History-of-Education-Marathi-munotes

Page 1

1 १
वैददक आदण उत्तर वैददक काळातील दिक्षण
घटक संरचना
१.०
१.१ प्रस्तावना
१.२ प्राचीन भारतीय शिक्षणाची मूलतत्त्वे
१.३ प्राचीन भारतीय शिक्षणाची प्रमुख लक्षणे
१.४ वेदाभ्यासामागील हेतू
१.५ वैशदक काळातील शिक्षणपद्धतीची प्रमुख वैशिष्ट्ये
१.६ साराांि
१.७ स्वाध्याय
१.० उ ष्टे या घटकाच्या वाचनानांतर आपणास खालील गोष्टी करता येतील.
 प्राचीन भारतीय शिक्षणाच्या मूलतत्वाची चचाा करू िकाल.
 प्राचीन शिक्षण पद्धतीिी शनगडीत सांबोधाच्या अथााचे आकलन होईल. प्राचीन भारतीय
शिक्षणाच्या
 प्रमुख लक्षणाचे आकलन होईल
 वेदाभ्यासामागील हेतू समजू िकेल.
 वैशदक काळातील शिक्षण पद्धतीची प्रमुख वैशिष्ट्ये शविद करू िकाल.
१.१ प्रस्तावना प्राचीन जागशतक वाड:मयात वेदाना अनन्य साधारण महत्व आहे. भारतीय जनमानसावर
वेदाांचा फार मोठा प्रभाव सुरवातीपासूनच आहे. भारतीय सांस्कृतीच्या उदगम-शवकासाची,
आचारशवचाराांच्या शनरशनराळ्या पदराांची, शवशवध भारतीय धाशमाक, सामाशजक, राजकीय वा
अन्य सांस्थाांच्या जडण-घडणाची माशहती वेद वाड:मयातूनच शमळते. प्राचीन कालीन
भारतीय शिक्षणाचा पररचय करून घ्यावयाचा असल्यास आपणास वेदाांचाच आधार घ्यावा
लागतो. प्राचीन भारतीय शिक्षणपद्धती ही वैशदक शिक्षणपद्धती म्हणून ओळखली जाते.
दुसऱ्या िब्दात साांगायचे झाल्यास प्राचीन शिक्षण पद्धती ही वेदाांवर आधररत असल्याने
शतला वैशदक शिक्षण पद्धती म्हणूनही सांबोधले जाते. वैशदक कालखांडाचे शवभाजन प्रामुख्याने
दोन कालखांडामध्ये केल्याचे आढळते.
munotes.in

Page 2

शिक्षणाचा इशतहास
2 वैददक काळ पूवव वैददक काळ ऋग्वेद काळ उत्तर वैददक काळ ब्राह्मणकाळ जगात इतरत्र कोणत्याही देिात आपल्याला पहावयास शमळणार नाही अिी अ तीय
गुणवैशिष्ट्ये आपणाांस प्राचीन वैशदक शिक्षण पद्धतीत पहावयास शमळतात.
१.२ प्राचीन भारतीय दिक्षणाची मूललत्वे प्राचीन भारतीय शिक्षण पद्धती ही जगातील सवा शिक्षण पद्धतीसाठीचे प्रेरणस्थान ठरते.
'तमसो मा ज्योशतगामय' हे शिक्षणाचे प्रमुख उशिष्ट मानुन शिक्षण म्हणजे अांधाराकडून
प्रकािाकडे वाटचाल करणे व त्या दृष्टीनेच शिक्षण देण्याची परांपरा प्राचीन भारतीय शिक्षण
पद्धतीत पहायला शमळते. वैशदक शिक्षण हे जरी धाशमाक शिक्षणाच्या स्वरूपात असले तरी
ऐशहक जीवनाकडे दुलाक्ष करण्यात आले नाही त्यामुळे या काळात शवद्यार्थयाांना भौशतक
आशण अध्याशत्मक असे दोन्ही प्रकारचे शिक्षण शदले जात असे. प्राचीन शिक्षण पद्धतीत
नीतीमत्ता, चाररत्र्याची जडणघडण, सुसपांन्न व्यशिमत्व शनशमाती, शिस्त, सामाशजक
जीवनाकररता आवश्यक असणारे गुण आशण त्याच बरोबर ऐशहक समृद्धी यावर अशधक भर
देण्यात आला. याच दृष्टीने प्राचीन भारतीय शिक्षणाची महत्वाची अिी मूलतत्त्वे नमूद करता
येतात.
१) व्यदिमत्वाचा सवाांदगण दवकास:
कोणत्याही शिक्षण पद्धतीत बालकाच्या व्यशिमत्व शवकासावर भर शदलेला शदसून येतो.
व्यशिमत्व शवकसनास आवश्यक असणारे सवा अनुभव प्राचीन शिक्षणाद्वारे शदले जात
असत. जीवनात येणाऱ्या अडचणींना सामोरे जाण्याचे व त्या अनुषांगाने मानशसक तयारीचे
धडे या काळात शवद्यार्थयाांना शदले जात असत. येथे केवळ पुस्तकी शिक्षणास मान्यता
शदलेली नव्हती तर शवद्यार्थयााच्या सांपूणा जीवनाचा शवकास साधण्यासाठी जरूरी असे
शजवनशिक्षण, व्यावहाररक शिक्षण आशण अध्याशत्मकता या सवा गोष्टींना स्थान शदलेले होते.
सवाांगीण शवकास घडण्याहेतू आवश्यक असणाऱ्या सामाशजक, नैशतक आशण आध्याशत्मक
मूल्याांवर शबिेष भर शदला जात असे.
२) औपचाररक आदण अनौपचाररक दिक्षणाच्या जबाबदाऱयांचा योग्य मेळ घालणे:
प्राचीन शिक्षण पद्धतीनुसार शिक्षणास प्रारांभ उपनयन शवधीद्वारे होऊन त्याची समाप्ती
समावतानाने होत असे. शिक्षणाच्या कालावधीत, शिस्तबद्धररत्या पार पाडला जाई. प्रत्येक
मूल हे शिष्यत्त्व पत्करेल असे होत नसे कारण ते वशड च्या हाती शनणाय स्वातांत्र्य
राशहल्याने जर शपत्याने आपल्या पाल्यास गुरूगृही पाठशवले तरच ते शिक्षण घेणे होई.
परांतू इतर अनौपचाररक शिक्षण घेण्याची समान सांधी प्रत्येक व्यिीस असे.
३) दिक्षणाचा प्रारंभ:
शवदयार्थयाांच्या आतांररक आशण बाह्य शवकासासाठी शिष्याचे लवकरात लवकर शिक्षण सुरू munotes.in

Page 3

वैशदक आशण उत्तर वैशदक काळातील शिक्षण
3 व्हावे अिी त्या काळी धारणा होती. गुरूगृही राहून अध्ययन करण्यासाठी 'उपनयन' सांस्कार
होणे जरूरी होते. शिक्षणासा प्राांरभ करण्यासाठीची वयोमयाादा वणाानुसार शभन्न होती,
गुरूगृही राहून अध्ययनाचा कालावधी अशधक होता एका वेद अध्ययनासाठी कमीत कमी
१२ वषााचा कालखांड असे. १२ वषे शिक्षण पूणा झाल्याांनतर शिष्याला घरी जाण्याची
परवनगी शमळत असे. त्यापूवी 'समावतान समारांभ' केला जात असे. यावेळी गुरू शिष्याला
सत्य वचन, कताव्यपालना सांदभाात मागादिान करीत असे.
४) अध्ययन तादसका:
प्राचीन शिक्षण पद्धतीत शिक्षण हे चारशभांतीमध्ये बांशदस्त नव्हते तर ते शनसगााच्या साशनध्यात
शदले जात असे. पावसाळ्यात मात्र ते मांदीर वा तत्सम वास्तूांमध्ये शदले जाई.
अध्ययनासाठीच्या ताशसका ह्या साधारणत: ७ ते ८ तासाांच्या असत. गुरूकुल शकांवा
आश्रय हे उत्तम नैसशगाक वातावरणात नदी शकनारी असत, जेथे वातावरण हे िाांतीमय असे
मानवी व्यवहाराचा अपवतानाचा अध्ययनकत्याावर दुष्पररणाम होऊ नये याची खबरदारी
घेऊनच गुरूकुलाची स्थापना ही मुख्य बस्ती पासून खूप दुरवर केली जात असे.
५) गुरू दिष्य संबंध:
वैशदक काळात गुरूगृही राहून शिक्षण घेण्याची पद्धत असल्याने गुरूच्या साशनध्यात
राशहल्यानांतर गुरू-शिष्य परांपरा शनमााण होई. गुरूच्या दृष्टीने शिष्य म्हणजे त्याांची स्वत:ची
मुलेच असत. त्याांच्या सवा गरजाांकडे गुरूांचे लक्ष असे. गुरू-शिष्याांच्या एकत्र सहवासामुळे
प्रेम, आपुलकी, शजव्हाळा या भावनाांची शनशमाती सहजपणे होत असे. शिष्यही आपल्या
गुरूचा सन्मान ठेवत.
६) दिस्तीवर भर:
वैशदक काळातील शिक्षणात शिस्तीला अशतिय महत्व होते. सूचना, शनयमाांपेक्षा शनयशमत
अध्ययनातूनच शिस्तीचे धडे शमळत असत. खरे बोलावे, प्राणीमात्रावर दया करावी, व्यसन
करू नये, कोणाचीही कुचेष्टा करू नये, इांशियांशनग्रह आशण चाररत्र्य शनष्कलांक असावे हा
महत्वाचा दांडक असे. आहार, शवहार, शनिा याबाबतीत स्वांयशिस्तीवर भर शदला जात असे.
आश्रम वा गुरूकुलातील सवा शिष्याांसाठी मग तो गरीब असो वा श्रींमांत साध्या राहणीवर भर
शदला जात असे.
७) अल्प गुरू-दिष्य प्रमाण:
सवा गुरूकूल/आश्रमातील गुरू-शिष्याचे प्रमाण अत्यल्प असे. शवद्याथी सांख्या मयााशदत असे.
त्यामुळे गुरूांना शिष्याचा सवा बाांबीकडे जातीने लक्ष पुरशवणे होई. काही कारणास्तव
जर गुरूकुलात शवद्याथी सांख्येत जर वाढ झाली तर शवद्यार्थयाांमधील ज्येष्ठ व हुषार
शवद्यार्थयाांची 'पीठाचाया' म्हणून शनयु केली जाई. गुरूच्या अनुपशस्थत आश्रमाचा सवा
कारभार त्याच्या हाती असे.
८) दिष्याच्या व्यदिमत्त्वाचा आदर राखणे:
अध्ययन कालावधीत शिक्षेला महत्व नव्हते. शिष्याांना गुरू कडून सहानुभूतीपूवाक वागणूक munotes.in

Page 4

शिक्षणाचा इशतहास
4 शमळे. गुरू-शिष्य सांबांध सलोख्याचे असत.गुरू हे ज्ञानी असले तरी ते शिष्याांचा अनादर
करीत नसत. प्रत्येक शवद्यार्थयाांच्या जीवनाकररता आवश्यक असलेले सवा ज्ञान आशण गुण हे
शवद्यार्थयाांना प्राप्त व्हावे यावर गुरू लक्ष देत असे. प्रत्येक शवद्यार्थयाांने एका शवशिष्ट शवषयात
योग्यतेरूप प्राशवण्य शमळण्यावर भर देण्यात येई.
९) मोफत दिक्षणाची सुदवधा:
शिक्षण हे मोफत असे. कारण येथे कोणत्याही प्रकारची फी आकारली जात नव्हती. फी न
आकारण्यामागील आणखी एक कारण म्हणजे शिक्षणात कोणाचाही हस्तक्षेप नको होता.
शिक्षण हे पूणात: स्वायत्त होते ते कोणाच्याही वचास्व वा अशधपत्याखाली नव्हते.
गुरूकुलातून प्राप्त झालेल्या ज्ञानाच्या मोबदल्यात त्याला कोणत्याही आशथाक स्वरूपात देणे
दयावे लागत नसे.चाांगल्या दजााचे शिक्षण हे सांपत्तीवर अवलांबून नसून ते शवद्वतेवर आधाररत
होते. शिष्य हा स्वइच्छेने गाई, घोडा, िेती शकांवा साध्या भाजीपाल्याच्या स्वरूपातही
आपल्या ऐपतीनुसार गुरूदशक्षणा म्हणून गुरूस अशपात करीत असे. शिक्षण हे शवकत घेता
येत नसे तर ते प्रत्येकास आपल्या कुवतीनुसार, क्षमतेनुसार प्राप्त करावे लागे.
१.३ प्राचीन भारतीय दिक्षणाची प्रमुख लक्षणे प्राचीन भारतीय शिक्षण हे प्राथशमकता वेदाांचे शिक्षण होते. ब्राह्मण ग्रांथ, उपशनषदे, धमासूत्र
या रे आपल्याला वेदकालीन शिक्षणाचे स्वरूप लक्षात येते. आयाभट्ट शलशखत अमरकोष,
व्याकरणकार पाणीनी, अथािास्त्रकार, कौटील्य, पांतजली याांच्या योगदाना इतकेच महत्व
चरकाांच्या वैद्यक िास्त्रासही जाते हे सवा ब्राह्मण कालीन साशहत्य आहे. वेदाांनतर ब्राह्मण
ग्रांथाांची शनमााती झाली भशवष्यातील शपढीकररता शिक्षणाची उशदष्टे, ध्येय ठरशवण्याच्या कामी
ब्राह्मण कालीन शिक्षण हा एक स्त्रोत ठरू िकतो. डॉ.ओ.एस अलतेकराांच्या मते 'ब्राह्मण
कालीन शिक्षणाचा मुख्य भर हा धाशमाकता, धमाआचरण सांबांधी शवचाराांचे अका समजावून
देणे, चाररत्र्याांची जडणघडण करणे, व्यशिमत्त्वाचा शवकास साधने, नागरी आशण सामाशजक
जाणीवा मनावर शबांबशवणे, सामाशजक कायाक्षमतेत वाढ करून राष्रीय सांस्कृतीचे जतन
आशण प्रसरण करणे या सवा गोष्टींवर होता.
१. आध्यादत्मक आदण धादमवक मूल्यांवर भर:
शिष्यास धाशमाकतेकडे नेण्याच्या दृष्टीने त्याांच्या मन, आत्मा, शवचार याांना दैशवत्वाकडे
नेण्यासाठी व त्याची एक चाांगली व्यिी म्हणून घडण होण्याांच्या दृष्टीने प्रयत्न करणे हा
प्राचीन शिक्षणाचा प्राथशमक हेतू होता. ज्ञानाचा िोध घेणे म्हणजे धाशमाक मूल्याांचा िोध
घेण्याप्रमाणेच असे. शवद्यार्थयाांच्या शजवनाची घडणही शवधीवत धाशमाक शनयमानुसार घडत
असे. प्रत्येक धाशमाक शवधीमध्ये प्रत्येक शवद्यार्थयााने सहभागी होऊन प्राथाना म्हणणे अनीवाया
असे, त्याांना सवा धाशमाक उत्सवाांमध्ये सहभागी व्हावे लागे. धाशमाक शनयमाांशवना शिक्षण
असूच िकत नव्हते. धाशमाक शवधीद्वारे आध्याशत्मक मूल्याांना उत्तेजन देण्याच्या मनस्वी,
तीव्र इच्छेवर आांत्यशतक शवश्वास त्याकाळच्या शिक्षणपद्धतीचा होता. शिक्षणाांचे अ म ध्येय
हे आत्मसाक्षात्कार असल्याने आध्याशत्मक व धाशमाक मूल्यावर अशधक भर असल्याचे
शदसून येते. munotes.in

Page 5

वैशदक आशण उत्तर वैशदक काळातील शिक्षण
5 २. चाररत्र्याची घडण:
चाररत्र्याची घडणीवर शजतका भर वैशदक काळात शदला गेला. इतका अन्यत्र भारतीय
इशतहासातील कोणत्याही कालखांडात शदला गेला नसावा. चाांगले वतान व िुद्ध चाररत्र्य हेच
शिक्षणाचे फशलत होते. इांशियावर शवजय प्राप्त करून सदगुण अांशगकारणे यालाच अशधक
महत्व शदले गेले होते. नैशतक मूल्याांचे आचरण हेच सूज्ञपणाचे लक्षण मानले जाई. धमापालन,
आशण मनोशनग्रहानेच व्यिीच्या चाररत्र्याची घडण होते या गोष्टीवर अत्यांत शवश्वास होता.
केवळ उपदेिापेक्षा कृती अशधक महत्वाची असल्याने शिक्षकाच्या अध्यापना बरोबरच
त्याांच्या वतामानातूनच या चाररत्र्याचे धडे शिष्यास आपोआप शमळत असत.
३. जबाबदार नागररकत्व आदण सामादजक मूल्यांचा दवकास:
भारतीय शिक्षणात नागरी सदाचार आशण सामाशजक मूल्याच्या जडणघडणीस समान महत्व
देणे हे भारतीय शिक्षणाचे कायम उशिष्ट राशहले आहे. गुरूकुलातून ब्रह्मचारी बाहेर पडून
समाजात परत आल्यावर त्याांने गरीब, श्रीमांत, याना त्याच्या दुुःख, शपडा, व्याधीतून मुि
करणे अशभप्रेत असे. त्याने पाहुण्याांचे आदराशतर्थय आशण गरजुसाठी दयाळुपणा दाखशवणे
जरूरी असे. ब्रह्मचायाातून जेव्हा ते गृहस्थाश्रमात प्रवेि करीत तेव्हा त्याांच्याकडून
प्राप्तज्ञानाचे सांक्रमण, सांस्कृतीचे सांवधान स्वत:दारे समाजाप्रत पोहोचशवणे अपेशक्षत केले
जाई.
४. व्यदिमत्त दवकास:
शिष्याच्या व्यिीमत्वाचा शवकास घडशवणे हाच शिक्षणाचा मुख्य गाभा आहे याची जाणीव
प्राचीन काळातील गुरूांना होती. मानवी व्यशिमत्वाकडे देवाची अलौशकक कलाकृती म्हणून
पाशहले जाई. अनेकशवध उदाहरणादारे शिष्याांमध्ये आत्मशव स, आत्मसन्मान, स्वयांशनबाध
आशण स्वाशभमान यासारखे व्यशिमत्वास आवश्यक गुणशविेष शवद्यार्थयाांमध्ये रूजशवण्याच्या
दृष्टीने गुरू प्रयत्नशिल राहत असत.
५. राष्रीय संस्कृतीचे जतन आदण प्रसार:
िब्दाांच्या माध्यमातून मुखोतगत करून वैशदक सांस्कृतीचे अांखशडत ठेवून ती शपढ्यान
शपढ्या सांक्रशमत होत आहे. पशवत्रग्रांथातील पाशवत्र्यसूचक भागाचे पाठाांतर शकांवा स्मरण तरी
प्रत्येकाने शकमान करणे जरूरीचे आहे. प्रत्येकाने या प्राचीन साांस्कृशतक ठेव्याचे जतन आशण
वधान करण्याचे काम आपले मानले पाशहजे. धमागुरू वगााने सांपूणा वैद वाङ्मय स्मरणात
ठेवून ते पुढील शपढ्याांकडे पाठशवले, त्याचे सांक्रमण केले त्यामुळेच ते आजही आपणास मूळ
रूपात पहावयास शमळतात. बाह्य आक्रमणाकाकडून होणाऱ्या मांशदर, मठाचा शवध्वांसामुळे
काही साशहत्य नष्ट पावले असले तरी कोणत्याही लेखनकलेशिवाय प्राचीन शिक्षणपद्धती
आपल्या सांस्कृतीचे सरांक्षण आशण सवांधान करण्यात यिस्वी झाली आहे.
१.४ वेदाभ्यासामागील ज्या तत्कालीन वाङ्मययातून प्राचीन काळातील शवचारधन पहावयास शमळते ते वाङ्मय
म्हणजे वेद होत. भारतीय समानजीवनात वेदास अनन्यसाधारण महत्व आहे. भारतीय munotes.in

Page 6

शिक्षणाचा इशतहास
6 सांस्कृतीची मूळे ही वेदात वसलेली आहेत. सुमारे ५००० वषाापूवीचे वैशदक वाङ्मय आजही
जिासतसे पहावयास शमळते. ‚वेद' म्हणजे ज्ञान. 'वेद' या िब्दाची उत्पत्ती 'शवद'या
िब्दापासून झालेली आहे. त्याचा अथा जाणणे शकांवा माशहत असणे थोडक्यात वेद म्हणजे
शवशवध प्रकारचे ज्ञान होय. वेदामध्ये आया सांस्कृतीची माशहती समाशवष्ट आहे. वेदाांची रचना
बहुताांि पद्यामध्ये (Verses आहे. पांरतू काही भाग मात्र गद्यातही रचलेला आहे. वैशद्यक
गद्यालाच यजुषऋचा,) (Melodious Verses Sama) मांजूळ काव्यातील साम असे
म्हटलेले आहे या वैशवध्यामुळेच वेदाांना 'शत्रवेद' शकांवा वेदत्रयी असे म्हणतात. ऋचा आशण
साम याांना सूि असे म्हणतात. अिा या वेदाचे चार गटात वगीकरण केले गेल आहे. वेद ऋग्वेद यजुवेद सामवेद अथवावेद
१) ऋग्वेद:
'ऋग्वेद’ हा वेदाांमधील महत्वाचा प्रमुख असा वेद आहे. 'ऋक' याचा अथा स्तुशतगीत
यातीलकाही सूिे भौशतक सुखासाठी, दीघाायुष्यासाठी, देवाांची आळवणी करणारी आहेत.
तर काही शवश्वोत्पतीशवषयक व अख्यानमय आहेत. ऋग्वेदात १०२८ सूिे आहेत. सूिे
म्हणजे सवा शवद्येचा सांग्रह होय. साधारणपणे अग्नी, इांि, वरूण आशण मरूय इ. देवताांची
स्तुती या सुिाांमधून केलेली आहे. यात पुरूखा-उवािी, यम-यमी सांवाद याद्वारे लौशकक व
आध्याशत्मक सांस्कारशवषयक बाबींवर प्रकाि टाकला आहे. शवश्व व त्यामध्ये भरून
राशहलेला आत्मा ह्याशवषयी उत्कृष्ट कल्पना यात माांडलेली आहे. ऋग्वेदाचा आयुवेद हा
उपवेद आहे.
२) यजुवेद:
यात यज्ञाांना उपयोगी पडणारे मांत्र, यज्ञकमे व त्यासांबांधीचे शववेचन आहे. हा आयााचा धमााचा
आधारभूत ग्रांथ आहे. यातील महत्वाचा ग्रांथ म्हणजे ‘ितपथ ब्राम्हण होय त्यामध्ये यज्ञाचे
स्पष्टीकरण व िब्दाथााची फोड, शवशिष्ट मांत्राांचे अथाबोधक स्पष्टीकरण अत्यांत उद्बोधक आहे.
यजुवेदात मनोरम कथा आहेत. मनूची प्रलयशवषयक गोष्ट यातच आढळते.’ यजुवेदाचा
उपवेद ‘धनुवेद’ असून यजुवेदाच्या िेवटच्या भागाला इिोपशनषद म्हणतात. ज्याांचा सांबांध
आध्याशत्मक साधनेिी जोडला जातो.
३) सामवेद:
वेदातील ऋचा, ज्याांची रचना शविेष छांदरूपात आहेत त्या सुराांवर गावयाच्या असतात. त्या
बिलची माशहती देणारा सामवेद आहे. भारताचा इशतहास व सांगीतिास्त्राची मुळे जाणून
घेणाऱ्यासाांठी ही सामगाने (ऋचाांचे गायन) महत्वाची ठरतात. यातील सांशहतेतील बहुतेक
ऋचा ऋग्वेदातील आहेत. यात ऋग्वेदापेक्षा ७५ मांत्र अशधक आहेत. गाण्यासाठी आवश्यक
असणारा िब्दोपच्चाराशतल फरक यात दिाशवला गेला आहे. सामवेदाचा उपवेद गाांधवावैद
आहे. munotes.in

Page 7

वैशदक आशण उत्तर वैशदक काळातील शिक्षण
7 ४) अथवववेद:
अथवा आांशगरस या ऋषीच्या नावाने हा वेद ओळखला जातो. यात सुखकारक व पीडाकारक
अिा दोन्ही मांत्राचा समावेि केला आहे. रोग बरे करण्यासाठी असणारे मांत्र सुखकारक
मानले जातात. तर जादुशवद्या विीकरणासांबांधीचे मांत्र पीडाकारक समजले जातात. यात
आरोग्य, गशणती, तांत्र िेती, ग्रहिाती सांबांधी उपयुि माशहती असल्याने आजच्या काळातील
त्याची उपयुिता नाकारता येणार नाही. या वेदातील वरूणसुत्र हे काव्याच्या दृष्टीने श्रेष्ठ
आहे.
‘मानवाचा अथवा आयाजातीचा अभ्यास करावयाचा असेल तर वेदाांच्या तोडीचे अन्य साधन
नाही.’ असे मत शवश्वव्याख्यात पांशडत मॅक्समुल्लर याांनी नोंदशवले आहे. भारतीय
जनमानसावर वेदाांचा फार मोठा प्रभाव सुरवातीपासूनच आहे. भारतीय सांस्कृतीच्या
उदगम-शवकासाची, आचार शवचाराांच्या शनरशनराळ्या पदराची, शवशवध भारतीय धाशमाक,
सामाशजक, राजकीय वा अन्य सांस्थाांच्या जडण-घडणीची माशहती वेद वाड:मयातूनच
शमळते. जगातील बऱ्याचिा प्रमुख भाषेत वेदाांचे भाषाांतर झाले आहे. वेद म्हणजे काय ?
त्याांची उशिष्ट काय होती ? त्याांनी ती का शलहली ? असे अनेक प्रश्न वषाानुवषा चशचाले जात
आहे. अनेक मान्यवराांनी यावर भाष्य केलेली आहे. परांतू या सवाात Soyan याांनी माांडलेले
मत शस्वकाहाया आहे. त्याांनी कृष्णयजूवेदा या आपल्या पुस्तकातून वेदाचा अथा स्पष्ट केला
आहे त्याांच्या मते 'वेद हे अिा गोष्टीचे प्रशतक आहे त्याद्वारे व्यिी आपले इशच्छत उिेि तर
साध्य करू िकतेच व त्याचबरोबर स्वत:ला वाईट सवयी, अयोग्य गोष्टी, अनुशचत
वतानापासून दूर ठेवू िकते. वेदाांची स्वतुःचीच अिी अांगभूत वैशिष्ट्ये आहेत की ज्याद्वारे
आपणास प्राचीन भारतीय सांस्कृती, साांस्कृशतक जीवन आशण लोकाांचे जीवनशवषयक
तत्वज्ञान याची माशहती प्राप्त होऊ िकते. भारताच्या जीवनशवषयक तत्वज्ञानात जीवन हे
शनरथाक आहे हे अमान्य करून, जीवनाचे अांशतम ध्येय हे आत्मासक्षात्कार होणे यावर
शवश्वास ठेवते. या िाश्वत सत्याचे स्पष्ट दिान आपल्याला ऋग्वेदाचा अभ्यासातून घडते.
वेदाांच्या आियाचे वगीकरण प्रामुख्याने पुढील तीन प्रमुख घटकाांदरारे केले जाते. ते पूढील
प्रमाणे.
१) 'ज्ञान' आशण सुजाणता. (िहाणपण)
२) 'कमा' शकांवा कृती, काया वा .
३) 'उपासना' शकांवा देवाप्रती आत्मसमपाण.
प्राचीन काळापासून शिक्षणाचे दोन प्रकार आढळतात. यातील एक प्रकार वैशदक ज्ञानाची
परांपरा मुखोदगत करणे या स्वरूपाचा आहे तर दुसरा प्रकार हा शचतांन, मनन या स्वरूपाचा
आहे. वेद शवद्येच्या पाठाांतरात वणााच्या उच्चाराांना फार महत्व होते. वणााचा उच्चार
करताना िब्दावरील आरोह, अवरोह यावर शविेष लक्ष शदले जाई. मांत्र हा गुरूमुखातूनच
घ्यावा लागे. आपल्या कमाानुष्ठान, तप आशण ईश्वर आराधनेच्या कामी मांत्र हे आपल्या
जीवनास मागादिान करशवतात. भारतात वेदाचे सामर्थया आजही अबाधीत आहे. याचे मुख्य
कारण म्हणजे वेदाभ्यास करणारे शिक्षण आशण त्याांचे शिष्य ऋचा, मांत्राच्या योग्य उच्चाराने,
ध्वनीच्या पशवत्रतेने आशण त्याांच्या सातत्यपूणा सरावाने ते िक्य झाले आहे. वेदाांने मानव munotes.in

Page 8

शिक्षणाचा इशतहास
8 कल्याणासह शवश्वकल्याणाची मनोकामना केली आहे.
सवे आजच्या काळात वेदाचे अध्ययन हे पुरोहीत वगाापुरते शसशमत राशहले आहे; ज्याांना
आज फारिी समाजात प्रशतष्ठा लाभलेली नाही.
वेद हे जणू आपल्या धमााची मूळे आहेत आशण इतर आनांदाचे क्षण वा उत्सव हे झाांडाच्या
फळा, फुलाप्रमाणे आहेत. ही मूळे जरी शचखलात खोलवर रूतल्याप्रमाणे असली तरी त्या
मुळाांचे अांतगात भाग हे िेंड्यावरील फळा, फूला इतकाच ताजा व प्रसन्न असतो. त्यामुळेच
वेद अध्ययन आशण त्याचे आपल्या दैनांशदन जीवनातील धाशमाक शवधी काया ही महत्वाची
ठरते; त्यासाठी वेद हे अांतकरणापासून शिकण्याची त्याचे अथा जाणून घेण्याची आशण त्याांचे
योग्यररत्या पठन करण्याची आवश्यकता आहे.
वेदाांमागील मुख्य हेतू होता तो म्हणजे वेद जाणुन घेणे. मानवी ज्ञानाच्याही पलीकडे
जाऊनसत्याचा िोध घेणे. व्यक्तीच्या आतांररक व बाह्य िुद्धी करून त्यास परमोच्च
आध्याशत्मक शवकासाद्वारे मोक्षप्राप्तीचा मागा दाखशवणे हा वेदाांचा प्रमुख उिेि होता. देव काय
आहे हे जाणून घेऊन देवािी असलेले आपले नाते समजावुन घेणे. त्या नात्यानुसार आपले
काया करणे हा ही एक हेतू वेदाांचा होता. वेदाांमागील आणखी प्रमुख हेतू म्हणजे वेदाांमध्ये
नमूद केलेल्या बाबींचा व्यिीने पालन केल्यास ती परमोच्च पदास जाऊन पोहचते.
आपणास वेदाांबिल पुरेसे ज्ञान प्राप्त झाले असले तरी, वैशदक भाषेच्या आकलना अभावी,
वैशदक ज्ञान प्राप्त करण्याच्या कामी असमथा ठरतो.
आधुशनक शिक्षणास स्वीकाराहा अिी वैशदक कालीन शिक्षणाची लक्षणे (शविेष) प्राचीन
भारतीय शिक्षण आशण आधुशनक भारतीय शिक्षणात फारच अांतर आहे. असे असले तरी
आधुशनक शिक्षणातील सैद्धाांशतक आशण प्रात्यशक्षक अिा दोन्ही भाांगामध्ये प्राचीन शिक्षणाची
रोवलेली शबजे पहावयास शमळतात.
१) आदिववाद:
आज जरी आपण आधुशनक युगात वावरत असलो तरी आपणास लाभलेल्या साांस्कृशतक
वारश्याचा आपण रास्त अशभमान बाळगतो. आजही आपण धमा, देव व गौरविाली परांपराांना
महत्व देतो. त्यामुळेच शवज्ञान, धनसांपत्ती आशण भौशतकवादापेक्षा आपण चाररत्र्य,
आध्याशत्मकता अशण तत्वज्ञानावर अशधक भर देतो. आजच्या युगात सांपत्ती, शहांसात्मक
ि आशण मुत्सदेशगरीला प्राधान्य शदले जात असले तरी आपणमात्र सत्य आशण
अांशहसेच्या मागााचा शस्वकार करतो. आपण आजही आदिावादाची कास धरून, आदिा
जीवनाचा मागा अवलांशबतो.
२) दिस्त आदण दिक्षक दवद्याथी संबंध:
शवद्यार्थयाांमध्ये शिस्त बाहेरून न लादता ती नैसशगाकररत्या वाढावी याची योजना वैदीक
काळातील शिक्षणात होती. साध्या जीवनावर भर शदल्याने आशण गुरूच्या साशन्नध्यात
राशहल्यामुळे शवद्यार्थयाांच्या जीवनात कायम स्वरूपाची शिस्त अांगी बानलेली होती.
आजच्या शिक्षणपद्धतीत आपण बघत आहोत की, बेशिस्तीमुळे िालेय वातावरण शबघडत munotes.in

Page 9

वैशदक आशण उत्तर वैशदक काळातील शिक्षण
9 आहे आशण त्याच बरोबर अनेक समस्याही शनमााण होत आहेत. प्राचीन शिक्षण पद्धतीत
शिस्तीचे अांग आशण गुरूशिष्य सांबांध येथे शवचारात घेतल्यास शिस्तीची समस्या सुटण्यास
काही अांिी फलदायी ठरेल.
३) अध्ययनाचे दवषय:
या काळात व्याकरण, न्यायिास्त्र, स्मृती, ज्योशतष इ.शवषय शिकशवले जात, वैशदक शिक्षण हे
सवास्वी सांस्कृत भाषेतून होत असे जीच्याकडे आज दुलाक्ष होत आहे त्या सांस्कृत भाषेतून
होत असे जीच्याकडे आज दुलाक्ष होत आहे. या सांस्कृत साशहत्यात िाांती, सदभावना,
मानवता आशण वैशश्वक बांधूत्व या सवाांचा परामिा घेतला असल्याने आपल्या आजच्या
अभ्यासक्रमात याकडे शविेष लक्ष देणे गरजेचे आहे.
४) अध्यापन पद्धती:
या काळात अध्यापनात अवण, मनन आणी शचांतनाला महत्व होते. मांत्रातील अथा मनन-
शचांतनाद्वारे िोधून त्याचे रक्षण करण्याचे काम या पद्धतीने केले. पाठाांतराच्या क्रमि पदपाठ,
क्रमपाठ, जटापाठ आशण धनपाठ या ४ पद्धती होत्या. शवद्वान गुरू आपल्या शिष्याांना
तत्वज्ञानातील तत्वाांचे व गूढ अथााचे आकलन करून देत असत त्यासाठी उदाहरण,
दाखल्याचा वापर करीत असत. चचाा, दशववाद, पररषदा या माध्यमातूनही शिक्षण शदले
जात असे याच बरोबर स्वांयअध्ययनावरही भर शदला गेला होता. ज्या आजच्या औपचाररक
न-औपचाररक शिक्षणाच्या अध्यापनपद्धती म्हणून प्रचशलत आहे.
५) दवद्यार्थयाांचे साधे राहणीमान:
वैशदक काळात सवा शवद्यार्थयाांना समानतेने वागशवले जात असे.सवााना सारखी कामे व अन्न
शमळे. साधी राहणी व उच्च शवचार हा मांत्र जीवनाचे सूत्र होते. आजच्या शपढीच्या
राहणीमानात झपाट्याने बदल होत आहे, आधुशनक फॅिन्स, चांगळवाांद, मौज-मजा मस्तीने,
जीवन व्यतीत करण्यापलीकडे कल झुकत असल्याने ‘साधी राहणी आशण उच्च
चारा’ऐवजी उच्च राहणी आशण साधे शवचार करण्याचे तत्व अांशगकारताना शदसत आहे.
सांपूणा जीवनाचा समतोल शबघडत चालला आहे. आपले जीवर आांनदपूणा, शनरामय
बनशवण्यासाठी या शपढीने प्राचीन शजवन पद्धतीचे भान ठेवून त्याचे महत्व जाणुन घेणे
आवश्यक आहे.
६) दवद्यार्थयाांचा सवाांदगण दवकास:
शिष्याचा आतर-बाह्य शवकास घडवून आणणे हे प्राचीन शिक्षणाचे उशिष्ट होते. जे आजच्या
शिक्षणपद्धतीचे आहे. वैशदक काळात व्यिी शिक्षण हे शवद्यार्थयाांच्या सपूणा जीवनाचा शवकास
करणे या स्वरूपाचे होते यात नीतीमत्ता, मनाची िुशचता, जीवनशिक्षण, व्यावहाररक शिक्षण
आशण आध्याशत्मकता या सवा गोष्टींना स्थान शदलेले होते. केवळ पुस्तकी शिक्षण हे मान्य
केलेले नव्हते. िाांत, प्रसन्न, शनसगामय वातावरणात मानवी वस्तीपासून दूर शिक्षणव्यवस्था
होती. आज जरी आपण चालु असलेल्या शिक्षणव्यवस्थेद्वारे शवद्यार्थयाांचा आध्याशत्मक,
नैशतक, भावशनक, िाररररक, मानशसक आशण बौशद्धक असा सवाांशगण शवकास साधण्याचा
प्रयत्न करत असलो तरी तो ब चअांिी पुस्तकी स्वरूपात व सैद्धाांतीक पातळीवरच munotes.in

Page 10

शिक्षणाचा इशतहास
10 राहतो, प्रत्यक्ष स्वरूपात फारच कमी प्रमाणात शदसून येतो. त्यामुळे शवद्यार्थयाांचा सवााशगण
शवकास घडशवण्यासाठी प्रात्यशक्षक कायााची जोड देणे गरजेचे आहे.
दिक्षण मोफत आदण साववदिक स्वरूपाचे:
शिक्षण हे मुफ्त आशण सावाशत्रक स्वरूपाचे होते. फी जर काही असेल तर ती, ज्ञान ग्रहण
केलेल्या व्यिीने, अथााजन करू लागल्यानांतर आपल्या गुरूला शदलेल्या गुरूदशक्षणेच्या
स्वरूपात असे. शवद्याजानाच्या कालावधीत राहण्याची, जेवण्याची सोय ही मोफतच असे.
स्वातांत्रप्राप्ती नांतरच्या िैक्षशणक ध्येय धोरणातसुद्धा याच मोफत व सावाशत्रक शिक्षणाचा
पुरस्कार केल्याने ० ते १४ वयोगटातील सवा शवद्यार्थयाांना शिक्षा मोफत केले आहे. यासाठी
अनेक उपक्रम राबवुनही अपेशक्षत फलप्राप्ती झालेली नाही असे शदसून येत आहे. यावरून
आपल्या हे लक्षात येतेच की, आधुशनक शिक्षणावर वैशदक कालीन शिक्षणाची छापही कायम
आहेच.
१.५ िैक्षदणकप्रणालीची प्रमुख वैदिष्ये वैशदक काळात शिक्षणाला समाजामध्ये महत्वाचे स्थान होते. त्याला धाशमाक व समाजासाठी
अत्यांत महत्वपूणा मानले जात असे. आयाजनाांच्या मते शिक्षण हे िाररररक, मानशसक,
आध्याशत्मक व सामाशजक समृद्धी प्राप्त करण्याचे एकमेव साधन होते. सुसांस्कृत
होण्याकररता शिक्षण घेणे अशनवाया मानले जात असे. अशिक्षीत माणसाला असांस्कृत व
पिुसमान मानले जाई. शिक्षण हे नव्या शदिा दाखवण्याचे व ज्ञानाचे साधन मानले जाई.
शिक्षणाला मानवाचा 'शतसरा डोंळा' म्हणता येईल. शिक्षणामुळेच मनुष्य आपल्या गुरूप्रती
असलेल्या ऋणातून मुि होऊ िकतो. अिी धारणा त्याकाळी लोकाांमध्ये दृढ होती.
वेगळ्या िब्दात साांगता येईल की, त्या काळी शिक्षण हा मानव जीवनाचा सवाात महत्वाचा
भाग होता.
वैददक काळातील दिक्षणाची वैदिष्ट्ये पुदढलप्रमाणे आहेत:
१) ज्ञान:
शिक्षण हे ज्ञान आहे. मानवाला शमळालेला तो शतसरा डोळा आहे. ज्ञानामुळे मानवाचे
अांतश्र्वक्षू उघडतात. एका शदव्य आध्याशत्मक प्रकािाची त्याला प्राप्ती होते. त्याची
जीवनयात्रा सुलभ होते. ज्ञानामुळे मनुष्याचा सवाां ण शवकास िक्य होतो. ज्ञान मानवाचे
मातेप्रमाणे रक्षण करते. व शपत्याप्रमाणे सन्मागााची प्रेरणा देते.
शिक्षणामुळे व्यशिमत्वाचा शवकास होतो. 'वेद' हा िब्द 'शवद' या धातूपासून उत्पन्न होतो व
'शवद' चा अथा 'ज्ञान' असा आहे.
Sayan च्या मते वेद ईष्ट गोष्टींच्या प्राप्तीचे व अशनष्ट गोष्टींच्या परीहाराचे साधन आहे व वांद्य
आहेत. चतुवेद, श्रुशतस्मृत्याशदकाांच्या अभ्यासामुळे मानवाच्या शवचाराांच्या कक्षा रूांदावतात
व त्याला एक नवी बौशद्धक पातळी प्राप्त होते.
munotes.in

Page 11

वैशदक आशण उत्तर वैशदक काळातील शिक्षण
11 २. दिक्षणाची ध्येय:
प्राचीन भारतात, शिक्षणाचे ध्येय हे केवळ ‘भौशतक व आशदभौशतक जीवन सुलभ व्हावे’
एवढेच मयााशदत नसून सांपूणा अपरोक्षानुभूती घडावी (Complete self realization) व
जन्म-मृत्यूच्या फेऱ्यातून आत्म्याची मु व्हावी, हे होते.
या काळी शिक्षणाला एक ताशत्वक घडण होती, ज्या अांतगात शिक्षक, ईश्वराच्या उपासनेवर
भर देई तसेच धाशमाकता, आध्याशत्मकता , िीलसांवधान, व्यशिमत्व शवकास व सांस्कृती,
समाज व देि याांच्या शवकासासाठी आवश्यक जडण-घडणीवर ही भर देई.
परांतु असे असून देखील, शिक्षणाचे आद्या उिेश्य हे शवशवध जाती-जमातीच्या लोकाांना
व्यावसाशयक शिक्षणाद्वारे त्याांचे जीवन व्यतीत करण्यास तयार करणे हे होते. शिक्षणाचे
स्वरूप मौशलक, धाशमाक व आध्याशत्मक होते व आजच्या सारखे परीक्षा पास करून शडग्री
शमळवणे असे मुळीच नव्हते. शिस्तीचा जर शवचार केला जावा तर लक्षात येते की इतरत्र
शिस्तीपेक्षा स्वयशिस्तीवर भर शदला जाई.
३. तत्कालीन दिक्षणाची सूचनापद्धती (Methods of instruction):
त्या काळातील शिक्षण हे शिष्यकेंिीत (pupil -centered) होते. शिक्षणासाठी ठराशवक
एकच पद्धत वापरली जात नसे तरीही, सामान्यत: शिष्याने पाठाांतर करणे व गुरु ने
स्पष्टीकरण करणे अिी पद्धत प्रचशलत होती. शिवाय, प्रश्नोत्तरे, चचाा, वाद-शववाद इ. प्रसांगी
कथाकथनाद्वारे शिक्षण शदले जात असे. कक्षाधाररत शिक्षण (Class room teaching)
अशस्तत्वात नव्हते. परांतू (Monitorial system) प्रचशलत होते. व नव्या शवद्यार्थयाांना
शिकशवण्यासाठी ज्येष्ठ शवद्यार्थयाांची नेमणूक केली जात असे. शिक्षणाला पररपूणाता प्राप्त
व्हावी म्हणून देिोदेिी यात्रा करणे अशनवाया मानले जाई. अिा प्रकारे शिक्षणाचा प्रसार
मौशखक माध्यमाद्वारे व शचांतनादारे केला जाई.
मौशखक पद्धतीमध्ये शवद्याथी वैशदक मांत्र व ऋचा मुखोदूत करीत असत. जेणे करून त्या
आपल्या मूळ स्वरूपातच प्रसाररत व्हाव्यात व त्यात चुकून काही पररवतान होवू नये. ज्या
छांदाशदक िास्त्रोय शनयमाांवर ऋचा, स्तोत्र इत्यादी गोष्टी अवलांबून असतात. ते प्रथमत:
व्यवशस्थत शिकशवले जात असत. काही शविेष श्लोक त्याांचे उच्चारण व त्याांचा अथा यावर
शविेष भर शदला जाई. मौशखक पद्धतीत िुद्ध व योग्य उच्चारणाकडे शविेष लक्ष्य शदले जाई.
व म्हणूनच व्याकरण आशण उच्चारणाचे. शिक्षण हे सवाांना सिीने शदले जाई. याच ररतीने
वैशदक मांत्राचे वप ऋचाांचे जतन करण्याचा प्रयत्न केला गेला.
मनन ही शचांतनाच्या वरची पातळी आहे. मननाद्वारे वैशदक मांत्राचा अथा लावून त्याांचा
अभ्यास मनामध्ये साठवला जाई. ही पद्धत शविेषत: हुिार शवद्यार्थयाांसाठी होती व मनन
पद्धतीने हुिार शवद्यार्थयााना सांिोधन काया करण्यासाठी प्रवृत्त केले जात असे.
४) दिक्षणाचे माध्यम (Medium of instruction) :
पूवी शिक्षण िे, आश्रम, शवद्यालय, पाठिाळा इ. फि ब्राह्मण वगाच चालवत असत व सवा
ग्रांथ सांस्कृत भाषेतच शलहीले जात असत. म्हणूनच शिक्षणाचे माध्यम सांस्कृत होते. munotes.in

Page 12

शिक्षणाचा इशतहास
12 ५) उपनयनदवधी (मौज, व्रतबंध):
‘उपनयन’ या ििाचा अथा ‘सांपकाात राहणे’ शकांबा 'जवळ राहणे' असा होतो. ब्राह्मण, क्षत्रीय
व वैश्य कुळातील मुलाांचे अनुक्रमे वयाच्या आठव्या, अकराव्या आशण बाराव्या वषी उपनयन
करून त्याांना गुरूगृही पाठशवले जात असे. हा शवधी, मुलाचे िैिव सांपून बाल्यावस्थेत
पदापाण होण्याचे तसेच िैक्षशणक जीवनात पदापाण करण्याचे द्योतक होता. अिा प्रकारे,
'गुरूच्या सांपकाात मुलाला आणणे ' या अथााने उपनयन शवधी हा एक महत्वाचा घटक होता.
कालाांतराने हा शवधी फि ब्राह्मण वगाातच शसमीत होवून बसला.
६) ब्रह्मचयव:
प्रत्येक शवद्यार्थयाांला ब्रह्मचयााचे पालन करणे अशनवाया होते व फि अशववाशहतानाांच
गुरूकुलात प्रवेि शमळत असे. सदाचाराला अत्यांत महत्वपूणा मानले जाई. शवद्याथी जीवनात
प्रवेि करताच शवद्यार्थयाांला शवशिष्ट प्रकारचे यज्ञोपवीत धारण करावे लागत असे (Makhla)
व त्याचा प्रकार त्याच्या वणाावर अवलांबून असे ब्राह्मणाला ‚मूांज‛ गवताचे (munj grars),
क्षशत्रयाांना दोऱ्याचे (gut-Taanta), वैश्याांना लोकरीचे यज्ञोपवीत धारण करावे लागत असे.
त्याचप्रमाणे त्याांनी वापरावयाचे कपडेही रेिमी, लोकरीचे इ. ठरत असे, शवद्याथीजनाांना
सुांगधीिव्ये, सौदयाप्रसाधनाचा व मादक पदाथाांचा वापर सवास्वी वज्या होता.
७) दभक्षा मागणे (माधुकरी-उंचवृत्ती) (Alms Systms):
स्वतुःच्या व गुरूच्या उदरशनवााहाची जबाबदारी शिष्याची असे व त्यासाठी शिष्यगण
दारोदार माधुकरी मागत व ते शहन समजले जात नसे कारण प्रत्येकाच्याच घरातील मुले
शिकत असताना शभक्षा मागून शनवााह करीत असत. या प्रथे मागचा हेतू प्रत्येक
शवद्यार्थयाांमध्ये शवनम्रता शनमााण करण्याचा होता. या प्रथेमुळे ‘आपले शिक्षण’ हे समाजा
दयेवर चालते व समाजसेवा हे आपले कताव्य आहे. या गोष्टी शवद्यार्थयाांच्या मनावर
आपोआपच शबबांवल्या जात असत. गरीब शवद्यार्थयाांना शिक्षणासाठी शभक्षुकी शिवाय पयाायच
नव्हता पण श्रींमत शवद्यार्थयाांनासुद्धा शभक्षुकी करूनच शनवााह करावा लागत असे.
८) दिक्षकाचा सामादजक दजाव व योगदान (Status & service of the tea cher):
शिक्षकाांचा सामाशजक दजाा फार उांच होता. राजे सुद्धा शिक्षकाांचा आदर व सन्मान करत
असत. गुरूला ब्रह्मा शवष्णू व महेश्वरासमान वांद्य मानले जात असे. त्याचप्रमाणे गुरूजन
देखील आपल्या शिष्याांना सख्या आई-वशडलाांप्रमाणेच मायेने वागवत. गुरू शिष्यामांधील
नाते सदभावनेचे व सुलभ होते. गुरूकुलात शिकत असताना गुरूची सेवा करणे हे प्रत्येक
शिष्याचे परमकताव्य असे. गुरूची आज्ञा न पाळणे पातक मानले जाई व त्यासाठी कठोर
शिक्षा केली जाई. पाणी भरणे, दातवाणी साठी बाभळीच्या काड्या गोळा करणे वगैरे साधी
कामे शिष्याांना करावी लागत. गुरूजन ही या सवा कामाांमुळे शिष्याांच्या अध्ययनात व्यत्यय
येऊ नये याची योग्य ती काळजी घेत असत. सुट्टीत शवद्याथी स्वगृही परतत असत. तेव्हा
त्याांनी गुरूसेवा करणे अपेशक्षत नसे.
munotes.in

Page 13

वैशदक आशण उत्तर वैशदक काळातील शिक्षण
13 ९) उपयोदगता (Practicability) :
शिक्षणाच्या वैचाररक पैलू खेरीज त्याचा दैनांशदन जीवनात उपयोग होतो की नाही हे बशघतले
जाई. म्हणूनच शिक्षणामुळे कला, साशहत्य व तत्वज्ञानाचा शवकास होतच असे परांतु
शिष्याला कृषी, पिुसांवधान आशण इतर व्यावसाय शवषयक प्रायोशगक ज्ञान शमळत असे. या
बरोबरच शिक्षण घेतल्यामुळे औषधाांसांबांधी ज्ञान ही शमळत असे. डॉ.अल्तेकराांच्या मते
तत्कालीन शिक्षणाचे उिेष्य फि सामान्य ज्ञान देण्यापुरतेच मयााशदत न राहता शवशवध
शवषयातील तज्ज्ञ शनमााण करणे हे होते.
१०) प्रत्येकासाठी दिक्षण (Education for Individual):
तत्कालीन शिक्षणाचे स्वरूप हे सामुशहक असण्यापेक्षाही ते वैयशिक होते. मुलाच्या
व्यशिमत्वाचा सवाांगीण शवकास व्हावा हे शिक्षणाचे प्रमुख ध्येय होते. प्रत्येक शिक्षक प्रत्येक
शिष्याचा सवाांशगण शवकास व्हावा या साठी स्वत:चे जीवन समशपात करत असे. प्रत्येक
शिष्याचा योग्य िारीररक व बौशद्धक शवकास व्हावा म्हणून गुरू प्रत्येक शिष्यावर लक्ष्य ठेवत
असे. असे असूनही अपात्र व अपांग (शविेषत: मानशसक व मौशलकदृष्ट्या असक्षम
असलेल्या) शिक्षण घेण्याची सोय नव्हती.
११) दिक्षणाचा कालावधी (Duration of learning):
वयाच्या २४ व्या वषाापयांत शिष्याला गुरूगृही राहून शवद्याग्रहण करावी लागत असे व
तदनांतर त्याने आपले साांसररक शजवन सूरू करणे अपेशक्षत असे. शिष्याांचे त्यानुसार गट
पडत:
१) २४व्या वषाापयांत शिक्षण घेतलेले - वसु
२) ३६व्या वषाापयांत शिक्षण घेतलेले - रूि
३) ४८व्या वषाापयांत शिक्षण घेतलेले - औशदत्य
१२) अभ्यासक्रम (Curricalum):
जरी तत्कालीन शिक्षणात मुख्यत: वैशदक साशहत्यातच अभ्यास केला जात असला तरीही
इशतहास, महापुरूषाांच्या कथाव पुराणावरील शववेचने याांचा ही अभ्यासात समावेि असे.
शवद्यार्थयाांनी गशणताचा (मापनिास्त्राचा, Metrics ) अभ्यास करणे अत्यांत आवश्यक होते.
अांकगशणताच्या जोडीला भूशमतीचे ही ज्ञान शदलें जाई. शिष्याांना चारही वेदातील ज्ञान शदले
जात असे. अभ्यासक्रमाच्या शवस्तृत कक्षेत आध्याशत्मक व भौशतक ज्ञान, वेद, वैशदक,
व्याकरण, गशणत, देव-देवताांवरील ज्ञान, परमात्म्यावरील ज्ञान, भूतप्रेतासांबांधीचे ज्ञान,
खगोलिास्त्र, तकािास्त्र (logic) , तत्वज्ञान, नैशतकता, वतान इ. असे अनेक शवषय येत
असत. अिा सांपन्न अभ्यासक्रमामुळेच या काळातील ब्राह्मणी साशहत्याची शनमीती झाली.
१३) सवाांना समान संधी (equal opportunities to all):
सवाच शिक्षणेच्छुकाांना जात, जमात, वणा इ. भेदभाव न करता शवनामुल्य व सुलभ शिक्षण
शमळत असे व म्हणूनच समाजातील सवा स्तराांतून आलेल्या शवद्यार्थयाांना समान स्तरावर
शिक्षण शमळत असे. munotes.in

Page 14

शिक्षणाचा इशतहास
14 १४) साधी राहणी व उच्च दवचारसरणी (Plain living and highthinlig):
शिक्षण सांस्था या गुरूकुल स्वरूपात शनवासी पद्धतीच्या (Residential) असत. गुरूकुल
दूर जांगलात वसलेली असत. व गुरू व शिष्य शतथे एकत्रच राहत असत. शिक्षण हे नेहमी
शनमाळ, िाांत व मनमोहक वातावरणात शदले जाई. गुरूकूल व आश्रमातून साधी राहणी व
उच्च शवचारसरणी या धोरणा अांतगात, चाररत्र्य घडावे अिा पद्धतीने शिक्षण शदले जाई.
१५) िैक्षदणक स्वातंत्र्य (Academic Freedom):
शिष्याांना िैक्षशणक स्वातांत्र्य असल्यामुळे ते शचांन्तन व मनन करण्यामध्ये मग्न असत.
यामुळेच त्याांच्या शवचाराांमध्ये स्वत्व व सच्चेपणा (originality) वृशद्धगांत होत असे.
१८) भारतीय संस्कृतीतील बररष्ठ स्थान (High place to Indian culture) :
भारतीय सांस्कृती ही धाशमाक भावनाांनी ओतप्रत होती व शिक्षणक्षेत्रात शतला उच्च स्थान
शदले गेले होते.
१९) व्यावसादयक दिक्षण व गदणताचे दिक्षण:
वैशदक शिक्षणात व्यावसाशयक शिक्षण व गशणताच्या शिक्षणाला खूप महत्व होते. मनूकडून
आपल्याला व्यावसाशयक शिक्षणाच्या कक्षेचा बोध होईल. व्यावसाशयक भूगोल शवशवध
प्राांतातील माणसाांच्या गरजाांचा अभ्यास, शनतीमूल्याांची देवाण-घेवाण, वस्तूांचा दजाा, शवशवध
औद्योशगक केंिावर बोलल्या जाणाऱ्या भाषाांचा अभ्यास इत्यादी गोष्टींना अभ्यासात खूप
महत्व होते. पे च्या तत्वाचा ही (Theory of banking) अभ्यासक्रमामध्ये समावेि असे.
या शिक्षणासाठी शनयोशजत शिक्षण सांस्था नसल्या तरीही हे ज्ञान मानवाला कुटुांशबयाच्या
सहवासात शमळत असे. प्राचीन भारतीयाांनी भूशमतीची एक सोपी प्रणाली शनमााण केली
होती. सुमारे ४०० ई.स.पू ते ४०० ई.स.या कालावधीत शनमााण झालेले िुल्कसुत्र हे
गशणतावरील प्राचीनतम काया आहे. आयाभट्ट (४७६-५२ ई.स.पू) हे भारतीय गशणतातील
सवा प्रथम नाव होय, िून्याची सांकल्पना ही याच काळात शनमााण झाली.
१.६ सारांि कोणत्याही प्रकारच्या लेखन कलेच्या मदतीशिवाय आपल्या साांस्कृशतक आशण साशह क
वारश्याचे जतन धान आशण प्रसार करण्यात प्राचीन भारतीय शिक्षण पद्धती यिस्वी
ठरली आहे. परकीय आक्रमणातून मांदीर, मठाच्या होणाऱ्या शवध्वसातून हे साशहत्य
अबाशधत ठेवण्यात प्राचीन शिक्षणाचा सवाात मोठा वाटा आहे. जतन आशण सांवशधात
केलेल्या वारश्याचा प्रसार केवळ भारतापुरता मयााशदत न राहता तो इतर उपखांडात सुद्धा
पोहोचला आहे. व या सवााचे श्रेय वैशदक शिक्षणास जाते. प्राचीन भारतीय शिक्षणाची
मुलतत्वे पाहता आपणास लक्षात येते की, प्राचीन गुरूांनी आपल्या शिष्याांचा केवळ ऐशहक
अांगाचा शवचार न करता पारमाथीक अांगाचाही शवचार केल्याने शिष्यास एक मानव म्हणून
घडताना तो शवचार शकती साथा होता ते पटते. वेदाभ्यासामागील हेतू केवळ भारतीय समाज
कल्याणाचा नसून सांपूणा शवश्वातील भानकल्याणाचा असल्याचे जाणवते. वैशदक काळातील
शिक्षणाची जी वैशिष्ट्ये आहेत. ती आजही आपल्या शिक्षणपद्धतीस दीपस्तांभाप्रमाणे
मागादिान ठरतात. munotes.in

Page 15

वैशदक आशण उत्तर वैशदक काळातील शिक्षण
15 १,७ स्वाध्याय १) आपल्या प्राचीन शिक्षण पद्धतीच्या उल्लेखनीय पैलूांवर चचाा करा.
२) आपणास वेदअभ्यासाची गरज का आहे ? वेदाभ्यासात अडथळे शनमााण करणाऱ्या
शनबाधात्मक बाबी नोंदवा.
३) प्राचीन शिक्षण पद्धतीची प्रमुख वैशिष्ट्ये कोणती ते साांगा. वतामान शिक्षणासांदभाात
त्याांची उपयुिता माांडा.
४) वेदाभ्यासामागील हेतू स्पष्ट करा.


