Hindi-Paper-No.-8-Ancient-and-Medieval-Poetry-_______-___-_________-____-munotes

Page 1

11
cenekeÀefJe metjoeme
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
1.0 FkeÀeF& keÀeGodosM³e
1.1 ÒemleeJevee
1.2 peerJeve Deewj ke=ÀeflelJe
1.3 Hegef<ìceeie& Deewj metjoeme
1.4 Ye´cejieerle HejbHeje Deewj metjoeme
1.5 metjoeme kesÀ Ye´cejieerle keÀer efJeMes1.6 metjoeme keÀer Yee1.7 meejebMe
1.8 J³eeK³ee -GoenjCe
1.9 ueIegÊejer³e ÒeMve
1.10 oerIeexllejer ÒeMve
1.11 meboYe& ûebLe
1.0FkeÀeF& keÀeGodosM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ Debleie&le meefcceefuele keÀer ieF& efJeefvecveefueefKele peevekeÀejer osves keÀe GodosM³e efveefnle nw~
cenekeÀefJe metjoeme peerJeve Deewj ke=ÀeflelJe mes Heefj®e³e keÀjevee~
cenekeÀefJe metjoeme kesÀ He=ef<ìceeie& keÀes mHe<ì keÀjvee~
Ye´cejieerle HejbHeje Deewj megjoeme keÀer peevekeÀeje ro s v e e ~
Ye´cejieerle keÀer efJeMesmetjoeme keÀer Yee1.1ÒemleeJevee
efnvoer keÀer ke=Àefmejceewj ner ceeves peeles nQ~ DeefOekeÀlej efJeÜeve efnvoer meeefnl³e ceW ke=ÀkeÀjves Jeeues Henues keÀefJe kesÀ ªHe ceW cewefLeue keÀesefkeÀue efJeÐeeHeefle keÀes ceev³elee osles nQ~ [e@. jecekegÀceej
Jecee& ves ke=À

Page 2

2Þeerke=ÀcewefLeueer nw~ peyeefkeÀ metjoem e ves ye´peYeej®evee keÀer nw~ ke=ÀFmekeÀe mebkesÀle osles ngS Dee®ee³e& jece®e bê MegkeÌue ves DeHeves efnboer meeefnl³e kesÀ Fefleneme ceW efueKee nw efkeÀ,
’metjmeeiej efkeÀmeer ®eueer Deeleer ngF& ieereflekeÀeJ³e HejbHeje keÀe ®eens -Jen ceewefKekeÀ ner jner nes -HetCe&
efJekeÀeme mee Òeleerle neslee nw~ “Hejbleg ke=ÀªHe ceW metjoeme keÀes ner ceev³elee osles nQ~
metjoeme ves JeuueYee®ee³e& peer mes oer#ee ueer Leer Deewj Hegef<ìceeie& ceW oeref#ele ngS Les~ Dee®ee³e&
JeuueYee®ee³e& peer kesÀ m Jeie&Jeeme kesÀ HeÍ®eele JeuueYe mebÒeoe³e keÀer ieÎer Hej GvekesÀ Heg$e ieesmJeeceer
efJeùueoeme yewþs Deewj GvneWves DeHeves efHelee kesÀ ®eej efMe<³eeW -kegbÀYeveoeme, metjoeme, Hejceevebooeme Deewj
ke=ÀueskeÀj Deeþ Þes<þ keÀefJe³eeW Üeje De<ìíeHe keÀer mLeeHevee keÀer Leer~ ³en meYeer YeieJeeve ke=ÀueerueeDeeW keÀe ieeve keÀjves Jeeues keÀefJe Les Deewj ³en meYeer Dee®ee³e& JeuueYe De ewj ieesmJeeceer efJeùueoeme kesÀ
DevegjesOe Hej efJeefYeVe jeie -jeefieefve³eeW ceW ke=ÀmeYeer keÀefJe³eeW ves ye´pe Yeeceevee peelee nw~ Fve keÀefJe³eeW kesÀ DeefleefjkeÌle ceerjeyeeF&, vejesÊeceoeme, nefjje³e, ieesefJebooeme, mJeeceer
nefjoeme leLee efnle nefjJebMe Yeer ke=ÀkeÀes jeOee JeuueYe mebÒeoe³e keÀe ÒeJele&keÀ ceevee peelee nw~
ke=ÀDeveJejle ªHe mes ®eueleer jner efpemeceW iJeeue keÀefJe, Ieveevebo , efyenejer, YeieJele jefmekeÀ, veeiejer oeme,
ye=peJeemeer oeme, efiejOej oeme, ke=ÀnefjÍ®ebê, Hebef[le mel³eveeje³eCe keÀefJejlve, peieVeeLeÒemeeo jlveekeÀj, De³eesO³ee efmebn GHeeO³ee³ e
nefjDeewOe, efJe³eesieer nefj, cewefLeueerMejCe iegHle, pe³eMebkeÀj Òemeeo Deeefo ve peeves efkeÀleves keÀefJe Fme
HejbHeje kesÀ Debleie&le Deeles nQ, Hejbleg mebHetCe& keÀeJ³eOeeje keÀe DeJeueeskeÀve keÀjves kesÀ yeeo FmeceW keÀesF& mebosn
veneR jn peel ee efkeÀ metjoeme kesÀ Üeje efpeme ceeOeg³e& Deewj YeeqkeÌle YeeJevee kesÀ meeLe j®evee keÀce& efkeÀ³ee
ie³ee Jewmee Dev³e keÀesF& keÀefJe veneR keÀj mekeÀe~ efJeefYeVe jeie jeefieefve³eeW ceW mejme HeoeW keÀer j®evee keÀjles
ngS metjoeme ves ke=ÀDeewj DeHeves F<ì ke=Àke=À1.2peerJeve Deewj ke=ÀeflelJe
cenekeÀefJe metjoeme efnvoer meeefnl³e kesÀ Fefleneme ceW YeeqkeÌle keÀeue kesÀ ke=ÀÒeefleefveefOe keÀefJe nQ~ metjoeme kesÀ peerJeve kesÀ mebyebOe ceW leceece Ye´ebefle³eeB nQ Deewj efv eefÍ®ele ªHe mes kegÀí Yeer
keÀn Heevee mebYeJe veneR nw~ GvekesÀ peerJeveJe=Êe kesÀ mebyebOe ceW peevekeÀejer ÒeeHle keÀjves kesÀ efueS DeeOeejYetle
meeceûeer oes ªHeeW ceW ÒeeHle nesleer nw -Deble:mee#³e Deewj yee¿emee#³e~ Deble:mee#³e kesÀ ªHe ceW pees meeceûeer
GHeueyOe nw, GmekesÀ Debleie&le metjoeme kesÀ HeoeW ceW ÒeeHle nesves Jeeues DeelcekeÀLeve Deeles nQ~ Hejbleg Fveces
efveefÍ®ele efleefLe³eeW keÀe GuuesKe ve nesves kesÀ keÀejCe GvekesÀ peerJeve kesÀ efveOee&jCe ceW ³en efJeMesefme× veneR nesles~ Fme lejn kesÀ DeelcekeÀLeve Gme mece³e Òee³e: meYeer YekeÌle keÀefJe³eeW kesÀ keÀeJ³e ceW efceueles
nQ, Hejbleg FvekesÀ DeeOeej Hej JeemleefJekeÀ peerJeve keÀer keÀuHevee mebYeJe veneR nw~munotes.in

Page 3

3yee¿emee#³e kesÀ ªHe ceW meJee&efOekeÀ cenlJeHetCe& meebÒeoeef³ekeÀ meeefnl³e leLee Jeelee& meeefnl³e nw,
efpemeceW metjoeme peer keÀe GuuesKe ngDee nw~ pewmes, ®eewjemeer Jewke=Àle YeeJeÒekeÀeMe, yeuueYe -efoefiJepe³e, De<ì meKeece=le, mebÒeoe³e -keÀuHe êgce, YeeJe-mebûen,
JewefpeveceW metjoeme keÀe GuuesKe nw, pewmes -veeYeeoeme ke=Àle YekeÌleceeue, efÒe³eeoeme ke=Àle YekeÌleceeue keÀer
ìerkeÀe , Oe´gJeoeme ke=Àle YekeÌle veeceeJeueer, þekegÀj jIegjepe efmebn ke=Àle jece jefmekeÀeJeueer, keÀefJe efce³eeB efmebn
ke=Àle YekeÌle -efJeveeso, veeiejeroeme ke=Àle veeiej meceg®®e³e Deeefo~ kegÀí lelkeÀeueerve Fefleneme ûebLeeW ceW Yeer
metjoeme keÀe Guue sKe efceuelee nw, pewmes -DeeF&ves DekeÀyejer, cegbleefKeye -Gue-leJeejerKe, cegbMeer³eele -
Deyegue -HeÀ]peue Deeefo~ kegÀí DeeOegefvekeÀ Fefleneme SJeb MeesOeûebLeeW mes Yeer metj kesÀ peerJeve Hej ÒekeÀeMe
Heæ[lee nw, pewmes -keÀeMeer veeiejer Òe®eeefjCee r meYee keÀer Keespe efjHeesì&, ieemee& o leemeer keÀe FmlJeej o uee
efuelejsl³egj SWogF& Svogmleeveer, efMeJe efmebn meWiej ke=Àle efMeJeefmebn mejespe, pee@pe& efûe³eme&ve ke=Àle o cee@[ve&
Jevee&ke̳etuej efueìjs®ej Dee@HeÀ efnbogmleeve ,e f c e Þ e y e b O e gk e =Àle efceÞeyebOeg efJeveeso, Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue ke=Àle
efnboer meeefnl³e keÀe Fefleneme, [e@. jecekegÀceej Jecee& ke=Àle efnvoer meeefnl³e keÀe Deeuees®eveelcekeÀ Fefleneme,
[e@. npeejer Òemeeo efÜJesoer ke=Àle efnvoer meeefnl³e : GÓJe Deewj efJek eÀeme~ Fve meYeer ûebLeeW mes cenekeÀefJe
metj kesÀ peerJeve Hej kegÀí ÒekeÀeMe Heæ[lee nw Deewj FvneR kesÀ DeeOeej Hej GvekesÀ peerJeve kesÀ mebyebOe ceW
IeìveeDeeW keÀes efveefÍ®ele keÀjves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee ie³ee nw~
metjoeme keÀer pevce efleefLe k esÀ mebyebOe ceW efJeÜeveeW ceW Deueie -Deueie cele Òe®eefuele nQ kegÀí efJeÜeve
mebJele 1540, kegÀí mebJeled 1535 leLee kegÀí efJeÜeve mebJele 1530 keÀes metj keÀer pevce efleefLe ceeve les
nQ~ mebJele 1540 keÀes metjoeme keÀer pevceefleefLe ceeveves Jeeues efJeÜeveeW ceW Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue Deewj
[e@. jecekegÀceej Jecee& ÒecegKe nQ~ Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue ves metjoeme Üeje jef®ele `metjmeeiej',
`metjmeejeJeueer' Deewj `meeefnl³e uenjer' keÀe GuuesKe keÀjles ngS GvekeÀe pevce mebJele 1540 efveOe e&efjle
efkeÀ³ee nw~ mebJele 1540 Jeeues cele keÀe meceLe&ve [e@. jecekegÀceej Jecee& SJeb veefueveer ceesnve meev³eeue ves
Yeer efkeÀ³ee nw~ metjoeme keÀe pevce mebJeled 1535 ceeveves Jeeues efJeÜeveeW ceW [e@. oerveo³eeue iegHle, [e@
ye´pesÍJej Jecee& Sb Je [e@. njyebmeueeue Mecee& Deeefo keÀe veece ÒecegKe nw~ Fve efJeÜeveeW ves metjoeme kesÀ Deble:
mee#³eeW kesÀ Üeje GvekeÀer pevceefleefLe mebJeled 1535 efveOee&efjle keÀer nw~ Dee®ee³e& veboogueejs JeepeHesF& ves
metjoeme keÀe pevce mebJeled 1530 ceevee nw, Hejbleg Jes DeHeves Fme cele kesÀ meceLe&ve ceW keÀesF& Heg<ì ÒeceeCe
veneR os mekesÀ nQ~ Fme lejn metjoeme keÀer pevceefleefLe keÀes ueskeÀj efJeÜeveeW kesÀ keÀF& Jeie& nQ pees DeHeves -
DeHeves cele keÀe meceLe&ve keÀjles nQ~ pevceefleefLe keÀer YeeBef le metjoeme kesÀ pevcemLeeve keÀes ueskeÀj Yeer keÀeHeÀer
celeYeso nQ~ kegÀí efJeÜeve efouueer kesÀ efvekeÀì `meerner' keÀes GvekeÀe pevcemLeeve ceeveles nQ~ kegÀí Deeieje
efpeues ceW efmLej `ªvekeÀlee' veecekeÀ ieeBJe keÀes GvekeÀe pevcemLeeve ceeveles nQ ~D e e ® e e ³ e &j e c e ® e b êM e g k e Ì u e ,
efceÞeyebOeg, [e@. jecekegÀceej Jecee&, [e@. cegbMeerjece Mecee& leLee [e@. npeejer Òemeeo efÜJesoer Deeefo efJeÜeve
Deeieje kesÀ efvekeÀì efmLej ªvekeÀlee veecekeÀ ieeBJe keÀes metj keÀe pevcemLeeve ceeveles nQ~ FmekesÀ efue S
GvneWves `®eewjemeer JewÒeYego³eeue ceerleue pewmes efJeÜeveeW ves metj keÀe pevcemLeeve meerner keÀes ceevee nw~
pevce Deewj pevcemLeeve keÀer YeeBefle metjo eme peer keÀer ce=l³et kesÀ mebyebOe ceW Yeer efJeÜeveeW ceW yengle
celeYeso nw~ Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue ves megjoeme Üeje jef®ele `meeefnl³e uenjer' Deewj `metjmeeiej' pewmes
ûebLeeW keÀe j®eveekeÀeue efveOee&efjle keÀjles ngS ³en ceevee nw efkeÀ metj oeme keÀer ce=l³et mebJeled 1620 kesÀ
DeemeHeeme Devegceeefvele keÀer pee mekeÀleer nw~ [e@. oerveo³eeue iegHle DeHeves ÒeceeCeeW kesÀ DeeOeej Hej metjoeme
keÀer ce=l³et keÀe Devegceeve mebJele 1639 ceW ceeveles nQ~ [e@. jecekegÀceej Jecee& kesÀ Devegmeej mebJele 1642
keÀer efleefLe metjoeme keÀer ce=l³et efleefLe kesÀ ªHe ceW mJeerkeÀej keÀer pee mekeÀleer nw~ Fmeer ÒekeÀej [e@.munotes.in

Page 4

4njyebmeueeue Mecee&, [e@. ye=pesÍJej Jecee& Deeefo efJeÜeveeW ves Yeer metjoeme keÀer ce=l³et efleefLe keÀe Devegceeve
DeHeves Òe ceeCeeW kesÀ DeeOeej Hej efkeÀ³ee nw~ Jemlegle: metjoeme kesÀ peerJeve mebyebOeer Dev³e yeeleeW kesÀ meeLe -
meeLe GvekeÀer ce=l³et efleefLe Yeer efJeJeeefole nw, Hejbleg GvekeÀer ce=l³et mLeeve kesÀ meboYe& ceW meYeer efJeÜeve
SkeÀcele nQ Deewj GvekesÀ Deve gmeej metjoeme keÀer ce=l³et ieesJeOe&ve kesÀ efvekeÀì Heejmeesueer veecekeÀ ûeece ceW ngF&
Leer Deewj ³en Yeer efkeÀ GvekeÀer ce=l³et mLeue Hej JeuueYee®ee³e& peer kesÀ Heg$e ieesmeeF& efJeùueveele Yeer
GHeefmLele Les~ metjoeme peer kesÀ JebMe, peeefle De eefo kesÀ mebyebOe ceW `meeefnl³e uenjer' kesÀ SkeÀ Heo kesÀ
DeeOeej Hej ³en Devegceeve ueiee³ee peelee nw efkeÀ Jen He=LJeerjepe jemees kesÀ j®eef³elee keÀefJe ®eboyejoeF& kesÀ
JebMepe YeÆ ye´eïeCe Les Hejbleg Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue ves Fme Heo keÀes Òeef#eHle ceeveles ngS Fme cele keÀes
DemJeerkeÀej efkeÀ³ee nw~ efceÞe yebOeg, [e@. oerveo³eeueg iegHle, njyebmeueeue Mecee& Deeefo efJeÜeveeW ves FvekeÀes
meejmJele ye´eïeCe ceevee nw Hejbleg mecem³ee ³en nw efkeÀ metjoeme keÀe ve lees pevce Deewj ve ner pevcemLeeve
Hetjer lejn mes efveOee&efjle nes mekeÀe nw, Ssmes ceW GvekeÀer JebMeeJeueer Deeefo kesÀ yeejs ceW ÒeeceeefCekeÀ {bie mes kegÀí
keÀn Heevee DemebYeJe nw~ nefjje³e ke=Àle Jeelee& leLee yeuueYe efoefiJepe³e kesÀ Devegmeej metjoeme meejmJele
ye´eïeCe Les~ `yeuueYe efoefiJepe³e' kesÀ j®eef³elee metjoeme kesÀ ieg© -Heg$e ieesmJeeceer ³eogveeLepeer keÀe mece³e
mebJele 1615 mes mebJele 1660 lekeÀ ceevee peelee nw Dele: Fme DeeOeej Hej DeefOekeÀlej efJeÜeve
metjoeme keÀes meejmJele ye´eïeCe kesÀ ªHe ceW mJeerkeÀej keÀjles nQ~
metjoeme peer ves DeHeves peerJevekeÀeue ceW keÀYeer DeewHe®eeefjkeÀ efMe#ee HeeF& nes, FmekeÀe keÀesF& Yeer
ÒeceeCe GHeueyOe veneR nw~ efJeÜeveeW kesÀ Devegmeej GveceW keÀeJ³e me=peve keÀer mJeeYeeefJekeÀ ÒeefleYee Leer Deewj
meeOeg mebieefle mes GvnW %eeve ÒeeHle ngDee~ Fmeer ¬eÀce ceW ieerle -mebieerle Deeefo mes Yeer GvekeÀe Heefj®e³e ngDee~
Fme lejn GvneWv es J³eJeneefjkeÀ peerJeve peerles ngS ner ³en meye kegÀí neefmeue efkeÀ³ee~ neB, ³en DeJeM³e nw
efkeÀ GvneWves JeuueYe mebÒeo e³e kesÀ ÒeJele&keÀ JeuueYee®ee³e& peer mes ieg©oer#ee ÒeeHle keÀer Leer Deewj Gmeer
Devegmeej Hegef<ìceeieea YeeqkeÌle keÀe Jes DeepeerJeve DevegmejCe keÀjles jns~
metjoeme kesÀ ke=ÀeflelJe kesÀ meboYe& ceW Yeer keÀF& cele -celeevlej nQ~ metjoeme kesÀ me cemeeceef³ekeÀ
ûebLeeW ceW DeLeJee Jeelee& meeefnl³e ceW metjoeme keÀer j®eveeDeeW kesÀ mebyebOe ceW keÀesF& GuuesKe veneR efceuelee~
Jeelee& meeefnl³e ceW kesÀJeue ³en mebkesÀle ÒeeHle neslee nw efkeÀ metjoeme ves ueieYeie meJee ueeKe HeoeW keÀer j®evee
keÀer Leer~ DeeOegefvekeÀ keÀeue ceW keÀF& efJeÜeveeW ves metjoeme keÀer j®eveeDeeW Hej DeHeves -DeHeves cele J³ekeÌle efkeÀS
nQ~ veeiejer Òe®eeefjCeer meYee, keÀeMeer keÀer Keespe -efjHeesì& kesÀ Devegmeej metjoeme kesÀ 16 ûebLe Òeefme× nQ~
[e@. jecekegÀceej Jecee& ves metjoeme keÀer 16 j®eveeDeeW keÀe GuuesKe efkeÀ³ee nw~ Fmeer lejn [e@. oerveo³eeueg
iegHle ves 14 j®eveeDeeW keÀes efievee³ee nw~ `metj efveCe&³e' kesÀ uesKekeÀ ÒeYego³eeue ceerleue Deewj ÜejkeÀeoeme
HeejerKe ves metj keÀer ÒeeceeefCekeÀ j®evee DeeW keÀer mebK³ee 7 ceeveer nw~ Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue ves metjoeme
peer kesÀ Üeje jef®ele kesÀJeue leerve j®eveeDeeW keÀe GuuesKe efkeÀ³ee nw, pees GvekesÀ Devegmeej ÒeeceeefCekeÀ nQ~ ³es
j®eveeSb nQ -metjmeeiej, meeefnl³e uenjer Deewj metjmeejeJeu eer~ GHe³eg&keÌle GuuesefKele meYeer efJeÜeveeW ves
DeHeveer j®eveeDeeW keÀer mebK³ee ceW Fve leerve j®eveeDeeW keÀes DeefveJee³e& ªHe mes meefcceefuele efkeÀ³ee nw~ Fme
ÒekeÀej ³en leerve j®eveeSB lees metjoeme kesÀ Üeje j®eer ieF& nQ~ [e@. njyebmeueeue M ecee& ves Yeer metjoeme
Üeje jef®ele 25 ûebLeeW keÀe GuuesKe keÀjles ngS Fvnerb leerveeW ûebLeeW keÀes ÒeeceeefCekeÀ ceevee nw~
1.3Hegef<ìceeie& Deewj metjoeme
metjoeme meiegCe YeeqkeÌle keÀer ke=ÀmeiegCe ªHe ceW F&ÍJej keÀer YeeqkeÌle keÀes cenlJe efo³ee nw~ Hegef<ìceeie& ceW oeref#ele nesves mes HetJe& GvekeÀer YeeqkeÌlemunotes.in

Page 5

5ceW efveieg&Ce Deeef okeÀe ÒeYeeJe Yeer osKeves keÀes efceuelee nw Hejbleg SkeÀ yeej JeuueYee®ee³e& peer kesÀ mebHeke&À ceW
Deeves Deewj Hegef<ìceeie& ceW oeref#ele nesves kesÀ yeeo GvneWves YeeqkeÌle keÀe pees HeLe megefveefÍ®ele efkeÀ³ee, DeepeerJeve
Gme Hej ®eueles jns~ GvekeÀer YeeqkeÌle ceW efJeve³e nw, F&ÍJej mes Devegûen Deewj ke=ÀHee keÀer DeekeÀeb#ee nw~
Hegef<ìceeie& keÀer J³eJeneefjkeÀ DeefYeJ³eeqkeÌle efpeme lejn mes metj ves DeHeves keÀeJ³e ceW keÀer nw, Gmeer kesÀ ®eueles
ieesmJeeceer efJeùueveeLe peer ves metjoeme keÀes Hegef<ìceeie& kesÀ penepe keÀer meb%ee oer Leer~ Jewmes lees metjoeme ves
veJeOe e YeeqkeÌle kesÀ meYeer ªHeeW keÀe JeCe&ve DeHeves keÀeJ³e ceW efkeÀ³ee nw, Hejbleg meK³eYeeqkeÌle, Jeelmeu³e YeeqkeÌle
Deewj ceOegje YeeqkeÌle ÒecegKe ªHe mes GvekesÀ keÀeJ³e ceW osKeves keÀes efceueleer nw~
ÞeerceodYee ieJele kesÀ le=leer³e mkebÀOe kesÀ omeJeW DeO³ee³e ceW JeefCe&le efJe`Heespeer ves Fmeer Meyo kesÀ DeeOeej Hej YeieJele YeeqkeÌle keÀes Hegef<ì keÀe veece efo³ee~ Hegef<ìceeie& kesÀ Debleie&le
YeieJeeve keÀer YeeqkeÌle meeOeve ³ee meeO³e ve neskeÀj F&ÍJej kesÀ Deeûen Hej ³ee ke=ÀHee Hej DeJeuebefyele nw~ Fme
ceeie& ceW F&ÍJej -Devegûen Hej meJee&efOekeÀ yeue efo³ee ie³ee nw~ FmekesÀ Debleie &le ³en ceevee peelee nw efkeÀ
F&ÍJej ner YekeÌleeW keÀe keÀu³eeCe keÀjlee nw Deewj YeeqkeÌle keÀe ³en Dece=le efpemekeÀes ÒeeHle veneR nw GmekeÀe
peerJeve J³eLe& nw~ YekeÌle DeHeves DeeHe keÀes Hetjer lejn mes F&ÍJej keÀes meceefHe&le keÀj oslee nw~ Fme e fJeÍJeeme
keÀes DeefYeJ³ekeÌle keÀjles ngS metjoeme keÀnles nQ -
peeHej oerveeveeLe {jw~
meesF& kegÀueerve, yeæ[er megboj, meesF, efpeefnb Hej ke=ÀHee keÀjw~
keÀewve efJeYeerjepee keÀewve yeæ[er jeJeve leQ, ieJe&efnb -ieJe& iejw~
jbkeÀJe keÀewve megoeceentb les, DeeHe meceeve keÀjw~
Hegef<ìceeieea³e YeeqkeÌle kesÀ Debleie&le F&ÍJej keÀer DevegkebÀHee ÒeeHle keÀjves kesÀ efueS %eev e, ³eesie SJeb
GHeemevee Deeefo keÀe keÀesF& cetu³e veneR nw~ Hegef<ì kesÀ Üeje ner ³en mebYeJe nw~ metjmeejeJeueer ceW metjoeme
keÀnles nQ -`keÀce&³eesie, %eeve GHeemeve meyener Ye´ce Yejcee³ees~ Þeer JeuueYe ieg© lelJe megvee³ees ueeruee Yeso
yelee³ees~' metjoeme SkeÀ YekeÌle keÀefJe Les~ GvneWves YeeqkeÌle keÀe keÀesF& mew×eb eflekeÀ efJeJes®eve veneR efkeÀ³ee nw
yeefukeÀ GvekesÀ keÀeJ³e ceW YeeqkeÌle kesÀ mebyebOe ceW GvekeÀer YeeJevee keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle ngF& nw~ GvekesÀ keÀeJ³e ceW
ieesefHe³eeW mes mebyebefOele Òemebiees keÀe efve³eespeve Hegef<ìceeieea³e YeeqkeÌle -YeeJev ee kesÀ DeeOeej Hej ner efkeÀ³ee ie³ee
nw~ Hegef<ìceeieea³e YeeqkeÌle kesÀ Devegmeej ner metj keÀer ieesefHe³eeB mebmeej kesÀ mecemle megKe meeOeveeW keÀes l³eeie
keÀj kesÀJeue cee$e Òesce kesÀ yeue Hej F&ÍJej keÀes DeHeves JeMe ceW keÀjleer nQ~ Fmeer Òesc elelJe ceW Hegef<ìceeie&
J³ebefpele neslee nw~ JeuueYee®ee³e& Üeje mLeeefHele Hegef<ì ceeie& ceW mesJee keÀe Del³eble cenlJe nw~ GvekesÀ
Devegmeej mesJee kesÀ leerve Debie nQ -Yeesie, jeie Deewj Þe=bieej~ mesJee kesÀ Debleie&le ieg© -mesJee, meble -mesJee,
ÒeYeg-mesJee, F&ÍJej keÀe Þe=bieej, mebO³ee, Deejleer, GlmeJe, efnb[esuee, yemeble HeÀeie Deeefo keÀe efJeMesnw Deewj metjoeme ves Fve meYeer mes mebyebefOele DeefYeJ³eeqkeÌle DeHeves HeoeW ceW keÀer nw~
Hegef<ìceeie& keÀer mLeeHevee Dee®ee³e& JeuueYee®ee³e& (meb. 1535 -1587) kesÀ Üeje keÀer ieF& Leer~
oeMe&efvekeÀlee keÀer ¢ef<ì mes GvekesÀ Üeje ÒeefleHeeefole cele Meg×eÜwleJeeo, ye´ïeJeeo Deewj DeefJeke=Àle
HeefjCeeceJeeo kesÀ veece mes peevee peelee nw~ Gme mece³e Üwle Deewj DeÜwle keÀe efJeJ eeo oeMe&efvekeÀ #es$e ceW
Del³eble ®eef®e&le Lee~ DeÜwleJeeefo³eeW kesÀ Devegmeej efveieg&Ce ye´ïe cee³ee mes mecye× neskeÀj meiegCe Òeleerle neslee
nw~ meiegCe YeeqkeÌle kesÀ meceLe&keÀ Dee®ee³e& JeuueYe ves DeÜwleJeeo keÀer Fme OeejCee keÀe Keb[ve efkeÀ ³ee Deewjmunotes.in

Page 6

6yelee³ee efkeÀ ye´ïe ceW efveieg&Ce Deewj meiegCe lelJe oesveeW ner mJeeYeeefJekeÀ nQ, Deewj ³en ye´ïe keÀer ceefncee kesÀ
keÀejCe nw, cee³ee mebyebOe kesÀ keÀejCe veneR~ ke̳eeWefkeÀ keÀe³e& -keÀejCe ªHe `ye´ïe', cee³ee mebyebOe jefnle nesves
kesÀ keÀejCe Meg× nw, FmeerefueS ³en efme×eble Meg×eÜwleJeeo kesÀ veece mes peevee ie³ee~ JeuueYee®ee³e& peer ves
ye´ïe, peerJe Deewj peiele leerveeW keÀes ye´ïe ªHe ceevee nw, FmeerefueS Fme efme×eble keÀes ye´ïeJeeo Yeer keÀnles
nQ~ GvekesÀ Devegmeej ye´ïe meled, ef®ele, Deevebo mJeªHe nw~ peerJe ye´ïe ner nw Hejbleg GmeceW kesÀJeue meled
Deewj ef®eled keÀe ner meceeJesMe nw~ Fmeer ÒekeÀej peiele Yeer ye´ïe ner nw Hejbleg Gmecesb kesÀJeue meled lelJe nw~
peiele kesÀ mebyebOe ceW JeuueYee®ee³e& peer keÀe ceev evee nw efkeÀ efveieg&Ce -efvejekeÀej ye´ïe ner DeefJeke=Àle YeeJe mes
peiele kesÀ ªHe ceW HeefjCele nes peelee nw FmeerefueS Fme oMe&ve keÀes ` DeefJeke=Àle HeefjCeeceJeeo 'Yeer keÀne
peelee nw~
YeeqkeÌle meeOeve keÀer ¢ef<ì mes Dee®ee³e& JeuueYee®ee³e& peer kesÀ cele keÀes Hegef<ìceeie& kesÀ veece mes
peevee peelee nw~ Hegef<ì DeLee&le HeesDevegûen keÀes ner meye kegÀí ceevee peelee nw~ peerJe keÀes YeieJeeve kesÀ Devegûen ke sÀ efyevee cegeqkeÌle veneR efceue
mekeÀleer~ F&ÍJej kesÀ Heesveece mes peevee ie³ee~ cenekeÀefJe metjoeme Hegef<ìceeie& ceW oeref#ele Les, Dele: Hegef<ìceeie ea³e efme×ebleeW keÀe
ÒeYeeJe Gve Hej Hee³ee peevee mJeeYeeefJekeÀ ner nw~ metjoeme SkeÀ keÀefJe Les ve efkeÀ lelJe®eslee oeMe&efvekeÀ,
FmeerefueS GvekeÀer keÀefJelee ceW Hegef<ìceeie& mes mebyebefOele efme×eble, efme×eble ªHe ceW veneR DeeS nQ yeefukeÀ
GvekeÀer keÀefJelee ceW keÀF& mLeueeW Hej FmekeÀe DeeYeeme efceuelee nw~ GvekesÀ keÀeJ³e ceW ieesefHe³eeW keÀe J³eeqkeÌlelJe
Hegef<ìceeieea³e YeeqkeÌle -YeeJevee kesÀ DeeOeej Hej ner efve³eesefpele efkeÀ³ee ie³ee nw~ efpeme ÒekeÀej Hegef<ìceeieea³e
YekeÌle De Heves keÀes HetCe&le: DeHeves F<ì Hej íesæ[ oslee nw, metjoeme kesÀ keÀeJ³e ceW efJejnCeer ieesefHe³eeW keÀer
efmLeefle Yeer Ssmeer ner nw, peneB GvnW DeHeves Òesce Deewj YeeqkeÌle Hej efJeÍJeeme nw Deewj Gmeer Òesce Deewj YeeqkeÌle
kesÀ menejs Jes F&ÍJej keÀes ÒeeHle keÀjleer nQ~ metjoeme kesÀ keÀeJ³e ceW Hegef<ìceeieea YeeqkeÌle keÀe ³ener J³eJeneefjkeÀ
ÒeefleHeÀueve nw~
metjoeme kesÀ keÀeJ³e ceW kesÀJeue Hegef<ìceeie& ner veneR yeefukeÀ Gme mece³e Òe®eefuele Dev³e oeMe&efvekeÀ
efme×eble Yeer JeefCe&le efkeÀS ieS nQ efpememes ³en mHe<ì neslee nw efkeÀ Jen Hegef<ìceeie& ceW oeref#ele DeJeM³e Les
Hejbleg DeHeveer leke&À yegef× kesÀ Devegmeej Jes Dev³e efme×ebleeW keÀes Yeer mJeerkeÀej keÀjles Les GvekeÀer ¢ef<ì Keb[ve
veneR ceb[ue ceW Leer Jewmes Yeer Gvek eÀe GÎsM³e Fve oeMe&efvekeÀ efme×ebleeW keÀe efJeJes®eve veneR yeefukeÀ ke=ÀÒeefle DeHeves Òesce keÀes DeefYeJ³ekeÌle keÀjvee Lee FmeerefueS GvekesÀ keÀeJ³e ceW peneB Hegef<ìceeieea³e YeeqkeÌle mes
mebyebefOele G×jCe DeeS nQ Jener Fve efme×ebleeW mes Deueie Yeer GvneWves DeHeves efJe®eejeW keÀes ÒekeÀì efkeÀ³ee nw
FveceW meyemes ÒecegKe nw j eOee keÀer Òeke=Àefle ªHe ceW keÀuHevee Deewj ke=ÀÒeke=Àefle keÀe mebyebOe ceevevee ~metjmeeiej kesÀ oMece mkebÀOe ceW jeOee ke=ÀngS keÀnles nQ -
ye´peefnb yemeQ DeeHegefn efyemeje³eew
Òeke=Àefle -Heg©JeemleJe ceW Hegef<ìceeie& kesÀ J³eeK³eelee Dee®ee³e& JeuueYee®ee³e& ve s jeOee keÀer keÀesF& ®e®ee& veneR keÀer
nw~ GvneWves `³ee peielekeÀejCeYetlee YeieJeleMeeqkeÌle: mee ³eesiecee³ee' ner keÀne nw~ JeuueYe mebÒeoe³e cesb jeOee
keÀe GuuesKe efJeùueveeLe peer kesÀ mece³e ceW nesves ueiee Lee~ jeOee YeieJeeve keÀer Dee¼eoveer -MeeqkeÌle kesÀ ªHe
ceW ceeveer ieF& Leer~ Hejbleg metj ves DeHeveer ceewefuekeÀ ¢ef<ì keÀe Heefj®e³e osles ngS GvekeÀe JeCe&ve Heg©ªHe ceW efkeÀ³ee nw~ Hegef<ìceeieea³e YeeqkeÌle kesÀ DevegmejCe ceW ke=ÀleLee peerJe Deewj peiele keÀe DebMeªHelJe Deeefo metjoeme kesÀ keÀeJ³e ceW efceue peelee nw~ Fmeer ÒekeÀej peielemunotes.in

Page 7

7keÀer ye´ïece³elee keÀes Yeer GvneWves mJeerkeÀej efkeÀ³ee nw Deewj metj meejeJeueer ceW mHe<ì ªHe mes ye´ïeeb[, osJe,
cee³ee, keÀ eue, Òeke=Àefle, Heg©Deewj DeefJeÐee DeLee&le cee³ee keÀe Yeso Yeer mJeerkeÀej efkeÀ³ee nw~ GvekesÀ Devegmeej efJeÐee, cee³ee ³ee De%eeve
kesÀ DebOekeÀej keÀes otj keÀjves Jeeueer nw~ F<ì kesÀ Devegûen mes ner efJeÐee keÀe Go³e neslee nw~ ceQ keÀe YeeJe
ve<ì nes peelee nw Deewj Jen mecemle peiele ceW DeelceªHe keÀe oMe&ve keÀjlee nw~ Fme lejn metjoeme
Hegef<ìceeie& ceW oeref#ele DeJeM³e Les, Hejbleg GvneWves Hegef<ìc eeieea³e oeMe&efvekeÀ efJe®eejeW mes kegÀí Deueie
ceev³eleeSB DeHeves keÀeJ³e ceW DeefYeJ³ekeÌle keÀer nQ~
YeeqkeÌle kesÀ efueS efJeve³eMeerue nesvee Del³eble DeeJeM³ekeÀ nw~ DenbkeÀej keÀes íesæ[keÀj ner ceveg<³e
YeeqkeÌle kesÀ ceeie& keÀes DeHevee meke Àlee nw~ metjoeme ves efJeve³e mebyebOeer yengle mes HeoeW keÀer j®evee keÀer nw~
YeeqkeÌle ceeie& ceW efJeve³e keÀe DeLe& nw -F&ÍJej kesÀ meccegKe efJevece´lee ³ee oervelee DeefYeJ³ekeÌle keÀj Gmemes
Devegûen keÀer DeeMee keÀjvee~ efJeve³e ceveg<³e kesÀ Ûo³e Deewj F&ÍJej kesÀ yeer®e SkeÀ YeeJeveece³e mesleg keÀe
efvecee&Ce keÀjleer nw~ efJeve³e kesÀ Üeje ceveg<³e keÀe Ûo³e F&ÍJej keÀer Deesj efvepeelee nw~ F&ÍJej me=ef<ì keÀer mecemle Me eqkeÌle³eeW, efJeÐeeDeeW Deewj ie gCeeW keÀe Deveeefo Deveble ñeesle nw~ ceveg<³e
keÀer MeeqkeÌle³eeB Hejceelcee kesÀ meeceves #egê nQ~ F&ÍJej keÀer yeveeF& ngF& Fme ceneve me=ef<ì kesÀ meeceves ceveg<³e
Del³eble #egê nw Hejbleg DeHeveer megbojlee kesÀ DeeYeeme kesÀ meeLe efJeve³eHetJe&keÀ peye ceveg<³e F&ÍJej mes mebyebOe
mLeeefHele keÀjlee nw leye Gmes F&ÍJej keÀe Devegûen ÒeeHle neslee nw~ JewDebleie&le oervelee, ceevecenesvee ®eeefnS~ efyevee FvekesÀ efJeve³e HetCe& veneR nes mekeÀleer~ metjoeme ves DeHeves HeoeW ceW Fve meYeer keÀe JeCe&ve
efkeÀ³ee nw~ GvekesÀ efJeve³e mebyebOeer Heo Dee[byejcegkeÌle nQ~ metjoeme ves YeeqkeÌle ceW leuueerve neskeÀj efveYeeJe mes mJeeYeeefJekeÀ DeefYeJ³eeqkeÌle kesÀ Üeje Ssmes HeoeW keÀer j®evee keÀer nw~
1.4 Ye´cejieerle HejbHeje Deewj metjoeme
ke=ÀcenÊJeHetCe& nw~ metjoeme ves Yeer Fme Òemebie keÀes DeHeves HeoeW mes mece=× efkeÀ³ee nw~ Ye´cejieerle Òemebie keÀe
meJe&ÒeLece GuuesKe ÞeerceÓeieJele ceW efceuelee nw~ ÞeerceÓeieJele kesÀ oMece mkebÀOe HetJee&Oe& kesÀ efí³eeueermeJeW
leLee meQleeueermeJeW DeO³ee³e ceW Gu uesKe efceuelee nw, efpemekesÀ Devegmeej kebÀme kesÀ efveceb$eCe Hej Þeerke=ÀDe¬etÀj kesÀ meeLe ceLegje ieS Deewj JeneB kebÀme keÀe JeOe keÀj DeHeves ceelee leLee efHelee osJekeÀer -JemegosJe keÀe
G×ej efkeÀ³ee Deewj JeneB keÀer meÊee mebYeeue ueer~ Jen DeHeves jepekeÀepe ceW Fleves DeefOekeÀ J³emle nes ieS
efkeÀ uebyes mece³e lekeÀ ceLegje ceW ner yeves jns~ otmejer lejHeÀ ye´pe ceW vebo -³eMeesoe Deewj mecemle ieesHe -
ieesefHe³eeW meefnle ke=ÀYeer Deeles jns~ Ssmes ceW Þeer ke=ÀefkeÀ³ee peeS~ Deblele: Þeerke=Àefce$e G×Je keÀes ye´pe Yespee Deewj Fmeer ÒemleeJevee kesÀ yeeo Ye´cejieerle keÀer YetefcekeÀe DeejbYe nesleer nw~
Þeerke=ÀLee Deewj ke=ÀmecePes~ ke=ÀG×Je keÀ es ye´pe Yespe efo³ee~
ye´pe ceW Deeles ngS G×Je ye´peYetefce kesÀ meeQo³e& keÀe DeÓgle JeCe&ve keÀjles nQ Deewj JeneB HengB®ekeÀj
meyemes Henues vebo Deewj ³eMeesoe mes efceueles nQ~ vebo -³eMeesoe mes efceuekeÀj GvekeÀer J³eLee megveles nQ Deewjmunotes.in

Page 8

8GvnW Ye ebefle-YeeBefle mes mecePeeles Yeer nQ~ Deieueer megyen Jes ieesefHe³eeW mes efceueles nQ pees leceece GueenveeW kesÀ
GÓJe keÀes efkebÀkeÀle&J³eefJecetæ{ keÀj osleer nQ~ Jes ke=ÀYe´cej DeekeÀj SkeÀ ieesHeer kesÀ Hewj ceW yewþ peelee nw Deewj efHeÀj meYeer ieesefHe³eeB Gmeer keÀesmebyeesefOele keÀjkesÀ
Heg©ieesefHe³eeW kesÀ Òesce keÀe r mejenevee keÀjles nQ Deewj mJe³eb ye´pe -jpe nesves keÀer DeekeÀeb#ee ÒekeÀ æì keÀjles nQ~ kegÀæí
mece³e efyeleeves kesÀ yeeo peye GÓJe JeeHeme ceLegje peeves ueieles nQ leye meYeer ieesHe -ieesefHe³eeW Deewj vebo -
³eMeesoe mes meYeer efÒe³epeve GÓJe mes ³en er keÀnles nwb efkeÀ Jes ke=ÀÞeerceod YeeieJele ceW JeefCe&le Fme Òemebi ek e À e sn e rD e e O e e jm e g j o e m em e efnle Dev³e keÀefJe³eeW ves DeHeveer -DeHeveer
ceewefuekeÀ meeceL³e& kesÀ Devegmeej Ye´cejieerle Òemebie ke Àer j®evee keÀer nw~
efnboer ceW Ye´cejieerle keÀer HejbHeje keÀe ÒeJele&ve keÀjves keÀe Þes³e megjoeme keÀes ner nw~ DeHeves
Ye´cejieerle ceW metjoeme ves efpeme lejn menpe Deewj mJeeYeeefJekeÀ Mewueer ceW efJeefYevve ceveesoMeeDeeW kesÀ met#ce
Deewj ce eefce&keÀ ef®e$eCe keÀjles ngS Òe sceeYekeÌleer keÀer Þes<þlee keÀe ÒeefleHeeove efkeÀ³ee nw, Jen Dev³e$e ogue&Ye nw~
metjoeme kesÀ Ye´cejieerle kesÀ meeLe efnboer ceW Ye´cejieerle keÀer SkeÀ HejbHeje keÀer MegªDeele ngF&, pees keÀce ³ee
DeefOekeÀ cee$ee ce W DeeOegefvekeÀ keÀeue lekeÀ ®eueleer jner~ YeefkeÌlekeÀeue ceW vebooeme, Hejceevebooeme, ieesmJeeceer
leguemeeroeme Deeefo ves Ye´cejieerle keÀeJ³e keÀer j®evee keÀer~ jecekeÀe J³e kesÀ cece&%e leguemeer oeme Yeer Fme Òemebie
kesÀ JeMeerYetle neskeÀj j®evee keÀjves mes DeHeves keÀes jeskeÀ veneR mekesÀ~ jereflekeÀeue ceW jnerce, osJe, He¨eekeÀj,
ceeflejece, ®ee®ee Je=boeJeveoeme, De#ej Devev³e, Ieveevebo, efYekeÀejer oem e Deeefo ves Fme lejn keÀer j®e veeSB
keÀerHejblet metjoeme pewmee J³eJeefmLele JeCe&ve j ereflekeÀeue kesÀ efkeÀmeer Yeer keÀefJe ves veneR efkeÀ³ee, kesÀJeue kegÀí
æíboes kesÀÜeje ner Fefle ceeve ueer~ DeeOegefvekeÀ keÀeue ceW YeejleWêt nefjM®ebê, yeêerveeje³eCe ®eewOejer &ÒesceIeve',
De³eesO³ee efmebn GHeeO³ee³e &nefjDeewOe', peievveeLeoeme jlveekeÀj, cewefLeueerMejCe iegHle, [e@. jceeMebkeÀj
MegkeÌue &jmeeue' , [e@. mel³eveeje³eCe, ÜeefjkeÀe Òemeeo efceÞe, M³eecemegboj oer ef#ele Deeefo keÀefJe³eeW ceW Fme
Òemebie keÀes ueskeÀj kegÀ í HegÀìkeÀj íboeW keÀer j®evee keÀer~ DeeOegefvekeÀ keÀeue ceW Ye´cejieerle ÒekeÀjCe kesÀ cetue
YeeJe keÀes yeoue efo³ee ie³ee Deewj SkeÀ veJeerve ¢<ìer mes GmekeÀe JeCe&ve efkeÀ³ee ie³ee~ Fme keÀeue kesÀ keÀefJe
peve-peerJeve keÀes ueskeÀj Del³eble me®esle nes ieS Les Dele: GvnesveW jeOee Deewj ke=Àvee³ekeÀ -veeef³ekeÀe kesÀ ªHe ceW JeefCe&le ve keÀjles ngS SkeÀ meceepemesJeer keÀer lej n Òemlegle efkeÀ³ee Hej ke̳eeWefkeÀ
cetue keÀLeevekeÀ Jener jne Dele: Ssmes keÀeJ³eeW keÀes Ye´cejieerle HejbHeje kesÀ Debleie&le ner mLeeve efo³ee peelee
nw~ Je emleJe ceW metjoeme mes Megª ngF& Fme HejbHeje ceW Deye lekeÀ SkeÀ cee$e GvneR keÀe Ye´cejieerle Ssmee nw,
efpemeceW Ye´cejieerle kesÀ mecemle ue#eCeesb keÀe efveJee&n efkeÀ³ee ie³ee nw~ Fmeerefue³e Fme HejbHeje keÀe meJe&Þes<þ
keÀeJ³e metjoeme kesÀ Ye´cej ieerle keÀes ner ceevee peelee nw~
Ye´cejieerle Òemebie efnboer kesÀ keÀefJe³eeW keÀes ncesMee efÒe³e jne nw Deewj FmeerefueS YeefkeÌlekeÀeue mes
ueskeÀj DeeOegefvekeÀ keÀeue lekeÀ FmeceW j®eveeSB Yeer GHeueyOe nesleer nQ~ ³egieevegketÀue HeefjJele&ve Ye er efoKeeF&
osles nQ~ Y e´cejieerle keÀeJ³e HejbHeje ye´ peYeekeÀefJe³eeW kesÀ Üeje j®eveeSsB keÀer ie³eeR~ De³eesO³ee efmebn GHeeO³ee³e nefjDeesOe peer veW DeHeves cenekeÀeJ³eelce keÀ
ûebLe `efÒe³eÒeJeeme' ceW Keæ[er yeesueer ceW ner Fme Òemebie keÀer j®evee keÀernw~
1.5metjoeme kesÀ Ye´cejieerle keÀer efJeMesefnboer ceW Ye´cejieerle HejbHeje keÀer Meg©Deele cenekeÀefJe metjoeme kesÀ Üeje keÀer ieF&~ metjoeme kesÀ
HeÍ®eele YeeqkeÌlekeÀeue, jereflekeÀeue Deewj DeeOegefvekeÀ keÀeue ceW DeveskeÀ keÀefJe³eeW ves Ye´cejieerle Òemebie Hej
keÀeJ³e -j®evee keÀer Hejblet metjoeme Gve meye ceW Dev³elece nQ~ GvekesÀ Üeje j®ee ie³ee Ye´cejieerle DeefOekeÀmunotes.in

Page 9

9J³eJeefmLele Deewj meg< þg nw~ GvneWves Gmes keÀLeeye× ªHe ceW j®ee nw~ FmekesÀ DeejbYe ceW Jes ke=ÀmebyebOeer Devegjeie, G×Je kesÀ %eeve mebyebOeer DenbkeÀej Deewj ke=ÀkeÀjves kesÀ yeejs ceW efJe®eej, HeefjCeece mJeªHe G×Je keÀes ieeskegÀue Yespeves kesÀ efueS lew³eej keÀjvee, vebo -
³eMeesoe leLee ieesHe -ieesefHe³eeW kesÀ efueS meeLe ceW He$e Yespevee, G×Je keÀer ye´pe³ee$ee keÀe ceeie& -JeCe&ve, ye´pe
HengB®ekeÀj G×Je kesÀ Üeje vebo -³eMeesoe Deeefo mes efceuevee, G vnW ke=Àyeeo ieesHe -ieesefHe³eeW mes efceuevee Deewj GvnW mecePeeves keÀe Òe³eeme keÀjvee lelHeÍ®eele ieesefHe³eeW keÀe DeHeveer
J³ebi³eeseqkeÌle³eeW Üeje G×Je kesÀ %eeve mebyebOeer DenbkeÀej keÀe Keb[ve keÀjvee Deewj Deble ceW G×Je keÀe YeeqkeÌle
kesÀ cenlJe keÀes mecePevee Deewj JeeHeme peevee Deeefo ÒemebieeW kesÀ Üeje metjoeme ves keÀLeeye× ªHe ceW DeHeves
Ye´cejieerle keÀer j®evee keÀer nw~
metjoeme keÀe Ye´cejieerle DeHeveer Je¬eÀeseqkeÌle³eeW, JeeiJewoiO³e Dee wj J³ebi³eeseqkeÌle³eeW Deeefo kesÀ keÀejCe
Del³eble Devetþe yeve ie³ee nw~ Yeenw~ G×Je ueieeleej GvnW efveieg&Ce keÀe GHeosMe mecePeeles pee jns nQ Deewj otmejer lejHeÀ iees efHe³eeB nej
ceeveves kesÀ efueS lew³eej veneR nQ~ G×Je keÀes DeHeveer lejn -lejn keÀer GeqkeÌle³eeW mes ueieeleej Heerìleer pee
jner nQ~ G×Je keÀes ueie jne nw efkeÀ ke=Àleke&À k eÀes DeHeveer menpe GeqkeÌle³eeW mes ueieeleej keÀeìleer pee jner nQ~ G×Je Deewj ieesefHe³eeW kesÀ DeeHeme kesÀ
leke&À-efJeleke&À ceW YeengS keÀnles nQ -
megveew ieesHeer nefj keÀew mebosme~
keÀefj meceeefOe Deblejieefle O³eeJeng, ³en GvekeÀew GHeosme~
Jew DeefJeiele Deefyeveemeer Hetjve, meye Ieì jns meceeF~
lelJe %eeve efyeveg cegeqkeÌle veneR nw, Jeso Hegjeveefve ieeF~ 278
DeLee&le ieesefHe³eeW, ke= ÀGvekeÀe mebosMe nw~ Jes DeefJeiele, DeefJeveeMeer, HetCe& leLee meYeer Ieì ceW J³eeHle nQ~ Jeso leLee HegjeCeeW ceW iee³ee
ie³ee nw efkeÀ lelJe %eeve kesÀ efyevee cegeqkeÌle ven eR efceueleer~ G×Je kesÀ mecePeeves Hej ieesefHe³eeB G×Je Hej ner
GueìJeej keÀjles ngS keÀnleer nQ -
osve DeeS GOeew cele veerkeÀew~
DeeJeng jer efceefue megveng me³eeveer, uesng megpeme keÀew ìerkeÀew~
lepeve keÀnle Decyej DeeYetDebie Yemce keÀefj meerme peìe Oeefj, efmeKeJele efvejiegve HeÀerkeÀew~
DeLee&le G×Je megboj cele osves keÀes DeeS nQ~ ®elegj meefKe³eeW DeeDees, meye efceuekeÀj megvees leLee
meg³eMe keÀe ìerkeÀe uees~ G×Je ncemes Jeñe, DeeYetnQ~ Debie ceW Yemce ueieeves keÀer, efmej Hej peìe OeejCe keÀjves keÀer leLee HeÀerkesÀ efveieg&Ce keÀer meerKe osles nQ~
FmekesÀ yeeo Jes G×Je Hej J³ebie keÀjles ngS keÀnleer nQ -
mecegefPe ve Hejefle efle nejer GOeew~
p³eeQ ef$eoesDeeHegve keÀew GHe®eej keÀjew Deefle, leye Deewjve efmeKe osng~
..................
metjoeme cegkeÌleenue Yeesieer, nbme peJeeefj ke̳eeQ ®egefvenw~munotes.in

Page 10

10DeLee&le, G×Je legcnejer yeele nceW mecePe ceW veneR Deeleer~ pewmes yeele, efHeÊe leLee keÀHeÀ kesÀ
mecevJe³e mes SkeÀ pekeÀ GlHeVe nes peeleer nw, Jewmes ner legce Meg× Deewj meerOeer yeele veneR yeesueles nes~ Henues
DeHevee GHe®eej keÀjes leye DeewjeW keÀes meerKe oes~ G×Je k eÀer efveieg&Ce DeejeOevee keÀer meerKe Hej ieesefHe³eeB
keÀnleer nQ efkeÀ cegkeÌleeHeÀue keÀe Yeesieer nbme, pJeej keÀes ke̳eeW ®egvesiee DeLee&le ke=Ànce ke=Àner J³ebi³eeseqkeÌle³eeW mes Yeje Heæ[e nw~ Yeemetjoeme kesÀ ceveesYeeJeeW kesÀ JeCe&ve Deewj YeeceeO³ece mes ieesefHe³eeW kesÀ Ûo³e ceW meiegCe YeeqkeÌle keÀe pees Jeeme efoKee³ee nw GmeceW ieesefHe³eeB G×Je kesÀ
mecePeeves kesÀ yeeJepeto Yeer efveieg&Ce kesÀ mJeªHe keÀes mecePeves keÀes lew³eej ner veneR nQ~ G×Je kesÀ yeej -yeej
efveieg&Ce keÀe GHeosMe osves mes Tye keÀj Jes keÀnleer nQ -
efvejiegve keÀewve osme keÀes yeemeer~
ceOegkeÀj keÀefn mecegPeeF meeQn os, yetPeefle meeBef®e ve neBmeer~
keÀes ns pevekeÀ, keÀewve nw peveveer, keÀewve veeefj keÀes oemeer?
kewÀmees ye jve Yesme nw kewÀmees, efkeÀefnb jme ceQ DeefYeueeHeeJewieew Hegefve efkeÀ³ees DeeHevees, pees js keÀjwieew ieeBmeer~
megvele ceewve »w j¿ees yeeJejew, metj meyew ceefle veemeer~ 292
Ye´cejieerle Òemebie ceW G×Je ves ieesefHe³eeW kesÀ efJeefJeOe ceveesYeeJeeW keÀe ef®e$eCe efkeÀ³ee nw~ ke=ÀefJe³eesie ceW ieesefHe³eeW keÀer ceeveefmekeÀ efmLeefle Ssmeer nes ieF& nw efkeÀ Jen ke=ÀkeÀes lew³eej ner veneR nQ~ G×Je kesÀ yeej yeej mecePeeves Hej Jes keÀYe er ¬eÀesefOele nesleer nQ, keÀYeer G×Je keÀes
DeHeveer keÀìteqkeÌle³eeW mes Deenle keÀjleer nQ, keÀYeer Jes ÒeeLe&vee keÀjves ueieleer nQ~ GvekeÀe DeHeves ceve Hej pewmes
keÀesF& JeMe ner veneR nw~ Jes G×Je mes efveieg&Ce ³eesie kesÀ Òeefle DemeceLe&lee pe eefnj keÀjles ngS leLee DeHeveer
oMee keÀe JeCe&ve keÀjles ngS keÀnleer nQ -
GOeew ceve ve Ye³es ome yeerme~
SkeÀ ngleew mees ie³ees m³eece mebie, keÀes DeJejeOew F&me~
Fbêer efmeefLeue YeF& kesÀmeJe efyeveg, p³eeQ osner efyeveg meerme~
Deemee ueeefie jnefle leve mJeemee, peerJeefnb keÀesefì yejerme~
legce leew meKee m³eece megboj kesÀ, mekeÀue peesie kesÀ F&me~
metj nceejs vebo -vebove efyeveg Deewj veneR peieoerme~~ 299
DeLee&le, G×Je nceejs Heeme ome -yeerme ceve veneR nQ, SkeÀ ner nw pees M³eece k esÀ mebie ®euee ie³ee~
Deye legcnejs efveieg&Ce keÀes keÀewve DeejeOes~ ke=Àefmej keÀes osn~ Fme DeeMee mes ner Mejerj ceW ÍJeeme Deeleer nw efkeÀ keÀYeer lees ke=ÀÒeeLe&vee kesÀ mJej ceW G×Je mes keÀnleer nQ efkeÀ legce lees ke=ÀuesefkeÀve nceejs Heeme ke=Àmetjoeme keÀe Ye´cejieerle ef JeÒeuecYe Þe=bieej mes HeefjHetCe& j®evee nw~ FmeceW ieesefHe³eeW keÀer Del³eble
ienve efJe³eesie oMee keÀe JeCe&ve nw~ Þeerke=ÀÒeeHle efkeÀ³ee nw~ FmekesÀ yeeo Þeerke=ÀjepekeÀepe ceW J³emle nes peeles nQ Deewj ueewìkeÀj ye´pe veneR Dee Heeles~ Þeerke=À

Page 11

11keÀejCe Hetjs ye´pe ceW efJe³eesie keÀe obMe ÒeeHle nw~ Gmeer efJe³eesie oMee keÀe JeCe&ve DeYetleHetJe& {bie mes metjoeme
ves DeHeves keÀeJ³e ceW efkeÀ³ee nw~ efJejn keÀer ³en efmLeefle ke=ÀHetjs Òeeke=ÀeflekeÀ JeeleeJejCe ceW J³eeHle nw~ Ye´cejieerle ceW metj ves efJejn ke Àer mecemle oMeeDeeW keÀe meef®e$e
JeCe&ve efkeÀ³ee nw~ Ye´cejieerle kesÀ Debleie&le Òeke=Àefle keÀe GÎerHeve efJeYeeJe ªHe ceW JeCe&ve ÒecegKe nw~ pees Òeke=Àefle
ke=Àpeueeleer meer Òeleerle nesleer nw -
efyeveg ieesHeeue yewefjve YeF& kegbÀpeQ~
leye Jes uelee ueieefle leve meerleue, Deye YeF& efJeye=Lee yenefle pecegvee, Keie yeesuele, ye=Lee keÀceue -HetÀueefve D eefue iegbpew~
peneB SkeÀ lejHeÀ Òeke=Àefle keÀe vewkeÀìîe mecemle ye´pe keÀes J³eefLele keÀjlee nw, ke=ÀkeÀer ³eeo efoueelee nw, JeneR mJe³eb Òeke=Àefle Yeer GvekesÀ efJejn ceW Del³eble J³eekegÀue nw~ keÀeefueboer DeLee&le
³ecegvee Yeer GvekesÀ efJejn ceW keÀeueer Heæ[ ieF& nw DeLee&le GvekesÀ efJejn ceW peue ieF& nw~ mecemle ye´peceb[ue
ke=ÀosefKe³ele keÀeefuevoer Deefle keÀejer~
Denew HeefLekeÀ keÀefn³eew Gve nefj meeQ, Ye³eer efyejn pegj peejer~
.................
metjoeme -ÒeYeg pees pecegvee ieefle, mees ieefle Ye³eer nceejer~
Ye´cejieerle kesÀ ceeO³ece mes metjoeme ves pees efJejn -JeCe&ve efkeÀ³ee nw, GmeceW efJejn keÀer mecemle
keÀeJ³eMeem$eer³e ceev³eleeSB meefcceefuele nes ieF& nQ~ ³en mJe eYeeefJekeÀ {bie mes ngDee nw ³ee metjoeme keÀes
Meem$eer³e %eeve Lee, ³en lees veneR keÀn mekeÀles Hejbleg keÀeJ³eMeem$e ceW efJejn keÀer efpeve i³eejn oMeeDeeW keÀe
GuuesKe efkeÀ³ee ie³ee nw, Jes meYeer Ye´cejieerle kesÀ Debleie&le osKeer pee mekeÀleer n Q~ ³en i³eejn oMeeSB nQ -
DeefYeueeFve meYeer keÀe Glke=Àì ef®e$eCe metjoeme kesÀ Ye´cejieerle ceW efceuelee nw~ efyejn -oMeeDeeW kesÀ meboYe& ceW
metjoeme kesÀ keÀeJ³e keÀer J³eeHekeÀlee keÀe GuuesKe keÀjles ngS Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue ves keÀne nw efkeÀ, ’ve
peeves efkeÀleveer ÒekeÀej keÀer ceeveefmekeÀ oMeeSB Ssmeer efceueWieer, efpevekesÀ veecekeÀjCe lekeÀ veneR ngS nQ~ “
Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue k esÀ Fme keÀLeve mes metjoeme keÀer mepe&ve J³eeHekeÀlee keÀe Deboepee menpe ner
ueiee³ee pee mekeÀlee nw~ JeemleJe ceW Ye´cejieerle ceW metjoeme peer ves efJeÒeuecYe -Þe=bieej keÀe Del³eble Glke=À<ì
JeCe&ve efkeÀ³ee nw~ Hetjs efnboer meeefnl³e ceW FmekeÀer peesæ[ keÀe keÀesF& otmeje GoenjCe {tBæ{ves Hej Yeer veneR
efceuelee nw~ keÀF& meceer#ekeÀ efJejn keÀes DeeOeej ceevekeÀj metjoeme keÀer leguevee pee³emeer Deewj ceerje Deeefo
mes keÀjles nQ Hejbleg FveceW mes keÀesF& Yeer efJejn keÀe Glevee mebHetCe& ef®e $e veneR KeeR®e Hee³ee nw efpelevee efkeÀ
metjoeme ves efkeÀ³ee nw~ FmeerefueS Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue ves keÀne nw efkeÀ, ’efJe³eesie keÀer efpeleveer
Debleo&MeeSB nes mekeÀleer nQ, efpeleves {bieeW mes Fve oMeeDeeW keÀe meeefnl³e ceW JeCe&ve ngDee nw Deewj meeceev³ele:
nes mekeÀlee nw, Jes meye GmekesÀ Yeerlej ceewpeto nQ~“ metjoeme keÀe efJejn -JeCe&ve ªove cee$e veneR nw yeefukeÀ
GvneWves Gmes J³ebi³e -efJeveeso HetCe& yevee efo³ee nw~ Hetjs efnboer meeefnl³e ceW ³en oMee SkeÀ cee$e GvneR kesÀ
meeceL³ e& keÀer yeele nw~ metjoeme keÀe efJejn JeCe&ve cee$e HejbHeje keÀe DevegkeÀjCe veneR nw DeLee&le GmeceW
kesÀJeue veeefj³eeW keÀes ner J³eefLele veneR efoKee³ee ie³ee nw yeefukeÀ Heg©ie³ee nw~ Fme efJejn mes meb HetCe& efJeÍJe J³eefLele nw~ efvemebosn metjoeme keÀe Ye´cejieerle efnvoer meeefnl³e keÀer
Decetu³e mebHeefÊe nw~munotes.in

