 49

486.4.2 YeeqkeÌle keÀe GodYeJe
lelkeÀeueerve mece³e ceW Oeeefce&keÀ Deveg<þeve ye´eïeCe Jeie& lekeÀ ner meerefcele nes ie³es, HeÀuemJeªHe
peve meeOeejCe YeeqkeÌle kesÀ Fme mJeªHe mes otj nìlee ®euee ie³ee~ ³ener keÀejCe Lee efk eÀ pewve Deewj yeewOo
Oece& keÀe DeeefJe&YeeJe ngDee Go³e ngDee~ Fve Oeceex kesÀ Go³e nesves keÀe ÒecegKe keÀejCe Lee Oeeefce&keÀ
Deveg<þeveeW ceW pees efnvmee nes jner Leer GmekesÀ efJejesOe ceW Deefnbmee keÀes cetue ceb$e ceevekeÀj Deeies yeæ{vee~
DeHeve s G®®e DeeoMeex mes meceepe ceW meceevelee mLeeefHele keÀj mekesÀ ~³ener keÀejCe Lee peve meeOeejCe Fve
Oeceex keÀ erDeewj DeekeÀefleermejer Meleeyoer ceW jepee -cenejepeeDeeW ves Fve Oeceex keÀes DeeÞe³e Òeoeve efkeÀ³ee~ pewve -yeewOo Oece& kesÀ
Òe®eej -Òemeej mes iegHlekeÀeue, efm ebnue efÜHe, ueb keÀe, oef#eCe Yeejle ceW efJenejeW keÀer mLeeHevee ngF&~
veweflekeÀ DeeoMe&, keÀce&keÀeC[ keÀe efJejesOe, J³eefYe®eej keÀe efJejesOe, Deefnbmee Deeefo cetu³eeW kesÀ
DeeOeej Hej Fve OeceeX keÀes ÒeMeefmle efceueer Leer uesefkeÀve jep³eeÞe³e efceueves kesÀ GHejeble ³es Oece& DeveskeÀ
efJeke=Àefle³eeW mes peæ[ ie³es~ DeHeves efJeHe#e kesÀ Òeefle efnbmee, Del³ee®eej Keb[ve -ceb[ve keÀer veerefle keÀes
DeHevee³ee Deewj Fve Oeceex keÀe pees meceepe ceW DeeoMe& ªHe Lee Jen HeefjJeefle&le nes ie³ee, efJenej, J³eefYe®eej
Deewj yegjeF³eeW mes Ye´efcele nes ie³es FvekesÀ HeoeefOekeÀejer DeeHemeer celeYeso ceW ner GuePeles ®eues ie³es
HeÀuemJeªHe pevelee Fvemes efJecegKe nes ieF&~
Ssmes mece³e ceW leefceue ÒeosMe ceW YeeqkeÌle Deeboesueve keÀe Go³e ngDee~ Deye ÒeMve ³en nw efkeÀ
Deeboesueve Meyo keÀe Òe³eesie ke̳eeW efkeÀ³ee ie³ee~ ke̳eeWefkeÀ leefceue kesÀ Deu eJeej YekeÌlees odJe eje FmekeÀe vesle=lJe
efkeÀ³ee ie³ee~ DeeuJeej YekeÌlees ves JewªHe Òeoeve efkeÀ³ee Lee~ Gme veJeerve ªHe keÀes YeeqkeÌle Deeboesueve keÀne ie³ee~ ®etefkeÀ Jewnceejs meceepe ceW JewefokeÀ Deewj YeeieJele HegjeCe mes ®eueleer Dee jner Leer uesefkeÀve ÒecegKele :Oeeefce&keÀ,
meeceeefpekeÀ keÀejCees keÀer Jepen mes FmekeÀe Nneme ngDee Gmeer YeeqkeÌle Oeeje ceW veJeerve lelJeeW keÀe meceeJesMe
keÀj megO eejJeeoer DeJeOeejCee keÀes mLeeefHele efkeÀ³ee ie³ee~ FmeceW meecebpem³e efyeþeves keÀe keÀe³e& oef#eCe ceW
ngS YeeqkeÌle Deeboesueve ceW De euJeej YekeÌleeW odJeeje ngDee pees YeeqkeÌle Deevoesueve kesÀ veece mes DeYeerefnle nw~
meeleJeeR -DeeþJeeR Me leeyoer mes ueskeÀj 17 JeeR Meleeyoer lekeÀ ÒeoerIe&keÀeue YeeqkeÌle Deeboesueve keÀe
ÒeYeeJe jne ³en ÒeYeeJe peve -peve ceW Deepe lekeÀ efJeÐeceeve nw~ YeeqkeÌle Deeboesueve megOeej keÀer efoMee ceW
Deeies yeæ{lee nw~ meceepe keÀer DeJemLee yeoueleer nw J³ eeqkeÌleiele veweflekeÀ DeeoMeex keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw
Gmeer kesÀ Deveg©He YeeqkeÌle meecebpem³e YeeJe mes Deeies yeæ{leer nw~
DeeuJeej YekeÌleeW odJeeje leefceue ÒeosMe ceW YeeqkeÌle Deeboesueve HeeB®eJeer -íìer Meleeyoer mes ueskeÀj
10 Jeer i ³eejnJeer Meleeyoer lekeÀ ®euee Fme Deeboesueve keÀe vesle=lJe DeueJeej Deewj ve³eveej meblees odJeeje
efkeÀ³ee ie³ee~ DeueJeej meble efJeGHeemevee keÀjles Les~ FvekeÀer mebK³ee 63 Leer~ lelkeÀeueerve mece³e ceW peve meeOeejCe jepeveereflekeÀ,
Oeeefce&keÀ Deewj meeceeefpekeÀ HeefjefmLeefle mes Ye³eYeerle Lee~ ye´eïeCeeW keÀe yeæ{lee Je®e&mJe Deewj pewve -yeewOo
Oece& keÀer Demebieeflece³e oMee mes meceepe KeesKeuee nes jne Lee~ nerve-oerve ceeveefmekeÀ DeJemLee mes iegpej
jne Lee~ Fme JeeleeJejCe ceW Deu eJeej meblee sves meJe&peve megueYe YeeqkeÌle keÀer Oeeje keÀe meg$eHeele efkeÀ³ee Fme
YeeJeOeeje keÀe GodYeJe meceepe kesÀ efueS HeLe ÒeoMe&keÀ meeefyele ngDee pees peve meeceev³ e kesÀ efueS megueYe nes
ieF&~ DeueJeej meble Deewj ve³eveej meblees keÀer YeeqkeÌle keÀer ÒeJeence³elee ves keÀF& jepeeDeeW keÀe sjep³eeÞe³e
Òeoeve efkeÀ³ee~ efpemekesÀ HeÀuemJeªHe efMeJe Deewj Jewueies, Oeeefce&keÀ GlmeJeeW keÀe DeejbYe ngDee~ JeeleeJejCe keÀes YeeqkeÌlece³e yeveeves ceW DeueJeej meblees kesÀmunotes.in

Page 50

49mebieerlece³e Deewj YeeqkeÌlece³e ieerleeW keÀe yengle yeæ[e ³eesieoeve nw~ uesefkeÀve FvekesÀ odJeej iee³es ie Sieerle
efueefKele mJeªHe ceW veneR nw ~ DeueJeej meble YeeqkeÌle ces ueerve Gv e ieerleeW keÀes Fleves YeeJe efJeYeesj neskeÀj
ieeles Les efkeÀ peve ceeveme odJeeje GvnW iee iee keÀj Jes ieerle kebÀþmLe nes peeles Les~ DeueJeej mebleeW kesÀ
Òeefme× ieerleeW keÀe peve peve ce W Òe®eefuele nesves mes YeeqkeÌle Deeboesueve Òeyeue ngDee Deewj Deeies yeæ{e ~
Fme ÒekeÀej YeeqkeÌle ceW Henueer yeej ceeOeg³e& Deewj Òesce ue#eCee YeeqkeÌle keÀe ªHe Heefjueef#ele neslee
nw ke̳ee WefkeÀ Fmemes HetJe& HeewjeefCekeÀ meeefnl³e ceW oecHel ³e YeeJe, keÀeble YeeJe Deewj jeiee vegiee YeeqkeÌle keÀe
DeYeeJe Lee ~ DeueJeej meblees ves ueewefkeÀkeÀ Òesce keÀes F&éejer³e Òesce kesÀ ªHe ceW HeefjJeefle&le keÀj oecHel³e YeeJe
keÀe meceeJesMe YeeqkeÌle ceW keÀj efo³ee ~ Jener efJe³eesie keÀes Deelcee mes Hejceelcee lekeÀ peeves keÀe jnm³e ³eesie
Yeer YeeqkeÌle ceW meceeefJe<ì keÀj nj ÒekeÀej mes YeeqkeÌle keÀes meeHes#e keÀj efo³ee ~ YeeqkeÌle keÀes mejmelee Òeoeve
keÀj veJe peeiejCe keÀeue keÀe DeejbYe ngDee efpemes meblees ves DeHeves kegÀMeue Dee®e jCe meoe®eejer Deewj veweflek eÀ
yeves jn keÀj peve peve keÀes DeekeÀefmeceg®es ceeveJe meceepe kesÀ efueS Keesue efoS ~
Fme ÒekeÀej 2 jer Meleeyoer mes 8 Jeer Meleeyo er lekeÀ DeueJeej mebleeW ves YeeqkeÌle keÀe Òe®eej Òemeej
keÀj Gmes YekeÌleeW kesÀ ®ejCeeW ceW j®ee -yemee efo³ee ~ DeueJeejeW kesÀ meeLe ve³eveej meble Yeer 5 Jeer Meleeyoer
mes 10 Jeer Meleeyoer lekeÀ YeeqkeÌle Deeboesueve mes Òel³e#e ªHe mes pegæ[s jns ~ Fme ÒekeÀej peve meceepe ceW
³en ¬eÀebefle efJejesOe Deewj efJeêesn kesÀ ªHe ceW veneR Leer Jejve Meebefle HetCe& {bie mes meceepe keÀes ÒeyeesefOele keÀj
jner Leer ~
6.4.3 Dee®ee³e& ³egie :
YeeqkeÌle Deeboesueve keÀe otmeje meesHeeve Dee®ee³e& ³egie kesÀ veece mes DeefYenerle nw ~ DeueJeej Deewj
ve³eveej meblees ves Megª efkeÀ³ee ngDee YeeqkeÌle Deeboesueve Deeies ®euekeÀj efJeefYeVe meblees, Dee®ee³eex, cegefve³eeW ves
Meem$eer³e He×efle mes kegÀí efve³ece Deewj efJeMesveeLe cegefve :
veeLe cegefve 9 Jeer Meleeyoer kesÀ GÊejeOe& Deewj 10 Jeer Meleeyoer kesÀ HetJee&Oe& ceW Dee³es ~ veeLe cegefve
mebmke=Àle Deewj leefceue YeeodJeeje iee³es ieS ieerleeW keÀes mebûeefnle efkeÀ³ee Deewj `veeueeef³ej efMe<³e ÒebyeOece' veece mes mebHeeefole efkeÀ³ee Fmes
leefceue Jeso veece mes Yeer peevee peelee nw ~ Fme mebûen ceW HeoeW keÀes efveeqM®ele ieerle He×efle kes ÀªHe ceW
iee³eve keÀer J³eJemLee keÀer, keÀce& SJeb YeeqkeÌle Deewj ueeskeÀ SJeb Jeso oesveeW ceW meecebpem³e mLeeefHele efkeÀ³ee Deewj
SkeÀ Ssmes J³eeqkeÌle ceeie& keÀer mLeeHevee keÀer pees meceepe kesÀ nj SkeÀ J³eefkeÌle m$eer nes ³ee HegªJeCe& efJeÒe mes ueskeÀj Metê lekeÀ meYeer kesÀ efueS GvcegkeÌle keÀj efo³ee ~ FvekesÀ odJeeje efkeÀ³ee ie³ee meyemes
cenÊJeHetCe& keÀe³e& GÊej Yeejle ceW peekeÀj DeueJeejeW kesÀ YeeqkeÌle efme×eble keÀe Òe®eej efkeÀ³ee ~
MebkeÀje®ee³e& :
mceele& mecÒeo e³e ceW MebkeÀje®ee³e&peer keÀes efMeJe keÀe DeJeleej ceevee peelee nw ~ FvekesÀ efJe®eej ceW
Hejceelcee SkeÀ ner mece³e ceW meiegCe Deewj efveieg&Ce oesveeW mJeªHe ceW mLeeefHele nw ~ meveeleve Oece& keÀes Hegveë
mLeeefHele Deewj Òeefleefÿle keÀjves keÀe Þes³e MebkeÀje®ee³e&peer keÀes ner efo³ee peelee nw ~ FvneWves DeÜwleJeeo keÀer
mLeeHevee keÀer Deewj ye´ïe mel³ece peiele efceL³ee keÀn keÀj peerJees ye´ïes ve Heje Fme ÒekeÀej mes peerJeeW keÀer
cenÊee keÀe JeCe&ve keÀj peiele keÀes meejnerve yelee efo³e e ~ FvekesÀ DeÜwleJeeoer oMe&ve ceW ye´ïe Deewj peielemunotes.in

Page 51

50SkeÀ ner leÊJe nw pees Yeer nceW ¢efäiele neslee nw Jen nceejs De%eeve kesÀ keÀejCe FmeefueS peerJe keÀer cegeqkeÌle
kesÀ efueS %eeve DeeJeM³ekeÀ nw ke̳eeWefkeÀ %eeve mes ner peerJe keÀer cegeqkeÌle n es mekeÀleer nw Deewj Jen ye´ïe ceW ueerve
nes peelee nw ~ MebkeÀje®ee³e&peer odJeeje efkeÀ³ee ÒecegKe keÀe³e& Yeejle kesÀ efJeefYeVe YeeieeW ceW ceþeW keÀer mLeeHevee
keÀer Fve ceþeW ceW iegª efMe<³e HejcHeje keÀe efveJee&n neslee Lee Fve ceþeW keÀe Òeceg Ke GodosM³e efnvog Oece& keÀer
SkeÀ pegìlee Deewj SkeÀefveÿlee Lee ~
jeceevegpee®ee³e& :
FvneWves Þeer mecÒeoe³e keÀe ÒeejbYe efkeÀ³ee ~ jeceevegpee®ee³e& peer mebmke=Àle kesÀ ÒekeÀeb[ efJeodJeeve
Les ~ FvneWves veeLe mecÒeoe³e odJeeje efkeÀS ie³es ke Àe³e& keÀes Deeies yeæ{e³ee Deewj Gmes J³eJeefmLele keÀjves keÀe
Òe³elve efkeÀ³ee ~ FvekeÀe oMe&ve efJeefMeäe Üwle oMe&ve keÀnueelee nw ~ ³es efJeGHeemekeÀ Les ~ FvekeÀe efJeefMeäe ÜwleJeeo HetCe&leë oeMe&efvekeÀ cele ve neskeÀj cegeqkeÌle meeqcceefuele Oeeefce&keÀ
cele nw pees peiele kesÀ efvel³e Deewj J³eJeneefjkeÀ meb%ee Hej efJeMJeeme jKeles nw ~ Deewj %eeve mes DeefOekeÀ
YeeqkeÌle Hej yeue osles nQ ~ Þeer jeceevegpee®ee³e& ves JesoebleoerHe, JesoeLe& mebûen, ye´ïe meg $ees Deewj YeieJeledieerlee
Hej Yee<³e efueKekeÀj YeeqkeÌle kesÀ efueS meg¢{ DeeOeej mLeeefHele efkeÀ³es Deewj JewpeerefJele jKeves kesÀ efueS YekeÌleeW kesÀ efueS meoe®ejCe mebefnlee yeveeF& ~ YeeqkeÌle kesÀ Òe®eej Òemeej kesÀ efueS
cebefojeW ceW efJeefJeOe GHe¬eÀceeW keÀer MegªJeele keÀer pewmes efJeefYeVe GlmeJe, mebieerle, ve=l³e Je Dev³e keÀueelcekeÀ
keÀe³e&¬eÀce keÀe Dee³eespeve ~
ceOJee®ee³e& :
ceOJee®ee³e&peer Þeer efJekeÀeÒe®eej Òemeej keÀjkesÀ Deeies yeæ{s FvekesÀ odJeej ye´ïe mecÒeoe³e keÀer mLeeHevee ngF& FvekesÀ oeMe&efvekeÀ cele
keÀes ÜwleJeeo veece mes peevee peelee nw ~ FvekeÀe oMe&ve ÜwleJeeo MebkeÀje®ee³e& kesÀ DeÜw leJeeo keÀe Keb[ve
keÀjlee nw Deewj peerJe -peiele oesveeW keÀer meÊee keÀes meeeqÊJekeÀ Deewj mel³e ceevelee nw~ FvekesÀ Devegmeej
YeieJeeve efJeiegCeOeejCe keÀjves keÀer MeeqkeÌle nw Deewj peerJe Hejceelcee kesÀ DeOeerve nw~
ceOJee®ee³e&peer odJeeje ÒemLeeveÒe³eer Hej efJeÜleeHetCe& Yee<³e efueKekeÀj Gllej Yeejle ceW JewYeeqkeÌle kesÀ Òe®eej Òemeej ceW ³eesieoeve efo³ee~ YeeqkeÌle kesÀ Òe®eej nsleg cebefojeW keÀe efvecee&Ce keÀjJee³ee Deewj
HejJeleea ®ewlev³e ceneÒeYeg keÀe pees mecÒeoe³e ³ee GmekeÀer veeRJe ceOJee®ee³e&peer odJeeje jKeer ie³eer~
Dee®ee³e& efJeªê mebÒeoe³e kesÀ ÒeCewlee Þeer efJeFme cele keÀe ÒeefleHeeove keÀjves kesÀ efueS FvneWves mebyebOe met$e keÀer j®evee keÀer~ FvekesÀ Devegmeej F&MJej
meod®eefj$e Deewj Deevebo ªHe nw~ Þeer Dee®ee³e& efJeGHeemevee keÀer pees nces De<ìíeHe Deewj Dev³e ke=ÀFvekeÀer jeOeeke=ÀYeeqkeÌle keÀes cegeqkeÌle mes Yeer GÊece ceevee Deewj De<ìebie ³eesie Heeueve Hej DeefOekeÀ yeue efo³ee Jener Þeesle Deewj
Oeeefce&keÀ meeefnl³e kesÀ mJeeO³ee³e keÀes Dee®ejCe c eW ueekeÀj YeeqkeÌle keÀes DeefOe keÀ GÊece Deewj meeLe&keÀ yeveeves
keÀe keÀe³ e& efkeÀ³ee~
Dee®ee³e& efJeÒemLeeefHele efkeÀ³ee ie³ee~ ke̳eeWefkeÀ kegÀí keÀeue kesÀ efueS ³en mebÒeoe³e efJeuegHle mee nes ie³ee Lee~ yeeo ceWmunotes.in

Page 52

51Fme mecÒeoe³e kesÀoMe&v e keÀes peerefJele jKeves keÀe keÀe³e& JeuueYee®ee³e&peer odJeeje 15 Jeer Meleeyoer ceW efkeÀ³ee
ie³ee~
mJeeceer efvecyeeke&À :
Fvns efvecyeekeÀe&®ee³e& Yeer keÀne peelee nw FvekesÀ odJeeje mevekeÀ ³ee efvecyeeke&À mecÒeoe³e ÒemLeeefHele
ngdDee FvekeÀe oeMe&efvekeÀ cele ÜwleeÜwle cele ³ee YesoeYeso Jeeo Lee~ Fvnesves Jesoevle ,H e e e f j p e e l e , meewjYe
ye´ïe meg$ees Hej mebef#eHle Yee<³e efueKee FvekeÀer efme×eble jlve veecekeÀ j®evee nw pees oMeMueeskeÀer kesÀ veece mes
Òeefme× nw~ FvneWves jeOee kesÀ meeLe Þeer ke=ÀÒe®eej Òemeej efkeÀ³ee ³es Je=oebJeve ye´peceb[ue ceW DeekeÀj jns~ FvekesÀ Devegmeej ye´ïe MeeqkeÌleMeeueer nw Jen
veevee ªHeeW ceW DeekeÀj ³ee GlHevve neskeÀj Deevebo GHeYe esie keÀj mekeÀlee nw~ YeeqkeÌle ceW ³eesieoeve keÀer ¢ef<ì
mes osKes lees Gllej Yeejle ceW jeOeeke=ÀGvneWves YeeqkeÌle keÀe Meem$eer³e efJeJes®eve efkeÀ³ee~ jeOeeke=ÀkeÀes ke=ÀFve meYeer Dee®ee³eex ves YeeqkeÌle Deeboesueve keÀes Deeies yeæ{eves ceW men³eesie efo³ee Deewj YeeqkeÌle
Deeboesueve keÀer veerJe cepeyetle keÀer~ FvekesÀ GHejeble pees YekeÌle Deewj mebÒeoe³e Dee³es GvekesÀ keÀe³eex ves YeeqkeÌle
keÀeue keÀes meeLe&ve yevee efo³ee Deewj YeeqkeÌlekeÀeue keÀes efnvoer meeefnl³e keÀe mJeCe&³eggie yevee ef o³ee~ Fve
Dee®ee³eex ceW ÒecegKe nw -jeceevebo JeuueYee®ee³e&, ®ewlev³e ceneÒeYeg, MebkeÀj osJe, ceeOeJe osJe, Deeefo
efpevnesves YeeqkeÌle keÀes SkeÀ ªHe efo³ee ,jbie efo³ee Deewj meceepe kesÀ Òel³eskeÀ Jeie& keÀes GmeceW meceeefnle
efkeÀ³ee~ Yeejle Jepeve peve keÀes ÒeYeeefJele efkeÀ³ee GvekesÀ odJeeje jef®ele keÀeJ³e Deepe Yeer Deelceer³elee mes Heæ{e peelee nw ,
Hetpee peelee nw Deewj Gve meblees keÀes Y eer osJeªHe ceevekeÀj Hetpee keÀer peeleer nw~ yebieeue ceW YeeqkeÌle Deeboesueve
kesÀ ÒecegKe meg$eOeej ®ewlev³e ÒeYegjns Deewj GvekesÀ efMe<³e jIegveeLe ieesmJeeceer, jIegveeLe YeÆ, ieesHeeue YeÆ
Deeefo pees meeOeejCe pevelee kesÀ Ûo³e ceW osJees keÀe D eefmlelJe efvecee&Ce keÀjves ceW meHeÀue jn s~
GlkeÀue Òeeble ceW Heb®emeKee YekeÌleeW ves YeeqkeÌle Deeboesueve keÀes efoKee efo³ee efkeÀ FvneWves peeleer³e
mebIe³eMeJevle, peievveeLe Deewj De®³egle~
GHemeceeb®eue ÒeosMe ceW YeeqkeÌle keÀe Òe®eej MebkeÀjosJe Deewj ceOJee®ee³e& ves efkeÀ³ee~ MebkeÀj osJe ves
MeeqkeÌle -HejcHeje keÀer mLeeHevee keÀer Deewj ceeOeJee®ee³e& peer ves Henues MeeqkeÌle keÀes H eg<ì efkeÀ³ee~ Dev³e YekeÌlees
ceW Je=oebJeve oeme, Hejceevebo, Heg©ceneje<ì^ ves meble legkeÀejece, veeceosJe, SkeÀveeLe, %eevesMJej, jeceoeme mJeeceer Deeefo ÒecegKe
meble Les efpevekesÀ odJeeje YeeqkeÌle kesÀ meiegCe Deewj efveieg&Ce oesvees ©HeeW keÀes HejKee ie³ee~ meble veeceosJe
ceneje<ì^ ceW ner veneR mecHetCe& Yeejle Jeieg©veevekeÀpeer odJeeje Hebpeeye ceW YeeqkeÌle keÀ es DeeOeejmlebYe efceuee FvekeÀer YeeqkeÌle ceW ueeskeÀe®eej
keÀer YeeJevee nw Deewj efveieg&Ce YeeqkeÌle keÀes ve³ee ªHe Òeoeve keÀj meeceeefpekeÀ kegÀjerefle³eeW HeeKe b[es mes ueæ[ves
keÀer leekeÀle oer~
Fme ÒekeÀej Meleeefyo³eeW lekeÀ J³eeHle YeeqkeÌ le Deeboesueve ves meceepe keÀes ÒeYeeefJele efkeÀ³ee~ YeeqkeÌle
Deeboesueve keÀer ner osve nw efkeÀ meceepe kesÀ nj Jeie& mes ceneve meble GHepes efpevnesves YeeqkeÌle keÀes efmeHe&Àmunotes.in

Page 53

52F&MJejer³e DeejeOevee lekeÀ ner meerefcele veneR jKee DeefHeleg meceepe keÀes meoe®eej, meodYeeJe, meefnDeewj SkeÀlee keÀe Heeþ Heæ{e³ee -keÀyeerj, jwoeme, veeYee, mesvee veeF& Deeefo~
Fme ÒekeÀej meYeer efJeMescegieue meece´ep³e keÀer mLeeHeve eDeewj GvekeÀe yeæ[lee Je®e&mJe YeeqkeÌle Deeboesueve kesÀ Go³e keÀe keÀejJee veneR
yeve mekeÀlee ke̳eeWefkeÀ YeeqkeÌle Deeboesueve keÀe Go³e lees oef#eCe Yeejle ceW meeleJeer DeeþJeer Meleer ceW nes ie³ee
Lee~ Dee®ee³e& jeceevebo kesÀ Yeeq keÌle Òe®eej -Òemeej veerefle mes Yeejle JemegOeej Deewj ueeskeÀpeeiejCe keÀe ªHe OeejCe efkeÀ³ee nw~ ®eewonJeer Meleeyoer keÀer jepeveereflekeÀ, DeeefLe&keÀ,
meeceeefpekeÀ -Oeeefce&keÀ HeefjefmLeefle³eeW keÀe Demej Heæ[ mekeÀlee nw uesefkeÀve oef#eCe mes Òemeeefjle ngDee ³en
YeeqkeÌle Deeboesueve Jewnes ®egkeÀe Lee~
6.5 YeeqkeÌle Deeboesueve kesÀ GodYeJe mebyebOeer efJe®eej :
YeeqkeÌle Deeboesueve keÀer efJekeÀeme ³ee$ee ceW nceves DeO³e³eve efkeÀ³ee DeveskeÀ keÀefþveeF³eeW GlkeÀDeewj keÀYeer keÀYeer HeleveesvcegKe nesles ngS Yeer JewefokeÀ ³egie mes ueskeÀj DeeOegefvekeÀ ³egie lekeÀ YeeqkeÌle Deeboesueve
keÀe³e&jle j ne~ Fme mebyebOe ceW DeeOegefvekeÀ ³egieerve Dee®ee³eex ves efJeodJeeveeW ves Deueie Deueie cele J³ekeÌle efkeÀ³es
nw~ peepe& efie³e&meve ves YeeqkeÌle Deeboesueve keÀe keÀe³e&#es$e Deewj mece³e meercee keÀes J³eeHekeÀ yeleeles ngS keÀne
nw-’efyepeueer ke Àer ®ecekeÀ kesÀ meceeve DeevekeÀ Fve mecem leOeeefce&keÀ celeeW kesÀ DebOekeÀej kesÀ THej SkeÀ ve³eer
yeele efoKeeF& oer~ keÀesF& efnvog ³en veneR peevelee efkeÀ ³en yeele keÀneB mes DeeF& Deewj keÀesF& Yeer GmekesÀ
ÒeeogYee&Je kesÀ keÀejCe keÀe efveM®e³e veneR keÀj mekeÀlee~“ Fme ÒekeÀej HeeM®eel³e efJeodJeeve efûe³e&meve, Jesyej
keÀerLe Deeefo ves YeeqkeÌle HejcHeje keÀe Go³e keÀe keÀejCe ³ener Oece& yelee³ee~ efûe³e&meve ves DeHeves cele Òemlegle
keÀjles ngS keÀne efkeÀ F&mee keÀer otmejeR eflemejer Mel eeyoer ceW kegÀí F&meeF& ceêeme DeekeÀj yemes Les efpevekesÀ
ÒeYeeJe mes YeeqkeÌle Gefole ngF&~ Jener yeeue ke=Àcegefmuece keÀe yeæ[lee ÒeYeeJe Deewj GvekesÀ odJeeje efkeÀS pee jns Del³ee®eej nw~ F me ÒekeÀej YeÆ peer ves
YekeÌle ke=Àefle³eeW keÀe efJejesOe efkeÀ³ee Deewj GvnW efnvog Oece& keÀes keÀcepeesj keÀjves keÀer keÀæ[er Yeer keÀjej efo³ee ~
Fme ÒekeÀej yeeueke=ÀGvekesÀ cele mes Ssmee Òeleerle neslee nw efkeÀ mJeCe&³egie kesÀ Fme ceneve keÀeJ³eebpeefue mes Jes DeveefYe%e Les keÀYeer
GvneWves met#ce ¢ef<ì YeeqkeÌlekeÀeueerve keÀeJ³e Hej Heæ[ves ner veneR oer³ee~
6.5.1 Dee®ee³e& jecee®ebê Megkeue :
MegkeÌue peer ves Yeejle JekeÀejCe ceevee GvneWves mHe<ì keÀne nw efkeÀ ’osMe ceW cegmeueceeveeW keÀe jep³e Òeefleef<þle nes peeves Hej efnvog
pevelee kesÀ Ûo³e ceW ieewjJe, ieJe & Deewj Glmeen kesÀ efueS Jen DeJekeÀeMe ve jn ie³ee~ GmekesÀ meeceves ner
GmekesÀ osJe cebefoj efiejeS peeles Les, osJe cetefle&³eeB leesæ[er peeleer Leer Deewj Hetp³e Heg©Lee Deewj Jes kegÀí Yeer veneR keÀj mekeÀles Les~ Ssmeer oMee ceW DeHeves Jeerjlee kesÀ ieerle ve lees Jes ieener mekeÀles Les
Deewj ve efyevee ueefppele ngS megve mekeÀles Les~ Deeies ®euekeÀj peye cegefmuece meece´ep³e otj lekeÀ mLeeefHele
nes ie³ee leye HejmHej ueæ[vesJeeues mJeleb$e jep³e Yeer veneR jn ieS~ Fleves Yeejer jepeveereflekeÀ GueìHesÀj
kesÀ Heerís efnvog peve mecegoe³e Hej yengle efoveeW lekeÀ Goemeer meer íeF& jner~ DeHeves Heew©

Page 54

53peeefle kesÀ efueS YeieJeeve keÀer MeeqkeÌle Deewj keÀ©Cee keÀer Deesj O³eeve ues peeves kesÀ Deefleefjke Ìle otmeje ceeie&
ner ke̳ee Lee?“
MegkeÌuepeer keÀe cele mHe<ì keÀjlee nw efkeÀ cegefmuece kesÀ Deeves mes Deewj efJemleeefjle nesves mes YeeqkeÌle
Go³eesvcegKe ngF& uesefkeÀve YeeqkeÌle Deeboesueve keÀe mecet®ee Fefleneme, mecHetCe& DeO³e³eve Deewj je peveereflekeÀ
DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ meYeer keÀejCe MegkeÌuepeer keÀe cele ieuele nesves keÀe oeJ ee keÀjles nw pees YeeqkeÌle Jew efokeÀ
keÀeue Deewj oef#eCe Yeejle mes Deeies yeæ{keÀj mecHetCe& Yeejle JecegefmueceeW ves cebefoj Deewj cegefle&³eeb leesæ[keÀj YeeqkeÌle keÀer Deesj O³eeve veneR Keer®ee ke̳eeWefkeÀ Jen O³eeve lees
Henues ner efnvog Oece& ceW Dee ie³ee Lee~ Fme GHeêJe ves efmeHe&À peKce efoS nw Deewj kegÀí veneR~
[e@. jecekegÀceej Jece e& Deewj yeeyet iegueeye je³e Yeer MegkeÌue peer kesÀ cele keÀes ³eesi³e ceeveles nw~ yeeyet
iegueeyeje³e keÀnles nw ’ceveesJew%eeefvekeÀ leL³e kesÀ Devegmeej nej keÀer ceveesJe=efÊe ceW oes yeeleW mebYeJe nw ³ee lees
DeHeveer DeeO³eeeflcekeÀ Þes<þlee efoK eevee ³ee Yeesie efJeueeme ceW Heæ{keÀj nej keÀes Yetue peevee~ YeeqkeÌlekeÀeue ceW
ueesiees ceW Henueer ÒekeÀej keÀer ÒeJe=efÊe HeeF& ieF&~“ uesefkeÀve keÀF& Yeejleer³e efJeodJeeve ve lees HeeM®eel³e cele keÀes
ceeveles nw Deewj GkeÌle Dev³e celeeW keÀe Y eer Keb[ve keÀjles nw GvekesÀ cele ceW YeeqkeÌle keÀe Go³e Òee®eerve Jeso
mebefnleeDeeW mes ngDee nw FveceW ÒecegKe efJeodJeeve nw -
6.5.2 npeejer Òemeeo efÜJesoer :
efÜJesoer peer MegkeÌuepeer kesÀ cele keÀe Keb[ve keÀjles ngS efueKeles nw efkeÀ ’³en yeele Del³eble
GHenemHeo nw efkeÀ peye cegmeueceeve ueesie Gllej Yeejle kesÀ cebefoj leesæ[ jns Les lees Gmeer mece³e DeHes#ee
ke=Àle efvejeHeo oef#eCe ceW YekeÌle ueesieeW ves YeieJeeve keÀer MejCeeieefle keÀer ÒeeLe&vee keÀer~ cegmeueceeveeW
Del³ee®eej m es ³eefo YeeqkeÌle keÀer YeeJeOeeje keÀe Gceæ[vee Lee lees Henues Gmes efmevOe ceW Deewj efHeÀj Gmes
Gllej Yeejle ceW ÒekeÀì nesvee ®eeefnS Lee, Hej ngF& oef#eCe ceW~“
Fme ÒekeÀej efÜJesoerpeer YeeqkeÌle keÀe Go³e oef#eCe Yeejle mes ceeveles nw Deewj [e @. efûe³e&meve Deewj
MegkeÌuepeer kesÀ cele keÀes GHenemeelcekeÀ keÀjej osles ngS keÀnles n w efkeÀ `³en yeele GHeenemHeo nw Deewj ³en
keÀnvee lees Deewj Yeer GHenemHeo nw efkeÀ peye cegmeueceeve efnvog cebefojes keÀes ve<ì keÀjves ueies, lees efvejeMe
neskeÀj efnvog ueesie Yepeve -YeeJe cesb pegì ieS .... efpeme yeele keÀes De®eevekeÀ efyepeueer keÀer ®ecekeÀ kesÀ
meceeve HeÀue peevee efueKee nw Jen Jewmeer veneR nw GmekesÀ efueS meskeÀæ[es JeefHeÀj Yeer GmekeÀe ÒeeogYee &Je SkeÀeSkeÀ nes ner ie³ee. '
Fme ÒekeÀej efÜJesoerpeer efûe³e&meve kesÀ cele keÀe Yeer Keb[ve keÀjles ngS GvekesÀ cele Hej Yeer mHe<ì
Òeefleef¬eÀ³ee osles nw~ efÜJesoerpeer ves efnvoer meeefnl³e keÀer YetefcekeÀe HegmlekeÀ ceW mHe<ì MeyoeW ceW efueKee nw efkeÀ
YeeqkeÌlekeÀeJ³e F&mueece keÀer osve veneR nw Jes keÀnles nw -’Deiej Fmueece veneR Dee³ee neslee lees Yeer Fme
meeefnl³e keÀe yeejn Deevee Jewmee ner neslee pewmee Deepe nw~“
[e@. mel³eWê Yeer efÜJesoerpeer kesÀ cele keÀes ceeveles ngS keÀnles nw ’YeeqkeÌle êeefJe[er GHepeer pee³es
Gceevebo~“ Fme GeqkeÌle kesÀ Devegmeej YeeqkeÌle keÀe GlLeeve êefJeæ[es odJeeje oef#eCe ceW ngDee~ ³en cele meJe&
meccele ceevee peelee nw~
Fme ÒekeÀej meYeer efJeMescegieue meece´ep³e keÀer mLeeHevee Deewj GvekeÀe yeæ{lee Je®e&mJe YeeqkeÌle Deeboesueve kesÀ Go³e keÀe keÀejCe veneR
yeve mekeÀlee ke̳eeWefkeÀ YeeqkeÌle Deeboesueve keÀe Go³e lees oef#eCe Yeejle ceW meeleJeer -DeeþJeer Meleer ceW nes ie³eemunotes.in

Page 55

54Lee~ Dee®ee³e& jeceevebo keÀer YeeqkeÌle Òe®eej Òemeej veerefle mes Yeejle JemegOeej Deewj ueeskeÀ peeiejCe keÀe ªHe OeejCe efkeÀ³ee~ neB Ssmee nes mekeÀlee nw efkeÀ ®eewonJeer Meleeyoer keÀer
jepeveereflekeÀ, DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ HeefjefmLeefle³eeW keÀe Demej Heæ[ mekeÀlee nw uesefkeÀve oef#eCe mes
Òemeeefjle ngDee ³en YeeqkeÌle Deevoesueve JewceW Yeer Ûo³eesvcegKe nes ®egkeÀe Lee~
6.6 meejebMe
Fme FkeÀeF& ceW DeHeves YeeqkeÌlekeÀeueerve HeefjJesMe Deewj YeeqkeÌlekeÀeue kesÀ GodYeJe Deewj efJekeÀeme keÀer
mecHetCe& peevekeÀejer neefmeue keÀer~ efJeod³eeLeea Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes YeeqkeÌlekeÀeue kesÀ mebyebO ec e W
mecHetCe& peevekeÀejer neefmeue keÀj mekesÀ Deewj YeeqkeÌle keÀeue kesÀ Òemeej kesÀ keÀejCeeW keÀer efceceebmee keÀjves kesÀ
meeLe meeLe YeeqkeÌle keÀeue kesÀ efJekeÀeme ceW mene³ekeÀ efJeefYevve mecÒeoe³e Deewj Dee®ee³eeX ves efkeÀme ÒekeÀej
men³ees ie efo³ee Fve meYeer cegodoeW mes DeJeiele nes mekesÀ~
6.7 yeesOe ÒeMve ³ee oerIeexllejer ÒeMve
1) YeeqkeÌlekeÀeueerve HeefjJesMe keÀer efJemleej mes ®e®ee& keÀerefpeS~
2) YeeqkeÌlekeÀeue kesÀ GodYeJe Deewj efJekeÀeme keÀe efJeJejCe meefJemlej oerefpeS~
3) YeeqkeÌlekeÀeue kesÀ efJekeÀeme ceW efJeefYevve mecÒeoe³eeW Deewj Dee®ee³eex kesÀ ³eesieoeve keÀe JeCe&ve keÀerefpeS~
4) YeeqkeÌlekeÀeue kesÀ Òemeej kesÀ keÀejCe ke̳ee nw? Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue Deewj Dee®ee³e& npeejer Òemeeo
efÜJesoerpeer kesÀ ce leeW odJeeje mHe<ì keÀerefpeS~
5) Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue Deewj Dee®ee³e& npeejer Òemeeo efÜJesoer odJeeje efoS ieS YeeqkeÌlekeÀeue kesÀ
GodYeJe Deewj efJekeÀeme kesÀ me byebOeceW Òemlegle efJe®eejeW keÀes meefJemle eju e e r e f K e S ~
6.8 ueIegllejer³e ÒeMv e
1) veejo YeeqkeÌle met$e ceW YeeqkeÌle keÀe DeLe& efkeÀme ÒekeÀej mHe<ì efkeÀ³ee nw?
2) YeeqkeÌle keÀe Òemeej efkeÀme ÒeosMe mes ngDee?
3) YeeqkeÌle Deeboesueve keÀe efJekeÀeme keÀewvemeer meoer mes ceevee peelee nw?
4) DeueJeej meblees keÀer mebK³ee ef keÀleveer Leer?
5) DeueJeej YekeÌleeW odJeeje iee³es ie³es ieerleeW keÀes veeLe cegefve³eeW ves efkeÀme veece mes mebHeeefole efkeÀ³ee?
6) ve³eveej meble mebK³ee ceW ÒecegKele: ....... ceeves peeles nw?
7) veeLe cegefve efkeÀleves ceeves peeles nw?
8) MebkeÀje®ee³e& efkeÀme mebÒeoe³e mes Les?munotes.in

Page 56

559) jeceevegpee®ee³e&peer ves keÀewvemes mebÒeoe³e keÀe DeejbYe efkeÀ³ee?
10)ªê mebÒeoe³e kesÀ ÒeCewlee keÀewve Les?
11) efvecyeeke&À mecÒeoe³e keÀer mLeeHevee keÀe Þes³e efkeÀme Dee®ee³e& keÀes nw?
12) ’Deiej Fmueece v eneR Dee³ee neslee lees Yeer Fme meeefnl³e keÀe yeejnDeevee Jewmee ner neslee pewmee
Deepe nw~“ YeeqkeÌle keÀeue mes mebyebefOele ³en cele efkeÀme efJeodJeeve keÀe nw?
6.9 meboYe& HegmlekeWÀ
1) efnvoer meeefnl³e keÀe Fefleneme -Dee. jece®ebê MegkeÌue
2)efnvoer meeefnl³e keÀer YetefcekeÀe -[e@. Dee®ee³e& npeejer Òemeeo efÜJesoer
3) efnvoer meeefnl³e keÀe Jew%eeefvekeÀ Fefleneme -[e@. ieCeHeefle ®ebê iegHle
4) YeeqkeÌle meeefnl³e ceW efJeMJeyebOeglJe keÀer YeeJevee -meb. [e@. Deefveue efmebn

munotes.in

Page 57

56FkeÀeF& -7
meble keÀeJ³e : HejcHeje Deewj ÒeJe=eflle³eeB
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
7.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
7.1 ÒemleeJevee
7.2 mebleMeyo keÀe DeLe& Je J³eglHeeflle
7.3 meble cele Je meble HejcHeje
7.4 ÒecegKe meble keÀefJe
7.5 meble keÀeJ³e keÀer ÒeJe=eflle³eeB
7.6 meejebMe
7.7 yeesOe ÒeMve ³ee oerIeexllejer ÒeMve
7.8 ueIegllejer³e ÒeMve
7.9 meboYe& HegmlekeWÀ
7.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes efJeÐeeLeer& meble keÀeJ³e (%eeve ceeieea³e MeeKee) keÀe DeO³e³ eve
keÀjWies~ FmekesÀ DeO³e³eve kesÀ GHejeble efJeÐeeLeea :
meble Meyo keÀe DeLe& peeve mekeÀWies~
meble keÀeJ³e HejcHeje keÀe DeO³e³eve keÀj mekeWÀies~
meble keÀeJ³e HejcHeje kesÀ ÒecegKe keÀefJe³eeW kesÀ efJemeble keÀeJ³eOeeje k eÀer efJeMes7.1 ÒemleeJevee
³en FkeÀeF& %ee veceeieea³e Oeeje mes mebyebefOele nw efpemes meble keÀeJ³e Oeeje Yeer keÀne peelee nw~ meble
keÀeJ³e Oeeje kesÀ keÀefJe³eeW ves ueeskeÀ -®eslevee, ueeskeÀ -Oece& keÀes O³es³e ce evekeÀj keÀeJ³e keÀ=efle keÀer~ lelkeÀeueerve
mece³e keÀer meeceeefpekeÀ jepeveereflekeÀ HeefjefmLeefle³eeB efJeHejerle nesles ngS Yeer meble keÀefJe³eeW ves yesOeæ[keÀ
meceepe keÀer meYeer kegÀjerefle³eeW, kegÀCþeDeeW mes ûeefmele peve -peve keÀes peeie=le keÀjves keÀe ceewefuekeÀ keÀe³e&
efkeÀ³ee~ Deewj efmeHe&À keÀefJe keÀer YetefcekeÀe ve efveYeekeÀj meceepe megOeejkeÀ keÀer YetefcekeÀe efveYeeF&~ ³ener keÀejCe
nw efkeÀ YeeqkeÌlekeÀeue efnvoer meeefnl³e keÀe mJeCe&³egie nw~munotes.in

Page 58

577.2 meble Meyo keÀe DeLe& J eJ ³ e g l H e e f l e
meble Meyo keÀe MeeefyokeÀ DeLe& nw efJejkeÌle efvekeÀer GlHeeflle meble Meyo mes ngF& nw efpemekeÀe DeLe& DeefmlelJe nw efpemes Þeer ceod YeeieJele ieerlee ceW `ß
lelmele' keÀne ie³e e nw FmekesÀ Debleie&le meble keÀe DeLe& meodYeeJe ,meeOegYeeJe ³ee G®®ekeÀce& keÀjves Jeeues kesÀ
efueS Òe³eesie ngDee nw~
Þeer ÒeYeekeÀj cee®eJespeer ves Deepe kesÀ mece³e ceW meeOeejCe peve ceeveme kesÀ efJe®eej ceW meble Meyo
keÀer J³eeK³ee Fme ÒekeÀ ej keÀer nw~ ’meble Meyo mes DeepekeÀue ñeer -Hegªíesæ[keÀj ogefve³ee mes efJejkeÌle ceveg<³e keÀer keÀuHevee meeceves Deeleer nw~ efpemeves ogefve³ee mes Heerþ HesÀj ueer nw,
yeove ceW jeKe ce ueer nw, peìeSB yeæ{e ueer nw, Ssmes ceveg<³e keÀes meble meeOeg Jewjeieer keÀnves keÀer ÒeLee
Òe®eefuele nw~“1
Fme ÒekeÀej nce keÀn mekeÀles nw efkeÀ meble Meyo keÀe Òe³eesie nce Gve efJeMeskeÀjles nw pees DeHevee peerJeve mJe³eb nsleg ve ceevek eÀj meeceeefpekeÀ efnle ceW J³eleerle keÀjles nw~ mel³e, v³ee³e,
Deefnbmee, meoe®eej Deeefo DeveskeÀ De®íeF&³eeW keÀes peerJeve cetu³e ceevekeÀj meceepe kesÀ Deewj peve peve kesÀ
efueS ÒesjCee ñeesle yeve peeles nQ~
meble Meyo keÀer J³eglHeefÊe mes mebye befOele efJe®eej efHeleebyejoÊe yeæ[ MJeeue peer ves J³ekeÌle keÀjles ngS
keÀne efkeÀ `meble Meyo keÀer mebYeJele: oes ÒekeÀej keÀer J³eglHeefÊe nes mekeÀleer nw ³ee lees Gmes Heeueer YeeGme Meeble Meyo mes efvekeÀuee ngDee ceeve mekeÀles nw~ efpem ekeÀe DeLe& efveJe=efÊe ceeieea Je Je wjeieer neslee nw~
DeLeJee ³en Gme meble Meyo keÀe yengJe®eve nes mekeÀlee nw efpemekeÀe Òe³eesie efnvoer ceW SkeÀJe®eve pewmee ne slee
nw Deewj efpemekeÀe DeefYeÒee³e SkeÀ cee$e mel³e ceW efJeMJeeme keÀjves Jeeuee DeLe Jee GmekeÀe HetCe&le: DevegYeJe
keÀj uesves Jeeuee J³eeqkeÌle mecePee peelee nw~'2
7.3 meble cele SJeb meble Hejc Heje
keÀeue¬eÀce keÀer ¢ef<ì mes YeeqkeÌlekeÀeue keÀe ÒeejbYe 13 JeeR Meleeyoer mes ceevee peelee nw efpemes
meeefnl³e keÀe ceO³ekeÀeue Yee r keÀne peelee nw~ ceO³ekeÀeueerve meceepe J³eJemLee ceW meecebleJeeo,
ªef{Jeeefolee, peefìue peeefleJeeo J³eJemLee Deewj G®®eJeie& Deewj efvecve Jeie& kesÀ yeer®e yeæ{leer DeLeebie
otjer³eeB meeceeefpekeÀ Demeceevelee Deewj J³eJemLee mes meves meceepe keÀ er ef®e$e Òemlegle k eÀjlee nw~ Ssmeer
HeefjefmLeefle ceW YeeqkeÌle Deeboesueve efJeodJeeveeW keÀer ¢ef<ì ceW SkeÀ ¬eÀebeflekeÀejer Ieìvee nw~ meeceeefpekeÀ HeefjJesMe
keÀes osKeles ngS YeeqkeÌle Deeboesueve keÀer Meg©Jeele ner efveieg&Ce keÀeJ³e HejbHeje m es ceeveer peeleer nw~ efveieg&Ce
keÀeJ³e HejcHeje ceW F&MJej keÀer ÒeeefHle keÀe ÒecegKe ceeie& %eeve Deewj Òesce keÀes ceevee ie³ee~ %eeve ceeieea keÀeJ³e
meble keÀeJ³e keÀnuee³ee Deewj Òesce ceeieea keÀeJ³e metHeÀer keÀeJ³e keÀnuee³ee~
YeeqkeÌle Deebo esueve kesÀ ÒeJeen ceW Jeie&, JeCe&, vemue Oece& Deewj efuebie kesÀ celeYesoeW keÀes YegueekeÀj
ceeveJe cee$e SkeÀ meceeve keÀer DeJeOeejCee keÀes yeue efceuee~ meble meeefnl³e ceeveJelee keÀeHegve&GlLeeve nw
efpemeceW ceveg<³e odJeeje Òesefmeblees kesÀ mebyebOe ceW [e@. JeemegosJe efmebn keÀnles nw -’mebleJeeCeer kesÀJeue meeceeef³ekeÀ HeefjefmLeefle³eeW keÀermunotes.in

Page 59

58Òeefleef¬eÀ³ee cee$e veneR nw~ ³en iebYeerj ef®ebleve Dee wj DevegYetefle keÀer menpe DeefYeJ³eeqkeÌle nw~ Fmeer keÀejCe
³en keÀeJ³e Deepe Yeer je<ì^er³e Deewj Debleje&<ì^er³e Oejeleue Hej GHeeos³e Deewj ÒeemebefiekeÀ nw~“
meble meeefnl³e peve -peve keÀe meeefnl³e nw~ meblees ves pees j®eveeDeeW kesÀ ceeO³ece me sG H e o s M e
oskeÀj peve peeie=efle keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee Deewj Fme Òe³eeme ceW DeLeen meHeÀuelee Yeer neefmeue keÀer meble
meeefnl³e keÀe, cenlJe Deewj FmekeÀer GHe³eesefielee efmeHe&À meeefnl³e #es$e lekeÀ ner mebkegÀef®ele ve yeveer jnkeÀj
meeceeefpekeÀ, m eebmke=ÀeflekeÀ Deewj Oeeefce&keÀ #es$e keÀes Yeer PekeÀPeesj keÀj jKe osleer nw~
meblees ves kesÀJeue SkeÀ ner ceeie& keÀe DeJeueeskeÀve efkeÀ³ee Jen ceeie& nw peve keÀu³eeCe keÀe ceeie& Fme
mego={ ceeie& ceW cebieue -keÀecevee keÀe YeeJe, Òeleeefæ[le ce eveJeer³e ef®e$eCe, MeesefmeeLe -meeLe DeO³eeeflcekeÀ YeeJeveeDeeW Deewj meoe®ejCe keÀer mHe<ì J³eeK³ee keÀes Òeefle ªefHele keÀj
DeelceevegYetefle keÀer ÒeceeefCekeÀlee keÀe Òel³e#e ©He Heefjueef#ele neslee nw Fme efJenw-’Oeeefce&keÀ ªefæ{³eeW Deewj meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ Hej cHejeDeeW keÀe DebOeevegmejCe ve keÀj FvneWves
JeCee&Þece J³eJemLee kesÀ efJejesOe, ¬eÀesOe, ueesYe, ceesn, efnbmee Deeefo keÀer efveboe, meoe®eejeefo iegCeeW keÀ er
Òeefle<þe, Meeñeer³e %eeve keÀer DeefveJee³e&lee kesÀ efveefo³ee~ meble keÀeJ³e meeOevee ceW lelHej SJeb meJe&peve ceW cebieue keÀecevee keÀjves Jeeues YekeÌlees kesÀ mejue Ûo³eeW
keÀer menp e DevegYetefle keÀe ef®e$eCe cee$e nw~“3
Fme ÒekeÀej meble meeefnl³e meceepe kesÀ Òeefle meceefHe&le mepeie meeefnl³e nw~ FmekeÀe efJejeì
mJeªHe lelkeÀeueerve meeceeefpekeÀ J³eJemLee ceW J³eeHle JeCee &Þece J³eJemLee, TB®e -veer®e YesoYeeJe keÀer
YeeJevee, DeceeveJeer³e Jeie& JewMe c³e Deeefo DeveskeÀ kegÀÒe®eueveeDeeW keÀes DeOeerve keÀjves kesÀ efueS yew®esve Leer~
meble keÀefJe³eeW ves Oeeefce&keÀlee kesÀ DeeOeej Hej J ³eeHle JeeÛ³ee[cyejes keÀe, Hee Keb[es keÀe J³ebieelcekeÀ leewj Hej
Òenej keÀj GOJemle ef keÀ³ee, Oece&ieg©DeeW kesÀ meece´ep³e efnueekeÀj Òesce keÀer YeeJevee keÀe GodIeesueeskeÀ mebmke=Àefle keÀe pe³e IeesDemebleesefkeÀ³ee~
7.4 ÒecegKe meble keÀ efJe
meble keÀeJ³eOeeje ÒecegKele: 13 JeeR MeleeyoeR mes 16 Jeer Meleeyoer lekeÀ ceevee peelee nw~ meblees
keÀe ÒecegKe #es$e Gllejer Yee jle mes oef#eCeer Yeejle lekeÀ efJemle=le nw~ meble HejcHeje ÒecegKe ªHe mes pe³eosJe
mes meg© neskeÀj meble ueeueoeme lekeÀ ceeveer peeleer nw~
efnvoer meblekeÀeJ³e keÀe ÒeejbYe efveieg&Ce keÀeJ³e Oeeje mes neslee nw, Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue ves
veeceosJe Deewj keÀyeerj odJeeje ÒeJeefle&le YeeqkeÌleOeeje keÀes efveieg&Ce %eevee Þe³eer Oeeje efkeÀ meb%ee Òeoeve keÀer nw~
meble keÀeJ³e HejbHeje kesÀ ÒecegKe keÀefJe nw~
meble keÀyeerjoeme :
meble keÀeJ³e HejbHeje ceW cenelcee keÀyeerj keÀe mLeeve DeûeC eer³e nw~ ³es mecemle meble keÀefJe³eeW ceW
meJee&efOekeÀ ÒeefleYeeMeeueer Deewj ceewefuekeÀ Les~ meble keÀyeerjoemepeer ves mJeeceer jeceevebo mes efMe#ee oer#ee ûenCemunotes.in

Page 60

59keÀer~ mJeeceer jeceevebopeer ves ` YeeqkeÌlekeÀeue 'veecekeÀ ûebLe ceW meYeer efMe<³eeW keÀe GuuesKe efkeÀ³ee nw GveceW
keÀyeerj oemepeer keÀes efJeefMe<ì mLeeve Òeoeve efkeÀ³ee nw~ keÀyeerjpeer keÀer pevce Je cejCe keÀer efleefLe kesÀ mebyebOe
ceW He³ee&Hle celeYeso nw~ efJeodJeeveeW ves 1455 (meve 1930) meeue keÀefJe keÀe pevce ceeveles nw ~³ e np e e e f l e
mes pegueens Les Deewj keÀeMeer FvekeÀe efveJeeme mLeeve Lee~ keÀyeerj Heæ{s efueKes veneR Les~ Fme meboYe& ceW GvneWves
keÀne nw, ’Yeejer keÀeieo íg³ees veneR, keÀuece ienîees veefnb neLe~“ GvekesÀ efMe<³eeW ves GvekeÀer JeeCeer keÀes
efueefHeye× efkeÀ³ee~ yeerpekeÀ keÀyeerj oemepeer keÀer meÒeefme× ke=Àefle nw yeerpekeÀ leerve YeeieeW ceW efJeYekeÌle nw
meeKeer, meyeo, jcewCeer keÀyeerj keÀer j®eveeDeeW ceWmeJee&efOekeÀ mebK³ee meeefKe³ees keÀer nw, me eefKe³eeW ceW keÀyeerj
ves DevegYetle % eeve keÀes J³ekeÌle efkeÀ³ee nw, keÀyeerjoemepeer keÀer ce=l³eg 1575 efJe. meve 1632 ceW ngF& ceeveer
peeleer nw~
mJeeceer jeceevebo :
Þeerjeceevebopeer kesÀ Þeer pevce Deewj ce=l³egefleefLe kesÀ mebyebOe ceW keÀesF& peevekeÀejer veneR nw~ FvekesÀ
odJeeje jef®ele ûebLe YekeÌleceeue ceW FvekesÀ pevce mLeeve keÀe efpe¬eÀ efceuelee nw~ ûebLe kesÀ Devegmeej FvekeÀe
pevce Òe³eeie ces keÀeJ³ekegÀype ye´eïeCe kegÀue ceW ngDee Lee FvekesÀ ieg© keÀe veece jeIeJeevebo Lee, FvekeÀer
efMe#ee -oer#ee keÀeMeer ceW ngF &~ mJeeceerpeer jeceevegpe mebÒeoe³e kesÀ efMe<³e Les~ jeceevebopeer odJeeje ner jece kesÀ
odJeej meYeer peve meeceev³e kesÀ efueS Kegue ie³es~ FvneWves keÀeMeer ceW jeceeJele mecÒeoe³e keÀer mLeeHevee keÀer~
jeceevebopeer kesÀ 12 efMe<³e Les GveceW keÀyee rj,jwoeme, HeerHee, mesve Deeefo keÀe veece ÒecegKe GuuesKeveer³e nw~
veeceosJe :
meble veeceosJe keÀe mLeeve ÒecegKe ªHe mes ceneje<ì^ jep³e nw~ FvekeÀe pevce meeleeje efpeues ceW
keÀjeæ[ kesÀ Heeme vejmeeryeeceCeer ieeBJe ceW 1270 ceW ngDee~ FvekesÀ e fHelee keÀe veece oecee Mesþ Deewj ceeB keÀe
veece peesveeyeeF& Lee~ meble veeceosJe ves GÊejer Yeejle ceW He³e&ìvekeÀj YeeqkeÌle keÀe Òe®eej -Òemeej efkeÀ³ee~
FvekesÀ ieg© keÀe veece meble efJemeesJee KesJej Lee~ meble veeceosJe ves cejeþer Deewj efnvoer o esvees YeeYepeve ieeve keÀjles Les~
oeoto³eeue :
oeot o³eeue keÀe pevce 1544 F&. ces Denceoeyeeo ceW ngDee ceevee peelee nw~ Deewj ce=l³et meve
1630 F&. ceW. ceeveer peeleer nw~ FvekesÀ peeefle Deewj veece kesÀ efJeoeogHebLe kesÀ ueesie ceeveles nw ³es efkeÀmeer ye´eïeCe keÀes meeyejceleer veoer ceW yenles ngS efceues~ Dev³e peve Þegefle
kesÀ Devegmeej FvnW cegmeueceeve ceevee ie³ee Deewj cetue veece oeTo ceevee ie³ee~
keÀne peelee nw o³eeueg mJeYe eJe kesÀ keÀejCe FvnW oeog o³eeue keÀne peeves ueiee~ Fve Hej keÀyeerj
oemepeer keÀe ÒeYeeJe DeefOekeÀ jne~ FvekesÀ odJeeje jef®ele ûebLe `Debie JeOet' nw ~FvekesÀ HebLe keÀes Hejceye´ïe
mebÒeoe³e keÀne peelee nw~ FvekesÀ efMe<³eeW keÀer mebK³ee Leer~
jwoeme ³ee jefJeoeme :
ceO³e³egieerve meblees ceW meble jefJeoeme keÀe veece ÒecegKelee mes efue³ee peelee nw~ efJeodJeeve YeieJele
mJeªHe efceÞe ves ienve DeO³e³eve kesÀ DeeOeej Hej FvekeÀe pevce 1398 F&. Deewj ce=l³eg 1442 F&.
FvneWves mJeeceer jeceevebo m es oer#ee ueer ceevee peelee nw efkeÀ ³es ceerjeyeeF& kesÀ ieg© Les~ jefJeoeme keÀer JeeCeer
Meerefceuelee nw~munotes.in

Page 61

60ieg©veevekeÀ :
Fvns efmeKe me bÒeoe³e ceW osJe GHeeefOe oer peeleer nw~ ieg©veevekeÀ osJe keÀe pevce 1469 F&. ces
leueJeC[er ceW ngDee Lee~ FvekesÀ efHelee keÀe veece keÀeuet®ebê Deewj ceelee keÀe veece le=Hlee Lee~ FvekesÀ oes Heg$e
Les ue#ceer®ebê Deewj Þeer ®ebê~ FvekesÀ Heo ieg© ûe bLe meenye ceW mebkeÀefuele nw Je Dev³e j®eveeSB Fme ÒekeÀej
nw~ jefnjeme, meesefnuee, Demee oerJeej, peHegpeer~
pe³eosJe :
pe³eosJe 13 Meleeyoer kesÀ Òeefme× keÀefJe nw~ FvekesÀ pevce efleefLe Deewj ce=l³eg efleefLe efJekeÀesF& ÒeceeCe GHeueyOe veneR nw~ kegÀí efJeodJeeve FvnW Gæ[ermee jep³e kesÀ efveJeemeer ceeveles nw~ kegÀí
efJeodJeeveeW keÀe keÀnvee nw efkeÀ ³es yebieeue kesÀ Les~ pe³eosJe jepee ue#ceCe mesve kesÀ jepe keÀefJe Les~
keÀyeerjoemepeer ves DeHeves keÀF& HeoeW ceW pe³eosJe keÀe ve ece Deeoj mes efue³ee nw, ieg© ûebLe meenye ceW pe³eosJe
kesÀ oes Heo mebkeÀefuele nw~
Dev³e keÀefJe Je GvekeÀer j®eveeSB :
keÀefJe j®eveeSB
nefjoeme efvejbpeveer ye´ïe mlegleer, De<ìHeoer, peesie ûebLe nbme ÒeyeesOe
ûebLe, efvejHeÞecetue, Hetpee ³eesi e ûebLe meceeefOe
³eesie ûebLe
ceuetkeÀoeme %eeveyeesOe, jleveKeeve, YekeÌle Je®íeJeueer
YeeqkeÌle efJeJeskeÀ, %eeve HejesefOe, yeejn Keæ[er,
DeJeleej ueeruee, ye´peueeruee, Oe´Jeg®eefjle, efJeYeJe
megKemeeiej, mHetÀì Heo
megbojoeme Oece&oeme %eeve mece gê, megboj efJeueeme keÀyeerj keÀer
j®eveeDeeW keÀe yeerpekeÀ ceW mebkeÀueve Oece&oeme
odJeej ngDee
meeRiee meeRieepeer keÀe ¢æ{ GHeosMe, meeRieepeer keÀe
DeelceO³eeve, meeRieepeer keÀe oeskeÀe vejo, meeRieepeer keÀe Mejo, meeRieepe er keÀer
JeeCeer meeRieepeer keÀer JeeCeeJeueer, meeRieepeer keÀe
meeleJeeo, meeRieepeer keÀer Hebên efleefLe meeRieepeer
keÀe yeejn ceemee, meeRieepeer kesÀ Yepeve~
ieg© Decejoeme
ieg© ieesefJevo efmebn
jppeye
OejCeeroememegKeceveer, yeeove DeKejer, y eejncemee
®eC[erMelekeÀ (DevegJeeo)
íHHe³e meyyebieer
DeesceÒekeÀeMe mel³e ÒekeÀeMe
Dev³e meblekeÀefJe :
MesKe HeÀjero, ieg© Debieo, ieg© Decejoeme, ieg© lespe yeneogj, OejCeeroeme yeeJejer meeefnyee,
ueeueoeme, yeeyee ueeueoeme, meble HeerHee, meble m esve, meble Oevvee, meble meobvee, meble yesyeer, pevceveeLe,
Deevebo Oeve Heueotoeme Deeefo~munotes.in

