Page 1
1 १भारतीय परराष्ट्र धोरणाची उत्क्ाांती (विकास) घटक रचना १.१ उद्दिष्टे १.२ प्रास्ताद्दिक १.३ द्दिषय द्दििेचन १.३.१ परराष्ट्र धोरण १ ३.२ परराष्ट्र धोरणाच्या व्याख्या १.३.३ परराष्ट्र धोरणाची उद्दिष्टे १.३.४ परराष्ट्र धोरणाचे द्दनधाारक घटक १.३.५ परराष्ट्र धोरणाचे महत्त्ि १.३.६ परराष्ट्र धोरण द्दिद्ाांत १.३.७ परराष्ट्र धोरण महत्िाचे मुिे १.४ भारतीय परराष्ट्र धोरणाची िाटचाल १.४.१ स्िातांत्र्यपूिा कालखांड १८८५-१९४७ १.४.२ स्िातांत्र्योत्तर कालखांड १९४७-९० १.४.३ भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची मूलभूत तत्िे १.४.४ भारतीय परराष्ट्र धोरणाची उद्दिष्टे: १.४.५ उदारमतिादी टप्पा-नेहरू आद्दण अद्दलप्ततािाद १.४.५.१ नेहरूांचे परराष्ट्र धोरण १.४.६ पांद्दडत नेहरूांच्या परराष्ट्र धोरणाांची िैद्दिष्ट्ये १.४.६.१ पांद्दडत नेहरूांच्या परराष्ट्र धोरणाांतील नकारात्मक बाजू १.४.७ अद्दलप्ततािाद १.४.७.१ अद्दलप्तिादी चळिळीचे प्रमुख काया गट १.४.७.२ अद्दलप्ततािाद धोरण आद्दण भारत १.५ नेहरूत्तर कालखांडातील भारतीय परराष्ट्र धोरण १.६ िीतयुद् िमाप्तीचा आद्दण जागद्दतकीकरणाचा भारतीय परराष्ट्र धोरणािरील प्रभाि १.६.१ िीतयुद् कालखांड १.६.२ िीतयुद् िमाप्तीचा कालखांड १.६.३.१ जागद्दतकीकरण महत्िाचे मुिे १.६.४ िीतयुद् िमाप्तीचा आद्दण जागद्दतकीकरणाच्या काळात भारतीय परराष्ट्र धोरणाचे बदलते स्िरूप १.७ भारतीय परराष्ट्र धोरणाचे मूलयाांकन िांदभा ग्रांथिूची munotes.in
Page 2
भारताचे परराष्ट्र धोरण
2 १.१ उद्दिष्टे 'भारतीय परराष्ट्र धोरणाची उत््ाांती' या घटकाच्या अभ्यािाची पुढील उद्दिष्ट द्दनद्दित केलेली आहेत. १. परराष्ट्र धोरण िमजून घेणे. २. परराष्ट्र धोरण द्दनधााररत करणाऱ्या घटकाांची माद्दहती घेणे. ३. भारतीय परराष्ट्र धोरणाच्या उत््ाांतीचा अभ्याि करणे. ४. भारतीय परराष्ट्र धोरणाच्या उदारमतिादी कालखांडाचा ि नेहरूांच्या प्रभाि िमजून घेणे. ५. भारतीय परराष्ट्र धोरणािरील नेहरूत्तर कालखांडाचा अभ्याि करणे. ६. भारतीय परराष्ट्र धोरणािरील जागद्दतकीकरणाच्या प्रभाि िमजून घेणे. १.२ प्रास्ताद्दिक आधुद्दनक राजकीय व्यिस्थेमध्ये जगातील ििाच राष्ट्र आपले राष्ट्र द्दहत िाधण्याचा प्रयत्न करतात.राष्ट्रद्दहत िाध्य करताना प्रत्येक राष्ट्र एकमेकाला द्दनयांद्दित करण्याचा प्रयत्न करताना द्ददिून येतात.आज राष्ट्रद्दहत िाधण्यािाठी परराष्ट्र धोरणला अनन्यिाधारण महत्त्ि प्राप्त झालेले आहे. म्हणून भारतीय परराष्ट्र धोरणाची उत््ाांती पाहताांना आपलयाला भारतीय परराष्ट्र धोरणाचा जो द्दिकाि झाला त्यामध्ये प्रामुख्याने १८८५ ते १९४७ स्िातांत्र्यपूिीचा कालखांड, स्िातांत्र्य प्राप्तीनांतरचा कालखांड, आद्दण जागद्दतकीकरणाचा कालखांड या तीन कालखांडाचा प्रामुख्याने द्दिचार करणे गरजेचे ठरते.कारण जागद्दतक राजकारणात भारताची भूद्दमका पाहताना अनेकिेळा जागद्दतक राजकारणात अनेक राष्ट्रा- राष्ट्राांमध्ये िांघषा द्दनमााण होतात.अिािेळी भारताने आपलया परराष्ट्र धोरणाची जी तत्िे द्दनधााररत केलेली आहेत त्या तत्त्िाचा द्दिचार करूनच भारताने आपली राजकीय िाटचाल आज पयंत केलेली आहे.भारतीय परराष्ट्र धोरणाच्या द्दिकािाचा द्दिचार करताना भारतीय परराष्ट्र धोरणाांिर देिाचे पद्दहले पांतप्रधान पांद्दडत नेहरू याांचा मोठा प्रभाि अिलयाचे द्ददिून येते.भारताने स्िीकारलेलया लोकिाही व्यिस्थेमुळे देिात िाांततामय मागााने ित्ताांतरे होत अितात. देिात होणाऱ्या ित्ताांतराच्या कालखांडामध्ये भारतीय परराष्ट्र धोरणाचे स्िरूप बदलत गेले आहे. एकांदरीतच भारतीय परराष्ट्र धोरणाची उत््ाांती या घटकात आपण प्रामुख्याने भारतीय परराष्ट्र धोरणाची उद्दिष्टे, नेहरूकालीन भारतीय परराष्ट्र धोरण, नेहरूत्तर कालखांडातील भारतीय परराष्ट्र धोरण, आद्दण जागद्दतकीकरण कालखांडातील भारतीय परराष्ट्र धोरणाचा अभ्याि करणार आहोत. १.३ द्दिषय द्दििेचन: १.३.१ परराष्ट्र धोरण: माद्दहती तांिज्ञानाचा प्रिार आद्दण प्रचार पाहाता आधुद्दनक राजकीय व्यिस्थेमध्ये आज जग अद्दतिय छोटे झालेले आहे. जगातील कोणत्याही राष्ट्राांमध्ये घडलेलया घटनाांचा प्रभाि हा प्रत्येक देिाच्या राज्य व्यिस्थेमध्ये पयाायाने परराष्ट्र धोरणािर होत अितो. त्यामुळे आजची munotes.in
Page 3
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
3 जागद्दतक व्यिस्था पाहता आज जगातील प्रत्येक स्ितांि राष्ट्राांना परस्परािी आपले िांबांध ठेिािे लागतात. माद्दहती-तांिज्ञानाच्या काळातही जगातील कोणतेही राष्ट्र आज स्ियांपूणा नाही ही िस्तुद्दस्थती आहे.म्हणूनच प्रत्येक राष्ट्राला आपला द्दिकाि घडिून आणण्यािाठी आज परस्पराांिी िामाद्दजक,आद्दथाक,िाांस्कृद्दतक,िैक्षद्दणक राजनद्दयक अिे अनेक प्रकारचे िांबांध ठेिािे लागतात. प्रत्येक राष्ट्राला हे िांबांध जपण्यािाठी आद्दण िृद्दद्ांगत करण्यािाठी परराष्ट्र धोरण आखािे लागते.कारण प्रत्येक राष्ट्राच्या परराष्ट्र धोरणामुळेच या िांबांधाांना एक द्ददिा प्राप्त होते. म्हणजेच प्रत्येक देिाच्या परराष्ट्र धोरणािरच देिाच्या द्दिकािाचे भद्दितव्य अिलांबून अिते हे द्दनद्दित आहे.म्हणून परराष्ट्र धोरणाच्या िांदभाात आपलयाला अिे म्हणता येईल की परराष्ट्रधोरण हे प्रत्येक राष्ट्राने दुिऱ्या राष्ट्रािी व्यिहार करण्यािाठी स्िीकारलेली एक द्दिचारधारा होय.त्यामुळे प्रत्येक राष्ट्र आपले द्दहतिांबांध जोपािण्याच्या दृष्टीकोनातून आपले परराष्ट्र धोरण आखताना द्ददिून येतात. १.३.२ परराष्ट्र धोरणाच्या व्याख्या: प्रो.चार्लस बर्लन मार्लर्, "परराष्ट्र धोरण म्हणजे राजकीय ित्तेने आपलया क्षेिाबाहेरील राजकीय िातािरणाला प्रभाद्दित करण्यािाठी केलेली िाटचाल होय". "Foreign policy is the course of action undertaken by authority of the state and intended to affect situation beyond the span of it's jurisdiction" जॉजल मॉडेल्सकी, "प्रत्येक स्ितांि राष्ट्राने आपलया इच्छेनुिार इतर राष्ट्राांनी व्यिहार करािा द्दकांिा आपलया व्यिहारािी जुळिून घेण्याि अनुकूल करणारी आांतरराष्ट्रीय पद्ती म्हणजेच परराष्ट्र धोरण होय". “the system of activities evolved by communities for changing the behaviour of other states and for adjusting their own activities to the international environment" जोसेफ फ्रँकेर्, "परराष्ट्र धोरणात द्दनणाय आद्दण कृतींचा िमािेि अितो, ज्यामध्ये काही प्रमाणात एक राज्य आद्दण इतर याांच्यातील िांबांधाांचा िमािेि अितो". "foreign policy consists of decisions and actions , which involves to some appreciable extent relations between one state and others" िरील ििा व्याख्यािरुन अिे द्दनदिानाि येते की परराष्ट्र धोरण हे देिाचे इतर राष्ट्राांिोबतचे िांबांध व्यिस्थाद्दपत करण्यािाठी पूिा-स्थाद्दपत धोरणाांचा एक िांच आहे. ज्याची रचना आद्दण अांमलबजािणी पद्तिीरपणे केली जाते तिेच आांतरराष्ट्रीय व्यिहाराांचे िांचलन केले जाते. munotes.in
Page 4
भारताचे परराष्ट्र धोरण
4 एकांदरीतच परराष्ट्र धोरणात पुढील बाबींचा िमािेि होतो आांतरराष्ट्रीय िांबांधाांमध्ये राष्ट्राने स्िीकारलेली आद्दण पाळलेली तत्त्िे, धोरणे आद्दण द्दनणायाांचा िांच, राष्ट्रीय द्दहताची उद्दिष्टे जी िुरद्दक्षत करायची आहेत,राष्ट्रीय द्दहताची उद्दिष्टे िाध्य करण्यािाठी िापरले जाणारे िाधन,आांतरराष्ट्रीय िांबांध आयोद्दजत करण्यािाठी व्यापक धोरण तत्त्िे आद्दण द्दनणाय,राष्ट्रद्दहताच्या उद्दिष्टाांच्या िांदभाात राष्ट्राच्या नफ्याचे आद्दण अपयिाचे मूलयाांकन,आांतरराष्ट्रीय िांबांधाांमध्ये िातत्य द्दकांिा बदल द्दकांिा दोन्ही राखण्यािाठी धोरणे, द्दनणाय आद्दण कृती-काया्म इ. १.३.३ परराष्ट्र धोरणाची उद्दिष्टे: • राष्ट्रीय प्रद्दतष्ठेचे रक्षण करणे आद्दण राष्ट्रीय िक्ती द्दिकद्दित करणे. • राज्याची अखांडता राखणे. • िामान्य द्दहताचा प्रचार करणे. • राष्ट्रीय िुरक्षा प्रदान करणे. • जागद्दतक िुव्यिस्था राखणे. • आांतरराष्ट्रीय िद्भािना,एकता आद्दण राष्ट्रीय द्दिकािािाठी िमथान द्दिकद्दित करणे. • आद्दथाक द्दिकाि िाधणे. • आांतरराष्ट्रीय राजकारणामध्ये आपलया राष्ट्राची राष्ट्र प्रद्दतष्ठा िाढिणे. • द्दिचारधारा प्रिाररत करणे. • राज्याांच्या िीमाांचा द्दिस्तार करणे. • आांतरराष्ट्रीय िमाजाची निद्दनद्दमाती करणे. • िाांततामय मागााने अांतगात ि जागद्दतक राजकारणातील िाद िोडिणे. १.३.४ परराष्ट्र धोरणाचे द्दनधालरक घर्क : परराष्ट्र धोरणाची द्दनधाारक घटक हे काही िेळेि कायमस्िरूपी अितात तर काही िेळेि ते तात्काद्दलक स्िरूपाचे अितात. म्हणून परराष्ट्र धोरण द्दनधााररत करताना प्रत्येक राष्ट्राला राष्ट्राचे राष्ट्रीय द्दहत, अांतगात आद्दण बाह्य िातािरण, राष्ट्रीय मूलये, परराष्ट्र धोरणाची उद्दिष्टे आद्दण इतर राष्ट्राांचे द्दनणाय आद्दण आांतरराष्ट्रीय ित्ता रचनेचे स्िरूप द्दिचारात घेऊनच आपले परराष्ट्र धोरण द्दनधााररत करािे लागतात. १. भौगोद्दर्क तत्ि : परराष्ट्र धोरण द्दनधााररत करणाऱ्या ििाात महत्त्िाच्या घटकाांपैकी भौगोद्दलक घटक हा महत्त्िाचा ठरतो. जागद्दतक राजकारणाचा द्दिचार करता अनेक राष्ट्राांना आपलया भौगोद्दलक द्दस्थतीचा आद्दण िातािरणाचा द्दिचार करता अनेक िेळा फायदा आद्दण नुकिान होताना द्ददिून होतो. अमेररकेच्या परराष्ट्र धोरणािर अटलाांद्दटक munotes.in
Page 5
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
5 महािागराचा प्रभाि नेहमीच राद्दहला आहे. भारतीय परराष्ट्र धोरणािर आता द्दनद्दितपणे द्दहांद महािागरातील ििाात मोठे तटीय राज्य म्हणून भारताच्या भौगोद्दलक स्थानाचा प्रभाि आहे.तिेच भारताचे आद्दिया खांडातील स्थान पाहता भारताि िाम्यिादी राष्ट्राच्या िीमा द्दभडलेलया अिताांना ही तत्कालीन पररद्दस्थतीचा द्दिचार करता भारताने अद्दलप्ततेचे धोरण स्िीकाराले आहे. २. नैसद्दगलक साधने: नैिद्दगाक िाधनामध्ये अन्नधान्य, खद्दनज द्रव्य, धातु, पेरोल इत्यादीचा प्रामुख्याने िमािेि होतो. कारण देिाची अथाव्यिस्था या नैिद्दगाक िाधनाांिर अिलांबून अिते. त्यामुळे आद्दथाक द्दिकािािाठी नैिद्दगाक िाधन िांपत्तीचा मोठ्या प्रमाणात उपयोग होतो.एखाद्या राष्ट्राची नैिद्दगाक िांिाधने आद्दण अन्न उत्पादन क्षमता त्याच्या भूगोलािी थेट जोडलेली अिते. महत्त्िपूणा नैिद्दगाक िांिाधने खद्दनजे, अन्न आद्दण ऊजाा िांिाधनाांचे पुरेिे अद्दस्तत्ि यूएि आद्दण रद्दियन परराष्ट्र धोरणाांना मदत करणारे घटक आहेत.1950 आद्दण 1960 च्या दिकात अन्नाचा तुटिडा हा भारतीय परराष्ट्र धोरणािर मयाादा आणणारा होता.मोठ्या प्रमाणातील तेलामुळे पद्दिम आद्दियाई आद्दण आखाती राष्ट्राांना त्याांच्या परराष्ट्र धोरणाांचे िाधन म्हणून तेल मुत्ििेद्दगरीचा अिलांब करणे िक्य झाले आहे. ३. साांस्कृद्दतक आद्दण ऐद्दतहाद्दसक घर्क : एखाद्या राष्ट्राचा िाांस्कृद्दतक िारिा आद्दण इद्दतहाि हे त्याच्या परराष्ट्र धोरणाचे महत्त्िाचे आद्दण मौलयिान घटक अितात. तिेच एखाद्या राज्याच्या लोकाांच्या जीिनाचे िैद्दिष्ट्य दिाद्दिणारे द्दनयम आद्दण परांपरा हे त्याच्या परराष्ट्र धोरणाचे अत्यांत प्रभाििाली घटक अितात.प्रत्येक देिाची िाांस्कृद्दतक एकता ही त्याांच्यािाठी नेहमीच िक्तीचा स्रोत अिते.आद्दियाई आद्दण आद्दिकन राज्याांच्या परराष्ट्र धोरणाांची कमकुिता मुख्यत्िे त्याांच्या लोकाांमधील अांतगात मतभेद आद्दण िांघषांच्या उपद्दस्थतीमुळे आहे.ऐद्दतहाद्दिक पार्श्ाभूमी आद्दण िाांस्कृद्दतक दुिे त्याांना इतर राष्ट्राांिी िांबांधाांचे स्िरूप आद्दण व्याप्ती याांचे द्दिश्लेषण आद्दण मूलयाांकन करण्याि मदत करतात. िेजारील राष्ट्राांमधील िांबांध ठरिण्यािाठी इद्दतहाि हा महत्त्िाचा घटक ठरतो. भारत आद्दण पाद्दकस्तान याांच्यातील परराष्ट्र धोरणातील परस्परिांिाद हा बहुताांिी भूतकाळातील इद्दतहािाचा िारिा आहे. तिेच १९६२ च्या इद्दतहािाची िािली अजूनही चीन-भारतीय िांबांधाांिर प्रभाि टाकताना आजही द्ददिून येते.भारताची िांस्कृती, ही इद्दतहाि, तत्त्िज्ञान आद्दण परांपराांनी द्दिकद्दित झालेली आहे. महात्मा गाांधींचे अद्दहांिा तत्िज्ञान, नैद्दतक ितान आद्दण ित्याग्रहाचे तत्िज्ञान हे भारताच्या नैद्दतक, आद्दण ताद्दत्िक परांपरा जोपािना करतात. ४. औद्योद्दगक आद्दण आद्दथलक द्दिकास: द्दिकद्दित राष्ट्राची परराष्ट्र धोरण हे औद्योद्दगक आद्दण आद्दथाक द्दिकाि आद्दण प्रभाद्दित झालेले आहे. आज जागद्दतक राजकारणाचा द्दिचार करता अमेररका ही एकच महािक्ती आहे. आज अनेक अद्दिकद्दित राष्ट्राांना आपलया औद्योद्दगक आद्दण आद्दथाक munotes.in
Page 6
भारताचे परराष्ट्र धोरण
6 द्दिकािािाठी अमेररकेच्या आद्दथाक मदतीिर अिलांबून राहािे लागते. पररणामी ती आद्दथाक मदत ज्या राष्ट्राांना द्दमळाली आहे त्या राष्ट्राचे परराष्ट्र धोरण हे अमेररका प्रभाद्दित करताना आपलयाला द्ददिून येते. चीनच्या आद्दथाक मदतीने श्रीलांकेची झालेली अिस्था ही आपलया डोळ्यािमोर आहेच. आज आद्दियाई देिाचे नेतृत्ि करण्याची आद्दण महाित्ता म्हणून िािरण्याची चीनची भूद्दमका ही औद्योद्दगक आद्दण आद्दथाक द्दिकािािर अिलांबून अिलयाचे आपलयाला द्ददिून येते. ५. र्ष्ट्करी र्क्ती : जागद्दतक राजकारणाचा द्दिचार करता आज प्रत्येक राष्ट्राचा दजाा हा त्याच्या िैन्य िक्तीिर अिलांबून अितो. िैद्दनकी िक्ती हा घटक ही कायमस्िरूपी नाही. तर त्यामध्ये अनेक िेळा बदल होताना आपलयाला द्ददिून येतात. स्पेन, पोतुागाल, िान्ि, द्दिटन, एकेकाळी जगातील प्रमुख िैन्य िक्ती होत्या परांतु आज त्याांचे महत्त्ि िांपुष्टात आलयाचे आपलयाला द्ददिून येते. आज अमेररका,चीन, रद्दियािारखे देि हे िैद्दनक िक्तीच्या बाबतीत द्दिकद्दित झालयाचे आपलयाला द्ददिून येते. आज माद्दहती तांिज्ञानाच्या काळात युद्तांि आद्दण युद्द्दिषयक तांिामध्ये झालेले बदल पाहता आज अनेक राष्ट्राांकडे अनुिक्ती उपलब्ध झालेली आहे. त्यामुळे आज जगाला आद्दण्िक युद्ाचा धोका द्दनमााण झालयाचे द्ददिून येते. ६. र्ोकसांख्या : लोकिांख्येचा द्दिचार करता आज परराष्ट्र धोरणािर लोकिांख्येचा िकारात्मक आद्दण द्दिपरीत पररणामही द्ददिून येतो. मोठ्या लोकिांख्येच्या राष्ट्राांत आज द्दिचार करता भारत चीन िारख्या द्दििाल लोकिांख्येच्या देिाांना आज आद्दियाच्या राजकारणात महत्िपूणा स्थान द्दनमााण झालेले अिले तरीिुद्ा भारतात गररबी, दाररद्र्य, द्दिक्षण हे अनेक प्रश् न अद्यापही िुटू िकले नाहीत ही िस्तुद्दस्थती आहे. ७. र्ोकमत : जागद्दतक राजकारणाचा द्दिचार करता जर प्रत्येक राष्ट्राने लोकमताचा द्दिचार केला नाही तर त्या राष्ट्राला परराष्ट्र धोरण आखताना अनेक िमस्या द्दनमााण होताना आपलयाला द्ददिून येतात. परांतु लोकिाही िािन व्यिस्थेमध्ये लोकमताचा आदर करािाच लागतो.भारतामध्ये िेतकरी कायदे, नोटाबांदी, अद्दननपथ या बाबतीत लोकमताचा द्दिचार िािनाि करािाच लागला. लोकमताचा द्दिचार करता िािनाला आपलया भूद्दमका िेळोिेळी बदलाव्या लागलया. पररणामी ह्या लोकमताचा भारतीय परराष्ट्र धोरणािर मोठा प्रभाि पडताना द्ददिून येतो. ८. नेतृत्ि : प्रत्येक राष्ट्राच्या परराष्ट्र धोरणात त्याच्या राष्ट्रातील नेतृत्िाचा प्रभाि हा मोठ्या प्रमाणािर द्ददिून येतो.भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचा द्दिचार करता भारताच्या परराष्ट्र धोरणािर पांद्दडत नेहरूांचा प्रभाि हा जाणितो. रद्दिया आद्दण यू्ेन युद्ाचा द्दिचार करता रद्दियन आद्दण यु्ेनच्या नेतृत्िाचा द्दिचार करता रद्दिया आद्दण यु्ेन युद्ाच्या munotes.in
Page 7
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
7 काळात तेथील नेतृत्िाचा प्रभाि हा त्या राष्ट्राांच्या परराष्ट्र धोरणािर पडलयाचे आपलयाला द्ददिून येते. कारण परराष्ट्र धोरण द्दनधाारण करताना नेतृत्ि आपलया कलपना, द्दिचार, उपलब्ध िाधन िामग्री याचा द्दिचार करून परराष्ट्र धोरण आखताना आपलयाला द्ददिून येतात. ९. द्दिचारधारा : परराष्ट्र धोरण हे राष्ट्रद्दहताची उद्दिष्टे पूणा करण्यािाठी राष्ट्राने स्िीकारलेली कृती योजना आहे. त्या कृतीला नेहमीच िैचाररक आिय अितो. आपलया िैचाररक ध्येयाि िमथान द्दमळिण्यािाठी तिेच इतर राष्ट्राांनी आपली िैचाररक भूद्दमका स्िीकारािी यािाठी प्रत्येक राष्ट्र प्रयत्न करताना आपलयाला द्ददिून येतात. जगात भाांडिलिाही आद्दण िाम्यिाद या दोन्हीच्या िाम्राज्यिाद धोरणातून िेगळे राहण्यािाठी अद्दलप्ततािाद ही एक द्दतिरी द्दिचारधारा जगानतील अनेक राष्ट्रानी स्िीकारलेली आहे. १.३.५ परराष्ट्र धोरणाचे महत्त्ि: आधुद्दनक काळात कोणतेही राज्य आांतरराष्ट्रीय क्षेिातील आपला िहभाग टाळू िकत नाही. हा िहभाग पद्तिीरपणे काही तत्त्िाांिर आधाररत अितो.कारण प्रत्येक राज्याची राजकीय भूद्दमका ही िेगिेगळ्या स्िरूपाची अिते. त्यामुळे प्रत्येक राष्ट्राांच्या व्यिहाराचे प्रद्दतद्दबांब त्याच्या परराष्ट्र धोरणात द्ददिून येते. म्हणून परराष्ट्र धोरणाचे महत्त्ि ििाि स्िीकारले जाते. कारण ते प्रत्येक राष्ट्राचा इतर राष्ट्राकडे पाहण्याचा दृद्दष्टकोन द्दिकद्दित करत अिते. परराष्ट्र धोरणाने देिाच्या प्रादेद्दिक अखांडतेचे रक्षण केले पाद्दहजे आद्दण देिाच्या आत आद्दण बाहेरील नागररकाांच्या द्दहताचे रक्षण केले पाद्दहजे. हे प्रत्येक राष्ट्राच्या परराष्ट्र धोरणाचे िामान्यतः उद्दिष्ट अिते आद्दण प्रत्येक राष्ट्र आपलया परराष्ट्र धोरणात या घटकाला प्राधान्य देतात.परराष्ट्र धोरणाचे उद्दिष्ट पाहता आांतरराष्ट्रीय िमुदायाच्या इतर िदस्याांिी िांबांध राखणे आद्दण त्याांच्या स्ितःच्या द्दहतिांबांधाांना प्रोत्िाहन देण्यािाठी िांघषा द्दकांिा िहकायााचे धोरण स्िीकारण्या िोबतच देिाच्या परराष्ट्र धोरणाने देिाच्या राष्ट्रीय द्दहतिांबांधाांना प्रोत्िाहन आद्दण पुढे नेण्याचा प्रयत्न केला पाद्दहजे. तिेच प्रत्येक राज्याचे प्राथद्दमक द्दहतिांरक्षण, िुरक्षा आद्दण नागररकाांचे कलयाण हे आहे. परराष्ट्र धोरण हे देिाच्या आद्दथाक द्दहतिांबांधाांना चालना देते. त्यामुळे देिाची जागद्दतक राजकारणातील द्दस्थती मुख्यत्िे त्याच्या आद्दथाक द्दस्थतीिरून द्दनधााररत केली जाते म्हणून, त्याकररता परराष्ट्र धोरण अत्यांत महत्त्िाचे ठरते. परराष्ट्र धोरणाचा उिेि राज्याच्या प्रभािाचे क्षेि िाढिून द्दकांिा दुिऱ् या राज्यािरील अिलांद्दबत्िाच्ये प्रमाण कमी करून आपला प्रभाि िाढिणे हा अितो.कोणतेही देिाला त्याचे राष्ट्रीय द्दहत योनयररत्या जपता आले नाही आद्दण त्याचा पाठपुरािा करता आला नाही तर पररणामी तो देि आांतरराष्ट्रीय क्षेिात तो कमजोर राहतो. देिाच्या परराष्ट्र धोरणािर पररणाम करणारे िेगिेगळे घटक अितात. प्रथमतः एखाद्या राज्याच्या प्रदेिाचा आकार आद्दण द्दतची लोकिांख्या त्याच्या परराष्ट्र धोरणािर खूप प्रभाि पाडते. तिेच एखाद्या देिाचा भूगोल, त्याची िुपीकता, हिामान, इतर भू-लोकाांच्या िांबांधातील स्थान आद्दण जलमागा इत्यादींचाही देिाच्या परराष्ट्र धोरणािर प्रभाि पडतो. munotes.in
Page 8
भारताचे परराष्ट्र धोरण
8 कारण देिाची स्ियांपूणाता ठरिण्यािाठी हा एक प्रमुख घटक आहे. त्याचबरोबर देिाच्या िाांस्कृद्दतक आद्दण ऐद्दतहाद्दिक परांपराांचाही परराष्ट्र धोरणािर खोलिर पररणाम होतो. िामान्यतः एकिमान िमान िांस्कृती आद्दण ऐद्दतहाद्दिक अनुभि अिलेले लोक िमान मूलये आद्दण स्मृती िामाद्दयक करणाऱ्या िमाजाच्या ििा घटकाांच्या िमथानामुळे प्रभािी परराष्ट्र धोरणाचा अिलांब करू िकतात. दुिरीकडे, जो देि िाांस्कृद्दतक आद्दण ऐद्दतहाद्दिकदृष्ट्या खांद्दडत झाला आहे तो द्दततकेच प्रभािी परराष्ट्र धोरण राबिू िकत नाही.प्रत्येक देिाच्या परराष्ट्र धोरणािर बाह्य घटक देखील प्रभाि टाकत अितात. िमकालीन राजकीय व्यिस्थेत आांतरराष्ट्रीय िांस्था देिाच्या परराष्ट्र धोरणािर खूप प्रभाि टाकतात.आपले परराष्ट्र धोरण ठरिताना देिाला आांतरराष्ट्रीय कायदा, आद्दण करार लक्षात घ्यािे लागतात. कोणताही देि स्ितःच्या द्दहतिांबांधाांना धक्का न लािता या घटकाांकडे दुलाक्ष करू िकत नाही.जागद्दतक स्तरािरील िांरचनेव्यद्दतररक्त, प्रादेद्दिक आद्दण उप-प्रादेद्दिक स्तरािरील िांरचना देखील देिाच्या परराष्ट्र धोरणािर खूप प्रभाि पाडताना आज द्ददिून येते. म्हणून परराष्ट्र धोरणाची उद्दिष्ट्ये लक्षात घेता जागद्दतक राजकारणाचा द्दिचार करून प्रत्येक राष्ट्राला आपले परराष्ट्र धोरण आखािे लागते. परराष्ट्र धोरणाची उद्दिष्टाांची जर पूताता एखादा राष्ट्राकडून होणार निेल तर ते राष्ट्र नेहमीच इतर राष्ट्राांच्या दबािाखाली कायमस्िरूपी राहाताना द्ददिून येते म्हणून परराष्ट्र धोरण हा प्रत्येक देिाचा आत्मा अितो. म्हणून कोणतेही स्ितांि राष्ट्र परराष्ट्र धोरणाला नाकारू िकत नाही. १.३.६ परराष्ट्र धोरण द्दसद्ाांत : परराष्ट्र धोरणाच्या अभ्यािािाठी अनेक द्दिद्ाांत उदयाि आलेले आहेत.िास्तििाद, उदारमतिाद, आद्दथाक िांरचनािाद, मानििास्त्रीय द्दिद्ाांत आद्दण रचनािाद हे प्रचद्दलत परराष्ट्र धोरणाचे द्दिद्ाांत आहेत. िास्तििाद िास्तििाद अिे िाांगते की द्दहतिांबांध नेहमी िक्तीच्या दृष्टीने द्दनधााररत केले जातात आद्दण राज्ये नेहमीच त्याांच्या ििोत्तम द्दहतानुिार काया करतील. िास्त्रीय िास्तििाद 16व्या ितकातील राजकीय द्दिद्ाांतकार द्दनकोलो मॅद्दकयाव्हेलीच्या परराष्ट्र धोरण पुस्तकातील प्रद्दिद् कोट "द द्दप्रन्ि" चे अनुिरण करतो "प्रेमापेक्षा घाबरणे अद्दधक िुरद्दक्षत आहे." यािरून अिे द्ददिून येते की जग अराजकतेने भरलेले आहे कारण मानि अहांकारी आहेत आद्दण िक्ती द्दमळद्दिण्यािाठी काहीही करू िकतात. िास्तििादाचे िांरचनात्मक स्िरूप, व्यक्तीपेक्षा राज्यािर अद्दधक लक्ष केंद्दद्रत करते त्यामुळे ििा िरकारे दबािाांना त्याच प्रकारे प्रद्दतद्द्या देतील कारण त्याांना ित्तेपेक्षा राष्ट्रीय िुरक्षेची अद्दधक काळजी अिते हे िास्तििादी धोरण िाांगते. उदारमतिाद परराष्ट्र धोरणाचा उदारमतिादाचा द्दिद्ाांत ििा पैलूांमध्ये स्िातांत्र्य आद्दण िमानतेिर भर देतो आद्दण द्दिर्श्ाि ठेितो. की व्यक्तीचे हक्क राज्याच्या गरजाांपेक्षा श्रेष्ठ आहेत.आांतरराष्ट्रीय िहकाया आद्दण जागद्दतक नागररकत्िाने जगाची अराजकता िाांत केली जाऊ िकते. munotes.in
Page 9
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
9 आद्दथाकदृष्ट्या उदारमतिाद हा मुक्त व्यापाराला महत्त्ि देतो आद्दण अिे मानतो की राज्याने आद्दथाक िमस्याांमध्ये क्िद्दचतच हस्तक्षेप केला पाद्दहजे. आद्दथलक सांरचनािाद आद्दथाक िांरचनािाद, द्दकांिा माक्िािाद, काला माक्िाने प्रिद्दतात केला होता, ज्याांचा अिा द्दिर्श्ाि होता की भाांडिलिाही अनैद्दतक आहे कारण ती काही लोकाांद्वारे अनेकाांचे अनैद्दतक िोषण करते. व्लाद्ददमीर लेद्दनन याांनी हे द्दिश्लेषण आांतरराष्ट्रीय स्तरािर आणले की िाम्राज्यिादी भाांडिलिाही राष्ट्रे आद्दथाकदृष्ट्या कमकुित राष्ट्राांमध्ये त्याांची अद्दतररक्त उत्पादने टाकून यिस्िी होतात, ज्यामुळे द्दकांमती कमी होतात आद्दण त्या क्षेिातील अथाव्यिस्था आणखी कमकुित होते. मूलत:, भाांडिलाच्या या एकाग्रतेमुळे आांतरराष्ट्रीय िांबांधाांमध्ये िमस्या उद्भितात आद्दण बदल केिळ ििाहारा िगााच्या कृतीतूनच होऊ िकतो. मानसर्ास्त्रीय द्दसद्ाांत मानििास्त्रीय द्दिद्ाांत आांतरराष्ट्रीय राजकारण हे अद्दधक िैयद्दक्तक पातळीिर स्पष्ट करतात आद्दण एखाद्या व्यक्तीचे मानििास्त्र त्याांच्या परराष्ट्र धोरणाच्या द्दनणायाांिर किा पररणाम करू िकते हे िमजून घेण्याचा प्रयत्न करतात. रचनािाद रचनािादाचा अिा द्दिर्श्ाि आहे की कलपना ओळखीिर प्रभाि पाडतात आद्दण स्िारस्य िाढितात. िध्याच्या रचना केिळ अद्दस्तत्िात आहेत कारण अनेक िषांच्या िामाद्दजक िरािाने ते तिे केले आहे. एखाद्या पररद्दस्थतीचे द्दनराकरण करणे आिश्यक अिलयाि द्दकांिा व्यिस्था बदलणे आिश्यक अिलयाि, िामाद्दजक आद्दण िैचाररक चळिळींमध्ये िुधारणा घडिून आणण्याची िक्ती आहे. रचनािादाचे मुख्य उदाहरण म्हणजे मानिी हक्क, जे काही राष्ट्राांनी पाळले आहेत. गेलया काही ितकाांमध्ये, मानिी हक्क, द्दलांग, िय आद्दण िाांद्दिक िमानतेच्या आिपािच्या िामाद्दजक कलपना आद्दण मानदांड द्दिकद्दित झालयामुळे, या निीन िामाद्दजक द्दनयमाांचे प्रद्दतद्दबांद्दबत करण्यािाठी कायदे बदलले आहेत. १.३.७ परराष्ट्र धोरण महत्िाचे मुिे: • परराष्ट्र धोरणामध्ये रणनीती आद्दण प्रद्द्येचा िमािेि अितो ज्याद्वारे राष्ट्र स्ितःचे द्दहत िाधण्यािाठी इतर राष्ट्राांिी िांिाद िाधते. • प्रत्येक देिाच्या द्दहतानुिार परराष्ट्र धोरणाांची िेगिेगळी उद्दिष्टे अितात. • परराष्ट्र धोरण मुत्ििेद्दगरी द्दकांिा इतर थेट माध्यमाांचा िापर करू िकते जिे की, लष्ट्करी िक्तीचा िापर. • युनायटेड नेिन्ि िारख्या आांतरराष्ट्रीय िांस्था, राजनैद्दतक मागााने देिाांमधील िांबांध िुरळीत करण्याि मदत करतात. • िास्तििाद, उदारमतिाद, आद्दथाक िांरचनािाद, मानििास्त्रीय द्दिद्ाांत आद्दण रचनािाद हे प्रमुख परराष्ट्र धोरण द्दिद्ाांत आहेत. munotes.in
Page 10
भारताचे परराष्ट्र धोरण
10 • प्रत्येक देिाचा इतर जगािी िांिाद िाधण्याच्या पद्तीचे द्दनयमन करणे, देिाांतगात घडामोडी, बाहेरील लोकाांपािून योनयररत्या िांरद्दक्षत केलया जातील आद्दण इतर राष्ट्राांची व्यिहार करण्याचे उद्दिष्टे िाध्य होतील याची हमी देणे हा परराष्ट्र धोरणाचा उिेि अितो. • प्रत्येक देिाच्या ििोच्च कायाकारी अद्दधकायााद्वारे द्दनयुक्त केलेलया परराष्ट्र धोरणाच्या िमस्याांिाठी स्ितांि मांिालय अिते. • इतर देिाांिी व्यिहार करण्याचे िरकारचे जे धोरण अिते ते परराष्ट्र धोरणातून स्पष्ट होत अिते. एखाद्या राज्याच्या परराष्ट्र धोरणामध्ये ते त्याच्या आांतरराष्ट्रीय आद्दण देिाांतगात द्दहतिांबांधाांचे िांरक्षण करण्यािाठी िापरत अिलेलया धोरणाांचा िमािेि करते आद्दण ते इतर राज्य आद्दण गैर-राज्य कलाकाराांिी िांिाद िाधण्याचा मागा ठरिते. परराष्ट्र धोरणाचा मुख्य उिेि एखाद्या देिाच्या राष्ट्रीय द्दहताचे रक्षण करणे हा आहे, जे अद्दहांिक द्दकांिा द्दहांिक मागांनी अिू िकते. साराांर् : परराष्ट्र धोरण देिाच्या मूलभूत िुरक्षा आद्दण द्दिकािाच्या प्राधान्याांिी जोडलेले अिते.परराष्ट्र धोरणातून प्रत्येक राष्ट्र त्याचे इतर देिाांिी अिलेले िांबांध इत्यादींिर प्रकाि टाकतो. परराष्ट्र धोरणात राष्ट्रीय द्दहताला महत्त्ि द्ददले जाते. प्रत्येक राष्ट्राला आपलां राष्ट्रीय द्दहत जोपािािे लागते. त्यामुळे परराष्ट्र धोरण द्दनद्दमाती प्रद्द्या ही एक ििािमािेिक प्रद्द्या आहे. ती केिळ एका देिापुरती द्दकांिा एका मांिालयापुरती मयााद्ददत नाही तर त्या परराष्ट्र धोरणाच्या प्रद्द्येमध्ये जे घटक महत्त्िाचे आहेत त्या घटकाांचाही अभ्याि करणे अपेद्दक्षत अिते. आपर्ी प्रगती तपासा १. परराष्ट्र धोरण म्हणजे काय ते स्पष्ट करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २. परराष्ट्र धोरण द्दनधाारण करणारे घटक स्पष्ट करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ munotes.in
Page 11
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
11 १.४ भारतीय परराष्ट्र धोरणाची िार्चार् १.४.१ स्िातांत्र्यपूिल कार्खांड १८८५-१९४७ भारत स्ितांि होण्यापूिी द्दिद्दटि िाम्राज्यिादाचा एक घटक म्हणून अद्दस्तत्िात होता.द्दिद्दटिाांच्या िाम्राज्यिादापािुन स्ितांि होण्यािाठी भारतात अनेक िमाज िुधारक, ्ाांद्दतकारीक तिेच िांघटना या द्दठकाणी कायारत होत्या. परांतु खऱ्या अथााने राष्ट्रीय कााँग्रेिच्या स्थापनेपािून स्िातांत्र्याची चळिळ ही मोठ्या प्रमाणात व्यापक करण्यात आली. द्दिद्दटिाांच्या िाम्राज्यिादाची भूद्दमका आद्दण स्िरूप लक्षात घेता द्दिद्दटिाांचे द्दिस्तारिादी धोरण त्या काळामध्ये व्यापक स्िरूपात िुरू होते. त्या काळात भारतातून द्दमळणारा पैिा हा लष्ट्कराच्या आधुद्दनकीकरणािाठी द्दिद्दटि प्रिािनाकडून मोठ्या प्रमाणात खचा केला जात अिे. एकांदरीतच द्दिद्दटिाांच्या या द्दिस्तारिादी धोरणाला राष्ट्रीय कााँग्रेिने द्दिरोध करण्याि िुरुिात केली. त्यातूनच द्दिद्दटिाांच्या परराष्ट्र धोरणािर आद्दण िांरक्षण नीतीिर कााँग्रेिचे नेते भाष्ट्य करू लागलेत. त्याच काळात जगात पद्दहले महायुद् िुरू झाले. पद्दहलया महायुद्ाच्या पार्श्ाभूमीचा द्दिचार करता िाम्राज्यिादाला आद्दण ििाहतिादाला धक्का बिण्याि िुरुिात झाली.त्यातून िाम्राज्यिाद द्दकांिा ििाहतिाद पूणापणे नष्ट झाले नाहीत, पण या बिलेलया धक्क्यातून िािरण्यािाठी द्दिद्दटिाांना आपलया धोरणात बदल करािे लागले. एकांदरीत पद्दहलया महायुद्ाच्याकाळात ििाहतिादाला द्दिरोध आद्दण जगात द्दनमााण झालेले हुकूमिहा याचाही द्दिरोध करण्याचे काम या काळात कााँग्रेिने केले. याच काळात कााँग्रेिचे नेते महात्मा गाांधीज,पांद्दडत जिाहरलाल नेहरू आद्दण स्िातांत्र्य िांग्रामातील अनेक नेत्याांच्या आदिािादी ि मूलयाद्दधद्दष्ठत राजकारणाच्या भूद्दमकेतून िांििाद, ििाहतिाद,िस्त्रास्त्र स्पधेला द्दिरोध, िाांततेच्या मागााने जगािी िांबांध जोडणे, इतर राष्ट्राांिर आ्मण न करणे हे द्दिचार प्रिाह रुजिली गेली त्यातूनच या िैचाररक पार्श्ाभूमीतून तयार झालेलया भारतात स्ितांि अिा परराष्ट्र धोरण अद्दस्तत्िात नव्हते. एकांदरीतच या कालखांडामध्ये राष्ट्रीय कााँग्रेिचे नेते तत्कालीन पररद्दस्थतीचा द्दिचार करून स्िातांत्र्य चळिळ पुढे किी नेता येईल याचा प्रामुख्याने द्दिचार करत होते त्यामुळे या काळातील परराष्ट्र धोरणाची अिी स्पष्ट अिी रूपरेषा आद्दण एक िैद्ाांद्दतक चौकट या काळात द्दिकद्दित होऊ िकली नाही. १.४.२ स्िातांत्र्योत्तर कार्खांड १९४७-९० १९४७ मध्ये द्दिटीि ििाहतिादी राजिट िांपलयानांतर भारतीयाांनी देिाच्या परराष्ट्र धोरणािर त्याांचे द्दनयांिण द्दमळिले ते स्िातांत्र्यानांतरच भारताने आपले परराष्ट्र धोरण द्दनधााररत करताना भारताचा ऐद्दतहाद्दिक िाांस्कृद्दतक िारिा आहे तो जोपािण्याचे काम परराष्ट्र धोरणातून केलेले आहे. भारत ज्यािेळी स्ितांि झाला त्यािेळी जगाची द्दिभागणी भाांडिलिाद आद्दण िाम्यिाद या दोन गटाांमध्ये प्रामुख्याने झाली होती. ऑगस्ट १९४७ मध्ये स्िातांत्र्य द्दमळण्यापूिीच, िप्टेंबर १९४६ मध्ये नेहरूांच्या नेतृत्िाखाली एक अांतररम िरकार स्थापन करण्यात आले होते.िप्टेंबर १९४६ मध्ये अांतररम िरकार स्थापन झालयानांतर लगेचच भारताने ििा देिाांिी मैिीपूणा िांबांध प्रस्थाद्दपत करण्यािाठी पािले उचलली.अांतररम िरकारच्या कायाकाळात भारताने राजनैद्दतक िांबांध प्रस्थाद्दपत केले आद्दण यूएिए, यूएिएिआर, चीन आद्दण इतर काही देिाांिी राजदूताांची देिाणघेिाण केली.भारताचे पद्दहले पांतप्रधान जिाहरलाल नेहरू द्दद्वधा मनद्दस्थतीत होते. पाद्दिमात्य द्दिद्दक्षत अिले तरी munotes.in
Page 12
भारताचे परराष्ट्र धोरण
12 ते व्यद्दक्ति: रद्दियाच्या द्दिकािािादी धोरणाने भारािून गेले होते.परांतु जगातील या दोन गटा पैकी एका गटात िामील होणे म्हणजे नव्याने द्दमळालेले स्िातांत्र्य गमािणे होय हा द्दिचार करून पांद्दडत नेहरुांनी भारताला दोन्ही िक्ती गटाांपािून दूर ठेिण्याचा आद्दण स्ितांि परराष्ट्र धोरणाचा अिलांब करण्याचा द्दनणाय घेतला. पांद्दडत नेहरूांच्या या द्दिचाराला अद्दलप्ततािाद या नािाने ओळखले जाते. भारताच्या परराष्ट्र धोरणाच्या या दुिऱ्या टप्प्याि िीतयुद् कालीन परराष्ट्र धोरण द्दकांिा नेहरुांचे परराष्ट्र धोरण अिे म्हणतात. भारताच्या परराष्ट्र धोरणािर नेहरूांचा प्रभाि पडण्याचां कारण म्हणजे नेहरू याांनी पांतप्रधानपदा िोबतच जिळपाि िोळा िषा परराष्ट्र मांिालय हे खाते िुद्ा आपलयाकडेच ठेिले होते. एकांदरीतच स्ितांि भारताचे निीन परराष्ट्र धोरण ठरिण्या मध्ये पांद्दडत नेहरूांचा िाटा हा ििााद्दधक अिलयाचे आपलयाला द्ददिून येते म्हणून भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे द्दिलपकार म्हणून नेहरूांना ओळखलया जाते. १.४.३ भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची मूर्भूत तत्िे : स्ितांि भारताचे परराष्ट्रमांिी नेहरू अिलयामुळे नेहरूांनी भारतीय परराष्ट्र धोरणाांच्या िांदभाातील जे काही तत्ि आहेत त्या तत्त्िाांचा पुरस्कार हा जागद्दतक राजकारणाच्या व्यािपीठाांिरून अनेक िेळा केला ती तत्िे पुढीलप्रमाणे िाांगता येतील. १. अद्दर्प्ततेचे धोरण: दुिऱ्या महायुद्ानांतर जगाची द्दिभागणी ही प्रामुख्याने दोन गटात झाली होती. जगातील निोद्ददत स्ितांि राष्ट्राांना आपलयाकडे आकद्दषात करण्याचे काम हे दोन्ही गट त्या काळामध्ये करत होते. एकांदरीतच पांद्दडत नेहरूनी या दोन्ही गटाांपािून स्ितांि राहून आपलां अद्दस्तत्ि कायम ठेिण्याचा प्रयत्न केला त्या धोरणाला अद्दलप्ततािाद या नािाने ओळखलया जाते. अद्दलप्ततेच्या धोरणाचा पुरस्कार करणारा भारत हा पद्दहला देि ठरतो. अद्दलप्तिादी धोरणाच्या आधारािर दोन्ही महाित्ताांच्या िस्त्रस्पधाा पािून स्ितःला अलग ठेिण्याचे ि एकमेकाांिी परस्पर िहकायााने आांतरराष्ट्रीय िाद िोडिण्याची भूद्दमका ही अद्दलप्ततािादी राष्ट्र घेताना द्ददिून येतात. कारण जागद्दतक िाांतता प्रस्थाद्दपत करणे हे भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे उद्दिष्ट अिलयाने स्िातांत्र्यप्राप्तीनांतर भारताच्या आद्दथाक, िामाद्दजक, द्दिकािािाठी कोणत्याही महाित्ताच्या गटात िामील न होता दोन्ही महाित्ताकडून मदत घेऊन आपला द्दिकाि घडिून आणण्यािाठी भारताने अद्दलप्ततािादाचे धोरण स्िीकारले आहे. २. साम्राज्यिाद ि िसाहतिादार्ा द्दिरोध: भारत हा िाम्राज्यिाद आद्दण ििाहतिादाचा बळी ठरलेला होता.िाम्राज्यिाद ििाहतिाद या धोरणामुळे भारताचे आद्दथाक िामाद्दजक िोषण हे द्दिटीिाांनी मोठ्या प्रमाणात केलयामुळे द्दिद्दटिाांच्या िाम्राज्यिादी धोरणाबिल भारतीयाांच्या मनात मोठा अिांतोष होता. म्हणून जागद्दतक राजकारणात आपलया परराष्ट्र धोरणाची भूद्दमका माांडताना िाम्राज्यिाद आद्दण ििाहतिाद या घटकाांना भारताने द्दिरोध केलयाचे द्ददिून येते.भारताच्या ििाहतिाद ि िाम्राज्यिादाला द्दिरोध या भूद्दमकेमुळे अनेक निोद्ददत स्ितांि राष्ट्राांनी आपले स्ितःचे अद्दस्तत्ि कायम राखले आहे. munotes.in
Page 13
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
13 ३. िणलभेदाचा द्दिरोध : महात्मा गाांधी याांना आद्दिकेमध्ये िणाभेदाच्या िमस्येला िामोरे जािे लागले होते. या िणाभेदाच्या माध्यमातून काळा आद्दण गोरा अिा भेद आद्दिकन ि अप्रगत देिात पाद्दिमात्य राष्ट्र मोठ्या प्रमाणात करत होते. िास्तद्दिक पाहता ईर्श्राची ििाश्रेष्ठ द्दनद्दमाती हा मनुष्ट्य आहे आद्दण त्या मनुष्ट्य जातीमध्ये काळा आद्दण गोरा अिा भेद करणे हे नैिद्दगाक न्याय तत्त्िाला धरून नाही. एकांदरीतच या िणाभेदाच्या िमस्येतून गोऱ् या लोकाांनी काळ्या लोकाांचा अमानुष छळ केला आद्दण म्हणूनच हा गोरा काळा भेद कुठेतरी थाांबला पाद्दहजे हा द्दिचार डोळ्यािमोर ठेिून जागद्दतक राजकारणाच्या व्यािपीठािर भारताने िेळोिेळी िणाभेदाच्या धोरणाच्या द्दिरोधात आपली भूद्दमका माांडलेली आहे. ४. अद्दर्या आद्दफ्रकन राष्ट्रात मैत्री भाि : आद्दिया आद्दिका खांडातील बहुतेक अनेक राज्य िाम्राज्यिादी राज्याांच्या ििाहती होत्या. िाम्राज्यिादी राज्याांनी या ििाहतीचे अनेक मोठ्या प्रमाणात िोषण केलयामुळे ही राज्य द्दिकािापािून कोिो दूर होती. आद्दिया ि आद्दिका खांडातील अनेक राष्ट्राांनी भारतीय स्िातांत्र्य आांदोलनापािून प्रेरणा घेऊन आद्दिका आद्दिया खांडात स्िातांत्र्य आांदोलनाच्या िांदभाात मोठ्या प्रमाणात जागृती झाली. भारताने स्िातांत्र्य झालयानांतर आद्दिया आद्दिकन राष्ट्राांच्या स्िातांत्र्यलढ्याच्या आांदोलनाला पाद्दठांबा द्ददला. त्यातूनच आद्दिया आद्दिकन राष्ट्राच्या िांदभाात भारताचा एक मैिी भािाचा दृष्टीकोन त्या काळामध्ये तयार झालयाचे द्ददिून येते. ५. सुरद्दितता आद्दण जागद्दतक र्ाांतता : जगाची द्दिभागणी दोन गटात झालयामुळे अनेक निोद्ददत राष्ट्र या दोन गटाांच्या िांघषाामध्ये भरडलया जात होती. जगात महाित्ताांची िस्त्रद्दनद्दमातीची िुरू अिलेली स्पधाा लक्षात घेता अण्िस्त्राांची द्दनद्दमाती मोठ्या प्रमाणात होऊ लागली. त्यातून जगामध्ये एक अिुरद्दक्षततेचे िातािरण आद्दण जगाचा द्दिनाि होण्याची िक्यता त्या काळामध्ये द्दनमााण झालेली होती. द्दद्वतीय महायुद्ामध्ये अण्िस्त्राांचा िापर करण्यात आला. त्यातून जगापुढे िुरद्दक्षतता आद्दण िाांतता या दोन घटकाांचे महत्त्ि िाढू लागले.एकांदररतच भारतािर गौतम बुद्ाांच्या द्दिचाराांचा मोठा पगडा अिलयामुळे जगात जी अिुरद्दक्षतता द्दनमााण झालेली आहे ती अिुरद्दक्षतता नष्ट करण्यािाठी िुरद्दक्षतता आद्दण िाांतता या दोन मागांचा अिलांब करणे गरजेचे आहे हे भारताला महत्त्िाचे िाटू लागले त्यामुळे जगातील िांघषामय प्रश्न हे युद्ाच्या मागााने िुटणार नाही तर ते िाांततेच्या आद्दण िाटाघाटीच्या माध्यमातून िुटतील हा द्दिचार डोळ्यािमोर ठेिून भारतीय परराष्ट्र धोरणात िुरद्दक्षतता आद्दण जागद्दतक िाांततेिर भर द्ददला आहे. ६. सांयुक्त राष्ट्र आद्दण आांतरराष्ट्रीय सांघर्नाांना सहकायल: पद्दहले महायुद्ात झालेला मानिी िांहार पाहता प्रेद्दिडेंट द्दिलिन याांच्या ठरािानुिार ११ नोव्हेंबर १९१८ ला पद्दहले महायुद् िांपुष्टात आले. युद्िमाप्तीनांतर जगात िाांतता प्रस्थाद्दपत करणे हे कठीण काम होते. त्या काळात द्दिलिन याांनी लोकिाहीच्या munotes.in
Page 14
भारताचे परराष्ट्र धोरण
14 स्थापनेिाठी जगाला िुरद्दक्षत करू या हे घोषिाक्य उच्चारून लोकाांची मन त्या काळात द्दजांकली. त्यातूनच जागद्दतक िाांतता स्थापन करणे ि द्दिर्श् िांघटनेची स्थापना करण्याच्या कलपना त्याांनी माांडलयामुळे जग त्याांना िाांततेचा दूत म्हणून पाहू लागले. पॅररि िाांतता िांमेलनातून राष्ट्रिांघाची द्दनद्दमाती झाली. तिेच दुिरे महायुद् चालू अिताांनाच द्दमि राष्ट्राांनी निीन जागद्दतक िांघटना स्थापन करण्याचे ठरद्दिले. कारण राष्ट्रिांघ िाांतता द्दनमााण करण्यात अपयिी ठरलयामुळे आांतरराष्ट्रीय िांस्था, व्यक्तीचे अद्दधकार ि स्िातांत्र्य याांच्या िांरक्षणाथा िांयुक्त राष्ट्रिांघ ही िांस्था स्थापन करण्याचे ठरले. एकांदरीतच िांयुक्त राष्ट्राचे उद्दिष्टे पाहता आांतरराष्ट्रीय िुरद्दक्षतता ि िाांतता याला प्राधान्य देण्यात आलयामुळे भारताने िांयुक्त राष्ट्र आद्दण आांतरराष्ट्रीय िांघटनाांना िहकाया करण्याचे धोरण स्िीकारले आहे. ७. पांचर्ीर् तत्ि : पांचिील ही बौद् धमाातील एक महत्त्िाची िांकलपना आहे.िील म्हणजे िद् ितान. ही कलपना केिळ धमाकारणाांपुरतीच मयााद्ददत न ठेिता आधुद्दनक राजकारणातही द्दतचा उपयोग केला अिता, िहजीिन ि िाांततेचा प्रिार होईल, या द्दिचाराने इांडोनेद्दियाचे अध्यक्ष िूकाणो याांनी प्रथम द्दतचा उद् घोष केला. पुढे भारत ि चीन या देिाांत द्दतबेटिांबांधी २९ एद्दप्रल १९५४ रोजी जो करार झाला, त्याच्या प्रास्ताद्दिकात नमूद केलेली पाच तत्त्िे ‘पांचिील’ म्हणून प्रद्दिद् पािली. ती तत्िे पुढीलप्रमाणे(१) परस्पर देिाांच्या प्रादेद्दिक अखांडतेला ि राजकीय िािाभौमत्िाला मान्यता देणे, (२) कोणीही कोणािर आ्मण न करणे, (३) एकमेकाांच्या अांतगात बाबतींत हस्तक्षेप न करणे, (४) एकमेकाांद्दिषयी िमभाि बाळगणे ि परस्पराांच्या द्दहताची जपणूक करणे आद्दण (५) िाांततामय िहअद्दस्तत्ि आांतरराष्ट्रीय राजकारणात भारताची भूद्दमका द्दनद्दित करताना जागद्दतक िाांततेला प्राधान्य देण्यात भारताने अग्र्म ठेिला आहे.त्यातूनच भारतीय परराष्ट्र धोरणािाठी पांद्दडत नेहरूनी पांचिील तत्ि स्िीकारलेली आहेत. ८. गुजरार् द्दसद्ाांत भारताचे तत्कालीन पांतप्रधान इांद्रकुमार गुजराल याांनी भारताच्या िेजारी राष्ट्रािी िांबांध किे अिािेत या िांदभाात महत्त्िाचे मागादिान केले आहे. िीतयुद्ानांतरच्या बदललेलया आांतरराष्ट्रीय िातािरणाच्या िांदभाात गुजराल द्दिद्ाांत हा भारतीय परराष्ट्र धोरणाचा एक महत्त्िाचा द्दिद्ाांत बनला आहे.भारत िेजारी राष्ट्राांिी अिलेले िाद द्दमटिून मैिीपूणा िांबांध जोपाित नाही, तोिर जागद्दतक राजकारणात देिाला मानाचे स्थान प्राप्त होणार नाही अिी परराष्ट्र धोरणाच्या िांदभाात महत्त्िाची भूद्दमका माांडलेली आहे. िेजारील राष्ट्राांिी आपले िांबांध राखतान इांद्रकुमार गुजराल याांनी याद्दिषयी काही तत्ि माांडलेली आहेत ती पुढीलप्रमाणे, ● भारताने मालदीि, बाांगलादेि, नेपाळ, श्रीलांका आद्दण भूतान या िेजारी देिाांिी द्दिर्श्ािाहा िांबांध द्दनमााण केले पाद्दहजेत, त्याांच्यािी अिलेले िाद िांिादाने िोडिािेत आद्दण कोणत्याही मदतीच्या बदलयात ताबडतोब काहीतरी द्दमळािे ही अपेक्षा निािी हा गुजराल द्दिद्ाांताचा मूळ मांि होता. त्याच िेळी, नैिद्दगाक, राजकीय आद्दण आद्दथाक िांकट िोडिण्यािाठी मदत केली पाद्दहजे. munotes.in
Page 15
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
15 ● कोणत्याही दद्दक्षण आद्दियाई देिाने आपलया भूभागाचा िापर दुिऱ्या देिाच्या द्दिरोधात करण्याची परिानगी देऊ नये ● कोणत्याही देिाने दुिऱ्याच्या अांतगात बाबींमध्ये हस्तक्षेप करू नये ● ििा दद्दक्षण आद्दियाई देिाांनी एकमेकाांच्या प्रादेद्दिक अखांडतेचा आद्दण िािाभौमत्िाचा आदर केला पाद्दहजे ● ििा दद्दक्षण आद्दियाई प्रदेिातील िाद िाांततेने िोडितील ि ििा िाद िाांततापूणा द्दद्वपक्षीय िाटाघाटीतून िोडिले जािेत भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची मूलभूत तत्िे पहाताांना भारताच्या परराष्ट्र धोरणािर प्रभाि टाकणाऱ्या घटकाांचा द्दिचार केला अिता भारताच्या परराष्ट्र धोरणािर महात्मा गाांधीजींचा अद्दहांिािाद आद्दण िाांततेचा पुरस्कार, रिींद्रनाथ टागोर याांच्या आांतरराष्ट्रीयिादाचा िांकलपनेचा आद्दण महषी अरद्दिांदो याांच्या अध्यात्मिादी द्दिचाराचा प्रभाि मोठ्या प्रमाणात पडलेला आहे. िोबतच पांद्दडत नेहरूांच्या लोकिाही िमाजिादाचा प्रभाि ही परराष्ट्र धोरणािर जाणितो. १.४.४ भारतीय परराष्ट्र धोरणाची उद्दिष्टे : भारत स्िातांत्र्य झालयानांतर तत्कालीन पररद्दस्थतीचा द्दिचार करता भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची उद्दिष्टे कोणती अिािीत, परराष्ट्र धोरणािर पररणाम करणारे घटक कोण कोणते आहेत, भारताच्या द्दिद्दिध देि ि आांतरराष्ट्रीय िांघटना, िांस्था याांच्याबरोबरच्या द्दद्वपक्ष ि बहुपक्ष पातळीिरील िांबांध किे अिािेत यािर द्दिचारमांथन होऊन भारतीय परराष्ट्र धोरणाची पुढील उद्दिष्टे द्दनधाारीत करण्यात आलेली आहेत. १. भारताच्या प्रादेद्दर्क अखांडतेचे रिण आद्दण परराष्ट्र धोरणाचे स्िातांत्र्य : प्रादेद्दिक अखांडता आद्दण परकीय आ्मणापािून राष्ट्रीय िीमाांचे िांरक्षण हे राष्ट्राचे मुख्य धेय्य आहे. कारण भारत हा अनेक दिके िाम्राज्यिाद आद्दण ििाहतिादाचा बळी ठरला अिलयाने तिेच जगातील दोन महाित्ताच्या गटापैकी कोणत्याही एका गटात िामील झालयाि पुन्हा एकदा भारताच्या अखांडतेचा भांग होईल, तिेच परराष्ट्र धोरण ठरिताांना आपण ज्या गटात िामील आहोत त्या गटाचा प्रभाि आपलया परराष्ट्र धोरणािर पडेल याचा द्दिचार करून आपलया देिाचे प्रादेद्दिक अखांडत्ि आद्दण देिाचे परराष्ट्र धोरण स्ितांि किे राहील याचा द्दिचार भारतीय परराष्ट्र धोरणाच्या िांदभाात करण्यात आलेला आहे. २. आांतरराष्ट्रीय र्ाांतता आद्दण सुरिेर्ा प्रोत्साहन देणे: निीन स्ितांि आद्दण द्दिकिनिील देि म्हणून भारताला आांतरराष्ट्रीय िाांतता आद्दण द्दिकाि परस्परिांबांद्दधत अिलयाची जाणीि होती.त्यातूनच भारताने द्दनिस्त्रीकरणािर भर आद्दण लष्ट्करी युतीपािून दूर राहण्याचे धोरण जागद्दतक िाांततेला प्रोत्िाहन देण्यािाठी स्िीकारले आहे. munotes.in