*****


munotes.in

Page 16

16 २
उ°र वैिदककालीन िश±ण
घटकाची संरचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿÖतावना
२.२ उ°र वैिदक काळातील िश±ण
२.३ ľी-िश±ण
२.४ ÖवाÅयाय िकंवा ÖवअÅययन
२.५ िश±काचे महÂव आिण Âयाची कतªÓये
२.६ िवīाÃयाªची कतªÓये
२.७ शै±िणक संÖथा
२.८ सारांश
२.९ ÖवाÅयाय
२.० उिĥĶे Ļा घटकानंतर या घटका¸या वाचनानंतर आपणास खालील गोĶी करता येतील.
 उ°र वैिदक काळातील िश±णातील बदल ÖपĶ होतील.
 ľी िश±णाचे Öवłप ÖपĶ होईल.
 कालखंडानुłप िश±णातील ÖवयंअÅययनाची उपयुĉता सांगता येईल.
 ÿाचीन काळातील िश±काचे महÂव आिण Âया¸या कतªÓयाबĥल चचाª कł.
 िवīाÃया«ची िवīाथêदशेतील कतªÓयांचे आकलन होईल.
 उ°र वैिदक काळातील िश±णक संÖथांचे Öवłप व Âयांचे महÂव िवशद कł शकाल.
२.१ ÿÖतावना ऋµवेद काळानंतर¸या वैिदक काळास उ°र वैिदक काळ िकंवा āाĺण काळ असे Ìहणतात.
हा कालखंड Ìहणजे वैिदक संÖकृतीची िĬतीय अवÖथा आहे. या काळात वेदकाळातील
िश±णाचे Åयेय होते तेच रािहले. िश±णाĬारे ऐिहक व पारलौिकक जीवनाची तयारी होत
असे. वेद, पुराणे, इितहास, Óयाकरण, अंकगिणत, Æयायशाľ, उपिनषदे इ. िवषयांचा
अËयास करावा लागे. उ°र वैिदक काळात अनेक गुłकूले (शै±िणक संÖथा) अिÖतÂवात
होती. िशÕयाला संपूणª काळ गुł¸या सहवासात घालवावे लागत असÐयाने गुłकुलातील
िशÖतीचे काटेकोर पालन करावे लागत असे. िशÕया¸या अ²ानाचा नाश कłन Âयाला
²ाना¸या ÿकाशात आणणाöया गुłचे महÂवही Âयाकाळी खूप होते. जे जे Öवतःला अवगत munotes.in

Page 17

उ°र वैिदककालीन िश±ण
17 असेल ते सवª तो आपÐया िशÕयाला देत असे. कुठलाही पगार न घेता गुł आपÐयां
िशÕयाला ²ानदानाबरोबरच भावी जीवनासाठी आवÔयक असणारे सवª ÿकारचे ÿिश±णही
देत असे.या काळातील गुł-िशÕयांचे संबंध अितशय ÿेमाचे व िजÓहाÑयाचे होते. गुłिवषयी
कायम आदरभाव असणे हे या िश±णपĦतीचे वैिशĶ्य होते. उ°र वैिदक काळात माý
वैिदक काळाÿमाणे ľी िश±णाचा दजाª न राहता सवªसामाÆयपणे िľयासांठी वेदाÅयायन
मागे पडून केवळ केशÿसाधन, िचýकला, संगीत, नृÂय, Öवंयपाक िवषयक बाबé¸या
िश±णापुरते ते मयाªिदत रािहले. िशÕयां¸या अÅययनासाठी ÖवाÅयाय वा ÖवंयअÅययनावर
भव रािहला. गुłकूल पåरषद, संमेलन या शै±िणक संÖथां¸या माÅयमातून अÅययनाचे कायª
चालू रािहले.
२.२ उ°र-वैिदक काळातीलिश±ण उ°र वैिदक काळ जो āाĺण काळ Ìहणून ओळखला जातो. Âया काळातील िश±ण
पĦतीचे वणªन करताना एफ.इ.³ये आपÐया “ÿाचीन आिण नंतर¸या काळातील भारतीय
िश±णाचा इितहास” या पुÖतकात Ìहणतात. “बदलÂया समाजÓयवÖथेत आिण
साăाºयां¸या अÖतंगत पåरिÖथतीतही āाĺिणक िश±ण ÿणाली केवळ िटकून रािहली
नाही, तर हजारो वष¥ Âया िश±णÿणालीने िश±णात ÿकाशझोताÿमाणे मागªदशªन केले आिण
अÅययन-अÅयापना¸या ±ेýात अनेक नामवंत िवĬानांनी केवळ भारतातच नÓहे, तर संपूणª
जगात आपÐया कायाªचा ठसा उमटिवला” यावłन असे िदसते कì, āाĺण काळातील
िश±णाची Åयेय पूवª-वैिदक काळातील Åयेयाÿंमाणेच होती. ÂयामÅये ²ानÿाĮी या Åयेयाला
िवशेष महÂव होते. ²ानिवना मनुÕय पशुतुÐय मानला जात असे या काळात ‘सÂया¸या
बोधातून मो±ÿाĮी’ हेच िश±णाचे ÿमुख सिĥĶ होते जे तÂव परमसÂयाचा बोध घडवून
आणेल तेच फĉ ²ान मानले जाई. उपिनषदां¸या - मते सÂय हेच ²ान आहे व इतर सवª
ऐिहक ²ान हे िमÃय आहे. केवळ ऐिहक ²ान असणे हे अ²ानासमानच मानले जाई.
उपिनषदे Ìहणतात कì, ऐिहक ²ानाने मो±ÿाĮी होत नाही Âयामुळे माणूस माये¸या बंधनात
अडकून राहतो.
उ°र वैिदक काळातील िश±णाची वैिशĶ्ये:
१) उपनयन संÖकार:
वैिदक व वेदो°र अशा दोÆही काळात 'उपनयन' संÖकार महÂवाचा मानला जात असे.
याबĥलचे Ưµवेदातही काही िठकाणी संदभª आढळतात. वैिदक-काळात िवīारंभापूवêच
उपनयन संÖकार करणे बंधन कारक नÓहते परंतु उ°र वैिदक काळात माý तसे करणे
महÂवाचे मानले जाऊ लागले वेदो°र काळात उपनयन संÖकाराचे महÂव इतके वाढले कì,
कì उपनयन Ìहणजे माणसाचा पुनजªÆम असे मानले जाऊ लागले. िवश¤षत: āाĺणामÅये
याचे महÂव खूप होते. Ìहणूनच उपनयन झालेÐया āाĺणांना “िĬज” (दोनदा जÆमलेÐया)
Ìहटले जाऊ लागले.
२) िश±काचे Öथान महÂवाचे:
उ°र वैिदक काळात गुłला फĉ गुłकुलातच नाही तर संपूणª समाजात महÂवाचे Öथान munotes.in

Page 18

िश±णाचा इितहास
18 िदले गेले आहे. गुł सवा«साठी एक मोठा मागªदशªक असे. परंतु असे करÁयापूवê गुłजन
िशÕयांची पाýता पहात असत. देवांनतर गुłचेच Öथान मोठे मानले जाई व गुłला समाजात
राजापे±ाही मोठा दजाª होता. उपिनषिदक काळात जेÓहा ÖवाÅयायाला महÂवाचे Öथान ÿाĮ
झाले. तेÓहा देखील गुłचे समाजातील Öथान अबािधत रािहले. गुł¸या मदतीिशवाय
कोणतेही ²ान आÂमसात करता येत नाही असे मानले जाई Ìहणजेच, “गुłवीण मुĉì
िमळत नाही” अशी धारणा होती. उ°र वैिदक काळातील अËयासøम- उ°र वैिदक काळात
अËयासøमात अिधक िवषय समािवĶ केले गेले. वेद-मंý तर वेदकाळापासून िशकवले जात
असत परंतु उ°रवैिदक काळात वेदांवर आधाåरत अनेक ÿकार¸या सािहÂयाची िनमêती
झाली. Âयामुळे धािमªक िवषयांबरोबरच अनेक ऐिहक, सांसåरक बाबéचा ही अËयासøमात
समावेश केला गेला. वेद, इितहास, पुराणे, Óयाकरण, गिणत, āĺिवīा, िनłĉì (शĬांची
ÓयुÂप°ी व Âयावłन अथªलावÁयाचे शाľ), खगोलशाľ, ÆयृÂय, संगीत इÂयािदकांचा ही
समावेश अËयासøमात केला गेला.
Âया काळी ÿijो°रे पĦती ÿचारात होती.या¸यातून अनेक कठीण व भाववाचक
(िनराकार?) संकÐपनांना सोपे कłन समजून घेतले जाऊ लागले. सूàम व संि±Į
आÅयािÂमक तßवांचा शाľाथª लावला जाऊ लागला. काही मुĥांना सोपे करÁयासाठी
उदाहरणे, कथा, जीवनिचýे, इ. चा ही िश±णपĦती मÅये समावेश केला जाऊ लागला.
४) िवīाÃया«ची दैनंिदन जीवनचयाª (Daily routines of students) :
उ°र वैिदक काळात 'गुł' मंडळीच आ®म शाळा Öथािपत करत व चालवत असत व
Âयामुळे Âयांनी ठरवून िदलेÐया िशÖती¸या व वतªना¸या िनयमांचे पालन करणे िशÕयांना
अिनवायª असे.
(अ) ÿाÂयि±क िश±ण:
ÿाÂयि±क िश±णात तीन भाग असत. क) िभ±ुखी करणे (ख) य²कुंडाकåरता अµनी तयार
करणे. (ग) आ®मातील इतर मंडळी व जनावरे यांची काळजी घेणे, Âयािशवाय िशÕयांनी
शेतीची कामे करणे ही अपे±ीत होते. यामागे िविवध उĥेश होते.
िभ±ुकì ही नफेकöयांना िशकवण देÁयासाठी होती. य²ाµनी पेटिवÁयामागे िशÕयां¸या
बौिĦक िवकासाचा उĥेश होता तर शेती व पशुपालनामÅये िशÕयाला Öवाय°तेची िशकवण
देÁयाचा हेतू होता.
(ब) मानिसक िवकास (Mental development) :
®वण, िचंतन व मनन या तीन गोĶीचा समावेश मानिसक िश±णामÅये केला होता संपूणª
मनोिवकासासाठी या ितÆही गोĶी अÂयावÔयक मानÐया जात असत ®वण केलेÐया गोĶéवर
िचंतन करणे ही पĦत Âयावेळी सवªमाÆय होती व तीच आज ही उपयोगात आणली जात
असते.
(क) नैितक िवकास (Moral development) :
अनुशािसत व िनयंिýत जीवन जगणे हा िनतीम°ा िश±णाचा पाया होता. नीतीम°ा munotes.in

Page 19

उ°र वैिदककालीन िश±ण
19 िश±णाचा माणसा¸या वतªनावर पåरणाम होतो. फĉ मौिखक सूचनांचा उपयोग माणसाचे
वतªन सुधाł शकत नाही. Ìहणून सĬतªनसाठी āĺचयªपालन आवÔयक मानले जाई.
५) िश±णाचा कालावधी (Duration of education) :
वेदो°र काळात िश±णाचा कालावधी हा वैिदक काळासारखाच होता. हा कालावधी
जवळपास बारा वषाªचा होता परंतु अËयासावयाचे िवषय वाढले होते. असे असून ही
िश±णाचा कालावधी ठरािवक नÓहता. बारा वषाªहóन अिधक ताळ िवīाजªन करणाöया
िवīाÃया«ची उदाहरणे ही आपÐयाला आढळतात.
६) िद±ांत उपदेश (समावतªन (Convocation address) :
बारा वष¥ िवīाजªन केÐयानंतर, घरी परतÁयापूवê आचाया«चा आिशवाªद घेÁयासाठी
िशÕयगण Âयां¸या जवळ एकý जमत असत. या ÿसंगी आचायª आपÐया िशÕयांचे भावी
आयुÕय सुखी Óहावे व सुरळीत चालावे या कåरता काही उपदेशपर वĉÓय करीत असत. ते
गृहÖत धमªपालन, समाज व देशाची काळजी घेणे व मानवतेची सेवा करणे या बाबत
आपÐया िशÕयांना उपदेश करत असत. Ļा समारोपा¸या सोहÑयाला 'समावतªन'असे
Ìहटले जाई.
७) परम²ान (Supreme knowledge):
आपÐया गुłवरती संपूणª िनķा असणे ÿÂयेक िशÕयाला बंधनकारक होते. ºया िशÕयांची
संपूणª िनķा गुłचरणी समिपªत असेल, केवळ Âयांनाच परमसÂय तÂवा¸या खöया ²ानाचा
अिधकार आहे असे मानले जात असे. Ìहणून खरे ²ान िमळिवÁयासाठी िशÕय सदगुł¸या
शोधात असत.
८) ľी िश±ण (Women’s education) :
उ°र वैिदक काळात ľी िश±णामÅये अनेक बदल घडून आले व Âयामुळे ľी-िश±णाचे
पतन झाले वैिदक काळात िľयांना िश±णाचा समानिधकार होता. परंतु वेदो°र काळात
माý िľयांना धािमªक व सामािजक अिधकारापासून वंिचत ठेवÁयात आले Âयांना धािमªक
कायाªत सिÌमिलत होÁयास मनाई होती. आता Âयांना पूवêसारखा सामािजक दजाª ÿाĮ
नÓहता Ìहणूनच Âयां¸या सामािजक व बौिĦक िवकासाचा मागªच बंद झाल. परंतु उपिनषद
काळात माý काही सुधार झाला व Âयांना पुÆहा पुłषां¸या बरोबरचा दजाª व तसेच
िश±णाचा समानिधकार ÿाĮ झाला.
९) वणªÓयवÖथा आिण िश±णाचे सामाजातील Öथान (Varna system and
education in society) :
वैिदक काळातील वणªÓयवÖथा ही मनुÕया¸या कायाªवर व कमाªवर आधाåरत होती. Âया
काळात ÿÂयेकाला Âयाचा Óयवसाय िनवडÁयाची मुभा होती. व Âयावłन Âयाचा वणª ठरत
असे. परंतु वेदो°र काळात माý मानवा¸या जÆमावłन, कुळावłन Âयाचा वणª ठरिवला
जाऊ लागला व समाज चातुवªणात िवभागला जाऊ लागला. असे असले तरीही या काळात
आज¸या सारखे वणाªचे सूàम िवघटन झालेले नÓहते. munotes.in

Page 20

िश±णाचा इितहास
20
वैिदक काळातील शै±िणक साफÐय पुढील ÿमाणे वणªन केले जाऊ शकते.
(educational achievements of vedic age):
१) आÅयािÂमक िवकासावर तÂकालीन िश±णाचा जोर होता मनुÕयमाýाचे देवाÿती,
आपÐया पीतरांÿती, आपÐया गुłजनाÿती आिण समाजाÿती असलेले ऋण
फेडÁयासाठी या काळी आ®म ÓयवÖथेचा अंगीकार केला गेला.
२) ÿथमत: पाÐया¸या िश±णा¸या इ¸छेचे बीरोजपण पालकां¸या मनामÅये केले गेले आहे
कì जे पालक आपÐया मुलांना िश±ण देत नाहीत ते आपÐया मुलांचे शýू आहेत.
३) मुÐयां¸या चाåरÞय िवकासावर खूप लàय ठेवले जाई िश±क मुला¸या ÓयिĉमÂवा¸या
सवा«गीण िवकासावर खूप भर देत असत.
४) कतªÓयपूतê¸या ÿिश±णातून सामािजक कौशÐयाचा िवकास घडवून आणला जात
असे.
५) राÕůीय संÖकृतीचे जतन Óहावे व ितचा ÿसार Óहावा यासाठी ÿयÂन केला जात असे.
६) िश±ण हे िवनामुÐय असे व Âयाचा संबंध खचª राजाकरवी व समाजाकरवी भागिवला
जात असे.
७) गुłकुलात राहóन एका पोषक वातावरणात िश±ण úहण केले जात असे.
८) िशÕयाला गुłने ठरवून िदलेÐया आदशाªवर चालावे लागत असे. Âयाला आपला िनवाªह
िभ±ुकì कłन चालवावा लागत असे. या ÿथेमुळे िशÕयामÅये िवनăता व सिहÕणुता
िनमाªण होत असे.
९) िशÕय तयार करताना Âयांचा Öवभाव, आīानुभव (early experiences) जडण-घडण
व पåरिÖथती यां¸याकडे लàय िदले जात असे.
१०) ÖवाÅयायाला खूप महÂव होते.
११) िश±णाचे माÅयम हे āĺवा³य होते. (The medium of education was divine
pronouncement)
१२) परी±ा मौिखक पĦतीने घेतली जात असे. पंिडतवृंदा सम± (congregation of
scholars) िशÕयाला मौिखक उ°रे īावी लागत असत. जर Âयांना संतुĶ करÁयामÅये
िशÕय यशÖवी झाला तरच Âयाला पदवी िकंवा उपाधी िमळत असे अशी उपाधी ÿाĮ
करÁयासाठी अशा पंिडतवृंदाचा अिभÿाय अÂयंत महÂवाचा असे.
१३) या काळात Óयवसाियक िश±ण देखील ÿचारात होते. सैिनकì, िव²ान, कृषी,
पशुसंवधªन, पशुवैīकशाľ, आयुव¥द इÂयादी िवषय िशकिवले जात असत. रसायन
शाľही िशकिवले जात असे. लिलतकला व हÖतकौशÐयाला तर िवशेष महÂव ÿाĮ
होते. वािणºयासंबंधीचे ²ान िवशेष लोकिÿय होते. munotes.in

Page 21

उ°र वैिदककालीन िश±ण
21 २.३ ľी-िश±ण (Female education) वैिदक काळात िľयांना पुłषांबरेबरच दजाª िदला जात असे िश±णावधीत Âयांना ही
āĺचयाªचे पालन करावे लागत असे. Âया वेदांचा व इतर धािमªक व तÂव²ान िवषयक
úंथांचा अËयास करत असत.
धािमªक व तािÂवक िववेचनात सहभागी होÁयाचे Âयांना पूणª ÖवातंÞय असे. ऋµवेदातील
अनेक संिहता या िľयांनी रचÐया आहेत. गुłकुलामÅये गुłजन मुलामुलéना एकसमान
वागणूक देत असत व कसÐयाही ÿकारचा भेदभाव करीत नसत. मुलéचे िश±ण घरीच सुł
होत असे िजथे Âयांना मुळा±रे िशकिवली जात. ितथेच Âयांन गृहकृÂयद± बनिवले जात
असे. िकंबहòना 'गृह-शाľाचे', 'घर' हे एक छोटेखानी पण ÿमुख िवīापीठच होत. असे Ìहणू
®ीमंत मंडळी आपÐया घरातील िľयां¸या िश±णासाठी घरीच पगारी िश±कांची नेमणूक
करत. काही िठकाणी घरचे पुरोिहत अथवा घरची सुिश±ीत वडीलधारीच मंडळी मुलéना
िश±ण देत. मुलéसाठी काही िवशेष वसतीगृहेदेखील असत िजथे सुयोµय मिहला िश±क वगª
Âयां¸या िश±णाची जबाबदारी उचलत. जरी ľी-पुłष सहाÅययनाचे (co-education)
िवशेष ÿािवधान नसले तरीही सहाÅययन िनिषĦ अिजबात नÓहते. िľयाना धमª, सािहÂय,
नृÂय, संगीत आिण इतर लिलत कलांचे िश±ण िदले जात असे. Âयामुळेच ľी िश±ण Âया
काळी आपÐया परमो¸च अवÖथेत होते. िľयांिशवाय पुłष ÿगती कł शकत नाहीत असा
समज Âया काळी होता व िľयांना शĉìचा, पदाचा, संतृĮीचा व ²ानाचा मोठा ąोत मानले
जाई. Ìहणून वैिदक काळात अशी ŀढ धारणा होती कì जरी ľीची शाåरåरक घडण
पुłषापे±ा वेगळी असली तरीही ितची बौिĦक पातळी पुłषापे±ा हीन मुळीच नाही. व
ित¸या जवळ उ°म Öमरणशक्ती बुिĦम°ा कोणÂयाही ÿकारचे िश±ण आÂमसात
करÁयाची ±मता आहे असे ही मानले जात असे कì ľीच वणªन हे ित¸या ľीÂवामÅये व
मातृÂवामÅये नीिहत आहेत. आिण Ìहणूनच ľी¸या िश±णाचे Öवłप हे पूłषां¸या
िश±णापे±ा वेगळे होते कारण ितने गृहकृÂयद± असणे अपेि±त होते.
वेदांमÅये अनेक िठकाणी िľयांचे महÂव समजावून सांिगतले आहे. Âया काळी अनेक
िľयांनी आपÐया ²ानाने व तपIJय¥ने साÅवीपद ÿाĮ केले होते. लोपमुþा, अपÐला, घोष व
िवĵवरा या अÂयंत संमािनत साÅवी होऊन गेÐया.या²वгया¸या मते मैýेयी व कौनीतीकì
या साÅवीनी ही वेदांतील काही ऋचा रचÐया आहे तर āĺन¸या मते गंडāवाव úिबता यांनी
उ¸च िश±ण úहण केले होते. िľयांना संपूणª िश±ण देÁयाची जबाबदारी पालकांची आहे.
असे मत अनेकांनी Óयĉ केले आहे. Âयांना कलेचे िश±ण ही िदले गेले पािहजे.
२.४ ÖवाÅयाय िकंवा ÖवअÅययन षडवेदांगांपैकì ÿथम वेदांग, िश±ावली (?) हे िश±णा¸या िनयमांवर Ìहणजेच उ¸चारण व
उ¸चार शाľावर भाÕय करते. Âयात बारा अणुरका आहेत-
१) पिहली अणुरका “ओम शं नो िमý” अशा शांती मंýाने सुł होते.
munotes.in

Page 22

िश±णाचा इितहास
22 २) दुसरी अणुरका ''िश±े'' तील घटकांना अनुसूिचत करते
३) ितसरी अणुरका िविवध उ¸चारातील गहन संबंधावर आहे
४) चवथी अणुरका ही मंý व मंýोपचारा संबंधी आहे.
५) पाचवी व सहावी या दोन अणुरका āĺतÂवाचे वणªन करणाöया आहेत.
६) सातवी अणुरका पा³थ (पाड³थ) (pankhta ) उपासना नावा¸या Åयानाबĥल आहे.
७) आठवी अणुरका ओम या दैवीशÊदाची महती सांगते.
८) नववी अणुरका, āĺतÂवाचा शोध घेत आपले जीवन कसे जगावे सांगते.
९) दहावी अणुरका ÖवाÅयाय बĥल सांगते.
१०) अकरावी अणुरका Ìहणजे आचाया«नी िवīाÃया«ना īावया¸या सूचनांची यादी आहे.
११) बारावी अणुरका ही शांती मंýाने िश±ावÐली (?) चे समापन करणारी आहे.
नववी अणुरका ही िश±ण, ÖवाÅयाय व ÿवचन यावर अितशय जोर देणारी आहे आिण या
गोĶी मनुÕयाने आयुÕयभर करत राहाÓयात असे सांगते.
ÖवाÅयाय Ìहणजे Öवतःचे अÅययन Âयातील ÿमुख िøया Ìहणजे यौिगक सािहÂयाचा
अËयास करणे व Âया बरोबर मंý जप करणे. केवळ योग िøयेĬारे व एखाīा पुÖतका¸या
मदतीने ÖवाÅयाय संपÆन होत नाही. ÖवाÅयाय Ìहणजे मंýो¸चार व धािमªक úंथ वाचनाने
केलेला Öवत:¸या अिÖतÂवाचा अËयास इĵर गीतेत ÖवाÅयायाचे वणªन करताना असे
Ìहणते कì जप हाच ÖवाÅयाय आहे. ®वण व मनन याĬारे तो केला जातो. जप हा दोन
ÿकारचा असतो. मौिखक व मानिसक Öवयंिश±णाची कला, मनन व अËयास या Ĭारे जी
'आÂमानुभूती' (Self realization) होते Âयालाच ÖवाÅयाय Ìहणतात. िशÕय हा
आÂमपåर±ण करोत असे व सतत जप करीत असे. हा जप सदगुł ने िदलेÐया गुłमंýाचा
असे. िशÕय वैिदक वेदो°र काळात ÖवाÅयाया अंतगªत उपिनषदातील महावा³यां¸या
अथाªवर मनन करीत असत.
ÖवाÅयाय आपÐयाला तीन मुलभूत गोĶी िशकवतो:
(क) Öव-Öवłप (Self -edenlity )
(ख) Öव- शĉì (Self -power)
(ग) Öव- कतªÓय (Self -duty)
(क) Öव-Öवłप:
हे देवी Öवłप आपÐयाला नÓया ²ानाचा ÿकाश ÿदान करते.
munotes.in

Page 23

उ°र वैिदककालीन िश±ण
23 (ख) Öव- शĉì:
“मी िनबªल कसा असू शकेन ? मी आयुÕयात कोणती ही लढाई कशी हरेन ? जर परमेĵराचा
वास सवª ÿाणीमांýामÅये आहे तर मी Öवत:ला ±ुþ का लेखू ?” अशी सशĉ भावना हीच
भावना आपÐया सांसåरक व आÅयािÂमक जीवनाला यशÖवी करेल.
(ग) Öव-कतªÓय:
“जीवनामÅये आपले खरे कतªÓय काय ? फĉ धनसंचय करणे हे का? सांसåरक सुखां¸या
मागे लागणे हेच खरे जीवन Åयेय असू शकेल का ?” -असा िवचार. भोग िजवना¸यापिलकडे
भाविजवन असते व Âयाचा अथª समजावून घेऊन Âयाची अनुभूती करायची असते.
Âया¸याही पलीकडे भþजीवन असते आिण असे ही जीवन आपÐयाला; जगता आले पािहजे
हे कतªÓय समजावून घेतÐयानंतर आपÐया जीवनाला नवा अथª ÿाĮ होतो. या सवª
ÖवाÅयायांतगªत अËयासÐया जात असत. िनयिमत ÖवाÅयाय केÐयाने मनात सकाराÂमक
िवचार एकिýत होतात व मनशुĦी होते आिण Âयाचमुळे माणसाचा Öवािभमान वृĦीगंत
होतोव Âयास यशÖवी आिण अथªपूणª जीवन जगता येते.
२.५ िश±काचे महÂव आिण Âयाची कतªÓये िश±ण िह िĬधुĄÂमक ÿिøया असÐयाने िश±क आिण िवīाथê हे Âयाचे मु´य घटक
आहेत. गुł िवīाÃया«स (िशÕयास) शाåरåरक, भौितक आिण अÅयािÂमक ²ान देत. ही
िश±ण पĦती जरी िश±कक¤þी असली तरी गुł िशÕयां¸या गरजांचे आिण शंकांचे
योµयåरÂया समाधान करीत. िशÕया¸या जीवनाचे फलीत हे गुł¸या अÅयापन आिण
मागªदशªनावर िनभªर असे. गुł हे िशÕयांसाठी आÅयािÂमक िपता असत. विडलांÿमाणेच गुł
देखील आपÐया िशÕयांची काळजी घेत असत. िशÕयां¸या सवªकष िवकासाकडे गुł जातीने
ल± घालीत असत. िशÕयां¸या राहÁयाची, खाÁयाची आिण वैīकìय अशी सवª ÓयवÖथा
गुłच आपÐया गुłकुलात करीत असत. िशÕयां¸या वतªनावर, आरोµयाकडे आिण
चाåरÞयाकडे गुłचे बारकाईने ल± असे. Âयाच बरोबर आजारी िशÕयांची सु®ूषा करणे,
Âयां¸या शंकांचे िनरासन करणे, कोणÂयाही िशÕयांमÅये गåरब-®ीमंत, उ¸च-नीच असा
भेदभाव न करता समान वागणूक देÁयाचे काम गुł करीत असत. कोणÂयाही
मोबदÐयािशवाय शक्य होईल Âयाåरतीने िशÕयां¸या सवाªगीण िवकासाकडे ल± पुरिवÁयाचे
महान कायª गुłकरवी केले जात असे.
या काळात गुłला खूप मान िदला जात असे. हा सÆमान समाजाकडून तसेच राजाकंडूनही
राखला जात असे. गुłमुखातून िनघालेला शÊद वा आ²ा ही देवा¸या आ²े इतकìच
महÂवाची मानली जात असे. िश±ण परंपरेत गुłला लाभणारा सÆमान हेच Âयाकाळातील
िश±णपĦतीचे मु´य वैिशĶ्य आहे.
२.६ िशÕयां¸या जबाबदाöया (िवīाÃया«ची कतªÓये) वैिदक िश±णामÅये गुł-िशÕय संबंध याला ÿाथिमक Öवłपाचे महÂव आहे. उपनयन कłन
िश±ण संपेपय«त गुłगृही राहणे आिण समावतªन झाÐयानंतर Öवगृही परत येणे Ļा munotes.in

Page 24

िश±णाचा इितहास
24 ÿिøयेतून ÿÂयेक िशÕयाला जावे लागत असे. कोणÂयाही िशÕयांस गुłचे िशÕयÂव
लाभÁयासाठी काही गुणांची आवÔयकता भासे. िशÕय Ìहणून गणना होÁयासाठी Âया
िशÕयाठायी िदसणारे वा Âयाचे िशÕयÂव दशªिवणारे गुणधमª पुढीलÿमाणे-
अ) जो गुłने दाखिवलेÐया मागाªने जातो.
ब) जो गुł¸या आ²ेचे पालन करतो.
क) ºयाला गुłकडून िश±ाही केली जाऊ शकते.
उ) ºयाचे गुłकडून कौतुकही होते.
इ) ºयाचे गुłकडून धमōपदेश ÿाĮ होतो.
फ) ºयास समानतेने वागणूक िमळते .
ग) जो ²ानÿाĮीसाठी Öवतःला वाहòन घेणारा (समपªण) असतो.
धमªसूýात गुł-आिण िशÕयांसाठी काही िनयम सांिगतले आहेत. गुłÿती आÖथा बाळगून
Âयांनी घालून िदलेÐया िशÖतीचे काटेकोरपणे पालन ÿÂयेक िशÕयाने करावे. संपूणª
िश±णकला संपेपय«त Âयाने इतरý कोठेही न राहता गुł सािनÅयात राहणे आवÔयक असे.
उजाडÁयापूवêच िशÕयाला Öनान कłन तयार रहावे लागे. सूयōदयानंतर अिµनपूजा करणे,
नवापाठ घेणे व जुÆयाची उजळणी करणे मÅयाÆहीस माधुकरी मागणे, भोजन करणे व दुपारी
अËयास, संÅयाकाळी संÅया, अिµनपूजा, राýीच जेवण नंतर अÅयायन, उजळणी व या
िशवाय वेळ पडेल तेÓहा गुłची सेवा व ते सांगतील ती कामे करणे याच बरोबर गुłंचे गोधन
राखणे, पाणी आणणे, लाकडे आणणे, शेतावर काम करणे अशा गोĶी िशÕयाला कराÓया
लागत.
वरील िदनचय¥ ÿमाणेच िशÕयाला काही िशĶाचारांचे पालन करावे लागत असे. जसे गुłंना
नावाने संबोधू नये, गुł¸या समोर िभतéला टेकूण बसणे, गुłपे±ा खाल¸या जागी बसणे,
पाय लांब कłन बसणे इ. गोĶी कł नयेत असा दंडक होता. िशÕयाने गुł उठÁयापूवê
उठावे व मुł िनिþÖथ झाÐयावर झोपावे खोटे बोलू नये. दाłला Öपशª कł नये, चाåरÞय
िनÕकलंक असावे हा महÂवाचा दंडक होता. तामसी आहार कł नये. िशवाय िनंदा, ÿाणी
हÂया टाळावे. काया, वाचा, पोट यावर िनयंýण ठेवावे. या सवª गोĶéकडे गुłंचे बारकाईने
ल± असे; कारण साधी राहणी आिण उ¸च िवचारसरणी हे Âयाकाळ¸या िश±णाची मु´य
ÿेरणा होती. āĺचायाªचे पालन करणे हे सवा«साठी अिनवायª होते.
२.७ शै±िणक संÖथा वैिदक काळात िश±णा¸या मु´य ६ ÿकार¸या संÖथा कायªरत होÂया. Âया गुłकुलाचाच एक
भाग होÂया. कुल/गोĄ, चरण, पåरषद चरक, पåरवारजकचायª आिण संमेलन या पैकì तीन
संÖथाचा िवचार येथे केलेला आहे Âया संÖथा Ìहणजे गुłकुल, पåरषद आिण संमेलन.
munotes.in

Page 25

उ°र वैिदककालीन िश±ण
25 १) गुłकुल:
गुłकुल Ìहणजे जेथे गुłचे वाÖतÓय असते व जे मूळ वÖती¸या गदê-गŌगाटापासून दूर
नैसिगªक वातावरणात वसलेले िठकाण. गुłकुलपĦती हे Ļा काळातील एक वैिशĶ्य होते.
उपनयन संÖकार झाÐयावर ÿÂयेक जातीवगाªनुसार वया¸या ५ Óया िकंवा ९ Óया वषा«पासून
पालक आपÐया पाÐयास गुłगृही पाठिवत असत. गुłगृही िशÕय हा गुł¸या छýछायेखाली
राहत असÐयाने Âया¸या संÖकार±म मनावर गुł¸या आचारिवचारांचा ÿभाव पडत असे.
अÅययन काळात िशÕयांनी आपÐया गुłसह गुłगृही राहणे हा अथª गुłकुलातून सूिचत
होतो. गुłकुलामÅये िवīाÃयाªला शै±िणक व कौटुंिबक वातावरण िमळत असे. कौटुंिबक
वातावरणामुळे िशÖत, शांतता, संयम, Âयाग, ÿेम इ. धडे आपोआपच िमळत असत.
गुłकूलाचे वातावरण पिवý, धािमªक, आÐहाददायक असÐयाने Âयाचा उ°म संÖकार
िवīाÃयाª¸या मनावर होत असे. गुłकुलात गुł आपÐया कुटुंबासह राहत असÐयाने गुł
आिण Âया¸या कुटुंबाची सेवा करणे हे िशÕयाचे ÿाथिमक कतªÓय मानले जाई.
२) पåरषद:
पåरषद यात िविवध ÿकार¸या एकाच िवषयाशी संबंधीत शाखा यां¸या समावेश करÁयात
आला. उपिनषदां¸या काळात अनेक िवĬान Óयĉì एकý येऊन तािÂवक ÿijांवर िवचार
करीत आिण िवĬान āाĺणांनी एकý राहणे यातून पåरषद ही संÖथा कायम Öवłपाची
बनली. डॉ.मुखजê यांनी पåरषदेची तुलना एका िवīापीठाशी केली आहे आिण पåरषद या
सं²ेखाली िविवध ±ेýांचा अËयास करणाöया िवīाÃया«ची आधुिनक कॉलेजशी तुलना
कłन Âयांना चरण ही सं²ा िदलेली आहे. या पåरषदांमधून नवीन कÐपना आिण िवचार
मांडले गेले आिण Âयातून निवन िसĦांÆत िनमाªण झाले.
३) संमेलन:
कोणÂयाही िविशĶ उĥेशाने एकिýत येणे हा संमेलनाचा साधा अथª आहे. अशा ÿकार¸या
शै±िणक संÖथेत सामÆयत: राजा¸या आमंýणावłन सवª िवĬान मंडळी चचाª करÁयासाठी,
Öपध¥¸या हेतूने वा काही िशकÁयासाठी एकिýत येत असत. िवĬानांचा येथे सÂकार, गौरव
केला जाई.
२.८ सारांश वैिदक व उ°र वैिदक काळातील गुł-िशÕयांचे नाते सलो´याचे होते. िश±णाĬारे ‘सÂयम
िशवम सुंदरम’ हे तßव िशÕयांना अंगीकृत करिवले जात असे. वेद वाđयास िश±णात
अनÆयसाधारण महÂव होते.व ÖवाÅयायाला सुĦा खूप महÂव िदले जाई. वैिदक काळ ľी
िश±णास पूरक होता पण उ°र वैिदक काळात या¸या Öवłपात बदल झाला. ÿाचीन
भारतीय िश±ण परंपंरेची मूळ धारणा होती ती समाजऋणाचे भान ठेवÁयावर िश±क
आपÐया संपूणª पैशाचा उपयोग समाज ऋण फेडÁयासाठी करीत. Âयामुळे Âयाना समाजात
उ¸च Öथानही होते. या कालखंडात िश±णा¸या क±ेत येणारी सवª उदाहरणे व दाखले हे
पुढील िपढीसाठी िश±ण ÓयवÖथापना¸या कायाªत मागªदशªक ठरतात. ÿाचीन काळ¸या
गुłंनी िश±णात जी अúदूत Ìहणून भूिमका बजावली आहे ितचे ÿÂयेक िश±काने अनुकरण munotes.in

Page 26

िश±णाचा इितहास
26 करणे आवÔयक आहे. िश±कांनी आपÐया कृतीतून सामािजक ÿितķा ÿाĮ केली होती.
िशÕयां¸या वतªनावरही गुł¸या कृतीचे चांगले संÖकार घडले जाई. Âयामुळे िशÕय देखील
आपÐया गुłस आपÐया पालकांइतकाच सÆमान देत असत. गुłकुल, पåरषद, संमेलन या
सार´या शै±िणक संÖथां¸या माÅयमातून िवīाÃयाª¸या गुणव°ेस योµय Æयाय िमळत असे.
२.९ ÖवाÅयाय १) उ°र वैिदक काळातील िश±णाची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
२) उ°र वैिदक काळात आपणास कोणकोणते बदल झालेले िदसून येतात ?
३) वैिदक काळातील िश±णात िश±काची भूिमका/कतªÓय कोणती होती ते सांगा.
४) वैिदक काळातील िश±णाची आिण वतªमान िश±ण पĦतीची िचिकÂसकåरÂया तुलना
करा.
५) िटपा िलहा.
१) ÖवाÅयाय.
२) वैिदक कालीन िश±णात िवīाÃया«चे कतªÓये.
३) वैिदक कालीन शै±िणक संÖथा.


*****

munotes.in

Page 27

27 ३
बौÅद िश±ण पÅदती
घटक संरचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿाÖतािवक
३.२ िवषय िववेचन
३.२.१ बौÅद िश±ण पÅदतीची वैिशĶ्ये
३.२.२ िवīाथê : जेवण, राहÁयाची ÓयवÖथा आिण अËयासøम
३.२.३ अÅयापना¸या पÅदती
३.२.४ ľी िश±ण
३.२.५ āाĺमणकािलन आिण बौÅद िश±णातील फरक
३.३ पाåरभाषीक शÊद, शÊदाथª
३.४ सारांश
३.० उिĥĶ्ये या घटका¸या वाचनानंतर आपणांस:
 बौÅद िश±णाची वैिशĶ्ये ÖपĶ करता येतील.
 बौÅद िश±णामधील िवīाथêचे जेवण, Âयाची राहÁयाची ÓयवÖथा व Âयां¸यासाठी
असलेला अËयासøम ÖपĶ करतील.
 बौÅद िश±णातल ľी िश±ण कसे होते Âयाचे ÖपĶीकरण करतील.
 बौÅद िश±ण आिण āाĺणकािलन िश±ण यातील तुलना करतील.
३.१ ÿाÖतािवक बौÅद िश±ण या घटकात आपण बौÅद िश±णाची वैिशĶ्ये, िवīाÃया«चे जेवण, Âयांची
राहÁयाची ÓयवÖथा, अËयासøम, अÅयापन पÅदती, ľी िश±ण आिण āाĺणकािलन
आिण बौÅद िश±णातील तुलना याचा अËयास करणार आहोत. यामÅये बौÅद िश±णामÅये
कोणकोणÂया बाबéचा िवचार केलेला होता Âयाची काही मािहती यात िदलेली आहे. बौÅद
िश±णात िवīाÃया«बĥलची मािहती देताना Âयाची राहÁयाची ÓयवÖथा, जेवणाची ÓयवÖथा
आिण Âयांना िशकिवला जाणारा अËयासøम याचा िवचार केलेला आहे. कोणÂयाही
िवषयाचा अËयासøम ठरिवÐयानंतर तो अËयासøम कसा िशकवायचा यासाठी वेगवेगळया
पÅदती सांिगतÐया जातात. बौÅद िश±णात Âया पÅदती कोणÂया होÂया Âयाही
सांिगतलेÐया आहेत. िवशेषत: बौÅद िश±णात ľीयांना जे Öथान िदले होते Âयाचीही munotes.in

Page 28

िश±णाचा इितहास
28 मािहती िदलेली आहे. शेवटी āाĺणकािलन आिण बौÅद िश±णातील फरकही ÖपĶ केला
आहे.
३.२ िवषय िववेचन ३.२.१ बौÅद िश±णाची वैिशĶ्ये:
अËयासा¸या हेतु¸या आधारे बौÅद िश±णाची जी वैिशĶ्ये सांिगतली जातात ती
पुढीलÿमाणे:
(१) पÊबºजा:
वैिदक िश±णामÅये उपनयन हा जो संÖकार केला जात होता Âयाचÿमाणे बौÅद िश±णात
हा संÖकार केला जात होता. पÊबजाचा अथª बाहेर आणणे असा होतो. िवīाथê कुटुंबापासून
वेगळा होवून बौÅद संघात ÿवेश करताना हा संÖकार केला जात होता, पण Âयासाठी आठ
वषाª¸या वयाची अट होती. वया¸या बाराÓया वषाªपय«त िश±ण िदले जात असे. संघ
ÿवेशा¸या वेळी एक िवधी केला जात असे. मठाचा सवª®ेķ िभखु बालकाकडून खालील मंý
तीन वेळा Ìहणून घेत असे.
बुÅदं सरणं ग¸छािम
धÌमं सरणं ग¸छािम
संघं सरणं ग¸छािम
या मंýावर िभखु दहा आ²ा देत.
संघात घेतÐयानंतर Âयाला आठ िनयमाचे काटेकोरपणे पालन करावे लागत असे. ते आठ
िनयम असे:
१) झाडाखाली राहणे
२) साधी वľे अंगावर पåरधान करणे
३) सािÂवक भोजन घेणे
४) िभ±ा मागणे
५) औषध Ìहणून गोमुý िपणे
६) अलौिकक शĉìचा अिभमान न धरणे
८) ąीयांशी संबंध न ठेवणे.
िवīाÃयाªला ®मण िकंवा सामनेर या नावाने ओळखले जात होते.
munotes.in

Page 29

बौÅद िश±ण पÅदती
29
(२) उपसंपदा संÖकार:
िवīाÃयाªने बारा वष¥ अÅययन केÐयानंतर वया¸या िवसाÓया वषê हा संÖकार केला जात
होता. हा संÖकार बौÅद संघातील कमीत कमी दहा िशशु¸या उपिÖथतीत केला जाई. Âया
िवīाÃया«चा आचायª Ìहणजे गुŁ असत. Âया आचायाªने आपÐया िशÕयाची ओळख कŁन
देÁयाची पÅदत होती. Âयात िशशु Âयाला ÿij िवचारत असत. िवशेषता Âया ÿijा¸या
उ°रावŁनच बहòमताने Âयाला संघात ¶यावयाचे कì नाही ठरिवत असत. Âयांनी
िनवडलेÐया िभखुजवळ १२ वष¥ िश±ण Âयांना ¶यावे लागत असे. िवīाÃया«वर चांगले
संÖकार करÁया¸या ŀĶीने हा संÖकार िकती महÂवाचा होता याची ÿिचती येते. तसेच
यावŁन असेही ÖपĶ होते कì िश±णामÅये लोकशाहीचा वापर केला जात होता. दुसरे असे
कì िवīाथê क¤þी िश±ण पÅदतीचाही वापर होत होता हे िसÅद होते. अथाªत संघातील सवª
िनयमांचे पालन करÁयाचे काम Âयाला करावे लागत होते. एकदा िवīाथê ®मण झाÐयानंतर
सांसाåरक गोĶीशी Âयाचे संबंध राहत नसे.
(३) सवा«ना ÿवेश:
बौÅद िश±णात जात, धमª, पंथ आिण िलंगभेद िवरिहत िश±ण िदले जात होते. सवा«ना
िश±णाची समान संधी होती. आज जसे आपण लोकशाहीत िश±ण देतो तोच ÿकार Âया
काळात होता. यावłन Âयाकाळी िकती पुरोगामी िवचार Łजलेले होते ते ÖपĶ होते.
(४) िवīाÃयाªची िनवड:
िश±णासाठी िवīाÃयाªची िनवड करताना काही अटी घालून िदलेÐया होÂया. या अटी
घालÁयाचे कारण केवळ िश±णातून चांगला नागåरक तयार Óहावा हा होता. Âया अटी
पुढीलÿमाणे होÂया:
१) नपुंसक
२) गुलाम - ºया¸यावर कजª आहे
३) राजाचा नोकर
४) ºयाचे नाव डाकू, चोर Ìहणून जाहीर झालेले आहे.
५) जो तुŁंगातून पळून आला आहे.
६) जो शरीराने धड नसेल.
७) ºया¸या शरीराचा भाग िवकृत झाला आहे.
८) ºयाला राजाकडून िश±ा झाली असेल.
९) ºयाला िशकÁयाची आई-बापाकडून परवानगी िमळाली नसेल. munotes.in

Page 30

िश±णाचा इितहास
30 १०) ºयाला ±य, महारोग िकंवा इतर अनेक रोग झाले असतील.
या सवª अटी वłन िवīाथê शारीåरक व मानिसकŀĶ्या सुŀढ असावा हाच हेतु होता हे
ÖपĶ होते.
(५) िश±णाचे वय:
िवīाÃयाª¸या िश±णाची सुŁवात वया¸या आठÓया वषाªपासून होत असे. िवशेष Ìहणजे
अगदी पåरप³व वयापासून िश±ण देÁयाची पÅदत अितशय मोलाची होती. दुसरे असे कì
िवīाÃयाªला आपÐया Öवत:¸या गुłची िनवड करÁयाचा अिधकार होता. Âयातून हे ÖपĶ
होते कì िवīाथê क¤þी िश±णाला िकती महÂव िदले जाते होते.
(६) िश±णाचा कालावधी:
वया¸या आठÓया वषाªपासून ितसाÓया वषाªपय«त िश±ण िमळत असे Ìहणजे िश±णाचा
कालावधी एकूण २२ वषाªचा होता. सÅया¸या मेिडकल, इंिजिनअåरंग िश±णासाठी एवढा
कालावधी लागतोच. तसाच Âयावेळी Âयांनी िवचार केलेला िदसतो.
(७) बौÅद िश±णातील िश±ण संÖथा:
बौÅद िश±णाचे महÂवाचे वैिशĶय Ìहणजे ÿगत िश±ण संÖथा, नालंदा िवøमशीला,
उदÂनपुरीिवहार, त±शीला निदया, जगदला, िमथीला यांचा जगभर नावलौिकक होता.
वेगवेगळया देशातील िवīाथê या िवश्विवīापीठातून िश±ण घेत असत. िवशेष Ìहणजे या
संÖथातून वेगवेगळया धमाªचाही अËयास केला जात असे Ìहणजे Âया काळ¸या िश±णात
धमªिनरपे±ता िकती मोठी होती हे िसÅद होते. ही सवª बौÅद िश±णाची वैिशĶ्ये असली तरी
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी बौÅद तßव²ानाची िचिकÂसा कŁन नवीन बौध धÌमाची
मांडणी आपÐया Buddha and His Dhamma या úंथात केली आहे.
३.२.२ िवīाथê : जेवण, राहÁयाची ÓयवÖथा आिण अËयासøम:
या अगोदर¸या भागात आपण िश±णासाठी िवīाथê कसा िनवडला जात असे याची चचाª
केली आहे. िवīाÃया«चे िश±ण मठ, िवहार आिण िवīापीठातून होत असे. राहÁया¸या
िठकाणी Âयांना िनयमाचे पालन करणे आवÔयक होते. मठ व िवहाराना राजाकडून मदत
िमळत असे. िवīाथê िश±कांचे संबंधं अÂयंत िजÓहाळयाचे होते. गुŁची Âयांना काही कामे
करावी लागत असत. मठाची ÓयवÖथा राजे लोक करीत. Âयांनी िवहारे देखील बांधली
होती. काही वेळा सामाÆय लोक अÆन पुरवीत असत. िवīाÃया«नी लोखंड िकंवा मातीपासून
बनिवलेली िभ±ापाý घेऊन िभ±ा मागावी लागत असे. मठातील िवīाÃयाªचे जीवन
सामुिहक होते. Âयांना िशÖतीचे िनयमही घालुन िदलेले होते. उदा. िभ±ा मागताना
कोणावरही सĉì कŁ नये. िवīाÃयाªने िश±काची सेवा करणे, िभ±ा मागणे, िदवसातून तीन
वेळा जेवण घेणे, तीन वेळा कपडे बदलणे, शुÅद पाÁयाने आंघोळ करणे आवÔयक होते.
िवīापीठामÅये िश±ण घेणाöया िवīाÃया«ना जेवण मोफत होते. िनवास व भोजन मोफत
असÐयामुळे िवīाÃया«ना िचंता नÓहती हाएन Âसंग¸या वेळी तीन हजार िवīाÃया«ना
िवīापीठ मोफत जेवण देत असे. त±शीला िवīापीठ वसितगृहयुĉ होते. असे असले तरी munotes.in

Page 31

बौÅद िश±ण पÅदती
31 काही िवīाथê बाहेर देखील राहत होते. उदा. काशीचे राजपुý जाÆहò खाजगी िनवासातराहत
होते. बौÅद िश±णात Âयांना जो अËयासøम होता तो पुढीलÿमाणे:
अ) ÿाथिमक Öतर (काल १२ वष¥): िसÅदीरÖतु नावाची बालपोशी व Âयातील
वणªमालाची ४९ अ±रे, लेखन, वाचन, अंकगिणत, शÊद िवīा, िशरÿÖतान िवīा,
िचिकÂसा िवīा, हेतु िवīा व अÅयाÂम िवīा अशा वेगवेगळया िवīा समािवĶ केÐया
होÂया.
ब) उ¸च िश±ण: यामÅये Óयाकरण, धमª, ºयोितष, तßव²ान, औषधशाľ व अÆय
धमाªचा अËयास होता.
क) Óयावसाियक िश±ण: वाÖतुशाľ, कृषी, Óयापार, पशुशाľ, धनुªिवīा, भिवÕयकथन,
िविवध गृह Óयवसाय, पशुचे बोलणे, शारीåरक संकेताचा अथª, शÐयिवīा, िशकार व
ह°ी ²ान यांचा समावेश होता.
ड) वाđयीन िश±ण: वाđयीन िश±णा¸या अËयासøमाचे दोन भाग केले होते. एक
धािमªक अËयासøम तर दुसरा लौिकक अËयासøम होता.
१) धमªिपटीका: बौÅद तßव²ानाची धािमªक िशकवण
२) िवनयिपटीका: मठातील कायदे
३) अिधधमª िपटीका: यात वरील दोÆही िपटकाचे ताÂवीक ÖपĶीकरण होते.
धािमªकमÅये नावाÿमाणेच िहंदु, जैन, तßव²ान, अÅयाÂम िवīा ब तकªशाľाचा समावेश
केलेला होता तर लौकìक अËयासøमामÅये िशवण, िवणकाम, कताई इ. िवषयाचा समावेश
होता.
इ) शारीåरक िश±णामÅये १) पोहणे २) रथ चालिवणे ३) कुÖती ४) ह°ीवर बसणे ५)
तलवार चालिवणे ६) दुसöया¸या िवचाराचा अंदाज बांधणे इÂयादीचा समावेश होतो.
ई) योगाचे िश±ण: वरील अËयासøमातील िवषयाचा िवचार केला तर असे आढळून येते
कì, Âयाकाळी समाजा¸या गरजांचा िवचार कŁन कसा ÿगत अËयासøम तयार केला
होता हे िसÅद होते.
३.२.३. अÅयापन पÅदती:
अËयासøमा¸या ÖवŁपानुसार िश±काला आपली अÅयापन पÅदत िनिIJत करता येते.
माग¸या भागात आपण अËयासøमाबĥलची मािहती पािहलेली आहे. Âयाचा िवचार कŁन
Âयानी ºया वेगवेगळया अÅयापन पÅदती वापरÐयां जात होÂया Âया पुढीलÿमाणे:
(१) मौखीक पÅदत:
यामÅये तŌडी ÿijो°रे व शुÅद उ¸चारावर अिधक भर िदला जात होता. िवīाÃया«कडून
पाठांतर कŁन घेतले जात असे. वगाªमÅये जसे Óया´यान पÅदतीने िशकिवले जाते
Âयाÿमाणे Âयाचा वापर केला जात होता. munotes.in

Page 32

िश±णाचा इितहास
32 (२) चचाª पÅदती:
चच¥मुळे िवचारांची देवाण घेवाण मोठया ÿमाणात घडू येते. शंका दुर करता येतात. बौÅद
िश±णात िभखु एखादा िवषय िनवडून Âयावर चचाª करत असत. वेगवेगळया धमाªवर आिण
जीवन Óयवहारावर चचाª होत असे. िवशेष Ìहणजे िवīाÃया«ना चच¥त भाग ¶यावयाला सांगत
असत. आजही या पÅदतीची उपयुĉता मोठी असÐयामुळे Âयाचा वापर करणे गरजेचे आहे.
(३) पृथ³करण आिण वगêकरण पÅदत:
आज आपण बी.एड मÅये िवīाÃयाªकडून पाठ तयार करायला सांगून तो ¶यायला सांगतो.
Âया पाठात आशयाचे पृथ³करण कŁन िकंबा Âयाचे वगêकरण कŁन िशकिवतो Âयाÿमाणे
Âया िश±णात Âयाचा वापर केला जात होता. Âयामुळे आशयातील बारकावे िवīाÃया«ना
कळतात. संकÐपना ÖपĶ होतात. अशा या पÅदतीचा वापर Âयाकाळीही मोठ्या ÿमाणात
केला जात होता.
(४) ÖपĶीकरण व ÿकटीकरण:
नवीन िसÅदांत िकंवा तÂवे समजावून सांगÁयासाठी ÖपĶीकरणाचा वापर केला जात असे.
ÖपĶीकरण एकतफê होऊ नये Ìहणून िवīाÃयाªला Âया बाबतीत काही मते मांडÁयासाठी
ÿकटीकरणाचा वापर होत होता. ÖपĶीकरणात उदाहरण व दाखले यांचा उपयोग केला जात
होता. आजही आपण या पÅदतीचा वापर मोठ्या ÿमाणात करतो यावłन ही पÅदत पूवêही
वापरली जात होती हे िसÅद होते.
(५) पयªटन (भटकंती व ÿवास पÅदती):
अनुभवातून िमळालेले ²ानाचे Łपांतर आकलनात होते. वेगवेगळया Öथळांना भेटी देवून
Âयाची मािहती िदली जात होती. िवīाÃयाªला सामािजक ÿijांची जाण येÁयासाठी
सामािजक पåरिÖथती समजावून सांगÁयासाठी याचा उपयोग केला जात होता. आजकाल
बीनिभंती¸या शाळा याचा उपयोग मोठ्या ÿमाणात केला आहे. Ļा पÅदती आजही आपण
ÖवीकारÐया असून शाळेत व महािवīालयात Âयाचा वापर होत आहे.
(६) वैयिĉक मागªदशªन:
Âयाकाळी मठ िकंवा िवहारांतून िवīाÃया«ना वैयिĉक मागªदशªन केले जात होते Âयासाठी
िश±क पिहÐया ÿथम िवīाÃयाª¸या समÖया जाणून घेत व Âयानुसार मागªदशªन करत. या
मागªदशªनामुळे िवīाÃया«¸या ±मता िवकिसत होत असत. सÅया तर आपण िश±क हा
िवīाÃया«चा मागªदशªक असला पािहजे अशी भूिमका माÆय केली आहे.
(७) वादिववाद पÅदती:
या पÅदतीचा वापर करÁयाचे कारण Ìहणजे बौÅद िश±णात वेगवेगळया धमाªचा समावेश
केलेला होता. वेगवेगळया धमाª¸या तÂवाचे आकलन होÁयासाठी Ļा पÅदतीचा वापर केला
जात होता पण Âयासाठी काही अटीचे पालन करणेही अगÂयाचे होते. कारण केवळ
वादासाठी Âयाचा वापर होऊ नये हे पािहले जात होते. आजही काही पåरषदामधून असे munotes.in

Page 33

बौÅद िश±ण पÅदती
33 अनुभव आपणास येत असतात तेÓहा एखाīा िवषयावर िनकोप पÅदतीने चचाª घडवुन याची
हाच Âयामागचा हेतु होता.
(८) पुरावा पÅदत:
खरे Ìहणजे या पÅदतीचा वापर इितहास िवषयाचे अÅयापन करताना मोठ्या ÿमाणात केला
जातो. याच पÅदतीचा वापर बौÅद िश±णामÅये केला जात होता. इितहास िलहÁयासाठी
इितहासातले पुरावे īावे लागत असतात. या पÅदतीचा वापर करÁयासाठी िश±कांना
खालील पुरावे īावे लागत. १) ताÂवीक भाग िकंबा िसÅदांत २) कारण 3) उदाहरण ४)
समानता अथवा साधÌयª ५) िवरोधाभास ६) ÿÂय± पुरावा ७) िवधान ८) अनुमान याचा
कसा वापर केला ते िवīाÃयाªला सांगÁयाची पÅदत होती. यावŁन Âयाकाळी अÅयापन
िकती उ¸च दजाªचे होते ते ÖपĶ होते. आज¸या िश±काला आपले अÅयापन ÿभावी
करÁयासाठी या पÅदतीचा वापर करणे गरजेचे आहे.
(९) तकªशाľाचा वापर:
मनुÕय हा बुÅदीवादी ÿाणी आहे. तकªसंगत िवचार कŁन मांडलेले मुĥे ÿभावी ठरतात. चचाª
पÅदतीत तर याचा मोठ्या ÿमाणात वापर Âयाकाळी केला जात होता. आजही आपण
उदाहरणाकडून िनयमाकडे जाताना याचा उपयोग करतो. तकाªमुळे िवīाÃया«ची मानिसक
±मता िवकिसत होते. िश±णातून तकª करÁयासाठी आजही Âयाचे महÂव अÆयÆयसाधारण
असे आहे.
(१०) िवĥाना¸या पåरषदा:
बौÅद िश±णात याला खूप मोठे महÂव होते कारण िभ´खुंना वेगवेगÑया िठकाणी जावून
धमाªचा ÿसार करÁयाचे काम करावे लागत असे. Âयाची पूवªतयारी Ìहणून बौÅद संघात
ÿÂयेक पौिणªमेला व ÿितपदेला िवĬान मंडळé¸या सभा होत असत. Âयात िम´खु आपली
मते िनिगªडपणे मांडत असत. ÿÂयेक िभ´खुने अशा िवĬाना¸या पåरषदेला हजर राहणे
बंधनकारक होते. Âयािशवाय एक वािषªक पåरषदही होत असे. Âयात िवīाÃया«ना आपली
मते मांडÁयाचा पूणª अिधकार िदलेला होता. आजही आपण उ¸च िश±णामÅये या
पÅदतीचा वापर करत असतो.
(११) एकांतामÅये Åयानधारणा:
गौतम बुÅदाने आपÐया जीवनामÅये Åयान धारणेला खूप महÂवाचे Öथान िदले होते. िमखु
जंगलामÅये एकांतात बसून Åयानधारणा करत Âयामुळे Âयांना एखाīा गोĶीचे रहÖय
उलगडत असे. िवīाÃया«नाही Âयाचे िश±ण िदले जात असे. आज¸या पåरिÖथतीमÅये अशा
पÅदतीची गरज आहे असेही आपणाला वाटते.
(१२) ÿकÐप पÅदत:
गौतम बुÅदानी āाĺण वरदवजासाठी Ļा पÅदतीचा वापर केला होतां.
munotes.in

Page 34

िश±णाचा इितहास
34 ३.२.४ ľी िश±ण:
ľीयांना संघात ÿवेश िमळत असे. Âयामुळे Âयांना एक ÿकारची मुĉì िमळत असे.
ľीयांसाठी वेगळया मठाचीही ÓयवÖथा केली होती. ľीयांना बौÅद तÂव²ानाचा ÿसार
करÁयासाठी वेगवेगळया देशात पाठिवले जात होते. Âयातील ठळक उदाहरण Ìहणजे
संघिमýा यांना िसलोनमÅये धमªÿचारासाठी पाठिवले होते. ľीयांना िमळणाöया समान
वागणुकìमुळे अनेक कतृªÂववान ľीया तयार झाÐया. Âयात सुिÿया, िवशाखा, आúपाली,
शील भटाåरका, िवजयांका ÿभु देवी याचा िवशेष उÐलेख करावा लागेल. ľीयांना समान
Öथान देणाöया बौÅद धमाªचा Öवीकार डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी केला. बौÅद धमाª¸या
तÂवाचा एक भाग Ìहणून ľीयांसाठी Âयांनी िहंदु कोड बील आणले. भारतीय राºय
घटनेतही ľीयांना समानतेचा अिधकार िदला. यावŁन ÖपĶ होते कì बौÅद िश±णात
ľीयांना ÿितķा जी िमळाली होती ती आज¸या िश±णातूनही जपणे आवÔयक आहे.
३.२.५ बौÅद िश±ण आिण āाĺणकालीन िश±ण यातील फरक आपणास
पुढीलÿमाणे सांगता येईल: बौÅद िश±ण āाĺणकालीन िश±ण १) बौÅद िश±णाचा पाया गौतम बुÅदाने घातला. १) āाĺणकालीन िश±णाचा पाया कोणीही घातला नाही. २) बौÅद िश±णा¸या अËयासøमात िसÅदीरÖतु हे पुÖतक पुणª केÐयानंतर तकªशाľ, Óयाकरण व शाľ यांचा समावेश केला होता. २) āाĺणकालीन िश±णा¸या अËयासøमात चार वेदा बरोबरच Óयाकरण, फलºयोितष, Æयाय, अथªशाľ, इितहास, वैīकशाľ यांचा समावेश केला होता. ३) बौÅद िश±णात सावªजिनक िश±णाची ÓयवÖथा होती. जात, धमª, पंथ व िलंग िवरहीत िश±ण िदले जात होते. िश±णात जातीभेद पाळले जात नÓहते. ३) āाĺणकालीन िश±णात सावªजिनक िश±णाची ÓयवÖथा नÓहती. वैिदक काळात िश±णाची समान संधी िदली गेली होती परंतु āाĺणकाळात माý ती नाकारली गेली. वणªÓयवÖथेला महÂव िदलेले गेले होते. ४) बौÅद िश±णात सवª जातीतील वगाªतील आिण धमाªतील िवīाÃया«ना िश±ण खुले होते. ४) āाĺणकालीन िश±णात āाĺणांनाच िश±णाचा अिधक अिधकार िदला होता. शुþांना िश±ण घेÁयाची बंदी होती. ५) बौÅद िश±णात सामाÆय लोकां¸या िश±णासाठी सामाÆय िवīालये होती. ५) āाĺणकालीन िश±णात सामाÆय लोकां¸या िश±णासाठी सामाÆय िवīालये नÓहती. ६) बौÅद िश±णातील िश±ण देणाöया संÖथा लोकशाही पÅदतीने कारभार करत होÂया. मठ आिण िवहारातून ६) āाĺणकालीन िश±ण गुŁकुल पÅदतीने िश±ण िदले जात होते. गुŁकुल ही संÖथा एकतंýवादी होती. munotes.in

Page 35

बौÅद िश±ण पÅदती
35 िवīाथê िश±ण घेत होते. समोर बसलेÐया िवīाÃया«ना िश±क िश±ण देत असत. ७) बौÅद िश±णाचे ÖवŁप संघटनाÂमक संÖथा ÖवŁपी होते. ७) āाĺणकालीन िश±णाचे ÖवŁप Óयĉìगत होते. गुŁ¸या आ®मात जावून िवīाथê िश±ण घेत असे. ८) बौÅद िश±णात िविभÆन जातीतील िभ´खू िश±क होते. ८) āाĺणकालीन िश±णात िश±क āाĺण जातीतील होते ९) बौÅद िश±णात िशĶ्यावर कडक बंधने नÓहती. ९) āाĺणकालीन िश±णात िशÕयावर अनेक कडक बंधने होती. १०) बौÅद िश±णात िवīाÃयाªला िभ´खू Ìहटले जात होते. १०) āाĺणकालीन िश±णात िवīाÃयाªला
िशÕय Ìहटले जात होते. ११) बौÅद िश±णात िश±णाचे माÅयम लोकभाषा होती. पाली, पाकृत Öथािनक भाषेतून िश±ण िदले जात होते. ११) āाĺणकालीन िश±णात िश±णाचे
माÅयम संÖकृत होते. १२) बौÅद िश±णात अÅययन अÅयापनासाठी अनुमान पÅदत, चचाª पÅदत, Åयानधारणा, त² लोकांची Óया´याने याचा अवलंब केला जात होता. १२) āाĺणकालीन िश±णात अÅययन अÅयापनासाठी पाठांतर, ÖपĶीकरण, ÿij िवचारणे व योग याचा अवलंब केला जात होता. १३) पिहÐयाÿथम घर व नंतर मठात िश±ण घेÁयाची पÅदत होती. Âया मठ िकंवा िवहारालाच शै±िणक संÖथा Ìहटले जाई. १३) āाĺणकालीन िश±ण मु´यÂवे घरगुती िश±ण होते ºयामÅये जंगल हे घर समजून तŁण िवīाÃया«ना Âयात समािवĶ कŁन घेतले जात होते. १४) िवīाथê जेÓहा घर सोडून िवहारात िश±णासाठी जात असले जरी Âयाने Âयात िश±ण पूणª केले तरी पुÆहा घरी जाÁयाची Âयाला परवानगी नÓहती. िश±ण पूणª केÐयानंतर Âयाला बौÅद धमाªचा ÿसार करÁयासाठी बाहेर जावे लागत असे. १४) उपनयनानंतर १२ वष¥ गुŁजवळ
राहावे लागे आिण हा कालावधी
संपÐयानंतर घरी जाणे, लµन करणे
िकंवा ऐिहक जीवन जगÁयाचा पयाªय
िदलेला होता.
१५) बंधुवगाªमÅये जेÓहा खाजगी मालम°ा रĥ केला गेला तेÓहा याच बंधुवगाªने Öवतः मोठ्या ÿमाणात मालम°ा धारण कŁन मोठे ®ीमंत झाले आिण Âयांनी मठाला देणµया िदÐया. १५) खाजगी मालम°ा बाळगÁयाचा अिधकार गुŁकुलाला, गुŁला िकंवा िशÕयाला नÓहता. munotes.in

Page 36

िश±णाचा इितहास
36 १६) िश±क िवīाÃया«वर िनयंýण करीत असÐयामुळे āाĺणकालीन िश±णाÿमाणे Âयाचे संबंध तेवढेच िजÓहाळयाचे नÓहते. १६) िश±क आिण िवīाÃयाªचे नाले अÂयंत जवळचे आिण िजÓहाळयाचे होते. गुł वगाªला िश±ण न देता वैयिĉक फरकानुसार िश±ण देत असत. गुŁने िशÕयाचे सातÂयाने पयªवे±ण करÁयाची तरतुद होती. १७) जो िश±णासाठी येईल Âयाला िश±ण िदले जात होते. सवª जातीसाठी सारखे िश±ण होते. १७) िश±ण सावªिýक होते परंतु अËयासøम आिण ÿिश±ण हे सवª जातीसाठी सारखे नÓहते. योµयतेनुसार िश±ण होते. १८) अÅयापनाची पÅदतीमÅये चचाª, अनुयान आिण ÿाÂयि±क पÅदतीचा वापर केला जात होता. िश±ण मेळावा आयोिजत कŁन Âयांनी जे मठातून िश±ण घेतले Âयाला ÿाÂयि±क आकार देÁयाचा ÿयÂन केला जात असे. १८) अÅयापनाची पÅदत मौखीक होती. १९) अËयासøमामÅये Óयावसाियक िश±णाचे िवषय नÓहते. १९) िश±णातून िवīाÃया«चा सवा«गीण िवकास करणे हे िश±णाचे Åयेय होते. असे असले तरी धािमªक वाड:मयीन सैिनकì, Óयापारी आिण Óयावसाियक िश±ण देÁयाची तरतुद होती.
३.३ पåरभािषक शÊद १) Buddist Education - बौÅद िश±ण
२) Characteristics of Buddhist Education - बौÅद िश±णाची वैिशĶ्ये
3) Pupil: Meals, residence and curriculum - िवīाथê: जेवण राहÁयाची ÓयवÖथा
आिण अËयासøम
४) Methods of teaching - अÅयापन पÅदती
५) Female Education - ľी िश±ण
६) Comparison of Buddhist and Brahmanical Education - बौÅद आिण
āाĺिणक िश±णाची तुलना

munotes.in

Page 37

बौÅद िश±ण पÅदती
37 ३.४ सारांश बौÅद िश±ण āाĺणकालीन िश±णानंतर अÖतीÂवात आले. Âयामुळे Âयांची वैिशĶ्ये वेगळी
होती Âयाचा ÿथम अËयास करÁयात आला. वैिशĶ्याचा िबचार केÐयानंतर या िश±णातील
िवīाÃया«¸या राहÁयाची व जेवणाची ÓयवÖथा कशी होती याचाही अËयास कŁन
Âयां¸यासाठी तयार केलेÐया अËयासाची मािहती घेतली. अËयासøमाची ÿÂय±ात
अंमलबजावणी करÁयासाठी ºया वेगवेगळया पÅदती वापरÐया गेÐया Âयाचीही
िवÖतारपूवªक मांडणी केली. या िश±णात ľीयांचे Öथान कोणते होते याचा आढावा घेतला.
शेवटी बौÅद िश±ण आिण āाĺणकालीन िश±ण यातील फरक ÖपĶ केला गेला आहे.

