Indias-Neighborhood-policy-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १उत्क्रांती Evolution घटक रचनर १.१ उद्दिष्ट्ये १.२ प्रस्तावना १.३ कााँग्रेस कालखंडातील भारताचे शेजारी धोरण १.४ गैर कााँग्रेस कालखंडातील भारताचे शेजारी धोरण- गुजराल धोरण १.५ अण्वस्त्रकरण आद्दण शेजारी धोरण १.६ समारोप १.७ सरावासाठी प्रश्न १.८ संदभभ १.१ उद्दिष्ट्ये • कााँग्रेस कालखंडातील भारताच्या परराष्ट्र धोरणाच्या द्दवकासाचा मागोवा घेणे • गैरकााँग्रेस कालखंडातील भारताच्या परराष्ट्र धोरणाच्या द्दवकासाचा मागोवा घेणे • भारताच्या अण्वस्त्रधोरणाची चचाभ करणे १.२ प्रस्तरवनर भारताचे परराष्ट्र धोरण हा बदलत्या काळात अद्दधकाद्दधक लोकद्दप्रय होत आहे. कोणत्याही देशाच्या परराष्ट्र धोरणाचा द्दवकास हा टप्पप्पया-टप्पप्पयाने होत असतो. अशावेळी भारताच्या परराष्ट्र धोरणाला आकार देणाऱ्या प्रमुख कालावधींची चचाभ या प्रकरणात करण्यात आली आहे. १.३ कराँग्रेस करलखांडरतील भररतरचे शेजररी धोरण भारताला स्वातंत्र्य द्दमळण्याआधी आक्टोबर १९४५ मध्ये भारताने संयुक्त राष्ट्र संघटनेत द्दिटीश वसाहत म्हणुन सदस्यत्व प्राप्त केले होते. त्याचप्रमाणे १९४४ मध्ये भारताने िेटनवुडस पररषदेमध्ये आपला सहभाग नोंदवला होता. स्वातंत्र्यपुवभ काळातील भारताचा आंतरराष्ट्रीय संघटनांतील वावर हा जागद्दतक शांतता व व्यवस्था यांचा आग्रह दशभवणारा होता. घटनाकारांनीही घटनेच्या कलम ५१ मध्ये नमूद केल्याप्रमाणे भारत हा आंतरराष्ट्रीय शांतता व सुरक्षा यांचा आग्रह धरेल असे स्पष्ट केले होते. देशाला स्वातंत्र्य द्दमळाल्यानंतर तत्कालीन पंतप्रधान पं. जवाहरलाल नेहरु यांनी शाश्वत परराष्ट्र धोरणाचा आराखडा स्पष्ट केला. जगातील भांडवलशाही व साम्यवाद यांच्या सुंदोपसुंदीत भारताला आपल्या अडचणींवर मात द्दमळवायची आहे हे ते ओळखून होते. munotes.in

Page 2

भारताचे शेजारील राष्ट्रांशी धोरण
2 त्यामुळे जागद्दतक पटलावर भारताने कोणत्याही गटात प्रवेश केल्यास देशाचा आद्दथभक द्दवकास आद्दण राजनद्दयक स्वातंत्र्य धोक्यात येऊ शकते हे स्पष्ट झाले होते. यातूनच अद्दलप्ततावाद (Non Alignment) या राजनद्दयक मागाभचा भारताने द्दवकास केला. अद्दलप्ततावादामुळे भारताला द्दमश्र अथभव्यवस्थेचे प्रारुप द्दस्वकारता आले. त्याचबरोबर अद्दलप्ततावादामुळे भारताने दोन्ही सत्तागटांत साद्दमल होण्याऐवजी न्याय्य बाजूने उभे राहणे शक्य झाले. पं. नेहरु यांनी आद्दशयाई युग (Asian Age) या संकल्पनेचा पुनरुच्चार करीत भारताच्या पुवभ, आग्नेय आद्दण पद्दिम आद्दशयातील देशांसोबत मैत्रीपुणभ संबंधाचा आग्रह धरला. यातुनच भारताने १९५५ मध्ये आफ्रो- आद्दशयाई देशांची बैठक (बांडुंग पररषद) बोलावली. द्दतसऱ्या जगातील द्दवकसनशील देशांमध्ये आद्दथभक आद्दण सांस्कृद्दतक सहकायभ द्दनमाभण करत मोठ्या सत्तांवरील अवलंद्दबत्व (Dependency) कमी करणे हा या बैठकीचा हेतू होता. बांडुंग पररषदेचे यश म्हणजे या बैठकीतून नंतरच्या काळात अद्दलप्ततावादी चळवळीची पायाभरणी झाली. अद्दलप्ततावादी चळवळ ही शांततामय सहजीवन, संभाव्य युद्ध टाळणे आद्दण द्दतसऱ्या जगातील नवस्वतंत्र देशांना द्दनणभयाचे स्वातंत्र्य द्दमळवून देणारी होती. या चळवळीची उभारणी पं. जवाहरलाल नेहरु (भारत), गमाल अब्दुल नासेर (इद्दजप्त), जोद्दसप द्दटटो (युगोस्लाद्दव्हया), ख्वेम नकुमाभ (घाना) आद्दण सुकानो (इंडोनेद्दशया) या जागद्दतक नेत्यांनी केली. अद्दलप्ततावाद आद्दण पंचशील ही नेहरुंनी भारताच्या परराष्ट्र धोरणाला द्ददलेली महत्वाची देणगी होय. या धोरणांमुळे जागतीक पटलावर भारताला द्दनणभयस्वातंत्र्य द्दमळाले. मात्र नेहरुंच्या धोरणातील आदशभवाद आद्दण संरक्षण सुसज्जतेतील त्रुटी यांमुळे भारत- चीन युद्धात (१९६२) भारताला पराभव द्दस्वकारावा लागला. नेहरु काळातील भारताचे परराष्ट्र धोरण म्हणजे द्दवद्दवध आंतरराष्ट्रीय संस्थांमध्ये भारताचा सहभाग, अद्दलप्ततावादी धोरणाच्या माध्यमातून नेतृत्व आद्दण द्दनवभसाहतीकरणासाठी अद्दलप्ततावादाच्या माध्यमातून घेतलेली भुद्दमका. पं. जवाहरलाल नेहरुंच्या नंतर लाल बहादूर शास्त्री यांनी पंतप्रधानपदाची सुत्रे द्दस्वकारली. शास्त्री यांनी अद्दलप्ततावादाचे धोरण जरी कायम ठेवले असले तरी नेहरुंप्रमाणे जागद्दतक दृष्टीकोन घेणे त्यांनी टाळले. शास्त्री यांनी प्रादेद्दशक दृष्टीकोन द्दस्वकारत भारताच्या शेजारी राष्ट्रांशी मैत्रीपुणभ संबंध दृढ करण्यावर भर द्ददला. द्दसलोन (१९६४), अफगाद्दनस्तान (१९६५) आद्दण नेपाळ (१९६५) या देशांसोबत भारताने द्दिपक्षीय पररषदांच्या माध्यमातून संबंध सुधारले. शास्त्री यांचा जागद्दतक पटलावर वावर असला तरीही चीनच्या अण्वस्त्र चाचणी (१९६४) आद्दण भारत- पाद्दकस्तान युद्ध (१९६५) यामुळे त्यांना दद्दक्षण आद्दशयापुरते मयाभदीत रहावे लागले. भारत- पाद्दकस्तान युद्धामधील (१९६५) भारताचा द्दनणाभयक द्दवजय आद्दण सोद्दव्हयत रद्दशयाची या युद्धातील मध्यस्थाची भुद्दमका यामुळे भारताचा कल काहीसा सोद्दव्हयत रद्दशयाकडे झुकलेला द्ददसतो. लाल बहादूर शास्त्री यांच्या द्दनधनानंतर श्रीमती इंदीरा गांधी यांनी सत्तेची सुत्रे द्दस्वकारली. पदावर येतांच श्रीमती गांधी यांना व्यव्हारतोल, दुष्ट्काळ, कृषीक्षेत्रातील संथ प्रगती यासारख्या आव्हानांना सामोरे जावे लागणार होते. यावर उपाय म्हणुन त्यांनी आयातीवर काही प्रमाणात बंधने, चलनाचे अवमुल्यन आद्दण काही धोरणात्मक बदल केले. व्यव्हारतोलाची समस्या सोडवण्यासाठी आद्दण अन्नधान्याची टंचाई दुर करण्यासाठी अमेररकेकडून मदत घेण्यात आली. अथाभत या प्रयत्नांतून भारत- अमेररका संबंध सुधारले असे आपणास म्हणता येणार नाही. याचे कारण भारताने NPT करारावर स्वाक्षरी करण्यास द्ददलेला नकार, ASEAN munotes.in

Page 3

उगम Evolution
3 संघटनेचे संस्थापक सदस्यत्व द्दस्वकारण्यास द्ददलेला नकार आद्दण महत्वाचे म्हणजे भारताने सोद्दव्हयत रद्दशयासोबत केलेला शांतता, मैत्री व सहकायभ करार. भारताच्या या पाऊलांमुळे भारत अमेररका संबंध कमालीचे द्दबघडले. भारताचे या काळातील शेजारी राष्ट्रांशी असलेले संबंध पाहता श्रीमती गांधी यांनी नेपाळ, भुतान, बांग्लादेश, बमाभ, श्रीलंका, मालदीव आद्दण अफगाद्दणस्तान यांच्याशी मैत्रीपुणभ संबंध प्रस्थाद्दपत केले. मात्र, १९७१ मध्ये भारत- आद्दण पाद्दकस्तान यांच्यातील झालेल्या युद्धामुळे उभय देशांतील संबंध पुन्हा द्दबघडले. दरम्यानच्या काळात चीन आद्दण अमेररका यांच्यात जवद्दळक द्दनमाभण होऊ लागल्याने भारताच्या परराष्ट्र धोरणात शेजारी राष्ट्रांकडून संभाव्य धोक्याची (neighbourhood threat perception) चचाभ होऊ लागली. याचाच पररणाम म्हणुन भारताने १९७४ मध्ये पोखरण येथे पद्दहली अणुचाचणी केली. भारताचे सोद्दव्हयत रद्दशयाशी असलेली जवळीक, भारताचा पाद्दकस्तान युद्धातील द्दवजय (१९७१) आद्दण पोखरण अणुचाचणी या घटनांतून भारताने काही अंशी अद्दलप्ततावादाशी तडजोड द्दस्वकारत वास्तववादी धोरणाचा द्दस्वकार केल्याचे स्पष्ट होते. दरम्यान जून १९७५ मध्ये श्रीमती गांधी यांनी राष्ट्रीय आणीबाणी घोद्दषत केली. ही आणीबाणी माचभ १९७७ पयंत चालली. त्यानंतर झालेल्या द्दनवडणुकांत गांधी यांचा पराभव होऊन जनता पक्षाचे सरकार आले. जनता पक्षाचे सरकार हे देशातील पद्दहले गैर कााँग्रेस सरकार होते. यामध्य सुरवातील मोरारजी देसाई आद्दण नंतर चरणद्दसंग यांनी पंतप्रधानपद सांभाळले. मोरारजी देसाई यांनी आपले सरकार अस्सल अद्दलप्ततावादाचे (Non Alignment) धोरण द्दस्वकारेल असे स्पष्ट केले होते. यातूनच देसाई यांनी सोद्दव्हयत रद्दशयावरील भारताचे अवलंबन कमी करीत अमेररकेशी संबंध सुधारण्याचा प्रयत्न केला. मोरारजी देसाई आद्दण द्दजमी काटभर यांच्यातील भेटीचा सकारात्मक पररणाम होऊन भारतास आद्दथभक मदत पुन्हा सुरु करण्यात आली. देसाई यांनी शेजारी राष्ट्रांशी (द्दवशेषतः चीन, पाद्दकस्तान, नेपाळ आद्दण बांग्लादेश यांच्यासोबत) संबंध सुधारण्यास प्राधान्य द्ददले. मोरारजी देसाई यांच्या राजीनाम्यानंतर चरणद्दसंग यांनी पदभार द्दस्वकारला. चरणद्दसंग यांनी अद्दलप्ततावादास आपला पाद्दठंबा दशभवला आद्दण पाद्दकस्तानला अद्दलप्ततावादी राष्ट्रांच्या गटात साद्दमल करून घेतले. १९७९ मध्ये सोद्दव्हयत रद्दशयाने अफगाद्दणस्तानवर केलेल्या हल्ल्याची चरणद्दसंग सरकारने कडाडून टीका केली. मात्र इंदीरा गांधी यांनी जनता पक्षास असलेला आपला पाठींबा काढून घेतल्याने हे सरकार पडले. सावभद्दत्रक द्दनवडणुकांनंतर जानेवारी १९८० मध्ये पुन्हा इंदीरा गांधी यांनी पंतप्रधानपद द्दस्वकारले. श्रीमती गांधी यांनी अद्दलप्ततावादाच्या धोरणास कायम राखत भारत- चीन सीमा द्दववाद सोडवण्याच्या दृष्टीने द्दवशेष प्रयत्न केले. इंदीरा गांधी यांनी जागद्दतक राजकारणात नवीन आंतरराष्ट्रीय आद्दथभक व्यवस्था स्थाद्दपत झाली पाहीजे हा द्दवचार मांडला. १९८४ मध्ये इंदीरा गांधी यांची हत्या झाल्याने सत्तासुत्रे त्यांचा मुलगा राजीव गांधी यांच्याकडे आली. राजीव गांधी यांना सावभद्दत्रक द्दनवडणुकांत भरीव बहुमत प्राप्त झाले. राजीव गांधी यांनी आपल्या परराष्ट्र धोरणात शेजारी राष्ट्र, बड्या सत्ता आद्दण द्दनशस्त्रीकरण या तीन घटकांना प्राधान्य द्ददले. भारताच्या द्दवकासासाठी मैत्रीपुणभ शेजारी (friendly neighbourhood) असणे गरजेचे आहे हे ओळखत भारताने भुतान, नेपाळ, मालदीव, पाद्दकस्तान आद्दण श्रीलंका यांच्याशी मैत्रीपुणभ संबंध स्थाद्दपत केले. श्रीलंकेतील ताद्दमळ- द्दसंहली संघषाभत भारताने मध्यस्थाची (mediator) भुद्दमका घेतली आद्दण मानवतावादी munotes.in

Page 4

भारताचे शेजारील राष्ट्रांशी धोरण
4 सहकायभ (humanitarian assistance) पुरवले. जागद्दतक राजकारणात द्दशतयुद्ध ओसरत असल्याची लक्षणे द्ददसू लागल्याने भारताने आपल्या परराष्ट्र धोरणाचे पुनमुभल्यांकन करण्यास सुरवात केली. या दृष्टीने भारताने सोद्दव्हयत रद्दशया आद्दण अमेररका यांच्याशी संबंध घद्दनष्ट करण्यास प्राधान्य द्ददले. १९८५ मध्ये राजीव गांधी यांनी सहा राष्ट्रांची बैठक(Six Nations Summit) बोलावली. या बैठकीतून तसेच १९८८ च्या आमसभेतील आपल्या भाषणातून राजीव गांधी यांनी द्दनशस्त्रीकरणाची जोरकस मागणी केली. राजीव गांधी यांचे शेजारी राष्ट्रांबाबत दुसरे महत्वाचे धोरण म्हणजे त्यांनी इंडोनेद्दशया (१९८६), थायलंड (१९८६), बमाभ (१९८७) आद्दण द. कोररया (१९८८) या आग्नेय व पुवभ आद्दशयाई देशांना भेट देत पुवेकडे पहा धोरणाची पायाभरणी केली. १९८९ मध्ये द्दव्ह. पी द्दसंग यांनी राजीव गांधी यांच्या द्दवरोधात बोफोसभ घोटाळ्यावरुन गदारोळ केला. यानंतर झालेल्या सावभद्दत्रक द्दनवडणुकांत द्दव्ह. पी द्दसंग यांचे ११ मद्दहने कालावधीचे अल्पकालीन सरकार सत्तेवर आले. द्दसंग सरकारला देशांतगभत समस्यांचा सामना करावा लागल्याने त्यांनी परराष्ट्र धोरणात फारसे बदल केले नाही. द्दवशेषतः श्रीलंका आद्दण नेपाळ यांच्याशी संबंध सुधारणेतील त्यांचे योगदान महत्वाचे ठरले. भाजपने द्दव्ह. पी द्दसंग सरकारचा पाद्दठंबा काढून घेतल्याने आक्टोबर १९९० मध्ये सत्तापालट होत चंद्रशेखर हे पंतप्रधान बनले. चंद्रशेखर सरकारने देशांतगभत राजकारणात महत्वाचे द्दनणभय घेण्याचा प्रयत्न केला मात्र हे सरकार अल्पजीवी असल्याने परराष्ट्र धोरणात महत्वाचे द्दनणभय घेऊ शकले नाही. परद्दकय गंगाजळीतील घट आद्दण सक्षम आद्दथभक धोरणाचा अभाव यांमुळे देश आद्दथभक संकटात सापडला. माचभ १९९१ मध्ये कााँग्रेसने सरकारचा पाद्दठंबा काढून घेतल्याने हे सरकार पडले. दरम्यान मे १९९१ मध्ये राजीव गांधी यांची हत्या घडून आली तर २६ द्दडसेंबर १९९१ मध्ये सोद्दव्हयत रद्दशयाचे पतन झाले. सोद्दव्हयत रद्दशयाच्या पतनानंतर जागद्दतक राजकारणातील द्दशतयुद्ध संपुष्टात आले आद्दण भारताच्या अद्दलप्ततावादी धोरणाच्या उपयुक्ततेवर प्रश्नद्दचन्ह उपद्दस्थत झाले. दुसरे असे द्दक, सोद्दव्हयत रद्दशयाच्या पतनामुळे भारताचा जागद्दतक राजकारणातील द्दवश्वासू द्दमत्रही नष्ट झाला. यामुळे भारताला आपल्या परराष्ट्र धोरणाची पुनमांडणी करणे गरजेचे होते. १.४ गैर कराँग्रेस करलखांडरतील भररतरचे शेजररी धोरण- गुजररल धोरण राजीव गांधी यांच्या हत्येनंतर झालेल्या १० व्या सावभद्दत्रक द्दनवडणुकीत कााँग्रेस पक्षाला स्पष्ट बहुमत द्दमळाले. पी. व्ही नरद्दसंह राव यांनी पंतप्रधानपद द्दस्वकारत भारताच्या परराष्ट्र धोरणात आमुलाग्र बदलाचे सुतोवाच केले. देशांतगभत आद्दथभक संकट दुर करण्यासाठी राव यांनी आद्दथभक सुधारणा द्दस्वकारल्या तर सोद्दव्हयत रद्दशयाच्या अनुपद्दस्थतीमुळे द्दनमाभण झालेली पोकळी दुर करण्यासाठी जगभरातील देशांशी नव्याने संबंध प्रस्थाद्दपत केले. जागद्दतक मुक्त बाजारपेठेचा उगम, पुवभ आद्दशयातील अथभव्यवस्थांचा झपाट्याने होत असलेला द्दवकास आद्दण आद्दसयानसारख्या संघटनेचे आद्दथभक यश पाहता नरद्दसंहराव यांनी पुवेकडे पहा धोरण (Look East Policy) घोद्दषत केले. राव यांनी पुवभ आद्दण आग्नेय आद्दशयातील देशांसोबत संबंध प्रस्थाद्दपत करणे हा देशाच्या आद्दथभक द्दवकास साधण्याचा राजमागभ असेल हे ओळखले होते. आजवर पुवभ आद्दण आग्नेय आद्दशयातील देशांकडे भारताने पुरेसे लक्ष द्ददले munotes.in

Page 5

उगम Evolution
5 नव्हते. उदाहरणादाखल बोलायचे झाल्यास दद्दक्षण कोररयासारख्या देशात आजवर एकाही भारतीय पंतप्रधानाने भेट द्ददली नव्हती. पुवेकडे पहा धोरण हे भारताच्या द्दशतयुद्धोतर परराष्ट्र धोरणाचे आद्दण द्दवस्तारीत शेजाराचे () महत्वाचे उदाहरण मानता येईल. पुवेकडे पहा धोरणामुळे भारताला आद्दसयान संघटनेत १९९२ मध्ये क्षेत्रीय चचाभ भागीदारी (Sectoral Dialogue Partnership) आद्दण १९९५ मध्ये पुणभ चचाभ भागीदारी दजाभ (Full Dialogue Partner status) प्राप्त झाला. पुवेकडे पहा धोरण हे भारताला आपल्या पुवभ आद्दशयातील शेजारी (जपान, चीन आद्दण द. कोररया) तसेच आग्नेय आद्दशयातील शेजारी (आद्दसयान राष्ट्रे) यांना जोडणारा महत्वाचा सेतू ठरले. नरद्दसंहराव यांनी सोव्हीयत रद्दशयाच्या पतनानंतर नव्याने द्दनमाभण झालेल्या रद्दशयासोबत तसेच जागद्दतक महासत्ता असलेल्या अमेररकेसोबत संबंध दृढ करीत द्दवज्ञान-तंत्रज्ञान क्षेत्रात सहकायभ प्राप्त केले. शेजारी राष्ट्रांचा द्दवचार करता, राव यांनी भारत- चीन संबंधातील सीमा द्दववादातील ताण हलका करण्याच्या दृष्टीने महत्वाचे करार केले. त्यानुसार भारत आद्दण चीन या दोघांनीही प्रत्यक्ष द्दनयंत्रण रेषेवर शांतता राखण्याचे द्दनद्दित केले. भारताने द्दतबेट हा चीनचा स्वायत्त भाग असल्याचे मान्य केले तर चीनने काश्मीर प्रश्नाबाबत भारत व पाद्दकस्तान यांनी द्दिपक्षीय चचेतून मागभ काढावा असे मान्य केले. पी. व्ही नरद्दसंहराव यांचा कायभकाल १९९६ मध्ये संपला. ११ व्या सावभद्दत्रक द्दनवडणुकांत भारतीय जनता पक्ष हा लोकसभेतील मोठा पक्ष बनला. श्री अटलद्दबहारी वाजपेयी पंतप्रधानपदी द्दवराजमान झाले मात्र त्यांचे सरकार केवळ १३ द्ददवस द्दटकले. यानंतर १३ पक्षांची आघाडी असलेले युनायटेड फ्रंटचे सरकार देशात स्थापन झाले. श्री एच. डी देवेगौडा याने पंतप्रधानपद द्दस्वकारले. परराष्ट्रमंत्री इंद्रकुमार गुजराल यांनी द्दस्थर आद्दण मैत्रीपुणभ शेजारी (stable and friendly neighbourhood) या उिेशाने आपले स्वतंत्र गुजराल धोरण (Gujral Doctrine) घोद्दषत केले. गुजराल धोरणाची पायाभूत तत्वे पुढीलप्रमाणे आहेत- i. बांग्लादेश, भुतान, नेपाळ, मालदीव आद्दण श्रीलंका यांच्यासोबत भारत केवळ परस्पर देवाण-घेवाणीपुरते संबंध प्रस्थाद्दपत न करता द्दवश्वास आद्दण श्रद्धेच्या आधारे या देशांना जास्तीत जास्त जुळवून घेईल. ii. दद्दक्षण आद्दशयातील कोणताही देश इतर देशांच्या द्दवरोधात आपल्या भुमीचा वापर करणार नाही iii. कोणताही देश इतर देशांच्या अंतगभत बाबींत हस्तक्षेप करणार नाही iv. दद्दक्षण आद्दशयातील सवभ राष्ट्रे एकमेकांच्या भौगोद्दलक अखंडता आद्दण सावभभौमत्व यांचा आदर करतील v. आपआपसांतील द्दववादांची सोडवणुक करण्यासाठी सवभ दद्दक्षण आद्दशयातील राष्ट्रे शांततामय द्दिपक्षीय चचेच्या मागाभचा आग्रह धरतील. याद्दशवाय, इंद्रकुमार गुजराल यांनी आग्नेय आद्दशयाकडेही लक्ष केंद्रीत करीत आद्दसयान राष्ट्रांशी संबंध सुधारले. १९९६ मध्ये जाकाताभ येथे झालेल्या परराष्ट्रमंत्र्यांच्या बैठकीत munotes.in

Page 6

भारताचे शेजारील राष्ट्रांशी धोरण
6 आद्दथभक, सुरक्षा आद्दण सामाद्दजक तणावांच्या मुद्ांवर आद्दसयान राष्ट्रांशी चचाभ केली. १९९६ मध्ये भारताला आद्दसयान क्षेत्रीय फोरम (ARF) मध्ये सदस्यत्व द्दमळाले. ARF हा आद्दथभक तसेच राजद्दकयदृष्ट्या द्दनगडीत सुरक्षेच्या प्रश्नांची सोडवणुक करणारा महत्वाचा मंच आहे. १९९७ मध्ये इंद्रकुमार गुजराल हे भारताचे पंतप्रधान बनले. त्यांनी आपल्या कायभकाळात पाद्दकस्तानसोबत असलेल्या वादग्रस्त मुद्द्ांकडे दुलभक्ष करीत चांगल्या शेजारकरीता बांग्लादेश, भुतान, नेपाळ, श्रीलंका, चीन, इराण आद्दण आद्दसयान राष्ट्रांशी संबंध सुधारण्याकडे भर द्ददला. १.५ अण्वस्त्रकरण आद्दण शेजररी धोरण देशाला स्वातंत्र्य द्दमळाल्यानंतर भारताच्या नेतृत्वाने द्दशतयुद्ध कालखंडातील अण्वस्त्रांच्या अफाट क्षमतेची जाणीव जगाला करून द्ददली, स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर आजही भारताने जगाला अण्वस्त्रांपासून मुक्त करण्यासाठी सातत्यपूणभ दृद्दष्टकोन अवलंबलेला द्ददसतो. या दृष्टीकोनाचाच एक भाग म्हणजे भारताने संपूणभ, सावभद्दत्रक अण्वस्त्र द्दन:शस्त्रीकरण हे आपल्या परराष्ट्र धोरणाचे प्रमुख उद्दिष्ट द्दनधाभररत केले. १९७४ मध्ये पोखरण येथे झालेल्या पद्दहल्या अण्वस्त्र स्फोटानंतर भारताकडे अण्वस्त्रे द्दवकद्दसत करण्याची क्षमता असली तरी, भारताने अण्वस्त्र पयाभयाचा वापर करण्यापासून परावृत्त केले आद्दण सुरक्षा वातावरण ढासळत असतानाही, अण्वस्त्र द्दनशस्त्रीकरणासाठी काम करणे पसंत केले. भारताने आपले स्वतंत्र असे आद्दण्वक धोरण द्दवकद्दसत केले आहे. या धोरणाचा एक भाग म्हभारताचे अण्वस्त्र धोरण अण्वस्त्रधारी शत्रूंद्दवरुद्ध अण्वस्त्रांचा "प्रथम वापर न करण्याच्या" आद्दण अण्वस्त्र नसलेल्या देशांद्दवरुद्ध अण्वस्त्रांचा वापर न करण्याच्या स्पष्ट आद्दण अस्पष्ट वचनबद्धतेवर आधाररत आहे. अण्वस्त्रे ही राजकीय शस्त्रे आहेत आद्दण युद्धाची शस्त्रे नाहीत आद्दण त्यांचा एकमेव उिेश अण्वस्त्रांचा वापर आद्दण धोका टाळणे हा आहे या व्यापक मान्यतामुळे भारताने केवळ द्दवश्वासाहभ "द्दकमान" आद्दण्वक प्रद्दतबंध द्दवकद्दसत करण्याचा पयाभय द्दनवडला. द्दवश्वासाहभ द्दकमान आद्दण्वक प्रद्दतबंधक क्षमतेच्या द्दवकासावर आद्दण प्रथम वापर न करण्याच्या द्दसद्धांतावर व्यापक राष्ट्रीय एकमत आहे. द्दकमान प्रद्दतबंधाची व्याख्या "जगण्यायोग्य अण्वस्त्रांची एक लहान शक्ती (जे) एखाद्ा देशाच्या महत्त्वाच्या द्दहतांना धोका द्दनमाभण करणारी लष्ट्करी कारवाई सुरू करण्यापासून शत्रूला परावृत्त करेल" अशी केली जाऊ शकते. भारत प्रद्दतबंधात्मक पातळीच्या पलीकडे कोणतीही क्षमता प्रस्थाद्दपत करण्याचा द्दवचार करत नाही. यानंतर भारताच्या मे १९९८ च्या अणुचाचण्यांनंतर वेगाने अनेक धोरणात्मक घोषणा करण्यात आल्या. भारताने या अणुचाचण्यांनतर भारत आता अण्वस्त्रसंपन्न राष्ट्र आहे तेव्हा अणुस्फोटांवर गुप्ततेचा पडदा टाकण्याची गरज नाही अशी भूद्दमका घेतली. भारताचे तत्कालीन पंतप्रधान अटलद्दबहारी वाजपेयी यांनी संसदेत आपल्या भाषणात म्हटल्याप्रमाणे: "ही (आद्दण्वक) शस्त्रे आक्रमणासाठी द्दकंवा कोणत्याही द्दवरुद्ध वाढत्या धमक्यांसाठी munotes.in

Page 7

उगम Evolution
7 वापरण्याचा आमचा हेतू नाही. भारताला आद्दण्वक धमक्या द्दमळु नये याची खात्री करण्यासाठी ही स्वसंरक्षणाची शस्त्रे आहेत. शस्त्रास्त्रांच्या शयभतीत सहभागी होण्याचा आमचा हेतू नाही." यानंतर पाद्दकस्तानच्या अणुचाचण्यांच्या दुसऱ्या द्ददवशी, पंतप्रधान वाजपेयी यांनी संसदेत घोषणा केली की भारताने पुढील अणुचाचण्यांवर ऐद्दच्िक स्थद्दगती जाहीर केली आहे, आद्दण्वक आद्दण क्षेपणास्त्राशी संबंद्दधत तंत्रज्ञान तसेच इतर मोठ्या प्रमाणावर द्दवनाशकारी शस्त्रास्त्रांशी संबंद्दधत आद्दण पाद्दकस्तान आद्दण इतर देशांशी द्दिपक्षीय द्दकंवा बहुपक्षीय मंचावर प्रथम वापर न करण्याच्या करारावर चचाभ करण्याची ऑफर द्ददली होती. यापुढे भारताच्या आद्दण्वक धोक्याची धारणा देशद्दवद्दशष्ट नसल्याचेही त्यांनी स्पष्ट केले. १५ द्दडसेंबर १९९८ रोजी पंतप्रधान वाजपेयी यांनी संसदेत द्ददलेल्या द्दनवेदनात भारताच्या आद्दण्वक धोरणाचे प्रमुख घटक स्पष्ट केले. यामध्ये १) अण्वस्त्र स्वातंत्र्य जपण्याचा भारताचा संकल्प, २) द्दकमान आद्दण्वक प्रद्दतबंध, ३) प्रथम वापर नाही, ४) अण्वस्त्रांचा वापर न करणे आद्दण ५) आद्दण्वक शक्ती आद्दण अण्वस्त्रांचे उच्चाटन करण्यासाठी दृढ वचनबद्धता यांचा समावेश होता. पंतप्रधानांनी CTBT वर स्वाक्षरी करण्याच्या भारताच्या इच्िेचा पुनरुच्चार केला आद्दण द्दफसाइल मटेररयल कट ऑफ रीटी (FMCT) च्या यशस्वी द्दनष्ट्कषाभप्रत काम करण्याची भारताची तयारी पुन्हा सांद्दगतली. सप्पटेंबर २००० मध्ये संयुक्त राष्ट्रांच्या द्दमलेद्दनयम सद्दमटमध्ये, भारतीय पंतप्रधानांनी असे प्रद्दतपादन केले की भारताचे धोरण "जबाबदारी आद्दण संयम" वर आधाररत आहे आद्दण "आमचे संरक्षण करत असताना देखील भारत सावभद्दत्रक, सत्याद्दपत करण्यायोग्य आद्दण्वक द्दनःशस्त्रीकरणासाठी अखंड वचनबद्धतेसह दबाव टाकत राहील. धोरणात्मक जागा आद्दण द्दनणभय घेण्यामध्ये स्वायत्तता. आंतरराष्ट्रीय शांतता सवांसाठी समान आद्दण कायदेशीर सुरद्दक्षततेच्या गरजेपासून भारत दूर जाऊ शकत नाही." याद्दठकाणी भारताच्या दोन प्रादेद्दशक शेजाऱ्यांच्या आद्दण्वक द्दसद्धांतांचा संद्दक्षप्त आढावा घेणे महत्वाचे ठरेल. भारताचा शेजारी असलेल्या चीनचा अण्वस्त्र कायभक्रम हा त्याच्या पारंपाररक युद्धाच्या द्दसद्धांताशी सुसंगत आहे. सुरुवातीच्या काळात स्व-संरक्षणावर आधाररत असलेल्या या धोरणाचा द्दवस्तार १९६०-७० च्या दशकात द्दकमान आद्दण्वक प्रद्दतबंधकतेकडे होत आता मयाभद्ददत आद्दण्वक प्रद्दतबंधावर द्दस्थर झाल्याचा द्ददसतो. या धोरणात काही प्रमाणात आद्दण्वक दबावतंत्राचा ही समावेश आहे. ग्रेगरी एस. जोन्स यांचे असे मत आहे की चीनचे स्पष्टपणे अद्दधक जद्दटल आद्दण्वक धोरण आहे जे काही द्दवद्दशष्ट पररद्दस्थतीत शेजाऱ्यांद्दवरुद्ध प्रथम आद्दण्वक स्राइक नाकारत नाही. चीन अजूनही अण्वस्त्रांचा प्रथम वापर करू नये या आपल्या द्दसद्धांताचे पालन करेल असा आग्रह धरत आहे. भारताचा अन्य अण्वस्त्रसंपन्न शेजारी म्हणजे पाद्दकस्तान होय. पाद्दकस्तानच्या लष्ट्करी राज्यकत्यांनी अनेकदा जोर द्ददल्याप्रमाणे, पाद्दकस्तानचा अण्वस्त्र कायभक्रम हा केवळ भारताच्या अण्वस्त्रांचा धोका रोखण्यासाठी नाही तर भारताच्या पारंपाररक लष्ट्करी श्रेष्ठतेचा प्रद्दतकार करण्यासाठी देखील आहे. भारताच्या हातून सवभसमावेशक लष्ट्करी पराभव टाळण्यासाठी आद्दण एक व्यवहायभ राष्ट्र राज्य म्हणून त्याचे अद्दस्तत्व धोक्यात येणार नाही munotes.in

Page 8

भारताचे शेजारील राष्ट्रांशी धोरण
8 याची खात्री करण्यासाठी पारंपाररक संघषाभत पाद्दकस्तान अण्वस्त्रांचा लवकर वापर करेल असे त्याच्या लष्ट्करी आद्दण राजकीय नेत्यांनी वारंवार सांद्दगतले आहे. भारताचा मसुदा आद्दण्वक द्दसद्धांत एद्दप्रल 1998 मध्ये, भारत सरकारने राष्ट्रीय सुरक्षा पररषद (NSC) स्थापन करण्याची द्दशफारस करण्यासाठी टास्क फोसभची स्थापना केली होती. टास्क फोसभने जून 1998 मध्ये आपला अहवाल सादर केला आद्दण नोव्हेंबर 1998 मध्ये, सरकारने पूणभवेळ राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार आद्दण राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार मंडळ (NSAB) सह तीन-स्तरीय NSC ची स्थापना केली. मूलतः NSAB वर सोपवण्याचे पद्दहले काम धोरणात्मक संरक्षण पुनरावलोकन करणे हे होते, तरी पोखरण II नंतरच्या सक्तीमुळे, NSAB ला प्रथम भारताची आद्दण्वक द्दसद्धांत तयार करण्यास सांद्दगतले गेले. भारताने राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार मंडळ (NSAB) च्या माध्यमातून १७ ऑगस्ट १९९९ रोजी आपला आद्दण्वक धोरणाचा मसुदा सादर केला. या प्रस्ताद्दवत आद्दण्वक द्दसद्धांताची ठळक वैद्दशष्ट्ये पुढीलप्रमाणे सांगता येतील- i. भारताद्दवरुद्ध अण्वस्त्रे वापरण्याची कोणतीही धमकी या धोक्याचा प्रद्दतकार करण्यासाठी उपायांना आवाहन करेल; ii. भारत आद्दण त्याच्या सैन्यावर कोणताही अण्वस्त्र हल्ला केल्यास अण्वस्त्रांनी दंडात्मक प्रत्युत्तर द्ददले जाईल जेणेकरून आक्रमणकत्याभला नुकसान होईल. iii. भारतीय अण्वस्त्रांचा मूलभूत उिेश भारत आद्दण त्याच्या सैन्याद्दवरूद्ध कोणत्याही राज्य द्दकंवा घटकािारे अण्वस्त्रांचा वापर आद्दण वापरास प्रद्दतबंध करणे हा आहे. भारत हा पद्दहला अण्वस्त्र हल्ला करणार नाही परंतु प्रद्दतबंधात्मक कारवाई अयशस्वी झाल्यास दंडात्मक प्रत्युत्तर देईल. iv. भारत ज्या राज्यांकडे अण्वस्त्रे नाहीत द्दकंवा ज्यांच्याकडे अण्वस्त्रे नाहीत द्दकंवा अण्वस्त्र शक्तींशी संरेद्दखत नाहीत त्यांच्याद्दवरुद्ध अण्वस्त्रांचा वापर द्दकंवा वापर करण्याची धमकी देणार नाही. या मसुद्ािारे भारताने आद्दण्वक युद्धाची संकल्पना नाकारली आहे भारताच्या आद्दण्वक द्दसद्धांताचे वेगळे वैद्दशष्ट्य हे आहे की ते "... जागद्दतक, पडताळणीयोग्य आद्दण भेदभाव न करता आद्दण्वक द्दन:शस्त्रीकरणासाठी भारताच्या द्दनरंतर वचनबद्धतेमध्ये जोडलेले आहे..." अण्वस्त्रांचा वापर मानवतेसाठी आद्दण आंतरराष्ट्रीय व्यवस्थेतील शांतता आद्दण द्दस्थरतेसाठी सवाभत गंभीर धोका मानला जातो. जगाला अण्वस्त्रांपासून पूणभपणे मुक्त पाहण्याची भारताची इच्िा या धोरणात स्पष्टपणे नमूद करण्यात आली आहे. १.६ समररोप भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचा द्दवकास अव्याहतपणे सुरु आहे. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर भारताने द्दस्वकारलेले अद्दलप्ततावादाचे धोरण बदलत्या काळात कालबाह्य ठरु लागले. द्दवशेषतः १९९० नंतरच्या बदललेल्या जागद्दतक द्दस्थत्यंतराचा द्दवचार करता भारताला अद्दलप्ततावादाचा त्याग करणे क्रमप्राप्त होते हे द्ददसते. असे असले तरीही अद्दलप्ततावादाचे धोरण हे आजही भारताच्या परराष्ट्र धोरणाच्या स्वायत्ततेचे व स्वातंत्र्याचे ममभ आहे. भारताचे munotes.in

Page 9

उगम Evolution
9 परराष्ट्र धोरण हे अशाच मुलभूत तत्वांवर आधारलेले असून त्या तत्वांच्या आधारे भारत जागद्दतक स्तरावर आपले राष्ट्रीय द्दहत जोपासत आहे. १.७ सररवरसरठी प्रश्न • कााँग्रेस कालखंडातील भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचा द्दवस्तृत परामशभ घ्या • गैरकााँग्रेस कालखंडातील भारताच्या परराष्ट्र धोरणातील बदलांची चचाभ करा • भारताच्या अण्वस्त्रधोरणाची सद्दवस्तर चचाभ करा. १.८ सांदभभ • Foreign Policy of India- V. N Khanna, Leslie K. Kumar • India’s Nuclear Policy- Harsh Pant, Yogesh Joshi munotes.in

Page 10

भारताचे शेजारील राष्ट्ाांशी धोरण
10 २ भारत आिण Âयाचे शेजारी-१ India and its Neighbours-I घटक रचना २.१ उद्दिष्ट्ये २.२ प्रस्तावना २.३ चीन २.४ पाद्दिस्तान आद्दण अफगाद्दणस्तान २.५ श्रीलांिा २.६ समारोप २.७ सरावासाठी प्रश्न २.८ सांदभभ २.१ उिĥĶ्ये • भारताचे त्याच्या प्रमुख शेजारी देशाांशी (चीन, पाद्दिस्तान, अफगाद्दणस्तान आद्दण श्रीलांिा) असलेले सांबांध अभ्यासणे २.२ ÿÖतावना भारत हा आद्दशया खांडातील प्रबळ महासत्ता मानला जातो. द्दशतयुद्धोत्तर िालखांडात भारताच्या परराष्ट् धोरणात रचनात्मि बदल झाले असून शेजारी राष्ट्ाांशी भारताचे सांबांध िसे बदलत आहेत हे पाहणे येथे महत्वपुणभ ठरते. प्रस्तुत प्रिरणाच्या माध्यमातून भारताचे चीन, पाद्दिस्तान, अफगाद्दणस्तान आद्दण श्रीलांिा या शेजारी देशाांशी असलेल्या सांबांधाचा आढावा घेण्यात आला आहे. २.३ चीन चीन आद्दण भारत या आद्दशया खांडातील दोन प्रमुख प्रादेद्दशि शक्ती (Regional Powers) आहेत. सवाभद्दधि लोिसांख्या आद्दण वाढणाऱ्या प्रमुख अथभव्यवस्था म्हणुन भारत आद्दण चीनिडे पाद्दहले जाते. भारत आद्दण चीन याांच्यातील सांबांधाांचा हजारो वर्ाांच्या इद्दतहास पाहता उभय देशाांतील सांबांध शाांततापूणभ राद्दहले आहेत. प्राचीन िाळापासून चीन आद्दण भारत याांच्यात साांस्िृद्दति तसेच आद्दथभि देवाणघेवाण होत आहे. भारत आद्दण चीनमधील व्यापारी सांबांध द्दविद्दसत होण्यासाठी व पूवभ आद्दशयापयांत बौद्ध धमाभचा प्रसार होण्यात रेशीम मागाभचे योगदान महत्वपुणभ ठरले आहे. मध्ययुगात भारतातील चोल आद्दण पल्लव वांशाांचा चीनशी असलेला सांबांध द्दवद्दवध लेखाांतून स्पष्ट होतो. मात्र आधुद्दनि िाळात भारत-चीन सांबांधाांची munotes.in

