FYBA Marathi Compulsory Semester I-munotes

Page 1

1IeìkeÀ -1
ueefuele ieÐe uesKevee®es mJeªHe
IeìkeÀ j®evee :
1.1 ÒemleeJevee
1.2 ueefuele ieÐe cnCepes keÀe³e?
1.3 ueefuele ieÐe®es ÒekeÀej
1.3.1 ueIegefveyebOe
1.3.2 J³eeqkeÌleef®e$es
1.3.3 ÒeJeeme uesKe
1.3.4 DevegYeJekeÀLeve
1.3.5 ueefuele uesKe
1.4 mJeeleb$³eesÊej keÀeUeleerue ueefuele ieÐe
1.5 ueefuele ieÐee®³ee ce³ee&oe
1.6 meceejesHe
1.7 meboYe& ûebLe
1.1ÒemleeJevee
`ueefuele ieÐe' ³ee meeefnl³e ÒekeÀejeceO³es DevegYeJe keÀLeve, ueIegefveyebOe, ÒeJeemeuesKe,
J³eeqkeÌleef®e$es DeeefCe ueefue leuesKee®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. ÒeLece JeefJe¬eÀcee®ee meceeJesMe kesÀuee Deens. l³eemeeþer ueef uele ieÐe meeefnl³ee®es mJe©He mecepetve I³eeJes ueeiesue.
1.2ueefuele ieÐe cnCepes keÀe³e?
ueefuele ieÐe ³ee uesKeve ÒekeÀejeceO³es, `ceer' uee Deeuesuee DevegYeJe cnCepes®e uesKekeÀeuee
Deeuesuee DevegYeJe. ceer mJe©He þsJetve®e efJeefJeOelesves ues KekeÀ ceeb[lees ³ee uesKeve ÒekeÀejeceO³es
DevegYeJekeÀLeve, ueIegefveyebOe, ÒeJeemeuesKe, J³eeqkeÌleef®e$es,ueefueleuesKe ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
`ueefuele ieÐe' uesKevee®es efJeJes®eve keÀjleevee Deevebo ³eeoJe cnCeleele keÀer, ’ueefuele ieÐe ne
Deeefoce DeeefCe Debeflece meeefnl³e ÒekeÀej Jeeìlees. l³ee®es mJe©He Flej meeefnl³e ÒekeÀej Ie[C³eeHetJeea®³ee
DeJemLesleerue efomeles keÀejCe, meeefnl³ee®ee ieeYee Demeuesu³ee meewo³ee&vegYeJee®³ee HeeleUerJejerue `ceer'
mJe:lJee®ee MeesOe ne meeefnl³e Òe keÀej mJeeYeeefJekeÀHeCes, mHe<ìHeCes, mejUHeCes DeeefCe Òel³e#e jerleerves Ieslemunotes.in

Page 2

2Demelees. yengleskeÀ meJe& meeefnl³e ÒekeÀejebvee me ceeefJe<ì keÀ©ve IesT MekeÀC³ee®es yeU l³ee®³eeceO³es
Demeu³eecegUs, lees Debeflece meeefnl³e ÒekeÀej cnCetvener ceeveeJee ueeielees. “
p³es<þ meeefnefl³ekeÀ Deevebo ³eeoJe ³eeb®³ee celes ueefuele ieÐeeceO³es `ceer' uee Deeuesues DevegYeJe ceer
mJe©He þsJetve®e efJeefJeOelesves ceeb[C³eele Deeues. uesKekeÀ mJele:uee Deeuesues DevegYeJe lees uesKe mJe©Heele
ceeb[lees. l³eeceO ³es l³ee®es DevegYeJe efJeÍJe, ÒeJeemeJeCe&ve, DevegYeJeuesu³ee J³e eqkeÌleef®e$es, J³ekeÌle nesleele. ³ee
DevegYeJe uesKeeletve®e ueefuele ieÐe, efvecee&Ce Peeues Deens.
pesJne Jee*dce³eeceO³es mJe³ebefJekeÀemeer cevee®ee D eeefJeDeveskeÀ DevegYeJeeb®³eeÜejs DeelceMeesOe v³eeneUC³ee®es pesJne Òe³elve megg© Peeues, lesJne Jee*dce³eeuee Meg×
keÀueeJeeoe®³ee Hee³eeJe j SkeÀ mJeleb$e, mJe³ebYet efJeÍ Je efvecee&Ce keÀjlee Deeues. ³eeletve®e `ceer'lJee®³ee
MeesOeeuee ³eLe eLe& ÒeejbYe Peeuee. l³eecegUs meeefnl³ee®³ee meJe& ÒekeÀejeveeb®e Òel³e#ee Òel³e#e mJe©Heeves
DeelceefveJesoveHejlee ceesþîee ÒeceeCeele ueeYeueer iesueer.
JeemleJeeleerue Ieefìle DevegYeJeebHeemetve lees cevees JeemleJeeleerue DevegYeJeeHe³e¥le (`SkeÀ ieeJe SkeÀ
HeeCeJeUe', Heemetve les `keÀesJeUer Gvns' He³e¥le) Ie[uesues DeefueHleHeCes efveJesove keÀjC³eeHeemetve lees
ceeveefmekeÀ YeeJeefmLeleer®ee Deelceivelesves DeefJeHeemetve lees `Y eeJecegê e', `$eÝleg ®e¬eÀ' He³e¥le) yeewef×keÀ, cegkeÌleceeskeÀUîee Mewueeroej Jew®eeefjkeÀlesHeemetve, lees
DevegYeJeelcekeÀ, YeeJeleHle. ef®ebleveMeeruelesHe³e¥le (ceveesieles, mHeeMee&®eer HeeueJeer) He=LekeÌkeÀjCeekeÀ[s
peeCeeN³ee efJeJejCeMeeruelesHeem etve lees mebIeìveelcekeÀ DeemJeeove MeerueHe³e¥le (HeenìHeeCeer, DeeJe[uesueer
ceeCemes) DeMee efJeefJeOe mJe©Hee®es uesKeve ueefuele ieÐeele meeceeefJe<ì kesÀueer peeleele.
uesKekeÀ mJele:uee ³esCeeN³ee DeveskeÀ DevegYeJeeb®³eeÜeje DeelcemJe©He MeesOeC ³ee®es, v³eeneUC³ee®es
pesJne Òe³elve meg© Peeues, lesJne Jee*dce³eeuee Meg× keÀueeJeeoe®³ee Hee³eeJej SkeÀ mJeleb$³e, mJe³ebYet efJeMJe
efvecee&Ce keÀjlee Deeues ³eeletve®e `ceer' lJee®ee MeesOeeuee ³eLeeLe& ÒeejbYe Peeuee. ³ee®ee HeefjCeece meke=Àle
oMe&veer lej Demee efomelees keÀer, meeefnl³ee®³ee meJe& ÒekeÀejebvee®e Òel³e#eeÒel³e#e mJe©Heele Deelce
efveJesoveHejlee ceesþîee ÒeceeCeele ueeYele iesueer. YeeJe keÀefJelee peemle HeÀesHeÀeJeueer. ®eefj$eeHes#ee
Deelce®eefj$es DeefOekeÀ efueefnueer peeT uee ieueer. ®eebieu³ee ÒeJeemeJeCe&veeb®eer mebK³ee Jee{le iesueer. keÀLee -
keÀeobyeN³eebveener ueefuele ieÐe J³eeHet ueeieues ³ee®ee HeefjCeece nesTve®e l³ee l³ee meeefnl³e -ÒekeÀejeuee veJes
veJes DeefJeueefuele Jee*dce³ee® es jsves JesueskeÀ DeeefCe Dee@efmìve Jee@jsve ³eebveer ieÐe, HeÐe DeeefCe veeìkeÀ Demes
ÒecegKe leerve ÒekeÀej ceeveues Deensle. ³esLes ueefuele ieÐee®ee DeY³eeme keÀje³e®ee Demeu³eeves ueefuele
ieÐee®ee®e efJe®eej keÀjeJee ueeiesue.
cejeþer meeefnl³eel eerue efMe.ce. HejebpeHes Je keÀesunìkeÀj ³eebveer ueefuele ieÐeeuee `efveyebOeceeuee'
lej `efJe.me. Keeb[skeÀj' ³eebveer ueefuele efveyebOe Demes cnìues Deens.
1.3 ueefuele ieÐee®es ÒekeÀej
1) ueIegefveyebOe
2) J³eeqkeÌleef®e$esmunotes.in

Page 3

33) ÒeJeeme uesKe
4) DevegYeJekeÀLeve
5) ueefuele uesKe
1.3.1 ueIegefveyebOe :
Fbûepeerleerue ‘Personal Essay’ ³ee mebkeÀuHeves®³ee DeeOeejeves cejeþer meeefnl³eeceO³es
ueIegefveyebOe ne ueefuele efveyebOe ÒekeÀej efJekeÀmeerle Peeuee Deens. ‘Personal Essay’ ceOetve ceer uee
Deeuesuee DevegYeJe, ceer®es efJe®eej cegkeÌleHeCes ueIegefveyebOeeletve J³ekeÌle nesleele, ueIegefveyebOeeletve uesKekeÀ
mJele:uee DevegYeJe lees J³ekeÌle keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. ÖeÀeefvmeme yeskeÀve ³ee Fbûepeer uesKekeÀeves ÒeLece
Jew³eeqkeÌlekeÀ De vegYeJe meebieC³eeSsJepeer DevegYeJeeceOeerue Jew®eeefjkeÀlee ceeb[C³eeme meg©Jeele kesÀueer.
Fbûepeerleerue efveyebOe meesUeJ³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le ÖeWÀ®e uesKekeÀ efceMesue o cee@lesve ³eeb®³ee
`Smee³eve' nîee 1580 meeueer Òeefme× Peeuesu³ee ues Ke mebûeneHeemetve ÒesjCee IesTve Fbûepeerleerue DeeÐe
efveyebOekeÀej mej ÖeÀeefvmeme yeskeÀve ³eebveer 1597 ®³ee megceejeme cee@lesve, yeskeÀve, peesmesHeÀ De@ef[meve nîee
efveyebOekeÀejeb®³ee uesKevee®ee efveoxMe cejeþerleerue `efveyebOe' ³ee Jee*dce³eÒe keÀej®eer ®e®ee& keÀjleevee kesÀuee
Deens.
1930 ®³ee megceejeme vee. meer. HeÀ[kesÀ ³eebveer Fbûepeerleerue ‘Personal Essay’ ®³ee
OejleerJej efveyebOe efueefnues l³ee®e ueIegefveyebOeeuee `iegpeiees<ìer' Demes veeJe efoues. l³eeveblej Heg{s efJe.me.
Keeb[skeÀj, Deveble keÀeCeskeÀj ³eebveer ueIegefveyebOe efuene³euee meg©Jeele kesÀueer. ueIegefveyebOee®³ee meg©Jeeleeruee
KesUkeÀjJe=Êeer DeeefCe DeKesjerme ef®ebleveceive ueIegefveyebOe efueefnues iesues. Deveble keÀeCeskeÀj ³eeb®³ee Heeb{jer
efMe[s (1975) l ³ee®e yejesyej efMebHeues DeeefCe ceesleer, legìuesues leejs ³ee Je DeMeemeejK³ee ueIegefveyebOeeletve
efJe®eej J³ekeÌle keÀjCes ne ÒecegKe nslet neslee. Deveble keÀeCeskeÀje®³ee ueIegefveyebOeeletve DeeþJeCeer,
DeeK³eeef³ekeÀe, efJeveesoer efkeÀmmes J³eeJ eneefjkeÀ DevegYeJe J³ekeÌle nesleele.
1937 les 1950 ³ee keÀeueKeb[eceO³es ueIegefveyebOeveevee yenj Deeuee. yee. Ye. yeesjkeÀj
`keÀeieoer nes[îee (1938), vee. cee. meble GIe[s efueHeÀeHesÀ (1944)' ns ueIegefveyebOe efueefnues. 1941
kegÀmegceeJeleer osM eHeeb[s ³eeb®es `oerHeoeve', ceeO³eevn DeeefCe ceO³eje$e ³ee Je DeMeemeejK³ee ueIegefveyebOeeletve
keÀeJ³elcekeÀe, Òeeflecee³egkeÌle Yee(1960), iebieepeue (1972) ³ee ueIege fveyebOeeletve DevegYeJeeb®es ef®ebleve J³ekeÌle kesÀues Deens.
1950 veblej cee$e ueefueleieÐe uesKeveele ogmeje ìHHee meg© Peeuesuee efomelees.
ueIegefveyebOeeleerue iees<ìer JesuneU GHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe peeTve mJewj DeelceefJeJew®eeefjkeÀlesHes#ee ueefuele ne YeeefkeWÀêmLeeveer Deeues. Goe. efJeboe keÀjboerkeÀjeb®³ee, `mHeMee&®eer HeeueJeer' DeeefCe `DeekeÀeMee®ee DeLe&' ³ee
ueefuele ieÐeele tve mJewj Deelceefve<þ DeefJe³ee HejbHejsleerue ueIegefveyebOe uesKekeÀebceO³es ogiee& YeeieJele (`Hewme', `$eÝleg®e¬eÀ' iees.efJe.
keÀjboerkeÀj (mHeMee&®eer HeeueJeer), ûesme, (efceleJee), Deevebo ³eeoJe (mHeMe&keÀceUs) J³ebkeÀ ìsMe
cee[iegUkeÀjeb®es (veeieefPeje) ³eemeejK³ee uesKevee®ee GuuesKe keÀjlee ³eslees.munotes.in

Page 4

41.3.2 J³eeqkeÌleef®e$es :
ueefuele ieÐee®ee ne SkeÀ GHe ÒekeÀej Deens. ³ee ÒekeÀej®³ee ueefuele ieÐeeleerue DeelceefJemebyebOe ne ueneveHeCe Je l³ee®³ee Deeþ JeCeer, yeeueHeCeer®es DeeþJeCeejs Kes[sieeJe, DeepeesU ³eemeejK³ee
mLeUebMeer Ieìvee, ³eeb®³eeMeer Demelees. ielekeÀeueerve peerJeveele jceCeejs J³ekeÌleerceÊJe ³ee ieÐeeletve ÒekeÀì
nesles. Goe. keÀjboerkeÀjeb®³ee `mHeMee&®eer HeeueJeer' ceOeerue keÀeske ÀCe, J³ebkeÀìsMe cee[iegUkeÀjeb®³ee `jevecesJee'
ceOeerue njJeuesues yeeueHeCe DeMeer keÀener GoenjCes meebielee ³esleele.
ielekeÀeUeleerue DeeþJeCeer Meyoye× keÀjleevee SkeÀe J³eeHekeÀ HeeleUerJej peeTve kesÀuesues
DevegYeJeeb®es ef®e$eCe ÞeerefveJeeme kegÀuekeÀCeea ³eeb®³ee `[esn' Je `meesv³ee®ee efHebHeU' ³eeceO³es efomeles. ³eele
kesÀJeU yeeueHeCe l³eeleerue Ieìvee ³eeb®es ef®e$eCe vemetve veeefnmee nesle ®eeueuesu³ee ©{er, HejbHeje, Þe×e,
SkeÀ$e kegÀìgbyeHe×leer l³eeleerue ceeCemeeb®es HejmHej mebyeb Oe Deeef Ce ³eeÜejs iegbHeÀuesues mecet npeerJeve ³ee®es
ef®e$eCe Deeuesues efomeles. ³ee meJe& ef®e$eCeeuee iet{les®ee mHeMe& efomelees.
Jejerue meJe& ueefuele ieÐeeletve pes ef®e$eCe Peeuesues Deens les Heenlee mecekeÀeueerve JeemleJee®es
oMe&vecee$e ³e e uesKeveele Ie[le veener. ³ee HeeMJe&YegceerJej FjeJeleer keÀJex ³eeb®es `HeefjHetleea' ceOeerue uesKe
JesieUs þjleele. HeefjHetleeaceOeerue uesKeele mecekeÀeueerve JeemleJeeuee meeceesjs peeCeejs FjeJeleer keÀJex ³eeb®es
ef®ebleveMeerue J³ekeÌleercelJe Ò ekeÀì Peeuesues efomeles. DevegYeJeeb®eer J³eeefceÞelee ns ³esLeerue uesKevee®es JewefMe<ìîe
þjles.
1960 -75 ³ee keÀeUele cejeþer ueefuele ieÐee®eer HejbHeje mece=× Peeu³ee®eer Jee{u³ee®es efometve
³esles. ceeefmekesÀ, Jele&ceeveHe$es ³eeletve DeefOekeÀe efOekeÀ ueefuele ieÐe Òeefme× nesT ueeieuesues efomeles. Goe.
efJepe³e leW[guekeÀj (keÀesJeUer Gvns) jJeeRê efHebies ³eeb®es uesKeve, ³ee efMeJee³e mlebYe uesKeve, meoj uesKeve
³ee mJe©Heele ueefuele ieÐe DeJelejues. DeemJeeokeÀ meceer#ee ³ee meceer#ee Òek eÀejele ueefuele ieÐee®eer
JewefMe<ìîes efomeleele. Goe. mejespeveer JewÐe ³eeb®³ee `ceeleer DeeefCe cegleea' ³eeceOeerue Heg.efMe. jsi³eeb®³ee
`meeefJe$eer' ³ee keÀeobyejer®eer meceer#ee ³ee¢<ìerves Heenlee ³esF&ue.
1.3.3 ÒeJeeme uesKe :
ÒeJeemeJeCe&ve Hej uesKeveeceO³es mLeU Je ÒeosMe ³eeb®³ee JeCe&veeuee DemeCeejs cenÊJe 1950
veblej®³ee ÒeJeemeJeCe&veeceOetve keÀceer Peeuesues efomeles. ÒeJeemeJeCe&vekeÀej `ceer' ves mLeU Je ÒeosMe Heenle
Demeleevee Iesleuesues DevegYeJe l³ee®³ee Òeefleef¬eÀ³ee J³ekeÌl e keÀjC³eeuee ÒeeOeev³e efceUeuesues efomeles. ÒeJeemeele
Iesleuesu³ee DevegYeJeeb®ee YeeJeveelcekeÀ keÀuHeveelcekeÀ Demee DeeefJeÒeJeemeJeCe&veHej uesKeveele efJemebmke=Àleer ³eeyeÎue®es l³ee®es DevegYeJe J³ekeÌle Peeuesues efomeleele. `ceer' DeeefCe `JeC³e&' efJemeceeve mLeeve Demeles.
1.3.4 DevegYeJekeÀLeve :
YetlekeÀeU efkebÀJee Jele&ceeve keÀeUeleerue efJeefMe<ì Ieìvee, J³ekeÌle er efþkeÀeCe DeeefCe l³eeb®³ee
meboYee&ves Deeuesues DevegYeJeeb®es keÀLeve ueefuele ieÐee®³ee DevegYeJekeÀLeve ³ee ÒekeÀejeletve nesles. yeeueHeCeele
Deeuesues DeeefCe Yeesieuesues Demes DevegYeJe, YetlekeÀeUeleerue yeeueHeCeer®es Kes[s, efleLeu³ee mce=le er-DeeþJeCeer,
efJeefMe<ì SKeeÐee Ieìvesle menÒeJeemeer DemeCeeN³ee J³ekeÌleer DeeefCe ³ee meJee¥meesyele pees[uesu³ee YeeJeveemunotes.in

Page 5

5³eeb®eer ceeb[Ceer ueefuele ieÐeele nesles. ³eeceO³es kesÀJeU `ceer' uee Deeuesu³ee DevegYeJeeb®eer®e ceeb[Ceer `ceer' ®³ee
vepejsletve nesle Demeles. ³eeleerue meJe&®e DevegYeJe megKeo Demeleerue Demes veener. lej keÀener ielekeÀeUele
KebleeJeuesu³ee cevee®es MeyokeÀ³e mebJesove ÒekeÀì nesles. ÞeerefveJeeme kegÀuekeÀCeea ³eeb®³ee `[esn' ³ee ueefuele
ieÐeeletve DeMee ÒekeÀej®es Dev egYeJekeÀLeve nesles.
1.3.5 ueefueleuesKe :
cejeþer Jee*dce³e ÒeJeenele ueefueleieÐee®ee SkeÀ JesieUe DeeefCe mece=× Demee Jee*dce³eÒeJeen Deens.
cejeþer meeefnl³eeMeem$eele ueefuele ieÐee®ee DeY³eeme ne cenÊJeHetCe& þjlees. ueefuele ieÐe cnCepes keÀe³e ns
mecepeeJetve IesC³eemeeþer DeeHeu³eeuee Heg{erue J³eeK³ee cenÊJeHetCe& þjleele.
1) SKeeoe efJe2) keÀLee, keÀeobyejer, veeìkeÀ, keÀefJelee ³ee meeefnl³ee®³ee keÀeìskeÀesj ÒekeÀejele ve yemeCeeN³ee DeeefCe
mebkeÀerCe& mJeªHee®³ee ueefuele Jee*dce³eeme ueefuele ieÐe Demes cnìues peeles.
- meeefnl³ee®es SkeÀ efvejeUs Debie cnCepes ueefuele ieÐe nes³e. ueefueleieÐe ns YeeJeveeÒeOeeve Je ª®eerHetCe&
Demeles. ueefu ele ieÐe ner Jee*dce³eMeeKee efJemeeJ³ee MelekeÀele efJekeÀefmele Peeuesueer iees<ì Deens.
DeeiejkeÀj, ce. HegÀues, keÀeCeskeÀj, kegÀmeceeJeleer osMeHeeb[s, ogiee&yeeF& YeeieJele, efJe.me. Keeb[skeÀj,
Meeblee MesUkesÀ Deeoer ceev³eJejebveer cejeþerceO³es u eefuele ieÐee®eer HejbHeje mece=× kesÀueer. meeefnefl³ekeÀ
Yeepeeleele. 1) Jew®eeefjkeÀ ieÐe 2) ueefuele ieÐe
- efJe®eejÒeJeCelee Je yegef×efve<þl ee ns Jew®eeefjkeÀ ieÐee®es JewefMe<ìîe Deens. ce.HegÀues, DeeiejkeÀj,
efJe.je.efMebos, [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj F. ®es uesKeve ³ee ÒekeÀejele cees[les. p³ee®es mJe©He
meceepeÒeyeesOeve, efJe®eej Je yeg×erefve<þ Deens.
- ueefuele, YeeJeveeÒeOeeve, efceefMkeÀue, DevegYeJeÒeceeCe Je J³eeqkeÌleef®e$eCe mJeªHee®es uesKeve ns ueefuele
ieÐeele cees[les.
³eeceO³es ueIegefveyebOe, ueefueleefveyebOe, Òemebieef®e$es, J³eeqkeÌleef®e$es, YeeJeef®e$es, ÒeJeemeJeCe&ves,
efJeveesoer uesKeve, Deelceefve<þHej ue sKeve Deeoer ³eeceO³es meceeefJe<ì nesleele.
Deevebo ³eeoJe ³eebveer ueefuele ieÐee®es Hee®e ÒekeÀej ceeveues Deensle.
1) DevegYeJekeÀLeve 2) ueIegefveyebOe 3) ÒeJeemeuesKe 4) J³eeqkeÌleef®e$es 5) ueefueleueskeÀ
DeMeeefjleerves, ÒeJeemeuesKe, De eþJeCeer, ueefueleuesKe DevegYeJe, ueIegefveyebOe ns ueefuele ieÐee®es
Hee®e GHeÒekeÀej ceevelee ³esleerue. `ueefueleieÐe' ³ee efMeDemeues lejer les SkeÀceskeÀebHes#ee efYeVe Deensle. keÀOeer -keÀOeer ³eeleerue oesneW®eer mejefcemeUner nesJet MekeÀles.
meeefnl³e ÒekeÀejeb®³ee DeY³eemee®eer SkeÀ mees³e cnCetve Jejerue GHeÒekeÀej ceeveeJes ueeieleele.
1.4 mJeeleb$³eesÊej keÀeUeleerue ueefuele ieÐe (1947 les 1980)
1941 Heemetve ueIetefveyebOe uesKeve k eÀjCeejs iees. efJe. keÀjboerkeÀj ³eeb®es `mHeMee&®eer HeeueJeer
(1959)' DeeefCe `DeekeÀeMee®ee DeLe& (1965)' ns oesve ueIegefveyebOe mebûen ³ee keÀeueKeb[ele ÒekeÀeefMelemunotes.in

Page 6

6Peeues Deensle. l³eeb®³ee ueIegefveyebOeeleerue efJe®eej DeeefCe ef®ebleve ne l³eeb® ³ee uesKevee®ee cenÊJee®ee Hewuet
Deens. l³ee®eyejesyej l³eeb®eer keÀeJ³eelce Mewueer cejeþer ueIegefveyebOeeuee veJeer Deens.
l³ee®eyejesyej ogiee& YeeieJele ³eeb®es $eÝleg®e¬eÀ (1956), YeeJecegêe (1960) J³eemeHeJe&
(1962) ³ee Je DeMeemeejK³ee ueIegefv eyebOeeletve DevegYeJeef®ebleve ÒekeÀì nesles. l³eeb®³ee YeeMeyo, íesìer DeeefCe Heuuesoej Jeeke̳es ³esleele.
1956 ceOeerue cebiesMe Hee[ieeJekeÀjeb®es (efvebyeesCeer®³ee Pee[eceeies) ³ee ueIegefveyebOeeletve
`keÀefJeceve' ÒekeÀì nesle s. ceeOeJe Dee®eJeue ³eeb®es (efkeÀce³ee) ceOetve Dee®eJeueeb®es leerJe´, met#ce mebJesoveMeerue
ceve ÒekeÀì nesles. 1965 ceO³es ÞeerefveJeeme efJevee³ekeÀ kegÀuekeÀCeea ³eeb®³ee `[esn' DeeefCe meesv³ee®ee efHebHeU
³ee Je DeMeemeejK³ee ueIegefveyebOeeletve yeeueceve efvemeie& Jes[sHeCe peeCeJeles.
ceOegkeÀj kesÀ®es (1967) ³eeb®³ee `DeeKej DebieCe' ceOetve uesKekeÀe®³ee iele Dee³eg<³eeleerue
DeeþJeCeeR®³ee oeì íe³ee efJeKegju³ee Deensle. l³ee®eyejesyej 1951 ceO³es `keÀesJeUer Gvns' ceOetve
Jewef®el³e, Yee rueeYeues Deensle.
1971 les 1980 ³ee keÀeueKeb[ele Þeer. pe. peesMeeR®es (1978) `HegCesjer', efo. yee.
ceeskeÀeMeer ³eeb®es (1979) mebO³eekeÀeU®es HegCes nî ee efueKeeCeeletve J³eeqkeÌleefJeMesl³ee®eyejesyej 1971 ceOeerue J³ebkeÀìsMe cee[ietUkeÀjeb®es (Heeb{N³eeJej keÀeUs) ³ee ueefuele ieÐeeceOetve
(ceer) ®es meceepepeerJeve, kegÀìgbye peerJeve DeeefCe ÒeeCeerpeerJeve ³eeb®es DevegYeJe Òek eÀì nesleele.
mejesefpeveer JewÐe ³eeb®es `Heneì HeeCeer' (1975) ceOeerue ueIegefveyebOeeletve ceeveJeer peerJevee®es
efJeefJeOe Hewuet ÒekeÀì nesleele. l³ee®eyejesyej 1978 (ef®eJeejer®eer HegÀues ) ceOeerue ueIegefveyebOeeletve
keÀuHekeÀlee, efvemeie& Ò esce, ÒeosMe, Menjs, mebmke=Àleer ³eeb®ee JesOe Iesleuee peelees. Deevebo ³eeoJe (mHeMe&
keÀceUs) ceOetve Me=bieej DevegYeJe, ¬eÀer[e efJeueemeer Yee1979 ceOeerue ÒeF& meesvekeÀebyeUs®es (Deeþ JeCeeR®es He#eer) yeeyee Dee{eJeeb®es (SkeÀ ieeJe SkeÀ
HeeCeJeþe), Deefveue DeJe®eìeb®es (ceeCemeb) ³ee Je DeMeemeejK³ee ueefueleieÐeeletve efJeefJeOe peerJeve
#es$eeleerue DevegYeJe efJeMeo kesÀues Deensle.
ueefuele ieÐee®es iegCeefJeMesDe) `ceer' lJee®ee DeeefJevemeles. ³eemeboYee&le Deevebo ³eeoJeebveer ueefuele ieÐe uesKekeÀeceOeerue `ceer' ®eer efJemleejeves ®e®ee& kesÀueer
Deens. l³eeb®³eeceles -`ceer' keWÀêmLeev eer Demeu³eecegUs DeeþJeCeer. DevegYeJe, ueIegefveyebOe, ÒeJeemeuesKe
J³ekeÌleeref®e$eCe ³ee uesKeve ÒekeÀejeleerue DevegYeJeeb®eer ©HeefveefM®eleer nesles DeeefCe cnCetve®e efveefM®ele Ieeì
vemeuesuee Jee*dce³e ÒekeÀej cnCetve ³ee ÒekeÀejekeÀ[s HeneJe³eem e nJes. (meboYe& ueefuele ieÐee®es leeeflJekeÀ
mJe©He DeeefCe cejeþer ueIegefveyebOee®ee Fefleneme, cesnlee HeefyueefMebie neTme, HegCes 1985, He=. 88 Je
90).munotes.in

Page 7

7ueefuele ieÐeeleerue `ceer' l³ee®³ee DeeefJeceeieCeer Demeles. uesKekeÀe®es J³ekeÌleerceÊJe meKeesue, DeveskeÀHeojer lesJe{s l³ee®es uesKevener iegCeJeeve yeveles.
DeeefCe cnCetve®e Deelceefve<þe ne ueefuele ieÐe uesKevee®ee SkeÀ efJeMesye) keÀeJ³eelcekeÀlee Je ef®ebleveelcek eÀlee : ueefuele ieÐe uesKekeÀ mJe:peerJeveeleerue efveJe[keÀ DeLe&HetCe&
Òemebieeb®³ee efveefceÊeeves nesCeeN³ee DeelceefJeÒe³elveele l³ee®³ee uesKeveeceO³es keÀeJ³eelcekeÀlee Je ef®ebleve efMeuelee DeJele© ueeieles. Goe. keÀjboerkeÀjeb®³ee
`mHeMee&®eer HeeueJeer' Je `DeekeÀeMee®ee DeLe&' ³ee uesKeebceOeerue keÀeJ³eelcekeÀlee Je ef®ebleveefMeuelee ³eeb®ee
megjsKe mecevJe³e efomelees. lej FjeJeleer keÀJex ³eeb®³ee `HeefjHetleea' ceO³es uesefK ekesÀ®³ee yengDee³eeceer
J³ekeÌleerceÊJeecegUs efJeÍ JeJ³eeHekeÀ ¢<ìerkeÀesve DeeefCe ef®ebleveefMeuelee efvecee&Ce Peeuesueer efomeles. lej ogiee&
YeeieJele ³eeb®³ee `YeeJecegêe' Je `J³eemeHeJe&' ³eeleerue uesKeve ogiee&yeeF¥®³ee ef®ebleveefMeue DeeefCe me bJesoveefMeue
J³ekeÌleercelJeecegUs keÀeJ³eelcekeÀ HeeleUerJej peeles. cnCetve®e uesKekeÀ efpelekeÀe l³eemebieer mebJesoveefMeue
Demesue eflelekesÀ l³ee®es uesKeve `ceer' lJee®ee DeeefJe1.5 ueef uele ieÐee®³ee ce³ee&oe
ueefuele ieÐe uesKeveele keÀener ce³ee&oe ³esleele. ³ee ce³ee&oe ner ue#eele I³eeJ³ee ueeieleerue.
`ceer' uee Deeuesuee DevegYeJe, DeeefJel³ee®³ee JewefMe<ìîeecegUs®e l ³eeuee keÀener ce³ee&oe He[leele. Heefnueer ce³ee&oe cnCepes `ceer' uee Deeuesuee
DevegYeJe J³ekeÌle keÀjle Demeleevee l³ee®³ee uesKeveele DeelcekeWÀêer³elee ³esT MekeÀles.
ueefuele ieÐe uesKekeÀe®es J³ekeÌleerceÊJe pej Kegpes Demesue lej lees DeeHeu³ee J³ekeÌleerceÊJee®eer
keÀeuHeefvekeÀ ef®e$es jsKeeìtve l³ee®es DeHegjsHeCe Ye©ve keÀe{C³ee®ee Òe³elve keÀ© MekeÀlees. l³eecegUs les uesKeve
efveke=À<þ opee&®es þjC³ee®eer Meke̳elee DeefOekeÀ Demeles. l³eeb®³ee uesKeveele SkeÀ ÒekeÀej®eer meebkesÀeflekeÀle e Je
lees®eleesHeCee peeCeJet ueeielees.
uesKekeÀe®³ee ³ee J³e eqkeÌlecelJeecegUs l³ee®³ee uesKeveeleerue efJeuesKekeÀe®es DevegYeefJeMJe pej mebHeVe vemesue lej l³ee®³ee uesKeveele meebkesÀeflekeÀlee ³esTve ce³ee&efole
efJeueefuele ieÐe uesKevee®eer Jejerue mJe©He JewefMe<ìîes Je ce³ee&oe ue#eele IesJetve ueefueleieÐe ne
Jee*dce³e ÒekeÀej DeY³eemeeJee ueeielees.
1.6 meceejesHe
meeefnl³eeleerue keÀLee, keÀeobyeje r, keÀefJelee, veeìkeÀ, Deelce®eefj$e, ®eefj$e ns meejs ÒekeÀej pejer
ueefuele ieÐe uesKevee®es ÒekeÀej Demeues lejer ÒeecegK³eeves uesKe mJe©Heele efvecee&Ce Peeuesues ueIeg efveyebOe,
ÒeJeemeJeCe&ve, J³eeqkeÌlee f®e$es, ÒeJeemeuesKe, DeeþJeCeer, DevegYeJe , ueefueleuesKe Jew®eeefjkeÀ uesKe ³eeb®ee efJe®eejmunotes.in

Page 8

8ueefuele ieÐe uesKeveele kesÀuee peelees. jefJebê efHebies ³eeb®es MeleHeeJeueer Je ÒeefleYee jeve[s ³eeb®es mcejCeJesUe ³ee
ueefuele ieÐee®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej ueefueleieÐe uesKee®es mJe©He DeefOek eÀlesves mecepesue.
1.7 meboYe& ûebLe
1) Jee*dce³eerve Mewueer DeeefCe leb$e, Òee. ce.o. nelekeÀCe bieueskeÀj, ÞeerefJeÐee ÒekeÀeMeve, HegCes, 2008.
2) ueefuele uesKevee®es leb$e -yeeueMebkeÀj oesHeeb[s, meeefnl³e jmeceeuee, cegbyeF&, 1983.
3) cegkeÌle ieÐe-mebkeÀuHevee DeeefCe GHe³eespeve -efJe. Meb. ®eewIegues, ce@pesefmì^ì ÒekeÀeMeve cegbyeF&, 2008.
4) cejeþer meceer#es®eer meÐe:efmLeleer -Jemeble Deeyeepeer [nekesÀ, Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve, cegbyeF&, 2011.
5) cejeþer efveyebOe Godieceve DeeefCe efJeke Àeme-[e@. efiejerMe ceesjs, mJe©He ÒekeÀeMeve, Deewjbieeyeeo,
2009.

munotes.in

Page 9

9IeìkeÀ-2
Je[erueOeejer ceeCemes
IeìkeÀ j®evee :
2.1 ÒemleeJevee
2.2 Je[erueOeejer ceeCemes efJe2.3 Meeblee MesUkesÀ ³eeb®ee Heefj®e³e
2.4 Jeef[ueOeejer ceeCemes
2.5 ieg©Je³e& ceeìs
2.6 peesie mej
2.7 meensye
2.8 ceecee JejsjkeÀj
2.9 DeeMee Yeesmeues
2.10 meceejesHe
2.1 ÒemleeJevee
ÒeLece JeueeJeC³eele Deeues Deensle. Meeblee MesUkesÀ ³eeb®ee Je[erueOeejer ceeCemes DeeefCe अ�ण शेवतेs ³eeb®ee veeHeeme
cegueeb®eer iees<ì ns oesve uesKemebûen DeY³eemeeuee ueeJeC³eele Deeues Deenssle.
Je[erueOeejer ceeCemes :
Meeblee MesUkesÀ ³eeb®ee Je[erueOeejer ceeCemes ³ee uesKemebûenele SketÀCe DekeÀje uesKe Deensle.
l³eeleerue Heefnuee Jeefnveer ne uesKee®ee DeY³eeme¬eÀceeceO³es meceeJesMe kesÀuesu³eevee ner l³eeveblej®es one uesKe
DeY³eeme¬eÀceeceO³es meceeefJe<þ keÀjC³eele Deeues Deensle.
veeHeeme cegueeb®eer iees<ì :
`veeHeeme cegueeb®eer iees<ì' ne अ�ण शेवते ³eebveer Deelce®eefj$eHej uesKee®ee mebHeeefole kesÀuesuee
uesKe mebûen Deens. ³ee uesKemebûeneleerue meeceeefpekeÀ jepekeÀer³e #es$eele DeeHeu³ee efpe×er DeeefCe
ef®ekeÀeìer®³ee peesjeJej iesuesu³ee DeeefCe peerJeveele ³eMemJeer Peeuesu³eeb®eer ³eMeesieeLee meebefieleueer Deens.
2.2 Je[erueOeejer ceeCemes efJe`Je[erueOeejer ceeCemes' ne Meeblee MesUkesÀ ³eeb®ee ueefuele uesKe mebûen Deens. ³ee ueefuele uesKe
mebûeneleerue one uesKeeb®ee DeY³eeme¬eÀcee®ee meceeJesMe Deens. `Je[erueOeejer ceeCemes' ³ee uesKemebûene®ee
DeY³eeme keÀjC³eeHetJeea Meeblee MesUkesÀ ³eeb®ee Heefj®e³e keÀ©ve I³eeJee ueeiesue.munotes.in

Page 10

102.3 Meeblee MesUkesÀ ³eeb®ee Heefj®e³e
HegCes efpeunîeeleerue FboeHetj ³esLes efo. 12 Dee@keÌìesyej 1922 jespe erpevce Peeuee. l³eeb®es
ÒeeLeefcekeÀ DeeefCe ceneefJe Ðeeue³e efMe#eCe HegC³eeceO³es Peeues. efMe#eCeeveblej l³ee keÀener Je³eeb®³ee veJe³egie ceO³es GHemebHeeokeÀ cnCetve keÀece Heeefnues. l³eeveblej cejeþer efJecnCetve efnmuee@He ceneefJeÐeeue³e veeieHetj Je cegb yeF& ³esLeerue ©F&³ee ceneefJeÐeeue³e Je cenceneefJeÐeeue³eele keÀece kesÀues.
DeO³eeefHekeÀe cnCetve keÀe³e&jle Demeleevee l³eebvee meeefnefl³ekeÀe®ee Heefj®e³e nesle iesuee. l³eeletve®e
l³eebvee cejeþer meeefnl³ee®eer DeeJe[ efvecee&Ce Pe eueer. ³ee DeeJe[erletve uesKeveekeÀ[s l³ee JeUu³ee. cejeþer
meeefnl³eele l³eebveer keÀefJelee, keÀLee, keÀeobyejer, Deelce®eefj$e, J³eeqkeÌleef®e$es, yeeuemeeefnl³euesKeve l³eebveer
kesÀues. ³ee yejesyej®e l³eebveer ef®e$eHeìieerle, DevegJeeo, meceer#ee u esKeve kesÀues Deens. cejeþer ef®e$eHeìeleerue
l³eebveer efueefnuesueer ieeCeer ueeskeÀefÒe³e Deensle. ieerle uesKeveecegUs l³eeb®ee uelee cebiesMekeÀj, DeeMee Yeesmeues,
efkeÀMeesj erDeeceesCekeÀj ³ee p³es<þ ieeef³ekeÀe yejesyej l³eeb®ee Heefj®e³e Peeuee. efJeefJeOe meeefnl³eÒekeÀejele
l³eebveer uesKeve kesÀuesues Deens. l³ee®eer DeveskeÀ yeeueieerle ner ueeskeÀefÒe³e Deensle. veeìkeÀ DeeefCe
ef®e$eHeìeb®³ee mesvmeej yees[e&Jej l³eebveer keÀece kesÀues nesles. 1996 ceO³es Peeuesu³ee DeefKeue Yeejleer³e
cejeþer meeefnl³e mebcesuevee®³ee DeO³e#eHeoner l³eebveer YetHegjmkeÀej 1996 megjefmebieej HegjmkeÀej, Glke=À<ì ef®e$eHeìieerle HegjmkeÀej ³eMeJeblejeJe ®eJneCe
Òeefle<þe veHegjmkeÀej Demes DeveskeÀ Heg jmkeÀej l³eeb®³ee meeefnl³eeuee efceUeues Deensle.
DeMee ³ee ÒeefleYeeJe ble keÀJeef³e$eer®es 6 petve 2002 jespeer efveOeve Peeues.
2.4 Jeef[ueOeejer ceeCemes
`Je[erueOeejer ceeCemes 'ne ueefuele uesKe mebûeneleerue uesKe mebûeneleerue kesÀJeU one® eu e s K e e b ® e e
meceeJesMe DeY³eeme¬eÀceele keÀjC³eele Deeuee Deens. l³eeHewkeÀer ³ee IeìkeÀele Hee Heefnu³ee uesKeeb®ee DeY³eeme
keÀ©ve veblej GJe&efjle Hee®e uesKeeb®ee DeY³eeme Heg{erue IeìkeÀele kesÀuee Deens.
2.5 ieg©Je³e& ceeìs
ÞeerHeeoceneosJe ceeì s-Heefj®e³e
ÞeerHeeo ceneosJe ceeìs ³eeb®ee pevce 2 meHìWyej 1886 jespeer efMejHetj (efJeoYe&) ³esLes Peeuee.
l³eeb®es yeeueHeCe iejeryeerle nueekeÀer®³ee HeefjefmLeleerle iesues. l³eeb®³ee ueneveHeCeer®e Je[erueeb®es efveOeve
Peeu³eeves l³eebvee veele sJeeF&keÀebkeÀ[s jeneJe³ee®eer JesU Deeueer. Meeues³e efMe#eCe Iesleevee Deveble De[®eCeeRvee
meeceesjs peeC³ee®eer JesU Deeueer. l³ee®es meeleeje DeeefCe HegCes ³esLes efMe#eCe Peeues. Sce.S. ®es efMe#eCe HetCe&
Peeu³eeJej v³et FbefiueMe mketÀue meeleeje ³esLes Fbûepeer efJeDeeoMe& efMe#ekeÀ cnCetve les Heefjef®ele Peeues. l³eeveblej 1935 meeueer HegC³eeleerue me. He. ceneefJeÐeeue³eele
l³eeb®eer Fbûepeer Je cejeþer®es ÒeeO³eeHekeÀ cnCetve vesceCetkeÀ Pee ueer. ceeìs mejebvee yengpeve efJeÐeeL³ee¥yeÎuemunotes.in

Page 11

11efJeMesnesles. meceepeeyeÎue l³eebvee efJeMesl³eebveer uesKevee uee meg©Jeele Je=ÊeHe$eeleerue yeeleceerHeemetve kesÀueer. veblej l³eebveer meeefnefl³ekeÀ
uesKeve kessÀues. yengpeve meceepee®eer JeemleJe l³eeb®³ee keÀLeeceOeerue l³eebveer ceeb[ueer Deens. GHesef#eleeb®es
Deblejbie, DeveeefcekeÀ, ceeCegmekeÀer®ee ieefnJ ej, YeeJeveeb®es HeePej ns l³ee®es keÀLeemebûen efJeMesDeensle. ³ee keÀLeeuesKeveeletve yengpeve, GHesef#eleeb®es JeemleJe ef®e$eCe ceeb[C³ee®ee Òe³elve l³eebveer kesÀuee
Deens.
ceneefJeÐeeue³eerve efMe#eCe Iesle Demeleevee Meeblee Mes UkesÀ ³eebvee Þeer. ce. ceeìs mejeb®ee Heefj®e³e
Peeuee. efJeÐeeLeea efÒe³e ÒeeO³eeHekeÀ cnCetve les Heefjef®ele nesles. Meeblee MesUkesÀ ³eebveer me.He. ceneefJeÐeeue³eele
ÒeJesMe Iesleu³eeveblej Heefnu³ee®e Jemeceer#ee' ne uesKe Jee®eu³eeveblej ceeìs mejebveer uesefKekesÀ®es efJeMesYeep³es<þ meeefnefl³ekeÀ DeeefCe veeceebefkeÀle ÒeeO³eeHekeÀ ceeìs mejeb®³ee menJeemeecegUs yeN³ee®e iees<ìer efMekeÀlee
Deeu³ee. Þeer. ce. ceeìs mejeb®³ee cegUs ceuee meeefnl³ee®eer efJeMesMeeblee MesUkesÀ ³eebveer efoueer Deens.
Je[erueOeejer ceeCemes ³ee ueefuele uesKe mebûenele l³eebveer ceeìs mejeb®³ee DeeþJeCeervebe GpeeUe
efouee Demetve l³eeb®es J³eeqkeÌleceÊJe e®esefJeefJeOe Hewuet ³ee uesKeeletve ceeb[ues Deens.
Òemlee Jevee :
Þeer.ce. ceeìs p³es<þ meeefnefl³ekeÀ Meeblee MesUkesÀ ³eebvee efMe#ekeÀ cnCetve ueeYeues ceeìs mejeb®³ee
menJeeme. efMe#eCe Iesleevee mejebveer efJeÐeeL³ee&bJej kesÀues mebmkeÀej, l³eeb®eer efMekeÀJeCe l³eebveer
meeefnl³eeefJeMesUkesÀ ³eebveer ÒeebpeU keÀyegueer efoueer Deens. l³ee®ee DeeþJeCeervee GpeeUe osCeeje ne uesKe.
DeeoMe& efMe#ekeÀ :
ceer yeer. S. ®³ee Jeiee&le efMekeÀle nes les l³ee JesUer cnCepes SkesÀ®eeUerme -yes®eeUerme meeueer Deece®ee
cejeþer mHesMeue®ee -lesJne®³ee YeeJesUsuee ®eeUerme -Heb®es®eeUerme ceguescegueer l³ee Jeiee&le DemeeJeerle. yee r. S. ®eer leer oesve JeDeeveboele IeeueJeueer DeeefCe Deece®es cejeþer®es He´eO³eeHekeÀ ceeìs DeeefCe JeeìJes ³eeb®eer J³eeK³eevesner FLes®e
cevemeeskeÌle SskeÀueer. Heg{s ®eJJes®eeUerme meeueer efMe#eCe mebHeJetve ceer keÀe@uespeeletve yeensj He[ues lesJne
ceeP³eeHeeMeer leerve iees<ìer nesl³ee. Sce. S. ®eer HeoJeer, Jee*ce³ee®es PeHeeìtve ìekeÀCeejs GlkeÀì He´sce DeeefCe
He´eO³eeHekeÀeb®³ee menJeemee®³ee Deved l³eebveer cepeJej kesÀuesu³ee mebmkeÀejeb®³ee veeveeefJeOe megKeo mce=leer. ³ ee
meeN³eebceO³es ÞeerHeeo ceneosJe ceeìs ³eeb®³ee DeO³eeHeveeves DeeefCe l³eeb®³ee J³eefkeÌlecelJeevesner ceeP³ee ceveeJej
HeÀej Keesue, keÀOeer ve HegmeCeeje Demee þmee GceìJeuesuee Deens. DeeHeu³ee Dee³eg<³eeleues keÀener ³eesie Demes
Demeleele keÀer le s Yeei³e³eesie Deensle ns osKeerue l³ee JesUer DeeHeu³eeuee keÀnle veener. ce@efì^keÀ®eer Hejer#ee
Heeme Peeu³eeJej ceer pesJne mej HejMegjeceYeeT keÀe@uespeele veeJe Ieeleues lesJne Demee®e SkeÀ Yeei³e³eesie
efleLes DeeHeueer Jeeì yeIele Deens ³ee®eer ceu ee meglejeced keÀuHevee veJnleer. lees ³eesie cnCepes efleLes He´eO³eeHekeÀ
³ee veel³eeves ÞeerHeeo ceneosJe THe&À yeeHetme ensye ceeìs ³eeb®eer ceuee efceU Ceej DemeCeejer efMekeÀJeCe DeeefCe l³eemunotes.in

Page 12

12Devegmeeefnefl³ekeÀ peeie=le Peeuee DeeefCe uesKevee®eer ÒesjCee efceUeueer.
efJeÐeeLeea efHe´³e efMe#ekeÀ
Þeer. ce. ceeìs ³eeb®es efMe#ekeÀ, uesKekeÀ, efJe®eejJeble cnCetve l³eeb®es ceesþsHeCe lesJnener ceuee ceenerle
nesles. ceer l³eeb®³eekeÀ[s og©ve og©ve®e yeIele Demes. HeCe ceer keÀe@uespe®³ee Heefnu³ee JeDemeleevee®e SkeÀ DeMeer Ieìvee Ie[ueer keÀer ceer ceveeves SkeÀoce ceeì³eeb®³ee HeÀej peJeU peeTve
Heesnes®eues. l³ee JeJepeveoej Meernesles les. íHeeF&®ee mebmkeÀej Peuesuesner ceePes les Heefnues®e uesKeve DemeeJes. DebkeÀ He´efme× Peeuee .
SkesÀ efoJeMeer keÀe@uespe®³ee keÀe@efj[e@jceOetve ceer ®eeueues Demeleevee mecees©ve ³esle Demeuesues ceeìs
De®eevekeÀ ceeP³ee Heg{³eele ³esTve Leebyeues. DeeHeues yeejerkeÀ [esUs efkeÀueefyeues keÀ© ve l³eebveer ceeP³eekeÀ[s
#eCeYej Heeefnues DeeefCe efceM³eebletve nmele les ceuee cnCeeues, ’let Meeblee MesUkesÀ vee? keÀe@uespe
ce@iesefPeveceOeuee legPee uesKe Jee®euee. íeve Deens.“ FlekesÀ®e yeesuetve les PeHeeì³eeves Heg{s efveIetve iesues. ceer
FlekeÀer ®eefkeÀle Peeues keÀer, DeewHe®eeefjkeÀ keÀener yeesueeJes, efveoeve l³eeb®es DeeYeej ceeveeJesle, SJe{sner ceuee
meg®eues veener. ceer JeWIeȳeemeejKeer leMeer®e GYeer jeefnues. SKeeoe Hene[ ceeP³eemeceesj ®eeuele ³esTve
GYee jeefnuee Demelee DeeefC e ceuee MeeyeemekeÀer osTve iesuee Demelee lejer ceuee FlekesÀ Dee½e³e& Jeeìues
vemeles. ceeì³eeb®³ee ¢<ìerves leer iees<ì Deieoer MeguuekeÀ Demesue, HeCe ceeP³ee uesKeer leer efJeue#eCe DeodYetle,
jesceeb®ekeÀejkeÀ Ieìvee nesleer. ceeP³ee Heefnu³eeJeefnu³ ee uesKevee®eer oKeue SkeÀ HeÀej ceesþ³ee ceeCemeeves
Iesleueer nesleer. veblej efveoeve DeeþJe[eYej lejer l³ee Deeveboe®³ee Oegboerle ceer nJesle®e lejbiele nesles. lees
He´mebie ceeP³ee peerJeveele efveCee&³ekeÀ þjuee. keÀejCe Heg{s yeer. S. uee keÀesCel ee cegK³e efJeefveef½ele keÀjC³ee®eer JesU Deeueer lesJne mebmke=Àle®es Deleesveele DeekeÀefJeMeeblee MesUkesÀ ³eebveer DeeHeues cele J³ekeÌle kesÀues. ³eeJe©ve l³eeb®eer efJeÐeeLeea efÒe³elee ue#eele ³esles.
efJeveesoer Je=Êeer
ceeìs mejebvee kegÀþueerner efJemebieleer l³eebvee ®eìkeÀved peeCeJes DeeefCe ceesþîee iebceleMeerj jerleerves leer
les meceesj®³ee ceeCemee®³ee vepejsuee DeeCetve osle. ceeþîeeb®ee efJeveeso Demee met#ce Demes keÀer DeveskeÀoe lej,
l³eeb®es yeesuetve Peeues cnCepes lees Deece®³ee O³eeveele ³esF&. efJeveeso keÀjleevee ceeìs DeefleMe³e efceefefome le. l³eeb®es yeejerkeÀ [esUs uegkeÀuegketÀ ueeiele DeeefCe ceie JejJej meeOes efomeCeejs Demes keÀener lejer
cepesoej les yeesuetve peele keÀer, meeN³ee Jeiee&le, l³eeb®³ee®e Meyoeble meebiee³e®es lej `nmeC³ee®ee KeeskeÀUe'
G[le Demes. Deecneuee yeer.S. ue e `ueeskeÀceev³e efìUkeÀeb®es efveJe[keÀ efveyebOe' ns HegmlekeÀ vesceuesues nesles.
DeLee&le Demes iebYeerj HegmlekeÀ mJeleë DeeHeCe nesGÀve keÀesCe Kejsoer keÀjCeej? He´l³eskeÀe®eer MespeeN³ee®³ee
HegmlekeÀeJej efYemle Demes. SkeÀoe ns HegmlekeÀ efMekeÀJ ele Demeleevee cee ìîeeb®³ee ue#eele Deeues keÀer meieȳee
Jeiee&le efceUtve HegmlekeÀe®³ee HeÀej®e Lees[³ee He´leer Deensle. lesJne les FlekesÀ®e cnCeeues, ’³esJe{b GÊece
HegmlekeÀ keÀe Kejsoer kesÀueb veener cnCetve He´l³eskeÀpeCe MespeeN³eeuee oeskeÀUu³eeJej Deecner DeesMeeUuees DeeefCe ceie KeefpeueHeCes nmeuees.
Deece®³ee Jeiee&le HesMeJes Dee[veeJee®ee SkeÀ efJeÐeeLeer& neslee. keÀe@uespe mekeÀeU®es Demes. HeCe
HesMeJes mekeÀeUer®e YejHesì v³eenejer keÀ©ve ³esle DemeeJee. keÀejCe leeme meg© Peeuee keÀer l³eeuee nìketÀvemunotes.in

Page 13

13HesWie ³ee³e®eer. ceeìs keÀOeer keÀOeer efMekeÀJeleevee Jeiee&le efHeÀjle. SkeÀoe Demes®e efHeÀjlee efHeÀjlee les De®eevekeÀ
HesMeJes yemeuee neslee l³ee yeekeÀeHeeMeer Leebyeues DeeefCe SkeÀoce l³eeuee cnCeeues, ’HesMeJes, PeesHesveb jep³eb
iesueer Deensle yejb keÀe!“ HesMeJes SkeÀoce o®eketÀve peeiee Peeuee DeeefCe ceie DeefleMe³e ueepeuee, meeje Jeie&
nmele megìuee. mejeb®eer efJeveesoer Je=Êeer efometve ³esles.
pes<þ keÀLeekeÀej
Meeblee Mes UkesÀ mejeb®³ee Iejer iesu³ee nesl³ee. ceeìîeeb®eer keÀLee DeeHeu³eeuee KetHe DeeJe[ueer ns
l³eebvee meebieleevee l³eebveer keÀenerMee Dee ieeTHeCeeves®e l³eebvee cnCeeu³ee, ’efJeMesDeKesjerme keÀLeevekeÀeuee peer keÀueeìCeer efoueer Deens vee, leer HeÀej®e ®eebieueer meeOeueer Deens.“ l³eeJej
ceeìs efJeue#eCe efceefcnCeeues, ’Demeb keÀe³e? l³eeuee keÀueeìCeer cnCeleele keÀe? Jee Jee ! Deie, ceuee ns legce®eb leb$e Jeiewjs
keÀener keÀUve veener. ceer DeeHeuee lekeÌke̳eeuee jsuetve efuenerve yemelees. ³ee Debieeuee jie ueeieueer keÀer ceer
ogmeN³ee Debieeuee JeUlees. lesJe{er®e keÀe³e leer keÀueeìCeer ceuee ceenerle Deens!“
jmeeU Jeke=À lJe
Þeer. ce. ceeìs mejeb®es JekeÌle=lJe jmeeU nesles. l³ee JekeÌle=lJee®³ee ceesneves DeeefCe efJeveesoe®³ee
ueesYeeves cegues l³eeb®³ee leemeeuee ve ®egkeÀlee npej jenele Jel³ee®es ueskeÌ®ej FlekesÀ efJeÐeeL³ee¥vee
DeeJe[e³e®es keÀer lej Flej efJekeÀOeer kebÀìeUe ³esle vemes. l³eeb®³ee YeemJeleë®ee®e efMekeÌkeÀe Demeuesue, l³eeb®³ee®e ìekeÀmeeUerl e le³eej Peeuesues Demele.`He´Heb®ee®eer GmleJeejer',
`Ye³ee®ee IegìkeÀe', `keÀeUe®eer mleyekesÀ', `YeeJeveeb®eer met#ce ®eueveJeueves', `ceveyegOoer®eer mHegÀjCes' ³ee
Meyomebnleer l³eeb®³ee leeW[er melele ³esle. l³eeb®³ee He´eflecee HeÀej cepesoej Demele . ie[keÀjer YejeYej GHecee
osle peeleele ns meebieleevee les cnCele, ’SKeeoer kegÀMeue ie=efnCeer peMee leJ³eeJej®³ee iejceeiejce iejiejerle
HegÀueke̳ee mejeF&leHeCes Heeveele ìekeÀle peeles leMee ie[keÀN³eeb®³ee GHecee SkeÀe ceeietve SkeÀ ³esleele!“
ceesjesHebleeb®³ee He´oerIe& ³ecekeÀeb®es JeCe&ve keÀjleevee SkeÀoe ceeìîeebveer ceejJee[er yee³ekeÀeb®³ee neleYej
Yejuesu³ee ueebyeue®ekeÀ nefmleobleer ®eg[îee®eer GHecee l³eebvee efouesueer DeeþJeles. SKeeÐee®³ee He´Heb®ee®es
keÀener J³ebie GIe[s He[ues lej les meebieleevee ceeìs cnCele, ’efye®eeN³ee®³ee mebmeeje®³ee Deieoer efnj[îee
GIe[îee He[u³ee yeIee.“ l³eeb®³ee yeesueC³ee®³ee ³ee efJeefMe<ì uekeÀyeercegUs, ef®e$eoMeea JeCe&veecegUs meeje
Jeie& melele nmele jener. keÀeJ³eMeem$e, J³eekeÀjCe Demes pe[ efJe efJeefMe<ì JekeÌle=lJeMewueerves l³eele efJeue#eCe jbiele DeeCeerle. l³eecegUs efJeÐeeLeea l³ee®es ueskeÌ®ej ®etkeÀJele
vemele.
Yeeceeìs mejeb®es Yeeceeì³eebvee nesleer. DeeHeu³ee®e megboj Mewueer®eer ®eJe leeW[ele IeesUJele IeesUJele les yeesueleensle Demes Jeeìs.
efJeveeso ns l³eeb®³ee JekeÌle=lJee®es He´YeeJeer Debie nesles, Hejbleg mJeleb$e efJe®eej, ef®ebleveHe jlee DeeefCe ieebYeer³e& ns
l³eeb®³ee DeO³eeHevee®es Kejs meeceL³e& nesles. l³eebveer Deecnebuee keÀesCel³eener He´Mvee®ee mJeleb$e efJe®eej
keÀje³euee efMekeÀJeues. ©{ DeeefCe mJeerke=Àle HejbHejebkeÀ[s JesieU³ee ¢<ìerves yeIeC³ee®eer MekeÌleer efoueer.
peeeflepeceeleeR®eer iegbleeiegble, meeceeefpekeÀ efJeefMekeÀJeCe, Hebef[lekeÀJeeR®es YeeefveelesmebyebOeeleuee n UgJeej iees[Jee DeeefCe efpeJneUe DeMee efkeÀleerlejer iees<ìeRJej ceeìîeebveer Jeiee&lemunotes.in