*****

munotes.in

Page 38

38 ४अ
मुिÖलम िश±णाचा पåरचय
घटना संरचना
४अ.० उिĥĶ्ये
४अ.१ ÿÖतावना
४अ.२ मुिÖलम िश±ण पĦतीचा पåरचय - वैिशĶ्ये
४अ.३ िश±ण संकÐपना
४अ.४ मुिÖलम िश±ण पĦतीचे तßव²ान
४अ.५ िश±णाची Åयेये
४अ.६ औīोिगक िश±ण
४अ.७ लिलत कलांचे िश±ण
४अ.८ अÅयापन पĦती
४अ.९ अËयासøम
४अ.१० िशÖत, ÖवातंÞय आिण िश±ा बि±से
४अ.११ युĦकला (सैिनकì) िश±ण
४अ.१२ िश±णासाठी वसतीगृहे
४अ.१३ िबसिमÐलाखानी (मĉाब) समारंभ
४अ.१४ वगªनायक पĦती
४अ.१५ परी±ा पĦती
४अ.१६ वैīकì िश±ण
४अ.१७ वाđय व इितहास
४अ.१८ िन:शुÐक िश±ण
४अ.१९ ²ान ÿसाराची साधने
४अ.२० िश±ण सवाªसाठी खुले
४अ.२१ िश±णात स°ािधशां¸या िवचारोन अनुसłन बदल
४अ.२२ राजा®यी िश±ण
४अ.२३ पदवीदान समारंभ
४अ.२४ आपली ÿगती तपासा
४अ.२५ सारांश
४अ.२६ ÖवाÅयाय
munotes.in

Page 39

मुिÖलम िश±णाचा पåरचय
39 ४अ.० उिĥĶ्ये या घटका¸या अËयासानंतर तुÌही:
१. मुिÖलम िश±ण पĦतीची पाĵªभूमी ÖपĶ कł शकाल.
२. मुिÖलम िश±ण पĦतीचा पåरचय करवून दयाल.
३. मुिÖलम िश±ण पĦतीचे तßव²ान ÖपĶ कł शकाल.
४. मुिÖलम िश±णाची Åयेये ÖपĶ कł शकाल.
५. मुिÖलम िश±णाची वैिशĶ्ये ÖपĶ कł शकाल.
४अ.१ ÿÖतावना िश±ण कसे īावे ही समÖया ÿÂयेक काळातील शासन कÂयाªना भेडसावत असते. ÿÂयेक
काळात िविशĶ िश±णपĦती ÿचिलत असतात या िश±णपĦतीचा ÿभाव Âयाकाळातील
एकूणच िश±णावर आिण सामािजक सांÖकृितक जीवनावर पडत असतो. भारतासंदभाªत
िवचार करता भारतावर जवळ-जवळ ६५० वष¥ मुिÖलमांचे अिधपÂय होते. या काळात
िविवध राºयकÂया«नी िश±णाचा िवचार केला. या बाबतची पाĵªभूमी अगोदर समजून घेणे
आवÔयक ठरते.
४अ.२ पाĵªभूमी भारता¸या संप°ीकडे आकृĶ होऊन महमद गझनीने अनेक वेळा या देशावर आøमणे
केलीत. यात इ.स.१०२४ मÅये सोमनाथावर केलेले आøमण ÿिसĦ आहे. महमदानंतर
१३० वषा«नी गजहनी¸या गादीवर मोहमद घोरी बसला. हा अितशय महßवकां±ी होता.
Âयाने ११९२ मÅये िदÐलीचे सăाट पृÃवीराज चौहान याना पराभूत कłन मुिÖलम
राजवटीची Öथापना केली.
राºयÖथापनेनंतर Âयाने भारतातील िश±णात पåरवतªन घडवून आणÁयाचे ÿयÂन केले.
Âयाने मंिदरे तोडून मिशदी बांधÐया तसेच मुिÖलम िश±ण पĦतीची मुहòतªमेढ रोवली. Âयाचा
सेनापती बाखीयार िखलजी याने नालंदा आिण िवøमशीला अशा शै±िणक क¤þाचा सवªनाश
केला.
इ.स.१२०६मÅये मोहमद घोरीचा मृÂयू झाला तेÓहापासून १५२६पय«त भारतात
सुलतांनाचे राºय होते. या अविधत गुलाम, िखलजी, तुघलक, तसेच सैयद लोदी या
नावा¸या पाच राजवंशानी स°ा संपादन केली. इ.स.१५२६मÅये इāािहम लोदीला हरवून
बाबराने मुगल वंशाची Öथापना केली.
इ.स.१५२६ ते इ.स. १८५७ पय«त भारतात मुगलांचे राºय होते. या वंशात बाबर, हòमायुन,
अकबर, जहॉगीर, शाहजहाँ आिण औरंगजेब हे ÿमुख शासनकत¥ झालेत. बहादूरशहा हा या
वंशातील शेवटचा शासनकताª होता.
इ.स.१६८५८मÅये इंúजांनी बहादूरशहा जाफर याला स°ेतून पायउतार कłन कैदी केली munotes.in

Page 40

िश±णाचा इितहास
40 व रंगून येथे पाठिवले. अखेर इ.स.१८५८ मÅये भारतात मुिÖलम राजवट संपुĶात आली.
या ÿमाणे भारतात मुिÖलमांचे राºय इ.स. १२०६ ते इ.स.१८५८ असे जवळ जवळ ६००
वष¥ होते.
या काळात िश±णा¸या Öवłपात अनेक पåरवतªन आिलत. ºया देशात आजपय«त िश±णात
वैिīक ऋचा आिण बौĦसूýाचे अÅययन-अÅयापन होत होते Âया देशात 'मकतब' आिण
'मदरसा' मधून कुरआन तसेच इÖलामी धमªúंथाचे वाचन-पठण सुł झाले. संÖकृत आिण
ÿाकृत भाषेचा ÿभाव हळू हळू ±ीण होत गेला. आिण फारशी ही राºयभाषा असÐयाने लोक
फारशी¸या अÅययनाकडे वळू लागले. फारशी भाषेची जाण ºयांना आहे Âयांना शासन
दरबारी चांगÐया पदावर नोकöया िमळू लागÐया. पुढे संÖकृत आिण फारशी यां¸या आदान
ÿदानातून उदूª भाषेचा जÆम झाला.
सातÓया शतकात महमद प§गबराने इÖलामी धमाªची तßवे सांिगतली. या तßवांचे अनुकरण
करणाöयांना इÖलािमक िकंवा इÖलाम असे Ìहणतात. मुिÖलमांनी पैसंबराचे तßव²ान
मुिÖलम िश±ण पĦतीत आणला Âया िश±ण पĦतीला मुिÖलम िश±ण पĦती िकंवा
'इÖलािमक िश±ण पĦती' Ìहणतात िकंवा मÅययुमीन िश±ण पĦती Ìहणतात.
४अ.३ मुिÖलम िश±ण पĥतीचा पåरचय-वैिशĶ्ये िश±ण 'Ìहणजे काय? (संकÐपना):
िश±ण Ìहणजे कशाने आÂमा पूĶ बनतो िकंवा आÂÌयाचे नुकसान होते ते जाणून घेणे होय.
- इनाम आबू हिनफा
ÿÂयेकान हे जग व मृÂयूनंतरचे जग या बाबतीत बरोबर ÿÂयेकाने जग व मृÂयूनंतरचे जग या
बाबतीत बरोबर काय आहे, चूक काय आहे यातील फरक जाणून ¶यावा व जी बरोबर
वतªणूक आहे ती िनवडावी Ìहणजे बुिĦ Âयास चुकì¸या मागाªवर नेणार नाही असे न केÐयास
अÐला¸या रोषास पाý होईल.
मुिÖलम िश±ण हे मूलत: धािमªक िश±ण असून Âयाचा उĥेश पिवý कुराणात मानवाचा जो
परमेĵरांशी संबंध ÖपĶ केला आहे ते जाणणे असा होता.
४अ.४ मुिÖलम िश±ण पĦतीचे तßव²ान १. 'ला ईलाह ईिलÐलाह मुहमद दुरª रसुÐलाह' हा मूलमंý होय (या जगात
अÐलावाचून दुसरा कोणी पुºयिनय नसून मुहमद रसूल Âयाचे वृत आहेत.)
२. ईĵराने मुहमदादारे पैगाम (संदेश) पोहचिवला आहे.
३. इÖलािम तßव²ानाचे 'इमान' (®Ħा) व 'अमल' (आचरण) असे दोन भाग आहेत.
'इमान' या सहा बाबéचा समावेश होतो. अÐलाह, देवदूत, देव ÿिणत úंथ, देवाचे
ÿेिषत, अंितम िनवाड्याचा िदवस, ईĵराचे आदेश नबीने (परम ²ानाची घोषणा
करणारा) / ईशवराने / अÐलाने घोिषत केलेÐया सÂयाची िÖथती Ìहणजे ईमान होय. munotes.in

Page 41

मुिÖलम िश±णाचा पåरचय
41 'अमल' मÅये कलमा पठण (अÅययन), मुलमंý पठण, पाचवेळा नमाज, रमजान
मिहÆयात रोजा, सूयाªÖतानंतर जेवण, वािषªक उÂपÆनाचा २.५% िहÖसा जकात
Ìहणून दानधमाªसाठी ठेवणे. जीवनात म³केची (हजयाýा) याýा एकदा तरी करणे. या
बाबी येतात.
४. इÖलामचे पूणª पालन करणारा 'मुअमीन’ तर एकाही बाबतीत पालन न करणाöयास
'काफìल' असे Ìहणतात.
५. ‘²ान' Ìहणजे उÂकृķता, ²ाना¸या माÅयमाने परमेĵराशी जवळीक साधता येईल.
मनुÕय हा पृÃवीवरील सवाªत उÂकृķ ÿाणी व बुिĦम°ा हा Âयाचा सवाªत चागला गुण
होय. ²ान िशकिवणे Ìहणजे पूजा होय."
- अल-गझाली.
६. तßव: अÐलासवª शĉìमान व एकमेव आहे Âया¸या संदेशानुसार आचरण करावे.
७. मूÐये: नăमा, Âयाग, साधेपणा, िशĶाचारयुĉ वतªन, ÿामािणकपणा, Æयायसंमत
आचरण, िचकाटी, धैयª, शूरता हाÖय इÂयादी. आचरण ÿेिषत मुहमदने केले.
८. सÂय: पिवý कुरआन मÅये जे सांिगतले ते अंितम सÂय होय Âयानुसार आचरण
करावे.
४अ.५ िश±णाची Åयेये १. ²ान ÿसार (Spred of light of Learning) :
ľी अथवा पुłष कोणीही असो Âयांनी जीवन भर ²ानाचा शोध ¶यावा ²ान संपादन करणे
हे Âयांचे कतªÓय होय. सवª मुÖलीम राजवटीवर संहमद पैगबंरा¸या िवचार सरणीचा ÿभाव
होता. Âयामुळे सवªच बादशाह ²ान ÿसारा¸या कायाªला ÿथम ÿाधाÆय देत. कारण ²ानúहण
केÐयामुळे मुĉì िमळते. मुĉìचे ते एक साधन मानले जाई. लÕकरी िश±ण, युĦ िश±णापे±ा
²ानाला अिधक महßव होते कारण ‘हòताÂÌया¸या रĉापे±ा िवदयाÃया«¸या िलखाणाची शाही
पिवý असते.’ असे िलिहÁया¸या शाहीचे वणªन केÐयाचे आढळते. ²ान हे अमृत आहे आिण
²ानाजªन करणे आवÔयक आहे कारण ²ानानेच धमª-अधमª, कतªÓय-अकतªÓय यातील फरक
जाणता येतो. स¸चा मुसलमानाने “²ान úहण” केले पािहजे असा मंहमद पैगबरंचा आúह
असÐयामुळे मूÖलीम िश±णाचे ²ानÿसार हे महÂवाचे Åयेय होते.
२. धमªÿसार (Propogation of Islam):
मुÖलीम, इÖलाम धमाªचा ÿसार करणे हे पुÁय कायª (सबाब) समजत असत. धमाªचा ÿचार व
ÿसार हा िश±णा¸या माÅयमातून योµय तöहेने होऊ शकतो, असा िवĵास असÐयामुळे
िश±णा¸या माÅयमातून धमªÿसार होत असे. मदरसांमधून धमª, दशªनसािहÂय, इितहास,
अÅययन-अÅयापनातून धमª ÿसार होत असे.
munotes.in

Page 42

िश±णाचा इितहास
42 ३. िविशĶ नैितकतेचा ÿसार (Infussion of distince Morality) :
इÖलाम धमाªस अपेि±त असलेÐया नैितकतेचा ÿसार करणे हे एक िश±णाचे Åयेय होते.
इÖलामचे कायदे, सामािजक परंपरा व राºय शाľाची तÂवे यावर आधाåरत नीतीम°ेचा
पुरÖकार कłन समाजाची िनतीम°ा वाढिवÁयाचा ÿयÂन असे.
४. ऐिहक ÿाĮी संपादन करणे (Achievement of material property):
अथª ÿाĮी हे ऐिहक सुखाचे माÅयम आहे. िश±णा¸या ÿसारासाठी सरकार दरबारातील
उ¸च पदाचे आकषªण राºयकÂयाªकडून जनतेसमोर ठेवले जाई. आपÐया भौितक
उÆनतीसाठीही लोक मुÖलीम िश±ण घेत असत. Âयांना सरकारात 'िसपसालाहार', 'काजी'
अथवा 'वजीर' अशी पदे िमळत होती. हे िश±ण भौितक जीवनाशी जवळचे होते. समाजातून
उ°म कारागीर, कवी, इितहासकार, Æयायिधश, Óयावसाियक, राजकारणपटू िनमाªण Óहावेत
असा ÿयÂन असे. Âयासाठी राºयकत¥ िवīावेतन, बि±से, जहॉिगरी अशी अिमषे ठेवीत
असत. यावłन जीवनात भौितक सुख कसे वाढेल आिण Âयासाठी िश±णाचा उपयोग कसा
होईल अशी ÓयवÖथा होती.
५. मुिÖलम राºयास िÖथरता व बळकटीचा ÿयÂन (Establishment of muslim
superemacy):
मुिÖलम राºयकत¥ भारतीयांना िश±णातून आपली सËयता, संÖकृती आिण िनती यांचे
िश±ण देत. ºयां¸यावर राºय करावयाचे Âयांची सहानुभूती िमळिवणे गरजेचे होते व
राºयकारभारही ÓयविÖथत चालिवता येईल हे धोरण ल±ात घेतले होते.
६. धमªपरायणता िनमाªण:
मुिÖलमांमÅये धमªपरायणता िनमाªण Óहावी हा एक उĥेश मुिÖलम िश±णाचा होता. Âयासाठी
‘मĉब’ व ‘मदरसा’ हे िवभाग मिशिदत असत. मिशिदत सामुिहक 'नमाज' होत असे ºयामुळे
Óयĉìत धमªपरायणता िनमाªण होईल.
७. अरबी, फारशी भाषेचा िवकास:
धमª ÿसार हे मुिÖलम राºयकत¥ मानत. इÖलामची िशकवण, Âयांचे धािमªक úंथ हे अरबी,
फारशी भाषेत असत राजदरबारातील Óयवहार याच भाषांमधून होत असे. Âयामुळे अरबी,
फारशी, उदुª माषांचा िवकास िश±णातून साधणे øम ÿाĮ होते. या भाषेतून इÖलामाचे
तßव²ान िश±णातून िदले जाई. आिण िश±णातून या भाषांचा िवकास आपोआपच साधला
जात असे.
८. चाåरÞय संवधªन:
या िश±ण पĦतीत िवīाÃया«मÅये योµय सवयéचा िवकास करÁयास संधी असे. मĉब व
मदरसा या Öतरावर असणाöया िश±णातून चांगले चाåरÞय घडवून एक चांगले ÓयिĉमÂव
िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन केला जात असे. munotes.in

Page 43

मुिÖलम िश±णाचा पåरचय
43 ४अ.६ औīोिगक िश±ण (VOCATIONAL EDUCATION) िशÐपकला, हÖतÓयवसाय, िचýकला, ÖथापÂयकला, िवणकाम इ. िश±ण मुिÖलम िश±ण
ÿणालीत िदले जात असे. या िश±णासाठी अनेक कारखाने व कारागीरंची कुटूंबे उपलÊध
होती Âयांना अशा ÿकारचे िश±ण घेÁयाची गरज अथवा इ¸छा होती Âयांना कौशÐयÿाĮ
कारागीरांकडून Âयांचेकडे जावून िश±ण ¶यावे लागत होते. हे िश±ण िनःशुÐक असे.
घराघरातही हे िश±ण विडलोपािजªत Óयवसायातून एका िपढीकडून दुसöया िपढीकडे
संøिमत होत असे. अकबर, जहागीर, शहाजहान यानी या िविवध िश±णकलांना उ°ेजन
िदले. पूल, सावªजिनक िविहरी, बागा, कालवे, सुंदर इमारती, मिशदी, रÖते मुघल काळात
झालेली आहेत. Óयवसाय िश±ण कारखाÆयामधून घेतÐयानंतर पोट भरÁयासाठी नोकरी
िमळत असे िकंवा Öवत:चा Óयवसायही सुł कłन कौशÐययुĉ चांगÐया कारागीराना
राजा®य िमळे. हÖत Óयवसाया¸या िश±णाला ÿारंभ लहान वयातच होई. कामात ÿगती
झाली कì, पगार देत असत. सवª कामे कारखाÆयां¸या देखरेखीखाली चालत असत.
४अ.७ ललीत कलांचे िश±ण मुिÖलम राजवटीत ललीत कलांना फार उ°ेजन िमळाले. वैभव, थाटमाट, ´याली-खुशाली,
चैन यांचा राजे, महाराजे यांना शौक होता. उ°मो°म िचýकार, गवई, वादनकार अशा
मंडळéना राजा®य िमळे. मुघलकालीन िचýे व कला कुसरी¸या वÖतू यांनी जगाचे ल±
वेधले. नृÂय कलेलाही राजदरबारी Öथान होते. ताजमहाल, लाल िकÐला, िदवाण-ईआम,
Öनानगृहे इ. कलापूणª गोĶी भारता¸या वैभवाची आजही सा± देत आहेत. भारतातील
कुसरीस परदेशात मोठी बाजारपेठ होती.
४अ.८ अÅयापन पĦती मौिखक, Óया´यान, ÿाÂयि±क, सराव (Tibil, Riyazi, Ilani, Practice), Öव-अÅयायन
आिण उदगामी-अवगामी पĦती होÂया. चचाª, पýलेखन, मनन, ÿij इ. पĦती तसेच
उदाहरणांचा वापर अÅयापनात होता.
४अ.९ अËयासøम लेखन, वाचन, गिणत, फारशी, उदुª, कुरआण व इतर धािमªक úंथ, महमद पैगंबराची वचने,
इÖलामी कायदा, इितहास, Óयाकरण, भुगोल, गिणत, तकªशाľ, ºयोितष अथªशाľ,
सैिनकì िश±ण याचा समावेश अËयासøमात होता. नैितक िवकासासाठी 'गुिलÖतान' व
'बोÖतान' िशकिवले जात असे. लैला-मजनू, िसंकदरनामा अशा कथांही िशकिवÐया जात
असत. सुफì पंथातील तßव²ानाची िशकवण, गायन, न±ीकाम, िवणकाम, सूतकाम,
हÖतकला, िचýकला असे िवषय अËयासात असत. अकबरा¸या कारिकदêत Óयाकरण,
पतंजली योगदशªन, Æयाय याचा समावेश संÖकृत िवīालया¸या अËयासøमात करÁयात
आला होता. अËयासøमात हदीस, िफका, फåरत, फतवा, िहÊज इ. úंथाचा समावेश होता.
हिदस - महंमद पैगबंराची वचने (इÖलामी Öमृती) िफका- कुरआन मधील आचरण पĦती,
फåरत - अरबी शÊदाचे उ¸चार, िहबज- मुखोदगत सराव केलेÐया आशयाचे ÖपĶीकरण munotes.in

Page 44

िश±णाचा इितहास
44 फतवा-कुरआन व हिदस यां¸या आधारे केलेÐया कोणÂयाही समÖयेचे िनरसन, िनÕकषª
अथवा िनणªय अथवा आदेश.
४अ.१० िशÖत, ÖवांतÂय आिण िश±ा, बि±से शारीåरक िश±ा देÁयास ÿारंभ मÅययुगीन कालावधीत झाला शाळेत गैरहजर िवīाÃया«ना
तसेच िदलेले ²ान सोÈया तöहेने आकलन न करणाöया िवīाÃया«ना उभे राहणे, छड्या
मारणे, ओणवा राहणे अशा ÿकार¸या िश±ा असत. िनयिमत ÿाथªना (नमाज) करÁयाचे
बंधन होते. थोरांशी अदबीने, नăतेने वागणे अशी िशÖत होती. िश±ण हे बहòतांशी
िश±कक¤þी होते. िवĬानांना बि±से िदली जात. बि±से पदकां¸या, ÿशÖती पýा¸या
Öवłपात असत. िवīावेतनही िदले जाई, हòशार िवīाÃया«ना सरकार दÉतरी नोकरीही
िमळत असे.
४अ.११ युĦकला (सैिनकì) िश±ण राºया¸या बळकटीसाठी युĦकलेची आवÔयकता होती. सुलतानशाहीत ही युĦकला
लोकिÿय झाली होती. राजपूýांना युĦकलेचे िश±ण बालपणापासून िमळे. मुिÖलम लोक
युĦ कलेत युĦशाľात तरबेज होती. मुघल आमदानीत युĦकला अिधक िवकास पावली.
युĦकलेत सामाÆय लोकांना धनुÕयबाण, भालाफेक व इतर हÂयार चालिवणे, िकÐयाला
वेढा देणे, घोड्यावर व ह°ीवर बसून युĦ करणे अशा िश±णाचा समावेश होता. राज
घराÁयातील Óयĉéना सेना संचालन, संघटन, नेतृÂव अशा ÿकारचे िश±ण िमळत होते.
४अ.१२ िश±णासाठी वसतीगृहे मĉबसाठी वसतीगृहाची सोय नÓहती माजर मदरसांत िश±ण घेणाöया िवīाÃया«साठी
वसतीगृहाची ÓयवÖथा होती. काही मंडळी नावलौिककासाठी वसतीगृहाचा खचª चालिवत
असत. ही वसतीगृहे शहरात, गावातच असत, गावापासून लांब नसत वसतीगृहात मोफत
राहणे, जेवणे व िबछाना तसेच िलिहÁयाची साधने िमळत असत. Łµणालय व तलाव अशा
सोयी वसतीगृहात उपलÊध असत. एका वसतीगृहात सुमारे २४० िवīाÃया«ची ÓयवÖथा
होत असे. शाही इमारती, ÿाथªने¸या सुंदर इमारती, आवारासमोर सुंदर बगीचा अशा
थाटाची वसतीगृहे होती. िवīाÃया«स दरमहा एक सोÆयाचे नाणे िमळत असे.
४अ.१३ िबसिमÐलाखानी (मĉाब) समांरभ मुलांना शाळेत पाठिवÁया¸या समारंभाला िबसिमÐला खानी (िकंवा मĉाब) समारंभ असे
Ìहणत. मौÐयवान (उंची) वखरे पåरधान करावयास लाऊन मुलाला िमýां¸या समवेत
गादीवर बसून हा समारंभ केला जात असे. मुलé¸या बाबतीत हा समारंभ वेगळा असे. मुलगी
ºयावेळी िशकÁयास सºज होई Âयावेळी रंगीत कागदावर 'जरफìशानी' (Zarfishani) अशा
आशया¸या शुभे¸छा िलहÐया जात. या समारंभासाठी अनेक लोक एकý जमत. मुली¸या
पालकाकडून गुłला गुłदि±णा Ìहणून मौÐयवान भेटी िदÐया जात. आिण या भेटी
ºयावेळी मुलगी पुÖतक वाचावयास सुरवात करीत असे Âयावेळी ितचे पालक ित¸या
खोलीत येऊन देत नसत. munotes.in

Page 45

मुिÖलम िश±णाचा पåरचय
45 ४अ.१४ वगªनायक पदती (Monitorial System) वर¸या वगाªतील िवīाÃया«ना िशकिवÁयाची संधी िदली जात असे हे िवīाथê खाल¸या
वगाªतील िवīाÃया«ना अÅयापन करीत. Âयामुळे हòशार िवदयाÃया«¸या ²ानाचा ľोत Ìहणून
उपयोग खाल¸या िवīाÃया«ना होई.
४अ.१५ परी±ा पĦती पाठांतर केलेले कागदावर िलिहता येते कì नाही हे बिघतले जाई पाठांतर केलेÐया
आशयावर मौिखक परी±ाही होई. एक पाठ पाठांतर झाÐयांनतर गुł (िश±क) दुसरा पाठ
पाठांतरासाठी िवīाÃयाªला देत असत. गुłं¸या िशफारशीनंतर िवīाÃया«स एका वगाªतून
दुसöया वगाªत ÿवेश िदला जात असे. ÿचिलत पĦतीÿमाणे वािषªक सहामाही परी±ा अशी
कोणतीही परी±ा पĦती नÓहती. सातÂयाने अवलोकातून, िनरी±णातून िवīाÃया«चे परी±ण
होत असे.
४अ.१६ वैīकì िश±ण वैīक शाľ हे अनेक मूिÖलम िश±ण क¤þातून िशकिवले जात असे. रामपूर हे क¤þ
औषधासाठी िवशेष ÿिसĦ होते. युनानी पĦतीचा उपचारपĦती होती. अकबराला
वैīकशाľात łची असÐयामुळे अनेक मरदसांमधून Âयाने वैīकìय िश±णाची ÓयवÖथा
केली होती.
४अ.१७ वाđय व इितहास मुिÖलम राजवटीत सािहÂयीक , पंिडत, इितहासकार पुढे आलेत. इितहास िलिहला जात
असे. अिमरखुसरो हा ÿिसĦ कवी होऊन गेला. अÊदुल फाजल हा िवĬान लेखक व
इितहासकार होता. फैजी हा कवी होता.
४अ.१८ िन:शुÐक िश±ण िश±णाचा खचª िवīाÃया«ना लागत नसे. कोणÂयाही ÿकारची फì नÓहती. या सवª संÖथांचा
खचª शासन, ®ीमंत Óयĉì कåरत असत. मदरसांमÅये िनवास, भोजन, शै±िणक सािहÂय
िनःशुÐक असे आिण मिहÆयाला िवīावेतनही काही मदसांमधून िमळत असे.
४अ.१९ ²ान ÿसाराची साधने मĉब, मदरसा या Óयितåरĉ, वाचनालये, वाđय मंडळे काÓयÖपधाª (मुशाहरा), सवाल-
जवाब ही माÅयमे ²ानÿसारासाठी होती.
४अ.२० िश±ण सवा«साठी खुले लहान-थोर, गरीब-®ीमंत, ľी-पुłष या सवाªसाठी मुिÖलम िश±ण खुले होते. Âयामुळे
आचार-िवचारांची देवाण-घेवाण होत असे व धमªÿसारही होत असे. munotes.in

Page 46

िश±णाचा इितहास
46 ४अ.२१ िश±णात स°ािधशां¸या िवचारांना अनुसłन बदल मुिÖलम राजवटीत घराणी व राºयकत¥ सतत बदलत होते. Âयाचा पåरणाम िश±कांवर
झालेला िदसून येतो, Âयामुळेच िश±णात अनेक नवीन बदल घडून आलेत. उदा.
जहाँगीर¸या काळात िचýकलेला महÂव होते. औरंगजेबा¸या काळात फĉ मुिÖलम
िश±णाला ÿाधाÆय होते. तर अकबराने िहÆदु व मुिÖलम यां¸या िश±णाला उ°ेजन िदले व
िश±णात दोÆही धमाªतील अËयासøमाचा समावेश कłन समÆवय घडवून आणÁयाचा
ÿयÂन केला.
४अ.२२ राजा®यी िश±ण मुिÖलम िश±ण पĦतीत राजा®य होता. कारण Âया Âया काळातील स°ा सăाटांना
िश±णात रस होता. Âयांनी शाळा, वाचनालये मĉब, मदरसा यासाठी िठकिठकाणी इमारती
बांधÐया होÂया. Âयाचÿमाणे िवदान, कवी, संगीतकार यांनाही राजा®य िदला जात असे.
िवīाÃया«ना िवīावेतनही िदले जात असे.
४अ.२३ पदवीदान समारंभ िविशĶ ±ेýात ÿािवÁय िमळिवÁयासाठी पदÓया िदÐया जात. तकªशाľ आिण
तÂव²ानासाठी ‘फाझील’ (Fazil) पदवी तर वेदांत (Theology) साठी 'आलीर' (Alirr)
आिण वाđय तº²ासाठी कबील (Qabil) पदवी अशा िविवध पदÓया समारंभापूवªक िदÐया
जात. (िटप- 'गुł-िशÕय संबंध' आिण 'िľिश±ण' या वैिशĶ्यांचा िवचार याच ÿकरणात
पुढील भागात ÖवतंÞयåरÂया करÁयात आला आहे.)
४अ.२४ आपली ÿगती तपासा योµय पयाªय िनवडा.
१. िबसिमÐलाखानी समारंभ Ìहणजेच --------- िवधी होय.
अ. मĉाब ब. मदरसा क. पदवीदान
२. मुÖलीम िश±ण पĦतीत उ¸च िश±णाचे क¤þ Ìहणजे -------- होय.
अ. मþसा ब. मĉब क. दगाªह
३. इÖलामचे पूणªपणे पालन करणाöयास ---- Ìहणतात.
अ. मुअमीन ब. काफìल क. इमान
४. िश±ण Ìहणजे कशाने आÂमा पुķ बनतो िकंवा आÂÌयाचे नुकसान होते हे जाणून घेणे
होय' ही िश±णाची Óया´या खालीलपैकì कोणी केली.
अ. महमद प§गबर ब. इāािहम लोदी क. इमाम आबू हिनÈफा munotes.in

Page 47

मुिÖलम िश±णाचा पåरचय
47 ५. “²ान Ìहणजे असा गुण कì जो मनाल उजळून टाकतो” असा िवचार ---- यांनी
केला.
अ. इमाम आबू हिनफा ब. औरंगजेब क. झारनुजी
६. कुरआन व हिदस यो¸या आधारे केलेÐया कोणÂयाही समÖये¸या िनरसनास,
िनणªयास अथवा आदेशास ------- Ìहणतात.
अ. िफका ब. िहजाब क. फतवा.
७. मुिÖलम िश±ण पĦतीत वाड:मय तº²ासाठी ------ ही पदवी बहाल करÁयात
येईल.
अ. कबील ब. आलीर क. फाझील
४अ.२५ सारांश ²ानÿसार, धमªÿसार, ऐिहक िवकास साधणे, मुिÖलम राºयास िÖथरता व बळकटी आणणे,
मुिÖलम लोकात धमªपरायणता िनमाªण कłन अरबी, फारशी, उदुª या भाषांचा िवकास
साधने, चाåरÞय संवधªन करणे ही िश±णाची Åयेये मुÖलीम िश±ण पĦतीची होती.
औīोिगक िश±ण, लिलत कलांचा िवकास, सैिनकì िश±ण, िश±णासाठी वसितगृहे
उभारणे, िश±णाला राजा®य ÿाĮ कłन देणे. िनःशुÐक िश±ण व सवाªसांठी िश±ण खुले
ठेवणे ही मुिÖलम िश±ण पĦतीची वैिशĶ्ये होत. अËयासøमात धािमªक िश±णाबरोबर इतर
िवषयाचा, कला िश±णाचा समावेश करणे, धािमªक उÆनती बरोबर ऐिहक उÆनती करणे हे
िश±णाचे िवशेष मुिÖलम िश±ण पĦतीतून ल±ात येतात. मुिÖलम िश±ण पĦतीलाच
इÖलािमक िश±ण िकंवा मÅययुगीन िश±ण पĦती Ìहणतात.
४अ.२६ ÖवाÅयाय १. मुिÖलम िश±ण पĦतीचा सिवÖतर पåरचय कłन दया.
२. मुिÖलम िश±णाची िविवध Åयेये ÖपĶ करा.
३. मÅययुगीन िश±ण पĦतीची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
४. भारतातील मुिÖलम िश±णाची कोणती वैिशĶ्ये वतªमान काळात योµय वाटतात ते
िवशद करा.
५. मुिÖलम िश±ण पĦताचे तßव²ान ÖपĶ करा.
६. मÅययुगीन कालखंडातील िश±णाची ÿमुख वैिशĶे ÖपĶ करा.
७. मÅययुगीन कालखंडातील िश±णपĦतीचे टीकाÂमक परी±ण करा.
***** munotes.in

Page 48

48 ४ब
मुिÖलम िश±णपĦती
घटना संरचना
४ब.० उिदĶ्ये
४ब.१ ÿÖतावना
४ब.२ मुिÖलम राºयकत¥ आिण Âयां¸या काळातील िश±ण िवकास
४ब.३ गुलाम वंश साăाºय
४ब.४ िखलजी वंश साăाºय
४ब.५ तुघलक वंश साăाºय
४ब.६ लोदी वंश साăाºय
४ब.७ मुघल वंश साăाºय
४ब.८ मुिÖलम िश±ण-ÿाथिमक िश±ण - मĉब
४ब.९ मुिÖलम िश±ण -उ¸च िश±ण - मदरसा
४ब.१० ľी -िश±ण
४ब.११ िवīाथê-िश±क संबंध
४ब.१२ मुिÖलम िश±ण पĦतीने काय िदले ?(या पĦतीचे, गुण, फायदे अथवा देणगी)
४ब.१३ मुिÖलम िश±ण -उिणवा
४ब.१४ मुिÖलम िश±णाची िवīापीठे (क¤þे)
४ब.१५ आपली ÿगती तपासा.
४ब.१६ सारांश
४ब.१७ ÖवाÅयाय
४ब.० उिĥĶ्ये (OBJECTIVES) या घटका¸या अËयासानंतर तुÌही:
१. मुिÖलम राºयकत¥ आिण Âया¸या काळात िश±णाचा िवकास कसा झाला हे ÖपĶ कł
शकाल.
२. ÿाथिमक िश±णाचे (मĉब मधील िश±णाचे) Öवłप ÖपĶ कł शकाल.
३. उ¸च िश±णाचे (मदरसा मधील िश±णाचे) Öवłप ÖपĶ कł शकाल.
४. मुिÖलमिश±ण पĦतीतील ľी िश±णाचा िवकास ÖपĶ कł शकाल.
५. मुिÖलम िश±णातील िवīाथê व िश±क यातील संबंध ÖपĶ कł शकाल. munotes.in

Page 49

मुिÖलम िश±णपĦती
49 ६. मुिÖलम िश±ण क¤þाबĥल (िवīापीठाबĥल ) मािहती सांगू शकाल.
७. मुिÖलम िश±णपĦतीचे समी±ण कł शकाल.
४ब.१ ÿÖतावना इ.स.१२०६ तेर.स.१८५८ पय«त जवळ जवळ ६५० वष¥ भारतात मुसलमानी स°ा होती.
या काळात गुलाम, िखल लक, लोदी, मुघल (मोगल) याची स°ा होती. Âया Âया काळातील
राजांनी राजकìय िवकासाबरोबरच शै±िणक सांÖकृितक िवशेषणाकडे ल± िदले. आपÐया
िवचारानुसार मतानुसार िश±णात बदल घडवून आगले. या मÅययुगीन काळात असलेÐया
पĦतीला मुिÖलम िश±ण पĦती (Islamic Education) िकंवा मÅययुगीन िश±ण
(Medival Education) पĦती Ìहणतात. या काळातील Âया Âया स°ािधशांचा ÿभाव या
िश±ण पĦतीवर िदसून येतो.
४ब.२ मुिÖलम राºयकत¥ आिण Âया¸या काळातील िश±ण िवकास

४ब.३ गूलाम वंश साăाºय १. कुतुबुिĥन ऐबक:
हा गुलाम साăाºयाचा संÖथापक होता. Âयाने ÿथम मुिÖलम लोकांमÅये िश±णाचा ÿसार
केला. तो अितशय िवĬान होता. Âया¸या चार वषाª¸या कारिकदêत Âयाने अनेक 'मĉब',
'मदरसा' आिण मिशदी बांधून िश±णाचा ÿसार केला. Âयाने बौĦिवहार व मंिदरे याचा
िवÅवंस कłन मिशदी आिण मदरसांची िनिमªती केली.
२. आÐमताश:
ऐबक नंतर आÐमताश गादीवर आला. तो सुĦा िश±णÿेमी होता. परंतू हवे िततके ल±
Âयाने िश±णा¸या िवÖताराकडे िदले नाही. Âयाने िदÐली मÅये पिहला मदरसा बांधला.
Âयात अनेक िवīाÃया«नी िश±ण घेतले. munotes.in

Page 50

िश±णाचा इितहास
50 ३. रिजया:
ही आÐमताशाची मूलगी होती. ितचा कुरआनाचा गाढा अËयास होता ही सवªगुण संपÆन
अशी ľी होती. ित¸या काळात 'मुई»झी' ही एक मोठी मदरसा िनमाªण झाली. रिजया बुरखा
वापरत नसे.
४.नासŁिĥन :
याने अनेक हòशार िवīाÃया«ना ÿोÂसाहन देÁयाचे कायª केले. Âयाने एक पंजाब मÅये तर
दुसरे जालंधर मÅये अशी दोन महािवīालये काढली.
 िश±णाचा ÿचार हे Âयाचे Åयेय होते.
 कुरआन¸या ÖवहÖतिलिखत ÿतीची िवøì कłन तो आपला चåरताथª चालिवत असे.
५. बÐबन:
 हा वाđयाचा भोĉा होता.
 याने अनेक िवĬान व अनेक बुिĦवानांना राजा®य िदला.
 याने नसłिĥन महमुद यां¸या नावाने 'निसरीया 'नावाची मदरसा िनमाªण केली.
६. महंमद:
 हा बÐबनेचा मुलगा.
 याने सवªÿथम वाड:मय मंडळाची Öथापना केली.
 हा व Âयाचे िमý एकý जमून तßव²ानावर चचाª करीत.
 Âया¸या काळात होऊन गेलेला िहÆदी कवी 'अमीर खुसरो' हा Âयाचा िश±क (गुł)
होता.
 मंहमदा¸या काळात िश±णाबरोबरच वांड्.मय िनिमªती¸या कायाªलाही चालना िदली
गेली.
४ब.४ िखलजी वंश साăाºय १. जलालउिĥन िखलजी:
हा बुिĦवान होता व Âयाला सािहÂयात łची होती. Âयाने बुिĦमतांचा आदर कłन नव
सािहÂयासाठी ÿोÂसाहन िदले.
२. अÐलाउिĥन िखलजी:
याला िश±णात अिजबात रस नÓहता. Âयाने सुł असलेÐया अनेक शै±िणक संÖथा बंद
केÐया तरीही Âयाकाळात अनेक िवĬानांनी कला व सािहÂयात ÿगती केली. munotes.in

Page 51

मुिÖलम िश±णपĦती
51 ३. मुबारक िखलजी:
याने फार उÐलेखनीय कामिगरी केली असÐयाचे िदसत नाही.
४ब.५ तुघलक वंश साăाºय १. गयासुिĥन तुघलक:
हा Öवत: िवĬान होता. Âयाला िश±णािवषयी ÿेम होते.
२. महंमद तुघलक:
हा िश±णÿेमी होता, लेखकही होता. Âयाला वैīकशाľ, तकªशाľ, खगोलशाľ इÂयादीचे
²ान होते. तÂव²ानातील अनेक úंथाचे वाचन Âयाने केलेले होते. अनेक िवĬानांना
राजसभेत बोलावून तो वाद-िववाद घडवून आणल असे. Âयाने िवīाÃयाªसाठी िवīा वेतन
सुł केले. अनेक नवीन 'मĉब' Öथापन केले. नंतर काही कारणाने Âया¸या वृतीत बदल
घडून आÐयाने Âयाने िश±णा¸या सोयी सुिवधा बंद केÐया. Âया¸या काळात िश±णाला
थोडी उतरती कळा लागली.
३. िफरोज तुघलक:
 हा Öवत: िवĬान व िश±णÿेमी होता. Âयाने पुÆहा िश±ण±ेýात ल±णीय व
आIJयªकारक ÿगती घडवून आणली. Âयाचे नाव भारतातील मुिÖलम िश±णा¸या
ÿगतीसाठी सुवणाª±रांनी िलहीले गेले.
 Âया¸या काळात िदÐली हे महÂवाचे िश±णाचे क¤þ बनले Âयाने िश±णसंÖथांना मदत
केली परंतु ३० वसतीगृहे असलेÐया शै±िणक संÖथा Öथापन केÐया.
 मिशदéना लागून मदरसा, मĉब यांची Öथापना कłन िवĬान िश±कांची िनयुĉì
केली. िश±कांना पेÆशन चालू केले.
 हा िश±णासाठी राºयाकडून आिथªक पुरवठा करीत असे.
 िश±ण ही राºयाची एक महÂवाची जबाबदारी आहे असे Âयाचे Ìहणणे होते. Âयाने
बेकारांसाठी नोकरी क¤þ Öथापन केले.
 अनेक संÖकृत úंथांचा Âयाने फारशी भाषेत अनुवाद केला.
 िहंदू धमाªिवषयी Âयाची वृ°ी सिहÕणूवादी होती.
 Âयाने Öथापन केलेÐया मदरसापैकì 'मदरसा-ए-िफरोझशाही' ही ÿिसĦ मदरसा होती.
Âयाने िवīाÃयाªना िवīावेतन सुł केले असे इितहासकार फेåरÖता िलहतो.
 गुलामांना सिĉने मुसलमान कłन Âयांना उīोगधंदयाचे िश±ण देÁयाची सोय केली.
munotes.in

Page 52

िश±णाचा इितहास
52 ४ब.६ लोदी वंशसाăाºय १. सैÍयद लोदी:
 याची िश±णाबाबत उÐलेखनीय कामिगरी नाही.
 या¸या काळात 'बंदाłन' हे िवīेचे क¤þ बनले.
२. भÐलोल लोदी:
 याने काही मदसाची Öथापना केली.
 बुĦीमान लोकांचे तो आदराितÃय करीत असे.
३. इāािहम लोदी:
 हा Öवत: कवी होता. Âयाने अनेक किवता िलिहÐया. 'गुलरस'या टोपणनावाने तो
किवता कåरत असे.
 याने अनेक परदेशी िवĬानांना आमंिýत कłन Âया¸याकडून िविवध úंथाचे भाषांतर
करवून घेतले.
 हा िहंदूधमाªिवरोधी असÐया कारणाने Âयाने अनेक िहंदू शाळा नĶ कłन Âयािठकाणी
मĉब आिण मदरसा उभारÐया.
४ब.७ मुघल वंश साăाºय १. बाबर:
 याने 'शोहरती-इ-आम' (Shohrati -I-Aam ) या संÖथेची Öथापना केली.
 याला अरबी, फारशी आिण तुकê या भाषांचे चांगले ²ान होते. आिण िश±णािवषयी
आवड होती.
 हा काÓयातही रस घेत असे. वाđय, कला आिण कलाकारांचा तो भĉ होता.
 सावªजिनक बांधकाम िवभागांतगªत शाळा Öथापनेची जबाबदारी Âयाने सोपिवली होती.
 िदÐली येथे मदरसा Öथापन कłन Âयात Âयाने गिणत, भूगोल, खगोलशाľ व
धमªशाľ यांचा समावेश केला.
२. हòमायून:
 आपले वडील बाबर यांचेÿमाणे हाही िवĬान होता.
 याला कवी, तÂव² यां¸या सहवासात रहायला आवडे.
 याने िदÐली येथे भÓय अशी शै±िणक संÖथा िनमाªण कłन Âयाचे ÿमुख पद शेख munotes.in

Page 53

मुिÖलम िश±णपĦती
53 हòसेन यांना बहाल केले.
 हा जेÓहा जेÓहा बाहेर जात असे Âयावेळी Âया¸याजवळ पुÖतकांचा संúह असे यावłन
Âयांचे úंथÿेम ल±ात येते.
 याने िवĬान व बुिĦमान Óयĉìसाठी अितथीगृहे बांधली.
 खगोलशाľ भूगोल यािवषयांची महािवīालये सूł केली.
३. अकबर:
 मÅययुगीन काळात भारता¸या इितहासात अकबराचे Öथान अितशय महÂवपूणª होते.
Âयाची संपूणª कारिकदª ÿशासना¸या बाबतीच नÓहे तर िश±ण आिण सांÖकृितक ±ेýात
सुĦा उÐलेखनीय आहे. याला िश±ण ÿसाराची आवड होती.
 िश±ण, कला, वांडमय: तßव²ान आिण इितहास या ±ेýा¸या िवकासासाठी याने
िवशेष ÿयÂन केले. Âयासाठी Âयाने धोरणे आखली होती. याने अनेक महािवīालयांची
Öथापना केली.
 संÖकृत भाषेतील úंथांचे फारशी भाषेत भांषातरास चालना िदली. उदा. महाभारत,
रामायण, अथªविवद, लीलावती इ.
 या¸या काळात िहंदू व मुिÖलम याची मुले एकý िश±ण घेत होती.भिवÕयकाळातील
धोका ओळखून 'िश±ण' ही मुिÖलम िश±णाची मĉेदारी राहó न देता Âयाला िहंदू
िश±णाची जोड Âयाने िदली Ìहणूनच मुिÖलम मुले कुरआन úंथाचा तर िहंदू मुले
Óयाकरण, वेद, पतंजली योग दशªन यासार´या úंथांचा अËयास करीत.
 याला Öवतःला यंý, यांिýक ÿयोगामÅये आवड होती. Âया¸यामुळे Âया¸या काळात
'Óयावसाियक ÿिश±ण' देणारे कारखाने अिÖतÂवात आले. अकबरा¸या काळात उदुª
भाषेचा ÿचार होऊन ती Ļा काळाची राÕůभाषा बनली होती. याने सवª धिमªयांना
एकý आणÁयाचा असफल ÿयÂन केला.
 या¸या काळात आúा हे उ¸च िश±णाचे क¤þ होते. याने फ°ेपूर िसøì या शहराची
Öथापना आगöयाजवळ केली.
 याने धमª व Æयाय खाÂया¸या मंÞयांवर िश±णाची जबाबदारी सोपिवली
लिलतकलांना उ°ेजन:
अकबराने िचýकला,गायन, लेखन, िशÐपकला, कला कौशÐय इ. ÖथापÂयकला इ. कलांना
उ°ेजन िदले.

munotes.in

Page 54

िश±णाचा इितहास
54 िश±क कसा असावा:
िश±काने अÅयापनात पाच गोĶीकडे ल± िदले पािहजे.
१. अ±र ओळख
२. शÊदांची समज
३. बोधपर वा³य
४. किवता
५. पूिवªचा पाठ
अËयासøम:
खगोलशाľ, चेहरेपĘीशाľ, घरगुती Óयवहार, कायदे, वैīकì, तकªशाľ इ. िवषयाचा
समावेश केला, नीतीúंथ, तßव²ान, अंकगिणत, भूिमती सह Æयाय, वेदांत, योगसुýे
(पंतजली) या संÖकृत úंथांचा समावेश अकबराने मुिÖलम िश±ण पĦती¸या अËयासøमात
केला. हिदस, िफका, फतवा यांचाही समावेश अËयासøमात होता.
वादिववाद चचाª यांना ÿाधाÆय:
सवª धिमªयांना एकý आणून धमª, तßव²ान, शाľ अशा िवषयावरील चचाª अकबर नेहमी
घडवून आणत असे. Âयावेळी आपला धमª ®ेķ कसा या िवषयी िवचार मांडÁयाची मूभा
असे.
ÿयोगिशलता:
अकबराला मानवाची पिहली भाषा कोणती ?'असा ÿij पडला. चच¥त जो-तो आपलीच भाषा
®ेķ असे मांिडत असे. Âयाने Âयाचे समाधान झाले नाही Âयाने एक ÿयोग कłन पािहला
परंतू Âयाला या ÿयोगात यश आले नाही.
Âयाने १२ अभªकांना जÆमÐयाबरोबर मु³यां¸या हवाली केले व Âयांजकडून वाढिवले.
Âयां¸यापूढे एकही शÊद उ¸चारला नाही. कì कानावर पडू िदला नाही. बारा वषाªनंतर Âयांना
भाषा तº²ासमोर उभे केले, Âयांना काही बोलता येईना ते खुणा करीत व परÖपरांजवळ
आपले िवचार खुणांनीच ÿकट करीत.
हा ÿयोग शाľशुĦ नसला तरी अकबराची ÿयोगिशलता यातून िदसून येते.
िश±णाची Óयवहायªता:
अकबराचे याबाबत असे Ìहणणे कì, ' आज ºयाची जłरी आहे अशा कोणÂयाही गोĶीची
आबाळ होता कामा नये.''या िवधानावłन Âयाची िश±णाबाबातची Óयवहायªता ल±ात येते.
थोड³यात, munotes.in

Page 55

मुिÖलम िश±णपĦती
55 िश±णाने कायª±मता अंगी यावी या िवषयी अकबर द± होता. परंतु Âया¸या सूचनांचा िकती
उपयोग कłन घेतला गेला हे कळणे कठीण. बादशाही फतÓयाचा काही शाळातून ÿचार
झाला असेल माý तशी िवशेष यंýणा अिÖतÂवात नÓहती. एवढे िनिIJत कì अकबरा¸या
कारिकदêत नवनÓयाकÐपना , ÿयोगिशलता, कलाकौशÐय, िशÐपकला या बाबत िवकसीत
झाला. िवĬानांना राजा®य िमळाला. िहंदू- मुिÖलम ऐ³याचा ÿयÂन िश±णातून करÁयात
आला.
४. जहािगर:
 हा तुकê व पािशªयन भाषांचा गाढा अËयासक होता.
 हा, एखाīा धिनका¸या मृÂयूनंतर Âयाची संप°ी तो राजदरबारी खचª न करता
मदरसां¸या िवकासासाठी खचª करीत असे.
 ºया मदरसांना तेरा पे±ा अिधकवष¥ झाली आहेत Âयांची डागडूजी कłन अिधकतर
िवīाथê सं´या असेल तर Âयांना नवीन मदरसांमÅये ÿवेश िदला जाई.
 याने कलाकार, संगीतकार, कवी यांना आ®य देऊन कला िवकासासाठी मदत केली.
तसेच तो िचýकलेचा मोठा शौिकन होता.
५. शहाजहानः
 याने िवĬान, बुिĦवान लोकांसाठी बि±से व िशÕयवृßया सुł केÐया.
 इ.स.१६५० मÅये Âयाने िदÐली जामा मिशदीवजळ मदरसा Öथापन केली. तेच आज
इंिपåरकल महािवīालय Ìहणून ओळखले जाते.
 याने 'दर-उल-बाग'महािवīालयाची डागडुजी केली.
 याची मुलगी जहाआराने आúा येथे जामा मिशदीजवळ एक मदरसा सुł केली.
 याचा मुलगा दारा-शुकोन हा सुĦा ²ानÿ¤मी होता. Âयाने फारशी अरेिबक/संÖकृत
भाषांचे अÅययन केले होते. अनेक संÖकृत úंथांची Âयाने भाषांतरे केली.
 शहाजहान¸या काळात ÖथापÂय कलेला उ°ेजन िमळाले आगöयाचा ताजमहाल,
मोतीमिशद सार´या वाÖतू आजही ÿिसĦ आहेत.
६. औरंगजेब:
 हा इÖलाम धमाªचा कĘर अिभमानी होता Âया¸या काळात Âयाला इतर धमाªचा ÿसार
होणे माÆय नÓहते. Âयाने अनेक मंिदरे, पाठशाळा,यांचा िवÅवंस कłन Âया जागी
मĉब, मदरसांची िनिमªती केली.
 मुिÖलम िवĬानांचा तो पुरÖकताª होता. Âयां¸यासाठी Âयाने बि±से व िशÕयवृßया सूł
केÐया. munotes.in

Page 56

िश±णाचा इितहास
56  िनवृ°ी वेतन ही संकÐपना औरगंजेबा¸या काळात िवकिसत पावली.
 याला अरेिबक, फारशी उदुª भाषा अवगत होÂया व तो िवĬानही होता.
 सतराÓया शतकातील िश±ण पĦतीवर तो नाखूष होता, कारण या िश±णात जीवन,
जीवनाला आवÔयक गोĶी, िवचार करÁयाची पाýता याचा अभाव Âयाला आढळला.
तÂकालीन िश±ण हे जीवनाशी सुसंगत नाही असे तो मानी.
 िश±ण ÿिøया समाजिममुख असणे आवÔयक आहे असे Âयाचे मत होते. मातृभाषा
आिण चाåरÞय याकडे तÂकालीन िश±णाने फारसे ल± िदले नाही असे Âयाचे Ìहणणे
होते.
 याने अËयासøमात मूलभूत बदल केला. इितहास, भूगोल, भाषा या िवषयाबरोबरच
िविवध कला चांगÐया सवयी, चाåरÞय िनिमªती या सवा«चा समावेश असणारा
अËयासøम Âयाने तयार केला.
 अनेक वाचनालयांची िनिमªती केली.
 अहमदनगर, िसयालकोट, गुजरात येथे अनेक मदरसा िनमाªण केÐया.
 मातृभाषेला Âयाने ÿाधाÆय िदले. देवाची ÿाथªना करतांना मातृभाषेतच करावी असे
Âयाचे मत होते.
 िहÆदू िश±णावर Âयाने बिहÕकार पुकारला.
 याचे कुरआन पाठ होते व मुिÖलम धमाª¸या तßव²ानात तो िनपूण होता.
 बोहरी समाजा¸या िश±णात Âयाने िवशेष ल± घातले
िश±क कसा असावा?:
औरगंजेबास Âयाचा गुł भेटावयास आला होता तेÓहा Âयाला भेटÁयाची Âयाने टोलवा
टोलवी केली व पुढे भेट घेतली. Âयाने Âया समयी गुłला िवचारलेले ÿij Ìहणजे िश±क
कसा असावा याबाबत¸या अपे±ाच जणू Âयाने Óयक्त केÐया आहेत. Âयाने आपÐया गुłला
िवचारलेले ÿij िवचार करÁयासारखे आहेत. ते ÿij खालीलÿमाणे:
१. ‘मुÐलाजी आपÐया आगमनाचे कारण काय?’
२. तुÌही कोणÂया मानसÆमानाची अपे±ा करता ?
३. िवचार करा कì तुÌही मला काय िदले ?
४. मा»या ²ानाची िवशालता वाढवलीत ?
५. ºया काळात बालकाची बुĦी चालाख असते तो काळ फुकट घालिवलात ना ?
६. अरबी भाषेचा आúह का धरीलात ?ÿाथªनेसाठी मातृभाषा पुरी पडत नाही का? munotes.in

Page 57

मुिÖलम िश±णपĦती
57 ७. आÂÌयाची उÆनती घडवून आणÁयासाठी आपण मला काय िदलेत ?
८. िवचार करायला िशकवलत?
९. युĦ कौशÐय, राजिनती िशकवलीत ?
१०. राजपुýा¸या उपयोगी पडेल असे काय िशकिवले ?
११. शहाणपणा (wisdom) धैयª (Tolerance) या शÊदाचा अथª महÂवाचा वाटला नाही
का? हे आÌहाला िशकवले ?
१२. मानवी Öवभावाची गुंतागुंत, ितचे Óयापक²ान, Öवदेशाचा इितहास, भूगोल, देशभाषा
यातील काय िशकवले ?
थोड³यात, उपरोĉ िवचारलेÐया ÿijातून सतराÓया शतकातील िश±णावर खरमåरत िटका
तर आहेच परंतू गुłंची (िश±काची) गुणव°ा, पाýता, काय असावी असे या ÿijामधून
सूिचत होते.
४ब.८ मुिÖलम िश±णपĦती - ÿाथिमक िश±ण-मĉब मĉब (Maltab) -(Primary Education):
ÿाथिमक िश±ण 'मक्तब'मÅये िदले जात असे. 'मĉब' हा शÊद अरबी भाषेतील 'कुतूब' या
शÊदापासून तयार झाला असून Âया 'कुतूब' शÊदाचा अथª'Âयाने िलहीले'असा होतो Ìहणून
जेथे िलिहले िशकिवले जाते Âया िठकाणास 'मĉब' असे Ìहणतात. 'मĉब' ही ÿाथिमक
िश±णाची शाळाच होय. सवª मुसलमान बालकांनी 'मĉब' मÅये िश±ण घेतले पािहजे अशी
अपे±ा केली जात असे.
१. ÿवेश:
वैिदक कालखंडात ÿाथिमक िश±णात ÿवेश िमळिवÁयासाठी 'उपनयन'(मुंज) हा संÖकार
करावा लागे Âयाचÿमाणे मुिÖलम िश±ण पĦतीत ÿाथिमक िश±णाचा ÿारंभ Ìहणून
'िबसिमÐलाह' रÖम (िवधी) संपादन करावा लागे. Âयानंतरच बालकाला 'मĉब' मÅये ÿवेश
िदला जाई.
वय: बालकाचे वय चार वष¥, चार मिहने, चार िदवस इतक¤ असले पािहजे नंतरच Âयाला
'मĉब' मÅये ÿवेश िमळत असे.
वľ: या िवधीत बालकाला नवीन वľ परीधान करावे लागे. या वेळी Âयाचे सवª नातेवाईक
गोळा होत. बालकाला िमýांसह गादीवर बसिवले जाई व समोर कुरआन ठेवत असत.
उ¸चारण: कुरआनातील आयतास मौलवी वाचून तसे उ¸चारण करावयास बालकास
सांगत.
munotes.in

Page 58

िश±णाचा इितहास
58 २. िश±णाचा (ÿाथिमक) अËयासøम:
वेगवेगÑया 'मĉब' मÅये वेगवेगळे अËयासøम होते. सुरवातीला लेखन, वाचन, अंकगिणत
िशकिवले जाई, िवīाÃया«ना सरावानंतर कागदावर िलहावे लागे. शारीåरक िश±णात हòतूतू
सारखे खेळ होते. अ±रांचा आकार व उ¸चार याला महßव असे. कुरआन मधील कलमे व
काही वचने, शÊद िशकिवले जात.
जोितष, शåररिव²ान, तकªशाľ, धमªशाľ, इितहास, िव²ान या सार´या िवषयांचा øमबĦ
अÅयापनासाठी उपयोग होत असे. फारशी भाषेचा Óयाकरणाचा ÿारंभ देखील 'मĉब'
मÅयेच होत असे. नैितक िश±णात शेखसĥीचे गुलीÖताँ व बोÖतान याचा अËयास
ÖपĶीकरणासह करवून घेतला जाई. उदुª या अितåरĉ िवषयाचे अÅययनही होत असे. शेती,
युनानी औषधीचा पåरचय, पýलेखन, युसूफ-जुलेखा, लैला-मजनू, िसकÆदरनामा, मुिÖलम
फिकरां¸या गŌĶी, िहÊजचे पाठांतर अशा अनेक बाबéचा समोवश अËयासøमात होता.
३. अÅयापन पĦती:
मौिखक: तŌडी उ¸चार करावयाचे व ते बालकांनी ऐकावयाचे.
पाठांतर पĦती: पिहला पाठ पूणª करावयाचा नंतर दुसरा पाठ पाठांतरासाठी ¶यायचा.
पिहला पाठ पूणª झाÐयािशवाय मौलवी दुसरा पाठ देत नसत.
लेखन: लेखन सरावातून अÅययन केलेले, पाठांतर केलेले फारशी भाषेत िलहóन
काढावयाचे. सुंदर हÖता±रास महÂव होते यासाठी िदवसातील चार तास िदले जात. बोłने
िलहले जाई.
वगªनायक पĦती: जेķ िवīाÃया«नी मागील िवīाÃया«ना िशकिवÁयाची पĦत होती.
४. इतर वैिशĶ्ये:
 अÅययन अÅयापनाचे काम सकाळी सुł होत असे.
 दुपारी बालकांना जेवण देÁयात येत असे.
 िश±ण िवनामूÐय होते.
 िश±कां¸या जेवणाची ÓयवÖथा राºयशासन िकंवा Öथािनक ®ीमंत लोक कåरत. मंगल
ÿसंगी खेड्यातून धाÆयाचा साठा दान Ìहणून येत असे.
 धमª िश±ण आिण Óयवहार²ानासाठी बौिĦक िश±ण याची सांगड घातली जात असे.
 िहÊज (पाठांतर) करणे हे अÅययनाचे मूलतßव होते.
५. इतर छोटी ÿाथिमक िश±णाची क¤þे.
खानगाहे:
या ÿाथिमक िश±णा¸या क¤þात फĉ मुसलमान मुलांनाच ÿवेश होता. या केþांचा कारभार munotes.in

Page 59

मुिÖलम िश±णपĦती
59 समाजाकडून होणाöया मदतीने चालत असे. Âयासाठी एक िवĵÖतमंडळ (ůÖट) होते.
दरगाहे:
हे 'खानगाहे' या संÖथेला समांतर असे ÿाथिमक िश±णाचे िठकाण होते. फरक एवढाच कì
®ीमंत, दानशूर Óयĉé¸या आ®याने या चालत. Âयाची देखभाल दानशूर Óयĉìच करीत.
कुरआन-शाळा:
या शाळांचा उĥेश 'कुरआन' िशकणे एवढाच होता या शाळा दरगाह, मिशद यात भरिवÐया
जात. वाचन, Öमरणावर भर असे. कधी कधी वाचनावर आधाåरत अथªही िवचारला जात
असे. यात लेखन, गिणत यांचे ²ान िदले जात नसे.
४ब.९ मुिÖलम िश±ण : उ¸च िश±ण - मदरसा (MADARSA) (HIGHER EDUCATION) मुिÖलम िश±ण पĦतीत मदरसा मÅये उ¸च िश±ण िदले जात असे. 'दरस' या शÊदापासून
मदरसा हा शÊद तयार झाला असून 'दरसा' याचा अथª भाषण देणे असा होतो.
ÿवेश:
मĉब मधील िश±ण पूणª केÐयानंतर मदरसामÅये ÿवेश िमळत असे. ही ÿवेशाची अट
सोडÐयास कोणताही ÿवेश िवधी (मĉब सारखा) होत नसे.
७. िश±णाचा कालावधी: १२ वषाªचा होता.
िश±क नेमणूक:
सरकारी मदसांमÅये िश±कांची नेमणूक शासनाĬारे केली जात असे. तर खाजगी
मदरसांमÅये िवĵÖत मंडळ, अथवा एखादी जाणकार Óयĉì िकंवा ®ीमंत Óयĉì िश±काची
नेमणूक करीत असे.
िनवास:
मदरसांना लागूनच िवīाÃया«ना राहÁयाची ÓयवÖथा केली जात असे.
िश±णाचे माÅयम:
फारशी, अरबी भाषा हे िश±णाचे माÅयम होते. परंतु मातृभाषेत िश±ण देÁयाची ÿथा
औरंगजेबा¸या काळात सुł झाली.
अËयासøम:
लौिकक अËयासøम:
अरबी सािहÂय, कृषी, Óयाकरण, कायदा, गिणत, भूगोल, इितहास, तÂव²ान, िनतीशाľ,
ºयोितष, अथªशाľ युनानी िचिकÂसा (वैīक शाľ) फारशी सािहÂय. munotes.in

Page 60

िश±णाचा इितहास
60 Óयवसाय िश±ण:
िवणकाम, अिभयांिýकì, कृषी, ÿशासन इ.
 धातूने बनिवलेÐया वÖतुंचा वापर, लोकर साफ करणे इ. Óयवसायांचा समावेश.
 िशवणकाम, Öवयंपाक सवª Óयवसाय िश±णात िश±णा¸या Óयवसायाला महÂव होते.
कारण हा Óयवसाय '²ान' व नैितक सवयी िशकिवतो.
धािमªक िश±ण (अËयासøम):
 बखीर¸या ÌहणÁयानुसार खालील बाबी अËयासøमात होÂया.
नफसीर (भाषा िकंवा टीका)
िफक (इÖलामी कायदा)
हिदस (इÖलामी Öमृती)/(पैगंबराची वचने)
उसुल-ए-िफक (इÖलामिवधी, िनयम तÂवे)
तराबु³क (गुढवाद)
अदाद (वाड:मय)
ितब (वैīकशाľ)
åरयाझी (गिणत शाľ)
नजूम (खगोल शाľ)या िवषयाचा समावेश होता.
िफका-(कुराण मधील आचरण पĦती)
हिदस-(मंहमद पैगंबराची वचने)
िफरत-(अरबी शÊदाचे उ¸चार)
िहÊज-(मुखोदगत सराव केलेÐया आशयाचे ÖपĶीकरण)
फतवा-कुरआन व हिदस¸या आधारे केलेÐया कोणतही समÖय¤चे िनरसन, िनणªय अथवा
आदेश
कुरआनमधील चरण पाठांतर करणे, Âयांची िचिकÂसा करणे. इÖलाम संÖकृती व परंपरांचा
अËयास, इÖलाम धमाªचे कायदे (कानून) सुफì पंथाचे तßव²ान इ. धािमªक बाबी
अËयासøमात होÂया.
सĮ कलांचा अËयास : िýिवīा व चतुिवªīा यांचा अËयास.
munotes.in

Page 61

मुिÖलम िश±णपĦती
61 खगोलशाľ:
तसेच न±ीकाम, हÖतकला, गायन, नृÂय, िचýकला याचा समावेश होता. अकबरा¸या पदरी
तानसेन नावाचा सुÿिसĦ गायक होऊन गेला.
अÅयापन पĦती:
 मौिखक
 संभाषण पĦती
 लेखन
 वाचन
 चचाª इ.
 वगªनायकपĦती.
परी±ा:
१) तŌडी
२) िवīाथê वतªनाचे िश±काने केलेले अवलोकन.
३) चचाª, संवाद, वĉृÂव करता येते कì नाही यासाठी परी±ा असे.
५. फारशी úंथाचा अËयास-(øिमक पुÖतके)
 łकत-इ-अबुल
 फजल
 मुÐलामुनीरची पýे
 इÆशा-इ-युसुफì
 खंबुल फझलचा 'अकबर नामा'
 ताåरक हा -िफłस शाही इ.फारशी úंथ अËयासासाठी होते.
चंþभाग āाĺणाची पýे तसेच फैझी याने 'लीलावती' या गिणता¸या संÖकृत úंथाचे फारशी
भाषांतर केले होते.
बि±से, िश±ा:
चांगले संभाषण, वĉृßव असणाöया िवīाÃया«ना बि±से देत असत. िवīाÃया«ची वतªणूक
योµय नसेल तर िश±ाही होत असे. गुंणवतांना, अËयासंकाना िविवध पदÓयांचे ÿमाणपýही
िदले जाई. उदा- धमªशाľ² िनपूण असणाöयास 'आलीम' ही पदवी तर सािहÂयात िनपून munotes.in

Page 62

िश±णाचा इितहास
62 असणाöयास कािबल ही पदवी िदली जात असे. तकªशाľ दशªन शाľात िनपूण
असणाöयांना "फजील 'ही उपाधी देत असत.
िविवध िठकाणी असलेÐया िविवध मदरसाचा अËयासøमात एकवा³यता नÓहती. िदÐली
येथील मदरसामÅये 'हदीस' तथा तफसीर (Tradition and Rexegesis) याचा समावेश
होता तर िसयालकोट येथील मदरसांमÅये Óयाकरण िशकिवले जात असे.
िपटर मुंडी या परकìय ÿवाशाने आúा येथे असलेÐया जेसुईट महािवīालयाचा उÐलेख
केला आहे. िदÐली येथे अनेक मदरसा होÂया ÂयामÅये महÂवाची मदरसा Ìहणजे माहम
अनघाने Öथापन केलेली 'खैर-उल-मंझील' ही होय.
इतर उ¸च िश±ण संÖथा:
फारशी शाळा:
शासन कÂया«ची भाषा फारशी असÐयाने िहंदू व मुिÖलम Óयĉìला भाषेचे ²ान असणे
आवÔयक होते. या गरजेतून या शाळांची िनिमªती झाÐयाचे िदसते. या शाळांचा दजाª उ¸च
होता. Öमरण, पाठांतर, लेखन यावर भर होता.
अरबी शाळा:
Ļा शाळांमÅये गुणवंत िवīाÃया«ना ÿवेश िदला जात असे Âयाना िश±णाचा दजाª तर होताच
परंतु अËयास øमाचे Öवłप Óयापक होते. अलंकार शाľ (Rhetoric) कायदा, ºयोितष,
िनसगª तßव²ान, अÅयाÂमिवīा (Metaphysics) , मुिÖलम तßव²ान यांचे अÅयापन अरबी
शांळामधून होत असे. मदरंसामधील अËयासøम व मÅययुगातील युरोिपय िवīापीठातील
अËयासøम यात बरेचसे साÌय िदसून येते. मुिÖलम िश±णाचा मोठा ÿभाव पिIJमेवर बराच
काळ पडला होता परंतू भारतात तेवढा ÿभाव पडला नाही.
४ब.१० ľी िश±ण (Female Education) मंहमदा¸या ÌहणÁयानुसार 'ľी' आिण 'पुłष' या दोघांनाही ²ान िमळिवÁयाचा अिधकार
आहे. Âयामुळेच मुिÖलम काळात काही अंशी िľयां¸या िश±णाची सोय होती.
 लहान वयातमुली मĉबमÅये िश±ण घेÁयासाठी जात. Âयांचे िनयिमत शाळेत येÁयाचे
ÿमाणकमी असे. Âया गटागटाने शाळेत येत असत.
 िश±णात फĉ लेखन, वाचन िशकवले जात असे. Âयां¸यासाठी वेगळा असा
अËयासøम नÓहता.
 शहरातील मुलéना िश±ण घेÁयाची संधी उपलÊध होत असे परंतु úामीण भागात
याबाबत उदािसनता होती.
 खाजगीåरतीने िľयांना िश±ण िदले जाई Âयात गृहशाľ आिण धािमªक िश±ण यांचा
समावेश होता. munotes.in

Page 63

मुिÖलम िश±णपĦती
63  राजघराÁयातील िľयांना गायन, सािहÂय, वादन याचािह अËयास करीत. बाबरची
मुलगी गुलबदन बानू बेगम िहने 'हòमायुननामा 'िलहला होता. ती युĦशाľ, राजनीती
शाľ यातही ÿवीण होती.
 नूरजहाँ ही राजकारणात ÿवीण होती. तसेच ती व मुमताज महल यांना गायन व वाड्
.मय याची आवड होती.
 झेÊबुÆनीसा ही उ¸च िशि±त ľी होती. ती औरंगजेबाची मुलगी होती. ितचे हÖता±र
अितशय सुंदर होते. ितचा फारशी आिण अरेिबक वाđयाचा अËयास होता. ितचे
Öवतःचे असे दज¥दार úंथालय होते. ती फारशी कवियýी होती.
 अहमदनगरची चांदसुलताना युĦकला व वादन यामÅये ÿिसĦ होती. ितला अरबी,
फारशी, तुकê, कानडी, मराठी भाषा अवगत होÂया.
 बाबरची बिहण 'खानजादा बेगम' उ¸चिशि±त होती.
 शहाजानची मुलगी जहाँनारा फारशी भाषेत किवता करी.
 रिजयाने िदÐलीत 'मुइºजी ' मदरसा काढली ितचा दरबार िवĬानांनी भरला असे. ती
Öवतः बुरखा वापरत नÓहती.
 अकबराने मुलé¸या िश±णासाठी शाळा काढÐया होÂया.उदा. फ°ेपूर िसøì¸या
राजवाड्यातील शाळा.
 लहानपणी मुलéचे िश±ण मुलां¸या बरोबरीने (Co-Education) होत असे नंतर
खाजगी åरतीने घरातच मुलéचे िश±ण होत असे. सुतकताई, गृहिश±ण मुलéचे िश±ण
होत असे.
 पुÕकळ िवधवा िľया कुरआन िश±ण देÁया¸या पिवý कायाªला वाहóन घेत.
 िश±णासाठी बाहेर पडताना बुरखा वापरणे आवÔयक होते. Ìहणून बाहेर जाऊन
िश±ण घेÁयात मुलéमÅये अनुÂसाह होता.
 काही िश±क, ®ीमंता¸या घरी, राºयकÂया«¸या घरी जाऊन खाजगीåरÂया िशकिवत
असत.
थोड³यात,
मुिÖलम राºयकÂया«चा अनुÂसाह, ľी िश±णाबाबत इ¸छा शĉìचा अभाव, पडदा पĦती,
शĉìचा úामीण भागात िश±णाचा फारसा ÿभाव नÓहता या कारणाÖतव ľी िश±णा¸या
सोयी मुिÖलम काळात शĉìचा उपलÊध होऊ शकÐया नाहीत. Âयामुळे अनेक िľया
िश±णापासून वंिचत होÂया, मागासलेÐया होÂया.

munotes.in

Page 64

िश±णाचा इितहास
64 ४ब.११ िवīाथê - िश±क संबंध (STUDENT'S AND TEACHER RELATIONSHIP)  िश±क िवīाÃया«कडून धमाªतील नीती िनयमां¸या कठोर अधीन राहóन आचरणाची
अपे±ा करीत असे.
 जे िवīाथê हòशार व िवशेष योµयता असलेल¤ असतील Âयांना िश±क राजदरबारी,
सरकारात नोकरीसाठी िशफारस करीत.
 िवīाÃया«मÅये िश±कािवषयी आदर, मानसÆमान होता. िश±कही िवīाÃया«वर ÿेम
करत. याला काही अपवादही असत. उदा. Öवत: औरंगजेबाने आपले गुł मुÐलाशाह
सालेह यांना अ²ातवासात जाÁयाचे फमाªन काढून कठोर वागणूक िदली.
 िवīाथê िश±कांसमोर िवनăता ÿकट करीत व Âयांचा आ²ेचे पालन करीत.
 काही मदरसांमधून िश±क आिण िवīाथê एकाच वसतीगृहात राहत. Âयात आÂमीयता
होती.
 िशÐपकलेतील िश±क व िवīाथê यातील संबंध िनकटचे असत Âयाना एकमेकांबरोबर
राहणे दोघां¸या गरजेचे होते.
 िश±काला जो िवīाथê ÿसÆन करेल Âया¸यावर अÐला ÿसÆन होतो असा िवĵास
होता.
 िश±काने आपले ²ान लपवून ठेवणे पाप मानले जाई. आपÐया जवळ असलेले
सवª²ान िश±काने िवīाÃयाªला िदले पािहजे तरच िवīाथê स±म होईल. पåरप³व
होईल असा िवĵास होता.
 िवīाÃया«नी िश±कांची सेवा करावी हे िवīाÃया«चे कतªÓय होते. िश±काला वेतन कमी
असले तरी समाजातील Âयाचे Öथान दुलªि±त होऊ नये Ìहणून िवīाथê काळजी घेत.
 अÅयापन हे पिवý कायª असÐयामुळे िश±क िश±णासाठी वाहóन घेत.
 िवīाथê िश±कांना िपतृतुÐय मानीत. िश±कही िवīाÃया«वर ÿेम करीत असे.
 िश±क िवīाÃया«ना Öवावलंबन व कĶ करÁया¸या सवयी लावत.
 िवīाÃयाªसाठी परी±ेचा िविशĶ असा काळ ठरलेला नÓहता. आपÐया िवīाÃया«ची गुł
Öवतःच परी±ा घेऊन वर¸या वगाªत पाठिवÁयाची िशफारस करीत असे.
 अÅययन, अÅयापन सकाळी सहा ते राýी नऊ पय«त असे. मÅये भोजनासाठी आिण
िव®ांतीसाठी वेळ होता.
 ÿÂयेक िवīाÃया«¸या मागील पाठाची उजळणी गुłवारी होत असे, गुłवारी दुपारी तीन
नंतर सुटी असे. आिण शुøवारीही सुटी असे. शुøवार हा िदवस पिवý मानला जाई. munotes.in

Page 65

मुिÖलम िश±णपĦती
65  ®ीमंत कुटूंबातील िवīाÃया«ना Âया¸या घरी जाऊन जे िश±क िश±ण देत Âयाना िमया
असे संबोधत.
 सुंदर हÖता±रांची गणना कलेत होई Ìहणून िश±क िवīाÃया«ना िलखाणासाठी चार ते
सहा तास देत असत.-िश±क िवīाÃया«ना खेळÁयासाठी एक ते दोन तास देत असत.
 मदरसा, मĉब Ļा शाळा िहंदू िवīाÃया«ना खुÐया होÂया. Âयांनाही िश±क िशकिवत.
भेदभाव नÓहता.
 िवīाÃया«ना पाठीवर व हातावर घडी माłन शाåररीक िश±ा िश±क देत असे. अथवा
खोलीत थोडा वेळ बंद कłनही िश±ा िदली जात असे.
 िश±क िवīाÃया«ना रागावताना, िश±ा करताना िविवध ÿाÁयां¸या उपमा देत असे.
तसेच 'अÁडे' असेही Ìहणत.
 काही िश±क भोळेही असत. िवīाथê जर फळ, फुल, पीठ दाळ आणून देत असेल तर
काही वेळा Âयाला िश±क िश±ा माफही करीत. अथाªत हे छोट्या व úामीण शाळात
होत असे.
 छोट्या शाळेतील (मĉब मधील) काही िमया (िश±क) एका हातात िपÁयासाठी हò³का
आिण दुसöया हातात छडी घेऊन बसत.
 मंगल ÿसंगी, सणा¸या वेळी, गावात कोणÂयाही चौकात िवīाथê लहान लहान काठ्या
वाजवीत आिण मĉबसाठी धाÆय गोळा करीत. िश±क माý आपÐया िबछाÆयावर
बसून असे.
 मदरसामधील िवīाÃया«ना ÿÂयेक मिहÆयाला एक 'आशफê' िमळत असे.आिण दैिनक
भोजनात िमठाई व एक फळ िदले जाई.
 िवīाÃया«ची योµयता व कुशलतेसाठी बि±से ठेवली जात. िश±कांनाही बि±स देऊन
मानसÆमान करीत.
४ब.१२ मुिÖलम िश±ण पĦतीने काय िदले? (या पĦतीचे, गुण, फायदे अथवा गुण, फायदे अथवा देणगी) १) मुिÖलम िश±ण सवाªसाठी खुले होते. Âयामुळे लहान-थोर, गरीब-®ीमंत यां¸या
आचार िवचारांचा पåरचय झाला.
२) उदुª¸या łपाने िहंदू-मुिÖलम देवीघेवीचे एक साधन िमळाले, Âयामुळे िहंदू-मुिÖलम
ऐ³य वाढले.
३) िवĬान व सÂय शोधनास वािहलेली मंडळी तयार झाली
४) सांÖकृितक िश±ण व तांिýक िश±ण यांची सांगड घातली गेÐयाने ऐिहक व
परलौिकक जीवनाची तयारी झाली. munotes.in