Page 12

121.6metjoeme keÀer YeecenekeÀefJe metjoeme ves ye´peYeekeÀejCe ³en mJeeYeeefJekeÀ Yeer Lee~ metjoeme ves DeHeveer YeeceW DeekeÀj ner Henueer yeej ye´peYeeYeer ye´peYeemetjoeme ceW osKeves keÀes efceuelee nw, GvekesÀ Henues ³en ogue&Ye nw~ metjoeme Üeje Òe³egkeÌle ye´peYeemeevegÒeeme, YeeJeeW kesÀ mepeerJe JeCe&v e ceW meceLe&, menpe, mejue, Dee[byejnerve Deewj Ûo³e keÀes mHeMe& keÀjves
Jeeueer nw~ GHe ³eg&keÌle efJeÍuesmebyebOe ceW [e@. njyebmeueeue Mecee& keÀnles nQ efkeÀ, ’pees keÀe sceuekeÀeble HeoeJeueer, YeeJeevegketÀue Meyo -®e³eve,
meeLe&keÀ DeuebkeÀej ³eespevee, OeejeJeener ÒeJeen, mebieerleelcekeÀlee Deewj mepeerJelee metj keÀer YeeosKekeÀj lees ³ener keÀnvee Heæ[lee nw efkeÀ metj ves meJe&ÒeLece ye´peYeemetjoeme kesÀ keÀeJ³e ceW ye´peYeeleÓJe, Heeefue, Òeeke=Àle Deewj DeHeYe´bMe kesÀ Meyo, Dev³e osMeer YeeDeewj osMepe Meyo Yeer Òe®egj cee$ee ceW efceueles nQ~ Fve meYeer Deueie -Deueie YeeMeyo GvekeÀer YeemJeeo, jmevee, jbkeÀ, jme ,D e e f J e i e l e ,D e e e f o ,D e v e b l e ,D e e f J e v e e M e e r ,D e e O e j e c e = l e ,H e e r l e e b y e j ,c e n e s l m e J e
Deeefo ÒecegKe nQ~ metjoeme kesÀ keÀeJ³e ceW leÓJe MeyoeW keÀer mebK³ee lelmece MeyoeW keÀer DeHes#ee keÀneR DeefOekeÀ
nw~ ³en leÓJe Meyo Heeueer, Òeeke=Àle, DeHeYe´bMe Dee efo keÀer ÒeJe=efÊe³eeW kesÀ Devegmeej HeefjJeefle&le nesles -nesles
meJe&Lee yeoues ªHe cesb ye´peYeeefnce Deeefo ÒecegKe nQ~ Heeefue, Òeeke=Àle leLee DeHeYe´bMe YeeosKeves keÀes efceueles nQ peesefkeÀ Ssmes Meyo Les efpevekeÀer Òeke=Àefle ye´peYeeMeyoeW ceW DemeJeej, Gmej, kesÀnjer, ieenkeÀ, keÀefìkeÀ, mee³ej Deeefo ÒecegKe nQ~ efJeosMeer YeekesÀ Debleie&le Dejyeer kesÀ Deyeerj, peJeeye, Kemece; HeÀejmeer kesÀ De®eej, iegceeve, DeJeepe; legkeÀea kesÀ meeefnyeer,
iegbpeeFme, oieeyeepe, kegÀleJeeue Deeefo~ Fve efJeosMeer YeemeJee&efOekeÀ nQ~ osmeer Yee³e$e-le$e efceuelee nw~
Meyo-Yeb[ej keÀer ¢ef<ì mes metj keÀer YeeJeekeÀ®eeleg³e& keÀer ¢ef<ì mes GvneWves DeHeves HeoeW ceW cegneJejs Deewj keÀneJeleW keÀe Yeer yeæ[e megboj Òe³eesie efkeÀ³ee
nw~ Fme Òe³eesie mes YeeueeskeÀ-Òe®eefuele GHeceeDeeW, cegneJejeW Deeefo keÀe meneje ueskeÀj DeHeveer YeeDeefYeJ³eeqkeÌle nsleg meJe&Lee GHe³egkeÌle yevee efo³ee nw~ GvekeÀer YeeMeem$eer³e efve³eceeW -GHeefve³eceeW keÀer ¢ef<ì mes cetu³eebkeÀve keÀjvee Gef®ele veneR nw~ Deece pevelee keÀer Yeemeoe ner Fve efve³eceeW kesÀ efJe©× ®eueleer DeeF& nw Hejbleg metj keÀer Yeenw, Gmemes GvekeÀe keÀeJ³e Deewj mece=× ngDee nw~
metjoeme ves DeHeveer keÀeJ³e j®evee HeoeW kesÀ ©He ceW keÀer nw, FmeerefueS GvekeÀe keÀeJ³e mebieerlece³e
nes Gþe nw~ Dev³e íboeW keÀer DeHes#ee Heo ªHe ceW j®evee keÀjkesÀ j®eveekeÀej DeHeves HeoeW keÀes ies³e yevee oslee
nw~ metjoeme keÀer Heo j®evee keÀer Mewueer Ssmeer nw efkeÀ jeie Deewj leeue keÀe mecevJe³e DeÓgle ªHe mes ÒekeÀì
neslee nw~ GvekesÀ HeoeW ceW pees mJeeYeeefJekeÀlee Deewj ueeefuel³e efoKeeF& oslee nw Jen, YeeqkeÌlekeÀeue kesÀ Dev³e
keÀefJe³eeW ceW osKeves keÀes veneR efceue lee~ metjoeme keÀe keÀeJ³e FmeefueS Yeer Deewj DeefOekeÀ jes®ekeÀ nes peelee nwmunotes.in

Page 13

13ke̳eeWefkeÀ Gvnesbves Heo j®evee SkeÀ keÀLee kesÀ Devegmeej keÀer nw, efpemes vewjvle³e& ceW mebieerleye× keÀjkesÀ Heæ{ves
³ee ieeves ceW SkeÀ Deueie ner Deevebo keÀer Òeleere fle nesleer nw~ Yepeve -keÀerle&ve keÀjves Jeeues iee³ekeÀ Fmeer keÀejCe
metjoeme kesÀ HeoeW keÀes ieevee Hemebo keÀjles nQ~ metjoeme kesÀ Heo FmeefueS Deewj Yeer ÒeYeeJeer nes ieS nQ efkeÀ
GveceW ©#e oeMe&efvekeÀ lelJeeW keÀe efJeÍuesieeve efkeÀ³ee ie³ee nw~ metjoeme kesÀ efJeve³e mebyebOeer Heo, Jeelmeu³e mebyebOeer Heo Deewj Ye´cejieerle Fme ¢ef<ì
mes Del³eble GuuesKeveer³e nQ~ mebHetCe& metjmeeiej ³en leerveeW Deelcee kesÀ meceeve J³eeHle nQ~ Fve leerveeW
ÒekeÀjCeeW keÀer j®evee Heo ªHe ceW ner ngF& nw Deewj efpeme menpe, mejue {bie mes efJeefYeVe ceveesYeeJeeW Deewj
Je=efÊe³eeW keÀe ef®e$eCe efkeÀ³ee ie³ee nw, Jen Òel³eskeÀ Heeþ ³ee Þeeslee keÀes DeevevoeeflejskeÀ mes Yej oslee nw~ metj
kesÀ Heo Òemeeo -iegCe mebHeVe nQ~ Jes DeHeves HeoeW ceW pees kegÀí Yeer keÀnvee ®eenles nQ, Jen efyeukegÀue mHe<ì {bie
mes keÀn osles nQ~ DeLe& keÀer HejleW menpe ner HeeþkeÀ ³ee Þeeslee kesÀ ceve ceW Kegue peeleer nQ Deewj ceveesYeeJeeW
keÀe ef®e$eC e HeeþkeÀ keÀes mHe<ì ªHe mes mecePe ceW Deelee nw~ metjoeme keÀe Hetje keÀeJ³e Fme efJeMesGoenjCe nw~ DeveskeÀeLe&lee metj kesÀ HeoeW ceW keÀneR Yeer efoKeeF& veneR osleer~ metj ves peneB keÀneR, pees kegÀí
Yeer keÀne, meye Dee[byejefJenerve, m ejue, Òemeeo -iegCe HetCe&, mejme MeyoeJeueer ceW ner keÀne~ ³eÐeefHe GveceW
Heebef[l³e keÀer keÀesF& keÀceer veneR Leer Hejbleg ³en GvekeÀer Mewueer Leer~ Fleves meeHeÀ Deewj mHe<ì {bie mes DeHeves
DeLe& keÀes mebÒesefnem³e, DeÓgle Deeefo jmeeW keÀe megboj Òe³eesie osKeves keÀes efceuelee nw Deewj metj kesÀ Jeelmeu³e JeCe&ve kesÀ
keÀejCe ner DeeOegefvekeÀ keÀeue ceW Jelmeue jme keÀer mLeeHevee ngF& ~ ³en metj kesÀ cenekeÀefJe ªHe keÀe
Heefj®e³e nw~
1.7meejebMe
meejebMele: metjoeme efnvoer keÀer ke=ÀGvekeÀer j®evee `metjmeeiej' meiegCe YeeqkeÌleOeeje keÀer Deveceesue j®evee nw, efpemeceW GvneWves meiegCe YeeqkeÌle
kesÀ cenÊJe mLeeHeve kesÀ meeLe -meeLe efveieg&Ce YeeqkeÌle keÀer efvejLe&keÀlee keÀes mHe<ì efkeÀ³ee nw~ Hetjs efnvoer
meeefnl³e kesÀ Fefleneme ceW Fleveer YeeJeeHetefjle j®evee efceue Heevee Del³eble ogkesÀ Jeelmeu³e mebyebOeer Heo Deewj Ye´cejieerle GvnW efJeÍJe meeefnl³e ceW yespeesæ[ yeveeles nQ~ GvekesÀ keÀeJ³e ceW
Meeble jme, efJeÒeuecYe Þeb =ieej jme Deewj Jeelmeu³e jme keÀer ÒeOeevelee nw, ieewCe ªHe ceW Dev³e mecemle j meeW
mes mebyebefOele HeoeW keÀer j®evee Yeer GvekesÀ Üeje keÀer ieF& nw~ Fme mebyebOe ceW Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue efueKeles
nQ, ’Jeelmeu³e Deewj Þebieej kesÀ #es$eeW keÀe efpelevee DeefOekeÀ G×eìve metj ves DeHeveer yebo DeeBKeeW mes
efkeÀ³ee, Glevee efkeÀmeer Deewj keÀefJe ves veneR~... Fve #es$eeW keÀe keÀesvee -keÀesvee Jen PeeBkeÀ DeeS~“ Dee®ee³e&
jece®ebê MegkeÌue keÀe ³en keÀLeve Fme #es$e ceW GvekeÀer J³eeHekeÀlee Deewj cenlJeHetCe& DeefYeJ³eeqkeÌle keÀes J³ekeÌle
keÀjlee nw~ ³eÐeefHe metjmeeiej keÀe DeeOeej ÞeerceÓeieJele keÀe JeCe&ve nw Hejbleg metjoeme ves Fmes DeHeveer
ceewefuekeÀlee mes Deewj mece=ef× Òeoeve keÀer nw~ GvekesÀ Heo Òemeeo iegCe mebHeVe SJeb ceeOeg³e& YeeJe mes DeesleÒeesle
nQ~ GvekesÀ keÀeJ³e ceW efpeleveer menpelee Deewj YeeJe gkeÀlee nw Gleveer ner JeeiJewoiO³elee Yeer nw~ Fmemes GvekeÀe
keÀeJ³e Deewj Yeer ÒeYeeJeeslHeeokeÀ nes peelee nw~ metjmeeiej kesÀ Debleie&le Ye´cejieerle, metjoeme kesÀ meJee&efOekeÀ
GppeJeue He#eeW ceW mes SkeÀ nw~ Ye´cejieerle kesÀ Debleie&le efkeÀ³ee i e³ee efJejn JeCe&ve efnboer kesÀ meJe&Þes<þ JeCe&veeW
ceW mes SkeÀ nw~ GvekeÀe keÀeJ³e menpe YeeJeeW keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle nw, GmeceW efkeÀmeer Yeer lejn kesÀ DeuebkeÀej
ÒeoMe&ve keÀes GvneWves cenÊJe veneR efo³ee nw~ menpe {bie mes pees DeuebkeÀej meefcc eefuele nes ieS nQ, Jener
GvekesÀ keÀeJ³e ceW osKeves keÀes efceueles nQ~ YeeDeewj Deecepeve kesÀ yeer®e keÀer Yeeye´peYeenw~ Deeies ®euekeÀj keÀeJ³eYee

Page 14

14meeceL³e& k eÀes Henueer yeej ÒekeÀì keÀjves keÀe Þes³e metjoeme peer keÀes ner nw~ metjoeme kesÀ keÀeJ³e keÀe Deeves
Jeeues keÀefJe³eeW Hej yengle DeefOekeÀ ÒeYeeJe Heæ[e~ DeveskeÀ ke=Àj®evee keÀer~ Ye´cejieerle keÀer GvekesÀ Üeje Meg© keÀer ieF& HejbHeje DeeOegefvekeÀ keÀeue lekeÀ efoKeeF& Heæ[leer nw~
Fme lejn metjoeme SkeÀ ³egie ÒeJele&keÀ keÀefJe efme× nesles nQ~
1.8J³eeK³ee -GoenjCe
1)
HeefLekeÀ! mebosmees keÀefn³ees pee³e~
DeeJeQies nce oesveeW Yew³ee, cew³ee peefve DekegÀuee³e~~
³eekeÀes efyeueie yengle nce ceev³ees pees keÀefn Heþîees Oee³e~
keÀnB ueeQ keÀerefle& ceeefve³es legcnjer yeæ[es efkeÀ³ees He³e H³ee³e~~
keÀefn³ees pee³e vevoyeeyee meeW, De© ieefn HekeÀj³ees Hee³e~
oesT ogKeer nesve veefnb He eJeefnb Oetceefj Oeewjer iee³e~~
³eÐeefHe ceLegje efyeYeJe yengle nw legce efyeve keÀíg ve megne³e~
metjoeme ye´peJeemeer ueesieefve YeWìle Ûo³e pegæ[e³e~~
Òemebie -ke=Àjns nQ efkeÀ ye´pe ceW peekeÀj legce nceejer Deesj mes ke̳ee -ke̳ee keÀnvee~
J³eeK³ee -ke=À³en mebosMe keÀn osvee efkeÀ nce oesveeW YeeF& peuo er ner JeneB DeeSbies~ ceelee ³eMeesoe mes keÀnvee efkeÀ Jes leefvekeÀ
Yeer J³eekegÀue ve nes~ Gvemes ³en Yeer keÀnvee efkeÀ nceves Fme yeele keÀe yengle yegje ceevee nw efkeÀ GvneWves
osJekeÀer kesÀ Heeme mebosMe Yespeles mece³e DeHeves keÀes Oee³e keÀne nw~ ceeB ³eMeesoe mes keÀnvee efkeÀ legcnejer keÀerefle&
keÀe keÀneB lekeÀ JeCe&ve keÀjW~ Jen legce ner nes efpemeves otOe efHeuee -efHeuee keÀj nceW Flevee yeæ[e efkeÀ³ee nw~ ns
G×Je legce vebo yeeyee kesÀ ®ejCe HekeÀæ[keÀj DeLee&le GvnW Gef®ele mecceeve o skeÀj keÀnvee efkeÀ nceejer oesveeW
keÀeueer Deewj meHesÀo iee³e ogKeer ve nesves HeeJes DeLee&le GvekeÀe K³eeue jKevee Deewj ³en Yeer keÀnvee efkeÀ
³eÐeefHe Fme ceLegje veiejer ceW He³ee&Hle JewYeJe nw efkebÀleg legcnejs efyevee ³en peje Yeer De®íe veneR ueielee~ SkeÀ
lejHeÀ ³en JewYeJe nw Deewj otmejer Deesj DeeHe meyekeÀe DeHeej Òesce Deewj mvesn nw~ metjoeme keÀnles nQ efkeÀ
ke=ÀDeLee&le e fpeleves J³eekegÀue DeeHe ueesie ncemes efceueves kesÀ efueS nQ Gleves ner J³eekegÀue nce Yeer DeeHe meye mes
efceueves kesÀ efueS nQ~
efJeMesmes efkeÀmekeÀer peerle ngF& nw ke=Àmenpe ûeeceerCe peerJeve kesÀ Òeefle GvekeÀe ceesn mHe<ì neslee nw ³eÐeefHe ieesHeer Òemebie kesÀ keÀejCe Ye´cejieerle
Del³eble ©ef®ekeÀj yeve ie³ee nw Hejbleg ³en metjoeme keÀer efJeMesef®e$eCe Yeer Ye´cejieerle ceW efkeÀ³ee nw ³en Heo ke=À2)
efveefmeefove yejmele vewve nceejs~
meoe jnefle HeeJeme $eÝleg nce Hew peye leW m³eece efmeOeejW~~
¢ieDebpeve ueeiele veefnb keÀyentB ,G j -keÀHeesue YeS keÀejs~munotes.in

Page 15

15kebÀ®egefkeÀ veefnb metKele megveg mepeveer! Gj -efye®e yenle Heveejs~~
metjoeme ÒeYeg Decyeg ye{îees nw, ieeskegÀue uesng Gyeejs~
keÀnB ueeW keÀneQ m³eeceIeve megvoj efyekeÀue nesle Deefle Yeejs~~
Òemebie -De¬etÀj kesÀ meeLe ke=ÀFme Heo ceW efkeÀ³ee ie³ee nw~
J³eeK³ee -ieesefHe³eeB DeHeveer J³eLe e J³ekeÌle keÀjles ngS keÀn jner nQ efkeÀ ves$e jele -efove yejmeles jnles nQ~
peye mes ke=Àjnlee efpememes neLe leLee keÀHeesue keÀeues nes ieS nQ~ ®eesueer k eÀe Jeñe keÀYeer metKelee veneR nw ke̳eeWefkeÀ
GvekesÀ yeer®e mes veeuee yenlee nw, ueielee nw pewmes meeje Mejerj DeÞeg peue nes ie³ee nw~ pees Heue Yejer ¬eÀesOe
keÀjves Hej yenves mes veneR jeskeÀe pee mekeÀlee~ metjoeme keÀnles nQ efkeÀ ns ÒeYeg ³ener HeÍ®eeleeHe nw efkeÀ
DeeHeves ieeskegÀue keÀes ke̳eeW Yeguee efo³ee~
efJeMesefkeÀ³ee nw~
1.9ueIegllejer³e ³e ÒeMve
1) Dee®ee³e& jece®eb ê MegkeÌue ves megj keÀe pevce mLeeve efvecve ceW mes efkeÀmes ceevee nw?
2) metjoeme kesÀ oer#ee -ieg© ceeves peeles nQ -
3) metjoeme keÀes efkeÀme DeeefokeÀeueerve keÀefJe keÀe JebMepe ceevee peelee nw?
4) Dee®ee³e& jece®ebê MegkeÌue ves metjoeme kesÀ Òee ceeefCekeÀ ûebLees keÀer mebK³ee efkeÀleveer ceeveer nw?
5) `meeefnl³e uenjer' kesÀ j®eef³elee nQ~
1.10 oerIeexllejer ÒeMve
1) ke=À2) metjoeme keÀer YeeqkeÌle kesÀ meboYe& ceW DeHeves efJ e®eej ÒekeÀì keÀerefpeS~
3) metjoeme ke=Àle Ye´cejieerle kesÀ keÀeJ³e -meeQo³e& keÀes meesoenjCe mecePeeFS~
4) Ye´cejieerle HejbHeje ceW metjoeme kesÀ Ye´cejieerle kesÀ cenlJe keÀe cetu³eebkeÀve keÀerefpeS~
1.11 meboYe& ûebLe
1) Ye´cejieerle meej -Dee®e e³e& jece®ebê MegkeÌue
2) metjoeme Deewj Ye´cejieerlemeej -[e@. efkeÀMeesjer ueeue
3) metjmeeiej meej -mebHeeokeÀ [e@. OeerjWê Jecee&
4) metjoeme -mebHeeokeÀ njyebme ueeue Mecee&
munotes.in

Page 16

162
ieesmJeeceer leguemeeroeme -J³eeqkeÌlelJe SJeb ke=ÀeflelJe
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
2.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
2.1 ÒemleeJevee
2.2 ieesmJeeceer leguemeeroeme keÀe J³eeqkeÌlelJe
2.2.1 leguemeeroeme keÀer pevce -efleefLe
2.2.2 leguemeeroeme kesÀ pe vce-mLeeve
2.2.3 leguemeeroeme kesÀ ceelee -efHelee
2.2.4 leguemeeroeme keÀer peeefle -HeeBefle
2.2.5 leguemeeroeme oeme keÀe veece
2.2.6 leguemeeroeme keÀer yeeu³eeJemLee
2.2.7 leguemeeroeme kesÀ ieg©
2.2.8 leguemeeroeme keÀe efJeJeen
2.2.9 leguemeer oeme keÀe DeJemeeve
2.3 ieesmJeeceer leguemeeroeme keÀe ke=ÀeflelJe
2.4 meejebMe
2.5 oerIeexÊejer ÒeMve
2.6 ueIegÊejer³e ÒeMve
2.7 meboYe& ûebLe
2.0FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ Devleie&le meefcceefuele keÀer ieF& efJeefvevceefueefKele peevekeÀeefj³eeB osves keÀe GÎsMe efveefnle nw -
ieesmJeeceer leguemeeroeme kesÀ J³eeqkeÌlelJe keÀer peevekeÀejer osvee
ieesmJeeceer leguemeeroeme kesÀ ke=ÀeflelJe mes Heefj®e³e keÀjevee~
2.1ÒemleeJevee
efnvoer meeef nl³e Deewj Yeejleer³e Oece&meeOevee ceW ieesmJeeceer leguemeeroeme keÀe efJeefMe<ì mLeeve nw~
GvneWves Jew

Page 17

17oer~ MewJe, mceele& Deewj JewÒeMemle efkeÀ³ee Deewj jecejep³e keÀe DeeoMe& Òemlegle keÀj meeceeefpekeÀ Deewj jepeveweflekeÀ cetu³eeW keÀer Òeefle<þe
keÀer~ Fmeer keÀejCe Yeejleer³e meceepe ceW leguemeeroeme keÀe s pees mecceeve efceuee, Jen Dev³e efkeÀmeer keÀefJe kesÀ
efnmmes ceW veneR Dee³ee~ veeYeeoeme ves Gvnsb YeeqkeÌlekeÀeue keÀe JeeefucekeÀer keÀne, lees ÖesÀv®e efJeodJeeve peepe&
efûe³eme&ve ves Gvnbs ceO³ekeÀeue keÀe meyemes ÒeYeeJeMeeueer J³eeqkeÌle mJee rkeÀej keÀjles ngS Gvns `cenelcee yeg× kesÀ
yeeo Yeejle Jemeeefnl³e DeHeves mece³e keÀer ceeveJeer³e SJeb meeceeefpekeÀ mecem³eeDeeW mes pegPelee nw~ GvneWves DeHevesb mece³e ceW
meceepe keÀer Oeæ[keÀve keÀes Hen®eevee, mecem³eeDeeW keÀer ienjeF& mes Hejer#ee keÀer Deewj meceeOeeve Òemlegle
efkeÀ³ee~ FmeerkeÀejCe GvekeÀe meeefnl³e Del³evle Þes<þ SJeb cetu³eJeeve nw~
Yeejle kesÀ cetOe&v³e mevlee s SJeb YekeÌle keÀefJe³eeW kesÀ mecyevOe ceW SkeÀ ogYee&i³eHetCe& efJe[cyevee ³en
jner nw efkeÀ GvekesÀ peerJeve mes mecyevOe leL³eeW Hej GÊejJeleea uesKekeÀeW keÀes Òee³e: kesÀJeue DeìkeÀueeW keÀe ner
meneje uesvee Heæ[lee nw~ Fve YekeÌleeW SJebb mevleeW Üeje mJe³eb kesÀ yeejs ceW kegÀí mHe<ì mebkesÀle ve keÀjves kesÀ
keÀejCe Deepe keÀe meceer#ekeÀ Devle: mee#³eeW mes pegìe³es ie³es ÒeYeeJeeW kesÀ DeeOeej Hej DeHeveer OeejCee
yeveelee nw Deewj GvekesÀ meeB®es ceW Gve meeefnl³ekeÀejeW keÀes efHeÀì keÀjlee n w~ Yeues ner GvekeÀer Jes OeejCeeSB
³eLeeLe& mes otj nes~ ³en efmLeefle cenekeÀefJe leguemeeroeme kesÀ mevoYe& ceW Yeer nw~
2.2ieesmJeeceer leguemeeroeme keÀe J³eeqkeÌlelJe
ieesmJeeceer leguemeeroeme kesÀ peerJeve kesÀ mecyevOe ceW peevekeÀejer ÒeeHle keÀjves kesÀ oes meeOeve nQ -
(De) Devle:mee#³e Deewj (ye) yeefn:mee#³e~ FvneR kesÀ DeeOeej Hej nce meb#esHe ceW leguemeeroeme keÀer
peerJeve -jsKee keÀes peeve mekeÀles nQ~
De) Devle:mee#³e : Devle:mee#³e ªHe peerJeve -Je=Êe mecyevOeer DeelceesuuesKe jece ®eefjleceeveme, efJeve³e
Heef$ekeÀe, keÀefJeleeJeueer leLee oesneJeueer ceW ner Òee³e: efceueles nw~
ye) yeefn:mee#³e : yeefn:mee#³e ªHe ÒeeHle meeceûeer keÀes oes JeieeX ceW jKee pee mekeÀlee nw~ (le) Òee®eerve
meeceûeer Deewj (Le) DeJee&®eerve meeceûeer ~
le) Òee®eerve meeceûeer : Òee®eerve meeceûeer kesÀ ñeesle efvecveefueefKele nQ -
keÀ) YekeÌleeW leLee mevleeW kesÀ GuuesKe -ieesmJeeceer leguemeeroeme kesÀ yeejs ceW YekeÌleeW leLee mevleeW Üeje efkeÀ³es
ie³es GuuesKe HegmlekeÀ ªHe ceW Yeer nQ Deewj íg ì Hegì ªHe ceW ÒemebieJeMe Yeer~ SkeÀeOe ûevLe keÀes íesæ[keÀj
DeefOekeÀebMe meeceûeer mebefoiOe nw, meecÒeoeef³ekeÀ -efve<þe leLee YeeqkeÌle cenelc³e mes DevegÒeefCele nw~ ³es cegK³e
ûevLe efvecveefueefKele nw -1) veeYeeoeme keÀe `YekeÌleceeue', 2) efÒe³e eoeme keÀer ìerkeÀe, 3) JewkeÀer efìHHeCeer, 4) veeiejeroeme keÀer `Heo Òemebie ceeuee' leLee `leerLee&vevo', 5) oes meew yeeJeve JewJeelee&, 6) ieesmeeF& -®eefj$e, 7) JewCeerceeOeJe oeme keÀe `cetue ieesmeeF& ®eefjle', 8) jIegyejo eme keÀe
`leguemeer ®eefjle' , 9) leguemeer meenye keÀe Deel ce®eefjle, 10) ceesjesHeble keÀe `leguemeer ®eefjle', 11)
YeefJe<³e HegjeCe leLee 12) ceesnve meeF& keÀe SkeÀ ieerle~
Ke) mLeeveer³e meeceûeer : keÀeMeer, De³eesO³ee, jepeeHegj leLee meesjeW mes Ò eeHle meeceûeer~ Fme mevoYe& ceW
meesjeW mes ÒeeHle meeceûeer efpeleveer DeefOekeÀ nw, Gleveer efJeJeeomHeo Yeer~munotes.in

Page 18

18ie) peveÞegefle³eeB : ieesmJeeceer leguemeeroeme kesÀ peerJeve mecyevOeer keÀF& ÒekeÀej keÀer peveÞegefle³eeB Òe®eefuele nQ~
DeefOekeÀebMe ceW leguemeeroeme keÀer YeeqkeÌle leLee DeueewefkeÀkeÀ MeeqkeÌle DeLee&led ®ecelkeÀejeW keÀe ner Heefj®e³e
efceuelee nw~ kegÀí SsefleneefmekeÀ J³eeqkeÌle³eeW, YekeÌleeW leLee keÀefJe³eeW (penebieerj, jnerce, ìes[jceue,
vevooeme, ceerjeb, kesÀMeJeoeme) mes YeW ì³ e eH e $ e -J³eJenej Deeefo kesÀ mecyevOe ceW Yeer nQ~ kegÀí keÀe mecyevOe
leguemeer kesÀ peerJeve nQ pewmes jlveeJeueer kesÀ keÀLeve `ueepe ve ueeiele DeeHekeÀes' mes leguemeer keÀe yewjeie
leguemeer keÀes `ieeso efue³es leguemeer keÀe efHeÀjvee' Deeefo~ D eefOekeÀebMe peveÞegefle³eeB GHej efoS ûevLeeW ceW
efveefo&<ì nQ~
Le) DeJee&®eerve (DeeOegefvekeÀ) meeceûeer : leguemeer kesÀ peerJeve -Je=Êe mes mecyeefvOe DeeOegefvekeÀ meeceûeer kesÀ Yeer
leerve ñeesle nQ -
³e) efJeosMeer efJeÜeveeW kesÀ cele -FveceW efJeumeve, ieemee& o leemeer, peepe& efûe³eme&ve, ûeeGme, ûeeryme,
ìsmeerìjer Deeefo efJeodJeeveeW kesÀ cele GuuesKeveer³e nQ~ FveceW Yeer efJeMesûeeGme nQ~ efpevneWves Deûespeer ceW jece®eefjle ceeveme keÀe DevegJeeo ef keÀ³ee~ otmejs efJeÜeve [e@. efûe³eme&ve nQ
efpevneWves JeemleJe ceW leguemeeroeme kesÀ peerJeve Deewj meeefnl³e kesÀ Jew%eeefvekeÀ DeO³e³eve leLee DevegmebOeeve keÀe
met$eHeele efkeÀ³ee~
j) leguemeer meeefnl³e kesÀ mecHeeokeÀ : Fme Jeie& ceW Jes meYeer e fJeÜeve mebHeeokeÀ Deeles nQ efpevneWves jece®eefjle
ceeveme leLee Dev³e j®eveeDeeW keÀe mece³e -mece³e Hej mecHeeove keÀjles ngS leguemeeroeme mecyevOeer DeO³e³eve
keÀes Deûemej keÀjves ceW efJeMesue) leguemeer meeefnl³e kesÀ Deeu ees®ekeÀ : Yeejleer³e Deeuees®ekeÀeW cesb meJe&ÒeLece efMeJeefmebn meWiej ves DeHeves
Fefleneme ûevLe `efMeJeefmebn mejespe' ceW meb. 1934 ceW yesveerceeOeJe kesÀ `iegmeeF& ®eefj$e' kesÀ DeeOeej Hej
ieesmJeeceer leguemeeroeme kesÀ peerJeve -Je=Êe Hej ÒekeÀe Me [euee~ FmekesÀ GHejevle Fme efJemeceer#eeSB veF& Fefleneme ûevLeeW leLee He$e -Heef$ekeÀeDeeW ceW efvekeÀueer nQ leLee ûebLeekeÀej ªHe ceW Yeer ÒeeHle nw~
leguemeeroeme keÀe peerJeve -Je=Êe : Devle:mee#³e leLee yeefn:mee#³e kesÀ Dee Oeej Hej leguemeeroeme keÀe
peerJeve -Je=Êe efveefM®ele keÀjves kesÀ efueS ³eÐeefHe DeeOeejYetle meeceûeer keÀer keÀceer veneR nQ~ efkeÀvleg efHeÀj Yeer
SkeÀ megefveefM®ele peerJeve -Je=Êe osvee mecYeJe veneR nes Heelee nw, ke̳eeWefkeÀ jepeeHegj Deewj meesj eW kesÀ Deeûen mes
DevegÒesefjle Ssmeer meeceûeer Òemlegle keÀer ieF& nw efkeÀ efpemekesÀ Üeje celewke̳e peevee keÀefþve nQ~
2.2.1leguemeeroeme keÀer pevce -efleefLe :
Devle: mee#³e ceW Òel³e#e ªHe mes leguemeeroeme kesÀ pevce -mebJeled keÀe pevce -efleefLe keÀe keÀesF&
GuuesKe veneR nw~ efkeÀvleg Fme mecyevOe ceW oes efJe®eej -met$e GHeueyOe nesles nQ~ SkeÀ `jece®eefjle ceeveme'
mes leLee otmeje leguemeeroeme keÀer leLeekeÀefLele j®evee `jececegkeÌleeJeueer' mes~ jece®eefjle ceeveme ceW keÀefJe
leguemeer v es Fme j®evee kesÀ DeejcYekeÀeue keÀe GuuesKe efkeÀ³ee nw -`mebJele meesj meew SkeÀÊeermee keÀjGB
keÀLee nefj Heo Oeefj meermee~' ³eefo ceeveme keÀer j®evee 40 Jeleguemeer keÀe pevcekeÀeue meb. 1590 kesÀ u eieYeie Devegceeefvele efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ otmeje Devegceeve
`jececegkeÌleeJeueer' osleer nw~ Fme ûevLe ceW SkeÀ HebeqkeÌle nw -’HeJeve leve³e cees meve keÀn³eew HeeB®e yeerme De©
yeerme~“ Fme HebeqkeÌle mes `HeeB®e yeerme' DeLee&led meew Deewj yeer me DeLee&le SkeÀ meew yeerme (120) JeDee³eg keÀe DeLe& ueieekeÀj leLee mebJeled 1680 keÀes keÀefJe keÀe efveOevekeÀeue ceeveles ngS Fme DeeOeej Hej
leguemeeroeme keÀe pevce -keÀeue mebJeled 1560 efveefM®ele efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ efkeÀvleg SkeÀ lees j®evee -munotes.in

Page 19

19Mewueer, ívo ³eespevee leLee efJe®eejOeeje keÀer ¢ef<ì mes `jececegkeÌleeJeueer' leguemeer keÀer j®evee ner veneR ceeveer
peeleer leLee otmejs mebJele 1560 keÀes pevcekeÀeue ceeveves mes ceeveme keÀer j®evee FkeÀnÊej JeDeJemLee ceW ceeveveer Heæ[s Yeer leLee GvekeÀer SkeÀ Dev³e j®evee `Heb®ee³eleveecee' (efpemekeÀe mece³e meb.
1669) S keÀmeew veew Jeleguemeeroeme kesÀ pevce mebJeled leLee pevc e-efleefLe kesÀ megefveefM®ele efveOee&jCe ceW keÀesF& efJeMesoslee~
`cetue iegmeeF& -®eefjle' ceW leguemeeroeme kesÀ pevce -keÀeue keÀe GuuesKe Fme ÒekeÀej nw -’Hevên
meew ®eewJeve Je³en keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ leguemeeroeme keÀe pevce ÞeeJeCe ceeme kesÀ MegkeÌue He#e keÀer meHleceer keÀes mebJeled
1554 ceW ³ecegvee veoer kesÀ efkeÀveejs Hej ngDee Lee~ mebJeled 1961 ceW efJejef®ele `ceeveme ce³ebkeÀ' keÀer ìerkeÀe
ceW Yeer Hebef[le efMeJeueeue HeeþkeÀ ves Fmeer pevce efleefLe keÀe GuuesKe efkeÀ³ee nw~ yeeyet M³eecemegvoj oeme ves
`cetue ieesmeeF& ®eefjle' keÀes ÒeeceeefCekeÀ ceeveles ngS Fme pevce -efleefLe keÀer Hegef<ì keÀer nw, efk eÀvleg [e@.
ceeleeÒemeeo iegHle, Þeer jecevejsMe ef$eHeeþer Deeefo efJeÜeveeW kesÀ Devegmeej ³en efleefLe ieCevee kesÀ Devegmeej
þerkeÀ vener þnjleer~
[e@. efûe³eme&ve ves `Ieì jecee³eCe' kesÀ DeeOeej Hej leguemeeroeme keÀer pevce efleefLe mebJeled 1589
ceeveer nw~ GvekeÀe keÀnve enw-’meyemes DeefOekeÀ efJeMJemle efJeJejCeeW mes ³en yeele ÒekeÀì nesleer nw efkeÀ keÀefJe
keÀe pevce meb. 1589 ceW ngDee Lee~“ FmekeÀe meceLe&ve leerveeW Deewj mes ngDee nw~ SkeÀ lees [e@. ceeleeÒemeeo
iegHle ves Yeer FmekeÀ e meceLe&ve efkeÀne nw~ otmejer Deesj efcepee&Hegj kesÀ Òeefme× jecee³eCeer Hebef[le leLee efÜJesoer
Yeer YekeÌleeW keÀer peveÞegefle kesÀ Devegmeej leguemeeroeme keÀe pevce mebJeled 1589 ceeveles nQ~ leermejer Deesj
mebJeled 1820 mes 1900 ceW Jele&ceeve l eguemeer meeefnye ves DeHeves ®eefj$e ceW pees `Ieì jecee³eCe' ceW
mebkeÀefuele nw, leguemeeroeme keÀe pevce meb. 1589, YeeêHeo MegkeÌue 11, cebieueJeej yelee³ee nw~ ³en
efleefLe efJeiele mebJeled Jepevce -efleefLe mebJeled 1589 ceevevee meJe&Lee Gef®ele nw~
2.2.2leguemeeroeme kesÀ pevce -mLeeve :
leguemeer kesÀ pevcemLeeve keÀes ueskeÀj efJeodJeeveeW ceW yeæ[e celeYeso nw~ Fme mecyevOe ceW nepeerHegj,
leejer, meesjes leLe ej e p e e H e g j -®eej mLeeveeW kesÀ veece meeceves Dee³es nQ~ nepeerHegj keÀe GuuesKe efJeumeve
Üeje ngDee Lee, efkebÀleg Heg<ì ÒeceeCe kesÀ DeYeeJe ceW Fmes ceev³elee veneR efceueer~ leej er keÀe GuuesKe [e@.
efûe³eme&v eves efkeÀ³ee Lee~ Fme mebyebOe ceW [e@ . efûe³eme&ve keÀe DeeOeej lees mecYeJele: peveÞegefle Leer efkeÀvleg yeeyet
efMeJevevove mene³e ves DeHeveer j®evee `ieesmJeeceer leguemeeroeme' ceW FvekesÀ He#e ceW Þeer. meerleejece MejCe
YeieJeeve Òemeeo ke=Àle YekeÌleceeue keÀer ìerkeÀe keÀer ®e®ee& k eÀjles ngS ³en mLeeefHele efkeÀ³ee nw efkeÀ leejer ner ceW
ieesmJeeceerpeer keÀe pevce ngdDee Lee~ De³eesO³ee efveJeemeer Þeer jecemejbieceefCe peer ves Yeer `keÀefJeÊe jecee³eCe'
keÀer ìerkeÀe ceW leejer keÀes ner pevce mLeeve ceevee nw~ kegÀí efJeodJeeve j®esjeW, efpeuee Sìe (GÊej ÒeosMe) ceW
leguemeer keÀe pevcemLeeve nesves keÀe oeJee keÀjles nQ, Hejbleg JemlegefmLeefle ³en nw efkeÀ Fme He#e ceW pees ÒeceeCe
efo³es pee jns nQ, GvekeÀer ÒeeceeefCekeÀlee mebefoiOe nw~
ieesmJeeceer leguemeeroeme keÀe pev ce mLeeve jepeeHegj ceevee peelee nw, pees yeeBoe efpeues (GÊej
ÒeosMe) ceW nw~ Deepe Yeer JeneB leguemeeroeme kesÀ jnves keÀe mLeeve nw, leguemeer keÀer cetefle& nw, GvneR kesÀ neLe
keÀer efueKeer yepeeF& peevesJeeueer De³eesO³eekeÀeC[ Yeer SkeÀ Òeefle nw ~ leguemeeroeme Üeje mebmLeeefHele
mebkeÀìcees®eve nvegceeve keÀer SkeÀ cetefle& nw, leguemeeroeme kesÀ efMe<³e ieCeHeefle GHeeO³ee³e keÀe kegÀue nw efpevnWmunotes.in

Page 20

20Deepe Yeer keÀj Deeefo mes kegÀí cegDeeefHeÀ³eeB, kegÀí jepekeÀer³e megefJeOeeSB ÒeeHle nw Deewj Fv ekeÀer Hegef<ì kesÀ efueS
GvekesÀ Heeme yeeoMeener HeÀjceeve leLee Hevvee kesÀ efnvog jepee kesÀ HeÆs nQ~ jepeeHegj mes ÒeeHle Fme meeceûeer
mes mHe<ì neslee nw efkeÀ jepeeHegj mes ner leguemeer keÀe pevcemLeeve nw~ meeLe ner `ieesmeeF& ®eefjle' kesÀ yeeye e
yesCeerceeOeJe jeme, efMeJeefmebn meWiej, leguemeer meeefnye, Heb. jeceiegueece efÜJesoer efJeodJeeveeW keÀe cele nw efkeÀ
leguemeeroeme keÀe pevcemLeeve jepeeHegj nw~ Dee®ee³e& jece®evê MegkeÌue, jeceyenesjer MegkeÌue, Heb. ceneosJe
HeeC[s³e, Þeer. De³e esO³eeÒemeeo HeeC[s³e leLee [e@. jecekegÀceej Jecee& Deeefo efJeodJeeveeW ves Yeer Fme cele keÀe
meceLe&ve efkeÀ³ee nw~
2.2.3leguemeeroeme kesÀ ceelee -efHelee :
peveÞegefle kesÀ Devegmeej leguemeeroemepeer keÀer ceelee keÀe veece nguemeer yelee³ee peel ee nw~
Devle:mee#³e kesÀ ªHe ceW ceeveme kesÀ yeeuekeÀeC[ ceW jece ceefncee keÀer ®e®ee& keÀjles ngS ieesmJeeceerpeer ves keÀne
nw-’jeceefnb efÒe³e HeeJeefve leguemeer meer, leguemeeroeme efnle efn³e nguemeer meer~“ Fve HebeqkeÌle³eeW keÀe DeLe& Yeer
efìkeÀekeÀejeW ves Fmeer ªHe ceW efue³ee nw~ Dev³eLee ³en efveefM®ele ªHe mes veneR keÀne pee mekeÀlee efkeÀ
leguemeer Fme Meyo -Òe³eesie ceW Fme DeLe& keÀes J³ebefpele keÀjvee ®eenles Les ³ee veneR~ ceelee kesÀ veece kesÀ efueS
jnerce keÀe oesne lees Òeefme× nw ner -
’megjefle³e, vejefle³e, veeieefle³e meye ®eenefle Deme nes³e~
ieeso efueS nguemeer efHeÀjQ, leguemeer mees megle nes³e~“
leguemeeroeme kesÀ efHelee kesÀ veece keÀes ueskeÀj Devle:mee#³e lees ceewve nw, efkeÀvleg `ieesmeeF& ®eefjle'
kesÀ Devegm eej FvekesÀ efHelee keÀe veece Deelceejece ogyes Lee~ [e@. efûe³eme&ve ves `Fbef[³eve SWìerkeÌJesjer' ceW
leguemeer kesÀ HeefjJeej keÀe Heefj®e³e osvesJeeues leerve oesns efo³es nQ, pees Fme ÒekeÀej nQ -
’otyes Deelcee jece nw, efHelee veece peie peeve~
ceelee nguemeer keÀnle meye leguemeer kesÀ megve keÀeve~~“
’Òeuneo GOeejve veece nw, ieg© keÀe megefveS meeOe~
ÒekeÀì veece veneR keÀnle pees, keÀnle nes³e DeHejeOe~~“
’oerve yevOeg HeeþkeÀ keÀnle, memegj veece meye keÀesF&~
jlveeJeefue efle³e veece nw, megle leejkeÀ iele nesF~~“
2.2.4leguemeeroeme keÀer peeefle -HeeBefle :
Òee³e: ³en efveefJe&Jeeo mJeerkeÀej efkeÀ³ee peelee nw efkeÀ leguemeeroeme peeefle kesÀ ye´eïeCe Les~
Dele:mee#³e ªHe ceW leguemeeroeme ves DeHeves DeeHekeÀes `efJeve³e Heef$ekeÀe' ceW megkegÀue DeLee&led GÊece kegÀue
pevcee keÀne nw, -
’efo³ees megkegÀue pevce mejerj megvoj nsleg pees HeÀue ®eeefj keÀes~“
Deye kesÀJeue ³en efveefM®ele keÀjvee Mes[e@. efûe³eme& ve ves leguemeeroeme keÀes mej³etHeej erCe ye´eïeCe ceevee nw, keÀev³e kegÀype veneR~ ke̳eeWefkeÀ keÀev³e kegÀype
ye´eïeCe oeve uesvee leLee efYe#ee ceeBievee ieefn&le ceeveles nw~ meesjeW keÀe cele nw efkeÀ leguemeer mevee{dîe ye´eïeCe
Les Deewj GvekeÀe iee s$e MegkeÌue Lee~ DeHeves He#e ceW Jes `oes meew yeeJevve JewÒemebie, efJeve³e -Heef$ekeÀe ceW `megkegÀue' keÀe Òe³eesie leLee keÀeMeer ceW leguemeer keÀe DeHeveer peeefle -HeeBefle ve
yeleevee Deeefo kesÀ leke&À osle sn Q ~munotes.in

Page 21

21efceÞe yevOegDeeW ves mej³etHeejerCe ye´eïeCeeW leLee keÀev³ekegÀype ye´eïeCeeW kesÀ HeeþkeÀeW kesÀ meeLe efJeJeen
mecyevOeeW keÀer Keespe keÀjles ngS `efnvoer keÀefJejlve' ceW ³en cele ÒekeÀì efkeÀ³ee nw efkeÀ leguemeeroeme
keÀev³ekegÀype Les, mej³ egHeejerCe veneR~ keÀev³ekegÀvpeeW ceW HeeþkeÀ efÜJesefo³eeW mes veer®es ceeves peeles nQ~ DeleSJeb
efJeJeen mecyevOe mebYeJe nw~ mej³egHeejerCe efÜJesoer HeeþkeÀeW mes veer®es nQ DeleSJeb efJeJeen mecyevOe mebYeJele:
veneR nesles~ leguemeer efÜJesoer Les Deewj GvekeÀe efJeJeen HeeþkeÀeW mes ngDee Lee~ DeleSJeb Fme ÒekeÀej mebYeeJevee
GvekesÀ keÀev³ekegÀype ye´eïeCe nesves keÀer nw ³eÐeefHe Jes mJeerkeÀej keÀjles nQ efkeÀ jepeeHegj ceW peveÞegefle leguemeer
keÀes mej³egHeejerCe ye´eïeCe ner ceeveleer nQ~ TH ej efo³es ngS celeeW keÀe meb#esHe ceW efJeMuesnesiee efkeÀ leguemeer keÀer peeefle ye´eïeCe Leer, FmeceW keÀesF& mevosn veneR~ efkeÀvleg Jen kewÀmes ye´eïeCe Les, ³en
efJeJeenmHeo nw~
2.2.5leguemeeroeme oeme keÀe veece :
Deble:m ee#³e SJeb peveÞegefle³eeW kesÀ Devegmeej FvekeÀe ye®eHeve keÀe veece leguemeer veneR, Jejved
jeceyeesuee Lee~ FmekeÀe ³en keÀejCe efo³ee ie³ee nw efkeÀ ³es `jece' veece DeefOekeÀ efue³ee keÀjles Les~ keÀefleHe³e
peerJeefve³eeW ceW leLee peveÞegefle³eeW ce W ³en nw efkeÀ leguemeer HeeB®e JeDeewj pevceles ner GvneWves `jece' veece keÀe G®®eejCe efkeÀ³ee~ Fmeer mes Gvns `jeceyeesuee' veece efceuee~
FvekeÀer ke=Àefle³eeW ceW Fmeer veece keÀe GuuesKe efceuelee nw -
’jece keÀes iegueece veece, jeceyeesuee jeK³ees jece~
keÀece ³enw veece Üw neW keÀyengB keÀnle new~~“ õõ efJeve³eHeef$ekeÀe
’meeefnye megpeeve efpeve veece ntB keÀes He®í efkeÀ³ees,
jeceyeesuee veece neQ iegueece jece meeefn keÀes~“ õõ keÀefJeleeJeueer
Fve keÀLeveeW mes J³ekeÌle neslee nw efkeÀ GvekeÀe veece jeceyeesuee Lee, Hej Jen ye®eHeve keÀe veece Lee~
GmekesÀ HeM®eele FvekeÀe Òeefme× veece leguemeeroeme nes ie³ee~ FmekeÀe mHe<ì mebkesÀle `yejJewjecee³eCe',
`oesneJeueer' Deewj `keÀefJeleeJeueer' kesÀ GÊejekeÀeC[ kesÀ efvecveefueefKele G×jCeeW ceW ÒeeHle neslee nw -
’kesÀefn efieveleer cenB efieveleer peme yeve Oeeme~
jece peHele Yew leguemeer leguemeeroeme~~“
’jece veece keÀes keÀuHeleª keÀefue keÀu³eeve efveJeeme~
pees megefcejle Ye³ees ceeBiel es leguemeer leguemeeroeme~~“
’veece leguemeer Hew Yeesæ[s Yeeie meeW keÀne³ees oeme,
efkeÀ³ees DebieerkeÀj Ssmes yeæ[s oieeyeepe keÀes~“
2.2.6 leguemeeroeme keÀer yeeu³eeJemLee :
Devle:mee#³e ceW Fme yeele keÀe Hetje ÒeceeCe nw efkeÀ leguemeer keÀer y eeu³eeJemLee yeæ[er mebkeÀìûemle
Leer~ [e@. veiesvê keÀe Yeer ceevevee nw efkeÀ ’ieesmJeeceerpeer keÀe yeeu³ekeÀeue Del³evle efJeJ³eleerle ngDee Lee~“ Fme mevoYe& ceW leguemeer ves mJe³eb efueKee nw -
’ceeleg efHelee peie peeF lep³eew efJeefOent ve efueefKe keÀíg Yeeue YeueeF&~
veer®e efvejeoj Yeepeve keÀeoj ketÀkeÀj ìtkeÀefve ueeefie ueieeF&~~“ õõ keÀefJeleeJeueer
’leveg pev³eew kegÀefìue keÀerì p³eewb lep³eewb ceeleg efHelee ntB~“ õõ efJeve³eHeef$ekeÀe
’peveveer peveveer le p³eeQ peveefce keÀjce efyeveg efJeefOeng me=p³eew DeJe[sjs~“ õõ efJeve³eHeef$ekeÀemunotes.in

Page 22

22Fme keÀLeveeW mes ³en mHe<ì neslee nw efkeÀ FvekesÀ ceelee -efHelee FvekesÀ pevce kesÀ GHejevle ner
mJeie&Jeemeer nes ie³es Les~ ceelee pevceles ner Deewj efHelee Yeer mebYe Jele: DeYegkeÌlecetue ceW pevce nesves kesÀ keÀejCe
FvekeÀe l³eeie keÀj Leesæ[s efove yeeo ner HejueeskeÀJeemeer ngS Les~ FmekesÀ yeeo FvnW Iej mes efvekeÀeue efo³ee
ie³ee Lee~
Fve Je®eveeW kesÀ DeeOeej Hej ³en peveÞegefle ®eue Heæ[er efkeÀ ieesmJeeceer leguemeeroeme DeYeg keÌlecetue ceW
GlHevve ngS Les, FmeerefueS GvekesÀ ceelee -efHelee ves GvnW l³eeie efo³ee Lee~ Jes peye GlHevve ngS Les leye
HeeB®e JecegBn mes megveeF& Heæ[e~ yeeuekeÀ keÀes je#eme mecePe efHelee ves GmekeÀer GHes#ee keÀer, uesefkeÀve ceelee ves GmekeÀer
j#ee kesÀ efueS Gef]oive neskeÀj Gmes DeHeveer SkeÀ oemeer ®egefve³ee keÀes Heeueves -Heesmeves keÀes efo³ee~ Jen oemeer
Gme yee uekeÀ keÀes ueskeÀj DeHeves memegjeue ®eueer ieF&~ yeeuekeÀ kesÀ HeeB®e JeHengB®eles ®egefve³eeoemeer Yeer HejueeskeÀJeemeer yeve ieF& Deewj yeeuekeÀ jeceyeesuee DeveeLe neskeÀj oj -oj keÀer
þeskeÀjW Keeves kesÀ efueS efJeJ eMe nes ie³ee~ mevleeW kesÀ ÒeÞe³e ceW peeves kesÀ HetJe& GvnW Üej -Üej Goj -HeesefueS YeerKe ceeBieveer Heæ[er~ Deewj peeefle -kegÀpeeefle meyekesÀ ìgkeÀæ[s Keeves Heæ[s~ Fme owv³e -oMee keÀe ef®e$eCe
`efJeve³e Heef$ekeÀe' Deewj `keÀefJeleeJeueer' c eW leguemeeroeme ves mJe³eb efkeÀ³ee nw -
`Üej -Üej oervelee Jener keÀeefæ{ jo Heefj Hee ntB'~ õõõ efJeve³eHeef$ekeÀe
`peeefle kesÀ megpeeefle kesÀ kegÀpeeefle kesÀ Hesìeefie yeme~
Kee³es ìtkeÀ meyekesÀ efJeefole yee le ogveer mees~' õõõ keÀefJeleeJeueer
`yeejs les ueueele efyeueueele Üej -Üej oerve,
peevele neQ ®eee fj HeÀue ®eeefj ner ®evekeÀ keÀes ~' õõõ keÀefJeleeJeueer
2.2.7 leguemeeroeme kesÀ ieg© :
Dele:mee#³e Deewj peveÞegefle kesÀ DeeOeej Hej Òeefme× jne nw efkeÀ leguemeeroeme kesÀ ieg© keÀe ve ece
vejnefj ³ee vejnefjoeme Lee~ HeeB®e JeDeHeves Heeme jKe efue³ee Deewj kegÀí efMe#ee -oer#ee oer Leer~ FvneR ieg© mes yeeuekeÀeue ceW leguemeeroeme ves
megkeÀj Kesle ceW me Je&ÒeLece jecekeÀLee megveer Leer~ FmekeÀe GuuesKe keÀjles ngS leguemeeroeme mJe³eb
efueKeles nQ -
`ceQ Hegefve efvepe ieg© meve megveer keÀLee mees megkeÀj Kesle~
mecegefPe veefnb leefme yeeueHeveg, leye Deefle jsns ntB De®esle~~'
ieg© ce efncee keÀe JeCe&ve keÀjles mece³e ieesmJeeceer leguemeeroeme ves FvneR vejnefjoeme keÀes mcejCe
keÀjles ngS efueKee nw -
`JevoeQ ieg©Heo kebÀpe, ke=ÀHee efmebOe vej ªHe nefj~
cene ceesn lece Hegbpe, peemeg Je®eve jefJekeÀj efvekeÀj~~'
Fmeer ieg© kesÀ meeLe leguemeer keÀeMeer ceW DeekeÀj Heb®eiebiee Ieeì Hej mJeeceer jeceevevopeer kesÀ
mLeeve Hej jnves ueies~ JeneB Hej SkeÀ Hejce efJeÜeve cenelcee Mesleguemeeroemepeer keÀes Jeso, Jesoebie, oMe&ve, Fefleneme, HegjeCe D eeefo ceW ÒeJeerCe keÀj efo³ee~munotes.in

Page 23

232.2.8 leguemeeroeme keÀe efJeJeen :
Devle:mee#³e Deewj yee¿e:mee#³e kesÀ Devegmeej ieesmJeeceer leguemeeroeme keÀe efJeJeen YeejÜepe
ieesÞeer ye´eïeCe Heb. oerveyebOet HeeþkeÀ keÀer Heg$eer jlveeJeueer kesÀ meeLe ngDee Lee, pees Hejce megvoj Leer~ i³eejn
Je`yewme yeejner keÀj ienîeew, meesjefn ieJeve keÀjeF&~
meÊeeFme ueeiele keÀjer, veeLe jleve DemeneF&~~'
ie=nmLe peerJeve D eewj ³eewJeve kesÀ megKe keÀes lees Jes Yeeieles jns, uesefkeÀve yeeo ceW GvnW HeM®eleeHe
ngDee -
`ueefjkeÀeF& yeerleer De®esle ef®ele ®eb®euelee ®eewiegveer ®ee³e~
peesyeve -pegj pegyeleer ke=ÀHeL³e keÀefj Ye³eeW ef$eoesleguemeer oeme DeHeveer Helveer mes yengle H³eej keÀjles Les~ SkeÀ yeej peye jlveeJeueer DeHeves cee³ekesÀ
®eueer ieF&, lees GmekeÀe efJe³eesie Jen men ve mekesÀ~ Jes Yeer Heerís -Heerís JeneB pee HengB®es~ yejmeele keÀer jele
Leer~ GvneWves cegox Hej yewþkeÀj iebiee Heej keÀer~ meeBHe keÀes jmeer mecePekeÀj GmekesÀ menejs íle Hej ®eæ{
ie³es~ jlveeJeueer Mece& mes ieæ[ ieF&~ GvneWves Heefle keÀes HeÀìkeÀejles ngS keÀne -
`ueepe ve DeeJele DeeHekeÀes, oewjW Dee³eng meeLe~
efOekedÀ efOekedÀ Ssmes Òesce keÀes, keÀne keÀ neQ ceQ veeLe~~
DeefmLe ®ece& cece osn cece leeces pewmeer Òeerefle~
lewmees ]pees Þeerjece cenB nesefle ve lees YeJeYeerefle~~'
leguemeeroeme kesÀ mebJesoveMeerue ceve ves jlveeJeueer kesÀ MeyoeW kesÀ cece& keÀes mecePe efue³ee~ ieg©
vejnefjoeme ves jec e-YeeqkeÌle keÀe pees yeerpe GvekesÀ Ûo³e ceW yees³ee Lee Jen Helveer kesÀ MeyoeW mes Gpee&Jeeve
DeeueeskeÀ HeekeÀj uenuene Gþe~ meeLe&keÀ peerJeve kesÀ efueS jece -YeeqkeÌle kesÀ cenÊJe keÀes DevegYeJe efkeÀ³ee
Deewj Gmeer jele ie=n l³eeie keÀj leguemeer e fJejkeÌle nes ie³es~ leguemeer keÀer ueewefkeÀkeÀ Òeerefle (jlveeJeueer mes
Òesce) HeejueewefkeÀkeÀ Òesce (YeieJeeve keÀer YeeqkeÌle keÀer Deesj cegæ[ ie³eer~ 32 JemebJeled 1604 ceW Iej -Üej l³eeie keÀj F&MJej keÀer Deej eOevee kesÀ efueS ®eue efo³es~
leguemeer Iej íesæ[keÀj kegÀí efove keÀeMeer ceW jns leHeM®eele Jes De³eesO³ee ceW Yeer kegÀí mece³e lekeÀ
jns~ yeeo ceW leerLe&³ee$ee kesÀ efueS efvekeÀues Deewj peievveeLegjer, jecesMJej, ÜejekeÀe nesles ngS yeoefjkeÀeÞec e
ie³es~ JeneB mes kewÀueeme Deewj ceevemejesJej keÀer ³ee$ee keÀjves kesÀ yeeo Deble ceW ef®e$eketÀì DeekeÀj yeme ie³es~
keÀnles nQ, ³eneR Hej nvegceevepeer keÀer ke=ÀHee mes leguemeeroeme keÀes Òel³e#e jece kesÀ oMe&ve ngS Les~ Òeefme× nw -
`ef®e$eketÀ ì kesÀ Ieeefì Hej, ueefie mevleve keÀer Yeerj~
leguemeeroeme ®evove efHemew, efleuekeÀ osle jIegJeerj~~'
ef®e$eketÀì ceW ner ieesmJeeceerpeer ves DeHeves efJeMJeefJeK³eele cenekeÀeJ³e `jece®eefjleceeveme' keÀe
DeejcYe efkeÀ³ee Deewj Gmes 2 Je

