FYBA Philosophy Marathi Semester I-munotes

Page 1

1efJeYeeie -1
IeìkeÀ -1
veweflekeÀ leÊJe%eevee®eer ÒemleeJevee
(INTRODUCTION TO MORAL
PHILOSOPHY)
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GefÎ<ìîes
1.1 ÒemleeJevee
1.2 leÊJe%eevee®³ee J³eeK³ee, mJe©He Je MeeKee
1.3 veweflekeÀ leÊJe%eevee®³ee J³eeK³ee Je mJeªHe
1.4 veweflekeÀ leÊJe%eevee®³ee MeeKee
1.5 veweflekeÀ meeHes#eleeJeeo
1.5.1 veweflekeÀ meeHes#eleeJeeoe®es ÒekeÀej
1.5.2 ©Le yesvesef[keÌì ³eeb®es veweflekeÀ meeHes#eJeeoe®es efJeJes®eve
1.5.3 cetu³eceeHeve
1.6 meejebMe
1.7 efJeÐeeHeerþer³e oerIeexÊejer ÒeMve
1.0 GefÎ<ìîes
leÊJe%eevee®ee DeLe& Je DeY³eemeefJeleÊJe%eevee®³ee efJeefJeOe MeeKeeb ®eer DeesUKe keÀ©ve IesCes.
veweflekeÀ leÊJe%eevee®ee (veerefleMeeðee®ee) DeLe& Je DeY³eeme efJeveerefleMeeðee®³ee MeeKeeb®eer ceeefnleer keÀ©ve osCes.
mebmke=ÀleerceOeerue efYeVe efYeVe DemeCeeN³ee veerefleMeeðee®³ee mebkeÀuHeveeb®ee r peeCeerJe Je l³eeb®es cenÊJe
DeesUKelee ³esF&ue.
1.1 ÒemleeJevee
ceveg<³e SkeÀ yegef×ceÊee Demeuesuee peerJe Deens. l³eeuee megìîee -megìîee DeveekeÀueveer³eIeìveeb®³ee
ieeWOeUeceO³es peieCes DeMeke̳e Deens. l³ee®³ee DeJeleerYeesJeleer Ie[CeeN³ee Ieìveeb®eemeboYe& ueeieuee veener lej
mebHetCe& efJeée l³eeuee HejkesÀ nesTve peeles. meYeesJeej DemeCeeN³ee me=äer®es Debeflece mJe©He keÀmes Deens nsmunotes.in

Page 2

2peeCetve IesC³ee®eer ceveg<³ee®eer SkeÀ DeebleefjkeÀ ÒesjCee Demeles. Debeflece meÊee MeesOeC³ee®ee Òe³elve ognsjer
Demelees. lees cnCepes %eeve DeeefCe
J³eJene³e&lee; efme×evle DeeefCe Dee®ejCe.
Debeflece meÊesefJeefJeéeele Ie[CeeN³ee Ieìveeb®es SkeÀ megmebiele mHeäerkeÀjCe leÊJe%eeve osT MekeÀles. lemes®e ³ee efJeéeeceO³es
keÀe³e&jle Demeuesu³ee MekeÌleerb®ee ceeieesJee meg×e leÊJe%eeveeceO³es Iesleue epeelees. cnCepes®e leÊJe%eeve
efJe®eejeb®eer SkeÀ He×leMeerj iegbHeÀCe Deens.
Debeflece meÊes®ee MeesOe Iesleevee ceeveJeer cevee®eer J³eeJeneefjkeÀ yeepet meg×e keÀe³e&jle Demeles.
meYeesJej®eer HeefjefmLeleer peeCetve IesTve ³eesi³e lees Òeeflemeeo osC ³ee®³ee #ecelesJej ceveg<³ee®es DeefmlelJe
DeJeuebyetve Deens. %eevee®eer GHe³egkeÌlelee Òeeflemeeo osC³ee®³ee #ecelesceOetve efme× nesles. yee¿e HeefjefmLeleer
vegmeej ³eesi³e efveCe&³e IesC³ee®³ee yeewef×keÀ HeefjHekeÌJelesJej ceeveJeer DeefmlelJe DeJeue byetve Demeles. ceeveJeer
cevee®eer ner yeepet veerefleMeeðee®³ee Gieceeme keÀejCeerYetle Deens.
veerefleMeeðe DeLeJee veweflekeÀ leÊJe%eeveeleerue ÒeMve ceeveJeer DeefmlelJe lemes®e SkeÀemegmebIeìerle,
megmebiele DeM³ee veweflekeÀ peerJeve peieC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ yeeyeeR®ee efJe®eej ³eeletveGodYeJeleele. ceveg<³e
Dev³e peerJeebHes#ee DeefOekeÀ efJeJeskeÀMeerue peerJeve peieCeeje ÒeeCeer Deens.ceveg<³eeuee mel³ee®es DeekeÀueve nesles,
MegYe®eer ÒeeHleer keÀ©ve Ieslee ³esles Je meeQo³ee&®ee r efveefce&leerkeÀjlee ³esles. yeewef×keÀ J³eJene³e&lesceOetve ceveg<³eeves
veweflekeÀles®ee ceesþe®e ÒeJeeme kesÀuee, menpeÒeJe=Êeervegmeej Dee®ejCe keÀjCeeN³ee ceveg<³eeves lekeÀe&efOeefÿle
Dee®ejCeeme megjJeele kesÀueer. ceveg<³emecetne®³ee yee¿e efve³e ceebHes#ee mJele:®³ee meejemeej efJeJeskeÀ yeg×eruee
Devegme©ve mJele:®³eeHejceÒeeHleJ³eekeÀ[s Jeeì®eeue keÀ© ueeieuee Deens. met%e ceveg<³e mel³e, MegYe
(keÀu³eeCe) JemeeQo³e& ³ee ceeveJeer DeeoMee&®eer SkeÀelcelee meeOet Heenlees.
1.2 leÊJe%eevee®³ee J³ eeK³ee, mJe©He Je MeeKee :
leÊJe%eeve efJe®eejeb®eer He×leMeerj ceeb[Ceer Deens. peerJevee®ee DeLe& Je peerJeve cetu³eeb®es DeekeÀueve
leÊJe%eeveecegUs nesles. Debeflece meÊee keÀe³e Deens, %eevee®eer cetueleÊJes keÀe³e Deensle¿ee®ee MeesOe
leÊJe%eeveel e Iesleuee peelees. DeeHeu³ee meJe& DevegYeJeeb®ee megmebiele DeLe& ueeJeCes,l³eeb®es megmebIeìerle mJe©He
oMe&efJeCes ns leÊJe%eevee®es keÀece Deens. Philosophy ne Meyo philosophia ¿ee ûeerkeÀ
MeyoeHeemetve Deeuesuee Deens. l³ee®ee DeLe& %eevee®ee MeesOe DeLeJee MeneCeHeCee®es Òesce Demee neslees.
leÊJeeE®elekeÀ ne%eevee®ee MeesOe IesCeeje, %eevee®ee Òesceer Demelees. Huesìes®³ee celes mebHetCe& me=äer®³ee
ÒeJeenekeÀ[s leìmLeHeCes, efmLejHeCes HeenCeeje Òes#ekeÀ cnCepes leÊJeeE®elekeÀ nes³e. megjJeeleer®³e e
keÀeUeceO³esleÊJe%eeve cnCepes keÀesCelesner %eeve mebHeeove keÀjC³ee®eer leUceU nesleer. l³ee®ee
DeY³eemeefJeYeejleeceO³es leÊJe%eeveeuee `oMe&ve' cnìues peeles. oMe&ve cnCepes `¢efä' Je`¢efämeeþer
GHe³egke Ìle' meeOeves nes³e. Yeejleer³e leÊJe%eevee®ee Giece Debeflece meÊes®eer DevegYetleer IesC³ee®³ee GlkeÀì
F®ísletve Peeuee Deens. l³ee®eer yeerpes GHeefveDee½e³e& YeeJevesletve Peeuee Deens. ¿ eeefvemeiee&leerue Ieìvee, HeeTme, JeeoUs lemes®e DeekeÀeMeele efomeCeejsmunotes.in

Page 3

3met³e&, ®ebê Je leejs ³eeefJeIe[leele¿ee®es keÀes[s mees[efJeC³ee®es Òe³elve l³eeves y egef×®³ee mene³³eeves kesÀues. nUtnUt Dee½e³e&
YeeJeves®es©Heeblej eE®eleveeceO³es Peeues. efvemeiee&leerue ®ecelkeÀej SkeÀ eEkeÀJee DeefOekeÀ cetue
leÊJeeb®³eemen³³eeves mHeä nesT ueeieues. leÊJe%eevee®eer eE®eleveelcekeÀ leÊJeceerceebmee cnCetve
DeefYeJ³ ekeÌleernesT ueeieueer. o=M³e DemeCeeN³ee YeeweflekeÀ Jemlet Je Ieìveeb®ee MeesOe Je nUtnUt
l³eeceeieerueleÊJeeb®ee MeesOe Peeuee. leÊJe%eeve ÒeLece YeeweflekeÀ Je l³eeveblej DeefOeYeeweflekeÀ lemes®e
iet{evetYetleer³eeb®eer ef®eefkeÀlmee keÀ© ueeieues.
1.2.1 leÊJe%eevee®³ee J³eeK³ee Je mJe©Heë
DeeHeu³ee DeJeleerYeesJeleer pes keÀener Deens les (leled), l³ee®es meej cnCepes leÊJe nes³e. efJeéee®es
SketÀCe DeeefmlelJe, l³ee®ee DeeMe³e cnCepes efJeéee®es leÊJe nes³e. ¿ee leÊJee®es mJe©He peeCeC³ee®ee Òe³el ve
cnCepes leÊJe%eeve nes³e. cnCetve leÊJe%eevee®eer vescekeÀer J³eeK³ee keÀjCesDeefleMe³e keÀþerCe Deens.
leÊJe%eevee®eer J³eeK³ee keÀjC³ee®es DeveskeÀ Òe³elve DeepeJej PeeuesDeensle l³eeleerue keÀener J³eeK³ee Je
mJe©He DeeHeCe peeCetve IesT ³ee.
1. leÊ Je%eeve Fbefê³eiees®ej efJeéeeuee DeeOeej DemeCeeN³ee DevegYeJeeleerle meÊes®ee DeY³eeme
keÀjles:
leÊJe%eeve Debeflece meÊes®ee MeesOe Deens. ns efJeée DeeHeu³eeuee Heb®eWefê³eebÜejs mecepeles. DeeHeueer
%eeveWefê³es ¿ee efJeéee®es JeemleefJekeÀ %eeve k eÀ©ve IesC³eeme DemeceLe& þjleele. leÊJe%eevee®es GefÎä
DeeHeu³ee DevegYeJeeb®³ee HeueerkeÀ[s DemeCeeN³ee Debeflece meÊes®es %eeve keÀ©ve IesCes ns Deens. pe[êJ³e,
DeelceleÊJe, F&éej, efokedÀ, keÀeue ³ee meejK³ee mebkeÀuHeveeb®ee DeeHeCe Òel³e#e DevegYeJe IesT MekeÀle veener.
DeeHeu³eeuee DevegYeJeeme ³esCeeN³ee efJeefJeOe YeeweflekeÀ ieesäeRceO³es keÀener meceeve leÊJe Demeu³ee®eer peeCeerJe
DeeHeCeeme nesle Demeles. efJeefJeOe, efJeefYeVe Jemlegbceeieerue SkeÀlee mecepetve IesC³ee®ee Òe³elve leÊJe%eeveece O³es
kesÀuee peelees. Goe. ÒekeÀeMe keÀceer peemle Peeu³eeJej SkeÀ®e Jemleg efJeefJeOe jbieíìe oMe&efJeles. l³eecegUs
Jemleg®ee vescekeÀe jbie keÀesCelee Deens ne ÒeMve GHeefmLele neslees. yee¿e HeefjefmLeleer yeouele Demeleevee
Jemlet®es cetueYetle mJe©He keÀenerlejer JesieUs®e DemeeJes Demes leke&Àefveÿ yeg×eruee peeCeJele jenles. efJeefJeOe
DevegYeJeebceOetve ÒekeÀì nesCeeN³ee l³ee SkeÀe®e Debeflece meÊes®ee MeesOe IesC³ee®ee Òe³elve leÊJe%eeve keÀjles.
2. leÊJe%eeve meceûeles®ee ¢efäkeÀesve Deens:
leÊJe%eeve Debeflece mel³ee®ee MeesOe Iesle Demeu³eecegUs l³ee®es mJe©He Del³eble J³eeHekeÀ Deens.
efJeefJeOe %eeveMeeKee efJeéee®³ee efJeefMeä #es$ee®ee DeY³eeme keÀjleele. ceevemeMeeðe ceeveJeer ceveesJ³eeHeejeb®ee
DeY³eeme keÀjles. KeieesueMeeðe Deek eÀeMemLe ûenieesueeb®ee Je l³eeleerue Ie[ecees[eR®ee DeY³eeme keÀjles.
YeeweflekeÀMeeðe pe[ JemletbMeer mebyebefOele Deens.
leÊJe%eeve keÀesCel³eener SkeÀe efJeefMe<ì #es$eeMeer mebyebefOele vemetve mebHetCe& ceeveJeer peerJeve Je
l³ee®³ee meYeesJeej®eer HeefjefmLeleer l³eeb®³eeMeer mebyebefOele Deens. pe[ êJ³e lemes®e me®esleve ceveesJ³eeHeej;
DeelceleÊJe lemes®e F&éej leÊJe, efokedÀ -keÀeue keÀe³e&keÀejCe mebyebOe, l³eeb®es HejmHejmebyebOe, GefÎäîes ³ee
meJee¥®eer ef®eefkeÀlmee leÊJe%eeve keÀjles. efJeue [îetj@B쮳ee celes, leÊJe%eeve cnCepes meceûe DevegYeJee®ee
eEkeÀJee efJeefMeä DevegYeJee®ee meceûeles®³ee meboYee&ceO³es DeY³eeme nes³e.''
leÊJe%eeve cnCepes efJeefJeOe MeeKesleerue %eevekeÀCeeb®eer SkeÀ met$eye× ceeefuekeÀe Deens. leÊJe%eeve
DeeHeu³ eemeceesj efJeéeeleerue JesieJesieȳee leÊJeeb®es SkeÀef$ele Demes meb³egeqkeÌlekeÀ ef®e$e GYes keÀjles.munotes.in

Page 4

43. leÊJe%eeve cnCepes megmebieleHeCes ÒeMve mees[efJeC³ee®ee DeeìeskeÀeì Òe³elve nes³e:
leÊJe%eeve eE®eleveelcekeÀ Deens. l³eeleerue ÒeMve Del³eble J³eeHekeÀ Je Debeflece mJe©Hee®es
Demeleele. leÊJe%eeveele keÀener®e ie=nerle Oejues peele veener. DeeHeu³ee meJe& DevegYeJeebvee leke&ÀMeg×les®ee
efvekeÀMeesOe IesC³eemeeþer kesÀuesueer DeefJejle ef®eefkeÀlmee Deens. Del³eble leke&ÀkeÀþesjHeCes ÒeMveeb®eer GÊejs
MeesOeleevee ¿ee efJeéee®es megmebiele DeekeÀueve nesT MekeÀles. megmebieleHeCes ÒeMve mees[efJeleebvee ®egkeÀer®³ee
keÀuHevee, mebefoi Oe mebkeÀuHevee, HetJe&ûen ³eeb®ee l³eeie kesÀuee peelees. Je ¿ee efJeéee®es leke&Àmebiele DeekeÀueve
nesT MekeÀles. cnCetve Huesìes®³ee celes leÊJe%eeve cnCepes megmebieleHeCes leke&Àefveÿlesves ÒeMve mees[efJeC³ee®ee
HejekeÀeÿs®ee Òe³elve Deens.
4. leÊ Je%eeve efJeefJeOe %eeveMeeKeebceOeerue efme×ebvlee®ee mecevJe³e keÀjles:
nye&ì mHesvmej ®³ee celes leÊJe%eeve SkeÀ megmebIeefìle %eeve Deens. leÊJe%eeve peCet SkeÀ
meceJee³eer meWefê³e j®evee Deens. l³eeletve JesieJesieȳee %eeveMeeKeeb®³ee leÊJeeb®es Devegceeve keÀe{ues peeT
MekeÀles. efJeefJeOe Meeðes pes efvekeÀe³e& leÊJe%eeve keÀjles.
nye&ì& mHesvmej®³ee efJe®eejebvee mebMuesleÊJe%eeve efJeefMeä Meeðeeveer mLeeHeve kesÀuesu³ee efme×evleeb®eer mecevJe³eelcekeÀ mebj®evee keÀjCeejs
efJeéeJ³eeHeer Meeðe Deens.
5. leÊJe%eeve meJe& Meeðeeb®eer peveveer Deens:
peerJeve SkeÀ mebIemebIe%eeveMeeKee cnCepes®e Meeðes efvecee&Ce Peeueer.
kegÀletnueeceOetve ÒeMve GHeefmLele keÀ©ve l³ee l³ee ÒeMveeb®eer GÊejs MeesOele Demeleevee %eevemeeþe
efvecee&Ce nesle iesuee. p³ee ÒeMveeb®eer GÊejs efceUeueer l³eeb®eer JesieJesieUer Meeðes yevele iesueer. SkesÀkeÀeUer
YeeweflekeÀMeeðe ns vewmeefie&keÀ leÊJe%eeve nesles. ÒeeCee rMeeðe, ceevemeMeeðe F. leÊJe%eeveeletve®e efJekeÀefmele
Peeuesueer Meeðes Deensle. l³eecegUs leÊJe%eeveeuee meJe& Meeðeeb®eer peveveer cnìues peeles. leÊJe%eeveeuee
Meeðeeb®es Meeðe Je meJe& Meeðeeb®eer meece´e%eer Demesner cnìues peeles..
6. leÊJe%eeve mebkeÀuHeveeb®es efJeMuesS. pes. SDej meejKes efJeMuesDevegYeJeeleerle mebkeÀuHeveebMeer keÀener mebyebOe veener. ceeveJeer DevegYeJe ne®e leÊJe%eevee®ee DeY³eeme efJeDeen s. leÊJe%eeveeleerue meJe& ÒeMve YeekeÀUu³eecegUs iebYeej ÒeMve efvecee&Ce nesleele. Goe. pe[, êJ³e, ®ewlev³e leÊJe, mel³elee, MegYe, meeQo³e&,
Oece&, jeä^er³elJe, cew$eer, Òesce F l³eeefo ³eemeejK³ee mebkeÀuHeveeb®es DeLe& JesieJesieȳee ©Heeves DeefYeJ³ekeÌle
nesleele. keÀener JesUe lej l³eeb®es efme×evle SkeÀceskeÀeb®³ee efJejesOeer þjleele. De@efjmìe@ìue®³ee celes
keÀe³e&keÀejCe mebyebOe cetueYetle mebkeÀuHevee Deens. lej ¿etce®³ ee celes Demee mebyebOe DeefmlelJeele veener.
Deepe®³ee ³egieele cew$eer, Òesce lemes®e jeä^er³elJe, osMeÒesce ³ee meejK³ee mebkeÀuHeveeb®es DeLe&
efveOee&efjle keÀjerle Demeleevee meceepeeceO³es iebYeerj mecem³ee efvecee&Ce nesle Deensle. DeMee mebke ÀuHeveeb®esmunotes.in

Page 5

5vescekesÀ megmHeä DeLe&Gueie[tve meebefieleues iesues lej leÊJe%eeve ceeveJeer DevegYeJeebMeer Je ceeveJeer J³eJenejebMeer
pees[ues peeF&ue. efJeMuesne efJe®eej mee@¬esÀìerme®³ee celeebMeer pegUCeeje Deens. mee@¬esÀìerme®³ee celes leÊJeef®eblekeÀe®es keÀece
mebkeÀuHeveeb®ee megmHeä, efyeve®etkeÀ Je efveef½ele DeLe& ÒekeÀì keÀjC³eeme ceole keÀjC³ee®es Deens.
mee@¬esÀìerme®³ee celes Òel³eskeÀ ceveg< ³e efJeJeskeÀefveÿ peerJe Deens. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee ceveele %eeve megHle
DeJemLesle Demeles. leÊJeeE®elekeÀe®es keÀece ceeveJeer ceveeleerue %eeve efJeMuesSkeÀ megF&Ce yeeUeme pevce osle veener HeCe l³eeuee ³e e peieeceO³es ³esC³eeme ceole keÀjles. l³eeÒeceeCes®e
leÊJeeE®elekeÀ keÀesCelesner %eeve veJ³eeves efvecee&Ce keÀjerle veener Hejbleg efJeMuesDeJ³ekeÌle %eeveeuee DeeefJe1.2.2 leÊJe% eevee®³ee MeeKee:
leÊJe%eevee®ee DeY³eemeefJemecem³eeb®ee efJe®eej kesÀuee peelees. ³ee mecem³eeb®³ee mJe©Heevegmeej leÊJe%eevee®³ee efJeefJeOe MeeKee nesleele.
1. meÊeeMeeðe : meÊeeMeeðe DeLeJee meodJemletceerceebmee Debeflece meÊesefJekeÀjles. ³ee MeeKes®es oesve GHeefJeYeeie Deensle. Jemlegceerceebmee Debeflece meÊes®³ee mJe©HeeefJekeÀjles. efJeéeMeeðe YeeweflekeÀ efJeéee®³e e mJe©Hee®ee DeY³eeme keÀjles.
2. %eeveceerceebmee: ³ee MeeKesceO³es ceeveJeer %eevee®ee DeeOeej, mJe©He Je %eevee®eer meeOeves ³eeb®ee DeY³eeme
kesÀuee peelees.
3. leke&ÀMeeðe : leke&ÀMeeðe ³egeqkeÌleJeeoebleerue leÊJes Je l³eeb®³ee He×efleb®eer ef®e efkeÀlmee keÀjles. ³eesi³e Je
De³eesi³e ³egeqkeÌleJeeoebleerue HeÀjkeÀ leke&ÀMeeðeecegUs keÀjlee ³eslees.
4. veerefleMeeðe : ceeveJeer Dee®ejCe, ®eeefj$³e Je peerJevecetu³es ³eeb®³eeMeer mebyebefOele Demeuesueer ner MeeKee
veweflekeÀ leÊJe%eeve cnCetvene r DeesUKeueer peeles. peerJevee®³ee J³eeJeneefjkeÀ yeepetMeer veerefleMeeðe mebyebefOele
Deens.
5. meeQo³e&Meeðe : meeQo³e& ¿ee ceeveJeer cevee®³ee YeeJeefvekeÀ yeepetMeer mebyebefOele ÒeMveeb®eer ef®eefkeÀlmee
meeQo³e&Meeðe keÀjles. ³ee®³ee #es$eeceO³es ceeveJeer YeeJevee, keÀuee efveefce&leer, meeefnl³e efveefce&leer Je l³eeceOeerue
leÊJes, ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
6. Oecee&®es leÊJe%eeve : ³ee MeeKesceO³es Oecee&ceOeerue efJeefJeOe OeejCeeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. F&éej,
ogefjle, keÀce&keÀeb [ Fl³eeefo Oeeefce&keÀ mebkeÀuHeveebmeeþer yegef×efve<þ mHeäerkeÀjCe lemes®e meceLe&ve keÀjC³ee®ee
Òe³elve ³ee MeeKesceO³es kesÀuee peelees.
7. efJeMuesmebkeÀuHeveeb®es efJeMues8. meeceeefpekeÀ leÊJe%eeve : J³ekeÌleer®es meeceeefpekeÀ mebmLeebMeer Demeuesues mebyebOe lemes®e ¿ee mebmLeeb®es
Deeblej -mebyebOe ³eeb®ee DeY³eeme meeceeefpekeÀ leÊJe%eeveele kesÀuee peelees.munotes.in

Page 6

69. jepekeÀer³e leÊJe%eeve : jep³ee®es DeeoMe&, l³ee®es keÀe³e& ³eeb®ee efJe®eej jepekeÀer³e leÊJe%eeveele
kesÀuee peelees.
Òel³eskeÀ %eeveMeeKes®ee Giece leÊJe%eeveeletve Peeuee Deens. ceeveJeer %eevee®ee DeefOekeÀeefOekeÀ
efJemleej nesle Demeleevee leÊJe%eevee®³ee veJeveJeerve MeeKee Go³eeme ³esle Deensle. Goe. J³eJemLeeHevee®es
leÊJe%eeve, efMe#eCee®es leÊJe%eeve, Feflenemee®es leÊJe%eeve F.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) `leÊJe%eeve' Meyoe®ee DeLe& keÀe³e Deens ?
2) leÊJe%eev e meceûeles®ee ¢efäkeÀesve keÀM³ee ÒekeÀejs Deens ?
3) leÊJe%eevee®eer efJeMues4) leÊJe%eevee®³ee MeeKee keÀesCekeÀesCel³ee Deensle.
1.3 veweflekeÀ leÊJe%eevee®³ee J³eeK³ee Je mJe©He
huesìes®³ee celes leÊJe%eeve Dee½e³e& YeeJeves®es DeHel³e Deens. DeeHeu³ee meYeesJeej Demeuesu³ee
efJeéee®³ee mJe©HeeefJeIesC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee meg© nesles. ceeveJ eer Dee®ejCeeceO³es efometve ³esCeeN³ee cetu³eebefJeveweflekeÀ leÊJe%eeve DeLeJee veerefleMeeðe Go³eeme Deeues. ceveg<³ee®³ee Jele&veeceO³es DeefOekeÀ G®®elece, Þesÿ
DeMee DeeoMee&®ee MeesOe peeCeJele Demelees. ceeveJeer ke=Àlee r keÀener O³es³eeves Òesefjle Peeuesu³ee Demeleele.
ceveg<³e peerJevee®³ee meJe&Þesÿ O³es³eeuee HejceÒeeHleJ³e, MegYe, keÀu³eeCe, Fä, Hejce O³es³e, Summum
Bonum Demesner mebyeesefOeues peeles. meJe&Þesÿ O³es³eeuee Devegue#etve ceeveJeer ke=Àleer®es cetu³ec eeHeve
veerefleMeeðeele kesÀues peeles.
1.3.1 veweflekeÀ leÊJe%eevee®³ee J³eeK³ee:
veweflekeÀ lelJe%eeve DeLeJee veerefleMeeðeeme Fbûepeer YeePhilosophy Demes cnìues peeles. Ethics ne Meyo Ethos ¿ee ûeerkeÀ MeyoeJe©ve Deeuee Deens.
Ethos cnCepes ®eeueerjerleer, meJe³eer eEkeÀJee ©{er nes³e. Moral ne Meyo Mores ¿ee ue@ìerve Meyoe
Je©ve Deeuee Deens. l³ee®eener DeLe& ®eeueerjerleer, meJe³eer eEkeÀJee ©{er Demee neslees. l³eecegUs MeyoMe: DeLe&
Iesleu³eeme veerefleMeeðe ns ®eeueerjerleer, meJe³eer eEkeÀJee ©{eR®es Meeðe Deens. ©{er eEkeÀJee ®eeueerjerleer ¿ee
SKeeÐee efJeefMeä mecetneves ceev³elee efouesu³ee ke=Àleer Demeleele. l³ee mecetne®ee IeìkeÀ Demeuesu³ee
J³ekeÌleerves efJeefMeä ©{er DeLeJee ® eeueerjerleerÒeceeCe Dee®ejCe keÀjCes l³ee J³ekeÌleermeeþer yebOevekeÀejkeÀ þjles.
Hee½eel³e HejbHejsvegmeej veweflekeÀ leÊJe%eevee®ee Go³e ûeerme osMeeceO³es Peeuee Je l³ee®es Þes³e De@efjmìe@ìue
³ee ûeerkeÀ leÊJeeE®elekeÀeuee efoues peeles.munotes.in

Page 7

7`veerleer ' ne Meyo `veer' ¿ee OeeletHeemetve yeveuee Deens `veer' cnCepes vesCes. DeeHeCeeme
Dee³eg<³ee®³ee ceeiee&Je©ve veerìHeCes IesTve peeles leer `veerleer' leer nes³e. veerefleMeeðe cnCepes DeeoMe&
peerJevee®³ee jerleer®es Meeðe nes³e.
veweflekeÀ leÊJe%e eve DeLeJee veerefleMeeðee®³ee DeY³eemeefJeJ³eeK³ee efou³ee peeleele. l³ee Heg{erueÒeceeCes -
Hee@umeveves veerefleMee ðee®eer J³eeK³ee ``©{er DeLeJee veereflece Êee³eeb®es Meeðe'' DeMeer kes Àueer Deens.
ce@kesÀvPeer®³ee celes, `veerefleMeeðe Dee®ejCee®³ee FälesmebyebOeer DeLeJee ³eesi³elesmebyebOeer SkeÀ ef®eefkeÀlmee
nes³e. efveefleMeeðe ceeveJeer Dee®ejCee®es efme×evle meebietve Fäeefveälee DeeefCe ³eesi³ee³eesi³elee ¿eeb®³ee
meboYee&le ceeveJeer ke=ÀleeR®es c etu³eceeHeve keÀjles.''
mesLe ®³ee celes `F älesmebyebOeer ®es Meeðe¿ee¢äerves ceeveJeer O ³es³e DeeefCe ke Àle&J³e¿eeb®es meJeex Êece Demes
Meeðec n C e p e sv e e r e f l e M e e ðen e s³e. '
peogveeLe efmevne ³eeb®eer veerefleMee ðee®eer J ³eeK³ee, ``peerJeveele Devegm ³etle Demeuesu³ee
HejceÒeeHleJ³ee®eer ceerceebmee cnCepes veerefleMeem$e nes³e. ''
efJeefue ³ece efueueer ³eeb®eer J³eeK³ee meJe&J ³eeHeer Je DeefOeke À³eesi³eD e e n s .v e e r e f l e M e e ðen sm e c e e p e e l e
jenCeeN ³ee ceeveJeeb ®³ee Dee ®ejCee ®es DeeoMeea Mee ðeD e m e t v e ¿eeDee®eejCee®³ee FäeefveälesmebyebOeer
DeeefCe ³eesi³ee³eesi³elesmebyebOeer efveCe&³e osCeejs Meeðe Deens.
1.3.2 veweflekeÀ leÊJe%eevee®es mJe©He:
veerefleMeeðee®³ee GHejeskeÌle J³eeK³eeceOetve veweflekeÀ leÊJe%eevee®es mJe©He Heg{erue ÒeceeCes meebiel ee
³esF&ue ë -
veerefleMee ðeS k e ÀMeeðeD e e n s :
SKeeÐee efJeefMeä ÒekeÀej®³ee IeìveebefJecnCepes Meeðe nes³e. Ieìveeb®es efvejer#eCe, JeieeakeÀjCe Je mHeäerkeÀjCe ³ee leerve Hee³eN³eebceOetv e efJeefMeä
ÒekeÀej®³ee IeìveemecetneceO³es met$eye×lee DeeCeueer peeles.
veerefleMeeðe Meeðeer³e He×leer®³ee Jejerue eflevner Hee³eN³eeb®ee DeJeuebye keÀjles. DeeHeu³ee
meeceeefpekeÀ peerJeveeceO³es DeeHeCe ceeveJeer Jele&veeefJeDemelees. ceeveJeer Dee®ejCee®es Je DeM³ee ÒekeÀej®³ee veweflekeÀ efJeOeeveeb®es efvejer#eCe lemes®e JeieeakeÀjCe
veerefleMeem$e keÀj erle Demeles. veweflekeÀ efJeOeeveeb®ee HejmHejebMeer lemes®e DeeoMee&Meer keÀmee mebyebOe Deens ¿ee®es
mHeäerkeÀjCe veerefleMeeðe keÀjles.
veerefleMee ðeS k e ÀD e e o M e e aM e e ð eD e e n s :
ceeveJeer cevee®es eE®eleve#ecelee, YeeJeelcekeÀlee Je ef¬eÀ³eelcekeÀ lee Demes leerve Hewuet Deensle.
eE®eleve#ecelescegUs ceveg<³e %eevee®ee MeesOe Ieslees Je mel³e peeCeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. ceveg<³eeuee
YeeJeelcekeÀlescegUs ceveesefJekeÀejeb®ee (YeeJeveeb®ee) DevegYeJe ³eslees Je meeQo³ee&®eer efveefce&leer kesÀueer peeles.
ef¬eÀ³eelcekeÀlescegUs ceveg<³e DevegYeJe ³esCeeN³ee JemlegefmLeleer®³ee HeueerkeÀ[s peeTve MegYe (keÀu³eeCe) ÒeeHle
keÀ©ve IesC³ee®ee keÀjlees. cnCepes®e ceveg<³e peerJevee®eer mel³e, meewo³e& Je efMeJe (MegYe/keÀu³eeCe) ner leervemunotes.in