Page 11

भारत आद्दण
त्याचे शेजारी - १
India and its
Neighbours -I
11 सुरुवात १९५० मध्ये झाली. स्वतांत्र भारताने पीपल्स ररपद्दललि ऑफ चायनाला (PRC) चीनचे िायदेशीर सरिार म्हणून मान्यता देत राजनद्दयि सांबांध प्रस्थाद्दपत िेले. वतभमान िाळातील भारत आद्दण चीन याांच्यातील सांबांध अभ्यासताांना उभय देशाांतील सीमा द्दववादाांना द्दवशेर् महत्त्व द्ददले जाताांना द्ददसते. परांतू १९८० च्या उत्तराधाभपासून, दोन्ही देशाांमध्ये राजनैद्दति तसेच आद्दथभि सांबांधाांची पुनबाांधणी झाली असून २००८ मध्ये चीन भारताचा सवाभत मोठा व्यापारी भागीदार ठरला हेही लक्षात घेतले पाद्दहजे. अशावेळी भारत आद्दण चीन सांबांधाांचा सद्दवस्तर परामशभ घेणे येथे गरजेचे आहे. नवस्वतांत्र भारताने ०१ एद्दप्रल १९५० रोजी PRC सोबत राजनद्दयि सांबांध प्रस्थाद्दपत िेले. असे सांबांध प्रस्थाद्दपत िरणारा भारत हा आद्दशयातील पद्दहले गैर-साम्यवादी/समाजवादी राष्ट् होता. जून १९५४ मध्ये भारताचे पद्दहले पांतप्रधान जवाहरलाल नेहरू आद्दण प्रीद्दमयर चाऊ एन लाई याांनी पांचशील (शाांततापूणभ सहअद्दस्तत्वाची पाच तत्त्वे) धोरण हे आपल्या परराष्ट् धोरणाचे मुलभूत तत्व असेल असे स्पष्ट िेले. स्वातांत्र्यप्राप्तीनांतर सुरवातीच्या िाळात भारत- चीन सांबांध हे परस्परबांधुभावावर आधाररत होते. यातूनच, द्दहांदी-चीनी भाई- भाई यासारख्या घोर्णा प्रचद्दलत झाल्या. यािाळात साांस्िृद्दति, राजिीय द्दवचाराांची देवाणघेवाण व्यापि प्रमाणात झालेली द्ददसते. चीन आद्दण भारताने ऑक्टोबर १९५४ मध्ये द्दतबेट सांदभाभत एि िरार िेला. या िराराद्वारे भारताने द्दतबेटला चीनचा भाग म्हणून मान्यता द्ददली होती. या िरारावर स्वाक्षरी िेल्यानांतर भारताने आपले भौगोद्दलि क्षेत्र स्पष्ट िरणारे निाशे प्रिाद्दशत िेले. भारताच्या सावभभौम क्षेत्र दशभवणाऱ्या या निाशाांचा हेतू चीनिडून भारतीय भूभागावर सांभाव्य दावा फेटाळून लावणे हा होता. प्रत्यक्षात चीनने भारताच्या ईशान्येिडील आसाम आद्दण िाद्दममरमधील अक्साई चीन या दोन भागाांना आपल्या निाशाांना जोडत या भागात रस्ते बनवण्यास सुरवात िेल्याने भारत-चीन सांबांधात दोन मोठे प्रादेद्दशि वाद उभे झाले. यामुळे भारत-चीन याांच्यात सीमाांवर चिमिी होऊ लागल्या. येथे हे लक्षात घेतले पाद्दहजे िी, चीनने नेहमीच दोन्ही देशाांतील सीमारेर्ा दशभवणाऱ्या मॅिमोहन रेर्ेस ही अद्दधिृत सीमारेर्ा मानण्यास निार द्ददला आहे. आधी स्पष्ट िेल्याप्रमाणे, चीन हा द्दतबेटला आपल्या भूभागाचा एि भाग मानत होता. मात्र चीनचे द्दतबेटवर द्दनयांत्रण स्थाद्दपत झालेले नव्हते. भारताने द्दतबेटप्रश्नी चीनच्या िठोर भुद्दमिेवर टीिा िेली. त्यावर माओ झेडााँग याांनी भारताची द्दतबेटद्दवर्यी असणारी िाळजी हा चीनच्या अांतगभत बाबींमध्ये हस्तक्षेप आहे असे म्हटले. दरम्यान चीनने द्दतबेटवर द्दनयांत्रण द्दमळवण्यात यश द्दमळवले. यामुळे द्दतबेटमधील बौद्ध धमभगुरु दलाई लामा याांनी हजारो द्दनवाभद्दसताांसह भारतािडे आश्रय माद्दगतला. हे द्दनवाभद्दसत भारतातील धमभशाळा याद्दठिाणी वास्तव्यास आले. भारताची ही िृती चीनसाठी आक्षेपाहभ ठरली. भारत आद्दण चीन याांच्यातील अक्साई चीन भुभाग आद्दण आसाम सीमा द्दववाद तसेच द्दतबेट प्रश्नाची पररणती होऊन २० ऑक्टोबर १९६२ चीन आद्दण भारत याांच्यात युद्ध सुरु झाले. या युद्धात भारताला मोठा पराभव द्दस्विारावा लागला. या युद्धानांतर भारत आद्दण चीन याांच्यातील सांबांध द्दबघडले. दरम्यान आांतरराष्ट्ीय स्तरावर चीन-पाद्दिस्तान सांबांध सुधारण्यास आद्दण चीन-सोद्दव्हएत सांबांध द्दबघडण्यास सुरवात झाली. याचा पररणाम भारताला नांतरच्या िाळात सोद्दव्हयत रद्दशयाच्या रुपात द्दमत्र लाभला. munotes.in

Page 12

भारताचे शेजारील राष्ट्ाांशी धोरण
12 भारत- पाद्दिस्तान युद्ध (१९६५) आद्दण (१९७१) या सांघर्ाभत चीनने भारतद्दवरोधात पाद्दिस्तानला द्दवशेर् मदत पुरवली. यातून चीन आद्दण पाद्दिस्तान याांची युती उघड झाली. १९७७ मध्ये स्थापन झालेल्या जनता सरिारने भारताचे परराष्ट् धोरण ‘अस्सल अद्दलप्ततावादी’ (Genuine Non-Alignment) बनवण्याचा आग्रह धरला. भारत-चीन सांबांध सुधारावेत यादृष्टीने भारतीय पांतप्रधान मोरारजी देसाई याांनी द्दवशेर् प्रयत्न िेले. याचाच एि भाग म्हणुन १९७८ मध्ये, भारताचे तत्िालीन परराष्ट् मांत्री अटलद्दबहारी वाजपेयी याांनी बीद्दजांगला ऐद्दतहाद्दसि भेट द्ददली व १९७९ मध्ये दोन्ही देशाांनी अद्दधिृतपणे राजनैद्दति सांबांध पुन्हा प्रस्थाद्दपत िेले. यानांतर चीननेही िाममीर प्रश्नाबाबत आपली भूद्दमिा बदलली. यानांतर चीनच्या वतीने १९८१ मध्ये, चीनचे परराष्ट् व्यवहार मांत्री, हुआांग हुआ याांनी नवी द्ददल्लीला ऐद्दतहाद्दसि भेट द्ददली. भारत आद्दण चीन याांच्यातील सीमाद्दववाद सोडवण्यासाठी द्दडसेंबर १९८१ ते नोव्हेंबर १९८७ या िाळात सीमा वाटाघाटींच्या आठ फेऱ्या पार पाडल्या. अथाभत दोन्ही देशाांदरम्यान िेवळ आरोपाांची देवाणघेवाण झाल्यामुळे या वाटाघाटीतून फारसे िाही साध्य झाले नाही. यानांतर द्दडसेंबर १९८८ मध्ये राजीव गाांधींनी चीनला भेटी द्ददल्यानांतर दोन्ही देशाांतील सांबांधात सिारात्मि बदल द्ददसून येऊ लागले. या भेटीदरम्यान राजीव गाांधी याांनी द्दवज्ञान आद्दण तांत्रज्ञान सहिायभ, साांस्िृद्दति देवाणघेवाण यावर द्दद्वपक्षीय िराराांवर स्वाक्षरी िेली. सीमाप्रश्नावर चचाभ िरण्यासाठी द्दडसेंबर १९८८ ते जून १९९३ यादरम्यान सीमा मुद्यावर भारतीय-चीन सांयुक्त िायभगटाच्या चचेच्या सहा फेऱ्या झाल्या. या चचेच्या फेऱ्याांतून परस्पर सैन्य िपात, स्थाद्दनि लष्टिरी िमाांडरच्या द्दनयद्दमत बैठिा आद्दण आगाऊ सूचना याद्वारे सीमेवरील तणाव यासारखे मुिे हाताळले गेले. भारताने १९९८ मध्ये िेलेल्या पोखरण आद्दण्वि चाचण्याांनांतर भारत- चीन सांबांध आणखी द्दबघडले. भारताच्या तत्िालीन सांरक्षण मांत्र्याांनी चीनला भारताचा नांबर एिचा शत्रू सांबोधले. याबाबत चीनने िमालीची द्दचांता व्यक्त िेली. भारत आद्दण पाद्दिस्तान याांच्यातील १९९९ च्या िारद्दगल युद्धादरम्यान चीनने पाद्दिस्तानला पाद्दठांबा द्ददला होता. भारत- चीन सांबांधातील सीमाद्दववादाच्या दृष्टीने महत्वाचे पाऊल २००३ मध्ये पडले जेव्हा चीनने अद्दधिृतपणे द्दसक्िीमवरील भारतीय सावभभौमत्वाला मान्यता द्ददली. चीननेही दद्दक्षण आद्दशयातील आपल्या प्रवेशासाठी प्रयत्न चालवले होते. त्यादृष्टीने २००५ मध्ये SAARC सांघटनेने चीनला द्दनरीक्षिाचा दजाभ देण्यात आला होता. याच वर्ी भारत आद्दण चीन याांनी 'शाांतता आद्दण समृद्धीसाठी धोरणात्मि आद्दण सहिारी भागीदारी'वर स्वाक्षरी िेली. भारत आद्दण चीन सांबांधातील द्दविासाच्या दृष्टीने हा भागीदारी िरार महत्वाचा मानला जातो. भारत आद्दण चीन याांच्यातील व्यापारी सांबांध पुनरुज्जीवीत िरण्याच्या दृष्टीने २००६ मध्ये नाथुला द्दखांड पुन्हा व्यापारासाठी खुली िरण्यात आली. भारत- चीन द्दववादात अरुणाचल प्रदेशवर चीनिडून वारांवार िेला जाणारा दावा, दोिलाम सांघर्भ, गलवान खोरे सांघर्भ याांसारखे मुिे द्दचांतेचे द्दवर्य ठरले आहेत. munotes.in

Page 13

भारत आद्दण
त्याचे शेजारी - १
India and its
Neighbours -I
13 २.४ पािकÖतान आिण अफगािणÖतान २.४.१ भारत-पािकÖतान संबंध शेजारी राष्ट् असलेल्या पाद्दिस्तानसोबत भारताचे परराष्ट् सांबांध हे िायम चढ-उताराचे राद्दहले आहेत. परराष्ट् सांबांधातील हे चढ-उतार द्दवद्दवध ऐद्दतहाद्दसि आद्दण राजिीय घटनाांतून उत्पन्न झाले असल्याने त्याांचा स्वतांत्र परामशभ घेणे येथे गरजेचे वाटते. भारत-पाद्दिस्तान सांबांधाची व्याख्या िरत असताांना भारत आद्दण पाद्दिस्तान याांना १९४७ मध्ये द्दिटीश पारतांत्र्यातून मुक्तता द्दमळत असताांना झालेली द्दहांसि फाळणी, त्यातून नांतरच्या िाळात द्दचघळलेला िाममीर सांघर्भ, बाांग्लादेश द्दनद्दमभती, िारद्दगल युद्ध या मुयाांना अधोरेद्दखत िेले जाते. परांतू या घटनाांप्रमाणेच दोन्ही देशाांतील साांस्िृद्दति सांबांध, द्दिडा स्पधाांतून सांबांधात होणारी सुधारणा याांिडे दुलभक्ष िरता येत नाही. भारत- पाद्दिस्तान याांच्यातील सांबांधाांचे चार प्रमुख टप्पे मानले जातात. यामध्ये [१] प्रत्यक्ष सांघर्ाभचा िालखांड (१९४७ ते २०००), [२] परस्पर समेटाचा िालखांड (२००१ ते २००८) [३] द्दनद्दष्टिय द्दद्वपक्षीय सांबांधाांचा िालखांड (२००८ ते २०१५) आद्दण [४] सांघर्ाभच्या पुनरुज्जीवनाचा िालखांड (२०१५ ते २०१९). द्दिटीश साम्राज्यवादातून स्वातांत्र्य प्राप्त होत १४ ऑगस्ट १९४७ रोजी पाद्दिस्तान तर १५ ऑगस्ट रोजी भारत या दोन नवीन सावभभौम राष्ट्ाांची द्दनमीती झाली. यातील भारत हे द्दहांदू बहुल लोिसांख्या आद्दण मुद्दस्लम अल्पसांख्यािाांसह एि धमभद्दनरपेक्ष राष्ट् म्हणून उदयास आले. पाद्दिस्तानात मुद्दस्लमबहुल आद्दण द्दहांदू अल्पसांख्यािाांसह प्रजासत्ताि द्दनमाभण झाले. दोन्ही देशाांच्या घटनासद्दमत्याांनी आप-आपल्या देशातील लोिाांना धाद्दमभि स्वातांत्र्याची हमी द्ददली होती. फाळणीनांतर धाद्दमभि अल्पसांख्यािाांना ते ज्या राज्यात राहतात त्या राज्यातच राहणे अपेद्दक्षत होते. लोिसांख्येचे द्दवतरण हे िाहीसे गुांतागुांतीचे होते. जसे िी, अनेि द्दहांदू आद्दण शीख पद्दिमेिडे राहत होते तर बरेच मुद्दस्लम हे पूवेिडे राहत होते. फाळणीमुळे ही सवभ जनता नव्याने द्दनमीत पाद्दिस्तान आद्दण भारतात अल्पसांख्याि ठरत होती. पररणामी व्यापि प्रमाणात लोि द्दवस्थाद्दपत होऊ लागले आद्दण मोठ्या प्रमाणात जातीय द्दहांसाचार घडून आला. दरम्यान दोन्ही देशाांत सुदृढ परराष्ट् सांबांध द्दनमाभण व्हावे यादृष्टीने स्वातांत्र्य द्दमळाल्यानांतर लगेचच उभय देशाांत राजनैद्दति सांबांध प्रस्थाद्दपत िरण्यात आले. परांतु, फाळणीप्रमाणेच जुनागढ तसेच िाममीर सांस्थानाचे द्दवलीनीिरण याांमुळे भारत- पाद्दिस्तान सांबांध अद्दधि द्दबघडले. पाद्दिस्तानने ऑक्टोबर १९४७ मध्ये िाममीर तालयात घेण्यासाठी ऑपरेशन गुलमगª घडवून आणले. िाममीरवर आिमण िेले. अशावेळी िाद्दममरच्या रक्षणासाठी तेथील महाराज हररद्दसांग याांनी भारताला मदत माद्दगतली. भारताने आपले सैन्य िाद्दममरमध्ये पाठवण्याआधी भारतात प्रवेश िरण्याचा सल्ला द्ददला. त्यामुळे, आपत्िालीन पररद्दस्थती लक्षात घेऊन राजा हररद्दसांग याांनी भारतीय सांघराज्यात प्रवेश िरण्याच्या िरारावर स्वाक्षरी िेली. २७ ऑक्टोबर १९४७ रोजी जम्मू आद्दण िाममीर हे सांस्थान भारताच्या अद्दधपत्याचा भाग बनले. यावेळी भारत आद्दण पाद्दिस्तान आद्दण याांच्यात िाममीर प्रश्नावरुन तीव्र सांघर्भ घडून आला. munotes.in

Page 14

भारताचे शेजारील राष्ट्ाांशी धोरण
14 अनेि आठवड्याांच्या तीव्र सांघर्ाभनांतर युद्धद्दवराम घोद्दर्त िरण्यात आला. भारताने सांयुक्त राष्ट् लवादािडे सावभमत घेण्याची मागणी िेली. यानांतर एद्दप्रल ते सप्टेंबर १९६५ या िालावधीत पाद्दिस्तानने आपल्या ऑपरेशन द्दजिाल्टरच्या माध्यमातून जम्मू आद्दण िाममीरमध्ये सैन्य घुसखोरी घडवून आणली. या घुसखोरीद्वारे भारताच्या सरिारद्दवरुद्ध बांडखोरीस द्दचथावणी देण्यात येणार होती. मात्र भारताने त्याला सडेतोड प्रत्युत्तर द्ददले. हे युद्ध तलबल सतरा द्ददवस चालले. उभय देशाांत युद्धद्दवराम घोद्दर्त िरण्यासाठी सोद्दव्हएत युद्दनयन आद्दण अमेररिा याांनी हस्तक्षेप िेला. सोद्दव्हयत रद्दशयाच्या यशस्वी मध्यस्थीतून भारत आद्दण पाद्दिस्तान याांच्यात १० जानेवारी १९६६ रोजी तामिांद िरार घडवून आणण्यात आला. या िरारावर भारताचे पांतप्रधान लाल बहादूर शास्त्री आद्दण पाद्दिस्तानचे राष्ट्ाध्यक्ष अयुब खान याांनी स्वाक्षरी िेल्या. या युद्धात पाद्दिस्तानला पराभव द्दस्विारावा लागला. द्दशवाय पाद्दिस्तानला जम्मु आद्दण िाममीरमध्ये घुसखोरी िरण्यात अपयश आले आद्दण आांतरराष्ट्ीय जनमतही पाद्दिस्तानद्दवरोधात गेले. वरील दोन युद्धाांप्रमाणे भारत- पाद्दिस्तान याांच्या सांबांधात १९७१ मधील बाांग्लादेशद्दनमीती हे एि महत्वाचे पवभ मानले जाते. तत्िालीन पाद्दिस्तानचे भौगोद्दलि वैद्दशष्ट्य म्हणजे स्वातांत्र्यानांतर पद्दिम पाद्दिस्तान आद्दण पूवभ पाद्दिस्तान या दोन भुभागाांमध्ये पाद्दिस्तान द्दवभागला गेला होता. या दोन्ही पाद्दिस्तानमध्ये साांस्िृद्दतिदृष्ट्या िमालीचे वैद्दवध्य होते. यातील पूवभ पाद्दिस्तान हा बांगाली भाद्दर्ि लोिाांचा प्राांत होता तर पद्दिम पाद्दिस्तान हा उदुभ भाद्दर्िाांचा. पुवभ पाद्दिस्तानवर प्रशासद्दिय द्दनयांत्रण इस्लामाबादेतून ठेवण्यात आले होते. या पार्श्भभुमीवर पुवभ पाद्दिस्तानमध्ये इस्लामाबादद्दवरोधात वारांवार आांदोलने घडून येत होती. १९७१ मध्ये पाद्दिस्तानी लष्टिरी िारवाई आद्दण बांगाली लोिाांवरील नरसांहारानांतर पूवभ पाद्दिस्तानमधील पररद्दस्थती द्दनयांत्रणाबाहेर गेली. यादरम्यान, द्दडसेंबर १९७१ मध्ये भारताने पुवभ पाद्दिस्तानातील बांगाली लोिाांच्या वतीने हस्तक्षेप िेला. भारतीय सैन्य तसेच नौदलाने पूवभ पाद्दिस्तानवर आिमण िेले. पूवभ पाद्दिस्तानच्या आिमणानांतर तलबल १३ द्ददवसाांनी पाद्दिस्तानी लष्टिरी जवानाांनी भारतीय लष्टिरासमोर आत्मसमपभण िेले आद्दण पूवभ पाद्दिस्तान हे बाांग्लादेश या नावाने स्वतांत्र राष्ट् बनले. युद्ध सांपताच भारत आद्दण पाद्दिस्तान याांच्यातील सांघर्भ सांपवून ‘परस्पराांच्या सांबांधाांना मारि ठरणाऱ्या तणावाांना दूर िरण्यासाठी’ २ जूलै १९७२ रोजी द्दशमला िरार िरण्यात आला. या िरारातून भारत- पाद्दिस्तान सांबांध सामान्य द्दस्थतीत येण्यास मदत झाली. िरारावर भारतीय पांतप्रधान इांद्ददरा गाांधी आद्दण पाद्दिस्तानचे पांतप्रधान झुद्दल्फिार अली भुट्टो याांनी स्वाक्षऱ्या िेल्या. द्दशमला िराराची दुसरी महत्वाची फलद्दनष्टपत्ती म्हणजे जुलै १९७६ मध्ये सुरु िरण्यात आलेली समझौता एक्सप्रेस (अमृतसर ते लाहोर). दरम्यान भारत- चीन युद्ध (१९६२), भारत- पाद्दिस्तान युद्ध (१९६५), बाांग्लादेश द्दनद्दमभती (१९७१) आद्दण चीनिडून अण्वस्त्र चाचणी (१९६४) यामुळे भारताने आपल्या अणुिायभिमास वेगवान िरण्यास सुरवात िेली होती. या अणुिायभिमाचाच एि भाग म्हणजे १८ मे १९७४ रोजी राजस्थान मधील पोखरण येथे भारताने िेलेली पद्दहली यशस्वी अण्वस्त्रचाचणी. या अणुचाचणीस भारताने ‘शाांततामय अणुद्दवस्फोट’ असे सांबोधले. पाद्दिस्तानने या चाचण्याांना द्दवरोध दशभवला आद्दण उपखांडात भारताचे धुररणत्व वाढवत असल्याचे मत माांडले. munotes.in

Page 15

भारत आद्दण
त्याचे शेजारी - १
India and its
Neighbours -I
15 ११ आद्दण १३ मे १९९८ रोजी पोखरण-II अणुचाचणीद्वारे भारताने स्वतःला अण्वस्त्रसांपन्न राष्ट् घोद्दर्त िेले. भारताच्या या अणुचाचण्याांवर जगभरात सांद्दमश्र प्रद्दतद्दिया उमटल्या. पाद्दिस्तानने या चाचण्याांना दद्दक्षण आद्दशयातील शस्त्रास्त्रस्पधेस द्दचथावणी असे सांबोधले. प्रत्युत्तरादाखल मे १९९८ अखेरीस पाद्दिस्तानने अण्वस्त्रचाचण्या िेल्या. या अण्वस्त्रचाचण्याांनांतर दद्दक्षण आद्दशयातील वातावरण तणावाचे बनले होते. दोन्ही देशाांतील परस्पराांद्दवर्यी सांशयाचे वातावरण आद्दण शस्त्रास्त्रस्पधाभ रोखण्यासाठी Confidence Building Measures (CBM) चा एि भाग म्हणुन २१ फेिुवारी १९९९ रोजी लाहोर िरार सांमत िरण्यात आला. या िराराद्वारे अण्वस्त्रस्पधेस अटिाव िरणारी पाऊले उचलण्यात आली. िराराच्या िागदाांवर भारतीय पांतप्रधान अटलद्दबहारी वाजपेयी आद्दण पाद्दिस्तानचे पांतप्रधान नवाज शररफ याांनी स्वाक्षऱ्या िेल्या. भारत पाद्दिस्तान याांच्यातील अण्वस्त्रस्पधाभ रोखणारा १९८८ च्या Non Nuclear Agression Agreement (NNAA) नांतर हा िरार दुसरा महत्वाचा दस्तावेज मानला जातो. याद्दशवाय दोन्ही देशाांत सौहादभ आद्दण मैत्रीपुणभ सांबांध वृद्धींगत होण्यासाठी द्ददल्ली-लाहोर बससेवा सुरु िरण्यात आली. ही बससेवा २००१ च्या सांसदेवरील दहशतवादी हल्ल्यानांतर थाांबवण्यात आली. १९७१ च्या युद्धानांतर भारत- पाद्दिस्तान याांच्यात घडून आलेली महत्वाची लढाई म्हणजे १९९९ मधील िारद्दगल सांघर्भ होय. ११९८ च्या द्दहवाळ्यात पाद्दिस्तानी लष्टिराने प्रत्यक्ष द्दनयांत्रण रेर्ेवरून घुसखोरी िरून िारगीलमधील चौक्याांवर िलजा िेला होता. भारतीय सैन्याला या घुसखोरीची जाद्दणव होताच भारतीय आद्दण पाद्दिस्तानी सैन्याांमध्ये तीव्र सांघर्भ झाला. भारतीय सैन्याची ही िारवाई ऑपरेशन द्दवजय या नावाने प्रद्दसद्ध आहे. या युद्धात भारतीय सैन्याचा द्दवजय झाला तर पाद्दिस्तानने नांतर आांतरराष्ट्ीय दबाव आद्दण मोठ्या जीद्दवतहानीमुळे उवभररत भागातून माघार घेतली. १९७१ च्या भारत-पाद्दिस्तान युद्धाचा अपवाद वगळता भारत पाद्दिस्तान याांच्यातील सांघर्ाांचा मुख्य िेंद्रद्दबांदू हा िायम िाममीर सांघर्भ राद्दहला आहे. याद्दशवाय द्दसांधु नदीच्या पाणीवाटपाचा प्रश्न, िाद्दममरमध्ये होणारी घुसखोरी, दहशतवादी हल्ले याांमुळेही हे सांबांध तणावाचे राद्दहले आहेत. उभय देशाांतील सांबांध सुधारण्यासाठी द्दशमला पररर्द (१९७२), आग्रा द्दशखर पररर्द (२००१) आद्दण लाहोर द्दशखर पररर्द (१९९९) यासारख्या मागाांचा वारांवार अवलांब िरण्यात आला आहे. परांतु १९८० नांतर द्दसयाचीन सांघर्भ, िाममीरमध्ये बांडखोराांचा वाढता हस्तक्षेप, १९९८ मधील भारत आद्दण पाद्दिस्तान याांच्या अणुचाचण्या आद्दण िारद्दगल युद्धानांतर दोन्ही राष्ट्ाांमधील सांबांध अद्दधिच खट्टू झाले आहेत. वेळोवेळी होणाऱ्या दहशतवादी हल्ल्याांमुळे Confidence Building Measures (CBM) च्या प्रयत्नाांना अडथळे येत आहेत. जानेवारी २००१ मध्ये झालेल्या गुजरात भुिांपानांतर पाद्दिस्तानिडून अहमदाबादला मदतची द्दवमाने पाठवण्यात आली. द्दडसेंबर २००१ मध्ये झालेल्या भारतीय सांसदेवर हल्ल्यामुळे भारत-पाद्दिस्तान सांबांध पुन्हा द्दचघळले. २००८ मध्ये तुिभमेद्दनस्तान, अफगाद्दणस्तान, पाद्दिस्तान आद्दण भारत पाईपलाईन (TAPI) योजना मांजूर झाली. हा एि महत्वािाांक्षी प्रिल्प होता. त्याद्दशवाय भारत- पाद्दिस्तान याांच्यातील व्यापारी मागभ सुरु िरण्यात आले. परांतु भारतीय सांसदेवर हल्ला (२००१), समझौता एक्सप्रेस बॉम्बस्फोट munotes.in

Page 16

भारताचे शेजारील राष्ट्ाांशी धोरण
16 (२००७), आद्दण पाद्दिस्तानी अद्दतरेक्याांनी िेलेल्या मुांबई हल्ला (२००८) याांमुळे भारत-पाद्दिस्तान शाांतता चचेत मोठी द्दपछेहाट झाली. २०१४ मध्ये नरेंद्र मोदी याांचे सरिार स्थापन झाल्यावर ‘शेजारी प्रथम’ (Neighbourhood First) . धोरणाचा पुनरुच्चार िरण्यात आला. नरेंद्र मोदी याांनी आपल्या शपथद्दवधीस पाद्दिस्तानच्या पांतप्रधानाांना पाचारण िेले. यािाळात मद्दच्छमाराांची सुटिा िरणे व साांस्िृद्दति देवाणघेवाण याांतून सांबांध सुधारण्यास मदत झाली. परांतु २०१६ च्या पठाणिोट हल्ल्यानांतर द्दद्वपक्षीय चचाभ पुन्हा थाांबली. सतत चालू असलेला सांघर्भ, दहशतवादी हल्ले याांमुळे द्दद्वपक्षीय सांबांध द्दबघडले आहेत. पठाणिोट हल्ला (२०१६), नागरोट हल्ला (२०१६), उरी हल्ला (२०१६) आद्दण अमरनाथ हल्ला (२०१७) याांच्यामुळे पाद्दिस्तानचा दहशतवादी गटास असणारा छुपा पाद्दठांबा स्पष्ट झाला. उरी हल्ल्याला प्रत्युत्तर म्हणुन भारताने सप्टेंबर २०१६ मध्ये सद्दजभिल स््ाईि घडवून आणली आद्दण पाद्दिस्तानला देण्यात आलेला Most Favoured Nation (MFN) चा दजाभ िाढून घेतला. २०१९ मध्ये भारतीय लष्टिराच्या सैन्य ताफ्यावर पुलवामा येथे आत्मघातिी हल्ला िरण्यात आला. या हल्ल्यामागे जैश ए मोहम्मद या दहशतवादी सांघटनेचा हात होता. िाही अहवालाांनुसार, पाद्दिस्तानी लष्टिर आद्दण आयएसआयने अल-िायदा सांलग्न जैश-ए-मोहम्मदसह िाममीरमध्ये सद्दिय असलेल्या दहशतवादी गटाांना गुप्त पाद्दठांबा द्ददला आहे. पाद्दिस्तानने नेहमीच िाममीरमधील दहशतवादी िारवायाांमध्ये िोणत्याही प्रिारचा सहभाग नािारला आहे. भारतीय सांसदेने ऑगस्ट २०१९ मध्ये जम्मू आद्दण िाममीर पुनरभचना द्दवधेयिाला मांजुरी द्ददली. या द्दवधेयिामुळे जम्मू आद्दण िाममीरचा द्दवशेर् दजाभ रि िरण्यात येऊन त्याची पुनरभचना िरण्यात आली. यावर पाद्दिस्तानने व्यापारी तसेच साांस्िृद्दति सांबांधाांवर बांधने टािली. २.४.२ भारत- अफगािणÖतान संबंध भारताच्या शेजारी असणारा दुसरा महत्वपुणभ देश म्हणजे अफगाद्दणस्तान होय. अफगाद्दणस्तान आद्दण भारतातील लोिाांमधील सांबांध द्दसांधू सांस्िृतीशी सांबांद्दधत आहेत. अलेक्झाांडरचे आिमण, मौयभ शासिाांनी भारतातून बौद्ध धमाभचा िेलेला प्रसार याांतून भारत अफगाद्दणस्तानचा वारांवार उल्लेख होतो. मौयाांनी द्दहांदुिुशच्या दद्दक्षणेिडील भागावर द्दनयांत्रण द्दनयांत्रण प्रस्थाद्दपत िेले होते. ७व्या शतिातील इस्लामच्या आगमनापयांत अफगाद्दणस्तानचा बराचसा भाग बौद्ध, द्दहांदू आद्दण झोरोद्दस््यन सांस्िृतींनी प्रभाद्दवत होता. वसाहद्दति िालखांडात द्दिद्दटश भारत आद्दण अफगाद्दणस्तान याांच्यात दोन अाँग्लो-अफगाण युद्धे झाली. भारताच्या स्वातांत्र्यलढ्यातही अफगाणींचे भारतीयाांना सहिायभ लाभले, यामध्ये सरहि गाांधी या टोपणनावाने प्रद्दसद्ध असणाऱ्या खान अलदुल गफ्फार खान याांचे योगदान उल्लेखद्दनय आहे. भारताला स्वातांत्र्य प्राप्त होताच भारताने अफगाद्दणस्तानशी १९४९ मध्ये राजनद्दयि सांबांध स्थाद्दपत िेले. १९५०-६० च्या दशिात भारताने अफगाद्दणस्तानशी आपली राजनैद्दति जवळीि वाढवली. यातील महत्वाचा टप्पा म्हणजे जानेवारी १९५० मध्ये भारत- munotes.in

Page 17

भारत आद्दण
त्याचे शेजारी - १
India and its
Neighbours -I
17 अफगाद्दणस्तान मैत्री िरार होय. या दोन्ही राष्ट्ाांत परस्पर सौहादभ द्दटिावे आद्दण द्दचरांतन शाांती प्रस्थाद्दपत हा या िराराचा उिेश होता. स्वातांत्र्यपुवभ िाळात भारत- अफगाद्दणस्तान सांबांधाांना जोडणारा महत्वाचा धागा उभय देशाांतील ड्युराांड द्दसमारेर्ा होती. मात्र, स्वातांत्र्य द्दमळाल्यानांतर देशाची फाळणी झाल्याने ही सीमारेर्ा पाद्दिस्तानला जोडल्या गेली. त्यामुळे भारत- अफगाद्दणस्तान सांबांधाांत नांतरच्या िाळात गोठलेला िालखांड आला (Frozen Period). यानांतर १९७९ मध्ये सोद्दव्हयत रद्दशयाच्या अफगाद्दणस्तानमधील हस्तक्षेपानांतर तेथे मोहम्मद नद्दजबुल्लाह याांच्या नेतृत्वाखाली लोिशाही सरिार स्थापन झाले. अफगाद्दणस्तानमध्ये लोिशाही द्दटिून राहणे हे भारताच्या नेहमीच द्दहताचे राद्दहले. त्यामुळे, भारत सरिारने अफगाद्दणस्तानच्या लोिशाही सरिारला शेवटपयांत आपला पाद्दठांबा दशभवला. १९७९ नांतर द्दशतयुद्धात महत्वपुणभ द्दस्थत्यांतरे घडून येत होती. द्दवशेर्तः सोद्दव्हयत रद्दशयाने अफगाद्दणस्तानमधुन आपले सैन्य िाढून घेताच तेथे ताद्दलबान या स्थाद्दनि इस्लाद्दमि गटाने आपला िलजा प्राप्त िेला. अशावेळी भारताने ताद्दलबानपुरस्िृत सरिारला पाद्दठांबा देण्यास निार द्ददला. ताद्दलबानने सत्ता हस्तगत िरताच मोहम्मद नद्दजबुल्लाह व त्याांच्या िुटूांबाने भारतात पलायन िरण्याचा प्रयत्न िेला. यात मोहम्मद नद्दजबुल्लाह याांचा मृत्यू झाला मात्र त्याांचे िुटूांब भारतात यशस्वीपणे पोहचले. द्दडसेंबर १९९९ मध्ये इांद्दडयन एयरलाईन्सच्या IC-814 या द्दवमानाचे पाद्दिस्तानच्या ISI पुरस्िृत दहशतवायाांनी अपहरण िेले. हे द्दवमान अफगाद्दणस्तानमधील िांदाहर द्दवमानतळावर ठेवण्यात आले. या अपहरणात ताद्दलबान या सांघटनेचा हात असल्याचे उघड झाले होते. यानांतर ११ सप्टेंबर २००१ मध्ये अमेररिेच्या वल्डभ ्ेड सेंटर येथे झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यानांतर अमेररिेने अफगाद्दणस्तानमधील ताद्दलबानी राजवट सांपुष्टात आणण्यासाठी ऑपरेशन एन्ड्युरींग द्दिडम राबवले. अमेररिेने दहशतवादाद्दवरुद्ध उघडलेल्या या मोद्दहमेसाठी भारताने आपला पाद्दठांबा दशभवत गुप्तचर यांत्रणेिडून महत्वाची माद्दहती पुरवली. अमेररिेच्या लष्टिरी िारवाईनांतर अफगाद्दणस्तानातील ताद्दलबानी राजवट सांपुष्टात आली आद्दण हद्दमद िरझाई याांच्या नेतृत्वाखाली अांतररम सरिार स्थापन िरण्यात आले. या सरिारला भारत सरिारने आपला पाद्दठांबा दशभवला. प्रद्ददघभ युद्ध आद्दण दुष्टिाळ यावर मात िरण्यासाठी भारताने अफगाद्दणस्तानला मानवतावादी मदत पुरवली. भारत हा २००१ नांतर अफगाद्दणस्तानला क्षेत्रातील सवाभत मोठा देश ठरला आहे. भारताने पायाभूत सुद्दवधा जसे िी, शाळा, दवाखाने, रस्ते द्दनमाभण िरण्यासाठी महत्वाचे योगदान द्ददले आहे. अफगाद्दणस्तानमध्ये भारतीय उयोजिाांनी उजाभद्दनमीती, द्दवमानतळउभारणी यासारख्या क्षेत्रात गुांतवणुि िेली आहे. अफगाद्दणस्तानचे पाद्दिस्तानवरील अवलांबन िमी व्हावे यादृष्टीने भारताने महत्वाची पाऊले उचलली आहेत. अफगाद्दणस्तानला सािभ (SAARC) सांघटनेचे सदस्यत्व द्दमळावा यासाठी भारताने द्दवशेर् आग्रह धरला. यामुळे २००७ मध्ये अफगाद्दणस्तान हा सािभ सांघटनेचा आठवा सदस्य देश बनला. munotes.in

Page 18

भारताचे शेजारील राष्ट्ाांशी धोरण
18 जुलै २००८ मध्ये अफगाद्दणस्तानमधील भारतीय दुतावासावर आत्मघातिी बााँबहल्ला घडून आला. या हल्ल्यामागे पाद्दिस्तानी गुप्तहेर सांघटना ISI चा हात असल्याचे स्पष्ट झाले. या हल्ल्याची अफगाद्दणस्तानने िठोर शलदाांत द्दनांदा िेली. यानांतर आक्टोबर २००९ मध्ये भारतीय दुतावासावर आत्मघातिी बााँबहल्ला झाला. मे २०१४ मध्ये हेरात येथील भारताच्या वद्दिलातीवर हल्ला झाला. या घटनाांनांतरही भारताने अफगाद्दणस्तानच्या द्दविासिामाांत आपले योगदान िायम राद्दहल असे स्पष्ट िेले. २०११ मध्ये भारत आद्दण अफगाद्दणस्तान याांच्यात पद्दहला सामररि भागीदारी िरार िरण्यात आला. अफगाद्दणस्तानच्या सुरक्षायांत्रणेस अद्दधि भक्िम िरण्यािरीता िरण्यात आलेल्या या िराराचे उद्दिष्ट िोणत्याही देशाद्दवरुद्ध (द्दवशेर्तः पाद्दिस्तान) सैन्यसज्जता नाही हे सुरवातीलाच स्पष्ट िरण्यात आले. २०१४ नांतर भारतात नरेंद्र मोदी याांचे सरिार स्थापन झाल्यानांतर भारत- अफगाद्दणस्तान सांबांध झपाट्याने द्दविसीत होत आहेत. भारतािडून अफगाद्दणस्तानला तेथील सांसद उभारण्यासाठी आद्दथभि व ताांद्दत्रि सहिायभ पुरवण्यात आले. याद्दशवाय सलमा धरण उभारणीमध्ये भारताचे योगदान महत्वपुणभ आहे. २०२१ मध्ये अफगाद्दणस्तानमधील सरिारचा पाडाव होऊन पुनि ताद्दलबानपुरस्िृत सरिार स्थापन झाले आहे. या सत्ताांतरानांतर भारताने तेथे अडिलेल्या आपल्या नागररिाांना सोडवण्यासाठी द्दवशेर् ऑपरेशन राबवले. ऑगस्ट २०२१ नांतर भारताने आपल्या राजदूताांना परत बोलावून घेतले असून तेथील राजनद्दयि सांबांध सांपुष्टात आले आहेत. २.५ ®ीलंका श्रीलांिा हा भारताचा सवाभत द्दनिट सागरी राष्ट् आहे. गेल्या दशिात भारत- श्रीलांिा राजिीय सांबांध झपाट्याने वृद्दद्धांगत होत असून आद्दथभि तसेच व्यापारी सांबांधात महत्वपुणभ प्रगती होत आहे. याद्दशवाय सांरक्षणक्षेत्रातही भारत- श्रीलांिा याांच्यात सहिायाभचे महत्वाची पाऊले उचलली जात आहेत. भारत आद्दण श्रीलांिा भारतीय उपखांड आद्दण द्दहांद महासागरक्षेत्रात भु-राजद्दियदृष्ट्या महत्वाचे स्थान बाळगून आहेत. राष्ट्िुल, सािभ आद्दण द्दबम्स्टेिसारख्या सांघटनाांमध्ये भारत आद्दण श्रीलांिा एित्र व्यासद्दपठ बाळगतात. भारत आद्दण श्रीलांिा या दोन्ही देशाांमध्ये साांस्िृद्दति सांबांधाांचा प्रदीघभ इद्दतहास आहे. भारतीय मौयभ सम्राट अशोि याने बौद्ध धमाभचा प्रसार िरण्यासाठी महेंद्र आद्दण सांघद्दमत्रा या आपल्या मुलाांना श्रीलांिेत पाठवले. जगभरातील बौद्ध धमाभच्या द्दवस्तारािडे पाहता श्रीलांिेमधील बौद्ध परांपरेस सवाभत मोठा अखांड इद्दतहास आहे. भारतीय उपखांडातील सवाभत मोठे राष्ट् असलेल्या भारताला स्वातांत्र्य द्दमळताच शेजारी राष्ट्ाांत भारताद्दवर्यी सांशय/ भयाचे वातावरण द्दनमाभण होणार नाही याची िाळजी घेणे गरजेचे होते. द्दशतयुद्ध िालखांडात जग दोन गटाांत एिीिडे द्दवभागले जात असताांना भारतासारखे मोठे राष्ट् शेजारी राष्ट्ाांवर दबाव द्दनमाभण िरु शिते ही भावना श्रीलांिासारख्या शेजारी राष्ट्ाांत होती. नेहरुांनी यासाठी सावध आशावादी दृष्टीिोन (Cautious Optimist munotes.in