Page 24

24`cetue ieesmeeF& ®eefjle' Deewj `Ieì jecee³eCe' efkesÀ Devegmeej ieesmJeeceerpeer ves meb. 1631 ceW
DeHeves Òeefme× ûevLe `jece®eefjleceeveme' keÀer j®evee De³eesO³ee ceW DeejcYe keÀer Leer~ mJe³eb ieesmJeeceerpeer ves
ner efveefo&<ì keÀj efo³ee nw -
`mebJeled meesuen mees FkeÀleermee~ keÀjew keÀLee nefjHeo Oeefj meermee~~
veewceer YeewceJeej ceOegceemee~ DeJeOeHegjer ³en ®eefjle ÒekeÀemee~~'
2.2.9 leguemeeroeme keÀe DeJemeeve :
ieesmJeeceer leguemeeroeme keÀer ³egJeeJemLee, yeeu³e eJemLee kesÀ meceeve keÀ<ìkeÀj veneR Leer, Hejbleg
Je=×eJemLee ceW GvnW Ye³ebkeÀj yeeng Heeræ[e keÀe meecevee keÀjvee Heæ[e Lee efpemekeÀe GuuesKe `keÀefJeleeJeueer'
Deewj `nvegceeveyeengkeÀ' ceW ngDee nw~ Heeræ[e kesÀ efveJeejCe kesÀ efueS FvneWves MebkeÀ j, jece, nvegceeve Deeefo keÀer
ÒeeLe&vee keÀer Leer, Hejbleg `nvegceeve yeengkeÀ' kesÀ 44 ívo lees Heeræ[e efveJeejCeeLe& ner efueKes ie³es Les~ ³en
Heeræ[e FvekeÀer yeeng lekeÀ ner meerefcele ve Leer, Jejved Mejerj ceW J³eeHle nes ieF& Leer~
`HeeBJe He erj, Hesì Heerj, yeeng Heerj cegBn Heerj~
pej pej mekeÀue mejerj, Heerj YeF& nw~'
Hejbleg Fme Ye³ebkeÀj Heeræ[e kesÀ mece³e Yeer GvekeÀer jece kesÀ Òeefle Dev³ev³e YeeqkeÌle ceW uesMe cee$e Yeer
Devlej ve ngDee Lee~ keÀne peelee nw efkeÀ mebJele 1680 ceW keÀeMeer ceW GvneWves DeHeveer peerJeveueeruee
meceeHle keÀer~ GvekeÀer ce=l³eg keÀe mebkesÀle keÀjvesJeeuee SkeÀ Òeefme× oesne nw -
`mebJele meesnue meew Demeer Demeer iebie kesÀ leerj~
meeJeve MegkeÌuee meHleceer, leguemeer lep³ees mejerj~~'
2.3ieesmJeeceer leguemeeroeme keÀe ke=ÀeflelJe
ieesmJeeceer leguemeeroeme kesÀ peerJeve Je=Êe keÀer YeeBefle GvekeÀe ke=ÀeflelJe Yeer efJeodJeeveeW ceW cele -
JewefYev³e keÀe efJeyevOegDeeW ves GvekeÀer j®eveeDeeW keÀer mebK³ee 25 mJeerkeÀej keÀer nw~ yebieJeemeer &leguemeer ûebLeeJeueer 'c e WFvekeÀer
ke=Àefle³eeW keÀer mebK³ee 60 efveefo&<ì keÀer ieF& nw, peyeefkeÀ peepe& efûe³eme&ve Deewj Dee®ee³e& jece®evê MegkeÌu e
Deeefo efJeÜeveeW ves leguemeer keÀer efvecveebefkeÀle yeejn (12) j®eveeDeeW keÀes ner ÒeeceeefCekeÀ ke=Àefle³eeB mJeerkeÀej
efkeÀ³ee nw -
1) Jewjei³e meboerHeveer -meb. 1926 -27 efJe.
2) jecee%ee ÒeMve -meb. 1921 leLee meb. 1927 -28 efJe.
3) jeceueuee venít -meb. 1628 -29 efJe.
4) peevekeÀer cebieue -meb. 1629 -30 efJe.
5) jece®eefjleceeveme -meb. 1631 efJe.
6) HeeJe&le -cebieue -meb. 1643 efJe.
7) ke=À

Page 25

258) ieerleeJeueer -meb. 1631 -80 efJe.
9) efJeve³e -Heef$ekeÀe -meb. 1631 -79 efJe.
10) oesneJeueer -meb. 1628 -80 efJe.
11) yejJew jecee³eCe -efJe. 1630 -80 efJe.
12) keÀefJeleeJeueer -efJe. 1631 -80 efJe.
Hebef[le jeceiegueece efÜJesoer ves DeHeves SkeÀ ívo ceW FvneR j®eveeDeeW keÀe GuuesKe efkeÀ³ee nw -
’jeceueuee venít meeW efJejeie meboerefHeveer ntB,
yejJew yeveeF efJejceeF& ceefle meeBF& keÀer~
HeejJeleer peevekeÀer kesÀ cebieue ueefuele iee³e,
jc³e jece Dee%ee j®eer keÀeceOesveg veeBF& keÀer~~
oesne Deewj keÀ efJeÊe ieerleyevOe ke=Àjecee³eCe efyevew ceeBefn yeele meye {eBF& keÀer~
peie ceW meesneveer peieoerme ntB kesÀ ceveceeveer,
meble megKeoeveer yeeveer leguemeer iegmeebF& keÀer~~“
keÀeJ³e -Mewueer keÀer ¢ef<ì mes ieesmJeeceer l eguemeeroeme kesÀ Fve 12 ûevLeeW keÀe JeieeakeÀjCe Fme
ÒekeÀej efkeÀ³ee peelee nw -
De) cenekeÀeJ³e -jece®eefjleceeveme~
ye) KeC[keÀeJ³e -jeceueuee venít, peeve keÀer cebieue Deewj HeeJe&leer cebieue~
keÀ) cegkeÌlekeÀ keÀeJ³e -Jewjei³e meboerHeveer, j ecee%ee ÒeMveeJeueer, yejJew jecee³eCe, efJeve³eHeef$ekeÀe,
ieerleeJeueer, ke=ÀYeemekeÀlee nw -
le) DeJeOeer -jece®eefjleceeveme, oesneJeueer, Jewjei³e meboerHeveer, jeceueuee venít, yejJew -jecee³eCe,
HeeJe&leer cebieue, peevekeÀer -cebieue Deewj jecee%ee ÒeMve~
Le) ye´pe -efJeve³eHeef$ekeÀe, keÀefJeleeJeueer, ieerleeJeueer Deewj ke=ÀieesmJeeceer leguemeeroeme keÀer ÒeeceeefCekeÀ ceeveer peevesJeeueer Fve yeejn ke=Àefle³eeW keÀer JeCe&Jemleg Hej
meb#esHe ceW ÒekeÀeMe [euevee DeeJeM³ekeÀ nes peelee nw~
1) Jewjei³e meboerHeveer -DeefOekeÀebMe efJeÜeve Jewjei³e meboerHeveer keÀe s leguemeer keÀer ÒeLece j®evee ceeveles ngS
FmekeÀe j®eveekeÀeue meb. 1626 -27 efJe. mJeerkeÀej keÀjles nQ~ GvekeÀer ceev³elee nw efkeÀ leguemeer ves Fme
ke=Àefle keÀer j®evee GvekesÀ Jewjei³e ûenCe keÀjves kesÀ yeeo oes -SkeÀ Jeke=Àefle ceW kegÀue 62 ívo nw, efpeveceW jece, ue#ceCe Deewj meerlee keÀer mlegefle kesÀ meeLe -meeLe YeeqkeÌle Deewj
efveieg&Ce ye´ïe keÀe Yeer megvoj efve©HeCe efkeÀ³ee ie³ee nw~ keÀefJe ves Fme j®evee keÀe cetue ÒeefleHeeÐe mHe<ì
keÀjles n gS mJe³eb efueKee nw -munotes.in

Page 26

26’leguemeer Jeso Hegjeve cele, Hetpeve Meem$e efJe®eej~
³en efJejeie meboerefHeveer, DeefKeue %eeve keÀes meej~~“
Fme ke=Àefle ceW 64 oesns, 2 meesjþs Deewj 14 ®e ewHeeF³eeB nQ~ FveceW leerve ívo Òe³egkeÌle ngS nQ -
oesne, meewj Ce Deewj ®eewHeeF&~ Fme ûevLe ceW %eeve, YeeqkeÌle, Jewjei³e Deewj Meebefle keÀe efJemle=le efJeJes®eve
efkeÀ³ee ie³ee nw~ ûevLe keÀe ÒeOeeve jme Meevle nw~ Fme ke=Àefle ceW DeJeOeer Deewj ye´peYeeefceuelee nw~
2) jecee%ee ÒeMve -keÀefleHe³e efJeÜeve `jecee%ee ÒeMve' keÀes ieesmJeeceer peer keÀer ÒeLece ke=Àefle ceeveles nQ
Deewj Jes Fme mecyevOe ceW Òemlegle ke=Àefle kesÀ j®evee -keÀeue kesÀ met®ekeÀ efvecveefueefKele oesns keÀe mee#³e
Òemlegle keÀjles nwb -
’meiegve mel³e meefm e ve³eve iegCe, DeJeefOe DeefOekeÀ ve³e yeeve~
nesF& mekeÀue megYe peemeg, peme Òeerefle Òeleerefle Òeceeve~~“
Fme meebkesÀeflekeÀ MeyoeJeueer kesÀ DeeOeej Hej Fme ke=Àefle keÀe j®evee keÀeue mebJeled 1621 efJe.
þnjlee nw~ ³en ke=Àefle meele meieeX ce W efJeYeeefpele nw~ Òel³eskeÀ meie& ceW meele meHlekeÀ nQ Deewj Òel³eskeÀ
meHlekeÀ ceW meele oesns nQ~ FmeÒekeÀej ûevLe keÀer kegÀue ívo -mebK³ee 343 nQ~ Fme ke=Àefle ceW jece -keÀLee
keÀe JeCe&ve nw~ oesneW ceW ³en JeCe&ve Fme ÒekeÀej nw efkeÀ Òel³eskeÀ oes ns mes MegYe ³ee DeMegYe mebkesÀle efvekeÀuelee
nw, efpememes ÒeMvekeÀlee& DeHeves ÒeMve keÀe Gllej Hee ueslee nw~ Fme ûevLe keÀe Dev³e veece `oesneJeueer
jecee³eCe', ³ee `jeceMeueekeÀe' Yeer nw~ ûevLe kesÀ ÒeLece leerve meieex ceW jecepevce mes ueskeÀj me cHeeleer mes
Jeevej ³etLe keÀer YeWì lekeÀ keÀer keÀLee JeefCe&le nw~ ®eewLes meie& ceW Hegve: jecepevce mes keÀLee ÒeejcYe nesleer nQ~
HeeB®eJes leLee íþs meie& ceW meerlee kesÀ Oejleer ÒeJesMe lekeÀ keÀer keÀLee keÀner ieF& nw~ meeLe ceW keÀF& keÀLeeSB
Meeefceue nw~ meeleJeW meie& ceW jecekeÀLee kesÀ mHegÀì -ÒemebieeW keÀes ueskeÀj ÒeMve efJe®eej efkeÀ³ee ie³ee nw~ Fme
j®evee Hej mecHetCe& ªHe mes JeeuceerefkeÀ jecee³eCe keÀe ÒeYeeJe nw~ FmekeÀer YeeDeJeOeer nw~
3) jeceu euee venít -ieesmJeeceerpeer keÀer DeejefcYekeÀ ke=Àefle³eeW ceW FmekeÀer HeefjieCevee keÀer peeleer nw~
FmeceW cee$e 20 meesnj ívo nQ~ meesnj 22 cee$eeDeeW keÀe ueeskeÀ -ieerleeW mes mee¢M³e jKevesJeeuee ívo
nw~ `vejít' Meyo `ven -Kegj' Meyo keÀe DeHeYe´ <ì ªHe nw, pees Gme mebmkeÀej keÀe mebkesÀle keÀjlee nw efpemes
³e%eesHekeerle Deewj efJeJeen mebmkeÀejeW kesÀ DeJemej Hej mecHevve efkeÀ³ee peelee nw Deewj veeF& DeLeJee veeFve
Üeje veeKetve keÀeìs peeles nQ~ Òemlegle ke=Àefle ceW leguemeer ves veeFve Üej e jece kesÀ veeKetve keÀeìs peeves keÀe
JeCe&ve keÀjles ngS efoKee³ee ie³ee nw efkeÀ keÀewMeu³eepeer otune yeves jece keÀes DeHeveer ieeso ceW efueS yewþer nw
Deewj GvekesÀ MeerMe Hej DeHeves Deb®eue keÀer íe³ee keÀj jner nw -
’ieeso efueS keÀewmeu³ee y ewþer jeceefn Jej nes,
meesefYele oguen jece meerme Hej Deb®ej nes~~“
Fme mebmkeÀej kesÀ DeJemej Hej efvecveJeie& keÀer veeefj³eeB keÀewMeu³ee Deeefo jeefve³eeW kesÀ meeLe
Heefjneme keÀjles ef®eef$ele keÀer ieF& nw~ Fme keÀeJ³e ceW ieesmJeeceer peer keÀer ÒeyebOe Heìglee, ueeskeÀe®eej keÀer met#ce
peevekeÀejer, YeeJesCeerceeOeJeoeme ves Fme ke=Àefle ne j®evee mece³e meb. 1639 kesÀ Deeme -Heeme ceeve en w ,l e e s[ e @ .munotes.in

Page 27

27ceeleeÒemeeo iegHle FmekeÀe j®eveekeÀeue meb. 1611 kesÀ Deeme -Heeme ceeveles nw~ jeceueuee venít keÀer YeeDeJeOeer nw~
4) peevekeÀer cebieue -JesCeerceeOeJe ves Fme ke=Àefle keÀe j®evee mece³e meb. 1643 ceevee nw peyeefkeÀ [e@.
ceeleeÒemeeo iegHle FmekeÀe j®evee keÀeue meb. 1627 ceeveles nw~ Fme ke=Àefle ceW meesnj ívoeW ceW jece -
meerlee keÀe efJeJeen JeefCe&le nw~ j®evee kesÀ ÒekeÀeefMele Heeþ ceW 192 De©Ce (efÜHeefo³eeB) Deewj 24
nefjieereflekeÀeSB nQ, Fme lejn ûevLe keÀe efJemlee j 216 ívoeW ceW ngDee nw~ 8 De©Ce kesÀ Heerís SkeÀ
nefjieereflekeÀe ívo nw~ Fme ûevLe keÀe ÒeejcYe efve³eefcele ªHe mes cebieuee®ejCe ceW neslee nw Deewj Deble cebieue
keÀecevee ceW~
JeC³e&-efJemekeÀleer nw~ ke̳eeWefkeÀ `jeceueuee venít' ceW jece kesÀ Jej -ªHe keÀe ef®e$eCe efkeÀ³ee ie³ee nw, peyeefkeÀ
`peevekeÀer cebieue' ceW keÀefJe ves jece Deewj meerlee kesÀ efJeJeen keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw~ Fme ke=Àefle keÀe ÞeerieCesMe
meerlee kesÀ pevce keÀer Ieìvee mes efkeÀ³ee ie³ee nw~ leovevlej meerlee kesÀ efJeJeen -³eesi³e nes peeves Hej, GvekesÀ
efJeJeen nsleg `meerlee -mJe³ebJej' keÀe Dee³eespeve efkeÀ³es peeves, Gme mJe³ebJej ceW efJeefYevve vejsMeeW kesÀ Meeefceue
nesves, jece Üeje Oeveg<³e keÀes Yebie keÀjves leLee meerlee Deewj GvekeÀer leerve yenveeW -ÞeglekeÀerefle&, ceeC[keer
Deewj Gefce&uee keÀe ¬eÀceMe: jece, Me$egIve, Yejle Deewj ue#ceCe kesÀ meeLe efJeJeen efkeÀS peeves keÀe JeCe&ve
efkeÀ³ee ie³ee nw~ efJeJe en kesÀ HeM®eele yejele kesÀ De³eesO³ee ueewì peeves kesÀ meeLe ke=Àefle keÀe meceeHeve ngDee nw~
Òemleg leke=Àefle Deewj `jece®eefjleceeveme' keÀer keÀLee ceW kegÀí Devlej nw~ `jece®eefjleceeveme' ceW HejMegjece
OevegYe¥ie kesÀ yeeo ner Dee HengB®eles nQ, efkeÀvleg `peevekeÀer cebieue' ceW yeejele kesÀ JeeHeme nesves Hej De³eesO³ee kesÀ
ceeie& ceW efceueles nw -
’HeLe efceues Ye= iegjepe neLe HeÀjmee efueS~~“
`peevekeÀer cebieue' ieesmJeeceer peer keÀer DeJeOeer ceW efueKeer ieF& Del³evle meHeÀue Òeyev Oe j®evee nw~
5) jece®eefjle ceeveme -`jece®eefjleceeveme' leguemeeroeme keÀer meJe& ÒecegKe ke=Àefle nw~ ³en efnvoer
meeefnl³e keÀer Decej Deewj efJeefMe<ì j®evee ner veneR DeefHeleg efJeMJepeveerve Jee*dce³e keÀer efJeMesDeHeves ³egie keÀe Decej me=peve nw~ FmeceW jece keÀer mebHetCe& peerJeveieeLee ívoesye× ngF& nw~ FmekeÀer j®evee
meb. 1631 ceW ÒeejcYe ngF& Leer~ jece®eefjleceeveme kegÀue meele keÀeC[eW ceW efpevnW meesHeeve keÀne ie³ee nw,
efJeYekeÌle nw~ FveceW ®eewHeeF³eeW leLee oe sneW keÀe Òe³eesie cegK³e ªHe mes efkeÀ³ee ie³ee nw, leLeeefHe meesjþe,
keÀefJeÊe, íHHe³e Deeefo kegÀæí Dev³e ívo Yeer yeer®e yeer®e ceW Deeles jns nQ~ Òee ³e: Deeþ ³ee DeefOekeÀ
DeOe&efue ³eeW kesÀ Deveblej SkeÀ oesne Deelee nw, Deewj Ssmes oesneW keÀer meb K³ee `ceeveme' ceW 1074 nw~
`ceeveme' ceW Òe³egkeÌle ®eewHeeF³eeW keÀer mebK³ee 5100 nw Deewj ívo meesjþe, Deewj oesne meye efceueekeÀj ome
keÀce ome npeej DeLee&le 9900 nw~ `ceeveme ce³ebkeÀ' ceW Fmeer keÀes Heg<ì keÀjleer J³eeK³ee Fme ÒekeÀej oer
ngF& nw -
’SkeÀeJeve mele efme× nw, ®eewHeeF& lenB ®eeª~
ívo meesjþe, oesnje, ome efjle ome nppeeª~~“
meele keÀeC[eW ceW efJeYekeÌle DeJeOeer Yeener veneR ieelee jne nw, DeefHeleg DeHeves ³ egieerve JeeleeJejCe, HeefjefmLeefle³eeW, ÒeMveeW SJeb efJemevoYe& ceW efoMeeSB osves ceW me#ece efme× ngDee nw~ Yeejleer³e mebmke=Àefle SJeb efnvot -oMe&keÀ keÀer ¢ef<ì mesmunotes.in

Page 28

28jece®eefjleceeveme efJeMJekeÀesMe ceevee pee mekeÀlee nw~ leguemee r keÀer jecekeÀLee keÀe ñeesle keÀesF& SkeÀ ûevLe
veneR nw~ ³en `veeveeHegjeCe efveieceeiece meccele' jecekeÀLee nw~ Fme jece keÀLee Hej JeeuceerefkeÀ jecee³eCe,
DeeÐeelce jecee³eCe, Þeerceod YeeieJele, Òemevve jeIeJe veeìkeÀ, nvegcevveeìkeÀ Deewj YeieJele ieerlee keÀe ÒeYeeJe
mHe<ìlee ueef#ele neslee nw~ efJeefYevve ñeesleeW mes ³egiemeeHes#e cetu³eJeeve mevoYeexb Deewj ceewefuekeÀ
GodYeeJeveeDeeW kesÀ meceefvJele ªHe mes ceeveme keÀer jecekeÀLee keÀe leeveeyeevee lew³eej efkeÀ³ee ie³ee nw~
IeìveeDeeW keÀe efve³eespeve, ®eefj$eeW keÀe efJekeÀeme, J³eeHekeÀ peerJeveevegYetefle, ceevekeÀer³e mebmeeqkeÌle, Deewj
ÒeYeeJeer DeefYeJ³eeqkeÌle keÀewMeu³e kesÀ keÀejCe `jece®eefjleceeveme' Yeejleer³e meeefnl³e keÀe ieewjJe yeve
ie³ee nw~
6) HeeJe&leer cebieue -Fme ûevLe keÀer j®evee meb. 1643, HeÀeuiegve MegkeÌuee Heb®eceer ieg©Jeej keÀes ngF& nw~
FmekeÀe mebkesÀle mJe³eb ieesmJeeceerpeer ves efo³ee nw -
’pe³e mebJele, HeÀeiegve megefo HeeB®ew ieg© efoveg~
DeefmJeefve efJej®esGB cebieue megefve m egKe efíveg -efíveg~~“
Fme ûevLe keÀe cegK³e efJemeesnj Deewj 16 nefjieereflekeÀe ívoeW keÀe meceeJesMe nw, Fme lejn ³en 90 ívoeW keÀe ueIeg KeC[keÀeJ³e
nw~ `ceeveme' ceW JeefC e&le efMeJe -HeeJe&leer efJeJeen keÀLee mes HeeJe&leer cebieue keÀer keÀLee efYevve nw~ `ceeveme' ceW
JeefCe&le HeeJe&leer kesÀ ¢æ{ Je´le keÀer Hejer#ee meHleefHejer#ee Jeìg JesM e ceW mJe³eb efMeJe uesles nQ~ `ceeveme' ceW HeeJe&leer ves mJe³eb -$eÝefYeeie efue³ee nw, `HeeJe&leer cebieue' ceW HeeJe&leer DeHeveer men®ejer kesÀ Üeje efMeJe keÀes GÊej osleer nw~ `ceeveme'
ceW `peme otuen leme yeveer yejelee' keÀe ªHe nw Deewj efMeJe -efJeJeen ceW Yeer meHe& ueHesìs jnles n bw, `HeeJe&leer
cebieue' ceW efMeJe mes DeefMeJe JesMe ceW HeefjJele&ve nes peelee nw~ Fme Òemebie Hej keÀeefueoeme mes `kegÀceej
mecYeJe' keÀe ÒeYeeJe mHe<ì efoKeeF& Heæ[lee nw~ DeH eveer ceeefce&keÀlee, ÒeyevOe Heìglee, mejmelee Deewj
ÒeYeeJeelcekeÀlee kesÀ keÀejCe `HeeJe&leer cebieue' Devegþe yeve Heæ[e nw~
7) ke=À1658 kesÀ Deeme -Heeme ceeveles nQ~ `ke=À³en mHegÀì HeoeW keÀe mebûen nw~ Fme ûevLe kesÀ HeoeW keÀer mebK³ee 61 nQ~ ³en j®evee ûevLe kesÀ ªHe ceW
Òemlegle veneR keÀer ieF& nw, ke̳eeWefkeÀ ve le es FmekesÀ Deeefo ceW cebieuee ®ejCe nw Deewj ve Devle ceW keÀesF& cebieue
keÀecevee ner~ FmeceW keÀesF& keÀeC[ ³ee mkeÀvOe veneR nw~ ³en j®evee mebieerle keÀer efJeefYeVe jeie -jeieefve³eeW
kesÀ DeeOeej Hej efueKee ie³ee cegkeÌlekeÀ ieerleeW keÀe mebûen nw~ FmekeÀe ÒeefleHeeÐe ke=ÀkeÀe JeCe&ve Deewj meiegCeeWHeemevee keÀer mLeeHevee nw~ ³en `ieerleeJeueer' íesìer nesles ngS Yeer ueefuele nw Deewj
Meg× ye´peYeenw Gleveer ner ceveesJew%eeefvekeÀ Yeer~
8) ieerleeJeueer -efJeodJeeveeW ves FmekeÀe j®eveekeÀeue meb. 1630 mes ueskeÀj 1670 efJe. lekeÀ DeLee&le
ueieYeie ®eeueerme Jemece³e Hej j®es ie³es Heo mebkeÀefuele keÀj efo³es ie³es nQ~ Òemlegle ke=Àefle ceW 328 ívo nw, efpemeceW jece keÀer
keÀLee keÀe JeCe&ve efJeefYevve jeie -jeieefve³eeW Hej DeeOeeefjle efkeÀ³ee ie³e e nw~ ³en ieerle j®evee nw, FmeceW
keÀesceue YeeJeveeDeeW keÀe DebkeÀve ngDee nw~ `ieerleeJeueer' ceW keÀefJe ves `jece®eefjleceeveme' keÀer YeeBefle HeoeW ceWmunotes.in

Page 29

29jece keÀLee keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw Deewj Fve HeoeW keÀes `ceeveme' keÀer YeeBefle ner meele ke ÀeC[eW ceW efJeYekeÌle
efkeÀ³ee nw~ keÀefJe ves Ieìvee -³eespevee keÀer DeHes#ee YeeJe -meb³eespevee Hej DeefOekeÀ yeue efo³ee nw, efpemeceW Fme
ke=Àefle efJeefYevve keÀeC[eW ceW jef®ele HeoeW keÀer mebK³ee ceW yengle DeefOekeÀ Devlej efJeÐeceeve nw~ GoenjCe eLe&
FmekeÀe meyemes yeæ[e keÀeC[ `yeeuekeÀeC[' nw, efpemeceW 108 Heo nw, peyeefkeÀ `efkeÀef<þbOeekeÀeC[' meyemes
íesìe keÀeC[ nw efpemeceW cee$e oes Heo nQ~ Dev³e keÀeC[eW ceW mes De³eesO³eekeÀeC[ ceW 89, DejC³ekeÀeCæ[ ceW
17, megvoj keÀeC[ ceW 51, uebkeÀ ekeÀeC[ ceW 23 leLee GÊejkeÀeC[ ceW 38 Heo nQ~ cegK³e IeìveeDeeW keÀer
Deesj keÀefJe ves kesÀJeue mebkesÀle Yej keÀj efo³ee nw~ kewÀkeÀ³eer -oMejLe mebJeeo, uebkeÀe -onve leLee jeJeCe
³eg× pewmeer IeìveeDeeW keÀer Deesj keÀefJe keÀer ¢ef<ì veneR ieF& nw~ Y ejle keÀe ef®e$eCe FmeceW DeOetje nw~
`ieerleeJeueer' Hej metjoeme kesÀ `metjmeeiej' keÀer mHe<ì íeHe nw~ `ieerleeJeueer' ceW Þe=bieej jme ÒeOeeve nw~
jece keÀe meewvo³e& Deewj SsMJe³e& ner `ieerleeJeueer' keÀer Deelcee nw~ FmekeÀer Yee9) efJeve³eHeef$ekeÀe -JesCeer ceeOeJeoeme ves `efJeve³eHeef$ekeÀe' keÀe j®eveekeÀeue meb. 1639 kesÀ Deeme -
Heeme ceevee nw, peye leguemeeroemepeer efceefLeuee ³ee$ee kesÀ efueS ÒemLeeve keÀjves Jeeues Les~ GvekeÀe ceevevee nw
efkeÀ keÀefue³egie mes mele e³es peeves Hej leguemeer ves DeHeves keÀ<ì kesÀ efveJeejCeeLe& Fme ûevLe keÀer j®evee keÀer~
ûevLe mes ³en lees DeJeM³e %eele neslee nw efkeÀ leguemeer ves DeHeveer oe©Ce J³eLee ÒekeÀì keÀjves kesÀ efueS Fme
ûevLe keÀer j®evee keÀer Leer~ efJeve³eHeef$eke Àe ceW kegÀue HeoeW keÀer mebK³ee 176 nQ~ ûevLe kesÀ DeejcYe ceW ieCesMe,
met³e&, efMeJe, HeeJe&leer, ogiee&, nvegceeve Deeefo osJeleeDeeW keÀer mlegefle keÀer ieF& nw~ FmekesÀ HeM®eeled DeevevoJeve
Deewj ef®e$eJeve kesÀ cenelc³e keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee ie³e e nw~ leodvevlej jece kesÀ meceerHe meowJe jnvesJeeues ue#ceCe
Yejle Deewj Me$egIve keÀes ÒemeVe keÀjves keÀe ef®e$eCe nw Deewj Devle ceW peieled -peveveer meJe& Þes³emkeÀjer
meerlee keÀes Òe³elve keÀjves keÀe GHe¬eÀce efkeÀ³ee ie³ee nw~ efJeefJeve³eHeef$ekeÀe ceW keÀesF& keÀLee veneR nw~ SkeÀ YekeÌle keÀer ÒeeLe&vee nw, pees Gmeves DeHeves DeejeO³e mes DeHeves
G×ej kesÀ efueS keÀer nw~ jeceYeeqkeÌle keÀer Fme ûevLe keÀe DeeoMe& nw~ ye´peYeekesÀJeue SkeÀ ner jme nw Deewj Jen nw Meeble jme~ j®evee Deewj efJe®eejeW keÀer Òeewæ{lee keÀer ¢ef<ì mes ³en
`jece®eefjleceeveme' kesÀ mecekeÀ#e nw~
10) oesneJeueer -kesCeer ceeOeJemeeme ves oesneJeueer keÀe j®evee keÀeue meb. 1640 ceevee nw, efkebÀleg ³en
efleefLe þerkeÀ veneR ceeveer pee mekeÀleer, ke̳eeWefkeÀ oesneJeueer ceW meb. 1665 mes 1680 lekeÀ keÀer IeìveeDeeW
keÀe JeCe&ve efceuelee nw~ `oesneJeueer' ceW oesneW keÀer mebK³ee 573 nw~ FveceW ceeveme kesÀ 85, jecee%ee kesÀ
35, melemeF& kesÀ 131 Deewj Jewjei³e meboerefHeveer kesÀ 2 oesns mebefcceefuele nw~ Mes22 meesjþs Yeer nQ~ `oesneJeueer' ceW keÀesF& efJeMescenelc³e, jece -ceefncee , lelkeÀeueerve HeefjefmLeefle³eeB, jece kesÀ Òeefle ®eelekeÀ kesÀ DeeoMe& keÀe Òesce leLee
DeejYe -efJe11) yejJew jecee³eCe -JesCeer ceeOeJeoeme ves Fme ûevLe keÀe j®eve ekeÀeue meb. 1669 ceevee nw~ FmeceW
69 yejJew ívo ceW jece -keÀLee keÀner ieF& nw, Hej ³en keÀLee mebkesÀle ªHe ceW ner nw~ FmeceW
jece®eefjleceeveme keÀer YeeBefle keÀeC[eW keÀe efJeYeepeve efkeÀ³ee ie³ee nw~ yeeuekeÀeC[ ceW 13, De³eesO³eekeÀeC[
ceW 8, Dej C³ekeÀeC[ ceW 6, efkeÀefGÊejekeÀeC[ ceW 27 ívo nQ~ yeeuekeÀeC[ ceW jece pevceeefo kegÀí veneR nw~ meerlee -jece keÀe meewvo³e& -
JeCe&ve Deewj pevekeÀHegj ceW mJe³ebJej keÀe mebkesÀle cee$e nw~ FmeerÒekeÀej Dev³e keÀeC[eW keÀer keÀLee Yeer Del³evle
meb#esHe ceW nw~ GÊej keÀeC[ ceW keÀesF& keÀLee ner veneR nw, %eeve Deewj YeeqkeÌle keÀe JeCe&ve cee$e nw~ mecet®es
ûevLe ceW Yejle keÀe veece SkeÀ yeej Yeer veneR Dee³ee nw~ Fme ûevLe keÀer Yee

Page 30

3012) keÀefJeleeJeueer -ieesmJeeceerpeer keÀer efpeve yeejn ke=Àefle³eeW keÀes GvekeÀer ÒeeceeefCekeÀ ke=Àefle³eeB mJeerkeÀej
efkeÀ³ee peelee nw, GveceW `keÀefJeleeJeueer' Debeflece j®evee nw~ FmekeÀer JeC³e& -Jemleg Yeer `ceeveme' keÀe rl e j n
jece-keÀLee nw Deewj keÀLee keÀe efJeYeepeve Yeer meele keÀeC[eW ceW efkeÀ³ee ie³ee nw~ efJeefYevve keÀeC[ Deewj
GveceW mebkeÀefuele keÀefJeleeW keÀer mebK³ee F me ÒekeÀej nQ -yeeuekeÀeC[ † 22 ívo, De ³eesO³eekeÀeC[ †
28 ívo, DejC ³ekeÀeC[ † 1 ívo, ef keÀef<þbOeekeÀeC[ † 1 ívo, megvojkeÀeC[ † 32 ívo,
uebkeÀekeÀeC[ † 58 ívo Deewj GÊejkeÀeC[ † 183 ívo~ Fme lejn `keÀefJeleeJeueer' ceW kegÀue 325
ívo nw~ keÀefJeleeJeueer ceW jece kesÀ SsMJe³e& kesÀ meeLe GvekeÀe JeerjlJe Deewj Meew³e& nw~ GÊejkeÀeC[
keÀefJeleeJeueer keÀe meyemes yeæ[e Yeeie nw~ FmeceW %eeve, Jewjei³e Deewj YeeqkeÌle keÀer ceefncee ner DeefOekeÀ nw~
FmeceW keÀefJe kesÀ peerJeve keÀer IeìveeDeeW keÀe ³eLes<ì Heefj®e³e efceuelee nw~ Fme ûevLe keÀer Yee2.4meejebMe
ieesmJeeceer leguemeeroemepeer kesÀ peerJeve keÀer ªHejsKee efveefM®ele keÀjves kesÀ efueS ³eÐeefHe
DeeOeejYetle meeceûeer keÀer keÀceer veneR nw, Hejvleg efHeÀj Yeer SkeÀ megefveefM®ele peerJeve -Je=Êe osvee mecYeJe veneR
nes Hee³ee nw, ke̳eeWefkeÀ jepeeHegj Deewj me esjeW kesÀ Deeûen mes DevegÒesefjle Ssmeer meeceûeer Òemlegle keÀer ieF& nw efkeÀ
efpevekesÀ Üeje celewke̳e Heevee keÀþerCe nw~ Yeejleer³e Deeuees®ekeÀeW ceW meJe&ÒeLece efMeJeefmebn meWiej ves DeHeves
Fefleneme ûevLe `efMeJeefmebn mejespe' ceW meb. 1934 ceW JesCeerceeOeJe kesÀ `iegmeeF& ®eefj$e' kesÀ DeeOeej Hej
leguemeeroeme kesÀ peerJeve -Je=Êe Hej ÒekeÀeMe æ[euee~ FmekesÀ GHejeble Fme efJeHe$e-Heef$ekeÀeDeeW ceW Yeer efvekeÀueer Deewj HegmlekeÀekeÀej ªHe ceW Yeer~ Fve m eYeer keÀe DeeOeej ueskeÀj ieesmJeeceer
peer keÀer SkeÀ mHe<ì peerJeve -jsKee Òemlegle keÀjves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee ie³ee nw~
ieesmJeeceer leguemeeroemepeer kesÀ peerJeve Je=Êe keÀer YeeBefle GvekeÀer ke=Àefle³eeB Yeer efJeÜeveeW ceW cele -
JewefYev³e keÀ e efJepeyeefkeÀ yebieJeemeer `leguemeer ûevLeeJeueer' ceW GvekeÀer ke=Àefle³eeW keÀer mebK³ee 60 efveefo&<ì keÀer ieF& nw~ Fmeer
lejn efceÞe yevOegDeeW ves Gvek eÀer j®eveeDeeW keÀer mebK³ee 25 mJeerkeÀej keÀer nw, lees Dee. jece®evê MegkeÌue
Deewj peepe& efûe³eme&ve Deeefo efJeÜeveeW ves GvekeÀer 12 ÒeeceeefCekeÀ j®eveeDeeW keÀe GuuesKe efkeÀ³ee nw~ leguemeer
keÀer ke=Àefle³eeW mes %eele neslee nw efkeÀ Jes yengc egKeer keÀeJ³e -ÒeefleYee kesÀ keÀueekeÀej Les~ Jes keÀesjs keÀefJe veneR,
YekeÌle keÀefJe Les Deewj GvekeÀer jeceYeeqkeÌle ves GvekeÀer j®eveeDeeW ceW Ssmes J³eeJeneefjkeÀ DeeoMe&Jeeo keÀer me=ef<ì
keÀer nw, pees GuuesKeveer³e nw~
2.5oerIeexÊejer ÒeMve
1.ieesmJeeceer leguemeeroeme keÀe peerJeve Heefj®e³e oerefpeS~
2.ieesmJeeceer leguemeeroeme kesÀ ke=ÀeflelJe Hej ÒekeÀeMe æ[eefueS~
3.ieesmJeeceer leguemeeroeme kesÀ meeefnl³e keÀe meeceev³e Heefj®e³e oerefpeS~
2.6ueIegÊejer³e ÒeMve
1. leguemeer oeme keÀe pevce keÀye ngDee Lee?
2. leguemeeroeme keÀe pevce -mLeeve keÀewve -mee ceevee peelee nw?munotes.in

Page 31

313. leguemeeroeme keÀs ceelee keÀe veece ke̳ee Lee?
4. leguemeeroeme kesÀ efHelee keÀe veece efueefKeS?
5. leguemeeroeme kesÀ ye®eHeve keÀe veece ke̳ee Lee?
6. leguemeeroeme kesÀye®eHeve kesÀ ieg© keÀewve Les?
7. leguemeeroeme keÀer Helveer keÀe veece efueefKeS?
8. jlveeJeueer kesÀ efHelee keÀe veece ke̳ee Lee?
9. leguemeeroeme ves jece®eefjleceeveme ûevLe keÀe DeejcYe keÀye efkeÀ³ee Lee?
10.leguemeeroeme keÀes nvegceeve kesÀ keÀejCe jece -oMe&ve keÀneB Hej ngS?
11.jece®eefjleceeveme keÀe keÀeJ³e ªHe ke̳ee nw?
12.ceeveme ceW oesneW keÀer mebK³ee efkeÀleveer nw?
13.`ceeveme' ceW Òe³egkeÌle ®eewHeeF³eeW keÀer mebK³ee efkeÀleveer nw?
14.`ceeveme' ceW kegÀue ívoeW keÀer mebK³ee efkeÀleveer nw?
15.leguemeeroeme keÀer Debeflece j®evee efkeÀmes ceevee peelee nw?
16.leguemeeroeme keÀes `keÀefuekeÀeue keÀe JeeuceerefkeÀ' efkeÀmeves keÀne nw?
17.`yeg×osJe kesÀ yeeo Yeejle kesÀ meyemes yeæ[s ueeskeÀvee³ekeÀ leguemeeroeme nw' ³en keÀLeve efkeÀmekeÀe nw?
2.7meboYe& ûebLe
1.leguemeer -meb. Go³eYeeveg efmebn
2.leguemeer keÀeJ³e ceerceebmee -[e@. Go³eYeeveg efmebn
3.leguemeeroeme -veboefkeÀMeesj veJeue
4.leguemeer keÀer meeefnl³e meeOevee -[e@. ueuueve je³e
5.efJeMJekeÀefJe leguemeer Deewj GvekesÀ ÒecegKe keÀeJ³e -[e@. jeceÒemeeo e fceÞe
6.leguemeer pevceYetefce : MeesOeHejkeÀ meceer#ee -Òesceveeje³eCe iegHle
7.leguemeer pevceYetefce SkeÀ ceewefuekeÀ ef®ebleve -Òesceveeje³eCe iegHle
8.leguemeer peerJeveJe=Êe : SkeÀ efmebneJeueeskeÀve -ke=À9.efnvoer meeefnl³e keÀe Deeuee s®eveelcekeÀ Fefleneme -[e@. jecekegÀceej Jecee&



munotes.in

Page 32

323
leguemeeroeme keÀer mecevJe³e YeeJevee
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
3.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
3.1 ÒemleeJevee
3.2 leguemeer oeme keÀer mecevJe³e meeOevee
3.2.1 MewJe Deewj Jew3.2.2 Jew3.2.3 jeceeJele mebÒeoe³e SJeb Hegef<ìceeie& keÀe mecevJe³e
3.2.4 DeÜwleJeeo SJeb efJeefMe<ìeÜwleJeeo keÀe mecevJe³e
3.2.5 %eeve Deewj YeeqkeÌle keÀe mecevJe³e
3.2.6 meiegCe Deewj efveieg&Ce keÀe mec evJe³e
3.2.7 vej Deewj veeje³eCe keÀe mecevJe³e
3.2.8 jepee Deewj Òepee keÀe mecevJe³e
3.2.9 efÜpe Deewj Metê keÀe mecevJe³e
3.2.10 HeeefjJeeefjkeÀ #es$e ceW mecevJe³e
3.2.11 ceeveJe mebmke=Àefle keÀe mecevJe³e
3.2.12 meeefnefl³ekeÀ mecevJe³e
3.3 meejebMe
3.4 oerIeexÊejer ÒeMve
3.5 ueIegÊejer³e ÒeMve
3.6 mevoYe& ûevLe
3.0FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ Devleie&le meefcceefuele keÀer ieF& efJeefvecveefueefKele peevekeÀeefj³eeB osves keÀe GÎsMe e fveefnle nw -
leguemeer oeme keÀer mecevJe³e YeeJevee keÀer peevekeÀejer osvee~
leguemeer oeme keÀer ueeskeÀvee³ekeÀ J³eeqkeÌlelJe keÀe Heefj®e³e keÀjevee~munotes.in

Page 33

333.1ÒemleeJevee
ieesmJeeceer leguemeeroeme keÀe DeefJeYee&Je efpeme ³egie ceW ngDee Lee, Gme ³egie ceW Oece&, meceepe,
jepeveerefle Deeefo #es$eeW ceW meJe&$e HeejmHeefjkeÀ JewDeesj efnvot -cegefmuece YeeJeveeDeeW kesÀ keÀejCe Jewcevem³e peæ[ HekeÀæ[ jne Lee, lees otmejer Deesj MewJe, Meek eÌle
SJeb JewefJelelkeÀeueerve Oeeef ce&keÀ Meebefle kesÀ meJe&Lee ÒeefleketÀue Les~ ³ener oMee jepeveerefle SJeb meeefnefl³ekeÀ #es$e ceW Yeer
Leer~ DeeHeme ceW F&<³ee& -ÜskeÀe ceenewue GlHevve nes ie³ee Lee~ leguemeeroeme ves Fve lelkeÀeueerve HeefjefmLeefle³eeW keÀe ienjeF& kesÀ meeLe
DeO³e³eve SJeb DevegMeerueve keÀjkesÀ meceepe ceW J³eeHle efJeefkeÀ³ee~ leguemeeroeme ves Fme efJemJe³eb Oece&, jepeveerefle, meceepe Deewj meeefnl³e meYeer #es$eeW ceW Fmes mLeeefHele keÀjles ngS HeejmHeefjkeÀ
efJejesOe SJeb Jewcevem³e keÀes otj efkeÀ³ee~
3.2 leguemeeroeme keÀer mecevJe³e meeOevee
ieesmJeeceer leguemeeroeme keÀe efJejeì J³eeqkeÌ lelJe HejmHej efJeHeefjle Oe´gJe eW keÀe meceenej keÀjlee nw~
Jen DeHeveer mecevJe³eMeeruelee kesÀ efueS ner peevee peelee nw~ DeHeves Fme mecevJe³e kesÀ efueS GvneWves
DeeO³eeeflcekeÀ, meeceeefpekeÀ, jepeveereflekeÀ, DeeefLe&keÀ, veweflekeÀ Deeefo meYeer #es$eeW keÀes ®egvee Deewj Fve #es$eeW
ceW mecevJe³e mLeeefHele keÀjles ngS lelkeÀeueerve pevepeerJeve ceW HeefjJ³eeHle Ieesj DeMeebefle, Devee®eej,
DeOeeefce&keÀlee, efJe¢ef<ìkeÀesve kesÀ keÀejCe leguemeer ueeskeÀvee³ekeÀ Yeer keÀns peeles nQ~ Dee®ee³e& npeejerÒemeeo efÜJesoer kesÀ
keÀLeveevegmeej -’ueeskeÀvee³ekeÀ Jener nes mekeÀlee nw, pees mecevJe³e keÀj mekesÀ, ke̳eeWefkeÀ Yeejleer³e pevelee
ceW HejmHej efJejesOeer veevee mebmke=Àefle³eeB, meeOeveeSB, peeefle³eeB, Dee®eej, efve<þeSB Deewj efJe®eej -He×efle³eeB
Òe®eefuele nQ~ yeg×osJe mecevJe³ekeÀejer Les~ ieerlee ceW mecevJe³e keÀer ®es<ì e nw Deewj leguemeeroeme Yeer
mecevJe³ekeÀej er Les~“ FmekesÀ Deeies Jes keÀn les nQ -’GvekeÀe meeje keÀeJ³e mecevJe³e keÀer efJejeì ®es<ìe nw,
FmeceW kesÀJeue ueeskeÀ Deewj Meem$e keÀe ner mecevJe³e veneR nw, ieen&mLe Deewj Jewjei³e keÀe, YeeqkeÌle Deewj % eeve
keÀe, YeeDeveemekeÌle ef®evleve keÀe mecevJe³e `jece®eefjleceeveme' kesÀ Deeefo mes Deble lekeÀ oes íesjeW Hej peevesJeeueer
HejekeÀesefì³eeW keÀ es efceueeves keÀe Òe³elve nw~ leguemeer keÀer mecevJe³e YeeJevee keÀe mJeªHe Fme ÒekeÀej nw -
3.2.1 MewJe Deewj JewYeejleer³e Oece& meeOevee ceW ef$eosJe keÀer keÀuHevee keÀe mLeeve cenlJeHetCe& nw~ FmeceW ye´ïee, efJeDeewj efMeJe -leerve ÒecegKe osJe ceeves ie³es nQ, efpeveceW ye´ïee me=ef<ì kesÀ j®eef³elee DeLee&led GlHeeokeÀ nQ, efJeme=ef<ì kesÀ HeeuekeÀ nQ Deewj efMeJe me=ef<ì kesÀ mebnejkeÀ nQ~ efJeGHeemekeÀ `MewJe' keÀnuee³ee nw~ keÀeueevlej ceW efJeDeejeO³ekeÀes ner me=ef<ì kesÀ GlHeeokeÀ, HeeuekeÀ Deewj mebnejkeÀ leLee meJe& -MeeqkeÌleceeve ceeve efue³ee Deewj
HejmHej SkeÀ otmejs keÀes veer®ee efoKeeves ceW GueP e ie³es~ efMeJe kesÀ Deveg³ee³eer efJeleLee efJemeceepe efJejesOeer efJeÜs

Page 34

34`jece®eefjleceeveme' kesÀ keÀLee -ÒeJeen ceW Ssmes ÒemebieeW leLee keÀLeveeW keÀes efve³eesefpele efkeÀ³ee, efpememes menpe
mJeeYeeefkekeÀ ªHe ceW ner MewFme FkeÀeF& keÀes Heeìves kesÀ efueS GvneWves jece kesÀ cegBn mes efMeJe keÀer ÒeMebmee keÀjJeeF& nw -
’MebkeÀj efÒe³e cece êesner, efMeJe êesner cece oeme~
les vej keÀjefn keÀueHe Yeefj, Oees sj vejkeÀ cenB yeeme~~“
’keÀefjneQ FneB mebYeg Lee Hevee~ ceesjs Ûo³e Hejce keÀuHevee~“
Flevee ner veneR, leguemeer ves jnm³e keÀer SkeÀ yeele Deewj Yeer keÀner nw -
’DeewjG SkeÀ iegHegle cele meyeefnb, keÀnngB keÀj peesefj~
mebkeÀj Yepeve efyevee vej Yeieefle ve HeeJew ceesefj~~“
Deepe pees efJeMJe cebefojeW ceW ceeveme Heeþ nes jns nQ Deewj jece kesÀ ceefvojeW ceW efMeJeeefYemecemle mecevJe³e leguemeer kesÀ ceeveme keÀer ner osve nQ~ leguemeer ves ceeveme ceW efMeJe kesÀ cegKe mes mecegef®ele
Òemebie Hej jec e kesÀ yeejs ceW keÀnueJee³ee nw -
’meesF cece F<ìosJe jIegJeerje~
mesJele peeefn meoe cegefve Oeerje~~“
3.2.2 Jewleguemeer oeme kesÀ mece³e ceW efMeJe Deewj efJeÜsYeer Ieesj mebIekeÀer YeeBefle MeekeÌleeW Deewj JewkeÀer~ leguemeer ves jece®eefjleceeveme ceW meerlee keÀes ye´ïe jece keÀer MeeqkeÌle yelee³ee meeLe ner Gmes
GodYeJeefmLeefle meb nejkeÀeefjCeer, keÀuesMe neefjCeer, meJe&Þes³emkeÀjer Deeefo keÀnkeÀj GmekeÀer Jebovee keÀer nw~
Flevee ner veneR meerlee kesÀ Üeje MeeqkeÌleªHee HeeJe&leer keÀer mlegefle Yeer keÀje³eer nw -
’veefnb leJe Deeefo ceO³e DeJemeevee~ Deefcele ÒeYeeJe Jeso ve efnb peevee~~
YeJe YeJe efJeYeJe HejeYeJe keÀeefjefve~ efyemJe efye´ceesefnveer mJeyeme efyeneefjefve~~“
3.2.3 jeceeJele mebÒeoe³e SJeb Hegef<ìceeie& keÀe mecevJe³e :
jeceeJele mecÒeoe³e ceW jece keÀes ner Hejye´ïe ceevee nw leLee GmekesÀ Hejs, J³etn, ef JeYeJe,
Devle³ee&ceer Deewj De®ee&Jeleej veecekeÀ HeeB®e ªHe ceeves ie³es nQ~ Fvnerb ªHeeW ceW FvekeÀer DeejeOevee SJeb De®e&vee
nesleer nw~ leguemeer ves Fve HeeB®eeW ªHeeW kesÀ DevegketÀue neR jece®eefjleceeveme ceW YeieJeeve Þeerjece keÀe ef®e$eCe
efkeÀ³ee nw~ FmekesÀ meeLe ner Hegef<ì ceeie& kesÀ Devegmeej ye´ïe keÀer Devegke=ÀHee DeLeJee Devegûen keÀes Yeer meJeexHeefj
yelee³ee nw~ ³en keÀjles ngS leguemeer ves efme× efkeÀ³ee nw efkeÀ efkeÀleveer ner Hetpee, De®e&vee SJeb GHeemevee keÀer
peeS efkeÀvleg YeieJeeve keÀer ke=ÀHee kesÀ efyevee keÀYeer kegÀí vener neslee~ meeLe ner efyevee YeieJeeve keÀer ke=ÀHee kesÀ
jece keÀer YeeqkeÌle Yeer ÒeeHle veneR nesleer~ FmeÒekeÀej jece keÀer YeeqkeÌle ceW Yeer jece keÀer ke=ÀHee keÀer cenÊee
ÒeoefMe&le keÀjles ngS `jece®eefjleceeveme', `ieerleeJeueer' Deewj `keÀefJeleeJeueer' Deeefo ceW YeieJee jece keÀermunotes.in

Page 35

35YeeqkeÌle keÀe efveªHeCe keÀjles ngS leguemeer jeceeJele mecÒeoe³e SJeb Hegef<ìceeieea³e cele ceW Yeer megvoj mecevJe³e
mLeeefHele efkeÀ³ee nw~
3.2.4 DeÜwleJeeo SJeb efJeefMe<ìeÜwleJeeo keÀe mecevJe³e :
ieesmJeeceer leguemeer ves kesÀJeue Oeeefce&keÀ Deewj meeceeefpekeÀ #es$e ceW ner mecevJe³e keÀe ceeie& ûenCe
veneR efkeÀ³ee nw Jejve oMe&ve kesÀ #es$e ceW Yeer mecevJe³e keÀer veerefle DeHeveeF& nw~ Fme keÀeue c eW ye´ïe keÀes ueskeÀj
ÜwleJeeo, DeÜwleJeeo, efJeefMe<ìeÜwleJeeo Deeefo efJeefYevve cele ÒekeÀeMe ceW DeeS~ jeceevegpee®ee³e& ves
MebkeÀje®ee³e& kesÀ DeÜwleJeeo keÀe efJejesOe keÀjles ngS efJeefMe<ìeÜwleJeeo keÀer mLeeHevee keÀer leLee efvecyekeÀe&®ee³e&
ves ÜwleeÜwleJeeo keÀe Òe®eej efkeÀ³ee~ leguemeer jeceevegpee®ee³e& keÀer HejcHeje nesves kesÀ keÀejCe efJeefMe<ìeÜwleJeeo
Les, efkeÀvleg leguemeer keÀe efkeÀmeer Yeer efJeefMe<ì oeMe&efvekeÀ cele kesÀ Òeefle keÀÆj Deeûen veneR Lee, Jejved
GvneWves efJeefYe vve celeeW kesÀ ceO³e mecevJe³e keÀjves keÀe mlegl³e keÀe³e& efkeÀ³ee~ efJeefMe<ìeÜwleJeeoer nesves kesÀ
keÀejCe GvneWves peerJe keÀes ye´ïe keÀe DebMe yeleuee³ee nw -
’F&MJej Debme peerJe DeefJeveemeer~ ®esleve Deceue menpe megKejemeer~~
mees cee³ee ye me YejG ieesmeeF&~ yebO³eew keÀerì keÀce&ì keÀer veeF&~~“
ye´ïe keÀes Gvn eWves efveieg&Ce, DeªHe, DeueKe ,D e p e ,m e J e & J ³ e e H e k e À ,D e c e u eD e e f J e v e e M e e rD e e e f o
keÀnkeÀj GvekeÀer efJeefMe<ìleeDeeW keÀe GuuesKe efkeÀ³ee nw~ kegÀí mLeueeW Hej leguemeer ves Mebk eÀje®ee³e& kesÀ cele
keÀe DevegkeÀjCe keÀjles ngS ye´ïe keÀes Depe, meJe&%e, mJeleb$e leLee mel³e keÀne nw~ JeemleJe ceW GvneWves cee³ee
leLee peieled keÀe efJeJes®eve Yeer MebkeÀje®ee³e& kesÀ Devegmeej ner efkeÀ³ee nw~ Fme ªHe ceW GvneWves DeÜwleJeeo
leLee efJeefMe<ì ÜwleJeeo kesÀ efme×evleeW keÀes efceueekeÀj ®eueves keÀe Òe³elve efkeÀ³ee nw~
3.2.5 %eeve Deewj YeeqkeÌle keÀe mecevJe³e :
leguemeeroeme kesÀ mece³e ceW mevle cele keÀe J³eeHekeÀ Òe®eej Òemeej nes ie³ee Lee~ keÀyeerj kesÀ %eeve
ceeie& kesÀ Deveg³ee³eer YekeÌleeW keÀes leg®í mecePeles Les leLee YekeÌlepeve %eeefve³eeW keÀes efvejme, MegDeewj keÀþesj yeleeles Les~ leguemeer ves ceeveme ceW %eeve Deewj YeeqkeÌle oesveeW keÀes cenÊJe efo³ee~ GvneWves -
’keÀnefn meble megefve Jeso Hegjevee~
veefnb keÀíg ogueYe& %eeve meceevee~~“
keÀnkeÀj %eeve keÀer Þes<þlee keÀes Yeer mJeerkeÀej efkeÀ³ee nw leLee `%eeve Deiece Òel³egn DeveskeÀe'
DeLeJee `%eeve kesÀ HebLe ke=ÀHeeve keÀer Oeeje' Deeefo keÀnkeÀj %eeve ceeie& keÀer keÀefþveeF& keÀe s Yeer ÒekeÀì efkeÀ³ee
nw~ leguemeer ves YeeqkeÌle keÀer Þes<þlee ÒeceeefCele keÀjves kesÀ efueS `YeeqkeÌle mebleb$e mekeÀue megKeeveer' keÀne nw~
leguemeer ves lees %eeve Deewj YeeqkeÌle ceW mecevJe³e mLeeefHele keÀjves keÀer Hetjer ®es<þe keÀer nw -
’Yeieleefn %eeveefn veefnb keÀíg Yesoe~
GYe³e njefnb YeJe mebYeJe Kesoe~~“
3.2.6 meiegCe Deewj efveieg&Ce keÀe mecevJe³e :
leguemeer kesÀ mece³e ceW oes ÒekeÀej keÀer YeeqkeÌle Òe®eefuele Leer -efveieg&Ce Deewj meiegCe~ SkeÀ Deewj
metHeÀercele kesÀ Deveg ³ee³eer efveieg&Ce YeeqkeÌle keÀes ner efveJee&Ce keÀe ceeie& yeleeles Les, lees otmejer Deesj meiegCe YeeqkeÌlemunotes.in

Page 36

36kesÀ Deveg³ee³eeW kesÀ Devegmeej efyevee meiegCe oMe&keÀ kesÀ ceve keÀer ®eb®euelee Hej keÀeyet veneR Hee³ee pee mekeÀlee
nw~ cenekeÀefJe metjo eme ves DeHeves `Ye´cejieerle' ceW ye´ïe kesÀ efveieg&Ce ªHe keÀe KeC[ve keÀjkesÀ meiegCe keÀer
cenÊee keÀe ÒeefleHeeove efkeÀ³ee Lee~ leguemeer ves Fve oesveeW ceeieeX keÀer DeefleMe³ekeÀlee keÀes otj keÀj ceO³ece
ceeie& keÀe ®e³eve efkeÀ³ee~ GvneWves DeH eves DeejeO³e jece kesÀ mJeªHe keÀe JeCe&ve keÀjles ngS jece keÀes yeej -yeej
efveieg&Ce -meiegCe mJeªHe mes ³egkeÌle keÀne -
’Deiegve meiegve ogn ye´ïe mJeªHee~ DekeÀLe DeieeOe Deveeefo DevetHee~~“
Jemlegle: jece SkeÀ ner nQ~ Jes ner efveieg&Ce Deewj m eiegCe, efvejekeÀej Deewj meekeÀej, J³ekeÌle Deewj
DeJ³ekeÌle, Devle³ee&ceer Deewj yeefn³ee&ceer nw~ leguemeer keÀe keÀnvee nw efkeÀ efveieg&Ce jece ner YekeÌleeW kesÀ ÒesceJeMe
meiegCe ªHe ceW ÒekeÀì nesles nQ -
’Deiece DeªHe DeueKe Depe peesF&~ Yeiele Òesce yeme meiegve mees nesF&~~“
3.2.7 vej Deewj veeje³eCe keÀe mecevJe³e :
leguemeer ves DeHeves DeejeO³e jece keÀes vej Deewj veeje³eCe DeLee&led ceeveJe Deewj ye´ïe oesveeW ªHeeW
ceW ef®eef$ele efkeÀ³ee nw~ leguemeer mes HetJe& jece keÀe cenÊJe oMejLe kesÀ Heg$e kesÀ ªHe ceW ner Lee, GvnW keÀesF& Yeer
HejelHej, ye´ïe, Depe SJeb DeefJeveeMeer veneR ceevelee Lee~ FmeerefueS keÀyeerj ves `oMejLe megle eflengB ueeskeÀ
yeKeevee jece veece keÀe cejce nw Deevee' keÀnkeÀj jece kesÀ oMe jeLe&Heg$e ªHe keÀes ye´ ïe mes He=LekeÀ keÀne
Lee~ JesoeW ceW jece keÀe JeCe&ve veneR nw~ JeneB kesÀJeue jece, meerlee, oMejLe Deeefo kesÀ veeceeW keÀe Òe³eesie
HeeefjYeeefDeewj o MejeLe& jece ceW SkeÀlJe mLeeefHele efkeÀ³ee nw~ GvneWves jece keÀes DeeoMe& jepee Deewj ce³ee&oe HegjkesÀ ªHe ceW ef®eef$ele efkeÀ³ee nw, JeneB jece DeeoMe& J³eeqkeÌle Deewj ce³ee&oe Hegj³enefJeMesmecÒeoe³e keÀe Hejye´ïe jece efceuekeÀj SkeÀ nes ie³es nQ~ ³en leguemeer keÀer mecevJe³e meeOevee keÀe HeefjCeece nw~
GvneWves `YeS ÒekeÀì ke= ÀHeeuee oerveo³eeuee keÀewmeu³ee efnlekeÀejer' keÀnkeÀj GvneR ye´ïe keÀes keÀewMeu³ee -Heg$e
³ee oMejLe megle kesÀ ªHe ceW DeJeleefjle efoKeekeÀj DeHeves F<ì osJe keÀes meeOeejCe ceeveJe ³ee vej mes THej
Gþeles ngS veeje³eCe kesÀ ye´ïeHeo Hej Deemeerve keÀj efo³ee nw~
’J³eeHekeÀ ye´ïe efvejbpeve efveieg&Ce efJeiele efJeveeso~
mees Depe Òesce YeeqkeÌle yeme keÀewmeu³ee kesÀ ieeso~~“
Fmeer keÀejCe leguemeer kesÀ jece DeJeleejer Heg©meiegCe neskeÀj Yeer efveieg&Ce SJeb efveefJe&keÀej nw, DeefvekesÀle neskeÀj Yeer DeJeOeJeemeer nQ, Meerue SJeb meewvo³e&³egkeÌle
neskeÀj Yeer DeKeC[, Devevle SJeb J³eeHekeÀ nQ~ JeemleJe ceW leguemeer ves jece kesÀ ªHe ceW vej Deewj veeje³eCe
keÀe leLee ceeveJe Deewj ye´ïe keÀ e megvoj mecevJe³e efkeÀ³ee nw~
3.2.8 jepee Deewj Òepee keÀe mecevJe³e :
leguemeer kesÀ ³egie ceW Yeejleer³e jepeveereflekeÀ peerJeve keÀer yeæ[er o³eveer³e oMee Leer~ jepee Deewj
Òepee ceW yeæ[e Yeejer Devlej Lee~ jepee Òepee mes DeefOekeÀ Þes<þ Deewj ceneve mecePee peelee Lee~ ³eneB lekeÀ
efkeÀ jepee keÀes F&MJej keÀe ªHe mecePee peelee Lee~ jepeeieCe DeHeves Yeesie efJeueeme Deewj SsMJe³e& Yeesie kesÀmunotes.in