Page 8

8Debeflece O³es³ es Deensle. ¿ee leerve Debeflece O³es³eebJej DeeOeeefjle leerve ÒekeÀej®eer Meeðes Go³eeme Deeueer.
mel³e ¿ee DeeoMee&®ee DeY³eeme leke&ÀMeeðe keÀjles. meeQo³e& ³ee DeeoMee&®ee DeY³eeme meeQo³e&Meem$eeceO³es
kesÀuee peelees. veerefleMeeðe efMeJe (MegYe/keÀ u³eeCe) ³ee O³es³ee®ee DeY³eeme keÀjles. l³eecegUs veerefleMeeðe,
leke&ÀMeeðe Je meewo³e&Meeðe ner leervener DeeoMeea Meeðes þjleele. YeeweflekeÀMeeðe, jmee³eveMeeðe ¿ee
meejK³ee vewmeefie&keÀ DeLeJee JeCe&veelcekeÀ MeeðeebHes#ee DeeoMeea Meeðe efYeVe Deme les.
vewmeefie&keÀ MeeðeebceO³es JemlegefmLeleer®es ³eLeeLe& JeCe&ve kesÀuesues Demeles. ner Meeðes IeìveebMeer
mebyebefOele Demeleele. DeeoMeea Meeðe cetu³eebMeer DeLeJee DeeoMee¥Meer mebyebefOele Demeles. vewmeefie&keÀ Meeðes keÀe³e
Deens ³ee®ee efJe ®eej keÀjles lej DeeoMeea Meeðe keÀe³e DemeeJe³eeme nJes ³ee®ee efJe®eej keÀjles.
vewmeefie&keÀ MeeðeebceO³es Ieìveeb®eer keÀejCes l³eeb®³ee efJekeÀemee®³ee DeJemLee meebietve Ieìveeb®es
mHeäerkeÀjCe kesÀues peeles. DeeoMeea MeeðeebceO³es cetu³eeb®es efJeJes®eve kesÀues peeles. Hejbleg l³eeb®ee Giece DeLeJee
efJekeÀeme ³eeyeÎue keÀener®e mHeäerkeÀjCe kesÀues peele veener.
vewmeefie&keÀ Meeðeeb®es keÀe³e& ceeHevee®es Demetve Òel³eskeÀ Meeðe l³ee®³ee #es$eeleerue leL³eeb®es ³eLeeLe&
yeejkeÀeJes veeW oefJeles. DeeoMeea Meeðeeb®es keÀe³e& cetu³eceeHevee®es Deens. ceeveJeer ke=ÀleeR®es Fä eEkeÀJee Deefveä,
³eesi³e eEkeÀJee De³eesi³e Demes cetu³eceeHeve veerefleMeeðe keÀjles.
vewmeefie&keÀ MeeðeebceOeerue efve³eceeb®eer DeLeJee leÊJeeb®eer efme×lee e foueer peeles. l³eele IeìveebkeÀ[s
yeIeC³ee®ee ¢efäkeÀesve leke&Àefveÿ Demelees. DeeoMeea MeeðeebceOeerue cetu³eeb®eer efme×lee oslee ³esle veener.
cetu³eeb®eer kesÀJeU ÒeMebmee®e kesÀueer peeT MekeÀles. lemes®e vescekeÀer keÀesCeleer cetu³es Dee®ejCeele D eeCeeJeerle ns
ceveg<³ee®eer mebkeÀuHeMekeÌleer þjefJeles, yeg×er veener.
vewmeefie&keÀ MeeðeebceOeerue efJeOeeveebvee leL³eefJeefJeOeeves mel³e eEkeÀJee Demel³e ³eeHewkeÀer SkeÀ Demeleele. De eoMeea MeeðeebceOeerue efJeOeeveebvee cetu³eefJeefJeOeeves (efveCe&³e) cnìues peeles. DeMeer cetu³eefJevewmeefie&keÀ Meeðeeb®³ee yeeyeleerle ceveg<³ee®ee %eeveefJeDeeoMeea Meeðee®³ee yeeyeleerle ceveg<³ee®ee ef¬eÀ³eeMeerueles®ee Yeeie cnCepes ceveg<³ee®eer mebkeÀuHeMeeqkeÌle Del³eble
peesjkeÀmeHeCes keÀe³e&jle Demelees.
veerefleMee ðe ceeveJeer Dee ®ejCee ®³ee DeeoMee ¥®es Mee ðeDeens:
veerefleMeeðe ceeveJeer ®eeueerjerleeR®es DeLeJee meJe³eeR®es Meeðe Deens. peerJeve cnCepes ke=ÀleeR®eer SkeÀ
DeKeb[ ceeefuekeÀe Deens. JeejbJeej kesÀuesu³ee ke=ÀleeR®eer meJe³e yeveles Je meJe³eerletve J³ekeÌleer®es ®eeefj$³e Ie[le
peeles. J³ ekeÌleer®es ®eeefj$³e l³ee®³ee Dee®ejCeeceOetve ÒekeÀì nesles.
mHesvmej®³ee celes Dee®ejCe cnCepes ke=ÀleeR®es O³es³eeMeer mecee³eespeve nes³e. SKeeos efJeefMeä O³es³e
ÒeeHle keÀ©ve IesC³eemeeþer Je keÀener meeOeves efveJe[tve kesÀuesueer menslegkeÀ k e=Àleer cnCepes Dee®ejCe nes³e.
Dee®ejCe ns SkeÀe efJeefMeä O³es³eeves (DeeoMee&ves) Òesefjle Peeuesues Demeles. cnCetve veerefleMeeðe ceeveJeer
Dee®ejCeeleerue DeeoMee&®es Meeðe Deens.munotes.in

Page 9

9veerefleMee ðe ceeveJeer ke= ÀleeR®es cetu ³eceeHeve ke Àjles:
veweflekeÀles®ee efJe®eej ceeveJeer ke=ÀleeRMeer mebyebefOele Demelees. veerefleMeeðe ceeveJeer Dee®ejCee®eer
cnCepes®e ceveg<³ee®³ee menslegkeÀ ke=ÀleeR®eer DeeoMee&Meer leguevee keÀ©ve l³ee ke=ÀleeR®es cetu³eceeHeve keÀjles.
cetu³eceeHeve keÀjleevee l³ee mens letkeÀ ke=ÀleeRvee Fä eEkeÀJee ³eesi³e lemes®e Deefveä eEkeÀJee De³eesi³e þjefJeues
peeles.
Right (³eesi³e) ne Meyo ue@efìve YeeRectus ¿ee Meyoe®ee DeLe& ``efve³eceevegmeej'' Demee neslees. keÀesCeleener efve³ece keÀener Dev³e O³es³e ÒeeHle
keÀjC³ee®es meeOeve Demelees. efve³ece mJele: meeO³e vemelees.
(Good )Fä ne Meyo pece&ve Yee³ee Meyoe®ee DeLe& keÀesCel³eener O³es³eeme GHe³egkeÌle Demee neslee. l³eecegUs Fä ne Meyo O³es³e lemes®e
O³es³eeÒele peeC³eeme GHe³egkeÌle ³ee DeLee&ves JeeHejuee peelees.
Dee®ejCe cnCepes O³es³eebMeer ke=ÀleeR®es mecee³eespeve nes³e. pej ns mecee³eespeve efve³e ceevegmeej
Demesue lej les Dee®ejCe ³eesi³e þjles. pej Demes mecee³eespeve O³es³e ÒeeHle keÀ©ve IesC³eeme GHe³egkeÌle
Demesue lej Demes Dee®ejCe Fä Demeles. efve³eceyee¿e ke=Àleer De³eesi³e Demeles Je O³es³eeÒele peeC³eeme
De³eMemJeer þjuesueer ke=Àleer De efveä Demeles.
ceeveJeer O³es³es Je O³es³eemeeþer GHe³egkeÌle meeOeves ³eeb®³ee DeeOeejeves ceeveJeer Dee®eejCee®es
cetu³eceeHeve veerefleMeeðeeceO³es kesÀues peeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1. veerefleMeeðee®eer J³eeK³ee keÀM³ee ÒekeÀejs kesÀu eer peeles?
2. veweflekeÀ leÊJe%eevee®ee DeY³eeme efJe3. ceeveJeer cevee®es keÀesCekeÀesCeles Hewuet Deensle?
4. veerefleMeeðeeme DeeoMeea Meeðe keÀe cnCeleele?
veerefleMee ðe:m e w ×eefvleke ÀMeeðe keÀer J³eeJeneefjke ÀMeeðe?
DeveskeÀ Hee½eel³e leÊJeeE®elekeÀeb®³ee celes veweflekeÀ leÊJe%eeve ns J³eeJeneefjkeÀ eEkeÀJee GHe³eesefpele
Meeðe veener. J³eeJeneefjkeÀ Meeðe DeeHeCeeme `keÀmes keÀjeJes' ³ee®es %eeve osles. efJeefMe<ì O³es³e lemes®e
O³es³eÒeeHleer®eer meeOeves ³ee ®es ceeie&oMe&ve J³eeJeneefjkeÀ MeeðeebceO³es kesÀues peeles. JewÐekeÀMeeðe ns SkeÀ
J³eeJeneefjkeÀ Meeðe Deens. ®eebieues Deejesi³e cnCepes vescekesÀ keÀe³e lemes®e ®eebieues Deejesi³e keÀesCel³ee
ceeiee&ves ÒeeHle nesles. Deejesi³e efyeIe[u³eeme jesie otj keÀmes keÀjeJes ¿ee meJe& yeeyeeR®es ceeie&oMe&vemunotes.in

Page 10

10JewÐekeÀMeem$eele kesÀues peeles. Hee½eel³e efJe®eejJebleeb®³ee celes veerefleMeeðe efme×evleeb®eer mLeeHevee keÀjles.
Hejbleg peerJevee®eer O³es³es ÒeeHle keÀMeer nesleerue ³ee®es ceeie&oMe&ve keÀjerle ve ener.
Yeejleer³e HejbHejsceO³es veerefleMeeðe SkeÀ J³eeJeneefjkeÀ Meeðe Deens. yengleskeÀ Yeejleer³e oMe&ves
cees#e ns peerJevee®es HejceÒeeHleJ³e ceeveleele. l³ee®eyejesyej cees#e ns meJeex®®e O³es³e ÒeeHle keÀ©ve IesC³eemeeþer
efJeefMeä Dee®ejCe mebe fnlee efveOee&efjle keÀjleele. ³eesie oMe&ve, yeew× oMe&ve, pewve oMe&ve lemes®e Jesoevle
oMe&ve l³eeb®³ee Deveg³ee³eebmeeþer efJeefMeä ceeie& DeeKetve osleele. ÞeerceodYeieJeod ieerlesceO³es lej J³ekeÌleer®eer
vescekeÀer keÀle&J³es meg×e meebefieleueer ie sueer Deensle.
veerefleMee ðe keÀuee veener:
veerefleMeeðe ceveg<³ee®³ee peerJevee®³ee J³eeJeneefjkeÀ yeepetMeer cnCepes Dee®ejCeeMeer mebyebefOele Deens.
l³eecegUs Demee ÒeMve GHeefmLele neslees keÀer ®eebieues Dee®ejCe Deelcemeele keÀjlee ³esles keÀ e? p³ee ÒeceeCes
mebieerle, ve=l³e, ef®e$ekeÀuee Fl³eeefo keÀuee JeejbJeej efJeefMeä ke=Àleer kesÀu³eeves efMekeÀlee ³esleele. l³eeÒeceeCes
veerefleceeve yeveCes efMekeÀlee ³esF&ue keÀe? ce@ke@ÀvPeerves ¿ee ÒeMvee®es GÊej MeesOeC³eemeeþer veerefleMeeðe Je keÀuee
³eeb®eer leguevee kesÀueer. l³ee®³ee celes veerefleMeeðe keÀuee veener. ®eebieu³ee Dee®ejCee®eer keÀuee efMekeÀlee ³esCeej
veener. ce@ke@ÀvPeer®³ee celes veerefleMeeðe Je keÀuee ³eebleerue Yeso Heg{erue ÒeceeCes Deens: -
ce@ke@ÀvPeer®³ee celes keÀuee SkeÀ efJeefMeä #es$eeMeer mebyebefOele Demeles lej veerefleMeeðe mebHetCe& ceeveJeer
peerJeveeMeer mebyebefOele Demeles. keÀues®es #es$e ce³ee&efole Demetve Dee®ejCee®es Je veweflekeÀles®es #es$e Del³eble
J³eeHekeÀ Deens.
p³ee J³ekeÌleerceO³es k eÀueeke=Àleer efvecee&Ce keÀjC³ee®es meeceL³e& Demeles lees keÀueekeÀej þjlees. Hejbleg
®eebieueer ke=Àleer keÀjC³ee®es meeceL³e& DemeCeeje ceeCetme veerefleceeve þjle veener. pees Òel³e#eele veerleerves
Jeeielees lees ceeCetme ®eebieuee ceeCetme þjlees.
SKeeÐee keÀueeke=Àleer®es cetu³eceeHeve keÀjleevee l³ee keÀueekeÀeje®ee DeblemLe nslet ue#eele Iesleuee
peele veener. ceeveJeer Dee®ejCee®es cetu³eceeHeve keÀjleevee keÀl³ee&®ee DeblemLe nslet efveCee&³ekeÀ Demelees.
keÀueekeÀej keÀeueeblejeves De eHeueer keÀuee mees[tve osT MekeÀlees. iee³ekeÀ ieeCes ieeC³ee®es LeebyeJet
MekeÀlees Je lejerner lees efpeJeble Demeslees eEkeÀJee l³ee®³ee ce=l³egveblejner lees iee³ekeÀ®e jenlees. meodiegCeer ceeCetme
efpeJeble DemesHe³e¥le meoe®ejCeer DemeeJe³eeme nJee . p³eeJesUer l³ee®es Dee®ejCe ³eesi³e jnele veener l³eeJesUer
lees meodiegCeer jnele veener. keÀuesHeemetve efveJe=le neslee ³esle veener.
ce@ke@ÀvPeer ®es ns efJe®eej Deepe®³ee ³egieelener cenÊJee®es Deensle. Deepe DeveskeÀ veJeveJeerve
DeY³eeme¬eÀ ce Go³eeme ³esle Deensle. efJeMesDee®ejCee®eer keÀuee Deelcemeele keÀjlee ³esCeej veener. ®eebieues Dee®ejCe Je veweflekeÀlee ner J³ekeÌleer®eer
DeebleefjkeÀ yeepet Deens. DeY³eeme ¬eÀceeceOetve yee¿e Jele&ve efMekeÀefJeues peeT MekeÀles. Hejbleg ceveg<³ee®³ee
®eeefj$³eeceOeerue meodiegCe efMekeÀefJeues peeT MekeÀleerue keÀe³e ? J³eeqkeÌlecelJe efJekeÀemee®³ee efMeefyejeceOetve
J³ekeÌleer KejesKej veerefleceeve yevet MekesÀue keÀe ne ÒeMve DevegÊejerle jenlees.
veerefleMee ðec e t u ³eeMeer mebyebefOele Deens:
veerefleMeeðe ceeveJeer Dee®ejCee®³ee FälesmebyebOeer DeLeJee ³eesi³elesmebyebOeer ef®eefkeÀlmee keÀjles.
veerefleMeeðeeleerue ÒeMve cetu³eebMeer mebyebefOele Demeleele. cetu³eefJe

Page 11

11Deble:ÒesjCee ³eeletve efoues p eeleele. veweflekeÀ leÊJe%eevee®³ee ¢efäkeÀesveeletve cetu³e cnCepes keÀe³e ³eesi³e
Deens, keÀe³e Fä Deens lemes®e ceeveJeer peerJeveele keÀe³e cenÊJee®es Deens eEkeÀJee F®íe keÀjC³eemeejKes Deens
les nes³e. cetu³eeb®ee mebyebOe ke=Àleer®eer efveJe[ keÀjC³ eeMeer ³eslees. p³ee ke=ÀleercegUs peerJevee®es mebJeOe&ve nesles
DeM³ee ke=Àleer®eer efveJe[ keÀjeJe³eeme nJeer. Debeflece meÊee DeeefCe Deblejelcee, efvemeie& DeeefCe ®ewlev³e ³eeb®³ee
Deeblejef¬eÀ³esceOetve cetu³es efvecee&Ce nesle peeleele. ³eeletve ce eveJeer DeefmlelJe DeefOekeÀeefOekeÀ mece=× nesle
peeles. ceeveJeer cetu³es ner efJekeÀefmele nesle peeCeeN³ee ceveeuee peeCeefJeuesu³ee Debeflece meÊes®³ee mJe©Hee®³ee
KeeCeeKegCee Deensle. keÀevì ves DeefmlelJe DeeefCe cetu³e ³eeleerue HeÀjkeÀ oMe&efJeue eD e e n s .
leL³e DeeefCe cetu³es : vewmeefie&keÀ Meeðes leL³eebMeer mebyebefOele Demeleele. pes DeefmlelJeele `Deens' l³ee®³eeMeer
leL³es pees[uesueer Demeleele. efJeefMeä efokedÀkeÀeue ceO³es DemeCeeN³ee Jemlet eEkeÀJee Ie[C eeN³ee Ieìveebvee
leL³e cnìues peeles. ceeveJeer DevegYeJee®³ee keÀ#esceO³es pesJe{s peeCeJeles l³ee®³ee HeueerkeÀ[s leL³eebvee Dev³e
keÀener megHle DeLe& vemelees. Ieìveeb®es JeCe&ve keÀjlee ³esles. leL³e cnìues keÀer les mel³e Deens Demes ie=nerle
Oejues peeles. leL³e meYeesJeej DemeCeeN³ee efJeéee®³ee ceeefnleer®ee SkeÀ DebMe Demeles. leL³ee®ee mebyebOe
ceeveJeer yeg×erMeer Demelees.
DeeoMeea Meeðes cetu³eebMeer mebyebefOele Demeleele. cetu³eeb®ee mebyebOe `keÀe³e DemeeJe³eeme nJes'
³ee®³eeMeer Deme lees. peerJeveeceO³es p³eeb®ee ceeieesJee I³eeJee, p³eebvee meeO³e ceeveeJes DeM³ee ieesäer cnCepes
cetu³e nes³e. cetu³es vesnceer®e Ieìveeb®³ee, leL³eeb®³ee Heeée&YetceerJej Demeleele DeeefCe l³eeb®eer Deblece&veeves
peeCeerJe nesles. cetu³es DeeosMeelcek eÀ DeeefCe cetu³eebkeÀve keÀjCeejs Demeleele. efJeée pe[ êJ³e, efokedÀ, keÀeue,
keÀejCelee ³ee Oeei³eeveer yeveuesuesDeens. cetu³es ¿ee efJeefMeä ®eewkeÀìer®³ee keÀ#esyeensj lemes®e DeefOekeÀ Þesÿ
Demeleele. cetu³eebvee mel³e DeLeJee Demel³e cnCelee ³esle veener. cetu³es ceeveJeer cevee®³ee YeeJeelcekeÀ
Yeeieeuee meblegä keÀjleele.
Dev³e pe[ JemletbÒeceeCes cetu³eebvee YeeweflekeÀ DeefmlelJe vemeles. cetu³eeb®es DeefmlelJe efokedÀ
keÀeuee®³ee HeueerkeÀ[s Demetve leer mJele:ntve DeefmlelJeele Demeleele . ¿ee efJeéee®es %eeve DeeHeu³eeuee Fbefê³es
Je yegef× ³eeb®³ee Üejs nesles. cetu³eeb®es %eeve Deble:Òe%esves Je leelkeÀeU nesles. cetu³es DeeHeu³eeuee DevegYeJeeme
³esCeeN³ee efJeéee®³ee HeueerkeÀ[s Demeleele.
¿ee efJeéeele nesCeeN³ee Ie[ecees[eR®³ee yeewef×keÀ DeekeÀuevee®ee DeHeefjne³e& HeefjCeece cnCetve
cetu³eefJeDeens. peesHe³e¥le leL³e Deensle leesHe³e¥le l³eeb®³ee Heeée&YetceerJejerue c etu³eeb®es Devegceeve nesle jenCeej. cetu³e
Je JemlegefmLeleer SkeÀceskeÀebHeemetve JesieUs keÀjlee ³esCeej veenerle. cetu³eebefMeJee³e DeefmlelJe veener Je
DeefmlelJeeefMeJee³e cetu³es veenerle.
meeO³e cetu³es Je meeOeve cetu³es :
cetu³eebkeÀ[s yeIeC³ ee®es JesieJesieUs ¢efäkeÀesve Demet MekeÀleele. meJe& cetu³es ceeveJeer J³eeqkeÌlelJee®³ee
efJekeÀemeeceOeerue cenÊJee®³ee Hee³eN³eebJejerue DevegYeJe Deensle. cetu³eebvee efou³ee peeCeeN³ee cenÊJeevegmeej
cetu³eeb®es JeieeakeÀjCe keÀjlee ³esles.
meeO³e cetu³eebvee DeebleefjkeÀ cetu³e DeLeJee mJeleescetu³e cnìues peeles. mel³e, meeQo³e&,
meefn

Page 12

12HeefjCeeceebcegUs cenÊJee®eer ve þjlee leer cetuele: c enÊJee®eer þjleele. mel³e DeLeJee meeQo³e&ner Dev³e
keÀMeeMeerner meceäer Peeueer veener lejerner, mJeleb$eHeCes meeO³e keÀjeJeerle DeMeer cetu³es Deensle. meefn®eeefj$³e F. cetu³eeb®eer F®íe meefncetu³eebvee DeebleefjkeÀ cetu³e Deens Je ogmeN³ee keÀener O³es³eeb®³ee ÒeeHleer®eer l³eebvee DeHes#ee veener.
meeOeve cetu³eebvee mJele:®es keÀener cetu³e vemetve Dev³e cetu³eeb®³ee ÒeeHleermeeþer l³eeb®eer F®íe
kesÀueer peeles. meeOeve cetu³eebvee yeefn:mLecetu³e Demesner cnìues peeles. keÀener efJeefMeä GÎsMeeves meeOeve
cetu³eebvee ÒeeHle kesÀues peeles. meeOeve cetu³eebvee l³eeb®³ee Hes#ee yeensjerue ieesäer ÒeeHle keÀjC³eemeeþer cenÊJe
ÒeeHle nesles. meeOeve cetu³eebcegUs De efOekeÀ cetu³eJeeve O³es³e ÒeeHle nesles. ®e®e®emeeO³eecegUs cetu³e ÒeeHle nesles. l³eebvee mJeleb$eHeCes cetu³e vemeles.
meeO³e cetu³e Je meeOeve cetu³es ¿ee meb%ee meeHes#e Deensle. ner oesvner Òeleer®eeR cetu³es
SkeÀceskeÀebHeemetve mebHetCe&le³ee mJeleb$e veenerle. GefÎäeuee Devegme©ve cetu³es meeO³e cetu³es DeLeJee meeOeve
cetu³es þjleele. SKeeÐee J³ekeÌleermeeþer pes GefÎä Demesue les Dev³e J³ekeÌleermeeþer kesÀJeU meeOeve Demet
MekeÀles. Goe. yeguesì ì^sve SKeeÐee DeefYe³ebl³eemeeþer meeO³e Demesue lej leer®e yeg uesì ì^sve SKeeÐee
ÒeJeeMeemeeþer Feq®íle mLeUer ueJekeÀj peeC³ee®es meeOeve Demesue. ®eeueC³ee®ee J³ee³eece ¿ee meeOeveeves
®eebieues Deejesi³e ns meeO³e ÒeeHle nesles. lej ®eebieues Deejesi³e ¿ee meeOeveeves leerLe&³ee$ee ns meeO³e ÒeeHle
nesT MekeÀles.
cetu³eeb®es JeieeakeÀjCe DeLeJee ÒeleJeejer keÀener Jesieȳee ÒekeÀejs kesÀues peeles -Oeve cetu³es Je $eÝCe
cetu³es, GlHeeokeÀ cetu³es Je DeveglHeeokeÀ cetu³es, Meeéele cetu³es Je veéej cetu³es Fl³eeefo. meJe&meeOeejCeHeCes
meeO³e cetu³es meeOevecetu ³eebHes#ee Þesÿ ceeveueer peeleele. Oeve cetu³es $eÝCe cetu³eebHes#ee G®®e Òeleer®eer
þjleele.
ceeveJeer ceve ns cetu³ee®es DeeÞe³emLeeve Deens. yee¿e HeefjefmLeleeruee efouesuee SkeÀ efJeefMeä
ÒekeÀej®ee Òeeflemeeo cnCepes cetu³e nes³e. ceeveJeer c evee®eer leerve keÀe³ex Deensle -efJe®eej, YeeJevee Je mebkeÀuHe.
cevee®³ee keÀe³ee¥vee Devegue#etve Deveg¬eÀces yeewef×keÀ cetu³es (mel³e) meeQo³ee&lcekeÀ cetu³es (meeQo³e&) Je veweflekeÀ
cetu³es (MegYe) Demeleele. mel³e, meeQo³e& Je efMeJe, MegYe ner Jewe féekeÀ cetu³es Deensle.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1. veerefleMeeðe J³eeJeneefjkeÀ Meeðe Deens keÀe³e?
2. veerefleMeeðe keÀuesHeemetve JesieUs keÀmes Deens?
3. leL³e DeeefCe cetu³e ³eele keÀe³e HeÀjkeÀ Deens?
4. cetu³e cnCepes keÀe³e?
5. meeO³e cetu³e Je meeOeve cetu³e cnCepes keÀe³e?munotes.in

Page 13

131.4 veweflekeÀ leÊJe%eevee®³ee MeeKee
SkesÀ keÀeUer ®eeueerjerleer, meJe³eer DeLeJee ©{ eR®es Meeðe Demeuesues veerefleMeeðe Deepe ®eej
MeeKeebceO³es efJekeÀefmele Peeues Deens. veerefleMeeðee®³ee JeCe&veelcekeÀ veerefleMeeðe, DeeoMeea veerefleMeeðe,
DeefOeveerefleMeeðe Je GHe³eesefpele veerefleMeeðe DeMee ®eej MeeKee Deensle.
1. JeCe&veelcekeÀ veerefleMeem$e:
meceepeeceO³es p³ee veerefleefJeveerefleMeeðeeceO³es kesÀuee peelees. efvejefvejeȳee meceepemecetnebceO³es JesieJesieȳee veerefle®³eemebkeÀuHevee lemes®e
Dee®eejCeeefJekeÀeueeveg©He veweflekeÀ mebkeÀuHevee yeouele peeleele. JesieJesieȳee ceeveJe mecetnebceOetve Je JesieJesieȳee keÀeUer
©{ Demeuesues veweflekeÀ me bkesÀle Je Dee®ejCeefJekeÀjles. veerefleMeeðee®ee Fefleneme Je efJekeÀeme ³eeb®ee DeY³eeme JeCe&veelcekeÀ veerefleMeeðeele kesÀuee peelees.
JesUesJesUer meceepeebceO³es Òe®eefuele Demeu esu³ee ©{er HejbHeje, ÒeLee, lemes®e efveefveeWo JeCe&veelcekeÀveerefleMeeðe keÀjles.
pevemecetne®es veweflekeÀ DeeoMe& Je mecetnebceOeerue Jeefpe&le Dee®ejCe (ke=Àleer JeMeyoes®®eejCe ³eeb®eer
ef®eefkeÀlmee veerefleMeeðe e®³ee ³ee MeeKesceO³es kesÀueer peeles. keÀesCel³ee ke=Àleer ³eesi³e, keÀesCel³ee ke=Àleer De³eesi³e,
meoe®eej DeLeJee ogje®eej, meodiegCe DeLeJee ogie&gCe ³ee efJepeeleele. ceveg<³e Dee®ejCe keÀjleev ee vesceke̳ee p³ee ke=ÀleeR®eer efveJe[ keÀjlees l³eeb®es mHeäerkeÀjCe
keÀjC³ee®ee Òe³elve lemes®e efJeefJeOe meceepeebleerue Dee®eejmebefnlee®es Hejer#eCe JeCe&veelcekeÀ veerefleMeeðeeceO³es
kesÀues peeles. keÀesCel³eener meceepeeceO³es pes veweflekeÀ me bkesÀle, ©{er, HejbHeje ÒemLeeefHele Peeuesues Demeleele
l³eeb®eer leer kesÀJeU leL³es Deensle. DeM³ee ¢äerves veeWo IesTve l³eeletve keÀener efveJeCe&veelcekeÀ veerefleMeeðeeceO³es cetu³eceeHeveelcekeÀ ¢efäkeÀesve ve þsJelee ceve g<³ee®³ee veweflekeÀ Þe×e Je
efJeéeemeeb®es leL³eeveg©He Hejer#eCe kesÀues peeles.
2. DeeoMeea veerefleMeeðe:
DeeoMeea veerefleMeeðe DeeosMeelcekeÀ Demeles. `ueeskeÀeb®es Dee®ejCe keÀmes DemeeJes' ³ee mebyebOeer®³ee
efme×evleeb®eer ®e®ee& DeeoMeea veer efleMeeðe keÀjles. ceeveJeer Dee®ejCee®es ceeveob[ keÀe³e DemeeJesle ³ee®eer
ef®eefkeÀlmee ³ee MeeKesceO³es kesÀueer peeles. veweflekeÀ efveCe&³e Iesleevee GodYeJeCeeN³ee mebIeHeefjefmLeleerceO³es ceeie&oMe&keÀ þjCeeN³ee veweflekeÀ leÊJeeb®eer ® e®ee& DeeoMeea veerefleMeeðeeceO³es kesÀueer peeles.
ke=Àleer®eer ³egkeÌlelee keÀMeer þjJeeJeer. meoe®eej keÀMeeme cnCeeJes,peerJeveeceO³es ceveg<³eeves keÀe³e ÒeeHle keÀ©ve
I³eeJes, ceveg<³eeb®eer keÀle&J³es keÀe³e DemeeJeerle Fl³eeefo ÒeMveeb®eer ®e®ee& veerefleMeeðee®³ee ³ee MeeKesceO³es kesÀueer
peeles. ³eesi³e DeLeJee Fä Dee®ejCee®eer ceeefnleer osC³eeHes#ee ³eesi³e / Fä Dee®ejCee®es efvekeÀkeÀjCes Je Dee®ejCee®es cetu³eceeHeve keÀjCes ns DeeoMeea veerefleMeeðee®es keÀe³e& Deens. p³eeJesU er ceeveJeer
Dee®ejCe efveOee&efjle ceeveob[eHes#ee JesieUs þjles eEkeÀJee l³ee ceeveob[e®³ee efJejesOeer Demeles l³eeJesUer
HeefjCeecemJe©He efMe#ee keÀjC³eeefJelemes®e vewef lekeÀ megJ³eJemLee efJemkeÀUerle keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee Meemeve keÀe keÀjeJes ³ee®es meceLe&ve keÀjCeejs
efme×evle DeeoMee&lcekeÀ veerefleMeeðeeceO³es efoues peeleele.De@efjmìe@ìue®ee meodiegCeebefJekeÀevì®ee keÀle&J³eJeeoer yegef×Je eo, efceuue®ee GHe³egkeÌleleeJeeo lemes®e ÞeerceodYeieJeod ieerlesleerue efvekeÀce&³eesie ns meJe& DeeoMeea veerefleMeeðeeleerue efme×evle Deensle.munotes.in

Page 14

143. DeefOeveerefleMeeðe:
veerefleMeeðee®³ee ³ee MeeKesceO³es efJeefJeOe veweflekeÀ efJeOeeves, mebk eÀuHevee Je meb%ee ³eeb®es efJeMueskesÀues peeles. ceeveJeer Dee®ejCee®es cetu³eceeHeve keÀjleevee veweflekeÀ efveCe&³e efoues peeleele. veweflekeÀ efveCe&³e
osleevee p³ee mebkeÀuHevee JeeHeju³ee peeleele l³eeb®es vescekesÀ DeLe& megefveef½ele keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles. MegYe,
³eesi³e, Fä, keÀle&J³e F. veweflekeÀ mebkeÀuHeveeb®es efJeMuesDemeleele. l³eemeeþer veweflekeÀ YeeeEkeÀJee meceer#eelcekeÀ veerefleMeem$e ³ee®es SkeÀ GoenjCe Deens. DeefOeveerefleMeeðeeceO³es veweflekeÀ efveCe&³eeb®es
mJe©He Je Òe³eespeve mHeä kesÀues peeles.
veweflekeÀ efveCe&³eeb®ee Dev³e %eeveMeeKeebleerue efveCe&³eebMeer keÀM³ee ÒekeÀeje ®ee mebyebOe Deens ns ner
mHeä kesÀues peeles.DeefOeveerleerMeem$e SketÀCe®e veweflekeÀ leÊJeeb®es ÒeceeCeerkeÀjCe keÀjles. veweflekeÀ leÊJeeb®es
DeLeJee efveCe&³eeb®es meceLe&ve keÀmes keÀjlee ³esF&ue lemes®e veweflekeÀ efJeOeeveeb®es ÒeeceeC³e keÀmes efm e× keÀjlee
³esF&ue ³ee®ee efJe®eej DeefOeveerefleMeeðeeceO³es kesÀuee peelees.DeefOeveerefleMeeðe veweflekeÀ YeekeÀeìskeÀesj JeeHejeyeeyele efve:He#e Hejbleg DeefleMe³e Deeûener YetefcekeÀe Iesles.
4. GHe³eesefpele veerefleMeeðe:
ceeveJeer peerJeve efoJemeWefoJeme DeefOekeÀeefOekeÀ iegbleeiegbleer®es nesle ®eeueues Deens.ceveg<³ee®³ee
Jew³eeqkeÌlekeÀ lemes®e meeceeefpekeÀ peerJeveeleerue Ie[ecees[eRvee veweflekeÀ efme×ebvle keÀmes ueeiet nesleerue ³ee®ee
efJe®eej DeeJeM³ekeÀ Deens. yeouel³ee peerJeveMewueercegUs ceveg<³eeHeg{s veJeveJeerve Hes®e GYes jnele Deensle.
mJes®íecejCe, o³ee cejCe, ieYe&Heele, Deelcenl³ee, He³ee&³eer ceelee ³eemeejK³ee efJeceleÒeJeen Dee{Utve ³esle Deensle. ¿ee yeeyeer veweflekeÀ keÀe r DeveweflekeÀ DeMee ieeWOeUJetve ìekeÀCeeN³ee ÒeMveeb®eer
GÊejs MeesOeC³ee®ee Òe³elve GHe³eesefpele veerefleMeeðeeceO³es kesÀuee peelees.
Jew%eeefvekeÀ Òeieleer Je DeefOekeÀeefOekeÀ efJekeÀefmele nesCeejs leb$e%eeve ceveg<³eeHeg{s veJeerve DeeJnevesGYe er
keÀjerle Deensle. He³ee&³eer ceele=lJe, ieYe&eEueie ®ee®eCeer, pewJe leb$e%eeve, keÌueeseEveie ³eeletve veJeerve veweflekeÀ
ÒeMve GYes jnele Deensle.
keÀener veweflekeÀ ÒeMve ceveg<³ee®³ee yespeyeeyeoej Jele&veeletve lemes®e Dev³e peerJeebyeÎue
mebJesove#eceles®ee DeYeeJe ³eeletve efvecee&Ce nesle Deensle. keÀener ÒepeeleeR®es veä nesCes, efvemeiee&®eer neveer
³eemeejK³ee {emeUl³ee peerJeve Me=bKeues®eer Je He³ee&JejCee®eer veweflekeÀ peyeeyeoejer Þesÿlece yegef×ceeve ceveg<³e
ÒeeC³eeJej Deens.GHe³ees efpele veerefleMeeðe pevecele Je keÀe³eos efveefce&leer ³eemeeþer ceeie&oMe&ve keÀjles.
veweflekeÀ ÒeMveeb®eer nes/veener ³eemeejKeer Jemlegefveÿ GÊejs vemeleele. veweflekeÀ mecem³ee
yengDee³eeceer Demeleele. l³eeb®eer meceeOeevekeÀejkeÀ GÊejs ceveg<³e pe erJevee®³ee efJeefJeOe Debieeb®ee SkeÀef$eleHeCes
DeY³eeme kesÀu³eeveblej efceUt MekeÀleele. ðeer -Ye´tCenl³es®ee ÒeMve, Òe®eefuele efJeJeen He×leer, ngb[e He×leer,
HeeuekeÀeb®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer DeM³ee DeveskeÀ ieesäeRMeer pees[uesuee Deens. GHe³eese fpele veerefleMeeðe DeM³ee
mecem³eeb®ee meeOekeÀ -yeeOekeÀ ®e®exÜeje DeY³eeme keÀ©ve efveef½ele OeesjCes þjefJeC³eeme ceeie&oMe&ve keÀjles.
GHe³eesefpele veerefleMeeðe ner MeeKee DeveskeÀ Debieebveer yenjuesueer MeeKee Deens.ÒemeejceeO³eceeb®es
veerefleM eeðe, He³ee&JejCee®es veerefleMeeðe, J³eeJemeeef³ekeÀ veerefleMeem$e, pewJeveerefleMeeðe, efMe#ekeÀ -efJeÐeeLeea
lemes®e JeefkeÀue Je J³eeHeejer ³eeb®³eemeeþer Dee®eej mebefnlee Fl³eeefob®ee GHe³eesefpele veerefleMeeðeeceO³esmunotes.in