Page 19

भारत आद्दण
त्याचे शेजारी - १
India and its
Neighbours -I
19 Approach) द्दस्विारला. नेहरुांच्या या दृष्टीिोनामुळेच श्रीलांिेने १९५६ मध्ये भारताच्या अद्दलप्ततावादी धोरणाचे िौतुि िरत हे धोरण द्दस्विारले. श्रीलांिेचे तत्िाद्दलन राष्ट्ाध्यक्ष सॉलोमन बांदरनायिे याांनी नेहरुांच्या तटस्थतेच्या धोरणाचा अांद्दगिार िरीत जागद्दति राजिारणात श्रीलांिेला एि वेगळे वलय द्दमळवून द्ददले. सॉलोमन बांदरनायिे आद्दण पां.जवाहरलाल नेहरु याांच्यातील मैत्री नांतर द्दसरीमोओ बांदरनायिे आद्दण इांद्ददरा गाांधी याांच्या िाळातही द्दटिून राद्दहली. त्यामुळे १९७० पयांत भारत –श्रीलांिा सांबांधाांत राजनद्दयि देवाणघेवाणीपेक्षा उच्चस्तरीय चचाांना द्दवशेर् महत्त्व प्राप्त झाले होते. भारत आद्दण श्रीलांिा याांच्यातील सांबांधात मूळ भारतीय वांशाच्या ताद्दमळ नागररिाांचा आद्दण सागरी सीमाांची आखणी या दोन मुद्याांवर िायम तणाव राद्दहला आहे. श्रीलांिेत गेलेल्या ताद्दमळ शेतमजूराांच्या मुलाांना राज्यद्दवद्दहन द्दस्थतीत द्दनराश्रीताांसारखे जगावे लागत आहे. वेळोवेळी या िामगाराांना राजिीय हक्ि द्दमळावे यासाठी दोन्ही देशाांिडून प्रयत्न झाले असले तरीही हा प्रश्न समाधानिारिररत्या सुटलेला नाही. भारत आद्दण श्रीलांिा याांच्यात सागरी सीमा पाल्िच्या सामुद्रधुनीद्वारे द्दनद्दित झाली आहे. १९७० मध्ये सागरी सीमासांबांधी द्दववाद सोडवण्यात आला. परांतू भारतीय मद्दच्छमार अनेिदा चाांगल्या प्रिारचे मासे द्दमळवण्यासाठी सागरी सीमा ओलाांडतात. त्यामुळे भारतीय मद्दच्छमाराांना श्रीलांिेिडून िैद िेले जाते. श्रीलांिेतील ताद्दमळ आद्दण द्दसांहली वांशाच्या लोिाांमध्ये १९७०-८० च्या दशिात यादवी युद्ध सुरु झाले. ताद्दमळ लोिाांचे मोठ्या प्रमाणावर द्दशरिाण होऊ लागल्याने तसेच द्दनवाभद्दसताांचे लोंढे भारतात येऊ लागल्याने १९८७ मध्ये भारताने प्रथमच सांघर्ाभत थेट हस्तक्षेप िेला. यानांतर भारत आद्दण श्रीलांिेने तद्दमळ अद्दतरेिी गटाांना शस्त्रे खाली ठेवण्याचे आवाहन िेले. भारताने द्दन:शस्त्रीिरणाची अांमलबजावणी िरण्यासाठी एि शाांती सैन्य दल (Indian Peace Keeping Forces-IPKF) श्रीलांिेत पाठवले. श्रीलांिा आद्दण भारत सरिार याांच्यात िरार झाला. बहुतेि तद्दमळ अद्दतरेिी गटाांनी हा िरार स्वीिारला याला अपवाद म्हणजे LTTE (Liberation Tigers of Tamil Eelam) . LTTE ने हा िरार नािारत त्याांची शस्त्रे IPKF ला देण्यास निार द्ददला. यामुळे हा सांघर्भ भारतीय सैन्य द्दवरुद्ध LTTE असा झाला. त्यानांतर भारत सरिारने IPKF च्या माध्यमातून LTTE ला बळाने द्दन:शस्त्र िरण्याचा द्दनणभय घेत LTTE वर अनेि हल्ले सुरू िेले. LTTE सोबतच्या युद्धादरम्यान, IPKF ने नागररिाांद्दवरुद्ध मानवी हक्िाांचे उल्लांघन िेल्याचा आरोपही िरण्यात आला होता. भारत-श्रीलांिा िरारातून श्रीलांिेत जनआांदोलने होऊ लागली. श्रीलांिेने IPKF मागे घेण्याची मागणी िेली. दरम्यान २१ मे १९९१ रोजी राजीव गाांधी याांची LTTE बांडखोराांिडून हत्या िरण्यात आली. भारताने १९९२ मध्ये LTTE ला दहशतवादी सांघटना घोद्दर्त िेले. १९९० च्या दशिात भारत- श्रीलांिा याांच्यातील द्दद्वपक्षीय सांबांध सुधारले आद्दण भारताने शाांतता प्रद्दियेला पाद्दठांबा द्ददला. श्रीलांिेतील गृहयुद्ध आद्दण युद्धादरम्यान भारताचा हस्तक्षेप यामुळे गेल्या िाही िाळात श्रीलांिा चीनच्या जवळ गेला आहे. द्दवशेर्त: नौदल िराराांच्या बाबतीत. उभय देशाांतील सांबांध सुधारण्यासाठी २०१५ मध्ये भारताने श्रीलांिेसोबत अणुऊजाभ िरार िेला. भारत- श्रीलांिा याांच्यातील आद्दथभि सांबांध १९९० नांतर वाढत असल्याचे द्ददसते. भारत हा श्रीलांिेतील द्दतसरा सवाभत मोठा गुांतवणूिदार देश असून देशात १५ टक्िे उत्पादनाांची आयात श्रीलांिेतून होते. भारत आद्दण श्रीलांिा हे SAARC, BIMSTEC सांघटनाांच्या माध्यमातून साांस्िृद्दति आद्दण व्यावसाद्दयि सांबांध वाढवण्यासाठी िाम िरत आहेत. भारत munotes.in

Page 20

भारताचे शेजारील राष्ट्ाांशी धोरण
20 आद्दण श्रीलांिा हे दोन्ही देश दद्दक्षण आद्दशया मुक्त व्यापार िरारावर (SAFTA) स्वाक्षरी िरणारे आहेत. मजबूत व्यावसाद्दयि सांबांध द्दनमाभण िरण्यासाठी आद्दण द्दवद्दवध उयोगाांमध्ये िॉपोरेट गुांतवणूि आद्दण उपिम वाढवण्यासाठी मुक्त व्यापार िराराचा द्दवस्तार िरण्यासाठी दोन्ही देशाांत वाटाघाटी सुरू आहेत. भारताच्या वतीने नॅशनल थमभल पॉवर िॉपोरेशन (NTPC) सामपूरमध्ये ५०० मेगावॅटचा औद्दष्टणि ऊजाभ प्रिल्प बाांधत आहे. श्रीलांिेच्या सागरी सीमाक्षेत्रात भटिणाऱ्या भारतीय मद्दच्छमाराांशी सांबांद्दधत समस्या हाताळण्यासाठी तसेच त्याांच्याद्दवरुद्ध बळाचा वापर रोखण्यासाठी िायभपद्धती तयार िरण्यासाठी एि सांयुक्त िायभ गट (JWG) स्थापन िरण्यात आला आहे. भारत श्रीलांिेतील द्दविासाच्या अनेि क्षेत्रात सद्दिय आहे. भारताने द्ददलेल्या एिूण द्दविास िजाभपैिी सुमारे एि र्ष्ाांश िजभ श्रीलांिेला उपललध िरून द्ददले जाते. २.६ समारोप भारतीय उपखांडात भारत हा प्रमुख िारि घटि आहे. उपखांडातील अांतगभत द्दस्थरता, लोिशाही आद्दण परस्परद्दवर्श्ास द्दटिून राहण्यासाठी भारत नेहमीच प्रयत्न िरताांना द्ददसतो. भारताचे चीन, पाद्दिस्तान, अफगाद्दणस्तान आद्दण श्रीलांिा या देशाांशी असलेले सांबांध १९९० नांतर प्रचांड प्रमाणात बदलले आहेत. भारतीय परराष्ट् धोरणाचा आिृद्दतबांध िायम असूनही त्यात महत्वाचे बदल झाले आहेत. भारताने शेजारी प्रथम (Neighbourhood First) सारख्या धोरणाचा अांद्दगिार िरीत शेजारी राष्ट्ाांशी सांबांध सुधारण्यास आपली प्राथद्दमिता असेल हे स्पष्ट िेले आहे. २.७ सरावासाठी ÿij • भारत- चीन सांबांधातील प्रमुख मुद्याांची सद्दवस्तर चचाभ िरा. • भारत आद्दण पाद्दिस्तान याांच्यात परस्परसमीट व सांघर्ाभसाठी िारणीभूत घटिाांची चचाभ िरा • द्दटपा द्दलहा  भारत- अफगाद्दणस्तान सांबांध  भारत-श्रीलांिा सांबांध २.८ संदभª  N. Manoharan (2011) Brothers, Not Friends: India–Sri Lanka Relations South Asian Survey 18(2) 225–238  Harsh V. Pant (2010) India in Afghanistan: a test case for a rising power, Contemporary South Asia, 18:2, 133-153  India's Foreign Policy: Retrospect and Prospect. (2012). India: OUP India. munotes.in

Page 21

21 ३ भारत आिण Âयाचे शेजारी-२ India and its Neighbours-२ घटक रचना ३.१ उिĥĶे ३.२ ÿाÖतािवक ३.३ िवषय िववेचन ३.३.१ भारत-बांगलादेश संबंध ३.३.१.१ बांगलादेशाची िनिमªती व भारत ३.३.१.२ भारत-बांगलादेश संबंध ३.३.१.३ भारत-बांगलादेश मधील ÿमुख समÖया ३.३.१.३.१ भारत-बांगलादेश सीमावाद ३.३.१.३.२ नदी पाणी वाटप आिण फरा³का धरण समÖया ३.३.१.३.३ मूर बेटाची समÖया ३.३.१.३.४ िनवाªिसतांची समÖया ३.३.१.४ बांगलादेशातील धािमªक मूलतßववाद आिण भारत-बांगलादेश संबंध ३.३.१.५ भारत-बांगलादेश िÓहसा आिण गुÆहेगार हÖतांतरण करार ३.३.२ भारत-नेपाळ संबंध ३.३.२.१ भारत-नेपाळ संबंध ३.३.२.२ भारत-नेपाळ परÖपरसंबंधाचे नवीन पवª ३.३.२.२.१ भारत-नेपाळ जलिवīुत करार ३.३.२.३ नेपाळमधील माओवादी चळवळ आिण भारत-नेपाळ संबंध ३.३.२.४ नेपाळमधील लोकशाही आिण भारत-नेपाळ संबंध ३.३.२.५ भारत-नेपाळ संबंधांतील समÖया ३.३.३ भारत-भूतान संबंध ३.३.३.१ भारत-भूतान मैýी करार ३.३.३.२ भूतानमधील पंचवािषªक योजना आिण भारत-भूतान संबंध ३.३.३.३ भारत-भूतान जलिवīुत करार आिण भारत-भूतान संबंध ३.३.४. भारत-Ìयानमार (āĺदेश) संबंध ३.३.४.१ भारत-Ìयानमार संबंध ३.३.४.२ भारताची Ìयानमारला मदत आिण भारत-Ìयानमार संबंध ३.१ उिĥĶे भारत आिण शेजारील राÕůे या घटका¸या अËयासातून आपणास पुढील उिĥĶ साÅय करता येतील; munotes.in

Page 22

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
22 १) भारताचा शेजारील राÕůांशी असणाöया परराÕů धोरणाचा अËयास करणे. २) भारताचे शेजारील राÕůांशी िविवध ±ेýाशी संबंिधत ÿÖथािपत झालेले परÖपर संबंध अËयासणे. ३) भारत आिण शेजारील राÕůांमधील संबंधा¸या िवकास ÿिøयेत येणाöया समÖया िकंवा अडथÑयांचा आढावा घेणे. ४) भारता¸या शेजारील राÕůांशी असणाöया िविवध कालावधीतील परÖपर संबंधा¸या चढ-उताराची मािहती देणे. ५) भारताने शेजारील राÕůां¸या िवकासात बजावलेली भूिमका समजावून सांगणे. ६) भारताने शेजारील देशांशी केलेÐया िविवध करांची मािहती कłन घेणे. ३.२ ÿाÖतािवक:- आंतरराÕůीय राजकारणामÅये राÕůा-राÕůातील परÖपरसंबंधांना महßवपूणª Öथान असते. आंतरराÕůीय राजकारणातील परÖपरसंबंधांमÅये शेजारील देशांशी असणारे संबंध अÂयंत महßवपूणª मानले जातात. कारण कोणÂयाही देशा¸या अंतगªत पåरिÖथतीवर Âयाचÿमाणे राÕůीय व आंतरराÕůीय सुरि±ततेवर शेजारील देशां¸या एकूणच पåरिÖथतीचा पåरणाम होत असतो. Ìहणून शेजारील देशांशी असणारे संबंध मैýी व सहकायाªचे असणे अÂयंत आवÔयक असते. भारताने ÖवातंÞयÿाĮीपासूनच आपÐया शेजारील देशांशी िमýÂवाचे व सहकायाªचे संबंध ÿÖथािपत करÁयाचा ÿयÂन केलेला आहे. भारतीय उपखंडातील तसेच दि±ण आिशयाई राÕůांशी सलो´याचे व सहकायाªचे संबंध ÿÖथािपत कłन भारता¸या तसेच शेजारील देशा¸या िवकासामÅये भारताने महßवपूणª भूिमका पार पाडलेली आहे. भारताने शेजारील देशांशी संबंध ÿÖतािपत करÁयासाठी शेजारील देशांना मदत कłन Âयां¸याशी मैýी व सहकायाªबाबत िविवध करार कłन भारतीय उपखंडात तसेच दि±ण आिशयाई देशांमÅये मोठ्या भावाची भूिमका पार पाडलेली आहे. ÿÖतुत घटकामÅये भारताचे शेजारील राÕů िवशेषतः बांगलादेश, नेपाळ, भूतान आिण Ìयानमार यां¸याशी असणाöया संबंधांचा आढावा घेÁयात आलेला आहे. ३.३ िवषय िववेचन:- भारताने शेजारील देशांशी िमýÂवाचे व सहकायाªचे संबंध ÿÖथािपत करÁयाचा ÿयÂन केलेला आहे. यामÅये िवशेषतः भारतीय उपखंड व दि±ण आिशयाई राÕůांशी भारताने सलो´याचे संबंध िनमाªण करÁयात महÂवाची भूिमका पार पाडलेली आहे. यामÅये बांगलादेश, नेपाळ, भूतान आिण Ìयानमार या शेजारील राÕůांशी भारताने मैýी व शांतता करार कłन सहकायाªचे संबंध ÿÖथािपत केलेले आहेत, माý असे असले तरी शेजारील देशांशी सलो´याचे संबंध ÿÖथािपत करÁयामÅये उभयतांमधील िविवध वादúÖत ÿij वा समÖयांमुळे अडथळे िनमाªण झालेले आहेत. Ìहणून असे वादúÖत ÿij व समÖया सोडिवÁयासाठीदेखील भारताने ÿयÂन केलेले आहेत, माý असे कłनदेखील भारताचे शेजारील देशांशी पåरिÖथतीनुसार कधी िमýÂवाचे, तर कधी तणावपूणª संबंध रािहलेले आहेत. munotes.in

Page 23

भारत आिण
Âयाचे शेजारी – २
India and its
Neighbours -2
23 भारताचे बांगलादेशाशी परराÕůसंबंध अगदी बांगलादेशा¸या िनिमªतीपासूनच ÿÖथािपत झालेले आहेत. भारत-बांगलादेशातील राºयकÂया«¸या धोरणानुसार िविवध कालखंडात भारत-बांगलादेश संबंधाची वाटचाल संिम®पणे झालेली आहे. Âयामुळे भारत-बांगलादेश संबंध कधी िमýÂवाचे, तर कधी तणावपूणª रािहलेले िदसून येतात. भारत-बांगलादेशातील परÖपरसंबंधात सीमारेषा वाद, नदी पाणी वाटप वाद, िनवाªिसतांची समÖया, मूर बेटाची समÖया तसेच बांगलादेशातील धािमªक मूलतßववाद हे ÿमुख अडथळा ठरलेले आहेत. भारताला ÖवातंÞय िमळाÐयापासूनच भारत-नेपाळ यां¸यात परÖपर मैýी व सहकायाªने परराÕů संबंधाला ÿारंभ झाला. भारत-नेपाळ परÖपर संबंधांना मोठा ऐितहािसक वारसा लाभलेला असला, तरीदेखील भारत-नेपाळ यां¸यातील परÖपरसंबंध सतत िमýÂवाचे वा तणावपूणª रािहलेले नाहीत, तर पåरिÖथतीनुसार हे संबंध ÿÖथािपत झालेले आहेत. भारत-नेपाळ यां¸या परÖपर संबंधातून भारत-नेपाळ यां¸यातील मुĉ सीमारेषा, भारत-नेपाळ यां¸यात १९५0 मÅये झालेला मैýी करार, नदी पाणी वाटप वाद इÂयादी िववाद अडथळा ठरलेले आहेत. ÿारंभी¸या काळात भारताने नेपाळला गृहीत धłन नेपाळकडे दुलª± केÐयामुळे याकाळात नेपाळची चीन या देशाशी जवळीक वाढलेली होती. भारतािवषयी नेपाळ¸या राºयकÂया«ना असलेला अिवĵासदेखील भारत-नेपाळ संबंधात अडथळा ठरलेला आहे. नेपाळमÅये लोकशाही ÿÖथािपत करÁयावłनदेखील भारत-नेपाळ यां¸यात संघषª िनमाªण झाला होता. तसेच नेपाळमधील वाढÂया माओवादी चळवळीचादेखील भारत-नेपाळ संबंधावर पåरणाम झालेला आहे, माý असे असले तरी भारत-नेपाळ यां¸यात अलीकडील काळात जे िविवध करार झालेले आहेत, Âयामुळे उभय राÕůात नवीन पवाªला ÿारंभ झालेला आहे. भारत-भूतान यां¸यातील परÖपर संबंधाला ऐितहािसक वारसा लाभलेला आहे. भारत-भूतान यां¸यात शेजारील राÕů Ìहणून मैýी करार झालेला आहे. भूतानमधील िविवध पंचवािषªक योजनांना भारताने आिथªक मदत कłन भूतान¸या िवकासात महßवपूणª योगदान िदलेले आहे. भूतानमधील जलिवīुत िनिमªतीची ±मता अिधक िवकिसत करÁयासाठी भारत-भूतान यां¸यात जलिवīुत करार करÁयात आलेला आहे. Âयामुळे भारत-भूतान संबंधात सहकायª वाढत आहे. भारत-Ìयानमार यां¸यातील परÖपर संबंधांना उभय देशांना िāिटशांपासून ÖवातंÞय िमळाÐयानंतर ÿारंभ झाला. वाÖतिवक पाहता Ìयानमार हा देश इतर देशांशी संबंध ÿÖथािपत करÁयास फारसा उÂसुक देश नाही, माý शेजारील देश Ìहणून भारत-Ìयानमार यां¸यात परÖपर संबंध ÿÖथािपत झालेले आहेत. भारताने संकटकाळात Ìयानमारला अनेकवेळा मदत केलेली आहे. Ìयानमारमधील रÖते, रेÐवे व बंदरांचा िवकास करÁयासाठीदेखील भारताने Ìयानमारला शेजारील देश Ìहणून भरीव मदत केलेली आहे. थोड³यात भारताने शेजारील देशांशी िमýÂवाचे व सहकायाªचे संबंध ÿÖथािपत करÁयाचे धोरण ठेवलेले आहे, परंतु िविवध वादúÖत मुद्īांमुळे काहीवेळा भारता¸या शेजारील देशांशी असलेÐया संबंधात तणाव िनमाªण झालेला आहे. ÿÖतुत घटकांमÅये भारता¸या शेजारील बांगलादेश, नेपाळ, भूतान व Ìयानमार या देशांशी असणाöया परÖपर संबंधावर ÿकाश टाकलेला आहे. munotes.in

Page 24

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
24 ३.३.१ भारत-बांगलादेश संबंध:- ३.३.१.१ बांगलादेशाची िनिमªती व भारत:- १६ िडस¤बर १९७१ रोजी जगा¸या नकाशात बांगलादेश हे एक Öवतंý राÕů अिÖतÂवात आले. Âयापूवê बांगलादेश हा भाग पािकÖतानचा अिवभाºय भाग होता. भौगोिलक ŀĶ्या पािकÖतानची िवभागणी पिIJम पािकÖतान व पूवª पािकÖतान अशी होत होती. पिIJम व पूवª पािकÖतान या ±ेýातील भौगोिलक अंतरामÅये भारतासारखा खंडÿाय देश होता. Âयामुळे पयाªयाने पिIJम पािकÖतानमधून पूवª पािकÖतानचा राºयकारभार करणे कठीण झाले होते. पिIJम व पूवª पािकÖतान यां¸यामÅये इÖलाम धमª हा एक समान घटक वगळला तर बाकì इतर कोणतेही घटक समान नÓहते. थोड³यात पिIJम व पूवª पािकÖतान यां¸यामÅये ÿचंड िवषमता होती. पिIJम पािकÖतानचे पूवª पािकÖतानिवषयीचे धोरण पूणªपणे िवषमता आिण भेदभाव यावर आधाåरत होते, तसेच अगदी पािकÖतान¸या िनिमªतीपासूनच पिIJम पािकÖतानकडून पूवª पािकÖतानला अपमानाÖपद वागणूक िदली जात होती. यािशवाय पूवª पािकÖतानला कोणÂयाही ÿकारचे अिधकार न देता पिIJम पािकÖतानकडून पूवª पािकÖतानचे िविवध ÿकारचे शोषण मोठ्या ÿमाणावर केले जात होते. पयाªयाने पूवª पािकÖतानने अगदी पािकÖतान¸या िनिमªतीपासूनच Ìहणजे १९४७ पासूनच पिIJम पािकÖतानकडून पूवª पािकÖतानवर होणाöया अÆयायी धोरणािवरोधात संघषª करÁयास सुŁवात केलेली होती. याचाच एक भाग Ìहणून १९५७ मÅये पूवª पािकÖतान¸या िवधानसभेने पूणª Öवाय°तेची मागणी केली होती, परंतु पूवª पािकÖतानची ही मागणी पिIJम पािकÖतानने Öवीकारली नÓहती. पूवª पािकÖतानमधील अवामी लीग ही संघटना आिण Ļा संघटनेचे नेते शेख मुजीब यांनी पूणª Öवाय°ते¸या मागणीचे जोरदार समथªन केले होते. अशा पाĵªभूमीवर १९७0 मÅये पूवª पािकÖतानात झालेÐया सावªिýक िनवडणुकìमÅये शेख मुजीब यां¸या नेतृÂवातील अवामी लीग संघटनेला बहòमत ÿाĮ झाले होते, परंतु असे असतानाही पािकÖतानचे लÕकरशहा याĻाखान यांनी अवामी लीग¸या हाती स°ा देÁयास नकार िदला. याउलट याĻाखान यांनी शेख मुजीब यांना अटक केली. यामुळे पूवª पािकÖतानात पिIJम पािकÖतान¸या िवरोधात देशÓयापी सिवनय कायदेभंग चळवळ सुł झाली. ही चळवळ दडपून टाकÁयासाठी पािकÖतानी लÕकराने दडपशाही¸या मागाªचा अवलंब केला. लÕकरा¸या दडपशाहीला िहंसक वळण ÿाĮ झाले. अिÖथर आिण िहंसक पåरिÖथतीमुळे पूवª पािकÖतानमधून िनवाªिसत लोकांचे ÿचंड लŌढे भारतामÅये Öथलांतर होÁयास सुŁवात झाली. पूवª पािकÖतानातून भारतात होणारे Öथलांतर, ही भारतासाठी गंभीर आिण िचंतेची बाब होती. पूवª पािकÖतानमधील ÖवातंÞयलढ्यास भारताचे समथªन होते. Âयासाठी भारताकडून पूवª पािकÖतानचा ÿij शांतते¸या मागाªने सोडÁयासाठी काही ÿयÂनही झाले. पूवª पािकÖतानचा ÿij शांतते¸या मागाªने सुटावा यासाठी Âया वेळ¸या भारता¸या पंतÿधान ®ीमती इंिदरा गांधी आिण परराÕůमंýी सुवणª िसंग यांनी अनेक देशांचे दौरे कłन अÿÂय±पणे ÿयÂन केले, परंतु आपÐया शेजारील राÕůा¸या अंतगªत कारभारात हÖत±ेप न करÁया¸या भारता¸या परराÕů धोरणातील ÿमुख तरतुदीमुळे भारताने पूवª पािकÖतान¸या ÿijाबाबत ÿÂय± हÖत±ेप करणे टाळलेले होते, परंतु िनवाªिसतांचे ÿचंड लŌढे भारतात येऊ लागÐयामुळे भारता¸या अंतगªत सुरि±ततेला Âयाचÿमाणे अथªÓयवÖथेलादेखील धोका िनमाªण झालेला होता. अशा पाĵªभूमीवर भारता¸या तÂकालीन पंतÿधान ®ीमती इंिदरा गांधी यांनी पूवª पािकÖतान¸या ÖवातंÞयासाठी लढणाöया ‘मुĉìवािहनी’ या संघटनेला ÿÂय± पािठंबा देÁयाचा िनणªय घेतला. munotes.in

Page 25

भारत आिण
Âयाचे शेजारी – २
India and its
Neighbours -2
25 पूवª पािकÖतानवरील पिIJम पािकÖतान¸या दडपशाहीिवŁĦ ‘मुĉìवािहनी’ ही संघटना गिनमी काÓयाने लढा देत होती. या संघटनेला भारताने लÕकरी मदत िदÐयामुळे पिIJम पािकÖतान आिण पूवª पािकÖतान यां¸यातील संघषाªचे łपांतर भारत-पािकÖतान यां¸यातील युĦामÅये झाले. या दरÌयान¸या काळात २५ माचª १९७१ मÅये पािकÖतानने पूवª पािकÖतानमÅये लÕकरी कायदा पुकाłन दडपशाही सुł केलेली होती. या दडपशाही¸या िवरोधातदेखील ‘आवामी लीग’ आिण ‘मुĉìवािहनी’ या संघटनांनी आवाज उठवलेला होता. पूवª पािकÖतान¸या ÿijावŁन भारत आिण पािकÖतान यां¸यामÅये ३ िडस¤बर १९७१ रोजी ÿÂय± युĦाला सुŁवात झाली. भारतीय लÕकर पुणª ताकदीिनशी पािकÖतान¸या िवरोधात उतरÐयामुळे १६ िडस¤बर १९७१ रोजी पूवª पािकÖतानातील पािकÖतानी सैÆय भारताला शरण आले आिण भारत-पािकÖतान युĦाची समाĮी होऊन जगा¸या नकाशावर बांगलादेश हे एक Öवतंý राÕů अिÖतÂवात आले. तÂपूवê पूवª पािकÖतान ÿijावłन भारत-पािकÖतान युĦ सुł होताच भारत सरकारने ६ िडस¤बर १९७१ रोजी Öवतंý बांगलादेश सरकारला माÆयता िदली आिण दुसöयाच िदवशी Ìहणजे ७ िडस¤बर १९७१ रोजी बांगलादेशाशी िवदेश संबंध, Óयापार व संर±ण या िवषयावर करार केले. तसेच ९ िडस¤बर १९७१ रोजी िदÐली येथे बांगलादेशाचा दूतावास Öथापन करÁयात आला. अशाÿकारे भारत सरकारने पूवª पािकÖतानमÅये सुł केलेÐया लÕकरी मोिहमेला यश येऊन १६ िडस¤बर १९७१ रोजी Öवतंý बांगलादेशाची िनिमªती झाली. भारताने एक सावªभौम राÕů Ìहणून बांगलादेशाला Âवåरत माÆयता िदली, तसेच बांगलादेशाला संयुĉ राÕů संघटनेचे सदÖयÂव िमळावे, यासाठीदेखील भारताने ÿयÂन केले. Âयाचÿमाणे १९७२ मÅये भारत आिण बांगलादेश यां¸या दरÌयान सहकायª, मैýी आिण शांतता या िवषयावर २५ वषª मुदतीसाठीचा एक महßवाचा करारही झाला. या करारानुसार दोÆही देशांनी जागितक शांतता आिण सुरि±तता ÿÖथािपत करÁयासाठी सहकायª करÁयाचे तसेच साăाºयवाद, वसाहतवाद आिण वंशवाद यां¸याशी लढा देÁयाचे माÆय केले. तसेच परÖपरांचे ÖवातंÞय, सावªभौमÂव आिण ÿादेिशक एकाÂमतेचा आदर राखून परÖपरां¸या अंतगªत कारभारात हÖत±ेप न करÁयाचेही माÆय करÁयात आले. यािशवाय परÖपरांवर अितøमण न करणे आिण आपÐया ÿदेशाचा परकìय देशास लÕकरी कारणासाठी वापर कł न देणे, यालाही दोÆही राÕůांनी माÆयता िदली. अशाÿकारे पूवª पािकÖतानमधून बांगलादेशची िनिमªती Ìहणजे तेथील Öथािनक जनतेचा ÖवातंÞयसंúाम आिण भारताची ÿचंड लÕकरी मदत यांचा संयुĉ पåरणाम ठरला. थोड³यात पूवª पािकÖतानमधून बांगलादेशाची िनिमªती Ìहणजे पािकÖतान¸या िनिमªतीचा मूळ आधार ठरलेÐया िĬराÕů िसĦांताचा पराभव होता तसेच भारताचा आिण िवशेषतः तÂकािलन पंतÿधान ®ीमती इंिदरा गांधी यां¸या राजनियक धोरणाचा आिण कूटनीतीचा खूप मोठा िवजय होता. पािकÖतानमधून पूवª पािकÖतान अथाªत बांगलादेश हे Öवतंý राÕů िनमाªण होणे, भारता¸या राÕůीय िहतास अनुकूल असÐयामुळे भारताने Âया संदभाªत योµय कूटनीतीचा आिण राजनयाचा वापर केला. कारण पािकÖतानकडून वारंवार होणाöया ÿÂय± िकंवा अÿÂय± आøमणाचा तसेच पािकÖतान¸या कुरापतखोर धोरणाचा कायमचा िनकाल लागावा, यासाठी भारताने पूवª पािकÖतान¸या ÖवातंÞययुĦाला पािठंबा िदलेला होता. पािकÖतानमधून पूवª पािकÖतान अथाªत Öवतंý बांगलादेशाची िनिमªती कłन भारताने आपÐया राÕůीय िहताशी सुसंगत खालील उिĥĶे साÅय केÐयाचे ÖपĶ होते; munotes.in

Page 26

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
26 १) बांगलादेश Öवतंý झाÐयामुळे भारतासाठी पूवª पािकÖतानचा धोका तसेच दुसöया आघाडीचे संकट नĶ झाले. २) बांगलादेश हे नवीन राÕů अिÖतÂवात आÐयामुळे ते दीघªकाळ कमकुवत राहील, Âयामुळे Âयापासून नजीक¸या भिवÕयकाळात फार मोठा धोका राहÁयाची श³यता नÓहती. ३) काÔमीर या भारतीय ÿदेशावर ह³क सांगणाöया पािकÖतान¸या धोरणाला बांगलादेशा¸या िनिमªतीमुळे शह िमळाला होता. कारण पािकÖतान काÔमीरबाबत मुिÖलम एकाÂमवादाचा आधार घेऊन Âयासंदभाªत कारवाया करीत होता. ४) बांगलादेशा¸या िनिमªतीमुळे पािकÖतानने पूवª पािकÖतानचा ÿदेश गमावÐयामुळे पािकÖतान¸या राÕůीय उÂपÆनात तसेच पािकÖतान¸या िवदेशी चलनात ÿचंड तूट येणार होती. Âयामुळे पािकÖतानची अथªÓयवÖथा िखळिखळी करणे, हा भारतीय कूटनीतीचा भाग होता. ५) पूवª पािकÖतानची उ°र सीमा आिण चुंबी खोöयातील चीन यां¸या दरÌयान फĉ एकच िचंचोळी पĘी भारता¸या ताÊयात होती. चीन आिण पािकÖतान यांनी एकý येऊन जर ही िचंचोळी पĘी ताÊयात घेतली असती तर भारता¸या पूवª िवभागातील आसाम, मेघालय, नागालँड, मिणपूर, िýपुरा, िमझोराम, अŁणाचल ÿदेश हे राºय तसेच भारता¸या संर±णात असलेले भूतान हे राÕů यांना धोका िनमाªण होÁयाची श³यता होती. परंतु बांगलादेश Öवतंý झाÐयामुळे भारताचा हा धोका टळला. ६) पूवª पािकÖतानातील जनतेवर पािकÖतान सरकारने भीषण अÂयाचार करÁयाचे सý सुł केलेले असÐयामुळे तेथील सुमारे ९0 लाख लोक भारतात िनवाªिसत Ìहणून आ®यास आले होते. पािकÖतानने हे सवª िनवाªिसत परत ¶यावेत, Ìहणून भारताने केलेÐया वाटाघाटéना यश येऊ शकले नाही. पयाªयाने िनवाªिसतां¸या ÿijामुळे भारता¸या अथªÓयवÖथेवर खूप मोठे संकट आले होते, Ìहणून हे संकट टाळÁयासाठी पािकÖतानशी युĦ करणे अटळ झाले होते. ७) पूवª पािकÖतान¸या ÿijावłन पािकÖतानने भारतावर हवाई हÐले करÁयास सुŁवात केÐयामुळे युĦ टाळÁयाचे सवª मागª बंद झाले. पयाªयाने भारताने पािकÖतान िवरोधात युĦाची घोषणा केली. बांगलादेश िनिमªतीमÅये भारताचा महßवपूणª वाटा होता. बांगलादेश हे एक असे राÕů आहे कì, ºया राÕůाचा तीनही िदशांनी भूभाग हा भारतीय भूÿदेशाने वेढलेला आहे. बांगलादेशा¸या पिIJम आिण उ°रेला पिIJम बंगाल, पूव¥ला आसाम, मेघालय, िýपुरा व िमझोरम हे भारतातील घटक राºय, तर दि±ण िदशेला बंगालचा उपसागर आहे. ३.३.१.२ भारत-बांगलादेश संबंध:- १६ िडस¤बर १९७१ रोजी पािकÖतानमधून पूवª पािकÖतान हा भाग वेगळा झाला आिण बांगलादेश या नावाने Öवतंý राÕů Ìहणून उदयास आला. पूवª पािकÖतानमधील अवामी लीगचे munotes.in

Page 27

भारत आिण
Âयाचे शेजारी – २
India and its
Neighbours -2
27 ÿमुख नेते शेख मुजीबुर रहमान यांनी जानेवारी १९७२ मÅये बांगलादेशाचे पंतÿधानपद िÖवकारले. १७ माचª १९७२ रोजी भारता¸या तÂकालीन पंतÿधान ®ीमती इंिदरा गांधी यांनी ढाका येथे भेट देऊन बांगलादेशाशी १९ माचª १९७२ रोजी मैýी, सहकायª आिण शांतता या संदभाªतील पंचवीस वषª मुदतीचा महßवपूणª करार केला. हा करार भारत आिण रिशया यां¸यामÅये झालेÐया १९७१¸या करारा¸या Öवłपाÿमाणे होता. शेख मुजीबुर रहमान बांगलादेशचे पंतÿधान असतानाचा कालखंड हा भारत-बांगलादेश मधील 'सहकायाªचा कालखंड' Ìहणून ओळखला जातो. कारण या कालखंडात भारताकडून बांगलादेशला Öवतंý राÕů Ìहणून माÆयता देणे, संयुĉ राÕů संघटनेचे सदÖयÂव बांगलादेशाला िमळावे यासाठी भारताकडून करÁयात आलेले ÿयÂन, पािकÖतानी युĦकैदी, रिहवाशांची समÖया, Óयापार इÂयादी ±ेýात सकाराÂमक िनणªय घेÁयात आले. २८ माचª १९७२ चा Óयापार करार तसेच ५ जुलै १९७३ चा नवा Óयापार करार, १0 जून १९७२ चा अनुशĉì व अवकाश संशोधन याचा उपयोग शांततामय कायाªसाठी करÁयाबाबतचा करार, २७ ऑगÖट १९७३ चा मािहतीची देवाण-घेवाण करÁयासंदभाªतील करार, तसेच २७ सÈट¤बर १९७४ चा संÖकृती, िश±ण, मािहती आिण øìडा इÂयादी ±ेýात सहकायª करÁयासंदभाªतील करार, भारत आिण बांगलादेश यां¸या दरÌयान करÁयात आला. पािकÖतानी युĦकैīांचा ÿij सोडिवÁयासाठी भारताने पािकÖतान आिण बांगलादेश यां¸याशी एकाच वेळी २८ ऑगÖट १९७३ रोजी वाटाघाटी कłन Âया संदभाªतील एक करार केला, या करारानुसार बांगलादेशात अडकून पडलेÐया पािकÖतानी रिहवाशांची व पािकÖतानात अडकलेÐया बांगलादेशी रिहवाशांची अदलाबदली करÁयासंदभाªतील िनिIJती फेāुवारी १९७४ मÅये करÁयात आली. भारता¸या तÂकालीन पंतÿधान ®ीमती इंिदरा गांधी आिण बांगलादेशाचे पंतÿधान मुजीबुर रहमान यां¸या दरÌयान १२ मे ते १६ मे १९७४ या काळात िशखर भेट झाली. या भेटीमÅये दोÆही राÕů दरÌयान Öनेह आिण सहकायª वाढिवÁया¸या भूिमकेचा पुनŁ¸चार करÁयात येऊन भारत आिण बांगलादेश यां¸यामÅये सीमा करार करÁयात आला. या सीमा करारानुसार भारताकडे बेŁबाडी, तर दहाúाम व पौबाडी हा ÿदेश बांगलादेशकडे राहील, असे ठरÁयात आले. भारत-बांगलादेश यां¸यातील संबंध चांगले ठेवÁयामÅये बांगलादेशाचे पंतÿधान शेख मुजीबुर रहेमान यांना यश आले असले तरीदेखील बांगलादेशाचे नेतृÂव करत असताना अंतगªत कारभारात Âयांना पूणª यश येऊ शकले नाही. पयाªयाने शेख मुजीबुर रहेमान यां¸या िवरोधात बांगलादेशात असंतोष िनमाªण झाला. Âयातून गटबाजीचे राजकारण झाले आिण यामÅयेच शेख मुजीबुर रहमान आिण Âयांचे कुटुंबीय यांची हÂया १५ ऑगÖट १९७५ ला करÁयात आली. १९७१ ते १९७५ हा कालखंड भारत-बांगलादेश यां¸यातील ‘सहकायाªचा कालखंड’ Ìहणून ओळखला जात असला तरीदेखील भिवÕयातील मतभेद िकंवा संघषाªचे बीज याच काळात पेरले गेÐयाचे ÖपĶ होते. भारत-बांगलादेश यां¸यातील संघषाªची काही कारणे पुढीलÿमाणे आहेत; १) फरा³का धरणासंदभाªतील ÿमुख वाद या दरÌयान या दोन देशांमÅये िनमाªण झालेला होता. munotes.in

Page 28

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
28 २) बांगलादेशाचा पािकÖतानशी असलेला Óयापार बंद झालेला होता, Âयामुळे या मालाला भारतात बाजारपेठ उपलÊध नÓहती. ३) बांगलादेशाचा भारताशी होणारा Óयापार हा ŁपयामÅये होत असÐयामुळे बांगलादेशाची िवदेशी चलन िमळिवÁयाची गरज पूणª होत नÓहती. ४) बांगलादेशाची अथªÓयवÖथा ही पािकÖतान¸या अथªÓयवÖथेशी िनगडीत असÐयामुळे ती भारतीय अथªÓयवÖथेला परÖपरपूरक नसून ती ÖपधाªÂमक होती. ५) बांगलादेश िनमाªण होÁयापूवê पूवª पािकÖतानात पािकÖतानने भारतिवरोधी ÿचार केÐयामुळे तेथील जनते¸या मनात भारतािवषयी संशयाची भावना होती. ६) बांगलादेश मधून भारतात जूट, धाÆय व इतर वÖतूंची चोरटी िनयाªत होत असÐयामुळे बांगलादेशात या वÖतूं¸या िकमती ÿचंड वाढलेÐया होÂया, Âयामुळे बांगलादेशी नागåरकांमÅये भारतािवषयी असंतोष िनमाªण झालेला होता. ७) बांगलादेशमधील शेख मुजीबुर रहमान शासन हे भारता¸या आ®यावर आहे, तसेच बांगलादेशा¸या दैनंिदन ÿशासनात भारत हÖत±ेप करतो, अशी सवªसामाÆय बांगलादेशी नागåरकांची भावना झालेली होती. Âयामुळे ही भावना दोÆही देशां¸या िहताला मारक ठरली. ८) कलक°ा येथील बंगाली वृ°पýांमÅये बांगलादेशातील नेÂयांवर िनकृĶ दजाªची टीका िकंवा Óयंगिचý ÿिसĦ करÁयात येत होती, Âयामुळे बांगलादेशांमधील नेते भारतावर नाखुश होते. या िविवध कारणांमुळे भिवÕयात भारत-बांगलादेश यां¸यातील संबंध काहीÿमाणात िबघडले, असे िनदशªनास येते. बांगलादेशात पंतÿधान मुजीबुर रहमान यां¸या हÂयेनंतर अिÖथर पåरिÖथती िनमाªण झाली . शेख मुजीबुर रहमान यां¸या हÂयेनंतर बांगलादेशात िनमाªण झालेÐया अिÖथरतेचा फायदा लÕकराने घेतला आिण तेथील राजकारणावर लÕकराने आपली पकड घĘ केली. १९७५ ते १९९१ पय«त बांगलादेशात लÕकरी हòकूमशाही होती, Ìहणून याकाळात भारत-बांगलादेश संबंधांमÅये अनेकवेळा तणावाची पåरिÖथती िनमाªण झाली होती. अशा अिÖथर पåरिÖथतीत बांगलादेशाचे लÕकरÿमुख जनरल िझया-उर-रहमान यांनी ÿधान लÕकरी ÿशासक Ìहणून बांगलादेशाची स°ासूýे िÖवकारली. जनरल िझया यांनी बांगलादेशाला िÖथर शासन िमळून देÁयासाठी ÿयÂन केले, परंतु याकाळात भारत-बांगलादेश यां¸या दरÌयान आिथªक सहकायाª¸या ŀिĶकोनातून फारसे सकाराÂमक काही होऊ शकले नाही. जनरल िझया यां¸या काळात भारत-बांगलादेश सीमारेषा, बेŁबाडी, तीन बीघा भूखंड वाद, मूर बेटाची समÖया तसेच फरा³का धरणाची समÖया आिण बांगलादेशातून भारतात Öथलांतåरत होणाöया िनवाªिसतांची समÖया यामुळे वाद िनमाªण झालेले होते. या दरÌयान¸या काळात भारतामÅये १९७७ मÅये जनता प±ाचे सरकार स°ेवर होते. याकाळात भारत-बांगलादेश यां¸यामÅये नोÓह¤बर १९७७ ला फरा³का धरण करार झाला. पाच वषª मुदती¸या या करारातून भारताला फरा³का धरणातून उÆहाÑयात २0 ते २६ हजार ³युसे³स इतके पाणी दररोज िमळणार होते, तर उÆहाÑयाÓयितåरĉ तीस ते चाळीस हजार ³युसे³स पाणी िमळणार होते. या करारामुळे कलक°ा बंदराची गरज पूणª भागणार नसली तरी फरा³का munotes.in