Page 62

617.5 meble keÀeJ³e keÀer ÒeJe=efÊe³eeB
meble keÀeJ³e meeceeefpekeÀ ®esslevee keÀe keÀeJ³e nw, meceepe megOeej keÀe keÀeJ³e nw~ meblees keÀer ÒecegKe
ÒesjCee, % eeve Deewj YeeqkeÌle keÀe ³eesie nw pees jnm³eJeeo Deewj DeeO³eeeflcekeÀ ¢ef<ìkeÀesCe keÀes meg¢æ{ keÀjlee
nw~ meble keÀeJ³e Oeeje keÀer efJemle=lelee kesÀJeue keÀeJ³eevebo kesÀ efueS venerb nw~ ³en meceepe keÀes jepeveereflekeÀ,
Oeeefce&keÀ, DeeefLe&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Dee®ejCe keÀe %eeve osleer nw~ Fme ÒekeÀej ef®evleve Jeeoer efJe®eejOeeje keÀe
DevegmejCe keÀjles ngS meYeer meble keÀefJe³eeW kesÀ ves DeHeveer DeHeveer Mewueer ceW cene%eeve Jeeoer efJe®eejeW keÀes
meeefnl³e ceW efHejes³ee Deewj meceepe keÀes DebOekeÀej ªHeer efJe®eejes mes meoe®eej ªHeer ÒekeÀeMe ceW ueskeÀj
Dee³es~ meble keÀeJ³eOeej kesÀ DeO³e³eve mes nce efvecveefueefKele ÒeJe=efÊe³eeW keÀe efJeMuesmeceepe megOeej keÀer YeeJevee :
ceO³e YeeqkeÌlekeÀeueerve Heef jJesMe kesÀ DeO³e³eve mes nceW %eele neslee nw efkeÀ lelkeÀeueerve mece³e keÀer
meeceeefpekeÀ peerJeve J³eJemLee, Oeeefce&keÀ Òe³eesie Jeefolee efkeÀme ÒekeÀej mes ueeskeÀpeerJeve ceW Òe®eefuele Lee~
meceepe ceW YeeJeelcekeÀ SkeÀlee mLeeefHele keÀjves keÀe Òe³elve Deewj ÒeejbYe meble keÀefJe³ees odJeeje ngDee ³en
Gvnesves peve peerJeve ceW ceeveefmekeÀ HeefjJele&ve, ceeveJeleeJeeo, meoe®eej, oefuelees×ej, oeMe&efvekeÀlee keÀe
efve©HeCe, Hetpee De®e&vee Deeefo #es$ees ceW peve -YeeÒeeslmeeefnle efkeÀ³ee meble Jen ceneHeg©efo³ee~ GvekeÀe meeceeefpekeÀ Oeeefce&keÀ %eeve, GvekesÀ keÀce& Deewj YeeqkeÌle Deewj meeefnl³e kesÀ ceeO ³ece mes Òemlegle
nw pees Deepe Yeer meeefnl³e ªHeer Yeb[ej mes, peerJeve Deewj YeeqkeÌle keÀe %eeve nces os jne nw~
cetefle& Hetpee keÀe efJejesOe :
%eevee#e³eer keÀeJ³eOeeje ªef{³eeW Dee[byejes, DebOeefJeMJeemeeW keÀe [ìkeÀj efJejesOe efkeÀ³ee nw~
efveieg&Ce efJe®eejOeeje ceW cetefle&Hetpee Deewj Oece& keÀer Deeæ[ ceW nes jner efnbmee Deewj Dev³ee³e keÀe efJejesOe keÀj
meoe®eej Deewj meceevelee keÀer YeeJevee keÀes peve peve kesÀ meccegKe Òemlegle efkeÀ³ee, Je´le, jespee, leerLe&, efJeefOe
efJeOeeve ke Àes DeJeebí veer³e ceevekeÀj JeemleefJekeÀ Oece& keÀes Dee®ejCe ceW ueeves keÀer yeele keÀner~ mebleJeeoer keÀeJ³e
ves jepee mes jbkeÀ Deewj ye´eïeCe mes Megê lekeÀ meYeer keÀes meceepe ceW SkeÀ mlej keÀe ceevekeÀ jmeceevelee
mLeeefHele keÀjves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee~ efJeefYevve meblees ves DeHeveer JeeCeer ceW Fme ÒekeÀej Oeeefc e&keÀ Dee[cyej
Deewj cetefle& Hetpee keÀe efJejesOe efkeÀ³ee nw~
ieg© veevekeÀ osJe :
1) ’Hetefpe efmeuee leerjLe yeveJeeme, Yejcele [esuele Ye³es G[e³ee~“
ceefve cewues met®ee efk eÀ[ nesF&, meeef®e efceuew HeeJew Heefle meesF&~
2) keÀyeerjoemepeer
HelLej Hetpew nefj efceueW, lees ceQ HetpetB Heneæ[~
leeles Jen ®eekeÀer Yeueer, Heerme Kee³e mebmeej~
3) cetB[ ceg[eS nefj efceuew, meye keÀesF& uesefn cegB[e³e
yeej yeej kesÀ cetBæ[ les, Yesæ[ JewkegbÀþ ve pee³e~~
cee³ee kesÀ Òeefle me®eslelee :
meble keÀefJe³eeW ves cee³ee keÀes Deelcee mes Hejceelcee mes efceueves kesÀ jemles ceW meyemes yeæ[e ieeflejesOe
ceevee~ cee³ee Deelcee keÀes ceueerve keÀjleer nw~ meoe®eej kesÀ Heo keÀes Ye´<ì keÀj osleer nw~ keÀyeerjoemepeer leesmunotes.in

Page 63

62cee³ee keÀes ceneþef ieveer ceeveles ngS keÀnles nw -’cee³ee lees þieveer YeF&, þiele efHeÀjw meye osU meble jefJeoeme
cee³ee mes ye®eves keÀe SkeÀ ner GHee³e megPeeles ngS jece veece keÀer YeeqkeÌle keÀe GHeosMe osles nw~“
`js ceve jece veece mebYeeefj~
cee³ee kesÀ Ye´efce keÀneB cetu³eeW, peeefnieew keÀj Peeefj~'
peeefle ÒeLee keÀe efJejesOe :
ceO³e keÀeueerve Yeejleer³e meceepe Jeie& -Yeso keÀer YeeJevee mes $emle Lee~ peeefle Deewj pevce kesÀ
DeeOeej Hej me ceepe keÀF& YeeieeW ceW yeBì ie³ee Lee~ meceepe keÀes Fme Ye³ebkeÀj mecem³ee mes GYeejves keÀe
keÀe³e& meble keÀefJe³ees odJeeje ngDee~ meble keÀyeerj keÀe efveefYe&keÀ Deewj DekeÌKeæ[ mJeYeeJe ncesMee meoe®eej Deewj
mel³e kesÀ Deeies me#ece ªHe efueS Keæ[ e jne~ Gvnesves mebmeej kesÀ meYeer ceveg<³eeW keÀer GlHeefle SkeÀ ner
p³eesefle mes ceeveer Deewj peeefle ÒeLee keÀe [ìkeÀj efJejesOe keÀjles ngS keÀne nw~
SkewÀ HeJeve SkeÀ ner Heeveer, keÀjer jmeesF& v³eejer peeveer~
ceeveer letB ceeìer ues Heesleer , ueeieer keÀneB keÀneB OetB íesleer~~
DebOeefJeMJeeme Je Jeenîee[byej keÀe efJejesOe :
ceO³ekeÀeueerve meceepe keÀer Oeeefce&keÀ DeJemLee DebOeefJeMJeeme Deewj Jeenîee[byejeW mes HeefjHetCe& Leer~
JewefokeÀ Oece& ceW ³e%e Deveg<þeve Òe®etj cee$ee ceW n esles Les ³en keÀce& keÀeC[ kesÀJeue ye´eïeCe Jeie& odJeeje keÀje³es
peeles Les~ meeceev³e pevelee keÀes yeue, Glmeen, SMJe³e& Deewj cees#e keÀe ueeue®e oskeÀj ceve ceevee Oeve
oef#eCee kesÀ ©He ceW efue³ee peelee Lee~ HeeHe Deewj HegC³e keÀer J³eeK³ee keÀ j peve meeceev³e keÀes cegKe& yevee³ee
peelee Lee~
meble keÀefJe³eeW ves Fme ÒekeÀej kesÀ meYeer keÀce&keÀeC[ ³e%e, leerLe& peHe -leHe, ceeuee HesÀjvee, cetefle&
Hetpee, Je´le , ÒeJeeme mesJee Deeefo keÀe efJejesOe keÀj peve peve keÀes mecePeeles ngS keÀn e-
’ke̳ee peHe ke̳ee leHe meb³eceer ke̳ee Je´le ke̳ee Fmveeve~
peye ueie pegeqkeÌle ve peeefve³ew ieeJe YeeqkeÌle YeieJeeve~~“
’jespee Oejw efveJeepeg iegbpeejw, keÀuecee efcemle ve nesF&~
meÊej keÀeyee Iej ner Yeerlej pes keÀefj peevew keÀe sF&~~“
meble keÀeJ³e ceW cetefle& Hetpee keÀe [ìkeÀj efJejesOe ngDee nw -
’nce Yeer Heenve Hegpeles, nesles jve kesÀ jesPe~
meleieg© keÀer ke=ÀHee YeF&, [ej³ee efmej Lew yeesPe~“
Fmeer ÒekeÀej meble keÀefJe³eeW keÀe ceevevee nw efkeÀ efmej kesÀ ke sÀMe efvekeÀeueves mes keÀesF& meeOet Hebef[le
veneR yevelee nw Deewj ve ner F&MJej keÀer ÒeeefHle nesleer nw~
’kewÀmeew keÀne efyeieeef[³ee pes cetæ[s meew yeej~
ceve keÀew ve keÀens cetefæ[S, peecew efJe

Page 64

63YeeqkeÌle efve©HeCe :
meble keÀefJe³eeW keÀe ceeie& keÀce&Yetefce ³ee Deewj GodosM³e meeceeefpekeÀ SkeÀlee Deewj peve -peve kesÀ
Ûo³e ceW Òesce Deewj #e=êe keÀe lelJe SkeÀ otmejs kesÀ Òeefle nes Fmeer DeeOeej Hej meble keÀefJe³eeW ceW DevegYetefle He#e
keÀer ÒeOeevelee jner nw~ meb le keÀefJe³eeW keÀe %eeve Deewj efveieg&Ce ye´ïe DeJeleej Jeeo Deewj cetefle&Hetpee DemJeerkeÀej
keÀjlee nw~ meblees keÀer YeeqkeÌle Hejye´ïe HejcesMJej keÀ YeeqkeÌle nw~ meblees keÀer YeeqkeÌle Deelcee mes Hejceelcee keÀe
efceueve ceeie& nw pees DeeO³eeef lcekeÀ efoMee keÀes megefveefM®ele keÀjlee nw~ meeLe ner ke̳eeWefkeÀ YeeqkeÌle Ûo³e keÀer
³egefle nw~ pees F&MJej keÀe meeceerH³e ÒeeHle keÀj Deevebo Meebefle, cees#e keÀer Deewj GvcegKe nesleer FmeerefueS meble
keÀefJe³eeW ves efveieg&Ce YeeqkeÌle keÀes efve’DekeÀMe keÀneveer Òesce keÀer keÀít keÀner ve pee³e~
ietbies kesÀjer mejkeÀje, KeeS Deewj cegmekeÀe³e~~“
meoieg© keÀer ceefncee :
meble keÀefJe³eeW ves Hejye´ïe F& MJej kesÀ ceeie& kesÀ mee#eelkeÀej kesÀ efueS meodieg© keÀe nesvee
DeeJeM³ekeÀ ceevee nw~ meble keÀefJe³eeW keÀe ceevevee nw ³eefo ieg© keÀer ke=ÀHee nes lees efMe<³e mebmeej kesÀ yebOeveeW mes
cegeqkeÌle Hee mekeÀlee nw~ meble keÀefJe³eeW ves ieg© keÀes % eeve keÀe DeHeej meeiej ceevee Deewj S© %eeve keÀer cetefle&
nw~ ke=ÀHee kesÀ meeiej Deewj ieg© mJe³eb Hejye´ïe HejcesMJej nw~ ieg© efMe<³e keÀes GHeosMe kesÀ odJeeje nj MebkeÀe
keÀe efvejemeve keÀjlee nw, Deewj peerJeve Deevebo keÀer MeeMJeleer ieg© keÀer ke=ÀHee mes ner nesleer nw FmeerefueS ieg©
keÀes ncesMee mcejCe ceW jKevee ®eeefnS~ meble keÀefJe³eeW ves ieg© keÀer ceefncee keÀe ieeve Fme ÒekeÀej efkeÀ³ee nw -
’HejcesMJej J³eeHekeÀ mekeÀue, Ieì Oeejs ieg©osJe~
Ieì Ieì GHeosMe os, megvoj HeeJew He o~~“
DeblekeÀjCe ceW efJe®eejeW keÀer Megef× keÀjves Jeeues ieg© ner nw~ Ye´ce, og:KeeW keÀe veeMe keÀj peerJeve ceW
%eeve ªHeer ÒekeÀeMe ieg© mes ner efceuelee nw~
’ieg© efleve %eeve veneR, ieg© efyeve O³eeve veneR
ieg© efyeve Deelcee efJe®eej ve uenleg nw~ “
’ieg© efyeve yeeì veneR, keÀew[e efyeve neì veeefnb~
megboj ÒekeÀì ueeskeÀ Jeso Leew keÀnleg nw~“
veejer kesÀ Òeefle ¢ef<ìkeÀesCe :
meYeer meble JewJeeefnkeÀ peerJeve ceW yebOew jns~ veejer kesÀ Òeefle meblekeÀeJ³e Jew®eeefjkeÀ ¢ef<ìkeÀ esCe
DeHeveelee nw~ ÒeefleJe´lee veejer keÀer cegkeÌle kebÀþ mes ÒeMebmee keÀjles nw Deewj veejer keÀes cee³eeJeerveer ceeve keÀvekeÀ
Deewj keÀeefceef vekeÀes cees#e kesÀ jemles keÀe meyemes yeæ[e yebOeve ceeveles nw~ keÀyeerj keÀnles nw~
’veejer keÀer PeeF& Hejle, DebOee nesle Yegpebie~
keÀefyeje efpeve keÀer keÀne ieefle efvele veejer mebie~~“
’HeefleJejlee cewueerYeueer keÀeueer keÀ®eerue kegÀ©He~
HeefleJejlee kesÀ ©He Hew Jeejer keÀesefì mJeªHe~~“munotes.in

Page 65

64meble keÀeJ³e ceW jece :
meble keÀefJe³eeW kesÀ jece meekeÀej cegefle& veneR efvejekeÀej ye´ïe ©He nw~ uesefkeÀve F&MJej kesÀ veece keÀer
cenÊee keÀes meble keÀefJe mJeerkeÀej keÀjles nw~ leguemeeroeme kesÀ jece mekeÀej cetefle& ªHe nw uesefkeÀve keÀyeerj kesÀ
jece Devlej Deelcee cesb efveefnle Hej ye´ïe nw oesvees jece SkeÀ pewmes, veneR nw~ uesefkeÀve GHeemekeÀ kesÀ ceve keÀes
Deevebo Deewj Meebefle oesveeW jece yejeyej osles nw~ keÀyeerj kesÀ jece efveieg&Ce jece efkeÀ DevegYetefle jece veece kesÀ
O³eeve cee$e mes nes peeleer nw~ keÀyeerj kesÀ jec e YeeJe iec³e nw~ Jes Þeer jece oMejLe kesÀ Heg$e nw ³en Yeer
mJeerkeÀej venerb keÀjles -
’oMejLe megle efleng ueeskeÀ yeKeevee
jece veece keÀe cej nce Deevee~~“
DeJeleej Jeeo Deewj yengosJe Jeeo keÀe efJejesOe:
meble keÀefJe DeJeleej Jeeo Deewj ye ngosJe Jeeo keÀe efJejesOe keÀjles nw ke̳eeWefkeÀ FvekeÀer YeeqkeÌle
YeeJevee F&MJej kesÀ mJeªHe keÀes mJeerkeÀej veneR keÀjleer lees DeJeleej keÀes kewÀmes ceeve mekeÀleer nw~ meble keÀefJe
SkesÀMJejJeeo Hej efJeMJeeme keÀjles nw~ F&MJej Hejye´ïe nw Deew j nj SkeÀ ÒeeCeer keÀer Deelcee ceW efveefnle nw~
GmekesÀ mcejCe cee$e mes ÒeeefCe keÀe keÀu³eeCe nes mekeÀlee nw~ Fme mebyebOe ceW cenlJeHetCe& uesKe nces keÀyeerj
Hegve&Heeþ / Hegve&cetu³eebkeÀve meble Hejceevebo ÞeerJeemleJe ceW efceuelee nw pees Fme Òe keÀej nw -’GvneWves mecemle
Je´lees, GHeJeemeeW Deewj leerLeex keÀes SkeÀ meeLe DemJeerkeÀej keÀj efo³ee~ FvekeÀer mebieefle ueieekeÀj Deewj
DeefOekeÀej Yeso keÀer keÀuHevee keÀjkesÀ FvekesÀ efueS Yeer ogefve³ee kesÀ ceeve mecceeve keÀer J³eJemLee keÀj pe eves keÀes
GvneWves yeskeÀej HeefjÞece mecepee~ GvneWves SkeÀ Deuueen efvejbpeve efveuexHe kesÀ Òeefle ueiele keÀes ner DeHevee
ue#³e IeesefmJeerke Àej veneR efkeÀ³ee~ Òesce ner meeO³e nw, Òesce ner meeOeve, Je´le Yeer veneR, cegnj&ce Yeer veneR, Hetpee Yeer veneR,
veceepe Yeer veneR npe Yeer veneR, leerLe& Yeer veneR~ “
’menpees megceefjve keÀerefpe³es efnjow ceeefn efíHeeF&~
nesþ nesþ metb vee e fnuew mekewÀ veneR keÀesF& HeeF&~~“
’cees keÀes keÀneB {tBæ{s yeos cew lees lewjs Heeme ceW~
vee ceQ osJeve, vee ceQ ceefmpeo, ve keÀeJes kewÀueeme ceW~~“
Òesce keÀe cenlJe :
Òesce keÀe cenlJe metHeÀer cele ceW DeefOekeÀ Heefjueef#ele neslee nQ ~meble keÀefJe³eeW ves Hejceelcee keÀes
efÒe³elece Deewj mJe³eb keÀes efÒe³elecee kesÀ ªHe ceW Òemlegle keÀj Òesce keÀer ceefncee keÀe ieeve efkeÀ³ee ~ ke̳eeWefkeÀ meble
keÀefJe³eeW ves Meem$eevegcele %eeve keÀer DeHes#ee Òesce keÀer mejenvee keÀer Òesce mes ner ceeveJe ceeveJe keÀes peeve
mekeÀlee nw GmekeÀe Deeoj keÀjlee nw ~ Òesce mes meoe®eej Deewj meodYeeJevee meceepe ceW DeHeveer meJeexHeefj
peien yeveeleer nw ~
’efpeefn Ieefì Òeerefle ve Òesce jme, HegÀefve jmevee veneR jece ~
les vej Fme mebmee jc e W , GHeefpe ye³es yeskeÀece ~~“munotes.in

Page 66

65jnm³eJeeoer nefmle³eeB :
%eeveceeieea meble keÀefJe DeHeves DeLeen %eeve mes efvejekeÀej F&éej keÀe DevegkeÀjCe keÀj Deelcee mes
Hejceelcee kesÀ efceueve keÀe DeodYegle ÒeoMe&ve efkeÀ³ee Deewj Fmeer YeeJe keÀes jnm³eJ eeoer keÀne ie³ee nw ~
jnm³eJeeo kesÀ Henues ®ejCe ceW Deelcee Hejceelcee keÀer Deewj DeekeÀefDeekeÀnw~ jnm³eJeeo keÀes Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue ves Fme ÒekeÀej Meyo ye× efkeÀ³ee nw ~ ’Deelcee Hejceelcee keÀe
pees DeYeso nw leLee pees ye´ïeesvcegKeer ÒeJe=efÊe nw, meeOeve kesÀ #es$e ceW efpemes DeÜwleJeeo keÀnles nQ, keÀeJ³e ceW
Gmes ner jnm³eJeeo keÀnl es nQ~“Deelcee ke̳ee nw Deewj Hejceelcee ke̳ee nw lees efveSkeÀ ner nw GvekesÀ yeer®e ceesn, cee³ee, efJekeÀej keÀe veeMe nesles ner Deelcee Hejceelcee keÀe efceueve nes peelee nw
~ Fme mebyebbOe ceW jwoeme keÀnles nQ ~
’meye ceW nefj nw, nefj ceW meye nw, nefj DeHeveer efpeve peevee ~
meeKeer veneR Deewj keÀesF& otmeje peeveve nej me³eevee ~~“
’peue ceW kegbÀYe, kegbÀYe ceW peue nw, yeeefnj Yeerlej Heeveer ~
HetÀìe kegbÀYe peue peueefn meceevee, ³eng lele keÀL³ee we f i e ³ e e v e e r ~~“
DeÜwleJeeo ë-
meceepe ef®evleve kesÀ Òel³eskeÀ #es$e ceW Yeejleer³e mebleeW keÀe cenÊJeHetCe& mLeeve nw ~ meebmeeefjkeÀ
peerJeve keÀe SkeÀ -SkeÀ leÊJe mJe³eb peerJeve #eCe Yebiegj keÀjlee nw ~ meoe®eej kesÀ Heo keÀes Ye´ä keÀj oslee nw
~meye ceW ceeveJe efHeÀj Yeer meJeexlke=Àä ner meble %eeve keÀe DeHeej Yeb[ej nw Jes DeHe ves %eeve keÀer MeeqkeÌle mes
ceeveJe Deewj meceepe keÀe mecegef®ele efJekeÀeme keÀer HetCe&lee keÀer keÀecevee keÀjlee nw ~ meblees keÀer meeOevee ceW
%eeve ³eesie, YeeqkeÌle ³eesie, keÀce& ³eesie keÀer HetCe&lee kesÀ meeLe jepe ³eesie, nþ³eesie, ceb$e³eesie keÀe Yeer
DeeJeM³ekeÀleevegmeej Òe³eesie ngDee nw ~ Fme ÒekeÀej meYeer mebleeW ves ceO³eJeleea menpe ceeie& keÀes DeHevee³ee
Deewj efJeMJe keÀu³eeCe keÀer YeeJeve e keÀes efMejesOee³e &jKee FmeerefueS MebkeÀje®ee³e& kesÀ DeÜwleJeeo keÀe efme×eble
meblees ves meËo³e mes mJeerkeÀej keÀj Deepe meeefnl³e keÀer Decetu³e osCeieer yeve ieF& ~ efpemeceW Deelcee Deewj
Hejceelcee kesÀ ceO³e kesÀJeue SkeÀ cee³ee keÀe DeeJejCe nw efpemes F&éej keÀer GHeemevee , DeejeOevee mes nìe³ee
pee mekeÀlee nw ~
’HeeJekeÀ ªHeer meebF³eeb, meye Ieìe jne mecee³e ~
ef®ele ®ekeÀcekeÀ ueeies veneR, leeles yegPe yegPe pee³e ~~“
oeMe&efvekeÀ ¢efä ë -
mebHetCe& efnvoer meble meeefnl³e oeMe&efvekeÀ keÀeJ³e nw ~ meYeer meble meejûeener ³es GvneWves Meg×
oeMe&efvekeÀ ef®evleve kesÀ efJe®eejeW keÀer DeelceevegYetefle kesÀ mlej Hej Deelcemeele efkeÀ³ee Deewj meYeer mebleeW keÀe
SkeÀ ner cele Lee ~ meodieg© kesÀ efceueves mes ner ceeveJe keÀe G×ej neslee nw Gmes cegeqkeÌle ÒeeHle nesleer nw ~
meblees keÀe oMe&ve Meem$eer³e ¢efäkeÀesCe SkeÀ cee$e F&éej keÀer meÊee keÀes mJeerkeÀej keÀjlee nw ³en efJe®eej
JesoeW, GHeefve’keÀnB keÀyeerj efJe®eej keÀefj, efpeve keÀesT Keespes otefj ~
O³eeve Oejew ceve Megef× keÀefj, jece j¿ee ceefj Hetefj ~~“ (keÀyeerj yeerpe --)munotes.in

Page 67

66keÀuee He#e ë -
meYeer meble keÀefJe DeefOekeÀebMeleë efvecve Jeie& mes mebye× Les, Heebef[l³e, Òeieeæ{ %e eve, mebmke=Àle
YeeJeeoer ¢efäkeÀesCe Lee ~ FvekeÀe Òe³eespeve meeefnl³e j®evee ve neskeÀj veJe meceepe j®evee ³ee FmeerefueS
FvekeÀe O³e eve keÀuee He#e keÀer Deesj yebefOele veneR ngDee ~ YeekeÀYeer veneR ngF&, keÀYeer menpelee mes keÀYeer kegÀMeue lee mes pewmee ®eene Jewmes YeeYeemeble keÀefJe ³eeWves DeHeveer yeesue®eeue keÀer YeepeerJeve keÀer meeoieer mecesìs ngS Leer ~ ke̳eeWefkeÀ meble keÀeJ³e meceepe megOeej keÀe keÀeJ³e nw ~ Yeepeve keÀes Heefjef®ele nes Ssmeer Leer ~ meble keÀefJe³eeW ves ye´pe, DeJeefOe, YeespeHegjer, cewefLeueer, jepemLeeveer,
nefj³eeCeJeer, Hebpeeyeer, Keæ[er yeesueer, Dejyeer, HeÀejmeer, Gog&, efmebOeer, efvecee[er Deeefo MeyoeJeueer keÀe Òe³eesie
efkeÀ³ee ~ keÀyeerj Heæ{s efueKes veneR Les FmeerefueS GvekeÀer YeeGvekeÀer YeemeblekeÀefJe³eeW keÀer YeepeerJeve keÀes peeie=le keÀjleer nw ~
’keÀe YeekeÀece pees DeeJes keÀecejer, keÀe uew keÀjw keÀcee®e ~~“
7.6 meejebMe
meble keÀeJ³e HejcHeje Y eeqkeÌle YeeJevee mes Òesefjle keÀeJ³e nw uesefkeÀve meble keÀeJ³e keÀer DeemeeqkeÌle
F&<ì keÀer Deesj ve neskeÀj meceepe kesÀ Òeefle Leer~ ke̳eeWefkeÀ lelkeÀeueerve mece³e keÀe meceepe Oece&, peeefle,
efJeHe=M³elee mes petPe jne Lee~ meceepe keÀes DeeJeM ³ekeÀlee Leer~ ceeie&oMe&keÀ keÀer Deewj meefnkeÀefJe ceeie&oMe&keÀ kesÀ ªHe ceW meeceves Dee³es~ DeHeveer Mewueer ceW keÀeJ³e j®evee keÀj meceepe keÀes efnleeLe& Deewj
peve-peve kesÀ HegªLeer FmekeÀe GodosM³e ³ener Lee efkeÀ meblees keÀer JeeCeer peve -peve keÀes mecePes Deewj meceepe GvnW megvekeÀj
GmekeÀe DevegmejCe keÀjs Gmes Gve efJe®eejeW keÀes DeHevee³es~
7.7 yeesOe ÒeMve ³ee oerIee xllejer ÒeMve
1) meble Meyo keÀe DeLe& mHe<ì keÀjles ngS meble HejcHeje keÀe Heefj®e³e oerefpeS~
2) meble keÀeJ³e keÀer ÒecegKe efJeMes7.8 ueIegllejer³e ÒeMve
1) meble Meyo keÀe MeeefyokeÀ DeLe& ke̳ee nw?
2) oeot o³eeue keÀe mebyebOe efkeÀme jep³e mes nw?munotes.in

Page 68

673) mJeeceer jeceevebopeer ves keÀewvemes mebÒeoe³e keÀer mLeeHevee keÀer?
4) `jesefnoeme' keÀewvemes meble keÀefJe keÀer j®evee nw?
5) meble veeceosJe ves efnvoer kesÀ meeLe Dev³e keÀewvemeer Yee7.9 meboYe& HegmlekeWÀ
1) meble keÀeJ³e mebûen -HejMegjece ®elegJexoer
2) meble keÀeJ³e -[e@. ÒeJesMe efJejceeCeer
3) efnvoer Deewj cejeþer keÀe efveieg&Ce meble keÀeJ³e -[e@. ÒeYeekeÀj cee®eJes
4) efnvoer keÀeJ³eOeeje -jengue meebke =Àl³ee³eve
5) ceO³ekeÀeueerve efnvoer keÀeJ³eYee


munotes.in

Page 69

68FkeÀeF& -8
metHeÀer keÀeJ³e : HejcHeje SJeb ÒeJe=eflle³eeB
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
8.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
8.1 ÒemleeJevee
8.2 metHeÀer Meyo ke Àe DeLe&
8.3 metHeÀer cele SJeb mebÒeoe³e
8.3.1 ef®eMleer mebÒeoe³e
8.3.2 keÀeefojer mecÒeoe³e
8.3.3 megnjeJeoea mecÒeoe³e
8.3.4 vekeÌMe yeboer mecÒeoe³e
8.4 metHeÀer keÀefJe
8.5 metHeÀer keÀeJ³e keÀer efJeMes8.6 meejebMe
8.7 yeesOe ÒeMve
8.8 ueIegllejer³e ÒeMve
8.9 meboYe& HegmlekeWÀ
8.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ Debleie&le metHeÀer keÀeJ³eOeeje keÀe DeO³e³eve keÀjWies~ Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve
HeM®eeled efJeÐeeLeea
metHeÀer Meyo keÀe DeLe& mecePe mekeWÀies~
metHeÀer cele keÀ er DeJeOeejCee keÀes efJemle=le peeve mekeWÀies~
efJeefYevve metHeÀer mecÒeoe³eeW keÀe DeO³e³eve keÀj mekeWÀies~
metHeÀer keÀeJ³e keÀer efJeMes8.1 ÒemleeJevee
Fme FkeÀeF& ceW nce metHeÀer keÀeJ³e keÀe DeO³e³eve keÀj jns nQ efpemes Òesce ceeieea keÀeJ³e Oeeje Yeer
keÀne peelee nw~ Deewj metHeÀer³eeW keÀes Òesce keÀer Heerj kesÀ iee³ekeÀ keÀne peelee nw efpemekesÀ odJeeje ceeveJe kesÀ
yeenjer DeeJejCe Hej veneR ceve Deewj keÀce& keÀer Meg×lee Hej yeue osl eer nw GvnW HeefJe$e keÀjves keÀe keÀe³e&munotes.in

Page 70

69metHeÀerkeÀeJ³e keÀjlee nw~ Deelcee keÀe mee#eelkeÀej Hejceelcee mes keÀje oslee nw ³ener keÀejCe nw efkeÀ metHeÀer
keÀeJ³e ceeveJeleeJeeoer ¢ef<ìkeÀesCe kesÀ Òeefle mepeie ¢ef<ì jKelee nw~
8.2 metHeÀer Meyo keÀe DeLe&
efJeÜeveeW kesÀ Devegmeej metHeÀer Meyo keÀer GlHeefÊe DeveskeÀ MeyoeW mes ceeveer ie³eer nQ ~ ³en Meyo nw
megHeÌHeÀe, megHeÀ, meHeÀ, meHeÀe -`meHeÀe' keÀe MeeeqyokeÀ DeLe& nw HeefJe$e ~ meYeer metHeÀer keÀefJe ceve, keÀce&,
Je®eve me sHeefJe$e Le s Deewj Dee®ejCe keÀer Meg×lee GveceW J³eeHle Leer FmeerefueS meHeÀe Meyo keÀe ªHeevlej
metHeÀer ceW keÀj Fve keÀefJe³eeW keÀes metHeÀer keÀne ie³ee ~ Fme mebyebbOe ceW ngpesjerpeer ves keÀne nQ -cetueleë meHeÀe
Meyo mes ner metHeÀer Meyo yevee nw -peessueesie HeefJe$e Les-Jes `metHeÀer' keÀnuee³es ~1
1. megHeÌHeÀe ë-leerLe& #es$e ceoervee ceW ceeqmpeo kesÀ meeceves meHeÌHeÀe veecekeÀ ®eyegleje Lee JeneB npejle
cegncceopeer DeefOekeÀebMe mece³e Hejceelcee ceW ueerve jn J³eleerle keÀjles Les ~ Gvekes Àm e e L eD e v ³ em e b l e
Yeer DeHevee mece³e Hejceelcee keÀer DeejeOevee keÀjles ngS Jener J³eleerle keÀjles Les ~ Fme ÒekeÀej megHeÌHeÀe
®eyeglejs Hej yewþves Jeeues meble metHeÀer keÀnuee³es~
2. meHeÀ ë-`meHeÀ' keÀe MeeeqyokeÀ DeLe& nw ÒeLece DeLee&le meyem es Deeies ³ee DeHeves keÀce& Deewj meoe®eej
mes DeHevee SkeÀ Deueie mLeeve yeveevesJeeues meceepe ceW efJeefMeä mLeeve Hej pees nQ GvnW meHeÀ DeLeJee
metHeÀer keÀne ie³ee~
3. meesefHeÀ³eeë-meesefHeÀ³ee Meyo keÀe DeLe& neslee nw `%eeve' meYeer keÀefJe³ee Wv e sD e H e v e s% e e v eD e e w jl e H e m ³ e e
mes pees cegkeÀece neefmeue efkeÀ³ee Deewj meceepe keÀes ve³eer efoMee oer FmeerefueS FvnW metHeÀer keÀne ie³ee ~
4. megHeÀenë-efie³eecegue uegieele veecekeÀ ûebLe ceW megHeÀen Meyo mes metHeÀer Meyo keÀer GlHeefÊe cee veer ie³eer
nw efpemeceW keÀne ie³ee nw efkeÀ peenerefue³ee keÀeue ceW SkeÀ Ssmeer Òepeeefle efpemekeÀe JeemleJ³e Dejye osMe
ceW Lee pees meebmeeefjkeÀlee mes Deueie cekeÌkeÀe kesÀ osJeeue³e ceW mesJee -YeeJe ceW ueies ngS Les ~2
meesefHeÀmlee ë-
³en ûee rkeÀ YeeJewjei³e ues efue³ee nw Deewj DeeO³eelce Deewj Hejceelcee keÀer lejHeÀ GvcegKe ngDee nes ~ Fmeer keÀejCeJeMe
meesefHeÀmlee metHeÀer keÀnuee³es ~
metHeÀ ë-
DeveskeÀ efJeodJeevees ves metHeÀer Meyo keÀer J³eglHeefÊe `metHeÀ' Meyo mes ceeveer nw efpemekeÀe DeLe& nw
`Tve'~ Fme OeejCee kesÀ Devegmeej ceesìs Tve kesÀ keÀHeæ[s HenvekeÀj Hejceelcee keÀer YeeqkeÌle ceW ueerve jnves
Jeeues metHeÀer keÀnuee³es ~ metH eÀ Meyo kesÀ mebyebOe ceW efJe®eejkeÀ HejMegjece ®elegJexoer peer ves efueKee nw -`metHeÀ
SJeb metHeÀer kesÀ yeer®e meerOee Meyo meec³e efoKelee nw ----- Ssmes ueesie DeHeves Fve Jem$eeW kesÀ HenveeJes Deewj
J³eJenej odJeeje DeHevee meeoe peerJeve leLee m Jes®íe oeefjêîe Yeer ÒeoefMe&le keÀjles Les ~ ³es ueesie Hejceséej
keÀer GHeueeqyOe keÀes ner DeHevee SkeÀ cee$e O³es³e ceeveles Les~'
pee³emeer ûebLeeJeueer ceW metHeÀer cele keÀer J³eeK³ee Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue ves Fme ÒekeÀej oer nw -
’DeejbYe ceW metHeÀer SkeÀ ÒekeÀej kesÀ HeÀkeÀerj ³ee ojJesMe Les, pees Kegoe keÀer jen Hej DeHevee peerJeve uesmunotes.in

Page 71

70®eueles Les, oervelee Deewj vece´lee kesÀ meeLe yeæ[er HeÀìer neuele ceW efove efyeleeles Les ~ Tve kesÀ kebÀyeue ueHesìs
jnles Les ~ kegÀí efoveeW leke À lees Fmueece keÀer meeOeejCe Oece& efMe#ee kesÀ Heeueve ceW efJeMesDeeûen kesÀ DeefleefjkeÌle GveceW keÀesF& veF& yeele ³ee efJeue#eCelee veneR efoKeeF& Heæ[leer Leer ~ Hej p³eeW p³eeW ³es
meeOevee kesÀ ceeveefmekeÀ He#e keÀer Deesj DeefO ekeÀ ÒeJe=Êe nesles ieS, l³eeW l³eeW Fmueece kesÀ yee¿e efJeOeeveeW mes
Goemeerve nesles ieS ~ efHeÀj lees Oeerjs Oeerjs DebleëkeÀjCe keÀer HeefJe$elee Deewj Ëo³e kesÀ Òesce keÀes cegK³e keÀnves
ueies Deewj yeenjer yeeleeW keÀes Dee[byej~“
efvecve efueef Kele meYeer MeyoeW kesÀ DeLe& Deewj efJeodJeeveeW keÀer ceev³elee metHeÀ Meyo mes ner metHeÀer
Meyo keÀer J³eglHeefÊe ceeveles nw ~ Fve efJeodJeeveeW ceW DeJetveDeue meje&pe, uegF& ceeefme³ees, Deueyeªveer, ye´eGve,
veesSuokesÀ, DeuekeÀueeJeeIeer, ceejiees efue³e, Deejyejer, efvekeÀumeve, FypejkeÀogve DeveskeÀ Hee½eel³e efJeodJeeve
Deewj cegeqmuece Deeefueo Yeer metHeÀ (Tve) Meyo mes mencele nw~ Fme efJeFme ÒekeÀej J³ekeÌle efkeÀ³ee nw -`Tve keÀe GHe³eesie mevle, meeOe keÀ Je Hewiecyej ueesie keÀjles Dee³es nw~
efJeefYeVe nmeeroeW Deewj efJeJejCeeW mes Yeer ³en leL³e efme× nes ®egkeÀe nw~ Tveer efueyeeme OeejCe keÀjvesJeeues keÀes
¢efä ceW Deewj F&éej kesÀ ef®evleve ceW SkeÀeefvlekeÀ peerJeve J³eleerle keÀjvesJeeues meeO ekeÀes keÀes ¢efä ceW jKekeÀj
³eefo GvnW metHeÀer keÀne ie³ee lees FmeceW keÀesF& Demebieefle veneR ceeuetce nesleer~' Deue meje&pe Deewj Dev³e
DeefOekeÀebMe efJeodJeeveeW keÀe ³ener cele nw Gme mece³e kesÀ meblees ves ®ecekeÀ -OecekeÀ Deewj Dev³e meepe -mepeeJeì
keÀes íesæ[ Tveer Jem$e OeejCe efkeÀS Deewj meoe®eej -meeoieer ³egkeÌle peerJeve efpe³ee~
8.3 metHeÀer cele SJeb mecÒeoe³e
metHeÀer cele kesÀ GodYeJe kesÀ efJeves J³ekeÌle efkeÀ³es nw ~ metHeÀer cele ÒecegKeleë Òesce keÀer YeeJevee keÀes GodyeesefOele keÀjlee nw~ metHeÀer keÀefJe ³eeW ves
meefo³eeW mes ®eueer Dee jner ªefæ{³eeW Deewj HejcHejeDeeW keÀe [ìkeÀj efJejesOe efkeÀ³ee Deewj mJeíbo efJe®eejeW keÀes
Devegû en keÀj DeveskeÀ keÀìdìjHebefLe³eeW kesÀ ogMceve yeves ³ener keÀejCe nw efkeÀ metHeÀer³eeW kesÀ efme×eble efkeÀmeer
efJeefMe<ì mecÒeoe³e ³ee HetJee&ûen kesÀ efueS ve neskeÀj ceeveJelee Jeeoer ¢efäkeÀesCe kesÀ efueS meceefHe&le Lee ~ pees
Goejlee, menevegYe tefle Deewj meceepe ceW SkeÀlee ÒeeflemLeeefHele keÀjves ceW keÀejiej efme× ngDee~
Yeejle ceW metHeÀer cele kesÀ Deeieceve keÀe mebyebOe Fmueece Oece& kesÀ meeLe peesæ[e peelee nw ~ ke̳eeWefkeÀ
metHeÀer mecÒeoe³e peye Go³eesvcegKe Lee leye DeefOekeÀebMe metHeÀer keÀefJe FmueeefcekeÀ Les ~ uesefkeÀve efJeodJeeveeW kesÀ
celeevegmeej Yeejle ceW Henues Fmueece Oece& Dee³ee Deewj yeeo ceW metHeÀer cele keÀe DeeefJeYee&Je ngDee ~ metHeÀer
cele kesÀ GodYeJe kesÀ efJeDeHeÀueeletveer cele, pejlegmcele, yeg×cele SJeb Yeejleer³e Jesoeble keÀe HeefjCeece nw ³eÐeefHe DeveskeÀ cegeqmuece
uesKekeÀes ves FmekeÀe efJejesOe efkeÀ³ee nw efHeÀj Yeer FmeceW keÀesF& mebosn veneR ef keÀ metHeÀercele kesÀ ÒecegKe Òe®eejkeÀes
ves Fve meYeer ceev³eleeDeeW keÀe meceeJesMe keÀj efue³ee Lee, HeÀueleë FmekeÀe mJeªHe kegÀí ve kegÀí
mecevJe³eelcekeÀ nes ie³ee Lee ~ GvekeÀer mecevJe³eelcekeÀlee ves efpelevee ÒeYeeJe Yeejle Hej [euee Glevee
cegeqmuece MeemekeÀeW keÀer yeueHetJe&keÀ Oecee&vleefjle keÀjves keÀer veerefle Yeer veneR [eue e~
efvekeÀvmeve ves metHeÀercele kesÀ Devleie&le efJeefYeVe celeeW keÀe GuuesKe efkeÀ³ee nw ë -
1. metHeÀer Hej Jes ef¬eÀ³eeSB efvejnlee nw ~
2. metHeÀercele HetCe&leë DevegMeeefmele cele nw ~munotes.in

Page 72

713. metHeÀer efkeÀmeer Hejefve³eb$eCe vener jKelee ~ Jen mJe³eb Yeer efkeÀmeer mes efve³ebef$ele veneR neslee ~
4. metHeÀer cele SkeÀ Ssmeer ÒeCeeueer veneR nw, pees efJeefOe -efJeOeeveeW DeLeJee %eeve efJe%eeve Hej efveYe&j
ness ~ Jen kesÀJeue veweflekeÀlee keÀes DeeOeej ceevelee nw ~
5. metHeÀercele keÀe DeLe& nw -Goejlee Deewj mJeleb$elee ~ Fme cele ceW mJe keÀe oceve veneR neslee ~
5. metefHeÀ³ees keÀe keÀnvee nw ë -F&éej legcneje Dence veä keÀjlee nw Deewj legcnW DeHeves ceW yemeelee nw ~
6. metHeÀer efpeme JekeÌle yeesuelee nw lees GmekeÀe keÀLeve JeemleefJekeÀlee keÀes ÒekeÀì keÀjlee nw DeLee&le Jen
keÀesF& Ssmeer yeele veneR keÀjle e pees mJe³eb GmeceW ve nes Deewj peye Jen ceewve neslee nw lees peeskeÀnlee nw
meye mel³e keÀnlee nw Deewj peye ®egHe neslee nw lees Jen ef®evleve ceW [tyee jnlee nQ ~
7. lemeyyegHeÀ keÀer nkeÀerkeÀle lees yevos kesÀ Denb keÀe veeMe ®eenleer nw DeLee&le lemeyyegHeÀ mecemle Yeesie –
efJeueemeeW keÀes meceeHle keÀjves keÀe veece nQ ~
8. metHeÀercele ceveg<³e Deewj F&éej kesÀ ceO³e efkeÀmeer keÀes menve veneR keÀjlee ~
Fme ÒekeÀej meYeer cegodoes keÀes O³eeve ceW jKeles ngS nce keÀn mekeÀles nQ efkeÀ me tHeÀercele keÀe
DeeefJeYee&Je efkeÀmeer SkeÀ YeeJe -efJe®eej keÀer GHepe veneR nw ~ Gme Hej efJeefYeVe oMe&veeW Deewj efJe®eejOeejeDeeW
keÀe ÒeYeeJe Heefjueef#ele neslee nw ~ metHeÀer³eeW keÀe cetue mlebYe Fmueece, Fmueece keÀer keÀÆjlee Deewj Meeceer
HejcHejeDeeW yeew× Oece& SJeb Yeejleer³e Jesoevle keÀ e ÒeYeeJe, veJe DeHeÀueelegveer cele keÀe ÒeYeeJe, veeefmlekeÀ
cele keÀe ÒeYeeJe, ceeveercele Je DeÜwleJeeo keÀe ÒeYeeJe jne nQ ~
metHeÀer³eeW keÀe GodosM³e kesÀJeue Fefvê³eeW keÀes JeMe ceW keÀj peerJev e keÀes meg®eeª yeveevee veneR Lee
yeefukeÀ Hejceséej keÀer efvekeÀìlee Heevee Yeer Lee ~ metHeÀer F&éej YeeqkeÌle ceW mJe³eb Flevee ueerve nes peelee nw efkeÀ
mJe³eb ceW Deewj ®eejeW lejHeÀ kesÀJeue F&éej keÀe DevegYeJe keÀjlee nw ~ metHeÀer cele keÀer GV eefle Deewj Òe®eej kesÀ
meboYe& ceW ³e%e oÊe Mecee& ves keÀne nw -’metHeÀer Oece& keÀe Òe®eej Yeejle ceW HetCe&le³ee Meeefvle Deewj DeeEnmee
kesÀ efme×eblees Hej ®euekeÀj ngDee ~ ³en Fmueece keÀe Jen ªHe veneR Lee pees leueJeej keÀer Oeej Hej ®euekeÀj
³eeefHeÀj jkeÌle keÀer meefjlee ceW yenkeÀj Yeejle Yetefce ceW Dee³ee nw ~ Òesce, Deelceer³elee, mejuelee Deewj
me®eefj$elee kesÀ menejs ³en efJe®eejOeeje Yeejle ceW HewÀueer Deewj Fmemes Fmueece kesÀ Òemeej ceW peesjefceuee~
³en mLee³eer ³eesie Lee efpemev es pevelee kesÀ efoueeW ceW Iej efkeÀ³ee efkeÀmeer kesÀ Ye³e ³ee DeelebkeÀ kesÀ keÀejCe
FmekeÀe Òemeej veneR ngDee ~“
Yeejle ceW metHeÀer cele kesÀ efvecveefueefKele ®eej mecÒeoe³e DeefOekeÀ Òe®eefuele nw ë -
8.3.1 ef®eMleer mecÒeoe³e ë
Yeejle ceW ef®eM leer mecÒeoe³e metHeÀer³eeW kesÀ efueS yengle ner cenlJeHetCe& nw ~ Fme mecÒeoe³e kesÀ
ÒeJele&keÀ KJeepee `FmenekeÀ Meeceer' ceeves peeles nw ~
keÀne peelee nw efkeÀ Deyet FmenekeÀ meeceer SefMe³ee ceeFvej mes DeekeÀj ef®eMle (Kegjemeeve) ceW
jnves ueie s...., FmeerefueS Fme mecÒeoe³e keÀes ueesie ef®eMleer keÀnves ueies ~1
uesefkeÀve DeefOekeÀebMe efJeodJeeve KJeepee cegFvegdÎerve ef®eMleer keÀes ef®eMleer mecÒeoe³e keÀe ÒeCeslee ceeveles
nw ~ ³en meved 1190 ceW Yeejle Dee³es leYeer mes Yeejle ceW ef®e Mleer mecÒeoe³e keÀe ÒeJesMe Deewj Òe®eej Òemeej
ngDee ~munotes.in

Page 73

72Fme mecÒeoe³e keÀe meeOekeÀ efove jele Fuueeuuee keÀe G®®eejCe keÀjlee Lee ~ DeuHecee$ee ceW
Yeespeve keÀj 40 efoveeW lekeÀ SkeÀ keÀcejs ceW yebo jnlee Lee ~ ³ener GmekeÀer meeOevee Hetefle& ceeveer peeleer
Leer ~ Jewmes lees Fmueece Oece& ceW mebieerle efveef Me× nw uesefkeÀve ef®eMleer mecÒeoe³e ceW mebieerle ÒecegKe ceevee ie³ee
Fme mecÒeoe³e kesÀ metHeÀer jbieerve Jem$e OeejCe keÀjles Les Deewj uecyes kesÀMe jKeles Les ~ Yeejle ceW Fme
mecÒeoe³e keÀe ÒecegKe kesÀvê jepemLeeve kesÀjepee keÀe Depecesj Menj Lee ~ Yeejle ceW ³en mecÒeoe³e
Del³eefOekeÀ Òe®eefuele jne Fme mebyebOe ceW ³egmegHeÀ ngmewve ves keÀne nw ë -
’Yeejle ceW ef®eMleer mecÒeoe³e keÀer DemeeOeejCe meHeÀuelee keÀe cegK³e keÀejCe ³en Lee efkeÀ
Fme mecÒeoe³e kesÀ meble Yeejle keÀer ueeskeÀ keÀLeeDeeW Deewj jerefle³eeW keÀes Deelcemeele keÀjves keÀer keÀuee
peeveles Les~“ Yeejle ceW MesKeg meueerce ef®eMleer Fme mecÒeoe³e kesÀ ÒecegKe meble ceeves peeles nw ~
Deeies ®euekeÀj Fme mecÒ eoe³e kesÀ GHemecÒeoe³e Yeer ngS ~ FvekesÀ veece Les HeÀjeroer Deewefue³ee Deewj meeefyejer
keÀeHeÀer HeÀues -HegÀues ~2
8.3.2 keÀeefojer mecÒeoe³e ë
Fme mecÒeoe³e kesÀ ÒeJele&keÀ Deyogue keÀeefoj Deue -peerueeueer ceeves peeles nw pees ÒeefleYee mecHeVe
Deewj mejue mJeYeeJe, Meeueerve J³eeqkeÌlelJe kesÀ Oeveer Les ~ keÀeefojer mecÒeoe³e keÀe ÒecegKe ue#eCe Òessce Deewj
YeeJe keÀer ®ejce meercee Leer ~ Fmueece keÀe Òe®eej Òemeej Yeer Fmeer mecÒeoe³e odJeeje ceevee peelee nw ~
Yeejle ceW Fme mecÒeoe³e keÀe GlLeeve cegncceo ieewme odJeeje ngDee ceevee peelee nw FvekeÀe ÒecegKe
kesÀvê efmevOe Lee ~ keÀeefojer mecÒeoe³e ceW iegueeye kesÀ HetÀue keÀes yengle cenÊJe efo³ee ie³ee nw Fme HetÀue keÀes
HeefJe$e ceevee peelee nQ, meeLe ner Hewiecyej keÀe ÒeleerkeÀ Ye er ceevee peelee nw ~ Fme mecÒeoe³e keÀes ceevevesJeeues
njs jbie keÀer Heieæ[er Henveles Les GvekesÀ Jem$eeW ceW iesªDee jbie DeJeM³e neslee Lee ~ Fme mecÒeoe³e kesÀ oes
GHe-mecÒeoe³e jns-(1) jpeeefkeÀ³ee, (2) yeneefue³ee Deewj Fme mecÒeoe³e kesÀ ÒecegK em e b l eM e s K ec e e r j
cegncceo efce³eeB jns ~
8.3.3 megnjeJeoea mecÒeoe³e ë
megnjeJeoea mecÒeoe³e kesÀ ÒeJele&keÀ efMeneyegÎerve megnjeJeoea ceeves peeles nw ~ Yeejle ceW megnjeJeoea
mecÒeoe³e keÀe ÒeJesMe Deewj Òe®eej -Òemeej efMeneyegÎerve kesÀ efMe<³eeW o dJeeje ngDee pees jepemLeeve kesÀ veeieesj
veecekeÀ veiej ceW yemes ~
efMeneyegÎerve ves `DeJeeefjHetÀue -cegDeeefjHeÀ' veecekeÀ HegmlekeÀ efueKeer ~ FvekesÀ ÒecegKe efMe<³e pees
Yeejle Dee³es MesKe nceerogÎerve FvneWves oes HegmlekesÀ efueKeer `leJeefu eGMMecme ueJeeFn' ³es mebieerle Òesceer Les
GvekesÀ otmejs efMe<³e yeneGÎerve pekeÀeefj³ee Les ~ Yeejle ceW Fme mecÒeoe³e keÀer Òeieefle Je Òe®eueve keÀe #es³e
pekeÀeefj³ee keÀes ner peelee nw ~ HevênJeeR Meleeyoer lekeÀ Fme mecÒeoe³e ves mecHetCe& Yeejle JeÒe®eej efkeÀ³ee ~ Fme mecÒeoe³e Jeeueess ves keÀ F&jepeeDees keÀes Yeer DeHeves Oece& ceW oeref#ele efkeÀ³ee ~ nwojeyeeo
keÀe Jele&ceeve jepeJebMe Yeer Fme mecÒeoe³e keÀer HejcHeje ceW nw ~ `ce=ieeJeleer' kesÀ j®eef³elee `kegÀlegyeve' Fmeer
mecÒeoe³e kesÀ Les ~
Fme mecÒeoe³e ceW veceepe Deewj jespee jKeves Hej ye ue efo³ee peelee nw ~ iegª keÀer Dee%ee mes
HeeHeeW keÀe Òee³eef½ele keÀj ves keÀes Fme mecÒeoe³e Jeeues cegjero nesvee keÀnles nw~ Fme mecÒeoe³e kesÀ meble jbieerve
keÀHeæ[s Henve les Les ~ jbieerve keÀHeæ[s Henveves keÀe GodosM³e ³ener Lee efkeÀ Hejceelcee ves keÀF& ÒekeÀej kesÀ peerJe
pevleg yevee³es nQ ~munotes.in

Page 74

73megnjeJeoea mecÒeoe³e kesÀ GHe mecÒeoe³e Yeer Deeies ®euekeÀj yeves efpemeceW ÒecegKe nw ë -peueeueer,
ceKeotceer, ceerjveMee ner, FmueeceFue Meener, oewuele Meener Deeefo ~
Deeies ®euekeÀj ³en mecÒeoe³e oes YeeieeW ceW yeBì ie³ee ~ Henuee yeeMeje Deewj ogmeje yesMeeje ~
8.3.4 vekeÌMeyeboer mecÒeoe³e ë
®eewLee ÒecegKe mecÒeoe³e `vekeÌMeyeboer mecÒeoe³e' nw ~ Fme mecÒeoe³e kesÀ ÒeJele&keÀ KJeepee
Gyewoguuee Deewj KJeepee yeneGÎerve ceeves peeles nw ~
Yeejle ceW Fme mecÒeoe³e keÀe Òe®eej KJeepee yeekeÀer efyeuueen yesjbie odJeeje ngDee ceevee peelee
nw ~ Fme mecÒeoe³e kesÀ veecekeÀjCe kesÀ efJeleÊJeeW mes mecyevOe jKevesJeeues vekeÌMes yeveeles Les Deewj Gve vekeÌMeeW ces jbie Yeje keÀjles Les FmeerefueS ³en
mecÒeoe³e vekeÌMeyeboer mecÒeoe³e keÀnuee³ee ~3
Fme mecÒeoe³e keÀes ceveevesJeeues Fmueece kesÀ keÀìdìj Deveg³ee³eer Les ~ Yeejle ceW FmekeÀe Òe®eej -
Òemeej Denceo HeÀeªkeÀer ves efkeÀ³ee ~ metHeÀer mecÒeoe³eeW ceW vekeÌMeyeboer mecÒeoe³e Del³eble efveye&ue Deewj
ÒeYeeJe nerve ceevee peelee nw ~ pevemeeOeejCe keÀer ©ef®e FmekeÀer Deesj DeefOekeÀ DeekeÀefke̳eeWefkeÀ FmekesÀ efve³ece eqkeÌueä Deewj peefìue Les pees SkeÀ Jeie& efJeMesFme mecÒeoe³e ceW DeHeÀerce keÀe veMee keÀjvee, yeæ[s yeeue jKevee, vegkeÀerues HelLejeW Hej ®euevee
Deeefo peefìu eleeDeeW keÀes F&éej keÀer DeejeOevee ceevee peelee Lee ~ Fme mecÒeoe³e keÀe ³en Yeer Òe®eueve Lee
efkeÀ keÀesF& Yeer DeHevee yeefueoeve keÀj otmejes keÀe peerJeve yeæ{e mekeÀlee nw ~
metHeÀer keÀefJe Yeues ner efkeÀmeer Yeer mecÒeoe³e mes ke̳eeW ve nes Hejbleg Òesce GvekesÀ meeefnl³e keÀe Deewj
meeOevee keÀe DeefYeVe Debie jne nw ~ Òesce metHeÀer keÀefJe³eeW kesÀ DevegYetefle kessÀ efueS DevegYetefle nw, Deeuecyeve nw,
Hejceelcee Deewj F&éej SkeÀ HengB®eves keÀe ceeie& nw ~
metHeÀer cele ceW Dee®ejCe Deewj ef®evleve oesveeW keÀer ÒeOeevelee yejeyejer mes jner ~ Yeejle ceW Fmueece
kesÀ Deeieceve kesÀ meeLe metHeÀer³eeW keÀe Yeer Deeieceve ngDee ~ FmekeÀe mece³e 12Jeer meoer kesÀ Debeflece Jepeeles nw ~ DeveskeÀ metHeÀer DeHeves SkeÀ efJeefMe< ì mecÒeoe³e kesÀ meeLe Yeejle Dee³es Deewj DeHeves cele keÀe
Òe®eej Òemeej efkeÀ³ee ~
efJeodJeeveeW keÀe keÀLeve nw efkeÀ DekeÀyej Yeer Jew®eeefjkeÀleë SkeÀ metHeÀer Lee ~ DeeFves DekeÀyejer ceW
Deyegue HeÀpeue ves DeHeves DeHeves mece³e kesÀ ®eewon met HeÀer mebÒeoe³eeW keÀe GuuesKe efkeÀ³ee nw pees Fme ÒekeÀej
nw ë-’ef®eMleer, megnjeJeoer&, nyeerpeer, leHetÀjer, keÀjJeea, mekeÀleer, pegvesoer, keÀepeªveer, letmeer, efHeÀjoewmeer,
pewoer, F³eeoer, DeOeceer Deewj ngyesjer ~“
Òel³eskeÀ metHeÀer efkeÀmee r ve efkeÀmeer mecÒeoe³e mes mebyebefOele Lee ~ Yeejle osMe ceW ÒecegKeleë
®eej mecÒeoe³e Òe®eefuele ngS pees Fme ÒekeÀej nw (1) ef®eMleer, (2) keÀeefojer, (3) megnjeJeoea,
(4) vekeÌMeyeboer Fve mecÒeoe³eeW kesÀ DeefleefjkeÌle meÊeejer Deewj ceoejer mecÒ eoe³e Yeer Òe®eefuele jns uesefkeÀve
Fve ®eej mecÒeoe³eeW keÀer DeHes#ee keÀce ~munotes.in

Page 75

74metHeÀer³ees ves ceeveJeer³e ¢efäkeÀesCe keÀes meJeexHeefj jKee ~ F&éej keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle Yeer ceeveJe ceW ner
nw Deewj HetCe&lee Yeer FvneR meye efJe®eejeW mes ceveg<³e kesÀ ®eej YeeieeW keÀer HeefjefCeefle mJeerkeÀej keÀer nw ~
veHeÌme ë -ceveg<³e kesÀ Mejerj ceW efmLele peæ[ lelJe ceveg<³e keÀes Deeuemeer yeveeles nw Gmes ceesn -cee³ee ceW
pekeÀææ[keÀj jKeles nw Gmes veHeÌme keÀnles nQ ~
ªn ë-DeLee&le Deelcee Deewj ke Àuye DeLee&le Ëo³e, Deelcee Deewj Ëo³e efpemekesÀ odJeeje meeOevee keÀer
peeleer nw uesefkeÀve metHeÀer³eeW ves ªn Deewj keÀuye keÀe Yeso mHeä veneR efkeÀ³ee nw ~ DekeÌue eqpemekeÀe DeLe& nw
yegef× pees ®eej ÒecegKe YeeieeW ceW ®eewLee Yeeie nw Fme efJeFve Meyoes ceW Fme ÒekeÀej Òemlegle efkeÀ³ee nw ë -
veHeÌme DeLeJee peæ[ Deelcee, Gmes keÀe³e& ces yeeOee HengB®eelee nw Deewj Gmes HeeHe keÀer Deesj ues peeves
keÀer ®esäe keÀjlee nw, efkeÀvleg ªn D eLeJee Depeæ[ Deelcee keÀer F&éejer³e MeeqkeÌle GmekesÀ keÀuye DeLeJee
Ëo³e kesÀ mJe®í oHe&Ce ceW HejcesMJej keÀes Òeefleefyeeqcyele keÀj osleer nw Deewj GmekeÀe DeHeves efÒe³elece kesÀ meeLe
efceueve nes peelee nw ~
metHeÀer kesÀ Devegmeej ®eej peiele n w-(1) Deeueces peiele -efpemekeÀe DeLe& nw, YeeweflekeÀ peiele
(2) Deeueces ceueketÀle efpemes ef®e$e peiele keÀnles nQ, (3) Deeueces peye©le -efpemekeÀe DeLe& nw
Deeveboce³e peiele, (4) Deeueces ueenle efpemes mel³e peiele ³ee ye´ïe peiele keÀnles nw Fme ÒekeÀej Deelcee,
Ëo³e Deewj Fve ®eejes peiele kesÀ yeer®e SkeÀ meeO³e HeefjoefMe&le neslee nw ~ pees meeOevee kesÀ meele meesHeevees
kesÀ ªHe ceW metHeÀer³eeW ves Òemlegle efkeÀ³es nw ë -DevegHeele, Deelce -meb³ece, Jewjei³e, oeefjêîe, Oew³e&, F&éej -
efJeéeeme leLee mebleesmetHeÀer³eeW ves meeOekeÀ keÀer ®eej DeJemLeeSB ceeveer nw –
1) Mejer³ele,
2) lejerkeÀle,
3) nkeÀerkeÀle,
4) ceejkeÀle
1) Mejer³ele ëFmekeÀe mebyebOe keÀce&keÀev[ mes nw, FmekesÀ Debleie&le Oece& ûebLees kesÀ efJeefOe efveHeeueve neslee nw ~
2) lejerkeÀle ëFmekesÀ Debleie&le F&éej keÀe O³eeve Deewj Ëo³e keÀer Meg×lee Hej DeefOekeÀ yeue efo³ee peelee
nw pees GHeemevee keÀe b[ kesÀ Debleie&le nw ~
3) nkeÀerkeÀle ënkeÀerkeÀle mesDeefYeÒee³e mel³e ceeie& keÀe DeJeuebyeve nw pees YeeqkeÌle Deewj GHeemevee ceeie&
keÀes meg¢æ{ keÀjleer nw ³en %eevekeÀeb[ keÀnueelee nQ ~
4) ceejHeÀ leëefpemekeÀe DeLe& nw meeOevee pees keÀefþve G HeJeeme Deewj ceewve Je´le mes F&éej keÀes ÒeeHle
keÀjvee ³ee meeOekeÀ keÀes Deelcee Hejceelcee ceW ueerve nes peeve ~
³en JeCe&ve lees ceeveJe ³ee meeOekeÀ kesÀ ªHe ces nw ~ metHeÀer³eeW ves F&éej Deewj peiele efJeÒekeÀej kesÀ cele Òemlegle efkeÀ³es nQ ~
1) F&éej peiele ceW nw uesefkeÀve Gmemes keÀneR p³eeoe G®®e nw ~
2) F&éej Deewj peiele mece HeefjCeece mJeªHe nw ~munotes.in

Page 76

753) peiele ceW F&éej meJeexHeefj nw peiele F&éej mes Deueie veneR nw ~
4) F&éej Deewj peiele He=LekeÀ He=LekeÀ JemlegSb nw F&éej peiele mes yeenj nQ ~
5) F&éej peiele ceW ueerve veneR nw Deewj peiele mes yeenj Yeer veneR nQ ~
Fme ÒekeÀej F&éej peiele kessÀ Yeerlej Yeer nw Deewj yeenj Yeer nw Deewj oesveeW ceW ueerve Yeer nQ ~ Fme
ÒekeÀej mes metHeÀer meeOekeÀ peerJe peiele De ewj F&éej keÀes ye´ïe mJeªHe ceeveles nQ ~ Fve meYeer DeJemLeeDeeW
Hej efJe®eej Deewj ienve DeO³e³eve mes %eele neslee nw efkeÀ metHeÀer³eeW keÀe cetue ue#³e Òesce nw Deewj Jes efJeefYeVe
efme×eblees, mecÒeoe³eeW keÀe DeeÞe³e Òesce ue#³e keÀer ÒeeeqHle kes À efueS uesles nw Fme mebyebOe ceW Dee®ee³e& jece®ebê
MegkeÌueves efueKee nw ’Deleë cetlee&cetle& meyekeÀes Gme ye´ïe keÀe J³ekeÌleeJ³ekeÌle ªHe ceeveves Jeeues metHeÀer ³eefo
Gme ye´ïe keÀer YeeJevee Deveble meeQo³e& Deewj Deveble iegCeeW mes mecHeVe efÒe ³elece kesÀ ªHe ceW keÀjs lees GvekesÀ
efme×eble ceW keÀesF& efJejesOe veneR Dee mekeÀlee... metHeÀer ueesie ye´ïeevebo keÀe JeCe&ve ueewefkeÀkeÀ Òesceevebo kesÀ ªHe
ceW keÀjles nQ ~“
8.4 metHeÀer keÀefJe
pewmes efkeÀ nce peeveles nw metHeÀer keÀeJ³e Oe eje meeefnl³e keÀes DeveskeÀ keÀefJe³eeW ves mepee³ee mebJeeje
uesefkeÀve metHeÀer keÀeJ³eOeeje kesÀ ÒeLece keÀefJe keÀewve nw Fme efJejece®ebê MegkeÌue keÀefJe kegÀlegyeve keÀes metHeÀer keÀeJ³e keÀe ÒeL ece keÀefJe ceeveles nQ ~ npeejer Òemeeo efÜJesoerpeer kesÀ
Devegmeej F&éejoeme metHeÀer keÀeJ³e Oeeje kesÀ meJe&ÒeLece keÀefJe nw ~ [e@. veiesvê ves DemeeFle keÀes ÒeLece
metHeÀer keÀefJe ,[e@. jecekegÀceej Jecee&peer ves cegduuee oeTo keÀes metHeÀer keÀe J³eOeeje keÀe meJe&ÒeLece keÀefJe ceevee
nw~ meJe& mecceefle Yeer Fmeer leL³e keÀer Hegefä keÀjleer nw efkeÀ ®eboe³eve kesÀ j®eveekeÀej ceguuee oeTo metHeÀer
keÀeJ³e kesÀ ÒeLece keÀefJe nw ~ metHeÀer keÀeJ³e kesÀ DeO³e³eve mes %eele neslee nw efkeÀ ceefuek eÀ cegncceo pee³emeer
metHeÀer keÀeJ³e Oeeje kesÀ Òe®eefuele keÀefJe Deewj cenlJeHetCe& keÀefJe ceeves peeles nw ~ GvekesÀ odJeeje jef®ele
HeodceeJele metHeÀer keÀeJ³eOeeje keÀe cenlJeHetCe& keÀeJ³e ceevee peelee nw ~ Fmeer keÀejCeemleJe pee³emeer keÀes
DeeOeejc eevemetHeÀer keÀefJe³eeW keÀes oes YeeieeW ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee nw ~
i) pee³emeer HetJe& ÒesceeK³eevekeÀ keÀeJ³e
ii) pee³emeer GÊej ÒesceeK³eevekeÀ keÀeJ³e
pee³emeer HetJe& ÒesceeK³eevekeÀ keÀeJ³e kesÀ ÒecegKe keÀefJe nw ë -
1) ceguuee oeGo ë-
keÀF& efJeodJeevees ves ceguuee oeGo keÀes metHeÀer keÀeJ³e Oeeje keÀe ÒeLece keÀefJe ceevee nw ~ FvekeÀer
ÒecegKe j®evee ®evoe³eve ÒesceeK³eevekeÀ keÀeJ³e Oeeje keÀe otmeje ÒeceggKe keÀeJ³e nw ~ [e@. ceelee Òemeeo iegHle
ves Fme ûebLe keÀes `ueesj k eÀne' ³ee ueesj keÀLee ceevee nw uesefkeÀve ³en ûebLe ®evoe³eve veece mes Òe®eefuele nw
Fme ûebLe keÀer j®evee 1379 ceW keÀer ieF& ~
2)DemeeFle ë-
DemeeFle keÀefJe keÀer ÒecegKe j®evee nbmeeJeueer nw ~ efpemekeÀer j®evee 1370 F&. ceW ngF& Leer ~ ³en
j®eveeÒesceeK³eevekeÀ j®eveeJeueer ceW meyemes Òee®eerve nw FmeceW jepemLeeve keÀer Òee®eerve YeengDee nw ~munotes.in