Page 66

िश±णाचा इितहास
66 ५) िश±ण Óयवसायािभमूख झाले.
६) नैितक िश±णाची जोड िमळाली.
७) िश±ण हे केवळ लौिकक िश±ण नसून धािमªकतेची Âयाला जोड होती. Ìहणून
लोकांमÅये धमªपरायणता वाढीस लागÁयास मदत झाली.
८) मुिÖलम िश±णातून उ°म कला उदयास आÐयात Âयांचा िवकास झाला.
९) भारताला परदेशात कलेबाबत आिण उīोगधंदयाबाबत बाजारपेठ Ìहणून लौिकक
िमळाला. िनशुÐक िश±णाची संधी ÿाĮ झाली.
१०) िविवध राºयकÂया«नी िश±णात ल± घातले Âयामुळे Âयां¸या कारिकदêत Âया -Âया
राºयकÂया«¸या िवचारांची, धोरणाची, कायाªची छाप िश±ण व सामािजक सांÖकृितक
±ेýात पडली (उदा.अकबर, औरंगजेब इ.)
११) मुिÖलम िश±णा¸या काळात कवी, इितहासकार, लेखक, िचýकार गायक याचे उंदड
िपक आले. Âयामुळे संÖकृती िवषयक ÿijांना नवे वळण िमळाले.
१२) वाđयातून जीवनाची अनुभूती व सŏदयª यांचा आÖवाद घेता येऊ लागला. गī, पī,
काÓय, ललीतकला या गोĶी िश±णात आÐया.
१३) िश±ण उदयोÆमुख झाले.
१४) वगªनायक पĦती िमळाली.
१५) इितहास लेखनाची वृ°ी मुिÖलम काळातच उदयास आली.
४ब.१३ मुिÖलम िश±ण पĦतीतील उिणवा (दोष) १. या िश±णाचा भर धािमªकतेवर अिधक असÐयामुळे धमा«धता वाढली.
२. सवा«साठी िश±ण खुले असले तरी Âयाचा फायदा उ¸चवणêय व मÅयम वगêय घेत.
िहंदूना फारसा फायदा िमळत नसे.
३. िश±ांचा भार वाढला, Âयामुळे िवīाथê िदशाहीन झालेत.
४. गुłबĥल आदर कमी झाला.
५. उ¸च िश±णाचे माÅयम अरबी व फारशी भाषा असे. अरबी यावयास खुप कालावधी
लागे. उदुª हे िश±णाचे माÅयम फार उिशरा बनले.
६. सवªý मुसलमानी जनतेत िश±णाचा ÿसार होऊ शकला नाही.
७. पडदा पĦतीमुळे सामाÆय कुंटूंबातील िľया िश±णासाठी बाहेर पडत नसत. Âयामुळे
ľी िश±ण वंिचत रािहले.मागासलेले रािहले. केवळ राºयघराÁयातील िľयाच पुढे
िशकÐया. munotes.in

Page 67

मुिÖलम िश±णपĦती
67 ८. पाठांतरावर भर असÐयामुळे िवचार करÁयाची पाýता कमी झाली.
९. मातृभाषेची उपे±ा झाली.
४ब.१४ मुिÖलम िश±णाची िवīािपठे (िश±णाचीक¤þे) मदरसांमधील िश±णøम सवªý ठरािवक असा नÓहता. जसे िश±क उपलÊध होतील तशी
िवषय िशकिवÁयाची सोय Âया Âया मदरसामधून असे. मदरसा या माÅयिमक शाळांÿमाणे
तशाच महािवīालयीन संÖथाÿमाणे कायª करीत. Âयांचे कायª पाहाता Âयांना उ¸च िश±ण
असे नामािभधान योµय ठरेल, िदÐली, जानपूर, आúा, बेदर येथील मदरसांना काहीना काही
कारणाÖतव िवīापीठाचे Öवłप ÿाĮ झाले. ती फार मोठी िश±णक¤þे बनली. तेथे चालू
असलेÐया िश±णसंदभाªत Âयां¸या कायाªची मािहती उदबोधक ठरेल.
आúा:
भारता¸या इितहासात आúा ÿिसĦ आहे. आúा राजधानीचे शहर झाले तसेच ते
िश±णाचेही क¤þ बनले. िशंकदर लोदीने तेथे शेकडो शाळा सुł केÐया. परदेशी िवĬान
लोकही राºया®यासाठी भारतात आले. कालांतराने आúा िवīापीठ बनले. तेथे उ¸च
िश±ण शाळा व महािवīालये िनघाली. उ¸च िश±णासाठी परदेशाहóन िवīाथê येत
अकबरा¸या कारिकदêत आúा सांÖकृितक क¤þ बनले. तसेच िवīा, कला यांचे आगर झाले.
उīोगधंīांची भरभराट झाली. पंिडत, मोलवी, तßव², कवी आƱयास जमा झाले.Öवतः
बादशहाही आगöयाला होणाöया िवĬानां¸या वादिववादात भाग घेई. अकबराची कारिकदª
Ìहणजे आƱया¸या इितहासातील सुवणªयुग होय. आúा येथे जगातील एक आIJयªही उदय
पावले.
िदÐली:
हे तर राजधानीचे शहर. ÿथमपासूनच ते शै±िणकŀĶ्या महßव पावले. तेथील बादशहा
िश±णात रस घेत. नािसŁिĥनची नसीåरआ मदरसा वैभवशाली होती. गुलाम घराÁयाने
िदÐलीला िश±णाचे क¤þ बनिवले. अÐलाउिहन िखलजीचे कारिकदêत मोठमोठे पंिडत,
तßव², येथे आले. फेåरÖता Ìहणतो ýेचाळीस िवĬान धमª व कायदा यांत ÿावीÁय होते.
िफरोज तुघलख याने ३० महािवīालये Öथािपली; गुलामां¸या िश±णाची सोय केली.मोगल
बादशहाचे कारिकदêत िदÐलीचे वैभव वाढले. हòमायुनाने खगोल व भूगोल यासाठी
महािवīालय सूł केले. बदाउनी हा तेथील िवīाथê होय. जहौिगरानेही जुÆया मदरसांची
डागडुजी केली. शहाजहानने जुÌमा मिशदीजवळ एक महािवīालय काढले. बराच काळ
िदÐली हे शै±िणक क¤þ Ìहणून गाजले.
जोनपूर:
जोनपूर हे मुिÖलम िवīेचे क¤þ Ìहणून फार ÿिसĦ पावले होते. इराणमधील िशराज या
केþांची Âयाची तुलना करतात. भारतीय िशराझ Ìहणून ते िव´यात होते. कला, वाड्.मय
Ļां¸या उ¸चिश±णासाठी जोनपूरची ÿिसĦी होती. दूरदूर¸या ÿांतातील िवīाथê येथे
िश±ण घेÁयासाठी येत. इāाहीम शकê¸या अमदानीत (१४०२-१४४०) जोनपूरला फार munotes.in

Page 68

िश±णाचा इितहास
68 महßव चढले. िशंकदर लोदीने येथील महािवīालयाचा नाश केला. पण लवकरच िश±णक¤þ
Ìहणून जोनपूरने डोके वर काढले.
साăाºय स°ािधकारी Ìहणून जो पुढे ´याती पावला Âया शेरशहाने येथेच िवīाËयास केला
होता. विडलांशी भांडून तो बंगालमधून येथे आला व विडलांनी तेथून परत येÁयािवषयी
Âयास जेÓहा कडक पý िलहीले तेÓहा Âयाने समरामपे±ा जोनपूर हे कसे सरस आहे ते
विडलांना कळिवले. इितहास, काÓयव तßव²ान Ļांचा Âयाने येथे अËयास केला व फारशी
मधील सादी¸या किवता येथेच तŌडपाठ केÐया. शहाजहान बादशहा¸या कारिकदêपय«त
अनेक मिशदी व महािवīालये येथे Öथापन झालेली जानपूरने पािहली. इāािहम शकêने
िश±णावर बराच पैसा खचª केला. हóशार िवīाÃया«ना इनामे िदली. तसेच येथील होतकł
िवīाÃया«ना राºयकारभारात वर¸या दजाª¸या जागा िदÐया. येथे हÖतÓयवसाय, राºयशाľ,
वाÖतुशाľ, िशÐपशाľ, युĦशाľ यांचे उ°म िश±ण िमळे.
बेदर:
बहामनी राºयातील बेदरचे महािवīालय १५Óया शतकातील उ°राधाªत महमद गवान
नावा¸या आ®यदाÂयाने खाजगी åरतीने काढलेले होते. Âयाचे वणªन केÐयािशवाय मुिÖलम
िवīे¸या क¤þाची कथा अपुरी रािहली. महमद गवान हा ÿिसĦ लेखक िवĬान गिणती होता.
िवīेला उ°ेजन िमळावे Ìहणून Âयाने उदार हÖताने पैसा खचª कłन बेदरचे महािवīालय
Öथापन केले. Âयाने Âया िवīालयासाठी एक भÓय इमारत बांधली. ही इमारत भर दुमजली
होती. इमारतीमÅये एक ÿशÖत चौक होता. Ļा इमारतीसाठी Âयाने ÿचंड खचª केला. शंभर
शंभर फूट उंचीचे दोन भÓय मनोरे पुढील कोपöयात उभारले होते. या इमारतीचे बांधकामास
तीन वष¥ लागली. मनोöयाचा दशªनी भाग रंगीत मुलामा चढवलेÐया िवटांचा होता.
आजदेखील Âयाचा पडका भाग याची सा± देत उभा आहे. औरंगजेब बादशहाने जेÓहा बेदर
काबीज केले तेÓहा Âया¸या सैिनकांनी या इमारतीचा ताबा घेऊन Âया इमारती¸या एका
भागात दाłखाना काढला. Âयातील दाł¸या Öफोटामूळे Ļा दशªनीय इमारती¸या बöयाच
भागाचा िवÅवंस झाला. या इमारतीला लागून जी मशीद होती ित¸या सभोवताली असलेÐया
खोÐयांतून िवīाथê व िश±क राहात असत. येथे एक तीन हजार úंथांचे वाचनालय होते. या
महािवīालयाचा ÿमुख शेख इāािहम मूलतानी हा होता व बहामनी राºयातील राजपुýाचे
िश±ण Âयाचे हाताखाली झाले होते. Âयाची राºयाचा Æयायाधीश Ìहणून नेमणूक झाली
होती. Ļा सवª महािवīालयातून उ°मो°म ÿाÅयापक असत. Âयांना सवªý मान असे
मुÖलीम िवīे¸या सुवणªकालात या महािवīायावłन पुÕकळ नामवंत िश±क बाहेर पडले.
काही िवशेष िवषयां¸या अËयासासाठी ही क¤þे ÿिसĦ होती. िदÐलीचे वैिशĶ्य इÖलामी
कायदा, लखनोचे वैिशĶ्य वेदाÆतपर²ान, पंजाब गिणत व गृहशाľ तर रामपूरचे तकªशाľ
व वैīकì असे होते.


munotes.in

Page 69

मुिÖलम िश±णपĦती
69 ४ब.१४ आपली ÿगती तपासा ÿ. योµय पयाªय िनवडा.
१. मुिÖलम िश±ण पĦतीलाच--------- िश±ण पĦती Ìहणतात.
अ. ÿाचीन ब. मÅययुगीन क. अवाªचीन.
२. िश±णाचे माÅयम मातृभाषा असावे, ÿाथªना मातृभाषेतून करावी असे मत-----या
राºयकÂयाªचे होते.
अ. िफरोज तुघलक ब. जहाँिगर क. औरंगजेब
३. बुरखापĦतीचा अवलंब ------ ही करत नसे.
अ. रिजया ब. गुलबदनबानू क. झेÊबुÆनीसा
४. ------- याने सावªजिनक बांधकाम िवभागांतगªत शाळा Öथापनेची जबाबदारी सोपवली.
अ. अकबर ब. बाबर क. औरंगजेब
५. ------- याने िललावती या संÖकृत úंथाचे भाषांतर फारशी भाषेत केले.
अ. िफरोज तुघलक ब. अकबर क. फैजी.
६. ------- याने सवª धिमªयांना एकý आणÁयाचा असफल ÿयÂन केला.
अ. बाबर ब. हòमायून क. अकबर.
७. ------- या¸या काळात िश±कांना िनवृ°ी वेतन सुł केले.
अ. िफरोज तुघलक ब. शहाजहान क. औरंगजेब.
८. मĉब मÅये ÿदेश देÁयासाठी बालकाचे वय ---- इतके असावे अशी अट होती.
अ. चार वष¥ ब. चार वष¥, चार मिहने क. चार वष¥, चार मिहने, चार िदवस
९. मĉब हे जसे ÿाथिमक िश±णाचे क¤þ होते तसे खालील पैकì एका संÖथेतही ÿाथिमक
िश±ण िदले जाई.
अ. मदरसा ब. खानगाहे क. फारशी शाळा.
१०. ---- हे उ¸च िश±णाचे क¤þ होते.
अ. मदरसा ब. दरगाहे क. फारशी शाळा
११. ----- मुिÖलम िश±ण पĦतीचे वैिशĶ्ये होते.
अ. सĉìचे िश±ण ब. िन:शुÐक िश±ण क. मानसशाľावर आधाåरत िश±ण. munotes.in

Page 70

िश±णाचा इितहास
70 १२. ‘हòमानयूनामा’ हा úंथ ----- ने िलिहला.
अ. नूरजहां ब. गुलबदन बानू बेगम क. हòमायून
१३. ----- हा मुिÖलम िश±णपĦतीतील दोष होता.
अ. वगª नायक पूदूती ब. िवīाÃया«ना शाåरåरक िश±ा क. Óयवसाय िश±ण
१४. खालील पैकì ----- हे मुिÖलम िश±ण पĦतीचे क¤þ नÓहते.
अ. आúा ब. जैनपूर क. नालंदा
१५. गुलाम घराÁयाने ------ हे िश±णाचे क¤þ बनिवले
अ. िदÐली ब. बेदर क. जोनपूर
४ब.१५ सारांश मुिÖलम िश±ण पĦतीत मक्तब मÅये ÿाथिमक िश±ण िदले जात असे. शाळा ÿवेशाचा येथे
िवधी होत असे. तर मदरसामधून उ¸च िश±णाची ÓयवÖथा होती. मदरसांनाच लागून
िवīाÃया«ची राहÁयाची ÓयवÖथा केली जात होती.इ. १२०६ ते इ.स.१७०७ या
कालखंडात िविवध मुिÖलम राºयकÂया«¸या स°ा येवून गेÐयात. या राºयकÂया«¸या
िवचारांचा ÿभाव Âया -Âया काळातील, शै±िणक सामािजक व सांÖकृितक जीवनावर
झालेला िदसून येतो. Âयातही अकबर, औरंगजेब, िफरोजशहा तुघलक यांनी िश±णात बदल
घडवून आणलेत.ľी िश±णाचा िवचार करता राजघराÁयातील åरिýयांना िश±ण िदले जात
असे तसे सामाÆय िľयांना िश±ण न िमळाÐयामुळे ľी िश±ण उपेि±तच रािहले.अÅयापन
हे पिवý कायª असÐयामुळे िश±क िश±णासाठी वाहóन घेत. िवīाथê िश±कांना मानसÆमान
देई. Âयां¸याशी अदबीने वागत असत. िवīाÃया«ची वतªणूक अयोµय असÐयास आ²ापालन
न केÐयास िश±क शाåरåरक िश±ाही देत असत. ÖवयंिशÖत हा ÿकार नÓहता. िश±क
िवīाÃया«ना Öवावलंबनाचे धडे देत.
मुिÖलम िश±ण पĦतीत काही उिणवा असÐयातरी या काळात िविवध कलांना उ°ेजन
िमळाले. मारतात ÖथापÂयकला व इतर कलाकुसरी¸या वÖतू पाहÁयासाठी खरेदी
करÁयासाठी परदेशातून Óयापारी व पयªटक येत धािमªक िश±णावर भर असला तरी लौिकक
िश±णाचा समावेशही मुिÖलम िश±ण पĦतीत होता.
४ब.१६ ÖवाÅयाय १. िविवध मुिÖलम राºयकÂया«¸या कालखंडात मुिÖलम िश±णाचा िवकास कसा झाला ते
ÖपĶ करा.
२. औरंगजेबाने िश±णात कोणते बदल घडवून आणले Âया¸या काळातील िश±णा¸या
िÖथतीचे वणªन करा.
३. अकबराचे शै±िणक योगदान ÖपĶ करा. munotes.in

Page 71

मुिÖलम िश±णपĦती
71 ४. िटपा िलहा.
(अ) मĉब' एक ÿाथिमक िश±णाचे क¤þ
(ब) औरंगजेबाचे िश±ण िवषयक िवचार
५. मुिÖलम िश±ण पĦतीतील ÿाथिमक आिण उ¸च िश±णाचे Öवłप िवशद करा.
६. 'मदरसा' मधील िश±णाची ठळक वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
७. टीपा िलहा.
(अ) मÅययुगीन कालखंडातील ľी-िश±ण
(ब) जहाँिगर¸या राजवटीतील िश±ण िवकास
(क) शहाजहान¸या राजवटीतील िश±ण िवकास
(ड)'मदरसा'-एक उ¸च िश±णाचे क¤þ
(इ) मुिÖलम िश±णाची िवīापीठे (क¤þे)
(ई) िफरोज तुघलक काळातील शै±िणक िवकास
८. मुिÖलम िश±णपĦतीचे गुण, उिणवा ल±ात घेऊन या िश±णपĦतीचे समी±ण करा.
९. टीपा िलहा:
(अ) मुिÖलम िश±ण पĦतीचे गुण
(ब) मुिÖलम िश±णातील उिणवा
(क) मुिÖलम िश±णातील िवīाथê- िश±क संबंध
***** munotes.in

Page 72

72 ५
आंµलकालीन िश±ण (१८३६-१८५५)
घटक संरचना
५.० उिदĶ्ये
५.१ ÿÖतावना
५.२ आंµलकालीन भारतीय िश±ण
५.२.१.पौवाÂय िश±णाचे ÿवĉे
५.२.२ आंµलवादी
५.२.३ ÿा¸यवादी
५.२.४ आंµलभाषावादी (पाIJाÂयवादी) भूिमका
५.३ मेकॉलेचे िटपण आिण Âयाचा ÿभाव
५.४ ľी िश±ण
५.५ वूडचा खिलता -१८५४
५.० उिĥĶ्ये हा घटक वाचÐयांवर तुÌही खालील गोĶी कł शकाल.
 आंµलकालीन भारतीय िश±णाचे Öवłप ÖपĶ कराल.
 पौवाªÂय िश±णाचे ÿवĉे यां¸या िवषयी जाणून ¶याल.
 मेकॉलेचे िटपण (जाहीरनामा) समजून ¶याल.
 िश±णािवषयी मेकॉलेचा ŀĶीकोनाचे वणªन कł शकाल.
 बेिटंकचा अहवाल िवषद कराल.
 वूड¸या खलीÂयाची ÓयाĮी वणªन कł शकाल.
५.१ ÿÖतावना अगदी अनादी काळापासून आपÐया देशातील वÖतू िविवध देशात ÿिसĦ होÂया. Âयामुळे
िविवध देशांशी वÖतू¸या माÅयमातून देवाणघेवाण, दळणवळण, Óयापार सुł झाला होता.
या Óयापारासाठी िविवध देशातील Óयापारी Ā¤च, डच, इंúज हे भारतात आले. १५ Óया
शतकापासून १७ Óया शतकापय«त Ļा Óयापाöयांनी भारतात जम बसिवÁयाचा ÿयÂन केला.
Óयापाराबरोबर धमा«तरांचाही Âयाचा ÿयÂन होता. १७ Óया शतकापासून इंúज राºयकत¥
बनÁयाचा ÿयÂन कł लागले. १८ Óया शतकात िāटीश ईÖट इंिडया कंपनी बाळसे धł
लागली. िāटीशांनी भारतीयांना रौÆयात भरती कłन घेतले व तसे सैिनकì िश±ण िदले
गेले. munotes.in

Page 73

आंµलकालीन िश±ण (१८३६-१८५५)
73 आपÐया देशात Ļा काळात िश±णाची फारच दयनीय अवÖथा होती. भारतात ºया
Öथािनक शाळा होÂया Âयांना 'Óहनाª³यूलर'अथवा 'नेिटÓह' शाळा या नावाने संबोधले जात
असे. अशा शाळा िहंदु व मुसलमानांकåरता अलग अलग होÂया. िहंदू-मुसलमानास Âयां¸या
धमाªनुसार संÖकृतीचे, सािहÂयाचे िश±ण िदले जाई. इंúज भारतात आÐयावर येथे िमशनरी
शाळा सुł करÁयात आÐया. भारतातील लोकांनी ही पूवê¸या शाळेत बदल कłन शाळा
सुł केÐया. या शाळांना देशी शाळा Ìहणून संबोधÁयात येत होते.
माÅयम: देशी शाळेत िदले जाणारे िश±ण 'देशी िश±ण' समजले जात असÐयाने िश±णाचे
माÅयम “देशी भाषा' हेच होते. इंúजी भाषा व Âयातील सािहÂयाला मुळीच Öथान नÓहते.
úामीण भागात देशी िश±ण पĦतीचे िश±ण घेत असत. यात तीन 'आर' (R) Ìहणजे वाचणे,
िलहणे, व िहशोब करणे. शाळेत माý खाजगी पĦतीने िश±ण देÁयाची ÿथा होती. या
शाळांमÅये अÖपृÔय जातé¸या मुलांना ÿवेश नÓहता.
५.२ आंµलकालीन भारतीय िश±ण - १८१३-१८३३ या काळात िमशनöयांनी बöयाच ÿाथिमक शाळांची Öथापना केली. िमशनरी भारतात
येÁयापूवê देशी शाळेत िविवध माÅयमातून िश±ण देÁयाची ÿथा सुł होती. दुकानदार
Óयावसाियक व úामीण भागात देशी पĦतीचे िश±ण घेत असत. यात ३ 'आर' (Three R )
चा वापर होत असे. Ìहणजे वाचणे, िलहीणे, व िहशोब करणे, शाळेत माý खाजगी पĦतीने
िश±ण देÁयाची ÿथा होती. िमशनöयांचा मु´य उĥेश भारतात धमª ÿसार करणे हा होता.
Âयासाठीच Âयांनी भारता¸या वेगवेगÑया भागांमÅये िश±णसंÖथा Öथापन केÐया. Ìहणूनच
या िमशनöयांना भारतातील आधुिनक िश±णाचे ÿवतªक Ìहटले जाते. िश±ण हे Âयां¸या
ŀĶीकोनातून फĉ धमªÿसाराचे माÅयम होते. िमशनöयांना भारतीय लोकांची मानिसकता
िश±णा¸या माÅयमातून बदलावयाची होती. एकूण Âया काळात Âया सवª युरोिपयन लोकांनी
भारतात Óयापक Öवłपाचे िश±णाचे कायª केले. Âयापैकì काही पुिढलÿमाणे आहेत:
५.२.१ पौवाªÂय िश±णाचे ÿवĉे (Exponents of Oriental Education :
पूव¥किडल िश±णा¸या िवकासा¸या मागाªकडे पहाता ल±ात येते कì १८१३ पय«त
िश±णामÅये फारशी ÿगती झाली नÓहती. अगदी मोज³या िठकाणी Ìहणजेच, सेरामपूर,
कलक°ा, िडÆजपू मधील बाÈटीÖट, जेसोर, पूवª बंगाल डच िचनसुरा बेलारी येथे ÿाथिमक
िश±णासाठी ÿयÂन झालेले िदसून आले.
मुंबईमÅये महÂÿयासाने अमेåरकन बोडªने धमªÿचारा¸या व Âया अनुषंगाने िश±णा¸या
कायाªत पदाªपण केले. १८१३ ते१८३३ या काळात जनरल बÈटीÖट िमशनरी सोसायटी ,
लंडन िमशनरी सोसायटी चचª िमशनरी सोसायटी, द वेसिलयन िमशन व Öकॉटीश िमशनरी
सोसायटी या िमशनरी संÖथांनी भारतात धमªÿसारा बरोबर िश±णाचे कायª केले. वåरल
काही िमशनöयाबरोबर पौराÂय िश± णाचा ÿसार करणारे काही ÿवĉे- सुłवाती¸या काळात
िमशöयांचा कल ÿाथिमक िश±णाकडे होता. बदल ही काळाची गरज ओळखून १८३३ ते
१८५३ ¸या काळात िखIJन िमशन öयांनी माÅयिमक व महािवīालयीन िश±णावर भर
िदला. िखIJन िमशनöयांचा िश±ण ÿसाराचा हेतू: munotes.in

Page 74

िश±णाचा इितहास
74  िश±णाचे माÅयम इंúजी
 धमª ÿचार करणे.
 िश±णाचा मु´य हेतू धमा«तर करणे.
 पािIJमाÂय शाľाचा िश±णात समावेश.
 पािIJमाÂय सािहÂयाचा ÿसार
वåरल बाबéचा िवचार करता ल±ात येते कì भारतामÅये िश±णाचा पसारा वाढवणे व इंúजी
भाषेला महßव िमळवून देणे.
१. अले³झांडर डफने (Alexander Duff):
कलकÂयामÅये एक इंúजी शाळा Öथापन केली. तेथे बायबल¸या िश±णासाठी एक
आवÔयक तािसका होती.
२. जॉन िवÐसने:
मुंबई मÅये एका महािवīालयाची Öथापना केली. १८३७ मÅये अÆडरसन (Anderson) व
(Braidwood) बेडवूड याने जनरल असेÊली Öकूल ची Öथापन केली.
३. डाँ. िमलर ने (Dr. Miller) :
Âयाचे łपांतर िखIJन कॉलेज मÅये केले. १८४१ मÅये रॉबटª नोबेलने (Rodert Nobel)
मछली पĘण येथे नोबेल कॉलेजची Öथापन केली. िÖटफन िहÖलॉप (Stephen Hislop)
ने नागपुरला १८४४ मÅये सोसायटी¸या चौÃया महािवīालयाची Öथापना केली. १८५३
मÅये चचª िमशनरी सोसायटीने स¤ट जॉन¸या नावाने आúा येथे महािवīालयाची Öथापना
केली. १८३० ते १८५७ हा काळ िमशनöयांनी Öथापन केलेÐया व चालिवलेÐया शाळांच
होÂया. १८१३ ते १८५३ या काळात िश±णा¸या ±ेýात अनेक गैरसरकारी खाजगी
ÿयÂनांनी भर घातली.
४. डेिÓहड हेअर (Devid Hare) (१७७५ ते १८४२):
हे गृहÖथ १८०० मÅये कलकÂयाला आले. Âयांनी जवािहöयांचा खूप Óयापार Óयवसाय
कłन १८१५ पय«त खूप पैसा िमळवून िनवृ° झाले. इंµलडला न जाता उवªåरत आयुÕय
Âयांनी भारतातच घालिवÁयाचे ठरिवले. Âयांनी िहंदू िवīालय व कॉलेजची Öथापना केली.
Âयांचा मु´य उĥेश िहंदू मुलांना चांगले इंúजी िश±ण देणे हा होता. यासाठी Âयांनी िहंदू व
युरोिपअन ची एक सिमती Öथापन केली व पूणªपणे धमªिनरपे± पाIJाÂय िश±ण देÁयाचे
ठरिवले. ही सिमती Âया ŀĶीने कायªरत झाली. िहंदू युरोिपअनांची एक सिमती Öथापन केली
व पूणªत: धमªिनरपे± महािवīालयीन पाIJाÂय िश±ण देÁयाची सोय केली.
या डेिÓहड हेअर सिमतीची वैिशĶ्ये:
१) ही संÖथा पूणªत: धमªिनरपे± होती. munotes.in

Page 75

आंµलकालीन िश±ण (१८३६-१८५५)
75 २) संÖकृत व अरबी भाषेचा उपयोग न करता बंगाली व इंúजी या भाषांचा उपयोग
करÁयात येत होता.
३) अËयासøमात इंúजी भाषा व इंúजी सािहÂय या िवषयांना ÿमुख Öथान होते.
४) या अËयासात पौवाªÂय (पूव¥किडल) पौवाªÂय देशातील िवषयांना Öथान नÓहते.
५) डेिÓहड हेअर हा पिहला संÖथापक आहे िक ºयाने िहंदू मुलां¸या िश±णाचा िवचार
केला.
६) डेिÓहड चा आदशª डोÑयासमोर ठेवून िश±ण संÖथा Öथापन केला.
५. जे.ई.डी बेथून (J.E.D. Bethune) (१८०१-५१):
बेथून हे िश±ण मंडळाचे अÅय± होते. व गÓहªनर जनरल¸या कायªकारी मंडळाचे सदÖय
Ìहणून कायªरत होते. Âयांनी भारतीय मुलéसाठी धमªिनरपे± शाळेची Öथापना केली तसेच
शाळेचा सवª खचª वैयिĉक पैशातून केला. पण १८५१ बेथूनचा मृÂयू झाÐयावर लॉडª
डलहौसी ने Öवत:¸या खाजगी पैशांनी ही संÖथा चालवली. तदनंतर कंपनीने ही संÖथा
चालिवली.
बॉÌबे एºयूकेशन सोसायटीचे ÿयÂन:
 ॲµलोइंिडयन मुलांना िश±ण देणे.
 गरीब युरोिपय मुलांना ÿिश±ण देणे.
 åरचडª कोब¸या संÖथेत भारतीय मुलांना ÿवेश िमळत असे.
 इतर धिमªय मुलांना Âयां¸या बरोबर Âयां¸या भाषे¸या तासाला बसÁयाची सĉì नÓहती.
 नवीन संÖथाना मदत करणे.
 भारतीय मुलांसाठी असलेÐया शाळांचा दजाª उंचावणे.
 भारतीय मुलांसाठी पुÖतके तयार करणे.
 नेटीÓह Öकुल बुक ॲÆड Öकूल सोसायटी ची Öथापना करणे.
 भारतीयां¸या िश±णाचा दजाª केवळ िमशनरी वा कंपÆयां¸या िमशनरी ¸या ÿयÂनाने
सुटणार नाही. अशी खाýी माऊंट Öटुअटª एिÐफÖटन व अÆय अिधकाöयांना
झाÐयामुळे Âयांनी भारतीयां¸या खाजगी िश±ण उपøमांना ÿोÂसाहन व मदत
करÁयाचा धोरणाचा अवलंब केला. या शाळा िनयिमत चालत , रिववार हा सुĘीचा
िदवस असे.
 अËयासøमाचे Öवłप Óयापक असून Âयांत Óयाकरणाचा समावेश होता.
 इंúजी भाषेचे िश±ण देणे हा ÿमुख उĥेश होता. munotes.in

Page 76

िश±णाचा इितहास
76 ६. 'रॉबटª िवÐबर फोसª':
हा िāटीश लोक सभेचा सदÖय होता. Âयांनी इंµलीश ईÖट इंिडया कंपनीचा “ऊप Charter
act” पुनरªचनेसाठी पुिढल ÿÖताव मांडला.
 िमशनरी लोकांना मोठ्या सं´येने भारतात पाठवावे.
 परंतु हा ÿÖताव पूवêचा अनुभव ल±ात घेवून कंपनी सरकारने हा ÿÖताव फेटाळला.
 Âयाने भारतीयाना िश±ण देÁया¸या आपÐया पंचमुखी योजनेसाठी तीĄ आंदोलन
केले.-१८१३ मÅये इंिµलश ईÖट इंिडया कंपनीचा 'चाटªर ॲ³ट' ÿिसĦ झाला.
 या ॲ³ट नुसार इंµलीश िमशनöयाना भारतात मुĉ ÿवेश īावा. यांची अंमलबजावणी
नुसार खöया अथाªने िमशनöयांनी भारतातील आधुिनक िश±णाचा पाया घातला.
 िश±णाचा सोई -सुिवधा उपलÊध कłन देणे हे कंपनीने Öवतःचे कायª मानले होते.
 इंúज सरकारने दरवषê लाखो łपये िश±णासाठी खचª केले. Âयामुळे भारतीयांना
आधुिनक िश±णाचे दालन उघडले गेले.
 Âयामुळेच आधुिनक िश±णाचा ÿणेता चाÐसª úॅट आपÐया पंचमुखी योजने¸या
यशÖवीतेबĥल आÂमिवĵासपूवªक Ìहणतो कì जर सरकारने ही योजना यशÖवी
करायची ठरिवली तर ते सहज यशÖवी कł शकतात. यांची भूिमका फारच महßवाची
होती. इÖट इंिडया कंपनीशी िमýßवाचे संबंध असÐयामुळेच िमशनरी िश±णा¸या
±ेýात एवढे कायª कł शकले.
या काळातील िश±णा¸या ±ेýातील सरकारी कायाªपे±ा िमशनöयांनी केलेले कायª िकतीतरी
जाÖत होते. ईÖट इंिडया कंपनीकडून आिथªक सहाÍय िमळणाöया शाळा भारतामÅये
लोकिÿय होÂया. येथे धमª ÿसार करÁयात येत नसे.
याउलट िमशनरी शाळांचा भर धमाªनुसार व बायबल¸या िश±णावर आधाåरत असÐयामुळे
लोकां¸या मनात िभती होती.
आपली ÿगती तपासा:
१) पौवाªÂय िश±णा¸या ÿव³Âयािवषयी सिवÖतर मािहती īा.
२) बॉÌबे एºयूकेशन सोसायटीचे िश±णासाठी ÿयÂन यांवर टीप िलहा.
५.२.२ आंµलवादी:
भारतामÅये िāटीशांचे आगमन झाले आिण Âयांनी आपली पाळेमुळे भारतात खोलवर
रोवली. िवĵिवजयी होÁया¸या लालसेने ईÖट इंिडया कंपनीने िश±णाचा ÿचार व ÿसार
केला. उदा. सैÆयात भरती कंपनीत कारकूनी अशा अिमशाने लोकांना िश±णाकडे
वळिवÁया¸या ÿयÂन केला. याच काळात ईÖट इंिडया कंपनी ही Óयापारी संÖथा राजकìय
स°ा बनली होती. ईÖट इंिडया कंपनी ही राजकìय स°ा बनÐयावर शै±िणक धोरणात munotes.in

Page 77

आंµलकालीन िश±ण (१८३६-१८५५)
77 बदल करÁयात आला. िहंदू व मुिÖलम यां¸या िश±णाची जबाबदारी कंपनीवर पडली याच
कारणांमुळे िāटीश अिधकाöयांमÅये मतभेद िनमाªण झाले. या मतभेदासच आपण आंµलवाद
Ìहणतो. हा आµलवाद ÿा¸यवादी (Orientarist) व पाIJाÂय वादी (Angliasts)
यां¸यामÅये होता.
५.२.३ ÿा¸यवादी (Orientalist):
ÿा¸यवादीचे मते भारतीय िश±ण घेऊन इंúजी िशकून इंúजां¸या खाīांशी खांदा लावून
कायª करील. िवÐसन हा एक अशाच िवचारसरणीचा होता. िवÐसन¸या मते, संÖकृत,
अरबी, फारशी भाषेवर आधाåरत िश±ण देऊन भारतीय धमª, जाती यापासून वेगळे ठेवू
इि¸छत होते. ºयामुळे नव िनिमªत िāटीश राºयाला धोका पोहोचणार नाही.
काही ÿा¸यवादéचे Ìहणणे होते कì, ÿाचीन ²ान िवचारांशी संपकाªत आÐयानंतर भारतीय
संÖकृती नĶ होईल. तसेच भारतीय सािहÂयामÅये एवढे अपार ²ान भांडार आहे कì Âया
²ानाचा उपयोग युरोपवांसीयासाठी आवÔयक आहे. पाIJाÂयवादी (Anglists)
पाIJाÂयवादीचे Ìहणणे होते कì, भारता¸या ÿगतीसाठी इंúजी िश±ण आवÔयक आहे. इंúजी
Óयापाöयांना वापर करÁयासाठी Âयांनी इंúजी िश±ण देÁयाचे Öवीकारले. ऑिफस मÅये कायª
करÁयासाठी कार कुनी वगª होता तो तयार करÁयासाठी Âयांनी िश±ण दयावे असे
पाIJाÂयवादéचे Ìहणणे होते.
थोड³यात आंµलवादाचे कारण आपÐया ल±ात येते ते Ìहणजे:
 आंµलवादाचे ÿमुख कारण कोणते असावे ?
 कोणÂया भाषेला ÿभुßव īावे ?
 कायªवािहÆया कोणÂया असाÓयात ?
 अÅयापनपĦती कोणÂया असाÓयात ?
या वरील ÿijावर आपआपली मते पुढे येऊ लागली. व Âयातूनच वाद िनमाªण होऊ लागले.
अिभजात भाषावादी प± व आंµलभाषावादी यां¸यात वाद िनमाªण झाला. अिभजात
भाषावाīांची भूिमका (पौवाªÂयवादी) वॉरन हेिÖटंग, लॉडª िमंटो, एच टी िÿÆसेप,
एच.एच.िवÐसन व डंकन हे ÿमुख अिभजात भाषावादी होते. कंपनीला कंपनी
चालवÁयासाठी उ¸चवणêय िशकलेÐया लोकांची गरज भासू लागली Ìहणून वॉरन हेिÖटंगने
कलकßयाला मदरसा व डंकनने १७९१ मÅये बनारसला संÖकृत महािवīालयाची Öथापना
केली. यातूनच िश±णा¸या धोरणासंबंधी¸या पौवाªÂय (Orientalist) िवचारसरणीची
सुरवात झाली.१७६५ ते १८१३ पय«त¸या काळात कंपनीने भारतीय िश±णाबĥल पुिढल
धोरणांचा अवलंब केला.
 कंपनीने धमªÿसारासाठी िखIJन िमशनöयांना मदत न करणे.
 कंपनीने पाIJीमाÂय ²ान भारतीयांना देÁयाचा ÿयÂन न करणे.
 संÖकृत व अरबी भाषेतून परंपरागत अिभजात िश±ण देणे.
 धािमªक अिलĮता पाळणे. munotes.in

Page 78

िश±णाचा इितहास
78 चाटªर कलम १८१३ तील ४३ िवभागातील तरतुंदीसंबंधी मतभेद (अिभजात
भाषावादी) पौवाªÂयवादी िवĬानांचा ŀिĶकोन:
१) िश±णात भारतीय ²ानाचा ÿारंभ व िवकास करणे शाľीय ²ान अिभजात भाषांत
भांषांतåरत करणे आवÔयक आहे.
२) पौवाªÂय िश±ण देणाöया सÅया¸या संÖथांना सरं±ण देÁयात यावे व Âया तशाच चालू
ठेवाÓयात.
३) भारतीय लोक इंúजी भाषेवर कधीच ÿभुßव ÿाĮ करणार नाहीत.
४) इंúजी भाषेची सĉì केÐयास भारतीया¸या मनात रागाची भावना िनमाªण होईल.
५) संÖकृत व अरबीतील अिभजात सािहÂयाचा अËयास करणे महßवाचे व उपयुĉ आहे
Ìहणून भारतीयांबरोबरच तसा अËयास पािIJमाÂय िवĬानांनी ही करावा.
५.२.४ आंµलभाषावादी (पाIJाÂयवादी) भूिमका:
चाÐसª úॅट लॉडª िवÐयम बेिटंग, सर ई. पेरी. वॉडªन हे ÿमुख आंµलभाषावादी होते.
िāटीश कायदेमंडळाने िāटीश अिधपÂयाखालील ÿदेशातील जनते¸या ÿगतीसाठी व
धािमªक व नैितक िवकासासाठी पुरेशा िश±कांची व िमशनöयांची नेमणूक करावी ही सूचना
केली होती.
कंपनी¸या संचालक मंडळाने या ठरावास कडकडून िवरोध केला कारण भारतात Âयांना
स°ा मजबूत करावयाची होती. कंपनीने धािमªक अिलĮतेचे धोरण Öवीकारले व िहंदूचे
धमा«तर करणे वेडेपणाचे आहे. Âयां¸या धािमªक ®Ħा चांगÐया आहेत, Âयांना वेगÑया
िश±णाची जłरी नाही असे मत ÖपĶ केले.
चालª गॅटस ने कंपनी¸या धोरणास िवरोध कłन भारतीयां¸या िश±णाबĥल पुिढल मुĥे
(िवचार) मांडले.
१) भारतीय समाजाची नैितक िÖथती िनकृĶ आहे याची जाणीव इंúजी लोकांना कłन
देणे आवÔयक आहे.
२) िनकृĶ समाजाची दोन कारणे आहेत.
अ) अ²ान व योµय धमªिवचारांचा अभाव.
ब) यासाठी Âयांना िश±ण देणे व Âयांचे धमा«तर कłन Âयांना िखIJन धमाªत आणणे.
३) वåरल उĥेशसाÅय करÁयासाठी िश±णाचे माÅयम इंúजी असावे.
४) इंúजी भाषेĬारे िहंदूना पािIJमाÂय सािहÂय, तßव²ान व धमª इ. िवषय अवगत कłन
īावे. munotes.in

Page 79

आंµलकालीन िश±ण (१८३६-१८५५)
79 ५) असे केÐयाने कालांतराने िहंदू Öवतःच इंúजीचे िश±क बनतील व सावªजिनक
जीवनात इंúजéचा वापर सवªमाÆय होईल.
६) छपाई¸या शोधामुळे पािIJमाÂय ²ानाचा ÿसार सुलभ रीतीने करता येईल.
७) भारतीय िश±णात नैसिगªक शाľाचे ²ान व तांिýक संशोधनवर भर īावा.
८) इंúजी हे िश±णाचे माÅयम व सरकारी Óयवहारातील भाषा असावी.
आपली ÿगती तपासा:
१) आंµलवादाची सिवÖतर चचाª करा.
२) 'चाÐसª úॅट' याला आधुिनक िश±णाचा ÿणेता असे का Ìहटले जाते ?
५.३ मेकॉलेचे िटपण आिण Âयाचा ÿभाव (MACAULAY'S MINUTE & ITS ETTECT) लॉडª मेकाले हे कायªकारी मंडळाचे सभासद होते. जेÓहा भारतीया¸या िश±णासंबंधीचा
िववाī ÿij मंडळात उपिÖथत झाला तेÓहा भारतीयां¸या िश±णांसबंधी आपले ÿिसĦ
िटपण िलहले. या िटपणात Âयांनी १८१३ चाटªर कलमा¸या िवभाग ४३ मधील तरतुंदी
अÆवयाथª ÖपĶ केला.
१) १८१३ ¸या कलमामधील (७८१८) या शÊदाचा अथª मेकॉले¸या मते इंµलीश सािहÂय
(इंúजी लिलत सािहÂय) असा आहे.
२) शाľीय ²ानाचा पुरÖकार हा उĥेश फĉ िश±णाचे माÅयम इंúजी भाषा ठेवÁयानेच
साÅय होईल.
३) चाटªर कलम (१८१३) मधील िवभाग ४३ मधील िववाī शÊदांचे वåरल ÿमाणे अथª
लावले न गेÐयास मेकॉलेने तो िवभाग रĥ करÁयाची धमकì िदली. भारतात कोणती
िश±ण पĦती असावी यावर पौवाªÂय व पाIJीमाÂय असे सरळ दोन गट पडले. लॉडª
बेिटंकला दोÆही गटांनी आपआपली मते सादर केले.
मेकॉलेचे Óयĉìमßव व भारतात आगमन:
१० जून १८३४ मÅये मेकाले भारतात आला. तो गÓहनªर जनरल¸या एि³झ³युिटÓह
कौÆसीलचा कायदेशीर सÐलागार होता. तो अितशय हòशार व कायदेतº² होता, तसेच
लेखक, वĉृÂवगुणसंपÆन सुĦा होता. Âयामुळेच Âयाकाळातील गÓहनªर जनरल लॉडª ब¤िटक
याला असे वाटत होते कì मेकॉलेमुळे आंµलभाषािनķ व मिहत भाषा िनķ हा वाद संपुĶात
येईल. मेकॉलेने या दोÆही गटा¸या ÓयĉÓयाचा अËयास केÐयािशवाय आपले मत Óयĉ केले
नाही. सवा«चा सखोल अËयास कłन िश±ण िवषयक धोरणासंबंधी मत िवचारले
नसतानाही २ फेāु.१८३५ रोजी Âयाने आपला सÐला िववरण पýा¸या Öवłपात ÿभावी
भाषेत लॉडª ब¤िटककडे पाठवून िदला. munotes.in

Page 80

िश±णाचा इितहास
80

लॉडª मेकोलेचे िटपण (जाहीरनामा):
“जगातील सवª भांषामÅये इंúजी भाषा सवª®ेķ आहे. राºयकÂया«ची व उ¸चवणêयांची भाषा
इंúजीच आहे, आिण पूव¥कडील सवª देशात इंúजी भाषा Óयापारास उपकारक ठरेल.”
भारतीयांनी Âया¸या या िवचारसरणीला िवरोध केला असता तो Ìहणाला, “ÿकृतीस काय
चांगले आहे हे िशकले पािहजे जीभेस काय आवडते ते नको” एवढ्यावरच न थांबता तो पुढे
Ìहणाला, “आÌहाला भारतात असा वगª िनमाªण करायचा आहे, जो रĉाने व वणाªने पूणªतः
भारतीय असेल; पण मते अिभłची, संÖकृती, नीतीमुÐये व बुĦी याबाबत तो पूणªपणे इंúजी
असेल.”
मेकॉलेने आपला खिलता ÿिसĦ केला Âयास मेकॉलेचे िमनीट (Mecaulay's Minute)
अथवा िववरपý या नावाने ओळखले जाते.
िश±णिवषयी मेकॉलेचा वृिĶकोन:
munotes.in

Page 81

आंµलकालीन िश±ण (१८३६-१८५५)
81 मेकॉले¸या िटपण (Minute) (जािहरनामा) चा ÿभाव:
मेकॉले¸या (जाहीरनाÌयामुळे) िटपणामुळे तो ÿिसĦी¸या झोतात आला. Âयाने आपÐया
जािहरनाÌयात इंúजीला उचलून धरले. व Öथािनक भाषांची हेटाळणी केली. भारतातील
लोकांना Âयाने आचार, िवचार व वेशभूषा यांनी इंúजमय केले होते. काही लोकां¸या मते
भारता¸या िवकासात मेकॉले¸या जािहरनाÌयामुळे मोठेच पåरवतªन घडून आले. इंúजी
भाषे¸या िश±णाने भारतात राजकìय जागृती होÁयास मदत झाली Âयामुळे ÖवातंÞय, समता
आिण बंधुता या मूÐयांची भारतास जाणीव झाली. मेकॉले हा एक ÿकारे िवकासाचा
मागªदशªक ठरला. भारतात इंúजी िश±ण सुł झाले नसते तर भारतात ÖवातंÞय संúाम
घडÁयास अवधी लागला असता व आंदोलने झाली नसती. Âयामुळे इंúजी िश±णासाठी
इंúजांना भारतात एक चांगले धोरण आखÁयास मदत िमळू शकली.
मेकॉलेमुळे भारतात पाIJीमाÂय ²ान-िवचारांची गंगा भारतास येÁयास मागª मोकळा झाला.
िश±णाचे माÅयम इंúजी असÐयाने ²ान िव²ानाची भारतास ओळख झाली. Âयामुळे
आिथªक आिण औīोिगक ±ेýात िवकासाची संधी आपोआपच चालून आली.
मेकॉलेने आयुव¥दावर अकारण रोष ÿकट केला होता. आयुªकदêक úंथ, ºयोितषशाľाचा
Âयाने अËयास केला नÓहता. Âयामुळे Âयाने भारतीय टीकाकारांचा रोष ओढवून घेतला.
इंúजी िश±णामुळे मेकॉलेस भारतात िवचाराने इंúजी असणारा वगª िनमाªण करावयाचा
होता. मेकॉलेने आपÐया जाहीरनाÌयात पाझर िसĦांतांचा उÐलेख केला होता. Âया
िसĦांतानुसार भारतातील उ¸च वगाªतील लोकांना ÿथम िश±ण देऊन ते उ¸च वणêय लोक
खाल¸या लोकांना िश±ण देतील Ìहणजेच वर¸या वगाªकडून खाल¸या वगाªपय«त िझरपत
जाईल. Âयामुळे आिथªक बोजा कमी होईल. पण तसे न होता ºया वर¸या वगाªतील लोकांनी
िश±ण घेतले, Âयांनी खाल¸या वगाªतील लोकांना िशकवÁयाचा ÿयÂन केला नाही. Âयामुळे
इंúजी िश±णाचा फारसा ÿसार झाला नाही. Âयामुळे िश±ीत व अिश±ीत लोकामÅये
आपोआपच दरी िनमाªण झाली होती.
बेिटकचा अहवाल (Bentick's Resoulution) १८३५:
लॉडª मेकॉलेनी आपला जािहरनामा (Mecaulay Minutes) ७ माचª १८३५ मÅये ÿिसĦ
केला. तो िश±णिवषयक जाहीरनामा होता तो पौवाªÂय वादयाकडे अिभÿाचायª पाठिवला. तो
जािहरनाÌयातील ÖपĶीकरणाने नाराज झाला. Âयाने लॉडª मेकाले¸या जाहीरनाÌयावर टीका
कłन देषी भाषांमधूनच भारतीयांना िश±ण िदले जावे असे मत ÿदिशªत केले. १५ फेāुवारी
१८३५ रोजी िÿÆसेपकडे मेकॉले¸या ÖपĶीकरणाला उ°र Ìहणून एक पåरपýक तयार केले.
िÿÆसेपने आपÐया पåरपýकात पुिढल िवचार Óयĉ केले होते.
munotes.in

Page 82

िश±णाचा इितहास
82 बेिटकने ८ माचª १८ ३५ रोजी िश±ण िवषय धोरण पुिढलÿमाणे:

आपली ÿगती तपासा:
१. मेकॉलेचे िटपण (अहवाल) ÖपĶ करा.
२. मेकॉलेचे िटपण (अहवाल) व Âयाचा ÿभाव यावर चचाª करा.
३. बेिटंक चा अहवालावर िटपा िलहा.
५.४ ľी िश±ण (WOMEN'S EDUCTION) १८३३ ते १८५५ या कालखंडात भारतात इंúजी माÅयमां¸या शाळांमधून इंúजीचे िश±ण
देÁयास सुरवात झाली होती. १८३५ मÅये लॉडª बॅिटकने राजाराम मोहन रॉय यां¸या
सहाÍयाने ľी िश±णास चालना िदली. १८४४ मÅये सरकार¸या पािठंÊयाने डलहौसी ने
ľी िश±णास सरकारची रोतसर (मंजूरी) परवानगी िमळवून िदली. ही योजना पुढे १९५४
पय«त चालू होती. पुढे १९५४ ला वूड चा खिलता आला. Âयावेळी वूड¸या खलीÂयातील
ľी िश±ण पुिढलÿमाणे:
वूड ने आपÐया खिलÂयात ľी िश±णाचा पुरÖकार केलेला आहे. वूडचा खिलता सुł
होÁयापूवê भारतात अनेक संÖथामÅये ľी िश±णाचे कायª सुł होते. खिलÂयात नमूद
करÁयात आले कì ºया शांळामÅये ľी िश±णाचे कायª सुł आहे. अशा संÖथांना सहाÍय
अनुदान देÁयात यावे. Âयामुळे भारतातील ľी िश±णास चालना िमळेल. अनुदान
पĦतीमुळे संचालक खूष झाले.
वूड¸या खिलÂयामुळे भारतातील ąी िश±णास एक नवी िदशा िमळाली. वूड¸या खिलÂयाने
सवª धमाªतील िľयांना िश±णाची संधी िमळवÁयास मदत झालेली होती.
munotes.in

Page 83

आंµलकालीन िश±ण (१८३६-१८५५)
83 ५.५ वूडचा खिलता १८५४ (WOOD'S DISPATCH -1854) भारतात इंúजी िश±णाचे ÿÖथ साधारणत:
१८३३ ते १८५३ या कालावधीत अिधक वाढले होते. या कालखंडात लॉडª ब¤िटकने
मेकॉले¸या ÖपĶीकरणातून िदलेला जािहरनामा १८३५ रोजी जािहर करÁयात आला.
पाIJाÂय िश±णाचा व Âयां¸या सािहÂयाचा ÿचार व ÿसार करणे हे एकमेव उिĥĶ व उĥेश
िāटीश शासनाचा होता. शासना¸या आदेशानुसार इंúज िमशनöयांनी भारतात नवीन
शै±िणक संÖथा सूł केÐया परंतु Âयांचा मु´य उĥेश धमªÿसार करÁयाचाच होता.
ईÖट इंिडया कंपनीचे धोरण दर वीस वषा«नी शै±िणक धोरण बदलÁयाचे होते. १८३३ ते
१८५३ वीस वष¥ पूणª झाÐयाने िश±ण िवषयक धोरणात बदल करणे øमÿाĮ झाले होते.
ईÖट इंिडया कंपनीत सर चाÐसª वूड (Sir Charles Wood) हा संचालक पदावर कायªरत
होता. भारतातील शै±िणक कायाªचा आढावा घेÁयाची जबाबदारी वूडवर सोपिवÁयात
आली. वूड यानी िश±णिवषयक अहवाल १८५४ रोजी शासनास सादर केला Ìहणून या
अहवालास 'वूडचा खिलता' अथवा 'भारतीय िश±णाची सनद ' अथवा 'मॅµलर काटाª’
Ìहणतात. ĻामÅये नवीन िश±णाचा घोषवारा जाहीर करÁयात आला, Âयात िशफारशी
करÁयात आÐया. Âयात वूड¸या खिलÂयाचे उĥेश ÖपĶ करÁयात आले.
वूडचा खिलÂयाचा उĥेश हेतू:
भारतीयांना िश±ण देÁयासाठी पुढील उĥेश डोÑयासमोर ठेवÁयात आले होते.

वूड¸या खिलÂया¸या िशफारशी:
भारतीय िश±णाची जबाबदारी शासनावर असÐयाचे घोषणापýात नमूद करÁयात आले.
Âयानुसार िश±ण ÿसार करणे हे कंपनीचे कतªÓय ठरले. यानुसार पुढील िशफारशी करÁयात
आÐया. munotes.in

Page 84

िश±णाचा इितहास
84

१. अËयासøमात िविवध िवषय:
वूड¸या िशफारशी नुसार संÖकृत, अरबी, फारशी अशा भाषांना उपयोगी भाषा Ìहणून
भाषेÿमाणे अËयासøमात समािवĶ करÁयात यावे. पाIJीमाÂय सािहÂय आिण िव²ान
भारतीयांना उपयोगी आहे असे समजÁयात आले.
२. िवīापीठाची Öथापना करणे:
वूड¸या खिलÂयामÅये भारतीय िवīापीठाची Öथापना करÁयाचा उÐलेख आहे. Âयानुसार
भारतात मुंबई, मंþास, कोलक°ा येथे िवīापीठ Öथापन करÁयात यावे. या िवīापीठाची
Öथापना लंडन िवīापीठां¸या धतêवर करÁयात यावी. ÿ Âयेक िवīापीठात एक कुलपती
कुलगुł आिण इतर सहकारी पदे असावीत.
वूड¸या खिलÂयाचे गुण:
१. वूड¸या खिलÂयाने भारता¸या इितहासात एका शानदार युगाचा ÿारंभ झाला. Ìहणून
तो "Magna Chatra of English Education in India." या नावाने ओळखला
जातो.
२. वूड¸या खलीÂयामुळे िāटीश सरकारला पिहÐयांदाच भारतीय िश±णाचा िवचार
करावा लागला.
३. ईÖट इंिडया कंपनी¸या संचालकांनी भारतीय िश±णाबĥलचे कोणतेही धोरण
ठरिवले नÓहते. परंतु वूड¸या खलीÂयामुळे कंपनीला भारतीय िश±ण ÿणालीचा munotes.in

Page 85

आंµलकालीन िश±ण (१८३६-१८५५)
85 आराखडा तयार करावा लागला. तसेच भारतीय िश±णाची Åयेये िनिIJत करावी
लागली.
४. वूड¸या खिलÂयामुळे भारतीयांचे िश±ण ही िāटीश सरकारची जबाबदारी आिण
कतªÓय आहे हे िनिIJत झाले.
५. वूड¸या खलीÂयामुळे भारतीयांचे िश±ण ही िāटीश सरकारची जबाबदारी आिण
कतªÓय आहे तसेच जनसामांÆयाना िश±ीत करणे हे ती Âयाचे ÿमुख कतªÓय आहे हे
िनिIJत झाले.
६. वूड¸या खिलÂयाने लोकिश±णासाठी ठोस पावले उचलली गेली.
७. ÿाथिमक Öतरापासून ते उ¸च Öतरापय«तची िश±ण ÿणाली कशी असावी हे ÖपĶ
झाले.
८. पाIJीमाÂय सािहÂयाचा अनुवाद भारतीय ÿादेिशक भाषेमÅये करÁया¸या योजनेमुळे
लेखकांना ÿेरणा ÿोÂसाहन िमळाले.
९. लोकिश±ण िवभागाची Öथापना करावयास सांगून या िवभागाची जबाबदारी
लोकिश±ण व संचालकांवर सोपिवणे.
१०. वूड¸या खिलÂयाने देशी िश±णा¸या िवकासाकडे सरकारचे ल± वेधून घेतले.
११. इंúजी बरोबरच िश±णाचे माÅयम Ìहणून भारतीय ÿादेिशक भाषांना महßव ÿाĮ
झाले.
१२. कलक°ा, मुंबई, मंþास आिण गरजेÿमाणे अÆयý िवīापीठां¸या Öथापनेची पाĵªभूमी
तयार झाली.
१३. माÅयिमक शाळा व महािवīालयाची सं´या वाढिवÁया¸या ŀĶीने योµय वातावरण
तयार झाले.
१४. Óयावसाियक िश±णाचा िवचार कłन बेरोजगारीची समÖया सोडिवÁया¸या ÿयÂनास
गती िमळाली.
१५. वूड¸या जािहरनाÌयामुळे ľी िश±णाला ÿाधाÆय िमळाले.
१६. िश±ण संÖथांना सुĦा 'सहाÍयक अनुदान' देÁया¸या िशफारशीमुळे शाळांना भ³कम
आिथªक आधाराची श³यता िनमाªण झाली.
१७. हòशार पण गरीब िवīाÃया«ना िशÕयवृßया देÁया¸या योजनेमुळे या िवīाÃया«¸या
िश±णातील अडचणी दूर झाÐया.
१८. उ¸चिशि±त वगाªलाच सरकारी नोकरीत ÿाधाÆय देÁया¸या योजनेमुळे सवªसामाÆय
वगª िश±णाकडे आकिषªत झाला. munotes.in

Page 86

िश±णाचा इितहास
86 १९. िश±कांसाठी चांगली वेतन®ेणी ही िशफारस बुिĦमान वगª या पेशाकडे आकिषªत
होÁया¸या ŀĶीने उपयुĉ होती.
२०. वूड ने Âया¸या खलीÂयामÅये िश±कासाठी ÿिश±ण संÖथा सुł करÁयाची िशफारस
केली होती. िश±णाची गुणव°ा वाढिवÁयासाठी ही बाब पूरक अशीच होती.
२१. िश±णसंÖथांमÅये व नोकरीसाठी धमाªचा िवचार कł नये. असे ÖपĶ केÐयामुळे
धमªिनरपे±ता या तßवास बळकटी आली.
२२. वुड¸या जाहीरनाÌयामुळे भारतात इंúजी िश±णाला सुरवात झाली व यातूनच
आधुिनक िश±णपĦतीचा पाया घातला गेला.
वूड¸या खिलÂयाचे दोष:
१) नेतृßव िनमाªण करणाöया िश±णाचा अभाव:
वूड¸या जािहरनाÌयामÅये नेतृÂव िवकासाकåरता कोणÂयाच सूचना िश±ण पĦतीत
सांिगतलेÐया नािहत.
२) परी±ा पĦतीस वाजवीपे±ा जाÖत महßव:
वूड¸या जािहरनाÌयातील तरतुदीनुसार परी±ा पĦतीला वाजवीपे±ा जाÖत महßव देÁयात
आले. परी±ा पास होणे एवढेच िवīाÃया«चे Åयेय होते.
३) भारतीय िश±णाचे बाजारीकरण:
वूड¸या जािहरातील तरतुदी शासकìय नोकöयाचे आिमष दाखवून िश±णाची आखणी केली
होती. भारतीय लोक अशा अिमषांना बळी पडÐयाने आÅयािÂमक ²ानापासून भारतीय
िश±णांस अलग ठेवÁयात शासन यशÖवी झाले. Âयामुळे भारतीय िश±णाला बाजारी Öवłप
आले.
४) धमªिनरपे±तेला ितलांजली:
वूड¸या खिलÂयाने िमशनरी लोकांना धािमªक िश±ण देणाöया शाळांची Öथाना करÁयाची
संधी िमळाली. Âयामुळे िमशनरी शाळांमधून धमªिनरपे±ता िनमाªण करता आली नाही. तसेच
Âयाची कायªवाही शाळांमधून करÁयात आली नाही.
५) सावªिýक सा±रतेचा अभाव:
सावªिýक सा±रतेचा पुरÖकार वूड¸या खिलÂयात केÐयाचे आढळत नाही. भारतातील
मुलामुलéना Âयां¸या ठरािवक वयांपय«त योµय िश±ण īावे याचा शासनाने पाठपुरावा
केÐयाचे िदसत नाही. Âयामुळे सावªिýक सा±रतेचा अभाव िदसून येतो.

munotes.in

Page 87

आंµलकालीन िश±ण (१८३६-१८५५)
87 ६) इंúजी िशि±तांना नोकåरत Öथान:
इंúजी िश±णास अवाÖतव महßव देÁयात आले होते. अशा िशि±तानांच नोकöयांत अúøम
िदला जात असे. अशा ÿकारे ÿादेिशक (एतदेशीय) भाषा सािहÂयाकडे हेतूपूवªक दुलª± केले
जात असे.
७) लोकां¸या पैशाचा दुłपयोग:
वूड¸या जािहरनाÌयात इंúजी िश±णास महßव उ°ेजन देÁयावर भर होता. भारतातील
शाळांना अनुदान देÁयाची जाहीरनाÌयात तरतूद असून ते भारतातील लोकां¸या पैशातूनच
देÁयात येत असे. लोकांचा पैसा इंúजी िश±णा¸या सोयीसाठी वापरÐयाने देशी िश±णाकडे
दुलª± करÁयात आले. इंúजी िश±णावर जाÖत पैसा खचª करÁयात येत असे.
८) (ÿादेिशक) एतदेशीय शाळां¸या िवकासाकडे दुलª±:
भारतातील देशी शाळांना शासनाने सोयी व इतर सुिवधा पुरिवÐया नाहीत. Âयामुळे Âयांचा
िवकास खुंटला.
९) िवīापीठ Öथापनेस लंडन िवīापीठांचा आदशª:
भारतातील िवīापीठ Öथापन करÁयाची सूचना वूड¸या खलीÂयात करÁयात करÁयात
आली होती. परंतु िवīापीठ Öथापनेत इंµलड¸या िवīािपठा¸या आदशाªची ŀĶी सांगीतली.
Âयामुळे भारतातील ÿाचीन िवīापीठ परंपरा, आदशª यां¸याकडे दुलª± करÁयात आले.
िसनेट सदÖयांची नेमणूक शासनातफ¥ करÁयात येत असÐयाने ते िश±णािवषयी उदािसन
असत.
१०) Óयावसाियक िश±ण देणाöया शाळांकडे दुलª±:
वूड¸या (खिलÂयात) जाहीरनाÌयात सांिगतÐयाÿमाणे Óयावसाियक िश±ण देणाöया शाळांची
Öथापना करÁयात आली. पण अशा शाळांमुळे भारतीयांना िवशेष फायदा झाला नाही.
केवळ अिवभाªव दाखिवÁयात आला.
११) भारतीय पĦतीशी भारतीयांची फारकत:
वूड¸या जािहरनाÌयामुळे (खिलÂयामुळे) भारतीयांचा भारतीय िश±ण ÿणालीशी दुरावा
िनमाªण झाला. भारतीय पािIJमाÂय िवचारसरणीत गुरफटून गेले. Âयामुळे Âयांचे भारतीय
िश±ण पĦतीशी अतूट नाते रािहले नाही.
वूडचा जािहरनामा (खिलता) दोषरिहत जरी नसला तरी Âया¸या आधारे भारतीय िश±णास
एक नवी िदशा िमळाली Âयामुळे Âया¸याकडे पूणª दुलª± कłन चालणार नाही. िविवधतेतून
एकता आणÁयाचा वूड¸या जाहीरनाÌयास इितहासातून समूळ नामशेष करता येणार नाही.
कारण वूड ने िश±कांचे ÿिश±ण, Óयावसाियक िश±ण , ľी िश±ण, मुÖलीमांचे िश±ण या
नवीन बांबीशी भारताचा पåरचय कłन िदला. आतापय«त वगª आिण वणªÓयवÖथे¸या चौकटी
मÅये अडकलेÐया भारतीय समाजाला िव²ान, तंý²ाना¸या माÅयमातून पाIJाÂय ²ानाची
गंगोýी भारतीयापय«त पोहचवून Âयावर Öवंतý िवचार करÁयाचे एक नवे दालन उघडून िदले. munotes.in

Page 88

िश±णाचा इितहास
88 जािहरनाÌयामÅये धमाªला Öथान िदले गेले नसÐयाने धािमªक बंधने िशिथल केÐयाचे
जाणवते. तसेच सरकारी नोकरीमÅये धमªिनरपे±तेचे धोरण जाणवते. शै±िणसंÖथा
Öथापनेत िनधमêपणा असÐयाचे िदसून आले.
Ìहणूनच वूड¸या खिलÂयावर (जािहरनाÌयावर) िकतीही िटका केली तरी भारतीय
िश±णातील वूडचे योगदान िवसरता येणार नाही.
आपली ÿगती तपासा .
१) वूड¸या जािहरनाÌयातील यशापशयाचे टीकाÂमक पåर±ण करा. .
२) वूड¸या १८५४ ¸या जािहरनाÌयातील िशफारशी सांगून Âयांचे महßव िवशद करा.
३) 'भारतीय िश±णात वुड¸याखिलÂयाने एक नवे पवª सूŁ केले' या िवधानाची चचाª करा.
*****

munotes.in

Page 89

89 ६
भारतीय िश±ण आिण शै±िणक ÿगती
घटक संरचना
६.० उिदĶ्ये
६.१ ÿÖतावना
६.२ भारतीय िश±ण आयोग (१८८२)
६.२.१ उĥेश
६.२.२ योगदान
६.२.३ ÿाथिमक िश±ण - सूचना व िशफारशी
६.२.४ माÅयिमक िश±ण - सूचना व िशफारशी
६.२.५ िवīापीठ िश±ण - सूचना व िशफारशी
६.२.६ आयोगाचे मूÐयांकन
६.३ िवīापीठ आयोग (१९०२)
६.३.१ आयोग िनयुĉì कारणे.
६.३.२ आयोग उिदĶे
६.३.३ सूचना व िशफारशी
६.३.४ आयोगाचे मूÐयांकन
६.४ हरटॉग किमटी (१९२८-२९)
६.४.१ ÿाथिमक िश±ण - सूचना व िशफारशी
६.४.२ माÅयिमक िश±ण - सूचना व िशफारशी
६.४.३ िवīापीठ िश±ण - सूचना व िशफारशी
६.४.४ किमटीचे मूÐयांकन
६.५ िश±णाचा पाझर िसĦांत
६.६.१ पाझर िसĦांत Öवłप
६.६.२ िसĦांतासंबंधी महßवाचे िवचार
६.६-३ पाझर िसĦांताची फल®ुती
६.६ आपली ÿगती तपासा
६.७ सारांश
६.८ ÖवाÅयाय

munotes.in

Page 90

िश±णाचा इितहास
90 ६.० उिĥĶ्ये हे ÿकरण अËयासÐयावर तुÌही:
 भारतीय िश±ण आयोगाचे शै±िणक योगदान ÖपĶ कł शकाल.
 भारतीय िश±ण आयोगाने ÿाथिमक िश±ण, माÅयिमक िश±ण व िवīापीठ
िश±णासंबंधी केलेÐया सुचना व िशफारशी िवशद कł शकाल.
 भारतीय िश±ण आयोगाचे मूÐयांकन कł शकाल.
 िवīापीठ िश±ण आयोगाने सुचिवलेÐया िशफारशी ÖपĶ कł शकाल.
 हरटॉग किमटीने सुचिवलेÐया िशफारशीचे मूÐयांकन कł शकाल.
 िश±ण पाझर िसĦांताची फल®ुती ÖपĶ कł शकाल.
६.१ ÿÖतावना मागील ÿकरणात आपण ľी िश±ण , मेकॉलेचे भारतीय िश±णातील योगदान व वुड¸या
खिलÂयामधील िशफारशी यांचा अËयास केला. या ÿकरणामÅये आपण भारतीय िश±ण व
शै±िणक ÿगती याचा िवचार करणार आहोत ÂयामÅयेही िवशेषतः भारतीय िश±ण आयोग
(१८८२), िवīापीठ आयोग (१८०२), हरटॉग किमटी (१९२८) व िश±णाचा पाझर
िसĦांत यांचा पुढे अËयास करणार आहोत.
६.२ भारतीयिश±ण आयोग( १८८२) १८८२ मÅये लॉडª रीपनने, सर िवÐयम हंटर यां¸या अÅय±तेखाली एक आयोग नेमला.
हाच भारतीय िश±ण आयोग. जो हंटर किमशन या नावाने ÿिसĦ आहे.
६.२.१ उĥेश:
१) १८५४ ¸या वुड¸या खिलÂयातील तßवांची अंमलबजावणी कशी झाली, ते तपासणे.
२) Âयाची चौकशी करणे.
३) भारतीय िश±णासंबंधी योµय उपाय सुचिवणे.
६.२.२ योगदान:
१) १८५४ ¸या वुड¸या खिलÂयातील िशफारशीचे समथªन केले.
२) िश±ण खाÂयावर अिधक जबाबदारी टाकली.
३) अनुदान पĦतीवर भर िदला.
४) माÅयिमक Öतरावर िविवध अËयासøमांवर भर िदला. munotes.in