Page 16
भारताचे परराष्ट्र धोरण
16 ३. भारताचा आद्दथलक द्दिकास : स्िातांत्र्याच्या प्राप्तीनांतर जलद द्दिकाि ही भारताची मुलभूत गरज होती. देिातील लोकिाही आद्दण स्िातांत्र्य बळकट करण्यािाठी जगातील दोन्ही गटा पािून अद्दलप्त राहून त्याांच्याकडून आद्दथाक िांिाधने आद्दण तांिज्ञान द्दमळद्दिण्यािाठी आद्दण द्दिकािािर आपली ऊजाा केंद्दद्रत करण्यािाठी भारताने महाित्ताच्या राजकारणात उडी घेतली नाही. त्यामुळे भारताच्या आद्दथाक द्दिकािािाठी दोन्ही गटाकडून िेळोिेळी मदत झालयाचे आपलयाला द्ददिून येते. ४. अद्दनिासी भारतीयाांच्या द्दहताचे सांरिण : भारताच्या परराष्ट्र धोरणात जे भारतीय परदेिात स्थाद्दयक झालेले आहेत त्याांच्या द्दहताचे िांरक्षण करण्याचे प्राधान्य द्ददलेले आहे. आज अद्दिया, आद्दिका, अमेररका, युरोप या िेगिेगळ्या भागात अनेक भारतीय द्दिक्षण,उद्योग,रोजगार याांच्या द्दनद्दमत्ताने त्या द्दठकाणी स्थाद्दयक झालेले आहेत. अनेक देिाांमध्ये अद्दनिािी भारतीयाांना काही िेळा अनेक बाबीचा िाि िहन करािा लागतो. तो िाि त्याांना होऊ नये या दृद्दष्टकोनातून त्याांच्या िांरक्षणाची जबाबदारी करण्याि भारतीय परराष्ट्र धोरणामध्ये प्राधान्य देण्यात आलेले आहे.२०२२ मध्ये रद्दिया यु्ेन युद्ाच्या िेळी अनेक भारतीय द्दिद्याथी यु्ेनमध्ये अडकले होते.भारत िरकारने यु्ेनमध्ये अडकलेलया भारतीय द्दिद्याथी ि नागररकाांच्या िुटकेिाठी 'ऑपरेिन गांगा' ही मोहीम राबिून भारतीय द्दिद्यार्थयांना ि नागररकाांना िुखरूप मायदेिी आणलेले आहे. ५. आद्दर्या ि आद्दफ्रकातीर् िसाहतिाद नष्ट करणे : भारत हा ििाहतिादाचा बळी ठरलयामुळे भारतीयाांची झालेली अिस्था लक्षात घेता आद्दिकन ि आद्दियाई देिाांतील ििाहतिाद नष्ट करण्यािाठी मोठ्या प्रमाणात प्रयत्न केले आहेत.एकांदरीतच आद्दिया आद्दिका खांडातील अनेक गुलाम राष्ट्राांना भारतीय स्िातांत्र्य लढ्या पािून प्रेरणा घेऊन ििाहतिादापािून स्िातांत्र्य द्दमळिण्याचे प्रयत्न केले आहेत.िोबतच आिो आद्दियायी राष्ट्राांना िांघद्दटत करून त्याांच्या िामूद्दहक द्दिकािािाठी प्राधान्य देण्याचां काम ही भारतीय परराष्ट्र धोरणाच्या माध्यमातून केलया जात आहे. त्यातूनच आद्दिया आद्दण आद्दिका खांडातील राष्ट्राांत िोबत मैिीचे आद्दण िहकायााचे िांबांध भारताने दृढ केलयाचे आपलयाला द्ददिून येते. ६. र्ाांतता ि सहकायालच्या माध्यमातून राजकीय प्रश्न सोडिणे : महािक्तीचा उदय आद्दण त्याांचा जागद्दतक राजकारणािरील होणारा पररणाम पाहता त्यातून द्दनमााण होणारी अिाांतता आद्दण अनेक राजकीय प्रश्न मोठ्या प्रमाणात द्दनमााण झाले या प्रश्नाच्या िांदभाात भारताने िुरुिातीपािूनच हे ििा प्रश्न िाांतता ि िहकायााच्या माध्यमातून िोडिण्याची भूद्दमका घेतलेली आहे. munotes.in
Page 17
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
17 एकांदरीतच भारतीय परराष्ट्र धोरणाची जी मूलभूत तत्िे आहेत त्या तत्त्िाला अनुिरूनच भारतीय परराष्ट्र धोरणाची उद्दिष्टे ठरिली जातात. साराांर् : भारतीय परराष्ट्र धोरणाची रूपरेषा पाहताांना भारतीय परराष्ट्र धोरणािर िेगिेगळ्या द्दिचार प्रिाहाचा मोठ्या प्रमाणात पगडा जाणितो.स्िातांत्र्यपूिा कालखांडात द्दिद्दटि िाम्राज्यिादाचा प्रभाि हा भारतीय परराष्ट्र धोरणािर राद्दहलेला आहे.भारतीय परराष्ट्र धोरण तयार करताना राष्ट्रीय कााँग्रेि आद्दण राष्ट्रीय कााँग्रेिच्या नेत्याांची भूद्दमका ही महत्त्िपूणा राद्दहलेली आहे. एकांदरीत जागद्दतक राजकारणाचा द्दिचार करून भारताने आपलया परराष्ट्र धोरणाची मूलभूत तत्िे द्दिकद्दित केलेली आहेत. आपर्ी प्रगती तपासा १.भारतीय परराष्ट्र धोरणाची िाटचाल स्पष्ट करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २. भारतीय परराष्ट्र धोरणाच्या मुलभूत तत्त्िाांची चचाा करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ १.४.५ उदारमतिादी र्प्पा-नेहरू आद्दण अद्दर्प्ततािाद : १.४.५.१ नेहरूांचे परराष्ट्र धोरण व्यद्दक्तस्िातांत्र्याचा पुरस्कार करून व्यक्तीि जास्तीत जास्त स्िातांत्र्य द्दमळाले पाद्दहजे हा द्दिचार डोळ्यािमोर ठेिून व्यक्तींची प्रद्दतष्ठा लक्षात घेता व्यक्तीिर लादलेली बांधने ही व्यक्ती द्दिकािात नैिद्दगाक न्याय तत्त्िाला अनुिरून नाहीत म्हणून परराष्ट्र धोरणात राष्ट्राच्या प्रद्दतष्ठा िोबतच व्यक्तीची प्रद्दतष्ठा महत्त्िाची आहे हे लक्षात घेऊन भारतीय परराष्ट्र धोरणाची आखणी पांद्दडत नेहरूनी केलेली आहे.भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचला आकार देताना मुख्यत्िे दुिऱ्या महायुद्ानांतरच्या आांतरराष्ट्रीय द्दिकािाचा, िाम्राज्यिादाच्या िक्तींचा कमकुितपणा आद्दण लोकिाही आद्दण निोद्ददत राष्ट्राची होणारी िाढ ि त्याचा आांतरराष्ट्रीय राजकारणािरील पडणारा प्रभाि ह्याचा द्दिचार प्रामुख्याने नेहरू कालीन परराष्ट्र धोरणात munotes.in
Page 18
भारताचे परराष्ट्र धोरण
18 केलेला आहे.भारतीय राष्ट्रीय कााँग्रेि पक्षाने १९२०च्या दिकात िेजारील देिाांिी िहकाया प्रस्थाद्दपत करण्याची इच्छा व्यक्त करण्याचा ठराि स्िीकारला होता.पण त्यािेळी भारताची अांतगात पररद्दस्थतीने त्याांनी आांतरराष्ट्रीय घडामोडींिर लक्ष देण्याची परिानगी द्ददली नाही.परांतु नेहरूांच्या प्रयत्नाांमुळे द्दििाव्या दिकाच्या मध्यापािून कााँग्रेि पक्ष आांतरराष्ट्रीय घडामोडींमध्ये रि घेऊ लागला. कााँग्रेिने स्िातांत्र्य आद्दण िमतेच्या लढ्यात लोकिहभाग िाढिण्यािर भर द्ददला.तिेच जगभरातील िाांद्दिक भेदभािाचा द्दनषेध करण्याचे ठरिले. १९२७ नांतर नेहरूांनी कााँग्रेिचे परराष्ट्र धोरण तयार करण्यात िद्द्य िहभाग घेतला होता.कााँग्रेिच्याितीने नेहरूांनी अनेक आांतरराष्ट्रीय पररषदाांमध्ये भाग घेतला. ज्यामध्ये १९२६ मध्ये िुिेलि येथे झालेलया एका पररषदेत िाम्राज् यिादािी लढा देण्याचे उद्दिष्ट घोद्दषत केले होते.जिाहरलाल नेहरूांच्या नेतृत्िाखाली कााँग्रेिने नव्याने मुक्त झालेलया देिाांना आद्दण िाम्राज्यिादाद्दिरुद्च्या त्याांच्या िांघषााला ितत पाद्दठांबा द्ददला. स्िातांत्र्यानांतर नेहरू भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे द्दिलपकार ठरले कारण त्याांच्या मागादिानाखाली आांतरराष्ट्रीय िांबांधाांच्या इद्दतहािात निे धोरण राबिणारे भारत हे पद्दहले राष्ट्र बनले. १९४७ च्या िुरुिातीला, भारताच्या पुढाकाराने, द्ददलली येथे आद्दियाई पररषद भरिण्यात आली द्दजथे स्ितांि भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची तत्त्िे घोद्दषत करण्यात आली. यात २९ देिाांचे प्रद्दतद्दनधी उपद्दस्थत होते. पररषदेने ििा आद्दियाई देिाांची एकता मजबूत करण्याि मदत केली.नेहरूांनी १९५५ मध्ये बाांडुांग येथे झालेलया आिो-आद्दियाई पररषदेतही भाग घेतला आद्दण तेथे अद्दलप्तिादाचे धोरण लोकद्दप्रय केले. आद्दथाक आद्दण िाांस्कृद्दतक िहकाया, मानिी हक्क आद्दण आत्मद्दनणायाचा आदर आद्दण िेिटी जागद्दतक िाांतता आद्दण िहकायााचा प्रचार हा या पररषदाांचा अजेंडा होता. एकांदरीतच नेहरूांचे अिांख्य प्रिांिक आद्दण िमीक्षक माि एका गोष्टीिर िहमत आहेत ते म्हणजे नेहरू हे भारताच्या आांतरराष्ट्रीय िांबांधाांच्या आचरणात 'आदिािादी' होते. अाँड्र्यू बी. केनेडी याांनी ऑक्िफडा हाँडबुक ऑन इांद्दडयन फॉरेन पॉद्दलिीमध्ये द्ददलेलया योगदानात अिा युद्दक्तिाद केला आहे की नेहरूांच्या जागद्दतक दृद्दष्टकोनात िास्तििाद आद्दण आदिािाद हे दोन्ही ही जोडले गेले आहेत. आदिािाद हा नेहरूांच्या जागद्दतक दृद्दष्टकोनाचा एक मजबूत घटक होता.नेहरू ित्तेच्या राजकारणािर टीका करत होते. तिेच त्याांनी िामूद्दहक िुरक्षा व्यिस्था मजबूत आांतरराष्ट्रीय िांस्थाांद्वारे पार पाडण्याचे आिाहन ही केले होते. नेहरूांिाठी “एक जग” हे भारतािाठी महत्त्िाचे राष्ट्रीय ध्येय होते.त्याच िेळी नेहरूांनी अद्दिया उपखांडात भारतीय प्राबलय ही कलपना स्िीकारली. त्याांनी आद्दिया आद्दण द्दहांदी महािागरािाठी भारतीय "मोनरो द्दिद्ाांत" बिल द्दिचार केला. गोव्याला पोतुागीज राजिटीपािून मुक्त करण्यािाठी त्याांनी बळाचा िापर केलयाने पाद्दिमात्य देिाांकडून बरीच टीका झाली, तर चीनिोबतच्या िीमा द्दििादाकडे त्याांचा दृद्दष्टकोन पाहता भारत-चीन िांबांधाांमध्ये न िांपणारा िाि ते िोडिू िकले नाहीत ही िस्तुद्दस्थती आहे. २०व्या ितकाच्या मध्यात आपण नेहरूांकडे दोन अद्दतिय द्दभन्न द्दिचारप्रिाहाांचे िारिदार म्हणून पाद्दहले पाद्दहजे.एकाला द्दिस्ताररत भारतीय राष्ट्रीय चळिळीतून िारिा द्दमळाला होता, द्दजथे 'आदिािादी' प्रिाह आद्दण 'नैद्दतक राजकारण' मोठ्या munotes.in
Page 19
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
19 प्रमाणािर होते.दुिरा द्दिद्दटि राजिटीचा मुत्ििी िारिा होता, जो भारताच्या भू-राजकीय गरजाांमध्ये रुजलेला होता. द्दििेषत: आद्दिया आद्दण द्दहांदी महािागरातील िेजारी देिाांिी व्यिहार करताना भारताची धोरणे आखण्यात त्याांनी द्दििेष लक्ष द्ददलां आहे. याच काळात द्दहमालयातील िांरक्षण व्यिस्था िुरू ठेिण्याचा नेहरूांच्या द्दनणायाने द्दतबेटचा ताबा घेणाऱ् या नव्या एकात्म चीनच्या िामर्थयाामध्ये िमतोल राखण्याची गरज द्ददिून आली. १९५०च्या दिकाच्या उत्तराधाात जेव्हा चीनिी िांबांध तुटण्याि िुरुिात झाली,तेव्हा नेहरूांनी िोद्दव्हएट रद्दियािी कायमस्िरूपी िांरक्षण िांबांधाांचा पाया घातला आद्दण िुरक्षा भागीदारीिाठी अमेररकेिी िांपका िाधला. १.४.६ पांद्दडत नेहरूांच्या परराष्ट्र धोरणाांची िैद्दर्ष्ट्ये : ● आदिािादी द्दिचारािोबतच नैद्दतक मूलयाांना महत्त्ि देण्यात आले. ● पांद्दडत नेहरुांच्या परराष्ट्र धोरणामध्ये द्दहतिांबांधाच्या रक्षणापेक्षा द्दिचारिरणीला अद्दधक महत्त्ि द्ददले गेले. त्यामुळे पांद्दडत नेहरुांचे परराष्ट्र धोरण हे लोकिाही िमाजिादाच्या तत्त्िािर उभे राद्दहले आहे. ● पांद्दडत नेहरूांच्या परराष्ट्र धोरणामध्ये राष्ट्रीय िुरक्षेप्रमाणेच मानिी िुरक्षेला अद्दधक महत्त्ि होते. ● नेहरूांच्या परराष्ट्र धोरणामध्ये देिाांच्या िीमारेषा िांरद्दक्षत करण्याबरोबरच माणिाच्या मूलभूत गरजा अन्न, िस्त्र, द्दनिारा याांच्या िांदभाातही परराष्ट्र धोरण पररपूणा करणे यािर त्याांचा भर राद्दहला आहे. ● नेहरुांनी आपलया परराष्ट्र धोरणामध्ये िांरक्षण िज्जता िोबतच आद्दथाक द्दिकािाला मोठ्या प्रमाणात प्राधान्य द्ददलेले आहे. ● नेहरूांनी जगातील लोकिाही, धमाद्दनरपेक्ष अिणाऱ्या राष्ट्राांबरोबर भारताचे िांबांध दृढ करण्यािर भर द्ददला. ● नेहरूांच्या परराष्ट्र धोरणामध्ये केिळ भारतीय परराष्ट्र धोरणाचाच द्दिचार केला गेला नाही तर भारतीय परराष्ट्र धोरणाच्या माध्यमातून आद्दिया खांडातील राजकारण किे िाधता येईल, िोबतच आद्दियाचे नेतृत्ि भारताने करािे याचाही द्दिचार नेहरूांच्या परराष्ट्र धोरणामध्ये प्रामुख्याने केलेला आहे. ● पांद्दडत नेहरूांनी परराष्ट्र धोरणामध्ये अद्दलप्तिादी धोरणाचा द्दस्िकार केला आहे . ● पांद्दडत नेहरूांच्या परराष्ट्र धोरणामध्ये पांचिील तत्त्ि हे अत्यांत महत्त्िपूणा अिून याद्वारे जागद्दतक िाांतता द्दनमााण करण्याचे उद्दिष्ट होते . ● िांिभेदाला द्दिरोध करणे,िाम्राज्यिादाला द्दिरोध करणे,द्दनःिस्त्रीकरण, दद्दक्षण दद्दक्षण िहकाया यािर भर देण्याचे मूलभूत तत्िे नेहरूांनी परराष्ट्र धोरणात अांगीकारले आहेत. ● पांद्दडत नेहरुांनी आपलया परराष्ट्र धोरणाच्या माध्यमातून आद्दिया आद्दिका ि अमेररका या द्दतिऱ्या जगातील राष्ट्राांचे द्दहतिांबांध जोपािण्यािाचे काम मोठ्या प्रमाणात केले आहे. munotes.in
Page 20
भारताचे परराष्ट्र धोरण
20 ● ित्ता िांघषााच्या काळात महाित्ताकडून द्दनमााण झालेलया िीतयुद्जन्य पररद्दस्थतीचा द्दिचार करता जगात द्दनमााण होणाऱ्या िेगिेगळ्या लष्ट्करी िांघटना, त्यातून केली जाणारी महाित्ताांच्या ित्ता िांघषााच्या ध्रुिीकरणाचा द्दिरोध करण्याचे काम नेहरूच्या परराष्ट्र धोरणाने मोठ्या प्रमाणात केले आहे. ● नेहरूांचे परराष्ट्र धोरण हे िाांतता, द्दिकाि, द्दनिस्त्रीकरण आद्दण परस्परािलांद्दबत्ि या चार घटकाांिर अिलांबून आहे. १.४.६.१ पांद्दडत नेहरूांच्या परराष्ट्र धोरणाांतीर् नकारात्मक बाजू : जॉन एफ केनेडी त्याांच्या िहाय्यकाांना म्हणायचे की घरगुती घडामोडींतील चूकीतुन काही जीि जाऊ िकतात. परांतु परराष्ट्र व्यिहारातील चूक िांपूणा राष्ट्राचा नाि करू िकते. केनेडी अथाातच अण्िस्त्राांिर द्दिचार करत होते. परांतु परराष्ट्र व्यिहारातील चुकीच्या द्दनणायाांमुळे कधीही भरून न येणारे नुकिान होऊ िकते, अिे त्याांच्या द्दिचाराचे िार आहेत. त्यामुळे, केनेडीचे मापदांड लागू करायचे झालयाि, नेहरूांच्या परराष्ट्र धोरणात काही चुका झालया आहेत का? याचे उत्तर ही आपलयाला तपािणे गरजेचे आहे.नेहरुांच्या परराष्ट्र धोरणाची उद्दिष्टे पाहता नेहरुांनी आपलया परराष्ट्र धोरणाच्या माध्यमातून भारताची आांतरराष्ट्रीय राजकारणात एक स्ितांि अद्दस्तत्िाची प्रद्दतमा द्दनमााण केली हे खरे अिले तरी नेहरुांच्या परराष्ट्र धोरणािर काहीिेळा टीका केली जाते. त्यामुळे नेहरूांच्या परराष्ट्र धोरणाच्या नकारात्मक बाजूिर ही आपलयाला चचाा करणे ्मप्राप्त ठरते. ● परराष्ट्र धोरण द्दनमााण करणे ही एक िांस्थात्मक प्रद्द्या आहे. त्यामुळे परराष्ट्र धोरण द्दनमााण करताना देिातील द्दिद्दिध घटकाांचा द्दिचार करून त्याांना िहभागी करून घेणे ्मप्राप्त अिते. एकांदरीतच देिातील पररद्दस्थतीचा द्दिचार करता देिात अिलेले िेगिेगळे द्दिचार िमूह, िामाद्दजक िमूह, दबािगट,लोकमत याांच्या इच्छा-आकाांक्षाचे प्रद्दतद्दबांब हे परराष्ट्र धोरणात उमटणे गरजेचे आहे. त्यामुळे परराष्ट्र धोरण ठरिताांना परराष्ट्र धोरण ठरिणारी यांिणा ही एक िांस्थात्मक यांिणा अिते. पण नेहरूच्या काळात या िांस्थात्मक यांिणेचा फारिा द्दिचार न करता भारतीय परराष्ट्र धोरणािर पांद्दडत नेहरूांचाच प्रभाि राद्दहलेला आहे. त्यामुळे एकांदरीतच भारतीय परराष्ट्र धोरण हे िांस्थािादी न होता नेहरूिादी झालयाचे द्ददिून येते. ● जागद्दतक पातळीिर आांतरराष्ट्रीय राजकारणामध्ये आपले अद्दस्तत्ि द्दनमााण करण्यािाठी प्रत्येक राष्ट्राला परराष्ट्र धोरण आखताना देिाच्या तत्कालीन पररद्दस्थतीचा द्दिचार करािा लागतो. देिातील तत्कालीन पररद्दस्थतीचा द्दिचार करता देिातील अांतगात पररद्दस्थतीिाठी एक िेगळी भूद्दमका आद्दण आांतरराष्ट्रीय पातळीिर एक िेगळी भूद्दमका अिा दोन िेगिेगळ्या भूद्दमका प्रत्येक राष्ट्राला द्दनद्दित कराव्या लागतात. आज जागद्दतक पातळीचा द्दिचार करता अमेररका, चीन ह्याच्या परराष्ट्र धोरणाच्या िांदभाात द्दिचार करता हे देि परराष्ट्र धोरणाच्या िांदभाात जागृत अिलयाचे द्ददिून येते.त्या दृद्दष्टकोनातून परराष्ट्र धोरणाच्या िांदभाात भारतही जागृत आहे. पण भारत परराष्ट्र धोरण आखताना भारतातील अांतगात पररद्दस्थतीचा िारािार द्दिचार करूनच आपले परराष्ट्र धोरण ठरिताना द्ददिते. त्यामुळे भारताच्या परराष्ट्र धोरणात अांतगात धोरण आद्दण परराष्ट्र धोरण याांची घुिळण झालयाचे चचेला नेहमीच येते. munotes.in
Page 21
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
21 त्यामुळेच अांतगात राजकारणाचा द्दिचार करता भारताला भारत-पाद्दकस्तान, भारत-बाांगलादेि िारख्या अनेक िमस्याांना तोंड द्यािे लागले आहे. ● परराष्ट्र धोरण ठरिताांना िुरक्षा धोरण यिस्िीपणे राबद्दिण्याच्या नेहरूांच्या क्षमतेची पद्दहली चाचणी स्िातांत्र्यानांतर दोन मद्दहन्याांनी झाली, जेव्हा पाद्दकस्तानने काश्मीरिर हलला केला. नेहरू हे िास्तििादी निून आदिािादी होते हे उघड झाले. त्याांच्या आदिािादी आांतरराष्ट्रीयिादामुळेच त्याांनी १९४८ मध्ये युद्द्दिराम करण्याचे आदेि द्ददले आद्दण प्रकरण िांयुक्त राष्ट्राकडे नेले. नेहरूांनी युद्द्दिरामाचा आदेि द्ददलयाने ििस्त्र दलाांनीही नाराजी व्यक्त केली. त्याला िांयुक्त राष्ट्राकडून अनुकूल प्रद्दतिादाची अपेक्षा होती कारण काश्मीर भारतात िामील झालयापािून पाद्दकस्तान आ्मक होता. नेहरू द्दििरले होते की िांयुक्त राष्ट्र िांघ ही एक राजकीय िांस्था आहे ते न्यायालय नाही. म्हणून प्रचद्दलत िीतयुद्ाच्या पररद्दस्थतीचा द्दिचार करता िांयुक्त राष्ट्राची िुरक्षा पररषद अमेररकेिी जुळिून घेतलेलया पाद्दकस्तानला आ्मक म्हणून पाहण्याि तयार नव्हती.हे केिळ नेहरूांच्या आदिािादामुळे झाले आहे ही नेहरुांच्या परराष्ट्र धोरणाची चूक होती अिीही टीका नेहरुांच्या परराष्ट्र धोरणािर केली जाते. ● नेहरू अद्दहांिा, िाांतता आद्दण िद्दहष्ट्णुतेच्या गाांधीिादी द्दिचारिरणीिाठी िचनबद् होते, तर चीन स्ित: ला अद्दिकद्दित देिातून एक मजबूत, िैन्यदृष्ट्या िद्दक्तिाली द्दनरांकुि राज्य बनिू पाहत अिताना नेहरूांनी चीनिर द्दिर्श्ाि ठेिला.चीन स्ित:च्या राष्ट्रद्दहताच्या पूतातेिाठी मैिी द्दचरडून टाकू िकतो हा द्दिचारही नेहरूांच्या मनात आला नाही.िरदार िललभभाई पटेल याांनी चीनिर द्दिर्श्ाि ठेिू नका, अिा स्पष्ट इिारा द्ददला होता. चीनने िुरुिातीपािूनच आपला प्रभाि िाढिण्याचा द्दनधाार केला होता. एक कट्टरपांथी, ्ाांद्दतकारी राष्ट्र आांतरराष्ट्रीय राजकारणात लढाऊ िक्ती िापरण्याि इच्छुक आहे, तर भारताने मध्यस्थी, अद्दलप्तता आद्दण िाांततापूणा राहण्याचा अद्दधक रचनात्मक मागा द्दनिडलयामुळे चीन िारख्या राष्ट्रािी नेहमीच देिाच्या िीमा िुरद्दक्षत ठेिताना मोठ्या प्रमाणात काळजी घ्यािी लागते याचा दोष नेहरुांच्या परराष्ट्र धोरणाला द्ददला जातो. ● अणुऊजाा आद्दण िस्त्राांच्या द्दिकािाच्या क्षेिात नेहरूांनी द्दिज्ञान आद्दण तांिज्ञानाचा पाया घातला. परांतु िाांतता आद्दण अद्दहांिेिरील त्याांचा दृढ द्दिर्श्ाि त्याांना आद्दण्िक द्दनःिस्त्रीकरण स्िीकारण्याि प्रिृत्त करताना द्ददितो.अण्िस्त्र द्दनिस्त्रीकरणाचे धोरण त्याांनी कधीच बदलले नाही.चीनने ऑक्टोबर १९६४ मध्ये आद्दण्िक चाचण्या घेतलयानांतर, भारतानेही त्याचे अनुकरण केले अिते, तर ते अण्िस्त्र निलेले देि म्हणून स्िाक्षरी करण्याऐिजी १९६८ मध्ये एनपीटीचे िदस्य झाले अिते. म्हणजेच नेहरूांनी द्दनिस्त्रीकरणाच्या िांदभाातच जोर द्ददलयामुळे चीनिारखा देि अण्िस्त्र िांपन्न झाला ही नेहरूच्या परराष्ट्र धोरणाची चूक होती अिे नेहरुांच्या परराष्ट्र धोरणािर टीका केली जाते. ● नेहरुांनी आपलया परराष्ट्र धोरणामध्ये ििािमािेिकतेचे तत्त्ि स्िीकारलयामुळे पाद्दकस्तानबिलच्या त्याांच्या मिाळ दृद्दष्टकोनामुळे मांद्दिमांडळातील अनेक ज्येष्ठ िदस्य नाराज झाले होते पररणामी श्याम प्रिाद मुखजी आद्दण द्दनओगी याांनी जून १९५० मध्ये राजीनामा द्ददला.कारण त्याांना अिे िाटत होते की की राष्ट्राने महत्त्िाच्या राष्ट्रीय munotes.in
Page 22
भारताचे परराष्ट्र धोरण
22 द्दहतिांबांधाांची देिाणघेिाण करू नये. डॉ बी.आर आांबेडकर हे परराष्ट्र धोरणातील अपयिाचे कारण िाांगून राजीनामा देणारे आणखी एक मांद्दिमांडळ िदस्य होते. त्यामुळे डॉ. बी. आर आांबेडकर, श्याम प्रिाद मुखजी िारखे िहकारी त्याांना गमिािे लागली अिी ही त्याांच्या परराष्ट्र धोरणािर टीका केली जाते. ● परराष्ट्र धोरण ठरित अिताना परराष्ट्र धोरणाची जी मागादिाक तत्िे अितात त्या तत्त्िाचा द्दिचार करता भारतीय परराष्ट्र धोरण हे नेहरू काळात िास्तििादी न होता आदिािादी राद्दहलयाचे द्ददिून येते अिी ही नेहरूांच्या परराष्ट्र धोरणािर टीका केली जाते. कारण आांतरराष्ट्रीय राजकारणात व्यिहार करताना राष्ट्रद्दहत जोपािण्यािाठी िास्तद्दिकतेिर भर देणे गरजेचे अिते. परांतु नेहरूांनी राज्यघटनेतील स्िातांत्र्य, िमता, बांधुता या आदिािादी तत्त्िाचा द्दिचार आपले परराष्ट्र धोरण आखताना केलेला आहे. त्यामुळे परराष्ट्र धोरण आखताना नेहरुांनी केिळ आदिािादी मूलयािरच भर द्ददलेला आहे. एकांदरीतच ही आदिािादी मूलय अांतगात राजकारणािाठी उपयुक्त आहेत. ● नेहरूांना आद्दिया खांडाचे नेतृत्ि करण्याची जी एक देिाची आदिािादी प्रद्दतमा तयार केली ती प्रद्दतमा ही स्िप्न रांजक अिलयाचे द्ददिून येते. कारण ज्यािेळी आपणाि आद्दिया खांडाचे नेतृत्ि करायचे अिते त्यािेळेि नेतृत्ि करत अिताना केिळ आदिािादी द्दिचाराचा द्दिचार करून चालत नाही तर आांतरराष्ट्रीय राजकारणातील िास्तद्दिक पररद्दस्थतीचा अांदाज घेऊन आपले धोरण आखािे लागते यात नेहरू कुठेतरी कमी पडले अिी नेहरूांच्या भारतीय परराष्ट्र धोरणािर टीका होते. ● नेहरूांच्या परराष्ट्र धोरणाचे मुख्य िूि म्हणजे अद्दलप्ततािाद हे होते. एकांदरीतच अद्दलप्ततािादामुळे आांतरराष्ट्रीय राजकारणात भारताची प्रद्दतष्ठा जरी िाढली अिली तरी अद्दलप्ततािादामुळे भारताच्या िामाररक द्दहतिांबांधाांची जपणूक आद्दण िांरद्दक्षत होणारी नव्हती. कारण राष्ट्रीय द्दहतिांबांध हे आांतरराष्ट्रीय राजकारणात अद्दलप्त राहून ते जोपािता येत नाहीत तर त्यािाठी प्रत्यक्षात राष्ट्रीय द्दहतिांबांध जोपािण्यािाठी िास्तििादी भूद्दमका घेऊन आांतरराष्ट्रीय पररद्दस्थतीचा द्दिचार करून धोरण आखािे लागते या ही धोरणात नेहरू कुठेतरी कमी पडले अिी नेहरुांच्या परराष्ट्र धोरणािर टीका केली जाते. १.४.७ अद्दर्प्ततािाद अद्दलप्तता हे दुिऱ्या महायुद्ानांतर उदयाि आलेला आांतरराष्ट्रीय राजकारणाती एक महत्त्िाचा द्दिद्ाांत आहे.िीतयुद्ाच्याकाळात जगातील भाांडिलिाही आद्दण िाम्यिादी द्दिचाराच्या दोन महाित्तािी औपचाररकपणे जुळिून न घेण्याचा प्रयत्न करणाऱ् या राज्याांची चळिळ म्हणून अद्दलप्ततािादाकडे पाद्दहलया जाते.तत्कालीन युगोस्लाद्दव्हयाचे अध्यक्ष जोद्दिप िोझ द्दटटो याांच्या पुढाकाराने,िीतयुद्ादरम्यान अद्दलप्ततािाद चळिळीची स्थापना झाली अिली तरी इद्दजप्तचे तत्कालीन राज्यप्रमुख आद्दण िरकार प्रमुख गमाल अब्देल नािेर, घानाचे क्िामे एन्ुमा, भारताचे पांद्दडत जिाहरलाल नेहरू, इांडोनेद्दियाचे अहमद िुकणो आद्दण युगोस्लाद्दव्हयाचे जोद्दिप िोझ द्दटटो याांनी महत्त्िाची भूद्दमका बजािली होती, जे नांतर िांस्थापक झाले. अद्दलप्ततािादाचा मुळ उिेि म्हणजे दोन्ही महाित्ता पािून आपले अद्दस्तत्ि munotes.in
Page 23
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
23 स्ितांि द्दकांिा तटस्थ ठेिणे हा आहे. इांडोनेद्दिया येथे झालेलया आद्दिया-आद्दिका बाांडुांग पररषदेत झालेलया चचेदरम्यान या गटाची मूळ िांकलपना १९५५ मध्ये पुढे आली. त्यानांतर, ५-१२ जून १९६१ या कालािधीत कैरो, इद्दजप्त येथे झालेलया पररषदेत िहभागींनी अद्दलप्ततािाद धोरणाच्या उद्दिष्टाांिर चचाा करून अद्दलप्ततािादी चळिळीचे पुढील उद्दिष्ट ठरिण्यात आले आहेत. ● िेगिेगळ्या राजकीय आद्दण िामाद्दजक व्यिस्थेिह राज्याांच्या िहअद्दस्तत्िािर आधाररत आद्दण अिांलननतेिर आधाररत स्ितांि धोरण देिाने स्िीकारले पाद्दहजे द्दकांिा अिा धोरणाच्या बाजूने कल दिाद्दिला पाद्दहजे. ● राष्ट्रीय स्िातांत्र्याच्या चळिळींना िांबांद्दधत देिाने िातत्याने पाद्दठांबा द्ददला पाद्दहजे. ● महाित्ताांनी स्थापन केलेलया बहुपक्षीय लष्ट्करी िांघटनाांचा िदस्य होऊ नये. ● अद्दलप्ततािादात िाांततेिाठी ि्ीय प्रयत्न केले जातील. ● िीतयुद् बांद करण्यािाठी प्रयत्न करणे. ● कोणत्याही अटी न स्िीकारता ििाहतिाद नष्ट करण्यािाठी प्रयत्न करणे. ● परकीय िैन्याि ििाहती िोडून जाण्याि भाग पाडणे. ● अद्दलप्ततािादी राष्ट्राांच्या आद्दथाक द्दस्थती िुधारण्याचा प्रयत्न करणे. ● ििाहतिाद िाम्राज्यिादाखली दबलेलया राष्ट्राच्या स्िातांत्र्य चळिळीच्या आांदोलनाि पाद्दठांबा देणे. ● राष्ट्रीय स्ियां द्दनणायाचा हक्क ििा राष्ट्राांना उपलब्ध करून देणे. ● िणाभेदाच्या धोरणाचा द्दिरोध करणे. ● प्रत्येक राष्ट्राच्या स्िातांत्र्य ि िािाभौमत्िचा आदर करणे. ● द्दनिस्त्रीकरणाच्या कामाि िहकाया करणे. ● अनुिक्तीचा िाांततेिाठी उपयोग करणे. ● परकीय राज्याांचे िैद्दनकी तळ नष्ट करणे. ● अद्दलप्ततािादातुन जागद्दतक राजकारणात अिा एक स्ितांि मागा तयार करणे अपेद्दक्षत होते ज्यामुळे िदस्य राष्ट्रे प्रमुख िक्तींमधील िांघषाात प्यादे बनणार नाहीत. ● आांतरराष्ट्रीय आद्दथाक व्यिस्थेची माांडणी नव्याने करणे. ● आपलया आद्दथाक द्दिकािािाठी भाांडिल ि ताांद्दिक कौिलय दोन्ही गटाकडून प्राप्त करणे. अद्दलप्ततािादी राष्ट्राांची पद्दहली द्दिखर पररषद िप्टेंबर १९६१ मध्ये बेलग्रेड, युगोस्लाद्दव्हया येथे झाली.अद्दलप्ततािाद चळिळीत द्दनणाय ििािांमतीने घेतले जातात.प्रत्येक द्दिखर पररषदेत, एक निीन राज्य प्रमुख अद्दलप्ततािादाचा अध्यक्ष बनतो आद्दण पुढील द्दिखर munotes.in
Page 24
भारताचे परराष्ट्र धोरण
24 पररषदेपयंत ते स्थान स्िीकारतो. अद्दलप्ततािादाची तत्त्िे आद्दण द्द्याकलापाांना चालना देण्यािाठी अध्यक्ष जबाबदार आहेत. १.४.७.१ अद्दर्प्तिादी चळिळीचे प्रमुख कायल गर् : अद्दलप्ततािादी चळिळीचे काया गट, िांपका गट, आद्दण िद्दमत्या आिश्यक द्दततक्या िेळा एकमेकाांची भेट घेऊन िहकाया करतात. - िांयुक्तराष्ट्रा िोबत काम करण्यािाठी उच्च-स्तरीय काया गट. - मानिाद्दधकाराां िद्दकंग ग्रुप - िाांततेिाठी िद्दकंग ग्रुप - कायापद्ती ठरिण्यािाठी मांिी िद्दमती - नोकरिहाचा काया गट - द्दन:िस्त्रीकरणािाठी िद्दकंग ग्रुप - िुरक्षा पररषद - आद्दथाक िहकायाािाठी कृती काया्माचे िमन्ियक देि; आद्दण आद्दथाक िहकायाािाठी स्थायी मांद्दिस्तरीय िद्दमती - िेगिेगळ्या राष्ट्रािाठी टास्क फोिा - िांयुक्त िमन्िय िद्दमती ७७ िदस्याांचा िमूह आांतरराष्ट्रीय िमुदायातील द्दिकिनिील देिाांच्या द्दहतिांबांधाांमध्ये िमन्िय िाधण्यािाठी आद्दण त्याांना प्रोत्िाहन देण्यािाठी न्यूयॉकामध्ये द्दनयद्दमतपणे भेटत अिते द्दतची स्थापना १९९४ मध्ये झाली. - द्दिखर पररषद, मांिी पररषदाचे आयोजन अद्दलप्ततािादी चळिळ ही प्रामुख्याने निोद्ददत राज्याचा आद्दथाक द्दिकाि घडिून आणणे ि राजकीय स्िातांत्र्य कायम ठेिणे या तत्त्िािर आधारलेली आहे.आद्दिया, आद्दिका आद्दण लॅद्दटन अमेररकेतील बहुतेक नव्याने स्िातांत्र्य द्दमळालेलया राज्याांच्या परराष्ट्र धोरणाचा दृष्टीकोन आद्दण तिेच अद्दलप्ततािादी चळिळ ही आांतरराष्ट्रीय िांबांधाांचा एक महत्त्िाचा घटक होता.अद्दलप्ततािादी चळिळीमुळे जागतीक िाांततेचा प्रयत्नाांना मजबूत करता आले. िाम्राज्यिाद ििाहतिाद, िांििादाच्या द्दिरुद् लढा देता आला. िाम्राज्यिादाने ििाहतिाद आद्दण ििाहतीतील लोकाांिी केलेलया अन्याय पूणा कराराांना अद्दलप्तिादी चळिळीमुळे द्दिरोध करता आला.िोबतच अद्दलप्तपदी राष्ट्राांनी िांयुक्त राष्ट्राला िेळोिेळी िहकाया केलेले आहे. तिेच अद्दलप्ततािादी चळिळीमुळे निीन आद्दथाक व्यिस्थेची मागणी केलयामुळे द्दिकिनिील राष्ट्राांच्या आद्दथाक उन्नतीिर भर देण्याि अद्दलप्ततािादी राष्ट्राांना यि द्दमळाले आहे.एकांदरीतच अद्दलप्ततािादी चळिळीने िीतयुद् पररद्दस्थती आद्दण जगात द्दनमााण झालेली द्दद्वध्रुिी महाित्ताच्या ित्ता िांघषाापािून निोद्ददत स्ितांि राष्ट्राांना स्ितांि ठेिून त्याांचे अद्दस्तत्ि कायम ठेिले आहे. munotes.in
Page 25
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
25 १.४.७.२ अद्दर्प्ततािाद धोरण आद्दण भारत द्दद्वतीय द्दिर्श्युद्ाच्या िमाप्तीनांतर आद्दण िीतयुद्ाच्या िुरुिातीच्या काळात अनेक देिाांना भाांडिलिाही ि िाम्यिादी या दोन द्दिचारधाराांच्या नेतृत्िाखालील गटाांमध्ये बाजू घेण्याि भाग पाडले गेले. अिा िेळी या दोन महाित्ताांच्या िांघषाात एका महाित्तेची बाजू घेणे भारताच्यादृष्टीने िांयुक्त नव्हते. म्हणून भारताने पयाायाने पांद्दडत नेहरूांनी अद्दलप्तता धोरणाचा स्िीकार केला.अद्दलप्ततेच्या धोरणािमुळे भारताला महाित्ता राष्ट्राांद्वारे खेळलया जाणाऱ् या पॉिर गेम्िपािून िमान अांतरािर राहण्याि मदत झाली. तिेच कृषी, द्दिक्षण, लष्ट्करी आद्दण अन्नधान्य या क्षेिातील द्दिकािािाठी स्ित: च्या गरजाांिाठी दोन्ही बाजूांनी भारताला फायदा झाला. जिजिा भारत स्िािलांबी होऊ लागला तितिे देिाच्या भद्दिष्ट्यािाठी ि गुांतिणूक करण्यािाठी दोन्ही िक्तींची गरज भारताला होतीच. त्याच पद्तीने द्दहांद महािागर हे राजकीय ि िैद्दनक हालचालीिाठी एक महत्त्िाचां क्षेि बनलेले अिताना, महािक्तीच्या अण्ििस्त्र िज्ज नौकाांमुळे द्दहांद महािागरात अनेक िेळा तणािाची पररद्दस्थती द्दनमााण झाली, त्याचा द्दििेषता आांतरराष्ट्रीय राजकारणािर आद्दण भारतािर मोठा पररणाम झालयाचे आपणाि द्ददिून येते. अिा पररद्दस्थतीत अद्दलप्त राष्ट्रानी द्दहांद महािागर हे क्षेि िाांततेचा क्षेि अिािे अिी मागणी िेळोिेळी केलेली आहे. भारताने स्िीकारलेलया अद्दलप्ततेचा िांदभाात नेहरू स्पष्ट म्हणतात की अद्दलपता म्हणजे तटस्थता नव्हे. आमच्या स्िातांत्र्याि ज्यािेळी धोका द्दनमााण झाला अिेल अिा िेळी आम्ही तटस्थ राहणार नाही म्हणून आमची अद्दलप्तता ही द्दनद्दष्ट््य तटस्थता नाही. याची प्रद्दचती नेहरूांनी िेळोिेळी करून द्ददलेली आहे.१९६२च्या चीन युद्ाच्या िेळी भारताने पािात्य राष्ट्राकडून िस्त्रास्त्राांची मदत घेतली. १९६५ च्या िेळी रद्दियाने िुरक्षा मांडळात भारताच्या बाजूने व्हेटोचा िापर केला. १९७१मध्ये भारत ि रद्दिया याांच्या मध्ये िीि िषााचा भारत-रद्दिया द्दमित्िाचा करारही करण्यात आला.िीतयुद्ाचा अांत आद्दण िोद्दव्हएत युद्दनयनच्या पतनाने अद्दलप्ततािादी चळिळीची मूळ भूद्दमका बदलत जाऊ लागली. कारण १९९१ नांतर युनायटेड स्टेट्ि ऑफ अमेररका ही एकमेि महाित्ता बनली.अमेररकेने िुरुिातीपािून भारताबिल िांिय व्यक्त केला अिला तरी िोद्दव्हएट युद्दनयन भारताचा कट्टर िमथाक अिलयाचे द्दिद् झाले आहे. म्हणून भारताच्या अद्दलप्ततािादी धोरणािर अनेक िेळा टीका करण्यात आलेली आहे. परांतु िांकटकाळी परकीय मदत घेऊनही भारताने कोणत्याही अटी लादून घेतलया नाहीत द्दकांिा परकीययाांना आपलया भूमीिर िैन्यतळ स्थापन करू द्ददले नाही हे केिळ अद्दलप्ततेच्या धोरणामुळे िक्य झाले. नेहरू आद्दण नांतर इांद्ददरा गाांधी याांनी िोद्दव्हएट युद्दनयनिी द्दििेष िांबांध जोपािले ज्यामुळे भारताला मदत झाली. १९७१च्या भारत-पाद्दकस्तान युद्ादरम्यान िोद्दव्हएट युद्दनयनिोबत केलेले िामररक िहकाया द्दििरता येणार नाही.िोद्दव्हएट युद्दनयनच्या िमाप्तीनांतर, रद्दियाने भारतािोबतचे आपले उबदार िांबांध चालू ठेिले, तरीही त्याने अमेररकेिोबत भारताच्या िाढत्या भागीदारीबिल द्दचांता व्यक्त केली. जागद्दतक पातळीिर अण्िस्त्र द्दनद्दमातीची स्पधाा लागली होती त्या स्पधेतून जागद्दतक िाांतता धोक्यात आली. त्यािेळी अण्िस्त्र द्दनद्दमातीिर मयाादा याव्यात यािाठी अनेक करार करण्यात आले. प्रामुख्याने १९९६ मध्ये ििािमािेिक चाचणी प्रद्दतबांधात्मक करार (िीटीबीटी) चा भारताने द्दिरोध केलेला आहे. त्यामुळे द्दिटीबीटीिर स्िाक्षरी करण्यािाठी भारतािर अमेररकेकडून दबाि येऊनही भारताने स्िाक्षरी केली नाही हे िुद्ा अद्दलप्ततािादी धोरणामुळे िक्य झाले. २००८ मध्ये यूएिएने भारतािोबत आद्दण्िक करारािर स्िाक्षरी केलयामुळे रद्दिया एक द्दिर्श्ािू द्दमि म्हणून बाजूला गेला अिला तरीही रद्दिया भारताचा ििाात मोठा munotes.in
Page 26
भारताचे परराष्ट्र धोरण
26 िस्त्रास्त्र पुरिठादार बनला होता हे नाकारून चालणार नाही.काश्मीरबाबत भारताच्या भूद्दमकेला रद्दियाचा अढळ पाद्दठांबा आहे. तैिान, दद्दक्षण चीन िमुद्र, लडाख आद्दण अरुणाचल प्रदेिात चीनचे रद्दियन आ्मण आद्दण रद्दियाच्या आ्मणािर इतर देिाांच्या प्रद्दतद्द्येिर चीन बारकाईने लक्ष ठेिून अितो अिा पररद्दस्थतीत भारताला चीन आद्दण पाद्दकस्तानच्या दुहेरी धोक्याच्या द्दिरोधात रद्दियाच्या पाद्दठांब्याची गरज आद्दण मदतही िेळोिेळी द्दमळालेली आहे हेच भारताच्या तत्कालीन अद्दलप्ततािादी धोरणाची यि म्हणता येईल.नेहरूांच्या अिांलनन चळिळीची मुख्य तत्त्िे भारताला पुन्हा स्ितांि राहण्यािाठी, कोणत्याही प्रस्थाद्दपत द्दकांिा उदयोन्मुख महाित्तेिी अद्दलप्त राहण्यािाठी, परांतु द्दमित्िाची भूद्दमका द्दनभािण्यािाठी ििा देिाांिी मैिी करण्याचे िांकेत देतात.एका जागद्दतक महाित्तेिी एकतफी िोबत िाधून राहणे हे तत्कालीन पररद्दस्थतीचा द्दिचार करता भारतािाठी प्रद्दतकूल राद्दहले अिते. कारण महाित्ता स्िाथाािाठी हेराफेरी करतात. िीतयुद्ाच्या काळात चळिळीची लोकद्दप्रयता आद्दण त्याची िाढती िदस्यता अितानाही द्दद्वध्रुिीय ित्ता िांघषााने आांतरराष्ट्रीय राजकारणाच्या प्रत्येक पैलूना आकार द्ददला. िीतयुद्ाने िेगिेगळ्या राष्ट्राांना द्दिचारिरणीच्या आधारािर द्दिभागले.द्दद्वध्रुिीय ित्ता िांघषाात देिाांतगात राजकारण, आांतरराज्य िांघषा, िांिाधने, युद्े आद्दण उद्योग यािह जिळजिळ ििा गोष्टींचा िमािेि होतो.दद्दक्षण आद्दियामध्ये, काश्मीरमधील िांघषा या द्दद्वध्रुिीय दृष्टीकोनातून देखील पाद्दहला गेला.एक गट काश्मीरमधील िांघषााबाबत भारतीय भूद्दमकेचे िमथान करतो, तर दुिरा गट पाद्दकस्तानच्या भूद्दमकेचे िमथान करतो.िांयुक्त राष्ट्र िांघ आांतरराष्ट्रीय िाांतता आद्दण िुरक्षेचा ििोच्च िांरक्षक मानला जात अिला तरी काश्मीर िांघषााच्या राजकारणाचा रांगमांच म्हणून िापरला गेला आहे. भारताचे परराष्ट्र व्यिहार मांिी, एि. जयिांकर याांनी काही द्ददििाांपूिी िांिदेत केलेले िक्तव्य हे यु्ेनमधील युद्ाबाबत भारताचे अिांलनन धोरण प्रद्दतद्दबांद्दबत करते. जयिांकर याांनी िहा तत्त्िे स्पष्ट केली, ज्यात ििुत्िाची तात्काळ िमाप्ती, िांिाद आद्दण मुत्ििेद्दगरीिर भर, आांतरराष्ट्रीय िुव्यिस्था आद्दण िांयुक्त राष्ट्राांिारख्या िांस्थाांचा आदर, प्रत्येक राष्ट्राच्या िािाभौमत्िाचा आद्दण प्रादेद्दिक अखांडतेचा आदर, मानितािादी िहाय्य आद्दण िाांतता प्रस्थाद्दपत म्हणून भारताची भूद्दमका याांचा िमािेि होतो. गेलया काही द्ददििाांत भारताने अमेररका, द्दिटन, रद्दिया आद्दण चीनचे नेते निी द्ददललीला जाताना पाद्दहले, जे भारताच्या िाढत्या प्रभािाचे प्रतीक आहे. भारतीय नेतृत्िाने हे स्पष्टपणे माांडलेले द्ददिते की भारत आपले राष्ट्रीय द्दहत िैचाररक द्दिचाराांपुढे ठेिणार आहे. एकांदरीतच िात दिकाांपूिी आद्दण आताच्या भारताच्या अिांलननतेमध्ये फरक आहे. कारण आज भारताची पूिा द्दस्थती राद्दहलेली नाही. स्िातांत्र्यप्राप्तीनांतर तत्कालीन पररद्दस्थतीचा द्दिचार करता भारत राजकीय आद्दण आद्दथाकदृष्ट्या कमकुित होता, परांतु २१ व्या ितकातील भारत कमकुित नाही ही िस्तुद्दस्थती आहे. म्हणूनच आज िाांततापूणा परराष्ट्र धोरणाचा िारिा अिलेला एक िद्दक्तिाली देि म्हणून, भारतामध्ये यु्ेनमध्ये िाांतता प्रस्थाद्दपत करण्यािाठी िकारात्मक भूद्दमका बजािण्याची क्षमता आहे. munotes.in
Page 27
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
27 साराांर् भारतीय परराष्ट्र धोरणाांिर नेहरूांचा मोठा प्रभाि राद्दहलेला आहे.त्यामुळे भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे द्दिलपकार म्हणून पांद्दडत नेहरूना ओळखलया जाते. पांद्दडत नेहरूनी परराष्ट्र धोरणात आदिािादी द्दिचारािोबतच नैद्दतक मूलयाांना महत्त्ि देण्यात आले.पांद्दडत नेहरुांच्या परराष्ट्र धोरणामध्ये द्दहतिांबांधाच्या रक्षणापेक्षा द्दिचारिरणीला अद्दधक महत्त्ि द्ददले गेले. त्यामुळे पांद्दडत नेहरुांचे परराष्ट्र धोरण हे लोकिाही िमाजिादाच्या तत्त्िािर उभे राद्दहले आहे.पांद्दडत नेहरूांच्या परराष्ट्र धोरणामध्ये राष्ट्रीय िुरक्षेप्रमाणेच मानिी िुरक्षेला अद्दधक महत्त्ि होते. तिेच आांतरराष्ट्रीय राजकारणात िािरताना भारताने अद्दलप्तिादाांचा पुरस्कार केला हे ही महत्त्िाचे आहे. आपर्ी प्रगती तपासा 1. पांद्दडत नेहरूांच्या परराष्ट्र धरणाची भूद्दमका स्पष्ट करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. अद्दलप्ततािाद चळिळीची प्रािांद्दगकता स्पष्ट करा? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १.५ नेहरूत्तर कार्खांडातीर् भारतीय परराष्ट्र धोरण: १. र्ार् बहादुर र्ास्त्री कार्ीन भारतीय परराष्ट्र धोरण : लाल बहादूर िास्त्री याांनी नेहरूांचे अद्दलप्ततेचे धोरण पुढे चालू ठेिले अिले तरी िोद्दव्हएट युद्दनयनिी घद्दनष्ठ िांबांध द्दनमााण केले.१९६२ च्या चीन-भारत युद्ानांतर त्याांच्या िरकारने देिाच्या िांरक्षण बजेटचा द्दिस्तार करण्याचा द्दनणाय घेतला.१९६४ मध्ये, िास्त्री याांनी श्रीलांकेतील भारतीय तद्दमळाांच्या द्दस्थतीबाबत श्रीलांकेचे पांतप्रधान द्दिररमािो बांदरनायके याांच्यािी एक करार केला,ज्याला द्दिररमा-िास्त्री करार द्दकांिा बांदरनायके-िास्त्री करार म्हणून ओळखले जाते (या कराराच्या अटींनुिार, ६००००० भारतीय तद्दमळ परत पाठिले, तर ३७५०० श्रीलांकेचे नागररकत्ि द्ददले जाणार होते).१९६२ च्या लष्ट्करी उठािानांतर आद्दण १९६४ मध्ये बमााने अनेक भारतीय कुटुांबाांना परत पाठिलयानांतर भारताचे बमाािी िांबांध ताणले गेले होते. द्दडिेंबर १९६५ मध्ये, िास्त्री याांनी आपलया कुटुांबािह रांगून, बमाा येथे अद्दधकृत भेट द्ददली आद्दण देिाच्या जनरल ने द्दिन याांच्या लष्ट्करी िरकारिी पुन्हा िौहादापूणा munotes.in
Page 28
भारताचे परराष्ट्र धोरण
28 िांबांध प्रस्थाद्दपत केले.१९६५ चे भारत-पाक युद् आद्दण त्याांची भूद्दमका पाहता अध्याा कच्छ द्वीपकलपािर दािा िाांगून, पाद्दकस्तानी िैन्याने ऑगस्ट १९६५ मध्ये भारतीय िैन्यािी चकमक केली. १९६५ मध्ये पाद्दकस्तानिी झालेलया २२ द्ददििाांच्या युद्ादरम्यान, १९ ऑक्टोबर १९६५ रोजी िास्त्रींनी अलाहाबादमधील उरिा येथे 'जय जिान जय द्दकिान' हा नारा द्ददला जो राष्ट्रीय नारा बनला.त्याांनी भारताच्या रक्षणािाठी िैद्दनकाांना उत्तेद्दजत करण्याचा नारा द्ददला आद्दण त्याचबरोबर आयातीिरील अिलांद्दबत्ि कमी करण्यािाठी अन्नधान्याचे उत्पादन िाढिण्यािाठी ििातोपरी प्रयत्न करण्यािाठी िेतकऱ् याांना प्रोत्िाद्दहत केले. भारताने युद्द्दिराम रेषा (आताची द्दनयांिण रेषा ) ओलाांडून आपले िैन्य पाद्दकस्तान मध्ये पाठिले आद्दण िामान्य स्तरािर युद् िुरू अिताना लाहोरजिळील आांतरराष्ट्रीय िीमा ओलाांडून पाद्दकस्तानला धमकी द्ददली.भारतीय िैन्याने काश्मीरमधील हाजी पीर येथील प्रमुख चौकी ताब्यात घेतली.भारत-पाक युद् २३ िप्टेंबर १९६५ रोजी िांयुक्त राष्ट्राांच्या आदेिानुिार युद्द्दिरामाने िांपले. १९६५ मध्ये पाद्दकस्तानिोबत युद्द्दिराम घोद्दषत केलयानांतर, िास्त्री आद्दण पाद्दकस्तानचे तत्कालीन अध्यक्ष अयुब खान याांनी ताश्कांद अलेक्िी कोद्दिद्दगन याांनी आयोद्दजत केलेलया द्दिखर पररषदेत भाग घेतला १० जानेिारी १९६६ रोजी िास्त्री आद्दण अयुब खान याांनी ताश्कांद जाहीरनाम्यािर स्िाक्षरी केली. २. इांद्ददरा गाांधी कार्ीन भारतीय परराष्ट्र धोरण : १९६६ मध्ये इांद्ददरा गाांधी पांतप्रधान झालया तेव्हा जग द्दद्वध्रुिीय होते.कााँग्रेिमध्ये दुफळी माजली होती आद्दण लोकाांचा पाद्दठांबा गमािला होता हे १९६७ च्या द्दनिडणुकीतून द्ददिून आले.देिाला िततच्या दुष्ट्काळचा िामना करािा लागला. भारत िांपूणापणे अमेररकेकडून धान्य आयातीिर अिलांबून होता. िास्त्री याांनी आधीच जागद्दतक बाँक आद्दण आांतरराष्ट्रीय नाणेद्दनधी याांच्याकडून आद्दथाक मदतीबाबत बोलणी केली होती.१९६६मध्ये इांद्ददराजींना भारतीय रुपयाचे अिमूलयन करािे लागले आद्दण त्यामुळे जनक्षोभ द्दनमााण झाला.माचा १९६६ मध्ये आद्दथाकदृष्ट्या अडचणीत अिलेलया देिाचे पांतप्रधान म्हणून इांद्ददरा गाांधीनी पद्दहला िॉद्दिांनटनचा दौरा केला. भारताला हररत ्ाांतीिाठी निीन कृषी तांिज्ञान आद्दण िांकररत द्दबयाण्याांच्या हस्ताांतरणािाठी युनायटेड स्टेट्िचा पाद्दठांबा द्दमळू िकला. तथाकद्दथत “ द्दिप टू माउथ ” ऑपरेिन्िमध्ये भारताला अन्नधान्याच्या द्दिपमेंटमध्ये अमेररकेचा पाद्दठांबा द्दमळिण्यातही त्या यिस्िी झालया होत्या.िोबतच त्याांनी अमेररकेच्या द्दहतािाठी भारतीय धोरणाांमध्ये बदल करण्याि नकार द्ददला. द्दव्हएतनाममधील अमेररकेच्या धोरणाांिर त्याांनी टीका केली आद्दण १९६६ मध्ये मॉस्कोमधून "दद्दक्षण पूिा आद्दियातील िाम्राज्यिादी " या िीषाकाने एक िांयुक्त द्दनिेदन जारी करून अमेररकेला िांतप्त केले. यामुळे अमेररका भारतापािून दूर झाली परांतु अमेररकेने अन्नधान्याची िाहतूक थाांबिली नाही. १९६७ मध्ये, युनायटेड स्टेट्िने निीन िस्त्रास्त्र धोरण जाहीर केले आद्दण भारत आद्दण पाद्दकस्तान या दोन्ही देिाांना लष्ट्करी पुरिठा बांद केला हा इांद्ददराजींचा हा एका अथााने मुत्ििी द्दिजय होता.१९६८ मध्ये, रद्दियन पांतप्रधानाांनी पाद्दकस्तानला भेट द्ददली आद्दण त्या देिाला लष्ट्करी आद्दण आद्दथाक मदत करण्याचे आर्श्ािन द्ददले.१९६९ मध्ये जेव्हा द्दचनी आद्दण िोद्दव्हएट िैन्य त्याांच्या िीमेिर द्दभडले, तेव्हा भारताने मौन पाळले. ऑगस्ट १९७१ मध्ये, भारत आद्दण यूएिएिआरने िाांतता, मैिी आद्दण िहकायााच्या इांडो-िोद्दव्हएट करारािर स्िाक्षरी केली.या करारामुळे यूएि-चीनचे िाढते िहकाया, अमेररकेचा दबाि आद्दण अमेररकेचे राष्ट्राध्यक्ष द्दनक्िन याांचा पाद्दकस्तानला िाढलेला पाद्दठांबा यामुळे भारताला रािळद्दपांडी-बीद्दजांग-िॉद्दिांनटन munotes.in
Page 29
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
29 िांबांध उदयाि येण्याची भीती द्दनमााण झाली. १९७१ च्या भारत-पाद्दकस्तान युद्ातुन बाांगलादेिचा जन्म झाला.पूिा पाद्दकस्तानमधून िुमारे १कोटी लोक भारतात आले. तेव्हा गाांधींना निीन पररद्दस्थतीला तोंड देण्यािाठी धोरण तयार करण्याि भाग पाडले गेले तेव्हा त्याांनी िािध आद्दण िक्षमपणे द्दनणाय घेतले. बाांगलादेिच्या जन्माने आता धोरणात्मक िातािरण बदलले होते.भारत दद्दक्षण आद्दियातील एक मोठी िक्ती म्हणून उदयाि आला होता.पाद्दकस्तान आद्दण भारताला िमान द्दस्थतीत ठेिण्याच्या अमेररकेच्या धोरणाला धक्का बिला आद्दण िांबांध कटू झाले. १९७३ मध्ये युनायटेड स्टेट्िने भारतािर अन्नधान्याच्या आयातीतून जमा होणारे प्रचांड कजा प्रभािीपणे माफ केले. इांद्ददरा गाांधींनी बाांगलादेिातून िैन्य मागे घेतले आद्दण मुजीबुर रहमान िरकारिी िाांतता आद्दण मैिीचा दीघाकालीन करार केला आद्दण बाांगलादेिला उदार आद्दथाक मदत द्ददली. तथाद्दप, १९७५ मध्ये ढाका येथे झालेलया रक्तरांद्दजत बांडाने भारताचे बाांगलादेििी िांबांध काही अांिी द्दबघडले. बाांगलादेिात युद्ात द्दिजय द्दमळालयानांतर पाद्दकस्तान िोबत द्दिमला करार करण्यात आला.इांद्ददरा गाांधींचे पांतप्रधान काळातील श्रीलांकेिी िांबांध पाहता पांतप्रधान द्दिररमािो बांदरनायके याांच्यािी गाांधींचे िांबांध िौहादापूणा होते. िरकारला राजकीय आपत्तीपािून िाचिण्यािाठी, भारताने श्रीलांकेला कचाथीिू बेट द्ददले. तथाद्दप, ज्युद्दनयि जयिधानेच्या नेतृत्िाखाली श्रीलांका िमाजिादापािून दूर गेलयािर िांबांध द्दबघडले. गाांधींनी त्याांना पाद्दिमात्य कठपुतली म्हटले, तर श्रीलांकेने भारतािर ताद्दमळ राष्ट्रिादाला िमथान द्ददलयाचा आद्दण द्दलट्टे अद्दतरेक्याांना पाद्दठांबा द्ददलयाचा आरोप केला.द्दिमला करारानांतरही भारताचे पाद्दकस्तानिी िांबांध ताणले गेले. १९७४ मध्ये भारताने अणुचाचण्या घेतलया तेव्हा पाद्दकस्तानने याला धमकािण्याचे कृत्य म्हटले होते. परांतु अिे अिले तरी, दोन्ही देिाांनी १९७८ मध्ये राजनैद्दतक आस्थापने पुन्हा िुरू करण्याचा द्दनणाय घेतला. परांतु लिकरच पाद्दकस्तान लष्ट्करी राजिटीत आला आद्दण द्दझया-उल-हक याांच्या राजिटीत त्याांचे िांबांध खालािले. भारताच्या परराष्ट्र धोरणािाठी इांद्ददराजींचा काळ हा एक महत्त्िाचा काळ होता ज्यामुळे भारताची दद्दक्षण आद्दियामध्ये प्रादेद्दिक िक्ती म्हणून स्थापना झाली. इांद्ददरा गाांधींच्या परराष्ट्र धोरणातील काही प्रमुख यिाांमध्ये बाांगलादेिची द्दनद्दमाती (१९७१) आद्दण दद्दक्षण आद्दियामध्ये भारतीय ित्तेचे िचास्ि अिलयाचे प्रद्दतपादन; द्दिमला कराराद्वारे पाद्दकस्तानिी िांबांध िामान्यीकरण (१९७२); चीनिी िांबांध िुधारणे; श्रीलांकेिोबत िीमा आद्दण िागरी क्षेि करार (१९७४ आद्दण१९७६)इराणिी मैिी, द्दिक्कीमचे भारतीय िांघराज्याचे २२ िे राज्य म्हणून द्दिलीनीकरण (१९७५) आद्दण्िक धोरण आद्दण आद्दण्िक चाचणी हे इांद्ददरा गाांधींच्या परराष्ट्र धोरणाचे यि म्हणािे लागेल. एकांदरीतच १९५० ते १९७६ या कालखांडात पांद्दडत नेहरूांनी आखलेलया परराष्ट्र धोरणचीच िाटचाल लालबहादूर िास्त्री आद्दण इांद्ददरा गाांधीच्या काळात झालयाचे द्ददिून येते. ३. जनता पिाचे सरकार आद्दण परराष्ट्र धोरण : पांतप्रधान मोरारजी देिाई म्हणाले होते की, त्याांचे िरकार एका बाजूला द्दकांिा दुिऱ् या बाजूला न घाबरता, आद्दलप्तता धोरणाचे पालन करेल.जनता पक्षाने आपलया द्दनिडणूक जाहीरनाम्यात "कोणत्याही िक्ती गटािी िांलननता न ठेिता खऱ्या अथााने अिांलननतेिाठी िचनबद् आहोत तिेच देिाचे प्रबुद् द्दहत आद्दण त्याांच्या आकाांक्षा आद्दण प्राधान्य्म हे munotes.in