Page 29

भारत आिण
Âयाचे शेजारी – २
India and its
Neighbours -2
29 धरणाची समÖया आंतरराÕůीय पातळीवłन केवळ भारत आिण बांगलादेश या दोÆही राÕůां¸या वाटाघाटी ±ेýापुरती मयाªिदत Óहावी व बांगलादेशमधील अंतगªत राजकारणा¸या दडपणामधून हा ÿij मुĉ Óहावा, असा दुहेरी ŀिĶकोण भारतातील जनता सरकारचा होता. या करारातून दोÆही देशांचे समाधान करÁयाचा ÿयÂन झाला, परंतु हा करार पूणªपणे यशÖवी होऊ शकला नाही. भारतातील जनता प±ा¸या स°ा कायªकाळात जनरल िझया यांनी १९ िडस¤बर १९७७ ला भारतात िदÐली येथे भेट िदली. Âयाचÿमाणे एिÿल १९७९ मÅये भारताचे पंतÿधान ®ी मोरारजी देसाई आिण परराÕůमंýी ®ी अटलिबहारी वाजपेयी यांनी ढाका येथे भेट िदली. थोड³यात याकाळात भारत आिण बांगलादेश यां¸यातील परÖपर संबंध सुरळीत होऊन परÖपरां¸या समÖया सामंजÖयाने सोडवाÓयात अशा Öवłपाचे ÿयÂन करÁयात आले. दरÌयान¸या काळात भारतात स°ांतर होऊन जनता प± स°ेतून पायउतार झाला आिण १९८0 मÅये भारतात ®ीमती इंिदरा गांधी दुसöयांदा भारता¸या पंतÿधान झाÐया. ®ीमती इंिदरा गांधी यांचे धोरण मुजीबुर रहमान यां¸या गटाला पोषक आहे, असे मत िझया-उर-रहमान यांचे झालेले होते. Âयामुळे िझया-उर-रहमान हे अÖवÖथ झालेले होते. पयाªयाने याकाळात भारत-बांगलादेश यां¸यातील संबंध तणावपूणª होऊ लागले. यादरÌयान¸या काळातच बांगलादेशमÅये २९ मे १९८१ रोजी िझया-उर-रहमान यांची हÂया करÁयात आली. िझया यां¸या हÂयेनंतर बांगलादेशमÅये हòसेन महंमद इशाªद यांनी बांगलादेशचे ÿमुख लÕकरी ÿशासक Ìहणून स°ेची सूýे हाती घेतली. या कालखंडात बांगलादेशामÅये चीन व पािकÖतान समथªक गटांचा ÿभाव जाÖत वाढला तसेच फरा³का धरणा¸या ÿijावर आिण चकमा आिदवासéचे बांगलादेशातून भारतात Öथलांतर वाढÐयामुळे भारत-बांगलादेशात राजकìय तणाव िनमाªण झाला. भारत-बांगलादेश यां¸यात यापूवê झालेला फरा³का धरण करार समाĮ झाÐयामुळे २0 जुलै १९८३ ला यासंदभाªतील दुसरा करार करÁयात आला. Âयानूसार गंगा नदीचे ३0 ट³के पाणी भारताला आिण ३५ ट³के पाणी बांगलादेशाला देÁयात आले. उरलेÐया ३५ ट³के पाÁयाबाबत कोणताही िनणªय झाला नाही. याकाळात भारत-बांगलादेश यां¸यातील समुþी सीमा, मूर बेट, तीन िबघा, काटेरी कुंपनाचा ÿij इÂयादी ÿijांवर सकाराÂमक चचाª झाली. िझया-उर-रहमान यां¸या कारिकदêपे±ा इशाªद यांचा कालखंड भारत-बांगलादेश यां¸यातील संबंधाबाबत िÖथर व शांततेचा रािहला. १९८४ मÅये ®ीमती इंिदरा गांधी यांची हÂया झाÐयानंतर लालबहादूर शाľी हे भारताचे पंतÿधान झाले. Âयां¸या िनधधानंतर ®ी राजीव गांधी हे भारताचे पंतÿधान झाले. Âयांनी आपÐया काळात भारत-बांगलादेशमधील सहकायª वाढवÁयासाठी फेāुवारी १९९0 मÅये वाटाघाटी केÐया. बांगलादेशमÅये देखील यादरÌयान¸या काळात इशाªद यांची स°ा जाऊन Âयािठकाणी फेāुवारी १९९१ मÅये िनवडणुका झाÐया आिण Âयानंतर बेगम खािलदा िझया या बांगलादेशात स°ेवर आÐया. याच काळात भारतात पंतÿधान राजीव गांधी यांची हÂया झाÐयानंतर पंतÿधान Ìहणून पी. Óही. नरिसंहराव, Óही. पी. िसंग, चंþशेखर यांनी भारताचे नेतृÂव केले. याकाळात भारताचे बांगलादेशाशी मैýीपूणª संबंध होते. १९९१ नंतर बांगलादेशांमधील लÕकरी हòकूमशाही संपुĶात येऊन तेथे संसदीय शासनपĦतीची सुŁवात झाÐयामुळे भारत-बांगलादेश यां¸यात सहकायाªचे नवीन पवª सुł झालेले आहे. याकाळात बांगलादेशामÅये सावªिýक िनवडणुका संपÆन होऊन संसदीय लोकशाहीला सुŁवात झाÐयानंतर तेथे बांगलादेश नॅशनल पाटêला बहòमत िमळाले. Âयामुळे ®ीमती बेगम खािलदा munotes.in

Page 30

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
30 िझया या बांगलादेशा¸या पिहÐया मिहला पंतÿधान झाÐया. बांगलादेशात लोकशाही शासनपĦती अिÖतÂवात आÐयामुळे भारत-बांगलादेश यां¸यातील अनेक संघषªमय मुद्īांवर शांततापूवªक मागाªने तोडगा काढÁयासाठी पोषक पåरिÖथती याकाळात िनमाªण झाली. Âयामुळे या काळात उभय देशातील वादúÖत ÿijांवर उपाय शोधÁयासाठी काही महßवाचे करार झाले. आिथªक आिण Óयापारी ±ेýात उभय देशांमÅये सहकायª वाढवणे यासंदभाªतही महßवाचे करार याकाळात झाले. दि±ण आिशयाई देशां¸या साकª या संघटने¸या Óयासपीठाने भारत-बांगलादेश या देशांमÅये सहकायª वाढवÁयास मदत केली. कारण साकª संघटने¸या माÅयमातून भारत-बांगलादेशामÅये आिथªक आिण Óयापारी सहकायाªचा मागª मोकळा झाला. Âयामुळे उभय राÕůांनी परÖपरांना 'ÿाधाÆयशील Óयापार सहकारी राÕůाचा' (Most Favoured Nation Status) दजाª बहाल केला. यामुळे दोÆही राÕůातील Óयापारात मोठ्या ÿमाणात वाढ झाली. भारतात इंþकुमार गुजराल हे पंतÿधान असताना भारत-बांगलादेश यां¸यात परÖपरसंबंध सुधारÁयास सुŁवात झाली. कारण पंतÿधान गुजराल यांनी घोिषत केलेÐया 'गुजराल धोरणा' (Gujral Doctrine) नुसार भारत-बांगलादेश उपिवभागीय सहकायाªवर अिधक भर देÁयात आला. या धोरणानुसार भारताने बांगलादेशाकडून कोणÂयाही परतफेडीची अपे±ा न ठेवता बांगलादेशाला मोठे आिथªक साहाÍय केले. भारत-बांगलादेश यां¸या दरÌयान असलेला सीमावाद सोडवÁयासाठी ६ जून २0१५ रोजी दोÆही देशां¸या ÿितिनधीमÅये सकाराÂमक चचाª झाली. Âयाचÿमाणे ७ जून २0१५ रोजी भारत-बांगलादेश यां¸यात मुĉ Óयापारा¸या संदभाªत एक करार करÁयात आला. १0 फेāुवारी २0१६ रोजी भारताने भारत-बांगलादेश यांना रेÐवेमागाªने जोडÁयासाठी ५८0 करोड Łपये मंजूर केले. यामुळे भारत-बांगलादेश यां¸यातील Óयापाराला ÿोÂसाहन िमळÁयास मदत झाली. भारताचे वतªमान पंतÿधान ®ी नर¤þ मोदी आिण बांगलादेश¸या पंतÿधान शेख हसीना यां¸यामÅये २७ सÈट¤बर २0२0 रोजी Æयूयाकª येथे िĬप±ीय चचाª करÁयात येऊन उभय देशांमÅये सहकायª वाढवÁयावर भर देÁयात आला. दि±ण आिशयामधील भारत-बांगलादेश या शेजारील देशांमधील संबंध सीमावाद वगळता सवªसाधारणपणे सहकायाªचे आिण मैýीपूणª रािहलेले आहेत. भारत आिण बांगलादेश हे राÕů साकª, िबमÖटेक आिण राÕůकुल या संघटनांचे सदÖय राÕů आहेत. भारताने सदैव बांगलादेशा¸या संदभाªत शेजारील राÕů Ìहणून मोठ्या भावाची भूिमका िनभावलेली आहे. ३.३.१.३ भारत-बांगलादेश मधील ÿमुख समÖया:- बांगलादेशा¸या िनिमªतीमÅये भारताची भूिमका महßवाची आिण िनणाªयक ठरलेली आहे. Ìहणून सुŁवातीपासूनच काही अपवाद वगळता भारत-बांगलादेश यां¸यातील परÖपरसंबंध सहकायª, मैýीपूणª व सामंजÖयाचे होते. परंतु असे असले तरी, उभय देशांनी ÖवराÕůिहताला महÂव िदÐयामुळे सहािजकच अनेकवेळा उभय देशांमÅये मतभेद िनमाªण होऊन Âयाचा पåरणाम उभय देशां¸या परÖपर संबंधांवर झालेला आहे. भारत-बांगलादेश परÖपर संबंधांवर पåरणाम करणारे काही ÿमुख घटक िकंवा समÖया पुढीलÿमाणे आहेत; munotes.in

Page 31

भारत आिण
Âयाचे शेजारी – २
India and its
Neighbours -2
31 ३.३.१.३.१ भारत-बांगलादेश सीमावाद:- भारत-बांगलादेश परÖपर संबंधांवर िवपरीत पåरणाम करणारा सीमावाद हा महßवाचा घटक िकंवा समÖया आहे. बांगलादेशा¸या िनिमªतीपासूनच भारत-बांगलादेश यां¸यातील सीमा ÿदेश िनधाªåरत करणे, ही एक ÿमुख समÖया बनलेली होती. भारत-बांगलादेश सीमेवर वाहणाöया नīा वारंवार आपले पाý बदलतात. Âयाचÿमाणे वाहणाöया नīां¸या पाýात िकंवा नदी¸या मुखाजवळ वाहóन आलेÐया गाळामुळे नवीन बेटे तयार होत असतात. पयाªयाने नदी¸या पाýानुसार भारत-बांगलादेश यां¸यामÅये असलेली सीमा वारंवार बदलत असते, Ìहणून नवीन तयार झालेला ÿदेश कोणाचा? हा वाद भारत-बांगलादेश यां¸यात वारंवार िनमाªण होतो. भारत-बांगलादेश यां¸यामÅये ४0९६ िकलोमीटरची सीमारेषा आहे, परंतु ही सीमारेषा नदé¸या बदलÂया ÿवाहामुळे िकंवा पाýामुळे सुरळीत नाही. भारत-बांगलादेश यां¸यातील सीमारेषा भारतातील िýपुरा, आसाम आिण िमझोरम या तीन राºयांना िमळालेली आहे, परंतु नīां¸या बदलÂया ÿवाहामुळे भारत-बांगलादेशमधील सीमारेषा अधोरेिखत करणे, हे एक अवघड काम झालेले आहे. भारत-बांगलादेश यां¸यामधील सीमारेषा पूणªपणे सुरळीत नसÐयामुळे बांगलादेशा¸या हĥीमधील काही भूखंड भारता¸या हĥीमÅये आलेले आहेत, तसेच भारता¸या हĥीमधील काही भूखंड हे बांगलादेशा¸या हĥीमÅये गेलेले आहेत. उभय देशां¸या सीमावादात असे एकूण १६६ वादúÖत भूखंड आहेत. शेख मुजीबुर रहमान आिण ®ीमती इंिदरा गांधी यां¸या कायªकाळात उभय राÕůांमधील सीमारेषा अधोरेिखत करÁयासंदभाªत १९७४ मÅये एक करार करÁयात आला. या करारानुसार बेŁबाडी हा भाग भारताकडे तर तीन बीघा, दहाúाम आिण पौबाडी हा भाग बांगलादेशकडे सोपवÁयाचे ठरले होते. परंतु या करारासंदभाªत बांगलादेशात असंतोष िनमाªण झालेला होता, Âयामुळे हा ÿij पूणªपणे िमटू शकला नाही. भारतातील िýपुरा राºया¸या सीमेवरील महòरी नदीचे पाý बदलÐयामुळे भारत-बांगलादेश यां¸यात एिÿल १९७६ तसेच नोÓह¤बर १९७६ मÅये चकमकì झाÐयामुळे भारत-बांगलादेश यां¸यात तणाव िनमाªण झाला होता. या संदभाªत माचª १९७८ मÅये भारतातील जनता सरकारने पुढाकार घेऊन शांतते¸या मागाªने वाटाघाटी कłन भारत-बांगलादेश यां¸यातील सीमा िनधाªरण करÁया¸या तÂवाला ÿाधाÆय देऊन सीमावाद शांतते¸या ±ेýात आणÁयाचा ÿयÂन केला. भारत-बांगलादेश यां¸यामÅये सीमावादासंदभाªत जाÖत कळीचा आिण वादúÖत ठरलेला 'तीन िबघा' हा भूखंड होय. बांगलादेश िनमाªण होÁयापूवêपासून भारत-पािकÖतान यां¸यात या ÿदेशावłन वाद िनमाªण झालेला होता. भारतातील कूचिबहार िजÐĻा¸या मु´य ±ेýाला कुचलीबाडी हा बावीस गावांचा ÿदेश जोडणारा एक जोडमागª आहे. या जोडमागाª¸या दोÆही बाजूंना बांगलादेशमधील दहाúाम व अंगारपोता हे भाग आहेत. परंतु मु´य ÿij हा आहे कì, तीन बीघा हा भाग भारताकडे रािहला असता बांगलादेशाला समÖया होते, तसेच तीन िबघा हा भाग बांगलादेशाकडे िदला असता भारतासाठी समÖया िनमाªण होते. Ìहणून हा िववाद िमटणे थोडे कठीण झाले होते. तीन बीघा या समÖयेवर १९५८ मÅये भारताचे पंतÿधान पंिडत जवाहरलाल नेहł आिण पािकÖतानचे परराÕůमंýी िफरोज खान यांनी चचाª केली होती, परंतु या चच¥तून कोणताही मागª िनघू शकला नÓहता. पुढे १९७४ मÅये तीन िबघा हा भाग बांगलादेशाला हÖतांतåरत करÁयाचे उभय देशात ठरले असले तरी ÿÂय±ात या भूखंडाचे हÖतांतरण बांगलादेशाकडे झालेले नाही. १९८२ मÅये भारत-बांगलादेशमधील हा वाद िमटवÁयासाठी भारता¸या तÂकालीन पंतÿधान ®ीमती इंिदरा गांधी आिण बांगलादेशचे munotes.in

Page 32

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
32 लÕकरी ÿशासक हòसेन मोहÌमद इशाªद यांनी या जोडमागाªवर ओÓहरāीज बांधून या समÖयेवर तोडगा काढÁयासंदभाªत चचाª केली होती, परंतु Âयातूनही काही िनÕपÆन होऊ शकले नाही. Âयानंतरही उभय देशांमÅये १९८५ तसेच १९९१ मÅये तीन बीघा िववाद सोडवÁयासंदभाªत चचाª झाली, परंतु तो ÿij सुटू शकला नाही. भारत-बांगलादेश यां¸यातील सीमावादाची समÖया सोडवÁयासाठी उभय देशांमÅये 'लँड बॉडªर एúीम¤ट' हा करार करÁयासंदभाªत हालचाली सुł झाÐया. या करारासंदभाªतील िवधेयक पंतÿधान मनमोहन िसंग यां¸या कायªकाळात Ìहणजेच भारता¸या पंधराÓया लोकसभेमÅये सादर करÁयात आले होते, परंतु हे िवधेयक मंजूर होऊ शकले नाही. लँड बॉडªर एúीम¤ट नुसार भारत आिण बांगलादेश यां¸यामÅये सीमारेषा संदभाªतील जे १६६ वादúÖत भूखंड आहेत, Âयांची आदलाबदली करणे अपेि±त होते. थोड³यात भारत-बांगलादेश यां¸यामधील सीमारेषा सुरळीत करÁयासाठी भारता¸या मालकìचे जे भूखंड बांगलादेशा¸या हĥीत आहेत, ते बांगलादेशाने भारता¸या Öवाधीन करावेत आिण भारताने आपÐया हĥीतील बांगलादेशा¸या मालकìचे भूखंड बांगलादेशा¸या Öवाधीन करावेत, असे अपेि±त होते. भारत-बांगलादेश यां¸यातील सीमावादामÅये बांगलादेशाचे १११ भूखंड भारता¸या हĥीत आहेत, तसेच भारताचे ५५ भूखंड बांगलादेशा¸या हĥीत आहेत. उभय देशांकडे असणारे हे भूखंड जवळपास सहा हजार एकर जिमनीवर Óयापलेले आहेत. भारत-बांगलादेश यां¸यामधील भूखंडांची अदलाबदली करÁयासाठी भारताकडून भारतीय संिवधानात दुŁÖती करणे आवÔयक आहे. Âयासंदभाªत पाऊलही उचलÁयात आलेले होते, परंतु पंतÿधान मनमोहन िसंग यां¸या कायªकाळात लोकसभेत यासंदभाªतील िवधेयक मंजूर होऊ शकले नाही. तसेच राºयसभेतदेखील काँúेस आिण िमýप±ांचे बहòमत नसÐयामुळे आिण भारतीय जनता प±ाचे राºयसभेत बहòमत असÐयामुळे तसेच भारतीय जनता प±ाचा भारताचा काही भाग बांगलादेशला देÁयासंदभाªत िवरोध असÐयामुळे लँड बॉडªर एúीम¤ट संदभाªतील िवधेयक मंजूर होऊ शकले नाही. भारत-बांगलादेश यां¸या दरÌयान लँड बॉडªर एúीम¤ट हा करार Óहावा, अशी बांगलादेशाची खूप इ¸छा होती, कारण या करारामुळे उभय देशांमधील सीमािववाद संपून दोÆही देशातील संबंध सुधारÁयास मदत होणार होती, परंतु असे होऊ शकले नाही. बांगलादेश¸या पंतÿधान शेख हसीना यांनी भारत-बांगलादेश यां¸यातील भूखंडां¸या अदलाबदलीचा मुĥा ÿितķेचा बनवलेला होता. Ìहणूनच ®ीमती शेख हसीना यांनी लँड बॉडªर एúीम¤ट हा करार भारताने करावा, यासाठी सातÂयाने भारताला िवनंतीदेखील केलेली होती. परंतु भारताने हा करार मंजूर करÁयासंदभाªतील हालचाली केÐया नाहीत. पंतÿधान नर¤þ मोदी यां¸या मंिýमंडळातील परराÕů मंýी ®ीमती सुषमा Öवराज बांगलादेश दौöयावर गेलेÐया असताना Âयांनी लँड बॉडªर एúीम¤ट करारासंदभाªत सकाराÂमक िनणªय घेÁयासंदभाªतील चचाª बांगलादेशा¸या पंतÿधान ®ीमती शेख हसीना यां¸याशी केली. बांगलादेशाशी असणारे भारताचे संबंध सुधारÁयासाठी लँड बॉडªर एúीम¤ट आिण ितÖता नदी पाणी वाटप करार, हे दोÆही करार होणे अÂयंत आवÔयक आहे. भारत-बांगलादेश यां¸यातील सीमावाद सोडिवÁयासंदभाªत उभय राÕůाकडून काही ÿयÂन झालेले असले तरी, अīापपय«त भारत-बांगलादेश यां¸यातील सीमावाद संपलेला नाही. munotes.in

Page 33

भारत आिण
Âयाचे शेजारी – २
India and its
Neighbours -2
33 ३.३.१.३.२ नदी पाणी वाटप आिण फरा³का धरण समÖया:- भारत-बांगलादेश संबंधांमÅये तणाव िनमाªण होÁयाचे दुसरे ÿमुख कारण Ìहणजे नदी पाणी वाटप आिण फरा³का धरणाची समÖया होय. भारत आिण बांगलादेश मधून गंगा या ÿमुख नदीसह ५६ नīा वाहतात. उभय देशांमÅये गंगा नदी¸या पाणी वाटपासंदभाªत यशÖवी करार झालेला आहे. माý असे असले तरी फरा³का या धरणा¸या संदभाªत भारत-बांगलादेश यां¸यात तणाव िनमाªण झालेला आहे. फरा³का धरणाची समÖया ही बांगलादेश िनमाªण होÁयापूवêपासून वादúÖत बनलेली आहे. फरा³का धरणासंदभाªत भारत सरकारची अशी योजना होती कì, समुþिकनाöयापासून १४५ िकलोमीटर आत हòगळी या गंगे¸या एका ÿमुख नदीवर असलेÐया कलक°ा बंदरात गाळाचे ÿमाण िदवस¤िदवस वाढत असÐयामुळे गंगा नदीवर धरण बांधून हòगळी नदीत पाणी सोडÁयात यावे, यामुळे कलक°ा बंदर जलवाहतुकìसाठी सोईÖकर होईल. Ìहणून गंगा नदीवर फरा³का धरण बांधÁयाची योजना भारताने आखलेली होती. या धरणासंदभाªतील ÿÖताव अनेकवेळा मांडÁयात आलेला होता, परंतु पािकÖतानने या ÿijावर सतत अडवणुकìचे धोरण िÖवकारलेले होते. असे असतानादेखील भारताने फरा³का धरणाचे बांधकाम सुł कłन १९७५ मÅये या धरणाचे काम पूणª केले. दरÌयान¸या काळात पािकÖतानमधून पूवª पािकÖतान वेगळा होत बांगलादेशाची िनिमªती झाली होती. बांगलादेशाची िनिमªती झाÐयानंतर उभय देशात झालेÐया १९७२ ¸या करारानुसार भारत-बांगलादेश यां¸या संयुĉ सिमतीĬारे फरा³का धरणासंबंधी पूरिनयंýण, पाणीपुरवठा, वीज उÂपादन तसेच नदी खोöयाचा िवकास आिण भारत-बांगलादेश नदी पाणी वाटपासंबंधी मैýीपूणª मागाªने तोडगा काढÁयासाठी सवा«गीण अËयास Óहावा, असे उभय देशांनी माÆय केले होते. १९७५ मÅये भारत-बांगलादेश यांनी या धरणा¸या ÿijाबाबत एक ताÂपुरता करार केला, परंतु नंतर¸या काळात बांगलादेशा¸या नेÂयांनी हा करार बांगलादेशा¸या िहतसंबंधिवरोधी असÐयाचे सांगून अमाÆय केला. Âयानंतर बांगलादेशाने फरा³का धरणाचा ÿij संयुĉ राÕů संघासमोरही नेÁयाचा ÿयÂन केला. परंतु हा ÿij संयुĉ राÕů संघासमोर गेÐयामुळे तो अिधकच गुंतागुंतीचा बनेल, यामुळे बांगलादेशा¸या अशा ÿयÂनाला भारताने िवरोध केला आिण फरा³का धरणाचा ÿij परÖपर चच¥तून सोडÁयाचा आúह धरला. Âयामुळे उभय देशात चचाª होऊन भारत-बांगलादेश यां¸या दरÌयान १९७७ मÅये एक करार करÁयात येऊन या करारानुसार फरा³का धरणा¸या ÿijावर कायमÖवłपी तोडगा काढÁयासाठी 'संयुĉ नदी पाणी वाटप आयोगाची' (Joint River Commission) Öथापना करÁयात आली. उभय देशातील नदी पाणीवाटप संयुĉ आयोगाने हा ÿij सोडिवÁयाचा ÿयÂन केला, परंतु उभय देशांचे समाधान होईल, असा तोडगा या आयोगाला सुचवता आला नाही. Âयामुळे हा ÿij िभजत रािहला. दरÌयान¸या काळात भारतात माचª १९७७ मÅये जनता प±ाचे सरकार स°ेवर आले. या सरकारने फरा³का धरणा¸या समÖयेवर बांगलादेशाशी वाटाघाटी करÁयासाठी ५ नोÓह¤बर १९७७ ला एक करार केला. या करारानुसार फरा³का धरणातून भारताला उÆहाÑयामÅये दररोज २0 ते २६ हजार ³युसे³स पाणी, तर उÆहाÑयाÓयितåरĉ इतर िदवसात ÿितिदन ३0 ते ४0 हजार ³युसे³स पाणी देÁयाचे ठरिवÁयात आले. वाÖतवात या करारानुसार जे पाणी कलक°ा बंदरामÅये सोडÁयात येणार होते, Âयामुळे कलक°ा बंदराची गरज पूणªपणे भागणार नसली तरीदेखील फरा³का धरणाची समÖया ही आंतरराÕůीय पातळीवłन भारत-बांगलादेश या उभय राÕůां¸या वाटाघाटी ±ेýापुरती munotes.in

Page 34

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
34 मयाªिदत झाली होती. तसेच फरा³का धरणाचा ÿij बांगलादेशमधील अंतगªत राजकारणा¸या दडपणातून मुĉ होÁयास मदत ही झाली होती. अशाÿकारे तÂकालीन जनता सरकारने दुहेरी ŀिĶकोनातून फर³का धरणाची समÖया हाताळÁयाचा ÿयÂन केला. फरा³का धरणाची समÖया सोडवÁयासाठी उभय देशाकडून अनेकवेळा करार तसेच ÿयÂन करÁयात आले असले तरी, या धरणाचा ÿij पूणªपणे िमटलेला नसÐयामुळे, हे धरण भारत-बांगलादेश यां¸या संबंधातील तणावाचे कारण बनलेले आहे. फरा³का धरणाबरोबरच भारत-बांगलादेश यां¸या संबंधांमÅये ितÖता नदी¸या पाणी वाटपावłन तणाव िनमाªण झालेला होता. ितÖता नदी भारतातील िस³कìम राºयात उगम पावते आिण दाजêिलंग, जलपायगुडी , कूचिबहारमधून ही नदी बांगलादेशात ÿवेश करते. ितÖता या नदीचे पाणी बांगलादेशाने िकती वापरायचे आिण भारताने िकती वापरायचे हा वाद उभय देशांमÅये होता. कारण उभय देशातील शेती िसंचनासाठी तसेच िपÁया¸या पाÁयासाठी ितÖता या नदी¸या पाÁयाचा उपयोग केला जात होता. Ìहणून ितÖता नदी¸या पाणी वाटपासंदभाªत २0११ मÅये भारत-बांगलादेशात एक महßवपूणª करार झाला. हा करार 'ितÖता-नदी पाणी वाटप करार' Ìहणून ओळखला जातो. हा करार उभय देशांसाठी उपयुĉ ठł शकला असता, परंतु तो पूणªÂवास येऊ शकला नाही. कारण या कराराला बांगलादेशाशी भौगोिलकŀĶ्या सिमप असणाöया पिIJम बंगाल या राºया¸या मु´यमंýी ममता बॅनजê यांनी िवरोध केला होता, Ìहणून पंतÿधान मनमोहन िसंग यां¸या कायªकाळात हा करार पूणªÂवास येऊ शकला नाही. ३.३.१.३.३ मूर बेटाची समÖया:- भारत-बांगलादेश यां¸या दरÌयान तणाव िनमाªण करणारी आणखी एक महßवाची समÖया Ìहणून मूर बेटा¸या समÖयेकडे बिघतले जाते. बंगाल¸या उपसागरात गंगा नदी¸या मुखाशी भारतापासून ५.२ िकलोमीटर अंतरावर भारता¸या सागरी सीमारेषेमÅये मूर हे बेट आहे, तर बांगलादेशापासून हे बेट ७.५ िकलोमीटर अंतरावर आहे. १९७0 मÅये बंगाल¸या उपसागरात चøìवादळामुळे मूर या बेटांची िनिमªती झाली होती. मूर या बेटाÿमाणेच पूबाªशा व दि±ण तळपĘी ही दोन नवी बेटेदेखील बंगाल¸या उपसागरात चøìवादळामुळे िनमाªण झालेली होती. Âयानंतर १९७१ मÅये मूर बेटाचा शोध भारताने लावला होता. मूर आिण इतर बेटां¸या संदभाªतील मालकì ह³क उभय देशांनी सांगÁयास सुŁवात केली. १९७९ मÅये मूर या बेटाचे Öथान आिण मालकìह³क िनिIJत करÁयासाठी उभय देशांनी संयुĉरीÂया सव¥±ण करÁयाचा िनणªय घेतला होता. मूर हे बेट खिनज संप°ी आिण मासेमारी¸या ŀĶीने अÂयंत महßवाचे आहे. मूर बेट आिण भारत यां¸यामधील अंतर बांगलादेशापे±ा कमी असÐयामुळे भारताचा या बेटावरील ह³क बांगलादेशपे±ा अिधक आहे. असे असतानादेखील १९८१ पासून बांगलादेशाने मूर या बेटावर आपला मालकì ह³क सांगÁयास सुरवात केली होती, Âयामुळे भारत-बांगलादेश दरÌयान मूर बेटा¸या मालकìह³कावłन तणावाची पåरिÖथती िनमाªण झाली होती. मूर बेटा¸या मालकì ह³कावłन बांगलादेशाने आøमक धोरण Öवीकाłन यासंदभाªत नौदल शĉìचा ÿयोग करÁयास सुŁवात केली. यानुसार १९८१ मÅये बांगलादेशाने मूर बेटाकडे नौदला¸या बोटी पाठवÐया आिण भारता¸या सव¥±ण करणाöया बोटéवर हÐला करÁयाचा धाक दाखिवला. यावर ÿितिøया Ìहणून भारतानेदेखील आपÐया बोटी¸या सुटकेसाठी नौदलाची िवनािशका पाठिवली होती, Âयामुळे भारत-बांगलादेशदरÌयान munotes.in

Page 35

भारत आिण
Âयाचे शेजारी – २
India and its
Neighbours -2
35 मूर बेटा¸या मालकìह³कावłन तणावाची पåरिÖथती िनमाªण झालेली होती. बांगलादेशचे लÕकरी शासक िझया-उर-रहमान यां¸या कालखंडात मूर बेटा¸या मालकìह³कावłन भारत-बांगलादेश दरÌयान बराच वादंग झाला होता, कारण जनरल िझया यांनी मूर बेटाचा वापर भारतिवरोधी ÿचार करÁयासाठी केलेला होता. परंतु अशा संघषªपूणª िÖथतीत दोÆही देशांमÅये तणाव िनमाªण करÁयाऐवजी उभय देशांनी मूर बेटाची समÖया सामोपचाराने िमटवÁयाचे अखेर माÆय केले, परंतु अīापपय«त या बेटाची समÖया सुटलेली नाही. ३.३.१.३.४ िनवाªिसतांची समÖया:- भारत-बांगलादेश यां¸यातील परÖपरसंबंधात तणाव िनमाªण होÁयास बांगलादेशातून भारतात येणारे िनवाªिसतांचे लŌढे कारणीभूत ठरलेले आहेत. बांगलादेशांमधील सीमावतê भागातून भारतात Öथलांतåरत होणाöया रिहवाशांमुळे भारत-बांगलादेश यां¸यात बेबनाव िनमाªण झालेला आहे. भारत-बांगलादेश सीमावतê ÿदेशातील िहंदू, मुिÖलम तसेच चकमा आिदवासी मोठ्या ÿमाणात भारतात Öथलांतåरत होत असÐयामुळे भारता¸या सीमावतê भागात बांगलादेशी रिहवाशांचे ÿमाण िदवस¤िदवस वाढतच चालले आहे. भारता¸या िýपुरा, मेघालय या घटकराºया¸या बांगलादेशाशी लागून असलेÐया सीमालगत¸या ÿदेशात हे िनवाªिसतांचे लŌढे येत असÐयामुळे भारतीय ÿदेशात सामािजक तणावाचे वातावरण िनमाªण झाले आहे. िनवाªिसतां¸या वाढÂया ÿमाणामुळे भारतात मजुरी दरात घट तसेच बेकारी¸या समÖयेतही वाढ झालेली आहे. परंतु असे असतानाही बांगलादेशकडून Öथलांतराला उ°ेजन िदले जाते. बांगलादेशातून भारतात येणाöया Öथलांतåरतांना रोखÁयासाठी भारताने सीमारेषेवर तारांचे कुंपण घालून तसेच सीमा पहारे वाढवून थांबिवÁयाचा ÿयÂन केलेला आहे, परंतु ही समÖया सोडिवÁयास फारसे यश आतापय«त येऊ शकलेले नाही. थोड³यात भारत-बांगलादेश परÖपरसंबंधांमÅये बांगलादेशी घुसखोर आिण चकमा आिदवासé¸या िनवाªिसतांचा ÿij अडथळा Ìहणून उभा रािहलेला आहे. िनवाªिसतां¸या या समÖयेवर उभय देशांनी सामंजÖयाने तोडगा काढणे आवÔयक आहे. ३.३.१.४ बांगलादेशातील धािमªक मूलतßववाद आिण भारत-बांगलादेश संबंध:- भारत-बांगलादेश परÖपरसंबंधांमÅये बांगलादेशात वाढत असलेला धािमªक मूलतßववाद ÿमुख अडसर ठरलेला आहे. बांगलादेशामधील धािमªक मूलतßववाद हा केवळ बांगलादेशासाठीच नÓहे, तर भारतासाठीदेखील धो³याचा ठरलेला आहे. १९९१ नंतर बांगलादेशात लÕकरी हòकूमशाही संपुĶात येऊन संसदीय शासनपĦती ÿÖथािपत झालेली असली तरीदेखील बांगलादेशातील कĘर धािमªक मूलतßववाद हा तेथील लोकशाहीसमोर खूप मोठे आÓहान Ìहणून उभा रािहलेला आहे. धािमªक मूलतßववादामुळे बांगलादेशातील लोकशाहीला अिÖथरतेची नजर लागलेली आहे. थोड³यात बांगलादेशातील राजकìय अिÖथरतेला धािमªक मूलतßववादाची साथ िमळाÐयामुळे बांगलादेशातील लोकशाही अिधक अिÖथर झालेली आहे. Âयामुळे साहिजकच Âयापासून भारताला धोका िनमाªण झालेला आहे. शेजारील बांगलादेशामÅये धािमªक मूलतßववादाचा ÿभाव िदवस¤िदवस वाढत रािहला तर बांगलादेशांमधील लोकशाहीची जागा धािमªक राजवट िकंवा पुÆहा एकदा लÕकरी हòकूमशाही घेÁयाची श³यता नाकारता येत नाही आिण कदािचत असे झाÐयास Âयाचे गंभीर पåरणाम भारताला भोगावे लागतील. munotes.in

Page 36

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
36 बांगलादेशांमधील अंतगªत राजकारण हे धमªिनरपे±तावाद िवŁĦ धािमªक मूलतßववाद या परÖपरिवरोधी िवचारसरणीमÅये अडकलेले आहे. बांगलादेशाला धमªिनरपे±तावादी राÕů बनवायचे कì एक इÖलािमक राÕů बनवायचे, हा तेथील एक ÿमुख मुĥा बनलेला आहे. बांगलादेशा¸या पंतÿधान शेख हिसना आिण Âयांचा आवामी लीग हा राजकìय प± धमªिनरपे±तावादाचे ÿितिनिधÂव करतो, तर दुसरीकडे बेगम खािलदा िझया आिण Âयांचा बांगलादेश नॅशनल पाटê हा राजकìय प± धािमªक मूलतßववादी िवचारसरणीचे ÿितिनिधÂव करतो. या दोन राजकìय प±ांिशवाय जमात-ए-इÖलामी हा एक अितशय कĘर धािमªक मूलतßववादी राजकìय प± बांगलादेशात अिÖतÂवात आहे. बांगलादेशाला जगातील एक कडवे इÖलािमक राÕů बनवणे, हे जमात-ए-इÖलामी या राजकìय प±ाचे ÿमुख उिĥĶ आहे. जमात-ए-इÖलामी या राजकìय प±ाचे दि±ण आिशयातील दहशतवादी संघटनांबरोबर संबंध ÿÖथािपत झालेले आहेत. एवढेच नÓहे तर या राजकìय प±ा¸या अनेक सदÖयांनी पािकÖतानमÅये जाऊन दहशतवादाचे ÿिश±णदेखील घेतलेले आहे. तसेच आयएसआय (ISI) या पािकÖतानी गुĮहेर संघटने¸या मदतीने या राजकìय प±ाचे शेकडो सदÖय पािकÖतानमÅये दहशतवादी िहंसाचाराचे ÿिश±ण घेÁयासाठीदेखील गेÐयाचे पुरावे आहेत. Âयाचÿमाणे बांगलादेशातील जमात-ए-इÖलामी या राजकìय प±ा¸या आशीवाªदाने बांगलादेशात हरकत-उल-िजहाद-अल-इÖलामी Ìहणजेच 'हòजी' या कĘर दहशतवादी संघटनेने आपले पाय रोवले आहेत. भारतात मागील काही िदवसात जे दहशतवादी हÐले झाले, Âया हÐÐयामÅये बांगलादेशातील या 'हòजी' संघटनेचा हात असÐयाचे िसĦ झालेले आहे. बांगलादेशांमधील जमात-ए-इÖलामी या कĘर धािमªक मूलतßववादी राजकìय प±ाचे सुŁवातीपासूनच पािकÖतानधाजêने धोरण रािहले आहे. १९७१ मÅये बांगलादेश ÖवातंÞययुĦात या राजकìय प±ाने पािकÖतानला मदत केली होती. बांगलादेशामÅये २00१-२00६ याकाळात बेगम खािलदा िझया यां¸या बांगलादेश नॅशनल पाटêने जमात-ए-इÖलामी या पािकÖतानधािजªÁया तसेच मूलतßववादी राजकìय प±ाबरोबर युती केलेली होती. साहिजकच बांगलादेशात धािमªक मूलतßववादी राजकìय प± स°ेत असÐयामुळे बेगम खािलदा िझया यां¸या कायªकाळात बांगलादेशामÅये भारतिवरोधी कारवायांमÅये वाढ झालेली होती. बांगलादेशामÅये धािमªक मूलतßववाद आिण कĘरतावाद यामÅये अचानक वाढ झालेली नाही, तर Âयापाठीमागे मोठी पाĵªभूमी आहे. बांगलादेशा¸या िनिमªतीपासून Ìहणजेच १९७१ पासून अगदी अलीकडे Ìहणजे २00५ पय«त बांगलादेशामधील ÿÂयेक राजकìय नेतृÂवाने मग ते लÕकरी हòकूमशहा असो िकंवा लोकशाही मागाªने िनवडून आलेले राºयकत¥ असोत, ÿÂयेक राºयकÂयाªने स°ेवर आपली पकड मजबूत करÁयासाठी इÖलाम धमाªचा साधन Ìहणून वापर केलेला आहे. बांगलादेशातील अवामी लीगचे ÿमुख नेते शेख मुजीबुर रहमान यांना बांगलादेशा¸या िनिमªतीचे जनक असे Ìहटले जाते. Âयांनी बांगलादेश िनिमªती¸या वेळी धमª आिण राजकारण याची फारकत केली जाईल, असे ÖपĶ केले होते. परंतु ÿÂय±ात शेख मुजीबुर रहमान यां¸या हाती बांगलादेशाची स°ा आÐयानंतर Âयांनी बांगलादेशा¸या राजकारणावर आपली पकड अिधक मजबूत करÁयासाठी इÖलाम धमाªचा साधन Ìहणून सराªस दुŁपयोग केला. शेख मुजीबुर रहमान यांनी बांगलादेशांमधील आपÐया लÕकरी हòकूमशाहीला जनतेची अिधमाÆयता िमळवÁयासाठी धमाªचा वापर केला. शेख मुजीबुर रहमान munotes.in