Page 91

भारतीय िश±ण आिण शै±िणक ÿगती
91 ५) खाजगी संÖथांना उ°ेजन िदले.
६) ÿाथिमक िश±णाचे िनयंýण Öथािनक संÖथांकडे िदले.
या आयोगा¸या अहवालामुळे:
 देशात मोठ्या ÿमाणावर शै±िणक जागृती िनमाªण झाली.
 २० Óया शतका¸या सुłवातीला राÕůीय िश±णाची संकÐपना पुढे आली.
६.२.३ ÿाथिमक िश± णःसूचना व िशफारशी:
१) ÿाथिमक िश±णाचा उĥेश:
ÿाथिमक िश±णाचा उĥेश उ¸च िश±णाचा पाया िकंवा आधार असा मुळीच नसून ÿाथिमक
िश±ण हे जीवनोपयोगी Óहावे.
२) ÿाथिमक िश±णाचा ÿसार व सुधारणा:
ÿाथिमक िश±णाचा ÿसार आिदवासी , गरीब आिण मागासलेÐया लोकां¸यामÅये फार
मोठ्या ÿमाणात Óहावा.
३) ÿाथिमक िश±णाचे ÿशासन:
ÿाथिमक िश±णा¸या ÿशासनाची जबाबदारी सरकारने आपÐयावर न घेता ती पूणªत:
Öथािनक Öवराºय संÖथांवर सोपवावी.
४) ÿाथिमक िश±णाची िव°ÓयवÖथा:
ÿाथिमक िश±णावरील खचाªसाठी Öथािनक Öवराºय संÖथांनी आिथªक अंदाजपýक तयार
करावे. ÿांतीय सरकारांनी आपÐया उÂपÆनाचा एक तृतीयांश भाग ÿाथिमक िश±णासाठी
मदत Ìहणून īावा. गावांना अथवा शहरांना ÿाथिमक िश±णासाठी वेगवेगÑया मागा«नी िनधी
जमवावा लागेल. हा िनधी केवळ ÿाथिमक िश±णावरच खचª करावा.
५) ÿाथिमक िश±णाचा अËयासøम:
ÿाथिमक िश±णाचा अËयासøम ठरिवÁयाचे ÖवातंÞय ÿÂयेक राºयाला īावे. परंतु हा
अËयासøम जीवनपयोगी व Óयावहाåरक असला पािहजे. ÿाथिमक िश±णा¸या
अËयासøमात कृषी, िव²ान, आरोµय िव²ान, गिणत, औīोिगक, कला इÂयादी िवषय
असावेत.
६) देशी शाळांना उ°ेजन:
या आयोगाने देशी िश±ण व देशी शाळांमÅये िवशेष ल± घातले आहे. िजÐहा बोडªमÅये
आिण Ìयुिनिसपल बोडाªमÅये अशा शाळा चालिवणाöया भारतीयांना ÿितिनधÂव īावे. तसेच
देशी िवīालयातील अËयासøमामÅये सरकारने कोणताही हÖत±ेप कł नये. munotes.in

Page 92

िश±णाचा इितहास
92 ७) िश±कांचे ÿिश±ण:
ÿाथिमक िश±कांना ÿिश±ण देÁयासाठी 'ÿिश±ण िवīालये िनमाªण करÁयाची िशफारस
केली. ÿÂयेक ÿांतामÅये ÿाथिमक िश±कां¸या ÿिश±णासाठी कमीत कमी एक तरी 'नॉमªल
Öकूल' असावे. या नॉमªल Öकूलचा संपूणª खचª ÿांतीय सरकारांनी करावा. या आयोगा¸या िशफारशीमुळेच भारतामÅये ‘Öथािनक लोकिश±ण सिमती’ िकंवा 'Ìयुिनिसपल बोडाª' ची Öथापना झाली.
६.२.४ माÅयिमक िश±णःसूचना व िशफारशी:
भारतीय िश±ण आयोगाने माÅयिमक िश±ण ही राºयाची जबाबदारी नाही. असे Ìहणून सवª
सरकारी शाळा या हळूहळू खासगी संÖथांकडे सुपूदª कराÓयात व Âयांना अनुदान īावे असे
Ìहटले आहे. Âयाचबरोबर ºया िठकाणी जनतेला माÅयिमक शाळा हÓया आहेत, पण तेथील
लोक नवीन माÅयिमक शाळा काढÁयाइतके स±म व सधन नाहीत, अशा अपवादाÂम क
िठकाणी सरकारने माÅयिमक शाळा काढाÓयात, असेही आयोगाने सुचिवले. माÅयिमक
िश±णा¸या ÿसारासाठी सरकारने उदार असे धोरण Öवीकाłन सहायला अनुदान देÁयाची
िशफारस केली आहे.
सूचना व िशफारशी:
१) माÅयिमक िश±णासंबंधीचे सरकारचे धोरण:
अ) िāटीश सरकारने या िश±णाची जबाबदारी भारतीयांवर सोपवून Öवत:ला माÅयिमक
िश±णा¸या कायाªतून मुĉ कłन ¶यावे.
ब) सरकारने सहाय°ा अनुदान देऊन माÅयिमक िश±णा¸या ÿसाराला ÿोÂसािहत
करावे. सरकारमाफªत चालिवÐया जाणाöया माÅयिमक शाळासुĦा सरकारने Öथािनक
संÖथांना हÖतांतåरत कराÓयात. सरकारने फĉ अशाच िठकाणी माÅयिमक शाळा
काढाÓयात कì ºया िठकाणी Öथािनक जनतेला िकंवा संÖथांना शाळा चालिवणे श³य
आहे. सरकारने ÿÂयेक िजÐĻासाठी एक हायÖकूल काढावे व Âयांनतर Âया
िजÐĻातील माÅयिमक िश±णाचा ÿसार Öथािनक संÖथा व Óयĉéवर सोपवावा.
२) माÅयिमक िश±णाचा ÿसार:
माÅयिमक िश±णा ¸या ÿसारासाठीच तर या आयोगाने आपला धोरणाÂमक िनणªय मांडून,
उदार धोरण Öवीकाłन सरकारने सहाÍयता अनुदान देÁयावर भर िदला आहे.
३) अËयासøम:
आयोगाने वर¸या वगा«साठी दोन ÿकारचा अËयासøम सुचिवला. १. सािहÂय िवषय
२. Óयावसाियक अËयासøम. माÅयिमक िश±ण पूणª कłन िवīापीठीय िश±णासाठी ÿवेश
घेऊ इि¸छणाöया िवīाÃया«नी पिहÐया ÿकार¸या अËयासøम िनवडावा. जे Óयापार िकंवा
Óयवसाय कł इि¸छतात Âयांनी दुसöया ÿकारचा अËया सøम िनवडावा. munotes.in

Page 93

भारतीय िश±ण आिण शै±िणक ÿगती
93 ४) माÅयिमक िश±णाचा िवकास:
माÅयिमक िश±णाचा िवकास करÁयासाठी मþास व लाहोरला माÅयिमक िश±णाचे िश±क
ÿिश±ण देणारी महािवīालये आहेत. तशाच Öवłपाची महािवīालये इतर िठकाणीसुĦा
सुł करावीत.
या ÿिश±ण महािवīालयांमÅये िवīाथê िश±कांना िश±णाचे िसĦांत, तसेच वगª
अÅयापनासाठीचे आवÔयक असे ÿिश±ण īावे.
५) माÅयिमक िश±णाचे माÅयम:
माÅयिमक शाळेत िवīाÃया«ना मातृभाषे¸या माÅयमातून िश±ण īावे. परंतु Âयाचबरोबर
Âयांना इंúजी भाषेचेही ²ान īावे.
६.२.५ िवīापीठ िश±ण - सूचना व िशफारशी:
१८८२ ¸या िश±ण आयोगाने िवīापीठ व महािवīालयीन िश±णाचा िवचार करावा अशी
अपे±ा नÓहती. Âयामुळे आयोगाने िवīापीठ िश±णावर फारसा िवचार केलेला िदसत नाही
पण भारतीय िश±ण आयोगाने िश±णाबाबत ºया िशफारशी केÐया Âयाचा पåरणाम उ¸च
िश±णावर माý झाला. भारतीय िश±ण आयोगावर आधारलेÐया सरकार¸या शै±िणक
धोरणामुळे माÅयिमक िश±णाचा खूप िवÖतार झाला. माÅयिमक िश±ण घेणाöया
िवīाÃया«ची सं´या वाढली. Âयांना दुसरा पयाªय नसÐयाने महािवīालयांची सं´या वाढली.
महािवīालयीन िश±ण हा आयोगा¸या क±ेबाहेरील िवषय होता, तरीसुĦा आयोगाने
सावªजिनक महािवīालया संदभाªत महßवपूणª सूचना केÐया आहेत.
सूचना व िशफारशी:
१) महािवīालयांना िदले जाणारे सहायता अनुदान हे िश±कांची सं´या, Âयांची योµयता
आिण Öथािनक गरजांचा िवचार कłनच िदले जावे.
२) महािवīालयांना इमारतीसाठी, úंथालयासाठी, फिनªचरसाठी व अनुषंिगक खचाªसाठी
वेळोवेळी आिथªक मदत करावी.
३) महािवīालयामÅये िश±कां¸या िनयु³Âया करताना ºया लोकांनी युरोिपयन िश±ण
घेतले आहे, अशांना ÿाधाÆय देÁयात यावे.
४) महािवīालयातील पाठ्यøमांचा िवÖतार करावा आिण िवīाÃया«ला Âया¸या
आवडीÿमाणे िवषय īावा.
५) महािवīालयीन िवīाÃया«चा चाåरिýक िवकास करÁयासाठी मानव-धमª, िनसगª-धमª
अशा िवषयांचे िश±ण īावे.
६) महािवīालयीन िवīाÃया«ना नागåरकांची कतªÓये समजÁयासाठी वेगवेगÑया
Óया´यानमाला आयोिजत कराÓयात.
७) गरजू िवīाÃया«ना िशÕयवृÂया īाÓयात. munotes.in

Page 94

िश±णाचा इितहास
94 ८) सावªजिनक महािवīालयाची फì ही सरकारी महािवīालयां¸या तुलनेत कमी असावी.
सरकारी महािवīालयांऐवजी सावªजिनक महािवīालयांना सरकारने अिधक ÿोÂसाहन
īावे. उ¸च िश±णापासून सरकारने अिलĮ रहावे.
६.२.६ आयोगाचे मूÐयांकन:
१) भारतीयां¸या िविवध Öतरावर¸या िश±णाचा अÂयंत बारकाईने िवचार केला.
२) ÿाथिमक िश±णावर ÿकषाªने सरकारचे ल± क¤िþत करÁयाचा ÿयÂन केला.
३) सवª Öतरावरील िश±णासाठी सहायता अनुदान देÁयाची िशफारस केली.
४) माÅयिमक शाळा अËयासøम बहòउĥेशीय पĦतीने राबिवÁयाची सूचना केली.
५) िश±ण ±ेýामÅये भारतीयांना ÿाधाÆय देÁयाचे सुिचत केले.
६) भारतामÅये एक शै±िणक जागृती झाली.
आपली ÿगती तपासा:
भारतीय िश±ण आयो गाने ÿाथिमक, माÅयिमक व िवīापीठ िश±णा संदभाªत केलेÐया
सुचना व िशफारशी ÖपĶ करा.
६.३ िवīापीठ आयोग (१९०२) लॉडª कझªनने १९०२ साली भारतीय िवīापीठ आयोगाची िनयुĉì केली. भारतातील
िवīापीठांची िÖथती सुधारणे, Âयांचा शै±िणक दजाª उंचावणे, अÅयापन आिण परी±ा
पĦतीमÅये सुधारणा करणे या हेतूनेच या आयोगाची Öथापना करÁयात आली.
६.३.१ आयोग िनयुĉì कारणे:
१) भारतीय िवīापीठांची पुनरªचना करणे.
२) महािवīालयां¸या शै±िणक दजाªची सवªकष चौकशी करणे.
३) िवīापीठां¸या िसनेटमÅये महािवīालयीन िश±कांना ÿाधाÆय īावे.
४) िवīाÃया«ची परी±ा घेऊन Âयांना पदÓया देणे एवढेच माफक काम िवīापीठाचे नाही,
तर ती ²ानमंिदरे असावीत आिण ²ाना¸या ÿसाराची ÿमुख क¤þे Óहावीत.
६.३.२ आयोग उिĥĶ्ये:
१) ÿÖथािपत िवīापीठांची सÅयाची िÖथती आिण भिवÕय काळांतील Âयां¸या
उÆनतीसाठी शोध घेणे.
२) िवīापीठांचे कायदे आिण Âयां¸या कायªपĦतीमÅये सुधारणा करÁयासाठी उपाय
सुचिवणे.
३) िवīापीठांचा शै±िणक दजाª आिण िवĬत ÿगतीसाठी ठोस उपाय सुचिवणे. munotes.in

Page 95

भारतीय िश±ण आिण शै±िणक ÿगती
95 ६.३.३ सूचना व िशफारशी:
आयोगाने िवīापीठां¸या सवा«गीण उÆनतीसाठी पुढील िशफाशी व सूचना केÐया.
१) नवीन िवīापीठांची Öथापना कł नये.
२) ÿÖथािपत िवīापीठांनी िश±ण - कायª करणे आवÔयक आहे.
३) पदवीपूवª िश±ण संबंिधत महािवīालयातून आिण पदÓयू°र िश±ण हे
िवīापीठांमधून Óहावे.
४) ÿÂयेक िवīापीठाची भौगोिलक कायªक±ा िनिIJत करावी.
५) िसनेट¸या सदÖयांची सं´या कमी करावी आिण Âयां¸या सदÖयÂवाचा कालावधी
पाच वषाªसाठी असावा.
६) िसंिडकेट सदÖयांची सं´या ९ ते १५ पय«त असावी. Âयांची िनवड िसनेट माफªत
Óहावी.
७) एका संघिटत सिमती माफªत ÿÂयेक महािवīालयाचे पयªवे±ण केले जावे.
८) महािवīालयांना माÆयता देÁयाचे िनयम अिधक कडक करावेत. दुसöया दजाª¸या
महािवīालयांना माÆयताच देऊ नये.
९) िवīापीठ आिण महािवīालयातील योµयता ÿाĮ िश±कांना िवīापीठां¸या िसनेटवर
ÿितिनधÂव िदले जावे.
१०) इंटरचा वगª बंद कłन पदवी पाठ्यøम तीन वषा«चा करावा.
११) अËयासøम व परी±ा पĦतीत बदल करावेत.
६.३.४ आयोगाचे मूÐयांकन:
या आयोगा¸या िशफारशीमुळे
१) िवīापीठ िसनेट कायª±म झाली.
२) संलµनते¸या कठोर िनयंमांमुळे नवीन महािवīालयांना अिÖतÂव िटकिवÁयासाठी
संघषª करावा लागला.
३) अकायª±म महािवīालये बंद झाली. लंडन िवīापीठामÅये झालेल बदल भारतीय िवīापीठांमÅये आणणे हेच मु´य काम आयोगाने केले. उ¸च िश±णांमÅये अमुलाú बदल करÁयाची एकही िशफारस आयोगाने केलेली नाही.
munotes.in

Page 96

िश±णाचा इितहास
96 आपली ÿगती तपासा:
 िवīापीठ आयोगाने (१९०२) िवīापीठ दजाª सुधारÁयासाठी कोणÂया िशफारशी
केÐया ?
६.४ हरटॉग किमटी (१९२८-२९) िश±णाची ÿगती खंिडत झाली. भारतीय िश±णामÅये इंúजीचा वरचÕमा आिण परदेशी
िश±णÿणाली यांचा िशरकाव झाला. या पाĵªभूमीवर िश±णा¸या िवकासा¸या आढावा
घेÁयासाठी सायमन किमशनने डा³का िवīापीठाचे कुलगुł सर िफलीप हरटॉग यां¸या
अÅय±तेखाली एक सहाÍयक सिमती (Auxiliary Committee) िनयुĉì केली. सदर
सिमती भारतीय िश±णा¸या इितहासामÅये ‘हरटॉग सिमती’ या नावानेच ओळखली जाते.
सिमती¸या मतानुसार िश±ण ±ेýामÅये ल±णीय असा िवकास झाला असला, तरीही
Âया¸यामÅये अनेक अडचणी आहेत. आयोगाने ÿाथिमक, माÅयिमक व िवīापीठ या ितÆही
Öतरांमधील शै±णीक अडचणी िवचारात घेऊन Âयाबर आपले मतही मांडले आहे.
६.४.१ ÿाथिमक िश±ण: सूचना व िशफारशी:
ÿाथिमक िश±णाची ÿगती रोडावÁयामागे सिमतीने दोन कारणे सांिगतली आहेत. ती Ìहणजे
ÿाथिमक िश±णातील गळती आिण Öथिगती , गळती व Öथिगती¸या संदभाªत दोष
दाखिवताना या सिमतीने ÿाथिमक िश±णा¸या सवा«गीण समÖयांचा िवचार केला आहे. हे
दोष दूर करÁयाकåरता सिमतीने पुढील सूचना व िशफारशी केÐया:
१) ÿाथिमक िश±णा¸या सं´याÂमक वाढीपे±ा गुणाÂमक वाढीवर अिधक भर īावा.
२) ÿाथिमक िश±णाचे एकिýकरण करावे.
३) ºया शाळांमÅये िवīाथê सं´या कमी आहे आिण ºयांचा शै±िणक दजाª िनकृķ आहे,
अशा शाळा बंद कराÓयात.
४) ÿाथिमक शाळेतील िश±णाचा कालावधी हा चार वषाªचा असावा आिण िश±णाचा
दजाª सुधारावा.
५) ÿाथिमक शाळांचा अËयासøम आिण पाठ्यøम हा उदार, Óयावसाियक आिण
Öथािनक गरजानुłप असावा.
६) 'ÿाथिमक शाळांचे वािषªक िनयोजन आिण सुĘ्यांचा कालावधी ºया भागात ती शाळा
आहे, Âया भागातील ऋतुमान आिण पåरिÖथतीचा िवचार कłन िनिIJत करÁयात
यावा.
७) गळती व Öथिगती थांबिवÁयासाठी ÿाथिमक शाळांमधील खाल¸या वगाªकडे िवशेष
ल± īावे. munotes.in

Page 97

भारतीय िश±ण आिण शै±िणक ÿगती
97 ८) िवīाÃया«मÅये Öव¸छता, आरोµय, सहकायª आिण आÂमिवĵास इÂयादी गुणांचा
िवकास करावा.
९) ÿाथिमक शाळांमधून मनोरंजन, úाम-सुधार, ÿौढ िश±ण आिण ÿाथिमक आरोµय
अशासारखी क¤þे सुł करावीत.
१०) िश±कांची शै±िणक गुणव°ा वाढिवÁयासाठी Âयांचा ÿिश±ण कालावधी वाढवावा.
११) िश±कां¸या वेतनात वाढ कłन Âयां¸या सेवाशतê पोषक Öवłपा¸या कराÓयात. तसेच
अिधक स±म लोक या ±ेýाकडे आकिषªत करÁयासाठी जाणीवपूवªक ÿयÂन करावा.
१२) ÿिश±ण िवīालयांमÅये सुधारणा कłन उजाळावगª, उĨोधन - वगª अशा योजना सुł
कराÓयात.
६.४.२ माÅयिमक िश±ण : सूचना व िशफारशी:
हरटॉग सिमतीने माÅयिमक िश±णामधील ÿामु´याने दोन दोष िनदशªनास आणले.
१. मॅिů³युलेशन परी±ेला अवाÖतव महßव.
२. नापासांचे ÿचंड ÿमाण.
माÅयिमक िश±णातील हे दोष दूर करÁयासाठी हरटॉग सिमतीने केलेÐया
सूचना व िशफारशी:
१) अËयासøमात अशा िवषयांचा समावेश करावा कì, ते िवषय अËयासÐयानंतर िवīाथê
जीवनोपयोगी काम कłन Âयातून धनाजªन कł शकेल.
२) िमडल Öकूलचा अËयासøम यशÖवीåरÂया पूणª केलेÐया िवīाÃया«ना Âया¸या
गरजेनुसार उīोग व Óयवसाय यांसबंधीचे िश±ण िदले जावे.
३) माÅयिमक िश±णा¸या अËयासøमामÅये औīोिगक व Óयावसाियक िवषयांचा समावेश
कłन िवīाÃया«ना Âया िवषयांचा अËयास करÁयासाठी ÿेåरत करावे.
४) माÅयिमक िश±णा¸या अËयासøमामÅये वेगवेगÑया ऐि¸छक िवषयांचा समावेश
करावा. िवīाथê Âयाची आवड व गरज यानुसार िवषय िनवड करील.
५) माÅयिमक िश±ण Öतराचा िवकास साधÁयासाठी िश±कां¸या ÿिश±णाची ÓयवÖथा
करावी तसेच ÿÖथािपत ÿिश±ण िवīालयाचा दजाª सुधारावा आिण ÂयामÅये
नवनवीन अÅयापन पĦतéचा अवलंब करावा.
६) ÿिश±ण िवīालयांमÅये िश±कांसाठी उजाळा वगª व उदबोधन वगª सूł करावेत.
७) िश±कां¸या वेतन व सेवाशतêमÅये सुधारणा करावी.
८) िश±णाची गुणव°ा वाढिवÁयाचे काम ÿभावीपणे करावे.
९) िश±कांना सेवा सुर±ा देÁयासाठी ÿयÂन Óहावेत. munotes.in

Page 98

िश±णाचा इितहास
98 ६.४.३ िवīापीठ िश±ण:सूचना व िशफाशी:
हरटॉग सिमतीने िवīापीठ िश±णामधील काही दोष िनदशªनास आणून िदले. ते
खालीलÿमाणे:
१) िवīाÃया«ची अवाजवी भरपूर सं´या.
२) खालावलेला उ¸च िश±णाचा दजाª.
३) ऑनसª कोसªची रचना अÂयंत िनłपयोगी Öवłपाची.
४) नापास होणाöयांचे ÿमाण अिधक.
५) पदवीधर बेरोजगारां¸या सं´येत वाढ.
६) उ°म úंथालये व ÿयोगशाळांचा अभाव.
हरटॉग सिमतीने िवīापीठ िश±णातील वरील सवª ýुटी दूर करÁयासाठी खालील सूचना व
िशफारशी केÐया:
१) उ¸च िश±ण देÁयासाठी अÅयापन व एकािÂमक (Teaching and Unitary)
िवīापीठ सवō°म ठरते. परंतु भारतामधील उ¸च िश±णाची िÖथती पाहता
महािवīालयांना संलµनीकरण देणाöया िवīापीठांचीच आवÔयकता भासते. Ìहणून
भारतामÅये दोÆही ÿकार¸या िवīापीठांना ÿाधाÆय īावे.
२) िवīापीठांचे शै±िणक Öतर िवकिसत करावेत. Âयामुळे िवīापीठांमÅये िशकणाöया
िवīाÃया«Óयितåरĉ माÅयिमक शाळेत िशकणाöया िवīाÃया«नाही Âयाचा लाभ िमळेल.
३) िवīापीठ ÿवेशाचे िनयम अÂयंत कडक असावेत. पाý व लायक िवīाÃया«नाच
िवīापीठ ÿवेश īावा.
४) ÿÂयेक िवīापीठामÅये समृĦ úंथालय, सुसºज ÿयोगशाळा आिण ®ेķ दजाª¸या
संशोधन कायाªची पåरपूणª सुिवधा असावी.
५) िवīापीठांमधून 'ऑनसª' कोसªची योµय सुिवधा झाली पािहजे. Âयाचÿमाणे 'पासकोसª'
ला ऑनसªपासून पूणª वेगळे केले पािहजे. ऑनसª कोसªला यश ÿाĮ होÁयासाठी Âयाची
संपूणª जबाबदारी िवīापीठ आिण संबंिधत महािवīालयावर सोपवावी.
६) पदवीधर बेकारांची समÖया दूर करÁयासाठी सवª िवīापीठांनी औīोिगक ÿिश±णाचा
अËयासøम सूł करावा आिण असे ÿिश±ण पूणª करणाöयांना सरकारने नोकरीची
हमी īावी.
७) पदवीधर िवīाÃया«ना Âयां¸या योµयतेनुसार नोकरी िमळवून देÁयासाठी ÿÂयेक
िवīापीठामÅये “सेवा योजन कायाªलय सुł करावे.
८) िवīापीठांनी जनसामाÆयंसाठी उपयुĉ अशा Óया´यानमालांचे आयोजन करावे. munotes.in

Page 99

भारतीय िश±ण आिण शै±िणक ÿगती
99 ६.४.४ हरटॉग किमटीचे मूÐयांकन:
१) िश±णा¸या िविवध Öतरावरील दाखिवलेÐया ýुटी व दोष ÖपĶ Öवłपा त होते.
२) किमटीने जे उपाय सुचिवले, Âयामुळे Âयाची दूरŀĶी आिण िववेकबुĦी ÖपĶ होते.
३) िश±णा¸या केवळ सं´याÂमक िवकासाकडे ल± न देता गुणांÂमक िवकासाकडे ल±
िदले.
४) भारतीयांनी माý संिम® Öवłपात Öवागत केले कारण Âयांना असे वाटले कì
भारतामधील िश±णाचा þुत गतीने होत असलेला ÿसार या किमटीला रोखावयाचा
आहे.
५) िāटीश सरकारने माý, ÿशंसा केली. या सिमती¸या सूचनांमुळे सरकारला भारतीय
िश±णािवषयी िनिIJत धोरण ठरिवता आले.
ÿगती तपासा:
 हरटॉग किमटीने ÿाथिमक िश±णासंबंधी केलेÐया सूचना ब िशफारशीचे मूÐयांकन
करा.
६.५ िश±णाचा पाझर िसĦांत भारतामÅये आÐयानंतर िāटीश राºयकÂया«नी जी िविवध ÿकारची धोरणे आखली होती,
ÂयामÅये भारतीयां¸या िश±णावर कमीत - कमी पैसा खचª करणे हे सुĦा एक धोरण होते.
Âयामुळेच Âयांचा उ¸च वगाªचे िश±ण अिभÿेत होते. या उ¸च वगाªला िश±ण िदÐयानंतर
आपोआपच ते सामाÆय लोकांपय«त पोहोचेल असे Âयांचे मत होते. या योजनेचे पुरÖकत¥
िखIJन िमशनरी , मुंबई¸या गÓहनªर कौिÆसलचा सदÖय ĀाÆसीस वॉडªन, ईÖट इंिडया
कंपनीचे संचालक आिण कायदेतº² मेकॉले योचा या योजनेला पािठंबा होता. या
योजनेलाच िश±णाचा 'पाझर िसĦांत' असे Ìहटले जाते.
६.६.१ पाझर िसĦांत Öवłप:
पाझर या शÊदाचा अथª िझरपणे असा होतो. िश±ण फĉ उ¸च वगêयांना īायचे व ते
हळूहळू िझरपत-िझरपत खाल¸या वगाªपय«त पोहोचेल असे या िसĦांताचे Öवłप होते.
ईÖट इंिडया कंपनीमÅये काम करणाöया सवª कमªचाöयांना हा िसĦांत अितशय आवडलेला
होता. कारण Âयाचे मूळ धोरण Óयापारी होते. या सवª कमªचाöयांचे असे Ìहणणे होते कì,
भारतीयां¸या िश±णावर जाÖत खचª करावयाचा नाही. अगदी कमीत कमी खचª Âयां¸या
िश±णावर करायचा आिण ते िश±ण फĉ उ¸च वगê यांना िदÐयास नंतर शासकìय खचª न
करता ते आपोआपच खाल¸या वगाªपय«त िझरपत येईल आिण Âया िझरपÁयावर काही खचª
करÁयाची आवÔयकता असणार नाही.
munotes.in

Page 100

िश±णाचा इितहास
100 ६.६.२ िसĦांतासंबंधी महßवाचे िवचार:
१) िश±ण वर¸या Öतरावłन खाल¸या Öतरापय«त पाझरत जाते आिण कालांतराने
सवªसामाÆय लोकांपय«त पोहोचते.
२) इंúजी िश±ण हे सुसंÖकृत समाज िनमाªण करÁयासाठी अितशय उपयोगी आहे. हे
िश±ण घेऊन तयार झालेले लोक काही काळानंतर िश±क Ìहणून काम करतील.
३) भारतातील उ¸च वगêय िहंदुंना िश±ण देऊन िùIJन धमाªचे अनुयायी केले तर Âयां¸या
ÿभावाने खाल¸या वगाªतील लोक आपोआपच िùIJन धमाªचा िÖवकार करतील, असे
िùIJन िमशनöयांचे Ìहणणे होते.
४) ĀािÆसस वॉडªनने तर असे Ìहटले होते कì, जाÖत लोकांना थोडे ²ान देÁयापे±ा
थोड्या लोकांना जाÖत ²ान देणे अिधक उपयुĉ ठरेल.
५) ईÖट इंिडया कंपनी¸या संचालकाचे असे मत होते कì आपण एक असा वगª िनमाªण
केला पािहजे कì जो वगª शासक आिण भारतीय जनता यां¸यामधील दुवा होऊ शकेल,
असे झाले तरच आपण राºय कł शकू.
६) लॉडª आकलंड यांनी पाझर िसĦांताचा Öवीकार सरकारचे िश±णिवषयक धोरण
Ìहणून केला व असे घोिषत केले कì, समाजातील उ¸च वगाªमÅये उ¸च िश±णाचा
ÿसार करणे हा सरकारचा उĥेश असेल.
६.६.३ पाझर िसĦांताची फल®ुती:
१) उ¸चवणाªयांना िदलेले ²ान खाल¸या वगाªपय«त पाझरत येईल, ही कÐपना ÿÂय±ा त
येऊ शकली नाही.
२) िशि±त झालेÐया वर¸या वगाªने Öवतःचा Öवाथª साधला. Âयांना सरकारी नोकöया
िमळाÐया.
३) या िसĦांतामुळे इंúजी िश±णाचा ÿसार झाला.
४) भारतातील सामाÆय लोकां¸या मनात इंúजी िश±ण घेतलेÐया लोकांबĥल Ĭेष िनमाªण
झाला. तदनंतर भारतीय ÖवातंÞया¸या आंदोलनास सुłवात झाली.
आपली ÿगती तपासा:
 पाझर िसĦांताचे Öवłप ÖपĶ कłन Âयाचे पåरणाम िवशद करा.
६.६ सारांश भारतीय िश±ण आयोगा¸या िशफारशीमÅये मोठ्या ÿमाणात वुड¸या खिलÂयातील
मुīांचीच पुनरावृ°ी झालेली आहे. तरी सुĦा वुडने सांिगतलेÐया बाबéना सिøयता देÁयाचे
काम या आयोगा¸या िशफारशéनी केलेले आहे. या आयोगाने केलेÐया बöयाच िशफारशी munotes.in

Page 101

भारतीय िश±ण आिण शै±िणक ÿगती
101 अितशय ÿभावी होÂया. Âयामुळेच या आयोगाचे भारतीय िश±णा¸या इितहासात
अनÆयसाधारण महßव होते.
भारतीय िवīापीठांचा शै±िणक दजाªमÅये सुधारणा घडवून आणÁया¸या ŀĶीकोनातून
भारतीय िवīापीठ आयोग (१९०२) महßवाचा ठरत आहे. या आयोगावर भारतातील
िवīापीठांची रचना व कायªपĦती आिण भारतातील िवīापीठांचा दजाª उंचावÁया¸या ŀĶीने
िशफारशी करÁयाचे कायª सोपिवÁयात आले होते.
हरटॉग किमटीने ÿाथिमक िश±णाची िचिकÂसा व ÿाथिमक िश±णाचा दजाª सुधारÁयावर
भर िदला. माÅयिमक िश±णा¸या बाबतीत जीवन आिण िश±ण याबाबतची फारकत दूर
Óहावी व माÅयिमक िश±ण सवªकष असावे, हा या सिमतीचा ŀĶीकोन होता. िवīापीठ
िश±णात तांिýक व Óयावसाियक िश±णाला महßव देवून िवīापीठ िश±ण घेतलेला
कोणताही िवīाथê सुिश±ीत बेरोजगार राहणार नाही, तसेच िवīापीठांनी सेवा योजना कायª
करावे अशी भूिमका मांडली या सिमित¸या िशफारशीमÅये समतोल िदसून येतो.
पाझर िसĦांतामुळे फĉ इंúजी िश±णाचा ÿसार झाला. उ¸च वणêयांना िदलेले ²ान
खाल¸या वगाªपय«त पाझरत येईल ही कÐपना ÿÂय±ात येऊ शकली नाही.
६.८ ÖवाÅयाय १) 'भारतीय िश±णा¸या इितहासात भारतीय िश±ण आयोगाचे महßव असधारण आहे' –
िवधानाचे समथªन करा.
२) भारतीय िश±ण आयोगाने (१९८२) माÅयिमक िश ±णा¸या संदभाªत केलेÐया
िशफारशी कोणÂया ? या िशफारशीचे मूÐयांकन करा.
३) ÿाथिमक िश±णात सुधारणा घडवून आणÁयासाठी भारतीय िश±ण आयोगाने
(१८८२) केलेÐया िशफारशéचे परी±ण करा.
४) लॉडª कझªनने भारतीय िवīापीठ आयोगाची (१९०२) Öथापना का केली ? या
आयोगाने िवīापीठ िश±णाचा दजाª सुधारÁयासाठी कोणÂया िशफारशी केÐया ?
५) हरटॉग किमटीने िवīापीठ िश±णा संदभाªत केलेÐया िशफारशéचे मूÐयांकन करा.
६) िश±णातील पाझर िसĦांत' Ìहणजे काय ? Âयातील गुणदोषांची चचाª करा.

*****
munotes.in

Page 102

102 ७
भारतीय िश±णातील महßवपूणª िवकास (१९२१-१९३७)
घटक संरचना
७.० उिदĶे
७.१ ÿÖतावना
७.२ आंतरिवīापीठ मंडळ
७.३ नवीन िवīापीठांची Öथापना
७.४ िश±क ÿिश±ण
७.५ तांिýक िश±ण
७.६ सारांश
७.७ ÖवाÅयाय
७.० उिदĶे या ÿकरणा¸या अËयासातून तुÌहाला:
१) भारतातील िवīापीठां¸या Öथापनेची पाĵªभूमी समजेल.
२) १९२१-१९३७या काळातील िश±क ÿिश±णाची ÿगती समजेल.
७.१ ÿÖतावना लॉडª मेकॉले¸या पýकामुळे इंúजी िश±णाचा ÿसार व ÿचार होऊ लागला. इंúजी िश±ण
यातील बहòतांशी लोक सरकारी नोकöयांकडे आकिषªले गेले पण काही मोजके राÕůÿेमी माý
इंúजी िश±ण घेऊन भारतीय िश±णांचा डोळसपणे िवचार कŁ लागले. बंगालमÅये राजा
राममोहन रॉय यांनी, महाराÕůात म. फुले, लो. िटळक, आगरकर आिदंनी राÕůीय
िश±णासाठी चळवळ सुŁ केली. इ.स. १८८२ ¸या िश±ण आयोगापुढे अनेक िवचारवंतांनी
सा± िदली व ÿचिलत िश±ण पĦतीतील दोष दाखवून िदले.
राÕůीय िश±णाची चळवळ:
लो. िटळकांनी आपÐया चतुःसुýीमÅये राÕůीय िश±णाचा पुरÖकार केला. लॉडª कझªन¸या
काळात राÕůीय िश±णाला अिधक जोर चढला. बंगालमÅये रवéþनाथ टागोरांनी
शांितिनकेतन संÖथा काढली. लो. िटळकांनी Æयू इंिµलश Öकूलची पुÁयात Öथापना केली.
इ.स. १९०२ मÅये कांगडीला गुŁकुल सुŁ झाले. तळेगाव येथे १९०६ मÅये समथª
िवīालय सुŁ झाले. डॉ. धŌडो केशव कव¥ यांनी मुलéसाठी िहंगणे येथे शाळा व ३ जून
१९१६ मÅये मिहला िवīापीठ Öथापन केले. इ.स. १९२० मÅये म. गांधéनी असहकार
चळवळ सुŁ केली आिण इंúजी शाळा कॉलेजमधून िश±ण घेणाöयांना बाहेर पडÁयाचे munotes.in

Page 103

भारतीय िश±णातील महßवपूणª िवकास (१९२१-१९३७)
103 आवाहन केले. १९२२ ¸या सुमारास राÕůीय िश±णाची चळवळ थंडावली माý यामुळे
उदयास आलेली राÕůीय भावना ÖवातंÞय चळवळीस ÿेरक ठरली.
- राÕůीय िश±णा¸या चळवळीची पाĵªभूमी ÖपĶ करा.
१) भारतीय िश±ण आयोगानंतरचे उ¸च िश±ण:
इ. स. १८८२ ¸या भारतीय िश±ण आयोगाने केलेÐया िशफारशéचा पåरणाम उ¸च
िश±णावर केला. लॉडª कझªनने इ. स. १९०२ मÅये उ¸च िश±णावर िवचार करÁयासाठी
भारतीय िवīापीठ आयोग Öथापन केला. आयोगा¸या िशफारशéवर आधाåरत इ.स. १९०४
मÅये भारतीय िवīापीठ कायदा करÁयात आला. या कायīाने िवīापीठ िश±ण पÅदतीत
बदल सुचवले. इ.स. १९१३ ¸या गÓह¦ट ऑफ रेझोÐयुशनने ÿÂयेक ÿदेशात िवīापीठांची
Öथापना करावी असे Ìहटले. इ.स. १७१७ मÅये सरकारने कलक°ा िवīापीठ आयोग
नेमला. या आयोगा¸या िशफारशéचा पåरणाम पुढे सवª देशातील िवīापीठांवर झाला.
२) १९२१-१९३७ या काळातील िश±क ÿिश±णाची ÿगती समजेल.
७.२ आंतर िवīापीठमंडळ िसमला येथे मे १९२४ रोजी भरलेÐया पिहÐया कुलगुł¸या पåरषदेत आंतरिवīापीठ
मंडळ Öथापन करÁयात यावे. हा िनणªय घेÁयात आला Âयावेळी Âयात भारत, िसलोन आिण
āÌहदेश Ļा देशाचे ÿितिनधी होते. सÅया यात ४७ भारतीय िवīापीठातील सदÖय आहेत.
तसेच िसलोन िवīापीठ आिण पाचच भारतीय तंý²ान संÖथेचे ÿितिनधीही आहेत. सÅया
या संÖथेचे भारतीय िवīापीठाची (Association of Indian Universities) असे झालेले
आहे.
आंतर िवīापीठ मंडळाची काय¥:
१) सामाईक समÖयेवर कुलगुłंची चचाª घडवून आणणे.
२) िवīापीठात सुधारणा करÁयासाठी िव° िनयम तसेच िवīापीठाचा दजाª
उंचावÁयासाठीचे कायªøम.
३) उ¸च िश±णातील समÖया सोडिवÁयासाठीची योµय मािहती , ľोताचा सरकार तसेच
िवīापीठ अनुदान आयोगाला पुरवठा करणे.
४) कुलगुł¸या युनायटेड िकंगडम¸या सिमतीने सुचिवलेली कायª खालीलÿमाणे,
१) आंतरराÕůीय िवīापीठीय संघटनेसाठी मािहती िवभाग Ìहणून काय¥ करणे.
२) Óयवसायाची अदलाबदली आयोजन करणे.
३) िवīापीठीय कृतीसाठी संÿेषण आिण सहकायª यासाठी उ°ेजीत करणे.
४) उ¸च िश±णावर आधाåरत ÿभावशाली पåरषदेत ÿितिनधी पाठिवणे. munotes.in

Page 104

िश±णाचा इितहास
104 ५) िवदेशात भारतीय पदवी/पदिवका संदभाªत िनयमांचे (Circulars) तसेच भारतात
िवदेशी पदवी/पदिवका संदभाªत माÆयता देणे.
७.३ नवीन िवīायीठांची Öथापना उ¸च िश±णातील ÿगती फारशी ल±ात घेÁयासारखी नÓहती. गुणाÂमक आिण सं´याÂमक
ÿगती अपवादाÂमक होती आिण हे केवळ कलक°ा िवīापीठ आयोग (१९१७-१९) ¸या
ÿभावामुळे श³य झाले. पाच निवन िवīापीठाची िनिमªती झाली. िदÐली (१९२२) नागपुर
(१९२३) आंň (१९२६) आúा (१९२७) आिण िýवेणयकोर (१९३७) तसेच जुÆया सहा
िवīापीठांची पुनगªठन आिण पुनª-िनिमªती करÁयात आली. उदा. मþास िवīापीठांतगªत
अÅययन आिण संशोधनाचे कायª हाती घेÁयात आले. मुंबई िवīापीठा (बॉÌबे) अंतगªत
रासायिनक तंý²ानावर कायª करÁयात आले. अलाहाबाद िवīापीठांतगªत तेथेच राहòन
अÅययन करणे हे कायª हाती घेÁयात आले. जुÆया िवīापीठाचे पुनगªठन केÐयामुळे
िवकासा¸या दरात वाढ झाली. तसेच यात कला आिण िव²ान ±ेýात काम करÁयात येऊ
लागले. िश±णाचे माÅयम इंúजीच ठेवÁयात आले. वसितगृह, úंथालय व इतर सुिवधांचा
िनधी न िमळाÐयामुळे फारसा िवÖतार होऊ शकला नाही.
२० Óया शतकातील िवīापीठा¸या Öथापनेचा िवÖतार पुढीलÿमाणे:
भारतीय िवīापीठ आयोग (१९०२) ¸या िनयुĉì लॉडª कझªन ¸या काळात िवīापीठ
कायदा १९०४ ÿमाणे झाली. यांत िवīापीठात अÅययन करÁयात यावे, महािवīालय हे
िवīापीठाशी संलिµनत असावे यासाठीचे िनयम तयार करÁयात आले. Âयामुळे पुढील
िनयमीत वषा«साठी िवīाÃया«ची सं´या वाढत गेली. १९१३ ¸या भारत सरकार¸या
शै±िणक धोरणामुळे अÅययन आिण पåरषदेचे कायª िवīापीठात Óहावे याची गरज भासू
लागली. कलक°ा िवīापीठात ÿथम अÅययन िवभागाची िनिमªती सर आशुतोष मुखजê
यां¸या नेतृÂवाखाली िवīापीठ कायदा १९०४ ¸या अंतगªत करÁयात आली. मÅयकाळात
राÕůीय ÖवातंÞय चळवळ आिण काही भारतीयांची िश±णातील अिभłची यामुळे निवन
सहा िवīापीठाची िनिमªती १९१३-१९२१ या काळात करÁयांत आली.
यात बनारस िहंदूिवīापीठ (१९१६), पटना िवīापीठ (१९१७) उÖमािनया िवīापीठ
(१९१८), लखनौ िवīापीठ (१९२०), अिलगढ मुिÖलम िवīापीठ (१९२०) क¤þीय
कायīांतगªत करÁयात आली. वरील सवª िवīापीठे ही क¤þीय िवīापीठे आहेत. उÖमािनया
िवīापीठात उदूª भाषा हे िश±णाचे माÅयम होते आिण इंúजी भाषा हा अिनवायª िवषय होता.
१९३० पय«त १६ िवīापीठांची Öथापना झाली जसे कì, पंजाब िवīापीठ (१९२२) पासून
अलाहाबाद िवīापीठ पासून (१९२३), नागपूर आिण आúा िवīापीठ, आंň िवīापीठा
पासून (१९२६) मþास िवīापीठ , अÆनामलाई िवīापीठ (१९२९) यातील जवळपास
सवªच िवīापीठांत अÅययनाचे कायª चालते. असहकार चळवळी¸या काळात गांधीजéनी
गुजरात िवīापीठ, काशी िवīापीठ , िटळक महाराÕů िवīापीठाची Öथापना केली. तसेच
राजकìय ÖवातंÂय चळवळीत िबहार आिण जािवया िगलीया िवīापीठाची Öथापना करÁयात
आली. munotes.in

Page 105

भारतीय िश±णातील महßवपूणª िवकास (१९२१-१९३७)
105 १९२९-४७ या दरÌयान उ¸च िश±णातील ÿगती राजकìय सम Öयांमुळे फारशी होऊ
शकली नाही. ÖवातंÞयाची चळवळ, दुसरे महायुĦ (१९३९) ही Âयाची कारणे आहेत.
Âयामुळे या काळात केवळ ३-िवīापीठांची Öथापना झाली. केरळ (१९३७) उÂकल
(१९४३) आिण सागर (१९४६) िवīापीठ, ÖवातंÞयापूवê १९ िवīापीठांची Öथापना
झाली. तर १९४७ साली राजÖथान िवīापीठ , जयपूर आिण पंजाब िवīापीठ, चंदीगढ
िवīापीठ यांची Öथापना झाली कारण पंजाब िवīापीठ लाहोर हे पािकÖतानात संøिमत
झाले. Âयामुळे १९४७-४८ या काळात केवळ २० िवīापीठं, आिण Âयां¸याशी संलंिµनत
५०० महािवīालये आिण २.५ लाख िवīाथê सं´या होती.
इ.स. १९१३ ¸या धोरणानुसार बनारस (१९१५), Ìहेसूर (१९१६), पाटना (१९१७) व
मुंबई येथे एस.एन.डी.टी.िवīापीठांची Öथापना करÁयात आली. इ.स. १९२० मÅये
अलीगढ , ढाकाव लखनौ येथे तसेच १९१८ मÅये उÖमािनया येथे िवīापीठांची Öथापना
झाली. कलक°ा िवīापीठ आयोगाने ÿथमच िवīापी ठा¸या अËयासøम परी±ा यािवषयी
सूचना केÐया होÂया तसेच देशा¸या औīोिगक िवकासासाठी आवÔयक ते ÿिश±ण
िवīापीठांमधून देÁयात यावे. िवīापीठाने िव²ान व तंý²ानाचे िश±ण īावे असेही
सुचिवले. यामुळे िवīािपठीय िश±णाचा सं´याÂमक िवÖतार होऊ लागला. काही
िवīापीठातून पदÓयु°र अÅयापनही सुŁ झाले. याच सुमारास मौलाना महंमद अली यां¸या
ÿयÂनातून जािमया िमिलया िवīापीठाची Öथापना झाली. या िवīापीठाची ÿमुख उिĥĶे
ÖवसंÖकृतीची जोपासना करणे व जबाबदार नेतृÂव िवकिसत करणे ही होती. उदूª
वाड्.मया¸या िवकासाला या िवīापीठाने हातभार लावला. महाराÕůात पुणे येथे इ.स.
१९२१ मÅये िटळक महाराÕů िवīापीठ Öथापन झाले. या िवīापीठाचे सरकारी
मदतीिशवाय िश±ण कायª चालिवणे व राÕůीय वृ°ी बाणेल असा िश±णøम ठरिवणे ही
उिदĶे होती. या िवīापीठात úाम सफाई, सूतकाम, सा±रता वगª, मराठी पाठांतर परी±ा इ.
उपøम अÅयापन व संशोधनाबरोबर चालत.
इ.स. १९२९ मÅये पुÆहा िश±णावर िवचार करÁयासाठी हरटॉग यां¸या अÅय±तेखाली
सिमती नेमÁयात आली. सिमतीने ÿाथिमक िश±ण माÅयिमक, उ¸च िश±ण, तांिýक,
Óयावसाियक िश±ण , ľी िश±ण, मुिÖलम िश±ण याबाबत िवचार Óयĉ केले या सिमतीने
िवīापीठांना ÿगत िश±णावर ल± क¤िþत करÁयास सांिगतले.
इ.स. १९२० साली गांधीजéनी गुजरात िवīापीठाची Öथापना केली. “सा िवīा या
िवमुĉये” हे Âयाचे बोधवचन िनवडले गेले. Âयां¸या मते “अÅयािÂमक मुĉतेत भौितक
Öवावलंबन व राÕůीय ÖवातंÞय यांचाही समावेश होतो. िश±णाने अशा सवªकष मुĉतेकडे
Æयावे.” या Åयेयाने ÿेåरत होऊन गुजरात िवīापीठाने सवª Öतरांवरील शै±िणक संÖथा
Öवत:¸या पåरसरात चालवÐया.
इ.स. १९३४ साली महाÂमाजéनी सेवाúाम आ®माची Öथापना कŁन तेथे िश±णाचे ÿयोग
सुŁ केले. ®ी आयªनायकम, ®ीमती आशादेवी, ®ीमती माजªरी साई³स यांनी Âयांना या
ÿयोगात सहकायª केले. पूवª बुिनयादी, बुिनयादी, उ°र बुिनयादी या तीन Öतरातून सामाÆय
िश±णाचा िवचार केला.
munotes.in

Page 106

िश±णाचा इितहास
106 आपली ÿगती तपासा :
 भारतात िवīापीठांची Öथापना होÁयामागची पाĵªभूमी ÖपĶ करा.
७.४ िश±क िÿिश±ण इ.स. १९१७ मÅये कलक°ा िवīापीठाची सīिÖथती समÖया जाणून घेÁयासाठी
कलक°ा िवīापीठ आयोगाची Öथापना करÁयात आली. अÂयंत पåर®मपूवªक अËयास
कŁन १९१९ मÅये सरकारने आपला अहवाल सादर केला. यात माÅयिमक िश±णामÅये
आमूलाú बदलाची आवÔयकता ÿितपादन केली. यामÅये िश±क ÿिश±णचाही िवचार
केला. ľीिश±ण पåरषद Öथापन कŁन या पåरषदेमाफªत िशि±का ÿिश±ण īावे असे
सूिचत केले. या काळामÅये Åयेयवादी िश±कांची एक िपढीच िनमाªण झाली. लो. िटळक,
आगरकर, म. फुले, महषê धŌडो केशव कव¥, गोपाल कृÕण गोखले हे आदशª िश±क Ìहणून
नÓया िपढीसमारे होते. इ.स. १९२९ मÅये हरटॉग किमटीने ÿथमच िश±क ÿिशि±त नाहीत
ही वÖतुिÖथती मांडली. एक िश±कì शाळांची समÖया मांडली व सुधारणेसाठी िशफारशी
केÐया.
िश±कांची गुणव°ा वाढिवÁयासाठी ÿिश±णाचा कालावधी वाढिवÁयाची िशफारस केली.
अिधक स±म लोक या ±ेýाकडे आकिषªत होतील यासाठी जाणीवपूवªक ÿयÂन करÁयास
सांिगतले. ÿिश±ण िवīालयांमÅये िश±कांसाठी उजाळा वगª, उĨोधन वगª सुŁ करÁयाची
िशफारस केली. कलक°ा िवīापीठ आयोगा¸या िशफारशéनुसार बी.ए. व एम.ए. ¸या पदवी
परी±ांमÅये िश±णशाľ िवषयाचा समावेश होऊ लागला व Âयासाठी िवīापीठांमÅये िश±ण
िवभाग Öथापन होऊ लागला. १९१७ ते १९२९ या काळात नॉमªल ÖकूÐस व माÅयिमक
िश±क ÿिश±ण संÖथा या दोहŌमÅये सं´याÂमक वाढ झाली. तर हरटॉग सिमती¸या
िशफारशéमुळे ÿिश±ण संÖथामÅये ÿयोगशाळा, úंथालये व संलµन अशा सराव शाळांची
सोय झाली. १९३७ ¸या मूलोīोगी िश±ण योजनेल महाÂमाजéनी ÿिशि±त िश±कांनाच
नेमले. Âयांने यावर भर िदला.
या िश±णयोजनेत २ ÿकारची िश±णÓयवÖथा केली होती.
(१) दीघªकालीन ÿिश±ण: ÿÂय± अÅयापन न करणाöया वया ±ेýात नसणाöयांसाठी ३
वषाªचे होते.
(२) अÐपकालीन ÿिश±ण : हे फĉ सेवांतगªत िश±कांसाठी १ वषाªचे होते.
अËयासøम:
ÿिश±ण कालावधीमÅये िश±कांना मुलोīोग शाळेतील सवª िवषयां¸या अÅयापन पĦतéचे,
हÖत उīोगाचे ÿिश±ण िदले जाई. सूतकताई, िवणकाम, फळभाºया, बागकाम, शेती,
सुतारकाम, खेळणी तयार करणे, कागदकाम इ. उīोगाचे ÿिश±ण िदले जाई.
डॉ. न. रा. पारसनीस Ìहणतात , १९३७ नंतर मुलोīोगी िश±ण पÅदतीने शाळे¸या
अËयासøमात मोठा बदल घडवून आणला. मुलोīोगी िøयाÂमक िश±णामुळे िश±कां¸या munotes.in

Page 107

भारतीय िश±णातील महßवपूणª िवकास (१९२१-१९३७)
107 ÿिश±णात बराच बदल केला गेला. हेतू असा कì, मुलोīोगी शाळेत Âयांना आपली भूिमका
नीट बजावता यावी.
मुलोīोगी िश±णपĦतीमुळे िश±कां¸या ÿयोगशीलतेला, सजªनशीलतेला ÿथमच वाव
िमळाला. िश±णात कृितला ÿाधाÆय िदÐयामुळे िश±ण जीवनािभमुख झाले. िश±णाला
भारतीय चेहरा िमळाला.
आपली ÿगती तपासा :
 १९१७ ते १९३७ या काळातील िश±क ÿिश±ण िवषयक ÿगतीचा आढावा ¶या.
७.५ तांिýक िश±ण इ.स. १९१४ मÅये पिहÐया महायुÅदाला सुŁवात झाली आिण देशातील वातावरणच
बदलले. महायुÅद संपÁयापूवê १९१७ मÅये िāटीश सरकारने कलक°ा िवīापीठ
आयोगाची Öथापना केली. या आयोगाने िश±णा¸या सवª घटकांचा िवचार कŁन िवÖतृत
िशफारशी व सूचना केÐया. ÿथमच िवīापीठांमÅये शेती, कायदा, वैīक, अिभयांिýकì इ.
अËयासøमांची सोय करावी अशी िशफारस केली. याच सुमारास राÕůीय िश±णाची
चळवळ फोफावली. Öवदेशी वÖतूंचा वापर आिण परकìय वÖतूंवर बिहÕकार हे राÕůीय
आंदोलनाचे महßवाचे वैिशĶ्य होते. अÆन, वľ, िनवारा या ÿाथिमक गरजांची पूतê Öवदेशी
वÖतूंमधून Óहावी असा आंदोलकांचा आúह होता. इ.स. १९२२ मÅये म. गांधीजéनी
असहकार चळवळ सुŁ केली. Öवदेशी, Öवावलंबन यांना महßव ÿाĮ झाले. इ.स. १९२९
¸या हरटॉग किम टीने जीवनोपयोगी िश±णाकडे पुÆहा एकदा ल± वेधले. या सिमती¸या मते
(१) माÅयिमक िश±णात अशा िवषयांचा समावेश करावा ºयातून िवīाथê धनाजªन कŁ
शकेल.
(२) िमडलÖकूलचा अËयासøम पूणª केÐयावर िवīाÃया«ची परी±ा घेऊन Âया परी±ेमÅये
उ°ीणª होणाöया िवīाÃया«ना Âयां¸या गरजेनुसार उīोग व Óयवसायांचे िश±ण īावे.
(३) माÅयिमक िश±णा¸या अËयासøमामÅये वेगवेगळया ऐि¸छक िवषयांचा समावेश
करावा. िवīाÃया«ना िवषय िनवडीचे ÖवातंÞय असावे.
(४) पदवीधर बेकारांची समÖया दूर करÁयासाठी सवª िवīापीठांनी औīोिगक ÿिश±णाचा
अËयासøम सुŁ करावा. असे अËयासøम पूणª करणाöयांना सरकारने नोकरीची हमी
īावी.
सÿू सिमती : १९३४
िश±णाचे दुÕपåरणाम उ°र ÿदेशात जाणवायाला लागÐयामुळे सरकारने इ.स. १९३४ मÅये
सÿु सिमती Öथापन केली व या सिमतीस बेकारां¸या समÖयेचा अËयास करÁयास
सांिगतले. या सिमतीने पुढील िशफारशी केÐया.
(१) माÅयिमक Öतर अिधक Óयावहाåरक व Öवयंपूणª करÁयात यावा. munotes.in

Page 108

िश±णाचा इितहास
108 (२) िविवध Óयवसायांकडे जाऊ इि¸छणाöयां¸या Óयावसाियक गरजा भागिवणारे िश±ण
असावे.
(३) नवÓया इय°ेपासून Óयावसाियक िश±णाचा ÿारंभ करावा.
(४) िवīापीठ ÿवेशासाठी आवÔयक अËयासøमाबरोबरच टेकिनकल, Óयापाåरक,
औīोिगक आिण Óयवसायांशी संबंिधत अËयासøमाचा समावेश माÅयिमक Öतरावर
करावा.
अँबट बुड अहवाल (१९३६-३७):
हरटॉग सिमती¸या िशफारशé¸या आधारे भारत सरकारने १९३५ मÅये क¤þीय िश±ण
सÐलागार मंडळ पुÆहा Öथापन केले. या मंडळा¸या बैठकìत िवīापीठीय िश±णाची
पुनरªचना करÁयाचे सूतोवाच करÁयात आले. Âयासाठी १९३६ मÅये अँबट व वुड या २
त²ांना भारतीय िश±णाची पुनरªचना करÁयासाठी व Óयवसाय िश±णातील अडचणी दूर
करÁयासाठी बोलावÁयात आले. या सिमतीला खालील िवषयांची चौकशी करÁयास
सांिगतले.
१) औīोिगक व Óयावसाियक िश±णसंÖथांमÅये सुधारणा होणे गरजेचे आहे काय ?
२) नवीन औīोिगक व Óयावसाियक िश±णाची आवÔयकता आहे काय ?
३) úामीण भागातील मुलांसाठी कोणÂया िवशेष िश±णाची सोय करावी ?
४) ÿाथिमक माÅयिमक व उ¸च माÅयिमक शाळेमÅये कोणÂया ÿकारचे Óयावसाियक
िश±ण िदले जाते जावे.
५) अँबट व वुड या दोघांनीही भारतातील िश±णिवषयक िÖथतीचा अÌयास कŁन
Óयावसाियक िश±ण व सामाÆय िश±ण व ÿशासनािवषयी िशफारशी केÐया.
Óयावसाियक िश±णासंबंधी िशफारशी:
१) देशाची औīोिगक गरज ल±ात घेऊन माÅयिमक िश±णाचा ÿसार केला पािहजे.
२) Óयावसाियक िश±ण घेणाöया िवīाÃया«ना जीवनाचा उदर िनवाªह करÁया¸या उĥेशाने
Óयवसाय िनवडÁयास मदत करावी.
३) देशा¸या िविवध भागांमÅये Óयावसाियक िश±णाचे ÖवŁप तेथील उīोग, Óयापार आिण
पåरिÖथती ल±ात घेऊन मगच िनिIJत करावे.
४) सामाÆय आिण Óयावसाियक िश±णाला एकमेकांपासून वेगळे मानू नये. पण दोÆही
ÿकार¸या िश±णासाठी वेगवेगळया िवīाÃया«ची Öथापना करावी.
(५) सािहÂय िश±णाला िदला जाणारा दजाª Óयावसाियक िश±णालाही िदला जावा.
(६) ÿÂयेक ÿांतात Óयावसाियक िश±णाची सÐलागार सिमती Öथापन करावी. munotes.in

Page 109

भारतीय िश±णातील महßवपूणª िवकास (१९२१-१९३७)
109 (७) कमीत कमी ५० हजार लोकसं´या असणाöया औīोिगक ÿदेशामÅये किनķ, वåरķ
तांिýक शाळा Öथापन कराÓयात.
(८) उīोगपतéकडून आिथªक मदत, इमारती घेऊन Óयावसाियक िश±णाला ÿोÂसाहन
īावे.
(९) िविशĶ Óयापारिवषयक ÿिश±णासाठी अÐपकािलक Óयावसाियक िवīालये Öथापन
करावीत.
(१०) भारत सरकारने एक Óयावसाियक ÿिश±ण महािवīालय Öथापन कŁन Âयाचा इतर
ÿिश±ण महािवīालयांशी संबंध जोडावा.
(११) भारत सरकारने पूणª वेळ Óयावसाियक शाळा सुŁ कराÓयात यामÅये ४ Öतर
असावेत.
१) ÿाथिमक िश±ण घेतलेÐया िवīाÃया«साठी - Óयापारी शाळा
२) आठवी उ°ीणª िवīाÃया«साठी - ºयुिनयर Óहोकेशनल Öकूल
३) अकरावी उ°ीणª िवīाÃया«साठी - िसिनयर Óहोकेशनल Öकूल
४) बी. एससी उ°ीणª िवīाÃया«साठी - औīोिगक संÖथा
मूÐयांकन:
या सिमती¸या िशफारशéमुळे एक नवीन औīोिगक िश±णसंÖथा (polytechnic ) व
औīोिगक, वािणºय व शेतीसाठी िनघाÐया. परंतु लगेच दुसरे महायुÅद सुŁ झाÐयामुळे
संपूणª िशफारशी अंमलात आणता आÐया नाहीत. माý यामुळे देशात सवª ÿथम बहòउīोगीय
िवīालय सुŁ झाले. Âयामुळे हा अहवाल ऐितहािसक ŀĶ्या महßवाचा आहे.
आपली ÿगती तपासा :
 ॲबट वुड सिमती¸या ÿमुख िशफारशी सांगून परी±ण करा.
७.६ सारांश १९२१ ते १९३७ हा काळÌहणजे भारतातील लो. िटळकां¸या चतुःसुýीतील राÕůीय
िश±णाचा धागा पकडून म. गांधीजीनी १९३७ मÅये मुलोīोगी िश±ण िश±णासाठी काही
िवīापीठांची Öथापना केली. हरटॉग सिमती¸या िशफारशéचा ÿभाव िāटीश सरकारवर होत
असे. िश±क ÿिश±णाला तसेच औīोिगक िश±णाला याच का ळात ÿारंभ झाला माý
दजाªकडे फारसे ल± िदले गेले नाही. कोणÂयाही ±ेýात ÿारंभी¸या काळात सं´याÂमक
वाढीला महßव िदले जाते Âयानंतर गुणाÂमक िवकासाचा िवचार होतो. याच काळात दुसöया
महायुÅदाचे वारे वाहó लागले. Âयामुळे िāटीश सरकारला येथील िश±णाकडे ल± īायला
फारसा वेळ िमळाला नाही. munotes.in

Page 110

िश±णाचा इितहास
110 ७.७ ÖवाÅयाय १) भारतात िवīापीठ Öथापनेची पाĵªभूमी ÖपĶ करा.
२) राÕůीय िश±ण चळवळीची महßवाची वैिशĶ्ये कोणती ?
३) ॲबट वुड अहवालातील Óयावसाियक िश±णिवषयक िशफारशéचे महßव ÖपĶ करा.


