Guidance-and-Counselling-Marathi-Version-2-munotes

Page 1

1 १
मागगदर्ग
घटक रचना
१.०
१.१ प्रस्तावना
१.२ मागगदर्गन - संकल्पना, अथग
१.३ मागगदर्गनाची तत्त्वे
१.४ मागगदर्गनाची आवश्यकता (गरज)
१.५ मागगदर्गनाची व्याप्ती
१.६ आपली प्रगती तपासा
१.७ सारांर्
१.८ स्वाध्याय प्रश्न
१.० उद्दिष्टे १) मागगदर्गनाची संकल्पना, अथग स्पष्ट करणे.
२) मागगदर्गनाची तत्त्वे ववर्द करणे.
३) मागगदर्गनाची आवश्यकता स्पष्ट करणे.
४) मागगदर्गनाची व्याप्ती स्पष्ट करणे.
१.१ प्रस्तावना मानव हा इतर प्राणयांपेक्षा वभन्न आहे. त्याचे हे वेग पण असल्याचे मुख्य कारण म्हणजे
त्याला असलेली बुद्धी आवण वववेक. आपल्या बुद्धीच्या जोरावर तो व्यविगत व सामावजक
ववकास साधत आला आहे. अजूनही तो ववकासाच्या बाबतीत प्रयत्नर्ील आहे. या
प्रयत्नात त्याला अनेक समस्यांर्ी संघर्ग करावा लागतो. त्याला असलेल्या समस्यांचे
वनराकरण करणयासाठी तो समाजातील अनुभव संपन्न अर्ा व्यिीवर, संस्थावर अवलंबून
राहत आला आहे. या समस्यांचे वनराकरण करतांना त्याला ज्येष्ठ व्यिींची, संस्थांची
मागगदर्गनासाठी गरज भासू लागली. मागगदर्गनाची ही प्रविया प्राचीन का पासून
अनौपचाररकररत्या चालत आली आहे.
मानवी जीवन अवतर्य गुंतागुंतीचे होत आहे. व्यिीसमोर वैयविक, कौटुंवबक, सामावजक,
र्ैक्षवणक, आवथगक, व्यावसावयक, राजकीय, धावमगक आवण सांस्कृवतक समस्या उभ्या
आहेत. अर्ावे समस्यांचे वनराकरण करणयास व्यिीचा केव स्वत:चा पूवागनुभव अथवा
अनुभव संपन्न व्यिीचा पूवागनुभव पुरेसा नाही. त्याला त्यासाठी प्रवर्वक्षत मागगदर्गक अथवा
र्ास्त्रीय पद्धतीने मागगदर्गन करणा संस्थाची गरज असते. munotes.in

Page 2

2 १.२ मागगदर्गन संकल्पना व अथग आधुवनक गुंतागुतीच्या जीवनात व्यविगत सवग समस्या एकाच स्वरुपाच्या असतील असे
नाही. या समस्या वैयविक सामावजक कौटुंवबक, भाववनक, व्यावसावयक, राजकीय,
आवथगक, धावमगक, सांस्कृवतक, औद्योवगक, र्ैक्षवणक अर्ा ववववध क्षेत्रार्ी वनगवडत
असतात.
या समस्यांचे वनराकरण वे च करणे गरजेचे असते. तसे झाले नाही तर या समस्या गंभीर
स्वरुप धारण करतात. मग व्यिीचा कल अर्ा समस्या सोडववणयाकडे व तो. त्यासाठी
स्वत: व्यिी प्रयत्नर्ील होते. या समस्यांचे आकलन होते हे व्यिीच्या व्यविवभन्नतेवर
अवलंबून असते. कारण प्रत्येक व्यिीची बुवद्धमत्ता, अवभयोग्यता, कल, अवभरुची, भौवतक
वातावरण, सामावजक पररवस्थती , समायोजन क्षमता , गुणकौर्ल्ये, र्ारीररक क्षमता ,
व्यिीचे वतगन इत्यादी क्षमतांमध्ये वभन्नता जाणवते.
ववववध समस्या व्यिी सोडववणयाचा प्रयत्न करीत असली तरी बहुतेक वे व्यविला
आपल्यापेक्षा जेष्ठ अर्ा अनुभवी व्यिींच्या मागगदर्गनाची गरज भासते अथवा समाजातील
ववववध क्षेत्रातील संस्थाची समस्या सोडववणयासंदभागत गरज भासते. अर्ा पररवस्थतीत
समस्या जाणून घेऊन व्यविला समस्या सोडववणयाच्या उद्देर्ाने केलेले सहकायग म्हणजे
मागगदर्गन.
व्यविची जडण -घडण समाजात होत असते. कुटुंब, र्ा समाज, समवयस्क गट यात
वावरतांना व्यविच्या सामावजक आंतरविया घडत असतात. व्यविच्या सभोवतालचे
वातावरण हे अनुकूल असेल तर व्यिी प्रगती करते. परंतु प्रवतकूल वातावरणात व्यविला
समायोजन करणे कठीण जाते. व्यिी गोंध न जाते. अर्ा पररवस्थतीत व्यविला अथवा
समुहाला जे सहाय्य केले जाते ते मागगदर्गन.
बहुतेक वे व्यविला आपल्यामध्ये असणाऱ्या क्षमतांची जावणवच नसते, ओ खही नसते
की ज्या समस्या व्यविला स्वत:च्या समस्या सोडववणयासाठी सहाय्यभूत होऊ र्कतात.
व्यविकडील क्षमतांची जावणव एखाद्या प्रवर्वक्षत व्यविने करुन त्याचा आत्मववश्वास
वाढववणे हे देखील मागगदर्गन होय.
व्यिी रोजगाराच्या अनेक संधी र्ोधत असते परंतू योग्य व्यिी आवण योग्य व्यवसाय
अथवा नोकरी यांचा समन्वय कसा साधावा, नोकरी-व्यवसायामध्ये समाधान कसे वम वावे
या संदभागने केलेले सहाय्य म्हणजे मागगदर्गन होय.
बदलती कुटुंब पद्धती, र्हरीकरण, कृर्ी औद्योवगक क्षेत्रातील िांती, बदलते वर्क्षणप्रवाह,
ताण-तणाव इ. अनेक घटकांचा प्रभाव व्यविच्या जीवनावर होतो. यात उद्भवणा
समस्यांचे वनराकरण करणयाच्या हेतूने जे सहाय्य केले जाते त्याला मागगदर्गन असे
म्हणतात.

munotes.in

Page 3

मागगदर्ग
3 मागगदर्गन - व्याख्या:
''व्यिीस जाणणे व समजणे. व्यिी स्वत:च्या र्िींचा ववकास करु र्केल अर्ी पररवस्थती
वनमागण करणे आवण आवथगक व सामावजक क्षेत्रात स्वत:चे मागगदर्गन करणयास वतला समथग
बनववणे या तीन बाबींचा मागगदर्गन या संकल्पनेत समावेर् होतो.''
Traxler ( क्सलर)
''ववद्याथी रोजगार कायग, र्ैक्षवणक अनुभव, त्याच्या वैयविक गरजा आवण त्याच्या अंगभूत
र्िी यात पररणामकारक संबंध प्रस्थावपत करणयाचे मागगदर्गन हे एक साधन आहे.''
- फोडग (Crawford)
''प्रत्येक व्यविला स्वत:च्या प्रयत्नांनी आपल्या अंगभूत क्षमता र्ोधून काढणे व त्याचा
ववकास करणे यासाठी मदत करणारी प्रविया म्हणजे मागगदर्गन, मागगदर्गनात खालील बाबी
साध्य होतात. १. व्यविने स्वत:ला ओ खणे २. इतर व्यिीबरोबरचा संबंध जाणून घेणे,
३. वैयविक समस्या सोडववणे ४. वनणगय घेणे. ५. ववकास साधणे''
- रुथ स्रँग (Ruth Strange)
''एखादी महत्त्वपूणग कृती वर्कवायची असेल आवण ती कृती वर्कतांना हा समायोजन
साधतांना सहकायागची गरज असेल अर्ा वे त्यास मागगदर्गन संबोधावे, मग ती कृती
फुरसतीच्या वे तली असेल वकंवा खाणयाच्या सवयीबाबत अथवा वभन्नवलंगी व्यविबरोबर
असलेल्या वतगणुकीबाबत असेल अर्ावे केलेले सहकायग मागगदर्गन होय.''
- ब्रेवर (Brewer)
''व्यिीला त्याच्या मानवसक, सामावजक आवण भाववनक क्षमतां इतकेच वदर्ादर्गन
मागगदर्गनातून वम र्कते. वयाने मोठ्या व पररपक्व व्यविपेक्षा लहान अपररपक्व
व्यिीसाठीचे मागगदर्गन हे अवधक वदर्ादर्गक असते. व्यिीवर लहानपणापासून ते
प्रौढत्वापयंत केलेले काम म्हणजे मागगदर्गन होय.''
- हंप्रे व रक्सलर (Humphery and Traxler)
''एका व्यिीने दुस व्यिीला सहाय्य करणे ही गोष्ट सवग प्रकारच्या मागगदर्गनात मूलभूत
असते. त्यामु उत्तरोल्लेवखत व्यिी स्वत:चा दृवष्टकोण ववकवसत करते. स्वत: वनणगय घेणे
ते वनणगय कायागवन्वयत करणे आवण त्या वनणगयांच्या पररणामांची जबाबदारी स्वीकारणे या
दृष्टीने स्वत:च्या जीवनाचे वनदेर्न करु लागते.''
क्रो व क्रो (Crow and Crow)
''मागगदर्गन म्हणजे व्यिीला ववर्ेर् प्रवर्क्षण आवण त्यास आवश्यक व अंतभूगत असलेल्या
मागागचे ज्ञान प्राप्त करुन देणयाची प्रविया होय. या प्रवर्क्षणामु स्वत:चा चररताथग चालववणे
व समाजाचे वहत साधणे या उद्देर्ाने वतला लाभलेल्या नैसवगगक देणग्यांचा अवधकतम
उपयोग कसा करावा याबद्दल वतला बोध होतो. ''
- युनायटेड स्टेट्स ऑद्दफस ऑफ एज्युकेर्न munotes.in

Page 4

4 '' मागगदर्गन हे केव व्यवसाय क्षेत्रांपुरते मयागवदत नाही तर त्यामध्ये र्ालेय पौगंडावस्थेतील
ववद्यार्थयांच्या सवग समस्यांचा समावेर् होतो. वर्क्षणाच्या प्रत्येक टप्पप्पयावर सवांच्या
सहकायागने पालक, वर्क्षण, मुख्याध्यापक, प्राचायग आवण मागगदर्गक अवधकाराच्या ववचार
वववनमयातून आकलनातून योग्य प्रकारे मागगर्गन वदले पावहजे.''
- माध्यद्दमक द्दर्क्षण आयोग (मुदद्दलयार आयोग १९५२)
''मागगदर्गन सेवांची व्याप्ती व कायग ववद्यार्थयांना केव र्ैक्षवणक व व्यावसावयक वनवड
करणयात सहाय्य करणयापेक्षा अवधक आहे. मागगदर्गनाची ध्येये दोन प्रकारची आहेत. एक
समायोजनात्मक व दुसरे ववकसनात्मक मागगदर्गन, ववद्यार्थयांना र्ैक्षवणक संस्थातील व
घरातील पररवस्थतीर्ी र्क्यतो अवधक जु वून घेणयास सहाय्य करते आवण त्याच बरोबर
त्याला स्वत:च्या व्यविमत्व ववकासाची सोय पुरववते म्हणून मागगदर्गन हा वर्क्षणाचा अंगभूत
भाग होय असे समजणयात आले पावहजे मागगदर्गन सवांकरीता हवे. ही एक सातत्यापूणग
चालणारी प्रविया आहे. ती व्यिीस वनणगय घेणयास व समायोजन साधणयात सहाय्यभूत
होते.''
भारतीय द्दर्क्षण आयोग ( . कोठारी आयोग १९६४-६६)
१.३ मागगदर्गनाची तत्त्वे (PRINCIPLES OF GUIDANCE) मागगदर्गन हे काही मूलभूत तत्त्वांवर आधारीत असते. या तत्त्वांना अनुसरुन मागगदर्गकाने
मागगदर्गन केले तर ते अवधक प्रभावी होईल. ही तत्त्वे मागगदर्गक, पालक, वर्क्षक, सल्लागार,
समुपदेर्क यांना मावहत असाववत. या तत्त्वांबाबत तज्ज्ञांमध्ये एकमत नाही जोन्स यांनी
पाच तत्त्वे, िो आवण िो यांनी चौदा तर ज व क्सलर यांनी सात तत्त्वांचा उल्लेख
केला आहे. तत्त्वांचा साकल्याने ववचार करता काही तत्त्वे खालील प्रमाणे आहेत.
१.३.१ मागगदर्गन ही आ-जीवन (Life Long) चालणारी प्रद्दक्रया असते:
मागगदर्गन या प्रवियेचा प्रवास बालपणापासुन तर मृत्यूपयंत असा असतो. म्हणून मागगदर्गन
ही सातत्याने, अखंड चालणारी प्रविया आहे. मागगदर्गन सेवेचा प्रवास एका वववर्ष्ट प्रसंगी
अथवा एका वववर्ष्ट वठकाणी प्रारंभ होतो आवण वववर्ष्ठ वठकाणी वतचा र्ेवट होतो असे
नाही.
१.३.२ मागगदर्गन ही एक प्रद्दक्रया आहे:
मागगदर्गन हे प्रत्येक व्यिीला स्वत:ला ओ खणयात आवण आतील र्िींचा , क्षमतांचा,
स्रोताचा उपयोग करणयात , ध्येय वनवित करणयात, वनयोजन करणयात , स्वत:च्या समस्यांचे
वनराकरण करणयात आवण व्यविमत्त्व ववकासात सहाय्यभूत होते. ही एक प्रविया आहे.
१.३.३ मागगदर्गन व्यक्ती द्दवकासावर भर देते:
प्रत्येक व्यिीला आपले व्यविमत्त्व ववकवसत करणयासाठी स्वातंत्र्य वदले पावहजे. जेव्हा
आवश्यकता असेल तेव्हा त्याला त्यांच्या समस्यां बद्दल मागगदर्गन केले पावहजे. याबाबत munotes.in

Page 5

मागगदर्ग
5 टमगन एल केलीचे मत लक्षात घेणयासारखे आहे. तो म्हणतो की, ' ववद्या ना मागगदर्गन
करतांना त्यांच्या अवभरुची, अवभवृत्ती लक्षात घेऊन ववद्याथी स्वत:च स्वत:चा ववकास करु
र्केल असे मागगदर्गन त्याला लाभले पावहजे. मागगदर्गन व्यविववकासावर भर देते.
१.३.४ मागगदर्गन हे सहकार तत्त्वांवर अवलंबून असते:
मागगदर्गन ज्याला हवे आहे तो जो मागगदर्गक आहे अर्ा व्यिींच्या परस्पर सहकायागवर
मागगदर्गन अवलंबून असते. कोणत्याही व्यविच्या अनुमतीवर्वाय मागगदर्गन घेणयाची सिी
करता येत नाही या साठी परस्पर सहकायागची आवश्यकता असते.
१.३.५ मागगदर्गन ही सावकार् चालणारी प्रद्दक्रया आहे:
कोणतीही व्यिी अचानक अचूक वनणगय घेऊ र्कत नाही. व्यिीला नवीन पररवस्थतीर्ी
समायोजन साधणयात काही का जावा लागतो. व्यिीचे व्यविमत्त्व गुंतागुंतीचे असते वतला
अनेक गंभीर आवण गुंतागुतीच्या समस्यांना तोंड द्यावे लागते. मागगदर्गकाला मागगदर्गनाची
विया सावकार् व सजगतेने चालू ठेवावी ला ते, कारण व्यिीच्या वतगनावर अपेवक्षत असा
योग्य बदल तेव्हाच घडू र्कतो की, जेव्हा वतच्या मनावर योग्य पररणाम होईल. त्यासाठी
कालावधीची गरज असते म्हणून मागगदर्गन ही सावकार् चालणारी प्रविया आहे.
१.३.६ मागगदर्गन हे व्यद्दक्तभेदाचा आदर करते:
प्रत्येक व्यिी अवविततीय असते. दोन व्यिीमध्ये र्ारीररक मानवसक, बौवद्धक तसेच इतर
कौर्ल्याबाबत, क्षमतांबाबत फरक आढ तो. मागगदर्गन हे व्यिीला वतच्यातील समस्येची
उकल करुन व्यिी वैवर्ष्ट्यांचा ववकास कसा करावा हे सांगते. व्यिी वभन्नतेचे तत्त्व लक्षात
घेऊन मागगदर्गन केले पावहजे.
१.३.७ मागगदर्गन हे सवागसाठी (for all) असते:
मागगदर्गन प्रत्येक व्यिीच्या क्षमता -ववकासावर भर देते वकंबहुना ववर्म समायोवजत
व्यिीला मागगदर्गकाकडून मागगदर्गनासाठी भरपूर वे द्यावा लागतो. तरीही मोजक्या
व्यिीपेक्षा बहुसंख्य ना मागगदर्गन करणे हे मागगदर्गनाचे मूलतत्त्व असते. सामान्य व
बुवद्धमान असा फरक मागगदर्गन करताना केला जात नाही. दोघांचाही बौवद्धक ववकास व्हावा
असा प्रयत्न मागगदर्गनात केला जातो.
१.३.८ मागगदर्गन, व्यक्तीमध्ये सांममजस्य व सुज्ञपणा द्दनमागण करते:
व्यिी समाजात रा हते. वतला अनेक प्रसंगाना धैयाने तोंड द्यावे लागते. समस्यांचे आकलन
झाल्यावर्वाय व्यिीला त्या योग्य प्रकारे सोडववता येत नाहीत. त्याकरीता व्यिीकडे
सामंजस्याची गरज असते. व्यिी जसजर्ी अनुभव समृद्ध होत जाते जसतर्ी ती अवधक
सुज्ञ होत जाते. व्यिीत सामंजस्य व सुज्ञपणा वनमागण करणे हे मागगदर्गनाचे उवद्दष्ट असायला
हवे.

munotes.in

Page 6

6 १.३.९ मागगदर्गनात लवद्दचकपणा (flexibility) असते:
संघवटत मागगदर्गन कायगिम हा लववचक असायला हवा. ही लववचकता व्यिीच्या आवण
समुदायाच्या गरजांनुसार आवण पररवस्थतीनुसार असायला हवी. मागगदर्गनात कोणताही
वनवित असा साचेबंदपणा अपेवक्षत नसतो.
१.३.१० मागगदर्गन हा एक सुसंघद्दटत (organized) उपक्रम असतो:
मागगदर्गन हा काही प्रासंवगक उपिम नसतो. हा एका व्यापक कायगिमाच्या वनवित असा हेतू
असतो. त्यामु हा एक व्यववस्थत व सुसंघवटत असा उपिम असतो.
१.३.११ मागगदर्गन हा आंतरसंबंधात्मक (Interrelated) उपक्रम असतो:
प्रभावी मागगदर्गनासाठी व्यिीबद्दल संपूणग ववस्तृत मावहतीची गरज असते. व्यिीच्या
कोणत्याही समस्येच्या ववश्लेर्णाचा संबंध मागगदर्गनाच्या संपूणग कायगिमार्ी असते.
र्ैक्षवणक व्यावसावयक वैयविक, सामावजक मागगदर्गन यात आंतर संबंध असतो हा संबंध
लक्षात घेऊन मागगदर्गन करावे लागते.
१.३.१२ मागगदर्गनामु व्यक्तीत वस्तुद्दनष्ठता द्दनमागण व्हायला हवी:
व्यिीने भावनेच्या आहारी न जाता समस्या सोडववणयासाठी वस्तुवनष्ठ (Objetive)
दृवष्टकोन वस्वकारुन योग्य पयागयाची वनवड फि मागगदर्गनामु र्क्य होऊ र्कते.
१.३.१३ मागगदर्गन प्रद्दक्रयेत मागगदर्गकाला द्दवर्ेष प्रद्दर्क्षणाची गरज:
मागगदर्गकाला प्रवर्क्षण वदले गेले तर कोणती मावहती संकवलत करावी, वनणगय प्रवियेत
समस्याग्रस्त व्यिीला कसे सामावून घ्यावे, संवाद कसा साधावा इ. बाबी मागगदर्गकाला
क तात तसेच मागगदर्गनाच्या संस्था मावहती स्रोत मागगदर्गनाची क्षेत्रे इ. बाबी समजणयामु
ववद्यार्थयांना समस्या सोडववणयासाठी तो मदत करु र्कतो.
१.३.१४ आणखी काही तत्त्वे पुढील प्रमाणे.
 मागगदर्गनात ममगदृवष्टचा (Insite) ववकास साधावयाचा असतो
 मागगदर्गनात तर्थयांच्या (Facts) ठ क नोंवदकडे लक्ष वदले जाते.
 मागगदर्गनात एक नैवतक आचारसंवहता (Ethics) असते.
 सवग संदभागसह मागगदर्गन प्रसंगोवचत हवे.
 मागगदर्गनाचा कायगिम हा र्ा व समाजातील मानवी घटकांर्ी वनगवडत असतो.
 मागगदर्गन हे व्यिीला योग्य सवयी ववकवसत करणयात सहाय्य करते.
 मागगदर्गन हे स्व वदग्दर्गन (Self direction) आवण आत्मर्ोधन (Self relization)
यांना महत्त्व देते. munotes.in

Page 7

मागगदर्ग
7 १.४ मागगदर्गनाची गरज (Need of Guidance) बदलत्या समाजाच्या स्वरुपामु व वाढत्या औद्योवगक तंत्रज्ञानामु मानवासमोर अनेक
समस्या उभ्या ठाकल्या आहेत या समस्यांचे योग्यवे व योग्य वयात वनराकरण केले नाही
तर गंभीर समस्या धारण करतात. म्हणून व्यिीला मागगदर्गनाची गरज भासते. मागगदर्गनाची
गरज खालील मुद्द्यांच्या आधारे स्पष्ट करता येईल.
१.४.१ व्यद्दक्तद्दभन्नता (Individual differences) :
दोन व्यिी बौवद्धक , र्ारररीक, मानवसक क्षमतांबाबत सारख्या असू र्कत नाही. त्यांच्या
गरजा व समस्या वभन्न वभन्न असतात त्यासाठी त्यांना मागगदर्गन हवे असते.
१.४.२ समाधानकारक समायोजन (Satisfactory Adjustment):
मागगदर्गनाचा हेतू व्यिीच्या समायोजन क्षमतेचा ववकास करणे हा आहे. ववर्य समायोवजत
व्यिी समाधानापासून वंवचत राहतात. त्यांची सामावजक आंतरविया घडतांना संघर्ग
वनमागण होतो. त्यासाठी 'स्व' हा 'समाज' यांचेर्ी समायोजन करणयासाठी मागगदर्गनाची
गरज.
१.४.३ पौगंडावस्थेतील वाद का :
मानवाच्या वाढीबरोब रच वयात येतांना काही र्ारीररक बदल होतात. वभन्नवलंगी आकर्गण
या पौगंडावस्थेत तीव्रतेने वनमागण होते. मुले कधी आिमक होतात तर मुली कधी कधी
आपल्या दयागववर्यी जास्त वचंता करतात. ववद्या ना या अवस्थेत ववववध र्ारीररक,
मानवसक समस्या वनमागण होतात. या समस्यांचे वनराकरण करणे गरजेचे असते.
१.४.४ भावद्दनक दुबगलतेचा त्याग व द्दवचारांचे प्राबल्य:
काही व्यिी अवतर्य भावनाप्रधान असतात. असे असणे स्वाभाववकच असते परंतू एखाद्या
संकटाने व्यिी खचते व ती भाववनक दुबगलतेचा त्याग करुन त्याची जागा वववेकी अर्ा
ववचारांनी घेणयासाठी मागगदर्गन लागते.
१.४.५ फुरसतीच्या वे चा सदुपयोग:
ववज्ञान तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमु मानवाची अनेक कामे यंत्रे करु लागतील त्याला
ररकामपणाचा वे वम लागला हा ररकामपणाचा वे कसा घालवावा , कोणते प्रवर्क्षण
घ्यावे छंद जोपासना कर्ी करावी, कलेत कसे गुंतून जावे. यासाठी मागगदर्गनाची गरज
भासते.
१.४.६ व्यद्दक्तमत्त्व द्दवकास:
व्यविमत्त्व ववकास ही व्यापक संकल्पना आहे. यात जसे मानवाला लाभलेल्या अंतगगत
क्षमतांचा समावेर् होतो. तसेच त्याने संपावदत केलेल्या गुणवैवर्ष्ट्यांचा समावेर् होतो.
व्यविमत्त्व ववकास जरी वर्क्षणाचे ध्येय असतो तरी मागगदर्गन सेवा या ववकासाला
सहाय्यभूत होते. munotes.in

Page 8

8 १.४.७ योग्य वैकद्दल्पक द्दवषय व अभ्यासक्रमाची द्दनवड:
लोकर्ाहीत प्रत्येकाला वर्क्षणाची संधी उपलब्ध झाली आहे. ववववध अभ्यासांतगगत ववववध
वैकवल्पक ववर्य उपलब्ध आहेत. या ववववध अभ्यासिमातून योग्य ववर्य वनवडीचा प्रश्न
प्रामुख्याने उच्च माध्यवमक स्तरावर येतो. त्याचप्रमाणे आपल्या क्षमता आवण अवभरुची
यानुसार अभ्यासिमाची वनवड कर्ी करावी यासाठी मागगदर्गन हवे असते.
१.४.८ वगागतील वाढती द्दवद्याथी संख्या:
र्ा - महाववद्यालयांमध्ये एका वगागत सुमारे ऐर्ीच्या वर ववद्याथी वर्क्षण घेत असतात.
ववद्यार्थयागमध्ये असलेली ववववधता वर्क्षक, प्राचायग यांचेसाठी मोठे आव्हान असते.
ववद्यार्थयांची योग्यता, बुवद्धमत्ता, इतर क्षमता या आधारावर वर्क्षण आवण व्यवसायासाठी
प्रवर्वक्षत करुन त्याला एक कुर्ल व उत्पादक नागरीक बनववणयाची गरज असते परंतु
वाढती ववद्याथी संख्या हे आव्हान पेलणयासाठी मागगदर्गनाची गरज.
१.४.९ द्दवद्यार्थयाांमधील गैरद्दर्स्त:
ववद्यार्थयांमध्ये वाढणारा असंतोर्, तसेच गैरवर्स्त ही आता राष्ट्रव्यापी समस्या बनली
आहे. संप, सावगजवनक मालमत्तेचे नुकसान, संप ही सामान्य बाब झाली आहे, त्यांचे कारण
वतगमान वर्क्षण ववद्यार्थयागच्या गरजा भागववणयात काही अंर्ा अपयर्ी ठरले आहे. त्यासाठी
ववद्यार्थयांना मागगदर्गन करणे गरजेचे आहे.
१.४.१० ग तीची समस्या व मागगदर्गन:
एकीकडे वाढत्या ववद्याथी संख्येची समस्या र्हरीभागात भेडसावत असतांना दुसरीकडे
ग्रामीण भागात ववद्यार्थयांचे ववर्ेर्त: मुलींचे र्ा सोडून जाणयाचे प्रमाण वाढते आहे. ही
ग ती रोखणयासाठी मागगदर्गन आवश्यक आहे.
१.४.११ द्दवद्यार्थयाांच्या अध्ययन करीत असतांना येणाऱ्या द्दवद्दवध र्ैक्षद्दणक समस्या व
मागगदर्गन:
ऑल इंवडया एज्युकेर्नल आवण व्होकेर्नल गायडन्स या संस्थेने महाववद्यालयातील
ववद्यार्थयांचे सवेक्षण केले असता त्यांनी ववद्यार्थयांना असलेल्या समस्यांची नोंद केली. उदा.
इतर लोक मा कडून जेवढ्या अपेक्षा ठेवतात तेवढा अभ्यास मी करु र्कत नाही, ववववध
व्यवसाय आवण नोकरीसाठी कोणती र्ैक्षवणक पात्रता लागते, माझे वर्क्षण पुणग झाल्यावर
मला काय भववतव्य आहे याची मला वचंता आहे, माझे लैंवगक ज्ञान पुरेसे नाही, मला
अभ्यासाच्या योग्यपद्धती मावहती नाहीत. इत्यादी अर्ा अनेक समस्यांचे वनराकरण
करणयासाठी मागगदर्गनाची गरज असते.
१.४.१२ व्यवसाय द्दनवड:
व्यिीच्या क्षमता व र्ैक्षवणक, व्यावसावयक पात्रतेला अनुसन न वतच्या आवडीच्या क्षेत्रात
व्यवसायाच्या कोणकोणत्या ववववध संधी उपलब्ध आहेत. अचुक व्यवसायाची वनवड कर्ी
करावी यासाठी मागगदर्गन लागते. munotes.in

Page 9

मागगदर्ग
9 १.४.१३ द्दर्क्षण व रोजगार यातील अंतर:
सुवर्वक्षतांमधील बेकारी वाढली आहे. प्राप्त केलेली पदवी, पदववका आवण त्यास उपलब्ध व
अनुकूल असलेला रोजगार यास महदंतर आहे ही दरी कमी करणयासाठी, कोणत्या प्रकारचे
प्रवर्क्षण घेतले म्हणजे रोजगारी उपलब्ध होईल हे क णयासाठी मागगदर्गन आवश्यक आहे.
१.४.१४ व्यवसायातील ताण -तणाव:
व्यवसाय करीत असतांना ज्या मानवी आंतरविया घडतात त्यांची प्रवतविया व्यवसाय
करणाऱ्या व्यिीवर पडत असते. या प्रवतविया अनुकूल नसतील तर व्यिीत ताण-तणाव
वनमागण होतो व्यवसायातील जोखीम, मोबदला, पररश्रम यामु ही ताण वनमागण होतो.
यासाठी मागगदर्गन हवे असते.
१.४.१५ व्यावसाद्दयक स्पधाग, नवीन आव्हाने:
एकाच क्षेत्रातील समांतर व्यवसाय, नवीन यंत्रांची उपलब्धता, माफक न त उत्पादनाचा
दजाग, स्पधाग यामु व्यवसाय क्षेत्रात आव्हाने उभी आहेत यासाठी मागगदर्गनाची आवश्यकता
आहे.
१.४.१६ बदलती कुटुंब व्यवस्था:
भारतांच्या संदभागत कुटुंबाचे स्वरुप बदलत आहे. एकवत्रत कुटुंबाऐवजी ववभि
कुटुंबपद्धतीचा वस्वकार होत आहे. स्त्री देखील अथागजनासाठी नोकरी, व्यवसाय करीत आहे
अर्ा बदलत्या कुटुंबव्यवस्थेत अनेक समस्यांचे वनराकरण करणयासाठी मागगदर्गन हवे.
१.४.१७ खालील काही समस्यामु मागगदर्गन हवे:
 वाढती लोकसंख्या.
 आवथगक महासत्तेकडे वाटचाल करणयासाठी.
 दरडोई उत्पत्व उत्पादन ववकास करणयासाठी.
१.५ मागगदर्गनाची व्याप्ती १.५.१ अभ्यासक्रम द्दनवड:
ववद्यार्थयांच्या भावी गरजा लक्षात घेऊन त्यांची क्षमता व अवभरुचीनुसार योग्य अभ्यासिम
वनवडणयास सहाय्य करणे.
१.५.२ द्दवद्याथी व्यद्दक्तमत्व द्दवकासासाठी संधींची उपलब्धता:
र्ालेय वातावरणात ववववध प्रकारच्या कायगिमाचे आयोजन केले जाते. अभ्यासपूरक अर्ा
कायगिमातून ववद्यार्थयांच्या सूप्त गुणांना, कौर्ल्यांना संधी उपलब्ध करुन द्यावी म्हणजे
त्यांच्या व्यविमत्त्व ववकासास संधी प्राप्त होईल. munotes.in

Page 10

10 १.५.३ द्दवद्दवध अभ्यास क्र मांची माद्दहती:
माध्यवमक व उच्चमाध्यवमक स्तरावर कोणकोणते अभ्यासिम आहेत. वववर्ष्ट प्रकारचा
अभ्यासिम घेतल्यानंतर भववष्ट्यात कोणत्या संधी उपलब्ध होणार आहेत या बाबत मावहती
पुरववणे.
१.५.४ व्यवसाय द्दनवड:
वववर्ष्ट र्ैक्षवणक पात्रतेनंतर कोणता व्यवसाय वनवडावा, त्यासाठी प्रवर्क्षण देणा संस्था
कोणत्या व्यिीच्या अंगी असणा क्षमता, अवभरुची आवण व्यवसाय यातील संबंध लक्षात
घेऊन व्यवसाय वनवडीसाठी सहाय्य करणे. तसेच वनवडलेल्या व्यवसायानुसार
अभ्यासिमाची वनवड करणयात सहाय्य करणे.
१.५.५ व्यवसायाची व्याप्ती , स्वरुप आद्दण ते पेलण्याची क्षमता:
एखादा व्यवसाय वनवडणयासाठी मागगदर्गन केल्यानंतर तो व्यवसाय र्ारीररक, मानवसक व
बौवद्धक दृष्ट्या व्यिीला पेलवेल का? या बाबत मागगदर्गन करणे त्यासाठी त्याला
व्यवसायाचे स्वरुप व व्याप्ती लक्षात आणून देणे.
१.५.६ र्ालेय प्रगती व संपादन क्षमता:
र्ालेय प्रगती कर्ी साधावी, ववववध ववर्यांचे ज्ञान कसे संपादन करावे. उदा. एखाद्या
ववद्यार्थयांचा बुद्धांक उच्च असूनही त्याची प्रगती आवण अपेवक्षत ध्येय याच भरपूर अंतर
असते अर्ा वे अपेवक्षत ध्येय गाठणयासाठी मागगदर्गन करावे लागते.
१.५.७ र्ा - महाद्दवद्यालयाती ल व्यक्ती समाज संबंध:
ववद्यार्थयांना स्वत:ला समजून घेणयास व त्याबरोबरच इतरांर्ी संबंध ठेवतांना वतगनाववष्ट्कार
कसा ठेवावा या बाबत मागगदर्गन करणे इतरांना समजून घेऊन त्यांच्यार्ी असणारे संबंध
कसे वृद्धींगत करावेत. त्यासाठी स्वत:मध्ये कोणता वतगनबदल करावा, त्याबाबत मागगदर्गन
करणे, र्ा महाववद्यालयात वावरत असतांना अनेक मानवी घटकांर्ी संबंध येतो. व्यिीने
भोवतालच्या समाजार्ी कसे समायोजन साधावे याबाबत मागगदर्गन करावे लागते.
१.५.८ द्दवद्यार्थयाांची द्दनणगयक्षमता व मागगदर्गन:
मागगदर्गन करतानां मागगदर्गकाने आपल्या वनणगय लादायचा नसतो. ववद्यार्थयागला आपला
वर्क्षण उपिम , अभ्यासिम अथवा व्यवसायाची वनवड करतांना तो योग्य वनणगय घेणयास
कसा सक्षम ठरेल. त्याच्या अंगी वनणगय क्षमता कर्ी ववकवसत घेईल. या बाबत मागगदर्गन.
१.५.९ मूल्यमापन व मागगदर्गन:
ववद्यार्थयागला मागगदर्गन करणयासाठी त्याची ओ ख व योग्यता स्वत: ववद्यार्थयागला व
मागगदर्गकाला क वयास हवी. त्यासाठी ववववध साधने वापरली जातात. या साधनांवितारे
मूल्यमापन करावयाचे असते. munotes.in

Page 11

मागगदर्ग
11 उदा. मानसर्ास्त्रीय चाचणया , वभन्न पररवस्थतीत ववद्यार्थयागचे केलेले वनरीक्षण, व्यिीमत्त्व
कसोट्या, अवभरुची व अवभयोग्यता चाचणया इ.
१.५.१० अध्ययन अध्यापन समस्या:
ववद्यार्थयांची अध्ययन करणयाची पद्धत चुकीची आहे काय ? अध्ययनात त्याला कोणत्या
समस्या जाणवतात. ववद्यार्थयांच्या समस्या (अध्ययनातील) लक्षात घेऊन वर्क्षकाला
कोणकोणती अध्यापनाची तंत्रे, पद्धती वापरता येईल या बाबत मागगदर्गन.
१.५.११ द्दवद्यार्थयाांमधील उद्दणवा व मागगदर्गन:
ववद्यार्थयागमध्ये असणाऱ्या उवणवांचा र्ोध घेणयास त्यांना प्रेररत करणे. ह्या उणीवा र्ारीररक,
मानवसक, भाववनक स्वरुपाच्या असु र्कतात. या उवणवा ववद्यार्थयांच्या लक्षात आणून
वदल्यामु त्याला स्वत:च्या मयागदा तर क तातच परंतु त्यांचबरोबर ववद्याथी त्याला हव्या
असणाऱ्या वर्क्षण उपिम अथवा व्यवसाय वनवडीसंबंधात योग्य वदर्ेने ववचार करु लागतो.
१.५.१२ द्दवद्दर्ष्ट व्यवसाय प्रद्दर्क्षण / द्दर्क्षण उपक्रम प्रवेर्ाच्या अथग व मागगदर्गन:
ज्या व्यवसाय प्रवर्क्षण अथवा वर्क्षण उपिमास ववद्यार्थयागला प्रवेर् घ्यावयाचा तेथे
प्रवेर्ाच्या कोणत्या अटी आहेत. त्या अटींची पूतगता कर्ी करावी त्यासाठी ववर्ेर् र्ारीररक
योग्यतेची (उंची, वजन) गरज आहे काय, काही ववर्ेर् कागदपत्रे, दस्तऐवज यांची गरज आहे
काय, प्रवेर्ाची फी वकती? प्रवेर्ानंतर लरर्ीप सारख्या काही योजना आहेत काय
यासाठी मागगदर्गन करणे.
१.५.१३ फुरसतीच्या वे चा सदुपयोग हा मागगदर्गन :
ववद्यार्थयांला अभ्यासाव्यवतररि ररकामा वे वम तो या वे चे वनयोजन कसे करावे. या
वे त काही छंदोपासना जोपासता येईल काय. Empty mind is devil’s wo rkshop
अर्ी म्हण आहे. त्यामु हा वे कसा सत्कारणी लावता येईल. या बाबत मागगदर्गन करणे
म्हणजे मानवी उजेचा योग्य वापर होईल.
१.५.१४ कौटुंद्दबक समस्या आद्दण मागगदर्गन:
र्ालेय वातावरणात वावरतांना ववद्यार्थयागला काही कौटुंवबक समस्या असू र्कतात उदा.
अनाथ असणे, सावत्र आईचा त्रास , भाववनक असुरवक्षतता, आवथगक वववंचना, घरातील
कामाचा ताण, आई-वडील यातील सारखी होणारी भांडणे या बाबत योग्य ते मागगदर्गन
करणे.


munotes.in

Page 12

12 १.६ आपली प्रगती तपासा १. मागगदर्गन ही एक....... आहे.
अ) विया
ब) प्रविया
क) आ-जीवन चालणारी प्रविया
२. मागगदर्गनात ....... ववकास साधावयाचा असतो.
अ) ममगदृष्टीच्या
ब) वनरीक्षणाचा
क) अवभरुचीचा
३. . मुदवलयार याच्या मते मागगदर्गनाचा अथग वलहा.
४. एकाच कुटुंबातील दोन समवयस्क भावंडाना मागगदर्गनाची गरज भासते त्याचे प्रमुख
कारण -
अ) ते समवयस्क आहेत म्हणून
ब) त्यांच्यात व्यविवभन्नता आहे म्हणून
क) दोघांनाही फुससतीचा वे वम त नाही म्हणून
५. खालील एक बाब मागगदर्गनाच्या व्याप्तीत येत नाही.
अ) ववद्यार्थयागला अध्यापन करणे.
ब) ववद्यार्थयांला व्यवसाय वनवडीस सहाय्य करणे.
क) वववर्ष्ट अभ्यासिमात कोणत्या ववर्याची वनवड करा वी.
१.७ सारांर् मागगदर्गन म्हणजे केव उपदेर् नव्हे वववर्ष्ट पररवस्थतीत वववर्ष्ट समस्या सोडववणयासाठी
केलेले ते सहकायग असते. की ज्यामु व्यिीला समस्या वनराकरणाबरोबरच समाधान व
यर् प्राप्त होणयास मदत होते. मागगदर्गन करताना कोणती तत्त्वे आहेत हे मागगदर्गकाला
मावहत हवे. आधुवनक गुंतागुतीच्या समाजात मागगदर्गनाची गरज सवागनांच भासते.
मागगदर्गनाची व्याप्ती, ववर्य वनवड, व्यवसाय वनवड समायोजन अर्ा ववववध समस्यांर्ी
क्षेत्रांर्ी संबंवधत असते.
munotes.in

Page 13

मागगदर्ग
13 १.८ स्वाध्याय प्रश्न १. मागगदर्गनाच्या ववववध व्याख्यांचा परामर्ग घेऊन मागगदर्गनाची संकल्पना व अथग स्पष्ट
करा.
२. मागगदर्गन करताना मागगदर्गकाने कोणती तत्त्वे लक्षात घ्यावीत.
३. 'आधुवनक समाजात मागगदर्गनाची आवश्यकता आहे ' चचाग करा.
४. मागगदर्गनाची व्याप्ती स्पष्ट करा.
*****
munotes.in

Page 14

14 १अ
मागªदशªनाची ±ेýे
घटक रचना
१अ.० उिĥĶे
१अ.१ ÿÖतावना
१अ.२ मागªदशªन ±ेýे - अथª
१अ.३ Óयिĉगत मागªदशªन - अथª, संकÐपना
१अ.४ Óयिĉगत मागªदशªनाची गरज
१अ.५ Óयिĉगत मागªदशªनाचे उपयोजन
अ) Óयिĉगत मागªदशªना¸या पायöया
ब) पूवªÿाथिमक Öतरावरील Óयिĉगत मागªदशªन
क) ÿाथिमक Öतरावरील Óयिĉगत मागªदशªन
ड) माÅयिमक Öतरावरील Óयिĉगत मागªदशªन
इ) उ¸च माÅयिमक Öतरावरील Óयिĉगत मागªदशªन
फ) महािवīालयीन Öतरावरील Óयिĉगत मागªदशªन
१अ.६ आपली ÿगती तपासा
१अ.७ सारांश
१अ.८ ÖवाÅयाय ÿij
१अ.० उिĥĶे १. 'मागªदशªन ±ेý' - अथª ÖपĶ करणे.
२. Óयिĉगत मागªदशªनाची संकÐपना, अथª ÖपĶ करणे.
३. Óयिĉगत मागªदशªनाची गरज िवशद करणे.
४. Óयिĉगत मागªदशªनाचे उपयोजन (Implication) कसे करावे ते ÖपĶ करणे.
१अ.१ ÿÖतावना मागªदशªनाची िविवध ±ेýे आहेत Âयांना अंगेही Ìहणतात. यापैकì काही ±ेýे Óयĉì¸या
Óयावसाियक अंगाशी संबंिधत असतात तर काही ±ेýे ही अ- Óयवसाियक असतात.
मागªदशªना¸या ±ेýांबाबत डÊलू एम. ÿॉ³टर, जे एम āेवर, पॉटरसन यांनी िविवध मते मांडून
मागªदशªन ±ेýांचे वगêकरण केले आहे. वगêकरणामÅये मानवी जीवनाशी Óयवसायाशी
संबंिधत उपघटक आहेत. munotes.in

Page 15

मागªदशªनाची ±ेýे
15 १अ.२ मागªदशªन ±ेýे (AREAS OF GUIDANCE) अथª Óयिĉगत मागªदशªन, Óयावसाियक मागªदशªन अ- Óयावसाियक मागªदशªन - सामािजक
मागªदशªन, नैितक मागªदशªन आिण आरोµय व फुरसती¸या वेळेतील मागªदशªन ही
मागªदशªनाची ±ेýे आहेत.
डÊलू एम, ÿॉ³टर यां¸या मते खालील ±ेýे ही मागªदशªनाची आहेत:
• शै±िणक मागªदशªन
• Óयावसाियक मागªदशªन
• सामािजक कृती संबंधी मागªदशªन
• आरोµय व शारी åरक बाबéसंबंधी मागªदशªन
• फुरसतीचा वेळ कसा घालवावा याबाबतचे मागªदशªन Óयिĉगत िवकासासंबंधी
मागªदशªन.
• Óयिĉगत िवकासासंबंधी मागªदशªन
जे. एम. āेवर यांनी मागªदशªन ±ेýाचे खालील ÿकारे वगêकरण केले आहे:
• धािमªक बाबé संबंधी मागªदशªन
• घरातील परÖपर संबधािवषयी मागªदशªन
• सÂकृÂयासंबंधी मागªदशªन
• वैचाåरक कायª व सहकायाªसंबधी मागªदशªन
• सांÖकृितक बाबी संबंधीचे मागªदशªन
पॅटरसन यांनी मागªदशªना¸या ±ेýाचे वगêकरण खालील ÿमाणे:
• शै±िणक मागªदशªन
• Óयावसाियक मागªदशªन
• Óयिĉगत मागªदशªन
• आरोµय ÖवाÖथ संबंधी मागªदशªन
• आिथªक बाबी संबंधी मागªदशªन
• अÓयवसाियक सामािजक , धािमªक मागªदशªन munotes.in

Page 16

मागªदशªन व समुपदेशन
16 १अ.३ Óयिĉगत मागªदशªन (PERSONAL GUIDANCE) अथª ÿाÖतािवक:
Óयĉì¸या Óयĉìगत समÖयेचा ÿभाव Âयां¸या शै±िणक व Óयावसाियक यशावर पडत
असतो. तसेच Ļा Óयĉìगत समÖया काही वेळा शै±िणक व Óयावसाियक ÿगतीत अपयश
िनमाªण करतात. Âयासाठी Óयिĉगत मागªदशªन आवÔयक असते.
एखादी उ¸च िवīािवभूिषत Óयĉì Óयावसाियक ±ेýात सफल होत नाही तर कधी कधी
शेजारी राहणाöया Óयĉìशी साधा संपकª ही नसतो. Âयामुळे जीवन सुरळीत नसते. अशावेळी
Óयĉìगत मागªदशªनाची गरज भासते.
Óयिĉगत मागªदशªनाचा अथª संकÐपना (Meaning & concept of personal
guidance):
शारीåरक िवकास , भाविनक आंतरिøया, कौटुंिबक जीवन, ल§िगक जीवन, ÿेम,
िववाहपूवªजीवन, िववाहो°र जीवन , धमª, आदशª, मूÐये, आिथªक समÖया, सामािजक संबंध
याबाबत Óयĉìला केलेले मागªदशªन हे Óयिĉगत (Personal) मागªदशªन होय.
शै±िणक व Óयावसाियक मागªदशªना Óयितåरĉ काही समÖया Ļा मानवी जीवनाशी संबंिधत
असतात. Âया समÖया Ļा Óयिĉगत ÖवŁपा¸या असता त. अशा Óयिĉगत समÖयांिवषयी
केलेले मागªदशªन Ìहणजे Óयिĉगत मागªदशªन होय.
Óयĉìला Óयिĉगत समÖया खालील ÿकारे असू शकतात. उदा.
१. शारीåरक आरोµय व िवकासा संबंधी समÖया.
२. सामािजक संबंधािवषयी समÖया.
३. शै±िणक वतªनािवÕकार संबंधी समÖया.
४. कौटुंिबक समÖया.
५. िववाह पूवª अथवा पIJात समÖया.
६. आिथªक समÖया.
७. आदशª, नैितकता, धमª या बाबत¸या समÖया.
थोड³यात, Óयĉì ितत³या ÿकृती असे Ìहणतात. ÿÂयेक Óयĉìला काही समÖया असतात.
Ļा समÖया दुसöया Óयĉìपे±ा िभÆन असू शकतात. ÿÂयेक Óयĉì अिĬतीय (Unique)
असÐयामुळे Âयाचे एक Öवतंý असे जीवन असते. Âयामुळे Âयाला असलेÐया समÖयेचे
ÖवŁप दुसöया Óयĉì¸या समÖया - ÖवŁपापे±ा वेगळे असते अशा िविवध Óयिĉगत
समÖयांसाठी जे मागªदशªन केले जाते ते Óयिĉगत मागªदशªन होय. munotes.in

Page 17

मागªदशªनाची ±ेýे
17 १अ.४ Óयिĉगत मागªदशªनाची गरज (NEED OF PERSONAL GUIDANCE) १) 'Öव' ची ओळख:
Óयĉì िविवध ±ेýात कायª करीत असते. कामा¸या ÖवŁपानुसार Âया Âया िठकाणी िवशेष
²ान व कौशÐयाची गरज असते असे जरी असले तरी आशय²ान आिण कौशÐयाबाबत
Óयĉì¸या Öवत :¸या अशा काही मयाªदा असतात. अशावेळी Öवत:ची कुवत, ±मता,
Öवत:ला ओळखणे महßवाचे असते Ìहणून Öव ओळख होÁयासाठी Óयिĉगत मागªदशªनाची
गरज असते.
२) ÓयिĉिभÆनता आिण समÖयातील फरक:
कोणÂयाही दोन Óयĉì एकसार´या नसतात. Âयां¸यात सुĮ ±मता कौशÐये, िनसगªद°
देणगी, समÖया या बाबत फरक असतो. एकाच कुटुंबातील काही Óयĉéना भाविनक समÖया
असेल तर दुसöया Óयĉìना समायोजनाबाबत समÖया असते Âयासाठी Óयिĉगत मागªदशªन
करावे लागते.
३) कौटुंिबक ÓयवÖथेतील पåरवतªन:
भारतीय कुटुंब ÓयवÖथा आता बदलत चालली आहे. औīोिगकìकरणामुळे, शहरीकरणामूळे
झपाट्याने वाढ होत आहे, Âयाचबरोबर एकý कुटुंब पĦती वाटचाल ही िवभĉ कुटुंब
पĦतीकडे होत आहे. अशा िÖथतीत मुलांची भाविनक सुरि±तता व सामािजक िवकास या
बाबत¸या समÖया िनमाªण होतात. Ìहणून Óयिĉगत मागªदशªन आवÔयक.
४) मुलé¸या आकां±ा व समÖया:
िश±णाची संधी सवा«वर उपलÊध झाली असली तर úामीण भागातून िश±ण घेणाöया
मुलéसमोर मागास वगêय मुलéसमोर िश±ण, Óयवसाय Óयिĉगत समÖया , Öथािनक समÖया ,
आहेत. Âयांना मागªदशªनाची गरज भासते. िश±णपूणª केÐयानंतर Âया Óयवसाय सुŁ कŁ
इि¸छतात Âयांना िविवध शासकìय योजना बाबत Óयिĉगत मागªदशªनाची गरज भासते.
५) सामािजक समायोजन:
Óयĉì समाजात राहते, समाजात राहóन Óयĉì एकमेकां¸या सुखदु:खात सहभागी होÁयाचा
ÿयÂन करीत असताना Óयĉìला समाजात राहóनच Öवत:शी , इतरांशी आिण पåरिÖथतीशी
समायोजन करावे लागते. Âयामुळे Óयĉìला समाजÓयवहार ²ान ÿाĮ होते. व समाजाशी
योµय संबंध ÿÖथािपत कŁ शकते. Âयासाठी मागªदशªन हवे.
६) योµय वेळी योµय Öव-िनणªय:
ÿÂयेक Óयĉìला आपण सुखी Óहावे असे वाटते आिण तसे जीवन जगÁयाची धडपड ती
करते. Óयĉì आपÐया कायाªनुसार आिण पåरिÖथतीनुसार िनणªय घेत असते. योµय वेळी
योµय िनणªय घेतला नाही तर जीवनाची िदशाच बदलून जाते. चुकìचे िनणªय घेतले तर munotes.in

Page 18

मागªदशªन व समुपदेशन
18 Âयाचा जीवनावर िवपåरत पåरणाम होऊन वैफÐय िनमाªण होते. Ìहणून योग वेळी योµय
िनणªय कसा ¶यावा या बाबत मागªदशªन हवे. िनणªय कुणी लादला Ìहणून नÓहे तर
आÂमिवĵासाने घेतलेला िनणªय महßवाचा असतो. यासाठी मागªदशªनाची गरज असते.
७) ²ान ही स°ा (Knowledge is power ):
वतªमान युगात ²ान ही महास°ा होऊ पाहत आहे. िविवध ±ेýातील ²ानाची कवाडे अनेक
माÅयमातून खुली झाली आहेत. ²ानाची वाढ झपाट्याने होत आहे. अÅययन
अÅयापना¸या अËयासøमा¸या िवषयात ही वाढ होत आहे. अशावेळी अिभŁचीचा िवषय ,
अËयासøम िनवडणे व Âयात नैपुÁय िमळिवणे यासाठी मागªदशªन हवे.
८) Óयĉì¸या िविवध समÖयांचे िनराकरण:
Óयĉìला ित¸या समÖयांचे उ°र कुटुंबात िमळतेच असे नाही. कारण कुटुंबातील Óयĉì
िनर±र अथवा मािहती¸या ±ेýाबाबत अनिभ² असतात, िकंवा कुटुंबातील Óयĉìचे
कायª±ेý Óयĉì¸या आवडी¸या, ±मते¸या कायाªपे±ा िभÆन असते. अशा वेळी मागªदशªनाची
गरज Óयĉìला भासते.
९) छंदोपासना, अिभŁची जोपासना:
काही Óयĉìना आपले दैनंिदन काम, कतªÓय आटोपले कì åरकामपणाचा वेळ िमळतो.
अशावेळी Öवत:ची अिभŁची जोपासना करÁयासाठी , छंद जोपासÁयासाठी Óयिĉमßव
िवकासाला संधी देÁयासाठी मागªदशªनाची गरज असते.
१०) कुसमायोजनाचे िनराकरण:
काही वेळा िवīाथê पूवाª®माची शाळा सोडून नवीन शाळा महािवīालयात ÿवेश घेतो.
नवीन Óयवसायात Óयĉì ÿवेश करते. तेथील सवªच Óयĉì व सामािजक पयाªवरण
Óयĉìसाठी नवीन असते. नवीन Óयवसायात पदापªण िकंवा Óयवसायातील बदल / नववधूचे
सासरी झालेले आगमन अशावेळी कुसमायोजन घडÁयाची श³यता असते. अशा ÿसंगी
Óयĉìगत समÖया िनमाªण होतात Âया कुसमायोजनाशी संबंिधत असतात. Âयासाठी
Óयिĉगत मागªदशªन आवÔयक असते.
१अ.५ Óयिĉगत मागªदशªनाचे उपयोजन Óयĉìगत मागªदशªन हे Óयĉì¸या पूवª ÿाथिमक Öतरापासून तर महािवīालयीन Öतरापय«त
देता येते. हे मागªदशªन करतांना, Óयĉì¸या समÖयांचे िनराकरण करतांना मागªदशªक
खालील पायया«चा वापर करतो.
अ) Óयिĉगत मागªदशªना¸या पायöया:
१. तÃय संकलन (Gathering facts ):
Óयĉì¸या समÖयांबाबत व Óयĉìसंबंधी समुपदेशक Öवत: मािहती गोळा करतो. ही मािहती
समुपदेशकाला वृ°ाËयासाĬारे (case study) िमळू शकते. तसेच मुलाखत (Interview) munotes.in

Page 19

मागªदशªनाची ±ेýे
19 िनरी±ण (Observation) आिण ÿासंिगक नŌदी (Anecdetol Record) या Ĭारे काही
तÃये (facts) समुपदेशकाला िमळू शकतात.
२. िनदान (Diagnosis) :
Óयĉì¸या समÖयेची कारणे जाणून घेÁयासाठी ÿाĮ तÃयांचे सावधानता पूवªक िवĴेषण
कŁन Óयĉìचे िनदान होऊ शकते.
३. पुवाªनुमान (Prognosis):
Óयĉì¸या समÖये¸या समाधानासाठी पूवाªनुमान काढÁयाचा मागª िनिIJत करावा.
४. उपचार (Theorapy) :
Óयĉì¸या समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी उपचाराÂमक मागªदशªन करणे गरजेचे असते.
असे उपचाराÂमक मागªदशªन या पायरीवर करतात.
५. अनुधावन / मागोवा (Follow -up):
या पायरीवर Óयĉì¸या समÖयेचे िनराकरण करÁयात यश िमळाले कì अपयश या बाबतीत
अËयास केला जातो.
ब) पूवªÿाथिमक Öतरावरील Óयिĉगत मागªदशªन (वय २ ते ५ वष¥):
'अॅन इůॉड³शन टू गायडÆस' या पुÖतकात øो आिण øो (Crow & Crow) यांनी पूवª
ÿाथिमक Öतरावर Óयिĉगत मागªदशªन कसे करावे याबाबत काही कृती सांगीतÐया आहेत.
१. िवīाÃयाªनी Öवत:¸या हाताने आपली कामे करावीत.
२. िवīाÃया«ना कथा, गोĶी किवता सांगाÓयात व Âयांना Öवत:ला कथा, किवता अिभÓयĉ
करावयास सांगावे.
३. िश±कांनी पालकांनी अथवा इतरांनी सांिगतलेÐया सूचना कथा ÿसंग ल±पूवªक
ऐकÁयास सांगावे.
४. पाळीव ÿाÁयाची का ळजी घेणे, Âयांना सहानुभूती दशªिवणे तसेच Âयां¸या आजारा¸या
संसगाªपासून सावध ठेवणे.
५. खेळाचे, अËयासाचे सािहÂय जेथे होते तेथे ठेवणे.
६. कपड्यांची योµय काळजी घेणे. उदा. ओले होणे डाग पडणे, धुळीने माखणे इ.
७. वडीलधाöया माणसांचा आदर Ìहणून अिभवादन करÁयास िशकिवणे.
या Öतरावर िश±कांपे±ा पालक जाÖत ÿभावी मागªदशªन कŁ शकतात. तरीही
िश±कािवषयी आदरभाव व अनुकरण करÁयाची सवय िवīाÃया«ना असÐयामुळे िश±काची
जबाबदारी तेवढीच महßवाची असते. munotes.in

Page 20

मागªदशªन व समुपदेशन
20 क) ÿाथिमक (Primary) Öतरावरील Óयिĉ गत मागªदशªन (वय ६ ते १२ वष¥):
१. बालकाला पायाभूत (Basic) कौशÐयाचे ²ान Âया¸या समजÁया¸या
(Understanding) ±मतेनुसार देणे.
२. Óयावसाियक कौशÐयाचे ²ान ÿाĮ कŁन देणे.
३. Öव¸छते¸या सवयी लावणे. या सवयी िवकिसत करÁयाची ÿेरणा देणे. ÖवयंिशÖत
लावÁयाचा ÿयÂन करणे.
४. संतुिलत आहार हा आरोµय कसे ठेवावे या बाबत मागªदशªन करणे.
५. गरजेएवढी झोप व िव®ांती घेÁयाचा सÐला देणे.
६. अËयासाÓयितåरĉ Âयां¸या आवडीनुसार, Âयां¸या करमणुकìसाठी åरकामपणाचा वापर
करणे.
७. बालकाचे घर, शाळा, आिण शाळे¸या उपøमात सुरि±तता राखली जाईल यासाठी
ÿयÂन करणे.
८. बालकांमÅये सजªनशील बाबीिवषयी अिभŁची िनमाªण करणे. Âया िवकिसत करÁयाची
संधी ÿाĮ कŁन देणे.
ड) माÅयिमक Öतरावरील Óयिĉगत मागªदशªन (वय १३ ते १६ वष¥):
१. Óयिĉगत िवकासात येणाöया समायोजना¸या समÖयांचा िवīाÃया«ना पåरचय कŁन
देणे.
२. िवīाÃया«ना पुढील िश±णासाठी ÿेरीत करणे.
३. िविवध Óयवसायांचे ²ान िवīाÃयाªना कŁन देणे.
४. जीवन सुरळीत चालावे यासाठी िवīाÃया«मÅये आवÔयक गुणांचा िवकास करÁयासाठी
Âयांना ÿेरीत करणे.
५. िवīाÃया«ना ®माचे महßव पटवून देणे.
६. िवīाÃया«¸या गरजेनुसार Óयिĉगत मागªदशªन करÁयासाठी Öवत: पुढाकार घेणे.
७. वतªमान व भावी योजनांची मािहती देणे.
८. बालक, िश±क, पालक आिण समुपदेशक यां¸यात मागªदशªना¸या ŀĶीने समÆवय
साधणे.
९. िवīाÃया«ना Öविहत कशात आहे आिण ते साधÁयासाठी जबाबदारीची जाणीव कŁन
देणे.
munotes.in

Page 21

मागªदशªनाची ±ेýे
21 इ) उ¸च माÅयिमक Öतरावरील Óयिĉगत मागªदशªन (वय १७ ते १९ वष¥):
१. या काळात िवīाÃया«¸या भावी जीवनाचा पाया घातला जातो. Ìहणून Óयिĉगत
मागªदशªनाची तीĄता या वयात जाÖत असते.
२. िवīाÃयाªमÅये मानिसक अÖवÖथता िनमाªण होते. Âयामागील कारणे शोधून मागªदशªन
करणे.
३. िवīाÃयाªचे िश±ण, आरोµय या बाबत अīयावत मािहती देवून ते चांगले ठेवÁयासाठी
मागªदशªन करणे, ÿेरणा देणे.
४. िवīाÃयाªना Âयां¸या सामािजक व सांÖकृितक बांिधलकìनुसार Âयां¸या ल§िगक
समÖयांिवषयी िमýÂवा¸या नाÂयाने मागªदशªन करणे.
५. िवīाथê चांगला नागåरक कसा तयार होईल यासाठी ÿयÂन करणे.
६. िवīाÃयाªला सामािजक जीवनाला सफल होÁयासाठी सामािजक कायªøमात सिøय
भाग घेÁयास उ°ेजन देणे.
७. िवīाÃया«मÅये आÂमिवĵास कसा वृिĦंगत होईल यासाठी ÿेरणा देणे.
फ) महािवīालयीन Öतरावरील Óयिĉगत मागªदशªन (वय २० ते २४ वष¥):
१. आिथªक समÖयांना कसे तŌड īावे याबाबत मागªदशªन.
२. नैितक िवकासासंबधी ºया समÖया िनमाªण होतात Âयाबĥल मागªदशªन.
३. िववाह पूवª असलेÐया समÖयांबाबत मागªदशªन
४. िवīाÃयाª¸या राजकìय, सामािजक व धािमªक िवकासासंबंधी मागªदशªन.
५. संÖकृती जतन, संÖकृती संवधªन, संÖकृती संøमण तसेच पािIJमाÂय देशातÐया
सËयता, संÖकृती, Âयांचा िÖवकार अथवा अÓहेर या बाबत मागªदशªन
१अ.६ आपली ÿगती तपासा १) पॅटसन यांनी केलेÐया मागªदशªन ±ेýांचे वगêकरण िलहा.
२) Óयिĉगत मागªदशªनाची Óया´या िलहा.
१अ.७ सारांश िवīाÃयाªला / Óयिĉला शै±िणक अथवा Óयावसाियक समÖये Óयितåरĉ अनेक समÖया
असतात. या समÖया जीवना¸या िविवध अवÖथा तसेच िविवध ±ेýांशी संबंिधत असतात.
अशा समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी Óयिĉगत मागªदशªन आवÔयक असते. हे मागªदशªन
करतांना िविवध पायया«चा अवलंब केला जातो. पूवªÿाथिमक Öतरापासून ते महािवīालयीन
Öतरापय«त Óयिĉगत मागªदशªन करतांना िविवध उपøमांची आखणी केली जाते. munotes.in

Page 22

मागªदशªन व समुपदेशन
22 १अ.८ ÖवाÅयाय ÿij १. मागªदशªना¸या ±ेýाचा अथª ÖपĶ करा.
२. Óयिĉगत मागªदशªन Ìहणजे काय? Óयिĉगत मागªदशªनाची गरज ÖपĶ करा.
३. Óयिĉगत मागªदशªनाचे उपयोजन तुÌही कसे कराल ?
४. Óयिĉगत मागªदशªन करतांना तुÌही कोणकोणÂया पायöया øमाने वापराल ते ÖपĶ
करा.
५. माÅयिमक उ¸चमाÅयिमक आिण महािवīालयीन Öतरावर Óयिĉगत मागªदशªन कसे
कराल ?
६ øो आिण øो यांनी पूवªÿाथिमक Öतरावर Óयिĉगत मागªदशªनासाठी कोणते उपøम
सुचिवले आहेत.

*****

munotes.in

Page 23

23 १ब
शै±िणक मागªदशªन
घटक रचना
१ब.० उिĥĶे
१ब.१ ÿÖतावना
१ब.२ शै±िणक मागªदशªन- अथª , संकÐपना
१ब.३ शै±िणक मागªदशªन- गरज
१ब.४ शै±िणक मागªदशªनाचे उपयोजन
अ) शै±िणक मागªदशªना¸या पायöया
ब) ÿाथिमक Öतरावरील मागªदशªन
क) माÅयिमक व उ¸च माÅयिमक Öतरावरील शै±िणक मागªदशªन
१ब.५ आपली ÿगती तपासा
१ब.६ सारांश
१ब.७ ÖवाÅयाय ÿij
१ब.१ उिĥĶे १. शै±िणक मागªदशªनाची संकÐपना अथª ÖपĶ करणे.
२. शै±िणक मागªदशªनाची गरज ÖपĶ करणे.
३. शै±िणक मागªदशªनाची उपयोजन कसे करावे ते ÖपĶ करणे.
१ब.१ ÿाÖतािवक शै±िणक मागªदशªन (Educational Guidance):
शै±िणक मागªदशªन ही संकÐपना ÖपĶ करतांना तुÌही िश±ण कशास Ìहणतात आिण मग
Âयास अनुसŁन मागªदशªन देणे हा भाग नंतरचा आहे.
'िवकसनशील असा वतªन बदल' अशी मानसशाľीय Óया´या िश±णाची केली जाते.
मुलां¸या वतªनात िश±णाने ठरवलेÐया उिĥĶांनुसार अपेि±त व िवकिसत कसा बदल होत
असेल तर मूल िशकते आहे असे आपणास Ìहणता येईल. परंतु हा शै±िणक िवकास काही
शै±िणक समÖयां¸या अडथळयामुळे होऊ शकत नाही. शै±िणक िवकासाला कारणीभूत
ºया समÖया असतात Âया समÖयांचे िनराकरण करणारी िøया Ìहणजे शै±िणक मागªदशªन
होय.

munotes.in

Page 24

मागªदशªन व समुपदेशन
24 १ब.२ शै±िणक मागªदशªनाचा अथª संकÐपना:
शै±िणक मागªदशªनाचा अथª ÖपĶ करतांना अनेकांनी Âया¸या िविवध Óया´या मांडÐया
आहेत. Âयातील काही Óया´या खालील ÿमाणे.
१. ''शाळा अËयासøम, पाठ्यøम आिण शालेय जीवनाशी िनगडीत िनवड व समायोजन
या संदभाªत करावया¸या मदतीशी शै±िणक मागªदशªन संबंिधत असते.''
- ऑथªर जे जोÆस (Arther J. Jones)
२. ''ÿÂयेक मूल कशासाठी योµय आहे, कोणÂया ÿकारचे िश±ण व योµयता Âयाला ÿाĮ
होऊ शकतात आिण Âया िवकिसत होÁयास ºया ºया Óयिĉचा समावेश ºया
उपøमात होतो ते शै±िणक मागªदशªन होय.
- Łथ Öůॉग (Ruth Strong )
३. Óयĉì¸या औपचाåरक िश±णा¸या ÿारंभापासून ते िश±ण संपुĶात येईपय«त ित¸या
गरजा, अिभŁची योµयतानुसार भावी जीवना¸या िदशेने पूवª तयारी करवून घेÁयासाठी
वÖतूिनķपणे केलेले सहाÍय Ìहणजे शै±िणक मागªदशªन होय.
थोड³यात,
शै±िणक मागªदशªन Ìहणजे ÿÂयेक Óयĉì समाजाची एक उपयुĉ घटक बनू शकेल आिण
Öवत:¸या जीवनात आनंद व समाधान ÿाĮ कŁ शकेल या िदशेने मािमªकपणे िनणªय घेणे,
योµय कायªøमांची िनवड करणे, शाळेतील साधनांचा उपयोग करणे Âयािवषयी केलेले
सहाÍय आिण बौिĦक ŀĶ्या सºज होÁयास ितला ÿवृ° करÁयाची एक दीघªकालीन
ÿिøया होय.
शै±िणक मागªदशªनाĬारे िवīाÃयाªस िशकÁयाची साधने शालेय जीवनातील समायोजन,
शाळेतील िनयिमतपणा शालेय कायª या बाबत मागªदशªन केले जाते.
शाळेतील उपलÊध साधनांचा जाÖतीत जाÖत उपयोग करणे, वाचन, लेखन, मुलाखत
इÂयािद कौशÐयांचे संपादन करणे, वाचनालय, øìडांगण, ÿयोगशाळा यांचा लाभ घेणे,
नवीन िश±णø म िनवडतांना वÖतुिनķ व बुिĦयुĉ िनणªय घेणे या संबधांचे पयाªĮ ²ान व
ŀिĶकोन ÿाĮ करÁयाचे ÿयÂन शै±िणक मागªदशªनात करÁयात येतात. येथे Óयĉìवर
कोणतीही गोĶ लादÁयात येत नाही.
१ब.३ शै±िणक मागªदशªनाची गरज आवÔयकता (NEED OF EDUCA TIONAL GUIDANCE ) १.३.१ पाठ्य िवषयांची िनवड (Selection of course):
ÓयिĉिभÆनते मुळे ÿÂयेक िवīाÃयाªत असणारी बुĦीम°ा, अिभŁची, योµयता, सजªनशीलता
या ±मतांमÅये फरक आढळून येतो आपÐया ±मतेनुसार अËयास øमाची, पाठ्यøमाची munotes.in

Page 25

शै±िणक मागªदशªन
25 अथवा वैकिÐपक िवषयाची िनवड करÁयासाठी िवīाÃयाªला शै±िणक मागªदशªनाची गरज
भासते.
१.३.२ िवīाथê गळती व Öथिगती रोखÁयासाठी (To check Wastage &
stagnation):
जेÓहा िवīाथê एकाच वगाªत अनेक वष¥ राहतात तेÓहा Âयास Öथिगती असे Ìहणतात. तर
शालेय जीवनात िवīाथê शालेय अिभयोµयता, िकंवा सा±रता ÿाĮ करÁयापूवêच शाळा
सोडून देतात Âयास गळती असे Ìहणतात. úामीण भागात मुलéमÅये गळतीचे ÿमाण जाÖत
आढळते. Öथिगती व गळती कशी रोखता येईल या साठी शै±िणक मागªदशªनाची गरज.
१.३.३ गैरिशिÖतला आळा घालÁयासाठी (To r emove Indiscipline):
िवīाथê शै±िणक वातावरणात संÖथात वावरत असतांना िवīाÃया«¸या काही गरजा संÖथेने
पूणª केÐया नाहीत तर तोडफोड करणे, संप करणे, िनषेध करणे इÂयादी ÿकारचे वतªन
िवīाÃया«कडून घडते. Âयामुळे संÖथेचे आिथªक नुकसान तर होतेच परंतु िवīाÃयाªमÅये
बंडखोरी, गुÆहेगारीची बीजे पेरली जातात. अशा वेळी शाळेची महािवīालयाची िशÖत
Öवत:हóन िवīाथê कसे पाळतील, Âयात काही अडचणी आहेत का ? याबाबत मागªदशªनाची
गरज असते.
१.३.४ योµय वैकिÐपक अËयासøमाची िनवड (Proper choice of Studi es):
उ¸च माÅयिमक शालाÆत परी±ा उ°ीणª झाÐयानंतर कोणÂया अËयासशाखेची िनवड
करावी. (उदा. वैīकìय अिभयांिýकì पशूवैīकìय इ, शाखा) अशी समÖया िवīाÃयाªस
भेडसावते. तसेच शालाÆत परी±ा उ°ीणª झाÐयावर वािणºय, कला, शाľ, अिभयांिýकì
पदिवका, आय.टी.आय इ शाखांची िनवड करÁयासाठी शै±िणक मागªदशªनाची गरज असते.
१.३.५ नवीन शाळा / महािवīालयात समायोजन साधÁयासाठी (To adjust New
school or college):
काही वेळा िवīाथê एक शा ळा सोडून दुसöया शाळेत (महािवīालयात ÿवेश घेतो. तेÓहा
तेथील वातावरण Óयĉì, िनयम िभÆन असु शकतात अशा वेळी Âयाला समायोजन
साधÁयासाठी काही कालावधी लागतो. तसेच úामीण भागातून शहरीभागातील संÖथेत
ÿवेश घेतÐयास येथेही Âयाला समायोजना¸या समÖया भेडसावतात. Ìहणून शै±िणक
मागªदशªनाची गरज.
१.३.६ अËयासøम, मूÐयमापन व अÅयापन पĦती यातील बदल (change in
curriculam, Evaluation & method of Teaching in school):
आधुिनक युगात िविवध गरजा ल±ात घेऊन सतत अËयासøम आिण अÅयापन पĦतीत
बदल होतात. Âयां¸या रचना पĦतीत बदल होतो. उदा. राÕůीय अËयासøम आराखडा.
पूवê िश±णक¤þी, िवषयक¤þी अÅयापन पĦती होÂया आता बालक क¤þी (child centre)
आिण आनंददायी अÅयापनाचा िवचार होऊ लागला. राÕůीय शै±िणक धोरणाने ''सवªकष व
सातÂयापूवªक मूÐयमापनाची संकÐपना िदली. ितचीही अंमलबजावणी आता
शाळाशाळांमधून होत आहे. अËयासøमात काही नवीन िवषय (उद. पयाªवरणिश±ण, munotes.in

Page 26

मागªदशªन व समुपदेशन
26 मुÐयिश±ण, िकशोरावÖथेचे िश±ण) समािवĶ होतात. तर ÿकÐप (Project) ही तयार
करावे लागतात यासाठी शै±िणक मागªदशªनाची गरज.
१.३.७ िश±णातील िविवध संधéची ओUख होÁयासाठी (To know various
opportunities in education):
शालेय जीवनातच िवīाÃयाªना Âयां¸या गरजांना अनुसŁन िश±ण ±ेýात कोणकोणÂया
नवीन संधी आहेत. याची ओळख कŁन देणे गरजेचे असते. वतªमान घडामोडी,
बेरोजगारीची पाळी येऊ नये Ìहणून सावधनता बाळगणे गरजेचे असते. Âयासाठी
कोणकोणÂया िश±णउपøमांत ÿवेश घेतला तर भिवÕयातही Âया िश±णउपøमाचे मूÐय
िटकून असेल. यासाठी िविवध संधी कोठे उपलÊध आहेत याची ओळख कŁन देÁयासाठी
शै±िणक मागªदशªन आवÔयक आहे.
या Óयितåरĉ खालील काही कारणाÖतव शै±िणक मागªदशªनाची गरज असते.
 Öवत:¸या योµयतांचे (िवīाÃया«¸या) वÖतूिनķपणे मूÐयमापन करÁयासाठी.
 िनरिनराÑया िशÕयवृßया, कजª व सवलती या संबंधी मािहती िमळिवÁयासाठी सहाÍय.
 िवīाÃयाªला Öवत: मधील शाåररीक, मानिसक दोष जाणून घेÁयास आिण Âयावर योµय
उपचार कŁन घेÁयास ÿवृ° करÁयासाठी गरज.
 िवīाÃयाªत योµयता असुनही एखाīा िश±णøमािवषयी वाटणारी भीती दूर
करÁयासाठी गरज.
 शालेय ÿगती, गुणव°ावाढ िवकासासाठी सहाÍय.
 ÿ²ावंत आिण मंद अÅययेता यांना मागªदशªन.
 उपरोĉ कारणाÖतव िवīाÃयाªला शै±िणक मागªदशªनाची आवÔयकता भासते.
१ब.४ शै±िणक मागªदशªनाचे उपयोजन (IMPLICATION OF EDUCATIONAL GUIDANCE) शै±िणक मागªदशªन करतांना खालील पायöयांचा (Steps) वापर करता येईल. शै±िणक
मागªदशªनाची अंमलबजावणी, उपयोजन करतांना या पायया«ना महßव आहे.
अ) शै±िणक मागªदशªना¸या पायöया:
१.४.१ िवīाÃया«¸या िविवध ±मता ओळखणे:
िवīाÃया«¸या अंगी अनेक ÿकारचे गुण असतात. Âया गुणांना संधी उपलÊध झाली तरच,
Âयाचा िवकास होऊ शकतो Âयासाठी मागªदशªकाला िवīाÃया«¸या अंगी असलेÐया ±मतांचे
²ान असणे आवÔयक आहे. अशा िविवध ±मता अथवा एकच ±मता ÿकषाªने जाणवत
असेल तर असे िवīाथê Âयाला ओळखता आले पािहजे. Âयाच ÿमाणे काही िवīाÃया«ची
शै±िणक ÿगती काही कारणाÖतव खुंटते. ही ÿगती रोखÁयास कोणते घटक कारणीभूत munotes.in

Page 27

शै±िणक मागªदशªन
27 झाले याची जाणीवही मागªदशªकाला असली पाहीजे. Âयासाठी Ìहणजे िवīाÃयाª¸या िविवध
±मता ओळखÁयासाठी Âयाला काही ÿमािणत अथवा अनौपचाåरक साधनांचा वापर
करावा लागेल.
िवīाÃयाª¸या िविवध ±मता, अिभŁची, अिभयोµयता, बुĦीम°ा, कल, संपादन ±मता,
िखलाडूवृ°ी, वĉृÂवपणा, अिभनय, संगीत इÂयादी होत. या ±मता ओळखÁयासाठी
मानसशाľीय चाचÁया व िन री±ण तंýाचा अवलंब करावा.
१.४.२ िवīाÃया«स Âया¸या िविवध ±मतांची जाणीव कŁन īावी:
मागªदशªकाने िवīाÃया«¸या अंगी असलेÐया िविवध ±मता ओळखÐया परंतु िवīाÃया«ना
आपÐया अंगी कोणÂया ±मता आहेत याची जाणीव ÿÂयेक वेळी अथवा ÿÂयेकाला असेलच
असे नाही. Âयासाठी मागªदशªकाने Âया ±मतांची जाणीव िवīाÃया«ना कŁन देणे आवÔयक
आहे. Ìहणजेच िवīाÃया«मÅये आÂमिवĵास िनमाªण होऊ शकेल व Âयांना आपÐयातील
कमी अिधकपणाची जाणीव झाली Ìहणजे मागªदशªन करणे सोपे जाईल.
िवīाÃयाªना Âयां¸या ±मतांबाबत, योµयतेबाबत जाणीव झाÐयानंतर िविवध शै±िणक संधी
उपलÊध कŁन देÁयास सहाÍय करणे.
काही िवīाÃया«ना शाľीय ÿयोग, ÿकÐप करÁयाची अिभŁची असेल तर काहéना
खेळामÅये अिभŁची असेल. तर काही िवīाथê वाचनात गढून जात असतील अथवा काही
एकलकŌडे असतील. कुशाúबुĦी, मंदबुĦी साधारण बुĦीम°ा असलेले िवīाथêही वगाªत
असतात. काही िवīाÃया«ना समायोजनाबाबत समÖया असतात. तर काही िवīाÃया«मÅये
बंडखोरी ÿवृ°ी असते. थोड³यात िवīाÃयाªकडे असणाöया ±मता, योµयतांचे आकलन
झाÐयावर Âयांना िश±णा¸या औपचाåरक व अनौपचाåरक माÅयमाĬारे संधी उपलÊध कŁन
īावी.
१.४.३ योµय संधी िमळÁयासाठी मािहती संकलन:
िवīाÃया«ना संधी उपलÊध कŁन देÁयासाठी मािहती संकिलत करावी लागते. उदा. १)
एखाīा¸या अंगी øìडा नैपुÁय असेल तर Âयासाठी राºयÖतरावर अथवा िविवध Öतरावर
कोठे Öपधाª घेतÐया जातात. Âयांचे िनयम इÂयादी मािहती संकिलत करावी लागते. उदा. २)
एखाīा िवīाÃयाªचे िवषम समायोजन होत असेल तर Âयाचा संबंध ºया सामािजक
घटकांशी (शाळा, कुटुंब, शेजारी, िमý, आĮ इ.) येतो. Âया¸या मुलाखतीतून मािहती
संकिलत करता येईल. अथवा कुशाú बुĦीम°ेचे िवīाथê सवªसाधारण बुिĦम°े¸या
िवīाÃया«पे±ा शालेय शै±िणक ÿगतीबाबत िभÆन असतात. Âयांचा बौिĦक कस लागेल
अशी उदाहरणे, अÅययन अनुभव, सािहÂय Âयांना उपलÊध कŁन īावे.
१.४.४ मािहती िमळिवÁयातील अडसरांचे िनमूªलन करÁयास सहाÍय:
िवīाÃया«¸या समÖयेिवषयी अथवा Âयाला संधी उपलÊध कŁन देÁयात जी मािहती
संकिलत करावी लागते ती मािहती िमळिवÁयात अडसर िनमाªण होÁयाची श³यता असते.
हा अडसर मागªदशªकाने दूर करÁयास िवīाÃयाªला सहाÍय केले पािहजे. उदा. िवīाÃया«ची munotes.in

Page 28

मागªदशªन व समुपदेशन
28 शै±िणक सािहÂय िवकत घेÁयाची ऐपत नसेल, आिथªक समÖया असेल व Âयामुळे
िवīाÃया«चे शालेत िवषय समायोजन घडत असेल तर अगोदर आिथªक अडसर दूर
करÁयात मागªदशªकाने योµय ते सहाÍय केले पािहजे.
१.४.५ योµय तो िनणªय घेÁयाची ±मता िवīाÃयाªत िनमाªण करणे अथवा Âया संबंधी
सहाÍय करणे:
िवīाÃयाªला Âया¸या योµयतांचे आकलन झाले व शै±िणक संधीही उपलÊध कŁन िदली.
आवÔयक असणारी मािहती संकिलत कŁन Âयातील अडसरही दूर केले आता महßवाचे
काम Ìहणजे िनणªय घेणे होय. िनणªय घेणे हे जरी िवīाÃया«चे काम असले तरी िनणªय
घेÁयासाठी योµय ती ±मता िनमाªण करÁयास सहाÍय करणे हे मागªदशªकाचे कायª आहे.
Âयासाठी मागªदशªकाने संभाÓय फायदे-तोटे अथवा अडचणी, ÿगतीची िदशा िवīाÃया«ना
ल±ात आणून īायला हवी.
१.४.६ िनणªयाÿमाणे िनवडलेÐया भावी शै±िणक संÖथा, िश±णøम व िवषयाबाबत
मागªदशªन:
समÖयेवर उपाययंýणा झाÐयानंतर िवīाथê िनणªय घेÁयास स±म ठरतो. Âयावेळी तो ÿवेश
घेवू इि¸छणाöया िश±णसंÖथेबाबत अथवा Âयाने िनवडलेÐया िश±ण øमाबाबत Âयाला
योµय ते मागªदशªन िदले गेले पािहजे हा शेवटचा टÈपा होय. िवīाÃयाªने िनवडलेÐया
िश±णसंÖथांशी अथवा उपøमांशी सुसंवाद साधणे सुलभ होते. Âयाचÿमाणे शै±िणक
मागªदशªन करतांना काही लेखकांनी खालील पयाªयही सुचिवÐया आहेत.
१. ÿाथिमक संभाषण उĨोधन (Orient ation talk):
Öवत: अथवा इतर सहकारी वगाª¸या साहाÍयाने मागªदशªकाने सामुिहकåरÂया िवīाÃया«शी
सुसंवाद साधावा यात शै±िणक मागªदशªनाचे महßव व आवÔयकता िवशद करावी.
२. ÿाथिमक मुलाखत (Initial Interview):
सामुिहकåरÂया संपकª वाताªलाप केÐयामुळे Óयिĉगत ÖवŁपात काही संपकª होत नाही
Ìहणून Óयĉìचा Óयĉìगत अËयास करÁयासाठी ÿाथिमक मुलाखत घेणे गरजेचे असते.
यामुळे मागªदशªन सिमती व िवīाथê यात सौदाहªपूवªक संबंध तयार होतात.
३. सामािजक व आिथªक दजाªसंबंधी अËयास (Social & Economic Statu s
Study)
िवīाथê ºया समाजात वावरतो तो समाज , घर, आई-वडील िमý पåरवार , शेजारी यांची
मािहती िवīाÃया«चा सामािजक व आिथªक दजाª दशªिवते.
४.मानस शाľीय परी±ण (Psychological Testing):
बुिĦम°ा, अिभŁची, Óयिĉमßव, भाषा, िव²ान इ. ²ानाबा बत िवīाÃया«चे परी±ण Óहायला
हवे. munotes.in

Page 29

शै±िणक मागªदशªन
29 ५. शालेयजीवनाचा अËयास (Study of School life) :
िवīाथê कोणकोणÂया शा ळेत िशकला Âयाचे अËयासाचे िवषय कोणते होते. Âयाला गुणांची
ÿाĮी िविवध िवषयात िकती झाली. शालेत Âयांचे Öथान कसे होते. Âया¸या सवयी,
Âया¸यािवषयी िश±कां¸या ŀिĶकोण Âयांचे संकिलत नŌद पýक यांचा अËयास करायला
हवा.
६. शारीåरक आरोµय परी±ण (Medical Examination):
वैīकìय तपासणी मुळे बाĻ आिण अंतगªत आजार, Óयाधी इÂयादी बाबी कळतात.
७. अंितम मुलाखत (Final Inerview):
या मुलाखतीĬारे मागªदशªकाने आपÐयाला असणाöया शंकाचे िनरसन करायला हवे.
८. Óयिĉिचýाची रचना - बांधणी (Construction of profile):
िवīाÃयाªिवषयी िमळालेÐया मािहती¸या आधारे Âयाचे Óयिĉिचý तयार करायला हवे. हे
Óयिĉिचý Ìहणजे कì जे आलेख कागदावर तयार केले जाते आिण ºयात िवīाÃया«¸या
िविवध ±मता, योµयता, िविवध परी±णे यांची नŌद Âयात असते. Óयिĉिचý पिहÐया बरोबर
आपÐयाला िवīाÃया«िवषयी, संबंधी मािहती एका वेळी िमळू शकते.
९. मागªदशªन -पåरषद (conference):
िवīाÃया«िवषयी ÿाĮ झालेÐया मािहती¸या आधारे िनÕकषª काढÐयानंतर Âया िनÕकषाªचे
सादरीकरण मागªदशªन करणाöया इतर सहाÍयक Óयĉì¸या पåरषदेत केले पािहजे.
पåरषदेतील ÿÂयेक सदÖय आपापली मते मांडतील आिण मग एका िनणªयापय«त पोहचता
येईल. हा िनणªय घेणे महßवपूणª जबाबदारी असते Ìहणून सावधानता बाळगावी.
१०. अहवाल लेखन (Report writting):
मागªदशªन पåरषदेवर िनणªयावर आधारीत अहवाल लेखन करावे आिण हा अहवाल
अंमलबजावणीसाठी िश±क, मु´याÅयापक, पालक संबंिधत सेवाथê यांना पाठवावा. या
आधारे िवīाथê भिवÕयातील योजना िनिIJत कŁ शकेल.
११. अनुधावन कायª (Follow -up work):
िवīाथê संबधात अहवाल लेखन व Âयाची सुपुतªता केली Ìहणजे मागªदशªन ÿिøया संप°ी
असे नाही तर मागªदशªकाने आपण घेतलेÐया िनणªयाचे मूÐयमापन करायला हवे. समी±ण
करायला हवे. आपले मागªदशªन िकती ÿभावी ठरले याचा मागोवा ¶यावा Ìहणजे पुढील
मागªदशªनासाठी Ļा बाबी मागªदशªकाला सहाÍयभूत होतात.

munotes.in

Page 30

मागªदशªन व समुपदेशन
30 ब) ÿाथिमक Öतरावरील मागªदशªन:
 शालेय जीवनाची योµय सुŁवात करÁयास मदत करणे.
 िवīाÃयाªना चांगले िश±ण देÁयास सहाÍय करणे.
 िवīाÃयाªना माÅयिमक िश±णासाठी तयार करणे.
 िवīाÃया«ना भिवÕयकालाचे िनयोजन करÁयास सहकायª करणे.
 िवīाÃया«चे गरजा नुसार वगêकरण करणे.
 असामाÆय, मागास तसेच ÿ²ावान मुलांना िश±णा¸या योµय संधी पुरिवणे.
 िवषय समायोिजत बालकांना सहकायª करणे.
 बालकाचे Óयिĉमßव िवकास व सामािजक िवकास साधÁयास मदत.
 मूलभूत कौशÐयाचा िवकास साधÁयास सहकायª.
माÅयिमक व उ¸च माÅयिमक Öतरावरील शै±िणक मागªदशªन:
 िवषय िनवडीस सहकायª
 िवīाÃया«ना माÅयिमक व उ¸चमाÅयिमक अËयासøमाची उिĥĶे ÖपĶ करणे.
 शालेय अËयासøमानंतर¸या िवīापीठीय व इतर अËयासøमांची मािहती देणे.
 िवīाÃया«ना Âयां¸या Öवत:¸या ±मता, योµयता कौशÐये व अिभŁची ओळखÁयास
सहकायª करणे.
 िवīाÃयाªना आपÐया भिवÕयाचे िनयोजन करÁयास सहकायª करणे.
 योµय अËयासा¸या सवयी िवकिसत करणे.
 िवīाÃयाªना अÅययनासाठी, अËयासासाठी योµय ÿेरणा िनमाªण करणे.
 िवīाÃयाªचे संकिलत मािहती पýक अīयावत ठेवणे.
१ब.५ आपली ÿगती तपासा १. ऑथªर जे जोÆस याने शै±िणक मागªदशªनाची केलेली Óया´या िलहा.
२. शै±िणक मागªदशªनात अनुधावन कायª (follow up) का आवÔयक आहे ?
१ब.६ सारांश शै±िणक वातावरणात वावरत असताना Óयĉìला अËयासøम िनवड , शालेय समायोजन,
अÅययना बाबत¸या समÖया या बाबत केलेले मागªदशªन Ìहणजे शै±िणक मागªदशªन होय. munotes.in

Page 31

शै±िणक मागªदशªन
31 शै±िणक मागªदशªनाची अमंलबजावणी करतांना िवīाÃयाª¸या ±मता ओळखून Âयाला
Âयाची जाणीव कŁन देतात. योµय संधी िमळÁयासाठी मािहतीचे संकलन करतात.
िवīाÃयाªत िनणªय±मता िवकिसत करतात. ÿाथिमक माÅयिमक व उ¸च माÅयिमक
Öतरावर मागªदशªन करताना िविवध उपøम ठरवावे लागतात.
१ब.७ ÖवाÅयाय ÿij १. शै±िणक मागªदशªनाचा अथª सांगून Âयाची गरज ÖपĶ करा.
२. शै±िणक मागªदशªनाचे उपयोजन कसे कराल ?
३. 'वतªमान युगात ÿाथिमक, माÅयिमक आिण उ¸च माÅयिमक Öतरावर शै±िणक
मागªदशªन आवÔयक आहे' या िवधानाची चचाª करा.
४. शै±िणक मागªदशªन करतांना ल±ात ¶यावया¸या पायया«चे ÖपĶीकरण करा.