Page 77

763)oeceesoj keÀefJe ë-
FvekesÀ odJeeje efueefKele ÒecegKe j®evee `ueKece mesve HeodceeJeleer keÀLee' nw pees meve 1459 F&. ceW
j®eer ieF& ~ FmeceW keÀeJ³eiele ¢efä mes ®eewHeeF&, oesne meesjþe kesÀ Òe³eesie kesÀ meeLe jepemLeeveer efnvoer
Yee4.keÀuueesue keÀefJe ë
FvekeÀer ÒecegKe j®evee `{esuee ceeª jeotne' nw ~ pees 1430 F&. ceW efueKe ei e ³ e e~³ e nm e c H e t C e &
ûebLe oesnes ceW efueKee ie³ee nw~ Fme ûebLe keÀer Yee5.F&éejoeme ë
F&éejoeme peer ves `mel³eJeleer keÀLee' veece keÀûebLe keÀer j®evee 1501 F&. ceW keÀer ~ FmekeÀer YeeDeJeOe ernw Deewj íbo -oesne Deewj ®eewHeeF& ~
6.kegÀlegyeve ë
FvekeÀer ÒecegKe j®evee ce=ieeJeleer nw ,FmekeÀe j®eveekeÀeue 1503 F&. nw, ³en ûebLe Yeer DeJeOe er
Yee7.ieCeHeefl e® e b êë
FvneWves `ceOeeJeeveue keÀecekeÀvouee' j®evee meved 1527 F&. ceW efueKeer ³en ÒesceeK³eevekeÀ
keÀeJ³e nw ~ jepemLeeveer Yee8.ceefuekeÀ cegncceo pee³emeer ë
ceefuekeÀ cegncceo pee³emeer metHeÀer keÀe J³eOeeje kesÀ ÒecegKe keÀefJe nw ~ FvekeÀer ÒecegKe j®evee nw
`HeodceeJele' ~ FmekeÀe j®evee keÀeue 1540 F&. ceevee peelee nw ~ ³en SkeÀ ªHekeÀ keÀeJ³e nQ ~ FmekesÀ
Hee$e ÒeleerkeÀelcekeÀ ªHe ceW Òemlegle efkeÀS ieS nQ ~ pee³emeer keÀer Dev³e j®eveeSb Fme ÒekeÀej nw –
DeKejeJeì, DeeKejer keÀuece, ef®e$e jsKee, keÀnjveecee, cemeueveecee Deeefo ~
FmekesÀ DeefleefjkeÌle metHeÀer keÀeJ³eOeeje kesÀ Dev³e keÀefJe Je j®eveeSB Fme ÒekeÀej nw ë -
keÀefJe j®eveeSB
vevooeme ªHecebpejer
Gmeceeve ef®e$eeJ eueer
MesKeveJeer %eeveoerHe
keÀemeerce Meen nbme peJeeefnj
vetj ceesncceo Devegjeie yeebmegjer FbêeJeleer
peeve keÀefJe keÀLeeªHe cebpejer
HegnkeÀj keÀefJe jmejleve
KJeepee Denceo vegjpeneB
MesKe jnerce Òescejme
keÀefJe vemeerj ÒesceoHe&C e
v³eecele KeeB `peeve' keÀvekeÀeJeefle, keÀeceuelee, ceOegkeÀj, ceeueleer,
keÀLee -jlveeJeleer, íerleemunotes.in

Page 78

778.5 metHeÀer keÀeJ ³eOeeje keÀer efJeMesYeejleer³e meceepe Oeeefce&keÀ keÀce&keÀeb[es ceW pekeÀæ[e ngDee Lee ~ JeneR efnvog Deewj cegeqmue ce Oece& kesÀ
Deueie efve³ece meceepe keÀes oes jens Hej uee jns Les..., ... meeceeefpekeÀ meecevpem³e ìtìves keÀer keÀieej Hej
Lee ~ Gme mece³e efveieg&Ce YeeJevee ves De bleë meeOevee Hej yeue efo³ee efnvog Deewj cegeqmuece yebOeg ceW yesj YeeJevee
keÀeskeÀce keÀj meceepe ceW meecevpem³e Deewj Meg× Òesce keÀer HeefjkeÀuHevee keÀes ÒeOeevelee oer ~
metHeÀer keÀeJ³eOeeje keÀer efJeMes1. ÒesceeK³eevekeÀ keÀeJ³e ë -
Fme keÀeJ³eOeeje keÀes ÒesceeÞe³eer keÀeJ³eOeeje Yeer keÀne peelee nw ~ ke̳eeWefkeÀ Fme keÀeJ³eOeeje keÀe
cetue Òesce nw efpemes Þeb=ieej Yeer keÀne peelee nw ~ DeefOekeÀebMe meYeer metHeÀer keÀefJe³eeW ves ueeskeÀ ÒescekeÀLeeDeeW keÀes
DeHeves keÀeJ³e ceW ÒecegKe ceevee ~ Òesce kesÀ ceeO³ece mes ner F&éej mes efceueve keÀe ceeie& efceuelee nw, Jener metHeÀer
keÀefJe³ees ves Yeejleer³e Deewj efJeosMeer Òesce He×efle³eeW keÀe JeCe&ve Yeer efkeÀ³ee nw Deewj oesvees He×efle³eeW keÀes
efceueekeÀj Òesce keÀe DeeoMe& ªHe Òemlegle efkeÀ³ee nw ~ efJeosMeer Òesce He×efle kesÀ Deb leie&le HeÀejme erÒesce ceW
vee³ekeÀ keÀer Òesce ieefle DeefOekeÀ leerJe´ nQ JeneR Yeejleer³e Òesce He×efle ceW veeef³ekeÀ DeefOeke À Òesce efJeJnue efoKeeF&
oslee nw~ metHeÀer keÀefJe³eeW ves ueewefkeÀkeÀ Deewj DeueewefkeÀkeÀ oesveeW Òesce meeOeveeDeeW keÀ e JeCe&ve efkeÀ³ee nw Jener Òesce
keÀer meb³eesie Deewj efJe³eesie oes DeJemLeeDeeW ceW efJe³eesieeJemLee keÀe JeCe&ve DeefOekeÀ o=efäiele neslee nw ~
2)ueewefkeÀkeÀ Òesce odJeeje DeueewefkeÀkeÀ Òesce J³ebpevee ë
metHeÀer keÀeJ³e Oeeje ceW Òesce keÀLeeD ees keÀe JeCe&ve nw Deewj FvneR Òesce keÀLeeDeeW ceW DeueewefkeÀkeÀ Òesce
keÀer DeefYeJ³ebpevee ngF& nQ ~ pewmes pee³emeer ke=Àle HeodceeJele ceW jeveer HeodceeJeleer keÀesHejceelcee keÀe ÒeleerkeÀ
ceevee ie³ee nw Deewj jlve mesve keÀesHeodceeJeleer kesÀÒeefle Òesce ueeuemee Deelcee mes Hejceelcee kesÀ efceueve keÀer
DeefYeueekeÀjles nQ efkeÀ HeodceeJeleer Hejceelcee keÀe ÒeleerkeÀ nw FmekesÀ efueS Dev³eeseqkeÌle Deewj meceemeeseqkeÌle keÀe Òe³eesie
efkeÀ³ee ie³ee nw DeueewefkeÀkeÀ lelJe keÀer Deesj ienje mebkesÀle Fve HebeqkeÌle³eeW ceW osKee pee mekeÀlee nw ~
’peye ueeefie Denw, efHelee keÀj jepet ~ Kesefue uesng peew Kesueng Deepeg
Hegefve meem egj nce ieewveye keÀeefue ~ efkeÀle nce efkeÀle ³en mejJej Heeefue ~“
3. metHeÀer keÀeJ³e ceW jnm³eJeeo ë
Jewmes lees Yeejle osMe ceW YeeqkeÌle keÀe mJeªHe jnm³ece³eer veneR Lee ~ uesefkeÀve metHeÀer keÀeJ³eOeeje ceW
jnm³eelcekeÀ ÒeJe=efÊe keÀe efJemleej mes JeCe&ve ngDee Deewj ³en JeCe&ve jnm³e kesÀ oesvees Yeso meeOeveelcekeÀ
Deewj YeeJeveelcekeÀ jerefle mes ngDee nw ~ Fme efJeÒekeÀej Òemlegle efkeÀS nQ ---
’³eesieceeie& meeOeveelcekeÀ jnm³eJ eeo nw ~ ³en DeveskeÀ DeÒeeke=ÀeflekeÀ Deewj peefìue DeY³eemeeW
odJeeje ceve keÀes DeJ³ekeÌle leL³eeW keÀe mee#eelkeÀej keÀjeves keÀer DeeMee oslee nw ~ leb$e Deewj jmee³eve
meeOeveelcekeÀ jnm³eJeeo keÀer nerÞesefCe³eeB nw, pewmes Yetle -Òesle keÀer meÊee ceevekeÀj ®eueves Jeeueer YeeJevee
mLetue jnm³eJeeo kesÀ Debleie&le nesieer~ DeÜwleJeeo ye´ïeJeeo keÀes ueskeÀj ®eueves Jeeueer YeeJevee mes met#ce Deewj
G®®e keÀesefì kesÀ jnm³eJeeo keÀer Òeefle<þe nesleer nw ~“munotes.in

Page 79

78metHeÀer keÀeJ³eOeeje ceW jnm³eelcekeÀ cee Oeg³e&, J³eeHekeÀ mlej Hej efoKeeF& oslee nw ~ KeemekeÀj
metHeÀer ÒesceeK³eevekeÀ keÀeJ³e ceW Fve ªef{³eeW keÀes efJemleej mes osKee pee mekeÀlee nw ~ metHeÀer³eeW kesÀ
jnm³eJeeo efJejn keÀer J³ebpevee mes yeBOee jne Fme YeeJevee keÀeefveieg&Ce meblees ke sÀ meeLe -meeLe nþ³eesefie³eeW,
jmee³eefve³eeW, leebef$ekeÀeW Hej Yeer ÒeYeeJe efoKeeF& oslee nw ~
4.cemeveJeer Mewueer keÀe Òe³eesie ë
metHeÀer keÀeJ³eOeeje kesÀ DeefOekeÀebMe keÀefJe cegmeueceeve Les uesefkeÀve keÀÆjHebLeer veneR Les ~ metHeÀer cele
keÀeF l e v e eÒ e ® e e j -Òemeej nesves keÀe keÀejCe GvneWves efnvogDeeW ceW Òe®eefuele ÒescekeÀLee keÀes DeHeves keÀeJ³e keÀe
efJekeÀer keÀneveer SkeÀ SsefleneefmekeÀ ÒescekeÀLee nw Fmes pee³emeer ves cemeveJeer Mewueer ceWFme ÒekeÀej Òemlegle efkeÀ³ee
nw ~ meyemes Henues F&éej Jebove GmekesÀ He½eele DeHeves F&ä npejle cegncceo keÀes veceve ~ lelHeM®eele
cegncceo meenye kesÀ efce$eeW keÀer ÒeMebmee Deewj FmekesÀ yeeo ieg© keÀer ceefncee keÀe ieeve keÀj DeHeves Devegefole
efJeDeHeves keÀeJ³e ceW efkeÀ³ee nw pees Dev³e$e osKeves keÀes v ener efceuelee ~
5.keÀLeevekeÀ ªefæ{³eeB ë
metHeÀer ÒesceeK³eeve keÀer j®evee keÀe mJeªHe ÒeyebOe keÀeJ³e jne nw ~ FveceW pees keÀLee JeCe&ve nw Jen
cemeveJeer Mewueer ceW nesles ngS Yeer Yeejleer³e keÀLeeDeeW mes Òesefjle nw ~ DeefOekeÀebMe metHeÀer ke ÀefJe³eeW ves ueeskeÀ
peerJeve ceWÒe®eefuele keÀLeeDeeW keÀes DeHeves keÀeJ³e keÀe cetue efJemeefncenejepee keÀer Òesce keÀneefve³eeW mes pegæ[s DeJeM³e Les uesefkeÀve HeÀejmeer Mewueer ceW æ{ues ngS Les ~ Yeejleer³e
keÀLeevekeÀ Deewj Gmes efJeosMeer (HeÀejmeer) Mewueer ceW DeefYeÒesle keÀjves keÀer keÀuee meeefnl³e ceW kesÀJeue metHeÀer
keÀefJe³eeW kes ÀH e e m en e rL e e r~
keÀLeekeÀeJ³e kesÀ ue#eCeeW kesÀ Devegmeej keÀLee kesÀ DeejbYe ceW ieg© keÀer Jebove Deewj j®eef³elee keÀe
Heefj®e³e neslee nw GmekesÀ GHejeble keÀLee keÀe Òe³eespeve mHeä efkeÀ³ee peelee nQ lelHe½eele j®evee keÀe
ÒeefleHeeÐe Deewj megK ekeÀj Deble keÀe GuuesKe neslee nw ~ keÀeJ³e keÀLee ceW Oeeefce&keÀ veweflekeÀ leÊJeeW kesÀ
meceeJesMe kesÀ meeLe Gme osMe keÀer mebmke=Àefle ueeskeÀ Mewueer keÀes DebieerkeÀej keÀj mecHetCe& keÀLee Gmeer
JeeleeJejCe ceW jbie peeleer nw ~
Fve meYeer DeeO eejmlebYeeW Hej metHeÀer keÀeJ³e cetue ®eslevee kesÀ DeeOeej mes keÀLeevekeÀ keÀes ieefle osves
kesÀ efueS keÀLeevekeÀ ªefæ{³eeW keÀer HejcHeje mes Yeejleer³e keÀLee ceW J³ekeÌle nesleer jner ~
6.®eefj$e ef®e$eCe ë
metHeÀer keÀeJ³e Hee$e Deewj ®eefj$e -ef®e$eCe keÀer ¢efä mes osKee peeS lees Del³eble cenlJeHetCe& keÀeJ³e
nw ke̳eeWefkeÀ SsefleneefmekeÀ ¢efä mes Òeefme× Hee$e metHeÀer keÀeJ³e keÀer MeesYee yeæ{eles nw ~ metHeÀer ÒesceeK³eeve ceW
Hee$eeW keÀer HeefjefmLeeflevegmeej GvnW leerve ÒecegKe Yeeiee W ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee ie³ee nw Fme ÒekeÀej nw ë -
ceeveJeer³e Hee$e leLee DeceeveJeer³e Hee$e, cegK³e Hee$e, ieewCe Hee$e Je DeveeJeM³ekeÀ Hee$e, SsefleneefmekeÀ Hee$e Je
keÀeuHeefvekeÀ Hee$e ~munotes.in

Page 80

79ceeveJeer³e Hee$eeW ceW keÀeJ³e ceW Òemlegle vee³ekeÀ -veeef³ekeÀe keÀe JeCe&ve Deewj GmekesÀ meeLe GvekesÀ
lelkeÀeueerve HeefjJesMe keÀe ef®e$eCe Yeer ¢efäiele neslee nw ~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle DeceeveJeer³e Hee$eeW ceW keÀesF&
Yeer peeveJej, He#eer, je#eme Deeefo Deeles nQ ~ pees ceeveJeer³e Hee$e keÀer Heef jefmLeefle keÀeJ³e ceW Deewj DeefOekeÀ
cepeyetle yeveeves keÀe keÀe³e& keÀjles nw, pewmes HeodceeJele ceW nerjeceve leesles keÀe ÒecegKelee mes JeCe&ve nw ~
metHeÀer keÀeJ³e ÒesceeK³eevekeÀ keÀeJ³e nw FmeceW, ieewCe Hee$e keÀer YetefcekeÀe veeef³ekeÀe kes À efHelee GmekesÀ
mebj#ekeÀ efveYeeles nQ ~ ³es DeefOekeÀebMe vee³ekeÀ ³ee veeef³ekeÀe kesÀ efJejesOeer oMee&³es ie³es nw pewmes HeodceeJele ceW
HeodceeJeleer kesÀ efHelee odJeeje jlvemesve keÀes ceejves keÀe HeÀjceeve peeefnj keÀjvee Deeefo ~
Ssefleneefm ekeÀ Hee$e Je keÀeuHeefvekeÀ Hee$eeW ceW keÀLee efJeOeeve kesÀ Debleie&le osJeer -osJelee, Hejer Deeefo
JeCe&ve ÒecegKeleë Deeles nw, pewmes jlvemesve keÀe HeodceeJeleer keÀes efMeJecebefoj ceW osKeles ner cetefí&le nes peeves Hej
HeeJe&leer DeHmeje keÀe ªHe OeejCe keÀj Deeleer nw ~
Fme ÒekeÀej metHeÀer keÀeJ³e ceW ®eefj$e keÀLee keÀer ceeBie keÀes Hetje keÀjles nQ ~ pees SsefleneefmekeÀ leewj
Hej keÀneR GuuesefKele veneR nw, Ssmes keÀeuHeefvekeÀ Hee$eeW kesÀ odJeeje Yeer keÀLee Deewj keÀeJ³e keÀes jes®ek eÀlee kesÀ
meeLe jesceeb®ekeÀejer Yeer yevee³ee ie³ee nw ~
7. ueeskeÀ DeJeOeejCee Je ueeskeÀ mebmke=Àefle ë
metHeÀer keÀefJe³eeW keÀer j®evee ceW Òesce keÀes ÒeOeevelee oer ieF& nw ~ DeefOekeÀebMe keÀefJe cegeqmuece Oece& kesÀ
Deveg³ee³eer Les Hejbleg lel keÀeueerve HeefjefmLeefle Deewj ueeskeÀ Oece& mes Heefjef®ele Les ~ GvekesÀ keÀeJ³e ceW Gme
mece³e peve ceeveme ceW Òe®eefuele DebOe efJeéeeme, peeot -ìesvee, leb$e -ceb$e Deeefo GuuesKe kesÀ meeLe efnvog
Oece& ceW Òe®eefuele ceev³elee, leerLe&, Je´le, GlmeJ e, HeJe& Deeefo keÀe efJeJejCe nw ~ metHeÀer keÀefJe efnvog Oece& Je
mebmke=Àefle keÀer mecHetCe& peevekeÀejer jKeles Les ~ Fmeer peevekeÀejer kesÀ HeÀue mJeªHe FvneWves HeewjeefCekeÀ %eeve,
p³eeseflelelvegªHe Òeoeve efkeÀ³ee ~
8.Keb[ve -ceb[ve keÀe DeYeeJe ë
metHeÀer keÀefJe efkeÀmeer efJeMesefkeÀ³ee ~ Fme keÀe³e& kesÀ efueS G vneWves ÒescekeÀLeeDeeW keÀe DeeÞe³e efue³ee Deewj efkeÀmeer Oece& mebÒeoe³e kesÀ
efJejesOe ceW keÀesF& yeele veneR keÀer FmekesÀ efJeHejerle keÀeJ³e ceW efnvog ueeskeÀe®eej keÀes Òemlegle keÀj ³es keÀefJe
efnvogDeeW ceW Yeer ueeskeÀefÒe³e ngS ~ metHeÀer k eÀefJe³eeW ves Oece& -mebÒeoe³e cepenye Deewj jerefle mes THej GþkeÀj
Òesce leÊJe keÀer ÒeOeevelee keÀes DeHevee³ee Deewj keÀeJ³eªHe ceW HeefjCele efkeÀ³ee ~
9.efJejnelcekeÀ JeCe&ve keÀer DeefOekeÀlee ë
³en leess nce peeveles ner nw efkeÀ metHeÀerkeÀeJ³ e ÒesceeK³eevekeÀ keÀeJ³e nw Deewj keÀeJ³e ªHe keÀer o=efä
mes Òesce keÀes Þe=bieej keÀne ie³ee nw Deewj Þeb=ieej kesÀ oes Yeso yelee³es ie³es nw ~ Henuee meb³eesie Deewj otmeje
efJe³eesie ~ metHeÀer keÀeJ³e meb³eesie keÀer DeHes#ee efJe³eesie JeCe&ve keÀe r DeefOekeÀlee J³ekeÌle keÀjlee nw ~ GvneWves
vee³ekeÀ -veeef³ekeÀe keÀes Hejceelcee Deewj (Deelcee) (meeOekeÀ) kesÀ ªHe ceW Òemlegle efkeÀ³ee nw FmeerefueS metHeÀer
keÀefJe³eeW keÀer meeOevee ceW Deelcee Hejceelcee kesÀ oMe&ve nsleg ³ee Deelcee Hejceelcee mes efyeíæ[keÀj GmekesÀ
efJe³eesie ceW leæ[He jner nw ~ mebmeej keÀe nj SkeÀ ÒeeCeer GmekeÀer Keespe ceW nw Gmes Heevee ®eenlee nw ~ mebmeejmunotes.in

Page 81

80keÀer nj SkeÀ Jemleg Jen ®ebê nes ³ee met³e& ,peue nes ³ee Deeqive GmekesÀ efceueve nsleg Deelegj nw efJejneeqive c eW
peue jner nQ ~
10.keÀeJ³eMewueer ë
metHeÀer keÀeJ³e ceW efJeÒeke=Àefle JeCe&ve, veejer meeQo³e&, efJejn Jesovee Deeefo Òemebiees ceW DeefYeOeeHejkeÀ Mewueer keÀe Òe³eesie ngDee nw ~
Jener ueewefkeÀkeÀ Òesce kesÀ ceeO³ece mes DeueewefkeÀkeÀ Òesce keÀer J³ebpevee keÀj SsefleneefmekeÀ Deewj keÀeuHeefvekeÀ Hee$eeW
keÀer ÒeleerkeÀelcekeÀ YetefcekeÀe keÀes Òemlegle keÀj ÒeleerkeÀelcekeÀ Mewueer keÀer yenguelee metHeÀer keÀeJ³e ceW efoKeleer nw
~ JeneR metHeÀer peve -ceeveme kesÀ keÀefJe Les GvekesÀ keÀeJ³e ceW ueewefkeÀkeÀlee, HeejueewefkeÀkeÀlee DeefYeJ³ekeÌle ngF&
nw FmeerefueS keÀeJ³e ceW Dev³eeseqkeÌle, meceemeeseqkeÌle kesÀ ceeO³ece mes ³en JeCe&ve ngDee nw ~
11.keÀeJ³eiele meeQo³e& ë
keÀeJ³eiele meeQo³e& keÀer ¢efä mes metHeÀerkeÀeJ³e yengDee³eeceer efme× ngDee nw ~ keÀeJ³eiele ¢efä mes
nce metHeÀer keÀefJe³eeW kesÀ keÀeJ³e keÀer YeeYeeDeefOe keÀebMe metHeÀer keÀefJe HetJeea osMe kesÀ efveJeemeer nesves kesÀ keÀejCe metHeÀer keÀeJ³e ceW DeJeOeer YeeÒe³egkeÌle ngF& nw ~ metHeÀer keÀefJe³eeW keÀer YeeÒesce-ieeLee kesÀ keÀefJe³ees keÀe YeekeÀefJe, Gmeceeve Deewj vetj cencceo Fme efJeie³ee Meg× Deewj cegneJejsoe j DeJeOeer keÀe Òe³eesie leLee vetj ce gncceo keÀe mebmke=Àle Meyo Yeb[ej Hej
DeefOekeÀej efJeMesDeuebkeÀej ë -
metHeÀer keÀeJ³e ceW DeefleMe³eeseqkeÌle ,G H e c e e , ªHekeÀ, GlÒes#ee, meceemeeseqkeÌle, Dev³eeseqkeÌle Deeefo
DeuebkeÀejeW keÀe mebgboj Òe³eesie ngDee nw Jener DeJeefOe YeekeÀeJ³e ceW osKeer pee mekeÀleer nw ~
íbo ë -
íbo Òe³eesie keÀer ¢efämes efJeosMeer Mewueer keÀes ve DeHeveekeÀj Yeejleer³e keÀeJ³ eMeem$eer³e íbo keÀes ner
DeHevee³ee nw ~ ®eewHeeF& íbo keÀe Òe³eesie ÒecegKelee mes efkeÀ³ee nw ~ oesne íbo keÀe Yeer Òe³eesie yenguelee mes
ngDee nw~ efJeodJeevees ves oesne Deewj ®eewHeeF& íboes keÀe Giece HetJeea ÒeosMeeW mes ner ceevee nw ~ FmekesÀ
DeefleefjkeÌle efpeme íbo keÀe JeCe&ve ngDee nw Jen nw DeÜe&efue³eeW keÀe Òe³eesie pee³emeer Deewj Dev³e DeJeOe erYeekeÀefJe³eeW ves efkeÀ³ee nw Dev³e metHeÀer keÀefJe³eeW ves meesjþe, yejJew, keÀefJeÊe, meJew³ee, kegÀC[efue³ee leLee Petuevee
íbo keÀe Ò e³eesie keÀeJ³e ceW ÒecegKelee mes efkeÀ³ee nw ~
8.6 meejebMe
Fme FkeÀeF& ceW nceves metHeÀer keÀeJ³e keÀe efJemleej mes DeO³e³eve keÀer metHeÀer Meyo keÀe J³eglHeefÊe,
DeLe&,mJeªHe, mecÒeoe³e, ÒecegKe keÀefJe GvekeÀer j®eveeDeeW keÀes peeveves kesÀ mee Le meeLe metHeÀer keÀeJ³e keÀer
ÒeJe=efÊe³eeW keÀe DeO³e³eve efkeÀ³ee nw efkeÀ efkeÀme ÒekeÀej metHeÀer keÀefJe³eeW ves ÒesceeK³eevekeÀ keÀeJ³e j®evee keÀj
efnvog cegdeqmueceeW kesÀ yeer®e keÀer otjer keÀes keÀce keÀjves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee ~ jep³eeef Þele Deewj Oecee& efÞelemunotes.in

Page 82

81j®eveeDeeW keÀes l³eep³e keÀj ueeskeÀeefLele keÀeJ³e j®eveeDeeW keÀes cenlJe efo³ee efme×ebleJeeo , cele Jeeo,
mecÒeoe³e Jeeo keÀes íesæ[ ceeveJe ceve keÀer Heerj kesÀ keÀefJe yeves~
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes efJeÐeeLeea metHeÀer mebÒeoe³e keÀes peeve mekesÀ Deewj metHeÀer keÀefJe³eeW keÀer
Goej ÒeJe=eflle efpemekesÀ odJeeje ceeveJe ceve ceW Òesce keÀe efvecee&Ce ngDee~ peeefle Oece& kesÀ Yeso keÀes YegueekeÀj
Òesce lelJe keÀer cenevelee keÀe Heeþ meceepe keÀes Heæ{e³ee~ metHeÀer k eÀefJe³eeW keÀer mejmelee lelkeÀeueerve mece³e keÀer
efJe8.7 yeesOe ÒeMve
1) metHeÀer Meyo kesÀ efJeefYevve DeLeex Hej efJe®eej keÀjles ngS metHeÀer Meyo kesÀ cetue DeLe& mHe<ì keÀerefpeS~
2) metHeÀer cele SJeb metHeÀer efme×eleeW keÀe GuuesKe keÀerefpeS~
3) metHeÀer Meyo keÀe DeLe& mHe<ì keÀjles ngS efJeMes8.8 ueIegllejer³e ÒeMve
1) metHeÀer Meyo keÀe MeeefyokeÀ DeLe& ke̳ ee nw?
2) metHeÀer cele ceW ÒecegKele: efkeÀleves mecÒeoe³eeW keÀe JeCe&ve nw?
3) megnje Jeoea mecÒeoe³e kesÀ ÒeJele&keÀ keÀewve nw?
4) `FmenekeÀ Meeceer' ves efkeÀme mebÒeoe³e keÀer mLeeHevee keÀer?
5) metHeÀer keÀefJe³eeW keÀes ÒecegKele: efkeÀleves Yeei eeW ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee ie³ee nw?
6) metHeÀer keÀeJ³e keÀe otmeje veece ke̳ee nw?
8.9 meboYe& HegmlekeWÀ
1) metHeÀer keÀeJ³e mebûen -mebHeeokeÀ -HejMegjece ®elegJexoer
2) efnvoer kesÀ metHeÀer ÒesceeK³eeve -HejMegjece ®elegJexoer
3) metHeÀerJ eeo kegÀí cenlJeHetCe& uesKe -Sve.Deej. HeÀeªkeÀer





munotes.in

Page 83

FkeÀeF& -9jece YeeqkeÌlekeÀeJ³e : HejcHeje Deewj ÒeJe=eflle³eeB
FkeÀeF& -10 ke=ÀFkeÀeF& -11 YeeqkeÌlekeÀeJ³e keÀer ÒeemebefiekeÀlee
uesKekeÀ -[e@. yeeueepeer iee³ekeÀJee[
munotes.in

Page 84

82FkeÀeF& -9
jece YeeqkeÌle keÀeJ³e
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
9.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
9.1 ÒemleeJevee
9.2 jece YeefkeÌlekeÀeJ³e kesÀ ÒecegKe keÀefJe
9.3 jece YeefkeÌlekeÀeJ³e keÀer ÒecegKe ÒeJe=efÊe³eeB
9.4 meejebMe
9.5 oerIees&llejer ÒeMve
9.6 ueIegllejer³e ÒeMve
9.7 meboYe& HegmlekeWÀ
9.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve kesÀ HeM®eeled efJeÐeeLeea mecePe mekeWÀies :
jece YeeqkeÌlekeÀeJ³e keÀer DeJeOeejCee
jece YeeqkeÌlekeÀeJ³e kesÀ ÒecegKe keÀefJe
jece YeeqkeÌlekeÀeJ³e keÀer Ò eJe=eflle³eeB
9.1Ò e m l e e J e v e eë
YeefkeÌlekeÀeue keÀer meiegCe YeeqkeÌle Oeeje ceW jece YeeqkeÌle keÀer uebyeer HejbHeje jner nw ~ JesoeW ceW kegÀí
mLeeveeW Hej `jece' Meyo keÀe Òe³eesie ngDee nw ~ `jece' kesÀ peerJeve mes mebbyebefOele Henuee cenekeÀeJ ³e
`JeeuceerkeÀer jecee³eCe' keÀes mJeerkeÀej efkeÀ³ee peelee nw ~ Fme ÒesjCee mes ner jece keÀeJ³e keÀer HejbHeje Megª
ngF& ~ JeeuceerkeÀer jecee³eCe ves kesÀJeue osMe ceW ner veneR yeefukeÀ efJeosMe keÀes Yeer ÒeYeeefJele efkeÀ³ee nw, Deewj jece
meeefnl ³e j®ee peeves ueiee ~ JeeuceerkeÀer keÀer jecee³eCe kesÀ jece ce³ee&oe Heg©DeJeleejJeeo veneR Lee ~ `GHeefvecesW Yeer jece keÀeJ³e ¢M³e kesÀ Òemebi e efoKeeF& osles nQ ~ [e@. meesveìkeÌkesÀ peer kesÀ Devegmeej ’Deiemle -
megleer#eCe -mebJeeo mebefnlee ceW jece kesÀ DeveskeÀ DeueewefkeÀkeÀ iegCeeW keÀe meceeJesMe keÀj GvnW efJeMesefo³ee ie³ee ~ DeO³eelce jecee³eCe, Deevebo jecee³eCe, DeÓgle je cee³eCe, ³egMegefC[ jecee³eCe, nvegb mebefnlee,
jeIeJeesuueeme, Deeefo ûebLeeW ceW jecekeÀLee keÀer Oeeefce&keÀ SJeb oeMe&efvekeÀ J³eeK³ee Òemlegle keÀer ieF& ~ Jejen,
Deeqive, efuebie, Jeeceve, ye´ïe, ie©æ[, mkebÀue He¨eeJewJele& Deeefo HegjeCeeW ceW jece keÀLee kesÀ DeveskeÀ Òemebiemunotes.in

Page 85

83¢efäiees®ej nesles nQ~ yeew×, pewve ûebLeeW ceW Yeer jece keÀLee keÀe Òe³eesie ngDee nw ~ Oeeefce&keÀ ûebLeeW kesÀ
DeefleefjkeÌle Dev³e mebmke=Àle, Òeeke=Àle, DeHeYe´bMe meeefnl³e ceW Yeer jece keÀer megoerIe& HejbHeje jner nw ~“
jece keÀeJ³e keÀe GÓJe JeeuceerkeÀer jecee³eCe mes Megª ngDee nw ~ He½eele jeceYeefkeÌle jeceevebo
Üeje efJekeÀefmele neskeÀj leguemeer kesÀ `jece®eefjleceeveme' kesÀ Üeje efnboer YeeqkeÌle meeefnl³e ceW ÒeJeeefnle ngF& ~
leguemeerHetJe& efJeÒeJele&keÀ leguemeeroeme ner jns nQ ~
9.2 jece YeefkeÌle keÀeJ³e kesÀ ÒecegKe keÀefJe
YeeqkeÌle keÀeueerve efnboer meiegCe YeeqkeÌle keÀeJ³e kesÀ Debleie&le je ce YeeqkeÌle keÀeJ³e kesÀ ÒecegKe ÒeJele&keÀ
leguemeeroeme pe³ebleer keÀer Òeefleÿe jeceevebo Üeje ngF& ~ jeceevebo keÀer YeeqkeÌle Deewj efJe®eejOeeje mes
leguemeeroeme ÒeYeeefJele Les ~ jece YeefkeÌle keÀeJ³e efJekeÀeme ceW keÀF& keÀefJe³eeW ves DeHevee ³eesieoeve efo³ee nw Deewj
GveceW ÒecegKe nw -Deûeoeme, F&éejoeme, peve pemeJeble veeYeeoeme, kesÀMeJeoeme ,ÒeeCe®ebo ®eewneCe
Deeefo nw ~
³eneb meYeer keÀe meb#esHe ceW Heefj®e³e osvee meceer®eerve nesiee ~
jece YeefkeÌle meeefnl³e kesÀ Ò eJele&keÀ cenekeÀefJe leguemeeroeme
leguemeeroeme keÀe pevce mebyebOe ceW DeefOekeÀebMe efJeÜeveeW ceW celeYeso nw ~ Debleë mee#³e kesÀ DeeOeej
Hej GvekeÀer pevceefleefLe meb 1589 (meve 1532) DeefOekeÀ ³egeqkeÌlemebiele Òeleerle nesleer nw ~
FvekeÀe pev ce mLeeve jepeeHegj yelee³ee peelee nw ~ peveÞegefle kesÀ DeeOeej Hej leguemeeroeme peer
kesÀ efHelee keÀe veece Deelceejece ogyes Deewj ceelee keÀe veece nguemeer Lee ~ FvekeÀe efJeJeen oerveyebOeg HeeþkeÀ keÀer
keÀv³ee jlveeJeueer mes ngDee Lee ~ FvekeÀe ye®eHeve efJeHeVe DeJemLee ceW iegpej ®egkeÀe Lee ceelee -efHelee kesÀ
Üeje íesæ[ efoS peeves Hej yeeyee vejnefjoeme ves FvekeÀe Heeueve HeesYeer oer ~ efJeJeen He½eele GvnW mebleeve ÒeeeqHle ngF& Leer efke bÀleg DeuHee³eg ceW ner GmekeÀer ce=l³eg ngF& ~ Helveer kesÀ
Òeefle Del³eefOekeÀ DeemeeqkeÌle Leer ~ SkeÀ yeej Helveer Üeje Yelme&vee efkeÀS peeves Hej -’ueepe ve DeeF&
DeeHekeÀes oewjs DeeSng meeLe“ efceueer leye Jes oebHel³e peerJeve mes efJecegKe neske Àj ÒeYeg Òesce keÀer Deesj GvcegKe
ngS ~ GvneWves keÀF& peien keÀer ³ee$ee keÀer ~ Debleleë keÀeMeer ceW ner DeHevee mLeeF& efveJeeme yevee³ee ~ Fmeer
DeJemLee ceW meeefnl³e mepe&vee DeejbYe ngF& ~ FvekesÀ ieg© vejnjer ceeves peeles nQ ~ FvekesÀ ieg© ves n er jece
keÀLee megveekeÀj jece MeeqkeÌle keÀer Deesj ÒeJe=Êe efkeÀ³ee Lee ~ GvekeÀer ce=l³eg Del³eble Heeræ[eoe³eer DeJemLee ceW
ngF& ~
leguemeeroeme jef®ele ûebLeeW keÀer mebK³ee yeejn ceeveer peeleer nw Jen ¬eÀceevegmeej Fme ÒekeÀej nw -
’Jewjei³e meb oerHeveer, jecee%ee ÒeMve, jeceueuee venít, peevekeÀer cebieue, jece®eefjleceeveme, HeeJe&leer cebieue,
ke=À`Jewjei³e meboerHeveer' ceW meble ceefncee keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee ie³ee nw ~ peevekeÀer cebieue ceW jece peevekeÀer
efJeJeen JeCe&ve nw ~ `jece®eefjleceeveme' ceW ce³ee&oe Heg©

Page 86

84efJeJes®eve efkeÀ³ee ie³ee nw ~ `HeeJe&leer cebieue' HeeJe&leer kesÀ p evce Deewj efJeJeen GlmeJe keÀe JeCe&ve nw ~ `ke=ÀieerleeJeueer' ceW ke=ÀkeÀefJe keÀe efJeve³e YeeJe DeefYeJ³ekeÌle nw ~ `keÀefJeleeJeueer' ke ÀefJeÊe Mewueer ceW efueKee ie³ee mebûen nw~
leguemeeroeme kesÀ uesKeve Hej lelkeÀeueerve HeefjefmLeefle³eeW keÀe ÒeYeeJe efoKeeF& oslee nw leguemeeroeme
keÀeueerve mece³e keÀe meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Deewj DeeefLe&keÀ ¢efä mes~ Ûemee svcegKe Lee ~
leguemeer ves DeHeves ³egieerve jepeveereflekeÀ efmLeefle keÀe efJeJes®e veFme ÒekeÀej efkeÀ³ee nw -
`ieeW[ ieBJeej ve=Heeue ceefn, ³eJeve cene ceefnHeeue ~
meece ve oece ve Yeso keÀefue kesÀJeue ob[ keÀjeue ~~'
leguemeeroeme ves lelkeÀeueer ve MeemekeÀ DeefOekeÀejer kesÀ efueS efueKee nw -
`peemegjepe efÒe³e Òepee ogKeejer ~ mees ve=He DeJeefme vejkeÀ DeefOekeÀejer ~~'
leguemeeroeme ves mecekeÀeueerve meceepe ceW G®®e Jeie& ceW efmLele efJeueeefmelee, peeleer -Heeleer keÀer
ÒeLee, DeefOekeÀ keÀþesj nes jner Leer ~
cegefmuece MeemekeÀeW kesÀ Del³ee®eej yeæ{ jns Les ~ DeeefLe&keÀ efJeHeVelee Leer ~ leguemeeroeme ves mJe³eb
keÀne nw -
`Kesleer ve efkeÀmeeve keÀes, efYeKeejer keÀes ve YeerKe yeefue,
yeefvekeÀ keÀes ve yeefvepe ve ®eekeÀj keÀes ®eekeÀjer ~~'
leguemeeroeme ves SkeÀ De®ís meceepe SJeb jeä^ efvecee&Ce kesÀ efueS JeCe& J³eJemLee keÀes peªjer
ceevee nw -
`yejveeÞece efvepe efvepe Oejce, efvejle Jeso ueesie ~
leue efn meoe HeeJeefn megKe, peeEn Ye³e MeeskeÀ ve jesie ~'
leguemeer v es DeHeveer j®eveeDeeW kesÀ efueS ueeskeÀ Yeemeceeve DeefOekeÀej Lee ~ keÀneR -keÀneR ye´peYeeHebef[le nesves kesÀ keÀejCe mebmke=Àl e keÀer keÀesceue keÀeble HeoeJeueer keÀer megceOegj PebkeÀej nw ~ GvneWves DeHeveer
j®evee Mewueer ceW cenekeÀeJ³e, cegkeÌlekeÀ, ieerefle Fve leerv eeW keÀe Òe³eesie meHeÀueleeHetJe&keÀ efkeÀ³ee nw ~ leguemeer ves
DeHeveer j®eveeDeeW ceW keÀ©Ce, nem³e, Jee rj, Ye³eevekeÀ, yeerYelme Deeefo jmeeW keÀe HeefjHeekeÀ efceuelee nw ~
GvneWves GHecee, GlÒes#ee, ªHekeÀ, mebosn, J³eeflejskeÀ, DevegÒeeme Deeefo DeuebkeÀejeW keÀe Òe³eesie Yeer efkeÀ³ee
nw ~ leguemeeroeme kesÀ meeefnl³e ceW mecevJe³e YeeJevee ¢efäiees®ej nesleer nw ~ Fme Deesj mebkesÀle keÀjles ngS
[e@. npeejer Òemeeo efÜJesoer efueKeles nQ -’GvekeÀe meeje keÀeJ³e mecevJe³e keÀer efJejn ®esäe nw ~ ueeskeÀ
Deewj Meem$e keÀe mecevJe³e, ie=nmLe Deewj Jewjei³e keÀe mecevJe³e, YeeqkeÌle Deewj %eeve keÀe mecev Je³e, YeeDeewj mebmke=Àle keÀe mecevJe³e, efveieg&Ce Deewj meiegCe keÀe mecevJe³e, keÀLee Deewj leÊJe%eeve keÀe mecevJe³e,
ye´eïeC³e Deewj ®eb[eue keÀe mecevJe³e, Hebef[le Deewj Heebef[l³e keÀe mecevJe³e -jece®eefjleceeveme Megª mes
DeeefKej lekeÀ mec evJe³e keÀe keÀeJ³e nw ~“ Deleë leguemeer peve ®eslevee Jeeoer vee³ekeÀ Les ~munotes.in

Page 87

85mJeeceer jeceevebo
mJeeceer jeceevebo peer keÀe pevce 1400 mes 1470 F&. ceevee ie³ee nw ~ FvekeÀe pevce keÀeMeer ceW
ngDee Lee Deewj GvneWves JewDeemLee jKevesJeeues jeceevebo peer YeeqkeÌle ceeie& ceW GvneWves meYeer keÀes meceeve ceeveles ngS Jeie& kesÀ YekeÌleeW keÀes
DeHevee efMe<³elJe Òeoeve efkeÀ³ee ~ GvekesÀ efMe<³eeW ceW keÀyeerj, jw oeme, OeVee, HeerHee Deeefo Les ~ mJeeceer
jeceevebo peer mebmke=Àle kesÀ Hebef[le Les ~ FvneWves `JewÒecegKe ûebLe efueKes nQ ~ jeceevebo peer keÀer YeeqkeÌle keÀe ÒeYeeJe jece YeeqkeÌle keÀeJ³e HejbHeje Hej ueef#ele neslee
nw ~ ieesmJeeceer leguemeeroeme peer Yeer FvekeÀer efJe®eejOeeje mes ÒeYeeefJele Les ~ jeceevebo peer keÀe eEnoer ceW
nvegceeve keÀer mlegefle keÀe Heo Fme ÒekeÀej nw -
’Deejleer keÀerpew nvegceeve ueuee keÀer ~ ogäoueve jIe gveeLe keÀuee keÀer ~
peekesÀ yeue Yejles ceefn keÀeBHes ~ jesie meesie peekeÀer efme³eeve p³eebHew ~
Debpeveermegle ceneyeue oe³ekeÀ ~ meeOeg meble Hej meoe mene³ekeÀ ~~
ieeæ{ Hejw keÀefJe megcejeW leesefn ~ nesng o³eeue osng peme ceeWefn ~~“
mJeeceer De ûeoeme
mJeeceer jeceevebo efMe<³e keÀer HejbHeje kesÀ jece YeeqkeÌle keÀefJe mJeeceer Deûe oeme Les ~ FvneWves
ke=ÀFme j®evee kesÀ j®eef³elee ve eYeeoeme peer Les ~ ke=ÀmLeeve ceW DeHeveer ieÎer mLeeefHele keÀer Leer ~ Deûeoeme peer ieuelee ieÎer Hej 1566 F&.ceW efJeÐeceeve Les ~
FvekesÀ ÒecegKe ûebLe `O³eeve cebpejer', `Deä³eece', `efn leesHeosMe GHeKeeCeeB yeeJeveer', `jeceYepeve cebpejer',
`GHeemevee -yeeJeveer', `kegbÀ[efue³ee' Deeefo nw ~ FvekeÀer Heo j®eveeDeeW keÀes Heæ{ves kesÀ yeeo Helee ®euelee nw
efkeÀ FvnW Meem$eer³e meeefnl³e keÀe %eeve Lee ~
GvekesÀ Heo keÀe SkeÀ GoenjCe ¢äJ ³e nw -
Henjs jece legcnejs meesJele ceW ceeflecebo DebOe veneR peesJele ~~
DeHeceejie ceejie ceefnpeev³ees ~ Fbêer HeesefDeewjefve kesÀ yeueDeveble ÒekeÀej ~ Deiejoeme kesÀ jeceDeOeej ~~
Deûeoeme peer ves DeûeDeueer veece mes m Je³eb keÀes peevekeÀer meKeer ceevekeÀj keÀeJ³e j®eveeSB keÀer nw ~
FvekeÀer `jeceeä eO³ee³e' ceW meerlee JeuueYe jece keÀer owefvekeÀ ueerueeDeeW keÀe ef®e$eCe nw ~
veeYeeoe me
³en leguemeeroeme keÀeueerve jece YekeÌle keÀefJe Les ~ meb. 1657 mece³e ceevee ie³ee nw ~
veeYeeoeme Deûeoeme kesÀ efMe<³e Les ~ FvekeÀe Òeefme× ûebLe `YekeÌleceeue' meb. 1642 ceW efueKee ie³ee Deewj
efÒe³eoeme peer ves GmekeÀer ìerkeÀe efueKeer ~ FvekeÀer `Deä eO³ee³e' keÀer j®evee jefmekeÀ YeeJevee keÀes ueskeÀj
ngF& nw; efpemeceW jece keÀer ueerueeDeeW keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee ie³ee nw ~munotes.in

Page 88

86F&éejoe me
F&éejoemepeer keÀe pevce 1480 F&. ceevee peelee nw ~ FvekeÀer Òeefme× ke=Àefle `mel³eJeleer keÀLee'
nw FmekeÀe j®eveekeÀeue 1501 F&. ceevee ie³ee nw ~ jecekeÀLee mes mebyebefOele FvekeÀer `Yejle efceueeHe' Deewj
`Debieo Hewpe' ³en oes j®eveeSb Òe®eefuele nw ~ `Yejle efceueeHe' ceW jece kesÀ Jeve ieceve kesÀ GHejeble Yejle
Deewj jece efceueve kesÀ keÀ©Ce keÀesceue Òemebie keÀes Fme keÀeJ³e ceW ÒeyebOe efkeÀ³ee ie³ee nw ~ F&éejoeme keÀer
otmejer j®evee Debieo Hespe ceW jeJeCe keÀer meYee ceW Debieo kesÀ Hewj pecee keÀj yewþ peeves keÀe Jeerj jme HetCe&
JeCe&ve efceuelee nw ~
kesÀMeJeoe me
kesÀMeJeoeme keÀe pevce 1555 F&. ceW Deewj ce=l³eg 1617 F&. ceevee peelee nw ~ FvekesÀ Üeje
efueKes ieS ÒecegKe ûebLe `keÀefJeefÒe³ee, jefmekeÀefÒe³ee, jece®ebefêkeÀe, Jeerjefmebn®eefjle, efJe%eeveieerlee, jleve
yeeJeveer Deewj penebieerj peme®ebefêkeÀe Deeefo nw ~ FveceW mes `jece®ebefêkeÀe' 1601 F&. ceW jece keÀeJ³e
HejbHeje Debleie&le ÒecegKe ke=Àefle ce eveer peeleer nw ~
FvekesÀ keÀefJe³eeW kesÀ DeefleefjkeÌle jece keÀeJ³e uesKeve Jeeues Dev³e keÀefJe ÒeeCe®ebo ®eewneve ke=Àle
`jecee³eCe ceneveeìkeÀ', mesveeHeefle ke=Àle `keÀefJeÊe jlveekeÀj', keÀHetj®ebê ke=Àle `jecee³eCe' Deeefo j®evee
GuuesKeveer³e nw~
9.3j e c e YeeqkeÌle keÀeJ³e keÀer ÒeJe=efÊe³eeb
oef#eCe Yeejle kesÀ jeceevegpee®ee³e& ves Þeer Jewveeje³eCe kesÀ ªHe ceW efJeceeves peeles nQ ~ FvneWves jece kesÀ meiegCe Deewj efveieg&Ce oesveeW ªHeeW keÀer GHeemevee keÀe efJeOeeve efkeÀ³ee nw ~
jeceevegpee®ee³e& keÀer efMe<³e HejcHeje ceW Þeer jeceevebo peer keÀes cenÊJeHetCe& mLeeve ÒeeHle nw ~ Dee® ee³e& jece®ebê
MegkeÌue ves mJeeceer jeceevebo keÀes jece keÀLee keÀeJ³e keÀe efnboer keÀefJe ceevee nw ~ peye cegieueeW leLee ³eJeveeW keÀe
Dee¬eÀceCe Yeejle Hej ÒeejbYe nes ieS Les ~ ³eneb keÀer Oeeefce&keÀlee Hej FmekeÀe ÒeYeeJe jne ~ Gmeer mece³e
jeceevebo oef#eCe Yeejle keÀer YeeqkeÌle keÀes GÊej Yeejle ceW ues DeeS Les~
’YeeqkeÌle GHepeer êJeoer ueeS jeceevebo“
jeceevebo kesÀ He½eele YeeqkeÌle keÀes oes OeejeDeeW ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee ~ SkeÀ meiegCe leLee otmejer
efveieg&Ce Oeeje ~ meiegCe Mee Kee kesÀ Debleie&le jece YeeqkeÌle keÀeJ³e Deewj ke=ÀkeÀeJ³e ceW Òesce ceeieea MeeKee Deewj %eeveceeieea MeeKee Fme lejn eEnoer YeeqkeÌle meeefnl³e keÀe efJeYeepeve efkeÀ³ee
ie³ee nw ~
leguemeer ves jece Yee qkeÌle keÀes efveefM®ele efoMee keÀer Deesj GvcegkeÌle keÀj efo³ee Lee ~ jece YeeqkeÌle
MeeKee kesÀ DeveskeÀ keÀefJe ngS nQ eEkeÀleg jece YeeqkeÌle keÀeJ³e Oeeje keÀe meeefneql³ekeÀ cenÊJe cenekeÀeJ³ekeÀej
`jece®eefjleceeveme 'kesÀ keÀefJe leguemeeroeme ke sÀ keÀejCe ner nw ~ YekeÌle efMejesceefCe keÀefJe leguemeeroeme keÀe cetue
ÒeefleHeeÐe DeeoMe& Deewj ce³ee&oe jne nw ~munotes.in

Page 89

87meceepe kesÀ Òeefle HetCe& efveÿe keÀe YeeJe FveceW meJe&$e nw Fmeer ÒekeÀej mecevJe³e YeeJevee, YeeqkeÌle
YeeJevee, Deítlees×ej, mevee leve cetu³eeW Òeefleÿe, Deeefo ÒeJe=efÊe³eeW mes FvekeÀer ke=Àefle Yejer ngF& nw ~
jece YeeqkeÌle keÀeJ³e keÀer ÒeJe=efÊe³eeB efvecve ÒekeÀej nw ~
jece keÀe mJeªHe
jeceevebo kesÀ Deveg³ee³eer efJeHejbHeje kesÀ keÀefJe³eeW kesÀ jece cenefkeÀes YeieJeeve efJekeÀjves nsleg Deewj Oece& G×ej kesÀ efueS ³egie ceW DeJeleefjle ngS nQ ~ jece YekeÌle keÀefJe³eeW kesÀ Devegmeej Þeer
jece o³ee kesÀ meeiej, Heeflele -HeeJeve, ceneve oeveMeerue, efJeve³eMeerue, ce³ee&oeHegªnQ ~ YeeqkeÌle YeeJ evee mes GvnW menpe ner ÒeeHle efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw ~ osJeer -osJeleeSB Yeer GvekesÀ ®ejCeeW
keÀer Jebovee keÀjles nQ ~ jece YekeÌle keÀefJe³eeW keÀe ceevevee nw efkeÀ He=LJeer keÀes og<ìeW mes cegkeÌle keÀjves Je meble
peveeW keÀe G×ej keÀjves kesÀ efu eS ner GvneWves Oeje Hej DeJeleej efue³ee nw ~ Fve keÀefJe³eeW keÀeDeJeleejJeeo
ceW efJeéeeme nesves kesÀ keÀejCe GHeem³e osJe Hejye´ïe mJeªHe `jece' keÀes efJemJeerkeÀej efkeÀ³ee nw ~ leguemeer kesÀ DejC³ekeÀeb[ ceW GHeem³ e osJe jece keÀer mlegefle Fme ÒekeÀej keÀer nw -
’pesner Þegefle efvejbpeve ye´ïe J³eeHekeÀ efJejpe Depe keÀefnb ieeJener ~
keÀefj O³eeve -i³eeve efJejeie peesie DeveskeÀ cegefve pesefn HeeJeneR ~~“
jece efMeJe, MeeqkeÌle Je meeQo³e& keÀe meceeqvJele ªHe nw ~ meeQo³e& ceW Jes ef$eYegJeve kesÀuepeeJeve nejs
nQ ~ MeeqkeÌle mes Jes ogäeW keÀe veeMe keÀj Jes YekeÌleeW keÀer j#ee keÀjles nQ, leLee iegCeeW mes mebmeej keÀes Dee®eej
keÀer efMe#ee osles nQ ~ Jes DeeoMe& kesÀ ÒeefleÿeHekeÀ nw ~ leguemeer ves jece kesÀ ce³ee&oe Heg©Meerue Deewj meeQo³e& kesÀ efveOeeve mJeªHe keÀe megboj ef®e$eCe jece ®eefjle ceeveme ceW efkeÀ³ee nw ~ Fme YeeqkeÌle
YeeJevee keÀes ueskeÀj [e@. jecekegÀceej Jecee& efueKeles nQ -’jepeveerefle keÀer peefìue Hee fjefmLeefle³eeW ceW Oece& keÀer
YeeJevee efkeÀme ÒekeÀej DeHevee GlLeeve keÀj mekeÀleer nw, ³en jece keÀeJ³e ves mHeä efkeÀ³ee nw ~“ ³ener
keÀejCe nes mekeÀlee nw ~ YeieJeeve jece meerlee kesÀ veece Hej Òesce keÀe ef®e$eCe veneR ngDee kesÀJeue cee$e Yeeqke Ìle
keÀes ner ÒeeLeefcekeÀlee oer ieF& nw ~ keÀeueeblej ceW jece YeeqkeÌle HejbHeje ceW jefmekeÀlee keÀe Go³e ngDee ~ Deewj
GmeceW meKeer mebÒeoe³e keÀer mLeeHevee ngF&, Hejbleg ³en meye ke=ÀngDee nw ~
mecevJe³e keÀer YeeJevee ë -
npeejer Òemeeo efÜJesoer peer ves þerkeÀ ner keÀne nw efkeÀ `leguemeer keÀe keÀeJ³e mecevJe³e keÀer efJejeì
®esäe nw' ~ jece YeeqkeÌle keÀeJ³e ceW ie=nmLe Deewj Jewjei³e keÀe mecevJe³e, Heebef[l³e Deewj Heebef[l³e keÀe
mecevJe³e De eefo keÀe mecevJe³e efoKeeF& oslee nw ~ leguemeer Deeefo jece YekeÌle keÀefJe³eeW ves meceepe YeeqkeÌle
Deewj meeefnl³e meYeer #es$eeW ceW mecevJe³eJeeo keÀe Òe®eej Deewj Òemeej efkeÀ³ee nw ~ jece keÀeJ³e ceW SkeÀ efJejeì
mecevJe³e keÀer YeeJevee nw FmeceW ve kesÀJeue jece keÀer GHeemevee nw yeefukeÀ ³en keÀeJ³e eEnot Oece& kesÀ efJeefYeVe
mebÒeoe³eeW keÀe mecevJe³e keÀjves keÀe meHeÀue Òe³eeme keÀjlee nw ~ cenekeÀefJe leguemeeroeme ves meslegyebOe kesÀ
DeJemej Hej Þeer jece Üeje efMeJepeer keÀer Hetpee keÀ jJeeF& nw -munotes.in

Page 90

88’efMeJe êesner cece oeme keÀneJee ~
mees vej ceesefn meHevesng veneR YeeJee ~~“
meeLe ner efMeJe peer Üeje jece keÀer ÒeMebmee keÀjeF& nw ~ ieCesMe Deeefo osJeleeDeeW keÀer Yeer mlegefle
keÀer ieF& nw ~ %eeve, keÀce& Deewj YeeqkeÌle, ÒeJe=ef Êe Deewj efveJe=efÊe kesÀ yeer®e Yeer mecevJe³e mLeeefHele efkeÀ³ee nw ~
meiegCe Deewj efveieg&CeJeeo ceW SkeÀªHelee yeleeF& ieF& nw ~ 
jece keÀeJ³e ceW ueeskeÀcebieue keÀer YeeJevee ë -
jece YeeqkeÌle keÀeJ³e meeefnl³e ceW ueeskeÀ j#ekeÀ, ce³ee&oe Heg©kesÀ ªHe ceW jece ÒecegKe nQ ueeskeÀ keÀu³eeCe keÀer YeeJevee keÀer ¢efä mes ³en jece meeefnl³e Del³eble cenÊJeHetCe&
nw~
’Hejefnle meefjme Oece& veneR YeeF&
Hej Heeræ[e mece veeEn DeOeceeF& ~~“
jece YekeÌle keÀefJe ³eeW ves ie=n peerJeve keÀer GHes#ee vener keÀer nw ~ GvneWves jece Deewj meerlee kesÀ
ceeO³ece mes peerJeve mlej keÀes Tb®ee Gþeves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee nw ~ jece keÀeJ³e keÀe DeeoMe& He#e Del³eble
G®®e nw ~ YekeÌle keÀefJe³eeW keÀe ceevevee nw efkeÀ Del ³ee®eeefj³eeW keÀe veeMe keÀjkesÀ DeeoMe& meceepe keÀer
mLeeHevee keÀjvee ner jece keÀeJ³e keÀer efJeMesDeeoMe& Heg$e, DeeoMe& ueeskeÀ Deewj mesJekeÀ leLee jepee nw, meerlee DeeoMe& Helveer nw, Yejle Deewj ue#ceCe
DeeoMe& YeeF& nQ, keÀewMeu³ee DeeoMe& ceelee nw, Deewj nvegceeve DeeoMe& mesJekeÀ nw ~ ³en meYeer Hee$eeW keÀes
DeeoMe& ªHe ceW pevelee kesÀ meeceves Òemlegle efkeÀ³ee nw ~ Fme ÒekeÀej leguemeeroeme ves jece®eefjleceeveme ceW
DeeoMe & ie=nmLe, meceepe SJeb jep³e keÀer keÀuHevee keÀer nw ~ DeeoMe& keÀer Òeefleÿe kesÀ keÀejCe leguemeer
ueeskeÀvee³ekeÀ keÀefJe yeves ngS nQ Deewj GvekeÀe keÀeJ³e ueeskeÀcebieue keÀer YeeJevee mes DeesleÒeesle nw ~
YeeqkeÌle keÀe mJeªHe
jece YekeÌle keÀefJ e³eeW ves YeeqkeÌle keÀes meJe&Þesÿ yelee³ee nw ~ Jes peerJeve keÀe Hejce ue#³e YeeqkeÌle keÀes
ceeveles nQ ~ keÀefJe³eeW kesÀ Devegmeej peerJeve ceW meYeer ÒekeÀej keÀer meHeÀuelee Heeves kesÀ efueS YeeqkeÌle ner megueYe
ceeie& nQ ~ jece YekeÌle keÀefJe³e eW Üeje YeeqkeÌle kesÀ mJeªHe Hej efJemleej mes ÒekeÀeMe [euee ie³ee nw ~ jece
keÀeJ³e HejbHeje keÀer meyemes ÒecegKe efJeMesMeerue -MeeqkeÌle Deewj meeQo³e& keÀer Òeefleÿe nw ~ YeeieJele mebÒeoe³e Üeje mLeeefHele jece ueeskeÀjbpevekeÀejer
ªHe keÀe ieeve nw, pees Deeies ®euekeÀj ceeveJe Ëo³e kesÀ mebHetCe& keÀu³eeCe keÀe ceeie& ÒeMemle keÀj mekesÀ ~
leguemeer ves DeHeves GHeem³e keÀer HeefjkeÀuHevee keÀjles ngS efueKee nw -
Deblejpeeefceng les yeæ[ peeceer nw jece pees veece efueS leW ~
Hewpe Hejw nw Òenueeong keÀe Òeieìs ÒeYeg yeenve les ve efnS les ~~
GvekeÀe F&éej DeefKeue efJeée ceW keÀu³eeCekeÀejer nw ~
jece YeeqkeÌle keÀeJ³e kesÀ keÀefJe³eeW keÀer j®eveeDeeW ceW veJeO eeYeeqkeÌle kesÀ GoenjCe efceueles nQ, Hejbleg
cegK³eleë FvekeÀer j®eveeDeeW ceW oem³e YeeqkeÌle keÀe HeefjHeekeÀ ngDee nw ~ Jes oem³e YeeJe mes jece keÀer
DeejeOevee keÀjles nQ ~ Jes mJe³eb keÀes #egêeefle#egê leLee YeieJeeve jece keÀes ceneve yeleueeles nQ ~ jece -keÀefJe
YekeÌle Deewj YeieJeeve ceW mesJekeÀ mesJ³e YeeJe mJeerkeÀej keÀjles nQ ~ leguemeeroeme peer keÀnles nQ -munotes.in

Page 91

89`mesJekeÀ -mesJ³e YeeJe efyeveg, YeJe ve leefj³e Gjieeefj ~'
oem³e YeeqkeÌle keÀer ÒeOeevelee nesves Hej Yeer Dev³e ÒekeÀej keÀer Y eeqkeÌle FvekesÀ keÀeJ³e ceW efceueleer
nw ~ pewmes meerlee ceW ceeOeg³e& YeeJe keÀer YeeqkeÌle nw, megûeerJe ceW meK³e YeeJe keÀer YeeqkeÌle nw, oMejLe, keÀewMeu³ee
Deeefo ceW Jeelmeu³e YeeJe keÀer YeeqkeÌle osKeer pee mekeÀleer nw ~ leguemeeroeme peer k eÀer DeefOekeÀebMe j®eveeDeeW ceW
oem³e YeeqkeÌle keÀer ÒeOeevelee nw uesefkeÀve `Jewjei³e meboerHeveer' ceW Meeble YeeJe keÀer YeeqkeÌle keÀer ÒeOeevelee nw ~
jece YekeÌle keÀefJe³eeW keÀe YeeqkeÌle mebyebOeer ¢efäkeÀesCe DeHes#eeke=Àle DeefOekeÀ Goej nw Fve keÀefJe³eeW ves jece
YeeqkeÌle kesÀ meeLe -meeLe Dev³e osJeer -osJeleeDeeW keÀer Yeer mlegefle keÀer nw ~ jece -keÀeJ³e ceW %eeve, keÀce& Deewj
YeeqkeÌle keÀer He=LekeÀ -He=LekeÀ cenÊee mHeä keÀjles ngS YeeqkeÌle keÀes Glke=À<ì yelee³ee ie³ee nw ~ leguemee ro e m e
ves YeeqkeÌle Deewj %eeve ceW DeYeso ceevee Jes keÀnles nQ -
`YeieleeEn %eeveeEn veefnb kegÀí Yesoe ~'
leLee
`meiegveeEn DeiegveeEn veefnb keÀíg Yesoe ~~'
³en YekeÌle keÀefJe efJeefMeä ÜwleJeeo mes ÒeYeeefJele nQ ~ leguemeeroeme %eeve keÀes keÀe fþve ceeie& leLee
YeeqkeÌle keÀes mejue Deewj menpe ceeie& kesÀ ªHe ceW mJeerkeÀej keÀjles nQ ~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle leguemeer keÀer
YeeqkeÌle keÀe ªHe JesoMeem$e keÀer ce³ee&oe kesÀ DevegketÀue jne nw ~ DeefOekeÀebMe mLeeveeW Hej jece keÀefJe³eeW ves
DeHeveer oervelee ÒekeÀì keÀjles ngS GvekeÀer DevegkebÀHee ®eener nw ~ GvekeÀer oervelee keÀe YeeJe Fve HebeqkeÌle³eeW ceW
efceueleer nw -
’jece mees yeæ[es nw keÀewve ceesmees keÀewve íesìes
jece mees Kejes nw keÀewve ceesmees keÀewve Keesìes ~~“
Jes mJ e³eb keÀes oeme Je jece keÀes DeHevee mJeeceer mJeerkeÀej keÀjles nQ ~ ³en oem³e -YeeqkeÌle keÀer
megobjlece J³eeK³ee keÀjles nQ ~ leguemeer oeme efveieg&Ce meÊee keÀes mJeerkeÀejles ngS oMejLe megle vebove
keÀewMeu³ee megle keÀn keÀj Jes jece kesÀ meiegC e ªHe keÀes mJeerkeÀej keÀjles ngS Jes keÀnles nQ -
`meiegve Deiegve ogF& ye´ïe meªHee
DekeÀLeDeveeefo DeieeefOeKejes DeªHee ~'
leguemeer keÀer YeeqkeÌle YeeJevee keÀe efJeMues’ieesmJeeceer pe er keÀer YeeqkeÌle He×efle keÀer meyemes yeæ[er efJeMesHe#e keÀes meJe&Lee íesæ[keÀj Jen veneR ®eueleer meye He#eeW kesÀ meeLe GmekeÀe meecebpem³e nw ~“
³egieerve mecem³eeDeeW keÀe ef®e$eCe ë-
jece keÀeJ³e HejbHeje ceW ³eÐeefHe Þeer jece keÀer YeeqkeÌle keÀer ieF& nw efkeÀvleg FmekesÀ meeLe -meeLe
GvekesÀ keÀeJ³e ceW ³egieerve mecem³eeDeeW keÀe ef®e$eCe Yeer ngDee nw ~ Gve mecem³eeDeeW kesÀ Ye³ebkeÀj HeefjCeece
yeleekeÀj HeeþkeÀeW keÀes GvnW otj keÀjves kesÀ efueS GkeÀmee³ee Yeer ie³ee nw ~ Gve mecem³eeDeeW ceW mes kegÀí
mecem³eeSb Deepe Yeer ÒeemebefiekeÀ nQ ; pewmes lelkeÀeefueve eEnot meceepe GHeemevee He×efle³eeW ceW GuePee ngDee
Lee ~ meble keÀefJe Je metHeÀer keÀefJe efveieg&Ce YeeqkeÌle Hej yeue os jns Les peyeefkeÀ jece keÀefJe Je ke=ÀYeeqkeÌle kesÀ He#e ceW Les ~ Ssmes ceW leguemeeroeme peer ves Fme mecem³ee keÀe meceeOeeve Òemlegle keÀjles ngS keÀne -munotes.in