*****


munotes.in

Page 111

111 ८अ
माÅयिमक िश±ण आयोग
(मुदिलयार आयोग १९५२-१९५३)
घटक संरचना
८अ.० उिदĶ्ये
८अ.१ ÿÖतावना
८अ.२ माÅयिमक िश±ण आयोगाची रचना
८अ.३ माÅयिमक िश±ण आयोगाचे कायª±ेý
८अ.४ माÅयिमक िश±णाची उिĥĶ्ये
८अ.५ सूचना व िशफारशी
८अ.६ माÅयिमक िश±ण आयोगाचे मूÐयांकन
८अ.७ सारांश
८अ.० उिदĶ्ये या घटका¸या अËयासानंतर तुÌही:
१) माÅयिमक िश±ण आयोगाची रचना सांगू शकाल.
२) माÅयिमक िश±ण आयोगाने सुचिवलेÐया िशफारशीची चचाª कł शकाल.
८अ.१ ÿÖतावना िदनांक २३ सÈट¤बर १९५२ ला मþास िवīापीठाचे कुलगुŁ डॉ.ए. लàमणÖवामी मुदिलयार
यां¸या अÅय±तेखाली माÅयिमक िश±ण आयोगाची Öथापना झाली. या आयोगाचे अÅय±
डॉ.मुदिलयार होते Ìहणून या आयोगास मुदिलयार आयोग असे Ìहणतात.
मुदिलयार आयोगाने माÅयिमक िश±णा¸या पुनरªचनेसंबंधी िवचार केला. माÅयिमक
िश±णा¸या िवकासासाठी िशफारशी सुचिवÁयात आÐया. सÅया माÅयिमक िश±णात जी
सुधारणा व ÿगती होत आहेÂयाचे सवª ®ेय माÅयाªमक िश±ण आयोगालाच īावे लागेल.
ÖवातंÞयो°र भारतातील िश±णा¸या ÿगतीत माÅयिमक िश±ण आयोगाचे Öथान महßवपूणª
आहे.
८अ.२ माÅयिमक िश±ण आयोगाची रचना माÅयिमक िश±ण आयोगाचे अÅय± डॉ. ए. लàमणÖवामी मुदिलयार हे होते. डॉ.मुदिलयार
यांचेसह नऊ िश±ण तº²ांचा समावेश केलेला होता. या Óयितåरĉ भारत सरकारचे िश±ण
अिधकारी डॉ.एस.एम.चेरी यांनी आयोगाचे सहाÍयक सिचव Ìहणून जबाबदारी पार पाडली. munotes.in

Page 112

िश±णाचा इितहास
112 तसेच इतर १७ सदÖयांना या आयोगा¸या कामकाजासाठी Öवीकृत सदÖय Ìहणून समािवĶ
कŁन घेÁयात आले होते.
८अ.३ माÅयिमक िश±ण आयोगाची कायª±ेý दज¥दार माÅयिमक िश±णासाठी आयोगाने माÅयिमक Öतरावरील सवª बाबéचा बारकाईने
िवचार केला. आयोगाने कायª±ेý ठरिवÁयासाठी पुढील मुīांचा िवचार केला.
१) माÅयिमक िश±ण आयोग Öथापन झाला Âयावेळची माÅयिमक िश±णाची िÖथती व
सवª ŀĶीकोनातून भारतीय िश±णाचा िवचार करणे.
२) माÅयिमक िश±णाची पुनरªचना व सुधारणा करणे.
३) माÅयिमक िश±णाची उिĥĶे, ÓयवÖथापन व िवषय²ान यांचा िवचार करणे.
४) माÅयिमक िश±णाचा संबंध ÿाथिमक व उ¸च िश±णाशी जोडÁयाचा िवचार करणे.
५) माÅयिमक िश±णा¸या समÖयांचा आढावा घेणे.
६) देशा¸या गरजा, माÅयम आिण उपलÊध साधमे यांचा िवचार कŁन संपूणª देशासाठी
समान माÅयिमक िश±ण ÿणाली तयार करणे.
८अ.४ माÅयिमक िश±णाची उिदĶ्ये १) लोकशाही नागåरकßवाचा िवकास करणे.
२) Óयावसाियक कौशÐय िवकिसत करणे.
३) Óयिĉमßवाचा सवा«गीण िवकास करणे.
४) नेतृßवमुण िवकिसत करणे.
५) राÕůीयßवा¸या भावनेचा िवकास करणे.
६) आनंदमय जीवन जगÁयासाठी सामािजक मूÐयांचा िवकास करणे.
८अ.५ सूचना व िशफारशी माÅयिमक िश±ण आयोगाची िशफारशी:
माÅयिमक िश±ण हे Óयक्ती¸या जीवनाला योµय िदशा देÁयाचे महßवपूणª कायª करते.
माÅयिमक िश±णातील दोष दूर कŁन Âयात पåरवतªन घडिवÁया¸या महßवाकां±ी उĥेशांना
डोÑयासमोर ठेवून ६ ऑ³टोबर १९५२ रोजी भारताचे तÂकालीन िश±णमंýी मौलाना
अबुल कलाम आझाद यांनी आयोगाचे उद्घाटन केले.
munotes.in

Page 113

माÅयिमक िश±ण आयोग (मुदिलयार आयोग १९५२-१९५३)
113 माÅयिमक िश±णा¸या नÓया आकृितबंधािवषयी िशफारशी:
शालेय अËयासøम ११ वषाªचा असाबा. याआधी १२ वषाªचा अËयासøम होता.
ÿाथिमक िश±ण: इय°ा १ ली ते ४ थी - एकूण कालावधी ४ वष¤.
उ¸च ÿाथिमक िश±ण: इय°ा ५ वी ते ७ वी - एकूण कालावधी ३ वष¥.
माÅयिमक िश±ण: इय°ा ८ वी ते १९ वी - एकूण कालावधी ४ वषे.
माÅयिमक िश±ण नवा आकृितबंध िशफारशी पुढीलÿमाणे:
१) माÅयिमक िश±ण ११ ते १७ वयोगटातील मुलासाठी असावे.
२) माÅयिमक िश±ण दोन ÖतरांमÅये िवभागून करावे.
३) माÅयिमक िश±णा¸या अËयासøमामÅये इंटरिमिजएटचे एक वषª समािवĶ करावे.
११ वी चा वगª हायÖकूलला व १२ वी चा वगª महािवīालयांना जोडावा.
४) िवīापीठीय िश±णाचा पदवी अËयासøम तीन वषाªचा असावा.
५) बहòउĥेशीय शाळा (Multi -purpose school) Öथापन कराÓयात. अËयासøमात
िविवधता असावी. िवīाथी आवडीनुसार अËयासøमांची िनवड कŁ शकेल.
६) úामीण शाळांमधून कृषी िश±ण, बागकाम, पशुपालन आिण कुिटरोīोगांचे िश±ण
īावे.
७) माÅयिमक िश±णानंतर पुढील िश±णासाठी तांिýक ब औīोिगक ÿिश±ण संÖथा
सुŁ कराÓयात.
८) मोठ्या शहरांमÅये तंýिनकेतने सुŁ करावीत.
९) सावªजिनक शाळा व वसितगृहयुĉ शाळांची Öथापना करावी. úामीण भागात अशा
शाळांचे ÿमाण जाÖत असावे.
१०) शारीåरक व मानिसक समÖया असलेÐया मुलामुलéसाठी Öवतंý शाळा असाÓयात.
११) मुलéसाठी Öवतंý शाळांची सोय करावी. Âया शाळांमÅये गृहिश±णाची सोय असावी.
१२) गुणव°ाधारक िवīाÃया«ना क¤þ व राºयसरकारकडून छाýवृ°ी देÁयात यावी.
१३) िनवासीशाळा सुŁ कराÓयात. िश±क-िवīाथê संबंध ŀढ करÁयासाठी अËयासपूरक
कायªøम आिण सृजनशील उपøम राबवावेत.
१४) िवīािनकेतने बंद कŁ नयेत. úामीण भागातील ÿ²ावान मुलांसाठी सरकारी िनवासी
शाळा सुŁ कराÓयात.
१५) िम® शाळा Ìहणजेच सहिश±ण शाळा (Co-Eduction School) यांमधील मुलé¸या
आिण िशि±कां¸या िवशेष गरजा भागिवÁयासाठी िनिIJत ÖवŁपा¸या अटी
घालाÓयात. munotes.in

Page 114

िश±णाचा इितहास
114 भाषािवषयक िशफारशी:
१) माÅयिमक Öतरावरील िश±णाचे माÅयम मातृभाषा िकंवा ÿांतीय भाषा असावे. परंतु
भािषक अÐपसं´यांकासाठी िवशेष सुिवधा पुरवावी.
२) िवīाÃया«ने कोणÂया ना कोणÂया Öतरावर िहंदी भाषा िशकली पािहजे.
३) माÅयिमक Öतरावर इंúजी िवषयाला वैकिÐपक िवषय ठेबÁयाची िशफारस केली
आहे.
अËयासøमािवषयी िशफारशी:
आयोगाने माÅयिमक िश±णाचे दोन Öतर िनिIJत केले आहेत.
(अ) िमडलÖकूल िकंवा ºयुिनअर माÅयिमक Öतरावरील िवषय:
भाषा, सामािजकशाľ , सामाÆय िव²ान, गिणत, कला व संगीत, हÖतÓयवसाय, शारीåरक
िश±ण.
(ब) हायÖकूल िकंवा उ¸च माÅयिमक Öतरावरील िवषय:
i) मातृभाषा व ÿादेिशक भाषा िकंवा मातृभाषा व ÿाचीन भारतीय भाषा व
खालीलपैकì एकभाषा: िहंदी, इंúजी, ÿगत इंगजी, एक आधुिनक भारतीय भाषा
(िहंदी वगळून), आधुिनक परकìय भाषा, एक ÿाचीन भाषा.
ii) सामािजक शाľ, गिणत, सामाÆयिव²ान , हÖतÓयवसाय
iii) खालीलपैकì कोणÂयाही एक गटातोल तीन िवषय: मानसशाľ, िव²ान,
तंýिव²ान, वािणºय, कृषी, लिलतकला, गृहशाľ असे गट करÁयात आले होते.
ÿÂयेक गटात ५ ते ८ िवषय होते. Âयातून कोणतेही तीन िवषय िनवडून अËयासावेत
अशी सुचना होती.
पाठ्यपुÖतकािवषयी सूचना व िशफारशी:
१) िनिमªतीसाठी पाठ्यपुÖतक सिमती नेमावी. दजेदार व गुणव°ापूणª पाठ्यपुÖतकां¸या
िनिमªतीसाठी तº²ांची सिमती नेमावी.
२) पाठ्यपुÖतक सिमतीने कागद, छपाई, बांधणी ब ÖवŁप यासंबंधीचे िनकष ठरवबावेत.
३) जाती, धमª, बंश, पंथ िकंबा कोणÂयाही समुहा¸या भावना दुखावणारी िवधाने िकंवा
िविशĶ धमा«चा पगडा राखणारी पाठ्यपुÖतके िनयुĉ कŁ नयेत.
४) पाठ्यपुÖतकांमÅये वारंबार बदल कŁ नये.

munotes.in

Page 115

माÅयिमक िश±ण आयोग (मुदिलयार आयोग १९५२-१९५३)
115 अÅयापन पÅदतीबाबत िशफारशी:
१) अÅयापन पÅदतीचा उĥेश केवळ मािहती देणे एवढाच नसावा. जीवनमूÐये िवकिसत
करणे हा देखील असावा.
२) कायª±मतेत वाढ, ÿामािणकपणे काम करÁयाची सवय लागेल अशा अÅयापन पÅदती
असाÓयात.
३) अÅयापन पÅदती वाÖतवावर भर देणाöया, पाठांतरावर भर न देणाöया, ÿकÐप,
कृितशील अÅययन, िøयाशĉìला बाब देणाöया असाÓयात.
चाåरÞयसंवधªनािवषयी सूचना व िशफारशी:
आयोगाने माÅयिमक Öतरावरील मुलांसाठी चाåरÞय, नैितकता, िशÖत ब धािमªकता यांचा
िवचार कŁन चाåरÞय संवधªनासाठी सूचना ब िशफारशी केÐया आहेत, Âया पुढीलÿमाणे-
१) चाåरÞयसंबधªन करणे हो ÿÂयेक िश±काची नैितक जबाबदारी राहील िविवध
उपøमां¸या आखणीतून चाåरÞयसंवधªन Óहावे.
२) शाळेत िवīाथê मंडळ Öथापावे ÖवयंिशÖतीबर भर īावा. िवīाथê िश±क संबंध ŀढ
असावेत. Öवयंÿशासन, वगªनायक पÅदतीचा अवलंब कŁन िशÖत लावावी.
३) बालवीर मोिहमेसाठी राºय सरकारने पुरेसा िनधी उपलÊध कŁन īावा बालवीर
(Scout) िशिबरासाठी िवīाÃया«¸या गटानुसार दरवषê िवīाथê पाठवावेत.
४) राÕůीय छाýसेना (NCC) ही क¤þशासना¸या अिधपÂयाखालील असावी. योµय
देखभाल, ÿगती आिण िवÖतार यासाठी ÿयÂन करावेत.
िवīाÃया«चे आरोµय व शारीåरक िश±णािवषयी िशफारशी:
ÿÂयेक राºयामÅये शालेय आरोµय सेवा उपलÊध करावी. िवīाÃया«ची सातÂयाने आरोµय
तपासणी करावी. आवÔयक उपचार करावा.
परी±ा आिण मूÐयमापनािवषयी िशफारशी:
१) ÿijपिýकेचे ÖवŁप बदलावे. िनबंधवजा ÿijांऐवजी वÖतुिनķ ÿijांची सं´या वाढवावी.
२) िवīाÃया«ने वषªभरात केलेÐया कामा¸या नŌदी ठेवून सवा«गीण ÿगतीचा आढावा ¶यावा.
िश±कांिवषयी िशफारशी:
माÅयिमक शाळांमÅये िश±कांची िनवड आिण िनयुĉì करतांना सवªý सारखे िनयम िनिIJत
करावेत.
िश±क ÿिश±णािवषयी िशफारशी:
१) माÅयिमक िकंवा उ¸च माÅयिमक ÿमाणपý ÿाĮ उमेदवारांसाठी दोन वषाªचे ÿिश±ण
असावे. munotes.in

Page 116

िश±णाचा इितहास
116 २) मिहला िश±कांचा तुटवडा दूर करÁयासाठी िवशेष अंशकालीन अËयासøमाची सोय
कराबी.
ÓयवÖथापन व ÿशासनािवषयी िशफारशी:
१) िश±ण संचालक हा सहसिचव दजाªचा असावा. तो मंÞयांना सÐला देणारा ÿमुख व
जबाबदार अिधकारी असावा.
२) िश±णाचा सवª Öतरावरील दजाª उंचावÁयासाठी, िवचार िविनमय करÁयासाठी क¤þ व
राºयामÅये एका सिमतीची Öथापना करावी.
शाळा तपासणी व शाळा माÆयतेिवषयी िशफारशी:
१) शाळे¸या समÖयांचा अËयास करणे आिण शै±िणक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी
सुधारणाÂमक सूचना देऊन Âयां¸या अंमलबजावणीसाठी िश±कांना मदत करणे
यासाठी िनरी±कांचा गट िनयुĉ करावा.
२) िनरी±कांची िनवड करतांना उ¸च शै±िणक अहªता, अÅयापन अनुभव ल±ात ¶यावा.
३) िनरी±कांबरोबर वåरķ िश±क, मु´याÅयापक, ÿिश±ण महािवīालयातील िश±क
असा तº²ांचा गट कायªरत असावा.
शालेय इमारत व साधने यािवषयी िशफारशी:
१) úामीण भागात मÅयवतê िठकाणी पुरेशी िवīाथê सं´या िमळेल अशा िठकाणी शाळा
सुŁ कराÓयात.
२) शहरी भागातील शाळा गदêपासून दूर असाÓयात. िवīाÃया«ना येÁयाजाÁयाची सुिवधा
उपलÊध कŁन īावी.
३) एका वगाªत कमीत कमी ३० व जाÖतीत जाÖत ४० िवīाथê सं´या असावी.
शाळेतील एकूण िवīाथी सं´या कमीत कमी ५०० व जाÖतीत जाÖत ७५० असावी.
कामाचे तास व सुट्यांबाबत िशफारशी:
Öथािनक वातावरण, सामािजक गरजा आिण Óयवसाय िवचारात घेऊन कामकाजाचे तास
ठरिवÁयाची मुभा शाळांना असावी.
आिथªक ÓयवÖथेिवषयी िशफारशी:
Óयावसाियक िश±णाला उ°ेजन देÁयासाठी क¤þÖतरावर Óयावसाियक िश±ण मंडळ
Öथापन करावे. मंडळात संबंिधत खाÂयां¸या मंÞयांचा समावेश असावा.

munotes.in

Page 117

माÅयिमक िश±ण आयोग (मुदिलयार आयोग १९५२-१९५३)
117 ८अ.६ माÅयिमक िश±ण आयोगाचे मूÐयांकन ÖवातंÞयो°र काळात माÅयिमक िश±णाला योµय िदशा देÁयाचे काम मुदिलयार आयोगाने
केले आहे. िश±णा¸या इितहासात माÅयिमक िश±णाचा सवंकष िवचार कŁन मौिलक अशा
िशफारशी करणारा हा पिहलाच आयोग आहे. Ìहणून भारतीय माÅयिमक िश±णा¸या
इितहासामÅये मुदिलयार आयोगाचे Öथान अÂयंत महßवाचे मानावे लागेल.
हे ल±ात ठेवा:
 शालेय अËयासøम ११ वषाªचा असावा. अËयासøमात व अÅयापन पÅदतीत बदल
करावा. मातृभाषा, संघीय भाषा Ìहणजे िहंदी, परकìय भाषा-इंúजो, ºयांची मातृभाषा
िहंदी असेल Âयांनी िहंदी खेरीज कोणतीही भारतीय अवाªचीन भाषा िशकावी.
कोणतीही एक हÖतकला िशकावी.
 खालीलपैकì सात गटांमधील कोणतेही तीन िवषय िनवडावेत. मानसशाľ, िव²ान,
तंýिव²ान, वािणºय, कृषी, लिलतकला, गृहशाľ.
 मुलांची अिभŁची, कायª±मता ल±ात घेऊन आयोगाने बहòिवध अËयासøम सुचिवला
आहे. या बहòिवध अËयासøमामÅये शालांत परी±ेनंतर िवīाÃया«नी उīोग-
Óयवसाया¸या िविवध ±ेýात ÿवेश करावा हा हेतू होता.
 परी±ा पÅदतीत अनेक दोष िदसून आÐयाने नवीन मूÐयमापन पÅदती आयोगाने
सुचिवली. ²ान, मािहती, Öमृती यांचो चाचणी ¶यावयाची नसून िवīाÃया«¸या
िवकासाचे खरे मूÐयमापन करÁयासाठी परी±ातंý बापरावे. िवषय²ान तपासणीसाठी
परी±ा नसून एकूण शै±िणक ÿगतीचे मूÐयांकनासाठी परी±ा Óहावी. यासाठी आयोगाने
सुधारणा सुचिवÐया आहेत.
 माÅयिमक Öतरावरील अÅयापक वगª अिधक कायª±म शैि±णक अहªताधारक असावा.
उ¸च माÅयिमक Öतरावरील अÅयापक वगª पदÓयु°र पदवी ÿाĮ असावा.
गुणव°ाधारक व कायª±म Óयĉì अÅयापक Ìहणून िश±ण ±ेýात येÁयासाठी Âयां¸या
वेतन®ेणीत सुधारणा कŁन आकषªक वेतन ठरवावे.
 शैि±णक आिण Óयावसाियक मागªदशªनासाठी िनķापूवªक ÿयÂन करावेत Âयासाठी
बहòिवध अËयासøमांची जोड ¶याबी. साचेबंद अÅयापनपÅदती न वापरता, नवनवीन
अÅयापन पÅदती शोधून अÅययन-अÅयापनकायाªत गती आणावी.
 úंथालयासाठी Öवतंý व भÓय असे दालन, पूरक पुÖतके, अनुदान यािवषयी िशफारशी
केÐया आहेत. सािहÂय, उपकरणे, सािहÂयमांडणी, अनुदानाची तरतूद सुसºज
ÿयोगशाळा, वै²ािनक ŀिĶकोन, भावी संशोधक.
 माÅयिमक िश±ण मंडळाची Öथापना करावी. िनयमावली तयार कŁन Âया िनयमांचे
काटेकोरपणे पालन करावे. गुणव°ा िटकिवÁयासाठी व वाढिवÁयासाठी िनयमांची
अंमलबजावणी करावी. munotes.in

Page 118

िश±णाचा इितहास
118 ८अ.७ सारांश अËयासøम, िýभाषािवषयक सूý, हÖतकला, बहóउĥेिशय शाळा, परी±ा पÅदतीने सुधारणा,
िश±कांिवषयी अपे±ा, अÅयापन पÅदती िवषयक िवचार úंथालयासंबंधी, ÿयोगशाळेसंबंधी,
परी±ा िनयंýणासंबंधी िवÖताराने िवचार कŁन माÅयिमक िश±ण सुधारणेसाठी िशफारशी व
सूचना िदÐया आहेत.
ÖवातंÞयो°र काळातील हा आयोग असÐयाने या आयोगा¸या िशफारशी Âवरीत अंमलात
येतील अशी फार मोठी आशा बाळगली होती परंतु Âया िशफारशी पूणªत: अंमलात आणÐया
नाहीत. मुदिलयार आयोगा¸या िशफारशéबाबत अनेक िश±णतº²ांनी मुĉपणे कौतुक केले
आहे. परंतु िशफारशé¸या अंमलबजावणीबाबत नकाराÂमक भूिमका अनेकांनी मांडÐयामुळे
माÅयिमक िश±ण आयोगा¸या मूÐयांकनात संिम® ÿितिøयांचा समाबेश करणे योµय ठरेल.

*****



munotes.in

Page 119

119 ८ब
िश±ण आयोग
(कोठारी आयोग १९६४-१९६६)
घटक संरचना
८ब.० उिदĶ्ये
८ब.१ ÿÖतावना
८ब.२ िश±ण आयोगाची रचना
८ब.३ आयोगाची कायªक±ा
८ब.४ िश±ण आिण राÕůीय उिदĶे
८ब.५ कोठारी आयोगा¸या सूचना व िशफारशी
(अ) पूवª ÿाथिमक िश±ण
(ब) ÿाथिमक िश±ण
(क) माÅयिमक िश±ण
(ड) उ¸च माÅयिमक िश±ण
(ई) उ¸च िश±ण वा िवīापीठीय िश±ण
८ब.६ िश±कांिवषयी िशफारशी
८ब.७ कोठारी आयोगाचे मूÐयांकन
८ब.० उिदĶ्ये या घटका¸या अËयासानंतर तुÌही:
१) कोठारी आयोगाची रचना ÖपĶ कł शकाल.
२) कोठारी आयोगाने सांिगतलेली राÕůीय उिĥĶे ÖपĶ कł शकाल.
३) कोठारी आयोगाने सुचिवलेÐया िशफारशीची चचाª कराल.
८ब.१ ÿÖतावना िश±ण±ेýाचा राÕůीय Öतरावर िवकास साÅय करावयाचा असेल तर िश±णा¸या िविवध
Öतरांचा एकिýतपणे िवचार होणे आवÔयक होते, Ìहणून ÿाथिमक, माÅयिमक, उ¸च
माÅयिमक आिण उ¸च िश±णावर Öवतंýपणे िवचार करÁयाऐवजी Âयांचा एकिýतपणे िवचार
Óहावा. यानुसार भारत सरकारने १४ जुलै १९६४ ला तÂकािलन िवīापीठ अनुदान
आयोगाचे अÅय± ÿा.डी-एस.कोठारी यां¸या अÅय±तेखाली िश±ण आयोगाची Öथापना
केली. munotes.in

Page 120

िश±णाचा इितहास
120 ८ब.२ िश±ण आयोगाची रचना िश±णा¸या सवा«गीण िवचार करÁयासाठी भारत सरकारने िदनांक १४ जुलै १९६४ मÅये
ÿा.डी.एस.कोठारी यां¸या अÅय±तेखाली १७ सदÖयांचा समावेश असलेÐया िश±ण
आयोगाची िनयुĉì केली. Âयात ७ सदÖय इतर देशांमधील िश±णतº² होते. या
आयोगाला िश±ण आिण राÕůीय िवकास आयोग या नावानेही ओळखले जाते. िश±ण
आयोगाचे अÅय± ÿा.कोठारी असÐयाने या आयोगाला 'कोठारी आयोग' असे Ìहणतात.
८ब.३ आयोगाची कायªक±ा िश±ण आयोगाने िश±णा¸या सवª Öतरांवरील सवª बाबé¸या िवकासासाठी िशफारशी
सुचवाय¸या होÂया. 'िवधी आिण वैīक िश±ण आयोगा¸या कायªक±ेतून बगळले असले तरी
आवÔयकतेनुसार या दोÆही िश±णा¸या अनुषंगानेही आयोगाला िवचार करावयाचा होता.
कामाचे उĥेश गट:
िश±ण आयोगाने बारा Öतरांवरील कामासाठी उĥेश गट िनिIJत कŁन घेतले होते.

िश±ण आयोगाने या Óयितåरĉ िश±णाचे सात कायªगट िनिIJत केले होते. ते आहेत:
munotes.in

Page 121

िश±ण आयोग (कोठारी आयोग १९६४-१९६६)
121 कोठारी िश±ण आयोगाने आपला िवÖतृत असा अहवाल २९ जून १९६६ भारताचे
तÂकालीन िश±ण मंýी ®ी.एम.सी. छगला यां¸या समोर मांडला. हा अहवाल तीन भागात
आिण १९ अÅयायांचा आहे. अहवाल ७०० पृķांचा आहे. यावŁन कोठारी िश±ण
आयोगाची Óयापकता ल±ात येते.
८ब.४ िश±ण आिण राÕůीय उिदĶे िश±णातून राÕůीय उिĥĶे साÅय करÁयासाठी कोठारी आयोगाने पाच सूýी कायªøम
सुचिवला आहे. ती पाच सूýे पुढीलÿमाणे मांडलेली आहेत.

कोठारी िश±ण आयोगाने राÕůीय उिĥĶे साÅय करÁयासाठी सुचिवलेÐया पंचसूýी
कायªøमा¸या संदभाªत काही महßवा¸या सूचना व िशफारशी केÐया आहेत.

सामािजक आिण राÕůीय एकाÂमता:
सामािजक आिण राÕůीय एकाÂमता िश±णातून िनमाªण Óहाबी या उĥेशाने आयोगाने पुढील
उपøम सुचिवले आहेत.
 सामाÆय शाळा
 सामािजक आिण राÕůीय सेवा योजना
 भाषािवषयक धोरण:
 शालेय िश±णाचे माÅयम मातृभाषा असावे. उ¸च िश±णाचे माÅयम सामाÆयत:
ÿादेिशक भाषा असावे.
 सािहÂय आिण िव²ाना¸या ±ेýामÅये ÿादेिशक भाषांचा िवकास करावा.
 अिखल भारतीय Öतरावरील संÖथांनी इंúजी हेच माÅयम ठेवावे. िहंदीचा ही िवकास
करावा. munotes.in

Page 122

िश±णाचा इितहास
122  ÿादेिशक भाषांना कायाªलयीन आिण ÿशासनाची भाषा मानावे.
 इंúजी भाषेचे िश±ण सुŁवातीपासूनच īावे. आंतरराÕůीय संपकाªसाठी इंúजी भाषा
येणे आवÔयक आहे.
 जगातील इतर ÿमुख भाषा िशकिवÁयाची सोय शाळा, महािवīालये आिण
िवīापीठांमधून Óहावी.
 िश±ण आिण आधुिनकता
 सामािजक, नैितक आिण अÅयािÂमक मूÐये
 धमाªसंबंधीचे िश±ण
८ब.५ कोठारी िश±ण आयोगा¸या सूचना व िशफारशी कोठारी आयोगाने िश±णा¸या सवª Öतरांचा सबंकष अËयास कłन बदलÂया काळानुसार
शै±िणक ÿगतीचा आलेख उंचाबÁयासाठी अनेकिवध उपुयक्त सूचना ब िशफारशी
सुचिवलेÐया आहेत.
 िश±णाचा नवीन आकृतीबंध:
कोठारी आयोगाने िश±णाचा नवीन आकृतीबंध मांडलेला आहे तो पुढीलÿमाणे.

१) पूवª ÿाथिमक िश±ण- २ ते ३ वषª.
२) िनÌन ÿाथिमक िश±ण - ४ ते ५ वषª - इ. १ ली ते ४ थी.
३) उ¸च ÿाथिमक िश±ण - २ ते ३ वषª - इ.५ वी ते ७ वी.
४) िनÌन माÅयिमक िश±ण - ३ वषª - इ. ८ वी ते १० वी.
५) उ¸च माÅयिमक िश±ण - २ वष¥ - इ.११ वी ते १२ वी.
६) िवīापीठीय पदवी िश±ण - ३ वष¥
७) पदÓयु°र िश±ण - २ वष¥.
पूवª ÿाथिमक िश±ण : िशफारशी:
१) िश±णखाÂयाने ÿायोिगक तßवावर पूवªÿाथिमक (बालवाडी) शाळांची Öथापना करावी.
२) खासगी संÖथांना अनुदान देऊन पूवª ÿाथिमक शाळा काढÁयास ÿोÂसाहन īावे.
३) पूवª ÿाथिमक िश±ण १ ते ३ वषाªचे असावे.
४) हे िश±ण वया¸या ३ वषाªपासून ६ वषाªपय«त ऐि¸छक ठेवावे.
५) ÿयोग Ìहणून १ वषाªचा पूवª ÿाथिमक िश±णाचा वगª ÿाथिमक शाळांना जोडावा. १०+२+३ munotes.in

Page 123

िश±ण आयोग (कोठारी आयोग १९६४-१९६६)
123 ÿाथिमक िश±ण : िशफारशी:
१) पिहलीची परी±ा रĥ कŁन पिहली व दुसरी या दोन इय°ा Ìहणजेच एक घटक
मानावा.
२) इय°ा १ ली ¸या वगाªला øìडन पÅदतीचा अवलंब करावा.
३) गळती कमी करÁयासाठी अंशकालीन िश±णाची सोय करावी.
४) कायाªनुभव या िवषयातून िश±णाचा संबंध उÂपादकतेशी जोडावा.
माÅयिमक िश±ण : िशफारशी:
१) माÅयिमक Öतरावर िवशेष िश±णाची सोय असावी.
२) उपलÊध सुिवधांनुसार ÿवेश īावा. गुणव°ेनुसार िवīाÃया«ची िनवड करावी.
३) ÿÂयेक िजÐहा Öतरावर माÅयिमक िश±णा¸या िवकासाची एक योजना तयार करावी.
दहा वषाª¸या कालावधीमÅये या योजनेची अंमलबजावणी Óहावी. िवīाÃयाªला िकमान
Öतरापय«त आणÁयासाठी ÿयÂन करावा.
उ¸च माÅयिमक िश±णासाठी िशफारशी:
१) १९७५-७६ पय«त पूवª िवīापीठीय अËयासøम िवīापीठ िकंबा महािवīालयातून
काढून ते माÅयिमक शाळांना जोडावेत. कोणÂयाही पåरिÖथतीत १९८५-८६ पय«त
उ¸च माÅयिमक िश±णाचा २ वषाªचा अËयासøम सुŁ Óहावा.
२) उ¸च माÅयिमक Öतरावर इय°ा ११ वी व १२ वी साठी वेगवेगळे िवशेष ÖवŁपाचे
अËयासøम सुŁ करावेत. इय°ा ११ वी चा वगª संøमण अवÖथेतील वगª मानावा.
उ¸च िश±ण वा िवīापीठीय िश±णासाठी िशफारशी:
१) पदवी िश±ण तीन वषांचे असावे.
२) पदÓयु°र पदवी िश±ण दोन वषा«चे असावे.
३) महािवīालयातील अÅयापनाचा कालावधी ३६ आठवड्यांचा असावा.
४) िश±ण मंýालयाने िवīापीठ अनुदान आयोगाने सहकायª घेऊन सुटीचे कॅल¤डर तयार
करावे. परी±ा िकंवा इतर अÆय कारणांनी अÅयापन होऊ शकत नाहो तो कालावधी
२१ ते २६ िदवसांचा असावा.
८ब.६ िश±कांसाठी िशफारशी कोठारी आयोगाने सवª Öतरावरील िश±णा¸या संदभाªत सूचना व िशफारशी केÐया आहेत.
सवª िशफारशी पूवª-ÿाथिमक िश±ण, ÿाथिमक िश±ण, माÅयिमक िश±ण, उ¸च माÅयिमक
िश±ण, उ¸च िश±ण वा िवīापीठीय िश±णा¸या गुणाÂमक िवकासासंदभाªत होÂया. munotes.in

Page 124

िश±णाचा इितहास
124 िश±काचे Öथान, अिÖतßव, सामािजक दजाª, राहणीमान सुधारÁयासाठी वेतनात वाढ व
इतर सुिवधा यांचा िवचार कोठारी आयोगाने केला आहे.
८ब.७ कोठारी आयोगाचे मूÐयांकन पूवª-ÿाथिमक िश±णापासून ते पदÓयु°र िश±ण आिण संशोधनापय«त कोठारी आयोगाने
िवचार कŁन िशफारशी केÐया आहेत. िश±ण आयोगाने िशफारशी सुचिवÁयापूवê िवīापीठ
िश±ण आयोग व माÅयिमक िश±ण आयोग या दोÆही ÖवातंÞयो°र काळातील
िश±णािवषयी नेमलेÐया आयोगांचा बारकाईने अËयास केलेला आढळतो. सवª Öतरांवरील
िश±णा¸या समÖया िवचारात घेऊन या समÖयां¸या िनराकरणासाठी िनķापूवªक ÿयÂन
कोठारी आयोगाने केला. िश±णाचा नवीन आकृतीबंध, िश±णाचे Óयावसायीकरण , बुक बँक,
कायाªनुभव, िश±कांसाठी सुधाåरत वेतन®ेणी, राÕůीय िश±ण संÖथा, कृषी िवīापीठांची
Öथापना, िýभाषासूý, वंिचत व दुबªल घटकांचे िश±ण, ľी िश±ण, शै±िणक संÖथांना
Öवाय°ता अशा अनेक ÿकार¸या िशफारशी अंमलात आÐया आहेत.
कोठारी आयोगाने सुचिवलेÐया काही िशफारशी अंशतः अंमलात आÐया. Âयात िशÕयवृßया
व Âयां¸यात वाढ, ÿौढ िश±ण, िश±कांचा दजाª, िव²ान िश±ण, संशोधन यांचा अंतभाªव
होतो. या िशफारशéची पूणªतः अंमलबजावणी झालेली नसली तरी िश±ण ±ेýात एक नवीन
िवचारÿवाह सुŁ झाला. या िवचारÿवाहाने या िशफारशé¸या अंमलबजावणीसाठी पूरक
वातावरण िनमाªण झाले.
िश±णाचा सवª बाजूंनी िवचार करणारा हा िश±ण आयोग असÐयाने देशभरातील
िश±णतº² व िश±कांनी Âयातील सूचना व िशफारशéचे Öवागत केले. िश±कां¸या सुधाåरत
वेतन ®ेणéमुळे िश±कांना ÿितķा िमळाली Âयाचबरोबर Âयां¸या राहणीमानाचा दजाª
कमालीचा सुधारला. Âयां¸या अÅयापनकायाªत सुधारणा होऊन Óयवसायावरची िनķा
वाढीस लागली. या आयोगा¸या अहवालाची अनेक वैिशĶ्ये सांगता येतील. िश±ण ब
उÂपादन±मता, िश±ण ब औīोिगक संÖथा, िश±ण व राÕůीय िवकास, िव²ान िश±ण,
गुणाÂमक सुधारणेबर भर, मूÐयमापनाची नवीन तंýे, शाळासमूह योजना, शै±िणक
सुिवधांमÅये सुधारणा, ÿ²ाबंतांचा शोध, िश±कां¸या ह³कां¸या संर±णावरील संघटनाÂमक
बांधणी, पाठ्यपुÖतक िनिमªतीसाठी Öवाय° मंडळ, िश±णावरील खचाª¸या ÿमाणात वाढ
इÂयादी महßवपूणª िवषयांवर सखोल अËयास कŁन आयोगाने सूचना व िशफारशी
सुचिवÐया.
कोठारी िश±ण आयोगा¸या ÿदीघª अहवालावर डॉ.जे.पी. नाईक, ®ी.एम.एन. आचायª, या
´यातनाम िश±णतº²ांनी आपली िवचारपूवªक मते मांडलेली आहेत. उÖमािनया
िवīापीठाचे तÂकालीन कुलगुŁ डी.एस. रेड्डी यांनी या अहवालाबाबत ÿशंसा केलेली
आहे. अहवाला¸या या सवª बाबéचा िवचार केÐयास ÖवातंÞयो°र काळात कोठारी आयोगाचे
योगदान अिĬतीयच मानावे लागेल.
*****
munotes.in

Page 125

125 ९अ
राÕůीय शै±िणक धोरण- १९८६
घटक संरचना
९अ.० उिदĶ्ये
९अ.१ ÿÖतावना
९अ.२ राÕůीय शै±िणक धोरणाची उिदĶ्ये
९अ.३ राÕůीय शैि±णक धोरणाची वैिशĶ्ये
९अ.४ राÕůीय शे±िणक धोरणातील महßवा¸या बाबी
९अ.५ राÕůीय शै±िणक धोरणाचे परी±ण
९अ.० उिĥĶ्ये या घटका¸या अËयासानंतर तुÌही:
१) राÕůीय शै±िणक धोरणाची उिĥĶे सांगू शकाल.
२) राÕůीय शैि±णक धोरणाची वैिशĶ्ये सांगू शकाल.
३) राÕůीय शै±िणक धोरणातील महßवा¸या बाबéची चचाª कराल.
९अ.१ ÿÖतावना भारताचे पंतÿधान राजीव गांधी यांनी ५ जानेबारी १९९५ रोजी राÕůाला उĥेशून केलेÐया
भाषणात नवीन राÕůीय शैि±णक धोरण देÁयाची अिभवचन िदले या धोरणामुळे आपले
राÕů वै²ािनक, तांिýक, आिथªक ±ेýात स±म बनून ÿगतीकडे झेप घेईल असेही Ìहटले
आहे. Ìहणूनच िश±ण मंगÐयाने हे काम हाती घेतले होते. २० ऑगÖट १९८५ रोजी
दÖतऐवज ÖवŁपात 'शैि±णक आÓहान एक धोरणाÂमक यथाथª दशªन' हा अहवाल ÿिसÅद
झाला. यात चार महßवा¸या मुīाबर चचाª केली गेली आहे. या मुīावर राºय व राÕůीय
पातळीवरही चचाª घडवून आणÐया गेÐया. या अहवालाचे ÿादेिशक भाषांमÅये Łपांतर
कŁन सवª देशभर Âयाचे वाटप केले गेले. लोकांकडून Âयावर ÿितिøया, सूचना, मते िवचार
मागिवले गेले. महाराÕůाचा राÕůीय शे±िणक धोरण चचाªसýात, िवचार मंथनात मोठा
सहभाग होता.
समाजिश±ण आिण िवकास :
munotes.in

Page 126

िश±णाचा इितहास
126 वरील चार मुīासंबंधी चचाª करÁयासाठी कायªशाळा, पåरसंवाद, चचाªसý यांचे आयोजन
िठकिठकाणी करÁयात आले. यातून झालेÐया िवचार मंथनाचे सार एकý कŁन राÕůीय
शैि±णक धोरण १९८६ सादर करÁयात आले. पुÆहा यावर राÕůीय िवकास पåरषद क¤िþय
िश±ण सÐलागार मंडळा¸याबैठकìतही चचाª घडवून आणली. यातील सूचनांचा िवचार
कŁन ‘राÕůीय शैि±णक धोरण १९८६’ चा मसुदा तयार झाला. िदनांक ८ मे १९८६ ला
लोकसभेने तो Öवीकारला १३ मे १९८६ ला तो राºयसभेने Öवीकारला.

राÕůीय शैि±णक धोरण १९८६ मÅये शै±िणक आÓहानांकडून कृती कायªøमाकडे यात
िश±ण ही महßवपूणª गुंतवणूक कशी आहे हा िवचार महßवपूणª मानला आहे. िश±णाची
ÿिøया आिण िश±णाचा आशय यांचा पुनिवचार केला आहे. उ¸च िश±णाबाबत अनेक
अपे±ा नमुद केÐया आहेत. Âया खालीलÿमाणे:
१. राÕůीय गरजा पूणª करÁयासाठी उ¸च िश±णाचा िवकास करणे.
२. उ¸च िश±णाची गुणव°ा उ¸च दजाªची करणे.
३. उ¸च िश±णाची संधी सवांना ÿाĮ कŁन देणे.
४. उ¸च िश±णातून अिभŁची- अिभवृ°ी सवयी मूÐय यांना योµय आकार देणे.
९अ.२ राÕůीय शे±िणक धोरणाची उिĥĶे १९८६ मÅये राÕůीय शै±िणक धोरण लोकसभेमÅये पाåरत करÁयात आले आिण
राºयसभेतही माÆय करÁयात आले. Âयात िदलेली उिĥĶ्ये पुढीलÿमाणे आहे.
१. ÓयĉìमÅये अÅयािÂमक, नैितक, वै²ािनक आिण लोकशाही मूÐये Łजिवणे.
२. Óयĉìचा पåरपूणª िवकास साधुन, सुसंÖकृत Óयिĉमßव िनमाªण करणे.
३. Óयĉìचा आÂमिवĵास वाढवून, समÖयाÂमक पåरिÖथतीला सामोरे जाÁयाची ±मता
िनमाªण करणे.
४. पåर®म करÁयाची वृ°ी वाढीस लावून ®म ÿितķा जोपासणे.
५. सामािजक, आिथªक, सांÖकृितक, तंý²ानिवषयक भौितक पåरिÖथती िवषयी जागृती
िनमाªण करणे.
६. सामािजक Æयाय सवªधमª समभाव, धमª िनरपे±ता या िवषयी िनķा िनमाªण करणे.
७. समपªण वृ°ी व राÕůभावना वाढीस लावणे.
८. आंतरराÕůीय सामंजÖयाचा िवकास करणे. munotes.in

Page 127

राÕůीय शे±िणक धोरण- १९८६
127 ९अ.३ राÕůीय शै±िणक धोरणाची वैिशĶ्ये महाराÕů राºय माÅयिमक व उ¸च माÅयिमक िश±ण मंडळ पुणे यांनी उ¸च माÅयªिमक
सेवांतगªत ÿिश±णासाठी तयार केलेÐया पुिÖतकेत १९८६ ¸या धोरणाची वैिशĶ्ये िदलेली
आहेत. ती खालीलÿमाणे:
१. सुŀढ लोकशाहीसाठी िश±ण
२. राÕůीय एकाÂमता व सवªधमª समभाव
३. समानतेसाठी िश±ण
४. सांÖकृितक वारÔयाची जपवणूक
५. मनुÕय बळाचा योµय िवकास
६. राÕůीय साधनसंप°ीचा योµय िवकास व वापर
७. िनरंतर िश±ण
८. िश±णात समाजाचा सहभाग
९. Óयावसाियकरण
१०. राÕůीय िश±ण पÅदतीचा पुरÖकार
११. आरोµय, शारीåरक िश±ण , कायाªनुभव व कला िश±ण यावर भर.
१२. अËयासøमासाठी दहा गाभाभूत घटक
९अ .४ राÕůीय शै±िणक धोरणातील महßवा¸या बाबी १. िश±णाचे महßव
२. राÕůीय िश±ण पÅदती
३. अथªपूणª भािगदारी
४. समानतेसाठी िश±ण: समानसंधी िमळवून देÁयावर या धोरणात िवशेष भर िदला
आहे. िश±णाची संधी न िमळालेले, िश±ण अधªवट सोडलेले, ºयांचाबर िश±ण
देÁयाबाबत अÆयाय झाला अशांना िश±णाची अिधक संधी िदली जाईल. िľयांचा
अिधक गतीने िवकास Óहावा यासाठी िľयांसाठी अËयासøम तयार केले जातील.
ÿाथिमक िश±णाला सवाªिधक महßव īावे. पूरक नोकöया, कालमयाªदेची िनिIJती,
पåरणामकारक मागªदशªन यांĬारा िľयांची िनर±रता नािहशी केली जाईल.
समानतेपासून-वंिचत-रािहलेÐया सवª घटकांना समानता िदली जाईल. munotes.in

Page 128

िश±णाचा इितहास
128

िविवध Öतरावर िश±णाची पुनरªचना
१. बालसंगोपन व िश±ण
२. ÿाथिमक िश±ण
३. माÅयिमक िश±ण
४. ÿ²ावंत मुलांसाठी िवīालये
५. Óयवसाियकरण
६. उ¸च िश±ण
७. मुĉ िवīापीठ व दूर अÅययन
८. úामीण िवīापीठ
९. पदÓया व नौकöया यांतील संबंध तोडला जाईल
१०. खडू फळा मोिहम
११. नवोदय िवīालय
१२. िश±काची भूिमका
९अ.५ राÕůीय शै±िणक धोरणाचे परी±ण राÕůीय शै±िणक धोरण १९८६ मधील महßवपूणª बदल हा राÕůीय िश±ण पÅदतीत संपूणª
राÕůात समान शैि±णक आकृती बंधाचा िवचार आहे. १०+२+३ हा आकृतीबंध देशातील
सवª भागात Öवीकारला गेला आहे. दहा वषा«¸या िवभागणीसाठी पाच वषª ÿाथिमक िश±ण,
तीन वषª उ¸च ÿाथिमक, नंतरची दोन वषª माÅयिमक िश±ण असा अंतभाªव असणारी
मूलभूत पÅदती ÖवीकारÁयाचा ÿयÂन केला.
+२ हा Öतर शालेय िश±णाचा एक भाग आहे हे सवª देशभर Öवीकारले जावे. यासाठी ÿयÂन
केले जात आहेत. नवीन शै±िणक धोरण, शाळा सोडून जाणाöया िवīाÃयाª¸या समÖयेला
सवाªिधक ÿाधाÆय देते. Âयामुळे मायøो पÅदतीवर आधाåरत बारीक सारीक तपिशलासह munotes.in

Page 129

राÕůीय शे±िणक धोरण- १९८६
129 मांडणी केलेÐया योजनांचा Öवीकार केला आहे. तसेच मुलांना शाळेत िटकवून ठेवÁयासाठी
सवª देशभर अगदी तळागाÑयातÐया पातळीवर Âयांचे उपयोजन करीत आहे. Ļा ÿयÂनांचा
समÆवय अनौपचाåरक िश±णाचे जे जाळे पसरले जावे, Âया¸याशी साधला आहे. इ.स.
२००० पय«त २५ % उ¸च माÅयिमक िवīाथê , Óयवसाियक अËयासøमात सामावले
जातील असे िवचाराशी आहे. Óयावसाियक अËयासøम पूणª केलेÐया बहòतांश िवīाÃयांना
रोजगार वा Öवयंरोजगार िमळावा यासाठी पाबले उचलली जातील. देऊ केलेÐया
अËयासøमांचे पुनाªयलोकन िनयिमतपणे केले जाईल उ¸च माÅयिमक पातळोबर
िविवधतेला ÿोÂसाहन देÁयासाठी शासन देिखल आपÐया नौकर भरती¸या धोरणाचे
समी±ण करील , महाराÕů शासनाकडून राºयात राÕůीय शै±िणक धोरणाची ÿभावीपणे
अंमलबजावणी केली जात आहे.
भारत सरकारने १९८६ मÅये राÕůीय शे±िणक धोरण जाहीर केले. या धोरणात एक
राÕůीय Öतरावरील समान अËयासøम सूिचत करÁयात आला. या राÕůीय
अËयासøमातून एका िविशĶ Öतरावरील भारतातील सवª िवīाÃया«ना Âयां¸यातील िलंग,
Öथान, यातील भेद ल±ात न घेता समान शै±िणक संधी उपलÊध Óहावी असे अपेि±त
आहे. ÿÂयेक राºया¸या सांÖकृितक, भौगोिलक, ऐितहािसक, वैिशĶ्यानुसार अËयासøमात
इĶ तो बदल करÁयासाठी बाव िमळावा Ìहणून राÕůीय अËयासøमात लविचकता ठेवÁयात
आली आहे.
हे धोरण ÿभावी, पåरणामकारक िश±ण देÁयासाठी मौिलक ÖवŁपाचे ठरेल, यात बाद नाही.
राजीब गांधéनी राÕůीय िबकास पåरषदे¸या बैठकìत असे ÖपĶपणे Ìहटले होते कì, या
िश±णासाठी कोणतीही आिथªक अडचण िनमाªण होणार नाही. Ìहणजेच शासनाचा या
िश±णाला पूणª पािठंबा होता.
१९६८ ¸या धोरणातील उणीवा काढून टाकÁयासाठी १९९८६ चे धोरण आले आहे. अशी
भीती Óयĉ करÁयात आली होती कì , शै±िणक धोरणामुळे क¤þ व राºयसरकारमÅये
अरेरावी वाढेल. राÕůीय शैि±णक धोरण न राहता ते क¤þीय शै±िणक धोरण ठरेल, नवोदय
िवīालयाचे, राÕůीय िश±ण सेवा, समान अËयासøमा¸या निवन धोरणातील अशा गोĶी
आहेत कì Âया राºया¸या अिधकारावर आøमण करतील.
हे शतक संपले तरी, लोकसं´या भरमसाठ वाढते आहे. िश±ण संरचना बळकट हवी.
मनुÕयबळ िवकासासाठी देशभर ÿयÂनांची िशकÖत केली पािहजे. Âयासाठी िश±णच
बहòमुखी भूिमका करेल.
१९८६ ¸या धोरणात देशाची अखंडता, एकता यासाठी राÕůीय िश±ण , िवकासावर पुरेसा
भर िदलेला आहे. संपूणª देशातील िश±णाची संरचना व पÅदती समान असावी यासाठी
राÕůीय अËयासøम िनिIJत करÁयाचा िवचार योµय आहे. पदवी आिण नौकरी यांचा संबंध
जोडू नये या िवचारामुळे तŁणांची मानिसकता बदलेल हे योµय आहे. úामीण भागातील
बुिÅदमान मुलांचा शोध घेवून िनशुÐक दज¥दार िश±ण देÁयासाठी नवोदय िवīालयाची
कÐपना येत काळासाठी अनुŁप आहे. munotes.in

Page 130

िश±णाचा इितहास
130 यामुळे समाजातील िवषमता दूर होईल. क¤þ व राºय सरकारची जबाबदारी ÖपĶ केली
आहे. आिथªक सहाÍयासाठी योµय सÐला िदला आहे. शै±िणक ŀĶ्या कोणताही घटक
वंिचत राहó नये Ìहणून समान संधीचा िवचार केला आहे. या शै±िणक धोरणाने सवªý समान
संधी िनमाªण केली आहे. यातून अनेक चांगÐया गोĶी िदसून येत असÐया तरी काही मयाªदा
यातून ÖपĶ होतात.

*****

munotes.in

Page 131

131 ९ब
राममूतê सिमती - १९९०
घटक संरचना
९ब.० उिĥĶ्ये
९ब.१ ÿÖतावना
९ब.२ राममूतê सिमतीची रचना
९ब.३ राममूती सिमतीचा अहवाल - अंतभूªत बाबी
९ब.४ राममूतê पुनरावलोकन सिमतीची उिĥĶ्ये
९ब.५ राममूतê सिमतीची कायªक±ा
९ब.६ सिमतीची कायªÿणाली आिण ÿिøया
९ब.७ राममूतê सिमतीने सुचिवलेÐया िशफारशी
९ब.८ राममूतê पुनरावलोकन सिमतीचे मूÐयांकन
९अ.० उिĥĶ्ये या घटका¸या अËयासानंतर तुÌही:
१) राममूतê सिमतीची उिĥĶे ÖपĶ कł शकाल.
२) राममूतê सिमतीने सांिगतलेÐया िशफारशीची चचाª कराल.
९ब.१ ÿÖतावना भारत सरकार¸या मनुÕयबळ िवकास मंýालयाने 'राÕůोय शैि±णक धोरण-१९८६' ची
समी±ा करÁयाकåरता ७ मे १९९० रोजी एक पुनरावलोकन सिमती िनयुĉ केली. १९८६
¸या राÕůीय शै±िणक धोरणा¸या अंमलबजावणी कायाªचा आढावा घेणे हे ÿमुख काम या
सिमतीचे होते. या सिमतीचे अÅय± आचायª राममूतê होते. Ìहणून या सिमतीला राममूती
पुनरावलोकन सिमती (Ramamurti Review Committee) असे Ìहणतात. या सिमतीने
१९८६ ¸या धोरणाचा सव«कष आढावा घेऊन आपला अहवाल २६ िडस¤बर १९९० रोजी
भारत सरकारकडे सादर केला. तÂकालीन पंतÿधान चंþशेखर यां¸या कायाªलयात राममूतê
सिमतीने आपला अहवाल मांडला. संसदे¸या सभागृहापुढे १९९१ ला अहवाल मांडला
गेला. ९ माचª १९९१ ¸या सभेमÅये या सिमती¸या िवचारांची पडताळणी केली गेली.


munotes.in

Page 132

िश±णाचा इितहास
132 ९ब.२ रामपू्ती सिमतीची रचना आचायª राममूतê यां¸या अÅय±तेखाली Öथापन झालेÐया राममूती सिमतीमÅये आचायª
राममूतêसह एकूण १७ िश±णतº²ांचा समावेश होता. Âया िश±णतº²ांमÅये
महाराÕůातील डॉ. िसĥीकì आिण ÿा.उषा मेहता यांचा समावेश होता.
९ब.३ राममूतê सिमतीचा अहवाल : अंतभूªत बाबी राममूतê पुनरावलोकन सिमतीने राÕůीय शैि±णक धोरण १९८६ चे पुनरावलोकन केले. या
सिमतीने तयार केलेला अहवाल राÕůीय शैि±णक धोरण (National Policy of
Education – NPE Review) यातील पाच बाबéवर आधाåरत आहे. Âया पुढीलÿमाणे:

९ब.४ राममूती पुनरावलोकन सिमतीची उिĥĶे १९८६ ¸या राÕůीय शैि±णक धोरणातील वर उÐलेख केलेÐया पाच बाबéचा
सिवÖतरåरÂया आढावा घेतांनाच सिमतीची उिĥĶेही ŀिĶपथात येतात. ती पुढीलÿमाणे
मांडता येतील.
१. समानता व सामािजक Æयाय ÿÖथािपत करणे.
२. िश±ण ÓयवÖथापनाचे सवª Öतरावर िवक¤þीकरण करणे.
३. िश±णातून चाåरÞयिनिमªती करणे.
४. सामािजक बांिधलकìची जाणीव िनमाªण करणे.
५. Óयिĉमßवाचा िवकास साधणे.
६. िश±णातून िविवध कौशÐय आÂमसात करÁयाची ÓयवÖथा करणे.
७. मुलé¸या आिण मिहलां¸या िश±णाला ÿोÂसाहन देणे.
८. शै±िणक िवकासकायाªत Öवयंसेवी संÖथांचा सहभाग वाढिवणे.
९. िश±णाचे Óयावसाियकìकरण करणे.
munotes.in

Page 133

राममूतê सिमती - १९९०
133 ९ब.५ राममूतê सिमतीची कायªक±ा राममूतê पुनरावलोकन सिमती¸या िवचाराथª पुढील िवषय होते.
१. राÕůीय शैि±णक धोरण १९८६ आिण Âया¸या कायªवाहीची समी±ा करणे
२. १९८६ ¸या राÕůीय शै±िणक धोरणा¸या संशोधनासंबंधी िशफारशी करणे
३. संशोिधत व सुधाåरत धोरणा¸या कालबÅद अंमलबजावणीसाठी िशफारशी करणे.
९ब.६ सिमतीची कायªÿणाली आिण ÿिøया राममूतê पुनरावलोकन सिमतीने पुढील कायªÿणाली िनिIJत केली होती.

१९८६ ¸या राÕůीय शैि±णक धोरणाचा सव«कष अËयास कŁन आवÔयक Âया सुधारणा व
िशफारशी सुचिवÁयासाठी सिमतीने वेगवेगÑया सहा उपसिमÂया नेमÐया Âया पुढीलÿमाणे

९ब.७ राममूती सिमतीने सुचिवलेÐया िशफारशी १. भारतीय संिवधाया¸या ४५ Óया कलमानुसार वया¸या चौदाÓया वषा«पय«तचे मोफत
आिण सĉìचे िश±ण असावे.
२. ÿाथिमक व माÅयिमक Öतरावरील गळती रोखÁयासाठी िनिIJत धोरण आखावे.
३. शाळा आिण úामीण िश±ण सिमÂयांना Âयां¸या कायª±ेýातील ÿाथिमक िश±णा¸या
सावªिýकोकरणाबाबत पूणªत: जबाबदार समजावे.
४. ÿादेिशक भाषांना ÿाधाÆय īावे.
५. िश±णाचे Óयावसाियकìकरण करावे. munotes.in

Page 134

िश±णाचा इितहास
134 ६. िश±णातील ÿादेिशक असमतोल दूर करावा.
७ िश±णामÅये मूÐय िश±णाचा अंतभाªव करावा.
८. नवोदय िवīालय योजनेचे पुनमूÐयांकन कराबे.
९. िवīापीठ अनुदान आयोगाची पुनरªचना करावी.
१०. िýभाषासूý यशÖवी ठरÐयाने Âयात कोणताही बदल कŁ नये.
११. िश±णात आकाशवाणी , Åवनीिफती आिण दूरदशªन इÂयादéचा उपयोग करावा.
१३. संगणक िश±ण सुŁ करावे.
१४. गुणां¸या आधारावर िश±कांची िनवड न करता अिभŁचीला ÿाधाÆय īावे.
१५. िश±कांना ÓयवÖथापन आिण इतर कायªøमांमÅये भाग घेÁयाची अिधकािधक संधी
उपलÊध कŁन īावी.
१६. Öवयंसेवी संÖथांना कायª करÁयाची संधी देऊन Âयांना सहकायª करावे.
१७. मागासवगêय िवīाÃया«ना िनःशुÐक िश±ण īावे.
१८. नैितक, सामािजक, सांÖकृितक आिण राÕůीय मूÐयांना िश±णात महßवाचे Öथान
īावे.
िविवध Öतरावर िश±णाची पुनरªचना:
१. बालसंगोपन ब िश±ण
२. ÿाथिमक िश±ण
३. माÅयिमक िश±ण
४. ÿ²ावंत मुलासाठी िवīालये
५. Óयवसाियकरण
६. उ¸च िश±ण
७. मुĉ िवīापीठ व दूर अÅययन
८. úामीण िवīापीठ
९. पदÓया ब नौकöया यांतील संबंध तोडला जाईल
१०. खडू फळा मोिहम
११. नवोदय िवīालय
१२. िश±काची भूिमका munotes.in

Page 135

राममूतê सिमती - १९९०
135 ९ब.८ राममूतê पुनरावलोकन सिमतीचे मूÐयांकन देशातील िश±णतº²ांनीही राममूती सिमती¸या अहवालाकडे दुलª± केले. सिमती¸या
अहवालामÅये भारतीय संिवधाना¸या ४५ Óया कलमातील तरतूदêवर भर देऊन Âयात
सुधारणा सुचिवÐया होÂया. शे±िणक खचाªसाठी नवीन आिथªक ľोत सुचिवले होते.
राÕůीय उÂपÆना¸या सहा ट³के खचª िश±णावर करावा ही महßव पूणª िशफारस सिमतीने
केली होती. परंतु या िशफारशीकडे ही पूणªपणे दुलª± करÁयात आले. वाÖतिवक
िश±णावरील खचª हा खचª नसून भिवÕयातील ती गुंतवणूक असते. तरी देखील या तßवाचा
िवचार शासनाने केला नाही. भौितकवादी संÖकृती बरोबरच नैितक मूÐय संÖकृतीवर भर
िदला होता. या सिमतीने िश±णातून मानवीय गुणां¸या िवकासा¸या ±मतेवर भर िदला
होता. िश±णापासून वंिचत घटकां¸या उÂथानासाठी सिमतीने बराच ÿयÂन केलेला
आढळतो. मागासवगêयांना िनःशुÐक िश±ण िमळावे ही देखील महßवपूणª िशफारस केलेली
आहे. परंतु अंमलबजावणी करतांना यंýेणचा दोष आढळतो.
आधुिनक तंý²ान, संशोधन, िव²ान, संगणक, गिणत इÂयादी Óयवहारोपयोगी िवषयांचे
अËयासøमातील महßवपूणª Öथान सिमतीने िनदशªनास आणून िदले आहे.
राममूतê सिमतीने महßवपूणª िशफारशी सुचिवÐया परंतु या िशफारशéना उजाळा न
िमळाÐयाने या सिमतीचा अहबाल बंद कपाटातच पडून रािहला असे Ìहटले तरी चालेल.

*****

munotes.in

Page 136

136 १०अ
गळती आिण Öथगनाची समÖया
घटक संरचना
१०अ.० उिदĶे
१०अ.१ ÿÖतावना
१०अ.२ गळती Ìहणजे काय?
१०अ.३ गळती व Öथगनाची कारणे
१०अ.४ Öथगनाची कारणे-ल±ात ठेवा
१०अ.५ गळती व Öथगनावरील उपाय
१०अ.० उिदĶे हा घटक अËयासÐयानंतर तुÌही:
१) गळती व Öथगनाची का रणे ÖपĶ कł शकाल.
२) गळती व Öथगनावरील उपाय सुचवू शकाल.
१०अ.१ ÿÖतावना ÿाथिमक िश±णाचा िवचार करता कोणÂयाही मुलाला िकमान सात वषाªचे ÿाथिमक िश±ण
िमळणे आवÔयक आहे. िशवाय असलेली सा±रता िटकून रािहली पािहजे. Âया िश±णाचा
जीवनात आिण Óयवहारात उ पायोग करता आला पािहजे. शाळेमÅये दाखल झालेली मुले
कायम Öवłपाची सा±रता न िमळिवताच शाळा सोडून गेले तर सरकारने Âयावर केलेला
खचª ®म वाया जातात. आज िश±णाचा ÿसार अजूनही चालू आहे सा±रतेसाठी ÿयÂन
चालू आहेत. अÐप काळ िश±ण झालेली मुले शाळा सोडून देऊन Âयांचे िनर±रता łपांतर
होते आहे. ÿाथिमक िश±णा¸या ÿसाराबरोबर जेÓहा Âयातील गुणव°ा िकंवा दोष शोधून
काढÁयासाठी व दोष दुłÖत करÁयासाठी अनेक वेळा सिमती नेमली गेली आहे. हरटॉग
सिमतीने आपÐया अहवालात गळती आिण Öथिगतते¸या ÿijाकडे िवशेष ल± िदले आहे.
सिमतीने असे Ìहटले कì, या दोन समÖयामुळे िश±णाची गुणव°ा वाढत नाही.
ÿाथिमक िश±णाÿमाणे माÅयिमक िश±णातही गळती Öथगनाची समÖया आहे. ÿाथिमक
िश±णाएवढी ती तीĄ नाही. इय°ा आठवीत दाखल होणारी मुले शालांत परी±ा उ°ीणª
होतात. यावłन माÅयिमक िश±णाची गुणव°ा मोजली जाते. िनÌÌयाहòन अिधक मुले
शांलात पåर±ा अनु°ीणª होत असÐयाने मानवी व आिथªक शĉéचा अपÓयय होतो. असाच
अपÓयय गळती व Öथगनामुळे होत असतो.
इय°ा ८वीत दाखल होणारे िकतीतरी िवīाथê शालांत परी±ेपूवêच शाळा सोडून देतात.
यालाच गळती Ìहणतात. आठवीत दाखल झालेÐया शंभर मुलांपैकì ५५ ट³के मुले munotes.in

Page 137

गळती आिण Öथगनाची समÖया
137 अकरावीत गेली. ४५ ते ४९ ट³के िवīाथê दहावी पास होÁयापूवêच शाळा सोडतात तसेच
एका वगाªत एकाहóन अिधक वषª रािहÐयास Âयास Öथगन Ìहणतात. Öथगनाचा पåरणाम
गळती होÁयात ÿथम होत असतो . मुलé¸या बाबतीत व úामीण भागात गळतीचे ÿमाण
अिधक आहे.
१०अ.२ गळती Ìहणजे काय? ÿाथिमक िश±ण±ेýातील िवīाथê शाळेत दाखल झाÐयानंतर कायम Öवłपाची सा±रता
िमळÁयापूवêच अÐपावधीतच शाळा सोडून जातात Âयास गळती असे Ìहणतात. महाराÕůात
इय°ा १ ली तील ५१ ट³के मुले चौथीपय«त जाऊ शकतात बाकì ४९ ट³के मुले मधेच
शाळा सोडून जातात. अथाªत आज हे ÿमाण बदलले आहे.
Öथगन:
Öथगन Ìहणजे िवīाÃयाªस एकाच इय°ेत एका वषाªपे±ा अिधक काळ काढावा लागणे
Âयामुळे Âया¸या िश±णाची गती अवłĦ होते व तो पूणªपणे सा±र होवू शकत नाही.
१०अ.३ गळती व Öथगनाची कारणे गळती व Öथगनाची कारणे:
१. असमान पातळीचे वगª:
ÿाथिमक व माÅयिमक Öतरावरील जो ÿचंड िवÖतार गेÐया ५० वषाªत झाला आहे Âयाचा
पåरणाम Ìहणजे आजवर ºया कुटूंबांना गेÐया िकÂयेक िपढ्यात िश±णाचा संÖकार झालेला
नाही अशा हजारो कुटुंबातील मुले आज ÿाथिमक व माÅयिमक शाळेत िशकत आहेत या
पåरिÖथतीमुळे सामाÆय ²ान, भािषक िवकास व संÖकार या ŀĶीने असमान पातळीवर
असणारी मुले एकाच वगाªत िशकत असतात. या मुलांना िशकवयाचा अËयासøमही एकच
असतो. आज¸या वाढÂया ²ा ना¸या क±ा ल±ात घेवून तयार केलेला अËयासøम िनयिमत
वेळात असमान पातळीवरील परंतु एकाच वगाªतील मुलांना कसे िशकवायचे हा िश±कांपुढे
ÿij असतो. Âयाचाही पåरणाम गळतीत होतो .
२. िवषयाचा पाया क¸चा:
ÿाथिमक शाळेमÅये दाखल झालेÐया मुलांना कुठलाही शै±िणक संÖकार घरी िकंवा
बालवाडीत झालेला नसला तरी अशांना ÿाथिमक शाळेत ÿवेश िदला जातो. काही मुले
बालवाडीतून िश±ण घेऊन आलेली असतात. Âयांना शै±िणक पाĵªभूमीही असते.वरील
दोÆही मुलांमÅये िवषया¸या ŀĶीने मािहतीची समज असÁयात फरक असतो. Âयाचÿमाणे
माÅयिमक Öतरावर असलेली िकÂयेक मुले ÿाथिमक शाळातून पिहली ते सातवीचे वगª पूणª
कłन आठवीमÅये ÿवेश घेतात. िजÐहा पåरषदात व नगरपािलकां¸या शाळेतून आलेÐया
िवīाÃया«ना इंúजी, गिणत, भाषा हे िवषय क¸चे रािहलेले असतात Âयामुळे नापासांचे ÿमाण
वाढते हे गळतीचे व Öथगनाचे कारण ठरते.
munotes.in

Page 138

िश±णाचा इितहास
138 ३. कौटूंिबक व आिथªक पåरिÖथती:
बöयाच मुलांची कौटूंिबक व आिथªक पåरिÖथती समाधानकारक नसते Âयांचे आई-वडील
मोलमजुरी करणारे असतात. Âयामुळे िवīाÃया«ना आवÔयक ती वĻा पुÖतके, गणवेश,
सुिवधा पालक पुरवू शकत नाही. िकÂयेक वेळा िवīाÃया«ना कुटूंबासाठी कामे करावी
लागतात. अशी मुले नंतर मÅयेच शाळा सोडून देतात. आई वडील िशकलेले नसÐयाने
अशा मुलांना घरी मागªदशªन िमळत नाही Âयाचा पåरणाम Öथगनात होतो.
४.मोठ्या सं´येचे वगª:
िश±णा¸या ÿसारामुळे आज शाळांची सं´या, िवīाÃया«ची सं´या, खूप वाढली आहे. एका
वगª खोलीमÅये ७० ते ८० िवīाथê असतात. िश±कांना वैयिĉक ल± देता येत नाही.
वारंवार नापास झाÐयास िवīाथê शाळा सोडतो िकंवा एकाच वगाªत अिधक वषª राहतो.
यामुळे गळती आिण Öथगन होते.
५. भौितक सुिवधांचा अभाव:
िकÂयेक शाळांना आजही पुरेशी इमारत नाही. øìडांगण, úंथालय, ÿयोगशाळा, िपÁयाचे
पाणी, Öव¸छतागृहे इÂयादी सूिवधा नसतात. अशा शाळांतील िवīाÃया«¸या गुणव°ेवर
वाईट पåरणाम होतो. एकंदरीत िश±णाबĥल नावड िनमाªण होऊन शाळा सोडली जाते.
६. ÿिशि±त िश±क वगª:
आज ÿिशि±त िश±कांची सं´या भरपूर आहे. पण Âयानी ºया िठकाणी ÿिश±ण घेतले
आहे ÂयामÅये Âयांची िश±क Ìहणून अिजबात तयारी झालेली नाही. शाळेमÅये िशकिवताना
Âयां¸या पदवीचा व अÅयापना¸या िवषयाचा िवचार न करता Âयांना अÅयापन िवषय िदले
जातात. याचा पåरणाम िवīाÃया«मÅये िवषयाची नावड संøिमत होते व िवīाथê शाळा
सोडतात िकंवा नापास होतात.
७. मुलéची घरकामे:
मुलांपे±ा मुलéचे गळतीचे ÿमाण मोठे आहे कारण मुलीला घरातील अनेक कामे करावी
लागतात. úामीण भागात तर घरातील आिण शेतावरील कामे करावी लागतात. úामीण
भागातील पालकांना मुलé¸या िश±णािवषयी आÖथा नसते. Âयामुळे मुलéची शाळा मÅयेच
बंद केली जाते. Âयामुळे मुलीची गळती अिधक होते.
८.सामािजक पåरसर:
शहरातून झोपडपĘीतून येणाöया िवīाÃया«¸या िश±णावर Âयां¸या पåरसराचा पåरणाम होत
असतो. शाळेिवषयी, िश±णािवषयीची आÖथा , मुलांना राहत नाही ते शाळा सोडून जातात.
कारण अËयासासाठी योµया जागा, योµय वातावरण नसते Âयामुळे िश±णाबĥल नावड
उÂपÆन होते व शाळा सोडली जाते.
munotes.in

Page 139

गळती आिण Öथगनाची समÖया
139 ९. शाळा आिण घर यातील अंतर:
úामीण भागातील पåरसरात शाळा असÐयातरी Âया शा ळा घरापासून चालत जाÁया¸या
अंतरावर नसतात वाहनांची सोय नसते. पायी चालत जाणे कंटाळवाणे होते Âयामुळे गळती
होते. पालकांना मुलéनी शाळेला चालत जाणे अयोµय वाटते व िश±ण तेथे थांबते.
१०. भट³या-िवमुĉ जमाती:
या जमातीतील कुटुंबे एका जागी िÖथर राहत नाही. Âयामुळे िवīाÃया«ची अÆय सौय न
झाÐयाने मुलांचे िश±ण थांबते.
गळतीचे कारणे-ल±ात ठेवा:
१. पालकांना िश±णाचे महÂव न समजÐयाने.
२. गरीबीमुळे व दाåरþयामुळे.
३. शालेय वातावरण व िश±कांचे अÅयापन आकषªक नसÐयाने.
४. परंपरागत łढी व गैरसमज यामुळे.
५. अËयासøम लविचक नसÐयाने.
६. úामीण पåरिÖथतीशी शाळेची वेळ जुळत नसÐयाने.
१०अ.४ Öथगनाची कारणे – ल±ात ठेवा १. शाळेत मुलांची अिनयिमत उपिÖथती.
२. सदोष व अकायª±म अÅयापन.
३. शाåरåरकŀĶ्या Óयंग िकंवा आजार.
४. पालका¸या बदलीमुळे परगावी जावे लागणे.
५. वगाªतील सं´या भरमसाठ.
६. सदोष पåर±ा पĦती.
७. शाळेत उशीरा दाखल करÁयाने.
६. úामीण पåरिÖथतीशी शाळेची वेळ जुळत नसÐयाने.
१०अ.५ गळती व Öथगनावरील उपाय १. मोठ्या सं´ये¸या वगाªत िश±कांना िविवध अÅयापन पĦतीचा वापर करावयास
सांगावा गुणव°े¸या ŀĶीने मागे पडलेÐया िवīाÃयाªकडे अिधक ल± īावे. munotes.in

Page 140

िश±णाचा इितहास
140 २. आिथªकŀĶ्या गåरब मुलांना ÿाथिमक व माÅयिमक Öतरावर िश±णासाठी वĻा,
पुÖतके, िशÕयवृßया यांना आिथªक सहाÍय īावे Âयासाठी आिथªक िनकष लावावा.
शाळेमÅये कायाªनुभविवषय ¶यावा Âयातून एखादा Óयवसाय िशकवावा.
३. शाळा भौितक साधनांनी सुसºज करावी. Âयासाठी पåरसरातील जनतेकडून िनधी,
गोळा कłन सहाÍय ¶यावे. अनुदान सुýाचा वापर करावा.
४. ÿिशि±त िश±कांची नेमणूक करावी पदवी Öतरावर असलेले िवषयच अÅयापनासाठी
īावे.
५. मुलé¸या िश±णासंबंधात पालकांचे ÿबोधन केले पािहजे. मुलéना अिधक सुिवधा
िदÐया पािहजेत.
६. झोपडपĘी भागातील शाळांनी िवīाÃया«ना आकषªण वाटेल असे वातावरण िनमाªण
केले पािहजे. øìडांगणाचा वापर कłन राýी अËयासाची सोय कłन िदली पािहजे.
७. शाळेला जाÁयासाठी úामीण भागात वाहनांची ÓयवÖथा केली पािहजे. मुलéसाठी
वाहनाची ÓयवÖथा सवलतीत उपलÊध कłन िदली पािहजे.
८. आिदवासी व भट³या जमातीसाठी आ®मशाळांची सं´या वाढिवली पािहजे.
९. िवīाÃया«ना ÖवयअÅययनाची सवय लावली पािहजे. Âयांना ÖवाÅयाय िदले पािहजे.
संदभª पुÖतके व Âयाचा उपयोग याचे मागªदशªन केले पािहजे.
१०. शाळेला वसतीगृहाची सोय केली पािहजे.