*****

munotes.in

Page 32

32 २
मागªदशªनाचे ÿकार
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿÖतावना
२.२ वैयिĉक मागªदशªन (Indiviual Guidance) अथª
२.३ वैयिĉक मागªदशªनाची गरज व महßव
२.४ वैयिĉक मागªदशªनाचे फायदे (गुणवैिशĶ्ये)
२.५ सामुिहक मागªदशªनाचा अथª
२.६ सामुिहक मागªदशªनाचे हेतू (उĥेश /उिĥĶे)
२.७ सामुिहक मागªदशªनाची आवÔयकता- महßव (फायदे)
२.८ सामुिहक मागªदशªना¸या मयाªदा (तोटे)
२.९ सामुिहक व वैयिĉक मागªदशªनातील साÌय
२.१० सामुिहक व वैयिĉक मागªदशªनातील फरक
२.११ सामुिहक मागªदशªनाची तंýे उपøम
२.१२ आपली ÿगती तपासा
२.१३ सारांश
२.१४ ÖवाÅयाय ÿij
२.० उिĥĶे १. वैयिĉक मागªदशªनाचा अथª व गरज ÖपĶ करणे.
२. वैयिĉक मागªदशªनाचे महßव गुणवैिशĶ्ये
३. समुिहक मागªदशªनाचा अथª व उĥेश (हेतू) ÖपĶ करणे.
४. सामुिहक मागªदशªनाचे महßव, आवÔयकता व फायदे ÖपĶ करणे.
५. सामुिहक मागªदशªना¸या मयाªदा व तोटे ÖपĶ करणे.
६. सामुिहक मागªदशªन व वैयिĉक मागªदशªन यातील साÌय व भेद ÖपĶ करणे.
७. सामुिहक मागªदशªनाची तंý (उपøम) मािहत करणे.
२.१ ÿÖतावना मागªदशªन करÁयाची ÿामु´याने दोन तंýे मागª अथवा पĦती आहेत Âयापैकì एक Ìहणजे
वैयिĉक मागªदशªन व दुसरे सामुिहक मागªदशªन वैयिĉक मागªदशªनाचा अथª, गरज, महßव
वैयिĉक मागªदशªनाचा उĥेश या घटकांचा अËयास खालील ÿमाणे करता येईल. munotes.in

Page 33

मागªदशªनाचे ÿकार
33 २.२ वैयिĉक मागªदशªन (Indiviual Gu idance) अथª ºया पĦतीत एकावेळी एकाच िवīाÃयाªला, Óयĉìला Âयाचा सवा«गीण अËयास कŁन,
Óयिĉची समÖया सोडिवÁयासाठी अनुभवी, तº², ÿिशि±त मागªदशªकाकडून मागªदशªन
केले जाते अशा पĦतीला वैयिĉक मागªदशªन Ìहणतात. Âयात Óयĉì व मागªदशªक यात थेट
(Direct) संबंध असतो.
वैयिĉक मागªदशªनात Óयĉìची समÖया सोडिवÁयासाठी सÐला, Óयूहरचना िकंवा िनयोजन
आराखडा मागªदशªक आखत असतो. Óयिĉला िनमाªण झालेÐया अिĬतीय (unique)
पåरिÖथतील Âयाला मागªदशªन करÁयात येते.
Individual guidance is a dvice, strategy or planning designed for a singular
person or thing and their unique situation. This is in contrast to general
guidance which is frequently based on demographic information such as
age or income or meant for the general population .

वैयिĉक मागªदशªन करतांना Óयĉìची खालील बाबी संबंधी मािहती संकिलत करतात.
१. बुिĦम°ा, मानिसक±मता , अिभŁची, अिभवृ°ी (attitudes) आिण Óयिĉमßव.
२. िवīाथê/ Óयĉìची कौटुंिबक िÖथती (Family condition)
३. Óयĉìची सामािजक , आिथªक, सांÖकृितक पाĵªभूमी (Background)
४. समÖयेसंदभाªत इतर मािहती
५. Óयĉìचा वृ°ाËयास
२.३ वैयिĉक मागªदशªनाची गरज व महßव • Óयĉìचे / िवīाÃया«चे मानिसक आरोµय सुधारÁयासाठी
• िवīाÃयाªला Öवत:चा िवकास साधÁयासाठी.
• पŏगडावÖथेत शरीरात होणारे बदल, Âयाबाबत असणारी िज²ासा , कुतूहल, समÖया व
इतर लैिगक ²ान जाणून घेÁयासाठी.
• Æयुनगंड, एकटेपणा घालिवÁयासाठी
• भाविनक संघषाªतून उĩवणाöया नैराÔयापासून दूर ठेवÁयासाठी
• समवयÖकातील भाविनक ýास (Öपधाª, Ĭेष, वचªÖव इ) कमी करÁयासाठी
• ÿसंगानुŁप कसे वागावे यासाठी
• कौटुंिबक, वैवािहक िचंता, समÖया दूर करÁयासाठी munotes.in

Page 34

मागªदशªन व समुपदेशन
34 • Óयवसाय शोधÁयासाठी
• िवīाÃयाªला पुढील अËयासाची िदशा, िमळÁयासाठी
• मुलाखतीचे तंý जाणून घेÁयासाठी
• िनयुĉì िमळिवÁयासाठी
• एखाīा Óयावसाियक / नोकरीिवषयक कामाचा अनुभव घेÁयासाठी
२.४ वैयिĉक मागªदशªनाचे फायदे, गुणवैिशĶ्ये १. या पĦतीत िवīाÃयाªची / Óयĉìची जवळ जवळ संपूणª मािहती िमळिवली जाते.
समÖया सोडिवÁयासाठी ही मािहती फारच उपयुĉ ठरÐयामुळे समÖयेचे िनरसन
लवकर होते.
२. या पĦतीने िवīाÃयाªला समÖयामुĉ करणे सोपे व पåरणामकारक ठरते.
३. Óयĉìला भाविनक संघषाªची सामना करÁयाचे धैयª ÿाĮ होते.
४. Óयĉìला समायोजन साधÁयासाठी वैयिĉक मागªदशªन मदत करते.
५. वैयिĉक मागªदशªनात दोÆही प± Ìहणजे Óयĉì व मागªदशªक आपआपÐया भूिमकेतून
िøया, ÿितिøया करीत असतात.
६. वैयिĉक मागªदशªनात मागªदशªक व Óयĉì यात थेट संपकª असतो.
वैयिĉक मागªदशªना¸या मयाªदा तोटे:
१. ही पĦत वेळखाऊ आहे.
२. मानसोपचार तº² यांचे कडे बरेचशे पेशंट असÐयास िनÕकषª हाती यायला वेळ
लागतो.
३. ही पĦत खिचªकही आहे.
४. या पĦतीत उ¸च िशि±त व ÿ िशि±त मानसोपचार तº²ाची गरज भासते.
५. वैयिĉक मागªदशªनात सामािजक भावनेचा िकंवा सामािजक संपकाªचा अभाव असतो.
सामुिहक मागªदशªन (Group Guidance):
मागªदशªनाची ÿामु´याने दोन तंýे आहेत. वैयिĉक (Individual) आिण सामुिहक
(Group) तथापी मागªदशªना¸या सामुिहक तंýात एक मागªदशªक अनेक िवīाÃया«¸या
सवªसाधारण समÖया सोडिवÁयास मदत करतात. ÿÂयेकाला वैयिĉक मािहती देणे वेळे¸या
ŀĶीने अश³यÿाय ठरते. समुहाला मािहती िदÐयाने वेळ तर वाचतोच पण एकाचवेळी अनेक
िवīाÃया«शी पåरचय होतो. याचा फायदा वैयिĉक मागªदशªनासाठी होतो. सामुिहक तंýा¸या munotes.in

Page 35

मागªदशªनाचे ÿकार
35 उपयोग कŁन िनÕपÆन झालेला िनणªय िवīाÃयाªला सहजपणे úहण करता येतो. आपÐया
बरोबरी¸या Óयĉì¸या सहकायाªने घेतलेला िनणªय अिधक úाĻ वाटतो. कारण Âयात
िश±कां¸या पालकां¸या अिधकारवृ°ीचा पूवªúह नसतो. तेÓहा आपण सामुिहक मागªदशªनाची
संकÐपना समजावून घेऊया.
२.५ सामुिहक मागªदशªन Ìहणजे काय? अथª ''गटातील ÿÂयेक Óयिĉस Öवत:¸या समÖया सोडवणे आिण समायोजन साधणे या मूळ
उĥेशाने सहाÍय करÁयात आलेले असते. अशा गटात समुहास केलेले मागªदशªन Ìहणजे
सामुिहक मागªदशªन होय. ''
जोÆस (Jones):
''जर अनेक मुलांना Âयां¸या अथªपूणª वाढी¸या ŀĶीने अनुभव īावयाचे असतील तर Âयाची
कोणÂया ना कोणÂया ÿकारे गटवारी करावी लागते. याचा अथª हा कì, िविशĶ समुहातील
Óयĉì¸या िवचाराला व वतªनाला िविशĶ िदशा व व ळण लावÁया¸या उĥेशाने जे अनुभव
िदले जातात. ते सामुिहक मागªदशªन होय, ते िजतके सामुिहक असते िततकेच वैयिĉक ही
पण असते कारण Âया गटातील ÿÂयेक Óयĉì Öवत:¸या संदभाªत िøया ÿितिøया आिण
Öवीकार व अÓहेर करीत असते.
रॉबटª एच. नॅप (Reobert H. Knapp)
समुह Ìहणजे जमाव नÓहे, बाजारातील गदê नÓहे िकंवा शहरातील पादचाया«ची ती रहदारीही
नÓहे, िविशĶ हेतूंनी ÿेåरत होऊन काही Óयĉì एकिýत आÐया असतात आिण Âया Óयĉìचा
तो समुह होता. तो कळप नसतो. अशा समुहाला नवीन उĥेश ÿाĮ कŁन देता येतो.
समूहातील ÿÂयेक Óयĉì अिभŁची, अिभवृ°ी, Åयेय व आदशª या ŀĶीने िभÆन असली तरी
Âया सवª Óयĉìत सहभाव सहानभुती व सहजाणीव असते. िकमान ÿभावी साधनां¸या
सहाÍयाने Âयांची िनिमªती कŁन एक िविशĶ पयाªवरण िनमाªण करणे श³य असते. सामुिहक
मागªदशªक चालू असतांना Âया समूहातील ÿÂयेक Óयĉì Öवत:¸या िवĵात गढून जाते.
अनेकांत एकांत अनभवु लागते आिण ÿाĮ होणाöया कÐपना, अनुभव व मािहती úहण करीत
करीत Öवत:¸या संúही असलेÐया सजातीय कÐपना अनुभव, माहीती यां¸याशी Âयांना
जुळवÁयाचा ÿयÂन करते. Âयापैकì अचूक घटकांचे आÂमसातीकरण होते. Âयांचा संकर
होतो. ÿितकूल घटक अÓहेरले जातात आिण अशाÿकारे Öवीकार, िनवड व पुनररचना हे
चø सतत चालू असते. या पĦतीने Óयĉì Öवत:¸या कÐपना अनुभव व ²ान यात भर
घालतात िकंवा Âयांची पुनररचना करतात. Âयात सुधारणा घडवून आणतात. Âया गोĶéचा
अिधकतम उपयोग कसा कŁन घेता येईल या िदशेने Âया ÿयÂनशील असतात. Ìहणजे एका
िविशĶ समुहात एकाच समयी अनेक Óयिĉक¤þे एका िविशĶ िदशेने कायªÿणव झालेली
असतात. Âया Óयĉì Öवत: िवचार करतात. िनवड करताना िनणªय घेतात. समूहात
असूनदेखील Öवे¸छापूवªक Öविनद¥शन करÁयास Âया Öवतंý असतात. munotes.in

Page 36

मागªदशªन व समुपदेशन
36 थोड³यात समूहातील अनेक Óयĉìत बÓहंशी सहभाग, सहानुभाव, सहजाणीव व समान
उĥेश िनमाªण कŁन Âयांना नवीन कÐपना, नवीन अनुभव आिण मािहती - करÁयास ÿवृ°
करणे आिण Âयांना Öवत:चे मागªदशªन व िनद¥शन करÁयास समथª बनवुन वतªनात अपेि±त
पåरवतªन घडवून आणÁयास सहाÍयभूत होणारी ÿिøया Ìहणजे सामुिहक मागªदशªन होय.''
२.६ सामुिहक मागªदशªनाचे हेतू (उĥेश /उिĥĶे) १) िवīाÃया«ना नवीन िश±ण संÖथेबĥल मािहती देणे:
िवīाÃया«नी कोणÂयाही नवीन िश±णसंÖथेमÅये ÿवेश केला कì, Âया¸यापुढे काही छोटे मोठे
ÿij उपिÖथत होतात. अनेक ÿकारची मािहती हवी असते. रीतीभातीबĥल शंका कुशंका
असतात. यावेळी कोणÂया ना कोणÂया मागाªनी िवīाथê आवÔयक ती मािहती िमळिवतात.
आपÐयाला कुवतीनुसार उपलÊध सोयीचा उपयोग कŁन घेतात. काही िवīाÃया«ना
अखेरपय«त काही उपøमांची मािहती िमळत नाही. मग या उपøमात भाग घेणे दूरच रािहले.
नवीन िश±ण संÖथांचा पåरचय घडवून आणÁयाची आवÔयकता इय°ा आठवीमÅये नवीन
आलेÐया िवīाÃया«ना असते. सवाªत अिधक आवÔयकता महािवīालयात ÿवेश करÁया¸या
शालाÆत परी±ा उ°ीणª होणाöया िवīाÃयाªना असते. ÿगतशील िश±ण संÖथा आपापÐया
नवीन िवīाÃया«ना साहाÍय करÁयाकरीता याबाबत कायªøम घडवून आणतात. यात
संÖथेचा इितहास, परंपरा, इमारतीची व िø डांगणाची मािहती, शै±िणक व सामािजक
जीवनाचे िनयम, शै±िणक व अËयासेतर उपøम वैगरे महßवा¸या गोĶéचा पåरचय देतात.
Âयातून िवīाÃया«ना आÂमिवĵास िनमाªण होतो.
२) शै±िणक व Óयावसाियक मागªदशªन करणे:
अËयासा¸या पĦतीबĥल योµय मािहती देÁयाकरीता तसेच परी±ेची तयारी कशी करावी?
वाचनालयाचा योµय उपयोग कसा करावा ? अËयासासाठी योµय वातावरण कसे िनमाªण
करावे या संदभाªत योµय मागªदशªन केले जाते.
Óयावसाियक मागªदशªनात दहावी¸या िवīाÃया«ना दहावीनंतर पुढे काय? Óयवसायाची िनवड
कशी करावी. भावी Óयवसायास अनुसŁन कोणÂया िश±ण संÖथेत ÿवेश ¶याल? Âयासाठी
आवÔयक अटी कोणÂया अशा अनेक ÿijांबाबत चचाª, Óया´याने आयोिजत केली जातात.
३) Óयिĉगत मागªदशªनासाठी आवÔयक असलेली मनोभूिमका िवīाÃयाªत िनमाªण
करणे:
सामुिहक मागªदशªना¸या िश±क - िवīाथê यांचेशी ओळख होवुन Öनेहसंबंध वाढतो.
िवīाथê आपÐया Óयĉìगत समÖया दडवून ठेवतात. परंतु या Öनेहसंबंधामुळे Âयांना
आधार िमळतो व आपÐया समÖयांची दखल घेतली जाईल. असा आÂमिवĵास वाढून तो
आपÐया समÖया मागªदशªक िश±काजवळ कथन करतो. Ìहणजेच समुहमागªदशªन Âया¸या
Óयĉìगत मागªदशªनासाठी पाया ठरतो.
munotes.in

Page 37

मागªदशªनाचे ÿकार
37 २.७ सामुिहक मागªदशªनाची आवÔयकता - महßव (फायदे) १) कमी वेळेत ÿभावी कायª:
शाळेत िवīाÃयाªची सं´या फार मोठी असते. Âयामुळे ÿÂयेक िवīाÃयाªशी वैयिĉक संबंध
ÿÖथािपत करणे, Âयां¸या अडचणी समजून घेणे, Âयां¸या मुलाखती घेणे, Âयांना सÐला देणे
या करीता ÿदीघª काळ लागू शकतो. नÓहे हे अश³य असणे Ìहणून कमी वेळेत फारमोठ्या
सं´येत आिण मयाªिदत जागेत सामुिहक मागª दशªनाचे कायª ÿभावीपणे होऊ शकते.
२) िवīाÃयाªत अनुकूल पåरवतªन:
मागªदशªकाला िवīाÃयाªची पाĵªभूिम, मनोवृ°ी, अिभवृ°ी आिण Âयां¸या समÖया समजू
शकतात आिण Âयानुसार Âयां¸या अिभŁची, अिभवृ°ी ŀिĶकोन व वतªन यात अनुकुल
पåरवतªन घडवून आणणे श³य होते.
३) मागªदशªन ÿिøयेचा पåरचय:
मागªदशªनाची संकÐपना हेतू व पåरचय, सामुिहक मागªदशªनातून िवīाÃयाªना होत असतो.
४) सवªसाधारण समÖया व उपयुĉ माहीती:
िवīाÃयाª¸या सवªसाधारण समÖया व उपयुĉ माहीती याबाबत या चचाª होते Âयामुळे
सवªसाधारण समÖयांचे िनराकरण होते.
५) Óयिĉगत मागªदशªनासाठी आवÔयक असलेली मनोभूिमका:
सामुिहक मागªदशªनात अनेक ÿकार¸या सवªसाधारण समÖयांची चचाª झाÐयानंतर
िवīाÃयाªला Âयां¸या Óयĉìगत समÖया कशा ÖवŁपा¸या आहेत याची जाणीव होते व
Âयासाठी मागªदशªनास तो ÿेरीत होतो.
६) चांगÐया सवयी:
सामुिहक मागªदशªनामुळे िवīाÃयाªना सहजीवन, सहकायª, अिभøमशीलता Öवावलंबन,
अनुशासन वैगरे चांगÐया सवयी लागतात. ते इतरांबĥल सिद¸छा, आदर, सिहÕणुता व
बंधुभाव बाळगू लागतात.
७) समुहातÐया वणªनाची कÐपना:
मागªदशªक व मागªदशªनाथê मोकÑया वातावरणात कायª करीत असतात. मागªदशªकास
Óयĉìचे िनåर±ण करÁयाची संधी उपलÊध होते. िवशेषत: Óयĉì समूहात कसे वतªन
करतात हे Âयास ÿÂय± बघता येते. Âयाची कारणे शोधता येतात. समजून घेता येतात.
८) िवचारांना ÖवातंÞय:
सामुिहक मागªदशªनाचे कायª चालू असतांना मागªदशªक व मागªदशªनाथê यां¸या मनावर
कोणÂयाही ÿकारचा दाब नसतो , तणाव नसतो मागªदशªनाथê हालचालीचे व िवचार munotes.in

Page 38

मागªदशªन व समुपदेशन
38 करÁयाचे ÖवातंÞय असते. आपणास कोणाला तरी उ°र īावयाची आहेत आिण आपले
वतªन सतत िनरि±ले जात आहे ही जाणीव नसते. Âयां¸या हालचालीना व िवचारांना मोठ्या
ÿमाणात ÖवातंÞय असते.
९) सामािजक समायोजनाची संधी:
सामुिहक मागªदशªनाचे कायª सामुिहकपणे चालत असÐयामुळे Óयĉìस सामािजक
समायोजन साधÁयाची संधी उपलÊध होते. काही िवīाथê िभýे, बुजरे, लाजाळू िकंवा अित
नă असतात हे िवīाथê धीट होऊ शकतात. इतर िवīाथê आपÐयाबĥल कशा ÿकारे
िवचार करतात आिण कोणÂया ÿकारे वतªन करतात याबĥल समुहातील ÿÂयेक िवīाÃयाªस
²ान होते. आपणासही काही िमý आहेत, काही िवīाथê आपले चाहते आहेत आिण काही
िवīाथê समिवचारी आहेत ही सुखद भावना िवīाÃयाªना आनंिदत करते व Öवत: बĥल
अिधक वÖतुिनķपणे ते िवचार करतात.
१०) सामुिहक भावना:
समुहातील सवª घटक एकिýत िवचार व कृती करÁयास ÿवृ° होतात ते समÖयेची Óया´या
करतात. ितचे ÖपĶीकरण करतात आिण सवª िमळून ती समÖया सोडिवÁयाचे मागª शोधू
लागतात. सामुिहक भावना िहच मुळी एक अÂयंत महßवाचे मूÐय असते.
२.८ सामुिहक मागªदशªना¸या मयाªदा (तोटे) १. सामुिहक मागªदशªन Óयĉìगत मागªदशªनाची कदापी जागा घेऊ शकत नाही कारण
सामुिहक मागªदशªनात Óयĉì¸या Óयिĉगत समÖयेचे िनराकरण होईलच असे नाही.
Âयासाठी Óयĉìगत मागªदशªनाचा आधार īावा लागतो.
२. मागªदशªनासाठी आलेला समुह समान वयोगटाचा नसतो. Âयामुळे िविशĶ वयोगटाला
ही चचाª आपÐयासाठी नसून Âयांना आहे असा समज होतो. तसेच वयोगटाÿमाणे
अिभŁचीही िनरिनरा Ñया असतात.
३. समुह मागªदशªनातून Óयĉìचा सखोल अËयास होत नाही Âयामुळे Óयĉìगत समÖया
तशाच राहीÐयास पयाªयाने Âया समÖया सामुिहक बनतात Ìहणजे पुÆहा तोच खेळ !
४. बहòसं´य (गजबजलेÐया शहरात) शाळामÅये ÿशÖत हॉल िकंवा जागा नसतात अशा
वेळी फारच थोड्या िवīाÃयाª¸या गटाला याचा फायदा घेतो. जाÖत गट िनमाªण
केÐयास आयोजन करणे कठीण जाते.
५. अपसामाÆय िवīाथê मतीमंद मुलांना सामुिहक मागªदशªनातून पाहीजे तेवढा लाभ होत
नाही. Âयाच ÿमाणे काही िवशेष समÖया ÿधान बालके असतील Âयांनाही याचा
फारसा परीणाम होत नाही.
६. िवīाÃयाª¸या Öवतंý Óयिĉमßवाचे सवªच पैलू सामुिहक मागªदशªनाने मागªदशªना¸या
ल±ात येत नाही. munotes.in

Page 39

मागªदशªनाचे ÿकार
39 २.९ सामुिहक व वैयिĉक मागªदशªनातील साÌय १. मागªदशªन करणे हा दोघेही ÿकारांचा मु´य हेतू असतो.
२. Óयवसाय जगताचा पåरचय दोÆही तंýामुळे होतो.
३. Óयĉìत आÂमिवĵास िनमाªण कŁन Óयवसाय िनवडीसाठी ÿेरीत करतो.
४. ÓयĉìमÂव मापनाचा ÿयÂन करणे.
५. समायोजन, Öवावलंब हे गुण Łजवणे.
६. िवīाÃया«ना दोÆही तंýामुळे Öवत:ची ओळख होÁयास मदत होते.
२.१० सामुिहक मागªदशªन - वैयिĉक मागªदशªन फरक १) वैयिĉक मागªदशªन ÿामु´याने वैī-Łµण िकंवा वकìल अशील या ÖवŁपाचे असते, तर
सामुिहक मागªदशªन सभा, ÿवचन, कìतªन, वगª अÅयापन वगैरे ÖवŁपाचे असते.
२) वैयिĉक मागªदशªनात सामािजक संपकाªचा िकंवा सामािजक भावनेचा अभाव असतो.
हा Âयातील ÿमुख दोष होय. सहकायाªची वृ°ी व सामािजक भावना या गोĶी नेम³या
येथे नसतात तर Ļा बाबी¸या अंतभाªव सामुिहक मागªदशªनात असतो.
३) सामुिहक मागªदशªनामुळे अÐप काळात अनेक Óयिĉना मागªदशªन करणे श³य होते
वेळेची व ®माची बचत होते तर वैयिĉक मागªदशªनास वेळ लागतो व ®मही लागतात.
४) वैयिĉक मागªदशªनात मागªदशªक आिण मागªदशªनाथê यात थेट संबंध असतो, तर
सामुिहक मागªदशªनात मागªदशªक आिण मागªदशªनाथê हे दोघेही सामुिहक उपøमात
सहभागी होतात.
५) सामुिहक मागªदशªन वैयिĉक मागªदशªनाची जागा कदापी घेऊ शकत नाही. परंतू
Óयिĉगत मागªदशªना¸या ŀĶीने मागªदशªनाची अनुकूल भूिमका सामुिहक मागªदशªन
िनमाªण करते.
६) वैयिĉक मागªदशªनात दोÆही प± आपÐया भुिमकेतून िøया ÿितिøया करीत असतात.
परंतु सामूिहक मागªदशªनाचे कायª चालू असतांना मागªदशªक व मागªदशªनाथê यां¸या
मनावर कोणÂयाही ÿकारचा दाब नसतो तणाव नसतो. मागªदशªनाथêना हालचालीचे व
िवचार करÁयाचे ÖवातंÞय असते. आपणास कोणाला तरी उ°रे īावयाची आहेत
आिण आपले वतªन सतत िनरीि±ले जात आहे. ही जाणीव नसते. Âयां¸या मनात
िøया-ÿितिøया व ÿ ितसाद िदले जातात उ°रे िदली जातात, पण ती Öवगत
असतात. मागªदशªक व मागªदशªनाथê¸या हालचालéना व िवचारांना मोठ्या ÿमाणात
ÖवातंÞय असते.
७) सामुिहक मागªदशªनात ''... अशा ÿकार¸या समÖया केवळ मा»याच आहेत'' िकंवा
मलाच ती अडचण आहे.'' अशा ÿकारचे Æयूनगंड रहात नाहीत कारण चच¥तून आपÐया munotes.in

Page 40

मागªदशªन व समुपदेशन
40 समÖयाचे बहòतेकां¸या समÖया आहेत. असे वाटू लागते तथापी Óयĉìगत मागªदशªन
अशा ÿकारचे Æयूनगंड असÁयाची श³यता टाळता येत नाही.
२.११ सामुिहक मागªदशªनाची तंýे उपøम १) Óयवसाय पåरषद
२) भेटी सहली
३) ŀक®ाÓय साधने
४) ÿदशªने
५) Óयवसाय (भाषणे)
६) पåरसंवाद
७) िश±ण मागªदशªन
८) िश±ण संÖथेची माहीती.
९) Óयावसाियक ÿij मंजूषा सý (Career quiz session)
२.१२ आपली ÿगती तपासा १. सामुिहक मागªदशªनाची Óया´या िलहा.
२. सामुिहक व वैयिĉक मागªदशªन यातील साÌय दशªिवणारे तीन मुĥे िलहा.
३. सामुिहक मागªदशªनासाठी कोणतेही तीन उपøम सूचवा
४. वैयिĉक मागªदशªनाचा अथª िलहा.
५. वैयिĉक मागªदशªनाची दोन गुणवैिशĶ्ये िलहा.
२.१३ सारांश वैयिĉक मागªदशªनात एकाच वेळी एका Óयĉìला, Âयाचा सवा«गीण अËयास कŁन Âया¸या
वैयिĉक समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी मागªदशªन केले जाते. िवīाÃया«ची मािहती गोळा
कŁन समÖया सोडिवÁयासाठी Âयाचा उपयोग केला जातो. Óयĉì¸या वैयिĉक समÖया
अनेक ÿकार¸या असू शकतात. Âयांचे िनराकरण झाले नाही तर Óयĉìला नैराÔय येÁयाची
श³यता असते. Ìहणून वैयिĉक मागªदशªन करणे गरजेचे असते. कारण काहीवेळा समÖया
Óयĉì समुहात ÿदिशªत करीत नाहीत.
समुहात अनेक Óयĉì असतात. Âयांना बहòतेक वेळा समान समÖया असतात. एक िविशĶ
उĥेश ठेवून समुहाला नवीन कÐपना मािहती, úहण करÁयास ÿवृ° करणे व िवīाÃयाªला
Öवत:¸या समÖयेबĥल समथªपणे िनणªय घेÁयास सहाÍय करणे Ìहणजे सामुिहक मागªदशªन munotes.in

Page 41

मागªदशªनाचे ÿकार
41 होय. सामुिहक मागªदशªनाचे जसे फायदे आहेत तशा मयाªदाही आहेत. सामुिहक मागªदशªन
जसे वैयिĉक मागªदशªनास पुरक ठरते तसे या दोÆही पĦतीत फरकही आहे.
२.१४ ÖवाÅयाय ÿij १. वैयिĉक मागªदशªनाचा अथª ÖपĶ करा.
२. वैयिĉक मागªदशªन Ìहणजे काय ? वैयिĉक मागªदशªनाचे फायदे व मयाªदा ÖपĶ करा.
३. 'वैयिĉक समÖया सोडिवÁयासाठी वैयिĉक मागªदशªन आवÔयक आहे.' Ļा िवधानाचे
वैयिĉक मागªदशªनाची आवÔयकता ल±ात घेऊन समथªन करा.
४. वैयिĉक मागªदशªनाचे महßव िवशद करा.
५. वैयिĉक मागªदशªन करतांना Óयĉìची मािहती कशी संकिलत करतात.
६. सामुिहक मागªदशªन Ìहणजे काय ? या पĦतीचे फायदे व मयाªदा ÖपĶ करा.
७. सामुिहक मागªदशªनाची उिĥĶे ÖपĶ करा.
८. सामुिहक मागªदशªन आिण वैयिĉक मागªदशªन यातील फरक ÖपĶ करा.
९. सामुिहक मागªदशªनाची गरज ÖपĶ करा.
१०. टीपा īा
अ) Óयवसाय पåरषद
ब) Óयावसाियक ÿij मंजुषा सý.

*****
munotes.in

Page 42

42 २अ
मागªदशªना¸या कायªवािहनी
घटक रचना
२अ.० उिĥĶे
२अ.१ ÿÖतावना
२अ.२ आंतरराÕůीय पातळीवरील मागªदशªन संÖथा
२अ.३ राÕůीय पातळीवर मागªदशªन करणाöया संÖथा
२अ.४ Öथािनक पातळीवर मागªदशªन करणाöया संÖथा
२अ.५ आपली ÿगती तपासा
२अ.६ सारांश
२अ.७ ÖवाÅयाय
२अ.० उिĥĶे १. आंतरराÕůीय Öतरावर मागªदशªन करÁया¸या संÖथांचा पåरचय व काय¥ ÖपĶ करणे.
२. राÕůीय Öतरावर मागªदशªन करणाöया संÖथांची ओळख व कायª ÖपĶ करणे.
३. राºय व Öथािनक पातळीवर मागªदशªन संÖथांचा पåरचय व Âयांचे कायª ÖपĶ करणे.
२अ.१ ÿÖतावना Óयĉìला मागªदशªन करणाöया संÖथा आंतरराÕůीय, राÕůीय, राºय आिण Öथािनक
पातळीवर उपलÊध आहेत. या पैकì काही संÖथा Ļा शासकìय तर काही अशासकìय
खाजगी अथवा सेवाभावी संÖथा आहेत. या सवª संÖथांचा ÿमुख उĥेश Ìहणजे जनमानसात
मागªदशªन ÿिøया पोहचवणे आिण याबाबत सजगता िनमाªण करणे हा होय.
मागªदशªना¸या कायªवािहनी (संÖथा):
(आंतरराÕůीय, राÕůीय , राºय व Öथािनक पातळीवरील)
मागªदशªनात, उपयुĉ संÖथा आंतरराÕůीय पातळी राÕůीय पातळी राºय पातळी िजÐहा व Öथािनक पातळी munotes.in

Page 43

मागªदशªना¸या कायªवािहनी
43 मागªदशªन संÖथा शासकìय औाīोिगक संÖथा अशासकìय कुटुंब शाळा महािवīालये संपकª माÅयमे सेवाभावीसंÖथा २अ.२ आंतरराÕůीय पातळीवरील मागªदशªन संÖथा ÿÂयेक राÕůीय शै±िणक व औīोिगक ÿगतीनुसार मागªदशªनाची पĦती आकारते.
संयुĉराºये (united kingdom) Ìहणजेच इµलंड, वेÐस, आयल«ड आिण Öका@टलंड
मधील मागªदशªन संÖथा तसेच उ°र अमेåरकेतील संयुĉ संÖथानातील मागªदशªन संÖथा,
Öवीडन मधील संÖथा Ļा मागªदशªनाचा कायªøम राबिवत आहे.
१. IAEVG इंटरनॅशनल असोिसएशन फॉर एºयुकेशनल ॲÆड Óहोकेशनल
(International Association for Educational and Vocational Guidance):
 या संÖथेची Öथापना Öवीडन मÅये १९९५ साली झाली.
या संÖथेची उिĥĶे Åयेये:
१. िवīाथê आिण ÿौढांना Âयां¸या योµयतेची ओळख कŁन देणे.
२. िवīाथê आिण ÿौढांना इतरांशी पåरणामकारक संबंध ÿÖथािपत करÁयास सहाÍय
करणे.
३. िवīाथê आिण ÿौढांमÅये योµय शै±िणक आिण Óयावसाियक ÿिश±ण -िनयोजनाचा
िवकास साधÁयास सहाÍय करणे.
४. Óयवसाया¸या िविवध पयाªयांचा शोध घेणे अËयास करणे.
५. सवª वयोगटा¸या लोकांसाठी समाजात, Óयवसाय जगतात Öथान िमळिवÁयासाठी
यशÖवी होÁयास सहाÍय करणे.
या संÖथेमाफªत ºया नागåरकांना शै±िणक, Óयावसाियक मागªशªनाची आिण समुपदेशनाची
गरज आहे. अशांना माÆयता ÿाĮ व सुÿिसĦ संÖथा, Óयावसाियकाकडून मागªदशªन उपलÊध
कŁन िदले जाते.
नागåरकांना िवīाÃया«नी योµय व गुणव°ाधारक ÖवŁपाची सेवा िमळÁयासाठी िशफारस
केली जाते, तसेच शै±िणक, Óयावसाियक मागªदशªन व समुपदेशन कŁन योµय व आवÔयक
अशा ÿिश±णाची िशफारस केली जाते. शै±िणक व Óयावसाियक मागªदशªनासाठीची धोरणे
सुिवधा जाणून घेÁयासाठी उīुĉ केले जाते. मागªदशªना संबंधी िविवध संÖथा, कायªवाहीनी
Öथापने संदभाªत माहीती िदली जाते. समुपदेशन आिण मागªदशªन करणाöया Óयĉìसाठी
मागªदशªन करÁयासाठी योµय सािहÂय िनिमªती, मागªदशªन देÁया¸या पĦती व Âयाची
पåरणामकारकता Âयांचा िवकास याबाबत ÿयÂन केले जातात. munotes.in

Page 44

मागªदशªन व समुपदेशन
44 मागªदशªन करÁयाचे िविवध मागª, नवीन आिण सवªकष, सजªनशील मागªदशªन होÁयासाठी
संशोधन हाती घेतले जाते. हे संशोधन ÿामु´याने शै±िणक व Óयावसाियक मागªदशªन
±ेýाशी संबंिधत असते.
मागªदशªन आिण समुपदेशनाचे मूÐयमापन कसे करावे, या मूÐयमापना¸या पĦती कोणÂया ?
Âयांचा िवकास कसा करता येईल, Âयासाठी कोणÂया योµय पĦती िवकिसत करता येतील.
जेणेकŁन मागªदशªन व समुपदेशन करणे समपªक होईल.
िवīाथê, ÿौढांमÅये मागªदशªन व समुपदेशनाबाबत योµय जािणवांचा िवकास कसा करता
येईल. मागªदशªन, समुपदेशकांना नैितक आचारसंिहतेचे पालन कसे करावे लोकां¸या
तøारीचे िनवारण शंका िनरसन कसे करावे या बाबतही उपøम हाती घेतले जातात.
२. NIIP नॅशनल इÆÖटीट्यूशन ऑफ इडÖůीयल साय कॉलॉजी (National
Institute of Ind ustrial psychology):
 लंडन मधील मागªदशªन करणारी एक संÖथा
 ही संÖथा िश±कांना Óयावसाियक मागªदशªनाची िश±ण देते.
 मागªदशªन करÁयासाठी िविवध ÿकारचे िश±णøम चालिवले जातात.
 िविवध कालावधीचे िश±णøम सायंकाळी होणारी Óया´याने िनरिनराळया ÿकारची
अिधवेशने इ. मागा«नी ÿिश±ण देÁयात येते.
 या संÖथेचा Óयावसाियक मागªदशªन हा एक िवभाग असून ÂयाĬारा िवīाÃया«ना
युवकांना मागªदशªन करतात.
 ही खाजगी संÖथा असून ÿवेशाची फì असते. ÿवेशासाठी अजª भरÁयासाठी अजª
भरÁयात येतो. Âया अजाªतून िवīाÃयाªबĥल सिवÖतर मािहती िमळते. व नंतर
मुलाखतीस बोलावले जाते.
 १०-१२ िवīाÃया«¸या गटाला बुिĦम°ा, अिभयोµयता आिण ÿािवÁय कसोट्या िदÐया
जातात. दहा िदवसांनी Âयांची मुलाखत घेÁयात येते व आवÔयकतेनुसार मनौवै²ािनक
कसोट्या देÁयास येतात. अनुमती असÐयास शाळेतुन गुĮ अहवाल (िवīाÃया«बĥल)
मागिवÁयात येतो. दुसöया मुलाखतीपूवê िश±क िकंवा पालकांशी चचाª करÁयात येते.
या सवª मािहती¸या आधारे अहवाल तयार करÁयात येऊन िनÕकषª काढÁयात येतात.
आवÔयक असÐयास समुपदेशन करÁयात येते. ही संÖथा अजªदाराला नोकरी देत
नाही.
 या संÖथेने मागªदशªनाबाबत एक सĮसूýी योजना (ऊप एानह ज्rµहó ºत्aह) तयार
केली आहे. ितचा वापर सवªý होत आहे.

munotes.in

Page 45

मागªदशªना¸या कायªवािहनी
45 २अ.३ राÕůीय पातळीवर मागªदशªन संÖथा १. NCERT (राÕůीय शै±िणक संशोधन व ÿिश±ण पåरषद (National council
for Educational Research & Training):
या संÖथेतफ¥ राÕůीय पातळीवर मागªदशªन सेवांची उपलÊधता कŁन िदली जाते.
माÅयिमक िश±ण आयोगा¸या (१९५२-१९५३) िशफारशी नुसार १९५४ मÅये Central
Bureau of Educational and vocational guidance या संÖथेची िनिमªती झाली.
सुरवातीला ही संÖथा CIT (Central Institute of Education) या संÖथेशी जोडली
गेली नंतर ितचा समावेश NCERT या राÕůीय संÖथेत करÁयात आला.
मागªदशªना संबंधी या संÖथेची उिĥĶे:
१) िवīाÃया«ना मागªदशªनाबाबत, तßवांबाबत योµय जाणीव जागृती िनमाªण कłन
मागªदशªनाचा िवकास कसा होईल ते पाहाणे.
२) भारतात मागªदशªन चळवली¸या िवकासासाठी ÿोÂसाहन देणे.
३) भारतात मागªदशªन कायªøमाला ÿाधाÆय देणे, Âयासाठी पुढाकार (नेतृÂव) घेणे.
याबाबत इतरांना नेतृÂव ÿदान करणे.
४) मागªदशªन चळवळ सुŀढ करणे.
या क¤िþय संÖथेतफ¥ १ वषª कालावधीचा Óयावसाियक मागªदशªन व समुपदेशन पदिवका
(िडÈलोमा) अËयासøम चालिवला जातो.
मागªदशªनाबाबत संशोधन ही या संÖथेत केले जाते. िविवध ÿकÐप हाती घेतले जातात.
अīयावत मािहती संकिलत केली जाते. राºयÖतरीय मागªदशªन संÖथांना या संÖथेमाफªत
मागªदशªन केले जाते. िविवध कसोट्या व साधनांची िनिमªती केली जाते हे सवª कायª या
संÖथे¸या (Department of Psychologay Counselling and Guidance) या
िवभागाĬारे केले जाते.
२. पं. सु. श. क¤िþय Óयावसाियक िश±ण संÖथा भोपाळ (PSS Central Institute
of Vocational Education Bhopal) :
राºय सरकार व अशासकìय (NGO) संÖथा यां¸या समÆवयाने Óयावसाियक िश±ण व
ÿिश±णाचे कायªøम राबिवÁयात येतात.
खाजगी ±ेýातील संÖथा आिण अशासकìय संÖथाना खालील बाबत ÿोÂसािहत केले जाते.
१. अनौपचाåरकåरÂया Óयावसाियक िश±णाचे कायªøम राबिवणे.
२. Óयवसाय मागªदशªन ÓयवÖथेचे उपयोजन अथवा अंमलबजावणी.
३. उÂपादन, ÿिश±ण क¤þाची Öथापना करणे. munotes.in

Page 46

मागªदशªन व समुपदेशन
46 ४. िवशेष समुहासाठी अपंगासाठी Óयावसाियक ÿिश±ण कायªøम घेणे.
५. ±ेिýय ÿकÐपांची अंमलबजावणी
६. Óयवसाय िश±णाबाबत दूरÖथ िश±णाची सुिवधा उपलÊध कŁन देणे.
संशोधन, सव¥±ण:
 Óयवसाय िश±ण संबंधी Âयां¸या धोरणांना अनुसŁन सव¥±ण व संशोधन िवकास
खालील घटकांना ल±ात घेऊन केला जातो.
 िवशेष समुहासाठी (Special group) शै±िणक सािहÂय िनिमªती.
 अËयासøम आिण िशकाऊ ÿिश±ण (Apprenticeship)
 न - औपचारीक (Nonformal) Óयावसाियक िश±णøमासाठी िश±कमागªदशªन
पुिÖतका, ÿिश±ण पुिÖतका.
 िशकाऊ ÿिश±णासाठीचा अËयासøम
 Óयवसाय िश±ण कायªøमासाठी Łपरेषा
मूÐयमापन:
 राºयातील Óयवसाय िश±ण कायªøमाचे मूÐयमापन
 अशासकìय, खाजगी आिण सेवाभावी संÖथामाफªत चालिवÁयात येणाöया
Óयावसाियक िश±ण कायªøमांचे मूÐयमापन
 या संÖथेमाफªत खालील बाबत माहीती, ओळख कŁन देÁयात येते.
 मÅयवतê शाळा आिण पÊलीक Öकूल या मधील Óयावसाियक िश±णा¸या कायªøमाची
ओळख कŁन देणे. (क¤िþय िवīालय, नवोदय िवīालय इ.)
 B.V.Ed (Bachelor of Vocational Education)
 M.V. Ed (Master of Vocational Education)
 åरजनल इÆÖटीट्यूट ऑफ एºयुकेशन मधील ÿिश±ण, इतर महािवīालये आिण
Óयावसाियक संÖथा मधील कायªøमांची ओळख
 संघटीत ±ेýातील (Organized Sector) Óयवसायांला लागणाöया कौशÐयांची
ÿमाणके.
 सेवांतगªत िश±ण ÿिश±ण कायªøम.
 ÿिश±णाथê ÿिश±ण munotes.in

Page 47

मागªदशªना¸या कायªवािहनी
47  Óयवसाय मागªदशªन आिण समुपदेशना संबंधी पदिवका, सिटªिफकेट कोसª +२ िकमान
कौशÐयावर आधारीत िश±ण.
३. मािहती आिण ÿसा रण मंýालय - (नवी िदÐली) (Ministery of Information
and Broad casting) :
या मंýालयातफ¥ िविवध िवभागांचे कायª केले जाते. मािहती िवभागातफ¥ ÿकाशन ही केले
जाते. यात Öवतंý ÿकाशन िवभाग (Pubication division) आहे. इंúजी, िहंदी व उदुª
मधून सवाªिधक खपाचे साĮािहक रोजगार समाचार आिण Employment News दर
आठवड्याला ÿकािशत केले जाते.
यात िविवध क¤िþय Öतरावरील शासकìय िनमशासकìय शै±िणक Öपधाªपरी±ा, रेÐवे,
सैिनकदल, हवाईदल, बँका इ. ±ेýातील जािहराती िदÐया जातात. भारत सरकारची िविवध
खाती Âयाना आव Ôयक असणाöया नोकरांची उपलÊध जागा या बाबत मािहती ÿकािशत
केली जाते.
४. मजुर मंýालयातगªत संÖथा (DGET):
क¤þ सरकार¸या मजूर मंýालया¸या अिधपÂयाखाली Directorate General of
Employment & Training ही संÖथा कायª करते. ही काय¥ खालील ÿमाणे.
१. सेवायोजन कायाªलयातून (Empolyment Exchange) िदÐया जाणा öया
Óयावसाियक मािहती संबंधी धोरणे.
२. सेवा योजन कायाªलयातून िदÐया जाणाöया मागªदशªनात सुसूýता आणणे.
३. अिभयोµयता (Aptitude Test) कसोट्यांची िनिमªती व िवकास करणे.
४. िविवध Óयवसायांचे राÕůीय Öतरावर वगêकरण
५. ऑल इंिडया एºयुकेशनल ॲÆड Óहोकेशनल असोिसएशन (All India
Educational & Vocational Guidance) :
राÕůीय Öतरावर कायªकरणारी ही एक Öवाय° संÖथा असून ही संÖथा खालील कायª करते.
१. राÕůीय Öतरावर मागªदशªन कायªøम आिण याबाबतची िवचारसरणी याचा ÿसार
करणे.
२. िविवध मागªदशªन कायªøमाचा समÆवय घडवून आणणे
३. मागªदशªन सािहÂयाची िनिमªती, ÿकाशन हा िवतरण करणे.
४. जनतेत मागªदशªन सेवांिवषयी जागŁकता िनमाªण करणे.
५. मागªदशªन ±ेýातील िविवध मािहतीची देवाण घेवाण करÁयासाठी वेळोवेळी
मागªदशªकांना एकý आणÁयाचे कायªøम ठरिवणे. munotes.in

Page 48

मागªदशªन व समुपदेशन
48 ही संÖथा मागªदशªना संबंधी Journal of Vocational and Educationh Guidance या
मािसकाचे ÿकाशन करीत असते.
२अ.४ राºय Öतरीय मागªदशªन समÖया (कायªवाही) राºय Öतरावरील शै±िणक व Óयावसाियक मागªदशªन:
राºयÖतरावर शै±िणक आिण Óयावसाियक मागªदशªन संÖथा उघडÁयात आÐया आहेत.
सुमारे १९ राºयÖतरीय सं´या आहेत. Âया पैकì तीन राºय Öतरीय संÖथांचे Öवतंý
अिÖतÂव आहे.
१. मनोवै²ािनक Êयुरो अलाहाबाद, उ°रÿदेश (Bureu of Psychology, Alhabad
U.P)
२. Óयवसाय मागªदशªन आिण िनवड सं´या, मुंबई (म.राºय) (Institute of Vocational
Guidance and Selection Mumbai)
३. Óयावसाियक िनद¥शन का संÖथान, अहमदाबाद (गुजरात Institute of vocational
Guidance Gov. of Gujrath.)
उपरोĉ तीन सं´यापैकì आलाहाबाद, उ°र ÿदेश येथील मनोवै²ािनक Êयुरोचे नऊ
उपक¤þे आहेत. तर मुंबई आिण अहमदाबाद येथील मागªदशªन संÖथाचा ÿÂयेकì एक
उपिवभाग (Sub -bureau) आहे.
सुमारे दहा राºय व क¤þशासीत ÿदेशातील Óयवसाय मागªदशªन संÖथा Ļा शै±िणक संशोधन
आिण ÿिश±ण पåरषद (SCERT) िकंवा राºय िश±ण संÖथा State Institute of
Education या संÖथांचा एक भाग Ìहणून कायª करतात. तसेच College of
Educational psychology and Guidance (जबलपूर) या संÖथेĬारा ही मागªदशªनाचे
कायª केले जाते. राºय Öतरावरील मागªदशªन संÖथांची खालील ÿमुख काय¥ आहेत.
 िवīाÃयाªला अनुकुल असा अËयासøम आिण Óयवसाय िनवडीसाठी सहाÍय करणे.
शाळेत शालेय कमªचाöयांसाठी (िश±क, मु´याÅयापक)
 मागªदशªन मानिसकता िनमाªण करणे Guidance Mind
 मागªदशªन हे िश±णाचे अिभÆन अंग आहे. हे ल±ात आणून देणे आिण िवīाथê, Âयाचे
आई वडील मु´याÅयापक, िश±क यांना समजून घेणे, Âयांची आवड समजून घेणे
आिण Âयां¸या बाबत पूणª सहकायª करणे.
 िश±णािधकारी आिण सवª जनतेस मागªदशªन सेवां¸या आवÔयकतेिवषयी जागृत करणे.
 मागªदशªनाची तßवे, ÖवŁप, उिĥĶे या बाबत योµय समज तयार करणे कì Âया योगे
मागªदशªन कायªøम लोकिÿय होईल.
 मागªदशªन हे केवळ Óयवसायाची िनवड , शाळा Óयवसाय समाĮी येथे पय«तच मयाªिदत
नसून या Óयितåरĉही Âयाची ÓयाĮी मोठी आहे. हे ल±ात आणून देणे. munotes.in

Page 49

मागªदशªना¸या कायªवािहनी
49 १. Óयवसाय मागªदशªन व िनवड संÖथा, महाराÕůशासन मुंबई:
मुंबईत १९५७ साठी ÿथम Óयावसाियक मागªदशªन क¤þ सुŁ झाली. या क¤þाचे एक उपक¤þ
पुणे येथेही आहे. या क¤þाचे नंतर नाव बदलून Óयवसाय मागªदशªन व िनवड संÖथा असे
ठेवÁयात आले. कारण शै±िणक आिण Óयावसाियक मागªदशªनासाठी ÿिशि±त Óयĉìची
गरज असते. तसेच Óयवसायाची िनवड करÁयाकरीता वÖतुिनķ साधनांची गरज असते. या
संÖथे¸या ÿमुखांना ÿाचायª असे संबोधÁयात येते. या सं´येत खालील िवभाग आहेत.
मािहती िवभाग : शै±िणक व Óयावसाियक मागªदशªना¸या कायाªत िश±णøमा¸या तसेच
Óयवसायां¸या अīयावत मािहती संकिलत करÁयाचे आिण ती मािहती सवा«ना पुरिवÁयाचे
कायª हा िवभाग करतो.
ही मािहती िमळिवÁयासाठी अनेक शै±िणक Óयावसाियक संÖथाशी पý Óयवहार केला
जातो. वतªमान पýे व इतर ÿकाशनात येणायाª मािहती वŁन अिधकारी Óयĉìशी ÿÂय± भेट
घेतली जाते. ही मािहती संकिलत कŁन ÿकािशत केली जाते. ही मािहती पुरिवÁयाकåरता
क¤þाने तीन ÿकारची ÿकाशने ÿिसĦ केली आहेत. एक ÿकार हा पुिÖतकां¸या Łपात,
दुसरा पिýकां¸या ÖवŁपात, तर ितसरा मागªदशªनसेवा या ÖवŁपात आहे ही ÿकाशने इंúजी
व मराठीतून आहेत वेळोवेळी Âया¸या नवीन व अīयावत आवृÂया काढÁयात येतात. काही
ÿकाशनाची उदा. Forest Ranger, Nursing as carrer एस एस सी नंतर पुढे काय ?
तुÌहाला तांिýक िश±ण पािहजे ? इÂयािद.
मानसशाľीय िवभाग:
या िवभागाĬारे Óयिĉगत मानसशाľीय चाचÁया घेणे व समुपदेशन करणे ही कामे केली
जातात. हे काम ÿामु´याने उÆहाळी सुटीत सुŁ होते व िनकाल लागावया¸या एक आठवडा
आधी थांबिवले जाते. तसेच िनरिनराळया संÖथांना बहòउĥेशीय शाळा, औīोिगक कायाªलये
इ. िवīाÃया«ची िनवड करÁयात मानसशाľीय चाचÁयाĬारे मदत करÁयात येते असलेÐया
मानसशाľीय चाचÁयांवर संशोधन व भारतीय पåरिÖथतीला अनुकूल अशा नवीन चाचÁया
करÁयाचे काम या िवभागात होते.
ÿिश±ण िवभाग:
या िवभागातफ¥ दोन ÿकारचे अËयासøम चालिवले जातात.
१) तीन आठवड्याचा पूणªकालीन Óयवसाय िवīा अËयासøम (कåरअर माÖटर
कोसª): यात Óयावसाियक मािहतीवर भर देÁयात येते. ÿिशि±त िश±क Óयवसायिव²
Ìहणून Óयावसाियक मािहती पसरिवÁयाचे काम करतात. दहावी¸या वेळापýकात
Âयांनी आठवड्याला एक तास ¶यावा अशी अपे±ा असते. हा अËयासøम सवª
िवभागीय संÖथामÅये चालिवला जातो.
२) पदिवका अËयासøम (िडÈलोमा): हा उ¸च दजाªचा िडÈलोमा असून बारा मिहने
कालावधीचा आहे. यात ÿिशि±त िश±क पूणª कालीन शाळा समुपदेशक िकंवा
अधªकालीक िश±क, समुपदेशक Ìहणून काम करतात. मानसशाľीय चाचÁयाĬारे munotes.in

Page 50

मागªदशªन व समुपदेशन
50 िनरिनराÑया अËयासøमात िवīाÃयाªची िवभागणी करÁयात येते. मु´याÅयापकांना
मदत करणे इ. कामे समुपदेशक करतात. Âयांनाही वर सांगीतÐयाÿमाणे वाताªपý
पाठिवÁयात येते. केÓहा केÓहा Âयां¸या सभा घेऊन संपकª ठेवÁयात येतो. िनरिनराÑया
बी.एड. कॉलेजमÅये लहान पåरचयाÂमक अËयासøम चालिवÁयात येतो.
या संÖथेमाफªत Óयावसाियक मागªदशªन पåरषदेचे आयोजन केले जाते. हे आयोजन शाळा
महािवīालयात केले जाते. Óयावसाियक िचýपट ही दाखिवले जातात. Óया´याने ही १०
वी, १२ वी ¸या िवīाथê पालकांसाठी आयोिजत केली जातात. कोÐहापुर, नािशक,
अमरावती या िठकाणी ही या संÖथेची िवभागीय कायाªलये आहेत.
२. State Educational and Vocational Guidance Bureau:
गÓहनªम¤ट कॉलेज ऑफ एºयुकेशन, सायकॉलॉजी ॲÆड गायडÆस, जबलपुर:- ही
राºयÖतरीय संÖथा असुन खालील िवभाग ÿमुख आहेत.
कसोटी सेवा (Testing Servi ce):
यात I Q, D.Q, SQ आिण EQ याचे मापन केले जाते. बुधीम°ा, अिभयोµयता, Óयिĉमßव
मापन केले जाते नंतर मागªदशªन व समुपदेशन केले जाते.
शै±िणक मागªदशªन (Educational Guidance):
यात अËयासा¸या सवयéचा िवकास , िविवध िवषयांमधील अÅययन समÖया, अÅययन
अ±म िवīाÃया«¸या समÖया अÅययनात मागे पडलेले िवīाथê इय°ा १२ वी नंतर ¸या
समÖया याबाबत मागªदशªन केले जाते.
Óयवसायमागªदशªन (Vocational Guidance):
या िवभागात Óयĉì¸या Óयावसाियक अिभŁची आिण अिभयोµयता यांचे मापन केले जाते.
Óयावसाियक स मायोजन कसे करावे या बाबत मागªदशªन केले जाते. िविवध ÖपधाªÂमक
परी±ासाठी असणा öया मानसशाľीय चाचÁयांसंदभाªत मागªदशªन केले जाते. उदा. ऊªए
रेÐवे, बँक, पोिलस सब इÆसपे³टर इ. परी±ांचे मागªदशªन.
Óयिĉगत मागªदशªन (Personal Guidance):
िवīाÃया«ना भीती, लाजाळूपणा, मानिसक आरोµय , धैयª याबाबत समÖया असतात. Âयां¸या
Óयिĉगत समÖयेबाबत मागªदशªन व समुपदेशन केले जाते.
सेवायोजन कायाªलये (िकंवा उīोग िविनमय क¤þ):
ÿÂयेक राºयात ही केþे आहेत. Âयांचे िजÐहा गिणक िवभागही आहेत. १९५६ ला क¤þ
सरकारने ®म मंýालया¸या अंतगªत डायरे³टर जनरल ऑफ रीसेटलम¤ट अँÆड
एÌÈलॉयम¤टस या िवभागात Óयवसाय मागªदशªन हा िवभाग सुŁ केला. या िवभागाला आता
डायरे³टोरेट ऑफ एÌÈलॉयम¤टस ॲÆड ůेिनंग (SDET) असे Ìहणतात. munotes.in

Page 51

मागªदशªना¸या कायªवािहनी
51  नोकरी (सरकारी िनमसरकारी खाजगी ±ेý) िमळिवÁयासाठी उमेदवाराने या
कायाªलयात नŌदणी करावी. नŌदणी करतांना मािहती िवचाराची असते. ÿÂयेकाचे
Öवतंý काडª बनिवले जाते. व Âयावर नŌदणीøमाक िलहीला जातो.
 नोकरीसाठी मुलाखतीला बोलावले जाते. मुलाखत येथील अिधकारी घेतात व ºया
आÖथापनांकडे जागा आहेत तेथे मुलाखतीसाठी पाठिवतात.
 या क¤þाचे कायª उमेदवारांना मुलाखतीसाठी पाठिवÁयाचे असते. नोकरी देÁयाचे नÓहे.
नŌदणी केलेÐया उमेदवारालाच मुलाखतीचे पý पाठिवले जाते व Âयातून नोकरीसाठी
िनवड करतात.
 सहावेळी मुलाखतीची संधी देऊनही उमेदवाराची िनवड न झाÐयास Âयांचा अúह³क
नĶ होतो.
 नाव नŌदणी नंतर िविशĶ कालावधी मÅये नŌदणी पुनŁºजीवन करावे लागते.
 या कायाªलयात MPSC ¸या जागांचे अजª िमळू शकतात.
 नŌदणीसाठी व मागªदशªन करÁयासाठी ही क¤þे िठकिठकाणी िशबीरे भरिवतात.
२अ.४ Öथािनक पातळीवर मागªदशªन करणाöया संÖथा (AGENCIES FOR GUIDANCE AT LOCAL LEVEL): १. University employment Information Guidance bureau (िवīापीठ
सेवायोजन कायाªलय):
काय¥:
 िवīापीठा¸या माजी िवīाÃयाªना रोजगारसंधी मािहती पुरिवणे.
 िवīाÃयाªना Óयावसाियक मागªदशªन करणे.
 िवīाÃयाªसाठी पåरसर मुलाखती (Campus Interview) आयोिजत करणे.
 िविवध Óयवसाय Âयांचे आकृतीबंध यावरील संशोधन, अËयासाला चालना देणे.
 नोकरीसाठी िवīाथê नŌदणी करणे
 Óयवसाय व Óयĉìची शै±िणक पाýता ल±ात घेऊन िविवध कायाªलयांना
मुलाखतीसाठी पाठवणे.
२. DEE (District Employment Exchanges) िजÐहा सेवायोजन कायाªलये:
काय¥:
१) नाव नŌदणी साठी मागªदशªन करणे. munotes.in

Page 52

मागªदशªन व समुपदेशन
52 २) वैयिĉक मािहती घेणे व मागªदशªन करणे.
३) Öवयंरोजगारासाठी कायªøम आयोिजत करणे.
४) गट चचाª आयोिजत करणे.
५) अनुसूिचत जाती-जमाती¸या िवīाÃयाªना Óयावसाियक मागªदशªन देणे.
६) मागªदशªन अथवा नावनŌदणीसाठी िजÐĻा¸या इतर भागात िशबीराचे आयोजन
(Camp) करणे.
३. खाजगी, अशासकìय, सेवाभावी सामािजक संÖथांचे मागªदशªन:
शासनाÓयितåरĉ काही खाजगी सेवाभावी, सामािजक संÖथांदेखील िवīाÃया«ना शै±िणक
Óयावसाियक मागªदशªन करतात उदा.:
 रोटरी ³लब
 लायÆस ³लब
 रेड øोस सोसायटी
 खाजगी सेवा योजन कायाªलये
 िविवध राजकìय प± संघटना
 ²ाती मंडळे
 धािमªक संÖथा - (िविवध धमाªतील)
 िश±ण पालक संघ
 िविवध ůÖट कामगार मंडळे, संघटना
 Öथािनक मंडळे (उदा गणेशमंडळे, øांती मंडळ इ.)
या संÖथांची काय¥:
१) शै±िणक मागªदशªनात माÅयिमक शालाÆत परी±ेबाबत मागªदशªन करणे, दहावी नंतर
िश±णा¸या कोणÂया संधी उपलÊध आहेत. १२ वी नंतर पुढे काय? या बाबत
मागªदशªन करणे. Óयाखाने आयोिजत करणे.
२) िविवध ±ेýातील नामांिकत Óयावसाियकां¸या मुलाखती आयोिजत कŁन ÂयाĬारे
Óयवसाय मागªदशªन करणे.
३) ÖपधाªÂमक परी±ा, रेÐवेबोडª, बँक इ. परी±ाबाबत ÿवेश अजª, परी±ा अजª कसा भरावा
या बाबत मागªदशªन.
४) Óयवसाय चचाª, पåरषद यांचे आयोजन करणे. munotes.in

Page 53

मागªदशªना¸या कायªवािहनी
53 ५) सावªजिनक िठकाणी असलेÐया बोडªवर जािहराती अथवा इतर शै±िणक व
Óयावसाियक मािहतीची वतªमान पýातील काýणे लावणे. इ.
६) वतªमान पýातील जािहराती, ÿवेश अजª यां¸या मुिþत ÿतीची िवøì करणे.
७) िविवध लघुउīोग, कुटीरउīोग, बचतगट, Öथािनक Óयवसाया¸या संधी, हÖतकला,
हÖतÓयवसाय या बाबत मेळावे भरिवणे.
८) Óयवसायासाठी लागणा öया कजª सुिवधा कोठे उपलÊध घेऊ शकेल या बाबत मागªदशªन
करणे.
२अ.५ आपली ÿगती तपासा १) खालील पैकì कोणती संÖथा राÕůीय Öतरावर मागªदशªनाचे कायª करते.
१) िवīापीठ सेवा योजन कायाªलय
२) रोटरी ³लब
३) रेडøॉस सोसायटी
४) N.C.E.R.T ..
२) Óयवसाय मागªदशªन व िनवड संÖथा, मुंबई या संÖथेचे कायª कोणÂया ÿमुख तीन
िवभागात चालते.
२अ.६ सारांश शै±िणक व Óयावसाियक जगतातील अनेक घडामोडी समÖया, अīयावत माहीती ,
रोजगारा¸या संधी अÅययनातील समÖया Óयĉìगत समÖया या बाबत शासना¸या क¤िþय,
राºय, िजÐहा व Öथािनक पातळीवरील संÖथा िवīाÃया«ना, युवकांना मागªदशªन करीत
असतात या उपøमांमÅये खाजगी व सेवाभावी संÖथाचाही मोठा वाटा आहे. जागृती व
ÿसार करÁयाबाबत या संÖथा कायªरत असतात. Âयाचे कायª±ेý व उĥेश िनिIJत असतात.
आजकाल आंतरजाळे (internet) वŁन ही मागªदशªनाची सुिवधा उपलÊध कŁन देÁयात
िविवध संÖथा पुढाकार घेतात.
२अ.७ ÖवाÅयाय १. आंतरराÕůीय पातळीवर मागªदशªन करणाöया कोणÂयाही दोन संÖथांची मािहती īा.
Âयांची काय¥ ÖपĶ करा.
२. ''िवīाÃयाªना मागªदशªन करÁयात खाजगी Öथािनक सेवाभावी संÖथा मोलाचे कायª
करतात.'' या िवधानाचे समथªन Âयां¸या कायाªसंदभाªत करा. munotes.in

Page 54

मागªदशªन व समुपदेशन
54 ३. शै±िणक व Óयावसाियक मागªदशªन करणाöया राºयपातळीवर कोणÂया संÖथा
महाराÕůराºय (मुंबई) या संÖथेची सिवÖतर मािहती īा. या संÖथेची काय¥ ÖपĶ करा.
४. खालील मागªदशªन संÖथांची वैिशĶ्ये व काय¥ ÖपĶ करा.
अ) IAEVG (इंटरनॅशनल असोिशएशन फॉर एºयुकेशनल अँÆड Óहोकेशनल
गायडÆस
ब) NIIP, (नॅशनल इÆसीट्यूट ऑफ इंडÖůीयल सायकॉलॉजी)
क) NCERT
ड) पी.एस.एस. क¤िþय Óयावसाियक िश±ण संÖथा भोपाळ (Pss central Institue
of Vocation Education, Bhopal).

*****

munotes.in

Page 55

55 ३अ
समुपदेशनाची मूलतßवे
घटक रचना
३अ.० उिĥĶे
३अ.१ ÿÖतावना
३अ.२ समुपदेशन संकÐपना, अथª
३अ.३ समुपदेशनाची तßवे
३अ.४ समुपदेशनाची Åयेय
३अ.५ समुपदेशनाचे ÿकार
३अ.६ आपली ÿगती तपासा
३अ.७ सारांश
३अ.८ ÖवाÅयाय
३अ.० उिĥĶे १. समुपदेशनाची संकÐपना, अथª ÖपĶ करणे.
२. समुपदेशनाची तßवे ÖपĶ करणे
३. समुपदेशनाची Åयेये ÖपĶ करणे
४. समुपदेशना¸या ÿकारांचे वणªन करणे.
३अ.१ ÿÖतावना िवīाÃयाªला असलेÐया समÖया जेÓहा िवīाथê िकंवा Óयĉì Öवत: सोडिवÁयाबाबत िनणªय
घेऊ शकत नाहीत. तेÓहा Âया Óयĉìला िवīाÃया«ला Öवत:ची समÖया सोडिवÁया¸या ŀिĶने
Óयĉìची बलÖथाने, सामÃयª, ±मता आिण उणीवा , कमतरता यांची जाणीव कŁन
देÁयासाठी Óयĉìला समुपदेशनाची गरज असते.
समुपदेशन हे मागªदशªनाचे एक अंग आहे. समुपदेशनािशवाय मागªदशªन अथªपूणª होऊ शकत
नाही. मागªदशªन हे सामुिहक åरÂयाही करता येते. परंतु समुपदेशनाचे तसे नाही ते वैयिĉक
ल± देऊनच िदले जाते. मागªदशªनात िनणªय कसा ¶यावा हे िवīाथê जरी ठरिवत असला
तरी समुपदेशन माý िवīाÃया«मÅये िनणªय घेÁयाची ±मता िनमाªण करते. समुपदेशन हे
मागªदशªनाचे तंý असते. मागªदशªनामÅये समुपदेशन असते. मागªदशªन ÿिøयेचा तो एक भाग
असतो. समुपदेशनाची तßवे, Åयेये, ÿकार याचाही अËयास या घटकांतगªत करÁयात आला
आहे.

munotes.in

Page 56

56 ३अ.२ समुपदेशन संकÐपना, अथª िवīाÃया«पुढे असणाöया समÖयांची उकल करÁया¸या हेतूने समुपदेशक (सÐलागार) आिण
िवīाथê यातील संभाषण Ìहणजेच समुपदेशन होय. शै±िणक ÿगती, अËयासातील
अडचणी, आिथªक अडचणी, िश±णøम िकंवा Óयवसाय िनवड सामािजक संबंध, कौटुंिबक
मतभेद इ. बाबत िवīाÃयाªला /Óयĉìला समÖया असतात.
या ÿijांकडे, समÖयांकडे वेळीच ल± न िदÐयास Âयामधून अिधकािधक जिटल ÿij िनमाªण
होÁयाची श³यता असते. या ÿijांची सोडवणूक करÁयाकरीता सामुिहक तंýाचा उपयोग
होत नाही. समुपदेशनानेच हे ÿij ÿभावीपणे सुटू शकतात. केवळ ÿij सुटले कì झाले ही
समुपदेशनाची मयाªदा नसून आÂमिवĵास िनमाªण करÁयाचे कायª समुपदेशन करीत असते.
''समुपदेशन Ìहणजेच Óयैयिĉक, शै±िणक, Óयावसाियक समÖयांचे सवª महßवाची समपªक
तÃये ल±ात घेऊन, Âयांचे िवĴेषण कŁन उपाय शोधÁयासाठी केलेले ÓयिĉिविशĶ व
वैयिĉक सहकायª होय. समुपदेशनामÅये बहòतेक वेळा तº², शाळा, समाज, इतर ąोत
आिण वैयिĉक मुलाखती¸या सहकायाªने सÐलाथêला Öवत: िनणªय घेणे िशकिवले जाते.''
- गुड (Good ) (१९४५) शÊदकोष
समुपदेशन ही समोरासमोरील नातेसंबंधाची ÿिøया आहे. ºयामÅये समुपदेशक व सÐलाथê
या दोघांचीही वाढ होते.
- Łथ Öůॅग
Arbunkle (अरबंकल) यांनी समुपदेशनाबĥल तीन मुĥे सांिगतले आहेत.
१. समुपदेशन ही दोन Óयĉìमधील ÿिøया आहे.
२. Óयĉìने Âया¸या समÖया Öवावलंबनाने सोडवाÓयात हा समुदेशनाचा मु´य हेतू आहे.
३. समुपदेशन हे Óयावसाियक ÿिश±ण घेतलेÐया Óयिĉचे Óयावसाियक कायª आहे.
''समुपदेशन Ìहणजे Óयĉìला Öवत:बĥल व Âया¸या पयाªवरणातील वतªन िवषयक
ÿभावाकडे पोहचवÁया¸या मागाª िवषयी जाणून घेÁयासाठी सहकायª करणे. समुपदेशन
Óयĉìला आपÐया वतªना¸या Óयिĉगत अथª ÿÖथािपत करÁयासाठी व भिवÕयकालीन
वतªणुकì साठी काही Åयेये व मूÐये िवकिसत करÁयासाठी ÖपĶ सहकायª करणे.
- Êलॉकर (१९६६) Blocker
''समुपदेशन Ìहणजे िनिIJत संरचना असलेÐया परवानगीदशªक नातेसंबंध होय, जो
úाहकाला एका ÿमाणात Öवत:चे आकलन संपादन करÁयात परवानगी देतो व Óयĉìला
Âया¸या नवीन उĨोधना¸या ÿकारात सकाराÂमक पावले उचलÁयासाठी समथªन बनिवतो.''
- कालª रॉजसª (carl Rogers) munotes.in

Page 57

समुपदेशनाची
57 ''समुपदेशनामÅये सवª ÿकार¸या Óयिĉगत पåरिÖथतीचा समावेश होतो. ºयामÅये एका
Óयĉìला (सÐलाथêला) Öवत:शी व Âया¸या पयाªवरणाशी ÿभावीपणे समायोजन
करÁयासाठी सहकायª केले जाते.''
-रॉबीÆसन (Robinson)
समुपदेशन Ìहणजे Óयĉì¸या समÖया सोडिवÁयासाठी शाळे¸या िकंवा संÖथे¸या वैयिĉक
ąोतांचा वापर करणे होय.''
- हÌÿे व ůे³सलर (Humphry & Traxler)
थोड³यात,
िवīाÃयाª¸या/सÐलाथê¸या पुढे असणाöया, समÖयांची उकल होÁया¸या ŀिĶने (हेतूने)
सÐलागार आिण सÐलाथê यातील Óयĉìगत संभाषण Ìहणजे समुपदेशन होय.
रेन (wren) या¸या मते,
"counselling is a dynamic & purposeful relationship between the people in
which there i s always mutual participation by the counsellor and the
students with the focus upon self -classification and self determination by
student."
वोसबगª (Wolberg) ¸या मतानुसार ''समुपदेशन हा एक मुलाखतीचा ÿकार असून Âयात
úाहकास पूणª समजÁयासाठी मदत केली जाते. Âयानुसार वातावरण अथवा समायोजन
करÁयात येणाöया अडचणीचे िनराकरण केले जाते.''
समुपदेशन ही एक सÐलाथê व समुपदेशक यातील खाजगी मुलाखत असते.
३अ.३ समुपदेशनाची तßवे (PRINCIPLES OF COUNSELLING) समुपदेशन हे पुÕकळशा तßवांवर आधारीत केले जाते ती तßवे या ÿमाणे:
१. समुपदेशन ही एक ÿिøया असून ती सावकाश चालणारी ÿिøया आहे. हे
समुपदेशकाला मािहत असणे आवÔयक आहे. हे तßव समजले नाही तर Âयाचा
पåरणाम Ìहणजे समुपदेशकाला नैराÔय अथवा खंत िनमाªण होऊ शकते.
२. समुपदेशन हे सवा«साठी असते. शाळे¸या संदभाªत बोलायचे झाÐयास शाळेतील सवªच
िवīाÃया«ना समुपदेशन लागते ते केवळ समÖया úÖत व िवशेष िवīाÃया«साठीच
असते असे नाही. शाळेतील समुपदेशन हे उपचाराÂमक ÖवŁपापे±ा जाÖत
िवकासाÂमक आिण ÿितबंधाÂमक ÖवŁपाचे असते.
३. समुपदेशन हे िनिIJत अशा गृिहतकावर अवलंबून असते.
अ) जगातील ÿÂयेक Óयĉì Öवत: िवषयीची जबाबदारी िÖवकारÁयास स±म असते.
ब) लोकशाही¸या तßवाÿमाणे ÿÂयेक Óयĉìला मागª िनवडÁयाचा अिधकार असतो. munotes.in

Page 58

58 ४. समुपदेशन Ìहणजे केवळ सÐला देणे नÓहे
५. समुपदेशकाने सÐलाथê Óयĉìबĥल आदर बाळगला पािहजे आिण सÐलाथê Óयĉì
जशी असेल तसा ितचा िÖवकार केला पािहजे.
६. समुपदेशन Ìहणजे úाहकासाठी िवचार करÁयाची ÿिøया नÓहे, तर úाहकांशी िवचार
िविनमय करÁयाची ÿिøया आहे. समुपदेशन हे úाहकाला Æयाय िवचार सरणीसाठी
शĉì देते अथवा Æयाय िवचाराथी कुवत िनमाªण करते.
७. समुपदेशन Ìहणजे समÖया िनराकरण ((Problem solving) नÓहे तर यात
समुपदेशक समÖया úÖत Óयĉìला Âया¸या समÖयेचे उ°र, उपाय शोधÁयात सहकायª
करतो.
८. समुपदेशन Ìहणजे केवळ मुलाखत नाही, तर úाहकाला Âया¸या मागणीÿमाणे Âयाला
Öवत:ला समजून घेÁयाबाबत िवकास करणे, Âयाबाबत Âयां¸याशी संभाषण करणे हे
होय.
९. समुपदेशकाने Óयĉìभेदाचे घटक िनद¥िशत कŁन Óयĉìला ती Óयĉì इतरांपे±ा कशी
िनराळी आहे हे ल±ात आणून īायला हवे.
१०. समुपदेशकाने सÐलाथêला मुĉ िचिकÂसा, समी±णासाठी तयार केले पािहजे व Öव-
समी±णासाठी तयार रािहले पािहजे.
११. समुपदेशकाने सुिवधा 'पुरिवणारा' िकंवा 'एक सहाÍयक' (catalyst) Ìहणून जबाबदारी
पार पाडायला हवी. Âयाने समुपदेशक सÐलाथê या नाÂयाचा िÖवकार कŁन
सÐलाथêला Öवत:ला समजून घेÁयात, Öवत:चा शोध घेÁयात सहाÍय केले पािहजे.
कडेिनअल (Mc.Daniel) आिण शपÌटल (Shaftal) यांनी समुपदेशन ÿिøयेची
काही तßवे सांिगतली आहेत ती खालीलÿमाणे :-
अ) Öवीकृती (Principle of Acceptance) :
úाहक एक Óयĉì आहे आिण Âया¸याशी एक Óयĉì Ìहणून आंतरिøया ÿÖथािपत कŁन
Âया¸या Óयिĉमßवाचा व ह³कांचा समुपदेशकाने आदर केला पािहजे.
ब) आदर (Principle of respect for the Individual):
समुपदेशकाने Óयĉì¸या भावभावनांचा आदर केला पािहजे. Âयाचा आदर करणे हे
समुपदेशनाचे आवÔयक अंग होय.
क) परवानगी / मोकळीकता (Prin ciple of permissiveness) :
समुपदेशन Ìहणजे असा संबंध कì ºयात आशावादाचा िवकास होतो. व वातावरण Óयĉìला
अनुकूल Óहायला लागते आिण सवªिवचार ÿवाह समुपदेशना¸या सापे± संबंधांचा Öवीकार
करतात.
munotes.in

Page 59

समुपदेशनाची
59 ड) Óयĉìसोबत िवचारतßव (Principle of Thinking with the Ind ividual):
समुपदेशन ही ÿøìया Óयĉì¸या सोबत िवचार करÁयाला ÿाधाÆय देते. कशासाठी िवचार
करावयाचा आिण का िवचार करावयाचा या दोन गोĶीत फरक करणे आवÔयक आहे.
सÐलाथêं¸या िवचारांबरोबर जाणे व सÐलाथê¸या भोवताल¸या सĉìचा िवचार करणे ही
समुपदेशकाची मु´य भूिमका असली पािहजे.
इ) लोकशाही आदशाªशी सातÂय (Principle of consistency with ideals of
Democracy):
समुपदेशनाची सवª तßवे लोकशाही आदशाªशी िनगडीत आहेत. एखाīा Óयĉìचा िÖवकार
करणे, ित¸या भावनांचा आदर करणे Âयां¸या अिधकारांचा आदर करणे हे लोकशाहीचे
आदशª आहेत. समुपदेशनाची ÿिøया ही Óयĉìभेदाचा िÖवकार करते.
ई) अÅययनाचे /अËयासाचे तßव (Principle of Learning):
समुपदेशनाचे सवª िवचार ÿवाह, समुपदेशन ÿिøयेत अÅययन तßवांना मानतात.
३अ.४ समुपदेशनाची Åयेय / अथवा हेतू / उĥेश (GOALS OF COUNSELLING OR PURPOSE) १. सकाराÂमक मानिसक आरोµयाचे संपादन (Achievement of positive mental
health):
जेÓहा एखाīा Óयĉìत इतरांसोबत अथªपूणª वागÁयाची ±मता असते, तसेच ती समाधानपूणª
जीवन जगते तेÓहा Âया Óयिĉकडे सकाराÂमक मानिसक आरोµय आहे असे समजले जाते.
समुपदेशनाचे एक Åयेय Ìहणजे Âया Óयĉìवर इतरांनी ÿेम केले पािहजे व ती आवडती
असली पािहजे. या िÖथतीपय«त सÐलाÃयाªस (समुपदेÔयास) आणले पािहजे.
२. समÖया िनराकरण (Proplem resolution):
समÖया असलेÐया Óयĉìला कठीण ÿसंगातून िकंवा समÖयेतून बाहेर काढणे हे एक
महßवाचे Åयेय समुपदेशनाचे आहे. Âया समÖयेतून बाहेर पडÁयासाठी सहकायª करावे परंतू
Âया Óयĉìने Öवत:च समÖयेतून बाहेर पडणे आवÔयक आहे हे ल±ात ठेवावे.
३. िनणªय ±मतेसाठी समुपदेशन (Counselling for decision Making):
जीवनामÅये यशासाठी योµय आिण वेळीच िनणªय घेÁयाची ±मता असणे हे अÂयंत महßवाचे
व (Crucial) िनणाªयक असू शकते. समुपदेशनाचे महßवाचे Åयेय Ìहणजे Óयĉìला, Öवत:चे
िनणªय ¶यायला Öवावलंबी बनिवणे समुपदेशकाने सÐलाÃयाªला (समुपदेÔयास) आवÔयक
ती सवª मािहती पुरवावी िकंवा समुपदेÔयाची Åयेये ÖपĶ करावी. परंतु िनणªय माý
सÐलाथêनेच (समुपदेÔयासच) ¶यायचा असतो.

munotes.in

Page 60

60 ४. Óयिĉगत पåरणामकारतेत सुधारणा (Improving personal effectiveness) :
जी Óयĉì Öवत:¸या ÿब ळ इ¸छा, उ जक शĉì (impulses) िनयंिýत करÁयास स±म
असते, सृजनशील åरÂया िवचार करते, आिण ºया ÓयĉìमÅये समÖया ओळखÁयाची,
समÖयेची ÖपĶता करÁयाची आिण सोडिवÁयाची ±मता असते Âयास पåरणामकारक Óयĉì
Ìहणतात. Óयĉì¸या (सÐलाथêं¸या) Óयिĉगत पåरणामकारतेत सुधारणा घडवून आणणे हे
समुपदेशनाचे Åयेय आहे.
५. परीवतªनास (बदलास) सहकायª (Help change):
िवकासाकरीता पåरवतªन हा आवÔयक घटक आहे. समुपदेशनामुळे Óयĉì¸या अिभवृ°ी,
अवबोध व ÓयिĉमßवामÅये बदल होÁयास मदत होते.
६. वतªनसुधार (Behaviour Modification):
वतªनामÅये सुधारणा करÁयास साहाÍय करणे हा एक समुपदेशनाचा हेतू होय.
पåरणामकारक आिण योµय समायोजनासाठी दोषयुĉ वतªन काढून टाकणे आिण अÅययन
अपेि±त वतªन ठेवणे गरजेचे असते. Ļा बाबी वतªन सुधारणा करतांना कराÓया लागतात.
७. अमेåरकन सायकॉलॉजीकल असोिसएशन नुसार समुपदेशनाची Åयेये हेतू:
अ) Öवत:¸या ±मता , ÿेरणा व Öवत: अिभवृ°ी या बाबतीत úाहकाने (िवīाथê
/सÐलाथê/समुपदेÔय) वÖतूिÖथतीचा िÖवकार करावा Ìहणून Âयास मदत करणे.
ब) úाहकाĬारा Âयां¸या सामािजक, आिथªक व Óयावसाियक वातावरणाशी तािकªकŀĶ्या
योµय एकता Öथा िपत होणे (याचा अथª úाहक सुसमायोिजत होणे.)
क) समाजाने वैयिĉक फरकाचे तßव व Âयाचा समाज, Óयवसाय जगत व Âया¸याशी
असलेला संदभª Öवीकारणे.
ड) Öवत:ची बलÖथाने व Æयूनता (कमतरता) यांचे Óयĉìला सÌयक, ÖपĶ व वाÖतव दशªन
घडवून आणणे.
इ) Óयĉì आिण सामािजक पåरसर यात सुसंवाद िनमाªण करणे.
८. िलओना टायलर (Leona Tyler):
यां¸या मते समुपदेशनाचे Åयेय Óयĉìत बदल घडवून आणणे नसून जीवनाला सामोरे
जाÁयासाठी Öवत:जव ळ असलेÐया साधन सामुúीचा (±मता, बुĦी, ²ान, कौशÐये इ.)
उपयोग करÁयास Óयĉìस समथª बनिवणे होय.
९. डंसमूर आिण िमलर (Dunsmoor & Miller) यां¸या मते समुपदेशनाची Åयेये /
हेतु खालील ÿमाणे:
१. िवīाÃयाªला Öवत:ला साĻ करÁयास साĻ करणे. munotes.in

Page 61

समुपदेशनाची
61 २. यशÖवी होÁयासाठी िवīाÃया«ला आवÔयक बाबéची मािहती देणे.
३. िवīाथê हा िश±क यां¸यामÅये परÖपर सामजÖय िनमाªण करणे.
४. Óयĉìला Öवत:¸या समÖया Öवत: सोडिवÁयास मदत करणे.
५. Öवत:ची अिभŁची , पाýता, ±मता, कल आिण संधी याबाबत पåरचय कŁन घेÁयास
िवīाÃयाªला साहाÍय करणे.
६. िविशĶ ±मता आिण योµय अिभवृ°ी िवकासास िवīाÃया«ला ÿोÂसाहन देणे
७. िवīाÃया«स अिधकािधक शै±िणक संपादन (attainment) करÁयासाठी ÿेरणा देणे.
८. िवīाÃया«स शै±िणक व Óयवसाियक िनवडीसाठी योजना आखÁयास मदत करणे.
३अ.५ समुपदेशनाचे ÿकार (TYPES OF COUNSELLING) अ) समुपदेशन मुलाखत पĦती नुसार ÿकार:
१. िनद¥िशत िकंवा आदेशक समुपदेशन (Directive Counselling): ई. जी.
िवÐयमसन (E.G. Willamson) हा या िवचार ÿणालीचा ÿमुख पुरÖकताª होय:
समुपदेशकाने समुपदेशन - मुलाखतीत अिधकािधक िनद¥शन करावे. Óयĉì¸या /
िवīाÃया«¸या समÖया सोडिवÁयाचा मागª िनिIJत करावा, मुलाखती मÅये या मागाªची चचाª
कŁन िवīाÃया«ना सÐला īावा असे या पĦतीत अपेि±त असते. थोड³यात समुपदेशक
िþत समुपदेशन मुलाखत Ìहणजे िनद¥िशत िकंवा आदेशक िकंवा िदशादशªक अथवा
उपचाराÂमक समुपदेशन (Directive) पĦती होय.
२. अिनद¥िशत िकवा अनादेशक समुपदेशन / आिदशादशªक अनुमती दशªक समुददेशन
(Non Directive counselling):
कालª जर (Carl Rogers) हा या िवचार ÿणालीचा पुरÖकताª मानला जातो. या पĦतीत
िवīाÃया«ची भूिमका ÿमुख असून समुपदेशकाची भूिमका दुÍयम ÖवŁपाची असते. िवīाथê
हळू हळू प³वता व समायोजना¸या िदशेने ÿगती करतो आिण तो Öवत: िनणªय घेÁयाची
जबाबदारी िÖवकारतो Öवत:चा मागª शोधतो.
३. समÆवियत समुपदेशन (Electic counselling):
एफ. सी. थोनª (F.C. Thorn) हा या पĦतीचा पुरÖकृतहीय िनद¥िशत आिण िनद¥िशत
पĦतीचा समÆवय साधणारी ही पĦती आहे. िवīाÃया«¸या समÖयेनुसार, Âयां¸या
सहकायाªनुसार योµय पĦती समुपदेशकाने वापरावी. िविशĶ पĦतीचा आúह धŁ नये अशी
या िम®पĦतीची (समÆवियत समुपदेशनाची) भूिमका आहे. या पĦतीत िनद¥िशत व
अिनद¥िशत समुपदेशनातील दोष व ýुटी कमी करÁयाचा ÿयÂन केलेला असतो.
समुपदेशकाला व सÐलाथêला दोघां¸या योµयता या पĦतीत कळून येतात. munotes.in

Page 62

62 (टीप: वरील ÿकाराचा सिवÖतर अËयास याच ÿकरणात ७ (इ) या घटकात केला आहे.
िवīाÃया«नी तो संदभª पहावा.)
ब) समुपदेशना¸या ±ेýानुसार समुपदेशनाचे ÿकार:
१. शै±िणक समुपदेशन (Educational Couselling):
अËयासøम िनवडीसाठी िवīाÃया«ना साहाÍय करÁयासाठी शै±िणक समुपदेशन कायª
करते. िविवध अिभवृ°ी, ±मता आिण नैसिगªक अिभवृ°ी या संदभाªत िवīाÃया«ला शै±िणक
समुपदेशन केले जाते. िश±णासंबंधी समÖया सोडिवÁयात Óयĉìला सहकायª केले जाते.
२. Óयावसाियक समुपदेशन (Vocational counselling):
योµय Óयवसाय िनवडणे िकंवा Âयाची तयारी करÁयासाठी Óयावसाियक समुपदेशन सहकायª
करते. Óयवसाया संबंधी िनमªय अÂयंत महßवाची बाब आहे. Âयामुळे Âयाकडे खास ल±
पुरिवणे आवÔयक असते अÆयथा असमायोजन िकंवा समाधान िनमाªण होते.
३. मानसशाľीय समुपदेशन िकंवा Óयिĉमßवासाठी समुपदेशन (Psychological
counselling or counselling for personality):
वैयिĉक िकंवा भाविनक समÖयांवरील उपाय हे Óयिĉमßव िकंवा मानसशाľीय समुपदेशन
होय. उदा. िमýाची कमतरता , एकटेपणा Æयुनगंड इ. साठी उपचार केले नाही, तर Âयांचा
शालेय जीवनावर पåरणाम होतो व गŌधळलेली, िनराशा असमायोिजत , मानिसक िÖथती
िनमाªण होते. मानसशाľीय समुपदेशन या सं²ेचा वापर ÿथम आर. डÊलू. Óहाइट यांनी
केला. Âयात समुपदेशक हा ³टर िकंवा उपचारतº² यां¸या ÿमाणे असतो. सÐलाथêला
Âयां¸या दबलेÐया सुĮ गरजा, भावना, इ¸छा या साÅया संभाषणातून Óयĉ करÁयासाठी
सहकायª करतो.
४. मानसोपचार समुपदेशन:
मानसोपचार समुपदेशन Ìहणजे समोरासमोरील संबंधातून मानसशिľयåरÂया ÿिशि±त
Óयĉì सातÂयाने तŌडी (वािचक) साधनांनी दुसöया Óयĉìला सामािजकŀĶ्या असमायोिजत
बनिवणाöया घटकांचा अËयास कŁन Âया¸या (अËयासाथê¸या) Óयिĉमßवा¸या
पुनसªघटनेची जाणीव कŁन देत असते. अिभवृ°ीत बदल घडिवÁयास साहाÍय करणारे
समुपदेशन Ìहणजे मानसोपचार समुपदेशन होय.
५. वैīकìय समुपदेशन (Medical Counselling):
Óयĉì¸या सवªसामाÆय कायाªतील असमायोजनाशी वैīकìय समुपदेशन संबंिधत असते. या
ÿकारामÅये समुपदेशक व सÐलाथê यामÅये थेट (direct) संबंध िनमाªण होतात. वैīकìय
समुपदेशनामÅये समÖयेचे िवĴेषण केले जाते व ती सोडिवÁयासाठी ÿयÂन केले जातात.

munotes.in

Page 63

समुपदेशनाची
63 ६. वैवािहक समुपदेशन (Maratial counselling):
योµय जीवनसाथीची िनवड करÁयासाठी सूचना केÐया जातात व िनवडीसाठी सहकायª केले
जाते. िवभĉ कुटुंबे, औīोिगकìकरण , शहरीकरणा¸या समÖया सोडिवÁयासाठी समुपदेशन
केले जाते.
७. Öथापना - समुपदेशन (Counselling for Establishment):
Óयĉìला Âया¸या अिभवृ°ी, अिभयोµयता व ±मता यांना अनुŁप असे Óयवसाय, रोजगार
यामÅये Öथापना करÁयासाठी व रोजगार (Óयवसाय) समाधान िमळिवÁयासाठी, औīोिगक
संÖथा, Óयवसाय अभारणीसाठी Öथापना - समुपदेशन केले जाते.
८. युवा समुपदेशन (Youth counselling):
तŁण मुलांना भेडसावणाöया करीअर, नातेसंबंध, भाविनक, मानिसक, शारीåरक बदल ,
नैराÔय, औदािसÆय, ताणतणाव अशा अनेक समÖयां¸या समाधानासाठी युवा समुपदेशन
केले जाते.
९. वाधª³य समुपदेशन (Counselling for old age persons):
वाधª³यात åरकामपणामुळे आलेली पोकळी, एकाकìपणा, जीवनातील पैसा संपत
असÐयाची जाणीव , जीवनािवषशयी नकाराÂमक िवचार , िनŁपयोगी बनÐयाची बोच अशा
अशा अनेक समÖया वृĦांना सतावतात. या समÖयांची तीĄता कमी करÁयासाठी, Âयां¸या
जीवनाला नवा अथª ÿाĮ होÁयासाठी सहकायª करÁयास जे समुपदेशन केले जाते Âयास
वाधª³य समुपदेशन Ìहणतात.
३अ.६ आपली ÿगती तपासा १. समुपदेशन हे........ एक अंग आहे.
अ) िश±णाचे
ब) मागªदशªनाचे
क) ÿबोधनाचे
२. समुपदेशन Ìहणजे िनिIJत संरचना असलेÐया परवानगीदशªक नाते संबंध होय असे
मत..... यांचे आहे.
अ) बीÆसन
ब) कर
क) कालª जसª
३. कडिनअल (Mc Danciel) आिण ल (Shaftal) यांनी सांगीतलेली
समुपदेशनाची मूलभूत तßवे िलहा. munotes.in