Page 15

15meeceeJesMe neslees. ³eebceO³es ceeveJeer peerJeveeleerue efJeefJeOe #es$eeleerue ke=ÀleeR®eer veweflekeÀ ¢äîee ef®eefkeÀlmee
kesÀueer peeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. DeefOeveerefleMeeðe cnCepes keÀe³e?
2. GHe³eesefpele veerefleMeeðe cnCepes keÀe³e?
3. JeCe&veelcekeÀ veerefleMee ðe cnCepes keÀe³e?
1.5 veweflekeÀ meeHes#eleeJeeo
meeHes#eleeJeeo (Relativism) ne efvejHes#eJeeoe®³ee (Objectivism )efJe©× Deens.
meeHes#e Je efvejHes#e ner oesvner veerefleMeeðeer³e ¢äerkeÀesveeletve c enÊJee®eer Deensle. ner oesvner Heos
HejmHejebMeer efJejesOeer Deensle. meeHes#e Heo J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer ogmeN³ee Heoe®ee DeeOeej I³eeJee ueeielees.
Goe. Þeerceble Heo J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer iejerye ns Heo I³eeJes ueeieles keÀejCe les meeHes#e Deensle .m e e H e s # eH e o s
osMe, keÀeue, HeefjefmLeleervegmeej yeouele Demeleele.³eeGueì efvejHes#e Heo J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer ogmeN³ee
HeoeJej DeJeuebyetve jeneC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee vemeles. l³eeuee Flej Heoe®ee DeeOeej I³eeJee ueeiele veener.
l³eeuee mJeiele cet u³e Demeles. efvejHes#e Heoele keÀesCeleener iegCeelcekeÀ Jee HeefjceeCeelcekeÀ HeÀjkeÀ He[le
veener. Goe.ef®eÊee®³ee SkeÀeûelesmeeþer O³eevee®eer DeeJeM³ekeÀlee ner DeeO³eeeqlcekeÀ Deevebo
efceUefJeC³eemeeþerDemelees. efvejHes#e Deevebo keÀMeeJejner DeJeu ebyetve vemelees. lees efvejHes#e®e Demelees.
DeeOegefvekeÀ veerefleMeeðeele meeHes#eleeJeeo Je efvejHes#eleeJeeo ¿ee oesve efJe®eejmejC³ee
(GHeHel³ee) veerefleMeeðe%eebveer ceeb[u³ee. VeweflekeÀ meeHes#eleeJeeoe®ee HegjmkeÀej ©Le yesvesef[keÌì, efieuye ì&
njceve, ceeBìsi³et ³eebveer kesÀuee lej veweflekeÀ efvejHes#eleeJeeoe®ee HegjmkeÀej pescme j@®esue efHeÀMesj, Heespeceve Je
efueuesiee[& ³eebveer kesÀuee. veerefleMeeðeer³e mebkeÀuHevee DeeefCe veweflekeÀ cetu³es ner meeHes#e Demeleele keÀer efvejHes#e
Demeleele ³ee ¢äerkeÀesveeletve DeeOegefvekeÀ veweflekeÀ leÊJeJesl³eebveer ³ee oesve efJe®eejmejC³ee Jee GHeHeʳee
efYeVe jerleerves ceeb[u³ee.
efYeVe efYeVe meceepeeleerue Je mebmke=Àleerleerue DeY³eeme ceeveJeJebMeMeeðe%eebveer keÀ©ve Demee
efvel³ee l³ee mebmke=ÀleerHejlJes efYeVe Demeleele. DeMee ÒekeÀej®eer SkeÀ veweflekeÀ mecem³ee cnCetve meeHes#eles®eer
mebkeÀuHevee efvecee&Ce nesl es.
veweflekeÀ eEkeÀJee veerleerMeeðeer³e meeHes#eleeJeeo:
veweflekeÀ eEkeÀJee veerefleMeeðeer³e meeHes#eleeJeeo ner efJe®eejmejCeer ©Le yesvesef[keÌì ³ee DecesefjkeÀve
ceeveJeJebMeMeeðe%eerves ceeb[ueer. ©Le yesvesef[keÌì ³ee DecesefjkeÀve meebmke=Àef lekeÀ ceeveJebMeMeeðe%e Deensle.
l³eebveer J³ekeÌleer®³ee J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀemeeleerue ÒecegKe YetefcekesÀJej peesj efouee ©Le yesvesef[keÌìsvesmunotes.in

Page 16

16``mebmke=Àleer®es Deeke=ÀleeryebOe'' (Patterns of Culture )ne ûebLe efueefnuee. ³ee ûebLeele DeeHeues
efJe®eej J³ekeÌle keÀjleevee l³ee cnCeleele keÀer Òel³eskeÀ J³ekeÌleer ¿ee efYeVe efYeVe Jele&vee®³ee meebmke=ÀeflekeÀ
Deeke=ÀleeryebOeeMeer DeeefCe veweflekeÀ ceeveob[eMeer eEkeÀJee DeeoMee¥Meer mecee³eespeve keÀjles. ©Le yesvesef[keÌì
veerefleceÊes®es mJe©He Je l³ee®eer DeJeOeejCes mHeä keÀjleebvee l³ee meeceeefpekeÀ efJe®eejJebleeveer Je
leÊJeJesl³eebveer ceeb[uesu³ee veweflekeÀ meeHes#eleeJeeoe®ee meboYe& osleele. veweflekeÀ Jee efveefleMeeðeer³e
meeHes#eleeJeeo Demes meebielees keÀer, ³eesi³e DeeefCe De³ee si³e, efMeJe DeeefCe DeefMeJe ³eeb®³ee meeJe&ef$ekeÀ
keÀmeesìîee veenerle. mLeue keÀeueevegmeej veweflekeÀ mebkeÀuHevee yeouele peeleele. veerefleMeeðee®es ÒeMve ³ee
ûebLeele Òee. efo. ³e. osMeHeeb[s ³eebveer meeHes#eJeeoe®es ÒeefleHeeove Demes kesÀues keÀ er, ``veweflekeÀ DeJeOeejCes
J³eeqkeÌleefvejHes#e Demetve l³ee®es efJeJeskeÀer meceLe&ve Meke̳e Deens. cnCepes efve:He#eHeeleer DeeefCe meJee¥efieCe
Hejer#esle leer Gle© MekeÀleerue ns cele ®egkeÀer®es Deens Demes meeHes#eleeJeeoe®es ÒeefleHeeove Deens.
veweflekeÀ meeHes#eleeJeeoe®³ee GHeHeÊeer®ee DeeOegefvekeÀ keÀeUele ©Le yesvesef[keÌì ³ee DecesefjkeÀve
ceeveJeJebMeMeeðe%eeves HegjmkeÀej kesÀuee ³ee GHeHeÊeeruee yesvesef[keÌì ``meebmke=ÀeflekeÀ meeHes#eleeJeeo''
(Cultural Relativism) Demesner cnCe leele. meebmke=ÀeflekeÀ meeHes#eleeJeeoe®ee ¢äerkeÀesve DeveskeÀ
ceeveJeJebMe Meeðe%eeveer mJeerkeÀejuesuee Deens. ©Le yesvesef[keÌìves DeeHeu³ee meebmke=ÀeflekeÀ Deeke=ÀleeryebOe'' ³ee
ûebLeele l³ee®es efJeJes®eve kesÀues Deens. veweflekeÀ meeHes#eleeJeeo ner SkeÀ veweflekeÀ GHeHeÊeer Demetve veweflekeÀlee ner
l³ee mebmke=Àleerle DemeCeeN³ee ceeveob[ Òeleer (Norm )Jee DeeoMee&Òeleer meeHes#e Demeles. efvejefvejeȳee
keÀeUer Je mLeUer ceeveob[ efvejefvejeUs Demeleele keÀer SkeÀ®e Demelees. p³ee ke=Àleer Dee pe ³eesi³e mecepeu³ee
peeleele l³eeHetJeea De³eesi³e mecepeu³ee peele Demele. Goe. meleer®eer ®eeue HetJeea ³eesi³e ceeveueer peeF& HeCe
Deepe l³eeJej keÀe³eÐeeves yeboer Ieeleueer Deens. ³eeJe©ve veweflekeÀ ceeveob[ Jee DeeoMe& ns meeHes#e Demeu³ee®es
mHeä nesles. SKeeoer ke=Àleer ³eesi³e Deens keÀer De³eesi³e Deens ns l³ee meceepeeleerue J³eJenejele DemeCeeN³ee
veweflekeÀ ceeveob[eJej DeeOeeefjle Demeles.SkeÀe meceepeele Òe®eueerle DemeCeejer ke=Àleer veweflekeÀ¢äîee ³eesi³e
Demesue lej ogmeN³ee meceepeel e leer®e ke=Àleer veweflekeÀ¢äîee De³eesi³ener Demet MekeÀlees. veweflekeÀ
meeHes#eleeJeeoer Demes ÒeefleHeeove keÀjleele keÀer veweflekeÀ leÊJes ner meeJe&ef$ekeÀ vemeleele. keÀejCe meJe& keÀeUer
meJe& ueeskeÀebvee leer meeJe&ef$ekeÀ¢äîee ueeiet keÀjlee ³ esCes Meke̳e veener. meceepeeHejlJes veweflekeÀ leÊJes meeHes#e
Demeleele Demes veweflekeÀ meeHes#eleeJeeoer cnCeleele.
1.5.1 veweflekeÀ meeHes#eleeJeeoe®es ÒekeÀej
veweflekeÀ meeHes#eleeJeeoe®es oesve ÒekeÀej Deensle les Heg{erueÒeceeCes.
De) JeCe&veelc ekeÀ meeHes#eleeJeeo
ye) DeeoMee&lcekeÀ meeHes#eleeJeeo
De) JeCe&veelcekeÀ meeHes#eleeJeeo:
³ee®es ÒeefleHeeove Demes Deens keÀer ceeveJee®eer DeeefCe meceepee®eer cetueYetle veweflekeÀ DeJeOeejCes
(Judgements )efYeVe Demeleele. cetueYetle veweflekeÀ DeJeOeejCes meceeve Demetvener LeogodYetle
DeJeOeejCes efYeVe Demet MekeÀleerue Goe. yeeueefJeJeen keÀ© ve³es Demes cnCeCeejs ueeskeÀ Je yeeueefJeJeen keÀjeJee
Demes cnCeCeejs ueeskeÀ ³ee oesnesle efJejesOe Deens.Hejbleg ³ee celeeb®eer meceLe&ves SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee keÀejCeebveer
oslee ³esleerue. pemes yeeueefJeJeeneves meceepee®es HeesJ³ekeÌleer Òeew{ efJeJeeneves meceepee®es HeescetueYetle DeJeOeejCeeb®³ee yeeyeleerle SkeÀcele Deens. Lees[ke̳eele p³eeves meceepee®es Hees

Page 17

17JeCe&veelcekeÀ meeHes#eleeJeeo Demes ÒeefleHeeove keÀjlees keÀer, ceeveJee®eer SkeÀe®e meceepeeleerue
SkeÀe®e keÀeUeleerue ceeveJeeb®eer DeeefCe mebmke=ÀleeR®eer cetueYetle veweflekeÀ DeeefCe cetu³eelcekeÀ DeJeOeejCes ner efYeVe
efYeVe Jee HejmHejefJe©× De meleele. Hejbleg ns cele efveefJe&JeeoHeCes ÒemLeeefHele Peeuesues veener. Gueì keÀener
meebmke=ÀeflekeÀ Je meeceeefpekeÀ ceeveJebMeMeeðe%eebveer MebkeÀe Iesleueer keÀer, DeefOeveerleerMeeðeer³e meeHes#eleeJeeo
efme× keÀjC³eele JeCe&veelcekeÀ meeHes#eleeJe eo Hegjsmee veener. Lees[ke̳eele JeCe&veelcekeÀ meeHes#eleeJeeo efJeefJeOe
mebmke=ÀleerceOeerue veweflekeÀ J³eJenej DeeefCe ceeveob[ ³eeb®es meceLe&veeefJeveweflekeÀ efveCe&³e ceeveJeer celes Demeleele.
ye) DeeoMee&lcekeÀ meeHes#eleeJeeo :
DeeoMe&JeeoerMeeðes ner cetu³eJeeoer Demetve Ieìvee keÀMeer DemeeJeer? ³ee mJe©Hee®ee cetu³eJeeoer
efJe®eej DeeoMe&JeeoerMeeðes keÀjerle Demeleele. ³eeceO³es veweflekeÀ Dee®ejCee®es keÀener ceeveob[ l³ee l³ee
meceepee le ÒemLeeefHele kesÀuesues Demeleele l³eele ceeveJeer Dee®ejCee®³ee ³egkeÌleles®es efvekeÀDemeleele. DeeoMee&lcekeÀ meeHes#eleeJeeo Demee oeJee keÀjles keÀer SkeÀe mebmke=Àleerle ÒemLeeefHele kesÀuesues
ceeveob[ Flej mebmke=Àleerleerue ueeskeÀeb®³ee Jele&vee®es cetu³eceeHeve keÀjC³eeme ueeiet nesle veenerle.
DeeoMee&lcekeÀ meeHes#eleeJeeo ne meceepeeMeer Jee mebmke=ÀleerMeer mebyebOeerle Demeu³eeves ©Le yesvesef[keÌì l³eeme
meebmke=ÀeflekeÀ meeHes#eleeJeeo Demes cnCeleele. ne®e ¢äerkeÀes ve Flej ceeveJeJebMeMeeðe%e mJeerkeÀejleele.
yesvesef[keÌì Demes cnCeleele keÀer meebmke=ÀeflekeÀ veerleerceÊee ceeveJeer mJeYeeJeeuee ìeUlee ve ³esCeeN³ee
IeìvesHeemetve otj ve peelee meJe&$e Demeuesu³ee Je mebmke=ÀleerHejlJes efYeVe Demeuesu³ee Dee®ejCee ®³ee
He×leerletve ÒeceeefCele nesleele. yesvesef[keÌì ¿ee veweflekeÀ meeHes#eleeJeeo Je DeeoMee&lcekeÀ meeHes#eleeJeeo efYeVe
ceeveleele. Debeflece DeeoMe& Jee ceeveob[ ns ³eesi³e keÀe³e Deens DeeefCe ³eesi³e keÀe³e veener ns J³eeqkeÌle p³ee
meceepeele jen les l³ee meceepeeleerue J³ekeÌleer keÀMeeuee ³eesi³e cnCeles l³eeJej efveef½ele kesÀues peeles.
DeeoMe&Jeeoer veerefleMeeðe efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee veweflekeÀ mecem³eebvee GÊejs osC³ee®ee Òe³elve keÀjles. ³eeefMeJee³e
DeefOeveerefleMeeðe ner veerefleMeeðee® eer SkeÀ MeeKee Demetve l³ee®ee DeY³eeme efJeDeeefOeveerefleMeeðe ÒeecegK³eeves veweflekeÀ mebkeÀuHevee, l³eeb®es DeLe& Je leeefke&ÀkeÀ efJeMuesDeY³eeme keÀjles. veweflekeÀ efJeOeeveeb®ee efveef½ele DeLe& M eesOeC³ee®ee Òe³elve ³ee MeeKesle kesÀuee peelees.
1.5.2 ©Le yesvesef[keÌì ³eeb®es veweflekeÀ meeHes#eJeeoe®es efJeJes®eve
veweflekeÀ meeHes#eleeJeeoe®es efJeJes®eve ©Le yesvesef[keÌì ³eebveer DeeHeu³ee ``mebmke=Àefle®es Deeke=ÀleeryebOe''
³ee ûebLeele kesÀues Deens. lemes®e DeeOegefvekeÀ meeceeefpekeÀ ceeveJeJebMeMeem$e%e ns meebmke=ÀeflekeÀ Heefjmeje®ee
DeeefCe l³ee®ee ceeveJeer peerJeveeJej nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®ee DeY³eeme keÀjles. pesJne efJeefJeOe mebmke=Àleer®es
efvejer#eCe kesÀues peeles lesJn e l³ee mebmke=Àleerle efYeVe ÒekeÀej®eer cetu³es DeeefCe ceeveJeeceOeerue J³eJenej efometve
³esleele. ³eesi³e keÀe³e? De³eesi³e keÀe³e ns l³ee meceepeeleerue mebmke=ÀleerJej DeJeuebyetve Demeles. ³eesi³e ke=Àleer
keÀesCeleer Je De³eesi³e ke=Àleer keÀesCele er ns l³ee l³ee mebmke=Àleerle Demeuesu³ee efve³eceeJe©ve þjles. DeeOegefvekeÀ
meeceeefpekeÀ ceeveJeJebMe Meeðe%eeveer meebmke=ÀeflekeÀ Heefjmeje®³ee IeìkeÀeb®ee HeefjCeece ceeveJeer Jele&veeJej Jee
Dee®ejCeeJej keÀmee neslees ³ee®ee DeY³eeme kesÀuee. ©Le yesveesef[keÌì ¿ee l³eeHewkeÀer®e SkeÀ
ceeveJeJebMeMeeðee®³ee DeY³eemekeÀ Deensle. efJeefJeOe meeceeefpekeÀ IeìkeÀeb®³ee DeY³eemeecegUs Òee®eerve
keÀeUeleerue ueeskeÀeb®es Dee®eej efJe®eej mecepetve Iesleu³eecegUs SkeÀ Jew®eeefjkeÀ yewþkeÀ le³eej nesles.G® ®eYe´t
mebmke=ÀleerceO³es DemeCeeN³ee Þe×e DeeefCe efJeéeeme ³eeb®³ee ÒeceeCeerkeÀerkeÀjCeemeeþer efJeefMeä ÒekeÀejs Hejbleg
ìeUlee ve ³esCeeN³ee Deeke=ÀleeryebOeevee Keesìe DeLe& efouee peelees. keÀesCeleener efveCe&³e leHeemeC³eemeeþer
J³eeHekeÀ ÒeceeCee le meJex#eCe He×leer®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Hejbleg efIeme[IeeF&ves Òeefme× ©{eR®³ee
meeJe&ef$ekesÀuee DeeHeCe Hee³ee ceevelees. yengleskeÀ mebmke=ÀleerceO³es DeeHeu³ee DevegYeJee®³ee HeefuekeÀ[s peeTvemunotes.in

Page 18

18DeeHeCe ceeCemeeb®es mJeYeeJe DeesUKelees. l³eee fJeÒekeÀej®ee meeceeefpekeÀ ®eebietueHeCee Jee meY³elee ³ee efJe¢äerkeÀesveeletve ®eebietueHeCee eEkeÀJee meY³elee ner ceeveJeer ÒeeHl eJ³ee®³ee G®®e HeeleUerJej DemeC³ee®eer
iejpener veener. Hejbleg mecee³eespeve keÀjC³eemeeþer mebOeer cee$e Deens. lemes®e keÀenerÒeceeCeele meJe&meeceev³e
HeefjefmLeleerJej ÒeYeeJe Hee[Ceejs IeìkeÀ mebmke=Àleerleerue meceepej®eves®³ee Hee³eeceO³es Deensle . kesÀJeU ®e®ee&
keÀ©ve l³eebvee v³ee³e oslee ³esle veener. ³eemeeþer ©Le yesvesef[keÌì ³ee SkeÀeHes#ee DeefOekeÀ GoenjCes osleele.
l³eeHewkeÀer SkeÀ GoenjCe Heg{erueÒeceeCes efoues Deens. Jee³eJ³e Òeeleebleerue ceuesefMe³ee yesìeJejerue kesÀuesu³ee
mebMee sOeveeJe©ve Demes efometve Deeues keÀer, p³ee iegCeJewefMeäîeebJej meceepee®eer j®evee Peeuesueer Deens leer
mebMe³e efJe#eesYe efJeke=Àleer®³ee HeefuekeÀ[erue JeCe&ve Deens. lesLeerue Yeìke̳ee peceeleeR®³ee kegÀìgbyeeceO³es
HejmHejebvee peeotìesC³eebveer neleeUues iesues. ³ee peceeleerleerue ceeCemes DeeHeu³ee Me$et ieìeleerue J³ekeÌleeRMeer
efJeJeenye× nesleele. l³eeb®ee Me$et ne keÀÆj Demetve les DeMeeblelee efvecee&Ce keÀjleele. les yeeiesle Deeuesu³ee
HeerkeÀeuee ®eesjer®es lemes®e HeeHeMeeueve cnCetv e ceeveleele. lesLeerue peceeleerleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleer DeeHeu³ee
Mesleeleerue HeerkeÀe®eer GlHeeove#ecelee Mespeej®³ee efHekeÀeMeer nesCeeN³ee GlHeeove#ecelesHes#ee peemle JneJes
cnCetve peeot®es Òe³eesie keÀjleele. l³eecegUs Mesleeleerue kebÀocegUeb ®³ee GlHeeovesefJeÒekeÀej®eer iegHlelee Je ieesHeefve³elee jenele veener.lemes®e SKeeÐeeves efouesu³ee osCeieer®ee mJeerkeÀej keÀjleebvee
l³eeb®³ee vece´leeHetJe&keÀ JeekedÀÒe®eej Demee Deens keÀer ``³ee YesìJemletÜejs efJeYesìefouesu³ee Jemlet®eer HejleHesÀ[ keÀMeeÒekeÀejs keÀjlee ³esF&ue. DeeHeu³eeJej efJeHetJe&ûen les keÀe³ecemJe©Hee®ee®e ceeveleele. lemes®e Mesleele ceMeeiele keÀjC³eemeeþer Je HesjC³eemeeþer
yeerefye³eeCeeb®eer osJeeCeIesJeeCe meg×e keÀjC³eeme lesLeerue kegÀìgbyeeleerue ceeCemes vekeÀej osleele. ³eeJe©ve
Flejeb®³ee mebmke=ÀleerJe©ve DeeHeu³ee mebmke=Àleer®es ef®eefkeÀlmekeÀ Hejer#eCe Jee cetu³eceeHeve keÀjCes l³eeb®es
DeekeÀueve Hegjsmes nesle vee ner. veweflekeÀ meeHes#eleeJeeoer Demes cnCeleele keÀer, veweflekeÀ leÊJes Je meebmke=ÀeflekeÀ
Jele&vee®eer meceer#ee keÀjCes ner Flej mebmke=Àleer®³ee leguevesle l³ee®es DeekeÀueve keÀjCes lemes DeJeIe[ Demeles.
1.5.3 cetu³eceeHeve
yengleskeÀ veerleerM eeðe%e veweflekeÀ meeHes#eleeJeeoe®eer GHeHeÊeer veekeÀejleele. keÀener Demee oeJee
keÀjleele keÀer meceepee®eer veweflekeÀ leÊJes efYeVe Demeleele. cetueYetle veweflekeÀ leÊJes JesieJesieȳee meceepeele
J³eeJeneefjkeÀ¢äîee Òel³e#e GlejefJeCes DeJeIe[ Deme les. MeceepeelemegKe og:Kes oesvnerner Dee{Uleele
og:Ke DemeC³ee®es keÀejCe kegÀmecee³eespeve nes³e. pesLes HeefjefmLeleerMeer mecee³eespeve Demesue lesLes megKeÒeeHleer
Demeles Demes mecee³eespeve DeeoMe&meceepej®evesle nesles. Lees[ke̳eele veweflekeÀ me eHes#eleeJeeo ¿ee
GHeHeÊeervegmeej efMeJe -DeefMeJe, ³eesi³eöDe³eesi³e ³eeb®³ee meJe&ef$ekeÀ keÀmeesìîee veenerle ³ee mebkeÀuHevee
mLeue, keÀeue ³eevegmeej yeoueleele. veweflekeÀ meeHes#eleeJeeoe®eer GHeHeÊeer ner SKeeÐee meceepeeleerue
DemeCeeN³ee ®eebieu³ ee ©{er, HejbHeje, efJe®eej ns Flej meceepeeHes#ee l³ee HejbHeje Je efJe®eej ®eebieues
Demeleele ns DeesUKeC³eele veweflekeÀ meeHes#eleeJeeoer De³eMemJeer Peeuesues efomeleele.
[yu³et ìer. mìsme ³ee leÊJeJesʳeebves veweflekeÀ meeHes#eleeJeeoe®es ìerkeÀel cekeÀ efJeJes®eve keÀ©ve
veweflekeÀ efvejHes#eleeJeeoe®ee mJeerkeÀej kesÀuee. mìsme®³ee celes veweflekeÀ cetu³es ner meeHes#e vemetve leer efvejHes#e
(mJe³ebcetu³e) Deensle.veweflekeÀ efvejHes#eleeJeeo cnCepes DeMeer veweflekeÀ Dee®eejmebefnlee keÀer peer meJe&keÀeUer,
meJe&mLeUer cnCepes®e mLeuekeÀeue DeMeer keÀe³ece efìkeÀCeejer Demetve leer Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee ueeiet He[les.
ceie DeeHeu³eeuee l³eeefJeJee D eeoMe& ns mel³e Deensle. SsefleneefmekeÀ¢äîee Heeefnues lejveerefleceÊee ner F&éeje®eer Dee%ee ceeveueer
peeles.munotes.in

Page 19

19DeeHeueer Òeieleer leHeemetve Hene
1) veweflekeÀ meeHes#eleeJeeoe®ee HegjmkeÀej keÀesCeer kesÀuee?
2) meeHes#eleeJeeoe®eer J³eeK³ee Ðee.
3) meb mke=ÀleerefJe4) veweflekeÀ meeHes#eleeJeeo cnCepes keÀe³e?
5) veweflekeÀ meeHes#eleeJeeo keÀesCel³ee cetu³eebvee ÒeeOeev³e osles?
1.6 meejebMe
¿ee efJeéeeefJeDevegYeJeeleerle peieeefJeJ³eeJeneefjkeÀ GHe³eesieeletve efvecee&Ce ne sCeejs Meem$e nes³e. veerefleMeeðe ceveg<³ee®es ¿ee efJeéeeleerue DeefmlelJe
Je l³ee®ee DeeoMee¥®ee MeesOe ³ee®³eeMeer mebyebefOele Deens. ceeveJeer ke=ÀleeR®eer Hejcees®®e O³es³eebMeer leguevee keÀ©ve
l³ee ke=Àleer Fä eEkeÀJee Deefveä, ³eesi³e eEkeÀJee De ³eesi³e þjefJeu³ee peeleele. veerefleMeeðe SkeÀ DeeoMeea
Meeðe Deens keÀer J³eeJeneefjkeÀ Meeðe Deens. Demeener ÒeMve GHeefmLele neslees. veerefleMeeðe cetu³eebMeer
mebyebefOele Demetve cetu³es leL³eebHes#ee JesieUer Demeleele. J³ekeÌleer®³ee peerJeveelee rue cenÊJeevegmeej cetu³eeb®es
JeieeakeÀjCe kesÀues peeles. cetu³eeb®es JeieeakeÀjCe meeO³e cetu³es -meeOeve cetu³es, (DeebleefjkeÀ cetu³es -yeefn:mLe
cetu³es), Oeve cetu³es -$eÝCe cetu³es, GlHeeokeÀ cetu³es -DeveglHeeokeÀ cetu³es, Meeéele cetu³es -veéej cet u³es ³ee
ÒekeÀejs iesues peeles.
veerefleMeeðee®ee efJekeÀeme JeCe&veelcekeÀ efveefleMeeðe DeeoMeea veerefleMeeðe,DeefOeveerefleMeeðe Je
GHe³eesefpele veerefleMeeðe ³ee ®eej MeeKeebceO³es efJemleeefjle Peeuee Deens.JeCe&veelcekeÀ veerefleMeeðe
veerefleM eeðee®ee Fefleneme Je efJekeÀeme ³eeb®ee DeY³eeme keÀjles. DeeoMeea veerefleMeeðe keÀener ceeveob[eb®³ee
DeeOeejs Dee®ejCeemeeþer keÀener efme×evleeb®eer mLeeHevee keÀ© Heenles. DeefOeveerefleMeeðe veweflekeÀ mebkeÀuHeveeb®es
efJeMuesmebyebefOele Deens.
veweflekeÀ meeHes#eleeJeeoe®eer GHeHeÊeer ©Le yevesef[keÌìves mebmke=Àleer®es Deeke=ÀleeryebOe ³ee ûebLeele
ceeb[uesues Deensle. veweflekeÀ meeH es#eleeJeeoele ³eesi³e -De³eesi³e, efMeJe -DeefMeJe ³eeb®³ee meeJe&ef$ekeÀ keÀmeesìîee
veenerle. mLeue keÀeueevegmeej veweflekeÀ mebkeÀuHevee yeoueleele. veweflekeÀ meeHes#eleeJeeoe®es JeCe&veelcekeÀ Je
DeeoMee&lcekeÀ meeHes#eleeJeeo Demes oesve ÒekeÀej De ensle.munotes.in

Page 20

201.7 efJeÐeeHeerþer³e oerIeexÊejer ÒeMve
1. leÊJe%eevee®³ee efJeefJeOe J³eeK³eeb®eer ®e®ee& keÀje / DeLeJee leÊJe%eevee®es mJe©He mHeä keÀje.
2. veerefleMeeðee®es mJe©He meefJemlej meebiee
3. veweflekeÀ meeHes#eleeJeeoe®eer J³eeK³ee Ðee Deeef Ce veweflekeÀ meeHes#eleeJeeoe®³ee ÒekeÀejeb®es JeCe&ve keÀje.
4. veweflekeÀ meeHes#eleeJeeo cnCepes keÀe³e les meebietve ©Le yesvesef[keÌì®es veweflekeÀ meeHes#eleeJeeo efJeef®eefkeÀlmekeÀ efJeJes®eve keÀje.
4. efìHee efuene
De) leÊJe%eevee® ³ee MeeKee
ye) veweflekeÀ leÊJe%eevee®³ee MeeKee
keÀ) veerefleMeeðe Je keÀuee ³eeleerue HeÀjkeÀ
[) veerefleMeeðe -SkeÀ DeeoMeea Meeðe
F) leL³e Je cetu³e ³eeb®ee HejmHejmebyebOe
HeÀ) meeO³e cetu³es -meeOeve cetu³es
ie) veweflekeÀ meeHes#eleeJeeoe®eW ÒekeÀej

munotes.in

Page 21

21IeìkeÀ -2
Yeejleer³e leÊJe%eevee®³ee meboYee&leerue veweflekeÀlee
(MORAL CONCEPTS IN INDIAN
PHILOSOPHY)
IeìkeÀ j®evee :
2.0 GefÎäîes
2.1 ÒemleeJevee
2.2 Yeejleer³e veerefleMeeðee®eer JewefMeäîes
2.3 ÞeerceodYeieJeod ieerlesceOeerue efve2.4 efmLeleÒe%e veweflekeÀ DeeoMe&
2.5 $eÝle, $eÝCe Je Heg©2.6 meejebMe
2.7 efJeÐeeHeerþer³e oerIe exÊejer ÒeMve
2.0 GefÎäîes
1. Yeejleer³e veweflekeÀ leÊJe%eeveeleerue DeeefmlekeÀ Je veeefmlekeÀ oMe&veeb®eer JewefMeäîes peeCetve IesCes.
2. veerefleMeeðeeceOeerue `Oece&' mebkeÀuHevee SkeÀ Hejcees®®e leÊJe cnCetve mecepetve IesCes.
3. veerefleefveCe&³e IesC³ee®eer iejpe ue#eele IesCes.
4. keÀle&J³e keÀjC³eeceeieerue veweflekeÀ YetefcekeÀe mecepetve IesCes.
2.1 ÒemleeJevee
Hee½eel³e leÊJe%eeveele veerefleMeeðeeme leÊJe%eevee®eer SkeÀ MeeKee ceeveueer peeles. Yeejleer³e
oMe&veece O³es leÊJe%eeve Je veerefleMeeðe ³eeb®ee SkeÀe®e JesUer Go³e Peeuee Demes ceeveues peeles. Yeejleer³e
HejbHejsvegmeej leÊJe%eeve kesÀJeU yeewef×keÀ eE®eleve vemetve peerJevee®eer SkeÀ He×leer Deens. Debeflece meÊes®es
kesÀJeU %eeve ÒeeHle keÀjCes ns meeO³e vemetve Debeflece meÊes®eer DevegYetleer IesCes ns peerJevee®es ue#³e Deens.
Yeejleer³eeb®³ee celes meJe& leeeqlJekeÀ ÒeMve SkeÀceskeÀebMeer mebueive Demeleele. ³ee efJeéeeceO³es SkeÀ veweflekeÀ
J³eJemLee keÀe³e&jle Deens. Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee ³ee J³eJ emLesceO³es keÀener efveef½ele mLeeve Demetve l³ee
Deveg