Page 30
भारताचे परराष्ट्र धोरण
30 प्रद्दतद्दबांद्दबत करेल. ते ििा प्रकारच्या ििाहतिाद, निििाहतिाद आद्दण िांििादाला द्दिरोध करेल अिा उललेख केला होता. एकांदरीतच कााँग्रेिच्या काळातील द्दिरोधी पक्ष नेते अटल द्दबहारी िाजपेयी याांनी भारत-रद्दिया िांबांधािर भरपूर द्दटका त्या काळात केली होती.ते जनता पक्षाच्या राजिटीत परराष्ट्रमांिी होते. आद्दलप्तता चळिळीचा पुरस्कार, महाित्तािी पुिी प्रमाणेच िांबांध हे भारतीय परराष्ट्र धोरण राहील अिी घोषणा केली होती. म्हणून या काळात त्याांनी रद्दियाची ही द्दमित्िाचे िांबांध पूिीिारखे ठेिले ि अमेररकेिी द्दबघडलेलया िांबांधात िुधारणा करण्याचे प्रयत्न या कालखांडामध्ये काही प्रमाणात झालयाचे द्ददिून येते.एकांदरीतच जनता पक्षाचे िािन आद्दथाक द्दिकािािर लक्ष केंद्दद्रत करू िकला नाही. त्याांनी औद्योगीकरणाच्या माध्यमातून द्दिकािाचे नेहरूिादी मॉडेल नाकारले होते पण त्याला प्रभािी पयााय तयार करता आला नाही. महागाई२०% िर पोहोचली होती, िततच्या गटबाजीने जनता खचली होती. द्दमिपक्षाांनी भाांडण केले आद्दण मध्यािधी द्दनिडणुकाांना भाग पाडून पाद्दठांबा काढून घेतला. ४. राजीि गाांधी कार्ीन भारतीय परराष्ट्र धोरण : राजीि गाांधींना भारताच्या पूिीच्या परराष्ट्र धोरणात िातत्य ठेिण्याचे िचन द्ददले होते. ते म्हणाले, जिाहरलाल नेहरूांनी आम्हाला परराष्ट्र धोरण द्ददले होते, जे इांद्ददरा गाांधींनी कलपकतेने िमृद् केले. मी ते पुढे नेईन. (टाइम्ि ऑफ इांद्दडया, नोव्हेंबर १२, १९८४) त्याांनी २१ मे ते २६ मे १९८५ या काळात िोद्दव्हएट युद्दनयनला भेट द्ददली. कोणत्याही देिाची त्याांची पद्दहली अद्दधकृत भेट. द्दमखाईल गोबााचेव्ह याांच्यािोबतच्या मेजिानीत त्याांनी दद्दक्षण आद्दियाला बाह्य प्रभािापािून मुक्त पाहण्याची इच्छा व्यक्त केली. गोबााचेव्ह याांनी मे १९८६ मध्ये भारताला भेट द्ददली, पररणामी भारताला त्याचे तांिज्ञान आद्दण ऊजाा क्षेि िाढिण्यािाठी हमी द्ददली.अमेररकेिह पािात्य िक्तींिोबत राजीि याांनी स्ितांि, तरीही खुले आद्दण रचनात्मक िांबांध जोपािले. त्याांनी महत्त्िाच्या पािात्य राजधान्याांना भेटी द्ददलया आद्दण अनेक कराराांिर स्िाक्षरी केली ज्यात िैज्ञाद्दनक आद्दण ताांद्दिक िहकायाािर त्याांचा भर होता. प्रगत तांिज्ञान आद्दण आधुद्दनकीकरणाची ही इच्छा राजीि याांच्या भारतािाठीच्या स्िप्नाांची गुरुद्दकलली होती आद्दण त्याांच्या परराष्ट्र धोरणातील पुढाकाराांमध्ये यािर जोर देण्यात आला.भारताचे अमेररकेिोबतचे िांबांध पुनिंचद्दयत करण्यािाठी ते उत्िुक होते.त्याांनी १९८५ आद्दण १९८७ मध्ये दोन अत्यांत यिस्िी भेटी अमेररकेला द्ददलया. त्याांनी तांिज्ञानाच्या हस्ताांतरणािाठी करार केले.१९८७ मध्ये त्याांच्या भेटीनांतरच्या भाषणात रेगन याांनी राजीि याांनी हळूहळू आद्दण्िक द्दन:िस्त्रीकरणािाठी घेतलेलया महत्त्िािर भर द्ददला.त्याांनी िांरक्षण क्षेिाच्या द्दिकािात िहकायाािाठी िामांजस्य करारही केला. राजीि गाांधी हे खरेच पद्दहले पांतप्रधान होते ज्याांनी भारताला पाद्दिमात्य जगािी जोडून आपले तांिज्ञान क्षेि उभारण्याची गरज आहे यािर भर द्ददला. त्याांनी अमेररका आद्दण िान्िमधील उच्च तांिज्ञान िुद्दिधाांना भेट द्ददली. त्याांच्या आिडीमुळेच भारताचा निीन माद्दहती तांिज्ञान उद्योग उदयाि आला आद्दण भारतीय द्दिज्ञान आद्दण अद्दभयाांद्दिकी जगाच्या नकािािर आणली,भारताला िॉफ्टिेअर द्ददनगज आद्दण बेंगळुरूला आांतरराष्ट्रीय िहर बनिले. ही कदाद्दचत त्याांची देिाला द्ददलेली ििाात मोठी भेट होय.ऑपरेिन कॅक्टि दरम्यान, भारताने १९८८ मध्ये राष्ट्राध्यक्ष मौमून अब्दुल गयूम याांच्या द्दिरोधात उठाि हाणून पाडण्यािाठी मालदीिमध्ये िैन्य पाठिले. त्याचप्रमाणे, िान्िचे अध्यक्ष अलबटा रेने याांच्या िरकारच्या munotes.in
Page 31
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
31 द्दिरोधात उठाि टाळण्यािाठी भारतीय नौदलाला िेिेलिमध्ये पाठिण्यात आले. १९८६ मध्ये द्दहांद महािागर क्षेिात भारताची स्ितःची क्षमता तर द्ददिून आलीच पण या प्रदेिात लोकिाही पद्तीने द्दनिडून आलेलया िरकाराांच्या देखभालीिाठी आपले िैन्य मदत करण्याि तयार अिलयाचे द्दिद् झाले.राजीि गाांधीचे श्रीलांका धोरण पाहता श्रीलांकेचे अध्यक्ष जे.आर. जयिधाने याांच्यािी १९८८ ला त्याांनी जो करार केला तो करार पाहता भारतीय द्दहताांचे रक्षण केले,जाफना येथील तद्दमळ लोकिांख्येिाठी जागा िुरद्दक्षत केली. दुदैिाने, िाांतता करार राखण्यात मदत करण्यािाठी श्रीलांकेतील भारतीय िैन्याच्या िहभागामुळे, द्दलबरेिन टायगिा ऑफ तद्दमळ इलमपािून दूर गेले, ज्यामुळे १९९१ मध्ये राजीिचा जीि घेणारा दहितिादी हलला झाला, ज्यामुळे भारताला एक पररपक्ि, लोकिाहीिादी आद्दण आांतरराष्ट्रीय नेत्याला भारत मुकला.भारताचा पारांपाररक ििू पाद्दकस्तानिी ही राजीि याांच्या नेतृत्िाखाली िांबांध िुधारले. १९८८ मध्ये त्याांनी चीनला भेट द्ददली, १९५५ मध्ये नेहरूांच्या चीन भेटीनांतर भारतीय पांतप्रधानाांनी केलेली ही पद्दहली भेट होय. या भेटीत एकमेकाांिी िांिाद, व्यापार आद्दण िाांस्कृद्दतक िांपकांची परस्पर देिाण-घेिाणीचा रस्ता तयार झाला. राजीि गाांधींच्या एकूण परराष्ट्र धोरणाच्या भूद्दमकेने त्याांनी भारतात ताांद्दिक ्ाांती आणली, तांिज्ञान क्षेिाला प्रोत्िाहन देणे आद्दण दद्दक्षण आद्दियातील भारताची िुरक्षा आद्दण प्रमुखता मजबूत करण्यािर भर द्ददला.अमेररका आद्दण पाद्दकस्तानिी िांबांध िुधारण्यािाठी आद्दण श्रीलांकेतील तद्दमळ-द्दिांहली िांघषा िोडिण्यािाठी राजीि गाांधींच्या काळात प्रयत्न झालयाची द्ददिून येतात.त्याांनी िोद्दव्हएट युद्दनयनिोबत भारताची द्दििेष भागीदारी िुरू ठेिली, िोबतच अमेररका आद्दण चीनिी िांबांध पुन्हा स्थाद्दपत करण्याचा प्रयत्न केला. साराांर् : एकांदरीतच भारतीय परराष्ट्र धोरणाच्या दुिऱ्या टप्प्यात म्हणजेच १९४७ ते १९९०च्या कालखांडापयंत पांतप्रधान पांद्दडत नेहरूनी जे काही भारतीय परराष्ट्र धोरण तयार केले त्याच परराष्ट्र धोरणाला या काळात पुढे नेण्याचा प्रयत्न करण्यात आला. भारतीय परराष्ट्र धोरणाचा दुिरा महत्त्िाचा टप्पा आहे तो म्हणजे स्िातांत्र्यानांतरचा आहे.जगात या काळात िीतयुद्कालीन पररद्दस्थती द्दनमााण झालेली होती. या काळात भारताच्या परराष्ट्र धोरणात प्रामुख्याने निििाहतिादाला द्दिरोध, िांििादाला द्दिरोध, िस्त्रास्त्र स्पधेला द्दिरोध, अण्िस्त्राांना द्दिरोध, अणुचाचण्याांना द्दिरोध या प्रमुख तत्िा बरोबरच िाांतता, आांतरराष्ट्रीय िहकाया, आद्दथाक ि िामाद्दजक द्दिकाि िाधने यािरच या काळात मोठा भर द्ददला गेला आहे. आपर्ी प्रगती तपासा १. नेहरूत्तर कालखांडातील भारतीय परराष्ट्र धोरणाची चचाा करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 32
भारताचे परराष्ट्र धोरण
32 १.६ र्ीतयुद् समाप्तीचा आद्दण जागद्दतकीकरणाचा भारतीय परराष्ट्र धोरणािरीर् प्रभाि : भारतीय परराष्ट्र धोरणाच्या द्दिकािातील द्दतिऱ्या टप्प्यात िीतयुद्ोत्तर काळातील म्हणजे १९९१ पािून ते आजपयंत भारतीय परराष्ट्र धोरणाची होत अिलेली िाटचाल ह्याचा द्दिचार करणे ्मप्राप्त ठरते. या टप्प्याला पोस्ट नेहरूद्दियन पॉद्दलिी म्हणतात. या काळात आांतरराष्ट्रीय राजकारणाची िमीकरणे आद्दण पार्श्ाभूमी िांपूणातः बदलत गेली. १.६.१ र्ीतयुद् कार्खांड िीतयुद्ाची खऱ्या अथााने १९१७ मधील रद्दियातील ्ाांती नांतरच िुरुिात झाली.परांतु जागद्दतक राजकारणात द्दद्वतीय महायुद्ाच्या िमाप्तीनांतर १९४६ मध्ये िीतयुद्ाला प्रारांभ झाला.िीतयुद्ाच्या माध्यमातून जागद्दतक राजकारणािर प्रभाि पाडणे ि जगाचे नेतृत्ि करणे हा िीतयुद्ाचा मुख्य उिेि आहे हे प्रथमतः आपलयाला लक्षात घेणे गरजेचे आहे. दुिऱ्या महायुद्ानांतर जगाची द्दिभागणी दोन गटात झालयाने दोन्ही गट आपापलया िमथाक राष्ट्राांिर प्रभाि टाकण्याचा प्रयत्न करू लागले. त्यातूनच िीतयुद्ाचे स्िरूप हे व्यापक प्रमाणात िाढलया गेले. िीतयुद्ामुळे राष्ट्रा- राष्ट्राांमध्ये गैरिमज द्दनमााण झाले. जगाची द्दिभागणी दोन गटात झाली. िीतयुद्ामुळे द्दनिस्त्रीकरणाच्या मागाात मोठे अडथळे द्दनमााण झाले. त्यातून दोन महाित्ताांमध्ये िस्त्रास्त्रां द्दनमााण करण्याची स्पधाा लागली. जागद्दतक िाांतता भांग झाली.िांयुक्त राष्ट्र िांघा िारखी आांतरराष्ट्रीय िांस्था युद्ामुळे अपयिी ठरली पररणामी आांतरराष्ट्रीय पातळीिर आद्दलप्ततािादाांचा उदय झालयाचे आपलयाला द्ददिून येते.िीतयुद्ाच्या काळात युद्ाचे स्िरूप बदलले बड्या राष्ट्रातील तणाि िैद्दथलयाने आांतरराष्ट्रीय िातािरण हे अद्दधकच अद्दनद्दित स्िरूपाचे झालयाचे द्ददिून येते. १.६.२ र्ीतयुद् समाप्तीचा कार्खांड: १९८५ मध्ये जेव्हा द्दमखाईल गोबााचेव्ह याांनी िोद्दव्हएट युद्दनयनमध्ये ित्तेची िूिे हाती घेतली, तेव्हा ते कोणत्या िुधारणा घडिून घडिून आणतील याचा अांदाज कोणीही बाांधला नव्हता. गोबााचेव्ह याांनी आपला िुधारणािादी द्दिद्ाांत अमलात आणण्याची योजना आखली.गोबााचेव्ह हे पद्दहलयापािूनच कट्टर िाम्यिादाचे द्दिरोधक म्हणून ओळखले जात होते. त्याांनी िोद्दव्हएटिांघात अांतगात बदल करण्यािाठी पेररस्त्रोईका( पररितान) आद्दण नलािनोस्त ( खुले िातािरण) हे दोन द्दिद्ाांत माांडले. या द्दिद्ाांताच्या माध्यमातून िोद्दव्हएट िांघामध्ये लोकिाही तत्त्िाांचा उदय झाला. नागररकाांना काही प्रमाणात स्िातांत्र्य द्दमळाले. लोक आपले द्दिचार माांडण्यािाठी पुढे येऊ लागले. पण हे िुधारणािादी धोरण प्रखर िाम्यिादी नेत्याांना मान्य नव्हते.िोद्दव्हएट िांघराज्यात िातािरण दूद्दषत होऊ लागले. पररणामी त्या द्दठकाणी हळूहळू अांतगात धुिफूि िाढलया गेली. यातूनच पुढच्या काळात िुधारणािादी ि कट्टर िाम्यिादी याांच्यात िांघषा झाला.१९८९ हांगेरी, झेकोस्लोव्हाद्दकया आद्दण स्ितः पोलांडमध्ये पूिीच्या िोद्दव्हएत लष्ट्करी हस्तक्षेप अिूनही, मतदाराांनी त्याांच्या द्दिधानिभेत गैर-कम्युद्दनस्ट द्दिरोधी िरकार द्दनिडले. त्याच िषी जमान िैन्याच्या ्ूने बद्दलानची द्दभांत पाडली.िोद्दव्हएट िांघराज्यातील घटक राज्य िांघराज्यातून फुटून बाहेर पडू munotes.in
Page 33
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
33 लागली पररणामी १९९१ मध्ये िोद्दव्हएट िांघराज्य िाम्राज्य िांपुष्टात आले. जगात द्दद्वध्रुिी राजकारणातून एकाद्दधकारिाही राजकारणाची िाटचाल िुरु झालयाने िीतयुद्ाची िमाप्ती झाली. १.६.३ जागद्दतकीकरण : जागद्दतकीकरण हा जागद्दतक अथाव्यिस्था, िांस्कृती आद्दण लोकिांख्येच्या िाढत्या परस्परािलांबनाचे िणान करण्यािाठी िापरला जाणारा िब्द आहे, िस्तू आद्दण िेिा, तांिज्ञान, आद्दण गुांतिणूक, लोक आद्दण माद्दहती याांच्या िीमापार व्यापारामुळे उद्भिते. जागद्दतकीकरण म्हणजे उत्पादनाांचा, तांिज्ञानाचा, माद्दहतीचा आद्दण नोकऱ्याांचा राष्ट्रीय िीमा आद्दण िांस्कृतींमध्ये प्रिार. आद्दथाक दृष्टीने, हे मुक्त व्यापाराद्वारे जगभरच्या राष्ट्राांच्या परस्परािलांबनाचे िणान करते.अनेक ितकाांपािून या हालचाली िुलभ करण्यािाठी देिाांनी आद्दथाक भागीदारी द्दनमााण केली आहे. परांतु १९९० च्या दिकाच्या िुरुिातीला िीतयुद्ानांतर या िब्दाला लोकद्दप्रयता द्दमळाली, कारण या िहकारी व्यिस्थेने आधुद्दनक दैनांद्ददन जीिनाला आकार द्ददला आहे. जागद्दतकीकरणाचे व्यापक पररणाम गुांतागुांतीचे आद्दण राजकीयदृष्ट्या आकारलेले आहेत. मोठ्या ताांद्दिक प्रगतीप्रमाणे, जागद्दतकीकरणामुळे िांपूणा िमाजाला फायदा होतो, तर काही द्दिद्दिष्ट गटाांना हानी पोहोचते. १.६.३.१ जागद्दतकीकरण महत्िाचे मुिे : ● जागद्दतकीकरण म्हणजे उत्पादनाांचा, तांिज्ञानाचा, माद्दहतीचा आद्दण नोकऱ्याांचा राष्ट्राांमध्ये प्रिार. ● द्दिकद्दित राष्ट्राांमधील कॉपोरेिन जागद्दतकीकरणाद्वारे स्पधाात्मक धार द्दमळिू िकतात. ● द्दिकिनिील देिाांना जागद्दतकीकरणाद्वारे देखील फायदा होतो कारण ते अद्दधक द्दकफायतिीर अितात आद्दण त्यामुळे नोकऱ्या आकद्दषात करतात. ● जागद्दतकीकरणाच्या फायद्याांिर प्रश्नद्दचन्ह द्दनमााण झाले आहे कारण ते िकारात्मक पररणामाांचे िमान द्दितरण करत नाही. ● जागद्दतकीकरणाचा एक स्पष्ट पररणाम अिा आहे की एका देिातील आद्दथाक मांदी त्याच्या व्यापार भागीदाराांद्वारे डोद्दमनो इफेक्ट तयार करू िकते. ● जागद्दतकीकरण ही एक िामाद्दजक, िाांस्कृद्दतक, राजकीय आद्दण कायदेिीर घटना आहे. ● िामाद्दजकदृष्ट्या, यामुळे द्दिद्दिध लोकिांख्येमध्ये अद्दधक परस्परिांिाद होतो. ● िाांस्कृद्दतकदृष्ट्या, जागद्दतकीकरण हे िांस्कृतींमधील कलपना, मूलये आद्दण कलात्मक अद्दभव्यक्तीची देिाणघेिाण दिािते. ● जागद्दतकीकरण देखील एकाच जागद्दतक िांस्कृतीच्या द्दिकािाकडे प्रिृत्ती दिािते. munotes.in
Page 34
भारताचे परराष्ट्र धोरण
34 ● राजकीयदृष्ट्या, जागद्दतकीकरणाने िांयुक्त राष्ट्र (UN) आद्दण जागद्दतक व्यापार िांघटना (WTO) िारख्या िांस्थाांकडे लक्ष िळिले आहे . थोडक्यात, जागद्दतकीकरणाद्वारे जग हे अद्दधकाद्दधक एकमेकाांिी जोडलेले गेले आहे. हिाई प्रिाि, कांटेनरयुक्त िमुद्र द्दिद्दपांग, आांतरराष्ट्रीय व्यापार करार आद्दण कायदेिीर करार आद्दण इांटरनेट याांिारख्या कारणाांमुळे देि आज पूिीपेक्षा अद्दधक जोडलेले आहेत. व्यििायाच्या जगात, जागद्दतकीकरण आउटिोद्दिंग, मुक्त व्यापार आद्दण आांतरराष्ट्रीय पुरिठा िाखळी याांिारख्या रेंडिी िांबांद्दधत आहे.आजच्या काळात जागद्दतकीकरण महत्त्िाचे आहे कारण ते आधुद्दनक जगािर पररणाम करणाऱ्या ििाात िद्दक्तिाली िक्तींपैकी एक आहे.जागद्दतकीकरण िमजून घेतलयाद्दििाय जगाचा अथा काढणे कठीण होऊ िकते. उदाहरणाथा, जगातील बऱ् याच मोठ्या आद्दण ििाात यिस्िी कॉपोरेिन बहुराष्ट्रीय िांस्था आहेत, ज्याची कायाालये आद्दण पुरिठा िाखळी जगभर पिरलेली आहे. जागद्दतकीकरणामुळे िक्य झालेलया व्यापारी मागा, आांतरराष्ट्रीय कायदेिीर करार आद्दण दूरिांचार पायाभूत िुद्दिधाांचे जद्दटल नेटिका निलयाि या कांपन्या अद्दस्तत्िात राहू िकणार नाहीत. महत्त्िाच्या राजकीय घडामोडी, जिे की युनायटेड स्टेट्ि आद्दण चीनमध्ये िुरू अिलेलया व्यापार िांघषााचाही थेट िांबांध जागद्दतकीकरणािी येतो. १.६.४ र्ीतयुद् समाप्तीचा आद्दण जागद्दतकीकरणाच्या काळात भारतीय परराष्ट्र धोरणाणाचे बदर्ते स्िरूप: १९९१ च्या नांतर आांतरराष्ट्रीय राजकारणात ित्ता िांघषााचे स्िरूप बदलले गेले.जगातील दोन महाित्ता पैकी एका महाित्तेचा अस्त झाला. त्यामुळे भारताला आपलया परराष्ट्र धोरणामध्ये प्रामुख्याने बदल करािा लागला.याची िुरुिात पी. व्ही. नरद्दिांहराि याांच्या काळापािून झालेली आहे. जागद्दतकीकरणामुळे भारतीय अथाव्यिस्था मुक्त झाली.जागद्दतकीकरण ही एक िामाद्दजक, िाांस्कृद्दतक, राजकीय आद्दण कायदेिीर घटना आहे. त्यामुळे जागद्दतकीकरणाचा द्दिचार करता देिाला आपले परराष्ट्र धोरणही जागद्दतकीकरणाच्या काळात द्दटकणारे ठेिणे गरजेचे ठरते. िीतयुद्ोत्तर भारतीय परराष्ट्र धोरणाचा अभ्याि करताना अिे लक्षात येते की या परराष्ट्र धोरणात द्दिचारिरणीपेक्षा राष्ट्रीय द्दहतिांबांधाांना अत्यांत महत्त्िाचां स्थान देण्यात आलेले आहे. िोबतच राजकीय द्दहतिांबांधा पेक्षा आद्दथाक द्दहतिांबांधाांना या परराष्ट्र धोरणात महत्त्ि प्राप्त झालेले आहे. म्हणून जागद्दतकीकरणाच्या काळात परराष्ट्र व्यापार िाढिणे, परकीय गुांतिणूक िाढिणे यािर प्रामुख्याने भर देण्यात आलेला आहे. त्यामुळे िीतयुद्ोत्तर काळात भारतीय परराष्ट्र धोरण हे िमाजिादाकडून भाांडिलिादाकडे िळलयाचे आपलयाला द्ददिून येते. १. पी. व्ही नरद्दसांहराि याांचे परराष्ट्र धोरण : अद्दलप्ततािादी चळिळ तिेच आपलया परराष्ट्र धोरणािरील आद्दथाक िुधारणाांिारख्या द्दिद्दिध देिाांतगात घटकाांचा प्रभाि लक्षात घेता पी.व्ही नरद्दिांहराि याांनी आपलया परराष्ट्र धोरणात कोणत्या घटकाला महत्त्ि द्ददले हे पाहणे ्मप्राप्त ठरते.अथािास्त्र हा परराष्ट्र धोरणाचा भागअितो. १९९१ते १९९६ पयंत देिाचे नेतृत्ि करणारे नरद्दिांहराि याांनी भारताची अथाव्यिस्था अपयिी ठरत अिताना आद्दण भौगोद्दलक राजकीय द्दस्थती ििाात कमकुित अिताना पांतप्रधानपदाची िूिे हाती घेतली. १९९१हे जागद्दतक व्यिस्थेतील munotes.in
Page 35
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
35 गोंधळाचे िषा होते. कुिेतमधून ििाम हुिेनच्या नेतृत्िाखाली इराकी िैन्याला मागे ढकलण्यािाठी ऑपरेिन डेझटा स्टॉमा िुरू करणाऱ्या अमेररकेच्या नेतृत्िाखालील जागद्दतक युतीच्या हस्तक्षेपाने आखाती युद् भडकले होते. काही आठिड्याांत, इराकने केिळ कुिेतच नव्हे तर त्याच्या स्ितःच्या प्रदेिाचा काही भाग िोडत, माघार घेत स्ित:ला लाांबिले. अमेररकेने द्दनणाायकपणे द्दिजय द्दमळिला आद्दण पराभूत झालेलया ििामिर कठोर िाांतता लादली. परांतु द्ददििाला ४.३ दिलक्ष बॅरल तेलािाठी जबाबदार अिलेलया दोन देिाांमधील िांघषा-अद्दनिायापणे जागद्दतक तेल पुरिठ्याला नाट्यमय धक्का बिला अिताना पूिेकडे पहा या धोरणाचा भारतीय अथाव्यिस्थेिर मोठा प्रभाि पडला आहे.भारताच्या द्दिकािात दद्दक्षण पूिा आद्दियातील राष्ट्राची आद्दथाक भागीदार मोठ्या प्रमाणात िाढिण्याचे श्रेय पी. व्ही नरद्दिांहराि याांना जाते.िीमेच्या मुद्द्याांिर आद्दथाक िहकाया करण्यात चीनला गुांतिून ठेिण्यात यिस्िी झाले. िाका राष्ट्राांिर त्याांचा प्रभाि पडला, भारत हा प्रबळ भागीदार अिला तरी मैिीपूणा आहे याची खािी जगाला द्ददली.अमेररकेिी भारताच्या िाढत्या जिळीकतेचे काम या काळात झाले.नरद्दिांहराि याांनी देिाच्या परराष्ट्र धोरणात िास्तििाद आणताना भारताचे िेजारी देिाांिी िांबांध िुधारण्याचा प्रयत्न केला. नरद्दिांहरािाांच्या काळातच बॅद्दलद्दस्टक क्षेपणास्त्र तांिज्ञान काया्म िुरू करण्यात आला, याद्दििाय िांिद्दधात उपग्रह प्रक्षेपण िाहनाची यिस्िी चाचणी घेण्यात आली. तिेच या िरकारने युरोपीय राजाचे िांबांध िुधारत अिताना िेजारील राष्ट्राांबरोबर अिलेले िाद िाांततेच्या मागााने िोडण्याची घोषणा या काळात केलयाचे द्ददिून. २. अर्र् द्दबहारी िाजपेयी याांचे परराष्ट्र धोरण : १९९८ मध्ये भारताने इद्दतहािात दुिऱ् याांदा अणुचाचण्या घेतलया तेव्हा भारताने उच्चभ्रू आांतरराष्ट्रीय क्लबमध्ये प्रिेि केला.पोखरणमध्ये अत्यांत द्दििेकबुद्ीने केलेलया स्फोटाांनी त्यािेळी जागद्दतक व्यिस्थेला हादरे बिले. त्यामुळे भारतािर अनेक आद्दथाक बांधने ि िेगिेगळ्या स्िरूपाची द्दनबंध लादलया गेली. जगातील कोणत्याच द्दनबंध आला न घाबरता अटल द्दबहारी िाजपेयी याांनी जगाला भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची प्रद्दचती करून द्ददली.िाजपेयींनी भारताद्दिषयीची दृष्टी आद्दण त्याांचे जागद्दतक दृद्दष्टकोन िमोर आणताना िास्तििाद आद्दण आदिािादाची उत्कृष्ट पद्तीने गुांफण केलेली आहे.त्यातूनच जागद्दतक स्तरािर भारताच्या द्दहतिांबांधाांना पुढे नेण्यािाठी व्यािहाररक दृद्दष्टकोनाचा प्रथमच िापर केला गेला.एक िास्तििादी म्हणून, त्याांनी १९९८ च्या भारताच्या आद्दण्िक चाचण्याांना दद्दक्षण आद्दियातील िाढत्या भू-राजकीय अद्दस्थरता आद्दण चीनच्या उदयादरम्यान िुरक्षा द्दहतिांबांधाांचे रक्षण करण्यािाठी िमथान द्ददले. अण्िस्त्रे बाळगण्याच्या तिेच “प्रथम िापर नाही” धोरणाला िहमती देण्याच्या आपलया भूद्दमकेिर ठाम राहण्याच्या भूद्दमका िहज आद्दण िक्षमपणे पेलली.भारताचे दोन िेजारी, चीन आद्दण पाद्दकस्तान याांच्याकडून िाढत्या िांभाव्य धोक्याांना अणुचाचण्या खरोखरच आिश्यक होत्या हे जगाला त्याांनी दाखिून द्ददले. िाजपेयींना हे भू-राजकीय िास्ति िमजले अितानाच, त्याांनी भारत-चीन िांबांध मजबूत करण्यािाठी धोरणात्मक गरज म्हणून प्रयत्न केले.नरद्दिांहराि याांच्या एका दिकानांतर चीनला भेट देणारे पद्दहले पांतप्रधान म्हणून िाजपेयीकडे पाद्दहले जाते.िाजपेयींच्या आिािादामुळे द्दिद्दिध आत्मद्दिर्श्ाि द्दनमााण करण्याच्या उपाययोजना झालया. भारत आद्दण चीनने पांचिील पुनरुज्जीद्दित करण्याच्या त्याांच्या िचनबद्तेची पुष्टी केलयामुळे, िाजपेयींनी द्दििेष प्रद्दतद्दनधी म्हणून दोन्ही देिाांच्या मुत्ििींमधील िांिादाचा पुढाकार घेताना भारत-चीन munotes.in
Page 36
भारताचे परराष्ट्र धोरण
36 िीमा द्दििाद िोडिण्याच्या द्ददिेने एक उललेखनीय पाऊल म्हणून पाद्दहले गेले. याचा ििाात ठळक पररणाम म्हणजे द्दिक्कीमला चीनने भारतीय राज्य म्हणून मान्यता द्ददली.िाजपेयींनी चीन आद्दण पाद्दकस्तानिोबतच्या िांबांधाांना दुजोरा देण्याचा प्रयत्न केलयामुळे त्याांची दृष्टी केिळ िेजायाापुरती मयााद्ददत नव्हती तर ती पूिा आद्दण पद्दिम अिा दोन्ही बाजूांनी द्दिस्तारली होती. पद्दिम आद्दियामध्येच िाजपेयींच्या मुत्ििी दृद्दष्टकोनामुळे भारतािाठी या प्रदेिाचे िामररक महत्त्ि लक्षात घेऊन निीन िांबांध प्रस्थाद्दपत झाले. २००१मध्ये िाजपेयींच्या इराण भेटीमुळे दोन्ही देिाांदरम्यान पाद्दकस्तानमागे गॅि पाइपलाइनची कलपना पुढे आली. २००२ मध्ये इराणचे माजी राष्ट्रपती मोहम्मद खातमी हे प्रजाित्ताक द्ददनाच्या िोहळ्याचे प्रमुख पाहुणे म्हणून भारत दौऱ्यािर आले तेव्हा भारत-इराण राजनैद्दतक िांबांधाांना एक निीन आयाम प्राप्त झाला. िाजपेयी हे एक रणनीतीकार अिलयाने त्याांनी इस्रायलिीही िांबांध दृढ केले. २००३ मध्ये, एररयल िेरॉन भारताला भेट देणारे इस्रायलचे पद्दहले पांतप्रधान बनले. तेव्हापािून भारत-इस्रायल िामररक भागीदारी लक्षणीयरीत्या मजबूत झाली आहे.पद्दहले गैर-कााँग्रेि परराष्ट्र मांिी आद्दण नांतर पांतप्रधान म्हणून, िाजपेयींची धोरणात्मक दृष्टी आद्दण त्याांचा जागद्दतक दृष्टीकोन त्याांच्या पूिािुरींचा आदिािाद आद्दण त्याांच्या उत्तराद्दधकाऱ् याांिाठी भारताचे लष्ट्करी आद्दण आद्दथाक िचास्ि मजबूत करण्याच्या िास्तििादाचा िमतोल िाधला. त्यामुळे पद्दहलयाांदाच भारतीय परराष्ट्र धोरणात िांदभाात नेहरूांचा प्रभाि कमी करण्याचा प्रयत्न हा िाजपेयींच्या काळात झाला गेला. त्याच िोबत अटल द्दबहारी िाजपेयी याांनी पी ५ ही एक िांकलपना आपलया परराष्ट्र धोरणात माांडण्याचा प्रयत्न केला त्यामध्ये प्रामुख्याने िांयुक्त राष्ट्रिांघाच्या िुरक्षा पररषदेतील पाच कायम िदस्य अिलेलया राष्ट्र िोबत भारताने आपले िांबांध द्दिकद्दित करण्याचे प्रयत्न करािेत ही माांडणी पी ५ या िांकलपनेद्वारे केली आहे. १९९६ ते २००४ हा भारतीय राजकारणातला अद्दस्थरतेचेचा काळ होता या काळात देिाने अटल द्दबहारी िाजपेयी, एच.डी देिेगौडा, इांद्रकुमार गुजराल िारखे पांतप्रधान देिाला द्दमळाले त्यामुळे या काळातील काही परराष्ट्र धोरणािर प्रामुख्याने अटल द्दबहारी िाजपेयी आद्दण इांद्रकुमार गुजराल याांचा प्रभाि राद्दहलयाचे द्ददिून येते. ३. इांद्रकुमार गुजरार् याांचे परराष्ट्र धोरण एचडी देिेगौडा िरकारमध्ये केंद्रीय परराष्ट्र मांिी अिताना माजी पांतप्रधान गुजराल याांनी 'गुजराल द्दिद्ाांत' माांडला होता.तो भारताच्या परराष्ट्र धोरणातील हा एक मैलाचा दगड मानला जातो. कारण पद्दहलयाांदाच भारताच्या परराष्ट्र धोरणाि एक िैद्ाांद्दतक रूप देण्यात आले.गुजराल द्दिद्ाांत हा पाच-द्दबांदूांचा रोडमॅप होता ज्याने भारत आद्दण त्याच्या िेजारी राष्ट्राांमध्ये द्दिर्श्ाि द्दनमााण करण्याचा आद्दण राजनद्दयक िांबांधात तात्काळ उदािीनता दूर करण्याचा प्रयत्न केला.दद्दक्षण आद्दियातील एक मोठा देि या नात्याने भारताने आपलया छोट्या िेजाऱ्याांना एकतफी ििलत द्ददली पाद्दहजे आद्दण त्याांच्यािी िौहादापूणा िांबांध ठेिले पाद्दहजेत, अिे द्दिद्ाांत िाांगतो. िोबतच गुजराल याांनी भारत-पाद्दकस्तान िांबांध िुधारण्यािाठी काश्मीर हा प्रश्न जो की कळीचा आहे त्यािांदभाात परराष्ट्र धोरण आखताना काश्मीर प्रश्न हा थोडा िेळ बाजूला ठेिून त्या प्रश्नाांच्या व्यद्दतररक्त जे काही प्रश्न अितील त्या प्रश्नाची िोडिणूक करून एकमेकाांि िहकाया करण्याची िुरुिात केली जािी हा एक महत्त्िाचा द्दिचार भारतीय परराष्ट्र धोरणाला द्ददला. एकमेकाांच्या िहकायााच्या माध्यमातून ज्यािेळेि munotes.in
Page 37
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
37 दोघाांमध्ये द्दिर्श्ाि द्दनद्दमाती होईल त्यािेळेि काश्मीर िारखे जटील प्रश्न हे िुटू िकतात ही बाब गुजराल याांनी अद्दतिय प्रामाद्दणकपणे िमजािून िाांगण्याचा प्रयत्न केलेला आहे. ४. डॉ.मनमोहन द्दसांग याांचे परराष्ट्र धोरण : डॉ. मनमोहन द्दिांग याांनी एनडीएचे पांतप्रधान िाजपेयी याांची पाद्दकस्तान बरोबरची िाांतता प्रद्द्या िुरू ठेिली आहे. भारत-पाद्दकस्तानमधील िीमा द्दििाद, चीन िोबतचा िीमा द्दििाद िोडिण्यािाठी त्याांच्याकडून अनेक प्रयत्न करण्यात आले आहेत. चीनचे राष्ट्राध्यक्ष हू द्दजांताओ नोव्हेंबर २००६ मध्ये भारत भेटीिर आले होते आद्दण डॉ. मनमोहन द्दिांग याांनी जानेिारी २००८ मध्ये बीद्दजांगला भेट द्ददली होती.चीन-भारत िांबांधाांमधील एक मोठा द्दिकाि म्हणजे २००६ मध्ये चार पेक्षा जास्त कामाांिाठी बांद केलयानांतर नाटुला पाि पुन्हा देण्यात येऊ लागली. २०१० मध्ये, पीपलि ररपद्दब्लक ऑफ चायना भारताचा दुिरा ििाात मोठा व्यापार भागीदार बनला.अफगाद्दणस्तानचे अध्यक्ष हुद्दमद करझाई याांनी ऑगस्ट २००८ मध्ये निी द्ददललीला भेट द्ददली. डॉ. द्दिांग याांनी िाळा, आरोनय दिाखाने, पायाभूत िुद्दिधा आद्दण िांरक्षण द्दिकािािाठी ििाात मोठा आद्दथाक दाता म्हणून हात पुढे केला.डॉ. द्दिांग याांच्या नेतृत्िाखाली भारत अफगाद्दणस्तानला ििाात मोठी मदत देणाऱ्याांपैकी एक देि म्हणून उदयाि आला आहे.जुलै २००५ मध्ये, त्याांनी भारत-अमेररका नागरी अणु करारािर िाटाघाटी िुरू करण्यािाठी अमेररकेला भेट द्ददली.त्यानांतर IAEA आद्दण्िक पुरिठादार गट आद्दण यूएि कााँग्रेिच्या मांजुरीनांतर, भारत आद्दण यूएिने १० ऑक्टोबर २००८ रोजी प्रणि मुखजी याांनी भारताचे प्रद्दतद्दनधीत्ि करून करारािर स्िाक्षरी केली. भारत अमेररका िांबांध द्दिकद्दित करण्यािर खूप मोठा भर मनमोहन द्दिांग िरकारच्या काळात द्ददला गेला.जपान आद्दण यूके, िान्ि आद्दण जमानी या युरोपीय देिाांिी िांबांध िुधारले आहेत. इराणिी िांबांध कायम ठेिले आद्दण इराण-पाद्दकस्तान-भारत गॅि पाइपलाइनिर िाटाघाटी झालया आहेत. एद्दप्रल २००६ मध्ये, भारताने भारत-आद्दिका द्दिखर पररषदेचे आयोजन केले होते आद्दण १५ व्या आद्दिकन देिाांनी या पररषदेत भाग घेतला होता. मनमोहन द्दिांग याांनी इतर द्दिकिनिील देिाांिी द्दििेषतः िाझील आद्दण दद्दक्षण आद्दिकेिोबतचे िांबांध िुधारण्यािाठी प्रयत्न केले आहेत. तिेच २००३ मध्ये "िािीद्दलया घोषणा" आद्दण IBSA िांिाद मांच स्थापन झालयानांतर स्थाद्दपत केलेली गती पुढे नेली. पांतप्रधान डॉ. मनमोहन द्दिांग याांनी िांयुक्त राष्ट्राांच्या अनेक िाांतता अद्दभयानाांमध्ये भाग घेतला आहे. ५. नरेंद्र मोदी याांचे परराष्ट्र धोरण : नरेंद्र मोदी हे भारताच्या परराष्ट्र धोरणािाठी आतापयंतचे ििाात 'नॉन-नेहरूिादी' पांतप्रधान आहेत. तरीही पद्दहलया पांतप्रधानाांपेक्षा स्ितःला िेगळे करण्याचा जाणीिपूिाक प्रयत्न करूनही मोदीनी नेहरूांच्या आांतरराष्ट्रीय िांबांधातील काही तत्त्िे कायम ठेिली आहेत.मोदींचा मुख्य भर भारताला 'अग्रणी िक्ती' बनिण्यािर आहे.भारताचे दद्दक्षण आद्दियातील िचास्ि पुनिंचद्दयत करण्यािर मोदींचे लक्ष आहे. 'ऍक्ट ईस्ट' धोरणाच्या नािाने भारताच्या आद्दियाई िहभागाला नििांजीिनी देण्याचा मोदींचा प्रयत्न आहे. भारताच्या परराष्ट्र धोरणाच्या िुरुिातीच्या काळात नेहरूांनी आद्दियािी जोडलेलया केंद्रस्थानािर आधाररत आहे. दद्दक्षण आद्दियाच्या िांदभाात नरेंद्र मोदी आपलया परराष्ट्र धोरणाला का महत्ि देतात तर त्याचा महत्त्िाचा उिेि म्हणजे जर भारताचा आद्दथाक द्दिकाि आद्दण अांतगात िुरक्षा जर राखायची munotes.in
Page 38
भारताचे परराष्ट्र धोरण
38 अिेल तर िेजारी राष्ट्राांमध्ये िाांतता, लोकिाही िोबतच, राजकीय स्थैया ह्या गोष्टी द्दटकलया तरच भारतात िाांतता आद्दण स्थैया द्दनमााण होईल याची पूणा जाणीि पांतप्रधान नरेंद्र मोदींना आहे. एकांदरीतच भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचा ज्यािेळेि आपण द्दिचार करतो त्यािेळेि भारताने आपलया परराष्ट्र धोरणाचा उिेिच आद्दथाक द्दिकाि हा आहे. त्यािाठी िेजारी राष्ट्राांबरोबर आद्दथाक िांबांध िाढिण्यािाठी नरेंद्र मोदी प्रयत्न करताना द्ददित आहेत. नरेंद्र मोदी आपलया परराष्ट्र धोरणामध्ये आद्दथाक द्दिकािाला प्राधान्य, परदेिी गुांतिणुकीला प्रोत्िाद्दहत करून आकद्दषात करणे, परदेिी भाांडिलाचा ओघ िाढिून तांिज्ञानािर भर देणे, आरोनय क्षेिात िुधारणा, राष्ट्रीय िुरक्षा ि द्दहतिांबांध जोपािणे यािर प्रखरतेने प्रकाि टाकत आहेत. िोबतच आांतरराष्ट्रीय राजकारणामध्ये आपली एक िेगळी छबी द्दनमााण होण्यािाठी इतर राष्ट्राांिी ि राष्ट्रप्रमुख िोबत िौजन्याचे आद्दण िहकायााचे िांबांध नरेंद्र मोदी हे त्याांच्या परराष्ट्र धोरणाच्या माध्यमातून ठेित आहेत. राष्ट्रीय द्दहत िाध्य करण्यािाठी नरेंद्र मोदी याांच्या परराष्ट्र धोरणात प्रखर राष्ट्रिाद हा ठािून भरलेला आहे हे ही त्याांच्या परराष्ट्र धोरणाचे िैद्दिष्ट्य िाांगता येईल.२०१४ मध्ये पदभार स्िीकारलयापािून, पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांनी अत्यांत प्रभािी परराष्ट्र धोरणािह भारताला एक धोरणात्मक खेळाडू बनिले आहे. अिांलननतेच्या जुन्या रणनीतीपािून काही अांिी दूर होत, महान आद्दण मध्यम आकाराच्या िक्तींिोबत मजबूत िांबांधाांचा मागा मोकळा करून द्ददला आहे. त्याच्या देखरेखीखाली, भारताने िाढत्या चीनचा िमतोल राखण्याच्या प्रयत्नात युनायटेड स्टेट्ि आद्दण त्याच्या इांडो-पॅद्दिद्दफक रणनीतीचा स्िीकार केला आहे आद्दण हा प्रदेि बळजबरीपािून मुक्त आद्दण खुला ठेिला आहे. दहितिादाच्या अररष्टाचा िामना करण्यािाठी पारांपाररक पद्तींच्या पलीकडे जाण्याची आपली तयारी दिािण्यािाठी पूिा आद्दण पद्दिम दोन्ही बाजूांनी िीमेपलीकडे िद्दजाकल स्राइक करून दहितिाद खपिून घेतला जाणार नाही हे िाांगण्याचा प्रयत्न करण्यात नरेंद्र मोदी यिस्िी झालेले आहेत. मोदी िरकारचा परस्पर िाढ आद्दण द्दिकािािाठी परकीय राष्ट्राांिी द्दचरस्थायी िांबांध प्रस्थाद्दपत करणे हा परराष्ट्र धोरणाचा एक पैलू होता. दुिरे महत्त्िाचे म्हणजे परदेिात िांकटात िापडलेलया भारतीयाांची िुरक्षा िुद्दनद्दित करण्यािाठी मोदी िरकारचा परराष्ट्र धोरण कद्दटबद् अिलयाचे द्ददिून येते. साराांर् : िीतयुद्ाच्या िमाप्तीनांतर जगातील अनेक राष्ट्राांना आपलया परराष्ट्र धोरणामध्ये बदल करािा लागला.जागद्दतक राजकारणाचा रांगमांच हा द्दद्वध्रुिी व्यिस्थेकडून एकध्रुिी व्यिस्थेकडे िळला होता.त्यामुळे प्रत्येक राष्ट्राांना आपलया आद्दथाक द्दिकािािाठी आपलया परराष्ट्र धोरणामध्ये बदल करािा लागला. याच काळात जागद्दतकीकरणामुळे जग हे एक खेडे झाले आद्दण त्यामुळे जगात घडलेलया प्रत्येक घटनेचा पररणाम हा प्रत्येक िमूहािर होऊ लागला आद्दण त्याचा द्दिचार करता जागद्दतकीकरणामध्ये आपले अद्दस्तत्ि द्दटकिण्यािाठी प्रत्येक राष्ट्राांना आपलया धोरणाांमध्ये िेगिेगळ्या पद्तीने बदल करािे लागले. munotes.in
Page 39
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
39 आपर्ी प्रगती तपासा १. जागद्दतकीकरण म्हणजे काय? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.जागद्दतकीकरणाच्या काळातील भारतीय परराष्ट्र धोरणाची चचाा करा? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १.७ भारतीय परराष्ट्र धोरणाचे मूल्याांकन : भारतीय परराष्ट्र धोरणाचे मूलयाांकन करताना भारतात अनेक िषा कााँग्रेि पक्षाची राजिट होती. मधलया काळात राजकीय अद्दस्थरतेच्या काळात याद्दठकाणी द्दिरोधी पक्षाांचे िरकार काही काळ अद्दस्तत्िात आली. पण खऱ् या अथााने गैर कााँग्रेिेत्तर पक्षाला प्रथमच २०१४ आद्दण २०१९ मध्ये पद्दहलयाांदा बहुमत द्दमळाले. परराष्ट्र धोरणाचा द्दिचार करता भारताच्या आद्दथाक द्दिकािािाठी प्रयत्न करणे प्रत्येक िरकारचे धोरण अिते. त्या दृद्दष्टकोनातून भारत स्ितांि झाला तेव्हापािून आजतागायत पयंत भारतीय परराष्ट्र धोरणाची ठरिलेली उद्दिष्टे द्दकती प्रमाणात िाध्य झाली? त्याचबरोबर भारतीय परराष्ट्र धोरणात काही निे द्दिचारप्रिाह स्िीकारलेत का? आांतरराष्ट्रीय स्तरािर भारतीय परराष्ट्र धोरणामुळे भारताचे द्दकती महत्त्ि िाढिले? भारताचे िेजारील राष्ट्राांिी िांबांध कोणत्या प्रकारचे आहेत ि त्याचा भारतीय द्दिकािािर काय पररणाम झाला?याचाही द्दिचार आपलयाला परराष्ट्र धोरणाचे मूलयाांकन करताना करणे अद्दभप्रेत आहे. भारतीय परराष्ट्र धोरणाचे यर् ● अद्दलप्तता धोरणामुळे भारताची जागद्दतक प्रद्दतष्ठा ही िाढलेली आहे. ● अद्दलप्ततेच्या धोरणामुळे िीतयुद्ाच्या काळात भारताि दोन्ही महािक्तीकडून िांरक्षणािाठी अनेक िेळा मदत झालेली आहे. ● भारताच्या औद्योद्दगक, कृषी, आद्दथाक द्दिकािािाठी बड्या राष्ट्राकडून अनेक िेळा मदत झालेली आहे. ● भारताच्या परराष्ट्र धोरणाांच्या तत्त्िाचा द्दिचार करता भारताने जगाला िाांततेचा िांदेि द्ददला. munotes.in
Page 40
भारताचे परराष्ट्र धोरण
40 ● अद्दलप्तेच्या धोरणामुळे िेळप्रिांगी महाित्ताांनी केलेलया लष्ट्करी कारिाईांचा ि हस्तक्षेपाचा ही द्दिरोध भारताला अनेक िेळा करता आला. ● िुरुिातीच्या काळात भारतीय परराष्ट्र धोरण हे आदिािादी होते.भारतािर ज्यािेळी परकीय आ्मणे झाली त्यािेळेि पािून भारतीय परराष्ट्र धोरणाची कुह ही बदलून िास्तिाकडे झुकलेली आहे. ● भारताने अणुचाचण्या करून आणुिक्तीचा िाांततेिाठी िापर केला जाईल अिी भूद्दमका घेतलयामुळे आांतरराष्ट्रीय राजकारणात भारताची प्रद्दतष्ठा िाढली आहे. ● आांतरराष्ट्रीय राजकारणात आज िाांततापूणा ि िहजीिनाचा मागा दाखिलयामुळे भारताि अनेक द्दमि द्दमळाले आहेत. ● भारताने जागद्दतक पातळीिरील आांतरराष्ट्रीय िांघटनाांचे म्हणजेच िांयुक्त राष्ट्र िांघाचे िेळोिेळी िमथान केले आहे. ● भारतीय परराष्ट्र धोरणामुळे भारतीय िेजारी राष्ट्रािी िांबांध िाढिण्यात यि द्दमळालेला आहे. ● भारतीय परराष्ट्र धोरणाचा बदलत्या स्िरूपाची चचाा करत अिताना भारतीय परराष्ट्र धोरणात लोकिाहीकरण होताना द्ददिून येत आहे. ● भारतीय परराष्ट्र धोरणातून िाांस्कृद्दतक क्षेिाच्या द्दिकािाच्या िांदभाात मोठी पािले आता उचलली जाऊ लागली आहेत. ● भारताने आपलया परराष्ट्र धोरणामध्ये दद्दक्षण आद्दियािर लक्ष केंद्दद्रत केलेले आहे. भारताच्या आद्दथाक द्दिकािाला हातभार लागलेला आहे. भारतीय परराष्ट्र धोरणातीर् उणीिा ● भारतीय परराष्ट्र धोरणात राष्ट्र द्दहतापेक्षा जागद्दतक द्दहताि महत्त्िाचे स्थान द्ददले गेलयामुळे भारताची ज्या पद्तीने प्रद्दतष्ठा िाढणे गरजेचे होते त्या प्रमाणात प्रद्दतष्ठा िाढली नाही. ● आांतरराष्ट्रीय राजकारणात भारताि अद्दलप्ततेच्या धोरणामुळे द्दमिापेक्षा ििुत्िाचे प्रमाण िाढलेले आहे. ● भारतात आपलया िेजारी राष्ट्राांिी िांबांध िाढिता आले नाहीत. ● काश्मीरचा प्रश्न िांयुक्त राष्ट्र िांघात जाऊनही तो प्रश्न अद्यापही िोडिता आलेला नाही. ● भारत-चीन िीमा प्रश्न, भारत-पाद्दकस्तान िाद प्रश्नही आतापयंत िुटू िकले नाहीत. munotes.in
Page 41
भारतीय परराष्ट्र धोरणाची
उत्क्ाांती (विकास)
41 भारतीय परराष्ट्र धोरणा पुढीर् आव्हाने ● जागद्दतक राजकारणाचा द्दिचार करता आद्दिया आद्दिका खांडाला आता महत्त्िाचे स्थान अिलयाने द्दहांद महािागरातील प्रभािक्षेि लक्षात घेता भारताि परराष्ट्र धोरणाची रूपरेषा काही अांिी बदलणे गरजेचे आहे. ● अद्दलप्तता चळिळीचे भद्दितव्य काय याचा द्दिचार करून भारताि आपली द्दिदेि द्दनती ठरिािी लागणार आहे. ● चीनची होणारी आद्दथाक िाढ, ि जगाचे नेतृत्ि करण्याची महत्िकाांक्षा यामुळे भारताि आपलया परराष्ट्र धोरणात बदल करणे अद्दभप्रेत आहे. ● भारतातील अांतगात राजकारण ि िेजारी राष्ट्रातील िांबांध ह्याचा द्दिचार करता भारताि आपले परराष्ट्र धोरण आखताना या दोन्ही बाबींचा द्दिचार करणे अद्दधक गरजेचे आहे. ● भारताि आपली आांतरराष्ट्रीय राजकारणात प्रद्दतष्ठा िाढद्दिण्यािाठी जागद्दतक पातळीिरील िांबांध िदृढ करून हे िांबांध िाढद्दिणे गरजेचे आहे. ● भारताचे परराष्ट्र धोरण आखताना लोकराजनय द्दकांिा पद्दब्लक द्दडप्लोमािी यामध्ये िुद्ा बदल करणे गरजेचे आहे. ● देिाच्या अांतगात आद्दण बाह्य िुरक्षेिी द्दनगद्दडत आव्हानाांचे व्यिस्थापन भारतीय परराष्ट्र धोरणाि करणे गरजेचे आहे. ● भारतीय परराष्ट्र धोरणाचा द्दिचार करता प्रखर राष्ट्रिाद हा भारतीय औद्योद्दगक द्दिकािात काही द्दठकाणी खीळ घालू िकतो त्यामुळे प्रखर राष्ट्रिादाचा ही द्दिचार करता परराष्ट्र धोरणामध्ये आपलया भूद्दमका काही िेळा बदलणे गरजेचे आहे. अद्दधक िाचनासाठी सांदभल ग्रांथ सूची: Balakrishnan T. K.2010. Foreign Policy of India : Problems and Paradoxes.New Delhi : Mohini Publishers and Distributors . Dikshit , Pratima . 2002. Dynamics of Indian Export Trade . New Delhi : Deep and Deep Publications . Dunn M. Robert and Ingram C. James . 1996. International Economics . New York : Wiley . Engelmeier Tobias.2009. Nation - Building and Foreign Policy in India : An Identity - Strategy Conflict . New Delhi : Cambridge University Press . Elrod, Richard B. “The Concert of Europe: A Fresh Look at an International System.” World Politics, vol. 28, no. 2, 1976,JSTOR, JSTOR, www.jstor.org/stable/2009888. munotes.in
Page 42
भारताचे परराष्ट्र धोरण
42 Ganguly Sumit.2011 .India's Foreign Policy . New Delhi : Oxford University Press. Garg Anand . 2015. Foreign Trade Policy with Handbook of Procedures ( Vol.1 ) . Delhi : BPP “The Cuban Missile Crisis, October 1962.” U.S. Department of State, U.S. Department of State, history.state.gov/milestones/1961-1968/cuban-missile-crisis. Khanna V. N. 2010. Foreign Policy of India.Noida, India : Vikas Publishing House Pvt . Ltd. Kumar Satish .1987. Developing Countries in International Trade Relations . Allahabad : Chugh Publications . Mathur Vibha . 2006. Foreign Trade of India 1947 to 2007- Trends , Policies and Prospects . New Delhi : New Century Publications Muni S. D. 2009. India's Foreign Policy : The Democracy Dimension . Foundation Books . Reddy K. Raja . 2012. Foreign Policy of India and Asia - Pacific . New Delhi : New Century Publications . Sikri Rajiv.2009. Challenge and Strategy : Rethinking India's Foreign Policy . New Delhi : Sage Publications India Limited . दत्त पी . व्ही .२०१२. बदलती दुद्दनयामें भारत की द्दिदेि नीती, द्ददलली,माध्यम कायाान्िये द्दिदेिालय. देिळाणकर िैलेंद्र.२०१७. भारताचे परराष्ट्र धोरण निीन प्रिाह, पुणे, िकाळ पेपिा प्रायव्हेट द्दलद्दमटेड. देिळाणकर िैलेंद्र.२०१०. भारतीय परराष्ट्र धोरण :पुणे,िातत्य आद्दण द्दस्थत्यांतर, प्रकािक प्रद्दतमा प्रकािन . िेदालांकार हररदत्त.१९७१. आांतरराष्ट्रीय िांबांध, द्ददलली, िरस्िती िदन. भोगले िाांताराम .१९८२.भारताचे परराष्ट्र धोरण , नागपूर, द्दिद्या प्रकािन. munotes.in
Page 43
43 २ परराÕů धोरण िनिमªतीची ÿिøया घटक रचना २.० घटकाची उिĥĶे २.१ ÿÖतावना २.२ परराÕů धोरणा¸या Óया´या २.३ परराÕů धोरण: संरचना आिण ÿिøया २.४ कायªकारी मंडळाची भूिमका : राजकìय कायªकारी मंडळ आिण नोकरशाही २.५ परराÕů धोरणाची िनिमªती: संसदेची भूिमका २.६ भारताचे परराÕů धोरण : राजकìय प±, दबाव गट आिण ÿसारमाÅयमांची भूिमका २.७ सारांश २.८ संदभª सूची २.० घटकाची उिĥĶे राÕůा¸या सवा«गीण ÿगतीत ÿÂयेक देशा¸या परराÕů धोरणाची भूिमका अितशय महÂवपूणª ठरते. आपÐया परराÕů धोरणा¸या उिĥĶ पुतêंसाठी ÿÂयेक देश धडपड करत असतो. ÿÂयेक राÕůाची अंतगªत ÓयवÖथा, सुशासन तसेच बाĻ उिĥĶां¸या पूतªतेसाठी परराÕů धोरणातील तÂवे महÂवाची भूिमका बजावतात. परराÕů धोरण िनिमªतीची उिĥĶे खालीलÿमाणे : • परराÕů धोरण िनिमªतीची ÿøìयेĬारे राÕůीय िहत साÅय करणे. • परराÕů धोरण िनिमªती¸या ÿिøयेत समािवĶ असणाöया िविवध मुलभूत घटकांचा अËयास करणे. • परराÕů धोरण िनिमªती¸या ÿिøयेत राजकìय कायªकारी मंडळ तसेच नोकरशाही वगाªची भूिमका अËयासणे. • परराÕů धोरण िनिमªती ÿिøयेत संसदे¸या ÿभावाचे िवĴेषण करणे. • संसदे¸या िविवध सिमतéची काय¥ अËयासणे आिण Âयां¸या कायाªचा आढावा घेणे. • राजकìय प±, आिण दबाव गट या घटकांची परराÕů धोरण िनिमªती मधील भूिमका ÖपĶ करणे. • ÿसारमाÅयमांचा परराÕů धोरण िनिमªती वरील ÿभाव अËयासणे. २.१ ÿÖतावना “परराÕů धोरण िवĴेषण” (Foreign Policy Analysis) हे एक िविशĶ ±ेý आहे जे आंतरराÕůीय संबंधां¸या शै±िणक ±ेýात उदयास आले. या ±ेýात परराÕů धोरण िवĴेषणामÅये एखादे राºय आपले परराÕů धोरण कसे ठरवते, राÕůीय उिĥĶे साÅय munotes.in
Page 44
भारताचे परराÕů धोरण