Page 14

14efMekeÀJeleevee kesÀuesues Yee<³e Deepener DeeþJeles. ³ee iees<ìeRvee ceeìs DeeHeues mJeleë®es JesieUs HeefjceeCe osle
DeeefCe ceie l³eebkeÀ[s yeIeleevee meieUe HeejbH eefjkeÀ o=ef<ìkeÀesvee®e yeouetve peeF&.
ceeì³eeb®³ee íesìîee íesìîee, met$eyeOo Jeeke̳eeb®ee He´keÀeMe He[uee keÀer DeeMe³ee®eer veJeveJeer
De%eele efJeMJes ueKKekeÀve GpeUtve peele. `ceeveJeyegOoer®eer mHegÀjCes ns ceeCemeeuee ueeYeuesues HeÀej ceesþ s
Jejoeve Deens.' `keÀeUe®eer mleyekeÀs Deesueeb[tve PesHeeJele Heg{s pee³euee nJes Deens.'`efm$e³eeb®es oem³e
SkeÀoce DeeefCe keÀe³ece®es efveHeìtve ìekeÀe³euee nJes Deens.' ³eebmeejKeer ceesþ³eeb®eer þece efJeOeeves ceveeuee
SkeÀe®e JesUer efmleefcele De eefCe me®esle keÀjerle. meblekeÀeJ³e efMekeÀJele Demeleevee peveeyeeF& meboYee&le ceeìs
SkeÀoe cnCeeues, ’ner peveer m$eerlJee®³ee veJee®e He´keÀeMePeesle He[u³eeHe´ceeCes Jeeìues.“ DeMee l³eebveer meble
peveeyeeF& yeÎue ieewjGodieej keÀe{ues Deensle.
meeefnef l³ekeÀ mebmkeÀej
Meeblee MesUkesÀ ³eeb®es efMe#eCe mebHeu³eeveblej l³eeb®es DeeefCe ceeìs ³eeb®es mebyebOe DeefOekeÀ Î{ Peeues.
l³ee cnCeleele ceer Lees[smes uesKeve keÀ© ueeieues nesles. l³eecegUs Demesue keÀoeef®ele. ceer ceeì³ee®³ee Iejer
peeT ue eieues. efOeìeF&ves SKeeos Jeeke̳e l³eeb®³eeMeer yeesuet ueeieues. SkeÀoe keÀMeer keÀesCe peeCes, Meeues³e
efJeÐeeL³ee¥meeþer Jee®eveceeuee le³eej keÀjC³ee®eer keÀuHevee ceeì³eeb®³ee [eske̳eele Deeueer. keÀoeef®ele les keÀece
l³eeb®³eeJej kegÀCeer meesHe Jeuesner Demesue. HeCe l³ee megceejeuee ceer ceeì³eeb®³ee Iejer menpe iesues Demelee les
ceuee cnCeeues, ’Deeueer? yejb Peeueb. ³es DeMeer. FLeb yewme Deved ceuee oesve -leerve keÀefJelee efuentve os.“ ceer
LekeÌkeÀ®e Peeues. He´l³e#e ceeì³eebmeceesj yemetv e keÀefJelee efuentve Ðee³e®³ee? les keÀmes Meke̳e neslees? HeCe
l³eeb®³eeMeer peje ®e®ee& kesÀu³eeveblej l³eebvee keÀe³e nJes nesles les ceue eGceieues. efJeÐeeL³ee¥meeþer yeeUyeesOe,
He´emeeefokeÀ DeeefCe cegK³e cnCepes GHeosMeHej Demes HeÐe l³eebvee ce eP³eekeÀ[tve efuentve nJes nesles. ceer l³eebvee
oesve Je=leye× keÀefJelee efuentve efou³ee. yeejerkeÀ [esUs keÀ©ve l³eebveer l³ee Jee®eu³ee DeeefCe KetcnCeeues, ’Jeen! íeve! Demeb®e uesKeve nJeb nesleb ceuee!“ ceer ceveeletve keÀe³e les mecepeue s.mejeb®³eekeÀ[tve
meeefnefl³ekeÀ mebmkeÀej ceeP³ee ceveeJej Peeues.
meeefnl³eeJej He´YetlJe ceeìsmej
ceeìs mejeb®es meeefnl³eeJej ÒeYeglJe nesles. mebleJee*ce³e, Hebef[leer Jee*ce³e, efìUkeÀ -
DeeiejkeÀjebmeejKes efJe®eejJeble, ueefuele meeefnl³e ³ee m eJe& efJeyeesueC³eeletve osKeerue ceuee KetHe keÀener efceUle Demes. keÀOeer keÀOeer ceuee keÀe@uespeceOeu³ee l³eeb®³ee
leemeeb®eerner DeeþJeCe nesF&, Je lees®e megKeo keÀeU Hegvne ®eeuet Peeuee Deens Demes Jeeìs. ³ee JesUer
efkeÀleerlejer cejeþer Meyoeb®³ee J³eglHeÊeer l³eebveer ceuee meebefieleu³ee Demeleerue. l³eebleu³ee keÀener Deepener
ceeP³ee O³eeveele Deensle. `DeeieJeU' ne Meyo `Deie´Jeue³e' Heemetve Peeuee, `IebieeUs' Meyo
iebieeue³eeHeemetve efmeOo Peeuee, `DeeleHe´esle' ³ee Meyoele leeCee DeeefCe yeeCee ³ee efJeCekeÀj J³eJemee³eeleu³ee
Meyoeb®es meg®eve Deens, Demes %eeevee®es keÀCe l³eeb®³ee yeesueC³eeletve SkeÀmeejKes efceUle jenele. leeCeeyeeCee
cnCepes Jem$eeleues GYes Dee[Jes Oeeies nsn er ceuee ceenerle veJnles. ceie DeesleHe´esle ns l³eeb®es mebmke=Àle cetU
©He kegÀþtve DemeCeej? ceePes les De%eeve yeIetve ceeìs nmeues DeeefCe cnCeeues, ’Deie, let efJeCekeÀj
meceepeeleueer vee? ceie leeCeeyeeCee ns Meyo leguee ceenerle Demee³euee®e nJe sle!“ Demes les cnCee³e®es.
meeefnl³eeyeÎue®eer YetefcekeÀe :
Dee³eg<³ee®³ee DeKesj®³ee keÀeUele ceeìîeebveer KetHe uesKeve kesÀues. l³eeleues yejs®e uesKeve
DeeefLe&keÀ efveJe[ercegUs l³eebvee keÀjeJes ueeieues. SkeÀoe ceer l³eeb®³eekeÀ[s iesues Deme lee, SkeÀe ceeefmekeÀe®³eemunotes.in

Page 15

15mebHeeefokeÀe yeeF& l³eeb®³eekeÀ[s efoJeeUer®ee uesKe vesC³eemeeþer Deeuesu³ee nesl³ee. ceeì³eeb®es keÀener uesKe
le³eej nesles. les l³eeb®³ee Heg{³eele þsJetve ceeìs cnCeeues, ’³ee cesLeer®³ee peg[³ee Deensle. ³eebleueer leguee nJeer
leer peg[er G®eue DeeefCe Hewmes osTve pee.“ les SsketÀve ceuee keÀmesmes®e Jeeìues. ceer ceeì³eebvee cnìues,
’uesKeve Deens les legce®eb. l³eeuee cesLeer®eer peg[er keÀe³e cnCelee?“ l³eeJej ceeìs nmetve cnCeeues, ’Deie,
lemeb®e Deens les. cesLeer® eer peg[er®e leer. peg[er Ðee³e®eer Deved ceesue I³ee³e®eb.“
meceejesHe :
1957 meeueer ceeìs iesues. l³eeb®³ee efveOeveeueener Deelee yeje®e keÀeU ueesìuee. Deepe ceeies
JeUtve Heeefnues cnCepes Jee*ce³eerve DeeefCe Jew®eeefvekeÀ #es$eeble ceeìs SKeeÐee [eWiejemeejKes GYes Demeuesues
efomeleele. l³eebveer kesÀuesues DeHeÀeì keÀece yeIetve íeleer o[Hetve peeles. DemHe=<³eebmeeþer DeveskeÀ JekeÀe³e& kesÀu³eeveblej, cenelcee ieebOeer DeeefCe [e@. Deebyes[keÀj Deeu³eeJej l³eeletve MeebleHeCes De bie keÀe{tve
IesC³eele l³eebveer oeKeJeuesueer mecebpeme efveefj®ílee yeIetve ceve efmleefcele nesles. ceeì³eeb®es kegÀþuesner uesKeve
pegves Jee keÀeueyee¿e Jeeìle veener. Gueì veJ³ee keÀeUeves p³ee veJ³ee mecem³ee efvecee&Ce kesÀu³ee Deensle,
l³eeb®³ee m eboYee&le Deepe keÀoeef®ele les DeefOekeÀ DeLe&HetCe& Je DeeJeM³ekeÀ þjle Deens. efJeÐeeefLe&oMesle,
keÀesJeȳee DeeefCe DeHeefjHekeÌkeÀ Je³eele, ceeì³eebmeejKee efJe®eejJeble DeeefCe He´sceU ieg© ueeYeuee ns Deepener
ceuee ceePes ceesþs Yeei³e Jeeìles. DeMeer ÒeebpeU keÀyegueer Meeblee MesUkesÀ ³eebveer efoueer Deens.
2.6peesie mej
je. Þeer. peesie -Heefj®e³e
je. Þeer. peesie ³eeb®ee 15 ces, 1903 jespeer keÀesuneHetj efpeunîeele ie[efnbiuepe ³ee ieeJeer
l³eeb®ee pevce Peeuee. l³eeb®es HeoJeer He³e ¥le®es efMe#eCe HegC³eele Peeues, l³eebvee cegbyeF& efJeÐeeHeerþeletve l³eebveer
Sce.S. ®eer HeoJeer Iesleueer. HeoJeer®es efMe#eCe Iesleu³ee veblej ÒeeO³eeHekeÀ cnCetve veeefMekeÀ, meebieueer DeeefCe
HegC³ee®³ee HeÀi³eg&meve ceneefJeÐeeue³eele veeskeÀjer kesÀueer. cejeþer®es meeefnl³e meceer#ekeÀ, keÀJeer DeeefCe SkeÀ
efJe®eejJeble cnCetve je.Þeer. peesie Heefjef®ele Deensle.
efMe#eCe Iesle Demeleevee uesefKekeÀe Meeblee MesUkesÀ ³eeb®ee peesie mejebMeer Heefj®e³e Peeuee. nUtnUt
l³eeb®³eeMeer DeesUKe J ee{ueer lemes uesefKekeÀe vesnceer®e l³eeb®³ee Iejer peele Demele. Jee*dce³eefJeDeY³eemeefJemeeefnl³eeMeer mebyebOe ³esle neslee. l³eecegUs m eeefnl³eeyeÎue uesefKekesÀ®³ee ceveele Glmeen Demes. ³eeyeÎue
MebkeÀe Demes ³ee MebkeÀe®es meceeOeeve keÀ©ve DeefOekeÀ ef®eefkeÀlmekeÀHeCes meeefnl³ee®ee DeY³eeme keÀmee keÀjeJee,
³eeyeeyele les uesefKekesÀuee ceeie&oMe&ve keÀjle Demele. meeefnl³e lemes®e Flej efJemej ³eeb®³eele ®e®ee& nesle Demes. peesie mejeb®³ee Jew®eeefjkeÀ ÒeieuYeles®ee DevegYeJe Meeblee MesUkesÀ ³eebvee Ieslee
Deeuee. FlekesÀ®e veJns lej l³eeb®³ee meeefVeO³eele uesefKekesÀ®³ee ceveeJej DeveskeÀ meb mkeÀej nesle iesues.
uesefKekesÀuee Jew®eeefjkeÀ ÒeieuYelee efoueer Demes Meeblee MesUkesÀ ÒeebpeU kegÀyeueer osleele. l³eeb®eer
meeefnl³eeyeeyele®eer DeefYe©®eer met#ce DeeefCe ®eesKeboU kesÀueer. ³ee®ee HeÀe³eoe uesefKekesÀuee YeefJe<³eele
Peeuee. l³eeb® ³eeyejesyej Peeuesu³ee DeesUKeercegUs uesefKekesÀves l³eebvee peJeUtve DevegYeJeues nesles. efJeÐeeL³ee¥Jej
³eesi³e mebmkeÀej nesC³eemeeþer l³eeb®³ee meYeesJeleeue®es JeeleeJejCe, efce$e -cewef$eCeeR®ee menJeeme, efJeefJeOe
efJe®eejÒeJeen, ûebLemebHeoe ³ee iees<ìer cenÊJee®³ee Demeleele. peesie mejebvee ³eeb®eer peeCeerJe nesleer, cnCetve
l³eebveer efJeÐeeLeea®³ee meeefnl³eeyeÎue®eer efJeMes

Page 16

16je. Þeer. peesie mejeb®³ee menJeemeebves ceePes meeefnl³e uesKeve HegÀuele iesues. me eefnl³ee®eer efJeMesDeeJe[ efvecee&Ce Peeueer. peesie mejeb®³ee ceeie&oMe&veeves ceePes J³eeqkeÌleceÊJe Ie[le iesues Demes uesefKekesÀves
mejebefJeje. Þeer. peesie -He´mleeJevee
je. Þeer. peesie ns Meeblee MesUkes À ³eebvee efMe#ekeÀ cnCetve ueeYeues. l³eeb®³ee DeeþJeCeer meebieleevee
Meeblee MesUkesÀ cnCeleele, leerve He´eO³eeHekeÀ ceeP³ee Dee³eg<³eele ceuee Yesìues. He´eO³eeHekeÀ yeeHetmeensye ceeìs,
He´eO³eeHekeÀ kesÀ. vee. JeeìJes DeeefCe He´eO³eeHekeÀ je. Þeer . peesie. HeÀi³e&gmeve keÀe@uespeele efMekeÀJele Demetvener
efJeÐeeefLe&veer ³ee veel³eeves ceeìs, JeeìJes ³eeb®³eeHes#eener ceuee peesie mejeb®³ee DeefOekeÀ peJeU peelee Deeues.
l³ee ¢<ìerves ceeP³ee efJeÐeeefLe&peerJeveele peesieeb®es mLeeve Devev³emeeOe ejCe cnCeeJes ueeiesue.
p³es<þ meeefnefl³ekeÀ
He´e. je. Þeer. peesie ³eeb®ee He´l³e#e Heefj®e³e nesC³eeHetJeea les veeJe Deece®³ee ®eebieu³ee Heefj®e³ee®es
Peeues nesles. FlekesÀ®e veJns lej l³ee J³ekeÌleer®³ee mJeYeeJeeleu³ee keÀener ieceleeroej íìener Deece®³ee
O³eeveele Deeu³ee nesl³ee. lesJne yeer. S. uee cejeþer Dee@veme& IesCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥vee keÀeJ³eMeem$eemeeþer peer
HegmlekesÀ DeY³eemeeJeer ueeiele l³eeble o. kesÀ. kesÀUkeÀj ³eeb®es `keÀeJ³eeuees®eve' DeeefCe je. Þeer. peesie ³eeb®es
`DeefYev eJe keÀeJ³eHe´keÀeMe' ner oesve HegmlekesÀ He´cegKe nesleer. Deecner yeer. S. ®eer cegues leer oesvner HegmlekesÀ
Deieoer Ieesìtve keÀe{le Demet. peesieeb®ee ceuee He´Lece Heefj®e³e Peeuee lees `DeefYeveJe keÀeJ³eHe´keÀeMee' letve®e
Demes cnCee³eueener njk eÀle veener. peesieeb®eer efJeÜÊee, l³eeb®eer jefmekeÀlee, l³eeb®ee DeY³eemetHeCee DeeefCe
l³eeb®eer efJeJes®ekeÀ MekeÌleer ³ee iegCeeb®³ee pees[eruee®e l³eeb®ee HejekeÀe<þs®ee efceefpeeieespeeie He´keÀì Peeuesuee Deens. DeMeer mLeUs efveJe[tve keÀe{tve l³eebleueer ceewpe ®eeKeCes, l³eebleu³ee
met#ce HeCe ceeefce&keÀ efJeveesoeves DeeHeu³eeuee Jeeìuesueer iebcele Flejeb®³ee DevegYeJeeuee DeeCetve osCes ner l³ee
keÀeUeleueer Deece®eer SkeÀ ceesþer keÀjceCetkeÀ Demee³e®eer. keÀene r keÀJeeR®³ee keÀeJ³eleues íeskeÀOeer `TveeskeÌleer' (understatement) ®ee DeJeuebye keÀªve, keÀOeer ceeefce&keÀ DeJelejCeef®evns
JeeHe©ve lej keÀOeer JejkeÀjCeer mlegleer®es efceefJeue#eCeKees®ekeÀ Demee³e®eer. ceuee Jeeìles, SkeÀ efJeÜeve ie´bLekeÀej, SkeÀ ef®eefkeÀlmekeÀ meceer#ekeÀ cnCetve
otjlJeeves peeCeJeCeejs peesie efpeJeble, ne[eceemeeb®eer, kegÀletnuepevekeÀ DeeefCe ceveeHeemetve DeeJe[Ceejer
J³ekeÌleer cnCetve c euee peJeU erkeÀerves peeCeJet ueeieues .
peesie mejeb®eer Yesì
peesie mejeb®³ee efJeje. Þeer. peesieebvee He´l³e#e HeenC³ee®ee ³eesie MeebleeMesUkesÀvee Deeuesuee v eJnlee. lees keÀOeer ³esF&ue Demesner
l³eebvee Jeeìues veJnles. HeCe HeCe lees ³eesie Deeuee. peesie l³ee JesUer HegkeÀles®e veeefMekeÀJe©ve HegC³eeuee Deeues
DemeeJesle. les SkesÀ®eeUerme meeue nesles. ceePee OeekeÀìe YeeT lesJne HeÀi³eg&meve keÀe@uespeel ep e e G Àu e e i e u e e
neslee. SkesÀ efoJeMeer menpe meebieeJes lemes l³eeves ceuee cnìues, ’He´eO³eeHekeÀ je. Þeer. peesie Deece®³ee
keÀe@uespeele Deensle.“ l³ee®es Meyo SskeÀlee®e ceuee pesJe{ efJemce³e lesJe{e®e Deevebo Jeeìuee. DeeefCe l³ee®e
JesUer YeeJeeye jesyej keÀOeer lejer HeÀi³eg&meve keÀe@uespeele peeTve peesieeb®eer DeesUKe keÀ©ve I³ee³e®eer Demee ceer
efveOee&j kesÀuee. l³ee efveOee&jeHe´ceeCes SkesÀ efoJeMeer ceer YeeJee®³ee meesyeleerves -DeeefCe JeefMeu³eeves
l³ee®³eeyejesyej HeÀi³eg&meve keÀe@ue speele iesues. peesieebveer Deecneuee keÀe@uespee®³ee uee³eye´jerle Yesìe³euee
meebefieleues nesles. HeÀi³eg&meve®eer uee³eye´jer YeJ³e DeeefCe keÀenerMeer keÀeUesKeer. efveoeve l³ee JesUer lejer leer ceuee
leMeer Jeeìueer. efleLes yemetve peesieeb®eer Jee ì yeIeleevee íeleer Gieer®e®e Oe[Oe[le jeefnueer. keÀener JesUevesmunotes.in

Page 17

17peesie Deeues. YeeJeeves l³eeb®³eeMeer ceePeer DeesUKe keÀ©ve efoueer. l³ee Heefnu³ee Yesìerle ceer oyeketÀve®e iesues
nesles. He´Lece ceer HeÀejMeer yeesueuesner veener. peesieeb®ee YejerJ e osn, Leesje[ ®esnje, cegKeeJej®ee iebYeerj YeeJe
³eecegUs He´LeceoMe&veer lejer ceuee l³eeb®es J³eefkeÌleceÊJe HeÀejmes DeeÍJeemekeÀ Jeeìues veener. Kejs lej les ceuee
He´eO³eeHekeÀ Jeeìues®e veenerle. SKeeoe ³eMemJeer [e@keÌìj efkebÀJee Fbefpeefve³ej De meeJee lemes les efomele nesles.
ceuee peesieeb®es Ye³e Jeeìues. HeCe SkeÀoe l³eeb®³eeMeer yeesuet ueeieu³eeveblej lees Yeerleer®ee YeeJe
kesÀJne Deesme©ve iesuee DeeefCe ceer ceeskeÀUsHeCeeves kesÀJne ieHHee cee© ueeieues les ceuee keÀUuesner veener.
yeesuelee yeesuelee peesieebveer De®eevekeÀ cnìues, ’legce®³ee keÀe@uespe ce@iesefPeveceO³es legce®eer keÀefJelee Deeueer
Deens. nes³e vee? ceer leer Jee®eueer.“ peesieeb®es les Meyo SsketÀve ceer DeJeekeÀ Peeues. l³eeb®³eekeÀ[s vegmeleer®e
yeIele jeefnues. yeer. S. ®³ee Jeiee&leu³ee -l³eener ogmeN³ee keÀe@uespeceOeu³ee -SkeÀe efJeÐeeefLe&veer®eer veJeLej
keÀefJelee Jee®etve leer l³eebveer O³eeveele þsJeuesueer DemeeJeer ³ee iees<ìer®es ceuee efJeue#eCe DeeM®e³e& Jeeìues.
ceeP³ee keÀefJeles yeÎue®es l³eeb®es ce le efJe®eejC³ee®es Oee<ì³e& ceer DeLee&le®e kesÀues veener. je. Þeer. peesieebveer
ceePeer keÀefJelee Jee®euesueer nesleer. lesJe{s®e ceuee KetHe nesles. ceuee Dece³ee&o Demee Deevebo Peeuee neslee. l³ee
Deeveboe®³ee ueeìebJej lejbiele ceer Iejer Deeues.
efJeÐeeefLe&efHe´³e He´eO³eeHekeÀ
je. Þeer. peesie mej ns efJeÐeeefLe&efHe´³e He´eO³eeHekeÀ nesles. Jeiee&le þjeefJekeÀ leeme Iesleues cnCepes
DeeHeues efMekeÀJeC³ee®es keÀece mebHeues Demes l³eebveer keÀOeer®e ceeveues veener. efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®³ee I ejer meowJe
cegkeÌle Üej Demes. Jemlegleë ceer JesieU³ee keÀe@uespe®eer efJeÐeeL³ee&bveer. HeCe DeeHeu³ee keÀe@uespe®³ee efJeÐeeL³eeb&le
DeeefCe ceeP³eele peesieebveer keÀOeerner YesoYeeJe kesÀuee veener. peer JeeieCetkeÀ l³eebvee leer®e ceueener efceUle De mes.
peesieebveer keÀOeerner YesoYeeJe kesÀuee veener. peer JeeieCetkeÀ l³eebvee leer®e ceueener efceUle Demes. peesieeb®³ee Iejer
iesu³eeJej efkeÀl³eskeÀoe les Keeueer peUcepeu³eeJej DeeHeu³ee cegueebyeeUeble yemeuesue Demes Yesìle. HeCe lemes
les efleLes vemeues lej l³eebvee YesìC³eemeeþer Heefnu³ee cepeu³eeJej®³ee Heg{u³ee cee[erle mejU peelee ³esF&.
leer peesieeb®eer yewþkeÀer®eer Keesueer DeeefCe DeY³eeefmekeÀener. Deele iesu³eeyejesyej GpeJ³eeneleuee peefceveerJej
yejCeejebmeeþer mJe®í efyeíe³ele. ye meCeeN³eebmeeþer [eJeerkeÀ[u³ee efYebleerMee r keÀener Keg®³ee& Demee³e®³ee.
DeO³ee& Yeeieeleu³ee ogmeN³ee keÀesHeN³eele jml³eekeÀ[s®³ee efKe[keÀerMeer peesieeb®es ìsyeue. l³ee®³ee
ueiele SkeÀ Keg®eea. l³eeb®es meejs uesKeve, Jee®eve, DeY³eeme efleLe ®ee ues. Fbie´peer, mebmke=Àle, cejeþer HegmlekesÀ
þsJeuesueer. Keesueer®³ee efYebleeRvee lekeÌleHeesMeerueiele ®eewHesÀj HeÀȳee ceejuesu³ee. l³eeJej J³eJeefmLeleHeCes j®etve
þsJeuesueer DeveskeÀ HegmlekesÀ. HeÀe³eueer. ceeefmekeÀeb®es SkeÀ$e yeebOeuesues Deb keÀ. ceuee l³ee HegmlekeÀeb®es,
HeÀe³eueeR®es, ceeefmekeÀeb®³ee yeebOeuesue³ee DebkeÀeb®es HeÀej DeekeÀceeieC³ee®ee Oeerj nesle vemes. SkeÀoe keÀMeeJejÀve lejer `He´efleYee' Heef#ekeÀeyeÎue yeesueCes ®eeueues nesles. ceer
menpe cenìues, ’`He´efleces'®es DebkeÀ kegÀþs Heene³eueener efceUve veenerle.“ l³eeyejesyej peesieebveer Gþtve
mJeleëpeJeU Demeuesues `He´efleYes'®es yeebOeuesues DebkeÀ keÀe{tve ceuee efoues. FlekesÀ®e veJns lej l³ee DebkeÀebyeÎue
les efkeÀl eer lejer JesU Glmeeneves, Deiel³eeves yeesuele veeefnues. les DebkeÀ Jee®eC³ee®es Deewlmegke̳e kegÀCeerlejer
oeKeJeeJes ³ee®ee®e l³eebvee Deevebo Peeuee neslee. ûebLeeyeÎue l³eebvee efJeMespeesieeb®³ee l³ee cee[erJej®³ee yewþkeÀerle iesues keÀer SkeÀe megmebmke=Àle, mece=Oo JeeleeJejCeele
iesu³eemeejKes Jeeìs. keÀOeer peesie SkeÀìs Demele. keÀOeer l³eeb®³eekeÀ[s Flej efJeÐeeLeea -efJeÐeeefLe&veer Deeuesu³ee
Demele. DeveskeÀ Jeeæ[ce³eerve He´MveebJej yeesueCes nesF&. efoueKegueemeHeCes ®e®ee& ®eeues. HeCe ³ee ®e®exuee
JeeoefJeJeeoe®es, Yeeb[Cee®es mJe©He keÀOeer ³esle vemes. SKeeoe efJeÐeeLeea yeesueC³ee®³ee Yejele keÌkeÀef®elemunotes.in

Page 18

18DeeJeepe ®e{Jeer. HeCe peesieeb®ee DeeJeepe keÀOeer ®e{le vemes. efJeÜÊes®³ee efkebÀJee DeefOekeÀeje®³ee
Je[er ueHeCee®ee GHe³eesiekeÀ keÀ©ve ogme N³ee®es yeesueCes efkebÀJee l³ee®eer celes les keÀOeer o[Hetve ìekeÀle vemele.
l³eeb®ee meb³ece keÀOeer megìle vemes DeeefCe leesuener keÀOeer {Ule vemes. MeebleHeCes, mecepetleoejHeCes les DeeHeues
cnCeCes ogmeN³eeHeg{s ceeb[le DeeefCe keÀOeer keÀOeer HeÀej ieceleeroej jerleerves ogemeN³ee®eer ®etkeÀ les l³ee®³ee
Heojele Ieeuele. l³eecegUs ®e{uesues DeeJeepe DeeHeesDeeHe Glejle. leeHeuesu³ee Je=Êeer Leb[ nesle. DeeefCe
Jeeoe®ee meceejesHe GYe³eHe#eer meceeOeevekeÀejkeÀ n esF&. peesieeb®³ee meJe& mebYeenueke̳ee, meewc³e,He´mevve efJeveesoe®eer efMebHeCe Peeuesueer Demes DeeefCe l³eeb®³ee DeefYepeele DeefYe©®eer®es efve
Deewef®el³eHetCe& efJeJeskeÀe®es l³eeuee yeUkeÀì DeefOe<þeve Demes. l³eecegU s l³eeb®³ee DeefYepeele DeefYe©®eer®es efve
Deewef®el³eHetCe& efJeJeskeÀe®es l³eeuee yeUkeÀì DeefOe<þeve Demes. l³eecegUs l³eeb®³ee yewþkeÀerleu³ee l³ee meJe&
®e®ee¥vee SkeÀ efJeefMe<ì HeeleUer DeeHeesDeeHe®e ueeYes. veblej®³ee keÀeUele Keemeieer DeeefCe peenerj jerleerves
Peeuesu³ee DeveskeÀ Jeeæ[ce³eerve ®e®ee&, mebYeeyewþkeÀerleu³ee ®e®ee&Fleke̳ee efvece&U Deved efvejeieme JeeleeJejCeeleu³ee ®e®ee& keÌJeef®ele®e keÀOeer ceeP³ee
DevegYeJeeuee Deeu³ee Demeleerue.
Yeecejeþer meeefnl³eme=<ìerMeer Meeblee MesUkesÀ ³eeb®ee vegkeÀlee kegÀþs Heefj®e³e nesGÀ ueeieuee neslee.
ceuee KetHe Jee®eeJesmes Jeeìs DeeefCe pes Jee®eues l³eemebyebOeer kegÀCeepeJeU lejer KetHe yeesuee Jesmes Jeeìs. MebkeÀe
efJe®eejeJ³eeMee Jeeìle. kegÀþs keÀener DeHegjsHeCee peeCeJeuee lej l³eeyeÎue Demebleespes DeefleMe³e DeeJe[ues l³eeyeÎue nl³eeye Îue keÀ[keÀ[tve Yeeb[eJesmesmegOoe Jeeìs. ceeP³ee DemebmkeÀeefjle, Demecebpeme HeCe Deefle GlmegkeÀ
cevee®eer leer SkeÀ HeÀej ceesþer iejpe nesleer. ceie ceer kesÀJnener nkeÌkeÀeves peesieebkeÀ[s peeF& pes Jee®eues Demesue
l³eeJej l³eeb®³eeMeer leemevedl eeme ®e®ee& keÀjer. MebkeÀe efJe®eejer. Jeeo Ieeueer. HeCe peesie MeebleHeCes, meefmcele
cegKeeves meejs SsketÀve Iesle. ogmeN³ee®es cnCeCes SsketÀve I³ee³e®eer l³eeb®eer vesnceer®e le³eejer Demes. HeCe DeeHeuee
cegÎe les mees[le vemele. keÀejCe yeN³ee®e e fJe®eejebleer les cele l³eebveer þjJeuesues Demes. DeeHeu³ee He´l³eskeÀ
efJeOeeveeuee l³eeb®³eeHeeMeer yeUkeÀì DeeOeej Demes. HegjeJee Demes. l³eecegUs ceePeer yeepet DeveskeÀoe uebie[er
He[s. HeCe ceeP³ee DeHekeÌJe efJeOeeveeb®eener l³eebveer keÀOeer GHe neme kesÀu³ee®es ceuee mcejle veener keÀer ceeP³ee
DeveeJej yeesueC³ee®ee l³eebveer keÀOeer kebÀìeUe kesÀu³ee®esner DeeþJele veener.
peesie mejebveer efJe®eejebvee He´ieuYelee efoueer. ceeP³ee l³ee JesU®³ee GcesoJeejerleu³ee
DeO³ee&keÀ®®³ee keÀefJelee v e keÀ bìeUlee leHeemetve efou³ee DeeefCe MegOouesKeve, Je=ÊepeeleeR®eer efveoexSketÀCe j®evesleuee jsKeerJeHeCee ³ee yeeyeleerle ceeie&oMe&ve kesÀues. efJeÐeeefLe&veer ³ee veel³eeves He´l³e#e DeY³eemeele
lej peesieeb®es ceuee KetHe®e mee¿e Peeues. ce eP³ee Sce. S. ®³ee Hejer#es®³ee JesUer DeeHeu³ee YeeefìHHeCeeb®³ee Je¿ee l³eebveer efJeMJeemeeves ceeP³ee mJeeOeerve kesÀu³ee FlekesÀ®e veener lej Ssve Hejer#ee leeW[eJej
Deeueer Demelee DeepeejecegUs Ieeyejuesu³ee, nleeMe Peeuesu³ee ceuee l³eebveer Oeerj efouee. KejesKej l³eebbveer
meebefieleues cnCetve®e ceer lesJne Hejer#esuee yemeues. l³ee JekeÀoeef®ele keÀOeer®e ceer Sce. S. Peeues vemeles. keÀoeef®ele ceePee Heg{®ee Dee³eg<³eke´Àcener yeouetve iesuee
Demelee. DeMeer ÒeebpeU keÀyegueer Meeblee MesUkesÀ ³eebveer efoueer Deens.
efJeÐeeL³eeb&Meer ceveceeskeÀUsHeCeeves efJe®eej efJeefvece³e
efJeÐeeefLe&oMesle peesieebMeer ceeskeÀUsHeCeeves efJe®eejefJeefvece³e keÀjleevee keÌJeef®ele ceer l ³eeb®³eeMeer
Jeeoner Ieeuele Demes. l³eeb®eer meJe&®e celes ceuee DeeJe[le efkebÀJee ceev³e nesle Demes veener. ceer Je³eeves Jee{tmunotes.in

Page 19

19ueesieues lemelemes peesieeb®³ee DeeefCe DeeHeu³ee celeeble SkeÀ met#ce Deblej He[le ®eeueuesues ceuee peeCeJet
ueeieues Dee efCe keÀUle vekeÀUle l³ee efJeDeKesj®³ee keÀeUele lej ns Deblej DeefOekeÀeefOekeÀ Jee{le iesues. cejeþer veJekeÀefJelesJej®es peesiebe®es Dee#esHe
meeN³eebvee ceeefnle®e Deensle. l³eeleues k eÀener Dee#esHe jemlener nesles. Hejbleg peesieebmeejK³ee GceÐee,
jefmekeÀ, keÀeJ³eHes´ceer meceer#ekeÀeuee cejeþer veJekeÀeJ³eeyeÎue keÀOeer Hes´ce Jeeìues veener ns SkeÀ ogoZJe Deens
Demes Deepener ceveele ³esles. ne oesve efHe{îeeble He[CeeN³ee Debleje® ee HeefjCeece neslee keÀe? Demesuener
keÀoeef®ele. peesieeb®³ee meceer#esyeÎue ceuee HeÀej Deeoj Jeeìs. Deepener Jeeìlees. HeCe l³eeb®eer ìerkeÀeHeOoleer
ceuee vesnceer®e JeepeJeerHes#ee DeefOekeÀ DeeKeerJejsKeerJe, veerìvesìkeÀer Jeeìs. iegCeeb®eer Deeef Ce oeskeÀe{tve, l³eeb®eer JepeeJeeì keÀ©ve SKeeÐee keÀueeJeblee®es Jee keÀueeke=Àleer®es cetu³eceeHeve keÀjCes cetueleë®e
kegÀþs lejer HeÀej ®egkeÀer®es Demeues Heeefnpes, l³eecegUs DeveskeÀ He´efleYeeJebleebJej Dev³ee³e neslees, DeveskeÀ
keÀueeke=ÀleeR®es met#ce meeQo³e& vekeÀUle nguekeÀeJeCeer osGÀve efvemeìtve peeles DeeefCe meeefnl³eeleues keÀener
Del³eble cetueYetle efve cenÊJee®es He´Mve lemes®e DevegÊeefjle jenleele Demes keÀenermes ceuee Jeeìs. peesieeb®³ee
jmeie´nCeele osKeerue Ske À He´keÀej®ee mebLeHeCee, Leb[HeCee, DeefueHlelee ceuee peeCeJele jener DeeefCe leer
ceeP³ee ceveeuee Keesue kegÀþs lejer yees®ele Demes. Glke=À<ì keÀeJ³ee®ee efkebÀJee keÀesCel³eener Glke=À<ì
keÀueeke=Àleer®ee jmeemJeeo Iesleevee ceve keÀmes Ye©ve, Deesm eb[tve ³ee³euee nJes, Je=Êeer keÀMee yesnesJne³euee nJ³eele Demes ceuee Jeeìs. l³eecegUs peesieeb®³ee Leb[, efnMesyeer jmeie´nCeele, cetu³eceeHeveele
DeHegjsHeCee peeCeJele jener. HetCe& meceeOeeve efceUle vemes. efMeJee³e DeMee He´keÀej®³ee jmeie´nCeeves SKeeÐee
keÀueeke=Àleer®es mJe©He HeÀkeÌle DeeHeu³eeuee peeCeJeles, efle®ee Deelcee mecepetve Ieslee ³esle veener DeeefCe mJe©He
mecepeeJetve IesC³eeSsJepeer Deelc³eeuee efYe[lee ³esCes peemle DeeJeM³ekeÀ Deens Demesner ceuee leerJe´lesves Jee ìle
Demes. ns meejs DeLee&le®e Deieoer efyeve®etkeÀHeCes keÀener ceuee peesieebvee meebielee ³esle vemes. HeCe ceeP³ee Hejerves
ceer les l³eebvee meebieC³ee®ee DeveskeÀ JesUe He´³elve keÀjer.
mebmke=Àle Yeepeesie mejeb®ee pegv³ee mebmke=À le meeefnl³eMeem$ee®³ee Heþ[erle le³eej Peeuesues ìerkeÀekeÀej.
jmeJ³eJemLesJej l³eeb®ee HekeÌkeÀe Yej DeeefCe YejJemee. HeCe pegv³ee mebmke=Àle meeefnl³eeleu³ee DeveskeÀ
meeQo³e&mLeUeb®ee osKeerue DevJe³e ner jmeJ³eJemLee veerì ueeJet MekeÀle veener, efle Les leer DeHegjer He[les Demes
ceuee Jeeìs. ³ee meboYee&le SkeÀoe peesieebMeer Peeuesueer ®e®ee& ceuee DeeþJeles. Deecneuee yeer. S. ®³ee JesUer
mebmke=Àleuee YeJeYetleer®es `GÊejjece®eefjle' ns megboj veeìkeÀ DeY³eemeeuee vesceues nesles. l³eeleuee `Heg je
³e$e m$eesleë' ne He´efmeOo MueeskeÀ pesJne ceer Jee®euee lesJne ceuee Deieoer YeejeJetve iesu³eemeejKes Peeues.
pegv³ee jmeJ³eJemLesle ³ee MueeskeÀe®es mLeeve kegÀþs Deens Demeeceer peesieebvee He´Mve efJe®eejuee, l³eeJesUer
l³eebveer le³ee jmeJ³eJem Lesle lees ®eHeKeue yemeJetve oeKeJeuee. HeCe l³eeb®³ee GÊejeves ceePes meceeOeeve Peeues
veener. `MeekegbÀleuee' leerue `jc³eeefCe Jeer#³e' meejK³ee MueeskeÀeyeÎuener ceer peesieebMeer Demee®e Jeeo
Ieeleu³eeves ceuee DeeþJeles. ³ee MueeskeÀeceO³es pees ce veesYeeJe JeefCe&uesuee Deens l³ee®es met#ce meeQo³e&
jmeeb®³ee {esyeU mLetue JeieeakeÀjCeele kegÀþs®³ee uegHle nesles Demes ceuee l³ee JesUer osKeerue Jeeìe³e®es. HeCe
peesieebvee les lemes keÀOeer Jeeìuess veener. peesie mejeb®es mebmke=Àle YeeceveefceUeJet mJeYeeJe
peesie mej efMe#ekeÀ, efJeÐeeLeea, uesKekeÀ, Jee®ekeÀ ³eeb®³ee meceJesle JeeJejleevee ceveefceUeJet
mJeYeeJeeves JeeJejle. peesieebyejesyej kesÀuesu³ee ®e®ee¥®es Demes efkeÀleerlejer He´mebie ceuee Deepener JeeþJelee le.
l³ee l³ee He´mebieer Peeuesues celeYeso, Jeeo, nem³eefJeveeso meejs mcejles. l³ee ®e®ee& DeveskeÀoe DeOe&Jeì®e
jenele. þece, efveCee&³ekeÀ GÊejs l³eebletve efceUle vemele. efkeÀl³eskeÀoe pegv³ee He´Mveebletve DeefOekeÀ iet{ Demesmunotes.in

Page 20

20veJes He´Mve efvecee& Ce nesle. HeCe ns meejs HeÀej jbpekeÀ Demes. GodyeesOekeÀ Demes. yeewefOokeÀ PeìeHeìer®ee Deevebo
l³eeletve efceUs. l³ee He´ceeCes DeeHeu³ee cevee®³ee keÀ#ee DeefOekeÀ efJemleej HeeJeu³ee®es meceeOeevener melele
peeCeJele jener. DeeefCe ns meejs nesle Deme leevee peesieeb®³ee J³eefkeÌlecelJee®³ee keÀener HeÀej efJeueesYeveer³e íìe
ceveeJej þmee GceìJetve peele l³eeb®es DeekeÀmeeQo³e&Meem$ee®es iee{s DeY³eemekeÀ
peesie mej meeQo³e&Meem$ee®es iee{s DeY³eemekeÀ nesles. `DeefYeveJe k eÀeJ³eHe´keÀeMe '³ee l³eeb®³ee
cenÊJeHetCe& ie´bLee®eer efveefce&leer Peeueer. `meeQo³e&MeesOe DeeefCe DeeveboyeesOe' ne l³eeb®ee ieb´Le DeeOegefvekeÀ
meeQo³e&Meem$ee®eer meg©Jeele cnCetve Deepener ue#eCeer³e ceeveeJee ueeiesue. leeby³eeb®³ee keÀefJeleemeb ie´ne®es
mebHeeove keÀjleevee l³e ie´bLeeuee efueefnuesueer efJemle=le He´mleeJevee, `efJejnlejbie' ³ee DeeHeu³ee Del³eble
DeeJe[l³ee Keb[keÀeJ³ee®es kesÀuesues DeY³eemeHetCe& mebHeeove, `DeJee&®eerve cejeþer keÀeJ³e' ³ee ie´bLeeletve
DeeOegefvekeÀ cejeþer keÀefJeles®ee keÀ©ve efouesuee mee#esHeer Heefj®e³e, kegÀmegceeie´peeb®³ee pees[erves
`keÀeJ³eJeeefnveer'®³ee Yeeieeb®es kesÀuesues mebkeÀueve Je mebHeeove -peesieeb®³ee ³ee meJe& uesKeveeceeies le³eeb®es
GlkeÀì keÀeJ³eHe´sce Deens lemee®e l³eeb®ee Deves keÀ JeDeens. cejeþer jefmekeÀeuee keÀeJ³ee®eer megpeeCe o=<ìer ueeYeeJeer, leMeer®e le³ee®eer jefmekeÀlee mebmkeÀeefjle,
efveoexHe´sjCesletve `cejeþer Jeeæ[ce³eefYe©®eer®es efmebneJeueeskeÀve' meejKee ieb´Le l³eebveer efueefnuee. `®eJe&Ce',
`efJe®e#eCee' meejKes mHegÀì ìerkeÀeuesKeeb®es mebie´n He´efmeOo kesÀues. peesieeb®³ee ³ee uesKevee le efJeefJeOelee Deens,
HeCe l³ee meJee¥vee pees[Ceejs met$e SkeÀ®e Deens. DeKeb[, DeJ³eefYe®eejer keÀeJ³eHes´ce DeeefCe keÀeJ³eefJeDeefYe©®eer efveoexHe´efmeOoer Heemetve ueebye
peesieeb®³ee He´eO³eeH ekeÀe®³ee J³eJemee³eecegUs DeeefCe l³eeb®³ee uesKeveecegUs peer He´efmeOoer l³eeb®³ee
Jeeìîeeuee Deeue erDemesue lesJe{er®e keÀe³e leer. DeeHeueerkeÀ[s DeÆenemeeves leer efceUJeC³ee®ee l³eebveer keÀOeer
KeìeìesHe kesÀuee veener. keÀener efJeÜeve uesKekeÀ, ìerkeÀekeÀej, He´eO³eeHekeÀ DeeHeu³eeYesJeleer efMe<³eieCeeb®es
mecegoe³e pecee keÀjleele. DeeHeueer DeMeer SkeÀ mJeleb$e HejbHeje efvecee&Ce keÀjleele. DeeHeues `efHeþ' mLeeHeve
keÀjleele. nsner peesieebveer DeKesjHe³e¥le keÀOeer kesÀues veener. l³eeb®³ee mJeYeeJeeuee®e les peceC³eepeesies veJnles.
DeeefCe cnCetve®e keÀer keÀe³e, peesieeb®³eeyeÎue DeefleMe³e He´sceeoj ceveele yeeUieCeejs l³eeb®es MeskeÀ[es efJeÐeeLeea
meJe&$e Dee{Utve ³esle Demeleevee osKeerue peesieeb®eer cnCetve SkeÀ He´mLeeefHele HejbH eje kegÀþs efomeCeej veener
efkebÀJee l³eeb®³ee efMe<³elJee®eer efye©os efcejJeCeejs le©Ce uesKekeÀ -meceer#ekeÀner kegÀþs Dee{UCeej veenerle.
MeebleHeCeeves DeveskeÀeb®³ee ceveebceO³es ©peuesuee HeCe lejerner le³eeb®³eeJej DeeHeues mJeeefcelJe ve ieepeJeCe eje
Demee efJe®eejJeble efJejUe.
peesieeb®³ee He´efmeefOoefJevcegKeles®eer SkeÀ cepesoej DeeþJeCe meebieC³eepeesieer Deens. DeveskeÀ Jepeesie cegbyeF&uee Deeues nesles. l³ee JesUer les ceeP³eekeÀ[s Deeues. Dee®ee³e& De$es lesJne kegÀþu³ee le jer
Jeeæ[ce³eerve HeefjDemesue. HeCe l³ee efveefceÊeeves peesie yeje®e JesU De$³eebyeÎue HeÀej YeejeJetve HeÀej ®eebieues yeesuele nesles. les
SsketÀve ceer cnìues, ’ns meejb yeesuelee Deenele lej De$³eebvee DeefYevebovee®eb SkeÀ He$e keÀe HeeþJele veener
mej?“ l³eeyejesyej peesie SkeÀoce Leebyeues DeeefCe ceie efkebÀefle®e nmetve HeCe ceveeHeemetve cnCeeues,munotes.in

Page 21

21’DeefYevebovee®e´ He$e HeeþJee³euee Kej ®eb keÀener njkeÀle veener. HeCe -HeCe ceie “`veJe³egie'
ceO³es DeefYevebovee®eer He$eb HeeþJeCeejeb®³ee ³eeoerle veeJe íeHetve ³esleb vee, les vekeÀes Jeeìleb ceuee!“ ³eeJe©ve
Òeefme×erHeemetve ueebye jenC³ee®eer l³eeb®eer Je=Êeer efometve ³esles.
meceejesHe
peesieeb®³eeyeÎue efJe®eej keÀ© ueeieues cnCepes meJee&le efJeMesmeceIeeleHeCee. (ne Meyoner peesieeb®ee®e.) veener cnìues lejer ceuee l³eeb®ee yeje®e efvekeÀì menJeeme
ueeYeuee. HegDemebleesefceUeues veener ner Keble l³eebvee peeCeJele Demeles lej keÌJeef ®ele DeeHeues ³eesi³e les Þes³e DeeHeu³ee Heojele
He[uesues veener ner yees®e l³eeb®³ee efpeJeeuee meuele Demeles. SjJner ner ceeCemes efkeÀleerner mebleg<ì, He´mevve
efomeueer lejer Keemeieer mebYeeJej ³eslees. JeeeCeerle keÀ[JeìHeCee peeCeJelees. Demebleg<ìles®ee HeÀCekeÀeje Gceìlees. kegÀCeeyeÎue lejer Devegoej
Je kegÀeflmele Godieej cegKeeJeìs menpe yeensj ³esleele. peesieeb®³ee yeeyeleerle meebieC³eemeejKeer iees<ì ner keÀ er
Fleke̳ee JesUe l³eeb®³eeMeer Fleke̳ee peJeefUkeÀerves yeesueCes ®eeueuesues Demeleeveener l³eeb®³ee Jele&veele,
Meyoele, SKeeÐee DeesPejl³ee Godieejele osKeerue Demee DemebleesFlejebyeÎue DeHe´Memle, DeMeesYe veer³e Godieej l³eeb®³ee leeW[tve keÀOeer yeensj He[uee veener. ceer pesJne l³eeb®eer
efJeÐeeefLe&veer nesles lesJne DepeeCe, DevevegYeJeer nesles. Je=Êeer®³ee ³ee efvejece³e He´mevveles®es, cevee®³ee ³ee efmLej
meceIeeleHeCee®es ceesue ceuee lesJne veerìm es keÀUues veener. Deelee ceePes Je³e Jee{u³eeJej DeeefCe peerJeveeMeer
DeefOekeÀ Heefj®e³e Peeu³eeJej peesieeb®³ee ³ee meb³ecee®es cenÊJe keÀUles Deens DeeefCe lees Debieer yeeCeJeCes efkeÀleer
DeJeIe[ nsner Gceieles Deens.
2.7 Òeuneo kesÀMeJe De$es
Òeuneo kesÀMeJe De$es -Heefj®e³e
cejeþ er meeefnl³eeleerue p³es<þ uesKekeÀ cnCetve Òe.kesÀ. De$es megHeefjef®ele Deensle. Òeuneo kesÀMeJe
De$es ³eeb®ee pevce meemeJe[ (HegCes) 13 Dee@iemì, 1818 ceO³es Peeuee. meeefnl³e, He$ekeÀeefjlee,
jepekeÀejCe, ef®e$eHe ì, efMe#eCe DeMee DeveskeÀ #es$eele l³eebveer keÀeces kesÀueer. efJeefJeOe keÀLee, keÀeobyejer,
veeìkeÀ, keÀefJelee, ®eefj$euesKeve, Je=ÊeHe$e uesKeve ³eebmeejKes meeefnl³eÒekeÀej efuengve l³eebveer cejeþer mebûen
meeefnl³eele Yej ìekeÀueer. efnboer Je cej eþer®es ef®e$eHeì efvecee&les, SkeÀ efMe#eCelep%e Je jepekeÀejCeer cnCetve
osKeerue keÀece kesÀues. meb³egkeÌle ceneje<ì^e®³ee ®eUJeUerlener l³eebveer ÒecegKe vesl³ee®eer YegefcekeÀe yepeeJeueer.
`DeO³eeHeve' (1923), `jlveekeÀj' (1926), `ceveesjcee' (1929) , `veJes DeO³eeHeve' (1935),
`FueeKee efMe#ekeÀ' (1939), Fl³eeoer ceeefmekesÀ l³eebveer keÀe{ueer. F.me. 1940 ceO³es Òe. kesÀ. De$eWveer
`veJe³egie' meeHleeefnkeÀ meg© kesÀues. ns meeHleeefnkeÀ 1962 He³e&ble ®eeuet nesles. lemes®e l³eebveer 1956 ceO³es
`cejeþe' ns owefvekeÀ meg© kesÀues. DeveskeÀ cejeþer Je efnboer ef®e$eHeìeb®³ee l³eebveer HeìkeÀLee Je mebJeeo
uesKevener l³eebveer kesÀues Deens. `M³eece®eer DeeF&' ³ee ef®e$eHeìe®es HeìkeÀLee mebJeeo uesKeve kesÀues. ³ee
ef®e$eHeìeuee meJeexlke=À<ì ef®e$eHe ìe®es Heefnues `megJeCe&keÀceU' efceUeues Deens.
Meeblee MesUkesÀ ³eebveer l³eeb®es ceneefJeÐeeue³eerve efMe#eCe mebHeu³eeveblej Òe.kesÀ. De$es meesyele
`veJe³egie' ³ee meeHleeefnkeÀele megceejs Hee®e Je

Page 22

22©Heeves SkeÀ ceeie&oMe&keÀ efceUeues. Meeblee MesUkesÀ ³eebveer `Je[erueOeejer ceeCemes' ne J³eeqkeÌleef®e$emebûen
efueefnleevee Òe.kesÀ. De$es ³eeb®³eeyeÎue®eer ke=ÀleIvelee J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer `meensye' ne uesKe l³eebveer
efueefn uee Deens. ³ee uesKeeceO³es `veJe³egie' meeHleeefnkeÀele ®eeueCeejer efJeefJeOe keÀeces, jespe®es veJeerve
ueeskeÀebefJeveceto kesÀues Deen s. Òe. kesÀ. De$eskeÀ[tve uesefKekeÀe Meeblee MesUkesÀ ³eebveer DeveskeÀ iees<ìer efMekeÀu³ee. Meeblee
MesUkesÀ ³eeb®eer ke=Àef$ece uesKeveMewueer Òe. kesÀ. De$eWveer Kees[tve ìeketÀve l³eeb®³ee uesKeveele meeOes -mejUHeCee
DeeCetve efouee. DeveskeÀ ÒekeÀej ®eer ceeefmekesÀ, Jele&ceeveHe$es, meeHleeefnkeÀeb®es keÀece keÀjleevee l³eebveer DeveskeÀ
cejeþer meeefnl³eele p³es<þ uesKekeÀ cnCetve les megHeefjef®ele nesles. meb³egkeÌle ceneje<ì^eb®³ee ®eUJeUerle l³eeb®es
efJeMeskeÀe³e&#es$eele DeeHeues keÀle&=lJe ieepeefJeues. l³eebvee meeefnl³eeleerue efJeefJeOe HegjmkeÀej ÒeeHle Peeues Deensle.
De$es mejeb®eer Yesì ë-
Sce. S. ®eer Hejer#ee Peeu³eeveblej, cee P³ee mJeYeeJeeMeer, DeeJe[erefveJe[erMeer DeeefCe keÀece
keÀjC³ee®³ee kegÀJeleerMeerner Deieoer efJemebiele Demee, Jele&ceeveHe$eeleu³ee keÀecee®ee HesMee ceer HelkeÀjuee -³ee®es
DeveskeÀebvee DeeM®e³e& Jeeìues. HeCe Kejs cnCepes cegUele `veJe³egie' ceO³es keÀece keÀjC³eemeeþer ceer ner veeskeÀjer
HelkeÀjuesueer®e veJnleer. l³ee megceejeuee `meceer#ekeÀ' ns ceeefmekeÀ Dee®ee³e& De$³eebveer Jee{Jee³euee Iesleues
nesles. DeeefCe `meceer#ekeÀ' ceO³es keÀece keÀjC³eemeeþer®e l³eebveer He´Lece HegC³eentve ceuee c egbyeF&uee DeeCeJeues
nesles. HeCe Heg{s `meceer#ekeÀ' veerì ®eeuesveemes Peeues. `ie[keÀjer efJeMes`meceer#ekeÀ' ves keÀe{uesner. HeCe SkebÀojerves De$³eeb®³ee mebHeeoveeKeeueer `meceer#ekeÀ' ®eer YeÆer keÀener
veerìMeer peceueer veener. {emeUle {emeUle les DeKesj yebo He[ues DeeefCe `meceer#ekeÀ' ceO³es keÀece
keÀjC³eemeeþer DeeCeuesu³ee ceePes Deelee keÀe³e keÀje³e®es ne Dee®ee³e& De$³eeb®³eemeceesj He´Mve GYee jeefnuee.
lesJne l³eebveer ceuee meebefieleues, ’let Deelee `veJe³egiee'le efuenerle pee.“ Demee meuuee l³eebveer ceuee efouee.
uesKevee®eer veJeer¢<ìe r
ceer `veJe³egie' ceO³es keÀece keÀ© ueeieu³eeveblej nUtnUt meensyeebveer ceuee uesKevee®eer SkeÀ veJeer
¢<ìer efoueer. ceePes uesKeve les mJeleë leHee Meerle DeeefCe l³eeleuee efkeÌue<ì,oyees&Oe, iegbleeiegbleer®ee Yeeie les
YejeYej Kees[tve ìekeÀle. SKeeoe uesKe ceveeme Deeuee veener lej meieUe®³ee meieUe uesKe les mejU GYee
HeÀe[tve kesÀje®³ee ìesHeueerle ìeketÀve osle DeeefCe meejs keÀener ceuee Heefn u³eeHeemetve Hegvne efuene³euee ueeJele.
He´ejbYeer Demes keÀener Peeues keÀer ceer HeÀej KeÆè nesF&. HeCe meensye nmetve cnCele, ’leeW[ JeekeÀ[b keÀje³euee
keÀe³e Peeueb? pee. les meejb Hegvne efuentve keÀe{.“ Demes cnCetve les uesKeveeuee ÒesjCee Ðee³e®e s.
keÀeJ³ee®eer DeeJe[
De$eWvee keÀefJelesefJe`HeÀerue' Demelees. SkeÀ ®eJe Demeles. leguee veener keÀe ns peeCeJele? peeleer®³ee cejeþer ceeCemeeuee peeCeJeues
Heeefnpes .“ DeeefCe GoenjCeeoeKeue SKeeos pegves ieeCes les iegCeiegCele. l³eeleu³ee Meyoeb®ee iees[Jee,
G®®eejmegkeÀjlee, l³ee MeyeoebYesJeleer Demeuesueer meebmke=ÀeflekeÀ Jeue³es DeeefCe l³eebveer ceveele peeie=le nesCeejs
DemebK³e YeeJeefvekeÀ He[meeo -meeN³ee bmebyebOeer les DeefleMe³e jefmekeÀlesves, meËo³elesves, nUJesHeCeeves yeesuele.
`OeeJe HeeJe meeJeUs efJeþeyeeF& keÀe ceefve Oeefjueer De{er', `Gþer ieesHeeUpeer pee³e OesvetkeÀ[s~ Heenleer meeQie[s
Jeeì legPeer' ner oesve pegveer ieeCeer l³eeb®³ee efJeMe sSskeÀuesues SkeÀ ieeF&®es ieeCesner l³eebvee ceveeHeemetve efHe´³e nesles. l³eeleu³ee DeesUer les DeveskeÀoe iegCeiegCele -munotes.in