Page 22

22Òel³eskeÀ ceveg<³ee®es keÀle&J³e kesÀJeU ceeveJe meceepeeHegjles ce³ee&efole veener. ceveg<³ee®eer yeebefOeuekeÀer
mebHetCe& mepe erJe me=äerMeer Demeles. Yeejleer³e leÊJe%eeveevegmeej mJele:FlekesÀ®e DeeHeu³ee MespeeN³eeJej Òesce
keÀje DeeefCe Òel³eskeÀ mepeerJe DeeHeuee Mespeejer Deens.
2.2 Yeejleer³e veerefleMeeðee®eer JewefMeäîes
Yeejleer³e leÊJe%eeveeleerue mebÒeoe³eeb®eer DeeefmlekeÀ Je veeefmlekeÀ DeMeer efJeYeeieCeer keÀjlee ³esles.
Jesoebvee ÒeceeCe ceeveCeejer v³ee³e, JewMesefceeveueer peeleele. JesoÒeeceeC³e veekeÀejCeejer ®eeJee&keÀ, pewv e Je yeew× ner oMe&ves veeefmlekeÀ oMe&ves ceeveueer
peeleele. DeeefmlekeÀ Je veeefmlekeÀ Yeejleer³e oMe&veeb®eer Heg{erue ÒeceeCes JewefMeäîes Dee{Utve ³esleele.
1. Yeejleer³e veerefleMeeðe ceeveJeer mebmke=ÀleerFlekesÀ®e Òee®eerve Deens. Yeejleer³e o Me&veeb®ee vescekeÀe
keÀeueKeb[ efveef½ele keÀjCes HeÀej keÀþerCe Deens. ³eeuee DeHeJeeo kesÀJeU YeieJeeve yeg× ns nesle. YeieJeeve
yeg×eb®ee pevce FmeJeermeve HetJe& 487 ceO³es Peeuee. Yeejleer³e veerefleMeeðee®eer Òee®eervelee®e ceeveJeer
peerJeveele vew eflekeÀ leÊJe%eeveeuee ÒemLeeefHele keÀjC³eeme keÀejCeerYetle Deens. Òel³eskeÀ oMe&ve ef®ejmLee³eer
veweflekeÀ DeeoMee&®ee HegjmkeÀej keÀjles.
2. Yeejleer³e oMe&veebceO³es HeefjHetCe& peerJeve peieC³eemeeþer J³eeJeneefjkeÀ meeOeveeb®ee HegjmkeÀej kesÀue e
peelees. iesueer npeejes JekeÀ©ve Iesle Deensle. Yeejleer³e oMe&ves kesÀJeU DeeoMee¥®ee GneHeesn ve keÀjlee l³eemeeþer ceeie& meg×e
meg®eefJeleele.
3. Yeejleer³e veerefleMeeðeeuee meÊeeMeeðee®ee YekeÌkeÀce Hee³ee Deens. Yeejleer³e oMe&ves p³ee HejceleÊJeeb®eer
DevegYetleer IesCes DeeJeM³ekeÀ ceeveleele l³ee leÊJeebmeeþer meÊeeMeeðeer³e DeeOeej efme× keÀjleele. efme×evle Je
Dee®ejCe lemes®e yegef×Òeec eeC³e Je Òel³e#e DevegYetleer ³ee®eer meebie[ Yeejleer³e oMe&veebceO³es Dee{Utve ³esles.
Goe. yeew× oMe&veeceO³es efveJee&Ceemeeþer Deäebie ceeiee&®ee HegjmkeÀej kesÀuee Deens. Yeejleer³e
leÊJeeE®elekeÀeb®³ee celes yeg×er Je veerleer ³ee oesve HebKeeb®³ee mene³³eeves ceeveJeer Deelcee DeeO³eeeqlcekeÀ Yejejer
Ieslees.
4. Yeejleer³e veweflekeÀ leÊJe%eeve DeeO³eeeqlcekeÀ Je efvejHes#e Deens. Debeflece meÊes®eer DevegYetleer megKe og:Ke,
³eesi³e -De³eesi³e ³eeb®³ee HeueerkeÀ[s iesu³eeves nesles. HejceleÊJee ®eer ÒeeHleer efJeefMeä veweflekeÀ Dee®ejCeeves
nesles. veweflekeÀ Dee®ejCe J³ekeÌleer efvejHes#e Demeles.
5. Yeejleer³eeb®es veweflekeÀ leÊJe%eeve ceeveJeefnleJeeoer Deens. veweflekeÀ efve³eceeb®es Heeueve ns J³eeqkeÌleiele
GVeleer lemes®e meceepekeÀu³ eeCeemeeþer DeeJeM³ekeÀ þjles. veweflekeÀles®es GefÎä ceeveJe keÀu³eeCe ns Deens.
Yeejleer³e HejbHejsceO³es kesÀJeU ceeveJe keÀu³eeCe DeefYeÒesle vemetve l³eele meJe& mepeerJe cnCepes HeMeg,
He#eer, Je=#e, ¢M³e DeLeJee ¢äerme ve He[Ceejs peerJe ³eeb®es keÀu³eeCe DeefYeÒesle Deens. ³ee meJee¥meeþer
DeeEnmee, mel³e, keÀ©Cee, DeemLee F. cetu³es Dee®ejCeele DeeCeCes DeeJeM³ekeÀ þjles.munotes.in

Page 23

236. `keÀce& efme×evle' Yeejleer³e leÊJe%eevee®eer cenÊJee®eer mebkeÀuHevee Deens. ceveg<³ee®³ee keÀener DeHes#esves
kesÀues u³ee Òel³eskeÀ keÀcee&®ee HeefjCeece (MegYe / DeMegYe ) l³ee J³ekeÌleer®³ee peerJeveeJej nesle Demelees. meesH³ee
MeyoebceO³es keÀce& efme×evle cnCepes pes Hesjeue les®e GieJeles. MegYe keÀcee&®es HeÀU megKe Je DeMegYe keÀcee&®es
HeÀU og:Ke Demeles. J³ekeÌ leer®es Jele&ceeve peerJeve, l³ee®ee YetlekeÀeU Je YeefJe<³ekeÀeU ³eebvee meeOeCeeje ogJee
cnCepes keÀce& efme×evle nes³e.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve: Yeejleer³e veerefleMeeðee®eer JewefMeäîes keÀesCeleerDeensle?
2.3 ÞeerceodYeieJeod ieerlesceOeerue efveÞeerceodYeieJeodieerlee ne eEnot®ee Del³eble ueeskeÀefÒe³e Je ÒeYeeJeMeeueer Demee Oeeefce& keÀ ûebLe Deens.
Yeejleer³e leÊJe%eeveeleerue meJe& cenÊJeHetCe& leÊJeeb®es ieerlesceO³es efJeJes®eve Dee{Utve ³esles. MebkeÀje®ee³e&,
jeceevegpee®ee³e&, ceOJee®ee³e& lemes®e meble %eeveséej ³eemeejK³ee ceneve Yeejleer³e leÊJe%eebveer
ÞeerceodYeieJeod -ieerlesJej Del³eble GodyeesOekeÀ ìerkeÀe efueefnu³ee Deensle. ueeskeÀceev³e efìUkeÀ Je cenelcee
ieebOeer ³eemeejK³ee ceneve jeä^er³e vesl³eebveerner ieerlesHeemetve mHetÀleea Iesleueer Deens.
ÞeerceodYeieJeod -ieerlesceOeerue leÊJe%eeve GHeefveoMe&veeleerue leÊJeeb®ee HejeceMe& ner ieerlesceO³es Iesleuee iesuee Deens.
Depe&gveeves DeeHeu³ee DeeHlemJekeÀer³eebvee kegÀ©#es$eeJej DeeHeues Me$eg cnCetve Heeefnues DeeefCe lees
ieefueleiee$e Je eEkeÀkeÀle&J³ecet{ Peeu ee. DeeHle mJekeÀer³eebMeer ue{eJes keÀer jCeebieCeeJe©ve efveIetve peeJes Demee
ÒeMve l³ee®³eeHeg{s GYee jeefnuee. YeieJeeve Þeerke=ÀkeÀjC³ee®ee GHeosMe kesÀuee. Deepe®³ee ³egieelener ceveg<³ee®eer Dep e&gveeÒeceeCes ``vescekesÀ keÀe³e keÀjeJes''? DeMeer
eEkeÀkeÀle&J³ecet{ DeJemLee nesles. YeieJeeve Þeerke=ÀkeÀjerle Deens.
ÞeerceodYeieJeod -ieerlesvegmeej ceeveJeer peerJevee®es meJeex®®e O³e s³e `cees#e' ns®e Deens. cees#e cnCepes
peerJeelc³ee®eer efJeéeelc³eeMeer SkeÀ©Helee nes³e. pevce ce=l³eg®³ee ®e¬eÀeletve megìkeÀe cnCepes cees#e nes³e.
J³ekeÌleer®³ee Deelcemee#eelkeÀejeletve F&éej mee#eelkeÀej Ie[lees. efJeefnle keÀle&J³eeb®es efveHeeueve keÀ©ve Je efvejHes#e meceepemesJee keÀ©ve J³ekeÌleer DeelceevegYetleer IesT MekeÀles.
ieerlesceO³es cees#e ÒeeHle keÀ©ve IesC³eemeeþer %eeveceeie&, YeeqkeÌleceeie& Je keÀce&ceeie& Demes leerve ceeie&
meebefieleues Deensle.munotes.in

Page 24

241. %ee ve ceeie& :
ÞeerceodYeieJeodieerlesceO³es %eeve ceeiee&®ee HegjmkeÀej kesÀuee iesuee Deens. %eeveemeejKes Meg× Je
HeefJe$e keÀjCeejs Dev³e keÀenerner ³ee peieeceO³es veener. veefn %eevesve me¢Meced HeefJe$eefcen efJeÐeles] %eeveceeie&
ne meJeexÊece ³e%e D eens. Deelcemeb³ecevee®³ee DeiveerceO³es J³ekeÌleerves mJele:®³ee keÀce&yebOeveeb®eer Deengleer
ÐeeJeer.
DeeHeueer yeg×er, ceve Je Fbefê³es ³eebJej YeeJeveeb®es efve³eb$eCe Demeles. ceveg<³ee®ee ceesn yebOeves efvecee&Ce
keÀjlees. DeeHeCe pes keÀce& keÀ jlees l³ee®ee HeefjCeece DeefveJee³e&lesves Ie[tve ³eslees. keÀce& Je l³ee keÀcee&®es HeÀU
Demes ®e¬eÀ DeefJejle ®eeuet Demeles. %eeveer ceeCetme Fbefê³e efveûene®³ee ceeiee&ves keÀce&HeÀUe®ee ceesn ve
yeeUielee keÀce& keÀjlees.
%eeveer ceeCetme peerJeel cee Je Hejceelcee ³eeleerue leeoelc³e DevegYeJet MekeÀlees. cee$e %eeveer ceeCetme
keÀcee&Heemetve efJevcegKe nesT MekeÀle veener. meeceev³e ceeCemes %eeveer peveeb®es DevegkeÀjCe keÀjleele. l³eecegUs
meceepeeuee GoenjCe Ieeuetve osC³eemeeþer cees#e ÒeeHle Peeuesu³ee %eeveer ceeCemeeves l³eeb®es efJeefnle keÀle&J³e
keÀjerle jenCes DeeJeM³ekeÀ Deens. mJele:®³ee keÀle&J³eeb®es Heeueve keÀjerle Demeleevee efvejHes#eHeCes ceeveJemesJee
keÀjeJeer Demes ieerlesceO³es meebefieleues Deens.
YeieJeodieerlee Demesne r meebieles keÀer %eeveceeie& pevemeeceev³eemeebþer DeefleMe³e keÀþerCe Deens. kesÀJeU
keÀener Òe%eeJeble ne %eeveceeie& Devegme© MekeÀleele. meJe& J³ekeÌleeR®ee Deelcee SkeÀ®e Deens Demee DevegYeJe ³esCes
ner keÀþerCe ieesä Deens. lemes®e yeewef×keÀ ef®ee fkeÀlmesves Hejceelc³ee®eer eEkeÀJee efJeéeelc³ee®eer DevegYetleer IesCes ns
HeÀej Lees[³ee yegef×cebleebvee Meke̳e Deens.
2. YeeqkeÌleceeie&:
%eeveceeiee&yejesyej YeieJeodieerlee cees#e ÒeeHleermeeþer YeeqkeÌleceeiee&®eener HegjmkeÀej keÀjles. efoJ³e
MekeÌleer®eer GHeemevee keÀ©ve efoJ³elJeeMeer leeoelc³e HeeJelee ³esles. ef®ejbleve HeCe Decetle& DeMee efoJ³e
MekeÌleer®eer DeejeOevee keÀjCes meeceev³e ceeCemeeuee keÀþerCe Deens. meeceev³e ceeCemeeuee efveie&gCe MekeÌleer®eer
GHeemevee keÀjC³eeHes#ee meiegCe meekeÀej Jee cetle& F&éeje®eer YekeÌleer keÀjCes meesHes peeles.
YeieJeodieerlesceO³es Demes meebieerleues Deens keÀer, pees F&éeje®eer DeejeOevee keÀjlees l³ee®ee keÀOeerner
veeMe nesle veener (ve ces YekeÌle: ÒeCeM³eefle) ieerlesceO³es ®eebieu ³ee YekeÌlee®es JeCe&ve o³eeUt, meb³eceer Je efveJ³ekeÌleer Demes kesÀuesues Deens. megKe eEkeÀJee og:Ke ®eebieu³ee YekeÌlee®³ee cevee®ee meceleesue efyeIe[Jet MekeÀle
veenerle. KeN³ee YekeÌleeuee DenbkeÀej vemelees. lemes®e ¿ee YeeweflekeÀ efJeéeele erue ieesäeRefJeDeemekeÌleer meg×e vemeles.
Kejer YekeÌleer efve:mJeeLe& Demeles. YekeÌleer ner %eeve Je ke=Àleer ³egkeÌle Demeles. Keje YekeÌle DeeHeueer
meJe& keÀle&J³es efvemJeeLe& Je efvejemekeÌle YeeJeeves keÀjlees. F&éejeuee mebHetC e& meceHe&Ce YeeJevesves MejCe peeCes ns
KeN³ee YekeÌlee®es ue#eCe Deens.
YeeqkeÌle®ee ceeie& ner meesHee veener. F&éejeuee meJe&mJe DeHe&Ce keÀjCes, mJelJe efJeme©ve meceefHe&le
nesCes keÀþerCe Deens. KeN³ee YekeÌleeuee lees keÀjerle Demeuesu³ee keÀ cee&®³ee HeefjCeeceeb®eer DeHes#ee vemeles.
mJele:®ee Denced efJeme©ve F®íeb®ee l³eeie keÀ©ve Keje YekeÌle l³ee®eer keÀce&HeÀUs F&éejeuee DeHe&Ce keÀjlees.munotes.in

Page 25

25mJele:uee HetCe&HeCes efJeme©ve DeejeO³e osJeles®eer meceHe&Ce YeeJevesves YekeÌleer keÀjCes DeefleM e³e keÀþerCe Deens.
ÞeerceodYeieJeodieerlesvegmeej F&éej mesJee ner meceepemesJes®³ee ceeO³eceeletve Jne³euee nJeer.
3. keÀce& ceeie&:
ÞeerceodYeieJeodieerles ceO³es keÀesCeemener DeHeJeeo ve keÀjlee, meJee¥meeþer keÀce&ceeiee&®eer efMekeÀJeCe
efouesue er Deens. ¿ee efJeéee®es ®e¬eÀ keÀcee&vegmeej ®eeueles Je l³ee®ee IeìkeÀ yeveCes ns Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®es
keÀle&J³e Deens. peerJeve keÀcee&efOeefÿle Deens. keÀesCeleerner J³ekeÌleer #eCecee$emeg×e efveeq<¬eÀ³e jent MekeÀle
veener. MJeeme IesCes ner SkeÀ ef¬eÀ³ee®e Deens. efveeq<¬eÀ³elee cnCepes ce=l³et nes³e.
YeieJeodieerlee efvemJele:®³ee keÀle&J³eeb®es Heeueve 2. keÀesCeleerner DeHes#ee ve þsJelee keÀle&J³ee ®es Heeueve
mJe-Oece&:
efvemJeYeeJeevegmeej efveOee&efjle Demeuesueer keÀle&J³es cnCepes mJe -Oece& nes³e. YeieJeodieerlesvegmeej Òel³eskeÀ J³ekeÌleer
efJeefMeä JeCee&®eer Demeles. lemes®e leer l³ee®³ee peerJevee®³ee efJeefMeä DeJemLesceO³es Demeles. l³ee J³ekeÌleer®es
meceepeeleerue mLeeve Je peerJeveeJemLee ³eeb®³eeMeer efveie[erle keÀle&J³es Demeleele. cnCepes®e J³ekeÌleer®³ee
JeCee&Þeceevegmeej l³ee®eer mJele:®eer keÀle&J³es cnCepes mJe -Oece& þjuesueer Demeleele. ieerlesceO³es mJeOecee&®es
Heeueve Þesÿ ceeveues Demetve ogmeN³ee keÀesCee®eer keÀle&J³es Heej Hee[Ces peesKeceer®es ceeveues Deens. (mJeOece&s
efveOeveced Þes³e: Hej Oeceex Ye³eeJen :)
ieerlesÒeceeCes Òel³eskeÀ J³ekeÌleer meÊJe, jpeme Je leceme ³ee leerve iegCeebveer ³egkeÌle Demeles.
meeeqlJekeÀlee, ef¬eÀ³eeMeeruelee Je De%eeve ³ee leerve iegCeeb®³ee cee$esvegmeej ®eej JeCe& yeveleele. mJele:®³ee
ef$eiegCeelcekeÀ ÒeJe=efÊevegmeej ÒeeHle JeCee &®eer efveOee&efjle keÀle&J³es Heej Hee[Ces ns®e Fä Deens.
YeieJeodieerlesceO³es DeelceefJekeÀemeeyejesyej meeceeefpekeÀ SkeÀelceles®ee cnCepes ueeskeÀmebûene®ee
mebosMe osC³eele Deeuee Deens. mJeOecee&vegmeej Dee®ejCe kesÀu³eeves meceepee®eer Òeieleer nesles. mJeOece& lemes®e
meeOeejCe Oece& ³eeb®es Dee®ejCe keÀjCeeje cnCepes efvemJeeLe&, DeveemekeÌle yeg×erves keÀle&J³e keÀjCeeje,
ceeveJeles®³ee keÀu³eeCeemeeþer keÀe³e&jle DemeCeeje lemes®e HeefjCeeceeb®eer DeHes#ee ve þsJeCeeje ceeCetme
efmLeleÒe%e c eeCetme Demelees.
efvemeeceev³e ceeCetme pes keÀener keÀce& keÀjlees l³ee®³ee efJeefMeä HeefjCeecee®eer l³eeuee DeHes#ee Demeles.
meeceev³e ceeCemes mekeÀece YeeJevesves keÀle&J³e keÀjerle Demeleele. Hee fjCeeceeb®eer DeHes#ee cnCepes keÀce&HeÀuee®eer
DeemekeÌleer ns®e yebOevee®es keÀejCe Demeles. keÀce&yebOeve ognsjer Demeles. ceveg<³e mJele:uee l³ee ke=Àleer®ee keÀlee&
mecepelees. lemes®e l³eeuee HeefjCeeceeb®eer DeemekeÌleer Demeles. ke=Àleer®es keÀejke ÀlJe Je keÀce&HeÀuee®eer DeHes#ee
Demes ognsjer yebOeve Òel³eskeÀ ke=ÀleerMeer pees[uesues Demeles.
Òel³eskeÀ ke=Àleermeeþer Òeefleef¬eÀ³ee efvecee&Ce nesle Demeles. l³eeletve Hejle Òeefleef¬eÀ³ee efvecee&Ce nesles.
DeM³ee ÒekeÀejs keÀce&yebOeeb® eer meeKeUer le³eej nesle peeles. ns yebOeve LeebyeefJeC³ee®ee ceeie& cnCepes efvejHes#eHeCes
keÀesCel³eener DeemekeÌleerefMeJee³e keÀle&J³es keÀjerle jenCes.munotes.in

Page 26

26efveve Ieslee ef$eiegCeeeqlcekeÀe Òeke=Àefle ³ee leÊJeekeÀ[s efoues Heeefnpes. l³eeveblej J³ekeÌleerves l³ee®³eekeÀ[tve nesle
Demeuesu³ee keÀcee&®³ee HeÀUe®eer DeHes#ee mees[tve efoueer Heeefnpes.
YeieJeodieerlee efveoesvneR®ee l³eeie kesÀuee Heeefnpes. mJele:®eer keÀle&J³es mJeeLee&ves Òesefjle nesTve keÀ© ve³esle. DeeHeCe kesÀuesu³ee
keÀle&J³ee®eer HeÀUs F&éejeuee DeHe&Ce keÀjeJeerle. keÀle&J³ eeJej DeeHeuee DeefOekeÀej Deens. cee$e keÀce&HeÀUeJej
DeeHeuee DeefOekeÀej veener. (keÀce&C³esJeeefOekeÀejmles cee HeÀuesefvemJeeLe&HeCes keÀle&J³eHeeueve ns ceveg<³ee®³ee peerJevee®es O³es³e Deens. YeieJeodieerlee keÀcee&®ee l³eeie
keÀje ³euee meebiele veener lej keÀcee&®³ee HeefjCeeceeb®ee cnCepes keÀce&HeÀuee®ee l³eeie keÀjC³ee®eer efMekeÀJeCe osles.
ieerlee mJeeLeea F®íe, keÀl³ee¥®ee YeeJe Je keÀce&HeÀuee®ee l³eeie keÀjC³ee®ee mebosMe osles. mJele:®³ee ke=Àleer®³ee
HeefjCeeceebefJemebosMe Deens.
ÞeerceodYeieJeodieerlesceO³es ceO³ece ceeie& meebefieleuee Deens. ieerles®es leÊJe%eeve megKeJeeoer veener
lemes®e efveJe=ÊeerJeeoer ner ve ener. Jeemeveeb®eer efvejbkegÀMe Hetleea eEkeÀJee Jeemeveeb®es oceve ³ee oesvner YetefcekeÀe
ÞeerceodYeieJeoieerlesceO³es Deceev³e kesÀu³ee Deensle. Deelcemeb³eceveeves F®íeb®eer Hetleea keÀjeJeer, peerJevee®³ee
Òel³eskeÀ DeJemLesceO³es efJeefnle megKes G HeYeesieeJeerle lemes®e efJeefnle keÀle&J³es efveDemee YeieJeodieerles®ee mebosMe Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve: 1. ÞeerceodYeieJeodieerlesceO³es cees#eeÒele peeC³ee®es keÀesCeles ceeie& meebefieleues Deensle?
2. ieerlesceOeerue mJeOece& cnCepes keÀe³e ?
3. efve2.4 efmLeleÒe%e : veweflekeÀ DeeoMe&
YeieJeÃerles®ee ogmeje DeO³ee³e efmLeleÒe%ee®eer ue#eCes meebefieleueer Deensle. efmLeleÒe%ee®eer c etleea
pej DeblekeÀjCeele meceesj GYeer jeefnueer lej meebK³e yeg×er DeeefCe yeg×er ³eeb®ee mebiece nesTve l³ee®eer
HeefjefCeleer Deelce meceeOeerle keÀmes nesles, ns GÊece ÒekeÀejs ue#eele ³esles.
YeieJele ieerlee ner SkeÀ Oeeefce&keÀ mJeªHee®ee ûebLe cnCetve j®eueer iesueer veJnleer, lej l³eele
YeieJeeve Þeerke=À

Page 27

27cnCetve Depeg&veeuee ®eebieues, meHeÀue Je meceeOeeveer peerJeve keÀmes peiee³e®es ³eeefJe< e³eer ceeie&oMe&ve keÀjeJe³ee®es
nesles. ³ee peieele jenle Demeleevee YetkebÀHe, DeefleJe=<ìer, DeveeJe=<ìer, pJeeueecegKeer GêskeÀ, iegvnsieejer,
onMeleJeeo, peeUHeesU, ceejeceeN³ee, ceesn, mHeOee&, cenlJekeÀeb#ee Fl³eeoer DeveskeÀ keÀejCeebveer Je ªHeebv eer
ceeCemeeuee og:Kes meleeJeerle Demeleele. ³ee DeeHeÊeeRvee og:Keebvee leeW[ osC³eemeeþer oesve ceeie& DeJeuebefyelee
³esleele. SkeÀ cnCepes DeeHeÊeer®es keÀejCe MeesOetve keÀe{Ces DeeefCe otmeje ceeie& cnCepes l³ee DeeHeÊeeRvee
³eMemJeerHeCes leeW[ osC ³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DeMeer ceeveefmekeÀ le³eejer keÀjCes Je ceveesOew³e& Jee{efJeCes. mebkeÀì
Òemebieer ceeCemeeuee efvejeOeej Jeeìt ueeieues Je l³ee®eer efnccele Ke®eles, l³ee®³ee ceveele efveJe=Êeer®es efJe®eej
meg© nesleele, lesJne l³eeuee vewjeM³eele tve yeensj keÀe{C³eemeeþer YeieJeeve Þeerke=ÀefmLeleÒe%e ne DeeoMe& þsJeuee Deens Je lees meJee¥meeþer GHe³egkeÌle Deens.
YeieJeÃerles®ee DeeoMe& Heg©neslee le. SkeÀ efmLeleÒe%e Je ogmeje ®eb®eue Òe%e p³ee®eer Òe%ee ®eb®eue Demeles, les nerve DeJemLesuee ÒeeHle
nesleele DeeefCe p³ee®eer Òe%ee efmLej Demeles les G®®e DeJemLesceO³es efJejepele Demeleele. ne DevegYeJe
peiee®³ee J³eJenejebceO³es efomele Demelees. ®eb®eueÒe%e ceeCemes meJe& peieele Deensle. efmLeleÒe%e ceveg<³ecee$e
efJejU, keÀesþslejer Dee{Ulees. GVeleer®eer F&®íe keÀjCeeN³ee Òel³eskeÀ ceeCemeeves DeeHeu³ee yeg×er®ee yeg×er®eer
®eb®euelee DeeOeer otj keÀjeJeer DeeefCe yegef×ceÊesves efmLejlee DeeCe eJeer. efmLeleÒe%e yeveuesuee ceveg<³e®e nJee
l³eeJesUer meceeOeerceO³es peeT MekeÀlees efkebÀJee peeie=leerlener GÊece J³eJenej keÀ© MekeÀlees.
Depeg&veeves Þeerke=Àue#eCe keÀe³e Demeles? efmLeleÒe%e keÀmee yeesuelees? keÀmee ®eeuelees? keÀesCel³ee ÒekeÀej®³ee J³eJenejeJe©ve
efmLeleÒe%e DeesUKeeJee? efmLeleÒe%e Heg©ogmeN³eeb®ee ceeie&oMe&keÀ neslees. efmLeleÒe%e DeeefCe efmLejyeg×er ns oesvner Meyo SkeÀ®e YeeJe oMe&efJeleele.
efmLej cevee®³ee ceveg<³e ceesþsceesþs keÀe³e& ³eesi³e jerleerves HetCe& keÀjC³eeme meceLe& Demelees.
pesJne ceveg<³e DeeHeu³ee ceveele GlHeVe nesCeeN³ee meJe& keÀeceveeb®ee l³ eeie keÀjlees DeeefCe DeeHeu³ee
Deelc³ee®³ee efþkeÀeCeer DeeHeu³ee ³eesieeves®e mebleg<ì jenlees, lesJne l³eeuee `efmLeleÒe%e' cnCeleele.
og:KeeceO³es p³ee®es ceve Goeme nesle veener DeeefCe megKeeJej p³ee®eer DeemekeÌleer vemeles, Òeerleer, Ye³e DeeefCe
¬eÀesOe ³eeb®³eeHeemetve DeefueHle jenlees, l³eeuee cegveer efmLeleÒe%e cnCeleele. pees Heg©jefnle nesTve MegYe DeLeJee DeMegYe ÒeeHle Peeues Demeleeveener Deevebefole nesle veener efkebÀJee keÀMee®eener ÜskeÀjerle veener, l³ee®ee r yeg×er efmLej Peeueer Demes mecepeeJes. efmLeleÒe%ee®es Heefnues ue#eCe cnCepes ceveeleerue
meJe& F®íe®ee l³eeie keÀjCes ns Deens. ceveg<³ee®es ceve ns MegYeeMegYe Jeemeveeb®³ee ieleercegUs peeie=leer®³ee
Òel³eskeÀ #eCeeceO³es J³eûe nesTve iesuesues Deme les. pesJne ceveg<³ee®³ee cevee®eer ner J³eûelee HetCe&HeCes otj nesles,
lesJne lees efmLeleÒe%e nesT MekeÀlees. cevee®³ee Meeblelesmeeþer MegYe DeeefCe DeMegYe keÀecevee otj keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles.
efmLeleÒe% ec e v e g < ³ en eD e e l c ³ e e c e O ³ e s ® eD e e l c ³ e e ® ³ e e³ e e s i e e v e sl e = H l en e s l e e s .l e e sm e o el e = H l e
jeefnu³eecegUs l³eeuee keÀesCeleerner keÀecevee ®eb®eue keÀ© MekeÀle veener. l³eecegUs l³eeb®eer Òe%ee efmLej jenles.
Deelcele=Hle ceveg<³eekeÀ[tve mJeYeeJele:®e efveceeveJemeceepee®³ee efnleemeeþer DeMee DeeHlekeÀece ceveg<³eekeÀ[tve keÀe³e& Ie[tve ³esles. HetCe&HeCes efvenesTve Deelcemee#eelkeÀeje®³ee ³eesies ef®ejMeebleer®ee ueeYe keÀ©ve IesTve Deelcele=Hle nesCes ns efmLeleÒe%ee®eer
Del³eg®®e DeJemLee nes³e.munotes.in

Page 28

28og:Keele Goeme ve nesCes, megKeeves uegHle ve nesCes, DeemekeÌleer, Ye³e DeeefCe ¬eÀesOe mees[Ces DeeefCe
ceewve OeejCe keÀjCes cnCepes DeefOekeÀ ye[ye[ ve keÀjCes ner efmLeleÒe%ee® eer ceeveefmekeÀ ue#eCes meebefieleueer
Deensle.
efmLeleÒe%e ceewve OeejCe keÀ©ve ceveve keÀjerle jenlees. efmLeleÒe%e nesC³eemeeþer keÀceer yeesueCes
efkebÀJee keÀener ce³ee&osHe³e¥le ceewve OeejCe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. pees efmLeleÒe%e nesT Fef ®ílees, l³eeves
keÀesCel³eener HeoeLee&Jej efkebÀJee keÀesCeeJejner mvesn, Òesce Je DeemekeÌleer þsJet ve³es. efmLeleÒe%e keÀemeJeeÒeceeCes
DeeHeueer Fbefê³es Deele Dees{tve Ieslees. l³eebvee ceeskeÀeì JeeJe© osle veener. ns meJe& l³eeuee Meke̳e nesC³ee®e s
keÀejCe lees F®íe Heemetve cegkeÌle Demelees. l³eeuee DeeHeues mJeªHe keÀUuesues Demeu³eeves ye´ïeer efmLeleer
ÒeeHle nesles. l³eeb®eer ner efmLeleer MesJe쮳ee #eCeeHe³e¥le efìkeÀles. l³eecegUs l³eeuee HejceMeebleer cnCepes®e
ye´ïeefveJee&Ce ÒeeHle nesl es, lees ye´ïeele efJeueerve neslees.
efmLeleÒe%e DeeHeu³ee Fbefê³eebveer vewmeefie&keÀ jerleerves efJejeieÜsl³ee®³ee ef®eÊee®es meceeOeeve efceUle veener. l³ee DeKeb[ meceeOeeveJe=ÊeercegUs l³ee®³ee meJe& og:Keeb®ee
Heefjnej nesTve, l³ee®eer yeg×erner Deelceeveboele efmLej nesles.
p³eeÒeceeCes mecegê ne vesnceer Yejle Demetvener Meeble Demele es, l³eeÒeceeCes pees ceveg<³e, mecegêele
DeJ³eenleHeCes ÒeJesMe keÀjCeeN³ee veÐeeªHeer F®íeb®³ee ÒeJeeneves efJe®eefuele nesle veener, kesÀJeU lees®e Meebleer
ÒeeHle keÀ© MekeÀlees DeeefCe F®íe le=Hleer keÀjC³eemeeþer pees Peie[lees l³eeuee Meebleer ÒeeHl en e s l ev e e n e r .p ³ e e
ceveg<³eeves Fbefê³ele=Hleer®³ee meJe& F®íeb®ee l³eeie kesÀuee Deens, pees efve:mHe=n DeLeJee F®íejefnle peerJeve
peiele Deens. l³eeves HetCe&HeCes mJeeefcelJee®³ee YeeJeveeb®ee l³eeie kesÀuee Deens, p³ee®³ee efþkeÀeCeer efceL³ee
Denbk eÀej veener lees®e kesÀJeU JeemleefJekeÀ Meebleer ÒeeHle keÀ© MekeÀlees efkebÀJee efmLeleÒe%e nesT MekeÀlees.
pees HetCe&HeCes YeieJeblee®³ee YekeÌleerHetCe& mesJesceO³es Deens, l³ee®³eeceO³es ceneve $eÝDee{UCeejs meJe& iegCe Demeleele. Hejble g pees ³eeÒekeÀejs efmLeleÒe%e veener l³ee®³eekeÀ[s keÀesCelesner ®eebieues
iegCe veenerle. keÀejCe lees efveefM®eleHeCes mJele:®³ee ceeveefmekeÀ leke&ÀefJelekeÀe&®ee DeeÞe³e Iesle Demelees.
ceeveefmekeÀ leke&ÀefJelekeÀe¥vee cegUs GlHeVe Peeuesu³ee Fbefê³e le=Hleer®³ee meJe& ÒekeÀej®³ee F®íeb®ee ceveg<³e pesJne
l³eele keÀjlees DeeefCe ³eeÒeceeCes l³ee®es Meg× Peeuesues ceve pesJne kesÀJeU Deelc³eeceO³es mebleg<ì nesles lesJne
lees efmLeleÒe%e DeLee&le, efJeMeg× efoJ³eJemLesle efmLele Peeuee Demes cnìues peel es.
keÀesCeleener ³eesieer, YekeÌle efkebÀJee Deelcemee#eelkeÀejer peerJee®eer keÀmeesìer ner Deens keÀer, lees
DeeHeu³ee ³eespevesÒeceeCes DeeHeu³ee Fbefê³eebvee efve³ebef$ele keÀ© MekeÀle Demelees. Hejbleg DeefOekeÀÊe ueeskeÀ ns
Fbefê³eeb®es iegueece Demeleele DeeefCe cnCetve les Fbefê³eeb®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer keÀe³e& keÀjerle Demeleele. ³eesieer
keÀesCel³ee ÒekeÀejs efmLele Demelees ³ee ÒeMvee®es ns®e GÊej Deens. Fbefê³eeb®eer legueveener efJekesÀueer peeles. l³eebvee Deefveye¥Oe DeeefCe mJewj Dee®ejCe keÀjeJe³ee®eer Demeles. ³eesieer efkebÀJee YekeÌleeves
iee©[îeeÒeceeCes meHe&©Heer Fbefê³eebvee efve³ebef$ele keÀjC³eeceO³es Del³eble Kebyeerj Demeues Heeefnpes. lees DeeHeu³ee
Fbefê³eebvee mJeleb$e jerleerves JeeieC³ee®eer ceeskeÀU erkeÀ keÀOeer®e osle veener. Meem$eebceO³es DeveskeÀ DeeosMe, efve³ece
Deensle Je l³eeHewkeÀer keÀener mekeÀejelcekeÀ Deensle lej keÀener vekeÀejelcekeÀ Deensle. peesHe³e¥le SKeeoe mJele:munotes.in