Page 64

64 ३अ.७ सारांश समुपदेशन ही दोन Óयĉìमधील ÿिøया असते. Óयĉìने समÖया Öवावलंबनाने सोडवाÓयात
हा समुपदेशनाचा ÿमुख हेतू असतो. समुपदेशनाची काही मूलभूत तßवे आहेत तसेच
समुपदेशनाची िनिIJत अशी Åयेय आहेत. समुपदेशनाचे मुलाखती¸या पĦतीनुसार आिण
समुपदेशना¸या ±ेýांना अनुसŁन काही ÿकार पडतात. समुपदेशन सवाªसाठी असते.
३अ.८ ÖवाÅयाय १. समुपदेशनाची संकÐपना, अथª ÖपĶ करा.
२. समुपदेशनाची तßवे ÖपĶ करा.
३. समुपदेशनाची Åयेय ((Goals) ÖपĶ करा
४. समुपदेशनाचे िविवध ±ेýानुसार कोणते ÿकार आहेत ? Âयापैकì कोणÂयाही दोन
ÿकारांचे वणªन करा.
*****


munotes.in

Page 65

65 ३ब

समुपदेशन ÿिøया: अवÖथा आिण कौशÐये

घटक रचना
३ब.० उिĥĶे
३ब.१ ÿÖतावना
३ब.२ समुपदेशन ÿिøया
३ब.३ समुपदेशन ÿिøये¸या अवÖथा
३ब.४ समुपदेशनाची कौशÐये
३ब.५ आपली ÿगती तपासा
३ब.६ सारांश
३ब.७ ÖवाÅयाय
३ब.० उिĥĶे १. समुपदेशन ÿिøया वणªन करणे
२. समुपदेशना ÿिøये¸या अवÖथा ÖपĶ करणे.
३. समुपदेशनाची कौशÐये ÖपĶ करणे.
३ब.१ ÿÖतावना समुपदेशन ही एक ÿिøया (Processes) आहे. या ÿिøयेचे वणªन करता येते. ही ÿिøया
काही संकÐपनांवर आधारीत आहे. समुपदेशन ÿिøया काही अवÖथामधून (Stages) जाते.
या अवÖथांचा पåरचय तसेच समुपदेशन ÿिøयेची कौशÐये यांचा अËयास या ÿकरणात
करणार आहोत.
३ब.२ समुपदेशन ÿिøया (COUNSELLING PROCESSES) िवशेष सÐलाथêसाठी Âयाचा जीवन इितहास ÿijावली Ĭारे भŁन, समुपदेशनाला ÿारंभ
होतो. समुपदेशनामÅये वतªना¸या पåरणामकारक आिण ²ानाÂमक मागाªमÅये ÿबलन पĦती,
होकाराथê ÿिश±ण , ÿÂयाभरण आिण ²ानाÂमक पुनिनªमाªण यांचा समावेश होतो.
समुपदेशन या सं²ेचा Óयावसाियक वापर हा नेहमीच इतरांना साहाÍय करÁया¸या ŀĶीने
वापरला जातो. परंतु ÿिøयेचा िवचार करता येथे समुपदेशनाचा Óयापक अथª अपेि±त आहे.
येथे एखाīा िविशĶ समÖयेपे±ा पूणª Óयĉì Ìहणून ल± क¤िþत केले जाते. munotes.in

Page 66

मागªदशªन व समुपदेशन
66 समुपदेशन ÿिøयेत काही मूळ अवÖथा आहेत परंतु ÿÂय± ÿिøया समजून घेÁयापूवê
Âयामधील संकÐपना समजून घेणे आवÔयक आहे.
समुपदेशन ÿिøया संकÐपना- (Concept) :
१. तÂपरता (Readiness):
सÐलाथê ÿामु´याने दोन गटात मोडतो.
i) ऐि¸छकåरÂया ºयांना साहाÍयाची गरज आहे.
ii) एखाīा सÐलाथêला कोणीतरी समुपदेशाकडे जाÁयाचा सÐला िदला असेल.
सÐलाथê साहाÍयासाठी ( मदतीसाठी) समुपदेशकाकडे येतो ही जी सÐलाथêची इ¸छा
असणे Âयालाच तÂपरता (Readiness) Ìहणतात.
२. ÿितसंकÐप (Counter will):
दुसöयाकडे मदत मागणे व ती मदत घेणे हे बहòतांशवेळा Óयĉìला कठीण जाते असे
अनुभवास येते. कारण बöयाचवेळा Âया¸या समÖये¸या पåरवतªनाचे पåरणाम भोगÁयासाठी
सÐलाथê नाखूष असतात. बहòतांशवेळा या Óयĉìना असे वाटते कì, दुसöयाकडून मदत
घेणे Ìहणजे आपले अपयश होय. बöयाच Óयĉéना असे वाटते कì आपÐयाला मदतीची
गरज नाही िकंवा आपÐयाला कोणी मदत कŁ शकत नाही. अशा ÿकारची नकाराÂमक
भावना सÐलाÃयाªस मदत घेÁयापासून परावृ° करते यालाच ÿितसंकÐप (Counter will)
असे Ìहणतात.
३. Óयĉìइितहास (Case History):
समुपदेशन ±ेýात Óयĉì इितहास ही सं²ा बöयाचवेळा वापरली जाते. भूतकाळातील आिण
वतªमान जीवनातील तÃयांचा पĦतशीर अËयास Ìहणजे Óयĉì इितहास अशी Óया´या
करता येईल.
४. सौहादªता (Rapport):
पåरणामकारक समुपदेशनात सÐलागार (समुपदेशक) आिण सÐलाथê यामÅये जवळीक
साधÁया¸या ŀिĶने पुढील घटक महßवाचे आहेत.
अ. संबंधातील आपलेपणा
ब. सÐलाÃयाªस संÿेषणातील आपलेपणा वाटणे
क. िवĵासाची जाणी व
सौहादªता िनमाªण होÁयासाठी समुपदेशक खालील तंýाचा वापर करतात:
अ. सÐलाथêचे Öवागत करÁयास उभे राहणे.
ब. Âयांचे मनोपूवªक Öवागत करणे. munotes.in

Page 67

समुपदेशन ÿिøया: अवÖथा आिण कौशÐये
67 क. सÐलाथêस सहजता व मोक ळीक वाटेल अशी काळजी घेणे.
ड. सुरवातीस समÖयेपासून Âयाला िवचिलत (Divert) करणे.
५. Öथानांतरण (Transference) :
बहòतांशवेळा समुपदेशन हे नैसिगªक असते कारण सÐलाथê समुपदेशकावर िवĵास ठेवतो
आिण Âया¸या िकंवा ित¸या सवª जाणीवा, भावना मोकळेपणाने Óयĉ करÁयासाठी
समुपदेशक सÐलाÃयाªस ÿोÂसाहन देतो. समुपदेशक Ìहणून अशा भावनांचा आदर करावा
आिण संबंधामÅये िबघाड होऊ नये Ìहणून अशा उपचार पĦतीने हाताळणी करावी.
६. ÿितÖथानांतरण (Counter Transferance):
जेÓहा समुपदेशक सÐलाथê सोबत अÖवÖथ असतो िकंवा आंतåरक भावना, राग इÂयादीचा
अनुभव घेतो िकंवा सÐलाथêवर आपले अवलंिबÂव (dependance) ÿÖथािपत करतो.
अथवा अिधक भावनेने गुंतून जातो. अशा वेळी समुपदेशकाने Óयावसाियक मदत ¶यावी.
७. अवरोध (Resistance):
जी Åयेये ठरिवलेली असतात Âयावर एकý काम करÁयासाठी सÐलाथê समुपदेशकास
िवरोध िनमाªण करतो. अवरोध हे समुपदेशन ÿिøयेचे अपेि±त अंग आहे.
समुपदेशन ÿिøया ÖवŁप/ पाय öया:
१. समुपदेशनासाठी आवÔयक यंýणा उभी करणे: समुपदेशन कायाªस ÿारंभ
करÁयापूवê आवÔयक यंýणा असणे आवÔयक असते. आवÔयक यंýणेत ÿिशि±त
समुपदेशक व अÆय Óयĉì, िवīाÃया«साठी िविवध मािहती गोळा करÁयाची यंýणा
आवÔयक जागा व इतर साधने सºज असणे आवÔयक असते.
२. समुपदेशक व समुपदेÔय यां¸यात योµय संबंध Öथािपत होणे: समुपदेशनाचा ÿाण
Ìहणजे िविशĶ ÿकारचे नाते. समुपदेशक व समुपदेÔय यां¸या िविशĶ योµय नाते
िनमाªण झाÐयािशवाय समुपदेशन होऊच शकत नाही. या नाÂयात अनेक घटक
असतात. Âया मÅये एकमेकांिवषयी आदर, िवĵास, मोकळेपणा, मुĉ संÿेषण, जाण,
काळजी, सह-अनुभूती, ÿामािणकपणा, एकमेकांचा गुण दोषासकट Öवीकार, अशा
अनेक घटकांचे िम®ण झालेले असते.
३. समुपदेÔयास Öवत:ची जाणीव कŁन देÁयास मदत करणे: समुपदेÔय व
समुपदेशकात योµय नाते िनमाªण झाÐयानंतर समुपदेशक समुपदेÔयास Öवत:ची
ओळख कŁन घेÁयास मदत करतो. Öवत:ची ओळख याचा अथª Öवत:चे गुण व दोष
यांची जाणीव Öवत:ची ओळख असÐयािशवाय Öवत:ला काय समÖया आहेत याचीही
जाणीव होत नाही. या कायाªसाठी अनेक ÿकार¸या मािहतीची गरज असते. यासंबंधी
सिवÖतर चचाª अÆय िठकाणी केली आहे. ढोबळ मानाने असे Ìहणता येईल कì
िवīाÃया«चा भूतकाळ , Âयांचे इतरांशी संबंध, घरचे वातावरण, बुिĦम°ा, munotes.in

Page 68

मागªदशªन व समुपदेशन
68 अिभयोµयता, अिभवृ°ी, अिभłची, शारीåरक ÖवाÖÃय वगैरे सवª घटकांची मािहती
असणे आवÔयक असते. या सवª मािहतीचा योµय अÆवयाथª लावÁयाची कुवतही येणे
आवÔयक असते.
४. समÖया िनिIJत करणे: समुपदेशन ÿिøयेतील ही महßवाची पायरी होय. यांमÅये
समुपदेÔयाने समुपदेशका¸या मदतीने Öवत:पुढे कोणÂया समÖया आहेत हे िनिIJत
करावयाचे असते. या टÈÈयाची पुढील उिĥĶे असतात.
अ) समुपदेÔयाने Öवत:¸या समÖया व समÖयांचे पåरणाम ओळखणे.
आ) ÿÂयेक समÖया ±ेýाचा शोध घेणे व Âयाचे पृथ³करण करणे.
इ) ÿÂयेक समÖयेचे चल (Variables) वा समÖयेवर पåरणाम करणारे घटक िनिIJत
करणे. उदाहरणाथª, अËयासात ल± न लागणे, या समÖयेचे बुिĦम°ा, घरची
पåरिÖथती, शारीåरक आजार असे अनेक चल घटक असू शकतात.
इ) सवª समÖया गंभीरपणे िवचार कŁन समुपदेशकाने कोणÂया समÖया Öवत:¸या
क±ेत येतात व कोणÂया समÖयांिवषयी िवशेष²ांची मदत घेणे आवÔयक आहे, हे
िनिIJत करणे.
उ) महßवøमानुसार सवª समÖया मांडणे व सवाªत ÿथम कोणÂया समÖयेवर ल±
क¤िþत केले पािहजे, हे िनिIJत करणे.
५. समÖया िनवारणासाठी िविवध पयाªयांचा िवचार करणे व राबिवÁयासाठी एक
पयाªय िनिIJत करणे: समÖया िनवारणासाठी अनेक पयाªय उपलÊध असू शकतात.
Âयांचा िवचार कłन एक पयाªय िनिIJत करÁयात येतो.
६. कृती योजना तयार करणे व अंमलात आणणे: या टÈÈयात समÖया सोडिवÁयाचा
कृतीस ÿारंभ करÁयासाठी कृतीयोजना तयार केली जाते व ती नुसार कायªवाही
करÁयात येते.
७. अनुधावन कायª व आवÔयक असÐयास पूरक उपाययोजना करणे: समÖया
िनवारणाबाबत कृती केÐयानंतर ती समÖया सवªसामाÆयपणे दूर होते. तेÓहा Âयाबाबत
अनुधावन कायª (Follow up) करणे आवÔयक असते. अनुधावन कायª याचा अथª
कृती केÐयानंतर¸या पåरिÖथतीचा अËयास करणे. आवÔयक असÐयास या टÈÈयात
पूरक उपाययोजनाही करता येते. वा अÆय उपाययोजना िवचार करता येतो.
८. समुपदेशन ÿिøया समाĮी: या िविशĶ समÖयेबाबत समाĮ करणे. समुपदेशनाची
आवÔयकता न भासणे हे समुपदेशनाचे सवाªत मोठे यश समजले जाते.

munotes.in

Page 69

समुपदेशन ÿिøया: अवÖथा आिण कौशÐये
69 ३.ब.३ समुपदेशन ÿिøये¸या अवÖथा (STAGES OF COUNSELLING PROCESSES) १. ÿारंिभक अवÖथा : सÐÐयाथê Öव-शोधन -(Inintial Stage : Clinent Self -
Exploration):
सÐलाथêस Öव -शोधनास ÿोÂसाहन िदले जाते आिण Âया¸या समÖयांचे ÖपĶीकरण िदले
जाते. सवªसामाÆय समुपदेशनाची Åयेय ही िनिIJत केली जातात आिण एकý काम करÁयाची
नीती अिÖतÂवात आणली जाते. सÐलाथêंचे िनरी±ण कŁन आिण Âया संबंधी मािहती गोळा
कŁन समुपदेशक काही ताÂपुरÂया गृिहतकांĬारे समÖयेचे ÖवŁप आिण Âयाबĥलची गुंतागुंत
या संदभाªत मािहती िमळिवतो. यासाठी मानसशाľीय चाचÁया , ÿijावली, शोिधका Ļांचा
मोठ्या ÿमाणावर वापर कŁन मदत केली जाते. ÿारंिभक अवÖथा दोन िवभागात िवभागली
गेली आहे.
i) ÿथम मुलाखत (First interview)
ii) ÿारंिभक समुपदेशन सý (Initial Counselling Sessions)
i) ÿथम मुलाखत:
पåरणाम कारक कायाªÂमक परÖपर संबंधाची पायाभरणी करणे हे या मुलाखतीचे ÿाथिमक
उिĥĶ आहे. ही अÂयंत आÓहानाÂमक अवÖथा असते. सÐलाथê समुपदेशकाकडे अिनिIJत
जाणीवेने जातो. समुपदेशक Âया¸या शÊदांनी, हावभावानी आिण एकूणच वतªनाĬारे
सÐलाथêस तो जे काही Ìहणत आहे, Âयांचे आकलन होत आहे िकंवा माÆय आहे आिण
सÐलाथê¸या समÖयेत Âयाची Łची आहे असे दशªिवतो. सौहादª िवकिसत करÁयासाठी
Âयाची Łची आहे असे दशªिवतो. सौहादª िवकिसत करÁयासाठी ÿयÂन करतो. (उदा.
समुपदेशकास मोकळेपणाने आसनÖथ करणे, सÐलाÃया«स िवचिलत करणारे फोन न घेणे
इ.) या मुलाखती दरÌयान समुपदेशकाने ताÂपुरता िनणªय ¶यायचा असतो. Âयाने जे काम
हाती घेतले आहे ते Âयां¸या तº²ते¸या क±ेत आहे िकंवा नाही आिण तसे नसÐयास
सÐलाथêस समपªक Óयावसाियक संÖथेकडे पाठिवले जाते. समुपदेशकाĬारे कोणती अपे±ा
आहे याची जाणीव सÐलाÃया«स कŁन देणे आिण सÐलाÃया«स कोणÂया आशा आहेत हे
देखील समजून घेणे गरजेचे असते. गोपिनयता, खाजगीपणाचे अिधकार, इतर नैितक आिण
कायदेशीर बाबी सÐलाथêस ÖपĶ कराÓयात. या अवÖथेत सýाची वेळ, मयाªदा, शुÐक,
दोघां¸या भेटी¸या वेळा इÂयादी संदभाªत बोलले जाते.
ii) ÿारंिभक समुपदेशन सý:
या अवÖथेत समुपदेशक सÐलाथê ¸या जाÖतीत जाÖत समÖया ऐकून घेतो आिण
आवÔयक ÿij न िवचारता Âया¸या भावनां¸या अिभÓयĉìस ÿोÂसाहन देतो. अशा ÿकारची
मािहती सøìय ®वणाĬारे / सÐलाथê¸या संभाषणाĬारे, Âयां¸या शारीåरक वतªना¸या
िनरी±णाĬारे आिण इतर ÿितसादांवŁन िदलेली मािहती या सवª गोĶी नंतर¸या सखोल
संशोधनाकरीता उपयुĉ ठरतात. जर सÐलाÃयाªला अिभÓयĉì करÁयात अवघड जात
असेल तर Âयाची भीती घालवता येईल असे ÿij साĻकारी ठरतात. munotes.in

Page 70

मागªदशªन व समुपदेशन
70 २. मÅयम अवÖथा : (सखोल शोधन व पृथ:करण) (Middle Stage : Deeper
exploration & Analysis):
या अवÖथेत समुपदेशक सÐलाथêला बाĻ समÖयांकडून अंतगªत समÖयांकडे आपले
अवधान वळिवतो कì ºया समÖया ÿाथिमक ²ानपात ळीपासून भाविनक Öतरापय«त
असतात. अशा ÿकारे सÐलाथê आपÐया भावना Âवरीत उघड (Óयĉ) करतो. समुपदेशक
सÐलाÃया«ची मािहती सखोलपणे शोधतो. सÐलाÃया«¸या ÿबळ िवधानांचे अथª िनवªचन
करतो. या अवÖथेत समुपदेशक अनेक चाचÁयांचा उपयोग सÐलाÃया«¸या बौिĦक आिण
Óयिĉमßवा¸या कायªनीतीसाठी वापरतात. अशा ÿकारे जेÓहा सÐलाथê आपली मािहती,
जाणीवा, भावना, उघड करतो तेÓहा समुपदेशक व सÐलाथê या मÅये भाविनक आंतरिøया
सुŁ होतात. उदा. Öथानांतरण, ÿितसंकÐपना अवरोध इ.याची सवª मुळे जरी
मनोिवĴेषणामÅये असली तरी समुपदेशन संबंध वैिĵक आहेत असे िवĬानांचे Ìहणणे आहे.
३. अितम अवÖथा कृितĬारा Åयेयांचे उपयोजन (Final Stage : Implementation
of goals through action):
या अवÖथेत सÐलाथê वाÖतवतेशी संबंिधत कृती करावयास सुŁवात करतो. सÐलाथê Öव-
जाणीव होकाराथêपणा आिण स¸चेपणा दैनंिदन जीवनात सामाÆयीकरण करÁयास ÿारंभ
करतो. ही अवÖथा अशी असते कì जेथे आकलन होऊन िवधायक कृती करÁयास सुŁवात
होते. ÿारंिभक अवÖथांमÅये वतªनामÅये परीवतªन घडवून आणणे व अिभŁची कौशÐये Åयेये
यावर भर िदलेला असतो. Âया करीता िनणªय±मता, िविशĶ कायªनीती उदा. (भूिमका
सादरीकरण, वतªन, पुनरावृ°ी, होकाराथê ÿिश±ण) वा परली जाते.
४. शेवट / समाĮी (Termination):
सुरवातीस जी Åयेय ठरिवली होती ती साÅय केÐयानंतर Âयाचा शेवट या अवÖथेत असतो.
जर समुपदेशकाला समÖयेचे िनराकरण झाले आहे असे वाटत असेल तर ते एखादी घटना
िकंवा वाद (issue) ÿÂय± सांगतात. िकंवा जर सÐलाथêला वाटले कì आपण समÖयेतून
एकदम बाहेर आलो आहोत तर समुपदेशकाला माÆय असेल तर तो शेवट करतो. तरी सुĦा
समुपदेशकाने सजग राहणे अÂयंत आवÔयक आहे.
३ब.४ समुपदेशनाची कौशÐये (१) िनरी±ण (Observation):
समुपदेशन मुलाखती¸या वेळी समुपदेशकाने úाहका¸या (सÐलाथê¸या) िøया व ÿितिøया
बाबत शारीåरक व मानिसकåरÂया अितशय जागŁक असणे गरजेचे आहे.
समुपदेशकाचे úाहकावर सूàम िनरी±ण असते उदा. सÐलाथêचे Łमालाशी खेळणे, पायाची
घडी बदलणे, आपÐया खुिचªतून पुढे येणे, पेिÆसलीशी खेळणे, डोके खाजवणे, तŌडात
बोलणे, ओठ चावणे, अनावÔयक हावभाव इ. िøया ÿितिøयांचे िनरी±ण तो करीत असतो. munotes.in

Page 71

समुपदेशन ÿिøया: अवÖथा आिण कौशÐये
71 अशा ÿकारची ल±णाचे िनरी±ण असे दशªिवते कì सÐलाथê (úाहक) कसा तणावयुĉ आहे
व Âयाला तणावमुĉ करÁयासाठी कोणते पाऊल उचलावे हे समुपदेशकाला समÖया
हाताळÁया¸या आधी क ळू शकते.
एखादा आøमक िकंवा असहकायª दशªिवणारा úाहक (सÐलाथê) िविवध ÿितिøया
दशªिवतो. उदा. दरवाजा आपटणे, अितजोराने ओरडणे, आपÐया सोबत आलेली पालकांची
अथवा तøार दाखल करणा öया Óयिĉशी असËय वतªन करणे, असËय बोलणे, काहीही
ÿितिøया न देणे, वरीķ अिधकाöयांकडे जाÁयाची धमकì देणे इ. ही िनरी±णे समुदयेशकास
(úाहकाला) अनेक कोनातून, अंगांतून समजून घेÁयास महßवपूणª ठरतात.
(२) ऐकणे (Listening):
समुपदेशनात ®वण करÁयाची कला हे फार महßवाचे तंý आहे आिण ते समुदेशकाला
अवगत असले पािहजे. हे तंý अवगत करÁयासाठी िकंवा Âया¸यावर ÿभुÂव िमळिवÁयासाठी
समुपदेशकाला फार कालावधी लागतो.
उ°म समुपदेशक तो असतो कì जो कमी बोलतो व आपला वेळ वाया न घालिवता ,
आपÐया úाहकाला तणावमुĉ करतो. समुपदेशक अशािÊदक हालचाली उदा. संमतीदशªक
मान हलिवणे, ŀĶीभेट (Eye contact) आपण úाहकाचे (सÐलाथêंचे) उÂसुकतेने ऐकत
आहोत असे हावभाव करणे इÂयादी बाबी सोडून तो कमीच बोलतो. समुपदेशक जाÖतीत
जाÖत िनÕकषª िमळिवÁयासाठी शांत देखील राहó शकतो.
जर úाहक बोलतांना मधूनच ÖतÊध झाला असेल तर, बöयाचदा समुपदेशक úाहका¸या
(सÐलाथê¸या) मागील िवधानाची पुनरावृ°ी करतो. जेणे कŁन तो सÐलाथêला आपण नीट
ऐकत आहोत अशी जाणीव कŁन देतो. व Âयाला Âया िवधानापासून बोलते करतो.
मातृÂव व वाÂसÐय हे मिहलांचे Öवाभािवक गुण, अंत:ÿवृ°ी असÐयामुळे मिहला
समुपदेशकांना ®वणाची (ऐकÁयाची कला) अवगत करणे कठीण जाते. आपÐया úाहका¸या
समÖयायुĉ ÿवास ऐकतांना Âया केÓहा अिøयाशील होतात Ļाचे Âयांना भान नसते.
मिहला समुपदेशक आपले भान िवसŁन úाहका¸या दु:खाना कारणीभूत असलेÐया Óयĉì
िवरोधात बंड (RevoLt) पुकारÐया सारखे करतात. Âयात भाविनक ŀĶ्या एवढे गुंतले
जातात कì एखाīा समुपदेशकाला आवÔयक असÁयारी Óयावसाियक वृ°ी (Business
Attitude) देखील िवसरतात.
ÿिश±णा¸या साहाÍयाने असे िसĦ झाले आहे कì मिहला समुपदेशक, पुŁष
समुपदेशकांपे±ा úाहकािवषयी जाÖत सकाराÂमक असतात. तसेच पुŁष समुपदेशकांपे±ा
Âयांचेकडे तद्अनुभूती बाबतचा समजूतदारपणा (empathic understanding) जाÖत
असतो. समुपदेशकाला ®वण करÁयाची वैिशĶ्ये मािहत असायला हवीत.
®वण करÁयाची वैिशĶ्ये:
i) िÖवकार (Acceptance):
सÐलाथê जे बोलतो Âया ÿÂयेक बाबéचा िÖवकार समुपदेशकाने करायला हवा. munotes.in

Page 72

मागªदशªन व समुपदेशन
72 ii) जाणीव (Acknowledgement):
समुपदेशकाने सÐलाथê¸या सवª बाबी िÖवकाराÓयात असे जरी Ìहटले असले तर सवªबाबी
अंधपणे िÖवकाŁ नये. तसेच ®वण केÐयावर आभारदशªक अशािÊदक शािÊदक हावभाव,
दशªिवणे गरजेचे असते.
iii) ÿितिøया (Reaction):
समुपदेशक िविवध ÿकार¸या ÿितिøया देऊ शकतो. माý सÐलाथê नकाराÂमक िवचार
करेल अशी कोणतीही ÿितिøया देता कामा नये. अथाªतच समुपदेशकाने शािÊदक
अशािÊदक ÿोÂसाहनाÂमक हावभाव इ. ÿितिøया जŁर īाÓयात.
iv) भावना (Emotions):
समुपदेशकाने सÐलाथê¸या भावनांशी एकŁप Óहावे तरच तो Âयांना समजून घेऊ शकतो. व
Âयां¸या समÖया सोडिवÁयात मदत कŁ शकतो.
v) हळवेपणा (Sentimental):
समुपदेशकाने जसे भावने¸या आहारी न जाता तटÖथपणे वागावे तसे Âयाने सÐलाथê¸या
भावनाही दुखवू नये या बाबत Âयाने मृदुता बाळगावी.
vi) ÿोÂसाहन (Encouragement):
समुपदेशकाने सÐलाथêला ÿोÂसाहन īावे जेणे कŁन सÐलाथê Âया¸या समÖयेची उकल
करÁयास ÿवृ° होईल.
vii) दुवा साधणे (Connectivity):
समुपदेशकाने सÐलाथêशी चांगला संबंध ÿÖथािपत करावा. सÐलाथê आपÐया मुलाखतीत
मÅयेच थांबू शकतो. माý समुपदेशकांने िनÕकषª काढतांना एकूण िवचार ÿिøयेचा िवचार
करावा. खंिडत िवचार ÿिøया एकý कŁन ितचा संबंध िनÕकषाªशी लावावा.
(३) ÿij िवचारणे (Questioning) :
सÐलाथêने आपÐया भावना Óयĉ कराÓयात यासाठी समुपदेशकाने ÿij िवचारायचे
असतात. हे ÿij तÃयांचा शोध घेÁयासाठी असून हेरगीरी करीत आहोत. या आवेशाने
समुपदेशकाने िवचाŁ नयेत काही वेळा सÐलाथê मुलाखतीस ÿारंभ करीत नाही तेÓहा Âला
बोलते करÁयासाठी एखादा ÿij िवचारावा. ÿijांची सरबती कŁ नये. समुपदेशकाने असे
ÿij िवचारावेत कì सÐलाथê आपÐयावर असलेले समÖयांचे ओझे हलके कŁ शकेल माý
हे तंý फार वेळ खचª न करता ³विचतच वापरावे.

munotes.in

Page 73

समुपदेशन ÿिøया: अवÖथा आिण कौशÐये
73 (४) संÿेषण (Takinhg / communication):
हे तंý ³विचतच वापरÁयात येते या तंýात समुपदेशक बोलतो व úाहक (सÐलाथê) ऐकतो.
परंतू अशी पåरिÖथती तेÓहाच उĩवू शकते जेÓहा úाहकाला एखादी मािहती देणे आवÔयक
असते.
(५) उ°रादखल ÿितिøया (Responding):
समुपदेशक सÐलाथêला उ°रादखल तेÓहाच ÿितøìया देईल जेÓहा सÐलाथê आपले
बोलणे ऐकत आहे अशी Âयाची खाýी होईल. ÿितिøया ही कथना¸या ÖवŁपात देखील असू
शकते. व सÐलाथê¸या भावनांशी संबंिधत असू शकते.
(६) नेतृÂव पुढाकार (Leading):
सÐलाÃया«शी संभाषण चालू असताना केÓहा मÅयेच Öवत: पुढाकार ¶यावा हे समुपदेशकाने
ठरवावे जेणे कŁन समÖया शोधनात, िनिIJती करÁयात Âयाला या पुढाकाराचा उपयोग
होऊ शकेल.तसेच सÐलाथêला बोलते करÁयासाठी देखील पुढाकार ¶यावा लागेल.
(७) अथªिनवªचन (Interpriting):
समुपदेशन मुलाखतीतून िनघालेÐया िनÕकषाªचा एकिýत िवचार कŁन अÆवयाथª लावावा
लागतो. यात समुपदेशकाची Óयिĉिनķता आड येता कामा नये. तसेच घाईने तटपुंºया
घटकांवŁन अÆवयाथª लावणे ही चुकìचे व अिवĵसनीय होईल.
३ब.५ आपली ÿगती तपासा १. समुपदेशनाची िनरी±णे आिण ®वण (ऐकणे) ही कौशÐये ÖपĶ करा.
२. समुपदेशन ÿिøयेतील Óयĉì इितहास ही संकÐपना ÖपĶ करा.
३ब.६ सारांश समुपदेशन ही एक ÿिøया आहे. Âयात अनेक संकÐपनांचा समावेश होतो. तÂपरता,
ÿितसंकÐप Óयिĉइितहास, सौहादªता, Öनानांतर, ÿितÖथानांतरण आिण अवरोध या Âया
संकÐपना होत. समुपदेशन ÿिøयेला एक िविशĶ ÖवŁप असते. हे ÖवŁप समुपदेशकाला
मािहत असायला हवे. समुपदेशन ÿिøयेची कौशÐये समुपदेशकाला अवगत हवी.
३ब.७ ÖवाÅयाय १. समुपदेशन ÿिøयेचे वणªन करा.
२. समुपदेशन ÿिøयेचे ÖवŁप ÖपĶ करा.
३. समुपदेशना¸या अवÖथा ÖपĶ करा.
४. समुपदेशनाची कौशÐये ÖपĶ करा.
***** munotes.in

Page 74

74 ३क
समुपदेशकाची वैिशĶ्ये आिण कौशÐये
घटक रचना
३क.० उिĥĶे
३क.१ ÿÖतावना
३क.२ समुपदेशकाची वैिशĶ्ये
अ) Óयिĉमßव िवशेषº²
ब) ÿिश±ण व सºजता
क) अनुभव
३क.३ समुपदेशकाची कौशÐये
३क.४ आपली ÿगती तपासा
३क.५ सारांश
३क.६ ÖवाÅयाय ÿij
३क.० उिĥĶे १. समुपदेशकाची वैिशĶ्ये ÖपĶ करणे.
२. समुपदेशकाला आवÔयक असणायाª कौशÐयाचे वणªन करणे.
३क.१ ÿÖतावना समुपदेशकाची वैिशĶे सांगत असतांना तीन अंगांनी िवचार करता येतो. या तीन अंगामÅये
अनेक उपवैिशĶेही सांगता येतात. ती वैिशĶ्ये खालील ÿमाणे.
३क.२ समुपदेशकाची वैिशĶ्ये अ) Óयिĉमßव िवशेषº² (Personality Specialist)
ब) ÿिश±ण आिण सºजता (Training and preparation)
क) अनुभव (Experience)
अ) Óयिĉमßव िवशेषº² (Personality Specialist) :
वाÐटर बी जोÆस (Walter B. Jones) यांनी Óयिĉमßवाशी िनगिडत िवशेष²ाची दूरदशêता,
अिभŁची Óयापकता , सहकायाªची भावना, चुंबकìय Óयिĉमßव, नă Öवभाव अशी
गुणवैिशĶ्ये सांगीतली आहेत. munotes.in

Page 75

समुपदेशकाची वैिशĶ्ये आिण कौशÐये
75 १. दूरदिशªता (Frasightedness):
समुपदेशक हा दूरदशê असावा Âयास भिवÕयाचा वेध घेता आला पािहजे. चच¥त काही
पेचÿसंग, अडचणी िनमाªण होतात. Âयाने Âया¸याशी सामोरे जात सÐलाथê¸या समÖयांचे
िनराकरण करावे.
२. अिभŁची Óयापकता (Breath of Interest):
समुपदेशकामÅये Óयापक अिभŁची असावी. समुपदेशकास िविवध लोकांशी संपकªसाधून
Âयां¸या समÖया जाणून ¶याÓया लागतात. तसेच िविवध ÿकार¸या Óयĉì¸या समÖया,
नोकरी संबंधाने समÖया जाणून ¶याÓया लागतात. अशा कामात समुपदेशकाने अिभŁची
दाखिवली पािहजे. आवडच नसेल तर समÖयेचे िनराकरण करÁयात अडचणी िनमाªण
होÁयाची श³यता असते.
३. सहकायाªची भावना (Feeling of co -opera tion):
समुपदेशक आिण सÐलाथê यात जवळीक िनमाªण होणे गरजेचे असते. समुपदेशकाने
यासाठी सÐलाथêला सहकायª करावे जेणे कŁन सÐलाथê वरचा ताण कमी घेऊन Âयात
समुपदेशका िवषयी आपलेपणाची भावना िनमाªण होईल.
४. चुंबिकय Óयिĉमßव (Magnetic personality):
समुपदेशका¸या गुणांमुळे समुपदेशकाचे Óयिĉमßव असे असले पािहजे कì तो इतरांना सहज
आकिषªत करील तो ÿगÐभ Óयिĉमßवाचा असावा.
५. नăÖवभाव (Humble Nature):
समुपदेशक नă Öवभावाचा नसेल तर िवīाथê व Âयाचे सहकारी Âया¸याशी योµय ÿकारे
चचाª वा िवचारिविनमय कŁ शकणार नाही तसेच सÐलाथê Âयाची समÖया
समुपदेशकासमोर माडÁयास संकोच करेल. Âयाचा Öवभाव नă असावा कारण Âयाचा ÿभाव
सÐलाथêवरही होत असतो.
ब) ÿिश±ण आिण सºजता (Training and perparation):
समुपदेशकाने समुपदेशनाचे िवशेष ÿिश±ण ¶यायला हवे. तो सजग असणे गरजेचे आहे या
ŀिĶने Âया¸याकडे खालील वैिशĶ्ये असािवत.
१. Âयाला मागªदशªना¸या, समुपदेशना¸या िसĦांताची तßवांची मािहती हवी.
२. िविवध Óयवसाया¸या िवषयांची मािहती असावी.
३. सÐलाÃयाªिवषयी मािहती संकिलत करÁयाची पĦती / मािहती असायला हवी.
४. िविवध शै±िणक संÖथा, Âयांचे िनगडीत पाठ्यøम (syllabus) उिĥĶे इ. पुरेपूर मािहती
असायला हवी. munotes.in

Page 76

मागªदशªन व समुपदेशन
76 ५. उ°म िश±णाची तयारी कशी करावी याचे ²ान असले पािहजे.
६. Óयावसाियक मािहती िम ळिवÁया¸या िविवध पĦतीची योµय ÿकारे मािहती हवी.
७. समुपदेशकास मानसशाľीय पĦतीची योµय ÿकारे मािहती हवी.
८. समुपदेशकाने िकमान पदवीधर व Âयानंतर एम.एड.एम.ए. (मानसशाľ) आिण
समुपदेशनाचा पदÓयु°र पातळीवरील कोसª पूणª केलेला असावा.
९. Âयाने Óयावसाियक िश±ण (Vocational Edu.) घेतलेले असावे. व Âयाला मागªदशªन
कायªøमाचे ÿशासकìय संबंध, समुपदेशनाची ÿिøया Óयĉìला ओUखणे, शै±िणक
Óयावसाियक मािहती , संशोधन व मूÐयांकन यांचे ²ान हवे.
क) अनुभव (Experience):
समुपदेशक हा अनुभवी असावा हा अनुभव Âया¸या िविवध ±ेýातील हवा व Âयाचबरोबर
समुपदेशनासंबंधी हवा. केलर याने (Franklin J. Kelar) समुपदेशकाची पुढील वैिशĶ्ये
सांगीतली आहेत. या गुणांबाबत Âयाला अनुभव हवा.
१. िविशĶ Óयिĉगत पाýता (Specific personal qualities):
पदवी, Óयावसाियक पदवी , Óयवसायाशी समपªणाची भावना, सहकायª करÁयाची भावना,
िववेकबुĦी इ. ने Âयाची Óयिĉगत पाýता उचावते.
२. सखोल िवशेष मािहती (Intensive special Information) :
Óयवसायाची िवशेष मािहती, भिवÕयात िनमाªण होणायाª Óयवसायाची संभाÓय मािहती,
Óयवसायाचे ÿिश±ण या बĥल समुपदेशकाला सखोल मािहती असावी.
३. चांगली पायाभूत बुĦी (Good basic Intelligence ):
Âयाला आपÐया बुिĦम°ेचा वापर करता आला पाहीजे. मूलभूत उपजत बुिĦम°ा,
Âया¸याकडे हवी, सतकªता, जाण असावी.
४. िवशेष Óयिĉगत गुण (Specific personal Qualities ):
सहानुभूती, तद्अनुभती, Óयवसायिनķा, वÖतुिनķता सहकायª इ. िवशेष गुण, समुपदेशकाला
असावेत.
५. समृĦ सामाÆय ²ान (Enriched General knowledge ):
सांÖकृितक /आिथªक, सामािजक, Óयावसाियक जगताशी संबंिधत सामाÆय²ान व चालू
घडामोडी, नवीन ÿवाह (Modern Trends) या बाबत समुपदेशकाला ²ान असायला हवे.

munotes.in

Page 77

समुपदेशकाची वैिशĶ्ये आिण कौशÐये
77 ३क.३ समुपदेशकाची कौशÐये (SKILLS OF CONSELLOR ) समुपदेशन ÿिøया सुलभ करÁयासाठी समुपदेशकाकडे महßवाची तीन कौशÐये आवÔयक
आहेत. या कौशÐया¸या संबंध िÖवकार (acceptance) आिण सामंजÖय
(Understanding) यां¸याशी आहे.
१. सौहादªपूवªक संबंध (Rapport) :
समुपदेशन ÿिøये¸या ÿारंभी समुपदेशकाने वातावरण िनिमªती करायला हवी. Âयाने
सÐलाथêशी िवना अट संबंध ÿÖथािपत करावा. जेणे कŁन सÐलाथê मुलाखतीसाठी
ÖथानापÆन होईल. Ìहणूनच समुपदेशकाने सÐलाथêशी जवळीक िनमाªण करावी.
२. सतकªता (Attentiveness) :
सौहादªपूवªक संबंध सÐलाथêशी िनमाªण करतांना समुपदेशकाला सÐलाथê¸या गरजा,
Âया¸या Öवभावाची आंदोलने, मनोरचना आिण संघषª ल±ात ¶यायला हवा. मैिýपूणª संबोध
ÿÖथािपत करÁयासाठी अशा ÿकारची सतकªता समुपदेशकाकडे असली पािहजे.
३. तद् - अनुभूित (Empathy) :
सÐलाथê¸या जागी मी असतो तर ? ''असा िवचार समुपदेशकाने करावा Ìहणजे सÐलाथêचे
िवचार, भावना, कÐपना याची जाण समुपदेशकाला येऊ शकते. वेळोवेळी िभÆन Óयĉìचा
ŀिĶकोण ल±ात घेऊन Âयाने समुपदेशन करावे. तद्अनुभुती ची Óया´या करतांना डायमंड
(Dymond - १९४९) Emp athy as the imaginative of one self in to the
thinking, feeling and acting of another and so structuring the world as he
does.
ÿभावी समुपदेशकाची ओळख खालील तीन घटकांवŁन होते:
अ) अनुभव (Experience):
योµय ÿिशि±त आिण पåरणामकारक समुपदेशक िविवध िवचारांवर आधारीत समुपदेशन
संकÐपने संदभाªत एकमेकांशी सहमत असतात आिण ते आपÐया सÐलाथêशी संबंध
ÿÖथािपत करÁयात यशÖवी होतात. Âयां¸या कडे तद्अनुभूती हा गुण असतो. आपÐया
संÿेषक कौशÐयाने ते सÐलाथêला Âवरीत आपलेसे कŁन घेतात. Âयाचे कडे अनुभव
समृĦी असेत.
ब) समुपदेशन संबंध (Counselling relationship):
समुपदेशकाला समुपदेशनात सÐलाथêशी चांगला संबंध ÿÖथािपत करता आला पािहजे.
सÐलाथêला जाणून घेणे हा समुपदेशनाचा हेतू समुपदेशकाला सÐलाथêशी संबंध ÿÖथािपत
करतांना नेहमी ल±ात ठेवला पािहजे. चांगला समुपदेशक सÐलाथêशी संबंध ठेवताना
समपªक भाविनक अंतर ठेवत असतो तसेच एक समुपदेशक Ìहणून ही तो Öवत:ची ÿितķा,
दजाª िटकिवत असतो. munotes.in

Page 78

मागªदशªन व समुपदेशन
78 क) अबौिĦक घटक (Non -intellective factors):
या घटकातगªत संिदµधता (ambiguity ) सÐलाथêचा अÖपĶपणा सहन करÁयाची सहन
शीलता. सÐला थêला समजून घेÁयाची योµयता पåरप³वता, सवाªसोबत चांगले सामािजक
संबंध ÿÖथािपत करÁयाची योµयता, समाजा¸या अपे±ांबाबत संवेदनशीलता, Öविनयंýण,
आøमकते¸या अभाव, इ. गुणां¸या कौशÐयांचा समावेश होतो. सÐलाथê¸या समÖयेचे
िनराकरण करतांना चांगले समुपदेशक संयम ठेवतात.
३क.४ आपली ÿगती तपासा १. समुपदेशक हा Óयिĉमßव िवशेषº² (Personality Specialist ) असावा असे मत....
याचे आहे.
अ) ůॅ³सलर
ब) वाÐटर बी. जोÆस
क) Ā¤किलम जे केलर
२. समुपदेशकाकडे तद्अनुभूती (Empathy ) असावी असे.... यांचे Ìहणणे आहे.
अ) वाÐटर
ब) केलर
क) डायमंड
३. चुंबिकय Óयिĉमßव (Magnetic personity ) चा अथª िलहा.
३क.५ सारांश समुपदेशकाची वैिशĶ्ये Ìहणजे Âया पदाकडून Óयĉ केलेली एक ÿकारची ती अपे±ाच
असते. Âयाने Æयायभावनेने सÐलाथêला समजून ¶यावे Âयासाठी Âयाला ÿिश±णाची तर
गरज असते पण Âया¸या Óयिĉमßव, दूरदशêपणा Óयापक अिभŁची समÖवभाव वैिशĶ्ये
असािवत तो अनुभव असावा.
Âयाचेकडे सतकªता तद्अनुभूती, पåरप³वता, Öविनयंýण / सहकायª वृ°ी, सÐलाथêशी योµय
संबंध ÿÖथािपत करÁयाची वृ°ी ही कौशÐये असािवत.
३क.६ ÖवाÅयाय ÿij १. समुपदेशकाची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
२. समुपदेशकाला आवÔयक असणायाª कौशÐयांचे वणªन करा.
***** munotes.in

Page 79

79 ३ड
समुपदेशकाची भूिमका आिण काय¥
घटक रचना
३ड.० उिĥĶे
३ड.१ ÿÖतावना
३ड.२ समुपदेशकाची भूिमका
३ड.३ समुपदेशकाची काय¥
३ड.४ आपली ÿगती तपासा
३ड.५ सारांश
३ड.६ ÖवाÅयाय ÿij
३ड.० उिĥĶे १) समुपदेशकाची भूिमका ÖपĶ करणे.
२) समुपदेशकाची काय¥ ÖपĶ करणे
३ड.१ ÿÖतावना समुपदेशकाला समुपदेशन करतांना सÐलाथêं¸या समÖयांचे िनराकरण करतांना काही काय¥
करावी लागतात तसेच समुपदेशन करÁयात Âयाला िवशेष अशी भूिमका पार पाडावी लागते.
Âयाला मधूनच सÐलाथêला ÿij िवचारावे लागतात. तर कधी सूचना īाÓया लागतात.
कारण समुपदेशक हा समुपदेशन यंýणेतील एक जबाबदार घटक असतो. तेÓहा
समुपदेशकाची भूिमका नेमकì कोणती, Âयांने कोणती काय¥ करािवत या बाबतचा आशय या
ÿकरणात Óयĉ केला आहे.
३ड.२ समुपदेशकाची भूिमका ई जी. िवÐयम सेन (E.G. Williamson) संपािदत Theories of cous elling या
पुÖतकातील एका ÿकरणात समुपदेशका¸या भूिमकेचे सिवÖतर वणªन केले आहे. Âयाची
सारांशŁपाने मािहती खालील ÿमाणे ÂयावŁन समुपदेशकाची भूिमका ÖपĶ होईल.
१. िवīाÃयाªला Âया¸या वतªनात बदल करÁयास सहकायª करणे (To help students
in changing the ir behaviour):
सÐलाथêने Öवत:¸या वैिशĶ्यांबाबत, ±मता, अिभŁची वतªनाबाबत अिधक जाणून घेऊन
Öवत:¸या वतªनात बदल करणे अपेि±त असते. Âयासाठी समुपदेशकाला पयाªय व संधीची
जाणीव असली पािहजे. समाजा¸या अपे±ा, समाजातील पåरिÖथती , समाजातील बंधने
याची जाणीव समुपदेशकाला असली पािहजे. munotes.in

Page 80

80 २. मािहतीचे एकिýकरण आिण परी±ण (To Assemble and Examin
Information) :
समुपदेशक व सÐलाथê दोघेही सÐलाथêबĥल व Âया¸या पåरसराबĥल मािहतीचे
एकिýकरण करतात. Âया मािहतीचे महßव व उपयुĉतता याबाबत िवचार िविनमय करतात.
काही मािहती नाकारली जाते व काहéचा पाठपुरावा केला जातो. मािहतीचा ÿÂयेक घटक हा
पåरकÐपनेचा ąोत असू शकतो.
३. ÿij िवचारणे (Counsellor Asks Questions):
योµय ÿij िवचाŁन सÐलाÃया«कडून समुपदेशक मािहती िमळिवतो. व सÐलाथêस समजून
घेतो. सÐलाथêने Öवत:ला समजून ¶यावे यासाठी ÿij िवचारले जातात. परंतु समुपदेशकाने
ÿij अÂयंत काळजीपूवªक िवचारले पािहजे. ÿijांचा अितरेक व िनबुªĦ वापर धोकादायक ठŁ
शकतो.
४. सूचना देणे (To give Suggestions):
बराचकाळ समुपदेशक काळजीपूवªक ऐकÁयाचे कायª करतो काही संभाषण करतो व काही
सवªसामाÆय सूचना देतो. सुरवातीस सवªसामाÆय व शेवटी िवशेष सूचना िदÐया जातात.
५. सÐÐयाथêला मािहती पुरिवणे (To provide information to consellees):
सÐÐयाÃयाªबĥल, सामािजक वातावरणाबĥल , मानसशाľीय संकÐपना आिण िनणªय
ÿिøयेबĥल समुपदेशक सÐलाथêला मािहती देतो. काही वेळा úाहकाला (सÐलाÃयाªला)
संभाषणातून ÿाĮ झालेÐया Âया¸या भावना, अिभवृ°ी व मुÐयांबĥलची मािहती úाहकाला
देतो.
६. सÐÐयाÃया«बĥल¸या मािहतीचे अथªिनवªचन करणे. (To interprent the
informatio n about the counsellee):
हे काम मािहती¸या संघटनाÿमाणेच असते, परंतु ही कृती अवघड असते. कारण Ļा
मािहतीबĥल अथªिनवªचन करतांना सÐलाÃयाª¸या ÿितिøयाकडे अिधक ल± देणे आवÔयक
असते.
७. सÐलाÃया«स Âया¸या सामािजक वातावरणािवषयी मािहती पुरिवणे (To provide
information about conselle's Social environment):
सÐÐयाÃयाªला रोजगार, Óयवसाय, शाळा, आिथªक ąोत समुपदाय-सुिवधा, ÿिश±ण
कायªøम, ÿगतीची िदशा, नागåरकßवा¸या जबाबदा öया, Âयाचÿमाणे समाजातील ÿÖथािपत
अिभवृ°ी व Âयात होणारे बĥल याबĥल समुपदेशक मािहती देतो.

munotes.in

Page 81

समुपदेशकाची भूिमका आिण काय¥
81 ८. मानवी वतªना¸या संकÐपनेबĥल मािहती पुरिवते. (To provide information
Regarding concept of Human Behaviour):
समुपदेशक बöयाचवेळा मानवी वतªनाबाबत सूचना देत असतो. सÐलाÃयाªची ±मता,
अिभŁची, बुिĦम°ा, शै±िणक ±मता, यांिýक अिभयोµयता, िलिपक अिभयोµयता या
सार´या अनेक मानवी वतªन घटकांची मािहती समुपदेशक सÐÐयाÃयाªला देतो.
९. सÐÐयाÃयाªला Âयां¸या संिदµध वतªन ÖवŁपाबĥल मािहती देणे. (To provide
information about the nature of ambivalent Behaviour):
काहीवेळा सÐलाथê संिदµधतादशªक वतªन करतो. एखादा Óयवसाय सÐलाÃयाªला
मनापासून करावासा वाटतो, Âयाच वेळी तो Óयवसाय कŁ नये असे वाटते. अशा वेळी
सÐलाÃयाªला िनणªयाबाबत असलेली Âयाची संिदµधता ही समुपदेशक ल±ात आणून देतो.
Âयाला सहाÍय करतो.
१०. मानसशाľीय तßवे िसĦांताबाबत मािहती पुरिवले. (To provide
information about other psychological principles):
उपलÊध मािहतीशी इतर मानसशाľीय तßवे जोडून ती मािहती सÐÐयाÃया«स पुरिवली
जाते. जेणे कŁन सÐलाथêची िचंता कमी होईल.
११. समुपदेशनात पुढाकार घेणे. (To take leading in counseling):
समुपदेशक सÐÐयाƾयीची समÖया सोडिवÁया¸या ŀिĶकोनातून Âयाला जाणून घेÁयासाठी
ÿij िवचाŁन अथवा कथन कŁन शािÊदक अशािÊदक हालचालीतून पुढाकार घेतो व
सÐलाथêला सारखे बोलते करीत राहतो.
१२. सौहादª (Rappot):
समुपदेशकाने सÐलाÃयाªÿती सौहादª दाखिवले पािहजे जेणे कŁन Âयामुळे सÐलाÃयाªशी
Âयाचे मैिýपूणª सुखद संबंध ÿÖथािपत होतात. जवळीक िनमाªण होते हे कायª Âयाला
समुपदेशना¸या ÿारंभी काही काळातच करावे लागते. तसेच मधुन मधून काही हेतू ठेवून तो
सौहादª दाखिवतो.
१३. िनणªय घेÁया¸या ÿिøयेबĥल मािहती देणे. To provide information about
decision Making process):
सÐÐयाÃयाªला िनणªय घेÁया¸या ÿिøयेबĥल मािहती देणे व घेतलेÐया िनणªयाचे सव¥±ण
करणे. सÐÐयाÃया«नी पूवê घेतलेÐया िनणªयाचे मूÐयमापन करणे.
१४. समुपदेशक हा एक सÐलागार (Counsellor as an Advisor):
िनणªय घेणे, लांबणीवर टाकणे, ताÂपुरते िनणªय घेणे, अिधक मािहती िम ळिवणे, िनणªयाबĥल
इतरांशी चचाª करणे, चाचÁया घेणे याबाबत समुपदेशक सÐÐयाÃयाªला सÐला देतो व िनणªय
घेÁयास सहकायª करतो. munotes.in

Page 82

82 १५. ÿमािणत मािहतीची जुळणी करणे (To Assemble Normative Data):
मानसशाľीय चाचÁया , नŌदी, आरोµय, घर शाळा अशा बाबीतून सÐलाÃया«ची मािहती
समुपदेशक संकिलत करीत असतो.
कोणÂयाही चाचणीतून संकिलत केलेली मािहती ही दुसöया गुणवैिशĶ्ये मािहती असलेÐया
गुणांकाशी तुलना केÐया खेरीज िनरथªक ठरते. अनेक चाचÁयाची अनेक ÿमाणके असतात
Âयापैकì कोणती ÿमाणके योµय होतील ते समुपदेशकाने िनिIJत करावयाचे असते. काही
वेळा योµय ÿमाणके उपलÊध नसतात अशावेळी समुपदेशकाला ही ÿमाणके कशी ठरवायची
हे िनिIJत करावे लागते.
३ड.३ समुपदेशकाची काय¥ (Functions of Councellor) १. मागªदशªना¸या कायªøमाचे िनयोजन व संघटन: यामÅये Óयावसाियक मािहतीसेवा,
Öवयंशोधकसेवा, वैयिĉक मािहती संकलन, समुपदेशन सेवा, Óयावसाियक तयारी
सेवा, Öथापना िकंवा रोजगार सेवा, अनुधावन समायोजन सेवा व संशोधन या सवाªचे
िनयोजन व संघटन यांचा समावेश होतो.
२. उĨोधन: रोजगार व ľोतांबĥल मािहती संकिलत करणे. िवīाÃया«मÅये मािहती
ÿसाåरत करणे आिण कायªøमाचे िनयोजन करणे अशी एक ÿकारे तयारी Ìहणजे
उĨोधन करणे.
३. मािहती संकलन: Óयĉìबĥल चाचÁयां¸या पĦती बĥल व िवĴेषणाबĥल मािहती
सकािलन करणे हे समुपदेशकाचे महßवाचे कायª आहे.
४. मुलाखत घेणे: सÐयाथêची वैयिĉक मुलाखत घेणे व मुलाखतीत वैयिĉकåरÂया
समुपदेशन करणे.
५. अनुधावन करणे: आपण सÐयाथêला िदलेÐया सÐÐयानंतर Âयाचे काय झाले ?
समÖया िनराकरण करÁयात योµय पĦती वापरली का ? Âयात यश आले का ? अपयश
आले तर Âयाची कारणे कोणती ? या बाबत अनुधावन (Followup) करणे.
६. सÐलाÃया«ची समÖया समजून घेणे हाच समुपदेशनाचा उĥेश असतो. हे ल±ात ठेवले.
७. समुपदेशकाने सÐलाÃया«¸या समÖयेबाबत िवचर िवमशª करावा अंितमåरÂया
िनणªयमाý सÐलाÃया«नेच ¶यायचा असतो.
८. समुपदेशकाने सÐलाÃया«वर कोणÂयाही ÿकारची समÖया, िनणªय लादू नये.
९. समुपदेशकाने आपले कायª ±ेý व मयाªदा ल±ात घेऊनच समुपदेशन करावे.
१०. समुपदेशकाने सÐलाÃया«समोर समÖया िनराकरणा¸या बाबी िवषयी आपले िवचार
मांडले पािहजेत.
munotes.in

Page 83

समुपदेशकाची भूिमका आिण काय¥
83 ३ड.४ आपली ÿगती तपासा १. समुपदेशकाने आपला िनणªय ....
अ) िवīाÃया«ला घेÁयास भाग पाडावा.
ब) िवīाÃया«वर लादू नये.
क) योµयच असून तो सÐलाथêने िÖवकारावा असे सांगावे.
२. समÖयेबाबत िनणªय घेणे हे सवªÖवी....
अ. सÐलाथêचे काम आहे.
ब. समुपदेशकाये कायª आहे.
ड. सÐलाथê¸या पालकांचे कायª आहे.
३ड.५ सारांश समुपदेशन करणे हे पािहजे तेवढे सोपे काम नसते. कोणीही समुपदेशन कŁ शकत नाही.
Âयासाठी Óयĉìकडे उपजत बुिĦम°ा व काही संपािदत गुणवैिशĶ्ये असावी लागतात.
Âयाला ÿिश±ण ¶यावे लागते व समुपदेशन कायाªत आपली भूिमका समजून ¶यावी लागते.
या बाबत Âयाला Âया¸या मयाªदांची जाणीवही असावी लागते. समÖया सोडिवÁया¸या
ŀिĶकोनातून सÐलाथê¸या ±मता व Âयाचा पåरसर, कुटुंब Ļा बाĻ गोĶीचा अËयास करणे,
Âयाची मािहती संकिलत कŁन, Âयाचे िवĴेषण करणे व िवīाÃया«ना िनणªय घेÁयासाठी
साहाÍय करणे ही समुपदेशकाची काय¥ होत.
३ड.६ ÖवाÅयाय ÿij १. समुपदेशनात समुपदेशकाची भूिमका ÖपĶ करा.
२. समुपदेशकाची काय¥ ÖपĶ करा.
*****

munotes.in

Page 84

84 ३इ
समुपदेशनाचे ÿकार
घटक रचना
३इ.० उिĥĶे
३इ.१ ÿÖतावना
३इ.२ िनद¥िशत (िकंवा आदेशक) समुपदेशन पĦती ÖवŁप, वैिशĶे.
३इ.३ अिनद¥िशत (िकंवा अनादेशक) समुपदेशन पĦती ÖवŁप, वैिशĶ्ये
३इ.४ समÆवियत समुपदेशन पĦती ÖवŁप, वैिशĶ्ये, फायदे, मयाªदा
३इ.५ िनद¥िशत समुपदेशन व अिनद¥शीत समुपदेशन पĦती यातील फरक
३इ.६ ऑन लाईन समुपदेशन - ÖवŁप
३इ.७ मागªदशªन व समुपदेशन यातील फरक
३इ.८ आपली ÿगती तपासा
३इ.९ सारांश
३इ.१० ÖवाÅयाय ÿij
३इ.० उिĥĶे १. समुपदेशना¸या िनद¥िशत पĦतीचे ÖवŁप वैिशĶ्ये फायदे आिण मयाªदा ÖपĶ करणे.
२. समुपदेशना¸या अिनद¥िशत पĦतीचे ÖवŁप वैिशĶ्ये फायदे आिण उिणवा ÖपĶ करणे.
३. समुपदेशना¸या समÆवियत पĦतीचे ÖवŁप, वैिशĶ्ये फायदे आिण मयाªदा (तोटे) ÖपĶ
करणे.
४. समुपदेशना¸या िनद¥िशत व अिनद¥िशत पĦतीतील फरक ÖपĶ करा.
५. ऑन लाईन समुपदेशनाचे ÖवŁप ÖपĶ करणे.
३इ.१ ÿÖतावना ÿाÖतिवक:
मुलाखती¸या ÿसंगी समुपदेशकाने िकतपत भाग ¶यावयाचा याबĥल तीन ÿकारचे मतÿवाह
आहेत. Âयांनाच समुपदेशनाचे ÿकारही Ìहणतात.
१) िनद¥िशत पĦती िकंवा आदेशक पĦती (Directive Counselling):
ई. जी. िवÐयमसन (E.G. Willammson) हा Ļा िवचारÿणालीचा ÿमुख पुरÖकताª होय.
२) अिनद¥िशत िकंवा अनादेशक पĦती (Non -Directive Counselling) :
कालª रॉजर हा Ļा िवचारÿणालीचा पुरÖकताª मानला जातो. munotes.in

Page 85

समुपदेशनाचे ÿकार
85 ३) समÆवयीन पĦती (Eclestic Counselling) :
या िवचार ÿणालीचा पुरÖकताª एफ.सी थोनª (F.C. Thorne) हा होय. यात वरील दोÆही
ÿकार¸या समÆवय साधलेला असतो. आता आपण ितÆही ÿकारांची सिवÖतर चचाª कŁ.
३इ.२ िनद¥िशत (िकंवा आदेशक) समुपदेशन पĦती ÖवŁप वैिशĶ्ये समुपदेशकाने मुलाखतीत अिधकािधक िनद¥िशत करावे, िवīाÃया«¸या समÖया
सोडिवÁयाचा मागª िनिIJत करावा, मुलाखतीमÅये या मागाªची चचाª कŁन िवīाÃया«ना
उपदेश करावा असे यापĦतीत अपेि±त असते. थोड³यात समुपदेशक क¤िþत ही पĦती
असते.
या पĦतीचे ÖवŁप/वैिशĶ्ये:
१) या ÿकार¸या पĦतीत समुपदेशकाची भूिमका ÿमुख असते. तो िवīाÃया«¸या
समÖयेचा शोध होतो, ितची Óया´या करतो , कारणे शोधतो िनदानाÂमक मािहती देतो
आिण शेवटी उपाय सुचिवतो.
२) िवīाÃया«तफ¥ िवīाÃयाªची समÖया सोडिवÁयाची जबाबदारी तो Öवत: घेतो
(Öवीकारतो) या कåरता Âयाला िवīाÃयाªसंबंधीची संपूणª मािहती संपादन करावी
लागते. कोणता सÐला īावयाचा हे समुपदेशक िनिIJत करतो.
३) जर समुपदेशकाला मुलाखतीची आवÔयकता भासली तर तो Âया मुलाखतीत पुढाकार
घेतो, Âया मुलाखतीवर Âयाचे संपूणª िनयंýण असते. िवīाथê फĉ िÖवकार करतो
आिण समुपदेशक बोलत असतो.
४) समुपदेशकाचे वय, अिधकार, ÿितķा व सामािजक माÆयता या गोĶी Âयां¸या पाठीशी
असतात. वåरķांनी किनķांना मागªदशªन करावे ही पूवª परंपरागत ÿथा यात असते.
५) समÖया हे सवª िवचारांचे क¤þ असते. बहòधा Óयिĉकडे दुलª± करÁयात येते. जर
समÖयांची ल±णे नाहीशी करÁयात आली आिण समÖया सोडिवÁयात आली. तर ही
पĦत यशÖवी आहे असे समजले जाते.
६) िवīाÃया«ला या ÿिøयेत िवशेष कĶ ¶यावे लागत नाहीत. Âयाने फĉ सÐलागारा¸या
ÿijांची उ°रे īावयाची असतात. आिण Âयां¸या सÐÐयाÿमाणे वतªन करावयाचे
असते.
या पĦतीचे फायदे:
१) ताÂपुरÂया, िवकासाÂमक कौशÐयासंबंधी िनमाªण होणायाª समÖयांना ही पĦत अिधक
योµय असते.
२) िश±णøमाबाबत अथवा Óयावसाियक माहीती देÁयाकरीता िवīाÃया«ने िनिIJत केलेली
कृती अिहतकारक आहे अशी समुपदेशकाची खाýी असÐयास या पĦतीचा उपयोग
करणे इĶ असेल. munotes.in

Page 86

मागªदशªन व समुपदेशन
86 ३) िवīाÃया«ना समुपदेशकांना Âयांचे मत ÖपĶपणे िवचारले असÐयासही ही पĦती
अिधक अनुकूल ठरते.
४) िवīाÃयां¸या भावना ऐवजी Âया¸या बौिĦक अंगास या पĦतीत ÿाधाÆय असÐयामुळे
Óयĉìला (िवīाÃया«ला) आपली समÖया बौĦीक पातळीवर सोडिवÁयास सहाÍय
समुपदेशक करतो.
५) िवīाÃया«चा अिभवृ°ी व ŀĶीकोन यात बदल घडवून आणून ÿचिलत पयाªवरणात
ितला आनंद व सुख घेÁयास तयार करÁयात येते.
६) वेळ कमी लागतो. आिथªक ŀĶ्या फायदेशीर.
७) िवīाÃया«ना लवकर िनणªय िमळाÐयामुळे तो आनंिदत होतो.
तोटे (या पĦतीचे)/ मयाªदा /उणीवा:
१) िवīाÃयाªला जे जे िदले ते िनमुटपणे िÖवकारावे लागते.
२) िवīाÃया«चा िवकास होणे, Âयाला सामंजÖय व ममªŀĶी ÿाĮ होणे आिण Âयाला भावी
कृतीयोजना तयार करÁयाची ±मता ÿाĮ होणे या गोĶéचा या पĦतीत संपूणªत: अभाव
असतो.
३) िवīाथê Öवत:¸या समÖया Öवत: सोडवू शकत नाही Âयासाठी Âयाला नेहमीच
इतरां¸या मदतीची गरज भासते.
४) िवīाÃयाªला Âया¸या समÖयेचे िवĴेषण, िचंतन करÁयाची संधी िदली जात नाही.
३इ.३ अिनद¥िशत िकंवा अनादेशक पĦती (Non Directive) अनादेशक पĦतीत िवīाÃया«ची भूिमका ÿमुख असून समुपदेशकाची भूिमका दुÍयम दजाªची
असते. या पĦतीचा पुरÖकताª कालª रॉजर (Carl Roger) हा होय.
ÖवŁप /वैिशĶ्ये:
१) या पĦतीत िवīाÃया«स ÿमुख Öथान असते आिण समुपदेशक दुÍयम (गौण) समजला
जातो. िवīाथê Âया कायाªत सहभागी होतो.
२) या पĦतीत िवīाथê अिभøमिशलता दाखिवतो , तो Öवत:समÖयेचे िवĴेषण व
िचिकÂसा करतो , ितची कारणे शोधतो आिण शेवटी Âयाला ²ान होते व तो भावी
कृतीयोजना आखतो.
३) समुपदेशक कोणÂयाही ÿकारे मतÿदशªन करीत नाही, तो चच¥त पुढाकार घेत नाही.
िकंवा Öवत: कोणÂयाही िनणªय घेत नाही. तो िवīाÃयाªचे िनवेदन शांतपण ®वण
करतो. तो ते Öवीकारतो आिण मधून मधून Âया¸या भावनाबĥल आदर दशªिवतो. munotes.in

Page 87

समुपदेशनाचे ÿकार
87 ४) िवīाथê हळू हळू प³वता व समायोजना¸या िदशेने ÿगती करतो आिण तो Öवत:
िनणªय घेÁयाची जबाबदारी िÖवकारतो. तो Öवत:चे हेतू शोधÁयाचे मागª शोधतो.
या पĦतीचे फायदे:
१) यात िवīाथê अिधकािधक Öवतंý बनतो. यामुळे िवīाथê Öवत:¸या समÖयेचा िवचार
करतो आिण ती समÖया सोडिवÁयाचे उपायही तोच शोधतो. Âयाला बहòमोल अनुभव
ÿाĮ होतात आिण ते अनुभव Âयाला भावी समÖया सोडिवÁयास उपयोगी पडतात.
२) िवīाÃयाªला नेहमीच इतरां¸या सÐÐयाची िकंवा सहाÍयाची आवÔयकता भासत नाही.
३) कोणÂयाही समÖयेत भावनाÂमक भाग असतो आिण योµय िवचार करÁया¸या
मागाªतील तो एक अडसर असतो परंतु ती अडचण दूर होताच Óयĉì अिधक योµय
िदशेने िवचार कŁ लागते. ित¸या दडपडलेÐया सुĮ भावना मुĉ होतात आिण ती
अिधक Öवाभािवकपणे वतªन कŁ लागते. इकतेक नÓहे तर ित¸या भावनांचे िवरेचन
झाÐयामुळे ितला मानिसक ÖवाÖथ लाभते.
४) Öवभाव संकलन करÁयात उ°ेजन देÁयाकåरता ही पĦती अनुकूल ठरते.
५) उ¸च बुĦीम°े¸या िवīाÃया«ना ही पĦत अनुकूल ठरते.
या पĦतीचे तोटे / मयाªदा:
१) िवīाÃयाªचे अनुभव अितशय मयाªिदत असतात आिण सभोवतालचे पयाªवरणांचे योµय
आकलन होÁया इतपत Âयाचा अīाप पुरेसा िवकास झालेला नसतो. कोणÂयाही
समÖयेचे ÖवŁप समजते, ितची कारणे शोधणे आिण ती समÖया सोडिवणे Âयावर
उपाय शोधणे या गोĶéना फार वेळ लागतो Ìहणून या पĦतीचे मनोवै²ािनक मूÐय
माÆय कŁन देिखल िवīाÃया«¸या आंतåरक शĉìवर सवªÖवी िवसंबून रहाता येत
नाही.
२) Öवत:¸या योµयता , सामािजक गरजा व उपलÊध संधी यांचे ²ान Âयाला ³विचतच
असते. अÆयथा Âयाने मागªदशªन ÿाĮ करÁयाचे कĶच घेतले नसते.
३) िवīाÃया«ने अिधकािधक Öविनद¥िशत, Öवतंý व Öवावलंबी बनावे हा समुपदेशनाचा
ÿधान हेतु असला तरी िवīाÃया«ला अिनद¥िशत व असहाÍय ठेवÐयाने हा हेतू साÅय
होऊ शकत नाही. ती Óयĉì गŌध ळलेÐया अवÖथेत राहó शकते. ितने घेतलेले िनणªय
³विचतच िनदōष असू शकतात.
३इ.४ समÆवियत समुपदेशन पĦती (Eclectic Counselling) िनद¥िशत (Directive) आिण अिनद¥िशत (Non -Directive) पĦतीचा समÆवय साधणारी
ही पĦत आहे. िवīाÃया«¸या समÖयेनुसार, Âया¸या सहकायाªनुसार योµय पĦती
समुपदेशकाने वापरावी. िविशĶ पĦतीचा आúह धŁ नये. ही िम® पĦतीची भूिमका आहे.
एफ.सी. थॉनª (F.C.Thorne) हा या पĦतीचा ÿमुख पुरÖकताª आहे. munotes.in

Page 88

मागªदशªन व समुपदेशन
88 या पĦतीची वैिशĶ्ये/ÖवŁप:
१) या पĦतीत िनद¥िशत व अिनद¥िशत समुपदेशनातील दोष ýुटी कमी करÁयाचा ÿयÂन
केलेला असतो.
२) यात समुपदेशकाला कोणतीही एकांितक भूिमका िÖवकारता येत नाही. समुपदेशन
समाधानकारक Óहावे Ìहणून Âयाला मधला मागª Öवीकारावा लागतो. कारण काही
िवīाथê मागªदशªन घेÁयासाठी Öवयंÿेरणेने येतात. तर काही िवīाथê आपÐया भावना
मोकळेपणाने Óयĉ करतात तर काही लाजाळू अिलĮ ताठर असतात. काही िवरोधही
कŁ शकतात.
३) पåरिÖथतीÿमाणे Âयाला पĦती व तंý यांचा अवलंब करावा लागतो. Âयाÿमाणे भूिमका
िÖवकारावी लागते. अनेक ÿसंगी तो चच¥स ÿारंभ करतो आिण नंतर िवīाÃया«स
Öवत:¸या भावना व कÐपना Óयĉ करÁयास ÖवातंÞय देतो. िवīाÃया«चा आÂमिवĵास
वृिĦंगत करÁया¸या िदशेने तो सतत ÿयÂनिशल असतो. तो िवīाÃया«ची समÖया
जाणून घेतो आिण ितची िनरिनराळी अंगे ÖपĶ करतो. यामुळे िवīाÃया«स ती समÖया
समजÁयास सहाÍय होते. ितचे िचý ÖपĶ होते. हा या ÿकार¸या समुपदेशनाचा पूवाªधª
होय.
४) कसोट्यांची फिलते, इतर मािहती, Óयĉì अËयास आिण पूवê¸या मुलाखतीतून
उपलÊध सामúी यां¸या आधारावर समुपदेशकाने िवīाÃया«स योµय िदशेने सहाÍय
करावयाचे असते. काही ÿसंगी Âयाला पुढाकार ¶यावा लागतो. तर अनेक ÿसंगी
िवīाÃया«स पुढाकार घेÁयास उīुĉ करावे लागते. हेच या पĦतीचे ÿमुख वैिशĶ होय.
Ìहणूनच या पĦतीला समÆवय पĦती Ìहणतात.
५) या पĦतीत िवīमान पåरिÖथती¸या संदभाªत कोणता उपाय सवाªिधक योµय आहे,
भिवÕयात कोणते बदल होÁयाचा संभव आहे, Âयावेळी कोणÂया संधी उपलÊध होऊ
शकतील आिण Âयाकåरता कोण Âया योµयता व कौशÐयाची आवÔयकता असू शकेल.
याचा साकÐयाने िवचार होतो आिण येथेच समुपदेशकाची योµयता पणास लागते.
फायदे:
१) दोघांचा सहभाग समÆवय असÐयामुळे चचाª फलदायी होते.
२) समुपदेशकाला व िवīाÃया«ला या पĦतीत दोघां¸या योµयता कळून येतात.
३) दोघेही समाधानी होतात.
तोटे/मयाªदा:
१) वेळ जाÖत लागतो.
२) काही वेळेस चच¥त उपसमÖया िनमाªण होऊन गŌधळ होÁयाची श³यता असते
३) सवª भावना िवīाÃयाªने Óयĉ केÐया नाहीत तर चुकìची िदशा िमळते. munotes.in

Page 89

समुपदेशनाचे ÿकार
89 ३.इ.५ िनद¥िशत समुपदेशन व अिनद¥शीत समुपदेशन पĦती यातील फरक िनद¥िशत समुपदेशन (Directive Counselling) अिनद¥िशत समुपदेशन (Non Directive Counselling) या ÿकरणात िनणªय घेÁयास कमी वेळ लागतो. या ÿकारात िनणªय घेÁयास अिधक वेळ लागतो. यात बौिĦकतेस अिधक महßव देÁयात येते. यात सÐलाÃया«¸या भावाÂमक ŀĶीकोनास अिधक महßव देÁयात येते. या ÿिøयेत Óयĉì¸या इितहासाचा अËयास करÁयात येतो. या ÿिøयेत अशा ÿकारचा अËयास करÁयात येत नाही. या ÿिøयेत समुपदेशक अिधक सिøय असतो. या ÿिøयेत समुपदेशक िनÕøìय असतो. या ÿकार¸या समुपदेशनात Óयĉì¸या ±मतेस मयाªदा पडतात. Âयामुळे सÐलाÃयाªस आपÐया समÖया पूवªúहापासून मुĉ अËयास संभवत नाही. या ÿकार¸या समुपदेशनात असे समजÁयात
येते कì, ÓयĉìमÅये Öवत:¸या समÖयाचे
िनराकरण करÁयाची ±मता व शĉì
िनगिडत असते. Âयासाठी Âयास आपली
±मता व शĉìला अिधक स±म करÁयाची
गरज असते. úाहक इतर Óयĉìकडून सुिचत करÁयात येतो. úाहक िवचार िवमशª करÁयास Öवत: येतो. यात समुपदेशकाचे Öथान मु´य असून सÐलाÃया«चे Öथान दुÍयम असते. यात समुपदेशकाचे Öथान दुÍयम असून सÐलाÃया«चे Öथान मु´य असते. सÐलाÃया«स समÖयािवषयी िवचारांना Öवतंýपणे ÿकट करÁयाचे ÖवातंÞय नसते. सÐलाÃया«स आपÐया समÖयािवषयी िवचारांना ÿकट करÁयाची ÖवातंÞय असते. समुपदेशकाचा Óयवहार मु´यत: ÿभुÂवपूणª असतो. समुपदेशकाचा Óयवहार मैýीपूणª असतो. समुपदेशक समÖयाúÖता¸या समÖयांना िनराकरण करÁयास मदत करीत असतो. यात समुपदेशक समÖयाúÖता¸या समÖयांना िनराकरण करÁयास मदत करीत नाही. ही ÿिøया समुपदेशकावर क¤िþत असते. ही ÿिøया सÐलाथê क¤िþत असते. शालेय िवīाÃया«ना उपयोगी असते. ÿौढ व कुमारांना उपयोगी असते. यात समुपदेशक Öवत: समÖयाचे िनराकरण करÁयाची िनणªय घेऊन सÐलाथêस Âयाची मािहती देतो. यात सÐलाथê Öवत: िनणªय घेतो. एक समÖया आÐयानंतर दुसरी समÖया आÐयास सÐÐयाÃयाªस समुपदेशकाकडे जावे लागते. एक समÖया आÐयानंतर दुसरी समÖया आÐयास सÐलाथê समÖया सुलभपणे Öवत: सोडिवत असतो. समुपदेशक अिधक संभाषण कŁ शकतो. सÐलाथê अिधक संभाषण कŁ शकतो. यात समुपदेशक मु´य क¤þिबंदू असतो. यात सÐलाथê मु´य क¤þिबंदू असतो. munotes.in

Page 90

मागªदशªन व समुपदेशन
90 सÐलाथê आपÐया समÖयांचे िनराकरण करÁयास समुपदेशकाककडे पाहतो. सÐलाथê Öवत: आपÐया समÖयां¸या िनराकरणाचे मागª शोधत असतो. या ÿकार¸या समुपदेशनात समुपदेशक सवªच कायª करतो. याÖतव सÐलाÃयाª¸या अंतŀĶीचा उदय होत नाही. या ÿकार¸या समुपदेशनात सवª कायª सÐलाथê करतो. याÖतव सÐलाÃया«¸या अंतदुªĶीचा िवकास होतो. यातील िनद¥िशत समुपदेशन समÖया क¤िþत असते िह ÿिøया सÐलाथê क¤िþत असते. यात िवĴेषण अिधक महßव देÁयात येते. यात संĴेषणास अिधक महßव देÁयात येते.
३इ.६ ऑन लाईन समुपदेशन - ÖवŁप (ON LINE COUNSELLING - NATURE ) आपÐया जीवनात अिधक चांगला बदल घडवून आणÁयासाठी िविवध ±ेýात ऑनलाईन
समुपदेशन हे सुरि±त आिण समाधान देणारे ठरत आहे.
ºया समुपदेशनात संगणकावर नेट चा (आंतरजाळे) वापर कŁन समुपदेशक समÖयाúÖत
Óयĉìला Óयĉìगत सÐला अथवा मागªदशªन देतो अशा समुपदेशनाला ऑनलाईल
समुपदेशन Ìहणतात.
खालील ±ेýामÅये ऑनलाईन समुपदेशन उपयुĉ ठरत आहे. नातेसंबंध (Relationships) Óयिĉमßव (Personality) ऑनलाईन समुपदेशन Óयवसाय (career) जीवनशैली घटना (Life style issues) अथवा समÖया १. नातेसंबंध (Relationships):
काहीवेळा नातेसंबंधामÅये िविवध ÿकारचे संघषª िनमाªण होतात. या संदभाªचे िनराकरण
करÁयासाठी Öवत: बरोबरच इतरांना समजून घेÁयासाठी गुणव°ापूवªक जगÁयासाठी आिण
आपÐया जीवनात Öथैयª व समाधान िमळिवÁयासाठी ऑन लाईन समुपदेशन उपयुĉ ठरते.
खालील ÿकारचे नातेसंबंध Óयĉìचे असू शकतात.
• Öवैर कÐपनेवर आधाåरत संबंध
• वैवािहक संबंध
• िववाह बाĻ संबंध
• बहòनाते संबंध munotes.in

Page 91

समुपदेशनाचे ÿकार
91 • समिलंगी संबंध
• पालक अथवा कौटूंिबक नाते संबंध
• िवभĉ अथवा घटÖफोटीत नाते संबंध
• कायाªलयीन नाÂयातील संघषª, आंतरिøया
२. Óयिĉमßव (Personality):
Óयैयिĉक आिण Óयावसाियक िवकासासाठी 'Öव' चा िवकास आवÔयक आहे. आ@नलाईन
समुपदेशनामुळे, समुपदेशक Óयĉì¸या Óयिĉमßवाची ल±णे आिण वतªनÿकाराचा
आकृतीबंध (Pattern) समजÁयास ओ ळखÁयास मदत करतो. नातेसंबंध व Óयवसायावर
वाईट पåरणाम होऊ नये Ìहणून Óयĉì¸या चुकì¸या वतªनाची पुनरावृ°ीस समुपदेशक
ÿितबंध करतो Óयिĉमßवासंबंधी खालील बाबीचा समावेश होतो.
• आÂमिवĵास
• सामािजक कौशÐये
• आिभवृ°ी दशªक घटना / ÿसंग / समÖया.
• एकाकìपणा.
• øोध.
• िचंता Anxiety िकंवा नैराÔय (वैफÐय).
• ताण तणाव.
• नकाराÂमक ŀिĶकोन.
• भूतकालीन समÖया हाता ळणी.
• अपशÊद, गैरवतªणूक (Abus) िहंसा (Violence)
• भावनांची हाताळणी.
३) Óयवसाय (career):
आपण िनिIJत केलेÐया Óयवसायात यश िमळिवÁयासाठी अपेि±त असे Åयेय साÅय
करÁयासाठी आिण Âयासाठी आपÐयातील ±मतांचा जाÖतीत जाÖत वापर करÁयासाठी
आपणास ऑनलाईन समुपदेशन उपयुĉ ठरते. Óयावसाियक बुĦीसाठी िविवध कौशÐयांची
आवÔयकता असते. उदा. Óयĉìअंतगªत संÿेषण जेķांसोबत व किनķांसोबत¸या
आंतरिøया वेळेचे िनयोजन, तणावयुĉ कामाची हाताळणी इ. कौशÐये िवकिसत munotes.in

Page 92

मागªदशªन व समुपदेशन
92 करÁयासाठी हे समुपदेशन आवÔयक ठरते. Óयवसायासंबंधी खालील बाबéचा अंतभाªव यात
करता येईल.
• वेळेचे िनयोजन
• आिथªक िनयोजन
• संÿेषण कौशÐये
• आपÐया ÿितिनधीस अिधकारांची सुपुतªता
• ÿेरणा देणे.
• सांिघकभावना आिण िवकसन
• ÿिश±ण व कामगारां¸या अÅयापन (सÐला)
• ÿÂयाभरणाची देवाण घेवाण.
• ÿाधाÆय øम देणे.
• Óयावसाियक िवकास
• कामातील संतुलन (कायाªलयीन संतुलन)
४. जीवनशैली संबंधी समÖया (Life style issues):
काही सवयी आिण वतªनामुळे आपले आरोµय धो³यात येते. व Âयाचा पåरणाम आपÐया
Óयिĉगत जीवनावर , नाते, संबंधांवर होतो. तसेच उÂपादन±मता आिण Óयावसाियक
ÿितमेवरही होत असतो. आपÐया सवयéचे पåरणाम (Out come) हे आपÐया दैनंिदन
कायाªवर होत असतात, शरीरावर होत असतात , उदा. सहानुभुतीचा अभाव (Apathy)
असंतुिलत आहार, बेिफकìरीवृ°ी, कामातील चालढकल 'Öव' काळजी घेÁयास दुलª± इ.
ऑन लाईन समुपदेशनामुळे दुसयाªस धोकादायक अपायकारक, इजा पोहचवणारे वतªन
शोधता येते. आिण असे वतªन िनयंिýत करÁयासाठी आवÔयक कौशÐयांचे िवकसन करता
येते व Âयाचे ÓयवÖथापन करता येते. खालील बाबी Ļा आपÐया जीवनशैलीवर पåरणाम
करतात.
१. धुăपान, गुटका
२. मīपान
३. अमली पदाथाªचे सेवन
४. िबभÂस वांđय, िचýे
५. एखाīा कामातील िदरंगाई
६. ÿेरणा
munotes.in

Page 93

समुपदेशनाचे ÿकार
93 थोड³यात:
नातेसंबंध, Óयिĉमßव, Óयवसाय, जीवनशैली अशा अनेक मानवी जीवना¸या ±ेýात
ऑनलाईन समुपदेशन Óयĉìला उपयुĉ ठरते. गुणव°ापूवªक जगÁयासाठी, Öथैथª व
समाधान ÿाĮ होÁयासाठी या समुपदेशनाची आवÔयकता असते आिण ते सहज सुलभ
असते.
३इ.७ मागªदशªन व समुपदेशन यातील फरक मागªदशªन समुपदेशन मागªदशªन ही एक Óयापक संकÐपना आहे. समुपदेशन ही िसिमत संकÐपना आहे. मागªदशªन हे सामुिहकåरÂया करता येते. समुपदेशनात वैयिĉक ल± व सÐला
िदला जातो. मागªदशªनात िवīाथê Öवत: िनणªय कसा ¶यावा ते ठरिवतो समुपदेशन िवīाÃया«मÅये िनणªय घेÁयाची
±मता िनमाªण करते. मागªदशªनामÅये समुपदेशन अंतभूªत असते Ìहणजे समुपदेशन मागªदशªन ÿिøयेचा एक भाग होय. समुपदेशन हे मागªदशªनाचे तंý होय. समÖयांचे िनराकरण केÐयास ते मागªदशªन ठł शकते. समुपदेशन समÖयांचे िनराकरण कłन िवīाÃया«त ŀढ आÂमिवĵास िनमाªण करते.
३इ.८ आपली ÿगती तपासा १. एफ. सी. थोनª हा..... समुपदेशन पĦतीचा पुरÖकताª होय.
अ. िनद¥िशत समुपदेशन पĦती
ब. समÆवियत स मुपदेशन पĦती
क. अिनद¥िशत समुपदेशन पĦती
२. .... हा िनद¥िशत समुपदेशन पĦतीचा पुरÖकताª होय
अ. कालª रॉजर
ब. एफ.सी. थोनª
क. ई. जी िवÐयमसन
३. िनद¥िशत समुपदेशन पĦती¸या दोन उिणवा िलहा.
४. अिनद¥िशत समुपदेशन पĦती¸या दोन मयाªदा िलहा. munotes.in

Page 94

मागªदशªन व समुपदेशन
94 ५. समÆवयीत समुपदेशन पĦतीचे दोन तोटे िलहा.
६. ऑन लाईन समुपदेशनाची संकÐपना िलहा.
३इ.९ सारांश समुपदेशन करÁया¸या पĦतीनुसार समुपदेशनाचे एकूण चार ÿकार पडतात. िनद¥िशत
समुपदेशन पĦती अिनद¥शीत समुपदेशन पĦती, समÆवियत समुपदेशन पĦती, आिण ऑन
लाईन समुपदेशन पĦती. या ÿÂयेक पĦतीची वैिशĶ्ये आहेत. Âयांचे जसे फायदे आहेत
तशा उिणवाही आहेत. असे जरी असले तर या समुपदेशनाचा हेतू िवīाÃया«¸या समÖयेचे
िनराकरण कŁन Âयाला िनणªय घेÁयास साहाÍय करणे हा होय.
३इ.१० ÖवाÅयाय ÿij १. समुपदेशना¸या िनद¥िशत पĦतीचे ÖवŁप ÖपĶ कŁन या पĦतीचे फायदे व मयाªदा
ÖपĶ करा.
२. अिनद¥िशत समुपदेशन Ìहणजे काय? या पĦतीची वैिशĶ्ये ÖपĶ कŁन Âयाचे फायदे व
उिणवा ÖपĶ करा
३. समुपदेशना¸या िनद¥िशत व अिनद¥िशत पĦतीतील फरक ÖपĶ करा.
४. ऑन लाईन समुपदेशनाचे ÖवŁप िवशद करा.
५. समÆवियत समुपदेशन पĦतीचे ÖवŁप वैिशĶ्ये ÖपĶ करा. या पĦतीचे फायदे व
मयाªदा िलहा.
६. समÆवियत समुपदेशन ही सÐलाथê¸या समÖया िनराकरणासाठी एक उपयुĉ पĦती
आहे. या िवधानाची चचाª करा.
७. अिनद¥िशत समुपदेशन हे िनद¥िशत समुपदेशनापे±ा कसे वेगळे आहे?
*****
munotes.in

Page 95

95 ४
िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - I
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ मानिसकåरÂया आÓहानाÂमक मंद अÅययनकत¥/मंद अÅयय°े/मंद अÅयनाथê
४.३ मितमंदÂव आिण मितमंद बालके
४.४ ÿ²ावंत बालके
४.५ अÅययन अ±मता
अ) वाचन अ±मता
ब) लेखन अ±मता
क) गणन अ±मता गणनदोष (Dyscalculia) गिणतीय अ±मता/गणन अ±मता
४.६ आपली ÿगती तपासा
४.७ सारांश
४.८ ÖवाÅयाय ÿij
४.० उिĥĶे १. मानिसकåरÂया आÓहानाÂमक अÅययनकत¥ ÖपĶ करणे. मंद अÅयय°े, मितमंद बालके
व ÿ²ावंत बालकां¸या Óया´या, वैिशĶ्ये, ल±णे, Âयांची िनवड, कारणे व शै±िणक
उपाययोजना ÖपĶ करणे.
२. अÅययन अ±मता संकÐपना ÖपĶ करणे.
३. वाचन अ±मता , लेखन अ±मता व गणन अ±म िवīाÃया«ची ल±णे ÖपĶ कłन Âयावर
उपाययोजना सुचवणे.
४.१ ÿÖतावना सवª बालकांना सामाÆय मानणे असे योµय नाही. मानसशाľनुसार Óयĉìभेद ही संकÐपना
पुढे आली. १९ Óया शतकापय«त िश±णामÅये सवªसामाÆय अÅययनाथê गृिहत धŁन
िश±णाची ÓयवÖथा केली जात असे. Âया वेळेपय«त िवशेष गरजा असलेले अÅययनाथê
िवचारात घेतले जात नसत. िवशेष गरजा असलेÐया अÅययनाÃया«नाही सवªसामाÆयां¸या
िश±णाबरोबर अÅययन करावे लागे. आता माý २१ Óया शतकामÅये िवशेष गरजा
असलेÐया अÅययनाÃया«चा िवचार ÿकषाªने केला जात आहे. ÿथम समजून घेऊ िवशेष
गरजा Ìहणजे काय, िवशेष गरजा असलेले अÅययनाथê व ÂयामÅये कोणÂया िवīाÃया«चा
समावेश होतो. munotes.in

Page 96

96 िवशेष गरजा: अÅययनात मुले मागे पडतात. Âयां¸या अÅययनिवषयक काही गरजा
असतात. Âयांनाच िवशेष गरजा Ìहणतात.
िवशेष गरजा असलेले अÅययनाथê:
१. जे अÅययनाथê सवªसामाÆय अÅययनाÃया«पे±ा ®ेķ असतील िकंवा किनķ असतील.
Âया सवा«चा िवशेष गरजा असलेÐया अÅययनाÃया«त समावेश होतो.
२. ºया अÅययनाÃया«चे वतªन िकंवा ±मता सामाÆय अÅययनाÃया«पे±ा वेगÈया असतील
तर ते िवशेष गरजा असलेले अÅययनाथê होय.
३. सवªसामाÆय अÅययनाÃया«साठी असलेला शै±िणक कायªøम आÂमसात करÁयात
ºया िवīाÃया«ना अडचणी येतात. Âया सवा«ची गणना िवशेष गरजा असलेÐया
अÅययाÃया«त होते.
िवशेष गरजा असलेÐया अÅययनाÃया«¸या शाåररीक, मानिसक, बौिĦक, सामािजक ±मता
या इतर अÅययनाÃयाªपे±ा वेगÈया असतात. या ŀिĶकोनातून िश±णत²ांनी
अÅययनाÃया«¸या िवशेष गरजा ल±ात घेऊन िश±णात योµय ते बदल केले. िश±णत²ांचे हे
सवª ÿयÂन िवशेष गरजा असलेÐया अÅययनाÃया«संदभाªत होत आहेत. तर पाहóया, िवशेष
गरजा असलेले अÅययनाथê
१. मंदबुĦी अÅययनाथê
२. कुशाúबुĦी (ÿ²ावंत) िवīाथê
३. बालगुÆहेगार िवīाथê
४. समाजिवरोधी वतªन करणारे अÅययनाथê
५. मागास िवīाथê
६. वंिचत घटक
७. अÅययन अ±म बालके
८. समÖया ÿधान बालके
९. अपंग अÅययनाथê
१०. कणªबिधर िवīाथê
११. मुक अÅययनाथê
१२. िवकलांग अÅययनाथê
१३. ÓयािधúÖत अÅययनाथê
१४. भाविनकŀĶ्या अिÖथर असलेली बालके.
१५. सांÖकृितक ÖवŁपात अÐपसं´यांक
१६. भाषा िवकलांग munotes.in