Page 23

23ieeF& Ye©ve ieeF&®es keÀeve
pemes veeieJesueer®es Heeve
ieeF& Y e©ve ieeF&®es [esUs
pemes ueesefCe³ee®es ieesUs
ieeF& Ye©ve ieeF&®eer efMebies
peMeer ceneosJee®eer efuebies
ieeF& Ye©ve ieeF&®es Heesì
peMeer keÀeHemee®eer ceesì
ieeF& Ye©ve ieeF&®eer Heeþ
peMeer Heb{jHetj®eer Jeeì
DeeefCe ceie le=HleHeCes nmetve cnCele, ’ceePeer YeeyeeuekeÀJeer ³eeb®es mebmkeÀej veblej®es. DeeOeer ceer ³ee ieeC³eebletve cejeþer Yee³eebveer ÒeebpeU keÀyegueer efoueer Deens.
YeeDe$es®es cejeþer Yeemenpelesves DeeefCe meHeÀeF&ves les meele -meele Deeþ -Deeþ keÀe@ueceeb®ee cepeketÀj yemeu³ee yewþkeÀerle
`ef[keÌìsì' keÀ©ve meebietner MekeÀle. k egÀþs Jeeke̳ee®³ee pegUJeepegUJeermeeþer l³eebvee LeebyeeJes ueeiele vemes.
kegÀþs SKeeÐee DeJeIe[ efkebÀJee efJepeeleer³e Meyoe®³ee ³eespevesmeeþer [eskesÀ KeepeJeeJes ueeiele vemes, keÀer kegÀþs
Deelee meg®esveemes Peeues cnCetve l³eeb®³ee uesKeveele Ke b[ He[le vemes. l³eeJe©ve l³eeb®ee Yeeefometve ³eslees.
les vesnceer mekeÀeUer yeeje mee[syeeje Jeepelee meensye He´smeceO³es ³esle. Deeu³eeyejesyej Iebìe
JeepeJetve ce@vespejvee yeesueeJeerle Je meejer He$es ceeieJetve leer Jee®etve k eÀe{le. He´cegKe Fbie´peer cejeþer Je=ÊeHe$es
l³eebveer yengOee mekeÀeUer Iejer®e Jee®euesueer Demele. HeCe Dee@efHeÀmeele Deeu³eeJej efpeuneHe$es, meeHleeefnkesÀ,
ceeefmekesÀ meejer SkeÀoe YejeYej ®eeUtve nesle. l³eele®e HeÀesve KeCeKeCele Demes. l³eele® eHejieeJe®eer ceeCemes
Yesìerue e ³esle. l³eele®e SKeeÐee meYeemebcesuevee®es DeI³e#e cnCetve pee³e®es Demes. l³eele®e keÀe@uespe®³ee
Jee*³eceb[Ue®es GodIeeìve keÀje³e®es Demes. l³eele®e veJ³ee ef®e$eHeìele DeeHeu³eeuee keÀece efceUeJes cnCetve
³esCeeN³ee neslekeÀ© m$eerHeg©DeeþJe[³ee®ee uesKe keÀOeer ®egkeÀuee veener. `De$es GJee®e' uee Keb[ He[uee vener. ceeCemes ³esle.
lesJe{³eeHegjles meensye uesKevee®es keÀece yebo þsJele. ieHHee< ìkesÀ Pe[le. ®ene®es keÀHe ceeieJeues peele. keÀOeer
pees[eruee Mespeej®³ee ne@ìsueeletve ef®eJe[ener ceeieJeuee peeF&. ceO³es®e nmeC³ee®ee keÀuueesU GmeUs.
JeeoefJeJeeo efJekeÀesHeeuee peele. KetHe Deej[eDeesj[e nesF&. HeCe peje JesUeves ceeCemes efveIetv e peele. meensye
DeeHeu³ee oesvner He´®eb[ neleeb®eer keÀesHejs ìsyeuee®³ee keÀ[suee ìsketÀve DeeWpeUerle cemlekeÀ Oejle DeeefCe [esUs
DeOe&Jeì efceìtve ceuee cnCele, ’neb. DeeHeCe kegÀþHe³e¥le Deeuees neslees?“
ceOeu³ee meieU³ee ieHHee<ìkeÀeble ceer Fl ekeÀer iesuesueer Demes, keÀer uesKe kegÀþHe³e¥le Deeuee neslee les
ceuee cegUer®e DeeþJele vemes. HeCe meensyeeb®³ee [eske̳eele uesKee®es met$e DeKeb[ Demes. les ®eìkeÀve meebiele,
’Deceke̳ee Deceke̳ee Jeeke̳eeHe³e¥le DeeHeCe Deeuees neslees. nb. Heg{ se f u e n t v eI e s -“ keÀer uesKe Heg{s ®eeuet.
³eeJe©ve l³eeb®es cejeþer Yee

Page 24

24meeefnl³ee®ee He´YeeJe
uesKeve, veeì³e, keÀeJ³e, JekeÌle=lJe ³eebleues keÀener®e lemes meesHes veener. menpemeeO³e veene rn s
ceuee Deelee keÀUles. HeCe meensyeeb®³ee menJeemeele meejs meesHes Jeeìe³e®es. DeJeIe[, iegbleeiegbleer®³ee, efkeÀÁ<ì
iees<ìeRYeesJeleerner DeekeÀkeÀer cev eele DeeHeesDeeHe Glmeen Ye©ve ³esF&. Jeeìs, peje He´³elve kesÀuee lej DeeHeu³eeueener ns menpe pecesue
keÀer. les efMe#ekeÀ Demeleevee YetieesueemeejK³ee ©#e efJe³ee iees<ìerJe©ve keÀuHevee ³esF&.
jepekeÀer³e meeceeefpekeÀ uesKeve
meensyeeb®ee veJee uesKe keÀMeeyeÎue Demesue ³ee®ee DeeOeer Deboepe keÀjCes keÀþerCe Demes.
leelkeÀeefuekeÀ jepekeÀer³e efkebÀJee meeceeefpekeÀ IeìveebyeÎue lej `De$es GJee®e' ceOetve efueefnues peeF&®e. HeCe
keÀener Je sUe mJeleë Jee®euesu³ee SKeeÐee megboj HegmlekeÀeves meensye Demes YejeJetve peele, keÀer ceie DeeHeu³ee
DemebK³e Jee®ekeÀebvee l³ee HegmlekeÀe®ee Heefj®e³e keÀ©ve efou³eeKesjerpe l³eeb®³eeves jeneJele vemes.
meeJejkeÀjeb®es `DeþjeMes meÊeeJevve®es mJeeleb $³emecej' DeeJe[ues. ueies®e `De$es GJee®e' ceOetve l³eeJej
uesKe efueefnuee. ®eeueea ®e@Hueerve®ee `ceeBefmeS Jnsot&' ef®e$eHeì Heeefnuee. ueies®e l³ee ef®e$eHeìeyeÎue DeeefCe
®eeueea ®e@HueerveyeÎuener meensyeebveer Heeve Ye©ve uesKe efueefnuee. Demes®e `efmej@vees o yepe&j@keÀ' yeÎuener
l³eebveer efueefnu³ee®es DeeþJeles. Jeeju³eeb®ee He´Mve p³ee JesUer meJe&$e ieepele neslee, l³ee JesUer Deveble
keÀeCeskeÀjebvee yejesyej IesTve meensye meeN³ee Jeejueer cegueKeeletve efnb[tve Deeues DeeefCe ceie `Jeejuee r
ceguegKeeleerue cegMeeHeÀjer' cnCetve l³eebveer SkeÀ uesKeceeuee®e efueefnueer. `jeceoeme' yeesì yeg[eueer. l³ee
Ieìvesves l³eeb®es Ëo³e FlekesÀ J³eefLele Peeues keÀer `veJe³egie' ceO³es l³eeJej Deie´uesKe efuentve®e meensye Leebyeues
veener lej, `meeje, let Hejle Deeueerme!' ³ee MeerDebkeÀemeeþer efueefnueer. ³ee®e ogIe&ìvesves l³eeb®³ee ceveeleu³ee SkeÀe HeÀej pegv³ee mce=leeruee peeie DeeCeueer
DeeefCe meemeJe[vepeerkeÀ Demeuesu³ee ®eebYeUer veo erceO³es, ieeJekeÀN³eeb®³ee [esU³eebosKele Hegje®³ee ®e{l³ee
HeeC³eele yeg[euesu³ee efJecegbyeF&uee Peeuesu³ee He´®eb[ JeeoUele efnbot keÀe@ueveerleues DeveskeÀ Je=#e GvceUtve He[ues. l³ee Je=#eeb®ee efJeueeHe
`veJe³egie' ceOetve meMeyo Peeuee. yeer keÀJeer, meeves ieg©peer .
leel³ee meensye kesÀUkeÀj, cenelcee ieebOeer DeMee K³eeleveece J³ekeÌleerJej®es uesKe meensye pesJe{³ee
Deiel³eeves efueefnle, lesJe{³ee®e keÀewlegkeÀeves Heeb[t Kee[smeejK³ee SKeeÐee pee@keÀerJej efkebÀJee `cee³eme& HebHee'
®³ee He´Cesl³ee kesÀ. yeer. peesM³eebmeejK³ee pegv³eeHegjeC³ee, efJemce=leer®³ee keÀeUesKeele iesuesu³ee SKeeÐee
J³eeHeeN³eeJejner l³eebvee efueneJesmes Jeeìs. meensye n e[e®es efMe#ekeÀ®e nesles DeeefCe DeeHeu³ee Jee®ekeÀebvee meejs
meebieeJes, mecepeeJetve ÐeeJes ner l³eebvee GlkeÀì leUceU Demes. `veJe³egiee' le DeeJepeg&ve mLeeve efceUs.
kesÀJeU l³eemeeþer l³eebveer `êesCee®ee³ee¥' vee cnCepes Jee. vee. osMeHeeb[s ³eebv ee DeeHeu³eekeÀ[s efuenJe³eeme
ueeJeuesues nesles.
ie´bLe Kejsoer DeeefCe Jee®evee®eer DeeJe[ :
HegmlekesÀ Jee®eC³eeFlekeÀer®e HegmlekesÀ Kejsoer keÀjC³ee®eerner meensyeebvee efJeue#eCe DeeJe[ Demes.
’Flejeb®³ee HegmlekeÀebJe©ve ceuee Jee®eve efkebÀJee D eY³eeme keÀjCes pecele veener.“ Demes les nmetve cnCele.
SKeeos efoJeMeer HeÀesì&ceO³es pesJee³euee cnCetve He´smeceOetve les yeensj He[le DeeefCe ³esleevee menpe meeþmeÊej
©He³eeb®eer HegmlekesÀ efJekeÀle IesTve ³esle. mJele뮳ee ceeuekeÀer®³ee He´l³eskeÀ HegmlekeÀeJej, ceie les Fbie´peer Demese
keÀer cejeþer Demees, Deeleu³ee HeeveeJej `He´uneo kesÀMeJe De$es' DeMeer meensyeeb®eer Meg× cejeþerleueermunotes.in

Page 25

25þmeþMeerle JeUCeoej mener DeeefCe Kejsoer®eer leejerKe Demes. DeeJe[l³ee Fbie´peer veeìkeÀkeÀejeb®eer veeìk esÀ,
jbieYetefceefJekeÀLeemeeefnl³e, He´JeemeJeCe&ves, Deelce®eefj$es, efJeveesoer meeefnl³e -meJe& efJeYejueer nesleer. He´l³eskeÀ HegmlekeÀeJej meensyeeb®³ee nele®³ee KegCee Demele. GMeeMeer Hee®emene HegmlekesÀ melele
Demee³e®eer®e. legkeÀejecee®eer ieeLee l³eebvee HeÀej DeeJe[s. p³eeuee Jee®ee³euee kebÀìeUe Deens lees ®eebieuee
uesKekeÀ keÀOeer®e nesT MekeÀCeej veener, Demes l³eeb®es SkeÀ DeeJe[les met$e nesles. HeefnueJeeveeuee peMeer
leeueerce, iee³ekeÀeuee pemee efj³eepe lemes uesKekeÀeuee DeKeb[ Jee®eve nJes Demes les cnCele. les mJeleë
DeLee&le®e YejHetj DeeefCe melele Jee®ele. DeeHeu³ee ceeuekeÀer®³ee Hegml ekeÀebyeÎue l³eebvee HeÀej He´sce Je
DeefYeceeve Demes.
meensyeeb®³ee DeY³eemee®³ee HeOoleerle efMemle DeeefCe HeefjHetCe&lee Demes. leer meJe³e l³eeb®³ee
efMe#ekeÀer HesMeeves l³eebvee ueeJeueer DemeeJeer. efMeJejeceHeble HejebpeHes Jee®ee³e®es þjJeues lesJne meensyeebveer
l³eeb®³ee meeefnl³ee®es meJe& Keb[ efJekeÀle DeeCeues DeeefCe Keb[en³ee®³ee SkeÀe cegkeÌkeÀeceele les yejesyej vesGÀve
meejs Jee®etve keÀe{ues. ³egpeerve Dees'veerue ³ee veeìkeÀkeÀeje®eer veeìkesÀ l³eebveer DeMeer®e meueie DeY³eemeuee r.
Dee@mkeÀj JeeFu[ ne l³eeb®³ee Keeme DeeJe[er®ee uesKekeÀ neslee DeeefCe l³ee®es meeefnl³e les Hegvne Hegvne
Jee®ele. meeves ieg©peeR®³ee `M³eece®³ee DeeF&'Jej ef®e$eHeì keÀe{e³e®es þjues lesJne vegmeles ieg©peeR®es
meeefnl³e Jee®etve®e meensye Leebyeues veenerle, lej meeves ieg©peeR®es keÀeskeÀ Ceeleues ieeJe, efleLeuee Heefjmej,
efvemeie&, ceeCemes -meejs keÀener les Heentve Deeues. ueeskeÀefnleJeeoer, peesefleyee HegÀues, ueeskeÀceev³e efìUkeÀ,
DeeiejkeÀj, efJemJe©He peeCetve Iesleues DeeefCe ceie®e l³eebveer `cenelcee HegÀues' ef®e$eHeìe®eer HeìkeÀLee -mebJeeo efueefnues.
JesUs®e cenlJe
De$esmejebveer J³eeK³eeveemeeþer SkeÀe Yeefieveerceb[Ueuee leejerKe efou eer. leejerKe efoueer. veblej
efJemejlesHeCeer leer®e leejerKe, leer®e JesU SkeÀe keÀe@uespe®³ee Jee*ceb[Ue®³ee GodIeeìveeueener efoueer.
ojc³eeve HegC³eeuee leel³eemeensye kesÀUkeÀj ³eeb®es efveOeve Peeues. meensye Keb[³eeȳeeuee nesles les efleLetve
kesÀUkeÀjeb®³ee Debl³eefJeOeermeeþer HegC³eeuee iesues DeeefCe HegC³eentve cegbyeF&uee ³eslee®e Dee@efHeÀmeele kesÀUkeÀjeb®ee
ce=l³eguesKe efuene³euee yemeues. leejKes®ee IeesìeUe l³eeb®³ee ue#eele Deeuee lesJne l³eebveer He´smeceOeu³ee
ueeskeÀebvee yepeeJetve meebefieleues, ’Deepe ceer cegbyeF&le Deens cnCetve kegÀCeeueener meebiet vekeÀe. ceer leel³ee
meensyeeb®³eeJej®³eeJej®ee ce=l³eguesKe efuene³euee yemelees Deens.“ HeCe ®egketÀve kegÀCeerlejer meensye Hes´meceO³es
Demeu³ee®es HeÀesveJe©ve meebefieleues. o gHeejer leerve mee[sleerve®³ee megceejeuee Yeefieveerceb[Ue®³ee meske´sÀìjer
meensyeebvee v³ee³euee Deeu³ee. Lees[îee®e JesUele keÀe@uespe®³ee Jee*ce³eceb[Ue®es meske´sÀìjerner meensyeebvee
v³ee³euee Deeues. JesUs®³ee IeesìeȳeecegUs DeeefCe meensyeebveer Meyo HeeUuee veener cnCetve meejs®e ef®e[ues.
l³eeb®es keÀener®e ®egkeÀues veJnles. l³ee meeN³ee ceb[UeRvee leebs[ osTve l³eebvee Hejle HeeþJelee HeeþJelee
He´smeceOeu³ee ce@vespej®³ee, Flej ceb[UeR®³ee veekeÀer veGÀ Deeues. yeensj ne ieoejesU ®eeueuee nes lee. DeeefCe
l³ee meeN³ee®es keÀejCe Demeuesues meensye Deele efveJeebleHeCes ceuee uesKe `ef[keÌìsì' keÀjerle nesles. ceO³es®e
ceuee les cnCele, ’peje yeensj [eskeÀeJetve ³es. JeeoU Meceues Deens keÀe Heene!“ HeCe ceuee keÀener yeensj
peeC³ee®ee Oeerj Pee uee veener. Demee ieeWOeU meensye DeveskeÀoe keÀjle.
efob[Jele keÀeJ³e uesKeve
meensye DeeefCe He´e. kesÀ.vee. JeeìJes ns keÀe@uespeceOeues Jeie&yebOet. meensye keÀe@uespeceO³es Demeleevee®e
keÀefJelee efuent ueeieues nseles. cee$e l³ee JesUer l³eeb®³ee keÀefJelee Deieoer nUJ³eenUJ³ee, mJeHveeUt,munotes.in

Page 26

26veepetkeÀmeepetkeÀ Demee³e®³ee. `PeW[t®eer HegÀues' DeÐeeHe HetÀuet ueeieueer veJnleer. ³ee®e keÀeUele l³eebveer SkeÀ
keÀefJelee kesÀueer nesleer. `³ee ueepeN³ee keÀJeeruee HeeveeDee[ ueHetve yemeeJesmes Jeeìles. ' Demee l³ee keÀefJeles®ee
DeeMe³e neslee. l³eeb®eer leer keÀefJelee JeeìJ³eebveer Jee®eueer lesJne les efceefkesÀMeJekegÀceej, legce®eer keÀefJelee megboj Deens. HeÀkeÌle legcneuee ueHee³euee meeOes Heeve Hegjsmes nesCeej vee ner
yegyee! Deelee kesÀUer®³ee Heeveeceeies®e ueHeueele lej iees<ì efvejeUer!“ JeeìJ³eeb®eer ner ìerkeÀe SsketÀve DeeHeCe
keÀmes ueepeuees neslees l³ee®es meensye ceesþîee cepesves JeCe&ve keÀ©ve meebiele DeeefCe nmele.
meensyeeb®es keÀener peerJeveefJe< e³ekeÀ Dee[eKes Demele. les vesnceer cnCele, ’De eHeCe Dee³eg<³eele
keÀOeer DeHe³e Meer ceeCemee®eer mebiele OejÀ ve³es. pees DeeHeu³eeHes#ee DeefOekeÀ iegCeer, DeefOekeÀ yegefOoceeve,
DeefOekeÀ keÀle&yeieej DeeefCe DeefOekeÀ ³eMemJeer Deens l³ee®³eeMeer mve sn keÀjeJee. l³ee®eer mebiele OejeJeer -“
’HeCe l³eeves DeeHeueer mebiele Oeje³euee nJeer vee?“ ceer ceO³es®e efJe®eejer.
l³eeJej efceefkeÀjeJee. DeeHeCe keÀe³e keÀ jeJeb les ceer leguee meebefieleueb. ceer pej ie[keÀN³eeb®³ee menJeemeele Deeuees vemelees
lej ceer Dee³eg<³eele keÀOeerner uesKekeÀ nesT MekeÀuees vemelees, keÀener®e nesT MekeÀeuees vemelees.“
JeeOe&ke̳e, MeejerefjkeÀ ogyeUsHeCee, HebieglJe, efJeke=Àle er ³eeb®es l³eebvee HeÀej Ye³e DeeefCe efleìkeÀeje
Jeeìs. DeeHeu³ee yejesyejer®eer ceb[Uer cneleejer nesT ueeieueer Deensle HeCe DeeHeCe Depetve He´ke=Àleerves
Oe[OeekeÀì Deensle, ns meebieC³eele l³eebvee SkeÀ Keesue meceeOeeve nesF&. keÀOeer keÀOeer les m eebiele,’keÀeue®e
lees DeeHeuee ne Yesìuee neslee. Deieoer ceeP³ee Je³ee®ee. HeCe keÀe³e l³ee®eer DeJemLee Peeueer Deens cnCetve
meebiet! ís ís, ceer lej DeeOeer DeesUKeueb®e veener.“ ceie efkebÀef®ele Debleceg&Ke nseTve les cnCele,
’cneleejHeCe ceeCemee®e er keÀe³e ogo&Mee keÀjleb! ceeCemeebvee ìkeÀueb He[leele. l³eeb®es oele peeleele. leer
ogyeUer yeveleele. les®e les®e yeesuee³euee ueeieleele -“ peje JesU les mleyOe jepeele DeeefCe ceie cnCele,
’ceePeb pej Demeb keÀOeer Peeueb lej ceuee les Deieoer Deme¿e nesF&ue -“
De<ìHewuet J³ekeÌleercelJe
keÀe@uespeceOetve yeensj He[u³eeJej KeN³eeKegN³ee DeLee&ves ceer `meeefnefl³ekeÀ' Heeefnuee lees
meensyeeb®³ee®e ©Heeves. les vegmeles `meeefnefl³ekeÀ' veJnles lej DeeCeKeer Flej efkeÀleer lejer nesles. Demes
YejIees me, mece=Oo, ®ewlev³ece³e, keÀle&=lJemebHevve DeeefCe kegÀletnuepevekeÀ J³eefkeÌlecelJe ceer leesJej keÀOeer
Heeefnuesues®e veJnles. l³eecegUs ceeP³ee ceveeJej l³eeb®ee pees þmee Gceìuee lees Heg{s keÀOeerner Hegmeuee iesuee
veener. meensyeebveer ceeP³ee D eefYe©®eerJej DeveskeÀ mebmkeÀej kesÀues. l³eeb®³eecegUs ceer KetHemes Fbie´peer meeefnl³e
Jee®eues. veJekeÀeJ³e efkebÀJee meeefnl³eeleues DeveskeÀ veJes He´Jeen ³eeb®³eeMeer meensye mecejme Peeues veenerle.
Gueì ³ee iees<ìeR®eer l³eebveer DeveskeÀoe ìj G[ Jeueer. Hejbleg ceuee veJemeeefnl³eekeÀ[s yeIeC³ee®eer mJe®í,
efvekeÀesHe, efvece&Ce vepej efceUeueer ³ee®es Heefnues Þes³e meensyeebvee®e Ðee³euee nJes. `jefJeefkeÀjCe ceb[Ue'®³ee
íe³esKeeuetve He´Lece l³eebveer®e ceuee yeensj keÀe{ues. keÀ@euespe®³ee efo Jemeebleuee Je=ÊeeRJej HegÀueuesuee keÀesJeUe,
DepeeCe, nUJee ceesnj l³eebveer Pee[tve ìekeÀuee DeeefCe lejerner KeN³ee DeLee&ves peerJevee®eer, JeeJ³ee®eer, Flej
efkeÀleerlejer mebgoj DeeefCe GoeÊe iees<ìeR®eer l³eebveer ceuee peeCe efoueer. [esȳeebJej®e e mHeHveeUtHeCee®ee leJebie
iesuee. Gmeemes, megmkeÀejs, Deelcejleer, nUgJeejHeCee iesuee DeeefCe keÀCeKejHeCeeves Dee³eg<³eekeÀ[s yeIeC³ee®eer
veJeer ¢<ìer efceUeueer. DeveskeÀ De[®eCeeRkeÀ[s, efJejesOeebkeÀ[s, efJemebieleeRkeÀ[s Deved efJeke=ÀleeRkeÀ[s y eIetve
®e[HeÀ[C³eeSsJepeer efkebÀJee nleyeue nesC³eeSsJepeer nmetve l³eebvee leeW[ oslee ³esles, nsner ceer l³eeb®³eekeÀ[tve®e
efMekeÀues.munotes.in

Page 27

27meceejesHe :
Òe. kesÀ. De$es ns cejeþer meeefnl³eeleerue p³es<þ uesKekeÀ efJe®eejJeble J³eeK³eeles, ÒeeO³eeHekeÀ,
jepekeÀer³e efJeMuesDe$es mejeb®ee menJeeme Meeblee MesUkesÀ ³eebvee ueeYeuee. l³eeb®³ee yeÎue ³ee uesKeeletve l³eebvee ke=Àle%elee
J³ekeÌle kesÀueer Deens.
2.8 ceecee JejsjkeÀj
Yeeie&JejeJe efJeÇue JejsjkeÀj -Heefj®e³e
ceecee JejsjkeÀj ( Yeeie&JejeJe efJeÇue JejsjkeÀj )³eeb®ee pevce ef®eHeUtCe ³esLes 27 SefÒeue, 1883
jespeer Peeuee. ceeueJeCe ³esLes l³eeb®es yeeueHeCe iesues. l³eeb®es ÒeeLeefcekeÀ Je Lees[ smes ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe
ceeueJeCe ³esLes®e Peeues. cee$e 1898 ceO³es [e@keÌìjer efMe#eCeemeeþer l³eeb®³ee Jeef[ueebveer l³eebvee
jlveeefiejeruee HeeþefJeues. MeejerefjkeÀ ogyeUsHeCeecegUs l³eebveer DeeHeues [e@keÌìjer efMe#eCe HetCe& kesÀues veener.
l³eecegUs les ìHeeueKeel³eele veeskeÀjer keÀ© ueeieues. l³eeb®ee Heefj®e³e keÀevnesyee jCeíes[oeme keÀerefle&keÀj
³eeb®³eeMeer Peeuee. keÀerefle&keÀjeb®³ee menJeemeele®e JejsjkeÀjeb®³ee meeefnl³e ÒeJeemeeuee meg©Jeele Peeueer.
keÀerefle&keÀj ns Hegjesieeceer efJe®eejeb®es Demeu³eecegUs ³ee efJe®eejeb®ee ÒeYeeJe JejsjkeÀjebJej He[uee. l³eeb®es
uesKevener Hegjesieeceer ¢ef<ìkeÀesveeletve®e nesT ueeieues. ìHeeue Keel³eeleerue Jeerme Jecee$e uesKeve ne®e J³eJemee³e cnCetve l³eebveer mJee rkeÀejuee DeeefCe l³eeb®³eekeÀ[tve veeìkesÀ, keÀLee,
keÀeobyeN³ee, jnm³ekeÀLee ³eeb®es efJeHegue uesKeve nesT ueeieues. efJeefJeOe veeìkeÀeb®es cejeþerle DevegJeeoner
kesÀues. uesKeve keÀjleevee JeemleJe ef®e$eCeeJej Yej efouee Deens. 1956 meeueer l³eebvee Yeejle
mejkeÀejkeÀ[tve `He¨eYetkeÀjC³eele Deeues.
ceecee JejsjkeÀj ³eeb®³eener HegC³eeleerue SkeÀe meYes®³ee efveefceÊeeves Meeblee MesUkesÀ ³eeb®ee Heefj®e³e
Peeuee. M eeblee MesUkesÀ l³ee keÀeUele ceneefJeÐeeue³eerve efMe#eCe Iesle nesl³ee. Heg{s SkeÀ uesefKekeÀe yeveC³ee®eer
cenÊJeekeÀeb#ee uesefKekesÀuee Demeu³eecegUs l³eeb®es Jee*dce³eerve Jee®eve KetHe nesles. DeY³eeme¬eÀceelener efJeefJeOe
Jee*dce³eerve ûebLeeb®ee meceeJesMe neslee. l³eecegUs ceeceeb®eer DeveskeÀ HegmlekesÀ uesefKekesÀves Jee®eueer nesleer. JeejbJeej
YesìercegUs ceeceebMeer l³eeb®eer ®eebieueer DeesUKe Peeueer. ceecee uesefKekesÀuee vesnceer®e ceeie&oMe&ve keÀjerle Demele.
ceeceebvee uesefKekesÀyeÎu e DeeHeguekeÀer Jeeìle Demes. keÀesCeleerner ®etkeÀ Peeu³eeme ceecee l³eebvee Je[eruekeÀer®³ee
veel³eeves jeieJele Demele. ceeceeb®³ee menJeemeele uesefKekesÀ®eer Jee*dce³eerve pe[CeIe[Ce nesle nesleer.
uesefKekesÀ®³ee ceveeJej Jee*dce³eerve mebmkeÀej nesl e iesues. `Je[erueOeejer ceeCemes' ³ee J³eeqkeÌleef®e$emebûenele
Meeblee MesUkesÀ ³eebveer l³eeb®³ee peerJeveeuee JeUCe osCeeN³ee J³ekeÌleerefJeDeveskeÀ J³ekeÌleeRHewkeÀer SkeÀ J³ekeÌleer cnCepes ceecee Jejsj keÀj nesle.
ceecee JejsjkeÀj -Heefj®e³e
ceecee JejsjkeÀjeb®eer DeeefCe ceePeer leer Heefnueer Yesì Demeueer lejer ceeceeb®³ee uesKeveeMeer ceePee
Heefj®e³e ³ee He´mebieeHetJeea efkeÀleer lejer DeeOeer Peeuee neslee. Deelee efJe®eej kesÀuee cnCepes veJe ue Jeeìles,
Dee³eg<³eele ceer Heefnueer keÀeobyejer Jee®eueer leer ceecee JesjkeÀj ³eeb®eer. ceePes Je³e l³ee JesUer meele Deeþ JeDemeeJes. lesJne Deecner iegpejelesle [ebie ³ee Yeeieeleu³ee ef®eKeueoe ieeJeer jenele neslees. ceePes Je[erue
HeÀe@js mì Dee@efHeÀmej nesles. les vesnceer efHeÀjleerJej Demele. Iejer DeeF&uee keÀener keÀjceCetkeÀ DemeeJeer cnCetvemunotes.in

Page 28

28Jeef[ueebveer `ie=nue#ceer' ns ceeefmekeÀ ®eeuet kesÀues nesles. ceuee Jeeìles, JemeblejeJe cejeþs ns l³ee ceeefmekeÀe®es
mebHeeokeÀ DemeeJesle . `ie=nue#ceer'ceO³es ceeceeb®eer SkeÀ keÀeobyejer nHl³eenHl³eeves He´efmeOo nesle nesleer.
keÀeobyejer®es veeJe nesles `kegÀueowJele'. DeeF&yejesyej ceerner leer keÀeobyejer Jee®ele Demes. efle®³eeleues yejs®e
leHeMeerue ceuee DeÐeeHener DeeþJeleele. keÀe obyejer®eer meg©Jeele cegbyeF&leu³ee SkeÀe ®eeUerle nesles. leerve kegÀìbgyes
Demeleele. l³eeb®ee DeeHeeHemeeble HeÀej Iejesyee Demelees. ³ee kegÀìgbyeeleu³ee yee³ekeÀeb®eer veeJes `yeeyeueeryeeF&',
`HegleUeryeeF&' DeMeer Demeleele, DeeefCe ceuee Jeeìles, veeef³ekesÀ®es veeJe `ceeCekeÀ' Demeles. ceuee les meejs
JeeleeJejCe DeHeefjef®ele nesles. `yeeyeueeryeeF&', `HegleUeryeeF&' ner veeJes osMeeJej Jee{uesu³ee ceeP³eemeejK³ee
cegueeruee Deieoer®e efJeef®e$e Jeeìueer nesleer. Heg{s ner ceb[Uer ieesJ³eeuee pee leele. efleLes l³eeb®es kegÀueowJele
Demeles. ieesceblekeÀele meejmJele IejeC³eeb®eer kegÀueowJeles Deensle. HeCe ceuee leesJej ieesJee þeGÀkeÀ veJnlee
DeeefCe meejmJelener þeGgkeÀ veJnles. lejerner ceer leer keÀeobyejer newmesves DeeefCe kegÀletnueeves Je e®ele iesues.
keÀeobyejerceOeu³ee SkeÀe He´mebieeves ceeP³ee yeeueceveeJej l³ee JesUer Keesue þmee GceìJeuee neslee.
keÀeobyejer®eer veeef³ekeÀe ceeCekeÀ ieesJ³eeleerue SkeÀe cebefoje®³ee Heefjmejele efnb[le Demelee efleuee efleLes keÀener
yee³ekeÀe efomel eele. ceeCekeÀ l³eeb®eer efJe®eejHetme keÀjles. lesJne l³eebleueer SkeÀ He´ew{ keÀeUermeeJeUer m$eer
He´mevve nmet nmetve efleuee cnCeles, ’cegueer, Deecner kegÀCee ie=nmLeeIej®³ee veJnle. Deecner osJee®³ee Iej®³ee
ueskeÀermegvee Deenesle!“ l³ee m$eer®³ee leeW[®es `osJee®³ee Iej®³ee ueskeÀermegvee' ns Meyo ceuee efJeue#eCe
Jeeìues. les ceeP³ee ceveeuee kegÀþs lejer Keesue peeTve efYe[ues. l³ee efm$e³ee ieesceblekeÀeleu³ee osJeoemeer
Demeleele ns ceuee Deelee mecepeles. l³ee JesUer ceuee osJeoemeer cnCepes k eÀe³e nsner þeTkeÀ veJnles. lejerner
l³eebvee GÎsMetve ceeceebveer JeeHejuesueer `osJeeIej®³ee ueskeÀermegvee' ner Meyomebefnlee ceuee HeÀej DeeJe[ueer,
Deepener DeeJe[les. Deepe l³ee DeeJe[er®es Lees[s efJeMuesJeeleeJejCe ³eebvee Jebef®ele Peeuesu³ee l³ee m$eerves mJeleëuee Je DeeHeu³eemeejK³ee DeveskeÀ peCeebvee osJee®³ee
Iejeleu³ee ueskeÀermegvee cnCeJetve IesTve He´eHebef®ekeÀ veel³eeleu³ee iees[J³ee®eer, mLew³ee&®eer DeeHeueer DeHegjer
jeefnuesueer Y etkeÀ YeeieJetve Iesleueer nesleer DeeefCe cnCetve®e l³ee Meyoebveer ceePes ceve nsueeJeues nesles. ns pes
keÀener lesJne ceuee vekeÀUle peeCeJeues, l³eeyejesyej DeeCeKeerner keÀener OetmejHeCes Gceieues. DeeHeCe pes
peielees lesJe{s ns Dee³eg<³e meeOes, m ejU, meesHes veener. l³eeuee DeeHeKeerner SkeÀ yeepet Deens DeeefCe leer iet{,
jnm³ece³e, iebYeerj, keÀoeef®ele ogëKeHetCe&ner Deens Demes ceeP³ee yeeueceveeuee Jeeìues. l³ee keÀeȳeemeeJeȳee
He´ew{ m$eer®³ee ©Heeves peerJevee®ee SkeÀ Deieoer JesieUe DeHe efjef®ele Hewuet #eCeYej efometve Hegvne uegHle
Peeu³ee®ee Yeeme Peeuee. Deece®³ee Iejer KetHe veeìkesÀ Demele. l³eebleues ceeceeb®es `kegbÀpeefJenejer' veeìkeÀ ceer
DeeOeer Jee®eues nesles. l³eebleu³ee ke=À`Dejs yeIe ieeF yegpeeu³ee', `l³eeefpe YekeÌleebmeeþer ueepe' DeMeer l³eeleueer ieeCeerner ceuee DeeJe[le. HeCe
uesKekeÀ cnCetve ceecee ceuee Deieoer Kejs peeCeJeues les `kegÀueowJele' ³ee keÀeobyejerleerue l³ee efJeefMe<ì DeMee
He´mebiee®³ee Jee®eveeveblej.
ceve efceUeJet mJeYeeJe
ceeceeb®³ee J³eefkeÌleceÊJee®ee DeeCeKeer SkeÀ efJeMesceeCemeebMeer Demeuesuee l³eeb®ee Oeefve<ì mebyebOe. meeefnefl³ekeÀ ne Ieje®eer oej s yebo keÀ©ve DeeHeu³ee
J³eefkeÌleiele YeeJeefJeéeele -Keemeieer nefmleobleer ceveesN³eele -Deelceceive nesTve jenCeeje kegÀCeer
peieeJesieUe peerJe Deens ner keÀuHevee ceeceebveer HetCe& Keesìer Hee[ueer nesleer. meceepemebHeke&À ner ceeceeb®³ee
cevee®ee r SkeÀ efvekeÀ[er®eer iejpe nesleer. ³ee mebHekeÀe&cegUs ceeceeb®es DevegYeJeefJeée mebHevve, mece=× nesle nesles.
Je=ÊeHe$es, ef®e$eHeì, veeì³e, mebieerle, meeefnl³e ³ee #es$eebleu³ee DeveskeÀ ueneveceesþîee ceeCemeeb®eer ceeceebkeÀ[s
melele Jeo&U Demes. ceecee l³eeb®³eeceO³es jcele. l³eeb®eer megKe ogëKes mecepeeJetve Iesle. ³eeefMeJee³e Deieoer
meeceev³e ceeCemesner ceeceebkeÀ[s ³esle, DeeefCe l³ebe®³eeblener ceecee efcemeUtve peele. l³eebvee SketÀCe `ceeCetme' ³eemunotes.in

Page 29

29He´eC³ee®es®e Jes[ nesles. ³ee®e Jes[ec egUs ceeceebveer Flej Yeepees[ues. les efìkeÀJeues, Mej®®ebê, yebefkeÀce®ebê ³ee yebieeueer meeefnefl³ekeÀeb®es meeefnl³e cejeþerle DevegJeeefole
kesÀues. Mejodyeeyebt®es meeefnl³e ner lej ceeceeb veer cejeþer meeefnl³eeuee efouesueer HeÀej ceesþer ceesuee®eer osCeieer
Deens.
Keeo³e HeoeLee&®es peeCekeÀej
J³eefkeÌleMeë ceuee ceeceebveer HeÀej He´sce efoues. efpeJneUe efouee. ceer l³eeb®³eekeÀ[s efuene³euee peele
Demes l³ee keÀeUele ef®ebleeceCejeJ e keÀesunìkeÀj ceeceeb®es `efpeJee efMeJee®eer Yesì' ns veeìkeÀ yemeJele nesles.
l³eeb®ee Heefj®e³e ceeceebveer®e ceuee keÀ©ve efouee. HegjefJeJeejer yejesyej pesJee³euee peele. efiejiejJeele `ce@pese fmìkeÀ' efmevesceeMespeejer SkeÀ Yeb[eN³ee®es ne@ìsue
nesles efleLes les pesJee³euee peele. l³eebvee ne@ìsue ceOeerue KeeÐe HeoeLee¥®eer efJeMesp³es<þ meeefnefl³ekeÀ
ceecee JejsjkeÀjeb®eer Dee³eg<³eYej, peJeUpeJeU meeþmeÊej Jemeeefnefl³ekeÀeb®³ee ®eej efHe{³ee l³eebveer Heeefnu³ee. ie[keÀjer -Kee[eruekeÀjeb®es les mecekeÀeueerve nesles. HeÀ[kesÀ,
De$es, Keeb[skeÀj, cee[KeesuekeÀj DeeefCe jefJeefkeÀjCeceb[U ³eeb®³ee Ssve YejYejeìer®ee, Demeeceev³e
ueeskeÀ efHe´³eles®ee keÀeU l³eebveer Heeefnuee. Heg{s jefJeefkeÀjCeceb[Ue®es lespe ceboeJeues. HeÀ[kesÀ -
Keeb[skeÀjebmeejK³ee ueeskeÀefHe´³e uesKekeÀeb®es Hegvece&tu³eceeHeve nesT ueeieues. HejmHejefJejesOeer ceeleeb®ee IegjUe
G[Jele veJekeÀeJ³e, veJekeÀLee Deeuee r DeeefCe He´efle<þe HeeJetve efmLej Peeueer. l³eeb®³eener Heg{®eer meeefnefl³ekeÀ
efHe{er Gceueueer. ns meieUs ceeceebveer DeeHeu³ee n³eeleerle Heeefnues. DevegYeJeues HebOejeJeerme ©He³eeble meyebOe
HegmlekeÀ He´keÀeMekeÀeuee efJeketÀve ìekeÀC³ee®ee pece evee iesuee DeeefCe keÀefJelesuee Heb®eJeerme lej keÀLesuee MebYej
©He³es uesKekeÀeves menpe ceeieC³ee®ee DeeefCe He´keÀeMekeÀeves les osC³ee®eepeceevee Deeuee. p³ee m$eer®³ee
cegkeÌlelesmeeþer DeeefCe keÀu³eeCeemeeþer ceeceebveer pevceYej uesKeCeer efPepe Jeueer leer cejeþer m$eerner vekeÀes lesJe{er
mJeleb$e Peeu³ee®es ceeceebveer He´l³e#e Heeefnues. Kes[gleebHeemetve lees Menjer keÀeceieejeHe³e¥le meJee¥vee DeeHeu³ee
nkeÌkeÀeb®eer peeCeerJe Peeueer. uesKekeÀeuee HeoJeer veener cnCetve l³eeuee DeJeceeefveu es peeC³ee®ee keÀeU peeTve
©{eLee&ves DeefMeef#ele Demeuesu³ee He´efleYeeJeblee®es keÀewlegkeÀ nesT ueeieues. ns meieUs ceeceeb®³ee [esȳeebosKele
Ie[ues, DeeefCe les iesu³eeveblej lej HegueeKeeuetve KetHe®e HeeCeer Jeentve iesues Deens.
meceepeeleerue Ie[CeeN³ee IeìvesJej le[keÀ veeìkeÀ efueefnC³eeyeÎue ceeceeb®eer K³eeleer nesleer. ³ee
`le[keÀHeCee' cegUs l³eeb®³ee uesKeveele keÀOeer DeHegjsHeCee ³eslees, keÀOeer IeeF&ves celeHe´oMe&ve kesÀues peeles, keÀOeer
`efmebieeHegjeletve' veeìkeÀele megYeenesGÀve jenles. ceeceeb®es uesKeve Deepe Jee®eleevee l³eele DeeCeKeer keÀener GefCeJee efometve ³esleele.
keÀesCel³eener He´Mvee®³ee Heesìefleef[keÀercegUs efkebÀJee J³eefkeÌleiele D eefYeefveJesMeecegUs l³ee l³ee He´MveeyeÎue
keÀueeJebleeves peer DeefueHlelee keÀìe#eeves HeeUe³e®eer Demeles leer ceeceebvee DeveskeÀoe HeeUlee ³esle veener.
ceeceeb®es DeeJe[les Mejodyeeyet DeMee JesUer pees meb³ece, peer cegiOelee jeKeleele leer ceeceeb vee keÀe jeKelee ³esT
ve³es ³ee®es ceuee l³ee DevevegYeJeer Je³eele osKeerue keÀes[s He[e³e®es. keÀueeJebleeves menmee efveCe&³e osT ve³es,
celeHe´oMe&ve keÀ© ve³es ns ceecee DeeHeu³ee uesKeveele DeveskeÀoe efJemejleele. ceeveJeer mJeYeeJee®es keÀener þjer Je
mee®esyebo vecegves ceeceebvee efHe´³e Deensle DeeefCe les Hegvne Hegvne l³eeb®³ee veeìkeÀ -keÀeobyeN³eele DeeHeCeeme
Yesìleele. yesefHeÀkeÀerj, keÀenermee `efmeefvekeÀ' JeeìCeeje Heg©Giee©ve jeefnuesueer ` le[HeÀoej' m$eer ns Demes oesve vecegves. cegK³e cnCepes ceeceebveer KetHe Jesieeves DeeefCe
JewHegu³eeves pevceYej uesKeve kesÀues. l³eecegUs yeN³ee®e JesUe ceeveJeer cevee®³ee JejJej®³ee Lejeb®es®e ef®e$eCemunotes.in

Page 30

30l³eeb®³ee neletve Peeues Deens keÀer keÀe³e, De Meer Deepe MebkeÀe ³esles. HeCe ns oesefvecee&Ce kesÀuesueer meeefnl³emebHeoe keÀewlegkeÀemHeo veener Demes keÀesCe cnCesue? l³eeb®³eeFlekeÀer efJeefJeefJeOelee l³eeb®³ee keÀeUele Dev³e keÀesCel³eener uesKekeÀe ves oeKeJeueer veener DeeefCe l³eeb®³eeFleke̳ee
Heesìefleef[keÀerves meeceev³eeb®eer meeceev³e ogëKesner kegÀCeer ®eJneì³eeJej ceeb[ueer veenerle. `meejmJele'
veeìkeÀele ceeceebveer uesKekeÀe®es cegkesÀ ogëKe yeesuekesÀ kesÀues, lej `oewuele -peeoe' veeìke Àele vee®eCeeN³ee
ieeCeeN³ee leceemeieerj m$eer®es oMe&ve He´s#ekeÀebvee Ie[Jeues. `meele ueeKeebleerue SkeÀ' ³ee keÀeobyejerle
Yeejleeleues SkeÀ Kes[s l³eebveer meekeÀej kesÀues, lej Dee³eg<³ee®³ee DeKesj®³ee keÀeUele efueefnuesu³ee `Hegvne
ieeskegÀU' ³ee veeìkeÀele ke=ÀDeepe®³ee uesKekeÀeuee osKeerue efueefnC³eeuee DeeJneve Demes l³eeb®es uesKeve nesles.
meceejesHe
ceecee JejsjkeÀjeb veer DeeHeu³ee Dee³eg<³eele peerJevee® es yejsJeeF&ì ®e{Gleej Heeefnues. DeeefLe&keÀ
De[®eCeercegUs jnm³ekeÀLee efueefnCeejs ceecee Heg{s efouueeruee Keemeoej cnCetve ceeveeves, JewYeJeeves jeefnues.
meeefnl³eeleueer DeveskeÀ Yeeb[Ces l³eebveer efnjerjerves ue{Jeueer l³eeyejesyej®e DeveskeÀ veJ ³ee neslekeÀ©
uesKekeÀebvee l³eebveer melele He´eslmeenvener efoues. l³eebveer GHes#ee He®eJeueer DeeefCe ieewjJener DevegYeJeuee. HeCe
³ee meeN³ee HesÀjyeoueeb®ee ceeceeb®³ee mJeYeeJeeJej HeÀejmee HeefjCeece Peeuee neslee Demes ceeue Jeeìle veener.
SkeÀe DeefYepeele MeneCeHeCeeves, meb³eceeves ceecee Dee³eg<³eYej peiele jeefnues. mJele뮳ee Keeme mJeleb$e,
keÀenerMee efJeef#eHle efJeveesoyeg×erves l³eebveer peerJeve mJeerkeÀejues, meesmeues. ceveele kegÀþs keÀ[JeìHeCee jent
efouee veener, DeeefCe pevceYej Del³eble efve<þeHetJe&keÀ meeefnl³emesJee kesÀueer. ceecee uesKekeÀ cnCetve peieues.
uesKekeÀ cnCetve®e Dee³eg<³ee®ee l³eebveer efvejesHe Iesleuee. FlekeÀe Debleyee&¿e `uesKekeÀ' ceeCetme keÌJeef®ele
Dee{Utve ³eslees.
2.9 DeeMee Yeesmeues -Heefj®e³e
DeeMee Yeesmeues -Heefj®e³e
DeeMee Yeesmeues ³eeb®ee pevce 8 meHìWyej, 1933 jespeer Peeuee. mebieerle, iee³eve #es$eeleerue
p³es<þ keÀueeJeble ceemìj oerveeveeLe cebiesMekeÀj ³eeb®eer l³ee keÀv³ee nesle. Je[erueebkeÀ[tve ieeC³ee®ee Jeejmee
ueeYeuesuee Dee MeeleeF¥veer mJekeÀle&=lJeej ³ee #es$eele DeeHeues JesieUsHeCe efme× kesÀues. l³eebveer cejeþer, efnboer
ef®e$eHeìeyejesyej®e Flej DeveskeÀ YeemHeOee& Demeleevee ³esLes mebO eer efceUCes DeJeIe[ nesles, lejer meg×e DeMeer mebOeer efceUJetve ³ee #es$eele mJele:®es
JesieUs mLeeve efvecee&Ce keÀjC³ee®es l³eeb®³eemeceesj DeeJneve nesles. ³ee ojc³eeve l³eeb®³ee peerJeveele Òe®eb[
GueLeeHeeueLe Peeueer. Yejuee mebmeej mees[tve l³eeb vee ogmejs Iej keÀjeJes ueeieues. cejeþer ef®e$eHeìe®³ee
efveefceÊeeves Meeblee MesUkesÀ ³eeb®eer DeeMee Yeesmeues ³eeb®³eeMeer DeesUKe Peeueer. ³ee DeesUKeer®es ©Heeblej
ueJekeÀj®e cew$eerle Peeues. l³eecegUs l³eebvee DeeMee Yeesmeues ³eeb®³eeMeer DevegYe Jelee Deeues.
peerJeveele ³esCeeN³ee DeveskeÀ De[®eCeerJej ceele keÀ©ve DeeHeCe ³eMemJeer Peeues Heeefnpesle. ns
DeeMee Yeesmeues ³eeb®³eekeÀ[s Heeefnu³eeveblej ue#eele ³esles. DeeMeeleeF¥®³ee peerJeveeleerue Ke[lej ÒeJeeme
Meeblee MesUkesÀ ³eebveer He eefnuee neslee. l³ee®eyejesyej DeeMeeleeF¥®es ieeC³eeJej Demeuesues Òesce, ³eMe
efceUefJeC³eemeeþer He[sue les Þece keÀjC³ee®eer l³eeb®eer le³eejer, l³eeb®ee vece´HeCee, l³eeb®ee mvesnYeeJe,
keÀueeJebleebyeÎue l³eebvee Demeuesuee Deeoj, SkeÀ keÀle&J³eo#e i e=efnCeer ³ee meJe& mJeYeeJe JewefMe<ìîeeb®eemunotes.in

Page 31

31DevegYeJe Heefj®e³e uesefKekeÀe Meeblee MesUkesÀ ³eebvee Peeuee neslee. l³eeb®³ee meJe& iegCeeb®ee Heefj®e³e uesefKekesÀuee
Peeuee neslee. Òel³e#e -DeÒel³e#eefjl³ee l³eeb®³ee ³ee meJe& iegCeeb®ee ÒeYeeJe uesefKe kesÀJej He[le neslee.
DeeMeeleeF¥®³ee menJeemeele uesefKekesÀ®³ee ceveeJej DeveskeÀ mebmkeÀej nesle iesues. DeeMeeleeF¥®es J³eeqkeÌleceÊJe
l³eeb®³eemeeþer ÒesjCeeoe³eer þjues. ³ee J³eeqkeÌleceÊJee®³ee ÒeYeeJeeletve uesefKekesÀ®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®eer osKe erue
nUtnUt pe[CeIe[Ce nesle nesleer. uesefKekeÀe Meeblee MesUkesÀ ³eebvee l³eeb®³ee peerJeveele pes keÀener ³eMe
efceUeues. l³eeceO³es DeeMeeleeF¥®es ³eesieoeve ceesþs Deens. cnCetve uesefKekeÀe Meeblee MesUkesÀ ³eebvee `Je[erueOeejer
ceeCemes' ³ee ueefue le uesKe mebûeneleerue l³eeb®³ee menJeemeeletve l³ee®es ueeYeuesues JesieUs J³eeqkeÌleceÊJe ³ee
uesKeeletve Meeblee MesUkesÀ ³eebveer ceeb[ues Deens.
DeeMee Yeesmeues keÀ<ìeUt Je=Êeer®³ee Deensle. DeeHeu³ee keÀeceele l³ee melele ceive Demee³e®³ee.
yejesyej Deeþ Jeepelee DeeMee Deeueer. SjJner DeMee meceejbYeebvee newmesves KetHe veìtveLeìtve ³esCeejer DeeMee
Deepe l³ee ceeveeves HeÀej meeO³ee Heesleuece mee[er leer vesmeueer ne sleer. keÀeveeble efnN³eeb®³ee ueKeueKel³ee kegÀ[³ee DeeefCe neleeble efnN³eeb®³ee
yeebie[³ee ³eeJ³eefleefjkeÌle Deve³e keÀener DeuebkeÀej efle®³ee DebieeJej veJnles. kesÀMeYetHeeþerJej pee[ íesìer SkeÀ JesCeer. cegêsJej vesn ceer®es He´mevve ceveceeskeÀUs nmet. ieeueebJej®³ee ueeIeJeer Keȳee
meejK³ee Gceìle efceìle nesl³ee. DeeMee ³eslee®e efle®³eeYeesJeleer ®eenl³eeb®eer ieoea GmeUueer. efle®³eeJej
DeefYeveboveeb®ee Jejerlemej meceejbYe meg© Peeuee. DeveskeÀ peCeeb®eer keÀewlegkeÀHej YeeDeeHeguekeÀer®³ee DeveskeÀ YesìJemlet. ³ee meceejbYee®³ee efveefceÊeeves efnpe ceemìme& Jne@Fme ke bÀHeveerves DeeMee®³ee
keÀener efveJe[keÀ ieerleeb®eer OJeefvecegefêkeÀe keÀe{ueer nesleer. leer efleLes HeengC³eebvee SskeÀJeC³eele Deeueer. DeveskeÀ
DeeJe[leer HetJe&Heefjef®ele ieeCeer keÀeveebJej He[le nesleer. keÀeb®ekeÀer ®etef[³eeb... Kele efueKe os meeJeefj³eekesÀ
veece yeeyet... PegcekeÀe efieje js... oce ceejes oce... DeeefCe l³ee®e OJeefvecegefêkesÀletve JesieJesieȳee mebieerle
efoioMe&keÀebveer DeeMeeyeÎue®eer ke=Àle%elee, efpeJneUe yeesuetve oeKeJeuee neslee. efle®eer DeHeej keÀ<ì
keÀjC³ee®eer le³eejer, efle®³ee mJejeb®ee me®®esHeCee, ieerleeb®³ee Üeje efJeefJeOe YeeJe He´keÀì keÀjleevee efometve
³esCeejer efle®eer yegef×ceÊee DeeefCe mebJesoveeMeeruelee, efle®³ee DeeJeepee®es veevee jbie ³eeb®es keÀewlegkeÀ kesÀues nesles.
ueleeyeeF¥veer ³ee m eceejbYeele YeekesÀJeU yeefnCeerves yeefnCeer®es kesÀuesues keÀewlegkeÀ veJnles. lej SkeÀe Leesj keÀueeJebleeves ogmeN³ee efleleke̳ee®e
LeesjJeer®³ee keÀueeJeblee uee leer efouesueer Gceoer oeo nesleer. veblej DeeMee yeesuee³euee GYeer jeefnueer. leer HeÀej
íeve yeesueles. He´eceeefCekeÀ, leUceUerves Yejuesues, Deelceef®ebleve keÀjCeejs les iebYeerj YeeDeeveboer, LeÆsKeesj mJeYeeJee®ee SkeÀ JesieUe H ewuet oeKeJetve iesues. DeeMeeves l³ee efoJeMeer DeeHeues iee³eveieg©
ceemìj veJejbie ³eeb®ee YejIeesme melkeÀej kesÀuee. Meem$eer³e mebieerlee®es Heefnues Heeþ l³eebveer efleuee efoues
nesles. p³ee efvecee&l³eeves DeeHeu³ee `meesvee®eeboer' ³ee efnboer ef ®e$eHeìele DeeMeeuee He´Lece®e efnboer ieerles
ieeC³ee®eer mebOeer efoueer nesleer l³eeb®eener efleves melkeÀej kesÀuee. ceie efleves keÀesjmeceO³es DeeHeu³eeyejesyej
ieeCeeN³ee ieeef³ekeÀebvee YesìJemlet, HegJ³eemeHeerþeJe©ve ueies®e Keeueer Glejueer. HeengC³eeb®³ee ieoeale efcemeUueer. efleLes Deeuesu³ee He´l³eskeÀ
J³ekeÌleerMeer yeesueueer. efle®eer OJeefvecegefêkeÀe meJe& GHeefmLele HeengC³eebvee YesìeroeKeue efceUeueer nesleer. Demee
l³eeb®ee mJeYeeJe keÀ<ìeUt neslee.
DeeMee Yeesmeues -Heefj®e³e
Meeblee MesUkesÀ ³eebveer DeeHeuee Heefj®e³e DeeMee Yeesmeues ³eeb®³eeMeer keÀmee Peeuee ³eeb®ee efkeÀmmee
meebefieleuee Deens. keÀesuneHetjuee `He´HegÀuue' ceO³es efJevee³ekeÀ ³eeb®³eeyejesyej keÀece keÀjle nesles lesJnemunotes.in