Page 29

29Fbêer³ele=HleerJej yebOeve Ieeuele veener Je ³ee mekeÀejelcekeÀ Deee fCe vekeÀejelcekeÀ DeeosMee®es Heeueve keÀjerle
veener, lees He³e¥le lees ¢{HeCes efmLej nesT MekeÀle veener.
efmLeleÒe%e nesC³eemeeþer PeìCeeN³ee meeOekeÀeves efveDeeÞe³e ÒeLece Heemetve®e Iesleuee Heeefnp es Demes ieerles®es meebieCes Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve: efmLeleÒe%e ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2.5 $eÝle, $eÝCe Je Heg©Yeejleer³e leÊJe%eeveec eO³es `Oece&' ner mebkeÀuHevee Del³eble cenÊJee®eer meJe&meeceeJesMekeÀ mebkeÀuHevee
Deens. `Oece&' ³ee Meyoe®ee vescekeÀe DeLe& Dev³e Yee`Oe=' ³ee mebmke=Àle OeeletHeemetve Deeuesuee Deens. l³ee® ee DeLe& OeejCe keÀjCes, HeesDemee neslees. leÊJe%eeveeceO³es Oece& Meyoe®³ee efJeefJeOe íìe Dee{Utve ³esleele.
$eÝiJesoeceO³es `Oece&' ne Meyo me=äer®es efve³ece ³ee DeLeea JeeHejuee iesuee Deens. `$eÝle' ³ee
JeweféekeÀ ef ve³ecee®es meceepeJ³eJemLesleerue jsKeeìve cnCepes Oece& nes³e.
íeboesi³e GHeefvekeÀle&J³eeb®es (DeeÞece Oece&) Heeueve nes³e.
Sslejs³e ye´eïeCeeceO³es Oece& cn Cepes ³eesi³e Dee®ejCe nes³e. Oecee&®es cnCepes Dee®eejmebefnles®es
Heeueve Je j#eCe jepee keÀjlees.
ceneYeejleeceO³es Oecee&®eer J³eeK³ee `OeejCeeled Oece¥' Fl³eeng Oeceex Oeej³eles Òepee DeMeer kesÀueer
Deens. p³eeves meceepee®eer OeejCee cnCepes me bJeOe&ve nesles lees Oece& nes³e.
JewMesefmegKe mebHeeove keÀjCes Je l³ee mebHeeoveemeeþer meeOeves meebieCes ns Deens.
ceerceebmee oMe&ve evegmeej Oece& cnCepes Jesoe%ee Je efJeOeer ³eebveer %eele nesCeeje DeLe& nes³e.munotes.in

Page 30

30cevegmce=leer Je ³ee%eJeuke̳e Je mce=leer ³eeb®³ee celes Oece& cnCepes J³ekeÌleer®³ee JeCe& Je DeeÞece ³eebveer
efveOee&efjle keÀle&J³ee®es Heeueve nes³e.
[e@. jeOe eke=ÀueeskeÀebveer ®eej Heg©Yeejleer³eeb®³ee ¢efäkeÀesveeletve veweflekeÀles®eer leerve Debies Deensle. Jew³eeqkeÌlekeÀ, meeceeefpekeÀ Je
DeeO³eeeqlcekeÀ. Jew³eeqkeÌlekeÀ veweflekeÀlee Je J³eeqkeÌle®³ee mJele:®³ee DeeoMee¥®eer ÒeeHleer Heg©J³ekeÌle nesles. ce es#e ³ee Heg©mebkeÀuHevee lemes®e JeCee&Þece J³eJemLee ³eeletve meeceeefpekeÀ veweflekeÀles®ee DeeefJeJeweféekeÀ Je veweflekeÀ efve³eceebceOee rue Oece& cnCepes `$eÝle' nes³e. meeceeefpekeÀ yeebefOeuekeÀer ceOeerue
Oece& cnCepes `$eÝCe' nes³e. Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJej cetu³eeb®³ee HeeþueeieeceOeerue Oece& cnCepes Heg©2.5.1 $eÝle mebkeÀuHevee:
$eÝle mebkeÀuHevee JesoebceOeerue Del³eble cenÊJee®eer mebkeÀuHevee Deens. $eÝle cnCepes MeeMJele DeMeer
JeweféekeÀ Je veweflekeÀ J³eJemLee nes³e. $eÝle cnCepes mel³e, megmebieleer Je p³eeb®es GuuebIeve nesT MekeÀle veener
DeMeer ef®ejbleve ÒeCeeueer nes³e. $eÝle ns `mel³em³e mel³eced' Je `keWÀêm³e keWÀêced' Deens. $eÝle cnCepes `Je´le'
ner GHeeOeer efouesueer owJeer J³eJemLee Deens.
YeeweflekeÀ efJeéeeceOeerue $eÝle cnCepes DeHeefjJele&veer³e Demes efvemeie& efve³ece nesle. DeekeÀeMeeleerue
leeN³eeb®es Ye´ceCe, efoJeme Je je$e ³eeb®ee efvel³e¬eÀce, veÐeeb®ee ÒeJeen, mecegêe®eer Yejleer Je Deesnìer ³ee meJe&
Ieìvee $eÝle ves meb®eeefuele nesleele. ³ee me=äerleerue JesieJesieȳee Ieìveebvee l³eeb®³ee vesceke̳ee peeieer ³eespeCes
lemes®e DeveskeÀlesleerue SkeÀlee `$eÝle' cegUs Meke̳e nes les. $eÝle ³ee me=äer®³ee Deble³ee&ceer Demeuesues leÊJe
Deens.
veweflekeÀ #es$eeceOeerue $eÝle cnCepes meoe®ejCe Deens. $eÝle ®ee ceeie& DevegmejCeejs `Je´leeveer'
Demetve l³eeb®ee ceeie& osJee®ee ceeie& ceeveuee peele Demes. vewmeefie&keÀ J³eJemLesMee rm e g m e b i e l e$ e Ý l e ® e ec e e i e &
ceveg<³eeuee meceeOeeveer Je mece=× peerJeveekeÀ[s IesTve peelees.
Deve==le cnCepes ®egkeÀer®es Dee®ejCe pes $eÝle ®³ee efJejesOeer Demeles. Deve=le cnCepes DeJ³eJemLee Je
mebYe´ceeJemLee nes³e. efvemeie&efve³eceeb®³ee efJej esOeer Demee Deve=le ceeie& ceveg<³eeuee jesie Je ce=l³etkeÀ[s IesTve
peelees.
JesoebceOeerue osJelee meg×e $eÝle ves ye× Deensle. meJee&le MeeqkeÌleMeeueer Je Ie=leJe´le cnCepes ¢{
mebkeÀuHe Demeuesueer Je©Ce osJelee $eÝle ®eer mebj#ekeÀ osJelee Demetv ee f l e u e e` $ e Ý l e m ³ ei e e s H e : 'c n ì u e sp e e l e s .
Je©Ce osJelee MeemekeÀ, Meeblelee efÒe³e, j#ekeÀ Je Del³eble o#e osJelee Deens. met³e& Je ®ebê ns Je©Ce osJeles®es
[esUs Deensle. Je©Ce osJeles®³ee leer#Ce Je keÀj[îee vepejsletve eEkeÀef®elemesner HeeHe efvemeì t MekeÀle veener.munotes.in

Page 31

31$eÝle ®ee ceeie& DevegmejCeeN³ee ueeskeÀebJej osJeleeb®eer ke=ÀHee nesles. pes $eÝle ®ee ceeie& Devegmejle
veenerle l³eeb®³eeJej osJeleeb®ee keÀesHe neslees. cnCepes®e veweflekeÀ J³eJemLesceOeerue yeef#eme Je efMe#ee `$eÝle'
cegUs meb® eefuele nesles.
meoe®ejCeecegUs JeweféekeÀ veweflekeÀ Je YeeweflekeÀ J³eJemLes®eer meeJe&Yeewcelee Je SkeÀlee jeKeueer peeles.
meoe®ejCeeuee efJeJeskeÀe®es DeefOeÿeve Demeles. Jeemeveeb Dee®ejCeecegUs $eÝle uee OekeÌkeÀe yemelees. l³eecegUs
Devee®eejer ueeskeÀebvee $eÝle ®³ee mebj#ekeÀ osJeleeb®³ee ¬eÀesOeeuee meeceesjs peeJes ueeieles.
osJeleebmeeþer $eÝle DeefleYeeweflekeÀ meÊee Demetve ceeveJeemeeþer $eÝle veweflekeÀ efve³ece þjleele.
ÒeejbYeer®³ee keÀeUeleerue efvel³e DeM³ee veweflekeÀ Je Yeewefle keÀ J³eJemLes®eer `$eÝle' ner mebkeÀuHevee keÀce&
efme×evleele HeefjJeefle&le nesle iesueer.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve: $eÝle mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2.5.2 $eÝCe mebkeÀuHevee:
Yeejleer³e HejbHejsceO³es DeeÞeceJ³eJemLee SkeÀ Del³eble JewefMeäîeHetCe& J³eJemLee Deens. J³ekeÌleer®³ee
peerJeveeleerue ®eej DeJemLeeb®eer meebie[ meceepe peerJeveeMeer Ieeuetve Jew³eeqkeÌlekeÀ Je meeceeefpekeÀ Òeieleer®ee
ceeie& ³ee DeeÞeceJ³eJemLesves DeeKeuee peelees. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer l³ee®³ee peerJeveeceO³es ®eej DeJemLeebceOetve
peeles -ye´ïe®e³e&, ie=nmLe, JeeveÒemLe Je mebv³eemeer. ³ee DeJemLeebceO³es J³ekeÌleeruee keÀener peyeeyeoeN³ee Heej
Hee[eJ³ee ueeieleele. ceveg<³e SkeÀ meeceeefpekeÀ Ò eeCeer Deens. meceepeeleerue Dev³e ueeskeÀeb®³ee menkeÀe³ee&ves
ceveg<³ee®eer Òeieleer nesle Demeles. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer meceepeeleerue Dev³e ueeskeÀeb®³ee menkeÀe³ee&ves efJekeÀefmele
nesle peeles. cnCepes®e Òel³eskeÀ J³ekeÌleer keÀener vee keÀener $eÝC eeceO³es Demeles.
Yeejleer³e leÊJeeE®elekeÀeb®³ee celes pevceeuee Deeuesu³ee Òel³eskeÀ ceveg<³eeJej leerve $eÝCes Demeleele.
$eÝef$eÝCee®es DeHee keÀjCe nes³e.
1. $eÝef$eÝefkesÀues peele Demes. ieg©ie=ner jeefnu³eecegUs J³ekeÌleer®³ee YeeJevee Je efJekeÀej ³eebvee JeUCe ueeiele Demes.
J³ekeÌl eer®es ceve efvekeÀesHe lejlejerle Je keÀe³e&#ece yevele Demes J³ekeÌleer®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme
nesTve Heg{erue ÒeeHebef®ekeÀ Je meeceeefpekeÀ peyeeyeoeN³ee Heej Hee[C³eeme J³ekeÌleer me#ece yevele Demes. $eÝefkeÀ[tve %eevee®e e Jeejmee SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s efouee peele Demes. J³ekeÌleer®³ee
efJekeÀemeeceO³es $eÝ

Page 32

32yeeUieCes, ieg©efJe³esle Demes. ye´ïe®eejer DeeÞeceeceO³es $eÝef2. efHele= $eÝCe:
J³ekeÌleer®es mJele:®es DeefmlelJe l³ee®³ee efHelejebJej DeJeuebyetve Demeles. DeeHeu³ee HetJe&peebveer
efìkeÀefJeuesueer JebMeHejbHeje SkeÀe efHe{erves Heg{s vesC³ee®eer peyeeyeoejer cnCepes efHele=$eÝCe nes³e.
Heg$eeslHeeoveecegUs (DeHel³eefveefce&leercegUs) efHele=$eÝCeeletve cegkeÌle neslee ³esle Demes. ie=nmLeeÞeceeceO³es
ceveg<³eeuee Dev eskeÀ keÀle&J³es Heej Hee[eJe³ee®eer Demeleele. efJeJeen keÀ©ve DeeHeu³ee JebMee®es, IejeC³ee®es,
meceepee®es Je peceeleer®es DeefmlelJe DeKebef[le jenC³eemeeþer ÒepeeslHeeove DeeJeM³ekeÀ þjles. ÒepeeslHeeove
keÀ©ve ie=nmLeeÞeceeceO³es J³ekeÌleer®³ee efHel e=$eÝCee®es DeHeekeÀjCe nesle Demes.
3. osJe $eÝCe:
ner me=äer osJeebveer efvecee&Ce kesÀueer Deens. me=äerceOeerue MekeÌleer ceeveJeer efve³eb$eCee®³ee keÀ#esyeensj
Deensle. ceveg<³eeuee pes keÀener efvemeiee&keÀ[tve efceUles les osJeeb®³ee ke=ÀHesceg Us efceUles. ³e%e Je nJeve keÀ©ve
osJeebefJeie=nmLeeÞeceeceO³es lemes®e JeeveÒemLeeÞeceeceO³es ³e%eeceO³es osJeleebmeeþer Deengleer osTve osJe$eÝCeeletve ce gkeÌle
neslee ³esle Demes.
meJe&meeOeejCele: $eÝCe $e³e ner mebkeÀuHevee Dee{Utve ³esles. cee$e MeleHeLe ye´eïeCeeceO³es Je
ceneYeejleeceO³es ceveg<³e $eÝCe ³ee ®eJeL³ee $eÝCee®ee GuuesKe Dee{Ulees. meceepemesJee Je HejesHekeÀej
keÀ©ve J³ekeÌleer ceveg< ³e$eÝCeeceOetve cegkeÌle nesle Demes.
mJele: Jejerue $eÝCeeb®es DeHeekeÀjCe Peeu³eeveblej®eer J³ekeÌleer®eer DeJemLee `Deveve=C³e' DeJemLee
nes³e. keÀesCelesner $eÝCe efMeuuekeÀ jeefnues veener keÀer ceveg<³e cees#e ³ee Hejce Heg©³eesi³e þjle Demes.
DeeHeueer Ò eieleer leHeemee
ÒeMve: $eÝCe mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2.5.3 Heg©Yeejleer³e leÊJeeE®elekeÀeb®es O³es³e Debeflece meÊes®es kesÀJeU %eeve veJns lej Òel³e#e DevegYetleer IesCes
nesles. leÊJe%eeve cnCepes MegYe peerJeve peieC³ee®eer keÀu ee nes³e. Debeflece meÊes®eer Òel³e#e DevegYetleer
IesC³eemeeþer, ³eesi³e peerJeve peieC³eemeeþer Heg©J³ekeÌleerves (ðeer/Heg©meeceeefpekeÀ Je DeeO³eeeqlcekeÀ iejpeeb®eer Hetleea keÀjC³eemeeþer Oece&, DeLe&, keÀece Je cees#e ns Heg©

Page 33

33meebefieleues iesues. MegYe peerJeve peieC³eemeeþer Oece&, DeLe&, keÀece Je cees#e ³ee ®eej Heg©keÀjeJe³eeme nJee. ceveg<³epeerJeveeleerue YeeweflekeÀ iejpeeb®eer Hetleea DeLe& ³ee Heg©YeeJeefvekeÀ Je ceeveefmekeÀ iejpeeb®eer Hetleea keÀece ³ee Heg©DeeO³eeeq lcekeÀ yeepetuee meblegä keÀjlees. Oece& ne Heg©megªJeeleer®³ee keÀeueKeb[eceO³es Oece&, DeLe&, Je keÀece ³ee leerve Heg©`ef$eJeie&' Heg©`®elegJe&ie&' Peeues. DeLe& Je keÀece ³ee Heg©Je cees#e ¿ee Heg©meceepekeÀu³eeCe meeOeC³eemeeþer ®eejner Heg©Oece& :
Oece& ne Meyo `Oe=' ³ee OeeletHeemetve Deeuee Demetve l³ee®ee DeLe& mebIeìve keÀjCes, mebj#eCe keÀjCes
Je mebJeOe&ve keÀjCes Demee neslees. Oecee&®eer J³eeK³ee `OeejCeele Oece& Fl³eent:~ ' DeMeer kesÀueer peeles.
J³ekeÌleer®es peerJeve Je meceepe J³eJemLee ³eeleerue mecevJe³e `Oece&' ³ee Heg©Oece& ne ÒeLece Heg©Dee{Utve ³esleele. kesÀJeU ceveg<³eÒeeC³eeceO³es `Oece&' ÒesjCee Dee{Utve ³esles. Oece& ÒesjCee cnCepes veweflekeÀ Je
yeewef×keÀ eE®eleveelcekeÀlee nes³e. ceveg<³eeuee Flej mepeerJeebÒeceeCes Meejerefjke À iejpee Demeleele. l³ee®eyejesyej
Flej mepeerJeebHes#ee DeefOekeÀ G®®elece ceeveefmekeÀ, veweflekeÀ Je DeeO³eeeqlcekeÀ iejpeemeg×e Demeleele.
Oece& cnCepes ceveg<³ee®eer keÀle&J³es nesle. Oecee&®es meeOeejCe Oece& Je efJeMeskesÀues peeles.
meeOeejCe Oecee& ceO³es ceveg<³ee®eer efvejHes#e keÀle&J³es ³esleele. meJe& ceveg<³eebvee keÀener meceeve keÀle&J³es
Demeleele. meeOeejCe Oece& J³ekeÌleer®³ee Je meceepee®³ee Òeieleermeeþer Deens. meeOeejCe Oece&Heg{erue ÒeceeCes.
DeeEnmee (Jew®eeefjkeÀ MeeeqyokeÀ Je keÀeef³ekeÀ) mel³e, Demles³e, Fbefê³eefveûen, DeHeefjûen, meb³ece,
Oew³e&, keÀ©Cee, #ecee, leHe, HejesHekeÀej F.
efJeMesJeCe& Oece&:
ÞeerceodYeieJeod ieerles vegmeej Òel³eskeÀ J³ekeÌleer ef$eiegCeelcekeÀ cnCepes meÊJe, jpeme Je leceme ³ee
iegCeebveer ³egkeÌle Demeles. melJe iegCe %eevee®es ÒeeflekeÀ Demetve jpeme iegCe ef¬eÀ³eeMeerueles®es ÒeeflekeÀ Deens.
leceme iegCe De%eeve Je DekeÀc e&C³eles®es ÒeeflekeÀ Deens. iegCeeb®³ee keÀceer DeefOekeÀ ÒeceeCeevegmeej ef$eiegCeelcekeÀ
J³ekeÌleer®ee mJe -YeeJe yevelees. ef$eiegCeelcekeÀ mJe -YeeJeeÒeceeCes J³ekeÌleerme l³ee®ee JeCe& ÒeeHle neslees. SketÀCe
®eej JeCe& ceeveues peeleele.
1. ye´eïe Ce : efMe#ekeÀ, GHeosMekeÀ Je yegef×peerJeer ns ye´eïeCe nesle. %eeveepe&ve, %eeveoeve, veweflekeÀ Je
DeeO³eeeqlcekeÀ cetu³eeb®es mebJeOe&ve lemes®e meceepeeme ceeie&oMe&ve ner ye´eïeCee®eer keÀle&J³es nesleer.munotes.in

Page 34

342. #eef$e³e : MeemevekeÀlex, jep³ekeÀlex Je ³ees×s ns #eef$e³e nesles. meceepee®es DeblemLe Je yee¿e Me$egbHeemetve
mebj#eCe keÀjCes lemes®e meceepee®es mebJeOe&ve keÀjCes ner #eef$e³eeb®eer keÀle&J³es nesleer.
3. JewM³e : MeslekeÀjer Je J³eeHeejer ns JewM³e nesle. Mesleer, HeMegHeeueve Je J³eeHe ej ³eeletve meceepee®³ee iejpee
YeeieefJeCes ns JewM³e JeCee&®es keÀle&J³e nesles.
4. Metê : meceepee®³ee Dev³e iejpeeb®eer Hetleea lemes®e GHejeskeÌle leerve JeCee¥®³ee ueeskeÀeb®³ee
keÀle&J³eHetleeameeþer HetjkeÀ DeMeer keÀewMeu³ee®eer keÀeces Metê JeCe& keÀjerle Demes.
%eeve, meeceL³e&, mebHeefÊe Je mesJee ner Deveg¬eÀces ye´eïeCe, #eef$e³e, JewM³e Je Metê JeCee&®eer JewefMeäîes
nesleer. meceepeeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleerves mJele:®es efJeefnle keÀle& J³e efvejHes#eHeCes Heej Hee[ues keÀer meceepe jLe
ÒeieleerHeLeeJej OeeJet MekeÀlees. HetJeea®eer ef$eiegCeelcekeÀ, mJeYeeJeeJej efveOee&efjle DeMeer JeCe&J³eJemLee Deepe
pevceeJej DeeOeeefjle peeleer J³eJemLesceO³es keÀuebefkeÀle Peeueer Deens.
DeeÞece Oece& :
J³ekeÌleer®³ee peerJevee®³ee ®eej DeJemLee Demetve l³ee DevegDeeÞece Oece& nes³e.
1. ye´ïe®e³e& : J³ekeÌleer®³ee peerJeveeleerue ner DeJemLee efJeÐeeLeea DeJemLee nes³e. efJeÐeeL³ee&ves %eeve
mebHeeove k eÀjeJes. keÀener keÀewMeu³es Deelcemeele keÀjeJeerle, Deelcemeb³eceve efMekeÀeJes Demes ye´ïe®eejer
DeJemLesmeeþer DeHesef#ele Demes. efJeÐeeL³ee&ves peerJeve cetu³eeb®es DeekeÀueve keÀ©ve I³eeJes Je Heg{erue
peerJeveeleerue peyeeyeoeN³ee Heej Hee[C³eemeeþ er mJele:uee megmeppe keÀjeJes.
2. ie=nmLe : %eeveepe&veeveblej J³ekeÌleerves efJeJeen keÀ©ve kegÀìgbye ³ee meeceeefpekeÀ mebmLesle ÒeJesMe kesÀu³eeJej
ie=nmLe peerJeve meg© nesle Demes. ÒepeeslHeeove, Je=×eb®es mebj#eCe, DeefleLeeR®es mJeeiele, ³e%e keÀ ©ve
meceepe efnleele DeeHeues ³eesieoeve osCes ie=nmLee®es keÀle&J³e Demes.
3. JeeveÒemLe : kegÀìgbyee®³ee peyeeyeoeN³ee Heej Hee[u³eeveblej kegÀìgbefye³eeb®³ee ceesnHeeMeeletve cegkeÌle
nesC³eemeeþer efveJe=Êe nesCes DeeJeM³ekeÀ þjles. DeeHle mJekeÀer³ eebHeemetve otj nesTve mJele:®³ee
DeeO³eeeqlcekeÀ keÀu³eeCee®ee Je meceepeefnlee®ee ceeie& mJeerkeÀejCes DeHesef#ele nesles.
4. mebv³eeme : meJe& Heefjl³eeie keÀ©ve YeìkebÀleer keÀjerle meceepe keÀe³e& keÀjCeeN³ee meeOet®eer ner Jewjei³e
DeJemLee Demes. cees#e ³ee Hejce Heg©Demes.
Òel³eskeÀ J³ekeÌleerves DeeHeueer meeOeejCe Je efJeMesnesles. keÀle&J³eHeeueve cnCepes Oecee&®ejCe ne s³e. yeg×eruee ÒeceeCe ceevetve kesÀuesues meb³eefcele Dee®ejCe cnCepes
Oecee&®ejCe nes³e. meeceeefpekeÀ veerleer HeeUueer iesueer keÀer DeLe&J³eJemLee ®eebieueer ®eeueles. Oecee&ves DeLe&ÒeeHleer
Je keÀeceHetleea nesles.
DeLe& :
DeLe& Heg©iejpeeb®eer Hetleea nesles. HeMeg, Mesleer, DeVe, Jeðes, Oeve, peceerve pegceuee lemes®e veHeÀe ³ee meJee&®ee meceeJesMe
`DeLe&' Heg©mebkeÀuHevesceO³es neslees. ceveg<³ee®³ee pewefJekeÀ, YeeweflekeÀ Je DeeefLe&keÀ iejpee / F®íeb®eer Hetleea DeLe& ³ee
Heg©

Page 35

35DeLe& Heg©efvecee&Ce nesle Demeles. ³ee Òeef¬eÀ³esceO³es l³ee meceepeeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®ee menYeeie Demelees. efvecee&Ce
Peeuesu³ee mebHeÊeer®ee Jeeìe Òel³eskeÀ ceveg<³eeuee efceUe³euee nJee.
DeLe& mebHeeove keÀjCes lemes®e l³ee®ee efJeefve³eesie keÀjleevee Oece&Heeueve DeeJeM³ekeÀ Deens. meÊee Je
DeefOekeÀej ³eeb®³eeMeer DeLe& Heg©Je veweflekeÀlesMeer IeeueCes iejpes®es Deens. meoe®ejCeeves DeLe& mebHeeove keÀ©ve l³ee®ee efJeefve³eesie meËo³eHeCes
Je GoejHeCeeves meceepe keÀu³eeCeemeeþer Jne³euee nJee.
DeLe& F®íeHetleea®es meeOeve Deens. F®íeHetleeaves keÀece Heg©Heg©Heg©keÀece :
keÀece ne Heg©DeemLee, DeeHeguekeÀer, Òesce ner keÀecee®eer®e ©Hes Deensle. keÀecee®eer DevegYetleer Fbefê³epev³e megKes Je
meeQo³ee&mekeÌle DevegYeJe ³eeletvener nesles. MeejerefjkeÀ ÒesjCeeb®es Meceve lemes®e YeeJeveeb®eer meblegäer ³eeb®ee
meceeJesMe keÀece mebkeÀuHeves le neslees. keÀece Heg©nesles.
keÀecee®eer DeefYeJ³ekeÌleer keÀues®³ee meeQo³ee&efJeDemeleele. %eeveefJenes³e. keÀues®³ee ceeO³eceeletve nesCeeN³ee meeQo³ee&efJeYeeJevee®es efJeMeg×erkeÀjCe nesles.
ceveg<³ee®³ee Meceve ve Peeuesu³ee YeeJevee Je Jeemevee Hegvne Hegvne peeie=le nesleele Je ceveg<³eeme
DeMeeble yeveefJeleele. ner DeMeeblelee Je Dele=Hleer HejceÒeeHleJ³ee®³ee ceeiee&meeþer neveerkeÀejkeÀ Deens.
ceveg<³ee®³ee F®íeb®eer Hetleea nesC³eemeeþer Oecee&®eer cnCepes veweflekeÀ meoe®ejCee®eer meeLe DeefveJee³e& Deens.
Jeemeveeb®es, F®íeb®es Je YeeJeveeb®es Oecee&®ejCeeves Meceve kesÀuesuee peerJe cees#ee®³ee ceeiee&keÀ[s peeT MekeÀlees.
cees#e:
cees#e ne HejceHeg©HeeleUerMeer pees[uee iesuesuee cees#e Heg©ceveg<³e pesJne Deblece&gKe nesTve DeelceHejer#eCe keÀjlees. lesJne l³eeuee mJele:®³ee DeHetCe&les®eer
peeCeerJe nesles. Fbefê³epev³e megKes leelkeÀeefuekeÀ, Deefveef½el e Je og:KeefceefÞele Demeleele ³ee®eer ceveg<³eeuee
peeCeerJe nesles. ceveg<³ee®eer l³ee®³ee DeelceleÊJeeMeer DeesUKe cnCepes cees#e nes³e.
cees#e cnCepes pevce -ce=l³et®³ee ®e¬eÀeletve, megKe og:Kee®³ee HesÀN³eeletve lemes®e Jeemeveeb®³ee
yebOeveeletve cegkeÌleer nes³e. DeelceleÊJee®es HejceleÊJeeMeer SkeÀ©He nesCes cnCepes cees#e nes³e. cees#ee®eer ÒeeHleer
Peeu³eeveblej keÀesCeleerner F®íe jnele veener cnCetve cees#eeme Hejce Heg©

Page 36

36cees#e cnCepes ceeveJeer peerJevee®³ee DeeoMee¥®e e Heeþueeie nes³e. pesJne `keÀe³e DemeeJe³eeme nJes' Je
`keÀe³e Deens' ³eeleerue HeÀjkeÀ veenermee neslees, cnCepes®e DeeoMe& JeemleJeeceO³es DeJelejleele lesJne cees#ee®eer
ÒeeHleer nesles.
cees#e Heg©1) cees#e cnCepes efJeosn cegkeÌleer Deens. keÀener leÊJeeE®elekeÀeb®³ee celes ceveg<³ee®es Mejerj Je ceve ce³ee&efole,
oes2) cees#e cnCepes peerJeve cegkeÌleer Deens. keÀener leÊJeeE®elekeÀeb®³ee celes ¿ee meoesMejerjeceOetve ³eesi³e Je Meg× Dee®ejCeeÜejs cees#e ÒeeHleer Meke̳e Deens. J³ekeÌleer®eer cees#eemeeþer®eer
leUceU J³ekeÌleeruee MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ Je veweflekeÀ efJeMeg×erkeÀjCe eveblej ®ewlev³ee®³eee Hejcees®®e
HeeleUerkeÀ[s vesles. l³eecegUs YeeweflekeÀ MejerjeceO³es cees#e ÒeeHleer nesT MekeÀles.
`cees#e ÒeeHleer' ner ceveg<³ee®eer DeebleefjkeÀ F®íe Demeles. GHeefveceveg<³ee®eer cees#eemeeþer Deele&lee ÒekeÀì keÀjles.
Demelees cee meodiece³e ~ lecemees cee p³eesefleie&ce³e ~ ce=l³eescee s Dece=leb iece³e ~
Heg©Òee. Mene Je [e@. megbojjepeve ³eeb®³ee celes Heg©Heg©meceepe peerJeve Je peerJeve O³es³es ³eeb®ee cesU Ieeleuee iesuee Deens. lemes®e ®eejne r Heg©Dee{Utve ³esles. keÀesCel³eener SkeÀe Heg©DeLe&ÒeeHleer nesles. DeLe&ÒeeHleer ves keÀeceHetleea nesles. keÀeceHetleea veblej cees#e Meke̳e Deens.
DeLee&efMeJee³e Oece& cnCepes vegmeles keÀce&keÀeb[ þjsue keÀeceeefMeJee³e DeLe& cnCepes ueesYeerHeCee
nesF&ue. cees#eeefMeJee³e keÀece cnCepes Jeemeveeb®ee GêskeÀ þjsue. lemes®e Oece&, DeLe& Je keÀece ³eeefMeJee³e cees#e
cnCepes SkeÀ Òe®eb[ HeeskeÀUer þjs ue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve: 1. Yeejleer³e leÊJe%eeveeleerue `Oece&' mebkeÀuHeves®es DeLe& keÀe³e Deensle?
2. ®eej Hegª