Page 92

90’meiegveeEn DeiegveeEn veefnb keÀíg Yesoe ~“
jece keÀeJ³e ceW lelk eÀeueerve jepeveereflekeÀ Je meeceeefpekeÀ efmLeefle keÀe ef®e$eCe ngDee nw ~
leguemeeroeme ves keÀefJeleeJeueer ceW Gme mece³e keÀer yeoneue DeeefLe&keÀ efmLeefle keÀe ceeefce&keÀ JeCe&ve efkeÀ³ee nw ~
Òeke=Àefle -ef®e$eCe
jece YekeÌle keÀefJe³eeW vesÒeke=Àefle -ef®e$eCe ceW Yeer He³ee&Hle cee$ee ceW ©ef®e jner nw ~ Fme keÀeue kesÀ
keÀefJe³eeW ves Òeke=Àefle keÀs Deeuebyeve SJeb GÎerHeve, oesveeW ªHeeW keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw ~ keÀneR -keÀneR Òeke=Àefle keÀes
otleer Je GHeosMekeÀ ªHe ceW Yeer Òeml egle efkeÀ³ee ie³ee nw ~ jece Jeve ieceve Òemebie ceW meYeer jece YekeÌle keÀefJe³eeW
vesÒeke=Àefle kesÀ efJeefYeVe ªHeeW keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw, Hejbleg Fve keÀefJe³eeW keÀe Òeke=Àe fle-ef®e$eCe Glevee mejme
veneR nw, efpelevee jereflekeÀeueerve keÀef Je³eeW keÀe nw ~
DeeoMe& Hee$eeW keÀe ®eefj$e ef®e$eCe ë-
jece keÀeJ³e HejbHeje kesÀ keÀefJe³eeW ves jecekeÀLee mes pegæ[s Hee$eeW keÀe ®eefj$e ef®e$eCe efkeÀ³ee nw~
GvneWves cegK³e ªHe mes Þeer jece kesÀ ®eefj$e keÀe ef®e$eCe efkeÀ³ee nw~ Fve keÀefJe³e eW kesÀ jece F&ÍJej kesÀ
DeJeleej nQ pees Jen meJe&iegCe mebHeVe Je meJe&MeeqkeÌleceeve nQ~ Jen efMeJe, MeeqkeÌle Je meeQo³e& keÀe meceefvJele ªHe
nQ~ jece keÀeJ³e ceW mele, jpe, lece leerveeW iegCeeW keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle ngF& nw~ Jen o³ee kesÀ meeiej, H eeflele -
HeeJeve, oeve Meerue Je ceneve efJeve³eMeerue nQ~ osJeer -osJelee Yeer GvekesÀ ®ejCeeW keÀer Jebovee keÀjles nQ~ He=LJeer
keÀes og<ìeW mes jefnle keÀjves Je meble peveeW keÀe G×ej keÀjves kesÀ efueS ner GvneWves DeJeleej efue³ee nw~ jece
keÀer jeJ eCe Hej efJepe³e DeLee&le meled keÀer lece Hej efJepe³e nQ~ jece YekeÌle keÀefJe GvnW ueeskeÀj#ekeÀ Je ce³ee&oe
Heg©jece keÀe ®eefj$e ceneve SJeb DevegkeÀjCeer³e nw~
jece kesÀ DeefleefjkeÌle ue#ceCe, Yejle, meerlee, nvegceeve Deeefo Dev³e Hee$eeW kesÀ ®eefj$eeW Hej Yeer
mecegef®ele ÒekeÀeMe [euee ie³ee nw~ Fve meYeer Hee$eeW ceW jpeesiegCe nQ leceesiegCe ceW Hee$eeW keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle ngF&
nw~ jpeesiegCeer Hee$eeW ceW ue#ceCe, efJeYeerefkeÀS ieS nQ~
leguemeeroeme ves HeeJe&leer, meerlee, keÀewMeu³ee ieeieea, Devegmet³ee Deeefo kesÀ DeefleefjkeÌle je#eme
HeefjJeej k eÀer meguees®evee, ceboesojer, ef$epeìe veecekeÀ DeeoMe& efm$e³eeW keÀer Yeer me=ef<ì keÀer nw~
DeeoMe& efmLeefle ³en nw efkeÀ -
`cegefKe³ee cegKe meeW ®eeefnS Keeve -Heeve keÀes SkeÀ~
HeeueF HeesFve meY eer Hee$eeW kesÀ ceeO³ece mes jece keÀefJe³eeW ves meceepe kesÀ meeceves kegÀí DeeoMe& Òemlegle efkeÀS
nQ, pewmes jece DekesÀues ner DeeoMe& YeeF&, DeeoMe& Heg$e Je DeeoMe& jepee keÀe GoenjCe Òemlegle keÀjles nQ~
Hejbleg GvekeÀer íefJe SkeÀ DeeoMe& Heefle kesÀ ©He ceW ueeKe leke&À osves Hej Yeer SkeÀ leke&ÀMeerue J³eeqkeÌle kesÀ ceve
ceW veneR GYej Heeleer~ GvekeÀe J³eeqkeÌlelJe veejer meceevelee Deewj Heefle -Helveer kesÀ HeejmHeefjkeÀ efJeÍJeeme kesÀ
efme×ebleeW Hej Keje veneR Glejlee~munotes.in

Page 93

91Yejle DeeoMe& YeeF & keÀe, meerlee DeeoMe& veejer Je DeeoMe& Helveer keÀe, nvegceeve DeeoMe& mesJekeÀ keÀe
GoenjCe Òemlegle keÀjles nQ~ efHelee kesÀ ªHe ceW oMejLe Heg$e kesÀ ªHe ceW jece keÀe ®eefj$e DevegkeÀjCeer³e nw~
³ener keÀejCe nw efkeÀ jece keÀeJ³e Heæ{keÀj HeeþkeÀ S keÀ DeeoMe& veeieefjkeÀ yeveves keÀe mebkeÀuHe uesles nQ~ YeeF& -
YeeF& kesÀ mebyebOee W kesÀ DeeoMe& kesÀ ªHe ceW jece, ue#ceCe, Yejle, Me$egIve pewmes YeeF&³eeW keÀer keÀuHevee keÀjkesÀ
leguemeeroeme ves ceeveme keÀes DeeoMe& HeefjJeej Je DeeoMe& ie=nmLekeÀer keÀuHevee Hetjer keÀj oer nw~ jece kesÀ
MeyoeW ceW Jes keÀnles nQ -
`Yejleefnb nesF& ve jepeceo, efJeefOe nefjnj Heo HeeF&~
keÀyengb efkeÀ keÀepeer meer keÀjefve, #eerj efmevOeg efyeve meeF&~~'
keÀeJ³e Mewueer -
meiegCe jece YeeqkeÌle HejbHeje kesÀ keÀefJe ³ee lees mJe³eb efJeÜeve Les DeLeJee efJeÜevees keÀer mebieefle mes
meeefnl³e kesÀ OeceeX kesÀ mebyebOeesb ceW He³ee&Hle %eeve ÒeeHle keÀj ®egkesÀ Les~ FvekesÀ Üeje DeuebkeÀej Meem$e keÀer
DeJensuevee ngF& nw~ FvekeÀe DeveskeÀ keÀeJ³e Mewefue³eeW Hej DeefOekeÀej Lee~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ jece keÀeJ³e ceW
meYeer ÒekeÀej kesÀ keÀeJ³e keÀer j®eveeSb efceueleer nQ~ FmeceW ÒeyebOe Deewj cegkeÌlekeÀ oesveeW keÀeJ³e ªHeeW keÀe Òe³eesie
efkeÀ³ee ie³ee nw~ `jece®eefjleceeveme 'cenekeÀeJ³e ceW, HeeJe&leer cebieue Je peevekeÀer cebieue ceW Keb[keÀeJ³e,
keÀefJeleeJeueer Je oesneJeueer ceW cegkeÌlekeÀ, efJeve³e Heef$ekeÀe ceW ÒeyebOe cegkeÌle keÀe efceÞeCe, jeceueueeveníg ceW
ieereflekeÀeJ³e kesÀ Òee³e: meYeer lelJe efJeÐeceeve nw~
ªHeesHeemevee -
meiegCe Ye eqkeÌle He×efle ceW ªHeesHeemevee keÀe efJeefMe<ì mLeeve nw~ Deeefo MebkeÀje®ee³e& ves veece Deewj
©He keÀes cee³ee pevce ceevee nw~ MeleHeLe ye´eïeCe ceW ye´ïe keÀes De©He Deewj Deveece keÀne ie³ee nw, Hejbleg
meiegCe meeOevee ceW YeieJeeve kesÀ veece Dee wj ªHe Deevebo keÀer De#e³e efveefOe nw~ veece Deewj ªHe ner YeeqkeÌle
keÀe DeejbYe ceevee ie³ee nw~ jece YekeÌleeW keÀes YeieJeeve keÀe veece Deewj ©He Flevee efJecegkeÌle keÀj ueslee nw
efkeÀ, ueewefkeÀkeÀ íefJe Gme ceW yeeOekeÀ veneR yeve mekeÀleer~ Dee jbYe ceW meiegCe GHeemekeÀ veece ©He ³egkeÌle cetefle&
kesÀmece#e DeekeÀj GHeemevee keÀjlee nw, Hejbleg efvejblej YeeJevee, ef®ebleve SJeb iegCe keÀerle&ve mes Jen DeHeves
DeejeO³e ceW Ssmee me ceeefJe<ì nes peelee nw efkeÀ, Gmes efkeÀmeer YeeweflekeÀ GHek eÀjCe keÀer DeeJeM³ekeÀlee ner veneR
jnleer~
ieg© keÀer ceefncee -
jece YekeÌle MeeKee ceW efveieg&Ce meble keÀefJe³eeW kesÀ meceeve meiegCe keÀefJe³eeW ves Yeer ieg© keÀer ceefncee
keÀeiegCeieeve nw~ jece YeeqkeÌle kesÀ Deveg©He ieg© ye´ïee keÀe Òeefle efveefOe nw~ cenekeÀefJe leguemeeroeme kesÀ
celeevegmeej ieg© kesÀ efyevee %eeve keÀer ÒeeefHle DemebYeJe nw Deewj %eeve kesÀ DeYeeJe ceW cees#e keÀer ÒeeefHle veneR
nesleer~
jece jep³e keÀer mebkeÀuHevee -
leguemeer ves jecejep³e keÀer HeefjkeÀuHevee ke Àjles ngS `ceeveme 'efueKee nw~ `jece®eefjleceeveme 'nceW
jecejep³e keÀe DeeoMe& ©He Òeoeve keÀjlee nw~ HeeefjJeeefjkeÀ peerJeve kesÀ ¢ef<ìkeÀesCe mes jece SkeÀ DeeoMe&
ceele=-efHele= YekeÌle Heg$e, ieg© mesJee Heje³eCe efMe<³e, SkeÀ HelveerJe´le Heefle, D ev³elece mvesn keÀjves Jeeues leLee
mebj#ekeÀ nw~ jece keÀeJ³e ceW veejer kesÀ meleerlJe leLee HeefleJe´le Oece& keÀes meJee&efOekeÀ cenlJe efo³ee ie³ee nw~munotes.in

Page 94

92DejC³ekeÀeb[ ceW meleer Devegmet³ee, meerlee keÀes GHeosMe osleer nw~ -`veejer keÀer me®®eer Hen®e eve DeeHeefÊekeÀeue
ceW ner nesleer nw, Heefle kesÀ jesieer, Oevenerve, ves$enerve, yeefOej, ¬eÀesOeer, oerve Deeefo DeJemLee keÀes ÒeeHle nesves
Hej GmekeÀe Oece& nw efkeÀ leye Yeer Jen GmekeÀe DeHeceeve vee keÀjW yeefukeÀ Oece& Devegmeej GmekeÀer mesJee keÀjW'
DeefleefLe keÀer Hetpee, efJevece´ YeeJe, ef®elle keÀesceue, mJeeefYeceeveer, ÒemeVe nesvee, mvesn YeeJe jKevee,
HejesHekeÀejer YeeJe Deeefo keÀes efue³ee pee mekeÀlee nw~
meYeer mJeOece& keÀe Heeueve efve<þe HetJe&keÀ keÀj jns Les~ Fmeer keÀejCe ve keÀesF& efove Lee, ve og:Keer
Lee, ve ner oefjê, ve neR kegÀue#eCe meYeer iegCe%e, %eeveer, ke=Àle%e, meoe®eejer, efveleYeer ³en mebmeej DekeÀeue, ce=l³et, jesie Deeefo cene og:KeeW mes Yeer ueeskeÀcegkeÌle Lee~ leguemeer ef ueKeles nQ -
’owefnkeÀ owefJekeÀ YeeweflekeÀ leeHee, jecejepe veneRkeÀeng veJ³eeHee
meye vej keÀjefnb HejmHej Òeerefle, ®eueefn mJeOece&efvejle Þegefle veerefle
DeuHe ce=l³eg veefnb keÀJesveGHeerje, meye megboj meye efyejpe mejerje~“
Jemlegle: mebHetCe& jece keÀeJ³e ceW HejbHeje GkeÌle DeeoMeex keÀes Òemlegle keÀjles n gS Ssmes meceepe kesÀ
efvecee&Ce keÀer keÀuHevee Òemlegle keÀjleer nw efpemeceW keÀesF& íesìe -yeæ[e veneR neslee Deeefo Òemlegle efkeÀ³ee ie³ee
nw~
jme :
jece YeeqkeÌle meeefnl³e ceW jec e keÀLee Del³eble J³eeHekeÀ nw~ GmeceW peerJeve keÀer efJeefJeOeleeDeeW keÀe
menpe meefVeJesMe nw~ GmeceW meYeer jmeeW keÀe meceeJesMe nQ, efkebÀleg mesJekeÀ mesJ³e YeeJe keÀer YeeqkeÌle nesves kesÀ
keÀejCe efveJexopev³e Meeble jme keÀer ÒeOeevelee nw~ jec e ce³ee&oe Heg©Jeeoer nQ~ ³en eBjeceYekeÌle keÀefJe ce³ee&oe Jeeoer nesves kesÀ keÀejCe Þe=bieej jme keÀe ef®e$eCe meerefcele ngDee nw~
cenekeÀefJe leguemeeroeme kesÀ jece®eefjleceeveme ceW meYeer jmeeW keÀe megboj HeefjHeekeÀ ngDee nw~ GvekesÀ keÀeJ³e ceW
Þe=bieej Deewj Meeble jme kesÀ meeLe -meeLe Jeerj jme keÀe Yeer ÒeYeeJeer efve©HeCe ngDee nw~ efJeefYeVe ³eg× ¢M³e
ef®e$eCe ceW Jeerj jme kesÀ meeLe ner jesê, Ye³eevekeÀ Deewj keÀneR -keÀneR yeerYelme jme keÀe re f v e < H e e f l en g F &n w ~
veejo ceesn kesÀ Òemebie ceW nem³e jme keÀe Òemebie ef®eef$ele ngDee nw~ DeveskeÀ mLeueeW Hej DeÓgle jme keÀe
efve©HeCe ngDee nw~
íbo -
jece keÀeJ³e ceW j®evee Yeso, YeeYeer Hee³ee peelee nw~ Jeerj ieeLeeDeeW kesÀ íHHe³e, meble keÀeJ³e kesÀ oesns, Òesce keÀeJ³e kesÀ oesns, ®eewHeeF& De ewj
FvekesÀ DeefleefjkeÌle kegÀ[b efue³eeB, meesjþe, meJew³ee, Ievee#ejer, leescej, ef$eYebieer Deeefo íbo Òe³egkeÌle ngS nQ~
jece keÀe J³e ceW cegK³ele: oesne ®eewHeeF& keÀe Òe³eesie ngDee nw~ leguemeeroeme peer ves FvekeÀe Òe³eesie DeefOekeÀej
HetJe&keÀ efkeÀ³ee nw~
DeuebkeÀej -
leguemeer kesÀ keÀeJ³e ceW DeuebkeÀejeW keÀe menpe Deewj mJeeYeeefJekeÀ Òe³eesie efceuelee nw~ jece YekeÌle
keÀefJe Hebef[le nesves nsleg GvneWves DeuebkeÀej Meem$e keÀer DeJensuevee veneR keÀer nw~ peneB Fve keÀefJe³eeW ves
efJeefJeOe íboes keÀe Òe³eesie yeæ[er kegÀMeuelee mes efkeÀ³ee nw JeneB DeuebkeÀej kesÀ Òe³eesie ceW Del³eble efJeoiOelee
ÒeoefMe&le keÀernQ~ keÀefJe kesÀMeJe ves yeæ[er cee$ee ceW MeyoeuebkeÀejeW keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee nw~ leguemeer keÀeJ³e ceW
meYeer DeuebkeÀej efceueles nQ~ GlÒes#ee, ©HekeÀ Deewj GHecee keÀe Òe³eesie jece®eefjleceeveme ceW DeefOekeÀ nw~munotes.in

Page 95

93YeejecekeÀeJ³e ceW cegK³ele: DeJeOeer YeeÞe=bieej yeveer nw~ jeceevebo ves peve Yeel³eeiekeÀj peve YeeÒe³eesie efkeÀ³ee nw~ GvekesÀ HeÍ®eele jefmekeÀ mebÒeoe³e kesÀ keÀefJe³eeW ves `ye´peYeeleguemeeroeme ves DeHeveer j®eveeDeeW ceW DeJeOeer leLee ye´pe oesveeW Yee< eeDeeW keÀe meHeÀue Òe³eesie efkeÀ³ee nw~ Fve
oesveeW YeeÒescekeÀeJ³e keÀer DeJeOeer YeejepemLeeveer, mebmke=Àle, Dejyeer Deewj HeÀejmeer Deeefo YeeYeeGHemebnej -
jece YeeqkeÌle MeeKee kesÀ keÀefJe³eeW ves m ece³e HeefjefmLeefle Deewj keÀeue kesÀ DevegªHe DeHevee keÀeJ³e
me=peve efkeÀ³ee nw~ jece YeeqkeÌle keÀeJ³e efnboer keÀeJ³e keÀe ieewjJeHetCe& keÀeJ³e nw~ Fve keÀefJe³eeW ves Oece& Deewj
meceepe kesÀ #es$e ceW DeHeves J³eeHekeÀ SJeb mecevJe³e Jeeoer ¢ef<ìk eÀesCe, ceneHeg©YeeqkeÌle kesÀ me®®es ªHe keÀes mLeeefHele keÀjles ngS Glke=À<ì keÀeJ³e me=peve keÀe Heefj®e³e efo³ee nw~ keÀefJelee
FvekeÀer meeO³e veneR meeOeve nw~ FvekeÀe meeO³e jeceYekeÌle nQ~ DeHeves meeO³e lekeÀ HengB® eves kesÀ efueS Fve
keÀefJe³eeW ves efpeme meeOeve keÀes mJeerkeÀej efkeÀ³ee nw, Gmes Flevee meceLe& Deewj HetCe& yevee efo³ee nw, GmekeÀe
ceeveme peveceeveme nes ie³ee~ Fme keÀeJ³e ceW ceeveJe peerJeve keÀer efJeefJeOeleeDeeW keÀe menpe, mJeeYeeefJekeÀ
Deewj ÒeYeeJeer ef®e$eCe ngDee nw~ Fve keÀefJe³eeW ves keÀeJ³elJe, ueeskeÀjbpeve, Oece&, j#ee, ueeskeÀefnle SJeb meceepe
kesÀ GlLeeve ceW ³eesie efo³ee nw~ lees otmejer Deesj keÀeJ³e keÀes GoeÊe, Glke=À<ì SJeb ueeskeÀ cebieuekeÀejer ªHe
Òeoeve keÀjves keÀe m legl³e keÀe³e& efkeÀ³ee nw~
9.4meejebMe
jece YeeqkeÌlekeÀeJ³e DeHeveer ieefjcee, ce³ee&oe Deewj GoeÊece³elee kesÀ keÀejCe efnvoer meeefnl³e keÀe
meJe&Þes<þ keÀeJ³e nw~ pees meceepe keÀes megDee®ejCe efmeKeelee nw~ peerJeve Mewueer keÀes mener efoMee c eW ues peeves
keÀe keÀe³e& keÀjlee nw~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ ieesmJeeceer leguemeeroeme ke=Àle `jece®eefjleceeveme' Ssmeer Decetu³e
efveefOe nw pees nj SkeÀ Iej ceW efJeÐeceeve nw, Hetpeveer³e nw~
9.5 oerIeexllejer ÒeMve
1. jece YeeqkeÌlekeÀeJ³e ceW j ece efkeÀmekesÀ DeJeleej nw?
2. jece YekeÌle keÀefJe³eeW ves efkeÀme YeeJe keÀer YeeqkeÌle keÀer nw?
3. efvecveefueefKele Hej efìHHeCeer efueefKeS~
De) jece YekeÌle keÀefJe leguemeeroeme
4. jece keÀeJ³e keÀer ÒeJe=efÊe³eeW Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
5. jece k eÀeJ³e keÀer efJeMes

Page 96

949.6 ueIegllejer³e ÒeMve
1) `jece®eefjleceeveme' keÀewvemes ÒekeÀej keÀe keÀeJ³e nw?
2)efnvog Oece& kesÀ DeefleefjkeÌle Dev³e keÀewvemes Oece& ces jece keÀLee keÀe Òe³eesie ngDee nw?
3)`mel³eJe leer keÀLee' kesÀ keÀefJe keÀewve nw?
4)mJeeceer Deûeoeme efkeÀme Oeeje kesÀ keÀefJe nw?
5)jece jep³e keÀer mebkeÀuHevee leguemeeroeme ves keÀewvemes keÀeJ³e ceW keÀer nw?
6)jece YeeqkeÌlekeÀeJ³e kesÀ ÒecegKe keÀefJe keÀewve nw?
9.6 meboYe& HegmlekeWÀ
1) GÊej efnvoer jece keÀeJ³eOeeje -GcesMe ®ebê ceOegkeÀj
2) YeeqkeÌlekeÀeJ³e mes mee#eelkeÀej -ke=À

















munotes.in

Page 97

95FkeÀeF& -10
ke=ÀFkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
10.0 FkeÀe F& keÀe GodosM³e
10.1 ÒemleeJevee
10.2 ke=À10.3 ke=À10.4 meejebMe
10.5 oerIeexllejer ÒeMve
10.6 ueIegllejer³e ÒeMve
10.7 meboYe& HegmlekeWÀ
10.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes efJeÐeeLeea mecePe mekeWÀies :
ke=Àke=Àke=À10.1ÒemleeJevee
YeeqkeÌle keÀeueerve meiegCe YeeqkeÌle Oeeje ceW ke=ÀcenÊJe efo³ee ie³ee nw~ $eÝiJeso ceW FmekeÀe GuuesKe SkeÀ Þeeslee $eÝefíeboesi³eesHeefveefJemle=le ªHe ceW ef®eef$ele ngDee nw~ Fme meboYe& ceW [e@. Yeb[ejkeÀj ves ³en efme× efkeÀ³ee nw efkeÀ JewefokeÀ $eÝefke=ÀceneYeejle ceW efpeme ke=ÀHeM®eele ke=ÀmeboYe& c eW [e@. efJepe³eWê mveelekeÀ efueKeles nQ Jemlegle: Oece& mLeeHevee keÀewve kesÀ DeJeleej keÀe ÒecegKe Deewj
SkeÀcee$e nesles nQ~munotes.in

Page 98

96’Jemlegle: Oece& mLeeHeve GvekesÀ DeJeleej keÀe ÒecegKe Deewj SkeÀcee$e GÎsM³e nw ³eefo ieerlee kesÀ
DeeOeej Hej ke=ÀG×eìve neslee nw~ Jeso -Jesoebie%eelee ke=ÀÒeefleefnle efkeÀ³ee nw efpemekesÀ DevegMeerueve m es ³en mHe<ì nes peelee nw efkeÀ efpeme ªHe ceW ke=Ànw JenGvekesÀ HejceosJelJe keÀe Heefj®e³ekeÀ ªHe nw~“
HegjeCeeW ceW ke=ÀkeÀer yeeue uee rueeDeeW keÀes ¬eÀeFmì kesÀ yeeue ®eefj$e keÀe DevegkeÀjCe keÀne nw~ Þeer ke=ÀmeboYe& ceW Henueer yeej Hegj eCeeW ceW ner keÀne ie³ee nw, YeeieJele HegjeCe ceW ke=ÀHegjeCeeW ceW ke=ÀnefjJebMe HegjeCe, efJekeÀeJ³e ceW ke=À`neue' jef®ele `iee Lee melemeF&' ceW ke=ÀoHe&Ce, DeuebkeÀej, keÀewmlegYe, kebÀoJe& cebpejer, Þeerke=ÀefJeefJeOe ÒemebieeW keÀe ef®e$eCe ngDee nw~ `ieerleieesefJebo' ceW ke=ÀkeÀeJ³e kesÀ efJekeÀeme ceW efJeefYeVe mebÒeoe³eeW keÀe ³eesieoeve jne nw~ GveceW Òec egKe nw -efvebyeeke&À, ®ewlev³e,
jeOeeJeuueYe, Deeefo mebÒeoe³e Les~ JeuueYe mebÒeoe³e kesÀ metjoeme ves meJe&ÒeLece Òeefleceeve Òeoeve keÀer nw~
GvnW ner efnboer kesÀ YekeÌle meeefnl³e keÀe ÒeCeslee ceevee ie³ee nw~ ke=ÀceneYeejle, mebÒeoe³e Deeefo keÀe cenlJeHetCe& ³eesieoeve jne nw~
10.2 ke=ÀYeeqkeÌle keÀeueerve meiegCe Oeeje ceW ke=ÀYeeqkeÌle meeefnl³e kesÀ efJekeÀeme ceW efJeefYeVe mebÒeoe³eeW keÀe men³eesie jne nw GmeceW ÒecegKele: efvebyeeke&À, ®ewlev³e,
JeuueYe Deewj jeOeeJeuueYe Deeefo mebÒeoe³e ÒecegKe nw~ ke=ÀmeeLe -meeLe D ev³e ke=Àvebooeme, Hejceevebo oeme, efnle nefjJebMe, Oe´gJeoeme, Þeer YeÆ, mJeeceer nefjoeme, ieoeOej YeÆ, ceerjeyeeF&,
jmeKeeve Deeefo Dele: GvekeÀe mebef#eHle Heef j®e³e efnboer ke=Àmene³ekeÀ nesiee~
ke=Àmetjoeme ke=ÀceW keÀeHeÀer celeYeso nw~ metjoeme keÀe pevce meved 1478 F&. ceevee peelee nw~ efJeefYeVe j®eveeDeeW kesÀ
DeeOeej Hej pevce `meerner' veecekeÀ iee BJeceW meejmJele ye´eïeCe peeefle ceW ngDee~ GvekesÀ efHelee kesÀ ªHe ceW
DekeÀyej ojyeejer iee³ekeÀ ` jeceoeme' keÀe GuuesKe efkeÀ³ee peelee nw~ `®eewjemeer JewkesÀ peerJeve Je=Êe Hej ÒekeÀeMe [euee ie³ee nw~ Jen Fme ÒekeÀej nw -
metjoeme yeæ[s iee³ekeÀ Les Jen efpeme Ieeì Hej efveJeeme keÀjles Les Deewj efJeve³e Heo ieeles Les
ceneÒeYeg JeuueYee®ee³e& ves Gv e ieerleeW keÀes HegmlekeÀ ªHe ceW Heg<ìerceeie& ceW efJekeÀefmele efkeÀ³ee Deewj ke=À

Page 99

97ieeves keÀer ÒesjCee oer GvneWves ke=ÀosMeeefOeHeef le `DekeÀyej' Gvemes efceues metjoeme DebOes Les Deewj Jes F&ÍJej Deewj ieg© ceW keÀesF& Deblej veneR
ceeveles Les~ GvneWves `Hejemeesueer' ceW DeHeves ÒeeCe l³eeie efoS~ metj keÀer ce=l³eg keÀeue kesÀ meboYe& ceW Yeer
efJeÜeveeW ceW celeYeso nw uesefkeÀve DeefOekeÀebMe efJeÜeveeW ves ce=l³eg meved 1583 F&. mJeerkeÀej keÀjles nQ~ GvekesÀ
osneJemeeve kesÀmece³e Hej efJeÇueveeLe ves MeeskeÀele& neskeÀj keÀne Lee -
’Heg<ìerceejie keÀes penepe peele nQ mees peekeÀes keÀíg uesvee nes³e mees uesF&~“
metjoeme k eÀer efMe#ee keÀes ueskeÀj keÀesF& GuuesKe veneR efceuelee Jen ieebJe mes ®eej keÀesme otj
jnkeÀj Heo j®evee ceW ueerve jnles Les Deewj ieeve efJeÐee ceW ÒeJeerCe Les~ metjoeme JeuueYee®ee³e& kesÀ mebHeke&À ceW
Deeves Hej meK³e Jeelmeu³e Deewj ceeOeg³e& Ye eJe keÀer Heo j®evee keÀjves ueies~ metjoeme ves ÞeerceÓeieJele kesÀ
DeeOeej Hej ke=À[e@. oerveo³eeue iegHlee ves GvekesÀ Üeje jef®ele He®®eerme HegmlekeÀesb keÀer met®evee oer nw~ efpeveceW
metjmeeiej, megjmeejeJeueer, meeefnl³e uenjer, metj He®®eermeer, metj jecee³eCe, metj meeþer, Deewj
jeOeejmekesÀefue ÒekeÀeefMele nes ®egkeÀer nw~ metjmeeiej Deewj meeefnl³e uenjer GvekeÀer ÒecegKe ke=Àefle³eeb nw~
metjmeeiej keÀe DeeOeej Þeerce ÓeieJele nw~ YeeieJele kesÀ meceeve F meceW Yeer yeejn mkebÀo nw~ ÒeLece mkebÀo ceW
efJeve³eHeo, Yee³ee, DeefJeOee, le=HetJee&Oe& ceW ke=ÀGÊejeOe& ceW pejemeb Oe³eg×,ÜejkeÀe efvecee&Ce, ©eqkeÌceCeer njCe, efMeMegHeeue JeOe, megYeêe -Depeg&ve efJeJeen
Deeefo keÀe DebkeÀve 149 HeoeW ceW efkeÀ³ee ie³ee nw~ metjoeme keÀe ûebLe metj mejeJe ueer ceW ye´pe JeCe&ve, ke=Àpevce, Heglevee JeOe, mebkeÀì Yepeve, Ye´cejieerle Deeefo Òemebie nw~
metj keÀer YeeqkeÌle He×efle Hegef<ìceeieea³e YeeqkeÌle nw~ Deewj Fme YeeqkeÌle keÀes DeHeveeves kesÀ yeeo ÒeYeg
mJe³eb DeHeves YekeÌleeW keÀe O³eeve jK eles nQ~ YeieJeeve keÀe Devegûen ner YekeÌleeW keÀe keÀu³eeCe keÀjkesÀ Gmes Fme
ueeskeÀ mes cegkeÌle keÀjves ceW meHeÀue neslee nw -
pee Hej efoveeveeLe {jw~
meesF& kegÀueerve ye[ew megboj meesF& pee Hej ke=ÀHee keÀjw~
metj Heeflele leefj pee³e levekeÀ ce W pees ÒeYeg veskeÀ {jw~~
metj Henues YekeÌle yeeo ceW keÀefJe Les~ FmeerefueS leguemeer kesÀ meceeve megj ceW ueeskeÀ mebûen keÀer
YeeJevee veneR efceueleer nQ~ Jes Jemlegle: ke=ÀÜeje meiegCe ceeie& mes ke=Ànw~ efJeJeCe&ve kesÀ ÒeLe ce keÀefJe metjoeme nw~ metjoeme ves Jeelmeu³e keÀe keÀesvee -keÀesvee PeeBkeÀe nw~
Jeelmeu³e kesÀ Debleie&le oMee keÀe JeCe&ve metjoeme ves efkeÀ³ee nw~ leesleueer yeesueer, ceeKeve ®eesjer,
ceeB keÀe ye®®eeW kesÀ efueS ueesjer ieevee Deeefo~ ceeB íesì s ke=ÀefHeueeleer nw, leye ke=À

Page 100

98’cew³ee ceesefn oeT yengle efKepee³ees“
’cew³ee keÀyeefnb ye{wieer ®eesìer~
efkeÀeflekeÀ yeej ceesefnb otOe efHe³ele YeF, ³en Deepe ntB nw íesìe r~“
yeueosJe Üeje ísæ[ -íeæ[ nesves Hej ceeB keÀes efMekeÀe³ele keÀjles ngS yeeue ke=À’cew³ee ceesefn oeT yengle efKepee³ees
ceeWmeeW keÀnle ceesue keÀer efuenveeW let pe megceefle keÀye pee³eew~“
Jeelmeu³e mece´eì metjoeme keÀer cenevelee Hej Dee® ee³e& efÜJesoer efueKeles nQ -’mebmeej kesÀ
meeefnl³e kesÀ yeeo keÀnvee lees keÀefþve nw Hejbleg ke̳eeWefkeÀ Jen yengle yeæ[e nw Deewj GmekeÀe SkeÀ DebMe cee$e
nceeje peevevee nw Hejbleg nceejs peeves ngS meeefnl³e ceW Fleveer lelHejlee, ceveesne efjlee D eewj mejmelee kesÀ
meeLe efueKeer ngF& yeeue -ueeruee ogue&Ye nw~“
metj kesÀ Þe=bieej jme ceW jefle mLeeF& YeeJe keÀe HetCe& Deewj DeueewefkeÀkeÀ HeefjHeekeÀ ngDee nw~ metj keÀer
ieesefHe³eeW ceW Òesce kesÀ mebmkeÀej HekeÌkesÀ nQ~ `Jes YeeJevee ÒeOeeve nQ vebooeme keÀer ieesefHe³eeW kesÀ meceeve JekeÀerue
veneR~ JeemleJe ceW metjoeme keÀer jeefOekeÀe Meg© mes DeeefKej lekeÀ mejue yeeefuekeÀe nw~ metj ves yeæ[er me®®eeF&
kesÀ meeLe Òesceer Ûo³e ceW jefle keÀer GlHeefÊe, efÒe³e efceueve keÀer ueeuemee, efÒ e³e efceueve keÀe nGvceeo keÀe Ssmee ÒeYeeJeeslHeeokeÀ ef®e$eCe efkeÀ³ee nw efkeÀ, SkeÀebieerHeve KeìkeÀlee veneR~ jeOee Deewj ke=ÀkeÀer ³egieue ueerueeDeeW kesÀ JeCe&ve ceW metj ves DeHeveer mecemle ÒeefleYee Deewj meHeÀue keÀeJ³e ke ÀewMeue keÀe
GHe³eesie efkeÀ³ee nw~ ³en meejer Òesce keÀneveer DeO³eeeflcekeÀ Yetefce Hej Òeefleef<þle nw GmeceW Deelcee keÀe
GppJeue ÒekeÀeMe nw Deewj meJe&$e YeeqkeÌle jme nw~ jeOee Deewj ke=ÀcegiOe efk eÀ³ee nQ~FmeceW Òesce keÀer GlHeefl leDeeBKeeW ceW nesleer nQ -
DeeQ®ekeÀ ner osKeefle nwjeOee ,vewve ef Jemeeue Yeeue efo ³esjesjer~
veerue yemeve HeÀefj³ee keÀefì Heefnjs , yewveer Heerefþ ©ueefle PekeÀPeesjer
metj m³eece osKe lener jerPes vewve -vewve e fceefueHejer þieesjer~'
metjoeme ves DeHeveer j®eveeDeeW kesÀ efueS ye´pe YeeYeekeÀe ³eesieoeve cenlJeHetCe& nw~ [e@. ieCeefHele ®ebê iegHle keÀnles nQ -`metjoeme Deewj vebooeme pewmes
ÒeefleYeeMeeueer keÀefJe³eeW kesÀ neLe ceW Heæ[keÀj ye´pe YeeleÓJe MeyoeW mes HeefjHetCe& nes ie³ee leL ee GmeceW J³ebpekeÀlee Deewj ÒeJeenMeeruelee kesÀ iegCe Dee ie³es~ GvekesÀ
Ûo³e keÀer YeeJe Oeeje mes DeHueeefJele neskeÀj GmeceW Ssmeer ceOegjlee, keÀesceuelee SJeb efm veiOelee Dee ieF& efkeÀ
Jen HejJeleea keÀefJe³eeW kesÀ efueS DevegkeÀjCeer³e nes ieF&~ metjoeme ves DeHeveer j®evee ceW íboes keÀe yengcegKeer
Òe³eesie efkeÀ³ee nw~ `metjmeeiej' ceW kegÀí mLeeveeW Hej jesuee SJeb ®eewHeeF& keÀe Òe³eesie ngDee nw~ DeuebkeÀejeW keÀe
Yeer Òe³eesie metj keÀer j®eveeDeeW ceW ngDee nw~ `meeefnl³e uenjer', `metjmee iej' ceW ªHekeÀ, GHecee, GlÒes#ee
DeefleMe³eeseqkeÌle Deeefo DeuebkeÀejeW keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee ie³ee nw~'munotes.in

Page 101

99vebooeme -
De<ìíeHe keÀefJe³eeW ceW metj kesÀ yeeo vebooeme keÀe cenÊJeHetCe& mLeeve nw~ Jes yengcegKeer ÒeefleYee
mebHeVe keÀefJe Les~ vebooeme keÀe pevce 1533 F&. ceW ngDee Lee~ vebo oeme kesÀ ®ee®ee Deelceejece Les pees
leguemeeroeme kesÀ efHelee Les~ leguemeeroeme Deewj vebooeme ves MewMeJe keÀeue ceW ner vejefmebn Hebef[le mes mebmke=Àle
YeeDeO³e³eve efkeÀ³ee~ ieeskegÀue ceW efJeÇueveeLe mes oer#ee ueer Deewj FvneR efoveeW metj kesÀ mebHeke&À ceW Deeves Hej
me®®es ke=ÀGvekeÀe 158 3 F&. ceW osneJemeeve ngDee~ FvekesÀ Üeje jef® ele ûebLees keÀer mebK³ee Hebê n yeleeF& ieF& nw~ Fve
ûebLeeW kesÀ veece Fme ÒekeÀej nw DeveskeÀeLe& cebpejer, ceeve cebpejer, ªHecebpejer, efJej nc e b p e j e r ,Ò e s c e
yeejnKeæ[er, M³eece meieeF&, megoecee ®eefjle, ©keÀceCeer cebieue, YebJej ieerle, jeme Heb®ee O³ee³eer,e f m e × e b l e
Heb®eeO³ee³eer, oMece mkebÀOe YeeHeb®eeO³ee³eer ,Ye´cejieerle Deewj efme×eble Heb®ee O³ee³eerFvekesÀ cenÊJeHetCe& ûebLe nw~ vebooeme kesÀ meYeer ûebLe ye´pe
YeeieesmJeeceer efnle nefjJebMe -
ieesmJeeceer efnle nefjJebMe keÀe pevce 1559 F&. ceW ceLegje meceerHe oef#eCeyeeo ieeB Je ceW ngDee~ Jes
jeOee JeuueYe mebÒeoe³e kesÀ ÒeJele&keÀ Les~ efHelee keÀe veece kesÀMeJeosJe efceÞe Deewj ceelee keÀe veece leejeJeleer
Lee~ ³en peeefle kesÀ ieewæ[ ye´eïeCe Les~ efnle nefjJebMe ves kesÀJeue 84 HeoeW keÀer j®evee ye´pe Yeemejue ªHe ceW keÀer nw~
ceerjeyeeF& -
ceerjeyeeF& kesÀ peerJeve Je=Êe leLee ieg© kesÀ mebyebOe ceW efJeÜeveeW ceW celeYeso nw~ DevegmebOeeve kesÀ
DeeOeej Hej ³en efveefÍ®ele nw efkeÀ GvekeÀe pevce 1504 F&. ceW[lee kesÀ meceerHeJeleea ieebJe kegÀ æ[keÀerceW ngDee~
jeþewæ[ JebMe keÀer cesæ[efle³ee MeeKee kesÀ ÒeJele&keÀ jeJe otoe Les~ GvneR kesÀ ®elegLe& Heg$e jleve efmebn keÀer Heg$eer
Leerceerje~ jeJe otoe Yeer ke=ÀHeeefjJeeefjkeÀ JeeleeJejCe meceepe ceW Òe®eefuele ueeskeÀ ieerle SJeb ³eoe -keÀoe jepe cenueeW ceW Deeves Jeeues efme×
mev³eeefme³eeW ³ee jceles peesefie³eeW kesÀ YeeqkeÌle ceW GHeosMe ner ceerje keÀer HeeþMeeuee yeves~ ueeskeÀieerleeW keÀer
ceOegjlee SJeb je pemeer keÀueeefÒe³elee ves GvnW Devee³eeme mebieerle ÒesefcekeÀe yevee efo³ee, lees meeOeg mebieefle kesÀ
ÒeYeeJe JeMe GvekeÀe Ûo³e YeeqkeÌle SJeb Jewjei³e keÀer Deewj Deeke=À<ì ngDee, efpemekeÀer Devegietbpe GvekeÀer
j®eveeDeeW ceW meJe&$e efJeÐeceeve nw~ ceerje keÀe efJeJeen ef®eÊeewæ[ kesÀ jeCee meebiee kesÀ p ³es<þ Heg$e Yeespejepe mes
ngDee~ efJeJeen kesÀ 7 JeceWceerje keÀe YeeqkeÌle YeeJe ceW ueerve jnvee Hemebo veneR Lee~ ceerje keÀes keÀ<ì efo³ee peeves ueiee~ ceerje ves
memegjeue keÀes l³eeie efo³ee Deewj leerLe& mLeeveeW keÀer ³ee$ee keÀjles ngS Jen Je=boeJeve HengB®eer~ kegÀí efove
jnkeÀj ÜejkeÀe ®eueer peeleer nw, JeneB keÀerle&ve keÀjles ngS ceerje ves M esHetCe& DeHetCe& ûebLe mebK³ee yeejn nw~ Jen Fme ÒekeÀej nw -ieerleieesefJebo, vejmeer peer keÀe cee³eje, jeie meesj þe
keÀe Heo, jeie ieesefJebo, mel³eYeeceeCeg ©meCeb, ceerje keÀer iejeryeer, ªkeÌce Ceer cebie ue, vejmeer cesnlee keÀer ngb[er,
®eefjle, mHetÀìHeo Deeefo~
ke=Ànw~ ke=À

Page 102

100ceerje ke=ÀpeerJeve ceW Dev³e efkeÀmeer keÀes mLeeve veneR nw~ Jen ke=À`efyejnveer yeeJejer meer YeF&~
TB®eer ®eæ{er DeHeves YeJeve ceW ìsjle ne³e oF&~
ues DeB®eje cegKe DeBmegJeve HeeWíle GOejs ieele mener~
ceerje kesÀ ÒeYeg efieefjOej veeiej efyeígjle keÀíg ve keÀneR~~'
ceerje keÀer j®eveeDee W ceW Jeerj jme kesÀ meeLe -meeLe Meeble jme keÀe Yeer Òe³eesie efceuelee nw~ ceerje kesÀ
keÀeJ³e keÀer YeekeÀe Yeer ÒeYeeJe efoKeeF& oslee nw~ ceerj e ves DeHeves HeoeW ceW íboes Deewj DeuebkeÀejeW keÀe Yeer Òe³eesie efkeÀ³ee nw~
DeuebkeÀejeW ceW GHecee, ªHekeÀ, GlÒes#ee Deeefo keÀe Òe³eesie GvekeÀer keÀeJ³e j®eveeDeeW ceW efceuelee nw~
jmeKeeve -
jmeKeeve kesÀ pevce kesÀ mebyebOe ceW efJeÜeveeW ceW c eleYeso nw efkebÀleg efJeÜeveeW kesÀ DevJesHej GvekeÀe pevce 1533 F&. ceevee peelee nw~ jmeKeeve ves ieesmJeeceer efJeÇueveeLe mes oer#ee ueer Leer~
GvekeÀe meve 1614 ceW efueKee ie³ee keÀeJ³e `Òesce JeeefìkeÀe' GvekeÀer Debeflece ke=Àefl e nw~ FmekeÀer j®evee kesÀ
kegÀí ner JejmeKeeve keÀer ÒecegKe ®eej j®eveeSB ÒeeceeefCekeÀ ceeveer peeleer nw -megpeeve, jmeKeeve, Òesce
JeeefìkeÀe, oeveueeruee, De<ì³eece Deeefo~ GvekeÀe `m egpeeve jmeKeeve' ceW 272 keÀefJelee, meJew³ee, oesns nQ
efpemeceW YeeqkeÌle, Òesce, jeOee, ke=ÀÒemebie nw~ `Òesce JeeefìkeÀe' kesÀ 53 oesneW ceW GvneWves jeOee -ke=ÀceevekeÀj Òesce kesÀ iegæ{ lelJe keÀe met#ce efve©HeCe efkeÀ³ee nw~ `oeveueeruee' ceW ieesHeer -ke=À`De<ì³eece' kesÀ 26 oesneW ceW Þeerke=ÀefJeefYeVe ef¬eÀ³eeDeeW keÀe JeCe&ve nw~ jmeKeeve keÀer ieCevee YekeÌle keÀefJe³eeW ceW keÀer peeleer nw~ GvneWves Þeer ke=ÀkesÀ ªHe Hej cegiOe ieesHeerkeÀe, jeOee keÀer ceve: efmLeefle kesÀ ceeO³ece mes jmeKeeve ves Þe=bieej keÀ er ceOegj
DeefYeJ³ebpevee keÀer nw~ GvneWves Þeer ke=À`Oetefj Yejs Deefle meesef Yele m³eece pet kewÀmeer yeveer efmej megboj ®eesìer~
Kesuele Keele efHeÀjw Debievee Heie HeQpeefve yeepeefle Heerjer keÀíesìer~
Jee íefJe keÀes jmeKeeefve efJeueeskeÀle Jeejle keÀece keÀueeefveefOe keÀesìer~
keÀeie kesÀ Yeeie yeæ[s mepeveer nefj neLe meeW uew ie³ees ceeKeve jesìer~'
10.3ke=Àke=ÀÜwleJeeo, efJemebÒeoe³e, mJeeceer efnle ne fjJebMe keÀe jeOeeJeuueYe mebÒeoe³e, mJeeceer nefjoeme keÀe meKeer mebÒeoe³e Deeefo
ke=À

Page 103

101ke=ÀceeokeÀ Þe=bieejer #es$e DeefOekeÀ nw, efpemeceW YeeqkeÌle keÀe DeYeeJe nw~
ke=Àmetjoeme kesÀ Üeje ner ke=ÀDe<ìíeHe kesÀ Dev³e keÀefJe³eeW ceW kegbÀYeveoeme, Hejceevebo oeme, ke=À®elegYeg&peoeme, vebooeme, metjoeme Deeefo leLee keÀJeef³e$eer ceerje ves Yeer ke=À³eesieoeve efo³ee nw~
ke=ÀmeYeer mebÒeoe³e kesÀ ke=ÀmeJe&iegCe mebHeVe, meJe&MeeqkeÌleceeve Je meJe&oelee ceevee nw~ Fve keÀefJe³eeW ves meJe&Oee mJeerkeÀej keÀj efue³ee nw efkeÀ
Fme me=ef<ì ceW meYeer kegÀí GvekesÀ Üeje jef®ele nw~ GvekeÀe ke=ÀÞeerceÓeieJele Hegj eCe kesÀ ke=Àke=ÀceW Þeer ke=ÀnQ~ YeeqkeÌle keÀeueerve DeefOekeÀebMe ke=ÀkeÀer nw~ yeer®e -yeer®e ceW ³en keÀefJe ke=À ke=ÀIeesefke=ÀJeelmeu³e Deewj Þe=bieej kesÀ ef®e$eCe ceW ke=ÀueerueeDeeW keÀe ieeve efkeÀ³ee nw~ Fve ueerueeDeeW kesÀ keÀejCe ke=ÀSJeb efkeÀMeesj peerJeve keÀer Deesj KeeR®ee ie³ee nw~ DeKeb[ Deevebo ceW peerJeve keÀer DeO³eeeflcekeÀ HeefjHetCe&lee keÀer
DeefYeJ³ebpevee keÀjvee ueeruee keÀe cegK³e GÎsM³e jne nw~ yeeue ieesHeeue keÀer HeÀmeue ³egkeÌle ueerueeSB mel³e
ªHe ceW ueerueeSB leLee ceeOeg³e& YeeJe HetCe& ueerueeDeeW mes mebHetCe& ceO³e³egieerve ke=Àmetjoeme veW ke=À{bie mes efkeÀ³ee nw~ Jeemleu³e jme keWÀ Debleie&le efpeleveer ceveesoMeeSB ef¬eÀ[e lekeÀ Gve meyekeÀe JeCe&ve ke=ÀYekeÌle keÀefJe metjoeme peer ves efkeÀ³ee nw~ metjoeme peer kesÀ kegÀí GoenjCe ¢<ìlJe nw~
’cew³ee ceesefn oeT yengle efKepee³ees“
’cew³ee keÀyeefnb ye{wieer ®eesìer~
efkeÀefle keÀ yeej ceesefnb otOe efHe³ele YeF, ³en Deepe ntB nw íesìer~“
meYeer ke=Àueeruee Yetefce ceeveer peeleer nw~ JeneR Hej GvneWves efJeefYeVe ÒekeÀej keÀer ueerueeSb Je ¬eÀeræ[eSb keÀer nw~ jeOee -
ke=ÀHej DeeOeeefjle nw~ Gve meYeer keÀefJe³eeW ves ke=Àef®e$eCe efkeÀ³ee nw~ Dee®ee³e& JeuueYee®ee³e& keÀnles nQ -`ueeruee keÀe keÀesF& Òe³eespeve veneR nw, ke̳eeWefkeÀ ueerueemunotes.in

Page 104

102ner mJe³eb Òe³eespeve nw~' meeLe ner metjoeme ves Yeer ke=ÀkeÀjles ngS GvneWves ke=Àceveesjce Je mJeeYeeefJekeÀ JeCe&ve efkeÀ³ee nw~ metj keÀe Òesce ef®e$eCe, Þeerke=Àmet#ce DeO³eelce YeeJevee, ceeveefmekeÀ efJejemele SJeb Del³eble meb³ece mes efkeÀ³ee nw~ Dee®ee³e& npeejer Òemeeo
efÜJesoer efueKeles nw -’ueerueeieeve ceW Yeer metjoeme keÀe efÒe³e efJeieesHe-ieesefHe³eeW keÀe Òesce, Deewj efÒe³ee keÀe Òesce, Heefle Deewj Helveer keÀe Òesce Fve yeeleeW mes ner metjmeeiej Yeje
nw~“ ke=ÀefJe³en leL³e lees meYeer efJeÜeve mJeerkeÀ ej keÀjles nQ efkeÀ ke=ÀHegjeCe nw~ JeuueYee®ee³e& ves DeHeves efMe<³eeW keÀes ³en DeeosMe Yeer efo³ee nw keÀ Jen YeeieJele kesÀ oMece mkebÀOe
keÀes DeeOeej yeveekeÀj ke=ÀÞeerceÓeieJele nw~ ³en Yeer mel³e nw efkeÀ, ke=ÀDeeOeej yevee³ee nes uesefkeÀve efHeÀj Yeer GvekeÀer ceewefuekeÀlee meJe&$e osKeer pee me keÀleer nQ~ YeeieJele kesÀ ke=ÀceW ye´ïelJe Deewj DeueewefkeÀkeÀlee keÀe meceeJesMe jnlee nw~ efkebÀleg efnboer keÀefJe³eeW kesÀ ke=ÀÒeeOeev³e nw Deewj yengle keÀce mLeueeW Hej DeueewefkeÀkeÀ JemlegDeeW kesÀ oMe&ve nesles n Q~ ³eneB ke=Àyeeue ueerueeSB Deewj ³egJee ªHe ceW ÒeCe³e ueerueeSB keÀjles nQ~ YeeieJele ceW jeOee keÀe keÀesF& veece GuuesKe veneR
nw ke=ÀkeÀuHevee Üeje ÒeCe³e ef®e$eCe ceW DeueewefkeÀkeÀ YeJ³elee uee oer nw~ YeeieJele HegjeCe kesÀ ke=ÀDeewj Jes ieesefHe³eeW keÀer ÒeeLe&vee Hej ner ueerueeDeeW ceW Yeeie uesles nQ~ uesefkeÀve ke=ÀmJe³eb ieesefHe³eeW keÀer lejHeÀ Deeke=À<ì nesles nQ, Deewj DeHeveer ceveesnjer ueerueeDeeW mes GvekeÀe Ûo³e peerle uesles
nQ~ YeeieJele ceW ke=ÀkeÀjv es ueieles nQ~ efkebÀleg efnboer YekeÌle keÀeJ³e ceW ieesefHe³eeW kesÀ Òesce keÀer Devev³elee, ¢æ{lee Deewj SkeÀefve<þlee
De®eue jnleer nw~ YeeieJele HegjeCe ceW meiegCe Hej efveieg&Ce keÀer efJepe³e keÀe ef®e$eCe efkeÀ³ee ie³ee nw, peyeefkeÀ
ke=ÀceW ef®eef$ele efkeÀ³ee ie³ee nw uesefkeÀve ke=ÀefkeÀ³ee ie³ee nw~ Dele: nce osKeles nQ efkeÀ ke=ÀYeeqkeÌle YeeJevee -
YeeqkeÌle YeeJevee keÀer ¢ef<ì mes ke=Àveece GuuesKeveer³e n w~ metjoeme peer ves JeuueYee®ee³e& peer mes oer#ee ûenCe keÀj uesves kesÀ HetJe& ÒeLece ªHe ceW
YeeqkeÌle YeeJevee keÀer DeefYeJ³ebpevee keÀer nw~
`veeLe pet Deye kewÀ ceesefn Gyeejes
Heeflele ceW efJeK³eele Heeflele neW HeeJeve veece ef lenejeW~~'
YeeqkeÌle YeeJevee ke=ÀceW DeefYeJ³ekeÌle keÀer nw~ Jeelmeu³e, meK³e, ceeOeg³e& oem³e SJeb oecHel³e YeeJe keÀer YeeqkeÌle keÀe ÒeeOeev³e Fme
keÀeJ³e ceW efceuelee nw~munotes.in

Page 105

103Jeelmeu³e YeeJe kesÀ Debleie&le ke=Àmegboj PeeBkeÀer efceueleer nw~ peye Þeer ke=ÀYeeJe peeie=le neslee nw~ ueieYeie meYeer ke=ÀHejbleg pewmee JeCe&ve metjoeme ves efkeÀ³ee nw Jewmee JeCe&ve Dev³e efkeÀmeer ves veneR efkeÀ³ee FmeefueS GvnW Jeelmeu³e
mece´eì Yeer keÀne peelee nw~
meK³e YeeJe kesÀ Debleie&le ke=Àmegoecee kesÀ Òemebie Je ke=ÀDebleie&le ieesHeer -ueeruee Òe cegKe nw~ Fve keÀefJe³eeW ves oem³eYeeJe kesÀ efJeve³e Hej Yeer efueKes nQ~ ceeOeg³e& YeeqkeÌle
kesÀ keÀejCe FvekesÀ keÀeJ³e ceW Þe=bieej jme keÀe megboj HeefjHeekeÀ ngDee nw~
’peye lew Òeerefle M³eece m³eece meeQ efkeÀvner
lee efove lew cesjs Fve vewveef ve vewkeÀngB veeRo ve ueervner~“
ceeOeg³e& YeeJe keÀes ueskeÀj [e@. ieCeHeefle ®ebêiegHle ves efueKee nw -`ceeOeg³e& YeeJe keÀer GHeemevee keÀes
DeHeveeles ngS Yeer Fve keÀefJe³eeW ves ceerje Deewj metjoeme pewmes kegÀí keÀefJe³eeW keÀes íesæ[keÀj DeHev es DeejeO³e
kesÀ Òeefle Òel³e#e ªHe ceW Deelce efveJesove SJeb ÒeCe³e efveJesove yengle keÀce efkeÀ³ee nw Jes Òee³e: ieesefHe³eeW kesÀ
ceeO³ece mes ner DeHeveer YeeJeveeDeeW keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle keÀjles nQ~' keÀneR -keÀneR oem³e YeeqkeÌle Yeer efceueleer
nw~ metjoeme peer ves SkeÀ mLeeve Hej keÀneB nw -
’ÒeYeg neW meye Heefleleve keÀes ìerkeÀes
Deewj Heeflele meye efoJeme ®eejer kesÀ neW lees pevcele ner keÀes~“
ke=ÀkesÀ ÒeOeeve ªHe GHeueyOe nesles nQ~ ceerjeyeeF& ves oebHel³e YeeJe keÀer YeeqkeÌle keÀer nw~ ceerjeyeeF& ke=ÀDeHeves Òesceer ner veneR, DeefHeleg Heefle kesÀ ªHe ceW Yeer mcejCe keÀjleer nw~ Jes ceeveleer nw efkeÀ Jes pevce -pevce mes
ner ke=ÀDeefYeJ³eeqkeÌle keÀjles ngS Jen keÀnleer nwö
`osKees meF&³eeB nefj ceve keÀeþ efkeÀ³ees
DeeJeve keÀn ie³ees DepentB ve Dee ³ees, keÀefj keÀefj ie³ees
Keeve -Heeve megOe -yegOe meye efyemejer kewÀmes keÀefj ceQ efpe³ees
Je®eve legcnej legceneR efyemejw, ceve cesjes nj efue³ees
ceerjeb keÀns ÒeYeg efiejOej veeiej, legce efyeve HeÀejle efn³ees~'
YeeqkeÌle keÀeJ³e ceW veJeOee Yee qkeÌle kesÀ efJeefYeVe DebieeW keÀe Yeer FmeceW efJeOeeve efceuelee nw~ ke=ÀYeeqkeÌle keÀeJ³e ner Òesce ÒeOeeve YeeqkeÌle ceW mJekeÀer³ee Deewj HejkeÀer³ee oesveeW ÒesceYeeJeeW keÀes DeHevee³ee ie³ee nw~
`ke=ÀmJekeÀer³ee YeeJe Hej yeue efo³ee nw Deewj ®ewlev³e mebÒeoe³e ceW HejkeÀer³ee Òesce ceW ceeOeg³e& YeeJe keÀer ®ejce
HeefjCeefle ceeveer ieF& nw~ Deeies ®euekeÀj JeuueYe mebÒ eoe³e ceW HejkeÀer³ee YeeJe keÀer YeeqkeÌle keÀe Òe®eueve nesmunotes.in

Page 106

104ie³ee~ jeOeeJeuueYe mebÒeoe³e ceW HejkeÀer³ee YeeJe keÀer mJeerke=Àefle nw~ ceO³ekeÀeueerve ke=ÀYeeqkeÌle keÀer efveieg&Ce keÀe Keb[ve Deewj meiegCe keÀe ceb[ve cenl JeHetCe& efJeMesJeelmeu³e jme keÀe ef®e$eCe -
Jeelmeu³e jme kesÀ Debleie&le ke=Àmegboj PeeBkeÀer efceueleer nw~ Dee®ee³e& npeejer Òemeeo efÜJesoerpeer ves metjoeme kes À Jeelmeu³e JeCe&ve keÀer
mejenvee keÀjles ngS keÀne nw efkeÀ, ’³eMeesoe kesÀ yeneves metjoeme ves ceele=Ûo³e keÀe Ssmee mJeeYeeefJekeÀ
mejue Deewj Ûo³e ûeener ef®e$e KeeR®ee nw efkeÀ DeeM®e³e& neslee nw~“ Þeerke=ÀJeelmeu³e YeeJe peeie=le nes peelee nw~ yeeueke=Àmetjoeme ves efkeÀ³ee nw Jewmee JeCe&ve Dev³e efkeÀmeer ves veneR efkeÀ³ee FmeerefueS GvnW Jeelmeu³e mece´eì Yeer keÀne
peelee nw~
Jeelmeu³e Deewj Þe=bieej kesÀ ef®e$eCe ceW ke=ÀcenlJeHetCe& nw~ Dee®ee³e& jece®ebbê MegkeÌue keÀnles nQ -`metjoeme Jeelmeu³e keÀe keÀesvee keÀ esvee PeeBkeÀ DeeS
nQ~' ceele=Û o³e keÀer Jesovee keÀes efpeleveer ienje F& mes keÀefJe metjoeme mecePe mekesÀ nQ Glevee keÀesF& Deewj veneR
mecePe mekeÀe nw~ GvneWves ke=Àceevees Jes mJe³eb JeneB GHeefmLele neW~ MegkeÌue Deeies keÀnle s nQ efkeÀ `Jeelmeu³e keÀe efpelevee DeefOekeÀ G×eìve
metj ves DeHeveer yebo DeeBKees mes efkeÀ³ee Glevee efkeÀmeer Deewj keÀefJe ves veneR~' metjoeme peer ves ke=ÀíefJe kesÀ jceCeer³e ef®e$eeW kesÀ DeefleefjkeÌle Þeer ke=ÀYeer Del³eble mJeeYeeefJekeÀ SJeb cevees cegiOekeÀejer ef®e$e ef®eef$ele efkeÀS nQ -
`cew³ee keÀyentB yeæ{sieer ®eesefì?
efkeÀleer yeej ceesefnb otOe efHe³ele YeF&, ³en DepentB nw íesìer~'
`cew³ee ceesefn oeT yengle efKePee³eew~
ceeW meeW keÀnle ceesue keÀer ueernveeW let pemegceefle keÀye pee³ees~'
`cew³ee, ceQ veneR ceeKeve Kee³ees'
metj keÀe Jeelmeu³e kesÀJeue JeCe&ve cee$e veneR nw~ efpeve -efpeve mLeeveeW Hej Jeelmeu³e YeeJe ÒekeÀì
nes mekeÀlee Lee, Gve meye IeìveeDeeW keÀes DeeOeej yeveekeÀj keÀeJ³e j®evee keÀer ie³eer nQ~ ceeB ³eMeesoe DeHeves
efMeMeg keÀes Heeue ves ceW megueeves kesÀ efueS Peg uee Petueeleer Deewj ueesefj³ee ieeleer nQ -
`pemeesoe njer Heeuevew PegueeJeW~
nuejeJew oguejeF& ceuneJe w, peesF& -peesF& keÀíg ieeJew~
cesjs ueeue keÀew DeeG efveboefj³ee, keÀenw ve Deeefve megueeJew~
let keÀens veefnb yesieefn DeeJew, leesjes keÀevn yegueeJes~'
ke=Àueielee nw efkeÀ keÀye GmekeÀe efMeMeg GmekeÀe DeeB®eue HekeÀæ[keÀj [esuesiee~, Jes efueKeles nw -munotes.in