Page 37

37meeceves Òepee keÀer ef®evlee veneR keÀjles Les~ Ssmes MeemekeÀeW keÀer leguemeer ves Deeuees®evee ke Àer Deewj yelee³ee efkeÀ
efpeme jepee kesÀ jep³e ceW Òepee ogKe Heeleer nw Jen jepee efveM®e³e ner vejkeÀ keÀe Yeeieer yevelee nw -
’peemeg jepe efÒe³e Òepee ogKeejer~ mees ve=He DeJeefve vejkeÀ DeefOekeÀejer~~“
leguemeeroeme ves jepee keÀes cegKe kesÀ meceeve leLee Òepee keÀes neLe Deewj ves$eeW kesÀ meceeve yeleekeÀj
mHe<ì efkeÀ³ee efkeÀ efpeme ÒekeÀej cegKe mes Kee³es Devve mes Mejerj kesÀ meYeer Debie Heg<ì nesles nQ, Gmeer ÒekeÀej
Mejerj kesÀ meYeer DeJe³eJeeW keÀes DeHevee -DeHevee keÀece keÀj Gme $ eÝCe keÀes Gleejvee ®eeefnS~ YeeJe ³ener nw
efkeÀ jepee keÀe DeefmlelJe Òepee kesÀ Üeje nw Deewj Òepee keÀe keÀu³eeCe Yeer jepee kesÀ Üeje ner neslee nw~
Fmelejn leguemeer ves jepee Deewj Òepee kesÀ mecevJe³e Hej yeue efo³ee nw~
3.2.9 efÜpe Deewj Metê ke Àe mecevJe³e :
leguemeer kesÀ mece³e ceW peeefle -HeeBefle SJeb ígDeeítle keÀe Yeso -YeeJe DeHeves ®ejceeslkeÀG®®eJeie& kesÀ ueesie efvecveJeie& kesÀ ueesieeW mes Ie=Cee keÀjles Les Deewj Gvemes DeHevee J³eJenej keÀjvee Yeer yegje
ceeveles Les~ leguemeer ves Fme YesoYeeJe keÀes osKee Deewj mecePee Lee~ Fme meeceeefpekeÀ efJekeÀjves kesÀ efueS GvneWves jece®eefjleceeveme ceW ye´eïeCe kegÀueeJeblemeieg© JeefMe<þ keÀes MegêkegÀue ceW GlHeVe
efve#eef$e³e kegÀueeslHevve jece keÀes leg®í Jeevej, Yeeuet, efJeefYeefoKeekeÀj G®®eJeie& SJeb efvecve Jeie& ceW mecevJe³e mLeeefHele e fkeÀ³ee nw~
3.2.10 HeeefjJeeefjkeÀ #es$e ceW mecevJe³e :
leguemeer ves kesÀJeue Oece&, oMe&ve SJeb meceepe kesÀ #es$e ceW ner mecevJe³e mLeeefHele efkeÀ³ee DeefHeleg
HeeefjJeeefjkeÀ #es$e ceW GmekeÀer Òeefle<þe keÀer nw~ ceeveme ceW keÀefJe ves pees De³e esO³ee keÀe jepe HeefjJeej ef®eef$ele
efkeÀ³ee nw GmeceW nceW DeeoMe& ªHe HeefjHetCe& mecevJe³e kesÀ oMe&ve GHeueyOe nesles nQ~ efHelee -Heg$e, ceelee -
efHelee, Heefle -Helveer, YeeF& -YeeF&, Heefle -meHelveer, Òepee -jepee, ieg© -efMe<³e, mJeeceer -mesJekeÀ kesÀ mecevJe³e
keÀer Deesj keÀefJe ves efJeefYevve ÒemebieeW ceW mebkesÀle efkeÀ³ee nw~ meYeer Hee$e DeHeves DeHeves keÀle&J³eeW keÀes Yeueer
ÒekeÀej peeveles nQ~ je ce keÀe ue#ceCe, Yejle, Me$egIeve kesÀ Òeefle Òesce DeeoMe& Ye´ele=Òesce keÀe GoenjCe nw~
jece j ep³e l³eeie osles nQ, Yejle Gmes mJeerkeÀej veneR keÀjles~ SkeÀ jep³e os jne nw, otmeje Gmes meeoj
ueewìe jne nw, efkeÀleveer YeeJegkeÀlee Yejer nw Fme DeeoMe& Ye´ele=lJe ceW~ JeveJeeme efo³es peeves Hej Yeer jece kesÀ
ceve ceW kewÀkeÀ³eer kesÀ Òeefle efke Àmeer Yeer ÒekeÀej keÀer ceefuevelee veneR Deeleer nw~ keÀewMeu³ee Yeer Yejle keÀes jece mes
DeefOekeÀ efvekeÀì ªHe ceW mJeerkeÀej keÀjleer nw~ meerlee SkeÀ DeeoMe& Helveer kesÀ ªHe ceW DeHeves Helveer Oece& keÀe
meHeÀue efveJee&n keÀjleer nw lees jece Yee r SkeÀ DeeoMe& Heefle mes efkeÀmeer ÒekeÀej keÀce veneR jnles~ HeeefjJeeefjkeÀ
mecevJe³e keÀe DeodYetle DeeoMe& Dev³e$e ogue&Ye nw~
3.2.11 ceeveJe mebmke=Àefle keÀe mecevJe³e :
leguemeer kesÀ keÀeJ³e ceW efJeefYevve mebmke=Àefle³eeW keÀe mecevJe³e ngDee nw~ Fme mecyevOe ceW [e@.
Go³eYeeveg efmebn keÀe keÀLeve ¢<ìJ³e nw -’leguemeer -meeefnl³e ceW HeeB®e efYevve peeefle³eeW kesÀ Hee$eeW keÀe
ef®e$eCe ngDee nw -osJe, oeveJe, vej, Jeevej Deewj efle³e&kedÀ~ GvekeÀer DeHeveer -DeHeveer mebmke=Àefle nw~ Fveke Àer
mebmke=Àefle keÀe DebkeÀve leguemeer ves efkeÀ³ee nw~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle leguemeer meeefnl³e ceW ceeveJe mebmke=Àefle ceW
mecevJe³e keÀer YeeJevee kesÀ oMe&ve nesles nw~ pewmes jepev³e Jeie&, Jeve HeLe kesÀ peve -meeOeejCe Deewj keÀesue -
efkeÀjeleeW keÀer peerJeve He×efle ceW efJeÒemlegle efkeÀ³ee nw~ FmekesÀ meeLe ner efnvog mebmke=Àefle kesÀ meeLe cegefmuece mebmke=Àefle keÀe mecevJe³e Yeer
efkeÀ³ee nw~“munotes.in

Page 38

383.2.12 meeefnefl³ekeÀ mecevJe³e :
leguemeer efnvoer peieled ceW Ssmeer meJe&leescegKeer ÒeefleYee ueskeÀj DeJeleefjle ngS Les efkeÀ GvneWves Oece&,
meceepe, oMe&ve, %eeve, YeeqkeÌle kesÀ #es$e ceW lees mecevJe³e efkeÀ³ee ner efkeÀvleg FmekesÀ neLe ner GvneW ves
meeefnefl³ekeÀ #es$e ceW Yeer mecevJe³e Òemlegle efkeÀ³ee~
keÀeJ³e Òe³eespeve keÀer ¢ef<ì mes leguemeer kesÀ keÀeJ³e ceW megvoj mecevJe³e efceuelee nw~ keÀeJ³e kesÀ oes
ÒecegKe Òe³eespeve ceeves peeles nQ -mJeevle -megKee³e Deewj Hejevle: megKee³e~ keÀeJ³e DeHeves efueS Yeer efueKee
peelee nw Deewj otmejeW kesÀ efueS Yeer~ ÒeLece ÒekeÀej kesÀ Òe³eespeve kesÀ efueS efueKes peeves Jeeues keÀeJ³e ceW
Jew³eeqkeÌlekeÀlee DeefOekeÀ nesleer nw Deewj efÜleer³e ÒekeÀej kesÀ keÀeJ³e ceW meeceeefpekeÀlee~ legue meer mJeevle:megKee³e
j®evee ceW ÒeJe=Êe nesles nQ, Hejbleg GmeceW Jew³eeqkeÌlekeÀlee veece cee$e keÀes veneR nw~ GvekeÀer j®evee pevelee kesÀ
efueS nw, mecemle ÒeeCeercee$e kesÀ efueS nw~
Yeejleer³e keÀeJ³eMeem$e ceW keÀeJ³e kesÀ cegK³e ín ceeveoC[ efv eOee&efjle efkeÀS ieS nQ -jme,
OJeefve, DeuebkeÀej, jerefle, Je¬eÀeseqkeÌle Deewj Deewef®el³e~ leguemeer ves FvekeÀer mecevJe³e mew×eefvlekeÀ Deewj
J³eeJeneefjkeÀ ¢ef<ìkeÀesCe mes efkeÀ³ee nw~ GvekesÀ keÀeJ³e ceW omees jmeeW keÀe megvoj mecevJe³e efceuele en w ~
FvekesÀ keÀeJ³e ceW peneB SkeÀ Deewj YeeqkeÌle keÀer HeeJeve iebiee nw JeneB otmejer Deesj GmeceW Þe=vieej keÀer Deefceì
PeebefkeÀ³eeB Yeer nw~ leguemeer keÀer ÒeefleYee meej ie=efnCeer Leer, GmeceW YeeJeHe#e SJeb keÀuee He#e keÀe mecegef®ele
mecevJe ³e efJeÐeceeve nw~
leguemeer mebmke=Àle kesÀ ceneHebef[le Les, efkeÀvleg GvneWves Deece Deeoceer kesÀ keÀu³eeCe kesÀ efueS
yeesue®eeue keÀer Yee’keÀe YeekeÀece pees DeeJew keÀecejer, keÀe uew keÀj keÀceeB®e~~“
leguemeer ves `ceeveme' ceW yeer®e -yeer®e ceW ÒemebieevegketÀue mebmke=Àle kesÀ MueeskeÀeW keÀer j®evee keÀj
`osJeJeeCeer' Deewj peveYee`ke=Àleguemeer ves YeemeeLe ner ívoeW keÀe efJeefJeOecegKeer Òe³eesie keÀjkesÀ GmeceW Yeer mecevJe³e keÀjves keÀe meHeÀue Òe³eeme efkeÀ³ee nw~
GvneWves meesnj, oesne, ®eewHeeF&, keÀefJeÊe, yejJew leLee ieerle Deeefo meYeer ívoeW keÀe meceefvJele Òe³eesie DeHeves
keÀeJ³e ceW e fkeÀ³ee nw~ leguemeer ves DeHeves keÀeJ³e ceW meYeer Ò e®eefuele ívoeW kesÀ meeLe Deueb keÀej kesÀ #es$e ceW Yeer
mecevJe³e efkeÀ³ee nw~
3.3 meejebMe
efvengS Les~ GvekeÀe mecemle keÀeJ³e mecevJe³e keÀer efJejeì -®es<ìe keÀe keÀeJ³e nw~ jece®eefjleceeveme GvekeÀe SkeÀ
Ssmee ceneve ûevLe nw, efpemeceW efJeefYevve ÒekeÀej kesÀ efJejesOeer Deewj efJekeÀe menp e Òe³elve efkeÀ³ee ie³ee nw~ ieesmJeeceerpeer ves DeHeves ³egie keÀer HeefjefmLeefle³eeW keÀe ienve DeO³e³evemunotes.in

Page 39

39efkeÀ³ee Lee~ GvneWves efJeceeveme ceW mecevJe³e keÀer ÒeJe=efÊe keÀes Òeeslmeenve efo³ee nw~ ceeveme keÀe DeO³e³eve keÀjves mes Òeleerle neslee nw
efkeÀ ³ en ûevLe lees efJeefYevve Oe´gJeeW keÀer keÀìglee, leer #Celee Deewj efJejesOeer Dee®ejCeeW ces mecevJe³e keÀer efJejeì
®es<ìe keÀe Òe³elve cee$e nw~ GvneWv es Oece&, jepeveerefle, meceepe, oMe&ve, meeefnl³e Deeefo meYeer #es$eeW ceW
mecevJe³e keÀer YeeJevee mLeeefHele keÀer~ Fve efJeefYevve #es$eeW ces mecevJe³e mLeeefHele keÀjles ngS peerJeve ceW
J³eeHle Ieesj DeMeebefle, HeeHee®eej, Devee®eej, DemeefnkeÀe Òe³eeme efkeÀ³ee~
3.4 oerIeexÊejer ÒeMve
1.’leguemeer keÀe mecemle keÀeJ³e mecevJe³e keÀer efJejeì ®es<ìe nw~“ Fme GeqkeÌle keÀer GoenjCemeefnle
efJeJes®evee keÀerefpeS~
2.’ieesmJeeceer leguemeeroe me DeHeves mece³e kesÀ meyemes yeæ[s ueeskeÀvee³ekeÀ Les~ yeg×osJe kesÀ HeM®eele Yeejle
kesÀ Jes ner meyemes yeæ[s ueeskeÀvee³ekeÀ nQ~“ Fme keÀLeve keÀer meceer#ee keÀerefpeS~
3.leguemeer oeme kesÀ mecevJe³eJeeo Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
3.5 ueIegÊejer³e ÒeMve
1.`leguemeer keÀe meeje keÀeJ³e mecevJe³e keÀer efJejeì ®es<ìe nw' efkeÀmekeÀe keÀLeve nw?
2.leguemeer oeme ves DeHeves mece³e kesÀ meceepe ceW J³eeHle efJeefkeÀme ÒeJe=efÊe keÀes DeHevee³ee?
3.MewJe Deewj Jew< CeJeeW ceW meewneê& mLeeefHele keÀjves kesÀ efueS leguemeer ves jece kesÀ cegBn mes efkeÀmekeÀer ÒeMebmee
keÀjJeeF& nw?
4.jece®eefjleceeveme ceW meerlee keÀes efkeÀmekeÀer MeeqkeÌle yelee³ee nw?
5.jeceeJele mecÒeoe³e ceW Hejye´ïe jece kesÀ efkeÀleves ªHe ceeve si e ³ e sn Q ?
6.jeceevegpee®ee³e& ves efkeÀme Jeeo keÀer mLeeHevee keÀer?
7.leguemeeroeme kesÀ celeevegmeej keÀewve YekeÌleeW kesÀ ÒesceJeMe meiegCe ªHe ceW ÒekeÀì nesles nQ?
8.leguemeeroeme ves DeHeves jece ceW efkeÀmekeÀe megvoj mecevJe³e efkeÀ³ee nw?
9.leguemeer oemekesÀ Devegmeej efpeme jepee kesÀ jep³e ceW Òepee ogKe Heeleer nw Jen jepee efkeÀmekeÀe Yeeieer
yevelee nw?
10.leguemeeroeme ves ceeveme keÀer j®evee kesÀ efueS efkeÀmes keÀeJ³e Yee

Page 40

403.6meboYe& ûebLe
1.leguemeer keÀeJ³e ceerceebmee -[e@. Go³eYeeveg efmebn
2.leguemeer -meb. Go³eYeeveg efmebn
3.leguemeer keÀer meeefnl³e meeOevee -[e@. ueuueve je³e
4.jece®eefjleceeveme -meb. megOeekeÀj HeeC[s³e
5.efJeMJekeÀefJe leguemeer Deewj GvekesÀ ÒecegKe keÀeJ³e -[e@. jeceeÒemeeo e fceÞe
6.keÀyeerj, metj, leguemeer -[e@. ³eesiesvê ÒeleeHe efmebn
7.ceO³ekeÀeueerve keÀeJ³e keÀe HegveHee&þ -Òees. keÀªCeeMebkeÀj GHeeO³ee³e
8.leguemeeroeme -Þe=bKeuee mebHeeokeÀ -Depe³e efleJeejer, meb. efJeJeskeÀ efvejeuee

munotes.in

Page 41

414
leguemeeroeme keÀer YeeqkeÌle YeeJevee
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
4.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
4.1 ÒemleeJevee
4.2 leguemeeroeme keÀer YeeqkeÌle YeeJevee
4.2.1 YeeqkeÌle keÀe mJeªHe
4.2.2 YeeqkeÌle keÀer Þes<þlee
4.2.3 veJeOee YeeqkeÌle
4.2.4 YeeqkeÌle kesÀ meeOeve
4.3 meejebMe
4.4 oerIeexÊejer ÒeMve
4.5 ueIegÊejer³e ÒeMve
4.6 mevoYe& ûevLe
4.0FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ Devleie&le meefcceefuele keÀer ieF& efJeefvecve efueefKele peevekeÀeefj³eeB osv es keÀe GÎsMe efveefnle nw -
leguemeeroeme keÀer YeeqkeÌle YeeJevee keÀer peevekeÀejer osvee~
leguemeeroeme kesÀ meJe&Þes<þ jece YekeÌle J³eeqkeÌlelJe keÀe Heefj®e³e keÀjevee~
4.1ÒemleeJevee
leguemeeroeme keÀe ³egie YeeqkeÌle DeevoesueveeW keÀe ³egie Lee~ Gme ³egie ceW efnvoer keÀefJelee keÀe ÒeJeen
jepeveereflekeÀ #es$e mes nìkeÀj YeeqkeÌleHeLe Deewj ÒesceHeLe keÀer Deesj ®eue Heæ[e Lee~ osMe ceW cegmueerce
meece´ep³e kesÀ HetCe&le³ee Òeefleef<þle nes peeves Hej Jeerjeslmeen kesÀ mec³ekeÀ meb®eej kes Àe f u e SJ e nm J e l e b $ e# e s $ e
ve jn ie³ee, osMe keÀe O³eeve DeHeves Heg©MeeqkeÌle Deewj o³ee -oeef#eC³e keÀer Deesj ie³ee~ osMe keÀe Jen vewjeM³e keÀeue ³ee efpemeceW YeieJeeve kesÀ efmeJee³e
Deewj keÀesF& meneje efoKeeF& veneR oslee Lee~ Dee. jece®evê MegkeÌue kesÀ celeevegmeej `jeceevevo Deewj
JeuueYee®ee³e& ves efpeme YeeqkeÌle jme keÀe ÒeYetle meb®e³e efkeÀ³ee, keÀyeerj Deewj metj Deeefo keÀer JeeiOeje vesmunotes.in

Page 42

42GmekeÀe meb®eej pevelee kesÀ yeer®e efkeÀ³ee~ meeLe ner kegÀ legyeve ,pee³emeer Deeefo cegmeueceeve keÀefJe³eeW ves DeHeveer
ÒeyevOe -j®evee Üeje Òesce -HeLe keÀer ceveesnjlee efoKeekeÀj ueesieeW keÀes uegYee³ee~ Fme YeeqkeÌle Deewj Òesce kesÀ
jbie ceW osMe ves DeHevee og:Ke Yeguee³ee, GmekeÀe ceve yeouee~'
leguemeer ³egie ceW meiegCe YeeqkeÌle keÀer oes ÒecegKe OeejeSB ÒeJeeefnle Leer -ke=À-YeeqkeÌle~ leguemeeroeme meiegCeesHeemekeÀ jeceYekeÌle Les~ GvneWves ³egieOece& keÀes Hen®eevee Deewj ³egie keÀer
DeeJeM³ek eÀlee kesÀ Devegmeej jeceYeeqkeÌle keÀe DeeoMe& Òemlegle efkeÀ³ee~ Jes J³eeqkeÌleiele cees#e kesÀ meeLe ner
ueeskeÀ -keÀu³eeCe kesÀ Yeer DeefYeueeefveieg&Ce ye´ïe efvejLe& keÀ nw~ efJeMJe keÀes Ssmes ye´ïe ³ee F&MJej keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw pees oerve -og:efKe³eeW keÀer
HegkeÀej megve mekesÀ, lelkeÀeue HengB®ekeÀj GvekeÀer j#ee keÀj mekesÀ, DeOece& keÀe veeMe keÀjkesÀ Oece& keÀer Òeefle<þe
keÀj mekesÀ~ HeefjefmLeefle keÀe Dee ûen Lee efkeÀ pevelee keÀes jemeueeruee -efJeueemeer -cegjueerOej ke=ÀDeefHeleg ueeskeÀj#ekeÀ -JeCee&Þece -Oece& HeeuekeÀ -OevegOe&j jece keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ Dele SJeb GvneWves
ce³ee&oe Heg©4.2 leguemeeroeme keÀer YeeqkeÌle YeeJevee
efnvoer meeefnl³e kesÀ ceO³e ³egie ceW YeeqkeÌle YeieerjLeer keÀer pees DeveskeÀ OeejeSB ÒeJeeefnle neskeÀj
peve-ceve keÀer keÌueeBefle keÀes efceìekeÀj Meebefle ceW DeJeieenve keÀje jner L eer, GveceW meyemes ienve -iecYeerj
Oeeje leguemeer keÀer Leer~ GvneWves meJe& J³eeHekeÀ efvejbpeve, efveieg&Ce SJeb Depe ye´ïe keÀes pees YeeqkeÌle ÒesceJeMe
oMejLe pee³ee keÀewmeu³ee kesÀ ieYe& mes DeJeleefjle ngDee Lee, DeHevee DeejeO³e ®egvee~ efve:mme vosn leguemeer
efnvoer meeefnl³e kesÀ Þes<þlece jeceYekeÌle keÀefJe nQ~ Gvek esÀ efueS YeeqkeÌle Oece&, DeLe& , keÀece Deewj cees#e mes Yeer
yeæ{keÀj nw~ Jen Heb®ece Heg©HeeB®e YeeJeeW -Meevle, meK³e , oem³e, Jeelmeu³e Deewj ceeOeg³e& ceW mes oem³e keÀes meJee&efOekeÀ cenÊJe osles nQ~
Fmeer keÀejCe GvneWves ce³ee&oe Heg©efve<þ YekeÌle nQ, mesJekeÀ nQ, Òesceer nQ~ GvekesÀ efueS -
’SkeÀ Yejesmees, SkeÀ yeue, SkeÀ Deeme efyeMJeeme~
SkeÀ jece Ievem³eece efnle ®eelekeÀ leguemeeroeme~~“
4.2.1 YeeqkeÌle keÀe mJeªHe :
`YeeqkeÌle' Meyo keÀer J³eglHeefÊe `Yeped mesJee³eeced' Oeeleg mes ngF& nw, efpemekeÀe DeLe& neslee nw -
Yepevee~ YeeieJelekeÀej ves YeeqkeÌle keÀe ue#eCe Fme ÒekeÀej efo³ee nw -’ceveg<³e kesÀ efueS meJe&Þes<þ Oece& Jener
nw efpemekesÀ Üeje YeieJeeve Þeerke=Ànes Deewj pees efvel³e efvejblej yeveer jns~“ veejo YeeqkeÌle met$e ceW YeeqkeÌle keÀer HeefjYee’meelJee efmceve Hej ÒesceªHee, Dece=le mJeªHee ®e~“ DeLee&le YeeqkeÌle Hejce Òescece³eer leLee Dece=le
mJeªe fHeCeer nw~ Deeies veejo ves efueKee nw -’GHeueyOee ÒeceeCe efme×es YeJeefle, Dece=lees, le=Hlees YeJeefle~“
DeLee&led YeeqkeÌle keÀes ÒeeHle keÀjkesÀ YekeÌle ³ee meeOekeÀ efme×, Decej Deewj le=Hle nes peelee nw~
veejo ves YeeqkeÌle kesÀ oes ªHe ceeves nQ-Òesce ªHee Deewj ieewCeer ªHee~ Òesce ªHee YeeqkeÌle kesÀ Yeer
oes GHeYeso yelee³es ie³es nQ -keÀeceªHee Deewj mecyevOe ªHee~ keÀece ªHee YeeqkeÌle ceW SkeÀ ner YeeJe keÀer
ÒeOeevelee jnleer nw, peyeefkeÀ mecyev Oe ªHee YeeqkeÌle ceW oem³e, meK³e ,J e elmeu³e Deewj DeelceefveJesove Deeefo
YeeJe Dee peeles nQ~munotes.in

Page 43

43Dee®ee³e& jece®evê MegkeÌue kesÀ Devegmeej -’YeeqkeÌle Oece& keÀe jmeelcekeÀ ªHe nw~“ GvneWves Þe×e
Deewj Òesce kesÀ ³eesie keÀes YeeqkeÌle keÀne nw~ meYeer Yeejleer³e YeeqkeÌle Dee®ee³eeX kesÀ c eleevegmeej YeieJeeve kesÀ Òeefle
Hejce Òesce keÀe veece ner YeeqkeÌle nw~ leguemeer kesÀ celeevegmeej Yeer YeeqkeÌle Òesce -mJeªHe nw, jece kesÀ Òeefle Òeerefle
ner YeeqkeÌle nw -
’Òeerefle jece meeW veerefle HeLe ®eefue³e jeieefjme peerefle~
leguemeer mebleve kesÀ celes Fnw Yeieefle keÀer jerefle~~“
leguemeer kesÀ DeejeO³e YeieJeeve jece $eefmele, Heerefæ[le peve keÀes keÀ<ìeW mes cegkeÌle keÀj osles nQ~
GvekeÀer Deefcele Deefjceo&ve keÀjvesJeeueer MeeqkeÌle Ûo³e keÀes efJeMJeeme mes DeeHetefjle keÀj osleer nw~ Fmeer
keÀejCe leguemeer ves DeejeO³e kesÀ ªHe ceW Þeer jece keÀe JejCe efkeÀ³ee nw~ YekeÌle kesÀ iegCeieeve mes ÒemeVe nesves
Jeeues jece kesÀ Òeefle Devev³e YeeqkeÌle nesvee leguemeer pewmes YekeÌle kesÀ efueS mJeeYeeefJekeÀ Lee~ GvneWves jece kesÀ
Òeefle ner DeHeveer SkeÀcee$e YeeqkeÌle J³ekeÌle keÀjles ngS keÀne nw -
’veeLe mekeÀue mebHeoe legcnejer~ ceQ mesJekeÀ mecesle megle veejer~“
’leguemeer ®eenle pevece Yeefj jece ®ejCe Devegjeie~“
jece ®eens ye´ïe nQ, ®eens ceeveJe Òel³eskeÀ oMe e ceW leguemeer kesÀ Jes ner DeejeO³e nQ~ Jes lees kesÀJeue
jece keÀer YeeqkeÌle ®eenles nQ~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle GvneW keÀesF& keÀecevee veneR nw~ ke̳eeWefkeÀ `YeeqkeÌle kesÀ yeoues
GÊece ieefle efceuesieer, YekeÌle kesÀ efueS YeeqkeÌle keÀe Deevevo ne rG m e k e À eH e À u en w ~ '
leguemeer `efme³e jece meªHe DeieeOe DevetHe peue' kesÀ efueS uees®eveeW keÀes ceerve yeveeves, keÀeveeW mes
jece keÀLee megveves, cegKe mes jece veece peHeves, Ûo³e ceW jece keÀes efveJeeefmele keÀjeves, yegef× keÀes jece ceW
jceeve s, jece lekeÀ ner DeHeveer ieefle jKeves, jece mes Òesce keÀjves SJeb jece kesÀ yeue keÀe ner DeeOeej jKeves keÀes
peerJeve keÀe HeÀue ceeveles nQ~ Jes oem³e -YeeJe keÀer YeeqkeÌle keÀes ner YeJe -meeiej lejves kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ
mecePeles nQ -
’mesJek eÀ mesJ³e YeeJe efyeveg YeJe ve leefjDe Gjieeefj~“
oem³e YeeqkeÌle ceW F<ìosJe keÀer cenÊee, Goejlee, o³eeueglee, YekeÌle MejCeeiele -Jelmeuelee leLee
oerveyevOeglee Deewj DeHeveer oervelee, nervelee, DemeceLe&lee keÀe meowJe O³eeve jnlee nw, efpememes Ûo ³e keÀe
keÀucekeÀer YeeqkeÌle keÀes ner mJeerkeÀej efkeÀ³ee nw~
leguemeer YeieJeeve keÀe Devegûen ÒeeHle keÀjves kesÀ efueS efJeefJeOe Ghee³eeW k eÀe DeJeuecyeve ûenCe
keÀjles nQ~ Jes DeHeveer nervelee keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle Üeje Ûo³e keÀes cegkeÌle ªHe mes jece kesÀ mece#e GHeefmLele
keÀjves kesÀ meeLe GvekeÀer iegCe ceefncee keÀe ieeve keÀjves GvnW efjPeeves keÀe Òe³elve keÀjles nQ~ Jes GvnW peiel ed
ceW efyevee mesJee kesÀ oerve Hej êefJele nesvesJeeuee ceneved Goej, me®®ee oeve efMejesceefCe, Òeerefle -jerefle keÀe
efveJee&nkeÀ, oerve nerlekeÀejer, OeveeOeerMeeW Deewj ieCeceev³eeW keÀer GHes#ee keÀjkesÀ oerve Hej ke=ÀHee keÀjves Jeeuee
efve©efHele keÀjles nQ -munotes.in

Page 44

44’ceQ nefj HeefleleHeeJeve megves~
ceQ Heeflele, legce Heeflele, oesG yeevekeÀ yeves~~“
leguemeeroeme YeieJeeve jece keÀer meiegCe YeeqkeÌle kesÀ GHeemekeÀ Les~ GvneWves efveieg&Ce YekeÌleeW Üeje
YeieJeeve keÀes Devle:keÀjCe kesÀ Yeerlej os Keves kesÀ mLeeve Hej peieled kesÀ yeer®e jKekeÀj osKeves Hej yeue
efo³ee nw~
’Devlepee&efceng les yeæ[ yeeefnjpeeceeR nw jece, pees veece efueS leW~“
GvneWves YeeqkeÌle keÀe pees jemlee megPee³ee, Gme Hej ®euevee meye kesÀ efueS megueYe nw~ mejuelee
Fme YeeqkeÌle ceeie& keÀe ue#eCe nw, ceve keÀer mejuelee, Je®eve keÀer mejuelee Deewj ceeie& keÀer mejuelee -
’metOes ceve metOes Je®eve, metOeer meye keÀjletefle~
leguemeer metOeer mekeÀue efJeefOe, jIegJej Òesce Òemetefle~~“
YeeqkeÌle YeeJevee ceW u eerve nesves Hej YekeÌle keÀes meeje peieled `jece -ce³e' efoKelee nw Deewj Jen
meyekesÀ Òeefle DeHeveer efJevece´lee ÒekeÀì keÀjlee nw -
’meer³e jece ce³e meye peie peeveer~
yejGB ÒeCeece peesefj pegie Heeveer~~“
leguemeer keÀer YeeqkeÌle efveDeevevo ner GmekeÀe HeÀue nw~ jece kesÀ meeefveO³e ceW Deeves Hej megûeerJe SJeb efJeYeerpeeielee nw~ megûeerJe keÀnles nQ -
’Deye ÒeYeg ke=ÀHee keÀjn g jefn YeeBefle~ meye leefpe Yepeve keÀjeQ efove -jeleer~~“
leguemeeroeme ves YeeqkeÌle kesÀ Deeuecyeve ªHe ceW YeieJeeve jece keÀe pees mJeªHe ueeskeÀ kesÀ mecePe
jKee, GmeceW GvekeÀer Meerue, MeeqkeÌle Deewj meewvo³e& leerveeW efJeYetefle³eeB nQ~ Gvekes À DeueewefkeÀkeÀ ceveesnj ªHe,
DevegHece Meerue Deewj Dev³ee³e oceve ceW lelHej MeeqkeÌle mecHevve ªHe meyekeÀes yejyeme Deeke=À<ì keÀjlee nw
Deewj GmekesÀ Òeefle Ûo³e ceW GlHevve meeeflJekeÀ Òesce YeeqkeÌle ceW yeoue peelee nw~
4.2.2 YeeqkeÌle keÀer Þes <þlee :
meebmeeefjkeÀ peerJe DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ og:KeeW mes Heerefæ[le nw~ og:Ke keÀer efveJe=efÊe ner GmekesÀ meYeer
Òe³elveeW keÀe Òe³eespeve nw~ og:Ke kesÀ ÒecegKe oes keÀejCe nw -De%eeve Deewj DeYeeqkeÌle~ DeleSJeb og:Ke mes
cegeqkeÌle Heeves kesÀ oes ner cetue Ghee³e nQ -%eeve Deewj YeeqkeÌle~ Fme ¢ef<ì mes oesveeW meceeve nQ~ leguemeer kesÀ
celeevegmeej -
’Yeieefleefn %eeveefn veefnb keÀíg Yesoe~ GYe³e njefnb YeJemebYeJe Kesoe~~“
leLeeefHe %eeve keÀer DeHes#ee YeeqkeÌle Þes<þ nw~ FmekesÀ Deves keÀ keÀejCe nQ~ leguemeer kesÀ Devegmeej DeYeeqkeÌle ner
meYeer efJeHeefÊe³eeW keÀe ÒecegKe keÀejCe nw -
’keÀn nvegceble efJeHeefÊe ÒeYeg meesF&~ peye leye megefcejve Yepeveg ve nesF&~“munotes.in

Page 45

45YeeqkeÌle YeieJeeve keÀes meowJe efÒe³e nw, FmeerefueS vele&keÀer -ªHee cee³ee GmekesÀ meeceves MeeqkeÌlenerve nw -
’Hegefve jIegyeer jefn Yeieefle efHeDeejer~
cee³ee Keueg vele&keÀer efye®eejer~~“
YeeqkeÌle keÀe Üej meyekesÀ efueS Keguee nw, vej, veejer, peerJe, ®eje®ej meYeer kesÀ efueS -
’Heg©meJe& YeeJe Yepe keÀHeì leefpe ceesefn Hejce efÒe³e meesF~~“
Jen mJeleb$e Deewj Dev³e meeOeveeW kesÀ efueS Yeer DeeJeM³ekeÀ nw -
’mees megleb$e DeJeuebye ve Deevee~ lesefn DeefOeve %eeve efJe%eevee~~“
Jen meÐe:HeÀueoe³ekeÀ, megKeo Deewj megueYe nw -
’peeleW yesefie êJeGB ceQ YeeF&~ mees cece Yeieefle Yeiele megKeoeF&~~
megueYe megKeo ceejie ³en YeeF&~ YeeqkeÌle ceesefj Hegjeve Þegefle ieeF&~~“
GmeceW DemeHeÀuelee keÀe ÒeMve ner veneR Gþlee, ke̳eeWefkeÀ Jen meeOeve Yeer n wD e e w je f m e e f ×Y e e r -’meeOeve
efmeef× jeceHeo vesnt~“
4.2.3 veJeOee YeeqkeÌle :
DeejeO³e ³ee Yepeveer³e kesÀ mJeªHe -Yeso mes YeeqkeÌle oes ÒekeÀej keÀer nesleer nw -efveieg&Ce YeeqkeÌle
SJeb meiegCe YeeqkeÌle~ efveieg&Ce YeeqkeÌle %eeveJeeefo³eeW ke Àer efvejekeÀej efJemecyevOe meekeÀej YeieJeeve kesÀ ªHe, iegCe, ueeruee, Oeece Deeefo mes nw~ leguemeeroeme Fve oesveeW ÒekeÀej keÀer
YeeqkeÌle keÀes ceev³elee osles nQ~ GvekesÀ Devegmeej -
’meiegveefn Deiegveefn veefnb keÀíg Yesoe~ ieeJeefn cegefve Hegjeve yegOe Jesoe~~
Deiegve DeªHe DeueKe Depe peesF&~ Yeiele Òesce yeme meiegve mees nesF&~~“
Jes efveieg&Ce YeeqkeÌle Deewj meiegve YeeqkeÌle ceW mecevJe³e GHeefmLele keÀjles ngS keÀnles nQ -
’Deiegve m eiegve ogF ye´ïe meªHee~ DekeÀLe DeieeOe Deveeefo DevetHee~~“
YeeqkeÌle kesÀ efpeleves Yeer JeieeakeÀjCe Meem$eeW ceW efkeÀ³es ie³es nQ GveceW YeeieJele keÀer veJeOee -YeeqkeÌle
meyemes DeefOekeÀ ueeskeÀefÒe³e nw~ Jen Fme ÒekeÀej efve©efHele ngF& nw -
’ÞeJeCe keÀerle&veb efJeDe®e&veb Jeoveb oem³eb mejC³eceelceefveJesoveced~~“
DeLee&le ÞeJeCe, keÀerle&ve, mcejCe, HeeomesJeve, De®e&ve, Jebove, oem³e, meK³e Deewj Deelce -efveJesove ³es
YeeqkeÌle kesÀ ÒecegKe veew Debie nw~
ieesmJeeceer leguemeeroeme ves Fme veJeOee YeeqkeÌle kesÀ efJeefJeOe DebieeW keÀer efJeefYevve mLeueeW Hej
Òemebieevegmeej ®e®ee& keÀer nw -munotes.in

Page 46

46ÞeJeCe :
meiegve DeLeJee efveieg&Ce YeieJeeve kesÀ ÒeefleHeeokeÀ Meyo keÀe keÀeve Üeje ûenCe Deewj yeesOe `ÞeJe Ce'
keÀnueelee nw~ leguemeer keÀe keÀLeve nw efkeÀ pees keÀeve YeieJeeve keÀe iegCeieeve veneR megveles Jes meeBHeeW kesÀ efyeue
kesÀ meceeve nQ -
’efpevn nefj keÀLee megefve veefnb keÀeve~~
ÞeJeCejbOe´ DeefnYeJeve meceevee~~“
keÀerle&ve :
meiegCe DeL eJee efveieg&Ce YeieJeeve kesÀ yeesOekeÀ Meyo keÀe G®®eejCe `keÀerle&ve' nw~ meiegCe -YekeÌle kesÀ
efueS YeieJeeve kesÀ veece, ueeruee, iegCe, Oeece Deeefo keÀe G®®eejCe keÀerle&ve nw~ leguemeeroeme kesÀ Devegmeej
pees jece veece keÀe iegCeieeve veneR keÀjl ee GmekeÀer efpendJee ceWæ{keÀ keÀer efpe»e kesÀ meceeve nw -
’pees veefnb keÀjw jece iegve ieevee~
peern mees oeogj peern meceevee~~“
mcejCe :
YeieJeeve kesÀ veece, ªHe, iegCe, ueeruee Deeefo keÀer mce=efle `mcejCe' nw~ YeJemeeiej Heej keÀjves kesÀ
efueS jece keÀe mcejCe cee$e He³ee&Hle nw~ leguemeeroeme kesÀ celeevegmeej -
’megefcejle Þeer jIegJeerj keÀer yeenQ~
nesle megiece YeJe GoefOe Deiece Deefle keÀesG ueeBIele keÀesG Glejle YeenQ~~“
HeeomesJeve :
YeieJeeve Deewj GvekesÀ YekeÌleeW keÀer me sJee, ceefvoj -ieceve, leerLe& -³ee$ee Deeefo `HeeomesJeve' nw~
leguemeeroeme keÀe keÀnvee nw -
’keÀj efyele keÀjefn jece Heo Hetpee~ jece Yejesmeb Ûo³e veefnb otpee~
®ejve jece leerjLe ®eefue peener~ jece yemeng eflevn kesÀ ceve ceeneR~~“
De®e&ve :
YeieJeeve keÀer efJeefOeJele Hetpee `De®e&ve' nw~ leguemeeroeme keÀer j®eveeDeeW ceW YeieJeeved ³ee GvekeÀer
cetefle& keÀer Hetpee kesÀ DeveskeÀ mLeue nQ~ mJe³eb jece ves efMeJe keÀe efJeefOeJeled Hetpeve efkeÀ³ee nw -
’Hetefpe HeejefOeJe vee³esG ceeLee~“
meerlee ves YeJeeveer keÀer Hetpee keÀer nw -
’leguemeer YeJeeefveefn Hetefpe Hegefve Hegefve cegefole ceve cebefoj ®eueeR~“munotes.in

Page 47

47Jevo ve:
`Jevove' keÀe DeLe& ÒeCeece, vecemkeÀej ³ee mlegefle nw~ `jece®eefjleceeveme', `efJeve³eHeef$ekeÀe'
Deeefo ceW yeng mebK³e JevoveeDeeW SJeb mlegefle³eeW keÀer efveyebOevee keÀjkesÀ leguemeer ves YeeqkeÌle keÀer Fme efJeOee keÀes
ieewjJe Òeoeve efkeÀ³ee nQ~
oem³e :
YeieJeeve keÀes mJeeceer Deewj mJe³eb keÀes oeme mecePevee `oem³e YeeJe' nQ~ leguemeer kesÀ DeeoMe&
YekeÌle meowJe Fmeer ceve:efmLeefle keÀer keÀecevee keÀjles nQ -
’Deme DeefYeceeve peeF peefve YeesjW~ ceQ mesJekeÀ jIegHeele Heefle ceesjW~~“
leguemeer keÀer YeeqkeÌle -He×efle mesJekeÀ -mesJ³e YeeJe keÀer oem³e -YeeqkeÌle nw~ FmeerefueS ef®ebleve
kesÀ#es$e ceW ye´ïe Deewj peerJe keÀes DeYeso ceeveles ngS Yeer GvneWves YeeqkeÌle kesÀ efueS, J³eeJeneefjkeÀ ¢ef<ì mes
ye´ïe Deewj peerJe ceW Yeso ceevee nw~ Fme YesoYeeJe mes ner GHeemevee YeeqkeÌle keÀe ceeie& ÒeMemle neslee nw~
YeeqkeÌle kesÀ efueS legueme er ves Þe×eYeeJe keÀes DeeJeM³ekeÀ ceevee nw~ meceeve keÀer meceeve kesÀ Òeefle Þe×e veneR nes
mekeÀleer, Dele: YeeqkeÌle kesÀ efueS YeieJeeve Deewj YekeÌle ceW Demeceevelee keÀe nesvee DeeJeM³ekeÀ nw~ FmeerefueS
leguemeer ves YeieJeeved keÀes mJeeceer leL ee mJe³eb keÀes ³ee YekeÌle keÀes mesJekeÀ ceevee nw~ leguemeer ves DeHeves Fme
ceev³elee keÀe GuuesKe Fme ÒekeÀej efkeÀ³ee nw -
’mesJekeÀ mesv³e YeeJe efyeveg YeJe ve leefj³e Gjieeefj~“
meK³e :
Fme YeeqkeÌle ceW DeejeO³e kesÀ Òeefle yevOegYeeJe keÀe Ò eeOeev³e jnlee nw~ ³en YeeJevee efJeMJeeme keÀer
HeefjCeefle nw~ leguemeeroeme `oem³e -YeeJe' keÀes meJe&Þes<þ ceeveles nQ, Dele: GvekesÀ meeefnl³e ceW `meK³e -
YeeJe' keÀe efveªHeCe veieC³ee -mee nw~ `efJeve³eHeef$ekeÀe'kesÀ efpeve HeoeW ceW GvneWves jece keÀ es Kejer -Keesìer
megveeF& nQ, Jes efJeMJeeme -meK³e kesÀ GoenjCe ceeves pee mekeÀles nQ~ Gvecesb YekeÌle ves DeHeves YeeqkeÌle YeeJe keÀe
meKee keÀer YeeBefle DeveewHe®eeefjkeÀ {bie mes efveJesove efkeÀ³ee nw~
DeelceefveJesove :
YekeÌle kesÀ Üeje YeieJee ve kesÀ Òeefle meJe&leesYeeJesve DeelcemeceHe&Ce ner Deelce -efveJesove nw~ YeieJeeve
keÀer MejCe ceW HengB®ekeÀj YekeÌle ef®evleecegkeÌle nes peelee nw~ Fme MejCeeieefle keÀer í: efJeOeeSB yeleueeF&
ie³eer nQ -
1) YeieJeeve kesÀ DevegketÀue jnv es keÀe mebbkeÀuHe -
³eLee -’legceefn veerkeÀ ueeiew jIegjeF&~ mees ceesefn osng oeme megKeoeF&~~“
2) GvekeÀer ÒeefleketÀuelee keÀe l³eeie -
³eLee -’peekesÀ efÒe³e ve jece Jewosner~
mees IeeBef[³es keÀesefì yewjer mece peÐeefHe Hejce mevesner~~“
3) j#ekeÀ YeieJeeve ceW efJeMJeeme -
³eLee -’megefcejle Þeer jIegJeerj keÀer yeenQ~
keÀefj DeeF& keÀefj nQ keÀjleer nQ leguemeeroeme oemeefve Hej DenQ~~“munotes.in

Page 48

484) j#ekeÀ YeieJeeve keÀe JejCe -
³eLee -’leeefn leW Dee³ees mejve meyesjW~
leguemeeroeme ³en efye®e efle keÀeiegjew legcnefnb meeW yevew efveyesjW~~“
5) DeelceefveHes#e ³ee Deelce -meceHe&Ce -
³eLee -’leguemeeroeme efvepe YeJeveÜej ÒeYeg oerpew jnve Hej³ees~“
6) keÀeHe&C³e DeLee&le Del³evle oervelee -
³eLee -’legce mebie oerveyebOeg ve oerve keÀesG cees mece megveng ve=Heefle jIegjeF&~
cees mece kegÀefìue ceewefueceefve veefnb peie legce mece nefjve njve kegÀefìueeF&~~“
otmejs ÒekeÀej keÀer veJeOee -YeeqkeÌle `DeO³eelcejecee³eCe' ceW ÒeefleHeeefole keÀer ie³eer nw~ leodvegmeej
`jece®eefjleceeveme' ceW jeceves Yeer Meyejer kesÀ Òeefle veJeOee -YeeqkeÌle keÀe GHeosMe efo³ee nw -
veJeOee Yeieefle keÀneR leesefn HeeneR~ meeJeOeeve megefve Oe© ceve ceeneR~~
ÒeLece Yeieefle meblevn keÀj mebiee~ otmejer jefle cece keÀLee Òemebiee~~
ieg©Heo HebkeÀpe mes Jee leermeefj Yeieefle Deceeve~
®eewefLe Yeieefle cece iegveieeve keÀjn keÀHeì leefpe ieeve~~
ceb$e pee³e cece ¢æ{ efyeMJeemee~ Heb®eve Yepeveg mees yeso ÒekeÀemee~~
íþ oce meerue efyejefle yeng keÀcee&~ efvejle efvejblej meppeve Oecee&~~
meeleJeW mec e ceesefn ce³e peie osKee~ cees lesb meble DeefOekeÀ keÀefj uesKee~~
DeeþJeW peLee ueeYe mebleesveJece mejue meye meve íue nervee~ cece Yejesme efn³e njveJe ceng SkeÀew efpevn kesÀ nesF&~ veeefj He g©meesF& Deefleme³e Yeeefceefve efÒe³e ceesjW~ mekeÀue ÒekeÀej Yeieefle ¢æ{ leesjW~~
³en yeele O³eeve osves ³eesi³e nw efkeÀ Fme veJeOee -YeeqkeÌle ceW efJeefOe efJeOeeve keÀer GHes#ee keÀer ie³eer nw
Deewj YeeqkeÌle -mecyevOeer J³e eHekeÀ cetueYetle efme×eleeW keÀe O³eeve efo³ee ie³ee nw~ Dele: meYeer ueesie leguemeer
keÀer Fme YeeqkeÌle kesÀ DeefOekeÀejer nw~
4.2.4 YeeqkeÌle kesÀ meeOeve :
veJeOee YeeqkeÌle kesÀ ÞeJeCe Deeefo SJeb melmebie Deeefo Debie YeeqkeÌle kesÀ meeOeve Yeer nQ Deewj YeeqkeÌle -
YeeJe keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle³eeB Yeer~ peye lekeÀ YeeqkeÌle keÀe Go³e veneR neslee leye lekeÀ Jes meeOeve nQ~ YeeqkeÌle keÀe
Go³e nes peeves Hej efkeÀ³ee ie³ee keÀLee -ÞeJeCe Deeefo YeeqkeÌle keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle nw~ YeeqkeÌle kesÀ meY eer
meeOeveeW keÀes leerve JeieeX ceW jKee pee mekeÀlee nw -
De) ke=ÀHee-meeOeve
Dee) efJeefnle meeOeve Deewj
F) DeefJeefnle meeOeve
leguemeer ves jece -YeeqkeÌle keÀer ÒeeefHle kesÀ efueS mJe³eb jece, ieg©, mevleeW, osJeeW Deewj efÜpees keÀer
ke=ÀHee keÀer DeeJeM³ekeÀlee Hej yeue efo³ee nw -
’mees jIegveeLe Yeieefle Þegefle ieeF&~ jeceke=ÀHee keÀentB SkeÀ HeeF&~~
efÜpe osJe ieg© nefj meble efyeveg mebmeej Heej ve HeeF³es~~“munotes.in

Page 49

49GHejeskeÌle veJeOee -YeeqkeÌle kesÀ Debie ner efJeefnle meeOeve nw~ Fme Ò emebie ceW ³en Yeer mcejCeer³e nw
efkeÀ Jewjei³e, Yeesie Deewj %eeve Yeer Fmeer Jeie& kesÀ Devleie&le nQ~ efJeefnle ceeie& keÀe DevegmejCe keÀjles ngS Oece&
mes Jewjei³e, Jewjei³e mes ³eesie, ³eesie mes %eeve Deewj %eeve mes YeeqkeÌle keÀer ÒeeefHle neslee rn w ~l e g u e m e e rv e s
yeleuee³ee nw efkeÀ HegjeCe Deeefob ceW JeefCe&le jece -keÀLee kesÀ DevegMeerueve mes %eeveer Deewj efJejkeÌle peve jece -
YeeqkeÌle ÒeeHle keÀjles nQ -
’HeeJeve HeJe&le Jeso Hegjevee~ jece keÀLee ©ef®ejekeÀj veevee~~
ceceea meppeve meg ceefle kegÀoejer~ %eeve efyejeie ve³eve Gjieejer~~
YeeJe meefnle Keespew pees Òeeveer~ HeeJe Yeieefle ceefve meye megKeKeeveer~~“
Òesce efkeÀmeer ÒekeÀej kesÀ efJeOeeve keÀes veneR ceevelee~ ceeveJe ceve keÀe ³en mJeYeeJe nw efkeÀ Jen DeHeves
mecyeefvOe³ eeW ceW DeefOekeÀ DevegjkeÌle jnlee nw~ ³es jeieelcekeÀ Je=efÊe³eeB YeeqkeÌle kesÀ ceeie& ceW yeeOekeÀ nQ~ FvekeÀe
GoeÊeerkeÀjCe DeHesef#ele nw~ YeieJeeve keÀes meYeer ef®eÊe -Je=efÊe³eeW keÀe Deeuecyeve yevee osvee Þes³emkeÀj nw~
Fme ÒekeÀej YeieJeeve kesÀ meeLe jeieelcekeÀ mecyevOeeW keÀer mLeeHevee DeefJeefnle meeOeve nw~ pees YeieJeeve keÀes
ner DeHevee efHelee, ceelee, yevOeg Deeefo mecePeves ueielee nw, Jen GvekeÀe mvesn Hee$e yeve peelee nw~ leguemeer
ves keÀne nw -
’peveveer, pevekeÀ, yevOeg megle oeje~ leveg Oeveg YeJeveg megno HeefjJeeje~~
meyekewÀ cecelee leeie yeìesjer~ cece Heo ceveefn yeeBOe yeefj [esjer~~
meceojmeer F&<þe keÀíg veeneR~ njDeme meppeve cece Gj yeme kewÀmeW~ ueesYeer Ûo³e yemew Oeveg pewmeW~~ “
leguemeer ueeskeÀOeceea Les~ GvneWves J³eeqkeÌle -keÀu³eeCe kesÀ meeLe ueeskeÀ -keÀu³eeCe keÀjvesJeeues YeeqkeÌle
ceeie& keÀe GHemLeeHeve efkeÀ³ee~ GvneWves ueeskeÀOece& -efJejesOeer YeeqkeÌle -He×efle³eeW keÀe me®®eeF& kesÀ meeLe efJejesOe
efkeÀ³ee~ `jece ®eefjleceeveme' Deeefo ûevLeeW kesÀ ªHe ceW GvneWves YeeqkeÌle -jme keÀe Jen meeefnl³e efveefce&le efkeÀ³ee
efpemeves osMe -keÀeue keÀer meercee keÀes Heej keÀjkesÀ keÀjesæ[eW vej -veeefj³eeW keÀer peerJeveOeeje keÀes jecece³e
yevee³ee~ Dee®ee³e& jece®evê M egkeÌue kesÀ Devegmeej -’GvekeÀer JeeCeer kesÀ ÒeYeeJe mes Deepe Yeer efnvog YekeÌle
DeJemej kesÀ Devegmeej meewvo³e& Hej cegiOe neslee nw, mevceeie& Hej Hewj jKelee nw, efJeHeefÊe ceW Oew³e& OeejCe
keÀjlee nw, keÀefþve keÀce& ceW Glmeeefnle neslee nw, o³ ee mes Deeê& neslee nw, yegjeF& Hej iueeveer keÀjlee nw,
efMe<ìlee keÀe DeJeuecyeve keÀjlee nw Deewj ceeveJe peerJeve kesÀ cenÊJe keÀe DevegYeJe keÀjlee nw~“
4.3 meejebMe
legmeueeroeme ves DeHeveer oem³e YeeqkeÌle kesÀ Üeje DeHeves DeejeO³e jece kesÀ Me eqkeÌle, Meerue Deewj
meewvo³e& mes HeefjHetCe& efpeme ªHe keÀe Yeejleer³e peve -ceeveme mes pees Heefj®e³e keÀje³ee Jen DeodYetle nw~
leguemeer keÀer keÀªCee Yejle Deewj keÀewmeu³ee kesÀ ef®e$eCe ceW efoKeeF& osleer nQ, GvekeÀer ceevekeer³e menevegYetefle
efvekeÀer veweflekeÀlee keÀe ³ener ñeesle nw~ leguemeer kesÀ efueS meyemes yeæ[e Oece& nw, oerveeW keÀer mesJee Deewj meyemes yeæ[e
HeeHenw, GvekeÀe GlHeeræ[ve -
’Hejefnle meefjme Oece& veefnb YeeF&~ Hej Heeræ[e mece veefnb DeOeceeF&~~“
leguemeer kesÀ F<ìosJe DeeoMe& keÀce&Jeerj nQ~ Jes meeOeejCele³ee ³eg× veneR keÀjles, DeHeves leerj
lejkeÀme ceW ner jKeles nQ efkeÀvleg GvekeÀer Òeefle %ee nw -
pees jve nceW Òe®eej keÀesT~ uejefnb megKesve keÀeue efkeÀve nesT~~munotes.in

Page 50

50leguemeer kesÀ DeejeO³e jece nQ~ YeieJeeve kesÀ meYeer DeJeleejeW ceW GvekesÀ ueeskeÀ j#ekeÀ ªHe keÀer
meJee&efOekeÀ DeefYeJ³eeqkeÌle jece ceW keÀer ngF& nw, GveceW ner YeieJee ved keÀer leerve Yejleer efJeYetefle³eeW -Meerue,
MeeqkeÌle Deewj meewvo³e& -keÀe HetCe& ªHe SkeÀ$e osKeves keÀes efceuelee nw~ DeleSJeb Jes jece Yepeve keÀes jepeceeie&
ceeveles nQ -
’ieg© keÀu³eew jece Yepeve ceesefn veerkeÀes ueiele jepeæ[iejes mees ~~“
4.4 oerIeexÊejer ÒeMve
1.leguemeeroeme keÀer YeeqkeÌle -YeeJevee Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
2.`leguemeer keÀe YeeqkeÌle -ceeie& J³eeqkeÌle -keÀu³eeCe kesÀ meeLe ueeskeÀ -keÀu³eeCe keÀe ceeie& nw' Fme keÀLeve keÀer
efJeJes®evee keÀerefpeS~
4.5 ueIegÊejer³e ÒeMve
1.veejo YeeqkeÌle met$e kesÀ Devegmeej YeeqkeÌle keÀe mJeªHe kewÀmee nw?
2.leguemeeroeme keÀer YeeqkeÌle efkeÀme YeeJe keÀer nw?
3.leguemeeroeme YeJe-meeiej lejves kesÀ efueS efkeÀme YeeJe keÀer YeeqkeÌle keÀes DeeJeM³ekeÀ ceeveles nQ?
4.leguemeeroeme kesÀ Devegm eej meYeer efJeHeefÊe³eeW keÀe ÒecegKe keÀejCe ke̳ee nQ?
5.leguemeeroeme kesÀ Devegmeej pees keÀeve YeieJeeve keÀe iegveieeve veneR megveles Jes efkeÀmekesÀ meceeve nQ?
6.leguemeeroeme kesÀ Devegmeej pees jece veece keÀe iegveieeve veneR keÀjlee GmekeÀer efpe ndJee efkeÀmekesÀ
meceeve nw?
7.leguemeeroeme keÀer YeeqkeÌle He×efle efkeÀme ÒekeÀej keÀer nw?
8.Deelce -efveJesove keÀe ke̳ee DeLe& nw?
9.jece®eefjleceeveme ceW jece ves efkeÀmes veJeOee YeeqkeÌle keÀe GHeosMe efo³ee nw?
10.YeeqkeÌle kesÀ meYeer meeOeveeW keÀes efJeodJeeveeW ves efkeÀve leerve JeieeX ceW jKee nw?
4.6meboYe& ûebLe
1.leguemeer keÀeJ³e ceerceebmee -[e@. Go³eYeeveg efmebn
2.leguemeer -meb. Go³eYeeveg efmebn
3.ceO³ekeÀeueerve keÀeJ³e keÀe HegveHee&þ -Òees. keÀªCeeMebkeÀj GHeeO³ee³e
4.keÀyeerj, metj, leg uemeer -[e@. ³eesiesvê ÒeleeHe efmebn
5.leguemeer keÀer meeefnl³e meeOevee -[e@. ueuueve je³e
6.jece®eefjleceeveme -meb. megOeekeÀj HeeC[s³e
7.efnvoer kesÀ Òee®eerve ÒeefleefveefOe keÀefJe -[e@. ÜeefjkeÀeÒemeeo mekeÌmesvee
8.leguemeeroeme -Þe=bKeuee mebHeeoke À-Depe³e efleJeejer, meb. efJeJeskeÀ efvejeuee

munotes.in

Page 51

515
jece®eefjle ceeveme keÀer keÀLeeJemleg
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
5.0 FkeÀeF& keÀe GÎsM³e
5.1 ÒemleeJevee
5.2 jece®eefjle ceeveme keÀer keÀLeeJemleg
5.3 jece®eefjle ceeveme keÀer keÀLeeJemleg keÀer efJeMes5.4 meejebbMe
5.5 oerIeexÊejer ÒeMve
5.6 ueIegÊejer³e ÒeMve
5.7 mevoYe& ûevLe
5.0 FkeÀeF& keÀe GÎsM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ Devleie&le meeqcceefuele keÀer ieF& efJeefvecveefueefKele peevekeÀeefj³eeB osves keÀe GÎsMîe efveefnle nw -
jece®eefjle ceeveme keÀer keÀLeeJemleg keÀer peevekeÀejer osvee ~
jece®eefjle ceeveme keÀer keÀLeeJemleg keÀer efJeMes5.1 ÒemleeJevee
`jece®eefjle ceeveme' leguemeer oeme keÀe meg¢{ keÀerefle&mlebYe nw~ Fmeer kesÀ yeue Hej Jes Yeejle kes À
ner veneR, mebmeej kesÀ ceneve keÀefJe³eeW ceW efieves peeles nQ~ ³en ûevLe efnvoer meeefnl³e ceW ner veneR mecet®es efJeée
meeefnl³e ceW efvejeues mLeeve keÀe DeefOekeÀejer nw~ ³en Jen De#e³e efJeYetleer nw efpemekesÀ keÀejCe Yeejle kesÀJeue
mecHeVe ner veneR nw, ieJe& mes DeHevee efmej Yeer GHej Gþe³es ngS nw~ Fme `ceeveme' kesÀ ieYe& ceW efkeÀ³es ngS
ceesefle³eeW keÀer p³eesefle mes efkeÀleves ner ceve -ceefvoj osoerH³eceeve ngDee keÀjles nQ ~ Jen p³eesleer oerve -nerve kesÀ
PeesHeæ[s ceW ner veneR, cene jepeeDeeW kesÀ ÒeoerHle ÒeemeeoeW ceW Yeer DeHeveer OeJeefuecee mes lecejeefMe keÀes Oees³ee
keÀjleer nw~ Fme `ceeveme' keÀer ueesue uenefj³eeW ceW efkeÀleves ner nbme, yekeÀ, keÀekeÀ Deeefo De®ís Deewj yegjs
meYeer [gyeefkeÀ³eeB ueiee³ee keÀjles nQ~ pees Yeues nQ, GvekeÀer meeeqlJekeÀlee keÀe efJekeÀeme neslee nw Deewj pees yegjs
nQ GvekeÀe yee¿e Deewj DeY³evlej oesveeW ceeefuev³e kesÀ nì peeves mes mJe®í nes peeles nw, yekeÀ Deewj keÀekeÀ
Yeer nbme Deewj efHekeÀ ner nes peeles nw -
’ceppeve HeÀueg Hese fKeDe lelekeÀeuee ~ keÀekeÀ nesefnb efHekeÀ yekeÀng cejeuee ~“munotes.in