Page 97

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - I
97 मानिसकåरÂया आÓहानाÂमक अÅययनकÂया«मÅये पुढील तीन अÅययनकÂया«चा
ÿामु´याने समावेश होतो:
१. मंद अÅयये°े (Slow learner)
२. मितमंद बालके (Mentally retareded)
३. ÿ²ावंत बालके (Gifted)
Óयĉìभेद हा मानवाचा गुणिवशेष आहे. Óयिĉभेद ल±ात घेता आपÐयाला ÿÂयेक Óयिĉत
वेगळेपण जाणवतं. Âयाचÿमाणे शालेय पåरिÖथतीत देखील आपÐयाला वगाªमÅये िवīाथê
िविभÆनता जाणवते. खरं तर शाळा व महािवīालयांचा अËयासøम हा सवªसामाÆय िवīाथê
ल±ात ठेवून तयार केला जातो. परंतु िवīाथê िविभÆनतेनुसार, िवīाÃया«¸या
बुÅयांकानुसारदेखील वगाªमÅये तीन ÿकारची मुले आपणास आढळतात. १. ÿ²ावान, २.
सवªसामाÆय, ३. अÿगत Âयामुळे सवªसामाÆयांची ÿिøया ÿ²ावान, मुंद अÅयय°े िकंवा
मितमंद बालकांस उपयोगी पडणार नाही. शै±िणक ÿिøया Âयां¸या गरजा भागवू शकत
नसÐयामुळे मानिसकåरÂया आÓहानाÂमक अÅययनकत¥ समÖयाÿधान बनू शकतात.
मागªदशªनातून अशा िवīाÃया«ना शोधून काढून Âयांना शै±िणक मागªदशªन व उपचाराÂमक
सहकायª देता येते. Ìहणून मंद अÅयये°े ही संकÐपना समजून घेणे आवÔयक आहे.
४.२ मानिसकåरÂया आÓहानाÂमक अÅययनकत¥ - मंद अÅययनकत¥ / मंद अÅयय°े / मंद अÅयनाथê अनुवंश आिण पåरिÖथती ÿितकूल असÐयामुळे ºया अÅययनाÃया«¸या बुिĦची वाढ योµय
ÿमाणात होत नाही. अशा अÅयनाÃया«ना मंदबुĦीचे अÅययनाथê असे Ìहणतात.
या अÅययनाÃया«चा बुद्Åयांक साधारणपणे ७० पे±ा कमी असतो. पåरप³वता ÿाĮ न
झालेले अÅययनाथê मंदबुĦीचे होतात.
मंद बुिĦ¸या अÅययनाÃया«ना बौिĦक काम फारसे जमत नाही. वगाªत Âयांचे िवशेष ल±
नसते. अÅययना¸या बाबतीत िनÕकाळजी असतात. मंद अÅययनाÃया«ची गत मंद
असÐयामुळे वगाªत काय चालू आहे हे Âयांना समजत नाही. मंद अÅययनकÂया«¸या
आकलन क±े¸या भरपूर पट वगª पुढे असतो. मंद अÅययनकÂया«चा िवकास मंद गतीने
होतो. अÅययन अÅयापन ÿिøयेत या िवīाÃया«ना łची नसते. गृहपाठ कŁन आणत
नाही. तासांना अनुपिÖथत असतात ही सवªसामाÆय ल±णे आढळतात.
मंद अÅययनाथê (Óया´या):
िट.एन. बरकेट,
''मंदगती अÅययनकताª Ìहणजे असे बालक िक जे बौिĦक ±मतेतील कमतरतेमुळे, मयाªिदत
बुिĦम°ेमुळे सवªसामाÆय शाळांमÅये िशकवले जाणारे अÅययन सािहÂय िशकÁयाची ±मता
मयाªिदत असते व तेच मंदगती अÅययनकÂया«चे गुणवैिशĶ्ये होय.'' munotes.in

Page 98

98 Burt (१९३७):
"Slow learner is reserved for those children who are u nable to cope
with the work normally expected of their age work.
वरील Óया´यांवŁन मंदअÅययेßयाची ल±णे पुढीलÿमाणे सांगता येतील.
१. शाåररीकŀĶ्या अशĉ व बुटके
२. कमी आकलन ±मता
३. सामािजक िवकास आलेला नसतो.
४. अवधान Öथर नसते.
५. संभाषण कलेचा अभाव
६. Æयूनगंड अिधक असतो.
७. एका जागी बघून असतात.
८. वगाªत दुलª± असणारे.
९. गृहपाठाची टाळाटाळ करणारे.
१०. खोड्या करणारे
११. िश±कां¸या नजरेला नजर देऊ न शकणारे.
१२. उ°रे न देऊ शकणारे.
१३. िनणªय±मतेचा अभाव असतो.
१४. इतर िवīाÃया«मÅये िमसळत नाहीत. Âयां¸यापासून दूर राहतात.
१५. बौिĦक काम सामाÆय अÅययनाÃया«पे±ा कमी ÿतीचे असते.
१६. अवधान कमी असते. अवधान þीकरणाची मयाªदा कमी असते.
१७. ÿितिøयेचा वेग कमी असतो.
१८. मयाªिदत ŀिĶकोन
१९. मौिलकता व सजªनशीलतेचा अभाव जाणवतो.
२०. उ¸च मानिसक ÿिøया वापरÁयाची शिĉ कमी जाणवते.
२१. Öवयं िदµदशªनाची ±मता मयाªिदत असते.
२२. अमूतª कायª करÁयाची व सामाÆयीकरणाची ±मता मयाªिदत असते. munotes.in

Page 99

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - I
99 २३. शÊद व वा³ÿचारांमÅये संबंध ÿÖथािपत करÁयाची गती अितशय मंद असते.
२४. अÅययन सवयéबाबतीतील गती अÂयंत संथ असते.
२५. कायªकुशलतेत अकायª±म असतात.
२६. िवĴेषण करणे, समÖया सोडवणे व िचिकÂसक िवचार करÁयास हे िवīाथê
अकायª±म असतात.
२७. ÿगती अÂयंत मंद गतीने.
२८. वगª पाठ गृहपाठ इतर मुलांÿमाणे संपत नाही. मंद मुले (७० पे±ा कमी बुÅयांक
असलेली मुले.)
२९. Öमरणशिĉ कमी असते.
मंदमुले (७० पे±ा कमी बुÅयांक असलेली मुले):
३ ÿकार १ २ ३ ५० ते ६९ २६ ते ४९ २५ हóन कमी. मंद अÅययेÂयाची िनवड:
आपÐया वगाªतील एखादा िवīाथê मंद अÅयये°ा आहे हे आपणास ओळखÁयासाठी पुढील
तंýांचा उपयोग होतो.
१. हेतूपूणª िनåर±ण तंý
२. ÓयिĉअËयास पĦती
३. वैīिकय चाचणी
४. संपादन कसोट्या
५. ÓयिĉमÂव चाचÁया
६. बौिĦक कसोट्यांचे मापन
मंदगतीने अÅययनाची कारणे:
१. वैयिĉक घटक:
आÂमिवĵासाची कमतरता , शाळेत बराच काळची गैरहजेरी, ÿिदघª आजार हे वैयिĉक
घटक मंदगतीने अÅययनास कारणीभूत ठरतात.

munotes.in

Page 100

100 २. भाविनक घटक:
घरातील ताण -तणाव बालका¸या अÅययनास नकाराÂमक पåरणाम घडून आणतात.
हòकुमशाही घरातील मुले श³यतो मंद अÅयये°ी असतात.
३. दाåरþ्य:
आिथªक पåरिÖथती सुयोµय नसÐयामुळे शै±िणक सुिवधा उपलÊध होत नाहीत. अशा
िवīाÃया«ना ®माची कामे करावी लागत असÐयामुळे शाåररीक थकवा जाणवतो व Âयाचे
पयªवसन Ìहणजे ते िवīाथê अÅययनास तयार नसतात.
४. आनुवंिशकता:
जर पालकांनाच मयाªिदत बौिĦक अनुभव असतील व पालकांचा बुिĦगुणांक ७० पे±ा कमी
असेल तर अनुवंशाने ते पुढ¸या िपिढमÅये संøिमत होतात व Âयामुळे मंद अÅययन
करतात.
मंद अÅययन कÂयाªला अÅययन ÿवाहात आणÁयाचे उपाय:
१. वगाªत सोपे ÿij िवचाŁन िवīाÃया«ना उ°रे देÁयास ÿोÂसािहत करावे.
२. िश±कांनी अÅयापनातील मुĥे पुन: पुन: उ¸चारावेत.
३. मंदगतीने अÅययन करणायाª िवīाÃया«ना वगाªत कमी लेखू नये.
४. िवīाÃया«मÅये आÂमिवĵास िनमाªण करावा.
५. बरोबर उ°रे िवīाÃया«कडून वदवून ¶यावीत.
६. मंदगतीने अÅययन करणाöया िवīाÃया«ची श³य िततकì अिधक मािहती संकिÐपत
करणे व Âयांची अिभŁची शोधणे.
७. िवशेष वगª - मंदगती अÅययनाÃया«साठी िवशेष वगाªचे आयोजन करणे.
८. लहान ÖवाÅयाय - ÖवाÅयायाचे लहान लहान भाग कŁन देणे.
९. िवīाÃया«नी ÖवाÅयाय चांगला केÐयावर Öतुती करावी.
१०. भागश: वेगळे करणे : खेळ उपøम, पåरपाठ व इतर कायªøमात इतर
िवīाÃया«बरोबर सहभागी होऊ देणे.
११. िवīाÃया«¸या समÖया जाणीवपूवªक िवचारात घेणे.
१२. अिभŁचीनुसार अËयासøम - िवīाÃया«ची अिभयोµयता अिभŁची व गरजेनुसार
समुपदेशका¸या मदतीने अËयासøम तयार करणे.
१३. उपचाराÂमक अÅयापन - आठवड्यातून दोन वेळा उपचाराÂमक अÅयापन करणारे
िश±क नेमावेत. munotes.in

Page 101

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - I
101 १४. सवª वािहÆयांचे सहकायª - बालका¸या कÐयाणासाठी कायª करÁयाöया सवª
वािहÆयांनी एकमेकांना सहकायª कŁन मंदगती अÅययनकÂया«ला मागªदशªन केले
पािहजे.
१५. करमणूकì¸या कायªøमांमÅये या िवīाÃया«ना समान संधी īाÓयात. उदा. नाट्य,
कला, संिगत, िøडा इ.
१६. Óयावसाियक कायªøम - Óयावसाियक अËयासøमाची जबरदÖती कŁ नये. कारण
Óयावसाियक अËयासøमासाठी आवÔयक अिभयोµयता अशा िवīाÃया«त
सवªसामाÆय नसते.
१७. आनंद देणारा, सोपा, सुटसुटीत, सरळ, तागुंत नसलेला वगªपाठ व गृहपाठ īावा.
१८. यशा¸या, ÿगती¸या जाणीवेने अशा िवīाÃया«मÅये आÂमिवĵास िनमाªण होÁयाची
श³यता वाढते.
१९. पालकांशी संपकª साधून Âयांना Âयां¸या पाÐयाची सवा«िगण मािहती िदली जावी.
ÿगतीतील अडसर दूर कŁन िवīाÃया«ना योµय िदशेने, कुवतीनुसार िवकासाकडे
Æयावे.
२०. वैयिĉक मागªदशªन कŁन आÂमिवĵास, िजĥ िनमाªण करावी.
२१. शारीåरक शिĉला योµय िदशा देÁयात यावी. िविवध छंद योजनाबĦ åरतीने
Łजवावेत.
२२. कथाकथन, िøडा, सहली, सोपे ÿयोग, पुÖतक बाईिडंग, बागकाम, Öपधाª, िचý
काढणे अशा गोĶéĬारे िवīाÃया«चा िवकास करता येईल.
२३. Öवत:¸या हातांनी सृजनशीलता Óयĉ करÁयाची संधी देणे
२४. योµय साधने वापŁन िवīाÃया«चे मूÐयमापन करणे.
२५. नैदािनक चाचÁयांचा वापर करणे.
२६. सुतारकाम, गवंडीकाम, लोहारकाम, रंगकाम या ÿकारची कामे िवīाÃया«ना
िशकवावीत कोणीतरी जबाबदार Óयिĉकडून Âयां¸या देखरेखीखाली कामे कŁन
¶यावी.
२७. िवīाÃया«नी ÖवाÅयाय चांगला केÐयावर Öतुती करावी.
२८. िश±काची भूिमका
१. मंद अÅययनकÂया«चा सूàम िनरी±णाĬारे शोध घेणे.
२. अÅययन अÅयापनात सामावून घेणे.
३. सवª कायªøमात सहभगी कŁन घेणे. munotes.in

Page 102

102 ४. िवīाÃया«कडून सराव कŁन ¶यावा.
५. िचýे असलेÐया पुÖतकां¸या मदतीने वाचनाची आवड वाढवावी.
६. मूतª ÖवŁपाचे अनुभव अिधक īावे.
७. मंद अÅययनकÂया«चे वेगळेपण जाणून ¶यावे.
८. अÅयापना¸यावेळी शै±िणक सािहÂयाचा वापर करावा.
९. ÿकÐप, सहली, ÿदशªने यांसार´या उपøमात मंद अÅययनाÃया«ना सहभागी
कŁन īावे व या माÅयमातून अÅयापन करावे.
२९. मंदगतीने िशकणा अÅययनकÂया«साठी िवशेष अËयास व चच¥ची आवÔयकता
असÐयामुळे शाळेत Âयाचे िनयोजन करावे.
३०. शारीåरक दोष व मानिसक दौबªÐय दूर करÁयाचा ÿयÂन करावा.
३१. िवīाÃया«ची बौिĦक चाचणी ¶यावी.
४.३ मितमंदÂव आिण मितमंद बालके बुिĦम°ा ही नेसिगªक देणगी आहे. आिण िनसगªÂच ºयांची बुिĦम°ा सरासरीपे±ा कमी आहे
ºयामुळे आकलन आिण समायोजन याबाबतीत जी बालके मागे पडतात ती मितमंद Ìहणून
ओळखली जातात. आनुवांिशक व वातावरणातील ÿितकूल घटकांमुळे ºया मुलां¸या
बुĦीची वाढ झालेली नसते अशा बालकांना मितमंद असे संबोधले जाते. मितमंद मुलां¸या
िश±णाचा ÿij वेगळा आहे. मुलांचे मानिसक वय आिण शारीåरक वय समांतर नसते.
मितमंदÂव हा आजार, रोग नाही तर शारीåरक ýुटी आहे. कमतरता आहे. ही एक मानिसक
अवÖथा आहे मितमंदÂव ही शारीåरक कमतरता वैīिकय उपचाराबरोबर वैिशĶ्यपूणª
िश±णाचे थोड्याफार ÿमाणात कमी होऊ शकते. मितमंदÂव पूणªपणे नĶ होत नाही.
मना¸या अपसामाÆय िवकासाशी ही अवÖथा संबंिधत आहे. मितमंदता कोणÂया ÿकारची
आहे हे समजÁयासाठी बुिĦमापन करावे लागते.
. नªर¸या मते, मितमंदÂव मुलांपैकì काही मुलां¸या शारीåरक वाढीत तर काहéना
मºजातंतूंचे िनरिनराळे िवकार असतात. बहòसं´य पालकांचा आपले पाÐय मितमंद आहे
यावर िवĵास नसतो. दैनंिदन कामांसाठी अशा बालकांना दुसया«ची मदत ¶यावी लागते.
अशा बालकांची समायोजनाची समÖया व सामािजक समÖया सामाÆय व बुिĦमान
मुलांपे±ा वेगळी असते.
मितमंदÂव Óया´या:
''वैकािसक अवÖथांमÅये सवªसामाÆय बौिĦक कायाªची वाढ सरासरी कामापे±ा कमी होणे
आिण समायोजन ±मतेत Æयूनता आढळते Ìहणजेच मितमंदÂव होय.'' munotes.in

Page 103

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - I
103 मितमंदता Ìहणजे सवªसाधारण बुिĦम°ा बöयाच ÿमाणात सरासरीपे±ा कमी असणे. अशी
कमी बुिĦम°ा जुळवून ¶यावया¸या वतªनाबाबत कमी पडते. अशी बुिĦम°ा िवकासावÖथेत
ŀÔय ÖवŁपात पुढे येते. अशी बुिĦम°ा अÅययन आिण सामािजक समायोजन व पकवता
िकंवा दोÆही बाबतीत दुबªल पडते.
मितमंदÂवाची ल±णे:
१. Öमरणाचा अभाव
२. पालकांवर अवलंबून
३. दैनंिदन Óयवहार करता येत नाहीत.
४. Öवावलंबन, Öव¸छता, नीटनेटकेपणाचा अभाव
५. चंचल आिण अिÖथर
६. सूàमभेद ओळखÁयाची ±मता Âयां¸यात नसते.
७. ®वण कौशÐय नीट िवकिसत नसते.
८. शåरराची वाढ कमी झाÐयामुळे ती अशĉ व चुटकì
९. Æयुनगंडामुळे अशी मुले समाजातील इतर मुलांमÅये िमसळत नाहीत
१०. सामािजक वृ°ी िवकिसत न झाÐयामुळे Âयांचा सामािजक िवकास होत नाही.
११. नैराÔय लवकर येते.
१२. िनणªय±मता नसते.
१३. आÂमिवĵासाचा अभाव.
१४. आकलन होत नाही.
१५. लवकर ल±ात येत नाही.
१६. योµय - अयोµय िवचाराचा अभाव.
१७. मौिलकतेचा अभाव.
१८. मयाªिदत अिभŁची.
१९. अमूतª िचंतनाचा अभाव.
२०. िशकÁयाची गती कमी.
munotes.in

Page 104

104 मतीमंदÂव शोधÁयाचे मागª:
१. िश±काने केलेÐया िवīाÃया«¸या वतªनाची नŌद - लहानपणापासून Âयां¸या
िवकासकाळात Âयां¸या वतªनातून अवसामाÆयता डोकावते. Âयांची बुिĦम°ा अवŁĦ
झालेली ल±ात येते.
२. ÿमािणत बुिĦम°ा कसोट्या देणे - बुिĦचाचÁयां¸या बाबतीत Âयांचे गुण फारच कमी
आढळतात.
३. शाळेतील पåर±ांना अपेि±त ÿितसाद न िमळणे - िकमान गुण देखील ÿाĮ करÁयास
असमथª.
४. अÆय Óयिĉने केलेÐया िवīाÃया«¸या वतªनाचे िनरी±ण व Âया िनरी±णात
उपरिनिदªĶपणे सांिगतलेली ल±णे आढळÐयास तº²ांकडे पाठवून खाýी कŁन घेणे.
५. पयाªवरणीय आिण समायोजनाÂमक वतªना¸या बाबतीत Âयां¸या उणीवा लवकरच
िदसून येतात व Âयां¸या वागणूकìत कमतरता उघड होते.
६. म¤दूचा आकार वाजवीपे±ा जाÖत िकंवा कमी असणे असे दोष जÆमानंतर लगेच िदसून
येतात.
मितमंद मुलां¸या समÖया:
१. समायोजन
अ. कुटुंब.
ब. शाळा.
क. समाज.
२. शारीåरक व मानिसक िवकासाची समÖया.
३. संवेगाÂमक अिÖथरता.
मितमंदÂव िनमाªण होÁयाची कारणे:
ÿामु´याने मितमंदÂव िनमाªण करणारे तीन टÈपे आपणास पाहता येतील.
१) जÆमापूवê गभाªवÖथेत येणारे मितमंदÂव
२) जÆमताना मितमंदÂव.
३) जÆमानंतर मितमंदÂव.
इ) जÆमापूवê गभाªवÖथेत येणाöया मितमंदÂवाची कारणे:
१. मातेमÅये असलेÐया आहाराची कमतरता. munotes.in

Page 105

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - I
105 २. मातेचे वय वया¸या अगदी लहानपणात मातृÂव तसेच ÿौढपणी आलेले मातृÂव.
३. माते¸या मनावरील ताण -तणाव, दडपण.
४. तंबाखू, तपकìर, अÐकोहोल यांचे अितसेवन.
५. ± - िकरणांचा म¤दूवर होणारा िवपåरत पåरणाम.
६. मातेचा रĉदाब.
७. गभª पडावा यासाठी घेतलेली औषधे.
८. मातेचे पाय घसŁन पडणे िकंवा अपघात िकंवा आजार.
९. गरोदरपणी जमªन िमझेÐससारखा आजार.
१०. गरोदरपणाची खाýी कŁन घेÁयासाठी वापरÁयात येणारी औषधे.
११. वंशपरंपरा - पूवªज िकंवा आई - विडल यांपैकì कोणी मितमंद असतील तर मुलांमÅये
देखील मितमंदÂव हÖतांतरीत होते.
१२. पती पÂनीचे िववाहापूवêचे जवळचे रĉाचे नाते यामुळे गुणसूýांचा चुकìचा पåरणाम
होतो. एखादे गुणसूý एखाīा पेशीत जाÖत येते.
जÆमताना येणाöया मितमंदÂवाची कारणे:
१. अपåरप³व जÆम - गभाªची पूणª वाढ न होता लवकर जÆम झाÐयामुळे मितमंदÂव येते.
मुलाचे अपुरे वजन म¤दूची अपूणª वाढ Âयामुळे मानिसक िवकास खुंटतो.
२. रĉľाव म¤दूतील रĉवािहनी तुटणे.
३. ÿसूतीला फार उशीर - योµय काळ झाÐयानंतरही (४४ आठवड्यांपे±ा अिधक ) जर
गभाªमÅये आणखी जाÖत काळ जर गेला तर Âयामुळेही गभाªला ÿाणवायू िमळÁयामÅये
अडथळा उÂपÆन होऊ शकतो. Âयामुळे बाळ घुसमटते व पåरणामी म¤दूला इजा पोहोचू
शकते.
४. जÆमा¸या वेळी होणारे आघात- भारतातील ७० ट³के जनता úामीण भागात राहते.
तेथे दाई िकंवा सुईण यांना वै²ािनक ²ान नसते. Âयामुळे मुला¸या जÆमा¸या वेळी
काही किठणता िनमाªण झाÐयास मितमंदÂव ÿाĮ होते.
५. मातेचा रĉगट आिण गभाªचा रĉगट यांचा मेळ न बसणे.
जÆमानंतर येणाöया मितमंदÂवाची कारणे:
१. मानिसक आघात , अपघात, जडवÖतू डो³यावर पडणे - जÆमापासून मुलांचा िवकास
चांगला होतो. परंतु मानिसक आघातांनी िवकास थांबतो. (उदा. ७ वषाªचा रोहन खूप munotes.in

Page 106

106 उंचीवर असलेÐया बाÐकनीतून पडला व डो³याला मार लागला. Âयामुळे Âयाचा
िवकास खुंटला व मानिसक Łपाने तो मागे पडला.)
२. मुलाचे एखादे ऑपरेशन करÁयाची आवÔयकता पडली तर Âयातूनही िवषारी वायूचा
पåरणाम Âयां¸या म¤दूवर होतो.
३. रĉÿिøया बरोब र न बनणे. ºया मुलांमÅये जेवणानंतर रĉ बनÁयाची ÿिøया बरोबर
बनत नाही Âयांचा िवकास खुंटतो, जो अÿÂय±पणे बुिĦ¸या िवकासास मारक ठरतो.
४. úंथéचा िवकार - ºया मुलां¸या काही úंथीचा िवकास बरोबर होत नसÐयामुळे úंथी
कायª करत नाहीत Âयामुळे मितमंदÂव येऊ शकते.
५. म¤दूला सूज येणे : म¤दूतील गाठीमुळे म¤दूचा आकार लहान होणे िकंवा वाजवीपे±ा मोठा
होणे अशा ÿकारची िवकृती िनमाªण होऊ शकते व Âयातून मितमंदÂव िनमाªण होते.
६. जÆमानंतर ĵा¸छोĵासाला जाÖत वेळ लागणे.
७. जÆमानंतर होणारे आजार - उदा. संसगªजÆय तापाचा म¤दूवर वाईट पåरणाम होतो.
कावीळ, िवषबाधा इ.
मितमंद मुलां¸या िवकासासाठी करावयाचे उपाय:
१. िवशेष शाळांमधून िश±ण :
मितमंद मुले शालेय िश±णात खूपच मागे पडतात. कािहंना िलहीता, वाचता देखील येत
नाही. Ìहणून िवशेष शाळांमधून मुलां¸या बौिĦक पातळीनुसार आवÔयक ते िश±ण िदले
जावे. उदा. अ±र ओळख पåरिचत ÿाणी , प±ी, पåरिचत वÖतूंची ओळख, गणन करणे, रंग
व आकार ²ान Öव¸छता व Öवावलंबनाचे िश±ण, िवशेष ±मतांनुसार गायन, वादन,
िचýकला, नृÂयकला, खेळ, Óयावसाियक िश±ण इ.
२. पालकांना मागªदशªन मितमंदÂवा¸या दोषाचे ÖवŁप, या मुलां¸या समÖया याबाबत
पालकांना शाľीय मािहती देऊन या मुलांशी कसे वागावे याचे मागªदशªन पालकांना
देणे आवÔयक आहे.
३. शारीåरक दोष दूर करणे मितमंद मुलांमÅये बौिĦक मयाªदेबरोबर मुलांना ŀिĶदोष,
®वणदोष व इतर शारीåरक दोष असतात. वैīिकय तपासणी व औषधोपचाराĬारे ते
दूर करÁयाचा ÿयÂन करावा.
४. अËयासøमाची रचना - िवīाथê Öवत:ची का ळजी घेऊ शकतील, समाजात नीट वागू
शकतील, Öवत:ची ®मशिĉ कारणी लावतील असे िश±ण Âयांना देणे आवÔयक आहे.
Âयानुसार सोÈया अËयासøमांची रचना करावी. िवīाÃयाªना नेमके काय करता येते,
कोणते कौशÐये, Óयवसाय कृती करता येणे श³य आहे यांचा अंदाज ती मुले
िशकायला येतात तेÓहा Âयांना तº²ां¸या मदतीने ¶यावा. munotes.in

Page 107

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - I
107 ६. पालकांची भूिमका पालकांनी संयम ठेवणे अÂयावÔयक आहे. मुलांचा राग कŁ नये.
ÿेम īावे. Âयां¸या दोषाची तीĄता ल±ात घेवून Âयांना जमेल, झेपेल इतके Öवावलंबी
व आनंिद बनवावे. योµय सकाराÂमक तावरण िनिमªती करावी.
७. िश±ण ÿिøया - अशा मुलासाठी ÿकÐप पĦतीचा वापर करावा. वगाªतील िवīाÃया«ची
सं´या कमी असावी. मुलां¸या िश±णामÅये वैयिĉक संबंधाना महßव आहे. िविवध
खेळ, Óयवसाय, शै±िणक सािहÂय यातून िवīाÃया«ना यथायोµय िøया करÁयाची संधी
īावी.
८. मुलांचे िनिIJत िवĴेषण कŁन Âयां¸या िश±णाचे िनयोजन करावे.
मितमंदासाठी शै±िणक कायªøम:
I. िश±ण±म मितमंद:
१. बालका¸या ±मतेला अनुसŁन अÅयापन करणे:
सवªसामाÆय िवīाथê ,मितमंदÂव असलेला िवīाथê या दोÆहीमÅये फरक असÐयामुळे
साहिजकच अÅयापन पĦती देखील बदलायला हवी. बालकाची ±मता पडताळून Âयानुसार
िश±काला अÅयापन पĦती ठरवावी लागेल. ÿकÐप पĦती , ÿदशªने अशा िविवध
कायªøमात संधी īावी.
२. ŀक-®ाÓय साधनांचा वापर:
अमूतª िचंतनाचा अभाव, Öमरणाचा अभाव , तसेच आकलनाचा अभाव असÐयामुळे एखादी
गोĶ िबंबवÁयासाठी ŀक ®ाÓय साधनांचा वापर करावा. बहòइंिþय अÅयापन वापरÐयास
िवīाÃया«ना साहाÍयकारी ठरते.
३. िवīाÃया«¸या गरजांची जाणीव:
मितमंदÂवाची तीĄता ल±ात घेऊन िवīाÃया«¸या कोणÂया गरजा आहेत हे पालक व
िश±कांनी पडताळले पािहजे.
४. सहानुभुतीपूवªक िश±कांचे वतªन:
या िवīाÃया«ना एकदा सांगून आकलन होत नसÐयामुळे िश±काने न िचडता, संयमाने
िवīाÃया«ना समजेल अशा ÿेमळ भाषेत सांगावे. Âयां¸याशी आपलेपणाने व सहकायाªने
वागावे.
५. वर¸या वगाªत न चढवणे :
िवīाÃया«चा Öतर न पाहता वर¸या वगाªत चढवले तर ते वर¸या वगा«चा अËयास कŁ शकत
नाहीत. Âयां¸या मनात अÆय ÿकारचे संघषª सुŁ राहतात. Âयाचे पयªवसन गैरिशÖतीत
देखील होऊ शकते.
munotes.in

Page 108

108 ६. वैīिकय सेवा :
शाळेने मितमंद मुलांसाठी योµय उपचार योजना, वैīिकय सेवा उपलÊध करणे.
७. शै±िणक सािहÂय:
िवīाÃया«साठी साधे सोपे शÊदकोश, शÊदसंúह तयार करावेत. Âयां¸या अÅयापना¸यावेळी
शै±िणक साधनांचा वापर करावा. या िवīाÃया«ना वाचनासाठी मोठ टाईप असलेले शÊद,
मोठी िचýे, अिभŁची वाढवणारी पुÖतके उपलÊध करावी. Âयां¸यात वाचनाची आवड
िनमाªण करावी.
८. समुपदेशन :
मितमंदासाठी मनोिचिकÂसालये आहेत. तेथे Âयांना समुपदेशनाची सुिवधा देÁयात यावी
जेणेकŁन सुŀढ नागåरक Ìहणून ते बनतील.
९. Óयावसाियक ÿिश±ण:
मितमंदÂवाचे ÿमाण िकती आहे हे पाहòन िवīाÃया«ना Öवत:¸या पायावर उभे राहÁयासाठी
िविवध Óयवसायांचे Âयां¸या ±मतेनुसार ÿिश±ण īावे. जेणेकŁन ते आÂमिनभªर होतील.
उदा. िमठाईचे ³स तयार करणे, कापडी िपशÓया िशवणे, मेणबÂया, खडू तयार करणे.
(उदा डŌिबवली येथील अिÖतÂव शाळा).
१०. िøयािशलतेवर भर īावा:
Âयां¸या अËयासøमामÅये ÿाथिमक शै±िणक कौशÐयांशी िनगिडत िवषय ठेवणे आिण
वातावरणाशी जुळवून घेÁया¸या ŀिĶने मूळ कौशÐये िशकवणे.
II. ÿिश±ण±म मितमंद:
मितमंदता अिधक असÐयामुळे िश±ण±म ÿमाणे शालेय िश±ण देता येणार नाही. परंतु
काही मूलभूत कौशÐये िशकवता येतील.
१. Öवत:ची काळजी घेता येÁया¸या ŀिĶने कौशÐये िशकवणे.
उदा. शरीर Öव¸छता ÿिश± ण, ÿसाधन ÿिश±ण , ÖवहÖते खाणे साधी सोपी कामे करता
येतील इतपत िश±ण देणे.
२. सामािजक कौशÐये िशकवणे:
उदा. पाहòÁयांचे Öवगत करणे, रहदारीचे िनयम पाळणे, िमýाबरोबरीने खेळणे इ.
३. कारक कौशÐये.
४. घरगुती कौशÐये:
फरशी पुसणे, इľी करणे, कपड्यां¸या घड्यां करणे, घरगुती वापरा¸या वÖतु हाताळणे. munotes.in

Page 109

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - I
109 ५. शालेय िश±णिवषयक कौशÐये:
घड्याळाचे वाचन करणे, सामाÆय िहशोब करणे, सुटी नाणी हाताळता येणे.
६. ÿÂय± वÖतूंचा वापर करावयास देणे.
७. ÿबलीकरण तßवाचा वापर करावा.
III. देखरेख आवÔयक असणाöया तीĄ मितमंदांबाबतचा ÿिश±ण कायªøम:
अिततीĄ ÿमाणामÅये जी मुले मागासलेली आहेत अशा मुलांना िश±ण देता येत नाही.
आिण अकुशल ÖवŁपाचे ÿिश±णही देता येत नाही. या मुलांसाठी िश±णसंÖथा आपÐया
भारतात आढळत नाही. शासकìय िनमशासकìय िकंवा संÖथामÅयेच Âयांना ठेवÁयात येते
Âयां¸यावर तेथे २४ तास देखरेख ठेवावी लागते. तेथे पुढील गोĶीवर भर īावा.
१. Öवावलंबनाची कौशÐये - ÖवहÖते जेवण, आपला पोशाख करणे, िकटक, ÿाणी
इÂयादéपासून Öवत:चा बचाव करणे.
२. आपले जीवन कोणÂयाही ÿकारे संकटात सापडणार नाही आिण Âयाचबरोबर
इतरांनाही संकटात पाडील असे असू नये.
४.४ ÿ²ावान बालके उ¸च बौिĦक ±मता , िवशेष ±मता आिण गुणधमª असणाöया बालकांना ÿ²ावान बालके
Ìहणतात. ºया बालकांचा बुिĦगुणांक १४० पे±ा अिधक असतो. अशा बालकांना ÿ²ावान
बालके Ìहणतात. एखाīा िविशĶ ±ेýातील खूप मोठ्या ÿमाणावर ±मता असते. काही
Óयिĉ अलौिकक बुिĦम°े¸या ÿितभासंपÆन असतात.
ÿ²ावान बालके: Óया´या:
िफराने व कबê,
''समाजा¸या ŀिĶने मूÐयवान अशा कोणÂयाही ±ेýात ®ेķ ÿतीची पाýता धारण करणाöया
कोणÂयाही वयोगटातील Óयंिĉना ÿ²ावान Ìहणता येईल.''
िÉलगलर व िबश,
''िव²ान, गिणत, कला, सजªनशील लेखन, संिगत सामािजक नेतृÂव अशा िवशेष ±ेýातील
उ¸च ÿतीची ÿ²ा , तसेच सभोवतालची पåरिÖथती हाताळÁयासाठी लागणारी उ¸च ÿतीची
सजªनशीलता असलेली बालके Ìहणजे ÿ²ा न बालके होय.''
रेÆझूली,
''बौिĦक पाýता , हातातील कायाªिवषयी ®ेķ ÿतीची िनķा आिण उ¸च सजªनशीलता या
तीन घटकातील आंतरिøयेचा पåरपाक Ìहणजे ÿितभा होय. ºया बालकांमÅये ही सवª munotes.in

Page 110

110 गुणवैिशĶ्ये आहेत िकंवा जी मुले या गुणांचा िवकास साधू शकतील व समाजोपयोगी ±ेýात
Âयांचा वापर कŁ शकतील अशी बालके Ìहणजे ÿ²ावान बालके होय.''
डन. एल. एम,
''ÿ²ावान िवīाÃया«¸या अÓयĉ बौिĦक ±मता मानिसकåरÂया िचý रेखाटÁया¸या बाबतीत
उ¸च Öतरावर असतात. Âयामुळे ते िनÕप°ीयुĉ व मूÐयमापनाÂमक िवचार कł शकतात.
Âयांना जर पुरेसा शै±िणक अनुभव िदला तर ते भावी समÖया सोडिवणारे, संÖकृतीत भर
घालणारे व संÖकृतीचे मूÐयमापन करणारे होतील असे तािकªकŀĶ्या गृिहत धरता येणे
श³य आहे. ''
ÿ²ावान बालकाची वैिशĶ्ये:
अ. शारीåरक वैिशĶ्ये:
१. इतर साधारण मुलांपे±ा जÆमत: १.७ इंचानी अिधक लांब (उंच) जÆमाला येतो.
२. वजनाने इतर साधारण मुलांपे±ा जाÖत असे ही मुले आरोµयसंपÆन व सुŀढ असतात.
३. चालणे, िफरणे व बोलणे दुस मुलांपे±ा लवकर िशकतात.
ब. बौिĦक वैिशĶ्ये :
१. उ¸च बुिĦगुणांक.
२. िविभÆन ±ेýात अिभŁची.
३. उ¸च शालेय संपादन.
४. आकलन शिĉ अिधक.
५. अमूतª िचंतनाची अिभŁची.
६. मोठा शÊदसंúह व Âयाचा अचूक वापर.
७. वाचनात लहान वयात वा³ÿचार व वा³ये वापरतात. लहान वयात गोĶ सांगणे.
८. पुÖतकात अिभŁची, नकाशे, शÊदकोश व िवĵकोश यात आवड असते. ÿौढांसाठीचे
वाचन, सािहÂय यांमÅये Łची.
९. िदनदिशªका व घड्याळे यांबĥल उÂसुकता असते.
१०. अवधान þीकरण अिधक असते.
११. कायªकारणभाव लगेच समजतो. कोणÂयाही घटनेमागील कारण, पåरणाम संबंधांची
जाणीव असते.
१२. िचýकला, संिगत व इतर कलात ÿािवÁय असते. munotes.in

Page 111

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - I
111 १३. मानिसक ±मतांचा Âयां¸या वयोगटातील मुलांपे±ा अिधक लवकर िवकास होणे. (उदा.
लवकर वाचू शकणे) किठण मानिसक काय¥ करता येतात.
१४. भाषाÿभुÂव.
१५. िचंतन मनन व कÐपनाशिĉचा िवकास होतो.
१६. संशोधनवृ°ी.
१७. Öवयंÿ²ा उ¸चÿकारची असते.
१८. ममªŀिĶ असते.
१९. ŀÔयाÂमक व कृतीयुĉ कला.
२०. नेहमीचा अËयास फारच कमी कालावधीत पूणª करतात.
क) ÓयिĉमÂव वैिशĶ्ये:
१. आÂमिवĵासू.
२. भाविनक ÿगÐभता.
३. नेतृÂव गुण.
४. सजªनशीलता.
५. सातÂयशीलता.
६. मौिखक अिभÓयिĉवर ÿभुÂव.
७. चौकसपणा.
८. िनणªयशिĉ.
९. सूàम आिण अचूक िनåर±ण शिĉ.
१०. सुसमायोिजत.
११. बिहमुªखी.
१२. िज²ासू.
१३. ÿयÂनवादी.
१४. िनIJयी.
१५. Åयेयिनķा.
१६. िचकाटी. munotes.in

Page 112

112 १७. अिभÓयिĉ कौशÐय.
१८. ÿभुÂवाची भावना.
ÿ²ावान मुलांची िनवड:
ÿ²ावान बालका¸या बुिĦची चमक Âयां¸या वतªनातून ÿकट होत असते. ÿ²ावान
िवīाÃया«ची िनवड खालील िवधीĬारे करÁयात येते.
१. एखाīा ÿijा¸या उ°रा¸या माÅयमाने.
२. मत ÿदिशªत करÁयाची संधी िदÐयाने.
३. शंका-कुशंका िवचारणाĬारे.
४. बुĦीपåर±णाĬारे िवīाÃया«चा बुÅयांक काढून आिण िविवध ÿकार¸या ÿमािणत
कसोट्या देऊन ÿ²ावान बालकांचा शोध घेता येतो. (सृजनशीलते¸या ÿमािणत
कसोट्या)
५. शालेय चाचÁया व पåर±ा, अÆय कायªøमातील सहभाग व ÿािवÁयामुळे ओळखता
येतात.
६. िश±कांचे मत - ÿ²ावान बुĦीची िनवड करÁयात िश±काचे मत महßवाचे आहे. जो
िवīाथê संपकाªत राहतो Âयाची योµयता िश±क चांगÐया तह¥ने समजू शकतो.
ÿ²ावान बालकांची समÖया:
१. ÿभुÂवाची भावना िनमाªण होÁयाचा संभव असतो.
२. ÿ²ावान बालकासोबत असणारी बालके सामाÆय बुिĦचा असÐयामुळे समायोजन
करणे कठीण जाते.
३. ÿ²ावान बालकांना जर योµय मागªदशªन िमळाले नाही तर बेिशÖत व गुÆहेगारीकडे
वळÁयाचा संभव असतो.
४. ÿशंसा, Öतुती व सतत िमळणाöया यशामुळे ÿजावान मुले शेफारÁयाचा संभव असतो.
५. ÿ²ावान बालकां¸या गतीनुसार िवषयात ÿगती करÁयास ÿितबंध झाला तर Âयाची
अËयासातील अिभŁची कमी होÁयाचा संभव असतो.
ÿ²ावान बालकांसाठी शै±िणक उपøम :
िश±ण आयोगाने (१९६४-१९६६) साली ÿजावान बालकांची दखल घेऊन Âयां¸यासाठी
िवशेष िशफारशी केÐया.
१. खास कायªøमांचे आयोजन करणे.
२. समवयÖकांपे±ा वर¸या वगाªत टाकणे. munotes.in

Page 113

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - I
113 ३. ÿ²ावान बालकांचे वेगळे गट कŁन Öवतंý ÿिश±ण देणे.
४. Öवतंý, समृĦ अËयासøम तयार करावा.
५. ÿ²ावान बालकांस इय°ा गाळून वर¸या वगाªत ÿवेश īावा.
६. ÿ²ावान िवīाÃया«साठी úंथालयाची िवशेष ÓयवÖथा असावी. हवी ती पुÖतके हाताळू
īावी. उ¸च ÿतीचे अÅययन सािहÂय, संदभª अÅययनासाठी ºयादा शै±िणक सुिवधा
पुरवणे.
७. ÿ²ावान िवīाÃया«साठी िविवध अÂयाधुिनक अÅयापन पĦतéचा वापर करावा. उदा.
- Öवयं अÅययन - सहकायª अÅययन
- øमिÆवत अÅययन - समÖया िनराकरण
- ÿकÐप पĦती - आधार पĦती
- सांिघक अÅयापन - बुिĦमंथन
८. वेगळे वगª तयार करावेत.
९. सहशालेय कायªøमात िविवधता आणावी. उदा.
- उÂसफूतª भाषण - वाद िववाद
- िनबंध लेखन - िचýकला Öपधाª
- वĉृÂव Öपधाª - āीदवा³य Öपधाª
- चचाª
१०. ÿयोगशाळेत िविवध ÿयोग करÁयाची संधी īावी.
११. शै±िणक सािहÂय िनिमªती कŁवून ¶यावी.
१२. िविवध ÿकारचे, आÓहानाÂमक ÖवाÅयाय īावेत.
१३. िविवध समÖया व कूट ÿij सोडिवÁयासाठी िवīाÃया«ना ÿोÂसाहन īावे.
१४. िनरिनराळे छंद जोपासÁयास ÿवृ° करावे.
१५. शाळेमÅये कमी वयात ÿवेश īावा.
१६. ÿ²ावान िवīाÃया«ना वैयिĉक िश±ण / ल± देणे आवÔयक आहे.
१७. िवशेष शाळा आिण वगाªची िनिमªती गरजेची आहे.
१८. सामूिहक कायाªला ÿोÂसाहन देणे munotes.in

Page 114

114 १९. सखोल ²ान देणे.
२०. Öवतंýकायª करÁयास ÿवृ° करणे
२१. सहलीचे िनयोजन करÁयाची जबाबदारी सोपवणे
२२. सुĘीतील शाळा ही योजना राबवणे - अमेåरकेमÅये ही योजना राबवली जाते.
आÓहानाÂमक अËयासøम िशकवला जातो. तेथे िवīाÃया«ना सवō°म पुÖतके
उपलÊध कŁन िदली जातात. वगाªत चचाª घडवून आणतात. िविवध ÿसंग
िवīाÃया«समोर उभे केले जातात. ÿकÐप तयार करवून घेतात.
२३. खास त²ांची Óया´याने आयोिजत केली जातात.
२४. ÿ²ावान बालकांस राÕůीय ÿ²ाशोध पåर±आ, िशÕयवृ°ी पåर±ा यांन बसÁयास ÿवृ°
करणे.
२५. सतत आÓहानाÂमक पåरिÖथती िनमाªण करणे. िवचारासांठी खाī पुरवणए.
२६. िवĴेषण, संĴेषण, संबोधाÂमक िवचार ÿिøया, सजªनशीलता यास वाव देणे.
२७. अËयासिवषयक Öवयं सवयी पडाÓयात यासाठी िश±कांनी िवīाÃया«ना ÿवृ° करणे.
२८. ÿ²ा न बालकांसाठी पुढील अËयासøम िकंवा Óयवसाय िनवडÁयासाठी
सामाÆयांपे±ा मागªदशªनाची अिधक गरज भासते Âयासाठी Âयां¸या कुशाú बुिĦची
वेळीच जाणीव होणे आवÔयक ठरते. Ìहणून शाळेत ÿिशि±त समुपदेशकाकडून Âया
िवīाÃया«ना मागªदशªन सेवा पुरवाÓयात.
२९. वगाªत अÅयापन करÁयाची संधी िवīाÃया«ना अधुनमधुन पुरवावी.
३०. चांगले आदशª िवīाÃया«समोर ठेवावे.
३१. पयªवेि±त अËयास पĦती सुŁ कŁन बुिĦमान अÅययनाÃया«ना गटÿमुख Ìहणून
नेमावे. इतर िवīाÃयाªना मागªदशªन करÁयासाठी ÿवृ° करावे.
३२. Öवतंý संशोधन करÁयास ÿवृ° करावे.
३३. िविशĶ ÿijांना अनुसŁन चचाª सý सुŁ करणे व Âयात ÿ²ावान बालकांना सहभागी
करणे.
३४. िवīािनकेतन, नवोदय िवīालये यामधून ÿ²ावान बालके िश±णापा न वंिचत राहó
नये Ìहणून िश±ण िदले जाते.


munotes.in

Page 115

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - I
115 ÿ²ावान बालकांना मागªदशªन:
ÿ²ावान बालकांची िनवड
ÿ²ावान बालकांचे वगª
समृĦ अËयासøम
अÅयापन पĦती , अÅयापन शैली
ÿÂयेक पĦतीचा उपयोग, मयाªदा अडचणी
योµय पĦतीचे उपयोजन
४.५ अÅययन अ±मता (LEARNING DISABILITIES) शै±िणक संøमणा¸या कालावधीत बहòतेक मुलांना काही अडचणी ÿij िनमाªण होतात.
Âयां¸या गरजा Öवतंý मागाªने सोडवाÓया लागतात. Âयामधूनच अÅययन अकायª±मता ही
संकÐपना पुढे आली. १९५४ मÅये अमेåरकेतील उ¸च Æयायालयाने िदलेÐया
िनकालानुसार, ÿÂयेक मुलास Âया¸या गरजांनुसार सवª ÿकार¸या शै±िणक सुिवधा
उपलÊध कŁन देणे आवÔयक आहे. यामुळे अÅययनात मागे पडणाöया मुलांचा शोध घेणे
Âयांची कारणे समजून घेणे यावर समपªक उपाययोजना करणे आवÔयक ठरते. अÅययन
अकायª±म मुलांचा बुĦांक हा सवªसाधारण मुलाइतकाच असतो पण तरीही अÅयय न
ÿिøयेत समÖया/अडचणी जाणवतात तसेच Âया िवīाÃया«मÅये वतªनदोष देखील
आढळतात. अÅययनकौशÐये आÂमसात करÁयास आवÔयक असलेÐया ±मते¸या
अभावामुळे िवīाÃयाªना या अडचणéना सामोरे जावे लागते.
अÅययन अ±मता : Óया´या: १९६२:
म¤दूतील िøया नीट घडत नसÐयाने सवªसाधारण कायाªतील सौÌय ýुटी Ìहणजे अÅययन
±मता होय.
Bayer:
A learning disability is a neurobiological condition that affects the way
kids of average to above information. Learning disability negativety inputs
the ability to acquire basic s kills of listening, speaking, reading, writing
and Mathemating
कास आिण मायकेल बÖट:
ºया मुलांमÅये अÅययन अ±मता असते अशा मुलांमÅये बहòतेक वेळा Âयांनी िदलेÐया
ÿसंगी काय साधले आिण Âयां¸याकडून Âया ÿसंगी काय अपेि±त आहे, यात तफावत
आढळते. िवशेषत: ही तफावत एक िकंवा अनेक िठकाणी िदसून येते उदा. बोलणे, वाचणे,
िलिहणे, गिणत व Öथळ, काळ, िवषयाची समज इ. munotes.in

Page 116

116 १९६९ अमेåरकेतील अपंग िश±ण िवभागा¸या राÕůीय सÐलागार सिमती, अÅययन अ±म
मुलांमÅये, मूलभूत ÿिøयेमÅये काही ýुटी असतात. आकलन, बोलीभाषा, िलिखत भाषा,
ल±पूवªक ऐकणे, िवचार करणे, वाचन, लेखन, बोलणे, शÊदाचे वणªन िलिहणे, गिणतातील
कौशÐयामÅये िदसून येतात. या ýुटी कोणÂयाही शारीåरक िवकाराने िनमाªण झालेÐया
नसतात.
१. ऐकलेले शÊद समजून घेऊन Âयानुसार कृती करणे किठण जाते.
२. बोलणे, िशकणे, ल±ात ठेवणे अवघड जाते.
३. नेम³या शÊदांचा वापर करता येत नसÐयामुळे िवचार योµय शÊदात मांडता येत
नाहीत.
४. अथाªिवषयी आकलन करताना मनात गÐलत होते. उदा वर-खाली उजवा - डावा इ.
५. शÊदांचे उ¸चार योµय नसतात.
६. हाता¸या बोटां¸या हालचाली स±मतेने करÁयास वेळ लागतो.
७. सायकल चालवणे, दोरी उड्या इ. गोĶी अवघड करतात.
८. अËयासा¸या सवयी योµय नसतात.
९. दुस िवīाÃया«चे हावभाव समजत नाहीत.
१०. गाणी गुणगुणतात.
११. पालकांचे ÿभुÂव माÆय करत नाहीत.
१२. िमýांवर दादािगरी.
१३. अिधक तøारखोर.
१४. कोणÂयाही कामात नकाराÂमक भूिमका.
१५. संवाद साधणे जमत नाही.
१६. इतरांची कदर कŁ शकत नाही.
१७. Óयवहारचातुयाªचा अभाव.
१८. अनावÔयक गोĶीत रममाण.
१९. दुराúही.
२०. वगाªत िव कारण इकडून ितकडे िफरणे.
२१. िखडिकतून बाहेर बघत राहणे. munotes.in

Page 117

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - I
117 २२. पुÖतकाची पाने न वाचता उलटत राहणे.
२३. काळ, वेळ व अवकाश यां¸या संकÐपना ÖपĶ नसणे.
२४. एकाú होऊन काम पूणª करÁयाची ±मता नसणे.
२५. वेळेत काम पूणª कŁ न शकणे.
२६. अिÖथर व वतªनात आढळून येणारी चंचल मनोवृ°ी
२७. हĘी, िशÖतीचा अभाव.
२८. ऐकÁयाची सवय कमी.
२९. सतत बडबड करणे, तŌडाने आवाज काढणे.
३०. िचडखोर वृ°ी.
३१. निवन पåरिÖथतीला तŌड देÁयास स±म नसतात.
३२. एखाīा गोĶीत जाÖत वेळ रमू शकत नाही.
३३. मयाªिदत अवधानक±ा.
३४. Öवत:¸या वÖतु हरवतात, अÓयविÖथत असतात. वÖतू ÓयविÖथत ठेवणे जमत नाही.
३५. वतªनात आढळून येणारी चंचलता.
अÅययन अकायª±म बालकांची ल±णे:
१. मयाªिदत अवधानक±ा.
२. ®वणातील अकायª±मता.
३. अिÖथर व चंचल.
४. ŀĶी अ±मता.
५. कमी Öमरण.
६. Óयवहार²ानाचा अभाव.
७. संबोधन आकलनामधील समÖया.
८. िøयांचे एकýीकरण.
९. øमसंबंध जाणीवेचा अभाव.
१०. लय व ताल. munotes.in

Page 118

118 ११. ŀĶी व हालचाल यांमÅये मेळ घालता येत नाही.
१२. मयाªिदत अवधानकला.
१३. ऐकÁयातील अकायª±मता.
१४. Óयवहार²ानाचा अभाव.
अÅययन अ±मतेची कारणे:
I. जैव कारणे:
शै±िणकŀĶ्या अ±म असलेÐया मुलांमÅये जी अनेक वैिश िदसून येतात ती एका
िपढीपासून दुसöया िपढीकडे संøिमत झालेली आढळतात. अनुवंश आिण शै±िणक
अ±मता यां¸यामधील परÖपरसंबंध पुढील िनरी±णावŁन जाणवतो.
शै±िणकŀĶ्या अ±म असलेÐया मुलांमÅये जी अनेक वैिशĶ्ये िदसून येतात ती एका
िपढीपासून दुसöया पीढीकडे संøिमत धालेली आढळतात. अनुवंश आिण शै±िणक
अ±मता यां¸यामधील परÖपरसंबंध पुझील िनरी±णावŁन जाणवतो.
१. साधारणपणे २५ ट³के मुले अितिøयाशील आिण बरीच भावनाशील असतात आिण
हे गुण एका पालकामÅये उपिÖथत असÐयाने ते संøिमत होतात.
२. वाचादोष, अËयासातील उणीवा या वंशपरंपरागत काही कुटुंबामÅये आढळतात.
३. यु.एस.ए. मधील शाľ²ानी आिण मानसशाľ²ांनी अशा काही जनुकांचा शोध
लावलेला आहे िक ºया जनुकांमुळे वाचन आिण इतर शै±िणक बाबतीमÅये िविशĶ
समÖया उĩवतात.
II. शरीर शाľीय कारणे:
मÅयवतê चेतासंÖथे¸या सुयोµय कायª±मतेवरच मुला¸या शै±िणक ±मतांचा िवकास
अवलंबून असतो. आपÐया मÅयवतê चेतासंÖथे¸या कायाªत उणीव िनमाªण झाÐयास चेता
दुखावतात व Âयातून शै±िणक अडचणी उĩवत असतात. या दोघांचा संबंध म¤दू, मेŁरºजू
आिण संदेशवहन करणाöया चेतांमÅये दोष उÂपÆन होणे इ. असतो. Âयाची कारणे पुढील
ÿमाणे.
१. मेŁरºजूला काही कारणाने दुखापत झाली Ìहणजे संदेशवहन करÁयाöया चेता आपले
कायª नीट कŁ शकत नाहीत व Âयातून िश±णिवषयक अडचणी उÂपÆन होतात.
२. अपघातामुळे िकंवा जÆमपूवªकाळात जÆमा¸या वेळी िकंवा जÆमानंतर लगेच
चेतािवषयक काही अडचणéमुळे म¤दूला दुखापत पोहोतचे व शै±िणक ±मतेचा स
होऊ शकतो.
३. मुलां¸या शरीरात जीवनसÂवांची उणीव िनमाªण होते तेÓहा मुलां¸या रĉ संचारामÅये
एक ÿकारची अ±मता िनमाªण होते आिण Âयामुळे मÅयवतê चेतासंÖथेचे कायª सुåरळत munotes.in

Page 119

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - I
119 चालÁयासाठी ºया जीवनसÂवाची आवÔयकता असते Âया जीवनसßवांचे योµय
ÿमाणात संĴेषण होत नाही.
४. अÆन पदाथा«मÅये रंगांचा आिण खमंगपणा आणÁयासाठी अÆय काही पदाथाªचा वापर
केला जातो आिण मुलांकडून जेÓहा हे पदाथª बöयाच ÿमाणात खाÁयात येतात तेÓहा
Âयातून अितिøयाशीलता, आवेगशीलता आिण भावनाÂमक असमतोल इ. गोĶी
िनमाªण होतात आिण Âयातूनच मÅयवतê चेतासंÖथे¸या अपकायाªला ÿारंभ होतो.
III. वातावरणीय कारणे:
१. माते¸या गभाªशयात असताना गभाªला योµय ÿकारचे पोषक अÆन न िमळू शकणे आिण
गभाª¸या िवकासा¸या ŀĶीन सदोष वातावरण असते.
२. अपु िदवसांची ÿसुती आिण योµय Âया भौितक वातावरणाचा अभाव जÆमसमयी
मुलाला योµय ते वातावरण ÿाĮ न होणे िकंवा चेतासंÖथेत काही ÿकारची ýुटी िनमाªण
होणे.
३. पालकांचे दुलª± - मुला¸या घरचे कौटुंिबक वातावरणच िश±काला अनुकुल नसेल
आिण िश±णिवषयक ÿेरणा देखील नसेल अशा पåरिÖथतीत मुलालाल शै±िणक
उ°ेजन देणाöया गोĶी अनुपिÖथत असतात. Âयामुळे अÅययनात मागे पडतात.
४. शाळेत बालकांची होणारी उपे±ा - शालेय संÖथेतील िश±ण जर मुलांना
िशकवÁया¸या ŀिĶने िवशेष द±ता बाळगत नसतील िकंवा दुलª± करत असतील तर
ते िवīाथê शै±िणकŀĶ्या मागे राहतात.
५. अगदी सुŁवाती¸या वयामÅये पोषक अÆन न िमळणे, रोगांचा ÿादूभाªव, मुलाला
दुखापत पोहोचणे िकंवा एखादा अपघात जो मÅयवतê चेतासंÖथेचे कायª नीट घडू देत
नाही.
६. शै±िणक संÖथेतील वातावरण जर बौिĦक िवकासा¸या ŀिĶने अनुकूल नसेल आिण
मुलाला उ°ेिजत करणारे अनुभव ÿाĮ होत नसतील तर Âयातून िश±णिवषयक
अ±मता िनमाªण होऊ शकते.
७. मुलाची भाषािवषयक कौशÐये िवकिसत होÁया¸या ŀिĶने ÿितकूल वातावरण असेल
आिण िश±णा¸या बाबतीत वडील मंडळी ल± देत नसतील तर शै±िणक अ±मता
उĩवते.
८. बालका¸या वतªनातील चंचलता व अिÖथरता ही कारणे होय.
अÅययन अ±मतेचे वगêकरण:
अÅययन अ±मता असणा öया मुलांचा बुÅयांक सरासरी िकंवा Âयाप्◌ो±ा जाÖतही असतो.
पण तरी समवयÖक मुलांÿमाणे शै±िणक ÿगती कłन घेÁयात ते मागे पडतात. बोधाÂमक
िवकासात अडथ ळा आÐयाने अÅययन अ±मता िनमाªण होते. munotes.in

Page 120

120 अÅययन अ±मतेचे वगêकरण:
१) वाचन अ±मता.
२) लेखन अ±मता.
३) गिणत अ±मता.
अ) वाचन अ±मता (DYSLEXIA) ओवेन यां¸या पाहणीनुसार, ऐकलेले शÊद, वा³य पुÆहा जसे¸या तसे ÌहणÁयातही या
मुलांना खूप अडचणी येतात.
अडखळत वाचणे, शÊद - अ±र गाळणे व शÊदाचा वेगळा उ¸चार करणे ही ÿथमदशªनी
ल±णे होय. .
वाचन अ±मिवīाÃया«ची ल±णे : (Dyslexia)
१. मुळा±रातील øम लावणे किठण जाते.
२. तालबĦ किवता Ìहणता येत नाही.
३. भाषेची मुळा±रे िशकÁयास किठण जाते Ìहणून वाचन अडखळत व सावकाश असते.
४. वा³यातील शÊदांचा øम ल±ात राहत नाही. (उदा. कताª, कमª, िøयापद) Âयामुळे
अथªपूणª वा³यरचना होत नाही.
५. ल± þीत कŁन का म पूणª करÁयाची कुवत नसते. Âयामुळे वाचतात अडथ ळा
आणÐयास पुÆहा सुŁ करताना अडचण येते.
६. अ±रसमूहाचा अथªबोध होत नाही.
७. डावीकडून उजवीकडे, वŁन खाली अशा िदशेने वाचताना अडचणी येतात.
८. पुÆहा पुÆहा तोच शÊद वाचणे.
९. ÿथम ÿÂयेक अ±र ओळखून पुÆहा एकिýतपणे वाचणे.
१०. केवळ शÊद ओळखून वाचू शकत नाही.
११. ŀÔय संप°ी मयाªिदत
१२. सदोष उ¸चारण
१३. अपåरिचत शÊद िदसÐयास Âयाचा उ¸चार कसा करावा असा संĂम पडतो.
१४. नवीन शÊदÿयोग करतात.
१५. एक-एक शÊद नवीन वाचतात. munotes.in

Page 121

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - I
121 १६. अधªिवराम, पूणªिवराम येथे ल± देत नाहीत.
१७. उलटे वाचतात.
१८. अंदाजाने वाचतात.
१९. वाचनाचा कंटाळा करतात.
२०. जाÖत वेळ वाचू न शकणे.
२१. वाचताना बराच ýास जाणवतो.
२२. संदभाªने वाचन ही कृती Âयामानाने सोपी वाटते परंतु केवळ शÊद ओळखून वाचू शकत
नाहीत.
वाचनदोष अडचणी:
१. ऐकलेले शÊद, वा³य, पुÆहा जसे¸या तसे ÌहणÁयात अडचणी येतात.
२. वाचन करताना कोणÂया िठकाणी शÊद तोडावेत िकंवा वा³याचा िकती भाग एकावेळी
वाचला जावा यासंबंधी वाचनदोष असतो.
३. काही मुलांना अ±रांचा नीट उ¸चार करता येत नाही. िकंवा एखादा Åवनी
उ¸चारÁयात अडचण येते.
४. शÊदो¸चार नीट येत नाही.
५. आपण काय वाचले याचे नीट अथाªकलन होत नाही.
वाचनदोषावरील उपाययोजना:
१. ºया मुलांना अ±रांचा नीट उ¸चार करता येत नाही िकंवा Åवनी उ¸चारÁयात अडचण
असते अशा मुलांना Åवनीिवषयक यंýां¸या साहाÍयाने उ¸चार िशकवावेत व तशी
सवय करवून ¶यावी.
२. आदशª वाचनाचा मजकूर पुÆहा पुÆहा ऐकवावा. यासाठी वाचनाचे Åवनीमुþण केलेले
असेल तर ते सोपे जाते. अशा वाचनाचे अनुकरण करÁयास मुलाला ÿोÂसाहन īावे.
३. मानसशाľीय िकंवा वैīिकय ÖवŁपा¸या समÖयेमुळे Âयांचे शÊदो¸चार नीट होत
नाहीत. अशा पåरिÖथतीत Âयांचे समÖयेचे िनदान कŁन Âयां¸या समÖयेची िनिIJत
मािहती कŁन īावी व Âयावर उपचार करावेत. (उदा. वाचादोष).
४. नीट अथाªकलनासाठी एकापे±ा जाÖत वेदन¤िþयांचे तंý वापरावे. वेगवेगळया गोĶी
Âयांना ऐकिवÁयात याÓया. Âयाचबरोबर वैयिĉक अनुभवांचे कथन करÁयाला
ÿोÂसािहत करावे. Âयां¸याबरोबर एखाīा िवषयाची चचाª करावी. जेणेकŁन पाहाणे,
उ¸चारण इ. वेदनांचा एकाचवेळी वापर कसा करावा हा अनुभव देणे. असे अनुभव
िदÐयानंतर Âयांना वाचून अथª लावÁयाची सवय लावावी. वाचन िवषयाची पातळी munotes.in

Page 122

122 Âयां¸या आकलन शिĉतील असेल अशाच पाठ्यवÖतूंचा समावेश असावा. जे शÊद
Âयां¸या मािहतीतले नसतील Âयांचे अथª िवīाÃयाªना सांगÁयात यावे. आिण
आवÔयकता पडÐयास शÊद िकंवा वा³यातील आशयाचे ÖपĶीकरण īावे.
५. छोटे छोटे ÿij िवचाŁन पूणª वा³यात उ°रे देÁयास सांगावे.
६. िचýपĘ्या, नाट्यीकरण, बाहóलीनाट्य, ŀक-®ाÓयसाधने, पÌल@श काडª तसेच
संगणकाचा उपयोग करावा.
ब) लेखन अ±मता (DYSGRAPHIA) अपूणª लेखन, अ±र लहान मोठे, शÊद वा अ±र गा ळणे शÊद उलटसुलय िलहीणे ही
ÿाथिमक ल±णे लेखन अ±म िवīाÃया«ची होय. िलखाणामÅये ही मुले अ±म असतात.
लेखन अ±म िवīाÃया«ची ल±णे:
१. िलिहताना शÊद गा ळणे िकंवा वाढवणे.
२. शÊदांची अदलाबदल करणे.
३. पेन िकंवा पेÆसील हातात नीट धŁ न शकणे.
४. िलहीÁयाचा कंटाळा असतो. Âयामुळे िलहीÁयाची िøया टा ळतात.
५. िलखाणाचा वेग अितशय सावकाश असतो.
६. ÖवयंÖफूतªपणे िलहó शकत नाहीत.
७. अ±र सुवा¸च नसते. वाचणेदेखील किठण होते.
८. शुĦलेखनातील चुकांचे ÿमाण भरपूर असते.
९. िवरामिचÆहे समपªक िठकाणी वापरत नाहीत.
१०. दरवेळी वेगवेगळया शÊदां¸या ÖपेिलंगमÅये चुका होतात.
११. अ±रे िकंवा शÊद उलटसुलट िलहीतात. (उदा. ब, ड, िकंवा रस, सर इ.).
१२. खाडाखोड जाÖत करतात.
१३. सार´या िदसणा अ±रात गŌधळ करतात. (उदा. म , थ/घ, ध, इ.).
१४. एका शÊदात अिधक अनावÔयक मुळा±रे घुसवतात.
१५. Öव, िदघª, काना, माýा, वेलांटी, जोडा±रे याबाबतीत चुका करतात.
१६. उ¸चारात यासारखेपणा असलेÐया अ±रात गÐलत करतात (उदा. ट, ठ / ड, ढ, न,
ण इ.). munotes.in

Page 123

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - I
123 १७. शÊद आिण सं´या यातील काही भाग गाळून टाकतात.
१८. गृहपाठ एकटे पूणª कŁ शकत नाहीत.
१९. तŌडी एक Ìहणतात परंतु ÿÂय±ात वहीत वेगळेच िलहीतात.
२०. खूप दाबून िलहीतात. शÊदांमधील अंतर अयोµय असते. एका सरळ रेषेत िलहीत
नाहीत.
२१. अ±रां¸या आकारामÅये कमी जाÖतपणा जाणव .
२२. दोन शÊदांमÅये पुरेसे अंतर नसते.
२३. ओळी न आखलेÐया कागदावर िलहó शकत नाहीत.
लेखनदोष दूर करÁयासाठी शै±िणक उपøम:
१. अशा िवīाÃया«चे लेखी काम कमी करावे.
२. िनबंधाचे िवषय देताना िवīाÃया«ना आवडीचे िवषय िनवडÁयाची संधी īावी जेणेकŁन
िवīाÃया«ना िलहीÁयास ÿोÂसाहन िमळेल.
३. हÖता±रास फार महßव देऊ नये.
४. Æयूनगंड िनमाªण होणार नाही याची काळजी ¶यावी.
५. िवīाÃया«¸या लेखी कामाचे पåर±ण करताना िलखाणातील Öपेिलंगपे±ा आशयाला
महßव īावे.
६. िवīाÃया«ना एक ओळ सोडून िलहीÁयास सांगावे Âयामुळे अ±र एकात एक होणार
नाही.
७. गिणतासाठी उËया रेषा कŁन वही वापरÁयास īावी.
८. गिणतातील िचÆहांसाठी वेगवेगळे रंग ठरवावेत व तेच वापरावेत.
९. वाचताना आपण डावीकडून उजवीकडे जातो. माý गिणत सोडवताना उजवीकडून
डावीकडे सोडवतो. Âयामुळे िवīाÃया«¸या मनात गŌधळ होतो. Âयामुळे बाणा¸या
मदतीने गिणत सोडÁयाची िदशा दशªवता येईल.
१०. जोडीने काम करÁयास īावे (उदा. एक हòशार व एक अÅययन अ±मता
असलेला).अÅययन अ±मता असलेÐया िवīाÃया«स फÈयावरची मािहती उतरवून
घेÁयाची मदत करÁयास हòशार िवÃया«स सांगावे.
११. िवīाÃयाªचे हÖता±र खूपच वाईट आहे असे आढळÐयास साहाÍयक लैखिनक īावा. munotes.in

Page 124

124 १२. शुĦलेखनासाठी अवघड जाणारे शÊद ÿथम फÈयावर िलहीÁयात यावे. िवīाÃया«ना
Âया शÊदांचे िनåर±ण करावयास सांगावे आिण Âयांनी तो शÊद कसा िलहीला होता ते
ताडून पाहÁयास सांगावे.
१३. िवīाÃया«ने िलहीलेला शÊद आिण अचूक शÊद या दोÆही उ¸चार मुलाकडून कŁन
¶यावेत आिण कोणता उ¸चार बरोबर आहे हे Âयाला िशकवÁयात यावे. तो शÊद
वाÖतवात कसा िलिहला जातो ते Âया¸या मनावर ठसेल असा ÿयÂन करावा. ÿथम तो
शÊद Âयाला पाहóन िलहóन īावा आिण नंतर तो शÊद न पाहता आपÐया मनाने
िलहीÁयास सांगावा.
१४. शÊदाचा उ¸चार न³कì कसा आहे Âयाÿमाणे Âयां¸याकडून शÊदांचा उ¸चार करवुन
¶यावा.
१५. मजकूर पुÆहा पुÆहा वाचून िलहावयास īावा Ìहणजे Âयाचा सराव होईल.
१६. िवīाÃया«कडून अ±रांची पुरेशी सवय कŁन īावी आिण अ±रे सरळ रेषेत
िलहीÁयासाठी आलेखपýाचा वापर करावा.
१७. एक शÊद दुस शÊदापासून ÖपĶ वेगळा िदसेल अशा ÿकारची सवय िवīाÃया«ना
लावावी.
१८. अ±रे एकमेकांवर आøमण करतील इतकì लागून िलहó नयेत ÿÂयेक अ±र वेगळे
िदसावे.
१९. आवÔयकता वाटÐयास ÿथम िवīाÃया«ना ÿÂय± Âयांचा हात धŁन वळण लावावे
Ìहणजे अ±राची नीट मानिसक ÿितमा तयार होईल.
२०. अ±रांचे आकार न³कì कसे आहेत हे िवīाÃया«¸या नीट ल±ात यावे यासाठी योµय
Âया साहचयाªची सवय करावी. Ìहणजे ÿÂयेक अ±राचे वळण कसे आहे हे Âयां¸या नीट
ल±ात येईल व िलहीÁयातील चुका कमी होतील.
२१. लेखनासाठी योµय åरतीने कसे बसावे आिण अ±रे कशी िलहावी यासंबंधीचे मागªदशªन
करावे.
२२. िवīाÃया«¸या ÖनायूंमÅये बळकटी येÁयासाठी िविवध ÿकार¸या हालचालéचा Óयायाम
Âयां¸या हातांना īावा. ÿारंभी वाळूवर अ±रे िगरवÁयाची सवय लावावी.
२३. १ली ते १२ वी¸या िवīाÃया«साठी शालेय िश±ण िवभागाने लेखी पåर±ेसाठी २५
ट³के जादा वेळ िदला आहे.
क) झगणनदोष (DYSCALCULIA) गिणतीय अ±मता/गणन अ±मता गिणतीय िøया करÁयास अ±म असणे Ìहणजे गणनदोष होय.
munotes.in

Page 125

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - I
125 ÿाथिमक ल±णे:
१. िचÆहांमधीळ गŌधळ (- + x ÷ ) इ.
२. अंक उलट सुलट घेणे.
३. शािÊदक गिणताचे आकलन न होणे.
४. तŌडी िहशोबास अडचण.
गिणतीय अ±मता असणा öया िवīाÃयाªची ल±णे:
१. बोटांचा उपयोग मोजÁयासाठी वर¸या इय°ापय«त करतात.
२. अथªपूणª मोजमाप करता येत नाही.
३. सूý, पाठे, तĉे, दूरÅवनी øमांक Öमरणात ठेवणे किठण जाते.
४. सं´येचा, अंकांचा व Âयां¸या िकंमतीचा मेळ घालता येत नाही.
५. गिणतात हातचा धरणे िवसरतात.
६. बेरजेपे±ा वजाबाकì करणे किठण जाते.
७. अमूतª कÐपनांवर आधाåरत भूिमती, िýकोणिमती इ. गिणत अवघड जाते.
८. गिणती भाषा समजणे किठण वाटते.
९. उ°र पिýकेत गिणत उतरवताना चुकìचे उतरवतात.
१०. पाढे पाठ कŁ शकत नाही.
१०. १ ते १० अंकातील øम लावणे किठण जाते.
११. शÊद आिण सं´या यांतील काही भाग गाळून टाकतात.
गिणतीय अ±म िवīाÃया«ना येणाöया अडचणी:
१. गिणतातील ÿÂय± कृतéमधील अडचणी.
२. कूट ÿijातील तßवांचा शोध घेणे.
३. अथªपूणª मोजणे.
४. ŀक-®ाÓय िचÆहांचा मेळ घालÁयाचे कौशÐय.
५. िदशावाचक सं´यांची रचना करणे.
६. øमवाचक. munotes.in

Page 126

126 ७. गिणतातील िøयांचा øम.
८. तŌडी उदाहरणे सोडिवताना येणाöया अडचणी.
९. सं´या व िचÆहे वाचता न येणे.
१०. गिणतातील सांकेितक िचÆहांचा उपयोग करता न येणे.
११. गिणतातील िचÆहे िलिहÁयामÅये येणाöया अडचणी.
१२. गिणतातील मÅयवतê कÐपना , तÂव समजÁयामधील अडचणी.
उपाययोजना:
१. मूताªकडून अमूताªकडे जावे.
२. माÅयिमक व उ¸चमाÅयिमक शालांत पåर±ा िवभागाने गणनदोष असलेÐया
िवīाÃया«साठी बीजगिणत व भूिमती हा िवषय वगळला आहे.
३ जाÖत वेळ देणे.
सवªसामाÆय उपाययोजना:
१. वाचन, लेखन, गणन यात सतत येणायª अपयशामुळे याितÆही गोĶéचा कंटाळा येतो.
िकतीही ÿयÂन केले तरी पåर±ेत यश िमळत नाही. Âयामुळे अËयास शाळा या बĥल
ितटकारा िनमाªण होणार नाही याची द±ता ¶यावी.
२. अशा िवīाÃया«चा आÂमिवĵास व Öवÿितमा सुŁवातीपासूनच कमी असते Âयावर
पåरणाम होणार नाही या गोĶीकडे ल± īावे.
३. अशा िवīाÃया«ना आपÐया कमतरता जाणवत असतात पण तसे का होते ते समजत
नसÐयामुळे Âयांना तŌडी समजून īावे.
४. गटात काम करÁयाची संधी īावी. समवयÖक िवīाÃया«¸या सहकायाªने िशकÁयास
ÿोÂसाहन īावे.
५. िवīाÃया«मÅये Æयूनगंड िनमाªण होणार नाही याची काळजी ¶यावी.
६. िवīाÃया«ची आवड ओळखून Âयासाठी वेळ īावा.
७. िवīाÃया«चे मनोबल वाढÁयासाठी Âयां¸या ±मतेनुसार जबाबदारीचे कायªøम īावे.
८. अशा िवīाÃया«¸या पालकांशी सतत संपकª ठेवावा जेणेकŁन कुटुंबाĬारे पािठंबा िमळून
िवīाÃया«ची ÿगती व समÖया जाणून घेता येईल.
९. मोठ पाठ छोट्या घटकामÅये िवभागावे जेणे कŁन आकलन सहज होईल.
१०. पåर±ा पĦतीचे ÖवŁप बदलावे. तŌडी पåर±ा, चचाª ¶यावी. munotes.in

Page 127

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - I
127 ११. पåर±ेचा कालावधी जाÖत असू नये.
१२. ÿij पिýका वाचून दाखवावी.
१३. ÿÂयेक ÿयÂनासाठी ÿशंसा करावी.
१४. िवīाथê जे काम खूप चांगले कŁ शकतो ते पालकां¸या मदतीने शोधावे व ÿेåरत
करावे.
१५. अितशय जाÖत अÅययन अ±मता आढ ळÐयास योµय उपचारासाठी मागªदशªन
þाकडे पाठवावे.
१६. िवīाÃया«ची पालक व मु´याÅयापक यांबरोबर चचाª करावी.
१७. िवīाÃया«ची वैīिकय पूवªिपिठका जाणून ¶यावी.
१८. आजूबाजू¸या पåरसरात याबाबतचे त² उपलÊध असÐयास Âयांचे सहकायª ¶यावे.
४.६ आपली ÿगती तपासा १. ÿ²ावान बालकांचा बुद्Åयांक ––- पे±ा अिधक असतो.
२. मितमंद बालकांचा बुÅयांक –– पे±ा कमी असतो.
३. मंद अÅययनाÃया«¸या बुद्Åयांकाचे ३ ÿकारात वगêकरण करा.
४. ÿ²ावान बालके Óया´या िलहा.
५. मितमंद बालके Óया´या िलहा .
६. मितमंदÂवाची दोन कारणे िलहा.
७. अÅययन अ±मतेचे वगêकरण करा.
८. अÅययन अ±मता Ìहणजे काय ?
४.७ सारांश अËयासøमाÓयितåरĉची बरीच मािहती अवांतर मािहती ²ान हे ÿ²ावंत बालकांस िविवध
उपøमांĬारे देता येऊ शकते. ÿ²ावंतां¸या बुिĦला आÓहान पुरवणा उपøमांची यादी
िवīाÃया«ना देता आली पािहजे. रोजचा िदवस नवीन व आÓहानयुĉ असेल असे शालेय
वातावरण पुरवणे अÂयंत गरजेचे ठरते. िविवध बौिĦक उपøमांचा वापर हा केवळ
ÿ²ावंतासाठीच नाही तर इतरही िवīाÃया«साठी उपयुĉ ठŁ शकतात. मंद अÅययनाथê
तसेच मितमंदÂव ÿाĮ असलेÐया अÅययनाÃयाªस पालक, शाळा व शासनाने केलेÐया
मदतीने Âयां¸या समÖया दुर होऊ शकतात. munotes.in

Page 128

128 अÅययन अ±मता Ìहणजे अÅययनातील कमतरता िकंवा कमकुवतपणा होय. यामÅये
वाचन, िलहीणे व िविवध गणीतीय ±मता संपादनात दोष आढळतात. परंßयोµय वेळी Âयांची
ल±णे ओळखÐयास Âयावर ठोस उपाययोजना करता येते. Âयासंदभाªत पालकांनी आपले
पाÐय अÅययन अ±म आहे हे माÆय कŁन शाळा व सरकारचे सहकायª घेऊन ही अ±मता
बöयाच ÿमाणात कमी करता येऊ शकते.
४.८ ÖवाÅयाय ÿij १. ÿ²ावान बालकां¸या िश±णासाठी िश±कांनी कोणते ÿयÂन केले पािहजेत?
२. िवशेष गरजा असलेली बालके ही संकÐपना ÖपĶ करा.
३. िवशेष गरजा असलेÐया बालकांचे वगêकरण करा.
४. मंदबुĦी असणाöया बालकां¸या िश±णासाठी िश±कांनी कोणते ÿयÂन करणे गरजेचे
आहे?
५. ÿ²ावान बालकांची ल±णे िलहा.
६. मितमंदÂवाची कारणे िलहा.
७. मंद अÅययनकÂया«ची ल±णे िलहा.
८. मितमंदÂवाची ल±णे नमूद करा
९. ÿ²ावान बालकांना कसे शोधून काढाल ?
१०. ÿ²ावान बालकांना कसे मागªदशªन कराल ?
११. अÅययन अ±मता Ìहणजे काय? अÅययन अकायª±मतेचे वगêकरण करा.
१२. िवīाÃया«मधील लेखनदोष दूर करÁयासाठी तुÌही कोणÂया उपाय योजना कराल?
१३. लेखन अ±मता असलेÐया िवīाÃया«ची ल±णे नमूद करा.
१४. गिणतीय अ±मता (गणन अ±मता) असलेÐया िवīाÃया«ची ल±णे नमूद करा.
१५. वाचन अ±मता असलेÐया िवīाÃया«ची ल±णे नमूद करा.
१६. िवīाÃया«मधील वाचन अ±मता तुÌही कशी दूर कराल?
१७. गिणतीय अ±मतेवर उपाय सुचवा.