Page 32

32ueleeyeeF& efleLes veeskeÀjeruee nesl³ee. [eJepeskeÀjebveer ueleeyeeF¥yejesyej l³eeb®³ee OeekeÀì³ee YeeJeb[ebveener
peJeUtve Heeefnuesues. DeeMee Deieoer íesìer Demeu³eeHeemetve [eJepeskeÀjeb®³ee ®eebieueer Heefj®e³ee®eer. l³eeb ®³ee
leeW[tve efle®es JeCe&ve SsketÀve ceuee efleuee YesìC³ee®eer GlmegkeÀlee Jeeìt ueeieueer. ceePeer DeeMeeMeer DeesUKe
veJleer®e, HeCe efleuee ceer kegÀþs DeesPejles Heeefnuesuesner veJnles. lemee ueleeyeeF¥Meer ceePee Heefj®e³e Peeuesuee
neslee. `jecej ece HeeJnCeb' ef®e$eHeìemeeþer keÀener ieeCeer ceer efueefnueer nesleer. l³eebvee ueleeyeeF¥veer mebieerle
efoues nesles. l³eeb®³ee ³ee OeekeÀì³ee yeefnCeerves ieeef³euesueer keÀener cejeþer ieeCeer Deelee®e ieepet ueeieueer nesleer.
Jemeble He´Yet ³eeb®³e e mebieerle efoioMe&veeKeeueer efleves OJeefvecegefêle kesÀuesu³ee `ieȳeele ceeP³ee let®e jepemee
cebieueceefCe yeebefOeues' ³eebmeejK³ee ieeC³ebeveer, cejeþer ef®e$eHeìeble FLes efleLes He´keÀì nesT ueeieuesu³ee
efle®³ee Flej keÀener ieerleebveer cebiesM ekeÀj IejeC³ee®³ee megjsue ieȳee®eer ueKeueKeerle veeWo ceeP³ee ceveeJej
HetJeea®e kesÀueer nesleer. HeCe l³ee mJejeb®eer ceeuekeÀerCe cee$e DeÐeeHe ceuee efomeuesueer veJnleer. DeeMeeuee
yeIeC³eemeeþer ceer GlmegkeÀ Peeues. efle®³ee mJeYeeJee®ee ceer cee P³ee ceveeMeer Deboepe yeebOet ueeieues.
ceveceeskeÀUe mJeYeeJe
DeeMee DeeefCe efle®es Heleer Yeesmeues ner oesIespeCe keÀesuneHetjuee Deeueer. ³eesiee³eesie Demee keÀer
Deece®³ee Mespeej®³ee Keesueerle®e l³eeb®ee cegkeÌkeÀece neslee. oesvner Keesu³eebc eOeu³ee HeeleU ueekeÀ[er
Heeefì&MeveDee[tve DeeMee®es Gb®e megjeleues ueieyeie yeesueCes, KeUKeU nmeCes meejKes keÀeveebJej ³esF&. ceue e
KetHe iebcele Jeeìs. ueJekeÀj®e DeeMeeMeer DeesUKe Peeueer. Heefnu³ee Yesìerle®e DeeHeu³ee ceveceeskeÀȳee,
ueeIeJeer, LeÆs-Keesj mJeYeeJeeves efleves ceuee Yee©ve ìekeÀues. lesJne®eer DeeMee Depetve DeeþJeles.
[esȳeebmeceesj efomeles. efHeÀke̳ee cebo jbiee®es meeOes Hee®eJeejer HeeleU, keÀesHejeHe³e&le®³ee yee¿eeb®es HeesuekesÀ,
keÀmeu³eener He´meeOevee®ee mHeMe& vemeue suee ieesue nmeje ®esnje, keÀHeeUeJej kegbÀkeÀJee®ee ceesþe efìUe, oeì
kesÀmeeb®³ee oesve IeÆ JesC³ee DeeefCe neleebceO³es KetHeMee meesv³ee®³ee yeebie[³ee. Deece®eer oesIeeR®eer ueies®e ieÆer
peceueer. l³eeJesUer keÀesuneHetjuee YeeuepeeR®³ee mìtef[Deesle ®e ieeC³eeb®es jskeÀe@ef[¥ie nesle Demes. oesve
OJeefvecegêCeeb®³ee ojc³eeve efkeÀleer JesU lejer ceeskeÀUe Demee³e®ee. ceie Deecner oesIeer jskeÀe@ef[¥ie©ce®³ee
yeensj Hee³eN³eeJej yemetve ieHHee ceejle Demet. DeeHeCe Jee®euesu³ee HegmlekeÀebHeemetve lees ceemesceìCee®³ee
efJeefJeOe HeekeÀke=ÀleeRHe³e¥le DeveskeÀ efJeefJeveeso ³eeb®ee YejHetj YejCee efle®³eepeJeU neslee. les meejs ceuee meebietve leer ceuee KetHe nmeJee³e®eer.
mJeleëner nmele jene³e®eer. DeeMee l³eeJesUer ef®e$eHeìme=<ìerle vegkeÀleer®e Deeueer nesleer. leer oerveeveeLeeb®eer
cegueieer nesleer. ueleeyeeF¥®eer OeekeÀìer yenerCe nesleer. lejerner ³ee me=<ìerle efleuee DeeHeues mJeleë®es Demes
He=Leieelce mLeeve efv ecee&Ce keÀjCes DeeJeM³ekeÀ nesles. DeeHeu³ee keÀueeiegCeebJej®e efleuee efleLes Hee³e jesJetve GYes
jenCes Yeeie nesles. HeeÍJe&ieeef³ekeÀe cnCetve DeeMeeuee kegÀþs kegÀþs keÀeces efceUt ueeieueer nesleer. efleLes Je³e kesÀJeU
HeesjmeJeoe nesles. mJeYeeJe ele l³ee Je³eeuee meepesmee cegiOeHeCee neslee. efle®³ee þe³eer cenÊJeekeÀeb#ee nesleer.
ceveele YeefJe<³ee®eer DeveskeÀ megboj mJeHves nesleer. DeeefCe l³ee mJeHveebvee He´l³e#eele GlejJeC³eemeeþer
Oe[He[C³ee®eer efpeÎner nesleer. ³esjJner LeÆecemkeÀjerle melele jbietve peeCeejer DeeMee ieeC³eemeeþer `ceeFkeÀ'
Heg{s GYeer jeefnueer keÀer Deieoer JesieUer®e nesTve peeF&. leer peerJe Deesletve leUceUerves ieeF&. DeeHeues
Meyoes®®eej efveoexlejer LekeÀle vemes. kebÀìeUle vemes. efle®³ee DeeJeepee®ee keÀesJeUe Oeejoej megjsueHeCee, l³eeleuee iees[Jee
efJeue#eCe neslee ³ee®e MebkeÀe®e veener. HeCe efle®eer keÀ<ì keÀjC³ee®eer le³eejerner efJemce³ekeÀejkeÀ nesleer.
OJeefvecegefêle Peeuesueer ieeCeer, ceuee Jeeìles, ieeJeele®e SkeÀe efLeSìjceO³es SskeÀC³ee®eer mees³e nesleer. l³ee
ceeskeÀȳee efLeSìjceO³es Deecner ieeCeer SskeÀe³euee peele Demet. DeeHeues He´l³eskeÀ ieeCes DeeMee keÀeUpeerHetJe&keÀ
SskesÀ. DeeHeu³ee®e i eeC³ee®eer ef®eefkeÀlmee keÀjer. Meyoes®®eej yejesyej Deeues Deensle keÀer veener ³eeyeÎue
Flejebvee He´Mve efJe®eejer. ieeCeer SskeÀleevee [esUs efceìtve Debleceg&Ke nesF&.munotes.in

Page 33

33`mJejep³ee®ee efMeuesoej' ne ef®e$e Heì lemee ®eeueuee veener. l³eeleu³ee ieeC³eeb ®eener HeÀejmee
þmee kegÀCee®³ee ceveeJej Gceìuee veener. l³eeveblej YeeuepeeRveer `efMeJee jeceesMeer' ef®e$eHeì meg© kesÀuee.
`mJejep³ee®ee efMeuesoej' ceO³es DeeMeeyejesyej l³ee keÀeUeleueer DeeCeKeer SkeÀ veeceJeble HeeÍJe&ieeef³ekeÀe
yeesueeJeuesueer nesleer. HeCe DeeHeu³eeHes#ee DeeMeeuee peemle ceesyeouee efouee cnCetve ©metve Yeeb[tve leer efveIetve
iesueer nesleer. DeLee&le `efMeJee jeceesMeer' meeþer SkeÀìer DeeMee®e HeeÍJe&ieeef³ekeÀe cnCetve keÀesuneHetjuee Deeueer.
`efMeJee jeceesMeer' ®eer iee Ceer ceer®e efueefnueer nesleer. ³ee JesUerner Deecner `Deejece' ne@ìsueele Glejuees.
DeeMeeves DeeefCe ceer Hegvne KetHe ieHHee ceeju³ee. HetJe&Heefj®e³eecegUs mvesn Î{ Peeuee neslee. `efMeJee jeceesMeer'
ceO³es ceePes SkeÀ ieeCes nesles `jeve®eer ceer je Ceer' ³ee ieerleeleu³ee mJej³eespevesle HesÀjHeÀej keÀjle, Meyoeb®es
legkeÀ[s Heentve `ef®e ceer jeCeer' `ef®e ceer jeCeer' Demes ieele, DeeMee ceeP³ee Meyoj®eves®eer LeÆe keÀje³e®eer.
l³ee®e ef®e$eHeìele `legkeÀ[e ®eebogyee®ee kegÀìb ne þsJet yeeF&?' Deme s SkeÀ ieeCes nesles. ef®e$eHeì ie´eceerCe
Demeu³eecegUs ceeP³ee cetU®³ee veeiej Meyoj®evesuee YeeuepeeRveer ie´eceerCe JeUCe efoues nesles. ³ee ieerlee®es
Meyo KetHe ieeJeb{U, jemeJeì He×leerve cnCetve ieele ieele DeeMee mJeleë nmee³e®eer. DeeefCe Flejebv eener
nmeJele jene³e®eer.
Deeoje eflel³eLee
`m$eer' ceeefmekeÀeves ceuee DeeMee®eer cegueeKele I³ee³euee meebefieleues. l³eemeeþer ceer efle®³ee Iejer
iesues. DeeMee l³eeJesUer ceeefnceuee SkeÀe ®eej Keesu³eeb®³ee yuee@keÀceO³es jenele nesleer. l³ee®e ef yeefu[bieceO³es
Jej®³ee cepeu³eeJej He´efme× DeefYeves$eer Gceenerle veener. HeCe cetueeKeleer®es keÀener peceues veener. leLeeefHe cegueeKele efceUeueer veener lejer DeeMeeuee
efle®³ee I ejele, mebmeejele yeIeCes ne SkeÀ Deevebooe³ekeÀ DevegYeJe neslee. DeeMee ceesþer newMeer DeeefleL³eMeerue
ie=efnCeer Deens ns l³ee Yesìerle ceuee peeCeJeues. l³eeJesUer efle®³ee Je=× meemetyeeF& efle®³eeHeeMeer jenele nesl³ee.
nsceble ueneve neslee. DeeMe e®³ee yeensj®³ee keÀeceeb®es He´ceeCe SkeÀoce KetHe Jee{ues nesles. HeCe leer keÀeces
meebYeeUtve leer DeeHeues Iejner vesìke̳ee jerleerves ®eeueJele nesleer. mewHeekeÀHeeCeer mJeleë keÀjle nesleer.
Deeu³eeiesu³eebvee KeeTefHeT Ieeuetve l³eeb®eer mejyejeF & þsJele nesleer.
l³ee efoJeMeer Deecner oesIeeRveer KetHe ieHHee ceeju³ee. DeeMeeves YeesHeȳee®es Ieejies kesÀues nesles les
efleves ceuee Deeie´neves KeeT Ieeleues. ceerner ceOeu³ee keÀeUele efle®eer ceuee DeeJe[uesueer ieeCeer efleuee
meebefieleueer . ceer efle®³eekeÀ[s yemeues nesles l³ee®e JesUer cejeþer ef®e$eHeì J³eJemee³eeleues SkeÀ ie=nmLe
efle®³eekeÀ[s Deeues. l³eebvee DeeHeu³ee ef®e$eHeìele DeeMeeve keÀener ieeCeer cnCee³euee nJeer nesleer. leer l³eebvee
cnCeeueer, ’ceer kegÀþu³ee mìtef[Deesle keÀOeer ³esTve ieeCeer cnCee³e®eer lesJe{b legcner ceuee meebiee. yeekeÀer
J³eJeneje®eer yeesueCeer Yeesmeu³eebyejesyej keÀje. ceePeb keÀece iee³e®eb. les ceer keÀjerve.“ ceeP³ee O³eeveele Deeues
keÀer DeeMeeves keÀecee®eer meJe& J³eeJeneefjkeÀ yeepet Dee Heu³ee HeleerJej meesHeJeueer nesleer. l³eele leer kegÀþu³eener
leNns®ee nmle#esHe keÀjle veJnleer. l³ee®e efoJeMeer DeeCeKeerner SkeÀ iees<ì ceuee peeCeJeueer. DeeMeeves Iej®³ee
ceb[UeR®³ee F®ísefJe©× ueive kesÀues Demeu³eecegUs ceensj efleuee ogjeJeues n esles. HeCe DeeF&®eer, YeeJeb[eb®eer
DeeþJeCe leerJe´lesves efle®³ee ceveele melele peeieer nesleer. yeesuelee yeesuelee leer ceuee cnCeeueer, ’ceuee
ceeF&®eer, efooer®eer DeveskeÀoe DeeþJeCe ³esles. efoJeeUerle Ëo³eveeLeuee DeesJeeUlee ³esle veener ³ee®ee rK e b l e
Jeeìles.“ DeeMee DemeeJeer eflelekeÀer megKeer veener Demes efomele nesles. efle®³eemeceesj veJ³ee mecem³ee GY³ee
jeefnu³ee. nesl³ee l³ee efleuee Yes[meeJele DemeeJ³eele. DeeMee®eer keÀuee#es$eeleueer PeHeeì³ee®eer He´ieleer kegÀþs
lejer efle®³ee m ebmeejmegKee®³ee Dee[ ³esT yeIele nesleer.munotes.in

Page 34

34ueleeyeeF¥®³ee HeeÍJe&iee³evee®³ee keÀejefkeÀoeauee Heb®eJeerme Je`uelee' ns uesKeeb®es mebkeÀueve keÀe{e³e®es þjues. l³eemeeþer mejesefpeveer JewÐe, Je=boe efuece³es Deee fCe ceer Demes
Deece®es efleIeeb®es SkeÀ mebHeeokeÀ ceb[U nesles. `uelee' ³ee ie´bLeemeeþer DeveskeÀ mebieerle efoioMe&keÀ, keÀJeer,
uesKekeÀ, leb$e%e l³eeHe´ceeCes®e J³eefkeÌleiele mvesnerner efueefnCeej nesles. ³ee ie´bLeele ueleeyeeF¥®³ee
kegÀìgbefye³ee bveerner efueneJes Demes Deecnebuee Jeeìues. DeeMee®ee uesKe lej DeeJeM³e nJee®e. HeCe lees efceUJee³e®ee
keÀmee? SkeÀ lej leer mJeleë l³eeJesUer OJeefvecegêCee®³ee keÀeceele DeefleMe³e J³eie´ nesleer. otmejs cnCepes
mJeleë uesKe efueefnC³eeFlekeÀer lemeoe r efleuee ÐeeJeer keÀer DeeHeCe efle®³eepeJeU yemetve, efleuee uesKe
meebiee³euee ueeJetve lees efuentve I³eeJee ³ee®ee mebYe´ce He[uee neslee. HeCe Deecner efJevebleer keÀjC³ee®ee
DeJekeÀeMe, DeeMeeves leeye[leesye JesUele JesU keÀe{tve, mJeleë He´³elve k eÀ©ve DeefleMe³e mebgoj uesKe efuentve
efouee uesKee®es MeerDel³eble ËÐe DeeþJeCeer efou³ee nesl³ee. uesKe Jee®etve ceer njJetve iesues. lemes®e Deeletve ceuee
ieueyeueu³eemeejKesner Peeues. ’HeÀej meggboj uesKe Deens.“ Demes ceer DeeMeeuee cnìues. l³eeJej mebkeÀes®eeves
leer Flekes˨e cnCeeueer,
’ceeP³ee meeN³ee YeeJeb[ebJej ceePeb He´ce Deens. KetHe He´sce Deens. HeCe les Demeb peenerjHeCes Meyoeble
ceeb[e³e®e b cnCepes DeJeIe[ Jeeìleb.“
p³es<þ HeeÍJe&ieeef³ekeÀe
ceer jskeÀe@ef[&ie®³ee Keesueerle DeeMee®³ee mee[er®eer DeeJeM³ekeÀ leer og©mleer keÀ©ve efoueer. ceie
ieeCes OJeefvecegefêle Peeues. mee[er KejesKej uekeÀer DemeeJeer. keÀejCe `efpeJeueiee' DeeefCe ` ner Jeeì otj peeles'
oesvner ieeCeer KetHe ueeskeÀefHe´³e Peeueer.
yeeUeves ®eeueer efouesueer DeveskeÀ ieeCeer DeeMeeves ieeef³eueer Deensle. Deejleer He´Yet ³eeb®eer `³es js Ievee
³es js Ievee' DeeefCe `iesues Ðee³e®es jentve legPes ve#e$eeb®es osCes' ner ieeCeer OJeefvecegefêle nesle nesleer lesJne®eer
iees<ì. DeeMeeves l³ee oesvner ieeC³eebleues YeeJe, Meyoeb®es Jepeve He´Lece veerì mecepeeJetve Iesleues. G®®eejeb®³ee
yeeyeleerle lej leer HeÀej ®eesKeboU Deens. efJeefMe<ì Meyoeb®³ee G®®eejeyeeyele cev eele keÀener MebkeÀe Demesue
lej leer keÀJeeruee, mebieerle efoioMe&keÀeuee l³eeyeÎue ceeskeÀUsHeCeeves efJe®eejles. mJeleë®eer Kee$eer keÀ©ve Iesles
DeeefCe ceie®e ieeles. l³ee efoJeMeerner efleves Deejleer He´Yetbvee, yeeUuee ieerlee®³ee DeLee&efJe®e®ee& kesÀueer. yeeUyeÎue DeeMeeuee keÀewlegkeÀ, DeefYeceeve Deens. OeekeÀìe YeeT cnCetve DeeefCe Jesieȳee
mJeleb$e He×leer®eer mJejj®evee keÀjCeeje mebieerle efoioMe&keÀ cnCetvener. l³ee®eer ieeCeer ieeleevee HeÀej
keÀeUpeer I³eeJeer ueeieles Demes leer DeeJepeg&ve meebieles. Meyoes®®eejebyeeyele®eer efveoexmegOeerj HeÀ[kesÀ ³eeb®³eekeÀ[tve DeeHeCe yejs®e keÀener efMekeÀuees Demes leer ceeskeÀUsHeCeeves ceev³e keÀjles.
Yeejleer³e efJeefJeOe YeeDeeMee®³ee ieȳeeves efouesueer pees[, l³eele efvecee&Ce kesÀuesues meeQo³e& DeeefCe meeceL³e& kesÀJeU DeHetJe& cnCeeJes
ueeiesue. `vee®e js ceesje Deeby³ee®³ee Jeveele' e fkebÀJee `ceecee®³ee ieeJeeuee peeT ³ee' meejKes DeJeKeU
He´mevve yeeueieerle Demees, `kegÀCeer lejer yeesueJee oepeeryeeuee' efkebÀJee `yegie[er ceePeer meeb[ueer ieb' meejKeer
{bieoej ueeJeCeer Demees, `menpe meK³ee SkeÀoe®e ³esF meebpeJesUer' efkebÀJee `efJemejMeerue Keeme ceuee'
³eebmeejKeer meb³ele DeefYe©®eer®eer He´Ce³eieerles Demeesle, `Heeb[gjbiekeÀebleer efoJ³e lespe PeUkeÀleer' meejKes
%eeveosJeeb®es YeefkeÌleieerle Demees efkebÀJee `keÀe nes Oeefjuee cepeJejer jeie' meejKeer jeieoejerves Deuebke =Àle
Peeuesueer keÀesþerJej®eer ueeJeCeer Demees; He´l³eskeÀ ieeC³eeceO³es mebieerle efoioMe&keÀeves efouesu³ee megboj
mJejj®evesuee DeeMeeves mJeleë®eer keÀener keÀukeÀleeHetJe&keÀ pees[ efoueer Deens Demes DeeHeu³ee He´l³e³eeueemunotes.in

Page 35

35Deeu³eeJee®etve jenele ve ener. DeeMee®³ee ieeC³eele efJeue#eCe veeì³e Demeles. kesÀJeU G®®eeefjle Meyo®e
veJnsle lej oesve Meyoeble efleves mees[uesueer ceeskeÀUer peeiee osKeerue DeLe&ieYe&, met®ekeÀ yeveles. ³ee®eer
DemebK³e GoenjCes efle®³ee ieeC³eeble oeKeJelee ³esleerue.
DeeMee Yeesmeues ueeskeÀefHe´³e
DeeMeeves HeeÍJe&iee³evee®³ee #es$eele Gob[ ³eMe efceUJeues Deens. HeCe Deelcele=Hleer®ee efleuee mHeMe&
Peeuesuee veener. Deepener leer DeeHeu³ee ieeC³eemeeþer DeHeej Þece keÀjles. `jsMeerceieeþer' ef®e$eHeìeleu³ee
ieeC³ee®es OJeefvecegêCe ®eeueues nesles l³ee efoJeMeer®eer SkeÀ DeeþJeCe meebieC³eepeesieer Deens. DebOesjer®³ee `meveer
mìtef[Deespe' ceO³es jskeÀe@ef[¥ie nesles. mekeÀeUer DekeÀje®³ee megceejeuee DeeMee mìtef[Deesle Deeueer.
Deeu³eeyejesyej meeN³eebMeer nmelecegK eeves yeesuetve, ³ee³euee GMeerj Peeu³eeyeÎue mebieerle efoioMe&keÀ megOeerj
HeÀ[kesÀ ³eeb®³eepeJeU efoueefiejer J³ekeÌle keÀ©ve leer ueies®e keÀeceekeÀ[s JeUueer. megjsMe Jee[keÀj
³eeb®³eeyejesyej efle®eer oesve ÜbÜbieerles nesleer. ogHeejer SkeÀ JeepesHe ³e¥le ieeC³ee®eer leeueerce ®eeueueer nesleer. ³ee
DeJeOeerle DeeMeeves mebieerle efoioMe&keÀebkeÀ[tve ieerlee®ee DeeMe³e, Meyoes®®eej, mJejeb®eer JeUCes
keÀeUpeerHetJe&keÀ mecepeeJetve Iesleueer. ceie OJeefvecegêCe meg© Peeues. ogHeejer `ueb®e' ®eer megÆe r Peeueer lesJne
Ie©ve [y³eeletve DeeCeuesues Lees[smes KeeCes KeeTve leer Hegvne ceeFkeÀmeceesj GYeer jeefnueer. je$eer one
JeepesHe³e¥le leer ve LekeÀlee. ve kebÀìeUlee keÀece keÀjle nesleer. je$eer oneHe³e¥le `jsMeerceieeþer' ceOeues l³ee
efoJeMeer®³ee ieeC³ebe®es OJeefvecegêCe mebHeues. l³ee DeeOeer®e efnboerleues mebieerle efoioMe&keÀ yeeHHeer uenjer
mìgef[Deesle ³esTve oeKeue Peeues nesles. keÀejCe je$eer l³eeb®eer oesve ieeCeer DeeMee ieeCeej nesleer. Deecner
je$eer ceesìejves He´Jeeme keÀ©ve Hegvne HegC³eeuee ³esCeej neslees. efveIeC³eeHetJeea ceer DeeMee®ee efvejesHe I³ee³euee
iesues lesJne leer yeeHHeer uenjeR®³ee ieeC³eeb®eer efjnme&ue keÀjle nesleer.
’Deelee ns keÀece keÀOeer mebHeCeej?“ ceer efJe®eejues.
’mebHesue lesJne mebHesue.“ DeeMee cnC eeueer, ’l³ee®ee keÀener vesce veener. je$eer®es yeeje SkeÀ lejer
Jeepeleerue. HeCe Deepe ner ieeCeer Jne³euee®e nJeer Deensle. ³ee ieeC³eeb®eer efjnme&ue SskeÀCeej? SskeÀe!“
efJeveesoer Je=Êeer
DeeMee Yeesmeues DeefleMe³e efJeveesoer, LeÆsKeesj mJeYeeJe e®³ee Deens. efle®³eeMeer yeesueleevee efle®³ee
mJeYeeJeeleueer ner íìe vesnceer peeCeJeles. ³eMeJeble osJe ³eebveer `MeyoHe´Oeeve iee³ekeÀer' ns megiece mebieerleeJej®es
HegmlekeÀ efueefnues. l³ee®ee He´keÀeMeve meceejbYe oeojuee Peeuee. osJeebveer ns Heg mlekeÀ DeeMeeue DeHe&Ce kesÀues
nesles DeeefCe l³ee®es He´keÀeMevener DeeMee®³ee®e neletve Jne³e®es nesles. DeeMeeuee JekeÌle=lJekeÀueener meeO³e
Deens. leer megjsKe yeesueles. l³ee yeesueC³eele pegv³ee DeeþJeCeer, J³eJemee³eeleues DevegYeJe megOeerj
HeÀ[k e̳eebmeejK³ee ®eesKeboU mebieerle efoioMe&keÀe®³ee DeefleMeg× `ye´eïeCeer' G®®eejeb®³e vekeÀuee,
meceesj®³ee He´s#ekeÀebMeer peJeUerkeÀ meeOele kesÀuesues efnleiegpe meJe& keÀener Demeles. He´keÀeMevee®es YeekeÀjleevee leer cnCeeueer,
De<ìHewuet J³e keÌleer
DeeMee®³ee mJeYeeJee®es DeveskeÀ Hewuet ceeP³ee efveoMe&veeuee Deeues Deensle. DeeMee®³ee meJe&
neue®eeueer peueo Demeleele. yeesueCes efveëmebkeÀes®e, ceveceeskeÀUs, ueieyeieer®es Demeles. IegìceUCes ,
jWieeUCes, nele®es jeKetve yeesueCes efleuee keÀOeer þeTkeÀ veener. Oetle&HeCeeves meceesj®³ee ceeCemee®ee Deboepe
Iesle [eJeHes®e keÀjCes efleuee peceCeej veener. l³eeHe´ceeCes kegÀCee®³ee YeeJeveebMeer KesU KesUle l³eeuee vemeleer
DeeMee ueeJeCes, ceveele vemeleevee kegÀCeeuee leeW[osKeuee Meyo os Tve l³eeuee PegueJele þsJeCes nsner efle®³eemunotes.in

Page 36

36mJeYeeJeele yemeCeejs veener. SKeeÐee®es keÀece DeeHeu³ee neletve nesC³eemeejKes Demesue lej DeeMee l³eeue
neskeÀej osF&ue. DeeHeuee Meyo HeeUerue. HeCe SKeeoer iees<ì nesC³eemeejKeer vemesue lej mHe<ì vekeÀe os F&ue.
efle®³eele SkeÀ DeekeÀceesþsHeCee®ee DeeOeer oyeeJe Deeuesuee Demeuee lejer efle®³ee menpe mJeeYeeefJekeÀ JeeieC³eecegUs lese ceeCetmener
DeeHeues DeJeIe [uesHeCe efJemejlees. DeeefCe DeeHeesDeeHe ceeskeÀUe neslees. efle®es yeesueCes le[keÀHeÀ[keÀ Demeles.
l³eecegUs ceeCemes jWieeUle, meeJekeÀeMe HeuneU ueeJele yeesuet ueeieueer lej leer DeOeerj nesles, kebÀìeUles.
SkeÀoe leer ceuee cnCeeueer,’ceeCemeb ceveel e keÀe³e Demesue les SkeÀoe®eer HeìkeÀve yeesuetve keÀe veener
ìekeÀle? leer DeMeer jWieeUle, JesU ueeJele yeesuet ueeieueer keÀer Jeeìleb, ³eeb®³ee leeW[eleueer Jeeke̳eb Dees{tve
Kes®etve keÀe{eJeerle!“
mHe<ìJekeÌlesHeCee
efle®ee mHe<ìJekeÌleHeCee He Ce Deeletve leer He´sceU Deens DeeefCe ceeCemee®es ceve peeCeCeejer Deens. SkeÀ
uenevemee He´mebie ceuee DeeþJelees. DeeMee jskeÀe@ef[¥keÀntve KetHe ocetve Deeueer nesleer. ueleeyeeF¥keÀ[s®e
pesJeCee®³ee ìsyeueeMeer yemeueer nesleer. ceO³es Lees[e JesU efc eUeuee neslee. l³eele keÀener lejer oesve Ieeme
KeeTve ogHeejer Hegvne keÀeceeuee peeCeej nesleer. peJeU ceeveme cegkeÀpeea ne le©Ce yebieeueer mebieerle
efoioMe&keÀ neslee. ceeveme kegÀþu³ee lejer yebieeueer ieeC³eeyeÎue DeeMeeuee meebiet ueeieuee. les De eHeues ieeCes
efleves®e OJeefvecegefêle keÀjeJes cnCetve Deeie´n Oe© ueeieuee. ceeveme®es yeesueCes DeeMeeves ceO³es®e LeebyeJeues
DeeefCe leer l³eeuee cnCeeueer,
’ceeveme, ceuee let pesJet osCeej Deensme keÀer veener?“
meceejseHe
megefJeK³eele HeeÍ Je&ieeef³ekeÀe Þeerceleer DeeMee Yeesmeues ³eeb®³eeyeÎue ceuee otjmLe Deeoj Deens.
DeefYeceeve Deens. Lees[erMeer Yeerleer®eer YeeJevee ner Deens. HeCe iesueer DeveskeÀ JeDeens l³ee DeeMee veeJee®³ee cevemJeer, iegCeer Deee fCe He´sceU cegueeryeÎue ceeP³ee ceveele DeHeej He´sce Deens.
vegmeles He´sce DeeefCe Hegvnener He´sce®e.
munotes.in

Page 37

37IeìkeÀ -3
Je[erueOeejer ceeCemes -uesKe mebûeneefJeIeìkeÀ j®evee :
3.1 ÒemleeJevee
3.2 Jemeble HeJeej
3.3 ogiee&yeeF&
3.4 Ûo³eveeLe
3.5 keÀesþeJeUs
3.6 ueleeyeeF&
3.7 meceejesHe
3.1 ÒemleeJevee
`Je[erueOeejer ceeCemes'³ee ueefuele uesKe mebûeneleerue DeY³eemeeuee efveJe[uesues l³ee uesKeebHewkeÀer
Hee®e uesKe IeìkeÀ ¬eÀ. oesve ceO³es Heeefnues Deensle, lej Hee®e uesKee® ee DeY³eeme ³ee IeìkeÀele keÀjCeej
Deenesle.
3.2 Jemeble HeJeej
Jemeble HeJeej -Heefj®e³e
cejeþer, efnboer mebieerle #es$eeleerue Òeefme× mebieerlekeÀej cnCetve Jemeble HeJeej Òeefme× nesles. l³eebveer
ieeCeer, keÀJJeeueer, ueeskeÀieerles, YeeJeieer les, ueeJeC³ee, meJeeue -peJeeye DeMee mebieerlee®³ee JesieJesieUîee
ÒekeÀejele les ceeleyyej nesles. ueeJeCeer, meJeeue -peJeeye, YeeJeieerles ns l³eeb®es ngketÀceer mebieerle Òeeble nes³e. l³ee
keÀeUeleerue ef®e$eHeì leceeMee ÒeOeeve, keÀewìgbefyekeÀ veel³ eeb®es oMe&ve Ie[efJeCeejs, ûeeceerCe ef®e$e ceeb[Ceejs
nesles, DeMee ef®e$eHeìebvee meepesmes mebieerle l³eebveer efoues nesles. les peeefleJeble jefmekeÀ nesles. l³eeb®³ee
keÀeceeJej l³eeb®es KetHe Òesce nesles. SkeÀoe ®eeueer le³eej keÀjeJe³eeme yemeues keÀer DeveskeÀ ®eeueer l³eebvee meg®ele
Demele. keÀuesceO³es jceceeCe nesCeeje keÀueboj keÀueeJeble cnCetve Jemeble HeJeej DeesUKeues peele. Deveble ceeves
³eeb®³ee ef®e$eHeìeleerue ieeCes le³eej keÀjC³ee®³ee efveefceÊeeves Meeblee MesUkesÀ DeeefCe Jemebl e HeJeej ³eeb®eer
DeesUKe Peeueer.
HeJeej ns veeJeepeuesues mebieerle -efoioMe&keÀ nesles. SJe{îee ceesþîee J³ekeÌleeryejesyej ÒeejbYeer®³ee
keÀeUele®e keÀece keÀjC³ee®eer mebOeer uesefKekesÀuee efceUeueer nesleer. l³eecegUs l³ee®es o[HeCe uesefKekesÀJe jn e s l e s .munotes.in

Page 38

38cee$e DeeHeCe efJeMesJe=ÊeercegUs uesefKekeÀe HeJeejebyejesyej ueies®e®e ceeskeÀUsHeCeeves keÀece keÀ© ueeieu³ee. keÀecee®³ee efveefceÊeeves
Meeblee MesUkesÀ ³eebvee HeJeejebvee peJeUtve DevegYeJelee Deeues. HeJeejebkeÀ[tve uesefKekesÀves DeveskeÀ iees<ìer
efMekeÀu³ee. l³eeb®eer keÀeceeyeÎue®eer efve<þe, l³eeb®eer leUceU, l³eeb®es DeefleGlmeener J³eeqkeÌlecelJe, ÒemeVelee
³ee meJe& iees<ìeR®ee ÒeYe eJe uesefKekesÀJej He[uee. l³eeb®³ee peerJeveele ³ee iees<ìeR®ee l³eebvee KetHe HeÀe³eoe
Peeuee. keÀueeJebleebvee Ie[efJeCeeje, veJeesefole keÀueekeÀejebvee ³eMemJeer nesC³eemeeþer ÒesjCee osCeejs HeJeej
³eebveer keÀues®³ee #es$eele Gb®eer mLeeve efceUefJe ues Demeues lejer J³eJenej DeeefCe ÒeeHebef®ekeÀ peyeeyeoeN³eebceO³es
DeHe³eMeer þjues. l³eebveer DeeHeu³ee peerJeveele kesÀJeU keÀues®ee®e cenÊJe efoues. l³eeceOetve efceUCeeN³ee
ceesyeou³eeefJel³eeb®ee JeeHej kesÀuee peeT ueeieuee. l³eebvee DeefOekeÀ Þece keÀ©vener ceesyeouee DeuHe efceUle Demes.
³ee #es$eeleerue ueeskeÀ l³eeb®³ee mJeYeeJee®ee HeÀe³eoe IesT ueeieues. l³eecegUs iejeryeer, oeefjêî ee®es
peerJeve l³eebvee peieeJes ueeieues. l³eeb®ee J³eJenej ®eeleg³e& vemeu³ee®ee HeÀe³eoe Iesleuee iesuee. DeveskeÀ ®eebieues
#eCe l³eeb®³ee Dee³eg<³eele Deeuesner l³eeb®³ee iegCeeb®eer keÀojner kesÀueer iesueer, efveefce&leer®ee Deevebo l³eebvee
ueeYeue e. lejermeg×e SkeÀ mJeemLeHetCe& DeeefCe megKeer peerJeveeHeemetve les Jebef®ele®e jeefnues. mebieerle #es$eecegUs
Jemeble HeJeej ³eeb®³ee Heefj®e³eeletve l³eeb®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®es efJeefJeOe Hewuet Meeblee MesUkesÀ ³eebveer ³ee uesKeeletve
ceeb[ues De ensle. l³eebvee mebieerle #es$eeleerue DeveskeÀ HegjmkeÀej ÒeeHle Peeues Deensle.
keÀener ceefnv³eebHetJeea FLeu³ee `ce@pesefmìkeÀ' ef®e$eHeìeie=nele `meJeeue ceePee SskeÀe' ³ee
ef®e$eHeìe®³ee Heefnu³ee KesUeuee ceer iesues nesles. ef®e$eHeì mebHeu³eeJe j yeensj®³ee ie@uejerle ef®e$eHeìe®³ee
Heefnu³ee KesUeuee ceer iesues nesles. ef®e$eHeì mebHeu³eeJej yeensj®³ee ie@uejerle ef®e$eHeìe®es efoioMe&keÀ Deveble
ceeves ³eeb®³eeMeer yeesuele nesles. SkeÀoce DeveblejeJe ceuee cnCeeues, ’ceeies keÀesCe GYes Deen sH e e e f n u e s l e
keÀe³e?“
Jemeble HeJeej ³eeb®³eeMeer Yesì :
ceer JeUtve Heeefnues. Jemeble HeJeej SkeÀerkeÀ[s, ceeCemeeb®³ee IeesUke̳eeletve keÀenermes Deueie GYes
nesles. o=<ìe¢<ì neslee®e l³eebveer nmetve, oesvner nele pegUJetve vecemkeÀej kesÀuee. l³ee bvee He´eflevecemkeÀej
keÀjleevee ceeP³ee íeleerle Oemme Peeues. HeJeejeb®eer osn³e<ìer DeeOeer®e efkeÀjkeÀesU. HeCe ³ee JesUer les
efvec³eevesner Gjues veJnles. [eske̳eeJej®eer Yeueer ceesþer kesÀmeeU ìesHeer l³eeb®³ee ke=ÀMe Kebieuesu³ee osneuee
Deieoer efJemebiele efomele nesleer. FlekeÀer, keÀer leer kesÀefJeueJeeCeer Jeeìueer vemeleer lej vekeÌkeÀer efJeveesoer Jeeìueer
Demeleer. HeJeej Deepeejer Deensle, les efcejpes®³ee oJeeKeev³eele Deensle ns ceer SskeÀues nesles, HeCe l³ee
Deepeejeves l³ebevee Fl ekesÀ KeeTve ìekeÀues Demesue ³ee®eer ceuee keÀuHevee veJnleer. ceer Hegvne SkeÀJeej
HeJeejebkeÀ[s v³eeneUtve Heeefnues. les Deieoer JesieUs efomele nesles. DeHeefjef®ele Jeeìle nesles. DeesUKe Heìle
nesleer leer HeÀkeÌle DeesþebJej®³ee Deyeesue efmceleele DeeefCe nmeN³ee, uegkeÀuegkeÀl³ee, yegefOoceÊes®eer mee#e
osCeeN³ee lespemJeer [esU³eeble. HeJeej nmele nesles, yeesuele nesles DeeefCe ceeP³ee cee$e meejKes ceveele ³esle
nesles, HeJeejeb®es Deelee keÀener Kejs veener. kesÀJne keÀe³e nesF&ue meebielee ³ esle veener. ceePes ceve Deieoer
Goeme nesTve iesues. l³eeveblej ef®e$eHeì J³eJemee³eeleueer kegÀCeer ceb[Uer Yesìueer keÀer ceer l³eebvee HeJeejebyeÎue
efJe®eejer. HeJeej HeÀej Deepeejer Deensle Demes kegÀCeer meebies lej les veJ³ee ef®e$eebvee mebieerle osle Deensle
Demesner kegÀCeer cnCes. Kejs keÀe³e l³ee®ee HeÊee®e ueeiele vemes. cevee®eer ngjngj cee$e Jee{le jener. DeeefCe
MesJeìer HeJeej iesues. SkeÀe GlkeÀì, DeeflejskeÀer, keÀueboj peerJevee®eer DeKesj Peeueer. DeeHeu³eemeejK³eemunotes.in

Page 39

39meJe&meeceev³e ceeCe meeb®³ee ¢<ìerves efJeHejerle, efJemebiele, HeCe HeJeejeb®³ee efJeue#eCe peerJeveke´Àcee®³ee o=<ìerves
megmebiele cnCeeJeer DeMeer DeKesj.
mebieerle efoioMe&keÀ cnCetve Heefjef®ele :
ef®e$eHeìebmeeþer ieerles efueefnleevee DeveskeÀpeCeebkeÀ[tve ceer Dev eskeÀ iees<ìer efMekeÀle iesues. Demes
Meeblee MesUkesÀ keÀyegueer osleele. ieerleuesKevee®³ee He´ejbYeer®³ee keÀeUele®e SkeÀ HeÀej ceesþe mebieerle efoioMe&keÀ
ceuee Yesìuee, DeeefCe ieerles efueefnC³ee®³ee keÀeceer HetCe& DeveefYe%e, cnCetve®e meeMebkeÀ Demeuesu³ee ceeP³ee
þe³eer l³eebveer Lees[e lejer DeelceefJeMJeeme efvecee&Ce kesÀuee. ne mebieerle efoioMe&keÀ cnCepes Jemeble HeJeej. l³ee
keÀeUer HeJeejeb®es veeJe HeÀej ceesþs nesles. cee[iegUkeÀjeb®³ee DeveskeÀ ieerleebvee l³eebveer megboj ®eeueer e fou³ee
nesl³ee. leer ieerles l³ee, ®eeueer ceeP³ee ceveeJej þmeu³ee nesl³ee. HeJeej lesJne Deveble ceeves ³eeb®³eekeÀ[s
keÀece keÀjle nesles. ceev³eebveer SkeÀoce oesveleerve ef®e$eHeìeb®eer ieeCeer keÀjJetve I³ee³e®es þjJeues DeeefCe
l³eemeeþer l³eebveer ceuee yeesueeJetve Iesleues. HegC³eeuee Deecner SkeÀe ne@ìsueceO³es jenC³ee®eer mees³e kesÀueer
nesleer.
Jemeble HeJeej ³eeb®³eeyejesyej ieeCeer keÀje³e®eer Deensle ns pesJne ceev³eebveer ceuee meebieerleues lesJne
DeLee&le®e ceuee Deevebo Peeuee. HeCe SJe{îee ceesþîee mebieerle efoioMe&keÀe®³ee efoioMe&veeKeeueer ieerlej®evee
keÀjCes DeeHeu³eeuee pecesue keÀe cnCetve ceuee Yeerleer ner Jeeìueer. Deecner HegC³eeuee Deeu³eeJej ogmeN³ee®e
efoJeMeer Deveble ceeves ³eeb®³eeyejesyej HeJeej ne@ìsueJej ceuee Yesìe³euee Deeues. ceer l³eebvee Heefnu³eeboe®e
yeIele nesles. He´LeceoMe&veer peeCeJeuee lees l³eeb®ee meeOesHeCee. Hee³epecee -Meì& Demee l³eeb®ee HeesMeeKe neslee.
®esnN³eeJej DeeefCe Jele&veele HetCe& efveieJeea Je=Êeer. [esȳeeble cee$e yegefOoceÊes®e er ®ecekeÀ nesleer DeeefCe
l³eeyejesyej efceefpees js' `Deyeesueer' ³eebmeejK³ee ef®e$eHeìebleu³ee ieeC³eeb®³ee iees[ DeesUer ceveele efYejefYejle nesl³ee. l³e e
®eeueerle vegmelee iees[Jee veJnlee lej ieeC³ee®³ee DeLee&®eer jefmekeÀ peeCe nesleer. ieeC³eeleu³ee YeeJevesMeer
®eeue megmebiele DemeeJeer ³ee®eer keÀeUpeer Iesleuesueer efomele nesleer, DeeefCe Meem$eer³e mebieerlee®³ee yewþkeÀercegUs
l³ee nueke̳eeHe gÀueke̳ee ®eeueeRveener Jepeve, keÀmeoejHeCee Deeuesuee neslee. ceer HeJeejebkeÀ[s Henele nesles,
DeeefCe mJeleëMeer®e cnCele nesles, ³eebveer®e ³ee ®eeueer efou³ee? ceeves ceuee cnCeeues, ’³eeb®³eeyejesyej legcner
yemee. les legcneuee ®eeueer SskeÀJeleer ue. veener lej legcner legcneuee meg®eleerue leMeer ieeCeer keÀ©ve l³eebvee
oeKeJee. les ®eeueer osleerue.“
ceve efceUeJet mJeYeeJe :
ceie HeJeej Hesìer IesTve ne@ìsueJej ³esle. meeLeeruee l³eeb®ee leyeuepeer Demes. ceev³eebveer
ef®e$eHeìebleu³ee ieeC³ee b®³ee peeiee DeeOeer ceuee meebefieleuesu³ee®e nesl³ee. lesner penj Demele. Jemeble HeJeej
³eeb®eer keÀecee®eer HeOole Deieoer DeveewHe®eeefjkeÀ nesleer. les ieHHee ceejlee ceejlee HesìerJej íeve íeve ieeCeer
JeepeJetve oeKeJee³e®es. iees[ ®eeueer SskeÀJee ³e®es. l³eeb®³ee yejesyej®eer yewþkeÀ ner De#ejMeë SkeÀ cespeJeeveer
Demes. efpeLes SkeÀ ®eeue nJeer Demesue efleLes one ®eeueer l³eebveer SskeÀJeeJ³eele. keÀOeer YeeJeieerles, keÀOeer
ueeskeÀieerles lej keÀOeer Meem$eer³e mebieerleeleu³ee ef®epeeosKeerue. ieeC³eeb®ee DeeefCe ®eeueeR®ee DeceeHe meeþe
l³eeb®³eeHeeMeer neslee. ³ee meeN³ee®ee pees[erue l³eeb®³ee ieHHee Demele. ef®e$eefJeef®e$e DevegYeJe Demele. efJeveesoer
efkeÀmmes Demele. ceeCemeeb®³ee vekeÀuee Demele. Heʳeeb®³ee efì^keÌme Demele. HeJeejebv ee efJeveesoe®eer efJeue#eCe
peeCe nesleer. yeesueC³eeleues yeejkeÀeJes les ®eìkeÀved efìHele. l³eeb®³ee mebYeepeeCeJes, lemee cevee®ee megmebmke=ÀleHeCener He´l³e³eeuee ³esF&.munotes.in

Page 40

40Jemeble HeJeejebveer megjsKe ®eeue ef oueer nesleer. leer `efouueieer'leu³ee ieeC³ee®³ee ®eeueerMeer
efceUleerpegUleer Demetvener Hegvne mJeleb$e nesleer. HeJeejebveer ieeC³ee®ee yeepe keÀesUerieerlee®ee Iesleuee DeeefCe
keÀesUerkeÀesUCeer®³ee ve=l³eeuee les ÜbÜieerle efoues. ieeC³eeuee keÀesj me ìekeÀuee, `®eue ieesceg yeboje Yejefle
Deeueer meefceboje' ner keÀuHevee DeeefCe ns Meyoner HeJeejeb®es nesles. meieUer ieeCeer íeve Peeueer DeeefCe
OJeefvecegêCe HegC³eele He´Yeele mìgef[DeesceO³es Peeues. SkeÀ oesve ieeC³eeb®³ee OJeefvecegêCeeuee cee [ietUkeÀj
cegÎece Deeues nesles. ef®e$eHeìele keÀesUerieerleeJej®es ve=l³e YeieJeeve DeeefCe ueeruee ieebOeer ³eebveer kesÀues nesles. ner
ieeCeer ueeskeÀebveener HeÀej DeeJe[ueer nesleer. HeJeejebyejesyej®es ceePes keÀece Deieoer efJeveemee³eeme nmeleKes Ule
nesTve iesues DeeefCe ceer cegbyeF&uee Hejle Deeues.
meeOesHeCee®ee HeÀe³eoe ueeskeÀ Iesle :
HeJeejeb®eer ner Dees{eleeCe meoe®e ®eeuet Demes, DeeefCe l³eecegUs DeveskeÀoe l³eeb®³ee HeefjÞeceeb®ee
HeÀe³eoe ueeskeÀ Iesle. JesUHe´mebieer oesve oesve © He³eebJej osKeerue l³eeb®³eekeÀ[tve ieerleebvee ®eeueer ueeJetve
Iesleu³ee iesu³ee®es ceer SskeÀues Deens. HeJeej Lees[s efMe<ì Demeles, ieefJe&<þ Demeles, efkeÀceeve He#eer Oetle& DeeefCe
J³eJenej®elegj Demeles lejer ns Demes Peeues vemeles. HeCe les HeJ eejeb®³ee jkeÌleele®e veJnles. DeeefCe efmevescee®es
pes J³eeJemeeef³ekeÀ #es$e l³eeb®³ee Jeeìîeeuee Deeues nesles les Del³eble Ëo³eMetv³e, veevee He´keÀej®³ee DeeefLe&keÀ
yebOeveebveer Je peyeeyeoeN³eebveer peKe[ues iesuesues, DeefveefM®ele, DeceevegHeJeejebvee ®eebieueer ceeCemes Yesìueer vemeleerue Demes veener. l³eeb®³ee iegCeeb®eer keÀoj lej l³eeb®³ee keÀƳee
Me$etueener Demeueer®e Heeefnpes. efveefce&leer®³ee efveYe&j Deeveboe®es keÀener efyeveceesue #eCener ³ee®e J³ eJemee³eeves
l³eebvee efceUJetve efoues. lejerner, Jemeble HeJeej ³ee J³ekeÌleer®eer DeeefCe mJeemL³eHetCe& peerJevee®eer ieeþ leMeer
keÀOeer He[ueer®e veener.
ieeC³eeJej efJeue#eCe Òesce :
Jemeble HeJeejeb®³ee yejesyej keÀece keÀjCe ne SkeÀ efveKeU Dee veboe®ee, DeefJemcejCeer³e Demee
DevegYeJe Demes. meceesj Hesìer IesTve les SkeÀoe yemeues keÀer He´epekeÌlee®es Pee[ nueJeu³eeJej HegÀueeb®ee ìHeìHe
me[e He[eJee leMee ³ee ceeCemeeuee ®eeueer meg®eleenslemes Jeeìs. les peeefleJeble jefmekeÀ nesles.
cee[ie tUkeÀjeb®³ee De#ejMeë MeskeÀ[es ieerleebvee l³eebveer ®eeueer ueeJeu³ee Deensle. l³ee ieerleebleues efkeÀleerlejer
yeejkeÀeJes, YeeJeves®³ee meg#celejue íìe, Meyoebleuee iees[Jee DeefleMe³e ËÐeHeCes HeJeej GkeÀuetve meebiele.
ieeC³eeJej l³eebveer efJeue#eC e He´sce kesÀues nesles. efYekeÀeN³eebHeemetve lees vee³eefkeÀCeeRHe³e¥le DeveskeÀebkeÀ[tve l³eebveer
®eeueer ieesUe kesÀu³ee nesl³ee. l³eemeeþer êJ³e Jes®eues nesles. Hee³eHeerì kesÀueer nesleer. keÀ<ì -HegÀueebmeejKes
Pesueues nesles. jkeÌle DeeìJeues nes les.
l³eeveblej peJeUpeJeU oesve leeme HeJeejebveer SkeÀìîeeves cewHeÀue ieepeJeueer. les ieeCeer cnCele
nesles DeeefCe Deecner SskeÀle neslees. l³ee efoJeMeer l³eebveer efkeÀleerlejer ueeJeC³ee SskeÀJeu³ee. nesveepeer®³ee,
HejMegjecee®³ee, HeÇs yeeHetje Jeeb®³ee DeeefCe DeveskeÀ DeveeefcekeÀ keÀueeJebleeb®³ee. keÀener Yepeves SskeÀJeueer. keÀener
ieCeieewUCeer meebefieleu³ee. l³eele HeÇs yeeHetjeJeeb®³ee l³eebveer meebefieleuesu³ee oesve DeesUer ceuee Depetve
DeeþJeleele -
Pe[keÀefj ³eeJes efmeOo ieCesMe e
DeeleceefOe keÀerle&ve, Je©ve leceeMeemunotes.in

Page 41

41keÀueeJebleeuee peele vemeles :
Jemeble HeJeej efKe´mleer Demeu³ee®es ceuee SsketÀve ceenerle nesles. HeCe keÀueeJebleeuee peele
keÀmeueer? YesefokeÀ ueeJeC³eebleues DeO³eeeflcekeÀ yeejkeÀeJes HeÆer®³ee keÀer le&vekeÀejeHe´ceeCes les ceuee GkeÀuetve
oeKeJele nesles. ceOetveceOetve ®eìkeÀoej Yee<³e keÀjle nesles. ceer efmleefcele nesTve SskeÀle jeefnues. SJnevee
®eeUerleueer keÀener ceeCemes Deece®³eekeÀ[s ieesUe Peeueer nesleer. ceeP³ee Keesueerle oeìerJeeìerv es yemeueer nesleer.
DeeefCe meejs peCe Yeeve njHetve SskeÀle nesles. HeJeejeb®³ee l³ee DeJemLeslemegOoe efJeue#eCe MegOo, mJe®í
Meyoes®®eej, DeeM®e³e& Jeeìsue Demes DeHeÀeì Heeþeblej DeeefCe JeeCeer®ee DeHe´eflenle DeesIe neslee. ceO³es®e
l³eebveer SkeÀ ueeJeCeer megjÀ kesÀueer -
meceejesHe :
Jemeble HeJeej cejeþer ef®e$eHeìme=<ìerle Deeues, SkeÀeceeietve SkeÀ ef®e$eHeìebvee GÊeceesÊece mebieerle
osle jeefnues, SkeÀ Jes[sJeekeÀ[s, GlkeÀì, yesnespeieues DeeefCe SkesÀ efoJeMeer DekeÀeueer l³ee peerJeveeletve Gþtve ®eeueles Peeues. `l³eebveer Demes JeeieeJe³eeuee
nJes nesles' efkebÀJee `lemes JeeieeJe³eeuee vekeÀes nesles' ns DeeHeCe keÀesCe meebieCeej? DeeefCe Deelee l³ee
meebieC³ee®ee GH e³eesie lejer keÀe³e?
3.3 ogiee&yeeF& YeeieJele
ogiee&yeeF& YeeieJele -Heefj®e³e
cejeþer meeefnl³eeleerue pes<þ uesefKekeÀe ogiee& YeeieJele ³eeb®ee pevce 10 HesÀye´gJeejer, 1910 ceO³es
ceO³eÒeosMe ³ee efþkeÀeCeer Peeuee. l³eebveer mebMeesOeveHej, mec eer#eelcekeÀ, Jew®eeefjkeÀ, ueeskeÀmeeefnl³e, keÀLee,
®eefj$e, mebHeeove, DevegJeeo, yeeuemeeefnl³e, ueefueleieÐe Demes efJeefJeOeebieer uesKeve kesÀues. l³ee®e yejesyej
meceepee®ee DeeefCe m$eerJeeoer meeefnl³ee®³ee DeY³eeme l³eebveer kesÀuee Deens. ogiee& YeeieJeleeb®es cetU ieeJe
Heb{jHetj nes³e. cee$e Deepeesyeebveer l³eeb®³ee DeeF&uee efouesu³ee JeeF&ì JeeieCegkeÀercegUs l³ee Heb{jHetj keÀe³ece®es
mees[tve cegbyeF&ceO³es mLeeef³ekeÀ Peeu³ee. l³eeb®es ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe cegbyeF&le®e Peeues. ne³emketÀ ue Je l³eeHeg{erue
efMe#eCe l³eebveer Denceoveiej, veeefMekeÀ, OeejJee[ Je HegCes ³ee efþkeÀeCeer Iessleues. `Deueer yeg×ermì
p³egefjmeÒet[vedme' ³ee efJe®eUJeU erceO³es meef¬eÀ³e menYeeie veeWoefJeuee neslee. meeefnl³e Je mebMeesOeve ns keÀe³e&#es$e DemeCeeN³ee
ogiee&yeeF¥veer HegC³ee®³ee ieesKeues Fefvììîe t쮳ee meceepeMeem$e efJeYeeiee®³ee efJeYeeie ÒecegKe cnCetvener oesve
Jel³eebveer DeO³e#emLeeve Yetl³eeb®ee ce=l³et 7 ces 2002 jespeer Peeuee.
`Je[erueOeej er ceeCemes' ³ee J³eeqkeÌleef®e$e ueefuele uesKe mebûenele Meeblee MesUkesÀ ³eebveer megÒeefme×
cejeþer uesefKekeÀe ogiee& YeeieJele ³eeb®es J³eeqkeÌleef®e$eCe jsKeeìues Deens. mJeYeeJeele®e cetU HejKe[HeCee,
HeÀìkeÀUHeCee Je mHe<ìJekeÌlesHeCee Demeu³eeves ogiee&yeeF& l³eeb®³ee je ieÜsMeeblee MesUkesÀ ³eeb®ee DevegYeJe FlejebmeejKee veJnlee. l³eebvee p³ee ogiee&yeeF& Yesìu³ee l³ee Del³eble ÒesceU,
ceveefceUeJet Je efceMkeÀerue mJeYeeJee®³ee nesl³ee. l³eeb®es Jee®eve DeHeÀeì Je DeÒeeflece nesles. l³eecegUs®e
l³eeb®³ee uesKeveeuee ueeskeÀpeerJeveeleerue efJeefJeOeebieeb®ee mHeMe& Peeuesuee efometve ³eslees. melele keÀe³e&ceive
DemeCeeN³ee ogiee&yeeF& SKeeÐee J³ekeÌleerceOeerue DeeUMeerHeCeeJej efJe®eej keÀjC³eeme Yeeie Hee[CeeN ³ee nesl³ee.munotes.in

Page 42

42lemes®e l³eeb®ee mHe<ìJekeÌlesHeCeener ue#eele jenC³eemeejKee Deens. SKeeÐee veJeesefole uesKekeÀe®³ee iegCeeb®es
Je l³eeb®³ee uesKevee®³ee iegCeeb®es keÀewlegkeÀ kesÀues Demeues lejer veblej®³ee keÀeUele l³eeb®³ee uesKeveeleerue oeseflelek e̳ee®e mHe<ìHeCes l³eeme meebiele. DeMee ³ee keÀe³e&lelHej, meewpev³eMeerue, mHe<ìJekeÌl³ee ogiee¥yeeF¥®es
J³eeqkeÌleef®e$e Meeblee MesUkesÀ ³eebveer l³eeb®³ee `Je[erueOeejer ceeCemes' ³ee ueefuele uesKemebûenele jsKeeìues
Deens.
ogiee&yeeF¥Meer Yesì
ceer lesJne Dee®ee³e& De$es ³eeb®³ee `veJe³egie' ceO³es keÀece keÀjle nesles. ceecee JejsjkeÀj peJeU®e
jenele. l³eeb®³eekeÀ[s ceer DeveskeÀoe peele Demes. SkesÀ efoJeMeer ogHeejer ceeceebkeÀ[s ogiee&yeeF& Deeuesu³ee
Demeleevee efleLes l³eeb®eer DeeefCe cee Peer He´Lece ieeþ He[ueer. ceeceebveer DeeHeu³ee Keeme HeOoleerves l³eeb®³eeMeer
ceePee Heefj®e³e keÀ©ve efouee. l³ee Heefnu³ee Yesìerle®e ogiee&yeeF¥®eer oesve JewefMe<ìîes ceuee leerJe´lesves
peeCeJeueer. SkeÀ cnCepes l³ebe®ee yeesueC³ee®ee PeHeeìe Deeef Ce ogmejs cnCepes l³eeb®es mJe®í efvece&U, SKeeÐee
DeYe&keÀemeejKes efvejeieme nmet. l³ee Heefnu³ee Heefj®e³eeveblej ogiee&yeeF& DeOetveceOetve, yeN³ee®e efoJemeeb®³ee
Deblejeves HeCe meelel³eeves ceuee Yesìle jeefnu³ee. cegbyeF&®³ee efJeefMe<ì peerJevemej CeercegUs DeeefCe ceeP³eeceeies
Demeuesu³ee l³ee JesU®³ee efJeefJeOe J³eeHeebcegUs DeeJepet&ve l³eebvee YesìCes ceuee DeMeke̳e®e Demes. ceie
keÀOeerlejer ogiee&yeeF& OetcekesÀletmeejK³ee De®eevekeÀ ceeP³ee ¢ef<ìHeLeele ³esle. keÀOeer l³ee `mel³ekeÀLes'®³e e
Dee@efHeÀmeele Yesìle. keÀOeer l³ee meeefnl³e mebIeeleu³ee meeefnefl³ekeÀeb®³ee DeveewHe®eeefjkeÀ ieHHeebceO³es nefpejer
osle Demeleevee efomele. keÀOeer HeÀesì& efJeYeeieele SefMe³eeefìkeÀ uee³eye´jerceOetve mebO³eekeÀeUer ocetve Yeeietve
Iejer Hejlele evee Dee{Ule lej keÀOeer ®ekeÌkeÀ lesJne Deecner jenele neslees l³ee oeojceO³es®e kegÀCeelejer
Deepeejer J³ekeÌleeruee l³ee Yesìe³euee Deeuesu³ee meeHe[le. HeCe ogiee&yeeF& keÀOeerner Yesìesle, kegÀþsner Yesìesle,
YesìerceOeuee Kebef[le Peeuesuee Peeuesuee Oeeiee menpeHeCes pegUJetve IesTve l³ee ueies®e ieHHee ceeje³euee
meg©Jeele keÀjle.
®ewl³ev³eMeerue J³ekeÌleercelJe
ogiee&yeeF& YeeieJele ³ee®es ®ewlev³eMeerue J³ekeÌleerceÊJe nesles. ogiee&yeeF& cnCepes ceeUjeveeJej®es
Jeenles Jeejs. l³ee JeeN³ ee®ee DeKeb[ Jesie l³eeb®³ee Debieer Demes lemes®e l³eeleues ceeskeÀUs meUmeUles
®ewl³ev³ener l³eeb®³ee þe³eer Dee{Utve ³esF&. les Jeejs ceveeleueer meejer peUceìs Pee[tve ìekeÀer, Deele
meeþuesuee efvejeMes®ee HeeueeHee®eesUe G[Jetve ueeJeer DeeefCe DeeH eu³ee efvece&U mHeMee¥ves Je=Êeer Guueeefmele,
leep³eeleJeev³ee keÀjer. melele keÀe³e&J³eeHle Demeuesu³ee, neleer Iesleuesu³ee GÐeesieele DeekebÀþ yeg[euesu³ee,
l³ee efJeefMe<ì JesUer %eevee®es pes veJes oMe&ve Peeues Demesue l³eeves Debleyee&¿e Leje©ve ef veIeeuesu³ee ogiee&yeeF&
Heeefnu³ee keÀer mJele뮳ee efveefl³ee Glmeeneves ceerner lesJe{îee JesUeHegjleer keÀe nesF&vee, efJeue#eCe He´YeeefJele nesTve pee³e®eer. FlekeÀe
mHetÀefle&oe³ekeÀ menJeeme ceuee ogmeN³ee SkeÀe®e Þes<þ meeefnefl³ekeÀe®ee Jeeìuesuee Deens -YeeTmeensye
Keeb[skeÀj ³eeb®ee. ogiee&yeeF& DeeefCe YeeTmeensye Keeb[skeÀj ³ee GYe³eleebceO³es ceuee vesnceer®e kegÀþs lejer KetHe
meeOec³e& peeCeJele Deeues Deens. Deelee Jeeìles, peerJeveeJeÎue®ee DeHeej DeeMeeJeeo DeeefCe neleer Iesleuesu³ee
keÀeceeJej®eer Gob[ ÞeOoe ns®e les ³ee oesIeebceOeues meeOec³e& DemeeJes.
oeojuee meeefnefl³ekeÀeb®es cnCepes uesefKekeÀeb®es SkeÀ mebcesueve YejJeues. mebcesueveeuee
keÀesuneHetj®³ee [e@. megceleer #es$ecee[s ³ee DeO³e#e cnCetve Deeu³ee nesl³ee. keÀe³e&ke´Àcee®ee SketÀCe yeepe
®ew$eieewjer®³ee nUoerkegbÀkeÀJee®ee neslee. vesnceer®³ee He´Lesvegmeej mebcesueveele SkeÀ ®e®ee& Dee³eesefpele kesÀueer
nesleer. ®e®ex®ee efJe