*****
munotes.in

Page 141

141 १०ब
परी±ा सुधार
घटक संरचना
१०ब.० उिदĶे
१०ब.१ ÿÖतावना
१०ब.२ ÿचिलत पåर±ांचे पåरणाम
१०ब.३ परी±ा पĦतीतील समÖया
१०ब.४ समÖया कमी होÁयासाठी उपाय
१०ब.० उिदĶे हा घटक अËयासÐयानंतर तुÌही:
१) ÿचलीत पåर±ांचे पåरणाम व Âयातील समÖया सांगू शकाल.
२) पåर±ेतील समÖया दूर करÁयासाठी उपाय सुचवू शकाल.
१०ब.१ ÿÖतावना परी±ा घेÁयाची कÐपना आपÐया देशात पुवाªपार łढ आहे. शलाका पåर±ा, Ĭारपाल
पåर±ा , यासार´या शÊदÿयोगावłन सहज ल±ात येते. िवĬानांशी वादिववाद कłन
ÿशÖतीपýके िमळिवÁयाची कÐपना आपÐया देशात łढ होती असे नाही. ºया पिIJमाÂय
देशाकडून आपण ÿचिलत अÅयापन पĦती व परी±ा घेतली Âया इंµलंडमÅयेही ही ÿथा
फार पूवêपासून łढ होती इतकेच नÓहे तर इंµलंडमधील मÅययुगीन िवīापीठाचे ते एक
वैिशĶे होते याच ÿथेचे łपांतर पुढे (Viva -Voce) मÅये मौिखक अगर तŌडी परि±त झाले.
पण वाढÂया िवīाथê सं´येबरोबर सावªजिनक Öवłपा¸या लेखी परी±ा अिÖतÂवात
आÐया. परी±ा करणे Ìहणजे पारखून घेणे. परी±ेने ²ान पारखून घेतले जाते. ती पारख
एखाīा तº²ाकरवी केली जाते (Examinati on) हा शÊद लॅिटन मधीन (Examen) या
शÊदावłन आलेला आहे. (Examen) चा अथª तराजूचा काटा असा आहे. परी±क
उमेदवाराचे ²ान काट्याला लावून पाहणे Ìहणजेच कमीतकमी अपेि±त गुणांशी जेÓहा काटा
समपातळी दाखवतो तेÓहा िवīाथê उ°ीणª झाÐयाचे जािहर केले जाते पण ही ÿमाणे िकंवा
काटे िवĵसनीय, वÖतुिनķ नसतील तर?
१०ब.२ ÿचिलत पåर±ांचे पåरणाम ÿचिलत परी±ांमधून चाचणी घेतली जाते. ती कशाची तर केवळ संपािदत ²ानाची Âयामुळे
िवषयाचे ²ान देणे हेच अÅयापनाचे ÿमुख उĥीĶ होते व केÓहा तरी एखादे िदवस ते िकतपत
ल±ात आहे हे पाहणे परी±ेचे एकमेव उिĥĶ ठरते Ìहणजेच यातून परी±ा होते ती केवळ munotes.in

Page 142

िश±णाचा इितहास
142 Öमरणशĉìची. ²ान ही शĉì आहे यात दुमत नाही. पण केवळ अनेक ÿकारची मािहती
समजून न देता डो³यात कŌबणे व ती पांठातराणे Öमरणात ठेवÁयाचा ÿयÂन करणे. या
ÿकार¸या अÅया पना-अÅययनाबĥल¸या ºया कÐपना यातून łढ झाÐया Âया माý ताºय
आहे. समजूत ²ान úहण होणे, संपािदत ²ान कणाचे, परÖपरं संबंध, ल±ात घेऊन
अËयासलेÐया िवषयाचे साकÐयाने ²ान ÿाĮ कłन घेणे व Âयाचा योµय तो वापर करता
येणे. या ŀĶीने ²ान ÿाĮ कłन िदले जात असेल व अÅययन होत असेल तरच ²ानÿाĮी
महÂवाची ठरेल. उद. पाढे पाठ Ìहणता येतात. पण िदलेला िहशोब बरोबर कì चुक समजत
नाही. पŏड , टन इÂयादी वजनाची कोĶके पाठ असतात पण पारड्यात घातलेले कोणते हे
ओळखता येत नाही. कशासाठी कुणाकडे अजª करावेत हे समजत नाहीत. रेÐवे मागाªची
मागªदशªकावłन मािहती काढता येत नाही. अशाÿकारचे ²ान हे कुचकामी होय. आजपय«त
दुदैवाने शािÊदक पांिडÂयावरच मर िदला गेला आहे.
शालेय जगतामÅये ÿचिलत पåर±ा पĦतीमुळे भीतीचे आिण काळजीचे वातावरण पसरलेले
िदसते. िश±णाची Åयेये, अËयासøमाची उिĥĶे ÿथम तपासली पािहजेत. या उिĥĶातून
काय साधायचे याचे िचý िश±कांपुढे ÖपĶ हवे. िश±णाचे सवªमाÆय Åयेय िवīाÃयाª¸या
सवाªिगण िवकास साधणे हे होय. या Åयेयाला पोषक अशी अनेक उिĥĶे मांडली जातात.
Óयĉìचा शाåरåर क, बौिĦक , भाविनक िवकास साधणे यातून चाåरÞयसंपÆन, जबाबदार ,
कतªबगार, लोकशाहीला पोषक असा नागåरक घडिवणे. Âया¸यामÅये जीवनाकडे व जगाकडे
पाहÁयाचा िनकोप व आशावादी वृĶीकोन िनमाªण कłन ऐ³याची भावना , साकार करणे,
आÂमीक िवकास साधणे अशी उिदĶे ठेवून अÅया पन करÁयाचा ÿयÂन होतो. िश±णाचा हा
Óयापक , िवशाल उदा° ŀिĶकोन ल±ात घेऊन ÿचलीत परी±ा पĦतीकडे ŀĶी±ेप
टाकÐयास ÿचिलत पåर±ेतून यातील िकती उिĥĶां¸या पूतªतेसाठी परी±ा होते व होत नाही
हे सहज ल±ात येते. इतकेच नÓहे तर ²ानाचे उपयोजन करÁयाची पाýता िवīाÃयाªत
िकतपत आहे हे आजमावले जात नाही. Âया¸या मनोवृ°ीला, िवचार ±मतेतील व इतर
वैयिĉक फरक जाणÁयास परी±ा पĦती कुचकामी ठरते आहे. उदा. नागåरकशाľातील
लेख वा तŌडी चाचणी वłन उÂकृĶ, वÖतुिनķ ÿijां¸या साहाÍया ने नागåरकां¸या कतªÓयाचे
िवīाÃयाªस ²ान झाले आहे कì नाही ते Âया¸या Öमरणात आहे कì नाही हे कळेल. ती
कतªÓये त¸या कृतीत िकतपत उतरली आहे व Âया¸या वृ°ीत िकतपत फरक पडला आहे
याची कÐपना ÿचिलत परी±ेमधून येणार नाही यावłन ÿचिलत पåर±ा ही मूÐयमापनाचे
एकांगी साधन आहे ते साधनसवªÖव नÓहे.
१०ब.३ परी±ा पþतीतील समÖया शाळा, महािवīालयांमधून परी±ा घेतÐया जातात. शाळातील पåर±ा, शाळेतील िश±कच
घेत असÐयाने सवª िश±क जबाबदारीने परी±ांची कामे करतात कारण परी±ा घेणे हा
Âयां¸या दैनिदंन कायाªचाच एक भाग असतो. पण िवīापीठीय Öतरावर जेÓहा मोठ्या
िवīाथê सं´येसाठी परी±ांचे आयोजन केले जाते तेÓहा Âयात अनेक समÖया िनमाªण होता.
लेखी परी±ांसाठी ÿijपिýका तयार कराÓया लागतात. हे काम गोपनीय असते. अनेक शाळा
महािवīालयातून, िवīापी ठातून ÿijपेढ्या तयार कłन ठेवलेÐया असतात. पण ÿij तयार
करतांना अनेकांनी तयार केलेले हे ÿij सवªच िनकषांनुसार केलेले असतात असे
नाही.Âयामुळे Âयातून अनेक समÖया िनमाªण होतात. पाठ्यøमातील घटक, उपघटक , munotes.in

Page 143

परी±ा सुधार
143 उिĥĶे यांना असलेला भारांश ल±ात घेऊन ÿij तयार करावे लागतात पण तसे केले जात
नाही. िवīापीठात तर झालेÐया दोन चार वषाªतील ÿijपिýका समोर ठेवून नवीन ÿijपिýका
काढÐया जातात. Âयामुळे िवīाथê देखील सहजपणे अंदाज बांधून चांगले गुण िमळवू
शकतात. ÿÂयेक ÿijाची काठीÁय पातळी पािहली जा वी पण तसेही केले जात नाही. हे
सवªकाम अÂयंत गोपनीय Óहावे, पण तसे घडत नाही. िकÂयेक वेळा पेपर फुटी¸या बातÌया
येत राहतात. यातून अनेक िनमाªण होतात.
१०ब.४ समÖया कमी होÁयासाठी उपाय ÿijपिýका तयार करÁयासाठी Âया Âया िवषयाचे अÅयापन करणारे तº² नेमले जावेत.
ÿijपिýका काढताना ÿijांची काठीÁय पातळी, भारांश या िनकषांचा वापर ÿÂयेकाला
सĉìचा करावा. तीनही ÿकारचे ÿij असावे, वÖतुिनķ, लघु°री, िनबंधवजा इÂयादी.
ÿijपिýका तयार करताना नेम³या ÿijा¸या उ°रासाठी िकती वेळ लागेल याचा िनिIJत
अंदाज ÿijपिýका काढणाöया तº²ाला असावा.
परी±ा केþांची िनिIJती:
परी±ा केþ ठरिवताना परी±कांची सं´या आिण क¤ÆþामÅये उपलÊध जागा, बैठक ÓयवÖथा
ÿकाश व वायुिवजन ÓयवÖथा या सगÑया गोĶीचा िवचार Óहावा. िपÁया¸या पाÁयाची
ÓयवÖथा Öव¸छतागृह या ही गोĶी योµय ÿकारे आहे कì नाही हे ही पहावे. पयªवे±क, परी±ा
िनयंýक, सेवक यां¸या कामाचे िनयोजन केलेले असावे. न परी±ामधून होणारे गैरÿकार
वाढत चालले आहेत. िविवध परी±ा केþांवर या पåर±ांचे संचालन करणे िदवसेिदवस
िजिकरीचे बनत चालले आहे. शाळा िकंवा महािवīालयात परी±ा केþे चालिवÁयाची
जबाबदारी मु´याÅयापक िकंवा ÿाचायाªवर असते आिण िश±क िश±केतर कमªचाöयां¸या
सहाÍयाने Âयांनी ती सुÓयविÖथतपणे पार पाडावी अशी अपे±ा असते. परी±ाथê¸या
बैठकìची ÓयवÖथा, उ°रपिýका व इतर Öटेशनरीची ने-आण, िपÁया¸या पाÁयाची सोय ,
Öव¸छता इÂयादी कामे िश±केतर, कमªचारी करीत असतात. आिण परी±ा क±ातून
पयªवे±ण, ÿijपिýकांचे वाटप, उ°रपिýका परी±ाथêना देणे, गोळा करणे, Âयावर Öवा±öया
करणे, परी±ाथêनी योµय ÿकारे परी±ा īावी Ìहणून Âयां¸यावर ल± ठेवून देखरेख ठेवणे इ.
कामे िश±क िकंवा ÿाÅयापकांनी पार पाडावयाची असतात. अलीकड¸या काळात िश±क व
ÿाÅयापक मंडळी परी±क Ìहणून उ°रपिýकांचे मूÐयांकन करÁयास तयार असले तरी
ÿÂय± परी±ाकाळात पयªवे±णाचे काम ÖवीकारÁयास माý फारसे उÂसुक नसतात.
परी±ेची पूवªतयारी:
िवīाÃयाªची पåर±ेसाठी पूवªतयारी कłन देÁयासाठी कŌिचग ³लासेस गÐलोगÐली िनघत
आहेत. गाईडस , अपेि±त ÿijसंच आिण अनुभवी मागªदशªकही उपलÊध आहेत. वगाªत
िनयिमत उपिÖथत राहóन संपूणª अËयासøम िशकत बसÁयाची गरज रािहली नाही सखोल
अÅययन , िचंतन मनन आिण ²ानाजªन इ. करीत बसÁयापे±ा आिण Âयात वेळ आिण शĉì
खचª करÁयापे±ा गाईडस अपेि±त ÿijसंच आिण िशकवÁया¸या माÅयमातून परी±ेसाठी
आवÔयक तेवढी तयारी कłन अिधकािधक गुण िमळिव Áयासाठी िविवध मागाªचा अवलंब
करणे जाÖत Óयावहाåरक व सोयीचे असÐयाची िवīाÃया«ना खाýी पटली आहे. आपÐया munotes.in

Page 144

िश±णाचा इितहास
144 मुलाने िकंवा मुलीने पåर±त अपेि±त यश िमळवावे यासाठी Âयांना गाईड्स, अपेि±त
ÿijसंच, कॅसेटस इ. घेऊन देणे, कŌिचग ³लासेसला पाठिवणे, एवढेच नÓहे तर परी±ा
क¤þावर िकंवा कायाªलयात जाऊन संबंिधतांचे साĻ िमळिवणे आिण याना Âयाÿकारे
आपÐया मुलांना जाÖत गुण कसे िमळतील याकडे ल± देणे, Âयासाठी लागेल तेवढा खचª
पुरिवणे हेच आता पालकांचे कतªÓय बनले आहे.
पåरणामी वगाªतून िवīाÃयाª¸या अनुपिÖथतीचे ÿमाण झपाट्याने वाढत चालले असून
कŌचीग ³लासेसना गदê होत आहे. िश±क व ÿाÅयापकांनी केवळ आपÐया नोकöया
िटकिवÁयासाठी वगª ¶यायचे, िवīाÃया«ची उपलÊधी व लहरी सांभाळून िशकवायचे आिण
जलदगतीने अËयासøम पूणª कłन िवīाÃया«ना आवÔयक असणा öया नोटस िकंवा
महÂवाचे ÿij पुरवायचे असा िशरÖता łढ होत आहे.
नैिम°ीक उपचार:
परी±ेत कॉÈया करणे हा गैरÿकार असला तरी Âयाचा अवलंब करणाöया िवīाÃया«चे ÿमाणे
आता एवढे वाढले आहे कì कॉÈया जवळ न बाळगणारे िवīाथêच आता मोजके िनघतील.
मूलाने कॉपी केÐयाबĥल आता पालकालाही वैषÌय िकंवा फारसे आIJयª वाटत नसावे अशा
पåरिÖथतीत वािषªक पåर±ा घेऊन िनकाल लावणे हा केवळ नैिमि°क उपचार झाला आहे
परी±ा पĦती पूणªपणे िकडलेली व कुचकामी बनत चालली आहे. ती बदलÐयािशवाय
सुधारणा होणे श³य नाही. परी±ेतील गांभीयª, नैितकता, पािवÞय वगैरे गोĶी धूसर झाÐया
आहेत. परी±ाथê कॉÈया करÁयासाठी िविवध पĦतéचा अवलंब करीत आहेत. गाईडस व
नोटस¸या छायामुþाकéत कłन जवळ बाळगणे, शेजार¸या िवīाÃयाªची उ°रपिýका पाहóन
िलिहणे, पाणी िपÁया ¸या िनिम°ाने अथवा लघुशंकेसाठी वगाªबाहेर जाऊन बाहेłनकॉपीचे
सािहÂय आणणे, Âयासाठी कमªचाöयाचे पयªवे±काचे िकंवा बाहेरील Óयĉìचे सहाÍय घेणे
कोöया उ°रपिýका नजर चुकवून बाहेर घेऊन जाणे आिण बाहेłन Âया िलहóन आणून
जोडणे इ. ÿकार सराªस घडतात.पूवê एखाद दुसरा िवīाथê अशा मागाªचा अवलंब कåरत
असे.आता बहòसं´य िवīाथê हे मागª अवलंिबतात. परी±ा क¤þावर परी±ाथêना पाणी
पोचिवणारी मुले, कमªचारी, पोिलस इ. ¸या सहाÍयाने कॉÈया पुरिवÁयासाठी, संबंिधत
ÿijपिýका परी±ा सुł होताच बाहेर नेऊन Âयातील ÿijांची उ°रे तयार कłन ती लगेच
आत पोहोचिवÁयाची ÓयवÖथा करÁयासाठी सहकारी बाहेर उभे असतात.
मुलीही आता मागे नाहीत:
कॉÈया करÁयाचे तंý आता िवīाÃया«नी िवकिसत केले आहे. परी±ेत येणारे ÿij आधी
समजून घेÁयासाठी िविवध मागª अनुसरले जातात. संबंिधत िवषया¸या मागील वषê¸या
ÿijपिýका पाहóन या वषाªचा 'गेस' (संभाÓय ÿijपिýका) देणारे मागªदशªक, ÿाÅयापक , िश±क
िवīाथêिÿय असतात. Âयाही पुढे जाऊन परी±ा केþावर पयªवे±क Ìहणून काम Öवीकारायचे
आिण आपÐया काही लाड³या िव īाÃया«ना मोजके महÂवाचे ÿij īायचे, िकंबहòना
तेवढ्याच ÿijांची उ°रे सांगायची; इतर ÿij गाळून केवळ महÂवा¸या ÿijांवर ल± क¤þीत
करÁयाचा सÐला īायचा असे 'मोलाचे साĻ'काही िश±क व ÿाÅयापक आिथªक लाभासाठी
िकंवा शाळेचा, महािवīाल याचा िनकाल सुधारावा या हेतूने करीत असतात. काही
ÿाÅयापकानी ÿijपिýका परी±ेपूवê फोडÐयाचे व Âयां¸यािवłĦ िवīापीठाला िकंवा उ.मा. munotes.in

Page 145

परी±ा सुधार
145 िश±ण मंडळाला कायªवाही करावी लागाÁयाची उदाहरणे आहेत काही वेळा अशा फुटलेÐया
ÿijपिýका वृ°पýांनी संबंिधतांनी Âयाबĥल चौकशी करावी Ìहणून अंकातून ÿिसĦही
केÐया. िवīाÃया«नी िविवध आकारा¸या बारीक हÖता±रातील िचठ्या तयार कłन Âयां¸या
जुड्या व घड्या घालून, रबर बँडस लावून, िखशात पािकटात , ओळखपýा¸या कÓहसªमÅये
शटाª¸या बाहीतून, पॅट¸या घडीतून, बुटात िकंवा सॉ³समÅये, कमरेजवळ, शरीरावर
हातापायावर डकवलेÐया िकंवा अडकवलेÐया असतात. असे अनेक कॉपीबहादर
सापडतात. मुलीही याबाबत आता धैयाªने पुढे सारसावत असून पसª, बॅµज, ओढणी ,
हातłमाल पॅडस आिण िविवध रंगांचे कपडे इÂयादी, वापर कłन कॉपी करÁयाचे 'कौशÐय '
आÂमसात करीत आहेत.
मुलांÿमाणे मुलीची कॉपी शोधÁयासाठी शारीåरक झडती घेणे पुłषपयªवे±कांना श³य
नसÐयाने काही मुली संधी साधून गैरÿकारचा अवलंब कł पाहतात. परी±ेत कॉÈया
करणाöया िवīाÃया«ची पूवê िनभªÂसंना केली जायची आिण Âयाकडे सवªजण दुÕकृÂय Ìहणून
पाहात असत. सÅया असे ÿकार िनÂय घडत असूनही Âयाबĥल गांभीयाªने कोणी दखल घेत
नाही. कॉÈया घडू नयेत Ìहणून ÂयािवłĦ उभे राहÁयाची तयारी कुणाची तयारी असÐयाचे
िदसत नाही. उलट जर अनेकजण कॉÈया करतात तर काही िवīाÃया«नाच बाहेर का
हकलले जाते काही िवīाÃयाªची ÿकरणे बोडाªकडे िकंवा िवīापीठाकडे का पाठिवली
जातात. असे ÿij जातात. असे ÿij उपिÖथत कłन कॉÈयांना पािठंबा िदला जातो.
िवīाथêही सामुिहकåरÂया अश गैरÿकारात सामील होऊन ÂयािवłĦ काही केलयास '
आÌही पाहóन घेऊ' अशा धम³या देतात. एवढेच नÓहे तर कॉÈया पकडणाöयास केþाबाहेर
अडिवणे,धमकावणे, घेराव घालणे इ. गोĶी काही वेळा घडÐया असून परी±ा केþावर
दगडफेक िकंवा परी±ेवर सामूिहक भिहÕकार घालÁयापय«त आता िवīाÃया«ची मजल
गेÐयाचेही वृ°पिýय बातÌयावłन िदसते.
अशा Öफोट क व दहशती¸या वातावरणात आÌही पयªवे±णाचे काम कसे करावे असा ÿij
िश±क ÿाÅयापक उपिÖथत करीत आहेत िकंबहòना हे परी±ेचे काम जादा पåरýिमक घेऊन
करावयाचे असÐयाने ते पूणªत: 'ऐि¸छक ' Öवłपाचे आहे, बंधनकारक केले जाऊ शकत
नाही, अशी भूिमका िश±कांकडून घेतली जाते.
िवīापीठा¸या कायªकारी मंडळाने सवª ÿाÅयापकांना पयªवे±णाचे आिण परी±ेशी संबंिधत
कामे समÿमाणात वाटून īावीत से पåरपýक काढले आहे शालांत मंडळा¸या व
िवīापीठा¸या परी±ांसाठी ÿाचाया«नीच बोडाª¸या व िवīापीठां¸या परी±ा पार पडेपय«त¸या
कालावधीत 'केþंÿमुख' Ìहणून काम केले तर जवळपास दोन मिहÆयाचा काळ Âयांना
Âयासाठी 'पूणª वेळ' īावा लागतो. ÿाचायाªना वषाªअखेरीच करावयाची कामे, पुढील कामे,
पुढील शै±िणक वषाªची तयारी इ. कामेही याच कालावधीत करावयाची असतात. Âयामुळे
ÿाचाया«ची माý चांगलीच दमछाक होते.सहकारी िकंवा ÿाÅयापक पयªवे±क Ìहणून काम
ÖवीकारÁयास तयार नसतील तर रŌजदारीवर बाहेरील माणसे नेमून परी±ा पार पाडणे
Ìहणजे भाडोýी सैिनकां¸या सहाÍयाने िकÐले लढिवÐयासारखे आहे. िवīाथê केवळ कॉÈया
कłन पåर±ा देत आहेत असे नाही. परी±कांची नावे व प°े िमळवीणे, Âयां¸याशी संपकª
साधून गुण वाढवून घेणे, पूनमूªÐयाकनांसाठी अजª देऊन व ते काम ºया परी±काकडून केले
जाते Âयाना गाठून Âयां¸याकडून िनकाल बदलू घेणे इ. साठी काही िवīाथê व Âयांचे पालक munotes.in

Page 146

िश±णाचा इितहास
146 िकंवा संबंिधक िहतिचंतक नातेवाईक ÿयÂन करीत असतात. ÿॅ³टीकÐस परी±ा - केþांवर
चालू असताना परी±कांना भेटÁयासाठी काही पालकांची महािवīालया¸या पåरसरात
उपिÖथती िदसून येते. परी±ा िवभागात िकंवा महािवīाल यात जे कमªचारी परी±ेशी
संबंिधत कामे करतात. Âयांचेही या कामी साĻ घेÁयाचे ÿयÂन होतात. आता तर
कमªचाöयांचे, पयªवे±कांचे, परी±कांचे आिण मÅयÖथांचे या कामासाठी मोबदला घेÁयाचे दर
सांिगतले जात असून पैशा¸या जोरावर ही कामे पार पाडली जातात. अशा ÿकारे एक
पयाªयी अनिधकृत काळी यंýणा' परी±ेत यश िमळिवÁयासाठी उभी केली जात आहे. हे िचý
पाहóन संबंध िश±ण पĦती व िश±णÓयवÖथेबĥलच काळजी िनमाªण होते.
जबाबदारी ओळखावी:
िवīाÃया«नी, Âयां¸या पालकांनी, िश±कांनी व ÿाÅयापकांनी, िश±णसंÖथा, िवīापीठे व
िश±ण मंडळे या सवा«नी हे गैरÿकार थांबिवÁयासाठी किटबĦ होऊन कठोर उपाययोजना
करÁयाची गरज आहे. कारण अशा गैरमागाªने परी±ेत यश िमळवून पुढे िविवध Öतरांवर
ÿÖथािपत होणाöया ĂĶ नागåरंकाकडून मूÐयहीन वतªनािशवाय दूसरी कोणती अपे±ा ठेवता
येईल! िश±क ÿाÅयापकांनी परी±ा घेÁयाची आपलीच मु´य जबाबदारी न टाळता, ती
चोखपणे पार पाडली पािहजे. िवīाÃया«नी गैरमागाªचा अवलंब टाळून Öवत:ची ±मता िसĦ
केली पािहजे व सखोल अÅययन कłन सुयश िमळिवले पािहजे. िवīाथê संघटनांनी
िवīाÃया«ना कॉÈया करÁयापासून िकंवा गैरमागाªचा अवलंब करÁयापासून परावृ° केले
पािहजे. पालकांनी केवळ आपÐया पाÐयास पåर±ेत यश िमळवून देÁयाकडे ल± देÁयापे±ा
Âयाचे चाåरÞय व ÓयिĉमÂव जोपासले पािहजे. उ.मा. िश±ण मंडळ, िवīापीठ आिण
िश±णसंÖथा यानी परÖपर सहकायाªने िशÖती¸या वातावरणात परी±ा सुÓयविÖथत पार
पाडाÓयात आिण कूठÐयाही ÿकार¸या गैरमागाªचा अवलंब होऊच नये. याकडे पूणª ल± देणे
गरजेचे आहे.
वािषªक पåर±ा पĦती व मूÐयांकन पĦती यात सुधारणा करÁयासाठी िवचार व संशोधन
होÁयाची गरज आहे. बँिकग सिÓहªस åरøूमॅट बोडाª¸या परी±ा िकंवा Öपधाª पåर±ा' यामÅये
जशा सुधारणा वारंवार कłन 'वÖतूिनķ मूÐयमापन' Óहावे यासाठी ÿयÂन केले जातात.
Âयाÿमाणे िवīापीठा¸या िकंवा बोडाª¸या परी±ांमÅये मूÐयांकन पĦतीमÅये सुधारणा
करÁयास भरपूर वाव आहे. पण बदल करÁयाची फारशी इ¸छा असÐयाचे, Âया िदशेने पुरेसे
ÿयÂन झाÐयाचे िदसत आढळत नाही. परी±ा सÐलागार व सुधार सिमÂया िकंवा मंडळाĬारे
असे ÿयÂन करता येतील. कृषी िवīापीठे िकंवा मुĉ िवīापीठातून िवīाÃयाª¸या
वषªभरातील ÿगतीचा वेध घेऊन, Âयाचे सतत मूÐयांकन कłन '®ेयाक पĦती' दारे िनकाल
लावले जातात. तशाच åरतीने िवīाÃया«ची वगाªतील उपिÖथती, वगªपåर±ा, सýपरी±ा ,
गृहपाठ, वगª चाचÁया, मौिखक पåर±ा , अËयासøमावर आधाåरत ÿाÂयािखके ÿकÐप
इÂयादीसाठी '®ेयांक' िनिIJत कłन िकमान िकती '®ेयांक' िवīाÃयाªने िमळवावेत Ìहणजे
तो उ°ीणª घोषीत केला जाईल. आिण ®ेणी ठरिवÁयासाठी िकती '®ेयांक' िमळिवले
पािहजेत हे िनिIJत कłन Âयानुसार मुÐयांकन करता येईल. िवīाÃयाªनéच Öवतःचे
भिवतÓय आिण भावी काल उºवल ठरावा यासाठी '®ेयांक' पĦतीने मूÐयांकन करÁयाची
मागणी केली पािहजे ²ान आिण ±मता ÿाĮ न झाली तरी, पदवी माý पदरात पडली पािहजे
हा मोह ' िवīाÃयाªनी सोडावा कारण तो Âयांनाच शेवटी घातक ठरणारा आिण एकंदर munotes.in

Page 147

परी±ा सुधार
147 समाजा¸या व देशा¸या िहताला बाधक ठरेल असा आहे. आिथªक िदवाळखोरीबरोबरच
बौिĦक िदवाळखोरी जर आपण जोपासत रािह ले तर भावी काळात सवªý अंधारच
पसरलेला िदसेल. आपÐया सवाª¸या कÐयाणासाठी याबĥल िवचार व िचंतन कłन सुयोµय
पयाªय शोधला नाही तर ही काळी यंýणा सवा«चा बळी घेईल.
*****

munotes.in

Page 148

148 १०क
अÐपसं´याकाचे िश±ण
घटक संरचना
१०क.० उिदĶे
१०क.१ ÿÖतावना
१०क.२ अÐपसं´याक
१०क.३ अÐपसं´याका¸या शै±िणक समÖया
१०क.४ अÐपसं´याकां¸या िश±णासाठी काही उपाय
१०क.० उिदĶे हा घटक अËयासÐयानंतर तुÌही:
१) अÐपसं´याकां¸या शै±िणक समÖया सांगू शकाल.
२) अÐपसं´याकां¸या िश±णासाठी उपाय सुचवू शकाल.
१०क.१ ÿÖतावना िश±णाने भारतीय समाजात समानता ÿÖथािपत करता येते याची ÿिचती शंभर ट³के
आलेली आहे पण ही समाजाची सकंÐपना ÿÂय±ात आणताना अनेक समÖया व अडचणी
येतात. उदा. िľया, आिदवासी, मागासवगêय, अÐपसं´याक यांना िश±णाची समानसंधी
उपलÊध कłन िदÐयास भारतीय समाजात सवª बाबतीत समता हे लàय गाठणे सहज
श³य होईल असा िवĵास वाटतो.
१०क.२ अÐपसं´याक भारतासार´या खंडÿाय देशात जे लोक (िनवासी) सं´येने कमी आहेत. अशा लोकांना
अÐपसं´याकं Ìहणून भारतीय राºयघटनेत संबोधले आहेत. तर जे लोक सं´ये¸या ŀĶीने
जाÖत आहेत. Âयाना बहòसं´याक Ìहणून उÐलेिखले आहे. भारतात अÐपसं´याक Ìहणून
अनेक लोक आहेत. भारतात लोकसं´या धमाª¸या िनकषावर मुिÖलम, शीख, िùÖती, जैन,
नवबौĦ, पारसी ही सवªधमêय लोक भारतीय अÐपसं´याक Ìहणून माÆयता पावलेली
आहेत. आज भारतात एकूण लोकसं´येपैकì सवªधमêय अÐपसं´याक Ìहणून पावलेली
आहेत. आज भारतात एकूण लोकसं´येपैकì सवªधमêय अÐपसं´याक अठरा ट³के आहेत.
मुिÖलम अकरा ट³के, िùÖती तीन ट³के, शीख दोन ट³के, नवबौĦ दीड ट³के, जैन अधाª
ट³के अशी लोकसं´या आहे.
munotes.in

Page 149

अÐपसं´याकाचे िश±ण
149 १०क.३ अÐपसं´याका¸या शै±िणक समÖया १. काही अÐपसं´याक गट हे िश±णापासून वंिचत आहेत िकंवा शै±िणकŀĶ्या
मागासलेले आहेत.
२. काही अÐपसं´याकांना Âया¸या मातृभाषेतून माÅयिमक शालांत परी±ेपय«त िश±ण
िमळते पण पुढे उ¸च िश±ण Âया¸या मातृभाषेतून घेÁयाची सोय नाही यामुळे उ¸च
िश±णा¸या संदभाªत Âयांची कुंचबणा होते ते उ¸च िश±णापासून वंिचत राहतात व
Âयांची शै±िणक ÿगती खुंटते. उदा. मूिÖलम धमêयांना शालांत पåर±ेपय«त उटू
माÅयमातून िश±ण घेता येते. पण महािवīालयीन िश±णाबाबत उटू माÅयमाची सोय
आढळत नाही. पाठ्यपुÖतके उपलÊध नाहीत Âयामुळे साहिजकच मुिÖलम िवīाथê
उ¸च िश±णापासून वंिचत राहतात.
३. सवª अÐपसं´याकांना Âयां¸या मातृभाषेतून िश±ण िमळÁयाची सोय अजूनही पूणªपणे
उपलÊध नाही.
४. अÐपसं´याक समाजा¸या भाषा िवषया¸या िश±णासाठी िश±कांची कमतरता आहे.
५. अÐपसं´याकां¸या भाषा मÅये सवª वगा«ची सवª िवषयाची पुरेशी पाठ्यपुÖतके उपलÊध
नाहीत. जी पुÖतके आहेत ती शै±िणक गुणव°े¸या संदभाªत कमी दजाªची आहेत.
६. अÐपसं´याक समाजातील भाषा िश±क ÿिश±ीत नसतात. Âयामुळे Âयां¸या
अÅयापनात अनेक कमतरता िदसतात.
७. अÐपसं´याक समाज (िविवध ÿकारचे) भारतात िनिIJत असे एकाच भूभागावर
Öथाियक नाहीत Âयामुळे Âयांना शै±िणक संधी उपलÊध कłन देÁयास फार मोठी
अडचण येते. फारच कमी असलेÐया शहरात, गावात, Âयां¸यासाठी िश±णाची सोय
उपलÊध करणे शासनाला िकंवा अÐपसं´याक समाजाला देखील आिथªकŀĶ्या
अितशय महागाचे पडते.
८. बहòतेक अÐपसं´याकांचे िश±णाकडे दुलª± होताना िदसून येते.
९. अÐपसं´याक समाजातील ºया काही सेवाभावी संÖथा आहेत Âयादेखील
अÐपसं´याकां¸यािश±णा¸या बाबतीत फारशा कायªरत नाहीत.
१०. भारतीय राºयघटना कलम २९ ,३०,३५०, यामÅये अÐपसं´याकांना शै±िणक
अिधकार िदलेले आहेत. बहòतेक अÐपसं´याक गटांना या राºयघटनेतील शै±िणक
अिधकाराची मािहती देखील नाही.
११. राÕůीय Öतरावर ÿामु´याने मुिÖलम व नवबौĦ समाज हे शै±िणकŀĶ्या अिधक
मागासलेले आहेत.
१२. मुिÖलम समाज मुलांना व मुलéना िश±ण देÁया¸या बाबतीत उदासीन िदसून येतात.
१३. नवबौĦ समाज मागासवगêय अÐपसं´याक गट आहे. munotes.in

Page 150

िश±णाचा इितहास
150 १४. काही अÐपसं´याक अि°शय दुबªल व आिथªŀĶ्या कमकुवत असÐयाने पुरेसे िश±ण
घेऊ शकत नाही.
१५. अÐपसं´याक समाजा¸या भाषेमÅये तंý िश±णाची पुरेशी सोय नाही Âयामुळे
तांिýकŀĶ्या ते मागे पडले आहे.
१६. पंजाबमÅये बहòसं´य शीख Öथाियक असÐयामुळे Âयां¸यासाठी उÂकृķ िश±णाची
संधी राºय सरकार व केÆþसरकार यांनी उपलÊध कłन िदÐयामुळे Âयाची शै±िणक
ÿगती ÿशंसनीय आहे. माý पंजाब¸या Óयितåरĉ इतर राºयात िवखुरलेÐया शीख
समाजाची शै±िणक ÿगती िनकृķ दजाªची पाहावयास िमळते.
१७. अÐपसं´याकांसाठी Âया¸या भाषेतील úंथालये व वाचनालये नाहीत.
१०क.४ अÐपसं´याकां¸या िश±णासाठी काही उपाय १. अÐपसं´याक समाजाला महािवīालयीन िश±णासाठी Âयां¸या भाषे¸या माÅयमाची
ÿÂयेक महािवīालयात सोय केली पािहजेत जेणेकłन िश±णापासून ते वंिचत राहणार
नाहीत.
२. संिवधानातील शै±िणक अिधकाराबाबत अÐपसं´याकाना शासनाने व सामािजक
कायªकÂया«नी जाणीव कłन िदली पाहीजे. जाÖतीत जाÖत शै±िणक संÖथा Öथापन
करÁयासाठी Âयांना ÿेåरत केले पािहजे.
३. अÐपसं´याकांना राÕůीय िवकासाÂमक कायªøमामÅये पूणªपणे सहभागी होÁयासाठी
उīुĉ केले पािहजे.
४. राºयसरकार व सामािजक संÖथांनी अÐपसं´याक समाजा¸या भाषा िवषया¸या
िश±कां¸या जागा मंजूर कłन िनयु³Âया केÐया पािहजे. यासाठी शासनाने Âवåरत
अंमलबजावणी केली पािहजे.
५. अÐपसं´याक भाषा िवषया¸या िश±कांसाठी सरकारने ÿिश±णाची सोय केली
पािहजे.
६. अÐपसं´याकांची दाट वÖती असलेÐया िजÐĻाकडे िवशेष ल± पुरवून तेथील
मुलांसाठी
७. 'िवशेषÂचे शै±िणकŀĶ्या मागासलेÐया अÐपसं´याका¸या गरजा पुरिवÁयासाठी
Âयां¸या उ¸च माÅयिमक शाळांमधून िविवध ÿकार¸या Óयावसाियक अËयासøमा¸या
सुिवधा उपलÊध कłन िदÐया पािहजेत.
८. शै±िणक धोरणामÅये समािवĶ असलेÐया तांिýक व Óयावसाियक िश±णा¸या सवª
कायªøमा¸या पूणाªशांने लाभ या लोकांना िमळाला पािहजे. अशी ÓयवÖथा शासनाने
करावी. munotes.in

Page 151

अÐपसं´याकाचे िश±ण
151 ९. अÐपसं´याक समाजातील कारागीराचे ÿमाण जाÖत असलेÐया भागात
हÖतÓयवसायाचे ÿिश±ा देणाöया संÖथांची Öथापना कłन Âयात पं¸याऐंशी ट³के
जागा या कारागéरा¸या मुलांसाठी राखुन ठेवÐया आहेत.
१०. िवशेषÂवाने हÖतÓयवसायाने ÿिश±ण देणाöया संÖथा काढÐया पािहजेत. यामÅये ľी
िश±ीकाच नेमÐया पािहजे. अÐपसं´याकां¸या भाषेतून पुÖतके काढून वाचनालये व
úंथालयाची सं´या वाढिवली पािहजे.
११. नवबौĦ Ìहणून असलेÐया अÐपसं´याकांसाठी केÆþ सरकारने अिधक सवलती मंजूर
केÐया पािहजेत. इय°ा १ ते उ¸च िश±णापय«त िशÕयवृ°ी योजना लागू केली पािहजे.
१२. नवबौĦ समाजातील मुलéचे िश±णातील ÿमाण अÂयÐप आहे. मुलीची सा±रता
वाढिवली पािहजे यासाठी वसतीगृह, दुपारचे जेवण, मधÐया वेळेचे जेवण,कपडे
पुरिवणे, वĻा पुÖतके पुरिवणे या गोĶी राºयसरकारने कराÓयात.
भारतातील अÐपसं´याक समाजामÅये शासनाने बहòसं´यांक धािमªक गटातील
कायªकÂया«नी असा िवĵास िनमाªण केला पािहजे कì, कोणालाही येथे सापÂन भावाने
वागिवले जात नाही. याच बरोबर िश±णाची समान संधी देÁयाचा आटोकाट ÿयÂन केला
पािहजे. राÕůीय एकाÂमतेसाठी, राÕůीय िवकासासाठी या गोĶी उपयुĉ ठरतील.

*****

munotes.in

Page 152

152 १०ड
समावेिशत िश±ण
घटक संरचना
१०ड.० उिĥĶे
१०ड.१ ÿÖतावना
१०ड.२ िवशेष गरज असणाöया अपंग मुलांसाठी¸या सेवा
१०ड.३ समावेिशत िश±णाची उिĥĶे
१०ड.४ संकÐपना
१०ड.५ सवªसमावेिशत िश±णाची वैिशĶ्ये
१०ड.६ सवªसमावेिशत िश±णासाठी कृतीकायªøम
१०ड.० उिĥĶे हा घटक अÌयासÐयानंतर तुÌही:
१) समावेिशत िश±णाची संकÐपना ÖपĶ कł शकाल.
२) समावेिशत िश±णाची उिĥĶे ÖपĶ कł शकाल.
३) समावेिशत िश±णासाठी¸या कृती कायªøम सांगू शकाल.
१०ड.१ ÿÖतावना Óयĉì¸या िवकासात ÿाथिमक िश±णाला अÂयंत महÂवाचे Öथान आहे. Âयामुळे हे िश±ण
देशातील सवª मुलां-मुलéपय«त पोहोचिवÁयासाठी शासनाने अनेक योजना, कायªøम
राबिवले. परंतु अजूनही दुगªम, डोगरांळ, आिदवासी व झोपडपĘी ±ेýातील मुले, िवशेष
शै±िणक गरज असणारी मुले मुली असे अनेक िवशेष घटक वंिचत राहत आहेत. या
घटकांना सवªसामाÆय मुलांबरोबर िश±णाची संधी उपलÊध कłन देÁयाची गरज आहे.
िश±ण औपचाåरक व अनौपचाåरक मागाªने िमळत असते. िश±णा¸या वेगवेगÑया संधी
वेगवेगÑया मागाªने, पĦतीने उपलÊध कłन देणे Ìहणजेच समावेिशत िश±ण होय.
समावेिशत िश±ण Ìहणजे िश±ण ÿबाहात सवाªचा समावेश. समावेिशत िश±णाचा पयाªयी
शÊद आहे (Inclusive Education) सवा«ना सहभागी कłन घेणारे िश±ण, नवीन िश±ण,
ÿवाहात समावेिशत िश±णाची संकÐपना उदयास येत आहे. िवशेष शै±िणक गरज असणारी
मुले (Children With Special Educa tion Need) (CWSEN ), अपंग मुले यांचे
िश±ण हा समावेिशत िश±णाचा अिवभाºय घटक मानला आहे.
संपूणª िश±ण ÓयवÖथेĬारे िवशेष शै±िणक गरज असणाöया िवīाÃया«ना Âया¸या गरजानुसार
सवªसामाÆय िश±ण योजनेत सहभागी कłन घेणे Ìहणजे समावेिशत िश±ण होय. munotes.in

Page 153

समावेिशत िश±ण
153 िवशेष शै±िणक गरजा असणाöया मुलां¸या ±मता-अ±मता या सवा«चा साकÐयाने िवचार
कłन सवªसमावेिशत िश±णात सवªसामाÆय िश±णा¸या क±ा अिधक िवकिसत केÐया
गेÐया आहेत समावेिशत िश±णाने िश±ण योजनेला िवशेष लवचीकता ÿदान केली आहे.
Âयामुळे ÿÂयेक िजÐहा, तालूका गटव क¤þ या Öतरांवर िवशेष गरजा असणाöया मुलां¸या
िवशेष गरजा पूणª करÁयाचाÿयÂन केला जाणार आहे. समावेिशत िश±ण सवª ÿकार¸या
अपंगांना Âयां¸या समवयÖक िमýांशी यशÖवी सपंकª साधÁयासाठी संधी देते. ÿÂयेक
अंपगाला Âया¸या घराजवळ वाडीवÖतीवर िश±णाची संधी उपलÊध कłन देते. यासाठी
तालुका Öतरावर िवशेष िश±कां¸या िनयु³Âया केÐया जाणार आहेत. ते िवशेष िश±क
फìरते असतील ते आपÐया तालु³यातील ÿÂयेक अपंग मुलांपय«त पोहोचतील. Âयां¸या
िवशेष गरजा ल±ात घेतील व Âया गरजां¸या पूतªतेसाठी सवª सामाÆय िश±काला, पालकांना
व समाजाला मागªदशªन करतील.
१०ड.२ िवशेष गरज असणाöया अपंगमुलांसाठी¸या सेवा (१) अÂयावÔयक सेवा:
समावेिशत िश±णात िवशेष गरजा अपंग मुलाना तीन ÿकार¸या सेवा पुरिवÐया जातात.
Âयात वगªिश±क, पालक, सहाÅयायी व वगªिमýा¸या सेवांचा समावेश आहे. या सेवा ÿÂय±
वा अÿÂय±पणे या मुलांना पुरिवÐया जातील. वगªिश±कांना िवशेष ÿिश±णादारे ÿिश±ीत
िश±क िविवध ÿकÐप राबवून पालकांना िश±णात सहभागी कłन घेतील. अपंग मुलां¸या
िश±णात येणारे पालकांचे वृ°ीिवषयक अडथळे कमी करतील. अपंगां¸या सहाÅयायी
वगªिमýांना योµय मागªदशªन कłन अपंग िश±णात Âयाचाही सहभाग िमळेल. छोटी बालके
समवयÖकां¸याकडे पाहóन अनुकरणाने अनेक गोĶी िशकत असतात. Âयामुळे अपंग मुले
Âयांचे समवयÖक सहाÅयायी यां¸यातील आंतरिøयांनी सहकायाªĬारे िश±ण यशÖवी
करÁयाचा ÿयÂन करतील. समावेिशत िश±ण हे एक गटकायª आहे या गटात Öवतः अपंग,
Âयांचे िश±क, पालक, संवगडी Ļा सवाªची महÂवाची भूिमका आहे. Âयामुळे वगªिश±क,
पालक व सवंगडी यां¸या सेवा या अÂयावÔयक सेवा ठरिवÐया गेÐया आहेत. Âया सेवा ÿाĮ
करÁयासाठी िविवध कायªøम, उपøम यांचे िनयोजन केले जाणार आहे.
(२) साहाÍयक सेवा:
समावेिशत िश±णात िवशेष िश±क ÿिश±ण घेतलेÐया िश±कांची सेवा सहाÍयक सेवा
Ìहणून अपंगांना पुरिवली जाते हे िश±क िवशेष गरजा असणाöया मुलां¸या गरजा ल±ात
घेऊान. सहाÍयक साधने पुरिवतील तसेच Âयांना मागªदशªन करतील. मुÐयमापन करणे,
अडचणी सोडिवणे, मदत करणे, इÂयादी गोĶी िश±क करतील.
(३) अंशत: सेवा:
अंशत: सेवा या ताÂकािलक Öवłपा¸या असतील. िजÐहा पुनवªसन क¤þे, सेवाभावी
समाजसेवी संÖथा या सेवा या ÿकारात मोडतील. िनदान करणे, दाखला देणे, तपासणी
करणे, यासाठी िविवध संÖथा या मुलांना तÂकालीक सेवा ÿदान करतील. या सेवा
िदÐयानंतर ही मुले सवªसामाÆय शाळेत दाखल होतील. समावेिशत िश±ण ÿवाहात munotes.in

Page 154

िश±णाचा इितहास
154 समािवĶ होतील. तीĄ Öवłपाचे अपंगÂव असेल तर ही मुले िवशेष शाळेत दाखल होतील.
समावेिशत िश±णात मुलांचा Óयिĉवृ°ात घेतला जाईल. Âयां¸या ±मतांचा अËयास कłन
वैयिĉक आराखडा बनिवला जाईल. व Âयां¸या िश±णाचे िनयोजन केले जाईल. अशा
ÿकारे पालक, िश±क, समवयÖक, समाज िवशेष तº² या सवाªची मदत घेऊन Âयां¸या
सहभागाने समावेिशत िश±ण यशÖवी करÁयाचा ÿयÂन होईल.
१०ड.३ समावेिशत िश±णाची १. समावेिशत िश±णाचा अथª समजून घेणे.
२. समावेिशत िश±णात शाळेचे Öवłप समजून घेणे.
३. िवशेष शै±िणक गरजा ही संकÐपना समजावून घेणे.
४. दुबªल, असमथª, अपंग यातील फरक समजून घेणे.
५. सÅया¸या िश±ण पĦतीतील बदलांची मािहती घेणे.
६. समावेिशत िश±णाची कायªवाही समजून घेणे.
७. मानवी ह³कानुसार सुिवधा देणे. इÂयादी.
१०ड.४ संकÐपना १९९४ मÅये Öपेनमधील पåरषदेमÅये िह संकÐपना मांडली गेली (Inclusive Education)
Inclusive Education means welcoming all children, without discrimination
into regular or ordinary schools it refers to the process of educating all
children in there neighbourhood schools, regardless of the nature of
there disabilities, students participatin g in a inclusion programmed follow
the same scheduled as their classmates in ag e appropriate academic
classes. )
सवªसमावेिशत िश±ण Ìहणजे समाजातील सवª मुलांसाठी जाणीव पुवªक शाळेची रचना या
शाळेत सवª ÿकार¸या मुलां¸या िश±णाची सुिवधा उपलÊध कłन देऊन Âयांना सामाÆय
मुलांबरोबर िश±णाची संधी उपलÊध कłन देणे होय. सवªसमावेिशत मुलांमÅये सामािजक
व आिथªकŀĶ्या दुबªल मुले व सांÖकृितकŀĶ्या िभÆन मुले, शालाबाĻ बालके यांचा समावेश
होतो.
तßवे:
१. ÿÂयेक मुलास आपÐया वया¸या मुलाबरोबर िशकणे व जवळ¸या शाळेत िशकÁयाचा
Âयांना ह³क आहे.
२. दुबªल अपंग, मागास हे समाजाचे घटक आहेत. मानवी ह³कानुसार सवा«ना सवª सुिवधा
देणे ही समाजाची गरज आहे. munotes.in

Page 155

समावेिशत िश±ण
155 १०ड.५ सवªसमावेिशत िश±णाची वैिशĶ्ये १. शाळा सवª ÿकार¸या मुलांना ÿवेश देते िश±कां¸या अंगी िशकिवÁयाची सवª कौशÐये
असावी लागतात.
२. िवशेष गरजा असणाöया मुलांचे िश±क व संÖथा Öवागत करतात.
३. सवª ÿकार¸या मुलांना िशकिवÁया¸या सुिवधा शाळेकडे असतात.
४. गरजु मुले िश±णापासून वंिचत राहत नाहीत.
५. मुलां¸या ÿगतीसाठी पालकाची भूिमका िमýÂवाची असते.
६. िश±क मुलांची ÿगती वैयिĉक ल± देवून करतात.
७. कौशÐय िवकसनासाठी शाळा मदत करते.
८. शाळेत शै±िणक उपøमाबĥल सामािजक कायाªची मािहती िदली जाते.
९. सवा«ना उपøमात सहभागी कłन घेतले जाते.
१०. ÿÂयेक मुलाला आपÐया गरजेनुसार जवळ¸या शाळेत सहकायाªबरोबर िशकÁयाचा
ह³क आहे.
११. पारंपाåरक शाळा व समावेिशत शाळा यातील फरक: पारंपाåरक शाळा समावेिशत शाळा १.काही िवīाÃया«ना िश±ण िदले जाते. १.सवª िवīाÃया«चा िवचार केला जातो २.आकृतीबंध ठरािवक असतो. २.लविचकता असते. ३.सामूिहक Öवłपाचे अÅयापन असते. ३ वैयिĉक अÅयापन घडते. ४.अÅयापनास महÂव असते. ४.अÅययनास महÂव असते. ५.िवषयक¤þीत िश±णपĦती असतात. ५.िवīाथê क¤þीत िश±णपĦती असतात. ६.शै±िणक सुिवधा अपुöया असतात. ६.सोयीसुिवधांचा पुरेपूर पुरवठा असतो.
सवªसमावेिशत िश±णातील अडचणी:
१. ÿिश±ीत िश±क िमळणे व ÿिश±णाची ÓयवÖथा करणे अवघड बाबत आहे.
२. िवकसनशील देशात सवªसामाÆय िवīाथêच शालाबाĻ राहतात. या िवīाÃया«नाच
ÿवाहात आणÁयासाठी पैसा खचª करावा लागतो. Âयामुळे अशा िवīाÃयाªकडे दुलª±
होते.
३. सुिवधा, इमारती तंýे, उपकरणे, आिथªकŀĶ्या परवडÁयासारखे नसते.
४. सं´याÂमक वाढ झाÐयामुळे ÿÂयेक िवīाथê ÓयविÖथतपणे मािहती असत नाही. munotes.in

Page 156

िश±णाचा इितहास
156 १०ड.६ सवª समावेिशत िश±णासाठी कृतीकायªøम १. िवशेषगरजा असलेÐया बालकांचे सव¥±ण करणे.
२. Âयांना सामाÆय िश±ण ÿवाहात आणणे.
३. वगªÓयवÖथा, उपकरणे, साधने यांची मांडणी करणे.
४. शालेय ÿवेशाचे िश±कांना ²ान देणे जागृती िनमाªण करणे.
५. पालकांना शालेय सुिवधांची मािहती कłन देणे इÂयादी.

*****

munotes.in

Page 157

157 ११अ
राÕůीय ²ान आयोग
घटक संरचना
११अ.० उिĥĶे
११अ.१ ÿÖतावना
११अ.२ राÕůीय ²ान आयोगाची पाच ±ेýे
११अ.२.१ ²ानाची सुलभता
११अ.२.२ ²ानिसĦांत
११अ.२.३ ²ानिनिमªती
११अ.२.४ ²ानाची उपयोगीता
११अ.२.५ सेवा िवतरण
११अ.० उिĥĶे हा घटक अËया सÐयानंतर तुÌही:
१) राÕůीय ²ान आयोगाची सिवÖतर चचाª कł शकाल.
११अ.१ ÿÖतावना डॉ.वामन गोगटे, राÕůीय सहमंýी, भारतीय िश±ण मंडळ, सी-२६, सृĶी कॉÌÈले³स, गुł
गणेशनगर जवळ, कोथłड, पुणे ४११ १०३८.
इ.स.२००४ जूनमÅये क¤þात संयुĉ पुरोगामी आघाडीचे शासन स°ेवर आले. सुÿिसĦ
अथªशाľ² डॉ.मनमोहन िसंग हे पंतÿधान Ìहणून िनवडले गेले. या शासनाने पिहÐया वषê
िश±ण ±ेýा¸या संदभाªत दोन महßवाचे िनणªय घेतले.
१.राÕůीय अËयासøम पुनªरचना आराखडा:
राÕůीय लोकशाही आघाडी सरकारने आपÐया कारिकदêत जा अËयासøम आराखडा
िनमाªण कłन एन.सी.इ.आर.टी.¸या माÅयमातून अमंलबजावणीस ÿारंभ केला होता तो
आराखडा बाजूला ठेवून डॉ. यशपाल यां¸या अÅय±तेखाली सिमती नेमूण एक निवन
ÿाłप तयार केले व Âयास अनुसłन िश±ण±ेýात अंमलबजावणीस ÿारंभ केला. Âया¸या
अनुकूल/ÿितकुल बाजूसंबंधी चचाªही िश±ण±ेýात आिण समाजात झाली आहे.
२. एकूण िश±ण ±ेý अÂयंत गितमान झाले आहे:
जागितकìकरणा¸या बदलÂया ÿभावामुळे बदलÂया आिथªक औīोिगक ÿगतीमुळे
िश±णसंबंधीचे धोरण काय असावे याचा समú िवचार करÁयाची आवÔयकता िनमाªण munotes.in

Page 158

िश±णाचा इितहास
158 झाली. Ìहणून डॉ.मनमोहन िसंग यां¸य सरकारने िद.१३जून २००५ रोजी एक नवीन
सÐलागार सिमती Öथापन केली. डॉ. मनमोहन िसंग यांनी याबाबत पुढील िवचार Óयĉ
केले.आता आपण दुसöया महÂवपूणª टÈÈयात ÿवेश केला आहे. या टÈÈयात उÂकृĶ संÖथा
िनमêती करायची आहे. ºया¸यामुळे िश±ण±ेýात उ°मता, संशोधन आिण आपÐया
±मतांची बांधणी या सवª साधनां¸या सहाÍयाने एकिवसाÓया शतकाला योµयÿकारे सामोरे
जाऊ.
या सिमतीलाच राÕůीय ²ान आयोग असे संबोधÁयात येते. या सिमतीचे अÅय± डॉ.सॅम
िपýोदा असून आणखी पाच तº² या सिमतीचे सभासद आहेत. ते सभासद पुढीलÿमाणे
(१)űॉ.पी.एम.भागªव (जीवतंý ²ान शाľ²) (२) डॉ.अशोक गांगुली (अथªशाľ², संचालक
åरझवª बँक ऑफ इंिडया) (३) डॉ. जयंती घोष (अथªशाľ², ÿाÅयापक ज. नेहł
वीīापीठ)(४)डॉ.िदपक नायर (अथªशाľ² व ÿाÅयापक ज. नेहł िवīापीठ)(५)®ी . नंदन
नीलकेणी (अÅय±, इÆफोिसस), ही सिमती पंतÿधानांची सÐलागार सिमती Ìहणून कायª
करीत आहे. Âयाचÿमाणे राÕůीय सुकाणू गट (नॅशनल िÖटअåरंग úुप)पंतÿधानां¸या
अÅय±तेखाली Öथापन करÁयात आला आहे. या गटात शेती, मानवी संसाधन, मनुÕयबळ,
िव²ान व तंý²ान, Óयापार आिण मािहती तंý²ान या खाÂयाचे मंýी सदÖय आहेत. योजना
आयोग हा राÕůीय ²ान आयोगासाठी नोडल एजÆसी Ìहणून काम पहात आहे. या राÕůीय
²ान आयोगाचा कलावधी िद. ८ ऑ³टोबर २००५ ते ८ ऑ³टोबर २००८ एवढा आहे.
भारताचे तेजÖवी गतीमान अशा ²ानिधķीत समाजात łपांतर करणे हे Óयापक Åयेय
राÕůीय ²ान आयोगाने िनिIJत केले आहे. आयोगाने ²ाना¸या संदभाªत पाच ±ेýे महßवपूणª
मानली आहेत. (१) ²ानाची सुलभता (२) ²ानिसĦांत (३) ²ानिनिमªत (४) ²ानाचे
उपयोजन (५) ²ान-सेवा िवतरण. आयोगाने या पाच ±ेýा¸या संदभाªत काही िवचार Óयĉ
केले आहेत ते सांराश łपाने असे सांगता येतील.
११अ.२ राÕůीय²ान आयोगाची पाच ±ेýे ११अ.२.१ ²ानाची सुलभता:
याबाबत आयोगाने सा±रता, úंथालय, भाषा आिण अनुवाद, नेटवकª (²ान आिण ÖवाÖÃय
सूचना), पोटªÐस (भारत जल पोटªल, भारत पयाªवरण पोटªल) या उपघटकाबाबत काही
िवचार Óयĉ केले आहेत.
(अ) सा±रता:
इ.स.१९८८ मÅये राÕůीय सा±रता िमशनने (एन.एल.एम.) सा±रतेसंदभाªत असे Ìहटले
कì, १५ ते ३५ वष¥ या वयोगटातील ७५ ट³के लोक इ.स. अखेर कायाªÂमक सा±रता
संपादन करतील आिण िहच िÖथती भिवÕयकाळात कायम राहील. इ.स. २००१ ¸या
जनगणेनुसार ६५.३८ ट³के सा±रता उिĥĶ साÅय केले आहे. सा±रता कायª अिधक
स±म, फलदायी करÁयासाठी िविवध उपायांची चचाª आयोगाने केली आहे. उदा. राÕůीय
सा±रता िमशनची संरचना (Āेम वकª) मािहती संपादन तंýाचा वापर (आय.सी.टी) या munotes.in

Page 159

राÕůीय ²ान आयोग
159 िवषयाला अनुसłन सािहÂय िनिमªती, संसाधन Óयिĉ¸यासाठी िवशेष ÿिश±ण, पंचायत
संÖथांची भूिमका इ.
(ब) úंथालय:
úंथालयासंदभाªत आयोगाने अनेक महßवपूणª बाबीकडे ल± वेधले आहे. úंथालय हे मािहती
आिण ²ानाचे क¤þ असून राÕůीय अन आतंरराÕůीय पातळीवरील ²ानासाठी ÿवेशवĬारे
आहेत. यासाठी िविवध Öतरावरील पुÖतकांची सं´या, पुÖतके पुरिवÁयाबाबत सेवा सुिवधा
अÆय संÖथा-शासकìय यांचा सहभाग इ. बाबत िवÖतृत िवचार केला आहे.
(क) भाषा आिण भाषांतर (अनुवाद):
या दान महÂवपूणª बाबीकडे अयोगाने ल± वेधले आहे. ²ान संपादन करÁयासाठी भाषा हे
अÂयंत महÂवपूणª माÅयम आहे.अयोगाने इंúजी भाषा याबाबत िवशेष मतÿदशªन केले आहे.
जग जवळ येत असताना िवचारां¸या देवाणघेवाणीत अनुवादाचे Öथान वेगळेच आहे ते
अधोरेिखत कłन Âयासंबंधी काही सूचना केÐया आहेत.
(ड) नेटवकª:
संगणक युगामÅये िविवध नेटवकªसचे महÂव नाकाł शकणार नाही. पुरेशी संशोधन सामुúी
जेथे उपलÊध आहे अशा उÂकृĶ शै±िणक संÖथांचे कायª कायªपĦती यांची भूिमका महÂवाची
ठरणार आहे. अशा सवª संÖथानी िवचार, कायªपĦती, सांि´यकì मािहती, आपापली सवª
संसाधने (åरसोस¥स) या सवा«चा परÖपर सहकायाªने सहभाग कसा वाढेल याकडेही
आयोगाने ल± वेधले आहे. इ.स.१९८० सुमारास युरोपमÅये अशा ÿकार¸या कामास ÿारंभ
झाला. Âयांचे लाभ Âयाना िमळत गेले. याचा उÐलेख कłन भारतातही अशा ÿकारची
देवाण-घेवाण आवÔयक आहे. असे ÿितपादले आहे. आरोµय मािहती िवषयी अशा ÿकारचे
नेटवकª ÿÖथािपत झाले पािहजे. Âयासाठी काही िशफारशी आयोगाने केÐया आहेत.
(इ) पोटªÐस:
कोणतीही सामúी संकलीत, उपलÊध केली कì Âयाची उपयुĉता वाढणार आहे. Âयासाठी
आधुिनक जगात पोटªÐसचे महßव अनÆयसाधारण आहे. िविवध ²ान ±ेýासाठी पोटªÐस
Öथापन करावी लागतील. Âया कामाला ÿारंभही झाला आहे. उदा. पाणी या ±ेýात मािहती,
²ान यां¸या देवाण घेवाणीसाठी “भारतीय जल पोटªÐस” चे कायª चालू झाले आहे. तसेच
उजाª ±ेýासाठी भारत उजाª पोटªÐस, पयाªवरणा¸या ±ेýासाठी भारत पयाªरवरण पोटªÐस इ.
चे पोटªल सूł होÁयासाठी िनयोजन चालू आहे.
११अ२.२ ²ानिसĦांत:
िश±णा¸या माÅयमातून िवकास आिण पåरवतªनाचा मागª अिधक ÿशÖत होणे हे सावªिýक
सÂय आहे. आयोगाने शालेय , Óयावसासाियक , उ¸च िश±ण, मुĉ दूरÖथ िश±णासंदभाªत
िशफारशी केÐया आहेत. वैīकìय, कायदा,ÓयवÖथापन आिण इंिजिनअरéग िश±णाबाबत
िवÖतृतपणे मतÿदशªन केले आहे व Âयां¸या िशफारशी'बाबत कायाªवाही चालू आहे. तसेच
शालेय िश±णाबाबत िविवध पैलू उदा. िश±णÖतर, गुणव°ा, शासकìय-अशासकìय munotes.in

Page 160

िश±णाचा इितहास
160 ÓयवÖथापन इ. मुīांचा िवचार आयोग करीत आहे. माý Óयावसाियक िश±ण , उ¸चिश±ण,
मुĉ आिण दूरÖथ िश±ण याबाबत आयोगाने िशफारशी केÐया आहेत.
११अ २.३ ²ानिनिमªती:
कोणÂयाही समाजाची ÿगती , िवकास दोन घटकांवर अवलबूंन असतो.(१) उपलÊध
संसाधन, सामúी यांचा उपयोग नवनवीन पĦतीने करीत जाणे (२) नवनवीन संसाधनाचा
(åरसोरōस) शोध लावणे व दोÆहीसाठी ²ानाची िनमêती ही आवÔयमक बाब आहे .आयोगाने
बौिĦक संपदा अिधकार, िव²ान आिण तंý²ान, निवन शोध (इनोÓहेशनस) या तीन
घटकां¸या सहाÍयाने ²ानिनिमªतीची मांडणी केली आहे.
(अ) बौिĬक संपदा अिधकार:
आंतरराÕůीय Óयापार पेठेत Öपध¥त िटकायचे असेल, Öवत:चे Öथान अबािधत ठेवायचे
असेल तर बौिĦक संपादा अिधकाराचे महÂव जाणून घेतले पािहजे.या कायīाचे Öवłप
आिण तÃय जाणून घेणे, िविवध ±ेýात या कायīाशी संबंिधत जे जे गट आहेत Âया¸या
ÿिश±णाची िनरंतर ÓयवÖथा करणे, तसेच ²ानिनिमªती, ²ान उपयोजन आिण िवतरण या
सवª ÿिøयेत बौिĦक संपदे¸या हक्◌्कबाबत सजगता िनमाªण करणे आवÔयक आहे.
बाजारपेठांची मागणी आिण Âयापासून होणारे लाभ यां¸याशी संबंधीत हे मुĥे महÂवाचे
आहेत.
(ब) िव²ान आिण तंý²ान:
लोकां¸या आिथªक आिण सामािजक िवकासासाठी िव²ान आिण तंý²ान या आवÔयक
बाबी आहेत.²ानाची िनिमªती आिण उपयोिजता यातूनच िव²ान-तंý²ान ±ेýातील नेतृÂव
िवकिसत होणे ही एक सहज ÿिøया आहे.Ìहणून अयोगाने संशोधनसाठी िनधीची
उपलÊधता, भारताकडे ने°ृÂव येणे, िव²ान आिण तंý²ानातील आंतरिवīाशाखीय ²ान
िवषयाचा पåरचय , Âया िवषयां¸या अÅययनाची ÓयवÖथा, समाजातील गरीब आिण वंचीत
समुदायातील लोकां¸यासाठी िव²ान तंý²ानाचा वापर अिधक सोÈया पĦतीने करणे इ.
मुīांवर सिवÖतर िवचार केला आहे.
(क) निवन शोध (इनोÓहेशनस):
भारताची िनयाªत ३०ट³के संयुĉ वािषªक वृĦी दर या गतीने वाढते आहे. उÂपादनाची
गुणव°ा आंतरराÕůीय दजाªची आहे. याचे ®ेय कायªवृĦीला पूरक वातावरण, गुंतवलेले
भांडवल आिण ®म उÂपादकता ÖपधाªÂमक दरात सेवा उपलÊधता याकडे जाते. तसेच या
संदभाªत जे जे नवीन उपøम हाती घेतले जात आहेत Âयाचा शोध घेणे, . Âयाची उपयुĉता
तपासून अशा ÿयÂनांना ÿोÂसाहन देÁयाची गरज आहे Ìहणून आयोग राÕůीय पातळीवर
अशा ÿकारची ÓयवÖथा (ÿणाली) उÂपÆन कł इि¸छते.
Âया ÿणाली¸या सहाÍयाने Öथािनक पातळीवłन राÕůीय पातळीपय«त उīोगशीलतेला
अिधक ÿोÂसाहन िमळेल.
munotes.in