***** munotes.in

Page 129

129 ५
िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - II
घटक रचना
५.० उिĥĶे
५.१ ÿÖतावना
५.२ वंिचत घटक - वंिचतांचे सामािजक Öथान व समÖया
५.३ वंिचत घटक - वंिचतां¸या आिथªक समÖया
५.४ वंिचत घटक - वंिचतां¸या शै±िणक समÖया
५.५ घरामÅये होणारे िľयांचे शोषण
५.६ कायाªलयीन िठकाणी होणारे िľयांचे शोषण
५.७ जेķ नागåरकÂव
५.८ जेķ नागåरकां¸या भाविनक समÖया
५.९ जेķ नागåरकां¸या सामािजक समÖया
५.१० जेķ नागåरकां¸या शाåररीक समÖया
५.११ आपली ÿगती तपासा
५.१२ सारांश
५.१३ ÖवाÅयाय ÿij
५.० उिĥĶे १. वंिचत घटक संकÐपना ÖपĶ करणे. सामािजक, आिथªक व शै±िणक उपाययोजना
सुचवणे.
२. घरामÅये व कायाªलयीन िठकाणी िľयांचे शोषण कशाÿकारे होते ते ÖपĶ करणे व
Âयावर उपाययोजना सुचिवणे.
३. जेķ नागåरकां¸या भाविनक, सामािजक आिण शारीåरक समÖया शो धणे व Âयावर
उपाययोजना सुचवणे.
५.१ ÿÖतावना भारत हा िविवधतेने नटलेला देश आहे. िविभÆन संÖकृती, राहणीमान , या सवा«चा ÿभाव
देशा¸या आिथªक सुब°ेवर देखील होत असतो. देशाची आिथªक समृĦता ही सामािजक
िवकासाशी िनगडीत असते. देशाचा आिथªक व सामािजक िवकास साधावयाचा असेल तर
देशाची िश±णपĦती हा महßवपूणª घटक आहे. सवª लोकांना िश±णा¸या सुिवधा उपलÊध
करणे गरजेचे आहे. Âयासाठी भारतीय राºयघटनेत ४५ Óया कलमामÅये िश±णाचे
सावªिýकìकरण िदले असून ६ ते १४ पय«त¸या वयोगटातील सवª िवīाÃया«चा िश±ण munotes.in

Page 130

130 मोफत व सĉìचे केले आहे. असे जरी असले तरी भारतीय समाजामÅये असा एक समाज
अजून आढळतो िक जो सवªसामाÆय समाजापासून वेगळा पडला आहे.
Âया समाजातील
१) लोकांचे सामािजक Öथान कमी ÿतीचे आहे.
२) आिथªक िÖथती खालावलेली आहे.
३) मागासलेला िदसतो.
४) जीवन जगÁयासा ठी सतत संघषª करावा लागतो.
५) दाåरþ्य रेषे¸याखाली जीवन जगतात.
६) समाजातील उ¸च Öतरातील लोकांकडून सतत िपळवणूक होत असते.
समाजा¸या मु´य लोकÿवाहापासून दूर फेकÐया गेलेÐया अशा समाजाला वंिचत घटक
असे Ìहणतात.
Óया´या:
सर िकथ जोसेफ,
''ºया पåरिÖथतीमुळे Óयिĉतील सुĮ सामÃयाªचा िवकास होÁयास अडथळा िनमाªण होतो ती
अवÖथा वंिचतावÖथा होय.''
पाIJाÂय िकंवा ÿगत देशातही वंिचत घटक आढळतो. परंतु समाजातील आिथªक
ŀिĶकोनातून तेथे Âया माणसाचे समाजातील Öथान ठरते. परंतु भारतात माý वंिचत िह
सं²ा Óयिĉ¸या सामािजक Öथानाशी संबंिधत आहे.
वंिचत घटक ही सं²ा,
१. समाजातील खाल¸या जातीचे लोक / अनुसूिचत जाती जमाती.
२. वÆय टो ळ तून राहणारे लोक / भट³या जमाती आिदवासी
३. िľया
४. अÐपसं´यांक भािषक लोक यांना उĥेशून वापरली जाते.
®ी. डेिÓहड हेटर या िवचारवंताने वंिचतांची पुढील वैिशĶ्ये नमूद केली आहेत.
१. दाåरþ्य
२. िनकृķ दजाªची गृहरचना
३. गदê munotes.in

Page 131

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - II
131 ४. किनķ दजाª¸या लोकांचे þीकरण
५. िविशķ वंशा¸या लोकांचे þीकरण
६. अनारोµय
७. गुÆहेगारी ÿवृ°ी
८. भािषक समÖया इ.
५.२ वंिचत घटकांचे सामािजक Öथान व समÖया िश±णापासून वंिचत राहÁयाचे एक कारण Ìहणजे सामािजक Łढी, चािलåरती व अंधिवĵास
होय. भारतामÅये सामािजक वंिचततेचे मूळ भारतीय संÖकृतीत सापडते. भारतीय समाजात
वणªÓयवÖथा होती. ĺण ±िýय वैÔय शुþ ĺण ±िýय वैÔय शुþ हे चार वणª मानले जात होते.
Âयामधील किनķ जातéना अÖपृÔय ठरवून वर¸या जातéना गेली अनेक शतके धमाª¸या
नावाखाली िहन वागणूक िदली. वåरķ समजÐया जाणाöया जातीतील लोकांनी Âयां¸या
िनयमां¸या िनकषांवर किनķ जातीतील लोकांना सामािजक व राजिकय ±ेýात बिहÕकृत
केले होते. किनķ जातीतील लोकांना अÖपृÔय संबोधले Âयाचे मानवी ह³कì डावलले.
जातीÓयवÖथेतून उ¸च िनचता आली. नीचवणêय लोक समाजा¸या मु´य ÿवाहात राहóनही
मागे पडले.
ÿाचीन का ळी समाजाची िवभागणी Óयĉì¸या गुणाÿमाणे व कामाÿमाणे केलेली होती. परंतू
कालांतराने हीच िवभागणी जÆमाने ठŁ लागली व जातीसं´या अिÖतÂवात आÐया. यातील
सवाªत खालची जात शूþवणª हा सामािजकŀĶ्या वंिचत लोकांचा गट बनला शतकानुशतके
हा गट उपेि±त रािहला. Ļा गटावर सवªच ±ेýात सामािजक, आिथªक, राजकìय ,
सांÖकृितक व शै±िणक अÆयाय होत राहीला. समाजातील असं´य सुिवधा Âया गटाला
नाकारÐया गेÐया. अÂयंत तुटपुंजी मजूरी, िनकृĶ जीवन व कायमचे दाåरþ्य असे जीवन हे
जगत रािहले. उ¸चवणêयां¸या सुिवधा सोई Âयांना पाहÁयास सुĦा न परवडणारे होते आिण
Ìहणूनच Âयां¸यात एक ÿकारचा Æयूनगंड, भीती, िनराशा , िवफलता आढ ळून येते.
अशाÿकारे या सवª गोĶीने ýÖत वंिचत समाजजीवन ÿवाहातून बाजूला फेकले गेले. Âयांची
समाजातील अपाýता हीच मोठी समÖया ठरली. भारतीय समाजातील हा वगª सुधारणा,
िवकास , िश±ण , ÿगती या सवा«पासून शतकानुशतके वंिचत ठेवला गेला. munotes.in

Page 132

132 १. ÖवातंÞयपूवª काळात दिलतांना हीन लेखले जात असे.
२. मंिदरे, पाणवठे , तळी इ िठकाणी Âयांना ÿवेश नÓहता
३. समाजात Âयांना अपमानाÖपद वागणूक िदली जाई.
४. Âयांना गावाबाहेर झोपड्यात रहावे लागे.
आजही भारतीय समाजात जाितभेद मूळापासून नĶ झाला नाही. २१ Óया शतकातही
राºयात दिलतांना िनकृĶ दजाªची वागणूक िदली जाते. Âयां¸या सामािजक दजाªत सुधारणा
होणे आवÔयक आहे. आज दिलतांना घटनेने समान सामािजक दजाª िदला आहे.
वंिचत मुलां¸या सामािजक िवकासासाठी िवशेष कायªøम:
१. सांÖकृितकŀĶ्या मागे असलेÐया कुमारांना शाळेत भाषा वाचनाती मूळ कौशÐये
िशकवणे व Âयांना ºयात आवड असेल Âयात Âयांची िवशेष ÿगती साधणे िविशķ वतªन
बदलावर ल± þीत करणे. वाचन कौशÐय िवकास िवशेष कायªøम, शÊदो¸चार
सुधारणा कायªøम चे आयोजन करावे. जेणेकŁन समाजÿवाहात वावरताना Âयांचा
आÂमिवĵास डगमगणार नाही.
२. काम व अËयास योजना :
शाळा व समाज यां¸या सहकायाªने काम व अËयास उÂपादनोपयोगी काम व अËयास Ìहणजे
िशकता िशकता नोकरी करताना या तŁणांना अËयास कसा करता येईल याबाबत योजना
तयार करणे.
३. समवयÖक तŁणांची मंडळे, संघटना Öथापन करणे:
यामÅये हे तŁण आपआपसात एकमेकांपासून चांगÐया गोĶी िशकतील. हे कायª शाळा व
समाज यां¸या संयुĉ िवīमाने झाले पािहजे. अशाÿकारे काम व अËयास योजना यशÖवी
करÁयासाठी ÿथम ÿÂयेक तŁणाची इ¸छा, कल, आवड ±मता ल±ात घेऊन काम व
अËयास योजना राबवणे.
४. समूह क¤िþत कायªøम योजना:
Ļा मुलां¸या पालकांची व इतर ÿौढ ľी पुŁषांची सुधारणा करणे. राÕůीय सेवा
योजनामाफªत िविवध पुरक कायªøमाची योजना आखणे आरोµय िश±ण, Öवावलंबन िश±ण
इ. उपøम योजणे.
५. संलµन िश±ण कायªøम:
वंशामुळे व धमाªमुळे /जातीमुळे आलेली वंिचतता व Âयामुळे आलेली एकाकìपण नाहीसे
करÁयासाठी संलµन कायªøम पुढे आला. उदा. अमेåरकेमÅये िनúो मुलां¸या िश±णाची
समÖया उú आहे. हे सामािजकŀĶ्या मागासलेले आहे. शै±िणकŀĶ्या वंिचत आहेत Âयांचा
िवकास करÁयासाठी अमेåरकेतील शाळा िनúो मुले व अमेåरकन गोरी मुले Ļांचे िश±ण munotes.in

Page 133

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - II
133 एकý एकाच शा ळेत Óहावे Ìहणून हा कायªøम आयोिजत केला व तेथे एकाÂमतेचा पुरÖकार
केला.
भारतामÅये िजÐहा पåरषद, सरकारी शा ळा, महानगरपािलका व खाजगी शा ळांमधून संलµन
मागª िÖवकारलेला आहे. या शाळांमधून मागासजातीय भागास वÆय जमाती, मागास समूह
अनुसूिचत जाती जमाती, भट³या जमाती आिण आिथªकŀĶ्या मागास ±ेýातील खालचा
वगª तसेच मÅयमवगªया सवª Öतरातील लोकांची मुले या शाळातून एकिýतपणे िशकतात.
यामुळे वंिचत व अवंिचत मुलांमÅये चांगला संवाद होऊन िवचारांची देवाणघेवाण
/आंतरिøया घडून येते. वंिचत मुलांमधील सामािजक अिलĮता दूर होते.
६. लोकसमूदाय क¤þीत कायªøम:
मु´यÂवेकŁन समाजा¸या गरजा ल±ात घेऊन तयार केलेले असतात. वंिचत समाजा¸या
गरजेनुसार अËयास øमाचा आराखडा िवकिसत केÐयाने सामािजक समूहाची जाणीव
गित±म बनते व कÐयाणदायी ठरते. समाजिश±णाचे कायªøम Ļा हेतूनेच राबवले जातात.
समाजिश±ण कायªøमाचा उपयोग करमणुकìबरोबरच वंिचत मुलां¸या पालकांची वृ°ी
सुधारÁयासाठी होते. तसेच कौटुंिबक वा समूहा¸या जीवनÖतराचा दजाª सुधारÐयामुळे
वंिचत मुलांमधील कमतरता कमी होÁयास मदत होते. भारतीय समाजात जातीभेद
मुळापासून नĶ झाला पािहजे. सामािजक दजाªत सुधारणा होणे आवÔयक आहे. Óयवसाय,
िश±ण , करमणूक इ. िठणाणी समानतेचा िवचार होणे आवÔयक आहे.
५.३ वंिचतां¸या आिथªक समÖया समाजात उ¸च वणêय असूनही ºयांची आिथªक पåरिÖथती चांगली नाही अशा लोकांचा एक
वगª Âयावेळी समाजात होता Âयां¸या मागासलेपणाचे कारण आिथªक होते. भारताने
कÐयाणकारी राºयाची कÐपना िÖवकारÐयामुळे समाजातील जे घटक कोणÂयाही
कारणाÖतव मागासलेले आहेत. Âयां¸या िवकासाची जबाबदारी सरकारने िÖवकारलेली
आहे. अनुसूिचत जाती या अजूनही दाåरþ्यातून फारशा वर आलेÐया नाहीत.
चातुवªÁय समाजरचनेमुळे दिलतांना हीन दजाªचे काम करावे लागे. Âयांना आिथªक ÿगती
साधता येत नसे. Âयांना जिमनीची मालकì िमळत नसे. मोलमजूरी व काबाडकĶ करावे
लागत . वंिचतांचे जीवन परावलंबी होते. आज Âयांना िमळत असलेÐया िश±णाने वंिचतांची
फार सुधारणा झाली नाही. िकमान रोजंदार कायīाचे पालन नीट होत नाही.
वंिचतां¸या आिथªक समÖया दूर करÁयासाठी शासनाने केलेले उपाय:
१. सवª ÿकार¸या िश±णात िफ माफìची सवलत िदली जाते.
२. शालेय व उ¸च िश±णासाठी िवīाÃया«ना िवīावेतन िदले जाते.
३. िवīाÃयाªना गणवेश, पुÖतके, शै±िणक खचª, वसतीगृह खचª याबाबतीत मोठ्या
ÿमाणात सूट िदली जाते िकंवा आिथªक भार सरकार सहन करते. munotes.in

Page 134

134 ४. आय.ए.एस. सार´या उ¸च Öपधाª पåर±ेकåरता मोफत मागªदशªनाची सोय शासनात
केली जाते.
५. घटने¸या ४५ Óया कलमाÿमाणे ६ ते १४ वयोगटातील सवª मुलांची िकंमान ÿाथिमक
िश±ण मोफत िदले जाते.
५.४ वंिचतां¸या शै±िणक समÖया िश±णाचे महßवपूणª सामािजक उिĥĶ Ìहणजे समान संधी होय. िश±णा¸या समान संधीमुळे
एक समतामूलक मानवतावादी समाज िनमाªण होईल व Âयामुळे मागास व दिलत वगª िश±ण
ÿाĮ कŁन िÖथती सुधाŁ शकतील.
िश±णापासून वंिचत राहÁयाची कारणे.
१. माता-िपÂयांची िनर±रता
२. घराजव ळ शाळा नसणे.
३. सामािजक Łढी , चालीåरती व अंधिवĵास
४. माता िपÂयांची हालाखीची आिथªक िÖथती
५. शाळेचे अरोचक वातावरण
६. मुले कुटुंबाला आिथªक हातभार लावÁयासाठी काम करतात.
वंिचत मुलांची वैिशĶ्ये:
शालेय जगतात Ļा वंिचत मुलांमÅये साधारणपणे बौिĦक मागासलेपणा अËयासøमातील
मंद ÿगती व अवेळी शाळा सोडून देणे वा बöयाच वेळा गैरहजर राहÁयाची ÿवृ°ी या
मुलांमÅये मागासलेपणा, नैराÔय, बेमुवªतखोरपणा, गुÆहेगारी ÿवृ°ी, Æयूनगंड, परकेपणाची
भावना , योµय ÿेरणांचा अभाव इ. वैिशĶ्ये आढळतात.
Âया मुलांचा बौिĦक सांÖकृितक व सामािजक िवकास व पयाªयाने जीवनमान यांचा िवकास
करणे दशिहता¸या ŀĶीने लोकशाहीस आवÔयक आहे. सÅयाचे युग लोकशाहीचे आहे,
ÓयिĉÖवातंÞयाचे आहे, Óयिĉिवकासाचे आहे.
सÅया¸या युगाची वैिशĶ्ये:
१. मानवता
२. धमªिनरपे±ता
३. बौिĦक ÿगती
४. मनाची िवशालता munotes.in

Page 135

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - II
135 समाजातील ÿÂयेक घटकाची ÿणती व उÆनती झाली पािहजे. Âयासाठी िश±ण ही एकमेव
गुŁिकÐली आहे आिण Ìहणूनच सामािजकŀĶ्या वंिचत असलेÐयांना समाजातील इतर
Öतरातील लोकांबरोबर आणÁया¸या ŀिĶने व Âयां¸या पåरिÖथतीत सवाªथाªने गुणाÂमक
ÿगती साधÁयासाठी िविवध शै±िणक उपøम शासनाने घेतले आहेत.
I. सĉìचे सावªिýक ÿाथिमक िश±ण.
II. ÿौढ िश±ण व समाजिश±ण उपøम
III. अनौपचाåरक िश±ण उपøम
IV. िनरंतर िश±ण उपøम
V. समूह ÿ±ेपण माÅयमातून िश±ण
VI. वंिचत मुलां¸या िश±णासाठी िविवध सुिवधा
I. सĉìचे व सावªिýक ÿाथिमक िश±ण:
भारताने घटने¸या ४९ Óया कलमाने िश±णाची जबाबदारी घेतलेली आहे. Ļा िश±णाने ६
ते १४ वयोगटातील मुलांना िकमान ÿाथिमक िश±ण िमळणार आहे. ही भावी िपढी
िश±णाचे कायª साधणारे आहे. समाजातील सवª घटकांना िश±ण िमळणार असÐयाने व
सĉìचे असÐयाने वंिचत गटही Ļा िश±णाला वंिचत होणारी नाहीत.
II. ÿौढ िश±ण व समाजिश±ण उपøम:
वंिचत घटकातील बरेच लोक िनर±र अडाणी संकुिचत वृ°ीचे, परंपरांना जपणारे अध®Ħा
असलेÐया आहेत. Âयां¸यातील दाåरþ्यांत Âयां¸या मागासलेपणाचे मुळ आहे. ते नĶ
करÁयासाठी ÿौढ िश±णाचा उपøम घेतला आहे. Ļा िश±णाने पालकांचे उĨोधन होऊन
Âयां¸यात जागृती होणार आहे. जेणेकŁन ते आपली ÿगती साधू शकतील.
III. अनौपचारीक िश±ण उपøम:
ÿाथिमक िश±ण पूणª केलेला वा पåरिÖथतीने ते पूणª कŁ न शकलेÐया बहòसं´य
िवīाÃया«ना ²ान ÿवाहासोबत व का ळासोबत राहÁयासाठी िश±ण घेणे øमÿाĮ आहे. अशा
Óयिĉना Âयां¸या सोईने िश±ण देÁयासाठी अनौपचाåरक िश±णाचा उपøम आयोिजला
आहे.
IV. िनरंतर िश±ण उपøम:
Óयवसाय वा नोकरी करणा öया लोकांना Âयां¸याच ±ेýात ÿगती करÁयासाठी िकंवा अÆय
काही िश±ण घेऊन ÿगती साधÁयाची इ¸छा असणाया«साठी हा उपøम आहे. यामÅये
आपÐया सोईÿमाणे वेळेÿमाणे िश±ण घेता येते. उदा. DAECC, IDOL, IGNOU इ.

munotes.in

Page 136

136 V. समूह ÿ±ेपण माÅयमातून िश±ण:
रेिडओ, दूरदशªन, वतªमानपýे, िचýपट या Ĭा रे जनजागृती करÁयाचे ÿयÂन चालू आहेत.
सामािजकŀĶ्या मागासलेÐया व úामीण भागापय«त ही माÅयमे पोहोचली आहेत.
जीवनातील िविवध गोĶéची मािहती Âयांना िमळून Âयांचे िश±ण होत आहे. Ļा माÅयमांमुळे
आपली िविवध ±ेýातील ÿगती सवªसामाÆयापय«त पोहोचून ÿबोधन व समाजजागृती घडून
येत आहे.
VI. वंिचत मुलां¸या िश±णासाठी खालील सुिवधा शासनाने धोरणाÂमक भाग उपलÊध
कŁन िदÐया आहेत.
१. िशÕयवृÂया.
२. मोफत िश±ण.
३. पåर±ांची िफ माफì.
४. मोफत दूध व सकस Æयाहरी.
५. मोफत शालेय गणवेश.
६. मोफत वसतीगृहे राहÁयाचा व जेवणाचा खचª माफ.
७. कामगारां¸या मुलांसाठी दुरदशªन वा आकाशवाणी योजना.
८. पुÖतके वĻा व इतर शै±िणक सािहÂयासाठी अथªसाहाÍय.
९. शाळा महािवīालये, Óयावसाियक िश±ण देणाöया सं´या ĻांमÅये राखीव जागा.
वंिचत लोकां¸या शै±िणक िवकासाचे उपøम:
१. सकस Æयाहारी व दुपारचे जेव:
शाळांमÅये िवīाÃया«ना अÅययन सोपे व सुकर Óहावे यासाठी ÿारंभीच िवīाÃया«ना सकाळी
योµय सकस Æयाहारी व दुपारचे जेवण यांची ÓयवÖथा होईल याची हमी देणे.
२. आरोµयाची काळजी :
या िवīाÃया«ची ³टर, दंतवैī व नसª¸या सहाÍयाने मधूनमधून शारीåरक तपासणी कŁन
Âयां¸या आरोµयाची देखभाल करणे. कारण Ļा िवīाÃया«¸या आरोµयाची काळजी घरी
घेतली जात नाही. शाळेने िकंवा सामाजाने ही जबाबदारी उचलणे.
३. कपड्यांची ÓयवÖथा:
िवīाÃया«ना योµय व आवÔयक ते कपडे वा गणवेश उपलÊध कŁन देणे.
munotes.in

Page 137

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - II
137 ४. ÿेरणा:
Ļा मुलांना िशकÁयास, अÅययन करÁयासाठी योµय ÿेरणा देणे, सकाराÂमक ŀĶीकोन देणे.
Âयाचÿमाणे चेतके देणे.
५. ÿाथिमक नसªरी:
Ļा मुलांची बौिĦक ÿगती साधÁयासाठी पूवª ÿाथिमक नसªरी शाळा घरगुती वातावरण
काढणे.
६. ÿिशि±त िश±क:
Âया शा ळांसाठी ÿिशि±त िश±क उपलÊध कŁन देणे व आवÔयक Âया िठकाणी सुिशि±त
पालकांचे सहाÍय घेणे. Âयाचÿमाणे िश±कांनी या मुलांमधील ±मतांचा व अिभवृ°ीचा शोध
घेऊन Âयांना मागªदशªन करणे. या मुलांचे िश±ण यशÖवी करÁयासाठी िश±कांना
ÿिश±णा¸या अËयासøमातही सुधारणा करणे. जादा तास मेहनत घेऊन Âयांना िशकवणे
आवÔयक आहे. अशा मुलांसाठी पयªवेि±त अËयासाची योजना करणे, उपचाराÂमक सुधार
कायªøम योजणे.
७. पालकांसाठी िश±णाची सोय:
वंिचत मुलां¸या पालकांसाठी िश±णाची सोय करणे गरजेचे आहे. ÿौढ िश±णाचे वगª
शाळातून संÅयाकाळचे भरिवÐयाने पालक सा±र होतील व ते मुलां¸या ÿगतीमÅये अडचण
आणणार नाहीत. Âयांना बालसंगोपनाचे िश±ण देणे, आरोµय व Öव¸छता कशी राखता
येईल चांगला आहार कोणता आहे. इ. मािहती देणे. Âयाना ÿेरणा देणे. मुलां¸या िश±णात
पालकांची भूिमका िकती महßवाची आहे हे समजावणे. पालकांना िश±ण िवषयक ŀĶी
देÁयासाठी उĨोधक व मागªदशªन करणे.
८. Óयावसाियक िश±णावर भर:
वंिचत तŁणां¸या िश±णाचे Óयावसाियकìकरण करÁयाची गरज आहे. ÂयाŀĶीने
Óयावसाियक िश±णा वर भर देऊन व Âयांचे आज¸या आधुिनक काळातील महßव ओ ळखून
वंिचत मुलां¸या िश±णात Óयावसाियक कौशÐय व आधुिनकìकरणास आवÔयक कौशÐये
यावर भर देणे.
सारांश:
वंिचत घटक हा वंिचत घटक न राहता समथª होऊन ÿगत समाजाचा एक अिवभाºय घटक
कसा होईल यासाठी शै±िणक संÖथा शासन , िविवध सेवाभावी संÖथा िविवध योजना हे
सवªच ÿयÂनशील आहेत. Âयामुळ समथª भारताचे ÖवÈन लवकरच साकार होईल.
भारताचे अथªशाľाचे नोबेल पाåरतोिषक िवजेते अमÂयª सेन यांनी ÌहटÐयाÿमाणे या सवª
वंिचत घटकास िश±ण सुिवधा दळणवळणाची साधने उ°मो°म िश±ण तंý²ान पुरवले
तर, हे लोक एकसंघ समाज जीवनात एकजीव होतील व भारताचे २०२० चे ÖवÈन पूणª
होईल. munotes.in

Page 138

138 आपली ÿगती तपासा :
१. वंिचत घटकांचे सामािजक Öथान ÖपĶ करा.
२. वंिचत घटकांची दोन सामािजक कारणे नमूद करा.
ÖवाÅयाय:
१. िश±णातील वंिचत घटकांचे ÖवŁप ÖपĶ करा.
२. वंिचत लोकां¸या शै±िणक िवकासाचे उपøम िलहा.
३. िश±णापासून वंिचत राहÁयाची कारणे नमूद करा.
४. वंिचतां¸या आिथªक समÖया दूर करÁयासाठी शासनाने केलेÐया उपाययोजना सुचवा.
५. वंिचत मुलां¸या सामािजक िवकासासाठी िवशेष कायªøम सुचवा.
५.५ घरामÅये होणारे िľयांचे शोषण ÿÖतावना:
२१ Óया शतकातील ÿथम दशक ओलांडून देखील भारतीय समाजातील ľीचे िचý फार
काही वेगळे नाही. जागितिककरण पाIJाितकरण या िविवध गŌडस बाबी खाली देखील
भारतातील िľयांचे किनķ Öथान तसेच आहे. सवªच ±ेýांमÅये ľीवर अÆयाय केला जात
आहे. Óयĉì Ìहणून वागवणे इतका मूलभूत घटक देखील आज िľयांÿती पिहÐयाचे
जाणवत नाही. फार अपवादाÂमक उदाहरणे िľयांनी केलेÐया कतªबगारीची आपणात
पाहावयास िम ळतात. सािवýीबाई फुल¤पासून आपणास िश±णाची ÿेरणा जरी िमळाली तरी
आज अनेक अशा सािवýी आहेत कì ºया िश±णापासून वंिचत आहेत. ľी चे शोषण सवªच
Öतरावर होत आहे. तीची पिहली शोषणाची सुŁवात ती¸या यशापासूनच होते. घरामÅये
िľयांचे शोषण खालील ÿकारे होते.
१. समाजाचा ľीकडे पाहÁयाचा ŀिĶकोन हाच मुळी िľयां¸या शोषणाचा कारणीभूत
घटक आहे. Ìहणजे ľीने केवळ चूल व मूल सांभाळावे, िश±ण घेऊ नये, घरातील
कोणचाही िनणªयात तीचा सहभाग नसावा. तीला असलेले कुटुंबातील दुÍयम Öथान
अशा िविवध ÿकारे ľी ही घरी िपडीत असते.
२. िľला घराबाहेर पडÁयाची संधी िदली जात नाही. तीचे छंद ती¸या आशा, आकां±ा
यामÅये तीला कोठेच ÖवातंÞय नसते केवळ घरातील Óयंिĉ¸या सूचना ऐकणे व
Öवत:चे मत ÿदिशªत न करणे ही एवढीच भूिमका ľीची असते.
३. सा±रतेचा अभाव हा ती¸या शोषणाचे कारण आहे. कारण अजूनही मुलगा हा वंशाचा
िदवा व मुलगी Ìहणजे जीवाला घोर हे समीकरण समाजात Łजलेले आहे. मुलगी
िशकूनकाय करणार ? Ìहणून तीला िशकवलेच जात नाही. चार Óयिĉंसमोर बोलÁयाचे
धाडस ित¸यामÅये िनमाªण केले जात नाही. munotes.in

Page 139

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - II
139 ४. बालिववाह - अजूनही भारतीय समाजात बालिववाह होतात व अपåरप³व वयामुळे Âया
मुलéचे घरात शोषण केले जाते.
५. मालकì ह³कापासून तीला दूर ठेवले जाते. संप°ी¸या वाट्यात ľी ला सहभागी केले
जात नाही. आिथªक ÖवातंÞय नसते.
६. पुŁषा¸या अिधपÂयाखाली जीवन जगणे हेच मनावर िबंबवले जाते. िपतृÿधान
संÖकृतीमुळे पुŁषांचे वचªÖव खूपच मोठ्या ÿमाणात आहे. पुŁष सांगेल तेच अंितम
सÂय मानून िľला वाटचाल करावी लागते.
७. कौटुंिबक आिथªक पåरिÖथतीस ľी हातभार लावत नसÐयामुळे ती¸याकडून शाåररीक
±मतेपलीकडील कामे करवून घेतात.
८. पुŁषांची Óयसनं व Âयामुळे होणारा ľीला होणारा ýास हा मयाªदेपिलकडचा असतो.
Âयामुळे खूप वेळा ľीची शाåररीक िहंसा देखील केली जाते. मारहाण िशवीगाळ यामुळे
ľी िपिडत असते.
९. िदवसाचे १८ -१८ तास ÿचंड कĶाची शाåररीक कामे असतात. ľीचे मन कोणी
जाणून घेत ही. ितला होणा öया वेदना तीला समजून घेणे Ļाचा पोस देखील
कुटुंिबयांना नसतो.
१०. Łषां¸या ल§िगक मागÁया ची मनाची , शरीराची तयारी आहे िक नाही हे न पहाता
बळजबरीने ती¸यावर अÂयाचार करतात. ľी ला काय हवे याचा िवचार केला जात
नाही.
११. गभªपात करÁयासाठी पुŁषांचा अĘाहास हे देखील ľी¸या शोषणास कारणीभूत आहे.
१२. मानिसक ताप , सतत होणारे मानिसक ताण, घरामधील Óयĉéचे टोमणे, ÿÂयेकाची
असणारी नकाराÂमक भूिमका तीचे वारंवार केले जाणारे अपमान िशवीगाळ यामुळे
ľी¸या मनाची घालमेल अिधकच वाढते.
१३. ľीस िवचाराचे, बोलÁयाचे, नवीन िशकÁयाचे, चार ÓयिĉमÅये िमस ळÁयाचे,
परपुरषांसोबत बोलÁयाचे ÖवातंÞय िदले जात नाही. समाजामÅये आंतरिøया
करÁयास मºजाव असतो.
१४. तीला ती¸या मनाÿमाणे तीचे आयुÕय जगता येत नाही.
१५. घरामÅये ľी¸या अिÖतÂवात कोणीच िकंमत देत नाही. ती पूणªत: एकाकì असते.
अिलĮ असते. घरामधील एक सदÖय अशी माÆयता देखील तीला िमळत नाही. तीचे
घरातील असणे िकंवा वावर याची कोणीच द±ता घेत नाही.
१६. पुŁषांचे अनैितक संबंध, पुŁषांचे इतर ľीसोबत असलेले अनैितक संबंध ľीची
जगÁयाची सवª उमेद खचून टाकतात व Âयामुळे आपण कोणासाठी का जगावे असे ÿij
िनमाªण होऊन Âया आÂमहÂये¸या िनणाªपय«त पोहोचतात. munotes.in

Page 140

140 १७. ľी चे कुटुंबातील Öथान हे केवळ इतरांची काळजी वाहणारी असेच असते. कोठेही
मायेचा ओलावा ÿेमळ शÊद, तीची का ळजीतील कधीच जाणवत नाही.
१८. अकाली लवकर वैÅयÂव आले तर ľीचे घरातील Öथान उरतच नाही व सग Èयाच
गोĶीसाठी ľीला दोषी ठरवले जाते.
१९. उशीरा खाणं, शीळं खाणं, उरलेले तेवढंच खाणे, पुरेसे खाÁयास नसणे, पौĶीक खाणे
नसणे यामुळे ती¸या आरोµयाची हेळसांड होते व लवकरच ÿौढ बनते.
२०. सामािजक Łढी , परंपरा व संÖकृती यामुळेिľयांचे दुÍयम Öथान आहे.
िľयांचे घरामधील होणारे शोषण थांबवÁयासाठी¸या उपाययोजना:
१. िविवध ľी सुधार योजनांची मािहती īावी. उदा. मातृÿबोधन ÿकÐप, सािवýीबाई
फुले द°क पालक योजना इ.
२. ľीयांना वैयिĉक, वैवािहक, आरोµयिवषयक , संततीिवषयक शै±िणक सामािजक व
नैितक मागªदशªन करणे.
३. ľीयांना वैयिĉक, वैवािहक, आरोµयिवषयक , संततीिवषयक, शै±िणक िशिबरे
आयोजीत करावीत.
४. कौशÐयांवर आधाåरत िश±णाचे अËयासøम सुŁ करावेत उदा. मिशन कायª.
५. समाजा¸या मानिसकतेत बदल करणे अिनवायª आहे.
६. िľयांसाठी िविवध कायदे केलेले असून Âया संदभाªत Âयांचे ह³क व कायदे यांसदभाªत
मागªदशªन करावे. Âया संबंधी तº²ांना पाचारण कŁन ľीयांमÅये जागृती करावी.
७. दूरदशªन रेिडओĬारे िľयांना िविवध अिधकार, ह³क, योजना यांबĥलची मािहती
कŁन देणे.
८. िľयांसाठी सभा चचाª सý, पåरसंवाद, कायªशाळा यांचे आयोजन कŁन Âयांना
अथōÂपादनासाठी स±म व आÂमिवĵासू बनवावे.
९. िľयां¸या ह³काचे िवधेयक संसदेत मंजूर करणे.
१०. ľी सबलीकरण मेळावे भरवणे.
११. ÿौढ िश±ण , Óयवसाय मागªदशªन व सवा«िगण िवकासासाठी मागªदशªन करावे.
१२. ľी¸या आरोµयिवषयक तपासÁया िविवध औषधे पुरवणारी िशिबरे आयोिजत करावीत
१३. ľीकडे पाहÁयाचा ŀĶीकोन हा आदराथê असावा.
munotes.in

Page 141

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - II
141 ५.६ कायाªलयीन िठकाणी (Öथळी) होणारे िľयांचे शोषण ÿÖतावना:
पूवêपासून अगदी आ°ा¸या २१ Óया शतकापय«त ľी ¸या भूिमकेमÅये अनेक बदल होत
गेले. ÿÂयेक किठण ÿसंगावर मात करत ľी आपला वगª Öवत: शोधत रािहली. अनेक वाईट
ÿसंगाशी तीला तŌड īावे लागेल. Ļा पुŁष ÿधान संÖकृतीमÅये अनेक वेळा तीला तीचे
कायª िसĦ कŁन दाखवावे लागले. ľी ÿथम घराबाहेर िश±णासाठी पडली व नंतर
कुटुंबास हातभार लावÁयासाठी ती बाहेर पडली. अथाªजन करÁयासाठी बाहेर पडÐयावर
ती¸या समÖया अिधकच वाढÐया. पुŁषांना िľयांचे हòशारपण, Âयांची कायªÿवणता याबĥल
असुरि±तता वाटू लागÐयाने कायाªलयीन Öथ ळी िľयांचे शोषण होऊ लागले.
ľीयांचे कायाªलयीन Öथळी शोषण अशा ÿकारे केले जाते:
१. ľीयांना आठ तासांपे±ा अिधक तास कामावर जुंपणे.
२. ľीया अिशि±त असÐयास Âयांना जाÖत पगारावर अंगठा घेऊन Âयांचे पैसे लुबाडणे.
३. ľी-पुŁष यां¸यात भेद कŁन ľéस कमी मोबदला देणे.
४. ľीयांचे अपमान करणे. Âयांना वाईट शÊद बोलणे, अिĴल बोलणे Âयांचे कायाªलयात
काम करणे किठण करणे.
५. िľयांचे ल§िगक शोषण करणे.
६. िľयां¸या रजा मंजूर न करणे.
७. िľयांना आऊट Öटेशन ३ ते ८ िदवसांसाठी पाठवणे.
८. हेतूपुरÖकर ľीयांचा मानिसक छळ करणे - छोट्या छोट्या गोĶéसाठी सतत िľयांना
केिबनमÅये बोलावणे.
९. űेसकोडचे बंधन अिनवायª करणे.
१०. सहकाया«मÅये एकì नसुन ľीस कोणतेही सहकायª न करणे.
११. हेतुपुरÖकर िľयांना िशपÌट ड्यूटी लावणे. दोन ड्यूटी सलग देणे.
१२. िľयांना कायाªलयात िवनाकारण काम देऊन थांबिवणे व Âयां¸याजवळ येणे.
१३. आिथªक Óयवहारात अफरातफर करÁयास भाग पाडणे.
कायाªलयीन िठकाणी होणारे ľीयांवरील शोषण थांबÁयासाठी उपाययोजना:
१. िľयांमÅये ÿचंड आÂमिवĵास, कणखरपणा , िनमाªण करणे िľयांना मनाने मजबूत
बनवणे. munotes.in

Page 142

142 २. मोफत िश±णाची सोय पुरवावी. जेणेकŁन Âयां¸या िनर±रतेचा कोणीही गैरफायदा
घेऊ शकणार नाही.
३. कौशÐया र आधाåरत िश±ण īावे. जेणेकŁन Âया Öवत: Âयां¸या Óयवसायाची
िनिमªती कŁ शकतील. आÂमिनभªरतेने व Öवावलंबाने Öवत: आपला Óयवसाय सुŁ
करतील.
४. योगा, िचंतन, कराटे अशा ÿÂयेकाचे ²ान कौशÐय ती¸यामÅये असावे. Öवत:¸या
शीरीराची का ळजी, सुरि±तता तीचा Öवत:ला घेता आली पािहजे
५. आपÐया कामात तरबेज असले पािहजे व ľीकडे ÖपĶता असली पािहजे. भावूक न
होता Óयवहार²ानाने िनणªय घेता आले पािहजेत.
अशाÿकारे कायाªलयीन Öथळी ľीने आपले शोषण होऊ देऊ नये.
आपली ÿगती तपासा :
१. िľयांचे घरामधील शोषण होÁयाची दोन कारणे नमूद करा.
२. िľयांचे कायाªलयीन शोषण कसे थांबवाल ?
सारांश:
बदलÂया काळानुŁप ľीने Öवत:मÅये बदल घडवून आणले. आवÔयक आहे. ºया ÿमाणे
ľी ने Öवत:मÅये बदल करावा. तसाच समाजाने आपÐया िवचारांमÅये अमूलाú बदल
करावा. ľी ला सÆमानाचा दजाª देऊन आपÐया देशाला जागितक Öतरावर एका िविशĶ
उंचीवर घेऊन जावे. ľीचे घरातील तसेच कायाªलयीन शोषण थांबवून तीला योµय दजाª
īावा.
ÖवाÅयाय ÿij:
१. िľयांचे कायाªलयीन Öथळी शोषण कशाÿकारे होते हे ÖपĶ करा.
२. िľयांचे घरामधील शोषण कसे थांबवाल ?
३. िľयांचे घरामधील शोषण कशाÿकारे होत असते ?
५.७ जेķ नागåरकÂव ÿÖतावना:
देवाने मानवाला जीवन ही सुंदर देणगी िदली आहे. मानवा¸या ÿÂयेक अवÖथेत तो िशकत
असतो. ÿÂयेक ±ण हा काहीतरी देऊन जाणारा असतो. मानवा¸या िवकासानुसार िविवध
मानसशाľ²ांनी Âयां¸या अवÖथा िनिIJत केÐया आहेत. मानवाचे वय व Âयानुसार होणारे
कायª हे बöयाच वेळा Âया अवÖथा िनिIJत करतात. munotes.in

Page 143

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - II
143 Łबटª हिवंगहÖटªने मानवी जीवनाची सहा अवÖथांत िवभागणी केली आहे.
१. िशशू अवÖथा.
२. मÅय बाÐयावÖथा.
३. कुमारावÖथा.
४. ÿारंिभक ÿौढावÖथा.
५. मÅयावÖथा.
६. शेवटची पåरप³वता अवÖथा.
या ÿÂयेक अवÖथेचं एक सौदयª असते. असे िशशू अवÖथेमधील िनरागसता, िनÕपापपणा ,
अÖसलपणा तसेच मÅय बाÐयावÖथामधील शोधकवृ°ी, नविनिमªतीचा Åयास þवाडपणा !
कुमारावÖथेतील थोडा अहमपणा परंतु Óयवसायाबĥलचा सांगोपांग िवचार करणारा तर
काही करÁयाची धडपड Öवत:Öथान िनमाªण करÁयाचे आÓहान िÖवकारणारा व Öवत:चं
राºय िनमाªण करÁयाची ÖवÈने उराशी बाळगणारी ÿारंिभक ÿौढावÖथा मÅयावÖथा ही
िÖथरÖथावर अवÖथा तर शेवटची पåरप³व अवÖथा व Âयामधील आयुÕया¸या मागे
पाहणारा ºयेķ नागåरक सुखी, समाधानी , हवं ते िमळवलेला, शांत व िनåर¸छ ! ही शेवटची
अवÖथा ÿÂयेक मानवाला खूप काही देऊन जाते. जीवनाचे सवª ममª ठाऊक असलेले ºयेķ
नागरीक आपÐया अनुभवा¸या बळावर जीवनाची ही शेवटची इिनंग खेळत असतात.
या शेवट¸या काळात Ìहणजेच वृĦापकाळात Âयांना गरज असते ती ÿेमाची, ओलाÓयाची ,
आपलेपणाची व आपÐया माणसांची तर पाहóया वृĦापकाळ Ìहणजे काय ? Âया
वृĦापकाळातील ºयेķ नागåरकां¸या समÖया व Âयावरील उपाययोजना.
Óया´या:
''मानवी जीवनचøातील शेवटचा कालखंड Ìहणजेच वृĦापकाळ होय.''
जीवनातील महßवपूणª तसेच पूणªतया उपयोगी आिण ºयाठीकाणी अिभलाषा असते अशा
आरंभी¸या काळापासून दूर जाÁया¸या ÿिøया वृĦावÖथा असे Ìहणतात.
वृĦावÖथा जीवनातील शेवटचा मावळणारा कालखंड होय.
ºयेķ नागåरक समÖया
भाविनक आिथªक शारीåरक
munotes.in

Page 144

144 ५.८ जेķ नागåरकां¸या भाविनक समÖया १. मानिसक ताणतणा व.
२. आÂमिवĵासाचा अभाव.
३. Æयूनगंडाची भावना.
४. अितसंवेदन±म.
५. मानिसक वैफÐय.
६. भूिमकेतील बदल.
७. मृÂयूचे भय.
८. आजाराचे भय.
९. कंटाळा.
१०. दूलªि±त असÐयाची भावना.
११. िनŁपयोगी.
१२. िभती.
१३. िशवीग ळ, टोमणे व अडगळीचे Öथान.
१४. शारीåरक अ±मता.
१५. िवसरा ळूपणा.
१६. समायोजनासंबंधी¸या समÖया.
१७. जवळीक ते संबंधी िनमाªण होणाöया समÖया.
१८. आपणाकडे इतरांचे ल± सतत वेधून घेणे.
भाविनक समÖया:
१. मानिसक ताणतणाव:
जेķ नागåरकांना मानिसक ताणांना बöयाच वेळा सामोरे जावे लागते. बहòतांश वेळा याचा
पåरणाम कुटुंबातील सदÖयांशी असलेÐया संबंधात दुरावा िनमाªण होÁयाची श³यता असते.

munotes.in

Page 145

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - II
145 २. आÂमिवĵासाचा अभाव:
िनणªय±मता कमी झाÐयामुळे छोट्या गोĶी करताना देखील कमी आÂमिवĵास जाणवतो.
रÖता ओलांडणे, एखादी वÖतू खरेदी करताना राÖत िकंमत िदली िक नाही याबĥल
अÖवÖथ असणे या सवª गोĶी आÂमिवĵासाचा अभाव दशªवतात.
३. Æयूनगंडाची भावना:
आपण कोणÂयाही कामास उपयुĉ नाही, आपण िवधायक काहीच करत नाही.
िवचारशĉìची कमी कुवत, िनणªय±मतेचा अभाव, शारीåरक ±ीणता , आÂमिवĵासाचा
अभाव , दुलªि±त केÐयाची भावना या सवª गोĶéचा संकिलत पåरणाम जेķ नागåरकां¸या
मनोवृ°ीवर होतो व Âयामुळे Âयां¸यामÅये Æयूनगंड िनमाªण होतो. समाजासाठी आपण
उपयुĉ नाही याची बोच Âयांना असÐयामुळे Öवत:स जेķ नागरीक कमी लेखतात.
४. अितसंवेदन±म:
जेķ नागåरक वयोमानाÿमाणे अÂयंत अलगर झालेले असतात. कोणतीही गोĶ Âयांना
पटकन मनास लागते. ÿÂयेक गोĶéचा िवचार ते केवळ संवेदन±म होऊनच करतात. Âयांचा
Óयवहायª ŀिĶकोन ल±ात न घेता अितशय भािवक होतात.
५. मानिसक वैफÐय:
एकाकìपणा हे मानिसक वैफÐयाचे एक कारण असते. जेķ नाग्◌ाåरकांना Âयां¸या या
वयामÅये सवª कुटुंबासमवेत राहÁयास अिधक सुरि±त वाटते. परंतु सīिÖथती¸या िवभĉ
कुटुंबामुळे बöयाच जेķ नागåरकांना एकý कुटुंब पĦतीचे सुख िमळत नाही. जेķ नागåरकांचे
खरे दु:ख Ìहणजे एकाकìपणा असतो. हा एकाकìपणा फार जीवघेणा असतो.
६. भूिमकेतील बदल:
कुटुंबामÅये अनेक वषª समथªपणे काम केÐयानंतर अचानक आलेÐया åरकामेपणामुळे जेķ
नागåरक अÖवÖथ होतात. अनेक वषª कुटुंबातील सवª िनणªय एकहाती घेतले असतात. व
अचानक ते आपÐया मुलांनी, सुनांनी घेतलेÐया जेķ नागåरकांना Âयां¸या Ļा भूिमकेतील
बदलाचा भरपूर ýास होतो. अनेक वष¥ Âयांनी घेतलेले िनणªय, घर चालवÁयाचे कसब,
आिथªक Óयवहाराची बाजू या ÿÂयेक गोĶीतील बदल Âयांना अÖवÖथ करणारा असतो.
७. मृÂयूचे भय :
वयाची िविशĶ वषª पूणª केÐयानंतर आपला मृÂयू जवळ आहे, मृÂयू कसा येतो याचे सदैव
भय जेķ नागरीकां¸या मनात थैमान घालत असते. जेķ नागåरकां¸या िमý मैिýण िकंवा
समवयÖकांचा मृÂयू झाÐयास Âयांना मृÂयूचे अिधक भय वाटते.
८. आजाराचे भय:
जेķ नागåरकांना बöयाच वेळा मनामÅये अनािमक िभती असते. आपणास काही असाÅय
रोग होईल का ? एखादा रोग /आजार आपणास झाला तर काय होईल ? माझी का ळजी munotes.in

Page 146

146 घेÁयास कोण आहे? आजाराचा आिथªक भार मला सहन करता येईल का? ³टरांकडे
मला नेतील का? िÖपटलमÅये ठेवतील का? जर मी पडलो तर हाड मोडले तर कोणा¸या
भरवशावर माझी का ळजी घेतली जाईल? मी जर अंथŁणावर िखळून असलो तर माझे काय
होईल? मी कोणावर तरी ओझे होईन या कÐपनेनेच Âयांना िभती वाटते. पैशा¸या
अडचणéमुळे उपचार करता आले नाहीत. तर आपले वाधª³य कसे जाणार? असे एक ना
अनेक ÿij जेķ नागåरकांना भेडसावत असतात. Âयामुळे ते भाविनकŀĶ्या अिधक
खचतात.
९. कंटाळा:
कोणतेही िवधायक िकंवा उÂपादन±म काय , िनÂय िनयमाचे काम जेķ नागåरकांकडे
नसÐयामुळे Âयांना कंटाळा येतो. िदवस कसा घालवायचा हा ÿij Âयांना सतावतो. वेळेचा
अपÓयय होत नसÐयामुळे देखील जेķ नागåरकांना कटाळा येतो. समवयÖकांची सं´या
आसपास कमी असÐयामुळे गÈपा आंतरिøया यामÅये वेळ न गेÐयामुळे Âयांना कंटाळा
येतो. खूप वेळ असÐयामुळे बरेच अनावÔयक िवचार येतात व भाविनकåरला जेķ नागåरक
Âवरीत अÖवÖथ होतात.
१०. दुलªि±त असÐयाची भावना:
जेķ नागåरकांना अÂयंत वेदना होणारी गोĶ Ìहणजे Âयां¸या मनात आलेली दुलªि±त
असÐयाची भावना , आपÐया अिÖतÂवामुळे कोणास काहीच फरक पडत नाही ही भावना
खूप यातना देणारी असते. घरात जेķ Óयिĉ असून Âयांना नसÁयासारखी वागणूक देणे हे
अÂयंत ³लेशदायक असते. आपले अिÖतÂव कोणासही उपयुĉ नाही. आपला िवचार,
आपला सÐला , आपÐया िनणªयाची कोणालाचं गरज नाही ही बोच Âयां¸या मनात असते.
जेķ नागåरकांना कुटुंबातील Óयिĉनी आपÐयाशी संवाद साधावा, आपÐयाला दैनंिदन
कामांबĥल बोलावे असे वारंवार वाटत असते. परंतु Âयांना दुलªि±त केÐयामुळे Âयां¸याशी न
बोलÁयामुळे, जेķ नागåरक अिधकच Óयिथत होतात.
११. िनŁपयोगी ही भावना :
जेķ नागåरकांना आपण घरासाठी िकंवा कुटुंबासाठी कोणताही हातभार लावत नाही ही
भावना खचून जाÁयास पुरेशी ठरते. जेķ नागåरकांना मा िटंग, बँिकंग अशी सवªच कामे
वºयª केÐयाने आपण कुटुंबास थोडा देखील हातभार लावू शकत नाही. या जाणीवेने जेķ
नागåरक अÂयंत भावुक होतात व Âयांना अचानक जबाबदारीची जाणीव नसÐयाची
िनŁपयोगी असÐयाची भावना िनमाªण होते.
१२. भीती:
सामािजकŀĶ्या, आिथªकŀĶ्या शारीåरकŀĶ्या सांÖकृितक सवªच बाजूंनी जेķ नागåरकांस
ÿÂयेक गोĶéची एक अनािमक िभती असते. घरात केवळ जेķ नागåरकच जर असतील तर
Âयांना Âयां¸या जीवा¸या सुरि±ततेिवषयी िभती वाटते. उदा. आपली हÂया तर होणार नाही,
घरी कोणी चोरी तर करणार नाही , सुरि±तते संदभाªत जेķ नागåरकां¸या मनात अनेक
समÖया असतात. आपÐयाला ůेनमÅये चढता येईल का? रÖता ओलांडता येईल का? munotes.in

Page 147

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - II
147 ट मªचा पूल चढता येईल का? आजारासंबंधीचे भय, आिथªक गोĶéचे भय, आपली मुले
आपला सांभाळ करतील काय , आपलं आजारपण काढतील काय? आपÐयाला आिथªक
ÖवातंÞय देतील का ? अशा अनेक िभती जेķ नागåरक आपÐया उराशी बाळगून असतात.
१३. िशवीगाळ, टोमणे व अडगळ असÐयाची भावना :
जेķ नागåरकांना जीवंतपणीच मरणयातना भोगाÓया लागतात, ते Ìहणजे जेÓहा Âयांना आपण
केवळ भार आहोत अडग ळ आहोत अशी भावना ÿब ळ ठरते. इतर नातेवाईकांसमोर, िमý
पåरवारासमोर जेķांचा पåरचय कŁन न देणे, जेķांचा अपमान करणे, Âयांना िशÓया देणे,
वाईट शÊद बोलणे, काही ÿसंगी जेķांना टोमणे मारणे या सवª गोĶéचा पåरणाम जेķ
नागåरकां¸या भाविनक समÖयांशी िनगडीत आहे. लहानांनी जेķांचा अपमान करणे, Âयांचा
मान न ठेवणे, उ¸च Öवरात Âयां¸यासोबत बोलणे, ÿसंगी इतर Óयंिĉसमोर Âयांना गÈप
बसÁयास सांगणे या सवª गोĶी भावनांना हात घालणाöया आहेत. घरातील Óयिĉं¸या अशा
वागÁयामुळे जेķ नागरीक मनातÐया मनात खूप रडत असतात. Âयां¸या मनाचे हलकावे
कोणीतरी समजून ¶यावे अशी Âयांची माफक अपे±ा असते. Ìहणूनच भाविनकŀĶ्या जेķ
नागåरक दुबªल बनतात.
१४. शारीåरक अ±मता :
जड वÖतू ओझे आणता न येणे, रÖता ओलांडता न येणे, रेÐवे गाडी िकंवा बसने ÿवास
करता न येणे, जीना चढत येणाöया अडचणी , वाचन करताना येणारे ŀिĶदोष, ®वणदोष
कायªशिĉचा हाªस होणे, थकवा जाणवणे, हाडाची िठसूळता, हातात शिĉ न जाणवणे, एका
िठकाणी बराच का ळ बसता न येणे, दातां¸या समÖया, फार लांबवर चालत जाणे मुिÔकल
होणे अशा िविवध ÿकारे शाåररीक अ±मता जेķ नागरीकांना जाणवत असतात. Âयाचा
पåरणाम Âयां¸या भाविनकतेवर होतो. Âयां¸या शारीåरक अ±मतेमुळे ते खचून जातात.
१५. िवसराळूपणा:
िवसरभो ळेपणामुळे जेķ नागåरकांची Âयांची Âयां¸यावरच िचडिचड होते.. सोबतच शारीåरक
अ±मता असÐयामुळे अिधकच खचले जातात. एका कामासाठी चार फेöया माराÓया लागत
असÐयामुळे वैफÐय येते. Öवत: वरचा आÂमािवĵास ढळतो. नवीन कोणतेही काम
Öवत:¸या जबाबदारीवर घेता येत नाही. नवीन गोĶ िशकÁयाची ±मता कमी होते. एखादी
गोĶ िकंवा तपशील वारंवार तपासून ¶यावा लागतो. Âयामुळे िनणªय होत नाही. Âयां¸या
िवसरभो ळेपणामुळे कामे वाढतात व ते श³य Âयांना ÖÖथ बसू देत नाही. िवसराळूपणामुळे
Âयांचा आÂमýागा होतो संताप होतो व भाविनकŀĶ्या ते अÖवÖथ होतात.
१६. समायोजनासंबंधी समÖया:
जेķ नागåरकांना ÿामु´याने समायोजना संदभाªत अनेक समÖया भेडसावतात. इतरांसमवेत,
समवयÖकांसमवेत, कुटुंबासमवेत समायोजन कसे करावे, इतरांचे Ìहणजे ऐकून घेणे, ते
पटवून घेणे, Âयावर वाद न घालणे, ÿÂयेक गोĶ आपÐयाला सांिगतलीच पािहजे असा
अĘाहास न करणे या संदभाªचे समायोजन अÂयंत आवÔयक आहे. वयोपरÂवे िवचारांची
लविचकता ही केवळ मानवा¸या मनावर अवलंबून असते. जेķ नागरीकांनी Âयां¸या मनास munotes.in

Page 148

148 िनयंिýत केÐयास समायोजन समÖया दूर होतील. जूनं तेच सोनं याच अिवभाªवात न राहता
नािवÆयतेची सांगड घालणे अÂयंत गरजेचे आहे. आहारावरचे िनयंýण, अÆन िशजवÁया¸या
पĦती , टीÓही वरील कायªøम, आिथªक िनयोजनाचे तंý अशा िविवध घटकांवर समायोजन
साधणे हा मु´य आशयक ठरतो. जेķ नागåरकांचे समायोजन न झाÐयामुळे Âयांना
कुटुंबामÅये िविवध समÖयांना तŌड īावे लागते.
१७. जवळीकतेसंबंधी¸या िनमाªण होणाöया समÖया:
जेķ नागåरकांना जवळीकतेसंबंधी¸या समÖया िवशेषÂवाने जाणवतात. उदा. लµन
झाÐयानंतर देखील मुलगा आई¸या जवळ हवा असा अĘाहास करणे, मुलावर ह³क
गाजवणे, मुलांना कतªÓयाची सारखी आठवण कŁन देणे, मुलांÿती केलेÐया Âयागाची महती
गाणे इ. Âयामुळे Âयांचा मुलगा हा सुनेचा नसतो व Âयामुळे कुटुंबामÅये संघषª िनमाªण होतात.
Âयाचÿमाणे आपली Öथावर मालम°ा, आिथªक Óयवहार या सवªच गोĶीत माझे ही भावना
ÿबळ असÐयामुळे समÖयांची यादी वाढतच जाते व Âयामुळे जेķ नागåरक Óयिथत होतात.
१८. आपणाकडे इतरांचे ल± वेधून घेणे:
सतत शारीåरक तøारी करत , Öवत:चे अहम Öथान कुटुंबामÅये दशªवÁयाकåरता बöयाच
वेळी धडपड असते.
जेķ नागåरका¸या भाविनक समÖयेवर उपाययोजना:
१. Æयूनगंडाची भावना दूर करÁयासाठी जेķांची आवड ल±ात घेऊन िविवध कायªøमांचे
आयोजन करावे. उदा. Digity संÖथेत होत असणारा चायमÖती³लब व ÂयाĬारे
आखलेले उपøम उदा. वाढिदवस साजरा करणे एकý िचýपट पाहणे, एकý खाऊ
खाणे, आवडीचे खेळ खेळणे इ.
२. जीवनाबĥल सकाराÂमक ŀिĶकोन ठेवÁयासाठी हाÖय³लब जेķ नागåरक कĘा अशा
संÖथाĬारे जेķांना ÿफुिÐलत ठेवणे.
३. मागªदशªनाचे कायªøम जेķासाठी आयोिजत करावेत. अिभकृतीचे ÖवातÞय.)
४. जेķ नागåरकांना þÖथानी ठेवून घरामधील कामाची िवभागणी करणे.
५. जेķ नागåरकांना Âयांचे कुटुंबातील Öथान महßवाचे आहे ही जाणीव कŁन देणे.
६. नवीन िपढीने जेķ नागåरकांशी सुसंवाद साधणे जेķ नागåरकांचा महßवाचा सÐला,
नवीन िपढीतील आधुिनक िवचार यांचा सुवणªमÅय गाठावा. जेķां¸या िवचारांना िकंमत
देणे. जेķांमÅये असलेली िनŁपयोगी असÐयाची भावना काढून टाकणे.
७. जेķ नागåरकांनी नवीन िपढी व जुनी िपढी यामधील अंतर कमी करÁयासाठी खुल
मनाने समायोजन±मता आÂमसात करावी. munotes.in

Page 149

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - II
149 ८. कुटुंबातील वातावरण हसत खेळत ठेवावे जेķांÿती आपलेपणाची भावना असावी.
जेķांचे कुटुंबातील Öथान महßवाचे आहे ही जाणीव कुटुंिबयांनी कŁन īावे. जेķां¸या
केवळ उपिÖथतीचा देखील आधार वाटतो. हे कुटुंिबयांनी Âयांना सांगावे.
९. जेķ नागåरकांनी िविशĶ ±णी आपÐया मुलांना ÖवातंÞय देऊन अलगद बाजूला Óहावे.
Âयांचा (मुलां¸या) पंखात बळ िनमाªण कŁन Öव¸छंदीपणे मुलांना उडावयास īावे.
१०. िव²ानाने िसĦ केÐयानुसार वय व Öमरणाचा संबंध नसÐयामुळे Âयांचे िवÖमरण कमी
होÁयासाठी मनावर िनयंýण करावयास सांगून मनाला सतत बजावत राहणे.
११. मनाने कणखर राहóन मनातील सवª िभती, िचंता दूर कराÓयात.
५.९ जेķ नागåरकां¸या सामािजक समÖया जेķ नागåरकां¸या बहòतांश भाविनक समÖया Ļा सामािजक समÖया देखील आहेत.
तरीदेखील ÿकषाªने आणणाöया सामािजक समÖया पुढीलÿमाणे :
१. समाजात असलेले किनķ Öथान: जेķ नागåरक हे उÂपादन±म नसÐयामुळे
समाजाचा Âयां¸याकडे पाहÁयाचा ŀिĶकोन फारच वेगळा असतो. ते उपयुĉ नाहीत
Ìहणून Âयां¸याकडे आदराने पािहले देखील जात नाही. िनणªय±मतेमÅये Âयांचा
सहभाग असतो.
२. समाजातील Óयिĉबरोबर िवषमायोजन : निवन िपढी¸या िवचाराशी जुळत
नसÐयाने ते इतर वयोगटातील Óयिĉसोबत समायोजन कŁ शकत नाहीत.
३. सुखसोयé¸या उपभोगांपासून वंिचत: आता तुÌहाला (जेķांना) याची काय गरज ?
Ìहणून सुखसोयéपासून वंिचत ठेवले जातात. उदा. डोळे दुखतात Ìहणणून िट.Óही.
नको. गार पाणी लागÐयाने सदê होते, िलपÌटचा वापर करता येत नसÐयाने खाली
उतरणेच नाही इ.
४. समाजापासून अिलĮ: शारीåरक तफावत , कायª±मतेची तफावत ÿचंड असÐयामुळे
साधे रेÐवे Öटेशनवर जाणे, ÿवास करणे इ. मूलभूत गोĶीपासून समाजाने Âयांना
अिलĮ ठेवले आहे.
५. समाजास िनŁपयोगी असÐयाची भावना : आपÐया अनुभवाचा प³वतेचा उपयोग
समाजास होत नाही. समाजासाठी आपण िनŁपयोगी आहोत ही भावना ब ळावते व
पåरणामी ते आÅयाÂमाकडे वळतात.
६. आपण मुलांवर अवलंबून आहोत, आिथªक ÖवातंÞय नाही ही भावना बळावणे.
जेķ नागåरकां¸या सामािजक समÖया सोडिवÁयासाठी उपाययोजना:
१. जेķ नागåरकांसाठी राÕůीय धोरण जाहीर करणे.
२. जेķ नागåरकांना मागªदशªन व समुपदेशन करणे. munotes.in

Page 150

150 ३. जेķ नागåरकांना िवमा योजना सुŁ करणे.
४. जेķ नागåरकांसाठी कमीत कमी Óयाजदर आकारणे.
५. िनराधार , दाåरþरेषेखालील वृĦांना ४०० Łपये मािसक वेतन देणे.
६. जेķ नागåरकांना आयकर सवलत देणे.
७. एम.टी.एन.एल. भाड्या¸या शुÐकात २५ ट³के सवलत देणे.
८. शासिकय दवाखाने, Łµणालये, येथे ÿाथिमक आरोµय सेवा िवनाशुÐक पुरवणे.
९. úामीण िनराधार वृĦजन िनवृ°ीवेतन सुŁ करावे.
१०. State policy for older persons सुŁ करणे.
११. National Policy for older persons (१९९९) सुŁ करणे पाठपुरावा करणे.
Âयाचा फायदा िम ळणे.
१२. जेķ नागåरकांनी आपÐया समवÖयकांसोबत जावे. तेथे हाऊिसंग सोसायटी व ब§क
यां¸या संयुĉ िवīमाने तसेच मुंबई महानगरपािलका यांत कामे हाती ¶यावीत.
१३. Âयांना समाजात Öथान देणे. Âयांचा गौरव करणे, Âयां¸या ±मतांचा समाजाने पूणª
वापर कŁन घेणे.
१४. जेķां¸या दैनंिदन कामासाठी मदतनीस īावा. Âयांची वैयिĉक काळजी घेÁयासाठी
Care taker नेमावे.
१५. काही वृĦा®म वृĦांची काळजी घेÁयासाठी अिवरत कायªरत आहेत. उदा. पुÁयातील
िहंगणे येथे, अथवª परांजपे डेÓहलपसª यांचे úँटरोड येथील िडिµनटी चाय मÖती ³लब
इ.
५.१० जेķ नागåरकां¸या शारीåरक समÖया जेķ नागåरक Ìहणजे वय वष¥ ६० ¸या पुढे या जेķ नागåरकांना वयोमानानुसार िविवध
शाåररीक समÖयांना सामोरे जावे लागते. तो समÖया पुढील ÿमाणे.
१. रĉदाब कमी जाÖत होणे.
२. काÐपिनक आजार.
३. कायªशिĉचा स होणे.
४. अिÖथ िठसूळ होणे.
५. मनोिनयंýणाचा अभाव जाणवणे.
६. रोगÿितबंधक ±मतेचा हाªस. munotes.in

Page 151

िवशेष गरजा असलेÐया जनसं´येस मागªदशªन - II
151 ७. ढासळते आरोµय.
८. Öमरणशिĉचा अभाव.
९. ŀिĶ कमी होणे.
१०. ®वण दोष
११.जाÖत थंडी वा उÕणता सहन कŁ न शकणे.
१२. पौĶीक खाÁयाची कमतरता.
१३. दातां¸या समÖया व Âयाचा पåरणाम जेवणावर होणे व पुरेसे जेवण न जेवÐयामुळे
येणारा थकवा.
१४. केस पांढरे, खांदे झुकणे, चेहरा व Âवचेवर सुरकुÂया पडणे.
१५. मण³यांची झीज होणे.
१६. मधुमेहाचा ýास संभवणे.
१७. Ńदयरोगासंबंधी¸या तøारी जाणवणे.
१८. िकडनी , पचनसंÖथा यासंदभाªत आजार.
१९. सुरि±तते¸या समÖया.
जेķ नागåरकां¸या शारीåरक समÖया दूर करÁयासाठी¸या उपाययोजना:
१. जेķ नागåरक मंडळात जाऊन Âयां¸यासाठी मोफत आरोµय तपासणी, आहाराबाबत
मािहती īावी. मोतीिबंदू, हिनªया यासारखी शľिøया सेवाभावी संÖथाĬारे (रो ³ट
³लब , लायÆस ³लब , रेड स सोसायटी इ.) िवनाशुÐक कŁन īावीत.
२. जेķ नागåरकांना सतत कायªमµन राहÁयासाठी मागªदशªन करणे. उदा. छंद
जोपासावयास सांगणे, िफरणे, Óयायाम , योगा úंथालयात जाऊन वाचन इ.
३. जेķ नागåरकांना जीवनाचे महßव पटवून īावे.
४. जेķ नागåरकांचा आÂमिवĵास वाढिवÁयासाठी Âयांना ÿोÂसाहन īावे. (उदा.
सोसायटीमÅये लहान मुलां¸या Öपधाª आयोिजत करणे Âया संदभाªतील पाåरतोिषके
देणे इ.)
५. ĦÂवाबाबत मािहती देणे. शारीåरक बदल, िपढीतील अंतर बदलती जीवन शैली,
होणारे ÿदूषण, शारीåरक का ळजी कशी ¶यावी. इ. संदभाªत त² ³टरां¸या
Óया´यानमाला आयोिजत कराÓयात.
६. जेķ नागåरकांसाठी फुरसदी¸या सदुपयोगाबाबत मागªदशªन करणे. उदा. 2nd career
placement munotes.in

Page 152

152 ७. जेķ नागåरकांनी Öवत:¸या िÖथतीचा िÖवकार करणे.,
८. सेपÌटी केअर कशी ¶यावी याची घरामÅये जाऊन िदµदशªन करणे.
९. दातांना वीमा कŁन देणे
१०. िवनाशुÐक nursing ची ÓयवÖथा कŁन देणे
११. Medical aid पुरवणे.
१२. वैīिकय िवमा सवलत पुरवणे.
५.११ आपली ÿगती तपासा १. जेķ नागåरकÂव संकÐपना ÖपĶ करा.
२. जेķ नागåरकांची कोणतीही दोन भाविनक कारणे नमूद करा.
५.१२ सारांश जेķ नागåरक ही कोणÂयाही देशाची अमूÐय संप°ी आहे. Âयांचा मान, आदर ठेवावा.
Âयां¸या भाविनक, सामािजक व शाåररीक समÖया भरपूर आहेत. परंतु या सवª समÖया जेķ
नागåरकाने Öवत: कुटुंबाने व शासनाने या ितÆहé¸या मदतीने सोडवता येतील. यासाठी
सकाराÂमक ŀिĶकोन Öव - यंýण या मदतीने आपण या तीÆही समÖयांचा िवचार कŁन
सोडवला पािहजे.
५.१३ ÖवाÅयाय ÿij १. जेķ नागåरकां¸या सामािजक समÖया ÖपĶ करा.
२. जेķ नागåरकां¸या सामािजक समÖया वर समपªक उपाययोजना सुचवा
३. जेķ नागåरकां¸या शारीåरक समÖया ÖपĶ करा.
४. जेķ नागåरकां¸या शारीåरक समÖया वर उपाययोजना सुचवा.
५. जेķ नागåरकां¸या भाविनक समÖयांवर उपाय सुचवा.

*****
munotes.in

Page 153

153 ६
समुपदेशन उपागम
घटक रचना
६.० उिĥĶे
६.१ ÿÖतावना
६.२ समुपदेशनाची संकÐपना
६.३ समुपदेशनाचे उपागम
६.४ बोधाÂमक िसĦांत
६.५ ल±ण व घटक
६.६ ÿभावतê िसĦांत
६.७ मनोिवĴेषणवादी उपप°ी
६.८ समुपदेशनावर पåरणाम करणारी िÖथती
६.८.१ भौितक ÓयवÖथा
६.८.२ Óयĉìगतता (एकांत)
६.८.३ Åवनी-िचý-मुþण
६.९ समुपदेशनातील कायदे िवषयक आिण नीितिवषयक पåरशीलन
६.१० आपली ÿगती तपासा
६.११ सारांश
६.१२ ÖवाÅयाय ÿij
पाåरभािषक शÊद
६.० उिĥĶे १. समुपदेशनाची संकÐपना ÖपĶ करणे.
२. समुपदेशनाचे उपागम ÖपĶ करणे.
३. समुपदेशनातील चाचÁयांची मािहती देणे.
४. समुपदेशनात कायदेिवषयक आिण नीितिवषयक िवचार ÖपĶ करणे.
५. समुपदेशनावर पåरणाम करणारी िÖथती (Condition) ÖपĶ करणे.
६.१ ÿÖतावना ''यशÖवी माणसं असामाÆय गोĶी करीत नाहीत ती फĉ सवªसामाÆय गोĶी असामाÆयपणे
करतात '' हे िवधान आज¸या ÖपधाªÂमक युगातील ÿÂयेक िवīाÃयाªला अगदी
दीपÖतंभासारखं आहे. आपÐयाला ÿÂयेकाला वाटतं, कì जे काही यश-यश Ìहणतात , ते munotes.in

Page 154

154 असाÅय असामाÆय गोĶीमधूनच बाहेर खेचावं लागत. साÅया लहानसहान गोĶीकडे दुलª±
केले तरी चालेल. पण ते िततकसं बरोबर नाही. कोणतीही लहान गोĶ मग तो एखादा
लहानसा Óयवसाय असो िकंवा अËयासøम पूणª करणे असो, िवचारपूवªक, पĦतशीर आिण
योµय िनयोजनाने केÐयास Âयातून भÓयिदÓय यश िमळू शकतं. याची अनेक िजवंत उदाहरणं
आपÐयाला आपÐया आजुबाजूला पाहायला िमळतील. Ìहणून Ìहणतात "Small things
build up big things but big thing is not small thing."
ÿij एकच आहे हे करायचं कसं? यासाठी आपÐयाला यश िम ळिवÁयासाठी Ļा टÈयाने
िवचार करावा लागेल. जसे, Öवत:ला ओ ळखा, मी कोण आहे? मी कसा आहे? केवळ या
दोनच अंगानी साÅया, ÿijांचा योµय मागोवा घेतÐयास आपलं खरंखुरं वाÖतव िचý आपण
कागदावर उभं कŁ शकतो आिण या िचýा¸या आधारे आपÐयाला आपले यश संपादन
करता येते.
Öवत:ची जुजबी ओळख झाÐयानंतर अचूक िनयªणाÿत जाÁयासाठी मानसशाľीय
कसोट्यांचा आधार घेणं अिधक िहतवाह ठरतं. या कसोट्या ÿामु´याने चार ÿकारातील
असतात.
१) बुĦीमापन २) अिभयोµयता ३) अिभŁची ४) समायोजन आज अनेक खाजगी तसेच
सरकारी संÖथांमधून समुपदेशकांकडून तुÌही Öवत:¸या या कसोट्या करवून घेऊन
आपÐयाला ±मते नुसार एखाīा ±ेýात यश संपादन करवून घेऊ शकतो. तसेच आपÐया
ÿाधाÆयानुसार व ±मतेनुसार कायª±ेý िनवडू शकतो. थोड³यात ढोबळ मानाने पुढील
त³Âयात कला , गुण आिण कौशÐया¸या आधारे कायª±ेý िनवडू शकता.
िविवध Óयवसायांची मािहती िमळवा : या साठी Óयवसाय मागªदशªन िवषयक Óया´याने
ÿदशªने िभ°ीपýके यांची मदत घेता येईल. Âयाच ÿमाणे िविशĶ कायª±ेýासंबंधी अिधक
मािहती हवी असÐयास ितथे जाऊन आपण Öथळ भेटीही देऊ शकता. साधा Óयवसाय
िकंवा नोकरी िनवडताना एवढी यातायात कशासाठी? असाही ÿij काही जणांना पडेल पण
एक गोĶ आपण मुळीच िवसरता कामा नये कì आपले ७५ट³के आयुÕय आपÐया
Óयवसायात , नोकरीत Óयतीत होत असतं. आिण Ìहणूनच संपूणª योµय असा ŀिĶ±ेप
(Eyesight) अंतŀªĶी (Insight) आिण दूरŀĶी (Foredight) ठेवूनच आपÐया आयुÕयाची
वाट सुखकर करावी.
ÓयिĉमÂव आिण Âयानुसार िनवडावयाचे कायª±ेý

munotes.in

Page 155

समुपदेशन उपागम
155 मला काय हवंय? िकंवा मला काय करायचं? या ÿijांचा मागोवाही ÿÂयेक िवīाÃया«ने
Âया¸या िवīाथê दशेत सातÂयाने ¶यावा. जीवनात दोन गोĶी असतात. '®ेयस' आिण
ÿेयस.
'®ेयस' Ìहणजे जे िहतावह आहे, आवÔयक आहे, िनकडीचे आहे. जे केÐयास उºवल
भिवतÓय घडू शकेल. पुढे चांगÐया संधी ÿाĮ होऊ शकतील का?आिण ®ेयस Ìहणजे जे
आपÐयाला आवडतं, िÿय आहे, ºयात आपÐयाला रस आहे, जे केÐयामुळे मनाला आनंद
िमळतो, समाधान िम ळतं ते.
िवīाÃया«ने Öवत:¸या संदभाªत '®ेयस' आिण 'ÿेयस' गोĶी ठरवा Óयात आिण Âयांचा मÅय
साधावा. कारण १०० ट³के ®ेयस कदािचत पुढे समाधान आिण आनंदाला बाधक ठरतं.
आपÐयाला काम करणारं यंý बनवून टाकतं. िकंवा १०० ट³के ÿेयस पुढे भिवÕयात
Óयावहाåरक ŀĶ्या अयोµयही ठŁ शकतं. Ìहणून पुढे भिवÕयात Óयावहाåरक ŀĶ्या योµय पण
आनंददायक आिण समाधान देणारा Óयवसायच िकंवा नोकरी िवīाÃया«नी िनवडावेत.
कारण Óयवसाय शÊदाची शाľीय Óया´याही अÅययन संपÐयानंतर आजीिवकेसाठी केलेली
समाधान देणारी कृती अशीच आहे.
िवīाथê Öवत:ला Łचेल आिण पचेल असं यातील एखादं कायª±ेý िनवडू शकतो. पण ते
िनवडताना ÿÂयेकाने एक गोĶ ल±ात ठेवावी कì उºवल भिवतÓय हे केÐया जाणाöया
कामामÅये नसून जी Óयĉì ते काम करेल ित¸या हाती ते असतं. आयतं कायª ±ेý िकंवा
िनÓवळ नोकरी¸या मागे लागणे योµय नÓहे येणारा काळ हा तुम¸या जीवनासाठी एक आÓहा न
होऊन येतोच याचं भान ठेवा हे आÓहान समथªपणे पेलÁयासाठी सवªÿथम पूवê
सांिगतÐयाÿमाणे Öवत:चे ÓयिĉमÂव जाणून ¶या. यात आपण कोठे बसता याचा शोध
पिहÐयांदा ¶या आिण Âया ÿमाणे आपलं कायª±ेý िनिIJत करा. Âयानुसार Óयवसाय िकंवा
नोकरी िनवडा तसे िश±ण ¶या व मेहनत करा आिण यशÖवी Óहा. तÂपूवê ही गोĶ मनावर
ठसवा .

Âया करीता समुपदेशनाची गरज भासते. Ìहणून आपण समूपदेशन Ìहणजे काय ते
थोड³यात खालीलÿमाणे-
६.२ समुपदेशनाची संकÐपना समुपदेशन हा मागªदशªन ÿिøयेतील एक महßवाचा भाग असून Âयास सहयंýणा असेही
Ìहटले जाते. समुपदेशन हे एक संभाषण असून हा शÊद दोन Óयĉìमधील संपकª ÖपĶ करतो
Ìहणजेच समुपदेशनामÅये दोन Óयĉìचा समावेश असतो. यातील पिहला Ìहणजे समुपदेशन
देणारा Counsellor Ìहणजेच Counsellee तर दुसरा समुपदेशन होणारा Ìहणजेच
Counsellee समुपदेÔय होय. समुपदेशक समुपदेÔय यांचा संभाषणाचा मु´य िवषय Ìहणजे
वतªमान िÖथितत िनमाªण झालेली समÖया व Âया समÖयेवरील उपायांचा शोध घेणे वा
अंमलबजावणी करणे हा असतो. हे पुढील त³ÂयावŁन ÖपĶ होईल. munotes.in

Page 156

156

समुपदेशकाकडे आलेÐया Óयĉìमधील सुĮ गुणांचा, दोषांचा अËयास कŁन समÖया
सोडिवÁयासाठी व Âया िवषयी चांगलेपणाची जाणीव िनमाªण करÁया¸या हेतुने समुपदेशक
कायª करीत असतो. समुपदेशक हा समुपदेÔयाशी िवĵासाचे सुरि±त नाते िनमाªण करतो.
Âयामुळे समुपदेश आपÐया भावना, िवचार , समÖया मनमोक ळेपणाने मांडतो व समुपदेशक
समुपदेशन कŁन समÖया िनवारÁयाचा ÿयÂन करत असतो.
६.३ समुपदेशनाचे उपागम (COUNSELLING APPROACHES) कालª रॉजसª ¸या मते, 'समुपदेशन एक िनधाªåरत Łपाने, संरिचत Öवीकृत संबंध आहे. जो
समुपदेÔयास पयाªĮ माýामÅये Öवत:ला समजÁयास मदत करते. ºयाने तो आपले नवीन
²ाना¸या करीता ठोस पाऊले उचलू शकेल.
Counselling is a definitely structured permissive relationship whichallows
the client to gain an understanding to him self to a degree whichenables
him to make positive steps in the light of his new orientation
- Carl Rogers.
कालª जसª चे हे िवचार समुपदेशना¸या आधाराकडे संकेत करतात. ºयाचा संबंध
िसĦांतासोबत आहे.
िसĦांताची Óया´या ÿाय: कोणÂयाही ŀिĶगोचर Óयापार िकंवा घटनांमÅये अंतिनªिहत िनयम
अथवा िदसून येणाöया संबंधांना ÿितपादना¸या Łपात केले जाते ºयाचे एक िनिIJत
सीमाअंतगªत परी±ण संभव आहे.
Theory can be defined as a formation of appearent relationship or un -
derlying principles of certain observed phenomena which, to a certain
extentcan be verified.
- L.G. Barth and E. H. Robinson.
(An Indroduction to counselling profession printice Hall Inc. New Jer -sey,
1987. Pg. 42)
तसेच िविवध मानसशाľ²ांनी ÿयोगाĬारे िविवध मानसशाľीय उपपÂया अिÖतÂवात
आणलेÐया आहेत. या मानसशाľीय उपप°ीĬारे मानसशाľ²ानी मानव व मानवाचे वतªन munotes.in

Page 157

समुपदेशन उपागम
157 यांचा अथª लावÁयाचा ÿयÂन केला. हा अथª लावत असतानाच Âयांनी या अथाªमागे मुलतßवे
कोणती आहेत ते शोधÁयाचा ÿयÂन केला. मागªदशªन आिण समुपदेशन ÿिøयेतील
समुपदेशन ÿिøयेचा मु´य उĥेश Ìहणजे मानवी वतªनात योµय तो बदल करÁयास मदत
करणे व ÂयाĬारे मानवाला Öवयंपूणª करणे हा असून Âया¸या ÿाĮीसाठी समुपदेशकाला खास
कŁन मानवी वतªनाचा अËयास करावा लागतो. याचे कारण Ìहणजे ºया Óयĉìला मानव
समजला नाही ती Óयĉì समुपदेशक बनू शकत नाही आिण Ìहणून समुपदेशन कायª
करणा öया ÿÂयेक Óयĉìने ÿथम मानव जाणून ¶यायला हवा, समजून ¶यायला हवा आिण
जी Óयĉì मानवाला उपप°ीĬारे समजावून घेईन तीच Óयĉì, समुपदेशनाचे कायª ÓयविÖथत
ÿभावीपणे पार पाडेल. अशा समुपदेशन ÿिøयेत समुपदेशकाकडून काही उपप°ीचा मानव
व Âया¸या वतªनाचा अथª लावÁयासाठी व Âयामागील मुलतßवे शोधÁयासाठी िविवध मागाªचा
उपागमांचा, िसĦांतांचा उपयोग केला जातो. Âयातील काही उपप°ीची मािहती पुढील
ÿमाणे आहे.
बोधाÂमक िसĦांत (Cognitively oriented Theory)
ÿभावतê िसĦांत (Affectively oriented Theories)
मनोिवĴेषणवादी उपप°ी (Psychoanalytic thearpy)
या िसĦांतांची थोड³यात मािहती पुढील ÿमाणे आहे.
६.४ बोधाÂमक िसĦांत (COGNITIVELY ORIENTED THEORIE S) ÿथम शतकाचा तßव²ानी इिप³टेटस चा असा िवĵास होता कì लोक वÖतुपासून ýÖत
होत नाही नाहीतर Âयाचे ýÖततेचे मूळ कारण Âयाचे ते अिभमत असते जे ते Âया वÖतु¸या
िवषयी मांडतात.
समुपदेशन उपागम जो कì Óयĉì¸या बोधाÂमक उÆमेषावर क¤िþत आहे व जगत ŀिĶ
(World -view) वर बल देतो Âयांची मूळ धारणा अिधगिमत ®म अथवा (learned
misconception) दोषपूणª िवĵासावर आधाåरत आहे. समुपदेशन मनोिचिकÂसे¸या एका
िवधी¸या Łपात या Ăमपूणª िवचारांना संशोिधत िकंवा िनमूªलन करÁया¸या ŀिĶने महßव पूणª
Öथान आहे.
ÿभावतê तसे Óयवहारवादी िसĦांताĬारा बोधाÂमक िसĦांतामÅये Ļाचा Öवीकार केला
जातो कì स²ान िकंवा बोध (Cognitions) Óयĉì¸या संवेगावर व Óयवहारांचे सगळयात
ÿबल िनधाªरक आहे. Óयĉì जो िवचार करतो Âयास अनुसłन अनुभव व Óयवहार करत
असतो. घटना कì - एखाīा Óयिĉ¸या जीवनात Âया अनुभव करÁयात िकंवा कोणÂया
िनिIJत Łपात Óयवहार करÁयात हेतु वÖतुत: बाÅय करत नाही. Óयĉìला तो Öवत:च
आपÐया संवेगाला व Óयवहाराला बोधाÂमक Öतरावर उिĥपीत केले पाहीजे. तसेच या
उपागमा¸या समथªकांचे मानणे आहे कì बाĻ घटना िकंवा कारक, ÿÂय± Łपात सांवेिगक
िकंवा ÓयवहारजÆय ÿितिøयांचा जनक िकंवा कारण होत नाही. बाŁथ तसेच हóबर यांनी तर
िविशĶ Łपात ÿितपािदत केले आहे कì Óयĉìची आंतåरक घटना या Óयापार सांवेिगक िकंवा munotes.in

Page 158

158 ÓयवहारजÆय ÿितिøयांचे अिधक ÿबल व ÿÂय± ąोत आहे. पािIJमाÂय धारणांवर
आधारीत समूपदेशना¸या ±ेýामÅये ÿयुĉ होणारे िसĦांतांची मू´य गणना इिलस चे तािकªक
सांवेिगक िचिकÂसा पĦती (Rational EnotiveTheory 1962) माÐटसची तािकªक
Óयवहार िचिकÂसा पĦती (Rational Behaviour Ther apy1975) बेक ची बोधाÂमक
िचिकÂसा पĦती (१९७६) तसेच बाŁथ व हóबर ¸या कायª सÌपादन िवĴेषण
(Transactional Analysis : 1985) इÂयादéचे िसĦांत आहेत.
रेट यांची तािकªक सांवेिगक िचिकÂसा पĦती एक ÿचिलत व लोकिÿय बोधाÂमक उपागम
आहे. ºयांचा उपयोग समूपदेशना¸या ±ेýात बöयाच का ळापासून केला जात आहे. याची
दोन मु´य माÆयता आहे.
ÿथम: बोध िकंवा सं²ान मानवÓयवहार तसेच संवेगांचे सवाªिधक ÿबळ िनधाªरक आहे.
िĬतीय: अकायाªÂमक िचंतनानेच (Disfunctional thinking) अकायाªÂमक सांवेिगक दशा
तसेच Óयवहार ÿितŁप उÂपÆन होतात. ºयाची िवशेषता अती सामाÆयीकरण, अित
सरलीकरण , वाढवून बघणे अतकª िकंवा कुतकªपूणª िवĴेषण िकंवा अवधारणा असते. या
ÿकार¸या िचंतनाचा पåरणाम इिलसने अतकªपूणª िवĵास (irrational beliefs) मानले
आहे. येथे समूपदेशनाचा मु´य उĥेश Óयĉìला याच अतािकªक िवĵासां¸या परी±णात
सहायता करणे व Âयात तकªपूणªåरÂया िचंतन करÁया¸या योµयते¸या िवकासाचा Öवीकार
केला गेला आहे. बोधाÂमक िसĦांताची एक अÆय लोकिÿय तसेच ÿचिलत िवधी कायª
Óयवहार/संपादन िवĴेषण (Transactional Analysis) िसĦांतावर आधाåरत आहे. या
मÅये Óयवहाराची समज या माÆयतेवर िनभªर करते कì सवª Óयĉì Öवत:वर िवĵास करणे
िशकू शकतात. Öवत:साठी िचंतन िकंवा िवचार कŁ शकतात, Öवत:¸या िनणªय Öवत: घेऊ
शकतात. तसेच Öवत:¸या भावनांना अिभÓयĉ करÁयात समथª होतात. या िसĦांताचा
उपयोग Óयवसाय घर , शाळा, शेजारी इतर सवª ±ेýामÅये संभव आहे. िजथे - िजथे लोकांचा
संपकª लोकांसोबत होतो. कायª संपादन िवĴेषणाने लोकांचे मूळ Öवभाव , Âयांचा िवकास
तसेच कायाªना समजÁयासाठी चार क¤þिबंदूचा िÖवकार केला गेला आहे Âयांना øमश.
१) संरचना िवĴेषण : (Structural Analysis)
२) कायª संपादन िवĴेषण/Óयवहार िवĴेषण (Transactiona Analysis)
३) लेख िवĴेषण (Script Analysis) तसेच
४) øìडािवĴेषण (Game analysis) असे ओळखले जाते.
(१) संरचना िवĴेषण (Structural Analysis):
संरचनाÂमक िवĴेषण ÓयिĉÂव¸या तीन अहं - दशांवर (Egostates) आधारीत असतो.
मानसशाľातील ÓयिĉमÂव िवकासाचा अËयास करताना Āाईड¸या उपप°ीमÅये ºया
ÿमाणे सुĮाÂमा बोधाÂमा व िववेकाÂमा अशा तीन संकÐपना मानÐया जातात. Âया¸याशी
समांतर अशाच येथे 'Öव'-िवषयीची कÐप ना मांडलेली आहे. Âयांनाच येथे Öवत:¸या तीन munotes.in

Page 159

समुपदेशन उपागम
159 अवÖथा मानलेÐया आहेत. Óयवहार िवĴेषणाचा अËयास करÁयासाठी आपणास Öव:¸या
तीन अवÖथांचा पåरचय कŁन घेणे आवÔयक करते.
अ) बालक अहं अवÖथा/िÖथती (child ego state)
ब) ÿौढ अहं अवÖथा/िÖथती (Adults egostate)
क) पालक अहं अवÖथा/िÖथती (Parent ego state)
अ) बालक अहं अवÖथा/िÖथती (child ego state):
Óयĉì ºयावेळी भावनावश झालेÐया बालकाÿमाणे वागते. Âयावेळी ितची Öव ची
बालकावÖथा असते. दुसया«चे ऐकून घेणे आनंदी राहणे, ³विचत ÿसंगी दंगेखोरपणा िकंवा
बािलशप णा करणे या कृती या अवÖथे¸या दशªनीय बाबी होत.
उदा.: मु´याÅयापक ºयावेळी िश±काचे एखाīा चांगÐया कामाबĥल कौतूक करतात.
Âयावेळी िश±क अनावÔयकपणे मु´याÅयापकाला मोठे मानतो. िकंवा सर ! मी तुम¸यामुळेच
हे कŁ शकले, िकंवा तुम¸या मानाने मी काहीच केले नाही, अशी िवनाकारण भलावण
करतो. या उलट ³विचत ÿसंगी मु´याÅयापाकाने एखाīा कामातील ýुटीबĥल काही ठपका
ठेवला तर भावनावश होऊन रडायला लागतो. या दोÆही ÿकार¸या कृती तो खोटेपणाने
करीत नसतो , तर Âया अगदी सहजÖफूतª अशा कृती असतात. ही ल±णे Âयां¸या
बालकावÖथेची असतात.


ब) ÿौढ अहं अवÖथा/िÖथती (Adults Ego State) :
या अवÖथेमÅये Óयĉì ही कोणतीही कृती अÂयंत पåरप³वतेने करते. या अवÖथेतील Óयĉì
कोणÂयाही समÖयेला अÂयंत शांत िच°ाने व तकªशुĦ मागाªने सामोरी जाते. समÖया
सोडिवÁयासाठी Óयĉì समपªक अशी मािहती िमळिवते काळजीपूवªक ितचे िवĴेषण करते,
िविवध पयाªय शोधते व Âयातून अचूक पयाªय िनवडते. Óयĉì भावनावश न होता िकंवा
ÿभुÂव गाजिवÁया¸या भूिमकेतून कोणतीही कृती करीत नाही. दुसöयाशी वागताना ही Óयĉì
वÖतुिनķपणे व समजूतदारपणे वागते.
उदा.: आपÐया िवषयाचा åरझÐट कमी लागला , तर िश±क िचडून न जाता अथवा िनराश
न होता Âया घटनेचे वÖतुिनķपणे िवĴेषण करतो व िनकाल सुधारÁया¸या ŀĶीने ÿयÂन
करतो. munotes.in

Page 160

160

क) पालक अहं अवÖथा/िÖथती (Parent Ego State):
या अवÖथेत Óयĉì, पालक ºया ÿमाणे आपÐया मुलांशी वागतात, Âयाÿमाणे इतरांशी
वतªन करते. दुसया«ना बािलश समजते व Öवत:चे ±ेķÂव िसĦ करÁया¸या ÿयÂनात राहते.
मी तुमचा िहतकताª िकंवा शासक आहे. याची जाणीव देÁया¸या ÿयÂनात असी Óयĉì
असते. उदा. मु´याīापक जेÓहा िश±कांना Ìहणतात , ''िश±कांनी ÿयÂन केले तर
कोणÂयाही िवषयाचा िनकाल कमी लावÁयाचे कारण नाही. िकंवा िश±ण हा िवīाÃया«साठी
आहे. अशासारखी िवधाने ही मु´याधापका¸या ÿौढाची असतात. जणू काही या बाबी
िश±कांना माहीतच नाहीत असे समजून Âयांना हे तßव²ान सुनावले जाते.

२) Óयवहार िवĴेषण (Transactional Analysis):
िविवध अवÖथामधील Óयवहार करीत असतानां ÿÂयेक ÓयĉìमÅये 'Öव' ¸या या ितÆही
अवÖथा असतातच परंतु ÿÂयेक वेळी कोणतीतरी अवÖथा इतर दोन अवÖथांवर मात
करते. वाÖतिवक ÿौढावÖथा ही परÖपरसंबंध पåरणामकारक व सुखकारक होÁया¸या ŀĶीने munotes.in

Page 161

समुपदेशन उपागम
161 अÂयंत चांगली अशी अवÖथा असते. असे असले तरी िनकोप ÓयिĉमÂवासाठी या तीनही
अवÖथांची गरज असते. असे Óयवहार िवĴेषणावादी मानतात. ºयावेळी एखादी Óयĉì
दुसöया Óयिĉला काही संदेश देते (सांगते) Âयावेळी ितला दुसöया Óयिĉकडून काही िविशĶ
ÿितसादाची अपे±ा असते.
कायª - संपादन िवĴेषणाचा उपयोग Óयĉìला मानवीय Óयवहारा¸या पुढील तीन ÿकार¸या
वगêकरणातून केला जातो. िविभÆन कायª संपादनाचे िवĴेषण तसेच अÅययन केले जाते.
अ) पूरक Óयवहार (Complementary Transactions)
ब) िव¸छेदन Óयवहार (Crossed Transactions)
क) पåरवतªनाÂमक Óयवहार (Ulteror Transactions)
ड) पूरक Óयवहार (Complementary Transactions)
ºया वेळी दोन Óयĉì एकý येतात व Âयापैकì एक ÿमुख व दुसरी Óयĉì Âयां¸या हाताखाली
काम करणारी असते. Âयावेळी Âयां¸यामÅये तीन ÿकारे Óयवहार होऊ शकतात. दोÆही
ÓयĉìमÅये 'Öव' ¸या ितÆही अवÖथा असू शकतात. परंतु ºयावेळी ÿमूख Óयĉì¸या Öव
ÿौढावÖथेमÅये व गौण Óयĉìचा Öव- देखील ÿौढावÖथेमÅये असताना Óयवहार होतो,
Âयावेळी Âयांचे असणारे संबंध हे चांगले एकमेकांना पुरक ठरतात.
ÿमुख Óयĉìचा 'Öव' पालकावÖथेमÅये व गौण Óयĉìचा 'Öव' बालकावÖथेमÅये असेल तरी,
होणारा Óयवहार फारसा अडचणीचा ठरत नाही िकंवा ³विचत ÿसंगी याउलट िÖथती झाली
तरी, Óयवहार िनकोप नसला तरी संघषª होत नाही.
परंतु जर दोघांचे 'Öव' पालकावÖथेमÅये असतील, तर माý Óयवहार सुरळीत होत नाही व
संघषª िनमाªण होतो.
वरील Óयवहार आकृतीĬारे पुढील ÿमाणे ÖपĶ करता येईल.


munotes.in

Page 162

162 ब) िव¸छेदक Óयवहार (Crossed Treansaltions):
ºयावेळी ÿमुख व Âयाचा सहाÍयक यां¸यापैकì ÿमुखाचा 'Öव' हा पा लकावÖथे मÅये
असताना Âयाने जर आपÐया सहाÍयकाला काही संदेश िदला व Âयाला ÿितसाद Ìहणून
सहाÍयकाने 'Öव' ¸या ÿौढावÖथेमÅये ÿितसाद िदला, तर तेथे तो Óयवहार संघषªपूणª होतो.
Âयामुळे ÓयवहारामÅये गुंतलेÐया Óयĉì¸या भावना दुखावणे, Âयां¸यामÅये नैराÔय येणे, अशा
बाबी होतात व याचा पåरणाम संपूणª ÓयवÖथापनावर होतो.