Page 43

43peeCes, HeCe ³ee ®e®exle ogiee&yeeF¥vee menYeeieer keÀ©ve IesC³eele Deeues nesles DeeefCe menmee DeMee
keÀe³e&ke´Àceebvee ve peeCeeN³ee ogiee&yeeF& l³ee efoJeMeer Dee Jepet&ve Deeu³ee nesl³ee. DeeOeer®³ee keÀener JekeÌl³eebveer
keÀLeekeÀeobyeN³eeleu³ee efJeefMe<ì GleeN³eeb®es Jee®eve keÀ©ve meeefnl³eele Jee{le ®eeueuesu³ee DeMueerueles®es
oeKeues efoues, l³eecegUs Debie Meneju³eemeejKes oeKeJeues DeeefCe SkebÀojerle me eefnl³ee®³ee Deved He³ee&³eeves
meceepee®³ee YeefJeleJ³eeyeÎue ef®eblee J³ekeÌle kesÀueer.
efveYeea[ J³ekeÌleercelJe
ogiee&yeeF¥®³ee efveYeea[ JekeÌle=lJee®ee Demee®e DeeCeKeer SkeÀoe ceuee DevegYeJe Deeuesuee Deens l³ee
JesUer ceer cegbyeF&®³ee ©F&³ee keÀe@uespeceO³es ueskeÌ®ejj nesles. cejeþer efJeDeY³eemeceb[Uemeceesj J³eeK³eeve osC³eemeeþer ceer ogiee&yeeF¥vee yeesueeJeues. Deeceb$eCe mJeerkeÀe©ve l³ee
Deeu³ee. l³eeb®³ee YeeDemeleevee efJekeÀesj[s Dees{ues, l³eeb®³ee uesKeveeleu³ee iegUcegUerleHeCeeJej, efJemebieleerJej peer keÀþesj ìerke Àe kesÀueer les
meJe& SsketÀve l³ee ueneveMee DeY³eemeceb[Uele SkeÀoce efJeue#eCe leeCe efvecee&Ce Peeuee. meeefnl³e#es$eeleu³ee
meJe&®e veeceeJebleebyeÎue Deeoj yeeUieCeeN³ee, l³ee #es$eeleu³ee DeveskeÀ peefìue mecem³eebMeer vegkeÀl³ee kegÀþs
Heefjef®el e nesT ueeieuesu³ee yeer. S. ®³ee efJeÐeeL³ee¥vee Deved efJeÐeeefLe&veeRvee ns SkeÀ efJeMJe©HeoMe&ve®e Ie[le
nesles. leer keÀesJeUer, DeHeefjHekeÌJe cegues FlekeÀer Yeso©ve iesueer keÀer Yeeyemeu³eeveblej ®ene®³ee JesUe r vesnceer®³ee HeOoleervegmeej l³eeb®³eeMeer ieHHee ceejC³ee®ee, l³eebvee keÀener He´Mve
efJe®eejC³ee®ee SkeÀener efJeÐeeL³ee&uee efkeÀbJee efJeÐeeefLe&veeruee Oeerj Peeuee veener.
p³es<þ meeefnl³eerkeÀ
ogiee&yeeF¥®³ee meeefnl³eemebyebOeer Lees[ke̳eele keÀener meebieeJes Jee efueefnCes DeJeIe[ Deens. HeCe l³ee®es
keÀener þUkeÀ efJeMeskeÀeueeleerlelee. ogiee&yeeF¥®es keÀener DeHeJeeoelcekeÀ uesKeve mees[ues lej l³eeb ®³ee yengleskeÀ meJe& uesKevee®es
efJeHe´eefCeme=<ìerleerue jleer efkebÀJee Jeelmeu³e DeMee YeeJeveeb®es ef®e$eCe Demees, efkebÀJee Yeejleer³e ceveeJej melele
DeeHeuee þmee GceìJetve jeefnuesu³ee DeeefCe l³eecegUs®e DeeHeu³ee meecetefnkeÀ peeefCeJesle Decej nesTve
yemeuesu³ee ceneYeejleeleu³ee YeJ³e J³eefkeÌlejsKeeb®es DeeuesKeve Demees. ns efJeHeefjefcele legkeÀ[îeeMeer mebye bOe Demeuesues veenerle. Yetle, Jele&ceeve, YeefJe<³e ³ee meeN³eebletve DeletìHeCes
ieesJeu³ee iesuesu³ee peerJeveeMeer les keÀe³ece®es efveieef[le Peeuesues Deensle. l³eecegUs ³ee efJeogiee&yeeF¥®es uesKeve Jee®eleevee Jee®ekeÀeueener #eCecee$e keÀeUe®³ee HekeÀ[erletve megìu³eemeejKes Jeeìles.
Yetle-Jele&ceeve -YeefJe<³e ³ee eflevner keÀeueebletve SkeÀoce meueieHeCes meb®eej keÀjle Demeu³ee®eer efJeue#eCe
DevegYetleer l³eeuee ³esles. ³ee keÀeueeleerlelesves ogiee&yeeF¥®³ee uesKeveeuee SkeÀ JesieUs HeefjceeCe He´eHle keÀ©ve
efoues Deens.
Jee®evee®eer DeeJe[
ogiee&yeeF¥veer DeHeÀeì Jee®eues Deens ns meebiee³euee vekeÀes. ³ee l³eeb®³ee yengefJeOe Jee®eveeletve Oece&,
Fefleneme, keÀeJ³e, leÊJe%eeve, ueeskeÀJeeæ[ce³e FLeHeemetve lees HeewJ ee&l³e DeeefCe HeeefM®eceel³e DeveskeÀ Þes<þ
efJe®eejJebleeb®³ee Jew®eeefjkeÀ meeeefnl³eeHe³e¥le meejs keÀener ³esGÀve iesues Deens. ³ee meeN³eebletve ceeveJeer
peerJevee®ee pees DeesIe DeHe´eflenleHeCes Devegm³etle Deens l³ee®es cenÊJe ogiee&yeeF¥vee HeÀe j Jeeìles. DeMee
J³eemebieer J³ekeÌleeR®eeer ceves Heg{s kegÀþs lejer SkeÀe mee®³eele IeÆ yemetve peeleele. l³eeb®eer celes, l³eeb®esmunotes.in

Page 44

44ie´nDeeie´n HekeÌkesÀ nesleele. l³eeb®³eele SkeÀ `PeeuesHeCee'®ee DeefYeefveJesMe meb®ejlees. ogiee&yeeF&®³ee yeeyeleerle
Demes keÀOeer Ie[ues veener. l³ee®es keÀejCe, l³eeb®³eeceOeuee DeY³eemet mebMeesOekeÀeJej ceele keÀ©ve
l³ee®³eeleueer keÀefJecevee®eer jefmekeÀlee, keÀesJeUerkeÀ melele efìketÀve jeefnueer Deens. cnCetve®e ogiee&yeeF&
pegv³eeveJ³ee meJe& iees<ìerskeÀ[s le epesHeCeeves, mJeeieleMeerue ¢<ìerves yeIet MekeÀleele. ceie jWoeUkeÀjebmeejK³ee
SKeeÐee pegv³ee, peje og³³ece þjuesu³ee DeeefCe DeHesef#ele jeefnuesu³ee keÀJeeryeÎue®eer DeeHeueer DeeJe[ l³ee
efveëmebkeÀes®eHeCes yeesuetve oeKeJeleerue. DeeefCe `Jeo peeog ieeefjCeer lesJne Ieeleueerme HebgÀkeÀj keÀmeueer~ Deesmee[
ceeU ne meeje HegkeÀefJeleeHebkeÌleerJej ceeefce&keÀ Yee<³e keÀ©ve jboeUkeÀjeb®³ee ogboxJeer peer Jeveele Demeuesues keÀefJeles®es cenÊJe l³ee
DeeHeu³ee ceveeJej þmeJeleerue, lej keÀOeer ueWY³eebmeejK³ee Hebef[leer JeUCee®³ee keÀJeer®eener `Yes[e veecekeÀ
jc³e HeJe&leef®e ne ner vece&oemebgojer~ jc³e mLeeve Demes ogpes ve ve³eveer osKeer³eues YetJejer ~ ef®eÊeeveboo Oeewle
Oeewle efieefj®³ee Meb=ieebJejesveer Pejs~ Keeueer OeeJele ³esGveer IegceefJeleer ÞeerMebYeg®eer cebefojs' Demee MueeskeÀ Heeþ
cnCetve oeKeJetve DeeHeu³eeuee ®eefkeÀle keÀjleerue! p³ee ÞeOosves jepeJee[s, [e@. kesÀlekeÀj,
jepeejeceMe em$eer YeeieJele DeMee DeeojCeer³e HetJe&metjeRyeÎue l³ee yeesueleerue l³ee®e efpeJneȳeeves SKeeÐee
veJ³ee yeb[Keesj uesKekeÀ -keÀJeer®esner l³ee keÀewlegkeÀ keÀjleerue.
De<ìHewuet J³ekeÌleercelJe :
ogiee&yeeF¥®es DeeCeKeer SkeÀ J³eefkeÌleceÊJe DeYes D emeles. l³eele Lees[erMeer m$eer Demeles. Lees[emee
mebMeesOekeÀ Demelees. Lees[emee keÀJeer Demelees. l³eele Lees[erMeer m$eer Demeles. Lees[emee mebMeesOekeÀ Demelees.
Lees[emee keÀJeer Demelees. DeeefCe efYejefYejl³ee ®ecekeÀoej [esȳeebveer, DeKeb[ keg Àletnueeves meejer me=<ìer
efvejKeCeejs, leer Ëo³eeMeer keÀJeìeUt yeIeCeejs, Gb®eeJeuesu³ee neleeb®es SkeÀ ueneveies cetuener HeCe Demeles!
³ee meeN³eeb®ee SkeÀjme jebOee pesJne ogiee&yeeF¥®³ee þe³eer yesceeuetce Ie[uesu³ee He´l³e³eeuee ³eslees lesJne ce ve
®eefkeÀle nesTve peeles DeeefCe ogiee&yeeF& DeeHeu³eeuee yeN³ee®eMee keÀUtvener Hegvne DeeHeu³ee DeekeÀuevee®³ee
HeueerkeÀ[s®e jeefnu³ee Deensle Demes Jeeìt ueeieles. ³ee ve keÀUCeeN³ee ogiee&yeeF¥®³ee cevee®ee SKeeoe keÀesHeje
l³eeb®³ee SKeeÐee met$eye Oo Jeeke̳eeletve efomeuee ve efomeueemee Jeeìlees. GoenjCeeLe&, efvemeiee&®es He´sce
DeeHeu³ee þe³eer keÀmes efvecee&Ce Peeues ns meebieleevee l³ee cnCetve peeleele, `pes DeeHeues Demeles les Demes
DeeHeu³eekeÀ[s ®eeuele ³esles.' Oecee&®eer J³eeK³ee keÀjl eevee l³ee HeìkeÀve meebieleele, `keÀe©C³e efpeJeeuee
efYe[ues keÀer Oecee&®ee Giece neslees.' Þeerke=ÀieeY³eeuee HegÀìuesuee mJejeb®ee uemeuemelee keÀeWYe' DeMeer efJeue#eCe met®ekeÀ He ´eflecee l³ee JeeHe©ve peeleele
lej o´ewHeoer®³ee Jeemeveece³e, mebgoj, DemJeLe J³eefkeÌleceÊJee®es ef®e$e jsKeeìleevee jkeÌleeves ì®®e Ye©ve
jmejMeerle Peeuesu³ee efle®³ee ueeueyegbo ìHeesN³ee veKeeb®ee meboYe& Ðee³euee l³ee efJemejle veenerle.
iee{s DeY ³eeefmekeÀe
ogiee&yeeF¥®ee DeY³eeme, l³eeb®es mebMeesOeve, l³eeb®es ueefuele uesKeve ®eeuet Deens. l³eeb®eer peele
SkeÀeb[îee efMeuesoeje®eer Deens. DeY³eemee®es efJejepeJee[s, [e@. kesÀ lekeÀj, jepeejeceMeem$eer YeeieJele DeMee iee{îee HeCe keÀenerMee SkeÀejuesu³ee efJeÜeveebMeer
veeles meebieCeejs Deens. l³eecegUs®e keÀer keÀe³e, mecekeÀeueerve jepekeÀejCe, Jeeææ[ce³eerve Ieìvee, meceepekeÀejCe
³eebleu³ee leelkeÀeefueve He´Mveebyeeyele o giee&yeeF¥vee HeÀejmee jme vemelees. DeJeleerYesJeleer®³ee He´efmeOo
J³ekeÌleeRyeÎue®³ee Jeoblee, kegÀ®eeȳee, GþCeeN³ee ieHHee ³eeb®³ee efJejepekeÀejCeeleu³ee owvebefove IeìkeÀeb®ee keÀerme keÀe{Ces, Deboep e Jele&JeCes, ³ee®eer efkebÀJee l³ee®eer yeepet IesCes
³eele ogiee&yeeF& keÀOeer jcele Demeleerue Demes Jeeìle veener. DeeCeeryeeCeer®³ee keÀeUele uesKekeÀeb®³ee
mJeeleb$³ee®³ee yeentve l³ee þece GY³ee jeefnu³ee HeCe SjJner ogiee&yeeF¥®es ceve leelkeÀeefu ekeÀeHes#eemunotes.in

Page 45

45keÀeueeleerleeMeer DeefOekeÀ o={HeCes pe[uesues Demeles. ³ee®eer mee#e keÀOeer keÀOeer HeÀej ieceleeroe jerleerves Heìles.
SkeÀoe yebieeue®es megHe´efmeOo vesles yeeyet ef®eÊejbpeve oeme ³eeb®³eeJej DeekeÀeMeJeeCeermeeþer SkeÀ Yeeogiee&yee F¥vee le³eej keÀje³e®es nesles. l³eeJesUer l³eeb®³ee jepekeÀer³e keÀle&=lJeeJej yeesueC³eeSsJepeer l³eeb®³ee
`meeiejmebieerle' ³ee keÀeJ³eieb´LeeyeÎue DeeefCe l³eeletve He´keÀì nesCeeN³ee l³eeb®³ee keÀefJeceveeyeÎue ogiee&yeeF&
yeesueu³ee. ner iees<ì ceuee ceesþer DeLe&HetCe& Jeeìles.
meceejesHe
ogiee&yeeF& YeeieJele, p³es<þ uesefKekeÀe, meceepeMeem$ee®³ee DeY³eeefmekeÀe, efJe®eejJeble m$eerJeeoer
DeY³eeefmekeÀe cnCetve Heefjef®ele Deensle. peerJevee®³ee ceeiee&Jej®eer ner ef®ejHe´Jeeefmeveer Dee³eg<³eYej melele
®eeueuesueer®e Deens. ne He´Jeeme Depetvener mebHele veener. Jeeìs®ee MesJeì Depetvener ¢ef<ìHeLeele ³esle veener.
keÀoeef®ele ³ee Jeeìsuee MesJeì®e vemesue. HeCe ogiee&yeeF¥vee leer Yeerleer keÀOeer Yes[meeJele Demesue Demes Jeeìle
veener. p³ee Je eìsves l³ee efveIeeu³ee Deensle efle®³eeJej®ee He´Jeeme ne mJeleë®e mJeleë®es meeLe&keÀ Deens.
vegmel³ee l³ee®eeueC³eelener efJeue#eCe Deevebo Yejuesuee Deens. ³ee Jeeìsves peeleevee ogiee&yeeF& keÀOeer LekeÀle
Demeleerue. keÀOeer l³eeb®es Hee³e Ye©ve ³es le Demeleerue. keÀOeer Debieebieele MeerCe oeìle Demesue. keÀOeer `Hegjs
Peeues ns Deelee!' Demee #eefCekeÀ GÜsiener ceveeuee peeCeJele Demesue. HeCe Hegvne jml³ee®³ee keÀ[suee
Demeuesu³ee Pee[eJej®es SKeeos DeveesKes ieesefpejJeeCes HeeKe© MeerU Ieeueles, SKeeos jbieerle le=CeHegefce®ekeÀeJetve KegCeeJeles, SKeeos pegveeì He[kesÀ osTU meeo osles, DeeefCe meceesj®³ee ef#eeflepeeJej®eer
Deveblejbieer iebOeJe&veiejer lej SkeÀmeejKeer®e HeeueJele jenles. ceie ogiee&yeeF& Hegvne SkeÀoe Debieeleuee Mee rCe
PeìketÀve leeþ GY³ee jenleele DeeefCe veJ³ee Glmeeneves ®eeuee³euee ueeieleele. l³eeb®ee ne ef®ejHe´Jeeme
Demee®e melele ®eeuet jeneJee.
3.4 Ûo³eveeLe cebiesMekeÀj
Ûo³eveeLe cebiesMekeÀj -Heefj®e³e
pes<þ mebieerlekeÀej Ûo³eveeLe cebiesMekeÀj ³eeb® ee pevce 26 Dee@keÌìesyej, 1937 jespeer Peeuee.
l³eeb®es Je[erue Heb[erle oerveeveeLe cebiesMekeÀj ns Meem$eer³e iee³ekeÀ lemes®e veeìîe keÀueeJeble nesles. Ûo³eveeLe
cnCepes yeeU ³eeìesHeCe veeJe eves les megHeefjef®ele Deensle. les ®eej Jecee$e ueneveHeCeer Je[erueeb®³ee leeW[tve SskeÀuesu³ee ®eeueer l³eebveer Depetvener DeeþJeleele. DeceerjKeeB meensye
³eeb®³eekeÀ[tve l³eebveer Meem$eer³e mebieerlee®es efMe#eCe Iesleues. lemes®e Iejele ueueeoeroer, DeeMee ,G < e e ,c e e r v e e
³ee yeefnCeeR®ee DeeoMe& l³eeb®³eemeceesj neslee. DeMee ieeef³ekeÀe Demeuesu³ee yeefnCeeR®³ee mebmkeÀejele l³eeb®eer
pe[CeIe[Ce Peeueer nesleer. Iejele vesnceer ieeC³eeb®ee mejeJe keÀjleevee mebieerle efoioMe&keÀeb®es Iejele ³esCes -
peeCes, l³eeb® ³eeMeer nesle Demeuesueer ®e®ee& ³ee meJe& JeeleeJejCeele Ûo³eveeLe `yeeU' ceesþs nesle iesues.
mebieerlee®ee Demee mece=× Jeejmee ueeYeuesu³ee yeeU ³eeb®³eelener les iegCe ÒeYeeJeerHeCes efomet ueeieues. l³eeb®esner
mebieerleeJej Deleesveele Òesce Deens. mebieerle #es$eele l³eebveer DeveskeÀ Òe³eesie kesÀues DeeefCe les meJe& Òe³eesie
³eMemJeer þjues. SkeÀ Òe³eesieMeerue mebieerle -efoioMe&keÀ cnCetve l³eebveer Òeefme×er efceUefJeueer.
Meeblee MesUkesÀ ieerlekeÀej Je mebieerlekeÀej cnCetve Ûo³eveeLe ceb iesMekeÀj ef®e$eHeì ieeC³ee®³ee
jskeÀe@ef[biecegUs l³eeb®ee Heefj®e³e Peeuee. cnCepes®e mebieerle #es$eele HeÀejmes DevegYeJe vemeuesu³ee uesefKekesÀuee
³ee #es$eele Deevebooe³eerHeCes keÀece keÀjC³eeme ÒesjCee Ûo³eveeLe ³eeb®³eekeÀ[tve®e efceUeueer. SkeÀ menkeÀejer,
efce$e cnCetvener yeeU ³eeb®eer Meeblee MesUkesÀ ³eebvee vesnceer®e meeLe efceUeueer. yeeU ³eeb®³eekeÀ[tve DeveskeÀmunotes.in

Page 46

46iees<ìer uesefKekeÀe ³eebvee efMekeÀlee Deeues. Ûo³eveeLeebÒeceeCes cebiesMekeÀj kegÀìgyeer³eeb®ee menJeemener uesefKekeÀe
³eebvee ueeYeuee neslee. l³eecegUs cebiesMekeÀj kegÀìgbyeer³eebvee osKeerue l³eebvee peJeUtve DevegYeJelee Deeues. SKeeos
ieeCes le³eej keÀjle Demeleevee meJee¥®ee Demeuesuee menYeeie, l³eeb®ee Glmeen, Flejebvee ÒesjCee, Òeeslmeenve
osCeejs l³eeb®es J³eeqkeÌlec eÊJe, l³eeb®es keÀuesJej DemeCeejer Þe×e, keÀuesyejesyej ceeCemeebJej DemeCeejs Òesce,
l³eeb®eer DeeHeguekeÀer ³ee meJe& iees<ìeR®ee DevegYeJe uesefKekesÀves cebiesMekeÀj YeeJeb[ebmeesyele Iesleuee neslee. yeeU
³eeb®³eeÒeceeCes l³eeb®³ee YeeJeb[ebkeÀ[tvene r uesefKekesÀuee ÒesjCee efceUeueer nesleer. cebiesMekeÀj YeeJeb[ebMeer
uesefKekesÀ®es mvesne®es Iejiegleer mebyebOe efvecee&Ce Peeues nesles. l³eecegUs l³eeb®³eeyejesyej keÀece keÀjleevee les keÀece
keÀOeer l³eebvee keÀece Jeeìues®e veener. Gueì l³eeb®³ee yejesyej keÀece keÀjCes ne ceve Guneefmele keÀjCeeje
DevegYeJe uesefKekeÀe Iesle nesl³ee. `Je[erueOeejer ceeCemes' ³ee J³eeqkeÌleef®e$emebûenele Ûo³eveeLe cebiesMekeÀj
³eeb®³ee menJeemeele Meeblee MesUkesÀ ³eebvee l³eeb®es YeeJeuesues mJeYeeJe ef®e$e jsKee ìues Deens.
Ëo³eveeLe cebiesMekeÀj ³eeb®³eeMeer Yesì :
cebiesMekeÀj kegÀìgbye l³ee JesUer veevee ®eewkeÀeceO³es veevee MebkeÀjMesì ³eeb®³ee Jee[îeele
peUcepeu³eeJej jenele nesles. ef®e$eHeì efoioMe&keÀ efovekeÀj Heeìerue ³eeb®es efyeNne[ efleLes®e cee[e rJej nesles.
efovekeÀjjeJe lesJne DeeHeuee `jecejece HeeJnCeb' ne ef®e$eHeì keÀe{Ceej nesles. l³ee ef®e$eHeìe®eer ieeCeer
efueefnC³eemeeþer ceer l³eeb®³ee Iejer peele Demes. ueleeyeeF& DeeefCe l³eeb®eer kegÀìgbyeer³e ceb[Uer efleLes®e Keeueer
jenleele ns c euee ceenerle nesles. lesJne megOoe ueleeyeeF& HeÀej keÀe³e&J³eie´ Demele. l³eeletve JesU keÀe{tve
`jecejece JeeJnCeb' ®es mebieerle l³ee osCeej nesl³ee. HeCe ceuee l³ee efovekeÀjjeJeeb®³ee Iejer SkeÀoe®e, DeeefCe
l³eener Hee®eone efceefveìebHegjl³ee®e Yes ìu³ee. SjJner l³ee keÀOeer Yesìu³ee veenerle. l³eeb®eer OeekeÀìer YeeJeb[s
DeLee&le®e lesJne HeÀej íesìer DemeCeej. ceervee, DeeMee, GMeeUsle peele Demele. nsner ceuee Heg{s keÀUues. ³esJe{er iees<ì cee$ e Kejer keÀer ³eebleues kegÀCeer lejer
DeeHeu³eeuee efveoeve DeesPejles efomeeJes DeMeer ceveeletve HeÀej GlkebÀþe Jeeìle Demeleeveener l³ee JesUer ³ee
YeeJeb[eHewkeÀer kegÀCeeueener yeIeC³ee®eer mebOeer ceuee efceUeueer veener.
yeeUe®eer DeeefCe ceePeer Heefnueer Yesì ceesþîee ieceleeroej jerleerves Peeueer. leer cee$e ceuee mHe<ìHeCes
DeeþJeles. ner Yesì cegbyeF&®³ee `F&je@me' efLeSìjceO³es Peeueer. ceer lesJne efHeÀuce mesvmee@j yees[e&Jej nesles
DeeefCe cebiesMekeÀjeb®³ee `megjsue ef®e$e' ves keÀe{ues uee `ceeCemeeuee HebKe Demeleele' ne ef®e$eHeì mesvmee@j
nesC³eemeeþer Deece®³eekeÀ[s Deeuee neslee. l³ee efoJeMeer ef®e$eHeì yeIeCeeN³ee keÀefceìerJejerue meom³eeble ceer
nesles. ef®e$eHeì yeIetve Peeu³eeJej `F&je@me' efLeSìj®³ee Jej®³ee cepeu³eeJej ceO³e Yeeieer Demeuesu³ee
Jeleg&UekeÀej ie@uejer®³ee keÀþ[îeeuee jsuetve ceer DeeefCe yeeU yeesuele neslees. leer l³eeb®eer DeeefCe ceePeer
DeesUKe. ceer yengOee ef®e$eHeìeleu³ee ieeC³eebyeÎue yeesuele Demesve. ieeCeer Keeb[skeÀjebveer efueefnueer nesleer.
l³eeb®³ee ®eeueer ceerveeleeF¥veer efou³ee nesl³ee. l³eebleueer `³es peJeUer Ies' ³ee ieeC³ee®eer ®eeue ceuee HeÀej
DeeJe[ueer nesleer. yeeU lesJne HeÀejmes yeesueues veenerle. ceeP³ee O³eeveele jentve iesuee lees l³eeb®ee meeJeUe
me[HeeleU Gb®e yeebOee, ceesþe ues [esUs, Keeme cebiesMekeÀj JeUCee®eer efpeJeCeer DeeefCe YeesJeleer leUHele
Demeuesues `cebiesMekeÀj' ³ee veeJee®es Peieceieles Jeue³e.
ceve efceUeJet mJeYeeJe :
Ûo³eveeLe cebiesMekeÀj DeeefCe l³eeb®es meJe& YeeJeb[s ³eeb®ee ceveefceUeJet mJeYeeJe ceu ee YeeJeuee.
ef®e$eHeìe®³ee, ieeC³ee®³ee efveefceÊeeves l³eeb®ee mebHeke&À Jee{le iesuee. Hegvne yejer®e JeefoJeMeer oeoj®³ee Deece®³ee efyeNne[er yeeU De®eevekeÀ Deeues. l³eeb®³eeyejesyej nesles ie. je. keÀecele.
cebiesMekeÀjebve e `metveyeeF&' veecekeÀ ef®e$eHeì keÀe{e³e®ee neslee DeeefCe l³ee®eer ieeCeer ceer efueneJeerle DeMeermunotes.in

Page 47

47l³eeb®eer F®íe nesleer. l³ee efoJeMeerner yeeU HeÀejmes yeesueues veenerle. yeesueC³ee®es meJe& keÀece ie. je. keÀecele
³eebveer®e kesÀues. ogmeN³ee efoJ eMeer mebO³eekeÀeUer Hes[j jes[Jej Demeuesu³ee `He´YegkegbÀpe' ceOeu³ee
cebiesMekeÀjeb®³ee efveJeememLeeveer ceer peeJes Demes þjues DeeefCe ®ene IesTve yeeU Je keÀecele efveIetve iesues.
`metveyeeF&' ®es mebieerle megHe´efmeOo yebieeueer mebieerle efoio Me&keÀ meefueue ®eewOejer osCeej nesles. les
SsketÀve ceer ceveeletve Ieeye©ve iesues. cetU yebieeueer ieeCeer meefueueoe ceuee mecepeeJetve meebieCeej nesles,
l³eeb®³ee ®eeueer SskeÀJeCeej nesles DeeefCe l³ee ®eeueeRJej ceuee cejeþer ieeCeer efuene³e®eer nesleer. yebieeueer®ee
ceuee iebOe veJnlee. HeCe mJeleë ueleeyeeF&, meefueueoe DeeefCe Flej cebiesMekeÀj YeeJeb[s ³eebveer ceuee
He´eslmeenve efoues. l³ee JesUer®e mebieerle efoioMe&veele yeeUvee KetHe mej Deens ns ceeP³ee O³eeveele Deeues.
ieeCeer Peeueer . leer ceer kesÀueer cnCeC³eeHes#ee meieȳeeb®³ee menkeÀe³ee&ves DeeefCe GÊespeveeves les keÀece MesJeìeuee
iesues Demes cnCeCes®e JemlegefmLeleeruee DeefOekeÀ Oe©ve nesF&ue.
DeeHeguekeÀer efpeJneUe mJeYeeJe :
³ee ef®e$eHeìe®³ee keÀeUele SkeÀ Peeues. ce biesMekeÀj kegÀìbgye ceuee DeefOekeÀ peJeUtve yeIee³euee
efceUeues. l³eeb®³ee Iejiegleer DeveewHe®eeefjkeÀ JeeieC³ee®ee megKeo DevegYeJe Deeuee. meg©Jeeleeruee ceePes keÀece
mebHeues js mebHeues keÀer ceer efleLetve keÀe{lee Hee³e I³ee³e®eer . HeCe Heg{s e fleLes LeebyeeJesmes Jeeìt ueeieues. ieHHeeble,
keÀeveebJej He[CeeN³ee ieeC³eeble ceve jcele iesues. cegK³e cnCepes ner ceeCemes®e FlekeÀer ueesYemeJeeCeer nesleer keÀer
l³eeb®³ee mebieleerle JesU IeeueJeleevee ceuee Deevebo nesT ueeieuee neslee. leer SkeÀ eH e ´ o e r I e &D e M e e
efpeJneȳee®³ee mvesne®eer meg©Jeele nesleer. cee$e ns l³ee JesUer ceeP³ee O³eeveer Deeues veener.
`metveyeeF&' ef®e$eHeìeveblej nUtnUt DeeCeKeerner Flej ef®e$eHeìeb®eer ieeCeer cebiesMekeÀjebyejesyej ceer
keÀjle jeefnues. l³ee JesUer Yeeuepeer HeW{ejkeÀj ³eeb®³ee ef®e$eHeìebvee ueleeyeeF& `DeeveboIeve' ³ee veeJeeves
mebieerle osle nesl³ee. `ceesefnl³eeb®eer cebpegUe', `meeOeer ceeCemes', `cejeþe eflelegkeÀe cesUJeeJee', `leebye[er
ceeleer' Demes ef®e$eHeì SkeÀeceeietve SkeÀ nesle nesl es. l³eebleu³ee keÀener ef®e$eHeìeble SkeÀ SkeÀ, oesve oesve
ieeCeer ceer efueefnueer lej `cejeþe eflelegkeÀe cesUJeeJee'DeeefCe `leebye[er ceeleer' ³ee ef®e$eHeìebleueer meieUer®³ee
meieUer ieeCeer efueefnC³ee®eer mebOeer ceuee efceUeueer. l³eebleuee DeH eJeeo oesve ieeC³eeb®ee. `cejeþe eflelegkeÀe
cesUJeeJee' ³ee ef®e$eHeìeleues `DeKesj®ee ne leguee ob[Jele', DeeefCe `leebye[er ceeleer' ceOeues `³esie jecee®³ee
yeevee®ee'ner oesve ieeCeer yeeyeebveer -Yeeuepeer HeW{ejkeÀjebveer -efueefnueer nesleer.
cebiesMekeÀj kegÀìgbyeeleerue mebieerle menJeeme :
lees HeÀej Deeveboe®ee keÀeU neslee. ueleeyeeF& ®eeueer osle nesl³ee HeCe ceervee, GYeeJeb[s l³ee keÀeceele jceuesueer nesleer. l³ee efveefceÊeeves DeveskeÀ iees[ ®eeueer ueleeyeeF& le³e ej keÀjle nesl³ee.
Del³eble megjsue ieȳeebletve l³ee efleLeu³ee efleLes ieeFu³ee peeleevee ceuee SskeÀe³euee efceUle nesl³ee. SKeeos
ieeCes keÀmes le³eej nesles les ceer He´l³e#e yeIele nesles. meieȳeebvee newmesves, DeeJe[erves, menkeÀe³ee&ves keÀece
®eeueues nesles. ieeC³eele FlekesÀ jceuesues DeeefCe l³eemeeþer nesCeejs keÀ<ìner Deevebo©He ceeveCeejs Demes ogmejs
kegÀìgbye leesJej ceer keÀOeer Heeefnues®e veJnles. leMeer DeeOeerner ceer ef®e$eHeìebmeeþer ieeCeer efueefnueer nesleer. l³eeble
oÊee [eJepe skeÀj, Jemeble HeJeej, megOeerj HeÀ[kesÀ Demes veeceJeble DeeefCe He´efleYeeMeeueer keÀueekeÀj mebieerle
efoioMe&keÀ cnCetve ceuee ueeYeues nesles. HeCe lejerosKeerue efleLes yengOee SkeÀe®e J³ekeÌleeryejesyej DeeefCe
l³ee®³ee®e ceeie&oMe&veeKeeueer ceer i eeCeer efuenerle iesues. FLes cee$e Iejeleues meieUs®e ieeC³eeceO³es peeCekeÀej
DeeefCe l³ee efJeHe´l³eskeÀeuee keÀenerlejer veJeerve DeeþJee³e®es. He´l³es keÀeves keÀener lejer veJeerve meg®eJee³e®es.munotes.in

Page 48

48keÀeJ³e uesKeeb®eer ÒesjCee :
`leebye[er ceeleer' ef®e$eHeìele `DeHeCee& leHe keÀefjles keÀeveveer' Demes SkeÀ ieeCes Deens. l³ee®eer
®eeue ueleeyeeF¥veer DeeHeu³ee Deepeer®³ee leeW[tve SskeÀuesu³ee `kegÀþs legPes Heb®eHeleer oeefJe ies ceuee' ³ee
m$eerieerlee®³ee ®eeueer®eer Hegvej&®evee keÀ©ve yeebOeuesueer Deens, lej l³ee®e ef®e$eHeìeceOeues `pee pee
jeveer®³ee HeeKeje pee jb ceensje' ns ieeCes Demes®e l³eebveer DeeHeu³ee yeeUHeCeer KeeveosKeele DeepeesUe r
SskeÀuesu³ee `cesjs íuues pees Ietce ie³es {tb{ peceeoej' ³ee efnboer ueeskeÀieerlee®³ee ®eeueerJej kesÀues Deens. HeCe
ner cetU ieeCeer Iejele meieȳee YeeJeb[ebvee Heeþ nesleer. meieUspeCe leer ieeTve oeKeJeerle. ceie SkeÀe
ieeC³eeJej kegÀCeer Leeby ele vemes. SkeÀeletve ogmejs, ogmeN³eeletve eflemejs DeMeer ieeCeer meieȳeebveer cevemeeskeÌle
iee³e®eer Deved ceer leer SskeÀe³e®eer. HeÀej iebcele Jeeìs. `cejeþe eflelegkeÀe cesUJeeJee' ef®e$eHeìe®eer ieeCeer lej
FlekeÀer menpe DeeefCe nmeleKesUle nesTv e iesueer keÀer DeeHeCe keÀener keÀece keÀjlees Deenesle Demes cegUer ceuee
Jeeìues®e veener. ueleeyeeF¥veer DeefleMe³e iees[ ®eeueer efou³ee nesl³ee ns lej Peeues®e, HeCe l³eebveer
ceeP³eekeÀ[tve keÀecener HeÀej ®eebieu³ee jerleerves keÀ©ve Iesleues. ³ee JesUer yeeU melele DeJeleerYeesJeleer
Demee³e®es. ³ee ef®e$eHeìeleues MesJeì®es ieeCes `cejeþer HeeTue He[les He{s' ns Demetve les yejs®e ueebye Deens.
l³eeceO³es jeceoemeeb®ee SkeÀ MueeskeÀ nJee neslee. HeCe ieeC³eeleu³ee DeeMe³eeuee Deveg©He Demee vesce keÀe
MueeskeÀ ceuee DeeþJesvee. yeeU efceef’MeebleeyeeF&, legcner®e SkeÀ MueeskeÀ efuene Deelee.“
’ceer?“ ceer ®eefkeÀle nesTve efJe®eejues.
’nes. YegpebieHe´³eele Je=Êeele efuene. ueeskeÀebvee lees jeceoemeeb®³ee j®evesmeejKee mee OeejCe Jeeìuee
cnCepes Peeues! yeeU cnCeeues.
DeeefCe YegpebieHe´³eele Je=Êeele lees MueeskeÀ ceer efueefnuee. `cejeþe eflelegkeÀe cesUJeeJee' ns Deieoer
MegYeue#eCeer ef®e$e nesles. ieerlej®evee keÀjleevee FlekeÀe Deeveboe®ee DeeefCe ceveëHe´mevveles®ee keÀeU leesJej ceer
HeÀej keÌJeef®ele DevegYeJeuee neslee. ieeCeer keÀjC³eeHeemetve, ®eeueer ueeJeC³eeHeemetve, ieeCeer yemeJeC³eeHeemetve
lees `cesnyetye' mìgef[Deesleu³ee DeKesj®³ee OJeefvecegêCeeHe³e¥le meeje JesU keÀmee iesuee les keÀUues osKeerue
veener. ³ee®e ef®e$eHeìe®eer DeeCeKeer SkeÀ DeeþJeCe Deens. l³eele `Metj Deecner mejoej' Demes SkeÀ ieeCes
Deens DeeefCe les ieeCes yeeUveer ieeFues Deens. l³ee®eer ®eeue ®eebieueer Deens DeeefCe Iees[³eeb®³ee ìeHeeb®³ee
DeeJeeepee®ee l³eele megjsKe Deble&Y eJe kesÀuesuee Deens. ®eeue DeLee&le ueleeyeeF¥veer yeebOeueer nesleer. HeCe yeeU
efjnme&ue keÀjle Demeleevee l³eeb®³ee leeW[tve ieeCes DeefOekeÀ ®eebieues Jeeìe³e®es. SkeÀoe ceer cnìues,
’yeeU, ner ®eeue efkeÀleer ®eebieueer Jeeìles veener?“
’nes³e, ®e eieueer®e Deens. ne `nbmeOJeveer' jeie Deens MeebleeyeeF&. Deecneuee lees HeÀej DeeJe[lees.
legcner efooer®eb les ieeCeb SskeÀueb veener keÀe? `pee leesmes veener yeesuet keÀvnw³³ee'?“
’nes. SskeÀueb Deens vee! lesner HeÀej megboj ieeCeb Deens.“
’lees je ie`nbmeOJeveer'®e.“ yeeU cnCeeues, ’DeeefCe leer ®eeue cetU keÀesCel³ee ieeC³eeJe©ve
Iesleueer Deens, ceenerle Deens keÀe?“
Meem$eer³e mebieerlee®eer peeCe :
ceer Meem$eer³e mebieerle ³ee efJekeÀUle veJnles. ceie yeeUebveer ceuee cetU ieeCesner SskeÀJeues. `JeeleeefHe ieCeHeleeRr Yepesç nb' DeMeer leer
mebmke=Àle j®evee nesleer. yeeU®es ns SkeÀ ceesþs efJeueesYeveer³e mJeYeeJeJewefMe<ìîe Deens. SkeÀe ieeC³ee®³ee
meboYee&le les De veskeÀ ieeCeer, Meem$eer³e ef®epee SskeÀJeleerue. l³eeb®es jeie, leeue mecepeeJetve meebieleerue.munotes.in

Page 49

49l³eebleu³ee j®eves®³ee Kegy³ee oeKeJeleerue. DeÐeeHe l³eeb®³ee mebieerle efoioMe&veeKeeueer ceer ieeCeer efueefnueer
veJnleer. HeCe l³eebvee mebieerle efoioMe &veele jme Deens DeeefCe l³ee #es$eele l³eeb®ee DeefOekeÀejner Deens ns
ceeP³eemeejK³ee DeveefYe%e J³ekeÌleerueener l³eeb®³ee leeW[tve ieeCeer SskeÀleevee, l³eeyeÎue®eer ceeefnleer
l³eeb®³eekeÀ[tve mecepeeJetve Iesleevee peeCeJele nesles.
Ûo³eveeLe cebie sMekeÀjeb®es ( yeeU®³ee )mebieerleefMe#eCee®es Flej leHeMeerue ceuee keÀUt ueeieues.
Je[erue iesues l³eeJesUer yeeU®es Je³e pescelesce ®eej JeSskeÀuesu³ee ®eeueer, ef®epee l³eebvee ueKKe DeeþJele ele. DeceerjKeeb meensyeebmeejK³ee Þes<þ Meem$eer³e
iee³ekeÀe®ee ieb[e yeebOetve yeeUveer l³eeb®³eekeÀ[s DeveskeÀ JeDeceerjKeeb meeensyeebefJel³eebveer efkeÀleer Deved keÀesCekeÀesCel³ee He´keÀej®eer ieeCeer SskeÀuesueer Demeleerue ³ee®ee Deboepe keÀjCes DeJeIe[
Deens. Iejele efooer®³ee ieeC³eeb®³ee efjnme&ue®³ee efveefceÊeeves ef®e$eHeìme=<ìerleuesner DeveskeÀ L eesj efoioMe&keÀ
l³eebveer peJeUtve Heeefnuesues SskeÀuesues DemeCeej. Jeef[ueebkeÀ[tve veeìîemebieerle pemes HejbHejsves®e jkeÌleele
efYeveues lemes Go&t iePeue meejKes {bieoej mebieerleHe´keÀejner DeJeiele Peeues. iePeue ne keÀeJ³eHe´keÀej yeeUvee
GÊece ceenerle Deens FlekesÀ®e veener lej ceerj, oeie, ieeefueye, peewkeÀ ³eebmeejKes Leesj iePeuekeÀej l³eebveer
cegUeletve Jee®etve l³eeb®ee DeLe& mecepeeJetve Iesleuee Deens. l³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee Deens. ³eeKesjerpe
Hebpeeyeer, keÀeve[er, iegpejeleer ³ee YeemeJe& leHeMeerue DeLee&le ceuee SkeÀoce keÀUues Demes veener, HeCe yeeUyejesyej ieHHee ceejleevee, l³eeb®³ee
leeW[tve ieeCeer SskeÀleevee ³ee iees<ìeR®ee ceuee nUtnUt He´l³ e³e ³esT ueeieuee.
DeeefCe DeMeele®e keÀOeer lejer `efpeJeueiee' ns ieeCes Peeues. l³ee DeeOeer yeeUveer efnpe ceemìme&
Jne@Fmemeeþer ieeCeer kesÀueer nesleer. `®eeboCes efMebHeerle peemeer' ns l³eeb®es ieeCes DeeMeleeF&ves ieeFues nesles lej
`eflevner m eebpee meKes efceUeu³ee' ns ieeCes efooerves ieeFues nesles. l³eeb®³ee ³ee oesvner ®eeueer ueeskeÀebvee KetHe
DeeJe[u³ee nesl³ee. `efpeJeueiee' ns, ceuee Jeeìles, ceer yeeUyejesyej kesÀuesues Heefnues ieeCes. `ntB lees ie³eer'
DeMeer oerveeveeLeeb®³ee leeW [tve SskeÀuesueer SkeÀ ceejJee[er ®eerpe yeeU®³ee O³eeveele nesleer DeeefCe l³ee
ef®epesJej l³eebvee ieeCes keÀ©ve nJes nesles. SkeÀoe l³eebveer leer ®eerpe ceuee SskeÀJeueer DeeefCe ’³ee ef®epesJej
ieeCes pecesue keÀe?“ cnCetve efJe®eejues. Kejs lej l³ee ef®epesJej yeeUveer ogmeN³ee SkeÀe ieerlekeÀejekeÀ[tve
DeeOeer ieeCes efuentve Iesleues nesles HeCe l³eebvee mJeleëuee les efJeMesHegvne ieeCes efueefnC³ee®eer met®evee kesÀueer. ceuee ceesþs DeJeIe[ Jeeìues. ceer yeeUvee cnìues,
’l³ee Heefnu³ee ieerlekeÀejebvee jeie veener keÀe ³ee³e®ee?“
yeeU nmetve cnCeeues, ’les jeieeJeCeej veenerle, l³eebvee legce®eb veeJener ceer meebefieleueb³e!“
DeeefCe ceer ieeCes efueefnues. `efpeJeueiee jeefnues js otj Iej ceePes 'D e m e sl e si e e C e sl e ³ e e jP e e u e s .
ieerlee®eer DemleeF& DeeefCe Deblejs ®eeueer®³ee efnMesyeeves j®evesuee lemes keÀþerCe veJnles. les efuentve Peeues. HeCe
`ntb lees ie³eer' ³ee meg©Jeeleer®³ee Jepeveeuee®e ceuee Meyo meg®esvee. keÀece De[ues. De[ues cnCep es ®eebieues®e
De[ues. MesJeìer yeeU cnCeeues -
’MeebleeyeeF&, SkeÀ meg®eJet keÀe? FLeb `efpeJeueiee' ne Meyo keÀmee Jeeìsue?“
mebieerlekeÀej Ûo³eveeLe cebiesMekeÀj :
ceuee lees Meyo SkeÀoce DeeJe[uee. l³ee SkeÀe Meyoeves Heg{®³ee meieȳee ieeC³eeuee S keÀ JesieUs
DeLe&HeefjceeCe, SkeÀ JesieUe GþeJe efceUeuee. ieeCes DeeMeleeF&ves ieeF&ues. yeeUyejesyej kesÀuesueer ceePeer leer
Heefnueer®e ieerlej®evee. leer ueeskeÀebvee HeÀej DeeJe[ueer. ³ee ieeC³ee®ee jeie `Þeerieewjer' Demeu³ee®es yeeUveermunotes.in

Page 50

50ceuee meebe fieleues. ieeC³eele l³eebveer Lees[er mejiece ìekeÀueer Deens leerner meJee¥®³ee Hemebleeruee Glejueer. ns
ieeCes yemele nesles lesJne SkeÀ iees<ì ceuee peeCeJeueer. yeeU®³ee ®eeueer DeJeIe[ Demeleele. leMee keÀener
Deieoer meesH³ee DeeefCe iees[ ®eeueerne r l³eebveer yeebOeu³ee Deensle. veener Demes veener. HeCe SketÀCe mJejj®evee
DeJeIe[, ®eìkeÀve DeekeÀueve ve nesCeejer DeeefCe DeefleMe³e jmeefmeOo Je meceLe& ieU³eebvee®e HesueCeejer. ³ee
meboYee&le KetHe veblej®³ee keÀeUeleueer SkeÀ iees<ì ceuee DeeþJele s. Deejleer He´Yet ³eeb®³ee `iesues Ðee³e®es jentve
legPes ve#e$eeb®es osCes' ³ee ieeC³ee®es OJeefvecegêCe efnpe ceemìme& Jne@Fme®³ee mìgef[Deesle ®eeueues nesles.
mebieerle efoioMe&ve yeeU®es nesles DeeefCe ieeef³ekeÀe nesl³ee DeeMeeleeF&. ceer l³ee Jes Uer mìgef[Deesle nesles.
Deejleer He´Yetb®³ee ieeC³eele SkeÀ DeesU nesleer, `Deeuees neslees legP³eekeÀ[s keÀener MJeemeebmeeþer HeÀkeÌle' l³ee
DeesUer®eer efjnme&ue keÀjleevee DeeMeeleeF& efJeveesoeves cnCeeu³ee,
’Deece®³ee yeeU®³ee ieȳeeletve keÀe{l eevee ner®e DeesU l³eeuee meebieeJeerMeer Jeeìles. DeMee
DeJeIe[ ®eeueer keÀjlees keÀer ieeCeejebvee cnCee³e®eer JesU ³esles, `Deeues nesles legP³eekeÀ[s oesve MJeemeebmeeþer
HeÀkeÌle'. yeeyee, peje MJeeme I³ee³euee Lees[e DeJekeÀeMe þsJe!“
DeHeejkeÀ<ì k eÀjC³ee®eer Je=Êeer :
yeeU®³ee mebieerle efoioMe&veeKeeueer ceer SkeÀe ef®e$eHeìe®eer ieeCeer efueefnueer. ef®e$eHeìe®es veeJe
`HeJeveekeÀeþ®ee OeeW[er.' SJnevee yeeU®eer keÀece keÀjC³ee®eer HeOole ceuee Lees[erHeÀej ceeefnle Peeueer nesleer.
`He´Yegkeb Àpe' ceOeu³ee l³eeb®³ee Iejer pesJeC³ee®³ee Keesueeruee ueeietve DeeCeKeer SkeÀ ueneveMeer Keesueer Deens.
leer mebieerlee®eer, mJejj®eves®eer, efjnme&ue®eer, efj³eepe keÀjC³ee®eer, leeueerce osC³ee®eer, Lees[ke̳eele leer
yeeU®eer Keesueer. efleLes yemet ve efooer, GoeKeJele Deensle, DeeefCe efooer ieele Deensle efkebÀJee GHeeefnuesues [esȳeebmeceesj ³esles. ceePeer yeeUyejesyej®ee r yengleskeÀ ieeCeer ceer l³ee®e Keesueerle yemetve kesÀueer.
ef®e$eHeìeb®eer ieeCeer, OJeefvecegefêkeÀebmeeþer kesÀuesueer ieeCeer, keÀesUerieerles, ieCeHeleer®eer ieeCeer efleLes®e Peeueer.
ceeF&, ceerveeleeF&, GDeensle, leemeeleemeeves ®ene ³esle Deens, ceO³es®e kegÀCeer efce$eceb[Uer Deeueer lej keÀece yeepetuee jentve ieHHee
DeeefCe nem³eefJeveeso ®eeuele Deens Demes l³ee Keesueerle IeeueJeuesues Deev eboe®es leemevedleeme DeeþJeleele.
yeeU®³ee l³ee Keesueerle DevetHe peueesìeb®³ee leeW[tve ceer oesve iePeue SskeÀues nesles. l³eeb®eer Heg{s Helveer
Peeuesueer meesveeueer mesþ ner yeeU®eer efMe<³ee. leer efve³eceeves ³esTve yeeUkeÀ[s ieeCes efMekeÀle De mes. DeeHeu³ee
DeveskeÀ ieerleeb®³ee mJejj®evee yeeUveer efleLes®e kesÀu³ee. ieeefueye, ceerje, %eevesMJej ³eeb®³ee ieerleebvee efleLes®e
®eeueer ueeJeu³ee. DeeefCe l³ee le³eej nesle Demelee yeeU®³ee leeW[tve cevemeeskeÌle SskeÀe³eueener efceUeu³ee.
mebieerle HejbHejs®ee Jeejmee :
yeeU ³eebvee l³eeb®³ee Je[erueebkeÀ[tve mebieerlee®ee Jeejmee ueeYeuee neslee. keÀOeer uenj Deeueer lej
nele®es keÀece yeepetuee þsJetve yeeU cnCee³e®es, ’Leebyee. SkeÀ JesieUer megjsKe ®eerpe DeeþJeueer Deens. ieeJeerMeer
Jeeìles. SskeÀe.“ DeeefCe ceie les leer ®eerpe ieeTve oeKeJele. YeesJeleeueer peceuesueer ceg[Uer leuueerve nesTve
ieeCes SskeÀle jenele. l³ee Keesueerleu³ee JeeleeJejCeeleerue DeCetDeCetves DeMeer efkeÀleer ieeCeeer SskeÀueer
Demeleerue. mJeleëceO³es meecee Jetve Iesleueer Demeleerue. Keesueerleues JeeleeJejCe HeÀej íeve Deens. oejeletve
Deele HeeTue ìekeÀlee®e meceesj efYebleerJej efJeJeskeÀeveboeb®ee HeÀesìes efomelees. ceerjs®ee íesìe HegleUe vepejsle
Yejlees. [eJ³ee nelee®³ee efYebleeruee ìsketÀve þsJeue sues yeeyeeb®es oerveeveeLeeb®es -lebyeesjs, GpeJeerkeÀ[s efYebleeruee
ueeJeuesu³ee íesìîee Deueceejerle yeeU®³ee DeeJe[er®³ee efveJe[keÀ keÀeJ³eieb´Lee®ee íesìe mebie´n, l³eeb®e
efYebleerJej yeeyeeb®ee megboj HeÀesìes DeeefCe efleLes ieeefue®³eeJej Heg{îe ele Hesìer IesTve yemeuesues yeeU.munotes.in

Page 51

51meeLeeruee l³eeb®es DeveskeÀ JeceOetve ceOetve nJee®e. uenj ueeieueer, keÀeceeve ceve íeve jbieues lej leer jbiele Jee{JeC³eemeeþer Heeve. DeMee
l³ee efþkeÀeCeer yemetve SskeÀuesueer efkeÀleer ieeCeer, ceejuesu³ee ieHHee DeeefCe kesÀuesue keÀece ceuee DeeþJeles. les
metj, lees nem³eeefJeveeso ceveele peeiee neslees DeeefCe Deelee les efoJeme iesues cnCetve ngjntjner Jeeìles.
`HeJevee keÀeþ®ee OeeW[er' ³ee ef®e$eHeìemeeþer yeeUveer SkeÀ megboj ®eeue keÀe{tve leer ceuee efoueer.
ceerjeyeeF&®³ee SkeÀe ieeC³ee®eer leer ®eeue nesleer. ieeC³ee®es Meyo nesles, `meeJejs ceQ lees peeieer meejs meejs
mees³es' ®eeue HeÀej iees[ nesleer. ef®e$eHe ìeleu³ee SkeÀe YetHeeUermeeþer l³ee ®eeueerJej ieeCes efuene³e®es nesles.
Kejs lej Deelee ®eeueerJej ieeCeer efueefnC³ee®ee Lees[eyengle mejeJe ceuee Peeuee neslee. HeCe keÀe³e Demesue le
Demees, ³ee efJeefMe<ì ®eeueerJej ®eebieues Meyo ceuee ìekeÀlee®e ³esF&veele. ®eej Hee®e efoJeme ceer l³ee
®eeueerMeer KetHe PeìeHeì kesÀueer DeeefCe MesJeìer ns keÀece DeeHeu³ee neletve nesCeej veener ³ee efveCe&³eeJej
Deeues. yeeUvee ceer lemes meebefieleues. les nmeues DeeefCe cnCeeues,
’þerkeÀ Deens. legcneuee meg ®esue lemeb ieeCeb legcner efuene. ceer ®eeue osF&ve.“
’HeCe yeeU,“ ceer cnìues, ’®eeue HeÀej iees[ Deens nes. efle®ee ceesn megìle veener.“
yeeU Hegvne nmet ueeieues. ceie les cnCeeues,
’DeeHeCe Demeb keÀ©. legcner Heeefnpes l³ee Jepevee®eb ieeCeb efu ene. ceer leer cetU®eer ®eeue l³ee
ieeC³eele peje HesÀjHeÀej keÀ©ve yejesyej JeeHejerve. þerkeÀ Deens?“
ne JesUHeeJeslees cebiesMekeÀj ceb[UeRMeer ceePes ®eebieues mvesne®es, Iejiegleer mebyebOe efvecee&Ce Peeues
nesles. l³eecegUs®e l³eeb®³eekeÀ[®es ke Àece ceuee keÀOeer keÀece Jeeìues veener, efkebÀJee l³ee®es keÀOeer ceeP³eeJej
o[HeCener Deeues veener. Gueì efleLeues keÀece ne SkeÀ ceve Guneefmele keÀjCeeje Demee DevegYeJe Jeeìe³e®ee.
ceePee mebkeÀes®e nuekesÀ nuekesÀ ceeJeUuee. ceer ieHHeeble, nmeC³e eyeesueC³eele, LeÆeefJeveesoele meeceerue
nesT ueeieues. DeeefCe ceie ³ee Ieje®eer DeHeu³eeuee DeefOekeÀ peJeUtve DeesUKe nesle Deens, Ieje®es DeeefCe
DeLee&le Iejeleu³ee ceb[UeR®esner mJeYeeJeefJeMesefveoMe&veeuee ³esT ueeieues.
mebieerle SkeÀ owJele :
mebieerle ns ³ee Iejeleues DeeÐe owJele. ogmejs owJele ÞeercebiesMe. eflemejs owJele yeeyeeoerveeveeLe. leer
meJe& cegueebvee mHetÀleer& osCeejer Deo=M³e HeCe ®ewlev³ece³e MekeÌleer. cee $e ³ee Iejele vegmeles ieeCes veJnles. FLes
meeefnl³eHe´sce, keÀueeHe´sce nesles. ef®e$eHeìme=<ìerleu³ee Leesj keÀueeJebleebHes#eener FLes meeefnefl³ekeÀeb®eer, keÀJeeR®eer
peemle keÀoj kesÀueer peeF&. iees. veer. oeb[skeÀj, yeeyeemeensye Hegjbojs ns ef peJneȳee®es keÀewìgbefyekeÀ mvesner
nesles. l³eeb®³ee Yesìer FLes JeejbJeej Jne³e®³ee. MebkeÀj JewÐe ³esle. efnboerleues He´efmeOo ieerlekeÀej cepe©n
megbueleeveHegjer ns SkeÀ Demes®e peJeU®es efce$e. cepe©n meensye efleLes Yesìe³e®es. Hebef[le vejbsê M ecee& ns
DeeCeKeer SkeÀ DeeojCeer³e Je efHe´³e mvesner. cegues l³eebvee `HeHeepeer' cnCele. ³ee Iejebleu³ee ceeCemeebvee
meeefnl³ee®eer DeeJe[ nesleer. keÀeJ³ee®eer ®eebieueer peeCe DeeefCe Deveesveele iees[er nesleer. efMeJeepeer cenejepe,
meceLe& jeceoe me, jece ieCesMe ie[keÀjer, mJeeleb$³eJeerj meeJejkeÀj, YeeTmeensye Keeb[skeÀj ³eeb®³eeefJemeJe& cebiesMekeÀj YeeJeb[ebvee He´sce DeeefCe Deeoj Jeeìs. meeJejkeÀj, Keeb[skeÀj ³eeb®³eeMeer ueleeyeeF¥®ee
yeeueJe³eeHeemetve mebHeke&À Deeuesuee. keÀesun eHetj ³esLeerue efveJeemeecegUs efJevee³ekeÀeb®³ee `He´HegÀuue' kebÀHeveerMeer
mebyebefOele Demeuesues Keeb[skeÀj Iejeleu³ee Jeef[ueOeeN³ee ceeCemeebHe´ceeCes®e ³ee cegueebvee peJeU®es Jeeìle.
SkeÀoe Deepeejele Keeb[skeÀj ³ee Iejele®e HebOejeJeerme efoJeme cegkeÌkeÀeceeuee ³esTve jeefnues nesles.
meeJejkeÀjeb®ee GuuesKe ueleeyeeF& efpeJneȳeeves `leel³ee' Demee keÀjle lej Keeb[skeÀjebvee l³ee `YeeT'munotes.in