Page 37

भारत आिण
Âयाचे शेजारी – २
India and its
Neighbours -2
37 यांची हÂया झाÐयानंतर बांगलादेशाची स°ा जनरल िझया-उर-रहमान यां¸या हाती आली. िझया-उर-रहमान यांनीदेखील बांगलादेशी लोकांचा पािठंबा ÿाĮ कłन देÁयासाठी धमाªचाच वापर केला. जनरल िझया यां¸यानंतर बांगलादेशात स°ेवर आलेले हòसेन मोहÌमद इशाªद यांनीदेखील इÖलाम धमाªमुळे बांगलादेशाला जगÁयाचा मागª तसेच िवशेष ओळख ÿाĮ होणार आहे, असं Ìहणून बांगलादेशा¸या इÖलामीकरणावर अिधकच भर िदला. थोड³यात Âयांनीदेखील बांगलादेशात इÖलाम धमाªचा वापर राजकìय स°ा ÿाĮ करÁयासाठी केला. बांगलादेशामÅये १९९१ मÅये हòकूमशाही संपुĶात येऊन लÕकरी हòकूमशाहीची जागा लोकशाहीने घेतली. Âयामुळे १९९१ मÅये बांगलादेशात सावªिýक िनवडणुका संपÆन होऊन संसदीय लोकशाही शासनपĦती अिÖतÂवात आली. लÕकरी हòकुमशाही जाऊन लोकशाही शासनÿणाली बांगलादेशामÅये अंमलात आलेली असली तरीदेखील धमाªचा राजकारणासाठी होणारा गैरवापर बंद झाला नाही. Âयामुळे साहिजकच बांगलादेशातील धािमªक मूलतßववाद नĶ होऊ शकला नाही. बांगलादेशामधील बांगलादेश नॅशनिलÖट पाटê, जमात-ए-इÖलामी तसेच आवामी लीग या सवªच राजकìय प±ांनी उघडपणे धािमªक मूलतßववादाचा िÖवकार केला होता. बांगलादेशात धािमªक मूलतßववादाचा आधार घेणाöया जमात-ए-इÖलामी या राजकìय प±ाचा ÿभाव १९९६ पासून २00१ पय«त मोठ्या ÿमाणात वाढलेला होता. कारण याकाळात बांगलादेशातील बांगलादेश नॅशनिलÖट पाटê आिण आवामी लीग या दोन ÿमुख राजकìय प±ांमधील संघषाªचा फायदा जमात-ए-इÖलामी या प±ाने घेऊन तसेच बांगलादेशातील राजकारणात धािमªक मूलतßववादाचा आधार घेऊन आपले हातपाय पसरायला सुŁवात केली होती. २00१ नंतर बांगलादेशामÅये दहशतवादी संघटनांची सं´या आिण ÿभाव सतत वाढत गेलेला िदसून येतो. कारण ‘हरकत-उल-िजहाद-ए-इÖलामी’ Ìहणजेच हóजी ही दहशतवादी संघटना असून ितचे संबंध पािकÖतानातील आयएसआय तसेच अल-कायदा या आंतरराÕůीय दहशतवादी संघटनेबरोबर आहेत. Ìहणून अशा दहशतवादी संघटनांचा भारतािवŁĦ वापर होÁयाची श³यता नाकारता येत नाही. बांगलादेशामधील धािमªक मूलतßववाद हा ÿारंभी पासूनच भारतािवŁĦ रािहलेला आहे. बेगम खािलदा िझया यां¸यानंतर Ìहणजेच २00८ पासून बांगलादेशामÅये शेख हसीना यांचे सरकार स°ेवर होते. बेगम खािलदा िझया यां¸या काळात बांगलादेशात धािमªक मूलतßववाद मोठ्या ÿमाणात वाढलेला होता, तसेच जमात-ए-इÖलामी या प±ाचा ÿभावदेखील बेगम खािलदा िझया यां¸या काळात बांगलादेशात वाढतच चालला होता. परंतु बांगलादेशात शेख हसीना यां¸या हाती स°ा आÐयानंतर Âयांनी जमात-ए-इÖलामी या धािमªक मूलतßववादी राजकìय प±ावर अनेक बंधने लादून बांगलादेशाला धािमªक मूलतßववादाचा ÿभावापासून मुĉ करÁयाचा ÿयÂन केला. शेख हिसना यां¸या काळात भारताशी मैýीपूणª संबंध असÐयामुळे बांगलादेशा¸या भूमीचा वापर भारतिवरोधी कारवायांसाठी केला जाणार नाही, हे Âयांनी वारंवार ÖपĶ केले होते. बेगम खािलदा िझया यां¸या कायªकाळात जमात-ए-इÖलामी हा धािमªक मूलतßववादी राजकìय प±, हरकत-उल-िजहाद-अल-इÖलामी Ìहणजेच हòजी ही दहशतवादी संघटना आिण या सवª धािमªक मूलतßववादी राजकìय प± आिण संघटनांना अल-कायदा या आंतरराÕůीय दहशतवादी संघटनेची मदत िमळाÐयामुळे बांगलादेशात दहशतवाīांचे मोठे जाळे िनमाªण झाले होते. ही धािमªक मूलतßववादी आिण दहशतवादी पåरिÖथती भारतासाठी अÂयंत धोकादायक होती. बांगलादेशात िदवस¤िदवस धािमªक मूलतßववाद वाढत गेÐयास भारत आिण बांगलादेश यां¸यातील िविवध समÖया अिधक munotes.in

Page 38

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
38 गुंतागुंती¸या िकंवा जटील बनÁयाची श³यता नाकारता येत नाही, Ìहणून बांगलादेशातील धािमªक मूलतßववाद कमी होणे अÂयंत आवÔयक तसेच भारता¸या िहताचे आहे. ३.३.१.५ भारत-बांगलादेश िÓहसा आिण गुÆहेगार हÖतांतरण करार:- भारत-बांगलादेश या शेजारील राÕůांमÅये २0१३ मÅये दोन महßवा¸या करारांवर सहमती झालेली आहे. यामधील पिहला करार िÓहसासंदभाªत तर दुसरा करार उभय देशातील गुÆहेगारां¸या हÖतांतरणा¸या संदभाªमÅये आहे. भारत-बांगलादेश मधील आिथªक, शै±िणक, सांÖकृितक आिण Óयापारी Öवłपाचे संबंध अिधक ÿमाणात िवकिसत होÁयासाठी अनेक वषाªपासून िÓहसा करार Óहावा, अशी मागणी उभय देशांकडून िदली जात होती. Ìहणून या मागणी¸या आधारावर उभयतांनी २0१३ मÅये िÓहसा करार केला. िÓहसा करारामÅये दोन महßवपूणª मुद्īांचा समावेश करÁयात आलेला आहे. Âयातील पिहला महßवाचा मुĥा ‘मिÐटपल एÆůी िÓहसा’ हा, तर दुसरा महÂवाचा मुĥा ‘िÓहसा ऑन अरायÓहल’ हा आहे. या िÓहसा कराराला भारत-बांगलादेश संबंधातील ůॅक टू िडÈलोमसीचा भाग Ìहटले जाते. उभय देशात हा करार झाÐयामुळे दोÆही देशांनी िÓहसासंदभाªत आपÐया धोरणात लविचकता आणलेली आहे. Âयामुळे भारतातील नागåरक बांगलादेशात आिण बांगलादेशातील नागåरक भारतात Óयापार, िश±ण, सांÖकृितक संबंध व इतर कारणाने जाऊ शकतात. या करारामुळे दोÆही देशातील Óयवसाियक, उīोगपती, पयªटक, लहान मुले, िवīाथê, ºयेķ नागåरक या सवा«ना िÓहसा िमळÁयाची ÿिøया सोपी झालेली आहे. यािशवाय भारतातून बांगलादेशात िकंवा बांगलादेशातून भारतात औषधोपचारासाठी येणाöया नागåरकांचीही सोय झालेली आहे. तसेच या करारामुळे उभय देशातील नागåरकांचा परÖपरांशी संपकª वाढला यातून परÖपरांिवषयी िवĵास िनिमªतीची ÿिøयादेखील िवकिसत होÁयास मदत झालेली आहे. या करारामुळे उभय देशांना परÖपरांशी आिथªक आिण संर±ण ±ेýात भागीदारी िनमाªण करÁयाची संधी उपलÊध होणार आहे, Âयामुळे भारत-बांगलादेश यां¸यात झालेÐया िÓहसा कराराचे महßव अनÆयसाधारण आहे. २0१३ मÅये भारत-बांगलादेश दरÌयान दुसरा महßवाचा करार उभय राÕůांतील गुÆहेगारां¸या हÖतांतरणासंदभाªत झालेला आहे. उभय राÕůां¸या अंतगªत सुरि±तते¸या ŀĶीने गुÆहेगार हÖतांतरण करार अÂयंत महßवाचा आहे. Ìहणूनच िÓहसा कराराÿमाणे गुÆहेगार हÖतांतरण करार करÁयाची मागणी अनेक वषाªपासून उभय देशांकडून सातÂयाने केली जात होती. हा करार ईशाÆय भारतामधील अिÖथरता आिण असुरि±तते¸या पåरिÖथतीला हाताळÁयासाठी महßवपूणª ठरलेला आहे. ईशाÆय भारतात अिÖथरता आिण असुरि±तता िनमाªण करणाöया िविवध फुटीरतावादी संघटनांकडून सीमावतê भागातील बांगलादेशा¸या भूमीचा गैरवापर केला जात होता, Âयाला या करारामुळे मयाªदा आलेÐया आहेत. उदा. उÐफा (ULFA) या फुटीरतावादी संघटनेने अनेक वषाªपासून ईशाÆय भारतात अिÖथरता िनमाªण करÁयासाठी बांगलादेशमÅये आपला तळ तसेच ÿिश±ण क¤þ िनमाªण केलेली आहेत. उÐफा या फुटीरतावादी संघटने¸या गुÆहेगारांना भारताकडे सोपवणे या करारामुळे श³य होईल. भारतात दहशतवादी कारवाया करणारे अनेक अितरेकì बांगलादेशामÅये लपून बसलेले आहेत. अशा दहशतवाīांना भारताकडे हÖतांतåरत करणे, या गुÆहेगार हÖतांतरण करारामुळे श³य होणार आहे. गुÆहेगार हÖतांतरण करारामुळे भारता¸या ईशाÆय भागामÅये शांतता आिण munotes.in

Page 39

भारत आिण
Âयाचे शेजारी – २
India and its
Neighbours -2
39 सुरि±तता िनमाªण होÁयास चांगली मदत होणार आहे. Âयामुळे भारता¸या अंतगªत सुर±े¸या ŀिĶकोनातून बांगलादेशाशी झालेला हा करार अÂयंत महßवपूणª ठरणार आहे. थोड³यात भारत-बांगलादेश यां¸यादरÌयान झालेले हे दोÆही करार उभय देशांसाठी लाभदायक ठरणार आहेत आिण Âयामुळे साहिजकच दोÆही देशां¸या संबंधातही सुधारणा होÁयास मदत होणार आहे. सारांश:- बांगलादेशा¸या िनिमªतीपासूनच भारत-बांगलादेश यां¸यातील संबंध हे पåरिÖथतीनुसार ÿÖथािपत झालेले आहेत. बांगलादेशाची िनिमªती कłन भारताने पािकÖतानचे गवªहरण केले होते. बांगलादेशा¸या िनिमªतीमÅये भारताची महßवपूणª भूिमका पाहता हा भारताचा राजनियक िवजय, तर पािकÖतान िनिमªतीचा आधार ठरलेÐया िĬराÕů िसÅदांताचा पराभव होता. भारत-बांगलादेश यां¸यात सुŁवातीपासून ÿÖथािपत झालेले परÖपरसंबंध सीमावाद, नदी पाणी वाटप, फर³का धरणाची समÖया, मुर बेटाची समÖया, बांगलादेशातून भारतात येणाöया िनवाªिसतांची समÖया इÂयादéमुळे अनेकवेळा तणावपूणª झालेले आहेत. बांगलादेशातील वाढत जाणारा धािमªक मूलतßववाद आिण या धािमªक मूलतßववादाला तेथील राजकìय प± आिण संघटनांनी घातलेले खतपाणी याचाही पåरणाम भारत-बांगलादेश संबंधांवर नकाराÂमकरीÂया झाÐयाचे िदसून येते. परंतु असे असले तरी अलीकडील काळात भारत-बांगलादेश यां¸या दरÌयान करÁयात आलेले िÓहसा आिण गुÆहेगार हÖतांतरण करार उभय राÕůां¸या सुरि±ततेसाठी महßवपूणª ठरणार आहेत. Âयामुळे दोÆही देशां¸या संबंधात सुधारणा होÁयासही िनिIJत मदत होईल. भारत-बांगलादेश यां¸यातील परÖपर संबंधात अिधकािधक सहकायª आिण सामंजÖय िनमाªण करÁयासाठी दोÆही देशातील संबंधात अडथळा ठरणाöया समÖया सामोपचाराने सोडवणे अÂयंत गरजेचे आहे. तसेच बांगलादेशातील भूमीचा गैरवापर भारतािवरोधी कारवायांसाठी होणार नाही, याची द±ता बांगलादेशाने घेणे गरजेचे आहे. आपली ÿगती तपासा. १) भारत-बांगलादेश संबंध सिवÖतर ÖपĶ करा ? २) भारत-बांगलादेश संबंधातील समÖया ÖपĶ करा ? ३) बांगलादेशातील धािमªक मूलतßववादाचा भारत-बांगलादेश झालेला पåरणाम सिवÖतर िलहा. ४) भारत-बांगलादेश यां¸यातील सीमावाद ÖपĶ करा ? ३.३.२ भारत-नेपाळ संबंध:- दि±ण आिशया आिण भारतीय उपखंडातील शेजारील दोन ÿमुख राÕů Ìहणून भारत आिण नेपाळ यांचे परराÕů संबंध ÿÖथािपत झालेले आहेत. भारत आिण नेपाळ हे दोÆही राÕů एकाच भौगोिलक घटकाचे अिवभाºय भाग आहेत. नेपाळ हा देश भौगोिलकŀĶ्या पूणªतः जिमनीने वेढलेले (Land Locked Country) आहे. भारता¸या उ°रेला आिण िहमालया¸या मु´य पवªतरांगे¸या दि±णेला असलेला नेपाळ हा जगातील राजेशाही असलेला एकमेव िहंदू धमêय munotes.in

Page 40

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
40 लहान देश आहे. नेपाळ¸या उ°रेला चीनÓयाĮ ितबेट असून पूवª िदशेला भारतातील िस³कìम व पिIJम बंगाल, दि±ण िदशेला िबहार व उ°र ÿदेश आिण पिIJमेला उ°र ÿदेश व िहमाचल ÿदेश ही घटकराºय आहेत. िहमालया¸या कुशीत वसलेÐया आिण भारतासाठी सामåरकŀĶ्या महßवा¸या असणाöया नेपाळशी भारताचे अनेक वषाªपासून परराÕů संबंध ÿÖथािपत झालेले आहेत. भूमी पåरवेिĶत (Land Locked Country) नेपाळचा बाĻ जगाशी संबंध फĉ भारत आिण चीन या दोन देशांमधूनच येऊ शकतो. भारत आिण चीन या दोन मोठ्या राÕůांमÅये िÖथरावलेले नेपाळ एक छोटे राÕů आहे. यासंदभाªत नेपाळ नरेश पृÃवी नारायण शहा Ìहणाले होते कì, "Nepal is a Yam Sandwiched between two large stones." इतर देशांशी संपकª करÁयासाठी नेपाळकडून बहòतेकदा भारतीय भूमीचा वापर केला जातो. Ìहणून भारत नेपाळसाठी ÿवेशĬार ठरलेले आहे. कारण नेपाळला भेट देणारे पयªटक असो िकंवा नेपाळबरोबर Óयापार करÁयासाठी जाणारे Óयापारी असो, Âयांना भारतीय ÿदेशातूनच नेपाळमÅये जावे लागते. भारत आिण नेपाळ दरÌयानची सीमारेषा ही मुĉ असÐयामुळे नेपाळी नागåरक भारतात आिण भारतीय नागåरक नेपाळमÅये Óयापार-उīोगधंīा¸या िनिम°ाने Öथाियक झालेले. नेपाळ¸या उ°र सीमेवर चीन¸या अिधपÂयाखाली ितबेटमÅये चीनने लÕकराचा तळ उभारला आहे. Ìहणून भारताला आपÐया उ°र सीमेचे चीनपासून र±ण करÁयासाठी नेपाळशी मैýीपूणª आिण घिनķ संबंध िटकून ठेवणे आवÔयक आहे, अÆयथा जर नेपाळ चीन¸या ÿभावाखाली आला, तर भिवÕयात भारता¸या सुर±ेसाठी मोठे आÓहान उभे राहó शकते, Ìहणूनच सुŁवातीपासूनच नेपाळिवषयी भारताचा ŀĶीकोन हा अÂयंत उदार, सहकायª आिण सहानुभूतीचा रािहलेला आहे. ३.३.२.१ भारत-नेपाळ संबंध:- ÿाचीन काळापासून भारत आिण नेपाळ यांचे धािमªक, सांÖकृितक, आिथªक तसेच राजकìय ±ेýात परÖपर संबंध ÿÖथािपत झालेले आहेत. सामåरकŀĶ्या भारत आिण नेपाळ हे दोÆही देश एकाच सुर±ा समूहाचे अिवभाºय घटक असÐयामुळे Âयां¸यातील संबंध सहकायाªचे रािहलेले आहेत. भारताला ÖवातंÞय िमळाÐयापासून नेपाळमधील अंतगªत राजकारणाशी भारताचा घिनķ संबंध आलेला होता. Âयातूनच नेपाळमधील राजघराÁयाशी भारताचे परराÕů संबंध ÿÖथािपत झालेले होते. िāिटशांकडून भारताला िमळालेÐया ÖवातंÞयाची Ìहणजेच भारतात झालेÐया स°ा पåरवतªनाची दखल Âयावेळी नेपाळने घेतलेली होती. १९४७ मÅये भारताला ÖवातंÞय िमळताच भारत आिण नेपाळ दरÌयान पुवाªपार मैýी संबंध सुł ठेवÁयाचा करार कłन Âयास उभय राÕůांनी माÆयता िदलेली होती. काÔ मीर ÿÔ नावłन १९४८ मÅये भारत-पािकÖतान यां¸यात होत असलेÐया संघषाª¸या वेळी नेपाळने आपली एक सैÆय तुकडी काÔमीर युĦात भाग घेÁयासाठी भारताला मदत Ìहणून पाठवलेली होती. ही मदत करÁया¸या पाठीमागे भारतािवषयी सĩाव Óयĉ करणे, हाच नेपाळ सरकारचा उĥेश होता. जेÓहा नेपाळमÅये सामंतशाही आिण राजेशाही यां¸यामÅये १९५0 मÅये जो संघषª झाला, Âया संघषाª¸या पाĵªभूमीवर िडस¤बर १९५0 मÅये भारताचे तÂकालीन पंतÿधान पंिडत जवाहरलाल नेहł यांनी नेपाळिवषयी आपली भूिमका आिण ŀिĶकोन ÖपĶ करणारे िवधान करताना Ìहटले होते कì," आपÐया सीमेपलीकडे सुł असलेÐया घडामोडéमुळे ÖपĶ बोलायचे झाले तर, चीन व ितबेटमधील घडामोडéमुळे नेपाळ¸या अंतगªत पåरिÖथतीत असलेले आमचे िहतसंबंध munotes.in

Page 41

भारत आिण
Âयाचे शेजारी – २
India and its
Neighbours -2
41 आणखी जाÖत तीĄ व Óयिĉगत झालेले आहेत. नेपाळमधील सहानुभूतीपूणª िहतसंबंधािशवाय आÌहाला आम¸या देशा¸या सुर±ेचे िहतसंबंध सुĦा आहेत. आÌही Âया नैसिगªक तटबंदीचा कोणालाही भंग कł देणार नाही. कारण ती भारताची सुĦा मु´य तटबंदी आहे. Ìहणून नेपाळ¸या ÖवातंÞयािवषयी आÌहाला आदर वाटत असला तरी, आÌही कोणालाही चूक कł देणार नाही िकंवा ती तटबंदी ओलांडÁयाची अथवा कमकुवत करÁयाची कोणालाही अनुमती देणार नाही, कारण तो आम¸याकåरता सुर±ािवषयक धोका ठरेल." पंिडत नेहł यां¸या या मतावłन भारता¸या संर±णामÅये नेपाळ¸या भूमीचे महßव ÖपĶ होते. नेपाळ¸या भौगोिलक Öथानामुळे भारता¸या परराÕů धोरणात भारत-नेपाळ संबंधांना िवशेष महßव ÿाĮ झालेले आहे. भौगोिलक कारणांमुळे इतर राÕůां¸या तुलनेत भारत-नेपाळ यां¸या परÖपरसंबंधातून िवशेष जवळीकता राहणार आहे, हे सÂय जगातील इतर राÕůांनी जाणून ¶यावे, असे भारताचे पंिडत नेहłं यांचे सूचक िवधान भारत-नेपाळ यां¸या परÖपर संबंधातील अपåरहायªता ÖपĶ करते. नेपाळ हे राÕů एकìकडे भारत, तर दुसरीकडे रिशया व चीन यां¸यातील आघात ÿितबंधक राÕů होते. Ìहणूनच भारताने याŀĶीने नेपाळचे महßव ओळखलेले होते. पयाªयाने नेपाळशी भारताचे संबंध सहकायª व मैýीपूणª असले पािहजेत, हे ओळखून भारताने सुŁवातीपासूनच तशी पावले उचललेली आहेत. याचाच भाग Ìहणून ३१ जुलै १९५0 रोजी भारत-नेपाळ यां¸यात एक ऐितहािसक करार घडून आला. या करारानुसार भारत-नेपाळ यां¸यात कायमÖवłपी मैýी असावी, उभय राÕůात शांतता नांदावी, परÖपरांचे सावªभौमÂव आिण ÖवातंÞयाचा सÆमान राखला जावा, उभयतां¸या ÿदेशाचे अबािधÂव कायम राखावे, कोणÂयाही शेजारील देशाशी मतभेद िकंवा तणाव िनमाªण झाÐयास Âयाचा पåरणाम भारत-नेपाळ संबंधांवर होणार नाही, याची द±ता परÖपरांनी ¶यावी, आिथªक तसेच औīोिगक िवकासासाठी उभय राÕůांनी परÖपरांना सवलती īाÓयात, भारताकडून गरजेनुसार शľाľांची आयात करÁयाची मोकळीक नेपाळला असावी, अशा महßवपूणª तरतुदéचा अंतभाªव करÁयात आला. १९५0 मधील भारत-नेपाळ यां¸यातील या करारानुसार उभय देशांवर बाĻ स°ेने आøमण केÐयास दोÆही देशांनी परÖपर िवचारिविनमय करÁयाचे ठरवÁयात आले. भारत-नेपाळ परÖपर संबंधाचा अËयास करत असताना दोÆही देशांचे भू-राजकìय िहतसंबंध तपासणे आवÔयक ठरते. भारत आिण चीन यां¸या दरÌयान असलेले एक अिवकिसत आिण दुबªल राÕů Ìहणून नेपाळची ओळख होती. चीनने जेÓहा ितबेटवर आøमण केले तेÓहापासून नेपाळ¸या उ°र सीमेवर चीन व दि±ण आिण पिIJम सीमेवर भारत या दोन बलाढ्य स°ा परÖपर िवरोधात उËया होÂया. Âयामुळे या दोन परÖपरिवरोधी पिवýा असणाöया देशां¸या शीतयुĦाचा फटका नेपाळला बसू शकेल आिण या दोÆही देशां¸या संघषाªत नेपाळचा िवनाश होईल, अशी भीती नेपाळला होती. Ìहणून सुŁवातीलाच नेपाळ या देशाने आपले परराÕů धोरण ठरवताना सावध पिवýा घेत खालील उिĥĶे िनिIJत केली होती; १) भारत व चीन यां¸यातील शीतयुĦापासून नेपाळला अिलĮ ठेवणे. २) चीनला लागून असलेÐया उ°र सीमे¸या संर±णाची ÓयवÖथा मजबूत करणे. munotes.in

Page 42

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
42 ३) भारत व चीन या राÕůांÓयितåरĉ इतर राÕůांशी िवशेष संबंध ÿÖथािपत करणे. ४) अिलĮतावादी राÕů आिण दि±ण आिशयाई ÿादेिशक सहकायª संघटनेत सिøय सहभाग घेणे. ५) भारत व चीन यांना समान अंतरावर राखणे व Âयां¸या संतुलनाĬारे Öवतःची सुर±ा कायम ठेवणे. ६) नेपाळमÅये राजकìय तसेच आिथªक Öथैयª ÿÖथािपत कłन Âयाचा िवकास करणे. अशाÿकारे नेपाळने आपÐया परराÕů धोरणाची ÿमुख उिĥĶे िनिIJत कłन आपÐया भौगोिलक Öथानाचा जाÖतीत-जाÖत फायदा कłन घेÁयाचा ÿयÂन केला. भारत आिण चीन अशा शेजारील दोÆही मोठ्या राÕůांकडून आपÐया अंतगªत कारभारात हÖत±ेप होÁयाची भीती नेपाळला सतत सतावत होती. Ìहणून या दोÆही राÕůांशी मैýीपूणª संबंध ÿÖथािपत करÁयािशवाय नेपाळसमोर अÆय पयाªय नÓहता. असे असले तरीदेखील नेपाळने आपÐया भौगोिलक Öथाना¸या फायīाचा चांगला वापर कłन आिथªक आिण Óयापारी िहतसंबंधा¸या र±णासाठी भारत आिण चीन या दोÆही देशांकडून अनेक सवलती तसेच आिथªक मदत ÿाĮ कłन घेतलेली आहे. नेपाळमधील स°ाधीशांनी भारत आिण चीन यां¸यामधील परÖपर संघषाªचा फायदा उचललेला िदसून येतो. कारण नेपाळने भारत-चीन संघषाªमÅये कधी चीनधािजªणे धोरण िÖवकाłन, तर कधी भारतधािजªणे धोरण िÖवकाłन दोÆही राÕůांकडून फायदा िमळिवÁयाचा यशÖवी ÿयÂन केलेला आहे. नेपाळमÅये राणाशाही स°ेवर असताना भारताचे पंतÿधान पंिडत जवाहरलाल नेहł यांनी १७ माचª १९५0 रोजी भारता¸या संसदेत नेपाळिवषयक भारताचे धोरण ÖपĶ करताना Ìहटले होते कì," नेपाळ Öवतंý असला तरी भौगोिलकŀĶ्या तो भारताचा एक भाग आहे. आिशया खंडातील िविशĶ घटना ल±ात घेता भारत व नेपाळ यांचे िहतसंबंध समान आहेत. भारत व नेपाळमÅये कोणताही लÕकरी करार झालेला नसला, तरी नेपाळवर कोणÂयाही िदशेने आøमण झाले तर, भारत ते सहन करणार नाही. ते ÿÂय± झाले नाही तरी तेथील ÖवातंÞयावर आघात करणाöया फुटीर चळवळéना चालना व उ°ेजन िदले जाÁयाची श³यता आहे, Ìहणून नेपाळने लोकशाही ÿवाहाशी सुसंगती राखावी, असा आÌही Âयांना सÐला िदला आहे." नेपाळमÅये राजेशाही असली तरीदेखील नेपाळ नरेशांनी लोकशाही िवचारांशी सुसंगती राखÁयाचा सÐला पंिडत नेहłंनी नेपाळ स°ाधीशांना िदलेला होता. १९५0 मÅये नेपाळमधील राणाशाहीिवŁĦ नेपाळ काँúेसने उठाव केला होता. या उठावाला भारत आिण नेपाळमधील राजे िýभुवन यांनी पािठंबा िदलेला होता. नेपाळमÅये राणाशाहीनंतर जानेवारी १९५१ मÅये राजे िýभुवन हे नेपाळचेस°ाधीश बनले. भारताने केलेÐया यशÖवी मÅयÖथीमुळे राजे िýभूवन यांना नेपाळचा नरेश बनता आले. Ìहणून िýभुवन कालखंडात भारत-नेपाळ यां¸यातील संबंध 'भारताशी िवशेष संबंध' Ìहणून ÿÖथािपत झालेले होते. १९५४ मÅये नेपाळची राजधानी काठमांडू येथे भारतीय अिभयंÂयांनी नेपाळमधील पिहÐया िवमानतळाची उभारणी केली. Âयाचÿमाणे १९५५ मÅये नेपाळमधील काठमांडूपासून भारतीय सीमेवरील र³सौल पय«त 'िýभुवन राजपथ' हा रÖता तयार करÁयात भारताने नेपाळला मदत केली. Âयाचÿमाणे नेपाळला संयुĉ राÕůसंघाचे सदÖयÂव िमळावे munotes.in

Page 43

भारत आिण
Âयाचे शेजारी – २
India and its
Neighbours -2
43 Ìहणून भारताने ÿयÂन केÐयामुळे १९५५ मÅये संयुĉ राÕůसंघाचे सदÖयÂव नेपाळला ÿाĮ झाले. नेपाळ हे राÕů शेजारील चीन या देशा¸या ÿभावाखाली जाऊ नये, Ìहणून भारताने नेपाळला भरीव मदत केलेली आहे. तसेच भारत-नेपाळ यां¸यातील दळणवळण सुलभ होÁयासाठीदेखील ÿयÂन केलेले आहेत. राजे िýभुवन यां¸या मृÂयूनंतर १४ माचª १९५५ रोजी मह¤þ हे नेपाळचे राजे बनले. चीनने आपÐया नकाशात नेपाळ या देशाचा उÐलेख 'चीनचा गमावलेला ÿदेश' Ìहणून केला. या पाĵªभूमीवर नेपाळने चीनशी आपले ÿÂय± संबंध ÿÖथािपत करावेत, यासाठी भारताने नेपाळला ÿोÂसाहन िदले. पåरणामी २0 सÈट¤बर १९५६ रोजी काठमांडू येथे नेपाळ-चीन यां¸यात आठ वषª मुदतीचा एक करार करÁयात आला. चीन आिण नेपाळ यां¸यामÅये हा करार झाÐयामुळे भारता¸या उ°र सीमेवर वाढणारा चीनचा धोका कमी होÁयास मदत झाली. थोड³यात भारताची उ°र सरहĥ सुरि±त करÁयासाठी भारताने नेपाळ-चीन यां¸यात सलोखा राहावा, यासाठी नेपाळला ÿोÂसाहन िदले. नेपाळ नरेश मह¤þ यां¸या कायªकाळात १९५५ ते १९६0 यादरÌयान भारत-नेपाळ संबंध सहकायª व मैýीपूणª रािहलेले आहेत. १९५६ मÅये भारताचे तÂकालीन राÕůपती डॉ. राज¤þ ÿसाद यांनी नेपाळला भेट िदलेली होती. या भेटीदरÌयान नेपाळ¸या पंचवािषªक योजनेला भारताने दहा कोटी Łपये मदत घोिषत केली होती. १९६0 नंतर माý भारत-नेपाळ यां¸या परÖपर संबंधात तणाव िनमाªण होÁयास सुŁवात झाली. भारत-नेपाळ यां¸यातील संबंधात तणाव िनमाªण होÁयास Óयापार व वाहतूक करार कारणीभूत ठरला. कारण जुलै १९५0 मÅये भारत-नेपाळ दरÌयान झालेला Óयापार व वाहतूक कराराची मुदत १९६0 मÅये संपली असताना भारताने नवीन करार करताना भारताÓयितåरĉ इतर कोणÂयाही देशाशी होणारा Óयापार हा नेपाळ¸या परकìय चलन गंगाजळीतून Óहावा आिण तोदेखील केवळ नेपाळी नागåरकां¸या माफªत Óहावा, Âयावर भारताचे पूणªपणे िनरी±ण असावे, अशी अट घातलेली होती. नेपाळमÅये मह¤þ यांचा कायªकालानंतर राजा वीर¤þ यांचा कायªकाळ सुł झाला. याकाळात फेāुवारी १९७५ मÅये नेपाळने 'नेपाळ हे शांततेचे ±ेý असावे', (Zone of Peace) असा ÿÖताव भारताकडे मांडला. परंतु नेपाळचा हा ÿÖताव भारताने फेटाळून लावÐयामुळे भारत-नेपाळ संबंधात तणाव िनमाªण होÁयास सुŁवात झाली. हा ÿÖताव भारताने माÆय केला असता, तर १९५0 मधील भारत-नेपाळ करार अथªहीन ठरला असता. Âयामुळे भारताने हा ÿÖताव माÆय केला नाही. याउलट भारताने असे Ìहटले कì, ितबेट हे शांततेचे ±ेý असावे, हे तÂव जर चीनने माÆय केले आिण तेथून आपले सैÆय परत घेतले, तरच नेपाळ¸या ÿÖतावावर भारत िवचार कł शकतो. नेपाळने मांडलेÐया शांतता ±ेýा¸या ÿÖतावामÅये खालील बाबéचा समावेश केलेला होता ; १) नेपाळ इतर राÕůां¸या अंतगªत कारभारात कोणताही हÖत±ेप करणार नाही. २) शेजारील राÕůांबरोबरचे सवª संघषª नेपाळ सतत शांततामय मागाªने सोडिवÁयाचा ÿयÂन करेल. ३) सवª शेजारील राÕůांशी नेपाळचे संबंध शांततेचे आिण मैýीपूणª राहतील. नेपाळ इतर राÕůांशी शांततामय सहजीवनाचा आधारे Óयवहार करील. munotes.in

Page 44

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
44 ४) नेपाळ¸या भूमीवłन इतर राÕůांचे राजकìय ÖवातंÞय आिण भौगोिलक एकाÂमतेला धोका पोहोचेल, असे कोणतेही कृÂय करÁयास परवानगी िदली जाणार नाही. ५) नेपाळमÅये कोणÂयाही राÕůाला लÕकरी तळ उभारÁयाची परवानगी िदली जाणार नाही, तसेच नेपाळ हे राÕů कोणÂयाही लÕकरी कराराचा भाग बनणार नाही. भारता¸या ÿभावापासून मुĉ होÁयासाठी नेपाळने उचललेले एक पाऊल Ìहणून नेपाळ¸या या शांतता ÿÖतावाकडे बिघतले जाते. भारताने नेपाळ¸या या शांतता ÿÖतावाला जर माÆयता िदली असती, तर नेपाळमÅये भारताचे कोणतेही िहतसंबंध गुंतलेले नाहीत, हे ÖपĶ झाले असते आिण नेपाळलाही हेच हवे होते. Ìहणूनच नेपाळने हा ÿÖताव सादर केलेला होता. नेपाळने मांडलेÐया या शांतता ±ेýा¸या ÿÖतावातील बहòतेक तरतुदी १९५0 मधील भारत-नेपाळ यां¸या करारामÅये समािवĶ असÐयाचे मत भारताने Óयĉ केÐयामुळे, अशाÿकारचा नवीन ÿÖताव तयार करÁयाची नेपाळला आवÔयकता नाही, असे भारताकडून ÖपĶ करÁयात आले होते. नेपाळ¸या या ÿÖतावाला चीन आिण Âया¸या िमý राÕůांनी समथªन िदले होते, Âयामुळे सहािजकच या ÿÖतावा¸या पाठीमागे चीनची ÿेरणा होती, हे ÖपĶ होते. नेपाळने हा ÿÖताव देÁयापाठीमागे आणखी एक महßवाचे कारण होते, ते Ìहणजे १४ एिÿल १९७५ रोजी िसि³कम हे नेपाळ¸या शेजारील घटकराºय भारतात समािवĶ करणे होय. िसि³कम हे घटकराºय भारतात समािवĶ करÁयावłन नेपाळ साशंक झाला असावा आिण Ìहणूनच शांतता ±ेýाचा ÿÖताव नेपाळने भारताकडे मांडÐयाचे समजले जाते. िसि³कम ÿकारामुळे नेपाळमÅये भारतिवरोधी आंदोलने झाली. तसेच भारता¸या हेतूिवषयी शंका िनमाªण झाÐया. राजा वीर¤þ यांनी भारत-नेपाळ यां¸या संबंधात सुधारणा करÁया¸या उĥेशाने िदÐली येथे भेट िदलेली होती. भारतातील जनता प±ा¸या कायªकाळात १९७७ मÅये भारताचे परराÕůमंýी ®ी अटलिबहारी वाजपेयी यांनी नेपाळला भेट देऊन दोÆही देशांचे संबंध सुधारÁयासाठी ÿयÂन केले होते. याच काळात भारताने नेपाळला भरीव आिथªक मदत देÁयाची घोषणा कłन सुमारे १८0 कोटी Łपये मदतदेखील केलेली होती. १९७६ मÅये भारत-नेपाळ यांनी Óयापार आिण दळणवळण िवषयी करार कłन परÖपर संबंध वृिĦंगत केले होते. १९७८ मÅये भारत-नेपाळ यां¸या Óयापारिवषयक करारात बदल कłन नेपाळला इतर देशांशी Óयापार करÁयाची सवलत देÁयात आली, परंतु १९८९ मÅये जेÓहा या कराराची मुदत संपली, तेÓहा या करारा¸या नूतनीकरणाचा ÿij िनमाªण झाला. परंतु या करारा¸या नूतनीकरणासंदभाªत भारत-नेपाळ यां¸यात मतभेद िनमाªण झाले, कारण या करारामुळे नेपाळवर अÆयाय होत असून ÂयामÅये बदल करÁयात यावा, अशी मागणी नेपाळकडून केली गेली. परंतु भारताला नेपाळची ही मागणी माÆय नसÐयामुळे या कराराचे वेळेत नूतनीकरण होऊ शकले नाही. पयाªयाने कराराची मुदत संपली आिण भारत-नेपाळ Óयापार बंद पडला. नेपाळशी Óयापार करÁयासाठी असणारे दळणवळणाचे मागª बंद करÁयात आÐयामुळे नेपाळला जीवनावÔयक वÖतूं¸या टंचाईला तŌड īावे लागले. Âयामुळे नेपाळमÅये भारता¸या िवरोधी पåरिÖथती िनमाªण झाली. १९८0 मÅये भारतात ®ीमती इंिदरा गांधी पंतÿधान झाÐयानंतर भारत-नेपाळ यां¸या संबंधात तणाव िनमाªण झाला नाही, परंतु असे असले तरीदेखील नेपाळमÅये चीनचा ÿभाव माý याकाळात वाढत गेला. भारतात राजीव गांधी हे पंतÿधान असताना िडस¤बर १९८८ मÅये इÖलामाबाद येथे साकª राÕůांचे संमेलन आयोिजत करÁयात आले होते. या िठकाणी munotes.in

Page 45

भारत आिण
Âयाचे शेजारी – २
India and its
Neighbours -2
45 नेपाळचे नरेश वीर¤þ यांना राजीव गांधी यांनी अÐपोपहाराचे िनमंýण िदले होते, परंतु Âयाचा Âयांनी िÖवकार केलेला नÓहता. पåरणामी भारत-नेपाळ यां¸यातील परÖपर संबंधात गैरसमज आिण तणाव याकाळात वाढत गेला. ऑगÖट १९८९ मÅये भारत-नेपाळ यां¸यामÅये वाटाघाटी करÁयासाठी नेपाळने भारताचे परराÕů मंýी ®ी पी. Óही. नरिसंहराव यांना नेपाळ भेटीचे िनमंýण िदले होते. या भेटीमुळे भारत-नेपाळ यांचे संबंध सुधारÁयास मदत झाली. नरिसंहराव यां¸या नेपाळ भेटीमÅये सÈट¤बर १९८९ मÅये बेलúेड येथे होणाöया अिलĮ राÕůां¸या पåरषदेमÅये भारताचे पंतÿधान ®ी राजीव गांधी आिण नेपाळचे राजे वीर¤þ यांची भेट घेÁयाचे िनिIJत करÁयात आले. यानुसार बेलúेड येथे ४ ते ६ सÈट¤बर १९८९ याकाळात ®ी राजीव गांधी आिण राजे वीर¤þ यां¸या दरÌयान वाटाघाटी करÁयात आÐयामुळे भारत-नेपाळ यां¸यातील तणाव काही ÿमाणात कमी होÁयास मदत झाली. नेपाळमÅये लोकशाही पĦत अमलात यावी, यासाठी नेपाळी जनतेने १९९0 मÅये आंदोलन केले होते. पåरणामी नेपाळ नरेश वीर¤þ यांनी नेपाळी जनते¸या भावनेला मान देऊन नेपाळमÅये िनवडणुका घेÁयाचा िनणªय घेतला. अशाÿकारे नेपाळमÅये िनवडणुका घेÁयात आÐयानंतर ®ी भĘराय हे जून १९९0 मÅये नेपाळचे पंतÿधान बनले. ®ी भĘराय यांनी १९९0 मÅये भारताला भेट देऊन भारताशी िविवध िवषयांवर नवीन करार केले. याकाळात भारत-नेपाळ यां¸यातील परÖपरसंबंध सुरळीत होÁयास सुŁवात झाली. भारत-नेपाळ यां¸या संबंधांमÅये १९९0 चे दशक हे महßवपूणª ठरलेले आहे, कारण या दशकात उभय देशांचे संबंध सुधारÁयास मदत झाली. याच काळात नेपाळमÅये लोकशाही शासनÓयवÖथेला सुŁवात झाÐयामुळे साहिजकच भारत-नेपाळ यां¸या परÖपरसंबंधातून सहकायª ÿÖथािपत होऊन उभय राÕůांतील तणाव कमी होÁयास मदत झाली. अगदी ÿारंभापासून Ìहणजेच भारताला ÖवातंÞय िमळाÐयापासून ते आजपय«त भारत-नेपाळ यां¸यातील परÖपरसंबंध हे पूणªतः तणावपूणª िकंवा पूणªतः सहकायाªचे कधीच रािहलेले नाहीत, तर उभय राÕůां¸या परÖपरसंबंधांमÅये अनेकदा चढ-उतार िदसून येतात. १२ जुलै २0२0 रोजी िबहार राºयातील भारत-नेपाळ सीमेवर नेपाळी पोिलसांकडून गोळीबार करÁयात आला होता. तसेच नेपाळचे पंतÿधान केपी शमाª ओली यांनी भारतातील कोरोना Óहायरस अिधक घातक असÐयाचे िवधान केले होते, यामुळे उभय देशात तणाव िनमाªण झाला होता. भारताला ÖवातंÞय िमळाÐयापासून भारत-नेपाळ परÖपर संबंधाचा आढावा घेतÐयास असे िदसून येते कì, पंतÿधान पंिडत जवाहरलाल नेहł यां¸या काळापासून अगदी वतªमान पंतÿधान ®ी नर¤þ मोदी यां¸या कायªकाळापय«त भारताने िÖवकारलेÐया नेपाळिवषयक िविशĶ धोरणामुळे नेपाळ हा देश भारतापासून दुरावत चाललेला आहे. भारत-नेपाळ यां¸यातील िĬप±ीय संबंधात सकाराÂमक पåरवतªन करÁयास केवळ भारतालाच नÓहे तर उभय राÕůांना पूणª यश येऊ शकलेले नाही. नवÖवतंý भारता¸या परराÕů धोरणामÅये पंतÿधान पंिडत नेहł यांनी भारत-पािकÖतान संबंध, अिलĮतावादी राÕůांचे नेतृÂव करÁयाची महÂवकां±ा, अमेåरका-रिशया यां¸यातील शीतयुĦाचे राजकारण, िविवध लÕकरी संघटनां¸या Öथापनेमुळे िनमाªण झालेला तणाव, आĀो-आिशयाई राÕůाचे ऐ³य इÂयादी बाबéना ÿाधाÆय िदलेले होते. पंिडत नेहŁंनी आपÐया परराÕů धोरणामÅये भारताशेजारील राÕůांबरोबर संबंधात सुधारणा करÁयापे±ा जगातील सवª गरीब आिण अिवकिसत राÕůांचे िहतसंबंध जोपासÁयाला महßव िदलेले होते. Âयामुळे दि±ण आिशयाई िकंवा भारतीय munotes.in