Page 107

105`pemegceefle ceve DeefYeueekeÀye cesjew ueeue IegìgªJeefve jsieW, keÀye Oejveer Heie ÜwkeÀ Oejw~'
`®euele osKe pemegceefle megKe HeeJew
þgceefkeÀ -þgceefkeÀ Heie Oejleer jWiele, peveveer osefKe efoKeevew~'
metjoeme ves Jeelmeu³e meb³eesie He#e kesÀ meeLe -meeLe Jeelmeu³e efJe³eesie He#e keÀe Yeer mebgoj JeCe&ve
efkeÀ³ee nw~ peye kebÀme keÀe yegueeJee ueskeÀj De¬etÀj Deeles nQ lees ke=Ànw~ Fme DeJemej Hej metjoeme ves efJe³eesie keÀe Ûo³e mHeMeea ef®e$e Òemlegle efkeÀ³ee nw~ ³eMeesoe yeej -yeej
efJevebleer keÀjleer nQ efkeÀ keÀesF& GvekesÀ ieesHeeue keÀes peeves mes jeskeÀ ues~
`pemeesoe yeej -yeej ³eeQ YeeKeW~
nw keÀesF& ye´pe ceW efnlet nceejew, ®euele ieesHeeueefnb jeKew~'
peye GOeew keÀevne keÀe mebosMe ueskeÀj Deeles nw, lees ceeB ³eMeesoe keÀe Ûo³e DeHeves Heg$e kesÀ efJe³eesie
ceW jes oslee nw, Jen osJekeÀer keÀes mebosMe efYepeJeeleer n Q~
`mebosMeeW osJekeÀer meeW keÀefn³eeB~
neW lees Oee³e eflenejs megle keÀes ke=ÀHee keÀjle ner j¿ees~~'
metjoeme ves ke=ÀªHe meeQo³e& SJeb GvekeÀer Meejerefjk eÀ ®es<ìeDeeW Je ueerueeDeeW keÀe mejme, ceveesjce Je mJeeYeeefJekeÀ JeCe&ve
efkeÀ³ee nw~
ÒekeÀ=efle JeCe&ve -
ke=ÀYe³eevekeÀ Deewj ÒeefleketÀue ªHeeW kesÀ ef®e$eCe ceW ke=Àefo³ee nw~ `metjoeme keÀe keÀeJ³e ye´pe ÒeosMe keÀer megjc³e jceCeerkeÀ mLeue nw Òeke=Àefle keÀe jceCeerkeÀ mLeue nw~
FmeceW ye´pe keÀer Òeke=Àefle megbojer keÀ ec e v e e s n j e rv e l e & v eH e o -Heo Hej efoKeeF& Heæ[lee nw~ GmekeÀer ªHe ceeOegjer
mLeeve -mLeeve Hej efoKeeF& Heæ[leer nw Deewj GmekeÀe DeeveboesuueemeHetCe& ceOegj keÀuejJe Òel³eskeÀ Heo ceW
iegbpee³eceeve nes jne nw~ metjoeme ves Òeke=Àefle keÀer jceCeerkeÀ Pe ebkeÀer DebefkeÀle keÀjles ngS GmekesÀ ín $eÝlegDeeW
ceW HeefjJeefle&le nesves Jeeues efoJ³e meeQo³e& keÀe De®íe efve©HeCe efkeÀ³ee nw~'
ke=ÀFvneWve s ieeskegÀue, ieesJeOe&ve, ³ecegvee -leì Deeefo keÀe megboj JeCe&ve efkeÀ³ee nw~ Òeke=Àefle keÀe keÀesF& Yeer meeQo³e&
GvekeÀer DeeBKeeW mes veneR ítìe~ GmekeÀe DeYetleHetJe& ef®e$eCe FkeÀ keÀefJe³eeW ves efkeÀ³ee nw~ YeeqkeÌle keÀeueerve
keÀefJe³eeW kesÀ Ò eke=Àefle ef®e$eCe keÀes ueskeÀj [e@. ye´pesÍJejJecee& efueKel es nQ-`¢M³e ceeve peiele keÀe keÀesF& Yeer
meeQo³e& GvekeÀer DeeBKeeW mes ítì veneR mekeÀe He=LJeer, Debleefj#e, DeekeÀeMe, peueeMe³e, Jeve, Òeeble, ³ecegvee
veoer leLee kegbÀpe YeJeve keÀer m ebHetCe& MeesYee Fve keÀefJe³eeW ves Òel³e#e ³ee Hejes#e ªHe ceW efve:Mesmetjoeme ves ÒeYeele keÀeueerve Òeke=Àefle keÀer jc³e SJeb ceveesnj PeebefkeÀ³ee DebefkeÀle keÀer nw -munotes.in

Page 108

106’peeefie³es ye´pejepe kegbÀJej keÀceue kegÀmegce HegÀues~
kegÀcego Je=bo mebkegÀef®ele Ye=ieuelee Yetues~~“
ke=ÀDeeuecyeveiele Je GÎerHeveiele, oesveeW ªHeeW keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw~ keÀneR -keÀneR Hej Òeke =Àefle keÀes otleer ªHe Je
GHeosMekeÀ ªHe ceW Yeer Òemlegle efkeÀ³ee ie³ee nw~ efJe³eesie He#e ceW FvneWves Òeke=Àefle keÀe GÎerHeveiele JeCe&ve
efkeÀ³ee nw~ efJejneJemLee ceW Òeke=Àefle efJejneefive keÀes Deewj Yeæ[keÀe osleer nQ~ Fme efJeefueKeles nQ -
`ceOegJeve legce keÀle jnle njs
efJejn efJe³eesie m³eece megboj kesÀ, þeæ[s ke̳eeW ve pejW~'
YeeqkeÌle jme -
mebHetCe& ke=ÀYeeqkeÌle k eÀes jme veneR ceeveles uesefkeÀve YeeqkeÌle jme ner SkeÀ Ssmee jme nw pees nceW ke=Àj®eveeDeeW ceW meJe&$e efoKeeF& oslee nw~ Jewmes Fme keÀeJ³e ceW cegK³ele: Þe=bieej, Jeelmeu³e Je Meeble jme keÀe
HeefjHeekeÀ ngDee nw~ Jeerj jme, Ye ³eevekeÀ Je DeÓgle jme yengle keÀce efceueles nQ~ metjoeme, vebooeme,
ceerjeyeeF&, jmeKeeve Deeefo keÀefJe³eeW ves Þe=bieej jme kesÀ oesveeW ªHeeW keÀe meHeÀueleeHetJe&keÀ DeHeves keÀeJ³e ceW
Òe³eesie efkeÀ³ee nw~ ceerjeyeeF& keÀer efJejn Jesovee kesÀ keÀe jCe GvekeÀe efJe³eesie Þe=bieej mebHetCe& efnboer meeefnl³e ceW
yespeesæ[ nw~
jerefle -lelJeeW keÀe meceeJesMe -
ke=ÀkeÀeJ³e ceW Me=bieej JeCe&ve kesÀ meeLe -meeLe jerefle leÊJe keÀe Yeer meceeJesMe efkeÀ³ee nw~ ke=ÀkegÀí keÀefJe³eeW keÀer j®eveeDeeW ceW jerefle -lelJeesb keÀe meceeJesMe efceuelee nw~ Fme meboYe& ceW metjoeme Je vebooeme
keÀe veece GuuesKeveer³e nw~ Fve oesveeW keÀe fJe³eeW ves DeHeveer j®eveeDeeW ceW vee³ekeÀ -veeef³ekeÀe Yeso keÀe JeCe&ve
efkeÀ³ee nw~ metjoeme peer keÀer meeefnl³e uenjer ceW vee³ekeÀ -veeef³ekeÀe Yeso keÀe JeCe&ve nw~ meeefnl³e uenjer ceW
metjoeme ves mJe³eb keÀes ®evoyejoeF& keÀe JebMepe keÀne nw~ ve booeme keÀer ªHecebpejer, jmecebpejer j®eveeDeeW
ceW vee³ekeÀ -veeef³ekeÀe Yeso keÀe JeCe&ve nw~ Fve j®eveeDeeW ceW vebooeme ves veeef³ekeÀeDeeW kesÀ veew Yeso leLee
vee³ekeÀeW kesÀ ®eej Yeso yeleeS nQ~
metjoeme kesÀ mece³e ceW efJeÇue peer ves Þe=bieej jme ceW GvneR kesÀ pewmee jerefle HejkeÀ ûebLe efueKee~
Gme mece³e ®ewlev³e -mebÒeoe³e ceW YeeqkeÌle keÀes keÀeJ³eMeem$e keÀe meebieesHeebie ªHe osves kesÀ efueS YeeqkeÌle
jmeece=le efmebOeg Deewj GppeJeue veerueceefCe keÀer j®evee nes ®egkeÀer Leer~ vebooe me keÀer jmecebpejer ceW veeef³ekeÀe
Yeso neJe -YeeJe, nsuee, jefle Deeefo keÀe efJemle=le efJeJes®eve nw~ ªHecebpejer ceW Je³e: mebefOe leLee ÒeLece
meceeiece Deeefo oMeeDeeW keÀe JeCe&ve nw~ De<ìíeHe kesÀ Dev³e keÀefJe³eeW ceW Yeer veeef³ekeÀe Yeso kesÀ G oenjCe
osKes pee mekeÀles nQ~ Dele: ³en mHe<ì nw efkeÀ Fve keÀefJe³eeW ves DeHeves keÀeJ³e ceW jerefle lelJeeW keÀe meceeJesMe
DeeJeM³ekeÀ ªHe ceW efkeÀ³ee nw~munotes.in

Page 109

107Hee$e SJeb ®eefj$e ef®e$eCe -
ke=ÀneskeÀj Jes yeeue -ieesHeeue leLee meebJeues, meueesves ke=ÀieesHe-ieesHeer, pees ke=ÀÒeeflekeÀelcekeÀ nw~ jeOee ceeOeg³e& YeeJe keÀer YeeqkeÌle keÀe G®®elece ÒeleerkeÀ nw~ Þeer ke=ÀieesefHe³eeB peerJe DeelceeSB nQ Jes efvejblej Òesce mes J³eekegÀue neskeÀj Hecee&veboOeece ke=ÀJ³eekegÀue jnleer nw~
Òesce keÀer DeueewefkeÀkeÀlee -
ke=ÀDeefOekeÀ yeue efo³ee nw~ GvneWves %eeve keÀer DeHes#ee Òesce keÀe cenlJe, Deelceef®ebleve keÀer DeHes#ee
DeelcemeceHe&Ce keÀe cenlJe FmeceW mLeeefHele efkeÀ³ee nw~ efpevekeÀe Þe=bieej jme ef®e$eCe ceOegj jme keÀer keÀesefì
ceW Deelee nw leLee ceOegj jme keÀer mLeeHevee ke=Àner keÀer ieF& nw~ ke=ÀceW DeO³eeeflcekeÀlee {tBæ{vee J³eLe& nw~ Fme YeeqkeÌle HejbHeje ceW Þe=bieej JeCe&ve kesÀ keÀF & keÀejCe ceewpeto Les~ SkeÀ
lees cebefojeW keÀe JeeleeJejCe efJeueeme ÒeOeeve neslee ie³ee~ otmeje DeefOekeÀejer Jeie& keÀe ¢ef<ìkeÀesCe Yeer efJeueeme
GvcegKe nes ie³ee Lee~ Fme ÒekeÀej ke=ÀjeOeemJeeceer mebÒeoe³eeW keÀe ienje ÒeYeeJe jne nw~
keÀeJ³e ªHe -
ke=Àke=Àke=À¬eÀceye× keÀuHevee DeJeM³e efceueleer nw~ metjoeme kesÀ keÀeJ³e ceW ye´peYeeosves keÀe Òe³elve ¢ef<ìiees®ej neslee nw~ ke=Àjlveoeme ves efkeÀ³ee nw~ keÀefJe vebooeme kesÀ YebJej ieerle, ©eqkeÌceCeer cebieue Deewj jeme Heb®eeO³ee ³eerDeeefo ceW
keÀLeelcekeÀlee efoKeeF& osleer nw~ Fme ¢ef<ì mes ner Je=boeJeve keÀe meeefnl³e GuuesKeveer³e nw~ Fme keÀeJ³e Hej
ieÐe keÀe Yeer ÒeYeeJe jne nw~ Jewieerleer lelJe -
ke=ÀceW ieer efleMewueer kesÀ meYeer lelJe ÒeeHle nesles nQ~ YeeJeelcekeÀlee, mebieerleelcekeÀlee, Jew³eeqkeÌlekeÀlee, mebef#eHlelee
leLee Yee#es$e veneR Lee efHeÀj Yeer FvneWves ieesefHe³eeW kesÀ ceeO³ece mes Jew³eeqkeÌlekeÀlee keÀe keÀueelcekeÀ ªHe ce W meceeJesMe
keÀj efue³ee nw~
ke=ÀMewefue³eeB metjmeeiej ceW efceueleer nw~ JeuueYee®ee³e& Üeje mLeeefHele De<ìíeHe ceW metjoeme ner ÒecegKe le:les
peneB YeeqkeÌle keÀe SkeÀ Debie keÀerle&ve keÀer HejbHeje efJeÐeceeve Leer~ metjoeme keÀe metjmeeiej ÒekeÀejeblej ceW
mebieerle meeiej Yeer nw peneB Òel³eskeÀ Heo ceW SkeÀ efveÍ®ele ue³e -megj Deewj veeo keÀe efJeOeeve efkeÀ³ee ie³ee nw~munotes.in

Page 110

108ke=ÀlekeÀ mebieerle keÀe Deejesn -DeJejesn, meHle megjeW keÀe mebiece, leLee ue³e, ieerefle, leeve Je DeeueeHe Deeefo
Meeñeer³e Jemleg neskeÀj Yeer ueeskeÀeveg© He yeoueleer ngF&, ceO³ekeÀeueerve YeeqkeÌle meeefnl³e ceW meJesie ÒeJeeefnle
nesleer jner~ mebieerleelcekeÀlee keÀer ³en ÒeJe=efÊe ke=Ànw~ mebieerleelcekeÀlee ves YeeueskeÀj [e@. jecekegÀceej Jecee& keÀnles nQ -`metj keÀer keÀefJelee ceW mebieerle keÀer Oeeje Fleveer megkegÀceej ®eeue mes
®eueleer nw efkeÀ nceW ³en %eele nesves ueielee nw efkeÀ nc e mJeie& kesÀ efkeÀmeer HeefJe$e Yeeie ceW ceboeefkeÀveer keÀer
efnueleer ngF& uenjeW keÀe mHeMee&vegYeJe keÀj jnW nQ~' metjoeme keÀer mebieerleelcekeÀlee kesÀ Òeefle Dee®ee³e&
jece®ebê MegkeÌue Yeer efueKeles nQ -`Dee®ee³eeW& keÀer íeHe ueieer ngF& Deeþ JeerCeeSB Þeerke=ÀkeÀerle&ve keÀj Gþer, efpeveceW meyemes TB®eer Deewj megjerueer ceOegj PebkeÀej DebOes keÀefJe metjoeme keÀer Leer~'
metjoeme keÀer DeveskeÀ HeoeW ceW mebieerleelcekeÀlee efoKeeF& osleer nw -
’ueueve neQ ³ee íefJe GHej Jeejer~
yeeue ieesHeeue ueieeQ Fve vewveefve jesie yeueeF& legcnejer~
ueeefì ueìkeÀefve ceesnve ceefme efyebog keÀe
efleuekeÀ ceeue megKekeÀejer“
Fme ÒekeÀej ieereflelelJe kesÀ DeefleefjkeÌle ke=ÀiegCe Deeefo meYeer keÀeJ³e iegCeeW mes mebHeVe nw~
ye´pe Yeeke=ÀYeeueeruee kesÀ efueS YekeÌle keÀefJe³eeW ves ye´peYeekeÀer~ metjoeme Je veb ooeme pewmes keÀefJe³eeW ves Yee³en mecemle GÊejer Yeejle keÀer meeefnefl³ekeÀ YeeYeenQ-`metjoeme Deewj vebooeme pewmes ÒeefleYeeMeeueer keÀefJe³eeW kesÀ neLe ceW Heæ[keÀj ye´peYeeGmekeÀe Meyo Yeb[ej lelmece SJeb leÓJe MeyoeW ceW HeefjHetCe& nes ie³ee~' ye´peYeemeeefnl³e keÀer YeeefkeÀ³ee~ metj leLee jereflekeÀeueerve osJe, efyenejer Deeefo keÀefJe³eeW ves Fme Yee< ee keÀes pees meeQo³e& efo³ee nw, Jen
mecemle efnboer meeefnl³e ceW Deepe Yeer DeefÜleer³e nw~ ³en DeeOegefvekeÀ keÀeue lekeÀ meeefnl³e keÀer Yeejner~ ye´pe YeekeÀer nw~ efJeÐeeHeefle ves cewefLeueer Yee`meefHle ns keÀleng ve osefKe ceOeeF&
keÀebHe Mejerj Oeerve veefn ceeveme, DeJeefOe efveDej cesue DeeF&
ceeOeJe ceeme efleefLe Ye³ees ceeOeJe DeJeefOe keÀnS efHeDee iesue~'munotes.in

Page 111

109ceerje ves jepemLeeveer Yee`jcew³ee efyeve veeRo ve DeeJew
veeRo ve DeeJew efJejn meleeJew, Òesce keÀer Deeb®e ngueeJew~'
DeuebkeÀej -
ke=ÀceW DeuebkeÀejeW keÀe meyemes DeefOekeÀ Òe³eesie metjoeme keÀer j®eveeDeeW ceW ngDee nw Deewj GvekesÀ HeÍ®eele vebooeme
keÀer j®eveeDeeW ceW Del³eeefOekeÀ Òe³eesie ngDee nw~ metjmeeiej ceW ªHek eÀ, GHecee, ªHekeÀeefleMe³eeseqkeÌle,
GlÒes#ee Deeefo DeuebkeÀejeW keÀe Òe³eesie ngDee nw~ Fme keÀeue kesÀ Dev³e keÀefJe³eeW ves Yeer efJeefYeVe DeuebkeÀejeW keÀe
Òe³eesie DeHeveer j®eveeDeeW ceW efkeÀ³ee nw~ DeuebkeÀejeW kesÀ ¢ef<ìkeÀesCe mes Fve keÀefJe³ eeW ves MeyoeuebkeÀej Deewj
DeLee&uebkeÀej, oesveeW ÒekeÀej kesÀ DeuebkeÀejeW keÀe Yeer Òe³eesie efkeÀ³ee nw~ ªHekeÀ, GHecee, GlÒes#ee ³ecekeÀ,
ÍueskeÀeJ³e mebHeVe jne nw~
íbo -
ke=Àef®e$eCe Fve keÀefJe³eeW ves efkeÀ³ee nw~ FveceW oesne Deewj jesuee ®eewHeeF& Deeefo íboeW keÀe Òe³eesi e yengle ner
keÀueelcekeÀ ªHe ceW efkeÀ³ee ie³ee nw~ metjoeme ves keÀefJeÊe, ®eewHeeF&, kegbÀ[efue³eeB, nefjieereflekeÀe Deeefo íboeW
keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee nw~ leLee vebooeme ves ªHecebpejer SJeb jmecebpejer ceW oesne, ®eewHeeF& keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee nw~
®eewHeeF&, meJew³ee, keÀefJeÊe ieereflekeÀe Deeefo FvekesÀ efÒe³e íbo nw~
³eneB ³en O³eeleJ³e nw efkeÀ meYeer ke=ÀkeÀejCe ³en nw efkeÀ FvekeÀer j®eveeDeeW ceW ieerleelcekeÀlee, mebieerleelcekeÀlee, jeieelcekeÀlee Deeefo ÒeJe=efÊe³eeB
osKeer pee mekeÀleer nQ~ Fve keÀefJe³eeW ves Deves HeoeW ceW efJeefYeVe jeie -jeieefve³eeW keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee nw~
efvenw~ ke=Ànw pees DeÓgle Deewj efJeue#eCe nw~ Meg× keÀueelcekeÀ ¢ef<ì mes ³en meeefnl³e DevegHece nw~ YeeqkeÌle keÀeue keÀes
efnboer meeefnl³e keÀe mJeCe& keÀeue yeveeves ceW ke=À10.4meejebMe
ke=ÀkeÀeJeCe&ve yeeue ueerueeDeeW keÀe JeCe&ve Deewj DeveskeÀ íefye³eeB pees HeeþkeÀ kesÀ ceve ceW ke=ÀDevegjeie keÀer YeeJevee peeie=le keÀj oslee nw~ metjoemepeer pewmes ceneve keÀefJe pees ¢ef<ìnerve nesles ngS Yeer Þeer
ke=ÀefkeÀ YeeqkeÌlekeÀeueerve keÀeJ³e ceW ke=À

Page 112

11010.5 oerIeexllejer ÒeMve
1) ke=À2) ke=À3) efvecveefueefKele Hej efìHeCCeer efueefKeS~
De) keÀefJe metjoeme
10.6 ueIegllejer ÒeMve
1) De<ìíeHe kesÀ mebmLeeHekeÀ keÀ ewve nw?
2) ke=À3) ®eleg&Yeg&peoeme keÀewvemeer keÀeJ³eOeeje kesÀ keÀefJe nw?
4) `YekeÌleve keÀes keÀne meerkeÀjer keÀece' efkeÀme keÀefJe ves keÀne nw?
5) `meeefnl³e uenjer ceW metjoeme kesÀ keÀew vemes Heo mebkeÀefuele nw?'
6) `oeveueeruee' Deewj `Oe´gJe®eefjle' efkeÀme keÀefJe keÀer j®evee nw?
7) Þeer JeuueYee®ee³e&peer odJeeje efueefKele megyeesefOeveer ìerkeÀe efkeÀme DeeOeej Hej efueefKele nw?
10.7 meboYe& HegmlekesÀ
1) efnvoer ke=À2) YeeqkeÌle keÀeJ³e ³ee$ee -jecemJeªHe ®elegJexoer
3) efnvoer YeeqkeÌlekeÀeJ³e -jecejleve Yeìveeiej








munotes.in

Page 113

111FkeÀeF& -11
YeeqkeÌlekeÀeJ³e keÀer ÒeemebefiekeÀlee
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
11.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
11.1 ÒemleeJevee
11.2 ÒeemebefiekeÀ Meyo keÀe DeLe& Je mJeªHe
11.3 YeeqkeÌlekeÀeueerve keÀefJe³eeW kesÀ keÀeJ³e ceW meeceeefpekeÀ HeefjÒe s#³e
11.4 Òesce keÀer ÒecegKelee
11.5 efnbot-cegefmuece SkeÀlee
11.6 veMee-Heeve keÀe efJejesOe
11.7 meejebMe
11.8 ueIegllejer³e ÒeMve
11.9 oerIees&llejer ÒeMve
11.10 meboYe& ûebLe
11.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes efJeÐeeLeea :-
`ÒeemebefiekeÀ' Meyo keÀe DeLe& mecePe mekeWÀies~
YeeqkeÌlekeÀeue kesÀ keÀefJe³eeW ves DeHeveer JeeCeer kesÀ odJeeje pees ueeskeÀ peeiejCe Deewj ueeskeÀ keÀu³eeCe keÀe
keÀe³e& efkeÀ³ee ns efpemekeÀe cenlJe Deepe Yeer keÀce veneR ngDee nw ke̳ee W?³ e np e e ve mekeWÀies~
Òesce meJeexHejer nw Òesce keÀer cenllee keÀes mecePe mekeWÀies~
meceepe ceW J³eeHle meebÒeoeef³ekeÀlee keÀe efJejesOe keÀj efkeÀme ÒekeÀej DeHeveer uesKeveer kesÀ ceeO³ece efnvog -
cegefmuece SkeÀlee Hej Yej efo³ee ³en peeve mekeWÀies~
veMee p ees meceepe kesÀ efJeveeMe keÀe keÀejCe leye Yeer Lee Deewj Deepe Yeer nw~ YeeqkeÌlekeÀeueerve keÀefJe³eeW ves
veMes keÀe sefkeÀme ÒekeÀej yeefnmekeWÀies~munotes.in

Page 114

11211.1 ÒemleeJevee
ceO³ekeÀeueerve Yeejleer³e meceepe ceW meceepe keÀes HeefjJeefle&le keÀjves leLee meceepe ceW megOeej ueeves
kesÀ efueS, meeceeefpekeÀ mecevJe³e leLee ceeveJelee kesÀ Òemeej ceW meble -YekeÌle keÀefJe³eeW keÀe yengcegu³e ³eesieoeve
jne nw~ meeceeefpekeÀ efJe ke=Àefle³eeW, kegÀªHeleeDeeW, efJeYeeJe mes ceeveJe SJeb peieled keÀu³eeCe kesÀ ceeie& Hej ®eueles ngS DeHeveer JeeCeer SJeb Je®eveeW Üeje ueesieeW kesÀ
Deble:keÀjCe lekeÀ HengB®ekeÀj ceeveJeer ³e SJeb meeceeefpekeÀ cetu³eeW keÀer Òeefle<þeHevee kesÀ efueS efvejblej Deeûener
jns nw~ ceO³ekeÀeueerve Yeejleer³e meceepe ceW meceepe keÀes SkeÀ veF& mener jen efoKeeves Jeeues Òenjer kesÀ meceeve
meblees keÀer cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe jner nw~ Fme mebo Ye& veW [e@. menpeJeeveer ves keÀne nw -’HejesHekeÀej keÀjvee,
Hej mesJee ceW peerJeve DeefHe&le keÀjvee, Dee®ejCe keÀer HeefJe$elee keÀe menpe neskeÀj Heeueve keÀjvee, ceeveJe
peerJevekeÀe oeske̳eeWefkeÀ meble meceepe kesÀ me®®es Òenjer nesles nQ~“ ceeveJeer³e Heeræ[e keÀer mebJesovee keÀes DeefYeJ³ekeÌle keÀjles ngS
keÀyeerj oeme keÀnles nw -`keÀyeerje meesF& Heerj nw pees peeves Hej Heerj'~ DeLee &le Jener meble nw, pees otmejs keÀer
Heeræ[e peevelee nw~ keÀyeerj kesÀ meceeve vejmeer cesnlee keÀe Yeer ceevevee nw efkeÀ Jener Jewog:Ke keÀes peevelee nw~ Jes keÀnles nQ -`Jewves Yeer þerkeÀ ner keÀne nw `jefJeoeme meesF& meeOeg Yeuees, peG peeveefnb Hej Heerj'~ leguemeeroeme kesÀ Devegmeej
otmejs keÀes ogKe osves kesÀ meceeve keÀesF& HeeHe veneR nw Deewj otmejs keÀes megKe HengB®eeves kesÀ meceeve keÀes F& HegC³e
veneR nw~ Jes keÀnles nQ -`Hejefnle meefjme Oece& veneR YeeF&, Hej Heerje mece veefnb DeOeceeF&'~ Fme lejn meblees
ves ceveg<³e keÀer Heeræ[e keÀes otj keÀjves kesÀ efueS DeHeves YeeqkeÌle keÀeJ³e leLee JeeCeer kesÀ ceeO³ece mes peve
peeiejCe ke Àjves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee nw~
11.2 ÒeemebefiekeÀ Meyo keÀe DeLe& Je mJeªHe
`ÒeemebefiekeÀlee' keÀe cetue DeLe& nw `Òemebie' efpemekeÀe DeLe& Ieìvee, efmLeefle, HeefjefmLeefle Deeefo
kesÀ ªHe ceW efue³ee peelee nw~ J³eekeÀjCe ceW ³en `meb%ee' nw~ Òeefm e× meceer#ekeÀ [e@. veieWê kesÀ Devegmeej
`meeLe&keÀ ³ee ÒeemebefiekeÀ DeeOegefvekeÀ meceer#ee keÀe veJeerve Meyo Òe³eesie nw, Hejbleg GmekeÀe DeLe& ³en veneR efkeÀ
FmekeÀer OeejCee meJe&Lee veF& nw~ ÒeemebefiekeÀlee keÀe mebyebOe cegK³ele: Hegjeves meeefn l³e mes neslee nw Deewj
Jele&ceeve ³egie kesÀ meboYe& ceW Hegjeves meeefnl³e keÀer meeLe&keÀlee ³ee ÒeemebefiekeÀlee keÀe osKevee ue#e neslee nw~'
Hegjevee meeefnl³e efpeme mece³e efueKee ie³ee Gme mece³e kesÀ ceeveJeer³e cetu³e, meeceeefpekeÀ cetu³e, ceve g<³e keÀer
ceeveefmekeÀlee, meceepe kesÀ efueS lees GHe³egkeÌle Les ner Deepe Yeer Jen GHe³egkeÌle nw ³ee veneR ³en osKevee ner
ÒeemebefiekeÀlee nw~ efJeiele ³egieeW keÀe meeefnl³e ke̳ee Deepe nceejs ceeveefmekeÀ lelJeeW kesÀ efueS GHe³eesieer nw?
ke̳ee Jen meeefnl³e meceepe keÀes Deeies ues peelee nw? ³ee Heerís {kesÀuelee nw? Fve ÒeÍveeW keÀe GÊej ner
ÒeemebefiekeÀlee keÀnueeleer nw~
11.3 YeeqkeÌlekeÀeueerve keÀefJe³eeW kesÀ keÀeJ³e ceW meeceeefpekeÀ HeefjÒes#³e
YeeqkeÌlekeÀeue keÀes efnboer meeefnl³ e keÀe mJeCe& ³egie keÀne peelee nw~ YeeqkeÌlekeÀeue ceW G®®e keÀesìer
keÀer keÀeJ³e j®eveeSB ngF& nw~ Fme keÀeue keÀe meeefnl³e DeHeves iegCeeW mes Hejce efMeKej Hej HengB®e ie³ee nw~
De%eeve Deewj Yesoe -Yeso keÀes ogj keÀj %eeve ªHeer ÒekeÀeMe keÀer efke ÀjCe ueeves keÀe keÀe³e& Fme keÀeue ceWmunotes.in

Page 115

113YeeqkeÌlemeeefnl³e ves efkeÀ³ee nw~ mebleeW ves ueeskeÀYeepeveceeveme lekeÀ ³en meeefnl³e HengB®ee~ ueeskeÀcebieue keÀer YeeJevee mes ner ³en meeefn l³eªHeer keÀueMe Yeje
ngDee nw~ ³en keÀeJ³e mebHetCe& ceeveJe peeefle kesÀ keÀu³eeCe kesÀ efueS GHe³egkeÌle nw~ meceepe ceW efmLele ceeveefmekeÀ
efJekeÀejeW keÀe efvecet&ueve keÀj SkeÀ DeeoMe& meceepe keÀer mLeeHevee meblees ves keÀer nw~ mebleeW ves Oece& ,o M e & v e ,
peerJe, peiele, ye´ïe Deeefo mes mebyebefOele DeHeves efJe®eej Òemlegle efkeÀS nw~ mebleesW ves Yeer efJeefYeVe efJeHeefjefmLeefle³eeW keÀe meecevee keÀj DeHevee keÀe³e& efkeÀ³ee nw~
YeeqkeÌle keÀeue SkeÀ ceneve peve Deeboesueve keÀeue nw~ ceO³e keÀeue ceW Yeejle kesÀ GÊej, oef#eCe,
HetJe&, HeefÍ®ece meYeer efoMeeDeeW ceW YeeqkeÌle keÀe oerHe ÒepJeefuele ngDee, Gmeves DebOe:keÀej kesÀ iele& ceW meceepe
kesÀ mece#e veS Deewj GoeÊe ue#³e Òemlegle efkeÀS Deewj keÀesefì -keÀesefì nejs ngS oerve, ogye&ue peveeW keÀes
Deelcemecceeve kesÀ meeLe DeHeveer Kego keÀer Oejleer Hej Keæ[s jn mekeÀves keÀe meenme Òeoeve efkeÀ³ee~ Yeejle
kesÀ Dev³e ÒeosMeeW ceW Deewj GvekeÀer efYeVe -efYeVe Òeebleer³e Yeemeceeve nw~ ceeveJeer³e SkeÀlee, meeceeefpekeÀ mecejmelee Deewj mecevJe³elee keÀer YeeJevee ceO³e³egieerve YekeÌle
keÀefJe³eeW keÀer JeeCeer DeefKeue ceeveJelee kesÀ Òeefle Fme oeef³elJe keÀe yeKetyeer efveJe&nve keÀjleer nQ, pees Deepe Yeer
GHe³eesef ielee HetCe& ueielee nw~ ceO³e³egieerve meble keÀefJe MebkeÀjosJe, vejmeer cesnlee, Deueccee ÒeYeg, meble
yemeJesÍJej leLee meble keÀyeerj, pee³emeer, ieg© veevekeÀ, leguemeeroeme, oeot, ceuetkeÀ oeme Deewj metjoeme
Deeefo, meble keÀefJe Ssmes ceeveJe cetu ³e keÀes Òeefle<þeefHele keÀjles nw pees meeJe&osefMekeÀ Deewj meJe&keÀeefuekeÀ nw~
Deepe Yeer Fve cetu³eeW keÀer DeeJeM³ekeÀlee meceepe ceW cenmetme nes jner nw~ FmeefueS YeeqkeÌlekeÀeueerve keÀeJ³e
Deepe Yeer ÒeemebefiekeÀ ueielee nw~
ceeveJelee Ssmee efJe®eej Deewj oMe&ve nw pees ceeveJe cetu³eeW Deewj ef®ebleeDeeW Hej keWÀefêle nw~ mebmeej
kesÀ mecemle Òeieefle keÀe keWÀê efyebog ceveg<³e nw ceveg<³e kesÀ meJee¥efieCe efJekeÀeme ceW YeeweflekeÀ Òeieefle kesÀ meeLe -
meeLe veweflekeÀ DeO³eeeflcekeÀ Òeie efle DeHesef#ele nw~ J³eeqkeÌle keÀes DeHeves efueS veneR yeefukeÀ mebHetCe& meceepe kesÀ
keÀu³eeCe kesÀ efueS keÀe³e& keÀjvee ®eeefnS~ ceeveJe kesÀ G®®elej cetu³eeW o³ee, #ecee, keÀ©Cee, Òesce,
menevegYetefle, Deefnbmee, l³eeie Deeefo keÀes ceeveJeleeJeeo keÀne peelee nw~ ceeveJeleeJeeo Jener nw mJeeLe& mes
THej GþkeÀj otmejeW kesÀ efnle ceW keÀe³e& keÀjvee~ ceeveJe Dev³e ueesieeW kesÀ ogKe oo& keÀe cenmetme keÀjW Deewj
GvekeÀer megKeer peerJeve kesÀ ceeie& ceW yeeOekeÀ ve yevekeÀj GvekesÀ efkekeÀeme Deewj Òeieefle Hej yeue os~
MebkeÀjosJe, vejmeer cesnlee, Deeueccee ceneÒeYeg, meble yemeJesÍJej, meble keÀyeerj, meble jefJeoeme,
ieg© veevekeÀ, meble leguemeeroeme, oeot o³eeue, Fve ceneve mebleeW ves DeHeves efnleeW keÀes meceepe kesÀ efnleeW kesÀ
meeLe p eesæ[keÀj veejer mecem³ee, peeleer³elee, efnbot -cegefmuece SkeÀlee, yee¿ee[byej, ceeveJeleeJeeoer ¢ef<ì
Deeefo cenÊJeHetCe& meceepeeefYecegKe keÀe³e& efkeÀS FmeefueS ³en me®®es ceeveJeleeJeeoer ceeves peeles nQ~
Yeejleer³e meceepe ceW m$eer keÀe mLeeve ieewve jne nw~ Jen meefo³eeW mes MeesefmeeceeefpekeÀ ªef{ HejbHejeDeeW Deewj meecebleer ³egie keÀer ¬etÀj pebpeerjeW ceW pekeÀæ[er ngF& Leer~ Gme Hej keÀF&
ÒekeÀej kesÀ efveye¥Oe ueieeS ieS Les~ GvnW meleer, yeeue efJeJeen, onspe, IetIebì, Heoe& Deeefo efJeefYeVe ÒeLeeDeeW
keÀe efMekeÀej nesvee Heæ[e Lee~ lelkeÀeueerve Yeejleer³e meceepe ceW mebleeW ves DeHeveer JeeCeer kesÀ ceeO³ece mes ñeer
keÀes meeceeefpekeÀ mecelee v³ee³e yebOeve cegkeÌle keÀjves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee nw~
lelkeÀeueerve mece³e ceW efm$e³eeW Hej nes jns Dev³ee³e, Del³ee®eej, SJeb efJeueskeÀj Yeer meble keÀefJe ef®ebeflele Les~ ieg© veevekeÀ peer ves Hegjeveer Oeeefce&keÀ SJeb meeceeefpekeÀ efJe®eejOeeje keÀesmunotes.in

Page 116

114Kelce keÀj GmekeÀe efJ ejesOe keÀjles ngS ñe er kesÀ DeefOekeÀej kesÀ efueS DeHeveer DeeJeepe GþeF& Deewj ÒeKejlee
mes [ìkeÀj GmekeÀe meecevee efkeÀ³ee~ veevekeÀ peer ves meceepe kesÀ þskesÀoejeW keÀes meJeeue efkeÀ³ee efkeÀ, pees ñeer
efpeve jepee cenejepeeDeeW keÀes pevce oslee r nw, Jes Deiej ³eefo ceneve nw, mecceevepevekeÀ nw, lees GvekeÀes
pevce osves Jeeueer ñeer keÀwmeer yegjer nes mekeÀleer nw? Fme meboYe& ceW ieg© veevekeÀ peer keÀnles nQ -
`Yeefæ[ pebceerDew Yebef[ efvebceerDew Yebef[ cebieCeg JeerDeeng~~
Yeb[ng nesJew oesmeleer Yeb[ng ®euew jeng~~
Yeb[g cegDee Yeb[g YeeueerDew Yebef[ nesJew yebOeeveg~~
efkeÀT ceboe DeeKeerDew efpeleg pebceefn jepeeve~~'5
Þeer ieg© ûebLe ceW ñeer keÀes mebefieveer, ceelee keÀne ie³ee nw~ ieg© veevekeÀ peer ves lelkeÀeueerve efm$e³eeW
keÀes mecelee keÀe mLeeve oskeÀj GvnW mecceeefvele keÀj lelkeÀeueerve mece³e ceW ®eue jner efJeefYeVe meleer, yeeue
efJeJeen, onspe, IetbIeì, Heoe& Deeefo ÒeLeeDeeW keÀe Keb[ve keÀjles ngS efJeOeJee HegveefJe&Jeen keÀes Òeeslmeenve
efo³ee~
FkeÌkeÀermeJeer meoer ceW Yeer ceefnueeDeeW keÀer efmLeleer Jener nw pees Òee®eerve keÀeue ceW Leer~ Deepe Yeues
ner ceefnuee osMe kesÀ meJeex®®e Heo j Deemeerve nesves mes ueskeÀj nJeeF& penepe lekeÀ Gæ[e jner neW, ieCeleb$e
efoJeme ceW jepeHeLe Hej mewefvekeÀ ìgkeÀæ[er keÀe vesle=lJe ceefnueeDeeW Üeje efkeÀ³ee pee jne nes, osMe kesÀ
cenÊJeHetCe& efJeYeeieeW ceW Yeer ceefnueeSB DeefOekeÀejer kesÀ ªHe ceW DeHeveer mesJeeSB os jner neW, uesefkeÀve FmekesÀ
yeeJepeto GvekesÀ meeLe YesoYeeJe Deepe Yeer yeomletj peejer nw~ nce ejs osMe keÀe keÀesF& Yeer ÒeosMe ke̳eeW ve nes,
ceefnueeDeeW kesÀ meeLe nesves Jeeues Del³ee®eej mes Deítlee veneR nw~ Deepe nce Yeues cebieue Hej yeefmle³eeb
yemeeves keÀe KJeeye osKe jns neW, uesefkeÀve nkeÀerkeÀle ³en nw efkeÀ Deepe Yeer Fme osMe keÀe r DeeOeer Deeyeeoer keÀes
efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªHe ceW efnbmee keÀe efMekeÀej nesvee Heæ[ jne nw~ ûeeceerCe #es$e nes ³ee Menjer, mebYe´ele
HeefjJeejeW keÀer ceefnueeSB nes ³ee meeceev³e HeefjJeej keÀer, efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªHe ceW ceefnueeSB efnbmee keÀe
efMekeÀej nes jner nw~ ve lees HeefjJeej ceW Meeoer -efJeJeen Deeefo ceW efveCe&³e uesves keÀe Gmes nkeÀ efo³ee peelee nw
Deewj ve ner DeHeveer Hemebo keÀe peerJevemeeLeer ®egveves keÀe Gmes DeefOekeÀej neslee nw~ ³eneB lekeÀ efkeÀ Iej keÀer
mecHeefÊe, pee³eoeo Deeefo ceW Yeer ceefnueeDeeW keÀes ceeefuekeÀevee nkeÀ mes Jebef®ele jKeves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee
peelee nw~ ³eneB ñeer cegeqkeÌle keÀe mJej Yeer cegKej efoKeeF& oslee nw~ ñeer keÀes Òesce keÀjves keÀer mJeleb$elee
metjoeme keÀer ieesefHe³eeW keÀ er yeesueer ceW cegKej ªHe mes Gpeeiej nesleer nw~ pewmes ’TOeew ceve veeefnb ome -
yeerme“, ’Dee³eew Ieesme yeæ[ew J³eesHeejer“, ’keÀens keÀes ieesHeerveeLe keÀneJele“ Deewj ’efvejiegve keÀewve osme keÀes
yeemeer“ Deeefo~
ceerjeyeeF& keÀe keÀeJ³e lees mee cebleer J³eJemLee mes mJeleb$elee keÀer íìHeìenì mes keÀneR Deeies keÀe
keÀeJ³e þnjlee nw~ ³eneB cegeqkeÌle keÀe keÀþesj SJeb keÀìg mebIeefce$elee, Òesce Deeefo kesÀ HewÀmeues nes GvneWves ueerkeÀ mes nìkeÀj efue S Deewj cegkeÌle neskeÀj DeHevee peerJeve
peerkeÀj SkeÀ Deueie Devetþer ®eeue ®eueer~ ceerje keÀnleer nw -’jeCee peer cnevew ³ee yeoveeceer ueies ceerþer,
keÀesF& efveboeW keÀesF& efyeboes ceQ ®euetbieeR ®eeue Devetþer“ YeeqkeÌlekeÀeue ceW meeceeefpekeÀ ª {-HejcHejeDeeW Deewj
meecebleer ³egie keÀer ¬etÀj pebpeerjeW mes cegeqkeÌle keÀe mJej Yeer efceuelee nw~munotes.in

Page 117

11511.4 Òesce keÀer ÒecegKelee
YeeqkeÌle keÀeueerve Yeejleer³e meble meeefnl³e ceW Òesce keÀer cenÊee keÀes lelkeÀeueerve meble keÀefJe DeHeveer
keÀefJelee kesÀ ceeO³ece mes DeefYeJ³ekeÌle keÀjles ngS efoKeeF& osles nQ~ Fme keÀeue ceW Òesce pewmee cetu³e DeefOekeÀ
efJemleej Heelee nw~ Òesce keÀF& mJeªHeeW ceW efveKejlee nw efpeleveer ienjeF& mes Fmes veeHeWies Glevee ner ³en
efveKejlee peelee nw:
’p³eeW -p³eeW efveneefj³es vesjs Ûw vewveefve, l³eeW -l³eeW Kejer efvekeÀjw -meer efvekeÀeF&~“
metHeÀer keÀefJe³eHkeÀe Òesce meJeexÊece cetu³e nw~ ³eneB Òesce DeueewefkeÀkeÀ neskeÀj Yeer ueewefkeÀkeÀ Yetefce Hej
Keæ[e nw~ ueewefkeÀkeÀ Òesce nesves Hej Yee r Gmeces mJeeLe&, DenbkeÀej, keÀeceJeemevee veneR yeefukeÀ ÒeCe³e -
YeeJevee, ceOegjlee, meenme, Meew³e&, mebIe’efHeG mees keÀnng mebosmeæ[e, ns Yeewje ns keÀeie~
mees Oeefve efJejner peefj cegF& lesefnkeÀ OegDeeB nce ueeie~~“
Deewj ³ener Òesce jereflekeÀeue kesÀ jereflecegkeÌle Oeeje kesÀ keÀefJe³eeW ceW Yeer osKeves keÀes efceuelee nw~ ³en
Òesce SkeÀefve<þ, mJe®íbo, mebJesoveMeerue, Heg©nw~ Ieveevebo kesÀ Devegmeej -
’Deefle metOees mvesn keÀew ceejie nw, peneB veskegÀ me³eeHeve yeeBkeÀ veneR~“
³eneB meeB®e ®eues leefpe DeeHeveHeew, efPePekeQÀ keÀHeìer pees efvemeebkeÀ veneR~“
Yeejleer³e meceepe ceW peeefle -Heeefle keÀe yengle ner Òe®eueve jne nw~ meceepe keÀe efJeYeepeve JeCe&
J³eJemLee kesÀ DeeOeej Hej ®eej JeCeex ceW efkeÀ³ee ie³ee nw~ JeCe& J³eJemLee ceW ye´eïeCe keÀe mLeeve meJeexHeefj jne
nw~ efvecve peeefle³eeW keÀes GvekesÀ DeefOekeÀejeW mes Jebef®ele jKee ie³ee Lee~ meY eer ceveg<³e SkeÀ meceeve nesves kesÀ
yeeJepeto Yeer ceeveJe -ceeveJe ceW Yeso GlHeVe keÀj meeceeefpekeÀ efJekesÀ keÀejCe DemHe=M³elee TB®e -veer®e keÀe peeefleYeso Del³eble efJekeÀjeue ªHe OeejCe keÀj ®egk eÀe Lee~
ceO³ekeÀeue ceW keÀyeerj, jefJeoeme, veevekeÀ Deewj oeot o³eeue pewmes meble keÀefJe³eeW ves DeHeveer JeeCeer
kesÀ ceeO³ece mes ueeskeÀ peeiejCe keÀj meceepe keÀes Òeieefle keÀer jen Hej ues peeves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee nw~ ³en
meble efveYeeakeÀ mel³eJeeoer leLee efJeêesner meceepe megOeejkeÀ Les~ GvneWves meceepe ceW J³eeHle JeCe& J³eJemLee,
peeleer³elee, Tb®e -veer®elee, Dev³ee³e, Del³ee®eej Deeefo efJeefYeVe meeceeefpekeÀ kegÀjerefle³eeW keÀe KeguekeÀj
efJejesOe keÀj meceepe ceW SkeÀlee Deewj m eceevelee keÀer yeele keÀj ceeveJeer³e DeeoMeex keÀer mLeeHevee keÀer nw~ meble
keÀyeerj ceveg<³e -ceveg<³e kesÀ yeer®e kesÀ YesoYeeJe keÀes Kelce keÀj Jen ceeveJe -ceeveJe ceW SkeÀlee ÒemleeefJele
keÀjvee ®eenles Les~ GvekeÀer ¢ef<ì ceW ye´eïeCe Deewj Metê SkeÀ meceeve nw~ Jes keÀnles nQ -
`SkeÀ yetbo SkewÀ ceueceglej, SkeÀ, ®eece SkeÀ iegoe~
SkeÀ p³eesefle mes meye GlHevee keÀewve ye´eïeCe keÀewve megoe~~'munotes.in

Page 118

116newmeuee Òemeeo efmebn ves meble keÀyeerj kesÀ meboYe& ceW þerkeÀ ner keÀne nw, ’Jes SkeÀ ueeskeÀ keÀefJe Les
efpevneWves DeHeveer keÀefJelee kesÀ ceeO³ece mes peve meeceev³e keÀes peeie=le efkeÀ³ee Lee~ Jes ueesieeW ceW meeceeefpekeÀ
Deewj DeeO³eeeflcekeÀ ®eslevee keÀes efJekeÀefmele keÀj ceveg<³e -ceveg<³e kesÀ YesoYeeJe Deewj cele -celeeblejeW keÀes v e<ì
keÀjvee ®eenles Les~ GvneWves Òel³eskeÀ keÀes mecePee³ee efkeÀ legcnejer peeefle ceveg<³e nw Deewj Oece& Yeer ceeveJe nw~
Mesmeceeve m eble jefJeoeme keÀe Yeer DeHevee Deueie mLeeve nw~ Jes Yeer peeefle efJenerve SJeb Jeie& efJenerve meceepe
mebj®evee kesÀ mebosMeJeenkeÀ jns nQ~ GvekeÀe ceevevee nw efkeÀ ceveg<³e keÀer Hen®eeve GmekesÀ JeCe&, Oece&, peeefle,
³ee jbie mes veneR yeefukeÀ Gm ekesÀ iegCeeW mes nesveer ®eeefnS~ Jes keÀnles nQ -
`jefJeoeme pevece kesÀ keÀejve, nesle ve keÀesG veer®e~
vej ketÀ veer®e keÀefj [ejer nw, Deesís keÀjce keÀes keÀer®e~'
Deiej Metê Yeer ye´eïeCe keÀer lejn efJeÜeve nw lees GmekeÀer Hetpee keÀjveer ®eeef nS~ jefJeoeme kesÀ
meceeve ieg© veevekeÀ peer keÀe Yeer Jener ceevevee nw efkeÀ G®®e peeefle keÀe DeefYeceeve keÀjvee J³eLe& nw~ JeemleJe
ceW ye´eïeCe Jener nw pees ye´ïe keÀes Hen®eeves `peeefle keÀe iejyeg ve keÀjer Deng keÀesF&~ ye´ïeg efyebos mees ye´e ïeCe
nesF&~' keÀnkeÀj Jes Deeies ceO³ekeÀeueerve Yeejleer³e meceepe ceW J³eeHle peeefle -Heeefle, Tb®e -veer®e Deewj
YesoYeeJe keÀe efJejesOe keÀjles ngS Jen keÀnles nQ -
`veer®ee Debojer veer®e peeefle veer®eer nt Deefle veer®eg~
veevekegÀ efleve kesÀ meebies meeefLe Jeef[Dee efmeT efkeÀ³ee jerme~
efpeLew veer®e meceeefueDeefve efleLew veoefj lesjer yeKemeerme~~'
meble keÀyeerj oeme keÀe GÊejoeef³elJe efveYeeves Jeeues oeot o³eeue ves Yeer ceO³ekeÀeueerve meceepe ceW
J³ekeÌle peeefle J³eJemLee keÀes v ekeÀeje nw -
`oeot ketÀue nceejs kesÀMeJee meieele efmejpeve nej~
peeefle nceejer peiele ieg© HejcesÍJej HeefjJeej~~'
ke=ÀkeÀnles nQ -’keÀem³ee s megkeÀ Þeer YeeieJele efJe®eej~ peeefle -Heeefle keÀesG Hetíle veeefnb ÞeerHeefle kesÀ ojyeej~“
peeefleiele YesoYeeJe mes THej GþkeÀj meeceeefpekeÀ yegjeF³eeW kesÀ efvejekeÀjCe keÀer Deesj mebkesÀle efkeÀ³ee ie³ee
nw~ meble jppeye oeme efueKeles nQ -
`efnbot legjkeÀ otv³etB peue yetBoe, keÀemet keÀefnS ye´eïeCe megoe~
jppeye mecelee %eeve efJe®eeje, Heb®elele keÀe mekeÀue Hemeeje~'
meble veeceosJe Yeer peeefle ÒeLee kesÀ veeceeW Hej meeceeefpekeÀ efJe`keÀe keÀjew peeefle keÀe keÀjeQ Heebleer~ jepeejece mesTb efove jeleer~~'
meble Heueìt peer ves Yeer JeCe& J³eJemLee Üeje ceeveJe ceeveJe ceW Yeso keÀj Tb®eer peeefle Üeje efvecve
peeefle keÀe Meesmeble Heueìt peer ves GvnW Kejer -Keesìer megveeF& nw -munotes.in

Page 119

117’Yeefue ceefle nleue legcnej Heeb[s yecnvee~
meye peeefleve ceW GÊece legceneR, keÀjleye keÀjew keÀmeeF&~
peerJe ceejer kewÀ keÀe³ee HeesKeeW, leefvekeÀes ojo ve DeeF&~
jece veece megefve petef[ DeJew, Hetpeew ogiee& ®eb[er
uebyee ìerkeÀe keÀebOe pevesG, yeketÀuee ueeefle HeKeb[er
yekeÀjer Yes[e ceíjer Kee³eew, keÀens ieece yejeF&
©efOej ceebme meye SkewÀ Heeb[s, Let lesjer yecnveeF&~~“
Dele: ceO³ekeÀeueerve meble keÀefJe³e eW ves DeHeveer efJeÜlee leLee efJe%eeveJeeoer ¢ef<ì kesÀ ceeO³ece mes
peeiejCe keÀj meceepe keÀes Òeieefle keÀer jen Hej ues peeves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee nw~ meble efveYeeakeÀ, mel³eJeeoer
leLee efJeêesner meceepe megOeejkeÀ Les~ GvneWves meceepe ceW J³ee Hle JeCe& J³eJemLee, peeleer³elee, Tb®e -veer®elee
pewmeer meeceeefpekeÀ kegÀjerefle³eeW keÀe KeguekeÀj efJejesOe efkeÀ³ee Deewj ceO³ekeÀeueerve meceepe ceW JeCe& efJenerve SJeb
peeefle efJenerve meceepe keÀer mLeeHevee keÀer pees Deepe Yeer ÒeemebefiekeÀ n w~
11.5 efnbot -cegefmuece SkeÀlee :
Yeejleer³e meceepe efJeefYeVe OeceeX ceW yeBìe ngDee nw~ Oeceex kesÀ veece Hej meceepe keÀe efJeYeepeve lees
ngDee ner nw efkebÀleg osJeer -osJeleeDeeW keÀe Yeer yebìJeeje efkeÀ³ee ie³ee nw~ lelkeÀeueerve meceepe ceW efnbot cegefmuece
SkeÀ otmejs kesÀ keÀÆj efJejesOeer Les Deewj Deepe Yeer efoKeeF& osles nQ~ GvneWves DeHeves -DeHeves Oece& mebyebOeer
efve³ece DeefOekeÀ keÀþesj yeveeS~ efnbot -cegefmuece ³en oesveeW Oece& DeHeves -DeHeves Oece& keÀe keÀÆjlee mes Heeueve
keÀjves ueies~ Oece& keÀer Fme keÀÆjlee kesÀ keÀejCe ceveg<³e SkeÀ otmejs keÀe ieuee Ieesìves ueiee nw~ lelkeÀeueerve
HeefjefmLeefle ceW efnbot DeHeves efJe®eejeW SJeb efve³eceeW Hej keÀÆj Les Gmeer ÒekeÀej cegefmuece ceguueeDeeW ceW Yeer ³en
efJe®eej DeefO ekeÀ keÀþesjlee HetCe& osKee peelee nw~ efnbot Deewj cegefmuece Oece& kesÀ veece Hej meceepe keÀe yeìJeeje
nes ®egkeÀe Lee efpemekesÀ keÀejCe meceepe ceW DeMeebefle Deewj DejepekeÀlee efvecee&Ce nesves ueieer Leer~ ³en
meeceeefpekeÀ efJekeÀeme kesÀ efueS y eeOekeÀ Deewj neefvekeÀejkeÀ nw ³en meble keÀyeerj ves legjble Hen®eeve efue³ee Lee~
`nceejs jece -jnercee, kewÀmees Deuen jece meefle meesF&~
efyemeefceue cesefì efyemebYej SkewÀ Deewj ve otpee keÀesF&~~'
oesveeW Oeceex kesÀ ueesieeW keÀes mecePee³ee e fkeÀ jece, jnerce, kesÀMeJe, keÀjerce SkeÀ ner nw~ ³en keÀnkeÀj
oesveeW keÀes SkeÀ met$e ceW yeebOeves keÀer keÀesefMeMe keÀer nw~ ceO³ekeÀeueerve meble jefJeoeme kesÀ Devegmeej efnbot Deewj
cegefmueceeW ceW keÀesF& Deblej veneR nw oesveeW SkeÀ meceeve nw -
`efnbot letjkeÀ veneR kegÀí Yesoe meYeer cen SkeÀ jkeÌle Deewj ceemee~
oesT SkeÀT otpee veneR osK³eeW meesF& jwoemee~'
meble jefJeoeme kesÀ meceeve oefj³ee meenye ves Yeer efnbot cegefmuece SkeÀlee keÀes mJeerkeÀeje nw~ Jes
ceveg<³e keÀe efJeYeepeve peeefle, Oece&, JeCe&, Jeie& ceW veneR keÀjvee ®eenles nQ GvekesÀ efueS meYeer ceveg<³e SkeÀ
meceeve nw Jes keÀnles nQ -munotes.in

Page 120

118`efnbot leg©keÀ ncew SkewÀ peevee, pees Sn ceevew meyo efvemeevee~'
meble iejeryeoeme kesÀ efJe®eejebs keÀLeveer -keÀjveer ceW keÀes F& Yeer Tb®e -veer®e, yeæ[e ³ee íesìe veneR nw,
efnbot-cegmeueceeve Deeefo peeefle Yeso ceveg<³e efveefce&le nw, íÊeerme keÀewce keÀer SkeÀ ner peeleer nw Deewj meye ceW
Jener SkeÀ yeïe meceeve ªHe mes mecee³ee ngDee nw~ jece jnerce ceW keÀesF& Yeso veneR n w~ meble iejeryeoeme ceeveJe
SkeÀlee ®eenles nw ³en efvecve HebeqkeÌle³eeW Üeje osKee pee mekeÀlee nw -
`iejerye Fme ceewues kesÀ ceguekeÀ ceW oesveeW oerve nceej~
FkeÀ JeeceW FkeÀ oeefnveW, yeer®e yemes keÀjleej~~'
Fmeer lejn Oeeefce&keÀ SkeÀlee keÀe Ò eefleHeeove keÀjles ngS meble oeot o³eeue keÀnles nQ -
’meye nce osK³ee meesefOe keÀj ogpee veeneR Deeve~
meye Ieì SkewÀ Deelcee, ke̳ee efnbot cegmeueceeve~~“
ieg© veevekeÀ kesÀ Devegmeej me®®ee cegmeueceeve Jener nw pees Oeve kesÀ ueesYe keÀes Gleej ke Àj HeWÀkesÀ~
Hewiebyej kesÀ GHeosMe Hej efJeÍJeeme jKeW, ce=l³eg kesÀ Ye´ce keÀes otj keÀjW, Kegoe keÀer jpee keÀes keÀyegue keÀjW,
DeHeves DenbkeÀej keÀes l³eeie keÀj meye peerJeeW Hej o³ee keÀjW Deeefo nw~ Fme meboYe& ceW ieg© veevekeÀ keÀnles nQ
’cegmeueceeCeg keÀneJeCeg cegmekeÀueg, pees nesF lee cegmeueceeCeg keÀneJew~
DeJeefue DeGefue oerveg keÀefj efceþe cemekeÀue ceeueg cegmeeJes~
nsF& cegmeefueceg oerve cegneCew cejCe peerJeCe keÀe Yejceg ®egkeÀeJew~
jye keÀer jpeeF& ceves efmej THeefj keÀjlee c eves DeeHeg ieJeeJew~
leG veevekeÀ meYe peerDee efcenjbceefle nesF&le cegmeueceeCeg keÀneJew~“
Jele&ceeve mece³e ceW efnbot Deewj cegefmuece kesÀ yeer®e ceW mebIeHeefj®ee³ekeÀ efnbogmleeve Deewj HeeefkeÀmleeve nw~ Hej Deepe Yeer nce cebefoj Deewj ceefmpeo kesÀ veece Hej
jepeveerefle keÀer osKeles nw~ obies HeÀmeeo keÀjJeeS peeles nQ~ lelkeÀeueerve mece³e ceW meble keÀefJe³eeW ves efnbot -
cegefmuece keÀes SkeÀ ner F&ÍJej keÀer mebleeve ceevekeÀj meebÒeoeef³ekeÀ S keÀlee ÒemLeeefHele keÀjves keÀe cenlJeHetCe&
keÀe³e& efkeÀ³ee nw~ Deepe efnbmee mes ³egkeÌle Fme HeefjJesMe ceW meblees kesÀ efJe®eej Deepe Yeer ÒeemebefiekeÀ nw~
YeeqkeÌle keÀeueerve mece³e ceW ceveg<³e De%eeve JeMe F&ÍJej ÒeeefHle kesÀ efueS efJeefYeV e ceeieex Hej YeìkeÀ
jne Lee~ Oece& kesÀ veece Hej Dee[byej j®ee pee jns Les~ ceveg<³e Üeje efkeÀS peeves Jeeues yee¿ee®eej, efleuekeÀ,
mveeve, ®eewkeÀe, efleefLe, cegntle&, HeeDeeefo keÀe efJejesOe keÀj mebleeW ves SkeÀmee Dee®ejCe efmeKee³ee Deewj Oeeefce&keÀ jerefle efjJeepe, keÀce&keÀeb[,
yeenjer Dee[byej Deewj HeeKeb[ keÀe yeesueyeeuee, Oece& keÀer Deeæ[ ceW DeveskeÀeveskeÀ keÀce&, Deeefo keÀe efJejesOe keÀj
Ssmes jmceeW keÀes Ye mce keÀjvee ner GvneWves Gef®ele mecePee nw~
ieg© veevekeÀ peer keÀnles nQ -
’peeueG Ssmeer jerefle efpeleg ceQ efHeDeeje yeermejw~
veevekeÀ meeF& Yeueer Hejerefle Leer efpeleg meeefnye mesleer Heefle jnw~“munotes.in

Page 121

119keÀce&keÀeb[ kesÀ meboYe& ceW ieg© veevekeÀ p eer keÀe keÀnvee nw efkeÀ ³eefo nceeje cee³ee mes mebyebOe veneR
ìtìlee nw, lees ³e%e keÀjvee nw J³eLe& nw~ Jewmes meleieg© kesÀ %eeve Üeje Deblece&ve ceW ner F&ÍJej kesÀ oMe&ve nes
mekeÀles nQ~ lees GmekesÀ efueS ³eesie Deeefo keÀer keÀesF& DeeJeM³ekeÀlee veneR nw Fme meboYe& ceW Jes keÀnles nQ -
`peesieg ve YeieJeer keÀHeæ[er peesieg ve cewues Jesefme~
veevekeÀ Ieefj yewefþDee peesieg HeeF&Dew meefleiegj kewÀ GHeosefme~'
Deepe nce osKeles nQ efkeÀ meJe&$e yeeyeeDeeW keÀe yeesueyeeuee nw DeHeveer JesMe Yetyeæ{ekeÀj ceeuee HesÀjles ngS {eWie j®eeles nce osKeles nQ~ lelkeÀeueerve mece³e ceW Ssmes yeeyeeDeeW keÀes meble keÀyeerj
GmekesÀ Petþs HeeKeb[ keÀes ueskeÀj keÀnles nQ -
`ceeuee HesÀjer efleuekeÀ ueieelee, uebyeer pegìe ye æ{elee nw~
ceve ceW lesjs kegÀefHeÀj kegÀþejer ³et ve meeefnye efceuelee nw~~'
meble keÀyeerj kesÀ meceeve meble keÀefJe megboj oeme Yeer Fme HeeKeb[ keÀes Gpeeiej keÀjles ngS
keÀnles nw -
’DeJeOet Yespeye ueie Deele ce ¢ef<ì ve Dee[dj, leye ueie efceìw ve metuew~
cegêe Henjer keÀneJele peesieer, ³egieefle ve oermes neLee~
Jen ceeiej keÀngb j¿eew Devele ner, HenBg®es ieesj#eveeLee~
cetb[ cetb[eF& efleuekeÀ efmej oer³ees, ceeuee iejw PegueeF&~
pees megcejefve keÀervees meye mebleefve, meew leew leerLe& ³ee$ee kesÀ efueS ceveg<³e mece³e Deewj Oeve keÀes yeyee&o keÀj ®euee peelee nw Deiej Jen efnbot nw
lees kewÀueeMe ³ee$ee keÀjlee nw~ Deiej Jen cegefmuece nQ lees Jen cekeÌkeÀe ceoervee peelee nw~ efJe efYeVe peeefle
leLee Oece& kesÀ ueesie DeHeves -DeHeves leerLe& mLeeveeW cebefoj, ceefmpeo, ieg©Üejs, YeìkeÀ jns nw~ efJeefYeVe
efleLe&mLeueeW Hej peekeÀj F&ÍJej keÀes {gB{Ces keÀe Òe³eeme keÀjles nw~ mebleeW keÀe ceevevee Lee efkeÀ F&ÍJej keÀes
Heeves kesÀ efueS nceW keÀner peeves keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw Jen nceejs Ûo³e ceW Jeeme keÀjlee nw~ nce DeHeveer
Dee®ejCe Meg×lee mes ner F&ÍJej keÀes ÒeeHle keÀj mekeÀles nw~ YeeqkeÌle keÀeueerve meYeer meble keÀefJe³eeW ves leerLe&
³ee$ee keÀes yee¿ee[byej cee vee nw~ Deble³ee&ceer F&ÍJej keÀer Keespe keÀjles ngS meble oeot keÀnles nQ -
’oeot kesÀF& oewæ[s ÜeefjkeÀe, kesÀF& keÀemeer peeefnb~
kesÀF& ceLegje keÀeQ ®eues, meeefnye Ieì ner ceebefn~~“
meble oeìt kesÀ meceeve meble jefJeoeme ves Yeer leerLe& ³ee$e e keÀes vekeÀeje nw Jes keÀnles nw -
`keÀe ceLegje keÀe ÜejkeÀe keÀe keÀeMeer nefjÜej~
jwoeme Keespee efoue DeHevee len efceefue³ee efoueoej~'
keÀyeerj kesÀ Devegmeej F&ÍJej keÀes keÀneR Deewj {tbæ{ves keÀer peªjle veneR nw Jen lees DeHeves ner Heeme
neslee nw Gmes DeeHe Deiej leueeMe nesieer lees SkeÀ Heue Yej ceW DeeHekeÀes efceue mekeÀlee nw -
’ceeskeÀes keÀneb {tb{s yebos, ceQ lees lesjs Heeme ceW~
vee ceQ cebefoj vee ceQ ceefmpeo vee keÀeyes kewÀueeMe ceW~~“munotes.in