Page 37

372.6 meejebMe
veerefleMeeðeeefJe< e³eer Yeejleer³e Je HeeM®eel³e ¢efäkeÀesve JesieJesieUs Deensle. Hee½eel³e
efJe®eejJeblee®³ee celes veerleerMeeðe ne leÊJeeb®ee yeewef×keÀ MeesOe Deens. Yeejleer³e leÊJe%eeb®³ee celes veerefleMeeðe
ne Debeflece meÊes®eer DevegYetleer IesC³ee®ee ceeie& Deen s. Yeejleer³e oMe&veeleerue `Oece&' ner mebkeÀuHevee Del³eble
JewefMeäîeHetCe& Deens. $eÝle, $eÝCe Je HegjÒeleerle nesles. $eÝle ceOeerue Oece& cnCepes ef®ejbleve Je Meeéele DeMee r JeweféekeÀ J³eJemLee Deens. $eÝCe ceOeerue
Oecee&®eer DeefYeJ³ekeÌleer J³ekeÌleer®³ee peerJeveeleerue veweflekeÀ keÀle&J³e cnCetve nesles. Heg©J³eeqkeÌleefve<þ veweflekeÀlee nes³e.
ÞeerceodYeieJeleieerlee cees#eeÒele peeC ³eemeeþer %eeveceeie&, YeeqkeÌleceeie& Je keÀce&ceeie& DeM³ee leerve
ceeiee¥®ee HegjmkeÀej keÀjles. efvel³ee®³ee JeCe& Je DeeÞeceevegmeej keÀle&J³es efveOee&efjle ke sÀueer iesueer Deensle. mJeOecee&®es cnCepes efJeefnle
keÀle&J³ee®es efvejHes#eHeCes Heeueve kesÀu³eeves cees#e cnCepes peerJevee®es HejceÒeeHleJ³e ÒeeHle nesles. YeieJeodieerlee
kesÀJeU J³ekeÌleer®³ee DeelcekeÀu³eeCee®ee HegjmkeÀej ve keÀjlee meceepekeÀu³ eeCee®ee ner HegjmkeÀej keÀjles.
2.7 efJeÐeeHeerþer³e oerIeexÊejer ÒeMve
1. Yeejleer³e veerefleMeeðee®eer JewefMeäîes meefJemlej mHeäerkeÀjCe keÀje.
2. ÞeerceodYeieJeodieerlesceO³es cees#eeÒele peeC³ee®es keÀesCeles ceeie& meebefieleues Deensle? l³ eeleerue efvekeÀce&ceeie& mHe<ì keÀje..
3. ÞeerceodYeieJeod ieerlesceOeerue efve4. ieerlesceOeerue mJeOece& cnCepes keÀe³e? meefJemlej mHeä keÀje.
5. efmLeleÒe%e ner mebkeÀuHevee meefJemlej mHeäe rkeÀjCe keÀje.
6. efmLeleÒe%e SkeÀ veweflekeÀ DeeoMe& keÀMeeÒekeÀej sD e e n s meefJemlej mHeäerkeÀjCe keÀje.
7. $eÝle, $eÝCe mebkeÀuHevee meefJemlej mHeäerkeÀjCe keÀje
8. Heg©9. Heg©10. efìHee efuene
De) YeieJeodieerles ceOeerue mJeOece&
ye) YeieJeÃerlesceOeerue efvekeÀ) YeieJeÃerlesceOeerue YeeqkeÌleceeie&
[) mLeleÒe%e mebkeÀuHevee
F) leÊJe%eeveeleerue `Oece&' mebkeÀuHevee
[) cees#e SkeÀ Heg©F) Oece& SkeÀ Heg©HeÀ) $eÝle mebkeÀuHevee
ie) $eÝCe mebkeÀuHevee
munotes.in

Page 38

38IeìkeÀ -3
MegYe (®eebieues) peerJeve ë ûeerkeÀ veweflekeÀ ef®ebleve
(THE GOOD LIFE: GREEK ETHICS)
IeìkeÀ j®evee :
3.0 GefÎ<ìîes
3.1 ÒeemleeefJekeÀ
3.2 meodiegCeeb®es mJe©He
3.3 mee@¬eÀsefìme meodiegCe efJe3.4 Huesìes®eer meodiegCe efJe3.5 De@efjmìe@ìue®eer meodiegCe efJe3.6 meejebMe
3.7 efJeÐeeHeerþer³e efoIee xÊejer ÒeMve
3.0 GÎeräîes
1) Òee®eerve ûeerkeÀ leÊJe%e mee@¬eÀsefìme, Huesìes Je De@efjmìe@ìue ³eebveer ceeb[uesues MegYe peerJeve efJeefJe®eej Je l³eeb®ee DevJe³eeLe& mecepetve IesCes.
2) ceeveJe er MegYepeerJeve ns meodiegCe³egkeÌle Demeles ns peeCetve IesCes.
3) Huesìes Je De@efjmìe@ìue ³eeb®es meodiegCe Je ®eeefj$³e ³ee meboYee&leerue ³eesieoeve peeCetve IesCes.
3.1 ÒeemleeefJekeÀ
DeeoMe& efveOee&jkeÀ (DeeoMe& efve³eecekeÀ) veerleerMeeñe ns MegYeeMegYe, ®eebieuesJeeF&ì ³eeb®³ee
meboYee&le ceeveJeer Sseq®íkeÀ Jele&vee®ee DeY³eeme keÀjles. ³ee meboYee&leerue ceeveJeerJele&vee®³ee veweflekeÀ
ceeHeob[e®eener (ceevebo[) MeesOe Iesles. l³ee®eyejesyej ceeveJeer meodiegCeeb®esner ns Meeñe efJeMue smeeOeejCeleë DeeHeCe ceeveJeer Jele&vee®es Je ®eeefj$³ee®es veweflekeÀ cetu³eceeHeve keÀjlees. Òemlegle IeìkeÀele
HuesìesÒeefCele MegYepeerJeve Jee ®eebieues peerJeve DeeefCe meodiegCe ³eeb®eer ®e®ee& kesÀuesueer Deens.
3.2 meodiegCeeb®es mJe©He
Huesìes -ÒeefCele ®eej ÒeOeeve meodiegCeeb®eer ®e®ee& keÀjC³eeHetJeer& DeeHeCeeuee meodiegCe ner mebkeÀuHevee
mecepetve Iesleueer Heeefnpes. DeeHeCe veweflekeÀ efJeOeeves keÀjlees. ceeveJeer Ssef®íkeÀ Jele&ve, l³ee Jele&vee®³eemunotes.in

Page 39

39cegUeMeer Demeues ues nsleg Je F®íe, Je ceeveJee®es Meerue leerve efJeveweflekeÀ efveCe&³ee®ee cenÊJee®ee efJeDeefYeJe=Êeer Je meJe³eer ³e eb®es les jmee³eve Demeles. les meelel³eeves Ie[le Demeles Je Lees[sHeÀej yeouelener
Demeles. les Deieoer®e DeHeefjJele&veMeerue vemeles lejer l³eeuee SkeÀ ÒekeÀej®ee mLee³eerHeCee Deeuesuee Demelees.
l³eele ceeveefmekeÀ iegCeeb®eer keÀceerDeOeerkeÀ ÒeceeC eele mLee³eer SkeÀelcelee Deeuesueer Demeles.
DeeoMe&ue#³eer (DeeoMe&efveOee&jkeÀ):
veerefleMeeñeele veweflekeÀ ®eeefj$³e Je veweflekeÀ meodiegCe ³eeb®es efJeMuesiegCeebvee®e meodiegCe cnìues peeles. J³eglHeefÊeMeeñ eevegmeej Jeerj (Vir)cnCepes efnjes mebmke=Àleeleerue `Jeerj'
Meyoe®ee DeLe&ner efnjes (Hero )neslees. Òee.Heer.yeer. ®eìpeea ³ee meboYee&le efueefnleeleë Fbûepeerleerue
Virtue ne Meyo ue@efìveceOeerue Jnjdìdme (Virtus) Je mebmke=Àleeleerue `Jeer³e&' ³eeb ®³eeMeer efceUlee
pegUlee Deens. ³ee Meyoeb®ee DeLe& neslees Heew©¢äerves Jnj®³et Meyo efveHegCeles®ee, Glke=Àäles®ee efveoMe&keÀ Deens. ceeCemee®es ®eebieues iegCe cnCepes meodiegCe
nesle. l³ee®es JeeF&ì iegCe cnCepes ogieg&Ce nsle. ns meodiegCe peeefCeJeHetJe&keÀ Je efveOee&jHetJe&keÀ mebHeebove kesÀues
Heeefnpesle. DeMee meodiegCeeb®³ee mebHeeoveecegUs ceeveJee®es ceveg<³elJe Je ceeCemeeb®ee meceepe efìketÀve jenlees.
DeLee&le ceeveJel ee Je ceeveJeer meceepe efìkeÀefJeC³eemeeþer ns meodiegCe DeeJeM³ekeÀ Demeleele.
p³ee ceeCemeele Demes meodiegCe Demeleele Je pees ceeCetme Flejeb®³ee meboYee&le Je keÀþerCe
HeefjefmLeleerle Demes meodiegCe DeefYeJ³ekeÌle keÀjlees, l³ee ceeCemee®eer ÒeM ebmee kesÀueer peeles.DeMee meodiegCeebvee
ceeCemeeb®³ee ®eebieu³ee meJe³eer Demesner cnCelee ³esF&ue. SkeÀebvleele veweflekeÀ peerJevee®eer DeefYeJ³ekeÌleer efomele
veener, yeouel³ee HeefjefmLeleerle efve³eceerleHeCes, ve ®egkeÀlee melkeÀcex, keÀle&J³ekeÀ cex keÀjerle jeneru³eeme ceeCetme
MegYepeerJeveekeÀ[s Jeeì®eeue keÀjlees. l³ee®es veweflekeÀ peerJeve efJekeÀmeerle nesles. ceeCemeeb®es Jele&ve Je ®eejer$³e
ns DeefJeYeep³eHeCes pees[uesues Demeles. l³ee®es Meerue Jee ®eeefj$³e ns efJeefJeOe HeefjefmLelee RceO³es l³ee®³ee
Jele&veele J³ekeÌle nesle Demeles. l³ee Gueì ®eebieueer keÀcex (keÀle&J³ekeÀce& Je melkeÀce&) keÀjlee keÀjlee
ceeCemee®es veweflekeÀ ®eeefj$³e Ie[le Demeles. Hejbleg ner melkeÀcex megmebieleHeCes Je efve³eefceleHeCes kesÀueer
Heeefnpesle. Goe. pej SKeeoe ceeCetme DeeHeues keÀle&J³ekeÀce& ÒeeceeefCekeÀHeCes Je Glke=ÀäHeCes keÀjerle Demesue
lej l³eele keÀle&J³eefveÿe ne meodiegCe efJekeÀefmele neslees. lees keÀle&J³eefveÿ yevelees. cnCetve SkeÀ uesKekeÀ
cnCelees -Sow an act reap a habit, Sow a habit, reap a character. Sow
a character and reap a destiny.
meelel³eHetJe&keÀ ®eebieues keÀce& keÀjerle jeefnu³eeme ®eebieueer keÀcex keÀjC³ee®eer meJe³e ueeieles. DeMee
meJe³eercetUs Meerue le³eej nesles. l³eecegUs®e DeeHeCe DeeHeu³ee efve³eleer®es ef MeuHekeÀej yevelees. DeMee ÒekeÀejs
meodiegCe ns mebHeeove keÀjlee ³esleele. cnCetve®e l³eebvee ®eeefj$³e -cetu³es Demesner cnCeleele. lemes®e les
keÀämeeO³e Demeu³eecegUs l³eebvee meodiegCe ns ceeCemee®³ee Deefpe&le ÒeJe=Êeer Demesner cnCelee ³esF&ue. DeLe e&le
meodiegCe ns ceeveJeer ®eeefj$³ee®eer Glke=Àälee oMe&efJeleele. ogieg&Ce ns l³eemeboYee&leerue oesveweflekeÀlee Je keÀjC³ee®eer veweflekeÀlee Demes veweflekeÀles®es Yeeie kesÀu³eeme meodiegCe ns meodiegCeer nesC³ee®eer
veerleerce Êee oMe&efJeleele. keÀle&J³e Je melkeÀce& ns keÀjC³eeb®³ee veweflekeÀles®es ÐeeslekeÀ Deensle. ceneHeg©SkeÀ DeLe&HetCe& mebosMe Demelees. lees cnCepes, `®eebieues Jne Je ®eebieues Jeeiee' .(Be good and do
good) ®eeiebues Jee meodiegCe nesC³ee®ee Sk eÀ jepeceeie& cnCepes megmebieleHeCes, meelel³eHetJe&keÀ ®eebieueer keÀeces
Jee melkeÀcex keÀjCes nes³e.munotes.in

Page 40

40keÀle&J³es ner Del³eeJeM³ekeÀ mJe©Hee®eer Demeleele. keÀesCeleener ceeCetme ne DeeHeues keÀle&J³ekeÀce&
keÀjerle Demelees. meodiegCe ne l³ee ceeCeme e®es iegCe oMe&efJelees. cnCetve DeeHeCe jemleHeCes cnCelees keÀer SKeeoe
ceeCetme meodiegCeer Deens ³ee®ee DeLe& l³eeb®³ee J³eeqkeÌlelJeele meodiegCe Deensle Demee neslees. Demee meodiegCeer
ceeCetme kesÀJeU meodiegCeer ve jenlee, meoe®eejer Jee melkeÀcex keÀjCeejener Demelees `meodiegCeebvee jpee vemeles'
Demes cnCeleele. pej ceeCetme veweflekeÀ ®eeefj$³emebHeVe Demesue lej l³ee®³ee peerJeveele veweflekeÀlesle jpee
vemeles. lees ceeCetme veerleerceÊes®ee ceeie&mees[erle veener. SJe{s®e veJns lej l³ee®³ee megmebiele meoe®ejCeeJe©ve
DeeHeCe l³eeb®³ee ®eeefj$³eeefJekeÀjeJee ueeielees Je l³eemeeþer melkeÀce&keÀjC³ee®ee ceeie&efveJe[eJee ueeielees. efJeMesmeodiegCeer Je meoe®eejer ceeCemeeb®es keÀu³eeCe nesles Je meceepee®esner Yeues nesles. ogieg&Ce ns ogieg&Ceer Je ogje®eejer
ceeCemee®es Je l³ee®³ee meceepee®es vegkeÀmeeve®e keÀjleele.
3.3 mee@¬eÀsefìme meodiegCe efJemee@¬esÀefìme ®ee pevce ef¸emleHetJe& 470 efkebÀJee 469 meeueer Demee Peeuee DemeeJee. l³ee®³ee
efHel³ee®es veeJe meesÒeesefvekeÀme nesles. l³ee®³ee DeeF&®es veeJe HeWÀvejerì nesles Je leer megF&veer®ee J³eJemee³e keÀjerle
Demes. l³ee®³ee J³eeqkeÌleceÊJeel e ÒemeVelee nesleer Je mJeYeeJeele meewpev³e nesles. lees ceneve ê<ìe neslee,
lemee®e lees J³eJenej efveHegCe neslee. l³ee®es ìerkeÀekeÀej l³eeuee Oetle& mecepele. l³eeuee pesJe{s mHe<ìHeCes
efomes Je DeekeÀueve nesF&ue lesJe{s®e lees ceevele Demes. l³eeHe ueerkeÀ[s lees keÀener®e ceev³e keÀjeJe³eeme le³eej
vemes. Demes lees peeCetve -yegpetve keÀjerle vemes. HeCe lees keÀesCelesner DeeflejskeÀer YetefcekeÀe IesC³ee®es ìeUle Demes.
mee@¬esÀefìme ves mJele:®es Demes JesieUs osJe efvecee&Ce keÀ©ve lees l³ee®e er Hetpee keÀjerle Demes Je
le©Ceebvee yenkeÀJetve kegÀceeiee&uee ueeJeCeejer efMe#eCe oslees. ne DeejesHe l³ee®³eeJej ueeJetve l³eeuee oesþjJeues Je Keìuee ®eeueJetve l³eeuee ce=l³et®eer efMe#ee osC³eele Deeueer. l³eeuee nsceeuee@keÀ veeJee®es efJeosC³eele Deeues. l³ee®ee ce=l³et ef¸eM®eve HetJe& 399 meeueer ces ceefnv³eele Peeuee.
meodiegCe cnCepes %eeve :
mee@¬esÀefìmeuee %eevee®es Òe®eb[ DeekeÀns l³ee®es O³es³e veJnles. kesÀJ eU keÀuHeveeb®ee KesU keÀjC³eele jcetve peeCes, mJewj keÀuHeveeb®³ee efJenejele Je
meece´ep³eele mJe®íboeves lejbiele jenCes ns mee@¬esÀefìme®es O³es³e veJnles. Gueì %eeveeves DeeHeues veweflekeÀ
Dee®ejCe Je veweflekeÀ peerJeve mJe®í, HeefJe$e Je G®®e Heel eUer®es JneJes Demee®e l³ee®ee Deeûen neslee.
J³eJenejele Je Òel³e#e peerJeveele %eeveeves ceeCemeebvee meoe®ejCeer Je me®íerue yeveJeeJes DeMeer®e l³ee®³ee
l³ee®eer KeN³ee %eeveeHeemetve DeHes#ee Deens.
mee@¬esÀefìme®³ee celes mebkeÀuHeves®es mHe<ì Je efvemebefoiOe %eeve ns veweflekeÀ Dee®ejCeeme keÀmes
mene³³ekeÀ, GHe³egkeÌle Je DeeJeM³ekeÀ Deens ns mHe<ì nesles. `meodiegCe cnCepes %eeve' ner l³eeb®eer GkeÌleer SkeÀ
DeefJeveeMeer efJeMJemel³e cnCetve DeesUKeueer peeles. l³ee®³ee celes, Deelc³eeceO³es D eefJeJeskeÀe®ee Demee
keÀesCeleener Yeeie peCet vemelees®e. ceeCemee®eer Òel³eskeÀ ke=Àleer ner yeg×erves efveOee&efjle nesle Demeles. ceeCemee®eer
kesÀJeU yeg×er®e meJe& keÀener þjJeerle Je efve³ebef$ele keÀjerle Demeles. cnCepes SKeeoer iees<ì ³eesi³e Je ®eebieueer
Deens DeeefCe lejerner leer ve keÀjCes Je ke=Àleerle ve DeeCeCes efkebÀJee SKeeoer iees<ì JeeF&ì Deens Demes ceenerle
Demetvener leer keÀjeJe³eeme Yeeie Hee[CeeN³ee ÒeJe=ÊeeRvee yeUer He[Ces ner iees<ì mee@¬esÀefìme®³ee celes kesÀJeU
MeeskeÀpev ekeÀ Je IeelekeÀ®e veener HeCe leer Ie[Ces kesÀJeU DeMeke̳eÒee³e Deens. F®ís®³ee Deenejer peeCeeN³eemunotes.in

Page 41

41cevee®³ee ÒeJe=Êeer®³ee efJe©× mee@¬esÀefìme vegmelee efveceeveJeer ceve HetCe&HeCes efieUbke= Àle nesCes, ceeveJeer keÀeceJeemeves®³ee mebHetCe& njer peeCes ner iees<ì lees DeMeke̳e®e
mecepelees.
mee@¬esÀefìme cnCelees `mJes®ísves keÀesCeerner ceveg<³e ®egkeÀer®es Je Deefve<ì Jele&ve keÀjerle veener.' ³ee
l³ee®³ee GkeÌleeruee ognsjer cenÊJe Dee ns. SkeÀ lej efle®ee DeLe& Demee Deens keÀer Òel³e#e Ieìveeb®³ee DemebK³e
$egìer®es Kejs keÀejCe ns DeekeÀueveMekeÌleer®ee DeHegje efJekeÀeme Peeuesuee Demelees DeMeer Kee$eer DemeCes
Kee$eerMeerjefjl³ee Demesner l³eele DeefYeÒesle Deens keÀer ke=ÀleeR®³ee GefÎ<ìb efJemeeOeveebyeeyele celeYeso Deensle. Òel³eskeÀ peCe efvejHeJeeoHeCes kesÀJeU pes ®eebieues Je efMeJe Deens HeÀkeÌle
l³ee®eer®e F®íe keÀjlees Demes ie=nerle OejC³eele ³esles. ceeCemeeceeCemeebceOeerue Yeso ns l³eeb®es G efÎ<ì Je O³es³es
JesieJesieUer Demeleele cnCetve nesle vemetve meJee¥®es pes meeceeef³ekeÀ Je meeOeejCe O³es³e Deens les ÒeeHle keÀ©ve
IesC³eemeeþer kegÀJele Je leekeÀo ueeieles efle®³eeleerue keÀceer peemle ÒeceeCeeJej DeJeuebyetve Demeleele DeeefCe ner
kegÀJele yengleebMeer efJekeÀemee®³ee ÒeceeCeeJej DeJeuebyetve Demeles Demee DeLe& mee@¬esÀefìme®³ee ³ee GkeÌleer®ee
nesT MekeÀlees.
megKe Je meoe®ejCe ³eele mee@¬esÀefìme®³ee celeeÒeceeCes leeoelc³e Deens. HeCe MeneCeHeCe Je
meoe®ejCe ns oesIe s iegCe SkeÀ®e Deensle DeeefCe p³eeÒeceeCes MeneCeHeCe efMekeÀJelee ³esles lemes®e meoe®ejCeer ner
efMekeÀJeC³eeves ³esles Je l³ee®es Oe[s oslee ³esleele DeMeer mee@¬esÀefìme®eer YetefcekeÀe Deens. mee@¬esÀefìme®ee yeg×er®³ee
mJe³ebHetCe&lesJej Òe®eb[ efJe MJeeme DemeC³ee®es keÀejCe Demes nesles keÀer, DeeHeu³ee O³es³eebveer lees FlekeÀe Ye©ve
iesuee neslee keÀer efJe®eejeleerue ®egkeÀer efMeJee³e Flej keÀesCel³eener keÀejCeecegUs ceeCemee®es DeOe:Heleve nesT
MekeÀles ner iees<ì keÀener kesÀu³ee l³ee®³ee keÀ uHevesuee Heìsvee.
vescekesÀ ®eebieues keÀe³e Je JeeF&ì keÀe³e ns keÀe{C³ee®eer kegÀJele cnCepes SkeÀ ÒekeÀej®es Deble¢<ìer
Demeles keÀener JesUe ceeCemes ³ee®ee DeLe& mHe<ì vemelees DeMee YeeJevee, HetJe&ûen, keÀue Je HejbHejsves ÒeeHle
Peeuesu³ee ©{er ³eeb®³ee ÒeYeeJeeKeeueer efJe®eej keÀjleele Je ³ee ³eήísves ®eebieues keÀe³e ns efveJe[leele; HeCe
les peeCeerJeHetJe&keÀ Je efJeJeskeÀHetJe&keÀ jerleerves Ie[le veener. ³eesiee³eesieeves ®eebieues keÀe³e& ns l³eebvee mecepeles Je
l³ee®eer efveJe[ keÀ©ve les Dee®eej keÀjleele. meJe&meeceev³e ceeCemes yeN³ee®e JesUe Ye´ceele JeeJejleele Je
®egkeÀer®ee efveCe&³e Iesleele. HeCe l³eeb®eer efJe®eejMekeÌleer lejlejerle, efveefJe&keÀej, efvemJeeLeea Je meceleesue Demeueer
lej ®eebieues keÀe³e Deens ns þjJeleevee l³eeb®³ee ceveele mebosn, Dees{eleeCe, mebIeceeCemes De®etkeÀHeCes De³eesi³e Je ®eebieues Deens l³ee®es mJeªHe ³eLeeLe&HeCes mecepetve IesTve l³ee®eer efveJe[
keÀ© MekeÀleele. ns keÀUC³eemeeþer Jemlet®es efkebÀJee HeefjefmLele er®es De®etkeÀ %eeve Je efveoeve p³eecegUs nesles leer
SkeÀ ÒekeÀej®eer Deble¢<ìer Demeles Demes mee@ef¬eÀefìme®es cele Deens.
PesveesHeÀesveves ueeJeuesuee ®eebieuee ³ee Meyoe®ee DeLe& les efnlekeÀejkeÀ Je GHe³egkeÌle Demeles DeeefCe
³ee DeLee&ves Heee fnu³eeme meoe®ejCe ns efJeefMe<ì HeefjefmLeleerle efJeefMe<ì GefÎ<ìs meeO³e keÀ©ve IesC³eeme pes
ceoleieej Demeles les þjles. ³ee He×leerves efJe®eej kesÀu³eeme MeneCeHeCe ns SKeeÐee ke=Àleer®es HeefjCeece
efkeÀleHele efnle Denerle keÀjleerue ³ee®ee leewue efvekeÀ efJe®eej keÀjC³eele J³ekeÌle nesles. cee$e mee@ef¬eÀefìmeves
vescekeÀe ³ee efJe©× DeLe& ueeJetve meodiegCe cnCepes Deelcemeb³ece Je Fbefê³eefveûen Demee DeLe& ueeJeuee.
³ee DeLee&ves Heenlee mee@¬esÀefìme®³ee efMeJee®³ee mebkeÀuHeves®ee DeeMe³e DeefveefM®ele þjlees; keÀejCe
®eebieues (efMeJe) keÀe³e les Òel³eskeÀ efJeefMe<ì yeeyeleerle JesieJesieUîee GefÎ<ì Je l³eeme mene³³ekeÀ Je GHe³eesieermunotes.in

Page 42

42þjCeejs Demeu³eeves efMeJee®ee DeLe& HeeskeÀUerle Je cetle& mJeªHeele þjJelee ³esCes Meke̳e veener. keÀe jCe pes
®eebieues Demeles les keÀMeemeeþer lejer ®eebieues Demes®e jenCeej. Kejs Heenlee mebyebOe ûeerkeÀ lelJe%eeveele
®eebieues ³ee®ee DeLe& vesnceer®e YeeJeelcekeÀ Je YejerJe Deens. ®eebiegueHeCee ne ®eebieu³ee ceeCemee®³ee Deelc³ee®eer
keÀenerlejer cet le& keÀjC³ee®eer meJe³e Demeles. kesÀJeU DecegkeÀ DecegkeÀ ÒekeÀejeb®es DeHee³ekeÀce& ve keÀjCes Demee
vekeÀejelcekeÀ DeLe& l³eeuee jeefnuesuee veJnlee. meceepe efkebÀJee Meemeve mebmLee ³eeb®es efnle Je Yeues
keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer ns veweflekeÀ meodiegCe eb®eer ×eslekeÀ mecepeues peele nesleer. JesieJesieUîee GefÎ<ìebvee Je
O³es³eebvee Devegue#etve mene³³ekeÀejer Je GHekeÀejkeÀ peer meeOeves efkebÀJee ceeie& Demeleele les ®eebieues þjleele.
HeCe ³ee jerleerves yeefIeleu³eeme ®eebiegueHeCeele efkebÀJee meod iegCeele SkeÀ ÒekeÀej®eer DeveskeÀlee Je meeHes#elee ³esT
MekeÀles. DeveskeÀ keÀejCeemleJe DeveskeÀ ÒekeÀej®es JeeieCes efkebÀJee DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee ke=Àleer ®eebieu³ee þ©
MekeÀleele. HeCe meJee¥vee SkeÀe®e DeLeeþ&ves DecegkeÀ SkeÀ ®eebieues ns cee$e ³ee He×leerves þjJeCes Meke̳e nesle
veener. meJee¥vee meeOeejCe Je SkeÀe®e DeLee&ves ®eebieues JeeìeJes Demes meeJe&osefMekeÀ efMeJe (®eebieues) Demeues
Heeefnpes Demes mee@¬esÀefìmeuee Jeeìles.
ogmeje SkeÀ cegÎe mee@¬esÀefìmeves GHeefmLele kesÀuesuee Dee ns Je lees cnCepes ®eebiegueHeCee®es Sske̳e
nesT MekeÀles keÀe? ®eebiegueHeCee®eer peer J³eJemeeef³ekeÀ efMekeÀJeCetkeÀ nesleer leer Demes metef®ele keÀjles keÀer,
SKeeoe ceveg<³e ®eebiegueHeCee®eer SkeÀ MeeKee efMeketÀ MekeÀlees Je ogmejer efMeketÀ MekeÀ le veener. cnCepes SKeeoe
ceveg<³e Oew³e& MekeÀlees HeCe ÒeeceeefCekeÀHeCee cee$e efMeketÀ MekeÀle veener efkebÀJee ÒeeceeefCekeÀHeCeeefMeJee³e Oew³e& ne
iegCe efMeketÀ MekeÀlees; DeeefCe ®eebiegueHeCee®es Demes HegHejmHejebMeer keÀener®e ÒeeCece³e mebyebOe Demet MekeÀCeej veener Je cnCetve ®eebiegueHeCee ne SkeÀ Demelees Demesner
DeeHeCeeme cnCelee ³esCeej veener. Gueì, mee@¬esÀefìme SKeeÐee efJeefMe<ì meodiegCeeme %eeveeMeer SkeÀªHe
mecepeC³eeme le³eej veJnlee; keÀejCe l³ee®³ee celes pej DeeHeCe SKeeÐee efJeefMe<ì meodiegCe %eeveeMeer
SkeÀªHe mecepeuees lej ceie lees meodiegCe Je ®eebiegueHeCee ogmeje SKeeoe ÒekeÀej ³eeb®³eele HeÀjkeÀ
keÀjeJe³eeme peeiee®e jenCeej veener. ³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve me Je& efJeefMe<ì meodiegCe ns SkeÀe®e ®eebiegueHeCeele
efJemepe&ve Heenleele.
mee@¬esÀefìme®es ognsjer SkeÀ cnCeCes Deens keÀer, veweflekeÀ meodiegCe efkebÀJee meoe®ejCe efMekeÀefJelee ³esles.
cnCepes pemes DeeHeues DebkeÀieefCele, Yetieesue efkebÀJee Fle j efJeefMekeÀJetve efvecee&Ce keÀjlee ³esles. HeCe DeefOekeÀ keÀeUpeerHetJe&keÀHeCes efJe®eej kesÀuee lej Demes efometve ³esles keÀer,
kesÀJeU ®eebieues Je F<ì keÀe³e ³eeb®es yeewef×keÀ DeekeÀueve nesTve v eweflekeÀ Dee®ejCe megOeejle veener, lej
veweflekeÀ meoe®ejCe ns J³ekeÌleer®eer pevcepeele mJeJe=Êeer Je JebMeoe³e HeefjefmLeleer ³eeJej efMe#eCe, meJe³eer Je
Jele&ve ³eeb®es nesCeejs yejsJeeF&ì HeefjCeece ³ee meJee¥®ee HeefjHeekeÀ Demeles. DeeefCe ³ee meJ ee¥®ee HeefjCeece Demee
neslees keÀer pemepeMeer J³ekeÌleer Je³eeves Jee{les lemelemes efle®es Meerue yeoueles®e Demes veener. DeLee&le nsner
Kejs®e Deens keÀer melele Fbefê³eefveûen keÀjC³eeves Je ®eebieues Je efJe®eejHetJe&keÀ JeeieC³eeves keÀener ÒeceeC eele
ceeCemee®es Dee®ejCe megOeejles, HeCe SketÀCe ceveg<³e Demelees lemee®e jenlees. l³ee®³eele mebHetCe& Je mecetU
HeefjJele&ve HeÀejmes Ie[t MekeÀle veener.
mee@¬esÀefìme®eer ³egieÒeJele&keÀ keÀeceefiejer Deens leer DeMeer keÀer, l³eeves mebkeÀuHevee b®eer Jew%eeefvekeÀ
GHeHeÊeer Ie[efJeueer. ³ee l³ee®³ee GHeHeÊeercegUs l³eeuee leÊJe%eevee®³ee Feflenemee®³ee ÒeoerIe& #es$eele
Del³eble G®®e, ceesuee®es Je MeeMJele Demes mLeeve ÒeeHle Peeues. l³ee®eer ogmejer cenÊJee®eer keÀeceefiejer Deens
ner l³eeves v eweflekeÀ GlHeÊeer le³eej kesÀueer ner l³ee®³ee veweflekeÀ GlHeÊeer®eer ³egkeÌlelee pejer meeJe&osefMekeÀ
DeLee&ves ÒemLeeefHele nesT MekeÀueer veener lejer leer HeÀej cenÊJee®eer Deens ³eele MebkeÀe veener.munotes.in

Page 43

43DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve: mee@¬eÀsef ìme celes meodiegCe cnCepes keÀe³e?
3.4 Huesìes®eer meodiegCeefJeHuesìes ne ceneve leÊJeef®eblekeÀ mee@¬eÀsefìme ³ee leÊJeJesʳee®ee Keje efMe<³e cnCetve DeesUKeuee
peelees. Huesìesves ®eej ÒeOeeve meodiegCeeb®eer mebkeÀuHevee ceeb[ueer. ¿ee ®eej meodiegCeeb®ee efme×ebvle mecepetve
IesC³eemeeþer l³ee®es meodiegCeefJemJeYeeJee®³ee Òeeke=ÀeflekeÀ Je ³eesi³e keÀe³ee&le ®eebieuesHeCee Demelees. lemes®e ceeCetme ne meceepeMeerue ÒeeCeer
Deens. ceeveJee®es veweflekeÀ peerJeve ns meeceeefpekeÀ Heefjmeje®³ee meboYee&le Ie[le Demeles. ceeCemee®³ee
meeceeefpekeÀles®³ee Heeé e&YetceerJej l³ee®eer veweflekeÀlee leHeemeueer Heeefnpes. mee@¬esÀefìme cnCele Demes, `meodiegCe
cnCepes %eeve nes³e' . (Virtue is Knowedge) ³ee®ee DeLe& Demee keÀer KeN³ee DeLee&ves meodiegCeer nesC³eemeeþer
ceeCemeeves meodiegCeeb®es cece& peeCeues Heeefn pes. DeMeer veweflekeÀ cece&¢äer ÒeeHle Peeu³eeme ceeCetme meodiegCeer
neslees®e. mee@¬esÀefìme®es ns cele Kejs Demeues lejer meodiegCeer nesC³eemeeþer meodiegCeeb®es %eeve nesCes, Hegjsmes
vemeles. keÀle&J³ekeÀcex Je melkeÀcex keÀjerle keÀjerle ceeCemeeue e meodiegCe Deelcemeele keÀjeJe³ee®es Demeleele.
Huesìes®³ee celes meodiegCe³egkeÌle peerJeve ns®e Kejs ®eebieues ceeveJeer peerJeve nes³e. l³ee®³ee veweflekeÀ
ef®ebleveele Huesìesves ®eej ÒeOeeve Jee ceewefuekeÀ meodiegCeeb®ee efme×eble ceeb[uesuee Deen s. ns ®eej meodiegCe
mebHeeove keÀjCes cnCepes®e veweflekeÀ peerJeve nes³e. ns ®eej meodiegCe cnCepes®e MeneCeHeCe (%eeve), Oew³e&
(Meew³e&), Deelcemeb³ece Je v³ee³e nesle. Huesìesves ³ee meodiegCeebvee `keÀeef[&veue' Demes efJeMesDeens. k eÀe[ex ³ee MeyoeHeemetve keÀeef[&veue Meyo efveefyepeeefiejer ojJeepeeuee DeeOeej osles Je efle®³ee DeeOeejeJej ojJeepee GYee jenlees Je efHeÀjlees lemes®e
meodiegCeeb®es Deens meceepee®³ee meboYee& leerue ceeveJeer veweflekeÀ peerJeveeb®ee DeeOeej cnCepes ns ®eej meodiegCe
nesle. ns meodiegCe cetueYetle Demetve Flej meodiegCe ieewCe nesle. ÖeÀBskesÀvee®³ee celes ns ÒeOeeve meodiegCe
HejmHejebceOetve efveceeveJeer mJeYeeJeele Je J³eeqkeÌlelJeele yeg×erÒeceeCes efJekeÀej Je Jeemeveener Demeleele.
Huesìes®³ee celeevegmeej ceeveJeer J³eeqkeÌlelJeele leerve IeìkeÀ Demeleeleë -1) JeemeveelcekeÀ Jee
efJekeÀejÒ eOeeve IeìkeÀ, 2) ieefleceeve DeMeer F®íeMekeÌleer 3) yeewef×keÀ Jee oeMe&efvekeÀ IeìkeÀ ³ee leerve
IeìkeÀeb®³ee keÀe³ee&ceO³es meecebpem³e Jee megmebieleer Demesue lej J³ekeÌleer®³ee peerJeveele `v³ee³e' ne meodiegCe
meekeÀeefjle neslees. Òel³eskeÀ Ieì keÀe®es keÀener Òeeke=ÀeflekeÀ keÀe³e& Demeles. ³ee leerve IeìkeÀeb®eer keÀe³ex
HejmHejebMeer megmebiele jentve megjUerleHeCes nesle jeefnu³eeme veweflekeÀ peerJeve peielee ³esles. l³eemeeþer
yeewef×keÀ IeìkeÀeves efouesues DeeosMe F®íeMekeÌleerves mJeerke Àe©ve JeemeveebJej efve³eb$eCe þsJeu³eeme leerve
IeìkeÀebceOeerue SkeÀelcelee meeOelee ³esles Je ceeveJeer peerJeve megjUerle ®eeueles.munotes.in