Page 46

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
46 उपखंडातील राÕůां¸या िहतसंबंधा¸या र±णाकडे दुलª± झाले. काही आंतरराÕůीय अËयासकां¸या मते, पंिडत नेहł यांनी आपÐया शेजारील राÕůांचे सहकायª गृहीत धरलेले होते. तसेच या शेजारील राÕůांचे अिÖतÂव हे भारतावर अवलंबून असÐयामुळे भारतािशवाय या राÕůांना पयाªय नाही, असा देखील नेहłंचा िवĵास होता. भारता¸या शेजारील नेपाळ तसेच भूतान या राÕůांचे भारतावरील परावलंिबÂव पंिडत नेहłं¸या अशा िवĵासाला जबाबदार ठरले होते. पंिडत नेहł यां¸या परराÕů धोरणाचा तसेच राजनयाचा खूप मोठा भाग हा पािकÖतानची बरोबरी करÁयात आिण पािकÖतान कसा चूक आहे आिण आÌही कसे बरोबर आहोत, हे आंतरराÕůीय समुदायाला दाखवून देÁयातच खचª झाला, असाही िनÕकषª अनेक आंतरराÕůीय अËयासकांनी मांडलेला आहे. याउलट अËयासकां¸या मते, पंिडत नेहł यांनी जर आपÐया शेजारील राÕůांबरोबरचे संबंध सहकायाªतून अिधक घिनķ केले असते, तर भारताला पािकÖतान आिण चीन या राÕůांिवŁĦ नेपाळ व इतर शेजारी राÕůांची सहानुभूती भारता¸या पाठीशी उभी करता आली असती, परंतु असे करÁयात नेहłंना यश येऊ शकले नाही. पंिडत नेहł यांना चीन आिण पािकÖतान ही भारताची शýू राÕůे नेपाळ तसेच भूतान या देशां¸या भूमीचा वापर भारतिवरोधी कारवाया करÁयासाठी कł शकतील आिण भारता¸या अंतगªत सुरि±ततेला आÓहान देऊ शकतील, असे Âयाकाळात केÓहाही वाटले नाही. परंतु पंिडत नेहł यां¸या या िवĵासाला १९६२ मÅये जेÓहा चीनने भारतावर आøमण केले, तेÓहा तडा गेला. पयाªयाने भारत-चीन युĦानंतर उ°रेकडील सीमारेषे¸या संर±णाबाबत भारत आिण तÂकालीन पंतÿधान पंिडत नेहł हे अिधक संवेदनशील बनले. पयाªयाने साहिजकच भारता¸या परराÕů धोरणातील शेजारील छोट्या राÕůांचे Ìहणजेच नेपाळ व भूतान यांचे महßव वाढले. भारत-नेपाळ यां¸या परÖपरसंबंधांमÅये भारतािवषयी नेपाळला असणारी भीतीची भावना आजपय«त दूर करÁयात भारत यशÖवी ठरलेला नाही. १९५0 मÅये झालेÐया भारत-नेपाळ करारानुसार नेपाळचे भारतावरील परावलंिबÂव वाढलेले आहे आिण Âयामुळे भारत नेपाळ¸या कारभारात हÖत±ेप करेल, अशी भीती नेपाळला सतत वाटत आलेली आहे. नेपाळ¸या या भीतीचे भांडवल चीन आिण पािकÖतान या भारता¸या शýू राÕůांनी कłन घेतले आिण नेपाळ¸या भीतीला अिधक खतपाणी घातलेले आहे. भारत-चीन यां¸यातील संघषाªचा फायदा घेत नेपाळने आपले आिथªक आिण Óयापारी िहतसंबंध जपलेले आहेत. कारण भारत-चीन संघषाªचा गैरफायदा घेत नेपाळने पåरिÖथतीनुसार कधी चीनधाजêने धोरण, तर कधी भारतधाजêने धोरण िÖवकाłन Öवतःचा अिधकािधक फायदा कłन घेतलेला आहे. ३.३.२.२ भारत-नेपाळ परÖपरसंबंधाचे नवीन पवª:- भारत-नेपाळ यां¸या परÖपरसंबंधामÅये अलीकडील काळात नवीन पवाªला सुŁवात झालेली आहे. भारताचे पंतÿधान इंþकुमार गुजराल हे १९९७ मÅये नेपाळ देशा¸या दौöयावर गेले होते. इंþकुमार गुजराल यां¸यानंतर २00२ मÅये पंतÿधान अटलिबहारी वाजपेयी हे ÿÂय± नेपाळ देशा¸या दौöयावर गेले नसले, तरीदेखील काठमांडू येथे दि±ण आिशयाई देशां¸या साकª पåरषदेला ते उपिÖथत रािहले होते. Ìहणून या पåरषदे¸या िनिम°ाने भारत-नेपाळ यां¸या राÕůÿमुखांची भेट झालेली असली तरीदेखील उभयतांचे परराÕůीय संबंध ÿÖथािपत होतील, अशाÿकारची कोणतीही चचाª यावेळी झालेली नÓहती. २0१४ मÅये भारताचे munotes.in

Page 47

भारत आिण
Âयाचे शेजारी – २
India and its
Neighbours -2
47 पंतÿधान नर¤þ मोदी हे नेपाळ देशा¸या दोन िदवसीय दौöयावर गेले होते. यावłन हे ÖपĶ होते कì, १९९७ नंतर २0१४ मÅये भारताचे पंतÿधान नेपाळ¸या दौöयावर गेले. Ìहणजेच नर¤þ मोदी हे १७ वषाªनंतर नेपाळ¸या दौöयावर जाणारे पंतÿधान ठरले. या दौöयात नर¤þ मोदी यांनी नेपाळ¸या संसदेला संबोिधत केलेले होते. आतापय«त नेपाळ¸या इितहासामÅये नेपाळ¸या संसदेत नेपाळबाहेरील Ìहणजेच परराÕůा¸या केवळ दोन नेÂयांची भाषणे झालेले आहेत, ÂयामÅये पिहले भाषण जमªनीचे चाÆसलर हेÐमेट कौल यांचे, तर दुसरे भाषण भारताचे पंतÿधान नर¤þ मोदी यांचे झालेले आहे. अलीकडील काळात पंतÿधान इंþकुमार गुजराल, अटलिबहारी वाजपेयी आिण नर¤þ मोदी यांनी केलेÐया नेपाळ दौöयामुळे भारताची नेपाळ राÕůाबाबत असलेली असंवेदनशीलता तसेच नेपाळचे भारताबाबत असलेले िविवध गैरसमज दूर होÁयास मदत झालेली आहे. Âयामुळे अलीकडील काळात भारत-नेपाळ यां¸यामÅये परÖपरसंबंधाचे एक नवीन पवª सुł झालेले आहे. भारत-नेपाळ परÖपर संबंधाचा इितहास पाहता हे ÖपĶ होते कì, नेपाळ या राÕůाचा भारतावर असलेला िवĵास कमी होत चाललेला आहे, Ìहणून अलीकडील काळात नेपाळ या राÕůाला िवĵासात घेÁयाचा ÿयÂन भारताकडून केला जात आहे. याचाच एक भाग Ìहणून २0१४ मÅये पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी नेपाळला भेट िदलेली होती. नेपाळचे पंतÿधान सुशील कोईराला यांची भेट घेऊन पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी भारत-नेपाळ यां¸यातील नवीन मैýी¸या पवाªला ÿारंभ केला. भारत-नेपाळ यां¸या दरÌयान १९५0 मÅये पंतÿधान पंिडत जवाहरलाल नेहł यां¸या काळात जो करार झालेला होता, Âयानुसार नेपाळने आपले परराÕů धोरण आखताना संर±ण संबंधाबाबतचे धोरण ठरवतांना, इतर राÕůांशी संर±णिवषयक करार करताना िकंवा शľखरेदी करताना भारताची परवानगी घेणे बंधनकारक करÁयात आले होते. वरील सवª बाबी करÁयासाठी नेपाळवर बंधने टाकÁयात आलेली होती. Âयामुळे हा करार Ìहणजे नेपाळ¸या अंतगªत कारभारात हÖत±ेप करणारा करार आहे, अशी भावना नेपाळची झालेली होती. थोड³यात १९५0 ¸या करारातील तरतुिदंमुळे भारत-नेपाळ परÖपरसंबंधांमÅये संशयाचे वातावरण िनमाªण झाले होते. Ìहणून भारतािवषयी नेपाळ¸या मनात िनमाªण झालेले संशयाचे वातावरण दूर करÁयासाठी १९५0 ¸या करारामÅये बदल करÁयास भारत तयार असÐयाचे सूतोवाच पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी नेपाळ¸या संसदेत भाषण करताना केले. यावेळी पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी भारताला नेपाळ¸या अंतगªत कारभारामÅये हÖत±ेप करÁयात कोणताही रस नसून भारत नेपाळसोबत समानते¸या तßवावर परÖपरसंबंध ÿÖथािपत करÁयास इ¸छुक आहे. तसेच नेपाळचे ÖवातंÞय आिण सावªभौमÂव अबािधत कसे राहील, यासाठी भारत सदैव ÿयÂन करेल, असे ÖपĶ कłन पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी नेपाळ¸या मनातील भारतािवषयी असणारी संशयाची भावना कमी करÁयाचा ÿयÂन केला. १९५0 मÅये झालेला जो करार नेपाळला अÆयायकारक वाटत होता, Âया करारामÅये ÿथमच भारताकडून अिधकृतåरÂया बदल करÁयाची तयारी दाखवÁयात आलेली आहे. Âयामुळे ही घटना भारत-नेपाळ संबंधावर सकाराÂमक पåरणाम करणारी ठरणार आहे. साहिजकच Âयामुळे भारतावरचा नेपाळचा िवĵास वृिĦंगत होÁयास मदत होईल. पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी नेपाळमधील साधनसंप°ीचा िवकास करÁयासाठी एक अÊज डॉलर एवढी भरघोस आिथªक मदत नेपाळला करÁयाची घोषणा नेपाळ भेटीÿसंगी केली होती. नेपाळ¸या आिथªक िवकासामÅये भारताचे आिथªक िहतसंबंध गुंतलेले असÐयामुळे भारताचा munotes.in

Page 48

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
48 सÅया नेपाळसोबत असणारा ४४१ दशल± डॉलरचा Óयापार एक अÊज डॉलरपय«त नेÁयाची इ¸छा यावेळी पंतÿधान मोदी यांनी Óयĉ केली. नेपाळचा दुसरा बलाढ्य शेजारी चीन याने नेपाळमÅये आपला ÿभाव मोठ्या ÿमाणात वाढवÁयास सुŁवात केली आहे. भारत-नेपाळ यां¸यामÅये ºयाÿमाणे मुĉरेषा आहे, तशीच मुĉरेषा नेपाळ-चीन यां¸यामÅये ितबेट¸या łपाने आहे. या मुĉसीमारेषेला चीनपासून ितबेटची राजधानी लासा यामाग¥ काठमांडूपय«त रÖतेिनिमªती व रेÐवेमागª उभारणीचे काम केलेले आहे. या पाĵªभूमीवर पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी नेपाळ भेटीदरÌयान हायवे, इÆफॉम¥शन आिण ůाÆसपोटª (HIT) हा ÿकÐप हाती घेऊन भारत-नेपाळ यांना िविवध मागा«नी जोडÁयाचे काम हाती घेतले आहे. थोड³यात अलीकडील काळात भारत-नेपाळ यां¸या संबंधांमÅये नवीन पवाªला ÿारंभ झालेला आहे. ३.३.२.२.१ भारत-नेपाळ जलिवīुत करार:- जलिवīुत करारा¸या िनिम°ाने भारत-नेपाळ यां¸यात परÖपरसंबंध ÿÖथािपत झाले आहेत. भारत-नेपाळ यां¸यातील परराÕů संबंधा¸या नवीन पवाªला सुŁवात होÁयापूवê उभय देशात वीज Óयापार संबंधात काही करार करÁयात आलेले होते. यापैकì पॉवर कापōरेशन ऑफ इंिडया या भारतातून वीज िनयाªत करणाöया कंपनीशी नेपाळ सरकारने एक करार केलेला होता. भारताने यानंतर¸या काळात नेपाळशी जलिवīुत िनिमªतीसंदभाªतील करार कłन नेपाळसोबत संबंध ÿÖथािपत केलेले आहेत. भारत-नेपाळ यां¸यामÅये शारदा, कोसी, गंडक, महाकाली आिण करवाली या नīां¸या पाणीवाटपाचे करार झालेले आहेत. नदी पाणी वाटप करार करत असतानाच ÂयामÅये जलिवīुत िनिमªती आिण Óयापार यांची तरतूद करÁयात आली होती. परंतु भारतािवषयी नेपाळमÅये असलेÐया गैरसमजातून या कराराची अंमलबजावणी झालेली नÓहती. नेपाळमधील राजेशाहीने जाणीवपूवªक नेपाळ¸या जलिवīुत िनिमªती ±मतेचा िवकास केलेला नÓहता. कारण नेपाळमधून भारतात वाहत येणाöया नīांमुळे या नīांवर जलिवīुत िनिमªती ÿकÐप उभारÐयास Âयाचा बहòतांश फायदा आपÐयापे±ा भारतच अिधक घेईल आिण भिवÕयात या जलिवīुत िनिमªती ÿकÐपांवर भारत आपली मĉेदारी िनमाªण करेल, अशी भीती नेपाळ¸या मनामÅये होती. Ìहणून जाणीवपूवªक नेपाळने जलिवīुत िनिमªती ÿकÐप उभारले नाहीत. नेपाळमÅये सुमारे ४२ हजार मेगावॅट जलिवīुत िनिमªतीची ±मता आहे. परंतु असे असतांनाही नेपाळमÅये ६00 मेगावॅट इतकìच जलिवīुत िनिमªती केली जाते. याचाच अथª भारत-नेपाळ यां¸यात जलिवīुत िनिमªती करार होÁयापूवê नेपाळ¸या एकूण जलिवīुत िनिमªती ±मते¸या केवळ पाच ट³केच जलिवīुत िनिमªती केली जात होती. भारत-नेपाळ यां¸यात नवीन जलिवīुत करार होÁयापूवê जो जलिवīुत करार करÁयात आलेला होता, Âया करारामÅये भारताने अशी अट घातली होती कì, भारत हा भिवÕयामÅये असा एकमेव देश असेल कì, जो नेपाळमÅये जलिवīुत ±ेýात आिथªक गुंतवणूक करेल. भारतािशवाय इतर कोणÂयाही देशाला नेपाळमधील जलिवīुत ±ेýात गुंतवणूक करता येणार नाही. भारताने घातलेÐया या अटीमुळे नेपाळमधील माओवाīांनी भारता¸या या भूिमकेवर टीका कłन भारत भिवÕयात पुÆहा नेपाळवर आपला अिधक ÿभाव िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन करीत असÐयाचे अधोरेिखत केले होते. भारताने नेपाळसोबत केलेÐया जलिवīुत िनिमªती करारासंदभाªत अट घालÁया¸या पाठीमागे ÿमुख कारण शेजारील चीन या देशानेदेखील नेपाळमÅये वीजिनिमªती ÿकÐपाचे काम हाती घेÁया¸या munotes.in

Page 49

भारत आिण
Âयाचे शेजारी – २
India and its
Neighbours -2
49 हालचाली सुł केलेÐया होÂया आिण भारताला नेपाळमधील जलिवīुत िनिमªती ±ेýात चीनचा ÿवेश नको होता, हे होते. अलीकडील काळात भारत-नेपाळ यां¸या परÖपर संबंधात नवीन पवाªला सुŁवात झाली. Ìहणून २0१४ मÅये भारताचे पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी केलेÐया नेपाळ दौöयात भारत-नेपाळ यां¸या दरÌयान महßवपूणª जलिवīुत िनिमªती करारावर Öवा±री करÁयात आली. भारता¸या परराÕů मंýी ®ीमती सुषमा Öवराज यांनीदेखील २0१४ मÅये केलेÐया नेपाळ दौöयात जलिवīुत िनिमªती करारासंदभाªतील भारतािवषयी नेपाळचे असलेले गैरसमज दूर करÁयाचा ÿयÂन केला. या ÿयÂनाचा एक भाग Ìहणून जलिवīुत िनिमªती करारात भारताने घातलेली अट काढून टाकÁयात आली आिण भारत-नेपाळ यां¸यात नवीन जलिवīुत िनिमªती करार करÁयात आला. या नवीन करारामुळे नेपाळची मानिसकता बदलÁयास भारताला यश आले. या नवीन जलिवīुत करारानुसार नेपाळ Öवतःला आवÔयक असणारी वीज वापłन अितåरĉ ठरणारी िवज िवøì कł शकणार आहे. थोड³यात भारता¸या आिथªक मदतीने नेपाळमÅये जलिवīुत िनिमªती ÿकÐप उभे कłन ÂयामाÅयमातून नेपाळ Öवतःची वीजेची गरज भागवून अितåरĉ िवजेची िवøì कł शकेल आिण यातून नेपाळला Öवतःचा आिथªक िवकास साधता येईल. अशाÿकारे भारत-नेपाळ यां¸यात झालेÐया नवीन जलिवīुत करारामुळे भारत-नेपाळ यां¸यात आिथªक सहकायª वाढवून परÖपर संबंधातही सुधारणा होÁयास मदत झालेली आहे. ३.३.२.३ नेपाळमधील माओवादी चळवळ आिण भारत-नेपाळ संबंध:- भारत-नेपाळ परÖपर संबंधावर नेपाळमधील माओवादी चळवळीचा पåरणाम झालेला ÖपĶपणे िदसून येतो. १९९४ मÅये पुÕपकमल दहल ÿचंड यांनी नेपाळमÅये माओवादी प±ाची Öथापना केली. नेपाळमÅये सशľ øांती¸या माÅयमातून एकािधकारशाही िनमाªण करÁया¸या उĥेशाने या माओवादी प±ाची Öथापना नेपाळमÅये करÁयात आली होती. या माओवादी प±ाने Öवतंý सेना िनमाªण कłन नेपाळ¸या राजेशाही िवŁĦ १२ वषª सशľ लढा िदलेला होता. नेपाळमधील दाåरþ्य, बेरोजगारी, दुÕकाळ, उपासमार यासार´या समÖयांनी úÖत असलेÐया शेतकरी आिण कामगार वगाªचे समथªन माओवाīांना िमळालेले होते. थोड³यात नेपाळमधील सामाÆय शेतकरी आिण कामगारांचे ÿितिनिधÂव माओवादी चळवळीने केलेले होते. या चळवळीने नेपाळमधील शेतकरी, कामगार आिण अÆयायúÖतां¸या िविवध मागÁया पूणª करÁयासाठी िहंसक मागाªचा अवलंब करÁयास सुŁवात केली होती. माओवादी चळवळीने िहंसक कारवायांचा अवलंब कłन Öथािनक जनतेत भीतीयुĉ दरारा िनमाªण केलेला होता. माओवादी चळवळी¸या िहंसक कारवायांचे ÿमाण वाढÐयामुळे जनतेतील या चळवळीचा दरारा अिधकच वाढत गेला. कारण ºयांनी या माओवादी चळवळीला िवरोध केला, Âयां¸यावर िहंसक हÐले कłन अमानुषपणे संपवÁयाचे सý या चळवळीने सुł केले होते. गिनमी कावा या तंýाचा वापर कłन माओवादी चळवळीने नेपाळमधील पोिलस आिण लÕकरी यंýणेला हादरे देÁयाचे कायª केले. नेपाळमधील माओवादी चळवळी¸या खालील ÿमुख मागÁया आहेत; 1) नेपाळमधील राजेशाही ÓयवÖथा संपुĶात आणणे. munotes.in

Page 50

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
50 २) भारत-नेपाळ यां¸यातील मुĉ सीमारेषा िनयंिýत करणे. ३) १९५0 चा भारत-नेपाळमधील एकप±ी आिण अÆय करार रĥ करणे. अशाÿकारे नेपाळमधील माओवादी चळवळने वरील मागÁया कłन १९९0 ¸या दशकात नेपाळमÅये आपला दरारा िनमाªण केला. Âयाचÿमाणे नेपाळी जनतेत भारतिवरोधी राÕůभावना िनमाªण केली. नेपाळमधील ही माओवादी चळवळ भारतिवरोधी असÐयाचे अनेकदा ÖपĶ झालेले आहे. तसेच या चळवळीला चीनचा छुपा पािठंबा असÐयाचे अनेकदा िदसून आलेले आहे. चीनने िÖवकारलेÐया भारतिवरोधी धोरणाचा पåरणाम Ìहणून नेपाळमधील माओवादी चळवळीकडे बिघतले जाते. कारण या चळवळीĬारे चीनने नेपाळमÅये आपला अिधक ÿभाव िनमाªण कŁन दि±ण आिशयामÅये भारतिवरोधी स°ासंतुलनाचे राजकारण करÁयास सुŁवात केलेली आहे. Ìहणून या माओवादी चळवळीचा ÿसार नेपाळची सीमा पार कłन भारतात होऊ नये, यासाठी भारत िचंतातुर आहे. माओवादी चळवळी¸या मागÁया पाहता हेच ÖपĶ होते कì, नेपाळ हे जगातील एकमेव िहंदू राÕů आहे आिण या देशात नेपाळचे राजे हे ईĵराचे अवतार मानले जातात, ही बाब माओवाīां¸या िवचारसरणीमÅये न बसणारी आहे. Âयामुळेच नेपाळमधील राजेशाही ÓयवÖथा नĶ करÁयाची मागणी माओवाīांनी केली होती. भारत-नेपाळ यां¸यामधील मुĉ सीमारेषे¸या फायदा पयªटक, Óयावसाियक, Óयापारी, सामाÆय नागåरक या सवा«ना होत होता, परंतु माओवादी चळवळने भारत-नेपाळ यां¸यातील मुĉरेषा संपुĶात आणÁयाची मागणी केÐयामुळे Âयाचा भारत-नेपाळ संबंधावर िवपरीत पåरणाम झाला. थोड³यात भारत-नेपाळ यां¸यातील आिथªक आिण Óयापारी संबंध सहकायाªचे असताना या संबंधांना सुŁंग लावणारी ही माओवादी चळवळ Ìहणजे भारत-नेपाळ संबंधातील मोठी डोकेदुखी ठरलेली आहे. २00६ मÅये नेपाळमधील माओवादी आिण नेपाळ सरकार यां¸यात एक करार होऊन Âयानुसार माओवाīांनी लढ्याचा मागª सोडून लोकशाही मागाªने राजेशाहीिवŁĦ आंदोलन करÁयाचे माÆय केले. हा शांतता करार नेपाळमधील माओवादी चळवळीचे नेते ÿचनदा आिण नेपाळचे पंतÿधान िगåरजाÿसाद कोइराला यां¸यात होऊन माओवाīांनी सशľ संघषाªऐवजी शांततापूणª वाटाघाटी¸या मागाªचा िÖवकार केला. या करारानुसार खालील बाबी ठरवÁयात आÐया; १) राजेशाहीिवŁĦ सुł असलेले माओवाīांचा सशľ संघषª थांबवÁयात येईल. २) नेपाळसाठी नवीन राºयघटना तयार करÁयासाठी घटनासिमती Öथापन करÁयात यावी. ३) नेपाळमधील सरकारमÅये माओवादी सहभागी होतील. ४) ने पाळ संसदे¸या एकूण ३३0 जागांपैकì माओवाīांना ७३ जागा िदÐया जातील. अशाÿकारे नेपाळमधील माओवादी आिण नेपाळमधील राजेशाही यां¸यामÅये शांतता करार झालेला असला, तरीदेखील भिवÕयामÅये माओवादी या कराराचे पालन िकती करतील, यावर या कराराचे यशापयश अवलंबून आहे. अशाÿकारे भारत-नेपाळ यां¸या परÖपर संबंधावर नेपाळमधील माओवादी चळवळीचा पåरणाम झालेला आहे. खासकłन नेपाळमधील माओवादी चळवळ ही भारतासाठी मोठा िचंतेचा िवषय ठरलेली आहे. munotes.in

Page 51

भारत आिण
Âयाचे शेजारी – २
India and its
Neighbours -2
51 ३.३.२.४ नेपाळमधील लोकशाही आिण भारत-नेपाळ संबंध:- भारताने सतत आपÐया शेजारील राÕůांशी मैýीपूणª आिण सहकायाªचे संबंध ÿÖथािपत करÁयाचा ÿयÂन केलेला आहे. शेजारील देशातील राजकìय Öथैयª आिण अंतगªत शांततेचा पåरणाम भारतावर होत असÐयामुळे भारताने सतत शेजारील देशांशी सहकायª व मैिýची भूिमका घेतलेली आहे. नेपाळमधील सतत¸या राजकìय अिÖथरतेचा सवाªिधक गैरफायदा पािकÖतान आिण चीन या भारतिवरोधी राÕůांनी घेतलेला आहे. Âयामुळे शेजारील नेपाळमÅये लोकशाही शासनÓयवÖथा ÿÖथािपत होऊन नेपाळचा राºयकारभार जनिनयुĉ ÿितिनधé¸या हातामÅये जावा, अशी सुŁवातीपासून भारताची इ¸छा होती. नेपाळमÅये लोकशाही शासनÓयवÖथा ÿÖथािपत झाÐयास तेथे राजकìय Öथैयª आिण शांतता िनमाªण होईलच आिण Âयामुळे सहािजकच नेपाळचे भारताबरोबरचे संबंध मैýीचे आिण सहकायाªचे ÿÖथािपत होतील, असा आशावाद भारताला यापाठीमागे होता. परंतु नेपाळमधील राजेशाहीला भारताचे हे मत फारसे Łचले नाही, Ìहणूनच नेपाळमधील राजेशाहीमÅये भारतĬेष वाढू लागला. नेपाळमÅये लोकशाही¸या ÿÖथापनेसाठी भारताकडून करÁयात येणारे ÿयÂन Ìहणजेच अÿÂय±रीÂया भारताचा नेपाळ¸या अंतगªत कारभारात हÖत±ेप करÁयाचाच हा ÿकार आहे, अशाÿकारचा गैरÿचार नेपाळमधील राजेशाहीकडून केला गेला. नेपाळमÅये लोकशाहीची Öथापना करणे Ìहणजे नेपाळमधील राजेशाहीला आपÐया अिधकारावर आøमण वाटत होते. थोड³यात नेपाळमÅये लोकशाही ÿÖथािपत Óहावी, या हेतूने भारताने सदैव ÿयÂन केले, परंतु पåरणामी भारताला नेपाळमधील राजेशाही¸या रोषाला सामोरे जावे लागेल. नेपाळमÅये लोकशाही ÿÖथािपत करÁयािवषयी¸या भारता¸या ÿयÂनांमधून १९५९ मÅये नेपाळमÅये लोकशाही शासन ÿÖथािपत झाले, परंतु ते दुद¨वाने अÐपजीवी ठरले. नेपाळमÅये राजेशाही िवŁĦ लोकशाही या संघषाªतून १९९0 मÅये संसदीय लोकशाही अिÖतÂवात आली. फेāुवारी २00५ मÅये नेपाळचे राजे µयान¤þ यांनी पंतÿधान देउबा यांचे लोकशाही शासन बरखाÖत कłन नेपाळमÅये आणीबाणीची घोषणा केली. यावेळी भारताने नेपाळमÅये झालेÐया लोकशाही¸या पायमÐलीचा ÖपĶपणे िवरोध नŌदवला. यासंदभाªत नेपाळी जनता आिण नेपाळमधील िविवध राजकìय प±ांनी आंदोलन सुł केले. या आंदोलनाला माओवादी बंडखोरांनीदेखील सहकायª केले. Âयामुळे शेवटी जून २00६ मÅये राजा µयान¤þ यांना नेपाळमधली आणीबाणी ठेवÁयाची घोषणा करावी लागली. यामुळे पुÆहा एकदा नेपाळमÅये लोकशाही शासन अिÖतÂवात आले आिण िगåरजाÿसाद कोईराला हे नेपाळचे पंतÿधान बनले. थोड³यात नेपाळमÅये लोकशाही शासनÓयवÖथा अिÖतÂवात यावी यासाठी भारताकडून करÁयात आलेÐया ÿयÂनांमुळे नेपाळमधील राजेशाही नाराज झाली होती आिण याचाच पåरणाम भारत-नेपाळ संबंधांवर झाला होता, परंतु नंतर¸या काळात लोकशाही शासनÓयवÖथा नेपाळमÅये आÐयामुळे भारत-नेपाळ यां¸या संबंधात सुधारणा होÁयास मदत झाली. १२ जुलै २0२0 रोजी िबहार राºयातील भारत-नेपाळ सीमेवर नेपाळी पोिलसांकडून गोळीबार करÁयात आला होता. तसेच नेपाळचे पंतÿधान केपी शमाª ओली यांनी भारतातील कोरोना Óहायरस अिधक घातक असÐयाचे िवधान केले होते, यामुळे उभय देशात तणाव िनमाªण झाला होता. munotes.in

Page 52

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
52 ३.३.२.५ भारत-नेपाळ संबंधांतील समÖया:- भारत-नेपाळ परÖपरसंबंध हे अगदी ÿारंभीपासूनच पूणªतः तणावपूणª िकंवा पूणªतः िमýÂवाचे कधीच रािहलेले नाहीत, तर उभय देशां¸या परÖपरसंबंधांत अनेकदा चढ-उतार आलेले िदसून येतात. परÖपर संबंधातील चढ-उतारास अनेक समÖया कारणीभूत ठरलेले आहेत. यामÅये पिहली ÿमुख समÖया भारत-नेपाळमधील मुĉ सीमारेषे¸या संदभाªतील आहे. भारत आिण नेपाळमÅये १७५१ िकलोमीटर लांबीची सीमारेषा आहे. या सीमारेषेला लागून भारतातील २0 िजÐहे तर नेपाळमधील २६ िजÐहे आहेत. उभय राÕůांमधील ही मुĉ सीमारेषा दोÆही राÕůां¸या संर±णाला धोका िनमाªण करणारी ठरलेली आहे. भारत-नेपाळमधील मुĉ सीमारेषेचा गैरवापर अनेकवेळा पािकÖतानने भारतिवरोधी िवघातक कारवायांसाठी केÐयाचे ÖपĶ झालेले आहे. नेपाळमधील माओवादी चळवळी¸या कारवाया वाढÐयानंतर मुĉ सीमारेषेमुळे भारताची िचंता अिधकच वाढलेली होती. भारत-नेपाळ यां¸या परÖपरसंबंधात अडथळा ठरलेली दुसरी एक महßवाची समÖया Ìहणजे १९५0 मÅये भारत-नेपाळ यां¸यामÅये झालेला मैýी आिण सहकायाªचा एक महßवाचा करार होय. हा करार एकांगी आिण एकप±ी असून तो नेपाळवर अÆयाय करणारा आहे. तसेच नेपाळवरील भारता¸या वाढÂया ÿभावाचे हा करार एक ÿतीक आहे, अशी भावना अनेकवेळा नेपाळमधून Óयĉ झालेली आहे. Âयामुळे या कराराचे पुनिवªलोकन कŁन ÂयामÅये बदल घडवून आणावेत, अशी मागणी नेपाळी जनतेकडून करÁयात येत होती. भारत-नेपाळमधील या मैýी कराराला मुदतवाढ देÁया¸या मुद्īावłन नेपाळमÅये वाद िनमाªण झालेला होता, Ìहणून नेपाळने भारताशी केलेÐया या करारातून मुĉ Óहायला हवे, अशा Öवłपाची भावना नेपाळमधून Óयĉ झालेली आहे. परंतु या करारातील तरतुदी पाहता हा करार भारता¸या संर±ण िहतसंबंधांसाठी आवÔयक आहे, Ìहणून या कराराचे सातÂय ठेवÁयावर भारत ठाम आहे. थोड³यात १९५0 मधील भारत-नेपाळ करारामुळे भारत-नेपाळ संबंधात तणाव िनमाªण झालेला आहे. नेपाळमधून भारतात वाहत येणाöया शारदा, करवाली, गंडक, कोसी, िýशूल, महाकाली या नīां¸या पाणी वाटपाचा ÿij उभय राÕůांमÅये िनमाªण झालेला आहे. यािशवाय भारत, नेपाळ आिण चीन यां¸या सीमारेषेवर असलेला कालापानी हा एक छोटा भूभाग आहे. १९६२ मÅये कालापाणी हा भूभाग भारताने आपÐया ताÊयात घेतला होता. हा भूभाग Ìहणजेच भारतासाठी ितबेटचे ÿवेशĬार ठरलेले आहे. या भूभागावर भारताचा ताबा असला तरी या भूभागावर नेपाळने आपला ह³क सांिगतलेला आहे. Âयामुळे उभय राÕůात कालापानी भूभागावरील मालकìवłन तणाव िनमाªण होत आहे. भारतािवषयी नेपाळ नेहमी साशंक भूिमकेत असÐयामुळे आपÐया अंतगªत कारभारात भारताकडून हÖत±ेप केला जाईल, असा हÖत±ेप आपÐयासाठी धोकादायक ठरेल, अशी िभती नेपाळला आहे. Ìहणून दि±ण आिशयामधील भारताचा वाढलेला ÿभाव कमी िकंवा संतुिलत करÁयासाठी नेपाळने चीनबरोबर आपले संबंध ÿÖथािपत केलेले आहेत. नेपाळचे चीनबरोबर ÿÖथािपत झालेले िकंवा वाढते संबंध भारत-नेपाळ संबंधात तणाव िनमाªण करणारे ठरत आहेत. कारण नेपाळचे चीनबरोबर वाढते संबंध, चीनकडून नेपाळला केला जाणारा शľाľ पुरवठा, या बाबी भारतासाठी िचंते¸या ठरत आहेत. ÿारंभी¸या काळात भारताने munotes.in

Page 53

भारत आिण
Âयाचे शेजारी – २
India and its
Neighbours -2
53 नेपाळला परावलंबी राÕů मानून दुलªि±त करÁयाचा ÿयÂन केला, पåरणामी नेपाळ हे राÕů भारताऐवजी चीनकडे झुकले. Âयामुळे भारत-नेपाळ संबंधात तणाव िनमाªण झाला. भारत-नेपाळ यां¸या परÖपरसंबंधांमÅये वरील समÖया अडथळा ठरलेÐया असÐया तरीदेखील उभय देशांचे भौगोिलक Öथान असे आहे कì, दोघांनाही परÖपरांची सहकायाªची भूिमका घेतÐयािशवाय अÆय पयाªय नाही. दळणवळणासाठी नेपाळला िवशेषतः भारतावरच अवलंबून राहावे लागते, कारण नेपाळ हा देश भौगोिलकŀĶ्या पूणªतः जिमनीने वेढलेला आहे आिण भारतातूनच या देशाला अÆय देशांशी संपकª साधता येतो. Ìहणून उभय देशां¸या परÖपर संबंधात चढ-उतार आलेला िदसून येतो. भौगोिलकŀĶ्या भारत आिण चीन या दोन मोठ्या राÕůांमÅये नेपाळचे Öथान येत असÐयामुळे ते या दोन मोठ्या राÕůांमधील बफर राÕů (Buffer State) बनलेले आहे. भारत आिण चीन या राÕůांमधील बफर राÕů असÁयाचा नेपाळ या देशाला फायदाही झाला आिण तोटाही झालेला आहे. सारांश:- भारत-नेपाळ परÖपर संबंधाला खूप मोठा ऐितहािसक वारसा आहे. परंतु असे असले तरी भारताला ÖवातंÞय िमळाÐयापासून ते आजतागायत भारत-नेपाळ यां¸यातील परÖपरसंबंध हे पूणªतः मैýी व सहकायाªचे िकंवा पूणªतः तणावपूणª रािहलेले नाहीत, तर उभय देशां¸या संबंधांमÅये अनेकदा चढ-उतार आलेले आहेत. भारत-नेपाळ यांचे भौगोिलक Öथान िनसगाªने असे िनमाªण केलेले आहे कì, उभयतांना परÖपर सहकायª करÁयािशवाय िकंवा परÖपरांवर अवलंबून राहÁयािशवाय पयाªय रािहलेला नाही. ÿारंभी नेपाळचे भारतावरील परावलंिबÂव ल±ात घेऊन भारताने नेपाळकडे दुलª± कłन नेपाळला गृहीत धरÁयाची चूक केलेली होती. Âयामुळे याकाळात नेपाळ हे राÕů भारतापे±ा चीनकडे अिधक झुकलेले िदसून येते. परंतु १९९0 मÅये नेपाळने लोकशाही शासनपĦतीचा Öवीकार केÐयानंतर भारत-नेपाळ यां¸यातील संबंध सुधारÁयास सुŁवात झाली. पूणªतः जिमनीने वेढलेले नेपाळ हे राÕů चीन आिण भारत या दोन मोठ्या राÕůांमधील बफर राÕů ठरलेले आहे. परंतु असे असतानाही भारत-चीन यां¸यातील संघषाªचा फायदा नेपाळने Öवतः¸या िवकासासाठी कłन घेतलेला आहे. हा फायदा कłन घेत असताना नेपाळने अनुकूलतेनुसार कधी चीनधािजªने धोरण तर, कधी भारतधािजªने धोरण Öवीकाłन अिधकािधक फायदा िमळवून घेतलेला आहे. भारत-नेपाळ परÖपर संबंधात भारत-नेपाळ यां¸यातील मुĉ सीमारेषा, १९५0 मÅये झालेला मैýी करार, नदी पाणीवाटपाचा ÿij, नेपाळची भारतािवषयी असलेली साशंक भूिमका इÂयादी समÖया अडथळा ठरलेÐया आहेत. उभय राÕůातील या समÖयांवर सामोपचाराने तोडगा काढÁयास यश िमळाÐयास, दोÆही राÕůांचे परÖपरसंबंध अिधक घिनķ होÁयास मदत होईल. आपली ÿगती तपासा. १) भारत-नेपाळ यां¸यातील संबंधावर िनबंध िलहा. २) भारत-नेपाळ संबंधातील ÿमुख समÖया ÖपĶ करा ? ३) नेपाळमधील माओवादी चळवळीचा भारत-नेपाळ संबंधावर झालेला पåरणाम सिवÖतर िलहा. munotes.in

Page 54

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
54 ४) भारत नेपाळ संबंधातील नवीन पवª यावर िटपण िलहा. ३.३.३ भारत-भूतान संबंध:- भूतान हा देश भारता¸या उ°र िदशेला िहमालया¸या कुशीत वसलेला एक छोटासा देश आहे. िनसगªरÌय असलेÐया भूतानमÅये पयªटनाला खूप संधी आहे. भारताला ÖवातंÞय िमळाÐयापासून भारताचे शेजारील भूतान या देशाशी घिनķ आिण सहकायाªचे संबंध रािहलेले आहेत. भारताला ÖवातंÞय िमळाÐयानंतर भूतान या शेजारी राÕůाला एक Öवतंý राÕů Ìहणून भारताने माÆयता िदलेली आहे. Âयाचÿमाणे १९७१ मÅये भूतान या राÕůाला संयुĉ राÕů संघाचे सदÖयÂव िमळावे, यासाठीदेखील भारताने ÿयÂन केलेले आहेत. नेपाळ या देशाÿमाणेच भूतान हे राÕůदेखील केवळ परराÕůसंबंध आिण संर±ण या ±ेýाबाबतच नÓहे, तर Óयापार आिण दळणवळण या ±ेýाबाबतही बöयाच अंशी भारतावर अवलंबून आहे. ितबेटमÅये १९५९ मÅये झालेला उठाव चीनने मोडीत काढÁया¸या तसेच १९६२ मÅये भारत-चीन यां¸यामÅये युĦ झाÐया¸या पाĵªभूमीवर भारत-भूतान यांचे परÖपरसंबंध अिधकच घिनķ आिण मैýीचे झालेले आहेत. थोड³यात चीनपासून आपÐयाला धोका आहे, हे ओळखून भूतानने सुŁवातीपासूनच भारताशी आपली जवळीक वाढवलेली आहे. ३.३.३.१ भारत-भूतान मैýी करार:- भारताला ÖवातंÞय िमळाÐयानंतर १९४९ मÅये भारत-भूतान यां¸यामÅये एक महßवपूणª मैýी करार करÁयात आला. हा मैýी करार उभय राÕůां¸या परÖपर संबंधाचा िवकास करÁयासाठी लाभदायक ठरलेला आहे. या करारानुसार भारता¸या मागªदशªनानुसार आपले परराÕů धोरण ठरिवÁयाचे भूतान या राÕůाने माÆय केलेले आहे. तसेच या करारानुसार भूतान¸या अंतगªत कारभारात भारताकडून कोणताही हÖत±ेप केला जाणार नाही, असे भारताकडून भूतानला आĵािसत करÁयात आलेले आहे. भूतान हे राÕů संर±ण तसेच परराÕůसंबंध याबाबतीत भारतावर अवलंबून आहे. Âयाचÿमाणे Óयापार आिण इतर देशांशी दळणवळण करÁयाबाबतही भूतानला बöयाच अंशी भारतावर अवलंबून राहावे लागते. भूतानमधील रÖते बांधणी¸या कायाªत भारताने भूतानला भरीव मदत केलेली आहे. Âयाचÿमाणे भूतानला मोठ्या ÿमाणात आिथªक आिण तांिýक मदत कłन भूतान¸या िवकासकायाªत भारताने मोलाचे योगदान िदलेले आहे. थोड³यात १९४९ मÅये भारत-भूतान यां¸या दरÌयान झालेला मैýी करारामुळे उभय राÕůात सहकायª व मैýी¸या नवीन पवाªला सुŁवात झालेली आहे. ८ फेāुवारी २00७ मÅये भारत-भूतान मैýी करारात सुधारणा करÁयात आली. या सुधाåरत मैýी करारानुसार भूतान आिण भारत यां¸यातील संबंध मैýीपूणª आिण सहकायाªचे राहावे, ही बाब ल±ात घेऊन दोÆही देशातील सरकार परÖपरांशी संबंिधत मुद्īांवर एकिýतपणे सहकायª करतील, असे ठरिवÁयात आले. Âयाचÿमाणे या करारानुसार उभय राÕůांचे राÕůीय िहत ल±ात घेऊन राÕůीय सुरि±तता आिण परÖपरां¸या राÕůीय िहतािवरोधी कायª करÁयास परÖपरां¸या भूमीचा दुŁपयोग केला जाणार नाही, असे ठरिवÁयात आले. थोड³यात २00७ मÅये भारत-भूतान यां¸यातील मैýी करारानुसार उभय राÕůांचे ÖवातंÞय आिण सावªभौमÂव अिधक मजबूत करÁयाचा ÿयÂन करÁयात आलेला आहे. munotes.in