Page 122

120oefj³ee meenye kesÀ Devegmeej leerLe& m LeueeW ceW ner F&ÍJej meerefcele veneR nw yeefukeÀ Jen meJe&$e
J³eeHle nw~ ³eefo YekeÌleeW keÀes meodieg© keÀe ceeie&oMe&ve Deewj men³eesie ÒeeHle nes peeS lees Fme lejn YeìkeÀves
keÀer keÀesF& DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~ leerLe& ³ee$ee kesÀ yepee³e meodieg© ieg© ceefncee keÀes cenlJe osles ngS Jen
keÀnles nQ -
`meÊe Heg©iebiee mveeve keÀes ueskeÀj meble keÀyeerj keÀnles nQ Deiej nceeje Deblece&ve Meg× veneR nw lees yeenjer
Meg×lee kegÀí keÀ ece keÀer veneR nw~ nceeje Deblece&ve ner efvece&ue nesvee ®eeefnS~ Deiej Ssmee neslee lees ceíueer
lees peerJeve Yej Heeveer ceW ner jnleer nw efHeÀj Yeer GmekeÀer yeeme veneR peeleer nw -
`vneS OeesS ke̳ee ngDee, pees ceve keÀe cewue ve peeS~
ceerve me oe peue ceW jnW, Oees³e yeeme ve peeS~~'
cetefle& Hetpee keÀe yeesueyeeuee Deepe meJe&$e efoKeeF& oslee nw~ Oece& kesÀ þskesÀoej keÀce&keÀeb[ keÀer
ÒeJe=efÊe³eeW kesÀ ceeO³ece mes DeHeveer J³eJemLee keÀes yeveeS jKeves kesÀ efueS Dee[byej j®es pee jns Le s~ F&ÍJej
veece keÀer ceeuee peHevee, yeeue yeæ{evee, cegb[ -cegb[evee Deeefo, Ssmes meceepe kesÀ HeeKebef[³eeW keÀes keÀyeerj ves
veneR íesæ[e nw~ cetefle& Hetpee ³ee HelLej Hetpee kesÀ peefjS DebOeefJeÍJeeme ceW HebÀmekeÀj ueesie YeieJeeve kesÀ Hetpee,
mesJee, efve³eefcele Je´le, keÀjves ceW J³emle Les meble keÀyeerj ves Fmes `Hetpee -mesJee-vesce-Je=Êe, iegefæ[³eve keÀe mee
Kesue~' keÀnkeÀj Gme Hej J³ebie efkeÀ³ee nw~ meble keÀyeerj Deeies cetefle& Hetpee kesÀ meboYe& ceW Jen keÀnles nQ -
`Heenve Hetpew nefj efceuew, lees ceQ Hetpeg Heneæ[~
³eeles ³es ®ekeÌkeÀer Yeueer, Heerefme Kee³e mebmeej~~'
meble keÀyeerj ves cetefle& Hetpee keÀes ueskeÀj keÀæ[e efJejesOe efkeÀ³ee nw GvekeÀe ceevevee nw efkeÀ ceveg<³e
HelLej kesÀ cetefle& yeveekeÀj GmekeÀer Hetpee -De®e&vee keÀjlee nw Deewj DeHevee mece³e DeHeves DeekeÀeb#ee kesÀ efueS
Deelce mecceeve kesÀ efueS DeHevee mece³e yeyee&o keÀjlee nw Hetje mebmeej HelLej kesÀ cetefle& keÀes F&ÍJej ceevekeÀj
Hetpelee nw
’Heengve kegÀ keÀe HetefpeS, ³es pevece ve osF& pee Je~
DeebOee vej Deemee cegíeHee efleuekeÀ ueieekeÀj cegb[ve keÀjves Jeeues {eWieer meeOegDeeW keÀer efvejLe&keÀlee Hej GvneWves DeHeveer
JeeCeer Üeje J³ebi³e efkeÀ³ee nw -
`ceeuee efleuekeÀ ueiee³e kesÀ, YeeqkeÌle ve DeeF& neLe~
oeæ{er cetBí cegæ[eb³e kesÀ, ®eues ®egveer kesÀ meeLe~~'
meble keÀyeerj kesÀ meceeve osJelee Jeeo keÀe Keb[ve keÀjles ngS oeot o³eeue ves Yeer keÀne nw -
’ye´ïee keÀe Jeso efJeceneosJe keÀer mesJee ueeiew, keÀneb nQ efmejpeve neje~~“munotes.in

Page 123

121oefj³ee meenye ves efJeefOe HetCe& Hetpee, ve=l³e Deewj ieeve ³egkeÌle De®e&vee Dee[byej HetCe& Je´le Deewj
efve³ece Deeefo keÀes KeìkeÀce& keÀnkeÀj FmekeÀe Keb[ve efkeÀ³ee nw~ GvneWves DeHeves mece³e kesÀ efnbot Hegpeeefj³eeW
keÀes DeebKe cetboles Ieæ[er -Iebì yepeeles `yeepeeriej' kesÀ meceeve YeskeÀnles nQ -
`cetboner DeeBefKe yepeeJeefnb Iebìe, pesJeb yeepeeriej Kesueefn yebìe~
Ssmees HeeKeb[ keÀjw yeveeF&, yeeGj ueesie meye keÀjw ye[eF&~~'
YeeqkeÌlekeÀeue meecebleer keÀeue Lee~ meecebleer meeceepe J³eJemLee ceW cetu³e Deewj meceepe oesvees keÀe
ÜbÜelcekeÀ mebyebOe nw~ meceepe ceW DeveskeÀ lejn kesÀ HeefjJele&ve lees DeeS uesefkeÀve meeceeefpekeÀ cetu³eeW ceW keÀesF&
yeoueeJe osKeves keÀes veneR efceuee~ meceepe GvneR Hegjeveer ceev³eleeDeeW, kegÀjerefle³eeW mes cegkeÌle veneR nes Hee jne
Lee~ Dev³ee³e, DejepekeÀlee, yengosJeJeeo, keÀce&keÀeC[, yee¿ee[cyej keÀer efmLeefle Fleveer yeæ{ ieF& Leer efkeÀ
ceO³ekeÀeueerve meceepe ke ÀefuekeÀeue ceW leyoerue nes jne Lee~ keÀyeerj, jwoeme, OeVee, ieg© veevekeÀ osJe,
leguemeeroeme, ceerje pewmes meblees Deewj keÀefJe³eeW ves ceeveJeer³e cetu³eeW (Òesce, meefnDeefnbmee, Denbl³eeie, melmebie, meceevelee, Deewj mel³e Deeefo) keÀer j®evee Deewj Òeefle<þeHevee Hej peesj
efo³ee~ keÀyeerjoeme ves Deefnbmee keÀe meceLe&ve keÀjles ngS peerJe nl³ee keÀe efJejesOe efkeÀ³ee nw Jees keÀnles nQ
efkeÀ:
’efove keÀes jespee jKele nw jele nvele nw iee³e
³eneb Ketve Jeneb yeboi eer kewÀmes KegMeer Kegoe³e“
osJeer osJeleeDeeW kesÀ efueS leLee F&ÍJej ÒeeefHle kesÀ efueS ÒeeefCe³eeW keÀer yeefue oer peeleer nw~ ceveg<³e
DeHeveer ceVeleeW keÀes Hetje keÀjves kesÀ efueS efJeefYeVe ÒeeefCe³eeW keÀer yeefue ®eæ{elee nw~ Fme ÒeeCeer ef nbmee keÀes
ueskeÀj meble jefJeoeme keÀnles nQ -
`jefJeoeme cetb[n keÀeefì keÀefj, cetjKe keÀnle nueeue~
ieuee keÀìeJent DeeHevee, leG keÀj nesF&ner neue~~'
Deepe Jele&ceeve mece³e ceW ®eejeW Deesj Oeeefce&keÀ keÀce&keÀeb[ keÀe leLee HeeKeb[lee efoKeeF &o sj n e rn w
efnbot Oece& ceQ F&ÍJej ÒeeefHle kesÀ veece Hej leerLe& ³ee$ee, peHe, leHe, Je´le, GHeJeeme cetefle& Hetpee keÀer pee jner
nw~ ceveg<³e mel³e kesÀ jemles mes nìlee pee jne nw~ efnbot -cegefmuece Oece& kesÀ leLeekeÀefLele þskesÀoej
yee¿ee®eej ke Àer keÀce&keÀeb[er ÒeJe=efÊe³eeW Üeje DeHeves Oece& keÀer J³eJemLee keÀes keÀþesj mes keÀþesj yeveeles pee jns
nQ~ Oece& Deewj F&ÍJej kesÀ veece Hej meceepe keÀe ªHe efyeieæ[lee pee jne nw~ Deepe Jele&ceeve mece³e ceW Yeer
meble YekeÌle keÀefJe³eeW keÀer e fJe®eejOeeje keÀer DeeJeM³ekeÀlee cenmetme nes jner nw~
DenbkeÀej nceejs J³eeqkeÌlelJe efJekeÀeme ceW yeeOekeÀ nw nj ceveg<³e DenbkeÀej ceW DebOee nes peelee nw
DenbkeÀej keÀe Keb[ve keÀjles ngS meble keÀyeerj keÀnles nQ -
`peye ceQ Lee leye nefj vene R Deye nefj nw ceQ veneR~'
meble keÀyeerj keÀnles nQ efkeÀ nceejs J³eeqkeÌlelJe efJekeÀeme kesÀ efueS efveboe keÀjves Jeeues keÀes DeHeves
Heeme jKevee ®eeefnS ke̳eeWefkeÀ Jen efyevee Heeveer efyevee meeyegve kesÀ mJeYeeJe efvece&ue keÀjlee nw~ nceejer keÀefce³eeW
keÀes efoKeekeÀj J³eeqkeÌlelJe ceW efveKeej ueelee nw~munotes.in

Page 124

122efvebokeÀ efve³ee jeefKeS, Deebieve kegÀìer mecee³e
efyeve Heeveer meeyegve efyevee efvece&ue keÀjs megYee³e~~
meble keÀyeerj kesÀ meceeve meble jefJeoeme Yeer keÀnles nQ
`Hej efveboe mece veneR DeOeceeF, keÀefn jwoeme cegefve meye ieeF&~~'
Deepe Jele&ceeve mece³e ceW ceveg<³e yengle ner mJeeLeea yeve ie³ee nw~ ueesYe, ceesn, cee³ee ves GmekesÀ
Deboj Iej yevee keÀj jKee nw~ Gmes efpelevee ®eeefnS Gleves ceW KegMe veneR neslee nw Jen D eewj Heevee ®eenlee
nw~ DeHeveer keÀF& Heerefæ{³eeW kesÀ efueS Jen pecee keÀj jKevee ®eenlee nw~ Fme lejn DeHeves peerJeve ceW DeMeebefle
HewÀueelee nw~
meble keÀyeerj keÀe ceevevee nw efkeÀ, ceveg<³e keÀes mJeeLe& Je=efÊe keÀes l³eeie keÀj DeHeves efueS efpelevee
®eeefnS Gleves ceW ner Deevebefole jnvee ®eeefnS leYeer lees meYeer keÀes meceeve DeJemej ÒeeHle nes peeSbies~ Jes
keÀnles nQ -
meeF& Flevee oerefpeS, pee ceW kegÀìgbye mecee³e~
ceQ Yeer YetKee ve jntb meeOeg ve YetKee pee³e~~
ceveg<³e otme jeW ceW oeskeÀyeerj keÀe keÀnvee nw efkeÀ nceW DeHeveer keÀefce³eeW keÀes otj keÀjkesÀ ner Deeies yeæ{vee ®eeefnS otmejeW ceW PeebkeÀves
mes De®íe nw efkeÀ Kego keÀes osKeW DeHe veer ieueefle³eeb megOeej keÀj DeHeves keÀes mebJeejves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~
`yegje pees osKeve ceQ ®euee yegje ve efceefue³ee keÀes³e~
pees efoue Keespee DeeHevee cegPemes yegje ve keÀes³e~~'
jefJeoeme peer kesÀ Devegmeej Jener meeOeg me®®ee nesle e nw pees meye keÀer Heeræ[e peeve mekeÀlee nw Deewj
DeewjeW keÀer Heeræ[e~
’jefJeoeme meesF& meeOeg Yeuees, peG peevener Hej Heerje~
Hej Heerj keÀng HesefKe kesÀ jnves meoe ner DeOeerj~~“
DeHeefjûen keÀe DeLe& nw keÀesF& Yeer Jemleg mebef®ele vee keÀj W Oeve meb®e³e keÀes ueeue®e, F&<³ee&, mJeeLe&
Deewj yeæ{leer Jeemevee kesÀ SkeÀ mebYeeefJele ñeesle kesÀ ªHe ceW ceevee peelee nw~ ceveg<³e keÀes peerefJele jnves kesÀ
efueS He³ee&Hle Yeespeve keÀjvee neslee nw Fmemes DeefOekeÀ meb®e³e keÀjvee De³eesi³e c eevee ke̳eeWefkeÀ Fmemes MeeskeÀer ÒeJe=efÊe yeæ{leer nw Deewj veweflekeÀlee ve<ì nes peelee nw~
Deepe yeepeejJeeo kesÀ oewj ceW nceW ®eejes Deewj leLee meejs veeles efjMleeW ceW efmeHe&À mJeeLe& ner
mJeeLe& vepej Deelee nw~ FmekeÀ mece³e Ssmee Lee peye nceejs ³eneb cetu³eeW keÀes Del³eeefOekeÀ cenlJe efo³ee
peelee Lee~ Hej Deepe mJeeLe& keÀer DebOeer oeQ[ ceW nce efmeHe&À Yeeies ner pee jns nw~ Fme efJekeÀyeerj keÀnles nQ -munotes.in

Page 125

123’mJeejLe keÀes meye keÀesG meiee, peie peieuee ner peebefC e
efyeve mJeejLe Deeoj keÀjs, meew nefj keÀer Òeerefle efHeíebefCe~~“
keÀyeerj ves ceveg<³e keÀer Oeve -meb®e³e keÀer mJeeLeea ÒeJe=efÊe Hej Yeer Dee#esHe efue³ee nw~ Deepe meceepe
ceW Òeefle<þe Deewj mecceeve keÀer keÀmeewìer ceeveJe cetu³e ve neskeÀj ke sÀJeue Oeve neslee pee jne nw~ nceejs meYeer
meeceeefpekeÀ mebyebOeeW Deewj HeeefjJeeefjkeÀ efjMleeW Hej DeLe&leb$e neJeer nes ie³ee nw~ Òel³eskeÀ ceveg<³e Oeve kesÀ Heerís
yesueieece Ieesæ[s keÀer lejn oewæ[ jne nw~ HeÀuele: efkeÀmeer kesÀ Yeer ceve ceW ` meceeOeeve' veoejo nw~ meble
jwoeme Oeve keÀes Petþer cee³ee Ieesef`me®®ee megKe meÊe Oejce cebefn, Oeve meb®e³e megKe veeefn~
Oeve meb®e³e ogKe Keeve nw, `jwoeme' mecegefPe ceve ceeefnb~~'
Deepe Jele&ceeve mece³e ceW ceveg<³e DeHevee F&ceeve yes®e keÀj Hewmees kesÀ Heerís Yeeie jne nw veece
Meesnjle Fppele Heeves kesÀ efueS yes®ewve nes Gþe nw Fme Oeve meb®e³e keÀes ueskeÀj meble veeceosJe keÀnles nQ -
`pewG ceOegceeKeeW meb®ew DeHeej, ceOeg ueerv ees cegKeer oerveer íeª~' ceOegcekeÌKeer ceOeg keÀe meb®e³e keÀjleer nw
efkebÀleg Jen GmekeÀe GHe³eesie veneR ues Heeleer nw~ meble keÀyeerj keÀe Yeer keÀnvee nw efkeÀ ceveg<³e keÀes mebûen Je=efÊe
keÀes l³eeie keÀj HejesHekeÀej keÀer Je=ef× keÀe DevegmejC e keÀjvee ®eeefnS~ meble keÀyeerj keÀnles nQ -
`meeF& Flevee oerefpeS, pee ceW kegÀìgbye mecee³e~
ceQ Yeer YetKee ve jntb meeOeg ve YetKee pee³e~~'
meble leguemeeroeme kesÀ Devegmeej ueeskeÀ J³eJenej ceW mJeeLe&Hejlee meJe&$e Heefjueef#ele nesleer nw~
Fmemes meeJeOeeve jnvee DeeJeM³ekeÀ nw -`mJeejLe ueeieefie keÀjefnb meye Òeerefle'~ meble leguemeeroeme
Ye´<ìe®eeefj³eeW keÀes HeÀìkeÀejles ngS keÀnles nQ -`Deme Ye´<ì De®eeje Yee mebmeeje Oece& megefveDe veneR
keÀevee~' jnerce keÀer ¢ef<ì Yeer Fme leL³ e mes megHeefjef®ele nw Jes efueKeles nQ -
keÀepe Hejw kegÀí Deewj nw, keÀepe mejw kegÀí Deewj~
jefnceve YebJejer kesÀ Hejw veneR efmejeJele ceewj~~
keÀyeerj keÀnles nQ ns ceveg<³e legcnejs Heeme pees JewYeJe nw SsÍJe³ee& Gme Hej legce J³eLe& ieJe& ke Àjles nes
’keÀyeerj keÀne iejefye³eeW Tb®es osefKe DeeJeeme~
keÀeefun Het³e&JeJew uesìvee THeefj peeceW Ieeme~~“
keÀyeerj keÀnles nQ ns ceveg<³e legcnejs Heeme pees JewYeJe nw SsÍJe³ee& Gme Hej legce J³eLe& ieJe& keÀjles nQ
’keÀyeerj keÀne iejefye³eeW Tb®es osefKe DeeJeeme~
keÀeefun Het³e&JeJew uesìvee THeefj peeceW Ieeme~~“
Jele&ceeve mece³e cesb meceepe ceW Oeve meb®e³e keÀer Je=ef× yeæ{ jner nw~ Ye´<ìe®eej efjÍJeleKeesjer
peceeKeesjer yeæ{leer pee jner nw~ efpemekesÀ keÀejCe Mees

Page 126

124veweflekeÀlee Kelce nesleer pee jner nw~ YeeweflekeÀlee Jeeoer Fme HeefjJesMe ceW meblees kesÀ efJe®eej Deepe Yeer
ÒeemebefiekeÀ nw~
ceeveJeleeJeeo Ssmee efJe®eej Deewj oMe&ve nw pees ceeveJe cetu³eeW Deewj ef®ebleeDee W Hej keWÀefêle nw~
mebmeej kesÀ mecemle Òeieefle keÀe keWÀê efyebog ceveg<³e nw ceveg<³e kesÀ meJee¥ieerCe efJekeÀeme ceW YeeweflekeÀ Òeieefle kesÀ
meeLe -meeLe veweflekeÀ DeeO³eeeflcekeÀ Òeieefle DeHesef#ele nw~ J³eeqkeÌle keÀes DeHeves efueS veneR yeefuk eÀ mebHetCe&
meceepe kesÀ keÀu³eeCe kesÀ efueS keÀe³e& keÀjvee ®eeefnS~ ceeveJe kesÀ G®®elej cetu³eeW o³ee, #ecee, keÀ©Cee,
Òesce, menevegYetefle, Deefnbmee, l³eeie Deeefo keÀes ceeveJeleeJeeo keÀne peelee nw~ ceeveJeleeJeeo Jener nw mJeeLe&
mes THej GþkeÀ j otmejeW kesÀ efnle ceW keÀe³e& keÀjvee~ ceeveJe Dev³e ueesieeW kesÀ ogKe oo& keÀes cenmetme keÀjW
Deewj GvekeÀer megKeer peerJeve kesÀ ceeie& ceW yeeOekeÀ ve yeve keÀj GvekesÀ efJekeÀeme Deewj Òeieefle Hej yeue os~
MebkeÀjosJe, vejmeer cesnlee, Deeuecc ee ceneÒeYeg, meble yemeJesÍJej, meble keÀyeerj, meble jefJeoeme,
ieg© veevekeÀ, meble leguemeeroeme, oeot o³eeue, Fve ceneve mebleeW ves DeHeves efnleeW keÀes meceepe kesÀ efnleeW kesÀ
meeLe peesæ[ keÀj veejer mecem³ee, peeleer³elee, efnbot -cegefmuece S keÀlee, yee¿ee[byej, ceeveJeleeJeeoer ¢ef<ì
Deeefo cenlJeHetCe& meceepeeefYecegKe keÀe³e& efkeÀS FmeefueS ³en me®®es ceeveJeleeJeeoer ceeves peeles nQ~
ceeveJe cetu³eeW ceW Òesce keÀe mLeeve meJeexHeefj nw~ Deiej veHeÀjle keÀer J³eeefOe keÀes otj keÀjvee nw lees
Òesce kesÀ Dece=le uesHe keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw~ Deiej Òesce ceW SkeÀ yeej Òesce kesÀ He³e -keÀueMe ceW Jewcevem³e
keÀer Keìeme Heæ[ peeS lees GmeceW Henues pewmee mJeeYeeefJekeÀ mJeeo veneR ye®elee nw~ Òesce kesÀ jsMeceer Oeeies keÀes
leesæ[vee keÀoeefHe Gef®ele veneR nw~ jefnceve keÀnles nQ -
jefnceve Oeeiee Òesce keÀe cele leesæ[es ®eìkeÀe³e~
ìtìs mes efHeÀj vee efceuew, efceues ieeBþ Hejer pee³e~~
ceeveJeer³e Òesce keÀes cenlJe osles ngS nQ meble keÀyeerj Yeer keÀnles nQ Òesce kesÀ kes ÀJeue {eF& De#ej Heæ{ves
mes DeeHe Hebef[le nes mekeÀles nQ -
HeesLeer Heæ{ -Heæ{ peie cegDee, Hebef[le Ye³ee ve keÀes³e~
`{eF& DeeKej Òesce keÀe, Heæ{w mees Hebef[le nes³e~~'
DeHeveer JeeCeer mes DeHeves efJe®eejeW mes yeeleeW mes ³ee keÀþesj MeyoeW mes otmejeW keÀes ogKeer veneR keÀjvee
®eeefnS~
`Ssmeer JeeCeer yeesefue³es ceve keÀe DeeHee Kees³e~
Deewjve keÀes Meerleue keÀjs, DeeHeng Meerleue nes³e~~'
meble keÀyeerj kesÀ Devegmeej MeerueJeeve ceveg<³e kesÀ DeueeJee keÀesF& Yeer ceveg<³e Þes<þ veneR ne s
mekeÀlee~ efpeme ÒekeÀej meesves keÀer Keeve ceW meesvee Kelce veneR neslee Gmeer ÒekeÀej MeerueJeeve ceveg<³e De®ís
efJe®eejeW keÀer Keeve nesles nw~
`meerueJeble meyemes yeæ[e, meye jleve keÀer KeeCeer~
leerve ueeskeÀ keÀer mebHeoe, jner meerue Deeve er~~'munotes.in

Page 127

125meefo³eeW mes ®eueer DeeF& Meesefpeve oes Jeieex ceW meceepe keÀe efJeYeepeve nes ie³ee nw~ MeesefGvekesÀ Òeefle keÀ©Cee keÀe YeeJe J³ekeÌle keÀjles ngS meble YekeÌle keÀefJe³eeW ves GmekeÀe efJejesOe efkeÀ³ee nw~ keÀyeerj
keÀnles nQ -
`ogye&ue keÀes ve meleeFS peekeÀer ceesìer ne³e~
efyevee peerJeve keÀer mJeebme mes ueewì Yemce nes peeS~'
meble keÀyeerj kesÀ meceeve jefJe oeme peer meceepe keÀer cebieue keÀecevee kesÀ Deûener nw~ Jes
meceleecetuekeÀ meceepe keÀer mebkeÀuHevee keÀjles ngS keÀnles nQ -
`Ssmee ®eentB jepe ceQ, peneb efceues meyeve keÀes DeVe~
íesìs yeæ[s mece yemeW, jefJeoeme jns ÒemeVe~~'
meble jefJeoeme keÀ nles nQ -
Hej Heeræ[e Deefle DeOece JeeCeer, Hejefnle meefjme Oejce veneR Deeefve~
`oerve ogKeer keÀefj mesJe ceefn, ueeefie jn³ees jefJeoeme~
efveefme yeemej keÀer mesJe meer, ÒeYeg efceueve keÀer Deeme~~'
leguemeer keÀe jecejep³e meceevelee Hej DeeOeee fjle meceepe nw
`veefnb oefjê keÀesG ogKeer ve oervee, veeefnb keÀesF& DeyegOe ve ue#eCe nervee~'
³en jecejep³e meceevelee Deewj Òesce Hej DeeOeeefjle meceepe keÀer HeefjkeÀuHevee keÀjlee nw~
meble iejeryeoeme ceeveJe SkeÀlee ®eenles nw ³en efvecve Hebe qkeÌle³eeW Üeje osKee pee mekeÀlee nw -
`iejerye Fme ceewues kesÀ ceguekeÀ ceW, oesveeW oerve nceej~
FkeÀ JeeceW FkeÀ oeefnves, yeer®e yemes keÀjleele~'
meble keÀyeerj meeceeefpekeÀ mebIemeeceeefpekeÀ mebIepeerJeve ceW meyekeÀes SkeÀ yeej DeJemej efceuelee nw kegÀcnej efceÆer jeQokeÀj Ieæ[e yeveelee nw, Ie[e ìtìkeÀj
efceÆer ceW efJeueerve nes pe elee nw~ kegÀcnej leLee nj ceveg<³e SkeÀ efove efceÆer nes peelee nw~ FmeefueS íesìs -
yeæ[s kesÀ Yeso keÀes leLee Mees®eenles nQ~ meble keÀyeerj keÀnles nQ~
`ceeìer keÀns kegÀcnej mes leg ke̳ee jeQos cees³e,
SkeÀ efove DeeSiee ceQ jeWotieer leesns~'
kegÀceej efceÆer jeQokeÀj Ieæ[e yeveelee nw~ Ieæ[e ìtìkeÀj efceÆer ceW efJeueerve nes peelee nw~ Fmeer
lejn pevce uesves Jeeuee nj ceveg<³e SkeÀ efove efceÆer nes p eelee nw~munotes.in

Page 128

12611.6 veMee -Heeve keÀe efJejesOe
Fme J³emlelee Yejs peerJeve ceW ceveg<³e efJeefYeVe ÒekeÀej kesÀ veMee kesÀ Heerís Yeeie jne nw efpemekesÀ
keÀejCe keÀF& HeefjJeej Gpeæ[ ®egkesÀ nQ lelkeÀeueerve mece³e ceW Yeer Fme ÒekeÀej kesÀ veMee Heeve ke Àes ueskeÀj mebleeW
ves DeHeveer JeeCeer kesÀ ceeO³ece mes HeÀìkeÀeje nw~ meble keÀyeerj keÀnles nQ -
’Yeebie leceeKet Oeletje, metje Heeve ues Ietbì~
keÀnw keÀefyeje lee peerJe keÀe, Oece&je³e efmej ketÀì~~“
meble keÀyeerj kesÀ meceeve meble iejeryeoeme ves Yeer ceve keÀer DeefOekeÀejefOekeÀ HeefJe$elee keÀes yeveeS
jKeves kesÀ efueS ceebme -ceefoje, Yeebie -®ejme Deewj DeHeÀerce lebyeeketÀ Deeefo DeYe#e JemlegDeeW keÀe Deefle efveefkeÀ³ee nw~
iejerye Yeebie leceeKet keÀer HeeRJeefn, ieesmele ieuee keÀyeeve~
ceesj ce=ie ketBÀ YeKele nQ, osnbies keÀneb peJeeye~~
meble keÀyeerj ves Hej ñeer ieceve keÀe efveHej veejer Melee efHeÀjw, ®eesjer efye{lee -Keeefn~
efoJeme ®eeefj mejmee jns Debefle mecetuee peebefn~~
pees ce eveJe ceW DevegjkeÌle jnlee nw SJeb ®eesjer kesÀ Oeve Hej mece=× neslee nw Deble ceW GmekeÀe mecetue
veeMe neslee nw~ Deeies keÀyeerj keÀnles nQ~
Hej veejer Hej megbojer, efyejuee yeb®eew keÀesF&~
Keelee ceerþer Keeb[meer Debefle keÀeefue efJeDeLee&le otmejs keÀer Helveer leLee otmejs keÀer megboj veejer kesÀ DeekeÀcegkeÌle nesiee~ Hej ñeer mebmeie& megKe kesÀ meceeve ceOegj nQ efkebÀleg efpeme ÒekeÀej Keeb[ yeeo ceW Hesì keÀes neefve
Hengb®eeleer nw Gmee r ÒekeÀej Hej ñeer Òesce Deble ceW efJemeble keÀyeerj ves Þece keÀes Del³eefOekeÀ cenlJe efo³ee nw~ GvneWves DeHeves peerJeve ceW meowJe keÀce& keÀes
cenlJe efo³ee nw~ efYe#ee ceebievee GvnW keÀleF& Hemebo veneR Lee Jen keÀnles nQ efkeÀ efYe #ee ceebievee cejCe meceeve
nw~ Fme ÒekeÀej Þece keÀe cenlJe ceveg<³e peerJeve ceW Þes<þlece nw efyevee Þece keÀe Oeve HeeHe nw Fme ÒekeÀej keÀer
efMe#eeSb GHeosMe oskeÀj keÀce& Je´le jnves kesÀ efueS Jen keÀnles nQ~
ceebieve cejCe meceeve nw, leesefnb o sF& ceQ meerKe~
keÀns keÀyeerj mecePeeSb kesÀ, ceefle keÀesF& ceebies YeerKe~~
Deepe kesÀ MeesceeveJeleeJeeo keÀer yengle ner peªjle nw~ ceveg<³e kesÀ mebkegÀef®ele YeeJeve e mes THej GþkeÀj ceeveJe keÀu³eeCe
kesÀ efueS keÀe³e& keÀjvee ®eeefnS ke̳eeWefkeÀ ceeveJe meYeer peerJees ceW Þes<þ Deewj efJeJeskeÀMeerue nw~ ceeveJeleeJeeo
ceveg<³e ceW veweflekeÀ iegCe SJeb ceeveJeer³e cetu³eeW keÀe meb®eej keÀjlee nw~ ceeveJeleeJeeo mes ceveg<³e kesÀ Deboj keÀer
HeeMeefJekeÀ ÒeJe=efÊe keÀe veeMe neskeÀj ceveg<³e efnbmee mes otj neslee nw~ ceO³ekeÀeueerve meblees ves Òesce, Deefnbmee,
meeceeefpekeÀ SkeÀlee, DenbkeÀej l³eeie, meceevelee, Hej Heeræ[e, DeHeefjûen, Mees

Page 129

127ñeer ieceve l³eeie Deeefo cetu³e efJekeÀefmele keÀj meceepe keÀes SkeÀ veF& jen Hej ues peeves keÀe YejmekeÀ Òe³eeme
efkeÀ³ee nw~
11.7 meejebMe
meb#esHe ceW meble keÀefJe³eeW ves DeHeveer JeeCeer kesÀ ceeO³ece mes lelkeÀeueerve mece³e ceW ue eskeÀpeeiejCe
keÀj meceepe keÀes Òeieefle keÀer jen Hej ues Deeves keÀe YejmekeÀ Òe³eeme efkeÀ³ee nw~ GvneWves meeceeefpekeÀ
kegÀjerefle³eeW, peeleer³elee DebOeefJeÍJeeme Deewj ªefæ{³eeW efceL³ee®eejeW, meebÒeoeef³ekeÀ keÀÆjlee DeeW keÀce&keÀeb[ kesÀ
Dee[b yejeW keÀe KeguekeÀj efJeêesn efkeÀ³ee Deewj lelkeÀeueerve meceepe ceW mekeÀlee, meceevelee Deewj ceeveJeer³e
DeeoMeeW& kesÀ cetu³eeW keÀer mLeeHevee keÀer nw pees Deepe Yeer ÒeemebefiekeÀ ueieleer nw~
11. 8ueIegllejer³e ÒeMve
1) ÒeemebefiekeÀ Meyo keÀ e cetue DeLe& ke̳ee nw?
2) HeeB®e YeeqkeÌlekeÀeueerve keÀefJe³eeW kesÀ veece efueefKeS~
3) newmeuee Òemeeo efmebn ves keÀyeerj kesÀ efJe4) `efnvog legjkeÀ Fv³etB peue yetBoe, keÀemet keÀefnS ye´eïeCe megoe~
jppeye mecelee %eeve efJe®eej, Heb®elele keÀe mekeÀue Hemeeje~~'
³en HebeqkeÌle³eeB efkeÀme keÀefJe keÀer nw?
5) keÀyeerj kesÀ Devegmeej leerLe&³ee$ee keÀjkesÀ ceveg<³e ke̳ee yeyee&o keÀjlee nw?
6) keÀyeerj kesÀ Devegmeej F&MJej keÀneB yemelee nw?
7) `jefJeoeme cetb[n keÀeef ì keÀefj, cetjKe keÀnle nueeue~
ieuee keÀìeJent DeeHevee, le[ keÀj nes F&ner neue~~'
Fve HebeqkeÌle³eeW ceW meceepe ceW ®eue jner efkeÀme ÒeLee keÀe efJejesOe meble jefJeoeme ves efkeÀ³ee nw~
8) meble keÀyeerj kesÀ Devegmeej nceW kewÀmeer JeeCeer yeesuev ee ®eeefnS?
11.9 oerIeexllejer ÒeMve
1) YeeqkeÌlekeÀeJ³e ke̳eeW ÒeemebefiekeÀ keÀeJ³e nw GoenjCe meefnle efJeJejCe oerefpeS~
2) YeeqkeÌlekeÀeJ³e keÀer ÒeemebefiekeÀlee Deewj Deepe keÀe meceepe efJekeÀerefp eS~
3) YeeqkeÌlekeÀeJ³e ceW Òe³egkeÌle ueeskeÀ®eslevee Deewj meoe®eej keÀer Deepe kesÀ oewj mes leguevee keÀj efJeJes®eve
keÀerefpeS~
munotes.in

Page 130

FkeÀe F&-12jereflekeÀeue
FkeÀeF& -13 jereflekeÀeueerve keÀeJ³e SJeb ÒeJe=eflle³eeB
uesKekeÀ -Òee. Deefveue ieesefJevo ®eewOejer
munotes.in

Page 131

128FkeÀeF& -12
jereflekeÀeue
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
12.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
12.2 HemleeJevee
12.3 jereflekeÀeue ke Àe veecekeÀjCe SJeb JeieeakeÀjCe
12.4 jereflekeÀeue keÀe meerceebkeÀve
12.5 jereflekeÀeue keÀe Meem$eer³e efJeJes®eve
12.6 jerefle -ûebLeeW keÀer HejcHeje
12.7 jereflekeÀeue keÀe JeieeakeÀjCe
12.8 jereflekeÀeue keÀer He=<þYetefce
12.8.1 jepeveereflekeÀ
12.8.2 meeceeefpekeÀ
12.8.3 meebmke=ÀeflekeÀ
12.8.4 meeefnl³e SJeb keÀuee
12.9 meejebMe
12.10 ueIegllejer³e ÒeMve
12.11 oerIees&llejer ÒeMve
12.12 meboYe& ûebLe
12.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Òemlegle Heeþ kesÀ DeO³e³eve kesÀ yeeo efvecveefueefKele cegodo eW mes Heefj®e³e nesiee~
jereflekeÀeue keÀe veecekeÀjCe SJeb JeieeakeÀjCe mes Heefj®e³e nesiee~
jereflekeÀeue kesÀ meerceebkeÀve kesÀ yeejs ceW peeve mekeWÀies~
jereflekeÀeue keÀe Meem$eer³e efJeJes®eve mHe<ì nesiee~
jereflekeÀeue -ûebLeeW keÀer HejcHeje mes DeJeiele nes peeSieW~
jereflekeÀeue keÀe JeieeakeÀjCe SJeb GmekeÀer He=<þYetefce keÀes mecePe HeeSBies~munotes.in

Page 132

12912.2ÒemleeJevee
eEnoer meeefnl³e kesÀ keÀeue efJeYeepeve ceW meeefnl³e keÀer ÒeJe=efÊe³eeB Deewj mece³ekeÀeue keÀes ¢efä ceW
jKe keÀj Jew%eeef vekeÀ ªHe mes eEnoer meeefnl³e keÀe Fefleneme keÀes Dee®ee³e& MegkeÌue ves ®eej YeeieeW ceW
efJeYeeefpele efkeÀ³ee ~ eEnoer meeefnl³e keÀe GÊej ceO³ekeÀeue keÀes jereflekeÀeue kesÀ veece mes DeefYeefnle efkeÀ³ee
nw ~ Fme Yeeie ceW jereflekeÀeue keÀer pees He=ÿYetefce jner nw, Gmes osKekeÀj ³en keÀn mekeÀles nQ efkeÀ ³en keÀeue
Ieesj DejepekeÀlee keÀe keÀeue jne nw ~ YeeqkeÌlekeÀeue ceW efpeme ÒekeÀej YeeqkeÌle keÀe jmeelcekeÀ keÀeJ³e
ÒeOeevelee jner Gmeer ÒekeÀej jereflekeÀeue ceW Þe=bieeefjkeÀ j®evee ÒeOe eve efJeyeoueles HeefjJesMe ceW cegieue meece´ep³e mLeeefHele nesves kesÀ GHejevle keÀueelcekeÀ ªHe mes ojyeejer mebmke=Àefle
keÀe GÓJe ngDee, efpemeceW ceveesjbpeve nsleg keÀefJelee Òemlegle keÀ jves kesÀ efueS keÀefJe³ eeW keÀes ojyeej ceW
Deecebef$ele efkeÀ³ee peelee Lee ~ Jes DeHeves Petþs Heje¬eÀce, oeve keÀer ÒeMebmeeHejkeÀ keÀefJeleeSB megveves Deewj
Yeesie-efJeueeme keÀe GÎerHeve keÀjves Jeeueer j®eveeDeeW ceW ner ©ef®e jKeles Les ~ Ssmee keÀeJ³e ojyeejer
keÀnueele e nw, pees DeeÞeoeleeDeeW keÀer ©ef®e keÀes O³eeve ceW jKekeÀj GvekeÀer ke=ÀHee ÒeeHle keÀjves kesÀ efueS
j®ee peelee nw ~ cegieue ojyeej keÀe DevegkeÀjCe keÀj Dev³e meYeer jepeeDeeW ves Yeer ojyeej ceW keÀefJe³eeW keÀes
Deecebef$ele keÀjves keÀer ÒeLee De ejcYe efkeÀ³ee Deewj Oeerjs -Oeerjs Fme ³egieceW efJeueeefmele ®ejce meercee lekeÀ
HengB®eves ueieer ~ cegieue Meemeve keÀer MeeqkeÌlenervelee, yeenjer Dee¬eÀceCeeW, ÒeeosefMekeÀ MeemekeÀeW kesÀ HeejmHeefjkeÀ
³eg×eW, cejeþeW SJeb efmeKeeW kesÀ Dee¬eÀceCeeW SJeb keÀHebveer Meemeve keÀer jep³e -efJemleej keÀer cenlJeekeÀeb#ee kesÀ
keÀejCe Fme ³egie ceW Demegj#ee leLee DeJ³eJemLee keÀe JeeleeJejCe yeveves ueiee, efHeÀj Yeer jepeeDeeW kesÀ ojyeej
Deewj ojyeejer mebmke=Àefle mebHetCe&leë Òeefleef<þle jner ~ efpeme kesÀ keÀejCe yeenjer MeemekeÀes kesÀ neLees pevelee
keÀe MeeseEnoer meeefnl³e keÀe ³en jereflekeÀeue yengle mes Dee#esHeeW -DeejesHeeW keÀe ³egie jne n w~
12.3jereflekeÀeue keÀe veecekeÀjCe SJeb JeieeakeÀjCe
eEnoer meeefnl³e kesÀ Fefleneme ceW Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue ves ceO³ekeÀeue keÀes oes YeeieeW ceW
efJeYeeefpele efkeÀ³ee nw Henuee HetJe& -ceO³ekeÀeue Deewj otmeje GÊej -ceO³ekeÀeue ~ GÊej ceO³ ekeÀeue keÀes
GvneWves jereflekeÀeue keÀer meb%ee oer nQ ~ Dee®ee³e& MegkeÌue ves jereflekeÀeue veece keÀer ÒesjCee peepe& efûe³eme&ve kesÀ
keÀeue efJeYeepeve mes efceueer nw GvekeÀer j®evee `cees[&ve Jevee&kegÀuej efueìjs®ej Dee@]HeÀ vee@o&ve efnvogmleev eer' kesÀ
meeleJes DeO³ee³e keÀes jereflekeÀeJ³e keÀne nQ ~ Dee®ee³e& MegkeÌue peer ves Òee³eë Fme keÀeue ceW Gve ue#eCeye×
j®evee keÀjves Jeeues keÀefJe³eeW keÀes jKee nw ~ efJeefYeVe efJeÜeveeW ves GÊej -ceO³ekeÀeue keÀes DeveskeÀ veeceeW mes
HegkeÀeje nw leLee GvekesÀ veecekeÀjCe keÀes ueskeÀj efJeefYeVe cele Yeer efoS nw ; pewmes -jereflekeÀeue, Deuebke=Àle -
keÀeue, keÀueekeÀeue, Þe=bieej keÀeue ~ efpeme ÒekeÀej YeeqkeÌlekeÀeue ceW F&éej keÀer YeeqkeÌle keÀes p³eeoe ÒeOeevelee
oer ieF& nw, Gmeer ÒekeÀ ej jereflekeÀeue ceW keÀueelcekeÀlee SJeb Þeb=ieej -YeeJevee keÀer DeefOekeÀ ÒeOeevelee jner nQ ~
Dee®ee³e& MegkeÌue ves GÊej -ceO³ekeÀeue keÀer mece³e meercee GvneWves 1700 mes 1900 lekeÀ ceevee nw ~
GmekesÀ HetJe& efceÞeyebOegDeeW ves Fmes `Deuebke=Àle -ceO³ekeÀeue' keÀne nw ~ Fme veece kesÀ Deewef®el³e mes mebyebefOele
cele Fme ÒekeÀej nw efkeÀ ’HetJee&uebke=Àle ÒekeÀjCe ceW mee leDeO³ee³eeW Üeje Yetnw Deewj GÊejesuebke=Àle ÒekeÀjCe ceW o eme He¨eekeÀj keÀeJ³e Deuebke=À lenw Fve oesveeW ÒekeÀjCeeW kesÀ veece efueS ngS
Fme keÀejCe mes jKes ieS nQ efkeÀ Fme mece³e kesÀ keÀefJe³eeW ves meejbkeÀej YeeefkeÀ³ee ~ Fme ÒekeÀej YeeefkeÀ³ee nQ ~ Hebef[le efJeéeveeLeÒemeeo efceÞe ves Fme keÀeue keÀefJe³eeW keÀer j®evee ÒeJe=efÊe³eeW keÀes osKekeÀjmunotes.in

Page 133

130FmekeÀe veece Þeb=ieej keÀeue jKee nw ~ keÀneR -ve-keÀneR Þeb=ieejkeÀeue veece keÀes Dee®ee³e& MegkeÌue ves Yeer
mJeerkeÀej efkeÀ³ee nQ; FmekesÀ meboYe& ceW keÀnles nw ’JeemleJe ceW Þeb=ieej Deewj Jeerj Fvner oes jmeeW keÀer keÀefJelee
Fme keÀeue ceW ngF& ~ ÒeOeevelee Þeb=ieej keÀer ner jner ~ Fmemes Fme keÀeue keÀes jme kesÀ efJe®eej mes Þeb=ieej
keÀeue keÀns lees keÀn mekeÀles nQ ~“ [e@. jecekegÀceej Jecee& ves Fmes keÀueekeÀeue veece efo³ee pees eEnoer
meeefnl³e kesÀ Deeuees®eveelcekeÀ Fefleneme ceW efueKeles nQ ’³en efueKeles ngS cegPes ÒemeVelee nQ efkeÀ Fme
Fefleneme keÀe keÀuee -keÀeue nw ~“ uesefkeÀve Feflen eme ceW GvneWves jereflekeÀeue ner veece efo³ee nQ Deewj
efJeMes¢efä mes DeefOekeÀlej ueesiees ves jereflekeÀeue keÀes ner leke&À³egkeÌle Deewj meb iele ceevee nw efpemeceW veiesvê DeHeves
eEnoe meeefnl³e kesÀ ye=no Fefleneme ceW mecHeeokeÀer³e uesKe ceW `jereflekeÀeue' keÀes ner GHe³egkeÌle cevee nQ ~
jerefle Meyo keÀe DeLe&Jek eÌlee keÀer ¢efä mes osKee peeS lees jerefle Meyo keÀe DeLe& Òee³eë Mewu eer, Heo
³eespevee mes mecyebefOele nw FmekeÀe meyebOe Òee®eerve Yeejleer³e keÀeJ³e Meem$eeW ceW jerefle -mecÒeoe³e mes nQ ;
efpemeceW jerefle keÀes `efJeefMeä Heo j®evee' keÀne nw pees keÀer jerefle kesÀ FmeDeLe& ceW ûenCe veneR keÀj mekeÀles ~
jerefle ke ÀeJ³e ceW Heo j®evee veneR neslee keÀeJ³e efme×ebleeW kesÀ DeeOeej Hej keÀeJ³eebieeW kesÀ ue#eCeeW meefnle ³ee
GvekesÀ DeeOeej efueS ieS GoenjCeeW mes neslee nQ ~ jereflekeÀeue kesÀ keÀefJe³eeW ves keÀeJ³e jerefle, jme jerefle,
DeuebkeÀej jerefle Deeefo ke Àe Òe³eesie meeefnl³e ceW DeveskeÀ efkeÀ³ee nQ Fme mebyebOe ceW efYeKeejeroeme keÀnles nw
’keÀeJ³e keÀer jerefle meerKeer megkeÀefyeb mees osKeer megveer yengueeskeÀ keÀer yeeles“~ keÀeJ³e ceW jerefle efkeÀMeg©Deele
kesÀMeJe mes ceeveer peeveer ®eeefnS ef pemekesÀ meboYe& ceW Dee®ee³e& MegkeÌue Yeer keÀnles nw keÀer ’FmeceW mebosn veneR
efkeÀkeÀeJ³e jerefle keÀe mec³ekeÀ meceeJesMe Henues Henue Dee®ee³e& kesÀMeJe ves ner efkeÀ³ee ~“
12.4meerceebkeÀve
SsefleneefmekeÀ DeO³e³eve ceW keÀefJe³eeW keÀer ÒeJe= efÊe keÀe efJeJes®eve keÀjves kesÀ efueS JeC³e& efJeDevegmeej j®eveeDeeW keÀe JeieeakeÀjCe leLee Gme ÒeJe=efÊe kesÀ Devegmeej Òel³eskeÀ keÀeue keÀe veecekeÀjCe
DeefveJee³e& neslee nw, Gmeer ÒekeÀej Gme ÒeJe=Êeer kesÀ ÒesjkeÀ leÊJeeW keÀe ÒeefleHe eove keÀjves leLee j®eveeDeeW kesÀ
HeefjceeCe keÀes DeebkeÀves kesÀ efveefceÊe GmekesÀ Òemeej -keÀeue keÀer meerceeSb efveOee&efjle keÀj uesvee Yeer DeeJeM³ekeÀ
ngDee keÀjlee nw ~ eEkeÀleg ³en meercee -efveOee&jCe SsefleneefmekeÀ IeìveeDeeW kesÀ meceeve efve ef½ele veneR nes
mekeÀlee; ve lees efveef½ele yelee³eer pee mekeÀleer nw Deewj ve meceeeqHle keÀer ner ~ GmekeÀer ÒemleeJevee Deewj
DeefJeeq®íVe efJekeÀeme -HejbHeje kesÀ leLee ®ejce meercee Deewj GHemebËefle kesÀ yeer®e keÀce -mes-keÀce 25 -30
JeDeefJeeq®íVe efJekeÀeme -HejbHeje kesÀ DeejbYe leLee ®ejce meercee keÀer meceeeqHle mebyebOeer efleefLe³eeW keÀes efveOee&efjle
keÀjles mece³e Goejlee mes keÀece efue³ee pee³es ~ Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue ves `eEnoer meeefnl³e keÀe Fefleneme'
efueKeles mece³e Gmes ÒeJe=efÊe³eeW kesÀ Devegmeej ®eej YeeieeW ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee nw leLee HeefjJeleea efJeÜeveeW ves
GvekesÀ Fme efJeYeepeve keÀer keÀeue -meerceeDeeW keÀes Òee³eë DeefJekeÀue ªHe ceW ûenCe Yeer keÀj efue³ee nw, eEkeÀleg
GvekeÀe meyemes yeæ[e oesÒeJe=efÊe efJeMesjerefle -efveªHeCe DeLeJee jerefle -ÒeYeeefJele ûebLeeW kesÀ efvecee&Ce keÀe Òee®eg³e& jne, GmekeÀes `jereflekeÀeue' keÀer
HeefjefOe ceW veneR Dee Heeles, efpevnW Jes mJe³eb ner Fme ³eg ie ceW HeefjieefCele keÀj ®egkesÀ nQ ~ GoenjCe kesÀ efueS,
ef®ebleeceefCe -ke=Àle `jmeefJeueeme' leLee ceeflejece -ke=Àle `jmejepe' 1643 F&. mes ueieYeie 10 JekeÀer leLee iJeeue keÀefJe keÀer `jmejbie' Deeefo j®eveeSb 1843 F&. mes ueieYeie 10 -15 Je

Page 134

131þnjleer nQ ~ FvekesÀ DeefleefjkeÌle keÀefleHe³e keÀefJe Ssmes Yeer nQ efpevekeÀe pevce YeeqkeÌlekeÀeue ceW ngDee Deewj
GvekeÀer j®eveeSb `jereflekeÀeue' ceW efueKeer ie³eeR DeLeJee GvekeÀe pevce `jereflekeÀeue' ceW ngDee Deewj j®eveeSb Jes
FmekeÀer meceeeqHle kesÀ 10 -20 Jemeeceev³e ªHe mes me$enJeeR Meleer kesÀ ceO³e mes GVeermeJeeR Meleer kesÀ ceO³e lekeÀ ceeve uesveer ®eeefnS ~ Fme
keÀeue kesÀ Deeefo Deewj Deble kesÀ oesveeW Deesj ueieYeie 20 -20 Je³eefo FmekeÀer ÒemleeJevee Deewj GHemebËle kesÀ veeceeW mes DeefYeefnle efkeÀ³ee pee³es lees Yeer keÀesF& DeeHeefÊe keÀer
yeele ve nesieer ~ keÀejCe, Fmemes keÀeueefJekeÀefleHe³e ûebLeeW keÀes Fme ÒekeÀej keÀer j®eveeDeeW kesÀ Jeie& mes efvejefmele ve efkeÀ³ee pee mekesÀiee ~
12.5jereflekeÀeJ³e keÀe Meem$eer³e efJeJes®eve ë
jereflekeÀeueerve ue#eCeye× keÀe fJeleeDeeW keÀe ÒecegKe keÀeJ³e DeeOeej keÀeJ³eMeem$eer³e j®eveeSb jner
nw ~ eEnoer keÀeJ³e ceW pees keÀeJ³eMeem$eer³e HejcHeje efJekeÀefmele ngF& GmekeÀe ÒecegKe DeeOeej Òee®eerve mebmke=Àle
keÀeJ³e Meem$e ner nw, efpemekesÀ ÒecegKe Heeb®e mecÒeoe³e Òeef me× nw -jme mecÒeoe³e, DeuebkeÀej mecÒeoe³e,
jerefle mecÒeoe³e, OJeefve mecÒeoe³e Deewj Je¬eÀeseqkeÌle mecÒeoe³e ~ efpemeceW efJeYeVe Dee®ee³eeX ves DeHeves
celeevegmeej keÀeJ³e keÀer Deelcee IeesefkeÀeJ³eMeem$eer³e Dee®ee³eeX mes ueer ieF& nw ~ efpevnebsves keÀF& Deuebke=Àle Deewj ue#eCe ûevLe efueKes nw, efpemeceW
mes pe³eosJe ke=Àle `®ebêueeskeÀ 'Deewj DeHHe³e efoef#ele keÀer `kegÀJeefue³eevevo 'ûevLe nQ ~ FmekesÀ mecy evOe ceW
Dee®ee³e& MegkeÌue keÀnles nw ’keÀeJ³e kesÀ mJeªHe Deewj Debiees kesÀ mecyevOe ceW eEnoer jereflekeÀeue keÀefJe³eeW ves
mebmke=Àle kesÀ Fve HejJeleea ûebLeeW keÀe cele ûenCe efkeÀ³ee nw ~“
jme mecÒeoe³e meyemes Òee®eerve ceevee peelee nw ~ Fmekes À GVee³ekeÀ Dee®ee³eeX ceW Yejle cegefve nQ
Deewj GvekesÀ jmemet$e kesÀJ³eeK³eekeÀej ueesuueì, MebkegÀkeÀ, YeÆ vee³ekeÀ Deewj DeefYeveJeiegHle nQ leLee
Yeespe, cecceì, efJeéeveeLe Deewj HejJeleea Dee®ee³eeX keÀe veece efue³ee peelee nw ~ FvneWves jme kesÀ mJeªHe,
meeceûeer leLee Yesoeefo keÀer J³eeK³ee Deewj efJeJes®eve kesÀ meeLe keÀeJ³e ceW GmekesÀ cenÊJe ÒeefleHeeove Üeje
jme-efme×eble keÀer mLeeHevee keÀer ~ Ssmes Dee®ee³eeX ceW YeevegoÊe efceÞe keÀe veece efJeMesnw ~ FvneWves DeHeves `jmelejbefieCeer' Deewj `jmecebpejer' veecekeÀ ûebLeeW ceW ¬eÀceMeë jme kesÀ mJeªHe Deewj
GmekesÀ YesoesHeYesoeW leLee Þe=bieej jme, efJeMesJ³eJeefmLele SJeb megyeesOe ªHe ceW Òemlegle efkeÀ³ee, Jen HetJe&Jeleea ûebLeeW ceW ogue&Ye nw ~
jme mebÒeoe³e kes À yeeo DeuebkeÀej mebÒeoe³e keÀes mLeeve efo³ee ie³ee nw ~ efpemekesÀ ÒeeflemLeeHekeÀ
Dee®ee³e& Yeecen nQ ~ Yeecen kesÀ yeeo ob[er, GÓì, ©êì, pe³eosJe Deeefo ves jmeJeeoer DeuebkeÀejeW k eÀer
GÓeJevee keÀj keÀeJ³e keÀer Deelcee kesÀ ªHe ceW jme keÀe eflejmkeÀej ner veneR efkeÀ³ee, DeefHeleg DeuebkeÀej Deewj
DeuebkeÀe³e& keÀe DeYeso ceeveles ngS Fmes keÀeJ³e keÀe DeeOeejYetle lelJe Yeer keÀne ~ ³en jme mebÒeoe³e keÀe
meyemes yeæ[e ÒeefleÜbÜ er jne ~ FmekesÀ meeLe ner Fve ueesieeW ves DeuebkeÀejeW kesÀ DeveskeÀ YesoesHeYesoeW keÀer
HeefjkeÀuHevee keÀjles ngS GvekeÀe JeieeakeÀjCe keÀjves leLee cetueeOeej yeleeves keÀe Òe³elve Yeer efkeÀ³ee ~ yeeo ceW
cecceì, efJeéeveeLe Deewj jmeJeeoer Dee®ee³e eX ves ³eÐeefHe FvekeÀe DeefmlelJe Mejerj keÀes megMeesefYele keÀjves Jeeues
keÀìkeÀ, kegbÀ[ueeefo DeeYetFvekesÀ J³eeK³eeve -efJeJes®eve keÀe ueesYe -mebJejCe Jes Yeer veneR keÀj mekesÀ ~ FvneWves HetJe&Jeefle&³eeW Üejemunotes.in

Page 135

132ÒekeÀefuHele DeuebkeÀejeW keÀer J³eeK³ee Del³eble J³eJeefmLele {bie mes keÀer ~ FmekesÀ yeeo YeevegoÊe efceÞe kesÀ
meceeve keÀefleHe³e Ssmes Dee®ee³e& Yeer ngS, efpevneWves Fme efJeDeuebkeÀej mebÒeoe³e kesÀ yeeo leermeje mebÒeoe³e jerefle mebÒeoe³e nw ~ FmekesÀ ÒeJele&keÀ Dee®ee³e&
Jeeceve nQ, leLeeefHe Fvemes HetJe& ner keÀeJ³eebie kesÀ ªHe ceW `jerefle' leLee FmekesÀ ÒeeCe ªHe `iegCeeW' keÀer ®e® ee&
nesleer Leer ~ ³en Yeecen Üeje JewoYe& Deewj ieewæ[ veecekeÀ ceeieeX kesÀ Deblej kesÀ efveoesveeW kesÀ efveoxMe mes mHeä nw ~ iegCeeW keÀe efJeJes®eve Yejle kesÀ `veeìd³eMeem$e' ceW efceuelee nw ~ ob[er Deewj
Jeeceve keÀe ieg Ce-efJeJes®eve efkeÀmeer meercee lekeÀ Fvemes ÒeYeeefJele keÀne pee mekeÀlee nw ~ Yeecen ves Yeer leerve
iegCeeW keÀe efJeJes®eve efkeÀ³ee nw ~ eEkeÀleg SkeÀ yeele efveefM®ele nw efkeÀ Jeeceve ves Meyo Deewj DeLe& kesÀ DeeOeej Hej
iegCeeW keÀe efJeJes®eve keÀj GvekesÀ DeeOeej Hej JewoYeea, ieewæ[er Deewj Heeb®eeueer veecekeÀ leerve jerefle³eeW keÀer
mLeeHevee leLee Fmemes HetJe& jerefle kesÀ mJeªHe Deeefo keÀer J³eeK³ee Üeje DeHeves efme×eble keÀes efpeme ÒekeÀej mes
Òeefleefÿle efkeÀ³ee, Gme ÒekeÀej mes ef keÀmeer HetJe&Jeleea DeLeJe eHejJeleea Dee®ee³e& ves Fme efoMee ceW Òe³elve veneR
efkeÀ³ee ~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ ³en efme×eble Deeies ®eue keÀj DeefOekeÀ Òe®eefuele ve nes mekeÀe ~ efHeÀj Yeer, iegCe
Deewj jerefle keÀes keÀeJ³eebie meYeer ves ceevee De ewj DeHeves DeHeves Devegmeej Fve oesveeW keÀer J³eeK³ee keÀer ~ ©êì
meceeme kesÀ DeeOeej Hej jerefle keÀer J³eeK³ee keÀj ³eefo `ueeìer' veecekeÀ ®eewLeer jerefle keÀer HeefjkeÀuHevee keÀer,
lees Fme DeeOeej keÀes ceeveles ngS jepeMesKej Deewj ÞeerHeeo ves cewefLeueer DeLeJee ceeieOeer leLee Yeespe ves
DeJebleer veecekeÀ oes jerefle³eeb Deewj peesæ[ keÀj FvekeÀer mebK³ee ín lekeÀ Hebng®ee oer ~
jerefle mebÒeoe³e kesÀ He½eele OJeefve mebÒeoe³e Deelee nw efpemekesÀ ÒeeflemLeeHekeÀ Dee®ee³e& DeeveboJeOe&ve
nQ, leLeeefHe Fvemes HetJe& Yeer ³en efme×eble Òe®eefuele Lee ~ ³en mJe³eb GvneR kesÀ keÀLeve mes mHeä nw ë
`keÀeJ³eelcee OJeefveefjefle yegOew³e&: meceecveele HetJe&:~' mJe³eb Jew³eekeÀjCeeW kesÀ mHegÀì efJeJes®eve ceW FmekesÀ mebkesÀle
efJeÐeceeve nQ ~ pe es nes, DeeveboJe×&ve ves SkeÀ Deesj peneb DeHeves efme×eble keÀe efveOee&le efJeJes®eve Deewj
GmekeÀer mLe eHevee keÀer, JeneR otmejer Dees j HetJe&Jeleea jme, DeuebkeÀej Deewj jerefle efme×ebleeW keÀer mec³ekedÀ
Hejer#ee keÀj OJeefve ceW jme, DeuebkeÀej, i egCe, jerefle Deewj oeskeÀe efJejesOe ³eÐeefHe kebgÀlekeÀ Deewj ceefnce YeÆ ves Òeyeue MeyoeW ceW efkeÀ³ee, efkebÀleg DeefYeveJeiegHle ves
OJeefveefJemes Fme efme×eble keÀer J³eeHekeÀlee keÀes efme× keÀj efo³ee ~ FvekesÀ GHejeble cecceì ves Hegveë Òe®eefuele efJe®eejeW
keÀe Ke[bve -ceb[ve keÀjles ngS OJeefve keÀe efJemle=le efJeJes®eve efkeÀ³ee ~ cecceì kesÀ HeM®eele efJeéeveeLe ves
OJeefve keÀer DeHes#ee jme keÀe cenÊJe ÒeefleHeeefole keÀjves keÀe Òe³elve efkeÀ³ee, eEkeÀleg Hebef[lejepe peieVeeLe ves
Òeyeue MeyoeW ceW Keb[ve efkeÀ³ee ~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle GvneWves Fme efoMee ceW SkeÀ ³eesieoev e ³en Yeer efkeÀ³ee
efkeÀ DeeveboJe×&ve Üeje efveefo&ä keÀe J³e kesÀ leerve YesoeW -GÊece Deewj DeOece kesÀ meeLe GÊeceesÊece veecekeÀ
®eewLes Yeso keÀes mJeerkeÀej efkeÀ³ee ~ Hebef[lejepe keÀe ÒeYeeJe HejJeleea ueesieeW Hej keÀce Heæ[e leLee meeceev³eleë
ueesie cecceì kesÀ SleefÜOJeefve efme×eble kesÀ GHejeble Je¬eÀeseqkeÌle efme×eble keÀe DeeefJeYee&Je ngDee ~ ³en efme×eble DeuebkeÀej
Deewj jerefle efme×ebleeW kesÀ meceeve osnJeeoer Lee, jme Deewj OJeefve efme×ebleeW kesÀ meceeve DeelceJeeoer veneR
Lee ~ FmekesÀ ÒeJele&keÀ Dee®ee³e& kegbÀlekeÀ nQ ~ FvneWves keÀeJ³e keÀe peerefJele `Je¬eÀeseqkeÌle' keÀes ceeveles ngS
ÒeefleYee Hej DeeefÞele keÀefJeJewoiO³eYebieerYeefCeefle (Jewef®e$³e) kesÀ ªHe ceW FmekeÀe r HeefjYee³en efme×eble Yeecen Üeje DeuebkeÀej kesÀ ÒeeCeªHe ceW mJeerke=Àle DeLe& Deewj Meyo kesÀ Jewef®e$³e Jeeueer
Je¬eÀeseqkeÌle Deewj YeÆleewle Üeje efveªefHele veJeveJeesvcesFmes JeCe& -efJev³eeme mes ueskeÀj Ieìvee -efJev³eeme lekeÀ yelee keÀj FmekeÀe efJemleej Òee³eë keÀeJ³e meYeer ªHeeWmunotes.in

Page 136

133ceW oMee&³ee, efkebÀleg ³en efme×eble Deeies ®eue keÀj ueeskeÀefÒe³e ve nes mekeÀe ~ cecceì Deeefo ves Je¬eÀeseqkeÌle keÀes
DeuebkeÀej efJeMesFve Heeb®e mebÒeoe³eeW mes mebye× efme×ebleeW kesÀ DeefleefjkeÌle keÀeJ³eMeem$e ceW SkeÀ íþe efme×eble
Deewj DeeefJeYet&le ngDee Deewj Jen Lee -Deewef®el³e efme×eble ~ FmekesÀ ÒeJele&keÀ Les Dee®ee³e& #escesv ê~ Fme
efme×eble kesÀ Debleie&le Deewef®el³e keÀes keÀeJ³e keÀe DeeOeejYetle leÊJe ceeveles ngS HetJeexkeÌle efme×ebleeW ceW
ÒeefleHeeefole jme, DeuebkeÀej, iegCe, jerefle Deeefo kesÀ Gef®ele Òe³eesie keÀer yeele keÀn keÀj ÒekeÀejeblej mes Fve
meyekesÀ mec evJe³e keÀe Òe³elve efkeÀ³ee ie³ee ~ eEkeÀleg ³en Deeies efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej mes mJeerkeÀej ve nes mekeÀe ~
mebYeJeleë FmeefueS ke̳eeWefkeÀ FmeceW keÀesF& Ssmeer ceewefuekeÀlee veneR Leer, efpemekeÀer Deesj HeefjJeleea Dee®ee³eeX keÀe
O³eeve Deeke=Àä n eslee ~ pees yeeleW FmeceW ÒeefleHeeefole keÀer ie³eer LeeR, GvekeÀer ®e®ee& DeeveboJe×&ve Deewj
kegbÀlekeÀ keÀj ner ®egkesÀ Les ~
keÀeJ³eMeem$e kesÀ GkeÌle efme×ebleeW kesÀ meeLe ner mebmke=Àle ceW íboesefJeJes®eve keÀer Oeeje Yeer mJeleë
ªHe mes ®eue j ner Leer ~ FmekeÀe meerOee mebyebOe ³eÐeefHe keÀeJ³e kesÀ meeLe ner Lee, leLeeefHe GkeÌle Dee®ee³eeX ceW
mes efkeÀmeer ves Yeer keÀeJ³eebie kesÀ ªHe ceW FmekeÀe efJeJes®eve keÀjvee FmeefueS DeeJeM³ekeÀ veneR mecePee, ke̳eeWefkeÀ
FmekesÀ meeceev³e ªHe keÀe ner JeCe&ve efkeÀ³ee nw~
12.6jerefle -ûebLees keÀer HejbHeje
Dee®ee³e& MegkeÌue ves jerefle -ûebLeeW keÀer HejcHeje keÀer Meg©Deele ef®ebleeceefCe ef$eHeeþer kesÀ j®eveeDeeW mes
ceevee nw ~ uesefkeÀve veiesvê kesÀMeJeoeme kesÀ j®eveeDeeW mes ner jerefle -HejcHeje keÀer Meg©Deele ceeveles nw Deewj
Dee®ee³e& MegkeÌue FvneR keÀes jereflekeÀeue kesÀ keÀesefì ceW veneR jKeles nw; FmekesÀ meboYe& ceW Dee®ee³e& MegkeÌue kesÀ
Devegmeej ’FmeceW mebosn veneR efkeÀkeÀeJ³e jerefle keÀe mec³ekeÀ meceeJesMe Henues Hen ue meceeJesMe Dee®ee³e&
kesÀMeJe ves ner efkeÀ³ee nw Hej eEnoer ceW jerefle ûebLeeW kesÀ DeefJejue Deewj DeKebef[le HejcHeje keÀe ÒeJeen kesÀMeJe
keÀer keÀefJeefÒe³ee kesÀ Òee³eë 50 JeDeeoMe& keÀes ueskeÀj veneR ~“ Fme ÒekeÀej ef®ebleeceefCe kesÀ `keÀeJ³eefJekeskeÀ', `keÀefJekegÀue keÀuHele©' Deewj
`keÀeJ³e ÒekeÀeMe' Fve leerve ûebLeeW kesÀ GHejevle ner ue#eCeûebLeeW keÀer Yejceej Leer~ MegkeÌue kesÀ cele keÀe efJejesOe
keÀjles ngS veiesvê efueKeles nw ’ef®ebleeceefCe keÀes ³en ieewjJe osvee Dev³ee³e nw ke̳eeWefkeÀ ³en kesÀJeue meb³eesie Lee
keÀer GmekesÀ GHejevle jereflekeÀeJ³e keÀer Oeeje DeefJeef®íVe ªHe mes ÒeJeeefnle nes ®eueer ~“ Fmeer ÒekeÀej veiesvê
kesÀMeJe keÀes jerefl ekeÀeJ³e keÀe ÒeJele&keÀ ceeveles nw ~ ef®ebleeceefCe kesÀ yeeo ner pees keÀefJelee efueKeves keÀer Ssmeer
ÒeCeeueer meeceves osKeves efceueer efpemeces DeuebkeÀej Deewj jme keÀe Devetþe ¢M³e osKeves efceuee ~ jereflekeÀeJ³e
kesÀ keÀefJe³eeW kesÀ GÎsM³e ke Àes yeleeles ngS Dee®ee³e& MegkeÌue keÀnles nw ’jerefleûebLeeW kesÀ keÀlee& Ye eJegkeÀ, meËo³e
Deewj efveHetCe keÀefJe Les GvekeÀe GÎsM³e keÀefJelee keÀjvee Lee ve keÀer keÀeJ³eebieeW keÀe Meem$eer³e He×efle Hej
efveªHeCe keÀjvee Lee ~“
12.7jereflekeÀeue keÀe JeieeakeÀjCe
jereflekeÀeue keÀe JeieeakeÀjCe efJeefYeVe efJeÜeveeW ves Deueie -Deueie ÒekeÀej mes efkeÀ³ee nQ ~ Dee®ee³e&
MegkeÌue ves jereflekeÀeue keÀe efJeYeepeve oes YeeieeW ceW efkeÀ³ee nw ; Henuee jerefleûebLekeÀej otmeje Dev³e keÀefJe jerefle
ûebLekeÀej kesÀ Debleie&le GvneWves 57 keÀefJe³eeW keÀes efue³ee nQ ~ ye®®eve efmebn ves Yeer jereflekeÀeue keÀes oes YeeieeWmunotes.in