Page 52

52`jece®eefjleceeveme' efnvoer meeefnl³e keÀer efJeue#eCe Oejesnj leLee me=peve leb$eeW kesÀ yengefJeOe
Dee³eeceeW mes yegveer ngF &-J³eeHekeÀ ueeskeÀ mebyebefOe le yengefJeOe DevegYeJeeW kesÀ y eer®e efveefce&le SkeÀ DeemLeeJeeve
keÀefJe keÀer ÒeefleYee keÀe ÒeceeCe nw ~ FmekeÀe ÒeYeeJe Deewj ueeskeÀefÒe³elee keÀes osKekeÀj Dee®ee³e& npeejer Òemeeo
efÜJesoer ves Fmes GÊej Yeejle keÀe yeeFefyeue keÀne nw ~
5.2 jece®eefjle ceeveme keÀer keÀLeeJeml eg
jece®eefjleceeveme keÀer keÀLeeJemleg Del³evle megieefþle SJeb megJ³eJeefmLele nw ~ FmeceW DeveHesef#ele
SJeb DeveeJeM³ekeÀ efJemleej keÀner veneR nw ~ meceg®ee ûevLe DebleëÒesefjle DevegMeemeve ceW yeBOee ngDee nw ~
leguemeeroeme ves DeHeves cenekeÀ eJ³e `jece®eefjleceeveme' kesÀ `ceeveme' Meyo keÀes O³eeve ceW jKekeÀj GmekesÀ
mebieex keÀes `meesHeeve' keÀne nw, uesefkeÀve pevelee JeeuceerefkeÀ³e jecee³eCe kesÀ ÒeYeeJe mes GvnW `keÀeC[' keÀnvee
ner Hemebo keÀjleer nw ~ ceeveme keÀer keÀLee meele keÀeC [es-yeeuekeÀeC[. De³eesO³eekeÀeC[, DejC³ekeÀeC[,
efkeÀefjece®eefjleceeveme keÀe MegYeejcYe cebieuee®ejCe leLee ieg© Jevovee mes neslee nw ~ leguemeer Fleves
Goej cevee n we f k e ÀJ e sy e ´ e ï e C e e W ,m e Ê e e Wk e s Àm e e L e -meeLe Keue Jevovee mes Yeer veneR ®etkeÀles ~ Jes JeeuceerefkeÀ,
keÀefJe³eeW, Jeso, ye´ïee, osJeleeDeeW, efMeJe HeeJe&leer Deeefo keÀer levce³e neskeÀj Jevovee keÀjles nQ ~ Jes ceeveme keÀe
ªHe Deewj cenelc³e JeefC e&le keÀjves kesÀ meeLe -meeLe, ³ee%eJeuke̳e -YeejÜepe mebJeeo, meleer keÀv³ee,
keÀeceosJe keÀe osJekeÀe³e& kesÀ efueS peevee Deewj Yemce nesvee, efMeJe -HeeJe&leer efJeJeen Fl³eeefo keÀe DeeOeesHeevle
JeCe&ve keÀjles nQ ~
jece®eefjleceeveme keÀe ÒeLec e meesHeeve `yeeuekeÀeC[' ceW leguemeeroeme efMeJeHeeJe&leer mebJeeo kesÀ
Devleie&le jeceeJeleej keÀe nslet yeleueeles nQ ~ meeLe ner cevegMele ªHee YeevegÒeleeHe keÀer keÀLee, jeJeCe Deeefo
keÀe pevce, leHem³ee Deewj GmekesÀ Ssée³e& leLee Del³ee®eej keÀe meefJemlej JeCe&ve keÀjles nQ ~ FmekesÀ meeLe
ner He=LJeer Deewj osJeleeefo keÀer keÀ©Ce HegkeÀej, YeieJeeve keÀe Jejoeve, jepee oMejLe keÀe Heg$esäer ³e%e,
jecepevce leLee yeeueueeruee keÀe Hettjer mebpeeroieer kesÀ meeLe ef®e$eCe keÀjles nw ~ FmekesÀ He ½eele efJeéeeefce$e
keÀe efceuevee, Deefnu³ee GOoej Òemebie, Þeerjece -ue#ceCe keÀe pevekeÀeHegj DeeJeueeskeÀve, HegÒemebie, OevegJeCe&ve keÀ jles nw ~ leledHeM®eele yeejele kesÀ De³eesO³ee ueewìves Deewj De³eesO³ee ceW ngS DeevevoeslmeJe kesÀ meeLe
yeeuekeÀeC[ meceeHle neslee nw ~ leguemeer yeeuekeÀeC[ kesÀ Devle ceW Þeerjece®eefjle ieeves -megveves keÀer ceefncee
keÀe Yeer ³eLesä JeCe&ve keÀjle sn w~
`De³eesO³eekeÀeC[' jece®eefjleceeveme keÀe eqÜleer³e meesHeeve nw, pees ceeefce&keÀ mLeueeW, YeeqkeÌle keÀer
GlkeÀìlee, jceCeer³e Òemlegefle leLee keÀeJ³elJe keÀer ¢efä mes ceeveme keÀe meJee&efOekeÀ cenlJeHetCe& meesHeeve nw ~
leguemeer ves De³ee sO³ee keÀeC[ ceW cebieuee®ejCe kesÀ He½eele jece kesÀ jep³eeefYeÒesjCee mes cebLeje keÀer F&<³ee& kewÀkeÀ³ee -cebLeje mebJeeo, kewÀkeÀ³eer Üeje Jejoeve ceeBievee, ue#ceCe Deewj meerlee
kesÀ meeLe jece keÀe Jeve iecev e, jece kesÀJeì mebJeeo, oMejLe keÀer ce=l³eg, Òe³eeie ceW YeejÜepe -jece mebJeeo,
Yejle keÀe De³eesO³ee ueewìvee, Yejle keÀer iueeefve, GvekeÀe ef®e$eketÀì peekeÀj jece keÀer ®ejCe -HeeogkeÀe ÒeeHle
keÀjvee, efmebnemeve Hej jece keÀer ®ejCe HeeogkeÀe keÀer Òeefleÿe keÀjvee, efHeÀj veboerûeece ceW jnkeÀj leHemJeer
keÀe peerJeve efyeleevee Fl³eeefo Òemebiees keÀer efJemle=le ®e®ee& keÀer nw Deewj Deble ceW Yejle kesÀ GppJeue ®eefj$e kesÀ
ÞeJeCe keÀer ceefncee keÀe ieeve efkeÀ³ee nw -
’megefve megjcele megj ie g© keÀnsG Yeue legcnej Devegjeieg ~
mekeÀue megcebieue cetue peie Yejle ®ejCe Devegjeieg ~~“munotes.in

Page 53

53`DejC³ekeÀeC[' ceeveme kesÀ Dev³e keÀeC[eW keÀer leguevee ceW íesìe keÀeC[ nw ~ FmeceW cebieuee®ejCe
kesÀ Devevlej leguemeeroeme ves FvêHeg$e pe³eble kesÀ Deef Yeceeve Deewj GmekesÀ oC[, Deef$e efceueve, meerlee -
Devegme³ee mebJeeo, efJejeOe JeOe, He=LJeer keÀes efveMee®ejnerve keÀjves keÀer jece keÀer Òeefle%ee, megleer#Ce, Deieml³e
Deewj peìe³eg mes jece keÀe efceueve, Heb®eJeìer efveJeeme, metHe&CeKee Òemebie, ceejer®e JeOe, meerlee njCe, keÀyevOe
GOoej, Meyejer GOoej, jece -veejo mebJeeo Deeefo ÒemebieeW keÀe Ëo³emHeMeea JeCe&ve efkeÀ³ee nw Deewj Devle ceW
mevleeW kesÀ ue#eCeeW keÀe efJeJes®eve keÀjles ngS melemebie keÀer ceefncee keÀe DeeK³eeve efkeÀ³ee nw ~
`efkeÀefcebieuee®ejCe kesÀ GHejevle jece nvegceeve efceueve, jece, megûeerJe cew$eer, yeeefueJeOe, megûeerJe keÀe
jep³eeefYepeeceJeble keÀer ÒesjCee mes nvegceeve peer keÀe Glmeeefnle nesvee Deeefo ÒemebieeW keÀer megvoj ³eespevee keÀer nw Deewj
Deble ceW jece kesÀ iegCeeW keÀer ®e®ee& keÀer nw ~
`megvojkeÀeC[' Gk eÌle oesveeW keÀeC[eW keÀer leguevee ceW DeekeÀej ceW Leesæ[e yeæ[e nw ~ FmekeÀe veece
megvojkeÀeC[ FmeefueS jKee ie³ee nw efkeÀ Fmeces DeveskeÀ megvoj IeìveeSB Ieìleer nw, pewmes nvegceeve Üeje
mecegê keÀes ueeBIevee, megjmee YeWì, íe³eeûeener oeveJeer ke Àe JeOe, uebefkeÀveer Hej Òenej, nvegceeve -efJeYeermebJeeo, DeMeeskeÀ JeeefìkeÀe ceW meerlee kesÀ oMe&ve, meerlee -ef$epeìe mebJeeo, nvegceeve -meerlee mebJeeo,
uebkeÀeonve, nvegceeve keÀe ®etæ[eceefCe kesÀ meeLe ueewìvee, jece nvegceeve mebJeeo, jece k eÀer Jeevej mesvee keÀe
mecegê leì Hej Deeieceve, ceboesojer -jeJeCe mebJeeo, efJeefYejece keÀer MejCe ceW Deevee, jeJeC e-otle keÀe Òemebie, MegukeÀ Üe je ue#ceCe kesÀ He$e keÀes jeJeCe kesÀ Heeme
HengB®eeve e, mecegê Hej jece keÀe ¬eÀesOe Fl³eeefo ÒemebieeW keÀe cece&mHeMeea JeCe&ve leguemeer ves efkeÀ³ee nw ~ Deble ceW
jece kesÀ iegCeieeve keÀe cenelc³e nw ~ keÀnves keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw efkeÀ megvojkeÀeC[ kesÀ vee³ekeÀ
nvegceeve nw ~
`uebkeÀe keÀ eC[' ceW leguemeeroeme ves cebieuee®ejCe kesÀ HeM®eele meslegyebOe, jeceséej keÀer mLeeHevee,
jece keÀer mesvee keÀe mecegê Heej keÀjvee, jeJeCe keÀe Dee½e³e&®eefkeÀle nes peevee, ceboesojer Deewj Òenmle Üeje
jeJeCe keÀes mecePeevee, jece kesÀ yeeCe mes je JeCe kesÀ cegkegÀì, í$eeefo keÀe efiejvee, ceboesojer Üeje jece keÀer
ceefncee keÀe yeKeeve, jeJeCe -Debieo mebJeeo, ³egOo keÀe DeejcYe, ue#ceCe keÀes cesIeveeo keÀer MeeqkeÌle keÀe
ueievee, nvegceeve Üeje JewÐe megkesÀ meeLe ³egOo, ue#ceCe -jeJeCe ³egOo, jece -jeJeCe ³egOo, efJeYeerefJeueeHe, efJeYeerÜeje jece -efmelee -ue#ceCe keÀe De³eesO³ee ueewìvee Deeefo Òemebiees keÀe Ëo³emHeMeea JeCe&ve efkeÀ³ee nw ~ Deble ceW
jece®eefjle keÀer ceefncee keÀe ieeve efkeÀ³ee nw ~
`GÊejkeÀeC[' jece®eefjleceeveme keÀe Debeflece keÀeC[ nw ~ ³en keÀeC[ `ceeveme' kesÀ Dev³e meYeer
keÀeC[eW mes efJemle=le nw ~ FmeceW jece keÀLee keÀe `GHemebnej' nw ~ FmekesÀ Debleie&le keÀefJe ves efJeefJeOe Òemebiees
keÀes mLeeve efo³ee nw ~ pewmes, FmeceW jece keÀe De³eesO³ee Deeieceve, Yejle -efceueeHe, jece jep³e eefYeefJeYeerHegjpeveeW keÀes GHeosMe, JeefMeÿ Deewj jece keÀe efceueve, jece -keÀLee cenelc³e, keÀekeÀYegMegbef[ -®eefj$e,
ie©[ -ceesj, keÀekeÀYegMeg bef[-ie©[ mebJeeo, nefj -cee³ee, efMeJepeer Üeje efo³es ie³es MeeHe keÀer keÀLee, jece -
keÀekeÀYegMebbgef[ -mebJeeo, keÀeefue³egie -Oece&, %eeve -ceefncee, YeeqkeÌle -ef®evleeceefCe keÀe cenlJe, %eeve Deewj
YeeqkeÌle keÀe Devlej, ceeveme -jesie, jeceYeeqkeÌle keÀ er ceefncee Deeefo Òemebie Dee³es nw, efpeve Hej ieesmJeeceer
leguemeeroeme ves yeæ[er lelHejlee Deewj leuueervelee kesÀ meeLe efueKee nw ~ ³es meYeer Òemebie peneB SkeÀ Deesj
ieesmJeeceerpeer kesÀ ceewefuekeÀ ef®evleve SJeb efJeMeo DeO³e³eve kesÀ Heefj®ee ³ekeÀ nQ JeneB ³es meYeer Òemebie mebmeej kesÀmunotes.in

Page 54

54og:Ke -oiOe ceeveJeeW kesÀ efueS Del³evle keÀu³eeCekeÀejer Yeer nw ~ Fve meYeer Òemebiees ceW Yeejleer³e mebmke=Àefle
kesÀ GppJeue YeeJe -jlveeW keÀer ceeuee Yeer efJeÐeceeve nw Deewj ceeveJe -keÀu³eeCe nsleg Gv e yeeleeW keÀe Yeer
efveªHeCe ngDee nw, efpevekeÀes DeHeveekeÀj owefnkeÀ, owefJekeÀ SJeb YeeweflekeÀ leeHeeW mes efHeefæ[le ceeveJe menpe ner
cegkeÌleer ÒeeHle keÀj mekeÀlee nw ~
5.3 jece®eefjleceeveme keÀer keÀ LeeJemleg keÀer efJeMesjece®eefj leceeveme efnvoer meeefnl³e keÀe DeeOeej ûevLe nw ~ efnvoer meeefnl³e keÀe keÀesF& cenekeÀeJ³e
FmekesÀ meceerHe Yeer veneR Dee mekeÀlee ~ GmekeÀe meeJe&Yeewce efkebÀleg mejue YeeqkeÌle -JeCe&ve, GmekeÀe meJe&jme
mecHeVe keÀeJ³e -JewYeJe, GmekeÀe Devetþe Deue bkeÀjCe, Jemlegleë GmekeÀe meJe&mJe DeHevee GHeceeve DeeHe ner
nw~ jece®eefjleceeveme keÀer keÀLee -³eespevee ceW HegjeCe, cenekeÀeJ³e Deewj veeìkeÀ leerveeW Mewefue³eeW keÀe
mecee³eespeve leguemeer ves efkeÀ³ee nw ~ keÀLeevekeÀ keÀer Òemlegefle kesÀ efueS ®eej JekeÌleeDeeW -efMeJe,
keÀekeÀYegMegefC[, ³ee%eJeuke̳e Deewj mJe³eb leguemeeroeme Deewj ®eej ÞeesleeDeeW -HeeJe&leer, ieª[, YeejÜepe
Deewj YetceC[ueJeemeer -keÀe GHe³eesie efkeÀ³ee ie³ee nw, pees mecHetCe& keÀLee keÀe keÀLeve SJeb YetkeÀLeevekeÀ keÀer efJeMeo HegÿYetefce, Òemebiees keÀer megJ³eJeefmLele ³eespevee, peerJeve kesÀ Dev³eev³e ÒeMveeW kesÀ
meceeOeeve keÀe mebOeeve, GoeÊe ceeveJeer³e cetu³eeW keÀe ÒekeÀeMeve, ceneve GÎsM³e keÀer efmeeqOo keÀe Òe³eeme,
®eefj$eeW keÀe ¬eÀef cekeÀ efJekeÀeme, efJeefJeOe jmeeW keÀe megvoj HeefjHeekeÀ, ce³ee&oeJeeo, mecevJe³eJeeo Deewj
mecegef®ele ÒeYeeJe Deeefo meYeer lelJe cenekeÀeJ³e keÀer DeHes#eeDeeW kesÀ DevegketÀue nw ~ FmeerÒekeÀej mebJeeoes keÀer
³eespevee Deewj ienve DevegYetefle³eeW k eÀer ÒeYeeJeMeeueer DeefYeJ³eeqkeÌle ceW ceb®eer³e efJeMesmeceeJesMe nes ie³ee nw ~ Fve leerveeW Mewefue³eeW kesÀ mec³ekeÀ mecee³eespeve mes jece®eefjleceeveme ceW efJeue#eCe
ÒeYeeJeeeqvJeefle GlHeVe nes ie³eer nw ~
jece®eefjleceevem e ceW leguemeer ves efpeme jece keÀLee keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw Jen `veevee HegjeCe -
efveieceeiece meccele' nesves Hej Yeer Dev³e meYeer jece keÀLeeDeeW keÀ er DeHes#ee DeHeveer keÀefleHe³e efJeefMeäleeDeeW
mes HeefjHetCe& nw ~ `ceeveme' kesÀ HetJe& keÀer jece-keÀLee pees mJe©He Òe®eefuele Lee GmekesÀ mebyebOe ceW DeveskeÀ
ÒekeÀej kesÀ ÒeMve GHeefmLele efkeÀ³es peeves ueies Les ~ efveie&gCeJeeoer mevleeW ves jece keÀes efJeceeveves mes FvkeÀej efkeÀ³ee Lee ~ cenelcee keÀyeerj ves ’oMejLe megle efleefn u eeskeÀ yeKeevee, jece veece keÀes
cece& nw Deevee“ keÀnkeÀj oMejefLe jece kesÀ DeefmlelJe keÀes ®egveewleer oer Leer~ jece kesÀ DeJeleejer mJe©He kesÀ
mebyebOe ceW pees mecYeeefJele ÒeMve Les GvnW leguemeeroemepeer ves HeeJe&leer, YeejÜepe D eewj ie©[ pewmes ÞeesleeDeeW
kesÀ ceeO³ece mes efMeJe, ³ee%eJeuke̳e SJeb keÀeieYegMegefC[ Deeefo JekeÌleeDeeW kesÀ meccegKe Òemlegle efkeÀ³ee Deewj
FvneR kesÀ ceeO³ece mes DeHeves mece³e ceW Gþves Jeeues ÒeMveesb keÀe meceeOeeve efkeÀ³ee leLee meiegCe Yee qkeÌle kesÀ
meeLe&keÀ mJe©He keÀes Òeefleefÿle efkeÀ³ee ~ mJe³eb leguemeeroeme ves jecekeÀLee keÀes Deefle ietæ{ keÀne nw ~
`ceeveme' keÀer keÀLee keÀer ietæ{lee ³en nw efkeÀ ³en keÀLee ueewefkeÀkeÀ Deewj ceeO³eefcekeÀ oesveeW IejeleueeW Hej
meceeveevlej ª He mes efJekeÀefmele nesleer nw ~ Fme keÀLee ÒeJeen kesÀ ueesie Deewj Jeso -oes cebpegue nQ ~ FmeceW
SkeÀ mlej Hej ueewefkeÀkeÀ peerJeve keÀer Dev³eev³e J³eeJeneefjkeÀ keÀefþveeF³eeW kesÀ meceeOeeve Òemlegle efkeÀ³es ie³es
nQ lees otmejer Deesj DeeO³eeeq lcekeÀ efJekeÀeme keÀer mejefCe³eeW keÀes DeueesefkeÀle efkeÀ³ee ie³ee nw ~ `ceeveme' DeHeves
mecekeÀeueerve meceepe ceW J³eeHle Oece& Deewj DeeO³eelce mecyevOeer Ye´ebefle³eeW keÀe efveceg&ueve keÀjlee ngDee
DeeoMe& meceepe keÀer mLeeHevee keÀjlee nw ~ j epee-Òepee, efHelee -Heg$e, ceelee -Heg$e, Heefle -Helveer, YeeF& -YeeF&,
mJeeceer -mesJekeÀ, ûeeceerCe -veeieefjkeÀ Deeefo mecyevOeeW kesÀ DeeoMe& ªHe keÀer Òeefle<þe keÀjlee nw ~ FmeerefueS
`ceeveme' `peerJeve keÀe cenekeÀeJ³e' keÀnueeves keÀe DeefOekeÀejer nw ~munotes.in

Page 55

55efJeosMeer efJeodJeeveeW ves `ceeveme' kesÀ JewefMJekeÀ cenÊJe keÀes mJeerkeÀej keÀjles ngS Gmes efJeMJekeÀeJ³e
keÀer meb%ee oer nw ~ FmekeÀe keÀejCe ³en nw efkeÀ Henueer yeele lees ³en nw efkeÀ Fme ûevLe ceW peerJeve kesÀ nj
Henuet Deewj ceeveJe -mJeYeeJe keÀer Òel³eskeÀ mebYeJe oMee keÀe meHeÀue efveªHeCe efkeÀ³ee ie³ee nw ~ otmejer yeele
³en nw efkeÀ Òemebiees DeLeJee YeeJeeW kesÀ DeefYeJ³evpeve ceW ieesmJeeceerpeer kesÀ jeieelcekeÀ meecebpem³e ues Devetþer
Òel³e³ekeÀeefjlee GlHeVe nes ieF& nw ~ lee rmeje keÀejCe nw ceeveJe peerJeve ceW ce³ee&oe keÀer ÒeefleÿeHevee ~ ®eewLee
keÀejCe nw mecevJe³e keÀer efJejeì ®esäe ~ ieesmJeeceerpeerves `ceeveme' ceW efveie&gCe -meiegCe, MewJe -JewYeeqkeÌle, ueeskeÀ -Jeso, meceeefä -J³eefä, l³eeie -Yeesie, efJ ejeqkeÌle, meeceeefpekeÀ mebmeeqkeÌle Deeefo keÀe Ssmee
mec³ekeÀ mecevJe³e mLeeefHele efkeÀ³ee nw efkeÀ HejmHej efJejesOeer efoKeeF& Heæ[vesJeeues o=efäkeÀesCe HejmHej HegjkeÀ
DeLeJee SkeÀ -otmejs kesÀ mene³ekeÀ Òeleerle nesles nw ~ leguemeer keÀe mecemle k eÀeJ³e mecevJe³e keÀer efJejeì
®esäe nQ~
ieesmJeeceer leguemeeroemepeer keÀe J³eeHekeÀ DevegYeJe, ienve -%eeve, SkeÀefveÿ YeeqkeÌleYeeJe, ÒeefleYee
meeceL³e&, mecevJe³eJeeoer ¢efäkeÀesCe, ueeskeÀcebieue keÀer YeeJevee, ce³ee&oeJeeo, G®®elej peerJeve cet u³eeW ceW
Deìtì efJeMJeeme, Goelle meewvo³e& yeesOe Deewj efJeue#eCe keÀeJ³e keÀewMeu³e, ÒeyevOe Heìglee Deeefo DeHeves HetCe&
HeefjHeekeÀ kesÀ meeLe jece®eefjleceeveme ceW meiegCe meekeÀej ngDee nw~ FmeerefueS jece®eefjleceeveme efnvoer ceW ner
vener efJe MJe meeefnl³e ceW DeHevee Deueie mLeeve jKelee nw ~
5.4 meejebMe
`jece®eefjleceeveme' ieesmJeeceer leguemeeroeme ke=Àle DeodYetle keÀeJ³e nw, efpemeceW Oece&, veerefle,
oMe&ve, HeewjeefCekeÀ Je=efÊe, YeeqkeÌle Deeefo meYeer DeemJeeÐe nQ ~ `ceeveme' Üej e leguemeer ves pevelee keÀe pees
keÀu³eeCe efkeÀ³ee Jen Decej nw, Deefceì nw ~ ueeskeÀmebûen Deewj mecevJe³e keÀer ÒeJe=efÊe efoKeueekeÀj GvneWves
meceepe ceW HewÀueer ngF& efJeÞe=vKeuelee keÀes efpeme ÒekeÀej Meeble efkeÀ³ee nw, GmekesÀ efueS meYeer uees ie GvekesÀ
$eÝCeer nw ~ Fmeer Decetu³ejlve kesÀ keÀejCe Yeejleer³e DeHeves keÀes mecHeVe mecePe mekeÀles nQ ~ `ceeveme' ceW
DeJeieenve keÀjkesÀ meYeer kesÀ ceeveme ÒeHegÀuue nesles nw, FmeceW mevosn veneR ~
5.5 oerIeexÊejer³e ÒeMve
1.jece®eefjleceeveme keÀer keÀLeeJemleg Hej ÒekeÀeMe [eefueS ~
2. jece®eefjleceeveme keÀer keÀLeeJemleg keÀer efJeMes5.6 ueIegÊejer³e ÒeMve
1.leguemeeroeme ves `ceeveme' Meyo keÀes O³eeve ceW jKekeÀj meieeX keÀes ke̳ee keÀne nw ?
2. jece®eefjleceeveme keÀer keÀLee efkeÀleves meesHeeveeW ceW efJeYekeÌle nw ?
3. leguemeeroeme ves ceeveme kesÀ nj meesHeeve keÀe DeejcYe efkeÀmemes efkeÀ³ee nw ?
4. ceeveme kesÀ efkeÀme keÀeC[ ceW ef®e$eketÀì meYee Òemebie Deelee nw ?
5. ceeveme kes À efueS keÀeC[ ceW yeeefueJeOe Òemebie Dee³ee nw ?
6. megvoj keÀeC[ kesÀ vee³ekeÀ keÀewve nw ?munotes.in

Page 56

567. ceeveme kesÀ efkeÀme keÀeC[ ceW jeJeCe JeOe Òemebie Dee³ee nw ?
8. ceevemes kesÀ efkeÀme keÀeC[ ceW jecekeÀLee keÀe GHemebnej nw ?
9. ceeveme keÀer keÀLee ce WJ e k e Ì l e e -Þeeslee keÀer efkeÀleveer peesefæ[³eeB nw ~
10. efkeÀme efJeÜeve ves jece®eefjleceeveme keÀes GÊej Yeejle keÀe yeeFefyeue keÀne nw ?
5.7 meboYe& ûebLe
1. leguemeeroeme -veboefkeÀMeesj veJeue
2. jece®eefjleceeveme -leguemeeroeme
3. leguemee r keÀeJ³e ceerceebmee -[e@.Go³eYeeveg efmebn
4. leguemeer -meb. Go³eYeeveg efmebn
5. efnvoer kesÀ Òee®eerve ÒeefleefveefOe keÀefJe -[e@. ÜeefjkeÀeÒemeeo mekeÌmesvee
6. efnvoer meeefnl³e keÀe Deeuees®eveelcekeÀ Fefleneme -[e@. jecekegÀceej Jecee&
7. keÀyeerj metj leguemeer -³eesiesvê ÒeleeHe efmebn


munotes.in

Page 57

576
jece®eefjle ceeveme keÀe cenekeÀeJ³elJe
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
6.0 FkeÀeF& keÀe GÎsM³e
6.1 ÒemleeJevee
6.2 jece®eefjle ceeveme keÀe cenekeÀeJ³elJe
6.2.1 cenled GÎsM³e, cenlÒesj Cee Deewj cenleer keÀeJ³e ÒeefleYee
6.2.2 ieg©lee, iecYeerjlee Deewj cenevelee
6.2.3 cenlkeÀe³e& SJeb meceûe peerJeve keÀe ef®e$eCe
6.2.4 megmebieefþle Deewj peerJevle keÀLeevekeÀ
6.2.5 ceneve vee³ekeÀ leLee Dev³e cenlJeHetCe& ®eefj$e
6.2.6 ieefjceece³eer GoeÊe Mewueer
6.2.7 ÒeYeeJee eqvJeefle leLee jme J³ebpevee
6.2.8 peerJeve MeeqkeÌle Deewj ÒeeCeJeÊee
6.3 meejebbMe
6.4 oerIeexÊejer ÒeMve
6.5 ueIegÊejer³e ÒeMve
6.6 mevoYe& ûevLe
6.0 FkeÀeF& keÀe GÎsM³e
Fme F keÀeF& kesÀ Devleie&le meeqcceefuele keÀer ieF & efJeefvecveefueefKele peevekeÀeefj³eeB osves keÀe GÎsMîe efveefnle nw -
jece®eefjle ceeveme kesÀ cenekeÀeJ³elJe keÀer peevekeÀejer osvee,
jece®eefjle ceeveme kesÀ keÀeuepe³eer ÒeYeeJe SJeb cenÊJe Heefj®e³e k eÀjevee ~
6.1 ÒemleeJevee
Òel³eskeÀ ceneve j®evee osMe SJeb keÀeue keÀer meercee ceW yeOo ve neskeÀj meeJe&osefMekeÀ SJeb
meeJe&keÀeefuekeÀ nesleer nw ~ Ssmeer j®eveeDeeW keÀer keÀeJ³eMeeñeer³e HejcHeje kesÀ efve³eceeW SJeb GHeefve³eceeW ceW veneR
yeebOee pee mekeÀlee ~ mebmke=Àle keÀeJ³eMeeñe ceW Yeecen, oC[er, GodYeì, Jeeceve, ©ên SJeb DeevevoJeOe&vemunotes.in

Page 58

58mes ueskeÀj efJeMJeveeLe leLee peveVeeLe lekeÀ DeveskeÀ ÒeK³eele Dee®ee³eeX ves Òel³e#e -DeÒel³e#e ªHe mes
cenekeÀeJ³e kesÀ ue#eCe efo³es nQ ~ Dee®ee³e& efJeMJeveeLe ves DeHeves `meeefnl³e oHe&ve' ceW DeHeves HetJe&Jeleea
Dee®ee³eeX kesÀ celeeW keÀe meceenej efkeÀ³ee nw ~ GvekesÀ DeeoMe& ûevLe ceeIe, YeejefJe Deewj ÞeerncenekeÀeJ³e jns nQ ~ GvneWves DeHeves ûebLe ceW cenekeÀeJ³e kesÀ yee¿e Deewj mLee³eer ue#eCeeW keÀe ner DeefOekeÀ
efveoxMe efkeÀ³ee nw ~ GvekesÀ Devegmeej cenekeÀeJ³e keÀe mJe©He FmeÒekeÀej neslee nw -
cenekeÀeJ³e SkeÀ meie&yeOo j®evee nesleer nw ~ GmekeÀe vee³ekeÀ OeerjesoÊe iegCeeW mes ³egkeÌle osJelee
DeLeJee meodJebMepeele #e ef$e³e Yeer nes mekeÀlee nw ~ SkeÀ ner JebMe kesÀ DeveskeÀ kegÀueerve ve=He Yeer cenekeÀeJ³e kesÀ
vee³ekeÀ yeve mekeÀles nQ ~ cenekeÀeJ³e ceW Debieerjme kesÀ ªHe ceW Þe=bieej, Jeerj SJeb Meeble ceW mes efkeÀmeer SkeÀ keÀer
mLeeHevee nesleer nw ~ Debie ªHe mes meYeer jmeeW keÀe efJev³eeme neslee nw ~ GvekesÀ keÀLeevekeÀ ceW veeìkeÀ
meefvOe³eeW keÀer mLeeHevee nesleer nw ~ cenekeÀeJ³e keÀe keÀLeevekeÀ ÒeK³eele Fefleneme ÒeefmeOo neslee nw ~
GmekeÀe ue#³e ®elegJeie& keÀer ÒeeeqHle ceW efveefnle neslee nw ~ cen ekeÀeJ³e ceW keÀce mes keÀce Deeþ meie& nesves
®eeefnS, Òel³eskeÀ meie& ceW ívo HeefjJele&ve, Òeeleë, mebO³ee, ce=ie³ee, Jeve -HeJe&le SJeb mecegvoj, meppeve -
ogpe&ve keÀer ÒeMebmee -yegjeF&, meiee&vle ceW Deeieeceer keÀLee keÀe mebkesÀle leLee efJeefYeVe me ieeX keÀe JeCe&veer³e keÀLee
kesÀ DevegªHe veecekeÀjCe Deeefo nesvee ®eeefnS ~
Hee½eele Deeuees®ekeÀ Dejmleg ves cenekeÀeJ³e kesÀ efvecve meele ue#eCe yeele³es nQ -
1) efJemle=le SJeb ívoesyeOo keÀLeevekeÀ,
2) DeeqvJeefleHetCe& efJeefMeä keÀe³e& J³eeHeej
3) ÒeK³eele Ieìvee,
4) Yeê SJeb efMeJe ®eefj$e
5) mJeeYeeefJekeÀ Deuebke=Àefle,
6) peerJeve keÀer efJeMeeuelee SJeb JewefJeO³e
7) veweflekeÀ GÎsM³e keÀer GHeueeqyOe ~
Yeejleer³e SJeb Hee½eel³e efJeodJeeveeW kesÀ cenekeÀeJ³e mebye bOeer ue#eCeeW keÀes osK ekeÀj nce keÀn mekeÀles
nQ efkeÀ jece®eefjleceeveme keÀeJ³e -keÀewMeu³e SJeb keÀuee meewvo³e& keÀer ¢efä mes efnvoer keÀe meJe&Þesÿ
cenekeÀeJ³e nw ~ cenekeÀeJ³e ceW pees cenevelee SJeb GB®eeF& nesveer ®eeefnS, `ceeveme' ceW Jen HetCe& cee$ee ceW
efoKeeF& os leer nw~ [e@. jecekegÀceej Jecee& ves Fme mecyevOe ceW efueKee nw efkeÀ ’leguemeeroeme ves
jece®eefjleceeveme keÀer keÀLee keÀes SkeÀ cenekeÀeJ³e kesÀ ¢ef<ì keÀesCe mes efueKee nw efpemeceW peerJeve kesÀ mecemle
Debie HetCe& ªHe mes ÒeoefMe&le efkeÀ³es ie³e s nQ ~“ ceeveme ceW Glke=Àä cenekeÀeJ³e kesÀ efvecveefueefKele ue#eCe
mHeä nw -
6.2 jece®eefjle ceeveme keÀe cenekeÀeJ³elJe
6.2.1 cenled GÎsM³e, cenlÒesjCee Deewj cenleer keÀeJ³e -ÒeefleYee :
ceeveme keÀer j®evee keÀe GÎsM³e ceneve nw ~ Fme keÀLee keÀe s keÀefJe ves efJeefYeVe ñeesleeW mes SkeÀef$ele
efkeÀ³ee nw ~ veevee HegjeCe efveieceeiece mebcele Fme jecekeÀLee keÀer j®evee kesÀ Òe³eespeve Deewj GÎsM³e kesÀ
mecyevOe ceW leguemeer ves efueKee nw -
’mJeevleëmegKee³e leguemeer jIegveeLe ieeLee, Yee

Page 59

59Fve HebeqkeÌle³eeW mes lees ³ener Òeleerle neslee nw efkeÀ leguemeer ves `ceeveme' keÀer j®evee Deelce -megKe ³ee
Deelce -yeesOe DeLeJee DeHeves Ëo³e kesÀ mevosn Deewj DevOekeÀej kesÀ Meemeve kesÀ efueS keÀer Leer ~ efkeÀvleg
GvekesÀ mJeevleë megKee³e ³ee Deelce -ÒeyeesOe keÀe leelHe³e& Jew³eeqkeÌlekeÀ megKe ³ee %eeve -ueeYe veneR nw ~
leguemeer ves efpeme meeOevee -ceeie& ³ee GHeemevee HeOoefle keÀes DeHevee³ee Lee, GmekeÀe cetueeOeej ner ueeskeÀ
cebieue Lee ~ legue meer keÀe mJeevleë megKe ueeskeÀ cee$e keÀe megKe Lee, ke̳eeWefkeÀ GvekeÀe `mJe' meejs peieled ceW
Iegue efceue ie³ee Lee ~ GvneWves Deelceeslmeie& keÀjkesÀ MesLee ~ Jes meejs mebmeej keÀes jecece³e os Keles Les ~ Deleë peæ[ ®esleve kesÀ Òeefle GvekesÀ ceve ceW meceeve
DevegYetefle Leer -
’peæ[ ®esleve peie peerJe pele mekeÀue jecece³e peeefve ~
yevoew meyekesÀ Heo keÀceue meoe peesefj peg³e Heeefve ~~“
meeje efJeée ner leguemeer kesÀ efueS DeejeO³e ªHe Lee ~ Deleë GvekesÀ keÀeJ³e keÀe GÎsM³e mJe³eb
³ener nes ie³ee efkeÀ jece keÀer me=efä ceW jece kesÀ iegCeeW keÀe ner Òemeej efkeÀ³ee peevee ®eeefnS ~ ³en jece -keÀLee
Fme ÒekeÀej keÀer nes efkeÀ Me$eg Deewj efce$e meceeve YeeJe mes FmekeÀe ÞeJeCe keÀj W Deewj meceeve YeeJe mes ner
FmekeÀer ÒeMebmee Yeer keÀjW -
’mejue keÀefJeÊe keÀerjefle efJeceue meesF& Deeojefnb megpeeve ~
menpe Yeª efyemejeF efjHeg pees megpeefnb keÀjefnb yeKeeve ~~“
Fmemes mHeä nw efkeÀ keÀefJe leguemeer keÀe O³eeve mJeevleë me gKee³e kesÀ meeLe -meeLe meJe&peve
efnlee³e Lee ~ FmeefueS keÀefJe ves efueKee nw -
’cebieue keÀjefve keÀefue ceue njefve leguemeer keÀLee jIegveeLe keÀer ~
ieefle ketÀj ke ÀefJelee meefjle keÀer p³eeW me efjle HeeJeve HeeLe keÀer ~~“
ieesmJeeceer leguem eeroeme ves ueeskeÀ mebûener ¢efäkeÀesve kesÀ ceeO³ece mes peiele kesÀ keÀlee& Deewj
mebj#ekeÀ ye´ïe kesÀ meiegCe ªHe keÀes DeejeO³e ceevekeÀj GmekeÀer ueeruee keÀes keÀeJ³e ceW FmeÒekeÀej GHeefmLele
efkeÀ³ee efkeÀ keÀeJ³e -keÀuee Deewj ueeskeÀcebieue oes veeW keÀe ner meecebpem³e nes ie³ee ~ yeeuekeÀeC[ keÀer mlegefle
keÀer ÒeLece HebeqkeÌle³eeB `ceeveme' kesÀ Fmeer GÎsMe mes Òesefjle neskeÀj efueKeer ie³eer nw -
`JeCe&veeceLe&mebIeeveeb jmeveeb ívomee ceefHe ~
cebieueeveeb ®ekeÀÊee&jew Jevos JeeefCe ef Jevee³ekeÀes ~~'
Fme mlegefle ceW ieCesMe keÀe mecyevOe ueeskeÀcebieue mes nw leLee mejmJeleer keÀe ueeskeÀcebieue keÀer
YeeJevee mes~ mHeä nw efkeÀ keÀefJe keÀe GÎsM³e ueeskeÀcebieue keÀer cenleer YeeJevee keÀes ueskeÀj ner keÀeJ³e j®evee
keÀjves keÀe n w~
`ceeveme' ceW jece kesÀ DeJeleej keÀe keÀejCe He=LJeer keÀes jeJeCe Deefo je#emeeW kesÀ Del³ee®eejeW mes
Heerefæ[le neslee yeleuee³ee ie³ee nw ~ ceeveme kesÀ ÒeejcYe ceW ner jeJeCe kesÀ Del³ee®eej kesÀ meeLe -meeLe DeHeves
mece³e keÀe jepeveweflekeÀ, meeceeefpekeÀ Deewj Oeeefce&keÀ Nneme Deewj efJeOeefce&³eeW kesÀ Del³ee®eej keÀe JeCe&ve ngDee
nw ~ GÊej keÀeC[ ceW keÀekeÀYegMegbef[ Üeje keÀeefuekeÀeue keÀe efJemle=le JeCe&ve, meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, veweflekeÀmunotes.in

Page 60

60SJeb jepeveweflekeÀ Nneme keÀes otj keÀjves kesÀ efueS meeOeve ªHe ceW jece veece keÀer cenÊee keÀer mHeä IeeskeÀer ieF& nw -
’keÀefue³egie peesie ve pev³e ve i³eevee ~ SkeÀ DeeOeej jece iegve ieevee ~“
leguemeer keÀe ³en oæ={efJeMJeeme nw efkeÀ jece kesÀ DeefleefjkeÌle Dev³e osJee r-osJelee keÀefue³egie kesÀ
Del³ee®eejeW keÀe Devle veneR keÀj mekeÀles ~ FmeerefueS ceeveme ceW jece pewmes DeeoMe& vee³ekeÀ, nvegceeve Deewj
ue#ceCe pewmes jeceYekeÌle Deewj Jeerj, Yejle pewmes veerefleHeje³eCe Hee$eeW keÀer DeJeleejCee keÀer ieF& nw ~ m eHlece
meesHeeve ³eeefve GÊejkeÀeC[ ceW jecejep³e keÀe pees ef®e$e GHeefmLele efkeÀ³ee ie³ee nw, Jen jepeveereflekeÀ leLee
meeceeefpekeÀ DeeoMees¥ keÀer mHeä ªHe ceW DeefYeJ³eeqkeÌle keÀjlee nw ~ jece®eefjleceeveme keÀer j®evee keÀe GÎsM³e
jeceYeeqkeÌle ke Àe Òemeej ner veneR DeefHeleg, ueeskeÀ keÀu³eeCe Yeer nw ~ keÀnves keÀe YeeJe ³en nw efkeÀ mesJee -Oece&
Üeje ueeskeÀefnle keÀer efmeef× ner ceeveme keÀe ceneve GÎsM³e nw ~
cenekeÀeJ³e ceW ®elegJe&ie& kesÀ HeÀue keÀer ÒeeeqHle keÀeJ³e Meeefñe³eeW ves ceeve er nw ~ ceeveme kesÀ efpeme
GÎsM³e keÀer ®e®ee& THej keÀer ieF& nw, Heg©leguemeer ves mJe³eb jece kesÀ cegKe mes Oece& kesÀ meJeexÊece mJe©He keÀer J³eeK³ee Fme ÒekeÀej keÀjJeeF& nw -
’Hejefnle meefjme Oece& veefnb YeeF& ~ Hej Heeræ[e mece veefnb DeOeceeF& ~~“
ieesmJeeceer leguemeer kesÀ Devegmeej Oece& meeOevee keÀe mejue Deewj Þesÿ ceeie& %eeve -³eesie ³egkeÌle
Jewjei³e nw ~ Fmes mesJekeÀ -mesJ³eYeeJe Yeer ceevee peelee nw ~ Fme mecye vOe keÀes mLeeefHele efkeÀS efyevee Fme
mebmeej -meeiej keÀes Heej veneR efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw ~ Fmeer ÒekeÀej ÞeOoe Deewj oem³e YeeJevee mes ³egkeÌle
YeeqkeÌle keÀer ÒeeHleer Deewj DeeoMe&Jeeoer ueeskeÀefÒe³e Oece& keÀer Òeefleÿe jece®eefjleceeveme keÀe ceneve GÎsM³e nw~
’DejLe Oejce keÀece eefokeÀ ®eejer ~ keÀnye i³eeve efJei³eeve efJe®eejer ~~“
`ceeveme' kesÀ DeejcYe ceW Oece&, DeLe&, keÀece, cees#e Deeefo ®eejeW HeÀueeW keÀer efmeeqOo keÀer Deesj
mebkesÀle efo³ee ie³ee nw ~ FmekesÀ efJeJes®eve c eW Oece& keÀes cegK³e mLeeve efo³ee ie³ee nw ~ Fmemes cees#e keÀe
DeHejes#e ªHe mes Fmeer kesÀ meeLe mecyevOe nes peelee nw ~ DeLe& Deewj keÀece keÀer keÀefJe ves yejeyej efvevoe keÀer
nw ~ jecejep³e keÀer mLeeHevee kesÀ GHejevle keÀefJe ves OeceexHeosMe o svee Deewj %eeve -efJe%eeve, YeeqkeÌle Deewj
Jewjei³e keÀer efJemle=le J³eeK³ee keÀjvee DeeJeM³ekeÀ mecePee nw ~ ceeveme keÀe HeÀue cees#e Yeer veneR nw,
ke̳eeWefkeÀ leguemeer ves keÀne nw -
’jece Yepeve meesF& cegkeÀefle iegmeeF& ~ Deve Feq®íle DeeJew yeefj³eeF& ~~“
leguemeer kesÀ efJe®eej mes cegeqkeÌle ÒeeHle keÀjves ceW Jen megKe veneR nw pees efJeígìkeÀeje HeekeÀj efvejvlej jece Yepeve ceW nQ -
’peekeÀer ke=ÀHee ueJeuesme les ceeflecebo leguemeeroeme ntB ~
Hee³ees Hejce efyeÞe ecegjece meceeve ÒeYeg veeneR keÀntB ~~“
Deleë `ceeveme' keÀe HeÀue cees#e veneR nw, DeefHeleg DeOece& kesÀ veeMe kesÀ GHejevle jecejep³e keÀer
mLeeHevee Deewj GmekesÀ efJeefJeOe He#eeW keÀer J³eeK³ee keÀjles ngS Oece& keÀer mLeeHevee keÀjvee nw ~munotes.in

Page 61

61cenle er ÒesjCee -efpeme ceneve GÎsM³e keÀes O³eeve ceW jKekeÀj Fme ³egieÒeJele&keÀ cenekeÀeJ³e keÀer j®evee ngF&
nw, GmekeÀer cetue ÒesjCee -MeeqkeÌle Yeer Gleveer ner yeueJeleer Deewj cenleer nw ~ ³en ÒesjCee MeeqkeÌle ye´ïe keÀe
ye´ïe meiegCe mJeªHe nw efpeme kesÀ ªHe, iegCe Deewj Meerue kesÀ meewvo³e& mes leguemeer keÀe Ëo³e DeefYeYetle nes
ie³ee Lee ~
`ceeveme' keÀer keÀeJ³e -meefjlee keÀe Godiece -mLeue keÀefJe keÀe Jen Ëo³e -ªHeer ceevemejesJej nQ
efpemeceW jece keÀe ³eMe -ªHeer peue Yeje ngDee nw ~ meeOeg -mevleeW ves Jeso -HegjeCeeW keÀe mlej KeeR®ekeÀj jece
kesÀ ³eMe -ªHeer peue Yeje ngDee nw ~ meeOeg -mevleeW ves Jeso -HegjeCeeWb keÀe mJej KeeR®ekeÀj jece kesÀ ³eMe -ªHeer
peue keÀer pees JekeÀefJe keÀer yegeqOo efvece&ue nes ie³eer, GmekesÀ Ëo³e ceW Gcebie keÀer uenjW GþeR Deewj Òesce leLee Deevevo keÀe
ÒeJeen keÀefJelee keÀer Oeeje yevekeÀj HetÀì Heæ[e ~ ³ener jece®eefjleceeveme ªHeer veoer ueeskeÀ ceW Deepe Yeer
peve-peve kesÀ yeer®e Depejpe ieefle mes ÒeJeeefnle nesleer pee jner nw ~ leguemeer ves YeeweflekeÀ megKe, ³eMe, DeLe&
Deewj jepe mecceeve kesÀ ueesYe mes keÀefJelee veneR efueKeer yeefukeÀ DeHeves Ëo³e keÀer menpe JesieJeleer Deewj
DeveJeªOo Gcebie mes c eeveme keÀer j®evee keÀer nw ~ leguemeer ves jece kesÀ DeeoMe& ueeskeÀvee³ekeÀ kesÀ ªHe mes
DevegÒeefCele neskeÀj ceeveme ªHeer ceefvoj keÀe efvecee&Ce efkeÀ³ee nw ~ DeHeves DeejeO³e keÀes ueeskeÀ keÀe DeejeO³e
yelee³ee nw ~
cenleer keÀeJ³e -ÒeefleYee -leguemeer DeHeves keÀeJ³e ceW mJeeYeeefJekeÀ DevegYetefle Deewj GvekeÀer menpe
DeefYeJ³eeqkeÌle keÀes efJeMes’keÀefJe ve nesT veefnb Je®eve Òeyeervet ~ mekeÀue Yeuee meye efJeÐee nervet ~~
DeeKej D ejLe Deuebke=Àle veevee ~ ívo ÒeyevOe DeveskeÀ efJeOeevee ~~
keÀefJeÊe efJeJeskeÀ SkeÀ veefnb ceesjs ~ mel³e keÀnGB efueefKe keÀeiepe keÀesjs ~
Yeefveefle ceesefj meye iegve jefnle, efJeMJe efJeefole iegve SkeÀ ~
meew efJe®eeefj megvenefnb megceefle, efpev nkesÀ efJeceue efJeJeskeÀ ~~“
keÀefJe leguemeer ves DeHeves DeejeO³e kesÀ Òeefle DeHeveer DeemLee, ÞeOoe Deewj Glmeie& keÀes Del³evle
ceeefce&keÀ leLee me®®eeF& kesÀ meeLe J³ekeÌle efkeÀ³ee nw ~ FmekesÀ meeLe ner leguemeer kesÀ keÀeJ³e keÀer SkeÀ Dev³e
efJeMesmJe³eb ner Fme Hen®eeve keÀe GuuesKe efkeÀ³ee nw -
’lesefn les keÀíg iegCe oesceeveme keÀer keÀLee ceW GvekeÀer Fme ÒeJe=efÊe kesÀ oMe&ve nesles nQ ~ veevee HegjeCe, efveieceeiece meYeer
kegÀí GvneWves Heæ{e Deewj iegvee, uesefkeÀve `meej meej keÀes ieefn efue³ees LeesLee efo³eew Gæ[e³e' keÀer ÒeJe=efÊe kesÀ
DeeOeej Hej keÀLeeveke À kesÀ mebieþve ceW ceeefce&keÀ mLeueeW keÀer ³eespevee, mebJeeo, lelJe efve©HeCe leLee YeeJe -
J³ebpevee keÀe yespeesæ[ efceueeHe efkeÀ³ee ~
leguemeer keÀer DeodYetle ÒeefleYee kesÀ oMe&ve meyemes DeefOekeÀ GvekeÀer mecevJe³eJeeoer ¢efä ceW nesles nw~
Jes G®®ekeÀesefì kesÀ mecevJe³eJeeoer keÀefJe Les ~ GvneWves peerJeve Deewj peiele kesÀ meYeer #es$eeW ceW mecevJe³e
mLeeefHele keÀjves keÀe mlegl³e Òe³eeme efkeÀ³ee Deewj DeHeves mecevJe³eJeeoer efJe®eejer Üeje lelkeÀeueerve meceepe ceW
J³eeHle efJe

Page 62

62menevegYetefle Deeefo keÀe Òe®eej efkeÀ³ee ~ FmeefueS leguemeer SkeÀ G®®e keÀesefì kesÀ keÀefJe, ceneve ueeskeÀvee³ekeÀ,
meHeÀue meceepe megOeejkeÀ, Yeejleer³e mebmke=Àefle kesÀ Þesÿ Òe®eejkeÀ, meceepe ceW GVele DeeoMe& kesÀ
mebmLeeHekeÀ leLee mecevJe³eJeeoer kesÀ ÒeefleÿeHekeÀ meble keÀnueeles nw ~
6.2.2 iegªlee, iecYeerjlee Deewj cenevelee :
cenekeÀeJ³e kesÀ efueS efpeme iegªlJe, ieebYeer³e& Deewj cenÊee keÀ er DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw,
`jece®eefjleceeveme' ceW Jen HetCe& cee$ee ceW efJeÐeceeve nw ~ GmeceW peerJeve cetu³eeW keÀer pees efJeJes®evee keÀer ie³eer
nw Deewj GmekeÀe pees Òeefleceeve efmLej efkeÀ³ee nw Jen meeJe&Yeewce Deewj meeJe&keÀeefuekeÀ nw ~ G ve peerJeve -cetu³eeW
kesÀ keÀejCe ner `ceeveme' Yeejleer³e meeefnl³e keÀe ieewjJeûevLe yeve ie³ee nw ~ lelJe, ef®evleve, oeMe&efvekeÀ
efJeJes®eve, ceeveJelee kesÀ GlkeÀkeÀecevee Üeje leguemeer ves `ceeveme' ceW iegªlee GlHeVe keÀj oer nw pees efJeMJe -meeefnl³e kesÀ kegÀí Fves efieves
cenekeÀeJ³eeW ceW ner efoKeueeF& Heæ[leer nw ~ ceeveme ceW DeefYeJ³ekeÌle keÀefJe kesÀ yeeweqOokeÀ Oejeleue keÀer GB®eeF&
Deewj ®eefj$eeW kes À efJejeì J³eeqkeÌlelJe kesÀ keÀejCe Ëo³e keÀes DeeM®e³e&, ÞeOoe Deewj mecceeve mes Yej osvesJeeueer
G®®elee Deewj efJeMeeuelee kesÀ Deble keÀes pees De®íer le jn peeve ues ³ee Ëo³ebiece keÀj ues Jener Hetje meble nw~
FmekesÀ yeejs ceW SkeÀ ueeskeÀesefkeÌle Òe®eefuele nw -
’ceeveme keÀe Deble, pees mecePes mees Hetje meble ~“
`ceeveme' ceW efpeve peerJeve -cetu³eeW keÀer mLeeHevee keÀer ieF& nw Jes oes ªHeeW ceW DeefYeJ³ekeÌle nS nw -
ef®evleve, efJeJes®eve leLee GHeosMe kesÀ ªHe ceW Deewj Hee$eeW kesÀ J³ eeJeneefjkeÀ ef¬eÀ³ee -keÀueeHe kesÀ ªHe ceW ~
Henues ÒekeÀej keÀe peerJeve -oMe&ve] ÒecegKeleë DeeefOekeÀeefjkeÀ keÀLee kesÀ Yeerlej efoKeeF& Heæ[lee nw ~ oesveeW keÀe
meceeve cenÊJe nw Deewj oesveeW kesÀ ³eesie mes ner Fme cenekeÀeJ³e ceW Fleveer iegªlee D ee mekeÀer nw ~
`ceeveme' keÀe meHlece meesHeeve %eeve Deewj YeeqkeÌle keÀer ¢efä mes cenÊJeHetCe& nw ~ FmekesÀ ÒeLece
meesHeeve ceW jece veece Deewj jece keÀLee keÀe cenÊJe nw ~ ceeveme ceW Fve efJeefkeÀ³ee ie³ee nw GmekesÀ keÀejCe oeMe&efvekeÀ Deewj DeveskeÀ DeeO³eeeqlcekeÀ yeeleW meJe&megueYe nes ieF& nw ~ ceeveme
keÀer iebYeerjlee Jemlegleë leguemeer Deewj GvekesÀ Ëo³e keÀer iecYeerjlee nw -
’meHle ÒeyevOe megYeie meesHeevee ~ i³eeve ve³eve efven³ele ceve cee vee ~~
jIegHeefle ceefncee Deiegve DeyeeOee ~ yejveve meesF& Jej Jeeefj DeieeOee ~~“
ceeveme keÀer cetue YeeJevee YeeqkeÌle nw Deewj Gme YeeqkeÌle kesÀ Deeuecyeve lelJe nw Hejce ÞeOoemHeo
YeieJeeve jece ~ efpevekesÀ ceve ceW ÞeOoe Deewj YeeqkeÌle nw Gve kesÀ efueS ³en ceeveme keÀer keÀLee menpe SJe
megueYe nw -
’pes ÞeOoe meyeue jefnle veefnb mevleve keÀj meeLe ~
efleve keÀngb ceeveme Deiece ieefle efpeveefnb ve efÒe³e jIegveeLe ~~“
leguemeerves DeHeves ceeveme ceW vee³ekeÀ jece Deewj GvekesÀ He#e kes À Dev³e ®eefj$eeW ceW Òeefleefÿle
peerJeve -cetu³eeW Deewj DeeoMeex keÀes mebpees³ee nw leLee mecemle oesHe#e keÀs ®eefj$eeW ceW ~ Fme ÒekeÀej ceeveJe peerJeve kesÀ mecemle iegCe Deewj oesHee$eeW kesÀ ceeO³ece mes ÒekeÀì ngS nw ~ leguemeeroeme ves jecejep³e kesÀ ªHe ceW YeeJeer Yeejle keÀe pees cebieuece³e
mJeHve osKee Lee, Jen Deepe kesÀ Yeejleer³e vesleeDeeW Deewj ef®evlekeÀeW keÀe Yeer DeeoMe& mJeHve nw~ leguemeer ves
DeHeveer Devlejelcee keÀer DevegYetefle³eeW Deewj efJeMJeemeeW kesÀ ceeO³ece mes jece keÀe pees efJejeì ªHe Òemlegle
efkeÀ³ee Jen ceneve nw ~munotes.in