44 करÁया¸या हेतूने देश कोणÂया महÂवपूणª बाबéचा अËयास करतात यावर भर िदला जातो. िनणªय घेÁया¸या ÿिøयेचे िवĴेषण करत असताना, परराÕů धोरण िवĴेषणमÅये आंतरराÕůीय आिण देशांतगªत राजकारणाचा व Âयातील घडामोडéचा अËयास समािवĶ असतो. परराÕů धोरण िवĴेषण हे राजनय, युĦ, आंतरसरकारी संÖथा आिण आिथªक िनब«ध यांचा देखील अËयास करते, यासार´या अनेक साधनांĬारे ÿÂयेक राºय परराÕů धोरणाची अंमलबजावणी कł पाहते. एक अËयासाचे ±ेý Ìहणून, परराÕů धोरण अनेक मुद्īांचा अËयास करते. सोÈया भाषेत परराÕů धोरण Ìहणजे राÕůांसंबंधी िनणªय घेÁयाची ÿिøया, Âया िनणªयांचे पåरणाम, कारणे िकंवा फिलत यांचा तुलनाÂमक पĦतीने केलेला अËयास होय. परराÕů धोरण िनिमªती ही अशी ÿिøया आहे ºयाĬारे परराÕů धोरणाची नीती तÂवे आखली जातात. आज¸या परराÕů धोरणाचे Öवłप हे पारंपाåरक चातुयाªपे±ा अथवा बुĦीम°ेपे±ा खूपच गुंतागुंतीचे आहे. २१ ¸या शतकातील जागितक राजकारणाचे Öवłप हे बदलले आहे. जगातील कोणताही देश हा पूणªतः Öवावलंबी नाही. कोणÂया ना कोणÂया कारणासाठी ÿÂयेक देशाला इतर राÕůांवर अवलंबून रहावेच लागते. Âया अनुषंगाने ÿÂयेक Öवतंý आिण सावªभौम देश हे इतर देशांशी सहकायाªÂमक संबंध जोडू पाहतात. भारता¸या परराÕů धोरणातील "िनणªय हे पुढील संÖथांĬारे घेतले जातात. Âयात ÿामु´याने कायदे मंडळ, कायªकारी मंडळ, पंतÿधान कायाªलय (PMO), परराÕů Óयवहार मंýालय (MEA) इÂयािद अिधकृत संÖथांचा समावेश आहे Âया Óयितåरĉ, इतर अनेक राजकìय आिण सामािजक संÖथा देखील परराÕů धोरणावर ÿभाव टाकतात. उदा. राजकìय प±, ÿसारमाÅयमे, ÖवारÖय, Óयावसाियक अथवा िवरोधी गट इÂयािद. सदर ÿकरणात भारता¸या परराÕů धोरणा¸या िनिमªतीमÅये आिण ÿिøयेमÅये ÿभाव टाकणाöया घटकांचा अËयास ÖपĶ केला आहे. २.२ परराÕů धोरणा¸या Óया´या एखाīा देशाचे जागितक नकाशावरील इतर कोणÂयाही देशाशी िहतसंबंध िनिIJत कłन ते साÅय करÁयाचे िविवध मागª अवलंिबÁयाचे एक महÂवपूणª साधन Ìहणजे परराÕů धोरण होय. ÿÂयेक राÕů कोणÂया ना कोणÂया ÖवŁपात इतर राÕůांशी िविवध Öवłपाचे संबंध ÿÖथािपत कł पाहतो. सदर संबंधांमÅये राजकìय, सामािजक, आिथªक, Óयापारी, सांÖकृितक अशा अनेक संबंधांचा समावेश करता येईल. या संबंधांची पूतªता करÁयास अथवा Âयांना वेगळे वळण लावÁयास घेतलेले देशांचे िनणªय हे Âयां¸या परराÕů धोरणा¸या उिĥĶांचा भाग असतो. परराÕů धोरणा¸या Óया´या पुढीलÿमाणे – ÿा. माशªल यां¸या मते, “परराÕů धोरण Ìहणजे राºयस°ेने आपÐया ±ेýाबाहेरील पåरिÖथतीला ÿभािवत करÁयासाठी केलेÐया कृतéचा øम होय.” ÿो. चालªस बटªन माशªल यां¸या मते, “परराÕů धोरण Ìहणजे राºयस°ेत आपÐया ±ेýाबाहेरील पåरिÖथतीला ÿभािवत करÁयासाठी केलेÐया कृतीचा øम होय.” नॉमªल एल. िहल यां¸या मतानुसार, “दुस-या राÕůासमोर आपÐया िहता¸या संवधªनाकåरता केÐया जाणा-या एका राÕůा¸या ÿयÂनांचा सार Ìहणजे िवदेश नीती होय.” munotes.in
Page 45
परराÕů धोरण िनिमªतीची
ÿिøया
45 जॉजª माडेलÖकì यां¸या मतानुसार, “परराÕů धोरण Ìहणजे राºया¸या Óयवहाराची अशी िवकिसत पĦती, कì जीĬारे एक राºय दुस-या राºयास आपÐया इ¸छेनुसार Óयवहार करÁयास सांगत असते िकंवा आपÐया Óयवहाराची जुळवणी आंतरराÕůीय पĦतीनुसार कłन घेत असते.” २.३ परराÕů धोरण: संरचना आिण ÿिøया परराÕů धोरणाची तकªशुĦता मु´यÂवे िविवध पातÑयांवर िनणªय घेÁया¸या ÿिøयेवर अवलंबून असते: परराÕů धोरणावरील सावªजिनक मत आिण Âया¸या अिभÓयĉìची पĦत, परराÕů धोरणाशी संबंिधत राजकìय प±ां¸या संÖथा, दबाव गट, संसद, राÕůीय सुर±ा आिण परराÕů धोरणाशी संबंिधत आंतर-मंýालयीन संÖथा, परराÕů कायाªलय, परराÕů मंýी आिण शेवटी, कॅिबनेट आिण पंतÿधान कायाªलय (PMO) यांसारखे अनेक घटक महÂवाची भूिमका पार पडतात. वरील ÿÂयेक घटकाचे परराÕů धोरणाचा योµय ÿकारे अËयास करÁयास मूÐयांकन करणे आवÔयक आहे. ÂयाĬारे पयाªयी धोरणांची Óयवहायªता आिण संभाÓय पåरणाम तपासले गेले पािहजेत, परराÕů धोरणावर तकªशुĦ िनणªय घेÁयापूवê संर±ण, आिथªक, Óयापार, िविवध खचª-वाढीची गणना आिण इतर संबंिधत धोरणांसह परराÕů धोरण हे समÆवयीत करावयास हवे. परराÕů धोरण हे एक बहò-Öतरीय, संÖथाÂमक आिण ÖपĶ िनणªय घेÁयाची ÿिøया, असÐयामुळे ÂयामÅये ²ान, योµयता आिण वÖतुिनķता यांचा उ¸च ÿादुभाªव असतो, जेणे कłन ते पåरणामकारक धोरण तयार करते ºयामुळे संबंिधत राÕůास जाÖतीत जाÖत फायदे होतात. तर दुसरीकडे, वैयिĉक िकंवा क¤þीकृत िनणªय घेणे, आिण िनणªय ÿिøयेतील अ²ान, अ±मता िकंवा उÂकटतेचा ÿसार, असमंजसपणा यांसारखे घटक पåरणामी नकाराÂमक पåरणामांना कारणीभूत ठरतो. भारतासार´या कॅिबनेट सरकार¸या मंिýमंडळात, परराÕů मंýी हे धोरण बनिवÁया¸या संपूणª ÿिøयेत महßवाचे Öथान Óयापतात. परराÕů मंýéना परराÕů कायाªलयाकडून मािहती िदली जाते आिण सÐला िदला जातो आिण तसेच दुसरीकडून जनमत, राजकìय प±, दबाव गट, संसद, कॅिबनेट आिण पंतÿधान यां¸यावरील ÿभावावłन िनयंýण ठेवले जाते. परराÕů मंýी हे कॅिबनेट, संसदे¸या आिण स°ाधारी राजकìय प±ा¸या महßवाचे सदÖय असतात. तसेच नोकरशाहीने ÓयापलेÐया ±ेýाशीही Âयांचे खूप घĘ संबंध असतात. परराÕů सेवा ही िदवस¤िदवस परदेशातील पåरिÖथतीचा अËयास करते आिण परराÕů Óयवहार मंýालयाला अहवाल देते. परराÕů सेवा ही िदलेली मािहती व अहवाल संकिलत करते, आिण वेळोवेळी योµय िशफारशéसह परराÕů मंÞयाकडे Âयांचे मुĥे मांडते. परराÕů सेवा संबंिधत परदेशातील भारतीय धोरणांमुळे उĩवलेÐया ÿितिøयांचे तसेच परदेशात भारतीय परराÕů धोरणाची अंमलबजावणी करताना येणाöया समÖया आिण अडचणéचे िनरी±ण करते आिण अहवाल देते. Ìहणून, परराÕů सेवेकडे परराÕů मंÞयांपे±ा परदेशातील ±ेýीय पåरिÖथतीचे अिधक तपशीलवार ²ान असणे अपेि±त आहे. परराÕů मंýी नेहमीच आपÐयाकडे आलेÐया िशफारशी Öवीकाł शकत नसले तरी, परराÕů सेवेने Âया¸या मािहतीसाठी आिण मूÐयांकनासाठी िदलेÐया तÃयाÂमक मािहतीकडे दुलª± कł शकत नाही. munotes.in
Page 46
भारताचे परराÕů धोरण
46 २.४ कायªकारी मंडळाची भूिमका : राजकìय कायªकारी मंडळ आिण नोकरशाही शासनाचा दुसरा महÂवाचा आधारÖतंभ Ìहणून कायªकारी मंडळाकडे पिहले जाते. भारता¸या क¤þ शासनाचा िवचार करता क¤þीय कायªकारी मंडळात राÕůपती, पंतÿधान व क¤þीय मंिýमंडळ यांचा समावेश होतो. भारतीय शासन ÓयवÖथेतील कायªकारी मंडळाचे Öथान व भूिमका पाहता राÕůपती हे देशाचे घटनाÂमक ÿमुख जरी असले तरी कायªकारी मंडळाची ÿÂय± स°ा ही पंतÿधान आिण मंिýमंडळा¸या हाती असते. मंýीमंडळाकडून घेतले गेलेÐया िनणªयांवर अनेक गोĶéचा ÿभाव असतो Âयात ÿामु´याने जनमत, राजकìय िवचारवंत, ÿसारमाÅयमे, चचाª, अथªत², िविवध नेते या घटकांचा समावेश करता येईल. पंतÿधान कायाªलय (Prime Minister Office) पंतÿधान कायाªलयाचे (PMO) ÿमुख िनणªय घेणाö या संÖथेत वाढ होणे ही अलीकडील घटना आहे. पंतÿधानांना भारतीय राºयघटनेĬारे जे अिधकार देÁयात आलेले आहेत, Âयांचा उपयोग कłन पंतÿधान आंतरराÕůीय राजकारणात कशी भूिमका घेतात याची ÿचीती आपÐयाला अगदी सुŁवातीपासून Öवतंý भारताचे पिहले पंतÿधान व परराÕů मंýी पंिडत नेहł ते नर¤þ मोदी यांनी घेतलेÐया िविवध िनणªयांतून िदसून येते. पंिडत नेहł पंतÿधान पदी असताना परराÕů मंÞयांची सवª सूýे Âयांनी Öवतःकडेच ठेवली होती. परराÕů धोरणा¸या संदभाªतील कॅिबनेटमधील चच¥त नेहłंचा शÊद हा अंितम Öवłपाचा मानला जात असे. पंतÿधान कायाªलय हे (पीएमओ) जुने कायाªलय पंतÿधान सिचवालय (पीएमएस) या कायाªलयातून िवकिसत केले गेले. १९७७ मÅये जेÓहा मोरारजी देसाई पंतÿधान झाले आिण PMS ची जागा घेतली तेÓहा मोरारजी देसाई यांनी हे सÅयाचे नाव िदले होते. १९८० ¸या दशका¸या सुŁवातीला इंिदरा गांधé¸या कायªकाळात ÿधान सिचव Ìहणून पी. सी अले³झांडर पदावर असताना पंतÿधान कायाªलय (पीएमओ) ही अितशय शिĉशाली संÖथा बनली होती. या काळात अनेक ÿमुख िवभाग गृह मंýालयाकडून पीएमओकडे हÖतांतåरत करÁयात आले, ºयांनी सुर±ा आिण परराÕů धोरण या दोÆही बाबतीत जवळजवळ िनणाªयक भूिमका बजावÁयास सुŁवात केली. अटल िबहारी वाजपेयé¸या पंतÿधानपदाखाली १९९८ मÅये भाजप प± स°ेवर आला तेÓहा, पंतÿधान कायाªलयाने (PMO) ने िवशेषतः PMO चे ÿमुख असलेले पंतÿधानांचे ÿधान सिचव āजेश िम®ा यां¸या माÅयमातून परराÕů धोरणात वåरķ भूिमका बजावली. १९९८ मÅये जेÓहा राÕůीय सुर±ा पåरषद (NSC) ची Öथापना करÁयात आली तेÓहा िम®ा यांची राÕůीय सुर±ा सÐलागार (NSA) Ìहणूनही िनयुĉì करÁयात आली होती. तेÓहापासून PMO आिण NSA हे दोन िवभाग ÿमुख कायाªलये Ìहणून काम करत होते, Âयामुळे Âयां¸या दोन संÖथांमधील िभÆनतेचा फरक करणे कठीण झाले होते. ही दोन पदे भूषवत असताना िम®ा यांनी परराÕů धोरणा¸या िनिमªतीत मोठी भूिमका बजावली आिण परराÕů मंýालयाला (MEA) िवशेषतः परराÕů सिचवांना अ±रशः बाजूला केले. पोखरण II ¸या अणुचाचÁयांनंतर, भारता¸या अणुचाचÁयांची कारणे ÖपĶ करÁयासाठी Âयांनी जगभर ÿवास केला. िम®ा यांनीही पािकÖतानमÅये खूप रस घेतला आिण तÂकालीन परराÕů सिचव रघुनाथ यांना munotes.in
Page 47
परराÕů धोरण िनिमªतीची
ÿिøया
47 Âयां¸या सूचनांचे काटेकोरपणे पालन करावे लागले. ए. जी. नुरानी यांनी एिÿल १९९९ मÅये Öटेट्समनमÅये िलिहÐयाÿमाणे: “पीएमओ आता केवळ समÆवयक नाही. हे परदेशी माÆयवरांशी वाटाघाटी करते, माÅयमांशी बोलतात आिण सूयाªखाली असलेÐया ÿÂयेक गोĶीत Öवतःला गुंतवून घेते,” असे Ìहंटले आहे. ऑ³टोबर २००० मÅये राÕůाÅय± पुितन यां¸या भारत भेटीदरÌयान रिशयासोबत धोरणाÂमक भागीदारी करार झाला तेÓहा भारत-रिशया करारावर िवÖतृत माÅयमांचा सारांश āजेश िम®ा यांनी केले होते. जुलै २००१ ¸या भारत-पािकÖतान आúा िशखर पåरषदेदरÌयान देखील, PMO ने िनणाªयक भूिमका बजावली होती, तर परराÕů सिचवांसह MEA मोठ्या ÿमाणात अŀÔय रािहले. राजधानी िदÐलीतील एनडीएची (NDA) स°ा गमावÐयानंतर पंतÿधान मनमोहन िसंग यां¸या नेतृÂवाखाली यूपीएने आघाडी सरकार Öथापन केÐयानंतरही पीएमओ ने महßवपूणª भूिमका बजावली आहे. जे. एन दीि±त, एक अनुभवी आिण राजनय, यांची राÕůीय सुर±ा सÐलागार Ìहणून िनयुĉì करÁयात आली, ºयांनी काÔमीरसह भारत आिण पािकÖतानमधील सवª िĬप±ीय िववाद सोडवÁयासाठी आपÐया पािकÖतानी समक±ासोबत अनेक गुĮ वाटाघाटी केÐया. भारत आिण पािकÖतानमधील शांततापूणª संबंधांसाठी वचनबĦ असलेले पंतÿधान मनमोहन िसंग यां¸या नेतृÂवाखालील पीएमओने पािकÖतानशी करार करÁयात जवळपास यश िमळिवले. तथािप, पािकÖतान आधाåरत संघटनांनी सुł केलेÐया सीमापार दहशतवादामुळे भारत-पाक संबंधांमधील पुढील ÿगती रĥ झाली. मनमोहन िसंग काळातील एक िविशĶ वैिशĶ्य Ìहणजे परराÕů धोरणा¸या बाबतीत पीएमओने महßवाची भूिमका बजावली असली तरी, परराÕů Óयवहार मंýालयाची भूिमका कमी करÁयात आली नाही. परराÕů धोरणा¸या बाबतीत या िवभागाला योµय महßव ÿाĮ झाले आहे आिण दोÆही संघटनांमÅये समÆवय आहे. तसेच Âयांनी कौतुकाÖपद भूिमका बजावली आहे. हा काळ परराÕů मंýी Ìहणून सवाªत अनुभवी, ºयेķ आिण अनुभवी राजकारणी ÿणव मुखजê यांनीही पािहला. पंतÿधान कायाªलय (PMO) आिण परराÕů Óयवहार मंýालया¸या (MEA) या सुÓयविÖथत ÿयÂनांमुळे भारता¸या परराÕů धोरणाचा एक सवाªत यशÖवी पåरणाम साÅय झाला तो Ìहणजे – युनायटेड Öटेट्स ऑफ अमेåरका सोबतचा अणु करार. २०१४ ¸या सावªिýक िनवडणुकìत भाजपने िवजय िमळवÐयानंतर नर¤þ मोदी पंतÿधान झाले, तेÓहा सामाÆयतः परराÕů धोरणा¸या िनिमªतीमÅये पंतÿधान कायाªलया¸या मु´य भूिमकेची अपे±ी केली गेली. अपे±ेनुसार, मोदी भारता¸या धोरणाÂमक आिण परराÕů धोरणा¸या बाबतीत सिøय प± घेत आहेत, भारता¸या धोरणाÂमक नीतीचा ÿभाव आिण राÕůाची ÿगती वाढवÁयासाठी जगभरात ÿवास करत आहेत. भारता¸या आिथªक िहतसंबंधांना पुढे नेÁयावर अिधक ल± क¤िþत कłन, मोदéनी अमेåरका िकंवा चीनशी संबंध धो³यात न आणता मोठ्या शĉéसोबत िĬप±ीय संबंध सुधारÁयावर जोरदार भर िदला आहे. परंतु भाजप¸या ºयेķ नेÂया सुषमा Öवराज यांची परराÕů मंýी Ìहणून िनयुĉì कłन परराÕů Óयवहार मंýालयचे (MEA) महßव कमी होऊ नये Ìहणून खबरदारी घेÁयात आली. सुषमा Öवराज या परदेश काही दौöयांमÅये पंतÿधानां¸या सोबत नसÐया तरी परराÕů धोरणा¸या िनिमªतीमÅये Âया महßवाची भूिमका बजावत आहेत. सÅया¸या एनडीए सरकारने िमळवलेÐया यशांपैकì एक Ìहणजे भारत-बांµलादेश कराराचा िनÕकषª ºयाने दोÆही देशांमधील बहòतेक समÖया सोडवÐया. सुषमा Öवराज यां¸या नेतृÂवाखाली परराÕů Óयवहार मंýालयाने (MEA) बजावलेली महßवपूणª भूिमका अनेकांनी माÆय केली, ºयात पिIJम बंगाल¸या मु´यमंýी ममता munotes.in
Page 48
भारताचे परराÕů धोरण
48 बेनजê यांचा समावेश होता. सुŁवातीस पिIJम बंगाल¸या पाÁयाचे ह³क कमी होत असÐयाचा समज झाÐयामुळे Âयांनी अÂयंत टीका केÐया माý नंतर¸या काळात सुषमा Öवराज यांनी बजावलेÐया भूिमकेचे Öवागत केले. एकंदरीत, एक सøìय पंतÿधान असÐयाने, नर¤þ मोदé¸या नेतृÂवात परराÕů धोरण बनवÁयात पीएमओ खूप महßवाची भूिमका बजावेल, अशी अपे±ा करणे Öवाभािवक आहे, परंतु धोरण ठरवÁयाला भाजप¸या मु´य गटाकडून अिधक मागªदशªन केले जाईल. भाजप हा प± भिवÕयातील भारताबĥल ÖपĶ वैचाåरक अिभमुखता आिण रणनीती असलेला प± आहे आिण आिथªक वाढ आिण िवकासावर Óयापक ल± क¤िþत कłन राÕůां¸या समुदायामÅये परराÕů धोरण बनवÁयात Âयाची भूिमका िनिIJतच महÂवाची ठरेल. परराÕů Óयवहार मंýालय (MEA): नोकरशाहीची भूिमका संसदीय लोकशाहीमÅये देशांतगªत धोरणाÿमाणेच परराÕů धोरण हे राजकìय कायªकाåरणीचे िवशेषािधकार असते. परराÕů कायाªलय, सरकार¸या इतर िवभागांÿमाणेच, पूवê¸या िनद¥शांची अंमलबजावणी करÁयासाठी ÿामु´याने जबाबदार आहे. परंतु आधुिनक जगात परराÕů धोरणा¸या दूरगामी आिण अÂयंत गुंतागुंती¸या Öवłपाची झाली आहे. परराÕů मंýी आिण शेवटी पंतÿधान आिण मंिýमंडळ हे परराÕů धोरणा¸या मूलभूत गोĶéबाबत ÿÂय± िनणªय घेÁयास जबाबदार असताना, नोकरशाह Âयांना तपशीलवार आिण पुरेशी मािहती पुरवÁयासाठी, उपलÊध मािहतीचे िवĴेषण आिण मूÐयमापन करÁयासाठी जबाबदार असतात आिण ÿÂयेक बाबतीत ठोस उपायांची िशफारस करÁयास जबाबदार आहे. Âयाचÿमाणे आवÔयक असेल तेÓहा उ¸च पदÖथ अिधकारी Âयांना सÐला देÁयाचीही जबाबदारी पार पाडत असतात. अनेकदा नोकरशाह हे अनािमक राहóन मोठ्या िनणªयात सहकायª करत असतात. भारतीय ÿशासनातील परराÕů हे खाते ऐितहािसक काळापासून ÿितिķत असून ÖवातंÞयो°र काळात या खाÂयाचा कारभार पंतÿधाना¸या नेतृÂवाखाली आला होता. १७८४ मÅये वॉरन हेÖटéµजने सवªÿथम िāटीश इÖट इंिडया कंपनी¸या ÿशासन काळात परराÕů Óयवहार हे खाते सुŁ केले. Âयावेळी ‘गुĮ व राजकìय खाते’ असे या खाÂयास ओळखले जात असे. सन १९१४ मÅये ‘परराÕů व राजकìय खाते’ Ìहणून या खाÂयाचे नामकरण करÁयात आले. पुढे १९३५ मÅये ‘परराÕů Óयवहार िवभाग’ व ‘राजकìय िवभाग’ असे दोन Öवतंý िवभाग करÁयात आले. १९४७ मÅये या सवा«चा िमळून परराÕů Óयवहार मंýालय असा एकाच िवभाग तयार करÁयात आला. शासनाची कोणतीही धोरणे ठरवÁयात नोकरशाही मोठी जबाबदारी पार पाडते. अंितम िनणªय जरी राजकìय नेÂयांकडून घेतले जात असले तरी Âया िनणªयांपय«त पोचवÁयाचे कायª हे नोकरीशाहीचे असते. Âया मÅये Âयांचा गाढा व िवĴेषणाÂमक अËयास असतो. िविवध देशात नोकरशाही मÅये परराÕů सेवा (Indian Foreign Service) हा Öवतंý िवभाग असतो. भारतासार´या लोकशाही राÕůात संघ लोक सेवा आयोगाĬारे होणा-या Öपधाª परी±ांतून परराÕů सेवेतील राजनय अथवा उ¸च अिधकाöयांची नेमणूक केली जाते. munotes.in
Page 49
परराÕů धोरण िनिमªतीची
ÿिøया
49 परराÕů Óयवहार मंýालय (MEA): रचना आिण संघटना परराÕů सिचव हे परराÕů मंýालयाचा ÿशासकìय ÿमुख होय, ºयांना सामाÆयतः राºयमंýी िकंवा उपमंýी मदत करतात. या राºय आिण उपमंÞयांना काही ÿादेिशक आिण ÿशासकìय कामे देÁयाचीही ÿथा आहे. याखेरीज परराÕů Óयवहार मंÞयां¸या Ìहणजेच या मंýालयाचा राजकìय ÿमुखाचा मु´य सÐलागार Ìहणूनही हे काम पाहतात. परराÕů सिचवां¸या मदतीसाठी २ इतर सिचव तसेच सहसिचव, उपसिचव, अितåरĉ सिचव असे आणखी काही अिधकारी असतात. भारत सरकार¸या परराÕů मंýालयाची एकूण १९ भागात िवभागणी केलेली आहे. यापैकì ९ हे आंतरराÕůीय ±ेýातील ÿादेिशक िवभाग आिण १० हे िविशĶ कायाªसंबंधी िवशेष िवभाग असे िनमाªण करÁयात आलेले आहेत. परराÕů मंýालया¸या पदानुøमात पुढे परराÕů सिचव आहेत, ºयांना दीघªकाळ नेहłं¸या संपूणª कायªकाळात महासिचव Ìहणून संबोधले जात होते. नेहł सुŁवाती पासूनच पंतÿधान आिण परराÕů मंýी दोÆही पदभार सांभाळत असÐयाने मंýालया¸या कामकाजावर देखरेख आिण समÆवय साधÁयासाठी आिण पंतÿधानांना धोरणाÂमक तपिशलांचा सÐला देÁयासाठी परराÕů कायाªलयाचा ÿशासकìय ÿमुख Ìहणून वåरķ अिधकारी असणे आवÔयक मानले जात होते. Âयांचे अिधकृतपणे वणªन "परराÕů धोरणाशी संबंिधत बाबéवर मंÞयाचे ÿमुख अिधकृत सÐलागार" Ìहणून केले जाते आिण "संपूणª मंýालया¸या कामा¸या देखरेखीसाठी आिण समÆवयासाठी जबाबदार" असे Ìहटले जाते. परराÕů मंýालया¸या ÿमुखात परराÕů Óयवहार मंýी आिण परराÕů Óयवहार राºयमंýी यांचा समावेश असलेली राजकìय कायªकाåरणी असते. राजकìय कायªकाåरणी¸या पातळी¸या खाली परराÕů सिचवां¸या नेतृÂवाखालील परराÕů कायाªलयाची नोकरशाही रचना आहे. सÅया परराÕů मंýालयात परराÕů सिचव, सिचव (पूवª), सिचव (पिIJम), सिचव (आिथªक संबंध), सिचव (OIA & CPV) असे पाच सिचव आहेत. OIA Ìहणजे परदेशातील भारतीय घडामोडी आिण CPV Ìहणजे कॉÆसुलर, पासपोटª आिण िÓहसा. या पाच सिचवां¸या खाली परराÕů सिचवांना मदत करÁयासाठी दोन अितåरĉ सिचव ठेवले आहेत. सिचव आिण अितåरĉ सिचवां¸या Öतराखाली मोठ्या सं´येने सहसिचव, संचालक, उपसिचव, अंडर सेøेटरी आिण संलµन पदािधकारी िÖथती¸या उतरÂया øमाने पदािधकारी कायªरत असतात. सदर िवभागां¸या दोन ®ेणी आहेत: अ) िवशेष िवभाग जसे कì ÿशासन, सुर±ा, आिथªक, ÿिसĦी, िव°, धोरण िनयोजन इ.; आिण ब) आिĀका, मÅय आिशया, पूवª आिशया, युरोप, आखात इ. सार´या जगा¸या ÿÂयेक ±ेýाची देखरेख करणारे ÿादेिशक िवभाग. परराÕů मंýालया¸या ताÊयातील परदेशी राºयांमधील घडामोडी आिण इतर आंतरराÕůीय घडामोडé¸या मािहतीचा मु´य ľोत Ìहणजे परदेशी मोिहमा. या मोिहमा देखील परराÕů धोरणा¸या ÿभावी अंमलबजावणीसाठी शेवटी जबाबदार असतात. परराÕů Óयवहार मंýालय (MEA) आिण Âयां¸या परदेशातील मोिहमा आिण परकìय दूतावास िविवध उपøम राबवतात ºयात राजकìय राजनय, आिथªक राजनय, सांÖकृितक राजनय, ÿचार िकंवा बाĻ ÿिसĦी, धोरण िनयोजन आिण वैयिĉक िनयोजन यांचा समावेश होतो. munotes.in
Page 50
भारताचे परराÕů धोरण
50 परराÕů Óयवहार मंýालय (MEA): टीकाÂमक मूÐयांकन परराÕů Óयवहार मंýालय ही एक अितशय महÂवपूणª संÖथा आहे ºयाĬारे भारता¸या परराÕů धोरणाचे समÆवय साधले जाते. Âयांची काय¥ भारत सरकारमधील इतर मंýालयांĬारे केलेÐया काया«पे±ा अिधक वैिवÅयपूणª असतात. कालानुłप जसजसे जग गुंतागुंतीचे होत आहे, तसतसे परराÕů Óयवहार मंýालय मधील नोकरशाहीची काय¥ आिण िøयाकलाप बदलत आहेत. अÂयाधुिनक तंý²ान आिण सामािजक माÅयमांमुळे वाढलेला बहòप±वाद, अÂयाधुिनक ÿिसĦी आिण ÿचार, दहशतवाद, चाचेिगरी, िविवध सामािजक चळवळी, सायबर गुÆहे इÂयादीसार´या नवीन जागितक गुÆĻांना सामोरे जाणे हे परराÕů Óयवहार मंýालय चे काम अिधक कठीण करत आहे. या सवª आÓहानांना तŌड देÁयासाठी परराÕů Óयवहार मंýालय सवªतोपरी ÿयÂन करत असते. तथािप, आंतरराÕůीय संबंधांची ही वाढती गुंतागुंत वाहóन नेÁयासाठी परराÕů Óयवहार मंýालय अनेकदा अयशÖवी ठरते. परराÕů धोरणाची ÓयाĮी हाताळÁयासाठी अनेक संरचनाÂमक कमकुवतपणा आहेत. पिहली आिण ÿमुख संरचनाÂमक समÖया कमी मनुÕयबळाशी संबंिधत आहे: सुमारे ८५० राजनय परराÕů Óयवहार मंýालया¸या जबाबदाöया पार पाडतात, याची तुलना आपण इतर िवकिसत राÕůे जसे िक चीन, अमेåरका, युरोिपयन महासंघ यां¸याशी केली असता बöयाच ÿमाणात तफावत आढळून येते. भारत एक िवभागीय महास°ा Ìहणून ÿादेिशक राजकारण तसेच आंतरराÕůीय राजकारणात आपला एक वेगळा ठसा उमटवत आहे. भारताचे एकंदरीत ±ेýीय, भौगोिलक, आिण सामåरकŀĶ्या महÂवाचे Öथान पाहता राजकìय नेतृÂवा¸या जबाबदा-यादेखील वाढÐया आहेत. या जबाबदा-यां¸या पूतªतेसाठी पुरेसा कौशÐयपूणª मनुÕयबळ राजनया¸या ÖवŁपात उपलÊध असणे आवÔयक आहे. आंतरराÕůीय राजकारणात भारता¸या वाढÂया ÿिसĦीसह जबाबदाöयाही वाढत आहेत. अनेक जबाबदाöया हाताळÁयासाठी कमªचारी वाढवÁयाची Âवåरत गरज भारतास आहे. सÅया¸या परराÕů धोरणा¸या गरजा आिण कमªचाö यांचा पुरवठा यां¸या मागÁयांमÅये तफावत आहे. अनेक िवĬानांनी असेही िनदशªनास आणून िदले आहे कì भारताचे परराÕů धोरणाचे िनणªय बहòतेक वेळा अÂयंत Óयिĉवादी असतात - िविशĶ धोरणाÂमक ±ेýांसाठी वåरķ अिधकारी जबाबदार असतात, उ¸च Öथानी असलेले धोरणाÂमक योजनाकार नाहीत. पåरणामी, भारत आपÐया परराÕů धोरणा¸या उिĥĶांबĥल दीघªकालीन िवचार करÁयात काही अंशी मागे आहे, ºयामुळे जागितक घडामोडéमÅये जे भारता¸या भूिमकेचे उिĥĶ आहे ते भारत ÖपĶ करÁयापासून रोखतो. दुसरी िचंतेची बाब अशी आहे कì भारतीय परराÕů-धोरण िनमाªते बाहेरील ÿभावापासून अिलĮ आहेत, जसे कì काही वैचाåरक गट (िथंक टँक), जे इतर देशांमÅये सरकावरील आपÐया ÿभावाने Âयांचे Öथान समजÁयास बळकट करतात. अनेक वतªमान आिण माजी राजदूत राजकìय कायªकारी मंडळाऐवजी नोकरशाही¸या जबरदÖत साकारलेÐया भूिमकेवर टीका करतात. वåरķ ®ेणीकडून किनĶ ®ेणीकडे (टॉप-डाऊन) िनयोजनाचा अभाव काही ÿमाणात सामािजक आवÔयकता आिण धोरणिनिमªती यां¸यातील इĶतम संतुलन िबघडवत आहे. munotes.in
Page 51
परराÕů धोरण िनिमªतीची
ÿिøया
51 वåरķ ®ेणीकडून किनĶ ®ेणीकडे (टॉप-डाऊन) सूचनांचा अभाव Ìहणजे दीघªकालीन िनयोजन अ±रशः अश³य आहे. अनेक अिधकाöयांनी पुĶी केली असता असे ल±ात येते कì, भारत भÓय रणनीतीवर कोणतेही अंतगªत दÖतऐवज िकंवा ĵेतपिýका तयार करत नाही. िशवाय, नÓयाने िनयुĉ केलेÐया राजदूतांना Âयां¸या जबाबदारी¸या ±ेýांबĥल अितशय जुजबी मागªदशªक तßवे आिण पाĵªभूमीची थोडीशी मािहती िदली जाते आिण Âयांना Âयां¸या उिĥĶांबĥल अहवाल तयार करÁयाची आवÔयकता नसते. भारतीय परराÕů धोरणा¸या आÖथापनेमÅये भÓय धोरणाÂमक िवचारसरणीचा अभाव देशात ÿभावी वैचाåरक गट (िथंक टँक¸या) कमतरतेमुळे वाढला आहे. परकìय सेवेत केवळ कमी कमªचारीच नाहीत, तर ितचे अिधकारी देशा¸या िÖथतीचे सखोल संशोधन िकंवा िवĴेषण करÁयासाठी बाĻ संÖथांकडे वळत नाहीत. याउलट, यूएस मधील परराÕů-नीती िनमाªते, सरकारमÅयेच होणाöया दीघªकालीन िनयोजनाला पूरक असलेÐया संÖथां¸या िवÖतृत ±ेýाकडून धोरणाÂमक मागªदशªनाची अपे±ा कł शकतात. परंतु भारतात आंतरराÕůीय संबंधांवर ल± क¤िþत करणाöया धोरणाÂमक संशोधन संÖथा फार कमी आहेत. ºया काही संÖथा थोड्या फार ÿमाणात संशोधन व इतर काय¥ करतात Âया बहòतेकदा मोठ्या अनुदािनत खाजगी संÖथा असतात, Ìहणून ते अपåरहायªपणे मु´यतः Óयापार समÖयांवर ल± क¤िþत करतात. जे देश महान स°ा िÖथतीची आकां±ा बाळगतात ते सहसा सामåरक आÓहानां¸या पलीकडे पाहतात, Âयां¸या िहतसंबंधांना अनुकूल अशा जगाची कÐपना करतात आिण ती ŀĶी ÿÂय±ात आणÁयासाठी कायª करतात. भारतासाठी समÖया अशी आहे कì Âयाची परराÕů धोरणाची यंýणा अīाप तशी ÿगÐभपणे िवकिसत केलेली नाही. वåरķ ®ेणीकडून किनĶ ®ेणीकडे (टॉप-डाउन) ŀĶीकोन, दीघªकालीन रणनीती िवकिसत करÁयात भारताची असमथªता याचा अथª असा आहे कì ते आपÐया वाढÂया सामÃयाª¸या पåरणामांचा पĦतशीरपणे िवचार कł शकत नाही. जोपय«त हे असेच राहील, तोपय«त देश जागितक घडामोडéमÅये अनेकांना अपेि±त असलेली भूिमका बजावणार नाहीत असे काही अËयासकांचे मत आहे. २.५ परराÕů धोरणाची िनिमªती: संसदेची भूिमका सैĦांितकŀĶ्या, लोकशाही राºयामÅये संसदेने परराÕů धोरणा¸या िनिमªतीवर िविवध मागा«नी ÿभाव टाकणे अपेि±त आहे. Âयाचे ठराव, एकतर सरकारने ÿÖतािवत केलेÐया धोरणांचे समथªन करणे िकंवा िवरोध करणे, िकंवा सरकारी नवीन धोरणे सुचवणे िकंवा सĉì करणे, मग ते Óयापक िकंवा िविशĶ Öवłपाचे असो, परराÕů धोरणा¸या िवÖतृत अिभमुखता, तपशीलवार सूýीकरण आिण अंमलबजावणीवर ÿभाव टाकणे अपेि±त आहे. परराÕů मंýालय, संर±ण आिण इतर सहयोगी मंýालयां¸या अथªसंकÐपामÅये कपात कłन िकंवा वाढवून, िविनयोग मंजूर करÁया¸या अिधकाराĬारे परराÕů धोरणा¸या िविशĶ पैलूंवर देखील ÿभाव टाकू शकतो. िशवाय, संसदेला कायīाĬारे परराÕů धोरण तयार करÁयासाठी नवीन यंýणा आिण सरकारी संÖथा Öथापन करÁयाचा अिधकार आहे. आंतरराÕůीय िशĶमंडळात भाग घेणारे संसद सदÖय, संयुĉ राÕůसंघाला पाठवलेÐया लोकांसह, तपशीलवार धोरण तयार करÁयाची जबाबदारी काही अंशी परराÕů धोरण िनिमªतीसाठी िवभागली जाऊ शकते. munotes.in
Page 52
भारताचे परराÕů धोरण
52 परराÕů Óयवहारात त² असलेले संसदेचे वैयिĉक सदÖय, मग ते स°ाधारी प±ाचे असोत िकंवा िवरोधी प±ाचे असोत, कोणताही औपचाåरक ठराव एकतफê अथवा इतर मागा«नी मंजूर होत नसतानाही, सरकार¸या धोरणांमधील दोष िकंवा अपुरेपणाकडे ल± वेधून परराÕů धोरणा¸या िनिमªतीवर ÿभाव टाकू शकतात. भारतीय राºयघटने¸या अनु¸छेद २४६ अÆवये संसदेला "संघ आिण कोणÂयाही परकìय देशाशी संबंध आणणाöया सवª बाबी", परकìय घडामोडé¸या सवª पैलूंवर कायदे करÁयाचा अिधकार िदला आहे. संघा¸या यादीमÅये समािवĶ केलेÐया कायदेिवषयक अिधकार करार, राजनय, िशĶमंडळ आिण Óयापार ÿितिनिधÂव, संयुĉ राÕůसंघटना आिण आंतरराÕůीय पåरषदा, आंतरराÕůीय करार आिण अिधवेशने, युĦ आिण शांतता, परदेशी अिधकार ±ेý, Öथलांतर, नागåरकÂव, परवाने, िÓहसा इÂयादी िवषयांवर संसदेस कायदे करÁयाचा अिधकार आहे. कलम २५३ अंतगªत संसदेला आंतरराÕůीय करार, करार आिण अिधवेशने आिण आंतरराÕůीय पåरषदांमÅये आलेÐया िनणªय यां¸या अंमलबजावणीसाठी कायदे बनवÁयाचा िवशेष अिधकार आहे. परराÕů Óयवहारावरील संसदेची सÐलागार सिमती संसद आिण परराÕů धोरण यां¸यातील महßवाचा संÖथाÂमक दुवा Ìहणजे परराÕů Óयवहारावरील संसदेची सÐलागार सिमती. भारत सरकार¸या िविवध मंýालये अथवा िवभागांसाठी १९५४ मÅये पिहÐयांदा अनौपचाåरक सÐलागार सिमÂयांची Öथापना करÁयात आली. या बैठकांना मंýालयांचे वåरķ अिधकारी उपिÖथत रािहले जे अज¤डावरील िविशĶ बाबéची मािहती देÁयाबाबत मंÞयांना मदत करतील आिण मंÞयांना तÃये आिण आकडेवारी ÿदान करतील. परंतु ÿÂय±ात ही सिमती अिधकृत परराÕů धोरणा¸या पूतªतेसाठी परराÕů मंýी आिण संसद यां¸यातील केवळ जोडणारा “दुवा” होती. परराÕů धोरणा¸या िनिमªतीमÅये परराÕů Óयवहारावरील संसदे¸या सÐलागार सिमतीची भूिमका गेÐया काही वषा«त घसरलेली िदसते. या सिमतीĬारे सÐलामसलत घेÁयाची ÿिøया इंिदरा गांधé¸या काळात सुł झाली आिण आजतागायत सुł आहे. परराÕů मंýालयासाठी संसदेची Öथायी सिमती ÿÂयेक मंýालयासाठी संसदे¸या Öथायी सिमतीची संÖथा १९९१ मÅये िनमाªण करÁयात आली. परराÕů Óयवहारासाठी संसदे¸या सÐलागार सिमती¸या Óयितåरĉ, काहीशी िभÆन काय¥ असलेली, परराÕů Óयवहारासाठी संसदेची Öथायी सिमती अिÖतÂवात आली, या Öथायी सिमतीची काय¥ खालीलÿमाणे आहेतः १. परराÕů मंýालया¸या अनुदाना¸या मागणीची छाननी करणे आिण लोकसभेचे अÅय± आिण राºयसभे¸या अÅय±ांना अहवाल देणे. २. जर संबंिधत ÿÖतािवत कायदे सभापती िकंवा अÅय±ांĬारे Öथायी सिमतीकडे पाठवले तर परराÕů मंýालयाशी संबंिधत ÿÖतािवत कायīाचे परी±ण आिण अहवाल देणे. ३. परराÕů मंýालया¸या वािषªक अहवालाचे पुनरावलोकन करणे. munotes.in
Page 53
परराÕů धोरण िनिमªतीची
ÿिøया
53 ४. जर सभापती िकंवा अÅय±ांनी Öथायी सिमतीकडे पाठवले तर परराÕů मंýéनी लोकसभा आिण राºयसभे¸या सदनात वाचलेÐया धोरण िवधानाचे पुनरावलोकन करणे. Öथायी सिमती¸या बैठकांना परराÕů मंýी नÓहे तर नोकरशहा देखील उपिÖथत असतात. Öथायी सिमती¸या सदÖयांना परराÕů मंÞयांशी संवाद साधÁयाची संधी नाही. परंतु सिमती परराÕů सिचवांसह भारत सरकार¸या अिधकाöयांना सा±ीदार Ìहणून बोलावले जाऊ शकते. िशवाय, परराÕů Óयवहार मंýालया¸या अनुदाना¸या मागणीची छाननी करताना, Öथायी सिमती एकंदर परराÕů धोरणावर चचाª करते आिण परराÕů Óयवहार मंýालयास आपली सूचना देते, ºयाचा उपयोग काही वेळा नंतर¸या काळात करतात. उदाहरणाथª, परराÕů Óयवहारावरील संसदे¸या Öथायी सिमतीने १९९८ मÅये एका अहवालात असे िनरी±ण नŌदवले होते कì भारता¸या परराÕů धोरणातील ÿमुख घटक परदेशातील भारतीयांकडे पुरेसे ल± िदले गेले नाही. केवळ परदेशी भारतीयांसाठी परराÕů मंýालयात एक नवीन िवभाग तयार करÁयात यावा, अशी िशफारस Âयात करÁयात आली आहे. ही िशफारस मंýालयाने १९९९ मÅये Öवीकारली होती. १९९९ मÅये सिमतीने परराÕů मंýालया¸या धोरण िनयोजन िवभागात संशोधनाकडे अपुरे ल± िदÐयाचे िनदशªनास आणून िदले आिण जुÆया संशोधन संवगाªचे पुनŁºजीवन करÁयाची िशफारस केली. ही िशफारसही मंýालयाने माÆय केली आहे. राÕůीय सुर±ा सÐलागार Ìहणून काम केलेÐया जे.एन. दीि±त यां¸या मते, परराÕů धोरणा¸या िनिमªतीवर ÿभाव टाकणाöया सÐलागार सिमतीपे±ा परराÕů Óयवहारावरील संसदेची Öथायी सिमती Öथापनेपासूनच अिधक ÿभावी ठरली आहे. आणखी एक ºयेķ िनवृ° अिधकारी, राजदूत के.एस. राणा यांनी, तथािप, Öथायी सिमती¸या बैठकांना उपिÖथत राहÁया¸या Âयां¸या Öवतः¸या अनुभवां¸या आधारे, Öथायी सिमती¸या कामकाजातील काही कमकुवतपणा िनदशªनास आणून िदला. Öथायी सिमती परराÕů Óयवहार मंýालया¸या कामकाजात पारदशªकता आिण उ°रदाियÂव सुिनिIJत करते हे पािहÐयानंतर, राणा Ìहणतात: “परंतु सिमतीकडे ÿijांचा सखोल पाठपुरावा करÁयासाठी त²ांचा अभाव असÐयाचे िदसते. सिमतीला िदलेÐया आĵासनांचा कालांतराने िवसर पडÐयाची उदाहरणे आहेत. परराÕů Óयवहार मंýालयामÅये, सिमती¸या िशफारशéवर कारवाईची िठकाणे ही उिĥĶे अनेकदा असÐयाने, या उिĥĶांना ÿÂय±ात पाठपुरावा करÁयाचे िनद¥श िदले आहेत का, असे कोणीही िवचारलेले िदसत नाही. सिमतीचे अिधकार हे Âयां¸या अहवालातून िदसून येतात. तसेच Âयां¸या परी±णावर Óयापक ल± क¤िþत केÐयाचा फायदा होऊ शकतो”. परराÕů धोरणावर संसदेचा ÿभाव परराÕů धोरणावरील संसदे¸या ÿभावा¸या संदभाªत, असे िदसून येईल कì नेहł कालखंडात तसेच नेहłंनंतर¸या काळातले ÿमुख परराÕů धोरण िनणªय घेÁयापूवê सरकार सामाÆयतः संसदेकडे दुलª± करत असे. तथािप, काही ÿकरणांमÅये, संसदीय टीका आिण ÿितकूल जनमताने या कालावधीत, ÿमुख आंतरराÕůीय घडामोडी िकंवा राÕůीय िहतसंबंधांवर िकंवा परराÕů धोरणा¸या मूलभूत तßवांवर पåरणाम करणाö या संकटा¸या पåरिÖथतéबĥल ÖवीकारलेÐया धोरणांमÅये सुधारणा करÁयास भाग पडले. दुसöया शÊदांत, परराÕů munotes.in
Page 54
भारताचे परराÕů धोरण
54 धोरणा¸या िनणªयांवर अगोदर ÿभाव पाडता येत नसताना, संसदेने काही वेळा परराÕů धोरणा¸या काही घटकांवर िनयंýण ठेवÁयाचे काम केले. नेहłं¸या काळात संसदेकडे सरकारकडून जाणीवपूवªक आिण ऐि¸छकतेने दुलª± करÁयात आले. उदाहरणाथª, १९५४ ¸या करारानंतर भारताने Öवतःचा भूभाग असÐयाचा दावा केलेÐया ÿदेशावर िचनी अितøमणांना सुŁवात झाली, परंतु पाच वषा«पय«त, Ìहणजेच १९५९ पय«त सरकारकडून या अितøमणांची मािहती संसदेला देÁयात आली नाही. इंिदरा गांधé¸या पिहÐया काळात सरकारने संसदेकडे जाणीवपूवªक दुलª± केÐयाचे ÿमुख उदाहरण Ìहणजे १९७२ ¸या पािकÖतान सोबत¸या िसमला करारा¸या संदभाªत संसदेला जाणीवपूवªक दुलªि±त करÁयात आले. २ जुलै १९७२ रोजी भारत आिण पािकÖतान यां¸यात झालेÐया िशखर बैठकìत या कराराबĥल समजूत काढÁयात आली आिण Âयातील तरतुदी ताबडतोब सावªजिनक करÁयात आÐया. या समजुतीनुसार, या कराराला दोÆही देशां¸या सरकारांनी माÆयता िदली होती. परराÕů धोरणाबाबत िनणªय घेताना संसदेकडे दुलª± करÁयाचा तोच ÿकार अजूनही सुł आहे. यासाठी अनेक उदाहरणे आहेत. उदाहरणाथª, राजीव गांधé¸या कायªकाळात, १९८७ ¸या राजीव-जयवधªने करारावर Öवा±री झाली तेÓहा, करारा¸या अटी िकंवा IPKF ®ीलंकेला पाठवÁयाला संसदेची माÆयता नÓहती. Âयाचÿमाणे, अटलिबहारी वाजपेयी यां¸या नेतृÂवाखालील NDA सरकारने सवª समावेशक अणुबंदी करार (CTBT) वर Öवा±री करÁयासाठी पोखरण II अणुचाचÁयांनंतर अमेåरकन सरकारशी गुĮ चचाª केली तेÓहा संसदेला िवĵासात घेतले नाही. मनमोहन िसंग यां¸या चच¥¸या तपिशलांसाठी संसदेत वारंवार मागणी करÁयात आली होती, परंतु सरकारने सकाराÂमक ÿितसाद िदला नाही. युनायटेड Öटेट्स ऑफ अमेåरका बरोबर अणु करार पूणª केÐयावर परराÕů धोरणा¸या बाबतीत भारताने सवाªत अलीकडील संकट पािहले. संपूणª िवरोधकांनी Âया करारावर ÿijिचÆह उपिÖथत केले आिण डाÓया प±ांनी मनमोहन िसंग सरकारवर केलेली टीका अÂयंत तीĄ होती. सरकारने मागÁया माÆय न केÐयाने डाÓया प±ांनी यूपीए (UPA) सरकारचा पािठंबा काढून घेतला आिण या काळात मोठ्या अडचणीने सरकार िटकले. अथाªत, संसदीय ÿिøये¸या इितहासावłन असे िदसून येते कì भारताची संसद ही िनणªय घेÁयाची एक सावªभौम संÖथा आहे आिण ितला कोणताही कायदा करÁयाचा सवō¸च अिधकार आहे. देशात लागू होणारे कायदे हे जरी संसदेĬारे केले जात असले तरी ÿÂय±ात, पंतÿधानांभोवती क¤þीत असलेली कायªकाåरणी ही परराÕů धोरणा¸या िनिमªतीमÅये वाÖतिवक शĉì क¤þ आहे हे नाकारता येत नाही. वाÖतिवक परराÕů धोरण बनवÁयाचे काम कायªकाåरणीĬारे केले जाते ºयात PMO आिण MEA Ĭारे सिøय भूिमका बजावली जाते. munotes.in
Page 55
परराÕů धोरण िनिमªतीची
ÿिøया
55 २.६ भारताचे परराÕů धोरण : राजकìय प±, दबाव गट आिण ÿसारमाÅयमांची भूिमका राजकìय प± लोकशाहीत राजकìय प± महßवाची भूिमका बजावतात; संसदीय लोकशाहीमÅये ते आिथªक, राजकìय आिण धािमªक िहतसंबंधांचे एकýीकरण करणारे Ìहणून काम करतात. शासन आिण जनतेला राजकìय ŀĶीने एकý जोडÁयाचे कायª हे राजकìय प± करीत असतात. भारतात, अनेक राजकìय प±ांचे अिÖतÂव आिण ते ÿितिनिधÂव करत असलेÐया अनेक िहतसंबंधांमुळे परराÕů धोरण तयार करÁयात एक ÿकारची गुंतागुंत िनमाªण होते. काँúेस ÖवातंÞयानंतर सुमारे चार दशके भारतीय राÕůीय काँúेसने भारतीय राजकìय ÓयवÖथेवर केलेले अखंड वचªÖव आिण नेहłं¸या उ°ुंग नेतृÂवाने भारतीय परराÕů धोरणातील िनणªय घेÁया¸या ÿिøयेला एक अिĬतीय वैिशĶ्य िदले. तथािप, डाÓया आिण उजÓया दोÆही िवरोधी प±ांनी तसेच काँúेसमधील िविवध गटांनी परराÕů धोरणा¸या िनिमªतीवर काही ÿभाव पाडला. काँúेसची स°ा कमी झाÐयामुळे आिण देशातील अिधक जिटल आिण बहòक¤िþत राजकìय ÓयवÖथे¸या वाढीकडे एक ŀÔयमान कल िदसू लागÐयाने, िवशेषत: १९९८ पासून, कोणÂयाही राजकìय प±ाचा भारतीय परराÕů धोरणा¸या आकार आिण िदशा यावर िनणाªयक ÿभाव पाडणे काहीसे कठीण झाले आहे. ÖवातंÞयानंतर भारत सरकारचे देशांतगªत आिण परराÕů धोरण हे मु´यÂवे ÖवातंÞय चळवळी दरÌयान आिण नंतर ÖवीकारलेÐया भारतीय राÕůीय काँúेस¸या ठरावांवर आधाåरत होते. Ìहणूनच, भारता¸या परराÕů धोरणा¸या सवाªत िनिमªती¸या काळात काँúेस सतत स°ेत होती ही वÖतुिÖथती परराÕů धोरणातील िनणªय घेÁया¸या ŀिĶकोनातून िनणाªयक महßवाची आहे. काँúेस हा प± ÖवातंÞय चळवळी¸या काळात अितशय सøìय रािहला, आिण ÖवातंÞयानंतर िकमान दोन दशके स°ेवर रािहली. अनेक िभÆन-िभÆन राजकìय मतां¸या सहमतीचे ÿितिनिधÂव करणारे एक Óयापक राजकìय Óयासपीठ, आिण ठोस िनणªय घेÁयाची कॉंúेसची ही ÿवृ°ी मु´यÂवे परराÕů धोरणातही िदसून आली. परराÕů धोरणाबाबत काँúेसचे ठराव माý मु´यÂवे नेहłंचेच होते आिण ही वÖतुिÖथती रािहली. परराÕů धोरणा¸या िनणªयांबाबत सरकारमधील Âयां¸या िनिवªवाद मĉेदारीसह, भारता¸या परराÕů धोरणाची Óयापक अिभमुखता नसली तरी, नेहłं¸या Öवतः¸या िवचारसरणीची ठोस रचना केली. प±ांतगªत परराÕů धोरणावर उजÓया आिण डाÓया मतांची सुसूýता आणणे आिण एकिýत करणे आिण Âयांना समान क¤þÖथानी आणणे हे Âयांचे मु´य योगदान आहे. नेहłं¸या Öवतः¸या परराÕů धोरणाचा िवचार आिण Âयांनी घेतलेले तपशीलवार िनणªय, बहòधा िविवध िवरोधी प±ां¸या ÿÂय± आिण संभाÓय ÿितिøयांनी काही ÿमाणात ÿभािवत झाले असावे. नेहłंÿमाणेच इंिदरा गांधी यांनीही पंतÿधानपदा¸या Âयां¸या दोन कायªकाळात परराÕů धोरणाची आखणी आिण अंमलबजावणी यावर वचªÖव गाजवले. पण पंतÿधान आिण राजकìय नेता Ìहणून िटकून राहÁयासाठी Âयांना िवशेषत: Âयां¸या पिहÐया कायªकाळात, सीपीआय आिण तथाकिथत सोिÓहएत युिनयनकडे झुकलेले "पुरोगामी काँúेसवाले" यां¸या munotes.in
Page 56
भारताचे परराÕů धोरण
56 समथªनावर खूप अवलंबून राहावे लागले, १९७१ ¸या बांµलादेश संकटामुळे उĩवलेली भारतीय उपखंडातील पåरिÖथती आिण जगात इतर शĉéचे पåरणामी झालेले ňुवीकरण हे या झुकÁयाचे एक ÿमुख कारण असले तरी, इंिदरा गांधé¸या परराÕů धोरणातील ÖपĶपणे ‘सोिÓहएत समथªक’ झुकÁयाचे देखील एक कारण असावे. तथािप, १९७७ मÅये जनता सरकारने आिण नंतर १९९८ मÅये भाजप सरकारने काही ÿमाणात कॉंúेसने, िवशेषतः अमेåरकािवरोधी धोरणांमÅये बदल करÁयाचा ÿयÂन केला. िशवाय, सोिÓहएत युिनयनचे िवघटन आिण शीतयुĦा¸या समाĮीमुळे भारता¸या परराÕů धोरणाकडे काँúेस¸या ŀĶीकोनात ल±णीय बदल झाला. मनमोहन िसंग यां¸या नेतृÂवाखालील काँúेसने आिथªक सुधारणा सुł केÐया आिण भाराताचे परराÕů धोरण हे अमेåरके¸या िवचारसरणीशी संलिµनत झाले. भारताने अमेåरकेसोबत अणु करार यशÖवीपणे पार पाडला आिण आंतरराÕůीय संबंधांमÅये सिøय भूिमका बजावÁयास सुŁवात केली, िवशेषत: WTO सार´या बहòप±ीय मंचांमÅये आिण BRICS आिण IBSA सार´या ÿादेिशक मंचांमÅये देखील सिøय भूिमका घेतली. Âयािशवाय शेजारील देशांशी मैýीपूणª संबंध सुधारÁयाचाही ÿयÂन केला. भारतीय जनता प± भारतीय जनता प±ाची वैचाåरक ÿवृ°ी ÿबळ आहे. हा प± भारतातील िहंदू परंपरां¸या महानतेवर आिण केवळ भारतीय उपखंडातच नÓहे तर संपूणª आिशयामÅये या परंपरे¸या ÿभावावर िवĵास ठेवतो. १९९८ ते २००४ दरÌयान जेÓहा ते पिहÐयांदा पदावर होते, तेÓहा भाजपने युतीचे शासन केले. Âया¸या अनेक युती भागीदार प±ाचा वैचाåरक अज¤डा आिण िवशेषत: िहंदू राÕůवादाचा ŀिĶकोनाशी सहमत नÓहते. पåरणामी, Âयाची काही सवाªत महÂवाची आिण अधोरेिखत केलेली उिĥĶे बाजूला ठेवावी लागली. तरीही, पोखरण II अणुÖफोट आिण अÁवľीकरणाचा कायªøम, इąायलशी मैýीपूणª संबंध िवकिसत करणे, भारतीय परराÕů धोरणाची नवीन-अमेåरकन ÿवृ°ी, ÿबळ राºयस°ेवर भर देणे, िनयोिजत अथªÓयवÖथेचा Âयाग, अथªÓयवÖथेचे खाजगीकरण आिण उदारीकरण तसेच बहòराÕůीय कंपÆयां¸या ÿÂय± गुंतवणुकìÿती खुले धोरण यासार´या घटकातून भाजप¸या Öवतः¸या परराÕů धोरणा¸या ŀिĶकोनाचे ÿकटीकरण िदसून आले. २०१४ मÅये, भाजप संसदेत ÖपĶ बहòमतासह कायाªलयात परतले. जरी भाजपास इतर राजकìय प±ांचा पाठéबा असला तरीही आपले शासन िटकवून राखÁयास भाजप हा इतर अÆय प±ांवर अवलंबून नाही. Âयामुळे, कोणÂयाही अडथÑयांिशवाय परराÕů धोरणाची उिĥĶे अंमलात आणÁया¸या सुिÖथतीत आहे. नर¤þ मोदé¸या नेतृÂवाखाली भाजपचा देशांतगªत अज¤डा ÖपĶ आहे: काही अपåरहायª अडथळे असूनही, Âयांचे सरकार जलद आिथªक िवकासाला चालना देÁयास उÂसुक आहे, तर धमªिनरपे± राजकारणासाठी भारता¸या दीघªकाळापासून बांिधलकìसाठी Âयाचा फारसा उपयोग नाही. Âया¸या ÿाधाÆयकृत परराÕů धोरणातील उिĥĶे आिण पåरणामांचे काही ÿारंिभक उदाहरण काय आहेत? ÿारंभी, हे नमूद करणे महßवाचे आहे कì भारता¸या ÖवातंÞयानंतर¸या इतर ÿÂयेक सरकार¸या िवपरीत, नवीन शासनास अिलĮतावादाची जाहीरपणे पुĶी करणे भाग पडलेले नाही. भारता¸या परराÕů धोरणातील या महßवा¸या ÿमुख munotes.in
Page 57
परराÕů धोरण िनिमªतीची
ÿिøया
57 आधाराची मोदéनी िवशेषतः दखल न घेणे हे भारता¸या परराÕů धोरणास भूतकाळ पासून एक नवीन टÈÈयात आणते. या िवषयावरील Âयांचे मौन महßवपूणª आहे कारण एकेकाळी वचªÖव असलेÐया काँúेस प±ा¸या राजकारणाशी आिण भारताचे पिहले पंतÿधान, या िसĦांताची जवळून ओळख होती. परदेशात मोदéचे अÂयंत जोमदार उपøम आिण जागितक, ÿादेिशक आिण िĬप±ीय पातळीवरील बदल भारता¸या परराÕů धोरणात एका नÓया युगाची सुŁवात करत आहेत. Âया¸या परराÕů धोरणातील तीन महßवा¸या गोĶी ओळखÐया जाऊ शकतात. ÿथम भारता¸या आिथªक िहतसंबंधांना चालना देÁयासाठी अनेक ÿगत औīोिगक राºयांशी संपकª साधणे आपÐया धोरणात समािवĶ केले आहे. दुस-यामÅये पुनŁÂथान झालेÐया चीन¸या वाढÂया सामÃयाªचा सामना करÁयासाठी धोरण आखणे समािवĶ आहे. आिण ितसö यामÅये भारता¸या शेजारी देशांशी तसेच िहंदी महासागरा¸या िकनारी असलेÐया राºयांशी संबंध सुधारÁया¸या ÿयÂनांचा समावेश आहे आिण चीनचा ÿभाव मयाªिदत करÁया¸या िदशेने ठाम उिĥĶ भारताचे आहे. या ÿयÂनांना भारताचे पािकÖतान सोबतचे िĬप±ीय संबंध हा एक अपवाद असू शकतो. जानेवारी २०१५ मÅये भारता¸या वािषªक ÿजास°ाक िदना¸या परेडमÅये अमेåरकेचे राÕůाÅय± बराक ओबामा यांना ÿमुख पाहòणे Ìहणून आमंिýत करÁया¸या Âयां¸या िनणªयातून मोदéना ऐितहािसक घटनांत ÖवारÖय नसÐयाची उदाहरणे िदली गेली. भारता¸या परराÕů धोरणातील ही घटना ल±णीय अथाªने पåरपूणª होती. अमेåरके¸या कोणÂयाही राÕůाÅय±ांना कधीही अशा ÿकार¸या राÕůीय सण साजरे करÁया¸या उिĥĶाने भारताकडून िनमंýण गेले नÓहते. या हालचालीचा एक संकेत Ìहणून मोदी सरकार युनायटेड Öटेट्सशी सामाÆय कामकाजाचे संबंध तयार करÁयास तयार आहे असा अथª लावला जाऊ शकतो. भारत-अमेåरका संबंधांची ऐितहािसक पाĵªभूमी पाहता, भारताने अमेåरकेला िदलेÐया िनमंýणाचे महßव कमी केले जाऊ शकत नाही. िवīमान संबंधांना बळकटी देÁयासाठी आिण उदयोÆमुख जागितक ÓयवÖथेत भारताची उपिÖथती वाढवÁयात मोदéनीही उÂसुकता दाखवली आहे. हे उपøम काही ÿितिøया देÁयास पाý आहेत. मोदé¸या ÿÂयेक परदेश दौö याचे सवाªत ठळकपणे महÂव अधोरेिखत करणे श³य आहे. अमेåरकेला जाÁयापूवêच मोदéनी जपानला भेट िदली. भारत-जपानी संबंध अनेक आकषªक कारणांमुळे या राजवटीसाठी िवशेष महßवाचे आहेत. सुŁवातीला, मोदी आिण Âयांचे जपानी समक±, िशंजो आबे हे दोघेही अखंड राÕůवादी आहेत. Âयांना चीन¸या उदय आिण आøमक पाऊलांबĥल बĥलही तीĄ िचंता आहे. पåरणामी, ऑगÖट २०१४ ¸या उ°राधाªत मोदéची जपान भेट बहòआयामी होती आिण Âयात िविवध संबंधां¸या सुर±ा आयामांवर ÿकाश टाकला गेला. ÿादेिशक Öतरावर, मोदी नवीन पुढाकार घेÁयास तसेच भारता¸या शेजाöयांशी Âयां¸या Óयवहारात जोखीम घेÁयास अिधक ÿवृ° आहेत. काही िनवडी Âया¸या वैचाåरक ŀĶ्या ÿभािवत असलेÐया जागितक ŀिĶकोनाशी पूणªपणे सुसंगत वाटतात, तर काही Óयावहाåरकतेचा िसलिसला दशªिवतात. दोन ÿमुख मुĥे Âयांचा ÿादेिशक अज¤डा सिøय करतात. ÿथम, भारता¸या शेजाö यांशी चांगले संबंध देशा¸या सुरि±ततेसाठी आिण munotes.in
Page 58
भारताचे परराÕů धोरण
58 कÐयाणासाठी आवÔयक आहेत. अिलकड¸या काळात पूवê¸या पंतÿधानांनी अशाच भावना Óयĉ केÐया असताना, Âयां¸या वĉृÂवाचा पाठपुरावा करÁयाची इ¸छा आिण ±मता काही अंशी कमी पडली होती. दुसरी, अिनिIJत िचंतेची बाब Ìहणजे दि±ण आिशयातील चीनची वाढती उपिÖथती. पदभार ÖवीकारÐयानंतर लगेचच मोदéनी भूतान सार´या छोट्या िहमालयीन राºयाला भेट िदली यात आÔ चयªकारक काही नाही. दि±ण आिशया खंडात आपला ÿभाव तसेच शांतता आिण सुÖथैयª राखÁयास, तसेच चीनचा ÿभाव रोखÁयास भारताला शेजारील राÕůांशी सलो´याचे संबंध राखावे लागतील यात काही दुमत नाही. घटनाÂमक दुŁÖतीची आवÔयकता असतानाही बांगलादेश सोबतचा सीमाÿij सोडवÁयाची मोदéची इ¸छा आिण ±मता यातून ही Óयावहाåरक वृ°ी अिधक ÖपĶ झाली आहे. या भू-सीमा िववादा¸या िनराकरणाने भारत-बांµलादेश संबंधांमधील एक महßवपूणª आिण दीघªकाळ आलेला तणाव ÿभावीपणे दूर झाला. मोदé¸या परराÕů धोरणाने भारता¸या इतर शेजाöयांकडेही दुलª± केलेले नाही. Âयासाठी Âयांनी Ìयानमार, नेपाळ आिण ®ीलंकेला भेट िदली आहे. ितÆही देशांमÅये, िविशĶ िĬप±ीय मुद्īांÓयितåरĉ, Âयांनी मÅयवतê िचंतेकडे दुलª± केले नाही: हा मुĥा Ìहणजे चीनची वाढती उपिÖथती आिण ÿभाव. नेपाळमÅये, Âयांनी ऑगÖट २०१४ मÅये भेट िदली होती, Âयांनी नेपाळ¸या सावªभौमÂवाबĥल भारता¸या आदरावर चतुराईने भर िदला आिण Ìहटले कì नेपाळचे जलąोत हे Âयांचे Öवतःचे आहेत आिण ते नेपाळने भारताला जलिवīुत ऊजाª पुरवायची कì नाही हे ठरवायचे आहे. ही िवधाने जाणीवपूवªक भारतािवषयी असलेÐया नेपाळी लोकां¸या दीघªकालीन गैरसमज दूर करÁयासाठी तयार करÁयात आली होती. भारताचा दीघªकालीन िवरोधक पािकÖतानशी भाजप¸या Óयवहारातही िवचारधारा आिण Óयावहाåरकतेचा एक िज²ासू िमलाफ िदसून आला आहे. भूतकाळातील एक उÐलेखनीय ÿÖथान करताना, मोदéनी सवª दि±ण आिशयाई राºयां¸या राजकìय नेतृÂवाला पंतÿधान Ìहणून Âयां¸या उĤाटनासाठी आमंिýत केले आिण पािकÖतानचे पंतÿधान नवाझ शरीफ यांना वगळले नाही. खरंच, Âयावेळी, अनेक समालोचकांनी सुचवले कì शरीफचा समावेश करÁया¸या या िनणªयाने पािकÖतानशी रखडलेÐया संवादाचे नूतनीकरण करÁयाची मोदéची इ¸छा दशªिवली आहे. या आशा माý लवकरच धुळीला िमळाÐया. परराÕů सिचव Öतरावरील चचाª पुÆहा सुł करÁयाचा िनणªय पािकÖतान¸या राजदूतांनी धािमªक संÖथां¸या लोकांसोबत केÐयानंतर लगेचच मागे घेÁयात आला. चीनसोबत¸या Óयवहारात मोदéनी असाच संकÐप दाखवला आहे. सÈट¤बर २०१४ मÅये चीनचे राÕůाÅय± शी िजनिपंग यां¸या भारत भेटीदरÌयान, पीपÐस िलबरेशन आमêने लडाखमधील चीन-भारत सीमेवरील िववािदत ÿदेशात घुसखोरी केली. अशा घटना अÖवीकायª असÐयाचे मोदéनी ÖपĶपणे शी यांना वाटाघाटीतून सांिगतले. Âयाचÿमाणे, भाजपने चीनसोबत¸या सीमा िववादाचे िनराकरण करÁयासाठी आिण गुंतवणूक आकिषªत करÁयासाठी ÿयÂन केले असतानाही, मे २०१५ मÅये बीिजंग¸या भेटीदरÌयान Âयांनी भारता¸या सुर±े¸या िवषयावर ÿकाश टाकÁयास िवसरले नाहीत. munotes.in