क) पåरवतªनाÂमक Óयवहार (Ulterior Transaction):
हे Óयवहार अÂयंत गुंतागुंतीचे असतात. अशा ÿकारचे Óयवहार हे परÖपर संबंध
िबघडिवÁयास कारणीभूत होतात. याÿकारामÅये एक Óयĉì एकावेळी िकमान दोन
अवÖथेमÅये असते.
उदा. 'अ' या Óयĉìचे 'ब' या Óयĉìशी जे वतªन Óयĉ होते ते वरकरणी ÿौढवÖथेमधील
िदसते. माý ते पालकावÖथेतील असते.
उदा. मु´याÅयापक िश±कांना ºयावेळी Ìहणतात , ''आपणास åरझÐट वाढिवÁयासाठी
खूपच ÿयÂन करायला हवेत.'' Âयावेळी हे वतªन सकृतदशªन ÿौढावÖथा Óयĉ करणारे
वाटते. परंतू कदािचत मु´याÅयापकांना यातून तुÌही लोक काहीही ÿयÂन करीत नाही. असे
(पालकावÖथेतून) सुचवायचे असते. अथाªत अशा ÿकारचे Óयवहार ओळखता येणे ही एक
अवघड गुंतागुंतीची बाब असते.
३) लेख िवĴेषण (Script Analysis):
लेख िवĴेषणात Óयĉì¸या जीवनात केÐया जाणाöया योजनेला समजÁयाचा ÿयÂन केला
जातो. या उपागमाची सामाÆय पåरकÐपनांना हेåरस (Harries) ने पुढील चार ÖवŁपांत
दशªिवलेले आहेत.
१. मी ठीक आहे. तुÌही पण ठीक आहात (घ् aस् दk! Êदल् ar◌ा दk!)
ही एक ÖवÖथ मानिसक दशा आहे. munotes.in

Page 163

समुपदेशन उपागम
163 २. मी ठीक आहे, तुÌही ठीक नाहीत (I am ok! you are ok!)
ही Âया Óयĉìची मनिÖथती आहे जी कì दुसöयाला आपÐया दु:खाचे कारण Öवीकार करतो
/ मानतो.
३. मी ठीक नाही. तुÌही ठीक आहात. (I am not ok! you are ok!)
ही लोकांची सामाÆय मनोिÖथती आहे. जेÓहा ते अÆय लोकां¸या तुलनेत Öवत:ला शĉìहीन
कमजोर अनुभवतात.
४. मी ठीक नाही , तुÌही पण ठीक नाहीत. (I am not ok! you are not ok!
ही जीवनात िनराशावादी ŀĶीकोण ठेवणाöया Óयĉéची मनोदशा आहे.
समुपदेशक Óयĉìला Âया¸या जीवनामÅये सकाराÂमक ŀिĶकोण आÂमसात व िवकिसत
करÁयाची ±मता ŀढ करÁयामÅये बल देतो.स±म करÁयावर िवशेष भर देतो.
४) øìडा िवĴेषण (Game Analysis):
Óयवहार िवĴेषणामÅये, 'Öव' ¸या तीन अवÖथा व Óवयहाराचे तीन ÿकार हे मुलभूत घटक
मानले जातात. तथािप, यािशवाय कौतुकघात व øìडा यांना देखील Óयवहार िवĴेषण
उपागमामÅये महßवाचे Öथान आहे.
कौतुकाघात (Strokes): Óयवहार िवĴेषण², ÿÂयेक Óयिĉला कौतुकाघाताची
आवÔयकता आहे असे मानतात. अगदी शैशवावÖथेपासून ते संपूणª आयुÕयभर कौतुकाची
गरज वाटत असते. कोणीतरी आपले कौतुक करावे अशी Âयाची अपे±ा असते. ÿÂयेक
Óयĉìचे एकाच ÿकार¸या कृतीने कौतुक होईल असे नाही िकंवा एकाच Óयĉìला देखील
Âयाच Âया कृतीने ÿÂयेक वेळी कौतुक वाटेल असे नाही.
उदा. िश±काला मु´याधापकाकडून ÿÂयेक वेळी 'शाÊबास ' िकंवा 'छान' अशा कौतुकापर
शÊदांची गरज असते असे नाही. परंतु केवळ समोर िश±क िदसताच मु´याÅयापकांनी
'गुडमॉिनªग िकंवा काय ठीक चाललय ना! असे Ìहटले तरी िश±काला कौतुक वाटते आिण
जर Óयĉìची अशी कौतुकाची गरज भागिवली गेली नाही तर ती Óयĉì चुकì¸या मागाªने
कौतुक कŁन घेÁयाचा ÿयÂन करते ही कौतुकाघाताची संकÐपना अÅययनात ŀढीकारकच
असतात.
øìडा (Games): या िठकाणी øìडा / िकंवा खेळीची कÐपना थोडीशी वेगÈया ÖवŁपाची
आहे. Óयवहार िवĴेषण उपागमामÅये, लोक आपÐया वेळेचे ÓयवÖथापन कसे करतात
याचाही िवचार करते. Eric Berne हा Óयवहा र िवĴेषण उपागमा¸या ŀĶीतून खेळाची
Óया´या पुढील ÿमाणे करतो.
"According set of transaction often repetitions superficially passable with
a concealed motivation." याचे सुलभ मराठी Łपांतर पुढीलÿमाणे करता येईल. मुळ
हेतू लपवून वरकरणी िदखाऊ अशा िविवध पुनŁĉ Óयवहारांची मािलका Ìहणजे खेळी, असे
आपणास सांगता येईल. खेळीचे फिलत हे यश िकंवा अपयश हे असते. िकंबहòना यश िकंवा munotes.in

Page 164

164 अपयश हेच खेळीचे मूलभूत गृहीत असते असे ÌहटÐयावर वावगे होणार नाही.
ÓयवÖथापनामÅये ºया िविवध खेळी खेळÐया जातात Âयापैकì वारंवार खेळÐया जाणा öया
खेळी पुढील ÿमाणे:
ठपका (Blemish) : यामÅये ÿमुख हा नेहमी आपÐया हाताखाल¸या Óयĉì¸या िकरकोळ
चुकìबĥल वारंवार ठपका ठेवतो. येथे चूक एकदाच घडून गेलेली असते. परंतु ितचे
उ¸चारण ÿमुख मुĥाम जाणीवपूवªक करीत असतो. यामÅये संबंिधत Óयĉìला िडवचणे हा
हेतू असतो.
होय परंतु (Yes -But): ºया वेळी आपÐया खाल¸या दजाª¸या सहकायाªकडून एखादे उ°र
िकंवा एखाīा समÖयेचे समाधान िमळते. Âयावेळी ÿमुख ते सरळ न Öवीकारता ते उ°र
'ठीक आहे परंतु...'या पĦतीने Öवाकारतो. कारण Âयावेळी तो Öवत:ची वरची पायरी न
िवसरता खाल¸या Óयĉìला ितची पायरी अÿÂय±åरÂया दाखवून देत असतो. परंतु तो तसे
ÖपĶपणे सांगत नाही. Ìहणूनच याला एक ÿकारची खेळी Ìहणतात.
कसा सापडला (NIGYSOB) : ही सं²ा खेळीचे वणªन करणाöया वा³यातील शÊदांचे
लघुŁप आहे. ‘Now I have got you ’ या वा³याचे ते लघुŁपांतर होय. SOB हे Łप
पुढ¸या भागासाठी (Subordinate Opportune for his Boss) आहे. ÿथम ही खेळी
समजावून घेऊ.
वåरķ व Âयाचा किनķ यापैकì किनķ हा वåरķाला उघडे पाडÁयाची संधी शोधत असतो.
आिण ºयावेळी अशी संधी िमळते Âयावेळी तो वरील िवधान आपÐया मनात करीत असतो.
या खेळीचा उĥेश आपÐया वåरķावर सूड उगिवणे हा असतो.
Óयवहार िवĴेषण हे ÓयवÖथापकìय िवकासाचे एक तंý आहे. Âयामुळे सÅया हे तंý
ÓयवÖथापन शाľात अÂयंत ÿिसĦी पावलेले असे तंý आहे. या तंýाचा उपयोग
ÓयवÖथापकìय पा तळीवर काम करणा öया Óयĉéना होतो. िश±णामÅये देखील
ÓयवÖथापकìय कौशÐयाची गरज भासते. Âयामुळे Óयवहार िवĴेषणतंý िश±णामÅये
समुपदेशनामÅये उपयुĉ ठŁ शकते.
थोड³यात Óयवहार िवĴेषण ही संकÐपना मनुÕयबळ िवकास िकंवा Human Resource
या संकÐपनेशी िनगिडत अशी आहे. मानवी Óयवहार कसे चालतात व Âयाचा
िवकासकायाªशी कसा संबंध येतो. याचा िवचार Óयवहार िवĴेषणात केला जातो. अथाªतच हे
करीत असताना ÓयवÖथापन शाľ व मानसशाľ यांचा आधार होऊनच Óयवहार
िवĴेषणाची कÐपना मांडली जाते. Óयवहार िवĴेषणाचा हेतू हा Óयĉìला दुसöयासारखा
िवचार करायला िशकिवणे व Âयायोगे ÓयĉìमÅये मनुÕयबळ िवकासा¸या ŀĶीने
संवेदनशीलता पाठिवणे हा असतो. काही तº² मंडळी Óयवहार िवĴेषणाला सुÖथािपत
िवकासाचा मÅयÖथ ÿवाह मानीत नाहीत. तर Âयां¸या मते, Óयवहार िवĴेषण हे Öवत:ला
समजून घेÁयासाठी व Öवत:चा इतरांवर काय ÿभाव पडतो हे पाहÁयासाठी उपयुĉ असे
तंý आहे. Óयवहार िवĴेषणाचा उपयोग केवळ सुÖथािपत िवकासाचे एक साधन एवढ्या
पुरता मयाªिदत नाही. तर संवेदनशीलतेचा िवकास करÁयासाठी Óयĉìला समुपदेशन
करÁयासाठी समुह गितमÂवाचा अËयास करÁयासाठी तसेच Öवत:चा 'अहं ' िकंवा 'Öव' चा munotes.in

Page 165

समुपदेशन उपागम
165 पåरचय होÁयासाठी होतो. Óयवहार िवĴेषण ही मानसशाľातील मनोिवĴेषण उपप°ीवर
आधाåरत अशी संकÐपना आहे.
६.५ ल±ण व घटक उपागम (TRAIT AND FACTOR APPROACH ) Óयवसाय िनवडीबाबत¸या ल±ण व घटक उपप°ी चा पुरÖकार सवªÿथम Æक, पासªÆस
(Frank Parsons) यांनी आपÐया Choosing a career या पुÖतकात इ.स. १९९७
साली केला Âयां¸या मते Óयवसाया¸या योµय िनवडीत तीन घटक असतात.
१. Öवत:ची पूणªपणे ओळख असणे:
Öवत:ची ओ ळख Ìहणजे Öवत:¸या अिभवृ°ी (Aptifude) ±मता , अिभŁची , उĥेश,
साधन -संप°ी (Resources) मयाªदा आिण Âयांची कारणे, यांची पूणª जाण असणे.
२. वेगवेगळया Óयवसायासाठी लागणाöया आवÔयक बाबी:
Âया Óयवसायात यशÖवी होÁयासाठी आवÔयक असणा öया शतê, Óयवसायाचे फायदे व
मयाªदा मोबदला. संधी व भिवÕयकालीन ÿगती¸या संभावना यांची जाण असणे.
३. या दोन ÿकार¸या मािहतीचा एकमेकांशी असलेला तािकªक संबंध माहीत असणे:
Óयवसाय िनवडीतील टÈपे: पासªÆस¸या मते Óयवसाय िनवडीत पुढील ÿमाणे पायöया
असतात.
Óयĉé¸या गुण दोषांचा शोध घेणे: Óयĉìला Öवत:ची जाण कŁन देÁयासाठी अनेक
साधनांचा उपयोग करÁयात येतो.
उदा. मुलाखती, ÿijावली , ÿमािणत चाचÁया , संकिलत नŌद पिýका इ.
िविवध Óयवसायांसाठी Óयĉìत आवÔयक असलेÐया बाबéचे पृथ³करण करणे. बöयाच वेळा
असे पृथ:³करण सÅया Âया Óयवसायात असणाöया कमªचाया«ची पातळी व अिभवृ°ीचा
शोध कŁन केले जाते.
úाहकातील गुण व Óयवसायाची आवÔयकता यांची सांगड घालणे.
पासªÆस¸या उपप°ीमागील गृहीतके (Assumptions) :
पासªÆसची उपप°ी खालील गृहीतकांवर आधाåरत आहे.
• Óयवसायाची िनवड वा Óयवसायिवषयक िवकास Óयĉì¸या बौिĦक ÿ िøयेवर अवलंबून
असून िनवडीसाठी Óयĉì तकª Ļा िवचारशĉìचा उपयोग करते. याचा अथª
बौिĦकशĉì िनवडीमागील एकमेव कारण असते.
• Óयवसायाची िनवड Óयĉì आयुÕयातील कोणÂयाही एका±णी करीत असते. Ìहणजे
Óयवसायाची िनवड ही गतीमान ÿिøया नसून एका ±णाची बĦ घटना असते. munotes.in

Page 166

166 • िविशĶ Óयĉì िविशĶ Óयवसायासाठी लायक असते. िविशĶ Óयवसाय िनवडणे हा
Óयĉìचा एकमेव उĥेश असतो. ÿÂयेक Óयĉìस िविशĶ िनवड करÁयास Óयवसाय
उपलÊध असतात.
पासªÆस¸या उपप°ीमागील गृहीतकांची मयाªदा:
पासªÆसची उपप°ी व Âयामागील गृहीतके यां¸या काही मयाªदा आहेत Âया पुढील ÿमाणे -
• Óयĉì Óयवसायाची व अÆय िनवड केवळ बुĦीचा उपयोग कŁन करीत नाही तर
िकÂयेकदा िनवडीचा आधार भाविनक सुÅदा असू शकतो.
• Óयĉì कोणÂयाही एका िविशĶ ±णी िनणªय घेत नाही तर िनणªयाची ÿिøया बराच
काळ चालू राहते. तसेच एकदा घेतलेला िनणªय Óयĉì बदलूही शकते.
• ÿÂयेक Óयĉì एक िविशĶ Óयवसायासाठी असते, हा िसĦांत आता कालबाĻ झाला
आहे. Óयĉìत अनेक Óयवसाय चांगÐया åरतीने करÁयाची ±मता असू शकते.
• Óयवसायाची िनवड ही बाब केवळ Óयĉì¸या अखÂयारीतील नसते. सामािजक ,
आिथªक पåरिÖथती, िविशĶ कुटुंबातील जÆम, कुटुंबाचा आिथªक व सामािजक Öतर,
जात, धमª इ. अनेक चलांचा (Variables) िनवडीवर पåरणाम होत असतो.
या उपागमासंबंधी तº²ांची पुढील काही िवचार.
Williamson (1990) come out with the Trait - and Factor approa ch to the
study and understanding of the personality. This was in keeping with
theinfluence of Differential Psychology and the increase in Psychological
Measurements available to a counsellor.
Robinson refers to the process as communication approach. The
Counsellor is trained, in dimenstions such as responsibility, leading talk
ratios planning statements and discussion units."
The trail therapists see personality as the system of interdependent traits or
factors such as abilities, interests and values, att itudes and temperament.
थोड³यात ही उपप°ी , Óयिĉमßव हे एक Öवतंý यंýणा असून Âयात संबंधीत ल±ण िकंवा
घटक असतात. जसे ±मता, Łची आिण मूÐये अिभवृ°ी Öवभाव इÂयादी.
६.६ ÿभावतê िसĦांत (AFFECTIVELY ORENTED THEORIES) हा िसĦांत मुळत: अिÖत Âववाद मानवतावादी या वाद परंपरेतून उÂपÆन झाला आहे.
यामÅये समुपदेÔय िकंवा समुपदेशन करणाöया Óयĉìला ÿभावपूणªरीÂया समजÁयावर िवशेष
बल िदले जाते. या¸या अंतगªत समूपदेशक 'Óयĉì ते Óयĉì' ¸या मुलाखतीने वातावरण
िनिमªती करतो. समुपदेÔयाला एका Óयĉì¸या Łपात समजून Âया¸या बĥल मािहती होÁयास
अिधक महßव िदले जाते. या ÿकारे उपागमा¸या अंतगªत समुपदेशक बाĻ वÖतुिनķ
परी±णा¸या पåरघाबाहेर समुपदेÔया¸या आंतåरक वैयिĉक िवषया¸या िवĵात ÿवेश munotes.in

Page 167

समुपदेशन उपागम
167 करÁयाचा ÿयÂन करतो. केÌप (१९७१) राजªस (१९७५) बाŁथ तसेच हòबर (१९८५)
सारखे तº² या उपागमाचे ÿमुख समथªन आहेत. Âयां¸या मते मानिवय आंतिøªया
(Human interaction) ही ÿभावतê समुपदेशकåरता, Åयानाचे þ आहे. मानवतावादी
मानसशाľाची (Humanistic Psychology) शेफर (१९७८) ची ÿमुख माÆयता हीच या
िसĦांताचा आधार आहे.
१) अनुभवाची िवल±णता: वैयिĉक अनुभवाची िवल±णता तसे िवषयाची वाÖतिवकता
अिधक महßवपूणª आहे.
२) समúता: Óयĉìला समúŁपाने Âया¸या वतªमान अनुभवां¸या संदभाªतच समजुन घेवू
शकतो.
३) सीमाबĦता: सÅया जैविकय तसेच पयाªवरणजिनत कारक एका िविशĶ Łपातच
Óयĉìला सीमाबĦ कŁ शकतात. तरी सुĦा Óयĉìला िवकिसत होÁयास व अिÖतÂव
िनमाªणा¸या ±मता अिसिमत राहतात. लोकशाही¸या वातावरणामÅये िवशेषकŁन असे
होते.
४) ÓयिĉमÂवाची अवधारणा : चेतक तßवे ÿेरके या आवÔयकतां¸या Łपात Óयिĉ¸या
धारणेला िसिमत केÐया जाऊ शकत नाही आिण Âयां¸या आधारावर Âयांना पूणªतया
समजणे संभव नाही.
५) आÂमपåरभाषा : मनुÕयाला कोणÂयाही पदाथª िकंवा तßवा¸या Łपात नेहेमीकरीता एक
सारखा पåरभिĉ केÐया जाऊ शकत नाही. मनुÕयता तर नेहेमीच आÂम
पåरभाषणा¸या ÿिøया मÅये संलµन राहते.
मानवतावादी मानसशाľा¸या माÆयता¸या समÆवयाने जी अिÖतßववादी समुपदेशनाची
धारणा ÿकट होते. Âयात िविभÆन िवचारवंतांनी िभÆन-िभÆन तÃयांना k◌ो◌ं Àþीय तßव
Öवीकार करते. इवी तथा िसमेक डाऊिनंग (१९८९) ¸या मतानुसार ''आपण जगात आहोत
तसेच आपले कायª याचा अथª समजणे आहे.'' आपण आपÐया जगा¸या सोबत आपÐया
संबंधां¸या आधारावर ओळखतो, िविशĶ Łपात , लोकां¸या सोबत आपÐया संबंधा¸या
संदभाªत या जगा¸या िनमाªण हेतू आपण Öवयं उ°रदायी आहोत. तसेच समुपदेशकाचे कायª
समुपदेÔया¸या जगताला समजणे आहे. हे समजÁयास 'समúता उपचार ', िकंवा गेÖटाल
थेरपी ची धारणा िवशेष Łपात सहाÍयक आहे. जी कì अवगत कŁन देते कì, Óयĉì अनेक
अंतसंबंिधत भागांनी िनिमªत तसेच संगठीत अवयव आहेत. शरीर, संवेग, िवचार संवेदना
तसेच ÿÂय±ीकरण यातील कोणÂयाही अंगाने समú Óयĉì¸या संदभाª¸या बाहेर जाणून घेऊ
शकत नाही.
या िवषयांतगªत (१९६७) पलª ने वतªमानच ÿÂययाला िवशेष महßव आहे असे ÿितपादीत
केले आहे. पलª¸या मतानुसार वतªमान असे भिवÕय आहे जे कì अजून आले नाही. (The
present in only the future not yet arrived) शेवटी वतªमानच महßवपूणª हे. पलª ने
िचंतेची िववेचना पण वतªमान तसेच कालांतरा¸या मÅयंतरा¸या Łपात आहे. दुसöया शÊदात
Âया¸या मते, Óयĉì जे वतªमानापासून दूर राहतात तसेच भिवÕया¸या सोबत राहतात तेच
िचंतेचा अनुभव घेतात. गेÖटाल थेरपी िकंवा समúी उपचारावर आधाåरत समुपदेशनात, munotes.in

Page 168

168 Óयĉìची Âयाच वतªमान व भिवÕया¸या चेतनेला िवĴेषणाचा आधार केला जाते. थोड³यात
असे Ìहटले जाते कì ÿभावतê उपागमा¸या अंतगªत संकिलत िसĦांता¸या तीन ÿमुख िवशेष
आहेत.
ÿथम - Âयांची अिÖतÂववादी धारणा
िĬतीय - Óयिĉ þीत ÖवŁप
तृतीय - समúतावादी ŀिĶकोण
६.७ मनोिवĴेषणवादी उपप°ी (PSYCHOANALYTIC TEARPY ) अनेक मानसशाľीय उपप°ीनी मानव व मानवाचे वतªन यांचा अथª लावÁयाचा Âयामागील
मूलतßवांचा शोध होÁयाचा ÿयÂन केला आहे. समुपदेशनाचा उĥेश मानवी वतªनातील योµय
बदलास मदत कŁन Óयĉìस Öवयंपूणª करणे हा असतो. या उĥेशा¸या ÿाĮीसाठी
समुपदेशक मानवी वतªनाचा अËयास असणे आवÔयक आहे. कारण 'मानव' समजÐया
खेरीज कोणीही Óयĉì समुपदेशक होऊ शकणार नाही. मानसशाľीय उपप°ीचे अनेक
åरतीने वगêकरण करता येते. ÿÖतुत िठकाणी अËयासøमात केलेली वगêकरण माÆय कŁन
Âयांचा ऊहापोह करÁयात आला आहे. काही वेळा या उपप°ीस समुपदेशनािवषयी
अिभमुख (Approach) वा समुपदेशना¸या उपप°ी (Counselling Theories) असेही
ÌहणÁयात आले आहे.
िसÌमंड ईड हा मनोिवĴेषण वादाचा जनक होय. ईड शरीरशाľ व मºजाशाľाचे
िवīाथê होते. थकवा, िनþानाश , मानिसक दुबªलता यांनी पछाडलेÐया Óयĉìवर शारीåरक
उपचारपĦती (Physical Theraphy) चा उपयोग होत नाही , असे Âयांना आढळून आले.
इ.स. १८८५ मÅये शाकō (Chorcot ) यां¸या हाताखाली काम करीत असताना
कामवासना (Sex Instint ) हीच मºजािवकृतीचे (Nearosis )ÿमुख कारण असले पािहजे.
या उ रामु ईड यां¸या िवचारांना चालना िमळाली व Âयांनी मानवी Óयिĉमßविवषयी
Öवत:ची उपप°ी पुढे मांडली.
मनोिवĴेषण या शÊदाचे तीन अथª संभवतात.
अ) मानसशाľाची एक शाखा
ब) िविशĶ ÿकारची उपचारपĦती
क) इतरांपे±ा (िवशेषत: नवमनोिवĴेषण वादापासून) वेगळा असलेला ईड यांचा
Óयिĉिवषयक ŀिĶकोन.
मनोिवĴेषणवादाची ÿमुख सुýे - Āाईड¸या मते मना¸या रचनेत तीन भाग असतात.
अ) अबोधावÖथा (Unconscious Mind )
ब) बोधावÖथा (Conscious Mind ) munotes.in

Page 169

समुपदेशन उपागम
169 क) बोध पूणª अवÖथा (Preconcious Mind )
Óयĉì आपÐया अपुöया इ¸छा अिÿय अनुभव (Öवत:स ÖवीकारÁयास ýासदायक अनुभव
वा Öवÿितमेशी िवसंगत अनुभव) अबोधावÖथेत ढकलतो व िवसŁ पाहतो. (याचा अथª
बोधावÖथेतून घालिवणे) अबोधावÖथेतील अनुभव कधीही नĶ होत नाहीत. ते बोधावÖथेत
येऊ पाहतात. तेÓहा ते बोधावÖथेत येऊ नये Ìहणून Óयĉì (Öवत:ला नक ळत) ÿितकार
(Resistence ) करते हे अनुभव Óयĉì¸या भावजीवनाशी िनगिडत असतात.
अबोधावÖथेतील हे अनुभव ÖवÈन, संर±ण यंýणा भािषक चुक (Freaucion slips )
यां¸याĬारे वा अÆय Łप घेऊन ÿगट होत असतात.
ईड यां¸या मते ÓयिĉमÂवाची तीन मु´य अंगे असतात. अ) सुĮाÂमा (Id) ब बोधाÂमा
(Ego) क) िववेकाÂमा (Super Ego )
सुĮाÂमा हा अनुवंिशक (Heredity ) ÿाĮ असून तो बहòतांशी अबोधावÖथेत असतो.
सुĮाÂमा मनुÕया¸या इ¸छा, वासना यांचे þ असते. व सुखÿाĮी (Pleasure Principle )
हा Âयांचा उĥेश असतो.
बोधाÂÌयाचा संबंध बाĻ पåरिÖथतीशी (Reality ) असतो. बोधाÂÌयात तािकªक िवचार व
िनयोजन करÁयाची शĉì असते. Öवसंर±ण पåरिÖथतीशी समायोजन, सहजÿवृ°ीवर
िनयंýण, पåरिÖथतीवर ÿभुÂव या बाबी बोधाÂÌयामुळे श³य होतात. बोधाÂमा बोधा वÖथेशी
संबंिधत असतो. िववेकाÂमा माणसा¸या सद्सिĬवेक बुĦीचे चांगले काय व वाईट काय याचा
िनणªय करणारी शĉì याचे ÿितिनिधÂव करतो. माणसा¸या नैितक वतªनाचे अिधķान
िववेकाÂÌयात असते. सामािजक व नैितक मूÐयांचे भान िववेकाÂÌयामुळे राहते. िववेकाÂमा
बोधाÂमा व सुĮाÂÌयावर अंकुश ठेवतो. Öवत:¸या चांगÐया वा वाईट वतªनाबĥल िववेकाÂमा
Óयĉìस पाåरतोिषक वा िश±ा करतो. चांगÐया वतªनाबĥल Öवत:स अिभमान वाटणे.
समाधान वाटणे Ìहणजे पाåरतोिषक होय व वाईट वतªमानाबĥल दोष भावना (Guit
teeling ) व कमतरतेची भावना (Inferiority ) िनमाªण होणे Ìहणजे िश±ा होय.
Óयĉìचे लैिगंक सुख बाÐयावÖथेपासून सुŁ होते. इंिþय सुख देणारी ÿÂयेक कृती ल§िगक
ÖवŁपाची असते. उदा. लहान बालकाचे भूक नसताना अंगठा चोखणे. ºया ºया बाबéमुळे
आपÐयाला सुख िमळते. Âया Âया बाबी ईड ल§िगक मानतो. असे सुख ÿाĮ करणे हे
ÿÂयेक Óयĉìचे जीिवत Åयेय असते. परंतु सामािजक बंधनामुळे Óयĉìवर बंधने पडतात व
Óयĉì उघड åरतीने ही सुखे ÿाĮ कŁ शकत नाही. िववेकाÂÌयामुळे अशी सुखे ÿाĮ करणे
Ìहणजे चूक अशी भावना िनमाªण केली जाते. एकìकडे मूळ ÿवृतीचे समाधान करÁयाची
तीĄ उमê व दुसरीकडे Âयांचे समाधान करÁया¸या मागाªत सामािजक व Öवÿितमेने िनमाªण
केलेÐया अडचणी यामुळे Óयिĉवर मनावर ताण (Tension ) िनमाªण होते व Óयĉìत
मानिसक िवषम समायोजन होÁया¸या संभव िनमाªण होतो.
Öवत:ची कमतरता झाकÁयासाठी Öवत:¸या ÿितमेची र±ण करÁयासाठी Óयĉì अनेक
संर±ण यंýणांचा (Defernce Mecharism ) उपयोग करतो. या यंýणेमुळे ताÂकािलक
िदलासा िम ळतो व Óयĉìचा आंतåरक समतोल एकवटला जातो. परंतु संर±ण यंýणांचा
अÂयािधक वापर Óयिĉ िवकासास बा धक असतो. काही संर±ण यंýणांची उदाहरणे - munotes.in

Page 170

170 ÿ±ेपण (Projection ) Öवत:चा दोष दुसöया¸या माथी मारणे परी±ेत गुण कमी पडÐयास
िश±क खडूस आहेत वा अÆय सबब देणे.
ÿितपूरण (Compensetion ) एका ±ेýातील अपयश दुसöया ±ेýात भŁन काढणे शारीåरक
Óयंग असलेÐयाने बौिĦक ±ेýात कामिगरी करणे इÂयादी.
वÖतुिÖथती (Reality ) ची जाण झाÐयािशवाय Óयĉìचे िवषम समायोजन वा मानिसक
आजार दूर होत नाही. वÖतुिÖथतीची जाण येÁयास अबोधावÖथेतील िवकार इ¸छा भावना
अिÿय अनुभव बोधावÖथेत येणे आवÔयक असते. परंतु या ÿिøयेस ÿितरोध होत असतो.
तो ÿितबंध दूर करÁयासाठी अिनब«ध साहचयª (free Association ) मुĉ वाताªलाप
(Talking ) व ÖवÈन मीमांसा या उपचार पĦतीचा उपयोग केला जातो.
वया¸या पाच वषाªपय«त िशशूस जे अनुभव येतात Âयामुळे Âयाचे ÓयिĉमÂव घडते. Ìहणून
Óयĉìस जाणून होÁयासाठी या काळाचा िवचार करणे आवÔयक आहे.
Āॉईडची उपप°ी व समुपदेशन : समुपदेशनात उपयोग:
 समुपदेशनाची पिहली आवÔयकता Ìहणजे úाहकाला जाणणे. úाहका¸या वतªनाचा
खरा अथª कळणे हा अथª Óयĉì¸या ŀÔय वतªनावŁन कळतोच असे नाही. वतªनाचे मूळ
अबोधावÖथेत असू शकते. ईडची उपप°ी Óयĉì¸या वतªनाचा अथª लावÁयास
मदत करते.
 समायोजन हा समुपदेशनाचे उĥेश होय. मानिसक संघषाªचे समाधान झाÐयाखेरीज
समायोजन होत नाही. मानिसक संघषª ओळखÁया¸या कामी ईडची उपप°ी
उपयोगी पडते.
 Óयĉìत Öवत:ची जाण िन माªण करÁयासाठी उपप°ी उपयोगी पडते.
 या उपप°ीĬारे Óयĉìचा अवबोध जाणून घेÁयास समुपदेशकाला मदत होते.
 समुपदेशक या उपप°ीĬारे Óयĉìतील Öवत:ची जाणीव कŁन देऊ शकतो.
 समायोजन साधÁयासाठी व Óयिĉला मानिसक संघषª ओळखÁयासाठी समुपदेशनात
समुपदेशकाला या उपप°ीचा वापर करता येतो.
Óयĉìचे वतªन जाणून घेÁयासाठी या उपप°ीचा उपयोग समुपदेशकाला होतो.
६.८ समुपदेशनावर पåरणाम करणारी िÖथती (CONDITION ) ६.८.१ भौितक ÓयवÖथा (Physical Setting ):
शै±िणक, Óयावसाियक तसेच वैयिĉक समुपदेशन ÿिøयेमÅये भौितक साधनां¸या
ÓयवÖथेला सुĦा महßव असून Âयाचा पåरणाम समुपदेशनावर पडत असतो. पुढील
िववेचनात यािवषयीचा िवचार करÁयात आला असून भौितक ÓयवÖथे मÅये पुढील बाबéचा
िवचार करणे अिनवायª ठरते. munotes.in

Page 171

समुपदेशन उपागम
171 १) समुपदेशनासाठी आवÔयक यंýणा उभी करणे:
समुपदेशन, कायाªस ÿारंभ करÁयापूवê आवÔयक यंýणा असणे आवÔयक असते.
आवÔयक यंýणेत ÿिशि±त समुपदेशक व अÆय Óयĉì, िवīाÃया«साठी िविवध मािहती गोळा
करÁयाची यंýणा, आवÔयक जागा व इतर साधने सºज असणे आवÔयक असते. Âयामुळे
समुपदेशन कायª सुकर होते.
२) काय¥: समुपदेशनाची उिĥĶे साÅय करÁयासाठी पुढील काय¥ अपेि±त आहेत.
• भौितक सुिवधा िवकिसत करणे या मÅये
• साधने, चाचÁया , नमुने रजीÖटसª इ, उपलÊध असले पािहजे.
• जागा, फिनªचर, इतर संबंधीत ąोतांचा वापर सुĦा केला गेला पािहजे.
काही तांýीक साधने सुĦा समुपदेशन þावर असणे अिनवायª आहेत. जी समुपदेशना¸या
वेळी उपयोगात आणÐया गेली तर समुपदेशन ÿिøया उ°म होÁयास मदत होते. ती पुढील
त³Âयात दशªिवली आहेत. Sr. No Items Quantity required 1. Raven's Progressive Mafrices Kit 1 Set with 25 2. General Mental ability Test 1 Set 3. Study Habits Inventory (Patel's) 2 Sets 4. Thurstone Interst Schedule 1 Set 5. Occupational preference Scale 1 Set 6. Emotional Maturity Scale 1 Set 7. Passi Test of Creativity 1 Set. 8. A Comprehensive scale of Entreprearship 1 Set 9. Achievement Motivation Testes 1 Set 10. Cassette Tape recorder with built in mike 1 Set 11. Audio carsettes C-90 15 Nos. 12. Master Register etc. 2 Nos.
वरील तसेच अīयावत साधन सामúीची ÓयवÖथा करावी. munotes.in

Page 172

172 ३) ÓयवÖथा िकंवा योजना:
फĉ Óयावसाियक सूचना एकýीत करणे पुरेसे नसून Âया अशा ÿकारे ठेवाÓयात कì जेणे
कŁन गरजू Óयंिĉना सुिवधापूवªक उपलÊध होऊ शकतील सूचना सामúीला तकªसंगतरीÂया
ठेवले पािहजे. जेणे कŁन िवīाथê Öवत:साठी Âया सािहÂयामधून मािहतीचा शोध घेऊ
शकेल. Âया सामúी¸या फाईÐस तयार करतांना समुपदेशकाने úंथालय, वाचनालय यां¸या
सहयोगाने संÖथे¸या व इतर संÖथे¸या सवª िवīाथê, पालक , िश±क इ ¸या उपयोगात
पडेल अशी योजना केली पािहजे याचा सकाराÂमक पåरणाम समुपदेशनावर पडतो.
४) तािकªकता:
Óयावसाियक सामúीला संúिहत करते वेळी Âया मािहती¸या ÿदशªन तसेच िवतरणा¸या वेळी
समुपदेशक तसेच úंथपाला¸या ÿमुख दोन गोĶी असाÓयात.
पिहली - Óयावसाियक सामúी िविवध ÿकारची आहे. आिण
दुसरी - Âयाचा उपयोग िविवध ÿकारे केला जातो.
या सामúीचा सुिवधापूवªक उपयोग करणे तेÓहाच संभव असेल जेÓहा úंथालया¸या सामाÆय /
नेहेमी¸या úथालय क±ा¸या वेगळा िवभागाची िकंवा समुपदेशन कोपöयाची (Corner)
ÓयवÖथा करणे. याचा फायदा समुपदेशन घेणाया«ना न³कìच होतो. अशी सुिवधा चांगÐया
ÿकार¸या सुिवधेत गणÐया जाते.
५) सूचीकरण :
Óयावसाियक सूचना सामúीला तसेच इतर समुपदेशनासंबंधीत सामúीला कपाटात िकंवा
फाइÐस मÅये ठेवÁया तसेच ÿदिशªत करÁयाअगोदर Âयाचा ट ग तयार करणे गरजेचे
ठरते. मासीके, वतªमानपýे, काýणे, पुÖतके Æडआउटस इ. ना आवÔयतेनुसार फाईÐस
तसेच कपाटा¸या रकाÆयात ठेवावे. काही सामúी सूचना फलकावर ÿदिशªत करावी काही
वेळेस Öथायी ÖवŁपाची मािहती जसे, फोटोúा Éस åरपोटसª, इ. Öटीक फोÐडसªमÅये
ठेवावी. कपाट, सूचना फलक, फोÐडसª इ. ना मोठ्या अ±रांमÅये दशªवावेत तसेच सूचना
सामúीचे िववरण सं±ेप मÅये िलहóन ठेवणे. याचा सुĦा समुपदेशनावर चांगला पåरणाम होतो.
६) काडª फाइल:
úंथालयात ºया ÿकारे úंथांची नŌद, काडª फाइल, ट ग मÅये úंथाचे नाव, लेखकाचे
नाव, िवशेष कोड, नंबर देवून ठेवÐया जाते. Âयाच ÿमाणे एका छोट्याशा ट ग मÅये
Óयावसाियक सूचना सामúीचे काडª फाइÐस ठेवावेत जेणे कŁन या िनयोजनामुळे
कोणÂयाही बाबतीत मागªदशªन घेÁयास आलेला Óयĉì मोक पणाने सािहÂय हाताळू
शकेल आिण आवÔयक तेथे समुपदेशन सुĦा होईल.
munotes.in

Page 173

समुपदेशन उपागम
173 ७) भौितक पåरिÖथती:
समुपदेशन कोठेही होऊ शकते. परंतु Óयावसाियकाने समुपदेशकाने श³यतो िनिIJत
केलेÐया जागीच समुपदेशन केÐयास योµय पåरणाम होतो. ती जागा आरामदायी तसेच
शांतता पूवª पåरिÖथती असावी. गŌगाट तसेच वदªळीची जागा Âयाºय करावी.
८) (SOLER):
समुपदेशना¸या वेळी असे वातावरण िकंवा िÖथती असावी कì समुपदेÔय आपली जी काही
समÖया असेल ती Óयĉ करतांनी समुपदेशक एकाúिच°ाने ऐकतो अशी असावी. तसा
ÿितसाद समुपदेशकाने īावा. तो ÿितसाद शािÊदक तसेच अशािÊदक ÖवŁपाचा सुĦा
असावा (शारीåरक हालचाल / हावभाव)
SOLER : हा शÊद पुढील िववेचनातील अīा±रे घेवून तयार करÁयात आलेला आहे.
 (Squarely): समुपदेÔयाकडे नÓवद अंशाचा कोन कŁन बसावे, अशी शारीåरक
िÖथती हे दशªिवते कì समुपदेशकाचा संपूणª सहभाग समुपदेÔया¸या समÖये¸या
िववेचनात असून तो मन लावून ऐकत आहे.
 Open शारीåरक बैठक ही सैल असावी. यात दोÆही पाय जमीनीवर टेकलेले असावेत
आिण हाताची सैलशी घडी असावी जेणे कŁन समुपदेÔयास असे वाटेल कì माPया
समÖयेचा तो आदर करीत असून शांत िच°ाने ®वण करीत आहे.
 Learn : समुपदेशकाचा चेहरा समुपदेÔयाकडे केलेला असावा फĉ काळजी ही ¶यावी
कì योµय अंतर असावे याचा अथª असा होतो कì नăपणे आपण Âयाची समÖया ऐकून
घेत आहोत.
 Eye Contact: नजरेला नजर देवून बोलायचे िकंवा ऐकता यावे अशा Öथीतीत
बसावे अÆयथा समुदेशास वाटेल कì समुपदेशक आपÐया बोलÁयाकडे ल±च देत
नाही. Ìहणून खाली बघणे, िकंवा इकडे-ितकडे बघत बसणे टाळावे नाहीतर असे
िनद¥शनात येईल कì आपÐयाला Âयाची समÖया ऐकÁयात कंटाळा येत आहे िकंवा
आपणास जे काही तो सांगतो आहे Âयामुळे आपण ऑकवडª होत आहात. (लºजीत
होत आहात) असा संदेश जाÁयाची श³यता असते. आपली जर नजरेला नजर देवून
ऐकÁयाची िकंवा बोलÁयाची शारीåरक िÖथती असेल तर Âयाला असे वाटेल कì
आपण Âया¸या सोबत आहोत. Âयाला िधर देत आहोत.
 Relax: आपण जर वरील सवª आिण इतर भौतीक घटकां¸या िÖथतीचा िवचार कŁन
समुपदेशन करीत असाल तर न³कìच समुपदेÔयास व आपÐयास åरÐया³स वाटेल व
समुपदेशन ÿिøया आÐहाददायक तसेच आरामदायी दोघांसाठी ठरेल. Ìहणून
समुपदेशनामÅये भौतीक ÓयवÖथेतील घटक सुĦा चांगले िकंवा वाईट पåरणाम देवू
शकतात.करीता Âयावर िवशेष ल± देणे गरजेचे आहे.
munotes.in

Page 174

174 ६.८.२ Óयिĉगतता (Privacy):
कदाचीत मािहतीची गुĮता राखली जाईल हा समुपदेÔयाचा मÅयवतê अिधकार आहे. असे
असले तरी अशा ÿकारची हमी तुÌही समुपदेÔयास देऊ शकत नाही ते जे काही सांगतील ते
कायमÖवŁ पी गुĮ ठेवले जाईल याची काही हमी देता येत नाही. अनेक कारणांमुळे अशी
मािहती उघड केली जाऊ शकते काही िविशĶ पåरिÖथतीत या िशवाय पयाªय नसतो.
गुĮता ही अनेक अपवाद असलेली गुंतागुंतीची ÿिøया आहे. Âयाला कायīाचे आिण
िनितम°ेचे अनेक पैलू, बंधने आहेत. समुपदेशकाने गुĮते¸या संदभाªतील सवª बाबéचा
खुलासा कŁन घेणे अÂयावÔयक ठरते. जसे कì संपूणª संÿेषण. संपूणª संÿेषण आिण
Óयĉìगतता Ļा एकमेकाशी िनगडीत असलेÐया सं²ा आहेत. तरीही Âयां¸यामÅये फरक
आहे. गुĮता जी समुपदेÔया¸या Óयिĉगतते¸या अिधकाराशी संबंधीत आहे. उपचार
पĦती¸या पåरणामाचा þिबंदू आहे. ते समुपदेशकाचे नैतीक कतªÓय आहे. सवªसामाÆयपणे
मानसपोचार तº² यांनी िमळिवलेली गुĮ मािहती ýयÖत Óयĉìस सांगू नये. जो पय«त
समुपदेशाची िकंवा कायदाची परवानगी िमळत नाही तोपय«त गुĮ मािहती गुĮच ठेवली
पािहजे.
Óयिĉगततेचे ÿकार: ÓयिĉगततेमÅये िविवध ÿकारे िवचार केला जातो आिण Âयानुसार
Âयाचे पुढील ÿकार पाडÁयात आलेले आहेत.
अ) शारीåरक (Physical)
ब) मािहतीपर (Informational)
क) संघटनीय (Organizational)
ड) आिÂमक आिण बौिĦ क (Spritual and Intellectual)
शारीåरक या अंतगªत Óयĉìची शारीåरक Óयंगे, कृती, शारीåरक ठेवण, हावभाव , िविशĶ
हालचाली तसेच पेहराव, राहाणीमान इ. घटकांचा अंतभाªव कŁ शकतो.
मािहतीपर Óयिĉगततेत Óयĉìची खास मािहती तसेच काही दोष, कौटुंिबक आिथªक,
Óयवसाया संबंधीची असू शकते.
संघटनीय ÓयĉìगततेमÅये जर Óयĉì¸या Óयवसाय करÁया¸या िठकाणाची मािहतीचा
पåरणाम , गुĮता न राखÐयामुळे Âया¸या सेवेवर तसेच संबंधीत संÖथेवर होऊ शकतो िकंवा
एखाīा संघटने संबंधी ती Óयĉì असेल तर Âया संघटनेमÅये मतभेद तसेच चांगÐया वाईट
गोĶéचा पåरणामाची िभती समुपदेÔयास असू शकते Ìहणून Âयाची सुĦा गुĮता राखÁयाची
समुपदेÔयाची Óयĉìगतता असू शकते तसेच समुपदेशन करणाöयाची सुĦा ती नैितक
जबाबदारी असते.
आिÂमक आिण बौिĦक Óयĉìगतते मÅये Óयĉì हा समाजशील ÿाणी असÐयामुळे Âया¸या
बöयाच ®Åदा अंध®Åदा Âयां¸या मना¸या ±ेýात येतात. ºयामुळे Âयाचा आÂमा िकंवा मन
याला समाजा¸या चाली Łढी मधून अशा गोĶी सांगता पण येत नाही आिण सहनही होत munotes.in

Page 175

समुपदेशन उपागम
175 नाही. अशी Âयांची पåरिÖथती होते आिण Ìहणून Âयाचा बौिĦक व आिÂमक संघषª होत
राहतो आिण ताण आपÐया समÖयाचे समाधान ÿाĮ करÁयाकरीता ती मािहती
समुपदेशकास सांगावी लागते आिण Âयात Âयाची Óयĉìगतता तसेच गोपनीयता सुĦा असू
शकते. अशा ÿकारे या ÿकारात काहीशा अशाच गोĶéचा अंतभाªव असतो.
Óयिĉगतता आिण गुĮता या गोĶी समुपदेशनामÅये समांतर चालत असून याबĥल मािहती
खालील ÿमाणे-
गुĮतेचे ÖवŁप आिण हेतू: गुĮते¸या संदभाªमÅये समुपदेÔयास िश±ण िदले पािहजे. पुढे
संÿेषणाचा अिधकार आिण गुĮता या बĥल सवª ÿकार¸या Óयावसाियक िनयमांमÅये कलमे
असतात. Âयानुसार सुŁवातीपासून¸या गुĮते¸या मयाªदा कोणÂया आहेत हे जाणून घेÁयाचा
अिधकार समुपदेÔयास असतो.
उदा. नैितकतेचे िनयम अमेरीकन म¤टल हेÐथ काऊनसेलसª असोिशयन या¸या नैितकते¸या
िनयमावली मÅये (२०००) गुĮते¸या संदभाªमिधल तßवे खालील ÿमाणे आहेत.
 सुŁवातीपासूनच मानिसक समुपदेशन करणारा आपÐया समुपदेÔयास समुपदेशन या
नाÂयाचे ÖवŁप व Âया बĥलचे समुपदेÔयांचे अिधकार याची कÐपना देतो.
 समुपदेशक गुĮते¸या मयाªदा संपूणªपणे उघड कŁन सांगतात िकंवा गुĮतेचे अपवाद
िकंवा जर सुŁवातीपासून संÿेषणाचे अÖतीÂव असेल िकंवा काही असेल तर ही सवª
तßवे अमलात आणÁयामुळे समुपदेÔयास िशि±तच केले जात नाही तर Âयातून
िवĵासही वाढीस लागतो.
 समुपदेशक आिण समुपदेÔय यां¸यातील संबंध िवĵासा¸या पायावरच अवलंबून
असतात. Âयामुळे समुपदेÔय मोकÈया मनाने समुपदेशकासमोर आपली समÖया
सिवÖतर मांडतो. Öवत:ला मनापासून Âयाचा िवĵास Ìहणून समुपदेशकास एक ÿकारे
Öवाधीन करतो जसे कì, 'तुÌहीच माझे सवª सुरळीत कŁन देणार' आहात िकंवा 'मला
आता मा Pया समÖयेतून मुĉता िमळणार आहे'. अशा अिवभाªवात .
 िवĵासामुळे अिशलास जािणव कŁन देता येते कì Âया¸या बĥल िमळणारी खरी
मािहती Âया¸याच चांगÐयासाठी Âयाचे भले होÁयासाठी वापरÁयात येणार आहे.
पोमेरÆटझ आिण ह¤Æडसªमन (२००४) यांनी असे सांिगतले आहे कì समुपदेÔयास
समुपदेशकाकडून पुढील ÿijांची उ°रे िमळÁयाची अपे±ा करणे योµय आहे. जसे कì
सरकारची या संदभाªतील िनयम, Æयायावली आहे का ? उदा. Health informat
portability and accentability act .
 िनयमावली , गुĮता िकंवा नŌदीचा ÿभाव ? या संदभाªत समुपदेशन उपचाराची मािहती
आयुिवªमा कंपनीला िदली पािहजे िकंवा नाही याची सुĦा मािहती समुपदेÔयास िदली
पािहजे. तसेच समुपदेÔयास मािहती िदली पाहीजे कì Âया¸या संभाषणातील गुĮता
थोड्या फार ÿमाणात इतरांना िदली जाऊ शकते. तसेच Âयालाही ही मािहती िदली
पािहजे कì, सेवा þ Âयाला देत असलेला उपचार कधीही थांबवू शकते. तशा munotes.in

Page 176

176 ÿकारचे अिधकार Âयांना आहेत. समुपदेशकाला आपण उपचार करÁयामÅये िकती
यशÖवी झालो आहोत याची खाýी पटवून घेÁयासाठी सुĦा काही गुĮ तसेच Óयĉìगत
चचाª इतर समÓयवसायांशी करावी लागते. Âयामुळे गुĮ मािहती पूणªपणे गुĮच राहó
शकते असे नाही. Âयामुळे गुĮते¸या िनितम°ेचा उपचार þाकडून भंग होतो कì काय
असे वाटते. या संदभाªत (øेमर आिण जेÖटन १९९८) यांनी असे Óयĉ केले आहे कì
जेÓहा समुपदेÔया¸या Óयितåरĉ ýयÖत Óयĉì याचे फì देय करणार असेल अशा वेळी
गुĮतेसंबंधीत सवª िनयम समुपदेÔयास सांिगतले जाते.
वडे úीक (२००८) सुचवतात कì मानिसक आरोµय Óयवसाियक आयुªिवमा कंपनी बरोबर
गुĮ मािहती िदÐयास कुठले धोके संभवू शकतात कì ºयामुळे परतावा र³कम िम ळतांना
िकंवा कंपनी¸या सेवेमÅये अडथळे िनमाªण होऊ शकतात. काही समुपदेÔय तीसरी Óयĉì
मÅयÖथी न होता Öवत:च उपचार कŁन घेणे पसंत करतात. अशा उपचार पĦतीचा खूप
चांगला फायदा होतो असे ल±ात आÐयानंतर ते Öवत:च आिथªक Óयवहार पूणª करतात.
अशा वेळी समुपदेशकास नैतीक अडचणéचा सामना करावा लागतो. कधी कधी अशी
पåरिÖथती उĩवते कì समुपदेशकास िमळालेली गुĮ मािहती Âयास उघड करावी लागते.
िफशर (२००८) असे मानतो कì गुĮते संदभाªतील सवª िनयम, कलमे Âयाची उपचार
पĦती सुŁ होÁयापूवê Âयाचे संबंध ŀढ होÁयापूवê Âयास īावी जर Öवभावाबĥल आिण
मािहती¸या आदान ÿदान संदभाªतील मािहती जी उघड होऊ शकते असे संÿेषण झाले
नाही तर समुपदेÔय Öवत:चे िनणªय Öवत: घेÁयाचा अिधकार गमावून बसतो. Âयामुळे
समुपदेÔय िनणªय घेऊ शकतो कì दोघांचे संबंध कोठपय«त वाढवायचे आिण कìती धोका
पÂकरायचा. समुपदेÔयाने समुपदेशकास इंÂयंभूत मािहती देणे गरजेचे आहे यावर िफशर भर
देतो.
थोड³यात , Óयĉìगतते मÅये समुपदेशन ÿिøये मÅये होणाöया मािहती¸या आदान
ÿदानामÅये वरील सवª बाबéचा िवचार केला जातो. जर समुपदेशन दोघां¸याही संगनमताने
झाले तर ÿिøया सुरळीत चालते. अÆयथा Âया समुपदेशन ÿिøयेत िविवध बाधा अडथळे
येÁयाची श³यता नाकारता येत नाही. Ìहणून िवĵास हाच Âयाचा þिबंदू असू शकतो.
६.८.३ Åवनी-िचý मुþण (Recording):
अनेक संशोधक ÿशी±ण व िनरी±णासाठी समुपदेशन करत असतानाचे िचýीकरण
करÁयास पाठéबा दशªवतात. अनेकांना वाटते कì, सÐलागाराचे कौशÐय वाढिवÁयास यांचा
िनिIJत फायदा होतो. पारंपाåरक ÿशी±ण पĦतीला एक उÂकृĶ जोड Ìहणून याकडे बघता
येईल. सÐलागारांना ÿिश±ण देÁयासाठी याचा अÂयंत चांगला उपयोग होवू शकतो. एका
संशोधका¸या अËयासानुसार या िचýफìती बघीतÐयानंतर सÐलागार ÿिश±ण आपले
Öवमत परावतêत करतो. Âया¸यात आÂमिवĵास वाढतो. Âया¸या मधील वैयिĉक गुण
वाढीस लागतात आिण Âयांचा अिधक िवकास करÁयासाठी तो अËयास कŁ लागतो. या
िवभागात ÿथम आपण िनरी±णासाठी या पĦतीचा फायदा कसा होतो हे पाहó व नंतर
सÐलागारां¸या ÿिश±णासाठी व िवकासासाठी याचा फायदा कसा झाला या बĥल एक
ŀिĶ±ेप टाकू. munotes.in

Page 177

समुपदेशन उपागम
177  पयªवे±णासाठी िचिýकरण: सÐलागार व सÐला ÿिøयासाठी सकाराÂमक पåरणाम -
पेलéग व रेनाई (१९९९) यां¸या ल±ात आले कì, ŀक-®ाÓय पĦतीचा नŌदी
करÁयासाठी मोठ्या ÿमाणात फायदा होऊ शकतो. व याचा उपयोग ÿÂय± पयªवे±ण
करताना चांगÐयापĦतीने करता येतो. Âयामुळे सÐला गारा¸या िनरी±णमÅये
कमालीची अचूकता येते. या नŌदीमुळे सÐलागार व ºयाला सÐला िदला आहे अशा
दोघानाही याचा पायदा होतो या ÿिøयामुळे उपलÊध झालेÐया मािहतीचे पृÃथकरण
कŁन करता येते. सÐलागाराचे वतªन तपासता येते. सÐलागारामÅये कोणकोणते
पूवªúह आहेत, Âयाचा कल कोणÂया गोĶéकडे आहे व याचा Âया¸या Óयवसायावर कसा
पåरणाम होतो हे तपासता येते. या पĦतीने िमळालेÐया ÿितिøयांमÅये सÐलागाराचा
Óयावसािय क िवकास होÁयास फायदा होतो. Ðदन आिण űायडन (१९९४) हे नŌद
(Recording) ÿिøयेला पयªवे±ण ÿिøयेचाच भाग मानतात. कारण यामुळे
सÐलागाराला Öवत:चे मूÐयमापन करÁयाचे तंý उपलÊध होते. जे अितशय
Óयिĉसापे± आहे. सÐलागार आपले कौशÐय योµय-अयोµय याचे पूनमाªपन कŁ
शकतो. समुपदेशन करताना काय केले पािहजे काय टाळले पािहजे याचे ²ान
िवकिसत करÁया स Âयाला िनिIJत फायदा होतो. ॲवेलीन (१९९२) यांनीही याच
िवचाराचा पुरÖकार केला आहे. Âयां¸या मतानुसार ŀक व ®ाÓय नŌदीमुळे
समुपदेशना¸या वेळी नेमके काय घडले याचे वाÖतव मूÐयमापन करता येते.
Âयाचबरोबर उपचार करणा öयाला भावनाÂमक मुīांना कसे हाताळले होते हे बघता
येते व नंतर यावर पयªवे±कासोबत चचाª करता येते. िशकणाöयाने या Åवनी - िचýिफत
जमा केÐयातर आपला उपचारक Ìहणून कसा िवकास होत आहे. याची शहिनशा
Âयास करता येते.व कोणÂया बाबीवर अजून भर िदला पािहजे याची कÐपना येते.
Óयावसाियक िवकासासाठी व समुपदेशक ÿिश±णासाठी नŌिदचा फायदा :
Óयवसाय िवकासासाठी समुपदेशन करतानाचे िचिýकरण िकंवा Åवनीमुþण करÁयाचा
िवचार बराच जूना आहे बाÐटीमोर व िहकसन यांनी ही ही पĦत वापरÁयाचा सÐला िदला
आहे. Âयामुळे समुपदेशन िशकणाöयाला आपली गती व िदशा याचा अचूक वेध घेता येतो.
तसेच Öवत:चे मूÐयमापन करÁयासाठीही या पĦतीचा उ°म ÿकारे उपयोग करता येतो
Âयामुळे िशकणा öयाचे मनोबल, कायª±मता वाढÁयास मदत होते. िचिýकरणामुळे िवīाथê
कोणÂया कौशÐयामÅये कमी पडत आहे याचे ²ान िशकवणाöयास होते. ºयांनी ºयांनी या
पĦती चा वापर कŁन आपले ÿिश±ण पूणª केले आहे. Âयांनाही या पĦती¸या वापरामुळे
खूप फायदा होतो असे अनुभव सांगीतले आहेत.
६.९ समुपदेशनातील कायदेिवषयक आिण नीितिवषयक पåरशीलन समुपदेशकाला काही नैितक िसĦांताचे पालन करणे आवÔयक आहे. हे िसĦांत
समुपदेÔयासोबत संबंध ÿÖथािपत करÁयास मागªदशªक ठरतात. िविभÆन पåरिÖथतीमÅये
घेÁयात येणाöया िनणªयाला िनद¥िशत करतात. (ACA) अमेरीकन Æसीलéग असोिसयेशन
आिण ( APA१९५३) अमेåरकन मानसशाľीय असोिसयेशन यांनी नैितक िनयमावली
आिण ÿमाणभूत गोĶी या समुपदेशन Óयवसाय करÁयाकरीता सुýबĦŁपाने माडÐया आहेत. munotes.in

Page 178

178 ई.सी. रोयबर ने समुपदेशका¸या नैितक िशÖती साठी पुढील िसĦांताचा उÐलेख केला
आहे:
१) िनķा (Loyalty):
समुपदेशकाचा िनķेचा øम पुढील ÿकारे असतो. तो ÿाथिमक ÖवŁपात आपÐया
समुपदेÔया¸या ÿित उ°रदायी असतो. तो आपÐया शाळेसंबंधी तसेच समाजा¸या ÿित
उ°रदायी असतो. समाज ही एक सामािजक संÖथा असून तो इतर संÖथेपे±ा आपÐया
िवīालयाला ÿाथिमकता देतो. कारण शाळा ही एक सामािजक संÖथा आहे तसेच शाळा हा
समाजाचा आरसा असतो. िनķेचा हा øम तो ÿाथिमक िवīाÃया«ना समुपदेशन करतांना
सुĦा कायम राखतो.
२) पåरिÖथतीशी अवगत करणे (Realized with reality):
जेÓहा उ°रदाियÂवा¸या या øमामÅये अपवादाÂमक पåरिÖथतीमÅये आवÔयक असÐयास
काही िÖथतीमÅये समुपदेशकाला समुपदेशनापूवê जेÓहा सामाÆय ÿिøयेतून दूर जायचे
असÐयास समुपदेÔयास Âया िÖथतीबĥल अवगत कŁन िदÐया गेले पािहजे.
३) गोपनीयता (Confidential):
समुपदेशकाला समुपदेशाकडून जी मािहती ÿाĮ झालेली असेल ती अÆय िकंवा संबंधीत
संÖथा, जसे - आई-वडील , पåरवार , िचिकÂसक , सामािजक संÖथा, संÖथािनक इ. ¸या पूढे
जो पय«त सांगणार नाही जोपय«त समुपदेÔयाची पूवª अनुमित ÿाĮ कŁन होणार नाही. आिण
तेÓहा तो Âया मािहतीची केवळ Óयवसाया¸या िÖथतीमÅये तसेच Âया लोकांना जे
समुपदेÔयाकरीता महßवपूणª आहेत. तेÓहाच तो ÿकट करेल.
४) आपतकालीन उपायांची मािहती (Information aboret di dastor
implementation):
जे समुपदेशकाची िÖथती अशी असेल कì कोणÂया अÆय Óयĉìला ती सांभाळणे आवÔयक
असेल िकंवा समÖयेपासून Âयाला िकंवा अÆय लोकांना संकटाची संभावना असेल तर
समुपदेशकाकडून अपेि±त आहे कì या तÃयाची सूचना देणे िकंवा असा आपतकालीन
उपायांची योजना करेल कì जी Âया पåरिÖथतीत आवÔयक असेल.
५) स±म Óयिĉ सोबत िवचार -िवमशª (Discation with competent person):
समुपदेशकाला हा अिधकार आहे कì तो आपला समुपदेÔया¸या संबंधीत स±म Óयĉì
सोबत िवचार िवमशª कŁ शकतो. हे तेÓहाच करावे जेÓहा समुपदेÔया¸या भÐयाकरीता ,
चांगÐया करीता असेल.
६) िनणªय शĉì / Decision power :
समुपदेशनाचा Óयवसाय करणाया«नी समुपदेÔयाकडून िमळालेÐया मािहतीचा िववेकशील
उपयोग , तसेच चांगला िनणªय होÁयाकरीता उपयोग करणे. तसेच Âयाचा उपयोग
समूपदेÔयाच योµय सूचना करÁयाची ±मता Âयात असली पािहजे. munotes.in

Page 179

समुपदेशन उपागम
179 ७) उ°रदायी िÖथतीचा मागोवा (Final out the accountability of situcetions) :
जेÓहा केÓहा समुपदेशनातून समुपदेशकास अशा िÖथतीची मािहती िमळते कì Âया¸या
शाळे¸या उ°रदायीÂवा¸या अंतगªत येणाöया अÆय लोकांना हाती पोहचू शकते. तर Âयांना
योµय जबाबदार Óयĉìला समुपदेशा¸या पåरचय गोपनीय ठेवून सूिचत केÐया जाऊ शकते.
८) मानसशाľीय सुचना (Psychological suggessions) समुपदेशका¸या
मानसशाľीय:
समुपदेशका¸या मानसशाľीय सूचना जसे परी±ण पåरणाम, नैदािनक अहताª तसेच
शाळे¸या अिभलेखा¸या अंकां¸या Óया´या या ÿकारे करतो कì जी समुपदेÔयामÅये तसेच
Âया¸या आई -वडील या दोघांसाठी रचनाÂमक असतील. मािहती¸या अिधकाराखाली तो
िवīालयातील रे डª बघून Óयावसाियक अथª काढून आिधकार सुरि±त ठेवू शकतो. तसेच
Âयाला लागणारी मािहती ही Âयाला बहाणे िकंवा शाळेने मािहती देणे बंधन कारक असेल.
९) अिभलेखांची उपयोगीता (Utilization of Records) :
समुपदेशन मुलाखतीचे अिभलेखन तथा िटपणे समुपदेशाचे Óयिĉगत उपयोगासाठी
वैयिĉक Öमरणा¸या गोĶी आहेत. तो िवīाÃया«¸या शा ¸या अिभलेखाचा भाग नाही.
१०) संदभª सादर करणे (Putting the references) :
आवÔयकता भासÐयास समुपदेशक समुपदेÔयाला पूणªपणे योµय Óयĉì िकंवा भेटी संबंधीत
तपासतो. परंतू तो असे योµय मागाªने अथवा आई-वडीलां¸या Öवीकृतीनेच कŁ शकतो.
समाज तपासणी साठी समुपदेÔय िकंवा Âयाचे आई-विडल सहमत नसतील तर समुपदेशक
समुपदेशन करÁयास ÿितबĦ नसतो.
११) अ±मताचे ÿदशªन (Rejection):
अपेि±त योµयतेचा अभाव िकंवा Óयिĉगत कमतरतांमुळे जर समुपदेशक समुपदेÔयास
नैितक सहायता ÿदान कŁ शकत नसेल तर तो समुपदेशन कायª सुŁ करÁयास मनाई कŁ
शकतो िकंवा चालू असलेले समुपदेij समाĮ कŁ शकतो.
१२) िभÆन संÖथा सोबत संपकª (Communication with various a gencies):
समुपदेÔय, आई वडील तसेच अÆय संबंधीत Óयĉìसोबत समुपदेशन संबंध तसेच िवचार
िवमशª¸या वेळी समुपदेशक Óयĉìगत संÖथा तसेच Óयावसाियकांची आलोचना कŁ शकत
नाही.
१३) दुसöया समुपदेशकांची आलोचना नाही (No objection on the other
counsellor) :
जेÓहा एका समुपदेशा¸या जागी दुसरा समुपदेशक घेतला गेला तर एकमेकांनी, एकमेकांची
आलोचना िकंवा Âयां¸या ±मतेबĥल चचाª करÁयाचे टाळावे िकंवा कŁ नये. munotes.in

Page 180

180 या नैितक िसĦांता¸या आधारे समुपदेशक एक िनķावान , िवĵासपाý कायª±म असायला
हवा. तसेच Âयाने कोणा¸याही ÿितमेस, ÿितķेस ध³का पोहचेल असे कायª कŁ नये.
६.१० आपली ÿगती तपासा १) समुपदेशनाचे सैĦांतीक आधार कोणते ?
२) बोधाÂमक िसĦांताचे आधार िलहा
३) बोधाÂमक िसĦांतातील ÿचलीत समुपदेशन िसĦांत ÖपĶ करा?
४) पासªÆस¸या उपप°ीमागील गृहीतके व मयाªदा ÖपĶ करा.
५) ÿभावतê िसĦांताचे आधार ÖपĶ करा.
६) मनोिवĴेषणवादी उपप°ीची मूल सूýे ÖपĶ करा.
७) मनोिवĴेषणवाद समुपदेशन कायाªस कशा åरतीने मदत कŁ शकतो ?
८) समुपदेशनात भौितक घटकांची भूिमका ÖपĶ करा.
९) समुपदेशनामÅये Óयĉìगतते िवषयीचे आपले िवचार ÖपĶ करा.
१०) समुपदेशनात Åवनी-िचý मुþणा¸या होणाöया बöया वाईट पåरणामांची चचाª करा.
११) रोयबर¸या िवचारां¸या आधारे समुपदेशकाचे वणªन करा.
१२) समुपदेशकासाठी नैितक िशÖत कोणती.
६.११ सारांश आपण या घटकांमÅये यशÖवी होÁयाकरीता फĉ अंगी कला, गुण, कौशÐय इतकेच असले
तरी चालते असे नसून Âयाला योµय वेळी योµय िठकाणी उपयोगात आणÁयाची ओ ळख
सुĦा असावी. या करीता Óयĉìस समुपदेशकाची गरज भासत असते कì ºयामुळे
आपणास , िनणªय घेÁयास व यश िमळिवÁयास सोपे जाते तसेच Âया करीता समुपदेशनात
िविवध उपागमांचा सुĦा उपयोग करÁयात येतो. याबĥल चचाª केली असून समुपदेशनात
िनयमावली आिण नैितक ŀĶीकोनाचा उपयोग सुĦा अËयासला तसेच समुपदेशनावर
पåरणाम करणा öया पåरिÖथतीचा सुĦा येथे आढावा घेतला आहे. तसेच भारतात
समूपदेशनाची बéजे सÅया कुठे Łजत असून ती ÓयवÖथीत Łजवावीत या करीता पाIJाÂय
देशामÅये झालेÐया संशोधना¸या थोड³यात आढावा ÅवनीमुþणाĬारे घेतला असून Âयात
तसेच संपूणª समुपदेशनावर िविवध संशोधने चालूच आहेत भारतातही याबाबत सखोल
अËयास होणे गरजेचे आहे.
munotes.in

Page 181

समुपदेशन उपागम
181 ६.१२ ÖवाÅयाय ÿij १. समुपदेशनातील उपागमाची मािहती देवून Âयातील सहसंबंध ÖपĶ करा.
२. समुपदेशनातील कायदेिवषयक तसेच नीितिवषयक िवचारांवर आपले मत Óयĉ करा.
३. समुपदेशनावर पåरणाम करणाया«¸या पåरिÖथतीची साधक बाधक चचाª करा.
४. 'समुपदेशकास Óयवहार िवĴेषण समजणे का अिनवायª आहे' या िवधानाची सोदाहरण
चचाª करा.
५. 'समुपदेशकास मनोिवĴेषण तंý अवगत असणे अिनवायª आहे' - समथªन करा.
पाåरभािषक शÊद :
ŀĶी : Eye Sight
अंतŀªĶी : In Sight
दूरŀĶी : Fore Sight
पåरशीलन िकंवा िवचार : Consideration
समुपदेशक : Counseller
समुपदेÔय : Counsellee
उपागम /अिभमुख : Approaches
बोधाÂमक िसĦांत : Cognitively oriented Theory
ÿभावतê िसĦांत : Affectively oriented Theories
मनोिवĴेषणादी उपप°ी : Psychoanalytic thearpy
वैĵीक ŀĶी : World View
दोषपूणª िवĵास : Learned misconception
Óयवहार िवĴेषण : Transactional Analysis
ल±ण व घटक : Trait and Factor
अतकªपूणª िवĵास : Irrational beliefs
शारीåरक उपचार पĦती : Physical Theraphy
बालकावÖथा : Child Ego State munotes.in

Page 182

182 ÿौढावÖथा : Adult Ego State
पालकावÖथा : Parent Ego State
समुपदेशना¸या उपप°ी : Counselling Theories
नैितकतेिवषयी : Ethical
*****

munotes.in

Page 183

183 ७
समकालीन काळातील समुपदेशन
घटक रचना
७.० उिĥĶे
७.१ ÿÖतावना
७.२ संघषª संकÐप/(िनधाªर)
७.३ आÂमिवĵास िनIJयीपणा वाढिवÁयासाठी ÿिश±ण
७.४ ताण-तणाव ÓयवÖथापन
७.५ जीवनशैली िनयोजन
७.६ आपली ÿगती तपासा
७.७ सारांश
७.८ ÖवाÅयाय ÿij
७.० उिĥĶे १. संघषª संकÐपाचे ÖवŁप ÖपĶ करणे.
२. आÂमिवĵास , िनIJयीपणा वाढिवÁयाचे उपाय ÖपĶ करणे.
३. ताण-तणाव ÓयवÖथापनाची संकÐपना व Öवłप ÖपĶ करणे.
४. जीवनशैली िनयोजनाचे घटक ÖपĶ करणे.
५. एड्स बĥलचे समज, गैरसमज ÖपĶ करणे.
६. एड्स पूवª व पIJात समुपदेशनाचे Öवłप िवशद करणे.
७.१ ÿÖतावना आज¸या धकाधकì¸या , Öपध¥¸या युगात समुपदेशनाची सवाªनाच िनतांत गरज आहे. कारण
Óयĉì ही कोठेही कायª करणारी असोतील जीवन शैली, संघषª, ताण-तणाव इ. बाबéशी
ÿÂय± -अÿÂय± सामना करावाच लागतो Ìहणून आपण या घटकाचा ÓयविÖथत अËयास
केला तर आपणास जीवनाकडे बघÁयाचा एक नवीन ŀĶीकोन ÿदान होईल.
७.२ संघषª संकÐप (िनधाªर) (CONFLICT RESOLUTION) ÿÖतावना : संघषª संकÐप Ìहणजे िविवध ąोताचा शोध हे संघषª Óयĉì, आिण राºय
अंतगªत िकंवा Óयĉì अंतगªत िकंवा राºय यां¸या मÅये असू शकतात आिण संघषª
सोडिवÁयाचे पयाªय िकंवा Âयाची तीĄता कमी करणे होय. सवªसाधारणपणे संघषª, संकÐप munotes.in

Page 184

184 या मÅये मतभेद िमटिवणे, मÅयÖथी करणे, कुटनीती आिण रचनाÂमक शांतता िनमाªण करणे
यांचा समावेश होतो. संघषª संकÐप हा शÊद कधी कधी मतभेद संकÐप िकंवा पयाªयी मतभेद
संकÐप अशा अथाªने वापरला जातो. मÅयÖथी, कायदेशीर ÿिøया आिण औपचारीक
तøार ÿिøया हे सवª मतभेद संकÐपाचेच भाग आहेत. संघषª संकÐप यामÅये अहéसा
तंýाचा वापर कŁन समÖया सोडिवणे अपेि±त आहे. जसे जातीय दंगली, सामािजक
िवरोध , कारण आंदोलने ही सशľ øांतीपे±ा अिधक उपयुĉ ठरते आिण Âयातून अपेि±त
यश ÿाĮ होते. संघषाª¸या काही मु´य मुīावर ÿकाशझोत खालील ÿमाणे.
१. संÖकृतीवर आधारीत (Culture Based):
संघषª संकÐप हा Óयावसाियक आिण शै±िणक या दोÆहीही ±ेýामÅये संÖकृती¸या ŀĶीने
अितशय , संवेदनशील आहे. पािIJमाÂय संÖकृती¸या संदभाªमÅये, (जसे कì नडा आिण
युनायटेड Öटेट) यशÖवी संघषª संकÐप यात बहòदा परÖपर िवरोधी गटांमÅये संभाषण
घडवून आणणे समÖयेचे िनराकरण करणे आिण Âयां¸या गरजा पूणª करणारा करारनामा
तयार करणे याचा समावेश होतो. अशा पåरिÖथतीमÅये दोÆहीही गटांचे समाधान करणे हा
पयाªय असतो. इतर संÖकृती¸या संदभाªत (जसे कì अफगािणÖथान, िÓहएतनाम आिण
चीन) सवा«चे समाधान होईल असा मागª शोधणे गरजेचे असते. तथापी Âयां¸या समÖया
सोडिवणे िततकेसे सोपे नसते. कदािचत Âयां¸या समÖया सोडवत असतांना पåरिÖथती
अजून वाईट होऊ शकते कारण Âयां¸या बहòतेक समÖया, धमª जात िकंवा सामािजक नेते
यां¸या संदभाªत असतात. आंतर सांÖकृतीक संघषª हे सोडिवÁयासाठी अिधक कठीण
असतात. कारण दोÆही गटा¸या अपे±ा खूपच िभÆन असू शकतात आिण Âयातून मोठ्या
ÿमाणात गैरसमज होऊ शकतात.
२. ÿाÁयांमÅये (In animal):
संघषª संकÐपाचा ÿाÁयां¸या संदभाªतही अËयास करÁयात आला आहे. (उदा. कुýे, मांजरी,
माकडे, साप, ह°ी इ.) आøमकता हा गुण ÿाÁयां¸या समुहामÅये सवªý आढळतो.
वानरांमÅये आøमक झाÐयानंतर एकमेकांशी जवळ क साधÁयाची ÿवृ°ी िदसून येते.
Âयासाठी शेपटी हलिवणे शरीर एकमेकांना घासणे याचा ते वापर करतात. संघषª
संपÐयानंतर म¤दूवरील तणाव, Ćदयाचे Öपंदन हे पूवªवत होतात. िविवध वानरांमÅये आिण
इतर ÿाणी जे ºया समुहात राहतात. ते वेगवेग ÿकार¸या ÿितिøया दशªिवतात. कोनाªड
रेÆस यांनी सांिगतÐया ÿमाणे ÿाÁयामÅये अंतगªत संघषाªपे±ा सामुहीक संघषª जाÖत
होतात आिण Âयां¸या अËयासावŁन आपणास उÂøांतवादा¸या अËयास करÁयास मदत
होते. वानरा¸या अËयासाबरोबरच इतर ÿाÁयामÅये, संघषा«नंतर पूÆहा एकýीत येÁयाची
ÿøìया कशी होते. या संदभाªत जीवशाľ² अिधका अिधक मािहती समोर आणत आहेत.
३. िश±ण (Education):
जग भरातील िवīापीठे संघषª शोधÁयासाठी िविवध अËयासøम कायªøम राबिवत आहेत.
या मÅये संघषाªचे संशोधन पृथ³करण आिण सराव यावर भर िदला जातो. रनेल
युनीÓहिसªटी, आय एल आर Öकूल मÅये Öकेन न इÆÖटीट्यूट ऑन न कट
री Ðयुशन आहे कì ºयामधून पदवी पूवª, पदवी आिण Óयावसाियक ÿिश±ण घेता येते. या munotes.in

Page 185

स ळ समुपदेशन
185 Óयितåरĉ अिधकच अËयासøम जª टाऊन युनीÓहªसीटी, इÖटनª मेनोनाईट युनीÓहिसªटी
आिण िůनीटी लेज इबलीन येथे िमळते, जª मेसन िवīापीठाचे Instit ळte of
contlict analysis and resol ळtion येथून पदवी, ÿमाणपý , पदÓयू°र अËयासøम
आिण िवīावाचÖपती ( Ph.D.) करता येते. अनेक िवīाथê जे ³टरेट पूणª करतात ते
नंतर संशोधन तßव², Óयवसाियक समाजास नवी िदशा देणारे िकंवा उ¸च िश±णामÅये
ÿोफेसर होतात.
नेदरलँडमधील कस लूडÆस ही संघटना आंतरराÕůीय संबंध या मधील संघषª संकÐप
याचा अËयास करते. Âयामुळ Âयां¸या िवīाÃया«ना आंतरराÕůीय राजकारणातील नाजूक
संबंधाचा अËयास करावयास िमळतो. यु. के. मÅये संघषª संकÐप हा संशोधनाचा मोठा
िवषय बनत चालला आहे. िश±क व िवīाÃया«त आøमकता का िनमाªण होते ? व
शांततापूणª वातावरण कसे िनमाªण करता येईल. याचा अËयास करÁयासाठी ÿोÂसाहन िदले
जाते. यु.के. मधील अनेक शाळ मÅये संघषª संकÐप हा SEAL (Social and emotional
Aspects of learning) चा अिवभाºय घटक बनले आहेत.
४. संघषाªकडे बघÁयाचा ŀĶीकोन (Way of addressing conflict):
मस आिण िकल न यांनी १९६७ मÅये संघषाªकडे बघÁयाचे पाच मूलभूत ŀĶीकोन
सांिगतलेले आहेत ते पूढील ÿमाणे:
१. समािवĶ करणे (Accommodation): Öवत:¸या गरजांचा Âयाग करणे आिण
दुसया«¸या इ¸छा समािवĶ कŁन घेणे.
२. Âयाग करणे (Avoidance): संघषाªकडे दूलª± करणे, तो संघषª सोडिवÁयाचे पूढे
ढकलणे, िवषय बदलणे हे ताÂपुरते समाधान आहे. अितसंवेदनशील ÿकरणामÅये
संघषª टाळला तर संबंध िबघडू शकतात िकंवा समूहही सोडवा लागू शकतो.
३. एकýीत काम करणे (Collaboration): दोघांनाही फायदेशीर होईल असे उपाय
शोधÁयासाठी संगनमताने एकýीत काम करणे. मस कìल न यां¸या मतानुसार
संगनमताने काम करणे Ìहणजे वरवरची उपाययोजना आहे. Âयामुळ वेळ चा अपÓयय
होतो आिण जेÓहा एकमेकांवर पूरेसा िवĵास आदर िकंवा संभाषण नसते तेÓहा याचा
फायदा होत नाही.
४. तडजोड (Compromise: समÖया सोडिवÁयास ितस ö या Óयĉìची मदत ¶या कारण
संघषª संकÐपाचा उĥेश तडजोड करणे हाच असतो.
५. Öपधाª (Competition): दुसö याची ±मता असतानाही पिहÐयाचे मत ÓयविÖथत
जाणून ¶या कारण याचा उपयोग एखाīाचे उिĥĶ साÅय करÁयासाठी आिण संबंध ŀढ
करÁयासाठी होऊ शकतो. munotes.in

Page 186

186

संघषª ÓयवÖथापन (Conflict Management) :
संघषाªचे िदघªकालीन ÓयवÖथापन करणे िविवध पĦतीने उपाय योजना कŁन तøारी
हाताळणे Ìहणजेच संघषª ÓयवÖथापन. या तøारी योµय असतील, तर Âयास पाठéबा देणे व
अयोµय असेल तर Âयां¸या िवरोधात उभे राहणे हे या ÓयवÖथापनात अिभÿेत आहे. संघषª
ÓयवÖथापना¸या िविवध मागाªत चचाª करणे, दहशतवाद , युĦ सरंमजामपĦती, कायīाचा
आधार घेवून, ²ान-धारणा आिण समÖयेकडे दुलª± करणे यांचा समावेश होतो. कोणÂया
समÖयेसाठी कोणता मागª अवलंिबला जाईल हे Âया - Âया वेळ ¸या सामािजक पåरिÖथतीवर
व समÖयेवर अवलंबून असते.
समÖया ÓयवÖथापन हे समÖया सोडिवÁयापे±ा वेगळ असते. समÖया उĩवÁयासाठी
ताÂकालीन पåरिÖथती िजतकì जबाबदार असते िततकìच Âयास अगोदर घडलेÐया
घटनाही पूरक असतात. समÖया सोडिवÁयामÅये दोÆही बाजूंची संमती घेवून िकंवा एका
बाजूची संमती घेवून समÖया सोडवÁयावर भर िदला जातो. तर समÖया ÓयवÖथापनात ºया
समÖयेवर कायमÖवŁपी तोडगा िनघू शकत नाही अशा समÖया कशा हाताळ Óयात यावर
भर िदला जातो.
समूपदेशन (Counseling) : जेÓहा वैयिĉक संघषाªची परीणीती िनराशावाद, आÂमिवĵास
गमावÁयात होते. तेÓहा समुपदेशनाचा चांगला फायदा होतो. काही संÖथामÅये Óयावसाियक
समुपदेशक नेमून कामगारांना समुपदेशन केले जाते. कधी कधी संÖथे¸या ÓयवÖथापकास
ही जबाबदारी िदली जाते. ºया समÖया वैयिĉक असतील व ऐकणारा समजूतदार असेल
तर अशा ÿकरणामÅये समुपदेशन कŁ नैराÔय दूर करता येते. व अशा वेळ ÓयवÖथापक हा
चांगला समुपदेश ठŁ शकतो.
परंतु काही पåरिÖथतीमÅये Ļा समÖया सोडिवÁयासाठी िविशĶ मानसशाľीय कौशÐय
ÿाĮ केलेÐया समूपदेशकाचीच गरज लागते. बö याच लोकांना अशा समुपदेशनाचा फायदा
झालेला आहे. ºया समÖयेमुळ कामगारा¸या कायª±मतेवर पåरणाम होतो अशा समÖया
सोडवून घेÁयातच फायदा असतो.


munotes.in

Page 187

स ळ समुपदेशन
187 ७.३ आÂमिवĵास / (ठामपणा) / िनIJयीपणा वाढिवÁयासाठी ÿिश±ण (TRAINING FOR ASSERTICENESS) ÿÖतावना:
आÂमिवĵास Ìहणजे संÿेषणाची एक िवशीĶ पĦत. डा@लªÆड यां¸या मेडीकल िड³शनरी
मÅये आÂमिवĵासाची Óया´या पुढील ÿमाणे केली आहे. आÂमिवĵास Ìहणजे असे वतªन
कì ºया मÅये िवधाने आÂमिवĵासाने केली जातात व ते िसĦ करÁयासाठी कुठÐयाही
कोणÂयाही पुराÓयाची गरज नसते. दुसö या Óयĉì¸या अिधकारावर गदा न आणता ,
Âयां¸याशी हòºजत न घालता आपले मत Óयĉ करÁयाचा अिधकार यातून िसĦ होतो.
िवसाÓया शतका¸या उ°राधाªत आÂमिवĵास Ìहणजे Óयĉìगत िवकास तº²ांकडून व
वतªनाचे िसĦांत मांडणारे तßव² यां¸याकडून िशकिवलेले वतªणुकìचे कौशÐय असे समजले
जात होते.
आÂमिवĵास याचा संबंध नेहमी Öव: आदराशी जोडला जातो. आÂमिवĵास ही संकÐपना
Yoळr perfect Right : A Gळide to Assertive Behavio ळr (1970) Robert E.
Alberti. When I say No, I feel G ळilty. How to cope ळsing the skill of
systematic Assertiveness therapy (1975) Man ळel J. smith यां¸या पुÖतकांमुळ
लोकÿीय झाली.
 ÿिश±ण (Training) : (जोसेफ ओÐफ, यांनी आÂमिवĵास याचे ÖपĶीकरण देतां
असे Ìहटले आहे कì, आÂमिवĵास Ìहणजे उÂसुकतेची देवाण घेवाण. आÂमिवĵासाचे
ÿिश±ण (As-sertive training (AT)) ची ओ ळख साÐट (१९६१) यांनी
कŁन िदली. जोसेफ ओÐप यां¸या मतानुसार Óयĉì एकाच वेळ उÂसुक आिण
आÂमिवĵासू असू शकत नाही. आÂमिवĵास ÿिश±णाचे उिĥĶे खालील ÿमाणे
आहेत.
१. Óयĉìगत ह³कांचे सावªýीकरण करणे.
२. आÂमिवĵास असणे आिण आÂमिवĵास नसणे यात भेदाभेद करणे.
३. आøमकता आिण िनशøìय आøमकता यां¸यात भेदाभेद करणे.
४. मौखीक आिण अमौखीक आÂमिवĵास कौशÐय संपादन करणे.
आÂमिवĵास हा संÿेषणाची पĦत आिण कसोटी Ìहणून आøमकता आिण िनशøìयता या
पे±ा िभÆन आहे लोक Óयĉìगत क±ेशी कसे समायोजन करतात यावर या तीन संकÐपना
अवलंबून आहेत. (पĦत, कसोटी आिण आÂमिवĵास) िनशøìय संÿेषण Óयĉìगत क±ांना
ÿितरोध कŁ शकत नाही आिण Âयामुळ आøमक लोकांकडून िभतीपोटी िशÓया आिण
खोटारडेपणा करÁयास मुभा देतात Âयाच बरोबर इतरांना ते ÿभावीत कŁ शकत नाहीत.
आøमण Óयĉì इतरां¸या Óयĉìगत क±ांना आदर देत नाहीत आिण Âयामुळ इतरांना munotes.in

Page 188

188 ÿभावीत करीत असतांना Âयांना इजा पोहचवीतात. आÂमिवĵास असणारे लोक इतरांना
ÿभावीत करीत असतांना िभतीवर िवजय िमळवून आपले कायª साÅय करतात आिण
Âयामुळ ते इतरां¸या Óयĉìगत क±ेचा आदर करतात. तसेच आÂमिवĵासी लोक आøमक
लोकांिवŁĦ Öवत:चे आÂमसंर±ण करÁयात यशÖवी ठरतात.
 संÿेषण (Communication) : आÂमिवĵासपूणª संÿेषणामÅये आपÐया गरजा आिण
आवÔयक गोĶी Öवत:¸या पĦतीने ÿामाणीकपणे इतरांशी सहकायाªने ÿामाणीकपणे
इतरांशी सहकायाªने सोडिवतात. Âयामुळ Öवत:¸या व इतरां¸या Óयĉìगत क±ेबĥल
आदर राखला जातो. Óयĉìगत क±ेमÅये भौतीक जाणीव, आपुलकì, आपलेपणा
आिण नातीगोती यांचा समावेश होतो. आÂमिवĵासाÂमक संÿेषणामुळ सहकायाªतून
गरजा आिण इ¸छा यांची पूतê होÁयास मदत होते.
Cognetive Behavio ळr Thearapy (२००८) या पुÖतकानुसार ''आÂमिवĵासाÂमक
संÿेषण हे Óयĉìगत मते, गरजा आिण क±ा यांची सं²ा वतªनाचा सुवणªमÅये अशी केलेली
आहे. अशा ÿकारचे संÿेषण आपÐया भावना ÖपĶपणे मांडते परंतु आøमक होत नाहीत
यावर भर देते. जर एखाīाची कृती दुसö या¸या क±े¸या आड येत असेल तर ती Óयĉì
इतरांशी संÿेषण कŁन Öवत:चा आÂमसÆमान वाचवते. या उलट आøमक संÿेषणामÅये
िभती खोटारडेपणा यामुळ आÂमिवĵास ढास ळतो आिण इतरांचा सÆमान दुखावतो.
आÂमिवĵासाÂमक संÿेषण या सग तृटी इतरांशी चचाª कŁन दूर करते. Âयाचा भर
समÖयेवर असतो. Óयĉìवर नसतो. आøमक आिण िनशøìय संÿेषणामÅये संबंध कायम
ÖवŁपात संपूĶात येवू शकतात िकंवा Âया मÅये तेढ िनमाªण होऊ शकते.
 आÂमिवĵासू लोक (Assertive people) :
आÂमिवĵासू लोकांची वैशीĶ्ये खालीलÿमाणे:
 आÂमिवĵासू लोक आपÐया भावना, िवचार आिण इ¸छा मुĉपणे Óयĉ करतात.
 ते इतरांशी सुŀढ नाती ÿÖथापीत करतात. व टीकवतात.
 Âयांना Âयां¸या ह³काची जाणीव असते.
 Âयांचे रागावर िनयंýण असते. याचा अथª असा नÓहे कì Âयांना रागच येत नाही कéवा
राग येÁया¸या भावनेते ते दमन करतात तर इतरांशी चचाª कŁन Öवत:चा राग िनयंýीत
करतात.
 आÂमिवĵासू लोक इतरांबरोबर तडजोड करÁयास इ¸छूक असतात.
 मला मा गरजेची जाणीव आहे तसेच मला तूPयाही गरजेची जाणीव आहे या
तßवातून आÂमिवĵासू लोक मैýी करतात.
 तंý (Techniques) :
 आÂमिवĵासा¸या तंýामÅये िविवध ÿकारे िभÆनता असू शकते Æयुअल िÖमथ यां¸या
When I Say No I Fill G uilty या पुÖतकामÅये काही वतªने. खालील ÿमाणे
िदलेली आहेत. munotes.in

Page 189

स ळ समुपदेशन
189  Broken - Record,
 Fogging,
 Negetive Ing ळiry,
 Negetive Assertion,
 Statement
Broken – Record: तुमची िवनंती िकंवा नकार पुÆहा पुÆहा करणे Ìहणजेच Broken -
Record तंý होय. ही सं²ा ÈलाÖटीकची लवचीक Åवनीमुþीका (Record ) Åवनीमुþण
केलेली Plastic ची सपाट गोल तबकडी पूवê úामोफोन मÅये गाणे वाजवÁयासाठी हीचा
वापर होत असे. Ìहणजेच आजची सीडी. या पासून आलेली आहे. या Åवनीमुþीकेचा
पृķभाग खरडÐयानंतर रे डª Èलेअरची सुई पुÆहा पुÆहा तीच ओळ वाजवते. याचा संबंध
एखाīा गोĶीची पुÆहा पुÆहा पुनरावृ°ी करणे हा असतो. Âयामुळ तुमचा सहकारी तुÌहाला
नाही असे उ°र देऊ शकत नाही. या तंýाचा तोटा Ìहणजे सतत ÿितरोध केÐयामुळ
तुम¸या िवनंतीची ताकत कमी होते व Âयामुळ िवनंती पुÆहा पुÆहा करावी लागते.
 Fogging या मÅये समोरची Óयĉì काय Ìहणते Âया मÅये काही तरी सÂयशोधून
Âया¸याशी सहमत होणे अपेि±त आहे. या पे±ा एखादा भाग िकंवा तßव यां¸याशी
सहमत होणे Ìहणजे Fogging असे Ìहणणे अिधक योµय ठरेल.
 नकाराÂमक चौकशी (Negative inq uiry)
 नकाराÂमक चौकशी या मÅये अिधक योµय िटकाशाľ समावेश होतो.
 नकाराÂमक आÂमिवĵास (Negative Assertion)
नकाराÂमक आÂमिवĵास Ìहणजे मागणी िशवाय केलेÐया िटकेशी केलेला करार.
Öव:वĉÓय: (I Statem ent): Öव: वĉÓयाचा वापर एखाīा¸या भावना िकंवा इ¸छा
Óयĉ करÁयासाठी केला जातो Ìहणजेच इतर Óयĉé¸या बाबतीत Æयाय न करता िकंवा
Âयांना दोष न देता Óयिĉगत भावनांचे ÿदशªन करणे होय.
उपयोजन (Application) : अनेक संशोधनातून असे िसĦ झाले आहे कì आÂमिवĵास
ÿिश±णाचा उपयोग मÅयपéचे Óयसन सोडिवÁयासाठी होतो. मानसशाľीय कौशÐयामÅये
आिण सामािजक कौशÐयामÅये अनेक ÿकारची Óयसने व िवÖकळीतपणा यावर उपाय
शोधÁयासाठी हे ÿिश±ण उपयोगी ठरते. या ÿिश±णाचा फायदा ľीया व पुŁष या
दोघांनाही होतो.
समारोप: आÂमिवĵासाचे ÿिश±ण अितशय उपयुĉ ठरत असले तरी काही लेखकां¸या
मते याचे तोटेही आहेत कारण याचा वापर करतांना समतोल साधला जात नाही Âयाचा
बरोबर आÂमिवĵास ही संकÐपना गुंतागुंतीची आिण पåरिÖथतीजÆय असते. एखाīा िविशĶ
पåरिÖथतीतील वतªन हे आÂमिवĵास पूणª असले तरी इतर ÿसंगी ते असेलच असे नाही या
मुळे एक समÖया सुटली तरी दुसरी समÖया उĩवू शकते. एखाīा िविशĶ परीिÖथतीमÅये munotes.in

Page 190

190 एखादी समÖया आÂमिवĵासाने सोडवली तरी काही काळानंतर तीच समÖया पुÆहा उĩवली
तर ती Óयĉì आøमक होते.
७.४ ताण- तणाव ÓयवÖथापन (STRESS MANAGEMENT) ÿÖतावना:
''राýंिदन आÌहा युĦाचा ÿसंग.'' या संत तुकाराम महाराजां¸या वचनानुसार दररोज अनेक
संकटांना सामोरे जाताना नाकì नऊ येते. दगदगी¸या जीवनशैलीमुळे ÿÂयेक Óयĉìला ÿाĮ
पåरिÖथतीत एकाकì झुंज देणे कठीण होत चालले आहे. शालेय जीवनात बालवाडी¸या
वगाªत ÿवेश िमळाला Ìहणजे सवªकाही संपलं असे नÓहे तर भिवÕयकाळातील िश±णाची
तरतूद करÁयासाठी करावी लागणारी खटपट माŁती¸या शेपटासारखी लांबच लांब होते.
नववीचा वगª Ìहणजे दहावी¸या ÿवेशाची नांदी असते. 'Ôयामची म Ìमी'या नाटकातून इय°ा
दहावी¸या िवīाथê व पालक या¸या वाÖतव जीवनाचे िचý पाहाता िवīाÃया«ला Öवत:चे
भाविवĵ िवसŁन यंýवत पाठांतरावर अिधक जोर īावा लागतो. तो सजीव नसून यंýवत
काम करणारे मशीन बनते. पालकां¸या अपूणª ÖवÈनां¸या पूतªतेसाठी पाÐयांकडून अवाÖतव
अपे±ा वाढÐया जातात. Âया ŀĶीने िवīाथê ÿयÂनही करतात. परंतु अपयश िमळाÐयास
Âया अपे±ांचे ओझे सांभाळÐयामुळे मानिसक ताण वाढलेला िदसून येतो. िवīाÃया«चे
मानिसक आरोµय धो³यात येते. दहावी¸या िनकाला¸या िदवशी िवīाÃया«¸या
मानिसकतेपे±ा पालकां¸या मनावर अिधक ताण-तणाव िनमाªण झालेला असतो.
सभोवताली नजर टाकÐयास असे ताण-तणावाचे असं´य ÿसंग अनुभवास येतात. जीवन
सुखकर बनिवÁयासाठी ताण-तणाव कसा कमी करता येईल ? याचा शोध घेÁयाची वेळ
ÿÂयेकावर आली आहे.
'लहानपण देगा देवा, मुंगी साखरेचा रवा' या ओ ळी काळा¸या ओघात लुĮ झाÐया आहेत.
ताण-तणावा¸या समÖयांनी अबाल वृĦांना úासले आहे.
ताण तणाव: अथª – संकÐपना:
नेहेमी¸या िÖथती पे±ा वेगÑया पåरिÖथतीला सामोरे जावे लागÐयामुळे, दडपणाखाली
अिÿय गोĶ करावी लागÐयामुळे कामा¸या अचूकते¸या Åयासामुळे िनमाªण होणाö या
मानिसक िÖथतीला ताण -तणाव असे Ìहणतात.
ताण-तणाव Ìहणजे एखाīा Óयĉìला ित¸या मनातील इ¸छा पूणª करÁयात असमथªता
आÐयमुळे येणारा दबाव.
मानवा¸या Óयिĉमßवावर िवपरीत पåरणाम करणारे घटक आिण Âयास सामोरे जाÁयाची
िĬधा अवÖथा िनमाªण करणारी कोणतीही भीती Ìहणजे ताण-तणाव होय.
Óयĉìवर आघात करणारी आिण Âयाला समायोजनास ÿवृ° करणारी कोणतीही बाब
Ìहणजे ताण-तणाव होय. munotes.in