Page 63

636.2.3 cenlkeÀe³e& SJeb meceûe peerJeve keÀe ef®e$eCe :
cenekeÀeJ³e kesÀ GÎsM³eeW kesÀ meceeve GmekesÀ keÀe³e& Yeer ceneve nesles nQ ~ jece®eefjleceeveme keÀe
ÒecegKe keÀe³e& jecejep³e keÀer mLeeHevee nw ~ Gme ÒecegKe keÀe³e& kesÀ HetJe& keÀer mecemle Ieìvee nw -Oevegjece-peevekeÀer efJeJeen, jece JeveJeeme, meerlee njCe, yeeefue JeOe, mesleg yebOe, uebkeÀe o nve, jece -jeJeCe
³egOo Deeefo ceneve IeìveeDeeW keÀer HeefjCeefle yeæ[s mJeeYeeefJekeÀ {bie mes ngF& nw ~ jece -keÀLee keÀer meyemes
cenlJeHetCe& Ieìvee jece -jeJeCe ³egOo nw ~ Fme keÀLee keÀe pees cenlJe Deewj ÒeYeeJe ceeveme ceW nw, Jen Dev³e
efkeÀmeer keÀ eJ³e ceW vener efceuelee ~ Fme Ieìvee kesÀ GHejevle jecejep³e ³ee Oece&jep³e keÀer mLeeHevee keÀer ieF&
nw Deewj ³ener Hej Jemlegleë keÀLee meceeHle nes peeleer nw, efpemekesÀ keÀejCe GmekeÀe cenlJe yevee jnlee nw ~
meceûe ³egie Deewj meceûe peerJeve mes J ewefJeO³eHetCe& ef®e$eCe keÀer ¢efä mes jece®eefjleceeveme SkeÀ Glke=Àä keÀesefì
keÀe cenekeÀeJ³e efmeOo neslee nw ~ leguemeer keÀe ue#³e Fme ûevLe ceW jece kesÀ peerJeve keÀes Òel³eskeÀ HeefjefmLeefle
ceW Dee®ejCe keÀer GlkeÀ=älee Deewj DeeoMe& kesÀ ªHe c eW ef®eef$ele keÀjves keÀe jne nw ~ FmeefueS ceeveme ceW
cenekeÀeJ³eesef®ele IeìveeDeeW keÀe efJemleej Deewj peerJeve J³eJenejeW keÀe JewefJeO³e efoKeeF& oslee nw~ ceeveme ceW
Jeerjlee, Òesce MeeskeÀ, Jeelmeu³e, efJemce³e, YeeqkeÌle, Jewjei³e, #ecee, o³ee, Deewoe³e& ueeskeÀevegjeqkeÌle, oervelee
Deewj Oece& efÒe³elee Deeefo YeeHeeueve keÀjles ngS Yeer DeHeveer mJeleb$e Òeke=Àefle keÀe Heefj®e³e efo³ee nw Deewj mee Le ner JeCe&veeW keÀe efJeOeeve Yeer
GHeefmLele efkeÀ³ee nw efpememes keÀLee keÀe JeeleeJejCe HeewjeefCekeÀ, DeueewefkeÀkeÀ DeLeJee ke=Àef$ece ve neskeÀj
JeemleefJekeÀ nes ie³ee nw ~ jeJeCe keÀer Dee%ee kesÀ Devegmeej efJeÒe, $eÝefDeewj meejs mebmeej ceW Yeieoæ[ ce®e ieF& -
’osKele Yeerce ªHe meye HeeHeer ~ efveefme®ej efveªj osJe HeefjleeHeer ~
keÀjefn GHeêJe Demegj efvekeÀe³ee ~ veevee ªHe Oejefn keÀefj cee³ee ~~
pesefn efJeefOe nesF Oece& efvece&tuee ~ mees me ye keÀjefn Jeso ÒeefleketÀuee ~
pesefnb pesef nb osme Oesveg efÜpe HeeJeefnb ~ veiej ieeTB Hegj Deeefie ueieeJeefnb ~~“
je#eme Ieesj Del³ee®eej keÀjves ueies Les ~ efnbmee³eW GvekeÀer efÒe³e Leer, Deleë GvekesÀ HeeHeeW keÀer
keÀewve efieveleer keÀj mekeÀ lee nw ~ leguemeer GvekesÀ Del³ee®eejeW keÀe JeCe&ve keÀjles ngS ueKeles nQ -
’yeæ{s Keue yeng Deewj pegDeejeb ~ Jes uebHeì Hej Oeve Hej oeje ~
ceeveng ceeleg efHelee veefnb osJee ~ meeOegvn mebie keÀjJeeJeefnb mesJee ~~“
leguemeer ves jeJeCe Hej jece keÀer efJepe³e efoKeeles ngS DeOece& Hej Oece& keÀer efJepe³e efoKeeF& nw ~
Deleë Fme ceneve keÀejCe mes GodYetle `ceeveme' keÀe pees keÀe³e& nw Jen Yeer cenled nw ~ JeemleJe ceW `ceeveme'
ceW peerJeve kesÀ efJeefJeOe He#eeW, ©HeeW, Deewj DeJemLeeDeeW keÀ ee f p e l e v e em e J e e ¥ e f i e v ee f ® e $ e C en g D e en w ,G l e v e e
efnvoer kesÀ efkeÀmeer Dev³e cenekeÀeJ³e ceW veneR ngDee nw ~
6.2.4 megmebieefþle Deewj peerJeb le keÀLeevekeÀ :
jece®eefjleceeveme ceW DeefOekeÀeefjkeÀ keÀLee ÒeLece meesHeeve kesÀ 176 JeW oesns mes Òeej cYe neskeÀj
meHlece meesHeeve kesÀ 53 oesns lekeÀ ®eueleer nw ~ ÒeejbYe kesÀ 175 ívoeW leLee Devle Deble kesÀ 77 ívoeW ceW
ceeveme keÀe ieecYeer³e& SJe ieg©lJe mecee³ee ngDee nw ~ peerJevle keÀLeevekeÀ keÀe DeefYeÒee³e ³ener nw efkeÀ keÀLee
HetCe&leë megme bmeieefþle nes ~ ceeveme ces jece JeeuceefkeÀ mebJeeo, $eÝefmlegefle³eeB Deeefo Ssmes mLeue nw peneB keÀLee ÒekeÀì ngF& meer peeve Heæ[leer nw ~ ³eÐeefHe jece keÀLee kesÀ
cenelc³e keÀer ¢efä mes ³es mLeue efJeMesFve mLeueeW Hej ªOo nw ~ jece pevce mes yeveJeeme keÀLee keÀe Deeefo Yeeie, meerlee njCe lekeÀ ceO³e Yeeiemunotes.in

Page 64

64leLee jecejep³e keÀer mLeeHevee keÀLee keÀe Deefvlece Yeeie nw ~ Fmec eW DeJeevlej mLeue Yeer Yeefue YeeBefle
Devegm³etle nQ ~
DeefOekeÀeefjkeÀ keÀLee ceW DeJeevlej keÀLeeDeeW keÀe DeYeeJe nw ~ Deefnu³ee GOoej, leeæ[keÀe JeOe,
Meyejer keÀe DeeefleL³e, nvegceeve keÀe efJeJej ÒeJesMe, MetHe&veKee leLee Kej otmecemle meenefmekeÀ keÀe³e& vee³ekeÀ jece kesÀ GlkeÀÞe=vKeefuele efJekeÀeme¬eÀce Deewj Hee$eeW keÀer keÀce& Meeruelee kesÀ keÀejCe ceeveme ceW veeìkeÀer³e jbie keÀer meef¬ eÀ³elee
Yeer HetCe& cee$ee ceW efceueleer nw ~ DeeefOekeÀeefjkeÀ keÀLee ceW HeeB®e keÀe³ee&JemLeeSB efceueleer nQ -
1) ÒeejcYe keÀe³ee&JemLee -jeJeCe kesÀ Del³ee®eej kesÀ JeCe&ve mes jece -ue#ceCe kesÀ efJeMJeeefce$e kesÀ meeLe
peeves lekeÀ keÀer IeìveeSB FmekesÀ Debleie&le Deeleer nw ~
2) Òe³elve keÀe³ee&JemLee -jece JeveJeeme mes ueskeÀj MetHe&veKee Òemebie keÀer mecemle IeìveeSB FmekesÀ
Devleie&le Deeleer nw ~
3) ÒeeHl³eeMee keÀe³ee&JemLee -Kej otkeÀer IeìveeSB FmekesÀ Devleie&le Deeleer nw ~
4) efve³eleeeqHle keÀe³ee&JemLee -jece keÀer ³egOo ³ee$ee, mesleg yebOeve, kegÀcYekeÀCe& JeOe keÀer IeìveeSB
efve³eleeeqHle kesÀ Debleie&le Deeleer nw ~
5) HeÀueeiece keÀe³ee&JemLee -jeJeC e JeOe leLee jecejep³e keÀer mLeeHevee lekeÀ keÀer IeìveeSB HeÀueeiece kesÀ
Debleie&le Deeleer nw ~
jece®eefjleceveme ceW Fve HeeB®e keÀe³ee&JemLeeDeeW kesÀ DeefleefjkeÌle HeeB®e meefvOe³eeW keÀer Yeer J³eJemLee keÀer
ieF& nw -
1. cegKe mebefOe -³en meb efOe Gme mLeeve mes ÒeejcYe nesleer nw peneB keÀefJe jece kesÀ pevce nesves kesÀ keÀejCeeW
Hej ÒekeÀeMe æ[euelee nw ~
2. ÒeeflecegKe mebefOe -³en mebefOe jece yeveJeeme keÀer Ieìvee kesÀ ÒeejcYe ceW nw ~
3. ieYe& mebefOe -jece kesÀ Jeve ceW Jeeme keÀjves mes ÒeejcYe nesleer nw ~
4. efJeceMe& mebefOe -nvegceeve keÀe mJe³eb Heefj®e³e osves mes ÒeejcYe nesleer nw ~
5. efveJe&nCe mebefOe -jeJeCe JeOe kesÀ GHejevle jecejep³e JeCe&ve keÀer keÀLee ceW efveJe&nCe mebefOe nw ~
ceeveme ceW kegÀí ÒekeÀjer keÀLe eSB Yeer nQ ~ pewmes -Deefnu³ee GOoej, lee[keÀe JeOe, jece -
HejMegjece mebJeeo, Meyejer efceueve, jeJeCe Deewj peìe³eg efceueve, nvegceeve keÀe efJeJejÒeJesMe, nvegceeve
keÀeuevesefce Òemebie, nvegceeve -Yejle Òemebie, jece leLee efJeefJeOe cegefve³eeW kes À mecemle mebJeeo Deeefo ~ FmekesÀ
DeefleefjkeÌle ceeveme ceW kegÀí DeJeevlej keÀLeeSB Yeer nw -efMeJe-®eefj$e, pe³e -efJepe³e keÀLee, keÀM³eHe -
Deefoefle keÀer keÀLee, peuevOej Je=#e keÀer keÀLee, ceveg Mele ªHee keÀer keÀLee, ÒeleeHeYeeveg keÀer keÀLee, j eJeCe
leLee YegMegefC[ keÀe ®eefjle Deeefo ~ FmeceW Henueer DeJeevlej keÀLee keÀes íesæ[keÀj MesmHeä keÀjves mes efueS efueKeer ieF& nw ~ Deleë FvnW ÒeemebefiekeÀ keÀLee kesÀ ªHe ceW ceevee pee mekeÀlee nw ~
ceeveme keÀer keÀLee c eW kegÀí, keÀLeevekeÀ ªefæ{³eeW keÀe Yeer Òe³eesie ngDee nw -DeekeÀeMeJeeCeer Deewj cegefve³eeW keÀe
MeeHe, ªHe HeefjJele&ve, Jeve ceW ceeie& Yetuevee, cebefoj ³ee JeeefìkeÀe ceW (megvojer mes YeWì, je#eme, iebOeJe&
Deeefo DeceeveJeer³e J³eeqkeÌle³eeW keÀ er jece keÀer mene³elee, DeefleÒeeke=Àle leLee DeueewefkeÀkeÀ MeeqkeÌle³eeB Deewj
GvekesÀ keÀe³e&, keÀyevOe ³egOo, $eÝleg JeCe&ve, meerlee kesÀ meleerlJe kesÀ Heefj#eCe keÀe JeCe&ve Deeefo ~munotes.in

Page 65

656.2.5 ceneve vee³ekeÀ leLee Dev³e cenlJeHetCe& ®eefj$e :
keÀeJ³ e keÀer ¢efä mes jece®eefjleceeveme keÀer meyemes yeæ[er efJeMesDeewj DeeoMe& nw ~ meeOeejCe pevelee ceeveme keÀe keÀeJ³e -meewvo³e& ®eens ve mecePes efkeÀvleg jece, ue#ceCe,
Yejle, oMejLe, keÀewMeu³e, kewÀkeÀ³eer, jeJeCe ,n v e g c e e v e ,e f J e e f Y e < e C e ,m e g û e e r J eD e e e f ok e s À® e e f j $ e e Wm e sH e e f j e f ® e l e
nw~ Yeejleer³e keÀeJ³eMeem$e ceW OeerjesoeÊe, OeerjesoÊe, Oeerj ueefuele Deewj Oeerj ÒeMeevle ®eej meeB®es Þesÿ
®eefj$eeW kesÀ ÒeefleHeeove kesÀ efueS yeveeS ieS nQ~ ³eÐeefHe Fve m eeB®ees ceW meYeer ®eefj$eeW keÀes {eueves keÀe Òe³elve
efkeÀ³ee ie³ee nw, leLeeefHe FmekesÀ yeenj Yeer yengle kegÀí ye®ee jnlee nw~ Fme ÒekeÀej ceeveme keÀe Òel³eskeÀ
Hee$e DeHeves ÒekeÀej keÀe DekesÀuee nw~
meerlee cetue Òeke=Àefle ³ee ue#ceer keÀe DeJ eleej nw~ Jes ceeveme keÀer veeef³ekeÀe nw Deewj kegÀceejer,
kegÀueJeOet Helveer, ie=efnCeer, jepeceefnkeÀjleer nQ~ jece -jeJeCe keÀe ³egOo meled -Demeled ÒeJe=efÊe³eeW keÀ e mebIenw~ Fmeer mes FmekeÀe ÒeeflekeÀelcekeÀ DeLe& efue³ee pee mekeÀlee nw~ keÀewMeu³e keÀe DeeoMe&, ceelee keÀe DeeoMe&
nw Deewj kewÀkeÀ³eer keÀe efoceelee keÀe~ ceboesojer SkeÀ Deesj HeefleJe´lee nw lees otm ejer Deewj mel³e, Oece& Deewj
efveefle keÀe Heeueve keÀjvesJeeueer DeeoMe& veejer nw~
`ceeveme' kesÀ vee³ekeÀ #eef$e³e kegÀue -YetDevleëkeÀjCe keÀer efJeMeeuelee SJeb Yeejleer³e ®eefjef$ekeÀ DeeoMe& ke Àe meekeÀej Òeeflecee nQ ~ leguemeer ves jece kesÀ
ªHe ceW Yeejleer³e mebmke=Àefle SJeb meY³elee keÀer DeeoM e&ce³eer Ssmeer peerJevle Òeefle cee Òeefleefÿle keÀer nw, pees
efJeMJe Yej ceW DeueewefkeÀkeÀ, DemeeOeejCe DevegHece SJeb DeodYegle nw ~ pees Oece& SJeb veweflekeÀlee keÀer ¢efä mes
meJeexHeefj nQ leLee efpemeceW l³eeie, efJejeie SJeb meeOegÒeke=Àefle kesÀ meeLe -meeLe ueeskeÀefnle SJeb ceeveJelee keÀe
meekeÀej ªHe efJeÐeceeve nw ~ leguemeer ves jece kesÀ ®eefj$e ceW DeHeveer GJe&j keÀuHevee SJeb Glke= Àä Òeeflecee
Üeje ceeveJe ceW osJelJe keÀer, vej ceW veeje³eCe keÀer, J³eeqkeÌle ceW ye´ïe keÀer pees mLeeHevee keÀer nw, Jen
DeodYegle nw ~
jece keÀeJ³e keÀe DeeoMe& He#e Del³evle G®®e nw ~ jece DeeoMe& Heg$e nw, Jes DeeoMe& jepee Yeer nQ~
meerlee DeeoMe& Helveer nw, keÀewMeu³ee DeeoMe& ceelee nw, ue#ceCe Deewj Yejle DeeoMe& YeeF& nQ, nvegceeve
DeeoMe& mesJekeÀ nQ Deewj megûeerJe DeeoMe& meKee nQ ~ Fme keÀeJ³e ceW peerJeve keÀe cetu³eebkeÀve DeeoMe& ®eefj$eeW
keÀer keÀmeewìer Hej efkeÀ³ee ie ³ee nw ~ jepee -Òepee, efHelee -Heg$e, Heefle -Helveer, YeeF& -YeeF&, mJeeceer -mesJekeÀ
Deewj Heæ[esmeer kesÀ megvoj Deewj mJemLe mecyevOeeW kesÀ Hej DeeOeeefjle DeeoMe& jecejep³e keÀer mLeeHevee Fve
meled Deewj DeeoMe& ®eefj$eeW Üeje menpe mecYeJe nw ~
6.2.6 ieefjceece³eer GoeÊe Mewueer :
`ceeveme' kesÀ ®eefj$e Fleves peerles -peeieles Deewj DeekeÀpeerJeve Deewj DeekeÀmeyemes yeæ[er efJeMesner DeefYeJ³eeqkeÌle `ceeveme' keÀer Mewueeriele mejuelee, meyeesOelee, jceCeer³elee Deewj efJeMeolee kesÀ ªHe ceW ngF&
nw ~ legueme er jece keÀe ®eefjle mejue, megyeesOe Deewj meJe&megueYe Mewueer ceW efueKeves kesÀ He#e ceW Les ~ FmeefueS
DeefleMe³e efJevece´lee mes GvneWves efueKee nw -
’keÀefJe ve nesGB veefn ®elegj ÒeJeervet ~ mekeÀue keÀuee meye efJeÐee nervet ~~
DeeKej DejLe D euebke=Àefle veevee ~ ívo ÒeyevOe DeveskeÀ efJeOeevee ~~
YeeJe Yeso jme Yeso DeHeeje ~ keÀefJele oeskeÀefJeÊe efJeJeskeÀ SkeÀ veefnb ceesjs ~ mel³e keÀnes efueefKe keÀeiepe keÀesjs ~~“munotes.in

Page 66

66leguemeer ves lelkeÀeueerve keÀeJ³e -mecyevOeer ceev³eleeDeeW keÀe efJejesOe keÀjves keÀer ¢efä mes ³en
HeeqkeÌle³eeB efueKeer nw Deewj ³en efmeOo efkeÀ³ee nw efkeÀ keÀeJ³e ceW efJeGmekesÀ efueS keÀeJ³eMeeñe kesÀ %eeve keÀe ÒeoMe&ve keÀjvee Devegef®el e nw, ke̳eeWefkeÀ Ssmee mejue, meyeesOe Deewj
ÒesjCeeoe³ekeÀ keÀeJ³e ner Þesÿ keÀeJ³e nw pees `metjmeefj' kesÀ meceerve meyekeÀe efnle meeOeve keÀjs ~
`ceeveme' keÀe keÀeJ³e -meewvo³e& keÀLeevekeÀ -³eespevee, Jemleg J³eeHeej JeCe&ve, YeeJe -J³evpevee,
mejme mebJeeo Deeefo kesÀ Devleie&le lees nw ner, efkeÀvleg meyemes DeefOekeÀ keÀewMeue Gve ceeefce&keÀ mLeueeW kesÀ
®egveeJe ceW efoKeeF& oslee nw, efpevekeÀes keÀeJ³e ceW mLeeve oskeÀj keÀefJe ves mejuelee SJeb jceCeer³elee keÀer Je=eqOo
keÀer nw ~ Dee®e e³e& MegkeÌue peer ves Gve ceeefce&keÀ mLeueeW ceW mes pevekeÀ keÀer JeeefìkeÀe ceW jece -meerlee keÀe
HejmHej oMe&ve, jece -Jeve-ieceve, oMejLe cejCe, Yejle keÀer Deelceiueeefve, Jeve kesÀ ceeie& ceW ñeer -Heg©keÀer menevegYetefle, ³egOo, ue#ceCe keÀes MeeqkeÌle ueievee Deeefo DeefOe Ëo³e keÀes mHeMe& keÀjves Jeeuee yelee³ee nw~
6.2.7 ÒeYeeJeeeqvJeefle Deewj jme J³evpevee :
`jece®eefjleceeveme' ceW efJeefJeOe YeeJeeW mes ³egkeÌle veJe jmeeW keÀe menpe GêskeÀ yeæ[er mepeerJelee SJeb
meHeÀuelee kesÀ me eLengDee nw ~ `ceeveme' keÀe Òel³eskeÀ meesHee ve efJeefJeOe jmeeW mes HeefjHetCe& nw, efpemeceW leguemeer
keÀer keÀejef³epeer ÒeefleYee kesÀ meeLe -meeLe GJe&j keÀuHevee SJeb Glke=Àä YeeJegkeÀlee kesÀ oMe&ve nesles nQ ~ jece
Deewj meerlee kesÀ HegDeMeeskeÀ JeeefìkeÀe ceW efveJeeme keÀjleer ngF& efJejefnCeer meerlee kesÀ efJe³eesie -JeCe&ve ceW efJeÒeuecYe Þe=vieej keÀe
JeCe&ve efceuelee nw ~ Ssmes ner oMejLe -cejCe Hej jeefve³eeW kesÀ MeeskeÀ efJendJeue efJeueeHe ceW keÀªCe jme keÀer
J³ebpevee ngF& nw, lees Oeveg<³e -³e%e kesÀ DeJemej Hej ue#ceCe keÀer oHeexeqkeÌle³eeW ceW Jeerj jme keÀer megvoj
DeefYeJ³eeqkeÌle ngF& nw ~ veejo -ceesn kesÀ JeCe&ve ceW nem³e jme ke Àer J³evpevee efceueleer nw, lees HejMegjece keÀer
ieJeexeqkeÌle³eeW ceW jewê jme keÀe mJeªHe efJeÐeceeve nw ~ Fmeer YeeBefle efMeJepeer keÀer yejele kesÀ ef®e$eCe ceW
Ye³eevekeÀ jme keÀer ceOegj J³evpevee ngF& nw, lees Kej -otDeJemej Hej pecyegkeÀ, Yetle -Òesle, efHeMee®e Deeefo Üeje n·er, ceebme, ®eyeea Deeefo kesÀ Ye#eCe keÀe JeCe&ve
keÀjles ngS yeerYelme jme keÀer ³eespevee Yeer meHeÀueleeHetJe&keÀ ngF& nw ~ Ssmes ner jece kesÀ efJejeì ªHeeW kesÀ JeCe&ve
ceW ³eefo DeodYetle jme keÀer J³evpevee ngF& nw lees YeeqkeÌle -efveªHeCe, jece -m$eesle, efMeJe -m$eesle Deeefo ceW
Meevle jme keÀer megvoj ³eespevee ngF& nw ~
³eÐeefHe `ceeveme' ceW efJeefJeOe YeeFmekeÀe Debieer Fme keÀewve -mee nw ? Fme Hej efJeodJeeveeW ceW celeYeso nw ~ kegÀí efJeodJeeve Fmes Jeerj jme
ÒeOeeve ceeveles nw, kegÀí Meeble jme ÒeOeeve ceeveles nQ Deewj kegÀí YeeqkeÌle -jme ÒeOeeve mJeerkeÀej keÀjles nQ ~
efkeÀvleg [e@. MecYegvee Le efmebn keÀe cele nw efkeÀ, ’ceeveme ceW pees ÒeOeeve jme nw, Jen DeueewefkeÀkeÀ Þe=ieebj jme
ner nw Deewj Fmeer keÀes ieewæ[er³e JewDeHes#ee `ceeveme' ceW YeeqkeÌle jme keÀe ner ÒeeOeev³e nw, ³ener `ceeveme' keÀe Debieer jme nw leLee Dev³e meYeer
jme FmekesÀ De bie ªHe ceW Dee³es nw~ efve:mme vosn `ceeveme' ceW YeeJe SJeb jme keÀe efveªHeCe Del³evle iecYeerj
SJeb ceeefce&keÀ ªHe ceW ngDee nw~
6.2.8 peerJeve MeeqkeÌle Deew j ÒeeCeJeÊee :
`jece®eefjleceeveme' efJeMJe keÀe SkeÀcee$e Ssmee cenekeÀeJ³e nw, efpemekeÀe keÀjesæ[es J³eeqkeÌle³eeW kesÀ
yeer®e SkeÀ efJeMeeue YetKeCæ[ ceW Oece&ûevLe kesÀ ªHe ceW Deeoj nw~ efpemekeÀe Oece&ûevLe Deewj keÀeJ³e ûevLe
oesveeW ner ªHeeW ceW ue#e-ue#e pevelee efvel³e Heeþ Deewj meceJesle ieeve keÀjleer nw, efpemekeÀe veeìkeÀ kesÀ ªHe
ceW DeefYeve³e neslee nw Deewj efpemekesÀ ívoeW keÀes HeefJe$e mecePekeÀj Gvemes DeHeves YeefJe<³emet®ekeÀ ÒeMveeW keÀemunotes.in

Page 67

67GÊej efvekeÀeuee peelee nw~ DekesÀues ³e n ûevLe GÊejer Yeejle kesÀ SkeÀ yengle yeæ[s mecegoe³e keÀer peerJeveOeeje
keÀes ceesæ[ves ceW meceLe& ngDee nw~ Fme mecyevOe ceW [e@. efûe³eme&ve keÀe ³en keÀLeve GuuesKeveer³e nw -
’meeefnl³e efkeÀ ¢efä mes jecee³eCe kesÀ iegCeeW keÀes SkeÀ Deewj jKekeÀj ³en yeele DeJeM³e GuuesKeveer³e nw efkeÀ
³en ûevLe ³eneB keÀer meJe& peeefle³eeW Üeje Debieerke=Àle nw~ Hebpeeye mes YeeieueHegj lekeÀ Deewj efnceeue³e mes vece&oe
lekeÀ FmekeÀe ÒeYeeJe nw~ ³en jepecenue mes ueskeÀj PeesHeæ[er lekeÀ Òel³eskeÀ ceveg<³e kes Àn e L e e Wc e Wo s K e ep e e l e e
nw Deewj efnvot peeefle kesÀ Òel³eskeÀ JeCe& Üeje, ®eens Jen G®®e nes ³ee veer®e, Oeveer nes ³ee efveOe&ve, ³egJee nes
³ee Je=Oo, SkeÀ ªHe ceW Heæ[e megvee peelee nw DeLeJee Dee¢le neslee nw ~ ³en efnvot pevelee kesÀ peerJeve,
YeeefueS ner Deeoj leLee Òesce veneR ueeYe keÀjlee nw Jejved ³en Gvemes HeefJe$e Oece& HegmlekeÀ keÀer YeeBefle
mecceeefvele nw ~ efpeme Oece& keÀe Gmeves Òe®eej efkeÀ³ee nw, Jen meeoe Deewj G®®e nw SJeb F&éej kesÀ veece kesÀ
HetJe& efJeMJeeme Hej efveYe&j nw ~ ..... FiueQ[, ceW yeeFefyeue keÀe efpelevee Òe®eej nw Gmemes keÀneR DeefOekeÀ
Òe®eej iebiee keÀer Ieeìer ceW `jece®eefjleceeveme' k eÀe nw ~“
`jece®eefjleceeveme' Fme DeveJeªOo peerJeveer -MeeqkeÌle keÀe cetue keÀejCe keÀefJe keÀe Jen ceneve
J³eeqkeÌlelJe nw pees `ceeveme' keÀer Deelcee ceW J³eeHle nw ~ Gmes keÀefJe keÀe peerJeveeoMe& ³ee peerJeve -oMe&ve keÀn
mekeÀles nw ~ Fmeer peerJ eve oMe&ve kesÀ keÀejCe `ceeveme' ceW Jen meMekeÌle ÒeeCeJeÊee Dee mekeÀer nw, efpememes
meejs efJeMJe ceW GmekeÀe cenÊJe GÊejesÊej yeæ{lee ner pee jne nw ~ `ceeveme' keÀe peerJeve -oMe&ve GmekeÀe
ceeveJeleeJeeo nw ~ Fme oMe&ve ves efveye&ue, efvejern, Del³ ee®eejeW mes Heerefæ[le efvejeMe pevelee ceW peerJeve keÀe
meb®eej efkeÀ³ee nw, meJe&MeeqkeÌleceeve YeieJeeve keÀes peve -peve lekeÀ HengB®ee keÀj meyekeÀes Deeéele efkeÀ³ee nw ~
³ener veneR, ceeveJe keÀes ner YeieJeeve ªHe ceW HeefjJeefle&le keÀj, YekeÌle keÀes YeieJeeve mes Yeer yeæ[e yeveekeÀj
Deewj peerJeve leLee peiele keÀer mebmeejlee Deewj YeeqkeÌle kesÀ #es$e ceW GvekeÀe cenÊJe ÒeefleHeeefole keÀjkesÀ
leguemeer ves ceeveJe keÀes yengle GB®ee Gþe efo³ee nw ~
6.3 meejebMe
ieesmJeeceer leguemeeroeme keÀe `jece®eefjleceeveme' DeodYetle keÀeJ³e, meewÿJe, mejue j®evee Mewueer
SJeb meJee¥ieHetCe& keÀeJ³e -kegÀMeuelee mes HeefjHetCe& SkeÀ ceneve SJeb meHeÀue cenekeÀeJ³e nw~ ³en keÀeJ³e leguemeer
keÀer keÀeJ³e cece&%elee, keÀueelcekeÀlee, mejmelee, YeeJegkeÀ lee, iebYeerjlee SJeb j®evee efveHegCelee keÀe ÐeeslekeÀ
nw~ FmeceW leguemeer keÀefJe Deewj GHeosMekeÀ oesveeW ©HeeW ceW efJeÐeceeve nQ~ `ceeveme' ceW keÀefJe ves ce³ee&efole
Þe=vieej kesÀ meeLe -meeLe Demeerce Meew³e&, Delegefuele Heje¬eÀce, DeefÜleer³e Me erue, Glke=Àä ªHe meewvo³e& SJeb
G®®e keÀesefì kesÀ ceeveJelee Òesce keÀe efveªHeCe efkeÀ³ee nw~ `ceeveme' keÀe efveye&ue, efvejern SJeb efvejeefÞele
pevelee mes mecyevOe nQ, FmeceW peieled mes DeOeerj SJeb efJe#egyOe ceeveJe keÀes YekeÌleJelmeue SJeb
meJe&MeeqkeÌlemecHeVe YeieJeeved kesÀ meceerHe HengB®eekeÀj DeMJemle keÀjves keÀer DeHetJe& MeeqkeÌle nw Deewj FmeceW ueeskeÀ
peerJeve keÀer ienjeF& lekeÀ HengB®eves keÀer DeodYegle #ecelee nw~ efvemevosn Fve meYeer ¢efä³eeW mes
`jece®eefjleceeveme' SkeÀ Dece jc e n e k e À e J ³ en w ~
6.4 oerIeexÊejer ÒeMve
1.jece®eefjleceeveme kesÀ cenekeÀeJ³elJe Hej ÒekeÀeMe æ[eefueS ~
2. jece®eefjleceeveme kesÀ keÀeJ³e ªHe keÀer efJeJes®evee keÀerefpeS ~
3. `jece®eefjleceeveme meHeÀue leLee Decej cenekeÀeJ³e nw' Fme cele keÀer m eceer#ee keÀerefpeS ~munotes.in

Page 68

686.5 ueIegÊejer ÒeMve
1.`ceeveme' keÀe keÀeJ³e ªHe ke̳ee nw?
2. Dejmleg ves cenekeÀeJ³e kesÀ efkeÀleves ue#eCe yelee³eW nQ?
3. jece®eefjleceeveme keÀe HeÀue ke̳ee nw?
4. `ceeveme' keÀe meHlece meesHeeve efkeÀme ¢efä mes cenÊJeHetC e& nw?
5. jece®eefjleceeveme keÀe ÒecegKe keÀe³e& ke̳ee nw?
6. `ceeveme' keÀe Debieer jme keÀewve -mee nw?
7. `ceeveme' kesÀ veejo ceesn JeCe&ve ceW efkeÀme jme keÀer J³ebpevee ngF& nw?
8. `ceeveme' ceW efMeJepeer keÀer yeejele kesÀ ef®e$eCe ceW efkeÀme jm ek e À e rD e e f Y e J ³ e e q k e Ì l en g F &n w ?
9. Oeveg<³e ³e%e kesÀ DeJemej Hej ue#ceCe keÀer oHeexeqkeÌle³eeW ceW efkeÀme jme keÀer J³ebpevee ngF& nw?
10. `FbiueQæ[ ceW yeeFefyeue keÀe efpelevee Òe®eej nw Gmemes keÀneR DeefOekeÀ Òe®eej iebiee keÀer Ieeìer ceW
`jece®e efjleceeveme' keÀe nw' efkeÀmekeÀe keÀLeve nw ?
6.6meboYe& ûebLe
1. leguemeer keÀeJ³e ceerceebmee -[e@.Go³eYeeveg efmebn
2. jece®eefjleceeveme -meb. megOeekeÀj HeeC[s³e
3. leguemeer -meb. Go³eYeeveg efmebn
4. leguemeeroeme -veboefkeÀMeesj veJeue
5. efnvoer kesÀ Òee®eerve ÒeefleefveefOe keÀefJe -[e@. ÜeefjkeÀeÒemeeo mekeÌmesvee
6. legmeueer keÀer meeefnl³e meeOevee -[e@. ueuueve je³e
7. efnvoer meeefnl³e keÀe Deeuees®eveelcekeÀ Fefleneme -[e@. jecekegÀceej Jecee&
munotes.in

Page 69

697
De³eesO³eekeÀeC[ keÀer keÀLeeJemleg
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
7.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
7.1 ÒemleeJevee
7.2 De³eesO³eekeÀeC[ keÀer keÀLeeJemleg
7.3 De³eesO³eekeÀeC[ keÀer keÀLeeJemleg keÀer efJeMes7.4 meejebMe
7.5 oerIeexÊejer ÒeMve
7.6 ueIegÊejer³e ÒeMve
7.7 mevoYe& ûevLe
7.0FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ Devleie&le meefcceefuele keÀer ieF& efJeefvevceefueefKele peevekeÀeefj³eeB osves keÀe GÎsMe efveefnle nw -
De³eesO³eekeÀeC[ ke Àer keÀLeeJemleg keÀer peevekeÀejer osvee~
De³eesO³eekeÀeC[ keÀer efJeMes7.1ÒemleeJevee
leguemeeroeme keÀe jece®eefjleceeveme efnvoer meeefnl³e keÀe ner veneR efJeMJe meeefnl³e keÀe ieewjJe
ûevLe nw~ Fme cenekeÀeJ³e k eÀer keÀLeeJemleg meele keÀeC[eW ceW efJeYeeefpele nw~ Fve meele keÀeC[eW ceW
De³eesO³eekeÀeC[ keÀe efJeMesjece®eefjleceeveme kesÀ DebMe kesÀ ªHe ceW nesles ngS Yeer Fmes ³eefo Gmemes He=LekeÀ jKe efo³ee peeS lees FmekesÀ
mJeªHe, j®eveeoMe&, ÒeyevOe, efJeOeeve Deeefo Hej efkeÀmeer ÒekeÀej keÀe DeeIeele veneR Heæ[lee~ efJeodJeeveeW keÀe
Devegceeve nw efkeÀ ieesmJeeceer leguemeeroemepeer ves ceeveme kesÀ j®evee¬eÀce ceW meJe&ÒeLece Fmeer keÀeC[ keÀer j®evee
keÀer Leer~ [e@. ceeleeÒemeeo iegHle ves Fme mecyevOe ceW efueKee nw efkeÀ -’³en keÀeC[ Jemlegle: efpelevee
megieefþle nw, Glevee keÀesF& Dev³e keÀeC[ ner veneR nw Deewj ûevLe keÀe keÀesF& Dev³e DebMe Yeer veneR nw~“
leguemeer ves kegÀ í DeHeJeeoeW keÀes íesæ[keÀj De³eesO³eekeÀeC[ keÀer keÀLeeJemleg keÀes JeeefucekeÀer jecee³eCe Hej
DeeOeeefjle efkeÀ³ee nw Deewj GvekeÀer j®evee keÀe cetue ¢ef<ìkeÀesCe Oeeefce&keÀ ve neskeÀj meeefnefl³ekeÀ jne nw~munotes.in

Page 70

707.2 De³eesO³eekeÀeC[ keÀer keÀLeeJemleg
De³eesO³eekeÀeC[ keÀer mecHetCe& keÀLee keÀes oes YeeieeW ceW efJeYekeÌle efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw -(De) jece
keÀLee Deewj (ye) Yejle keÀLee~ De³eesO³eekeÀeC[ kesÀ HegJee&×& keÀe mecyevOe jece kesÀ ®eefj$e mes nw Deewj
GÊejeOe& keÀe mecyevOe Yejle kesÀ ®eefj$e mes~ ieesmJeeceer leguemeeroeme cebieuee -®ejCe kesÀ yeeo meJe&ÒeLece
De³eesO³ee keÀer mece=ef× kesÀ JeCe&ve kesÀ meeLe keÀLee keÀe DeejcYe keÀjles nQ~ Deevevoceive veiej kesÀ Heefjpeve,
ceeleeSB, yevOeg -yeebOeJe, Heenesvee, meeLe ner mecHetCe& De³eesO³ee veiejer keÀer meepe -meppee, DeuebkeÀjCe Deewj De³eesO³eeJeeefme³eeW keÀe
nSsmee nw efkeÀ cegnjle DeYeer yeve jne nw Deewj Yejle SJeb Me$egIve Yejle kesÀ veefveneue ceW nQ~ efuenepee ³en
Dee³eespeve GvekesÀ DeYeeJe ceW ner mecHevve nesves pee jne nw~ cebLeje kewÀkeÀ³eer keÀer efvepeer oemeer nw, pees
GmekesÀ meeLe GmekesÀ cee³ekesÀ mes Dee³eer nw~ Gmes GkeÌle Dee³eespeve kesÀ Heerís SkeÀ Yeejer oslee nw, pees ceewkeÀe osKekeÀj Yejle keÀer DevegHeefmLeefle ceW keÀe³ee&efvJele nesves pee jne nw~ Dele: Jen kewÀkeÀ³eer
keÀes GvekesÀ efKeueeHeÀ Yeæ[keÀe osleer nw~ kewÀkeÀ³eer keÀes jece DeefleMe³e efÒe³e nw Deewj Jen GvekesÀ jepeefleuekeÀ
kesÀ Heerís keÀesF& ogjefYemebefOe veneR osKe jner Leer, uesefkeÀve Jen cebLeje keÀer kegÀìveerefle SJeb leke&Àpeeue ceW HeBÀme
peeleer nw~
mebO³ee mece³e oMejLe peye DeevevoHetJe&keÀ kewÀkeÀ³eer kesÀ keÀ#e ceW peeles nQ lees Heeles nQ efkeÀ kewÀkeÀ³eer
keÀesHe-ie=n ceW nw~ jepee ves peye keÀesHe keÀe keÀejCe Hetíe lees kewÀkeÀ³eer ves oes Jejoeve ceeBies~ oMejLe ves peye
kewÀkeÀ³eer kesÀ Fef®íle o esveeW JejoeveeW keÀes megvee lees GvekeÀer efmLeefle `ie³eG menefceb veefnb' keÀíg keÀefn DeeJee~
peveg me®eeve yeve PeHeìsG ueeJee~ efyeyejve Ye³eG efveHeì vejHeeuet~ oeefcee fve nvesG cevengB le© leeuet~~ nes
ie³eer~ Gvnebves kewÀkeÀ³eer mes DevegjesOe e fkeÀ³ee efkeÀ Jen Yejle kesÀ jep³eeefYeues, uesefkeÀve jece keÀes Jeve Yespeves keÀer efpeo íesæ[ os~ GvneWves kewÀkeÀ³eer mes keÀne efkeÀ -
`efpeSs ceerve ye© yeeefj efyenervee~ ceefve efyeveg HeÀefvekegÀ efpeSs ogKe oervee~~
keÀnGB megYeeG ve íueg ceve ceeneR~ peerJeveg ceesj jece efyeveg veeneR~~'
oMejLe keÀer ceveesoMee Ssmeer nw efkeÀ -
’no³eB ceveeJe Yees© peefve nesF&~ jeceefn peeF keÀnw peefve keÀesF&~~
Gong keÀjng peefve jefJe jIegkegÀue iegj~ DeJeOe efyeue esefkeÀ metue nesFefn Gj~~“
uesefkeÀve meg³eexo³e ©keÀ veneR mekeÀlee Lee~ peye jece GvnW Keespeles ngS GvekesÀ Heeme HengB®es, lees -
’peeF oerKe jIegyebceefve vejHeefle efveHeì kegÀmeepe~
menefce HejsG ueefKe efmebIeefveefn cevegnB Je=× iepejepe~~“
kewÀkeÀ³eer ves jece keÀes DeHeves JejoeveeW kesÀ mecyevOe ceW yeleuee³ee efkeÀ efHelee kesÀ DeeosMe mes Yejle
jepee neWies Deewj jece ®eewon JengDee~ GvneW yengle ner mejue Deewj menpe MeyoeW ceW DeHeveer Òemevvelee ÒekeÀì keÀer~ peye oMejLe ves osKee
efkeÀ jece Jeve peeves kesÀ efueS lew³eej nQ, leye Jes efMeJe mes ³ener ÒeeLe&vee keÀjves ueies efkeÀ -
’legcn ÒesjkeÀ meye kesÀ Ûo³eB mees ceefle jeceefn osng~
ye®eveg ceesj leefpe jnefnb Iej Heefjnefj meerueg mevesng~~“munotes.in

Page 71

71³ee efHeÀj -
’Depemeg nesG peie megpemeg vemeeT~ vejkeÀ HejeQ ye© megjHegj peeT~~
meye ogKe ogmen meneJeng ceesner~ uees®eve Deesì jeceg peefve neWner~~“
jece-Jeve-ieceve De³eesO³eekeÀeC[ keÀe SkeÀ cenÊJe HetCe& Òemebie nw~ meerlee ves Yeer peye jece kesÀ
meeLe Jeve peeves kesÀ efueS DeHeveer F®íe ÒekeÀì keÀer, lees Henues GvnW keÀewmeu³ee ves mecePee³ee, efHeÀj jece ves
Yeer, uesefkeÀve Jes efkeÀmeer kesÀ Deeies veneR PegkeÀeR~ GvneWves Heefle jece mes keÀ ne efkeÀ -
’keÀes ÒeYeg meBie ceesefn ef®eleye efveneje~ efmebIe yeOegefn efpeefce memekeÀ efmeDeeje~~
ceQ megkegÀceeefj veeLe yeve peesiet~ legcnefnb Gef®ele leHe cees keÀngB Yeesiet~~“
efpemekesÀ Deeies jece keÀes PegkeÀvee Heæ[e~ jece ves peye peeve efue³ee efkeÀ GvekesÀ efyevee GvekeÀe
peerJeve DekeÀuHeveer³e nw, lees Jes GvnW DeHeves meeLe uesves kesÀ efueS lew³eej nes ie³es~ jece lees ue#ceCe kesÀ efueS
ÒeeCeeW mes Yeer efÒe³e Les, Jes Yeer GvekesÀ meeLe JeveJeeme kesÀ efueS efvekeÀueles nQ~
De³eesO³eekeÀeC[ keÀe kesÀJeì -Òemebie Yeer efJeMesjpe' keÀer ceefncee keÀes peevelee nw FmeerefueS Jen efyevee ®ejCe Oees³es jece keÀes veeJe ceW yewþves veneR oslee nw~
kesÀJeì keÀe keÀnvee nw efkeÀ -
’ígDele efmeuee YeF veeefj megneF&~ Heenve leW ve keÀe{ keÀefþveeF&~
lejefveG cegefve Ieefjveer nesF& peeF&~ yeeì HejF ceesefj veeJeg Gæ[eF&~~“
kesÀJeì kesÀ `Òesce ueHesìs DeìHeìs yewve' Deewj jece keÀer nbmeer Fme Òemebie keÀes efJeefMe<ì yevee
osleer nw~
Jeve kesÀ ceeie& ceW meerlee keÀer cegueekeÀele ûeece -yeOegDeeW mes nesleer nQ~ Jes Gvemes peevevee ®eenleer nw
efkeÀ jece GvekesÀ keÀewve nw? Gme Hej efo³ee ngDee meerlee keÀe Gllej Del³eefOekeÀ Òeefme× nw, efpemeceW
Yeejleer³e veejer keÀ eM e e r u ey e e s u ej n en w -
’keÀesefì ceveespe uepeeye efvenejs~ megcegefKe keÀnng keÀes Deeefnb legcnejs~
megefve mevesnce³e cebpegue yeeveer~ mekegÀ®eer efme³e ceve ceng cegmegkeÀeveer~“
efHeÀj -
’menpe megYee³e megYeie leve ieesjs~ veeceg ueKeveg ueIeg osJej ceesjs~~
yengefj yeoveg efJeOeg DeB®eue æ{eBkeÀer~ efHe³e leve ef®eleF YeeQn keÀefj yeeBkeÀer~~“
meerlee Deewj ue#ceCe jece keÀe Devegieceve keÀjles nQ, lees Fme lejn efkeÀ GvekesÀ ®ejCe ef®endveeW Hej
GvekesÀ HeeBJe ve He[W~ meerlee æ[jles ngS jec ek e s À® e j C e -ef®endveeW kesÀ yeer®e ceW DeHeves HeeBJe jKeleer nw Deewj
ue#ceCe GvnW oeefnves jKekeÀj jemlee ®eueles nQ~ leguemeer oeme keÀes Fme met#ce Deewj cece&mHeMeea JeCe&ve kesÀ
efueS oeo osveer ®eeefnS -
’ÒeYeg Heo jsKe yeer®e efye®e meerlee~ Oej efle ®ejve ceie ®eueefle meYeerlee~
meer³e jece Hej DebkeÀ yejeSB~ ueKeve ®eueefnb ceieg oeefnve ueeSB~~“munotes.in

Page 72

72megceb$e peye jece, ue#ceCe Deewj meerlee keÀes íesæ[keÀj JeeHeme nesves ueies, lees GvekesÀ jLe kesÀ
Ieesæ[s jece keÀer Deesj osKekeÀj J³eekegÀue nes Gþs~ megceb$e Yeejer ceve mes De³eesO³ee HengB®e ieS, uesefkeÀve efove
cesb GvnW veiej ÒeJesMe keÀjves keÀe meenme veneR ngDee, Dele: Jes SkeÀ Je=#e kesÀ veer®es yewþkeÀj meeBPe nesves keÀe
Fvlepeej keÀjves ueies~ megceb$e peye oMejLe keÀes osKeves ie³ es, lees GvneWves jepee oMejLe keÀes ef®evleepevekeÀ
efmLeefle ceW osKee -
’peeF megceb$e oerKe keÀme jepee~ DeefceDe jefnle peveg ®ebog efyejepee~“
GvneWves Del³evle J³eekegÀue neskeÀj megceb$e mes keÀne efkeÀ -
’meKee jeceg efme³e ueKeveg penB leneB ceesefnb HengB®eeG~
veeefnble ®eenle ®eueve Deye Òeeve keÀnTB meefleYeeG~~“
oMejLe ves megceb$e mes keÀne Lee efkeÀ Jes jece, ue#ceCe Deewj meerlee keÀes Jeve IegceekeÀj ues DeeSBies,
uesefkeÀve Jes Keeueer neLe ueewì Dee³es Deewj GvnW jece keÀe mevosMe megvee³ee efkeÀ Jes GvekesÀ DeeosMe keÀe Heeueve
keÀjkesÀ GvekesÀ ®ejCeeW ceW mekegÀMeue ueewì DeeSBies~ Heg$e keÀe mevosMe megvekeÀj efHelee keÀer oMee osefKeS -
’metle ye®eve megveleefnb vejveent~ HejsG Oejefve Gj oeªve oent~
leueHeÀle efyeHeg$e keÀe efJe³eesie Jes men venerb Hee³es Deewj efHeÀj -
’jece jece keÀefn jece keÀefn jece jece keÀefn jece~
leveg Heefjnefj jIegyej efyejnB jeG ie³eG megjOeece~~“
oMejLe keÀer ce=l³eg kesÀ yeeo o tle YespekeÀj Yejle Deewj Me$egIve keÀes De³eesO³ee yegueJee³ee ie³ee~
Gvemes kegÀí keÀnves keÀes otle keÀes cevee keÀj efo³ee ie³ee Lee~ oesveeW YeeF³eeW ves peye veiej ceW ÒeJesMe efkeÀ³ee
lees JeneB kesÀ MeeskeÀHetCe&, keÀªCeelcekeÀ JeeleeJejCe keÀes os KekeÀj Yejle efJe®eefuele nes ie³es~ Jes meerOee ceelee
kewÀkeÀ³eer Heeme ieS Deewj Gvemes Hetíves ueies efkeÀ -
’mekeÀue kegÀMeue keÀefn Yejle megveeF&~ HetBíer efvepe kegÀue kegÀmeue YeueeF&~
keÀng keÀnB leele keÀneB meye ceelee~ keÀnB efme³e jece ueKe ve efÒe³e Ye´elee~“
efHelee keÀer ce=l³eg keÀe mecee®eej Yejle kesÀ Ûo³e Hej leerJe´ DeeIeele keÀjlee nw, Jes J³eekegÀue nes
peeles nQ -’leele leele ne leele HegkeÀejer~ Hejs Yetefce leue J³eekegÀue Yeejer~“
Yejle kesÀ efueS `jece -yeveJeeme' Del³evle o eªCe Deewj keÀ<ìoe³eer nes Gþlee nw -
’Yejleefnb efyemejsG efHeleg cejve megvele jece yeve ieewveg~
nsleg DeHeveHeG peeefve efpe³e LeefkeÀle jns Oeefj ceewveg~~“
Yejle keÀes peye Helee ®euelee nw efkeÀ GvekeÀer efHelee keÀer ce=l³eg Deewj jece -JeveJeeme keÀe keÀejCe
keÀesF& Deewj veneR mJe³eb GvekeÀer ceelee nw lees Jes GvekesÀ Òeefle DeHevee keÀesHe Deewj celme&vee keÀes Fme ÒekeÀej
ÒekeÀì keÀjles nQ -
’peye lew kegÀceefle kegÀcele efpe³eB þ³eT~ KeC[ KeC[ nesF Ûo³e ve ie³eT~
Jej ceeiele ceve YeF& veef nb Heerje~ ieefj ve peern cegBn HejsG ve keÀerje~“munotes.in

Page 73

73kewÀkeÀ³eer ves Yejle keÀer meyemes efÒe³e Jemleg Deewj GvekesÀ cece& -mLeue Hej Deme¿e DeeIeele efkeÀ³ee
Lee, efpememes Jes DeefleMe³e efJe®eefuele Les~ GmekesÀ Òeefle GvekeÀe Yelme&vee keÀe YeeJe leerKee mes leerKee nes
peelee nw, Jes ceelee kewÀkeÀ³eer mes keÀnles nQ -
’ceeleg leele keÀnB osefn osKeeF&~ keÀnB efme³e jeceg ueKeveg oesG YeeF&~
kewÀkeÀF keÀle peveceer peie ceePee~ peeQ peveefce le YeF& keÀens ve yeeBPee~~
kegÀue keÀuebkegÀ pesefn pevecesG ceesefn~ DeHepeme Yeepeve efÒe³epeve êesner~
keÀes efleYegJeve ceesefn meefjme DeYeeieer~ ieefle Deefme leesefj ceeleg pesefn ueeieer~
efHeleg megjHegj yeve jIegJej kesÀlet~ ceQ kesÀJeue meye DevejLe nslet~
efOekeÀ ceesefn Ye³engB yesveg yeve Deeieer~ ogm en oen ogKe otkewÀkeÀ³eer kesÀ Dee®ejCe mes Yejle keÀes GmekesÀ Òeefle pees efJejeqkeÌle ngF&, Jen GmekesÀ peerJeve He³e¥le
yeveer jner~ Deelceiueeefve, Yelme&vee, efveoexefleguemeeroeme Yejle MeeskeÀ kesÀ efJeefJeOe ªHeeW leLee YebefieceeDeeW keÀer j®evee keÀjles nw~ Devlele³ee keÀefJe mecHetCe&
Deelceiueeefve SJeb Dee¬eÀesMe keÀe SkeÀ ner GHee³e efveefo&<ì keÀjlee nw, ef®e$eketÀì peekeÀj jece keÀe Òel³eeJele&ve
keÀjvee -
’DeJej GHeeG SkeÀ veefnb metPee~ keÀes efpeDe kewÀ jIegyej efyeveg yetPee~
SkeÀefn DeeBkeÀ FnF ceve ceeBefnb~ ÒeelekeÀeue ®eefue neQ ÒeYeg HeeneR~~“
cenejepe oMejLe keÀe Þee× -keÀce& mecHevve keÀjkesÀ Yejle JeefMe<þ meefnle DeHeves meYeer
HeefjpeveeW Dee wj æ{sj -meejs HegjpeveeW keÀes ueskeÀj jece kesÀ jep³eeefYeef®e$eketÀì kesÀ efueS efvekeÀueles nQ~ Hewoue ®eueves kesÀ keÀejCe GvekesÀ HeeBJeeW ceW íeues Dee peeles nQ~ leermejs
Òenj ceW Jes Òe³eeie HengB®eles nQ -
’Yejle leermejs Òenj leye keÀervn ÒeJesMe Òe³eeie~
keÀnle jece efme³e jece efme³e Gceefie Gceefie Devegjeie~~“
Yejle kesÀ meeLe megj#ee kesÀ efueS De³eesO³ee keÀer mesvee Yeer nw, efpemes osKekeÀj efveue#ceCe oesveeW keÀes Ye´ce neslee nw efkeÀ Jes jece keÀes ceejkeÀj efveYejle mes efceueves Hej oesveeW keÀe Ye´ce otj nes peelee nw~ ³eneB Hej leguemeer ves jece keÀer efJendJeuelee keÀe pees
JeCe&ve efkeÀ³ee nw, Jen Del³eble ÒeYeeJeMeeueer nw~ j ece yewþs ngS pewmes efkeÀmeer O³eeve ceW KeesS Les, mees ue#ceCe
ves Gvemes keÀne -
’keÀnle meÒesce veeF ceefn ceeLee~ Yejle Òeveece keÀjle jIegveeLee~“
megveles ner jece yeæ[er DeOeerjlee mes Yejle mes efceueves kesÀ efueS Keæ[s ngS -
’Gþs jeceg me gefve Hesce DeOeerje~ keÀngB Heì keÀngB efvekegÀí mece³e yeeo pevekeÀ Yeer ef®e$eketÀì HengB®es~ GvneWves meerlee kesÀ Dee®ejCe Hej Del³eefOekeÀ nÒekeÀì efkeÀ³ee Deewj GvnW ³en ceeefce&keÀ Je®eve keÀne efk eÀ `Hegef$e HeefJe$e efkeÀS kegÀue oesT~' jece ves DeHevee
jep³eeefYe

Page 74

74pevekeÀ ves peekeÀj Yejle mes Hetíe efkeÀ legcnejer pees Dee%ee nes, ceQ jece keÀes peekeÀj yeleuee otB? Y ejle ves
meye kegÀí GvneR Hej íesæ[ efo³ee~ GvneWves pevekeÀ mes yeme Flevee ner keÀne efkeÀ -
’megiece Deiece ce=og cebpeg keÀþesjs~ DejLeg Deefcele Deefle DeeKej Leesjs~
p³eeW cegKeg cegkegÀj cegkegÀ© efvepe Heeveer~ ieefn ve peeF Deme DeodYegle yeevee r~“
ef®e$eketÀì meYee keÀe HeÀue ³en ngDee efkeÀ Yejle jece keÀer F®íe kesÀ efJe©× ve pee mekesÀ Deewj
GvekeÀer ®ejCe -HeeotkeÀe ueskeÀj De³eesO³ee ueewì DeeS~ Gme ®ejCe -HeeotkeÀe keÀes jepeeefmebnemeve Hej
mLeeefHele keÀj kesÀ vebefoûeece ceW leHemJeer p eerJeve efyeleeles ngS jep³e keÀe Meemeve ®eueeves ueies~ ieesmJeeceer
leguemeeroeme ves Yejl e keÀer ÒeMebmee ceW pees kegÀí keÀne nw Jen osKeves uee³ekeÀ nw -
’YetDeJeOe jepeg megj j epeg efmeneF&~ oMejLe Oeveg megefve Oeveog uepeeF&~
lesefnb Hegj yemele Yejle efyeveg jeiee~ ®eb®ejerkeÀ efpeefce ®ebHekeÀ yeeiee~“
keÀnves keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR efkeÀ pewmes yeeuekeÀeC[ kesÀ vee³ekeÀ ue#ceCe nQ, Jewmes ner De³eesO³eekeÀeC[ kesÀ
vee³ekeÀ Yejle nw~
7.3 De³eesO³eekeÀeC[ keÀer keÀLeeJemleg keÀer efJeMesDe³eesO³eekeÀeC[ jece®eefjleceeveme keÀe efJeefMe<ì Deewj ÒeYeeJeMeeueer keÀeC[ nw~ Þeer. SHeÀ. F&.
kesÀF& ves De³eesO³eekeÀeC[ kesÀ mecyevOe ceW efueKee nw -’jecekeÀLee meele keÀeC[eW ceW efJeYekeÌle nw~ FveceW mes
efÜleer³e keÀeC[ meJeexlke=À<þ ceevee peelee nw~ Hee$eeW keÀe ef®e$eCe HetJee&Heej DevegªHelee kesÀ meeLe ngDee nw
Deewj yengle mes ¢M³e iebYeerj YeeJegkeÀlee mes HetCe& nQ~ leguemeer keÀer ÒeefleYee ves oMejLe Mees keÀ, jece keÀer efHele= -
YeeqkeÌle, efJevece´lee leLee Goejlee, meerlee keÀer HeefleYeeqkeÌle, ue#ceCe keÀe meenme leLee Glmeen Deewj Yejle
keÀer efve:mJeeLe&lee keÀe pewmee JeCe&ve efkeÀ³ee nw Jen DeefveJee³e& ªHe mes HeeþkeÀ kesÀ Ûo³e ceW mebJesovee peeie =le
keÀjlee nw~“
De³eesO³eekeÀeC[ keÀer keÀLeeJemlet DeejcYe mes Deble lekeÀ yengle megieefþle SJeb ef#eÒe ieefleJeeueer nw,
efpememes GmeceW jes®ekeÀlee GlHeVe nes ieF& nw~ leguemeer keÀer ³en He×efle jner nw efkeÀ Jes keÀueelcekeÀ meb³ece mes
keÀece ue sles ngS DeJeevlej keÀLeeDeeW keÀes ³ee lees íesæ[ osles nQ ³ee GvekeÀe DeveeJeM³ekeÀ efJemleej ve keÀj
GuuesKe cee$e keÀj osles nQ efpemeceW GvekeÀer keÀLeeJemlet ceW efMeefLeuelee keÀneR veneR Deeves Heeleer~ GvekeÀe ³en
iegCe Fme keÀeC[ ceW efJeMeskeÀer keÀLee, jepekegÀceej Demeiebpe keÀe GuuesKe SJeb ef$epej ye´eïeCe keÀe Òemebie nw~ ceevemekeÀej leguemeer ves
FvekeÀes cetuekeÀLee kesÀ efJekeÀeme ceW mene³ekeÀ ve m ecePe keÀj íesæ[ efo³ee nw~ JeeuceerefkeÀ -jecee³eCe ceW
cejCeesvcegKe oMejLe ves ÞeJeCekegÀceej keÀe Òemebie yengle efJemleej mes megvee³ee nw pees Gme DeJemLee ceW kegÀ®e
DemJeeYeeefJekeÀ ueielee nw~ leguemeer ves kesÀJeue SkeÀ DeOe&ueer ceW GmekeÀe Guues Ke keÀjvee He³ee&Hle mecePee nw
-’leeHeme DebOe meeHe megefOe DeeF&~ keÀewmeu³eeefn meye keÀLee megveeF&~~“ leHeeme YeWì keÀefJe leguemeer keÀer
meJe&Lee ceewefuekeÀ GodYeeJevee nw efpemekeÀe YeeqkeÌlelJe keÀer ¢ef<ì mes efJeMesefveJeeme mLeeve kesÀ Heeme mes peeles osKe YeeJegkeÀ YekeÌle (leguemeer) Òe®ívve ªHe mes GvekesÀ meccegKe
GHeefmLele nes GvekeÀer ®ejCeJebovee keÀjves keÀe ueesYe mebJejCe ve keÀj mekesÀ nQ~ Fmeerlejn `ef®e$eketÀì
Òemebie' Yeer `ceeveme' kesÀ meJ ee&efOekeÀ ceeefce&keÀ ÒemebieeW ³ee mLeueeW ceW mes SkeÀ nw~munotes.in

Page 75

75De³eesO³eekeÀeC[ keÀer meceeefHle Yeer yengle GHe³egkeÌle mLeue Hej keÀer ieF& nw~ SkeÀ Deesj yeæ[e YeeF&
Jeve ceW leHe keÀjlee oerKe Heæ[lee nw lees otmejer Deesj íesìe YeeF& veiej ceW~ keÀeC [ keÀe DeejcYe ³eefo
Deûepe kesÀ Jeve keÀes Oej yeveeves mes neslee nw lees GmekeÀe meceeHeve Devegpe Üeje Iej keÀes ner Jeve yevee efo³es
peeves mes~ mJeYeeJele: ner meceûe keÀeC[ keÀer keÀLeeJemleg ceW SkeÀ DeleerJe jceCeer³e keÀueelcekeÀ DeefvJeefle
GlHevve nes ie³eer nw~ Fme keÀeC[ keÀer ÒecegKe efJeMes1.De³eesO³eekeÀeC[ keÀer keÀLeeJemleg DeejcYe mes Deble lekeÀ megIeefìle Deewj ieefleMeerue nw~ HeefjCeecemJeªHe
GmeceW jes®ekeÀlee, keÀueelcekeÀlee Deewj ceeefce&keÀlee keÀe efJeOeeve ngDee nw~
2.De³eesO³eekeÀeC[ keÀe meceeHeve GHe³egkeÌle mLeue Hej efkeÀ³ee ie³ee nw~ FmeceW ÒemebieeW keÀes mener {bie mes
Òemlegle keÀjles ngS leguemeeroeme Oece&, YeeqkeÌle Deewj DeeoMe& SJeb veerefle keÀe mecegef®ele meecebpem³e
efoKeuee³ee nw~
3.®eefj$e -ef®e$eCe keÀer ¢ef<ì mes Yeer ³en keÀeC[ efJeefMe<ì yeve Heæ[e nw~ De³eesO³eekeÀeC[ ceW jece keÀe
Meerue meJee&efOekeÀ cee$ee ceW J³ekeÌle ngDee nw~ Fme keÀeC[ keÀer ®eefj$e efJeefkeÀ leguemeeroeme ves keÀce mes keÀce MeyoeW ceW oMejLe, keÀewMeu³ee, megefce$ee, meerlee, jece Deewj Yejle
kesÀ ®eefj$e keÀes GYeej efo³ee nw~
4.De³eesO³eekeÀeC[ keÀer SkeÀ ÒecegKe efJeMesmeceeJesMe efkeÀ³ee nw~ keÀe fJe ves jece keÀes pevemeeceev³e kesÀ mecHeke&À mes otj jepeesef®ele ieefjcee mes efIejs
jnkeÀj SkeÀevle peerJeve efyeleeves Jeeues MeemekeÀ kesÀ ªHe ceW ef®eef$ele ve keÀjkesÀ SkeÀ me®®es peve veslee
kesÀ ªHe ceW GHeefmLele efkeÀ³ee nw~
5.Fme keÀeC[ ceW le guemeeroeme ves ueeskeÀ efJeMJeemeeW Deewj Jev³e peeefle³eeW keÀer mebmke=Àefle keÀer megvoj PeeBkeÀer
Òemlegle keÀer nw~ Jev³e peeefle³eeW ceW efveie³ee nw~
6.leguemeeroemepeer ves Fme keÀeC[ ceW DeHeves cenÊJeHetCe& jepeveereflekeÀ efJe®eejeW keÀes DeefYeJ³ekeÌle efkeÀ³ee nw~
GvneWves peveleebef$ekeÀ jepee keÀes ner DeeoMe& jepee ceevee nw Deewj Þeerjece keÀes Fmeer ªHe ceW ef®eef$ele
efkeÀ³ee nw~ GvekesÀ Devegmeej jepee keÀes veer efle%e Deewj ÒepeeÒesceer nesvee ®eeefnS~
7.³eeW lees mecemle jece®eefjleceeveme ner ieesmJeeceer peer keÀer DeodYegle keÀeJ³e ÒeefleYee keÀe met®ekeÀ nw Hej
De³eesO³eekeÀeC[ ceW ³en keÀewMeue Deewj Yeer DeefOekeÀ DeefYeJ³ekeÌle ngDee nw~ Fme keÀeC[ ceW ÒeOe evelee
keÀ©Ce Deewj YeeqkeÌle jme keÀer nw, efkeÀvleg Þe=bieej, Jeelmeu³e, Jeerj, jewê, Ye³eevekeÀ Deewj Meevle jme
Yeer mLeeve -mLeeve Hej Dee³es nQ~
8.mebJeeo keÀewMeu³e keÀer ¢ef<ì mes Yeer De³eesO³eekeÀeC[ SkeÀ efJeefMe<ì Deewj ÒeYeeJeMeeueer keÀeC[ nw~
FmeceW DeeS mebJeeo DeekeÀYeeJeeW kesÀ Devegmeej nQ~
7.4 meejebMe
ieesmJeeceer leguemeeroeme Üeje efJejef®ele ÒeK³eele cenekeÀeJ³e jece®eefjleceeveme kesÀ efÜleer³e m eesHeeve
De³eesO³eekeÀeC[ keÀer keÀLeeJemleg HetCe&ªHes Ce J³eJeefmLele, YeeJeeveg³eeceer leLee DeefOekeÀeefjkeÀ ceeveJeer³e
Oejeleue Hej mebieefþle keÀer ieF& nw~ ³en DeHeves DeeHe ceW meJe&Lee HetCe&, Debieerjme mes ³egkeÌle leLee ceeveme kesÀ
DebMe ªHe c eW mes efYevve mJele:ceW ÒeyevOe keÀeJ³ece³eer nw~ Fme keÀeC[ keÀer keÀLeeJemleg kesÀ mebieþve keÀemunotes.in