Page 52

52cnCetve mebyeesOele. efMeJeepeer cenejepeebyeÎue Devev³emeeOeejCe YeefkeÌleYeeJe, keÀ[Jeer efnboglJeefve<ìe, GlkeÀì
osMeHe´erleer ner ³ee YeeJeb[eb®eer DeeCeKeer GuuesKeveer³e JewefMe<ìîes. nUtnUt ceuee peeCeJet ueeieues keÀer
meeefnl³ee®eer DeeefCe keÀeJ³ee®eer DeeJe[ nener ceuee ³ee IejeMeer pees[Ceeje SkeÀ ogJee Deens. ie[keÀjer ceePes,
ceeP³ee efHe{er®es D eeJe[les owJele. ueleeyeeF¥vee DeeefCe l³eeb®³ee meJe& YeeJeb[ebvee ie[keÀN³eeb®eer keÀeJ³eveeìkesÀ
leeW[Heeþ. `HegC³eHe´YeeJe,' `jepemebv³eeme,' `YeeJeyebOeve' ³ee veeìkeÀebleues DeveskeÀ mebJeeo, keÀesìîee
meeN³eeb®³ee efpeYesJej KesUle. l³eeuee cee F&-ueleeyeeF¥®³ee DeeF&osKeerue DeHeJeeo veJnl³ee. peyej
Heeþeblej, met#ce Je ®eesKeboU jefmekeÀlee, ceeefce&keÀ efJeveesoyegOoer ns iegCe meJee¥®³ee®e þe³eer keÀceer DeefOekeÀ
He´ceeCeele nesles. cegK³e cnCepes ieeC³eeFlekesÀ®e ieHHee ceejCes, YejHetj n meCesner meeN³eebvee efHe´³e. DeMee ³ee
nmel³eeKesUl³ee, He´mevve, efJeveesoHe´sceer DeeefCe mebieerleeves Yeejuesu³ee Iejele ceePee peerJe keÀOeer DeeefCe
keÀmee iegblele iesuee les ceePes ceueener Gceieues veener.
meeefnl³eeJejerue Òesce :
³ee meeN ³eeble meeefnl³eHe´sce ns yeeU®³ee DeeefCe ceeP³ee mvesneuee SkeÀ efJeMesyeeU®eer DeefYe©®eer veJ³eekeÀ[s PegkeÀCeejer DeeefCe mJeeieleMeerue Deens Demee ceuee He´l³e³e ³esT ueeieuee.
Jee®evee®eer DeeJe[ Iejele leMeer meeN³eebvee®e nesl eer. HeCe l³eeyeÎue®eer efveefM®ele celes, Deeie´n, l³eeyeÎue
®e®ee& keÀjC³ee®es Deewlmegke̳e yeeUceO³es DeefOekeÀ He´ceeCeele nesles. cejeþer meeefnl³eeleues veJes meceLe&
uesKekeÀ, veJes He´Jeen, l³eele nesCeejs veJeveJes He´³eesie ³eeefJel³eeb®³ee þe³eer Dee{Utve ³esF&. keÀeJ³ee®eer yeeUvee efJeue#eCe Dees{ nesleer. efnboer DeeefCe Got& keÀJeer l³eebveer
yejs®e DeeefCe met#ce peeCekeÀejerves Jee®euesues DemeeJesle Demes l³eeb®³ee yeesueC³eeJe©ve Jeeì e³e®es. cejeþer®³ee
meboYee&le meebiee³e®es lej kesÀMeJemegle, ieesefJeboeie´pe, yeeuekeÀJeeRHeemetve lees mecekeÀeueerve keÀjboerkeÀj, megJex,
ie´sme, ceneveesj, Deejleer He´YetbHe³e¥le l³eeb®es keÀeJ³ee®es Jee®eve ®eewHesÀj nesles. SketÀCe cejeþer meeefn l³eeleues veJes
®ewlev³eHe´Jeen les GlkeÀì kegÀletnueeves v³eeneUle nesles. yeeU®es Jee®evener KetHe Demes. `ceewpe,'
`ce@pesefmìkeÀ' ³eeb®³ee efiejieeJeeleu³ee Dee@efHeÀmeeble les DeOetveceOetve HesÀjer ceejle DeeefCe DeveskeÀ veJeer HegmlekesÀ
Kejsoer ke À©ve IesTve ³esle. peer. S. kegÀuekeÀCeea, leW[guekeÀj, oUJeer, HeeveJeuekeÀj ns l³ee keÀeUele
ieepele Demeuesues uesKekeÀ. l³eeb®es meeefnl³e yeeU He´³elveHetJe&keÀ efceUJetve Jee®ele. Deejleer He´Yet ns l³eebvee
keÀJeer cnCetve HeÀej efHe´³e nesles leme e ef®eb. $³eb. KeeveesuekeÀj ne veeìkeÀkeÀej, keÀeobyejerkeÀej cnCetve
kegÀletnuee®ee DeeefCe ef®eblevee®ee efJemeeefnl³eeefJeDeeJe[ Deens. yeeUveener leer newme nesleer. lesJne ceer Iejer iesues DeeefCe yeeU Yesìues lej ueies®e DeeHeCe veJes
keÀe³e Jee®eues les les meebiele. l³eeJej ®e®ee& keÀjle. DeeJe[erefveJe[er, DevegketÀue He´efl eketÀue celes Deeie´neves
J³ekeÌle keÀjle.
Demes Jeeæ[ce³eerve meboYee¥veer jbpekeÀ Peeuesues yeeUyejesyej®es efkeÀleer lejer mebJeeo ceuee
DeeþJeleele. ie[keÀjer ns Deece®es oesIeeb®esner owJele. `jepemebv³eeme' ceOeueer oerveeveeLeebveer ieeFuesueer i eerles
ceeP³ee Deeie´neJe©ve yeeUveer ceuee ieeTve oeKeJeeJeerle. ie[keÀN³eeb®es DeveskeÀ efJeveeso SkeÀceskeÀebvee meebiele
Deecner l³eebleueer iebcele Hegvne Hegvne DevegYeJele Demet. iees. veer. oeb[skeÀj ³eeb®eer efMeJeMeenerJejerue
keÀeobyejerceeuee l ³ee megceejeuee He´keÀeefMele nesle nesleer. yeeUvee l³eeleueer `Pegbpeejcee®eer' keÀeobyejer HeÀej
DeeJe[ueer. ceer leer Jee®euesueer veJnleer. yeeUveer ceuee leer efoueer. DeeJepe&tve Jee®ee³euee meebefieleueer.
`Depeiej' ner KeeveesuekeÀjeb®eer keÀeobye jer He´efmeOo Peeueer. efle®³eele Demeuesu³ee efJeefMe<ì He´mebieeyeÎue,
JeCe&veebyeÎue efle®³eeJej ìerkesÀ®eer Pees[ Gþueer. l³ee ìerkesÀves yeeU DemJemLe Peeues. SkeÀoe l³ee
keÀeobyejerefJe

Page 53

53Demes DeeHeCe Jee®euesu³ee meeefnl³eeyeÎue yeeU melele yeesuele. leer l³eeb®eer HeÀej ceesþer
ceeveefmekeÀ iejpe Je YetkeÀ Demes. peer. Sb. ®³ee keÀLee l³eebveer Deieoer meg©JeeleerHeemetve Jee®eu³ee nesl³ee.
l³eeJej les ceeefce&keÀ Yee<³e keÀjle. pegves keÀ Jeer, uesKekeÀ l³eeb®³ee DeeJe[er®es nesles, HeCe veJes uesKekeÀ. keÀJeer,
veeìkeÀkeÀej, meeefnl³eeleues veJeerve DeefJeJee*ce³eeleerue veJeveJ³ee IeìveebyeÎuener l³eebvee GceeUe Demes. cegK³e c nCepes MueerueDeMueerueles®³ee
meebkesÀeflekeÀ keÀuHevee, HeejbHeefjkeÀ keÀce&þ veweflekeÀlee ³eebvee menpe yeepetuee mee©ve, DeefleMe³e efvece&U,
menevegYetefleHetCe& o=ef<ìkeÀesve yeeUietve veJ³ee meeefnl³eeMeer les menpe mecejme nesle.
veeefJeC³ee®eer Dees{ :
yeeUyejesyej ceer KetHe®e keÀece kesÀues. Deecner meieUs®e lesJne veJ³ee keÀuHeveebveer, veJ³ee Dees{erves,
veJ³ee Glmeeneves Yee©Jetve iesuees neslees. l³ee JesUer ceer peer ieeCeer kesÀueer l³eeble l³ee meeN³eeb®es He´efleefyebye
Gceìues Deens Demes ceuee Jeeìles. yeeUceOeu³ee keÀueeJeblee®³ee me=peveMekeÌleeruee lesJne yenj Deeuee neslee.
l³ee®e megceejeuee l³eebveer `ner Jeeì ogj peeles' `peeF&ve efJe®eeefjle jeveHegÀuee,' `ns M³ecemegboj ceveceesnvee'
ner ceePeer ieeCeer mJejyeOo kesÀueer. l³eebHewkeÀer Heefnueer oesve ieerles lej keÀefJelee cnCetve®e `mel³ekeÀLes'le Deeueer
nesleer. yeeUveer l³ee keÀefJelee Jee®eu³ee nesl³ee. les ceuee cnCeeues,
’MeebleeyeeF&, ner ieerles®e Deensle. ceer l³eebvee ®eeueer ueeJelees.“ `ner Jeeì otj peeles' ner
iePeue®³ee Jepeveele efueefnuesueer keÀefJelee Deens. yeeUveer efleuee ®eeue ueeJeueer DeeefCe leer ceuee SskeÀJeueer.
ceer yeg®ekeÀȳeele He[ues. Kejs cnCepes leer ®eeue ceuee DeeJe[ueer®e veener. keÀUueer veener Demes cnCeeJes nJes
lej. ceer ®ee®ejle yeeUvee lemes meebefieleuesner. HeCe DeeHeu³ee mJejj®evesyeÎue les cee$e efveëMebkeÀ nesles. peje
nmetve les ceuee cnCeeues,
’®eeue ®eebieueer Deens. ueeskeÀebvee DeeJe[sue legcner yeIee.“
SkesÀ efoJeMeer De®eevekeÀ ceuee mee#eelkeÀej Peeuee. ®eeue K ejesKej ®eebieueer Deens. yeeU®³ee
DeveskeÀ ®eeueeRyeÎue®ee ne ceePee DevegYeJe Deens. meg©Jeeleeruee l³ee SskeÀCeejeuee peje efJe®ekeÀJeleele.
DeeHeCe vesnceer pes SskeÀlees l³eeHes#ee ns keÀener JesieUs®e Deens Demes Jeeìles. DeveskeÀoe lej l³ee ®eeueer DeeOeer
DeeJe[le®e veenerle. HeCe ceie l³ee nuekesÀ nuekesÀ ceveele cegje³euee ueeieleele. iegHle efueHeerleueer De#ejs
He´keÀì JneJeerle leMee Deblejbieele Gceìleele DeeefCe ceie DeeHeueer FlekeÀer HekeÀ[ Iesleele keÀer mees[le®e
veenerle. yeeUveer kesÀu esu³ee mJejj®evee DeJeIe[ Demeleele Demes yeN³ee®e peCeeb®es cele Deens. HeCe ceuee
Jeeìles, DeJeIe[HeCeeHes#ee l³ee ®eeueerle DeeCeKeer keÀenerlejer Demeles. ³ee mJejj®eveebvee DeeHeCener meeceesjs
peeJes ueeieles. HetJe&ie´njefnle ¢<ìerves l³eeb®³eekeÀ [s yeIeeJes ueeieles. l³ee j®evee DeeHeu³eekeÀ[tve keÀener
He´eflemeeo ceeiele Demeleele, DeeefCe lees He´eflemeeo DeeHeCe osT MekeÀuees veener lej l³ee DeeHeu³eeuee
efYe[le veenerle. DeeHeu³eeMeer peJeUerkeÀ meeOele veenerle. ceuee Jeeìles ns yeeU®³ee He´efleYes®es JewefMe<ìîe
Deens. ceve o®ekeÀJetve mees[Ceejer DeveHesef#elelee, meenmeer He´³eesieMeeruelee, veJ³ee JeeìeJeUCeebveer peeCes,
HetJeea keÀOeer ve iesuesu³ee efþkeÀeCeer DeeHeCeeuee vesTve mees[Ces DeeefCe efleLeues Deo=<ìHetJe& meeQo³e& oeKeJ eCes ns
yeeU®³ee mJejj®eveeb®es JesieUsHeCe Deens, les®e l³eeb®es meeceL³e&ner Deens. cnCetve®e yeeU®³ee ®eeueeRyeÎue
leerJe´ He´efleefke´À³ee nesleevee efomeleele. l³eeb®³ee keÀener ®eeueeRvee DeHejbHeej ueeskeÀefHe´³elee ueeYeueer lej keÀener
®eeueer uee skeÀebvee Deefpeyeele DeeJe[u³ee veenerle. yeeU®³ee keÀener mJejj®evee meg©Jeeleeruee ueeskeÀebHe³e¥le
Heesnes®eu³ee veenerle. HeCe keÀeueeblejeves ueeskeÀebvee l³ee Gceieu³ee. meebkesÀeflekeÀlee, HejbHejsves ceUuesu³ee Jeeìe
mees[tve pees keÀueeJeble keÀe ner veJes, JesieUs keÀ© yeIele Demelees l³ee®³ee Jeeìîeeuee ns ³esle®e Demeles. þjerJe
Jeeìsves peeCeeN³ee keÀueekeÀejeuee ³eMe efceUles. HeCe les ceeHeÀkeÀ, keÀebyeì, ce®etU Demeles. veJes meenmemunotes.in

Page 54

54keÀjCeejeuee, mJeleëuee yesOe[keÀ PeesketÀve osCeeN³eeuee vesnceer®e OeeskesÀ HelkeÀjeJes ueeieleele. ceie keÀOeer ceesþs
³eMe ueeYeles lej keÀOeer ceesþs DeHe³eMener Heojele He[les. yeeUvee mJeleëuee ns keÀUle vemesue Demes Lees[s®e
Deens! l³eeb®³ee keÀener ®eeueer efyeIe[u³ee Deensle, keÀener HeÀmeu³ee Deensl e ns les mJeleëner ceev³e
keÀjleerue. HeCe DeMeer DeHe³eMes O³eeveele IesTvener yeeU ne ieebYeer³ee&ves, GlkeÀìlesves mJejj®eveskeÀ[s
yeIeCeeje SkeÀ keÀueeJeble Deens ³eeyeÎue ogcele nesT ve³es. yeeU®³ee ®eeueeRceeies Meem$eesHeemevee, meKeesue
meebieerefl ekeÀ %eeve Deens, J³eemebie, HeefjÞeceMeeruelee Deens leMeer efJe®eejeb®eer þece DeeefCe HekeÌkeÀer yewþkeÀner
Deens. kegÀCeer ceveëHetJe&keÀ SskeÀCeeje Demesue lej l³ee®³eeMeer ceeskeÀUsHeCeeves ®e®ee& keÀjC³ee®eer, DeeHeueer
YetefcekeÀe l³eeuee mecepeeJ etve meebieC³ee®eer yeeU®eer efmeOolee Demeles. Hee[ieeJekeÀjeb®eer `efpeHmeer' ner
keÀefJelee yeeUvee HeÀej DeeJe[les, l³ee®eHe´ceeCes kesÀMeJemegleeb®³ee `PeHetPee&' ³ee keÀefJeles®³ee Heg{erue DeesUerner
les JeejbJeej cnCetve oeKeJeleele -
veebieju³eee fJeCe YegF& yejer
Demes efkeÀleerleefj
HeCe MeslekeÀjer
meveoer lesLes keÀesCe Jeoe
npeejeblegveer SKeeoe....
ceuee Jeeìles, yeeU®eer ner DeeJe[ met®ekeÀ Deens. l³eeletve l³eeb®eer keÀueeefJenesles. yeeUceO³es pee s mebieerlekeÀej Deens lees Demee `DeeHeCe®e Ie[uesues DeeHeCe®e cees[t yeIeCeeje' Yeìke̳ee
efpeHmeer Deens DeeefCe ve veebiejuesueer YegF& veebiejCeeje, efleLetve veJeveJeer mece=Oo efHekesÀ keÀe{t yeIeCeeje
`npeejebleuee SKeeoe' meveoer MeslekeÀjerner Deens.
Òe³eesieMeerue mebieerlekeÀej :
yeeU ns He´³eesieMeerue mebieerlekeÀej Deensle. DeeleeHe³e¥le l³eebveer p³ee ieerlej®evee mJejyeOo kesÀu³ee
l³eebleueer efJeefJeOelee Heeefnueer lejer yeeU®³ee keÀueelcekeÀ meenmeer Je=Êeer®ee He´l³e³e ³eslees. ke ÀesUerieerleeb®eer
cetU keÀuHevee yeeU®eer. yebieeueceO³es KeebÐeeJe©ve HeeueKeer Jeentve vesCeejs YeesF& Demeleele les `HeeueKeer
®eesues HeeueKeer ®eesues' meejKeer leeueyeOo ieerles ieeTve l³ee leeueeJej HeeJeues ìekeÀleele. l³eecegUs
Keebo³eeJej®es De esPes l³eebvee megme¿e Jeeìles. ³ee ieerleeb®³ee HeOoleerves mecegêeJejerue ueeìeb®³ee
nsuekeÀeJ³eeMeer ue³e Je leeue meeOeCeejer keÀesUerieerles keÀ©ve yeIeeJeerle Demes He´Lece yeeU®³ee ceveele Deeues.
l³ee keÀuHeves®es cetle& mJe©He cnCepes keÀesUeri eerles. l³ee ieerleeb®es meieUs ³eMe yeeU®es, l³eeb®³ee mJejj®eveeb®es
Deens. ieerleeble `o³ee&', `ueeìe' ³ee Meyoeb®eer DeLe&HetCe& Hegve©keÌleer keÀjeJeer ner keÀuHeveener l³eeb®eer®e.
keÀesUerieerles ne SkeÀ He´³eesie neslee. HeCe lees DeefleMe³e ³eMem Jeer þjuee. mebmke=Àle YeieJeodieerles®es oesve
DeO³ee³e mJejyeOo keÀjeJesle Demes ueleeyeeF¥®³ee ceveele Deeues. yeeUveer HeefjÞeceHetJe&keÀ ®eeueer yemeJeu³ee.
Deelee Deveg<ìgYed íboeuee ®eeue ueeJeeJeer keÀer veener, cegUele ieerlee®e mJejye× keÀjeJeer keÀer veener ne
Jeeoe®ee efJeveekeÀejlee ³esCeej veener. %eeveosJeeb®³ee efJejeC³ee efveJe[tve yeeUveer l³eebvee ®eeueer ueeJeu³ee DeeefCe
ueleeyeeF¥vee r l³ee ieeFu³ee lesJne %eeveosJeebveer FlekeÀer Glke=À<ì ieerles efueefnueer Deensle ns veJ³ee efHe{erleu³ee
efkeÀl³ebkeÀebvee He´Lece®e keÀUues.ieeefueye®es iePeue yeeUveer mJejyeOo kesÀues lesJne ceeP³eemeejK³ee DeveskeÀebveer
l³ee iePeueeb®ee DeLe& mee #esHeeves mecepeeJetve Iesleuee DeeefCe mJejeb®³ee Deeveboeyejesyej keÀeJ³ee®ee Deeveboner
DevegYeJeuee. SjJner cejeþer peeCeCeeN³ee efkeÀleer ueeskeÀebvee ieeefueye keÀUuesuee Demesue? ceerjs®³ee ieerleeb®e³ee
oesvner OJeefvecegefêkeÀe yeeU®³ee keÀuHekeÀ les®eer, J³eemebiee®eer, jefmekeÀles®eer, DeeefCe mJejj®eveemeeceL³ee&®eer
mee#e HeìJeleele. efJeMes

Page 55

55mJeleë®eer peer SkeÀ keÀuHevee yeeUveer ceeb[uesueer Deens, efleuee Devegme©ve ieerleeb®eer peer mebieleer ueeJeueer
Deens leer ceve Debleceg&Ke keÀjCeejer Deens. `efMeJekeÀu³eeCe jepee' Demees, `DeepeesU®eer ieeCeer' Demeesle,
`DeeefoveeLe®eer ieeCeer' Demeesle efkebÀJee `pewle js pewle' ef®e$eHeìeleerue `ceer jel e ìekeÀueer',
`peebYegUefHekeÀu³ee Pee[eKeeueer {esue kegÀCee®ee Jeepeb peer' meejKeer ieeCeer Demeesle, yeeUveer efkeÀleer efJeefJeOe
He´keÀej®³ee mJejj®evee kesÀu³ee Deensle, efkeÀleer JesieJesieUer keÀueelcekeÀ DeeJneves mJeerkeÀejueer Deensle ns
yeIetve ceve efmleefcele Peeu³eeefJevee jenle veener.
ceveefceUeJet, keÀ<ìeUtHeCee :
meeN³ee®e cebiesMekeÀj YeeJeb[eble keÀuesJejerue DeJ³eefYe®eejer efve<þsyejesyej keÀ<ìeUtHeCee, efpeÎ
DeeefCe ef®ekeÀeìer Deens. ns iegCe yeeUceO³esner Dee{Utve ³esleele. ®eeueer yemeJeleevee les KetHe keÀ<ì
Iesleele®e. HeCe mebieerle efoioMe&keÀ cnCetve mìtef[Deesle ieeCeer OJeefvecegefêle keÀjleevee Hegvne l³eeb®³ee
J³eefkeÌlecelJee®es SkeÀ JesieUs®e oMe&ve Ie[les. ceePeer lej DeveskeÀ ieeCeer l³eeb®³ee mebieerle efoi oMe&veeKeeueer
OJeefvecegefêle nesleevee ceer SskeÀueer, HeCe l³eeb®³ee Flejner DeveskeÀ OJeefvecegêCee®³ee JesUer ceer mìgef[Deesle
npej jeefnues Deens. SjJner ieHHeeble, LeÆecemkeÀjerle, nmeC³eeefKeoȳeele leemevedleeme jbieCeejs yeeU
jskeÀe@ef[¥ie©cece O³es SkeÀoce JesieUs®e yevetve peeleele. l³eeb®eer yengmebK³e ieeCeer efnpe ceemìme& Jne@Fme®³ee
mìtef[Deesle OJeefvecegefêle Peeuesueer Deensle. jskeÀe@ef[¥ie®³ee JesUer yeeU DeefleMe³e o#e, SkeÀeie´, leuueKe
Demeleele. iee³ekeÀieeef³ekesÀ®³ee mJejeHeeme tve lees He´l³eskeÀ JeeÐee®³ee efJeefJeOe megjeJeìerHe³e¥le meJe&$e l³eeb®es
yeejerkeÀ ue#e Demeles. les Lees[smes leeCeuesu³ee ceveëefmLeleerlener Demeleele. DeMee JesUer ieHHee, HeÀeuelet
efJeveeso kegÀCeer kesÀues lej les l³eebvee cegUer®e DeeJe[le ve ener. efooer, DeeMeeleeF& DeMee leesueeceesuee®³ee
ieeef³ekeÀe ieele Demeleele. HeCe yeeU l³eebveener Yeerle veenerle. DeeHeu³eeuee nJee lees HeefjCeece efceUsHe³e¥le les
Hegvne Hegvne ieeCes Iesleele, DeeefCe iees[ Meyoeble HeCe efve#etve cnCele jenleel e, ’efooer, Depetve SkeÀoe.“
efkebÀJee ’DeeMeeleeF&“ ’peje peesj ueieekesÀ ieeF³es.“ ³ee keÀueeJeble YeeJeb[ebvee SkeÀ$e keÀece keÀjleevee yeIeCes
ne SkeÀ megboj, DeefJemcejCeer³e DevegYeJe Deens.
p³es<þ mebieerlekeÀej :
J³eefkeÌleMeë ceuee mebieerlekeÀe j cnCetve yeeU pemes Leesj Jeeìleele lemes efce$e cnCetvener les HeÀej
peJeU®es, efpeJneȳee®es Jeeìleele. keÀmeueerner DeefleMe³eeskeÌleer ve keÀjlee Jee GHe®eej ve yeeUielee ceer
cnCesve keÀer ceeP³eeleuee ieerleuesKekeÀ yeeUveer Ie[Jeuee DeeefCe peesHe emeuee. DeeleeHe³e¥le pesJe{îee mebieerle
efoioMe&keÀebyejesyej ceer ieerlej®evee kesÀueer l³eebleueer peemleerle peemle ieerles ceer yeeUyejesyej kesÀueer DeeefCe
peemleerle peemle ueeskeÀefHe´³eleener l³ee®e ieerleebvee ueeYeueer. yeeUkeÀ[s ceer ieeCeer efuent ueeieues l³ee
JesUsHe³e¥le ef®e$eHeìebleueer keÀener legjUkeÀ ieerles mees[u³eeme megOeerj HeÀ[kesÀ ³eebveer mebieerle osTve mJejyeOo
kesÀuesue `lees®e ®ebo´cee' ns SkeÀ®e ieerle ceeP³ee veeJeeJej þUkeÀHeCes veeWoues iesues nesles. ef®e$eHeìeyeensj ®es,
OJeefvecegefêkesÀmeeþer efueefnuesues Demes les ieerle nesles DeeefCe l³eeuee KetHe ueeskeÀefHe´³elee ueeYeueer nesleer.
l³ee®³ee KeeueesKeeue Jemeble HeJeej ³eebveer ®eeue efouesues ef®e$eHeìeyeensj®es ceePes DeeCeKeer SkeÀ ieerle
ueeskeÀeb®³ee Hemeb leer Glejues nesles. `®eeboC³ee je$eerleues les mJeHve let efJeme©ve pee' ns les ieerle. les ceeefCekeÀ
Jecee& ³eebveer ieeFues nesles. HeCe DeMeer ner oesve ieerles DeeefCe `ne ceePee ceeie& SkeÀuee' ³ee ef®e$eHeìeleu³ee
ieerleemeejKeer keÀener ceespeke Àer ieerles mees[ueer lej ieerleuesefKekeÀe cnCetve ceuee ne JesUHeeJeslees keÀener HeÀejmes
veeJe efkebÀJee He´efle<þe veJnleer. ceuee cegUele DeelceefJeMJeeme HeÀej keÀceer. Kejs meebiee³e®es lej ieerlej®evee
³ee He´keÀejeyeÎue DeveskeÀ keÀejCeebveer c eeP³ee ceveele SkeÀ v³etveieb[®e efvecee&Ce Peeuee neslee. ceeP³ee
efþkeÀeCeer Demeuesuee ne ieb[, ner cejieU He´Lece ueleeyeeF¥yejesyej ieerles keÀjleevee peje keÀceer Peeueer DeeefCe
veblej yeeUyejesyej keÀece keÀjleevee lej ieerlej®evee ns DeJeIe[, keÀ ìkeÀìer®es keÀece ve Jeeìlee les SkeÀmunotes.in

Page 56

56Deevebooe³ekeÀ DeeJneve Jeeìt ueeieues. yeeUvee mJeleëuee®e FlekeÀe DeelceefJeMJeeme Jeeìs keÀer lees les
ceeP³eener ceveele mebke´Àefcele keÀjerle. yeeU®eer yengleskeÀ ieeCeer ®eeueerJej yeebOeuesueer Demeleele Deme e SkeÀ
meeJe&ef$ekeÀ mecepe Deens. HeCe lees Keje veener. DeeOeer ieeCes ÐeeJes DeeefCe ceie yeeUveer l³eeuee ®eeue ÐeeJeer
Demesner DeveskeÀoe Ie[les. HeejbHeefjkeÀ ieeCeer lej cetU le³eej®e nesleer. l³eebvee yeeUveer veblej efkeÀleer
jmeevegketÀue ®eeue er efou³ee ¿ee®eer mee#e %eeveosJeeb®³ee efJejeC³ee, ceerjs®eer ieerles osleerue. ieeefueye®³ee
iePeueebyeeyelener les®e cnCelee ³esF&ue. J³eefkeÌleMeë ceePeer DeveskeÀ ieerles ceer DeeOeer efueefnueer DeeefCe ceie
yeeUveer l³ebevee mJejyeOo kesÀues. ieCeH eleer®eer ieeCeer, `ner Jeeì otj peeles', `peeF&ve efJe®eeefjle jeveHegÀuee',
`ceer [esuekeÀj [esuekeÀj', `Hene ìekeÀues Hegmegveer [esUs' DeMeer efkeÀleer lejer keÀefJeleeieerles ceer He´Lece
efueefnueer nesleer. HeCe yeeUveer ®eeue yeebOeueer DeeefCe c eie l³eeJej ceer ieerle efueefnues Demesner DeveskeÀoe Peeues
Deens. DeMeer keÀener ieeCeer efkeÀleer menpeemenpeer nesle iesueer ns Deepe DeeþJeues lej ceePes ceuee®e DeeM®e³e&
Jeeìles. SkeÀoe yeeUveer `ceeLes lesjs ®eebokeÀe ìerkeÀe DebieHes nerjs pe[s nw ogunefve³ee let nw mepeefve³ee H³eejer'
Demes SkeÀ efnboer ieerle ceuee SskeÀJeues. l³ee ®eeueerves ceuee FlekeÀer YegjU Ieeleueer keÀer ceer yeeUvee cnìues,
’yeeU, ceer ³eeJej ieeCeb efueefnles.“ DeeefCe `Meeuet efnjJee Hee®e efve cejJee' ns ieeCes c eer efueefnues. les
G`meepeefCe yeeF& mepeefJe cepeefme keÀefj IeeF&' ns megboj ieeCes ieelee ieelee yeeU SkeÀoce ceuee cnCeeues,
’HeÀej iees[ ®eeue Deens ner. ³eeJej ieeCeb efueefnlee? “ ceueener leer keÀuHevee DeeJe[ueer. ceie ceer
`He´eCeefJemeeJee uenjer mepeCe kegÀefCe oeJee' ns ieeCes l³ee ®eeueerJej efueefnues. Heg{s lesner Gef®e$eHeìebmeeþerner yeeUyejesyej ceer Hegefvecee&l³eebvee Hegjs keÀjlee Deeues veenerle l³eecegUs leer ieeCeer Jee³ee iesueer. DeueerkeÀ[s yeeUyejesyej ceer kesÀuesuee
DeeefCe Deecner oseIeebveerner Deece®³ee Hejerves keÀener He´³eesie keÀ©ve H eeefnuesuee Demee ef®e$eHeì cnCepes
`ceneveboe'. l³eele yeeUveer ieesJ³eekeÀ[erue keÀeskeÀCeer ®eeueer efou³ee nesl³ee Je l³eeJej ceer keÀeskeÀCeer Yeeieerlej®evee kesÀueer nesleer. DeLee&le les DeeHeues ceer HegmlekeÀeletve, ieerleebletve Deelcemee le kesÀuesues keÀeskeÀCeer!
HeCe ner ieeCeer l³ee ceeveeves ueeskeÀebvee HeÀejMeer DeeJe[ueer veenerle. l³eeleues `ceeies GYee cebiesMe Heg{s GYee
cebiesMe' ns ieerle cee$e Deieoer DeveHesef#eleHeCes ueeskeÀebvee DeeJe[ues. Heg{s ³ee ieerleeyeÎue mebieerle keÀej cnCetve
yeeUvee, ieeef³ekeÀe cnCetve DeeMeeleeF&uee DeeefCe ieerlekeÀej cnCetve ceuee -Deecne efleIeebveener metj efmebieej
mebmeo®eer HeeefjleesefcebiesMekeÀj ceb[UeR®eer Je ceePeer DeesUKe Peeueer lesJne Deecner oeojuee jenel e neslees. yeeU efleLes
DeveskeÀoe ³esle. ®ene Heerle, ieHHee ceejle, efveIetve peele. SkeÀoe ceuee veeieerCe Peeueer. leeHeeves ceer
HeÀCeHeÀCeues. SkeÀoce Jeeìues yeeUvee HeÀesve keÀjeJee. ceer HeÀesve kesÀuee DeeefCe DeO³ee& leemeele les Deeues.
ogKeC³e eves keÀer leeHeeves keÀer keÀMeeves keÀesCe peeCes, ceuee SkeÀoce Deleesveele j[t keÀesmeUues. yeeUvee HeÀejmes
DeeM®e³e& Jeeìues veener. l³eeb®eer yeeUHeCeeleueer DeveskeÀ JeDeensle. cnCetve keÀer ke Àe³e-Deepeej, ogKeCeskeÀjer ceeCetme, ogKeC³eele ceeCemeeuee JeeìCeejs SkeÀekeÀerHeCe,
ceveeuee ³esCeejer efJekeÀuelee ³ee®eer l³eebvee ®eebieueer keÀuHevee DemeeJeer. l³eeb®³eeceO³es meesefMekeÀHeCeener HeÀej
Deens. l³eebveer veevee He´keÀej®³ee ieHHee cee©ve ceePeer Goemeervelee IeeueJeueer. ceie les efveIetve iesues. Demee®e
DeeCeKeer SkeÀ He´mebie Deeþlees. lesJnener keÀener Iejiegleer De[®eCeercegUs Deecner oesIes -ceer DeeefCe He´YegCes -
Del³eble $emle ceveëefmLeleerle neslees . ceer menpe yeeUve e HeÀesve kesÀuee. Kejs lej Deece®³ee GefÜivelesyeÎue
ceer keÀener yeesueues veJnles. HeCe ceuee Jeeìles, ceeP³ee yeesueC³ee®³ee megjeletve®e yeeUvee l³eener ®eentue
ueeieueer DemeeJeer. les ceuee cnCeeues, ’legcner oesIes leeye[leesye ì@keÌmeer keÀje. Dee ce®³eekeÀ[s ³ee. KetHe ieHHee
cee©. ceueener Deepe ieHHeeb®eer uenj Deeueer Deens.“ Deecner yeeUkeÀ[s iesuees. KetHe ieHHee Peeu³ee. Deecnermunotes.in

Page 57

57efleLes®e pesJeuees. DeeefCe ceie yeeUveer Deecneuee Iejer Heesnes®eJetve efoues. De[®eCeer nesl³ee l³ee nesl³ee®e .
HeCe cevee®eer cejieU cee$e Heej veenerMeer Peeueer nesleer. ner meieUer®e cebiesMekeÀj YeeJeb[s DeMeer efoueoej
Deensle. mebJesoveMeerue. ve yeesuelee DeeHeueer menevegYetleer ogmeN³eeHe³e¥le Heesnes®eCeejer. mvesneuee melele
peeieCeejer.
DeeefCe yee Uyejesyej Peeuesueer Yeeb[Cesner ceuee DeeþJeleele. ueleeyeeF¥®³ee ieeC³eeb®³ee
keÀejefkeÀoer&uee Heb®eJeerme Jenesles. l³ee®³ee mebHeeoveele keÀener keÀìkeÀìer Peeu³ee nesl³ee. ceer HeÀej Goeme ceveëefmLeleerle nesles.
l³eele®e HeÀesì&ceO³es `iesuee[&' ³ee ne@ìsueele He´sme keÀe@vHeÀjvme þsJeueer nesleer. HeCe ceer meieUe jeie
l³eeb®³eeHeg{s yeesuetve oeKeJeuee. lesJne ceuee j[tner HeÀej ®eìkeÀve ³ee³e®es. lemes les k eÀesmeUC³ee®³ee yesleele
nesles DeeefCe l³eebveer HeÀej HeeskeÌleHeCee oeKeJeuee. les MeebleHeCes ceuee cnCeeues, ’Deelee Deele peeT ³ee.
legcneuee ®ene DeeJe[lees vee? ®ene IesCeej vee?“ l³eebveer ceuee ne@ìsueele vesues. kegÀþu³ee kegÀþu³ee
Fbie´peer, c ejeþer Je=ÊeHe$eeb®es He´efleefveOeer efleLes Deeuesues nesles. ceer DeeHeueer SkeÀe ìsyeueeHeeMeer cegkeÀeìîeeves
yemetve jeefnues. yeeUveer ceuee Deeie´neves Kee³euee ueeJeues. ®ene efouee. SJnevee ceePee jeie iesuee neslee.
keÀe@vHeÀjvme mebHeu³eeJej De ecner yeensj Deeuees. ceer ì@keÌmeerves Iejer pee³euee efveIeeues. leesJej yeeUveer le³eej
Heeves keÀ©ve DeeCeueer DeeefCe SkeÀ Heeve ceeP³eemeceesj Oe©ve cnCeeues, ’®ene Peeuee. Deelee Heeve KeeCeej
vee?“ l³eeb®es les yeesueCes, Heeve Heg{³eele OejCes Fle kesÀ iebceleMeerj nesles, ceuee KetHe nmet keÀesmeUues.
keÀeceeJej efveleeble Òesce :
JesUsle DeeHeues keÀece HegCe& keÀjeJes DeMeer l³eeb®eer keÀece keÀjC³ee®eer Je=Êeer nesleer. JesUs®es l³eebvee
cenÊJe nesles. Deecner keÀesUerieerles kesÀueer lesJne®e er iees<ì DeeþJeles. yeeUvee ieeCeer ueJekeÀj nJeer nesleer,
DeeefCe ceeP³eeves lej les keÀece nesle veJnles. keÀoe yeeU Demes®e ef®e[tve veJns lej MeebleHeCes ceuee cnCeeues,
’legce®³eeves ns keÀece nesle vemesue lej veener cnCee. ceer ogmeN³ee ieerlekeÀe jekeÀ[tve ieerles keÀjJetve Ieslees. ceuee
Leebyee³euee JesU veener keÀejCe efooer®³ee leejKee ceer IesGÀve þsJeu³ee Deensle. leer HejsMeeletve ³eslee®e
jskeÀe@ef[¥ie keÀjeJes ueeiesue.“ l³eeb®³ee yeesueC³eele SkeÀ De#ejosKeerue JeeJeies veJnles. ceuee cee $e les HeÀej
ueeieues. ceer Deieoer JeeF&ì ceveëefmLeleerle Iejer Deeues. veblej oesve efoJeme efpeJee®ee DeeìeefHeìe keÀ©ve ceer
eflevner keÀesUerieerles le³eej kesÀueer Je leer yeeUkeÀ[s vesTve osC³eemeeþer l³ee®³ee Iejer iesues. yeeU l³ee JesUer
kegÀþs yeensj iesues nesles. ceer ieeCeer Iejlee kegÀCeekeÀ[s lejer efoueer. meesyele SkeÀ ef®eÇer þsJeueer DeeefCe leMeer®e
efleLetve efveIeeues. efpevee Glejleevee efpev³ee®³ee JeUCeeJej®e vescekesÀ yeeU Yesìues. ceer legìkeÀHeCes cnCeeues,
’ieeCeer le³eej keÀ© ve DeeCeueer Deensle. DeeJe[ueer lej yeIee.“ ceePee Iegmmee yeeUvee keÀUuee DemeeJee.
les Deieoer efceef’Jej ®euee. ieeCeer yeIet ³ee lejer.“
’vekeÀes. GMeerj Peeuee Deens. ceer peeles.“
meceejesHe :
Demes ns yeeU Ëo³eveeLe cebiesMekeÀj. le©Ce efHe{er®es DeeJe[les mebieerle efoioMe&keÀ DeeefCe ceeP³ee
Keeme DeeJe[er®es mebieerlekeÀej. ueleeyeeF¥®³ee yejesyejerves yeeUveer ceuee mvesn efouee. DeeHeguekeÀer efoueer.
ceeP³ee Deeveboele ³ee ceb[UeRveer Deevebo ceeveuee . ceeP³ee ogëKeele ceuee DeeOeej Je He´sce efoues.
yeeUFlekeÀer®e Yeejleer ceeue DeeJe[les. efJe®eej kesÀuee cnCepes Jeeìles, pegves efoJeme efkeÀleer YejYej efveIetve
iesues. yeeU®es ueive Peeues. cegues ceesþer Peeueer. ceeP³eener Dee³eg<³eele DeveskeÀ I eìvee Ie[u³ee. yeN³eeJeeF&ì.
ceO³eblejer kesÀJe{e lejer keÀeU ueesìtve iesuee Deens DeeefCe Deelee lej ceePeer cegbyeF&ner megìueer Deens. lejermunotes.in

Page 58

58keÀOeer keÀOeer yeeU FLes ³esleele. l³eeb®³ee FLeu³ee Iejer ceer peeles. Hegvne Heefnu³eemeejK³ee®e ieHHee jbie leele.
pegv³ee DeeJe[l³ee ieeC³eeb®eer, keÀefJeleeb®eer GpeUCeer nesles DeeefCe ceuee Jeeìt ueeieles, Deelee yeeU Hesìer
Heg{³eele Dees{tve Iesleerue. Yeejleeruee HeÀmì&keÌueeme ®ene keÀje³euee meebieleerue. Deved ceuee cnCeleerue,
’MeebleeyeeF&, DeeHeu³ee uee ieeCeb keÀje³e®eb Deens. veJeerve ®eeue le³eej kesÀueer Deens. SskeÀe -“
3.5 keÀesþeJeUs
keÀesþeJeUs -Heefj®e³e
kesÀMeJejeJe keÀesþeJeUs ³eeb®ee pevce 21 ces, 1923 jespeer Peeuee. l³eebvee ce@efì^keÀ nesC³eeHetJeea®e
DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleercegUs MeeUe mees[eJeer ueeieueer nesleer Je l³eeveblej HetÀìHeeLeJej HegmlekeÀefJe¬eÀer
meg©Jeeleeruee kesÀueer. l³eeveblej efmevescee®eer eflekeÀerìs efJekeÀCes ³eebmeejKeer HegÀìkeÀU keÀeces keÀ©vener l³eebveer
DeeHeues efoJeme IeeueefJeues. keÀener efoJeme l ³eebvee jenC³eemeeþer peeiee vemeu³eeves les ceewpe Òesme®³ee peeiesle
³esTve DeeÞe³e Iesle Demele. cee$e ³ee HeefjefmLeleerletve DeeHeCe yeensj He[t Demee ceveeMeer þece efveM®e³e
keÀ©ve l³eebveer Dee³eg<³eeleerue ³eMee®³ee efMeKejekeÀ[s Jeeì®eeue meg© ke sÀueer. l³eeb®eer ner Jeeì®eeue l³eebvee
Deewogbyeje®³ee Pee[eKeeue®³ee ce@pesefmìkeÀ efmevescee (cegbyeF&) peJeU®³ee SkeÀe ueneveMee ogkeÀeveeHeemetve
efiejieeJeeleerue Òemeeo ®eWyeme& ceOeu³ee DeÐe³eeJele keÀe³ee&ue³eeHe³e¥le IesTve iesueer. kesÀMeJejeJe keÀesþeJeUs
³eebveer `ce@pesefmìkeÀ ÒekeÀeMeve' ner cejeþer ûebLe ÒekeÀeMeve mebmLee keÀe{ueer. SkeÀ ³eMemJeer ÒekeÀeMekeÀ cnCetve
Heg{s ³esC³eeDeeOeer l³eebveer DeefleMe³e Ke[lej Dee³eg<³e peietve ³eMee®es efMeKej ieeþues. kesÀMeJejeJe ³eeb®eer
ÒekeÀeMev e mebmLee lelkeÀeueerve ueeskeÀefÒe³e ÒekeÀeMeves ceewpe, Hee@H³eguej, keÀe@efvìvesvìue ³eebmeejK³ee cejeþer
HegmlekeÀeb®es ÒekeÀeMeve keÀjCeeN³ee ÒekeÀeMeve mebmLeeb®³ee DeesUerle ³esTve yemeues. 1964 ceO³es l³eebveer
`ueefuele 'veeJee®es ceeefmekeÀ keÀe{ ues. ³ee ceeefmekeÀeletve Deepener yeepeejele ³esCeeN³ee veJeerve HegmlekeÀeb®eer
ceeefnleer Je Hejer#eCener Demeles. ÒekeÀeMeve J³eJemee³eele DeuHeeJeOeerle ³eMee®es efMeKej ieeþCeejs kesÀMeJejeJe
³eeb®ee ce=l³et 5 ces, 1983 jespeer Peeuee.
HegmlekeÀ ÒekeÀeMevee®³ee efveefceÊeeves Meeblee MesUkesÀ ³eeb®ee Heefj®e³e keÀesþeJeUsMeer Peeuee. l³eeb®³ee
meneJeemeeves l³eeb®³ee J³ekeÌleercelJee®es efJeefJeOe Hewuet Meeblee MesUkesÀ ³eebveer `Je[erueOeejer ceeCemes' ³ee ueefuele
uesKe mebûene®³ee efveefceÊeev es jsKeeìues Deens. SkeÀe Fbûepeer HegmlekeÀe®es ©Heeblej Meeblee MesUkesÀ ³eebveer keÀjeJes
³eemeeþer keÀesþeJeUs mJele: l³eebvee YesìC³eeme iesues. lesJneHeemetve Meeblee MesUkesÀ ³ee keÀesþeJeUs ³eebvee
DeesUKele nesl³ee. J³eeJeneefjkeÀ les keÀewìgbefye keÀ HeeleUerJej®³ee mebyebOeeceO³es keÀesþeJeUs ³eebveer keÀOeerner
mejefcemeU kesÀueer veener. l³eeb®es ©{ HegmlekeÀer efMe#eCe Peeues vemeues lejer l³eebvee uesKevee®eer Òe®eb[ DeeJe[
nesleer. `Jeeefmeueer®es Yeei³e' meejK³ee keÀener jefMe³eve yeeuekeÀLe eb®eerner YeekeÀesþeJeUîeebvee meeefnl³e Je ÒekeÀeMevee®es #es$e ³eeyeeyele meJe&Þetle %eeve nesles. l³eecegUs keÀesCel³ee
uesKekeÀeuee keÀesCeles uesKeve pecesue Je keÀesCel³ee HegmlekeÀe®ee KeHe efkeÀleer Demesue ³eeyee yele keÀesþeJeUs
DeefleMe³e De®etkeÀ Deboepe yeebOele. Demes ns J³eJeneefjkeÀ meewpev³eMeerue, cew$eer YeeJe³egkeÌle `kesÀMeJejeJe
keÀesþeJeUs' uesefKekeÀe Meeblee MesUkesÀ ³eebveer DeeHeu³eemeceesj `keÀesþeJeUs' ³ee uesKemebûeneletve ceeb[ues Deens.
keÀesþeJeUs ³eeb®³eeMeer Yesì :
kesÀMeJejeJe keÀesþeJeUs ³eeb®ee DeeefCe ceePee He´Lece Heefj®e³e Peeuee lees efoJeme ceuee Deepener
®eebieuee DeeþJelese. Deecner lesJne oeojuee jenele neslees. ceePee lees keÀeU HeÀej efyekeÀì neslee. ceer yeskeÀej
nesles. Ie jele ogKeCeer ®eeuet nesleer. Flejner DeveskeÀ De[®eCeer nesl³ee. DeMee megceejeue SkesÀ efoJeMeer ogHeejermunotes.in

Page 59

59ceePee HeÊee keÀe{tve keÀesþeJeUs Deece®³ee Iejer Deeues. les He´keÀeMekeÀ Deensle ns ceuee þeTkeÀ nesles. HeCe
l³eeb®eer ceePeer He´l³e#e Yesì DeMe er ner Deelee®e nesle nesleer. keÀesþeJeUs Deeues. KeesueerceO³es oejeueiele SkeÀ
Keg®eea nesleer. efle®³eeJej les yemeues DeeefCe cnCeeues,
’legce®³eekeÀ[s SkeÀ keÀece Deens.“
’keÀmeues?“ ceer Lees[³eeMee efve©lmeeneves®e cnìues. ceer ceeP³ee ef®eblesl e J³eie´ nesles. ogmeN³ee®e
efoJeMeer Iejele SkeÀ ceesþs Dee@HejsMeve Jne³e®es nesles, DeeefCe JesUsJej iejpe He[ueer lej oesve SkeÀMes ©He³es
lejer neleeMeer nJes nesles. les Hewmes keÀmes DeeefCe kegÀþtve efceUJeeJesle ³ee®ee efJe®eej ceer keÀjle nesles.
uesKekeÀebyeÎue DeeojYeeJe :
keÀesþeJeUs DeeHeues keÀece ceuee meebiet ueeieues. Fbie´peerleu³ee `efHe´Pevej Dee@HeÀ PeW[e' ³ee megHe´efme×
keÀeobyejer®es ©Heeblej l³eebvee ceeP³eekeÀ[tve keÀ©ve nJes nesles. ns keÀece ceer ®eebieues keÀ© MekesÀve Demes l³eebvee
Jeeìle nesles. l³eemeeþer les ceeP³eekeÀ[s Deeues nesles.
’ceuee keÀeobyejer®es Yeecejeþer JeeleeJejCe Ieeuetve legcner ns ©Heeblej keÀjeJes DeMeer ceePeer F®íe Deens.. .“
keÀesþeJeȳeeb®³ee yeesueC³eekeÀ[s ceePes veerìmes ue#ener veJnles. HeCe keÀecee®es mJe©He mecepelee®e
SkeÀ keÀuHevee ceeP³ee ceveele ®ecekeÀueer. GÐee DeeHeu³eeuee HewMeeb®eer iejpe Deens. ³ee keÀeceeHeesìer lesJe{s
Hewmes DeeHeCe `De@[Jnevme' cnCetv e ceeefieleues lej? ceePeer iejpe efvekeÀ[er®eer nesleer. Kejs lej uesKeveeHeesìer
nkeÌkeÀeves DeeOeer Hewmes ceeieeJesle DeMeer keÀener kegÀCeer ceer veeceJeble Jeiewjs uesefKekeÀe veJnles. DeeefCe uesKekeÀ -
He´keÀeMekeÀ ³ee veel³eeves keÀesþeJeȳeebMeer c eePee HetJeea keÀOeer mebyebOener Deeuesuee veJnlee. ceer Hewmes ceeieCes
meJe&Lee iewj Deens ns ceuee keÀUle nesles. HeCe ceePeer De[®eCe ceeue mJemLe yemet osF&vee. ceer Oeerj keÀ©ve
keÀesþeJeȳeebvee cnìues,
’ceer ns keÀece keÀjerve. HeCe l³eemeeþer o esveMes ©He³es legcner ceuee DeeOeer Ðeeue keÀe?... peje
De[®eCe nesleer cnCetve...“
keÀesþeJeUsner keÀener l³ee JesUer HeÀej ceesþs He´keÀeMekeÀ veJnles. HeCe ceePeer efvekeÀ[ l³eebvee
peeCeJeueer DemeeJeer. ceePee veeFueepener l³eebvee keÀUuee DemeeJee . l³eebveer DeJeeblej He´Mve efJe®eejues
veenerle. peeoe kegÀletnue oeKeJeues veener. les FlekesÀ®e cnCeeues,
’Hewmes osF&ve ceer. HeCe Deelee ³ee #eCeer ceeP³eekeÀ[s FlekeÀer jkeÌkeÀce veener. mebO³ee -keÀeUHe³e¥le
ceer legce®³eekeÀ[s Hewmes Heesnes®ele s keÀjlees. ®eeuesue vee?“
ceer vegmeleer®e ceeve nueJeueer. ceuee Deeletve oeìu³eemeejKes Peeues nesles. keÀesþeJeȳeebveer DeeHeuee
Meyo HeeUuee. l³ee efoJeMeer mebO³eekeÀeUer oesveMes ©He³es l³eebveer ceeP³eekeÀ[s Oee[tve efoues. meesyele
ef®eÇer®eHee ìer veener. Hees®eHeeJeleer veener. keÀenermeg×e veener. ceuee ne DevegYeJe Deieoer veJeerve neslee.
HeCe meebieC³eemeejKeer iees<ì Heg{s®e Deens. l³ee efoJeMeer p³ee keÀeceeHeesìer keÀesþeJeȳeebkeÀ[tve ceer
oesveMes ©He³es Iesleues nesles les keÀece ve blej oesve Je

Page 60

60De[®eCeeRle `efHe´Pevej Dee@HeÀ PeW[e' ®es ©Heeblej jWieeUle®e jeefnues. HeCe keÀesþeJeȳeebveer ceeP³eeceeies
leieeoe ueeJeuee veener. efouesu³ee HewMeeb®ee lej l³eebveer keÀOe er G®®eejmeg×e kesÀuee veener. kegÀþs lejer, keÀOeer
lejer SKeeÐee efþkeÀeCeer les Yesìle. Yesìues keÀer meewc³eHeCes nmele DeeefCe nuekesÀ®e cnCele,
’DeeHeueb keÀece ®eeuet Deens vee?“
yemme. Flekes˨e.
oesve JekeÀesþeJeȳeebvee keÀ©ve efoues. l³eebvee les DeeJe[ues. keÀener efoJemeebveer les ceuee cnCeeues,
’³ee®e HegmlekeÀe®ee Heg{®ee Yeeie Deens...“
’nes³e. `©Cì& Dee@HeÀ nWìPee@.'“ ceer cnìues.
mvesnYee Je :
keÀesþeJeȳeebMeer pe[uesuee mvesn Heg{s keÀewìgbefyekeÀ HeeleUerJej Jee{le iesuee. l³eeb®es yebOet
legkeÀejeceMesì, l³eeb®eer cegues, cegueer, l³eeb®³ee Helveer ner meJe&®e ceeCemes KetHe Heefj®e³ee®eer Peeueer. Deieoer
Iejiegleer veel³eeves Jeeiet ueeieueer. Kejs cnìues lej keÀesþeJeȳeeb®es pes Keeme uesKekeÀ nesles l³eeble ceer
keÀOeer®e veJnles. l³eebveer ceePeer HegmlekesÀ He´keÀeefMele kesÀueer. leerner mebK³esves HeÀej Deensle Demes cnCelee ³esCeej
veener. HeCe lejerner keÀesþeJeȳeebveer ceue e DeefleMe³e DeeHeuesHeCeeves JeeieJeues. J³eeJeneefjkeÀ DeewHe®eeefjkeÀHeCee,
meeJeOeHeCee mees[tve p³ee®³eeMeer ceveceeskeÀUsHeCeeves yeesuelee ³esF&ue Demee SkeÀ meY³e, efoueoej, me®®ee
DeeefCe efJeÍJeemeen& mvesner l³eeb®³ee ©Heeves ueeYeuee neslee, De eefCe ns veeles ceeP³eeHe´ceeCes®e Flejner
efkeÀleerlejer uesKekeÀebMeer l³eebveer pees[ues nesles. efce$e cnCetve keÀesþeJeUs DeeHeu³eeuee efkeÀleer peJeU®es Peeues
nesles ns Deelee les iesu³eeveblej HeÀej leerJe´lesves peeCeJele Deens.
ÒekeÀeMeve cnCet ve veeJeueewefkeÀkeÀ :
ÒekeÀeMekeÀ cnCetve l³eebvee veeJeueewefkeÀkeÀ efceUefJeues les DeeHeu³ee keÀ<ìeUt Je=ÊeercegUs. keÀesþeJeUs
PeHeeì³eeves ceesþs nesle iesues. cegbyeF&uee l³eebveer `He´meeo ®eWyeme&' ceO³es Dee@efHeÀme Leeìues. HegC³eeuee ogkeÀeve
GIe[ues. veeje³eCe Hesþsle mJeleë®es ceesþs, megboj Iej yeebOeues. He´sme megª kesÀuee. kesÀMeJe keÀesþeJeUs ³ee
HeesjmeJeoe le©Ce HegmlekeÀefJeke´Àl³eeb®es kesÀMeJejeJe Peeues. kesÀMeJeMesþ Peeues, ceeuekeÀ Peeues. yeIelee yeIelee
ye[³ee He´keÀeMekeÀeble , cenÊJeHetCe& J³eeJemeeef³ekeÀeble l³eeb®eer ieCevee nesT ueeieueer. HeCe keÀesþeJeUs mJeleë
keÀOeer yeoueues Deensle, DeeHeues ceesþsHeCe ogmeN³eebHeg{s efcejJele Deensle Demes l³eeb®³ee iesu³ee JeermeHeb®eJeerme
JeJ³eeJemeeef³ekeÀ, keÀuee#es$eefJeyeoueleele®e. DeeefCe veener cnìues lejer lees yeoue DeeHeu³eeu ee peeCeJelees. keÀOeer keÀOeer keÀe yeoue ogmeN³ee
ceeCemee®³ee O³eeveele ³esT ve³es cnCetve ceeCemes Oetle& ®eueeKeerves DeefOekeÀ ceeskeÀUsHeCee®ee DeeJe DeeCeleele.
peeoe meueieerves yeesueleele. LeÆeefJeveeso keÀ©ve meceesj®³ee ceeCemeeuee DeeHeCe yej esyejerves JeeieJelees Deenesle
Demee DeeYeeme efvecee&Ce keÀjleele. HeCe l³eecegUs meceesj®ee ceeCetme HeÀmele veener. Gueì, Peeuesuee yeoue
l³eeuee DeefOekeÀ®e leerJe´lesves peeCeJele jenlees. keÀesþeJeȳeeb®³ee yeeyeleerle ns keÀenerner, keÀOeer meg×e I e[ues
veener. les nesles lemes®e meeOes, Deke=Àef$ece, ueesYe keÀjCeejs DeeefCe ueesYe ueeJeCeejs jeefnues.
ce@pesefmìkeÀMespeej®³ee cee[erJej Demeuesu³ee DeefleMe³e De[®eCeer®³e iees[eGveceO³es ceer l³eebvee Yesìues
Deens. ye´eïeCe meYeeie=nemeceesj®³ee o gkeÀeveele l³eeb®³eemeceesj yemetve yeensj®³ee ne@ìsueeletve l³ebeveer
ceeieJeuesuee keÀ{le ueeue ®ene Heerle l³eeb®³eeMeer ieHHee ceeju³ee Deensle. He´meeo ®eWyeme&ceOeu³ee l³eeb®³ee
megmeppe Keemeieer Keesueerle `ueefuele' ®³ee efoJeeUer DebkeÀeyeÎue®es l³eeb®es cevemegyes l³eeb®³ee leeW[tve SskeÀues
Deensle. DeeefCe HegC³eeuee l³eebveer Iej yeebOeu³eeJej eflemeN³ee cepeu³eeJej®³ee l³eeb®³ee He´Memle megbojmunotes.in