Page 59
परराÕů धोरण िनिमªतीची
ÿिøया
59 वर चचाª केलेÐया दोÆही ÿकरणांवłन असा अंदाज लावला जाऊ शकतो कì मोदéनी भारता¸या परराÕů धोरणात एक नवीन, अिधक ÿबळ संकÐप आणला आहे. परराÕů धोरणातील ठामपणाचे हे ÿदशªन पूणªपणे भाजप¸या वैचाåरक मुळाशी आहे. डावे प± भारता¸या ÖवातंÞया¸या सुŁवाती¸या काळात भारतीय कÌयुिनÖट प±ाची जनतेमÅये ल±णीय लोकिÿयता होती. तथािप, Âया¸या िवनाशकारी रणनीती आिण राजकìय आिण वैचाåरक अिभमुखतेमुळे ती लोकिÿयता हळूहळू कमी झाली. ÿारंभी, भारतीय कÌयुिनÖट प±ाने हे माÆय करÁयास नकार िदला कì भारताला ÖवातंÞय िमळाले आहे; भारताला िāिटश साăाºयवादाची कठपुतली मानायचे. याने तेलंगणात सशľ लढा हाती घेऊन Âयाने मोठ्या ÿमाणात केडर गमावले आहे. तथािप, १९६४ मÅये झालेÐया िवभाजनाने भारतातील डाÓया राजकारणात गुणाÂमक बदल घडवून आणला. सीपीआय स°ाधारी काँúेस¸या जवळ आले आहे कारण ते दोघेही सोिÓहएत युिनयन¸या िवचारधारेशी समान जवळीक साधतात. िकंबहòना, सीपीआयने उदया¸या वेळी इंिदरा गांधéना पािठंबा िदला तेÓहा ते िवनाशकारी मयाªदेपय«त गेले. जरी २०१४ ¸या सावªिýक िनवडणुकांमÅये CPI आिण CPM या दोÆही प±ांचा पािठंबा कमी झाला असला तरी नंतर¸या काळात आंतरराÕůीय राजकारणातील िवकासामुळे Âया¸या धोरणांमÅये काही ÿकारचे संतुलन परत आले. पिहÐयांदाच लोकसभेत सवाªत कमी उपिÖथती नŌदवली, CPM ९ जागा आिण CPI ला एक जागा िमळाली. परराÕů धोरणा¸या बाबतीत, दोÆही डावे प± कमी-अिधक ÿमाणात समान ŀिĶकोन बाळगतात. साăाºयवाद, नव-वसाहतवाद, पाIJाÂय देशांनी लादलेला आिथªक उदारमतवाद, िवकसनशील देशांमधील अमेåरके¸या कारवाया, सवª दि±ण आिशयाई देशांमधील घिनķ संबंध, भारत आिण चीन यां¸यातील अथªपूणª सहकायª इÂयादéिवŁĦ लढÁयासाठी ते ितसöया जगातील देशां¸या एकजुटीचा जोरदार पुरÖकार करतात. ते भारत युनायटेड Öटेट्स ऑफ अमेåरके¸या जवळ जात आहेत ºयाला ते साăाºयवादी राºय मानतात ºयाने िवकसनशील देशांमधील लोकां¸या, िवशेषतः गरीबां¸या िकंमतीवर मोठ्या उīोगांना आिण बहòराÕůीय कंपÆयांना सुिवधा देÁयासाठी एक ÿकारची जागितक ÓयवÖथा लादली आहे यावर ते खूप टीका करतात. या वैचाåरक ÿवृ°ीमुळे, डाÓया प±ांनी मनमोहन िसंग यां¸या नेतृÂवाखालील यूपीए सरकारने सुł केलेÐया भारत-अमेåरका अणुकराराला कडाडून िवरोध केला ºयासाठी डाÓया प±ांनी बाहेłन पािठंबा िदला. डावे प±, िवशेषत: सीपीआय (एम) मानत होते कì भारत-अमेåरका अणु करार हा केवळ नागरी अणुÓयापाराशी संबंिधत नÓहता, तर भारता¸या परराÕů धोरणातील मूलभूत बदलाचे ÿितिनिधÂव करतो, िवशेषत: हा करार अमेåरकेला बळकट करÁया¸या हालचालéशी समांतर असÐयाने- भारताचे संर±ण संबंधही बळकट करतो. सÈट¤बर २००५ आिण फेāुवारी २००६ मÅये इराण¸या आिÁवक कायªøमा¸या संदभाªत भारताने आंतरराÕůीय अणुऊजाª एजÆसी (IAEA) मÅये अमेåरकाबरोबर मतदान केले तेÓहा डाÓया प±ांनी शासनावर टीका केली. डाÓया प±ांनी दोÆही देशांमधील वाढÂया लÕकरी संबंधांचा िनषेध केला आिण आंदोलन केले. पिIJम बंगालमधील कलाईकुंडा िवमान तळावर भारत आिण अमेåरकेने संयुĉ सराव केला तेÓहा डाÓया प±ांनी िनषेध दशªवला. ऑगÖट munotes.in
Page 60
भारताचे परराÕů धोरण
60 २००८ मÅये आला जेÓहा पंतÿधान मनमोहन िसंग यांनी जाहीर केले कì भारत-अमेåरका अणुकरारा¸या भारतीय समाĮीची अंमलबजावणी करÁयासाठी भारत नवीन संर±ण करारावर Öवा±री करÁयासाठी IAEA शी संपकª साधेल Âयावेळेस डाÓया प±ांनी आपÐया िवचारसरणीने नवीन वळण िदले. ८ जुलै २००८ रोजी, डाÓया प±ांनी UPA कडून पािठंबा काढून घेतला ºयामुळे २२ जुलै रोजी संसदेत िवĵासदशªक ठराव झाला, जो सरकारने कठोर डावपेचांनंतर िजंकला. भारतीय राजकारणात पूवêसारखी लोकिÿयता गमावली असली तरी, डावे प± अजूनही आपला िनषेध Óयĉ करत आहेत. या िनषेधाचे कारण Ìहणून भारताची गेÐया काही दशकात अमेåरकेशी झालेली जवळीक. Âयाचÿमाणे अमेåरका ºया पĦतीची जागितक ÓयवÖथा कł पाहत आहे Âयास भारताचा असलेला पाठéबा. वरील सदर गोĶीना भारतातील डाÓया प±ांचा िवरोध रािहला आहे. सीपीआय (एम) नेते सीताराम येचुरी यांनी अमेåरकेचे राÕůाÅय± बराक ओबामा यांना ÿजास°ाक िदनी ÿमुख पाहòणे Ìहणून आमंिýत करÁया¸या सरकार¸या िनणªयावर टीका केली: “भारताने पिहÐयांदाच अमेåरके¸या राÕůाÅय±ांना ÿजास°ाक िदनाचे ÿमुख पाहòणे Ìहणून िनमंिýत केले आहे. असे नाही कì आधी आमंýणे देÁयात आली होती आिण Âयांनी येÁयास नकार िदला परंतु भारताने ÖपĶ परराÕů धोरणा¸या िदशािनद¥शातून असे Ìहटले आहे कì आम¸या परराÕů धोरणातील आमची गोपनीयता ही िवकसनशील जगाशी असलेÐया आम¸या एकजुटीत आहे”. तथािप, बदलÂया आंतरराÕůीय पåरिÖथतीत डाÓया प±ां¸या वैचाåरक अिभमुखतेशी सहमत असणारे स°ाधारी भाजप िकंवा िवरोधी काँúेसमÅये फार थोडे आहेत. परराÕů धोरण आÖथापना डाÓया प±ां¸या िवचारांचा फारसा िवचार करत नाही कारण ते आंतरराÕůीय राजकारण ºया िदशेला गेले आहेत Âयापासून ते दूर असÐयाची Âयांची भूिमका रािहली आहे. इतर ÿादेिशक प±ांचा ÿभाव १९९० नंतर भारतभर ÿादेिशक राजकìय प±ां¸या सं´येत वाढ झाली आहे. १९९० पूवê अशा प±ांची उपिÖथती मयाªिदत होती अथवा ÿादेिशक राजकारणापुरतीच मयाªिदत होती. राÕůीय Öतरावर, अशा प±ां¸या िनÌन उपिÖथतीचा वापर एकतर तÂकालीन सरकार वाचवÁयासाठी िकंवा राजकìय आिण आिथªक लाभ िमळवÁयासाठी, राÕůीय प±ांना पािठंबा देÁयासाठी केला जात असे. आता गोĶी बदलÐया आहेत. ÿादेिशक राजकìय प± आज एक मोठी शĉì आहेत. १९८९ पासून राÕůीय स°ा Öथापनेत Âयांचे महÂव हे युतéचे शासन िकंवा आघाडीचे शासन Öथापन करÁयात वाढले आहे. राÕůीय Öतरावर, Âयां¸या ÿदेशातील ताकदीमुळे ते ÿमुख खेळाडू आहेत. ते िनणªय घेÁयात महßवाची भूिमका बजावतात. तसेच परराÕů धोरण िनिमªतीवरही Âयांचा मोठा ÿभाव आहे. ®ीलंकेशी संबंिधत बाबéवर तािमळ प±ांचा ÿभाव मोठा आहे. अलीकड¸या घडामोडéवłन हे ÖपĶ होते. १९९० मÅये ®ीलंकेतून इंिडयन पीस िकिपंग फोसª (IPKF) ¸या कुÿिसĦ पुनरागमनापासून, भारत LTTE आिण ®ीलंका सरकार यां¸यातील ®ीलंके¸या गृहयुĦात munotes.in
Page 61
परराÕů धोरण िनिमªतीची
ÿिøया
61 थेट सहभागापासून दूर रािहला होता. तथािप, पािकÖतानी आिण िचनी ÿभावाचा मुकाबला करÁयासाठी २००० ¸या दशका¸या मÅयात भारत सरकारने शांतपणे ®ीलंका सरकारचे समथªन केले. तािमळनाडूतील राजकìय प±ांनी, िवशेषत: DMK आिण राºय माÅयमांनी, ®ीलंका सरकारवर गुÆहेगारी तसेच मानवी ह³कांचे उÐलंघन केÐयाबĥल कठोर टीका केली. Âयाचÿमाणे, भारताचे बांµलादेश धोरण पिIJम बंगाल¸या मु´यमंýी ममता बॅनजê यां¸या तृणमूल काँúेस¸या िचंतेकडे दुलª± कł शकत नाही. िकंबहòना, ममता बॅनजê यांना Âयातील काही तरतुदी पटÐया नसÐयामुळे बांगलादेशसोबतचा जल करार Öथिगत करÁयात आला. मूलतः पंतÿधानां¸या बांगलादेश दौöयावर Âयां¸यासोबत जाÁयाचे ठरलेले होते, ममता बॅनजê यांनी शेवटी जाÁयास नकार िदला. तथािप, ममता बेनजê यांनी Óयĉ केलेÐया िचंतेकडे ल± देऊन िवīमान भाजप सरकारने जून २०१४ मÅये हा करार यशÖवीपणे पूणª केला. परराÕů धोरणा¸या बाबतीत िनणाªयक भूिमका बजावणाöया ÿादेिशक प±ांची ही घटना भारतासाठी वेगळी नाही; हाच कल इतर देशांतही िदसून येतो. वÖतुिÖथती अशी आहे कì, परराÕů धोरणात ÿादेिशक सरकारांचा सहभाग ही एक जागितक घटना आहे आिण अमेåरकन िवĬान जॉन िकनकेड यांनी 'घटक राजनय’ अशी Óया´या केली आहे. आिथªक उदारीकरण, तंý²ानाचा ÿसार आिण राजकìय स°ेचे िवक¤þीकरण यासार´या जागितकìकरणामुळे चालणाöया घटकां¸या संिम®ीकरणाला तो या घटनेचे ®ेय देतो. भारतही या बदलाचा सा±ीदार आहे. १९९० ¸या दशकापासून आिथªक उदारीकरणानंतर लगेचच, भारतीय राºये अमेåरका आिण इतर देशांसोबत आिथªक राजनयाचा पाठपुरावा करत आहेत. अिलकड¸या वषा«त, महाराÕů, गुजरात, तािमळनाडू, आंň ÿदेश आिण िबहार यांसारखी राºये परदेशी सरकारांसोबत¸या Âयां¸या सहभागामÅये सिøय आहेत. गुजरात आिण िबहारसार´या राºय सरकारांनी जागितक िशखर पåरषद सुł केली आहे, ºयात जगभरातील संभाÓय गुंतवणूकदारांचे आयोजन केले जाते. वाढÂया आघाडी¸या नेतृÂवाखालील क¤þ सरकारमÅये भारतातील ÿादेिशक प±ांची महßवाची भूिमका आहे. हे ÿादेिशक प± परराÕů धोरणावर िवशेषत: भारता¸या शेजारी देशां¸या संदभाªत ल±णीय ÿभाव पाडत आहेत. काही ÿकरणांमÅये, Âयांनी अशा मुद्īांवर हÖत±ेप केला आहे ºयांना पूवê केवळ क¤þ सरकारचे िवशेष डोमेन अथवा ±ेý मानले जात असे. परकìय सरकारांनाही राºय सरकारे बजावत असलेÐया महßवा¸या भूिमकेची जाणीव होते आिण Âयांनी राºय सरकारांशी सिøयपणे सहभाग घेÁयास सुŁवात केली आहे. मे २०१२ मÅये, परराÕů सिचव िहलरी ि³लंटन यांनी नवी िदÐलीला भेट देÁयापूवê पिIJम बंगालला भेट िदली आिण पिIJम बंगालमÅये अमेåरके¸या गुंतवणुकì¸या श³यतेवर चचाª करÁयासाठी मु´यमंýी ममता बॅनजê यांची भेट घेतली. तसेच ि³लंटन यांनी तािमळनाडूला भेट िदली आिण तािमळनाडू¸या मु´यमंýी जयलिलता यांची भेट घेतली. भारताचे परराÕů धोरण आिण दबाव गट आिण Óयावसाियक गट अ-राजकìय गट, संघटना आिण संघटनांची भूिमका हे परराÕů आिण सुर±ा समÖयांसह सरकारी धोरणे तयार करÁयात ÿभावाचे महßवाचे ąोत आहेत. यापैकì काही गट, जसे कì मैýी संघटना, औपचाåरकपणे Öथापन आिण संबंिधत ÿािधकरणांकडे नŌदणीकृत आहेत munotes.in
Page 62
भारताचे परराÕů धोरण
62 आिण Âयांना धोरण िनमाªÂयांपय«त अिधक ÿवेश आहे, तर इतर गट अनौपचाåरक आहेत परंतु ÿभावशाली माÅयमातील लेखनासह िविवध माÅयमांĬारे Âयांची मते जाणून घेÁयाĬारे ÿामु´याने ÿभाव पाडतात. तसेच मािसके आिण अलीकडे सोशल मीिडयाĬारे सुĦा परराÕů धोरणावर ÿभाव टाकणे श³य झाले आहे. बहòतेक ÿभावशाली दबाव गट हे ÿामु´याने आपÐया आिथªक मागÁया माÆय करवून घेÁयास आúही असतात. Âयांचा आिथªक िहतसंबंधांवर अिधक भर असलेला िदसून येतो. नवीन आिथªक धोरण ÖवीकारÐयानंतर¸या काळात, FICCI, CII, ASSOCHAM, NASSCOM इÂयादीसार´या Óयावसाियक संÖथांना यूएस लॉबी गटांसारखेच मानले जाऊ शकते, जे Âयां¸या सदÖयां¸या िहतासाठी अनुकूल Óयावसाियक वातावरण िनमाªण करÁयासाठी सरकारशी संलµन असतात. भारता¸या Öथूल राÕůीय उÂपादन (GDP) चा एक घटक Ìहणून परकìय Óयापार आिण गुंतवणूक १९९० ¸या दशकापासून वाढत आहे. साहिजकच या परÖपरसंवादाचा बराचसा भाग भारतीय िनयाªतदार, आयातदार, ÿÂय± िवदेशी गुंतवणूक ÿाĮकत¥ आिण परदेशात भारतीय गुंतवणुकìला अनुकूल अशी धोरणे ÖवीकारÁयासाठी सरकारला ÿभािवत करÁयाचा ÿयÂन करतो. भारतात राजकìय िवचारवंतांनी दबाव गटा¸या अËयासøमांमÅये िवशेष ल± िदले नाही असे काही त²ांचे मत आहे. भारतीय परराÕů धोरणाशी संबंिधत िहतसंबंधां¸या गटांचा अËयास पूणªपणे दुलªि±त होताना िदसतो आहे. याचा अथª असा नाही कì असे गट भारतात सिøय नाहीत िकंवा Âयांनी भारतीय परराÕů Óयवहार ÖवीकारÁयासाठी ÿभाव पाडÁयाचा ÿयÂन केला नाही. या संघटनांपैकì एक ÿमुख ÿभावशाली गट Óयावसाियक संÖथा Ìहणून FICCI ची भूिमका महÂवाची आहे. या संघटनांमधील ÿमुख ÖवारÖय गट आता फेडरेशन ऑफ इंिडयन च¤बसª ऑफ कॉमसª अँड इंडÖůी, नवी िदÐली असÐयाचे िदसते. ३० वषा«हóन अिधक वषा«पूवê संघिटत, मÅयवतê िÖथत FICCI ची झपाट्याने वाढ झाली आहे आिण ित¸या अनेक सदÖय संÖथांमÅये जुÆया भारतीय Óयापारी च¤बर बॉÌबे, सदनª इंिडयन च¤बर ऑफ कॉमसª, मþास आिण बंगाल नॅशनल च¤बर ऑफ कॉमसª यासार´या महßवा¸या ÿादेिशक Óयावसाियक संघटनांचा समावेश आहे. देशांतगªत आिण परकìय Óयापार आिण वाहतूक, उīोग आिण उÂपादन, िव° आिण इतर सवª आिथªक िवषयांमÅये भारतीय Óयवसायाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी FICCI ने सवª िवषयांवर संघिटत कृती सुरि±त करÁयासाठी आिण कायदेशीर मागा«नी आवÔयक असलेली सवª पावले उचलÁयाचे धाडस केले आहे. उपरोĉ आिथªक िहतसंबंधांना ÿभािवत करणाö या कायīाचे समथªन िकंवा िवरोध करÁयासाठी िकंवा इतर कृतéना ÿोÂसाहन देÁयासाठी FICCI नेहमी ÿयÂनशील रािहली आहे. ÿसार माÅयमे आिण परराÕů धोरण लोकशाहीत परराÕů धोरणा¸या मुद्īांवर जनमत तयार करÁयात माÅयमांची ÖपĶ आिण Öवतंý भूिमका असते. तथािप, परराÕů धोरणावरील माÅयमांचा ÿभाव दोन महßवा¸या घटकांĬारे आकारला जातो: ÿथम, देशांतगªत राजकìय असहमतीची ÓयाĮी िकंवा परराÕů धोरणा¸या मुद्īांवर एकमत; आिण दुसरे, तÂकालीन सरकार आिण ÿसार माÅयमे यां¸यातील संबंध. munotes.in
Page 63
परराÕů धोरण िनिमªतीची
ÿिøया
63 ÖवातंÞयानंतर¸या सुŁवाती¸या वषा«मÅये भारतीय परराÕů धोरणात देशांतगªत राजकìय नेÂयांची सहमती उ¸च दजाªची होती. राÕůीय पýकाåरतेतील काहéनी जवाहरलाल नेहłं¸या एकूण परराÕů धोरणाबाबत ÿijिचÆह उपिÖथत केले. शीतयुĦा¸या काळात ÿेसमÅये ही एकमते कमकुवत झाली होती, काहéनी पािIJमाÂय देशांशी जवळचे संबंध ठेवÁयास आिण इतरांनी मजबूत "साăाºयवाद िवरोधी" भूिमकेची बाजू घेतली होती. भारतातील मु´य ÿवाहातील सावªजिनक आिण राजकìय मतांनी शीतयुĦात नेहłं¸या "अिलĮतावाद" ¸या मागाªला अनुकूलता दशªिवली. परराÕů मंýालयाने पारंपाåरकपणे ÿभावशाली संपादक आिण Öतंभलेखकांसोबत जवळचे संबंध ठेवले आहेत. काही पýकार याकडे खोल संशयाने पाहतात आिण माÅयमां¸या ÖवातंÞयाचे र±ण करÁयाचा एक मागª Ìहणून सरकारी आदराितÃय ÖवीकारÁयासही नकार देऊ शकतात, परंतु माÅयमांवर Âयां¸या ŀिĶकोनानुसार िवजय िमळवÁयात सरकारचे यश तसेच अितशयोĉì असू नये. ÿसारमाÅयमांमÅये वृ°पýे, आकाशवाणी, दूरदशªन इÂयादéचा ÿामु´याने अंतभाªव होतो. आधुिनक काळातील तंý²ाना¸या ÿगतीमुळे ÿसारमाÅयमात मोलाचे बदल झालेले आहेत. ÖवातंÞयपूवª काळात तसेच ÖवातंÞयानंतरही वृ°पýांनी ÿबोधन कायाªला ÿाधाÆय देऊन िनरिनराÑया राजकìय सामािजक व सांÖकृितक ÿÔ नांवर लोकांमÅये जागृती िनमाªण कłन देशाची ÿगती करÁयात महßवाचा वाटा उचलला आहे. यामÅये सुŁवातीस भारतामÅये अनेक वषª सा±रतेचे ÿमाण कमी असÐयामुळे एकंदरीत देशातील बहòसं´य लोक हे राजकìय ±ेýापासून तसेच चचाªपासून वंिचत रािहले असे असले, तरीही आज माÅयमांमÅये झालेले अमुलाú बदल व Âयांचा भारता¸या परराÕů धोरणावर ÿभाव आपणास नाकारता येत नाही. जनमानसावर असलेला अनेक माÅयमांचा ÿभाव हा लोकमत िनिमªतीस महÂवाची भूिमका बजावतो. Âयामुळे लोकशाही ÓयवÖथेत माÅयमांचा ÿभाव दुलªि±त करता येत नाही. भारतातील ÿसारमाÅयमांनी परराÕů धोरणातील वेगवेगÑया संवेदनशील ÿijांची योµय पĦतीने दखल घेतली आहे. भारताचे असणारे िविवध देशांची सहकायª पूणª तसेच संघषªमय संबंधांचा आढावा घेÁयाचे कायª ÿसार माÅयमे करत असतात. अलीकडील काळात मािहती तंý²ाना¸या ±ेýात झालेÐया øांतीमुळे ÿसारमाÅयमे ही लोकां¸या दैनंिदन जीवनाचा अिवभाºय भाग बनली आहेत. भारता¸या वाढÂया िवÖकळीत राजकìय वातावरणात आिण खाजगी माÅयम संÖथांचे वाढणारे अथªसंकÐप पाहता, ÿमुख धोरणाÂमक मुद्īांवर, िवशेषत: इले³ůॉिनक माÅयमां¸या वाढीनंतर आिण टेिलिÓहजन चॅनेल¸या ÿसारानंतर, माÅयमां¸या भूिमका वाढÐया आहेत. संसदे¸या कामकाजमÅये इले³ůॉिनक माÅयम हे एक िभÆन ±ेý बनले आहे ºयामÅये परराÕů धोरणावरील प±ीय राजकìय मतभेद माÅयमा¸या Öवłपामुळे अिधक जोरदारपणे Óयĉ केले जातात. खरं तर, टीÓही Æयूज चॅनेलने परराÕů धोरणावरील सावªजिनक िवसंवाद वाढवÁयास हातभार लावणे अपेि±त आहे माý सवª "चचाª" जाणूनबुजून अनेकदा िववािदत "िवरोध आिण िवŁĦ' वादिववादांमÅये अडकवÐया जातात. एकमताची सोय करÁयाऐवजी अशा "वादावादी" वादिववादामुळे िभÆनता िनमाªण होते. दशªकांचे ल± वाढवÁयासाठी आिण बातÌयांना अिधक "मनोरंजक" बनवÁयासाठी टेिलिÓहजन या पĦतीचा अवलंब करत असÐयामुळे, यामुळे munotes.in
Page 64
भारताचे परराÕů धोरण
64 परराÕů धोरणा¸या मुद्īांवर राजकìय िवचारांना आकार देÁयात माÅयमांची भूिमका वाढली आहे. Âयामुळे गेली दोन दशके परराÕů धोरणाला आकार देÁया¸या माÅयमां¸या भूिमकेला एक महßवाचे वळण देणारी आहे. हे तीन अितशय िभÆन घटकांमुळे आहे: (१) परराÕů धोरणावरील देशांतगªत राजकìय सहमती हळूहळू नĶ होणे, माÅयमांना मÅयÖथ आिण राजकìय िवचारांना िवरोध करणारे Öवतंý िवĴेषक Ìहणून भूिमका देणे; (२) ÿसारमाÅयम øांती आिण िवÖतार, दूरिचýवाणी आिण Óयावसाियक पýकाåरते¸या वाढीसह आिण खाजगी कॉपōरेट जािहरातé¸या महसुलाचे वाढते महßव, माÅयमां¸या अथªशाľावर ÿभाव पाडÁयासाठी माÅयमांना सरकारी समथªना¸या िवरोधात वापरणे; आिण (३) माÅयमांमÅये मÅयमवगª आिण Óयापारी वगाª¸या वाढÂया ÿभावामुळे परराÕů धोरणावर माÅयमां¸या िवचारसरणीवरही पåरणाम झाला आहे. देशांतगªत राजकìय िवसंवादा¸या संदभाªत, परराÕů आिण धोरणाÂमक धोरणा¸या मुद्īाबाबत जनमत आिण सरकारी धोरणाला आकार देÁयासाठी माÅयमे महßवाची भूिमका बजावत असÐयाचे पिहले उदाहरण Ìहणजे १९९६ मÅये द टाइÌस ऑफ इंिडयाने या िवषयावर घेतलेली भूिमका. भारत सवªसमावेशक चाचणी बंदी करार (CTBT) करारावर Öवा±री करत आहे. टाइÌस ऑफ इंिडयाने संपादकìयåरÂया भारताने सवªसमावेशक चाचणी बंदी करार ºया Öवłपात ÿÖतािवत केला होता Âया Öवłपात नाकारÁयाची मागणी केली. भारत केवळ एक माÆयताÿाĮ अÁवľ शĉì Ìहणून Öवा±री करणारा असू शकतो, शľ नसलेले राºय Ìहणून नाही. हे शेवटी अिधकृत Öथान भारताने Öवीकारले. संपूणª मु´य ÿवाहातील ÿसारमाÅयमे नागरी अणुऊजाª ±ेýातील सहकायाªवरील भारत-अमेåरका कराराचे मजबूत आिण सातÂयपूणª समथªक आहेत. द िहंदू आिण द एिशयन वृ°पýांचा अपवाद वगळता नागरी आिÁवक करारासाठी ÿचंड, माÅयमां¸या पािठंÊयाने, डाÓया आिण उजÓया िवरोधकां¸या राजकìय टीके¸या िवरोधात, आपÐया मुद्īांचा राजकìय बचाव करÁयासाठी सरकारचा हात मजबूत झाला. या काळात छपाई माÅयमांपे±ा, दूरदशªनने आिÁवक करारासाठी सावªजिनक समथªन िनमाªण करÁयात अÂयंत ÿभावशाली भूिमका बजावली. कोणÂयाही मोठ्या टीÓही वृ°वािहनीने करारा¸या िवरोधात ÿचार केला नाही, तर अनेकांनी जोरदार समथªनीय भूिमका घेतली. ÿसार माÅयमे भूिमका : एक मूÐयांकन परराÕů धोरणावरील माÅयमांचा ÿभाव देशांतगªत ÿे±कांना परकìय देश आिण Âयां¸या परराÕů धोरणाची समज ÿदान करÁयात माÅयमां¸या मोठ्या भूिमकेपासून सुł होऊ शकतो. एखाīा देशाची िकंवा ÿदेशाची ÿितमा, माÅयमांचे अहवाल आिण समालोचनाĬारे तयार केली जाते, परंतु देशा¸या परराÕů धोरण िनिमªतीचा एक ÿमुख घटक असू शकत नाही. भारता¸या परराÕů धोरणा¸या िनिमªतीमÅये ÿसारमाÅयमांनी मु´यतः ÿशंसनीय भूिमका बजावली होती कारण ÖवातंÞयो°र कालखंडातील बहòतेक काळात धोरणाबाबत सवªसाधारण एकमत होते. तथािप, परराÕů धोरणाची मु´यÂवे सहमतीपूणª शैली बदलÁयात आली आहे जी केवळ िभÆन ते प±पाती आिण वैचाåरक असÁयापय«त िभÆन आहे, जसे कì आपण भारत-munotes.in
Page 65
परराÕů धोरण िनिमªतीची
ÿिøया
65 अमेåरका अणुकरार पािहला आहे. सहमतीपूणª परराÕů धोरणा¸या युगा¸या समाĮीसह, माÅयमे राजकìय िवचारांना िवरोध करÁयासाठी पýकाराऐवजी लवादाची भूिमका बजावतात. िववािदत ŀÔयांची मÅयÖथी करणे आिण िविशĶ ŀिĶकोनाचे समथªन करणे यामधील िवभाजन रेषा खूपच पातळ आहे. दरÌयान, एकूणच माÅयमे मोठ्या गुंतवणुकìला आकिषªत करणारी एक महßवाची Óयावसाियक संधी Ìहणून उदयास आली आिण Âयाचा बहòतांश जािहरातéचा महसूल खाजगी ±ेýाकडून ÿाĮ झाला. टीÓही Æयूज चॅनेल बहòधा अज¤डा ठरवत नसतात, परंतु Âयांनी िनिIJतपणे मुĥे तयार करÁयाची नवीन शैली अवलंबली आहे. उदाहरणाथª, ÆयूजकाÖट्स कमी, परÖपर ÓयिĉमÂवातील संघषª, वादिववादासाठी आिण िवŁĦ, Öटार अँकरĬारे कडकपणे िनयंिýत करतात. तथािप, ÿÂय±ात धोरणावर ÿभाव टाकÁयाची Âयांची नŌद काही वेळा उदासीन असलेली िदसून येते. Âयामुळे परराÕů धोरणा¸या चच¥ची मािहती देÁयात, आकार देÁयात िकंवा ÂयामÅये माÅयमे महßवाची भूिमका बजावतात यात थोडीशी शंका असली तरी, माÅयमे खरोखरच िनवडलेÐया परराÕů धोरणां¸या िनणªयांना ÖवीकारÁयासाठी, सुधारÁयासाठी िकंवा बदलÁयासाठी सरकारचे नेतृÂव कł शकतात कì नाही याबĥल शंका आहे. भारतीय माÅयमांचा अËयास करणारे िवचारवंत Ìहणतात कì Âयां¸या िनÕकषा«वłन असे िदसून आले आहे कì 'भारतीय माÅयमांनी परराÕů धोरणा¸या सूýीकरणावर िकमान आिण अनेकदा ÿतीकाÂमक पĦतीने पåरणाम केला'. Âया पुढे भूिमका घेतात कì ÿसार माÅयमांमÅये पåरप³वता नसÐयाची धारणा दीघªकालीन धोरणाÂमक बदलांवर ÿभाव टाकÁया¸या Âयां¸या ±मतेपासून कमी झाली आहे. अशा ÿकारे, ÿसारमाÅयमांचा सरकारी धोरणावर िकती ÿभाव पडतो हे बहòतांशी सरकारवरच मोठ्या ÿमाणात अवलंबून असते. सुसंगत धोरण असलेले एक मजबूत सरकार माÅयमा¸या वादळांना तŌड देऊ शकते, तर सरकारमधील एक अिनिIJत मागª धोरणा¸या जहाजाला एका िदशेने िकंवा दुसö या िदशेने नेऊ शकतो िकंवा ते थांबवू शकते. िवशेष समÖयांवरील अहवालात कौशÐयाचा अभाव, खराब संपादकìय पयªवे±ण िकंवा दशªकसं´या िटकवून ठेवÁयाचे आिण अिभसरण वाढवÁयाचे एक साधन Ìहणून जाणीवपूवªक भावनांना वाव देÁयाची िनंदक रणनीती यासार´या माÅयमां¸या समÖयांचा आढावा घेता येईल. २.७ सारांश परराÕů धोरण िनिमªती¸या ÿिøयेमÅये अनेक बाबी मुलभूत ठरतात. ÂयामÅये संसदेची भूिमका ही अितशय महÂवपूणª असते. संसद आपÐया िविवध सािमÂयाĬारे परराÕů धोरण िनिमªतीचे कामकाज पाहत असते. Âयािशवाय राजकìय कायªकारी मंडळ आिण नोकरशाहीची भूिमका, Âयांनी पार पाडलेÐया जबाबदाöया तसेच राÕůाÿती केलेले नेतृÂव यांचा देखील महÂवपूणª वाटा आहे हे िवसłन चालणार नाही. भारतासार´या लोकशाहीÿधान देशात ÿबळ राजकìय व िवरोधी प± तसेच ÿसार माÅयमांची भूिमका देखील महÂवाची आहे. वरील मुद्īांखेरीज परराÕů धोरणाची िनिमªती होत असताना अनेक घटक ÿभाव टाकत असतात. ÂयामÅये राजकìय नेतृÂव, राजकìय व सामåरक भूगोल, राÕůाची राजकìय ÓयवÖथा, अथªकारण, जनमत यांसार´या इतर अनेक गोĶी पåरणामकारक ठरतात. एकंदरीत परराÕů धोरण िनिमªतीची ÿिøया वरील घटकांतून ÖपĶ होते. munotes.in
Page 66
भारताचे परराÕů धोरण
66 २.८ संदभª सूची १. िसकरी, राजीव. (२०१७). “भारता¸या परराÕů धोरणाचा पुनिवªचार आÓहाने आिण नीती”, सेज ÿकाशन, नवी िदÐली. २. पाटील, वा. भा. (फेāुवारी, २०१७). “भारताचे परराÕůीय धोरण”, ÿशांत ÿकाशन. ३. देवळाणकर, शैलेÆþ. (िडस¤बर, २०१७). “भारताचे परराÕů धोरण नवीन ÿवाह” सकाळ पेपसª ÿा. िल. ÿकाशन, पुणे ४. तोडकर, बी. डी. (जुलै, २०२२). भारत आिण जग, डायमंड ÿकाशन, पुणे ५. पाटील, Óही. बी. “भारताचे परराÕů धोरण”, के’सागर ÿकाशन munotes.in
Page 67
67 ३राÕůीय सुर±ा घटक रचना ३.१ उिĥĶये ३.२ राÕůीय सुर±ा संकÐपना ३.३ राÕůीय सुर±ा िवकास व बदलते Öवłप ३.४ राÕůीय सुर±ा तयारी / सºजता भारतीय संदभª ३.५ अÁवľ धोरण ३.६ भारताची संर±ण सºजता ३.७ सारांश ३.८ आपण काय िशकलो? ३.९ संदभª सूची ३.१ उिĥĶये :- भारतामÅये अÂयंत महÂवा¸या परंतु दुलªि±त केÐया गेलेÐया बाबéमÅये राÕůीय सुर±ा या संपÐपनेचा अंतभाªव करावा लागेल. ÖवातंÞय समता व Æयाय या संकÐपनांना जसे Öवत:चे एक मूÐय आहे तसेच मूÐय राÕůीय संकÐपनेस ही आहे. समकालीन संदभाªत आंतरराÕůीय राजकारणातील तो परवलीचा शÊद आहे. १६४८ ¸या वेÖटफॉिलया¸या तहानंतर राÕůराºय ÓयवÖथा असिÖतÂवात आली. Âयाबरोबरच राÕůीय सुर±ा हा िवचारही łजÁयास सुłवात झाली. सुłवाती¸या काळात राÕůीय सुर±ेची संकÐपना ही युĦाशी व पयाªयाने स°ा व बळाचा वापर याबाबéशी िनगडीत होती. १९५०¸या दशकात जॉजª हजª यांनी ÿथम राÕůीय सुर±ेची संकÐपना मांडली. Âयानंतर रॉबटª जवêस अरनॉल वोÐकर, जेट øेल, हेडली बुल, Āँक ůेझर, Āॉक िसमोनी इÂयादी तÂववेÂयांनी राÕůीय सुर±ा¸या संकÐपनेचा िवकास केला. Âयामुळेच आपÐया देशाचे सावªभौमÂव िटकिवणे व या मागाªत येणाöया सवª धो³यांना आपÐया ±मतेनुसार उ°र देणे इथपासून अÆनसुर±ा, ऊजाª सुर±ा इथपय«त राÕůीय सुर±ेचा िवकास झाला आहे. राÕůीय सुर±ेची संकÐपना ही िवकिसत, िवकसनशील व अिवकिसत राÕůां¸या ŀĶीकोनातून केलेली आहे. यासंदभाªत भारतीय ŀĶीकोन व Âया अनुषंगाने राÕůीय सुर±ेचे बदलते संदभª अधोरेिखत करणे हे या घटकाचे ÿमुख उिĥĶ आहे. Âयाचबरोबर भारताने राÕůीय सुरि±तते¸या ŀĶीने केलेली तयारी व घेतलेली काळजी या घटकांचा आढावा घेवून भारताचे आिÁवक धोरण अवलोकन करणे हे ही या घटकातून आपणांस साÅय करता येईल. ३.२ राÕůीय सुर±ा संकÐपना – १९५० ¸या दशकामÅये जॉन हजª यांनी राÕůीय सुर±ेची संकÐपना ÿथम मांडली असे Ìहटले जाते. Âयानंतर¸या काळात रॉबटª जवêस यांनी राÕůीय संकÐपने¸या िवकसाकåरता ÿयÂन munotes.in
Page 68
भारताचे परराÕů धोरण
68 केले. अरनॉला वोÐफर यांनी राÕůीय सुर±ेची संकÐपना अिधक सुÖपĶ करÁयात महÂवाचे योगदान िदले. ‘िडÖकॉडª ॲÁड कोलाबरेशन’ या úंथात Âयांना राÕůीय सुर±ा या संकÐपनेची सिवÖतर व सुÖपĶ मांडणी केलेली िदसते. Âयापुढील काळात राÕůीय सुर±ा या संकÐपनेचा िविवधांगानी िवचार मांडला जावू लागला. जसे कì रॉबटª जवêस यांनी सुर±े¸या संदभाªत िसिÖटम लेÓहल ॲनलािलिसस पय«त चचाª घडवून आणली तर जटª øेल यांनी सुर±ेचा संदभª हा लÕकरी व शांतता संशोधना पय«त पोहचवला. तर āॅडेट आयोगाने माý सुर±ेची संकÐपना केवळ लÕकरी खचª व लÕकरापय«तच मयाªिदत ठेवली. राÕůीय सुर±ा ही संकÐपना पुढील काही Óया´यां¸या आधारे अिधक ÖपĶ करता येईल. १) वॉÐटर िलपमन :- राÕůीय सुर±ा Ìहणजे अशी िÖथती ºयामÅये युĦ टाळÁयाकåरता राÕůास कायदेशीर िहतसंबंधाचा Âयाग करावा लागत नाही व राÕůीय सुरि±ततेस धोका िनमाªण झाला तरी तो धोका युĦा¸या माÅयमातून दूर केला जातो. २) हेरॉÐड लाÖवेल :- राÕůीय सुर±ा Ìहणजे राÕů-राºयाचे परिकय हòकूमशाही पासूनचे ÖवातंÞय होय. ३) अरनॉÐड वोÐफर :- अरनॉÐड वोÐफर यां¸या मते, ‘राÕůीय सुर±ेचा वÖतुिनķ अथª असा आहे कì ÿाĮ केलेÐया मुÐयांना धोका नसणे व Óयिĉिनķपणे अशा मुÐयांवर हÐला होईल या भीतीची अनुपिÖथती ४) हेरॉÐड āाऊन :- राÕůीय सुर±ा Ìहणजे देशाची भौितक अखंडता व ÿदेश जपÁयाची ±मता, उवªåरत जगाशी Âयाचे आिथªक संबंध वाजवी अटéवर िटकवून ठेवÁयाची बाहेłन येणाöया ÓयÂययापासून Âयाचे Öवłप, संÖथा व शासन जतन करणे व Âया¸या सीमांवर िनयंýण ठेवणे होय. ५) नॅशनल िडफेÆस कॉलेज ऑफ इंिडया १९९६ :- राÕůीय सुर±ा हे राजकìय लविचकता व पåरप³कता मानवी संसाधने, आिथªक संसरचना व ±मता, औīोिगक पाया व नैसिगªक संसांधनांची उपलÊधता व शेवटी लÕकरी सामÃयª यांचे योµय व आøमक िम®ण आहे. ६) ÿभाकरन पॉलेसी :- राÕůीय सुर±ा Ìहणजे सवª साधनांचा समतोल साधून कोणÂयाही वेळी राÕů-राºय Ìहणून आपÐया लोकां¸या ÖपĶ कÐयाणासाठी व Âया¸या अिÖतÂवासाठी असलेÐया बहò आयामी धो³यांवर मात करÁया¸या राÕůा¸या ±मतेची मोजता येणारी अवÖथा होय. munotes.in
Page 69
राÕůीय सुर±ा
69 राºयाचे Öवłप व राÕůीय सुर±ेची ÓयाĮी :- राºयाचे Öवłप व राÕůीय सुर±ेची ÓयाĮी पुढील िवचारवंता¸या भूिमकेतून अिधक ÖपĶ होते. १) थॉमस हॉÊज यांचे सुर±ेिवषयक िवचार :- थॉमस हॉÊज यांनी राÕůीय सुर±ािवषयक बाबéवर असे ÿितपादन केले आहे कì, ‘राÕůाने शĉì ÿाĮ करÁयासाठी कायम तयारी ठेवणे आवÔयक असते. सावªभौम राºय आपली सुरि±तता राखÁयाकåरता कोणतीही राजिकय तडजोड Öवीकाł शकत नाही. सावªभौम राºयाने राजकìय तडजोड केली तर अराजकमय पåरिÖथती िनमाªण होऊ शकते. हॉÊज¸या मते, सावªभौम राÕůे अंतगªत व बिहगªत शांतता ÿÖथािपत करीत असतात माý Âयासाठी Âयांना मोठी िकमंत मोजावी लागते. २) कालª मा³सª यांचे सुर±ािवषयक िवचार :- कालª मा³सª यांचे यासंदभाªत असे ÿितपादन आहे कì, राºय ही िहंसा व वचªÖव यावर आधारलेली संÖथा आहे. नागरी समाजामÅये अहंकारी वृ°ी व संघषª ही राºयाची गरज असते. ितचा उ¸च वगाª¸या िहतसंबंधातील हा संघषª नैसिगªक असून तो वåरķ वगêयांनी लादलेला संघषª असतो. राºय ही संर±क करणारी संÖथा असते. Âयामुळे जर संप°ीचे िवक¤िþकरण कłन खाजगी मालम°ा नĶ केली तर राºयसंÖथेतील िहंसाचार संपेल, जनता शोषणमुĉ होईल व राºयसंÖथाच िवलयास जाईल व सुर±षचे सवª ÿij िनकाली िनघतील. ३.३ राÕůीय सुर±ा िवकास व बदलते Öवłप / संदभª :- स°ा, Æयाय, शांतता, समानता, ÖवातंÞय या शÊदांचे Öवत:चे अिÖतÂव आहे. Âयाÿमाणेच राÕůीय सुर±ेतही Öवत:चे अिÖतÂव असÐयाचे िदसते. ऐितहािसक ŀĶीकोनातून िवचार करता, राÕů राºया¸या उīानंतर राÕůीय संकÐपनेचा अिधक िवकास झालेला आहे. Âयाचबरोबर राÕůीय सुर±ा, आंतरराÕůीय सुर±ा, जागितक सुर±ा यासारखे पैलू ही पुढे िवकिसत होत गेलेले आपणांस िदसतात. काही तÂववेßयांनी राÕůीय सुर±ेत ऐितहािसक व सैĦांिनक जोड िदलेली आहे. Âयामुळे राÕůीय सुर±ेची संकÐपना अिधकािधक Óयापक होत गेलेली आपणास िदसते. राÕůीय सुर±ेपासून एका समुहाची सुर±ा, Óयिĉची सुर±ा Âयाबरोबरीने राÕůीय, आंतरराÕůीय व जागितक सुर±ा आस ही हा िवकास घडून आलेला िदसतो. राÕůीय सुर±ा या संकÐपने¸या िवÖताराबरोबरच ित¸या ÓयाĮी मÅये लÕकरी, राजकìय, आिथªक, सामािजक पयाªवरणीय, मानवीय अशा िविवधांगाचाही अंतभाªव झाला आहे. राÕůीय सुर±ेचे बदलते संदभª :- समकािलन बहòňुवीय आंतरराÕůीय राजकारणामÅये राÕůीय सुर±ेची संकÐपना ही बहòआयामी झाली आहे. राÕůीय सुर±ा ही संकÐपना केवळ लÕकरी व आिथªक शिĉशी िनगडीत न राहता ती मानवी सुर±ा, गåरबी, अÆनसुर±ा, नैसिगªक साधनसाăगीचे योµय ÓयवÖथापन या¸याशी िनगडीत आहे. ???? युĦो°र काळात वरील िवषयांची मांडणी munotes.in
Page 70
भारताचे परराÕů धोरण
70 िवकसनशील व अिवकसनशील राÕůे राÕůीय सुर±े¸या संदभाªत करत आहेत. लÕकरी शĉì ही आपÐया राÕůा¸या सुर±ेची हमी जरी घेत असली तरी लÕकरी शĉìच एक ÿकारे सामािजक िवकासा¸या कायªøमांना खीळ घालत असते. Âयामुळे लÕकरी शĉì सुĦा संघषाªचे एक कारक होऊ पाहत आहे. राÕůीय संकÐपनेचे संदभª हे िवकिसत, अिवकिसत व िवकासशील राÕůां¸या ŀĶीने िविभÆन असÐयाचे ÿÂययास येते. जेसे कì, िवकसनशील राÕůां¸या ŀĶीने राÕůीय सुर±ा Ìहणजे Âयां¸या Óयापारास असलेला धोका होय तर काही िवकसनशील राÕůे माý आपÐया मुलभूत राÕůीय मूÐयांना धोका Ìहणजे राÕůीय सुर±ेस धोका असे मानतात. ??? युĦानंतर¸या काळात राÕůीय सुर±े¸या ŀĶीकोनात मुलभूत Öवłपाचे बदल घडून आÐयाचे िदसते. समकािलन जगामÅये राÕůीय सुर±ा Ìहणजे केवळ शýूपासून वा सीमांचे संर±ण नसून सुर±ेचे ÓयवÖथापन करीत असताना केवळ लÕकरी शĉìचा वापर महÂवाचा नसून इतर घटक ही महÂवाचे आहेत. ÂयामÅये गåरबी, लहान शľांचा ÿसार व Óयापक, अंमली पदाथा«चा Óयापार, भूक बळी, आरोµय-िवषयक ÿij हे Öथािनक ÿij असून जागितक पातळीवर दहशत वाद व पयाªवरण हे ÿमुख आÓहान Ìहणून राÕůीय सुर±े समोर उभे आहेत. समकालीन संदभाªत एका बाजूने राÕůीय सुर±ेची संदभª अिधक Óयापक होत आहेत तर जागितकìकरणा¸या ÿिøयेने राºया¸या भूिमका माý मयाªिदत होत आहे. Âयाचाही ÿभावही राÕůीय सुर±े¸या एकूण धारणांवर होताना िदसतो आहे. िव²ान, तंý²ानामÅये घडून आलेÐया øांतीकारी बदलांमुळे सामािजक, सांÖकृितक, आिथªक व लÕकरी ±ेýात ही øांतीकारी बदल घडून आलेले िदसतात. िवकसनशील राÕůांवर या ÿिøयेचा एकूण ÿभाव अिधक आहे. Âयामुळे ‘राÕůीय सुर±े¸या संकÐपनेमÅये आंतरराºय सामािजक, सांÖकृितक, राजकìय इÂयादी घटकांना महÂव ÿाĮ झाले आहे. संघषª, Öथलांतर, रोगराई, अंमली पदाथा«चा Óयापार, बेरोजगारी इÂयादी घटक आपणास ÿामु´याने ÿभाव पडतांना िदसत आहेत. संयुĉ राÕůांचे सरिचटणीस रािहलेले डॉ. घाळी यांनी १९९२ साली यासंदभाªत आपली भूिमका ÖपĶ करतांना Ìहटले होते कì, ‘जागितक नेÂयांनी चांगले सरकार देऊन परÖपरावलंबी जगाबाबत मांडणी केली. Âयामुळे या दशकात सुर±ेची संकÐपना बदलून आंतरराºय सुर±ा ते ÖपधाªÂमक सुर±ा व ÖपधाªÂमक सुर±ा ते सवªसमावेशक सुर±ा, सवªसमावेशक सुर±ा ते सहकारी सुर±ा अशा पĦतीची मांडणी करणे आवÔयक आहे. राÕůीय सुर±ेचे बदलते Öवłप :- राÕůीय सुर±श समकालीन जगामÅये बहòआयामी Öवłपात िवकिसत होतांना िदसते आहे Âयातील काही ÿमुख घटकांचा आढावा पुढील ÿमाणे घेता येईल. १) ÖपधाªÂमक सुर±ा :- ÖपधाªÂमक सुर±ेची संकÐपना ही १६४८ ¸या वेÖटफेिलया शांतते¸या करारातून उīास आली असे Ìहटले जाते. घराणेशाही ते राÕů रा¸याचा उदय व Âयानंर¸या कालखंडात ÖपधाªÂमक सुर±ेची संकÐपना ÿामु´याने ÿÂययास येऊ लागली. राÕů-राºया¸या उīानंतर राÕůा¸या सावªभौमÂवास महÂव ÿाĮ झाले व सावªभौमÂवाची सुर±ा ही राÕůराºयाची जबाबदारी बनली. Âयामुळे राÕůराºयामÅये एक ÿकारे Öपधाª munotes.in
Page 71
राÕůीय सुर±ा
71 सुł होऊन राÕůीय सुर±े¸या संकÐपनांना वेगळे वळन लागले. राÕůवाद व सावªभौमÂव या बाबéना महÂवाचे Öथान ÿाĮ झाले. Âयाबरोबरच वैचाåरक व अिधक भूभाग िमळिवÁयाकåरता व आपली स°ा ÿÖथािपत करÁयाकåरता मोठी Öपधाª सुł झाली. एका बाजूने मुĉ Óयापार व दुसöया बाजूने लोकशाही संÖथेचे बळकटीकरण तर ितसöया आघाडीवर ÖपधाªÂमक राजकारणाची उभारणी होऊन आंतरराºय सुर±े¸या संकÐपनेत मोठा बदल झाला. शीतयुĦो°र काळात बदल होऊन ÖपधाªÂमक सुर±ेĬारा एका पĦतीची असुरि±तता िनमाªण होऊन राÕů-राºयास धोका िनमाªण झाला. Âयामुळे आिÁवक ÿशेधनासार´या िसÅदांताना सं´यÂमक पातळीवर माÆयता िमळावी व ÖपधाªÂमक सुर±े¸या संकÐपनेमुळे संर±ण खचाªत वाढ, लÕकरी Öपधाª यातून राÕů राºयाचा कल लÕकरी करÁयाकडे łपांतåरत होÁयाचा िदसू लागला. ÖपधाªÂमक सुर±े¸या संकÐपनेत महÂवाचा दोष िदसतो तो Ìहणजे, सैÆय, संघषª, युĦ सŀÔय पåरिÖथती व आøमक कायªवाही हीच एक संर±णाÂमक ŀĶीने महÂवाची बाब आहे. असे िसंÅदात राजकìय व लÕकरी पातळीवर मांडले गेले. Âयामुळे ÖपधाªÂमक सुर±े¸या संकÐपनेत काही राÕůे लÕकरी शĉì¸या बळावर इतर राÕůां¸या सावªभौमÂवालाच धोका िनमाªण करÁयाचे काम ÖपधाªÂमक सुर±ेĬारे कł लागली आहेत असे िदसते. Âयामुळे ÖपधाªÂमक सुर±े¸या संकÐपनेत नÓयाने बदल होने गरजेचे आहे. २) समान व सवªसमावेशक सुर±ेची संकÐपना :- सवªसमावेशक सुर±ेची संकÐपना ही समान व शीतयुĦा¸या कालखंडामÅये नवउदारमतवादा¸या कमªठ िवचारांĬारा उīास आली. वाÖतववादी िसंÅदाता¸या आधारे आंतरराÕůीय राजकारणामÅये वाÖतववादी िसंÅदाता¸या ŀĶीने लÕकरी शĉìĬारे राÕůाची सुर±ा व अखंडताही िटकू शकते, अशा पĦतीची मांडणी करÁयात आली. १९८०¸या दशकानंतर जागितकìकरणा¸या ÿिøयेतून परÖपरांवंलबंन घडून आले हे संर±ण िवĴेषकांनी दाखवून िदले. याबरोबरच उदारमतवादा¸या सैÅदांितक चौकटीमÅये यास समाजातील वेगवेगÑया घटकांकडून आÓहान िमळाले. िशवाय आंतरराºय संबंध हे बळा¸या लÕकरी वापराĬारे आिथªक व राजकìय एकýीकरणा¸या ÿिøयेस आÓहान िनमाªण करत होते. याŀĶीने काही महÂवा¸या घटना ही घडून आÐया. १९८० मÅये िवली. āँÆट यां¸या अÅय±तेखाली उ°र दि±ण आयोगाची िनिमªती करÁयात आली व Âयात राÕůीय सुर±े¸या असमाåरक आÓहानांचा व आंतरराºय अवलंबन यांचा समावेश करÁयात आला. Âयानंतर १९८२ मÅये पाÐके आयोग यांनी िवली āँÆट यां¸या सूचनेस माÆयता देऊन एकý सुर±े¸या संकÐपनेस ÿाधाÆय िदले. Âयातून ÖपधाªÂमक सुर±े¸या संकÐपनेत बदल घडून ÿरोधन व स°ा यां¸या ऐवजी सहकायª व िवĵास बांधणीस महÂव ÿाĮ होऊन सुर±े¸या संकÐपनेत महÂवाचे बदल घडून आले. Âयामुळे युरोप व आिशयाई राÕůातील सुर±े¸या संकÐपनेत बदल होऊन जागितक व िवभागीय सुर±े¸या वातावरणाची िनिमªती करÁयात आली. जपान या राÕůाने आिथªक व munotes.in
Page 72
भारताचे परराÕů धोरण
72 सामåरक धोरणाबरोबरच सवªसमावेशक सुर±ेला महÂव ÿाĮ कłन िदले. Âयाबरोबरच दि±ण पूवª आिशयातील राÕůांनी, िवशेषत: मलेिशया व इंडोनेिशया या राÕůांनी, सवªसमावेशक संकÐपनेची गरज ल±ात घेऊन अंतगªत Öथैयª, राÕůीय िवकास, सामािजक शांतता इÂयादी बाबéवर ल± क¤िþत केले. ३) सहकायª सुर±ा :- १९९० साली संयुĉ राÕůां¸या महासभेत कॅनडाचे तÂकालीन परराÕůमंýी जो ³लाकª यांनी सहकाय सुर±ा ही संकÐपना मांडली होती. या संकÐपनेतून ³लाकª यांनी हे ÖपĶ केले कì, ‘संघषª हाच केवळ सुर±ेचा मु´य ÿij नसून Âयाबरोबरीने राÕů-राºय हा घटक ही महÂवाचा आहे. यािशवाय अ-राºय घटकांचीही एकूण ÿभाव व भूिमका िनणाªयक आहे. या सवा«चा एकिýत िवचार होणे आवÔयक आहे. यातून ‘समान सुर±ा’, सहकायª सुर±ा व सवªसमावेशक सुर±ा यातील िभÆनता दशªिवणाöया बाबी अिधक ÖपĶ झाÐया. १९९०¸या दशकामÅये अमेåरका व रिशया या महास°ा राÕůांबरोबर यूरोिपयन राÕůांनी लÕकरी सहकायª व एकमेकांना पुरक अशा सहकायª सुर±ेस माÆयता िदली. परंतु वाÖतवात सुर±े¸या असा माåरक आÓहानांना कुठÐयाही पÅदतीचे Öथान िमळू शकले नाही व Âयाकडे अिधकािधक दुलª± होत गेले. Âयाबरोबरच असामाईक आÓहानांना आपारंपाåरक सुर±ेचे ÿij असे संबोधले गेÐयामुळे सहकायª सुर±ेची संकÐपना कायम संिदµध Öवłपात रािहली. शीतयुĦो°र काळामÅये सुर±ेची संकÐपना अिधकािधक बहòआयामी होऊन Âयात अÆन सुर±ा, जागितक तापमान, आंतरराºय गुÆहे, बेकायदेशीर Öथलांतर, मानवी समूहास भेडसावणारे िविवध आरोµयाचे ÿij अशा िविवध िवषयांचा समावेश या संकÐपनेत होत गेला. Âयामुळे राÕůीय सुर±ेची ही संकÐपना बदलÂया काळानुłप अिधकच Óयापक होत गेÐयाचे िनदशªनास येते. आिशया, पॅिसिफक राÕůांनी युरोपमÅये झालेÐया सुर±े¸या संदभाªतील ÿijांची मांडणी आपÐया राÕůात Âयाची अंमलबजावणी कłन सवªसमावेशक सुर±ेचा िवचार केलेला िदसतो. Óयĉéची सुर±ा व राÕůीय सुर±ा :- आंतरराÕůीय राजकारणामÅये सुर±ा हा घटक ÿामु´याने ‘सामूिहक घटक’ या अथाªने वापरला जातो. परंतु Óयĉì¸या सुरि±ते¸या ŀĶीने ही यामÅये िविवध घटक अंतभुªत व कायªरत असलेले िदसतात. ÂयामÅये ÿामु´याने आरोµय, ÖवातंÞय व संप°ी यांचा समावेश करता येईल. िशवाय ÿÂयेक घटकाची सुर±ा करÁयाकåरता ÿÂयेक Óयĉì कायªरत असते. उदा. रोगराई, दाåरþय दूर करÁयाकåरता ÿÂयेक Óयĉì ÿयÂन करीत असते व पुढे तेच ÿij हे सामािजक ठरत असतात. Âयात ÿामु´याने चार धोके पाहावयास िमळतात. अ) शारीåरक धोका – यामÅये ÿामु´याने जखम, वेदना व मृÂयु हे ÿÂययास येते. ब) आिथªक धोका – यामÅये संप°ी पासून वंिचत ठेवणे मु´य ÿवाहापासून Óयĉéना जाती व धमाª¸या नावाने दूर ठेवणे, नागरी अिधकारांपासून वंिचत ठेवणे इÂयादीचा अंतभाªव होतो. munotes.in
Page 73
राÕůीय सुर±ा
73 क) अिधकारांपासून वंिचततेचा धोका :- यामÅये ÿामु´याने सावªजिनक िठकाणी लोकांची मानहानी कłन वचªÖव ÿÖथािपत करणे यासार´या बाबéचा ÿामु´याने समावेश होतो. ड) आपÐया वचªÖव व अिधकारांना धोका :- याअंतगªत Óयĉì आपली सुर±ा िटकिवÁयाचा ÿामु´याने ÿयÂन करत असतात. हॉÊज या संदभाªत असे Ìहणतात कì, ‘Óयĉì व सामूिहक समूह हे ÖवातंÞय ÿÖथािपत करÁयाकåरता ÿयÂन करीत असतात. परंतु केनेथ वॉÐज यासंदभाªत असे ÿितपादन करतात कì, जर राºयांना ÖवातंÞय हवे असेल तर तथे असुरि±तता ही Öवीकारलीच पािहजे. जॉन लॉक यासंदभाªत आपली भूिमका ÖपĶ करताना Ìहणतात, ‘राºय हे लोकां¸या सुर±ेचे साधन बनत असते, Âयामुळे लोक एक समूहाने राहत असतात व ÂयाĬारे ÖवातंÞय व संप°ीचे र±ण करÁयात यश िमळवतात. एकदंरीत Óयĉìपे±ा राºय हे अिधक महÂवाचे आहे व राºयाचे सुर±ेचे कायª अिधक महÂवाचे ठरते. Óयĉì ही राºया¸या सुर±ेस धोका उÂपÆन कł शकते हे पुढील चार संदभाªत ÿामु´याने िनदशªनास येते. १. एक Óयĉì वा Óयिĉंचा समूह एकý येऊन राºया¸या सुर±ेस धोका िनमाªण कł शकतात. उदा. दहशतवाद, फुटीरतावाद चळवळी, अंतगªत बंडाळी इ. २. अंतगªत ÿijां¸या संदभाªत लोकांचे सहकायª उदा. नाझीवादास असलेÐया जनमताचा पािठंबा, हòकूमशहांना अिधमाÆयता ३. लोकां¸या मतानुसार राºया¸या सुर±ेस धोका िनमाªण केला जाऊ शकतो. ४. राजिकय नेÂयांĬारा ही राÕůीय सुरि±ततेस धोका िनमाªण केला जाऊ शकतो. वरील िवĴेषणातून साधारणत: हे ÖपĶ होते कì, सुर±ेचा अथª िवकिसत होत असताना राºया¸या सुर±ेत Óयĉìची भूिमका ही महÂवाची असते. Âयाबरोबरच Óयĉìची सुर±ाही सकाराÂमक व नकाराÂमकही असू शकते. ३.४ राÕůीय सुरि±तता व भारत पािIJमाÂय राÕůातील आधूिनक िवचारवंतांचा व संर±ण िवĴेषकांचा िवचार पाहता भारतीय ŀĶीकोनातून राÕůीय सुर±ा िवषयक मांडणी नेमकì काय आहे याचा आढावा घेणे ही अÂयावÔयक ठरते. राÕůीय सुरि±तते संदभाªतील भारतीय ŀĶीकोन, राÕůीय सुरि±ततेचे भारतीय Öवłप याची मांडणी पुढील काही मुĥयां¸या आधारे आपणास करता येईल. १) राÕůीय सुर±ा दोन ÿवाह :- भारतीय सुर±ािवषयक बाबéचा अËयास करताना भारतामÅये सुर±ािवषयक दोन ÿवाह ÿामु´याने कायªरत असÐयाचे िदसतात. Âयातील एक ÿवाह Ìहणजे शेजारील राÕůांबाबत कोणताही संघषª उद् भवला तर Âयाचे िनवारण करणे व दुसरा ÿवाह Ìहणजे कोणÂयाही संघषाªचे िनवारण हे शांतते¸या ÿिøयेने राबिवणे. ÿथम ÿवाहामÅये munotes.in
Page 74
भारताचे परराÕů धोरण
74 सामािजक, आिथªक, राजकìय व लÕकरी घटक आहेत तर दुसöया ÿवाहामÅये अÐपकािलन धोरणांचा ÿभाव पहावयास िमळतो. २) बहòआयामी Öवłप :- राÕůीय सुर±ा ही संकÐपना जशी जागितक संदभाªत बहòआयामी Öवłप धारण कłन आहे तसेच बहòआयामी Öवłप भारतीय राÕůीय सुर±ा ŀĶीकोनास ही ÿाĮ आलेले िदसते. भारतीय राÕůीय सुर±ा िवषयक बाबéमÅये ÿामु´याने राजकìय, सामािजक, सांÖकृितक, लÕकरी, िव²ान व मािहती तंý²ान यासार´या घटकांचा अंतभाªव होतो. ३) ÖवातंÞयो°र कािलन ÿारंिभक टÈपा मयाªिदत Öवłपाचा :- ÖवातंÞयो°र काळानंतर भारतीय राºयकÂया«नी सुरि±तता िवषयक जी धोरणे ÿÂय±ात अंमलात आणली व Âयां¸या एकूण धारणा पाहता Âयांची भावना केवळ परराÕů धोरण, लÕकरी संघषª, लÕकरी शĉì एवढ्या पुरतीच मयाªिदत होती. Âयामुळे राÕůीय सुरि±तते¸या चच¥मÅये सामािजक ÿij, अंतगªत समÖया, दहशतवाद यासारखे ÿij हे राÕůीय सुरि±तते¸या चौकटीमÅये अËयासले गेले नाहीत. भारतीय संर±ण तÂववेÂयांनी, राजकìय नेतृÂवाने अंतगªत ÿijांचा िवशेषत: सामािजक ÿijास सुर±े¸या चौकटी जवळही केÐया नाहीत. जागितकìकरणा¸या ÿिøयेत राÕůीय सुर±े¸या चौकटीमÅये भारता¸या सावªभौमÂव, ÿादेिशक एकता व अखंडता िटकिवÁया बरोबरच मानवी िवकास व नैसिगªक साधन सामúीचा वापर व िवकास हा शेवट¸या घटकापय«त पोहचणे गरजेचे आहे. भारतीय राÕůीय सुरि±तते संदभाªत मांडणी करणारे िवĴेषक हे ÿामु´याने उ¸चवगêय समाजाचे वचªÖव माÆय असÐया कारणाने राÕůीय सुरि±तते¸या Óयापक भूिमकेबाबत व आधुिनक मुÐयांसंदभाªत Âयां¸या मनाची िĬधा अवÖथा असÐयाचे ÿÂययास येते. राÕůीय सुर±ेची ÓयाĮी ही केवळ लÕकर, सैÆय एवढ्यापुरतीच मयाªिदत न करता ही संकÐपना बहòआयामी आहे. यामÅये तंý²ान व सामåरक घटकासह राजकìय, आिथªक व सामािजक घटकांचा उहापोह होतो. परंतु आजतागायत सवªसामाÆय भारतीयां¸या मनात राÕůीय सुर±ा Ìहणजे केवल देशाची एकता व अखंडता िटकिवणे अशा पÅदतीची मांडणी होत असÐयाकारणाने जे पािIJमाÂय राÕůांचे अनुकरण करताना Âयांनी याची Óया´या करीत असताना बिहगªत सुर±ेचे ÓयवÖथापन करणे एवढ्या पुरतेच ते मयाªिदत ठेवले आहे. ४) भारतीय संिवधानातील Óयापक धारणा :- भारतीय संिवधानाने राÕůीय सुरि±तता या घटकांची Óयापक धारणा अंिगकृत केलेली िदसते. भारतीय संिवधानात राÕůीय सुर±ेची ÿमुख तÂवे अितशय ÖपĶ शÊदात नमूद करÁयात आली आहेत. ÂयामÅये ÿामु´याने संसदीय लोकशाहीचे संर±ण, समतेवर आधाåरत समाजिनिमªती, अंतगªत शांतता व आिथªक िवकास व परकìय राÕůांबाबत शांतता व सलो´याचे संबंध ÿÖथािपत करणे, Âयाबरोबरच देशामÅये लोकशाही, धमªिनरपे±ता व समानता आणणे ही राÕůीय सुर±ेची मु´य मुÐये आहेत. परंतु भारतीय संिवधानाने ÿÖतुत केलेÐया या राÕůीय सुरते¸या घटकांकडे दुलª± कłन munotes.in
Page 75
राÕůीय सुर±ा