Page 137

134ceW efJeYekeÌle efkeÀ³ee nw; ye× -jereflekeÀefJe Deewj cegkeÌle -jereflekeÀefJe ~ ye× -jereflekeÀefJe kesÀ Debleie&le oes Yeeie
efkeÀ³es nw ÒeLece jerefle ®esleme efpemeceW GvneWves ef®ebleeceefCe, pemeJebleefmebn, efYeKeejeroeme, ÒeleeHe meener,
iJeeue Deewj efÜleer³e Yeeie keÀeJ³e ®esleme nw efpemekesÀ Debleie&le YetDeewj jereflecegkeÌl ekesÀ Yeer oes Yeeie efkeÀ³es nw keÌueeefmekeÀue keÀeJ³e Oeeje Deewj mJe®íbo keÀeJ³e Oeeje efpemeceW
keÌueeefmekeÀue ceW efyenejer keÀes efue³ee nw Deewj mJe®íbo keÀeJ³e ceW Deeuece, Ieveevebo, þekegÀj, yeesOee, efÜpeosJe
keÀes GuuesefKele keÀjles nQ ~ je reflekeÀeue keÀes leerve Yeeiees ceW efJeéeveeLe Òemeeo efceÞe efJeYeeefpele keÀjles nw;
pees-jerefleye×, jerefleefme×, jerefle cegkeÌle nQ efpemeceW GvneWves keÀeJ³e keÀer efJeMesjereflekeÀeJ³e keÀes efJeYekeÌle efkeÀ³ee nQ De ewj ³ener meJe&ceev³e nQ ~
12.8jereflekeÀeue keÀer He=ÿYetefce
efkeÀmeer Yeer meeefnl³e kesÀ efvecee&Ce ceW Gme mece³e keÀe ³egieerve JeeleeJejCe keÀe cegK³e ³eesieoeve neslee
nw, FmeerefueS Dee®ee³e& MegkeÌue keÀnles nw keÀer ’meeefnl³e pevelee kesÀ ef ®eÊeJe=efÊe³eeW keÀe Fefleneme neslee nw
efpemekesÀ ceeO³ece mes lelkeÀeue HeefjJesMe kesÀ yeejs ceW peevekeÀejer nesleer nQ ~ Gme JeeleeJejCe kesÀ efvecee&Ce ceW
jepeveerefle, mebmke=Àefle Deewj meeefnl³e keÀuee keÀe cenÊJe HetCe& ³eesieoeve neslee nw ~ D eewj meeefnl³e kesÀ
DeO³e³eve kesÀ efueS Gme mece³e kesÀ ³egieerve HeefjefmLeefle³eeW keÀer peevekeÀejer nesvee DeefveJee³e& nes peelee nw ~“
meeefnl³e kesÀ efJeefJeOe keÀueeDeeW keÀe efvecee&Ce lelkeÀeueerve meceepe kesÀ HeefjefmLeefle³eeW Hej efveYe&j ne slee nQ Deewj
meeefnl³e Gme mece³e keÀe Fefleneme yeve peelee nQ ~ efpeme ÒekeÀej SkeÀ meeefnl³e keÀe Demej Heæ[lee nw Gmeer
ÒekeÀej SkeÀ meeefnl³e kesÀ efvecee&Ce ceW Yeer meceepe keÀer He=ÿYetefce efveYe&j keÀjleer nw~ cegieueeW keÀermeÊee Deeves
kesÀ y eeo meceepe keÀer HeefjefmLeefle yeoue ieF& Leer, efpemekesÀ keÀejCe jepeveereflekeÀ, meeceeefpekeÀ,
meebmke=ÀeflekeÀ, Oeeefce&keÀ, meeefneql³ekeÀ ªHe mes ÒeYeeJe jne nQ ~
12.8.1 jepeveerefle HeefjJesMe ë
jereflekeÀeue ceW HetCe& ªHe mes Meemeve cegieueeW kesÀ neLeeW ceW Lee efpemes Yeejle ceW Fme keÀeue keÀes
®ejceeslkeÀDebûespeeW keÀe Deeieceve keÀeue osKee pee mekeÀlee nQ ~ cegieueeW ceW Gme mece³e keÀe Meemeve keÀeue Meenpeneb
keÀe Lee ~ peneBieerj kesÀ yeeo MeenpeneB ves ner cegieue meÊee keÀe efJemleej efkeÀ³ee Deewj Gmeer mece³e
leepeceneue Deewj ce³etj efmebIeemeve pewmes SsefleneefmekeÀ JewYeJe keÀe efvecee&Ce efkeÀ³ee ie³ee ~ MeenpeneB kesÀ ce=l³e g
keÀer Keyej ]]HewÀueeves kesÀ He½eele 1658 F&. ceW GmekesÀ Heg$e Deewjbiepesye Deewj oejeefMekeÀesn kesÀ yeer®e jmlee
kesÀ efueS mebIeefue³ee GmekesÀ GH ejevle peeieerjoejeW, jepeeDeeW Deewj efnvogDeeW ceW Oeeefce&keÀ GHeêJe DeejcYe nes ieS ~
Deewjbiepesye ves DeHeves leeveeMeener Meemeve mes meYeer Hej jepe efkeÀ³ee ~
1707 F&. ceW Deewjbiepesye kesÀ ce=l³eg kesÀ yeeo GmekesÀ efÜleer³e Heg$e MeenDeeuece ieÎer Hej yewþs
Deewj 1712 F&. ceW ceg]]ieue meece´ep³e keÀe Heleve ÒeejbYe nes ie³ee ~ íesìs -íesìs peeieerjoej mJeleb$e IeesefkeÀjves ueies efJeueeefmelee Fleveer DeefOekeÀ nesves ueieer efpememes cegieueeW keÀer keWÀê meÊee keÀer HekeÀæ[ Oeerjs -Oeerjs
OJemle nesves ueieer ~ GmekesÀ yeeo 1738 F&. ceW veeefojMeen kesÀ Dee¬eÀceCe ves cegieueeW keÀer veerJe efnuee oer
Deewj yeeo ceW 1761 F&. ceW Denceo Meen Deyoeueer kesÀ Dee¬eÀceCe ves GvekeÀe meece´ep³e Hetjer lejn OJemle
keÀj efo³ee ~ Fme Dee¬eÀceCeeW keÀe Hetje ueeYe efJeosMeer J³eeHeeefj³eeW ves ues efue³ee Deewj Debûespe Yeerlej -ner-
Yeerlej MeeqkeÌle kesÀ ªHe ceW 1803 F&. ceW GÊejer Yeejle Hej DeHevee DeefOekeÀej pecee efue³ee Deewj ceg]]ieuemunotes.in

Page 138

135efmeHe&À veececee$e kesÀ efueS ner MeemekeÀ jn ieS ~ Gmek esÀ yeeo 1857 F&. kesÀ efJeêesn kesÀ He½eeled efHeÀj mes
ceg]]ieueeW ves meÊee keÀer mLeeHeve keÀjves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee uesefkeÀve Jen Yeer DemeHeÀue jn ieS ~
keWÀê Meemeve keÀer efmLeefle Yeer jereflekeÀeJ³e kesÀ j®evee kesÀ #es$e ceW DeJeOe, jepemLe eve, yebgosueKeb[
keÀer keÀLee Yeer Fmeer ÒekeÀej keÀernw; efpemeces DeJeOe kesÀ efJeueemeer MeemekeÀes keÀe Deble Yeer ceg]]ieue meece´ep³e kesÀ
meceeve ner jne nQ ~ jepemLeeve ceW Yeer efJeueemeer ÒeJe=efÊe Deewj yeng Helveer ÒeLee kesÀ keÀejCe jepeHeg© DeebleefjkeÀ keÀuen kesÀ efMekeÀej nes ieS ~ yegbosueeW kesÀ Yeues ner cejeþeW kesÀ meeLe ueeYe Gþeves keÀe Òe³elve
efkeÀ³ee Hejvleg HeejbHeefjkeÀ ÜsjpeJeeæ[eW keÀe De ble nes ie³ee ~ Fme ÒekeÀej cegieueeW kesÀ Heleve keÀe keÀeue jne peneB efmeHe&À efJeueeefmelee jnves
kesÀ keÀejCe DejepekeÀlee ves pevce efue³ee ~
12.8.2 meeceeefpekeÀ HeefjJesMe ë
meeceeefpekeÀ ¢efä mes Yeer ³en keÀeue efJeueeefmelee keÀe ³egie keÀne pe evee ®eeefnS ~ Fme keÀeue ceW
meecebleJeeoer ÒeJe=efÊe keÀe DeefOekeÀ yeesueyeeuee nw ~ meecebleJeeo kesÀ oesÒel³e#e Deewj DeÒel³e#e ªHe mes meeceev³e pevelee Hej Heææ[ jne Lee ~ efJeueemeer MeemekeÀes, meeceblees
DeefOekeÀeefj³eeW cevemeyeoejes kesÀ DeefOeHel³e kesÀ keÀejCe pevelee GmeceW MeesefueskeÀj veer®es lekeÀ MeemekeÀeW keÀe Jeie& Lee ~ MeesefueeokeÀj meenketÀej Mees Yeer keÀesF& ÒeyebOeve veneR Lee ~ keÀe³e& efmeef× kesÀ efueS GlkeÀes®e efue³ee keÀjles Les ~ efJeueeefmelee Yeer Gme
mece³e ®ejce meercee Hej Leer efpemeceW efJeueeef melee keÀer yeæ{leer ÒeJe=Êeer kesÀ keÀejCe veejer keÀes DeHeveer mebHeefÊe
ceevekeÀj GvekeÀe Yeesie keÀjvee meeceev³e nes ie³ee Lee ~ efJeueeme kesÀ GHekeÀjCeeW keÀe mebûen keÀjvee SJeb
efJeueeefmelee ceW ueerve jnvee G®®e Jeie& kesÀ peerJeve keÀe SkeÀ ce e$e ue#e nes ie³ee Lee ~ ceO³ece Jeie& Yeer Gvner
keÀe DevegmejCe keÀjlee Lee ~ efJeueeefmelee ceW [tyes nesves kesÀ keÀejCe Jes DeHeves mebleeve keÀerYeer osKeYeeue veneR
keÀj Heeles Les ~ efMe#ekeÀ lees Fme ÒekeÀej nesles Les pees keÀece keÀueeDeeW keÀe r efMe#ee oskeÀj keÀecegkeÀlee keÀes HetCe&
keÀjles Les ~ ueææ[efkeÀ³eeW kesÀ meeLe ísæ[íeæ[, DeYeê J³eJenej, jepekegÀceejeW keÀer efove®e³ee& nes ieF& Leer ~
efJeueemeer ceelee efHelee keÀer mebleeves DeveweflekeÀ keÀe³eeX ceW ueerve Leer ~ efJeJeeefnle e qm$e³eeB Yeer Heefle mes Òesce vee
Heeves kesÀ keÀejCe DeveweflekeÀ mecyevOe yeveeleer Leer ~ Fme ÒekeÀej Gme mece³e keÀer meeceeefpekeÀ HeefjefmLeefle
yeæ[er Ye³eevekeÀ Leer peneB Hej efmeHe&À Mees12.8.3 meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJesMe ë
meeceeefpekeÀ HeefjJesMe kesÀ meeceeve ner meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJesMe Yeer o³eveer³e DeJemLee ceW Leer ~ peneB
DekeÀyej, penebieerj, MeenpeneB kesÀ Goej veerefle kesÀ keÀejCe efnvot -cegeqmuece kesÀ mebm ke=Àefle³eeW ces pees
mecevJe³e kesÀ YeeJe Les pees Deewjbiepesye kesÀ MeemevekeÀeue ceW Oeeefce&keÀ keÀÆjlee kesÀ keÀejCe efíVe -efíVe nes
ieS ~ efJeueeefmelee kesÀ keÀejCe Oeeefce&keÀ DeemLeeDeesW keÀe Heeueve keÀjvee keÀefþve nes ie³ee Lee ~ Jes DeHeves Petþs
Heje¬eÀce, oeve keÀer ÒeMebmeeHejkeÀ keÀefJeleeSB megveves Deewj Yeesie -efJeueeme keÀe GÎerHeve keÀjves Jeeueer j®eveeDeeW
ceW ner ©ef®e jKeles Les ~ Ssmee keÀeJ³e ojyeejer keÀnueelee nw, pees DeeÞe³eoeleeDeeW keÀer ©ef®e keÀes O³eeve cebs
jKekeÀj G vekeÀer ke=ÀHee ÒeeHle keÀjves kesÀ efueS j®ee peelee nw ~ cebefojeW, ceþes kesÀ HeerþeOeerMe DeHeveer ueesYeer
ÒeJe=efÊe kesÀ keÀejCe jepe Deewj mesþeW keÀes ieg© oer#ee oskeÀj YeeweflekeÀ megKe ÒeeHle keÀj jns Les ~ cebefojeW ceW
Ssée³e& Deewj efJeueeme nesves ueies ~ efnvot Deewj cegefmuece oesveeW ner DeHeves efme×ebleeW mes otj neskeÀj keÀce&keÀeb[
Deewj yee¿e Dee[cyej keÀer meercee lekeÀ jnves ueies ~ Ssmeer DeJemLee ceW Oece& kesÀ meeLe veweflekeÀlee keÀe pees
mecyevOe Lee Jen ìtìves ueiee Lee ~ Oece & mLeeve HeeHee®eej keÀe keWÀê yeve ie³es ~ pevelee ceW DebOeefJeéeememunotes.in

Page 139

136yeæ{ves ueies efpemekeÀe HeÀe³eoe ceguuee -ceewueJeer Deewj Hebef[le -Hegjesefnle Gþe jns Les ~ Gme mece³e Yeer Hegjeveer
HejcHeje kesÀ metHeÀer ]]HeÀkeÀerj efJeÐeceeve Les Hejbleg efkeÀm eer Hej Yeer keÀyeerj, veevekeÀ leLee pee³emeer pewmeer ÒeefleYee
veneR Leer ~ Jes ¬eÀebeflekeÀejer HeefjJele&ve ueeves ceW DemeceLe& Les ~ efkeÀmeer Hej Yeer GvekesÀ JeeefCe³eeW keÀe keÀesF& Yeer
Demej veneR Heæ[ jne Lee ~ Fme ÒekeÀej efJeueeefmelee kesÀ keÀejCe Oeeefce&keÀ mebmke=Àefle Yeer OJemle nesleer
efoKeeF& os jner Leer Deewj nj peien DeveemLee, DebOeefJeéeeme yeæ{lee pee jne Lee ~
12.8.4 meeefnl³e SJeb keÀuee ë
meeefnl³e keÀuee keÀer ¢efä mes Fme ³egie ceW DeveskeÀ keÀueeSb efJekeÀefmele ngSb ~ Y eejle ceW
DeefOekeÀlej ceg]ieue Meemeve keÀeue ceW ner keÀueeDeeW keÀe efJekeÀeme ngDee ~ ceg]ieue jepee keÀuee Òesceer ngDee
keÀjles Les ~ DeHeves efJeueeefmelee keÀes HetCe& keÀjves kesÀ efueS HeÀejmeer Deewj efnvot Mewueer kesÀ mec³ekeÀ meb³eesie mes
ueefuele keÀueeDeeW keÀe efvecee&Ce k eÀjJee³ee ~ cegieueeW keÀer DeodYet le Deewj meewvo³e& /keÀuee Deeieje kesÀ ceesìer
ceeqmpeo Deewj leepeceneue kesÀ efvecee&Ce mes osKeves efceueleer nQ lees MeenpeneB ves yeveJee³ee Lee ~ Fme keÀeue
kesÀ ojyeejer keÀefJe SJeb keÀueekeÀej jne keÀjles Les Deewj DeHeves DeeÞe³eoeleeDeeW mes GvnW Flevee mec ceeve
efceuelee Lee keÀer GvekeÀer Yeer ieCevee meecebleeW ceW nesves ueieer Leer ~ DeHeves DeeÞe³eoeleeDeeW keÀer DeefYe©ef®e³eeW
keÀesO³eeve ceW j KekeÀj Jes meeefnl³e ke ÀueeDeeW keÀe efvecee&Ce keÀjles Les ~ cegieueeW keÀer jepekeÀer³e YeeHeÀejmeer Leer Deewj YeeYeekeÀeue kesÀ Òel³eskeÀ jepeeefÞele keÀ efJeDeHeves jepeeDeeW keÀes ÒemeVe jKeves kesÀ efueS GvekeÀer ÒeMebmee SJeb
Þeb=ieeefjkeÀ j®eveeS BkeÀjles Les ~
peneBlekeÀ ueefuele keÀueeDeeW keÀe mecyevOe jne nw ef®e$e keÀuee Yeer keÀeJ³e kesÀ meceeve ner
Òe®eefuele Deewj mece=× jner nw ~ peneBieerj keÀe jepekeÀlJe keÀeue keÀuee keÀe mJeCe&³egie keÀeue keÀn mekeÀles nw
~ efJeMesjepemLeeve Me wueer ceW ef®e$eeW keÀe cegK³e efJejsKeeDeeW Deewj jbieeW ceW ye× efkeÀ³ee peelee Lee ~ Fme Mewueer ceW ef®e$eeW keÀe efJeyeejnceemee jne nQ ~
DeewkeÀebieæ[e Mewueer ceW ef®e$eeW keÀe efJeyeeles jner nQ ~ ef®e$ekeÀuee kesÀ DeefleefjkeÌle mebieerle keÀe Yeer efJeefMeä mLeeve jne nQ ~ efMeuHek eÀuee keÀe Yeer
efJeMesueeue efkeÀues oerJeeves ææKeeme efJeMes¢efä mes ³en keÀeue mebHeVe Deewj GlkeÀ12.9 meejebMe
Òemlegle FkeÀeF& ceW efJeÐeeefLe&³eeW ves jereflekeÀeue keÀe veecekeÀjCe SJeb JeieeakeÀjCe, meerceebkeÀve,
GmekeÀe Meem$eer³e efJeJes®eve, jerefle -ûebLeeW keÀer HejcHej e, jereflekeÀeue keÀe JeieeakeÀjCe Deewj GmekeÀer He=<þYetefce
Deeefo keÀe DeO³e³eve efkeÀ³ee~ efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej kesÀ meeefnl³e kesÀ efvecee&Ce kesÀ efueS Gme mece³e keÀe ³egieerve
JeeleeJejCe keÀe cegK³e ³eesieoeve neslee nw~ Fmeer JeeleeJejCe kesÀ e fvecee&Ce ceW jepeveereflekeÀ, meeceeefpekeÀ,
meebmke=ÀeflekeÀ Deewj meeefnl³e keÀuee keÀe cenlJeHetCe& ³eesieoeve neslee nw~ Fmeer ³eesieoeve mes meceepe kesÀmunotes.in

Page 140

137HeefjefmLeefle³eeW Hej ÒeYeeJe Heæ[lee nw Deewj Gmeer mes Fefleneme yevelee nw~ ³eneR jereflekeÀ eue kesÀ Debleie&le
GodIeeefìle efkeÀ³ee ie³ee nw~
12.10 ueIegllejer³e ÒeMve
1) Dee. jece®ebê MegkeÌue keÀes jereflekeÀeue kesÀ veecekeÀjCe keÀer ÒesjCee efkeÀme efJeodJeeve mes efceueer?
2) `efnboer meeefnl³e kesÀ Fefleneme' ceW Gllej ceO³ekeÀeue keÀes jereflekeÀeue keÀer meb%ee efkeÀmeves oer nw?
3) `jme mecÒeoe³e' kesÀ ÒeJele&keÀ nw -
4) `keÀeJ³eefJeJeskeÀ' ûebLe kesÀ j®eveekeÀej nw -
5) meve 1707 F&. ceW Deewjbiepesye kesÀ ce=l³eg kesÀ yeeo ieodoer Hej keÀew yewþe?
6) ye®®eve efmebn ves jereflekeÀe ue keÀes efkeÀleves YeeieeW ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee nw?
12.11 oerIees&llejer ÒeMve
1) jereflekeÀeue kesÀ veecekeÀjCe keÀes mHe<ì keÀjles ngS Meem$eer³e efJeJes®eve Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
2) jereflekeÀeue keÀe veecekeÀjCe Deewj GmekeÀer He=<þYetefce Hej ®e®ee& keÀerefpeS~
12.12 meboYe& ûebLe
1) efnboer meeefnl³e keÀe Fefleneme -Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue
2) efnboer meeefnl³e keÀe Fefleneme -mebHeeokeÀ [e@. veieWê
3) efnboer meeefnl³e keÀe mejue Fefleneme -efJeMJeveeLe ef$eHeeþer
4) jereflekeÀeue -[e@. veieWê
munotes.in

Page 141

138FkeÀeF& -13
jereflekeÀeueerve keÀeJ³e SJeb ÒeJe=eflle³eeB
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
13.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
13.2 HemleeJevee
13.3 jerefleyeOo keÀeJ³e -Oeeje
13.3.1 jerefleye× kesÀ ÒecegKe keÀefJe
13.3.2 jerefleyeOo keÀeueOeeje keÀer Òeceg Ke ÒeJe=eflle³eeB
13.4 jerefleefmeOo keÀeJ³e -Oeeje
13.4.1 jerefleefmeOo kesÀ ÒecegKe keÀefJe
13.4.2 jerefleefmeOo keÀeJ³e keÀer ÒeJe=eflle³eeB
13.5 jerefle cegkeÌle keÀeJ³e Oeeje
13.5.1 jereflecegkeÌle kesÀ keÀefJe
13.5.2 jereflecegkeÌle keÀeJ³e -Oeeje k eÀer ÒecegKe ÒeJe=eflle³eeB
13.6 meejebMe
13.7 ueIegllejer³e ÒeMve
13.8 oerIees&llejer ÒeMve
13.9 meboYe& ûebLe
13.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Òemlegle Heeþ kesÀ DeO³e³eve kesÀ yeeo efvecveefueefKele cegodoeW mes Heefj®e³e nesiee~
jerefleyeOo keÀeJ³e -Oeeje Deewj GmekeÀer ÒeJe=eflle³eeB keÀes efJemleej peeve mekeWÀies~
jerefleyeOo keÀeJ³e -Oeeje Deewj GmekeÀer ÒecegKe ÒeJe=eflle³eeW mes YeueerYeeBefle Heefjef®ele nes mekeWÀies~
jereflecegkeÌle keÀeJ³e -Oeeje Deewj ÒecegKe ÒeJe=eflle³eeW mes DeJeiele nes HeeSBie s~
13.2 ÒemleeJevee
jerefle keÀeue ceW DeefOekeÀlej Þe=bieeefjkeÀ j®eveeSb keWÀê ceW jneR Deewj YeeqkeÌle Òesce keÀer ÒeOeevelee
¬eÀceMeë keÀce nesves ueieer ~ HeefjCeeceleë YeeqkeÌle cebs pees Òesce leÊJe Les Jees cetueleë ueewefkeÀkeÀ Òesce ceW HeefjJe efle&le
neskeÀj Þe=bieeefjkeÀ nesves ueies ~ Fme ÒekeÀej Fme keÀeue keÀer j®eveeSb Þe=bieej ÒeOeeve leLee vee³ekeÀ -veeef³ekeÀemunotes.in

Page 142

139Yeso, veKeefMeKe -JeCe&ve SJeb efJeefJeOe ¬eÀer[eDeeW keÀe jmece³eer Mewueer ceW efJeJes®eve efkeÀ³ee ie³ee ~ meeceeefpekeÀ
HeefjefmLeefle³eeW keÀes osKe keÀj cegieueeW kesÀ Heleve keÀe keÀeue Yeer keÀn mekeÀles nQ ~ Fme mece³e eEnoer #es$e ceW
íesìs -íesìs jepes -veJeeye Les pees keWÀêer³e meÊee Üeje DevegMeeefmele nesles Les ~ JeerjieeLeekeÀeueerve meecebleeW
keÀer lejn DeeHeme ceW u eæ[ veneR mekeÀles Les ~ Fme keÀeue ceW Ieesj DejepekeÀlee, efJeueeefmelee kesÀ keÀejCe
meYeer peien Del³ee®eej Deewj ogje®eej keÀe ner efJemleej Lee peneB jepee efmeHe&À DeHeveer ÒemeVelee megve keÀj
Gmeer ceW ceive jnles Les GvekesÀ DeeefÞele jepeojyeeje r keÀefJe Þe=bieeefjkeÀ j®eveeSb efueKe keÀj Oeve FkeÀùe
efkeÀ³ee keÀjles Les ~ Fme ÒekeÀej Fme keÀeue ceW meeefnl³e ceW YeeJeeW keÀer ÒeOeevelee keÀce jner Deewj
DeuebkeÀeefjkeÀlee DeefOekeÀ jner ~ ojyeejer keÀefJelee ceW SkeÀjmelee lees nesleer ner nw, G meceW ÒeOeeveleë cegkeÌlekeÀ
ner j®eves keÀe DeJekeÀeMe neslee nw, ke̳eeWefkeÀ keÀefJe³eeW ceW DeeÞe³eoelee kesÀ lelkeÀeue ÒemeVe keÀjves keÀer nesæ[
nesleer nw ~ FmeerefueS ®ecelkeÀej -efÒe³elee, DeeuebkeÀeefjlee, DeefleMe³eeseqkeÌle Deeefo ojyeejer keÀef Jelee keÀer
ÒeJe=efÊe³eeB yeve peeleer nw ~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle kegÀí keÀefJe Jeerj ÒeOeeve keÀeJ³e Yeer efueKes ieS ~ efMeJeepeer,
í$emeeue pewmes DeeÞe³eoelee Heje¬eÀceer jepee kesÀ efueS YetJeerjjmee lcekeÀ nQ ~ FmeefueS ³en mecePevee Yetue nesieer efkeÀ Fme keÀeue keÀer meYeer j®eveeSB ojyeejer nQ ~
Jemlegleë ojyeejerHeve keÀe efJejesOe Yeer Fme keÀeue keÀer keÀefJelee ceW efceuelee nw, Glke=Àä Òesce keÀer keÀefJeleeDeeW
keÀer Yeer keÀceer veneR nw je reflekeÀeue ceW ~ ojyeejerHeve lees jereflekeÀeue keÀer SkeÀ ÒeJe=efÊe ner nw ~
jereflekeÀeue ceW ue#eCe ûevLe equeKeves keÀer pees HeefjHeeþer efJekeÀefmele ngF& Jen mebmke=Àle kesÀ ue#eCe -
ûevLe keÀer j®evee keÀjvesJeeues Dee®ee³eeX mes jner nQ ~ jere flekeÀeueerve keÀ efJeefveªHeCe keÀer Òeef¬eÀ³ee ceW ue#eCe
yeleekeÀj GoenjCe kesÀ ªHe ceW Òeefme× keÀefJe³eeW keÀer j®eveeSB DeHeveer yeele keÀes megmHeä ³ee ÒeceeefCele keÀjves
kesÀ efueS Òemlegle keÀjles Les ~ ue#eCe lees HejbHeje mes ÒeeHle nesles Les, GvnW ûebLekeÀej DeHeves MeyoeW ceW Òemlegle
keÀj osles Les, efkebÀleg keÀefJeleeDeeW ceW GvekeÀer ceewefuekeÀlee nesleer Leer ~ FmeerefueS keÀne peelee nw efkeÀ
jereflekeÀeue kesÀ ue#eCe -ûebLekeÀej Jemlegleë keÀefJe Les, Dee®ee³e&lJe keÀes lees GvneWves k eÀefJelee keÀjves keÀe yenevee
yevee efue³ee Lee ~ HeÀueleë eEnoer ceW Dee®ee³e& Deewj keÀefJe, oesveeW SkeÀ ner J³eeqkeÌle nesves ueies ~ Fme ÒeCeeueer
mes Fme keÀeue ceW Òe®egj SJeb Glke=Àä j®eveeSB ngF& ~
jereflekeÀeue kesÀ meeefnl³e keÀes ÒeJe=efÊeie le ¢efä mes Dee®ee³e& efJeMJeveeLe Òemeeo efceÞe ves jerefleye×,
jerefleefme× Deewj jereflecegkeÌle Fve leerve YeeieeW ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee ie³ee nw~
13.3jerefleye× keÀeJ³e -Oeeje ë
Dee®ee³e& efJeéeveeLe Òemeeo efceÞe ves Fmes jereflekeÀeue kesÀ Debleie&le efJeYeepeve efkeÀ³ee nw FmekesÀ
Debleie&le Jees meYeer keÀeJ³e Dee peeles nQ efpemeceW keÀeJ³eeW keÀe He¨ece³e ue#eCe Òemlegle keÀj meJee jef®ele keÀeJ³e
Òemlegle efkeÀ³ee ie³ee nes Deewj [e@. veiesvê Fmes `Dee®ee³e& keÀefJe³eeW keÀe keÀeJ³e' ke Àne nQ ~ jerefleye× keÀeue
kesÀ Debleie&le Gve keÀefJe³eeW keÀes meceeJesMe efkeÀ³ee ie³ee nw pees jerefle kesÀ yebOeve ceW yebOes ngS nw efpevneWves ue#eCe
ye×, Meem$eer³e He×efle keÀe DevegmejCe keÀj jerefleûebLe keÀer j®evee keÀer nQ ~ Fme keÀeue kesÀ D ebleie&le ÒecegKe
keÀefJe -ef®ebleeceefCe, ceeflejece, osJe, pemeJeble efmebn, kegÀueHeefle efceÞe, metjleer efceÞe, meesceveeLe,
efYeKeejeroeme, otnue, jIegveeLe, jefmekeÀ ieeseEJeo, ÒeleeHe efmebn, iJeeue~munotes.in

Page 143

14013.3.1 jerefleye× kesÀÒecegKe keÀefJe ë-
ef®ebleeceefCe ë -
jereflekeÀeueerve Dee®ee³eeX ceW meJe&ÒeLece FvneR keÀe veece efue³ee peelee nQ ~ Dee. jece®ebê MegkeÌue ves
jereflekeÀeue keÀe DeejcYe kesÀ ÒeLece keÀefJe ef®ebleeceefCe keÀes ceevee nw ~ FvekeÀe pevce 1600 F&. ceW leLee
ce=l³eg ueieY eie 1680 -65 kesÀ DeemeHeeme ceevee peelee nQ ~ ³en eflekeÀJeeBHegj (efpeuee keÀeveHegj) kesÀ
jnves Jeeues nQ ~ FvekesÀ efHelee keÀe veece jlveekeÀj ef$eHeeþer Lee ~ FvekesÀ kegÀue ®eej YeeF& nQ, eE®eleeceefCe,
Yetjns nQ ~ FvekesÀ ûebLeeW ceW keÀneR -keÀneR FvekeÀe veece ceefCeceeue Yeer keÀne nQ ~ FvekeÀer j®eveeDeeW keÀer
efJeMesefueKes nQ ~ FvekeÀer YeeosKeles ngS FvekeÀer ye´peYeeJeemleJe ceW Glke=Àä keÀefJe nw ~“
FvekesÀ kegÀue veew j®evee yeleeF& peel eer nQ ë -jmeefJeueeme, Þeb=ieejcebpejer, íboefJe®eej eEHeieue,
keÀefJekegÀuekeÀuHele©, ke=Àmes Heeb®e GHeueyOe nQ ~ jme efJeueeme jme efJeJes®eve keÀe ûevLe nQ ~ Þeb=ieej cebpejer vee³ekeÀ -veeef³ekeÀe Yeso
keÀe ûevLe nQ~ keÀefJekegÀuekeÀu Hele© FvekeÀer meyemes efJeefMe<ì j®evee ceeveer peel eer nQ FmeceW Þeb=ieej jme leLee
jeme kesÀ efJeefYeVe DeJe³eJeeW keÀe efveªHeCe efkeÀ³ee ie³ee nQ ~
kegÀueHeefle efceÞe ë -
jerefleye× HejcHeje ceW DeevesJeeues ÒecegKe Dee®ee³eeX ceW kegÀueHeefle efceÞe ÒecegKe nw ~ ³es ceeLegj ®eewyes
HejMegjece efceÞe kesÀ Heg$e Les ~ FvekeÀe efveJeeme mLeeve Deeieje nw ~ ³en cenejepe pe³eefmebn kesÀ Heg$e
cenejepe jeceefmebn kesÀ ³eneB DeeefÞele Les ~ cenekeÀefJe efyenejer kesÀ Yeevepes ceeves peeles nw ~ FvekeÀe
keÀefJeleekeÀeue ueieYeie 1660 mes 1700 kesÀ yeer®e þnjlee nw ~ FvekesÀ Üeje Òece gKe Heeb®e ûebLe j®es ngS
nQ `jmejnm³e', `mebûeecemeej', `ogiee&YeeqkeÌle®ebefêkeÀe', `cegkeÌle elejbefieveer' leLee `veKeef MeKe' nw efpemeceW mes
leerve j®eveeSb ner ÒeeHle nQ ~ ³en mebmke=Àle kesÀ ÒeKej efJeÜeve Les ~ meeefnl³eMeem$eeW kesÀ %eelee nesves kesÀ
keÀejCe FvekesÀ ûebLeeW ceW ue#eCe ûebLeeW keÀer DeHes#ee DeefOekeÀ Òeesæ{ nQ ~ FvekeÀe jme jnm³e cecceì kesÀ keÀeJ³e
ÒekeÀeMe keÀe íe³eevegJeeo nw ~
ceeflejece ë -
ceeflejece jerefle keÀeue kesÀ cegK³e keÀefJe³eeW ceW Òeefleefÿle nw ~ FvekeÀe pevce eflekeÀJeeBHegj, efæpeuee
keÀeveHegj ceW mebJele 1674 kesÀ ueieYeie ngDee Lee ~ ³es eE®eleeceefCe Deewj YetûevLe meyemes Òeefme× ceeveer peeleer nw efpemeceW jmejepe Deewj ueefuele ueueece nQ ke̳eeWefkeÀ jme Deewj
Deuebke Àej ceW FvekeÀer j®evee yengle GHe³eesieer ceeveer peeleer nQ ~ ceeflejece yetBoer kesÀ cenejepe YeeJeefmebn kesÀ
³eneB yengle mece³e lekeÀ jns Deewj GvneR kesÀ DeeÞe³e ceW DeHevee `ueefuele ueueece' veecekeÀ DeuebkeÀej keÀe
ûebLe mebJele 1716 Deewj 1745 k esÀ ceO³e j®ee ~ FvekeÀer j®evee kesÀ meboYe& ceW Dee. MegkeÌue keÀnles nw
efkeÀ, ’ceeflejece keÀer j®evee keÀer meyemes yeæ[er efJeMesGmeceW vee lees YeeJeeW keÀer ke=Àef$ecelee nw Deewj vee ner Yeeveeef³ekeÀe kesÀ efJejn leeHe keÀes ueskeÀj efyenejer kesÀ meceeve DeefleM³eeseqkeÌleHetCe& JeCe&ve FvneWves veneR efkeÀ³ee nw ~
³es yengle efoveeW lekeÀ peerefJele jns Deewj uecyee peerJeve J³e leerle efkeÀ³ee ~munotes.in

Page 144

141FvekeÀe `íbomeej' veecekeÀ eEHeieue ûebLe cenejepe MebYegveeLe meesuebkeÀer keÀes meceefHe&le nw ~ FvekeÀe
Hejce ceveesnj ûebLe `jmejepe' efkeÀmeer keÀes meceefHe&le veneR nw ~ FvekesÀ DeefleefjkeÌle F mekesÀ oes ûebLe Deewj nQ,
`meeefnl³ emeej' Deewj `ue#eCe Þeb=ieej' ~ efyenejer melemeF& kesÀ {bie Hej FvneWves SkeÀ `ceeflejece melemeF&'
Yeer yeveeF&, pees efnvoer HegmlekeÀeW keÀer Keespe ceW efceueer nw ~ FmekesÀ oesns mejmelee ceW efyenejer kesÀ oesneW kesÀ
meceeve ner nQ ~
He¨eekeÀj ë -
He¨eekeÀj jerefle keÀeue kesÀ Debeflece Dee®ee³e& nw ~ FvekeÀe mece³ekeÀeue meve 1753 F&. mes meve
1833 F&. lekeÀ ceevee ie³ee nQ ~ FvekeÀe pevce mLeeve -meeiej (ceO³eÒeosMe) ceW ngDee FvekesÀ efHelee
ceesnveueeue YeÆ pe³eHegj vejsMe ÒeleeHeefmebn kesÀ ³ eneB ojyeejer keÀefJe jns ~ efHelee keÀefJelee efueKeles Les Fme
keÀejCe FvekeÀe ÒeYeeJe He¨eekeÀj Hej Yeer jne ~ ³en lewuebie ye´eïeCe Les ~ He¨eekeÀj ceneje<ì^d kesÀ meeleeje
í$eHeefle kesÀ ³eneB jepe keÀefJe Les~ FvekeÀe cegK³e efJeYeeqkeÌle j®eveeSb jner nQ ~ He¨eekeÀj keÀes Deefvlece efoveeW ceWkegÀÿ jesie nes ie³ee Lee ~ GmekesÀ efveJeejCe nsleg
GvneWves iebiee uenjer keÀer j®evee keÀer ~ 80 JeFvekeÀer Òeefme× j®eveeSb He¨eeYejCe, ÒeleeHeefmebn, efJeªoeJeueer ³en pe³eHegj ceW cenejepee
ÒeleeHeefmebn kesÀ DeeÞe³e ceW jnkeÀj keÀeJ³e j®evee keÀjles Les, efnccele yeneogj efJeªoeJeueer -megpeeGoewuee
kesÀ mesveeHeefle, Òeyees Oe He®eemee, keÀefue He®®eermeer, peieo efJeveeso -6 ÒekeÀjCe, 731 ívo ÒeleeHeefmebn
Heg$e peieleefmebn Hej, jece jmee³eve -JeeuceerkeÀer jecee³eCe keÀe DeeOeej ueskeÀj, jepeveerefle, F&éej
He®®eermeer, Deefvlece mece³e ceW keÀeveHegj ceW ’iebieeuenjer“ keÀer j®evee keÀer ~ peieod efJeveeso ceW íë ÒekeÀjCe
Deewj 731 ívo nw ~ Meb=ieej jme SJeb veeef³ekeÀe Yeso keÀe efJeMeo efJeJes®eve keÀek³eebiees kesÀ ue#eCe oesneW ceW nw
~ FvekeÀer Òeefme× HebkeÌleer ë -
’HeÀeieg keÀer Yeerj, DeYeerefjve ceW ieefn ieeWJ eow uew ieF& Yeerlej ieesjer ~
YeeF& keÀjer ceve keÀer He¨eekeÀj, THej veeF& Deyeerj keÀer Peesjer
íerefve efHelebyej keÀccej leW meg efyeoe oF& ceerefæ[ keÀHeesueve jesjer ~
vewve ve®ee³e keÀner cegmegkeÀe³e, `ueuee efHeÀj DeeF³ees Kesueve nesjer ~“
osJeë-
osJekeÀefJe keÀe Hegje veece osJeoÊe Lee ~ FvekeÀe pevce -meved 1673 F&. leLee ce=l³eg meved
1768 ceW ngDee Lee ~ ³es FìeJee kesÀ jnves Jeeues mevee{îe ye´eïeCe Les ~ ³es jF&mees kesÀ ³eneB SkeÀ mLeeve mes
otmejs mLeeve Hej Ietceles jnles nw keÀneR Y eer mLeeF& ªHe mes efkeÀmeer kesÀ ³eneB DeeefÞele veneR jns Les ~ FvnW
keÀesF& De®íe Goej DeeÞe³eoelee veneR efceuee efpemekesÀ ³eneB jnkeÀj FvneWves megKe mes peerJeve ³eeHeve efkeÀ³ee
nes ~ FmekeÀe keÀejCe ³ee lees FvekeÀer Òeke=Àefle keÀer efJeef®e$elee jner ³ee FvekeÀer keÀefJelee kesÀ meeLe Gme keÀeue
keÀer ©ef®e keÀe Demeecebpem³e jereflekeÀeue kesÀ meYeer keÀefJe³eeW ceW meyemes DeefOekeÀ ûevLe osJe kesÀ ner nw ~ FvekesÀ
kegÀue 52 j®evee yeleeF& peeleer nQ ~
FmeceW mes ³en ûevLe GHeueyOe nQ ; YeeJe efJeueeme, De<ì³eece, YeeJeeefveefJeueeme, megpeeve efJeveeso,
Òescelejbie, jeiejlveekeÀj, kegÀMeueefJeueeme, osJe®eefjle, Òesce®ebefêkeÀe, peeefleefJeueeme, jmeefJeueeme, keÀeJ³e
jmee³eve Deewj Meyo jmee³eve, megKemeeiej lejbie, Je=#eefJeueeme, HeeJeme e fJeueeme, ye´ïe oMe&ve He®eermeer,
DeelceoMe&ve He®eermeer, peieoMe&ve He®eermeer, jmeevebo uenjer, ÒesceoerefHekeÀe, veKeef MeKe, ÒesceoMe&ve ~ FvneWves
YeeJeefJeueeme keÀer j®evee mebJele 1746 ceW efo³ee nw Deewj ûebLe efvecee&Ce keÀe mece³e FvneWves DeHe veer DeJemLeemunotes.in

Page 145

14216 ner Jeneslee nw ~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle FvekeÀe Deewj Je=Êeeble keÀneR ÒeeHle veneR neslee ~ osJe ves DeHeves `Deä³eece'
Deewj `YeeJeefJeu eeme' keÀes Deewjbiepesye kesÀ yeæ[s Heg$e `DeepeceMeen' keÀes megvee³ee Lee pees keÀefJelee kesÀ Òesceer
Les ~ FmekesÀ yeeo FvneWves `YeJeeveeroÊee JewM³e' kesÀ veece Hej `YeJeeveer efJeueeme' Deewj `kegÀMeueefmebn' kesÀ
veece Hej `kegÀMeue efJeueeme' ke Àer j®evee keÀer ~ FmekesÀ yeeo `ceo&veefmebn' kesÀ Heg$e `jepee GÐeesle efmebn
JewM³e' kesÀ efueS `Òesce ®ebefêkeÀe' yeveeF& ~ FmekesÀ GHejeble ³en ueieeleej DeveskeÀ ÒeosMeeW ceW Ietceles jns ~ Fme
³ee$ee kesÀ DevegYeJeeW keÀe FvneWves DeHeves `peeefleef Jeueeme' veecekeÀ ûebLe ceW GHe³eesie efkeÀ³ee ~ Fme ûebLe ceW osJe
ves efYeVe efYeVe peeefle³eeW Deewj efYeVe efYeVe ÒeosMeeW keÀer eqm$e³eeW keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw ~ Fme ÒekeÀej kesÀ JeCe&ve
ceW GvekeÀer efJeMesDeeÞe³eoelee `jepee ceesleerueeue' efceues, efpevekesÀ veece Hej mebJele 1783 ceW FvneWves `jmeefJeueeme' veecekeÀ
ûebLe yevee³ee ~ efpemeceW FvneWves `jepee ceesleerueeue' keÀer yengle ÒeMebmee keÀe rn w-’ceesleerueeue YetHe ueeKe
HeesKej uesJew³ee efpevn ueeKeve Kejef®e jef®e DeeKej ]Kejeros nQ~ “
efYeKeejeroeme ë -
efYeKeejeroeme jerefle keÀeue kesÀ Þesÿ keÀefJe³eeW ceW mes nw ~ Dee®ee³e& efYeKeejeroeme keÀe pevce
ÒeleeHeieæ{ kesÀ efvekeÀì ìWGiee ve ecekeÀ mLeeve ceW ngDee Lee ~ FvekeÀe j®evee keÀeue 1725 -1760 F&.
ceeveer peeleer nw ~ DeHeveer j®eveeDeeW ceW FvneWves DeHevee JebMe Heefj®e³e efo³ee nw ~ FvekesÀ efHelee ke=ÀHeeueoeme,
efHeleecen JeerjYeeveg, ÒeefHeleecen je³e jeceoeme Deewj Je=× ÒeefHe leecen je³e vejesÊece oeme Les ~ efYeKeejer
oeme peer kesÀ Heg$e DeJeOesMe ueeue Deewj Heew$e ieewjerMebkeÀj ~ FvekeÀer ce=l³eg efyenej ceW Deeje kesÀ efvekeÀì
YeYegDee veecekeÀ mLeeve Hej ngF& ~ efYeKeejeroeme Üeje efueefKele meele ke=Àefle³eeB ÒeeceeefCe keÀ ceeveer ieF& nQ -
jme meejebMe, keÀeJ³e efveCe&³e, Meb=ieej efveCe&³e, ívoesCe&Je eEHeieue, DecejkeÀesMe ³ee veeceÒekeÀeMe ÒekeÀeMe,
efJeDecejkeÀesMe keÀe He¨eevegJeeo nw ~ efJeFvekeÀe meyemes ÒeK³eele Deewj cenÊJeHetCe& ûevLe `keÀeJ³e efveCe&³e' nw; FmeceW FvneWves keÀeJ³e
Òe³eespeve, keÀeJ³e nsleg, keÀeJ³e Heg©MeeqkeÌle, jme meeceûeer, DeuebkeÀej, legkeÀ Deewj oeskeÀn mekeÀles nQ efkeÀ keÀeJ³e kesÀ meyemes DeefOekeÀ efJejereflekeÀce& kesÀ meeLe -meeLe keÀefJe -keÀce& keÀe meecebpem³eHetCe& efveJee&n efkeÀ³ee nw ~
iJeeue ë -
jerefle keÀeue kesÀ Debeflece ®ejCe ceW iJeeue SkeÀ ÒeK³eele meJee¥ie efveªHeCe jerefleye× keÀJeer Les FvekeÀe
pevce 1791 F&. ceW Je=v oeJeve ceW ngDee Lee ~ yejsueer -efveJeemeer KegMeeueje³e FvekesÀ keÀeJ³e ieg© ceeves
peeles nQ ~ peerJevekeÀeue ceW ³es Hebpeeye kesÀ cenejepee jCepeerleefmebn kesÀ Heg$e Mesjefmebn, jeceHegj kesÀ veJeeye,
veeYee kesÀ cenejepee pemeJebleefmebn, cepeerþe -efveJeeme uenveeefmebn Deeefo kesÀ DeeÞe³e ceW jns Les ~ iJeeue ves
DeHeves keÀeJ³e ceW meYeer jerefle ÒeJe=efÊe³eeW keÀes meces ìefo³ee nw ~ FvekeÀer kegÀue 6 jerefle ûevLe nQ ;
jefmekeÀevevo, keÀefJeoeHe&Ce, yeueJeerj efJeveeso, meeefnl³eevebo, ÒemleeJe ÒekeÀeMe, vesnefveJee&Ce Deewj Jeerj
j®eveeDeeW ceW ncceerjnþ, efJepe³e -efJeveeso, j®eveeSb nQ ~ FveceW mes meeefnl³eevebo FvekeÀe cenÊJeHetCe& ûevLe
ceevee peelee nw ~ ³en meesuen mkebÀOe ceW efJeYeeefpele efJeMeeuekeÀe³e ûevLe nw ~ jerefle efveªHeCe ceW FvekeÀer
ÒeJe=efÊe mecevJe³eelcekeÀ jner nw ~ Dee®ee³e& He#e keÀer leguevee ceW keÀefJe He#e Þesÿ nw ~munotes.in

Page 146

14313.3.2 jerefleye× keÀeJ³eOeeje keÀer ÒecegKe ÒeJe=efÊe³eeB ë
jerefleye× keÀefJe³eeW ves DeefOekeÀebMe ªHe ceW keÀeJ³e ceW jme Deewj DeuebkeÀej efveªHeC eH e jn e ry e u e
efo³ee~ Fme keÀeue kesÀ jepeeDeeW keÀer efJeueeefmeleeJe= efÊe keÀes legefä keÀjves kesÀ efueS jep³eeefÞele keÀefJe DeveskeÀ
Þeb=ieeefjkeÀ j®evee³es efueKeles Les; Deewj Fme keÀeue keÀer Þeb=ieeefjkeÀlee ner ÒecegKe ÒeJe=efÊe³eeW ceW mes SkeÀ Leer~
jepeeDeeW kesÀ Heje¬eÀce keÀer ÒeMebmee ceW DeveskeÀ ue#eCeye× j®evee efueKeles ieS efpememes keÀefJe³eeW keÀes jepeeDeeW
Üeje DeefOekeÀ Oeve ÒeeeqHle nes peeleer Leer ~ Fme ÒekeÀej efJeefYeVe ÒekeÀej keÀer ÒeJe=efÊe³ee BnQ-
1. keÀefJekeÀce& Deewj Dee®ee³e& keÀce& keÀe mecyevOe ë -
mebmke=Àle ceW meeefnl³eMeem$e keÀe efveªHeCe, efJeJes®eve leLee efme×eble keÀe ÒeefleHeeove keÀjvee
Dee®ee³eeX keÀe keÀece Lee ~ mebmke=Àle meeefnl³e ceW keÀJeer keÀce& Deewj Dee®ee³e& keÀce& keÀes He=LekeÀ ceevee ie³ee nQ ~
uesefkeÀve jepeeefÞele ojyeej ceW meeefnl³e Meem$e keÀe efveªHeCe keÀjvesJeeuee SkeÀ ner J³eeqkeÌle Dee®ee³e& Yeer
Deewj keÀefJe Yeer Lee uesefkeÀve Dee®ee³e& MegkeÌue ves Meem$eer³e He×efle keÀe DevegmejCe keÀjves kesÀ HeM®eele Yeer Fve
keÀefJe ³eeW keÀes Dee®ee³e& keÀer meb%ee veneR oer jerefleûevLe keÀer j®evee keÀjves Jeeues keÀefJe³eeW kesÀ Dee®eejlJe Hej
ÒeMveef®evn ueieeles ngS Dee®ee³e& MegkeÌue efueKeles nw ’eEnoer kesÀ ue#eCe ûebLeeW keÀer HeefjHeeþer Hej j®evee keÀjves
Jeeues mewkeÀæ[eW keÀJeer ngS Jes Dee®ee³e& keÀer keÀesefì ceW veneR Dee mekeÀles Jes JeemleJe ceW keÀefJe ner Les ~ “Dee®ee³e&
keÀer efJeMesHe³ee&uees®eve Meeqke Ìle keÀer DeHes#ee nesleer nw GmekeÀe efJekeÀeme veneR ngDee ~ “ jerefle ûebLekeÀejeW keÀe ÒecegKe
GÎsM³e keÀefJelee keÀjvee Lee Meem$e efJeJes®eve veneR Deleë keÀefJe ueesie SkeÀ ner oesns ces DeHe³ee&Hle ue#eCe
oskeÀj DeHeves keÀefJe keÀce& ceW ÒeJe=Êe ne s peeles Les ~ keÀefJe³eeW keÀe GÎsM³e keÀeJ³eeW keÀe Heefj®e³e osvee Lee ~
DeHeves keÀefJeÊe MeeqkeÌle keÀe Heefj®e³e osvee veneR ~
2.keÀeJ³eceWÞeb=ieeefjkeÀlee ë-
jerefleye× keÀefJe³eeW keÀer otmejer ÒecegKe ÒeJe=efÊe Me=bieeefjkeÀlee nw ~ Fve keÀ efJe³eeW keÀe Þeb=ieej JeCe&ve
SkeÀ Deesj lees Meem$eer³e yevOeveeW mes ³egkeÌle nw; lees otmejer Deesj efJeueemeer DeeÞe³eoeleeDeeW keÀer ÒeJe=efÊe ves
Fmes Gme mee rcee lekeÀ HengB®ee efo³ee peneB ³en DeMueeruelee keÀe mebmHeMe& keÀjves ueiee ~ vee³ekeÀ -veeef³ekeÀe
Yeso keÀe efveªHeCe Òee³eë Fmeer kesÀ Devleie&le efkeÀ³ee ie³ee nw ~ Fme keÀeue ceW keÀeJ³e keÀe cegK³e efJeveeef³ekeÀe Yeso ner jne nw, efpemeces veeef³ekeÀe Þeb=ieej ªHe keÀe Deeuebyeve nQ Deewj Deeuebyeve kesÀ DebieeW keÀe
JeCe&ve keÀjve eÒecegKe efJekeÀes Jen ojyeejer JeeleeJejCe ÒeeHle ngDee efpemeceW J³eeqkeÌle keÀer ¢efä efJeueeme kesÀ mecemle GHekeÀjCeeW kesÀ
mebûen keÀer Deesj ner jnleer nw ~e f v e Ü & vÜ Yeesie ceW ner peerJeve keÀer meeLe&keÀlee mecePeer ieF& Deewj veejer keÀes
GHeYeesie keÀer Jemleg ceevekeÀj osKee ie³ee ~ Heg©osKeleer nQ ~ efJeueeme Je=efÊe keÀer ÒeOeevelee kesÀ keÀ ejCe FvekeÀer meewvo³e& ¢efä Yeer Debie meewÿJe, MeejerefjkeÀ
yeveeJeì SJeb yee¿e ªHeekeÀej lekeÀ meerefcele jner, DeevleefjkeÀ meewvo³e& kesÀ G×eìve ceW GvekeÀer Je=efÊe veneR
jner ~
veejer kesÀ Òeefle meecevleer ¢efä nesles ngS Yeer keÀneR -keÀneR mJek eÀer³ee Òesce kesÀ ¢M³e GHeueyOe nes
peeles nQ, Dev³eLee meJe&$e yee¿e meewvo³e& keÀer ÒeOeevelee efoKeeF& Heæ[leer nw ~ meb³eesie ef®e$eCe ceW peneb megKe
JeCe&ve SJeb efJeHejerle jefle keÀe ef®e$eCe nw, Jeneb DeMueeruelee keÀe meceeJesMe nes ie³ee nw ~ e fJe³eesie JeCe&ve kesÀ
Devleie&le jereflecegkeÌle keÀefJe³eeW -Ieveevevo, Deeefo ves Ëo³e keÀer efJekeÀuelee keÀe ceeefce&keÀ SJeb DevegYetefleHejkeÀ
ef®e$eCe efkeÀ³ee ~ Fme Hej [e@. YeeieerjLe efceÞe ves jereflekeÀeueerve keÀefJe³eeW keÀer Fme Þeb=ieeefjkeÀlee Hej
efìHHeCeer keÀjles ngS efueKee nw -’GvekeÀe ¢efäkeÀesCe cegK³eleë YeesieHejkeÀ Lee, FmeefueS Òesce kesÀ G®®elejmunotes.in

Page 147

144meesHeeveeW keÀer Deesj Jes veneR pee mekesÀ ~ Òesce keÀer Devev³elee, SkeÀefveÿlee, l³eeie, leHe½e³ee&, Deeefo GoeÊe
He#e GvekeÀer ¢efä ceW yengle keÀce DeeS nQ ~“
3.Yeejleer³e keÀe J³eMeem$e HejcHeje keÀe megyeesOe JeCe&ve ë-
Yeejleer³e keÀeJ³eMeem$e ceW efJeefYeVe mecÒeoe³e jns nQ uesefkeÀve jere fleye× keÀefJe³eeW ves efJeefMe<ì SkeÀ
mecÒeoe³e kesÀ Òeefle DeHeveer Òeefleye×lee Ieesefefme×ebleeW keÀe J³eeK³ee keÀjvee veneR Lee yeefukeÀ mebmke=Àle keÀeJ³eMeem$e ceW jef®ele keÀeJ³eebieeW keÀes ueeskeÀYeeceW ÒeefleHeeove keÀjvee Lee ~ keÀefJe³eeW ves keÀeJ³eMeem$e er³e HejcHeje keÀes DeHeveekeÀj DeHeves DevegketÀue YeeûebLeeW keÀer j®evee keÀjves kesÀ GHejeble GvneWves DeeOeej ûevLe kesÀ ªHe ceW Þeb=ieej jme Deewj veeef³ekeÀe Yeso kesÀ
efueS jmecebpejer, jme lejbieveer, ®ebêueeskeÀ DeeOeej efue³ee ~ Fmeer Ò ekeÀej mebmke=Àle keÀer keÀeJ³eMeem$eer³e
j®evee Yeer mejue ªHe mes ueeskeÀYee4.DeeuebkeÀeefjkeÀlee ë-
jereflekeÀeueerve keÀefJe³eeW kesÀ keÀek³e ceW DeuebkeÀej FvekeÀer ÒecegKe efJeMeskeÀefJeleeDeeW keÀes efJeefYeVe DeuebkeÀejeW kesÀ ceeO³ece Jes ojyeejer keÀefJe j®eveeSb keÀjles Les Deewj DeHeves keÀefJe keÀce&
keÀer meeLe&keÀlee mecePeles Les ~ DeuebkeÀejeW kesÀ Òeefle FvekeÀe ceesn Deefle Òeyeue Lee, Deleë Jes keÀefJelee ceW
DeuebkeÀejeW keÀe DeefOekeÀ Òe³eesie keÀjles Les ~ kesÀMeJe lees DeuebkeÀej efJenerve keÀefJelee keÀes `megvoj' ceeveles ner
veneR Yeues ner Jen Dev³e efkeÀleves ner iegCeeW mes ³egkeÌle ke̳eeW ve nes FmeefueS keÀeJ³e ceW DeuebkeÀejeW keÀer
DeefveJee³e&lee I eesefpeoefHe megpeeefle megue®íveer megJejve mejme megJe=Êe ~
YetFme Òe keÀej keÀuHevee keÀer Tb®eer Gæ[eve, ®ecelkeÀej ÒeoMe&ve keÀer ÒeJe=efÊe SJeb HeeefC[l³e ÒeoMe& ve
jereflekeÀeueerve keÀeJ³e ceW DeeuebkeÀeefjkeÀlee kesÀ keÀejCe ner Dee³ee nw ~ ³ecekeÀ, MuesMeeeqyokeÀ ®ecelkeÀej keÀer me=efä GmeceW He³ee&Hle keÀer ieF& nw lees otmejer Deesj GmeceW GHecee, ªHekeÀ,
GlÒes#ee, DeefleMe³eeseqkeÌle p ewmes-YeeJe efveªHekeÀ DeuebkeÀejeW keÀe Yeer megvoj Òe³eesie ngDee nw ~ jerefleye×
keÀefJe³eeW kesÀ efueS DeuebkeÀej Meem$e keÀer peevekeÀejer SkeÀ DeefveJee³e&lee Leer, ke̳eeWefkeÀ FmekesÀ efyevee Gmes
mecceeve efceuevee keÀefþve Lee, HeefjCeeceleë Fm e keÀeue ceW DeeuebkeÀeefjkeÀlee Ketye HeÀueer -HetÀueer ~ DeuebkeÀej
pees keÀefJelee keÀe `meeOeve 'nw ~ Fme keÀeue ceW `meeO³e ' yeve ie³ee ~
5.DeeÞe³eoeleeDeeW keÀer ÒeMebmee ë-
jerefleye× kesÀ DeefOekeÀebMe keÀefJe jepeojyeejeW ceW DeeÞe³e ÒeeHle Les ~ osJe, Yetceeflejece, Deeefo meYeer Òeefme× keÀefJe jepeojyeejeW mes Je=efÊe ÒeeHle keÀjles Les, Deleë ³en mJeeYeeefJekeÀ Lee
efkeÀ Jes DeHeves DeeÞe³eoeleeDeeW keÀer ÒeMebmee ceW keÀeJ³e j®evee keÀjles ~ osJe ves DeHeves DeeÞe ³eoelee YeJeeveer
efmebn keÀer ÒeMebmee ceW`YeJeeveer efJeueeme' efueKee lees metove ves YejleHegj kesÀ jepee megpeeveefmebn keÀer ÒeMebmee ceW
`megpeeve ®eefjle' keÀer j®evee keÀer ~ Jeerj jme kesÀ Òeefme× keÀefJe YetyeeJeveer' SJeb í$emeeue yegvosuee keÀer ÒeMebmee ceW `í$emeeue oMekeÀ' keÀer j®evee keÀer ~ Yet³eefo íesæ[ efo³ee peeS lees jereflekeÀeue kesÀ DeefOekeÀebMe keÀefJe³eeW Üeje keÀer ieF& DeeÞe³eoeleeDeeW keÀer ÒeMebmee
DeefleMe³eeseqkeÌleHetCe& nw ~ keÀefJe³eeW keÀe iegCeieeve keÀjvee Deve®eener efJeJeMelee Leer ~ keÀefJe³eeW keÀes ojyeej mes
yeenj keÀjves kesÀ efueS Yeer

Page 148

145GvnW Òe³elveMeerue jnvee Heæ[lee Lee ~ mJeleë mHetÀle& keÀeJ³e j®evee keÀer ÒeJe=efÊe jepeveereflekeÀ peesæ[ -leesæ[
SJeb oebJe -Hes®e ceW ueerve Fve keÀefJe³eeW ceW nes ner veneR mekeÀleer Leer ~
6. Òeke=Àefle -ef®e$eCe ë -
Òeke=Àefle keÀe JeCe&ve Yeer jerefleye× keÀefJe DeuebkeÀej kesÀ ªHe ceW efkeÀ³ee keÀjles Les ~ jerefleye×
keÀefJe³eeW ves Deeuecyeve ªHe ceW Òeke=Àefle ef®e$eCe Òee³eë yengle keÀce ngDee nw, peyeefkeÀ DeeuebkeÀeefjkeÀ ªHe ceW
leLee GÎerHeve ªHe ceW DeefOekeÀ ngDee nw ~ HejcHejeiele ªHe ceW Yeer GHeueyOe neslee nw; efkeÀvleg GmeceW ceewefuekeÀlee SJeb veJeervelee veneR nw ~ osJe, ceeflejece, efYeKeejeroeme
Deeefo keÀefJe³eeW kesÀ Òeke=Àefle ef®e$eCe Fmeer ÒekeÀej kesÀ nQ ~ mesveeHeefle Òeke=Àefle ef®e$eCe keÀer ¢efä mes jereflekeÀeue
kesÀ meJe&Þesÿ keÀefJe ceeves ieS nQ ~ GvekesÀ Üeje efkeÀ³ee ie³ee JemesveeHeefle GveS veS peueo meeJeve kesÀ
®eeefjnt efomeeve Iegcejle Yejs lees³e kewÀ ~
meesYee mejmee ves ve yeKeeves peele kesÀnt Yeebefle ~
Deeves nQ Henej ceeveeW keÀepej kesÀ {es³e kewÀ ~~
Fmeer ÒekeÀej jerefleye× kesÀ SkeÀ Dev³e keÀefJe He¨eekeÀj keÀe Jemeble JeCe&ve Yeer Del³evle ceveesnejer
yeve Heæ[e nw ~ ³eLeeë
Üej ceW efomeeve ceW ogveer ce Wo s m e -osmeve ceW
osKeer oerHe oerHeve cebs efoHele efoieble nw ~
yeerefLeve ceW ye´pe ceW veJesefueve ceW Jesefueve ceW
yeveve ceW yeeieve ceW yeie³eex Jemeble nw ~~
Òeke=Àefle kesÀ DeveskeÀ GHeceeve -keÀceue, ®evêcee, ®eelekeÀ, nbme, keÀes³eue, ces Ie, HeJe&le, HegueskeÀj FvneWves veeef³ekeÀe kesÀ Debie -Òel³ebieeW keÀe megvoj ef®e$eCe efkeÀ³ee nw ~
7.ye´peYeejereflekeÀeueerve keÀefJe³eeW keÀer keÀeJ³e j®evee ye´peYeekesÀ keÀefJe³eeW ves ner ye´peYeeYeer ye´peYeeye´peYeeSsmes Ssmes keÀefJeve keÀer yeeveer ng meeQ peeefveS ~
mHe<ì nw efkeÀ jereflekeÀeue lekeÀ Deeles -Deeles ye´peYeenes ®egkeÀer Leer ~ jereflekeÀeueerve ye´peYeekesÀ keÀejCe keÀeJ³eYeecejesæ[ keÀer ~
8.Deeuees®eveelcekeÀ o=efä keÀe DeYeeJe ë-
jerefleye× keÀeueerve keÀefJe³eeW ceW Deeuees®eveelcekeÀ o=efä keÀe DeYeeJe jne nQ GvekeÀe GÎsM³e efmeHe&À
keÀJeer efMe#ee ner jne nQ FmeefueS GvneWves efmeHe&À keÀeJ³e Meem$eer³e ûebLees keÀe DevegJeeo cee$e efkeÀ³ee ~ GvneW
ue#eCeeW kesÀ DeeOeej Hej meeefnl³e keÀer j®evee keÀj meeefnefl³ekeÀ ³eesieoeve efo³ee nQ ~ ojyeejer ÒeJe=efÊe kesÀ
keÀejCe GvneWves keÀeJ³e mlegefle ceW ner keÀe³e& efkeÀ³ee GvekeÀer o=efä Deeuees®eveelcekeÀ veneR yeve Hee³eer Jes Yeuesmunotes.in