Page 61

61efoJeeCeKeev³eelener DeveskeÀoe leeme ved leeme l³eeb®³eeyejesyej yeesuele nem³eefJeveesoe®ee Deeve bo uegìuee
Deens. keÀesþeJeȳeeb®eer DeMeer mLeueeblejs nesle iesueer. l³eebveer Iesleuesueer He´l³eskeÀ peeiee DeeOeer®³ee peeiesHes#ee
peemle ceesþer, peemle JewYeJemet®ekeÀ, peemle DeefOekeÀej oMe&JeCeejer nesleer. HeCe ³ee meeN³ee yeoueeble
keÀesþeJeUs mJeleë keÀOeer yeoueues Deensle Demes efomeues veener. kesÀJnener iesues lejer keÀesþeJeȳeeb®es les®e leeW[
Yeª `³eeçç' Demes YejIeesme mJeeiele, les®e ceveceeskeÀUs nmet DeeefCe oesve efceefveìeble meg© nesCeeje lees®e
ieHHeeb®ee DeHe´eflenle DeesIe. De ieoer l³eeb®³ee DeKesj®³ee YesìerHe³e¥le ³eele keÀOeer yeoue Peeuee veener.
mebJesoveMeerue Je=Êeer :
keÀesþeJeUs ns ©{ DeLee&ves DeefMeef#ele nesles ns l³eeb®³ee yeeyeleerle JeejbJeej DeeJepe&gve meebefieleues
peeles. l³eeb®es HegmlekeÀer efMe#eCe Peeu esues veJnles ner iees<ì Kejer®e Deens. HeCe HeÀej le©Ce Je³eele l³ebeveer
J³eJemee³e meg© kesÀuee. DeveskeÀ De[®eCeeRletve ceeie& keÀe{uee. ceeCemeeb®es yejsJeeF&ì DemebK³e vecegves l³ebeveer
Heeefnues. uesKekeÀebmeejK³ee SkeÀerkeÀ[s Deefle lejue, mebJeso vee#ece lej ogmejerkeÀ[s Heej yesYejbJeMee®³ee,
nÆer, uenjer DeeefCe mJele뮳ee ceeveeHeceeveeyeÎue HejekeÀe<þs®³ee nUJ³ee DemeCeeN³ee efJeef®e$e, leNnsJeeF&keÀ
peceeleerMeer l³eeb®ee Del³eble peJeUtve mebyebOe Deeuee. HeefjefmLeleer®eerner DeveskeÀ yejerJ eeF&ì JeUCes l³ebeveer
DevegYeJeueer. l³eebletve keÀesþeJeUs Ie[le iesues. Ie[lee Ie[lee KetHe keÀener efMekeÀle iesues. DeeefCe SkeÀ
DebkeÀYetle MeneCeHeCee cegUele®e ueeYeuesuee Demeu³eecegUs ³ee meeN³eeceOetve HeefjefmLeleer®ee Deboepe
yeebOee³euee, J³e Jeneje®ee, ceveg<³emJeYeeJee®ee DevJe³eeLe& ueeJee³euee les efMekeÀues. keÀesþeJeUs lemes keÀceer
yeesuele. ceeCemeebyeÎue menmee celes osle vemele. HeCe ceuee Jeeìles; He´l³eskeÀ ceeCetme, He´l³ekeÀ uesKekeÀ
l³eebveer mJeleëMeer íeve peesKeuesuee Demes. u esKekeÀeb®es ®ecelkeÀeefjkeÀ DevegYeJe keÀesþeJeȳeebvee Deeues
vemeleerue Demes keÀmes cnCeeJes? He´l³eskeÀ mebHeeokeÀeuee, He´keÀeMekeÀeuee les ³esleele®e. HeCe keÀesþeJeȳeeb®es
`uesKekeÀ' ³ee iees<ìerJej®e cegUer Del³eble He´sce nesles. Fleke̳ee uesK ekeÀebvee FlekeÀer JeHeeefnu³eeveblej ³ee He´sceele Lees[e Keb[ He[e³euee, ceveeuee keÌJeef®ele Lees[e keÀ[JeìHeCee ³ee³euee njkeÀle
veJnleer. HeCe keÀesþeJeȳeeb®³ee yeeyeleerle lemes keÀener keÀOeer Ie[ues veener. uesKekeÀebyeÎue®e s l³eeb®es DeekeÀDeKesjHe³e¥le keÀe³ece nesles. ³ee DeekeÀlemee®e DevegYeJeebletve efme× Peeuesuee Keesue mecebpemeHeCeener neslee. uesKekeÀ, uesKeve, HegmlekesÀ ner
keÀesþe Jeȳeeb®eer `He@Meve' nesleer. kegÀC³ee SkeÀe keÀeUer keÀesþeJeȳeebveer mJeleë uesKekeÀ nesC³ee®eer
cenÊJeekeÀeb#ee ceveele yeeUieueer nesleer. keÀener jefMe³eve yeeuekeÀLeeb®eer l³eebveer Yeel³eebleues SkeÀ®e YeekeÀesþeJeȳeebvee DeveskeÀoe ®es<ìsves efJe®eejle Demes -
’Jeeefmeueer®es Yeei³e Hegvne keÀOeer Gpee[Ceej? legcner Hegvne keÀOeer efueefnCeej?“ l³eeJej
keÀesþeJeUs vegmeles nmele Deved cnCele -
’ceer keÀmeuee efueefnlees Deelee? Deelee uesKekeÀebveer efuene³e®es Deved Deecner les íeHetve He´efme×
keÀje³e®es!“
uesKekeÀebvee efueefnC³ee®es Òeeslmeenve :
keÀesþeJeȳeebveer KetHe uesKekeÀebvee efueefnles kesÀues. cegbyeF&HegC³eemeejK ³ee Jee*ce³eerve JeeleeJejCeeleues
uesKekeÀ lej l³eebveer pees[ues®e, HeCe DeMee ceesþîee MenjebHeemetve otj, Dee[yeepetuee, Kes[³eeHee[³eeble
jenCeeN³ee efkebÀJee Deepe®³ee Jee*ce³eerve efJeÍJeeHeemetve keÀeUeves ceeies He[uesu³ee uesKekeÀeb®esner uesKeve
l³eebveer DeeJepeg&ve `ueefuele' ceOetve íeHeues. `mJeeiele' meejK³ee meojebceOetve veJeesefoleeb®es HeÀesìes, Heefj®e³e
efoues. melele He´efme×er®³ee Peieceieeìele JeeJejle Demeuesu³ee veeceJebleebvee ³ee®es ceesue JeeìCeej veener. HeCe
DeHe´efme×, otjmL e, neslekeÀ© uesKekeÀeb®³ee Î<ìerves ns meejs efkeÀleer cenÊJee®es, efkeÀleer GÊespeveHej, ceveeueemunotes.in

Page 62

62kesÀJe{e Deevebo osCeejs Demeues Heeefnpes yejs! ueefueleuesKekeÀ keÀesþeJeȳeebveer efueefnles kesÀues ³eele HeÀejmes
veJeue veener. HeCe ©{ DeLee&ves p³ee b®ee meeefnl³eeMeer keÀOeer mebyebOe Deeuesuee veener DeMee, J³eJemee³ee®³ee
efYevve efYevve #es$eeble keÀle&yeieejer ieepeJeuesu³ee veeceJebleebkeÀ[tvener l³eebveer l³eeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ
peerJeveeJej, DevebYeJeebJej HegmlekesÀ efuentve Iesleueer. oec et Oees$es ³ee meke&ÀmeHeìt keÀueeJebleekeÀ[tve l³eebveer
`JeeIe efmebn ceePes meKesmeesyeleer' ns HegmlekeÀ efceUJeues. ef®e$eHeì#es$eeleu³ee. veeceJeble keÀueeJeleer ogiee&yeeF&
Keesìs ³eeb®³eekeÀ[tve l³eeb®es Deelce®eefj$e efuenJetve Iesleues. cee³ee He jebpeHes ³ee®³eekeÀ[tve
meeQo³e&He´meeOeveMeem$eeJejerue HegmlekeÀ l³eebveer le³eej keÀjJeues. lej cebieuee yeJes& ³eeb®³eekeÀ[tve
HeekeÀMeem$eJej®es HegmlekeÀ l³eebveer efme× kesÀues. ³eeHewkeÀer cee³ee HejebpeHes ³eeb®³eekeÀ[tve keÀesþeJeȳeebveer
uesKev e keÀmes keÀjJetve Iesleues les ceer Deieoer peJeUtve Heeefnues Deens. l³eemeeþer keÀesþeJeȳeebveer DeHejbHeej
Þece kesÀues. kesÀJe{e lejer He$eJ³eJenej kesÀuee. ef®e$es JeejbJeej keÀe{Jetve leer og©mle keÀ©ve Iesleueer. l³eebletve
les osKeCes HegmlekeÀ D eekeÀejeuee Deeues. ner Peeueer SkeÀe HegmlekeÀe®eer iees<ì. DeMeer Flej efkeÀleer lejer HegmlekesÀ
Demeleerue. ueefuele meeefnl³ee®eer lej keÀesþeJeȳeebvee ®eebieueer peeCe nesleer®e. HeCe Flej KeHeeT
meeefnl³ee®eener l³eebvee SkeÀ De®etkeÀ Deboepe Demes .D e e ® e e ³ e &D e $ e sc n C e l e -`GÊece meeefnl³ee®ee ceuee cegUer
megJeeme®e ³eslees!' keÀesþeJeȳeebveener ®eebieu³ee KeHeeT HegmlekeÀe®ee Demee megJeeme ³esle Demeuee Heeefnpes.
HegmlekesÀ íHeeF&meeþer efveJe[leevee keÀener meeefnefl³ekeÀ efce$eebMeer les efJe ®eejefJeefvece³e keÀjle. l³eeb®ee meuuee
Iesle. HeCe DeKesj®ee efveCe&³e mJeleë keÀesþeJeȳeeb®ee Demes, DeeefCe lees menmee keÀOeer ®egkeÀle vemes.
uesKekeÀeb®³ee uesKeveeefJekegÀþu³ee uesKekeÀeuee kegÀþuee uesKeveHe´keÀej pecesue ³e e®es keÀesþeJeȳeeb®es mJeleë®es SkeÀ ieefCele
Demee³e®es. `þCeþCeHeeU' lemee `ueefuele' ®³ee pevceeHetJeer&®ee. HeCe l³eeuee peHeues, peesHeemeues, HegÀueJeues
keÀesþeJeȳeebveer. Deepe Jee®ekeÀeb®³ee mce=leerHeueerskeÀ[s iesuesu³ee pegv³ee uesKekeÀebveen er l³eebveer keÀener vee keÀener
efveefceÊe keÀe{tve Hegvne efuene³euee ueeJeues, DeeefCe efkeÀl³eskeÀ DeeUMeer uesKekeÀebkeÀ[tve l³eebveer Dee½e³e&
Jeeìsue FlekesÀ YejHetj uesKeve efuentve Iesleues. SKeeoer iees<ì meg© kesÀueer keÀer leer oeleer Oe©ve Mes JeìHe³e¥le
v³ee³e®eer ner ef®ekeÀeìer l³eeb®³eeFlekeÀer HeÀej®e Lees[³ee mebHeeokeÀ He´keÀeMekeÀeb®³ee yeeyeleerle ceer Heeefnueer
Demesue. ceePee mJeleë®ee®e DevegYeJe meebieles. `ueefuele' meeþer SKeeoe uesKe keÀesþeJeȳeebveer ceuee
efuene³euee meebefie leuee keÀer lees ueies®e efueefnCes keÀOeer ceeP³eekeÀ[tve Jne³e®es veener. ceie keÀesþeJeȳeeb®eer
mcejCeHe$es, HeÀesve meg© nesle. DeMeer oesve ®eej mcejCeHe$es Deeueer keÀer ceer efuene³euee meg©Jeele keÀjer.
leesJej l³eeb®es DeeCeKeer SKeeos mcejCeHe$e ³esTve Oe[keÀe³e®es. ³ee l³eeb®³ee ef®ekeÀeìeryeÎue ceer l³eeb®eer
DeveskeÀoe LeÆener keÀjle Demes. uesKeeyeÎue l³eeb®ee HeÀesve Deeuee keÀer `mcejCeHe$ee®eer Jeeì yeIeles Deens!'
Demes ceer l³eebvee cnCele Demes. keÀesþeJeȳeeb®³ee ef®ekeÀeìer®ee, leieeÐ eeb®ee ne DevegYeJe ceeP³eeHe´ceeCes
Flejner efkeÀleerlejer uesKekeÀebvee Deeuee Demesue!
meewpev³eMeerueJe=Êeer :
keÀesþeJeUs Del³eble meewpev³eMeerue nesles. Fleke̳ee JemebleeHeuesues Heeefnues veener, Deee fCe DeHeMeyo lej keÀOeer®e l³eeb®³ee leeW[tve SskeÀuesuee veener. Fleke̳ee He´oerIe&
J³eeJemeeef³ekeÀ Jeeì®eeueerle les{er, legme[er, og<ì, efMe<ì, DeeHeceleueyeer efkebÀJee efveKeU ueyee[ ceeCemes
keÀesþeJeȳeebvee Yesìueer vemeleerue Demes keÀmes cnCeeJ es? HeCe DeMee ceeCemeebefJekeÀener yeesuele vemele. DeeHeues DevegYeJe les DeeHeu³eeHeeMeer®e þsJele. keÀef®ele keÀOeer yeesueues®e lej Dee½e³e&
JeeìeJes, Fleke̳ee DeeuesHleHeCes l³ee J³ekeÌleer®es, l³ee DevegYeJee®es l es JeCe&ve keÀjle. SkeÀoe DeMee®e SkeÀe
ceeCemeeyeÎue les yeesuele nesles. kesÀþeJeȳeebefJeogmJeeme neslee. HeCe keÀesþeJeȳeebveer lees meieUe DevegYeJe Fleke̳ee menpeHeCes, ieceleerves meeb efieleuee keÀermunotes.in

Page 63

63ceuee veJeue®e Jeeìues. cevee®ee leesue peeT ve oslee keÀesþeJeUs MeebleHeCes yeesuele nesles. ne MeebleHeCee,
meb³ece DeeefCe meceleesueHeCee keÀesþeJeȳeebvee l³eeb®³ee J³eJemee³eele HeÀej GHekeÀejkeÀ þjuee Demeuee
Heeefnpes. keÀesþeJeUs JesieJesieȳee ceeCemeebvee keÀmes peHele, l³eeb®es mJeleb$e jeieueesYe keÀmes meebYeeUle DeeefCe
ns meejs l³ee mebyebefOele J³ekeÌleeRveener keÀUt ve oslee les keÀmes meeOele ³ee®³ee DeveskeÀ DeeþJeCeer Deepe ceveele
ieesUe nesle Deensle. keÀesþeJeUs Ske Àoe `meeefnl³e menJeemee' le Deeues nesles. veblej les efiejieeJeele peeCeej
nesles. ceueener l³ee efoJeMeer efiejieeJeele keÀener keÀece nesles. keÀesþeJeȳeebveer DeeHeueer iee[er DeeCeueer nesleer.
les ceuee cnCeeues, ’®euee. legcneuee efiejieeJeele mee s[lees.“ ceer l³eeb®³eeyejesyej efveIeeues. Jeeìles l³eebvee
DeeþJeCe Peeueer. ef®e$ekeÀej He¨ee menm$eyeg×s ³eeb®³eekeÀ[s l³eeb®es keÀener ef®e$ee®es keÀece nesles.
keÀesþeJeȳeebveer iee[er efnbot keÀe@ueveerle He¨eeyeeF¥®³ee IejekeÀ[s JeUJeueer. iee[er LeebyeJetve les nUt®e ceuee
cnCeeues -
’Debç, He¨eeF¥®es Deved legce®es mebyebOe keÀmes keÀe³e Deensle?“
’cnCepes keÀe³e?“ ceer ®eefkeÀle nesTve efJe®eejues.
’veener.“ keÀesþeJeUs De[KeUle yeesueues, ’l³ee®eb Demeb Deens, keÀener ceeCemeeb®eb SkeÀceske ÀebMeer
keÀener efyevemeuesueb Demeleb. cnìueb, legce®³ee yeeyeleerle lemeb keÀener Demeueb lej! legcner FLes iee[erle Leebyee.
ceer Jej peelees. ef®e$eeyeÎue He¨eeyeeF¥Meer yeesuelees Deved ueies®e Hejle ³eslees.“
ceuee nmet keÀesmeUues. nmele nmele ceer cnCeeues -
’keÀesþeJeUs, He¨eeyeeF¥Meer ceePeer ®eebieueer cew$eer Deens.“
’neb. ceie þerkeÀ Deens.“ keÀesþeJeUs meceeOeeveeves cnCeeues. Deecner oesIesner He¨eeyeeF¥keÀ[s iesuees.
ceuee keÀesþeJeȳeeb®³ee yeesueC³ee®eer jentve jentve DeeþJeCe ³esle nes leer. nmet mesle nesles. l³ee SkeÀe
ueneveMee He´mebieeves keÀesþeJeȳeeb®³ee mJeYeeJee®ee SkeÀ efvejeUe®e Hewuet efomeu³eemeejKes Jeeìues. Fleke̳ee
efJeefJeOe He´keÀej®³ee ceeCemeebvee l³eeb®³ee DeeHeeHemeebleu³ee celeYesoebmekeÀì les keÀmes meebYeeUle D emeleerue
³ee®ee Lees[e Deboepe Deeuee.
uesKekeÀebJej DeHeej Òesce :
uesKekeÀebJej keÀesþeJeȳeeb®es He´sce nesles ns lej Kejs®e. HeCe l³eeb®³ee mJeYeeJeeleues yejsJeeF&ì
kebÀiesejsner l³eebvee ®eebieues þeTkeÀ Demele. keÀOeer lejer efJemegjsKe, ³eLeeLe& JeCe&ve keÀjle. l³ee®³ee mJeYeeJeeleu³ee yeejerkeÀ meejerkeÀ Kee®eeKees®ee oeKeJetve osle.
keÀesþeJeȳeebvee Keeme l³eeb®eer mJeleë®eer DeMeer SkeÀ efJeveesoyeg×er nesleer. leer DeMee JesUer efveoMe& veeuee ³esF&.
SkeÀoe SkeÀe veeceJebo uesKekeÀe®ee efJekeÀejCe veJnles. Deecner oesIesner l³ee uesKekeÀeefJeneslees. Ske Àoce ceer keÀesþeJeȳeebvee cnìues.
’l³eeb®eb SKeeob HegmlekeÀ legcner keÀe keÀe{le veener?“
keÀesþeJeUs #eCeYej Leebyeues. ceie les nmetve ceuee cnCeeues,
’l³eeb®eb HegmlekeÀ keÀe{e³euee ceePeer njkeÀle cegUer®e veener. HeCe ceuee les HegmlekeÀ keÀmeb
efceUCeej?“
’keÀe?“ ceer efJe®eejues.
keÀesþeJeȳeebvee KetHe nmet Deeues. nmele nmele les cnCeeues, ’Deenes, `DemJeueeme JesmeCe KeeMeer
Ieeuetve efHeÀjs ojJesMeer' Demee He´keÀej Deens vee?“munotes.in

Page 64

64Demes®e SkeÀoe DeeCeKeer SkeÀe veeceJeble uesKekeÀeyeÎue y eesueCes ®eeueues nesles. keÀesþeJeȳeeb®³ee
meg©Jeeleer®³ee keÀeUele l³eeb®³ee efiejieeJeeleu³ee ogkeÀeveer keÀener uesKekeÀ ieHHee ceejC³eemeeþer pecele
Demele. ns yengleskeÀ uesKekeÀ nselekeÀ© nesles. l³eeble®e ne veeceJeble neslee. DeLee&le l³eeuee vee Je veblej
efceUeues. l³ee keÀeUer leesner veJeefMekeÀe®e neslee. keÀesþeJeȳeeb®eer Je l³ee uesKekeÀe®eer lesJn ieÆer peceueer
nesleer. Heg{s lees uesKekeÀ PeHeeì³eeves ceesþe nesle iesuee. ceOetve ceOetve keÀesþeJeȳeebvee lees Iejer yeesueJeer.
SKeeÐee k eÀe³e&ke´Àceele, meceejbYeele l³eeb®ee DebleYee&Je keÀjer. HeCe keÀeueeblejeves les mejs keÀceer nesle iesues.
veblej lej l³ee uesKekeÀeves DeeHeu³ee Keeme efce$eeb®³ee Jeleg&Ueletve keÀesþeJeȳeebvee JeieUtve®e ìekeÀues. Deelee
ner nkeÀeriele meebieleevee kegÀCee®³eener mJejele Lees[e Keso, jeie, keÀ[JeìHeCee ³esF&ue keÀer veener? HeCe
keÀesþeJeUs mJele뮳ee veJns, lej kegÀCee efleNneF&le ceeCemee®³ee peerJeveeleueer Ieìvee DeeHeCe meebiele Deensele
DeMee ieceleeroej jerleerves ne DevegYeJe keÀLeve keÀjerl e nesles. l³eeleueer l³eeb®eer keÀener Jeeke̳es DeMeer -
’ceer Iejer iesuees... pesJee³euee iesuees. Jeeìueb, Dejs DeeHeCe peJeU peJeU ³eslees Deenesle yejb keÀe!
ceie SkeÀoe Keeme peJeU®³ee meeefnefl³ekeÀ efce$eeb®³ee Keemeieer yewþkeÀerle ceuee Deeceb $eCe Deeueb. Jeeìueb,
Jee! DeeHeCe KetHe®e peJeU Deeuees keÀer! efce$eeb®³ee Keemeieer Jeleg&Uele DeeHeu³eeuee mLeeve efceUeueb. HeCe
Heg{b...“
’Heg{b keÀe³e?“ ceer efJe®eejues.
’Heg{b kegÀþs keÀe³e? Heg{b keÀener®e veener. les®e lej meebielees Deens vee ceer legcneuee?“ keÀesþeJeUs
cnCeeues DeeefCe mJeleë®e KeoKeotve nmele megìues.
mJeleë keÀesþeJeȳeeb®³ee mJeYeeJeele Demee efnMesyeerHeCee, lejleceYeeJe keÀOeer Dee{Ue³e®ee veener.
les J³eJenejeuee ®eesKe nesles. efnMesyeerner nesles. uesKee®ee ceesyeo uee Jee{Jetve Ðee cnìues lej KeUKeU
keÀjle. Hejbleg ne efnMesye cew$eerle l³eebveer keÀOeer®e þsJeuee veener. efleLes He´keÀeMekeÀ keÀesþeJeUs DeÎM³e nesTve
l³eeb®³eeceOeuee efpeJneȳee®ee efce$e He´keÀì nesle Demes. iejpe He[ueer lej ceer l³eeb®³eekeÀ[s e fveëmebkeÀes®eHeCes
Hewmes ceeiele Demes. l³eebveer DeMee JesUer keÀOeer®e `veener' cnìues veener. HeCe ns Hewmes osleeveener ceole
kesÀu³ee®ee, GHekeÀej kesÀu³ee®ee DeeJe vemes. ®es<ìe keÀjle, nmele nmele les ve[ YeeieJee³e®es. ceuee HejosMeer
pee³e®es ne sles lesJne ceer keÀener Hewmes l³eeb®³eekeÀ[s Gmeves ceeefieleues. DeekeÀ[e meebefieleuee lesJne les
Ieeyeju³eemeejKes keÀ©ve cnCeeues,
’Dejs yeeHe js! ³esJe{s Hewmes keÀmes osCeej?“
ceuee meieUs Kejs®e Jeeìues. ceer efnjcegmetve ieHHe yemeues. HeCe ogm eN³ee®e #eCeer les nmele nmele
cnCeeues
’HeCe Deelee legcner ³esJe{³ee HejosMeer peeCeej. cnCepes ceie Hewmes efoues®e Heeefnpesle. veener
keÀe?“
les ceePeer LeÆe keÀjle nesles ns Deelee kegÀþs ceuee Gceieues.
SkeÀoe keÀesþeJeȳeeb®ee Jee{efoJeme nesT ve iesu³eeveblej oesve efoJemeebveer ceuee les keÀUues. ceer
l³eebvee HeÀesve keÀ©ve cnìues, ’peje GefMeje keÀe nesF&vee, ceer Jee{efoJemee®³ee MegYes®íe osles Deens!“ l³ee
meeO³ee iees<ìerves keÀesþeJeUs FlekesÀ Deevebotve iesues! ueies®e ceeue les cnCeeu es,
’ogHeejer kegÀþs peeT vekeÀe. ceer legce®³ee Iejer ³eslees. DeeHeCe SKeeÐee ne@ìsueele pesJee³euee peeT
³ee.“munotes.in

Page 65

65uesKekeÀebefJel³ee efoJeMeer keÀesþeJeȳeebveer SkeÀe Yeejer ne@ìsueele Deecneuee pesJee³euee vesues. megYee ³eebveener l³eebveer efveceb$eCe efoues nesles. keÀesþeJeȳeeb®ee Jee{efoJeme Deecner meepeje keÀjC³eeSsJepeer ceeP³ee
MegYes®íe l³eebveer®e meepeN³ee kesÀu³ee! uesKekeÀeJej®es keÀesþeJeȳeeb®es He´sce Demes G®ebyeUtve J³ekeÌle nesle
Demes. l³eeb® eer ogkeÀeves, Iej cnCepes uesKekeÀeb®ee De·e Demes. uesKekeÀ cnìuee cnCepes lees ueneve Demees,
ceesþe Demees, veeceJeble Demees keÀer efyeveveeJee®ee Demees, DeeHeuee Demese efkeÀ ogmeN³ee He´keÀeMekeÀe®ee Demees,
keÀesþeJeUs meejK³ee®e DeeHeguekeÀerves l³ee®es mJeeiele keÀjle. meejK³ee®e mvesneves l³ee®³eeMeer Jeeiele.
yeesuele. keÀesþeJeȳeeb®es DeveskeÀ He´keÀeMeve meceejbYe ceer Heeefnues Deensle. l³eeb®³ee Iejeleu³ee peJeUHeeme
meeN³ee ueivemeceejbYeebvee ceer npej jeefnues Deens. DeMee efþkeÀeCeer k eÀesþeJeȳeeb®eer DeeefleL³eMeeruelee,
efpeJneUe Deeletve peeCeJesue Demee GlkeÀì Demee³e®ee. l³eeb®³eekeÀ[®es Demeues meceejbYe cnCepes íesìer
meeefnl³e mebcesueves®e Demele. ceefnveesceefnves SkeÀceskeÀebvee ve Yesìuesueer meeefnefl³ekeÀ efce$eceb[Uer De Mee
efþkeÀeCeer nìketÀve Yesìe³e®eer, ieHHee jbieJee³e®eer. nem³eefJeveeso keÀjleevee njKetve pee³e®eer. DeeefCe l³eeb®³ee
l³ee Deveboeves mJeleë keÀesþeJeUs Deieoer ceveeHeemetve KetHe´keÀì nesle Demes. Demee®e SkeÀ He´mebie DeeþJelees. keÀesþeJeȳeebkeÀ[®³ee SkeÀe ueivee®³ee cespeJeeveeruee ceer
iesues nesles. uesKekeÀeb®es SkeÀ ceesþs ìesUkesÀ DeeHeeHemeele ieHHee ceejle GYes nesles. ogmejer Hebiele He[C³ee®³ee
yesleele nesleer. keÀesþeJeUs IeeF &IeeF&ves Deeues DeeefCe nuekesÀ®e cnCeeues,
’ner Hebiele DeOee& leeme GefMeje Peeueer lej ®eeuesue vee?“
’keÀe yejb? GMeerj keÀMeemeeþer?“ kegÀCeer lejer menpe efJe®eejues.
’efpeueyeer®ee Keeme leepee IeeCee Ieeuee³euee ceer meebefieleuee³e cnCetve cnC elees.“ keÀesþeJeUs
cnCeeues, ’³ee efpeuey³ee Lees[³ee ceT He[u³ee Demeleerue. legcner iejceeiejce leep³ee efpeuey³ee Kee.“
Demes ns keÀesþeJeȳeeb®es uesKekeÀebyeÎue®es Deiel³e. les Deieoer uenevemeneve iees<ìeRletve osKeerue
J³ekeÌle nesF&.
meceejesHe :
uesKekeÀ, HegmlekesÀ, meeefnl³e, meeefnl³eefJeDeeveboe®es efveOeeve nesles. l³eeb®es meejs Dee³eg<³e ne®e cegUer SkeÀ meeefnl³eeslmeJe neslee. l³eeb®eer He´keÀeMeves,
l³eeb®es `ueefuele' ceeefmekeÀ, l ³eeb®³ee meeefnefl³ekeÀ ieHHee, l³eeb®es uesKekeÀebMeer pe[uesues $eÝgCeevegyebOe ns meejs
l³ee GlmeJee®es®e JesieJesieUs DeeefJeuesKekeÀ l³eele iegblele iesuee neslee. iesueer Deveske À Jene DeeHeu³ee cevee®ee, peeefCeJes®ee, meebmke=ÀeflekeÀ JeeleeJejCee®ee SkeÀ DeefJeYeep³e IeìkeÀ nesTve yemeuee
Deens. ³ee meeN³eeb®eer FlekeÀer meJe³e nesGÀve iesueer nesleer, keÀer keÀOeer k eÀeUer ³eele Keb[ He[sue Demes Jeeìle®e
veJnles. SkeÀ megboj cewHeÀue melele ®eeuet nesleer. l³ee Yeju³ee cewHeÀueerletve keÀesþeJeUs De®eevekeÀ Gþtve iesues.
l³eeb®es DeeHeu³ee DeemeHeeme DemeCes DeeHeCe ie=nerle Oejues nesles. Deelee les veenerle ner Jem legefmLeleer
mJeerkeÀejCes HeÀej pe[ peeles Deens. HeÀej®e pe[ peeles Deens.
3.6 Þeerceleer uelee cebiesMekeÀj
Þeerceleer uelee cebiesMekeÀj ieevemece´e%eer cnCetve meJee¥vee megHeefjef®ele Deensle. Yeejleeuee veJns lej
mebHetCe& peieeuee l³eeb®³ee ieeC³eeveer ceesefnefve Ieeleueer Deens. l³eeb®ee pevce 28 meHìWyej, 1929 jespeermunotes.in

Page 66

66Fbotj mebmLeeveele l³eeb®ee pevce Peeuee. meg©Jeeleeruee l³eebveer Jeef[ueeb®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer iee³evee®ee
efj³eepe meg© kesÀuee. Iejele®e iee³evee®ee Jeejmee Demeu³eeceg Us Je³ee®³ee DeJeI³ee lesjeJ³ee JeieeC³ee®es OJeefvecegêCe Peeues. 1942 ceO³es DeefYepeele DeefYevesl³eekeÀ[s DeeefCe iee³ekeÀekeÀ[s efMe#eCe meg©
keÀ©ve veblej Gmleeo Deveecele Deueer Keeve, Jemeble osmeeF&, meueerue ®eewOejer ³eeb®³ee ce eie&oMe&veeKeeueer
l³eebveer ®eeueerbJej ieeCeer cnìueer. DeveskeÀ ieepeuesu³ee cejeþer, efnboer ef®e$eHeìeb®es Þes³e uelee cebiesMekeÀjeb®³ee
iee³eveeuee peeles. peJeUpeJeU Hee®e npeej ef®e$eHeìebletve leerme npeejeb®³eeJej ieeCeer l³eebveer iee³eueer
Deensle. ³ee keÀe³ee&yeÎue l³eeb®es efieefvepe yegkeÀceO³es veeJe veeWoefJeues iesues. 1990 veblej l³eebveer ef®e$eHeì
efveefce&leer®es keÀece neleer Iesleues.
2001 ceO³es l³eeb®e³ee GÊegbie keÀe³ee&yeÎue l³eebvee `Yeejlejlve' ne HegjmkeÀej osC³eele Deeue e.
ieerlekeÀej Meeblee MesUkesÀ Je HeeMJe&ieeef³ekeÀe uelee efooer ³eeb®ee OJeefvecegêCee®³ee efveefceÊeeves Meeblee MesUkesÀ
DeeefCe ueleeyeeF& ³eeb®ee mebHeke&À Deeuee DeeefCe melele nesCeeN³ee Yesìerletve l³eeb®³eele ®eebieueer cew$eer Peeueer.
Meeblee MesUkesÀ, ueleeyeeF¥®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeves ÒeYeeefJele Peeu³ee nesl³ee. J³eeJemeeef³ekeÀ®e veener lej
Keepeieer peerJeveelener keÀener De[®eCeer Deeu³ee lej ueleeyeeF& uesefKekesÀuee ceeie&oMe&ve keÀjerle Demele.
ueleeyeeF¥®³ee menJeemee®ee ÒeYeeJe uesef KekesÀJej neslee. ³ee ÒeYeeJeeletve®e uesefKekesÀves ueleeyeeF¥®³ee DeveskeÀ
DeeþJeCeer `ueleeyeeF&' ³ee uesKeele meebefieleu³ee Deensle. l³eeb®ee Dee{eJee ³ee uesKeeÜejs Ieslee ³esF&ue.
ef®e$eHeì, mebieerle #es$eeleerue veeceebefkeÀle HegjmkeÀej l³eebvee ÒeeHle Peeues Deensle.
uesefKekesÀ®eer Yesì :
mebO³eekeÀeU®es meele Jeepetve iesues Deensle. cegbyeF&®³ee HeÀesì& efJeYeeieeleu³ee `efMejece' ³ee
DeBefìkeÌme efJekeÀCeeN³ee ogkeÀeveele Kejsoermeeþer Deeuesu³ee ueleeyeeF& Kejsoer DeeìesHetve yeensj He[ leele.
HeìebieCeele GY³ee Demeuesu³ee DeeHeu³ee iee[erle ³esTve yemeleele. ogHeej®es ©keÀe@ef[¥ie, veblej®es efnb[Ces,
Kejsoer ³eecegUs l³ee KetHe oceu³ee Deensle. Fleke̳eele HebOejemeesUe HeejMeer MeeUkeÀjer cegueer efleLes ³esleele.
ueleeyeeF¥®eer iee[e r l³eebveer DeesUKeueer Deens. l³ee yeensj Deeu³ee keÀer l³eeb®ee Dee@ìesie´eHeÀ I³eeJee Demee ³ee
cegueeR®ee yesle Deens. ceer l³ee cegueeR®es GlmegkeÀ nmejs ®esnjs, [esȳeebleueer DeHes#ee yeIeles. ceuee He´Mve
He[lees, Fleke̳ee oceuesu³ee ueleeyeeF& ³e e SJe{³ee cegueeRvee me¿ee osleerue? HeCe ueleeyeeF¥veer kesÀJne®e
l³eeb®ekeÀ nmetve mJeeiele kesÀuesues Demeles. ieesUe Peeuesu³ee cegueeR®eer l³ee He´sceeves efJe®eejHetme keÀjleele.
DeeefCe ceie SketÀCe SkeÀe cegueer®eer íesìer Jener, Dee@ìesie´eHeÀ yeg keÀ, keÀeieoe®ee megìe keÀHeìe -pes keÀener
Heg{³eele ³esF&ue l³eeJej l³ee mener keÀjleele. meeN³ee cegueer Deeveboeves Hejle iesu³eeJej ceie®e l³ee DeeHeu³ee
[^e³eJnjuee iee[er efleLetve yeensj I³ee³euee meebieleele.
ceveefceUeJet mJeYeeJe :
Demee®e De eCeKeer SkeÀ He´mebie. ceePeer lesJne ueleeyeeF¥Meer vegkeÀleer®e kegÀþs DeesUKe nesT ueeieueer
nesleer. l³ee efoJemeeble SkeÀoe l³eebveer ceuee megHe´efme× peeotieej kesÀ. ueeue ³eeb®es peeot®es keÀe³e&ke´Àce
yeIeC³eemeeþer DeeHeu³eeyejesyej vesues. l³eev eblej oesveleerve efoJemeebveer ceer l³eeb®³ee Iejer iesues lesJne l³ee
Iejeleu³ee ceb[UeRvee DeeHeCe Heeefnuesu³ee keÀe³e&ke´Àceeleu³ee iebceleer meebiele nesl³ee. ceO³es®e l³eebveer kesÀ.
ueeue ³eeb®³ee yeesueC³ee®eer vekeÌkeÀue meg© kesÀueer. kesÀ. uee ue ³eeb®eer efveJesoveHe×leer, l³eeb®es efJeefMe<ì
G®®eej, keÀe³e&ke´Àce meeoj keÀjleevee He´s#ekeÀeb®eer ceves JesOetve IesC³eemeeþer l³eebveer JeeHejuesu³ee ³egkeÌl³ee,
l³eeb®³ee yeejerkeÀmeejerkeÀ uekeÀyeer ³ebe®es Demes ngyesngye ef®e$e ueleeyeeF¥veer SskeÀCeejebmeceesj GYes kesÀues keÀer,
Iejeleu³ee ceeCemeebvee nmelee nmelee HegjsJeeì Peeueer. ueleeyeeF& vekeÀuee íeve keÀjleele Demes leesJej ceer
vegmeleer SsketÀve nesles. HeCe l³ee vekeÀueeb®ee opee& FlekeÀe Jej®ee Demesue ³ee®eer ceuee keÀuHevee veJ nleer. Kejsmunotes.in

Page 67

67cnCepes kesÀ. ueeue ³eeb®ee lees keÀe³e&ke´Àce ueleeyeeF¥yejesyej ceerner Heeefnuee neslee. HeCe lesJne ceeP³ee O³eeveele
Deeues. leer vekeÌkeÀue yeìyeìerle veJnleer. kesÀJeU Flejebvee nmeefJeCeejerner veJnleer. ueleeyeeF¥®es met#ce
DeJeueeskeÀ ve, l³eeb®eer mcejCeMekeÌleer, Heeefnuesu³ee Jee SskeÀuesu³ee iees<ìeRleuee iebceleeroej leHeMeerue vescekeÀe
efìHetve IesCeejer l³eeb®eer leuueKe efJeveesoyeg×er ³ee meeN³eeb®ee l³eeletve He´l³e³e ³esle neslee. l³eeb®eer veeì³ee®eer
peeCener mHe<ì nesle n esleer.
iesu³ee Heb®eJeermemeJJeerme JeueeYeuee. l³ee keÀeUele O³eeveele jentve iesuesu³ee l³eeb®³ee DemebK³e DeeþJeCeerleu³ee ³ee oesve DeeþJeCeer.
iee³eveeJej ÒeYeglJe :
ueleeyee F¥Meer ceePee He´Lece mebHeke&À Deeuee lees ef®e$eHeìebleueer ieeCeer efueefnC³ee®³ee efveefceÊeeves.
l³ee JesUer l³ee `DeeveboIeve' ³ee veeJeeves cejeþer ef®e$eHeìebvee mebieerle osle nesl³ee. l³eeb®³eeyejesyej keÀece
keÀje³e®es ³ee keÀuHevesves He´Lece c eeP³ee ceveeJej ceesþs®e o[HeCe Deeues nesles. HeCe He´l³e#eele lees SkeÀ
DeefleMe³e megboj, megKeo DevegYeJe þjuee. ieeCeer keÀjleevee l³ee Heg{³eele Hesìer IesGÀve yemele. ’ceuee Hesìer
HeÀej ®eebieueer JeepeJelee ³esle veener nb!“ Demes nmele nmele cnCe tve HesìerJej ceuee ®eeueer meebiele. `cejeþer
eflelegkeÀe cesUJeeJee', `leebye[er ceeleer', `ceesefnl³eeb®eer cebpegUe' DeMee ef®e$eHeìeb®eer ieeCeer ceer l³eeb®³eeyejesyej
kesÀueer. ner ieeCeer keÀjleevee l³ee l³ee ®eeueeR®ee Giece l³ee ceuee meebiele. k eÀener ieeCeer DeeHeu³ee
DeepeerkeÀ[tve SskeÀuesu³ee pegv³ee ueeskeÀieerleeb®³ee ®eeueerJej l³eebveer yemeJeueer Deensle lej `jsMecee®³ee
jsIeebveer' ner ueeJeCeer l³eebveer SkeÀe keÀeve[er ieeC³ee®³ee ®eeueerJej mJeleb$e ®eeue yeebOetve kesÀueer Deens.
menpelee, meesHesHeCee, ®eeueeR®es Demmeue cejeþceesU JeUCe DeeefCe efJeue#eCe iees[Jee ner l³eeb®³ee
mJejj®eves®eer JewefMe<ì³es ceuee He´ecegK³eeves peeCeJeueer. keÀece keÀjleevee ceuee kebÀìeUe Deeuee, keÀener meg®ele
veenermes Peeues lej l³ee ceeP³eemeeþ er ®ene ceeieJele. DeeefCe cnCele, ’keÀece jent Ðee. Deepe DeeHeCe
vegmel³ee ieHHee®e cee©.“ ceie leesner JesU HeÀej cepesle peeF&. l³ee JesUer l³eeb®³ee leeW[tve ieeCeer SskeÀCes,
ieerleeb®eer ®eeue, Meyoj®evee ³eebJej®es l³eeb®es Yee<³e SskeÀCes ne SkeÀ DeefleMe³e Deevebooe³ekeÀ DevegYeJe Demes.
l³eeb®³eeyejesyej keÀece keÀjleevee ceveeves ceer keÀMeer ceeskeÀUer nesle iesues, ceePee He´ejbYeer®ee mebkeÀes®e keÀmee
ceeJeUuee ns ceePes ceueener keÀUues veener.
ieeC³ee®³ee jskeÀe@ef[bie ceOeerue DeeþJeCeer :
meg©Jeeleer®³ee keÀeUele ceeP³ee ieeC³eeb®³ee OJeefvecegêCeeuee ceer npej jenele Demes. ueleeyeeF¥Meer
pemee DeefOekeÀ Heefj®e³e Peeuee leMeer l³eeb®³ee ieeC³eeb®³ee jskeÀe@ef[¥ieueener ceer l³eeb®³eeyejesyej peeT
ueeieues. l³eeb®eer ner yengleskeÀ iee Ceer efnboer ef®e$eHeìebleueer Demele. HeCe efnboerHe´ceeCes ceer ueleeyeeF¥®eer yebieeueer,
iegpejeleer, cejeþer ieeCeerner KetHe SskeÀueer. lee[osJe®ee jskeÀe@ef[¥ie mìgef[Dees, efleLetve peJeU Demeuesues
efHeÀuce meWìj, oeoj®eer yeeByes ue@yeesjsìjer, J eebê³ee®ee cesnyetye mìtef[Dees ner cegbyeF&leueer ef®e$eHeìieerleeb®³ee
OJeefvecegêCee®eer He´cegKe efþkeÀeCes Deensle. HeCe HejU®ee MeebleejeceyeeHetb®ee jepekeÀceue mìgef[Dees DeeefCe
lee[osJe®ee MeMeebkeÀ ³eeb®ee íesìe HeCe megmeppe mìgef[Dees FLesner ueleeyeeF¥®eer OJeefvecegêCes ceer SskeÀueer
Deensle. keÀOeer ceer ueleeyeeF¥®³e Iejer peeTve l³eeb®³eeyejesyej mìgef[Deesle peeF& lej keÀOeer ceeP³ee Ie©ve
l³eebvee HeÀesve keÀ©ve l³eeb®es ieeCes kegÀþu³ee mìgef[Deesle nesCeej Deens ns DeeOeer l³eebvee ef Je®ee©ve IesF&
DeeefCe ceeP³ee keÀe@uespe ceOetve HejmHej eflekeÀ[ss peeF&. l³eener ceuee newmesves yejesyej vesle. keÀOeer SKeeos
ieeCes l³eeb®³ee ¢<ìerves efJeMesDecegke À DecegkeÀ efþkeÀeCeer ceePes jskeÀe@ef[¥ie Deens. ³esCeej keÀe?“munotes.in

Page 68

68iee³eveeJej efveleeble Òesce :
ueleeyeeF¥®³ee DeMee OJeefvecegêCee®³ee efkeÀleerlejer DeeþJeCeer meebieC³eepeesi³ee Deensle. l³eeb®³ee
ieeC³eeleueer mece=×lee, JewHegu³e ³eeb®³ee peMee l³ ee efveoMe&keÀ Deensle leMee keÀueekeÀej cnCetve DeeefCe ceeCetme
cnCetvener ueleeyeeF¥®es ceesþsHeCe l³ee J³ekeÌle keÀjCeeN³ee Deensle. SkeÀ He´mebie ceuee DeeþJelees. l³ee efoJeMeer
cesnyetye mìtef[Deesle l³eeb®es jskeÀe@ef[¥ie nesles. menmee SkeÀe efoJe Meer SkeÀeHes#ee DeefOekeÀ ieeCeer l³ee nuueer
keÀjle veenerle. HeCe l³ee efoJeMeer keÀMeer keÀesCe peeCes, oesve ieeCeer l³eebvee keÀje³e®eer nesleer. efMeJee³e
DeeCeKeer SkeÀe ieeC³ee®es Heefnues keÀ[Jes, He´ejbYeer®³ee leevee OJeefvecegefêle keÀjCes Dee JeM³ekeÀ nesles. keÀejCe
efvecee&l³ebevee leer ìsHe l³ee efoJeMeer®e jeleesjele keÀuekeÀʳeeuee HeeþJetve Ðee³e®eer nesleer. lees ieg©Jeej®ee
efoJeme neslee. ieg©Jeejer ueleeyeeF¥®ee GHeeme Demelees. mekeÀeUer l³ee vegmeleer keÀe@HeÀer IesTve Deeu³ee
nesl³ ee. Heefnueer oesve ieeCeer Peeu³eeJej l³ee Lees[emee JesU keÀe{Ceej nesl³ee, DeeefCe peJeU®e Keejuee
Hebef[le vejWo´ Mecee& ³eeb®es Iej nesles, efleLes peeTve GHeemee®es keÀener KeeTve ³esCeej nesl³ee. ceer
mìgef[Deesle iesues lesJne Heefnu³ee ieeC³ee®eer efjnme&ue ®eeuet nesleer. ueleeyeeF¥veer ceuee DeeHeuee yeble
meebefieleuee. l³ee cnCeeu³ee,
’ner oesve ieeCeer Peeueer keÀer DeeHeCe Hebef[lepeeRkeÀ[s peeTve ³esT. ceie Gjuesueb uenevemeb
jskeÀe@ef[¥ie Deens les ceer veblej GjketÀve ìekeÀerve.“
HeCe l ³ee efoJeMeer ueleeyeeF¥vee keÀener Kee³euee efceUeJes Demee ³eesie®e veJnlee. Heefnueer oesve ieeCeer
DeeìHee³euee cegUer ®eej Jeepetve iesues. ueleeyeeF¥veer cegkeÀeì³eeves HeÀjeUe®eer DeeMee mese[tve efoueer. DeeHeu³ee
[^e³eJenjyejesyej Hebef[lepeeR®³ee Iejer lemee efvejesHe HeeþJeuee. Lees[erMeer keÀe@HeÀer Iesleueer DeeefCe eflemeN³ee
ieeC³eemeeþer l³ee ceeF&keÀ meceesj GY³ee jeefnu³ee. meJe& keÀece DeeìesHetve Iejer pee³euee l³ee efoJeMeer l³eebvee
meele mee[smeele Jeepeues Demeleerue.
l³ee®e efoJeM eer Ie[uesuee DeeCeKeer SkeÀ uenevemee He´mebie ceeP³ee O³eeveele jentve iesuee Deens.
l³ee oesve ieeC³eebleu³ee SkeÀe ieeC³eeyejesyej keÀesjme neslee. keÀesjmeuee vesnceer®³ee ieeef³ekeÀe npej nesl³ee.
ieeCes mebHeu³eeyejesyej l³eebleueer SkeÀ Deele Deeue er DeeefCe SkeÀoce Keeueer JeeketÀve ueleeyeeF¥®es Hee³e Oe©ve
ieefnJeju³ee mJejele cnCeeueer,
’uelee, legce me®eceg®e oJeer nes. efkeÀleveer De®íer ieeleer nes. YeieJeeve legcns meoe megKeer jKes!“
menkeÀueekeÀejeefJeefle®e les Hee³e Oe jCes yeIetve ueleeyeeF& efJeue#eCe DeJeIe[tve iesu³ee. l³eebvee HeÀej ®ecelkeÀeefjkeÀ
Jeeìues. l³eebveer efleuee GþJetve DeeHeu³ee Mespeejer yemeJeues. efleuee keÀe@HeÀer efoueer. Del³eble cee³esves efle®eer
efJe®eejHetme kesÀueer. leer ieeef³ekeÀe peje me eJejueer. leer iesu³eeJej ueleeyeeF& cnCeeu³ee,
’ner ®eeBo SkesÀ keÀeUer HeÀej ®eebieueer ieele Demes. efleuee Lees[bHeÀej veeJener nesleb. Deepe efle®eer
HeefjefmLeleer efyekeÀì Deens. DeeefCe Heesìemeeþer ef ye®eejer `keÀesjme' ceO³es ieeles Deens.“ ®ee Bouee yeIetve
ueleeyeeF¥®es ceve HeÀej efJeueleeyeeF¥®eer ieeCeer SskeÀle Demeleevee ceuee l³eeb®³eeyejesyej efnboerleu³ee Flejner efkeÀleer iee³ekeÀ -
ieeef³ekeÀeb®eer ieeCeer SskeÀe³euee efceUeueer. DeeMee, GleMeer®e cenbceo jHeÀer, efkeÀMeesjkegÀceej, cegkesÀMe, nsceblekegÀceej ³eeb®³eeyejesyej®eer l³eeb®eer DeveskeÀ ÜbÜieerles
SskeÀe³euee efceUeueer. veewMeeo, ceove ceesnve, yece&veoe, jesMeve DeMee yegpegie& mebieerleefoioMe&keÀebHeemetve lees
keÀu³eeCepeer Deevebopeer, ue#ceerkeÀeble H³eejsueeue DeMee l³ee JesUer peje veJ³ee Demeuesu³eemunotes.in

Page 69

69mebieerleefoioMe&keÀebHe³e¥le DeveskeÀeb®eer ieeCeer keÀjleevee ceer l³eebvee Heeefnues. yejs®e iee³ekeÀ ns ueleeyeeF¥®es
JeJeeiele. efkeÀMeesjkegÀceej l³eebveje `uelee' ®e cnCele. les ieeC³eemeeþer mìgef[Deesle Deeues keÀer Deieoer Oeceeue
G[Jetve osle. mewieueHeemetve DeveskeÀ pegv³ee iee³ekeÀeb®³ee les ngyesngye vekeÀuee keÀjle. ieeleevee cepesoej
DeeefJeYee&Je keÀjle. SkeÀoe SkeÀe ÜbÜieerleele vee³ekeÀ JesueerJej®eer HegÀues keÀer HeÀUs keÀenerlejer lees[le Deens
Demes Je Ce&ve keÀJeerves kesÀues nesles. les ieeCes ieeleevee efkeÀMeesjkegÀceej ³eebveer ieeC³ee®³ee þske̳eeJej HegÀuesHeÀUs
Keg[C³ee®ee DeefYeve³e meg© kesÀuee. les yeIeleevee ueleeyeeF¥vee nmet DeeJejsvee. MesJeìer l³ee cnCeeu³ee,
’efkeÀMeesj, Deye ³es legce y ebo veneR keÀjesies lees ceQ ieeTBieerner vener!“ ceie efkeÀMeesjkegÀceejeb®es neleJeejs Leebyeues
DeeefCe oesIeeb®es ieeCes OJeefvecegefêle Peeues.
menveMeerueJe=Êeer :
SkeÀ DeeþJeCeerle jentve iesuesuee He´mebie. lee[osJe®³ee mìgef[Deesle SkeÀe efnboer ef®e$eHeìeleu³ee
ieeC³ee®es OJeefvecegêCe ®eeuet nesles. ueleeyeeF& cegkesÀMeyejesyej ieele nesl³ee. l³ee efoJeMeer keÀe³e Peeues kegÀCeeme
þeTkeÀ. cegkesÀMevee keÀener kesÀu³ee ieeCes pecesvee. Hee®emeele jerìskeÀ Peeues. mebieerle efoioMe&keÀeves ieeCes Dees.
kesÀ ner kesÀues. Hejbleg cegkesÀMe cee$e ceveeletve veejepe nesles. ueleeyee¥®³ee les O³eeveele Deeues. l³ee cegkesÀMevee
cnCeeu³ee, ’cegkesÀMeYe³³ee, legcner Deieoer keÀeUpeer keÀ© vekeÀe. legce®eb ieeCeb íeve Peeuesueb Deens. HeCe
lejerosKeerue l egce®eb Hegjsmeb meceeOeeve Peeueb vemesue lej oesve efoJeme Lebeyee, ceer keÀesuneHetjuee peeTve
³esCeej Deens. ceer Deeu³eeveblej DeeHeCe mìgef[Dees `yegkeÀ' keÀ© DeefCe ns ieeCeb Hegvne jskeÀe@[& keÀ©. ceer leMeer
J³eJemLee keÀjerve.“ l³ee efoJeMeer cee r efleLes npej nesles. Iejer ³esleevee ceer ueleeyeeF¥vee cnìues, ’ueleeyeeF&,
legcner cegkesÀMevee efkeÀleer Oeerj efoueele. ³esjJnermeg×e legcner ieeleevee KetHe menveMeerueHeCee oeKeJelee, keÀOeer
ef®e[le veener. kebÀìeUle veener. keÀmeb peceleb ns legc neuee?“
l³eeJej ueleeyeeF& cnCeeu³ee, ’ieeC³eeb®eb jskeÀe@ef[¥ie ner leMeer HeÀej DeJeIe[ iees<ì Deens .
mebieerle efoioMe&keÀ, iee³ekeÀ, JeeokeÀ, jskeÀe@ef[&mì ns meieUs®e DeMee JesUer HeÀej veepetkeÀ ceveëefmLeleerle
Demeleele. l³eele ieeCeeje®³ee ceve eJej lej efJeMesiee³ekeÀ nJeeueefoue neslees. DeeHeu³eecegUs yejesyej®³ee Deeefì&mìuee Hegvne Hegvne ieeJeb ueeiele Deens,
SkeÀmeejKes jerìskeÀ nesleensle Demeb efomee³euee ueeieueb lej l³eeue e DeeCeKeer®e DeJeIe[u³eemeejKeb nesleb.
DeMee JesUer l³eeuee Oeerj osCeb, meebYeeUtve IesCeb meeN³eeb®eb®e keÀle&J³e Demeleb. cegkesÀMeYe³³ee HeÀej ceesþs
keÀueeJeble Deensle lemes®e les HeÀej mesefvmeefìJn Deensle. l³eeb®³ee ceveeuee Deepe efkeÀleer $eem eP e e u e eD e m e s u e
les ceer DeesUKet MekeÀles. ceeieb keÀener JeceveëefmLeleerletve iesues Deens. DeMee JesUer ieeCeejeuee efkeÀleer JeeF&ì Jeeìleb les ceer DevegYeJeueb Deens.“
mHe<ì Je efveoexueleeyeeF¥®es mHe<ì Je efveoexiees<ì l³eebveer HeefjÞeceeves meeO³e kesÀueer Deens. mebmke=Àle®³ee ÍueeskeÀeb®eer l³eebvee mebLee osC³eemeeþer ³ee
cegueeb®³ee yeeueHeCeer l³eeb®³ee Jeef[ueebveer -oerveeveeLeebveer -efMe#ekeÀ þsJeues nesles. l³eecegUs Meg×
Meyoes®®eeje®es ueleeyeeF¥vee yeeUHeCeeHeemetve JeUCe ueeieuesues Deens. cejeþer meeefnl³ee®es, keÀeJ³ee®es l³eeb®es
Jee®eve ®eebieues Deens. ie[keÀN³ eeb®es `YeeJeyebOeve' meejKes veeìkeÀ, l³eeb®³ee DeveskeÀ keÀefJelee ueleeyeeF¥vee
Heeþ Deensle. yeer keÀJeer, leebyes, ceeOeJe petefue³eve, yeeuekeÀJeer ³eeb®³ee keÀefJelee OJeefvecegefêle keÀjleevee les
keÀJeerner l³eebveer keÀmetve Jee®eues. ns meJe& ke Àjleevee G®®eejeb®³ee efveoexHegjJeues Deens. G®®eejeyeÎue l³ee efkeÀleer mee#esHeer Je peeie©keÀ Demeleele ³ee®es SkeÀ GoenjCe ceueemunotes.in