75 राÕůीय सुर±ा Ìहणजे केवळ पािकÖतानशी वा शýु राÕůाबरोबरची लढाई, युĦ होय अशी मांडणी राजकìय प±, राजिकय ÿचारक, िवĴेषक करीत असÐयाकारणाने आजही राÕůीय सुर±े¸या संदभाªत सामाÆय भारतीय अनिभ² असÐयाचे िदसते. ५) राÕůीय सुर±ािवषयक िवचारांची फेर मांडणी करणे गरजेचे :- शीतयुĦ काळामÅये राÕůीय सुर±ा ही बळाचा वापर, युĦ, मयाªिदत युĦ, ÿरोधन, लÕकरी करार, स°ासंतूलन, शľ कपात व संघषª िनवारण, संघषª ÓयवÖथापन यासार´या बाबéशी ÿामुखने िनगडीत होते. सोिÓहएट रिशयाचे १९९० साली िवघटन झाले व Âयानंतर¸या काळात राÕůीय सुर±े¸या चौकटीमÅये दहशतवाद, न±लवाद, अंतगªत बंडाळी, सामािजक ÿij, Öथलांतर, दाåरþय, आरोµय, मानवी ह³क, सामािजक िवषमता असे ÿij उīास आलेले आहेत व हे ÿij राÕůीय सुर±ेस सवाªत धोकादायक आहेत. आज एकवेळा परकìय आøमने आपर सैÆय बळाचा वापर कłन परतवू शकतो परंतु अंतगªत बंडाळी व समÖया कशा सोडिवणार. Âयामुळे राÕůी सुरि±तते¸या एकूण चौकटीमÅये सामािजक ÿijांसह इतर ÿijही कसे महÂवाचे आहेत हे अवलोकन करणे गरजेचे झाले आहे. जागितकìकणा¸या आगोदर राÕůीय सुरि±ततेची ÓयाĮी ही काहीशी मयाªिदत होती. राÕůीय सुरि±तता या संकÐपने मÅये ÿामु´याने देशाचे सावªभौमÂव िटकिवणे, परिकय राÕůांपासून सुर±ा करणे, राÕůाची एकता व अखंडता िटकिवणे व आपÐया ±मतेनुसार या धो³यांना सामोरे जाणे Ìहणजे राÕůीय सुरि±तता अशी कािहशी िÖथती होती. शीतयुĦा¸या समाĮीनंतर जगामÅये िनमाªण झालेÐया िवĵरचनेत सवªसमावेशक सुरि±ततेची संकÐपना उīास आली. ÂयामÅये सामािजक िवकास, आिथªक िवकास, राजकìय-सांÖकृितक व लÕकरी घटकांचा समावेश कłन राÕůीय सुर±ेची ÓयाĮी िवÖतारली आहे. राÕůीय सुर±ा Ìहणजे केवळ परकìय राÕůांपासून आपÐया भूमीची सुर±ाच नÓहे तर आिथªक िवषमता दूर करणे, िवकासाची मूÐये, नवी ह³कांचे संर±ण, सामािजक, राजकìय व आिथªक Æयाय, संसदीय लोकशाही ÿणालीचे संर±ण इÂयादी घटकांचा समावेश राÕůीय सुरि±तता या संकÐपनेत अंतªभूत झाला. ६) संिवधानिनक मूÐयांचा राÕůीय सुर±ा धोरणात अभाव :- भारत जगातील सवाªत मोठा लोकशाही देश Ìहणून ओळखला जातो. लोकसं´या व ÿिøया अशा दोÆहé अथाªने भारतास हे संबोधन साथª वाटते. भारतीय संिवधान कारांनी भारतीय लोकशाही¸या उभारणीकåरता ‘एक Óयĉì एक मूÐय’ या तÂवाची अपे±ा Óयĉ केली होती. हे तÂव भारतीय समाज जीवनात कायाªिÆवत झाले नाही तर संिवधानाचा डोलारा उÅवÖत होऊ शकेल अशी राÖत भीतीही Óयĉ केली होती. ÖवातंÞयो°र काळात या ŀĶीने सामािजक व आिथªक लोकशाहीचे ÿितमान गितमान करणे या तÂवास राÕůीय ?????? ŀĶीने ÿाधाÆय िमळावयास हवे होते वाÖतवात माý भारतामÅये राÕůीय सुर±ेची Óया´या व ितची संकÐपना आपÐया संर±ण व सामåरक िवशलेषकांनी संकूिचत ÿकारे ÖपĶ केलेली िदसते. आजही केवळ परराÕůीय धोरण बिहªगन सुर±ा, लÕकरी शĉì या िवषां¸या अवतीभवती राÕůीय सुर±ेची संकÐपना क¤िþत आहे. वाÖतिवक राÕůीय सुर±ेमÅये सामािजक सुर±ा, सामािजक munotes.in
Page 76
भारताचे परराÕů धोरण
76 िवकास, देशातील सवाªत शेवट¸या Óयĉìचा िवकास या बाबéना राÕůीय सुर±े¸या संकÐपनेत कोठेही थारा नाही. आधूिनक भारताची अखंडता व सावªभौमÂव िटकिवÁयाकåरता सामािजक िवकासाची गरज आहे. यासंदभाªत संर±णत² के. सुāमÁयम यांचे िवधान महÂवाचे आहे. ते Ìहणतात, ‘भारताने इॅगेलेटेåरअन समाज िनिमªती करावी तरच खöया अथाªने भारताची अखंडता व सावªभौमÂव अबािधत रािहल. ७) राÕůीय सुरि±ततेस असणाöया अतंगªत धो³याकडे दुलª± :- भारतीय राÕůीय सुरि±ततेचा ŀĶीकोन पाहताना एक बाब ÿकषाªने आढळते कì, भारतीय राÕůीय सुरि±तते¸या ŀĶीने जसे बाĻ धो³यांना गांिभयाªने पािहले जाते तसे अंतगªत धो³यांना माý गांिभयाªने घेतले जात नाही. वाÖतवात भारता¸या बिहगªत सुर±ेचा िवचार करतो तेवढाच अंतगªत सुर±ेचा िवचार करणेही गरजेचा आहे. एखाīावेळी बिहगªत धोका टाळÁयाकåरता आपण सैिनकì बळाचा वापर कłन लÕकरी ±मतेĬारे तो धोका टाळू शकतो. परंतु पेÈसी, कोकाकोला, िप»झा हट व दहशतवादी कृÂये याĬारे आपÐया अंतगªत सुर±ेस जे धोके िनमाªण झाले आहेत Âयांची सुर±ा आपण कसे करणा आहोत? याबाबत अंतगªत धो³यांबाबत राÕůीय सुरि±तता अÅयापही दूरच असÐयाचे िदसते. ८) राÕůीय सुरि±ततेस ताÂकािलक Öवłप :- ÖवातंÞयो°र काळात भारतीय राÕůीय सुरि±तते¸या संदभाªत एक बाब ÿकषाªने जाणवते कì, आपÐयाकडे राÕůीय सुर±ेची संकÐपना केवळ ताÂपुरती होती व ती ही परिकय राÕůाĬारे आøमण झाÐयानंतर आपले संर±णव सुर±ा धोरण ठरिवले गेले. आज ही राÕůीय सुर±ेची मूÐये काय आहेत हे सामाÆय भारतीय नागåरकांना सांगता येणार नाही. अनेक ÿसंगामÅये ही बाब सातÂयाने जाणवते. Âयामुळे अंतगªत सुर±ेचा ÿij व Âयाचे ÓयवÖथापन करणे याबाबत मोठा ÿij िनमाªण झालेला आहे. आपÐयाकडे मोठ्या कायªकाला करीता सुर±ािवषयक धोरण ठरिवले गेले नाही. केवळ युĦजÆय पåरिÖथतीत व युĦा¸यावेळी ताÂपुरती उपाययोजना अमंलात आणली जाते. Âयामुळे सामाÆय लोकांना Âयाचा भार अिधक सोसावा लागतो. ९) राजकìय एकमताचा अभाव :- जागितक सुरि±तता व शांततेचा आढावा घेतांना एक बाब िनदशªनास येते कì िवकसनशील राÕůांमÅये राजकìय एकमताचा अभाव पाहावयास िमळतो. िविवध अंतगªत ÿij सुटÁयाऐवजी ते आÓहान ठł पाहत आहे व Âया ÿijांमुळे बरीचशी राÕůे होरपळून गेली आहेत. Âयात ÿामु´याने युगोÖलािÓहया, सोमािलया, बÐगेåरया, अफगािनÖतान, इराक, कांगो, ®ीलंका व पािकÖतान हे देश आपणांस िदसतात. Âया राÕůांमÅये ÿामु´याने वांिशक घटकावर राजकìय ÿijावर Öवत:¸या मुळे आंतरराÕůीय सुर±ािवषयक िविवध ÿij िनमाªण केले आहे. भारतही Âयास अपवाद असलेला िदसत नाही. जसे कì भारतातही दहशतवादासार´या ºवलंत ÿijावरही राजकìय एकमत होत नाही. िकंबहóना Âया िवषयास धािमªक रंग देऊन अंतगªत सुर±ा ÓयवÖतापनचा ÿij कसा िबकट होईल यासंदभाªत चचाª केली जाते. munotes.in
Page 77
राÕůीय सुर±ा
77 १०) भारतीय राÕůीय सुरि±तता सामाियक घटक :- भारतीय राÕůीय सुर±ेसंदभाªत सामाियक घटकांना अिलकड¸या काळात महÂव ÿाĮ झाले आहे. २१ जानेवारी २०१३ रोजी रामÁणा Öमृती Óया´यानमाले मÅये बोलताना तÂकािलन राÕůीय सुर±ा सÐलागार ®ी. िशवशंकर मेनन Ìहणाले होते राÕůीय संर±णाचा िवचार करताना आपÐयाला आता ऊजाª सुर±ा, अÆन सुर±ा, तंýवै²ािनक सुर±ा, सामािजक सलोखा व संÖथाÂमक जाळे याचा िवचार करायला हवा. ®ी. मेमन यां¸या मते अंतगªत व बाĻ सुर±ा यामÅये आता फारच थोडा फरक िशÐलक रािहला आहे. ६ फेāुवारी २०१३ रोजी राÕůीय संर±ण ±ेýातील सुÿिसĦ िवĴेषक के. सुāहाÁयम यां¸या Öमृती Óया´यानमालेत गृहमंýी पी. िचंदबर यांनी राÕůीय सुर±ेस असणाöया धो³याचे अवलोकन मांडले होते. Âयात Ìहणतात राÕůीय सुर±ा ही कोÑया¸या जाÑयाÿमाणे गुंतागुंतीचे असते. यातील ÿÂयेक घटकाचा इतर अनेक घटकांशी संबंध येतो. उदा. सागरी मागा«नी असणाöया धो³यांचा ऊजाª सुर±ेसी संबंध आहे. नैसिगªक आप°ीचा अÆन सुर±ेशी संबंध आहे. तर धािमªक व सांÖकृितक संघषाªचा सामािजक सुर±ेशी संबंध आहे. ११) राÕůीय सुर±े¸या मुलभूत आधारावरील अपयश :- राÕůीय सुर±ेचे तीन मुलभूत आधारÖतंभ मानले जातात. पिहला आधारÖतंभ Ìहणजे मनुÕयबळ, दुसरा आधारÖतंभ िव²ान व तंý²ान आिण ितसरा मह¸वाचा आधारÖतंभ िव°, या तीन आधार Öतंभा¸या आधारे भारतीय राÕůीय सुर±ेचा समकािलन संदभª आपण तपासला तर आपणास काय िदसते. जगातील सवाªत तŁण देश Ìहणून भारताकडे आज पािहले जात आहे. Âया िवĵासावरच भारत महास°ा होणार अशा घोषणा िदÐया जात आहेत परंतु हे तłण मनुÕयबळ राÕůीय सुर±ेसाठी आवÔयक असणाöया बांिधलकìची पूतªता करÁयास पाý आहे का? आज ही शासकìय आकडे सांगतात पिहÐया वगाªत नŌदणी केलेÐयापैकì केवळ ७३ ट³के मूलेच पाचÓया वगाªत गेली. तर आठÓया वगाªत जाईपय«त हे ÿमार ५९.४ ट³³यापय«त खाली येते. हेच ÿमाण पदवी Öतरावर पोहोचेपय«त केवळ १८.८ ट³³यापय«त िनÌमÖतरावर पोहोचते. ÿाथिमक िश±णा¸या Öतरावर आपÐयाकडे अÅयापही आठ लाख िश±कांची कमतरता आहे. अÅयापही २० हजार महािवīालये व १५०० िवīापीठे Öथापन करणे गरजेचे आहे. आजही भारतात बालमृÂयुचा दर ÿितमाही ४४ व माता मृÂयुचा दर ÿितल± २१२ आहे. Ìहणजेच या दोÆही बाबतीत भारतास ‘िमलेिनयम डेÓहलपम¤ट गोÐस’ साÅय करता येणार नाहीत. िलंग गुणो°र १००० मुलांमागे ९१४ पय«त खाली येणे हा राÕůीय सुर±ेचा ÿij नाही का? राÕůीय सुर±ेचा दुसरा आधारÖतंभ Ìहणून िव²ान, तंý²ानाचा उÐलेख केला जातो. अलीकड¸या काळात जी राÕůे ÿगत झाली Âया सवª राÕůांनी िव²ान तंý²ानाचा राÕůीय सुर±ेसाठी मोठया ÿमाणात वापर केला. राÕůीय सुर±े¸या ŀĶीने भू-सागरी, हवाई व अवकाश अशी चार ÿाकृितक कायª±ेý मानली जातात. भारताची पािकÖतान, चीन, नेपाळ, भूतान, बांµलादेश, Ìयानमार या देशांशी एकूण सुमारे १५०० िक.मी. लांबीची भू-सीमा आहे. Âयां¸या संर±णाकåरता १९१ बटािलयÆस कायªरत आहेत. munotes.in
Page 78
भारताचे परराÕů धोरण
78 परंतु यातील बहòतांशी बटािलयÆस अīापही उंटावłन टेहळणी करतात. याचाच अथª तंý²ानाचा वापर अितशय मयाªिदत आहे. ७५१६ िक.मी सागरी िकनारा आपणास लाभला आहे. २६/११ चा दहशतवादी हÐला होऊनही सागरी िकनाöयांची अÂयाधूिनक संर±क यंýणा करÁयात आपÐयाला अपयश आलेले आहे. आजही आपण केवळ िहंदू महासागरातील नौदलावर अवलंबून आहोत. संर±क दलातील हवासª दलात माý तंý²ानाचा सवाªिधक वापर आपण करतो. अवकाशातील उपúहांचा वापर हा आपण िवकास व शांततामय कामासाठी करतो. अवकाशा¸या लÕकरीकरणा िवłĦ¸या आंतरराÕůीय करारांचे ते पालन Ìहणून Öवागताहª बाब आहे. परंतु िव²ान व तंý²ानाकडे पाहÁयाची भारतीयांची पुनłºजीवनवादी ŀĶी शासकìय Öतरावłन फुलवली जाताना िदसते आहे. Âयामुळेच अिखल भारतीय िव²ान व तंý²ान पåरषदांमÅये भुतकाळातील ÿाचीन दंतकथांना वै²ािनक शोध Ìहणून ÿÖतुत केले जात आहे, हे तेवढेच िचंताजनक आहे. िव° हा राÕůाचा सामÃयाªचा मुलभूत कणा असतो. मागील काही दशकात जागितक अथªकारणात एक बाजारपेठ व कौशÐय िवकास या अंगाने भारतीय अथªÓयवÖथा आकाराला येत आहे. जागितक मंदीतही भारतीय अथªÓयवÖथेने आपÐया िवकासाचा वेग वाढता ठेवला ही बाब िनिIJतच भूषणवाह आहे. åरझÓहª बँकेची भूिमका यामÅये महÂवाची होती. परंतु अलीकड¸या काळात संिवधािन संÖथांची जी मोडतोड चालली आहे. ºया पĦतीने Öवाय° संÖथांचे संकेत पायदळी तुडवले जात आहेत. Âयातून भारतीय अथªÓयÖथेचा रथ łततो आहे कì काय? अशी शंका येÁयास वाव आहे. नोटाबंदी, जीएसटी याने यात अिधक भर पडली आहे. या पाĵªभूमीवर देशात वैचाåरक असािहÕणूता, जातीय व धािमªक तेढ, भाषा व ÿादेिशक अिÖमता, जमाववादी व गुÆहेगारी ÿवृ°ी डोके वर काढत आहेत. भूक, भय आजही कायम असेल तर यासंदभा«ना मागे साłन भारत राÕůीय सुर±ा व समृĦीचा मागª Öवीकाłन या सवª धो³यांना मागे सारेल का? हा ÿij आजही कायम आहे. भारतीय राÕůीय सुरि±तते समोरील आÓहाने :- भारताचे सुर±ािवषयक ÿij मागील काही िदवसांपासून िबकट होताना िदसत आहे. भारताला बिहगªत ÿijांसह अंतगªत ÿij, Âयात ÿामु´यने असामाåरक सुर±ेचे ÿij, भेडसावत आहेत. सोिÓहएट रिशया¸या िवघटनानंतर अमेåरकेचे लÕकरी व आिथªक ÿभुÂव इराक व अफगािणÖथान मÅये केलेÐया एकतफê लÕकरी कायªवाही Ĭारे िसĦ झाले आहे. अमेåरकेसह इतर P. S देशाĬारे आंतरराÕůीय शांतता व सुरि±तता िटकिवÁयाची पåरिÖथती सÅया रािहलेली नसून आंतरराÕůीय राजकारणात मानवी ह³क व सामािजक सुर±ा हे ÿij ही आंतरराÕůीय सुर±े¸या चौकटीत मांडता येणार आहेत. आज¸या मािहती व तंý²ाना¸या øांतीमुळे वेळ व काळाचे आकूंचन होऊन नवीन अराजकìय घटक राÕůीय व आंतरराÕůीय राजकारणात ÿमुख घटक ठरलेले िदसतात. जागितकìकरणा¸या ÿिøयेने भारत इितहासा¸या वेगÑया टÈÈयावर येऊन ठेपला आहे. भारत हा िविवध जाती धमाª¸या व संÖकृतीचा देश आहे. िशवाय गरीब व ®ीमंत यां¸यात मोठी तफावत आहे. तरीही भारत आज जागितक महास°ेकडे वाटचाल करताना पाहावयास munotes.in
Page 79
राÕůीय सुर±ा
79 िमळतो. आिथªक िवकासात व परकìय गुंतवणूकìत मोठया ÿमाणात वाढ झाली आहे. याचे महÂवाचे कारण Ìहणजे भारताची धमªिनरपे± राºयघटना कì िज¸यामुळे भारतातील सवª जातीसमूहांना सामािजक-आिथªक-राजकìय िवकास साधÁयाची संधी आहे. संसदीय लोकशाही¸या ताकदीमुळे भारताने नैसिगªक व सामåरक साधन सामúीचा योµय वापर कłन लÕकरी व औदयेिगक ±ेýात मोठी झेप घेतली आहे. तांिýक मानवी बळ, मोठी बाजारपेठ इÂयादी घटकांमुळे येणाöया काळात भारतास आंतरराÕůीय राजकारणात िनिIJतच Öथान असणार आहे. १९९८¸या आिÁवक चाचणीने भारताचे अणुशĉìधारी Öथान अिधक भ³कम झाले. Âयाचबरोबर भारत आज संर±ण िसĦता, उपúह-तंý²ान, आिÁवक तंý²ान, ±ेपनाľे इÂयादी ±ेýात आपÐया देश उÐलेखनीय कायª करीत आहे. अंतगªत सुर±ेचा िवचार करताना भारतामÅये सामािजक, राजकìय, आिथªक ±ेýात िविवध आÓहाने िनमाªण झाली आहेत. मागील दशकात क¤þामÅये राजकìय अÖथैयª, सामािजक िवषमता, जातीय व धािमªक संघषाªतील वाढ, बाल कामगारांचे ÿij, िश±ण व आरोµय यांचे मुलभूत ÿij, दहशतवादाला, धािमªक ÿijांची जोड, उ°र-पूवª राºयातील बंडखोरीचे ÿij, सीमेपलेकडील दहशतवाद, कािÔमर मधील कमी तीĄतेचा संघषª, गरीब ®ीमंता मधील वाढती दरी, पंजाबमधील दहशतवादाला पुÆहा खतपाणी िमळÁयाची श³यता आसाममधील उÐका Ĭारे िनमाªण झालेले ÿij, िýपुरा, नागाल§ड मधील न सुटलेले ÿij हे सÅयाचे रािÕůय सुर±ेपुढील ÿij भेडसावणारे ÿij आहेत. Ļामुळे राÕůीय सुर±ेचे सामåरक व असामåरक ÿijांचे संदभª बदलणार आहेत. राÕůीय सुर±े¸या चौकटीत अंतगªत ÿijांचा सवा«गीण अËयास होÁयाची गरज आहे. बिहªगत सुर±ेचा िवचार करताना पािकÖतानĬारे आिÁवक व लÕकरी बळाचा धोका आपÐयाला भेडसावत आहे. पािकÖतानĬारे सातÂयाने संघषª िनवारणाबाबत ठोस िनणªय पुढे येत नाही. भारता¸या िवभागीय लÕकरी शĉìला चीनĬारे लगाम लावÁयाचे काम चीन ÿÂय± व अÿÂय±åरÂया करीत आहे. पािकÖतान सोबत भारताची चार युĦे होऊनही भारता¸या संसदेवर हÐला झाÐयानंतर ‘ऑपरेशन पराøमĬारे’ भारताने कोटयावधी łपयाचा चुराडा केला तरी कोणताही ठोस िनणªय होऊ शकला नाही. Âयानंतर¸या काळातही पािकÖतानकडून सातÂयाने दहशतवादी हÐले होतांना िदसत आहेत. चीनकडूनही भारतास िदघकालीन धोका िनमाªण झालेला िदसतो. सोिÓहएट रिशया¸या िवघटनांनतर चीन जागितक Öतरावर एक महास°ा राÕů Ìहणून पुढे आले आहे. अमेåरकेस शह देवू शकेल एवढे लÕकरी सामÃयª चीनने िनमाªण केले आहे. Âयातच चीनने भारतािवरोधात उ°र व पूव¥कडे केलेली लÕ करी तयारी, िसलेटर असलेले िनयंýण व लांब पÐÐया¸या ±ेपणाľांĬारे भारता¸या महÂवा¸या शहरांवर हÐले करÁया¸या Óयूहरननीतीमुळे चीनकडून भारता¸या सुर±ेपुढे आÓहान िनमाªण झाले आहे. भारत – बांµलादेशामÅये जरी तणावपूणª संबंध नसले तरी पाणी वाटपा¸या ÿijावर धािमªक ÿijाबाबत दोÆहé देशांदरÌयान मतिभÆनता आहे. बांµलादेशी घुसखोरी, Öथलांतर यासार´या ÿijांमुळे भारता¸या सुरि±ततेस धोका िनमाªण झालेला आहे. भारत-नेपाळ संबंधामÅये बरेच चढउतार आपणांस पाहावयास िमळतात. नुकÂयाच झालेÐया राजकìय बदलामुळे दोÆही देशादरÌयान सलो´याचे संबंध िनमाªण होÁयास मदत होणार आहे. परंतु नेपाळमÅये शांतता, िवकास व लोकशाहीचे बळकटीकरण होणे गरजेचे आहे. दि±ण आिशयातील राÕůांमÅये जोपय«त शांतता व िवकास होत नाही तोपय«त खöया अथाªने भारताला आंतरराÕůीय राजकारणात आपले ÿभूÂव गाजवता येणार नाही. munotes.in
Page 80
भारताचे परराÕů धोरण
80 भारत व भुतान यां¸या सामåरक संबंधाला ऐितहािसक व धािमªक पाĵªभूमी आहे. बौÅद धमाªचा ÿचार व ÿसार भारतातूनच झाÐयामुळे भुतानला भारताकडून बöयाचशा अपे±ा आहेत. भुतान¸या भूसामåरक महÂवामुळे दि±ण आिशयात लÕकरी शĉìचे संदभª बदलू शकतात. चीनĬारे भुतानमÅये होत असलेला हÖत±ेप भावी काळात भारतातसाठी डोकेदुखी ठł शकतो. भारत-मालिदव यां¸यातील सुर±ािवषयक संबंधाणा दि±ण आिशयात महÂव आहे. आकाराने लहान असलेÐया मालिदवला सुर±ा-िवषयक अनेक समÖया भेडसावतात. मालदीवने संयुĉ राÕůा¸या आमसभे¸या ठरावानुसार िहंदी महासागर हे zone of peace असणार. भारत मालदीव संबंधात िविवध सुर±ािवषयक ÿijांसंदभाªत जागितकìकरणा¸या चौकटीत िवचार करणे आवÔयक आहे. िहंदी महासागरात अमेåरकेसह इतर ÿबळ राÕůांनी चालिवलेÐया कारवाया िनिIJत कटकटी¸या ठरणाöया आहेत. मागील काही दशकांपासून भारत-मालदीव संबंधात िविवध सुर±ािवषयक ÿijांसंदभाªत जागितकìकरणा¸या चौकटीत िवचार करने आवÔयक आहे. िहंदी महासागरात अमेåरकेसह इतर ÿबळ राÕůांनी चालिवलेÐया कारवाया िनिIJतच कटकटी¸या ठरणाöया आहेत. मागील काही दशकांपासून भारत-®ीलंका यां¸यात सुर±ािवषयक िविवध करार होऊनही वांिशक ÿijामुळे ®ीलंकेतील अंतगªत समÖयेचे ÿij अितशय िबकट आहेत. भारताचे तÂकािलन पंतÿधान राजीव गांधीनी ®ीलंके¸या वांिशक ÿijात केलेला लÕकरी हÖत±ेप हा ®ीलंकेची एकता व अखंडता िटकिवÁया करीता होता माý तािमळ िलʤ कडून Âयांची हÂया करÁयात आली. आज िलĘे ÿमुख ÿभाकरनला संपवÁयात ®ीलंकन सरकारला यश िमळाले असले तरी ®ीलंकन सरकार समोर तिमळी लोकां¸या पूनवªसनाचा ÿij कायम आहे. तिमळ जनता जोपय«त ®ीलंके¸या मु´य ÿवाहात येणार नाहीत तोपय«त खöया अथाªने ®ीलंकेमÅये शांतता ÿÖथािपत होऊ शकणार नाही. एकंदåरत भारता¸या सभोवताल¸या राÕůांमÅये िविवध सामािजक, लÕकरी, सांÖकृितक, आिथªक ÿij आहेत. Âयामुळे भारताचे परराÕůीय धोरण ठरिवताना या सवª बाबéचा िवचार होणे गरजेचे आहे. ३.५ भारताचे आिÁवक धोरण – आज जगातील सवªच राÕůे अÁवľ संपÆन झालेली आहेत. या अÁवľांचा वापर िवकासाÂमक व Öवसंर±णा¸या ŀĶीने केला जात आहे. दुसöया महायुĦा¸या दरÌयान नागासाकì व िहरोिशमा यावåरल ÿथम अणूबॉÌब¸या वापरामुळे होणारे पåरणाम देखील िदसून आले. अणू Ìहणजे अितसुàम कण होय. एखाīा पदाथा«चे तुकडे तुकडे कłन सवाªत शेवटी जे अित लहान कण िशÐलक राहतील Âयांना अणू Ìहणता येईल. पाÁया¸या एका थ¤बात ६०००, ०००,०००,०००,०००,०००,००० अनू असतात. यावłन अणू¸या सुàमपणाची कÐपना येइल. पूणª पृÃवीचा िकमान शंभर वेळा िवÅवंस करता येईल एवढी अÁवľे आज सºज आहेत. असा अनुमान आहे. Âयापैकì सवाªिधक अÁवľे ही अमेåरकेकडे (१५ ते २० हजार), रिशयाकडे (१० ते १५ हजार), िāटनकडे (८ ते १० हजार), ĀाÆसकडे (५ ते ७ हजार) व चीन कडेही (५ ते ७ हजार) अÁवľे आहेत. ही सं´या यापे±ाही वाÖतवात munotes.in
Page 81
राÕůीय सुर±ा
81 अिधक असू शकते कारण कोणताही देश यासंबंधीची सÂयता गुĮ ठेवÁयाचाच ÿयÂन करीत असतात. भारताने आपले परराÕů धोरण व राÕůीय सुरि±तता बदलÂया जागितक पåरिÖथतीमÅये बदलÁयास १९७०¸या दशकापासून ÿारंभ केला. १९७४ साली भारताने यशÖवी अणुचाचणी कłन भारताने आपली अÁवľ ±मता ÿथमच जगासमोर िसĦ केली. तेÓहापासून ÿामु´याने भारतीय आिÁवक धोरणासाठी गंभीर चचाª सुł झाली. भारतानेमाý अÁवľधारी Ìहणून ±मता िसĦ झाÐयानंतरही भारत अणूिव²ानाचा वापर शांततामय कायाªकåरता करेल असे जाहीर केले. भारताची अÁवľिवषयक भूिमका ही ÖवातंÞय पूवª काळापासूनच शांतते¸या तÂवाशी बांिधल असÐयाचे िदसते. २९ सÈट¤बर १९४६ रोजी यासंदभाªत म. गांधीनी आपली भूिमका मांडताना Ìहटले होते, ‘‘मा»या मताÿमाणे सवª ľी-पुŁष व बालकां¸या िवनाशासाठी अणूबॉÌबचा उपयोग करणे Ìहणजे िव²ानाचा िवनाशकारी उपभोग आहे.’’ Âयामुळे ÖवातंÞयानंतर भारताने आपÐया िवदेशी धोरणात सामाÆय व महÂवा¸या उĥेशाकरीता आिÁवक शाľाľे नĶ करÁयावर जोर िदला आहे. भारता¸या आिÁवक धोरणामÅये ÿामु´याने दोन ÿवाह आढळतात. १) शांतीपूणª िवधायक कायाªकåरता अणूतंý²ानाचा िवकास २) सैिनकì िवकासाला वापर. भारताने अणूधोरणांमÅये दुसöया ÿवाहास कायम ÿाधाÆय िदलेले आहे. १९४८ ¸या ÿारंभी आंतरराÕůीय परमाणू ऊजाª आयोगा¸या अहवालावर चचाª सुł असताना भारताने कोणÂयाही देशाला अÁवľे िनमाªण करÁयाची परवानगी देऊ नये तसेच या अणुशĉìचा उपयोग शांततेकåरता व िवधायक कायाªसाठी करावा असे ÖपĶ मत मांडले होते. परंतु बदलÂया राजकìय पåरिÖथतीनुसार केवळ भारताने एकटयाने अशी भूिमका घेवून चालणारे नाही. कारण शेजारील पािकÖतान अणुशĉìचा वापर लÕकरी उिĥĶाने करीत असेल तर भारतासही शांततेकåरता अणूशĉì या धोरणाचा फेरिवचार करणे आवÔयक आहे असा इशारा तÂकालीन पंतÿधान Óही.पी.िसंग यांनी िदला होता. भारताचे आिÁवक कायªøम :- प. जवाहरलाल नेहł व भाभा हे आिÁवक कायªøमाचे दोन ÿमुख आधारÖतंभ होत. आिÁवक कायªøमाचे जवळजवळ एक ??? असे वै²ािनक तंý²ानाÂकम नेतृÂव भाभांकडे होते तर या कायªøमाकरीता आवÔयक ते सारे पाठबळ नेहłंनी पुरवले होते. ÖवातंÞयानंतर लगेचच १९४८ साली ‘अणूऊजाª आयोगाची’ Öथापना करÁयात आली. Âयाचे नेतृÂव होमी भाभा यां¸याकडे सोपिवÁयात आले. १९५४ साली िव²ान तंý²ान मंýालयातंगªत अणूऊजाª िवभाग िनमाªण कłन Âयाचे सिचवपदही भाभा यांनाच िदले गेले. १९५६ साली अणूऊजाª आयोगाची पुनरªचना कłन आिÁवक धोरण ठरिवÁयाचे सवª अिधकार Âयांनाच देÁयात आले. १९५६ साली ‘अÈसरा’ ही भारताची पिहली संशोधनपयोगी अणुभĘी कायाªÆवीत झाली. ित¸याकरीता समृĦ युरेिनयम पुरवÁयाचा करार िāटनबरोबर करÁयात आला. Âयानंतरची दुसरी संशोधन उपयोगी अणुभĘी ‘सायरस’ ही १९६० साली कायाªिÆवत झाली. ÂयामÅये जड पाÁयाचा वापर केला गेला आहे. ितसरी अणुभĘी ‘झाल¥ना’ १९६१ साली नैसिगªक युरेिनयम वापराची उभारÁयात आली. भारतामÅये युरेिनयमचे जाळे मयाªिदत आहेत. परंतु munotes.in
Page 82
भारताचे परराÕů धोरण
82 थोåरयम माý मोठ्या ÿमाणात उपलÊध आहे. हे ल±ात घेऊन अणूऊजाª िवकासाकåरता तीन टÈÈयांचा कायªøम आखÁयात आला. तो असा कì, पिहÐया टÈÈयात नैसिगªक युरेिनयम हे इंधन आिण जड पाणी हे शीत जनक वापłन ऊजाª तसेच Èलूटेिनयमचे उÂपादन करणे, दुसöया टÈÈयात Èलूटोिनयम इंधन Ìहणून वापरणाöया þुतगती ÿजनन अणुभĘया तयार करणे, ितसöया टÈÈयात थेåरयम इंधन वापरणाöया þुतगती ÿजनन अणुभĘया तयार करणे. भारतामÅये अणूऊज¥चा कायªøम सुł झाला Âया सुमारास थेåरयम हे अणुभĘयातील इंधन Ìहणून वापÁयािवषयीचे संशोधन चालू होते. यूरेिनयमचा वापर तंý²ानाने िसĦ झालेला होता. Âयामुळे अशा ÿकारचे िदशादशªक धोरण तयार झाले. भारताचे आिÁवक धोरण ऊज¥ची वाढती मागणी भागिवÁयाकåरता महÂवपूणª होती. अणूऊजाª आयोगा¸या Öथापनेनंतर¸या पिहÐया दहा-बारा वषाªनंतर अणूऊजाª¸या यशापयाशाची चचाª सुł झाली. कारर ितÆही अणूभĘयातून वीजिनिमªतीची सुłवात नÓहती. Âयाकरीता मोठया ÿमाणात खचª करÁयात आला होता. Âयामुळे अशी िटका होऊ लागली होती. अखेर अणूऊजाª आयोगास पडताळणीचे अिधकार देऊन १९५६ साली तो कायाªÆवीत आला. अणूऊजाª िनिमªतीला चालना देÁयाकåरता Öवयंपूणªते¸या तÂवास बगल देऊन अणूभĘी¸या बांधणीकåरता कॅनडा व अमेåरकेशी बोलणी करÁयात आली. तारापूर येथील १५० मेगावॅट¸या दोन अणूभĘया बांधÁयास अमेåरकेने मदत देऊ केली. यावेळी आंतरराÕůीय अणूऊजाª आयोगाचे िनब«ध टाळÁयात भारताला यश आले. Âयाऐवजी अमेåरके¸या काही अटी भारताने माÆय केÐया. रावताभाटा (राजÖथान) येथे ९० मेगावॅटची अणूभĘी बांधÁयाकåरता कॅनडाने सहाकयª केले. या कालावधीत भारताने आंतरराÕůीय अणूऊजाª आयोगा¸या िनब«धाना नकार िदला. याऐवजी परÖपरां¸या अणूभĘयांची पडताळणी करÁयाची भारताची सूचना कॅनडाने माÆय केली. ‘अÈसरा’ या संशोधनपयोगी भĘी कåरता इंधन आणÁयाचा िāटनबरोबर करार आंतरराÕůीय अणुऊजाª आयोगा¸या Öथापनेपूवêंचा असÐयामुळे हे इंधन ही आंतरराÕůीय िनब«धापासून मुĉ रािहले. यातून दोन गोĶी ÖपĶपणे जाणवतात. १) आिथªक व धोरणाÂमक ±ेýात संपूणª ÖवातंÞय िमळून देखील भारताचा आिÁवक कायªøम िनयोिजत उिĥĶये गाठÁयात सुरवातीपासूनच कमी पडत होता. २) आिÁवक कायªøम फĉ ऊजाªिनिमªतीसाठी नसून Âयामागे अÁवľ िनिमªतीचा छूपा कायªøम होता. तारापूरची अणुभĘी १९६९ पासून कायाªÆवीत झाली तर रावताभाटा येथील पिहली भĘी १९७३ पासून सुł झाली. १९६८ साली भारताने अÁवľ ÿसार बंदी करारावर Öवा±री करÁयास भारताने नकार िदला. यामागे चीनची १९६४ ची आिÁवक चाचणी Æयास कारणीभूत होती. चीनशी १९६२ साली झालेले युĦ Âयातील मानहानी जनक हार व जीनची अÁवľ±मता यामुळे भारता¸या सुर±ेला असलेला धोका ल±ता घेऊन अÁवľ िवषयक धोरण आणÁयाची गरज Âयातून Óयĉ झाली. याचाच पåरणाम भारताने अÁवľ ÿसार बंदी करारास नकार देÁयात आला. तसेच या करारास पाच अÁवľ±म देशांिशवाय इतर देशांनी अÁवľ बनवू नयेत असा या कराराचा हेतू होता. Âयामुळे भारताने हा करार नाकारला. munotes.in
Page 83
राÕůीय सुर±ा
83 भारतीय अणूऊजाª ÿकÐप Power Station Locatiga State 1 Kaiga Plant
Power Plant Kaiga Karnataka 2 Kakrapar Atomic
Power Station Kakrapar Gujrat 3 Kudankulem
Nuclear Power
Plant Kudankulam TamilNadu 4 Madras Atomic
Power Staton Kalpakkam TamilNadu 5 Narora Atomic
Power Station Narrora U. P. 6 Rajasthan
Atomics P. S. Rawatbhta Rajasthan 7 Tarapur Atomics
P. S. Tarapur Maharashtra नवीन अणूÿकÐपाची िनिमªत िवīुत क¤þ िवīुत क¤þ राºय १ गोरखपुर हåरयाना २ चूटका मÅय ÿदेश ३ माही बÆसवारा राजÖथान ४ कैभा कनाªटक ५ मþास तािमळनाडू ६ कुडक कुलम तािमळनाडू ७ जैतापूर महाराÕů ८ कोवाडा आंňÿदेश ९ मीधी वरदी गुजरात munotes.in
Page 84
भारताचे परराÕů धोरण
84 १९५० ¸या दशकात भारतातील अवकाा िवषयक संशोधनाचाही पाया घातला गेला. संर±क, उÂपादनात Öवयंपूणªतेचे उिĥĶ डोÑयासमोर ठेवून संर±ण संशोधन िवकास संघटनेचे Öथापना केली. १९८३ साली DRDD मÅये एकािÂमक ±ेपणाľ िवकास कायªøमाची सुłवात झाली. इतर पाच राÕůांबरोबर Ìहणजे अमेåरका, रिशया, चीन, ĀाÆस आिण इąाईल यां¸यानंतर भारत हे ±ेपणाľ िनिमªती मधील सहावे राÕů ठरले. जिमनीवłन जिमनीवर मारा करणारे पृÃवी, जिमनीवłन आकाशात हÐला करणारी िýशुल आिण आकाश, रणगाडी िवरोधी नाग आिण अिµन हे बॅलेिÖटक ±ेपणाľ ही सारी देशातंगªत संशोधनातून िसĦ करÁयाचे उिĥĶ या कायªøमासमोर होते. परंतू ±ेपणाľ िनिमªती कायªøमाची मािहती घेतÐयास िनराशाजनक मािहती समजते. वरील ±ेपणाľांपैकì फĉ पृÃवी भूसेने¸या शľगारात सामावून घेणत आले आहे. Âयाचा ÿÂय± वापर झाला नाही. बाकì ±ेपणाľांना माý यश आले नाही. १) भारतातील अणू ÿकÐप व जडपाणी :- या अणूशĉì संशोधन क¤þाची Öथापना १९५७ मÅये करÁयात आली. Âयाला अणुशĉì क¤þ, तुभ¥ असे Ìहटले जाते. हे सवाªत मोठे वै²ािनक क¤þ आहे. Âयानंतर १९६७ मÅये Âयाचे नाव बदलÁयात आले व Âयाला भाभा अणूशĉì संशोधन क¤þ हे नाव देÁयात आले. अणूतंý²ान िवकिसत करÁयात भाभा क¤þाने महÂवाची कामिगरी बजावली आहे. अणूवीज क¤þाची उभारणी, अणूइंधन ÿिøया, लेसर शेती संशोधन अशा अनेक ±ेýात या िठकाणी संशोधन कायª चालते. भारतामÅये अणूसंशोधनासाठी व Âयाचा िवकास करÁयासाठी खालील अणूभĘया िनमाªण करÁयात आÐया. १) अÈसरा :- ही भारतातील पिहली अणूभĘी आहे. या अणूभĘीची Öथापन २० जानेवारी १९५१ रोजी करÁयात आली. या अणुभĘीची ±मता १ मेगावॅट आहे. ही िÖविमंग राईज अणूभĘी आहे. Ļा अणूभĘीमÅये युरेिनयम हे इंधन वापरले जाते. २) सायरस :- हे भारतातील दुसरे अणूशĉì क¤þ होय. िहची Öथापना १० जुलै १९६० रोजी करÁयात आली. या अणूभĘीची ±मता ४० मेगावॅट आहे. पिहÐयांदा या अणूभÍटीत कॅनडा इंिडया åरॲ³टर (CIR) असे Ìहणत नंतर अमेåरकेने जड पाÁयाचा पुरवठा केÐयामुळे सायरस हे नाव देÁयात आले. या अणूभĘीचा उपयोग Èलूटोिनअम उÂपादनाकåरता होतो. ३) झािलªन (Zerlina) Zero Energy Reactor for Cattice in Vestigations and New Assemblies) :- munotes.in
Page 85
राÕůीय सुर±ा
85 ही ितसरी अणूभĘी होय. या अणूभĘीचे बांधकाम भारतीय शाľ² व इंिजिनअसª यांनी केलेले आहे. ही नॅचरल युरेिनअम Éलूएल व हेवी वाटर मॉडरेहेड åरॲ³टर आहे. िहची Öथापना मे १९८४ मÅये करÁयात आली. Ļाला िझरो एनजê åरॲ³टर देखील Ìहणतात. ४) पूिणªमा (Purnima - Plutonium Reactor For Neutron Investigations in Multiple Assemblie) :- पूिणªमा ही भारतातील चौथी अणुभĘी होय. िहची Öथानपना २२ मे १९७२ रोजी करÁयात आली. यालाच फाÖट āीडर åरॲ³टर असे Ìहणतात. Ļा भĘीचे िनमाªण तािमळनाडूमधील कÐप³कम येथे करÁयात आले. ५) ňूव :- ही भारतातील पाचवी अणुभĘी होय. िहची Öथापना १९८५ मÅये करÁयात आली. Ļा अणूभĘीची ±मता १०० मेगावॅट इतकì आहे. २) इंिदरा गांधी अणूशĉì क¤þ :- १९७१ मÅये इंिदरा गांधी अणूाĉì क¤þाची Öथापना करÁयात आली. या क¤þामाफªत फाÖट åरॲ³टर औīािगकìकरणा कåरता उपयोग करÁयात आला. नंतर ‘ÿोटोटाइप फाÖट āीडर åरॲ³टर’ सुł करÁयाची योजना सुł आहे. उÆनत औīोिगक क¤þ :- हे अणूशĉì क¤þ मÅय ÿदेशामÅये इंदूर येथे Öथापन केले गेले. यामाफªत Éयूजन, लेसर इ. उ¸च औīोिगक ±ेýामÅये संशोधन व िवकास कायª करÁयात येते. याची Öथापना १९८४ मÅये करÁयात आली. अÁवľ सºजते मागील भारताची राजकìय भूिमका :- अणूशĉì संदभाªत भारताची राजकìय भूिमका ÖवातंÞयो°र काळामÅये लगेचच ÖपĶ करÁयात आली. भारताचा अणूशĉì िवकासाचा कायªøम हा केवळ शांतता व िवधायक कामाकåरता असेल हे भारताचे ÿथम ÿधानमंýी पंिडत जवाहरलाल नेहł यांनी ÿारंभीच ÖपĶ केले होते. Âयामुळेच भारताने ÿारंभापासून अÁवľमुĉ जगा¸या िनिमªतीकåरता सकाराÂमक ÿितसाद िदला. संयुĉ राÕůां¸या ÿयÂनांना ही भारताने सकाराÂमक ÿितसाद िदला. संयुĉ राÕůां¸या महासभे मÅये १९ नोÓह¤बर १९६५ रोजी सवाªनुमते िन:शľीकरणाचा व अÁवľां¸या समूळ उ¸चाटनांचा िनणªय मंजूर केला. याच िनणªया¸या आधारावर १९६८ मÅये अÁवľ ÿसार बंदीचा करार करÁयात आला. भारत १९६५ मÅये महासभेने घेतलेÐया िनणªयाशी पूणª सहमत होता. परंतु १९६८ मÅये या करारावर Öवा±री करÁयास भारताने नकार िदला. १९६८ चा अÁवľ ÿसार बंदी करार हा प±पाती आहे हा भारताचा Âयावर ÿमुख आरोप आहे. या कराराने जगाची िवभागणी अÁवľ असलेले देश व िबगर अÁवľ देश अशी फाळणी केली. या कराराÆवये असे िनिIJत होणार होते कì १९६८ पय«त अÁवľ संपÆनता ÿाĮ केली आहे. केवळ Âयानांच अÁवľे बाळगता येतील. इतर राÕůांना माý अÁवľ िवकिसत करता येणार नाहीत. वाÖतिवक संयुĉ राÕůां¸या महासभेने संपूणª िन:शľीकरणाचा ÿÖताव मंजूर केला होता. माý हे उिĥĶ १९६८ ¸या या ठरावाने पूणªÂवास जाऊ शकत नÓहते. या करारा¸या प±पाती Öवłपामुळे केवळ ४३ देशांनीच या करारास संमती िदली. ५ माचª १९७० रोजी हा करार अिÖतÂवात आला. १९४५ पय«त Âयास कालावधी होता. Âयानंतर munotes.in
Page 86
भारताचे परराÕů धोरण
86 या करारास मूदतवाढ देÁयाकåरता अमेåरकेने जोरदार ÿयÂन केले. Âयातून अनेक राºयांनी इ¸छा नसतानाही या करारास अिनिIJत काळा कåरता मुदतवौ करÁयास संमती िदली. भारत माý आपÐया मुळ भूिमकेवर ठाम रािहला. भारताची यासंदभाªत अशी भूिमका आहे कì, जोपय«त अÁवľां¸या समूह उ¸चाटनाचे वेळापýक ठरवले जात नाही व या करारातील प±पातीपना दूर कłन संपूणª िन:शľीकरणा¸या िदशेने अÁवľ संपÆन देश ÿयÂन करीत नाहीत, तोपय«त भारत हा करार माÆय करणार नाही. १९९५ साली सवªसमावेशक अणूचाचणी बंदी करार मांडÁयात आला. या करारास ही भारताने नकार िदला. या करारामÅये ही मोठ्या उिणवा होÂया. Âयातील ÿमुख तीन उिणवा Ìहणजे यामुळे कोणÂयाही राÕůात अणूचाचणी करता येणार नÓहती. या करारामÅये सÅया अÁवľधारी असणाöया राÕůांनी अÁवľ कधी नĶ करायचा याचा कोणताही कायªøम नÓहता. दूसरे Ìहणजे हा करार जरी सवªसमावेश हे नाव घेऊन आला असला तरी Âयात सवªसमावेशकता नाही. कारण ÿयोगशाळांमÅये संगणकाĬारे करÁयात येणाöया अणूचाचणी¸या बंदी िवषयी यात कोणतीही तरतूद नÓहती. ितसरे Ìहणजे जी राÕůे या कराराला माÆय करणार नाहीत Âयां¸यावर बळाचा ÿयोग केला जाईल अशी ही तरतूद या करारात होती. यातील प±पाती बांबीमुळे भारताने या करारास संमती देÁयाचे नाकारले. भारताचा अÁवľ धोरण मसूदा :- १७ ऑµÖट १९९८ रोजी भारताने आपला अणुशĉì मसुदा घोिषत केला. या मसुīातून भारताने अÁवľ सºजते मागील भारताची राजकìय भूिमका ÖपĶ केली. या मसुīात भारताने पुढील बाबी मांडÐया. १. भारता¸या अनुशĉì कायªøमाचा ÿमुख उĥेा हा अणुशĉìचा िवकासाÂमक कायªøमासाठी उपयोग करणे हा आहे. २. आिथªक, सामािजक, िव²ान, तंý²ानातील ÿगती ÿमाणेच संर±ण हे ±ेýदेखील िवकासाÂमक कायªøमाचा भाग आहे. Âयामुळे संर±णाकåरता अणूशĉìचा वापर केला जाईल. ३. भारत आपÐया संर±णाकåरता आवÔयक तेवढी कमीत कमी अÁवľ सºजता ÿाĮ करेल याकरीता हा शÊद ÿयोग वापरÁयात आला आहे. ४. भारत अÁवľांचा उपयोग ÿथम करणार नाही. जर भारताव अÁवľांचा हÐला झालाच तर ÿितउ°र Ìहणून Âयाचा वापर करेल. ५. अÁवľां¸या सुरि±ततेकåरता व Âयावरील िनयंýणासाठी सवªसमावेशक योजना व ÿिश±ण कायªøमांची आखणी केली जाईल. ३.६ भारताची संर±र सºजता :- देशाचे संर±ण मजबूत करÁयाकåरता संकट येÁयाची वाट पाहावयाची नसते असे Ìहटले जाते. याŀĶीने ÿÂयेक देश संर±ण सºजते¸या ŀĶीने लÕकरी ŀĶया सºज होÁयास ÿाधाÆय देतो. भारताीतील संर±ण ÓयवÖथे¸या िवकाससाठी ही १९६४ ते २०१२ या कालखंडात अकरा संर±ण पंचवािषªक योजना राबिवÁयात आÐया. भारतामधील नागरी नेतृÂव व लÕकरी नेतृÂव या¸यामīे समÆवय व संवाद वाढावा याकåरता ही संÖथाÂमक संरचना उभारÁयात munotes.in
Page 87
राÕůीय सुर±ा
87 आÐया. संर±ण मंýालय व सशľ सेवा यांचे संयुĉ ÿितिनिधÂव असणाöया अनेक सिमÂया Öथापन करÁयात आÐया. तरीही हे सवª ÿयÂन भारतातील राजकìय नेतृÂवाची ??? व संर±ण मंýालयातील नोकरशहांचे ÿाबÐय यामुळे अपयशी ठरले असे Ìहटले जाते. भारतीय लÕकराची युĦ सºतता, शľाľांची गुणव°ा, लÕकराचे आधुिनकìकरण, शľाľां¸या बाबतीतले परावलंिबÂव यािवषयी¸या उणीवा मागील काही काळात ÿकषाªने पुढे आलेÐया िदसतात. अमेåरका व चीन नंतर भारताचे लÕकर हे जगातील ितसöया øमांकाचे मोठे लÕकर आहे. परंतु शľांľावर खचª करÁया¸या बाबत माý आपला øमांक जगातील पिहÐया २० राÕůांमÅये ही येत नाही. भारतीय अथªसंकÐपात संर±णाकåरता जी तरतूद करÁयात येते Âयापैकì केवळ ८५ ट³के खचª हा पगार, भ°े, िनवृ°ी वेतन, कÐयाणकारी योजना याबाबéवर केला जातो. शľाľां¸या संदभाªत भारत ७० ट³के आयातéवर िवसंबून आहे. शľाľ खरेदीकरीता भारताला वषाªला सात अÊज डॉलसª खचª करावे लागतात. २०१० नंतर भारताने आिशया खंडात शľाľ खरेदी¸या संदभाªत सौदी अरेिबयास मागे टाकत ÿथम Öथान पटकावले आहे. तरीही तुलनाÂमकŀĶया भारताचे सैिनक शľाľां¸या बाबत पåरपूणª नाहीत. आजही भारत लढाऊ िवमाने, बॉÌबसª, रडार, युĦ नौका, पाणबुडया, शľाľ, दाŁगोळा आिद अनेक बाबéसंदभाªत भारत परराÕůांवर अवलंबून आहे. शľाľ खरेदीबाबत वाढता ĂĶाचार हेही भारतीय संर±ण िसÅदते समोरील एक आÓहान आहे. शľाľ खरेदीची संपूणª ÿिøया ही भारतातील नौकरशहा व राजकारÁयां¸या ÿभावाखाली असणाöया संर±ण मंýालयात झाले आहे. शľाľ खरेदीची ÿिøया ही अितशय गुंतागुंतीची, अपारदशªक िवलंब लावणारी आहे. पåरणामी या ÿिøयेत ĂĶाचारास मोठा वाव िनमाªण झालेला िदसतो. ३.७ सारांश राÕůीय सुर±ा संकÐपनेस ÖवमूÐय आहे. शीतयुĦो°र कालखंडामÅये सुर±े¸या संदभाªत बदल झाले आहेत. पूवê सैिनकì घटकास महÂवाचे Öथान होते माý एकňुवीय िवĵरचना व जागितकìकरणा¸या ÿिøयेने लÕकरी बळाबरोबरच असामाåरक घटकांना महÂवाचे Öथान ÿाĮ झाले आहे. आिथªक शĉì व सुर±ा या घटकांवर राÕůाची सुर±ा महÂवाची ठरणार आहे. राÕůीय सुर±ेची ÓयाĮी बहòआयामी आहे. ÂयामÅये सामािजक, राजकìय, सांÖकृितक व लÕकरी घटकांचा समावेश आहे. आज सुर±ेची ÓयाĮी केवळ लÕकरापय«त मयाªिदत न राहता ती सामािजक, आिथªक व राजकìय संदभाªत िवÖतारली आहे. जोपय«त अंतगªत शांतता व सुÓयवÖथा िनमाªण होत नाही वा तसा ÿयÂन केला जात नाही तो पय«त खöया अथाªने भारत महास°ा होऊ शकत नाही. या िनÕकषाªÿत आपण येतो. ३.८ आपण काय िशकलो ? ÿ. १ ला. राÕůीय सुर±ा ही संकÐपना ÖपĶ करा. ÿ. २ रा. राÕůीय सुर±ेचे बदलते Öवłप सिवÖतर िलहा. ÿ. ३ रा. राÕůीय सुर±े¸या घटकांचे मूÐयमापन करा. munotes.in
Page 88
भारताचे परराÕů धोरण
88 ÿ. ४ था जागितकìकरणश¸या ÿिøयेने राÕůीय सुर±ेवर पाडलेÐया ÿभावाची चचाª करा. ÿ. ५ वा. भारतीय राÕůीय सुर±ा व शľसºजता यावर िनबंध िलहा. ÿ. ६ वा. भारता¸या आिÁवक धोरणावर िनबंध िलहा ÿ. ७ वा. भारता¸या आिÁवक धोरणाचे Öवłप ÖपĶ करा. िटप िलहा १) राÕůीय सुर±ा २) राÕůीय सुर±ेचे ÿकार ३) राÕůीय सुर±ेचे घटक ४) राÕůीय सुर±ेचे Öवłप ५) राÕůीय सुर±ा ÓयाĮी ६) भारताचे आिÁवक धोरण ३.९ संदभª सूची १) खरे िवजय, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आिण राÕůीय सुर±ा, सुगावा ÿकाशन, पुणे, २०१० २) कोठारी रजनी, ‘नेशन िबÐडéग’, अलाईड पिÊलशसª, नवी िदÐली, १९७६. ३) देसाई अे. आर., ‘सोिशअल बॅक úाऊंड ऑफ इंिडयन नॅशनेिलझम पॉÈयुलर बुक डेपो, मुंबई, १९५९ ४) के. सुāमÁयम, ‘अपर नॅशनल से³युåरटी द इकॉनॉिमक ॲÆड सायंिटिफक åरसचª फाऊंडेशन’ नवी िदÐली, १९७२ ५) जेटली नॅÆसी, ’ इंिडयाज फॉरेन पॉिलसी चॅल¤जस ॲÁड ÿॉÖपपे³टस, िवकास पिÊलिशंग हाऊस, नवी िदÐली, १९९९ ६) रॉनी डी, ‘ऑन से³युåरटी, ‘कोलंिबया युिनÓहिसटी ÿेस Æयूयॉकª, १९९५ ७) जॉफरी वाईजमन, ‘कॉमन से³युåरटी इन द आिशया पॅिसिफक åरजन’, द पॅिसिफक åरÓहÓह, खंड ५, १९८९ munotes.in
Page 89
89 ४ आिथªक स°ा आिण “सॉÉट” पॉवर घटक रचना ४.० घटकाची उिĥĶे ४.१ ÿÖतावना ४.२ परराÕů धोरणाचे साधन Ìहणून Óयापार ४.२.१. जागितक Óयापार संघटनेमधील भूिमका ४.२.२. मुĉ Óयापार करार ४.३ ऊजाª सुर±ा आिण सागरी सुर±ेचा शोध ४.४ सॉÉट पॉवर ४.५ सारांश ४.६ संदभª सूची ४.० घटकाची उिĥĶे आंतरराÕůीय राजकारणात महßवाचे Öथान िमळवÁयाकरता Âया राÕůाची आिथªक स°ा व सॉÉट पॉवर हे घटक महßवाचे ठरतात. या दोन घटकां¸या स°ेचा आढावा घेणाöया या ÿकरणाची उिĥĶे खालीलÿमाणे: • भारता¸या परराÕů धोरणात आिथªक स°ेचे महßव समजून घेणे • Óयापार, उजाª आिण सागरी सुर±ा यांची आिथªक स°ेतील भूिमका अËयासणे • भारताची जागितक Óयापार संघटनेमधील भूिमका तसेच भारताचे इतर राÕůांसोबत असलेले मुĉ Óयापार करार यांतून Óयापार हे भारता¸या परराÕů धोरणाचे साधन कसे हे ÖपĶ करणे • भारतीय परराÕů धोरणातील सॉÉट पॉवरची भूिमका समजून घेणे ४.१ ÿÖतावना पारंपाåरक ŀĶ्या कोणÂयाही राÕůा¸या परराÕů धोरणात राजकìय, ऐितहािसक, भौगोिलक यांसारखे घटक हे आंतरराÕůीय संबंध ÿÖथािपत करÁयासाठी िनणाªयक भूिमका बजावतात. परंतु दुसöया महायुĦानंतर या घटकांसोबतच आिथªक स°ा, राÕůीय सुर±ा आिण अलीकडे सॉÉट पॉवर या घटकांचे Öथान अिधक अधोरेिखत झाले. या ÿकरणातून भारता¸या परराÕů धोरणात आंतरराÕůीय संबंध ÿÖथािपत करÁयाकरता तसेच जागितक राजकारणात महßवाचे Öथान िमळवÁयाकåरता हे घटक काय भूिमका बजावतात हे ÖपĶ होणे अपेि±त आहे. munotes.in
Page 90
भारताचे परराÕů धोरण
90 ४.२ परराÕů धोरणाचे साधन Ìहणून Óयापार आिथªक स°ा व सुर±ा हे भारतीय परराÕů धोरणा¸या ÿमुख उिĥĶांपैकì एक आहे. ते साÅय करÁयासाठी राÕůाचा आिथªक िवकास आवÔयक आहे. यासाठी ÖवातंÞयानंतर नेहł काळात झालेÐया जड उīोगिनिमªती, पंचवािषªक योजना, हåरतøांती यांसार´या िविवध ÿयÂनांतून भारत आिथªकŀĶ्या Öवयंपूणª बनला. आिथªक सुर±ेसाठी हे ÿयÂन महßवाचे असले तरी आिथªक स°ेसाठी यापलीकडे जाÁयाची गरज होती. यासाठी आंतरराÕůीय Óयापार हे महßवाचे साधन ठरले. िवशेषतः जागितकìकरणानंतर आंतरराÕůीय ÓयवÖथेतील आपले Öथान भ³कम करÁयासाठी भारताने आंतरराÕůीय Óयापारात सøìय राहणे महÂवाचे होते. तसेच आिथªक सुर±ा व स°ा ÿÖथािपत करÁयासाठी िविवध राÕůांशी असलेले भारताचे आिथªक व Óयापार-संबंध सुŀढ करणे गरजेचे होते. याच पाĵªभूमीवर भारत िविवध जागितक आिथªक संघटनांचा सदÖय बनला. तसेच िविवध राÕůांशी Óयापार-संबंध ÿÖथािपत करÁयासाठी Óयापार करारदेखील केले. यामÅये जागितक Óयापार संघटना व मुĉ Óयापार करार यां¸यासंदभाªत भारताची भूिमका महßवाची ठरते. ४.२.१ जागितक Óयापार संघटनेमधील भारताची भूिमका: पाĵªभूमी: बहòप±ीय आिथªक संÖथा जगभरातील समकालीन राजकìय आिण आिथªक परÖपरसंवादांना आकार देÁयासाठी महßवपूणª भूिमका बजावतात. दुसöया िवĵयुĦानंतर¸या काळात, जागितक अथªÓयवÖथा मोडकळीस आली होती. अशा वेळी बहòप±ीय आिथªक संÖथाना आंतरराÕůीय आिथªक ÓयवÖथेचे िनयमन करÁयासाठी िनयमावली, संÖथा आिण कायªपĦतéची ÓयवÖथा Öथािपत करÁयाचा ÖपĶ आदेश होता. āेटन वुड्स ही अशीच एक तÂकालीन बहòप±ीय आिथªक संÖथा होती. अशा ÿकारे आंतरराÕůीय Óयापार आिण आिथªक संरचना ÓयवÖथािपत करÁयासाठी āेटन वुड्स पåरषदेत तीन संÖथा िनमाªण करÁयात आÐया. Âयानुसार आिथªक ÓयवÖथा िÖथर करÁयासाठी (चलनांची मूÐये िÖथर करÁयासाठी) आंतरराÕůीय नाणेिनधी (International Monetary Fund-IMF); जागितक िवकास आिण पुनरªचनेचे ÓयवÖथापन करÁयासाठी जागितक बँक (World Bank) आिण राÕůांमधील Óयापाराचे िनयमन करÁयासाठी आंतरराÕůीय Óयापार संघटना (International Trade Organisation-ITO) यांची कÐपना मांडÁयात आली. परंतु आंतरराÕůीय Óयापार संघटनेचे Öवłप आिण काय¥ यावर एकमत नसÐयाने ही संÖथा कधीच अिÖतÂवात आली नाही. Âयाऐवजी Óयापार आिण शुÐकावरील सामाÆय करार (General Agreement on Trade and Tariffs- GATT) या नामांकनासह Óयापारावरील एक साधा करार संपÆन झाला. तथािप, सोिÓहएत युिनयनचे िवघटन आिण जग अमेåरका-क¤िþत एकňुवीयतेकडे वाटचाल करत असताना, गॅट ची जागा जागितक Óयापार संघटना (World Trade Organisation-डÊÐयूटीओ) ने घेतली. भारत आिण गॅट (GATT): ऑ³ टोबर १९४७ मÅये पार पडलेÐया टॅåरफ अँड ůेड (GATT) वरील करार करणाö या २३ संÖथापक राÕůांपैकì भारत हे एक राÕů होते. भारता¸या नेÂयांनी गॅट मÅये झालेÐया चच¥त munotes.in
Page 91
आिथªक स°ा आिण
“सॉÉट ” पॉवर
91 िवकसनशील देशां¸या समÖयांचे ÿवĉे Ìहणून काम केले आिण बहòप±ीय Óयापार वाटाघाटé¸या Âयानंतर¸या फेöयांमÅये भारताने गॅट ¸या आ®याखाली अनेकदा िवकसनशील देशां¸या गटांचे नेतृÂव केले. याचे कारण तÂकालीन आंतरराÕůीय Óयापाराचे पारडे हे कायम िवकिसत राÕůां¸या िहताकडे झुकले असून िवकसनशील राÕůां¸या िवकासाकडे दुलª± केले गेले. Âयामुळे जागितक राजकारणात िवकिसत आिण वसाहतवादातून मुĉ झालेÐया िवकसनशील राÕůांचा समतोल राखÁयासाठी िनयम-आधाåरत Óयापार ÓयवÖथा िनमाªण करÁयाची गरज आहे, अशी भारताची भूिमका नेहमीच रािहली आहे. याबाबत अनेक दशकांपासून भारतासह िवकसनशील देश आिण िवकिसत राÕůांमÅये आंतरराÕůीय एकमत होऊ शकले नाही. गॅटने १९४७ मÅये सुŁवातीपासूनच Óयापार उदारीकरणाचा पाठपुरावा केला होता. बहòप±ीय वाटाघाटé¸या सलग फेöयांĬारे, गॅटने उŁµवे फेरी¸या शेवटी १९४८ साली िवकिसत देशांमÅये जकात कर सरासरी ४० ट³³यांवłन ४ ट³³यांपे±ा कमी करÁयात यश िमळिवले. ही साधी कामिगरी नÓहती. मागील कोणÂयाही फेरी¸या तुलनेत उŁµवे फेरी सवाªत महÂवाकां±ी आिण सवाªत जिटल होती. Âयामुळेच ती पूणª Óहायला जवळपास १० वष¥ लागली. टॅåरफ (जकात कर) आिण Óयापार उदारीकरणा¸या उिĥĶाÓयितåरĉ, उŁµवे फेरीचे मु´य उिĥĶ भिवÕयातील गरजा पूणª करÁयासाठी बहòप±ीय Óयापार ÿणाली मजबूत करणे हे होते. अशीही भीती होती कì टॅåरफ ±ुÐलक पातळीपय«त खाली आÐयाने, देशांना Öवतः¸या संर±णा¸या हेतूंसाठी गैर-शुÐक(गैर-जकात) उपायांचा गैरवापर करÁयाचा मोह होऊ शकतो. Óयापाराची नवीन ±ेýे खूप वेगाने िवकिसत होत होती. या कारणांमुळे गॅटने चार िदशांनी बहòप±ीय Óयापार ÿणाली मजबूत करÁयासाठी उŁµवे फेरीत ÿÖताव मांडला. सवाªत महÂवाची बाब Ìहणजे संपूणªपणे गॅट ÿणालीचे कायª सुधारणे आिण एक संÖथा Ìहणून गॅट ची एकूण पåरणामकारकता वाढवणे. यामुळे सवª सदÖयांना गॅट िनयम िबनशतª लागू झाले. संर±णाÂमक कृती सुł करÁयासाठी एक नवीन संर±ण करार िवकिसत केला गेला. सवªसमावेशक िववाद िनपटारा यंýणा बसवÁयात आली. अशा ÿकारे गॅट पाठोपाठ, वÖतू आिण सेवा या दोÆहéमधील आंतरराÕůीय Óयापारासाठी – जागितक Óयापार संघटना (डÊÐयूटीओ) – ही एक नवीन संÖथा तयार करÁयात आली. भारत आिण जागितक Óयापार संघटनेची (World Trade Organization) Öथापना: उŁµवे फेरी¸या वाटाघाटीनुसार, १ जानेवारी १९९५ रोजी डÊÐयूटीओ ची Öथापना झाली आिण Âयाच तारखेपासून उŁµवे फेरी¸या िनकालांची अंमलबजावणी सुł झाली. भारत सामाÆय कराराचा (General Agreement) मूळ Öवा±री करणारा होता Âयामुळे आपोआपच तो डÊÐयूटीओचा देखील ÿारंिभक सदÖय बनला. तो गॅट चा सिøय सदÖय होता आिण Âयाने नेहमी िवकसनशील देशां¸या िहतासाठी काम केले. भारत आिण उŁµवे फेरी: उŁµवे फेरीत भारत िवशेषत: Âया¸या राÕůीय िहतांवर पåरणाम करणाöया ±ेýांमÅये सिøय आिण महßवाचा सदÖय होता. Âयाने सेवा, बौिĦक संपदा, सुरि±तता, सीमाशुÐक मूÐयांकन, कापड आिण इतर काही करारांवर बारकाईने वाटाघाटी केÐया होÂया. इतर गॅट सदÖयां¸या बöयाच अयोµय मागÁयांचा भारताने जोरदार ÿितकार केला होता. यापैकì बहòतेक करारांमÅये munotes.in
Page 92
भारताचे परराÕů धोरण