Page 149

146ner keÀeJ³eMeem$eer³e ûebLees keÀe efveªHeCe efkeÀ³ee efmeHe&À keÀeJ³eeW ceW DeuebkeÀeefjkeÀlee Deewj Meem$eer³elee ueeves kesÀ
efueS Deeuees®evee yeneR keÀer GveceW Òee³eë Deeuees®eveelcekeÀ o=efä keÀe DeYeeJe jne nQ ~
9.peerJeve kesÀ Òeefle SefnkeÀ o=efäkeÀesCe ë-
jerefleye× keÀefJe³eeW keÀe peerJeve k esÀ Òeefle o=efäkeÀesCe SefnkeÀ jne nQ Jes DeeoMe&Jeeoer veneR Les ~ Jes
YeeqkeÌlekeÀeue kesÀ keÀefJe³eeW kesÀ Yeeefle mebmeej kesÀ megKe ogëKe keÀes íesæ[keÀj Jewjei³e OeejCe keÀjvee GvekeÀe
ÒeefleHeeÐe veneR Lee ~ Jes SsefnkeÀ peerJeve kesÀ efJeefYeVe De bieeW keÀes osKe veneR HeeSb FmeerefueS GvekesÀ peerJeve ceW
lelkeÀeue HeefjefmLeefle leLee peerJeve kesÀ efJeueemeer DebkeÀ keÀe ef®e$eCe efkeÀ³ee ~ efpeme HeefjJesMe ceW jnles Les Jes
Gmeer keÀe ef®e$eCe keÀjles Les GvekeÀe o=efäkeÀesCe ³eLeeLe&Jeeoer jn e nQ~ Jes Gme mece³e kesÀ meceepe keÀe s keÀeJ³e
ceW DeefYeJ³ekeÌle keÀjles Les pees GvekesÀ ûeenkeÀ Les~ GvekeÀe meceHe&Ce jepee -jpeJeeæ[eW, meecebleeW kesÀ Òeefle
jnleer Leer ~ FmekesÀ DeueeJee Yeer ves meceepe kesÀ Dev³e JeieeX kesÀ peerJeve keÀe Yeer He jes#e ef®e$eCe efkeÀ³ee nQ ~
GvekesÀ keÀeJ³e ceW ue#eCe kesÀ GoenjCe mJeªHe keÀuHevee kesÀ meeLe -meeLe DeHeves ³egie kesÀ meeceeefpekeÀ peerJeve
keÀer efJeefJeOe jbie íìeSb Yeer efJeÐeceeve Leer ~
13.4 jerefleefme× keÀeJ³e -Oeeje
jerefleefme× keÀeJ³e -Oeeje kesÀ keÀefJe jerefleyeOo keÀefJe³eeW mes keÀneR efJeMesnw~ FvneWves keÀYeer jerefle ûebLe HejcHeje kesÀ Devegmeej Meem$eer³e yeOo j®evee veneR keÀer Hejvleg jerefle keÀer
YeeBefle ner Jes Yeer DebuekeÀeefjkeÀ Deewj Þe=bi eeefjkeÀ j®evee kesÀ Heejbiele Les~ ³en HetCe&le: jerefle %eelee Les~
efpevekeÀe keÀue eMeem$eer³e %eeve mes DeeyeOo Lee uesefkeÀve ue#eCeeW kesÀ ®ekeÌkeÀj ceW veneR Heæ[s~
13.4.1 jerefleefme× kesÀ ÒecegKe keÀefJe ë-
efyenejer ë -
efyenejer jereflemeeefnl ³e kesÀ jerefleefme× keÀeJ³e Oeeje kesÀ SkeÀ cetOe&v³e keÀefJe nw ~ cenekeÀefJe
efyenejerueeue keÀe pevce 1603 F&. kesÀ ueieYeie iJeeefue³ej ceW ngDee ~ Jes peeefle kesÀ ceeLegj ®eewyes Les ~
GvekesÀ efHelee keÀe veece kesÀMeJeje³e Lee~ GvekeÀe ye®eHeve ye gbosue Keb[ ceW keÀìe Deewj ³egJeeJemLee memegjeue
ceLegje ceW J³eleerle ngDee ~ efpemekesÀ efJepevece iJeeefue³ej peeefve³es Keb[ yebgosues yeeue ~
le©veeF& DeeF& megIej ceLegje yeefme memegjeue ~~
pe³eHegj -vejsMe efcepee& jepee pe³eefmebn kesÀ ojyeej ceW jne keÀjles Les ~ jepee DeHeveer ve³eer jeveer
kesÀ Òesce ceW Fleves [tyes jnles Les efkeÀ Jes cenue mes yeenj Yeer veneR efvekeÀueles Les Deewj jepe -keÀepe keÀer Deesj
keÀesF& O³eeve veneR osles Les ~ ceb$eer Deeefo meYeer ueesie Fmemes yeæ[s ef®ebeflele Les, eEkeÀleg jepee mes kegÀí keÀnves
keÀer MeeqkeÌle efkeÀmeer ceW ve Leer ~ efyenejer ves ³en keÀe³e& DeHeves THej efue³ee ~ GvneWves efvecveefueefKele oesne
efkeÀmeer ÒekeÀej jepee kesÀ Heeme Hengb®ee³ee ë -
veeEn Hejeie veeEn ceOegj ceOeg, veeEn efJekeÀeme Fefnb keÀeue ~
Deueer keÀueer ner mee WeEyeO³eeW, Deeies keÀewve nJeeue ~~
Fme oesns keÀe jepee Hej Ssmee ÒeYeeJe Heæ[e efkeÀ Jes jeveer kesÀ Òesce -HeeMe mes cegkeÌle neskeÀj Hegveë
DeHevee jepe -keÀepe mebYeeueves ueies ~ Jes efyenejer keÀer keÀeJ³e kegÀMeuelee mes Fleves ÒeYeeefJele ngS efkeÀ GvneWvesmunotes.in

Page 150

147efyenejer mes Deewj Yeer oesns j®eves kesÀ efueS keÀne Deewj Òeefle oesns Hej SkeÀ DeMe]HeÀea osves keÀe Je®eve efo³ee ~
efyenejer pe³eHe gj vejsMe kesÀ ojyeej ceW jnkeÀj keÀeJ³e -j®evee keÀjves ueies, Jeneb GvnW He³ee&Hle Oeve Deewj ³eMe
efceuee ~ meve 1664 F&. ceW GvekeÀer ce==l³eg nes ieF& ~ efyenejer keÀer SkeÀcee$e j®evee `efyenejer melemeF&' nw ~
³en cegkeÌlekeÀ keÀeJ³e nw ~ FmeceW 719 oesns mebkeÀefuele nQ ~ efyenejer melemeF& Þeb=ieej jme keÀer Del³eble
Òeefme× Deewj Devetþer ke=Àefle nw ~ FmekeÀe SkeÀ -SkeÀ oesne eEnoer meeefnl³e keÀe SkeÀ -SkeÀ Deveceesue jlve
ceevee peelee nw ~
jmeefveefOe ë -
jmeefveefOe oefle³ee jep³e kesÀ yejewve er FueekesÀ kesÀ mebHeVe peceeRoej `jmeefveefOe 'v e e c em e s
keÀeJ³ej®evee keÀjles Les ~ FvekeÀe JeemleefJekeÀ veece He=LJeerefmebn Lee ~ FvekeÀe j®eveekeÀeue mebJeled 1660 mes
1717 lekeÀ ceevee peelee nw ~ FvekeÀer jleve npeeje, efJejmeefveefOe -meeiej, eEn[esuee, Deefjuue Deeefo j®eveeS ÒeeHle nQ, efpemeceW mes FvekeÀe meJe&Þesÿ ûebLe
`jlevenpeeje' nw, pees efyenejer melemeF& kesÀ DevegkeÀjCe Hej efueKee ie³ee oesne nw ~ FvekesÀ oesneW keÀe SkeÀ
mebûen ílejHegj kes À Þeer peieVeeLeÒemeeo ves ÒekeÀeefMele efkeÀ³ee nw ~
jmeefveefOe Òesceer mJeYeeJe kesÀ jefmekeÀ keÀefJe Les ~ FvneWves jerefleye× keÀeJ³e ve efueKekeÀj HeÀejmeer
keÀer Mee³ejer Mewueer ceW Òesce keÀer efJeefJeOe oMeeDeeW Deewj ®es<ìeDeeW keÀe JeCe&ve e fkeÀ³ee nw ~ HeÀejmeer kesÀ ÒeYeeJe kesÀ
keÀejCe ÒesceoMeeDeeW ceW J³eeHekeÀlee ÒeeHle keÀer eEkeÀleg YeeDeefOekeÀ meHeÀue veneR nes mekeÀe ~ MeyoeW keÀe Demeblegefuele Òe³eesie leLee YeeJeeW keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle ceW
Meeueervelee keÀe DeYeeJe KeìkeÀvesJeeuee yeve ie³ee ~
ve=HeMecYet ë -
ve==He MebYeg kesÀ mebyebOe ceW eEnoer -meeefnl³e kesÀ FeflenemeeW ceW efJeefYeVe cele Hee³ess peeles nQ ~ efkeÀmeer ves
FvnW efmeleejeieæ{ Jeeues Deewj efkeÀvneR FvnW MebYegveeLeefmebn meesuebkeÀer keÀne nw ~ ve=He MebYeg keÀer j®eveeDeeW ceW
pees GHeveece Òe³egkeÌle ngS nQ, Jes nQ -ve=He MebYeg, MebYegjepe, MebYeg -ke=Àefle, MebYeg pet Deeefo ~ MebYegjepe ³ee
ve=He MebYeg í$eHeefle efMeJeepeer cenejepe kesÀ Heg$e Les ~ FvekeÀe pevce 1657 F&. ceW Hegjboj ceW ngDee Lee ~ oes
JekeÀer ceelee peerpeeyeeF& ves efkeÀ³ee ~ ve=He MebYeg keÀer efMe#ee -oer#ee lel keÀeueerve HejbHeje kesÀ Devegmeej ngF&,
efpemeceW FvneWves mebmke=Àle, ]HeÀejmeer keÀe %eeve ÒeeHle efkeÀ³ee ~ ve=He MebYeg ves mebmke=Àle ceW `yegOeYetûebLe keÀer j®evee keÀer, efpememes mHeä nw efkeÀ FvneWves DeuebkeÀejMeem$e, HegjeCe, me bieerle Deewj OevegefJe &Ðee ceW
efMe#ee ÒeeHle keÀer Leer ~ FvekeÀe efJeJeen meved 1665 ceW ³esmetyeeF& mes ngDee, pees yeæ[er ³eesi³e Helveer LeeR ~ Jes
jepeveerefle ceW yeæ[er efveHegCe LeeR Deewj jepekeÀepe ceW Yeer mene³elee osleer LeeR ~
ve=He MebYeg keÀer leerve eEnoer -ke=Àefle³eeb ÒeeHle nesleer nQ -`veeef³ekeÀeYeso', `veKeefMeKe' Deewj `meele
oMekeÀ' ~ ÒeLece oes j®eveeSb FvekeÀer Glke=Àä keÀeJ³e ÒeefleYee keÀe ÒeceeCe nQ ~ FvekesÀ íboeW keÀes osKe keÀj
meeLe YeeJe Deewj YeeDeewjbie]pesye Üeje `Heb®en]peejer' Heo Òeoeve efkeÀ³ee ie³ee ~
vesJeepe ë -
vesJeepe cenejepe í$emeeue kesÀ ojyeejer keÀefJe Les ~ FvekeÀe mece³e meved 1680 F&. kesÀ
DeemeHeeme ceevevee ® eeefnS ~ efceÞeyebOegDeeW kesÀ Devegmeej ³es keÀev³ekegÀype efleJeejer Les ~ í$emeeue mes FvekeÀe
mebyebOe YeieJeble keÀefJe kesÀ efvecveefueefKele oesns mes ÒeceeefCele neslee nw ëmunotes.in

Page 151

148Yeueer Deepeg keÀefue keÀjle Yeueer yeepeg new, í$emeeue cenjepee ~
penb YeieJeleieerlee Heæ{er, lenb keÀefJe Heæ{le vesJeepe~ ~
Fmemes mHe<ì neslee nw efkeÀ, vesJeepe í$emeeue kesÀ ojyeej ceW YeieJeble keÀefJe kesÀ He½eele efve³egkeÌle
ngS ~ vesJeepe keÀefJe kesÀ mebyebbOe ceW Deewj efJeMesveecekeÀ ûebLe efceuelee nw, pees JeemleJe ceW veeìkeÀ ve nes keÀj keÀeJ³eûebLe ner nw ~ FmeceW GÊece íbo j®evee nw
leLee YeeJeeW keÀe ceeefce&keÀ ef®e$eCe efceuelee nw ~
efceÞeyebOegDeeW ves FvekeÀer YeeJeCe&ve efkeÀ³ee nw ~ FvekeÀer j®eveeMewueer jereflemJe®íbo keÀefJe þekegÀj keÀer ìkeÌkeÀj keÀer nw ~ Ssmee ueielee nw
efkeÀ FvneWves Þeb=ieej keÀe J³eeHekeÀ JeCe&ve keÀjves Jeeuee keÀesF& ûebLe ef ueKee nesiee, Hejbleg Deye Jen veneR
efceuelee ~ Fme meboYe& ceW pees mHegÀì íbo efceueles nQ, Jes Fme yeele kesÀ ÐeeslekeÀ nQ efkeÀ FvneWves menpe {bie mes
Òesce-J³eeHeej keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw ~
nþerpeer ë -
nþerpeer keÀe mece³ekeÀeue meve 1780 F&. k esÀ DeemeHeeme efveOee&efjle efkeÀ³ee ie³ee nw ~ ³es
jeOeeJeuueYe mebÒeoe³e kesÀ ke=Àceevee peelee nw ~ ³eÐeefHe ³es ke=Àmes mebHe=keÌle efkeÀ³ee nw ke̳eeWefkeÀ GmekesÀ Debleie&le GeqkeÌleJewef®e$³e, veKeefMeKe meeQo³e& ef®e$eCe Deewj
Þeb=ieejJeCe&ve keÀer jerefleHejbHeje keÀe Hetje Devegieceve nw~FvekeÀe SkeÀ ner Òeefme× ûebLe GHeuey Oe neslee nw, pees
`ÞeerjeOeemegOeeMelekeÀ' veece mes nw ~ FmekesÀ Debleie&le 103 íbo nQ ~ ³eÐeefHe YeeJe keÀer ceeefce&keÀlee Deewj
veJeerve GÓeJevee FvekeÀer j®evee ceW efJeMesefJeueeme keÀe ef®e$eCe YejHetj nw ~ efpeme ÒekeÀej FvekesÀ íboeW ceW efJeueeme Deewj mebHeVelee keÀe JeCe&ve nw, Gmeer
ÒekeÀej FvekeÀer keÀefJelee ceW Deuebke=Àefle nw Deewj efJeMesDeuebkeÀej efJeHeguel ee mes efceueles nQ ~
Hepevesme ë -
Hepevesme keÀe pevce HeVee ceW meve 1815 F&. kesÀ ueieYeie ceevee ie³ee nw~ leLee Dee. MegkeÌue ves
FvekeÀe j®eveekeÀeue 1843 pes Deeme -Heeme ceevee nQ ~FvekeÀer j®eer ngF& keÀesF& HegmlekeÀ veneR efceueleer
uesefkeÀve FvekeÀer oes j®eveeSb yeleeF& ieF& nw pees `ceOegefÒe³ee' Deewj `veKeefMeKe' nQ~ ³es oesveeW ner HegmlekeWÀ
mejespekeÀej ceWGHeueyOe LeeR ~ `mejespe' ceW `ceOegefÒe³ee' mes G×jCe Yeer efoS ieS nQ~
Hepevesme jmeJeeoer HejbHeje kesÀ keÀefJe Les Deewj jere flekeÀeue ervekeÀefJe³eeW keÀer lejn DeHeveer j®eveeDeeW
kesÀ efueS DeuebkeÀej ³eespevee Meyo®ecelkeÀej kesÀ efue³es DeeJeM³ekeÀ ceeveles Les efpemekesÀ keÀejCe keÀneR keÀneR
FvekessÀ Heo DeLe&nerve mes ueieles nQ ~ FvekeÀer YeeMeyoef®e$e yengle meeHeÀ Deewj ®eìkeÀerues Glej mekesÀ nw~
13.4.2 jerefleefme× keÀeJ³e keÀer ÒeJe=efÊe³eeB ë
jerefle efme×keÀeJ³e keÀefJe³eeW mes efJeMesHejcHeje k esÀ Devegmeej Meem$eer³e ye× j®evee veneR keÀer Hejvleg jerefle keÀer Yee Befle ner Jes Yeer DeuebkeÀeefjkeÀ Deewj
Þeb=ieeefjkeÀ j®evee kesÀ Heejbiele Les ³en HetCe&leë jerefle %eelee Les ~ efpevekeÀe keÀeJ³e Meem$eer³e %eeve mes Deeye×munotes.in

Page 152

149Lee uesefkeÀve Gveke sÀ ue#eCeeW kesÀ ®ekeÌkeÀj ceW veneR Heæ[s ~ Dee®ee³e& efJeéeveeLe ves Ssmes keÀefJe³eeW keÀes jerefleefme×
keÀefJe keÀer meb%ee oskeÀj jerefleye× keÀefJe³eeW mes efYeVe jKee nw ~jerefleefme× kesÀ ÒeefleefveefOelJe keÀ efJeefyenejer,
jmeefveefOe, ve=HeMec Yet, veJeepe, nþerpeer, HepevesMe Deeefo nQ ~ GveceW mes Òeefme× keÀefJe efyenejer jns nw
efpevekeÀe SkeÀ cee$e ûevLe efyenejer melemeF& nw ~
1. yeng%elee SJeb ®ecelkeÀej ÒeoMe&ve ë -
jerefleye× keÀefJe³eeW ceW HeeefC[l³e ÒeoMe&ve keÀer pees ÒeJe=efÊe Heefjueef#ele nesleer nw, GmekesÀ keÀejCe
jerefleefme× keÀefJe keÀeJ³e ceW efJeefJeOe efJeLes~ pewmes efyenejer ves DeHeves keÀeJ³e ceW p³eesefleef®e$ekeÀuee Deeefo DeveskeÀ efJejepe³eesie ÒekeÀjCe keÀe GuuesKe efvecve oesns ceW nw ë
meefve keÀppeue ®eKe PeKe ueieve GHep³ees mege fove mevesn ~
ke̳eeW ve ve=Heefle nw YeesieJew ueefn megosme meye osn ~~
Fmeer ÒekeÀej Dee³egJexo %eeve keÀe Heefj®e³e GvekesÀ efvecve oesns mes ÒeeHle neslee nw ~ efJekeÀe Ghe®eej `megoMe&ve '®etCe& mes neslee nw ~ megoMe&ve keÀe eqMueä Ò e³eesie keÀjles ngS ®ecelkeÀej Òe oMe&ve keÀer
ÒeJe=efÊe keÀe Heefj®e³e Yeer ³eneb efo³ee ie³ee nw ë
³en efJevemele veie jeefKe keQÀ peiele yeæ[es peme uesng ~
pejer efJejerefleefme× keÀefJe³eeW ves Yeer jeref leye× keÀer lejn ner keÀeJ³e ceW ³ecekeÀ, MuesMeyoeuebkeÀejeW keÀe Òe³eesie ®ecelkeÀej ÒeoMe&ve nsleg efkeÀ³ee ie³ee nw ~ Jemlegleë Fme keÀeue ceW MeyoeW keÀer
He®®eerkeÀejer SJeb keÀuee keÀer jceCeer³elee Hej ner DeefOekeÀ O³eeve efo ³ee ie³ee ~ ³es ueesie Fmeer keÀes keÀefJe keÀce&
mecePeles Les ~ JeC³e& efJeDeuebkeÀej ³eespevee Hej efo³ee ~
2. YeeqkeÌle SJeb veerefle ë -
efyenejer ves e fpeme ÒekeÀej Þeb=ieeefjkeÀ j®evee ceW cenejle neefmeue keÀer Gmeer ÒekeÀej GvneWves YeeqkeÌle
Deewj veerefle keÀer j®eveeSb efueKekeÀj ieeiej ceW meeiej Yej efo³ee ~ FvekesÀ keÀeJ³e keÀer ÒeMebmee keÀjles ngS [e@.
veiesvê kesÀ keÀnles nw -’jereflekeÀeue keÀe keÀesF& Yeer keÀefJe YeeqkeÌleYeeJevee mes nerve veneR nw -nes Yeer veneR
mekeÀlee Lee, ke̳eeWefkeÀ YeeqkeÌle GmekesÀ efueS ceveesJew%eeefvekeÀ DeeJeM³ekeÀlee Leer ~ YeeweflekeÀ jme keÀer GHeemevee
keÀjles ngS GvekesÀ efJeueeme pepe&j ceve ceW Fleve e veweflekeÀ yeue veneR Lee efkeÀ YeeqkeÌle jme ceW DeveemLee ÒekeÀì
keÀjW DeLeJee mew×eefvlekeÀ efveuesefkeÀve jeOeeke=ÀÒecegKe nw ~ pewmes -
jerefPenQ megkeÀefJepeesleew peeveew keÀefJeleeF&~
ve leew jeefOekeÀe -keÀvneF& megefcejve keÀes yenevees nw~~
jerefleefme× keÀefJe efyenejer keÀer ke=Àefle `melemeF&' ceW 70 oesns YeeqkeÌleYeeJevee kesÀ nQ ~ veerefle
mecyevOeer GeqkeÌle³eeb Yeer Fve keÀefJe³eeW ves He³ee&Hle cee$ee ceW efueKeer nQ ~ ojyeejer JeeleeJejCe kesÀ melemeF& ceW
veerefle kesÀ DeveskeÀ oesns GHeueyOe nw; ³eLee -munotes.in

Page 153

150vej keÀer De© veue veerj keÀer ieefle Ske wÀ keÀefj pees³e ~
peslees veer®eew nw ®eues leslees Tb®ees nes³e ~~
IeeIe, yesleeue, Jeb=o SJeb efiejOejoeme ves veerefle mecyevOeer Òe®egj keÀeJ³e keÀer j®evee keÀerLeer~ Je=bo
melemeF& ceW veerefle mecyevOeer megvoj GeqkeÌle³eeW keÀes keÀeJ³e ªHe efo³ee ie³ee nw ~ ³eLee -
Yeues yegjs meye SkeÀ mece peew ueeQ yeesuele veebefn ~
peeefve Hejle nQ keÀeie efHekeÀ efjleg Jemeble kesÀ ceebefn ~~
Fme ÒekeÀej efyenejer kesÀ keÀeJ³e ceW Þe =bieeefjkeÀlee kesÀ meeLe meeLe YeeqkeÌle Deewj veerefle kesÀ Y eer oesns
ÒeYeeefJele ªHe mes ¢efäHeele nw ~
3. Òeeke=ÀeflekeÀ JeCe&ve ë -
jerefleefme× keÀeue ceW keÀefJe³eeW kesÀ Òeke=Àefle keÀe JeCe&ve Òee³eë GodefÜHeve nsleg ef®e$eCe efkeÀ³ee nw ~
Þeb=ieej kesÀ meb³eesie He#e SJeb efJe³eesie He#e keÀes DeefYeJ³ek eÌle keÀjves kesÀ efueS Òeke=Àefle keÀe JeCe&ve efJeefYeVe
DeJemLee ceWefkeÀ³ee ie³ee nw ~ efyenejer ves DeHeves keÀeJ³e ceW Òeke=Àefle keÀe Òe³eesie keÀeJ³e ceW DeefOekeÀlej meb³eesie
He#e keÀes ÒeOeevelee oer efpemeceW GvneWves efyenejer kesÀ oesns Fme ÒekeÀej nw -
jefvele Yeb=ie IebleeJeueer Peefjle oeve ceOegveerj ~
cebo cebo DeeJeleg ®eeu³ees kegbÀpej kegÀpe meceerj ~~
keÀnueeves SkeÀle yemele Deefn ce³etj ce=ie yeeIe ~
peieleg leHeesJeve mees efkeÀ³ees oerjIe oeOe efveoeIe ~~
Òeke=Àefle kesÀ DeveskeÀ GHeceeve keÀefJe ves veeef³ekeÀe kesÀ DebkeÀes keÀer Þe=bieeefjkeÀlee keÀes DeefYeJ³ekeÌle
keÀjves kesÀ efueS veKe efMeKe JeCe&ve efkeÀ³es nw ~
4. Þe=bieej keÀer mejme DeefYeJ³eeqkeÌle ë-
Þe=bieeefjkeÀ j®evee keÀjvee jereflekeÀeueerve keÀefJe³eeW keÀer ÒeOeeve efJeMesefJe³eesie He#e jerefleefme× keÀefJe³eeW keÀer Þe=bieeefjkeÀ j®evee DeÓgle nQ ~ Þe=bieeefjkeÀ j®evee ceW jerefleefme× keÀe fJe³eeW
ves Fmes ue#eCeye× efkeÀ³ee uesefkeÀve jerefle efme× keÀefJe³eeW vesFmes meeceeve ªHe me s efueKee efpemeceW keÀesF& Yeer
efve³ece ³ee Meem$eer³e yebOeve veneR Les ~ Fmeer keÀejCe Þe=bieeefjkeÀ j®evee ceW jerefleye× keÀefJe³eeW keÀer leguevee ceW
jerefleefme× keÀefJe³eeW keÀer j®eveeDeeW ceW jme -meb®eej keÀer #ecelee DeefOekeÀ Hee³eer peeleer nQ pewmes efyenejer kesÀ
keÀeJ³e ceW jeOee -ke=Àyelejme ueeue®e ue eue keÀer, cegjueer Oejer uegkeÀe³e
meeQn keÀjs Yeewnveer nbmes, owve keÀns, veìer peeF ~
FvekesÀ Þe=bieej keÀuHevee ceW pees ceOegjlee Peue keÀleer nw ³en jerefle ye× keÀefJe³eeW ceW veneR nQ ~ FmekesÀ
DeueeJee $eÝlet JeCe&ve, yeejeceemee JeCe&ve, ve KeefMeKe JeCe&ve keÀes jerefleefme× keÀefJe³eeW ves efJeMeskeÀeJ³e keÀe efJe

Page 154

1515. ye´peYeeYeeye´peYee’efyenejer keÀer YeeÒeCeeueer Hej nQ ³en yeele yengle keÀce keÀefJe³eeW ceW Hee³eer peeleer nQ ~“ ye´pe kesÀ meeLe -meeLe FvekesÀ MeyoeW ceW
Dejyeer -HeÀejmeer MeyoeW keÀe GHe³eesie keÀjles nQ pewmes efyenejer kesÀ oesns -
meIeve kegÀ_pe, íe³ee megKeo meerleue megjefYe meceerj ~
ceve nJes peele DepeeQ, Jee pecegvee kesÀ leerj ~~
ye´pe Yeejerefle efme× keÀefJe³eeW ves DeHeves keÀeJ³e ceW ye´pe Yee6. YeeJeHe#e SJeb keÀueeHe#e keÀe mecevJe³e ë -
jerefleefme× keÀefJe³eeW keÀer j®eveeSb ue#eCeye× leLee Meem$eer³eye× ve nesves kesÀ keÀejCe keÀeJ³e ceW
YeeJe He#e Deewj keÀueeHe#e keÀer ÒeieuYelee efceueleer nQ ~ jerefleye× keÀefJe³eeW ceW Meem$eer³ey e×lee nesves kesÀ
keÀejCe GvekesÀ keÀeJ³e ceW YeeJe He#e veerjme yeve ie³ee Deewj GveceW keÀuee keÀer ÒeOeevelee DeefOekeÀ jner Hejvleg
jerefleefme× keÀeJ³e ceW YeeJeHe#e Deewj keÀueeHe#e keÀe mecevJe³e jne ~ pewmes -
peHeceeuee íeHee efleuekeÀ mejs ve S keÀew keÀece ~ ceve keÀeb®es vee®es ye=Lee meeB®es jeb®es jece ~~
keÀvekeÀ -keÀvekeÀ les meewiegveer ceeokeÀlee DeefOekeÀe³e ~ Jen KeeS yeewje³e vej, ³en HeeS yeewje³e ~~
Fme ÒekeÀej FvekeÀer keÀefJelee keÀer keÀuHevee ceW veJeervelee ner veneR yeefukeÀ YeeJe Deewj keÀuee keÀe
ueeefuel³e Yeer nQ ~
7. DeuebkeÀej keÀe Òe³eesie ë -
jerefleye× keÀefJe³eeW keÀer Yee Befle ner jerefle efme× keÀefJe³eeW keÀer j®eveeDeeW ceW Yeer DeuebkeÀej ³eespevee
efveHegCelee kesÀ efJeefJeOe ªHe osKeves efceueles nQ pewmes DevegÒeeme, MuesefkeÀ³ee peelee nQ ~ efkeÀmeer -efkeÀmeer oesneW ceW keÀF& DeuebkeÀej GuePe Heæ[s nQ Hejvleg GmekesÀ keÀejCe GvekesÀ
keÀeJ³e ceW Ye odoeHeve veneR Dee³ee ~ pewmes Demebieefle Deewj efJejesOeYeem e keÀer ceeefce&keÀ Òeefme× GeqkeÌle³eeb -
¢ie De©Ple ìtìle kegÀìgce, pegjle ®elegj ef®ele Òeerefle ~
Hejefle ieeBþ ogpe&ve efnS, oF& veF& ³en jerefle ~~
leb$eerveeo keÀefyeÊe jme, mejme jeie jefle jieb ~
Deveyetæ[s yetæ[s eflejs, pes yetæ[s meye D ebie ~
Fme ÒekeÀej keÀeJ³e ceW DeuebkeÀejeW keÀe Òe³eespeve mener ªHe ceWefkeÀ³ee nw~
8. Meg× keÀueelcekeÀ ¢efäkeÀesCe ë -
jerefleefme× keÀefJe ³eeW keÀe keÀueelcekeÀ ¢efäkeÀesCe Meg× ner jne nw jerefleye× keÀefJe³eeW keÀe
keÀueelcekeÀ He#e Meem$eer³e lee mes DeefOekeÀ pegæ[e ngDee Lee ~ FmekesÀ efJeHejerle jerefleefme× keÀefJe ³eeW keÀe
keÀueelcekeÀ Òe³eespeve Meem$eer³e jnerle Meg× Òe³eespeve Lee efpemekesÀ meboYe& ceW Dee. efceÞe keÀnles nw efkeÀ
’eEnoer meeefnl³e kesÀ Fefleneme ceW Meg× meeefnl³e keÀ er ¢efä mes keÀeJ³e -efvecee&Ce keÀjvesJeeueeW keÀer mebK³ee
jereflekeÀeue ceW Fmeer ¢efä mes keÀeJ³e efvecee&Ce keÀjvesJeeueeW keÀer mebK³ee FmekeÀer DeHes#ee efveef½ele ner v³etve -munotes.in

Page 155

152v³egvlej nw ~“ Meg× keÀueelcekeÀlee keÀe leelHe³e& keÀeJ³e efveKeej mes nw ~ pees efyenejer, veJeepe Deeefo
keÀefJe³eeW ceW efoKeeF& osleer nw pees ®eeBo DeMeef]He&À³eeW kesÀ efueS keÀeJ³e veneR efueKeles Les yeefukeÀ keÀeJ³e keÀer
Òeefleye×lee kesÀ keÀejCe GvekesÀ keÀeJ³e ceW Meg× keÀueelcekeÀlee efveKejleer nw ~
9. cegkeÌle keÀ keÀeJ³e ªHe ë -
cegkeÌlekeÀ keÀeJ³e Oeeje keÀe mener efJekeÀeme jerefleefme× meeefnl³e ceW osKee pee mekeÀlee nQ ~ efpemeceW
ieeLee meHleMeleer keÀe veece Fme HejcHeje ceW meJe&ÒeLece Deelee nw ~ ³en peerJeve keÀes menpelee mes mejue ªHe
mes ef®e$eelce keÀ Mewueer ceW Òemlegle keÀjvesJeeuee ÒeLece cegkeÌlekeÀ keÀeJ³e nw ~ FmekesÀ DeueeJee cegkeÌlekeÀ keÀeJ³e ceW
pees iegCe nesles nw efyenejer kesÀ oesneW ceW Yeer HegCe&leë efJeÐeceeve efoKeeF& osles nw ~ FvekeÀer j®eveeDeeW keÀes
osKekeÀj cegkeÌlekeÀ keÀ eJ³e kesÀ meboYe& ceW Dee®ee³e& MegkeÌue keÀe keÀnvee nw efkeÀ ’cegkeÌlekeÀ ceW ÒeyebOe kesÀ meceeve
jme keÀer Oeeje veneR jnleer efpemeceW keÀLee Òemebie keÀer HeefjefmLeefle ceW DeHeves keÀes Yetuee ngDee HeeþkeÀ ceive nes
peelee nw Deewj Ëo³e ceW mLee ³eerÒeYeeJe ûenCe keÀjlee nQ ~ FmeceW lees jme kesÀ Sssmes íerìs Heæ[les nQ efpevemes
Ëo³ekeÀeefuekeÀe Leesæ[er osj kesÀ efueS efKeue Gþleer nw ~ “
13.5jereflecegkeÌle keÀeJ³eOeeje
jerefle cegkeÌle Jen keÀeJ³e -Oeeje nw pees Meem$eer³e leLee ue#eCe ûebLees mes cegkeÌle neW ~ pees mJe®ívo
ªHe mes efueKee ie³ee keÀeJ³e nes ~ keÀF& keÀefJe jerefle Meem$eeW keÀe efveªHeCe ve keÀjkesÀ DeHeves DevegYetefle³eeW kesÀ
mener DeefYeJ³eeqkeÌle keÀer leueeMe ceW mJeívo ªHe mes j®eveeSb efueKeer SkeÀ lejn mes ³es keÀefJe DevegYetefle Deewj
DeefYeJ³eeqkeÌle kesÀ Oejeleue Hej efJeêesner Les ~ FvekeÀe efJeêesn keÀeJ³e jerefle³eeW kesÀ Òeefle ner veneR lelkeÀeue
meceepe kesÀ meeceeefpekeÀ -jepeefveeflekeÀ HeefjefmLeefle³eeW kesÀ efJe©× Yeer Lee ~ Fme keÀeJ³e Oeeje kesÀ keÀef Je³eeW
ceW DeefOekeÀlej ÒeyebOe keÀeJ³e keÀce efueKekeÀj Þeb=ieee fjkeÀ leLee HegÀìkeÀue j®evee³eW efueKeer nQ ~ FvekeÀer
j®eveeSb meYeer cegkeÌlekeÀ Mewueer ceW jnleer nQ ~ FmeceW YeeJe keÀer ÒeOeevelee DeefOekeÀ nesleer nQ ~ Fme keÀeJ³e
Oeeje kesÀ ÒecegKe keÀefJe jmeKeeve, Ieveevebo, Deeuece, þekegÀj Deeefo meYeer jereflecegkeÌle keÀeJ³eOeeje kesÀ
Debleie&le nw FvneWves ue#eCeye× j®evee veneR efueKeer ~ ³en meeefnl³e Oeeje jereflemeeefnl³e kesÀ
Òeefleef¬eÀ³eelcekeÀ ªHe mes efJekeÀefmele ngF& nw efpemekesÀ meboYe& ceW [e@. YeeieerjLe efceÞe peer keÀnles nw efkeÀ
’JeemleJe ceW ³en jerefle cegkeÌle nesves keÀer íìHeìenì jereflekeÀeue kesÀ DeejcYe ceW veneR efceueleer, Jejve ³en
³egie GÊejeOe& ceW efJekeÀefmele ngF& nQ ~“ jereflecegkeÌle keÀefJe³eeW keÀer j®eve eDeeW keÀes ¢efä ceW jKekeÀj Dee.
MegkeÌue ves GvnW efvecve JeieeX ceW efJeYekeÌle efkeÀ³ee pee mekeÀlee nQ -mJeívoJeeoer keÀefJe, jereflecegkeÌle
ÒeyebOekeÀej, jereflecegkeÌle meteqkeÌlekeÀej, jereflecegkeÌle HeÐekeÀej ~
13.5.1 jereflecegkeÌle kesÀ Òece gKe keÀefJe ë
Ieveevebo ë-
Ieveevebo keÀes Ieve Deevebo, Deevebo, Deevebo Oeve, Deevebo cesIe kesÀ veece mes peeves peeles nQ ~
FvekeÀe pevce keÀeue mebJele 1796 ceW ueieYeie ngDee Deewj ³es mebJele 1796 ceW veeoeMee&ner ceW ceejs ieS
Les ~ pee eflekesÀkeÀe³em LeDeewj efouueer kesÀ yeeoMeen cegncceo Meen kesÀ cesjs cegbMeer Les ~ ³es SkeÀ efJeMeg× Òesceer
Les ~ JesM³ee megpeeve Üeje þgkeÀjeSb peeves Hej Jes efvejeMe neskeÀj veiej íesæ[keÀj ®eues ieS Deewj Je=boeJeve ceW
efvecyeeke&À mecÒeoe³e DeHevee keÀ j YeeqkeÌle keÀjves ueies ~ Jes ceg]ieue mece´eì cegncceo kesÀ cegbMeer Les ~ FvekesÀ
keÀeJ³e ceW ³en efme× nes peelee nQ keÀer ³eneB mJe®íbo keÀefJe Les ~ FvekesÀ keÀeJ³e ceW Òesce JeCe&ve Hej metHeÀer keÀemunotes.in

Page 156

153ÒeYeeJe Heææ[e nQ ~ FvekeÀer j®eveeDeeW ceW Deve gYetefle keÀer DeefOekeÀ meIevelee efceueleer nQ ~ Òesce keÀer SkeÀeefvlekeÀ
GHeemevee FvekesÀ peerJeve keÀe meeO³e Deewj meeOeve oesveeW nQ~
FvekesÀ keÀeJ³e keÀer Yeeye´peYeekeÀeskeÀmeeiej, jemekesÀefueJeuueer Deewj ke=ÀHeekebÀo ûebLees keÀe Helee ®euee nQ ~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle keÀefJeÊe -
meJew³eeW kesÀ HegÀìkeÀue mebûen [sæ{ meew mes ueskeÀj meJee ®eej meew keÀefJeÊeeW lekeÀ efceueles nQ ~ Dee®ee³e& jece®ebê
MegkeÌue kesÀ FvnW `Òesce kesÀ Heerj' keÀer meb%ee oer nQ Deewj ³es efJe³eesie Þeb=ieej kesÀ ÒeOeeve cegkeÌlekeÀ nQ FmeefueS
FvekesÀ mevoYe& ceW Dee. MegkeÌue keÀnles nw ’Òesceceeie& keÀe Ssmee ÒeJeerCe Deewj Oeerj HeefLekeÀ leLee peyeeboeveer keÀe
Ssmee oeJee jKevesJeeuee ye´peYeeDeewj keÀesjs efJeYeeJ eHe#eFveceW keÀce efceuelee nQ ~
Deeuece ë-
FvekeÀe ÒeejbefYekeÀ veece ueeueceefCe Lee ~ ³es peeleer kesÀ ye´eïeCe Les ~ Dee®ee³e& MegkeÌue kesÀ Devegmeej
FvekeÀe keÀefJelee keÀeue mebJele 1740 mes mebJele 1760 lekeÀ jne ~ ³es SkeÀ cegefmuece ceefnuee MesKe
veecekeÀ jbiejsefpeve mes efJeJe en kesÀ efueS FvneWves DeHevee Oece& HeefjJele&ve efkeÀ³ee Deewj veece Deeuece jKee ~
GvekeÀer Helveer keÀe veece MesKe Lee ~ FvekesÀ Heg$e keÀe veece peneve Lee ~ ³en Deewjbiepesye kesÀ otmejs yesìs
cegDeppece kesÀ DeeÞe³e ceW jnles Les ~ Deeuece ves SkeÀ yeej DeHeveer Heieæ[er jbieves keÀes oer efpemeceW SkeÀ
keÀeiepe yebOee ®euee ie³ee GmeceW oesns keÀer DeeOeer HebeqkeÌle efueKeer Leer ’keÀvekeÀ íjer meer keÀeefceveer keÀens keÀes
keÀefì íerve“ MesKe ves oesne Fme Hetje efkeÀ³ee `keÀìer keÀes keÀb®eve k eÀeìer efyeefOe kegÀ®eve ceO³e Oejer oerve' Gme
ef®eì keÀes efHeÀj p³eeW -keÀer-l³eeW Heieæ[er ceW yeebOekeÀj ueewìe efo³ee ~ Dee®ee³e& MegkeÌue Òesce keÀer levce³elee keÀer
¢efä mes Deeuece keÀer ieCevee jmeKeeve Deewj Ieveevebo keÀer keÀesìer ceW mLeeve e fo³ee efJeéeveeLe ef$eHeeþer kesÀ
Devegmeej ’Deeuece ÒesceesvceÊe keÀefJe nw Deewj DeHeveer lejbie kesÀ Devegmeej j®evee keÀjles nQ ~“ FvekesÀ
keÀefJelee keÀe mebûen `DeeuecekesÀefue' nw ceevee peelee keÀer FmeceW yengle mes keÀefJeÊe MesKe kesÀ j®es ngS n Q~
yeesOee ë-
yeesOee `jepeeHegj' ef]peuee, yeeBoe kesÀ jnves Jeeues mej³etHeejer ye´eïeCe Les ~ FvekeÀe veece
`yegef×mesve' Lee, Hej cenejepe FvnW H³eej mes `yeesOee' keÀnves ueies Deewj Jener veece FvekeÀe Òeefme× nes
ie³ee ~ FvekeÀe keÀefJeleekeÀeu e mebJeled 1830 mes 1860 lekeÀ ceevee pee mekeÀlee nw ~ yeesOee SkeÀ yeæ[s
jefmekeÀ peerJe Les ~ keÀnles nQ efkeÀ HeVee kesÀ ojyeej ceW megYeeve (megyeneve) veece keÀer SkeÀ JesM³ee Leer efpememes
FvekeÀes Òesce nes ie³ee ~ Fme Hej ©ä neskeÀj cenejepe ves FvnW ín cenerves osMe mes efvekeÀeueves keÀe ob[
efo³ee ~ megYeeve kesÀ efJe³eesie ceW ín cenerves FvneWves yeæ[s keÀä mes efyeleeS Deewj Gmeer yeer®e ceW
`efJejnJeejerMe' veecekeÀ SkeÀ HegmlekeÀ efueKekeÀj lew³eej keÀer ~ ín cenerves Heerís peye ³es efHe Àj ojyeej cebs
ueewìkeÀj DeeS leye DeHeves `efJejnJeejerMe' kesÀ kegÀí keÀefJeÊe megveeS ~ cenejepe ves ÒemeVe neskeÀj Gvemes
kegÀí ceeBieves keÀes keÀne ~ FvneWves keÀne `megYeeve Deuueen' nw ~ cenejepe ves ÒemeVe neskeÀj megYeeve keÀes
FvnW os efo³ee Dee wj FvekeÀer cegjeo Hetjer ngF& ~ `efJejnJeejerMe' kesÀ DeefleefjkeÌle `FMkeÀveecee' Yeer FvekeÀer SkeÀ
Òeefme× ûevLe nw ~ FvekesÀ yengle mes HegÀìkeÀue keÀefJeÊe, meJew³es HeeS peeles nQ ~
YeeefueKekeÀj DeHeveer ceewpe kesÀ Devegmeej HegÀìkeÀue HeÐeeW keÀer j®evee keÀer nw ~ ³es DeHeves mece³e kesÀ SkeÀ Òeefme×
keÀefJe Les ~ Òesceceeie& kesÀ efveªHeCe ceW FvneWves yengle mes HeÐe keÀns nQ ~ `Òesce keÀer Heerj' keÀer J³ebpevee Yeermunotes.in

Page 157

154FvneWves yeæ[W cece&mHeefMe&veer ³egefkeÌle mes keÀer nw ~ ³e$e le$e J³eekeÀjCe oesDeewj cegneJejsoej nw~Gmemes Òesce keÀer Gcebie íuekeÀ Heæ[leer nw ~ FvekesÀ mJeYeeJe ceW HeÀkeÌkeÀæ[Hev e Yeer keÀce
veneR Lee ~ `vespes', `keÀìejer' Deewj `kegÀjyeeve' Jeeueer yeeæpeeª {bie keÀer j®evee Yeer FvneWves keÀneR keÀneR keÀer
nw ~ pees kegÀí nes, ³es YeeJegkeÀ Deewj jme%e keÀefJe Les, FmeceW keÀesF& mebosn veneR ~
þekegÀj ë-
efnvoer meeef nl³e ceW þekegÀj veece mes leerve keÀefJe efceues nQ ; 1) DemeveerJeeues Òee®eer þekegÀj,
2) DemeveerJeeues otmejs þekegÀj leLee 3) yegbosue Kebæ[er þekegÀj ~ efkeÀvleg eEnoer meeefnl³e ceW yegbosue Kebæ[er
Jeeues þekegÀj keÀes DeefOekeÀ ÒeOeevelee efceuee r nw ~ FvekeÀer nmleefueefKele j®eveeSb Yeer efceueer nQ ~ Jes pewleHegj
ojyeej kesÀ keÀefJe jns nw ~ FvekeÀer ÒeejbefYekeÀ efMe#ee Deesjí eceW ngF& nw ~ 1904 ceW `þekegÀj MelekeÀ '
veecekeÀ j®evee mebûen ÒekeÀeefMele ngF& nw ~ FvekeÀer j®eveeDeeW ceW Deveg Yetefle keÀer ÒeOeevelee leLee keÀueeHe#e keÀes
DeefOekeÀ cenÊJe efceuee nw ~
FvekeÀer keÀeJ³e keÀer YeeYeeceW ner jceer ~ FvekeÀer j®eveeDeeW ceW cegneJejeW keÀe Òe³eesie efceuelee nw ~ Dee®ee³e& efJeMJeveeLe Òemeeo efceÞe
keÀnles nw efkeÀ, ’þekegÀj keÀer lejn cegneJejeW keÀe Òe³eesie efnboer keÀe keÀesF& ogmeje keÀefJe veneR keÀj mekeÀlee ~
eEnoer ceW Ssmes cemle, ìermeJeeues, mJeíbo Deewj HeejKeer keÀefJe Fves -efieves ner ngS ~ “ FvekesÀ keÀeJ³e ceW efJe³eesie
He#e keÀer ÒeOeevelee jneR nw ~ mJeíbo Òesce FvekeÀe keÀeJ³e efJeefÜpeosJe ë-
efÜpeosJe (cenejepe ceeveefmebn) De³eesO³ee kesÀ cenejepe Les Deewj yeæ[er ner mejme keÀefJeleeSb keÀjles
Les ~ $eÝlegDeeW kesÀ JeCe&ve FvekesÀ yengle ner ceveesnj nQ ~ FvekesÀ Yeleerpes `YegJevesMe peer' ves efÜpeosJe peer keÀer
oes HegmlekeWÀ yeleeF& nQ -`Þe=bieejyeÊeermeer' Deewj `Þe=bieejueeflekeÀe' ~ `Þe=bieejueeflekeÀe' keÀe SkeÀ yengle ner
efJeMeeue Deewj meìerkeÀ mebmkeÀjCe cenejeveer De³eesO³ee keÀer Deesj mes neue ceW ÒekeÀeefMele ngDee nw ~ FmekesÀ
ìerkeÀekeÀej nQ YetleHetJe& De³eesO³ee vejsMe ce nejepe ÒeleeHeveeje³eCe eEmene ~ `Þe=bieejyeÊeermeer' Yeer SkeÀ yeej
íHeer Leer ~
efpeme ÒekeÀej ue#eCe ûebLe efueKevesJeeues keÀefJe³eeW ceW He¨eekeÀj Debeflece Òeefme× keÀefJe nQ Gmeer
ÒekeÀej mecet®eer Þe=bieej HejbHeje ceW ³es ~ FvekeÀer meer mejme Deewj YeeJece³eer HegÀìkeÀue Þe=bieejer keÀefJelee efHeÀj
ogue&Ye nes ieF& ~ FveceW yeæ[e Yeejer iegCe nw YeeFvneWves Yeeyengle mes keÀefJe³eeW kesÀ $eÝlegJeCe&ve Ëo³e keÀer me®®eer Gcebie keÀe Helee veneR osles, jmce meer Deoe keÀjles peeve
Heæ[les nQ ~ Hej FvekesÀ ®ekeÀesjeW keÀer ®enkeÀ kesÀ Yeerlej FvekesÀ ceve keÀer ®enkeÀ Yeer mee]HeÀ Pe uekeÀleer nw ~ SkeÀ
$eÝleg kesÀ GHejeble otmejer $eÝleg kesÀ Deeieceve Hej FvekeÀe Ëo³e DeieJeeveer kesÀ efueS ceevees DeeHe mes DeeHe
Deeies yeæ{lee Lee ~
13.5.2 jereflecegkeÌle keÀeJ³eOeeje keÀer ÒecegKe ÒeJe=efÊe³eeB ë
mJeíbo meeefnl³e keÀe keÀeJ³e Ò e³eespeve jereflekeÀeJ³e mes HetCe&leë efYeVe nw FmeefueS FvekesÀ keÀeJ³e
keÀer efJeMesefvecve ªHe mes efJeMes

Page 158

1551. jerefle Hejc HejeDeeW keÀe efJejesOe ë -
jereflecegkeÌle keÀeJ³e ceW jerefle HejcHejeDeeW keÀer HeefjHeeþer Hej veneR ®euee yeefukeÀ GveceW GvekeÀe
efJejesOe efoKeeF& oslee nQ . pewmes -ue#eCeye× j®evee kesÀ Òeefleef¬eÀ³ee kesÀ ªHe ceW mJeívo Oeeje kesÀ keÀeJ³e
keÀerj®evee efoKeeF& osleer nQ ~ FvekeÀer j®eveeDeeW ceW yee¿eebie mepeevesJeeues GHekeÀjCe veneR HeeS peeles nQ
DeLee&le DeefleMe³eeseqkeÌle keÀe Òe³eesie keÀce efoKeeF& oslee nw ~ FvekeÀer keÀeJ³eeW ceW keÀeJ³eMeem$eer³e {bie mes
efueKes j®eveeDeeW keÀes GHes ef#ele jKee peelee nwQ leLee mebJeosvee keÀer Oejeleue Hej keÀeJ³e keÀer j®evee keÀjkesÀ
DeebleefjkeÀ YeeJe keÀes DeefYeJ³ekeÌle efkeÀ³ee ie³ee nQ; pewmes -þekegÀj kesÀ keÀeJ³e ceW jerefle -HejcHeje keÀe efJejesOe
Fme ÒekeÀej efoKeeF& oslee nQ -
’[sue mees yevee³e Dee³e cesuele meYee kesÀ yeer®e
ueesvele keÀefJeÊe efkeÀyeeW Kesueer keÀefj peeves nQ ~“
³en efJejesOe DevegYetefle Deewj DeefYeJ³eeqkeÌle oesveeW Oejeleue Hej ngDee nQ ³es keÀefJe keÀeJ³eeW kesÀ
yee¿eebie kesÀ mepeevesJeeues leÊJeeW keÀes Deve eJeM³ekeÀ ceeveles Les ~ osKee peeS lees FvekeÀe cegkeÌlekeÀ meeefnl³e
jerefle -De%eeve keÀer GHepe veneR nQ ~ ³es keÀeJ³eMeem$e mes Yeer Yeueer Yeeefle Heefjef®ele Les ~
2.keÀeJ³eiele mJeívo ¢efäkeÀesCe ë-
jereflekeÀeJ³e ceW DevegMeemeve keÀer ÒeOeeve lee efoKeeF& osleer nQ uesefkeÀve jereflecegkeÌlekeÀ keÀeJ³e ceW
DevegYetefle keÀes ÒeOeevelee oer nQ; efpememes GvekeÀer j®eveeSb mJeíbo DevegYetefle keÀe keÀeJ³e nQ ~ GvneWves
DeebleefjkeÀ YeeJe keÀes ner meJe&Hejer j Keen Q~p e w m e s -’jerefle megpeeve m e®®eer Heìjeveer yegef× yeeJejer nw keÀj
oemeer ~“ Jes keÀefJeÊe Meem$eer³elee Hej veneR yeefukeÀ mJeívo YeeJe Oeeje Òesce Hej efJeéeeme keÀjles Les ~ Òesce
YeeJe Oeeje keÀer ¢efä mes Ieveevebo jereflecegkeÌle Oeeje kesÀ meJe&Þesÿ keÀefJe nQ FvekeÀer ÒeMeb mee keÀjles ngS Dee.
MegkeÌue peer efueKeles nQ -’“
’Òesceceeie& keÀe Ssmee ÒeJeerCe Deewj Oeerj HeefLekeÀ leLee peJeevoeveer keÀe Ssmee oeJee jKevesJeeuee
ye´peYeeLes ~ Jes ncesMee jepeeÞe³e ceW jns uesefkeÀve ®eeìgkeÀeefjlee keÀer ÒeJe=efÊe keÀes veneR DeHevee³ee ~ Ieveevebo keÀefJe ves
lees DeHevee jepeeÞe³e lekeÀ Kees efo³ee uesefkeÀve DeHeveer DeebleefjkeÀ ÒeJe=efÊe Hej ÒeefleyevOe veneR ueiee³ee ~
3. YeeJe -ÒeJeCele eë
jereflecegkeÌle keÀefJe³eeW ceW YeeJe ÒeJeCelee FvekeÀer keÀeJ³eOeeje keÀer ÒecegKe efJeMesceW YeeJevee keÀer ÒeJeerCelee jnleer nQ ~ nj ceveg<³e YeeJeveelcekeÀ ªHe mes SkeÀ ogmejs mes pegææ[e ne slee nQ jerefle
cegkeÌlekeÀ keÀefJe³eeW ves FvneR YeeJeveeDeeW keÀes DeHeveer keÀefJelee keÀe cetue DeeOeej yevee³ee nQ leLee ³eLeeLe&lee keÀes
cenÊJe keÀce efo³ee nQ ~ Jes otmejer ogefve³ee ceW jces jnles nQ Deewj YeeJeveelcekeÀlee kesÀ keÀejCe ner Fveke Àer
keÀeJ³eeW ceW jnm³eelcekeÀlee efoKeeF& osleer nQ ~ FvekeÀer jnm³eelcekeÀlee yeesOee kesÀ keÀeJ³e ceW efoKeeF& oslee nw
pewmes –
Deefle Keerve ce=veeue kesÀ leejntB leW, lesefn THej HeeBJe os DeeJevees nw ~
megF& yesn kesÀ Üej mekewÀ ve leneb, Hejleer efle keÀes ìe[es ueeoeJevees nw ~~
YeeJegkeÀlee kesÀ keÀejCe FvekesÀ keÀeJ³e ceW SkeÀ efJeue#eCe ceeOeg³e& jcelee ngDee efoKeeF& oslee nQ
efpemekesÀ keÀejCe keÀneR -keÀneR jnm³eelcekeÀlee keÀer PeuekeÀ efoKeeF& osleer nw Ëo³e ner GÊespevee ÒeJesie kesÀ
meeLe FvekesÀ keÀeJ³e uenjelee ngDee DeefYeJ³ekeÌle neslee nw ~munotes.in

Page 159

1564. Jew³eeqkeÌlekeÀlee ë
keÀeJ³e ceW J³eeqkeÌle keÀer Jew³eeqkeÌlekeÀlee keÀer PeuekeÀ efoKeeF& oslee nQ ~ efpemeceW DevegYetefle Deewj
YeeJevee keÀe efceÞeCe jnlee nQ FmeefueS Jew³eeqkeÌlekeÀ leeFvekesÀ keÀeJ³e keÀer SkeÀ efJeMeskeÀefJe³eeW ves DeHeveer efvepeer DevegYetefle³eeB keÀefJeleeDeeW kesÀ ceeO³ece DeefYeJ³ekeÌle efkeÀ³ee nQ pewmes –þekegÀj keÀer
mHeä Jeeefolee Deewj ueeskebÀcegKe YeeFme ÒekeÀej jereflecegkeÌle keÀeJ³e ceW keÀefJe³eeW ves efvepeer Jew³eeqkeÌlekeÀlee GvekeÀer efJeMes5. Òesce keÀe GÎble mJeªHe ë
keÀeJ³e ceW Òesce kesÀ leÊJe keÀer ÒeOeevel ee DeeefokeÀeue mes ner efoKeeF& osleer nw Hejvleg jereflekeÀeue ceW
efJeMesner MeejerefjkeÀ Lee ve keÀeuHeefvekeÀ Lee ve HegmlekeÀer³e Lee GvekeÀe Òesce Meg× YeeJeeW kesÀ Oejeleue Hej
DeueewefkeÀkeÀ Lee ~ FvekesÀ Òesce ceW efJejn keÀer ÒeOeevelee DeefOekeÀ Hee³eer peeleer nw ~ peneb Òesce GvekesÀ efueS
meeOevee Yeer nw meeO³e Yeer ~ FvekeÀe Òesce efJeueeefmelee Deewj Jeemevee kesÀ mlej me s DeefOekeÀ TB®ee efoKeeF&
oslee nQ ~ pewmes yeesOee keÀe keÀeJ³e megpeeve kesÀ Òeefle pees Òesce YeeJe nw Jees ueewefkeÀkeÀ vee neskeÀj DeueewefkeÀkeÀ nes
ie³eenw pewmes –
SkeÀ megYeeve kesÀ Deeveve Hes, kegÀjyeeve peneB ueefie ªHe peneB keÀes ~
peeefv e efceues lees peneve efceues lees peneve keÀneB keÀes ~
6. veejer kesÀ Òeefle ve³ee ¢efäkeÀesCe ë
jereflecegkeÌle keÀeue kesÀ keÀefJe³eeW keÀe veejer kesÀ Òeefle ¢efäkeÀesCe GoeÊe jne nQ ~ GvekesÀ Òeefle
meewvo³e& YeeJe keÀe JeCe&ve keÀefJe³eeW ves me t#ce SJeb GÎle ªHe mes efkeÀ³ee nQ ~ FmekesÀ HetJe& jerefleefme× Deewj
jerefleye× mee efnl³e ceW veejer kesÀ Òeefle o= ä,Jeemevee³egkeÌle Deewj keÀuegefkesÀveejer keÀe JeCe&ve efmeHe&À MeejerefjkeÀ veKe efMeKe Je Ce&ve nw efpememes keÀecegkeÀlee keÀes yeæ{eJee efceuelee jne
uesefkeÀve jerefle cegkeÌle mJeívo keÀefJe³eeW keÀer ¢efä DeemLee keÀer jneR nw FmeefueS GvneWves veKe efMeKe JeCe&ve
keÀer HeefjHeeþer keÀes l³eeiekeÀj meewvo³e& keÀe JeCe&ve DevegYetefle kesÀ Oejeleue Hej efkeÀ³eenQ ~ pewmes –Òes³emeer
keÀe meewvo³e& ef®e$eCe keÀjves kesÀ efueS GvekeÀer DeveesKeer GÒes#eeSb Del³eble DeekeÀceveesjce JeCe&ve efvecve ÒekeÀej mes nw -
M³eece Ieìe efueHeìer efLej yeerpet kesÀ, m eesns DeceeJeme Debie Gp³eejer ~
Ietce kesÀ Hegbpe ceW pJeeue keÀer ceeue meer, Hes ¢ie meerleuelee megKekeÀejer ~~
7. Òeeke=ÀeflekeÀ ef®e$eCe ë
jerefle -keÀefJe³eeW ves Òeke=Àefle keÀeef®e$eCe meewvo³e&yeesOe leLee efJejn ceW yeejnceemee Deewj God oerHeve
kesÀ ªHe ceW efkeÀ³ee nQ; pees keÀer ³eneB jereflekeÀeue keÀer SkeÀ HeefjHee ìer kesÀ ªHe ceW efveJee&n ngDee nQ ~ ³eneB Hej
Òeke=Àefle keÀe DeHevee cetue ªHe veneR SkeÀ HejcHejeiele MeyoeW, efyecyeeW kesÀ ªHe ceW JeCe&ve ngDee nQ ~ ³en
efJeMesªHe ceW efkeÀ³ee nQ efpemeceW keÀefJe keÀer jeieelcekeÀlee efoKeeF& osleer nQ pewmes –keÀefJe efÜpeosJe kesÀ keÀeJ³e ceW
Òeke=Àefle JeCe&ve -
’[esueer js efJekeÀemes le© SkewÀ
met SkewÀ jns nQ veJeeFkewÀ meewmeefn ~
l³eeWefÜpeosJe cejeb[ kesÀ J³eepenermunotes.in

Page 160

157SkewÀ Devebo kesÀ Deebmet yeefjmeefnb ~
lewmesG kesÀ Devegjeie Yejs
keÀj HeuueJe peesefj kesÀ SkewÀ Demeermeener ~~“
FmekesÀ DeefleefjkeÌle y eesOee ves efJeMesmes efkeÀ³ee nQ ~
8. YeejereflecegkeÌle keÀeJ³e ceW keÀefJe³eeW ves YeeFvekeÀer YeeHee³eer peeleer ~ jerefl e-cegkeÌlekeÀ keÀefJe³eeW keÀer YeeceOegj leLee Òee bpeue Yeer nQ ~ FvekesÀ YeeDeewj ]HeÀejmeer meeefnl³e kesÀ % eelee Les FmeefueS FvekeÀer YeenQ ~ YeeYeeueeskeÀe seqkeÌle³eeW kesÀ Òe³eesie Üeje, jmeKeeve ves cegneJejeW Üeje, DeeveboIeve ves ue#eCee, cegneJejeW, J³eekeÀjCe -
Megef× Deeefo iegCeeW mes Yee9. cegkeÌlekeÀ j®eveeSb keÀer ÒeOeevelee ë
cegkeÌlekeÀ j®eveeSb jereflecegkeÌle keÀeJ³e keÀer ÒeOeeve efJeMesyebOes jns DeHeveer YeeJeeW keÀes DeefYeJ³ekeÌle keÀjves kesÀ efueS cegkeÌlekeÀ Mewue erkeÀesDeHevee³ee nQ ~ cegkeÌlekeÀ keÀefJelee
kesÀ mebboYe& ceW Dee. MegkeÌue peer keÀnles nQ ’³eefo ÒeyebOekeÀeJ³e SkeÀ efJemle=le JevemLeueer nw lees cegkeÌlekeÀ SkeÀ
®egvee ngDee iegueomlee“ cegkeÌlekeÀ keÀeJ³e ceW Ëo³e keÀer ÒeOeevelee nesleer nQ pee s Ëo³e ceW SkeÀ mLee³eer YeeJe
ûenCe keÀjlee nQ ~ jerefle -cegkeÌle keÀeJ³e keÀe Òee³eë DeefOekeÀle jkeÀefJe ³eeW vescegkeÌlekeÀ j®eveeSb efueKeer nQ ~
GHe³eg&keÌle efJeJes®eve mes efveDecetu³e keÀeJ³e Oeeje nQ ~ efpeme ÒekeÀej Òesce kesÀ Heerj keÀefJe³eeW ves Òesce kesÀ GoeÊe mJe©He keÀes ueesiees lekeÀ
Heefjef®ele keÀjJee³ee leLee otmejer Deewj jereflekeÀeueerve keÀeJ³eOeeje keÀer HeefjHeeþer mes keÀefJelee keÀes cegeqkeÌle
efoueeF& ~ YeeefkeÀ³ee Deewj Òesce kesÀ GÎble lelJe keÀes keÀeJ³e kesÀ ceeO³ece mes uees ieeWlekeÀ Hengb®ee³eeB ~
13.6 meejebMe
Òemle gle FkeÀeF& ceW ef JeÐeeefLe&³eeW ves jerefleefmeOo, efjefleyeOo Deewj jereflecegkeÌle keÀer ÒeJe=eflle³eeW keÀe
DeO³e³eve efkeÀ³ee nw~ Fme jereflekeÀeue ceW DeveskeÀ jepeeDeeW kesÀ DeeÞe³e ceW keÀefJe jne keÀjles Les~ GvekeÀe
ceveesjbpeve keÀjves kesÀ efueS ³ener keÀefJe Þe =bieeefjkeÀ j®eveeDeeW keÀe efvecee&Ce keÀjles Les~ ³ener Þe=bieeefjkeÀlee
jereflekeÀeue kesÀ ÒecegKe ÒeJe=eflle³eeW ceW mes SkeÀ jner nw~ Fmeer ÒeJe=eflle³eeW keÀes efJeÐeeLe er& Fme FkeÀeF& kesÀ ceeO³ece
mes mecePe mekeWÀ~munotes.in

Page 161

15813.7 ueIegllejer³e ÒeMve
1) Dee. jece®ebê MegkeÌue ves jereflekeÀeue keÀe DeejbYe keÀjvesJeeues keÀefJe efkeÀmes ceevee nw?
2) efyenejer efkeÀme keÀeJ³e -Oeeje kesÀ ÒecegKe keÀefJe nw?
3) jmeefveefOe keÀe JeemleefJekeÀ veece ke̳ee Lee?
4) Ieveevebo efkeÀme yeeoMeen kesÀ ³eneB cegbMee rL e s ?
5) `keÀeJ³e efveCe&³e' efkeÀme keÀefJe keÀer j®evee nw?
6) le=He MebYeg keÀefJe efkeÀmekesÀ Heg$e Les?
13.8 oerIees&llejer ÒeMve
1) jerefleyeOo keÀeJ³e -Oeeje keÀer ÒeJe=eflle³eeW keÀes mHe<ì keÀjW~
2) jerefleefme× keÀeJ³e -Oeeje keÀer ÒecegKe ÒeJe= eflle³eeW Hej ÒekeÀeMe [eueW~
3) jereflecegkeÌle keÀeJ³e -Oeeje kesÀ ÒeJe=eflle³eeW Hej efJeMeo ®e®ee& keÀjW~
4) jereflekeÀeue kesÀ ÒecegKe keÀefJe³eeW Hej ÒekeÀeMe [eueW~
13.9 meboYe& ûebLe
1) efnboer meeefnl³e keÀe Fefleneme -Dee. jece®ebê MegkeÌue
2) efnboer meeefnl³e keÀe Fefleneme -meb. [e@. veieWê
3) efnboer meeefnl³e keÀe Deeuees®eveelcekeÀ Fefleneme -jecekegÀceej Jecee&
4) efnboer meeefnl³e keÀe otmeje Fefleneme -[e@. ye®®eve efmebn jereflekeÀeue -[e@. veieWê
5) efnboer meeefnl³e keÀe meJeWov eelcekeÀ efJekeÀeme -jecemJeªHe ®elegJeXoer





munotes.in