Page 76

76Oejeleue meJe&Oee efYevve nw~ cetue keÀLee jece kesÀ efveJee&meve keÀer ner nw efkeÀvleg mecHetCe& keÀLeeJemleg kesÀ meeLe
efpeme JeeleeJejCe keÀe efvecee&C e keÀjlee nw, Jen ueeskeÀelcekeÀ leLee menpe mebJesovee ÒeJeCe nw~ Jen jece ceW
ueeskeÀeoMe& keÀe efvecee&Ce keÀjlee nw~ jece ueeskeÀeoMe& kesÀ ÒeleerkeÀ nQ~ Oece& ner veneR, Jen ueeskeÀ keÀer meceûe
DeemLee, mvesn, Òesce, Þe×e, YeeqkeÌle meYeer cetu³eeW k esÀ DeeOeej nQ~ keÀefJe GvekeÀer efÒe³elee kesÀ efueS
meodJe=efÊe³eeW SJeb meodiegCeeW keÀes ner DeeOeej veneR yeveelee HejmHej ueeskeÀelcekeÀ mvesn leLee Meerue keÀes Yeer
GveceW ef®eef$ele keÀjlee nw~ jece kesÀ Jeve ieceve Òemebie keÀes osKeves mes mHe<ì nw efkeÀ GmekeÀe DeeOeej Oece&
veneR nw~ ueeskeÀ keÀe J³eeHekeÀ mvesn -Meerue ner GmekeÀe DeeOeej nw~ Fmeer mvesn leLee Meerue kesÀ meeLe YeeqkeÌle
keÀe mebmHeMe& keÀjekeÀj keÀefJe mecHetCe& keÀLeeHeÀuekeÀ keÀes GoeÊe leLee J³eeHekeÀ YeeJeYetefce Òeoeve ke Àjlee nw~
7.5 oerIeexÊejer ÒeMve
1) De³eesO³eekeÀeC[ keÀer keÀLeeJemleg Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
2) ’jece®eefjleceeveme keÀe De³eesO³eekeÀeC[ SkeÀ efJeefMe<ì keÀeC[ nw“ Fme keÀLeve keÀes mHe<ì keÀerefpeS~
3) De³eesO³eekeÀeC[ keÀer efJeMes7.6 ueIegÊejer³e ÒeMve
1.De³eesO³eekeÀeC[ kesÀ GÊeje×& keÀe mecyevOe efkeÀmekesÀ ®eefj$e mes nQ?
2.kewÀkeÀ³eer oMejLe mes keÀewvemee Jejoeve ceeBieleer nw?
3.oMejLe kewÀkeÀ³eer mes ke̳ee DevegjesOe keÀjles nQ?
4.kesÀJeì jece keÀes DeHe veer veeBJe ceW ke̳eeW yewþves veneR oslee nw?
5.efkeÀmeves jece, ue#ceCe Deewj meerlee keÀes Jeve ceW íesæ[e?
6.Yejle DeHeves HeefjpeveeW SJeb HegjpeveeW kesÀ meeLe jece mes keÀneB efceueles nQ?
7.Yejle keÀes mesvee kesÀ meeLe osKekeÀj efkeÀvns Ye´ce neslee nw ?
8.meerlee ves Dee®ejCe keÀes osKekeÀj pevekeÀ ves ke̳ee keÀne?
9.Yejle keÀneB jnkeÀj leHemJeer peerJeve peerless nQ?
10.De³eesO³eekeÀeC[ keÀe ÒeOeeve jme keÀewve -mee nw?
7.7meboYe& ûebLe
1.Þeerjece®eefjceeveme efÜleer³e meesHeeve (De³eesO³eekeÀeC[) -meb. [e@ . ³eesiesvê ÒeleeHe efmebn
2.leguemeeroeme -veboefkeÀMeesj veJeue
3.leguemeeroeme -meb. Go³eYeeveg efmebn
4.jece®eefjleceeveme -meb. megOeekeÀj HeeC[s³e
5.leguemeer keÀeJ³e ceerceebmee -[e@. Go³eYeeveg efmebn
6.ef$eJesCeer -Dee. jece®evê MegkeÌue
munotes.in

Page 77

778
Yejle keÀe ®eefj$e (Yejle keÀer Ye´ele=YeeqkeÌle)
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
8.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
8.1 ÒemleeJevee
8.2 Yejle kesÀ ®eefj$e keÀe efJekeÀeme
8.2.1 DeeoMe& YeeF&
8.2.2 meeOeglee Deewj meppevelee
8.2.3 efJeJeskeÀer Heg©8.2.4 Oece& kesÀ Ò eefle DeemLee
8.2.5 efJevece´lee Deewj efJeve³eMeeruelee
8.2.6 HeM®eleeHe Deewj Òee³eefM®ele
8.2.7 DeefJekeÀejer Deewj efve:mJeeLe&
8.3 meejebMe
8.4 oerIeexÊejer ÒeMve
8.5 ueIegÊejer³e ÒeMve
8.6 mevoYe& ûevLe
8.0FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& ke sÀ Devleie&le meefcceefuele keÀer ieF& efJeefvevceefueefKele peevekeÀeefj³eeB osves keÀe GÎsMe efveefnle nw -
De³eesO³eekeÀeC[ kesÀ DeeOeej Hej Yejle keÀer ®eefj$eiele efJeMesYejle keÀer Ye´ele=YeeqkeÌle keÀer peevekeÀejer osvee~
8.1ÒemleeJevee
ieesmJeeceer leguemeeroeme kesÀ YekeÌle Ûo³e Deewj keÀefJe keÀce& keÀer HejekeÀe<þe ³eefo osKeveer nes lees
Yejle kesÀ ®eefj$e -ef®e$eCe mes yeæ{keÀj GHe³egkeÌle mLeue efceuevee keÀ efþve nw~ Jemlegle: De³eesO³eekeÀeC[ kesÀ
GÊeje×& kesÀ vee³ekeÀ Yejle ner nw, jece veneR -munotes.in

Page 78

78`ueKeve jece efme³e keÀeveve yemeneR~' Yejle YeJeve yeefme leHe leveg keÀmeneR~~
oesG efoefme mecegefPe keÀnle meye ueesiet~ meye efJeefO eY e j l em e j e nve peesiet~~
ogue&Yemeerlee -jece-Òesce-Heer³etYejle ceW, FmeefueS YekeÌle keÀefJe leguemeer keÀeC[ keÀer HeÀueÞegefle kesÀ ªHe ceW Iees®eefjle keÀe efve³eefce le ÞeJeCe keÀjvesJeeues keÀes YeJejmeefJejefle Deewj DeefJeef®ívve jece®ejCeefle DeJeM³e
GHeueyOe nesieer~
jece®eefjleceeveme kesÀ meJeexÊece Hee$eeW ceW Yejle keÀer ieCevee keÀer peeleer nw~ Yejle keÀe ®eefj$e
leguemeer keÀer DevegHece me=ef<ì nw~ Gveke Àe J³eeqkeÌlelJe Oece& keÀe mee#eeled efJeûen nw~ Jes DeHeveer Ye´ele=YeeqkeÌle kesÀ
keÀejCe efJeMes®eefj$e keÀe me=peve efkeÀ³ee nw Deewj GvnW met³e&Jeb MeªHe leeueeye keÀe nbme keÀne nw pees iegCeªHeer otOe keÀes
ûenCe keÀjkesÀ DeJeiegCe ªHeer Heeveer keÀes íesæ[ oslee nw~ leguemeer keÀe DeeoMe& Yejle nw~ GvekeÀe efoJ³e ®eefj$e
efveefve:mJeeLe&lee, Ye´ele=Òesce Deewj keÀle&J³e Heje³eC elee keÀer ceefncee DeefÜleer³e nw~ Yejle ®eefj$e keÀe mlej pevekeÀ
peerves efkeÀleveer efJeodiOelee Deewj Ûo³emHeMeea ªHe ceW J³ekeÌle efkeÀ³ee nw -
’HejceejLe mJeejL e megKe meejs~ Yejle ve meHevesng cevengb efvenejs~~
meeOeve efmeef× jeceHeie vesnt ~ ceesefn ueefKe Hejle Yejlecele Snt~~“
8.2 Yejle kesÀ ®eefj$e keÀe efJekeÀeme
jece®eefjleceeveme ceW ef®eef$ele Yejle keÀe ®eefj$e yeeuekeÀeC[ ceW veieC³e ner nw~ JeneB Yejle Deewj
Me$egIve oesveeW veieC³e ner nQ~ ue#ceCe keÀe ®eefj$e Deewj GvekeÀer ®eeefjef$ekeÀ efJeMesDev³ee³e keÀe efJejesOe yeeuekeÀeC[ ceW HejMegjece mebJeeo Deeefo mLeeveeW Hej PeuekeÀleer nw, Hejbleg Yejle lees
JeneB Deveos Kes ner jn peeles nQ~ De³eesO³eekeÀeC[ ceW Yejle kesÀ ®eefj$e keÀe efJekeÀeme keÀjves keÀe DeJemej
JeeuceerefkeÀ Deewj leguemeeroeme leLee Dev³e jece keÀLee kesÀ keÀefJe³eeW keÀes efceue peelee nw~ leguemeeroeme ves jece
kesÀ JeveJeeme keÀe DeJemej osKekeÀ j Yejle kesÀ ®eefj$e keÀer pees ªHejsKee GvekesÀ ceefmleSkeÀ-SkeÀ keÀjkesÀ DebefkeÀle keÀj efo³ee nw~ jece peye Jeve keÀes ÒemLeeve keÀjles nQ, leye Yejle veefveneue ceW
Les~ Yejle keÀer ceeB kewÀkeÀ³eer ves Yejle mes Hegís efyevee ner jece keÀes JeveJeeme Deewj Yejle kesÀ efueS jepeefleuekeÀ
ceeBie efue³ee Lee~ Fmeer Ieìvee kesÀ HeÀuemJeªHe jepee oMejLe keÀer ce=l³et ngF&~ peye Yejle veefveneue mes
DeeS lees meyemes Henues GvneWves ceeB mes ³ener Hetíe efkeÀ -`cesjs DeejeO³e jece keÀne B nQ?' ³eneR mes Yejle kesÀ
meodiegCeeW keÀer cene³ee$ee DeejcYe nes peeleer nw~ Meerue, iegCe keÀer mecHetCe& keÀe³ee pees jece ceW ¢<ìJ³e nesleer
nw, Jen Yejle ceW Yeer Gmeer meewvo³e& kesÀ meeLe DebefkeÀle nw~
Yejle keÀe ®eefj$e -
Yejle kesÀ ®eefj$e k eÀe mecHetCe& efJekeÀeme jece kesÀ efJe³eesie ceW og:Keer Yejle keÀer ceeveefmekeÀ efmLeefle
mes neslee nw, efpemeceW Jes jepe keÀer yeele íesæ[keÀj Henues DeHeves YeeF& mes efceueves Jeve ceW ®eues peeles nQ~
meejer De³eesO³ee meeLe nw~ leguemeeroeme ves ueeskeÀ kesÀ yeer®e ceW ceelee, ieg©,meef®eJe, Òepee, oeme -oemeer,
HeefLekeÀ, Dev³e YetHeefle³eeW kesÀ meeefvveO³e ceW Yejle kesÀ ®eefjle keÀes SkeÀ þesme Oejeleue Hej Òeefleef<þle efkeÀ³ee
nw~ Yejle jece mes efceueves kesÀ efueS ef®e$eketÀì kesÀ Heeme Hen gB®e ieS nw~ Fme DeJemej Hej Yejle keÀer DeveskeÀ
®eeefjef$ekeÀ efJeMes

Page 79

798.2.1 DeeoMe& YeeF& -
jece®eefjleceeveme efJeefYevve DeeoMeeX keÀe keÀeJ³e nw~ legue meeroeme ves ceeveme ceW efJeefYevve ®eefj$eeW
keÀes Deueie -Deueie DeeoMeeX keÀe ÒeleerkeÀ yeveekeÀj Òemlegle efkeÀ³ee nw~ jece DeeoMeeX kesÀ meceg®®e³e nQ~ Yejle
keÀes YeeF& keÀe DeeoMe& yeveekeÀj DeJeleefjle efkeÀ³ee ie³ee nw~ pees pees iegCe -mvesn, Goej lee, l³eeie,
efJevece´lee, ce³ee&oe Meerue Deeefo Yeues YeeF& ceW nesves ®eeefnS Jes meye Yejle kesÀ ®eefj$e ceW meefvveefnle nQ~ peye
Yejle veefveneue mes ueewìles nQ leye kewÀkeÀ³eer DeHeveer keÀjveer keÀes Deeefo mes Devle lekeÀ keÀnleer nw efkeÀ ceQves
legcnejs efueS jece keÀes JeveJeeme efoueekeÀj legcnejs efueS jep³e ceeBie efue³ee nw~ ³en megveles ner Yejle Hej
ceeveeW ieepe efiej peeleer nw~ jece GvekesÀ efueS kesÀJeue yeæ[s YeeF& ner veneR Les, mJeeceer Yeer Les~ Dele: Jes
DeHeveer ceelee keÀer Fme mJeeLe& HetCe& kegÀue ce³ee&oe leLee ueeskeÀ jerefle kesÀ efJe©× J³eJenej keÀes efOekeÌkeÀejles nQ~
GvekeÀe DeHeveer ceeB kesÀ Òeefle meerOee efOekeÌkeÀej nw -
’nbmeJebMe oMejle pevekeÀ jece ueKeve mes YeeF~
peveveer let peveveer YeF&, efJeefOemeve keÀ en yemeeF~~“
Ssmes GÊece efvekesÀ Òeefle Fleves DevegjkeÌle Les efkeÀ Devegef®ele keÀe³e& keÀjvesJeeueer ceelee keÀes Yeer GvneWves mHe<ì keÀn e fo³ee efkeÀ
’Jej ceeBiele ceve YeF& veefnb Heerje~ pejsG peerYe c egKeHejsG ve keÀerje~~
pees nefme mees nefme cegBn ceefmeueeF&~ DeeBKe Deesì efkeÀve yewþng YeeF&~~“
SkeÀ Ssmee YeeF& pees DeHeves peerJeve ceW mel³e, v³ee³e Deewj mecyevOeeW keÀer HeefJ e$elee leLee ieg©lee
keÀes Hetjer efve<þe mes efveYeelee nw, Jen Yejle ner nw~ leYeer lees ue#ceCe Üeje Yejle kesÀ Ûo³e keÀer HeefJe$elee
Hej mevosn keÀjves Hej mJe³eb jece keÀnles nQ -
’ueKeve legcnej meHeLeefHeleg Deevee~
megef®e megyevOeg veefnb Yejle meceevee~~“
³ener veneR, Yejle kesÀ Jeve Deeieceve kesÀ GÎsM³e keÀes Yeer jece peeveles Les efkeÀ Yejle cesjs Òesce ceW
Fleves J³eekegÀue nQ efkeÀ jepeHeeì íesæ[keÀj ner ®eues Dee jns nQ~ jece keÀes YeeF& Yejle keÀe yengle
mebkeÀes®e nw -
’mees megefve jeceefn Yee Deefle mees®et~
Fle efHeleg ye®e Gle yevOe mebkeÀes®et~~“
8.2.2 meeOeglee Deewj meppevelee :
Yejle keÀe ®eefj$e ieesmJeeceer leguemeeroeme peer ves Del³evle kegÀMeuelee mes DebefkeÀle efkeÀ³ee nw~
GvekeÀe mJeYeeJe menpe ceW ne r meeOeglee keÀer meercee ueeBIe peelee nw~ SkeÀ meeOeg Heg©pees Oeerjlee, Deceeve Deewj Gef®ele mece³e Hej Gef®ele efveCe&³e uesves keÀer #ecelee nesleer nw, Jen meye Yejle ceW
nQ~ mJe³eb ue#ceCe Yeer GvekeÀer Fme ÒeJe=efÊe keÀe s Yeueer ÒekeÀej peeveles nQ~ pees ue#ceCe Yejle keÀes jece keÀe
efJejesOeer ceevekeÀj mecYeeJeveeDeeW kesÀ keÀejCe ner Deeie yeyetues nes Gþs nQ, Jes mJe³eb Yejle keÀer meeOeglee kesÀ
mecyevOe ceW keÀnles nQ -
’Yejle veerefle jle meeOeg megpeevee~
ÒeYegHeoÒesceg mekeÀue peie peevee~~“munotes.in

Page 80

80Yejle keÀer meeOeglee keÀe megvoj GoenjCe Gme mece³e osKeves keÀes efceuelee nw peye jece -Jeve
ieceve keÀer cetue ³eespevee Òemlegle keÀjves Jeeueer cevLeje keÀes Me$egIeve PeeWìe HekeÀæ[ keÀj KeeR®eles nQ leye -
’Yejle o ³eeefveefOe oerefvn ígæ[eF&“ -kewÀmeer meeOeglee SJeb o³eeueglee nw pees meYeer keÀes ieodieod keÀj osleer nw~
Yejle Gme Je=×e keÀer ³en ogie&efle veneR osKe mekesÀ, ³eÐeefHe Gmeves DeHejeOe yengle yeæ[e efkeÀ³ee Lee~
8.2.3 efJeJeskeÀer Heg©legueme eroeme peer ves Yejle keÀes jece keÀer Òeefle<þe³ee kesÀ ªHe ceW ner Òemlegle efkeÀ³ee nw~ jeJeCe
pewmes Oece& efJejesOeer keÀes ceejves kesÀ DeJemej lees GvnW vener efceuee, ke̳eeWefkeÀ Jes De³eesO³ee ceW ner jnW efkeÀvleg
ueeskeÀ Me$egDeeW keÀes ve<ì ke Àjves kesÀ DeefleefjkeÌle jece kesÀ ®eefj$e ceW pees Yeer kegÀí nw Jen p³eesb keÀe l³eeW Yejle
ceW Gleje nw~ Yejle cee$e YeeJegkeÀ YeeF& ³ee jece kesÀ Hejce YekeÌle ner veneR nQ Jes efJeJeskeÀMeerue Yeer nw, Dele:
efkeÀme mece³e ke̳ee keÀjvee ®eeefnS Fmek eÀe efveOee&jCe Jes DeHeves efJeJeskeÀ mes lelkeÀeue keÀj uesles nQ~ De³eesO³ee
ceW peye JeefMe<þ GvnW jepee keÀer Dee%eevegmeej jep³e osvee ®eenles Les lees GvekesÀ efJeJeskeÀ ves Fme J³eJemLee
keÀes Gme mece³e þgkeÀje efo³ee Deewj GvneWves jece mes efceu eves peeves keÀer ³eespevee JeefMe<þ peer kesÀ meeceves jKe
oer leLee GvekeÀer menceefle kesÀ yeeo lelkeÀeue Gmes ef¬eÀ³eeefvJele Yeer keÀj efo³ee~ FmeerÒekeÀej ef®e$ekegÀì ceW
HengB®eves Hej peye Dev³e meYeer ueesie mveeveeefo ceW ueies ngS Les, leYeer Ye jle ves ³en efveCe&³e ues efue³ee efkeÀ nce
oesveeW YeeF& lelkeÀeue jece kesÀ DeeÞece ceW peeles nQ, yeekeÀer meye ueesie yeeo ceW JeneB HengB®eWies~ Jes jece mes
efceueves kesÀ efueS Fleves DeefOekeÀ GleeJeues Deewj DeOeerj nes jns Les~ jece GvekesÀ efJeJ eskeÀer mJeYeeJe keÀes
peeveles Les~ ue#ceCe keÀes lees MebkeÀeDeeW ves Iesj efue³ee Lee efkeÀ Yejle kesÀ ceve ceW efveM®e³e ner keÀesF& keÀHeìHetCe&
³eespevee nwb leYeer lees oesveeW YeeF& mesvee mepeekeÀj ³eneB DeeS nQ -
’kegÀefìue kegÀyebOeg kegÀDeJem ej leekeÀer~
peeefve jece ye veJeeme SkeÀekeÀer~~
keÀefj kegÀceb$e ceve meeefpe meceepet~
DeeS keÀjw De keÀbìkeÀ jepet~~“
efkeÀvleg jece lelkeÀeue ue#ceCe keÀes ìeskeÀles nQ Deewj Yejle kesÀ Fme keÀe³e& keÀes efJeJeskeÀ Hej DeeOeeefjle ner
ceeveles ngS keÀn les nQ -
’Yejle nbme jefJeyebme leæ[eiee~
pevece efkeÀvn iegCe oesieefn iegve j³e leefpe DeJeiegCe yeejer~
efpeve peme peiele keÀerefvnb Gefpe³eejer~~“
Yejle lees nbme kesÀ meceeve efJeJeskeÀer nw, pees leerj, #eerj keÀes Deueie keÀjves keÀer ®elegjeF& jKeles nQ~
8.2.4 Oece& kesÀ Òeefle DeemLee :
Yejle keÀe ®eefj$e Oece& kesÀ ome ue#eCeeW keÀe J³eeJeneefjkeÀ mecetn nw~ #ecee, Ie=efle, ceeo&Je,
DeHeefjûen, ye´ïe®e³e&, mel³e Deeefo meYeer Oecee&®ejCeeW ceW Yejle ves keÀYeer efMeefLeuelee veneR yejleer~ yeefukeÀ
³en keÀns lees p³eeoe GHe³egkeÌle nesiee efkeÀ ³es meYeer Oece& kesÀ ue#eCe menpe mJeYeeJe mes GvekesÀ peerJeve kesÀ
Debie yeve ie³es Les~ Yejle kesÀ iegCe Deewj Meerue mJeYeeJe keÀes keÀnles keÀnles mJe³eb jece ieodieod nes peeles nQ~
osJeleeDeeW ves DeekeÀeMeJeeCeer Üeje Yejle keÀes Oecee&®eejer ner veneR DeefHeleg Oece& keÀe j#ekeÀ Deewj OeejkeÀ
yeleekeÀj GvekeÀer Jevovee keÀer nw -munotes.in

Page 81

81’pees ve nesle peie pevece Yejle keÀes~
mekeÀue Oejce Oegefj Oejefve Oejle keÀes~~
keÀefJe kegÀue Deiece Yejle iegve ieeLee~
keÀes peeveF& legce efyeveg jIegveeLee~~“
8.2.5 efJevece´lee Deewj efJeve³eMeeruelee :
³eeW lees Oece& kesÀ ue#eCeeW ceW ner Fme iegCe keÀe Yeer meceeJesMe nes peelee nw, efkebÀleg efJeve³eMeeruelee keÀe
ÒekeÀeMeve pewmes jece kesÀ ®eefj$e ceW meJe&$e neslee nw, Gmeer ÒekeÀej meYeer DeJemejeW Hej Yejle DeHeveer
efJeve³eMeeruelee mes meYeer keÀes cegiOe keÀj osles nQ~ ®eefj$e keÀe Ssmee Deewoel³e ceeveJe cee$e kesÀ efueS
ÒesjCeemHeo yeve peelee nw~ peye Yejle ceboeefkeÀveer mvee ve kesÀ yeeo mJe³eb Deefûece oue kesÀ ªHe ceW jece kesÀ
Heeme peeves keÀer mees®eles nQ leye Jes efJevece´leeHetJe&keÀ ceelee, ieg© Deewj meef®eJe lekeÀ mes Dee%ee ceeBieles nQ -
’meefjle meceerHe jeefKe meye ueesiee~
ceeBefie ceeleg ieg© meef®eJe efve³e esiee~~“
Flevee ner veneR, Jes DeHeves ceve ceW DeHeveer ceeB keÀer keÀjletle keÀes mees®e -mees®e keÀj yeæ[s og:Keer
nesles nQ Deewj jece kesÀ Devegûen keÀe efJe®eej keÀjkesÀ Guueeefmele nesles peeles nQ -
’ceeleg celes cenb peee fve ceesefn pees keÀíg keÀjeefnb mees Leesj~
DeOe DeJeiegve íefce Deeojefnb mecegefPe DeHeveer Deesj~~“
GvekeÀer efJeve³eMeeruelee Fmeer ceW nw efkeÀ jece pees Yeer oC[ os ³ee J³eJenej keÀjW, Jen GvekeÀer ceeB
keÀer keÀjletle keÀes osKeles ngS veieC³e ner nesiee~ menpe ªHe ceW ³en mJeerkeÀej keÀjvee efJevece´lee Deewj
efJeve³eMeeruelee keÀer HejekeÀe<þe nw~
8.2.6 HeM®eleeHe Deewj Òee³eefM®ele :
Yejle keÀe ®eefj$e DeHeves oesDeefOekeÀ GppJeue nes ie³ ee nw~ Jes jece Jeve ieceve kesÀ Heerís meeje oeskewÀkeÀ³eer Yejle keÀer ceeB nw, Dele: Heg$e keÀes ceelee kesÀ cele ceW ner mecePee pee mekeÀlee nw~ Dele: Yejle mJe³eb
Ssmeer efmLeefle ceW mebkeÀes®e ceW Heæ[ peeles n Q efkeÀ jece kesÀ meeceves kewÀmes cegBn efoKeeTBiee? Deelce oesiegveles ngS Yeer Jes efJeiele keÀueg’ceesjW mejve jeceefn keÀer HeveneR~
jece megmJeeefce oesDeme ceve iegvele ®eues ceie peelee~
mekegÀ®e mevesn efmeefLeue meye ieelee~ “
8.2.7 DeefJekeÀejer Deewj efve:mJeeLe& :
Yejle kesÀ ®eefj$e ceW efJekeÀej keÀneR veneR efoKeeF& osles, keÀneR Yeer ®eeefjef$ekeÀ MewefLeu³e kesÀ oMe&ve
veneR nesles~ Jes je ce kesÀ Hejce YekeÌle nw~ jece ner GvekesÀ efueS Hejce keÀle&J³e nQ leYeer lees jece kesÀ efueS
GvneWves DeHeveer ceelee keÀe ner Heefjl³eeie keÀj efo³ee~ jece kesÀ Òesce ceW Heæ[keÀj ceelee keÀes Yeer yeeBPe jnves kesÀ
ogJe&®eve lekeÀ Jes megvee osles nQ~ GvekesÀ ceve ceW efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀe mJeeLe& veneR þnj Heelee~ jepeemunotes.in

Page 82

82oMejLe Yejle keÀes De³eesO³ee keÀe jep³e oskeÀj ie³es Les~ jece ves efHelee keÀer Dee%ee mes Jeve HeLe mJeerkeÀej
efkeÀ³ee Lee lees Yejle keÀes Yeer e fHelee keÀer Dee%ee ceevevee r®eeefnS Leer, efkeÀvleg Yejle ves jece kesÀ efyevee
De³eesO³ee kesÀ jep³e keÀes þgkeÀje efo³ee Deewj Henues jece mes efceueves kesÀ efueS GHeefmLele ngS~ jep³e keÀer
J³eJemLeeSB Yeer GvneWves jepee nesves kesÀ veeles veneR osKeer, DeefHeleg jece keÀer Oe jesnj ceevekeÀj pevelee keÀer
meej mecYeej keÀjles jns~ mJe³eb vevoer ûeece ceW leHemJeer keÀe peerJeve peerless jns~ jece mes ef®e$ekegÀì ceW
efceueves kesÀ yeeo kesÀJeue jece keÀer ®ejCe HeeogkeÀeSB meeLe ueeS efpevekesÀ menejs Jes ®eewon Jeefyelee mekesÀ~ Ssmee efve:mJeeLe& YekeÌle Deewj YeeF& Dev³e$e ogue&Ye nw~ GvnW lees DeHeves YeeqkeÌleyeue keÀe mecyeue
ncesMee jne nw~ ef®e$eketÀì ceW peeles mece³e ceeB keÀer keÀjletefle peevekeÀj og:Keer ngS Yejle jece kesÀ mJeYeeJe
keÀes peevekeÀ j Deewj DeHeveer YeeqkeÌle keÀes DeeOeej ceevekeÀj Jes Glmeeefnle nesles nQ -
’HesÀjle cevengB ceeleg ke=Àle Keesjer~
®euele Yeieefle yeue Oeerjpe Oeesjer~~
peye mecegPele jIegveeLe megYeeT~
leye HeLe Hejle GleeFue HeeT~~“
Fme ÒekeÀej Yejle keÀe ®eefj$e meYeer ÒekeÀej mes GppJeue Deewj DeeoMe&ce³e nw~ GmeceW efJevece´lee,
efJeve³eMeeruelee, Oeeefce&keÀlee, meppevelee Deewj ce³ee&oe leLee DeeoMe&lee keÀe mecegef®ele meecebpem³e osKeves
keÀes efceuelee nw~
8.3 meejebMe
³eÐeefHe jece®eefjleceeveme kesÀ vee³ekeÀ YeieJeeve Þeerjece nQ efkebÀleg Yejle keÀe ®eefj$e Yeer DeHeveer
GoeÊe DeeoMe&Jeeefolee Deewj Deewef®el³e keÀer leguevee Hej jece kesÀ mecekeÀ#e ner efoKeeF& oslee nw~
De³eesO³eekeÀeC[ kesÀ GÊejebMe kesÀ keÀLeevee³ekeÀ Yejle nQ~ Yejle keÀer keÀLee keÀefJe Üeje leye DeeoMe& keÀer
mLeeHevee kesÀ efueS efueKeer ieF& nw~ Yejle Þeerjece kesÀ ueIeg Ye´elee nw~ jece kesÀ efueS meJe&mJe l³eeie, GvekesÀ
oMe&ve Yeer cenleer GlkeÀCþe SJeb nDeHeves mecHetCe& peerJeve keÀes DeejeO³e jece keÀer efÒe³elee kesÀ DevegketÀue HeefjJeefle&le keÀjves keÀe YeeJe Deewj
GmekesÀ efueS DeieeOe ceesn ³es Ssmes lelJe nQ, pees GvnW YeeF& keÀer DeHes#ee YekeÌle DeefOekeÀ mJeerkeÀej keÀjeles nw~
meerOes-meerOes DeejeO³e keÀer ke=ÀHee Jelmeuelee keÀe ÒeeHle keÀjves kesÀ efueS ³eneB DeejeOekeÀ keÀe GlkeÀìlee Yeje
nþ nw~ DeHeves Fme nþ mes veevee Òeej kesÀ mebkeÀìeW keÀes Yeesieles ngS Devlele³ee DeejeOekeÀ DeejeO³e kesÀ
Ûo³e ceW Deefceì mLeeve yevee ue slee nw -
’Yejle meefjme keÀes jece mevesner~ peie peHe jece jeceg peHe pesner~~“
8.4 oerIeexÊejer ÒeMve
1.De³eesO³eekeÀeC[ kesÀ DeeOeej Hej Yejle keÀer ®eefj$eiele efJeMes2.De³eesO³eekeÀeC[ kesÀ DeeOeej Hej Yejle keÀer Ye´ ele=YeeqkeÌle Hej ÒekeÀeMe [eefueS~munotes.in

Page 83

838.5 ueIegÊejer³e ÒeMve
1.De³eesO³eekeÀeC[ kesÀ GÊejeOe& kesÀ keÀLeevee³ekeÀ keÀewve nw?
2.leguemeeroeme kesÀ Devegmeej Yejle®eefjle keÀe efve³eefcele ÞeJeCe keÀjvesJeeueeW keÀes ke̳ee ueeYe nesiee?
3.leguemeeroeme ves efkeÀme ªHe ceW Yejle kesÀ ®eefj$e keÀe me=peve efkeÀ³ee nw?
4.leguemeeroeme efkeÀmes met³e&JebMe ªHeer leeueeye keÀe nbme keÀnles nw?
5.Yejle jece mes efceueves peeves keÀer ³eespevee efkeÀmekesÀ meeceves jKe osles nQ?
6.osJeleeDeeW ves DeekeÀeMeJeeCeer Üeje Yej le keÀer Jebovee ke̳ee yeleekeÀj keÀer nw?
7.Yejle efkeÀme veoer ceW mveeve keÀjkesÀ jece kesÀ Heeme ef®e$eketÀì peeves keÀer mees®eles nQ?
8.jece mes efceueves peeves mes Henues Yejle efkeÀmemes efJevece´leeHetJe&keÀ Dee%ee ceeBieles nQ?
9.Yejle ves De³eesO³ee keÀer jep³eJ³eJemLee ke̳ee ceeve keÀj osKeer?
10.jece mes efceueves kesÀ yeeo Yejle DeHeves meeLe ke̳ee ues DeeS Les?
8.6meboYe& ûebLe
1.leguemeer keÀeJ³e ceerceebmee -[e@. Go³eYeeveg efmebn
2.leguemeer -meb. Go³eYeeveg efmebn
3.leguemeeroeme -veboefkeÀMee sj veJeue
4.ef$eJesCeer -Dee. jece®evê MegkeÌue
5.Þeerjece®eefjceeveme efÜleer³e meesHeeve (De³eesO³eekeÀeC[) -meb. [e@. ³eesiesvê ÒeleeHe efmebn
6.jece®eefjleceeveme -meb. megOeekeÀj HeeC[s³e
7.leguemeer keÀer meeefnl³e meeOevee -[e@. ueuueve je³e
8.efJeMJe ke ÀefJe leguemeer Deewj GvekesÀ ÒecegKe keÀeJ³e -[e@. jeceÒemeeo efceÞe
9.keÀyeerj, metj, leguemeer -³eesiesvê ÒeleeHe efmebn

munotes.in

Page 84

849
ceerje yeeF&
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
9.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
9.1 ÒemleeJevee
9.2 ceerje keÀe peerJeve
9.3 ceerje keÀer YeeqkeÌle keÀe mJeªHe
9.4 ceerje keÀe keÀeJ³e -meeQo³e&
9.5 ceerje keÀer efJeêesn -®eslevee
9.6 ceerje-keÀeJ³e ceW efJejn Ye eJevee
9.7 meejebMe
9.8 ueIegÊejer³e ÒeMve
9.9 oerIeexllejer ÒeMve
9.10 meboYe& ûebLe
9.0FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Òemlegle FkeÀeF& kesÀ Debleie&le meefcceefuele keÀer ieF& efJeefvecveefueefKele peevekeÀejer osves keÀe GodosM³e efveefnle nw -
ceerje kesÀ peerJeve kesÀ peerJeve kesÀ yeejs ceW peevekeÀejer osvee~
ceerje keÀer YeeqkeÌle kesÀ mJeªHe keÀes mHe<ì keÀjvee~
ceerje kesÀ keÀeJ³e -meewvo³e& keÀer peevekeÀejer osvee~
ceerje keÀer efJeêesn -®eslevee mes Heef j®e³e keÀjevee~
ceerje keÀer keÀeJ³e ceW efJejn YeeJevee keÀes mHe<ì keÀjvee~
9.1ÒemleeJevee
YeeqkeÌle Deeboesueve SkeÀ Ssmee Deeboesueve Lee, efpemeves DeHeves mece³e ceW Hetjs YeejleJeDeewj mebmke=Àefle keÀes meJee&efOekeÀ ÒeYeeefJ ele efkeÀ³ee Lee~ YeeqkeÌlekeÀeueerve keÀefJelee DeHeveer mebJesovee ceW otjieeceer
ÒeYeeJe Hewoe keÀjves Jeeueer keÀefJelee Leer~ Fme keÀeue keÀes ³etb efnboer keÀefJelee keÀe mJeCe& keÀeue venerb keÀne
peelee~ SkeÀ mes yeæ{keÀj SkeÀ keÀefJe Fve leerve -®eej Meleeefyo³eeW ceW Hewoe ngS~ keÀyeerj, metj, leguemeer,
pee³emeer, ceerje Deeefo Ssmes keÀefJe nQ, efpevekeÀer keÀefJelee DeHeves mece³e kesÀ efueS lees yesno ÒeemebefiekeÀ Leer nermunotes.in

Page 85

85yeefukeÀ Deepe Yeer peveceeveme keÀes Deeboesefuele keÀjves ceW Gleveer ner meceLe& nw~ keÀyeerj keÀer keÀefJelee ves peneB
Hetjs meceepe keÀes Deeboesefuele keÀjves keÀe keÀece efkeÀ³ee~ GvneWves DeHeveer keÀefJelee kesÀ ceeO³ece mes Oeeefce&keÀ
yee¿ee®eejeW, ªefæ{Jeeefolee, peeefleYeso, meebÒeoeef³ekeÀlee Deeefo ÒeJe=efÊe³e eW keÀes efíVe -efYeVe keÀjkesÀ jKe
efo³ee~ JeneR leguemeeroeme ves DeHeveer keÀefJelee kesÀ Üeje ce³ee&oeJeeo keÀer Hegve: Òeefle<þe keÀer~ metjoeme ves
DeHeveer mejme JeeCeer kesÀ ceeO³ece mes peveceeveme keÀes ke=ÀceerjeB Yeer SkeÀ cenÊJeHetCe& keÀæ[er Leer~ efpevneWves DeHeves mece³e ceW veejer mJeeleb$³e Deewj efJeêesn keÀer YeeJevee
keÀes efpeme lejn DeHeves peerJeve Deewj keÀefJelee kesÀ ceeO³ece mes DeefYeJ³ekeÌle efkeÀ³ee, Jen Gme ³egie ceW y esno
¬eÀebeflekeÀejer Lee~ GvneWves ke=ÀÒeemebefiekeÀ jne nw Deewj Deepe Yeer nw~ Jes efpeme ceeveJeer³e ¢ef<ìkeÀesCe mes efyevee peeefleYeso kesÀ ke=ÀYeeqkeÌle ceW mejeyeesj jnleer LeeR, Jen Deepe kesÀ mece³e ceW Yeer ÒeemebefiekeÀ nw~ ªefæ{Jeeoer jepeHetle HeefjJeej ceW
pevce uesves kesÀ yeeJepeto ceerje ves efve[j YeeJe mes Heoe& ÒeLee, meleer ÒeLee Deeefo keÀe Ieesj efJejesOe efkeÀ³ee
Deewj efkeÀmeer Yeer S smeer MeeqkeÌle kesÀ meeceves PegkeÀves mes FvekeÀej keÀj efo³ee~ Fme mebyebOe ceW GvnW Òeleeefæ[le
efkeÀS peeves mebyebOeer keÀF& efkebÀyeobefle³eeB Òe®eefuele nw Deewj mJe³eb Deble:mee#³eeW ceW Yeer Fme yeele keÀe mHe<ì
GuuesKe efceuelee nw efkeÀ efkeÀme ÒekeÀej GvekeÀer mJeeleb$³e ®eslevee kesÀ keÀejCe GvekesÀ ÒeeCe efkeÀleveer yeej
mebkeÀì ceW Heæ[s, Hej Fme lejn keÀer IeìveeDeeW ves ceerjeB kesÀ ceveesyeue keÀes leesæ[ves kesÀ yepee³e Deewj cepeyetle
efkeÀ³ee~ GvekeÀe ke=ÀkeÀe ceveesyeue Deewj cepeyetle neslee peelee Lee~ ceerje keÀe J³eeqkeÌlelJe Deewj ke=ÀeflelJe oesveeW ner efnvoer
meeefnl³e keÀer Deveceesue mebHeefÊe nQ~
YeeqkeÌlekeÀeue keÀes J³eeHekeÀ uee skeÀ peeiejCe keÀe ³egie keÀne peelee nw~ Fme keÀeJ³e ceW ceO³e³egieerve
meecebleer peæ[leeDeeW kesÀ efJejesOe kesÀ meeLe -meeLe meceepe Deewj mebmke=Àefle kesÀ Hegveefve&ceeCe keÀer ®eslevee
efJeÐeceeve nw~ YekeÌle -keÀefJe³eeW ves pevelee keÀes meecebleer meceepe kesÀ Oeeefce&keÀ -meeceeefpekeÀ DebleefJe&jesOeeW kesÀ
Òeefle me®esle efkeÀ³ee~ GvekesÀ Üeje efJekeÀefmele F&ÍJej kesÀ meiegCe -efveieg&Ce mJeªHe ceW pevemeeceev³e kesÀ
efJekeÀefJe³eeW keÀe ³en F&ÍJejer³e ªHe lelkeÀeueerve meceepe kesÀ oefuele, Jebef®ele JeieeX ceW meJee&efOekeÀ ueeskeÀefÒe³e
ngDee Deewj YeeqkeÌlekeÀeJ³e ves J³eeHekeÀ Deeboesueve keÀe ªHe ues efue³ee~ ceerje kesÀ keÀ eJ³e ceW Yeer DeHeves mece³e
kesÀ DeceeveJeer³e DebleefJe&jesOeeW keÀer Hen®eeve leLee Gvemes mebIekeÀeJ³e ceW meiegCe -efveieg&Ce keÀeJ³eOeeje keÀer mebHetCe& HejbHeje DeHeves Þes<þ ªHe ceW GHeefmLele nw lee s otmejer Deewj
Jes keÀyeerj, pee³emeer SJeb leguemeer pewmes keÀefJe³eeW mes Deewj Deeies yeæ{keÀj ceO³e³egieerve meceepe ceW veejer keÀer
oeªCe efmLeefle kesÀ Òeefle ÒeMve GþekeÀj YeeqkeÌle keÀeJ³eOeeje ceW veejer -cegeqkeÌle ®eslevee keÀe cenlJeHetCe& He #e
peesæ[leer ngF& GmekeÀer meeceeefpekeÀ YetefcekeÀe keÀes Hetje keÀjleer nQ~ ceerje keÀe mebHetCe& keÀeJ³e GHe³eg&keÌle YetefcekeÀe
Hej ner j®ee -yemee nw~ ceerjeyeeF& 15 JeeR Meleeyoer ceW mebHetCe& Yeejle ceW J³eeHekeÀ ªHe mes Òemeeefjle JewYeeqkeÌle Deeboesueve keÀer cetu³eJeeve keÀæ[er nQ~ GvekesÀ keÀeJ³e ceW YeeqkeÌle Deeboesueve keÀer ÒeieefleMeerue efJeDeHeveer meceûelee ceW G×eefìle nw, efpemes JeCe& -J³eJemLee Deewj veejer -HejeOeervelee keÀe mebj#eCe keÀjves Jeeues
Oece&Meem$e Deew j meeceeefpekeÀ efJeefOe -efJeOeeve kesÀ efJe©× efJeêesn kesÀ ªHe ceW osKee pee mekeÀlee nw~
9.2ceerje keÀe peerJeve
YeeqkeÌlekeÀeue kesÀ DeveskeÀ keÀefJe³eeW keÀer YeeBefle ceerjeB keÀe peerJeve Yeer Deepe ÒeeceeefCekeÀ {bie mes yelee
Heevee keÀeHeÀer MeesOe keÀe³eeX kesÀ yeeo mebYeJe nes mekeÀe nw~ GvekesÀ peerJeve kesÀ mebyebOe ceW yengle meejer yeeleW
efJeJeeoemHeo jner nQ Deewj efJeefYeVe efJeÜeveeW kesÀ ÞecemeeO³e MeesOe kesÀ yeeo GvekesÀ peerJeve kesÀ mebyebOe ceW kegÀímunotes.in

Page 86

86keÀnvee mebYeJe nes Hee³ee nw~ceerje keÀe pevce jepemLeeve kesÀ jeþewæ[ jepeHetle Iejeves ceW ngDee Lee~ GvekesÀ
pevce mLeeve keWÀ mebyebOe ceW ®eej cele Òe®eefuele nQ~ Henuee cele FeflenemekeÀej cegbMeer osJeerÒemeeo keÀe nw,
efpevekesÀ Devegmeej ceerjeyeeF& keÀe pevce ®eewkeÀæ[er ceW ngDee~ otmejs cele kesÀ Devegmeej ceerje kesÀ efHelee jleve
efmebn cesæ[efle³ee yeejn ieebJeeW kesÀ peeieerjoej Les Deewj Fve yeejn ieebJeeW ceW cegK³e mLeeve kegÀæ[keÀer Lee, Dele:
ceerjeB keÀe pevce kegÀæ[keÀer ceW ngDee~ Fme cele keÀes ceeveves Jee ues efJeÜeveeW ceW keÀefJejepe M³eeceue oeme leLee
cenecenesHeeO³ee³e ieewjerMebkeÀj nerje®ebo DeesPee Deeefo meefcceefuele nQ~ leermejs cele kesÀ Devegmeej ceerje keÀe
pevce mLeeve yeepeesueer veecekeÀ mLeeve nw~ Fme cele keÀes ceeveves Jeeues [e@. keÀu³e eCe efmebn MesKeeJele nQ~
ceerje kesÀ pevce kesÀ mebyebOe ceW He³ee&Hle MeesOe kesÀ yeeo Deye ³en cele meJe&ceev³e nw efkeÀ ceerjeyeeF& keÀe pevce
cesæ[lee veecekeÀ veiej ceW ngDee~ ceerje kesÀ efHeleecen jeJe otoe jeþewæ[ Les~ ceerjeB kesÀ mebyebOe ceW De efOekeÀejer
efJeÜeve Þeer. ye=peWê kegÀceej efmebIeue keÀe ceevevee nw efkeÀ SsefleneefmekeÀ ûebLeeW mes Helee ®euelee nw efkeÀ jeJe otoe
ves DeHeves peerJeve keÀeue ceW DeHeves yesìeW keÀes peeieerjbs Òeoeve veneR keÀer~ peye jeJe otoe efJe.meb. 1572 ceW
yewkegbÀþJeemeer nes ie³ee, leye otoe kesÀ HeeìJeer Heg$e jeJe JeerjceosJe Üeje iegpeejs kesÀ efueS DeHeves ®eejeW YeeF³eeW
keÀes peeieerjW yekeÌMeer ieF¥~ efpeveceW mes kegÀæ[keÀer cegK³eeue³e keÀer yeejn ieeBJeeW keÀer peeieerj ceerje kesÀ efHelee jeJe
jleve efmebn keÀes oer ieF&~ ke̳eeWefkeÀ ceerje keÀe pevce mebJele 1561 ceW ner nes ie³ee, Dele: ceerjeB keÀe pevce
DeHeves efHelee keÀer peeieerj kesÀ ieeBJe ceW ve neskeÀj efHeleecen jeJe otoe Üeje mLeeefHele cesæ[lee jep³e kesÀ
cegK³eeue³e cesæ[lee ceW ner ngDee~ Jemlegle: Deepe DeefOekeÀlej efJeÜeve Fmeer cele keÀes ceeveles nQ~
pevce mLeeve keÀer ner lejn ceerje kesÀ pevce mece³e, efJeJeen Deeefo kesÀ mebyebOe ceW Yeer efJeefYeVe cele
efceueles nQ~ Jemlegle: nw Deye DeefOekeÀlej efJeÜeveeW kesÀ Üeje ceerje keÀe pevce mebJele 1561 ceW nesvee
mJeerkeÀej efkeÀ³ee peelee nw~ GvekeÀe efJeJeen mebJeled 1573 ceW ngDee, Ssmee ueieYeie meYeer efJeÜeve ceeveles
nQ~ GvekeÀe efJeJeen Go³eHegj kesÀ cenejeCee meebiee kesÀ Heg$e Yeespejepe mes ngDee~ GvekeÀe JewJee efnkeÀ peerJeve
Del³eble DemeHeÀue efme× ngDee~ Deewj kegÀí mece³e kesÀ yeeo Yeespejepe keÀer Demece³e ce=l³eg nes ieF&~ ceerje
DeejbYe mes ner efiejOej veeiej keÀes ceve ner ceve DeHevee ®egkeÀer Leer, FmeerefueS Fme meebmeeefjkeÀ efJeJeen kesÀ
yeeo Jes D eHeves Heefle keÀes ceve mes DeHevee veneR mekeÀeR~ Yeespejepe keÀer ce=l³eg kesÀ yeeo peye GvnW meleer nesves
kesÀ efueS keÀne ie³ee lees GvneWves FbkeÀej keÀj efo³ee Deewj DeHevee peerJeve ke=Àefo³ee~ Gme mece³e ceerje yeeF& keÀe ³en efJeêesn yengle yeæ[er Ieìvee Leer~ ceerje kesÀ keÀeJ³e ceW Fme lejn keÀe
efJeêesnelcekeÀ lesJej keÀF& mLeeveeW Hej osKeves keÀes efceuelee nw~ Heefle keÀer ce=l³eg kesÀ yeeo ceerje Fme meebmeeefjkeÀ
peerJeve mes Hetjer lejn efJejkeÌle nes i eF& Deewj FmekesÀ yeeo GvekesÀ peerJeve keÀe Demeueer mebIeefJejkeÌle nes peeves kesÀ yeeo Jen DeHevee p³eeoelej mece³e meeOeg -mebleeW keÀer mebieefle ceW nefj keÀerle&ve keÀjles
ngS J³eleerle keÀjves ueieeR~ GmekesÀ yeeo GvekesÀ meeLe e fJeefYeVe mLeeveeW ceW Ye´ceCe Deeefo Yeer DeejbYe nes ie³ee~
FmekesÀ efueS GvekeÀer yeæ[er Deeuees®evee keÀer ieF& Hejbleg efiejOej veeiej kesÀ jbie ceW jbieer ceerje ves FmekeÀer keÀesF&
HejJeen veneR keÀer~ ³en Yeer GvekesÀ efJeêesner mJeYeeJe keÀe ner HeefjCeece Lee~ Fme meyekesÀ ®eueles ceerje keÀes
keÀF& yeej, keÀF& ³egeqkeÌle³eeW mes ceejves keÀe Òe³eeme Yeer efkeÀ³ee ie³ee, efpemekeÀe GuuesKe GvneWves DeHeves HeoeW ceW
Yeer efkeÀ³ee nw~ Hej ³en meejer ³egeqkeÌle³eeB DemeHeÀue nes ieF& Deewj keÀ=yeeue Yeer yeebkeÀe ve keÀj Hee³ee~
ceerjeyeeF& kesÀ Hetjs peerJeve keÀer YeeBefle ner GvekeÀer ce=l³eg keÀe JeCe&ve Yeer Del³eble jes®ekeÀ nw~ ceevee
peelee nw efkeÀ ÜeefjkeÀeOeerMe kesÀ cebefoj ceW efJe¬eÀc eer mebJele 1603 ceW Jes ÜeefjkeÀeOeerMe keÀer cetefle& ceW mecee ieF&
LeeR~ Jemlegle: ceerjeyeeF& keÀe Hetje peerJeve ner SkeÀ efkebÀyeobleer keÀer lejn nw~ GvneWves ke=ÀDeHeves keÀeJ³e kesÀ ceeO³ece mes pees YeeJece³elee Deewj jm ece³elee Òeoeve keÀer, Jen efkeÀmeer Deewj meble keÀefJe kesÀ
Üeje mebYeJe veneR nes mekeÀe~ ceerje pewmee celeJeeuee otmeje keÀesF& YekeÌlekeÀefJe veneR nes mekeÀe~munotes.in

Page 87

87peneB lekeÀ ceerjeyeeF& kesÀ ke=ÀeflelJe keÀe ÒeMve nw GvekesÀ veece Hej keÀF& ûebbLe mJ eerkeÀej efkeÀS peeles
nQ~ Dee®ee³e& HejMegjece ®elegJeXoer ves DeHeveer HegmlekeÀ ceerjeyeeF& keÀer HeoeJeueer ceW kegÀí veece efoS nQ efpeves
mebyebOe ceW Jes ³en ceeveles nQ efkeÀ ³en ûebLe GvekesÀ Üeje j®es ieS ceeves peeles nQ -vejmeer peer jes cee³e jes,
ieerle ieesefJebo keÀer ìerkeÀe, jeie ieesefJebo, ceerjeyeeF& keÀe ceueej, ieJee& ieerle, mHegÀì Heo, meesjþ kesÀ Heo~
9.3ceerje keÀer YeeqkeÌle keÀe mJeªHe
ceerjeyeeF& keÀer ke=Àefpemes ÒesceeYeeqkeÌle ³ee ceLegje YeeqkeÌle Yeer keÀne peelee nw~ ceLegje YeeqkeÌle keÀe ÒeOeeve YeeJe `jefle' nw~ Fme
jefle keÀes DeueewefkeÀkeÀ Òesce mes efYeVe keÀjves kesÀ efueS meiegCe YekeÌleeW ves Fmes `GppeJeue jme' keÀn en w ~
FmekesÀ Debleie&le efÒe³e kesÀ Òeefle ®ejce levce³elee Deewj efveÜ&vÜ meceHe&Ce neslee nw~ osn, ceve Deewj Deelcee keÀer
ceeveJeer³e mJeeYeeefJekeÀleeDeeW kesÀ Deveg©He Ieefìle nesles ngS Fme Òesce ves DeHeves ceeie& keÀer yeeOeeDeeW mes ueæ[ves
keÀeDeÓgle veweflekeÀ meenme neslee nw~ ceerje keÀer ceeOeg³e& YeeJe keÀer YeeqkeÌle keÀe ³ener mJeªHe nw~ cenelcee
metjoeme ves ceeOeg³e& YeeJe keÀer YeeqkeÌle keÀes `meg×e YeeqkeÌle' keÀne nw, efpemeceW YeeqkeÌle keÀe SkeÀcee$e ÒeeH³e
DeejeO³e neslee nw SJe b YekeÌle DeHeves DeejeO³e keÀes mebmeej mes DeHeveer cegeqkeÌle kesÀ efueS veneR ®eenlee~ ceerje
kesÀ efueS Yeer Ssmee ner nw~ Jes HejueeskeÀ efveJe=efÊe DeLeJee cegeqkeÌle keÀer ef®eblee ve keÀj ke=ÀSkeÀelce keÀer ¢æ{ DeekeÀeb#ee ke Àjleer nw -
ceQ lees meebJejs kesÀ jbie je®eer~
ieF& kegÀceefle, ueF& meeOe keÀer mebieefle, Yeiele ªHe YeeF& meeb®eer~~
peerJeve, meceepe ³ee mebmeej kesÀ Òeefle ceerjeB keÀe Jewjei³e, Dev³e YekeÌlekeÀefJe³eeW mes efYeVe ÒekeÀej
keÀe nw~ Jes peerJeve kesÀ DemeeOeg, DeceeveJeer³e Deewj Dev³ee³eHetCe& He#e kesÀ Òeefle efJejkeÌle nQ, Hejbleg ueeskeÀpeerJeve
keÀe meeOeg, Òescece³e ceeveJeer³e He#e GvnW efÒe³e nw~ meble veeYeeoeme ves ceerje kesÀ YeeqkeÌleYeeJe keÀes ke=ÀÒeefle ieesefHekeÀe kesÀ Ò esce me¢Me efueKee nw~ Hegef<ìceeie& kesÀ Debleie&le ieesHeer YeeJe keÀer Fme YeeqkeÌle keÀes YeeqkeÌle keÀe
meJeexlke=À<ì ªHe ceevee ie³ee nw~
ceerje kesÀ YeeJe peiele kesÀ efvecee&Ce ceW efveieg&Ce -meiegCe Yeso keÀe keÀesF& oKeue veneR nw Deewj ve ner Jes
efkeÀmeer ieg© efJeMes`F&ÍJej kesÀ Òeefle Òesce Deewj meceHe&Ce' keÀes Hen®eeveleer nQ Deewj Fme ¢ef<ì mes YeeqkeÌle keÀer Gme mecet®eer
HejbHeje k eÀes Deelcemeele keÀjleer nQ efpemeceW pe³eosJe, efJeÐeeHeefle, ®eb[eroeme, ®ewlev³e ceneÒeYeg kesÀ meeLe -
meeLe efme× -veeLe HebLeer meeOeg Deewj metHeÀer meble Yeer nQ~ ceerje keÀer YeeJeeefYeJ³eeqkeÌle JewefJeO³elee ceW Fme
mecet®eer HejbHeje keÀe ÒeYeeJe nw~
ceerje kesÀ SkeÀcee$e DeYeer<ì efiejOej veeiej nQ Deewj efiejOej veeiej mes me®®eer Òeerle keÀe Òel³eskeÀ
HebLe GvnW efÒe³e nw~ ceerjeB ves ke=Àjcew³ee cesjs leesne rmet ueeieer vesn~
peesieer, peesefie³ee, jeJeue Deeefo mebyeesOeve Yeer efoS nQ -
peesefie³ee mes Òeerle efkeÀ³eeB ogKe nesF&
Òeerle efkeÀ³eeB megKe ve ceesjer mepeveer! peesieer efcele ve keÀesF&~munotes.in

Page 88

88Ssmes HeoeW ceW ceerje keÀer DeHeves DeejeO³e kesÀ Òeefle Òesce keÀer leerJe´lee oerJeeveieer keÀer no lekeÀ nw~ Òesce
keÀer Fme leerJe´lee keÀes metHeÀer mebleeW kesÀ ÒeYeeJe mes Yeer peesæ[e peelee nw~ ceerje ves kegÀí HeoeW ceW meleieg© keÀe
Yeer GuuesKe efkeÀ³ee nw, FmeerefueS ceerjeB keÀes efveieg&Ce meble HejbHeje keÀe Yeer ÒeceeefCele keÀjves keÀe Òe³eeme
efkeÀ³ee peelee nw~ ceerje keÀer YeeqkeÌle ceW Dev³e meble keÀefJe³eeW keÀer YeeBefle DeeO³eelce keÀer jnm³eJeeoer
peefìueleeSB Òee³e: veneR nQ~ GvekeÀe YeeJepeiele GvekesÀ J³eeqkeÌlelJe keÀer ner Y eeBefle Hetjer lejn mes J³ekeÌle Deewj
Òel³e#e nw leLee Jes DeHeves Òel³eskeÀ YeeJe kesÀ meeLe ke=ÀDeueewefkeÀkeÀ meeQo³e& ceerjeB keÀer DevegjeqkeÌle keÀer cetue ÒesjCee Deewj DeekeÀHegef<ìceeieea³e YeeqkeÌle kesÀ Yeer kegÀí ue#eCe ÒekeÀì nesles nQ, pewmes ÒeYeg kesÀ mJeªHe SJeb iegCe keÀe mcejCe,
keÀerle&ve, ÒeYegueeruee SJeb YeeqkeÌle -efnlekeÀejer mJeªHe keÀe efveªHeCe, GvekeÀer Jebovee, DeelceefveJesove,
vewkeÀìîe keÀer DeekeÀeb#ee keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle, melmebie, leeoelc³e SJeb meceHe&Ce Deeefo~ ceerjeB mJe³eb DeHeveer
YeeqkeÌle keÀes `Yeieefle jmeerueer' keÀnleer nQ~ ³en YeeqkeÌle GvekesÀ efueS Decej jme keÀe H³eeuee nw, efpemes HeerkeÀj
Jes ogce&efle, keÀ eueÒekeÀesHe Deewj veMJej mebmeej mes menpe ner cegkeÌle nQ~
ceerje kesÀ DeejeO³e ke=ÀDeefOekeÀej Deewj DeelceefJeÍJeeme nw lees keÀneR Jes efÒe³e keÀes HejkeÀer³ee keÀe r lejn GHeeuebYe Yeer osleer nQ~ ceerje
Òesce keÀer ner veneR, ojo keÀer Yeer oerJeeveer nw -
ns jer ceQ lees ojo oerJeeveer cesje ojo ve peeCew keÀes³e~
.................
ceerjeB keÀer ÒeYeg Heerj efceìwieer, peo yewo meebJeefue³ee nes³e~
Fme ÒekeÀe jceerje keÀer ceeOeg³e& YeeJe keÀer YeeqkeÌle meiegCe -efveieg&Ce YeeqkeÌle keÀer mecet®eer HejbHeje kesÀ
meej keÀes Deelcemeele keÀjleer ngF& DeeO³eeeflcekeÀlee keÀes ceeveJeer³e jeie -efJejeie mes mebHeVe YeeJeueeskeÀ meeQHeleer
ngF& DeHeveer DeefYeJ³eeqk eÌle ceW menpe, Devetþer Deewj DemeeOeejCe nw~ GmeceW mJeevegYetefle keÀer leerJe´lee Deewj
me®®eeF& nw efpemekesÀ Üeje Jen YeeqkeÌle -Deeboesueve ceW SkeÀ Devetþs jeieelcekeÀ mJej keÀe efJeOeeve keÀjleer nw~
9.4ceerje keÀe keÀeJ³e -meeQo³e&
ceerje cetuele: YekeÌle nQ Deewj GvekeÀe YeeJeueeskeÀ DeejeO³e kesÀ Òeefle efJeefYeVe DevegYetefle³eeW mes
mebHeVe nw~ ke=ÀmJeeOeerve Deewj ieefjceece³eer nQ~ GvekesÀ peerJeve kesÀ yeæ[s DeeO³eeeflcekeÀ GÎsM³e GvnW mebkeÀerCe& meecebleer meceepe
keÀer #egêleeDeeW kesÀ Òeefle efJeêesner Deewj efJejkeÌle yeveeles nQ~ ceerje keÀe keÀeJ³e GvekeÀer YeeqkeÌle keÀer menpe
DeefYeJ³eeqkeÌle nw, efpemeceW keÀeJ³e keÀ er keÀueelcekeÀ efveHegCelee kesÀ efueS Deeûen ³ee Òe³elve veneR nw~ GvekesÀ
keÀeJ³e ceW keÀuee YeeJeeefYeJ³eeqkeÌle kesÀ DeebleefjkeÀ cetu³e kesÀ ªHe ceW nw~ GvekesÀ keÀeJ³e keÀer ÒecegKe efJeMeskeÀes efvecveefueefKele Meer1) keÀefJelee keÀer efJeDevegYeJe nw~ Òesce ner GvekesÀ peerJeve Deewj YeeqkeÌle keÀe meJeexÊece meej nw~ DeHeveer yeeu³eeJemLee ceW ner Jen
Þeer ke=ÀDeewj Òeieeæ{ Òesce ceW ªHeebleefjle nesleer ie³eer~ ceerje Fme mebmeej ³ee FmekesÀ mebyebOe Deewj Yeesie -efJeueeme
Deeefo kes À Òe®eb[ DeekeÀGvekeÀe SkeÀcee$e mebkeÀì ke=À