Page 44

44MeneCeHeCe : -
MeneCeHeCe (%eeve) ne yeg×er®ee meodiegCe Deens. %eeve mebHeeove keÀjCes Je %eeveebkegÀMelee ns ³ee
IeìkeÀeb®es keÀe³e& nes³e. ns kesÀJeU HegmlekeÀer %eeve veJns. ³ee %eeveecegUs efveOee&jHetJe&keÀ ³eesi³e cetu³eeb®ee Je
meodiegCeeb®ee mJeerkeÀej kesÀuee Heeefnpes. DeLee&le %eeveer ceeCetme ne %eeveebkegÀMelee mJeerkeÀejlees, %eevee®³ee
DeeOeejs efveCe&³e Ieslees Je Jeemevee efJekeÀejebJej efve³eb$eCe þsJelees.
Oew³e&: -
Oew³e& (Meew³e&) ne F®íeMekeÌleer®ee meodiegCe nes³e. yeg×erves efveOee&efjle kesÀuesu³ee keÀ#esle ³ee
IeìkeÀeves keÀe³e& keÀjeJe³eeme nJes. Meew³ee&le oesve ÒekeÀej efometve ³esleele.
1) mewefvekeÀe®es YeeweflekeÀ Meew³e&
2) efJe®eejJeblee®es Je meceepe megOeejkeÀe®es veweflekeÀ Oew³e&. ³eg×ele mewefvekeÀeves Meew³e& oeKeefJe ues Heeefnpes.
lemes®e ef®eblekeÀeves Je leÊJe%eeves leÊJeefveÿs®³ee Jee mel³eefveÿs®³ee meboYee&le Oew³e& oeKeefJeues Heeefnpes.
Deelcemeb³ece : -
Deelcemeb³ece (meb³eceeves GHeYeesie) ne JeemeveelcekeÀ IeìkeÀe®ee meodiegCe nes³e. `Jeemevee l³eep³e
Deensle'. DeMeer Huesìes®eer YeeceeCemeeves ue#e efoues Heeefnpes. efJeefMeä ÒeceeCeele l³eeb®es meceeOeeve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. meb³eefcele
GHeYeesie ne ³ee meboYee&l eerue meodiegCe nes³e. ³ee IeìkeÀeves yeewef×keÀ efve³eceeb®es Heeueve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. l³eecegUs Òeeke=ÀeflekeÀ efJekeÀejeb®es efve³eb$eCe kesÀues peeles. l³eeb®³eele SkeÀ J³eJemLee efvecee&Ce kesÀueer
peeles. F®íeMekeÌleerves Je Jeemeveebveer y eg×er®es DeeosMe ceev³e kesÀu³eeme veweflekeÀ peerJeve peieCes megueYe peeles.
Je peerJeveeleerue IeìkeÀebceO³es mecejmelee, meecebpem³e efvecee&Ce nesles.
v³ee³eë -
v³ee³e ne mebHetCe& J³eeqkeÌlelJee®ee meodiegCe nes³e. J³eeqkeÌlelJee®³ee efJeefJeOe Ieì keÀebceO³es Je l³eeb®³ee
keÀe³ee&le meecebpem³e efvecee&Ce keÀjCes cnCepes `v³ee³e' ne meodiegCe ÒeeHle keÀjCes nes³e. p³ee keÀe³ee&meeþer pees
IeìkeÀ ³eesi³e Deens. les keÀe³e& l³ee IeìkeÀekeÀ[tve Jne³euee nJes. yeg×er, F®íeMekeÌleer Je JeemeveeefJekeÀej
DeeHeues J³eeHeej Jee keÀe³e& HejmHejebMeer meecebpem³e meeOetve keÀjerle Demeleele, lesJne `v³ee³e' ne meodiegCe
meeOeuee peelees. DeLee&le Òel³eskeÀ IeìkeÀeves DeeHeues keÀe³e& keÀjC³eele `v³ee³e' Deens. Òel³eskeÀ IeìkeÀeves
mJele뮳ee mJeOecee&vegmeej ( mJeYeeJeeveg©He) keÀece keÀjeJe³eeme nJes. DeeoMe& veweflekeÀ peerJeve cnCepes %eeveer,
Metj, meb³eefcele Je v³ee³eer ceeCemee®es peerJeve nes³e. v³ee³eer ceeCetme ne Yeesieeb®ee iegueece vemelees. l³eebveer
yeg×er®es ÞesÿlJe mJeerkeÀejuesues Demeles. l³ee b®³ee peerJeveele DeeMee, DeekeÀeb#ee Demeleele. Hejbleg l³eeb®³eeJej
yeg×er®es Je®e&mJe Demeles.
Huesìes®³ee celes ns meodiegCe J³eeqkeÌleiele Je meeceeefpekeÀ ¢äîeener cenÊJee®es Demeleele. les
J³ekeÌleerle Je meceepeelener efometve ³esleele. ceeCetme ne yegef×ceeve lemee®e meceepeMeerue ÒeeCeer Deens. lees
SkeÀìe jenele veener. l³eeuee ogmeje ceeCetme nJee Demelees. `meceepe ner J³ekeÌleer®eer efJemle=le DeeJe=Êeer®e
Demeles.' cnCetve J³ekeÌleer Je meceepe ³ee oesneWveener veerleerceÊee DeeJeM³ekeÀ De meles. Jej meebefieleu³eeÒeceeCes
J³eeqkeÌlelJeele leerve IeìkeÀ Demeleele. ns leervener IeìkeÀ Òel³eskeÀele Demeleele. Hejbleg les Òel³eskeÀele keÀceer
DeefOekeÀ ÒeYeeJeer Demeleele. keÀener J³ekeÌleeRceO³es yeewef×keÀ IeìkeÀ ÒeYeeJeer Demelees, lej keÀen erbceO³esmunotes.in

Page 45

45F®íeMekeÌleer ÒeYeeJeer Demeles. yengmebK³e ueeskeÀebceO³es efJekeÀej DeefOekeÀ ÒeYeeJeer Demeleele. cnCetve meceepeele
leerve Jeie& efometve ³esleele.
ns leerve Jeie& cnCepesë -
1) ueeskeÀHeeueeb®ee Jeie&,
2) mene³³ekeÀ Jeie&,
3) meJe&mee ceev³e ueeskeÀeb®ee Jeie&.
1) ueeskeÀHeeueeb®ee Jeie&: -
ueeskeÀHeeueebceO³es oeMe&efvekeÀ Jee yeewef×keÀ IeìkeÀ ÒeYeeJeer Demelees. les %eeveesHeemekeÀ Demeleele .l e s
mel³eMeesOekeÀ Demeleele. lemes®e les mel³eefveÿ Demet MekeÀleele. MeneCeHeCee Jee %eeveebkegÀMeuelee ne
l³eeb®³eeleerue ÒeOeeve meodiegCe nes³e. l³eebve Huesìe jepejepe2) mene³³ekeÀ Jeie&ë
¿ee Jeiee&®ee cegK³e meodiegCe Demelees lees cnCepes `ogo&c³e F®íeMekeÌleer'. ¿ee Jeiee&leerue
meom³eeb®ee cegK³e meodiegCe Demelees Oew³e& Jee Meew³e& les keÀle&=lJeJeeve Demeleele. Heje¬eÀ ceeves keÀerleea Je ³eMe
mebHeeove keÀjC³eele l³eebvee Oev³elee Jeeìles. les yee¿e Dee¬eÀceCes Je DeebleefjkeÀ yeb[eUerHeemetve meceepee®es,
jep³ee®es j#eCe keÀjleele. efJeodJeeveebveer DeLee&le ueeskeÀHeeueebveer kesÀuesues keÀe³eos les Deceueele DeeCelee le. les
jepe3) yengpeve meceepe:
ne meJe&meeceev³e ceeCemeeb®ee Demelees. ³ee Jeiee&le GlHeeokeÀ, MeslekeÀjer, ce®íerceej, J³eeHeejer,
megleej, ueesnej, ®eebYeej, kegbÀYeej Jeiewjs meJee¥®ee meceeJesMe neslees. l³eeb®³eele YeeweflekeÀ iejpee ÒeYeeJeer
Demeleele. `meb³eefcele GHeYeesie' ne l³eeb®ee meodiegCe nes³e. GlHeeokeÀ keÀeces keÀªve les meceepee®³eener
YeeweflekeÀ iejpee YeeieefJeleele. ne Jeie& ÒeecegK³eeves ÞecepeerJeer Demel ees.
ueeskeÀHeeue ns peeCeles MeemekeÀ Demeleele. les yengpeve meceepeeuee efoMee oeKeefJeleele, l³eebvee
efve³eb$eCeeKeeueer þsJeleele. ³ee leerve Jeiee&leerue J³ekeÌleer pesJne DeeHeueer keÀeces J³eJeefmLeleHeCes Je
efve³eefceleHeCes keÀjleele. lesJne meceepeele `v³ee³e' ne meodiegCe efJekeÀefmele neslees. vee³eeOeerefÿle meceepeele
%eeveer ueeskeÀHeeueebveer kesÀuesues efve³ece Flej oesve Jeiee&leerue meom³e ceev³e keÀjleele. ueeskeÀHeeueeb®³ee
peerJeveelemeg×e %eeveebkegÀMelee Demeles. les ner DeeHeu ³ee Jeemevee efve³ebef$ele keÀjleele Je DeeHeueer keÀle&J³ekeÀcex
Glke=À<ìHeCes Heej Hee[erle Demeleele. `v³ee³e' ne meodiegCe J³eeqkeÌle®³ee efJeefJeOe HewuegbceO³es mecejmelee
efvecee&Ce keÀjlees, lemee®e meeceeefpekeÀ Jeiee¥ceO³esner SkeÀelcelee efvecee &Ce keÀjlees.munotes.in

Page 46

46DeeHeueer Òeieleer leHeemetve Hene
ÒeMve: 1) meodiegCe cnCepes keÀe³e?
2) `keÀeef[&veue' ³ee Meyoe®es cenÊJe keÀe³e Deens?
3) HuesìesÒeefCele ®eej ÒeOeeve meodiegCe keÀesCeles?
4) jep³eeleerue ueeskeÀHeeuee®ee meodiegCe keÀesCelee ?
5) Huesìes®³ee celes ceeveJeer J³eeqkeÌlelJee®es leerve IeìkeÀ keÀesCeles?
3.5 De@efjmìe@ìue®eer meodiegCeebefJeûeerkeÀ leÊJe%e De@efjmìe@ìue ne Huesìes®ee efMe< ³e Demeuee lejer lees HeÀej Leesj, ÒeefleYeeJeeve
leÊJe%e neslee. veerleerMeeñeeJej HegmlekeÀ efueefnCeeje lees Heefnuee Hee½eel³e efJe®eejJeble nes³e. %eeve, Meew³e&,
Oew³e& Je ef®ekeÀeìer ns ceeveJeer iegCe Deensle. Hejbleg kesÀJeU Demes iegCe ceeCemee®e s veweflekeÀ ®eeefj$³e Ie[efJele
veenerle. l³eeb®es veweflekeÀ cenÊJe l³eeb®³eeMeer mebyebefOele Demeuesu³ee Òe³eespeveebJej, cetu³eebJej Jee nsletJej
DeJeuebyetve Demeles. cnCetve®e De@efjmìe@ìueves veweflekeÀ meodiegCe Je yeewef×keÀ meodiegCe ³eeb®³eele HeÀjkeÀ
kesÀuesuee Deens. SKeeoe efJeodJeeve veweflekeÀ¢äîee Þesÿ Demesue®e Demes meebielee ³esle veener. De@efjmìe@ìueves
megJeCe&ceO³ee®eer keÀuHevee ceeb[uesueer Deens. leer DeeHeCe Heg{s Heent. lemes®e De@efjmìe@ìueves v³ee³ee®³ee
mebkeÀuHeves®ee DeLe& DeefOekeÀ mHeäHeCes Je efJemle=leHeCes ceeb[uee Deens. Heefnueer ieesä cnCepes l³eeves
v³ee³eeuee meJe&Þesÿ meodiegCe cnCetve ÒeeOeev³e efoues. v³ee³ee®es oesve ÒekeÀej Deensle.
1) efJelejCeelcekeÀ v³ee³eë mebHeÊeer Je ngÎs Jee ceevemevceeve ³eeb®es vee ieefjkeÀebceO³es l³eeb®³ee ³eesi³elesvegmeej
efJelejCe.
2) Heefjceepe&veelcekeÀ Jee efveJeejCeelcekeÀ v³ee³eë J³ekeÌleer -J³ekeÌleer, J³ekeÌleer -meceepe ³eeb®³eeceOeerue
J³eJenejele Dev³ee³e neslee keÀecee ve³es Je Dev³ee³e Peeu³eeme l³ee®es Heefjceepe&ve kesÀues Heeefnpes, Dev³ee³e otj
kesÀuee iesuee Heeefnpes Je v³ee³e efceUJetve efoues Heeefnpes. efJe®eej keÀjCes Je mJele뮳ee F®íe, JeemeveebJej
efve³eb$eCe þsJeCes ns ceeCemee®es JewefMeäîe nes³e. melkeÀcex keÀjlee keÀjlee ®eebieueer keÀcex keÀjC³ee®eer meJe³e
ueeieles. ³ee ®eebieu³ee meJe³eerletve®e meodiegCe efJekeÀefmele nesleele.
De@efjmìe@ìueves `Deefle meJe&$e Jepe&³esle' ne efve³ece mJeerkeÀejuesuee Deens. SKeeÐee iegCee®ee mebHetCe&
DeYeeJe Je l³ee iegCee®ee DeeflejskeÀ ner oesve ìeskesÀ ogieg &Ce oMe&efJeleele. Goe. Yeesieeb®ee DeeflejskeÀ Je Yeesieeb®ee
DeeflejskeÀer l³eeie ner oesve ìeskesÀ Deensle. l³eebleuee ceO³e Deens meb³eefcele GHeYeesie. ne Deelcemeb³ece veeJee®ee
meodiegCe nes³e. efYe$esHeCee Je DeeflejskeÀer GleeJeUsHeCee ìeketÀve Oe w³e& ne meodiegCe efJekeÀefmele kesÀuee Heeefnpes.
kebÀêgHeCee (kebÀpegceO³eefyebot MeesOeCes ns keÀþerCe keÀece Deens. cnCetve efJeJeskeÀefveÿs®eer Jee yege f×efveÿs®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.munotes.in

Page 47

47menefkeÀDeve ³ee veerleerMeeñe%eeves De@efjmìe@ìue®³ee veweflekeÀ ef®eblevee®es meej Keeueerue efJeOeeveele
mHe<ì kesÀuesues Deens. veweflekeÀ ¢äîee ³eesi³e yeeye ³eesi³e ceeCemee®³ee meboYee&le ³eesi³e ÒeceeCeele,
³eesi³eJesUer, ³eesi³e nsletves kesÀueer Heeefnpes. Goe. Deewoe³e& ³eesi³e J³ekeÌleeruee GoejHeCes, ³eesi³eJesUer, ³eesi³e
ÒeceeCeele, ®eebieu³ee nsletves efJeÊe Jee Hewmes efoues Heeefnpesle.
cnCetve ceeCemeeuee ³eesi³e veweflekeÀ Jele&ve þjefJeC³eemeeþer JesUesJesUer yeg×er®ee GHe³eesie keÀjeJee
ueeielees. lemes keÀjC³ee®eer meJe³e ueeJetve Iesleueer Heeefnpes. cnCetve De@efjmìe@ìue cnCelees, `meodiegCe ne
meJe³eer®ee HeefjHeekeÀ Deens.' ³eesi³e keÀcee&b®eer efveJe[ keÀªve DeMeer keÀcex Òe³elveHetJe&keÀ Je meelel³eeves kesÀueer
Heeefnpesle. oesve ogieg&CeebceOeerue ceO³e MeesOeCes keÀþerCe keÀece Deens. les ieefCeleerHeodOeleerves MeesOelee ³esle veener.
J³eeJeneefjkeÀ MeneCeHeCe Jee efJeJeskeÀ les MeesOeC³eeme GHe³eesieer þjles. l³eemeeþer JesieJesieȳee J e yeouel³ee
HeefjefmLeleeR®ee DeY³eeme keÀjeJee ueeielees. l³eeleerue meec³e/Yeso ns ue#eele I³eeJes ueeieleele. DeMee
meodiegCeeb®eer efveef½eleer keÀªve, l³eeb®es mJe©He efveOee&efjle keÀ©ve les Deelcemeele kesÀues Heeefnpesle. Demes
meodiegCe³egkeÌle me oe®eejer peerJeve ns meceeOeeveer, megKeer peerJeve nes³e.
DeeHeueer Òeieleer leHeemetve Hene
ÒeMve: 1) De@efjmìe@ìueves keÀesCeles oesve ÒecegKe meodiegCe meebefieleues?
2) De@efjmìe@ìueves v³ee³ee®es keÀesCeles ÒekeÀej mHeä kesÀues?
2) De@efjmìe@ìu e `meodiegCe ne meJe³eer®ee HeefjHeekeÀ Deens' Demes keÀe cnCelees?
3.6 meejebMe
veweflekeÀ¢äîee MegYepeerJeveemeeþer meodiegCe -mebJeOe&vee®eer Del³eble DeeJeM³ekeÀlee Demeles. meodiegCe
efJekeÀefmele kesÀu³eeme ceeCemeekeÀ[tve veweflekeÀo=<ìîe e ³eesi³e Jele&ve kesÀues peeles. yegef× Je DevegYeJe ³eeb®eer
cenÊJee®eer YetefcekeÀe veweflekeÀ peerJeveele Dee{Utve ³esles. meodiegCeeb®³ee SkeÀelcelesletve®e ®eeefj$³e Ie[les.
Demee ®eeefj$³emebHeVe ceeCetme Jee MeerueJeeve ceeCetme veweflekeÀ¢äîee ®ee bieues®e Jele&ve keÀjlees. ³ee
meboYee&leerue Del³eble cenÊJeeb®eer yeeye cnCepes De@efjmìe@ìueves %eeveeyejesyej meJe³eeruee DeefOekeÀ cenÊJe
efoues. kesÀJeU HegmlekeÀer Jee MeeeqyokeÀ %eeve Demetve ®eeuele veener. l³ee®ee efJeefve³eesie keÀªve ®eebieues Jele&ve
efveOee&efjle keÀjCes Je lemes JeeieC³ee®ee Òe³elve keÀjCes cenÊJee®es nes³e. cnCetve®e De@efjmìe@ìue yeewef×keÀ
meodiegCe Je veweflekeÀ meodiegCe Demes meodiegCeeb®es JeieeakeÀjCe keÀjlees.
kegÀþu³eener Oece&HebLee®ee Jee Oece&ûebLee®ee DeeOeej ve Ieslee veerleerMeeñeeJej mJeleb$e ûebLe
efueefnCeeje De@efjmìe@ìue ne Hee½eel³e peieeleerue Heefnuee leÊJe%e nes³e.munotes.in

Page 48

483.6 efJeÐeeHeerþer³e efoIeexÊejer ÒeMve
1) mee@¬eÀsefìme®eer meodiegCe efJe2) mee@¬eÀsefìme meod iegCe cnCepes meJe³e Demes keÀe cnCelees? meefJemlej mHe<ì keÀje.
3) jep³eeleerue ueeskeÀHeeueeb®ee meodiegCe keÀesCelee? l³ee®es efJeJess®eve keÀje.
4) ÞecepeerJeer Jeiee&®ee cenÊJee®ee meodiegCe meebietve l³ee®es efJeJejCe keÀje.
5) `meodiegCe³egkeÌle peerJeve ns ®eebieues peerJeve nes³e'. ®e®ee& keÀje.
6) De@efjmìeìueÒeefCele MegYepeerJevee®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀje.
7) De@efjmìe@ìue cnCelees, `meodiegCe ne meJe³eer®ee Yeeie Deens'. ®e®ee& keÀje.
8) De@efjmìe@ìue®es vewefle keÀ ef®ebleve Lees[ke̳eele efJeMeo keÀje.
9) HuesìesÒeefCele ®eej ceewefuekeÀ meodiegCe ³ee efJe10)efìHee efuene.
De) meodiegCeeb®es mJe©He
ye) mee@¬eÀsefìme : meodiegCe cnCepes meJe³e
keÀ) HuesìesÒeefCele ®eej Òe Oeeve meodiegCe.
[)De@efjmìe@ìue®es veweflekeÀ ef®ebleve.
F) De@efjmìeìueÒeefCele v³ee³e SkeÀ meodiegCe.
HeÀ)De@efjmìe@ìue®es ®eefj$eefJeie) Huesìes®eer meodiegCeefJemunotes.in

Page 49

49IeìkeÀ -4
Deecner cegkeÌle Deenesle keÀe? mJeeleb$³e DeeefCe
efve³elelJeJeeo
(ARE WE FREE? FREEDOM AND
DETERMINISM)
IeìkeÀ j®evee
4.0 GefÎäîes
4.1 ÒemleeJevee
4.2 efve³eefleJeeo
4.3 Deefve³eefleJeeo
4.4 Deelce -efve³eefleJeeo
4.5 mebkeÀuHee®es mJeeleb$³e
4.6m e e j e b M e
4.7 efJeÐeeHeerþer³e efoIeexÊejer ÒeMve
4.0 GefÎäîes
1) efve³eefleJeeoe®es mJeªHe ue#eele Ieslee ³esF&ue.
2) Deefve³eefleJeeo cnCepes keÀe³e les mecepetve Ieslee ³esF&ue.
3) Deelce -efve³eefleJeeoe®es mJeªHe ue#eele peeCetve Ieslee ³esF&ue.
4) mebkeÀuHee®es mJeeleb$³e cnCepes keÀe³e les peeCetve Ieslee ³esF&ue.
4.1 ÒemleeJevee
ke=ÀleeryeÎue efle®³ee keÀl³ee& me DeeHeCe peyeeyeoej Oejlees, efle®es oeef³elJe l³ee®³eekeÀ[s Deens Demes
ceevelees. l³eecegUs®e ®eebieueer DeLeJee ³egkeÌle ke=Àleer kesÀueer Demesue lej keÀl³ee&®eer ÒeMebmee keÀjlees, De³egkeÌle
DeLeJee JeeF&ì ke=Àleer kesÀueer lej keÀl³ee&®eer efveboe keÀjlees efkebÀJee keÌJeef®ele l³eeuee efMe#eener keÀjlees. HeCe peer
ke=Àleer l³eeves kesÀueer l³eentve Dev³e ke=Àleer nesCes Meke̳e®e vemesue, cnCepes leer ke=Àleer HetJe&efve³ele Demesue lej
oeef³elJe DeLeJee peyeeyeoejer ner iees<ì mebHetve peeles. F efleneme¬eÀceele DecegkeÀ J³ekeÌleerkeÀ[tve Deceke̳ee JesUer
DecetkeÀ SkeÀ®e ke=Àleer Ie[Ces Meke̳e Demesue lej efveboe ÒeMemleeruee DeLe& Gjle veener. keÀejCe J³ekeÌleeruee
efle®³ee ke=ÀleeryeÎue peyeeyeoej Oe©ve®e efle®³ee ®eebieu³ee ke=ÀleeryeÎue DeeH eCe mlegleer keÀjlees Je JeeF&ì
ke=ÀleeryeÎue efleuee oesOejlee ³esF&ue.munotes.in

Page 50

50ceveg<³eeuee mJekeÀcee&yeÎue peyeeyeoej OejeJes keÀer veener ³ee ÒeMvee®ee efJe®eej keÀjC³ee meeþer
ceveg<³e keÀce& keÀjerle Demeleevee mJeleb$e Demelees keÀer yee¿e HeefjefmLeleerves ye× Jee efve³ele Demelees. ³ee
ÒeMvee®ee efJe®eej keÀjCes DeHeefjne³e& þjles. ³ee ÒeMvee®es GÊej leerve Jeeoebveer leerve ÒekeÀejs efouesues Deens.
efve³eefleJeeo De efve³eefleJeeo Je Deelce efve³eefleJeeo ns les leerve Jeeo nesle.
4.2 efve³eefleJeeo (DETERMINISM)
³ee Jeeoevegmeej mebkeÀuHee®es mJeeleb$³e meJe& Lee Deceev³e keÀjC³eele ³esles. efve³eefleJeeo cnCelees
Deelcee Je nslet efkebÀJee F®íe ³eeb®ee mebyebOe yee¿e mJeªHee®ee Deens. DeebleefjkeÀ mJeªHee®ee veener ³ee
JeeoeÒeceeCes ceeveJeer mebkeÀuHe ner SkeÀ efve³ele Ieìvee Deens. ³ee celee®³ee Heg<ìîeLe& H eg{erueÒeceeCes ³egeqkeÌleJeeo
kesÀues peeleele.
1) ceeveJeer F®íe DeLeJee mebkeÀuHe ner me=<ìerleerue SkeÀ Ieìvee Deens. keÀesCel³eener Ieìves®es keÀejCe ns
DemeCeej®e. SKeeoer Ieìvee kesÀJne, keÀesþs DeeefCe vescekeÀer keÀOeer Ie[Jee³e®eer ns meJe&mJee re f l e ® ³ e e
keÀejCeeves efveIele nesles. DecegkeÀ SkeÀ ke=Àleer keÀjeJeer keÀer ve keÀjeJeer ³eeefJeke=ÀleerefveM®e³e cnCepes mebkeÀuHe keÀe³e nesF&ue ns HetJeea®e þ©ve iesuesues DemeCeej. ³ee®ee DeLe& ceuee
mebkeÀuHee®es mJeeleb$³e veener Demee neslees.
2) ceveg<³e ne efJe®eej keÀ©ve Dee®ejCe keÀjCeeje ÒeeCeer Deens. Dee®ejCee®eer efveJe[ keÀjleevee lees
mJele:®³ee ÒesjCee efJe®eejele IesF&ue. meJee&le yeueJeeve Demeuesu³ee ÒesjCesuee Devegme©ve®e lees ke=Àleer®eer
efveJe[ keÀjsue. l³ee ceeCemee®ee pees keÀener mJeYeeJe Demesue l³eecegUs efJeefMe<ì HeefjefmLeleerle keÀesCeleer
lejer SkeÀ ÒesjCee meJee&le yeueJeeve þjsue Je ÒesjCesuee Devegme©ve®e lees ke=Àleer efJeþjJesue. ³ee®ee DeLe& Demee neslees keÀ er YeefJe<³eeleerue keÀesCel³eener #eCeer Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®ee mebkeÀuHe
efve³ele Demelees. DeMee jerleerves mebkeÀuHe efve³ele þju³eeJej l³ee®es mJeeleb$³e Gjues keÀesþs?
Deelce yeenîe DeMee nslegvegmeej efveCe&³e Iesleuee peelees Je lees efveCe&³e Deelc³eeuee yebOevekeÀejkeÀ
þjlees. cnCepes Deelcee ne yeenîe HeefjefmLeleer Üeje Jele&Ceeje Deens, efve³ele Demee Deens. Demes ne Jeeo
ÒeefleHeeove keÀjlees cnCetve ³ee Jeeoeuee efve³eefleJeeo Demes cnCeleele. efve³eefleJeeo mJele:®³ee celee®es
meceLe&ve keÀjC³eekeÀefjlee leerve DeeOeej oslees.
1) ceevemeMeem$eer³e DeeOeej :
ceevemeMeem$eer³e ¢<ìîee efJe®eej kesÀu³eeme DeeHeues mebkeÀuHe ns nslet efkebÀJee F®íe ³eeb®³ee Üeje
efveefM®ele nesle Demeleele. mejU efkebÀJee meeO³ee ke=ÀleerceO³es nslet SkeÀ® e Demelees. ne nslet mebkeÀuHe Je
lelmebyebOeer DeMeer ke=Àleer oesvner efveefM®ele keÀjlees, efve³ele keÀjlees. Hejbleg DeveskeÀ ns nslegb®ee mebIePeeuee Demelee l³ee meJe& nslet ceO³es pees DeefOekeÀ yeueJeÊej Demesue lees Flej nslegb®es o ceve keÀ©ve mJele:
efJepe³e neslees. ³ee efJepe³eer Peeuesu³ee nslet vegmeej mebkeÀuHe DeefmlelJeele ³eslees. keÀesCelee nslet efJepe³e
neslees? keÀesCelee nslet yeueJeÊej Demelees? nsleg®eer MekeÌleer efveefM®ele keÀjC³ee®es iecekeÀ keÀesCeles?
efve³eefle Jeeo cnCelees, nsletbveer MekeÌleer keÀener DebMeer yeenîe HeefjefmLeleerJej DeJeuebyetve Deens lej keÀener DebMeer
DeevegJebefMekeÀ mJeYeeJeeJej DeJeuebyetve veener DeeefCe DevegJebefMekeÀ mJeYeeJe MesJeìer DebMele: ielekeÀeueerve
JebMepeeb®³ee pevcepeele ÒeJe=ÊeeRJej Je DebMele: Mejerj Je ceWot ³eeb®³ee j®evesJej DeJeuebyetve Deens, ³eeÒeceeCes
DeeHeues mebkeÀuHe keÀejCe efkebÀJee HetJe&Jeleea IeìkeÀebkeÀ[tve HetCe&le: yebo Deensle, efve³ele Deensle. pejmunotes.in

Page 51

51DeeHeu³eeuee mebkeÀuHee®³ee meJe& HetJe&Jeleea Ieìv eeb®es HetCe& %eeve Demeues, lelmebyebOeerle ke=ÀleeR®eer DeesUKe
Demeleer lej ceeveJeekeÀ[tve Ie[CeeN³ee YeeJeer Ieìveeb®es De®etkeÀ YeefJe<³ekeÀLeve keÀjCes DeMeke̳e veener.
2) Jew%eeefvekeÀ DeeOeej -keÀe³e& keÀjC³ee®ee efve³ece :
pej mebkeÀuHe HetJe&Jeleea IeìveekeÀ[tve efve³ele veenerle Demes ceeveues lej leLeekeÀefLele mebkeÀuHener
keÀejCe efJejefnle Ieìvee þjsue. Hejbleg ner iees<ì DeMeke̳e Deens. keÀejCe keÀe³e& keÀejCee®³ee efve³eceevegmeej
ceeveefmekeÀ Demees keÀer vewmeefie&keÀ Demees Ò el³eskeÀ Ieìvesuee keÀejCe Demeues®e Heeefnpes, ceveele cnCee Deiej
efvemeiee&le cnCee keÀejCe efJejefnle Ieìvee Demet®e MekeÀle veener, ³ee®ee DeLe& Demee keÀer mebkeÀuHeeuee keÀejCe
veener, mebkeÀuHe keÀejCeeves HetJe&Jeleea Ieìvesves ye× veener ns cnCep es keÀe³e&keÀejCee®³ee efve³eceemeejK³ee
efJe®eej Meem$ee®³ee cetueYetle DeeOeej leÊJee®ee efJejesOe keÀjCes nes³e.
MekeÌleer®³ee DeefJeveeMeles®ee efve³ece :
mebkeÀuHe mJeeleb$³e ³ee®ee DeLe& Demee keÀer, mebkeÀuHe keÀjles mece³eer Deelc³eekeÀ[tve ceW otceO³es
MekeÌleer®eer efveefce&leer Ie[tve ³esle Demeles Je ³ee veJeerve efvecee&Ce Peeuesu³ee MekeÌleerÜeje yeenîe HeefjefmLeleerle
yeoue Ie[tve ³esle Demelees. DeMeeÒeceeCes DeeHeCe efJeMJeele GHeefmLele Demeuesu³ee MekeÌleer®³ee cee$esle veJeerve
MekeÌleer®eer Yej Ieeueerle Demelees. Hejbleg mebkeÀuHeMekeÌleer®³ee veJeefvecee&Ce #ecelesuee cnCepes mJeeleb$³eeuee
ceev³elee efou³eeme efJeMJeele GHeefmLele Demeuesueer MekeÌleer keÀOeerner keÀceer nesle veener Je keÀOeerner peemle
nesle veener. efle®eer cee $ee, efle®es HeefjCeece vesnceer SkeÀ®e Demeles ³ee Meem$eer³e peiee®³ee DeeOeejlelJeeuee
peyejomle OekeÌkeÀe yemelees.
pe[êJ³eJeeo :
êJ³e Je MekeÌleer ³eeb®es DeCet DeeiebletkeÀHeCes efkebÀJee DeekeÀefmceleHeCes SkeÀ$e ³esleele, SkeÀe efþkeÀeCeer
pegU leele Je l³ee DeekeÀefmcele meb³eespeveeletve cetle& peie DeefmlelJeele ³esles, l³ee DeCetceO³es DeeJeM³ekeÀ Jee
efve³ele mJeªHee®ee mebyebOe vemetve DeebleefjkeÀ mebyebOe vemetve, HetCe&le: yeenîe mebyebOe Demelees. ³ee Jeeoevegmeej
ceve efkebÀJee Deelcee ner megg×e vewmeefie&keÀ Ieìvee Demetve Flej IeìveebÒeceeCes ³ee Ieìvee meg×e mJele:
mJeleb$eHeCes keÀejCeªHe Demet MekeÀle veenerle Je l³eeb®³eele mJeleb$eHeCes mebkeÀuHe efvecee&Ce keÀjC³ee®eer Hee$elee
³esle veener.
3) Oeeefce&keÀ DeeOeej :
³ee cet le& efJeMJee®es meJee¥vee DeeOeejYetle Demes SkeÀ leÊJe Deens, l³eeuee®e F&MJej Demes cnCeleele.
F&MJej mJele: HetCe& Demeu³eecegUs efJeMJe efveefce&leer keÀjerle Demeleevee l³eeuee keÀesCel³ee Jemlet GlHeVe nesCeej
Deensle, keÀesCeles mebkeÀuHe pevceeuee ³esCeej Deensle ³ee®es mebHetCe& %eeve Demeles®e Demes veener lej l³ee®³ee
meJe&%elJeeuee®e yeeOee ³esF&ue. DeMeeÒekeÀejs ceveele efvecee&Ce nesCeeN³ee mebkeÀuHeveeb®es HetJe&%eeve F&MJejeuee Deens
lej ceie ceve efkebÀJee Deelcee mJeleb$eHeCes mebkeÀuHe ke Àjerle Demeleele cnCepes keÀmes ceev³e keÀjlee ³esF&ue?
Demes ceev³e kesÀu³eeme F&MJeje®es mJeeleb$³e ve<ì nesles Je F&MJeje®es mJeeleb$³e ceev³e kesÀu³eeme mebkeÀuHee®es
mJeeleb$³e efvejLe&keÀ þjles.
Hejer#eCe :
mebkeÀuHee®es ceevemeMeem$eer³e efJeMue sl³eeÒeceeCes mebkeÀuHe ne nslet veJns nslet®³ee MekeÌleerJej DeJeuebyetve Demelees ns DeeHeCe ceev³e keÀjlees. Hejbleg
Heg{s peeTve efve³eefleJeeo pesJne Deelcee Je nslet ³eeb®ee keÀener mebyeb Oe veener, nslet HetCe&lee yeenîe mJeªHee®eemunotes.in