92 भारता¸या आúहाÖतव काही तरतुदी समािवĶ िकंवा सुधाåरत केलेÐया आहेत. उŁµवे फेरीसार´या मोठ्या उपøमात, अंितम िनकालांमÅये भारताची सवª मते समािवĶ करÁयात यश आले नाही, हेही समजÁयासारखे आहे. िकंबहòना अमेåरकेसार´या बलाढ्य आिथªक महास°ेलाही अनेकदा भारताने घेतलेÐया भ³कम भूिमकेपुढे तडजोड करावी लागली आहे. ÿÂयेक देशाला एका ±ेýात काहीतरी माÆय कłन इतरý काही नफा िमळवायचा होता. उŁµवे फेरी¸या अंितम िनकालांत सवª Óयापारी देशां¸या परÖपरिवरोधी राÕůीय िहतसंबंधांचे नाजूक संतुलन ÿितिबंिबत होते. अथाªत, फेरीचे अंितम िनकाल पूणªपणे दोषरिहत नÓहते. उदाहरणाथª, बौिĦक संपदा ह³कांवरील करार समाधानकारक नाही. Âया¸या अंमलबजावणीचा भारताचा अनुभव फारसा आनंददायी नाही. यूएस मधील काही बेईमान उīोगांनी, करारातील संिदµधतेचा फायदा घेत तसेच भारताने Âया¸या Öवदेशी उÂपादनांना ÿदान केलेÐया कायदेशीर संर±णा¸या अनुपिÖथतीत, ('हळदी' सार´या युगानुयुगे अिÖतÂवात असलेÐया) काही Öवदेशी उÂपादनां¸या वापरावर पेटंट अिधकारांचा दावा केला आहे. आणखी एका अमेåरकन ‘बायो-पायरेट’ने बासमती तांदळा¸या पेटंट ह³कावर दावा केला होता. बंिदÖत अथªÓयवÖथेमुळे, भारत भूतकाळात आपÐया बौिĦक संपदेचे संर±ण करÁयात फारसा सतकª नÓहता. अनेक दशकांपासून, पिIJमेकडील सुपरमाक¥ट्स अिभमानाने 'शुĦ दािजªिलंग चहा' ची पािकटे ®ीलंकेची उÂपादने Ìहणून दाखवत आली होती! Âयाचÿमाणे, काही देश ‘बासमती’ तांदळाचे माक¥िटंग करत होते ºयात भारतातील मूळ उÂपादनाशी साधÌयª नÓहते. माý, भारतीय औषध उīोग हा डÊÐयूटीओ करार, िवशेषतः बौिĦक संपदा ह³कांवरील करारा¸या िवरोधातील आंदोलनात आघाडीवर आहे. परदेशी उÂपादकां¸या ओघाने औषधां¸या देशांतगªत िकमती वाढतील असा दावा Âयात आहे. दोहा फेरी: डÊÐयूटीओ ने नोÓह¤बर २००१ मÅये दोहा, कतार येथे चौÃया मंिýÖतरीय पåरषदेत वाटाघाटीची दोहा िवकास फेरी सुł केली. जागितकìकरणाला अिधक समावेशक बनवÁयाचा आिण जगातील गरीबांना, िवशेषतः शेतीतील अडथळे आिण अनुदाने कमी कłन, मदत करÁयाचा हा महßवाकां±ी ÿयÂन होता. सुŁवाती¸या अज¤ड्यात Óयापाराचे आणखी उदारीकरण आिण नवीन िनयम बनवणे या दोÆहéचा समावेश होता, ºयात िवकसनशील देशांना भरीव मदत बळकट करÁया¸या वचनबĦतेने अधोरेिखत केले होते. कृिषÿधान भारतासाठी ही फेरी अÂयंत महßवाची होती. परंतु काही वाटाघाटी अÂयंत वादúÖत ठरÐया आहेत. जुलै २००६ मÅ ये गंभीर िवषय बनलेÐया कृषी अनुदानासह अनेक मह  वा¸ या ±ेýांवर अजूनही मतभेद सुł आहेत. दोहा करारावर भारताची भूिमका: कृषी ±ेý हे भारतातील सवाªत असुरि±त ±ेý आहे. देशातील सुमारे ६५० दशल± लोकांची उपजीिवका शेतीवर अवलंबून असÐयाने, शेतीवरील वाटाघाटéमÅये भारताचे िहत ÿामु´याने बचावाÂमक आहे. भारताचे िहतसंबंध हे िवकिसत देशांमधील अिधकतम अनुदान कमी करÁयात असून ते िवकिसत देशांकरता आ±ेपाहª ठरतात. munotes.in
Page 93
आिथªक स°ा आिण
“सॉÉट ” पॉवर
93 भारताचे कृषी ±ेýातील िहतसंबंध हे नेहमीच úामीण भागातील बहòसं´य शेतजमीन चालवणाöया लाखो लहान शेतकö यांचे र±ण करÁया¸या गरजे¸या ŀĶीने ठरले आहेत. शेती ही भारताची सामािजक जडणघडण ठरवते तसेच ती वािणºय ÿijापे±ा जीवनाचा मागª आिण उपजीिवकेचे साधन आहे. यािशवाय, भारतामÅये २५ कृषी-हवामान झोन (agro-climatic zones) आहेत जे एकìकडे पीक लागवडीला िविवधता देतात आिण दुसरीकडे, शेतात पीकबदलाला अÂयंत कठीण बनवतात. कृषी ±ेýातील या गुंतागुंती ल±ात घेता, भारताचे शेतीमÅये मूलत: संर±णाÂमक िहतसंबंध आहेत. भारताचे बंधन दर आिण लागू केलेले कृषी शुÐक (bound rates and applied agricultural tariffs) हे जगातील सवō¸च आहेत. आपले कृषी संकट ल±ात घेऊन, भारताने ठरािवक उÂपादनांना ‘िवशेष उÂपादने’ असे जाहीर कłन पुरेसे जकात संर±ण िमळावे Ìहणून ÿयÂन केले. मोठ्या ÿमाणावरील रोजगार िनिमªती आिण उपजीिवके¸या समÖयांमुळे भारत Óयापार उदारीकरणासाठी अितसंवेदनशील आहे अशी कृषी ±ेýातील उÂपादने Ìहणजे तृणधाÆये, खाīतेल आिण तेलिबया तसेच दुµधजÆय पदाथª होत. लहान शेतकöयांनी उÂपािदत केलेली आिण Âयामुळे भारतासाठी संवेदनशील आहेत अशी इतर कृषी उÂपादने Ìहणजे मसाले, आले, ऊस साखर इ. होत. Âयांचे सखोल जकात दर कपातीपासून संर±ण करणे आवÔयक आहे. G-३३ चा एक भाग Ìहणून, भारताने िवकसनशील देशांना एक िवशेष सुर±ा यंýणा (Special Safeguard Mechanism-SSM) असÁया¸या गरजेचे जोरदार समथªन केले आहे जे Âयांना ÖवÖत आयातीचा सामना करताना िकंवा जेÓहा आयातीत वाढ होते तेÓहा अितåरĉ शुÐक लादÁयाची परवानगी देते. तथािप, िवकिसत देश आिण काही िवकसनशील देशांनी िवशेष सुर±ा यंýणेला लागू करÁयासाठी अÂयंत ÿितबंधाÂमक िनकष लागू करÁयाचा ÿयÂन केला आहे, ºयामुळे हे साधन अÿभावी ठरेल. जोपय«त शेतीचा संबंध आहे, ितथे एकूणच भारता¸या वाटाघाटé¸या भूिमकेत कोणताही मोठा बदल झालेला िदसत नाही. कृषी उÂपादनांवर सखोल दर कपात करÁयास भारताने ठामपणे िवरोध केला आहे. Âयाच वेळी, भारत िवकिसत देशांना Âयां¸या शेतातील अनुदान कमी करÁयासाठी आøमकपणे दबाव टाकत आहे. तथािप, G२० चा एक भाग Ìहणून Âयाने úीन बॉ³स आिण Êलू बॉ³स सबिसडी (उÂपादन मयाªिदत करÁयासाठी िदलेले अनुदान) यावरील आपली भूिमका सौÌय केली आहे. २००३ मÅये कॅनकुन मंýीÖतरीय बैठकìत, G२० ने úीन बॉ³स अनुदानावर मयाªदा मािगतली होती आिण Êलू बॉ³स अनुदानाचा कोणताही िवÖतार नाकारला होता. तथािप, २००४ जुलै ची संरचना पूणª होईपय«त या दोÆही मागÁया सोडून िदÐया आहेत. Âयाचÿमाणे शेतकरी संघटना आिण Öवयंसेवी संÖथांसार´या भागधारकांनी वारंवार केलेली मागणी Ìहणजे कृषी आयातीवर पåरमाणवाचक िनब«ध लागू करÁयाचा अिधकार िमळिवÁयात भारताने कोणतीही ÿगती केलेली िदसत नाही. भारताची वाटाघाटीची रणनीती बचावाÂमक असली तरी, सवªसाधारणपणे, अशी अनेक उÂपादने आहेत ºयात Âयाचे िनयाªतीचे िहत असू शकते. यामÅये तृणधाÆये, मांस, दुµधजÆय पदाथª, काही फलोÂपादन उÂपादने आिण साखर यांचा समावेश आहे, जे दर कपातीसह िनयाªत संधéमÅये वाढ पाहó शकतात. भारता¸या वाटाघाटी धोरणाने गेÐया काही वषा«मÅये munotes.in
Page 94
भारताचे परराÕů धोरण
94 ल±णीय वाढ पाहणाöया अÆन-धाÆय ÿिøया ±ेýातील िनयाªती¸या संधीचीही जाणीव ठेवली पािहजे. ४.२.२. मुĉ Óयापार करार (Free Trade Agreement- FTA): मुĉ Óयापार करार िकंवा FTA हा राÕůे िकंवा ÿादेिशक गट यां¸यातील Óयापारातील अडथळे कमी िकंवा दूर करणारा तसेच परÖपर वाटाघाटीतून Óयापार वाढवÁयाचा ŀिĶकोन बाळगणारा करार आहे. तो वÖतू, सेवा, गुंतवणूक, बौिĦक संपदा, Öपधाª, सरकारी खरेदी आिण इतर ±ेýे या सवा«¸याच Óयापारास लागू होऊ शकतो. या करारामाफªत वÖतूं¸या Óयापारासंदभाªत असणारे अडथळे Ìहणजे सीमाशुÐक िकंवा दर, मूळ िनयम, नॉन-टेåरफ (िबना-जकात); तर सेवा-Óयापारासंदभाªत असणारे देशांतगªत िनयमांसह पुरवठ्या¸या िविवध पĦतéमधील अडथळे यांवर मागª काढला जातो. Óयापार करार हे िĬप±ीय िकंवा बहòप±ीय असू शकतात. डÊÐयूटीओ¸या आकडेवारीनुसार, १५ जून २०२१ पय«त ३४९ Óयापार करार अंमलात आहेत. ÿÂयेक डÊÐयूटीओ सदÖयाने िकमान एक Óयापार करार केलेला आहे. या करारांची मूळ उिĥĶे Ìहणजे- १. Óयापारातील अडथळे दूर करणे २. सदÖय देशां¸या ÿदेशांमधील मालाची सीमापार वाहतूक सुलभ करणे ३. मुĉ Óयापार ±ेýात िनÕप± Öपध¥¸या पåरिÖथतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण सवª सदÖयांना समान लाभ सुिनिIJत करÁयासाठी, Âयांचे संबंिधत Öतर आिण आिथªक िवकासाचे Öवłप ल±ात घेऊन, करारा¸या अंमलबजावणीसाठी ÿभावी यंýणा तयार करणे ४. या करारांचे परÖपर फायīांचा िवÖतार आिण वाढ करÁयासाठी पुढील ÿादेिशक सहकायाªसाठी एक संरचना Öथािपत करणे. भारत आिण मुĉ Óयापार करार: भारताने ११ मुĉ Óयापार करार (FTA) आिण ६ ÿाधाÆय Óयापार करार (PTA) वर Öवा±री केली आहे. भारतीय संदभाªत, मुĉ Óयापार करार आिण ÿाधाÆय Óयापार करार दरÌयान मु´य फरक हा आहे कì मुĉ Óयापार करार सवªसमावेशक आहे तर ÿाधाÆय Óयापार करार वÖतूं¸या Óयापारापुरते मयाªिदत आहे आिण तो केवळ टॅåरफ िनमूªलनाचा ÿयÂन करतो. या करारांतून भारतास होणारे लाभ Ìहणजे: १. िनयाªत बाजाराचे िविवधीकरण आिण िवÖतार २. क¸चा माल, मÅयम उÂपादने आिण भांडवली वÖतू यांची िनवडकपणे ÖवÖत उपलÊधी ३. भारता¸या सेवासंदभाªत िहता¸या असलेÐया ±ेýांमÅये ÿवेश ४. उÂपादनाला चालना देÁयासाठी परदेशी गुंतवणूक आकिषªत करणे, रोजगार िनिमªती आिण ÖपधाªÂमकता सुधारणे ५. भौगोिलक राजकìय रणनीती जसे कì "अॅ³ट ईÖट" यांना मूतª Öवłप देणे. उदा. आिसयान, जपान आिण कोåरयासह झालेले मुĉ Óयापार करार भारताने Öवा±री केलेले महßवाचे मुĉ Óयापार करार हे पुढीलÿमाणे: munotes.in
Page 95
आिथªक स°ा आिण
“सॉÉट ” पॉवर
95 १. भारत-आिसयान सवªसमावेशक आिथªक सहकायª करार: आिसयान-भारत मुĉ Óयापार ±ेý हे दि±णपूवª आिशयाई राÕůां¸या संघटनेचे दहा सदÖय देश आिण भारत यां¸यामधील मुĉ Óयापार ±ेý आहे. नोÓह¤बर २००२ मÅये कंबोिडया येथे झालेÐया पिहÐया आिसयान-भारत िशखर पåरषदेत िĬप±ीय Óयापारा¸या मुद्īावर चचाª झाली. ८ ऑ³टोबर २००३ रोजी बाली, इंडोनेिशया येथे येथे झालेÐया दुसöया भारत-आिसयान िशखर पåरषदेत या कÐपनेवर अिधक चचाª झाली व ÿारंिभक करारावर Öवा±री करÁयात आली आिण अंितम करार १३ ऑगÖट २००९ रोजी झाला. िवनामूÐय Óयापार ±ेý १ जानेवारी २०१० रोजी लागू झाले परंतु ते केवळ वÖतूंपुरते मयाªिदत होते. Âयानंतर, सेवा आिण गुंतवणुकìवर भारत आिसयान करारावर नोÓह¤बर, २०१४ मÅये Öवा±री झाली व १ जुलै २०१५ रोजी तो अंमलात आला. हा करार आता भारत-आिसयान सवªसमावेशक आिथªक सहकायª करार (IACECA) Ìहणून ओळखले जातो. २०१० मÅये भारत-आिसयान सीईसीए¸या अंमलबजावणीनंतर, २०१० मÅये भारत आिण आिसयान राÕůांमधील ५२.६ अÊज युएस डॉलसª चा Óयापार २०१६ मÅये ६४.६ अÊज युएस डॉलसª झाला. आिसयान मÅये भारताची िनयाªत २०१३ मÅये ३७.८९ अÊज युएस डॉलसª वłन २६.३८ अÊज युएस डॉलसªवर घसरली. माý याच कालावधीत भारता¸या आयातीत ४२.३१ िबिलयन युएस डॉलसª वłन ३८.२२ िबिलयन युएस डॉलसª इतकì घटदेखील झाली आहे. २. साकª ÿाधाÆय Óयापार ÓयवÖथा करार (SAPTA): हा करार Ìहणजे साकª¸या सात सदÖयांमÅये ÿाधाÆय Óयापार ±ेý िनमाªण करÁयासाठी झाला होता. साकªची सदÖय राÕůे Ìहणजे बांगलादेश, भूतान, भारत, मालदीव, नेपाळ, पािकÖतान आिण ®ीलंका यां¸यात ११ एिÿल १९९३ मÅये ढाका येथे करार झाला होता व तो ७ िडस¤बर १९९५ रोजी लागू करÁयात आला. ३. दि±ण आिशयाई मुĉ Óयापार करार (SAFTA): दि±ण आिशयाई मुĉ Óयापार करार (SAFTA) हा साकª सदÖयांमधील मुĉ Óयापार करार २००६ मÅये लागू झाला आिण Âयानंतर Óयापार उदारीकरण ÿिøया सुł झाली. साÉटाने २००७ पय«त पिहÐया टÈÈयात २० ट³ ³ यांपय«त दर कपात करÁयास ÿवृ° केले आिण Âयानंतर २०१२ पय«त भारत, पािकÖतान आिण ®ीलंके¸या बाबतीत वािषªक आधारावर दुसöया टÈÈयात शूÆय केले. उवªåरत सदÖयांना शुÐक कमी करÁयासाठी तीन वषा«चा अितåरĉ कालावधी देÁयात आला होता. उÂपादनांवरील िनब«ध, अनेक सवलती आिण मूळ¸या मयाªिदत िनयमांमुळे साÉटा आÂमिवĵास िमळवू शकला नसÐयामुळे उ¸च आंतर±ेýीय Óयापारात दर कपात करता आली नाही. सदÖयांमÅये अफगािणÖतान, बांगलादेश, भूतान, भारत, नेपाळ, ®ीलंका, पािकÖतान आिण मालदीव यांचा समावेश आहे. २००६ मÅये दि±ण आिशयाई मुĉ Óयापार करारा¸या अंमलबजावणीनंतर, इतर साकª सदÖयांना भारताची िनयाªत २००६ मधील ६.२३ अÊज युएस डॉलसª वłन munotes.in
Page 96
भारताचे परराÕů धोरण
96 २०१६ मÅये १६.९३ अÊज युएस डॉलसª इतकì वाढली आहे. २०१५ मÅये साकª ÿदेशातील सवª साकª सदÖयांमधील एकूण िनयाªतीमÅये भारताचा वाटा सुमारे ८३ ट³के होता, तर एकूण आयातीत तो सुमारे १५ ट³के होता. साकª ÿदेशातील सवª साकª सदÖयांमधील िनयाªतीसाठी भारताचा चøवाढ वािषªक वाढीचा दर देखील गेÐया दशकात (२००६ ते २०१५) सवाªिधक ११.९८ ट³के नŌदवला गेला. ४. भारत- आिशया पॅिसिफक Óयापार करार (APTA) िकंवा बँकॉक करार: APTA िकंवा बँकॉक करार १९७६ मÅये लागू झाला. सदÖयांमÅये बांगलादेश, भारत, लाओस, चीन, मंगोिलया, दि±ण कोåरया आिण ®ीलंका यांचा समावेश आहे. आिशया-पॅिसिफक ±ेýातील देशांमधील हा सवाªत जुना ÿाधाÆय Óयापार करार आहे. Óयापार आिण गुंतवणुकìचे उदारीकरण उपाय िनवडणाöया सहा सहभागी राºयांमÅये आिथªक िवकासाला गती देणे हे आÈटाचे मु´य उिĥĶ आहे जे आंतर-ÿादेिशक Óयापार आिण Óयापारी वÖतू आिण सेवां¸या कÓहरेजĬारे आिथªक बळकटीकरणासाठी योगदान देतील. Óयापार उदारीकरण उपायांचा अवलंब कłन आिथªक िवकास आिण सहकायाªला चालना देणे हे Âयाचे उिĥĶ आहे. २००१ मÅये, भारताचा आÈटा सदÖयांसोबतचा Óयापार सुमारे ३ अÊज युएस डॉलसª इतका संतुिलत िÖथतीत रािहला. तेÓहापासून, भारता¸या आयातीत अचानक वाढ होऊन ती २०१६ मÅये ७४.१८ अÊज युएस डॉलसª इतकì झाली. याउलट, भारतातून होणारी िनयाªत मंद गतीने वाढून २२.१९ अÊज युएस डॉलसª इतकì झाली. २००१ पासून इतर आÈटा सदÖयां¸या बाजूने Óयापारातील अंतर झपाट्याने वाढले आहे. ५. भारत-मकōसुर (MERCOSUR) ÿाधाÆय Óयापार करार (Preference Trade Agreement): MERCOSUR हा दि±ण अमेåरका ÿदेशातील āाझील, अज¦िटना, उŁµवे आिण पॅराµवे यांचा समावेश असलेला Óयापारी गट आहे. पॅराµवे येथे २००३ मÅये भारत आिण मकōसुर यां¸यात Āेमवकª करारावर Öवा±री करÁयात आली. Āेमवकª कराराचा पाठपुरावा Ìहणून, २००४ मÅये नवी िदÐली येथे एक ÿाधाÆय Óयापार करार (PTA) Öवा±री करÁयात आला. अखेरीस, २००९ मÅये हा करार लागू झाला. या ÿाधाÆय Óयापार कराराचे उिĥĶ Âयां¸यातील िवīमान संबंधांचा िवÖतार करणे आिण ते मजबूत करणे हे होते. मकōसुर आिण भारत आिण दोन गटांमÅये मुĉ Óयापार ±ेý िनमाªण करÁया¸या अंितम उĥेशाने परÖपर िनिIJत दर ÿाधाÆये देऊन Óयापारा¸या िवÖतारास ÿोÂसाहन देतात. २००९ मÅये भारत-मकōसुर पीटीए लागू झाÐयानंतर, Óयापाराचा िवÖतार चांगÐया गतीने झाला. Óयापार २००९ मÅये ७.६५ िबिलयन युएस डॉलसª वłन २०१४ मÅये २९.०२ िबिलयन युएस डॉलसª झाला. तथािप, पुढील दोन वषा«¸या कालावधीत Óयापार १४.६ िबिलयन युएस डॉलसªवर घसरÐयाने पुनÿाªĮीचा भाग चालू शकला नाही. भारताची िनयाªत २००९ मÅये २.३१ िबिलयन युएस डॉलसªवłन २०१६ munotes.in
Page 97
आिथªक स°ा आिण
“सॉÉट ” पॉवर
97 मÅये ३.१४ िबिलयन युएस डॉलसª इतकì झाली तर भारताची आयात Âयाच कालावधीत ५.३४ िबिलयन युएस डॉलसªवłन ११.४६ िबिलयन युएस डॉलसª झाली. Óयापार अिधशेष मकōसुर राÕůां¸या बाजूने रािहला आहे. ६. भारत-अफगािणÖतान ÿाधाÆय Óयापार करार: भारत आिण अफगािणÖतान यांनी माचª २००३ मÅये ÿाधाÆय Óयापार करारावर Öवा±री केली ºया अंतगªत भारताने अफगाण सु³या मेÓया¸या िविशĶ ®ेणी ५०% ते १००% पय«त भरीव शुÐक सवलती िदÐया. या बदÐयात अफगािणÖतानने चहा, साखर, िसम¤ट आिण फामाªÖयुिटकÐससह भारतीय उÂपादनांना परÖपर सवलतéना परवानगी िदली आहे. नोÓह¤बर २०११ मÅये, भारताने माले येथील साकª िशखर पåरषदेत सवª साकª िवकसनशील राÕůांसाठी मूलभूत सीमा शुÐक काढून टाकले ºयाने अफगािणÖतान¸या सवª उÂपादनांना (दाł आिण तंबाखू वगळता) भारतीय बाजारपेठेत शुÐकमुĉ ÿवेश िदला. २००३ मÅये भारत-अफगािणÖतान पीटीए लागू झाÐयापासून, दोन राÕůांमधील Óयापार २००३ मÅये ६७.५ दशल± युएस डॉलसªवłन २०१६ मÅये ७५५.२९ दशल± युएस डॉलसª इतका वाढला. याच कालावधीत भारतातील िनयाªत ५०.११ दशल± युएस डॉलसª वłन ४७३ दशल± युएस डॉलसªपय«त वाढली. िवशेष Ìहणजे, अफगािणÖतानने एकूण Óयापारातील आपला िहÖसा २००३ मधील २५% वłन २०१६ मÅये ३८% पय«त वाढिवÁयात यश िमळवले आहे. ७. भारत-जपान सवªसमावेशक आिथªक भागीदारी करार (CEPA): भारत-जपान सवªसमावेशक आिथªक भागीदारी करार (CEPA) १ ऑगÖट २०११ रोजी अंमलात आला आिण हा भारताने आतापय«त कोणÂयाही देशासोबत केलेला सवाªत Óयापक मुĉ Óयापार करार आहे. Âयात वÖतूंमधील Óयापार, सेवा आिण गुंतवणुकìतील Óयापाराचे उदारीकरण आिण अनेक ओळखÐया गेलेÐया ±ेýांमÅये सहकायª लागू करÁयासाठी कराराचा समावेश आहे. २०११ मÅये भारत-जपान CEPA लागू झाÐयापासून, भारत आिण जपानमधील Óयापार २०११ मÅये १६.८१ िबिलयन युएस डॉलसªवłन २०१६ मÅये १३.६४ िबिलयन युएस डॉलसªपय«त कमी झाला आहे. २०१२ पय«त वाढÂया ů¤ड Óयितåरĉ, दोÆही राÕůांमधील Óयापार सातÂयाने घसरला आहे. २०११ मधील ५.५९ िबिलयन युएस डॉलसª¸या तुलनेत २०१६ मÅये भारताची जपानला होणारी िनयाªत ३.८३ िबिलयन युएस डॉलसªवर घसरली. Âयाच काळात जपानमधून भारताची आयात ११.२२ िबिलयन युएस डॉलसªवłन ९.८१ िबिलयन युएस डॉलसªवर घसरली. ८. भारत-िसंगापूर सवªसमावेशक आिथªक सहकायª करार (CECA): सवªसमावेशक आिथªक सहकायª करार (CECA) हा िĬप±ीय Óयापार मजबूत करÁयासाठी िसंगापूर आिण भारत यां¸यातील मुĉ Óयापार करार आहे. २९ जून २००५ रोजी Âयावर Öवा±री झाली. munotes.in
Page 98
भारताचे परराÕů धोरण
98 २००५ मÅये भारत आिण िसंगापूर दरÌयान CECA ची अंमलबजावणी झाÐयापासून, भारता¸या िसंगापूरसोबत¸या Óयापारात सकाराÂमक बदल झाला आहे. करारानंतर¸या कालावधीत दोन राÕůांमधील Óयापार ० - ५ अÊज युएस डॉलसªवłन ५-२२ अÊज युएस डॉलसª पय«त बदलला आहे. अलीकड¸या काळात, २०११ मÅये भारताची िसंगापूरला होणारी िनयाªत ११ अÊज युएस डॉलसª इतकì वाढली, तथािप, तेÓहापासून २०१६ मÅये भारताची िसंगापूरला होणारी िनयाªत सातÂयाने घटून १४.०७ अÊज युएस डॉलसª इतकì झाली. आयाती¸या आघाडीवर, भारताने २०१६ मÅये िसंगापूरमधून ६.७२ िबिलयन युएस डॉलसªची आयात केली. ९. भारत-दि±ण कोåरया सवªसमावेशक आिथªक भागीदारी करार (CEPA): सवªसमावेशक आिथªक भागीदारी करार (CEPA) हा भारत आिण दि±ण कोåरया यां¸यातील मुĉ Óयापार करार आहे. या करारावर २००९ मÅये Öवा±री करÁयात आली आिण २०१० मÅये Âयाची अंमलबजावणी झाली. २०१० मÅये भारत-दि±ण कोåरया सीईपीए लागू झाÐयापासून, दोÆही राÕůांमधील Óयापार िवशेषतः आिण दि±ण कोåरया¸या बाजूने िवÖतारला आहे. भारत आिण दि±ण कोåरया यां¸यातील Óयापार २०१० मÅये १३.५६ अÊज युएस डॉलसªवłन २०१६ मÅये १६ अÊज युएस डॉलसªपय«त वाढला आहे. तर भारताची दि±ण कोåरयाला होणारी िनयाªत २०१० मÅये ३.६३ िबिलयन युएस डॉलसªवłन २०१६ मÅये ३.४७ िबिलयन युएस डॉलसªपय«त घसरली आहे. दुसरीकडे, भारताची आयात दि±ण कोåरयाकडून, CEPA नंतर, २०१० मÅये ९.९२ अÊज युएस डॉलसªवłन २०१६ मÅये १२.२१ अÊज युएस डॉलसªपय«त वाढली आहे. १०. भारत-संयुĉ अरब अिमराती सवªसमावेशक आिथªक सहकायª करार (CECA) आिण भारत-ऑÖůेिलया आिथªक सहकायª आिण Óयापार करार (ECTA): यािशवाय नुकताच २०२२ साली भारताने संयुĉ अरब अिमराती (UAE) सोबत सवªसमावेशक आिथªक सहकायª करार (CECA) आिण ऑÖůेिलयासोबत आिथªक सहकायª आिण Óयापार करार (ECTA) केला आहे. ११. भारत-युरोिपयन युिनयन (EU): युरोिपयन युिनयन हा भारताचा अमेåरका आिण चीन नंतर ितसरा सवाªत मोठा Óयापार भागीदार जरी असला तरी दोघांमÅये अजून मुĉ Óयापार करार झालेला नाही. २७ सदÖय राÕůे असलेÐया युरोिपयन युिनयन सोबत भारताचा सवªसमावेशक आिथªक सहकायª करार Óहावा Ìहणून जून २००७ मÅये वाटाघाटी सुł झाÐया होÂया. परंतु २०१३ मÅये चचाª थांबली कारण दोÆही प±ांमÅये बौिĦक संपदा अिधकार, ऑटोमोबाईÐस आिण िÖपåरटवरील जकात आिण Óयावसाियकांची ये-जा या महßवा¸या मुद्īांवर सहमत होऊ शकले नाही. दोÆही बाजूंनी २०२१ साली पुÆहा वाटाघाटी सुł करÁयाचा िनणªय घेतला. २०२२ मÅये झालेÐया बैठकìत दोÆही बाजूंनी Óयापार आिण तंý²ान पåरषद Öथापन करÁयावर सहमती दशªवली जी भारत आिण युरोपीय संघाला Óयापार, िवĵासाहª तंý²ान आिण सुर±ा या ±ेýातील munotes.in
Page 99
आिथªक स°ा आिण
“सॉÉट ” पॉवर
99 आÓहानांना सामोरे जाÁयाची परवानगी देईल आिण या ±ेýात सहकायª वाढवेल. युरोपीय संघासोबत समान करार असलेला अमेåरका हा एकमेव दुसरा देश आहे. भारत आिण युरोपीय संघ यांनी २०२३ ¸या उ°राधाªत िकंवा २०२४ ¸या सुŁवातीला हा मुĉ Óयापार करार पूणª करÁयाचे उिĥĶ ठेवले आहे. १.७ अÊज लोकां¸या जीवनाला Öपशª करणारा हा सवाªत महßवाचा Óयापार करार असेल. यािशवाय इंµलंड आिण कॅनडा सोबत देखील मुĉ Óयापार करारासाठी¸या वाटाघाटी सुŁ आहेत. अमेåरकेसोबत माý भारताचा अजूनपय«त एकही मुĉ Óयापार करार झालेला नाही. िकंबहòना युनायटेड Öटेट्स आिण भारत हे Âयांनी वाटाघाटी करÁयास मदत केली अशा ÿÂयेक ÿमुख ÿादेिशक Óयापार करारापासून अनुपिÖथत आहेत, ते Ìहणजे- Óयापक आिण ÿगतीशील ůाÆस-पॅिसिफक भागीदारी करार (CPTPP) आिण ÿादेिशक Óयापक आिथªक भागीदारी (RCEP). ४.३ ऊजाª सुर±ा आिण सागरी सुर±ेचा शोध ४.३.१ भारताची ऊजाª सुर±ा: आिथªक पåरवतªन, जागितक समृĦी आिण मानव जाती¸या कÐयाणासाठी ऊजाª सुर±ा महßवपूणª आहे. Âयातही ऊजाª सुर±ा ही िवकिसत देशांपे±ा िवकसनशील देशांसाठी अिधक महßवाची आहे. गेÐया ४० वषाªत जगातील ऊज¥ची मागणी ९५% ने वाढली आहे आिण भिवÕयातील मागणी, ९०% पे±ा जाÖत असेल असा अंदाज आहे, याचे कारण भारत आिण चीन¸या ऊजाª मागणीत ÿचंड वाढ झाली आहे. ही संसाधने मयाªिदत आहेत आिण ऊजाª पुरवठा व आिथªक वाढ यां¸यातील थेट संबंधांमुळे भू-राजनीतीवर ल±णीय पåरणाम होऊन ऊजाª सुर±ेचा मुĥा धोरणाÂमक चच¥¸या क¤þÖथानी आहे. भारत, ही सवाªत वेगाने वाढणारी ÿमुख अथªÓयवÖथांपैकì एक असून जगातील सवाªत वेगाने वाढणारी ऊजाª úाहक देखील आहे. सवाªत जाÖत लोकसं´या असलेले राÕů बनÁया¸या मागाªवर असलेला भारत ऊजाª साठ्याने संपÆन नाही. भारतासमोर आिथªक आिण सामािजक िवकासाची उिĥĶे पूणª करÁयाचे आिण लाखो लोकांना गåरबीतून बाहेर काढÁयाचे एक मोठे आÓहान आहे. हे साÅय करÁयासाठी देशाला ८ ते १० ट³के शाĵत िवकास दरासाठी ÿयÂन करÁयािशवाय पयाªय नाही. भारताची अथªÓयवÖथा नजीक¸या भिवÕयात जगातील इतर सवª ÿमुख अथªÓयवÖथां¸या िवकास दराला मागे टाकत राहील. पåरणामी, गेÐया दीड दशकात ऊजाª सुर±ा ही ÿमुख धोरणाÂमक समÖयांपैकì एक Ìहणून उदयास आली आहे आिण Âयानंतर¸या ÿÂयेक भारतीय सरकारांनी भिवÕयात येऊ घातलेÐया ऊजाª संकटा¸या आÓहानांना तŌड देÁयावर भर िदला आहे. गेÐया दोन दशकांमÅये, भारताचे ऊजाª सुर±ा धोरण िवकिसत झाले आहे आिण Âया संदभाªतील ŀĶीकोन अिधक समावेशक आहे जो आज आंतरराÕůीय Öतरावर ऊजाª सुर±ा धोरणाचा पाठपुरावा करत असलेÐया राजकìय, आिथªक, सामािजक आिण पयाªवरणीय समÖया आिण िचंता िवचारात घेतो. ऊजाª सुर±ेसाठी भारताचा शोध चार 'A' ¸या चौकटीत िदसू शकतो: उपलÊधता (Availability), ÿवेश योµयता (Accessibility), परवडÁयायोµय munotes.in
Page 100
भारताचे परराÕů धोरण
100 (Affordability) आिण Öवीकायªता (Acceptability), Ìहणजेच सामािजक आिण राजकìयŀĶ्या Öवीकाराहª काबªन-िनयंिýत वातावरणात परवडणाöया िकमतीत सवª िवभाग आिण ±ेýांना ऊजाª उपलÊध कłन देणे. भारता¸या ५०% पे±ा जाÖत ऊज¥ची गरज देशांतगªत कोळशा¸या साठ्यातून, मु´यÂवेकłन िवजेसाठी होते. कोळसा हा भारताचा सवाªत महßवाचा ऊजाªąोत राहील आिण पुढील दशकांसाठी Âया¸या वाढीसाठी महßवाचा असेल. तथािप, भारता¸या ऊजाª िम®णातील कोळशाची ट³केवारी भिवÕयात कमी होईल. जगा¸या १७% लोकसं´येसह भारताकडे जगातील ²ात तेल आिण नैसिगªक वायू संसाधनांपैकì फĉ ०.८% आहे. आज, देशातील ÿाथिमक ऊजाª वापरापैकì ३६% वाटा तेलाचा आहे. हा आकडा िनरपे± आिण ट³केवारी अशा दोÆही ÿकारे वाढणार आहे. भारताचे देशांतगªत उÂपादन ही Âयाची ऊजाª मागणी पूणª करÁयासाठी पुरेसे नाही. पåरणामी, भारत आपÐया क¸¸या तेला¸या गरजेपैकì ८०% आधीच आयात करतो. नवीन देशांतगªत तेलसाठ्यां¸या शोधांिशवाय ही आयात वाढतच जाईल. याउलट, नैसिगªक वायू सÅया भारता¸या ÿाथिमक ऊजाª पुरवठ्यापैकì केवळ ८% पुरवतो आिण Âयातील बहòतांश वायू देशांतगªत ľोतांकडून, िकनाöयावरील आिण िकनाöयापासून काही अंतरावरील ľोतांकडून येतो. केवळ देशांतगªत वाढलेले उÂपादन तेल, वायू िकंवा कोळशा¸या अंदािजत गरजा पूणª करÁयासाठी पुरेसे नसÐयामुळे, भारत परदेशातही आपले ÿयÂन वाढवत आहे. अखेरीस, यामुळे ऊजाª सुर±ा ही सवō¸च परराÕů धोरणातील अúøमांपैकì एक बनली आहे. एकूणच, असे मानले जाते कì भारताची ऊजाª सुर±ा या मागाªनी वाढवता येईल : अ) ऊजाª िम®ण आिण ऊजाª आयातीचे ąोत या दोÆहéमÅये िविवधता आणून वाढवणे ; ब) ऊजाª मालम°े¸या िवदेशी अिधúहणाचा गांभीयाªने पाठपुरावा करणे; आिण क) िवदेशी गुंतवणूक आकिषªत करÁयासाठी तसेच देशांतगªत उÂपादन, िवतरण आिण वापर सुधारÁयासाठी धोरणाÂमक सुधारणा सुł करणे. ऊजाª सुर±ा: देशबाĻ ÿयÂन- जागितक हवामान बदल आिण जगातील ऊजाª समृĦ ÿदेशांमधील राजकìय अिÖथरता या वाढÂया िचंतेमुळे भारताचा ऊजाª सुर±ा शोध अिधक आÓहानाÂमक बनला आहे. भारत आपÐया ऊजाª ľोतांसाठी ÿामु´याने कोळसा आिण पेůोिलयमवर अवलंबून आहे. नवीकरणीय ऊजाª ąोतांकडे भारताची वाटचाल तसेच देशांतगªत ऊजाª ľोत ित¸या वाढÂया ऊज¥¸या मागणीसाठी पुरेशी ठरणार नाही. भारताला कमी काबªन उÂसजªन असलेÐया उजाª ľोतांकडे ल± īावे लागेल. या संदभाªत, नैसिगªक वायू आिण अणुऊजाª ल±णीय आहे. नैसिगªक वायू हा कमी काबªन उÂसिजªत करणारा ऊज¥चा ąोत आहे. भारताचा गॅस वापर जागितक सरासरीपे±ा खूपच कमी आहे. मोदी सरकारनेही गॅसचा वापर वाढवून गॅस आधाåरत अथªÓयवÖथेकडे वाटचाल करÁयास ÿाधाÆय िदले आहे. भारत आपÐया शेजारील राÕůांकडून गॅस आयात करÁयासाठी गॅस पाइपलाइन टाकÁयाची योजना आखत आहे. अनेक गॅस पाइपलाइन ÿÖतािवत आहेत आिण Âया बांधकामा¸या टÈÈयात आहेत. Âयापैकì बहòतेकांमÅये तीĄ भू-राजकारणाचा समावेश आहे कारण काही ÿÖतािवत गॅस पाइपलाइन munotes.in
Page 101
आिथªक स°ा आिण
“सॉÉट ” पॉवर
101 पािकÖतान आिण चीनमधून जाणार आहेत. यांपैकì काही महßवाचे गॅस पाइपलाइन ÿÖताव पुढीलÿमाणे आहेत. १. तापी पाईपलाईन (TAPI): २००२ पासून ७,६०० दशल± युएस डॉलसª िकमती¸या तुकªमेिनÖतान अफगािणÖतान-पािकÖतान-भारत (TAPI) गॅस पाइपलाइन वर बरीच चचाª झाली आहे. तुकªमेिनÖतानमधील वायू साठा, अफगािणÖतानमधील सुर±ा पåरिÖथती आिण भारत आिण पािकÖतानमधील Öथािनक तणावपूणª संबंधांवर काही अिनिIJतता िनमाªण झाली आहे. तरीही सवª प± या ÿÖतावावर गांभीयाªने िवचार करत आहेत. ही १,६८० िकमी लांबीची पाइपलाइन तुकªमेिनÖतानमधील दौलताबाद गॅस फìÐडपासून अफगािणÖतानपय«त धावेल, तेथून हेरात ते कंदाहार आिण नंतर पािकÖतानमधील ³वेटा आिण मुलतानमाग¥ महामागाª¸या बाजूने बांधली जाईल. पाइपलाइनचे अंितम गंतÓय भारतीय पंजाबमधील फािजÐका हे असेल. यापूवê िनरी±क Ìहणून सहभागी झालेÐया भारताला २००६ मÅये या ÿकÐपात सामील होÁयासाठी औपचाåरकपणे आमंिýत करÁयात आले होते. मे २००६ मÅये भारत सरकारने अिधकृतपणे तापी ÿकÐपातील सहभागास माÆयता िदली आिण पेůोिलयम आिण नैसिगªक वायू मंýालयाला ÿकÐपात सामील होÁयासाठी औपचाåरक िवनंती करÁयास अिधकृत केले. एिÿल २००८ मÅये अफगािणÖतान, भारत आिण पािकÖतान यांनी तुकªमेिनÖतानकडून गॅस खरेदी करÁयासाठी Āेमवकª करारावर Öवा±री केली. सहभागी देशांनी अफगािणÖतान आिण पािकÖतानला पारगमनाची देयके, कर आकारणी ¸या मुद्īांवर लवकरच चचाª करÁयाची योजना आखली. गेÐया काही वषा«पासून, अफगािणÖतान¸या पुनबा«धणीवरील जवळपास ÿÂयेक महßवा¸या बैठकìत तापी वर चचाªही झाली आहे. २०१२ मÅये भारत आिण अफगािणÖतान तसेच भारत आिण पािकÖतान Âयां¸या हĥीतून जाणाöया गॅस¸या ůािÆझट फìवर सहमती दशªवू शकले नसÐयाने बांधकाम पुÆहा खंिडत झाले होते. पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी Âयां¸या रिशया आिण मÅय आिशयाई देशां¸या दौöयात ११ जुलै २०१५ रोजी तुकªमेिनÖतान¸या राजधानीत तुकªमेिनÖतानचे अÅय± गुरबांगुली बडêमुखÌमेदोÓह यांची भेट घेतली आिण $१० अÊज डॉलर¸या तापी गॅस पाइपलाइन ÿकÐपा¸या लवकर अंमलबजावणीसाठी आúह धरला. तुकªमेिनÖतानमÅये पाइपलाइनचे बांधकाम अखेर २०१५ मÅये सुł झाले आिण २०१९ ¸या मÅयापय«त पूणª झाले. १६ िůिलयन घनफूट गॅसचा साठा असलेÐया तुकªमेिनÖतान¸या गॅÐकìिनश ±ेýातून गॅस वाहóन नेला जाईल. एका संयुĉ िनवेदनात TAPI ÿकÐपाला दोÆही देशांमधील आिथªक गुंतवणुकìचा “मु´य Öतंभ” असे संबोधÁयात आले आहे आिण दोÆही नेÂयांनी हे माÆय केले आहे कì Âया¸या अंमलबजावणीचा Óयापारावर पåरवतªनीय ÿभाव पडेल. माý, अफगािणÖतानमधील काम फेāुवारी २०१८ मÅये सुł झाले असले तरी, अफगाण सरकार आिण तािलबान यां¸यातील लढाईमुळे ते पुÆहा Öथिगत करÁयात munotes.in
Page 102
भारताचे परराÕů धोरण
102 आले. १५ ऑगÖट २०२१ रोजी तािलबानने देशावर िनयंýण ÿÖथािपत केÐयानंतर, Âयांनी ऑ³टोबरमÅये लवकरच ÿकÐप पुÆहा सुł करÁयाचे आĵासन िदले आहे. २. इराण-पािकÖतान-भारत पाईपलाईन (IPI): अनेक अडथळे असूनही, ७,५०० दशल± युएस डॉलसª, २,३००िकमी चा इराण-पािकÖतान-भारत (IPI) गॅस पाइपलाइन अजूनही अज¤ड्यावर आहे. ÿÖतािवत आयपीआय पाइपलाइन सुŁवातीला िदवसाला ६० दशल± घन मीटर इराणी वायू ची वाहतूक करेल जो भारत आिण पािकÖतानमÅये समान ÿमाणात िवभागला जाईल. पािकÖतान¸या हĥीतील ८०० िकमी लांबीची पाइपलाइन पािकÖतान आिण भारत या दोÆहéसाठी गॅस वाहóन नेणार आहे. इराण आिण पािकÖतानने आधीच गॅस िवøì करारांना अंितम łप िदले आहे. इराणने २०१४ पासून पािकÖतानला दररोज २१ दशल± घनमीटर इतका नैसिगªक वायू पुरवठा करÁयासाठी Öवतःला वचनबĦ केले आहे. २०१० मÅये परराÕů Óयवहार मंÞयांनी भारतीय संसदेत एक िवधान केले कì भारत अजूनही IPI ÿकÐपाचा प± आहे आिण गॅसची िकंमत, गॅस िवतरण िबंदू, ÿकÐपाची रचना, खाýीशीर पुरवठा आिण पाइपलाइनची सुर±ा, वाहतूक दर आिण पािकÖतानमधून नैसिगªक वायू¸या पारगमन शुÐक इÂयादéबाबत सहभागी देशांदरÌयान चचाª होत होती. जगा¸या इतर भागांÿमाणे, यूएसए देखील आिशयाई ऊजाª Öपध¥त Öवतःचे भू-राजकìय िहतसंबंध लावÁयाचा ÿयÂन करत आहे. Âयाने भारताला इराणकडून गॅस घेÁयापासून परावृ° केले आहे आिण Âयाऐवजी TAPI पाइपलाइनला चालना िदली आहे. या दोन पाइपलाइन ÿÖतावांसोबत एक दशकाहóन अिधक काळ गुंतून रािहÐयानंतर, भारतीय धोरणकÂया«ना हे ÖपĶ होत आहे कì या दोन ÿकÐपांपैकì एकही ÿकÐप नजीक¸या भिवÕयात सुł होणार नाही, कारण अफगािणÖतान आिण पािकÖतानमधील सुर±ा पåरिÖथती आणखी खालावली आहे आिण भारत-पािकÖतान संबंधही सुधारले नाहीत. तरीही, नजीक¸या भिवÕयात यापैकì कोणताही ÿकÐप ÿÂय±ात आला, तर तो ÿादेिशक भू-राजकारण आिण भू-अथªशाľात बदल घडवून आणणारा ठरेल. ३. Ìयानमार पाईपलाईन: Ìयानमारमधून गॅस आयात करणाöया अंितम पाइपलाइन ÿकÐपालाही ÿादेिशक भू-राजकारणामुळे फटका बसला. भारत आिण Ìयानमारने २००६ मÅये बांगलादेश ओलांडून ९०० िकमी लांबीची पाइपलाइन बांधÁयासाठी करार केला होता. बांगलादेश¸या अिनिIJततेमुळे ÿकÐपाला िवलंब झाला आिण Ìयानमार आिण चीन यां¸यातील आणखी एका पाइपलाइन ÿÖतावामुळे ÿकरण आणखी गुंतागुंतीचे झाले. भारत आिण Ìयानमारने भारता¸या ईशाÆयेकडील राºयांशी थेट पाइपलाइन जोडÁया¸या पयाªयी ÿÖतावांवर चचाª केÐयाचे वृ° आहे. २०१० ¸या सुŁवातीपासून, नवीन बांµलादेशी सरकारने िý-राÕůीय गॅस पाइपलाइनसाठी सहमती दशªिवÐया¸या बातÌया आÐया आहेत. Ļा बाबी ल±ात घेता, Ìयानमार-बांगलादेश-भारत गॅस पाइपलाइन पुढील काही वषा«त ÿÂय±ात येऊ शकते. munotes.in
Page 103
आिथªक स°ा आिण
“सॉÉट ” पॉवर
103 हायűोकाबªन: भारता¸या तेल आयातीपैकì दोन तृतीयांश तेल आयात एकाच ÿदेशातून, Ìहणजे गÐफ को-ऑपरेशन कौिÆसल (GCC) देशांमधून होत असÐयाने, भारत इतर ÿमुख तेल-आयात करणाöया अथªÓयवÖथां¸या पावलावर पाऊल ठेवत आहे आिण गÐफ राÕůांÓयाितåरĉ इतर राÕůांतून पुरवठा िमळिवÁयासाठी महßवपूणª ÿयÂन करत आहे. यािशवाय, न िदसणारी राजकìय अिÖथरता, धािमªक अितरेकì, दहशतवाद आिण पुरवठा लाईÆस¸या धम³यांमधून ÓयÂयय येÁयाची श³यता यामुळे तेलाला पयाªय Ìहणून भारताला परदेशात नवीन हायűोकाबªन ľोत शोधÁयास ÿवृ° केले आहे. भारताने लॅिटन अमेåरका, आिĀका, कॅिÖपयन बेिसन, रिशया आिण इंडो-पॅिसिफक ÿदेशातील जल±ेýांमÅये हायűोकाबªन शोधात िविवधता आणÁयासाठी पावले उचलली आहेत. अणू-ऊजाª: अणुऊजाª ही पयाªवरणपूरक ऊजाª ąोत आिण पयाªयी ऊजाª ąोतांकडे वळÁया¸या भारता¸या ÿयÂनांसाठी महßवपूणª आहे. दीघªकालीन आिथªक परवडणारी Ìहणून आिण पयाªवरणास अनुकूलता ल±ात घेऊन अणुऊज¥मÅये भारता¸या ऊजाª िम®णाचा एक महßवाचा ąोत बनÁयाची ±मता आहे. सÅया, अणुऊज¥चा भारता¸या ऊजाª िम®णाचा सुमारे ३% भाग आहे आिण २०५० पय«त भारता¸या ऊजाª िम®णाचा २० ते २५% होÁयाची ±मता आहे. समृĦ युरेिनयम, हल³या पाÁया¸या अणुभĘ्या आिण ÿगत तंý²ानाचा अभाव भारता¸या अणुऊजाª ±मतेला बाधा आणत आहे. परंतु भारत-अमेåरका अणु करारा¸या समाĮीनंतर, भारतातील अÁवľ संघषª संपुĶात आला आिण १९७४ मÅये भारता¸या पिहÐया अणुचाचणी¸या पाĵªभूमीवर आलेÐया १९७८ ¸या अÁवľ ÿसार कायīा¸या तंý²ान नाकारÁया¸या राजवटीपासून भारत मुĉ झाला. या अणु कराराचा उĥेश Ìहणजे- भारताला सुरि±त आिÁवक इंधन, ÿगत हल³या पाÁया¸या अणुभĘ्या आिण नागरी आिÁवक तंý²ानामÅये ÿवेश करÁयास स±म कłन Âया¸या वाढÂया ऊजाª संकटाचा सामना करÁयास मदत करणे. भारत-अमेåरका अणु कराराने भारता¸या परराÕů धोरणा¸या गाËयामÅये ऊजाª सुरि±तता आणली. भारत-अमेåरका नागरी आिÁवक करारानंतर, भारताने ĀाÆस, रिशया, कॅनडा, ऑÖůेिलया, जपान आिण यूकेसह अनेक देशांसोबत नागरी अणु करारांवर िश³कामोतªब केले आहे. अणु पुरवठादार गट (NSG) मधील सदÖयÂवासाठी भारता¸या बोली दरÌयान भारत-चीन ऊजाª भू-राजनीती पुÆहा उफाळून आली. NSG मÅये भारताचा समावेश रोखÁयासाठी चीनने आपला ÿभाव आिण िवशेषािधकार वापरले आहेत. ४८ सदÖयीय NSG गटातील बहòसं´य सदÖयांनी भारता¸या सदÖयÂवाचे समथªन जरी केले असले, तरी चीनसह Æयूझीलंड, आयल«ड, टकê, दि±ण आिĀका आिण ऑिÖůयाने भारता¸या ÿवेशाला िवरोध केला. एनएसजी सदÖयÂवासाठी भारताने अÁवľ ÿसार बंदी करारावर Öवा±री करावी, असा चीनचा आúह रािहला आहे. munotes.in
Page 104
भारताचे परराÕů धोरण
104 सौर ऊजाª: आंतरराÕůीय सौर आघाडी (ISA) हा ÿकÐप देखील भारतासाठी महßवपूणª आहे. या ÿकÐपाची संकÐपना भारत आिण ĀाÆस यांनी हवामान बदलािवłĦ ÿयÂनांना एकिýत करÁयासाठी संयुĉ ÿयÂनांतून केली होती. २०१५ मÅये पॅåरसमÅये झालेÐया युनायटेड नेशÆस Āेमवकª कÆÓहेÆशन ऑन ³लायमेट च¤ज (UNFCCC) ¸या २१ Óया कॉÆफरÆस ऑफ पाटêज (COP-21) ¸या बरोबरीने Âयाची संकÐपना करÁयात आली होती. २०२० मÅये Âया¸या Āेमवकª करारामÅये सुधारणा कłन, संयुĉ राÕůांचे सवª सदÖय राÕůे आता ISA मÅये सामील होÁयास पाý आहेत. सÅया, १०१ देश ISA Āेमवकª करारावर Öवा±री करणारे आहेत, ºयापैकì ८० देशांनी ISA चे पूणª सदÖय होÁयासाठी आवÔयक ते ÿमाणीकरण सादर केले आहे. नवीकरणीय ऊजाª: नवीकरणीय ऊज¥ची अपåरहायªता िनिवªवाद आहे आिण देश Âयां¸या ऊजाª िम®णात वाढीव वाटा िमळिवÁयासाठी तयारी करत आहेत. या नवीन तंý²ानातील बाजारपेठांवर वचªÖव गाजवणाöयांचा भिवÕयातील िवकास पĦतéवर सवाªिधक ÿभाव पडÁयाची श³यता आहे. इतर ÿमुख राÕůे हवामान बदलाला नकार देत असÐयाने, चीन आिण भारत दोघेही जागितक अ±य ऊज¥¸या जागेचा वापर करÁयासाठी पुढे जात आहेत, माý चीन यात पुढे आहे. नूतनीकरण±म ऊजाª ÿणालीमÅये भारत एक नवीन मानक खेळाडू Ìहणून उदयास येत आहे. पंतÿधान मोदी यांनी २०२२ पय«त १७५ GW नूतनीकरण±म ±मता िनमाªण कłन ऊजाª सुर±ेसाठी अतूट वचनबĦतेचा पाठपुरावा केला आहे आिण उवªåरत जगामÅये काहीही झाले तरी भारत µलोबल वॉिम«गशी लढा देÁयासाठी वचनबĦ आहे. पंतÿधान मोदéना संयुĉ राÕůसंघा¸या सेøेटरी जनरल यां¸याĬारे २०१८ मÅये "वसुंधरा चॅिÌपयन" पुरÖकाराने सÆमािनत करÁयात आले आहे. भारता¸या या ±ेýातील वाढÂया मानक नेतृÂवासाठी ही सकाराÂमक बाब आहे जी भू-राजनीतीमÅये भारताची आंतरराÕůीय Öतरावर ÿितमा वाढिवÁयात मदत करते. ४.३.२ भारताची सागरी सुर±ा: भारता¸या अथªÓयवÖथेत आिण ऊजाª सुर±ेत सागरी Óयापाराला महßवाचे Öथान आहे. भारताचा बहòतांश Óयापार आिण ऊजाª पुरवठा िहंदी महासागर ±ेýातून (IOR) होतो. या कारणािशवाय राजकìय-भौगोिलकŀĶ्या भारतीय धोरणकÂया«साठी सागरी सुर±ा ही महßवाची िचंता आहे. भारताला ७,५१७ िकमीचा समुþिकनारा लाभला आहे. यापैकì ५,४२२ िकमी ±ेý मु´य जिमनीसह आहे. अंदमान आिण िनकोबारला १९६२ िकलोमीटरची िकनारपĘी आहे आिण ल±Ĭीपला १३२ िकमीची िकनारपĘी आहे. या िवशाल िकनारपĘीवर समुþी चाचेिगरी, बेकायदेशीर लँिडंग, शľे आिण Öफोटके, घुसखोरी, गुÆहेगारी कारवायांसाठी समुþ आिण िकनारी बेटांचा वापर, अंमली पदाथª तÖकरी आिण मानवी तÖकरी यांसारखी अनेक सुर±ा आÓहाने आहेत. munotes.in
Page 105
आिथªक स°ा आिण
“सॉÉट ” पॉवर
105 भारताचे सागरी िहत: सागरी सुर±ेची िचंता ओळखÁयापूवê राÕůीय सागरी िहतसंबंध समजून घेणे महßवाचे आहे. सागरी िहतसंबंधां¸या िवÖतृत Óया´येमÅये सागरी ±ेýातील राÕůीय ÿयÂनां¸या Âया सवª ÿमुख ±ेýांचा समावेश असेल जे देशा¸या अिÖतÂवासाठी आिण वाढीसाठी आवÔयक आहेत. राÕůीय सुर±ेसाठी या िहतसंबंधांचे जतन करणे आवÔयक आहे आिण राÕůीय ÿयÂनां¸या या ±ेýांना कोणताही धोका असÐयास, लÕकरी आिण राÕůीय धोरणे तयार करÁयासाठी Âयाचे बारकाईने िवĴेषण करणे आवÔयक आहे. १. सागरी ÿदेश: भारताला सुमारे ७५१७ िकमी लांबीचा समुþिकनारा आिण १२०० पे±ा जाÖत बेटे आहेत. यापैकì बरीच बेटे जवळ¸या मु´य भूभागापासून १६०० िकमी अंतरावर असलेÐया अंदमान व िनकोबार बेटांपैकì सवाªत दूर आहेत. भारता¸या ÿादेिशक समुþाचा िवÖतार १९३,८३४ चौ. िकमी आहे तर िवशेष आिथªक ±ेý (EEZ) २.०२ दशल± चौ. िकमी आहे. हा ÿदेश भारता¸या एकूण भूभागा¸या दोन तृतीयांश ट³के आहे. यामÅये भारता¸या Óयापार आिण दळणवळण यांसाठी या िवशेष सागरी ±ेýाचा मोठ्या ÿमाणावर वापर करÁयात येतो. देशात उÂपािदत होणारे ५१ ट³के खिनज तेल आिण ६६ ट³के नैसिगªक वायूचे साठे याच सागरी ±ेýात येतात. Âयामुळेच या सागरी ±ेýाचे संर±ण करणे भारताला अÂयंत आवÔयक आहे. २. सागरी संपकª रेषा/ सी लाइÆस ऑफ कÌयुिनकेशन (SLOCs): २०१४ मÅये एकूण जागितक Óयापारी Óयापारा¸या सुमारे चार पंचमांश भागाला महासागरांनी आधार िदला यावłन सागरी संपकª रेषांचे महßव मोजता येते. गेÐया दशकात भारताचा सागरी Óयापार हा ३.३ ट³के वाढला आहे जो जागितक िवकास दरा¸या दुÈपट आहे. भारतीय बंदरांवर गेÐया दशकात (आिथªक वषª २००५-२०१५) मालवाहतूक दुÈपट होऊन वािषªक १ अÊज टन झाली आहे आिण २०२२ पय«त वािषªकì १.७ अÊज टनांपय«त पोहोचÁयाची अपे±ा आहे. हे भारता¸या एकूण ९५ ट³के Óयापाराचे ÿमाण आहे ºयामÅये भारता¸या सागरी सुर±े¸या ŀĶीने SLOCs आिण िहंदी महासागरातील आंतरराÕůीय िशिपंग लेनचे महßव अधोरेिखत होते. ३. सागरी अथªÓयवÖथा: भारतीय अथªÓयवÖथा २०१५-१६ मÅये एकूण देशांतगªत तेला¸या वापरा¸या ८१ ट³के इतकì ऊजाª आयातीवर अवलंबून आहे. ही आयात समुþमाग¥ वाहतूक केली जाते. भारताचा ९५ ट³के आंतरराÕůीय Óयापार खंडानुसार आिण ७० ट³³यांहóन अिधक हा समुþातून केला जातो. भारत हा जगातील चौÃया øमांकाचा मासळी उÂपादक देश आहे, Âयामधील जाÖतीत जाÖत उÂपादन हे समुþातून येणाöया माशांचे आहे. या सागरी अथªÓयवÖथेला १३ मोठ्या आिण सुमारे २०० िकरकोळ बंदरां¸या िवÖतृत नेटवकªĬारे जोडले जाते. Âयाचÿमाणे सागरमाला ÿकÐपाने बंदरां¸या नेतृÂवाखालील िवकास आिण बंदरांपय«त मालाची जलद आिण कायª±म वाहतूक करÁयासाठी पायाभूत सुिवधांना नÓयाने जोर िदला आहे. या नवजात सागरी munotes.in
Page 106
भारताचे परराÕů धोरण
106 अथªÓयवÖथे¸या संवधªनासाठी अडथळे आिण संभाÓय धोके दूर ठेवले जातील याची खाýी करÁयासाठी एकिýत राÕůीय ÿयÂनांची आवÔयकता आहे. ४. सागरी गुंतवणूक: भारताने तÂकाळ सागरी शेजारी आिण Âयापुढील अनेक देशांत पायाभूत सुिवधा, उīोग, ऊजाª आिण सेवा यासार´या िविवध ±ेýांमÅये गुंतवणूक केली आहे. भारत अंटाि³टªकामÅये िविवध िवषयांमÅये संशोधन करÁयासाठी दोन संशोधन क¤þे चालवतो, Âयापैकì सवाªत ÿमुख िवषय Ìहणजे जागितक हवामान बदल. भारताने आंतरराÕůीय समुþतळ ÿािधकरणसह खोल समुþातील संसाधने वापरÁया¸या िदशेने महßवपूणª ÿगती केली आहे. ओ. एन. जी. सी. िवदेश िलिमटेड (ONGC Videsh Ltd) ने िÓहएतनाम¸या िवशेष आिथªक ±ेý (EEZ) मÅये िÓहएतनाम सरकारĬारे वाटप झालेÐया दोन ÊलॉकमÅये तेल शोधात भारताने गुंतवणूक केली आहे. चीनने ही गुंतवणूक दि±ण चीन समुþात येत असÐयामुळे Âयास िवरोध केला आहे. भारत आजही या ±ेýात सुरि±तते¸या ŀĶीने गुंतवणूक करÁयाचा ÿयÂन करत आहे. ५. भारतीय डायÖपोरा: ÿाचीन काळापासून, भारताचे िहंदी महासागर ÿदेश (IOR) मधील अनेक देशांशी Óयापार आिण सांÖकृितक संबंध आहेत. फĉ आखाती आिण मÅय पूव¥मÅये अिनवासी भारतीयांची सं´या ८० लाखांहóन जाÖत आहे. हे सवª अिनवासी भारतीय दरवषê जवळपास ८३ िबिलयन यूएस डॉलसª इतकì र³कम आपÐया मायदेशी पाठवतात. यापैकì काही देशांमधील अिÖथर पåरिÖथतीमुळे भूतकाळातील संकटांदरÌयान आपÐया नागåरकांना Öथलांतåरत करÁयास ÿवृ° केले गेले आहे. उदाहरणाथª, एिÿल २०१५ मÅये येमेन आिण जुलै २००६ मÅये लेबनॉनमधून झालेले Öथलांतर. या ÿदेशातील बरेचसे देश ही िकनारपĘीची राÕůे आहेत, ही बाब ल±ात घेता तेथे राहणाöया अिनवासी भारतीयांची सुर±ा ही सागरी सुर±ा संदभाªत महßवाची आहे. ६. िहंदी महासागर ÿदेशातील (IOR) मधील भारताचे ऐितहािसक सांÖकृितक आिण Óयापार संबंध: संपूणª इितहासात िहंदी महासागरातील भारताचे Öथान या ÿदेशातील Óयापार आिण सांÖकृितक देवाण-घेवाणमÅये क¤þÖथानी आहे. कंबोिडया, इंडोनेिशया, मलेिशया आिण मॉåरशस यां¸याशी भारतीय संबधांचे ऐितहािसक पुरावे अिÖतßवात आहेत आिण तेथील मंिदरांमÅये आिण दंतकथांमÅये भारतीय संÖकृतीचे ÿकटीकरण ÖपĶपणे िदसून येते. या ±ेýामÅये भारताचे िहत जपÁयासाठी या संबंधांची जोपासना करणे महßवाचे आहे कारण ते थेट या देशां¸या धोरणांवर आिण ÂयाĬारे मोठ्या ÿमाणावर या ÿदेशावर ÿभाव टाकू शकतात. िहंदी महासागर ÿदेशातील देशांतगªत दळणवळण पुÆहा जोडÁयासाठी आिण पुÆहा ÿÖथािपत करÁयासाठी भारता¸या सांÖकृितक मंýालयाने जून २०१४ मÅये 'मौसम' ÿकÐप सुł केला. िहंदी महासागरा¸या िकनारपĘी¸या िविवध भागांना तसेच िकनारी क¤þांना Âयां¸या अंतराळ ÿदेशांशी जोडणाöया ÿमुख ÿिøया आिण घटनांचे परी±ण करÁयाचा या ÿकÐपाचा munotes.in
Page 107
आिथªक स°ा आिण
“सॉÉट ” पॉवर
107 हेतू आहे. यासारखे आिण केरळ सरकार¸या 'Öपाईस łट' सार´या ÿकÐपां¸या पुढील ÿकÐपांना ÿोÂसाहन िदÐयास िहंदी महासागर ÿदेशातील (IOR) भारताचे सागरी िहत बळकट होईल. ³वाड (QUAD) सार´या संघटनादेखील या ÿदेशा¸या सुरि±ततेसाठी काही उपøम राबवत आहेत, ºयामÅये भारत एक सहयोगी देश आहे. भारताची सागरी सुर±ेसाठी िचंतेचे िवषय: १. चोक पॉइंट्सचे िनयंýण: िहंदी महासागरात होणारा ÿवेश हा भौगोिलकŀĶ्या अरबी समुþ आिण बंगाल¸या उपसागराकडे आिण दि±ण िहंदी महासागरातून जाणाöया अनेक चोक पॉइंट्सĬारे िनयंिýत केला जातो, जे भारतीय सागरी िहतसंबंधांचे र±ण करÁयासाठी महßवपूणª आहेत. भारत यापैकì बहòतेक चोक पॉइंट्सपासून समान अंतरावर आहे ºयामुळे या िवशाल सागरी जागे¸या सुर±ेत महßवाची भूिमका बजावता येते. १९८० ¸या इराण-इराक युĦाने होमुªझ¸या सामुþधुनीतून भारतीय ऊजाª आयातीला धोका िनमाªण झाला. बाब-एल-मंदेबची सामुþधुनी आिण एडनचे आखात हे ऊजाª ÿवाहा¸या सुरि±ततेसाठी िततकेच महßवाचे आहेत. या ±ेýात जर भारतीय सागरी वाहतुकìवर हÐला झाÐयास िकंवा एखादा पेचÿसंग उĩवÐयास भारतीय ऊजाª पुरवठा गंभीरपणे संकटात येऊ शकतो, ºयाचा थेट अथªÓयवÖथेवर मोठा पåरणाम होईल. मला³का सामुþधुनी १७Óया आिण १८Óया शतकात डच लोकांनी िहंदी महासागरातील Óयापारावर केलेले िवÖकळीत िनयंýण ल±ात आणून देते. Âयामुळे हे ±ेý वैमनÖयपूणª िहतसंबंधां¸या िनयंýणापासून मुĉ राहणे आिण सागरी वाहतुकìचा मुĉ ÿवाह कायम राहणे अÂयंत महßवाचे आहे. या अÂयावÔयक सागरी मागा«वर नेिÓहगेशनचे ÖवातंÞय राखÁयासाठी योगदान देÁया¸या आंतरराÕůीय ÿयÂनांमÅये भारत हा नेहमीच बरोबरीचा भागीदार रािहला आहे. तथािप, अिलकड¸या काळात पािहÐयाÿमाणे, यापैकì बरेच ÿदेश अिÖथरतेचा सामना कł शकतात, ºयाचा नंतर ÿादेिशक आिण जागितक Óयापारावर देखील दुबªल पåरणाम होऊ शकतो. २. सागरी संपकª रेखा (SLOC) साठी धोके: IOR मधील सागरी संपकª रेखा (SLOCs) अनेक वषा«पासून पारंपाåरक आिण अपारंपाåरक धो³यांमुळे येणाöया ÓयÂययास संवेदना±म आहेत. तथािप, भारता¸या Óयापारासाठी समुþावरील वाढÂया अवलंिबÂवामुळे या SLOCs चे अशा धो³यांपासून संर±ण करÁयासाठी हÖत±ेप करणे आवÔयक आहे. िवशाल िहंदी महासागरातील या SLOCs ची सुर±ा सुिनिIJत करÁयासाठी या ÿदेशातील इतर देशांचे तसेच ÿदेशाबाहेरील देशांचे सहकायª आवÔयक आहे. २००२ पासून भारतीय नौदलाने केलेÐया अशा ÿयÂनांमÅये भारत एक अúेसर राÕů आहे. एडन¸या आखातातसुĦा भारताने अनेक राÕůां¸या मालवाहó जहाजांना सुर±ा पुरवली आहे. ३. चाचेिगरी: १९९०¸या दशकानंतर सोमािलयातील चाचेिगरीमुळे अरबी समुþातील जागितक मालवाहतुकìस फार मोठा धोका िनमाªण झालेला आहे. परंतु आंतरराÕůीय समुदायाने munotes.in