Page 89

89íesæ[ cele peep³eespeer cenejepe~
ceQ Deyeuee yeue veeB³e iegmeeF&, legce cesjs efmejleepe~
...................
ceerjeB kesÀ ÒeYeg Deewj ve keÀesF& jeKees Deye kesÀ ueepe~~
ke=ÀDeewj efJeJeskeÀJeeve nesleer nQ~ ceO³e³eg ieerve Heg©keÀes men veneR mekeÀe~ ceerjeB kesÀ keÀeJ³e ceW Fve Òeleeæ[veeDeeW keÀe Yeer JeCe&ve efceuelee nw -
jeCee peer! Les ke̳ee vew jeKees cnebmet yewj
Les lees jeCeepeer cneve w Fmeæ[e ueeiees, p³etB efyejíve ceW kewÀj~
Leebjs ªm³eeb jeCee! kegÀí veefnb efyeieæ[w, Deye nefj keÀervne cenj~
ceerje kesÀ ÒeYeg efiejOej veeiej, Fcejle keÀj efo³ees penj~
Òesce Deewj keÀuen kesÀ mebmeejer ªHeeW mes Heefjef®ele meceepe GvekesÀ Fm e DeveesKes YeeJe keÀes mecePe
veneR Heelee Deewj GvnW kegÀceeieea keÀnlee nw, Hejbleg ceerje Yeer Fme nefj -efJecegKe meceepe keÀer keÀesF& HejJeen
veneR keÀjleer~ ceerje ves Þeerke=ÀJes ÒeYeg keÀer YekeÌleJelmeuelee kesÀ ÒemebieeW keÀe mcejCe keÀjleer ngF& efJeve³e kesÀ Meeble YeeJe ceW efmLele efoKeeF&
osleer nQ -
nefj! legce njes peve keÀer Yeerj~
êesHeoer keÀer ueepe jeKeer, legce yeæ{e³ees ®eerj~
YekeÌle keÀe jCe ªHe vejnefj, Oej³ees DeeHe mejerj~
..................
oemeer ceerjeB ueeue efiejOej, og:Ke peneB leneB Heerj~~
Fme ÒekeÀej ceerje keÀe keÀeJ³e ke=ÀÒeefleketÀue meceepe ke sÀ DevegYeJeeW keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle nw~ ceO³e³egieerve meceepe keÀer ÒeJe=efÊe³eeB, pees efJeMesmes ñeer kesÀ oceve kesÀ Òeefle GÊejoeF& nw, ceerje kesÀ keÀeJ³e ceW ÒeMveebefkeÀle ngF& nQ~ ceerje kesÀ HeoeW mes GvekeÀe
mJe³eb keÀe pees J³eeqkeÌleÊ Je GYejlee nw Jen ieefjceece³e, meeOeg Deewj meenmeer nw~
2) ceerje kesÀ keÀeJ³e ceW ÒesceevegYetefle SJeb Òesce efJe»uelee : ceO³e³egieerve YeeqkeÌlekeÀeJ³e ceW ceerje keÀer
Hen®eeve Þeerke=ÀDeHeves ®ejce ªHe ceW Ieefìle nesleer ngF& GvekesÀ J³eeqkeÌlelJe keÀe He³ee&³e yeve peeleer nw~ Òesce mJeeYeeefJekeÀ ªHe
mes SkeÀ J³eeHekeÀ Deewj GoeÊe YeeJe nw~ FmekeÀer ÒesjCee mes ceeveJe ceve keÀer mecemle ûebe fLe³eeB Kegue peeleer nwb
Deewj Jen DeveJejle DeelceÒemeej keÀes ÒeeHle neslee nw~ ceerje keÀe efiejOej veeiej kesÀ Òeefle Òesce GvekeÀer
peerJevee DevegYetefle mes DeefYeVe nw Deewj FmeceW Iegue -efceuekeÀj ner ceerje ves DeHevee mecemle J³eeqkeÌleiele Dee wj
meeceeefpekeÀ DevegYeJe yeebìe Deewj efpe³ee nw -
ceQ lees efiejOej kesÀ Iej peeTB~
efiejOej cnejes meeB®ees Òeerlece, osKele ªHe uegYeeTB~
jwCe Heæ[s leye ner Gþ peeTB, Yeesj Ye³es Gefþ DeeTB~
jwCe-efovee yeekesÀ mebie KesuetB, p³etB -l³egb leee fn efjPeeTB~munotes.in

Page 90

90ceerje keÀe Deblepe&iele menpe Deewj efvece&ue nw~ GveceW efñe³eeW kesÀ efueS Deefle mJeeYeeefJekeÀ
ogye&ueleeSB ³ee peefìueleeSB veneR nw~ ceO³e³egie ceW jepemLeeve meecebleer meceepe ves DeHeveer efceL³ee kegÀue -
ce³ee&oe kesÀ efueS efñe³e eW Hej ke̳ee -ke̳ee keÀnj {e³es nQ, ³en efkeÀmeer mes ígHee veneR nw~ Hejbleg ceerje kesÀ Òesce
kesÀ meenme Deewj MeeqkeÌle kesÀ meccegKe ³en meceepe DeHeves efJeefOe -efvemeejs ñeer efJejesOeer Dem$eeW mes me efppele nesves kesÀ yeeo Yeer efvenlLee meeefyele neslee nw~ Dee³eg Deewj peerJeve
mebIeefkeÀ³ee~ Þeerke=ÀDeHeves Heefle kesÀ Òesce keÀes Jew³eeqkeÌlekeÀ DevegYeJe ceeveleer ngF& GmekesÀ Òeefle mebkeÀerCe& ³ee mebj#eCeMeerue veneR nQ~
GvnW DeHeves efÒe³e keÀer peie kesÀ Deele&peveeW kesÀ G×ej kesÀ Òeefle lelHejlee meJee&efOekeÀ efÒe³e nw~
ceerje kesÀ ke=Àmegboj Deewj jefmekeÀ nQ~ GvekesÀ neJe -YeeJe mecceesnkeÀ nQ~ Òescepev³e ceveesoMeeDeeW keÀe ef®e$ eCe keÀjleer ngF&
ceerje Fme Òesce kesÀ Üeje ceve Je Mejerj kesÀ DeJeMe nes peeves keÀer yeele keÀnleer nQ~ GvekeÀer ³en DeJeMe oMee
ñeer-mJeeleb$³e kesÀ efJejesOeer meceepe keÀes mJeerkeÀej veneR efkebÀleg Òeieeæ{ Òesce ceW yesmegOe ceerje keÀes SkeÀcee$e efÒe³e
kesÀ Òeefle DeHeves Òesce kesÀ efveJesove keÀe O³eeve nw~ efÒe³e keÀer ceesnkeÀ íefJe keÀes ves$eeW ceW yemeeleer ng³eer, GmekeÀer
®es<ìeDeeW keÀes SkeÀìkeÀ efvenejleer ng³eer, GmekeÀer ceerþer JeeCeer keÀes jesce -jesce mes megveleer ng³eer ceerje
ke=Àyemees cesjs vewveve ceW veboueeuee
ceesnefve cetjefle meeBJeefj metjefle, vewvee yeves efJeMeeue~
DeOej megOeejme cegjueer jepeefle, Gj Jewpevleer ceeue~~
#egê IebefìkeÀe keÀefìleì meesefYele, vetHegj Meyo jmeeue~
ceerjeB kesÀ ÒeYeg mebleve megKeoeF&, YekeÌle yeíue ieesHeeue~~
Fme ÒekeÀej efiejOej veeiej kesÀ Òeefle ceerje keÀer YeeJeveeSB SJeb DevegYetefle³eeB leerJe´lece Deewj meef¬eÀ³e
nQ~ GvekeÀe DeelceefveJesove DeHeves Òesce kesÀ efJeÍJeeme mes Heg<ì, efÒe³e Hej GvekeÀe DeefOekeÀej YeeJe, efÒe³elece
keÀer efve<þe kesÀ Òeefle GHeeuebYe ³ee efÒe³e kesÀ Òeefle GvekeÀe DeekeÀmebJesieeW mes ³egkeÌle nQ~ GvekesÀ J³eeqkeÌlelJe keÀer efveYeeakeÀlee ves GvnW menpe Dee wj mHe<ì DeelceÒekeÀeMeve keÀe
keÀewMeue efo³ee nw~ Òesce keÀes ceerje ves ve kesÀJeue mJe³eb kesÀ DeefHeleg ceveg<³e cee$e kesÀ Hejce meeO³e Deewj peerJeve
meej kesÀ ªHe ceW Hen®eevee nw~ ceerjeB ves Òesce keÀes peerJeve keÀes ceeveJeer³e, GoeÊe Deewj mec eHe&CeMeerue yeveeves
Jeeueer MeeqkeÌle kesÀ ªHe ceW ef®eef$ele efkeÀ³ee nw~
3) ceerje keÀer YeeDeHeveer YeeJeveeDeeW keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle kesÀ efueS SkeÀ Dev egketÀue Deewj GvcegkeÌle JeeleeJejCe efveefce&le keÀjves keÀe
mebIeFmekesÀ DeefleefjkeÌle ueeskeÀpeerJeve mes ceerje keÀer ienjer efvekeÀìlee Leer~ Gve keÀer menpe, mJeeYeeefJekeÀ Dee[byej
mes cegkeÌle leLee keÀuee keÀes peerJeveer MeeqkeÌle mes peesæ[ves Jeeueer Yeejeie-efJejeie keÀes keÀnves, megveves kesÀ ueeskeÀ Òe®eefuele ªHeeW keÀe ceerje ves yengle megboj GHe³eesie efkeÀ³ee nw -
levekeÀ nefj ef®eleJeew peer ceesjer Deesj~
ncepe ef®eleJele legce ef®eleJele veener, efoue kesÀ yeæ[s keÀþesj~
cnejer Deemee ef®eleJeefve legcejer, Deewj ve otpees þewj~~munotes.in

Page 91

91GvekeÀer Yeeñeesle Kegueles nQ~ ceerje keÀer YeeYeer efoKeeF& oslee nw~ GvekeÀer YeeMeyo Yeer efceue peeles nQ~ GuuesKeveer³e nw efkeÀ ceerje kesÀ Heo ceewefKekeÀ HejbHeje ceW meJee&efOekeÀ Òe®eefuele ngS,
FmeerefueS GvekeÀer YeeDeewj FmeerefueS jepemLeeveer Yeeefvecee&Ce #ecelee Deewj DeLe& -meboYe&lee Hej ceerje keÀer menpe HekeÀæ[ nw~ GvekeÀer YeeqkeÌle kesÀ meceeve ner
GvekeÀer YeeYeeJe GvekesÀ DeLe& keÀes DeefOekeÀ mepeerJe yeveelee ngDee Meeefceue neslee nw~ GvekesÀ ke=ÀienjeF& Deewj J ewefJeO³e lees nw ner meeLe ner ñeer peerJeve kesÀ DeeIeeleHetCe& DevegYeJe GvekesÀ mebJesieeW keÀes Deewj
leerJe´ yeveeles nQ~ ceerje keÀe yeue GvekesÀ menpe YeeJe ³ee cece& Hej nw Deewj GvekeÀer YeeG×eefìle keÀjves ceW meceLe& nw~ Gve keÀer Yeepeesefie³ee mes Òeerle efkeÀ³eeB og:Ke nesF&~
Òeerle efkeÀ³eeB megKe ve ceesjer mepeveer! peesieer ceerle ve keÀesF&~
³ee
nefj legce njes peve keÀer Heerj~
...............
yetæ[les iepe ûeen ceej³ees, efkeÀ³ees yeenj veerj~
oemeer ceerjeB ueeue efiejOej, og:Ke peneB leneB Heerj~
ceerje keÀer keÀeJ³eYeeSkeÀeble meIeve Òesce keÀe efveJesove nw~ ceerje keÀer YeepeerJeveevegYetefle keÀer MeeqkeÌle nw~ ceerje ves YeeJeveeDeeW keÀer ienjeF& keÀe peerJeve efpe³ee nw~ FmeerefueS Yeemenpe mebJesÐelee ceerje kesÀ efueS keÀefþve veneR n w~ ³en Gvemes Ssmes ner Devee³eeme meOe ieF& nw pewmes keÀefþve
yeeOeeDeeW kesÀ yeeJepeto GvekeÀer YeeqkeÌle Deewj DevegjeqkeÌle meOeer nw~ GvekeÀer keÀeJ³e YeeDeebleefjkeÀ Deewj DevegYeJe mece=× keÀeJ³ecetu³e kesÀ ªHe ceW efJekeÀefmele ng S nQ~ Jemlegle: Yeeceerje keÀer keÀefJelee DeefÜleer³e nw~
4) efMeuHe efJeOeeve : ceerje ves DeelceeefYeJ³eeqkeÌle kesÀ efueS ÒeieerleelcekeÀ cegkeÌlekeÀ HeoeW kesÀ efMeuHe keÀe
®egveeJe efkeÀ³ee nw~ Òeieerle DeelceHejkeÀ keÀeJ³e keÀer efJeefMe<ì mebj®evee nw~ efnvoer keÀefJelee ceW Òeieerle kesÀ
efMeuHe keÀe meJee&efOekeÀ cenÊJeHetCe& efJekeÀeme ke=ÀÒeieerleelcekeÀ ®eslevee keÀer j®eveekeÀej nQ~ GvekesÀ HeoeW ceW YeeJee W, efmLeefle³eeW ³ee ceveesoMeeDeeW kesÀ efJe©×
efmLeefle³eeW kesÀ yeer®e veeìkeÀer³e ÜbÜ Deewj leveeJe keÀe mebyebOe nw~ GvekeÀe Òel³eskeÀ Heo SkeÀ DeKeb[ FkeÀeF&
nw, efpemekesÀ Debleie&le GvekeÀe mel³e DevegYetefle Deewj DeefYeJ³eeqkeÌle kesÀ DevleJee&¿e DeJe³eJeeW mes j®eveelcekeÀ
mebieefle kesÀ efueS Òe³elveMeerue nw~ ue³eelcekeÀlee Òeieerle keÀe efve³eecekeÀ lelJe nw Deewj Fme ue³e keÀe mebyebOe
YeeJe Deewj YeeDe®íer mecePe Leer~ ceerje meeOeg -meceepe ceW ve efmeHe&À DeHeves Heo ieeleer LeeR, yeefukeÀ YeeJe efJeYeesj neskeÀj
ve=l³e Yeer keÀj Gþleer LeeR~munotes.in

Page 92

92ceerje keÀer keÀefJelee keÀer SkeÀ cenlJeHetCe& efJeMeskeÀer ieeef³ekeÀe nQ~ JeneB DeuebkeÀjCe keÀe DeJekeÀeMe ner veneR Lee~ ke=ÀHeerj keÀes menpe {bie Deewj Yeemee³eeme Òe³eesie osKeves keÀes veneR efceuelee nw, neB DeefYeJ³eeqkeÌle kesÀ oewjeve Devee³eeme {bie mes pees DeuebkeÀej
Dee ieS nQ, yeme Jener osKeves keÀes efceueles nQ~ ceerje keÀer meerOeer -meeOeer DeefYeJ³eeqkeÌle Ûo³e Hej DeeIeele
keÀjleer nw~
ceerje keÀer keÀefJeleeDeeW kesÀ efMeuHe efJeOeeve keÀer kegÀí efJeMesefJeÍJeveeLe ef$eHeeþer ceeveles nQ efkeÀ, `ceerjeB keÀer keÀefJeleeDeeW keÀe meeQo³e& efJeMesGvekeÀer HebeqkeÌle³ee B jepemLeeveer keÀer OJeefve ÒeJe=efÊe³eeW kesÀ DevegketÀue nQ, FmeefueS GveceW ÒeJeen nw~ Fme ÒeJeen
ceW efJeefMe<ì OJeefve³eeW keÀe ®ecelkeÀej Deewj PevekeÀej nw~ ÒeJeen kesÀ keÀejCe Gve HebeqkeÌle³eeW keÀer mcejCeer³elee
yeæ{leer nw~ mcejCeer³elee leye Deeleer nw peye HebeqkeÌle³eeW keÀer OJeefve ³eespevee Ssmeer nes efkeÀ SkeÀ OJeefve mes
Deieueer OJeefve lekeÀ peeves ceW ³eeveer G®®eejCe keÀjves ceW G®®eejCe DeJe³eJeeW keÀes DemegefJeOee ve nes~ ³ener
veneR, Jes G®®eejCe ceW menpe ÒeJe=Êe nes peeSB~ Ss mee leYeer neslee nw peye j®eveekeÀej DeHeveer yeesueer keÀer
Deblejbielee ceW Hewþe neslee nw, Jen yeesueer keÀer DeHeveer OJeefve³eespevee Deewj Jeeke̳e ÒeJeen keÀer OJeefveiele ÒeJe=efÊe
ceW Kego j®ee -yemee nes~ Òel³eskeÀ yeesueer keÀe DeHevee Jeeke̳e ÒeJeen Deewj DeHeveer efÒe³e OJeefve³eeB nesleer nQ~
keÀefJelee keÀer HeoeJeueer Deewj GmekesÀ íboefJeOeeve keÀe efveÍ®e³e Fvner OJeefve³eeW Deewj Fmeer ÒeJeen mes
neslee nw~'
9.5ceerje keÀer efJeêesn ®eslevee
ceerjeyeeF& keÀe keÀeJ³e De ewj GvekeÀer mebJesovee keÀF& meboYees& ceW Del³eble efJeefMe<ì nw~ GvekeÀe keÀeJ³e
DeHeves mece³e mes yengle Deeies keÀe keÀeJ³e Lee~ efpeme ÒekeÀej YeeqkeÌle kesÀ mlej Hej ceerje pewmeer oerJeeveieer
Gme ³egie ceW efkeÀmeer Deewj keÀefJe ceW osKeves vene R efceueleer, Gmeer ÒekeÀej ceerje pewmeer efJeê esner ®eslevee Yeer Gme
³egie ceW keÀce ner osKeves efceueleer nw~ efpeme keÀeue ces bceerje keÀe pevce ngDee Lee, Gme mece³e Yeejleer³e
meceepe ceW efm$e³eeW keÀer oMee De®íer veneR L eer~ Yeejleer³e meceepe HeejbHeefjkeÀ meceepe jne nw ~ Òee®eerve
Yeejle ceW ceveg ves m$eer kesÀ mebyebOe ceW DeHeves efJe®eej J³ekeÌle keÀjles ngS keÀne Lee efkeÀ m$eer keÀes yeeu³eeJemLee
ceW efHelee kesÀ DeOeerve ³egJeeJemLee ceW Heefle kesÀ DeOeerve leLee Je=odOeeJemLee ceW ³e efo Jen efJeOeJee nes peeleer nw lees
Hegve: DeHeves Heg$eeW kesÀ DeOeerve jnvee ®eeefnS~ Fme lejn Fme meceepe ceW m$eer keÀer Deepevce efkeÀmeer ve
efkeÀmeer keÀer DeOeervelee ceW jnves keÀes efJeJeMe Leer~ ³eÐeefHe Òe e®eerve keÀeue ceW kegÀí cee³eveeW ce W m$eer keÀer oMee
Fleveer efJeke=Àle veneR Leer Hejbleg Yeejleer³e Fefleneme ceW pees ceO³ekeÀeue keÀe oewj Lee Jen Del³eble ªefæ{Jeeoer
Deewj HejbHejeJeeoer efJe®eejeW mes meb®eeefuele Lee~ Fme oewj ceW efm$e³eeW kesÀ peerJeve meboYe& ceW efmLeefle³eeB D el³eble
$eemeo nes ieF& LeeR~
ceO³ekeÀeue ceW efpemes nce HetJe& ceO³ekeÀeue keÀnles nw, Jen meulevelekeÀeueerve MeemekeÀeW keÀe keÀeue nw
Deewj otmeje Gllej -ceO³ekeÀeue, pees cegieuekeÀeue mes DeejbYe neslee nw~ FeflenemekeÀej ³en ceevele sn w be f k e À
meulevele keÀeue mes efm$e³eeW keÀer oMee yengle Kejeye nes ieF& Leer~ Gve Hej keÀF& Heeyebefo³eeB LeeR~ Jes ceeve les nQ
efkeÀ Ssmee cegK³ele: yee ¿e Dee¬eÀceCeeW leLee Fmueece Oece& kesÀ ÒeJesMe kesÀ keÀejCe ngDee~ ³eÐeefHe veerefle kesÀ mlej
Hej cegefmuece m eceepe ceW efm$e³eeW keÀes Deeoj Je mecceeve keÀer ¢ef<ì mes osKee peelee Lee ke̳eeWkeÀer Fmueece Oece&
kesÀ ÒeJele&keÀ ceesncceo meenye ves efm$e³eeW Je HegªHeefJe$elee Hej yeue efo³ee ~ Hejbleg J³eJeneefjkeÀ efmLeleer Fleveer meeceev³e veneR Leer~ Gme mece³e efnbot leLeemunotes.in

Page 93

93cegefmuece oesveeW ner meceepe ceW Heoe& ÒeLee efJeÐeceeve Leer~ meceepe cegK³ele: leerve JeieeX ces efJeYekeÌle Lee -
G®®e, ceO³ece Deewj efvecce~ G®®e Jeie& ceW Meener HeefjJeej, Deceerj, jepee Fl³eeefo Deeles Les~ ceO³ece Jeie&
ceW Gme mece³e ®eewOejer, Kegle, cegkeÀodoce, peceeroej Deeefo leLee leermejs efvecveJeie& ceW efkeÀmeeve, ye{F&,
meesveej, ®eceej Deeefo peeefle³eeB LeeR~ Deueie -Deueie JeieeX keÀe jnve -menve Y eer Deueie Deueie Lee~
Fmueece kesÀ Deeieceve kesÀ HeM®eele efnbot meceepe ceW efm$e³eeW keÀer efmLeleer Hej J³eeHekeÀ ÒeYeeJe Heæ[e~ GvekeÀer
efmLeleer ceW efiejeJeì DeeF& Deewj pewmes -pewmes mece³e Deeies yeæ{lee ie³ee efm$e³eeW keÀer oMee yeolej nesleer ®eueer
ieF&~ Fme mece³e efm$e³eeW keÀer efMe#ee, HenveeJeW, DeefOekeÀej Deeefo keÀe efveOee&jCe Jeie& -efJeMesneslee Lee~ Jeieea³e peerJeve ceW yengle p³eeoe Demeceevelee Leer, Dele: Hetjs meceepe ceW efm$e³eeW keÀer oMee Yeer
SkeÀ pewmee r veneR Leer~ G®®e Jeie& ceW cenue keÀer jeefve³eeB GvekesÀ meies mebyebefOe³eeW keÀer Heeflve³eeB leLee efJeefYevve
Deceerjesb keÀer Heeflve³eeB Deeleer LeeR~ FvekeÀer DeeefLe&keÀ mebHevvelee keÀer YeeBefle FvekeÀer oMee Yeer Gvvele nesleer
Leer~ GvekesÀ meb®eeueve kesÀ efve³ece Yeer Deueie Les~ Hetjs ceO³ekeÀeue ceW mebYe´eble ceefnueeSB yengcetu³e DeeYetkeÀe Òe³eesie keÀjleer Leer~ Heoe& ÒeLee G®®e Jeie& keÀer ceefnueeDeeW ceW ner efJeMesHeoe& ÒeLee GvekeÀer ce³ee&oe Deewj G®®e leekesÀ ÒeleerkeÀ ªHe GvekesÀ peerJeve mes peg][er ngF& Leer~ Fme Jeie& keÀer
efm$e³eeW ceW Heo s& keÀe l³eeie efveb oveer³e ceevee peelee Lee ke̳eeW efkeÀ Hejos mes yeeiej efvekeÀueves keÀe DeLe& Fppele
keÀes mejsDeece yes®eves pewmee L ee~ Hej HegªceerjeyeeF& keÀe pevce jepemLeeve kesÀ jepeHetle jepeHeefjJeej ceW ngDee Lee~ Gme mece³e kesÀ
jepemLeeveer G®®eJeieea³e meceepe ceW kegÀí kegÀ jerefle³eeB, pewmes peewnj, meleer ÒeL ee Deeefo J³eeHle Leebr~
ke³eeWefkeÀ jepeHetle Del³eble mJeeefYeceeveer nesles Les Dele: DeHeveer efm$e³eeW keÀer cegefmuece meguleeveeW mes j#ee
keÀjves kesÀ efueS peewnj keÀe DeeosMe os osles Les~ peye Fve jepeHetleeW keÀes Fme yeele keÀe Helee ueie peel ee Lee
efkeÀ Jes ³eg× ceW Hejeefpele nes peeSbies lees Jes Jeerjlee HetJe&keÀ ueæ[les ngS DeHeves Òe eCeeW keÀer Deengefle os osles Les~
GvekeÀer jeefve³eeB Yeer cenue ceW mJe³eb keÀes Deefive ceW meceefHe&le keÀj osleer LeeR~ Ssmee veneR efkeÀ ³en ÒeLee ke sÀJeue
jepeHetleeW ³ee efnbogDeeW ceW ner efJeod³eceeve Leer yeefukeÀ Fme ÒeLee ves cegefmuece meceepe keÀes Yeer ÒeYeeefJele efkeÀ³ee~
peewnj keÀer ÒeLee keÀe Heeueve cegK³ele: Fve G®®eJeieea³e jepeeDeeW leLee meeceblees kesÀ HeefjJeejeW keÀer
ceefnueeDee W keÀes keÀjvee He[lee Lee ke̳eeW efkeÀ ³eg×eW cesb GvekesÀ Hejeefpele nesves Hej GvekeÀer efm$e³eeW kesÀ otmejs
kesÀ neLeeW ceW Heæ[ves keÀer mebYeeJevee jnleer Leer, pees keÀer GvekesÀ efueS yengle ner Mece&veekeÀ yeele nesleer Leer~
Dele: DeHeves meccee ve keÀer j#ee kesÀ efueS GvnW peewnj keÀjvee Heæ[lee Lee~ Fme oewj cesb meleer ÒeLee Yeer
meceepe kesÀ efueS yengle yeæ[e DeefYe MeeHe Lee ke̳eeWefkeÀ G®®eJeie& ceW Hegve efJe&Jeen keÀer Devegceleer veneR Leer~ Dele:
Heefle keÀer ce=l³eg kesÀ HeM®eele G®®eJ eie& keÀer efm$e³eeW Hej SkeÀ ÒekeÀej mes efJeHe lleerkeÀe Hene][ ìtì He[lee Lee~
³en ÒeLee efnbot meceepe ceW Òe e®eerve keÀeue mes Òe®eefuele Leer~ Heefle keÀer ce=l³eg kesÀ HeM®eele GmekeÀer efJeOeJee k eÀes
Del³eble Ie=Cee keÀer ¢ef<ì mes osKee peelee Le e~ GmekesÀ peerJeve keÀe DeLe& ner efvece&tue nes peelee Lee~ efJeOeJee
keÀes uebyes kesÀMe lekeÀ jKeves keÀer ceveeF& Leer~ G®®eJeie& ceW HegveefJe&Jeen mebYeJe venerb Lee Dele: Fme J³eLe& kesÀ
peerJeve keÀes æ{esves mes yesnlej keÀer ef®elee kesÀ meeLe p eue peevee ner GmekesÀ efueS Þes³emkeÀj Lee~ ³eefo keÀesF&
m$eer meleer nesvee vener ®eenleer Leer lees Gmes meceepe ceW yengle ner efvebov eer³e mecePee peelee Lee~ DekeÌme j
efJeOeJee keÀes meleer nes peeves kesÀ efueS efJeJeMe efkeÀ³ee peelee Lee~ ceerjey eeF& kesÀ Heefle Yeespejepe keÀer ce=l³eg kesÀ
yeeo ceerje keÀer meeme Yeer kegÀí Ssmee ner ®eenleer LeeR~ Hejbleg ceerje ves ³en mJeerkeÀej vener efkeÀ³ee~ Fmeer lejn
GvnesveW keÀYeer Heoe& ÒeLee kesÀ efve³eceeW keÀes Yeer vener DeHevee³ee~ meeceeefpekeÀ jerefle-efjJeepeeW Deewj HejbHejeDeeW
kesÀÒeefle GvekesÀ Fme ¢ef<ìkeÀesCe kesÀ keÀejCe ner Hetje jepeHetle meceepe GvekeÀe ogMceve nes ie³ee Lee~
ceerjeyeeF& keÀe peerJeve DeejbYe mes ner kegÀí Deueie jerefle mes Deeies yeæ{e~ ceerje keÀeJ³e kesÀ DeefO ekeÀejer
efJeodJeeve Dee®ee³e& HejMegjece ®elegJexoer peer ves GmekesÀ peerJeve ceW keÀF& yeeleeW keÀes ÒeceeefCekeÀ æ{bie mes efueKee
nw~ ceerjeyeeF& Heefle megKe mes DeuHeJe³e ceW ner Jebef®ele nes ieF& LeeR~ efpeme mece³e Jen efJeOeJee ng³eer, Gmemunotes.in

Page 94

94mece³ e Jen ³egJee LeeR Deewj ³egJeeJemLee ceW efceues Fme ogKece³e JewOeJ³e kesÀ keÀejCe GvekesÀ peerJeve ceW yengle
yeæ[e HeefjJele&ve Dee ie³ee~ ceerje ceW ke=Àyeeo DeHeves memegjeue peeles mece³e Yeer Jes DeHeves efÒe³e ke=Àjnles Yeer Jes DeHeves efiejOej ieesHeeue keÀe efJeefOeJele Hetpeve De®e&ve keÀjleer jner Deewj JewOeJ³e efceueles ner
GvnesveW meejs meebmeeefjkeÀ y ebOeveeW Deewj ceesncee³ee keÀes æíesæ[keÀj DeHevee ef®elle efiejOej ieesHeeue ceW ner ueiee
efo³ee~ ceerje kesÀ efueS Henues GvekeÀer YeefkeÌle Leer Deewj yeeo ceW GvekeÀe meebmeeefjkeÀ peerJeve~ ³ener keÀejCe nw
efkeÀ efJeJeen kesÀ yeeo DeHeveer meeme kegbÀJeefjyeeF& mes keÀYeer GvekeÀer veneR yeveeR~ Yeespejepe keÀer ce=l³eg kesÀ yeeo
kegbÀJeefjyeeF& & ves ceerje keÀes meleer nes peeves kesÀ efueS keÀne Hejbleg ceerje ves Gllej osles ngS keÀne efkeÀ, &cew ve
®eesjer keÀjleer ntb Deewj ve kegÀceeie& Hej ®e ueleer ntb, ve Devee®eej keÀjleer ntb Deewj ve Del³ee®eej keÀjleer ntb, ve
efkeÀmeer keÀes meleeleer n tbDeewj ve ªueeleer ntb~ ceQ DeHeves neue ceW cemle jnkeÀj ceveceesnve veìveeiej efieefjOej
ieesHeeue keÀe Yepeve keÀjleer ntb ~ cebefoj ceW oMe&ve keÀjle er ntb leLee YeieJele keÀLee ueerueeDeeW keÀe ÞeJeCe keÀjleer
ntb~ ceveg<³e pevce ®eewjemeer ueeKe ³eesefve³eeW keÀes Yegiele uesves kesÀ HeM®eele efceuelee nw~ Ssmes megboj DeJemej keÀes
peeveyetPekeÀj yeyee&o keÀjkesÀ peue cejvee keÀneb keÀer yegodefOece eveer nw~ cew bceveg<³e pevce keÀes meHeÀue keÀjves nsleg
meleer nesves kesÀ yepee³e efieefjOej keÀe Yepeve keÀªbieer~ 'Fme Òemebie mes ³en mHe<ì neslee nw efkeÀ ceerjeyeeF&
mJeleb$e ®eslevee mes ³egkeÌle ceefnuee LeeR Deewj GvekesÀ efueS HejbHeje, jerefl e-efjJeepe Deeefo GvekesÀ F<ì mes
yeæ{keÀj vene br Les Deewj GvnesveW nj Gme HejbHeje ³ee jerefle -efjJeepe keÀe efJejesOe efkeÀ³ee, pees GvekeÀer YeefkeÌle
kesÀ Deeæ[s Deelee Lee~
DeHeveer mJeleb$e ®eslevee kesÀ keÀejCe ceerje keÀes memegjeue He#e kesÀ oJeeje Del³eble Òeleeef[le efkeÀ³ee
ie³ee~ Ssmee GuuesKe efceuelee nw efkeÀ jeCee efJe¬eÀceeefol³e ves Yeebefle -Yeebefle kesÀ Ketye Òeleeefæ[ le efkeÀ³ee Lee~ Fvne br meye yeeleeW kesÀ keÀejCe mebJele 1590 ceW ceerje ves ncesMe ek e s Àe f u e Sc e s J e e æ [
íesæ[ efo³ee Deewj DeHeves Heernj cesæ[ lee®eueer ie³eer~ ceerje ves DeHeveer YeefkeÌle kesÀ efueS meebmeeefjkeÀ keÀ<ìeW
Deewj lekeÀueerHeÀeW keÀer efyeukegÀue Yeer HejJeen vener keÀeR~ oerJeeveer ceerje DeHeves YeefkeÌle kesÀ ceeie& Hej efvejblej
®eueleer jneR~ GvnesveW DeHeveer keÀefJelee ceW keÀF& mLeueeW Hej Fme lejn keÀer yeeleeW keÀe JeCe &veYeerefkeÀ³ee nw~
Jes efueKeleer nQ efkeÀ, Ssmeer yeoveeceer GvnW yeæ[er efÒe³e nw, pees ke=ÀjeCees cneves ³ee yeoveeceer ueies ceerþer
keÀesF& efveboes keÀesF& efyeboes ceW ®euet Bieer ®eeue DeHetþer~
meebkeÀ[ueer mesled peve efceefue³ee ke̳etB efHeÀªB DeHetþer~
melme bieefle cee %eeve megCew íer, ogjpeve ueesªB vew oerþer~
jeCee efJe¬eÀ ceeefol³e ves ceerje keÀes keÀF& yeej peeve mes ceejves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee Hej efve[j ceerje
ves keÀYeer jeCee keÀsmeeceves ve lees efmej PegkeÀe³ee Deewj ve GvekeÀer yeeleeW keÀes ner ceevee yeefukeÀ jeCee keÀer
leg®í yegodefOe Hej GvnW lejme Deelee Lee Deewj Jen keÀnleer Yeer Leer efkeÀ jeCee ke̳ee cegPemes J³eLe& yewj jKeles
nes, cewbves lees meye kegÀí l³eeie efo³ee nw Deewj efiejOej ieesHeeue ceW ner cesjer Deelcee j®eer -yemeer nw~ legce cegPes
ceejves keÀe Òe³eeme keÀjles nes Hej legcnejs Yespes i eSpenj keÀes Yeer cesjs ke=ÀjeCeepeer Les ke̳eeveW jeKees cnemetb yewj
Les lees jeCeepeer cneves Fmeæ[e, ueeieesb p³eeW efye´®ææíve ceW kewÀj~
cenue Deìejer nce meye l³eeies, l³e ei³ees Leejes yemevees menj~
ceerjeBkesÀ ÒeYeg efieefjOej ve eiej, Fcejle keÀj efo³ees penj~~
ceerje keÀes ueesieeW keÀer efyeukegÀue Yeer HejJeen veneR Leer~ Jen DeHeveer YeefkeÌle ceW efyeukegÀue oerJeeveer nes
ieF& Leer~ HejbHejeûemle ªefæ{Jeeoer ueesie GvnW lejn -lejn keÀer yeeleeW mes mebyeesefOele keÀjles nw~ keÀesF& GvnWmunotes.in

Page 95

95yeeJejer keÀnlee, keÀesF& kegÀueveeefMeveer keÀnlee LeeDeewj ceerje keÀes ³en meye osKe Deewj nbmeer De eleer Leer~ ceerje
leesoerJeeveieer mes Yej keÀj ke=Ànesves keÀe efyeukegÀue Yeer iegceeve vene br Lee~ mecemle meebmeeefjkeÀ keÀ<ìeW keÀes Yeer GvnesveW nbmeles -nbmeles men
efue³ee Lee -
Heie yeeBOe IetBIej³eeB Cee®³eeb jer
ueesie keÀn³eeB ceerje yeeJejer, meemeg keÀn³eeB kegÀueveemeer jer~
efJeKe jes H³eeuee jeCee Yespe³eeB, HeerJeeb ceerje neBmeer jer~
ceerje ves DeHeves keÀF& HeoeW ceW DeHeves meeLe ngF& Òelee[veeDeeW keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw~ jeCee ves keÀYeer
efHeìejs ceW meeBHe jKekeÀj Yespee, keÀYeer p enj keÀe H³eeuee Yespee Hejbleg ceerje keÀer YeefkeÌle keÀe ®ecelkeÀej efkeÀ
meeBHe efHeìeje Keesueles ner ceerje keÀes Meeefueiejece efceueles nw Deewj penj keÀe H³eeuee ceerje kesÀ nesþeW mes
ueiekeÀj Dece=le ces byeoue peelee nw~ ceerje ves DeHeveer Yee fkeÌle kesÀ efueS keÀYeer Yeer meebmeeefjkeÀ Òeleeæ[vee keÀer
HejJeen vener bkeÀer Deewj ke=ÀceerjeBceieve YeF& nefjkesÀ iegCe iee³e
meebHe efHeìeje jeCee Yesp³eeW, ceerjeB neLe efo³ees pee³e~
vne³e Oees³e peye osKeCe ueeieer, meeefueiejece ieF& Hee³e~
penj keÀe H³eeuee jeCee Yesp³ee, Dece=le oervn yevee³e~
keÀeLe Oees³e peye HeerJeCe ueeieer, nes ieF& Decej DeB®ee³e~
DeHeves Heefle keÀer ce=l³eg kesÀ HeM®eele meleer ve nesvee leLee DeHevee r YeefkeÌle kesÀ efueS DeHeveer kegÀue
ce³ee&oe keÀes l³eeie keÀj meeOeg -meblees keÀer mebiele ceW jnvee, Ietcee keÀjvee, cebefoj ceW keÀer le&ve-Yepeve Deeefo
keÀjvee -³en meye ceerje keÀer efJeêesner ®eslevee keÀe Heefj®ee³ekeÀ nw~ Gme mece³e kesÀ meceepe Deewj mJe³eb jeCeeb
ves efkeÀlevee Yeer Òe³eeme efkeÀ³ee Hej Jes ceerje keÀes YeefkeÌle efJecegKe veneR keÀj HeeS~ Gme mece³e ceerje ves YeefkeÌle
kesÀ ÒeYeeJe ceW ner mener, pees J³eJenej efoKee³ee, Jen me®eceg®e GvekeÀer meMekeÌle efJeê esner ®eslevee keÀ es ner
ÒeoefMe&le keÀjlee nw~ Gme keÀeue ceW meeceeefpekeÀ jeref le-efjJeepeeW De ewj HejbHejeDeeW keÀe efJejesOe keÀjves keÀer
efnccele ef keÀmeer keÀer veneR nesleer Leer~ ceerje keÀer efJeêesner ®eslevee ³eefo osKee peeS lees keÀyeerj keÀer efJeêesn
®eslev ee mes efkeÀmeer Yeebefle Yeer keÀce veneR nw yeefukeÀ Deewj yeæ{keÀj nw~ ceerje Yeues ner SkeÀ jepe HeefjJeej keÀer
m$eer Leer Hej Gme mece³e efm$e³eeW keÀes Fleveer mJeleb$elee veneR Leer~ GvnW jerefle -efjJeepeeW, HejbHejeDeeW Deewj
ce³ee&oeDeeW ke sÀ efve³eb$eCe ceW ner jnvee He[ lee Lee~ Ssmes mece³e ceW ye®eHeve mes ueieer ngF& ueieve keÀes ceerje ves
yeæ{e³ee Deewj GmekeÀe efJekeÀeme efkeÀ³ee~ Gme jemles ceW Deeves Jeeueer mecemle jerefle -efjJeepeeW, HejbHejeDeeW
Deewj ce³ee&oeDeeW keÀes Oelee yeleeles ngS Jes DeHeves HeLe Hej Deeies yeæ{leer jner~ me®eceg®e ceerje pewmeer efJeê esner
®eslevee Gme keÀeue ceW ogue&Ye Leer~
9.6ceerje -keÀeJ³e ceW efJejn YeeJevee
ceerje keÀekeÀeJ³e Devegjeie Deewj efJejn keÀe DeodYegle meeceb pem³e Òemlegle keÀjves Jeeu ee keÀeJ³e nw~
efpeme ÒekeÀej GvekeÀer YeefkeÌle Del³eble Òeyeue Deewj ienjer Leer, ke=ÀDeewj DeeeflcekeÀ Lee, Gmeer Devegjeie mes Òesefjle ke=ÀceerjeyeeF& kes ÀpeerJeve Deewj keÀeJ³e keÀes osKeles ngS SkeÀ yeele mHe<ì ªHe mes ¢ef<ìiees®ej nesleer nw efkeÀ ceerje
kesÀ Delece&ve ceW Devegjeie Deewj efJejn keÀe DeodYeg le meb³eesie GHeefmLele Lee~ neueebefkeÀ GvekeÀe peerJeve
Del³eble efJe

Page 96

96Hejbleg meejer DeJemLeeSb GvekesÀ Ûo³e mes ke=ÀGvekeÀe Devegjeie meebmeeefjkeÀ Devegjeie pewmee venerb Lee yeefuk eÀ Jen DeeeflcekeÀ Deewj De eO³eeeflcekeÀ Lee~ SkeÀ
Ssmes J³eefkeÌle mes Flevee Devegþe Òesce ke Àjvee efpemes nce peeveles nwefkeÀ Jen meebmeeefjkeÀ nw ner veneR , yeæ[er
Devetþer yeele nw~ ceerje kesÀ Ûo³e ceW efieefjOej veeiej efkeÀme lejn Keæ[s Les efkeÀ Gve mes yeæ{keÀj ³eLeeLe&
GvekesÀ efueS Deewj otmeje kegÀí Yeer vene brL e e ,D e e w j GvekeÀe efJejn GvekesÀ efueS Del ³eble Deme¿e Lee~
YeefkeÌle æYeeJevee mes DeeHetefjle ceerje keÀe Ûo³e ke=Ànw~ GvekesÀ efJejn kesÀ HeoeW ceW ner GvekeÀer YeefkeÌle keÀe G®®elej ªHe Yeer ¢ef<ìiees®ej neslee nw~ ceerje kesÀ
HeoeW ceW meJee&efOekeÀ mebK³ee Ssm es HeoeW keÀer nw peneB GvekeÀer efJejn DevegYetefle ÒekeÀì ngF& nw~ DeHeves ke=ÀÒeefle GvekeÀe mJ e®í OeJeue Òe sce, ke=ÀoerveoMee Fve HeoeW ceWosKeles ner yeveleer nw~
ceerje kesÀ DeefOekeÀejer efJeodJeeve ye=peWê kegÀceej efmebIeue keÀnles nw b,&ceerjeyeeF& efJejn Deewj Yeefke Ìle
keÀer Òeeflecetefle& nw~ ceerjeyeeF& kesÀ DeefOekeÀebMe HeoeW ces efJejn YeeJe nw~ GmekesÀ efvekeÀì Ssmee keÀesF& efJejner Yeer
veneR nw pees GmekeÀer efJejn Jesovee keÀes mecePe mekesÀ~ GmekesÀ ves$eeW ceW DeefJejue -DeÞetHeele neslee nw~ cegKe
cueeve leLee Mejerj ceefueve jnlee nw~ Jen efÒe³elece keÀes mLeeve -mLeeve Hej lejn -lejn mes æ{btæ{leer nw efkebÀleg
Gme veìKeì keÀe, efve<þgj keÀe, keÀneR Helee veneR ueielee~ efJejn ceerje keÀe DeHevee nw~ Jen GmekeÀes
íesæ[vee veneR ®eenleer~ pees Deevebo efJej n-Jesovee ceW efÒe³elece keÀer DeveJejle mce=efle ceW nw, Jen meb³eesie ceW
vener nw~ efJe jneJemLee ceW Heue -Heue Jen efÒe³elece mes ceeveefmekeÀ leeoelc³ e mLeeefHele efkeÀS jnleer nw~ Fme
lejn efJejn keÀer efmLeleer ceW ceerje DeHeve s DeejeO³e kesÀ Del³eb le meefv vekeÀì Kego keÀes Heeleer Leer~ FmeerefueS
efJejn keÀer Del³eble megboj J³ebpevee GvekesÀ keÀeJ³e ceW osKeves keÀesefceueleer nw~ ceerje keÀes Yeueer Yeebefle Fme
yeele keÀe Snmeeme nw efkeÀ Jes efpeme efiejOej veeiej kesÀ Òesce ceW J³eefLele nQ G memes Òesce keÀjves kesÀ efmeJee³e
ogKe kesÀ Deewj kegÀí veneR efceuesiee Hej efHeÀj Yeer Jes DeHeves ceve kesÀ meeceves efJeJeMe nQ Deewj meye kegÀí peeveles
ngS Yeer DeHeves Òesce kesÀ Òeefle meceefHe&le nQ~ Jes peeveleer nQ efkeÀ veì veeiej keÀer ®een e fmeJee³e ogKe kesÀ De ewj
kegÀí veneR osieer , efHeÀj Yeer Jes DeHeves Òesce Hej DeemekeÌle nQ Deewj keÀnleer nw -
peesefie³ee mes Òeerle efkeÀ³eeB ogKe nesF&~~
Òeerle efkeÀ³eeB megKe vee ceesjer mepeveer, peesieer efcele ve keÀesF&~
jele efoJeme keÀ ue veeefnb Hejle nw, legce efceefue³eeB efyeefve ceesF&~
...................................
ceerjeBjs ÒeYeg keÀye js efceueesies, efceefue³eeB DeeBCeo nesF&~~
ceerje DeHeves efiejOej veeiej keÀes Fme lejn mebyeesefOele keÀjleer nQ pewmes Jen Fme YeeweflekeÀ peiele
keÀe efJeDeHeves J³eefLele YeeJeeW keÀes ÒekeÀì keÀjleer nQ pewmes GvekeÀe Heefle Hejosme ie³ee nes Deewj Jeneb mes ueewì vee j ne
nes, SkeÀ Yeer mebosMee vee Yespe jne nes Deewj Ssmes veì veeiej keÀer DeemeefkeÌle ceW jle ceerje ves DeeYetl³eeie keÀj efo³ee nw, DeHeves kesÀMeeW keÀes meBJeejvee íesæ[ efo³ee nw Deewj kesÀJeue veì veeiej keÀer mce=efle ceW
KeesF& ngF& F me Deeme cesb yewþer nw efkeÀ keÀye Jen meebJeefue³ee DeeSiee Deewj ceerje Gmemes efceue mekesÀieer -
meeBJeefue³ee cnejes íe³e jnd³ee Hejosme~
cneje efyeíæ[d³ee HesÀj ve efceue³ee, Yesp³ee Cee SkeÀ mevesme~
jleCe DeeYejCe Yet.......................................
ceerjeB js ÒeYeg efceueCe efJeCe, peerJeefve pevece Devesme~~munotes.in

Page 97

97ke=ÀGvekeÀe ³en ojo D evetþe nw, efpemes keÀesF& otmeje cenmetme veneR keÀj mekeÀlee~ DeHeves Òesce keÀer Heerj keÀes
ceerje ner mecePe mekeÀleer nQ~ DeHeveer Fme efJejn -J³eLee mes Jes Fleveer J³eefLele nw efkeÀ oj -oj keÀer þeskeÀjsb
Keeleer efHeÀj jner nQ~ Fme oo& keÀes Gvnesv eW DeHeves Ûo³e ceW mebpeess keÀj jKee nw~ Fme ojo keÀe keÀnerb
Fueepe Yeer veneR nw~ ³en ueeFueepe nw~ keÀesF& JewÐe FmekeÀe Fueepe keÀjves ceW me#ece veneR nw~ Deiej keÀesF&
nw pees Fme ojo keÀe Fueepe keÀj mekeÀlee nw, lees Jen Kego veì veeiej ke=Àefceuesbies leye ner ³e nojo otj nesiee -
ns jer cne lees ojo efoJeeBCeer cneje ve peeC³eeB keÀes³e~
Iee³eue jer iele Iee³eue peeC³eeB, efn³eæ[eW DeieCe meBpees³e~
..............................
ojo keÀer ceej³eeb oj oj,[esu³eeb, Jewo efceu³ee Cee keÀes³e~
ceerjeB jer ÒeYeg Heerj efceìeBiee peye Jewo meeBJejes nes³e~~
ceerje DeHeves efJe jn ceW Fme lejn DeemekeÌle nwb efkeÀ efove keÀe ®ewve Deewj jele keÀer veeRo, meye
njece nw~ DeebKees bn e rD e e b K e e s cesb meejer jele iegpej peeleer nw~ veì veeiej kesÀ efJe jn kesÀ ceejs veeRo Heeme lekeÀ
veneR HeÀìkeÀleer Deewj uesìs -uesìs ceerje Fme yeele keÀe Fblepeej keÀjleer jnleer nQ efkeÀ efkeÀme Yeebefle meJesje
nes~ efove Deewj jele ceerje keÀe Ûo³e leæ[Helee jnlee nw efkeÀ keÀye DeekeÀj ke=Àpees Heeræ[e nw, Fmes keÀesF& veneR peevelee efmeJee³e veì veeiej kesÀ, efpevekesÀ neLeeW ceW ner ceerje keÀe peerJeve Deewj
cejCe nw -
veeRo[er DeeJeeB Cee meejeb jele, kegÀCe efJeefOe nes³e HejYeele~
®ecekeÀ Gþe megHegveeB ueKe mepeCeer, megOe Cee Yet u³eeb peele~
leueHeÀeb leueHeÀeb efpe³eje pee³eeB keÀye efceefue³eeB oerveeveeLe~
............................
ceerjeBHeeræ[e meesF peeCeew, cejCe peerJeCe efpeCe neLe~~
efJejn mebyebOeer Yeebefle -Yeebefle keÀer GefkeÌle³eeB ceerje kesÀ HeoeW ceW ceewpeto nw~ ke=ÀefueS F&MJej nQ Hej ceerje kesÀ efueS GvekesÀ efÒe³elece veì veeiej nwb, efpevnW ceerje He$e efueKekeÀj DeHeveer
J³eLee yeleevee ®eenleer nQ, Hej He$e Yeer Gv emes efueKee veneR peelee nw~ keÀuece HekeÀæ[les ngS GvekesÀ neLe
keÀebHeles nw~ DeebKeesb ceW DeebmegDeeW kesÀ ceejs GvnW kegÀí efoKeeF& veneR oslee nw~ GvekeÀe Ûo³e Fme lejn yes®ewve
nw efkeÀ Gvns bkegÀí mecePe ceW veneR Deelee efkeÀ efkeÀme Yeneveefle v eì veeiej Jes DeHeves vepeoerkeÀ ues DeeS -
Heefle³eeB ceQ kewÀmes efueKetB, efueK³eesjer ve pee³e~
keÀuece Oejle cesjes keÀj kebÀHele nw vewve jns Peæ[ uee³e~
ke=Àvenerb nw~ GvekeÀe ceve Fme Yeebefle nes ie³ee nw, pewmes Iegve ueiee ngDee keÀeþ neslee nw~ ke=Àceerje DeHeveer megOe -yegOe Kees ®egkeÀer nQ~ GvekeÀe leve -ceve oesveeW #ele -efJe#ele nw~ GvnW yeme SkeÀ ner ueieve
ueieer ngF& nw efkeÀ efkeÀme Yeebefle efiejOej mes GvekeÀe efceuevee nes mekesÀiee -
nefj efJeCe ke̳etB efpeJeeB jer je³e~
m³eece efyevee yeew je Ye³eeB, ceCe keÀeþ p³etB IegCe Kee³e~~
M³eece meebJeefj³ee ceerje kesÀ pevece -pevece kesÀ meeLeer nQ Dee wj DeHeves Fme pevece -pevece kesÀ meeLeer
keÀes ceerje efove -jele ³eeo keÀjleer jnleer n bw~ DeHeves Ûo³e ceW yemes efiejOej mes mebJeeojle jnleer nw~ ke=À

Page 98

98kesÀ efyevee GvekesÀ ceve keÀes®ewve veneR efceuelee~ ke=Àyeæ[er Deme¿e nw~ Jes efove jele GvekeÀe HebLe efvenejleer jnleer nw efkeÀ Helee veneR keÀye efkeÀme efoMee mes
efiejOej veeiej DeeSbies Deewj GvekeÀe Fbl epeej keÀjles -keÀjles ceerje keÀer Deeb KeeW mes Deebmet veneR Leceles~
GvekeÀe Û o³e efvejblej le[Helee jnlee nw -
cnejes peC ece peCece jes meeLeer LeeBves Cee efyemej ³eeB efove jeleer~
LeeB osK³eeb efJeCe keÀue Cee Heæ[lee peeCes cnejes íeleer~
TB®ee ®eæ{®eæ{ HebLe efvenej³eeb keÀueHe keÀueHe DeBefKe³eeB jeleer~
ceerje M³eec e kesÀ jbie ceW Fme lejn jbieer ngF& nw efkeÀ efkeÀmeer Yeer keÀercele Hej Jes Gmes íes[ves keÀes
lew³eej veneR nw~ Iej -HeefjJeej, meceepe ves efkeÀleveer ner Yelme&vee keÀer Hej ceerje DeHeves efiejOej veeiej ceW ner
jceer ngF& nQ~ ceerje keÀer YeefkeÌle keÀes efceìeves kesÀ efkeÀleves ner Òe³eeme ngS Hej Jes veneR ef[ieer~ efkeÀmeer ves GvnW
meHe&obMe mes ceej ves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee, efkeÀmeer ves GvnW penj osves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee, Hej ceerje keÀer YeefkeÌle
mJe®í, OeJeue Deewj efveke=ÀYeeJe keÀer YeefkeÌle nw~ Deewj YeefkeÌle mes Fme ªHe ceW meyemes Òeieeæ{ Deewj cece&mHeMeea mJej efJejn keÀe ner nw~
ceerje peeveleer nw efkeÀ ke=Ànw Deewj GvekesÀ Fme Òesce keÀer DeefveJee³e& HeefjCeefle efJejn ner nw~ Fme efJejn ves GvekesÀ J³eefkeÌlelJe keÀes
DeueewefkeÀkeÀ jbie mes Yej efo³ee nw~ meeje ³eLeeLe& mecePeles ngS Yeer ceerje efpeme lejn mes ke=ÀDeekebÀþ [tyes ngS efJejn ieeve ceW jle jnleer nwb, Gmemes GvekesÀ Òesce keÀer Òeieeæ{lee mHe<ì nesleer nw~ DeHeves
Òesce keÀes ve Hee mekeÀv es keÀer pees efJeJeMelee nw, Jen G vekesÀ keÀeJ³e ceW Del³eble Òeieeæ{ æ{bie mes DeefYeJ³ekeÌle ngF&
nw~ ceerje kesÀ keÀeJ³e ceW DeefYeJ³ekeÌle efJejn GvekesÀ keÀeJ³e keÀe meJee&efOe keÀ meMekeÌle He#e nw~ GvekeÀe ceve
Deewj Mejerj meYeer kegÀí, meeje DeefmlelJe efJejn kesÀ ÒeYeeJe ceW nw~ Gvnsb DeHeveer keÀesF& megOe -yegOe veneR nw,
ve GvnW DeHeves Keeves -Heerves keÀe nesMe nw ve GvekeÀer DeebKeesb ceW keÀneR veeRo nw~ yeeJejer keÀer lejn Jes ke=Àefceueve keÀer Deeme ceW FOej -GOej YeìkeÀleer jnleer nQ~ JeemleJe ceW efpeleves Òeieeæ{ efJejn keÀe GoenjCe
ceerje keÀe keÀeJ³e nw, Jewmes Òeieeæ{ efJejn keÀe Dev³e$e efceuevee DemebYeJe nw~ DeHeves keÀeJ³e kesÀ Fmeer He#e kesÀ
keÀejCe ceerjeke=À9.7meejebMe
Fme ÒekeÀej ceerje keÀe keÀeJ³e GvekesÀ menpe, DekegbÀþ J³eeqkeÌlelJe kesÀ meceeve peerJeve -jeie mes
mHebefole Deewj efveje[cyej nw~ FmeceW YeeJeeW Deewj DevegYetefle³eeW k eÀer ienjeF& nw, pees Hetjer lejn mes mebJesÐe SJeb
mebÒes<³e nw~ GvekesÀ keÀeJ³e ceW Òel³eskeÀ efvece&ue ef®e$e mes SkeÀelce nes peeves keÀer #ecelee nw~ ceerje keÀer keÀefJelee,
keÀefJelee veneR yeefukeÀ GvekesÀ Òesce keÀer Heerj keÀe menpe YeeJeveece³e GÃej nw, Ssmee GÃej, pees efkeÀmeer Yeer
Þeeslee ³ee HeeþkeÀ keÀes jmeefmekeÌle keÀj oslee nw, Òesce keÀer Gme Devetþer Heerj ceW [gyees oslee nw~
9.8ueIegllejer³e ÒeMve
1) ceerje kesÀ efHeleecen keÀe veece Lee?
2) efvecve ceW mes efkeÀme efJeÜeve kesÀ Devegmeej ceerje keÀe pevce mLeeve yeepeesueer nQ?
3) ceerjeyeeF& kesÀ Heefle keÀe ke̳ee veece Lee?
4) ceerje keÀe efJeJeen efvecve ceW mes efkeÀme Je

Page 99

999.9oerIees&llejer ÒeMve
1) ceerje keÀer YeeqkeÌle kesÀ mJeªHe Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
2) ceerjekesÀ keÀeJ³e ceW DeefYeJ³ekeÌle efJejn YeeJevee keÀe efJeÍues3) ceerje kesÀ keÀeJ³e meewvo³e& keÀe meesoenjCe JeCe&ve keÀerefpeS~
4) ceerje kesÀ keÀeJ³e ceW DeefYeJ³ekeÌle efJeêesn keÀer ÒeJe=efÊe keÀe efJeÍues5) YeeqkeÌlekeÀeueerve keÀefJe³eeW ceW ceerjeB kesÀ JewefMe<ìîe keÀe JeCe&ve keÀerefpeS~
9.10meboYe& ûebLe
1) ceerje keÀe keÀeJ³e -efJeÍJeveeLe ef$eHeeþer; JeeCeer ÒekeÀeMeve, veF& efouueer
2) ceerjeyeeF& keÀer HeoeJeueer -mebHeeokeÀ Dee®ee³e& HejMegjece ®el egJexoer; efnvoer meeefnl³e meccesueve, Òe³eeie


munotes.in