Page 191

स ळ समुपदेशन
191 उिĥपक पåरिÖथतीने Óयĉì¸या ±मतांना िदलेले आÓहान न पेलणारे आहे, हे Óयĉìला
जाणवÐयामुळे िनमाªण होणारी दडपणयुĉ मानस शरीर अवÖथा Ìहणजे ताण-तणाव होय.
ताण तणावाचे ÿकार:
ताण-तणावामुळे आपÐया कायª±मतेवर िवपरीत पåरणाम होतो. ÿÂयेक गोĶ चांगली
घडिवÁयासाठी आपण अपार कĶ घेतो तरी सुĦा Âया कĶात देखील काळजीमुळे ताण
तणाव िनमाªण होते. पण तो वाईट नसतो. या पåरिÖथतीतून बाहेर पडÁयासाठी आपण
अिधक चांगला िवचार कŁन मागª काढू शकतो. अशा ताण-तणावामुळे नवकÐपना सुचू
लागतात.
''घशालाही कोरड पडली.
रािहला जीव जाता जाता
कावÑयालाही िøएिटÓहीटी उमजली
मड³यातले पाणी िपता - िपता.''
परंतु ताण-तणावाची पात ळी वाढते. तेÓहा काळजीकडून िचंताúÖततेकडे वाटचाल सुŁ
होते. िवचार±मता संĂमात पडून सहजरीÂया होणारे कायª चुकìचे व ýासाचे बनते. Ìहणून
मानिसक आरोµय संतुिलत राखÁयासाठी ताण-तणाव िनयोजनाची गरज आहे. यावŁन
ताण-तणावाचे ÿकार पुढील ÿमाणे पडतात.
ताण - तणावाचे ÿकार:
१. उपयुĉ ताण-तणाव: ºयावेळी ताण तणावाची तीĄता कमी असतानासुĦा शांतपणे
िवचार कŁन Âयातून चांगले पयाªय सुचतात अशा ताणतणावाला उपयुĉ ताण-तणाव
Ìहणतात.
२. ýासदायक ताण -तणाव: जेÓहा ताण तणाव िविशĶ पातळी¸या वर जातो व तो सहज
करÁयाची ±मता संपते, अशा ताण तणावाला ýासदायक ताण -तणाव Ìहणतात.
ýासदायक ता ण-तणावाचे ÿकार िĬधा मन: िÖथती ताण ताणाव नैराÔय/वैफÐय ताण तणाव मानसीक दबाव ताण तणाव
ताण तणाव िनमाªण करणारे घटक: ताण तणाव िनमाªण करणारे ÿमुख तीन घटक आहेत.
१. मानिसक: नैराÔय/वैफÐय, संघषª, दडपण , भीती, Æयुनगंड.
२. सामािजक: आिथªक मंदीचे सावट, बेकारी, वेतनकपात, नोकरकपात , युĦाचे सावट,
महागाई , जागितक मंदी, Öपधाª ÿितķेस तडा. munotes.in

Page 192

192 ३. नैसिगªक: पूर, भूकंप, ºवालामुखी¸या उþेक, अपघात , Âसुनामी, वणवा, ढगफुटी,
चøìवाद ळाचा तडाखा , कमी दाबाचा पĘा , साथीचे रोग.
ताण-तणावावर पåरणाम करणारे घटक:
१) भीतीची तीĄता ५) असूयेची तीĄता
२) संघषाªचा ÿभाव ६) Óयĉìचा Öवभाव
३) अपयशाचे खापर ७) सहनशीलतेचा अंत
४) अनािमक दडपण ८) दहशतीचे वातावरण
ताण-तणाव िनमाªण होÁयाची कारणे:
बदलÂया सामािजक पåरिÖथतीमुळे मनुÕयाला ÿÂयेक ±णी समायोजन करावे लागते. जीवन
हे गितमान झाÐयामुळे काळा¸या गतीबरोबर जुळवून घेÁयासाठी िजवाचा आटािपटा करावा
लागतो. Âयामुळे अनेक माणसे ताण-तणावúÖत बनली आहेत. याकåरता ताण-तणाव का
िनमाªण होतो ? याची कारणे शोधून Âयावर योµय ती उपाययोजना केÐयास ताण तणावाचे
िनयंýण करता येते. ताण-तणाव िनिमªती¸या कारणाचे दोन ÿकार पडतात.
१. वैयिĉक कारणे:
अ. असमाधानी वृ°ी: अधाª µलास भरला आहे ÌहÁयापे±ा अधाª µलास åरकामा आहे. या
कडे अिधक ल± यामुळे असमाधानवृ°ी वाढीस लागते. आपÐयापे±ा इतरांकडे
असलेÐया घटकांना अवाजवी महßव िदÐयामुळे ताण-तणाव िनमाªण होतात. आपÐया
±मतांकडे दुलª± कŁन अवाÖतव अपे±ा करणे.
ब. Öवत: बĥलचा फाजील आÂमिवĵास: आपÐया ±मता व कुवत याकडे न पाहाता
काहीजण बोलघेवडे असतात, Âयांना वाचाळवीर असेही Ìहटले जाते. Âयां¸या
आकां±ा आकाशाला गवसणी घालणाö या असतात. Âयामुळे Âयांचा Ăमिनराश होतो.
मनासारखे यश न िमळाÐयामुळे माणूस Öवत:ला कमी लेखतो आिण ताण -
तणावúÖत बनतो.
क. संशयीवृ°ी: Öवत:पे±ा इतरां¸या कामाकडे संशयीवृ°ीने पाहणे, यातून दुसö या¸या
चुका शोधणे, इतरां¸या डोÈयांतील मुसळ िदसत नाही. आपÐया िवŁĦ सवªजण
कटकारÖथाने करताहेत, या ŀिĶकोनामुळे ताण-तणाव वाढतो.
ड. मानिसक दुबªलता: िकरको ळ घटनांचा ÿसंगाचा ताण-तणाव ¶यायचा नाही असे
ठरवूनसुĦा मनात असं´य िवचार आणून ताण-तणाव वाढत जातो. अशा ÿकारे
Öवत:ला ýास कŁन घेÁया¸या वृ°ीला मानिसक दुबªलता असे Ìहणतात. उदा. हातून
नेहमी चूका होणे. munotes.in

Page 193

स ळ समुपदेशन
193 इ. कामातील अचूकतेबĥल¸या अपे±ा: आपले काम नीटनेटके, सफाईदार , सुबक,
उÂकृĶतेचा नमुना असावे, याबĥल अती जागृतता बा ळगणे, यामुळे अÖवÖथता वाढून
ताण-तणाव वाढतो. मानिसक अिÖथरतेमुळे नाडीचे ठोके वाढणे, Ńदयावर ताण पडणे,
अनावÔयक आपणास कामाचा आनंद घेत सुखकारक अनुभव घेता आला पािहजे.
२. सामािजक कारणे:
अ. जीवघेणी Öपधाª: २१ वे शतक हे मािहती -तंý²ानाचे युग Ìहणून संबोधले जाते.
खाजगीकरण , उदारीकरण व जागितकरणामुळे िवĵ हे एक खेडे बनले आहे. या
Öपधाªमय युगात तरÁयासाठी िजवाची बाजी लावावी लागते. कायª±मता कमी झाÐयास
नोकरी गमावÁयाची वेळ येते, Âयामुळे Öपधाª असाÓयात, पण Âया िनकोप असाÓयात
जेणे कŁन ताण-तणाव िनमाªण होणार नाही.
ब. सभोवतालचे वातावरण: ताण-तणाव िनमाªण होणार नाही. गुंडागदê यामुळे मानवा¸या
ÿगतीत अडथ ळे िनमाªण होतात. ÿामािणकपणाला मोल नसते. याची खंत बाळगत
कुठत जीवन जगावे लागते. Âयामुळे Æयुनगंड िनमाªण होतात. उदरिनवाªहाचे साधन
उपलÊध होत नसÐया मुळे मानिसक ताण -तणावाची वाढ होते.
क. आप°ी / संकटे: नैसिगªक आप°ीमÅये भूकंप, पूर, Âसुनामी यासार´या अनपेि±त
उĩवणा ö या संकटामुळे मानिसक मनोधैयª खचले जाते. जीवनातील आनंद हरपला
जातो व ताण तणाव वाढतो.
ड. झटपट ®ीमंतीचा हÓयास: इÆटंट¸या जमाÆयात सवª काही अÐप®मात, अÐपवेळेत
®ीमंत होÁयाचे अनेक गैरमागª चोखाळले जातात. वाढती बेकारी ही गुÆहेगारी
ÿवृ°ीकडे वळÁयासाठी ÿवृ° करते. यातून दोन गटांत संघषª िनमाªण होऊन ताण-
तणाव वाढतो.
ताण तणावúÖतता ओ ळखÁयाची ल±णे:
१) कामात ल± िवचिलत होणे. ७) कामात सतत चुका करणे
२) िनरथªक बडबड करणे ८) िवसरभो ळेपणा वाढणे
३) इतरांिवषयी संशयीवृ°ी ९) अनावÔयक हालचाली वाढणे.
४) वैफÐयúÖत होणे १०) िचडिचड करणे.
५) आÂमिवĵास कमी होणे ११) एकाúतेचा अभाव
६) भूक, झोप न लागणे १२) Öवत:बĥल सहानुभूती व संशय वाढणे इ.
िवīाÃया«मÅये ताण-तणाव िनमाªण होÁयाची कारणे:
१. अËयासøमाची काठीÁय पात ळी.
२. पालकां¸या अवाजवी महßवाकां±ा. munotes.in

Page 194

194 ३. उठÐयापासून झोपेपय«त¸या अËयासा¸या वेळा.
४. मानिसक थकÁया¸या भरती ओहोटीकडे दुलª±.
५. िमýां¸या सोबतीमुळे िनवडलेला अËयासøम.
६. इतर िवīाÃया«शी केलेली तुलना.
७. मनातील इ¸छा ÓयĉकरÁयातील असमथªता.
८. समाजाकडून अपयशाबĥल मानहानी.
९. Æयुनगंड /भयगंड यांचा ÿभावी पगडा.
१०. पालकां¸या Óयसनाधीनतेचा अËयासावर होणारा पåरणाम.
११. गृहकलह.
१२. िनवाö या¸या अपुö या सोयी.
१३. पौगंडावÖथेतील शरीåरक मानिसक बदल.
१४. शालेय उपøम, Öपधाª व अËयास यांची सांगड घालताना होणारी ससेहोलपट.
१५. शालेय परी±ांना लाभलेले अवाÖतव महßव.
१६. वषªभरा¸या अËयासाचे तीन तासांत मूÐयमापन.
१७. परी±ेतील गैरÓयवहारांचे वाढलेले ÿमाण.
१८. परी±े¸या वेळी अËयासास सुŁवात.
१९. ÿवेश होÁयासाठी करावी लागणारी ट³केवारीची ओढ.
थोड³यात , िवīाÃया«¸या सवा«गीण िवकासावर, शै±िणक व भाविनक ÖवाÖथांवर ताण-
तणावां¸या पåरणाम होतो. Âयांचा आÂमिवĵास नाहीसा होऊन िवīाÃया«¸या ÿगतीस खी ळ
बसते. एकंदरीत Âयां¸या Óयिĉमßवाचा िवकास खुंटतो. Ìहणून िवīाÃया«नी ºया Óयĉìशी
मनमोक ळेपणे संवाद साधू शकतो. Âयां¸याशी चचाª करावी. ताणतणावúÖत पåरिÖथतीतून
मागª काढÁयासाठी िश±क, िमý ,पालक िनिIJतपणे मदत कŁ शकतात. िश±क व पालक
आपले िहतिचंतक असतात. ते िवīाÃया«¸या भÐयासाठी सदैव ÿयÂनशील असतात.
 िवīाÃया«नी ताण-तणाव िनमाªण होऊच नये यासाठी काय करता येईल ?:
१. वषªभर सातÂयाने अËयास करावा.
२. शालेय अËयासøमाचे आठवड्याचे वेळापýक तयार करावे व Âयानुसार
अंमलबजावणी करावी.
३. Öवयं िशÖत अंगी बाळगावी. munotes.in

Page 195

स ळ समुपदेशन
195 ४ छंद-कला जोपासाÓयात.
५. सकस /चौरस आहार ¶यावा. अथाªत बाहेरचे पदाथª Óयजª करावेत.
६. Óयायामाकåरता िदनचय¥त वेळ īावा.
७. आपÐया भावना िमýांजवळ, वडीलधा ö या Óयĉìजव ळ Óयĉ कराÓयात.
८. आपले दोष /ýुटी कमी करÁयाचा ÿयÂन करावा.
 पाÐयांचे ताण-तणाव कमी करÁयाची पालकांची भूिमका:
आजकाल¸या Öपध¥¸या युगात ताण-तणावापासून कोणीही मुĉ रािहला नाही. Ìहणून
ÿÂयेकाने ताण-तणावúÖत पåरिÖथतील समोर जाÁयाचे सामÃयª िनमाªण केले पािहजे.
आयुÕयात अनेक चढ-उतार अस तात. आयुÕय Ìहणजे एक सरोवर नसून सतत वाहणारा
झरा आहे. भावी आयुÕयातील सुखाचे आनंदाचे ±ण अनुभवायचे असतील तर ताण-तणाव
हाताळणे गंभीर बाब असली तरी ती कमी करणे ही पाÐया¸या ŀĶीने महßवपूणª बाब आहे.
याची जाणीव पालकांना झाÐयास ते सहजता आणून ताण तणावाची तीĄता कमी करÁयास
हातभार लावू शकतात, ते पुढील ÿमाणे -
१. आपला पाÐय सवªसाधारण बुिĦम°ेचा असÐयास Âया¸याकडून भरमसाठ अपे±ा
बाळगू नयेत.
२. आपÐया पाÐयावर Öवत:ची मते लादू नयेत.
३. शेजार¸या िवīाÃयाªबरोबर Öपधाª असावी परंतु ती िनकोप कशी असावी, यासाठी
जाणीवपूवªक ÿयÂन करावेत.
४. नोकरी¸या िनिम°ाने पालकांचा वेळ घराबाहेरच जाÖत जातो. िकमान आठवड्यातील
सुिटचा तरी आपÐया कुटुंबातील लोकांसाठी वेळ īावा.
५. पाÐया¸या ÿगतीसंबंधी मिहÆयातून एकदा वगª िश±कांकडे चौकशी करावी.
६. पाÐयाचा अËयास घेणे, ही आपली जबाबदारी ओ ळखून अËयास कमी ²ान / गुण
संपादन करणाö या िवषयाचा अËयास Öवत: ¶यावा. िशकवणी वगाªची फì िदली Ìहणजे
आपले कतªÓय बजावले असा Ăम सोडून īावा.
७. पालकांनी अËयासाबरोबर पाÐयास एखादे वाī वाजिवÁयास िशकिवणे, खेळात
सहभागी होÁयास िकंवा कला िशकÁयास ÿोÂसाहन īावे.
 िवīाÃया«चे ताण-तणाव कमी करÁयासाठी िश±काची भूिमका:
शालेय जीवन हा ÿÂयेका¸या आयुÕयातील सवाªत सुंदर व रÌय आठवणीचा समु¸चय
असतो. िश±ण घेणे हा एक समृĦ अनुभव असतो. िश±क हे केवळ िवīाÃया«¸या म¤दूत
मािहती कŌबणारी िनजêव यंýणा नसून सचेतन असणाö या िवīाÃया«¸या मनात चेतना तेवत
ठेवणारे आदशª आहेत. िश±क आिण िवīाथê यांचे नाते मैýीचे, आपुलकìचे, ®Ħेचे असते. munotes.in

Page 196

196 िश±कांना िवīाÃया«पे±ा जाÖत अनुभवाची िशदोरी असते. Âयाचा फायदा िवīाÃया«ना
कŁन घेतला पािहजे. िवīाÃया«नी आपÐया ताण-तणाव कमी करÁयासाठी कोणÂया
उपाययोजना करतात ? Âया पुढील ÿमाणे:
१) िवīाÃया«कडे वैयिĉक ल± ठेवून सतत संपकª ठेवÁयाकडे जागŁकता ठेवावी.
२) सुसंगत िनयोजनबĦ ÖवŁपाची अËयासøम ÿणालीची आखणी कŁन अÅययन -
अÅयापन करावे.
३) िनबंध लेखन गृहपाठ यांचे िनयोजन कŁन िवīाÃया«ना एकाच वेळी सवª िवषयांचे
लेखन कायª करÁयाची वेळ येऊ नये याची खबरदारी िश±कांनी ¶यावी.
४) सवª िवīाÃयाªना समान वागणूक देऊन िश±काची भूिमक िन:प±पाती असावी.
Âयामुळे िश±क -िवīाथê नाÂयातील अंतर कमी होऊन िवīाथê मुĉपणे संवाद
साधतील
५) िश±कांनी समुपदेशन करÁयासाठी शालेय वेळापýका Óयितåरĉ वेळेचे आयोजन
करावे. िवīाÃया«¸या अनेक समÖया असतात. Âयाचा ताण-तणाव िनमाªण होऊन
िवīाथê िश±क खोलीत िवīाÃया«स बोलावून Âया¸या समÖया जाणून घेऊन Âयावर
उपाय सुचिवता येतील.
६) शालेय छंद - वगª सुŁ करावेत, Âयामुळे िवīाÃयाªना छंद जोपासÁयास ÿोÂसाहन
िमळते. Óयिĉमßव िवकासाला चालना िमळते.
७) परी±ा पĦती बĥलची िवīाÃया«¸या मनातील भीती दूर करÁयासाठी सý पĦतीचा
अवलंब करावा.
८) शाळेतील गुणव°ाÿाĮ िवīाथê गुणगौरव सार´या उपøमांचे आयोजन कŁन
िवīाÃया«¸या उपजत कला गुणांना ÿोÂसाहन īावे.
९) वगाªत िवīाÃया«¸या वाढिदवसा¸या शुभे¸छा देÁयासाठी कलाÂमक योजना तयार
कŁन िश± क-िवīाथê संबंध ŀढ करावेत.
१०) िश±कांनी िवīाÃया«कडून झालेÐया चुकांचे वारंवार Öमरण न करता मोठ्या मनाने
±मा कŁन पुढील आयुÕयात सुधारÁयाची संधी īावी.
११) मधÐया सुĘीत िश±कांनी िवīाÃया«सोबत पोळी भाजीचा (डबा) आÖवाद ¶यावा.
१२) िश±कांनी आपÐया अÅयापनात नवनवीन पĦती, ³लृपÂया, तंýे वापŁन
काठीÁयपात ळी जाÖतीत जाÖत कमी कŁन आनंददायी िश±ण īावे. Âयामुळे
िवषयाची भीती कमी होऊन ताण -तणाव कमी करÁयास मदत होते.
१३) िश±कांनी िवīाÃया«ना मैदानी खेळ िशकवून Âयांचा सराव ¶यावा. िवīाÃया«मÅये
िखलाडूवृ°ी िनमाªण करÁयासाठी Âयाचा चांगला पåरणाम िदसून येतो.
munotes.in

Page 197

स ळ समुपदेशन
197  ताणतणाव िनयंýण:
Óयĉì¸या जीवनावर ताण तणावाचा अÂयंत मंदगतीने पåरणाम घडून येतो. या बĥलची
खबरदारी योµय वेळी घेऊन कायªवाही न झाÐयास ती Óयĉì कधी कधी कायमची ताण-
तणावúÖत बनते. ºयाने ताण-तणावाकडे दुलª± कŁन Öवत:ची बेिफकìर वृ°ी वाढÁयास
मदत होते. ताण-तणावमुĉ होÁयासाठी काळजी न घेतÐयामुळे Âयांना ध³का बसणे ही
सवªसाधारण घटना आहे. बö याचदा अशा ध³³यातून सावरणे ही अश³य बाब ठŁ शकते,
Ìहणून ताण-तणावाचे वेळीच िनयंýण करणे अÂयावÔयक आहे.
ताण-तणाव िनयंýण संकÐपना:
कोणताही ताण - तणाव सोसÁया¸या तीĄतेपे±ा जाÖत वाढला अथवा जाÖत काळ
रािहÐयामुळे Óयĉì¸या शरीरावर मनावर दुÕपåरणाम होतात. ते टाळÁयासाठी आपणच
Öवत: िनयंýण करावे लागते, Âयास 'ताण-तणाव िनयंýण' Ìहणतात.
ताण - तणावाचे िवघातक पåरणाम कमी करÁयासाठी ताण तणावाचे ÓयवÖथापन करणे
अÂयंत महßवाचे असते.
 ताण तणावाचे ÓयवÖथापन:
१) मोकÑया हवेत िफरÁयास जाणे.
२) कुटुंबीयांशी िश±कांशी अथवा िमýमैिýणéशी संवाद साधणे.
३) åरकाÌया / फुरसदी¸या वेळेचा सदुपयोग करÁयासाठी वाचन, लेखन, गायन, खेळ या
सार´या छंदात मन रमवावे.
४) आपÐया जव ळ असणा ö या ±मता , कौशÐयांची जाणीव ठेवून Öवत: बĥल¸या अपे±ा
बाळगाÓयात.
५) आपÐयातील उिणवा कमतरता ýुटी जाणून घेऊन Âया कमी करÁयासाठी
जाणीवपूवªक ÿयÂन करावेत.
६) अËयासøम िनवडीपूवê कळ / अिभयोµयता / ±मता चाचÁया (मानसशाľीय)
¶याÓयात.
७) कुटुंबातील घटक एकमेकांशी भाविनकतेने जोडलेले असतात. Âया घरात
ÓयिĉÖवातंÞयाचे जतन कŁन मागªदशªका¸या भूिमकेतून एकमेकांना मागªदशªन
िदÐयास Âया घरातील मूलां¸या मनात सुरि±ततेची भावना िनमाªण होते.
८) अËयासा¸या वेळेचे िनयोजन करताना आपÐया दैनंिदन कामाचा ÿाधाÆयøम िनिIJत
कŁन Âयाची ÿÂय± कायªवाही झाÐयास अËयासाचा ताण-तणाव येत नाही.
९) सतत कायªमµन रािहÐयामुळे कामाचा उरक वाढतो , Âयामुळे कामाच ताण-तणाव येत
नाही, अÆयथा फायिल¸या िढगा ö यात लपून आपण काम करतो आहोत असे वाटते व
कामाचा ÿÂय± डŌगर पाहóन ताण तणाव वाढतो. munotes.in

Page 198

198 १०) वेळेचे ÓयवÖथापन केÐयामुळे आपण खूप काही िमळवू शकतो. िनसगाªने वेळ ही
आपÐयास िदलेली मोठी ठेव. या ठेवीची जपणूक करतांना ÿÂयेक सेकंदाचा िहशेब
ठेवायला हवा. åरकामा वेळ मनोरंजन, Óयवसाय इ. साठी घालवावा.
११) कामाचा उरक झाÐयानंतर पुरेशी िव®ांती घेऊन पुÆहा जोमाने कामास लागता येते
अथाªत सलग काम करताना मानिसक थकÓयाचा िवचार कŁन मÅये मÅये िव®ांती
¶यावी.
१२) ÿÂयेक Óयĉìला जीवनात एकापे±ा जाÖत भूिमका पार पाडाÓया लागतात. एका
भूिमकेचा दुसö या भूिमके¸या कायª ±मतेवर िवपरीत पåरणाम होणार नाही याची
खबरदारी ¶यावी. उदा. घरातील समÖया घरा¸या चौकटी¸या आत सोडून कायªलयात
ÿवेश तर कायाªलयातील समÖया कायाªलया¸या फाटका¸या आत सोडून घरी जावे.
यातील भूिमकेत िशÕयाचे कसब ºयाला जमले तो ताण-तणाव मुĉ जीवन जगू शकतो.
१३) Óयĉì¸या आरोµय ÖवाÖÃयासाठी अथवा िवकासासाठी भावनांचे योµय पĦतीने
ÓयवÖथापन करणे आवÔयक आहे. Óयĉì सतत दडपणाखाली काम करत
असÐयामुळे वैफÐय नैराÔय, राग, दु:ख इ. नकाराÂमक भावनां¸या आहारी जातात.
Âयामुळे अशा Óयĉì कडून चांगले कायª घडू शकत नाही. इतरां¸या भावना दुखवू नका
Ìहणजेच इतरही आपÐया भावनांची कदर करतील.
१४) सकस व सािßवक आहारामुळे मानिसक व शारीåरक आरोµय सुŀढ राहते. िनरोगी मन
वास करते Âयामुळे चांगले िवचार मनात येतात व Âयाची कृतीत पåरणती होऊन
सÂकमª घडते.
 ताण-तणावा¸या िशिथलतेकåरता उपाय / तंýे:
ताण-तणावापासून संपूणª मुĉì िमळिवता येत नसली तरी तो दूर करÁयासाठी उपाययोजना
केÐया पािहजेत. ताण-तणाव दूर करÁयासाठी िवīाÃया«नी आपले शरीर व मन सैल / हलके
करावे. िहरÓयागार गवतावर अथवा मऊ रेतीवर चालणे नयनरÌय लोभस सूयōदय अथवा
सुयाªÖत पाहóन मनाला आनंद ÿाĮ होतो. योगासने व ÿाणायाम मुळे आपले शरीर व मन
सुŀढ बनते व नÓया जोमाने, उÂसाहाने आपण कायªरत होतो. आपण जाणीवपूवªक ÿयÂन
केÐयास ताण -तणावाची पåरणाम कारकता कमी होते Âयाचे उपाय पुढील ÿमाणे:
munotes.in

Page 199

स ळ समुपदेशन
199 १. योगासने: ÿिशि±त योगाËयास िश±काकडून योगासने करÁयाची कला िशकून ¶यावी
व Âयातील सखोल अËयास करावा. योग साधने Ĭारे काया व िच°शुĦी होऊन शरीर
िनरोगी राहते. यामुळे तुमचे आयुÕय पूणªत: बदलून जाते.
२. मनन िचंतन: मनन िचंतन हे ताण-तणाव िशिथलतेचे अितशय महßवपूणª व
Óयावहाåरक तंý आहे. एखाīा शांत िठकाणी बसून डोळे िमटून Ļा, संपूणª शरीर सैल
सोडा व आपले ल± एखाīा गोĶीवर थोडा वेळ ø¤िþत करा , आपÐया मनातील सवª
िवचार का ढून टाका. अशा मनन -िचंतनामुळे आपÐया शरीर व मनाला िव®ांती देता
येते. िचंतन करÁयासाठी पायö या आरामात बसा. सावकाश डोळे िमटून ¶या. आपÐया पायाकडचे Öनायू सैल सोडा व असे करत करत डोÑयापय«तचे
Öनायू सैल सोडा. आपÐया ĵसनावर ल± केिÆþत करा. ÿथम नाकाĬारे दीघª ĵसन ¶या आिण मग हळू हळू सावकाश नाकाĬारे बाहेर सोडा. आपÐया ĵसनाचे मोजमाप करा व ÿÂयेक ĵास सोडताना आकडे मोजा. या िøये¸या सरावामुळे म¤दूला काहीतरी करÁयासाठी भाग पडते. मनन - िचंतन जीवनातील तुमचे ल± िवचिलत होÁयापासून परावृ° करते. ३) कÐपना शिĉ : ताण - तणाव िशिथल करÁयाची ÿभावी पĦत आहे. तुम¸या
कÐपनाशĉì¸या मदतीने आभास िनमाªण कŁन आनंदमय ±ण उपभोगू शकता. डोळे
िमटून आपण एखाīा सुखद िठकाणी अथाªत रमणीय Öथळावर हवेत तरंगत
असÐयाची कÐपना करा. सुŁवातीस एकच िमिनट अशा िÖथतीत रहा व ह ळूहळू हा
कालावधी जसा वाढवत जाल तसतशी आपली ²ान¤िþये या कÐपनेत एकवटून आणू
शकता.
उदा. वा ö याची मंद झुळूक, प±ांची िकलबील, आंबेमोहर तांदळा¸या िपकाचा पåरमल इ.
ताण - तणावापासून दूर राहÁयासाठी या काÐपिनकतेचा आ®यÖथळ Ìहणून वापर करता
येते. munotes.in

Page 200

200 ४) Öवत: कåरता वेळ: कामा¸या Óयापामुळे आपण सग Èयांसाठी वेळ देतो, पण
Öवत:साठी वेळ िशÐलकच राहत नाही. जीवनातील आÓहानांना सामोरे जाÁयासाठी
आपले मन रमिवÁयासाठी Öवत:साठी Öवत:च थोडा वेळ काढला पािहजे.
५) Óयायामाची आवड : दररोज िकमान मो कÑया हवेत २ ते ४ िकमी चालÁयाचा वायाम
करा. बैठ्या कामामुळे शरीराची हालचाल कमी झाली आहे Âयामुळे रĉदाब , Ńदयरोग ,
Öथूलता, मधुमेह या सार´या Óयाधéनी úÖत व ýÖत लोकांची सं´या वाढत आहे.
६) पयªटन Öथळांना भेट: पयªटन हा एक चांगला उपाय ताण-तणाव मुĉìसाठी गणला
जातो. कुटुंब, िमý अथवा एकटे सुĦा बाहेर िफरÁयासाठी जाऊन मन शांत व हलके
होते. एकंदरीत पयªटना¸या वेळी िनसगाªशी तदाÂÌय पावÐयामुळे मानिसक समाधान
िमळते, तर फेरफटका मारÐयामुळे Óयायामही होतो आिण भोजनानंतर कोणÂयाही
औषधा¸या गो ळी िवना नैसिगªक व शांत झोप लागते.
७) Öवत: ची ओळख: आपण इतरांना आतून - बाहेŁन ओळखतो अशा बढाया मारतो ,
परंतु आपण Öवत:ला ओळखलेले नसते. Öवत:¸या ±मता मयाªदा आवडी-िनवडी
ओळखून ¶या आिण वाÖतवाशी सुसंगत अशा Öवत: बĥल¸या अपे±ा ठेवा Ìहणजे
अपे±ाभंग होणार नाही.
८) आहार: भरपूर ताजीफळे खा, पालेभाºया, फळभाºया ¶या , भरपूर पाणी Èया आिण
मग ते पचिवÁयासाठी अंगमेहनतीची थोडी कामे करा Ìहणजे सकस व चौकस
आहारामुळे शरीरÖवाÖथ उ°म राहते. जंक फूड¸या शनमुळे दातांचे िवकार अपचन
या सार´या Óयाधी आहेत. पूवªजांनी जे सांिगतले Âयाची आज ÿचीती येते.
पचेल ते खावे, शोभेल ते घालावे, Łचेल ते बोलावे. मग ताण-तणाव कशाला िनमाªण होईल.
९) समुपदेशन व वैīकìय उपचार: अतीताण तणाव मुळे मानिसक ŀĶ्या खचÐयास
मानसोपचार तº²ांचा सÐला ¶यावा. या कåरता सामािजक ÿितķेचा िवचार बाजूस
शरीराइतकाच मनाचा आजाराकडे ल± īा. Ìहणूनच संत तुकाराम महाराज Ìहणतात.
मन करा रे ÿसÆन
सवª िसĦीचे कारण ।
मन ही अगÌय अवÖथा आहे, परंतु ितचे आरोµय हे िनरोगी ठेवÁयासाठी सतत कायªतÂपर
रािहले पािहजे. मनात वैफÐयाची खंत बाळगत आयुÕय दु:खात घालिवÁयापे±ा वैīकìय
उपचार करÁयासाठी मनोŁµणालयात जाÁयास संकोच कŁ नये.
१०) सकाराÂमक ŀिĶकोन : सकाराÂमक िवचार हाच संकटाला सामोरे जाÁयाची ŀĶी
देतो. संकटे ही कायमÖवŁपी नसतात. Âयामुळे यातून ही मागª िनघू शकतो असा
सकाराÂमक ŀिĶकोन ताण -तणावातून बाहेर पडÁयासाठी उ°म मागª आहे.
शोधा Ìहणजे सापडेल.
ठोठवा Ìहणजे उघडेल munotes.in

Page 201

स ळ समुपदेशन
201 या ओ ळीनुसार ÿयÂन हीच यशाची गुŁिकÐली आहे. वाईटातून देखील चांगले घडू शकते,
याचा ÿÂयय येऊ शकतो. Ìहणून अपयशाने खचून न जाता पुÆहा जोमाने ÿयÂन केÐयास
यश सहज ÿाĮ होते.
११) छंद जोपासणे: ताण तणावा¸या अवÖथेतून बाहेर पडÁयासाठी संगीत
ऐकÁयासार´या हòकमी पयाªय इतर दुसरा नाही. िचý काढणे, आवडीची गाणी ऐकणे,
चांगÐया पुÖतकांचे वाचन, बागकाम करणे, ÿदशªन पाहाणे, फोटोúाफì करणे,
िगयाªरोहण या सारखे छंद जोपासून मनाचे संतुलन चांगले राखले जाते. छंदामुळे
माणसा¸या जीवनात िवधायक ŀिĶकोन होतो. वेळ चांगÐया कामात कसा िनघून गेला
हे कळतच नाही.
१२) Öवयं िशÖत: Öवत:कडे िन:प±पातीपणे बघा, आपÐया ±मतेपे±ा अवाजवी गोĶी
करÁयाचे धाडस कŁ नका, इतरांपे±ा Öवत: िनयंýण िमळिवÁयासाठी मनाला ताÊया त
ठेवा. इतरांना आपÐया िशÖतीचे धडे सांगÁयापे±ा Öवत:ला कोणÂया गोĶीमुळे ताण-
तणाव वाढतो याचे ²ान झाÐयामुळे इतर कुणी अंतयाªमी तुमचा ताण -तणाव कमी
करÁयास येणार नाही Ìहणून Öवत: मेÐयािशवाय Öवगª िदसत नाही Ìहणतात. तेच खरं
पटतं ºया िवīाÃयाªना अËयासाचा ताण -तणाव जाणवतो Âयांनी आपआपÐया
अËयास करÁया¸या सवयीकडे ल± देऊन वेळेचा ÿभावी वापर करÁयाचे मागª
िनवडले पािहजेत. Âयायोगे व अËयासातील ÿगतीत सुधारणा होईल Ìहणून
''केÐयाने होत आहे रे ।
आिध केलेिच पािहजे ।।''
७.५ जीवन शैली िनयोजन (LIFE STYLE PLANNING) ÿÖतावना:
िनकृĶ जीवनशैलीतील आजारपण हे आजकाल अिधक ÿबळ बनत चालले आहे. Âयाचा
आजारपणावर िवपरीत पåरणाम होत आहे. Óयिĉगत आिण लोकां¸या आरोµयावर दखल
घेÁयाजोगा आघात होत आहे. जीवनशैली संदभाªतील आजार हे संपूणª राÕůभर पसरलेले
आहेत, सामाजीकता , िलंगभेद आिण वंशपरंपरा या कडे दुलª± कŁन चालणार नाही यु.के.
मधील वेगवेगÑया देशांमधील पåरिÖथती िविभÆन आहे. Âयामुळे काही देशांमÅये आरोµय
आिण आजारपण हे इतर देशांपे±ा अिधक आहे. मानसशाľीय िविवधता याचाही
जीवनशैलीवर पåरणाम होतो. मानसशाľीय घटकांचा Óयĉì¸या वतªणुकìवर आिण
िवकासावर िनिIJत पåरणाम होतो. मानसशाľीय नमुÆयांवŁन, आधारावŁन Óयĉìचे वतªन
आिण िवकास या बĥल भाकìते केले जाऊ शकतात.
जीवनशैलीत िवचारात घेÁयात येणाö या बाबी पुढील ÿमाणे आहेत:
१. जीवनशैलीची मानसशाľीय संकÐपना:
माकª टवेन यां¸या मतानुसार, समाजात असे अनेक लोक आहेत कì जे Öवत:ला वजêत
खाī पदाथª, पेय, आिण धुăपान या पासून वंचीत ठेवतात. कारण Âयामुळे एक ÿकारची munotes.in

Page 202

202 सामािजक ÿितķा ÿाĮ होते. आपÐया आरोµया¸या र±णासाठी ते या सवª सुखांचा बळी
देतात आिण या बदÐयात Âयांचा Âयांना चांगले आरोµय ÿाĮ करÁयात उपयोग होतो.
२. जीवनशैलीचे मानसशाľ:
जीवनशैली Ìहणजे काय ? यां¸या िविवध Óया´या उपलÊध आहेत परंतु याची कायाªÂमक
Óया´या खालील ÿमाणे करता येईल. 'जीवनशैलीचे मानसशाľ Ìहणजे परÖपर संबंध
आिण आंतरिøया यांचा अËयास ºया मÅये खाणे िपणे, मÅयपान , धुăपान, अंमली पदाथाªचे
सेवन िकंवा ते बाळगणे शारीåरक िøया आिण लैगीक øìया या वतªनाचा समावेश होतो'.
आपण बघतो कì जीवनशैलीमÅये मानसशाľांची ÿमुख भूिमका आहे. जरी मानसशाľाला
ÿाथिम क महßव देता येणार नाही तरी Âयाकडे दुलª± सुĦा करता येणार नाही. कारण याचा
Óयĉì¸या जीवनावर आरोµयावर आजारपणावर पåरणाम होतो. यात ित ळमाý शंका नाही
आिण येणाö या दशकामÅये या जीवनशैली¸या अËयासाला फार महßव ÿाĮ होईल.
एका अहवालामÅये लĜपणा हा आजार बदलÂया वातावरणाशी िनगडीत आहे. हे असं कसं
होऊ शकतं यावर िविवध ÿकारे वाद घालता येऊ शकतो आिण ÿÂयेक उमदा Óयĉì यावर
आपले मत मांडणे पसंद करेल. उदा. लĜपणा येÁयास एकच कारण असू शकत नाही
ÿÂयेक लĜÓयĉì ही अनुवंशीकतेने लĜ होत नाही तर ित¸या Öवत:¸या मुखªपणाचाही Âयात
समावेश असतो. जीवनशैली कशा ÿकारे आहे यावर अनेक लĜÓयĉì ल±च देत नाही.
आिण Âयांना हेही मािहत असते कì Âयां¸या लĜपणामुळे इतर Âयांचा तीरÖकार करतात.
एका परी±णामधून या बĥल अनेक मते आिण वाद िववाद समोर आले आहेत आिण
जीवनशैलीचा आजारपणाशी आरोµयाशी िकती घनीķ संबंध आहे याची आपÐयाला ÖपĶ
कÐपना येते.
३. बदलांचे िसĦांत:
जीवनशैली वतªना संबंधीत सवª सामाÆय वापरÐया जाणाö या जीवनशैली पĦती िदÐया
आहेत. जसे खा Èया मजा करा, ऋण काढून सण साजरे करणे, जीवन एकदाच िम ळते
Âयाचा उपभोग Ļा जगÁयासाठी खाणे कì खाÁयासाठी जगणे यात मते मतांतरे आहेत.
भरपूर पैसे कमवा व भरपूर पैसे उडवा. आयुÕयाचे िनयोजन करा इ. सकाराÂमक
नकाराÂमक मानसशाľीय ŀĶीकोन िसĦांत आपणास बघÁयास अनुभवÁयास िमळतात.
Âयांचा आिण आरोµय यांचा परÖपर संबंध हा आहेच.
४. खाणे:
लĜपणाची समÖया आिण Âयासाठी कारणीभूत असणारे वातावरण या संदभाªत आिलकडे
खूप िवचार झाला आहे. ÿसार माÅयमानाही याबĥल जागृती िनमाªण केली. आहे. सकस
आहार या बĥल संदेश देणे यावर जाÖत भर देÁयात आला आहे. कारण सामािजक
पåरिÖथतीचा अवती भोवती¸या वातावरणाचा आहारावर चांगला वाईट पåरणाम होत
असतोच. सरकारचे या बĦलचे जागृतीचे धोरण Âयानंतर या संदभाªतील आदशª ÓयĉìĬारे
जाणीव जागृती केÐयास Âयाचा जनते¸या मानिसकतेवर न³कìच चांगला पåरणाम होईल. munotes.in

Page 203

स ळ समुपदेशन
203
५. शारीåरक कृती:
या संदभाªत लĜपणा आिण ती Óयĉì करत असलेÐया शारीåरक कृती याचा आढावा घेतला
जातो. तो शारीåरक कĶ काय करतो व Âयाचा आहार िवहार कसा आहे Âयाचा परÖपर
संबंध काढला जातो आिण अशा पåरिÖथतीमÅये मानसशाľीय िवĴेषण हे लĜपणा कमी
करÁयासाठी काय कŁ शकते याचा अËयास केला जातो.
६. मīपान:
सÅया¸या जगात ऐश आरामात जीवन जगÁया¸या पĦतीत मīपान करणे हे ÿमाण मानले
जाते. मīपानाचा शरीरावर व सामािजक पåरिÖथतीवर, समाजावर िवपरीत पåरणाम होतो.
इतकेच नÓहे तर ľीयांमÅये सुĦा याचे ÿमाण वाढताना िदसत आहे. आपण ÿसार
माÅयमातून या बĥल बघता वाचÁया करीतचा ľी पुŁषांना आरोµय वधªक पेये िपÁयाकरीता
मत पåरवतªन करणे आवÔयक आहे या साठी आपणास मानसशाľ, समुपदेशन मदत कŁ
शकते.
७. धुăपान:
धुăपानामुळे आरोµयावर काय पåरणाम होतो या बाबत समाजामÅये आता बरीच जागŁकता
िनमाªण झाली असून काही वषाªपासून आपणास सामुिहक ठीकाणी तसेच धमªÖथळे आिण
शाळा कॉलेजेस¸या परीसरात िवशेषता बदल जाणवतो. कारण याचा पåरणाम फĉ
Óयĉìश: नसून देशा¸या आरोµयावर सुĦा महßवपूणª ÿभाव पडत आहे. Âयाला सुĦा
मानिसकता हाच घटक िवशेषत: कारणीभूत ठरत होता.
८. ल§िगक:
शारीåरक संबंधातून पसरणाö या आजारांवर िनब«ध करÁयासाठी सुरि±त ल§गीक संबंध कसे
करावेत या संदभाªत अजून खूप जागृकता िनमाªण करÁयाची गरज आहे. लैगीक वतªन हे
फĉ मानसशाľीय जडण घडणीवर अवलंबून नाही तर सामािजक, भावनीक आिण
सांÖकृतीक हे घटक सुĦा Âयास कारणीभूत आहेत. परंतू Âयाच बरोबर मानसशाÖ ýी य
घटक हेही िवचारात ¶यावे लागतील व सुरि±त संबंध केÐयास ल§गीक आजार कसे दूर
ठेवता येतील याचे समुपदेशन करता येईल या घटकामÅये िविशĶ मानसशाľीय हÖत±ेप
करÁयास व समुपदेशन करÁयास व समुपदेशन करÁयास भरपूर वाव आहे.
९. अंमलीपदाथा«चे सेवन:
अंमलीपदाथा«चे सेवन आिण जीवनशैली, Óयĉìचे वतªन याचा Óयĉìगत, सामािजक जीवन
तसेच राÕů यांवर सुĦा ÿभाव पडतो. यांचे ÿमाण कमी असले तरी Âयाकडे दूलª± करता
येणार नाही. Óयĉìगत जीवन जगÁयाची िनवड हा घटक ÿामु´याने आमली पदाथा«चे सेवन
करÁयास कारणीभूत ठरतो. अंमली पदाथा«चे सेवन हे धुăपान आिण मīपान याचाच एक
ÿकार आहे. मानसशाľा¸या मदतीने Óयĉìची जीवनशैली वतªनबदल घडवून अंमली munotes.in

Page 204

204 पदाथा«चे सेवन करणाö या Óयĉé¸या जीवनशैलीमÅये बदल घडवून आणता येतो. अंमली
पदाथाªचे सेवन करÁयापासून परावृ° करÁयासाठी मानसशाľाची मोठी मदत होते. Âयाला
योµय ते समुपदेशन सुĦा करÁयात येऊ शकते.
१०. जीवनशैली मानसशाľे मूÐयमापन:
यामÅये जीवनशैली मानसशाľाचे मूÐयमापन कŁन Óयĉéची वतªन बदलÁयावर भर
िदलेला असतो. भोवतालची पåरिÖथतीचा अËयास कŁन Óयĉì¸या वतªनामÅये बदल
घडवून आणता येतो. Âयावर मोठ्या ÿमाणात संशोधन करता येते. इतर गोĶéवर वर
देÁयाऐवजी आजूबाजूची भोवतालची पåरिÖथती समजावून घेऊन Âया Óयĉìचे समुपदेशन
करता येते.
११. २१ Óया शतकासाठी उपाय योजना:
जीवनशैली बदलÁयामÅये ÿितरोध आिण पåरणामकारक उ°ेजनात यांचा वापर कŁन
जीवनशैली बदलून या सवªसमÖयांचे िनराकरण करता येईल तसेच या संदभाªतील
संशोधनास चालना देता येईल. अशा सवª ÿका¸या उपाययोजना आपणास २१ Óया
शतकातील समाजाची जैवनशैली, वतªन बदलÁयास करÁयास हÓयात. थोड³यात साधी
राहणी , उ¸च िवचारसरणी तसेच िनसगाªचा समतोल राखून आरोµय वधªक कृतéची अपे±ा.
१२. जीवनशैली Óयाधी:
आजार डॉयल यां¸या मतानुसार, जीवनशैली मुळे (चुकì¸या) सहा ÿकार¸या ÿमुख Óयाधी
उĩवतात. Ńदयिवकार , Ńदयिवकाराचा तीĄ झटका , फुपÌफुसाचा ककªरोग, मधूमेय,
पचनासंबंधीत इ. आजारांना सामोरे जावे लागते. लॉइड आिण फॉÖटर हे ही डॉयल यां¸या
मताशी सहमत आहेत. Âयाच बरोबर ल§िगक संबंधातून होणारे आजारही उĩवतात. तसेच
हाय³लोरेÖटेलॉल, उ¸च रĉदाब आिण ल Ĝपणा Ļा घातक आजारांनाही जीवनशीली मुळे
आमंýण िदले जाते.
१३. जीवनशैली वतªणुक:
जीवनशैलीमधून होणाö या आजारासाठी पुढील वतªन जबाबदार आहे. जसे, िनÕकृĶ आहार,
Óयायामाचा अभाव , धुăपान, अितमīपान , अंमली पदाथा«चे सेवन हा सुĦा सÅया
जीवनशैली¸या वतªनाचा भाग समजला जातो. जो कì आरोµयाशी िनगडीत आहे. जरी
अनेक योजना, संघटना या समÖयेवर कायªरत आहेत तरी अंमली पदाथाª¸या सेवनामुळे
अनेकांना शारीåरक तसेच मानिसक आरोµयाला सामोरे जावे लागत आहे. आरोµय
संदभाªतील जीवनशैली मुळे होणारे आजार हे Óयĉìगत वतªना¸या िनवडी संदभाªत असतात.
जसे कì आहार , Óयायाम , मīपान , धुăपान अंमली पदाथाªचे सेवन, ल§िगक वतªन इ.
१४. जीवनशैली वतªनाचे मोजमाप:
जीवनशैली वतªनाचे मोजमाप करणे हे जीवनशैली बदलÁयासाठी मूलभूत गोĶ आहे.
Âयासाठी याचे मोजमाप करÁयासाठी पåरणामकारक साधन वापरणे आवÔयक असते. munotes.in

Page 205

स ळ समुपदेशन
205 मानसशाľ ²ांसाठी तसेच समुपदेशकासाठी वतªनाचे मोजमाप करणे हे एक आÓहान असते.
योµय पĦतीचे दजाªचे साधन वापरणे आवÔयक असते. ते साधन िवĵासहायª असावे
लागते.Âया¸या नŌदी अचूक असाÓया लागतात. वतªनाचे मूÐयमापन करÁया¸या पĦती
Ìहणजे िनरी±ण करणे,Öवत:चा अहवा ल िकंवा शरीर øìयाशाľीय िनरी±ण ही पĦत फार
योµय आिण पåरणामकारक नाही. तसेच शरीरøìयाशाľपĦत योµय असली तरी अÓयवहायª
आहे आिण अÖवीकृत आहे कारण मोठ्या सं´येचे मोजमाप करणे या पĦतीने श³य नाही
मोठ्या ÿमाणात मोजमाप करÁयासाठी ÿijावली तयार कŁन ती भŁन घेणे ही पĦत
मोठ्या ÿमाणात वापरÁयात येते. पण ती ÿामाणीकपणे जर भŁन िदली असेल तर Âयाची
िवĵसनीयता जाÖत असते. िनरी±ण आिण शरीरøìयाशाľ या पĦती कमी लोकांचे
मोजमाप करÁयासाठी वापरÁयात येते.
१५. आधुिनक जीवन शैली:
आपणास या बĥ ल मािहती आहेच कì आजची आधुनीक जीवनशैली कॉल आिण मॉल ची
असून सोबतच खाणे, िपणे, िफरणे मौज मजा करणे कुठलेही बंधने नकोत तसेच कोणÂयाही
जबाबदा ö या नकोत फĉ पैसा आिण तोही श³यतो कमी ®मात आिण मग Âयाची उधळपĘी!
आज तर बहòतांश असे िदसते कì पैसा हा कौटूंिबक गरजा भागिवÁया पे±ा वैयĉìक गरजा
भागिवÁयासाठी िम ळिवतात हेच Åयेय! सामािजक बांधीलकì तर दूरच. तसेच िविवध तंý
िवकिसत झाÐयामुळे शरीराचे जेवढे लाड करता येईल तेवढे कमीच Âयाला (शरीराला)
श³यतो काही कामच नाही असो तरी सुĦा आशेचा िकरण असा कì काही लोक पुÆहा
आपÐया नैसिगªक बाबीकडे वळत असून भारतीय जीवनशैलीच उ°म आहे हे संपूणª
जगाला ÿचार -ÿसाराĬारे केÐया जात आहे. वेग अंधानुकरणाचा जरी जाÖत असला तरी
आपण आशा सोडायला नको. Âयात आपण आपला खारीचा वाटा उचलला तरी चालेल.
१६. दैनंिदन जीवनशैली:
बूकवथª आिण डीशमॅन (२००२) यां¸या मते जाÖतीत जाÖत लोक हे Âया¸या दैनंिदन
जीवनात पूढील गोĶéचा अंतभाªव करतांना िदसतात. जसे -
झोपणे, िफरणे, काम, काळजी व फूरसती¸या वेळेतील काम.
वरील जीवनशैली साठी Óयĉì आजकाल µलोबलाइझेशनमुळे बö या पाIJाÂय कंपÆया
आपÐया टाग¥टसाठी िविवध भौतीक सुख सोयी देतात. असे वाटते तेच एका ÿकारचे
Óयĉìचे अभावनीक Óयसन होते आिण ती Óयĉì सहजच आपÐया लोकांपासून दूर जातो
मानिसक शारीåरक आिण तो एक यंýवत बनतो. पूढे आपणास समोर काय काय वाढून
ठेवले ते काळच ठरवेल. तरी सुĦा आपण डोळस पणे Âया शैली¸या Óयवसायीक असो कì
सामािजक असो पåरणाम होणारच फĉ आपण एवढेच कŁ चांगले Âयाची कास धŁ शकतो.
समारोप:
"Lifestyles are patterns of (behavioural) choices from the alternatives that
are available to people according to their socio economic circumstances munotes.in

Page 206

206 and the ease with which they are able to choose certain ones over others"
(WHO 1986).
सÅया समाज हा Öवत:¸या गरजा भागिवÁयासाठी पैसा जमा करÁयापे±ा जाÖत
कमावÁयावर भर देत आहेत. यातच बö याच कंपÆया ÿलोभने दाखिवत आहेत.
जीवनशैली िनयोजनात आिथªक िनयोजनात पुढील गोĶéचा अंतªभाव होतो. Öवत:ची इ¸छा,
ÖवÈने, बाĻÖथाने, गरजा, Åयेय आिण फॉशन या सवाªसाठी मानवाचा िवशेष आटापीटा
चालला असतो. हे सवª Âयाला Öवत:ला आनंद िमळिवÁयासाठी असते माý आनंद िमळाला
तरी सुख-समाधन िम ळेलच याची खाýी नसते.
महािवīालये आिण िवīापीठांनी जीवनशैली िनयोजना करीता समुपदेशन कायªøम Âयां¸या
िवīाÃया«ना योµय िदशेने आपली जीवनशैली करÁयास हाती घेतलेला िदसतो. परंतु योµय
िदशा या कायªøमांना िमळू शकली नाही.
सÅया पैसा पैसा पैसा हा एकच मागª िविशĶ Åयेयाने पछाडलेला वगª बाकì सवª नैितक बाबी
िवसरत चालला आिण ĂĶाचारा सारखा अनैितक मागª अमलात आणून तो ±िणक सुखाची
ÿाĮी बघत आहे. िनद¥शनात आणून देणे अिनवायª आहे कì ''पैसा बहोत कुछ है, मगर
सबकुछ नही है ''। आपÐया अÅयाÂमात पुŁषाथª सांगीतलेले असून Âयात 'अथª ' पण आहे
परंतू Âया अथाªला धमाªचे अिधķान हवे. तसेच आिथªक िनयोजन करतांना आपÐया इ¸छा,
आकां±ा, ÖवÈने, ±मता , गरजा आिण Åयेय याचा िवचार करावा. तसेच योµय िठकाणी योµय
ती गुंतवणूक सुĦा करावी. आपणास समुपदेशक, सÐलागार उपलÊध आहेत Âयांचा आधार
¶यावा.
७.६ आपली ÿगती तपासा १. संघषª िनधाªराची संकÐपना ÖपĶ करा.
२. संघषाªकडे बघÁयाचा ŀĶीकोन िवशद करा.
३. आÂमिवĵास पाठिवÁयासाठीचे ÿिश±ण आिण Âयांचे तंý याची चचाª करा.
४. ताण-तणावाचा अथª ÖपĶ कŁन Âयाचे ÿकार ÖपĶ करा.
५. ताण तणावा ची कारणे िवशद करा.
६. ताण -तणाव िनयंýणाची संकÐपना ÖपĶ कŁन ताण-तणावाचे ÓयवÖथापन कसे
कराल.
७. जीवनशैली िनयोजन Ìहणणे काय ते सांगुन Âयात येणाö या िविवध घटकांची चचाª करा.
८. एड्स करीता समुपदेशनाची गरज आहे, ''समथªन करा.''
९. एड्स आिण मूÐयांचा हाªस याचा संबंधावर ÿकाश टाका. munotes.in

Page 207

स ळ समुपदेशन
207 ७.७ सारांश आपÐया ल±ात आले असेल कì समुपदेशनाची गरज आज Óयĉì िजतकì ÿगती िविवध
±ेýात करीत आहे िततकìच Âयाला शारीåरक तसेच मानिसक संतुलन साधÁयास िविवध
समÖयांना सामोरे जावे लागत आहे. आपण या बाबतीत काही ±ेýांचा िवचार केला असून
आता Âयाचा थोड³यात आढावा घेवू.
संघषाªकडे बघÁयाचा ŀĶीकोन १) समािवĶ करणे २) Âयाग करणे ३) एकýीतकाम करणे ४) तडजोड करणे ५) Öपधाª ताण-तणावाचे ÿकार:
१) उपयुĉ ताण-तणाव
२) ýासदायक ताण -तणाव िĬधा मन: िÖथती ताण-तणाव नैराÔय / वैफÐय ताण-तणाव मानिसक दबाव ताण-तणाव
ताण - तणाव िनमाªण करणारे घटक मानिसक
सामािजक
नैसिगªक
ताण-तणावावर पåरणाम करणारे घटक:
१) भीतीची तीĄता ५) असूयेची तीĄता
२) संघषाªचा ÿभाव ६) Óयĉìचा Öवभाव
३) अपयशाचे खापर ७) सहनशीलतेचा Öवभाव
४) अनािमक दडपण ८) दहशतीचे वातावरण ताण तणाव िनमêतीची कारणे १. वैयिĉक कारणे २. सामािजक कारणे अ. असमाधानी वृ°ी ब. Öवत:बĥलचा फाजील आÂमिवĵास क. संशयी वृ°ी ड. मानिसक दुबªलता इ. कामातील अचूकतेबĥल¸या अपे±ा अ. जीवघेणी Öपधाª ब. सभोवतालचे वातावरण क. आप°ी /संकटे ड. झटपट ®ीमंतीचा हÓयास munotes.in

Page 208

208 ताण - तणावúÖतता ओळखÁयाची ल±णे कामात ल± िवचिलत होणे िनरथªक बडबड करणे इतरांिवषयी संशयी वृ°ी वैफÐयúÖत होणे आÂमिवĵास कमी होणे झोप न लागणे कामात सतत चुका करणे िवसरभोळेपणा वाढणे िचडिचड करणे अनावÔयक हालचाली वाढणे Öवत: बĥल सहानुभूती भूक एकाúतेचा अभाव

Lifestyle are patterns of (behaavioural choices from the alter -natives that
are available to people according to their pocio -economic circumstantance
and the ease with which they are abl e to choose certain ones over others" -
(WHO 1986)
एड्स बĥलची जाणीव जागृती भरपूर झाली असून सÅया जोपय«त ÿÂयेक Óयĉì
सदाचरणाचे आचरण अंगीकारणार नाही तोपय«त आपÐया या देशाला या महाभयंकर रोगा
पासून Öवत: िशवाय कोणीही वाचवू शकत नाही.
७.८ ÖवाÅयाय ÿij १. संघषª िनधाªरण आिण Âया¸या ÓयवÖथापन संबंधीत मु´य मुīावर चचाª करा.
२. ताण-तणाव ÓयवÖतापनासंबंधीत िवīाथê, पालक आिण िश±क यांची भूमीका ÖपĶ
करा.
३. जीवनशैलीमुळे Óयĉìवर होणारे सकाराÂमक नकाराÂमक पåरणामाची चचाª करा.
४. 'एड्स एक कलंक' या संबंधी आपले िवचार िवशद करा.
***** munotes.in

Page 209

209 ८
समुपदेशन - हÖत±ेपा¸या कायªिनती
घटक रचना
८.० उिĥĶे
८.१ ÿÖतावना
८.२ तािकªक भाविनक वतªन उपचार पĦती
८.३ पेच ÿसंग हÖत±ेप तंý
८.४ दु:ख आिण िवयोग हÖत±ेप कायªिनती.
८.५ आपÂकालीन ÓयवÖथापन
८.६ आपली ÿगती तपासा
८.७ सारांश
८.८ ÖवाÅयाय ÿij
८.० उिĥĶे १. तािकªक भावनीक वतªन उपचार पĦती ÖपĶ करणे.
२. पेच ÿसंग हÖत±ेप तंý ÖपĶ करणे.
३. दु:ख आिण शोक याची हÖत±ेप कायªिनती ÖपĶ करणे.
४. आĮकालीन ÓयवÖथापनाचे Öवłप ÖपĶ करणे.
८.१ ÿÖतावना जीवन जगत असतांना मानवावर तसेच ÿÂयेक जीव जंतूंवर िविवध ÿकार¸या समÖया
िनमाªण होतात. मनुÕय हा आपले िवचार, भावना Óयĉ कŁ शकतो. तसेच Öवत:¸या बुĦीने
आलेला समÖयांवर मात कŁ शकतो. परंतु बöयाच वेळेस वैयĉìक बुिĦम°ा कुचकामी
ठरते. अशा वेळी आपणास िविवध ±ेýातील तº²ांची तसेच Âयांनी लावलेÐया शोधाची
मािहती कŁन घेवून Öवत: बöयाच समÖयांना सामोरे जाऊ शकतो. या घटकामÅये आपण
तािकªक भाविनक उपप°ी, पेच ÿसंगातील हÖत±ेप तंý, दु:ख आिण शोक याची हÖत±ेप
कायªिनती तसेच आĮकालीन ÓयवÖथापनात समुपदेशानाची गरज भासते. करीता यांचे
ÖवŁप तसेच Âयातून मागª काढÁयाकरीता िविवध हÖत±ेप कायªिनतीचा अËयास करणार
आहोत.

munotes.in

Page 210

210 ८.२ तािकªक भाविनक वतªन उपचार पĦती (RATIONAL EMOTIVE THERAPY) (Rational Emotive Therapy) Rational Emotive Behavio ळr Therapy
(REBT) या उपचारप Ħतीचा िवकास úीक , आिशयाई तसेच रोमन तßववेÂयां¸या
अÅयापनास झाला असून अÐबटª इिलस या मानसशाľ²ाने ही उपचारपĦती (१९७३)
िवकिसत केली आहे. बोधाÂमक वतªनासंबधीची ही सवाªत पिहली उपचारपĦती आहे.
सुŁवातीला या थेरपीला (Rational Therapy) योµयायोµय ता थेरपी) असे संबोधÁयात
आले. (१९५९) सन १९९२ मÅये या उपचारपĦती चे नामकरण Rational Emotive
Behavio ur Therapy (REBT) असे करÁयात आले.
ही उपचारपĦती Óयĉì¸या भाविनक व वतªनसंबंिधत िविवध समÖया सोडिवÁयासाठी
तसेच Óयĉìला सुखी व कृतकृÂय जीवन जगÁयाचा मागª दाखिवÁयासाठी, तसेच काळजी,
िनरथªकता, आøमकता , ल§िगक व वैवािहक जीवनसंबंधी अनेक मानिसक आजारांवर
(अमेåरकेत) यशÖवीåरÂया उपचार करÁयावर उपयोग करÁयात आला.
या उपचारपĦतीची तािßवक गृहीतके:
१. माणसे तािकªक िकंवा अतािकªक पĦतीने वागतात.
२. तािकªक िवचार सरणीनुसार केलेली वागणूक पåरणामकारक िनिमªती±म असते.
३. अतािकªक िवचारसरणीनुसार केलेली वागणूक दु:खदायक व अिनिमªत±म असते.
४. माणसां¸या भाविनक आजारांचे मूळ बहòतांशी अतािकªक पĦतीने केलेÐया िवचारात
असते. अशा ÿकारचे िवचार करÁयाची सवय बहòतांशी बाÐयावÖथेत लागते. व
Óयĉì¸या भोवती असलेÐया सांÖकृितक वातावरणामुळे अशी िवचारसरणी सबल
होते. Âयामुळे Âयां¸या मनात िविशĶ धारणा िनमाªण होतात व या धारणांवर िवĵास
ठेवÐयामुळे Âयानुसार आÂम ÿकटीकरणाची सवय Óयĉìस लागते.
Óयĉìने, बöयाचदा केवळ एखाīा दुदŐव घटनेमुळे, ÿसंगामुळे, नैसिगªक, मानवी
आघातामुळे, िनराश , दु:खी न होता, Âया ÿसंगाबĥल Öवत:ची जी भावना िकंवा मत तयार
करतो.Âयामुळे तो जाÖत िनराश िकंवा दु:खी होत असतो. Óयĉì¸या जीवनात अनेक
चढउतार येत असतात. िनराशाजनक, दु:खदायी ÿसंग घडतात व संपतात हे ÿसंग कायम
राहणारे नसतात. पण या ÿसंगाबĦल मनुÕय जी मते, भावना , अथª, समज तयार करतो , ती
भावना Âयाला ÿसंग घडून गेÐयानंतरही ýासदायक ठरते. ÿसंग जरी नावडता दु:खदायी
ýासदायक असला तरी तो काही वेळापुरता कामापुरता असतो. तो ÿसंग, ती घटना संपली
असली तरीही मनुÕयाला सतावत राहते. ती Âया ÿसंगाबĥलची Âयाची Öवत:ची मत भावना
मानिसक तणाव , ýास िनमाªण का होतो. या बĥल REBT या थेरपीने A-B-C हे ÿितमान
िदले आहे. 'Rational emotive therapy leads the client to dispute his irratio nal
be- liefs in favour of adopting a more rational set of beliefs if this is
accom -plished, the client will experience higher levels of psychological
health." Albert Ellis (१९७३.) munotes.in

Page 211

- हÖत±ेपा¸या कायªिनती
211 A – Adversity नकाराÂमक , दु:खद, ýासदायक ÿसंग
B – Belief ÿसंगाबĥलची धारणा , कÐपना , मत, समज
C- Consequence ÿसंगाचा पåरणाम
या ÿितमानानुसार ÿसंगाचा पåरणाम (C) हा Âया ÿसंगामुळे (A) असतोच पण हा पåरणाम
वाढतचो िकंवा Âयाची पåरणामाची गहनता वाढते. ती Âया ÿसंगाबĥल¸या आपÐया िवचार
ÿिøयेमुळे Âया ÿसंगाबĥल¸या आपÐया धोरणेमुळे (B) बöयाचदा ÿसंग िकरकोळ िकंवा
खरोखरच इतका गहन नसतो कì Âयाचा पåरणाम फार मोठा Óहावा पण मनुÕया¸या
Öवत:¸या िवचार ÿिøयेमुळे ÿसंगाची गंभीरता व पåरणाम जाÖत वाढतो. मानवाची
िवचारÿिøया Âयाची िविशĶ ÿसंगाबĥल Âयाची धारण ठरिवÁयास कारणीभूत असते.
नकाराÂमक , दु:खद ÿसंग हे बाĻ ÖवŁपाचे आंतåरक िकंवा िवचार ÿिøयेतील असू
शकतात. या ÿसंगामुळे (A) मनुÕय Öवत:चे Âया ÿासंगाबĥलचे तािßवक अथª गृहीतके,
बनवतो. ( B) व Âयामुळे Âया¸या वतªनावर भावभावनांनवर पåरणाम होतो. (C) कुठलाही
ÿसंग घडÐयावर Âयाबĥल¸या धारणा बनवतो.

(B) मनुÕय Öवत:¸या िवचार ÿिøयेला अनुसŁन या धारणा बनवीत असतो. या िवचार
ÿिøया दोन ÿकार¸या असतात.
१) हĘी, ŀढ, िवÖक ळीत व िनराशावादी.
२) लविचक , रचनाÂमक व सकाराÂमक.
जेÓहा तुम¸या धारणा B) या हĘी , ŀढ िनराशावादी असतात तेÓहा पåरणाम C) तुमची
Öवत:ची हार देणारा, अपयश देणारा व अध: पतनाकडे चुकì¸या वतªनाकडे नेणारा असतो.
जेÓहा तुम¸या धारणा या दुसöया ÿकारातÐया लविचक , समायोजन साधणा öया व
रचनाÂमक असतात तेÓहा या धारणा तुÌहाला तुमची मदत करÁयास साहÍयभूत व munotes.in

Page 212

212 ÿगतीकडे नेणाöया असतात. Ìहणजेच पåरणाम (C) सकाराÂमक असतो. A-B-C या मधील
संबंध आपण पुढील उदाहरणातून पाहó:
उदा. रमेश Âया¸या सहामाही पåर±ेत गिणत िवषयात नापास झाला व अजयही Âयाच
पåर±ेत नापास झाला. दोघांसाठीही हा ÿसंग वाईट िनराशाजनकच आहे. (A) दोघेही
सुजाण आहेत व ते Öवत:¸या नापास होÁयाबĥल िवचार करतात.
रमेशला वाटते (Belief) कì Âया¸या मÅये गिणतात पास होÁयाची ±मता नाही. Âयाला
Öवत:ला हा िवषय कठीण वाटतो. अगÌय वाटतो. Âयाला असे वाटते कì ÿयÂन कŁनही तो
पास होऊ शकणार नाही . Âया¸या अशा वाटÁयामुळे , भावनामुळे तो िनराश होतो , दु:खी
होतो. पुÆहा गिणताचा अËयास करावयास घेतÐयावरही हे िवचार Âयाला सतावत राहतात.
ýास देत राहतात. Âया¸या मनात हे नकाराÂमक िवचार घोळत राहतात व Âयामुळे
भिवÕयातील इतर गिणतां¸या परी±ांमÅये सुĦा तो यश संपादन कŁ शकत नाही. तेच -
अजय माý असा िवचार करतो कì Âयाचे पास होÁयासाठीचे ÿयÂन कमी पडले आहेत.
Âयाने जर ÿयÂन वाढिवले तर Âयाला गिणतात यश संपादन करता येईल. Âयाला
मागªदशªनाची गरज वाटते व तो Âया ÿमाणे मागªदशªनही घेतो. अथाªत भिवÕयात परी±ेत
पास (अजय) वा नापास (रमेश) होणे हा (Conse -quence) पåरणाम आहे. हा पåरणाम
वेगवेगळा आहे. कारण दोघां¸या धारणा - िवचार ÿिøया ( B) िभÆन आहेत. अजय¸या
िवचार ÿिøया जाÖत सकाराÂमक व लविचक आहेत. तर रमेश¸या िवचार ÿिøया या
नकाराÂमक ŀढ व िवÖक ळीत आहेत. दोघां¸या बाबतीत नकाराÂमक ÿसंग एकच होतो (A)
माý Âयाचा पåरणाम ( C) वेगवेगळा होता. कारण Âयां¸या Öवत: बĥल¸या धारणा, मत,
कÐपना , िवचार ÿिøया वेगवेगÑया होÂया. या ÿसंगावŁन असे ल±ात येते कì िवचार
ÿिøया या दोन ÿकार¸या असतात.
१) योµय तािकªक (Rational)
२) चुकì¸या तकाªवर आधाåरत (Irrational)
चुकì¸या व अयोµय अशा िवचार ÿिøयांमुळे Óयĉìला िविवध भाविनक समÖया
भेडसावतात. Öवत:ला िकंवा इतरांना इजा पोहचवणे लाज वाटणे, अपराधीपणाची भावना
िनमाªण होणे, नैराÔय, भीती इ Âयादी भाविनक व वतªनासंबंधी समÖया चुकì¸या िवचार
ÿिøयेमुळे िनमाªण होऊ शकतात.
REBT ही उपचारपĦती मानवाला अतािकªक, अवाÖतववादी , चुकì¸या, Öवत:चे अध:पतन
करणा öया िवचारांना आÓहान करावयाला िशकिवले व या िवचारांचे Łपांतर Öवत:ला मदत
करणा öया ÖवनाÂम क, वाÖतववादी व उपयुĉ अशा िवचारामÅये करिवते. Ìहणजेच REBT
ही उपचारपĦती मनुÕया¸या िवचार ÿिøयांची योµय िदशेने जडणघडण घडवून आणते. या
थेरपी मÅये Óयĉìला ितचा मागªदशªक चुका दाखिवत नाही िकंवा Âया¸या िवचार ÿिøयेला
दोष देत नाही तर Âया Óयĉìला Öवत:च Öवत:¸या िवचारÿिøयेचे िवĴेषण कŁन Âया
िवचार ÿिøयेची योµयायोµयता ठरिवÁयास मदत करतो. खरं Ìहणजे Óयĉì Öवत:च
िवचारांना आÓहान देते. Âया भावना, िवचार , मते, कÐपना याची पडता ळणी करते व
Âयानुसार आपÐया िवचारांची योµय िदशेने जडणघडण करते. munotes.in

Page 213

- हÖत±ेपा¸या कायªिनती
213 REBT उपचार पĦतीची पाच सूýे - (तािकªक - भाविनक वतªन उपचार पĦतीची सूýे):
१) úाहकाला आलेला बाĻ पåरिÖथतीचा अनुभव.
२) या बाĻ पåरिÖथतीला ÿितसाद Ìहणन úाहका¸या मनात उठलेली िवचारमािलका
िकंवा आÂम -संभाषण.
३) या िवचार मािलकेमुळे उÂपÆन झालेली úाहकाची भावावÖथा व Âयाचा वागणुकìत
झालेले Łपांतर.
४) उपचारकÂया«चा úाहका¸या िवचार मािलका िकंवा आÂमसंभाषणात वेगळे Łप देÁयाचा
ÿयÂन.
५) उपचारकÂया«¸या ÿयÂनामुळे úाहका¸या भावनाÂमक िÖथतीत व वतªनावर झालेले
गृहीत पåरणाम.
REBT थेरपी¸या पायöया पूढील ÿमाणे आहेत (तािकªक - भाविनक वतªन उपचार
पĦती¸या पाय öया):
पायरी १ ममªŀĶी १: या पायरीमÅये Óयĉìला याची जाणीव कŁन िदली जाते कì, दु:खद
व िनराशाजनक ÿसंगाचा पåरणाम हा केवळ Âया ÿसंगामुळे नसून Âया ÿसंगाबĥल¸या Âया
Óयĉì¸या िवचारांमुळे आहे. खरंतर ÿसंगांचा पåरणाम हा Âया¸या िवचारांमुळेच जाÖत गहन
बनतो.

पायरी २ : ममªŀĶी २: या पायरीमÅये Óयĉìला याची जाणीव कŁन िदली जाते कì, दु:खद
वा िनराशाजनक , ÿसंगाचा कालावधी अितशय अÐप आहे व तो ÿसंग संपÐयानंतर Âया
ÿसंगामुळे ýास, दु:ख वेदना होत नाहीत. ÿसंग संपÐयानंतर ýास होतो तो Âया ÿसंगाबĥल
Âयां¸या आपÐया िवचारांमुळे, मतांमुळे, कÐपनांमुळे वा धारणांमुळे.
munotes.in

Page 214

214 पायरी ३ ममªŀĶी ३: या पायरीमÅये Óयĉìला Öवत:¸या िवचार ÿिøयाबĥल िवचार
करावयास लावून ÓयĉìमÅये Öवत:चे िवचार योµय कì अयोµय, सकाराÂमक कì
नकाराÂमक , मदत करणारे कì अधोगतीकडे नेणारे िÖथर करणारे कì अिÖथर करणारे
आहेत हे पडताळावयास लावले जाते. आपले िवचार हे तकाªिधिķत आहेत कì अतािकªक
आहेत. आपले िवचार लविचक बदलणारे कì ŀढ आहेत ? ते मला ýास देणारे आहेत कì
मला ÿगती¸या मागाªकडे नेणारे आहेत याचा िवचार Óयĉì करते व Âया िवचारांना अनुसŁन
Óयĉì आपÐया िवचारात पåरवतªन घडवते. या पåरवतªनामुळे Óयĉì¸या भाविनक
िवकासास मदत होते व Âया¸या वतªनात सकाराÂमक पåरणाम होतो. Óयĉì¸या
भावभावनांची व वतªणुकìची जडणघड Âया¸या िवचार ÿिøयेवर अवलंबून असते व ही
िवचार ÿिøया Âया¸या शालेय जीवनापासूनच तयार होऊ लागते. Óयĉìला Âया¸या
शाळेतून घरातून व पåरसरातून िमळणारे अनुभव, Âयां¸या मनावर होणारे संÖकार व Âया¸या
वतªणुकìला इतरांनी िदलेला ÿितसाद यावर Âयाची Öवत:ची ÿितमा, Öवत:बĥलचे व
इतरांबĥलचे िवचार व पåरिÖथतीला सामोरे जाÁयाची ±मता तयार होत असते. Ìहणून
िवचारÿिøयेला अनÆय साधारण महßव आहे. Thinking about your own thinking
Metacognition िवचार ÿिø येबĥल िवचार करणे हे कौशÐय जर िवīाÃया«त िवकिसत
केले तर िवīाथê आपले Öवत:चे िवचार तपासून पाहó शकेल. योµय िवचारांची वतªणुकìची
िनवड करणे व अयोµय अपायकारक िवचार काढून टाकणे ही िøया REBT थेरपी
िशकिवते.
मागªदशªकाची भूिमका:
शै±िणक मागªदशªना¸या ±ेýात या पĦतीने उपचार करताना मागªदशªकाची भूिमका
अिधकारवादी असते. उपचारकताª úाहकाला आÓहान देऊन, भडकवून, Âया¸या अतािकªक
िवचारपĦतीवर हÐला करतो. उपचारकÂया«ची भूिमका úाहकाला िवरोध करÁयाची, Âयाला
सूचना करÁ याची व कधी कधी आ ळवÁयाची असते. या उपचार पĦतीचा उपयोग वैयिĉक
तसाच समूह समूपदेशनात केला जातो.
आपली ÿगती तपासा:
१. तािकªक, भाविनक , वतªनिवषयक उपचारपĦतीची गृिहतके ÖपĶ करा.
२. REBT थेअरी ¸या पायöया ÖपĶ करा.
८.३ पेच ÿसंग हÖत±ेप तंý (CRISIS INTERVENTION TECHNI QUES) ÿÖतावना:
संघषª Ìहणजे भावनांचा अितउ¸च उþेक कì जो उĩवÐयानंतर मानिसक व शारीåरक
समतोल िबघडवून टाकतो, जो शांत करणे गरजेचे असते. अती मानिसक ताण कमी
करÁयासाठी आिण Óयĉìस पूवªवत करÁयासाठी या मानिसक संघषाªचे िनŁपण करणे फार
आवÔयक असते. ÿÂयेक Óयĉì व Âयाचे संघषª िविवध असÐयामुळे एकच उपाय सवाªसाठी
लागू होत नाही. भीती व अितउ¸च ताणामुळे Óयĉì दैनंदीन ÓयवहारामÅये िवि±Į वतªन munotes.in

Page 215

- हÖत±ेपा¸या कायªिनती
215 कŁ लागतो. Óयĉìस जर पूरेसा आधार िमळाला आिण ÿोÂसाहन िम ळाले तर तो सहजपणे
दुसöयावर अवलंबून राहÁयास सुŁवात करतो. नवीन संशोधन कŁन वेगवेगÑया पĦतीने ही
समÖया सोडिवता येते. जर Óयĉìस पुरेसा आधार िमळाला नाही िकंवा जर तो आपली
गरज इतरांना सांगÁयास लाजत असेल तर तो पलायनवादी होतो आिण इतर बाबéचा
आधार घेऊन तो समÖयेपासून दूर जाऊ लागतो.
 संघषª हा कालबĦ आहे याचा कालावधी एक ते सहा आठवडे असतो Âयानंतर Óयĉì
आपोआप पूवª िÖथतीत येतो. तथापी मनात सारखे ĬंĬ चालू असेल तर याचा
कालखंड वाढू शकतो.
 सुरवातीला आलेले पेचÿसंग आपण कसे सोडलेले आहेत. याची माहीती असÐयास
आपÐयानंतर येणाöया पेचÿसंग सोडिवÁयासाठी Âयाचा उपयोग होऊ शकतो. आिण
Óयĉì Âया ŀĶीने तयारी कŁ शकते. पेचÿसंगाकडे बघÁयाची, तो Âयामुळे होणाöया ŀĶ
पåरणामापासून Óयĉì Öवत:ला दूर ठेवू शकते.
उदा. ůॉम - मनाला बसलेला ÿचंड आघात.
मूलभूत पेचÿसंग हÖत±ेपाचे तंý:
पेचÿसंग हÖत±ेपाचे अनेक ÿितमाने उपलÊध आहेत. या सवªच ÿितमानांमÅये समÖयेचा
शोध वैÅयता िनकारण यावर भर िदलेला आहे. िगलीलँड आिण जेÌस यांचे सहा पायया«चे
ÿितमान अिधक उपयुĉ आहे. Âया सहा पायöया खालील ÿमाणे.
१. समÖया ÖपĶ करणे (Define the problem)
२. अÖतीÂवा¸या सुर±तेतेची खाýी (Ensuring sarvival safety)
३. आधार देणे (Providing Support)
४. पयाªयांचे पåर±ण (Examining Alternetives)
५. योजना तयार करणे (Making plans)
६. िनķा संपादन करणे (Obtaining Commitment)
पेच ÿसंगाचे िनराकरण करÁयासाठी या सहा पायया«चा चांगला वापर होऊ शकतो.
समुपदेशकास या सहा पायया«ची मदत होऊन िपडीत Óयĉì¸या पेच ÿसंगाचे िनराकरण
करÁयास खुप उपयोग होऊ शकतो. अथाªतच ÿÂयेक वेळी या सहा पाय öया उपयोगी
पडतीलच असे नाही. परंतु तरीही समुपदेशकास पुढील योजना कशी आखावी यासाठी या
सहा पा यया«चा खुप उपयोग होतो. ÿÂय± िपडीत Óयĉìशी संभाषण करतांना या सहा
पायया«चा उपयोग केÐयास Âयाचा खुप फायदा होऊ शकतो.
पायरी १ समÖया ÖपĶ करणे: सवª ÿथम आपÐया समुपदेशा¸या ŀĶीकोनातून समÖया
नेमकì काय आहे हे समजावून घेणे महßवाचे ठरते. अनेक ÿकारचे पेचÿसंग हÖत±ेपतंý
उपलÊध आहेत. हे सवªच तंý मन-मोकळे करणे, भावना Óयĉ करणे यावर भर देतात Âयाच munotes.in

Page 216

216 बरोबर समुपदेÔय व समुपदेशक यांम¸यातील संबंध ŀढकरÁयासाठी या तंýाचा उपयोग
होतो. Âयामुळे समुपदेÔयास मदत करताना समुपदेशक Öवावलंबन जबाबदारीची जाणीव
आिण Öवयं मागªदशªन यांना ÿोÂसाहन देतात.
समÖया ÖपĶ करÁयासा ठी खालील तीन तंý वापरता येतील:
१. मुĉ ÿij आिण िवधाने (Open ended Questions and statement)
२. ÿितøìया न देता ऐकून घेणे. (Passive Keastining)
३. ÿितøìया देत देत ऐकून घेणे (Active leasting)
मुĉ ÿij आिण िवधाने यामुळे समुपदेÔय आपÐया भावना िवचार आिण वतªन या बĥल
मुĉपणे बोलतो सवªसाधारणपणे मुĉ ÿij हे कसे ? काय ? िकित ? या शÊदांनी सुŁ होतात
आिण िवधाने Âया संदभाªतील अिधकची मािहती िमळवतात जसे कì 'मला Âया बĥल सांग
? का ? हा शÊद वापŁन श³यतो ÿij िवचाŁ नये कारण Âयामुळे सांगणाöयामÅये
अपराधीपणाची भावना िनमाªण होऊ शकते.
ÿित उ°र न देता ऐकून घेणे Ìहणजे हेतूपूवªक शांतता ठेवणे. Âयामुळे सांगणाöयाला आपÐया
भावना िवचार यांना शÊदबĦ करÁयास वेळ िमळतो. परंतु तो हे सांगत असताना
समुपदेशकाने Âया¸याकडे पूणª ल± देणे गरजेचे आहे व ÿितसाद हा आपÐया हावभावातून
īावयाचा आहे. परंतु ते जर श³य नसेल तर हं ! बर, पुढे ! असे शÊद वापŁन आपण
Âया¸या सांगÁयास पूणª पणे ÿितदास देत आहेत. असे जाणवून īावे. परंतु जर Âयास या
शांततेचा ýास होत असेल तर आपण गÈप का आहोत आपण मुकाटपणे का ऐकत आहोत
याचे सबळ कारण īावे. समोरासमोर संभाषण करत असतांना न बोलताही संभाषणास
ÿितसाद देÁयाचे अनेक तंý आहेत जसे कì शारीåरक ÿितसाद, यात मान हलिवणे,
डोÑयात बघणे, िÖमत हाÖय करणे, गंभीर झाÐयाचे दाखवणे, पुढे झुकणे इ.
ऐकताना ÿितसाद देणे थोडे िजकरीचे काम आहे कारण तुÌहास माÆय नसलेÐया गोĶी
तुÌहाला ऐकून ¶याÓया लागतात. ÿितसाद देत देत ऐकणे Ìहणजे समुपदेÔयाचा भावना
समजून घेणे आिण Âयावर ÿितøìया देणे. ÿित उ°र देतांना आपÐया मता पे±ा Âयाची मते
अिधक महßवाची आहे हे समजून ¶यावे Âयाला काय वाटेल हे अिधक महßवाचे असते,
कारण तुÌही एका Óयĉìशी बोलत आहात, आरशासमोर नÓहे हे ल±ात ठेवणे. ÿितउ°र
देतांना हे ल±ात ठेवले पािहजे कì आपण Âयां¸या भावनांचा अनादर करणार नाही आिण
Âयाचे ख¸चीकरण होणार नाही याची काळजी सतत ¶यावी लागते.
पायरी २ : अिÖतÂवा¸या सुर±तेची ´याती (Ensuring sarvior safety):
समुपदेÔयास सुरि±ततेची हमी देÁयासाठी Âयाची भाविनक जडणघडण समजुन घेणे
महßवाचे ठरते आिण हे जाणून घेÁयासाठी बĦ ÿij आिण Öवत:ची िवधाने हे तंý उपयोगी
पडते. munotes.in

Page 217

- हÖत±ेपा¸या कायªिनती
217 या ÿijांचा उपयोग अचूक मािहती काढÁयासाठी होतो. जलद मूÐयमापनासाठी याचा
फायदा होतो व Âयावर कृती करÁयासाठी याचा फायदा होतो. यातील ÿij सवªसाधारणपणे
असे असतात कì -
१. आपण या¸याशी सहमत आहात का ?
२. याचा अथª असा कì आपणास आÂमहÂया करावीशी वाटते ?
Öवत:ची िवधाने Ìहणजे जी िवधाने मी या शÊदापासून सुŁ होतात आिण या िवधानांमुळे
नेमकì समÖया काय आहे हे समजते Âयामुळे Âयां¸या भावना आिण िवचार आपणास
समजतात. परंतु या ÿकारची िवधाने जपून वापरायला हवीत कारण या समुपदेशनाचे
ÿयोजन समुपदेÔयाची समÖया जाणून घेणे हे असते. समुपदेशकास काय वाटते हे नाही.
मी.... ही िवधाने बöयाच वेळा काही िविशĶ िठकाणी इजा कŁन ¶यावीसी वाटत असेल तर
तुÌहाला Âया¸या समÖयाची चांगली कÐपना येईल आिण Âया समÖया सोडिवÁयास
उपाययो जना करता येतील. उदा.
समुपदेÔय: आता मी हे फार काळ सहन कŁ शकत नाही. मी Âयाला ठार मारणार , आई
शपथ, मी Âयाला ठार मारणार आहे.
समुपदेशक: मी तुमचा राग समजू शकतो पण मला वाटतं हा Âयावरचा चांगला उपाय नाही.
ठीक आहे आपण यावर नंतर बोलू आता मला असं सांगा...
पायरी ३ आधार देणे (Providing support):
आधार देणे ही तीसरी पायरी आहे. समलéगी (पुłष समुपदेशक व पुłष समुपदेÔय िकंवा
ľी समुपदेशक व ľी समुपदेÔय) हे चांगला आधार देऊ शकतात. आधार देणे Ìहणजे
समुपदेÔया¸या मनात असा िवĵास िनमाªण करणे कì Âयास जे हवे आहे ते सवª
समुपदेशकास मािहती आहे, Ìहणजेच समुपदेÔयास आहे Âया पåरिÖथतीत िÖवकारणे हे सवª
समुपदेशका¸या ÿवृ°ीवर अवलंबून असतं. ते पुढील ÿमाणे -
एकिनķता: संभाषण करीत असतांना एकिनķ असले पािहजे Ìहणजेच दांभीकपणा नको
काहीही िसĦ करÁयाचा ÿयÂन कराय ला नको. तो जे सांगतो ते संपूणªपणे ऐकून घेणे. (जरी
Âयाचे िवचार नकाराÂमक असतील तरीही)
िÖवकारणे: Öवीकारणे Ìहणजे समोर¸या Óयĉìला Âया¸या गुणदोषाचा िवचार न करता
सांभाळून घेणे. मग Âया मÅये काही दोष असोत िकंवा काही समÖया असोत िकंवा काही
®Ħा िकंवा काही अंध®Ħा असोत. थोड³यात िÖवकारणे Ìहणजे माणुसकì या तßवाला
महßव देणे. Ìहणजेच आपÐया गरजा बाजूला ठेवून इतरांकडून काहीही अपे±ा न करणे
आिण इतरांना माणूस Ìहणून वागिवणे होय. ÿÂय±ात समुपदेशन करीत असतांना असे
ल±ात येऊ शकते कì (अशीलाचे) समुपदेÔयाचे आचार िवचार हे समुपदेशका¸या आचार
िवचारांशी खुप िभÆन आहेत व समुपदेÔय समुपदेशकाला आÓहान कŁ पाहतो आहे. अशा
पåरिÖथतीतही समुपदेशकाने Âयास Öवीकारायास हवे. कारण Âयाचे वतªन सवª सामाÆय
नसते. munotes.in

Page 218

218 पायरी ४ िविवध पयाªयांचे पåर±ण (Examining Alternat ives):
समुपदेÔय पेचÿसंगात असÐयामुळे इतर पयाªय उपलÊध असुनही दुलª± करतो Âयाच वेळी
या िविवध पयाªयांचा वापर समÖया सोडिवÁयासाठी करÁयात येईल काय याचा िवचार
समुपदेशकाने करावयाचा असतो आिण सापडलेÐया पयाªयां¸या सूचना समुपदेशन करीत
असतांना समुपदेÔयास īावी हे इतर ąोत दोन ÿकारचे असतात एक सामािजक ąोत व
दोन वैयिĉक ąोत.
सामािजक ąोत Ìहणजे समाजातील इतर Óयĉì कì ºया समुपदेÔयास बरा करÁयासाठी
उपयोगी ठŁ शकतात आिण वैयĉìक ąोत Ìहणजे Âया Óयĉìत असलेली गुणव°ा,
कौशÐय आिण पåरिÖथतीय ąो त होय कì ºयाचा उपयोग कŁन सÅयाची समÖया
सोडिवता येईल. सामािजक ąोत वापŁन केलेली उपाययोजना दीघªकालीन असते. यामÅये
भाविनक आधार , Óयावहाåरक मदत शारीåरक सुरि±तता याचा समावेश होतो. ही मदत
कुटूंबातील Óयĉì िमýपरीवार आिण भोवतालचे लोक यांचे कडून घेता येते. ल§िगक
अÂयाचारातील ब ळé¸या संदभाªत नवीन िमý-मैýीणी जोडणे हा एक चांगला उपाय होऊ
शकतो. कारण जुने िमý-मैýीणी अशा पåरिÖथतीचा िशकार झालेÐया Óयĉìना समजून न
घेता टाळतात. Âयामुळे ३५ ट³के ľीया Âयां¸यावर झालेÐया ल§गीक अÂयाचारा संबंधात
कुणाशीही बोलत नाही. आिण ७४ ट³के िľयांचा असा अनुभव आहे कì ित ना
उदा. पोिलस , सामािजक संÖथा, िमý-मैýीणी यांना ही गोĶ सांगून काहीच उपयोग होत
नाही. काही ÿकरणांमÅये ľीयां¸या कुटुंबातील Óयĉì Âयांनाच दोषी मानतात आिण
Âयामुळे Âयांची भावनीक शारीåरक छ ळवणूक होते असे एका सव¥±णाĬारे िनदशªनास आले
आहे. अशा पåरिÖथती मÅये िपडीत Óयĉì¸या कुटूंबातील Óयĉéना ÿिशि±त कŁन िपडीत
Óयĉìला आधार देÁयास भाग पाडता येते.
वैयĉìक ąोतामÅये ÿÂयेक ÓयĉìमÅये काहीना काही गुणव°ा कéवा ±मता Ļा असतातच
कì ºयामुळे अशा परीÖथीतीतून तीला बाहेर काढÁयास Âयाची मदत होऊ शकते. जसे कì
छंद, िलखाण , वाचन , Óयायाम , करमणुक, खेळ इ.
इतर ąोतांमÅये काम शोधणे काम करणे चांगले आरोµय यांचा समावेश करता येईल. अशा
Óयĉìस या संदभाªत कायª करणाöया सामािजक संÖथेचा योµय प°ा देणे, फोन नं. देणे, मदत
िमळवून देणे इ. समुपदेशकाचेच कतªÓय ठरते.
पायरी ५ : योजना बनिवणे (Making plans):
ही पायरी चौÃया पायरीवर अवलंबून आहे. िपडीत Óयĉì¸या कुटुंबातील आिण
सभोवताल¸या Óयĉìचे समूपदेशन केÐयानंतर िविशĶ ÿकारची कृती करÁयासाठी योजना
तयार करावी लागते. या योजनेमÅये िविशĶ úुप शोधून काढणे कì जो िपडीत Óयĉìना
सावरÁयासाठी मदत करेन तसेच अशा इतर केसेस शोधून काढणे व Âयाचा अËयास करणे
मानसशाľ²ाची गरज असेल तर Âया¸या कडून उपचार कŁन घेणे ही योजना बनिवतांना
िपडीत Óयĉìला िवĵासात घेणे गरजेचे असते कारण हे सवª काही Âया¸यासाठी चालू
असते. पूढील काही ÿij या ÿिøयेमÅये मदत कŁ शकतात.
munotes.in