Page 108
भारताचे परराÕů धोरण
108 केलेÐया सामूिहक ÿयÂनांमुळे चाचेिगरी¸या हÐÐयांमÅये घट झाली आहे. भारताने केवळ सवª देशां¸या असं´य Óयापारी जहाजांना एÖकॉटªच केले नाही तर Âया¸या सागरी सुर±ा दलां¸या एकिýत ÿयÂनांमुळे ल±Ĭीप आिण मालदीव बेटांपय«त पूव¥कडे पंख पसरलेÐया या चाचेिगरीवर िनयंýण िमळवले गेले आहे. माý सोमािलयातील राजकìय अिÖथरता, गåरबी, दुÕकाळ आिण बेरोजगारी यांमुळे ही समÖया पुÆहा जोर धł शकते. या Óयितåरĉ बांगलादेश, मलेिशया आिण इंडोनेिशया¸या िकनाö याजवळ, अँकरेजमÅये मोठ्या ÿमाणात दरोडे टाकले गेले आहेत व या आकडेवारीने चाचेिगरीत वाढ दशªिवली आहे. जरी आंतरराÕůीय समुदायाĬारे चाचेिगरीिवरोधी कारवाईची हमी िदली जात नसली तरी समुþिकनारी असलेÐया राÕůांनी कृती करणे आवÔयक आहे. इंडोनेिशया, मलेिशया आिण िफलीिपÆस¸या सरकारांनी संयुĉ गÖत घालÁयाचा नुकताच घेतलेला िनणªय योµय िदशेने टाकलेले पाऊल आहे, जे या समुþी चा¸यांना परावृ° करेल आिण आंतरराÕůीय सागरी समुदायाला असलेली भीती दूर करेल. IOR मÅये चाचेिगरी िवरोधी ÿयÂनांसाठी भारताची वचनबĦता आहे. २००८ मÅये भारतीय नौदलाने सुł केलेÐया इंिडयन ओशन नेÓहल िसÌपोिजयम सार´या ÿयÂनांĬारे ही वचनबĦता अधोरेिखत केली गेली आिण या धो³यांचा सामना करÁयासाठी यंýणा आिण कायªपĦती िनमाªण करÁयात िहंदी महासागरातील सवª राÕůांचे ÿयÂन िदसून आले. ४. तÖकरी: िहंदी महासागर ÿदेश हे अंमली पदाथª उÂपादनातील जगातील सवाªत कुÿिसĦ ±ेýे- गोÐडन िøस¤ट आिण गोÐडन ůँगल- यांचे घर आहे. अंमली पदाथा«¸या तÖकरांनी Öथािपत केलेले ůाÆस-नॅशनल नेटवकª देखील शľाľांची आिण मानवी तÖकरी यासाठी ÿिसĦ आहे. Ìयानमार तसेच समुþ िकनारी असलेÐया इतर देशांनाही या दुहेरी संकटांचा मोठ्या ÿमाणात सामना करावा लागला आहे. या नेटव³सªचा सागरी िवशालतेमुळे यावर िनयंýण िमळवÁयासाठी मयाªदा येतात. गेÐया काही वषा«तील भारतीय तटर±क दला¸या ÿितबंधांमुळे या अमानवी तÖकरीवर काही ÿमाणात मयाªदा आली आहे. ५. सागरी दहशतवाद: िहंदी महासागर ÿदेशात सागरी दहशतवादासार´या घटना काहीशा कमी असÐया तरी धोका कायम आहे. यासाठी सतत अल-कायदा, आयिसस यांसार´या संघटना वेगवेगळी जहाजे, युĦनौका ताÊयात घेÁयाचा ÿयÂन करीत असतात. तसेच एखाīा देशा¸या सागरी मागाªतून दहशतवादी दुसöया देशात दहशतवादी हÐले करत असतात. उदाहरणाथª, भारतात २००८ साली भारतात मुंबई या शहरावर दहशतवाīांनी केलेला हÐला. तरीदेखील अधूनमधून वेगवेगÑया िठकाणी दहशतवादी शľांचा बेकायदेशीर Óयापार तसेच अमली पदाथा«ची तÖकरी करीत असतात. Âयामुळे भारताला सदैव याबाबतीत द± राहावे लागते. munotes.in
Page 109
आिथªक स°ा आिण
“सॉÉट ” पॉवर
109 ६. अितåरĉ ÿादेिशक लÕकरी उपिÖथती: १५ Óया शतकात पोतुªगीजां¸या आगमनापासून आजपय«त िहंदी महासागर नेहमीच बाĻ शĉé¸या लÕकरी उपिÖथतीचा सा±ीदार आहे. वासाहितक घुसखोरीचे मूळ Óयावसाियक िहतसंबंधांमÅये होते, परंतु सÅया¸या अितåरĉ-ÿादेिशक लÕकरी उपिÖथतीचा उĥेश िविवध राÕůां¸या धोरणाÂमक िहतासाठी आहे. चाचेिगरी¸या धो³याला आळा घालÁयासाठी चालू असलेÐया आंतरराÕůीय नौदल ÿयÂनांचा देखील राÕůांना ऑपरेशनल इंटेिलज¤स आिण िवÖताåरत लÕकरी सागरी पाऊलखुणा¸या संदभाªत फायदा झाला आहे. या ÿदेशात डच आिण िचनी लोकांसार´या पाणबुड्यां¸या तैनातीचे ऑपरेशनल कौशÐय िमळवणे आिण या भागात तणाव वाढवणे यािशवाय दुसरा कोणताही उĥेश नाही. यामÅये चीनची वाढती िवÖतारवादी महÂवाकां±ा व Âयांनी वेगवेगÑया देशात Óयावसाियक उĥेशा¸या आडून उभारलेले लÕकरी तळ उदाहरणाथª, मलेिशया, िजबूती, µवादर, दि±ण िचनी समुþ येथील लÕकरी उपिÖथती भारताची िचंता वाढवणारी आहे. ७. बेकायदेशीर िबना-नŌदवलेली आिण अिनयंिýत (Illegal Unreported Unregulated) मासेमारी : जगभरातील सागरी समुदायांसाठी बेकायदेशीर िबना-नŌदवलेली आिण अिनयंिýत मासेमारी ही एक मोठी समÖया आहे आिण यावर िनयंýण ठेवÁयासाठी आंतरराÕůीय आिण राÕůीय सागरी कायīांची अंमलबजावणी करÁयासाठी िकनारपĘीवरील राºयां¸या सरकारांना कठोर आÓहान आहे. बेकायदेशीर मासेमारी¸या जागितक वÆयजीव िनधी¸या अहवालात असे आढळून आले आहे कì पिIJम आिण पूवª िहंदी महासागरात सव¥±ण केलेÐया ८७ ट³के माशां¸या साठ्यांमÅये उ¸च Öतरावर बेकायदेशीर मासेमारी होत आहे. हे िचंतेचे एक ÿमुख कारण आहे, िवशेषत: सोमाली राÕůपतéनी एका ऑप-एडमÅये केलेले िवधान हे िसĦ करते. ते िवधान Ìहणजे -'... बेकायदेशीर मासेमारी जहाजां¸या अितøमणामुळे सोमािलयामÅये चाचेिगरीची लाट पसरली ºयामुळे जागितक सागरी िशिपंगला मोठा फटका बसला. उīोगांचे अÊजावधी डॉलसªचे महसूल बुडाले'. अनेक आिसयान देशांना देखील या समÖयेचा, िवशेषत: िचनी मासेमारी जहाजांमुळे, सामना करावा लागला आहे. सी शेफडª नावाची एनजीओ या बेकायदेशीर मासेमारीिवषयी अÅययन करत आहे. ितने भारत सरकारला याबाबतीत अहवाल िदला आहे. भारतात मु´यतः बांगलादेश आिण तैवानमधून मासेमारी करणारे ůॉलर बेकायदेशीरपणे बंगाल¸या उपसागरातील भारता¸या ÿादेिशक पाÁयात ÿवेश करत असÐया¸या घटना घडÐया आहेत, माý Âयािवषयी अिधकृत कोणताही पुरावा िदसून आलेला नाही. मुंबई हÐÐयानंतर िकनारपĘी¸या सुर±ेवर भर देÁयात आला आहे. सागरी सुर±ा एजÆसीज¸या तीĄ गÖती बेकायदेशीर मासेमारीसाठी एक मोठा ÿितबंध आहे. तथािप, उंच समुþ तसेच लहान शेजारील राÕůांचे िकनारपĘी ±ेý या धो³यासाठी अÂयंत असुरि±त आहेत. भारताने अलीकड¸या काळात सेशेÐस आिण मॉåरशस सार´या लहान राÕůां¸या िवशेष आिथªक ±ेýां¸या (EEZ ¸या) गÖत घालÁयासाठी नौदल मालम°ा ÿदान केली आहे, ºयामुळे Âयांची सागरी सुर±ा ±मता वाढÁयास मदत झाली आहे. munotes.in
Page 110
भारताचे परराÕů धोरण
110 वर वणªन केलेले बहòतेक धोके आंतरराÕůीय Öवłपाचे आहेत आिण Âयां¸या ÿसाराचा सामना करÁयासाठी सहयोग आिण िवकास यंýणांमÅये अनेक ÿादेिशक तसेच अितåरĉ-ÿादेिशक भागधारकांचे सहकायª आवÔयक आहे. तथािप, िहंदी महासागरात अितÿचंड सुर±ा यंýणा अिÖतÂवात नाही. या ±ेýा¸या िवīमान सुर±ा यंýणेवर नजर टाकÐयास िहंदी महासागर ÿादेिशक ±ेýात भारताला एक उभरती शĉì Ìहणून सागरी सुरि±तते¸या ±ेýात एक महßवाची भूिमका पार पाडावी लागेल. ८. िहंदी महासागर ÿादेिशक ±ेýामÅये सुर±ा यंýणा: पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी Âयां¸या सागरमाला या ÿकÐपामÅये - िहंदी महासागर ÿादेिशक ±ेýामÅये सवा«साठी सुर±ा आिण िवकास हे भारताचे धोरण रािहले आहे. या ÿदेशात सागरी सुर±ेला चालना देÁयासाठी भारताने नेहमीच सहकायाªचा ŀिĶकोन आिण सवª राÕůां¸या सहभागाचे समथªन केले आहे. ९. इंिडयन ओशन åरम असोिसएशन (IORA): आंतर-ÿादेिशक आिथªक सहकायª आिण िवकासाला चालना देÁयासाठी १९९७ मÅये इंिडयन ओशन åरम असोिसएशन सुł करÁयात आले. तथािप, इंिडयन ओशन åरम असोिसएशन चा सनद हा एक सहमतीचा करार आहे आिण Âयामुळे Öवा±री करणाöयांवर कायदेशीर बंधनकारक नाही. ÿदेशा¸या शाĵत वाढ आिण संतुिलत िवकासाला चालना देÁयासाठी इंिडयन ओशन åरम असोिसएशन कडे आता सहा ÿाधाÆय ±ेýे आहेत ºयापैकì सागरी सुर±ा आिण सुरि±तता ही पिहली ÿाथिमकता आहे. सागरी सुर±ा आिण सुरि±तता व आप°ी ÓयवÖथापन ही ±ेýे संभाÓय IONS (इंिडयन ओशन नेÓहल िसÌपोिजयम) उपøमांशी सुसंगत असले पािहजेत. तथािप, या मुद्īांवर िवचारमंथन करÁयासाठी Âयां¸याकडे कोणताही संÖथाÂमक दुवा नाही. १०. इंिडयन ओशन नेÓहल िसÌपोिजयम (IONS): इंिडयन ओशन नेÓहल िसÌपोिजयम (IONS) हा २००८ मÅये Öथापन करÁयात आलेला एक Öवयंसेवी उपøम आहे जो िहंदी महासागर ÿदेशातील िकनारी राÕůां¸या नौदलांमधील सागरी सहकायª वाढिवÁयाचा ÿयÂन करतो. सदÖयांमधील सागरी सुर±ेची िचंता कमी करÁयासाठी आखलेÐया िविवध बहòराÕůीय सागरी सहकारी यंýणेची Öथापना करÁयाचेही इंिडयन ओशन नेÓहल िसÌपोिजयम चे उिĥĶ आहे. तथािप, हा िनÓवळ नौदल उपøम आहे. ११. आिशयातील जहाजांिवŁĦ चाचेिगरी आिण सशľ दरोडे यांचा सामना करÁयासाठी ÿादेिशक सहकायª करार (ReCAAP): ReCAAP हा ÿादेिशक सरकार-दर-सरकार करार आहे, जो आिशयातील चाचेिगरी आिण सशľ दरोडे िवŁĦ सहकायª वाढवÁयासाठी सÈट¤बर २००६ मÅये अंमलात आणला गेला. हा बहòप±ीय करार आहे ºयामÅये आिशया, युरोप, यूएसए आिण ऑÖůेिलया या देशांचा समावेश आहे. ReCAAP मािहती सामाियकरण क¤þ (ISC) हे चाचेिगरी-संबंिधत मािहतीचा ÿसार करणे सुलभ करते परंतु थेट कारवाई सुł munotes.in
Page 111
आिथªक स°ा आिण
“सॉÉट ” पॉवर
111 करÁयाचा आदेश देत नाही िकंवा सागरी सुर±ा वाढिवÁयासाठी कारवाई करणे हे Öवा±री करणाöया राÕůांवर बंधनकारक नाही. १२. आिसयान ÿादेिशक मंच (ARF): आिसयान ÿादेिशक मंचाची उिĥĶे समान िहता¸या राजकìय आिण सुर±ा मुद्īांवर संवाद आिण सÐलामसलत वाढवणे आिण आिशया पॅिसिफक ÿदेशात आÂमिवĵास िनमाªण करणे तसेच ÿितबंधाÂमक राजनयासाठी ÿयÂन करणे ही आहेत. या दोन मु´य उिĥĶांमÅये वाजवी ÿमाणात यश िमळाले आहे, परंतु चीनसोबत माý आिसयान¸या ÿयÂनांमÅये समान ÿमाणात यश िदसून आले नाही. ४.४ परराÕů धोरणातील ‘सॉÉट पॉवर’ सॉÉट पॉवरवर ल± क¤िþत करणारे अËयास आंतरराÕůीय संबंध संशोधनात तुलनेने मयाªिदत आहेत, परंतु सॉÉट पॉवर हे साधन Ìहणून राÕůांमधील संबंधांमÅये नेहमीच वापरले जात आहे. १९९० ¸या दशकात ‘जोसेफ नाय ºयुिनयर’ यांनी ही सं²ा िवकिसत आिण लोकिÿय कłन Âयां¸या अनेक संदभा«मÅये Âयाचा वापर केला आिण Âयावर चचाª केली. सॉÉट पॉवर ही तशी आंतरराÕůीय संबंधांमÅये अलीकडे िवकिसत झालेली व आधुिनक संकÐपना असून ितचा अथª हा हाडª पॉवर¸या िवरोधात समजला जातो. नाय हे सॉÉट पॉवरला स°ेचा ‘दुसरा चेहरा’ मानतात. नाय¸या ÌहणÁयानुसार, देशाची सॉÉट पॉवर तीन संसाधनांवर अवलंबून असते - संÖकृती, राजकìय मूÐये आिण परराÕů धोरणे. सॉÉट पॉवर ही राजकìय मूÐये, सांÖकृितक मुÐये आिण संकÐपनां¸या ±ेýातून उĩवलेली अशी स°ा आहे, जी हाडª पॉवर ¸या िवरोधी आहे. हाडª पॉवर Ìहणजे अशी लÕकरी स°ा, जी राजकìय िहंसाचार िकंवा आøमकता आिण आिथªक दबाव यावर आधाåरत स°ा आहे. सॉÉट पॉवर: परराÕů धोरणाचे एक साधन ÖवातंÞय िमळाÐयानंतर लगेचच, भारताने नैसिगªक ÿगतीमÅये मूÐये आिण शांततापूणª सहअिÖतÂवावर आधाåरत सॉÉट पॉवरचे धोरण Öवीकारले. नवीन शीतयुĦा¸या संघषाª¸या पाĵªभूमीवर, भारत कोणÂयाही एका गटात सामील झाला नाही. १९५५ ची बांडुंग पåरषद ही अिलĮतावादी चळवळीचा पाया बनली. वसाहतवादाला िवरोध, सावªिýक िन:शľीकरण, िववादांचे शांततापूणª िनराकरण, वणªĬेषाला िवरोध आिण पाIJाÂय साăाºयवादा¸या अिभÓयĉéचा सामना करÁयासाठी वचनबĦ असलेला भारत ितसö या जगाचा आवाज बनला. भारता¸या राजनयासाठी एक महßवाचे कायª Ìहणजे "जबाबदार स°ा" आिण ‘पिIJमेचा िवĵासाहª भागीदार’ Ìहणून भारताची ÿितमा वाढवणे. Âयामुळे मे १९९८ मÅये अÁवľां¸या चाचÁयांनंतर लगेचच भारताने पुढील चाचÁयांवर Öवे¸छेने Öथिगती जाहीर केली, अणुकायªøमावर अमेåरकेशी गंभीर संवाद साधला आिण १९९९ मÅये एक िसĦांत Öवीकारला कì, जो कोणÂयाही राÕůा¸या िवरोधात ÿथम अÁवľाचा अवलंब करणार नाही. १९९० ¸या दशकात भारतीय ÿादेिशक धोरण सॉÉट पॉवर रणनीतéवर अिधक ल± क¤िþत करते. सॉÉट पॉवर साधनां¸या वापराची उदाहरणे Ìहणजे गुजराल िसĦांत ची अंमलबजावणी munotes.in
Page 112
भारताचे परराÕů धोरण
112 जी भारता¸या सामÃयª वाढी¸या संकÐपनेवर आधाåरत आहे, परंतु शेजारील देशांसोबत¸या कमकुवत सहकायाª¸या िकंमतीवर नाही. पåरणामी, भारताने या ÿदेशात िविवध देशांशी सहकायª करÁयावर भर िदला - Âयाने दि±ण आिशयाई ÿादेिशक सहकायª संघटनेशी (SAARC) सहकायª सुł केले, ÿाधाÆय Óयापार ±ेý Öथापन करÁया¸या कÐपनेला समथªन िदले. या ÿदेशातील संयुĉ राजनैितक िøयाकलापांचा पåरणाम Ìहणून, दि±ण आिशयाई ÿाधाÆय Óयापार ±ेý (SAPTA) १९९५ मÅये तयार केले गेले आिण २००४ मÅये सदÖयांनी दि±ण आिशयाई मुĉ Óयापार ±ेý (SAFTA) Öथापन करÁया¸या करारावर Öवा±री केली. २००० मÅये भारताने रिशया आिण चीनसोबत धोरणाÂमक भागीदारी Öथापन केली. २००५ ¸या करारात भारताला शांघाय सहकायª संघटनेमÅये िनरी±काचा दजाª िमळाला. सहकायाª¸या गितमान िवकासामुळे आिण दोन राÕůांमधील Óयापार वाढÐयामुळे, भारत आिण चीन यां¸यातील संबंधांचे वणªन करÁयासाठी ‘िचंिडया’ Ìहणजे ‘चीन+इंिडया’, ही सं²ा तयार करÁयात आली. भारत-चीन संबंधांमÅये अिनिIJत िववादाÖपद समÖया आिण परÖपर िचंता कायम असूनही अितशय मोठ्या ÿमाणावर आिथªक देवाणघेवाण सुł आहे. अमेåरका आिण पािकÖतान यां¸या सहकायाª¸या संबंधामुळे भारत आिण अमेåरका यांचे संबंध ÿभािवत होत होते. भारत आिण पािकÖतान यां¸यात मोठ्या ÿमाणात सीमा संघषª, काÔमीरचा दहशतवाद, कारिगल युÅद, संसदेवरील हÐला, मुंबईवरील हÐला, अशा ÿकार¸या अनेक दहशतवादी हÐÐयांमुळे भारत पािकÖतान संबंध अितशय संघषाª¸या पातळीवर गेलेले होते. तरीदेखील भारताने संयमाची भूिमका घेऊन पािकÖतानवर कोणÂयाही ÿकारचा सशľ हÐला केला नाही. वादावर शांततापूणª तोडगा काढÁयासाठी राजनैितक चचाª सुł केली. पåरिÖथती शांतपणे हाताळÁयासाठी आिण राजनियक पातळीवर संघषª िमटवÁयाचा ÿयÂन केÐयामुळे भारताला आंतरराÕůीय माÆयता िमळाली. भारताची सॉÉट पॉवर ÿभावीपणे मजबूत करणाöया परराÕů धोरणाचे उदाहरण Ìहणजे भारताचे अफगािणÖतानशी असलेले संबंध. या देशात तािलबानची स°ा संपुĶात आÐयानंतर, भारताने अफगािणÖतानला मानवतावादी मदत; ितथे पायाभूत सुिवधां¸या बांधकामाला पािठंबा देणे आिण अफगाण िवīाÃया«ना िशÕयवृ°ी ÿदान करÁयावर ल± क¤िþत केले होते. संयुĉ राÕůां¸या चौकटीत भारताने पॅलेÖटाईनला िदलेला पािठंबाही Âया¸या ÿितमेसाठी फायदेशीर ठरला. या हालचालीमुळे भारताला अरब देशांमÅये ओळख िमळाली आिण – महßवाचे Ìहणजे – भारत आिण इąायलमधील संबंधही िबघडले नाहीत. मÅय आिशयामÅये सिøय होÁयासाठी ÿयÂनशील असताना, भारताने Âया ÿदेशात िवशेषत: कझाखÖतान आिण उझबेिकÖतान आिण आखाती राºये यां¸याशी सहकायª केले. OECD (ऑगªनायझेशन फॉर इकॉनॉिमक कोऑपरेशन अँड डेÓहलपम¤ट) ¸या ODA (ऑिफिशयल डेÓहलपम¤ट अिसÖटÆस) िनधी अंतगªत सहाÍया¸या पुनिवªतरणात भारत सहभागी नसतानाही गरीब देशांना, िवशेषतः आिĀकेतील गरीब राÕůांना मदत वाढवÁयाचा ÿयÂन करत आहे. भारतीय मदत खचाªची र³कम दरवषê सुमारे १.३ अÊज युएस डॉलसª आहे. अनेक िनब«ध लागू न करता ही मदत िदली जाते आिण ती पूणªपणे मानवतावादी आहे, ºयामुळे भारतीय सॉÉट पॉवरचा ÿभाव ल±णीयåरÂया वाढतो (कुगील, २००९). munotes.in
Page 113
आिथªक स°ा आिण
“सॉÉट ” पॉवर
113 ४.४.१. सॉÉट पॉवर: ऐितहािसक व सांÖकृितक दुवे पवन के. वमाª यां¸या मते, भारताची संÖकृती ही ित¸या सॉÉट पॉवरचा मु´य ľोत आहे. भारत अशा मोज³या देशांपैकì एक मानला जातो ºयांची संÖकृती पाIJाÂय मूÐयांना पयाªय बनू शकते. भारतीय संÖकृती¸या समृĦता आिण िविवधतेने ÿाचीन काळापासून परदेशी लोकांना आकिषªत केले आहे. यांत Óयापारी, ÿवासी, धािमªक छळापासून पळून जाणारे लोक, आÅयािÂमक ²ाना¸या शोधात असणारे तसेच िùÖती िमशनरी, परदेशी सैÆय आिण वासाहितक यांचाही समावेश होतो. पåरणामी, भूतकाळात भारत केवळ दि±णपूवª आिशयाच नÓहे तर ÿाचीन रोम, úीस िकंवा पिशªयासार´या दूर¸या देशांशीसुĦा अनेक दुवे जोडू शकले (वॉÐपर, २०१०). भारताची सॉÉट पॉवर सांÖकृितक आिण संÖथाÂमक सॉÉट पॉवर संसाधनांचा Óयापकपणे समावेश कł शकते. अनेक देशांतील मोठ्या भारतीय डायÖपोरा यांनी याला चांगला पाया िदला आहे. भारतीय डायÖपोरा अलीकडे अनेक पटéनी वाढला आहे कारण भारतीयांनी उ¸च िश±ण आिण रोजगारा¸या संधéसाठी जगभर ÿवास केला आहे. भारतीय कला, िचýपट, सािहÂय, सŏदयª Öपधाª, वसाहतिवरोधी इितहास, लोकशाही संÖथा, मुĉ ÿसारमाÅयमे, Öवतंý ÆयायÓयवÖथा, धमªिनरपे±ता, कुशल इंúजी बोलणारे कामगार, अÆन, हÖतकला, योग, ब¤गळुłसार´या िठकाणी मािहती तंý²ान ±ेýाची जलद वाढ यांसार´या अनेक घटकांनी भारताची सॉÉट पॉवर वाढवÁयास हातभार लावला आहे. इंिदरा नूयी, सुंदर िपचाई, सÂया नडेला यांसार´या जागितक कंपÆयांचे सीईओ असोत िकंवा िÿयांका चोÿा सार´या िचýपटसृĶीतील Óयिĉमßवे, हे सवªच भारतीय सॉÉट पॉवरचा ÿचार करतात. संगीत आिण िचýपट: भारतीय पॉप संÖकृतीचे घटक, जसे कì संगीत आिण िचýपटांनी इतर देशांमÅयेही बरेच चाहते िमळवले आहेत. भारतीय संगीत आिण िचýपटांना जागितक Óयापारात Öवतःचे Öथान आहे आिण ते परदेशात, िवशेषतः आिशया, युरोप आिण आिĀकेत लोकिÿय झाले आहेत. बीटÐस आिण पंिडत रिवशंकर तसेच ए. आर. रेहमान यांनी लोकिÿय केलेले भारतीय संगीत आता बॉिलवूड¸या नेतृÂवाखालील भारतीय िचýपटांमुळे जगभर लोकिÿय झाले आहे. भारतीय िसनेमॅटोúाफì, मु´यतः बॉलीवूडशी िनगडीत, वषाªला सुमारे १,७०० िचýपट तयार करते. बॉलीवूड लोगोखालील िचýपट ÿामु´याने आिशयाई बाजारपेठांमÅये ÿदिशªत होतात, परंतु Âयापैकì अनेक िचýपट आंतरराÕůीय महोÂसवांमÅयेही यश िमळवतात (िलपका-चुडिझक, २००९). úेट िāटन¸या सहकायाªने तयार केलेला Öलमडॉग िमलेिनयर हा िचýपट, ºयाने अनेक ऑÖकर िजंकले आहेत, हे Âयाचे उ°म उदाहरण आहे. इतर कोणÂयाही गैर-इंúजी भािषक देशातील िचýपटांपे±ा भारतातील बॉिलवूड िचýपट यूएसमÅये अिधक Óयवसाय करतात. बॉलीवूडमधील िचýपटांत कौटुंिबक मूÐयांना िदलेÐया महßवामुळे ते सोिÓहएत युिनयनमधील सरकारी अिधकाöयांमÅये लोकिÿय बनले होते. चीन, जपान, दि±ण कोåरया इÂयादी पूवª आिशयाई देशांमÅये बॉलीवूड िचýपटांचे मोठ्या ÿमाणावर कौतुक केले जाते. काही िहंदी िचýपटांना चीन आिण दि±ण कोåरया, जपानमÅये १९४० आिण १९५० ¸या दशकात यश िमळाले होते आिण ते आजपय«त लोकिÿय आहेत, याचे उदाहरण Ìहणजे दंगल सारखे िचýपट. पािकÖतान मधील ‘कोक Öटुडीओ’ मधील गाणी आिण भारतातील बॉिलवूड िचýपट यांचे एकमेकांमधील लोक-राजनियक संबंध सुधारÁयासाठीचे योगदान महßवाचे ठł शकते. munotes.in
Page 114
भारताचे परराÕů धोरण
114 भाषा संÖकृती: संÖकृत ही जगातील सवाªत जुनी भाषा आहे आिण सवª इंडो-युरोिपयन भाषांची जननी आहे. २५ वषा«त, अंदाजे ७ दशल± लोकांनी भारत आिण परदेशात संÖकृत भारतीĬारे ऑफर केलेÐया संÖकृत¸या वगा«ना हजेरी लावली आहे. उ°र अमेåरका - ÿामु´याने यूएस मÅये संÖकृत शै±िणक संÖथांची सं´या सवाªिधक आहे. अमेåरकेतील डझनभर िवīापीठांमÅये इंडो-युरोिपयन भाषा Ìहणून संÖकृत िशकवली जात आहे. हेडलबगª, लीपिझग, हÌबोÐट आिण बॉन येथील िवīापीठांसह जमªनीतील अनेक शहरांमÅये आता काही दशकांपासून संÖकृत िशकवली जात आहे. संÖकृत सोबतच िहंदीसुĦा दि±ण आिशयातील सवाªत लोकिÿय भाषा आहे. तसेच २०२२ मÅये गीतांजली ®ी यांची 'टॉÌब ऑफ सॅÁड' ही 'मॅन बुकर' या सािहÂयातील आंतरराÕůीय पुरÖकाराची मानकरी ठरलेली िहंदीतून भाषांतåरत झालेली सवा«त पिहली कादंबरी ठरली. याÓयितåरĉ, इतर राÕůांवर ÿभाव टाकÁयाची भारता¸या संÖकृतीची ±मता इथे बोलÐया जाणाö या इंúजी भाषेमुळे बळकट झाली आहे. ÖवातंÞय परत िमळाÐयानंतर अनेक वष¥ ती सहायक भाषा Ìहणून काम करत होती. भारतात १२२ भाषा आिण २३४ बोली भाषांमÅये इंúजीचा वापर अिधक महßवाचा आहे (Öकोāटल, २००९). आजूबाजू¸या अनेक भाषांसह, इंúजी अनेक गटांना जोडते ºयामुळे ती जागितक समुदायामÅये भारताचा ÿभाव वाढिवÁयास अनुमती देणारा एक महßवाचा घटक बनते. सािहÂय संÖकृती: सािहÂयामुळेदेखील सॉÉट पॉवर वाढते. अŁंधती रॉय, िकरण देसाई, अरिवंद अिडगा, गीतांजली ®ी यां¸यासारखे भारतीय लेखक मॅन बुकर या सािहÂयातील माना¸या आंतरराÕůीय पाåरतोिषकाचे अनेक वेळा मानकरी ठरले आहेत. २००१ मÅये भारताला िवīाधर सूरजÿसाद नजपॉल यांनी सािहÂयात नोबेल पाåरतोिषक िमळवून िदले होते (कुगील, २०१४). योगसंÖकृती: आंतरराÕůीय जगतात सवाªत मोठे आिण दीघªकाळ िटकणारे भारतीय यश Ìहणजे योग, जो आजकाल जगा¸या कानाकोपöयात ताणतणाव दूर करणाöया Óयायामाचा एक ÿकार Ìहणून ÿिसĦ आहे (कुगील, २०१४). उ°र ĀाÆसमÅये Öवामी सÂयानंद सरÖवती यां¸या िशÕयांनी "िश±णातील योगावर संशोधन" (R.Y.E) नावाची संÖथा Öथापन केली आहे. दि±ण अमेåरकेत, िविवध िùIJन संÿदायातील पुजारी, नन आिण िभ±ूंना Âयां¸या मठ, कॉÆÓह¤ट आिण शाळांमÅये योग िशकवला जातो. युनायटेड Öटेट्स ऑफ अमेåरका, ऑÖůेिलया, युरोप आिण दि±ण अमेåरके¸या काही भागात कारागृहात देखील योग ÿिश±णाने खूप जोर पकडला आहे. खाīसंÖकृती व मसाले: युरोपीय वासाहितक राÕůांना भारतातील ºया अनेक गोĶéनी आकिषªत केले Âयातली एक Ìहणजे भारतीय मसाले. केशर, मोहरी, अजवाइन, दालिचनी, लवंगा, काळी वेलची, चøìफूल, धिनया आिण िचंचोके यांसारखे मसाले अिधक लोकिÿय आहेत. यूएस मÅये भारतीय मसाÐयांनी ‘िमÖůेस ऑफ Öपाइसेस’ सार´या िचýपटांमÅये आिण ‘द िबग बँग िथअरी’ सार´या अनेक लोकिÿय टेिलिÓहजन मािलकांमÅये लोकिÿयता िमळवली आहे. munotes.in
Page 115
आिथªक स°ा आिण
“सॉÉट ” पॉवर
115 कबाब, िचकन िट³का मसाला, िबयाªणी, करी, मसाला डोसा आिण रोटी आिण नान यांसारखे भारतीय खाīपदाथª ÿचंड लोकिÿय आहेत आिण आता यूके, यूएसए, कॅनडा, मÅय पूवª सारखे देश तसेच अगदी चीनमÅये सुĦा मु´य िकराणा दुकानांमÅये पॅकेज केलेले भारतीय खाīपदाथª उपलÊध आहेत. हे भारता¸या अÆनातून परदेशात असलेली सॉÉट पॉवर दशªवते. जगभरातील भारतीयां¸या मालकì¸या अनेक फाÖट फूड साखÑयांनी ‘नानिवच’ सÓहª करÁयासाठी सँडिवच आिण िपटा पॉकेट्स शोधून काढÐया आहेत, िजथे ते बटर िचकन, िचकन िट³का, कढई आिण पनीर माखनवाला सार´या लोकिÿय भारतीय úेÓहीसह नान āेड भरतात. इंµलंड, अमेåरका, कॅनडा, चीन, ऑÖůेिलया यांसार´या देशांत भारतीय रेÖटॉरंट्सची सं´या ल±णीय आहे. øìडा संÖकृती: भारतीय सॉÉट पॉवरमÅये भारतीय खेळांचा समावेश होतो ºयात कबड्डीची लोकिÿयता हे अलीकडील एक उदाहरण आहे. २०१० मÅये भारत १९ Óया कॉमनवेÐथ गेÌसचा आयोजक होता, Âया¸या उĤाटन सोहÑयाचे ÿमाण बीिजंगमधील ऑिलिÌपक गेÌसशी जुळते. िश±ण: सॉÉट पॉवरचे आणखी एक साधन Ìहणजे िश±ण, ºयात परदेशी लोकांसाठी असलेÐया कायªøमांना िवशेष महßव आहे. पयªटन: Âयाचÿमाणे, ‘अितथी देवः भव’ या संÖकृतीतून आलेला भारत एक पयªटन Öथळ Ìहणून जगा¸या नकाशावर आपली ओळख बनवत आहे. भारतीय मानके आिण मूÐये: भारत हे िहंदू, बौĦ, जैन आिण शीख या धमा«चे जÆमÖथान आहे. तसेच इतर अनेक धमªसुĦा भारतात नांदत आहेत. ही धमª सिहÕणुता भारतीय धमªिनरपे± संÖकृतीतूनच उदयास येते. भारतीय ‘धमªिनरपे±ता’-ºयाचा अथª िविवध धमा«चे सुसंवादी सहअिÖतÂव असा आहे- ही पिIJमेकडील वचªÖव असलेÐया ‘धमªिनरपे±ता’ - िजथे धमª आिण राºय वेगळे करÁयावर जोर िदला जातो- या संकÐपनेला ÿभावी पयाªय ठरते. यािशवाय सÂय आिण अिहंसा ही भारतीय मुÐये आज जगभरात भारताची ओळख ठरली आहेत. लोकशाही आिण ÖवातंÞयासाठी भारतीय समथªन हे एक मूÐय आहे जे Âयाची सॉÉट पॉवर मजबूत करते. बहòतेक आिशयाई देशांÿमाणेच, भारतामÅयेही एक अितशय िÖथर आिण Öवतंý ÆयायÓयवÖथा आहे आिण काही ÿमाणात ÿसारमाÅयमे देखील आहेत. या दोÆही संÖथा महßवा¸या सावªजिनक समÖया सोडवÁयासाठी सिøय भूिमका बजावतात. भारताची लोकशाही पåरपूणª नसली तरी अनेक आÓहाने असतानाही ती िटकून आहे. भारताने लोकशाही परंपरा ÿÖथािपत कłन आिण जपून, हे िसĦ केले आहे कì अशा िनयम आिण मुÐयांवर केवळ िवकिसत पािIJमाÂय देशांची मालकì नाही. तसेच, भारताची सॉÉट पॉवर ही आता पाककृती, योग आिण बॉलीवूड¸या पलीकडे पसरलेली आहे. भारत १९४७ पासून नेपाळ आिण भूतान सार´या लहान शेजारी देशांना आिथªक मदत करत आहे. आिशया आिण आिĀकेत वसाहतवादा¸या िवरोधात तसेच शीतयुĦादरÌयान अिलĮतावादी चळवळीत भारताकडे एक नेता Ìहणून पािहले जाते. munotes.in
Page 116
भारताचे परराÕů धोरण
116 भारताने या आिशयाई आिण आिĀकन राºयांना सातÂयाने तांिýक सहाÍय, ÿिश±ण तसेच परदेशी मदत िदली आहे. इंिडयन कौिÆसल फॉर कÐचरल åरलेशÆस (ICCR): भारतीय संÖकृतीचे संर±ण आिण संवधªन करÁयात मु´य भूिमका ही १९५० मÅये Öथापन झालेÐया इंिडयन कौिÆसल फॉर कÐचरल åरलेशÆस (ICCR) या शासकìय संÖथेची आहे. भारतीय संÖकृती क¤þे आिण परदेशातील िवīापीठांमÅये भारतीय अËयास िवभागांची िनिमªती यांना समथªन करणे, परदेशी लोकांना भारतातील अËयासøमासाठी िशÕयवृ°ी देणे, सांÖकृितक कायªøमांचे आयोजन आिण भारतीय कलाकारांसाठी परदेशी सहलीना ÿोÂसाहन देणे, यांसारखी ICCR या संÖथेची उिĥĶ्ये आहेत. सॉÉट पॉवर मयाªदा: तांिýक ÿगती¸या ±ेýात यश असूनही, भारत हा समृĦ देश नाही, ºयामुळे तो इतर देशांसाठी सामािजक िवकासाचे मॉडेल Ìहणून काम कł शकत नाही. िनःसंशयपणे, भारता¸या अथªÓयवÖथेचे महßव वाढले आहे, परंतु Âयामुळे भारतीय समाजातील गåरबी दूर झालेली नाही. एकìकडे, भारतामÅये तंý²ान आिण ÓयवÖथापना¸या जागितक दजाª¸या संÖथा आहेत, परंतु तरीही ते आपÐया लोकसं´ये¸या मोठ्या भागासाठी मूलभूत िश±ण देखील ÿदान करÁयात अ±म आहे. भारता¸या सॉÉट पॉवर ±मतांसमोरील आÓहान हे ितची गुंतागुंतीची सामािजक ÓयवÖथा आहे. याला मिहलांवरील बलाÂकार आिण िहंसाचार, जातीय तसेच धािमªक िहंसाचार, भारतीय समाजातील पुराणमतवाद आिण िपतृस°ाकता यांसारखे घटक कारणीभूत आहेत. शांततािÿय आिण सिहÕणू संÖकृती¸या राÕůीय ÿितमेला मोठा डाग Ìहणजे धािमªक भेदांमुळे होणारी सांÿदाियक िहंसा आिण दंगली. राºय ÿािधकरणांĬारे मानवी ह³कांचे उÐलंघन देखील भारता¸या या नकाराÂमक िचýाला कारणीभूत आहे, जे Âया¸या सॉÉट पॉवर¸या मयाªदा पåरभािषत करते (Öकोāटल, २००९). २०१४ पासून भारता¸या परराÕů धोरणातील सॉÉट पॉवर¸या महßवावर जोर देÁयात आला. िवशेषत: Âया¸या आÅयािÂमक, सांÖकृितक आिण तािÂवक पåरमाणांचा वापर कłन Âयावर जोर िदला गेला (कुिगएल, २०१४). या राजकìय कायªøमाचे एक Åयेय Ìहणजे ५ T: परंपरा(tradition), ÿितभा(talent), पयªटन(tourism), Óयापार(trade) आिण तंý²ानाचा(technology) वापर कłन भारताची ÿितमा मजबूत करणे. ४.४.१ भारतीय डायÖपोरा: ‘डायÖपोरा’ या शÊदाचा उगम úीक शÊद ‘डायÖपेåरन’ पासून झाला आहे, ºयाचा अथª एखाīा िविशĶ देशाचा नागåरक असलेÐया आिण सामाÆय वंश िकंवा संÖकृती सामाियक केलेÐया परंतु िविवध कारणांमुळे Âयां¸या मातृभूमी¸या पलीकडे राहणाöया कोणालाही संदिभªत करतो. भारतात, ‘डायÖपोरा’ हा शÊद अिनवासी भारतीय (एनआरआय), भारतीय वंशा¸या Óयĉì (पीआयओ), आिण भारताचे परदेशी नागåरक (ओसीआय) यांना संदिभªत करतो. २०१५ मÅये या सवा«ना एकाच ®ेणीमÅये एकý केले गेले - भारताचे परदेशी नागåरक (ओसीआय). munotes.in
Page 117
आिथªक स°ा आिण
“सॉÉट ” पॉवर
117 िāटीश ÿशासना¸या काळात, मोठ्या सं´येने भारतीयांनी िफजी, केिनया आिण मलेिशया यांसार´या पूवê¸या वसाहतéमÅये करारबĦ मजूर Ìहणून Öथलांतर केले. िविवध सामािजक वगाªतील भारतीयांनी युनायटेड िकंगडम, युनायटेड Öटेट्स आिण आखाती देशांसार´या देशांमÅये Öथलांतर कłन ÖवातंÞयानंतरही हे चालू ठेवले. गुगल, मायøोसॉÉट, ट्िवटर¸या सीईओपासून ते नोबेल पाåरतोिषक िवजेते शाľ² हर गोिवंद खोराना, अशी परदेशातील भारतीयांची यादी आिण जगासाठी Âयांचे योगदान महßवाचे आहे. डायÖपोरा हे राÕůा¸या अिभमानाचे ÿतीक आहेत आिण ते Âयां¸या देशाचे आंतरराÕůीय Öतरावर ÿितिनिधÂव करतात. भारतीय सॉÉट पॉवरचा ÿसार करÁयाची, भारता¸या राÕůीय िहतासाठी लॉबी करÁयाची आिण भारता¸या वाढीसाठी आिथªकŀĶ्या योगदान देÁयात डायÖपोरा महßवाची भूिमका बजावतात. भारतीय डायÖपोराचे सवाªत मोठे आिथªक योगदान हे ते भारतात परत पाठवत असलेÐया पैशां¸या (remittances) बाबतीत आहे. भारता¸या िवकासात परदेशी भारतीय समुदाया¸या योगदानाची नŌद करÁयासाठी दरवषê ९ जानेवारी रोजी ‘ÿवासी भारतीय िदवस’ साजरा केला जातो. संयुĉ राÕůे संघटने¸या 'इंटरनॅशनल मायúेशन २०२० हायलाइट्स' अहवालानुसार, २०२० मÅये देशातील १८ दशल± लोकांसह भारताची जगातील सवाªत जाÖत डायÖपोरा लोकसं´या आहे, ºयामÅये संयुĉ अरब अिमराती (यूएई), अमेåरका (यूएस) आिण सौदी अरेिबया सवाªत मोठ्या सं´येने भारतातून Öथलांतåरत लोकांचे Öवागत करतात. भारताचा मोठा डायÖपोरा संयुĉ अरब अिमराती (३.५ दशल±), युनायटेड Öटेट्स ऑफ अमेåरका (२.७ दशल±) आिण सौदी अरेिबया (२.५ दशल±) मÅये िवतरीत झाला आहे. यािशवाय ऑÖůेिलया, कॅनडा, कुवेत, ओमान, पािकÖतान, कतार आिण युनायटेड िकंµडम हे मोठ्या सं´येने भारतीय Öथलांतåरतांचे आयोजन करणारे इतर देश आहेत. चीन आिण रिशयामÅये देखील डायÖपोरा समुदाय पसरलेले आहेत. जागितक बँके¸या अहवालानुसार, २०२१ मÅये भारताला अंदाजे ८७ अÊज डॉलसªचे रेिमटÆस ÿाĮ झाले. या िनधीपैकì २०% पे±ा जाÖत र³कम ही एकट्या अमेåरकेतील डायÖपोरा समुदायाकडून आलेली आहे. डायÖपोराबाबत भारताचे धोरण: परदेशी भारतीयांसाठी विकली केÐयाने यजमान देशांचा अपमान होऊ शकतो, ही भारताला सुŁवातीला काळजी होती कारण या भारतीयां¸या कÐयाणाची आिण सुर±ेची संपूणª जबाबदारी ही ते राहत असलेÐया परदेशी यजमान राÕůांकडेच असते. Ìहणूनच १९५० ¸या दशकात भारताचे परराÕů धोरण गैर-हÖत±ेपाचे मॉडेल Ìहणून तयार केले गेले. उदाहरणाथª ®ीलंका, Ìयानमार इÂयादी िठकाणी जेÓहा जेÓहा Öथलांतåरत भारतीय अडचणीत आले. तथािप, राजीव गांधी हे १९८० ¸या दशकात डायÖपोरा धोरणात बदल करणारे पिहले पंतÿधान होते, ºयांनी परदेशात राहणाöया भारतीयांना, Âयां¸या राÕůीयÂवाची पवाª न करता, परदेशातील चीनी समुदायांÿमाणेच राÕů उभारणी¸या ÿयÂनांमÅये सामील होÁयाचे आवाहन केले. २००० नंतर, अटल िबहारी वाजपेयी सरकार¸या अंतगªत, परदेशी भारतीय Óयवहार मंýालय, भारतीय वंशाचे Óयĉì (पीआयओ) काडª, ÿवासी भारतीय िदवस, ÿवासी भारतीय सÆमान munotes.in
Page 118
भारताचे परराÕů धोरण
118 पुरÖकार, भारताचे ÿवासी नागåरक, परदेशात राहणाöया भारतीय नागåरकांसाठी काडª, अिनवासी भारतीय िनधी आिण मतदानाचा ह³क यासह अनेक सकाराÂमक उपाययोजना सुł करÁयात आÐया. याÓयितåरĉ, परराÕů Óयवहार मंýालयाने २०१५ मÅये ई-माइúेट ÿणाली सुł केली, ºयासाठी सवª परदेशी िनयो³Âयांनी डेटाबेसमÅये नŌदणी करणे आवÔयक आहे. भारतीय डायÖपोराचे ÿमुख िवभाग: सुमारे ८.५ दशल± भारतीय हे आखाती देशांमÅये राहतात आिण काम करतात. हे जगातील सवाªत मोठ्या Öथलांतåरत लोकांपैकì एक आहेत. २०१५ पय«त ४ दशल± भारतीय हे युनायटेड Öटेट्समÅये Öथलांतåरत रिहवासी आहेत. यामुळे भारतात जÆमलेले परंतु परदेशी लोक हे मेि³सकन लोकांनंतर अमेåरकेतील दुसöया øमांकाचे Öथलांतåरत गट बनले आहेत. परराÕů मंýालया¸या अहवालानुसार, िडस¤बर २०१८ पय«त ३०,९९५,७२९ अिनवासी भारतीय (NRI) आिण भारतीय वंशा¸या Óयĉì (PIO) भारताबाहेर राहत होते. भारतीय डायÖपोराचे महßव: ÖवातंÞय चळवळ: दि±ण आिĀकेतील भारतीयांिवŁĦ संÖथाÂमक भेदभाव संपवÁयाचा महाÂमा गांधéचा संघषª आधुिनक भारतातील डायÖपोराबĥल भाविनक भावना िटकवून ठेवÁयासाठी एक ÿेरणादायी आ´याियका बनला. जसजसे ÖवातंÞय चळवळीने Öवदेशात वेग घेतला, तसतसे परदेशातील अनेक भारतीय समुदायांवर Âयाचा ÿभाव पडू लागला. सांÖकृितक िवÖतार: भारतातून यूके, कॅनडा आिण इतर अनेक देशांमÅये िशख हे सवाªत मोठे Öथलांतåरत आहेत. भारतीय डायÖपोराचे जगामÅये योगदान: जगातील भारतीय डायÖपोरा दोन ÿमुख ®ेणéमÅये िवभागले जाऊ शकतात- अ. तंý²ान पदवीधर: यांत अिभयांिýकì आिण ÓयवÖथापन पदवीधर आहेत, जे मु´यतः यूएस आिण युरोप परंतु इतरही पाIJाÂय देशांमÅये िÖथत असून उ¸च-मूÐया¸या नोकöयांमÅये आहेत. ब. मानवी ®म: यामÅये तुलनेने कमी-कुशल लोकसं´येचा समावेश होतो, ºयांना ÿामु´याने अरब िकंवा पिIJम आिशयाई देशांमÅये मानवी मजुरीसाठी िनयुĉ केले जाते. रेिमटÆस: भारताला २०२१ मÅये अंदाजे ८७ अÊज डॉलसª रेिमटÆस ÿाĮ झाले आिण यात यूएसए मधील भारतीय डायÖपोराचा सवाªिधक Ìहणजे २०% पे±ा अिधक वाटा आहे. जागितक रेिमटÆसमÅये भारतीयांचा वाटा १३% आहे. भारतीयांनी भारतात परत पाठवलेला रेिमटÆस भारतीय GDP ¸या अंदाजे ३.२% इतका आहे. munotes.in
Page 119
आिथªक स°ा आिण
“सॉÉट ” पॉवर
119 बदलाचे एजंट: गुंतवणूक सुलभ करणे आिण वाढवणे, औīोिगक िवकासाला गती देणे आिण आंतरराÕůीय Óयापार आिण पयªटनाला चालना देणे यांत भारतीय डायÖपोरा महßवाची भूिमका बजावतात. तंý²ानाचा िवकास आिण उīोजकता: ब¤गळुł, गुŁúाम आिण हैदराबाद हे आयटी हब Ìहणून भरभराटीला आले आहेत ºयात केवळ बहó-राÕůीय कंपÆयाच नाही तर अनेक भारतीय Öटाटª-अप देखील आहेत. भारताचा जागितक मतÿभाव वाढवणे: राजकìय दबाव आिण मंýी आिण राजनैितक पातळीवरील लॉिबंग Óयितåरĉ, भारत िविवध राÕůांवर ÿभाव टाकÁयासाठी आपÐया डायÖपोराचे सहकायª घेऊ शकतो. डायÖपोरा राजनय: डायÖपोरा राजनय हा यजमान देशाची संÖकृती, राजकारण आिण अथªशाľ अशा ÿकारे ÿभािवत करतो जो यजमान आिण मायदेश दोहŌसाठी परÖपर फायदेशीर असतो. भारताचा डायÖपोरा समुदाय परराÕů धोरण आिण संबंिधत सरकारी िøयाकलापांसाठी आवडीचा िवषय Ìहणून अिधक महßवाचा बनला आहे. २००८ मधील यूएस-भारत नागरी आिÁवक करार िवधेयकासाठी लॉिबंग करणे आिण Âयां¸याकडून पैसे पाठवणे ही याची उदाहरणे आहेत. भारतीय डायÖपोरासाठीचे िविवध उपøम: ÿवासी भारतीय िदवस: ९ जानेवारी हा िदवस ÿवासी भारतीय िदवस (पीबीडी) साजरा करÁयासाठी िनवडÁयात आला कारण या िदवशी १९१५ मÅये महाÂमा गांधी- महान ÿवासी- दि±ण आिĀकेतून भारतात परतले. Âयांनी भारता¸या ÖवातंÞयलढ्याचे नेतृÂव केले आिण भारतीयांचे जीवन कायमचे बदलले. पीबीडी अिधवेशन दर दोन वषा«नी एकदा आयोिजत केले जाते. २०२१ साली १६ वे पीबीडी अिधवेशन आभासी पĦतीने नवी िदÐलीत पार पडले. "आÂमिनभªर भारतासाठी योगदान" ही या अिधवेशनाची थीम होती. या ÿसंगी, पीबीडी अिधवेशन, ÿवासी भारतीय सÆमान पुरÖकार आिण ‘भारत को जानीये’ ÿijमंजुषा यासारखे अनेक कायªøम आयोिजत केले जातात. ÿादेिशक अिधवेशनेही घेतली जातात. वंदे भारत िमशन, ºयामÅये कोरोना¸या काळात ४५ लाखांहóन अिधक भारतीयांची सुटका करÁयात आली. िÖकÐड वकªसª अरायÓहल डेटाबेस फॉर एÌÈलॉयम¤ट सपोटª (SWADES), आखाती आिण इतर भागातून Öथलांतåरतांना परत आणÁयासाठीचा एक उपøम आहे. ÿवासी भारतीयांशी उ°म संपकª आिण संवादासाठी जागितक ÿवासी åरÔता पोटªल सुĦा तयार केले आहे. िश±ण: सवª वैīकìय, अिभयांिýकì आिण इतर Óयावसाियक महािवīालयांमÅये NRI जागा राखीव आहेत. इतर युवा-क¤िþत आउटरीच कायªøमांमÅये ‘भारत को जानो ऑनलाइन ÿijमंजुषा’ समािवĶ आहेत. munotes.in
Page 120
भारताचे परराÕů धोरण
120 मतदानाचा ह³क: लोकÿितिनधी (सुधारणा) िवधेयक २०१७, सेवा मतदारां¸या धतêवर परदेशातील भारतीयांना ‘ÿॉ³सी मतदान’ ची सुिवधा िवÖताåरत करते. भारत जाणून ¶या कायªøम(Know India Programme): डायÖपोरा सहभागासाठी हा एक ÿमुख उपøम आहे जो भारतीय वंशा¸या तŁणांना (१८-३० वष¥) Âयां¸या भारतीय मुळांशी पåरिचत करतो आिण समकालीन भारत नÓयाने तयार करÁयात हातभार लावतो. िकमान रेफरल वेतन २०१४ ही िविवध देशांत Öथलांतåरत भारतीय कामगारांसाठी वेतन योजना आहे. पासपोटª सुिवधा सुलभ करणे: मु´य पोÖट कायाªलये पासपोटª क¤þ Ìहणून सुł केली गेली ºयामुळे हजारो लोकांना पासपोटªसाठी अजª करता येईल. परदेशी भारतीय Óयवहार मंýालयाचे परराÕů Óयवहार मंýालयात िवलीनीकरण करÁयात आले. भारताने युनायटेड Öटेट्स, ऑÖůेिलया आिण िफजीसह ४३ देशांतील अËयागतांना आगमनानंतर िÓहसा िमळÁयाची परवानगी िदली. यापूवê¸या ÿिøयेत िÓहसा िमळवायला आठवडे लागायचे. ओÓहरसीज इंिडया फॅिसिलटेशन स¤टरची Öथापना भारत सरकारĬारे भारतीय उīोग पåरसंघ (CII) ¸या भागीदारीत, परदेशातील भारतीयांचे भारतासोबत आिथªक संबंध सुलभ करÁयासाठी करÁयात आली. सरकारने २०१५ मÅये ऑपरेशन राहत आिण दि±ण सुदानमधून ऑपरेशन संकट मोचनĬारे येमेनमधील भारतीय डायÖपोरांची सुटका केली. सरकारने तŁणांवर अिधक भर देत ‘तुमचा देश जाणून ¶या (Know Your Country)’ ही योजना सुł केली आहे. "ÿवासी कौशल िवकास योजना" परदेशी रोजगार शोधणाöया भारतीय तŁणांना लàय करते. भारत सरकार सोशल मीिडयावर सिøय आहे िजथे सरकार Âवåरत ÿितसाद देते आिण सोशल मीिडयाĬारे भारतीय डायÖपोरा¸या समÖया सोडवते. डायÖपोरासोबत सांÖकृितक संबंधांना ÿोÂसाहन: यामाफªत भारतीय संÖकृती आिण आधुिनक भारतातील नवीन उपøम आिण घडामोडéचे ÿदशªन करÁयाचा उĥेश. डायÖपोरा मुलांसाठी िशÕयवृ°ी कायªøम: २००६-२००७ मÅये परदेशी भारतीयां¸या (पीआयओ/एनआरआय) मुलांसाठी भारतीय िवīापीठे/संÖथांमधील उ¸च िश±ण सुलभ Óहावे आिण भारताला उ¸च िश±णाचे क¤þ Ìहणून ÿोÂसाहन देणे या उĥेशांनी सुł केले. ÿवासी तीथª दशªन योजना: वषª २०१८-१९ मÅये, मंýालयाने ४५-६० वयोगटातील परदेशी भारतीयांसाठी (पीआयओ) इंिडयन रेÐवे केटåरंग अँड टुåरझम कॉपōरेशन (IRCTC) munotes.in
Page 121
आिथªक स°ा आिण
“सॉÉट ” पॉवर
121 ¸या संयुĉ िवīमाने िवशेष ‘भारत जाणून ¶या (Know India Programme)’ कायªøम सुł केला आहे. इंिडया स¤टर फॉर मायúेशन: ही जुलै, २००८ मÅये सोसायटी नŌदणी कायदा १८६० अंतगªत Öथापन केलेली ना-नफा तßवावर चालणारी संÖथा आहे. हे क¤þ 'आंतरराÕůीय Öथलांतर' संबंिधत सवª बाबéवर परराÕů मंýालयाकडे संशोधन िथंक टँक Ìहणून काम करते. इंिडयन कÌयुिनटी वेÐफेअर फंड: २००९ मÅये Öथापन करÁयात आलेÐया या िनधीचा, परदेशातील भारतीय नागåरकांना संकटकाळात आिण आणीबाणी¸या वेळी 'सवाªिधक पाý ÿकरणांमÅये' मदत करणे हा उĥेश आहे. ÿवासी भारतीय िवमा योजना: ही सवª इिमúेशन चेक åर³वायडª (ECR) देशांमÅये जाणाöया ECR ®ेणीतील कामगारांसाठी एक अिनवायª िवमा योजना आहे. ÿी-िडपाचªर ओåरएंटेशन ůेिनंग: मंýालयाने सुरि±त, ÓयविÖथत, कायदेशीर आिण मानवी Öथलांतर ÿिøयेसाठी जोरदार ÿयÂन केले आहेत. यामÅये Öथलांतåरत कामगारांचे कÐयाण आिण संर±ण आिण जागŁकता िनमाªण करÁयासाठी Óयापक अशी संÖथाÂमक संरचना समािवĶ आहे. वैभव सिमट: ‘वैिÔ वक भारतीय वै²ािनक’ िकंवा वैभव सिमट हा भारतातील रिहवासी आिण परदेशातील शाľ²ांना भारतासमोरील सī समÖया सोडवÁयासाठी एका समान Óयासपीठावर एकý आणÁयाचा कायªøम आहे. ऑ³टोबर २००८ पासून परराÕů मंýालय कायाªिÆवत "ůेिसंग द łट्स" या नावाने ओळखली जाणारी एक योजना भारतीय वंशा¸या लोकांची (PIO) भारतातील मुळे शोधÁयात मदत करत आहे. डायÖपोरासमोरील आÓहाने: १. अनेक देशांमÅये राÕůवादी आिण अित-राÕůवादी सरकार स°ेवर आÐयाने वणªĬेष, जातीयवादामुळे Öथािनकांकडून Ĭेषयुĉ भाषण आिण भारतीयांिवŁĦ गुÆĻां¸या वाढÂया घटना. २. जागितकìकरणा¸या वाढÂया िवरोधामुळे (बाहेरील लोकांमुळे Öथािनक नागåरकांना वाटणारी नोकरी आिण शै±िणक संधी गमावÁयाची भीती यातून आलेÐया) यूएसए, ऑÖůेिलया इÂयादéसह अनेक देशांमÅये िÓहसा िनयम कठोर झाले आहेत. ३. सांÿदाियक संकट, वाढÂया दहशतवादी कारवाया आिण मÅय पूवª देशांमÅये युĦामुळे डायÖपोरावर हÐले होÁयाची श³यता आहे. ४. डायÖपोरांचे समथªन आिण Âयांचे िहत ÿÂयेकवेळी भारताचे ÿाधाÆय असÁयाची गरज नसते. ५. आणखी एक आÓहान हे आहे कì रेिमटÆसेस (remittances) नेहमी फायदेशीर हेतूंसाठी वापरली जाऊ शकत नाहीत. उदाहरणाथª, खिलÖतान चळवळीसार´या munotes.in
Page 122
भारताचे परराÕů धोरण
122 अितरेकì चळवळéसाठी पुरवÁयात आलेÐया परकìय िनधीमुळे भारताला समÖयांचा सामना करावा लागला. ६. डायÖपोरांना संबोिधत करताना, भारताने काही लाल रेषा ओलांडू नयेत याची काळजी घेतली पािहजे. उदाहरणाथª, आपÐया डायÖपोरासोबत संबंध सुधारताना यजमान राÕůां¸या अंतगªत राजकारणात सिøय हÖत±ेप केÐयाने चीन अनेक देशांमÅये अडचणीत सापडला आहे. ७. पिIJम आिशयामÅये सतावणारे ÿij जसे िक- नोकöयांमÅये कपात, िशया-सुÆनी संघषª आिण कĘर इÖलामवाद, िफलीिपÆसमधील कुशल कामगार आिण नेपाळमधील ÖवÖत कामगारांची तीĄ Öपधाª यासारखी धोरणे डायÖपोरासाठी शोषक आहेत. ८. कॅनडामÅये भेदभावपूणª पĦती, यूएस मÅये कठोर H1B िÓहसा िनयम, āेि³झट नंतर यूकेमÅये िÓहसा िनयमांची पुनरावृ°ी यांसारखे ÿijदेखील भारतीय डायÖपोरासमोर आहेत. काही उपाययोजना: १. परदेशातील Êलू-कॉलर कामगारां¸या समÖयांचे िनराकरण करणे. २. यजमान देशांसह मानक कामगार िनयाªत कराराची (Standard Labour Export Agreement) वाटाघाटी करणे. ३. परदेशी कामगारांचे िनरी±ण आिण पयªवे±ण करणे. ४. परदेशातील कामगारांना भेडसावणाöया जोखमा ल±ात घेणाöया अिनवायª िवमा योजना करणे. ५. दुसöया िपढीतील पीआयओमÅये पयªटनाला चालना देÁयावर भर, अिनवासी भारतीय/पीआयओशी िववािहत भारतीय मिहलांचे कÐयाण. ६. आिथªक ÿगती ७. डायÖपोåरक Óयावसाियक जे उÂपादन उīोगांमÅये वåरķ पदांवर काम करत आहेत ते भारताला आउट-सोिस«गसाठी एक महßवाचे िठकाण Ìहणून ÿिसĦी देÁयास उपयुĉ ठł शकतात. ८. सरकारने िवशेष आिथªक ±ेýे, िवशेषत: NRIs/PIOs Ĭारे उभारÐया जाणाö या ÿकÐपांसाठी, Öथापन करÁयाचा िवचार केला पािहजे. ९. इąायल बाँड्स¸या धतêवर एनआरआय/पीआयओ गुंतवणूक आकिषªत करÁयासाठी सरकारने िवशेष पायाभूत सुिवधा बाँड जारी करÁयाचा िवचार करावा. १०. डायÖपोराशी संवाद साधणे- डायÖपोरा देशा¸या िवकासात योगदान देईल अशी आपण अपे±ा करत असÐयास Âयांना सÆमािनत वाटणे महßवाचे आहे. Âयामुळे, munotes.in
Page 123
आिथªक स°ा आिण
“सॉÉट ” पॉवर
123 Âयां¸या समÖया समजून घेÁयासाठी आिण Âयानुसार धोरणे आखÁयासाठी दुतफाª संवाद असणे महßवाचे आहे. ११. जागŁकता िनमाªण करणे- अनेक सदÖयांनी Âयां¸या कÐयाणासाठी राबिवÁयात येणाöया िविशĶ योजनांची मािहती नसÐयाकडे ल± वेधले आहे. तंý²ानाचा योµय वापर कłन मािहतीचा चांगला ÿवाह आिण डायÖपोरा लोकांना Âयांना लाभ देणाöया योजनांची जाणीव कłन देÁयाची गरज आहे. १२. डायÖपोरा सदÖयांचे भारतात आगमन झाÐयावर Âयां¸या ÿवेशा¸या िठकाणी एक मैýीपूणª Öवागत; िवनă सेवेĬारे िचÆहांिकत असलेÐया इिमúेशन आिण सीमाशुÐक मंजुरीसाठी सुलभ ÿिøया इÂयादी ÿयÂन आवÔयक आहेत. १३. भारतीय डायÖपोरावर एक संसदीय Öथायी सिमती Öथापन केली जाऊ शकते. डायÖपोरा ÿकरणांमÅये ÖवारÖय असलेले सदÖय Âयात असले पािहजेत. १४. भारता¸या परराÕů धोरणाचे उिĥĶ Öव¸छ भारत, Öव¸छ गंगा, मेक इन इंिडया, िडिजटल इंिडया आिण िÖकल इंिडया यांसार´या महßवा¸या ÿकÐपांमÅये डायÖपोरास सहभागी कłन घेणे. ४.५ सारांश जागितकìकरणानंतर महास°ेची Óया´या ही िनÓवळ राजकìय अथवा आøमक स°ा अशी न राहता Âयास आिथªक, सांÖकृितक असे आयाम लाभू लागले आहेत. आज ÿÂयेक राÕů आिथªक महास°ा बनÁयाचे ÖवÈन पाहत आहे. हे ÖवÈन आता केवळ िवकिसत पािIJमाßय राÕůांपुरते मयाªिदत रािहले नसून िवकसनशील राÕůे देखील आिथªक िवकासाची महßवाकां±ा बाळगून आहेत. याला भारत देखील अपवाद नाही. िनिIJतच यामुळे भारतीय परराÕů धोरणात मुĉ आंतरराÕůीय Óयापार, जागितक आिथªक संघटनांमÅये सøìय सहभाग ही उिĥĶे महßवाची बनली आहेत, हे ल±ात घेतले पािहजे. तथािप भारताचे भौगोिलक-राजकìय Öथान पाहता हा आिथªक िवकास ऊजाª आिण सागरी सुर±ेिशवाय श³य नाही, हे िवसłन चालणार नाही. Âयाचÿमाणे केवळ आिथªक स°े¸या जोरावर धुåरणÂव ÿÖथािपत करता येत नाही तर Âयाकरता तांिýक, सांÖकृितक, मुÐयांची स°ा अथाªत सॉÉट पॉवरची भूिमका देखील महßवाची ठरते. एकंदरीत एकिवसाÓया शतकात कोणÂयाही राÕůाचे परराÕů धोरण हे आिथªक स°ा, सुर±ा व सॉÉट पॉवर यांिशवाय अपुरे ठरेल हे वरील घटकांतून समजून येते. ४.६ संदभª सूची: १. िसकरी, राजीव. (२०१७). “भारता¸या परराÕů धोरणाचा पुनिवªचार आÓहाने आिण नीती”, सेज ÿकाशन, नवी िदÐली. २. ŁOŚ, Robert. (2019). “Soft Power of India”, Published by Historia i Polityka, No. 28(35), http://dx.doi.org/10.12775/HiP.2019.011. munotes.in
Page 124
भारताचे परराÕů धोरण
124 ३. पाटील, वा. भा. (फेāुवारी, २०१७). “भारताचे परराÕůीय धोरण”, ÿशांत ÿकाशन. ४. देवळाणकर, शैलेÆþ. (िडस¤बर, २०१७). “भारताचे परराÕů धोरण नवीन ÿवाह” सकाळ पेपसª ÿा. िल. ÿकाशन, पुणे ५. तोडकर, बी. डी. (जुलै, २०२२). भारत आिण जग, डायमंड ÿकाशन, पुणे ६. पाटील, Óही. बी. “भारताचे परराÕů धोरण munotes.in