Page 161

राÕůीय ²ान आयोग
161 ११अ२.४ ²ानाची उपयोगीता:
²ानाचा योµय उपयोग तंý²ानात उिचत बदल करÁयासाठी जसा होतो Âयाचÿमाणे
मािहतीची िवĵसिनयता, िनयिमत पुरवठा यासाठीही होतो. शेती, लघु आिण मÅयम
उīोजक आिण पारंपåरत ²ान या सवा«चा उपयोग गरीब, वंिचत वगाªची िÖथती
सुधारÁयासाठी पåरणामकारकåरÂया होऊ शकतो असे आयोगाचे मत आहे. शेती-
भारतातील ६० ट³³यापे±ा जाÖत लोकां¸या उÂपÆनाचे साधन शेती हेच आहे. भारतातील
जी.डी.¸या ŀĶीने शेतीचा िहÖसा कमी होत असला तरीसुĦा देशातील सवाªत मोठे आिथªक
±ेý Ìहणजे शेती हेच आहे. Ìहणून शेती उÂपादनात घट होणे हे देशा¸या ŀĶीने लाभदायक
नाहीच उलट आिथªक ŀĶ्या धोकादायक आहे. आयोगाने शेती, शेती उÂपादनात िÖथर
Öवłपी वाढ Óहावी यासाठी शेती¸या िविवध समÖयांिवषयी चचाª केली आहे. भारतीय
शेतकì संशोधन पåरषद (आय.सी.ए.आर.) या संÖथे¸या सहाÍयाने संशोधन व िवÖतार
यासंबंधी मते Óयĉ केली आहेत.
पारंपाåरक ²ान:
ÿÂयेक समाज गटाकडे काही पारंपाåरक ²ान चालत आलेले आहे या िविशĶ समुदायाची
ओळख Âयातून होत असते. ²ानाचे उपयोजन जर झाले तर लोकां¸या राहणीमानात,
आिथªक Öतरात िनिIJत चांगला बदल घडेल. जगÁयासाठी काही पयाªयी, िटकाऊ साधन
िनमाªण होऊ शकेल असे आयोगला वाटते, Ìहणून आयोगाने काही मुĥे सूचनाथª ठेवले
आहेत.
१, पारंपाåरक ²ान संकलन-उपयोजन: Âयासाठी काही संकÐपनाची मांडणी करणे.
२. औषधीजÆय वनÖपतीची शाľीय मािहतीचे संकलन करणे व सूýबĦता आणणे.
३. पारंपाåरक शेतीतंýे िवकिसत करणे.
४. सांÖकृितक परंपरा आधाåरत पयªटनाचा िवचार करणे.
५. पारंपाåरक जलÓयवÖथापनाचे तंý अËयासणे इÂयादी.
११अ२.५ सेवा िवतरण:
Öवतंý देशातील नागåरक शासकìय यंýणेकडून ²ान आधाåरत सेवेचा लाभ घेऊ शकतात.
आंधुिनक तंý²ानामुळे या सेवा पारदशê, कायªकौशÐय वाढवणाöया आिण उ°रदाियÂव
िÖवकारणाöया अशा िविवध गुणव°े¸या ÿाĮ होÁयाची संधी िमळाली आहे. इ.ÿशासन हे
Âयाचे फार मोठे उदाहरण आहे. या सेवांचा क¤þिबंदू सवªसामाÆय नागåरक हाच आहे.
आयोगाने अशा ÿशासनामुळे होणाöया अनेक लाभांचा उÐलेख केला आहे. उदा.
सावªजिनक सेवा कमी खचाªत आिण अिधक चांगÐया गुणव°ेने उपलÊध होणे, वेळेत बचत
होणे, सरकारी ÿशासनात पारदशªकता आिण नागåरक अिधक समथª बनणे, शासकìय सेवेत
सातÂयाने गुणव°ापूवªक सुधार होणे इÂयादी. आयोगाने इÿशासनाबाबत काही सूचना
केÐया आहेत. munotes.in

Page 162

िश±णाचा इितहास
162 (१) इ-ÿशासनासाठी काही िकमान ÿमाणके (Öटँडडªस) ÿÖथािपत करणे ब Âयासाठी
आवÔयक पायाभूत सुिवधा िनमाªण करणे.
(२) भिवÕयकाळात राÕůीय पातळीवर जे काही उपøम हाती घेÁयात येतील ते सवª इ-
ÿशासना¸या माÅयमातून कायाªिÆवत करणे.
राÕůीय ²ान आयोगाने ºया पाच महÂवा¸या ±ेýावर अिधक ल± क¤þोत केले आहे व
Âयासंबंधी जी भूिमका मांडली आहे . तसेच काही सूचनाही केÐया आहेत Âयाचा थोड³यात
आढावा वरील मुīातून घेतला आहे.
राÕůीय ²ान आयोगाने आपला पिहला अहवाल िडस¤बर २००६ मÅये पंतÿधानांना सादर
केला आहे. Âयात úंथालये, भाषा, अनुवाद, नेटवकª, िश±णिवषयक, अिधकार, Óयावसाियक
िश±ण, उ¸च िश±ण, इ-ÿशासन, राÕůीय िव²ान आिण सामािजक िव²ान फाऊंडेशन
अशा नऊ िवषयांबाबत आपÐया िशफारशी सादर केÐया आहेत.
सा±रता, मुĉ आिण दूरÖथ, शालेय िश±ण, शेती, पारंपाåरक ²ान इ. चौदा िवषयांबाबत
आयोगाचे कायª चालू असून ितसöया टÈÈयात पåरसर, सावªजिनक आरोµय, िश±ण-ÿिश±ण,
अÅययन पĦती इ. अकरा िवषयांबाबत आपÐया िशफारशी पुढील वषê (२००८ )सादर
करणार आहेत.
आयोगाने िडस¤बर २००६मÅये ºया नऊ िवषयावर िशफारशी सादर केÐया आहेत Âयापैकì
úंथालय भाषा आिण अनुवाद, िश±णाचा मूलभूत ह³क, Óयावसाियक िश±ण - ÿिश±ण,
उ¸च िश±ण या िवषयावरील िशफारशीचा अहवाल थोड³यात पुढीलÿमाणे िदला आहे.
(अ) úंथालय:
úंथालयाचे महÂव अधोरेिखत कłन िविवध Öतरावरील úंथालयाचे जाळे ÿभावीपणे िनमाªण
Óहावे अशी अपे±ा Óयĉ केली आहे. तसेच 'úंथालय' संबंधी काही िशफारशी पुढीलÿमाणे
नŌदिवÐया आहेत.
(१) राÕůीय úंथालय आयोगाची Öथापना(नॅशनल किमशन ऑन लायāरीज)Óहावी. क¤þ
शासनाने हा आयोग Öवतंýपणे, Öथायी Öवłपात आिण Öवाय° अशा ÿ कारे राहावा.
तसेच याचा ÿारंभ ताबडतोब Óहावा असे िनयोजन करावे.
(२) सवª úंथालयाचे सव¥±ण राÕůीय पातळीवर Óहावे. सांÖकृितक मंýालयाने ÿशासकìय
आिण आिथªक मदत īावी लाभाथê¸या गरजा व Âयां¸या वाचन सवयी याबाबत
राÕůीय नमुना सव¥±णा¸या कायाªचा एक भाग Ìहणून िनयिमत आढावा घेतला जावा.
एक वषाª¸या कालावधीत असे सव¥±ण पूणª Óहावे.
(३) úंथालये आिण मािहती िव²ान (इÆफम¥शन सायÆस), िश±ण, ÿिश±ण आिण
संशोधन या िवभागाची पुनरªचना करावी. ÿगत ÿिश±णासाठी Öवतंý संÖथा Öथापन
करावी. munotes.in

Page 163

राÕůीय ²ान आयोग
163 (४) úंथालय कमªचारी वगाªचे पुनमुªÐयमापन, क¤þीय úंथालय िनधी, úंथालय
ÓयवÖथापनाचे आधुिनकìकरण करावे. समाजाचे आधुिनकìकरण होÁयासाठी योजना
आखाÓयात.
(५) वैयिĉक, खाजगी úंथालयांना ÿोÂसाहन व देणµयाची आवÔयकता ÿितपादन केली.
(१) भाषा व अनुवाद याबाबत आयोग Ìहटतो कì इय°ा १ली पासून इंúजी अÅयापनास
ÿारंभ Óहावा. इय°ा ३री पासून इंúजी माÅयमातून िशकिवले गेले पािहजे. Âयामुळे
शाळा शाळातील अंतर कमी होईल.
(२) राÕůीय चाचणी सेवा या क¤þाची Öथापना करावी.
(३) ४० लाख ÿाथिमक िश ±कांना इंúजीत ÿिश±ण देणे आवÔयक आहेत. इंúजी
øिमक पुÖतकांची िनिमªती करावी. भारत हा बहòभािषक देश आहे Âयामुळे
भाषांतरासाठी मोठे ±ेý उपलÊध आहे. भाषांतर एक उīोग ±ेý Ìहणून िवकिसत
करावे. भाषा अनुवादाचे एक संúह क¤þ िनमाªण करावे. अनुबादीत सािहÂयासाठी एक
(Clearing House ) िनमाªण करÁयाची गरज आहे. भाषांतर-अनुवादाचे िश±ण-
ÿिश±णाची ÓयवÖथा करावी. राÕůीय Öतरावर पåरषदांचे आयोजन करावे.
(क) िश±णाचा मूलभूत ह³क:
क¤þ सरकार िश±णा¸या ह³कािवषयी कायदा करणार नाही पण सवª राºयांनी असा कायदा
करावा. राÕůीय ²ान आयोगाला असे वाटते कì, ÿाłप िवधेयकात बöयाच ýुटी आहेत.
ÿाथिमक िश±णाचे सावªिýकरणाचे उिĥĶ साÅय करÁयासाठी (9197) २.५ पय«त आिथªक
तरतूद करावी. सवª िश±ा अिभयानाचे कायª चालू आहे ते सहाÍयकारी ठरेल. िश±कांची
शै±िणक पाýता, सेवांतगªत सुिवधा, यांचा उÐलेख होणे आवÔयक आहे.
(ड) Óयावसाियक िश±ण ÿिश±ण:
सÅया Óयावसाियक िश±ण ÿिश±ण हा िवभाग (1131) या कायª±ेýात येतो आयोगाने असे
Ìहटले आहे कì, (1411) ने राÕůीय Óयावसाियक िश±ण िवकास आिण तंý²ान, संÖथा
Öथापन करावी. ÿिश±णात लविचकता िÖवकारावी. Óयावसाियक िश±ण , शालेय िश±ण,
उ¸च िश±ण यां¸यात संबंध ÿÖथािपत Óहावेत. शालेय िश±णात Óयावसाियक व दुÍयम
कौशÐये यांचा यात समावेश करावा.
Óयावसाियक िश±णासाठी साधन संप°ीत वाढ, उÂपादन व सेवा ±ेýातील लागणारे मानवी
बळ ल±ात घेतले तर िश±णासाठी जो खचª होतो Âयातील १० ते १५% खचª Óयावसाियक
िश±णावर Óहावा.
असंघिटत आिण अनौपचाåरक ±ेýातील Óयĉéसाठी सोयी उपलÊध झाÐया पािहजेत.
सīिÖथतीतील उīोग गरज ल±ात घेऊन मनुÕय बळ पुरवावेत ÿिश±णात सुधार आिण
लविचकता आणावी.
munotes.in

Page 164

िश±णाचा इितहास
164 (इ) उ¸च िश±ण:
शालेय िश±णाचा पाया मजबुत व भ³कम असला पािहजे. शालेय िश±ण घेणाöया
ÿÂयेकाला उ¸च िश±ण घेÁयाची संधी िमळाली पािहजे. िवÖतार, उÂकृĶता,
सवªसमावेशकता, या तीन सुýां¸या आधारे आयोगाने सूंचना केली आहे.
१) िवÖतार-नजीक¸या काळात भारताला १५०० िवīापीठांची गरज आहे.
२) िनयामक यंýणेत बदल व सुधारणा करÁयाची गरज आहे.
३) िवīापीठ अनुदान आयोगा¸या भूिमकेत कायाªची पुनमा«डणी केली पािहजे.
४) ५० राÕůीय िवīापीठांची Öथापना करावी. यापुढील तीन वषाªत िवīापीठा¸या
उभारणीस ÿारंभ Óहावा. िवīापीठांना लागणारी आिथªक तरतूद, िवīाथê ÿवेश,
शुÐक, मूÐयमापन पĦती इÂयादीबĥलही आयोगाने मते Óयĉ केली आहेत.
आयाम व उÂकृĶता:
सÅया¸या िवīापीठा¸या कायªपĦतीत आयोगाने सुधारणा सुचिवÐया आहेत.
(१) दर ३ वषा«नी अËयासøमाची पुनरªचना.
(२) २५% मूÐयमापन हे सातÂयपूणª अंतगªत मूÐयमापन ठेवावे.
(३) अÅयापनाबरोबर संशोधनाला महÂव īावे.
(४) बुिĦमान Óयĉéसाठी भरीव आिथªक वेतन īावे.
(५) अÅययन-अÅयापनाला पूरक साधने अīयावत ठेवावी. जसे úंथालय, ÿयोगशाळा,
संगणक सुिवधा, मािहती तंý²ान.
(६) िवīापीठीय Öतरावर िविवध समÖयांची पुनमा«डणी करावी. कुलगुłंची िनवड पĦती
बदलावी.
(७) िवīापीठाचा आकार याचा नÓयाने िवचार Óहावा.
(८) पदवी िश±ण देणाöया महािवīालयाची पुनरªचना केली पािहजे.
(९) महािवīालयाला Öवाय°ता ÿदान करावी.
(१०) पदवी िश±ण देणाöया महािवīालयांचे एक मÅयवतê मंडळ असावे.
सवªसमावेशकता:
उ¸च िश±णात योµय व गुणवान िवīाÃया«¸या ÿवेशाची, अÅययनाची संधी िमळावी.
आिथªक दाåरþ्य हे कारण ÿवेशासाठी ठł नये. Âयासाठी िशÕयवृßया, कज¥ याची ÓयवÖथा
Óहावी. munotes.in

Page 165

राÕůीय ²ान आयोग
165 समारोप:
वरील सवª िवषयंवर चचाª होÁयाची िनतांत गरज आहे. अनेक मुĥे, िशफारशी वादúÖत
ठरतील. अनेक िशफारशी मोघम आहेत. िश±ण ±ेýातील सवª संबंिधतांनी या अहवाला
संबंधी भिवÕयात ÿकािशत होणाöया िशफारशीसंबंधी जनजागृती करणे आवÔयक आहे.
राÕůीय ²ान आयोगाने ²ाना¸या संबंधात पांच ±ेýे िवचारात घेतली आहे.
(१) ²ानाची सुलभता
(२) ²ान िसĦांत
(३) ²ानिनिमªती
(४) सेवा िवतरण
(५) ²ानाचे उपयोजन
इ.स. २००६ मÅये शासनाला सादर केलेÐया िशफारशी:
úंथालये, अनुवाद, भाषा, ²ाननेटवकª, िश±ण िवषयक ह³क , Óयावसाियक िश±ण , उ¸च
िश±ण, राÕůीय िव²ान , सामािजक शाľ ÿितķान , इ-ÿशासन. इ.स. २००७ पय«त- सÅया
काम चालू . सा±रता, आरोµय मािहती नेटवकª , पोटªÐस, मुĉ आिण दूरÖथ िश±ण., शालेय
िश±ण, िवधी िश±ण, वैīकìय िश±ण,ÓयवÖथापन िश±ण , तांिýक िश±ण, शोध उ°ेजकता
िश±ण. बौिĦक संपदा ह³क. िव²ान तंý²ान.शेती. परंपरागत शेती.
इ.स.२००८ अखेर पुढील वषê करावयाचे काय¥:
पåरसर अËयास , सावªजिनक आरोµय, िलंगभेद, िनधōक पाणी, अÅययन अÅयापन पĦती ,
िश±ण ÿिश±ण , पायाभूत उīोग, कायदेिवषयक सÐला क¤þ इÂयादीबाबत आधुिनक
तंý²ानाचा वापर, शासकìय ÿशासन , पारदशê ÿिøया.

*****
munotes.in

Page 166

166 ११ब
उ¸च िश±णावर जागितकìकरणाचा ÿभाव
घटक संरचना
११ब.० उिĥĶे
११ब.१ ÿÖतावना
११ब.२ जागितकìकरणाचे शै±िणक Öवłप
११ब.३ उ¸च िश±णासंबंधी¸या जागितक समÖया
११ब.० उिĥĶे हा घटक अËयासÐयानंतर तुÌही
१) उ¸च िश±णावर पडणारा जागितकìकरणाचा ÿभाव Öप Ķ कł शकाल.
११ब.१ ÿÖतावना जागितकìकरणा¸या ÿिøयेने संपूणª जगातील माणसे एकमेकांशी जोडली जात आहेत.
अÅययन- अÅयापन ÿिøयासुĦा एका अथाªने एकमेकांशी जोडली गेली. यापुढे जागितक
Öपध¥त उÂकृĶ तेच िटकेल Ìहणून आपÐया िवīापीठातील िवīाÃया«ना कामा¸या,
संवादा¸या उÂकृĶ पĦती िशकवाÓया लागतील व आयुÕयभर सतत िशकत राहÁयाची
मनोवृ°ी Âयां¸यामÅये łजवावी लागेल. िश±ण ÿिøयासुĦा मूलभूत बदल Öवीकारणारी व
गितमान बनवावी लागेल. “औīोिगक भाषेत सांगायचे तर आजचा जागितक िश±ण उīोग
वािषªक १५०० िबलीयन डॉलर¸या घरात आहे. Âयाला जागितक बाजारपेठ आहे आिण
Âयाला 'िशकÁयाची ' सेवा आिण सÂव देणाöया नवीन िसĦांताची ÿती±ा आहे. Âयाचमुळे या
उīोगानेसुĦा ही तÂवे अंगीकारणे ÿाĮ आहे. येणाöया “²ानमय जगतात ? िश±णाचे उिĥĶ
‘सवा«ना परवडेल अशा िकमतीत, सवा«साठी सवōÂकृĶ िश±ण’ हेच असणार
आहे.िश±ण±ेýाची समÖया ही आहे कì, िवīापीठे आिण महािवīालये साचेबĦ आिण
जुनाट मानिसकतेत जखडली आहेत. अजूनही कालबाĻ अËयासøम िशकिवला जातो.
आिण ते Âयां¸या úाहकांना िकंवा समाजालाही उ°रदायी नाहीत आिण गितमान बदल
आिण ÿगती याना आवÔयक सोईसुिवधा, संसाधनेयांचा ितथे पूणª अभाव आहे. जागितक
Óयापार संघटना गॅटस¸या राºयात गुणव°ा आिण आंतरराÕůीय माÆयता या आÓहानांचा
सामना िश±ण±ेýाला लवकरच करावा लागणार आहे आिण अनेकां¸या अिÖतÂवाचा ÿij
समोर येणार आहे. ÿाĮ पåरिÖथतीत या समÖयेवर एकच उ°र आहे, ते Ìहणजे उīोग
आिण िश±ण योनी एका समान पातळीवर येऊन उभयिहता¸या उĥेशाने एकाच
Óयासपीठावर एकý येणे.''(सकाळ पूणे आवृ°ी १९ ऑगÖट २००५ डॉ. राम ताकवले-
लेखक) आदरणीय डॉ.ताकवले यांनी जागितकìकरणा¸या व िवīापीठे संबंधाबĥल अितशय munotes.in

Page 167

उ¸च िश±णावर जागितकìकरणाचा ÿभाव
167 समपªकपणे िववेचन केले आहे. िवīापीठांना आता भूतकाळात योµय ठरणारे िश±ण न देता
भिवÕयकाळात उपयुĉ ठरणारे िश±ण īावे लागेल.
११ब.२ जागितकìकरणाचे शै±िणक Öवłप जागितकìकरणाचे पडसाद उमटलेले िदसतात. उदाहरणाथª, वाढते इंिµलश िमिडयमचे सý.
परदेशी शाळा.
िश±णाचे जागितकìकरण:
जागितक Óयापार संघटने¸या वगêकरण यादीमधील िविवध सेवा ±ेýामÅये िश±ण या सेवा
±ेýाचा समावेश होतो. येथे िश±णाचे पाच िवभागात वगêकरण करÁयात आले. ÿाथिमक
िश±ण, माÅयािमक िश±ण, उ¸च, ÿौढ व इतर िश±ण. गॅट करारा¸या माÅयमातून ÿÂयेक
सदÖय देशाने सवª िश±ण±ेýा¸या िवभागामÅये Óयापार केलेला नाही. फĉ उ¸च िश±णाचे
±ेý खुले केले आहे. बदलÂया शै±िणक तंý²ानामुळे सारे जग एक महाजाल बनलेले आहे.
Âयामुळे ÿÂयेक ÿकार¸या सीमा नĶ झाÐया आहेत. या सवा«पलीकडे मािहतीची, ²ानाची
देवाणघेवाण कłन ÿÂयेक राÕů िवकासाकडे झेप घेत आहे. अशा ÿकारे िश±ण ही
िवĵÓयापी संकÐपना झाली आहे.
जागितकìकरणा¸या या ÿिøयेत गॅट¸या अंतगªत १२ ÿमुख Óयापारी सेवांचा अंतभाªव
केलेला आहे. िश±णालाही Óयापारी सेवेचा दजाª िदलेला आहे. याचा अथª असा कì,
Óयापारातून सवª ÿिøया, Åयेय-धोरणे, िनयम, हे आता िश±णाला लागू होतील.
जागितकì िश±णाची Åयेये:
१. जागितकìकरणाचा पåरणाम व ÿिøया समजावून घेणे.
२. जागितकÖतरावरील ²ा न, तंý²ान, साधन-सामुúी, मनुÕयबळ यांचा एकिýत उपयोग
कłन िश±णातील िवकासाची गती वाढिवणे.
३. मािहतीतंý²ानाची मािहती कłन घेऊन कौशÐये िवकिसत करणे.
४. जगातील चांगÐया गोĶéचे संवधªण करणे.
५. जाणीव-शांतता, सलोखा, पयाªवरण समतोल, िचरंजीव िवकास यासंदभाªत नÓया
जाणीवा िनमाªण करणे.
६. जागितक Öपध¥त तŌड देÁयास स±म बनिवणे.
जागितकिश±णाचा अËयासøम:
१, अËयासøम अनुदेशाची भाषा इंúजी असेल.
२. िव²ाना¸या ÿाÂयि±कावर व कौशÐयावर भर.
३. तंý²ानयुĉ Öवावलंबी अËयासøम. munotes.in

Page 168

िश±णाचा इितहास
168 ४. सुĮ गुण वाढीस लावणारा अËयासøम.
५. बदलत चाललेÐया संÖकृतीचा पåरचय कłन देणारा अËयासøम.
६. अथªशाľाचा अËयासøमात समावेश.
जागितक िश±णासाठी अÅययन अÅयापन पदती:
ई-लिन«ग, इंटरनेटचा वापर, िÓहडीओ-कॉÆफरिÆसंग, सॅटेलाईट िश±ण, संगणक सहािÍयत
अनुदेशन, आभासी वगª, ई-úंथालय.
जागितकìकरणाचे फायवे:
संÖकृतीची देवाणघेवाण, िव²ानाचे ²ान, जागितक दजाªचे अÅयापन, वैिĵक ŀĶी,
अīयावत अËयासøम, दज¥दार िश±ण.
जागितकìकरणामुळे िश±णासमोर िनमाªण झालेली आÓहाने:
संÖथांची पुनरªचना, िश±कांची बदलती भूिमका, अËयासøमाची पुनरªचना, Öपध¥त वाढ,
संÖथांचे मूÐयमापन, गुणव°ा संघषª, मूÐयसंघषª, परी±ा पĦतीत बदल , अनुदेशाची भाषा
इंúजी, इंटरनेट व तंý²ानाचा वापर, जागितक समाजाची िनिमतê , संÖकृित संøमण,
कौशÐय अिभवृ°ीत बदल, िश±णाचे Óयावसाियकरण, िश±णाचे खाजगीकरण-उदारीकरण,
िवīाथê भूिमकेत बदल, वाढते शहरीकरण, पयाªवरण असमतोल, रोजगार िनिमªती इÂयादी.
११ब.३ उ¸च िश±णासंबंधी¸या जागितक समÖया आिथªक समÖयेमुळे जगातील महÂवा¸या देशांसिहत इतरही बöयाच देशात एकंदåरत
शै±िणक वातावरण वरचेवर िबघडत चाललेले िदसते. ÿवेश घेणाöयाची सं´या वाढत आहे.
परंतु आवÔयक साधने (िश±कवगª ňłन) गरजां¸या ÿमाणात वाढलेली नाहीत.
िश±णासाठी आवÔयक वाचनालय व ÿयोगशाळा इÂयादीसह पायाभूत सोयéसाठी आिथªक
उपलÊधी सातÂयाने अपुरी रािहलेली आहे. मूलभूत संशोधनावरचा खचªसुĦा Âया मानाने
अÐप ÿमाणात आहे. या सवª गोĶीमुळे िश±ण ±ेýात एकंदåरत öहास झालेला आढळतो. या
पåरिÖथतीचा कल ÿÂयेक देशात थोड्याफार ÿमाणात वेगळा असेल परंतु ÂयामÅये बरेच
साÌयसुĦा आहे. आपÐया देशात उ¸च िश±णाचे łप झपाट्याने बदलत आहे. अशा वेळेस
आपण इतरां¸या अनुभंवावłन बरेच काही िशकू शकतो. असे Ìहणता येईल कì, आजचे
उ¸च िश±ण िभÆन ÿकारे का होईना Öवभावत: जागतीक बनलेले आहे. जागातीक
पातळीवर समÖया िकंवा संदभª खालीलÿमाणे ल±ात घेÁयासारखे आहे.
(१) िश±ण आिण Óयवसाय हे एकमेकांस पूरक असे उपøम आहेत. ÿारंभी¸या
िश±णापासून ते Óयवसायापय«त परÖपर संबंध व Âयातील बदल यासंबंधी फारसा
िवचार केला जात नाही. िकÂयेक देशांमÅये Óयावसाियक िश±ण व रोजगार यांचा संबंध
चांगÐया ÿकारे जोडला जातो. परंतु कला व िव²ान शाखांमÅये Âयासंबंधी फारसा
िवचार होत असÐयाचे िदसत नाही. munotes.in

Page 169

उ¸च िश±णावर जागितकìकरणाचा ÿभाव
169 (२) जीवनातील उद¸व िश±णाची आवÔयकता , तंý²ानातील जदलगतीने होणारे बदल
आिण नवीन ÿकार¸या रोजगार िनिमªतीमुळे वरचेवर ÖपĶ होत आहे. याचा पåरणाम
Ìहणून िकÂयेक देशात पदवीनंतर िवभीÂन ÿकारचे अËयासøम िवकिसत झाÐयाचे
आढळून येतात.
(३) तंý²ानामुळे दूरÖथ िश±ण पĦतीत øांती झालेली आहे. Âयाचा ÿभाव
िश±णसंÖथांची ÿत उंचावÁयात आिण गुणव°ेची हमी ÿाĮ कłन देÁयात झालेला
िदसतो. तंý²ानाचा ÿभाव अÅयापन आिण अÅययनावर ÿÖथािपत
िवīापीठांमधूनसुĦा आढळून येतो. हे तंý²ान महागडे आहे. िशवाय ते अÐपकाळात
कालबाĻ ठł शकते आिण Âयाचा वापर सूł करÁयासाठी भरपूर ÿारंिभक
गुंतवणूकही आवÔयक असते. अनेक िवīापीठांमधून ÿÖथािपत वाचनालय आिण
ÓयवÖथापन पĦतीत आमूलाú बदल वेबवर आधाåरत मािहती ÿसारण पĦतीमुळे
झालेला आहे.
(४) एका देशामधून दुसöया देशात िश±णासाठी जाणाöया िवīाÃया«¸या सं´येत ÿंचड वाढ
झालेली आहे. दुसöया देशात ºयाना मागणी आहे अश कौशÐयिनपुण Óयĉéना वाढÂया
संधी ÿाĮ होत आहेत आिण सÅया हा ओघ िवकसनशील देशांमधून (उदा.भारत व
चीन) िवकिसत देशांकडे जात असÐयाचे िदसून येते. राÕůा¸या िवकासासाठी देशाची
बुिĦम°ा Âयाच माितत िवकिसत होईल आिण ितथेच Âयाचा सदुपयोग होईल असे
मागª शोधले पािहजेत. अËयासøमाचे आंतरराÕůीय, िवīाÃया«मÅये वैिĵक जाणीव,
िवदेशी भाषांमधून अÅययन, शै±िणक Óयवसायाची आंतरराÕůीय सांधेजुळणी अशा
काही गोĶी उ¸च िश±णा¸या आंतरराÕůीयीकरणासाठी आवÔयक ठरतात.
(५) एखादा देश दुसöया देशात पदवी िश±णाकरता आवÔयक असलेÐया ±मतांचा फायदा
घेऊ शकतो आिण नवीन तंý²ान िवशेषीकरणासाठी ÿगत पातळीवरचे अÅययन व
संशोधन यामÅये एक महÂवाचा दुवा ठł शकतो
(६) उ¸च िश±णा¸या खाजगीकरणाचे हे ŀÔय सÅया जगभर िदसत आहे. काही
सावªजिनक िवīापीठाचे खाजगीकरण अशा अथाªने होत आहे कì, Âयांना लागणारा
िनधी उभारÁयाची जबाबदारी Âयांनाचा मोठ्या ÿमाणावर उचलावी लागत आहे.
िशवाय अशा िवīापीठांना समाजिभमुख होÁयास सांिगतले जाते आिण वरचेवर
िवīाÃया«कडे िगöहाईक 'Ìहणून (Óयापारी ŀĶीकोनातून) बिघतले जात आहे.
(७) सवªý िश±ण ±ेý अडचणीत आले आहे. अंशकालीन िश±कां¸या सं´येत भरमसाठ
वाढ झाली आहे. िवīाथê, िश±क ÿमाण, िश±ण Óयवसायातील कामाचा मोबदला व
पगार, िश±कांचे नीतीधैयª या गोĶी ढासळत आहेत. Óयावसाियक बांिधलकìिशवबाय
िवīापीठ ही ÿभावी संÖथा होऊ शकत नाही.
(८) सपंकाªबाबत आिण सतेसंबंधी¸या अडचणी जगा¸या िकÂयेक भागात आढळतात.
िलंग, वंश आिण समाजाितल िविवध हे गंभीर समÖया Ìहणून बाकì राहतातच.
(९) उ¸च िश±ण±ेýात"जबाबदारी' हे आजकालचे āीþवा³य आहे. अथªपुरवठा करणाöया
संÖथा, मु´यत: शासन, शै±िणक उÂपादन ±मतेचे मूÐयमापन आिण आिथªक munotes.in

Page 170

िश±णाचा इितहास
170 िवभाजनावर िनयंýण अिधकािधक कł इि¸छत आहेत. शासना¸या पĦतीमुळे िनमाªण
होणारे तणाव शेवट¸या टोकांपय«त जाऊन तुटÁया¸या बेतात आहेत. वरचेवर
िवīापीठे ही ÓयवÖथापना¸या आधीन होत चालली आहेत आिण िश±कां¸या
परंपरागत अिधकार ±ीण होत आहे.
सÅया उ¸च िश±णाचे ±ेý मोठ्या ÿमाणात अनाचराने व ĂĶाचाराने Óयापलेले िदसते आहे.
आवÔयक तरतूदीची व अटéची पूतªता न करताच संÖथाची िनिमªती, िवīाÃया«ना ÿवेश
देÁयामधील संÖथाचालकाचा ĂĶाचार, शासनातील ĂĶाचार , परी±ा पĦतीतील
ĂĶाचारास, िश±कांची कतªÓय¸युती, खाजगी िशकवÁया व इतर Óयवसाय इÂयादीमुळे
सामािजक व नैितक मूÐयांचा öहास होत चालला आहे. सरकारी कायदे, िवīापीठाचे
िविधिनयम, आदेश पायदळी तुडिवणाöया गुÆहेगारी ÿवृ°ीची वाढ मोठ्या ÿमाणात होत
आहे सवª अपे±ा भंग पावत आहेत. खöया अथाªने गुणव°ेला िवना अनुदािनत तÂवाने आिण
कॅिपटेशन, डोनेशन पĦतीने हरताळ फासला आहे.ºयाला परवडेल आिण िजथे परवडेल
ितथे Âयाने िश±ण ¶यावे आिण ºयांना परवडणार नाही अशांनी तसेच राहावे असे धोरण
Öवीकारले जात आहे.
ÿचंड खचª करÁयाची कुवत असणाöया िवīाÃया«ना ÿवेश ÿिøयेची केवळ तांिýकता पूणª
कłन ÿवेश िदला जातो. जागतीकìकरणाने एका बाजूने गुणव°ेचा चेहरा पåरधान केलेला
आहे. तर दुसöया बाजूला िश±ण ही जागतीक पातळीवरची िवøìची वÖतू बनिवलेली आहे.
जगातील िनर±रां¸या एकूण सं´येपैकì ७० ट³के जनता िनर±र जनता भारतात राहते
आहे. ही भारतीय जतन दाåरþयरेषेखालील अवÖथेमÅये जगत आहे. इतरा¸या बरोबरीने
जीवन जगÁयाचा , िश±णाचा आिण आरोµयाचा ह³क Âयांना िमळायला पािहजे. यांना वंिचत
ठेऊन भारताचा िवकास होऊ शकणार नाही. ÖवातंÞयानंतर¸या शै±िणक वाटचालीचा
आढावा घेतÐयास हे धोरण अपयशी ठरलेले आहे. अīापही सवाªना सĉìचे आिण मोफत
िश±ण या धोरणाची अंमलबजावणी झालेली नाही भारत सरकार जागितक बँक आिण
आंतरराÕůीय नाणेिनधी यां¸या दबावाला बळी पडून िश±णावरील खचाªत िदवस¤िदवस
कपात केली जात आहे.
िश±णा¸या िवकासा¸या बाबतीत भारताची िÖथती इतर देशां¸या िवदारकच आहे. २००२
¸या मानवी िवकास िनद¥शकांत २००० सालासाठी जगातील १७३ देशातील िश±ण
±ेýा¸या िवकासाचे िनद¥शक तयार कłन Âयांची जागितक øमवारी लावÁयात आली आहे.
ÂयामÅये भारताचा øमांक १४१ वा आहे आिण िझबावे (९२), झांिबया (९१), इंडोनेिशया
(१०१), चीन (९६), थायलंड (८०) यासारखे देश भारता¸या पुढे आहेत.
एकंदरीत उ¸च िश±ण ±ेýातून शासन आपले अंग काढून घेत असÐयाने िश±णाचा बाजार
आिण पदÓयांचा िललाव माडंला जाणार आहे. जागितकìकरणाची भाषा वापłन िश±णाचा
Óयापार खुला होणार असून जागितक पातळीवरील अनेक कंपÆया आपÐया देशात
िश±णाचा धंदा करÁयासाठी ÿवेश िमळिवÁया¸या ÿयÂन आहेत. उ¸चवगêय आिण
®ीमंतांना गुणव°े¸या िश±णाचे ÖवÈन दाखवून लुटÁयासाठी परदेशी कंपÆयांना मुĉ
परवाना िमळÁयाची श³यता आहे. भारत कोणÂया ÿकारचा देश असावा याची िनद¥श
करणाöयाभारतीय घटने¸या मूलभूत तÂवांना ितलांजली देऊन वंशवाद, जातीयवाद या munotes.in

Page 171

उ¸च िश±णावर जागितकìकरणाचा ÿभाव
171 देशा¸या एकतेवर आघात करणाöयांना महÂव ÿाĮ कłन िदले जात आहे. यामुळे देशातील
िनर±रांची सं´या वाढेल, िश±णावरल अनुदाने øमाøमाने बंद होतील. िश±णामÅये
खाजगी संÖथांचे ÿमाण वाढÐयाने िश±णाचा खचª वाढेल आिण गरीब मुलांचे िश±ण थांबेल,
मुलé¸या िश±णात घट होईल, अËयासøमाचे धमªिनरपे± Öवłप नĶ होईल आिण Âयास
जातीयवाद Öवłप आÐयाने भावी िपढ्यांची मानिसकता व ŀिĶकोन यावर ÿितकूल
पåरणाम होतील , सवª सामािजकशाľे, इतर िव²ान शाखेचा िवकास थांबेल, एंकदरीत
देशा¸या एकाÂमतेवर सरं±णावर, संवधªनावर Âयाचे दुरगामी पåरणाम होतील.िश±णातील
वरील संभाÓय पåरणाम ल±ात घेता हा केवळ शै±िणक ÿij रािहला नाही तर Âयास राÕůीय
ÿijाचे Öवłप आले आहे. ºया राÕůा¸या अËयासøमात राÕůबांधणी, राÕůिवकास यांना
महÂव िदलेले असते. तीच राÕůे जागितकìकरणा¸या काळात आपले अिÖतÂव िटकवू
शकणार आहेत. यासाठी राÕůीय मूÐयां¸या संÖकाराची गरज आहे. Âयासाठी सवª
पातळीवरील सवª अËयासøमात ÖवातंÞय, लोकशाही, समाजवाद, धमªिनरपे±ता
याबाबत¸या िश±णøमांचा समावेश सĉìचा असला पािहजे. असे िश±ण एका वेळी
जीवनमान उंचावते आिण समाजालाही अिधक समृĦ करते. वेतनमान व उÂपादकता
वाढिवÁयास मदत करते ºयाĬारे Óयĉì व राÕů अिधक मंत होतात. आिथªक िवकासासाठी
अनुकूल लोक आिण वातावरण िनमाªण होते,गुणव°ाधारक व जबाबदार नागåरक िनमाªण
करÁयास मदत होते, िलंग, वंश, धमª, वगª इÂयादीवर आधाåरत भेदाना िवरोध करÁयास
चालना देते, जबाबदार लोकशाही समाज िनमाªण करÁयात समृĦ उ¸चिश±ण ±ेý महÂवाची
भूिमका बजावते, िवकिसत देशात िश±ण ±ेýाला एक ÿमुख राजकìय ÿाधाÆयøम देÁयात
आला आहे. उदा अमेåरकेत भौितक भांडवला¸या तुलनेत मानवी भांडवल हे तीन पटीहóन
अिधक महÂवाचे मानले आहे. यासाठी िश±णातील गुतवणूक वाढिवणे : आवÔयक ठरते. ही
गुंतवणूक फĉ फायīा¸या िनकषावर न होता ती सामािजक कषावर होणे,
केवळ पैशा¸या बळावर ÿवेश देणाöया ÓयवÖथेऐवजी गुणव°ेला महÂव देणारी ÓयवÖथा
िनमाªण करणे हे एक मोठे आÓहान िश±णा¸या जागितकìकरणातून िनमाªण झाले आहे.
परदेशी िवīापीठे व जागितकìकरण:
कोणÂयाही परदेशी िश±ण संÖथेला आपÐया देशात येवून िश±ण īायचे असेल तर
यु.जी.सी.कडून परवानगी ¶यावी लागते. िशवाय क¤þ व राºयशासनाकडून परवानगी ¶यावी
लागते. काही Öथायी िनधी व काही अटीची पूतªता करावी लागते. परदेशी िवīापीठे ही
अितशय पåरपूणª तंý²ान, उ°म साधनसािहÂय , उ°म अËयासøम , उ°म इमारती व Âयाच
बरोबर िशकणा öया िवīाÃया«ना परदेशातील उ°म नोकरी¸या संधीची उपलÊधता कłन
देतील या सवा«पुढे िटकÁयासाठी सवª बाबतीत तोडीस तोड आहोत हे भारतीय िश±ण
संÖथांना िसĦ करावे लागेल. अÅययन-अÅयापन ÿिकया उ°म ÿकारे राबवावी लागेल.
परदेशी िवīापीठात Āì-िशप, åरझव¥शन या आपÐयाकडे असणाöया बाबी असणार नाहीत.
भारतीय उ¸च िश±णाला परदेशी िवīापीठा¸या आगमनाने फार मोठ्या संøमण अबÖथेतून
जावे लागणार आहे. आज अनेक भारतीय िश±ण संÖथांमÅये परंदेशी िवīापीठाचे
अËयासøम सुł झाले आहेत.
***** munotes.in

Page 172

172 ११क
समृĦ िवकासाची Åयेये
घटक संरचना
११क.० उिदĶे
११क.१ ÿÖतावना
११क.२ समृĦी िवकासासाठी तीन महßवपूणª ±ेýाचा िवकास अंतभूªत आहे.
११क.३ समृĦी िवकासासाठी आठ Åयेये
११अ.० उिĥĶे हा घटक अËयासÐयानंतर तुÌही:
१) समृĦी िवकासाची Åयेये सिवÖतर िवशद कराल.
११क.१ ÿÖतावना युनायटेड राÕůांनी समृĦ िवकासा¸या Åयेयासाठी पाऊले उचलली. ही एकंदरीत आठ
आंतरराÕůीय िवकासाची Åयेय एकूण १९२ राÕůांतील सदÖयांनी सांिगतली आहेत आिण
२३ आंतरराÕůीय संघटनांनी ती २०१५ पय«त संपािदत करÁयासाठी ÿयÂन करणार
आहेत. जगातील गåरब राÕůातील सामािजक आिण आिथªक पåरिÖथतीचा िवकास
करÁयासाठी ÿोÂसािहत करणे हे समृĦ िवकासाचे उिĥĶ आहे. यांत बालकांचे मृÂयुचे ÿमाण
कमी करणे, एडस सार´या रोगांचे िनयंýण करणे, दाåरþ्य कमी करणे यासाठी जागितक
सहभागाचा िवका स करणे इ. बाबीचा समावेश करÁयात आला आहे.
जगातील सवªच नेÂयांनी युनायटेड राÕůांनी सांिगतलेला समृĦी िवकासाचा जािहरनामा
Öवीकारला आहे.
११क.२ समृĦी िवकासासाठी तीन महßवपूणª ±ेýाचा िवकास अंतभूªत आहे १) मानवी भांडवलाला आधार देणे.
२) भौितक सोयी-सुिवधांमÅये ÿगती.
३) सामािजक, आिथªक आिण राजकìय ह³कांमÅये वाढ.
पोषणात वाढ, आरोµयाची काळजी , पुनरłÂपादन ±मतेत वाढ आिण िश±ण हे मानवी
भांडवलाची उिĥĶे आहेत. तर सुरि±त Èयाबयाचे पाणी, उजाª, आधुिनक मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान, पयाªवरणाचे संर±ण हे भौितक सुिवधांमधील ÿगतीचे उिĥĶ आहे. तसेच munotes.in

Page 173

समृĦ िवकासाची Åयेये
173 सामािजक, आिथªक आिण राजिकय ह³कांमÅये ľीयांचे सबलीकरण, िहंसेचे ÿमाण कमी
करणे, राजकìय दबाव , जनसेवेतील समान उपयुĉता आिण संप°ी अिधकारा¸या
सुरि±ततेत वाढ यांचा समावेश होतो.
११क.३ समृĦी िवकासासाठी आठ Åयेये १) दाåरþ्य आिण भूकेचे िनमुªलन करणे.
२) ÿाथिमक िश±णाचे सावªिýकरण संपादन.
३) ľीयांचे सबलीकरण आिण िलंग समानतेत वाढ.
४) बालकां¸या मृÂयुचे ÿमाण कमी करणे.
५) एड्स, मलेरीया आिण इतर आजारांचे िनमूªलन करणे.
६) पयाªवरण संर±णात वाढ करणे.
७) आरई¸या आरोµयात ÿगती करणे.
८) िवकासासाठी जागितक सहभागाचा िवकास करणे.
भारतीय संदभाªत:
समृĦी िवकासाचा जािहरनामा दूरŀĶीचे एक माÅयम आहे. िक ºयात गåरब आिण ®ीमंत
राÕůांचा जागितकìकरणात चांगले घडिवÁयासाठीचे महßवपूणª योगदान आहे. िवषेश
कालावधीत Ìहणजेच २०१५ पय«त हा करार राबिवला जाणार आहे. समृĦी िवकासात
भूकबळी आिण दाåरƯयाचे िनमूªलन, बालमृÂयु¸या ÿमाणात घट, एड्स, मलेåरया,
यासार´या रोगां¸या जाणीव जागृतीचे मुलमुत िश±ण २०१५ पय«त झालेच पािहजे ही
महßवाकां±ा आहे. तसेच यांत िलंगसमानता, पयाªवरणाचा िवकास, बहòकंपÆया आिण
आंतरराÕůीय सहयोग या गोĶीचा देखील समावेश करÁयात आला आहे.
सरकारचे ÿितपादन:
भारत सरकारने असे ÿितपादन केले आहे कì, २०१५ पय«त सांिगतलेÐया सवª
महßवाकां±ा पूणª होतील. Ìहणजेच दाåरƯयाचे ÿमाण कमी होईल. बालमृÂयुचे ÿमाण कमी
होईल. Âयासाठी सरकारकडून िविवध योजना राबिवÁयात येतील. जसे िक, राÕůीय úामीण
एÈलॉयम¤ट गॅरÆटी योजना, सवª िश±ा अिभयान , बालकां¸या आरोµयावरील कायªøम,
समावेिशत बालकांचे िश±ण, राÕůीय úामीण आरोµय िमशन, राजीव गांधी राÕůीय िपÁयाचे
पाणी िमशन, आिण संपूणª आरोµयाची सुरि±तता इ.
*****

munotes.in

Page 174

174 ११ड
खाजगीकरण आिण उ¸च िश±ण
घटक संरचना
११ड.० उिĥĶे
११ड.१ ÿÖतावना
११ड.२ उ¸च िश±ण आिण खाजगीकरण
११ड.३ खाजगी ±ेýातील उ¸च िश±णाचे धोके
११ड.० उिĥĶे हा घटक अËयासÐयानंतर तुÌही:
१) खाजगीकरण आिण उ¸च िश±ण यातील संबंध ÖपĶ कł शकाल.
११ड.१ ÿÖतावना २१ वे शतक हे ²ानाचे शतक आहे. ²ानाला मयाªदा नसतात. ºयाला ते आÂमसात करता
येते.
Âयाचेच ते होते. आजपय«त¸या जगा¸या इितहासात ²ानोपासक कोणÂयाही देशातील असो,
कोणÂयाही धमाªचा असो पण Âयाने केलेले संशोधन , लावलेले शोध, Âयाने जगा¸या ²ानात
टाकलेली भर यामुळे अिखल मानव जातीचे जीवन संपÆन झाले आहे Ìहणून Ìहणतात कì,
'िवĬान सवªý पूºयते' अशा काही िविशĶ हेतूने संपूणª मानव जात एकý येत आहे याला
मु´यतः िव²ान व तंý²ान या दोन गोĶी कारणीभूत आहेत यातूनच जागतीकìकरणाचा
उगम झा लेला आहे. जगातील सवª देशात १९८५ नंतर उदारीकरण , खाजगीकरण ,
जागतीकìकरण या संकÐपनांनी थैमान घातले. युनो, गॅट, नाणेिनधी, जागितक बँक,
इÂयादी. जागतीक संघटना Öथापन करÁयात आÐया. या सवा«चा उĥेश जगातील िविवध
देशांनी कोणÂयाही अडथÑयािशवाय िविवध ÿकारचे Óयवसाय एकमेकांत करावेत. एकंदरीत
जागितकìकरणाचा पåरणाम जगातील सवª देशावर झालेला आहे. बहòसं´य कंपÆयांचा
िवÖतार होवून िवदेशात गुंतवणूक वाढत आहेत. खाजगीकरणातून जागतीकìकरण हा २०
Óया शतका¸या अखेरचा व २१ शतकाचा ÿारंभीचा पवªणीचा शÊद बनला आहे.
११ड.२ उ¸च िश±ण आिण खाजगीकरण उ¸च िश±णाचा भार आता खाजगी ±ेýाला उचलावा लागणार आहे व Âया¸या बöया बाईट
पåरमाणांना सामोरे जावे लागÁयात सुटका नाही. कारण नवीन आिथªक िनती ही अंमलात
आणÁयावर भर देÁयाचे राÕůीय शै±िणक धोरण जािहर कłन माÅयिमक िश±णापय«तची
जबाबदारी िÖवकारÁयाचीच राºय सरकारांना मागªदशªक तÂव Ìहणून क¤þ सरकारकडून munotes.in

Page 175

खाजगीकरण आिण उ¸च िश±ण
175 िदले असÐयाचे ल±ात येते. िकंबहòना राºय सरकार¸या अखÂयाåरत िश±ण हा िवषय
असÐयाने Âयाबाबतचे धोरण व अúøम ठरिवÁयाची मुभा ची ती राºय सरकारे Öवतः¸या
िवचार व सोयीने घेत आहेत. उदाहरणाथª, कनाªटक राºयात ÿाथिमक िश±णासाठी खूप
सोई सवलती , व उ°ेजनाÂमक धोरण िÖवकारले जात आहे. उ¸च िश±णसंÖथा¸या
ÿाबÐयाचे िचý िदसते.
उ¸च िश±णा¸या उपलÊधतेसाठी वाढता ÿसार व वाढलेली िवīाथê सं´या, सामावून
घेÁयासाठी, खाजगी ±ेý अपåरहायª ठरले आहे. िवīाथê सं´या ही कÐपनेपे±ा जाÖत वाढत
आहे. खाजगी ±ेý हे िश±णात आता समक± åरतीने नवीन तर सावªजिनक व सरकारो
±ेýा¸या नाकत¥पणामूळे ते आता (Creative Partnership ) Ìहणजेच सृजनशील सजªक
बनणर आहे. िशवाय या ±ेýाकडे Öवावलंबी नेतृÂव आले आहे. खाजगी ±ेýात उ¸च
िश±णासाठी¸या शै±िणक संÖथांचे Öथान बळकट होत आहे.
हे माÆय असले तरी सरकारी ±ेý, वा सावªजिनक खचाªतून चालणाöया िश±णसंÖथा व
खाजगी िवनाअनुदानीत या दोÆही िटकायला हÓयात. िश±णपĦती व माÅयमे Ìहणून काही
उपाय खालील ÿकारे देता येईल.
(अ) पाटªनरिशप:
िश±णाचे खाजगी±ेý हे सावªजिनक व सरकारी ±ेýाशी Öपधाª करणारे Ìहणून ठł नये याची
द±ता घेतली पािहजे. तसेच Öपधाª करायची झाली तर ती गुणाव°ा वाढीमÅये
होय.शै±िणक संयोजकÂव हे या दोÆही ±ेýा¸या सहकायाªने िनमाªण Óहायला हवी.
एºयुकेशनल इंटरÿाईज ही संकÐपना. आता िवकिसत Óहायला हवी. कारण िश±ण±ेýात
येऊ घातलेली अिनिIJतता व धोके यांना सामोरे जाÁयासाठी Âयाची गरज आहे. सजªनशील
पाटªनरशीप या दोÆही ±ेýात िनमाªण Óहायला हवी.
(ब) महािवīालये संÖथांचा परÖपर मेळ:
सरकारी िश±णसंÖथा आिण खाजगी िवनाअनुदानीत िश±णसंÖथा ºया उ¸च िश±णात
कायªरत आहेत. Âयां¸यामÅये िविशĶ हेतूने एकý येणे हा सुĦा शै±िणक भाग ठरावा अशी
अपे±ा आहे काही िविशĶ कालावधी , करार काही िविशĶ बाबीबंद्ल आखणी कłन या
संÖथांनी एकý यावे तसेच खाजगी शै±िणक संÖथा जरी एकाच मॅनेजम¤ट¸या
आिधपÂयाखाली नसÐयाने व समान कोस¥स व उिदĶांची बांिधलकì न मानणारे असतील
तर Âयांनीही एकमेकां¸या सहकायाªने काही उपøम, शोध, ÿयोग राबिवणे करावे, अशा
ÿकारची कोल¤बोरेशन केÐयाने िव°ीय व ÿशासकìय ±मतांचे अिधक चांगले पåरणाम
होÁयासाठी वापर होवू शकेल. इंिजिनयंåरग, कॉÌÈयुटर सायÆस, मॅनेजम¤ट आिण िमडीया
Öटडीज अशाÿकार¸या कोस¥स चालिवणाöया खाजमी-िवनाअनुदानीत संÖथानी, कॉमन
ÿोगॅÌस तयार कłन िविशĶ ÿोजे³ट घेऊन संयुĉ पणे साधने व मनुÕयबळाचा संसाधनाचा,
उपयोग कłन घेÁयातून शै±िणक गुणव°ा, समाजासाठी उपयूĉता, िवÖतारकायª वाढिवणे
श³य कłन घेता येईल. काही वेळा Óयावसाियक लाभही उठिवÁयास सहकायª व
कोलॅबोरेशन उपयोगी पडते.
munotes.in

Page 176

िश±णाचा इितहास
176 (क) Öवाय° महािवīालये / िनवडक महािवīालये:
जे खाजगी ±ेýात चालू आहे Âयांना अँकेडमीक िव°ीय, ÿशासकìय , Öवाय°ता देताना
Âयाची पूवêची कामिगरी आिण मूÐयमापनाचा आधार ¶यावा अशा महािवīालयांना फì
आकारÁयाचे अिधकार īावेत. पण शै±िणक उÂकृĶतेचा व समानतेचा आधार घेÁयास भाग
पाडावे. अंशत: आिथªक सहाÍय Ìहणून सरकारने अनुदान īावे.
(ड) कÌयुिनटी कॉलेज:
उ¸च िश±णासाठी आणखी एक भारतीय िवīाÃयाªसाठी मॉडेल उपलÊध होऊ शकेल.
कÌयुिनटी कॉलेजेस सुł करता येतील. सरकार¸या िनयमानुसार िश±णाचा फॉमªल पॅटनª
Öवीकारला जावा. ºयांना उ¸च िश±णाचा खचª करÁयाची आिथªक ताकद नसलेले िवīाथê
ÿवेश घेऊ शकतील. Âयाच बरोबर मागे पडलेÐयांनाही िश±ण घेÁयास संधी िमळेल. अथाªत
úामीण , आिदवासी , अनुसूिचत जाती जमाती , डŌगरांळ दुगªम भागातील िवīाÃया«साठी ही
कॉलेजेस असावी. Óयवसाय, उīोग , कौशÐय , Óयवहार उपयुĉते¸या ŀĶीने याचा
अËयासøम तयार केला जावा. Âयाच भागातील िवīाÃया«ना ÿवेश īावा. िश±कां¸या व
कमªचाöया¸या पगारासाठी Âया Âया भागातील करा¸या łपाने उÂपÆनाचा वाटा िदला जावा.
(इ) बहòउĥेिशय महािवīालये:
िवना-अनुदािनत ना-नफा-ना तोटा , या तÂवावरही सुł करावी. याचा दजाª िनधाªåरत कłन
िदला जावा. ÿवेश घेणारे िवīाथê श³यतो िनवासी असावेत. िश±ण चालू असताना
आकलना¸या चाचÁया ¶याÓयात. इंटनªिशप महÂवाची मानावी.
थोड³यात असे Ìहणता येईल कì, उ¸च िश±ण हे महÂवाचे झाले आहे ते केवळ सरकारी,
अनुदािनत रािहले नसून खाजगी ±ेýातील संÖथा, उ¸च िश±ण देÁयातचे काम करीत आहे.
संपूणª खाजगीकरण हे कोणÂयाही देशात िश±णासंदभाªत अिÖतÂवात नाही. जपान, कोåरया ,
िफलपाईÆस , लॅटीनअमेåरका या देशांमÅये खाजगी करण झाले आहे. आĀìका, युरोप,
आिशया या देशात िमij िश±ण पĦती ÿचलीत आहेत. आपÐया देशात उ¸च िश±णाची
िनतांत आवÔयकता आहे. िशकणाöयाची सं´या वाढत आहे तेÓहा खाजगी ±ेýातील िवना-
अनुदािनत उ¸च िश±णाचे योगदान माÆय करावे लागेल.
उ¸च िश±णाचे खाजगीकरण ही िÖथती आता भारतासार´या देशात अटळ आहे, असे
बोलले जाते. िश±णतº²ानी Âयास माÆयता िदलेली आहे. सरकारचीही मूक संमती आहे,
नÓहे राºयकÂया«¸या िनणªयाचाच हा भाग आहे. कारण सरकारची माÆयता असणे हे
आवÔयक असÐयाने व िवīापीठांशी संलµनताही अपåरहायª असÐयाने तेवढ्याच मयाªदा,
Âयानुसार िनयंýण ठेवÁयाचा अिधकार अनुøम सरकार व िवīािपठांनी राखून ठेवला आहे.
खाजगी ±ेýातून िश±णात ýुटी जाणवतात.
११ड.३ खाजगी ±ेýातील उ¸च िश±णाचे धोके उ¸च िश±णात खाजगी िश±णसंÖथांना माÆयता देऊन सरकारने एक ÿकारे िश±ण
िवÖता रास चालना िदली व िश±ण घेणाöयांचीही सं´यांिह वाढत आहे हे माÆय. माý Âया munotes.in

Page 177

खाजगीकरण आिण उ¸च िश±ण
177 संÖथा¸या गुणव°ा आिण ÿशासन यासंदभाªत काळजी करÁयासारखी िÖथती िनमाªण होत
आहे. काही िश±णसंÖथा दज¥दार व शै±िणक तßवांचीच कास धłन कायªरत आहेत, हे
माÆय आहे.
उ¸च िश±णा¸या खाजगीकरणात दोन ÿकार¸या संÖथांचा समावेश आहे.(१) सरकारी
अनुदानावर चालणाöया खाजगी िश±ण संÖथा (२) Öवबळावर Öवतंýपणे िव°ीय तरतुदीवर
Ìहणजेच िवनाअनुदान िश±ण संÖथा. अथाªत या दोÆहीही ÿकारातील िश±ण संÖथा
िवīापीठांशी सलµन आहेत अँकॅडिमक ÓयवÖथा Âयानुसार आहे.
िवनाअनुदािनत िश±ण संÖथां¸या शै±िणक गुणव°ेिवषयी नेहमीच शंका Óयĉ केली जाते.
ती सामािजक मानसशाľीय आहे. या संÖथा व अनुदािनत संÖथा या दोहŌमÅये सारखा
अËयासøम , परी±ाही एकाच देखरेख यंýणा व अिधकाराखाली घेणे आिण ÿथा, संकेत व
िनयमांमÅये एकवा³यता अशी िÖथती आढळते. अथाªत, मोठ्या सं´येने िवīाÃया«चा
Öवयंअथªबळावर चालणाöया संÖथांमÅये ÿवेश हा बöयाच वेळा अडचणीचा व शै±िणक
गुणव°ेला बाधा आणणारा ठरतो हे माÆय िवīाÃया«¸या अÆय ÿकार¸या सुĮ शĉì,
कलागुणांना, उपøमिशलतेला वाव िमळेल याची खाýी नसते अथाªत, सरकारी अनुदानावर
चालणाöया अनेक उ¸चिश±ण संÖथांमÅये ती असतेच याची हमीही देता येत नाही. कारण
नोकरदारां¸या नोकöया कायम, संघटनांचे पाठबळ, 'पावती ' काढून नोकरी िमळिवÐयाने
संÖथाचालकांचा Âया¸यावरचा नैितक वचक कमी, संÖथाÿमुखांची विशÐयाने नेमणूक वा
नातेवाईक पåरिचतांची राजकारणी¸या शÊदानुसार वणê आिण िवīापीठाचे यथातथा
िनयंýण, कारण अशा किमट्यांमधील सदÖयही कुलगुł, कुलसिचव वा िविशĶ संघ िकंवा
संघटना¸या मजêतले, Âयांची तैनात 'वेगÑयाच' पĦतीने केली कì बÖस! असेही ऐिकवात
आहे. Ìहणजे सरकारी अनुदानावर चालणाöया संÖथांचा कारभार शै±िणक मूÐयिधिķत,
गुणव°ेचा, िशÖत व ÖवयंिशÖतीचा, िश±कांया उÂÖफूतª सहभाग व साÅय -िसĦतेचा,
दज¥दार पĦतीने चालला आहे. असेही जसे ठामपणे Ìहणणे आता कठीण झाले आहे. तसेच
िवनाअनुदािनत सवª उ¸च िश±णसंÖथा बेिशÖत, गैरकारभारा¸या, अशै±िणक, िश±कांची
उदासीनता व अÅयापन -अÅययनात कुचराई, अपुöया शै±िणक सुिवधा असलेÐया, पोÐůी
वा अÆय शेडमÅये भरणाöया, गैरमागाªने िवīाÃया«ना उ°ीणª कłन घेणाöया असतातच असे
नाही.
उलट अशा काही संÖथामÅये िश±कांवर वचक व िशÖतीचे पालन करÁयास भाग पाडणारी
Óय³Öथा , िशÖत , Óयिĉगत मूÐये, Óयावसाियक ÿिश±ण आिण सामािजक संवेदनशीलता-
बांिधलकì अशाचे सुखद दशªन घडते.
िव°ीय ÿशासकì य Öवाय°ता:
Öवाय° िश±णसंÖथा हा िवचार तािÂवकŀĶ्या उिचत व िश±णमूÐयांना धłन आहे.
िवशेषत: जेÓहा सरकार उ¸च िश±णाची संपूणª जबाबदारी घेÁयास असमथª अथवा तसा
हÖत±ेप व िव°ीय भार देÁयाची गरज नाही. अशा खुलीकरण-खाजगीकरणा¸या िवचाराचे
असेल तर िशकणारांची गरज भागिवÁयासाठी िश±णसंÖथांना खाजगीåरÂया िश±ण देÁयाची
मुभा िदली जाते.खरे तर अँटानॉमस कॉलेजेस ही फĉ सरकारला आिथªक बोजा नको आहे
Ìहणून िदली जातात कारण ती वेगळा व नवीन अËयासøम राबवत नाहीत. िशवाय munotes.in

Page 178

िश±णाचा इितहास
178 िश±कांचे वेतन व अÆय हे सरकार¸या िनयमानुसार Ìहणजे युिनÓहिसªटी úँट किमशन¸या
िनधाªåरत ®ेणीनुसार िदले जाते. Öवाय° कॉलेजेस संदभाªत शै±िणक संÖथा Ìहणून
øांतीकारक व नािवÆयपूणª ठसा Âयांनी उमटिवलेला नाही. Âया संÖथांमधून बाहेर पडणारे
िवīाथê वा “ÿॉड³ट ” हे सुĦा नोकरी, Óयवसाय व अÆय संबंिधत ±ेýात वेगळे नाव वा
कामिगरी करताना िदसतातच असे नाही. कारण Âयांचीही मानिसकता łळलेÐया वाटेने
जाÁयाची आिण लेबर माक¥टही Âयासच सरावलेले Âयामुळे पदवी व पदÓयु°र िडúी ही
संलµन िवīापीठा¸या समक±, समनाव व समकोसªचीच रािहली आहे.
Öवाय°ता ही फĉ िव°ीय व अथªिवषयक आिण ÿशासन व ÓयवÖथापनामÅये ÖवातंÞय
उपभोगÁयाची मुभा या अथाªने सÅया तरी ÿचिलत आहे. अथाªत, अनेकिवध कोस¥स, अÐप
मुदतीचे कोस¥स आिण संघिटत उīोगांची गरज ल±ात घेऊन परकìय उīोग-ÓयवÖथापन -
ÿशासन जॉ ब अपॉ¸यªिनटीज¸या ŀĶीने िनवड कłन सुł करÁयाची सुिवधा व Öवतंý
िनणªय घेणे श³य झाले आहे. Âया श³यतेमुळे जी Öवाय° महािवīालये वा शै±िणक संकुल
(उदा.भारती िवīापीठ , पुणे) आहेत Âयांनी तो ÿयÂन यशÖवीपणे चालू ठेवला आहे यशÖवी
व अथªवाही अशा åरतीने ही संकुले गितमान Óहायला हवीत. तसा ÿयÂन चालू आहे. अनेक
िवīाथê परदेशात आपÐया गुणव°ेवर जॉब िमळवून िÖथरावताहेत.
मयाªदा दोनही पĦती¸या:
सरकारी अनुदानावर चालणाöया खाजगी िश±ण संÖथामधून िशकिवला जाणारा
अËयासøम Öथािनक , ÿादेिशक िकंवा राÕůीय महÂवकां±ेला अनूसłन नाही. दुसरी मयाªदा
Ìहणजे जुÆया पĦतीचेच िश±ण , िवषय चालू आहेत व जे थोडेफार बदल होताहेत ते
तुकड्या तुकड्या¸या Öवłपात व पयाªयी ऐि¸छक िवषय Ìहणूनच व काही िविशĶ
महािवīालयांमÅये ती सुिवधा कशीबशी असते. ितसरे Ìहणजे जो िवषय अथवा
अËयासøम एवढेच काय पण िश±ण कोसª पूवê सूł केलेला असेल व Óया´याÂयांची
नेमणूक होऊन ते कायम झाले असतील आिण होतातही असे कोस¥सही कालबाĻ ठरले
तरी सुł ठेवणे ÓयवÖथापनाला भाग पडते. पण िवīाÃया«ना रस व Âयाचा ओढा असत
नाही. चौथे Ìहणजे अनुदान हे वेतनासाठी व वेतनेवर Ìहणून सरकारकडून िदले जाते. पण
वेतन अनुदानासही हÐली िवलंब होत आहे Âयामुळे Óया´याÂयांचे पगार अिनयिमत होत
आहेत. वेतनेवर अनुदान तर फारच िवलंबाने व शै±िणक वषª संपÐयानंतरच बहòधा ई.बी.सी
¸या रकमा येतात. पाचÓया वेतन अयोगानुसार वेतन मजुंरी व देयके सुł झाली व एकूणच
उ¸च िश±णा¸या वेतन व वेतनेतर अनुदानास िवलंब, िदरंगाईने घेरले आहे जणू ही मयाªदा
फार िचंताजनक आहे. कारण िशकिवÁयाöयांवर टांगती तलवारच जणू, ÿॉिÓहडंट फंड,
पेÆशन, úॅ¸युईटी वगैरेबाबत नवनवीन सरकारी जी.आर.िनघत असून Âयामुळे शै±िणक
वातावरणात गढूळ झाले आहे. पाचवी मयाªदा Ìहणजे याही ±ेýात कंýाटी असाच शÊद
वापरता येणार नाही. पण तशाच 'तािसका ' आधारावर िश±क नेमणेकच सूł आहे. सहावी
मयाªदा Ìहणजे सरकार उ¸च िश±णावर खचª कł इि¸छत नाही. कारण आिथªक टंचाईúÖत
िÖथतीमुळे व इ¸छाही नाही. केÆþ सरकार अजूनही याबाबत सकाराÂमक भूिमका घेत आहे.
पण २०ट³के र³कमेची जबाबदारी घेणारी राºये सरकारे आिथªक अडचणीमुळे वा अÆय
कारणाने मागे राहत आहे. munotes.in

Page 179

खाजगीकरण आिण उ¸च िश±ण
179 सरकारी अनुदानािशवाय चालणाöया खाजगी िश±णसंÖथां¸या मयाªदा जाणवतात.
िकंबहòना, अिनķ व अवैध ÿकारांनी घेरलेÐया आहेत. काही उपþवमूÐय जे सामािजक व
शै±िणक बाबतीत दाखवत आहेत तर काही अगदी खाल¸या दजाª¸या आहेत. माý काही
Öवयं-अथª-भार उचलणाöया सेÐफ फायनािÆसंग संÖथा याला अपवाद आहेत हे न³कìच.
तरीही या िव° वा िनधी Öवत: उभाłन चालणाöया शै±िणक संÖथां¸या मयाªदा खूप आहेत.
पिहले Ìहणजे महािवīालये काढून शै±िणक ÿगतीचे उ¸च Åयेय बाजूला ठेवून केवळ
Óयापारी तßवावर ती चालिवली जातात आिण नफा िमळिवÁयास ÿाधाÆय िदले जाते.
कॅिपटेशन व मोठी फì घेऊन ÿवेश देÁयाची पĦती ही सुĦा दुसरी मोठी ýुटी आहे. खरे तर
िश±ण हे समानता व सामािजक Æयायासाठी आिण भारतीय घटनेतील से³यूलर आिण
सोशल उिदĶे साÅय करÁयाचे साधन आहे पण तो हेलू साÅय होतोच असे नाही.
ितसरा मुĥा Ìहणजे खाजगी िवनाअुनदािनत महािवīालयांमÅये काम करणाöया िश±कांना
वेतनही िनयमानुसार व वेतन®ेणीने िदले जाताना आढळत नाही. काही महािवīालये
अपवाद आहेत. िश±कांचे आिथªक शोषण केले जाते. Âयाबाबत िश±क संघटनाही उदासीन
आिण िवīापीठेही िनिÕøय आहेत, असाही अनुभव आहे.
चौथा मुĥा Ìहणजे उ¸च िश±ण देणारी महािवīालये आिथªक स°ांची केÆþे आिण राजकìय
गटाचा वरचÕमाही आढळतो. अथाªत- कमी-जाÖत ÿमाणात तरी कधी उघड वा छुपे असे हे
दोष आढळतात. सगळीच महािवīालये टाकाऊ आहेत व राजकारणाचे अड्डे आिण
शोषणची क¤þे आहेत असे तर मुळीच नाही. िश±ण घेऊ इि¸छणाöयांची सोय हा महÂवाचा
उपयुĉतेचा भाग आहे हे दुलª±ून चालणार नाही. िशवाय अशी सेÐफ फायनािÆसंग
कॉलेजेस ही तर रीतसर आिण संबंिधत िवīापीठांची Öøूटीनी किमटी जाऊन पाहणी
कłन Âया åरपोटª आधारे चालू झालेली आहे. सरकारची माÆयता व िवīापीठांची मंजुरी
घेऊनच या संÖथा अिÖतÂवात आÐया आहेत. िशवाय वेळोवेळी संलµनीकरण 'åरÆयू' अथवा
पुढील वषाªसाठी चालू ठेवÁयासाठीही सिमती नेमली जाते. ती किमटी ÿÂय± भेट देऊन
माहीती घेऊन संÖथाचालक- संÖथाÿमुख आिण अिधÓया´याÂयांशी चचाª कłन मािहतीचा
िविहत फॉमª वा फॉमªसही भłन महािवīालय चालू ठेवावे याबĥलचा åरमाकª देतात. Âया
िनणªय व अहवालानुसार हो महािवīालये चालू आहेत सÅया २००१ साली महाराÕů
शासनाने २९ िवनाअनुदािनत महािवīालयांना परवानगी िदलीय. तेÓहा िवīापीठे व
सरकार यां¸या िनयंýणातच ýुटी आहेत कì काय, ºयामूळे या संÖथा असामािजक आिण
अशै±िणक वाटचाल करताहेत.


*****


munotes.in