Page 219

- हÖत±ेपा¸या कायªिनती
219 १. हा पयाªय योµय आहे काय ?
२. या पयाªयामुळे िपडीत Óयĉìचा िवकास होईल काय ?
३. हा पयाªय Óयĉìची संÖकृती आिण मूÐय यांना बाधा तर आणणार नाही ना ?
४. सवाªत अगोदर काय करायला हवे ? इ.
पायरी ६ - िनķा संपादन करणे (Obtaining a commitment):
िनķा संपादन करणे हे अितशय साधे व सोपे आहे. सवª गोĶéची शहािनशा केÐयानंतर
िपडीत Óयĉìस िवĵास īायचा आहे कì तुझी समÖया समजलेली आहे आिण आपण
Âयावर हा उपाय करणार आहोत. ही योजना साधी सोपी सर ळ असावी िज¸यामुळे पूनªभेट
िकंवा मागोवा घेतला जावा आिण िविशĶ वेळेत ती योजना संपावी.
थोड³यात , पेचÿसंग हे खांīावर डोके ठेवून रडÁयापे±ा िभÆन आहे. अनेक िपडीत
Óयĉéना याचा फायदा झाला आहे. चालªस िडकन असे Ìहणतो कì,'' या जगात कोणीही
िबनकामी िकंवा िबनकामाचा नाही, कोणीही दुसöयांवर ओझे नाही.''
आपली ÿगती तपासा:
१. पेच ÿसंग हÖत±ेपाचे मूलभूत तंý ÖपĶ करा.
८.४ दु:ख आिण िवयोग हÖत±ेप कायªिनती (GRIET AND BEREAVE MEN TINTERVENTION STRATEGIES) ÿÖतावना:
अमेåरकेमÅये दरवषê दोन करोड पाच लाखा पे±ा अधीक मृÂयु होतात आिण पाच ते नऊ
ट³के लोक आपÐया कटूंबातील जवळ¸या Óयĉìचा मृÂयू झाÐयानंतर Óयĉì खोल दुखा:त
बुडते व Âयामुळे Âया¸या ÿकृतीवर िवघातक पåरणाम होतो. ऐशी ते नÓवद ट³के लोक
कोणÂयाही तº²ांची मदत न घेता अशा दुखा:तून आपोआप सावरतात तथापी अशा
ÿसंगामुळे ÿकृतीवर दुरगामी परीणाम होत असतात. आिण Âयामुळे असे सु² त²ांचा
सÐला घेतात. अशा दु:खातून बाहेर पडÁयासाठी Âयांना समुपदेशकाची मदत ¶यावी लागते.
अशा पåरिÖथतीमÅये समुपदेशक Âया¸या Łµणाची ÓयवÖथीत तपासणी कŁन दु:खातून
बाहेर पडÁयासाठी Âयाला मदत करतो. दररोज¸या जीवनामÅये मृÂयू हा मानिसक ताण
देणारा शĉìशाली घटक आहे. Âयामुळे Óयĉìचा भावनीक हाªस होतो. जवळ¸या
नातेवाईकाचा मृÂयू आिण Âयामुळे होणारे नुकसान या साठी खालील तीन सं²ा वापरÁयात
येतात.
 िवयोग (Bereavement) Ìहणजे आपÐया जवळ¸या नातेवाईका¸या मृÂयूमुळे
होणाöया नुकसानीला िदलेली ÿितøìया. munotes.in

Page 220

220  दु:ख (Grief) दु:ख Ìहणजे भावनीक ÿितøìया यामुळे वेदना, मानिसक ख¸चीकरण
आिण शारीåरक व भाविन क वेदना.
 शोक (Mouming) Ìहणजे मानसशाľीय ÿिøया ºया मÅये िवयोग झालेली Óयĉì
मृÂयूपावलेÐया Óयĉìशी तादाÌय पावते.
दु:ख: हे सÂय आही कì माणसाला जगÁयासाठी अÆन, हवा, पाणी, कपडे आिण आसरा
यांची आवÔयकता लागते. यामÅये आपण नाते संबंध या शÊदाची भर घालूया कारण जगात
³वचीतच एखादीच Óयĉì असेल कì जी अती जवळीक नाते संबंधाशीवाय जगू शकेल.
जेÓहा आपले महßवाचे नाते संबंध दुरावले जातात िकंवा संपुĶात येतात तेÓहा जो भावनीक
ýास होतो Âयालाच दु:ख असे Ìहणतात. हे संबंध संपुĶात येÁयाची अनेक कारणे असू
शकतात. उदा. मृÂयू, घटÖपोट , Öथलांतर, चोरी इ. तेÓहा आपÐयाला एखाīाची काळजी
असते आिण तो आपणास सोडून जातो तेÓहा दु:खाची सुŁवात होते. जीवनामÅये अनेक
Óयĉì आपणास सोडून जातात परंतु ÿÂयेका¸या जाÁयाने आपणास दु:ख होत नाही. िकती
दु:ख होईल हे Âया Óयĉìशी आपणाशी असलेले नाते. आपणाशी असलेले संबंध यावर ते
अवलंबून असते. कुटुंबातील Óयĉì, जीवनसाथी , अती महßवाची Óयĉì आिण िमý
यां¸याशी आपले नाते संबंध खूप जवळचे व ÿेमाचे असतात. आिण अशा Óयĉì¸या
जाÁयाने होणारे दु:ख अिधक असते. तसेच ºया घरामÅये आपण लहानाचे मोठे झालो, खुप
महßवाची वÖतू जसे कì ÿेमपý, आपणास िÿय Óयĉìनी िदलेली वÖतू हरवÐयास आपणास
दु:ख होते.
थोड³यात एखादी गोĶ हरवÐयास Âयानंतर आपण िदलेली ÿितिøया असते. मानिसक
ÿितिøयेमÅये राग, अपराधीपणाची भावना , काळजी, नाराजी आ िण िनराशा यांचा समावेश
होतो. शारीåरक ÿितिøयांमÅये झोप न लागÁयाची समÖया, ÿवृ°ीत फरक पडणे िकंवा
आजारपण यांचा समावेश होतो. सामािजक ÿितिøयांमÅये कुटुंबातील इतर Óयĉéची
काळजी न घेणे, िमýांना टाळणे आिण कामावर िवपरीत पåरणाम यांचा समावेश होतो.
िवयोग Ìहणजे एखादी Óयĉì िकंवा वÖतू गमावÐयानंतर येणारा काळ ºया मÅये दु:ख
अनुभवले जाते आिण शोक केला जातो तो कालखंड िवयोग िकती काळ राहील हे मृत
पावलेÐया Óयĉì िकंवा हरवलेली वÖतू आपणास िकती िÿय होती यावर अवलंबून असते व
Âयानंतर िकती काळ गेला आहे. याचाही संबंघ िवयोगाशी आहे. िवयोग याचा अथª िविवध
Óयĉéनी िविवध ÿकारे लावÁयाचा ÿयÂन केला आहे परंतू िवयोग Ìहणजे दु:खाचाच एक
उपÿकार आहे.
दु:ख आिण िवयोगासाठी समुपदेशन:
दु:खातून बाहेर पडÁयासाठी लोक वेगवेगळे मागª शोधतात काही मागª चांगले तर काही मागª
वाईट असतात. वाईट मागाªमÅये दाŁ िपणे, म¤दू बधीर करÁयासाठी űµज घेणे यांचा समावेश
Ļा ÿकारांचा अवलंब केÐयामुळे दु:ख िवसरले जात तर नाहीच परंतू नशेची सवय लागते.
Óयĉì Óयसनी बनते आिण Âयाचे दूरगामी पåरणाम होतात. काही űµजमुळे म¤दूवर िवघातक
पåरणाम होऊन Óयĉì िनराशे¸या खाईत लोटली जाते. एकाकì पणाची भावना, िनराशावाद
आिण कधी कधी आÂमहÂयेचे िवचार मनात येतात. अÐकोहोल मÅये अंमली पदाथª munotes.in

Page 221

- हÖत±ेपा¸या कायªिनती
221 िमसळून काहीजण Âयाचे सेवन करतात. परंतु ते अितशय िजवघेणे आहे. दु:खा¸या
काळामÅये अÐकोहोल िकंवा अंमली पदाथª ¶यायचे असतील तर ते वैīकìय सÐÐयाने
ठरिवणे िहतकारक ठरते.
दु:ख िवसरÁयासाठी िकंवा शोक कमी करÁयासाठी अनेक चांगÐया मागा«चा अवलंब करता
येतो. तो मागª पुढील ÿमाणे आहेत. यालाच आपण दु:ख आिण शोक हÖत±ेप कायªिनती
संबोधले जाते.
१) िलखाण करणे:
(Joumalis ing) दु:खा¸या काळामÅये अनेक लोक आपÐया भावना, िवचार िलहीतात
Âयामुळे Âयांना बरे वाटते. काही जण तर मृत पावलेÐया Óयĉìलाच पý िलहीतात. Ļा
मागाªचा चांगला फायदा होऊ शकतो. कारण बöयाचवेळा दु:ख झालेली Óयĉì आपÐया
भावना मुĉपणे इतरांजवळ मांडू शकत नाहीत. Âयामुळे इतर भाविनक समÖयेपासून तीची
आपोआप सुटका होते.
२) जवळ¸या Óयĉìशी गÈपा गोĶी करणे:
(Talking with an Intimate) काही लोकांना मृत Óयĉì बĥल Âयांना जे वाटते ते िकंवा
ती¸या आठवणीबĥल िमý मैýीणीशी िकंवा कुटुंबातील इतर Óयĉìशी गÈपा गोĶी करणे बरे
वाटते आिण Âयातून Âयांना आराम िमळतो.
३) Óयावसाियक तº²ाची मदत घेणे (Geting professlonal help) :
काही Óयĉì िमý -मैýीणी नातेवाईक यां¸याशी बोलणे टाळतात कारण Âयांना वाटते कì तेही
दु:खात आहेत व Âयांना ýास देणे बरोबर नाही Ìहणून अशा Óयĉì Óयावसाियक तº²
मागªदशªकाची मदत घेतात आिण Âया¸याशी बोलणे पसंत करतात. या मानसशाľीय
हÖत±ेप पĦती मÅये तº² Âया¸या रोµयाला ÿोÂसािहत करतो. Âयाच बरोबर Âया¸या
भावनांची कदर कŁन तो सांगेल ते ऐकून घेतो Âयामुळे रोµया¸या मनामÅये आशावाद
िनमाªण करतो. Âयाचा आÂमिवĵास वाढतो परंतू हळू हळू सामाÆय होतो.
४. Åयान - धारणा (Medication) :
तº² Óयावसाियक दुखात असलेÐया रोµयात िचंतामुĉ करणारे Åयान धारणा करÁयाचा
सÐला देतात. काही औषधे वैīिकय सÐÐयाने घेतÐयास अती दु:ख िवसरÁयास Âयाचा
फायदा होतो. परंतु संपूणªपणे औषधावर अवलंबून राहणे हे पूणªपणे चुकìचे आहे. ही औषधे
ताÂपुरता उपाय आहेत. कायम ÖवŁपी नाही.
५. सहकारी गट तयार करणे (Support Groups) :
ºयांना िमý मैýीणी, नातेवाईक कुटूंबातील Óयĉì िकंवा तº²ांबरोबर बोलणे पसंत नसते. ते
इंटरनेटवर आपला Öवत:चा सहकारी गट तयार कŁ शकतात. अनेक लोकांना यामÅये
िवशेष आवड असते. Âयामुळे दु:ख कमी होÁयास मदत होते.
munotes.in

Page 222

222 ६. Öवत:¸या शरीराची चांगली काळजी घेणे (Good physical Self care):
दु:खा¸या काळात Öवत:¸या शरीराची चांगली काळजी घेतली पािहजे. पुरेशी झोप घेणे,
ÓयविÖथत आहार घेणे आिण िनयमीत Óयायाम करणे हे Ļा काळात आवÔयक असते.
Âयामुळे भाविनक पेचÿसंगातून जात असेल तर Âयांची शारीåरक िÖथती चांगली राहत
नाही. तर ती ढास ळते/खालवते व Âयाचा ही पåरणाम मानिसकतेवर होतो.
७. समाजिभमुख आिण कायªरत असणे (Keep Active and Sociela):
दु:खामÅये असतांना अनेक लोक नाते संबंध व कामधīामÅये ल± देत नाहीत. परंतू
वÖतूत: Öवत:ला कोणÂया ना कोणÂया सामािजक कायाªत अडकून घेणे हा दु:ख
िवसरÁयाचा चांगला उपाय आहे.
८. अतीमहßवाचे िनणªय घेणे टाळणे (Putting off M ajor Decisions) :
दु:खाचा ÿसंग ओढावÐयास Âया काळात जीवनावर पåरणाम करणारे अती महßवाचे िनणªय
घेऊ नयेत िकंवा ते लांबणीवर टाकावेत. कारण या काळात घेतलेले िनणªय चुकू शकतात.
९. लवचीकपणा (Be Flexible) :
काही Óयĉì आपÐया जीवनात चाकोरी बĦ असतात , दु:खा¸या वेळी िकंवा ÿसंगी Âया
वेळा -पýकामÅये थोडीसी लविचकता आणावी लागते तर काही लोक ती आणू शकत नाही.
ते सतत कायªमµन असतात. Âयामुळे ते आपÐया भावना Óयĉ कŁ शकत नाही. दरोज¸या
वेळापýकामÅये बदल झाला तर Âयांना अपराधी वाटते तसे वाटून घेÁयाची गरज नसते.
१०. वाचन करणे (Reading):
दु:खात असतांना वाचन केÐयास काहéना बरे वाटते. ती पुÖतके कोणÂयाही ÿकारची असू
शकतात. Ìहणजेच वाचन कोणÂयाही पĦतीचे असू शकते जसे, कथा- कादंबöया, मासीके,
धामêक , आÅयािÂमक इ. थोड³यात आपÐया आवडीिनवडी ÿमाणे वाचन करणे िहतकारक
ठरते.
११. ÿाथªना आिण पुजा पाठ करणे (Pray & Worshiping) :
ºया Óयĉìना धामêक आÅयािÂमक ÿकारची आवड असेल तर Âयांनी ÿाथªना पूजापाठ,
भजन कìतªनात आपले मन रमवावेत.
दु:खा¸या, शोका¸या वेदना ÿाचीन युगापासून अिÖतÂवात आहेत. परंतु अिलकड¸या
पÆनास वषाªमÅये अशा दु:खात बुडालेÐया Óयĉéचा िवचार करÁयास सुŁवात झालेली आहे.
अनेक संघटना आिण Óयावसाियक तº² यांनी अशा Łµणां¸या सामािजक मानसशाľीय
आिण आÅयािÂमक गरजा याकडे ल± देÁयास सुŁवात केली आहे. अशा Łµणांना िनिIJत
िकती फायदा होतो या चे पुरावे देता येत नाही. सवा«नाच याचा फायदा होत नसला तरी
बहòतेकांना फायदा होतो यात ितळमाý शंका नाही. munotes.in

Page 223

- हÖत±ेपा¸या कायªिनती
223 तº² अशा Łµणांना भावनीक मानिसक Óयावसाियक समुपदेशनात मानसशाľीय िश±ण
देणे, दु:खाबĥल सांगणे अशा पĦतीचा वापर करता येतो. यु.के.त चचªमÅये अशा ÿकार¸या
सेवा उपलÊध आहेत. ºयांची मुले मृत पावली आहेत िकंवा पळवून नेलेली आहेत िकंवा
जवळ¸या कुणाचा तरी खून झालेला आहे तसेच काही नैसिगªक आप°ीमुळे संकट कोसळले
असÐयास अशा Óयĉéना सेवा िदली जाते. समुपदेशनामÅये या सवª सेवा कौशÐयÿाĮ
तº²ाकडून िदÐया जाते. या त²ांमÅये पåरचारीका, सामािजक कायªकत¥, समुपदेशक
आिण मानसशाľ² यांचा समावेश होतो. हे तº² समुपदेशक एका Óयĉìला िकंवा संपूणª
कुटुंबाला समुपदेशन करतात या समुपदेशनाचा उĥेश आरोµया¸या समÖया िवकोपास जाऊ
नये हा असतो. ºया मुलांचे आई-वडील पालक मृत पावतात अशा मुलांना मानिसक
समुपदेशनाची गरज असते. बöयाच इÖपीत ळात, दवाखाÆयात आिण समुपदेशन क¤þामÅये
अशा सेवा उपलÊध कŁन िदÐया जातात. जेÓहा कौटुंिबक सामािजक आधार कमी पडतो
तेÓहा अशा तº² समुपदेशकाची अÂयंत आवÔयकता असते.
आपली ÿगती तपासा:
१. दु:ख आिण शोक हÖत±ेप कायªिनतीवर चचाª करा
८.५ आपÂकालीन/(आप°ी) ÓयवÖथापन ÿÖतावना: युनो¸या आकडेवारी ÿमाणे गेÐया दोन दशकांमÅये जवळपास तीन लाख
लोकांना नैसिगªक आप°ीमÅये ÿाण गमवावे लागले आहेत, तर नऊशे दशल± लोकांना
झळ बसली आहे. तसेच इतर सजीवांना सुĦा यात हानी पोहचलेली आहेत. जसे जीव-जंतू,
झाडे-झुडपे, ÿाणी-प±ी, वने-जंगले शेती-वाडी, जल-साठा इ. ना झ ळ बसलेली आहेत.
िनयोजनाचा अभाव आिण अपुöया पायाभूत सुिवधा यामुळे या नैसिगªक आप°ीची तीĄता
अिधक वाढते. आप°ी ÓयवÖथापनाबरोबरच आिणबाणी ÓयवÖथापनाला (इमजªÆसी
नेजम¤ट) सामोरे जावं लागतं. ऐशी ट³के लोकांचा मृÂयू िÖपटलमÅये दाखल करÁयापूवê
योµय का ळजी न घेतÐयाने होतो. ÿाणी माýाचे तर िवचाŁच नका. वाढती लोकसं´या
घाईगदêचे िनकजीवन यात नैसिगªक, मानविनिमªत आप°ी आपÐया रोज¸या जगÁयाचा भाग
बनÐया आहेत. Âयामुळेच आप°ी आिण आणीबाणीची ÓयवÖथापनाची गरज जगभरातील
िवकिसत अिवकिसत तसेच िवकसनशील देशांना भासत आहे.
कोणतीही आप°ी कोणÂयाही वेळी येऊ शकते. Âयामुळे आप°ी ÓयवÖथापनाचं ±ेý हे खूप
मोठे आहे. एकाच िवषयापुरतं ते मöयािदत नाही. यामÅये दुघªटनेमÅये जीवनाचा सूर मागª
गमावलेÐयांना धीर-आधार देÁयासाठी मानसशाľीय समुपदेशनाची सुĦा आवÔयकता
असते. तसेच जीवनावÔयक वÖतूंचा पुरवठा करणारे, औषधोपचार करणारे, राहÁयाचा ,
ताÂपुरता आसरा छत उभे करणारे, अशा असं´य लोकांचा सहभाग आप°ी ÓयवÖथापनात
आवÔयक असतो. आप°ीमधून सावरÐयानंतर देखील बराच काळ आप°ीúÖतांना िविवध
ÿकारे मदत करÁयाची आवÔयकता असते. जसे शारीåरक, मानिसक , सामािजक , आिथªक
इ. ÂयामÅये परÖपरातील तणाव वा संघषा«चं ÓयवÖथापन, ÖथापÂय अिभयंते व योµय
सरकारी मदत यांसार´या बाबी येतात.
munotes.in

Page 224

224 आप°ी - आप°ी ÓयवÖथापनाचे ÖवŁप:
गेÐया काही वषाªमÅये भारतात अनेक भीषण नैसिगªक आप°ी येऊन गेÐया आिण भिवÕयात
येणार असतील. जसे लातूरचा, भूजचा भूकंप, Âसुनामी या सग त ÿचंड ÿमाणात
जीिवत आिण िव°हानी झाली. ही हानी कमी करÁयासाठी आप°ी ÓयवÖथापन महßवाचे
आहे. येणारा धोका ओळखणे, संवेदनशील भागाचा अËयास करणे, कायाªचे सुयोµय
िवभाजन कŁन Óयĉìवार जबाबदारी देणे हे आप°ी ÓयवÖथापकाचे वैिशĶ्य आहे.
आप°ी ÓयवÖथापनात मु´यत: आप°ी टाळÁयाचे ÿयÂन करणे, आप°ीमÅये व
आप°ीनंतर करावयाची कामे यांचे åरतसर िनयोजन या बाबéचा समावेश आहे.
आजपय«त अनेक नैसिगªक आघात पृÃवीने सोसले आहेत. Âया आघातांनी पृÃवी व मानव
यांचे अतोनात नुकसान झाले आहे. नैसिगªक असमतोल बहòदा मानवा¸या आिथªक
उÆनती¸या हÓयासापायीच िनमाªण होतो. अिनब«ध यांिýकìकरणामुळे मोठ-मोठे कारखाने जे
अिधक ÿदूषण करतात. Âयामुळे माणसाला अनेक रोगांचा सामना करावा लागतो. आपण
बघतो कì अनेकवेळा पृÃवीवर आप°ी कोसळÐया तरी जीवनÿवाह अबािधत रिहला आहे.
िकÂयेक वषा«पासूनचे जुने ÿij आता उú बनले आहेत. वाढÂया लोकसं´ये¸या वाढÂया
गरजा, Âयामुळे िनमाªण झालेÐया समÖया, Âयांचे ÖवŁप अÂयंत उú झाले आहे. दुसöया
महायुĦानंतर मानविनिमªत आप°ीही वाढÐया. सामािजक िवषमता, आिथªक िवषमता,
वांिशक व धािमªक तेढ, इ. ÂयामÅये सामाÆय माणूसच होरपळून िनघतो .
या पåरिÖथतीत आप°ी ÓयवÖथापन ही आज राÕůाची ÿाथिमक गरज झाली आहे.
सरकारपे±ा देशातील नागåरकांना Âयाची गरज जाÖत आहे. कारण कोणÂयाही आप°ीत
नागåरकच होरप ळून िनघतात. यासाठी आपÂकालीन ÓयवÖथापनात नागåरकांचा सहभाग
आवÔयक आहे.
आपÂकालीन योजना ही कोणती ही िविशĶ वेळ वा का ळ आप°ीसाठी नसते, तर आप°ी
कोणतीही असो , कधीही कोस ळो, Âयावेळेस आ °ीतून कमीत कमी हानी अथवा नुकसान
होÁयासाठी ही योजना आखावी लागते. ही योजना Öथल, वेळ, काळ, आप°ीनुŁप बदलत
ठेवावी लागते. आप°ीला तŌड देÁयासाठी िसĦ राहणे िकंवा समथªपणे तŌड देऊन पुÆहा
उभे राहणे यातच सवª योजनेचे यश असते. योजना यशÖवी होÁयासाठी Âयात आवÔयक ते
बदल करावे लागतात. आपÂकालीन ÓयवÖथापनाचे मु´य सूýच पयाªयाला पयाªय उ°र
ठेवणे हे आहे.
आपÂकालीन ÓयवÖथापन Ìहणजे शाľीय काटेकोरपणे िनरी±णाने व मािहती¸या
पृथ³करणाने आप°éना तŌड देÁयाची ±मता िमळवणे व Âयात वेळोवेळी वाढ करणे. जसे
कì, योजना ÿितबंधाÂमक िनवारण व पुनवªसन आिण पुनिनªमाªण अशा अंगांचा िवचार
होऊन Âयाचा कृती आराखडा तयार करणे व या सवाªचे सुýसंचलन Ìहणजेच Âयाचे
ÓयवÖथापन क रणे.
आप°ी Ļा नैसिगªक व मानविनिमªत अशा दोन ÿकार¸या असतात. खालील त³Âयात या
दोनही आप°éची काही उदाहरणे िलहा. munotes.in

Page 225

- हÖत±ेपा¸या कायªिनती
225

यातील काही आपतीचे ताÂकािलन पåरणाम तर काहéचे दूरगामी पåरणाम असतात.
आज¸या का ळात िकÂयेक गोĶéचे धोके व ÓयाĮी ओळखता येतात आिण हे धोके व ÓयाĮी
ओळखता येतात आिण हे धोका टाळÁयासाठी िकंवा Âयांचे िनवारण करÁयासाठी ºया
योजना आखÐया जातात Âयांना ÿितबंधाÂमक योजना Ìहणतात. योजनेची आखणी
करताना ÿितबंधाÂमक योजना आखून धो³याची पातळी कमी राखणे, अथवा पसरलेÐया
धो³यांवर ÿकाश टाकणे महßवाचे असते.
उदा. वीज िनिमªती, पाणीपुरवठा या साठी बांधलेली धरणे Âयापासून होऊ शकणाöया
नुकसानांचा धोका वाढतच जातो. पाÁया¸या दाबामुळे धरणीकंप, धरणफुटी, वने व शेती
पाÁयाखाली जाणे इ. यांतून Öथलांतåरतांचे ÿij उĩवतात. हे ÿितबंधाÂमक उपाययोजना
ÓयविÖथत न आखÐयामुळे घडू शकते.
नैसिगªक आप°ीचे िवमोचन करÁयासाठी वैयिĉक मालम°ेचे तसेच िनरिनराÑया वÖÂयांचे
Öथलांतर धोकादायक पåरसरातून सुरि±त Öथळी करणे. अथª कारणाला मजबूत पायावर
उभे करणे, सामािजक संरचनेचा पाया मजबूत करणे आप°ी सºजतेसाठी ÿयÂन करणे.
मानविनिमªत आप°ी: मानव िनिमªती आप°ीचे आपणास ढोबळ मानाने दोन
शीषªकाखाली वगêकरण करता येईल.
अ. दहशतवाद (Terrorism)
ब. सामािजक िहंसाचार (Social violence / Riots)
अ) दहशतवाद (Terrorism) :
जगात भारताÿमाणेच आज जवळपास सग ळेच देश दहशतवादाने úासले आहेत. कारण
गेली अनेक वष¥ दहशतवादाने úासले आहेत. कारण गेली अनेक वष¥ दहशतवादाने भीषण
पåरणाम सवª देशांनाच भोगावे लागत आहेत. सवªच देशांपूढे आपÐया अिÖतÂवाचा, आपÐया
Öथैयाªचा ÿij गंभीरपणे उभा रािहला आहे. िनरपराध ľी पुŁष व िनÕपाप बालके यांची
अमानुष क°ल, िवÖफोटकां¸या साहाÍयाने मोठ्या ÿमाणात घडवून आणली जात आहे.
यावŁन दहशतवादाचा अथª पुढीलÿमाणे सांगता येईल. munotes.in

Page 226

226 धािमªक, अंध®Ħापोटी िकंवा राजकìय हेतूने िकंवा वैफÐयúÖत होऊन ÿÖथािपत
शासनÓयवÖथेिवŁĦ व समाजÓयवÖथेिवŁĦ अÂयंत नीच पात ळीवर जाऊन केलेला
घातपात Ìहणजे दहशतवादी कारवाई होय.
दहशतवादीची कारणे:
१) गåरबी व बेकारी: ºयांना Öवत:¸या उदरिनवाªहसुĦा भागवता येत नाही, ते तŁण
वैफÐयúÖत होतात. काही जण लबाडया करतात व संप°ी िमळवतात. ÿामािणक
कĶकया«ना माý हालअपेĶांनी जीवन कंठावे लागते. या िवसंगतीतून गåरबांना वैफÐय
येते ते अितरे³यांना सामील होतात.
२) धमाªधता: Öवत:¸या धमाªिवषयी¸या अितरेकì ÿेमामुळे अÆय धमªिवषयी पराकोटीचा
Ĭेष िनमाªण होतो. मग अÆय धमêयांमÅये दहशत पसरवणे, Âयांची हÂया करणे इ.
अितरेकì कारवाया केÐया जातात. या अितरे³यांना काही नेते काही परकìय
राÕůेसुĦा ÿोÂसाहन देत असतात.
३) सामािजकता: जातीयता , आिथªक शोषण, िपळवणूक यामुळे समाज गटागटांमÅये
िवभागला गेला आहे. या गटांमÅये एकमेकांिवषयी Ĭेषभाव पराकोटीला जातो. तेÓहा
एकमेकांिवŁĦ दहशतवादी कारवाया सुŁ होतात.
४) उदारमतवादी ŀिĶकोनाचा अभाव : आधुिनक िश±ण व ÿगतीमुळे उदारमतवादी
ŀिĶकोन िनमाªण होत आहे. या ŀिĶकोनानुसार ÿÂयेक Óयĉì समान दजाªची, समान
ÿितķा असलेली आहे. ÿÂयेक Óयĉìला Öवत:चा िवकास करÁयाचा संपूणª अिधकार
असून ÿÂयेकाला समान संधी िमळाली पािहजे हा ŀिĶकोन सवª लोकांनी Öवीकारला
तर माणसामाणसांतील Ĭेषभावना नĶ होईल, परंतु सुदैवाने अनेक कारणानी ही
उदारमतवादी ŀिĶकोन अजून ही पुरेसा ŀढ झालेला नाही. Âयामुळे दहशतवाद
वाढतच आहे.
५) समाजिवघातक व गुÆहेगारी ÖवŁपाचे Óयवहार: ÿÂयेक दहशतवादी संघटना ही
अफू, चरस, गांजा वगैरे अमली पदाथाª¸या तÖकरी मÅये गुंतलेली आहे. तसेच
शľाľांची चोरटी आयात िनयाªत करÁयाची कृÂये देखील या संघटना करतात या
चोरट्या ÓयवहारामÅये Âयांना अÊजावधी Łपयांचा नफा होतो. या उÂपÆनावर कायम
ह³क रहावा Ìहणून या संघटना दहशतवादी कृÂये वारंवार करत राहतात.
उपाय: दहशतवादाचा रा±स अशाÿकारे मोठा होत आहे. Âयाचा बीमोड करायचा असेल
तर गुĮचर आिण पोिलस यंýणा अिधक सतकª होÁयाबरोबरच सवª सामाÆय जनतेला
जागŁक राहणे आवÔयक आहे. एखाīाची हालचाल संशयाÖपद घटना घडत असतील तर
Âयाबĥल लगेचच पोलीसांना कळिवणे अिनवायª आहे


munotes.in

Page 227

- हÖत±ेपा¸या कायªिनती
227 ब. सामािजक िहंसा (Social violence / Riots) :
िहंसा ही अनेक कारणांनी होत आहे. मनुÕय जगातील सवाªत बुिĦमान ÿाणी असÐयाने
Öवत:च केलेला दाबा िकतपत सÂय आहे. हे सांगणे कठीण आहे. परंतु मनुÕय हा जगातील
सवाªत øूरÿाणी देखील आहे. िहंसेची कारणे उपाय मतभेद मतभेद िमटिवणे. गåरब व बेकारी रोजगार उपलÊध कŁन देणे. धमा«धता राÕůीय एकाÂमता िनमाªण करणे. सामािजकता मी पणा तसेच वैर भावना कमी करणे. संप°ी तंटे समोपचाराने िमटिवणे. भांडणे वैचारीक पातळी वाढवून समजूतीने वागणे तंटामुĉì.
आप°ी: आकिÖमकåरÂया िवÅवंसक पåरिÖथती िनमाªण झाÐयामुळे होणारे िव° व
िजिवतहानी सŀÔय संकट Ìहणजे आप°ी होय.
भूगोलशाľा¸या बदलÂया ÖवŁपानुसार ÿामु´याने ÿाणीहानी व िव°हानी होते यालाच
आप°ी असे Ìहणतात.
िनसगाªत होणारा अथवा मानवी िøया ÿिøया यां¸यामुळे पयाªवरणामÅये अचानकरीÂया
घडून येणारा तसेच घडिवला जाणारा िवनाशकारी फेरबदल Ìहणजे आप°ी होय.
आप°ीचे गुणवैिशĶ्ये:
१. पूवªसूचना असत नाही.
२. िवनाशकारी घटना घडून येते.
३. आप°ीशी सामना करÁयास अवधी िम ळत नाही.
४. अपुरी साधने
५. िव° व जीिवत हानीमुळे अपåरिमत नुकसान.
६. ÿिशि±त Öवयंसेवकांची कमतरता.
७. नुकसानाची भरपाई लगेच श³य नसते.
थोड³यात आपÐया ल±ा त आले असेलच कì िव²ानामुळे मानवी जीवनात आमूलाú बदल
घडून आले आहेत. आप°ीमुळे मानवी तसेच इतर जीवनावर दुÕपåरणाम घडून येतात.
आता आपण मानविनिमªत आप°ी बĥल चचाª केली असून पुढे नैसिगªक आप°ीचा आढावा
थोड³यात घेणार आहोत. munotes.in

Page 228

228 नैसिगªक आप°ी: आपण सवा«ना मािहत असलेÐया नैसिगªक आप°ी पूढील ÿमाणे आहे.
१. भूकंप २. पूर, ३ आग, ४. Âसुनामी
१) भूकंप: भूकवचा¸या खाली असलेÐया þवा¸या हालचालीमुळे जिमनीस ध³के
बसतात. मोठ्या ÿमाणात भेगा पडतात. यालाच भूकंप Ìहणतात.
भूगभªशाľ²ां¸या मते:
वस¥Öटर: भूपृķावरील िकंवा भूपķाखाली खडकांचे गुŁÂवाकषªणीय संतुलन आकिÖमत
अÐपका ळासाठी िबघडÐयामुळे भुपृÕछ कंपायमान होते, Âयाला भूकंप असे Ìहणतात.
डÊलू जी मूल: भूपृķाखाली नैसिगªक कारणाने िनमाªण झालेÐया हालचाली मूळे भूपृķाला
हादरे बसतात याला भूकंप असे Ìहणतात.
जॅकì िÖमत: भूकवचात काही आकिÖमत भूहालचाली मूळे िनमाªण होणारी ध³³यांची
मािलका Ìहणजे भूकंप होय.
भूकंपाची कारणे:
भूकवच हे िÖथर नसून Âयावर अंतगªत व बिहगªत शĉì सतत कायª करीत असतात.
पृÃवी¸या अंतगªत शĉì¸या आघातामुळे भूकवचाखाली खडकांवर ÿचंड दाब व ताण पडून
खडकांना तडे जातात. खडकां¸या सापे± हालचाली होऊन पृÃवी¸या संतुलनात अडथळे
िनमाªण होतात. Âयामुळे भूपृķाला हादरे बसून भूकंप होतात.
 ºवालामुखी उþेक व Öफोट यामुळे तĮ लाÓहारस , वायू व इतर पदाथा«¸या तीĄ
ध³³यामुळे भूकवचाला हादरे बसून भूकंप होतात, यांना ºवालामुखी भूकंप Ìहणतात.
 भूगभाªतील पाÁयाची वाफ पृÃवी¸या पृķभागावर पसरते.
 भूपृķाखालील अिभसरण ÿवाही (िकरणोÂसगाªमुळे) होते.
 परमाणू अľां¸या भूिमगत चाचÁया िकंवा Öफोटामुळे भूकवचास तडा जातो.
 खोल खाणकाम केÐयामुळे.
 खोदकामासाठी उपयोगात आणले जाणारे सुŁंगÖफोट
 उÐकापात झाÐयामुळे खोल ख पडतो.
 धरणांचे ÿचंड जलाशय साठे व Âयामुळे पृÃवी¸या पृķभागावर दाब पडतो.

munotes.in

Page 229

- हÖत±ेपा¸या कायªिनती
229 भूकंपाचे पåरणाम:
 भूकंपामुळे ÿचंड ÿमाणात िव°हानी व ÿाणहानी होते. जिमनीला भेगा पडÐयामुळे
रÖते, घरेदारे इमारीत वगैरे सवª उÅवÖत होतात.
 भूकंपामुळे कधी कधी नīाचे मागª बदलतात. नÓयाने खाड्या िनमाªण होतात. Âयाचा
मानवी जीवनावर बरा वाईट पåरणाम होतो.
 समुþात भूकंप झाÐयास Âसुनामी लाटांची िनिमªती होते आिण िकनाöयालगतची गावे-
शहरे वाहóन जातात.
 भूकंपामुळे वादळे सुĦा िनमाªण होतात. Âयात झाडे झुडपे, घरेदारे कोसळून पडतात.
फार मोठी िव°हानी व ÿाणहानी घडून येते. ÿसंगी उपासमार होते. माणसे जनावरे
जखमी होतात , वाहतूक पूणªत: बंद पडते. संपकªÓयवÖथा कोलमडते. रेतीयुĉ वादळात
िकंवा िहमवादळात कधी कधी माणसे, ÿाणी, घरे इतकेच नÓहे तर गावे¸या गावे गाडली
जातात.
उपाय:
 भूकंपाची तीĄता दशªिवणारा नकाशा शाľ²ां¸या मदतीने काढून तीĄ भूकंप होÁयाची
श³यता असलेÐया पåरसरात वÖती करÁयापासून लोकांना परावृ° केले पािहजे.
 भूकंपाची जाणीव होताच श³य ितत³या लवकर मोकÑया मैदानात लोकांनी जमा
Óहावे.
 भूकंपा¸या पåरसरात Öव¸छ अÆन पाणी व वैīकìय सेवा Âयांचा पुरवठा करÁयाचे
िनयोजन करावे.
 जनजागृती करावी, मानिसक आधार घावा.
 श³य होईल Âया वाहतूकì¸या मागाªने मदत करावी.
 या का ळात िदवा , लाईट , कंदील, आगपेटी इ. लावÁयाचे पूणªपणे टाळावे.
 श³यतो डो³यावर हेÐमेट, पगडी, जाड पोते ठेवावे.
 ÿवास करीत असतांना वाहने ताबडतोब थांबवावीत.
 बाहेर उभे असÐयास आपÐया डो³यावर िवजेची तार, खांब झाड इ. पडणार नाही
िकंवा आपण Âयां¸या ±ेýात सापडणार नाही याची द±ता ¶यावी.
२. पूर: जाÖत पाÁया¸या (पावसा¸या िकंवा बफª िवतळÐयानंतर पुरवठ्यामुळे नīांचे
पाणी दोÆही िकना पासून आजूबाजूला ±ेýात पसरते Âयाला पूर Ìहणतात.)
जेÓहा जाÖत पाÁया¸या पुरवठ्यामुळे नīा, नाÐयां¸या पाýात पाणी न मावÐयाने ते दोÆही
काठा¸या सभोवताल¸या ÿ देशात पसरते तेÓहा Âयाला पूर Ìहणतात. munotes.in

Page 230

230 कारणे:
 नīां¸या पåरसरात अितवृĶी झाÐयास पूर येतो. तसेच िहमालयात बफª मोठ्या
ÿमाणात िवत ळवÐयानंतर नīातील पाÁयाचे ÿमाण वाढते आिण पूर येतो.
 समुþी वादळ, चøìवाद ळ, समुþातील भूकंप यामुळे तो पåरसर जलमय होऊन जातो.
माणसाने केलेÐया जंगलतोडी जिमनीची ÿचंड धूप होते. पाÁया¸या बरोबर धूप
झालेली माती वाहóन येते व हळू हळू नदी¸या पाýात साठून राहते. साहिजकच नदीचे
पाý उथ ळ बनÐयामुळे अितåरĉ पाणी पाýात सामावले जात नाही आिण ते
आजूबाजू¸या पåरसरात पसरते.
 माणसाने बांधलेली धरणेसुĦा पूर येÁयास कारणीभूत ठरतात.उदा. १९६१ साली
पानशेत धरण फुटले. धरणा¸या कामात ĂĶाचार झाÐयास धरणाचे काम सदोष बनले
आिण ते फुटले. भूकंपामुळेही धरण फुटते. अशा कोणÂयाही कारणाने धरण फुटÐयास
धरणातील पाणी सुसाट वेगाने ÿवाहातून वाहó लागते अित महापूराची पåरिÖथती
िनमाªण होते.
पåरणाम:
 Óयĉì, ÿाणी वाहóन जातात तसेच मृÂयुमुखी सुĦा पडतात.
 रÖते वाहóन जातात, दळणवळणाची साधने वाहóन जातात नĶ होतात.
 घरे बँका, बाजारपेठा पाÁयात बुडाÐयाने िकंवा वाहóन गेÐयाने वÖतूंचा तसेच पैसा व
अÆनधाÆया चा नाश होतो.
 दलदल िनमाªण होते. पाÁयात वनÖपती पशुप±ी, जनावरे, माणसे इ. चे मृतदेह
दलदलीत अडकून कुजÐयाने माशा, डास िविवध ÿकारचे रोग िनमाªण करणारे
सूàमजीवांची िनिमªती होते.
 िवशेषत: पयाªवरणाची हानी होते.
उपाय:
 जंगलतोड थांबवली पािहजे श³य ितत³या ÿमाणात वृ±आंची लागवड नदी नाले
समुþ इ. ¸या आजूबाजू¸या भरपूर ±ेýात केली पािहजे.
 नदी, नाÐयांना Âयांची पाýे श³यतो सरळ कŁन तटबंदी उभारली पािहजे. तसेच
Âयाची िनगा सुĦा राखली पािहजे.
 लहान लहान जलाशये िनमाªण केले पाहीजेत.
 दरवषê पूर येणाöया नīांना इतर नīांना जोडले पािहजे. munotes.in

Page 231

- हÖत±ेपा¸या कायªिनती
231  सुरि±त Öथळी लोकांना Öथलांतरीत कłन Âयांना िकमान उपिजवेकेची साधने
उपलÊध कŁन िदली पािहजे.
३. आग: आग ही नैसिगªक तसेच मानिनिमªत कारणांमुळे लागते. वादळ झाडां¸या फांīा
याचे घषªण होऊन अµनी िनमाªण होतो. वीज पडÐयामुळे देखील आग लागते. तसेच
ÖटोÓहचा भडका उडणे, चुली मÅये अµनी तशीच राहणे. शेकोटी तसेच शेत
रापÁया¸या वेळी सुĦा वणवा लागू शकतो. ससे इ. मारÁयासाठी जंगलात अµनीचे
åरंगणे केÐया जाते, टª सिकªट, िसल¤डरचा Öफोट िवडी काडी यामुळेही आग लागू
शकते.
पåरणाम:
 मोठ्या ÿमाणात जीिवत, िव°, अÆनधाÆयाची हानी होते.
 भाजून जखमी झालेÐया Óयĉìचे आयुÕय खूप समÖया úÖत बनते.
उपाय:
 कायाªलयात, घरात अिµनशामक उपकरणे बसिवणे.
 िवजेची उपकरणे चांगÐया िÖथतीत ठेवणे Âयाची िनगा राखणे.
 केल पेůोल, िडझेल इ. ºवालाúाही पदाथª गोदामात सुरि±त ठेवावी. घरात याचा
साठा कŁ ठेवू नये.
नैसिगªक कारणाची लागलेली िकंवा मानव कृÂयांमुळे लागलेली आग असो वेळीच सतकª
राहóन अµनीशामक दल तसेच इतर यंýणेला Âवरीत कळवावे व आवÔयक ती मदत Âवरीत
सुŁ करावी.
४. Âसुनामी: अनेकदा भरती िकंवा चøìवाद ळामुळे समुþात ÿचंड उंची¸या लाटा
उसळतात आिण समुþाचे पाणी आसपास¸या ÿदेशात िशŁन ÿदेश जलमय होतो.
Âसुनामी या शÊदाचा अथª आहे ÿलयंकारी लाटा जमीनी¸या पृķभागावर नेहमीचा भूकंप
जसा घडून येतो तसाच भूकंप कधी कधी समुþा¸या तळाशीही घडून येतो. या भूकंपामुळे
समुþात शंभर फुटापे±ाही जाÖत उंची¸या लाटा ÿचंड वेगाने उसळून येतात. या लाटा
िकनाöयावर एवढ्या ÿचंड वेगाने झेपावतात कì, Âयामुळे मोठ्या इमारतीही वाहóन जातात.
िकनाöयालगतची गावे अ±रश: भूईसपाट होतात.
Âसुनामी मागील कारणे:
१) समुþतळाशी िनमाªण झालेÐया भूकंपामुळे या लाटा िनमाªण होतात आिण महाभयंकर
अशी पूरसŀÔय िÖथित िनमाªण होते.
२) समुþतळास भूकंपाचे ध³के बसÐयाने Âसुनामी िनमाªण होतात. munotes.in

Page 232

232 ३) सागरत ळातील पवªतीय भागावर पाणी आपटÐयाने िकंवा इतर काही कारणामुळे
जिमनीची घसरण मोठ्या ÿमाणात होते. अशा घसरणीत मोठ्या ÿमाणात दगड धŌडे
यांचा समावेश असतो. या घसरणीमुळे पाÁया¸या पृķावर मोठ्या ÿमाणात हालचाली
होऊन Âसुनामीची िनिमªती होते.
४) सागरत ळाखाली भूहालचाली झाÐयास भूकवचाचीच उभी व आडवी हालचाल होते.
Âयामुळे भेगा िनमाªण होतात. Ìहणजेच काही भाग उंचावला जातो तर काही भाग खाली
जातो. Âयामुळे Âसुनामीची िनिमªती होते.
Âसुनामीचे पåरणाम:
१) Âसुनामी¸या लाटा उंच, लांब असÐयाने अनेक गलबते, जहाजे बुडतात आिण
मनुÕयहानी व िव°हानी होते.
२) समुþिकनारी या सुनामी लाटा पोहचत असÐयाने िकनाöयावरील मनुÕय व िव°हानी
घडून येते. तसेच िकनारी भागातील नैसिगªक पåरिÖथतीत आमूलाú बदल होतो.
Âयामुळे दीघªकाळ मानवी जीवन व Óयवहार िविÖक ळत होतात , तसेच आिथªक
नुकसानही बरीच वष¥ होत राहते.
३) िकनाöयावरील मूÐया¸या जिमनीस बदल होतो. Âसुनामी लाटांमुळे अंतगªत भागात
पाणी आÐयाने व जिमनी¸या उंच सखलपणामुळे हे पाणी समुþात परत न जाता तेथेच
साचून राहते व दलदलीचे ÿदेश िनमाªण होतात. असे ÿदेश वÖती, शेतीसाठी उपयुĉ
ठरत नाही व अशा ÿदेशातून वाहतूक मागª काढणे खिचªक होते.
४) समुþाजवळील नदीमुखात Âसुनामीचा ÿवाह अंतगªत भागापय«त पोहोचतो. Âयामुळे
नदीकाठीवरील वÖÂयांचे व शेतीचे नुकसान होते, दलदलीचे ÿदेश िनमाªण होतात.
वाहतुकìस अडथळे िनमाªण होतात व पयाªवरण बदलते.
५) समुþाशी संबंिधत असणाöया उīोगधंīांवर उदा. मासेमारीवर िवपरीत पåरणाम
होऊन जनजीवन िविÖक ळत होते.
६) बंदराचे मोठ्या ÿमाणात नुकसान होते. बंदरा¸या आसपास¸या भागात संचयन
झाÐयास िकनारा उथ ळ होतो व बोटी¸या हालचालीवर मयाªदा िनमाªण होतात. Âयामुळे
असे ÿदेश ताबडतोब, दुŁÖत करणे, आवÔयक ठरते. अÆयथा बरेच आिथªक नुकसान
होते.
या आप°ीचे ÓयवÖथापन:
१) भूकंपाचे ध³के बसÐयानंतर लगेच आजूबाजू¸या िकनारी ÿदेशांना Âसुनामी¸या
धो³याची सूचना देणे आवÔयक आहे.
२) वाहतुकì¸या ŀĶीने िवमान िकंवा हेिलक Èटर यांची सुिवधा उपलÊध असणे.
३) अशा ÿदेशात दलदलीमुळे रोगराईची श³यता वाढते, Âयामुळे ताबडतोब औषधे व
दवाखाÆयांची ÓयवÖथा करणे आवÔयक ठरते. munotes.in

Page 233

- हÖत±ेपा¸या कायªिनती
233 आप°ी ÓयवÖथापना¸या कामाचे ÖवŁप:
१) उपाययोजन (Mitigation):
या मÅये समÖया अिधक तीĄ होऊ नये यासाठी ÿयÂन केले जातात. Âयामुळे आप°ीमुळे
होणारे नुकसान कमी होÁयास मदत होते. उपाययोजने¸या या टÈयाचं काम दीघªकालीन
उपाययोजÁयाचं असतं. भिवÕयामÅये आप°ीचा ÿभाव कमी Óहावा, हा या मागचा ŀिĶकोन
असतो.
२६ जुलै २००५ ¸या पावसाचे पाणी साठÐयाने घडलेÐया आप°ीवर योजलेÐया खालील
उपाययोजना याच टÈÈयात येतात.
उदा. मुंबईतील मीठी नदीचं पाý वाढवणं व काठावरील अितøमण हटवणं.
मुंबई उपनगरांमÅये पावसाचे पाणी वाहóन नेÁयासाठी नवी यंýणा उभारणं.
२) पूवªतयारी (Preparedness):
आप°ी आÐयानंतर काय करायच ? याच िनयोजन इमजªÆसी नेजर अगोदरच कŁन
ठेवतो. यामÅये सहकाöयाशी संवाद ठेवÁयासाठी व आदेश पोहोचवÁयासाठी टिमª जी
ठरवली जाते. साधन सामúी तयार ठेवली जाते. तसच िविवध सरकारी खाÂयांमÅये
समÆवय राखणं, तÂकाल िनणªय घेणं, ताÂका ळ सेवा ÿिश±ण देणे यासारखी कामं येतात.
नागåरकांची आप°ीला समोर जाणारी मदतकायª करणारी पथक तयार करणं हाही आप°ी
ÓयवÖथाप नातला पूवª तयारीचा भाग असतो.
३) ÿितिøया (Response) :
आप°ी आÐयानंतर लगेचच या टÈÈयातील कामांना सुŁवात होते. ताÂकाळ सेवा ताबडतोब
आप°ी¸या िठकाणी पोहोचतात. अिµनशमनदल , पोलीस यंýणा व Öवयंसेवी संÖथामधील
कायªकत¥ यांना तÂकाळ दुघªटनाÖथळी पोहोचावं लागतं. वैīकìय मदतीची उभारणी करावी
लागते.
४) नुकसान भरपाई (Recovery):
या टÈÈयामÅये आप°ीúÖत भागात पुÆहा पूवªिÖथती आणÁयाचा ÿयÂन होतो. अथाªतच यात
बöयापैकì वेळ लागतो. परंतु Öथािनक कायªकत¥ रिहवासी, Öवयसेवी संÖथा शासकìय यंýणा
यां¸या ÿयÂनांतून पुÆहा जीवन पूवªपदावर आणलं जातं.
वरील सवª टÈÈयामÅये काम करÁयासाठी अनेक ±ेýामधील Óयावसाियक तº²ांची
आवÔयकता असते. Âयाच ÿामु´याने पुढील ±ेýांचा समावेश असते.
१) लॉिजिÖटक व सÈलाय चेन मॅनेजम¤ट
२) इमजªÆसी Èलॅिनग व मॅनेजम¤ट
३) åरÖक ऍÁड िबझनेस कंिटÆयूइटी मॅनेजम¤ट munotes.in

Page 234

234 ४) åरलीफ ऍÁड डेÓहलपम¤ट इंिजनीयåरंग
१) लॉिजिÖटक व सÈलाय चेन मॅनेजम¤ट (Óयुहशाľ व पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन):
आप°ी¸या वेळी बचाव कायाªत व नंतर पुनवªसना¸या टÈÈयावर साधन सामúीचं वाटप
ÿशासकìय कामांची हाताळणी कामांची वाटणी, िनवाªिसत छावÁयांची उभारणी व तेथील
ÓयवÖथा या सवª कामांसाठी उपलÊध मनुÕय शĉìचा योµय उपयोग करणे इÂयादी
कायाªसाठी या ±ेýातील Óयावसाियकांची गरज असते.
२) इमजªÆसी Èलॅिनग व मॅनेजम¤ट (आिणबाणीतील िनयोजन व ÓयवÖथापन):
आप°ी¸या का ळात उĩवू शकणाöया समÖयांचा आधीच अंदाज बांधून श³य असलेÐया
उपाययोजनांचा पूवªिनयोजन करणं तसंच भिवÕयात अशा अåरĶांना टाळÁया¸या ŀĶीने
पावलं उचलणं हे या ±ेýातील Óयावसाियकांचे काम असतं.
३) åरÖक ऍÁड िबझनेस कंिटÆयूइटी मॅनेजम¤ट (जोिखम आिण Óयवहार सातÂय
ÓयवÖथापन):
आप°ीúÖत संÖथा / संघटनेमÅयेही िनयिमतपणे कायª सुŁ ठेवÁयासाठी आवÔयक
उपाययोजना करÁयाचे काम या ÓयवÖथापकांचं असतं. यात ÿितबंधाÂमक ÓयवÖथा
िवकिसत करणं, कमªचार्ªयांना ÿिश±ण देणं इÂयादी कामांचा समावेश होतो. तेल उÂखनन,
बांधणी Óयवसाय, रासायिनक उīो इÂयादी हायåरÖक उīोगांमÅये अशा åरÖक व िबझनेस
कंिटÆयूईटी मॅनेजसªची िनतांत आवÔयकता असते.
४) åरलीफ ऍÁड डेÓहलपम¤ट इंिजनीयåरंग (आप°ी मुĉता आिण िवकास
अिभयांिýकì):
आप°ी मुळे इमारती , रÖते, पूल पाÁयाचे साठे (टा³या/धरणे ) दूरÅवनी सेवा, िवīुत सेवा
िवÖक ळीत होतात. Âयांना पूवªपदावर आणÁयासाठी जलदगतीने दुŁÖती व देखभालीचं
कायª पार पाडÁयासाठी वेगवेगÑया अिभयंÂयांची गरज असते.
आप°ी ÓयवÖथापनाचे टÈपे:
१) आप°ी पूवª ÓयवÖथापन - यामÅये एकूण चार कायª आहेत.
अ) आप°ी ÿितबंध काय¥
ब) आप°ीची तीĄता कमी करणे
क) आप°ी कमी करÁयासाठी पूवªतयारी
ड) आप°ीचे पूवाªनुमान

munotes.in

Page 235

- हÖत±ेपा¸या कायªिनती
235 अ) आप°ी ÿितबंध काय¥:
ही काय¥ आप°ीचा ÿÂय± ÿितकूल पåरणाम कमी करतात. या कायाªचे उÂकृĶ उदाहरण
Ìहणजे पूर िनयंýणासाठी धरणे बांधणे होय. परÆतू असे Ìहटले कì, ÿितबंधक काय¥ खिचªक
असतात आिण Âयांची फल®ुती अपे±ेपे±ा कमी असते. अलीकडील काळात पूरिनयंýणाचे
दुÕपåरणाम आपण अनुभवले आहेत Ìहणून ÿितबंधाÂमक कायाªऐवजी आप°ीची तीĄता
कमी करÁया¸या कायाªवर भर िदला जातो.
ब) आप°ीची तीĄता कमी करणे:
आप°ीची तीĄता कमी करÁयाची काय¥ अिधक ÿभावी आिण कमी खिचªक आहेत. या
कायाªत लोकिश±ण, गृहिनमाªण सुधारणा कायªøम तसेच लोकांचे धो³या¸या िठकाणाहóन
सुरि±त िठकाणी Öथलांतर करणे इÂयादीचा समावेश होतो.
नैसिगªक आप°ीचे हािनकारक पåरणाम करÁया¸या ŀिĶने खालील उपाय आवÔयक आहेत.
१) भौितक संवेदनशीलता कमी करणे:
या मधील पिहली पायरी Ìहणजे जाÖत जोखीम ±ेýाची िनवड करणे होय. उदा. भुकंपÿवण
±ेý यात जोखमीचा शोध घेणे असे Ìहटले जाते. हे कायª सामाÆयपणे सरकारी यंýणĬारे
केली जाते. दूसरी पायरी Ìहणजे िवनाशकारी आिण िवघातक कायाªचा शोध घेणे होय.
तीसरी पायरी Ìहणजे आप°ीची संवेदनशीलता कमी करÁया¸या कायाªची िनवड करणे होय.
उदा. पूर िनयंýणासाठी बंधारे घालणे या मूळे सागर िकना öयाचा िवकास होतो.
२) आिथªक संवेदनशीलता कमी करणे:
यात भौितक संवेदनशीलता कमी करÁया¸या सवª पायया«चा अंतभाªव होतो. पिहÐया
पायरीत संवेदन शीलतेला जबाबदार घटकांचा शोध घेणे.
उदा. दाåरþ्यरेषे खालील लोक पूर आिण दुÕकाळा¸या दुÕपåरणामाने ÿभािवत लोकांचा
समावेश होतो.
दूसरी पायरी Ìहणजे ऊजाª सुिवधा, वाहतुकìचे जाळे आिण रÖते ÿणाली इÂयादéची
लोकांना उपलÊधता करणे यामुळे लोकांना आप°ीúÖत ±ेýातून सुरि±त ±ेýात हलवÁयास
मदद होते. ितसöया पायरीत ÿभािवत लोकांना आिथªक संर±ण देÁया¸या योजनांचा
समावेश होतो. रोजगार हमी आरोµय सुिवधा, अÆन सुरि±तता आिण िकमान िनवाªह
उÂपÆनाĬारे आप°ीúÖत लोकांना मदत करणे.
३) समाज रचनेला बळकटी आणणे:
आप°ीची तीĄता कमी करÁया¸या ŀĶीने हा कठीण मागª आहे. िविवध गटांमÅये Öथािनक
संघटना, सहका भावना वाढवतात. अशा सहका öयामुळे आप°ीचा सामािजक ÿभाव
कमी करता येतो. आप°ी िनवारणां¸या ŀĶीने वाढती आÂमिनभªरता आिण Öवावलंबन
याĬारे Öथािनक लोकांची ±मता वाढिवता येते. यासाठी सावªिýक सा±रता कायªøम, munotes.in

Page 236

236 िश±णाचा ÿसार लोक िश±णाचे कायªøम इÂयािदंचा अवलंब केला जातो. या कायªøमामुळे
लोकजागृती सामािजक जबाबदारीची जाणीव आिण सामािजक एकाÂमतेत वाढ होऊन
समाजा¸या मानिसकतेत बदल घडून येतो.
क) आप°ी कमी करÁयासाठी पूवªतयारी:
या कायाªचा ÿमुख उĥेश लोकां¸या जीिवत आिण संप°ीचे आप°ीकालात संर±ण करणे
आिण आप°ी नंतर उपाययोजनाĬारे संवेदनशीलता कमी करणे हा असतो. हे कायª पुढील
पाययाªĬारे केले जाते.
१) जोखीम ±ेýाचा शोध घेऊन Âयाचा आराखडा तयार करणे.
२) संवेदनशील वसाहतéचा शोध घेणे.
३) आप°ीनंतर घडणाöया संभाÓय पåरणामांचे परी±ण करणे.
४) आप°ी िनवारण कायाªचा ÿाधाÆयøम ठरिवणे.
५) आप°ी िनवारणा¸या ŀĶीने शेवटची पायरी Ìहणजे ÿिश±ण देणे.
ड) आप°ीचे पूवाªनुमान:
आधुिनक संशोधन तंýांचा उपयोग कŁन काही ÿमाणात आप°ीचे पूवाªनुमान करता येणे
श³य होते. या संदभाªत हवामान खाते महßवाची भूिमका बजावते. आप°ी पूवाªनुमान हे
आप°ी पूवª ÓयवÖथापन ÿिøयेचा एक महßवाचा घटक ठरते.
आप°ी कालीन ÓयवÖथापन :
अ) आपद्úÖतांची सुटका: आपदúÖत भागात सुŁवाती¸या कालात आपदúÖतांना
तयार भोजन देÁयाची आवÔयकता असते. तसेच िपÁयाचे पाणी ÿकोपामुळे दूिषत
झालेले असते. Âयामुळे पाणी िनज«तुक करÁयासाठी ÿयÂन करावे लागतील. तसेच
ÿथमोपचार कŁन राहÁयाची ÓयवÖथा कŁन देÁयाबाबत ÿयÂन करणे Ìहßवाचे ठरेल.
ब) Öथािनक समाजाचा ÿितसाद : आपाÂकालीन वापरासाठी याīा , िविशĶ
Öथानिवषयक वÖतुिÖथतीची मािहती देणे. गावाकडे मदतीचा ओघ राहतो. तर
दुगªमभागातील लोक मदतीपासून वंिचत राहतात. Ìहणून ÿभािवत भागाचे सव¥±ण
कŁन पåरवारानुसार मदत करावी यासाठी Öथािनक लोकांना ÿितसाद महßवाचा
ठरतो.
क) मानिसक आघात : आप°ीमुळे मानिसक आघात होतात मोठी माणसे सुÆन होतात व
नुसते िवचार करीत राहतात. लहानमुलेही दु:खी असतात काही मुले झोपेतच
दचकतात अशा वेळी आपादúÖतांना मानिसक आधाराची गरज असते. लहान मुलांना
या मानिसक ध³³यातून सावरÁयाकåरता खेळ व मनोरंजनाÂमक कायªøमाची मदत
होते. लहान मूलांना एकý कŁन Âयांना øìडा, सािहÂय , िदÐया स मुले दु:ख िवसŁन munotes.in

Page 237

- हÖत±ेपा¸या कायªिनती
237 सामील होऊन मदतकायª कŁ लागतात. Âयांना आधाराची गरज असते. जसे कणा
किवता कुसुमाúज
ड) जनावरांसाठी चारा छावणी: आप°ीकालात साधारण मानवाकडेच ल± िदले जाते.
जनावरांकडे दुलª± केले जाते. तेÓहा जनावरांकåरता चार छावणी तयार करणे
आवÔयक आहे.
आप°ीनंतरचे ÓयवÖथापन:
१) आप°ी ÓयवÖथापन कायाªतील समÆवय
२) पुनरªचना व पुनवªसन
३) िवĵासाहªता
ड) शासनाचे योगदान:
क¤þशासन व िविवध राºय शासनाची वेळोवेळी आलेली आिथªक व धाÆयÖवŁपातील मदत,
ÿशासकìय मदत संदेशवहनाची वाहतुकìची ÓयवÖथा व गदê िनयंýण या कामी शासनाची
मदत होत असते.
क) Öथािनक पात ळीवरील जबाबदारी:
कोणÂयाही आप°ीला तŌड देÁयासाठी Öथािनक समाजाला स±म बनिवणे आज िनकडीचे
झाले आहे. आप°ीचा संभाÓय धोका कमी करÁयासाठी आवÔयक ती पूवªतयारी करणे या
गोĶी Öथािनक समाजा¸या सहभागा तूनच पार पाडÐया जाणे महßवाचे आहे. úामÖथ व úाम
सिमÂयांĬारे पंचायती राज संÖथांचा Öथािनक समाजाशी खूप जवळचा संबंध येतो. यातून
आप°ी ÿितसाद व िनराकरणासाठीच सवª कामे साधली जातात. योµय ती जनजागृती
कŁन आवÔयक ते बदल घडवून आणÁया¸या कामी पंचायतीची भूिमका फारच महßवाची
आहे. Ìहणूनच पंचायत राज पĦतीमधील संÖथा माफªत मु´य जबाबदारी घेतली जाते.
१) आप°ी का ळात नेमके काय करावे वा कŁ नये याची िविवध माÅयमांतून लोकांपय«त
मािहती पोहोचिवणे.
२) आप°ी का ळात मदत तसेच बचाव कायाªसाठी लागणाöया कौशÐया चे ÿिश±ण
घेÁयासाठी úामÖथावर कृती गट तयार करणे.
३) लोकसं´या पशुधन गरे लागवडीखालचे ±ेý इ. खाजगी तसेच सावªजिनक व शासकìय
मालम°ेची अīयावत नŌद व Âयां¸या सīिÖथतीवर मािहती तयार ठेवणे.
४) रोगराई पसŁ नये Ìहणून ÿितबंधक लसéची ÓयवÖथा करावी.
५) आपÂकालीन वापरासाठी लागणारे अÆन, पाणी, चारा औषधे वÖतु इंधन यांची
ÓयवÖथा कŁन ठेवणे. munotes.in

Page 238

238
शाळेची भूिमका:
अ) मु´याÅयापकांची भूिमका
ब) िश±कांची भूिमका
अ) मु´याधापकांची भूिमका: मु´याÅयापकांनी शाळेतील िश±क -िवīाथê यांना आप°ी
िवषयी संपूणª मािहती देऊन आप°ी ÓयवÖथापन कायाªत पुढील मदत करावी.
१) आप°ी¸या तीĄतेबĥल जाणीव िनमाªण करावी.
२) िश±क व िवīाÃया«¸या साहाÍयाने बचत व मदत कायª करावे.
३) आपादúÖतांना ÿथमोपचार करÁयास ÿवृ° करणे.
४) आपादúÖतांना सुरि±त Öथळी नेÁयास मदत करावी
५) सामािजक सेवाभावी संÖथांकडून आपदúÖतांना मदद िमळवून देणे .
६) आपदúÖतांना मानिसक ध³³यांतून सावरÁयासाठी मानिसक आधार देणे.
७) झालेली िव° हानी भŁन काढÁयासाठी (घर बांधणीसाठी) दानशूर लोकांकडून मदत
उपलÊध कŁन देणे.
८) आपदúÖतां¸या पुनवªसनासाठी ÿयÂन करणे.
९) आपदúÖतांचे जीवन पूवªपदावर आणÁयासाठी मदत करणे.
१०) समाजात आप°ीिवषयी जाणीव जागृती कायªøमाचे आयोजन करणे.
११) आप°ी जाणीव जागृतीचे ÿिश±ण देणे.
१२) िविवध आप°ीबĥल मािहती सांगून लोकिश±णाचे काम करणे
१३) आप°ी ÓयवÖथापन चचाª पåरसंवाद यांचे आयोजन करणे.
१४) आप°ी¸या वेळी īावयाची द±ता व Âयावर करावयांची उपाययोजना यांची मािहती
देणे.
ब) िश±कांची भूिमका:
िश±कांची भूिमका अÂयंत महßवाची आहे. या िठकाणी िश±काने िवīाÃया«ना या सवª गोĶी
करÁयासाठी तयार करायचे आहे. Âयासाठी िनिIJत िवīाÃया«ला ÿथम ÿिश±ण िमळणे
आवÔयक आहे. हे ÿिश±ण Âयाला मािहतीĬारे ÿाÂयि±काĬारे िश±कच ÿभावीपणे देऊ munotes.in

Page 239

- हÖत±ेपा¸या कायªिनती
239 शकणार आहे. िश±ाने िवīाÃयाªला पुढील बाबतीत तयार ठेवावे. िवīाÃया«ला सहकारी व
खाजगी संÖथाची तपशीलवार मािहती देणे महßवा¸या Óयĉìचे दूरÅवनी व मोबाईल नंबर
माहीत असणे दुघªटना घटलेÐया िठकाणी पोहोचवÁयासाठी जवळचा व कमी अडथ ळाचा
मागª माहीत असणे दुघªटनेची मािहती थोड³यात देता येणे उपलÊध वÖतूंĬारे ÿथमोपचार
करणे गदê िनयंýण, पåरसरा ची मािहती देणे, दुघªटनाúÖत जीव व िव° आप°ी¸या
िठकाणापासून दूर नेणे, सावªजिनक िठकाणी बसिवलेÐया अिµनशमक व सुर±ा उपकरणांची
मािहती असणे. अपघात िनवारणानंतर अपघातúÖत लोकांना सुरि±त Öथळी हलिवणे व
Âयांची ताÂपुरती सोय करणे, आप°ी िनवारणात कमी त कमी अडथ ळे येतील याची
खबरदारी घेणे, झालेÐया दुघªटनेची कारणे शोधून काढणे व पुÆहा तशी दुघªटना होऊ नये
यासाठी उपाय योजना करणे, जनतेमÅये सतत जागŁकता राहावी Ìहणून जनजागृती
िवषयक उपøम राबिवणे. या ÿकारची िवīाÃया«ची आप°ीला सामोरे जाÁयाची तयारी
िश±कानेच कŁन देणे अपेि±त आहे. Âयासाठी शाळेत ÿाÂयि±के घेऊन िवīाÃयाªना
आप°ीला तŌड देÁयास सºज राहÁयाची सवय लावावी लागेल जसे शाळेत Ìब
ठेवÐयाची बातमी समजली Âया वेळी आपण सवा«ना कशी सूचना देऊ, शाळेतील सवª
िवīाÃया«ना बाहेर कसे काढू, पोिलसांना कशी सूचना देऊ या सवा«चे ÿाÂयि±क शाळेत
आपण कŁ शकतो व िवīाÃया«ना आप°ी¸या वेळी घाबŁन न जाता आप°ीला कसे तŌड
īायचे Âयाचे ÿिश±ण देता येतो असे आणखी कोणते ÿिश±ण देता येईल याचा िश±काने
िवचार कŁन िवīाÃया«ना ÿिश±ण īायचे आहे. अथाªत आप°ी सांगून येत नाही. पण
आपण Âया आप°ीला तŌड देÁयास सºज राहणे आपÐया हाती आहे. याबाबत मागªदशªनच
िश±काने करायचे आहे.
National Disaster Management Authority India राÕůीय आप°ी
ÓयवÖथापन ÿािधकरण भारत सरकार:
भारत सरकार Ĭारा िद. २१ जुलै २०१० रोजी एन.डी.एम.ए. भवन , ए-१ सफदरजंग
एÆकलेव नवी िदÐली येते आपÂकालीन पåरिÖथतीत घटना ÿितसाद ÿणालीवर राÕůीय
आप°ी ÓयवÖथापन मागªदशªकांचे अनावरण झाले तेÓहा पुढील माÆयवर उपिÖथत होते ®ी
जे.के. िसÆहा सदÖय एन. डी.एम. ए. ®ी. पी. िचंदबरम, मा. गृहमंýी, डॉ. मनमोहनिसंग मा.
पंतÿधान आिण जनरल एनसी िबज (िनवृ°) उपाÅय± एन डी एम ए यांनी तसेच इतर
माÆयवरांनी वरील मागªदशªक अनावरण कायªøमात पुढील बाबéवर िवचार िवनीमय केले
असून ते पुढील ÿमाणे आहेत.
१) मागªदशªके
२) घटना ÿितसाद ÿणाली आिण Âयाचे कायª
३) आपÂकालीन ÿितसाद ÿणालीची १२ महßवाची वैिशĶ्ये
४) आय. आर. एस. मÅये आप°ी ÿितसादा कåरता सुिवधा
munotes.in

Page 240

240 १) मागªदशªके:

२) घटना ÿितसाद ÿणाली आिण Âयाचे कायª:
१) घटना ÿितसाद ÿणाली (आयआरएस)
२) घटना ÿितसा द टीमचे कायª (आय आरटी)
३) आप°ी ÓयवÖथापनात बदललेले लàय
४) आजचा पुढाकार
५) राÕůीय राºय िजÐहा Öतरावर ÿितसादाचा समÆवय
६) ÿितसादामधे समाजाचा सहभाग आिण Âयांची जबाबदारी
७) तातडीची सेवा क¤þे (इओसी)
munotes.in

Page 241

- हÖत±ेपा¸या कायªिनती
241 १) घटना ÿितसाद ÿणाली (आयआरएस) (Inside nt Response System):
आय.आर.एस. अशी पĦती आहे जी ÿितसादामÅये िविशĶ उĥेÔय कमी करते.
ÿितसादादरÌयान करावया¸या सवª कामांचा यामÅये समावेश असतो.
ही ÿणाली हेłन ठेवली जाते. अिधकाया«ची पूवª िनयुĉì करते व Âयांची िविवध कामे सांगून
Âयांना Âयां¸या कामात ÿिशि±त करते.
ही एक लविचक ÿणाली असून आप°ीमÅये ºया िवभाग शाखांना कायªरत करÁयाची गरज
असेल केवळ Âयांनाच कायाªिÆवत केले जाते.
२) घटना ÿितसाद टीमचे कायª (आयआरटी):
आयआरटी हे राºय, िजÐहा उपिजÐहा आिण तहसील क Öतरावर पूवª िनयुĉ
असतात.
राºय आिण िजÐहा Öतरावर मु´य सिचव आिण िजÐहा दंडािधकारी हे जबाबदार अिधकारी
असतात जे घटना कमांडरला पåरिÖथतीसंबंधी जबाबदाöया देतात आिण Âयानंतर असे
कमांडर घटना ÿितसाद टीम सह घटनेचे ÓयवÖथापन Âयां¸या अंतगªत येणाöया संबंिधत
Öतरावर करतात.
आधीच इशारा िम ळाÐयास जबाबदार अिधकारी आयआरटीला कायाªिÆवत करतील.
इशारा न िम ळताच जर काही आप°ी कोस ळली तर Öथािनक आयआरटी ÿितसाद देते
आिण पुढील मदतीसाठी आवÔयकता असÐयास जबाबदार अिधकाया«शी संपकª साधते.

आकृती : घटना ÿितसाद संघाचे कायª (आयआरटी)
३) आप°ी ÓयवÖथापनात बदललेले लàय:
आप°ीमुळे ÿगती खुंटते, िवकासाची कĶाने कमिवलेली फळे नĶ होतात. Ìहणून काळाची
गरज ही आहे कì, घटना घडÐयावर ÿितसाद देÁयापे±ा घटना घडÁयापूवêच पूवª पाऊले
उचलून ÿितबंधाÂमक उपाय करणे पåरणाम सौÌय करणे आिण तयारी उपयोग करणे
आवÔयक आहे.
munotes.in

Page 242

242 ४) आजचा पुढाकार:
डीएम अिधिनयम २००५ अÆतगªत एनडीएमएची Öथापना माननीय पंतÿधान यां¸या
अÅय±तेखाली झाली. राÕůीय Öतरावर, पूणªपणे ÿिशि±त आिण साधनयुĉ राÕůीय
आप°ी ÿितसाद दल , राºय Öतरावर राºय आप°ी ÓयवÖथापन ÿा िधकारणाची Öथापना
मु´यमंýी (सीएम) यांना अÅय±तेखाली िजÐहा Öतरावर राºय आप°ी ÓयवÖथापन
ÿािधकरण (डीडीएमए) ची Öथापना िजÐहा दंडािधकाया«ना अÅय±Öथानी घेऊन केली
गेली. सवª आप°ीचा िवचार कŁन एनडीएमए Ĭारे धोरणे तयार करणे, आराखडे बनिवणे,
±मता िवकिसत ÿितबंधाÂमक उपाय करणे, सौÌयीकरण करणे आिण िविवध आप°ीसाठी
तयार करणे अशा समÖयांवर १४ मागªदशªकांची मांडणी केली गेली आहे. आप°ी¸या वेळी
समÆवय नीट साधला जावा आिण ÓयविÖततपणे ÿितसाद देता यावा Ìहणून ही १५ वी
मागªदिशªका मांडली गेली आहे. राºय आिण संबंिधत मंýालये यां¸या अंमलबजावणी
ÿिøयेत येतात.
राÕůीय राºय आिण िजÐहा Öतरावर ÿितसादाचा समÆवय:
 मोठ्या आप°ी¸यावेळी िजÐहा राºय आिण केÆþ सरकारमधील योµय समÆवय आिण
हालचाल सवाªत अिधक महßवाची असते.
 एनडीएमए दरÌयान काम कसे केले जाईल हे आयआरएस ÖपĶपणे सांगते. क िबनेट
सिचव ÿमुख असलेली राÕůीय आप°ी ÓयवÖथापन सिमती, गृह सिचव ÿमुख
असलेली राÕůीय कायªकारी सिमती मु´य सिचव ÿमुख असलेली राÕůीय आप°ी
ÓयवÖथान सिमती , गृह सिचव ÿमुख असलेली राÕůीय कायªकारी सिमती, मु´य
सिचव ÿमुख असलेली राºय आप°ी ÓयवÖथापन ÿािधकरण आिण राºय कायªकारी
सिमती आिण िजÐहा दंडािधकारी ÿमुख असलेली िजÐहा आप°ी ÓयवÖथापन
ÿािधकरण हे काम पाहतात.
 कोणÂयाही आप°ीला पिहले उ°र िजÐहा आिण राºय मदत सिमतीने देणे आवÔयक
आहे.
 क¤þ सरकार िविशĶ ÿितसाद दल/राÕůीय आप°ी ÿितसाद दल आिण इतर आवÔयक
ąोतांĬारे आवÔयक मदत कŁ शकते.
 एन डी एम ए / एनसीएमसी / एनइसी Ĭारे क¤þात समÆवय साधला जाईल.
 Âयाच ÿकारे राºयात एसडीएम ए/एसइसी आिण िजÐहा Öतरावर डी डी एम ए Ĭारे
समÆवय साधला जाईल.
ÿितसादामÅये समाजाचा सहभाग आिण Âयांची जबाबदारी:
समाज हा नेहमीच पिहला ÿितसाद देणारा ठरतो. बाहेरची मदद येते परंतु नंतर ÿितसाद
कायाªत Âयांना एकिýत करÁयासाठी घटना ÿितसाद ÿणाली वरील मागªदशªकात काळजी munotes.in

Page 243

- हÖत±ेपा¸या कायªिनती
243 घेतली गेली आहे. गाव डª आिण úामपंचायत Öतरावरील ąोत , कौशÐय आिण ±मता
िनयोिजत कŁन गरजे¸या वेळी वापरली पािहजे.
तातडीची सेवा क¤þे (इओजी):
इओजी असे िठकाण आहे िजथे घडणाöया पåरिÖथतीचा आढावा घेतला जातो. या िठकाणी
संबंिधत िवभागाचे ąोत, मनुÕयबळ आिण तº² मदत पाठिवणे आिण ÿÂय± घटनाÖथ ळी
आयआरटी साठी योµय ÿािधकारी पाचारण करणे अशी कामे असतात. यां¸याकडे सुर±ा
संपकª ÿणाली िनणªय सहाÍय ÿणाली असते.
३) आपÂकालीन ÿितसाद ÿणालीची महßवाची वैिशĶ्ये:
१) Åयेयिधिķत ÓयवÖथापन: आपÂकालीन ÿितसाद ÿणाली (आयआरएस) ची पिहली
पायरी आहे.
अ) Åयेय िनिIJत करणे.
ब) योµय धोरण िनवडणे.
क) पåरणामकारक ÿितसादाची अंमलबजावणी करणे
२) अिधकारांची एकता व अिधकारांची शृंखला: आयआरएस पदिसĦ पयªवे±ण आिण
ÿितसाद उभारणीदरÌयान अिधकाया«ची सुÖपĶ साखळी पुरवते.
३) अिधकारांचे हÖतांतरण: आयआरएस मधील अिधकारांचे हÖतांतरणा¸या ÿिøयेĬारे
नवीन ÿासंिगक कमांडरला अगोदरच उचललेÐया सवª पावलांबĥल तसेच अिधक
काम करावे, याबĥल मािहती होते.
४) संघटनाÂमक लविचकता: ÿितसादासाठी आवÔयक असलेले आयआरटीचे घटकच
कायªरत होऊ शकतात.
५) िनयंýणाची क±ा: परीणामकारक पयªवे±णासाठी िनयंýणाची क±ा मोठी आहे.
पयªवे±णात ठेवावयाचे अनेक संघटनाÂमक घटक आयआरएस ÖपĶपणे पुरवते अशा
ÿकारे योµय पयªवे±ण व िनयंýणाची िनिIJती होते.
६) ±ेýीय अिधकारांच: ±ेýीय अिधकारांĬारे दूरÖथ व दूगªम िठकाणी िनकट पयªवे±ण
पुरवले जाते.
७) एकिýत अिधकारांचे: आयआरएस मÅये एकिýत आदेशाĬारे िविवध एजÆसीजना एक
ÿणाली पुरवÁयात येते. ºयामÅये बािधत ±ेýामÅये एका आदेशाअंतगªत काम
करÁयासाठी एजंसी ÿािधकाया«ना अडथळे न येता सवª एजÆसीज¸या सवª ąोतां¸या
योµय Æयायालयीन व कायªरत जबाबदाöया पार पाडÐया जातात.
८) सामाियकपåरभाषा: आयआरएस मÅये सामािजक पåरभाषे¸या तरतुदीĬारे िविवध
ÿधान अिधकार , िÖथती , ąोत व सुिवधांची सुÖपĶ ओळख होÁयाची खाýी िम ळते.
ÂयाĬारे योµय िदशेने ÿितसाद देणे आिण योµय तसेच आवÔयक ąोतांची मागणी व
कायªरचना करता येते. munotes.in

Page 244

244 ९) जबाबदारी: आयआरएस मधील सुÖपĶ शृंखलेमुळे एका Óयĉì व समुहाला
बहòपयªवे±क नसतात व Âयामुळे जबाबदारीची िनिIJती होते.
१०) संकिलत दूरसंचार: आयआरएस अंतगªत दूरसंचार उभारणीची तसेच िविवध
एजÆसीज दर Ìयान करावया¸या संकिलत दूरसंचार नेटवकªचीही िनिIJती िमळते.
११) ľोतांचे ÓयवÖथापन: आयआरएस मधील िविवध ąोतांकåरता िविशĶ
टिमªनालोजी¸या वापराने आवÔयक उपाययोजनांची पåरणामकारक उपलÊधता व
Âयां¸या अंमलबजावणीची िनिIJती िमळते.
१२) ÿासंिगक कृती आराखडा: ÿासंिगक कृित आराखड्याने िनिIJत ÿितसादाची िनिIJती
िमळते आिण Âयामुळे िनयिमत ÖवŁपात ÿितसादा¸या ÿयÂनातील ÿगत व यशाचे
पुनरावलोकन करता येते.
४) आरआरएस मÅये आप°ी ÿितसादा कåरता सुिवधा:
१) ÿसंग अिधकार ठाणे (आयसीपी) (Incident Command Post ):
आयसीपी हे असे िठकाण आहे जेथे ÿाथिमक अिधकाåरत कामे केली जातात.
आयसीपी¸या िठकाणी ÿसंग अिधकार केÆþे असतात. ÿÂयेक घटनेकåरता केवळ एक
आयसीपी असतो. अिधकार व िनयंýणासाठी योµय दूरसंचार ÿणालीने ही क¤þ सºज
असतील.
२) नेपÃय ±ेý (एसए) Stagom g Area :
नेपÃय ±ेýही अशी जागा कì जेथे ąोत जमा कŁन ÿÂय± कामिगरी¸या वेळी Âयांची
अंमलबजावणी केली जाईल. यामÅये िविवध बाबी जसे अÆन, वाहने, अÆय उपसाधने व
सािहÂय यांचा समावेश असतो. Âवåरत पåरणामकारक व तÂकाळ अंमलबजावणी कåरता
बािधत ±ेýाजवळ ąोतां¸या जवळ¸या योµय अशा िठकाणी एसएची Öथापना केली असेल.
३) घटना संबंिधत कायª Öथळ :
घटना घडलेÐया िठकाण¸या सवª बािधतांना ÿितसाद व सहाÍय सेवा पुरवÁयाकåरता सवª
ÿाथिमक सेवा या िठकाणी असतील. जागेवरच अंितम अंमलबजावणी करता येÁयाकरीता
याची Öथापना केलेली असेल.
४) िशबीरे:
ही सामाÆयत: घटने¸या िठकाणी ताÂपुरती उभारलेली िठकाणे असतील जी बािधतांना
िव®ांती अÆन, िपÁयाचे पाणी तसेच Öव¸छता िवषयक सेवा पुरवÁयासाठी सवª ŀĶीने सºज
तसेच कमªचाया«नी युĉ असतील. ही िशिबरे काही िदवसांकåरता असतील व ती गरजेनुसार
हलिवली जाऊ शकतील
५) मदद िशबीरे (आरसी) (Relif Camp) :
बािधत समुहाला सवª आवÔयक सेवा साधारणत: या िशबीरातून पुरवÁयात येतील.
ÿसंगानुसार Âयांची उभारणी केली जाईल. munotes.in

Page 245

- हÖत±ेपा¸या कायªिनती
245 ६) हेलीबेस हेलीपॅड:
हेिलक Èटसª पाकª करणे, इंधन भरणे व देखभाल कामाकåरता हेलीबेस हे मु´य िठकाण
आहे. मदत सािहÂय भरणे व उतरिवÁयासाठीही याचा वापर केला जाऊ शकतो. हेली डस
ही बािधत ±ेýामÅये ताÂपुरती उभारलेली िठकाणे आहेत. जेथे हेलीक Èटसª सुरि±तरीÂया
उतŁ व उडाण घु शकतात. अिधकारी तसेच मदत सािहÂय व बचावकायª आदीची ने आण
करणे आदी कामांसाठी व हेली डसच Öथापना व वापर केला जातो.
आप°ी ÓयवÖथापना¸या ÿिश±ण संÖथा:
१. इंिडयन इिÆÖटट्यूट ऑफ इको लॉडी ॲÁड एÆहायªम¤ट संपकª úीन गेट ए - १५
पयाªवरण क ÌÈले³स, नवी िदÐली ३० दूरÅवनी ०११-२९५३५९८१ ,
२९५३५९७९ वेबसाइट www.rcology.edu/ liee.
या संÖथेमÅये एम.एÖसी (िडझाÖटर िमटीगेशन ) या दोन वषाªचा दूरिश±ण अËयासøम
उपलÊध आहे. हा अËयासøम िसि³कम मिणपाल िवīापीठाशी संलµन आहे. या
अËयासøमाåरता कोणÂयाही शाखेतील पदवीधर ÿवेश घेऊ शकतात. महाराÕůात
औरंगाबद, कोÐहापुर, मुंबई नागपुर पुणे या िठकाणी या िवīापीठाची परी±ा क¤þ आहेत.
२. इंिदरा गांधी राÕůीय मुĉ िवīापीठ: या िवīापीठाचं मु´य ÿादेिशक क¤þ पुणे इथे
असून या िवīापीठा¸या वेबसाईटवरील Öटडी स¤टर या पयाªयाचा उपयोग कŁन
आपÐया िजÐहातील Öटडी स¤टर शोधावीत. ÿवेशअजª तेथे उपलÊध असतील या
िवīापीठातप¥À बारावी उ°ीणाªसाठी सहा मिहने कालावधीचा िडझाÖटर
मॅनेजम¤टमधील ÿमाणपý अËयासøम दूरिश±णाĬारे चालवला जातो.
(कोसª कोड CDM संपकª : www.ignou.ac.in )
३. िडझाÖटर मॅनेजम¤ट इिÆÖटट्यूट: या संÖथेĬारे Öवयंसेवी संÖथासाठी डीझाÖटर
मॅनेजम¤टमधील ÿिश±ण अËयासøम चालवले जातात.
संपकª पयाªवरण पåरसर, ई -५, अåररा क लनी भोपा ळ १६ मÅयÿदेश दूरÅवनी -
०७५५ -२४६६७१५. वेबसाईट : www .dmibpl.org.
४. नॅशनल िसिÓहल िडफेÆस कॉलेज नागपूर: या संÖथेĬारे िडझाÖटर मॅनेजमेटमधील
िविवध िवषयातील ÿिश± अËयासøम चालवले जातात. आपÐया आवÔयकतेनुसार
आपण अËयासøम िनवडू शकता. संपकª : िसिÓहल लाइÆस, नागपूर ०१.
दूरÅवनी ०७१२ -२५६५६१४ वेबसाईट : www.ncdcnagpur.nic.in
५) टाटा इिÆÖटट्यूट ऑफ सोशल सायÆसेस या संÖथेĬारे एम एÖसी एम ए. इन
िडझाÖटर मॅनेजम¤ट िडÈलोमा इन सायको सोशल केअर एÁड सपोटª इन िडझाÖटर
मेनेजम¤ट. munotes.in

Page 246

246 पोÖट ºयुएट िडÈलोमा इन िडझाÖटर िÿपेरनेस (Preparedness and Response)
हे अËयासøम चालवले जातात. संपकª देवनार, मुंबई ८८ दूरÅवनी ०२२
२५५२ ५००० वेबसाईट www.tiss.edu
८.६ आपली ÿगती तपासा १) आप°ी ÓयवÖथापनाचे ÖवŁप ÖपĶ करा.
२) आप°ी ÓयवÖथापना¸या कामाचे ÖवŁप ÖपĶ करा.
३) आप°ी ÓयवÖथापनाचे टÈपे िवशद करा.
४) आप°ी नंतर¸या ÓयवÖथापनावर ÿकाश टाका
५) आपÂकालीन ÓयवÖथा पनात शा ळेची भूिमका ÖपĶ करा.
६) राÕůीय आप°ी ÓयवÖथापन ÿािधकरण भारत सरकार (NDMAI) Ĭारा िदलेÐया
मागªदशªनाचा आढावा ¶या.
७) आपली ÓयवÖथापना¸या ÿिश±ण संÖथांची थोड³यात मािहती īा.
८.७ सारांश या घटकात आपण Óय ĉì¸या भाविनक व वतªनसंबंधी िविवध समÖया सोडिवÁयाची
तािकªक भाविनक उपप°ी अËयासाची असून पेच ÿसंग हÖत±ेप तंýा¸या सहा पायया«चा
अËयास केला.
दु:ख आिण िवयोगा¸या हÖत±ेप कायª िनती मÅये अकरा बाबéचा िवचार केला असून सÅया
संपूणª जगाला भेडसावणाöया मानवी तसेच नैसिगªक आप°ी¸या बाबतीत Âयांचे ÿकार,
पåरणाम तसेच Âयांचे ÓयवÖथापन शाळा तसेच भारत सरकार Ĭारे कसे करावे िकंवा
करÁयात येवू शकते याचा आढावा घेतला आहे.
८.८ ÖवाÅयाय ÿij १. Óयĉì¸या वतªन संबंिधत िविवध समÖया सोडिवÁयाकरीता तािकªक भाविनक वतªन
उपप°ी चा कसा उपयोग कराल.
२. आपण पेचÿसंग हÖत±ेप तंýाचा वापर कसा कराल.
३. दु:ख आिण िवयोगात असणाöया Óयĉéना आपण Âयातून करते बाहेर काढू शकाल.
४. भारतासार´या भरपूर लोकसं´या असलेÐया देशात आपण आपÂकालीन ÓयवÖथापन
राबवतांना कोणÂया कायªिनतीचा अवलंब कराल.
***** munotes.in

Page 247

247 ९अ
कायª, नुकसान भरपाई आिण ÿलोभने
घटक रचना
९अ.० उिĥĶे
९अ.१ ÿाÖतािवक
९अ.२ कायª - अथª
९अ.३ नुकसान भरपाई - अथª
९अ.४ ÿलोभने - अथª
९अ.५ आपली ÿगती तपासा
९अ.६ सारांश
९अ.७ ÖवाÅयाय ÿij
९अ.० उिĥĶे १) कायाªचा (Work) अथª ÖपĶ करणे.
२) नुकसानभरपाईचा (Compensation) अथª ÖपĶ करणे.
३) ÿलोभनांचा (Incentives) अथª ÖपĶ करणे.
९अ.१ ÿाÖतािवक कायª नुकसानभरपाई आिण ÿलोभने या कåरअर मागªदशªनातील महÂवा¸या संकÐपना
आहेत. कायª Ìहणजे िविशĶ उिदĶपूतªतेसाठी केली जाणारी कोणतीही शारीåरक िकंवा
मानिसक कृती होय. कायª करताना िदली जाणारी वÖतू Ìहणजे नुकसानभरपाई िकंवा
मोबदला आिण कायª अिधकािधक पåरणामकारकåरÂया Óहावे Ìहणून ÿेरीत करणारा घटक
Ìहणजे ÿलोभने होय.
९अ.२ कायª - अथª कायª: िनिIJत उĥेशानुसार केलेली, इि¸छत पåरणामाकडे नेणारी व Âयामुळे िमळणाöया
सुखद अनुभवांचा िवचार न करता केलेली कृती Ìहणजे कायª होय.
øो व øो
िमलर व फॉमª यां¸या मते चåरताथाª¸या साधना¸या भोवती असणारी सामाÆय कृती व
Óयवसाय Ìहणून अचूकपणे केलेली नेहमीची कृती Ìहणजे कायª होय.
कायª Ìहणजे काहीतरी साÅय करÁयासाठी िकंवा काही िनिमªती करÁयासाठी केलेली
कोणतीही शारीåरक िकंवा मानिसक कृती होय. munotes.in