Page 52

52Deens Demes ÒeefleHeeot ueeielees lesJne l³ee®es ÒeefleHeeove ceevemeMeem$eer³e¢<ìîee ®etkeÀ Jeeìt ueeieles. keÀejCe
yeueJeeve nslet cnCetve pees mebyeesOeuee peelees lees l³ee DeveskeÀ nslet HewkeÀer keÀesCelee ner nslet vemetve HeÀkeÌle lees®e
nslet Demelees p³ee®eer Deelc³eeves efveJe[ kesÀuesueer Demeles, p³ee®³eeMeer Deelcee leeoelc³e HeeJeuesuee Demelees
l³ee®³eeceO³es Deelc³eeuee mJele:®ee DeefOekeÀeefOekeÀ DeeoMe&Jele DeefJeleelHe³e& efveCe&³e Òemebieer nslet Je Deelcee ³eeb®ee yee¿e mJeªHee®ee mebyebOe vemetve DeebleefjkeÀ veJns
SkeÀ©Heles®³ee mebyebOe Demelees.
ogmejer iees<ì DeMeer keÀer keÀe³e&keÀejCee®ee efve³ece meg×e efve³eefleJeeo cnCeleele l³eeÒeceeCes
mebkeÀuHee®³ee mJeeleb$³eeMeer efJemebiele veener. mebkeÀuHe ner SkeÀ keÀejCeefJejefnle Ieìvee Deens ner efve³eefleJeeo
keÀuHevee®e cegUele ®etkeÀ Deens. JeemleefJekeÀ mebkeÀuHeveemeg×e keÀejCe Deens®e. Hejbleg les keÀejCe efve³eefleJeeo
mecepelees lemes vemetv e DeebleefjkeÀ Deens, veJns mJele: Deelcee®e Deens. Deelcee mJele:®³ee mebkeÀuHeeuee
Ie[Jeerle Demelees.
lemes®e efve³eleJeeoe®eer YeefJe<³e keÀLeve keÀjC³ee®eer keÀuHevee meg×e eflelekeÀer®e meoescnCeleele keÀer mebkeÀuHee®es keÀejCe þju esu³ee DeeJeM³ekeÀ HetJe&Jeleea Ieìvee pej keÀUu³ee lej ceeveJeekeÀ[tve
YeeJeer keÀeUele keÀesCel³ee ke=Àleer Ie[leerue ns De®etkeÀHeCes meebielee ³esles DeeefCe DeMeeÒekeÀejs pej mebkeÀuHee®es
Je lelmebyebOeer ke=Àleer®es YeefJe<³ekeÀLeve keÀjCes pej DeMe ke̳e þjle Demesue lej ceie mebkeÀuHee®es mJeeleb$³e
jeefnues kegÀþs? Hejbleg ke=Àleer®es efkebÀJee mJele: mebkeÀuHee®es YeefJe<³ekeÀLeve kesÀu³eeves mebkeÀuHee®³ee mJeeleb$³eeuee
yeeOee ³esles ns ner cnCeCes Jejerue cnCeC³eeFlekesÀ ®etkeÀ Deens. mebkeÀuHe euee efJeefMe<ìÒekeÀejs efveCe&³e IesC³ee®eer
SkeÀoe meJe³e Peeueer keÀer mebkeÀuHee®³ee meJe³eeruee meerue cnCeleele. SkeÀoe Demes meJe³eªHe cnCepes efmLej
mJeªHee®es keÀe³ece mJeªHee®es Meerue DeekeÀejeme Deeues cnCepes l³eeveblej®es mebkeÀuHe ns Je ³ee Meeruee®es
HeefjCeece Jee keÀe³e& Demeleele. l³eecegUs ³ee efMeuee®³ee mJet©HeeJe©ve Heg{erue mebkeÀuHee®es lemes®e mebyebefOele
ke=Àleer®es YeefJe<³ekeÀLeve menpe keÀjlee ³esles. Hejbleg l³eecegUs mebkeÀuHee®es mJeeleb$³e cegUer®e Oeeske̳eele ³esle
veene r.
mebkeÀuHee®es mJeeleb$³e ceev³e kesÀu³eeme MekeÌleer®³ee DeefYeveeMeles®³ee efve³eceeuee efJejesOe ³eslees Demes
efve³eefleJeeo cnCelees les yejesyej Deens keÀe³e? mebkeÀuHee®es mJeeleb$³e ceev³e keÀ©vener MekeÌleer®³ee
DeefJeveeMeles®ee efve³ece ef kebÀef®elener yeeefOele nesle veener. veeMe HeeJeCes cnCepes cetle& MekeÌleer®es Decetle&
MekeÌleerceO³es ªHeeblej nesCes nes³e Je efvecee&ve nesCes cnCepes Decetle& MekeÌleer®es cetle& MekeÌleerceO³es ªHeeblej nesCes
nes³e. Demes ³ee efve³ecee®es mJeªHe D eens. Deelee ceve efkebÀJee Deelcee pesJne mJeleb$eHeCes veJeerve mebkeÀuHevee
pevce oslees Je l³eeJesUer ceWotceO³es veJeerve MekeÌleer efvecee&Ce keÀjlees lesJne lees JeemleefJekeÀ ogmejs -eflemejs
keÀenerner keÀjerle vemetve Decetle& MekeÌleer®es cetle& MekeÌleerceO³es ªHeebleefjle ©Heeblej keÀjerle Demelees Je ³ee
DeLee&ves efve³eefleJeeoe®e Keesìe þjlees.
efve³eefleJeeoe®es MesJeì®es ÒeefleHeeove Demes keÀer, F&MJeje®³ee HetJe&%eevee®es mebkeÀuHee®es mJeeleb$³e
yeeefOele nesles. Hejbleg HetJe&%eeve Je HetJe&mebkeÀuHe ³ee oesvner keÀuHevee efYeVe Deensle. SKeeoer iees<ì DeeHeu³eeuee
HetJeea®e ceenerle Demeueer cnCetve efle®ee mebkeÀuHener DeeHeCe®e mJele: kesÀuee Demes cnCelee ³esle veener. cnCepes
HetJe&%eeve Demetve meg×e HetJe&mebkeÀuHe Meke̳e þjl ees. mecepee mebkeÀuHee®es mJeeleb$³e ³ee F&MJeje®³ee HetJe&
%eeveecegUs yeeefOele nesles. efme× nesle veener. cnCepes Deelc³eeuee Jee ceveeuee mebkeÀuHee®es mJeeleb$³e veener
Demes efme× nesles. lej l³eecegUs mJekeÀcee&yeÎue Deepe peer peyeeyeoejer Jee GÊ ejoeef³elJe ³esles leer ceeveJeeJejmunotes.in

Page 53

53³esT MekeÀle veener. ceie ceeveJeekeÀ[tve Ie[CeeN³ee ke=Àleer®³ee yejsJeeF&ì HeCeeyeÎue ceeveJeeuee peyeeyeoej ve
Oejlee F&MJejeuee peyeeyeoej OejeJes ueeiesue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemetve Hene :
1)Deefve³eefleJeeo meefJemlejHeCes mHe<ì keÀje.
2)efve³eleerJeeoeleerue Jew%eeefvekeÀ DeeOeej mHe<ì keÀje.
3)efve³eleerJeeoeleerue ceevemeMeem$eer³e DeeOeej mHe<ì keÀje.
4) efve³eleerJeeoeleerue Oeeefce&keÀ DeeOeej mHe<ì keÀje.
4.3 Deefve³eefleJeeo (INDETERMIN ISM):
³ee Jeeoevegmeej Deelcee keÀesCelesner keÀejCe, keÀesCeleener nslet efkebÀJee keÀesCelesner leÊJe efJe®eejele
IesTve mebkeÀuHevee pevce osle veener. mebkeÀuHe efkebÀJee efveCe &³e Iesles Òemebieer lees HetCe&le: mJeleb$e Demelees. l³ee
efveCe&³e Òemebieer Meerue meg×e ieewCe þjles. cnCepes mebkeÀuHe Je lelmebyebefOele ke=Àleer ³ee®ee MeerueeMeer meg×e
keÀenerner mebyebOe vemelees. ³ee®ee DeLe& Demee keÀer mebkeÀuHe ne keÀejCe Je nslet SJe{s®e veJns lej Meerue
³eeb®³eekeÀ[tve efve³ele nesle veener; lej De -efve³ele Demelees. cnCetve ³ee Jeeoeuee Deefve³eefleJeeo Demes
cnCeleele.
ne Jeeo cnCelees ceeveJe cnCetve mebyeesOeu³ee iesuesu³ee ÒeeC³eebceO³es efvejHes#eles®ee mJeleb$e me bkeÀuHe
Jemele Demelees. l³ee mJeleb$e mebkeÀuHee®es efvejHes#elee ns J³eeJele&keÀ ue#eCe Deens. l³eecegUs Òel³e#e ke=Àleer
keÀjles mece³eer ³ee mebkeÀuHemeceesj pes DeveskeÀ efJekeÀuHe Demeleele, l³eeHewkeÀer keÀesCel³eelejer SkeÀe efJekeÀuHee®eer
ne mebk eÀuHe keÀesCel³eener nsletuee Jee F®ísuee efJe®eejele ve Ieslee cnCepes HetCe&le: ns nslet efvejHes#e Je
F®íeefvejHes#e DeMeer efveJe[ keÀjlees. ³ee®ee DeLe& Demee keÀer Jejerue ÒekeÀej®eer efveJe[ keÀjles mece³eer
YetlekeÀeueerve HeefjefmLeleer efJe®eejel e Iesleueer peele veener ner efveJe[ HetCe&le: mJeleb$eHeCes keÀjC³eele ³esle
Demeles. mJe:meceLe&veeLe& ne Jeeo oesve cegÎs Heg{s keÀjlees.
1) pesJne DeeHeCe peyejomleerves veJns mJe³ebmHetÀle& DeMee mJeleb$e efveJe[erÜeje keÀenerlejer keÀjlees lesJne
DeeHeu³eeuee vesnceer®e ceveele Demes Jeeìles keÀer, DeeHeCe ³ee meejKes®e meO³ee kesÀuesu³ee ke=Àleer®³ee
Deieoer Gueì efoMesves Jeeiet MekeÀuees Demelees.
2) DeeHeu³ee Òel³e#e DevegYeJee®eer iees<ì Deens keÀer, ceesne®³ee HeefjCeeceebvee cnCepes ÒeYeeJee bvee oeyeleevee
DeeHeCe DeMee ÒekeÀej®es ceesneueemeg×e oeKeJet MekeÀlees veJns oeyelees DeeefCe cnCetve DeeHeuee mebkeÀuHe
DeeHeu³ee nslet®ee efkebÀJee Meeruee®³ee efveCe&³eeMeer HejeJeuebefyelJee®³ee veel³eeves mebyebefOele vemetve
efvejHes#eles®³ee ³ee veel³eeves mebyebefOele Demelees.munotes.in

Page 54

54leelHe³e&, mebkeÀuHee®ee efveCe&³e nsleg®³ee Je Meeruee®³ee ÒeYeeJeeves HeefjCeeefcele nesle vemetve HetCe&lee
efvejHes#eHeCes DeefmlelJeele ³eslees, ³eeuee®e mebkeÀuHee®es mJeeleb$³e Demes cnCeleele. pej DeMee ÒekeÀej® es
mebkeÀuHee®es mJeeleb$³e ceev³e kesÀues veener lej veerefleMeem$ee®es ne ÒeMve®e GÓJele veener.
Hejer#eCe :
meceLe&ve cnCetve Heg{s kesÀuesu³ee Heefnu³ee cegÐeele Deefve³eefleJeeo cnCelees keÀer ceuee Jeeìues lej ceer
Gueì efoMesves meg×e Jeeiet Meke Àuees Demelees Demee DeeHeuee DevegYeJe Deens Je ³ee DevegYeJeeJe©ve mebkeÀuHee®es
mJeeleb$³e DeeHeesDeeHe®e efme× nesles. Hejbleg ³ee cegÐee®es Keb[Ce keÀjerle Demeleevee A.E. Taylor
cnCelees. `ceuee Demes JeeìCes ne HetJeea SkeÀ lej ceer ogmeN³ee®e ÒekeÀ ej®ee ceveg<³e yeveuees Heeefnpes Je pej ceer
Deepe Deens Demee®e yegef×efve<þ ceveg<³e Demeuees lej ceuee Demes Jeeìt MekeÀle veener.'
Deefve³eefleJeeoe®ee ogmeje cegÎe Demee Deens keÀer, DeefOekeÀeefOekeÀ ocevee®³ee efoMesves DeeHeCe Jeeieg
MekeÀlees J e Jeeielees DeeefCe cnCetve DeeHeuee mebkeÀuHe nsletefvejHes#e efkebÀJee MeerueefvejHes#e Demee cnCepes®e
mJeleb$eHeCes efveCe&³e IesCeeje Deens. Hejbleg ns ner l³ee®es meceLe&ve eflelekesÀ®e ®egkeÀer®es Deens. ceveg<³e ne
yegef×efve<þ, yegef×ÒeOeeve peerJ e Demeu³eecegUs l³ee®³ee Meerueevegmeej l³ee®³ee O³ee³ee®eer keÀuHevee
l³ee®³eemeceesj Demeles. nslet efkebÀJee F®íe Fl³eeoer DeeHeCe pes keÀener cnCelees les meJe& l³ee®³ee Meeruee®es
DeeefJecnCeleele keÀer, DeeHeCe peemleerle peemle ocevee®ee meg×e ceeie& keÀ© MekeÀlees Je mJeerkeÀejleesner. Hejbleg
Deefve³eleerJeeÐeebveer SkeÀ iees<ì HekeÌkeÀer ue#eele þsJeeJeer keÀer, ocevee®ee ceeie& keÀes Celeener ceeveJeer peerJe
DeJeuebyetve MekeÀle veener efkebÀJee DeJeuebefyele veener, lej l³ee peerJeeb®es Meerue eflelekesÀ®e cepeyetle Je keÀe³ece
mJeªHee®es Deens. DeMee keÀ[tve®e Jejerue ÒekeÀej®³ee ocevee®³ee efoMesves HeeTue ìekeÀC³ee®es Meke̳e Deen s.
³ee®ee DeLe& Demee keÀer Meeruee®³ee mJeªHeeJe©ve®e ocevee®ee ceeie& mJeerkeÀejCes efkebÀJee ve mJeerkeÀejCes
efveefM®ele nesle Demeles.
leelHe³e& Deelcee mJeleb$e Deens ³ee®ee DeLe& Demee keÀer l³ee®es mebkeÀuHe l³ee®³ee Debeflece
O³es³eevegmeej efv eefM®ele nesle Demeleele Je l³ee®es Debeflece O³es³e l³ee®eer®e HetCee&JemLee, l³ee®es®e keÀu³eeCe ns
Deens. cnCetve l³ee®es mebkeÀuHe Hejefve³ele veenerle, Deefve³ele veenerle lej Deelceefve³ele Deensle.
DeeHeueer Òeieleer leHeemetve Hene :
1)Deefve³ee fleJeeo meefJemlejHeCes mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 55

554.4 Deelce -efve³eefleJeeo (SELF DETERMINISM) :
ne Jeeo oesvner Jeeoeb®es mecevJe³eelcekeÀ mJe©He nes³e. efve³eefleJeeoeÒeceeCes `Deelcee efve³ele Deens'
ns ner efJeOeeve ³ ee Jeeoeuee ceev³e Deens. l³ee®eÒeceeCes Deefve³eefleJeeoe ÒeceeCes `Deelcee yee¿emeÊesÜeje efve³ele
veener' ns ner efJeOeeve ³ee Jeeoeuee ceev³e Deens. cnCetve oesvner Jeeoeleerue mel³eebMe mJeerkeÀe©ve `Deelcee -
Deelce -efve³ele Deens' ns eflemejs ©He Oeej Ce keÀ©ve Deelce -efve³eefleJeeo ÒemLeeefHele keÀjC³eele Deeuee.
ne Jeeo cnCelees mebkeÀuHee®eer meJe³e cnCepes Meerue. ³ee Meerueeuee®e Òeke=Àleermeg×e cnCeleele. ³ee
Meeruee ÒeceeCes Dee®eej Ie[le Demelees. DeMee ÒekeÀejs Òeke=Àleer Je Dee®eej ³eeb®ee keÀe³e&keÀejCe mebyebOe Deens.
cnCetve®e Dee®eejeJe©ve Òeke=Àleer®ee Deboepe neslees. ceie Deelcee ne Òeke=Àleerleb$e þjle veener keÀe³e? DeMeer
MebkeÀe efvecee&Ce nesCes meenefpekeÀ Deens. HeCe ner MebkeÀe Deelce -efve³eefleJeeoeyeeyele IesCes meb³egkeÌlee rkeÀ þjle
veener. Òeke=Àleer efkebÀJee Meerue cnCepes ogmejs eflemejs keÀener vemetve Deelc³ee®es osMekeÀeue HeefjefmLeleermeeHes#e
Demes efJeefMe<ì ªHe nes³e. MeerueeÜeje Deelcee®e J³ekeÌle nesle Demelees. cnCetve Meerue Je Deelcee ³eeb®³eeceO³es
yeenîe m ebyebOe vemetve DeebleefjkeÀ mebyebOe Deensle. veJns oesvner SkeÀªHe Deensle Demes®e ceeveeJes ueeieles.
meeceev³ele: DeeHeuee Dee®eej Meerue efkebÀJee Òeke=ÀleerÒeceeCes®e Ie[le Demelees. lejerner Deelcee ne Òeke=Àefle Hes#ee
Þes<þ Deens ns efJemejlee ³es Ceej veener. mJele:®es Meerue efkebÀJee Òeke=Àleer yejesyej veener leer megOeejueer Heeefnpes
Demes pej Deelc³eeuee Jeeìues lej lemee F<ì yeoue keÀjC³ee®es mJeeleb$³e Deelc³eeuee Deens. DeLee&le Demee
yeoue Ie[Jetve DeeCeCes ÒeJeene®³ee HeeC³eeletve efJe©× efoMesuee peeC³eeFlekesÀ DeJeIe[ Deens, HeCe DeMeke̳e
veener. Òemebie He[u³eeme Deelcee F<ì yeoue Ie[Jetve DeeCet MekeÀlees. l³ee®³eeceO³es mJeefveCe&³ee®eer MekeÌleer
Deens. mJele:®ee De®eej keÀmee DemeeJee ns þjefJeC³eekeÀefjlee lees HetCe&le: mJeleb$e Deens. HeÀkeÌle meJe&meeceev³e
peerJeveele Òeke=ÀleerÒeceeCes Jeeielees SJe{s®e. cnCetve lees Òeke=Àleerleb$e Deens Demes cnCelee ³esle veener. ne Jeeo
cnCelees Deelce Hejleb$e veener, Deelce Deleb$e veener, lees Deelce leb$e Deens. cnCetve ³ee Jeeoeuee D eelce-
efve³eefleJeeo Demes cnCeleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemetve Hene :
1)Deelce -efve³eefleJeeo meefJemlejHeCes mHe<ì keÀje.
4.5 mebkeÀuHee®es mJeeleb$³e
DeeHeues mebkeÀuHe DeeHeu³ee MeerueekeÀ[tve efve³ele Deensle Je DeeHeu³ee ke=Àleer p³eebvee DeeHeCe
mebkeÀefuHele ke=Àleer cnCelees -mebkeÀuHeeletve pevceeuee ³esleele. ke=ÀleerHetJe& keÀeUele mebkeÀuHeemeceesj DeveskeÀ
efJekeÀuHe Demeleele, Òel³eskeÀ efJ ekeÀuHe efJeefMe<ì ¢ef<ìkeÀesvee®es ÒeefleefveefOelJe keÀjerle Demelees. cee$e ³ee
efJekeÀuHeeHewkeÀer keÀesCel³ee efJekeÀuHee®ee mJeerkeÀej keÀjeJee Jee efve

Page 56

56efJekeÀuHeeJej DeJeuebyetve vemeles. l³ee efJekeÀuHee®e e DeeHeuee mebkeÀuHe meeOekeÀyeeOekeÀ efJe®eej keÀje³euee
mJeleb$e Demelees. ³ee #eCeer yee¿e HeefjefmLeleer efkebÀJee yee¿e mJe©Hee®es keÀesCelesner yebOeve l³ee®³eeJej vemeles.
DeMeeJesUer lees mebkeÀuHe DeeHeu³eemeceesj Demeuesu³ee Debeflece O³es³ee®³ee keÀuHevesvegmeej SkeÀe®ee mJeerkeÀej
keÀjlees Je l³ee mJeerke=Àle efJekeÀuHeevegmeej ke=Àleer Ie[les Je cnCetve®e l³ee ke=Àleeruee mebkeÀefuHele ke=Àleer efkebÀJee
keÀce& efkebÀJee Dee®eej Demes cnCeleele.
DeMeeÒekeÀejs efJekeÀuHee®ee mJeerkeÀej keÀjle evee mebkeÀuHe mJeeleb$³e Demeu³eecegUs DeeHeCe DeeHeu³ee
ke=ÀleeryeÎue peyeeyeoej Deenesle, GÊejoe³eer Deenesle. pej DeeHeuee mebkeÀuHe efveCe&³e Iesles mece³eer yee¿e
meÊeskeÀ[tve efve³ele Demelee lej l³ee ye×keÀlescegUs DeeHeu³eeuee DeeHeu³ee ke=Àleerye Îue peyeeyeoej OejCes Je
cnCetve l³ee ke=ÀleerJej efveCe&³e osCes ®etkeÀ þjues Demeles DeeefCe DeMee ÒekeÀej®ee efveCe&³e pesLes veener efleLes
veerefleMeem$ee®es Òe³eespeve®e Gjle veener. cnCetve mebkeÀuHee®es mJeeleb$³e ns veerefleMeem$ee®es Heefnues Je
HebleÒeOeeve DeeOeejleÊJe Deens.
ceeP³ee mebkeÀuHee®es keÀejCe ceer ns®e Demesue lej les KejsKegjs Deelce mJeeleb$³e nes³e. ³ee efþkeÀeCeer
ceer cnCepes keÀesCe? ne ÒeMve efvecee&Ce neslees.
mecepee GÐeeHeemetve Heneìs Hee®e Jeepelee Gþtve ceeskeÀUîe e nJesle efHeÀjeJe³eeme peeJes Demes HetCe&
efJe®eejebveer ceer þjJeues. PeesHeleevee Ie[îeeUeuee iepej ueeJeuee. iepej SsketÀve mekeÀeUer peeie Deeu³eeJej
ceer pej mJele:Meer®e cnìues keÀer Deepe DeveHesef#eleHeCes Leb[er peje DeefOekeÀ®e Deens. cnCetve H eneìs
GþC³ee®ee keÀe³e&¬eÀce GÐeeHeemetve meg© keÀjeJee. lej ne ogmeje efveCe&³ener ceePee®e Deens. ns oesvner ceer
SkeÀ®e Deensle keÀe³e? ceer ceeP³ee mebkeÀuHee®es keÀejCe DemeCes cnCepes DeelcemJeeleb$³e Demee DeLe&
kesÀu³eeJej ceer cnCepes keÀesCe ³ee® ee keÀener DeLe& keÀjCes ÒeeHle nesles. ceer cnCepes ceePee mJeYeeJe ns lej
Kejs®e. HeCe keÀesCelee YeeJe cnCepes mJeYeeJe? ceeP³ee J³eeqkeÌlelJeele efJeJeskeÀ Deens DeeefCe efJekeÀejner
Deensle. ÜsefJekeÀej cnCepes ceer ®es Kejs mJeªHe veJns. cnCetve ceer ¬eÀesOee®³ee Deenejer iesuees, ceer ceesne®³ee DeeOeerve
iesuees, Demes Meyo Òe³eesie nesleele. keÀejCe efJeJeskeÀ ns®e ceer ®es Kejs mJeªHe nes³e. DebLe©Cee®³ee Gyes®ee
ceesn He[tve Heneìs Gþt ve³es ner ceePeer F®íe ceesneletve efvecee&Ce nesles. Heneìs GþeJes ³ee mebkeÀuHeeuee
efJeJeskeÀe®es pes HeeþJeues nesles les efleuee veener. lesJne mebkeÀuHe mJeeleb$e DeLeJee Deelceefve³elelJe ³ee®ee DeLe&
efJeJeskeÀekeÀ[tve Peeuesues efve³elelJe Demee neslees.
ceeCemeeme mebkeÀuHe mJeeleb$³e Deens Demes cnìu³eeme les vesnceer®e Demeues Heeefnpes; keÀOeer Demeles
DeeefCe keÀOeer vemeles Demes cnìu³eeme l³eeme mJeeOeervelee veener ³ee De[®eCeer GÊej Demes k eÀer, keÀesCel³eener
JesUer efJeJeskeÀ³egkeÌle Dee®ejCe keÀjCes ceeCemeeme Meke̳e Demeles. cnCepes®e mebkeÀuHe mJeeleb$³e GHeYeesieC³ee®es
mJeeleb$³e l³eeme meowJe Demeles. `efJeJeskeÀ³egkeÌle ke=Àleerle mJeeleb$³e Demeles' Demes cnCeleevee mJeeleb$³e ³ee ®ee
pees DeLe& Deens l³ee®³eeHes#ee ceeieerue Jeeke̳eeleerue mJeeleb$³e ³ee®ee DeLe& Jej®³ee HeeleUerJej Deens. ceeCetme
mJeleb$e Deens ³ee®ee DeLe& SJe{e®e veerleer®eer ceeieCeerner SJe{er®e Demeles.
³ee mJeeleb$³ee®³ee mebkeÀuHevesle keÀejCelJe veeke Àejues veener. efkebÀyengvee keÀejCee®es
efve³elelelJemeg×e ³esLes ceev³e kesÀues Deens. Deelce mJeeleb$³e cnCepes Deelce efve³elelJe DeLeJee Demesner
cnCelee ³esF&ue keÀer, mJeleb$e mebkeÀuHe cnCepes ceer ne p³ee®es keÀejCe Deens Demee mebkeÀuHe.munotes.in

Page 57

57DeeHeue er Òeieleer leHeemetve Hene :
1)mebkeÀuHee®es mJeeleb$³e ns meefJemlej mHe<ì keÀ©ve legce®es cele ceeb[e.
4.6 meejebMe
efve³eefleJeeoevegmeej mebkeÀuHee®es mJeeleb$³e meJe&Lee Deceev³e keÀjC³eele ³esles. efve³eefleJeeo cnCelees
Deelcee Je nslet efkebÀJee F®íe ³eeb®ee mebyebOe yee¿e mJeªHee®ee Deens DeebleefjkeÀ mJeªHee®ee veener ³ee
JeeoeÒeceeCes ceeveJeer mebkeÀuHe ner SkeÀ efve³ele Ieìvee Deens. efve³eefleJeeo mJele:® ³ee celee®es meceLe&ve
keÀjC³eekeÀefjlee leerve DeeOeej oslees.
1) ceevemeMeem$eer³e DeeOeej
2) Jew%eeefvekeÀ DeeOeej
3) Oeeefce&keÀ DeeOeej
Deefve³eefleJeeoevegmeej Deelcee keÀesCelesner keÀejCe, keÀesCelesner nslet efkebÀJee keÀesCelesner leÊJe
efJe®eejele IesTve mebkeÀuHevee pevce osle veener. mebkeÀuHe efkebÀJee efveCe&³e Iesles Òemebieer lees HetCe&le: mJeleb$e
Demelees. Deelce -efve³eefleJeeo oesvner Jeeoeb®es mecevJe³eelcekeÀ mJeªHe nes³e. efve³eefleJeeoeÒeceeCes `Deelcee
efve³ele Deens' ns ner ef JeOeeve ³ee Jeeoeuee ceev³e Deens. l³ee®eÒeceeCes Deefve³eleerJeeoe ÒeceeCes `Deelcee
yee¿emeÊesÜeje efve³ele veener' ns ner efJeOeeve ³ee Jeeoeuee ceev³e Deens. cnCegve oesvner Jeeoeleerue mel³eebMe
mJeerkeÀe©ve `Deelcee -Deelce -efve³ele Deens' ns eflemejs ©He OeejCe keÀ©ve Deelce -efve³eefleJeeo ÒemLeeefHele
keÀjC³eele Deeuee.
DeeHeues mebkeÀuHe DeeHeu³ee MeerueekeÀ[tve efve³ele Deensle Je DeeHeu³ee ke=Àleer p³eebvee DeeHeCe
mebkeÀefuHele ke=Àleer cnCelees -mebkeÀuHeeletve pevceeuee ³esleele. ke=ÀleerH etJe& keÀeUele mebkeÀuHeemeceesj DeveskeÀ
efJekeÀuHe Demeleele, Òel³eskeÀ efJekeÀuHe efJeefMe<ì ¢ef<ìkeÀesvee®es ÒeefleefveefOelJe keÀjerle Demelees.
peer ke=Àleer ®eebieueer DeLeJee ³egkeÌle Demesue cnCepes peer efJeJeskeÀeuee Devegme©ve Demesue lesJe {er®e
keÀe³e leer mJeleb$e ke=Àleer Je peer JeeF&ì DeLeJee De³egkeÌle Demesue cnCepes DemebmkeÀejerle Jeemeveebveer peer
efve³ele Demesue leer DemJeleb$e ke=Àleer nes³e. HeCe ne DeLe& HelkeÀjuee lej ke=Àleer ®eebieueer Demesue lej ceer
mebkeÀuHe -mJeeleb$³e GHeYeesielees Je JeeF&ì Demesue lej Heejleb$³ee®ee yeUer þjlees Demeles nesles. ³ee
cnCeC³eele keÀener efHemebieleer efomeles. ceeCemeeme mebkeÀuHe -mJeeleb$³e Deens Demes cnìu³eeme les vesnceer®e
Demeues Heeefnpes, keÀOeer Demeles DeeefCe keÀOeer vemeles Demes cnìu³eeme l³eeme mJeeOeervelee veener. ³ee
De[®eCeerme GÊej Demes keÀer, keÀesCel³eener JesUer efJeJeskeÀ³egkeÌle Dee®ejCe keÀjCes ceeCemeeme Meke̳e Demeles.
cnCepes®e mebkeÀuHe -mJeeleb$³e GHeYeesieC³ee®es mJeeleb$³e l³eeme meowJe Demeles. `efJeJesk eÀ³egkeÌle ke=Àleerlemunotes.in

Page 58

58mJeeleb$³e Demeles' Demes cnCeleevee mJeeleb$³e ³ee®ee pees DeLe& Deens l³ee®³eeHes#ee ceeieerue Jeeke̳eeleerue
`mJeeleb$³e' ³ee®ee DeLe& Jej®³ee HeeleUerJej Deens. ceeCetme mJeleb$e Deens ³ee®ee DeLe& SJe{e®e veerleer®eer
ceeieCeern er SJe{er®e Demeles.
4.7 efJeÐeeHeerþer³e efoIeexÊejer ÒeMve :
1) efve³eefleJeeo meefJemlejHeCes mHe<ì keÀje.
2) Deefve³eefleJeeo meefJemlejHeCes mHe<ì keÀje.
3) Deelce efve³eefleJeeo meefJemlejHeCes mHe<ì keÀje.
4) mebkeÀuHee®es m Jeeleb$³e ns meefJemlej mHe<ì keÀ©ve legce®es cele ceeb[e.
5) efìHee efuene
1) efve³eefleJeeo
2) Deefve³eefleJeeo
3) Deelce efve³eefleJeeo
4) mebkeÀuHe mJeeleb$³e
5) efve³eefleJeeo -Jew%eeefvekeÀ DeeOeej
6) efve³eefleJeeo -Oeeefce&keÀ DeeOeej

munotes.in