Page 55

भारत आिण
Âयाचे शेजारी – २
India and its
Neighbours -2
55 ३.३.३.२ भूतानमधील पंचवािषªक योजना आिण भारत-भूतान संबंध:- भूतान¸या िवकासामÅये भारताची भूिमका महßवपूणª ठरलेली आहे. कारण भारत हा भूतानशी करत असलेला Óयापार आिण भूतान¸या िवकासासाठी भारताने िदलेले योगदान ल±णीय आहे. १९६0 ¸या दशकापासून भूतान¸या िनयोिजत िवकासा¸या ÿिøयेची सुŁवात झालेली होती. भूतान¸या िवकासाची िनयोिजत ÿिøया Ìहणजेच भूतानमÅये भारता¸या मदतीने अंमलात आणÐया गेलेÐया पंचवािषªक योजना होय. भूतानमÅये १९६१ पासून ÿथम पंचवािषªक योजने¸या अंमलबजावणीला सुŁवात करÁयात आली होती. या योजनेसाठी भारताने भरीव आिथªक मदत भूतानला केलेली होती. ÿथम पंचवािषªक योजनेपासून अलीकडील काळातील अकराÓया पंचवािषªक योजनेपय«त भारताने भूतानला भरघोस आिथªक मदत केलेली आहे. अकराÓया पंचवािषªक योजनेसाठी ४५00 करोड Łपये भारताने भूतानला िदले. Âयाचÿमाणे भूतान¸या िवकासासाठी आिथªक ÿोÂसाहन पॅकेज Ìहणून ५00 करोड अितåरĉ मदतदेखील भारताने भूतानला केलेली आहे. थोड³यात पंचवािषªक योजनां¸या माÅयमातून भारत-भूतान संबंधात घिनķता िनमाªण झालेली आहे. कारण िविवध पंचवािषªक योजनांसाठी भारताने भूतानला भरीव मदत कłन भूतान¸या िवकासामÅये महßवपूणª योगदान िदलेले आहे. ३.३.३.३ भारत-भूतान जलिवīुत करार आिण भारत-भूतान संबंध:- भारताने दि±ण आिशयाई राÕůे आिण दि±ण-पूवª आिशयाई राÕůे यां¸याकडे जलिवīुत ±मतेचा एक मोठा ąोत Ìहणून पहायला सुłवात केलेली आहे. Ìहणूनच भारताने शेजारील नेपाळ तसेच भूतान या दोन देशांसोबत जलिवīुत िनिमªती संदभाªत करार कłन, या देशात जलिवīुत िनिमªती¸या ±ेýात गुंतवणूक केलेली आहे. ºयाÿमाणे नेपाळमÅये सुमारे ४२ हजार मेगावॅट इतकì जलिवīुत िनिमªती करÁयाची ±मता आहे, Âयाÿमाणेच भारताशेजारील भूतान या देशांमÅयेदेखील समारे २0 हजार मेगावॅट जलिवīुत िनिमªती करÁयाची ±मता आहे. Ìहणून भारताने भूतानची जलिवīुत िनिमªती ±मता ल±ात घेऊन भूतान या देशाशी जलिवīुत िनिमªती करÁयासंदभाªत करार केलेला आहे. भूतानकडे जलिवīुत िनिमªतीचे ąोत उपलÊध आहेत, परंतु भांडवलाची उणीव असÐयामुळे ती उणीव भłन काढÁयाचे काम भारताशी करार कłन आिथªक मदत घेÁयातून भूतानने केलेले आहे. जलिवīुत िनिमªती ÿकÐपातून िनमाªण होणारी वीज भूतान Öवतःची गरज भागून काही वीज हे राÕů भारताला िनयाªत करते. भूतान¸या एकूण िनयाªतीमÅये १४% िनयाªत ही जलिवīुतची केली जाते. Ìहणजेच भारत-भूतान यां¸या दरÌयान झालेला जलिवīुत करार उभय राÕůांसाठी लाभदायक ठरलेला आहे. ÿारंभी भारत-भूतान यां¸यामÅये १४१६ मेगावॅट ±मतेचे चुखा, कुरीचू आिण ताला हे तीन जलिवīुत ÿकÐप सुł करÁयात आले होते. २00८ मÅये भारत-भूतान यां¸या दरÌयान आणखी दहा हजार मेगावॅट जलिवīुत िनिमªती करÁयासंदभाªत करार करÁयात आला. यानुसार २९४0 मेगावॅट जलिवīुत िनिमªती करÁयाचे लàय िनधाªåरत करÁयात आलेले आहे. Âयाचÿमाणे २0१४ मÅये भारताचे पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी भूतानसोबत जलिवīुतिनिमªती करार कłन सुमारे २१२0 मेगावॅट एवढी जलिवīुत िनिमªती करÁयासंदभाªतील करारावर Öवा±री केलेली आहे. तसेच भारतातील टाटा पावर या कंपनीमाफªत भूतानमÅये हायűो-इलेि³ůक ÿकÐप सुŁ करÁयाचे काम ÿगतीपथावर आहे. munotes.in

Page 56

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
56 अशाÿकारे भारत-भूतान यां¸या दरÌयान जलिवīुत िनिमªती संदभाªत आतापय«त िविवध करार करÁयात आÐयामुळे उभय राÕůां¸या परÖपर संबंधात सहकायª िनमाªण झालेले आहे. सारांश:- भूतान या शेजारील देशाशी भारताचे संबंध ÖवातंÞय िमळाÐयापासून सहकायाªचे रािहलेले आहेत. कारण चीन या बलाढ्य राÕůापासून आपÐयाला धोका आहे, हे चाणा±पणे ओळखून भूतानने सुŁवातीपासूनच भारताशी आपली जवळीक वाढवलेली आहे. भारत-भूतान यां¸यात झालेÐया मैýी करारामुळे उभय राÕůात सहकायª िनमाªण झालेले आहे. भूतान¸या िवकासामÅये महßवाची भूिमका असलेÐया पंचवािषªक योजनांची अंमलबजावणी करÁयासाठी भारताने भूतानला भरीव आिथªक मदत केलेली आहे. Âयाचÿमाणे भूतान या देशाची जलिवīुत िनिमªती करÁयाची ±मता ल±ात घेऊन भारताने या देशाशी जलिवīुत करार केÐयामुळे उभय राÕůांचा फायदा तर झालाच, परंतु Âयामुळे उभयतांचे परÖपरसंबंध अिधक घिनķ झालेले आहेत. आपली ÿगती तपासा. १) भारत-भूतान परÖपर संबंध ÖपĶ करा ? २) भारत-भूतान मैýी करारािवषयी सिवÖतर िलहा. ३) भारत-भूतान यां¸यातील जलिवīुत करार यावर िटपण िलहा. ३.३.४. भारत-Ìयानमार (āĺदेश) संबंध:- भारत-Ìयानमार परÖपरसंबंधाला ÿाचीन काळापासूनचा वारसा आहे. Ìयानमारचे या अगोदरचे नाव ‘āĺदेश’ असे होते, परंतु अलीकडील काळात ÂयामÅये ‘Ìयानमार’ असा बदल करÁयात आला आहे. भारतीय बौĦ धमाªचा ÿसार ÌयानमारमÅये झालेला असÐयामुळे सÅया Ìयानमारमधील बहòतांश जनतेचा बौĦ हा धमª आहे. पयाªयाने Ìयानमार देशाने बौĦ धमाªला राÕůीय धमाªचा दजाª िदलेला आहे. Ìयानमारवर िāिटशांची स°ा होती. Ìयानमारमधील िāिटश राजवटी¸या काळात भारतीय Óयापाöयांनी ÌयानमारमÅये आपले पाय रोवलेले होते. या भारतीय Óयापारी आिण सावकार लोकांनी Ìयानमारमधील जनतेचे शोषण केले होते. Âयामुळे साहिजकच ÌयानमारमÅये भारतीयांिवŁĦ असंतोषाची भावना िनमाªण झालेली होती. पयाªयाने ÌयानमारमÅये भारतीय लोकांिवŁĦ उठाव झाला होता. Âयामुळे िāिटश राºयकÂया«नी Ìयानमारचा ÿदेश भारतापासून वेगळा कłन Öवतंý भाग बनवला होता. िĬतीय महायुĦा¸या वेळी Ìहणजेच १९४३ मÅये Ìयानमारने जपान¸या सहकायाªने Öवतंý झाÐयाची घोषणा केलेली होती, परंतु िĬतीय महायुĦातील जपान¸या पराभवामुळे पुÆहा Ìयानमारवर िāटीशांची स°ा िनमाªण झाली. परंतु Ìयानमार¸या नागåरकांनी ÖवातंÞयासाठी आपले आंदोलन िāिटशां¸या िवरोधात सुł ठेवले होते. शेवटी १९४८ मÅये Ìयानमारला िāिटशां¸या तावडीतून ÖवातंÞय िमळाले. Ìयानमार जेÓहा Öवतंý झाला, तेÓहा या देशाचे नाव āĺदेश असे होते. munotes.in

Page 57

भारत आिण
Âयाचे शेजारी – २
India and its
Neighbours -2
57 ३.३.४.१ भारत-Ìयानमार संबंध:- Ìयानमारला िāिटशांपासून १९४८ मÅये ÖवातंÞय िमळाले आिण भारताला या अगोदर एक वषª Ìहणजेच १९४७ मÅये िāिटशांपासून ÖवातंÞय िमळाले. ÖवातंÞय िमळाÐयापासून भारताचे Ìयानमारशी मैýी व सहकायªपूणª संबंध होते. िĬतीय महायुĦा¸या समाĮीनंतर अमेåरका व रिशया यां¸या नेतृÂवाखाली जगाचे ňुवीकरण होत असताना भारताÿमाणेच Ìयानमारनेदेखील अिलĮतावादी धोरणाचा िÖवकार सुŁवातीपासूनच केलेला होता. Ìयानमार या देशाने जगाशी आपला संपकª खूपच कमी ठेवलेला आहे. थोड³यात या देशाने Öवतःला बंिदÖत कłन घेÁयाचा ÿयÂन केलेला आहे, Âयामुळे अलीकडील काळात भारताशी देखील या देशाचे फारसे संबंध ÿÖथािपत झालेले नाहीत. ÌयानमारमÅये तेथील सैÆयाने लोकशाही सरकार िवरोधात संघषª कłन या सरकारला पायउतार होÁयास भाग पाडले होते, परंतु अशा पĦतीने नेपाळमÅये लोकशाहीचा गळा घोटला जात असÐयाबĥल भारताने आपली नाराजी Óयĉ कłन Ìयानमारमधील लोकशाही समथªक करत असलेÐया आंदोलनाला आपला पािठंबा िदलेला होता. Ìयानमार भारताशी संबंध ÿÖथािपत करÁयास फारशा उÂसुक नसला तरीदेखील भारताने आपÐया भू-राजनीितक समÖयेमुळे Ìयानमारसोबत संबंध ÿÖथािपत करÁयाचा ÿयÂन केला. याचाच भाग Ìहणून १९९३ मÅये ÌयानमारमÅये Öथापन झालेÐया लÕकरशाहीला माÆयता देऊन Ìयानमारमधून भारतात होत असलेली अंमली पदाथा«ची तÖकरी थांबवÁयासाठी, तेथील लोकशाही ÓयवÖथेचे दमन आिण Ìयानमारमधील लÕकरशाहीवर काही ÿमाणात िनयंýण ठेवÁयासाठी भारताने ÿयÂन केले. सामåरकŀĶ्या संबंध ÿÖथािपत करणे भारतासाठी आवÔयक होते. कारण भारतातील िमझोरम, मिणपूर, नागालँड आिण अŁणाचल ÿदेश या घटकराºयाचा संबंध सीमारेषेनुसार Ìयानमार देशाशी येत असÐयामुळे भारताचा Ìयानमार देशाशी संबंध येत होता. भारत-Ìयानमार यां¸यामÅये १६00 िकलोमीटर लांबीची भूसीमा आहे. ही सीमारेषा सुरि±त ठेवÁयासाठी भारताने Ìयानमारशी मैýीपूणª संबंध ठेवलेले आहेत. कारण या सीमारेषेमधून भारतात अंमली पदाथा«ची तÖकरी होÁयाचा धोका, तसेच काही न±लवादी िकंवा िवþोही ÌयानमारमÅये आपले तळ िनमाªण करÁयाची भीती भारताला वाटत होती. Ìहणून भारत नेहमी दहशतवादिवरोधी कारवाया थांबवÁयासाठी Ìयानमारसोबत सैिनकì सहकायª करÁयास सतत तयार रािहलेला आहे. ३.३.४.२ भारताची Ìयानमारला मदत आिण भारत-Ìयानमार संबंध:- इंडो-चीन भागात चीन¸या वाढÂया ÿगतीचा आिण ÿभावाचा मुकाबला करÁयासाठी आिण आपला संर±णाÂमक ÿभाव वाढवÁयासाठी भारताने Ìयानमार¸या सीमेलगत ÿमुख रÖते आिण बंदरांचा िवकास करÁयासाठी ÿयÂन केलेले आहेत. Âयाचÿमाणे फेāुवारी २00७ मÅये भारताने िसßवे बंदराचा िवकास करÁयाची योजनादेखील घोिषत केलेली आहे. भारताने ÌयानमारमÅये राजमागª बांधकामासाठी १00 िमिलयन अमेåरकì डॉलर एवढे कजª Ìयानमारला िदलेले आहे. Âयाचÿमाणे Ìयानमार¸या रेÐवे िवकासासाठी ५७ िमिलयन अमेåरकì डॉलर खचª करÁयाची तयारी भारताने दाखवलेली आहे. तसेच Ìयानमारमधील रÖते आिण रेÐवे ÿकÐपासाठी आणखी २७ िमिलयन अमेåरकì डॉलर एवढे अनुदान Ìयानमारला देÁयाचे भारताने माÆय केलेले आहे. Âयाचÿमाणे भारताने Ìयानमारला वेळोवेळी सैिनकì मदतही केलेली आहे. ÌयानमारमÅये अनेकवेळा चøìवादळामुळे नुकसान झाÐयामुळे munotes.in

Page 58

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
58 भारताने ठोस मदत केलेली आहे. उभय देशांनी परÖपर संबंध मैýीपूणª असावेत, यासाठी परÖपरां¸या राजधानीमÅये दूतावासची Öथापना केलेली आहे. Âयाचÿमाणे Óयापार वाढवÁयासाठी वािणºय दूतावासाचीही Öथापना केलेली आहे. Ìयानमारमधील तेल आिण गॅसची आयात करणारा भारत हा एक ÿमुख देश आहे. भारताने Ìयानमार देशाशी मैýीपूणª संबंध िटकवून ठेवÁयासाठी शै±िणक, तांिýक तसेच आिथªक ±ेýात श³य तेवढी मदत केलेली आहे. नेपाळ आिण भूतान या भारताशेजारील देशांÿमाणेच ÌयानमारमÅयेदेखील जलिवīुत िनिमªतीची मोठी ±मता आहे. Ìहणून ४0 हजार मेगावॅट वीजिनिमªतीची ±मता असणाöया ÌयानमारमÅयेदेखील आिथªक गुंतवणूक करÁयास भारत तयार आहे. या गुंतवणुकìमुळे भारत-Ìयानमारमधील संबंध भिवÕयात अिधक चांगले होÁयास मदत होईल. सारांश: भारत-Ìयानमार यां¸यातील परÖपरसंबंधांना खूप मोठा वारसा लाभलेला आहे. भारताÿमाणेच Ìयानमार हीदेखील िāटीशांची एक वसाहत होती. भारताला ÖवातंÞय िमळाÐयानंतर जवळपास वषªभरात Ìयानमार या देशाला देखील िāिटशांपासून ÖवातंÞय िमळालेले होते. Ìयानमारने जगाशी आपला संपकª खूप कमी ठेवलेला असला तरीदेखील Ìयानमारची भूसीमा भारताला लागून असÐयामुळे उभय देशात संबंध ÿÖथािपत होणे øमÿाĮ होते. ÌयानमारमÅये आलेÐया संकटकाळात भारताने वेळोवेळी Ìयानमारला मदत केलेली आहे. तसेच ÌयानमारमÅये रÖते, रेÐवे आिण बंदरांचा िवकास करÁयासाठी भारताने Ìयानमारला वेळोवेळी आिथªक मदतदेखील केलेले आहे. भारताने Ìयानमारला केलेÐया मदतीमुळे उभय देशात सहकायª िनमाªण झालेले आहे. आपली ÿगती तपासा १) भारत-Ìयानमार यां¸यातील संबंध ÖपĶ करा. २) Ìयानमारला भारताने केलेली मदत आिण भारत-Ìयानमार संबंध यािवषयी सिवÖतर िलहा. munotes.in

Page 59

59 ४ िĬप±ीय मुĥे BILATERAL ISSUES घटक रचना ४.१ उिĥĶे ४.२ भारत व शेजारील राÕůे - सीमावाद ४.३ भारत व शेजारील राÕůे - जल वाटपाचा ÿij ४.४ दहशतवाद ४.५ Öथलांतर ४.६ सारांश ४.७ आपण काय िशकलो? ४.८ संदभªसूची ४.१उिĥĶे भारतीय परराÕů धोरणात िĬप±ीय मुĥे हा घटक महÂवपूणª आहे. भारता¸या ÖवातंÞयाबरोबर भारतीय परराÕů धोरणात िĬप±ीय मुद्īांची भूमीका ही िनिIJत झालेली िदसते. कारण भारत Öवातंý होत असतानाच यातील बहòतांशी ÿij िनमाªण झालेले होते, ते जसे कì भारत-पािकÖतान सीमा ÿij, पाणीवाटपाचा ÿij, Öथलांतरचा ÿij इ. तर काही ÿijांना बदलÂया जागितक राजकारणाने उभारी िदलेली िदसते. ºयामधून जागितक दहशतवाद, सीमापार दहशतवाद, Öथलांतåरतांचे ÿij इÂयादी मुĥे भारतीय परराÕů धोरणात िĬप±ीय मुĥे Ìहणून पुढे आलेले िदसतात. या मुद्īांचा अËयास या घटकांमÅये करणे हे आपले ÿधान उिĥĶ आहे. ºयामधून भारताचे परराÕů धोरणामÅये िĬप±ीय मुद्īांची भूिमका नेमकì काय आहे याचे आकलन आपणास होऊ शकेल. ४.२ भारत व शेजारील राÕůे - सीमावाद भारत व शेजारील राÕůांमÅये िĬप±ीय मुĥा Ìहणून सीमावाद, भूÿदेशाची अदलाबदल हा मुĥा ÿारंभापासूनच कळीचा मुĥा रािहलेला आहे. या मुद्īातूनच भारतास चार युĦांचा सामना करावा लागला आहे. शेजारील राÕůांसमवेत सतत संघषाªचे कारण रािहलेले सीमावादा¸या िĬप±ीय मुīांची मांडणी ÿामु´याने पुढील ÿमाणे करता येईल. १) भारत-पािकÖतान सीमा ÿij:- भारत व पािकÖतान या दोन शेजारील राÕůांमधील परÖपरसंबंधांचा इितहास हा युĦ, अिवĵास व संशया¸या घटनांनी ÿभािवत झालेला आपणास पहावयास munotes.in

Page 60

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
60 िमळतो. सीमाÿijातूनच भारत व पाक मÅये आतापय«त पाच वेळा युĦ व लÕकरी कारवाई झालेली िदसते. भारतातील गुजरात, राजÖथान, पंजाब व जÌमू काÔमीर राºयांची सीमा पािकÖतानला लागून आहे. भारत-पाक सीमा ३,३२३ िकमी लांब आहे. भारत-पाक सीमा दि±णेत सर øìक पासून सुł होते व िसयािचन µलेिशयर जवळ समाĮ होते. भारत-पाक सीमा ÿijाशी िनगडीत जÌमू-काÔमीर सीमा वाद, िनवाªिसतांचा ÿij, िसयाचीन व सर िøक वाद, सीमापार आतंकवाद, अमली पदाथª व शाľांची Öमगिलंग यासारखे ÿij िनमाªण झालेले िदसतात. भारत पाक मधील सीमा ÿijांमुळे दि±ण आिशया ±ेýात अशांतता व दहशतीचे वातावरण िनमाªण झालेले िदसते. यातील ÿमुख सीमा ÿijांचा आढावा पुढीलÿमाणे घेता येईल. जÌमू काÔमीर सीमावादाचे Öवłप:- काÔमीरची समÖया ही भारत पािकÖतान मधील सवाªत जाÖत गुंतागुंतीची समÖया मानली जाते. ‘The most dangerous place in the world’ या शÊदांमÅये अमेåरकन राÕůाÅय± िबल ि³लंटन यांनी जÌमू काÔमीर समÖयेचे वणªन केले होते. भारत Öवतंý झाÐयानंतर काही िदवसांमÅयेच पािकÖतानने जÌमू काÔमीर मÅये घुसखोरी केली. २२ ऑ³टोबर १९४७ रोजी पािकÖतानी घुसखोरांनी भारतावर आøमण केले. या युĦामÅये पािकÖतानला पराभव पÂकरावा लागला असला तरी काÔमीर मधील ८३,२९४ वगª िकमी ±ेý अवैध łपाने कÊजात घेतले. Âयातील ५१८० वगª िकमी ±ेý पािकÖतानने चीनला भेट िदले. पािकÖतान जवळ आता ७८,११४ वगª िकमी काÔमीर चे अिधकृत ±ेý आहे. पािकÖतानने १९४७ नंतर १९६५,१९७१,१९९९ मÅये ही काÔमीर ÿÔ नावłन भारतावर युĦ लादले. ÿÂयेक वेळी पािकÖतानला पराभूत Óहावे लागले असले तरी आजही पािकÖतान व भारत या मधील ÿमुख सीमावाद हा काÔमीर ÿijाचाच आहे. याŀĶीने भारत-पािकÖतान संबंध सामाÆय होणे कåरता उभय प±ी अनेक करारही करÁयात आले. ताÔकंद करार, िसमला करार, १९७४ चा डाक, तार व Óयापार करार, लाहोर घोषणा, िदÐली लाहोर िदÐली बस सेवा इÂयादी याची उदा. होत. माý हा ÿij आजही जैसे थे Öवłपात असÐयाचे िदसते. िसयाचीन व सर øìक वाद:- भारत व पािकÖतानमÅये िसयाचीन व सर øìक समÖया अनेक वषाªपासून कायम असÐयाचे िदसते. १७ ते २१ हजार फूट उंचीवर जवळपास ११० िकमी ±ेýात जÌमू-काÔमीर¸या लदाख मधील कारकोरम पवªतात चीन भारत-पाक-चीन सीमेवर िसयाचीन िहमनग आहे. ºयाचे आज पय«त सीमा िनधाªरण न झाÐयामुळे भारत-पाक मÅये हे वाद आहे. येथील तापमान -५० िडúी सेिÐसयस आहे. अशा ÿितकूल पåरिÖथतीमÅये भारत पािकÖतान चे सैिनक एक िदवस राý पहारेदारी करतात. या ±ेýात १९८० नंतर बöयाचदा भारत-पािकÖतानमÅये संघषª झाले. माचª १९६२ मÅये पािकÖतानने पाकÓयाĮ काÔमीर¸या िसयाचीन ¸या उ°रेकडचा २००० चौरस िकमी भूÿदेश चीनला भेट िदला. munotes.in

Page 61

िĬप±ीय मुĥे
BILATERAL ISSUES
61 सर øìक गुजरा¸या क¸छ¸या खाडीत आिण पािकÖतान मÅये चीन¸या सीमेवर िÖथर ६० िकमी ºवारीय नदी चेनल आहे. सर øìक भारत-पाक सीमा िÖथत आहे. दोÆही देशांमÅये या ±ेýात सामुिþक सेवा Öथापन करÁयासंबंधी चा वाद आहे. १९६५ ¸या भारत-पाक युĦाकåरता हा सीमावाद ÿामु´याने जबाबदार होता. १९६९ पासून आज पय«त भारत-पाकमÅये या ÿijावर सातÂयाने संघषाªचे ÿij उĩवलेले िदसतात. २) भारत चीन सीमा वाद:- भारत व चीनमधील सीमा वाद हा अितशय गुंतागुंतीचा शीतयुĦ काळापासून चालत आलेला व शीत युĦो°र काळातही अिनिणªत रािहलेला ÿij आहे. सीमावादा¸या ŀĶीने भारत-चीन संबंध १९५० ¸या दशकापासून तणावपूणª बनÁयास सुŁवात झालेली िदसते. भारत चीनमÅये सीमावाद िनमाªण होÁयाचे ÿमुख कारण Ìहणजे या दोन देशांमधील सीमा रेषां¸या ÖपĶतेचा अभाव हे होय. याŀĶीने १९१३- १९१४ तÂकालीन िāिटश शासनकत¥ ितबेट चीनचे ÿितिनधी यांची एक बैठक िसमला येथे झाली होती. या बैठकìतील िनणªयानुसार िāिटश भारत व ितबेट यां¸यामधील ८९० िकमी ची सीमारेषा िनधाªåरत करÁयात आली. ही सीमारेषा मॅक मोहन सीमारेषा Ìहणून ओळखली जाते. अ³साई चीन व िस³कìम हे ÿमुख िĬप±ीय मुĥे आहेत. भारता¸या अंतगªत असणाöया मोठ्या भूÿदेशावर चीन सातÂयाने दावा सांगतो. भारतीय भूÿदेश चीन¸या नकाशात दाखवणे, लÕकरी कारवाई करत भारतीय भूÿदेश ताÊयात घेणे, घुसखोरी करणे यासारखे कृÂय चीन कडून सातÂयाने होत असते. सीमा वादा¸या िĬप±ीय मुद्īाबाबत चीनचे Ìहणणे असे आहे कì, भारत व ितबेट यां¸या दरÌयान ची जी सीमारेषा आहे ती िāिटशां¸या ितबेटवरील आøमणातून उदयाला आली होती. या सीमारेषा जÆम तÂकालीन भारतातील िāिटश वसाहतवादी शासन व ितबेटमधील राजवट यां¸यातील करारातून झाला. तथािप आता ितबेटचे Öवतंý अिÖतÂव रािहले नसून तो जेÓहा चीनचा अिवभाºय घटक बनला आहे Âयामुळे मेक मेहक सीमारेषेचे अिÖतÂव उरत नाही. १९५० ¸या दशकात ÿामु´याने या मुद्īावłन भारत व चीन मÅये संघषª सुł झाला. Âयातूनच १९६२ चे युĦ घडले. तÂपूवê १९५५ ते १९६० दरÌयान तीसहóन अिधक वेळा भारतामÅये घुसखोरी करत बेकायदेशीरपणे मोठा भाग काबीज केला होता. १९६१मÅये चीनने भारता¸या हĥीतील िस³कìम, लडाख व नेफा ÿदेशातही घुसखोरी केली. १९६२ ¸या युĦात चीन ने लडाख भूÿदेशातील ३८ हजार वगª िकमी मी एवढा मोठा ÿदेश िगळंकृत केला. १९६३ मÅये पािकÖतान सोबत चीन ने सीमा करार कłन ५१८० वगª िकमीचा भूÿदेश ताÊयात घेतला. यामुळे भारत व चीन यां¸यातील संबंध अिधकच तणावपूणª बनले. भारतचा एवढा मोठा भूÿदेश िगळंकृत कł नये चीन परत भारता¸या अŁणाचल ÿदेशातील ९०००० वगª िकमी ÓयाĮी¸या भूखंडावर आपÐया दावा सांगत असून भारत व चीन मधील मÅय ±ेýात २००० वगª िकमी ÿदेशावर ही चीन आपला दावा ÿÖतुत करत आहे. munotes.in

Page 62

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
62 भारत चीन संबंध सÅया आपÐयाला वरवर पाहता सामाÆय जरी िदसत असले तरी चीन कडून भारतावर कुरघोडी करÁयाचे ÿयÂन सुłच आहेत. मे १९६२ मधील चीन पािकÖतान करार, १९६५ चे भारत पािकÖतान युĦ, १९६७ मधील भारतीय दूतावासातील अिधकाöयांची िगरÉतारी, १९६७ मÅये चोला चौकìवर हÐला, १९६८ मÅये नाथुला मधील सैिनकì घुसपैठ, १९७१ मधील भारत पािकÖतान युĦ, १९७५ मÅये नेफामधील भारतीय जवानांची हÂया, अगदी अलीकडे घडलेले डोकलाम ÿकरण या घटनांचा आढावा घेताना एक बाब ÖपĶपणे जाणवते कì चीनने ÿÂयेक वेळी भारत िवरोधी भूिमका घेतलेली आहे. १९६२ ते १९७४ हा भारत-चीन परराÕů संबंधां¸या ŀĶीने अितशय कटू कालखंड होय. सन १९७५ साली वांग-िपंग-नान हे चीन राजनाियक भारतात आले आले व Âयांनी मोरारजी देसाई ( ÿधानमंýी) व परराÕů मंýी अटल िबहारी वाजपेयéना चीनला येÁयाचे आमंýण िदले. यानंतर सन १९७९ मÅये Âयाÿमाणे परराÕůमंýी अटल िबहारी वाजपेयी यांनी चीनचा दौरा केला. Âयानंतर भारत सरकार व चीन सरकार यां¸यात अनेक वेळा सीमा वादावर तोडगा काढÁया¸या ŀĶीने बैठका झाÐया, करार झाले. माý अīापही ही भारत चीन सीमा वाद हा ÿij धगधगताच आहे. भारत व चीन या उभरÂया महास°ा आहेत. या दोÆही देशात हात लोकसं´ये¸या ŀĶीने ४०% लोक राहतात. इतकेच नÓहे तर आिशयातील या दोÆही राÕůांनी आंतरराÕůीय ±ेýात िवशेष Öथान ÿाĮ केÐयाचे िदसून येत असले तरी चीन जगा¸या ŀĶीने िवĵासघातकì, आøमक व िवÖतारवादी राÕů आहे. Ìहणूनच आंतरराÕůीय राजकारणात भारताला िवशेष महßवाचे Öथान ÿाĮ झाले आहे. परंतु एक िचंताजनक बाब या िठकाणी नमूद करÁयासारखी आहे कì, जोपय«त भारत चीन सीमा वाद ÿijावर कायमचा तोडगा िनघणार नाही नाही तोपय«त भारताला चीन पासून कायमचा धोका राहील. ३) भारत-बांµलादेश सीमावाद:- भारत व बांµलादेश यामÅये ४,०९६ िकमी लांबीची भूसीमा आहे आहे. १९४७ साली¸या रॅडि³लफ िनवाड्यानुसार या भू सीमेची िनिIJती करÁयात आली होती. पण Âया िनवाड्यानुसार तरतुदी मधील ýुटीमुळे दोÆही देशांमÅये वाद होते. ते मी देशांमÅये एकमेकांचे एन³लेÓहज् Ìहणजे जवळ ७११०.०२ एकर ±ेý आहे, तर बांµलादेश कडे भारताचे १११ एन³लेÓहज् Ìहणजे १७,१६०,६३ ±ेý आहे. आता झालेÐया करारानुसार भारत-बांµलादेश हे ÿदेश एकमेकाना सुपूदª करतील. सÅयाची िÖथती पाहता भारताकडे भरपूर ±ेý आहे. ते परत करावे लागेल. Ìहणजे भारताला तोटाच आहे. आहे तरी पण या देवान-घेवानी मुळे घुसखोरीला आळा बसून सीमेवर शांतता िनमाªण होÁयास मदत येईल. भारत-बांµलादेश मधील १६ मे १९७४ मÅये झालेÐया भूसीमा करारास बांµलादेशाने माÆयता िदली. माý भारताने Âयास माÆयता देÁयाचे टाळले. भारताने या करारातील एका तरतुदीस आ±ेप नŌदवला ते कलम असे होते कì, ‘ भारत बेबेरी संघ ø. १२ ÿदेशांमधील अधाª ÿदेश Öवतःकडे ठेवेल व बांµलादेश दहा úाम आिण munotes.in

Page 63

िĬप±ीय मुĥे
BILATERAL ISSUES
63 अंगारपोटा जोडणारा तीन िबघा हा मागª बांµलादेशाला कायमÖवłपी भाडेतÂवावर देईल’, अशा तरतुदीमुळे भारताने या करारास माÆयता िदली नÓहती. भारत-बांµलादेशात भू सीमा िनिIJती¸या ŀĶीने आणखी ६.१ िकमीचे तीन वाद होते. ÂयामÅये दियखाता -५६ (प. बंगाल), केलोिनया( िýपुरा) व लिथतीला दुमबरी (आसाम) या एन³लेÓहज् ¸या बाबत भारताने या करारास माÆयता िदली होती. माý Âयानंतर सÈट¤बर २०११ रोजी दोÆही देशात भू सीमा िनिIJती करÁयाकåरता करार झाला होता. ÂयामÅये दोन ÿकारची हÖतांतरणे होणार होती. पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी भारत-बांµलादेशामधील भू सीमा करारास ४ िडस¤बर २०१४ रोजी माÆयता िदली. Âयानंतर भूसीमा करारावर नेमÁयात आलेÐया ३१ सदÖयीय Öटॅंिडंग किमटीने भारत-बांµलादेश यां¸यात ÿलंिबत असणारा भू सीमा रेषा करार पूणª करावा असे Ìहटले आहे. हा करार माजी पंतÿधान मनमोहन िसंग व बांµलादेश¸या पंतÿधान शेख हसीना यां¸यात २०११ मÅये झाला होता. १९७४ साली तÂकालीन पंतÿधान इंिदरा गांधी व बांµलादेशचे राÕůाÅय± शेख मुजीब उर रहमान यां¸यामÅयेही सीमे संदभाªत महßवपूणª करार झाला होता. २०११¸या या कराराचा मु´य उĥेश भारत व बांµलादेश यां¸यातील सीमारेषा सुरळीत करणे हा आहे. कारण भारताचे काही भूखंड बांµलादेश¸या हĥीत आहेत तर काही बांµलादेश¸या ही भूखंडांवर भारताचे िनयंýण आहे. हे असे १६२ भूखंड असून Âयापैकì १११ भूखंड बांµलादेश¸या हĥीत असून बांµलादेशचे ५१ भूखंड भारता¸या हĥीत आहेत. या दोÆही देशा¸या भूखंडांवर एकूण ५१ हजार इत³या लोकसं´येचे वाÖतÓय आहे. या कराराÿमाणे या भूखंडांची अदलाबदल करÁयात आली आहे. आहे यासाठी भारतीय संिवधानात ११९ घटना दुŁÖती करÁयात आली. आरती राजपýा मÅये २३ मे २०१५ रोजी हा कायदा ÿिसĦ झाला. Âयाÿमाणे या कराराची अंमलबजावणी ३१ जुलै २०१५ रोजी राýी ठीक १२.०० वाजता झाली. १२ व १३ ऑगÖट २०१५ रोजी ढाका येथे दोÆही देशां¸या राÕů ÿमुखानी यावर Öवा±री केली. सारांश, भारत व शेजारील राÕůांमÅये सीमावाद हा ÿमुख िĬप±ीय संघषाªचा मुĥा रािहलेला िदसतो. भारत-बांµलादेश यां¸यातील सीमा वाद बहòतांशी संवादा¸या माÅयमातून सुटत असलेला िदसतो. भारत व चीन, भारत व पािकÖतान मधील सीमावाद माý आजही संघषाªची एक ÿमुख कारण असÐयाचे िदसते. ४.३ भारत व शेजारील राÕůे - जल वाटपाचा ÿij जागितक बँकेचे तÂकालीन उपाÅय± इÖमाईल साजª सेिदन यांनी आिण असे भाकìत केले होते कì, मागील शतकांमÅये आिथªक, साम सामािजक, राजकìय, धािमªक कारणांवłन युĦ झाली. माý २१ Óया शतकात याचे मु´य कारण पाणी हा घटक राहील. १९९१ मÅये संयुĉ राÕůाचे सरिचटणीस ®ी. Êयूůास घाली यांनी यासंदभाªत वĉÓय करताना Ìहटले होते कì, मÅय आिशयात यापुढे जी संघषª, युĦ घडतील याचे ÿमुख कारण ‘ पाणी’ हा घटक असेल. कोणÂयाही राÕůास आंतरराÕůीय ÓयवÖथेत महास°ा होणे कåरता Âया राÕůाची भौगोिलक िÖथती, हवामान, नैसिगªक साधन सामúी या बाबी फार महßवा¸या आहेत. जागितकìकरण व तंý²ाना¸या ÿगतीने यास काही मयाªदा पडलेÐया िदसत असÐया munotes.in

Page 64

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
64 तरी नैसिगªक साधन सामúी, हवामान, पाणी व भौगोिलक Öथानाचे महßव हे िचरकाल Öवłपाचे आहे. या ŀĶीने कोणÂयाही राÕůा¸या सुर±ा व समृĦी कåरता पाणी हा घटक महßवाचा रािहलेला िदसतो. भारत-पािकÖतान व बांµलादेशा दरÌयान ही पाÁयावłन संघषª उĩवत असÐयाचे िदसते. भिवÕयात हा संघषª अिधक तीĄ होÁयाची श³यता आहे. कारण पाÁयाची मागणी ितÆही देशांमÅये वाढती आहे. पुरवठा माý िनयोजनाअभावी कमी होत असलेला िदसतो. आंतरराÕůीय Öतरावर नदी वाटप, जल वाटपाचे अनेक करार सातÂयाने घडून येत असतात. तरीही जलो वाटपाची संघषª िनवारण श³य होत असÐयाचे िदसत नाही. उदा. १९०९ मÅये अमेåरका व कॅनडा मÅये हामōन िसĦांता Ĭारे पाणी वाटपाचा करार झालेला असला तरी या दोÆही देशांदरÌयान पाÁयावłन अधून-मधून संघषª उभे राहताना आढळतात. मÅय आिशयात तर राÕůा राÕůांमÅये पाÁयावłन सतत संघषª उĩवत असÐयाचे िदसते. मÅय आिशयामÅये पाÁयाचे ÿामु´याने तीन ľोत आहेत 1. तैúीस यूĀेटस नदीचे पाý 2. जॉडªन नदीचे पाý 3. नाईल नदी हे केवळ तीनच पाÁयाचे ľोत उपलÊध असÐयाकारणाने मÅय आिशयातील राÕůांत दरÌयान संघषª होणे अटळ आहे. Âयामुळे या भागात जरी एकाच धमाªचे लोक वाÖतÓय करीत असले तरी मूलभूत गरजांसाठी ते संघषªरत असÐयाचे िदसते. मÅय आिशया ÿमाणेच दि±ण आिशया मÅये ही पाÁयावłन संघषª होणे अटळ िदसते. कारण आज जरी भारत-पािकÖतान व बांµलादेशा दरÌयान Indian Water Treaty१९६०. The Agreement On Sharing Of The Gangas Water १९७५ यांĬारे आपÐया शेजारील राÕůांशी आपले संबंध ÿÖथािपत केलेले असले तरी जलवाटप हा भारताचा शेजारील राÕůांसोबतचा एक महßवाचा िĬप±ीय मुĥा कायम रािहलेला िदसतो. यातील काही ÿमुख घटकांची मांडणी पुढील ÿमाणे करता येईल. िसंधू पाणी वाटप करार:- िसंधू पाणी वाटप करार हा भारत व पािकÖतान या दोन देशांमÅये झालेला नīां¸या पाणी वाटपासंदभाªतील एक महßवाचा करार आहे. िसंधू नदी व ित¸या खोöयातील इतर काही नīां¸या पाणी वाटपा संदभाªतील जागितक बँके¸या पुढाकाराने या दोन देशात हा करार घडून आला. जवळपास दहा वषाª¸या वाटाघाटी नंतर उभय देशांनी पािकÖतान येथे कराची मु³कामी १९ सÈट¤बर १९६० रोजी या करारास माÆयता िदली. या करारावर भारताचे तÂकालीन पंतÿधान पंिडत जवाहरलाल नेहł व पािकÖतानचे राÕůाÅय± आयुब खान यांनी Öवा±री केली. भारतातून पािकÖतान मÅये वाहणाöया िबयास, रावी, सतलज, िसंधू, िचनाब व झेलम या नīां¸या पाणी वाटपाची या कराराÆवये तरतूद करÁयात आली. या सहाही नīा भारतातून पािकÖतान मÅये वाहत जातात Âयामुळे भारत Âयांची पाणी अडवून आपली कधीही कŌडी munotes.in

Page 65

िĬप±ीय मुĥे
BILATERAL ISSUES
65 कł शकतो, दुÕकाळ िनमाªण कł शकतो अशी भीती पािकÖतान ला होती. Âयामुळे जागितक बँके¸या मÅयÖथीने हा करार करÁयात आला. यासंदभाªतील वाद तंटे सोडिवÁयाकåरता िसंधू आयोगाची Öथापना करÁयात आली. आज पय«त Âया¸या ११० पे±ा अिधक बैठका िनयिमतपणे पार पडलेÐया आहेत. या करारानुसार िसंधू नदी व Âयास िमळणाöया पाच नīा मधील पाÁयाचे वाटप ठरिवÁयात आले होते. Âयाÿमाणे िसंधू, िचनाब, झेलम या पिIJमेकडून वाहणाöया नīांचे पाणी पािकÖतानला वापरता येईल तर रावी, िबयास व सतलज या पूव¥कड¸या नīां¸या पाÁयाबाबत भारतास सवª अिधकार असतील. Âयाबरोबर िसंधू, िचनाब, झेलम या पिIJमेकड¸या नīांमधूनही भारतास एकूण पाÁयापैकì २० ट³के पाणी उपलÊध असेल. तरीही आज पय«त जÌमू-काÔमीरमÅये केवळ ६.४ लाख एकर िसंचन ±मता िनमाªण झाली आहे. धरणे न बांधले कारणाने पाÁयाची साठवण ±मता जÌमू-काÔमीरमÅये नगÁय आहे. पूव¥कडील नīांचे िनयंýण जरी भारताकडे असले तरी भारतातील कनाªटक तुलबुल हा झेलं नदीवरील सुŁ केलेला बंधारा १९८७ साली पािकÖतान¸या िवरोधामुळे अधªवट रािहला. िसंधू पाणी वाटप करार इतर आंतरराÕůीय करार ÿमाणे िÓहएÆना कÆव¤शन ¸या कलम ६३ नुसार रĥ करणे श³य आहे. कारण कोणताही आंतरराÕůीय करार हा दोन देशांमधील संबंध व सामंजÖय यावर अवलंबून असतो. िसंधू करारातील नेÂया व Âया¸या पाणीवाटपाचा िवचार केÐयास पािकÖतानला ८० ट³के पाणी उपलÊध आहे. Âयामुळे भारताने या नīांवर धरणे बांधून पािकÖतान ला जाणारे पाणी रोखले तर Âयांचे गंभीर पåरणाम पािकÖतानला भोगावे लागतील अशी श³यता आहे. ते माý भारतात तसे केÐयावर पािकÖतान यािवरोधात आंतरराÕůीय Öतरावर दाद मागÁयाची श³यता आहे. आहे Âयामुळे येणाöया काळात जल वाटपा¸या िĬप±ीय मुद्īांमÅये हाच करार क¤þÖथानी असेल हे ÖपĶ िदसते. राजनैितक बाबतीत िसंधू पाणी वाटप कराराचा िवषय अलीकड¸या काळात परत चच¥¸या क¤þÖथानी आलेला िदसतो. पािकÖतान िवरोधात हे जल अľ वापरता आले तर पािकÖतान वर मोठा दबाव िनमाªण करता येईल. याचा गंभीर िवचार भारताकडून केला जात आहे. तीन नīांमधून िवīुत शĉì िनमाªण करÁयाची मुभा भारतास आहे. हे माý अīाप पय«त १८ हजार मेगावॅट ¸या उपलÊध शĉì पैकì केवळ तीन हजार मेगावॅट वीजच वापरली गेली आहे. ‘ पाणी व रĉ एकदम वाहó शकत नाही’ असे पंतÿधान मोदéनी मत Óयĉ केÐयानंतर नīां¸या पाणीवाटपा¸या िवषयासंबंधी तातडीने िवचार िवमशª करÁयात आला. पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी यासंदभाªत उ¸च पदÖथ अिधकाöयांसमवेत बैठक घेऊन हा करार रĥ करÁया ऐवजी करारानुसार िसंधू, िचनाब व झेलम या नīांतून उपलÊध असलेÐया पाÁयाचा पूणªपणे वापर कłन िवकास कłन घेणे, बंधारे बांधणे, िसंचन ±मता वृिĦंगत करणे या धोरणांना ÿाधाÆय देÁयाचे िनिIJत केले. या सवª ÿिøयेत पािकÖतान नेहमीÿमाणे अडथळे आनेल, िवरोध करेल हे ल±ात घेता भारताने िसंधू पाणी करारातÐया तीन तीन टÈÈयां¸या तंटा सोडिवÁया¸या ÿिøयेवर बंधने आणÁयाकåरता िसंधू नदी किमशनलाच ताÂपुरती Öथिगती देÁयाचे ठरवले आहे. Âयामुळे दोन देशां¸या किमशन मधली ÿकÐपा¸या िवरोधात बाबतची चचाªच होणार नाही व Âयामुळे पुढची दोन टÈपेच िनÕप± त² व संयुĉ राÕů संघातील लवादाची भूिमका हे अमलात येऊ शकणार नाहीत. munotes.in

Page 66

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
66 नīां¸या पाÁया¸या वाटपाबाबत िनणªय घेताना Âयाची आंतरराÕůीय पडतात काय होऊ शकतात याची काळजी भारताने घेणे आवÔयक आहे. कारण िसंधू व पाच नīां¸या बाबतीत भारत जसा वरचा पाणी हकदार आहे तसा āĺपुýा, कोली, गंडक इÂयादी नīां¸या बाबतीत तो खालचा ह³कदार आहे. चीनने āĺपुýा नदीवर ितबेटमÅये ÿकÐपाचे काम सुł केÐयावर आपण चीनकडे िवरोध ÿदिशªत केला होता. िसंधू नदी पाणीवाटपाचा ÿij हा चीन व नेपाळ¸या भूिमकेवरही आधारलेला आहे. आहे Âयामुळे तो महßवाचा आहे. िसंधू जलवाटप करारा िशवाय भारताने इतरही शेजारी देशांसोबत जेल वाटपाचे काही करार आत केलेले िदसतात. Âयात ÿामु´याने भारत व नेपाळ यांचे मÅये १९९६ मÅये महßवाचा करार घडून आला. महाकाली नदी¸या एकािÂमक िवकासासंबंधी चा हा करार होय. भारतातील महाकाली नदीस ‘सारदा’ नदी Ìहणून संबोधले जाते. सारडा बॅरेज, टनकपुर बॅरेज, पंचेĵर ÿकÐप या कराराचा एक भाग बनिवÁयात आले आहेत. यािशवाय भारत व नेपाळमÅये जलवाटपा संदभाªतील इतर ही काही महßवाचे करार आहेत. उदा. १९५४ चा कोसी करार, १९५९ चा गंडक करार. नेपाळ ÿमाणेच भारताने शेजारील बांµलादेश समवेत ही काही जलवाटपाचे करर केले आहेत. गंगा नदी¸या पाणी वाटपाबाबत भारताने १९९६ साली बांµलादेशा सोबत करार केला. या करारानुसार गंगा नदीचे पाणी फर³का येथे जी कì भारतातील गंगा नदीवरील शेवटची िनयंýण रचना आहे, हे या करारातील सूýाÿमाणे दरवषê १ जानेवारी ते ३१ मे या कालावधीत सामाियक केली जाते. सारांश, भारता¸या िĬप±ीय मुद्īांमÅये जलवाटप िवषयक घटकास महßवाचे Öथान आहे हे ÖपĶपणे िदसते. ४.४ दहशतवाद :- ‘ एकाला मारा व शंभरांना भयभीत करा’ या िचनी Ìहणी Ĭारे दहशतवादाचे Öवłप सबंध जगास अनुभवास आले आहे. आज समÖत मानव जाती¸या अिÖतÂवाला ÿijांिकत करणारा घटक Ìहणून दहशतवादाने जागितक मानवी समुदाया¸या भयभीत केले आहे. २१ Óया शतकातील दहशतवादाची ÓयाĮी सवªÓयापी आहे. अिवकिसत राÕůांपासून ते िवकसनशील देशांपय«त, मागासलेÐया समूहांपासून ते ÿगत राÕůांत पय«त या¸या झळा ÿÂय± व अÿÂय± Öवłपात सवा«ना सहन कराÓया लागÐया आहेत. दहशतवाद ही संकÐपना अगदी अलीकडे सवा«¸या पåरचयाची झाली असली तरी सावªजिनक चचाª िवĵात या संकÐपनेचे अिÖतÂव ÿाचीन आहे. फरक एवढाच कì, Âयाची ÓयाĮी व Öवłप काळा¸या ओघात बदलत गेलेले िदसते. आज पिIJम आिशया, दि±ण व दि±ण पूवª आिशया, पिIJम, मÅय व उ°र पूवª आिĀका, दि±ण अमेåरका या खंडात दहशतवाद खोलवर Łतलेला आहे. भारतातही काÔमीरपासून कÆयाकुमारीपय«त व क¸छ¸या आखातापासून ते नागा टेकड्यांपय«त दहशतवादी कारवायांनी आिण ÿभािवत केले आहे. भारतीय राजकारणात व समाजकारणात दहशतवादाने अनेकांचे बळी घेतले आहेत. पंजाब, बंगाल, ईशाÆय भारत, काÔमीर यासार´या राºयांनी तर दहशतवादाची झळ ÿचंड ÿमाणात सोसली आहे. मुंबई, िदÐली, कलक°ा, आúा, जयपूर यासार´या महानगरांना सातÂयाने दहशतवादी गटाने ल± केले munotes.in

Page 67

िĬप±ीय मुĥे
BILATERAL ISSUES
67 आहे. Âयामुळे समकालीन भारतीय व परराÕů धोरणा¸या ŀĶीने दहशतवाद हा एक िĬप±ीय ºवलंत ÿij Ìहणून पुढे आला आहे. Âयामुळे Âयाचा अËयास करणे अगÂयाचे ठरते. दहशतवादाचे Öवłप : दहशतवाद ही संकÐपना समजून घेÁयाकåरता ÿथम दहशतवादाचे Öवłप समजून घेणे आवÔयक आहे. साधारणतः संघषाª¸या पुढील ÿकारातून दहशतवादाचे Öवłप अिधक ÖपĶ होईल. 1. तीĄगती संघषª :- ºयावेळी जगातील बहòतांश राÕů िकंवा राÕů समूह यां¸यात संघषª उĩवतो तेÓहा Âयास तीĄ गती संघषª असे Ìहणतात. पिहले व दुसरे महायुĦ हे तीĄ गती संघषाªचे उदाहरण Ìहणून सांगता येईल. या दोÆही महायुĦामÅये िÖवÂझलªँड हा देश अपवाद करता बहòतांश राÕůांना या दोÆही महायुĦां¸या नकाराÂमक ÿभावाना सामोरे जावे लागले. २. मÅयमगती संघषª:- दोन राÕůांमधील िकंवा देशांमधील संघषª या ÿकारात मोडतो. उदा. भारत व पािकÖतान, भारत व चीन, रिशया व अमेåरका या देशांमÅये झालेÐया संघषª हा मÅयमगती Öवłपाचा होता. Âयाचा ÿभाव Âया Âया राÕůापुरता सीिमत असतो. ३. मंदगती संघषª :- ºयावेळी राÕů ÿÂय± युĦामÅये सहभागी न होता िकंवा युĦ न लढता शेजारी राÕůांमÅये छुÈया पĦतीने कारवाया करÁयाचे तंý Öवीकारते तेÓहा Âयास मंदगती संघषª असे संबोधले जाते. या तंýात शासन Öतरावłन युĦ तर जाहीर केले जात नाही, ÿÂय± सैÆयाचा वापरही टाळला जातो. परंतु शýु राÕůाला नामोहरम करÁयाकåरता छुÈया कारवाया केÐया जातात. या बहòतांश कारवाया दहशतवादी Öवłपा¸या असतात. Ìहणून दहशतवादाचा समावेश या मंदगती संघषª ÿकारात केला जातो. या संघषª ÿकारात मनुÕय, िव° व शľ याचा कमीत कमी वापर कłन शýु राÕůाची अिधकािधक हानी घडवून आणली जाते. ९/११ ¸या वÐडª ůेड स¤टरवरील हÐला, भारतातील २६/११ चा हÐला याची ठळक उदाहरणे आहेत. १९९० नंतर जागितक Öतरावर झालेÐया संघषª ÿकारात ९० ट³के पे±ा अिधक संघषª हे मंद गती Öवłपाचे आढळतात. दहशतवादाची Óया´या :- दहशतवाद या संकÐपनेची िनिIJत Óया´या करÁयात अīापही जागितक समुदायास यश आलेले नाही. ही दहशतवादा¸या Óया´या ÿÂयेक राºया¸या राजकìय पåरिÖथती ÿमाणे, सामािजक िÖथतीÿमाणे बदलताना िदसतात. अमेåरका दहशतवादाची Óया´या करते ती चीन, रिशया यांना माÆय नसते तर रिशया, चीन जी दहशतवादाची संकÐपना मांडतात ती अमेåरकेला मानवणारी नसते. भारत व पािकÖतान यां¸याबाबतही हीच पåरिÖथती आहे. आहे Âयामुळे एका देशाचा दहशतवादी दुसöया देशाकåरता मुिĉयोĦा, ÖवातंÞयसैिनक munotes.in

Page 68

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
68 ठरताना िदसतो. आज जगात २०० पे±ा अिधक दहशतवादी गट सिøय आहेत. दहशतवादा¸या १०२ पे±ा अिधक Óया´या आहेत. िवकिसत देश, िवकसनशील देश व साÌयवादी देश यां¸या दहशतवादािवषयी¸या धारणा िभÆन आहेत. यातूनही दहशतवादा¸या काही Óया´यांना आधारभूत मानले जाते. Âयातील काही महÂवा¸या Óया´या पुढीलÿमाणे होत. १. संयुĉ राÕůांचे ९२ वे कलम:- ‘ ºयामुळे िनÕपाप मानवां¸या जीिवताला धोका िनमाªण केला जातो अथवा ÿसंगी ÿाणही हरण केले जातात अथवा मूलभूत ÖवातंÞय धो³यात आणले जाते अशा ÿकार¸या आंतरराÕůीय दहशतवाद िवरोधी उपाययोजना करणे, Âयाचÿमाणे दाåरþ्य दुःख व िनराशा यातून िनमाªण होणाöया िहंसाचाराचा, दहशतवादाचा अËयास करणे, काही Óयिĉ जलदगतीने आमूलाú पåरवतªन घडवून आणÁयाकåरता Öवत:चा व इतरांचा बळी देतात. यातून िनमाªण होणाöया िहंसाचाराचा व दहशतवादाचा अËयास करतो. २. शेरीफ बसीओनी:- ‘एखाīा िविशĶ दाÓयाचा अगर गाöहाÁयाचा ÿचार करÁयाकåरता सवªसामाÆय जनतेत िकंवा Âयातील महÂवा¸या भागात दहशत िनमाªण करÁया¸या उĥेशाने करÁयात आलेले बेकायदेशीर िहंसाचाराचे तंý Ìहणजेच दहशतवाद होय. ’ ३. जॉन øेटम :- ‘राजकìय उिĥĶये साÅय करÁयासाठी समाजात िकंवा Âयातील िविशĶ भागात आिण दहशत िनमाªण करÁया¸या उĥेशाने केलेली िहंसाÂमक गुÆहेगारी कृती Ìहणजे दहशतवाद होय.’ ४. F.B.I. :- ‘ आपली राजकìय आिण आिण सामािजक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी ÓयĉìिवŁĦ, मालम°े िवŁĦ, शासन, नागरी समुदाय िकंवा Âयाचा काही भाग यां¸या दहशत िनमाªण करÁयाकåरता अवैध िहंसाचाराचा अथवा बळाचा वापर Ìहणजे दहशतवाद होय.’ दहशतवादाची मूलभूत तÂवे:- दहशतवादाची ÿमुख तÂवे पुढील ÿमाणे नमूद करता येतील. १. िहंसाचाराचा वापर:- दहशतवाद िहंसाचारास ÿाधाÆय देतो. िहंसाचाराचा जाणीवपूवªक व पĦतशीरपणे वापर दहशतवादात केला जातो. ÿामु´याने आपÐया ÿijांकडे सवा«चे ल± वेधले जावे व शासनाÿमाणे सामाÆय जनतेलाही या ÿÔ नाचे गांभीयª कळावे हा हेतू िहंसाचारा मागे असतो. मागील दशकात दहशतवादी िहंसाचारात मृत पावलेÐयांची सं´या दोन लाखांपे±ा अिधक आहे. munotes.in

Page 69

िĬप±ीय मुĥे
BILATERAL ISSUES
69 २. दहशतीचे दबावतंý :- दहशती¸या दबावतंýाचा सराªस वापर दहशतवादी संघटना करतात. िहंसाचारा¸या माÅयमातून दहशतीचे दबावतंý ते कायाªिÆवत करतात. आपÐया मागÁया माÆय कłन घेÁयात साठी राजकìय नेते ÿिसĦ Óयĉì यांचे अपहरण करणे, घातपाता¸या कारवाया कłन सावªजिनक जीवनात दहशत िनमाªण करणे या सार´या साधनांचा Âयां¸याकडून सराªस वापर होतो. ३. ÿिसĦी:- आजचे युग हे जािहरातीचे मानले जाते. दहशतवादी ही ÿिसĦी¸या तßवाला ÿाधाÆय देतात. ÿसारमाÅयमांĬारे धम³या देणे, ÿिसĦी माÅयमातील महßवा¸या राÕůीय व आंतरराÕůीय ÿितिनधéना ओलीस ठेवणे, समाज माÅयमांमÅये िचýिफती, िÓहिडओ ÿसाåरत करणे, आिथªक, Óयापारी व संर±ण ŀĶ्या महßवा¸या िठकाणांना ल± करणे, यांसार´या तंýांचा वापर ÿिसĦी िमळिवÁयाकåरता व आंतरराÕůीय जनसमुदायाचे ल± वेधÁयाकåरता दहशतवादी संघटनांकडून केला जातो. ४. अिÖथरतेला ÿाधाÆय :- दहशतवाīांना आपले उिĥĶ साÅय करÁयासाठी अिÖथरता हा घटक पूरक ठरतो. ÿÖथािपत राजकìय ÓयवÖथेने बरोबर सामािजक व आिथªक ÓयवÖथांमÅये ही अिÖथरता िनमाªण Óहावी यासाठी दहशतवादी संघटना कायªरत असतात. अशा अिÖथरतेमुळे सरकारची दहशतवाद िवरोधातील धार ±ीण होते व अंतगªत समÖयांमÅये úÖत असलेÐया सरकार िवरोधात आपले ल± साÅय करणे दहशतवादी संघटनांना सहज साÅय होऊ शकते. सुदान, इराक, अफगािणÖतान, िसरीयल यासार´या देशातील सामािजक, एक आिथªक व राजकìय अिÖथरताच दहशतवादी गटांना आपली राजवट ÿÖथािपत करÁयासाठी सहाÍयभूत ठरली. भारतात १३ सÈट¤बर २००० रोजी झालेला संसदेवरील हÐला राजकìय अिÖथरता िनमाªण करÁयासाठी, २६/११ चा हÐला आिथªक अिÖथरता िनमाªण करÁयासाठी तर १९९२ चा मुंबई बॉÌबÖफोट हÐला सामािजक अिÖथरता िनमाªण करÁयासाठी झाला होता असे िदसते. ५. मानवी मूÐयांना िवरोध:- दुसöया महायुĦानंतर जागितक मानवी समुदायाने जी मानवी मूÐये Öवीकारली, Âया मूÐयांची ÿितķा कोणÂयाही पåरिÖथतीत अबािधत राहावी यासाठी जागितक पातळीवर वचनबĦता ÖवीकारÁयात आली. आली दहशतवादी संघटना माý अशा कोणÂयाही मानवी मूÐयां ÿित बांधीलकì राखताना िदसत नाहीत. िहंसाचार हेच Âयांचे ÿमुख साधन असÐयामुळे ते मानवी मूÐयांची सराªस उÐलंघन करतात. िľया, मुले, वृĦ, परदेशी पयªटक Âयांनाही ते आपले ल± बनवतात. munotes.in

Page 70

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
70 ६. िवचारÿणालीचा आधार:- आपÐया उिĥĶांना Æयाय ठरिवÁयासाठी दहशतवादी संघटना ÿामु´याने िवचारÿणालीचा आधार घेतात. खरेतर धािमªक मूलतßववाद हा दहशतवादी कारवायांमागे महßवाचा आधार आहे. Âयाच आधारावर दहशतवादी संघटना आपÐया सभासदांमÅये बांिधलकì िनमाªण करतात. अÐपसं´यांकां¸या मूलभूत अिधकाराचे संर±ण, समूहाचे ह³क, मुिĉलढा, Öवयंिनणªयाचा अिधकार अशा िविवध शीषªकाखाली िवचारÿणालीचा मुलामा चढवÁयाचा ÿयÂन दहशतवादी संघटना कडून सराªस केला जातो. ७. अÖपĶता:- दहशतवादाचे हे एक ÿमुख ल±ण मानले जाते. कारण उिĥĶे, कायªÿणाली, तंýे व तÂवे यात कमालीची अÖपĶता Âयां¸यात िदसते. दहशतवादी संघटना सातÂयाने नावे बदलतात, तंýे बदलतात, Âयाच ÿमाणे Åयेयेही बदलतात. Âयामुळे Âयां¸यािवरोधात कारवाई करणे, Âयांचा वेध घेणे सरकारला कठीण होते. ८. Âवåरत समाधान:- दहशतवादाचा लोकशाही मागाªवर मुळापासूनच िवĵास नाही. Âयामुळे संवाद, चचाª, वाटाघाटी यांसार´या गोĶी Âयां¸या कायªøमपिýकेत नसतात. ÿijांचे Âवåरत समाधान हा Âयांचा आúह असतो. Âयामुळे दहशती¸या मागाªने øांती करणे Âयांना अिधक भावते. ९. युĦास कारण:- आंतरराÕůीय युĦास जे घटक ताÂकािलक कारण Ìहणून पुढे येतात Âयात दहशतवाद हा घटकही पुढे आला आहे. भारत व पािकÖतान यातील सवª युĦाची सुŁवात पािकÖतानने दहशतवादी कारवायांनीच केली होती. अलीकड¸या काळात भिवÕयातील दहशतवादी कारवाया टाळÁयासाठी सुĦा Âया राÕůावर युĦ लादले जात आहे. Preventive attack चे धोरण जगात ÿथम इąाईलने अवलंबले. Âयाच तÂवाचा वापर कłन अमेåरकेने इराक व अफगािणÖतान िवŁĦ युĦ पुकारले. सीåरया, इराक यािवŁĦ अमेåरकेचे धोरण या तÂवाचा आधार घेऊनच राबवलेले िदसते. १०. अवाÖतव उिĥĶ:- दहशतवादी संघटनांची उिĥĶ ही बहòतांशी अवाÖतव असलेली आढळतात. ही उिĥĶे केवळ अवाÖतवच असतात असे नाही ही तर अितरेकì Öवłपाची ही आढळतात. उदा. सवª इÖलािमक राÕůांना एकý कłन एकसंध इÖलािमक राजवट िनमाªण करणे हे अल कायदा या दहशतवादी संघटनेचे ÿमुख उिĥĶ अवाÖतव munotes.in

Page 71

िĬप±ीय मुĥे
BILATERAL ISSUES
71 अितरेकì Öवłपाचेच आहे. LTTE चे तिमळ राºयाचे उिĥĶही या ÿकारातच मोडते. दहशतवादाचे ÿकार:- दहशतवादी संघटनांची उिĥĶे कायªÿणाली व कायª±ेý याआधारे दहशतवादाचे पुढील ÿकार ÖपĶ करता येतील. १. राÕůीय दहशतवाद :- दहशतवादी कारवायांचे सुł ºयावेळी एखाīा राÕů पुरते सीिमत असते Âयावेळी Âया दहशतवादा¸या ÿकाराला राÕůीय दहशतवाद असे संबोधले जाते. Âया िविशĶ समूहातील शासन ÓयवÖथेिवŁĦ Âया दहशतवादी कारवाया सिøय असतात. ®ीलंकेतील िलĘे व पॅलेÖटाईन साठी कायªरत असलेली हमास ही संघटना या Öवłपा¸या दहशतवादाचे उ°म उदाहरण होय. ®ीलंके मÅये Öवतंý तिमळ राºया¸या िनिमªतीसाठी िलĘेने चार दशक दहशतवादी कारवायांनी ®ीलंकेला पोखरले होते. हमास ही संघटना इąाईल पासून पॅलेÖटाईन चे संर±ण करÁयासाठी दहशतवादी कारवाया करताना सातÂयाने िदसते. इंµलंडमधील आयåरश åरपिÊलकन आमê, भारतातील पंजाब राºयातील खिलÖतानवादी गट, ईशाÆय भारतातील न±लवादी गट हे याच ÿकारात मोडतात. २. आंतरराÕůीय दहशतवाद:- ºयावेळी दहशतवादाचे कायª±ेý एका राÕůा ¸या सीमेपुरते मयाªिदत न राहता अनेक राÕůांमÅये या दहशतवादी कारवायांना जÆम देते हे Âयावेळी Âयाचा आंतरराÕůीय दहशतवाद हे नामािभधान ÿाĮ होते. आंतरराÕůीय दहशतवादी संघटना ÿामु´याने øांितकारी, सामािजक व राजकìय उिĥĶानी आिण ÿभािवत झालेÐया असतात. अल कायदा, इिसस या संघटना याचे एक महßवाचे उदाहरण आहे. अल कायदा या दहशतवादी संघटनेचे ५० पे±ा अिधक राÕůांमÅये नेटवकª आहे. सवª इÖलािमक राÕůांचे एक संघ इÖलािमक राजवट िनमाªण करणे हे या दहशतवादी संघटनेचे ÿधान उिĥĶ आहे. हे या उिĥĶा¸या आड येणाöया ÿÂयेक राÕůास अल कायदा आपला शýू मानते. ĀाÆस, इंµलंड, Öपेन, अमेåरका, रिशया, भारत, जापान यासार´या अनेक राÕůांना यांना अल कायदा¸या दहशतवादी कारवायां¸या झळा बसÐया आहेत. ३. सीमापार दहशतवाद:- ºयावेळी दहशतवादाचे क¤þ एका देशात व कायª±ेý दुसöया देशात कायªरत असत Âयावेळी Âया दहशतवादास सीमापार दहशतवाद Ìहणून संबोधले जाते. अलीकड¸या काळात दहशतवादाचा हा ÿकार वाढला आहे. ºयावेळी ÿÂय± युĦात शýु राÕůास पराभूत करणे श³य होत नाही Âयावेळी सीमापार दहशतवादाचा वापर कłन शýु राÕůास हानी पोहोचवÁयाचा चा ÿयÂन मोठ्या ÿमाणात केला जातो. पािकÖतानकडून भारतात होत असणाöया दहशतवादी कारवाया या या सीमापार दहशतवादाचे ÿमुख उदाहरण आहे. समोरासमोर¸या चार युĦांमÅये munotes.in

Page 72

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
72 पराभव पÂकरावा लागलेÐया पािकÖतानने नंतर¸या काळात भारतात अिÖथरता िनमाªण करÁयासाठी दहशतवादी तंýाचा वापर मोठ्या ÿमाणात केलेला िदसतो. जÌमू काÔमीरचा ÿij अिधक जिटल होÁयामागे सीमापार दहशतवाद ÿमुख कारण आहे. जÌमू काÔमीरमÅये दहशतवादी कारवाया घडवून आणणाöया सवª दहशतवादी संघटनांचे क¤þ पािकÖतान मÅये आहे. आहे या दहशतवाīांना लÕकरी Öवłपाचे ÿिश±ण, आधुिनक शľाľे, आिथªक मदत पािकÖतान कडून पुरिवली जाते. हे अनेक वेळा िसĦ झाले आहे. भारताकåरता सीमापार दहशतवाद हे आÓहान ÖवातंÞयो°र काळात अगदी ÿारंभापासूनच िनमाªण झालेले िदसते. ÖवातंÞयÿाĮीनंतर लगेचच पाक पुरÖकृत आझाद कािÔमर दल या पाकÓयाĮ काÔमीर मधील Öथािनक दहशतवाīांचा समावेश असणाöया दलाने जÌमू आिण काÔमीर वर हÐला केला होता. यापासून भारत सीमापार दहशतवादा¸या मुकाबला करत आहे. अशाच ÿकारची समÖया १९८०¸या दशकामÅये पुÆहा जÌमू व काÔमीर मÅये उĩवली. सÅया छ°ीसगड, िबहार, आंň ÿदेश, प. बंगाल व ओåरसा हे माओवादी कारवायांशी दोन हात करताना िदसतात. संघषाª¸या काळा मÅये तनावाचा काही भाग राºय पुरÖकृत दहशतवादा¸या łपांमÅये Óयĉ होत असतो. अशा देशांकडून थेट भरती करÁयात आलेÐया व िनयंिýत असणाöया या दहशतवादी गटांमाफªत िकंवा काही छुÈया गटांमाफªत सीमापार दहशतवादी कारवाया घडवून आणÐया जातात. अशा देशातील सरकार व सरकारी एजÆसीकडून आिथªक व इतर साधने दहशतवादी गटांना पुरवली जातात. पåरणामी सीमापार दहशतवादा¸या समÖयेवर तातडीने उपाय न केÐयास देशा¸या अंतगªत सुर±ेला धोका उÂपÆन होतो. भारताचा अलीकड¸या काळात आिथªक व लÕकरी महास°ा Ìहणून उदय होत आहे. या पाĵªभूमीवर भारता¸या शेजारी राÕůांकडून ÿÂय± व अÿÂय±पणे घुसखोरी, शľाľे व अमली पदाथा«ची तÖकरी, मानवी Óयापार, बेकायदेशीर Öथलांतरे, दहशतवादी कारवायां¸या łपातील आÓहानांचा सामना करावा लागत आहे. सīिÖथतीमÅये इतर कुठÐयाही देशापे±ा पािकÖतान कडून भारता¸या सुर±ेस अिधक धोका आहे ही बाब गुŁदासपूर, पठाणकोट, उरी येथे घडलेÐया दहशतवादी हÐÐयांनी ÖपĶ झाली आहे. Âयामुळे भारताने पािकÖतान मधून संचिलत होणाöया दहशतवादी गटांचा बंदोबÖत करÁयासाठी सुसºज राहणे गरजेचे आहे. भारताने सीमापार दहशतवादा¸या समÖयेचे िनराकरण लÕकरी, िĬप±ीय राजनय व आंतरराÕůीय राजकìय समथªना ¸या माÅयमातून करता येईल ही बाब जाणून घेणे महßवपूणª ठरते. सोबतच देशांतगªत िÖथरता, िवशेषतः हा धािमªक बाबéमÅये राखणे व सीमापार दहशतवादा¸या लढाईमÅये सवª धमाª¸या गटांचे समथªन ÿाĮ कłन घेणे आवÔयक ठरते. लÕकरी उपायांमुळे सीमापार दहशतवादी व व Âयांना पािठंबा देणारे राÕů यांची अभþ युती मोडता येऊ शकते. याकåरता भारतीय लÕकरास व अधªलÕकरी दलांना आधुिनक शľाľे व तंý²ान उपलÊध कłन देणे अÂयावÔयक आहे. हे Âयाच बरोबर सैिनकì कारवायांमÅये समÆवय साधÁयाकåरता सवª सुर±ा munotes.in

Page 73

िĬप±ीय मुĥे
BILATERAL ISSUES
73 दलामÅये सहकायª िनमाªण करणे ही आवÔयक आहे. भारताने याŀĶीने केवळ पािकÖतानचाच िवचार न करता नेपाळ, भूतान, बांµलादेश व Ìयानमार या देशांनाही राजनयाĬारे धłन ठेवणे गरजेचे आहे. ºयातून आिथªक, लÕकरी, सांÖकृितक ±ेý व दहशतवाद िवरोधी कारवायांमÅये सहकायाªकåरता धोरणे सूýबĦ करता येतील. ४. राºय पुरÖकृत दहशतवाद:- दहशतवादी कारवाया घडवून आणÁयात ºयावेळी राºयाचा ÿÂय±ात असतो Âया वेळी Âयास राºय पुरÖकृत दहशतवाद असे Ìहटले जाते. शेजारी राÕůांमÅये अिÖथरता िनमाªण करÁयासाठी व देशांतगªत िवरोधकांना नĶ करÁयासाठी शासन कत¥ राºय पुरÖकृत दहशतवादाचा ÿामु´याने वापर करतात. भारतासोबत समोरासमोरचे युĦ करणे आपÐया ±मते बाहेरचे आहे हे ओळखून िहजबुल मुजािहĥीन, लÕकर-ए-तोयबा, जैश-ए- मोहÌमद यासार´या दहशतवादी संघटना चा वापर कłन भारतात दहशतवादी कारवाया घडवून आणÐया जातात. Âया या ÿकारात मोडतात. तसेच मुसोिलनीने इटलीमÅये िनमाªण केलेला फॅिसÖट दहशतवाद, िहटलरचा जमªनी मधील नाझी दहशतवाद, Öटॅिलनचा रिशया मधील साÌयवादी दहशत वाद, चीनमधील माओने सांÖकृितक øांतीतून िनमाªण केलेला दहशतवाद हे राºय पुरÖकृत दहशतवादाचे Öवłप आहे. भारतातील िशखांची १९८४ मÅये झालेली क°ल, २००२ ची गुजरात मधील दंगल हा ही राºय पुरÖकृत दहशतवादाचाच एक अिवÕकार मानला जातो. ५. धािमªक व वांिशक दहशतवाद:- ÿामु´याने मूलतßववादी भावनेतून िनमाªण झालेला दहशतवाद Ìहणजे धािमªक व वांिशक Öवłपाचा दहशतवाद होय. १९९० नंतर¸या काळात मूलतßववादी ÿवृ°ी जगभरात फोफावलेÐया िदसतात. जागितकìकरण, उदारीकरण व खाजगीकरणा¸या धोरणानी जागितक जनसमुदायावर जे सव«कष ÿभाव पाडले Âयातून धािमªक व मानिसक Öवłपाचा दहशतवाद फोफावलेला िदसतो. अमेåरका व पाIJाßय िवकिसत राÕůांचा वाढता हÖत±ेप व ÿभाव यातून अÆय संÖकृती, धमª ÿामु´याने इÖलाम धमêय भयभीत झालेले िदसतात. इÖलािमक संÖकृतीवर पाIJाÂय संÖकृती जाणीवपूवªक ÿभाव पाडून ĂĶ करते आहे अशी Âयां¸या भावना िनमाªण झाली व Âयातून मुिÖलम मूलतßववाद पुढे आला. या मुिÖलम मूलतßववादानेच इÖलािमक दहशतवादास तािÂवक आधार िदलेला िदसतो. अल कायदा, इिसस, तािलबान ही धािमªक दहशतवादाचीच अपÂय आहेत. भारतातही िहंदू मूलतßववादी ÿवृ°ीतून िहंदू दहशतवाद फोफावतो आहे असे जाणकार सांगतात. मालेगाव, अजमेर, समझोता ए³सÿेस, मडगाव येथे झालेÐया दहशतवादी कारवायांमÅये या मुलतÂववादाने ÿभािवत झालेÐया दहशतवादी संघटनांचाच हात आहे. या दहशतवादाला जबाबदार असलेÐया घटकांमÅये ÿामु´याने अÐपसं´यांकाना वाटणारी असुरि±ततेची, भीतीची भावना, Öवतंý धािमªक व वांिशक ओळख गमावÁयाची भीती यांचा समावेश होतो. munotes.in

Page 74

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
74 सारांश, दहशतवाद हे आज मानवी समुदायासमोरील एक मोठे आÓहान आहे. या आÓहानाचा सामना भारतास ÖवातंÞया¸या ÿारंभी¸या काळापासून करावा लागतो आहे. पािकÖतान, चीन, बांµलादेश, अफगािणÖतान इÂयादी देशांकडून सीमापार दहशतवादास ÿÂय±-अÿÂय± मदत िमळताना िदसते. ºयामुळे भारता¸या अंतगªत शांतता व सुÓयवÖथेस सातÂयाने बाधा पोहोचताना िदसते. आजही सीमापार दहशतवाद हे भारतीय राÕůीय सुर±े समोरील एक मोठे आÓहान आहे, हे ÖपĶ िदसते. ४.५ Öथलांतर एका ÿदेशातून दुस-या ÿदेशात जाणे िकंवा देशाटन करणे ही ÿिøया ÿाचीन काळापासून जागितक Öतरावर अिÖतÂवात आहे. आहे परंतु अलीकड¸या काळात िवशेषतः १९७०¸या दशकानंतर जगात Öथलांतराचा वेग ÿचंड वाढला आहे. Öथलांतरामागे केवळ रोजगार ही ÿेरणा िकंवा मु´य घटक रािहलेला नाही. Âयामागे मानवी ह³कांची सुरि±तता व उÐलंघन या ÿिøयाही कारणीभूत ठरताना िदसत आहेत. आिĀका, आिशया आिण लॅिटन अमेåरका या खंडातील लोक मोठ्या ÿमाणात यूरोप व अमेåरका या भागाकडे Öथलांतåरत होत आहेत. परंतु िनवाªिसत Ìहणून येऊ पाहणाöया व िनवाªिसत झालेÐया लोक समुदायास समूळ रिहवाशांकडून व Âया Âया राÕůीय सरकारांकडून जी वतªणूक िदली जाते, ती मानवी ह³कांचे उÐलंघन करणारीच असते. Öथानीय जनतेकडून अशा आलेÐया Óयĉìवर होणारे हÐले एक ÿकारे शासना¸या मूक संमतीनेच चालत असताना िदसतात. एखाīा राÕůातील संघषाª¸या पåरिÖथतीतूनही िवÖथािपतांचा लŌढा शेजार¸या राÕůात आसरा मागतो; परंतु ते सरकार भिवÕयात िनमाªण होणाöया सामािजक व आिथªक समÖयां¸या नावाखाली Âयांना िनवारा देÁयाचे नाकारते. १९७१¸या पूवª पािकÖतान व प. पािकÖतान संघषाªत पूवª पािकÖतान मधील एक कोटीहóन अिधक पािकÖतानी नागåरक भारता¸या आ®यास आले होते. Âयावेळी भारत सरकारने Âयांना मानवते¸या Óयापक ŀिĶकोनातून आसरा िदला. पूवª पािकÖतानी लोकांची लोक भावना समजून Âयांचे Öवतंý बांµलादेश मी राÕů िनमाªण करÁयातही भारताने पुढाकार घेतला. परंतु आजही भारता¸या िविवध भागात िवशेषतः प. बंगाल, ओåरसा, मुंबई या भागात अनेक बाµलादेशी नागåरक रोजगारा¸या शोधात येतात. Âयांना बाµलादेशी घुसखोर या नावानेच ओळखले जाते. ते पोिलसां¸या हाती लागले तर Âयांना जीवनभर तुŁंगात कैदी Ìहणून राहÁयाची वेळ येऊ शकते. कुठÐयाही देशातील िवÖथािपतां¸या डो³यावर वर भीती¸या व संकटां¸या अनेक टांगÂया तलवारी कायम असतात. संयुĉ राÕůांकडून व काही Öवयंसेवी संÖथांकडून िनवाªिसतां¸या मानवी ह³कांचे संर±ण करÁया¸या ŀĶीने ÿयÂनही केले जातात. परंतु हे ÿयÂन अनेक अंगांनी व अनेक अथा«नी अपुरे ठरतात हे सवª®ुत आहे. Âयामुळे िवÖथािपतांचा व िनवाªिसतांचा मानवी ह³क संर±ण व संवधªना¸या ŀĶीने एक नवीन ÿij जागितक Öतरावर वर िनमाªण झालेला िदसतो. भारता¸या परराÕů धोरणामÅये Öथलांतर हा घटक एक ÿमुख िĬप±ीय मुĥा रािहलेला आहे. िवशेषतः ®ीलंका व बांµलादेश या शेजारील राÕůांमधील Öथलांतराची समÖया भारतीय परराÕů धोरणात कळीचा मुĥा ठरताना तर िदसतेच िशवाय भारतीय समाज कारण व राजकारणा¸या अंतगªतही हा मुĥा कायम महßवाचा रािहलेला िदसत. दि±ण भारतीय राजकारणात ®ीलंकेत तािमळ भािषकांवर होत असलेला अÆयाय हा तािमळ अिÖमतेशी जोडला जातो तो तर िहंदुÂववादी राजकìय ÿवाह बांµलादेशी घुसखोरांचा मुĥा जमातवादी munotes.in

Page 75

िĬप±ीय मुĥे
BILATERAL ISSUES
75 राजकारणाशी जोडताना िदसतात. एकंदरीत Öथलांतर हा भारतीय परराÕů धोरणातील एक िĬप±ीय मुĥा आहे हे या िनÕकषाªÿत आपण येतो. ४.६ सारांश:- भारतीय परराÕů धोरणात िĬप±ीय मुद्īांमÅये ते सीमा ÿij, नīांचे जलवाटप, Öथलांतर व दहशतवाद सीमापार राºय पुरÖकृत दहशतवाद या घटकांनी अīाप ही महßवाचे Öथान कायम राखलेले िदसते. चीन, पािकÖतान, ®ीलंका, नेपाळ, Ìयानमार, अफगािणÖतान या शेजारील राÕůांशी संबंध ÿÖथािपत करताना हे िĬप±ीय मुĥे कायम ÿभावी रािहलेले आपणास आढळतात. तरीही भारत पंचशील या आपÐया परराÕů धोरणास क¤þÖथानी ठेवून या शांतता, सहकायª व संवादा¸या माÅयमातून या िĬप±ीय मुīांची सोडवणूक करÁयासाठी ÖवातंÞया¸या ÿारंभापासून कायम ÿयÂनशील असÐयाचे आढळते. ४.७ आपण काय िशकलो? ÿ. १ भारतीय परराÕů धोरणातील सीमाÿijावर िनबंध िलहा. ÿ. २ भारताचे शेजारील राÕůांशी असणारे सीमावाद िलहा. ÿ. ३ भारतीय परराÕů धोरणातील जलवाटप या घटकांची चचाª करा. ÿ. ४ था भारत व पािकÖतान मधील जल वाटपा¸या समÖयेचा आढावा ¶या. ÿ. ५ वा भारत व चीन सीमावादावर िनबंध िलहा. ÿ. ६ वा दहशतवादाची संकÐपना ÖपĶ करा. ÿ. ७ वा भारतीय संदभाªत सीमापार दहशतवाद ही संकÐपना ÖपĶ करा. ÿ. ८ वा भारतीय संदभाªत Öथलांतराची समÖया ÖपĶ करा टीपा िलहा १. दहशतवाद २. Öथलांतर ३. सीमापार दहशतवाद ४. राºय पुरÖकृत दहशतवाद ५. िसंधू जलवाटप करार ६. भारत चीन सीमा वाद munotes.in

Page 76

भारताचे शेजारील राÕůांशी धोरण
76 ७. भारत-पाक सीमा वाद ८. भारत बांµलादेश सीमा वाद ४.८ संदभªसूची:- १) देवळाणकर शैल¤þ, ‘ भारतीय परराÕů धोरण सातÂय आिण िÖथÂयंतर’, ÿितमा ÿकाशन, पुणे, २०१४ २) देवळाणकर शैल¤þ, ‘समकालीन जागितक राजकारण भारता¸या परराÕů आिण संर±ण धोरणापुढील आÓहाने’, िवīा बु³स पिÊलशसª, औरंगाबाद, २०१४ ३) खरे िवजय, ‘ जागितक राजकारणात भारत’, के सागर के सागर पिÊलकेशन, पुणे, हा २०१०. ४) उदगावकर म. न. ‘ १९Óया शतकातील दहशतवाद’, डायमंड पिÊलकेशन, पुणे, २००७. ५) लोखंडे भगवान, ‘ भारतीय राजकारण आिण समकालीन ÿij’, दूवाª एजÆसीज, पुणे, २०२१ ६) लोखंडे भगवान, ‘ मानवी ह³क आिण भारत’, दूवाª एजÆसीज, पुणे, २०१८. munotes.in