Page 70

70DeeþJeles. ceer keÀesUerieerles efueefnueer. leer ueleeyeeF& ieeCeej nesl³ee. ceer keÀesUer YeemeeOeejCe leMeer Meyoj®evee kesÀueer nesleer. HeCe lesJe{³eeves ueleeyeeF¥®es meceeOeeve nesF&vee. l³ee ceuee
cnCeeu³ee, ’MeebleeyeeF&, legcner keÀesUer veener DeeefCe ceerner keÀesUer veener. Meyoe®es Keeme ke Àesȳeeb®³ee
JeUCee®es G®®eej Peeues veenerle lej ieeCeer efyeIe[leerue. lesJne DeeHeCe JejUerkeÀj DeeefCe Heeìea®³ee
keÀueekeÀejebvee yeesueeJetve IesT. ceer l³eeb®³eekeÀ[tve meJe& G®®eej veerì mecepeeJetve Iesles DeeefCe ceie®e ieeCeer
jskeÀe@[& keÀ©.“
DeeefCe l³eebveer lemes®e kesÀues. keÀesUer keÀueekeÀejebkeÀ[tve l³eebveer Meyoeb®es efJeefMe<ì G®®eej,
l³eeb®ee Keeme {bie Je ue³e, `yeeF&' SsJepeer `yee³e' cnCeCes ³ee meeN³ee yeejkeÀeJ³eeb®ee leHeMeerue mecepeeJetve
Iesleuee. ieeC³eeb®eer efjnme&ue l³e ebvee SskeÀJeueer DeeefCe ceie®e keÀesUerieerles OJeefvecegefêle kesÀueer. ueleeyeeF¥®³e
yebieeueer ieeC³eeb®eer DeveskeÀ OJeefvecegêCes ceer SskeÀueer Deensle DeeefCe yebieeueer Meyoeb®³ee ³eesi³e G®®eejebyeÎue®ee
l³eeb®ee mee#esHener Heeefnuee Deens. yeb ieeueceO³es omeN³eeuee keÀeueerHetpes®³ee Keeme Hetpee OJeefvecegefêkeÀe
keÀe{leele. l³eemeeþer efkeÀleerlejer ieeCeer ueleeyeeF¥veer ieeFueer Deensle. meefueue ®eewOejeRHeemetve ceeveme
cegkeÀpeer¥He³e¥le DeveskeÀ yebieeueer mebieerleefoioMe&keÀeb®eer yeb ieeueer ieeCeer l³eebveer kesÀueer Deensle. DeMee JesUer
kesÀJeU ieeC³ee®es Meyo DeeefCe l³eeb®es G®®eej mecepetve IesTve l³ee Leebyele veenerle lej l³ee keÀeJ³ee®es
cece&ner l³ee peeCetve Iesleele. ueleeyeeF¥vee keÀeJ³ee®eer ®eebieueer peeCe Deens DeeefCe mebJesoveeMeerue Je=ÊeercegUs
®eebieu³ee keÀuHeveeb®es meeQo³e¥ner l³eebvee efYe[les. l³eebveer ieeFuesues `Meele YeeF& ®ebHee peeiees js peeiees js' ns
ieeCes yebieeueerceO³es KetHe®e ueeskeÀefHe´³e Peeues nesles. keÀesUerieerleeb®es yebieeueerceO³es ©He eblej meefueue ®eewOejer
³eebveer kesÀues Je ceie leer yebieeueer keÀesUerieerlesner yebieeueerceO³es iee³eueer. ueleeyeeF¥veer SkeÀoe ceuee `ceesveernej'
(ceefCenej) ³ee DeeHeu³ee yebieeueer ef®e$eHeìieerleeb®eer OJeefvecegefêkeÀe efoueer. l³eeleueer ieeC eer HeÀej iees[ nesleer.
l³eeb®³eecegUs®e ceuee yebieeueeryeÎue newme DeeefCe Dees{ efvecee&Ce Peeueer. ueleeyeeF¥veer jJeeRê mebieerlener ieeFues
Deens DeeefCe meueerue ®eewOejer, nsceblekegÀceej, yeemet YeÆe®ee³e&, Ëefyebieeueerle íeve yeele®eerle keÀ© MekeÀleele. Gog&yeÎuener ns®e meebielee ³esF&ue. Gog&®es DeeHeues G®®eej
efveoexGog&®ee He×leMeerj DeY³eemener kesÀuee.
efjnme&ue ke˩ve ieeCes ieele :
ueleeyeeF¥®eer J³eeJemeeef³ekeÀ OJeefvecegêCes ceer KetHe®e SskeÀueer. l³eele l³eeb®es SkeÀ JewefMe<ì³e ceeue
peeCeJeues. SKeeos ieeCes Meem$eer³e mebieerleeJej DeeOeejuesues, jeieoejer®es, peje DeJeI e[ Demeues lej
ueleeyeeF& l³ee mebieerleefoioMe&keÀeb®³ee Iejer peeTve efleLes efjnme&ue keÀjle. veewMeeo, Sme. [er. yece&ve,
ceove ceesnve, meefueue ®eewOejer ³eeb®³ee Iejer l³eebveer kesÀuesu³ee DeMee DeveskeÀ efjnme&uevee ceer l³eeb®³eeyejesyej
iesuesue er Deens. SjJner®es meeOes ieeCes mìgef[Deesle efuentve IesTve efleLeu³ee efleLes yemeJetve les ieeC³ee®ee
ueleeyeeF¥®ee vesnceer®ee HeefjHeeþ. HeCe DeJeIe[ ieeC³eeb®eer l³eebveer DeeOeer keÀmetve efjnme&ue kesÀuesueer Demeles,
DeeefCe HeefjÞeceeb®eer ceei eCeer keÀjCeeN³ee ieeC³eeuee les HeefjÞece ueleeyeeF& YejHetj osleele. l³eeb®eer OJeefvecegêCes
Ssleevee DeeCeKeer SkeÀ ieese<ì ceuee efJeMesHeer. efmeHHeer ns ³ee J³eJemee³eeleues HeÀej ceesþs efvecee&les -efoioMe&keÀ. l³eeb®es ef®e$eHeì He´®eb[ yepesì®es. DeeefCe
les osMeYej®e veJnsle lej osMeeyeensjner ®eeueCeejs. Gueì SKeeoe cejeþer, iegpejeleer efkebÀJee yebieeueer
ef®e$eHeì ne ce³ee&efole yepesì Demeuesuee. l³ee®ee He´s#ekeÀJeie&ner l³ee l³ee He´ebleeHegjlee, YeeHeCe ieeCes ieeleevee ne YesoYeeJe ueleeyeeF¥®³ee ceveele Deefpeyeele vemee³e®ee. ceesþ³ee ef®e$eHeìeleues efnboer
ieeCes l³ee pesJe{³ee keÀmeesMeerves ieele lesJe{s®e meJe&mJe HeCeeuee ueeJetve l³ee ce jeþer, iegpejeleer efkebÀJee yebieeueer
ieeCesner OJeefvecegefêle keÀjle. efJeMes

Page 71

71veenerle. efkeÀl³eskeÀoe efvecee&l³eeves efouesueer jkeÌkeÀce l³eeb®es ceveeHeemetve DeeYeej ceevetve l³eebveer nmelecegKeeves
l³eeuee Hejle kesÀuesueer Deens. ³eelener keÀmeueer Dee{³elee efkebÀJee GHekeÀej kesÀu³ee®ee YeeJe vemes. Demee³e®eer
kesÀJeU DeemLee, meewpev³e.
ceveefceUeJet mJeYeeJeJe=Êeer :
ueleeyeeF¥®es ieeCes OJeefvecegefê le nesleevee SskeÀues ne KejesKejer ceesþe Deevebooe³ekeÀ DevegYeJe Demes.
ieeCes yemele Demeleevee mebieerle efoioMe&keÀebMeer ieHHee ceejCes, l³eebvee efJeveeso, keÀesì³ee SskeÀJeCes ns meejKes
®eeuet Demes. ceer yeepetuee DeJeIe[tve yemeuesueer. HeCe ue leeyeeF& l³ee efvecee&l³eeMeer, mebieerle efoioMe&keÀebMeer,
SKeeÐee ye[³ee HeengC³eeMeer ceePeer DeesUKe keÀ©ve osle. ceuee Hejke̳eemeejKes Jeeìt ve³es ne l³eele nslet
Demes. Heg{s Heg{s keÀu³eeCepeerYeeF&, ue#ceerkeÀeble H³eejsueeue, jentueosJe yece&ve ³eeb®³eeMeer ceePeerner ®eebieueer
DeesUKe Peeueer nesleer. ueleeyeeF¥®es ieeCes SskeÀe³euee keÀOeer keÀOeer yeensj®eer ceeCemesner ³esle. l³eele
efvecee&l³eeb®es mvesner, l³eeb®³ee Iejeleueer yee³ekeÀecegues, keÀOeer jeKeer efkebÀJee Hegvece efíuueeBmeejK eer
ef®e$eHeìeleueer DeefYeves$eer, keÀOeer SKeeoe HejosMeer ®eenlee DeMee efJeefJeOe He´keÀej®eer ceb[Uer Demele. leer
jskeÀe@ef[¥ie ©ceceO³es ³esTve ueleeyeeF¥®eer DeesUKe keÀ©ve Iesle. l³eeb®eer mJee#ejer ceeiele. Kejs lej
ieeC³ee®eer efjnme&ue ®eeuet D emelee Demee efJe#esHe ueleeyeeF¥vee ©®ele vemeCeej. HeCe ne YeeJe l³ee ®esnN³eeJej
®egketÀvemeg×e oeKeJele vemele. SsketÀCe®e `HeefyuekeÀ' efJeHee®e efceefveìeb®³ee Yesìerves Jee ®eej Meyo yeesueu³ee ves pej ³ee ceeCemeebvee Deevebo Jeeìle Demesue lej lees
l³eebvee keÀe veekeÀejeJee DeMeer l³eeb®eer YeeJevee Demes.
DeveskeÀoe ceesþ³ee ef®e$eHeìe®ee cegntle& ueleeyeeF¥®³ee OJeefvecegêCeeves®e Jne³e®ee. ceie `ceeFkeÀ'
Heg{s veejU HeÀes[Ces, l³eeuee Heg Àueeb®ee nej IeeueCes, meJee¥vee Hes{s JeeìCes ne keÀe³e&ke´Àce Demes.
ueleeyeeF¥meeþer efvecee&l³eeves Yeuee Leesjuee HegIejer vesC³eemeeþer efoueer pee³e®eer. ceie HeÀesìeW®ee keÀe³ e&ke´Àce lej nJee®e. SjJnermeg×e ieeC³ee®es OJeefvecegêCe
Peeu³eeJej ueleeyeeF¥vee DeveskeÀ HeÀesìeWmeeþer GYes jeneJes ueeies. keÀOeer keÀJeer l³eebvee ieeCes Jee®etve oeKeJele
Deens, keÀOeer mebieerle efoioMe&keÀ ®eeue mecepeeJetve meebiele Deens, keÀOee re f v e c e e & l e el ³ e e b ® ³ e en e l e e l eH e g < H e i e g ® í
osle Deens Je l³ee nmelecegKeeves l³ee®ee mJeerkeÀej keÀjle Deensle, keÀOeer ieeCes SskeÀe³euee Deeuesu³ee
ceb[UeRvee l³eeb®³eeyejesyej DeeHeues HeÀesìes keÀe{tve I³ee³e®es Deensle DeMee efkeÀleerlejer `Heespesme 'u e l e e y e e F ¥ v e e
I³eeJ³ee ueeiele. ef®e$eHeìe®³ee Heefyueefmeìermeeþer keÀener HeÀesìes nJes Demele. SkeÀoe ieeCes OJeefveefceefêle
Peeues keÀer ueleeyeeF& LeketÀve kebÀìeUtve iesuesu³ee Demele. mìtef[Deesletve keÀOeer yeensj He[t Demes l³eebvee
Peeuesues Demes. HeCe kegÀCee®es ceve cees[t ve³es cnCetve ns meJe& HeÀesìes l³ee keÀe{t osle. Deieoer He´mevve ®esnje
keÀ©ve HeÀesìesmeeþer GY³ee jenele DeeefCe meieUer meke&Àme keÀjle. meJee¥®³ee Deeveboele DeeHeCener meeceerue
nesle. SKeeÐee JeeokeÀeves keÀener e fJeMeskeÌJeef®ele Flejeb®³ee vekeÀUle SKeeoer efnjJeer veesì l³eeuee ye#eerme osTve ìekeÀle.
keÀueekeÀejebefJeDeMee efnb[levee ueleeyeeF& HeÀej cepesle Demel e. ieeCeeN³ee keÀueebJeleeb®³ee vekeÀuee keÀ©ve
oeKeJele. jskeÀe@ef[bie keÀ©ve Iejer Deeu³ee keÀer l³ee efoJeMeer®³ee ieeC³ee®es JeCe&ve keÀjle. yejesyej ieeCeeN³ee
iee³ekeÀe®ee efJeefMe<ì levee, ieeleevee Peeuesuee l³ee®ee ieeWOeU, Meyoes®®eejeleu³ee iebc eleer meejs ngyesngye
keÀ©ve oeKeJele. efJeMesl³eebvee SkeÀ®e SkeÀ leeve Hegvne Hegvne I³eeJeer ueeieueer Demeueer lej ’Denene! keÀe³e leeve nesleer HeCe! ceer
DeeHeueer meej Keer meejKeer leerve leeve Iesles Deens. les®e les®e ieeles Deens!“ Demes cnCetve DeeHeueer®e vekeÌkeÀuemunotes.in

Page 72

72keÀ©ve YejHetj nmele. HeCe yejesyej®ee iee³ekeÀ GÊece ieeFuee Demesue lej lesner efleleke̳ee®e keÀewlegkeÀeves
meebiele. mebieerle efoioMe&keÀeves efJ eMes®eeue yeebOeueer Deens. keÀceeue Deens!“ meefueue ®eewOejer, Sme.[er. yece&ve ³eeb®³ee keÀener ieeC³eeb®³ee
OJeefvecegêCeeveblej l³eeb®³ee ®eeueeR®es ueleeyeeF¥veer leeW[ Ye©ve ke ÀewlegkeÀ kesÀuesues ceer SskeÀues Deens. HeCe keÀOeer
keÀOeer Demesner Jne³e®es. SKeeoe mebieerle efoioMe&keÀ pegveer®e SKeeoer ®eeue IesF&. efle®³eele veececee$e yeoue
keÀjer. DeeefCe leer veJeer cnCetve ueleeyeeF¥vee SskeÀJeer. l³ee JesUer l³ee keÀener yeesuele vemele. HeCe veblej nUt®e
cnCele, ’keÀmeueer Deeueer Deens veJeer ®eeue? DeeleeHe³e¥le SkeÀ npeej SkeÀ JesUe ner ®eeue ef®e$eHeìebceO³es
JeeHe©ve Peeueer Deens.“ vegmeles FlekesÀ®e cnCetve l³ee Leebyele vemele lej jskeÀe@ef[bieJe©ve Hejle ³esleeve el e e r
®eeue ³eeHetJeea keÀOeer keÀOeer, kegÀþs kegÀþs, keÀesCekeÀesCel³ee ef®e$eHeìebletve ³esTve iesueer Deens ns leer leer ieeCeer
iegCeiegCetve DeeHeues efJeOeeve l³ee HegjeJ³eeefveMeer efme× keÀjle. ieceleer®eer iees<ì DeMeer keÀer keÀer l³eeleueer ef keÀleer
ieeCeer l³eebveer mJele:®e ieeFuesueer Demee³e®eer.
ner Peeueer ueleeyeeF¥®eer J³eeJemeeef³ekeÀ OJeefvecegêCes. HeCe ³eeKesjerpe l³eebveer DeeHeu³ee newmesves,
Deeveboemeeþer DeeefCe SkeÀe meebmke=ÀeflekeÀ keÀle&J³eyeg×erves Flej DeveskeÀ ieerle s OJeefvecegefêle kesÀueer.
YeieJeodieerle®es oesve DeO³ee³e, %eeveosJeeb®³ee efJejeC³ee DeeefCe Heos, legkeÀejecee®es DeYebie, `efMeJekeÀu³eeCe
jepee' ceOeueer ieerles, ieeefueye®es iePeue, ceerjs®³ee ieerleeb®ee oesve OJeefvecegefêkeÀe ns meejs ueleeyeeF ¥veer
Deiel³eeves OJeefvecegefêle kesÀues. keÀeceeb®eer legHeÀeve ieoea Je jsìe Demeleevee l³eeletve JesU keÀe{tve ner ieeCeer
l³eebveer ieeFueer. ns keÀece ueleeyeeF¥veer SkeÀe JesieUîee YeeJevesves DeeefCe ceve:HetJe&keÀ kesÀues. l³eecegUs l³eebvee
keÀen er JesieUe Deevebo, ke=ÀleeLe¥lee ueeYeueer DemeeJeer. `®eeuee Jeeefn osme' ns ceerj®es ieeCes l³eebveer
OJeefvecegefêle kesÀues l³ee efoJeMeer l³ee HeÀej ÒemeVe ceve:efmLeleerle nesl³ee. ’yejs®e efoJeme ³eespeuesueb SkeÀ
keÀece ceeP³ee nelegve Heej He[ueb Deepe ceuee HeÀej meceeOeeve Jeeìleb³e.“ Demes l³ee cnCeeu³ee DeeefCe
efoJemeYej OJeefvecegêCee®ee leeCe He[uesuee Demeleeveener Iejer iesu³eeveblej l³ee efkeÀleerlejer JesU Deeveboeves
ieHHee ceejle jeefnu³ee.
keÀueekeÀejebyeÎue DeeojYeeJe :
keÀues®³e e #es$eele mJele: Fleke̳ee veeceJeble DemeCeeN³ee ueleeyeeF& Flej keÀueekeÀejebyeÎuener
ceveele Deeoj yeeUieleele. mewieue, Deceerj Keebmeensye~ ye[s iegueeceDeueer Keeb ³eebmeejKes ieeveleHemJeer
keÀueeJeble ueleeyeeF¥vee DeeojCeer³e Jeeìleele ³eele veJe ue veener. HeCe ve@ì efkebÀie keÀesue, yeeuecegjueerke=ÀYeercemesve DeMee mecekeÀeueerveebyeÎueefn HejekeÀe<þs®es Òesce Je Deeoj l³eeb®³ee Ûo³eele Deens. ceêemeuee Heer.
megMeeruee ³ee DeefYevesleer®ee melkeÀej Peeuee l³eeJesUer ueleeyeeF& ÒecegKe He engC³ee iesu³ee nesl³ee. ceêeme®³ee
³ee cegkeÌkeÀeceele Heefnueer cenÊJee®eer iees<ì l³eebveer kesÀueer leer cnCepes yeeuecegjueer ke=ÀOJeefvecegefêkeÀe l³eebveer efJekeÀle Iesleu³ee. FlekesÀ®e veJns lej veblej DeeHeu³ee Jeef[ueeb®³ee -oerveeveeLeeb®³ee
-HegC³eefleLeeruee l³eeuee cegbyeF&uee Deeceb$eCe osTve cegbyeF&keÀj Þeesl³eebvee l³ee®³ee iee³evee®ee ueeYe l³eebveer
Ie[Jeuee. Yeercemesve peesMeeRyeÎue l³eeb®³ee ceveele Demee®e DeeojYeeJe Deens. HegC³ee®³ee keÀe@Hes&jsMeveves
ueleeyeeF¥® ee ieewjJe kesÀuee. l³eebvee ceeveHe$e efoues, l³eeJesUer Yeercemesve peesMeer DeeHeCe nesTve ³ee
keÀe³e&¬eÀceele SkeÀ DeYebie ieeTve iesues. meJe& keÀe³e&¬eÀce megboj Peeuee neslee. veblej ceer ueleeyeeF¥vee
efJe®eejues,
’Deepe®³ee keÀe³e&¬eÀceele legcn euee meJee¥le keÀesCeleer iees<ì DeeJe[ueer?“munotes.in

Page 73

73#eCee®eener efJeuebye ve ueeJelee ueleeyeeF& ®eìkeÀve cnCeeu³ee, ’YeercemesvepeeRveer DeeHeCe nesTve
ceeP³ee melkeÀejÒemebieer ³eeJes, ieeJes, ner ceuee meJee¥le ceesþer iees<ì Jeeìueer. ³esJe{îee ceesþîee ke ÀueekeÀejeves
³ee keÀe³e&¬eÀceele Yeeie I³eeJee ne ceePee ceesþe®e ieewjJe Deens -“
ieeC³eeJej Òesce :
ueleeyeeF¥®es ieeC³ee®es Òesce DeeCeKeerner SkeÀe ÒekeÀejs J³ekeÌle nesle Demeles. l³eeb®eer keÀeces jespe
®eeuet Demeleele. DeMeele SKeeos OJeefvecegêC e keÀener keÀejCeeves jÎ Peeues lej MeeUkeÀjer cegueebvee De®eevekeÀ
megÆer efceUeu³eeJej JneJee lemee Deevebo ueleeyeeF¥vee neslees. DeMee JesUer l³ee iee[er keÀe{le DeeefCe efveJJeU
efHeÀjC³eemeeþer efkebÀJee yejs®e efoJemeeb®es jentve iesuesues Mee@efHe bie keÀjC³eemeeþer yeensj He[le. keÀecee®ee J³eeHe
vemes. meceesj YejHetj ceeskeÀUe JesU Demes. DeMee JesUer ueleeyeeF¥®es JesieUs®e ©He ÒekeÀì Jne³e®es. l³ee
Del³eble ÒemeVe ceve:efmLeleerle Demele. ceie l³eebvee ieeC³ee®eer uenj ³esF&. Demes l³eeb®es men pe, efvenxlegkeÀ,
kesÀJeU mJele:®³ee Deeveboemeeþer ieeFuesues ieeCes SskeÀCes ne SkeÀ efJeue#eCe megboj DevegYeJe Demes. ceie
ueleeyeeF& keÀOeer mewieue, vetjpeneB ³eeb®eer Keeme DeeHeu³ee DeeJe[er®eer ieeCeer ieele, lej keÀOeer pegv³ee cejeþer
veeìkeÀele ues veeìîemebieerle SskeÀJele. ef®e$eHeìeleues ieeCeer ceOeu³ee c³etefPekeÀmekeÀì l³eebvee Heeþ DemeeJeerle
³eele veJeue veener. HeCe pegv³ee veeìîemebieerlee®es l³eeb®es Heeþeblejner eflelekesÀ®e HekeÌkesÀ Deens. `YeeJeyebOeve'
ceOeueer DeveskeÀ ieeCeer l ³eebvee Heeþ Deensle. keÀejCe l³ee veeìkeÀele l³eebveer mJele: keÀece kesÀuesues Deens. HeCe
SkeÀoe DeMee Ye´cebleerle `mJe³ebJej', `meewYeê', `mebMe³ekeÀuueesU', `ceeveeHeceeve' ³eeleueer efkeÀleer lejer
megboj ieeCeer l³eebveer cepesle cevee®e³ee cegkeÌl e uenjerle ceuee SskeÀJeueer. `meewYe´oe' leueer `yengle efove ve®e
Yesìuees megbojeruee' ner Òeefme× efob[er pegves veì cnCele Demele l³ee He×leerves, leMee levee IesTve l³eebvee
ieeFueer. `ve®e megboefj keÀ© keÀesHee' ns ieeCes Peeues. l³eeveblej `megpev e keÀmee ceve ®eesjer' ns `mJe³ebJej'
ceOeues ieeCes l³eebveer DeefleMe³e iees[ nUJ³ee veepetkeÀ He×leerves, ieeC³eeleu³ee Òesceele&les®ee, ©meJ³ee®ee YeeJe
efJeMeo keÀjle ieeFues. ceie l³ee cnCeeu³ee ’DeeHeu³eekeÀ[®es veeìkeÀeleues veì ieeC³ee®eb Meem$e p esJe{b
meebYeeUleele lesJe{s l³eeleu³ee nUgJeej YeeJevee mecepeeJetve IesTve keÀe ieele veenerle keÀesCe peeCes! Deelee
Demeue ieeCeb efkeÀleer veepegkeÀHeCes iee³euee nJeb. les DeeHeueb Giee®e keÀenerlejer efLejefLejsHeCeeveb ieeleele!“
ceuee ueleeyeeF¥®e s les efJeOeeve ceeefce&keÀ Jeeìues. l³eelener l³eeb®ee lees `efLejeLejsHeCeeveb' ne Meyo ceeP³ee
efJeMesef®e$eHeìmebieerle, veeìîemebieerle, jeieoejer®³ee ef®epee ³ee lej ceeleyej iees<ìer Peeu³ee. HeCe
³eeHes#ee DeeCeKeerner keÀe³e keÀe³e lejer ueleeyeeF¥®³eekeÀ[tve DeMee JesUer SskeÀe³euee efceUs. keÀOeer l³ee
`jecej#es'leuee SKeeoe ÍueeskeÀ SskeÀJele. keÀOeer jeceoemeeb®es `cee©efle mlees$e' cnCele. keÀOeer `Iejs megbojs
meewK³e veeveeHejer®es~ Hejer keÀesCe peeCesue ns Deb lejer®es' meejKee ÍueeskeÀ Del³eble Deele&HeCes ieeTve oeKeJele
lej keÀOeer `keÀe js veeþJeermeer ke=ÀHeeUt osJeemeer HeesefMelees peieemeer SkeÀuee®eer' meejKee legkeÀejeceeb®ee DeYebie
Lesì MeeUkeÀjer cegueeb®³ee megjele, l³ee ®eeueerle SskeÀJele. SkeÀoe l³eebveer `peeF&pegF&®³ee Pee[eKeeueer
HegÀueeb®ee Yeef[ceej ie' DeMeer SkeÀ DeesU ceuee iegCeiegCetve oeKeJeueer. ceer efJe®eejues, ’ns kegÀþue ieeCeb
Deens?“ l³eeJej ueleeyeeF& cnCeeu³ee, ’ueneveHeCeer Deece®³ee oejemeceesj ³esCeeN³ee SkeÀe efYekeÀejCee r®³ee
leeW[tve SskeÀueb nesle ns ceer.“ ueleeyeeF¥®³ee Deepeer cnCepes ceeF¥®³ee DeeF& ner SkeÀ Depeye J³ekeÌleer l³eeb®³ee
Iejele nesTve iesueer. ³ee Deepeer GÊece meleej JeepeJele DeeefCe DeefleMe³e iees[ ieele. keÀOeer DeeþJeCe
Peeueer lej ueleeyeeF& De epeeR®³ee leeW[tve SskeÀuesueer pegveer ieeCeer Keeme Deepeer®³ee HeejbHeefjkeÀ ®eeueerle
cnCetve oeKeJele. `oesve Òenj je$e Peeueer $eÝefiepe&vee' ns êewHeoer®es efkebÀJee `kegÀþs legPes H eb®eHeleer oeefJe ies ceuee' Demes keÀer®ekeÀe®es ieeCes ueleeyeeF¥®³ee
ieUîeeletve HeÀej megboj Jeeìs. ueeskeÀieerleeb®³ee ®eeueer®ee iees[Jee l³eele HegjsHetj Yejuee Demes.munotes.in

Page 74

74íesìîee megyekeÀ Jemleg®eer DeeJe[ :
³ee yeeueJe=Êeer®ee®e SkeÀ DeeefJeJemletb®eer DeeJe[. l³eeb®³ee [^sefmebie ìsyeueeJej, [^eJejceO³es, keÀHeeìele DeMee efkeÀleer lejer Jemlet yeIee³euee
efceUle. DeeefCe l³eele meejKeer Yej He[le Demes. íesìer ef®e$es, keÀe®es®³ee, ® ebovee®³ee, nefmleoblee®³ee
Hesìîee Je [y³ee, jbieeryesjbieer keÀe[x, ceeUe, yeengu³ee, ÒeeC³eeb®³ee Òeefleke=Àleer, JeeHejuesu³ee DeeefCe ve
JeeHejuesu³ee meW쮳ee ef®e$eefJeef®e$e DeekeÀejeb®³ee yeeìu³ee DeMee Jemletb®ee kesÀJe{elejer mebûen l³eeb®³eeHee Meer
Deens. osMeeleu³ee osMeele efouueer, ceêeme, keÀuekeÀÊee, yebieueesj DeMee efþkeÀeCeer ueleeyeeF¥vee JeejbJeej
peeJes ueeieles. iesu³ee keÀener JeÒeJeeme Peeue e Deens. ³ee ÒeJeemeele Demeu³ee Jemlet Kejsoer keÀjC³ee®eer ueleeyeeF¥vee Yeejer newme. yejs, ner
Kejsoer kesÀJeU mJele:meeþer nesF&ue Demes veener. l³eeleu³ee efkeÀleerlejer ef®epee Iej®³ee ceb[Uermeeþer,
efce$ecewef$eCeeRmeeþer DeeCeuesu³ee Demeleele. D eeefCe l³ee l³eebvee osTve ìekeÀC³eele ueleeyeeF¥vee DeefleMe³e
Deevebo Jeeìlees. mJele:peJeU®eer SKeeoer Jemlet kegÀCee®³ee lejer ceveele Yejueer Deens, kegÀCeer efle®es efJeMeskeÀewlegkeÀ kesÀues Deens Demes O³eeveele Deeues lej De®eevekeÀ keÀOeerleje r leer Jemlet l³ee ceeCemeeuee l³ee osTve
ìekeÀleele. l³eeuee ®eefkeÀle, Deevebefole keÀjleele. l³ee®³ee Deeveboeves mJele: Deevebefole nesleele.
veerìvesìkesÀHeCee :
mJele:peJeU®³ee Jemlet veerìvesìke̳ee þsJeCes ner ueleeyeeF¥®eer DeeCeKeer SkeÀ DeeJe[ . SkegÀCe®e
l³eeb®³ee mJeYeeJeele keÀceeueer®ee veerìvesìkesÀHeCee, ®eesKeboUHeCee, ìeHeìerHe Deens. keÀHeeìele MeskeÀ[es
mee[îee Demeleele. HeCe Òel³eskeÀ mee[erJej®ee yueeTpe þjuesuee. l³ee mee[erJej lees®e yueeTpe nBiejuee
ueeJetve þsJeuesuee efomesue. l³eele keÀOeer ®egketÀve meg×e yeoue Jne³e®ee veener. keÀeieoHe$es, HeÀesìe®es Deeuyece,
YesìerosKeerue Deeuesu³ee Jemlet, Meeueer, keÀesì, mJesìj Òel³eskeÀ Jemlet efpeLeu³ee efleLew Deieoer J³eJeefmLele
þsJeuesueer Demeles. l³eecegUs DeeHeu³eepeJeU®³ee Fl eke̳ee meeceeveeletvener Heeefnpes l³ee JesUer Heeefnpes leer
Jemlet, HeÀesìes, He$es, meWìdme -vescekesÀ l³ee MeesOetve keÀe{leele. megÆer®³ee efoJeMeer peje meJe[ efceUeueer lej
meejs keÀHeeì, [^sefmebie ìsyeue, [^e@Jeme& mJele: GIe[leerue. meeceeve ye ensj keÀe{leerue. mJe®í keÀHe[îeeves
OetU Hegmetve keÀe{leerue. ueneve ueneve Jemlet Deesu³ee HeÀ[ke̳eeves Hegmeleerue DeeefCe meejs Hegvne efpeLeu³ee
efleLes vesìkesÀ ueeJetve þsJeleerue. ³eeceO³es Jemletb®ee ueesYe vemelees. l³eeb®³ee meeQo³ee&®eer, vee pegkeÀHeCee®eer keÀoj
Demeles. peHeCetkeÀ Demeles. kegÀþu³eener megboj keÀueeHetCe& iees<ìeR®ee DeHeceeve JneJee ns ueleeyeeF¥vee DeeJe[le
veener. l³ee og:Keer nesleele.
YesìJemlet osC³ee®eer DeeJe[ :
ceeCemeebvee Yesìer osCes, Jemlet osCes ner ueleeyeeF ¥®³ee Del³eble DeeJe[er®eer iees<ì. Iejeleu³ee lej
meJe& ceeCemeeb®es Jee{efoJeme l³ee Òesceeves meepejs keÀjleele®e HeCe efce$eceb[UeRvee, l³eeb®³ee cegueeyeeUebvee
osKeerue Jee{efoJemee®³ee efveefceÊeeves Yesìer HeeþJeCes melele ®eeuet Demeles. YesìJemle t osC³ee®eerner ueleeyeeF¥®eer
Keeme He×le Deens. kegÀCeeuee keÀener keÀmes lejer osC³eele l³eebvee iebcele Jeeìle veener. Yesìer®eer Jemlet
MeesefYeJeble keÀeieoele veerì iegb[eUleerue. ef®ekeÀìHeÆer ueeJetve keÀeieoe®³ee keÀ[e yebo keÀjleerue. HegmlekesÀ ,
mee[îee DeMee Jemletbvee keÀeieo iegb[eUCes meesHes Deens HeCe De[ves[îee DeekeÀeje®³ee meW쮳ee yeeìu³ee,
yeengu³ee DeMee Jemlet osKeerue ueleeyeeF& Fleke̳ee jsKeerJe vesìkesÀHeCeeves `He@keÀ' keÀjleele keÀer yeIele®e
jeneJes. l³eeveblej l³eeJej megyek eÀ DeekeÀeje®es SkeÀ íesìs keÀe[& ueeJeleerue. DeeHeu³ee neleeves MegYes®íe Je
DeefYevebove efueefnleerue. Keeueer mJele:®eer mener keÀjleerue. ceie leer Jemlet l³ee J³ekeÌleerkeÀ[s Òesceeves,
Fleceeveeves HeeþJetve osleerue.munotes.in

Page 75

75efMeJeepeer efJeÐeeHeerþe®ee r [e@keÌìjsì HeoJeer :
DeefuekeÀ[s Deieoer MesJeìer l³eeb®³eeyejesyej ÒeJeeme keÀjC³ee®eer mebOeer ceuee efceUeueer leer ueleeyeeF&
keÀesuneHetj efMeJeepeer efJeÐeeHeerþe®eer [e@keÌìjsì®eer HeoJeer IesC³eemeeþer keÀesuneHetjuee iesu³ee lesJne. ³eesiee³eesi e
Demee keÀer, l³eeJesUer Iejele Deepeej, keÀeces DeMee De[®eCeeRcegUs kegÀCeeuee®e l³eeb®³eeyejesyej ³eslee ³esCes
Meke̳e veJnles. ueleeyeeF¥veer ceuee yejesyej ³esCeej keÀe cnCetve efJe®eejues. ceer ueies®e le³eej Peeues. Heneìs
Deecner cegbyeF&ntve efv eIeeuees. íesìer efHeÀ³eeì iee[er nesleer. meesyele [^e³eJnj Je l³ee®ee one JeSJe{s oesIespeCe nesles. ÒeJeemeele ueleeyeeF& ì^@efvPemìjJej kegÀþueer lejer ef¬eÀkesÀì®eer ce@®e SskeÀle nesl³ee.
ceO³es®e l³eebveer ìsHeJej `jefPe³ee meguelee vee' DeeefCe `MebkeÀj ngmesve' ³ee ef®e$eHeìebleueer l³eebveer mJele:®eer,
l³eebvee DeeJe[uesueer oesve ieeCeer ceuee SskeÀJeueer. keÀesuneHetjHe³e¥le®ee ÒeJeeme Deieoer cepesle Peeuee.
ueleeyeeF¥veer DeveskeÀ ieceleer meebietve ceuee KetHe nmeJeues nesles . Jeeìsle meeleejuee SkeÀe íesìîee ne@ìsueele
Deecner cepesle Keeuuesner nesles. keÀesuneHetj nekesÀJej Deeues DeeefCe keÀUues, iegUe®es keÀer keÀmeues lejer YeeJe
Jee{u³eecegUs MeslekeÀjer KetHe ef®e[ues Deensle DeeefCe keÀesuneHegjele peeCeejs yeensj®es SketÀCe SkeÀ jmles
l³eebveer jesKeues Deensle. ceesþer®e Heb®eeF&le Peeueer. jmles keÀOeer ceeskeÀUs nesCeej DeeefCe Deecner ieeJeele kesÀJne
Hees®eCeej keÀener®e HeÊee ueeiesvee.
MesJeìer [^e³eJnjves SkeÀe Dee[jml³eeuee, Pee[eb®³ee meeJeueerle iee[er Le ebyeJeueer.
efoJemeYeje®³ee ÒeJeemeeves ceePes Hee³e Deebyetve iesues nesles. Debie ogKele nesles. ®ene HeÀej nJeemee Jeeìle
neslee. Jeeìsle Demes LeebyeeJes ueeiesue ³ee®eer ceuee Ye³ebkeÀj ®eer[ Deeueer. HeCe kegÀCeeJej ef®e[e³e®es lesner
keÀUsvee. uelee yeeF& cee$e Meeble nesl³ee. l³ee cnCeeu³ee, ’®euee Keeueer Gle©ve peje Hee³e ceeskeÀUs keÀ©.
veener lejer Deelee DeeHeCe keÀe³e keÀ© MekeÀCeej?“
Deecner Keeueer Glejuees. jml³ee®³ee keÀ[suee Je[e®eer, efHebHeUe®eer, efHebHejCeer®eer Pee[s GYeer
nesleer. m et³e& ceeJeUleeruee ìskeÀuee neslee. l³ee®es eflejHes efkeÀjCe Pee[eb®³ee ieoealetve Yeeu³eemeejKes Iegmeues
nesles. jml³ee®³ee ueiele Keeueer SkeÀ íesìemee Dees{e Jeenle neslee. Kes[îeeleu³ee yee³ekeÀe efleLes OegCeer Oetle
nesl³ee. SketÀCe JeeleeJejCe jc ³e nesles. ueleeyeeF¥veer ke@Àcesje keÀe{uee. YejeYeje HeÀesìes Iesleues. ceiepeJeU®eer
Lees[er efyeefmkeÀìs keÀe{tve l³eebveer leer ceuee efoueer. DeeHeCe Keeuueer. SkeÀerkeÀ[s LeÆeefJeveeso, keÀesìîee
®eeuet®e nesles. ceer cee$e j[kegbÀ[eruee Deeues nesl es. Fleke̳eele oesve le©Ce cegues mee³ekeÀueerJe©ve oesveoe
leerveoe l³ee jml³eeves iesueer. leer og©ve ueleeyeeF¥keÀ[s yeIele nesleer. MesJeìer leer peJeU Deeueer. vecemkeÀej
keÀ©ve GYeer jeefnueer. ceie l³eeleu³ee SkeÀeves vece´HeCes ueleeyeeF¥vee cnìue s, ’Deecner DeeHeu³eeuee
DeesUKeues. FkeÀ[s kegÀþs?“
ueleeyeeF¥veer DeeHeCe keÀesuneHetjuee keÀMeemeeþer peele Deenesle les l³eebvee meebefieleues. DeeefCe
Jeeìsle DeeHeu³eeuee keÀe LeebyeeJes ueeieues l³ee®eener Kegueemee kesÀuee. leer cegues cnCeeueer, ’Deecner ceejJee[er
Deenesle. ns Hesþ veeJee®eb ieeJe Deens. Deecner keÀeHe[e®es J³eeHeejer. peJeU®e Deece®eb FLeb iees[eTve Deens.
DeeHeCe efleLes ³esTve peje efJeÞeebleer I³ee. ®eneHeeC³ee®eer J³eJemLee keÀjlees. DeeHeCe Deece®³eekeÀ[s Deeueele
lej Deecn euee HeÀej yejb Jeeìsue.“
ueleeyeeF¥veer ueies®e neskeÀej efouee. l³ee oesIee YeeJeebveer Deecneuee DeeHeu³ee iees[eTveceO³es
vesues. efleLes l³eeb®es veeskeÀj®eekeÀj nesles. Deecneuee H³ee³euee HeeCeer efceUeues. ®ene®eerner J³eJemLee Peeueer.
lesJe{îeel eu³ee lesJe{îeele l³ee oesIee YeeJeebveer kegÀìtvelejer kesÀUer meb$eer DeMeer HeÀUs DeeCeJeueer. ueleeyeeF¥®ee
HeengCe®eej kesÀuee ueleeyeeF¥ner ieHHee ceejC³eele jceu³ee. ceejJee[eceOeues l³ee cegueeb®es ieeJe, l³eeb®eermunotes.in

Page 76

76kegÀueosJelee, FLeu³ee l³eeb®³ee OebÐee®es mJe©He ³ee meeN³ee iees<ìeR®eer l³eebveer DeemLesJeeF&keÀHeCes ®eewkeÀMeer
kesÀueer. l³ee Fleke̳ee Meeble, ÒemeVe nesl³ee. peCet mebyebOe efoJemeYeje®ee ceesìejer®ee ÒeJeeme l³eebveer kesÀuesuee®e
veJnlee. peCet l³ee LekeÀuesu³ee®e veJnl³ee. peC et ÒeJeemeele Deeuesu³ee efJe#esHee®ee l³eeb®³ee ceveeJej HeefjCeece
Peeuesuee®e veJnlee. ueleeyeeF& Meeble Demeu³ee lejer l³ee oesIee YeeJeebvee ueleeyeeF¥®eer Peeuesueer iewjmees³e
yeIetve JeeF&ì Jeeìle nesles. MesJeìer l³eeleu³ee SkeÀeves efJe®eejues, ’ Deecneuee DeeHeu³eemeeþer keÀener keÀjlee
³esF&ue keÀe?“ #eCeYej efJe®eej keÀ©ve ueleeyeeF& cnCeeu³ee, ’³esJe{®e keÀje, legce®ee HeÀesve Deens keÀe?“
’nes. Deens.“ ’ceie ceer oesve HeÀesve keÀjles. SkeÀ keÀesuneHegtjuee mìgef[Deesle Deved ogmeje cebgyeF&u ee Iejer.
ceer Depetve Deeues veener cnCetve mìgef[Deesle ueeskeÀ keÀeUpeer keÀjle Demeleerue. Deved Iejer ceePee HeÀesve
veener cnCetve mìtef[Deesle ueeskeÀ keÀeUpeer keÀjle Demeleerue. Deved ceePee HeÀesve veener cnCetve leer ceb[Uerner
ef®eblesle Deme leerue.“ ueleeyeeF& cnCeeu³ee.
oesvnerkeÀ[s HeÀesve kesÀu³eeJej ceie®e l³eebvee ne³emes Jeeìues.
meeOesHeCee, ceveefceUeJet mJeYeeJeJe=Êeer :
ueleeyeeF¥®³ee mJeYeeJeele keÀener ieceleeroej efJejesOe Deensle. jskeÀe@ef[¥ieuee peeleevee DeefleMe³e
meeO³e e, He´e³eë DeuebkeÀejefJenerve DemeCeeN³ee ueleeyeeF& SKeeÐee efoJeMeer Hee®et®eer Debieþer newmesves yeesìele
Ieeuetve peeleerue. jespe®³ee keÀeceele meeO³ee megleer efkebÀJee yebieeueer mee[îee vesmeCeeN³ee ueleeyeeF& meWì
JeeHejleerue lees cee$e Deieoer efveJe[keÀ. KetHe ceneiee®ee, `KewJej', `leepe' meejK³ee Gb®eer ne@ìsueele
YeeJeb[ebvee, efce$ecewef$eCeeRvee pesJet IeeueCeeN³ee ueleeyeeF& l³eeb®³eemen HetJeea efmevesceeuee peele l³ee DeeOeer
He@Àefceueer meke&Àue®eer efleefkeÀìs keÀe{tve peele. meJe&m eeceev³e Òes#ekeÀeble cepesves yemele. ef®e$eHeìJ³eJemee³eeleues
Òeerefce³ej Meespe, l³eeveblej®³ee Heeìîee&, meceejbYe, OeefvekeÀebIej®eer pesJeCee®eer Deeceb$eCes ³eebvee vekeÀej
osCeeN³ee ueleeyeeF& meeO³ee iejeryeeT Iejele peeTve efleLeuee meeOeemegOee HeengCe®eej Deeveboeves Iesleerue
FlekesÀ®e veJns lej DeeHeu³ee efJeue#eCe meeOesHeCeeves, ceveceeskeÀUîee Deke=Àef$ece nmeC³eeyeesueC³eeves, Del³eble
ÒemeVe J³eeqkeÌlelJeeves l³ee Iejeleu³ee ueeskeÀebvee Deieoer KetHe KetJewYeJemebHeVe iees<ìeR®ee jefmekeÀHeCes DeemJeeo IesCeeN³ee ueleeyeeF& Hegvne l³ee meeN³eebletve lesJe{îee®e
efveuexHeHeCes yeepeguee nesleerue. Deelee efce$ecewef$eCeeR®³ee, YeeJeb[eb®³ee cesUeJ³eele yemetve nem³eefJeveesoele
jbieuesu³ee uel eeyeeF& ogmeN³ee IeìkesÀuee efleleke̳ee®e ceve:HetJe&keÀlesves, SkeÀeûe levce³elesves ieeC³ee®³ee
efjnme&ueceO³es ie{tve iesuesu³ee efomeleerue. ueleeyeeF¥vee ceeCemeeb®eer HeÀej DeeJe[ Deens. l³eeb®ee efce$eHeefjJeej
efJeefJeOe mJe©Hee®ee, ceesþe Deens. HeCe ³ee meeN³ee cesUeJ³eele Del³eble jceCeeN³ee ueleeyeeF& Deieoer SkeÀìîee
osKeerue cepesle jent MekeÀleele. HevneUîeeJej®³ee DeeHeu³ee yebieu³eele l³ee efJeÞeebleermeeþer peeleele lesJne
HeÀkeÌle mJele:®³ee mebieleer®es megKe l³eebvee Hegjsmes Jeeìles. ceie l³ee jeceke=ÀJee®eleele. DeeJe[l³ee efJeJeskeÀeveboeb®es Hegvne SkeÀoe Heeje³eCe keÀjleele efkebÀJee efMeJe®eefj$eele Deyeieenve
keÀjleele. veenerlej ceie l³ee DeeHeuee ke@Àcesje keÀe{leele DeeefCe ceeJeUlee met³e&, SK eeos ueneve cetue,
SkeÀekeÀer efvekeÀe{leele.
mvesnYeeJeJe=Êeer :
ceuee mJele:uee ueleeyeeF¥veer YejYe©ve mvesn efouee. cegbyeF&uee ceer nesles lesJne ceeP³e e
yeejerkeÀmeejerkeÀ De[®eCeer, leMee®e ceesþîee mecem³ee l³ee DeemLesves, meÛê³elesves mecepetve Iesle. meuuee
efJe®eejuee lej leesner osle. ceeP³ee keÀeceele l³eebveer melele jme Iesleuee. l³eeb®ee Heefj®e³e Peeuee lesJne ceuee
ceeCemeeble yemeCes GþCes, JeeÐeefJe

Page 77

77O³eeveele Deeues DemeeJes. SkeÀoe l³ee cnCeeu³ee, ’MeebleeyeeF&, ceeCemeb DeeJe[Ceb, ieHHee DeeJe[Ceb ns meejb
þerkeÀ Deens, l³eele keÀener JeeJeieb veener. HeCe legcne uee SkeÀ meebiet? keÀOeer keÀOeer legcner Deieoer SkeÀìîee
jene³euee efMekeÀe. kesÀJnelejer mJele: mJele:®³ee®e mebieleerle jenCeb HeÀej ®eebieueb Demeleb. DeeHeueer®e
DeeHeu³eeuee SkeÀ JesieUer DeesUKe Heìles.“
ceeP³eeyeÎue l³eebvee JeeìCeejer DeemLee De veskeÀ jerleeRveer ÒekeÀì nesle Demes. Jeebêîeeuee `meeefnl³e
menJeeme' ceO³es Deecner HeÌue@ì Iesleuee. l³eeyeÎue l³ee melele ®eewkeÀMeer keÀjle. HeÌue@ì Deece®³ee leey³eele
Deeuee lesJne l³eebveer SkeÀoe ceuee efJe®eejues, ’Deelee JeemlegMeeble erkeÀjCee j keÀer veener?“ HeÌue@ì®es Hewmes
Yejlee Yejlee ceer efpeefkeÀjeruee Deeues nesles. MesJeì®ee nHlee osleevee lej ceePeer Deieoer leejebyeU G[eueer
nesleer. ceer keÀenerMee efJejkeÌleHeCes cnìues, ’ceer keÀmeueer JeemlegMeeble erkeÀjCeej? les Ke®ee&®eb keÀ ece
Deens...“ DeeefCe ceie SkeÀoce keÀener keÀuHevee meg®etve ceer cnCeeues, ’legcner®e ³esTve ieCeHeleer®³ee ef®e$ee®eer
Hetpee keÀjeue keÀe? Deecner leer®e JeemlegMeeble mecepet.“
ceer Demes cnìues Kejs. HeCe ueleeyeeF& ³esleerue Demes ceuee KejesKej Je eìle veJnles. SkeÀ lej l³ee
Deepeejer nesl³ee. ogmejs cnCepes Ûo³eveeLe®es ueive þjues nesles. l³ee®eer Kejsoer, Heef$ekeÀe JeeìCes ns meejs
keÀece ®eeuet nesles. HeCe ueleeyeeF¥veer ceeP³ee efJevebleeruee leelkeÀeU ceeve efouee. ieg{er Hee[J³ee®³ee cegntl e&
meeOetve l³ee `meeefnl³e menJeeme'ceO³es Deeu³ee. yejesyej ceerveeleeF&, l³eeb®eer cegues, [^e³eJnj neslee.
Deeu³eeJej l³eebveer ieCeHeleer®eer Hetpee kesÀueer. HeL³e Demeu³eecegUs l³ee keÀener KeeCeej veJnl³ee. HeCe keÀHeYej
otOe l³eebveer Iesleues. ye je®e JesU Deece®³eekeÀ[s IeeueJeuee. HeÌue@ì®es leeW[ Ye©ve keÀewlegkeÀ kesÀues. DeeefCe
efleLetve ceie l³ee Heef$ekeÀe JeeìC³eemeeþer yeensj He[u³ee. l³eeb®³ee efoueoej, mvesnMeerue mJeYeeJee®es SkeÀ
megboj oMe&ve l³ee efoJeMeer ceuee Ieìues.
meeOesHeCe e efvece&U mJeYeeJe :
HeÀej le©Ce Je³eele keÀerleea®es, mebHeÊeer®es, ueeskeÀefÒe³eles®es uees쮳ee ueesì DebieeJej keÀesmeUues.
HeCe l³ee keÀMee®esner DeesPes ueleeyeeF¥veer nesT efoues veener. SJe{îeeMee keÀerleeaves, HewMeeves, ceevemevceeveeves
ceeCeme s efkeÀleer efyeIe[leele. l³eeKeeueer leer keÀMeer cees[tve peeleele. ueleeyeeF¥veer meeje ceesþsHeCee DebieeJe©ve
Demee menpe peeT efouee Deens. l³eecegUs®e l³ee Fleke̳ee meeO³ee, efvece&U, mJeeYeeefJekeÀ jeefnu³ee Deensle.
ceeve-mevceeveeyeÎue®eer l³eeb ®eer efveefj®ílee iebceleeroej jerleerves J³ekeÌle nesle Demeles. mJele:®eer megboj
jskeÀe@[& Demesue lej leer l³ee keÀewlegkeÀeves SskeÀJeleerue. HeCe mJele:uee efceUeuesueer ces[ume, ceeveef®evns cee$e
menpe efJeme©ve peeleerue. l³eeb®³ee Iejer ceer peeF & lesJne SKeeos veJes ceeveef®evn Iejele efomes. keÀOeer SKeeos
ces[ue efceUeuesues Demes. keÀOeer yebieeue®³ee efkebÀJee ceêeme®³ee efHeÀuce pevee&efuemì DemeesefmeSMeve®es ieewjJee®es
ceeveHe$e Oee[uesues Demes. HeCe l³eeefJeefJe®eejues lej Lees[ke̳eele l³ee®eer ceeefnleer osTve JesieUe®e efJeDeemLeeve ieeef³ekeÀe Deensle. Kewjeie[ ³egefveJnefme&ìerves l³eebvee [e@keÌìjsì efoueer Dee ns. Yeejle mejkeÀejves
l³eebvee `He¨eYetDeensle. HeCe ns meejs l³eebveer menpeHeCes mJeerkeÀejues. ef®e$eHeì J³eJemee³eeleueer Heb®eJeerme JeJe=ÊeHe$eebveer ueleeyeeF¥yeÎue uesKe efueefnues. meJe&$e l³eeb®es ieewjJe Peeues. `efnpe ceemìme& Jne@Fme' ves
l³eeb®³ee mevceeveeLe& leepeceO³es Leeìe®eer Heeìea efoueer. HeCe ³ee meeN³ee meesnUîeele ueleeyeeF& leMee®e
meeO³ee nesl³ee. JesUer mJele:®ee rner LeÆe keÀjle nesl³ee. melkeÀej meceejbYe mebHeuee. ceeCemeeb®eer Iejer meg©
Demeuesueer Jeo&U mebHeg<ìele Deeueer. ieewjJee®³ee HegSkesÀ efoJeMeer ueleeyeeF& nmele nmele cnCeeu³ee,munotes.in

Page 78

78meceejes He :
ueleeyeeF& iee³eve #es$eele osMeele veener peieele DeeHeues veeJe ueewefkeÀkeÀ l³eebveer efceUefJeues Deens.
Yeejlejlve ne meJeex®³e yentceeve l³eebveer efceUefJeues Deens. FlekesÀ ³eMe mebHeeove keÀ©vener l³eebveer
DeeHeu³eeleerue meeOesHeCee l³eebve er peHeuee Deens. efJeveesoer, ÒemeVe JeeìCeeN³ee ueleeyeeF& ?Deble³ee&ceer SkeÀ
Goeme megj Deens. keÀmeu³eener SsefnkeÀ iees<ìer®³ee GefCeJesletve lees metj efvecee&Ce Peeuesuee veener. Keesue
efJe®eejer, mebJesoveMeerue, keÀueebJele Ûo³eeuee peeCeJeCeeN³ ee Demeerce keÀ©Cesletve l³ee megje®ee Giece Peeuee
Deens. ceeveJeer peerJevee®³ee cegueYetle SkeÀekeÀerHeCeeletve, J³eLesletve Jesovesletve lees metj Gceìuesuee Deens. ³ee
megjeves ueleeyeeF¥vee Þes<þ keÀueeJeble kesÀues. l³eeves®e iee{ menevegYetleer l³e ebvee efoueer. ogmeN³ee®³ee og:KeeMeer
®eìkeÀve mecejme nesC³ee®eer MekeÌleer l³eebvee efoueer. DeeefCe l³eeyejesyej®e DeHeej meesefMekeÀHeCeener l³eebvee
efouee. ceesþîee keÀueeJeblee®es ns meJe&Þes<þ JewYeJe ueleeyeeF¥vee ueeYeues Deens. l³eeves l³eebvee HeÀej Leesj kesÀues
Deens. l³eeyejesyej®e l³eebvee Del³eble vece´ner kesÀues Deens.

munotes.in

Page 79

79IeìkeÀ -4
cejeþer uesKevee®es efve³ece Je efJejeceef®evns
IeìkeÀ j®evee :
4.0 ÒemleeJevee
4.1 efJejeceef®evne®es ÒekeÀej
4.2 efJejeceef®evne®eer GoenjCes
4.3 mejeJeemeeþer
4.4 meboYe& ûebLe meg®eer
4.0 ÒemleeJevee
cejeþer J³eekeÀjCeeceO ³es efJejeceef®evns cenÊJee®eer Deensle. DeeHeCe Jee®eleevee efkebÀJee efueefnleevee
DeLe& veerì ue#eele ³eeJee cnCetve efJejeceef®evne®ee JeeHej kesÀuee peelees. DeeHeu³eeuee Meyo Jee Jeeke̳es
³eeceO³es keÀceerDeefOekeÀ JesU LeebyeeJes ueeieles. ns Leeby eCes keÀesþs Je efkeÀleer DemeeJes ns mecepeC³eemeeþer peer
ef®evns JeeHejleele. l³eebvee `efJejeceef®evns' cnCeleele.
`efJejece' cnCepes efJeÞeebleer Demee l³ee®ee DeLe& Deens. ner efJeÞeebleer keÀesþs -efkeÀleer I³eeJeer ns
oeKeefJeC³eemeeþer peer ef®e vns JeeHejleele l³eebvee efJejeceef®evns Demes cnCeleele. DeMeer efJejeceef®evns oesve
ÒekeÀej®eer Deensle. 1) DeLe&yeesOekeÀ, 2) efJejeceoMe&keÀ. Goe. HetCe&efJejece (.) ns efJejeceoMe&keÀ Deens lej
ÒeMveeLe&keÀ (?) ns DeLe&yeesOekeÀ Deens.
4.1 efJejece ef®evne®es ÒekeÀej
efJejeceef®evneb®es vescekesÀ efkeÀleer ÒekeÀej He[leele ³eeefJeDemeue slejer meJee&vegceles les cegK³ele: KeeueerueÒeceeCes He[leevee efomeleele.
1) HetCe&efJejece (.) Jeeke̳ee®³ee M esJeìer osleele.
2) DeOe&efJejece (;) ceesþîee Jeeke̳eele ceO³es®e Jeeke̳eebMe HetCe& Peeuee Demelee osleele.
3) mJeuHeefJejece (,) Jeeke̳ee®³ee ceO³es Jee Meyoeveblej Lees[s®e Leebyee³e®es Demeu³eeme ns osleele.
4) ÒeÍveeLe&keÀ ef®evn (?) Jeeke̳eel e ÒeÍve kesÀuee Demelee ns osleele.
5) GodieejJee®ekeÀ ef®evn (!) Jeeke̳eele YeeJeÒeoMe&veemeeþer ns osleele.
6) DeJelejCe ef®evns (` -') Je (’ -“)Jeeke̳e ueneve Demelee SkeÀ, HeCe ef®eÊeJesOeemeeþer oesve osleele.
7) kebÀme (keÀeQme) ( ) Je ()mHe<ìe rkeÀjCeemeeþer SkesÀjer Je Jeeke̳eeleerue ieewCeJeeke̳eemeeþer ognsjer kebÀme
JeeHejleele.munotes.in

Page 80

808) DeHemeejCe ef®evn ( -) cepekegÀje®³ee mHe<ìerkeÀjCeemeeþer JeeHejleele.
9) efJeûen ef®evn ( -) meeceeefmekeÀ Meyoeleerue DeJe³eJeeb®eer lees[ keÀjC³eemeeþer Jee Hejleele.
10) meb³eesie Je mecevJe³e ef®evn ( -) lees[uesues Meyo pees[C³eemeeþer JeeHejleele.
11) DeHetCe& efJejece Jee GHeHetCe& efJejece ef®evn (:) leHeefMeueemeeþer JeeHejleele.
4.2 efJejeceef®evne®eer GoenjCes
¬eÀ. ef®evn -veece ef®evn©He kesÀJne osleele? Òel³e#e GoenjCe
1. HetCe&efJejece 1. Jeeke̳e HetCe& Peeues Demelee 1.l³eeves Yee2. meb#esHeeLee&ves 2. Goe. efJe.met. (efJeMesmet®evee)
2. DeOe&efJejece 1. oesve Jeeke̳eeb®ee meb³eesie Je
efJe³eesie oeKeefJeleevee1. le siesueer; Je ueies®e Deeue s
2. GYe³eevJe³eer DeJ³e³eebveer leer
pees[ueer Demelee2. leer Deeueer nesleer; HeCe ueies®e
efveIetve iesueer
3. mJeuHeefJejece 1. DeuHeebMeeves LeebyeefJeC³eemeeþer 1.legcner pee, HeCe ueJekeÀj ³ee
2. oesve Meyo lees[C³ eemeeþer 2.JeeIe, efmebn, nÊeer, DemJeue
ns pebieueer ÒeeCeer Deensle.
3. mebyeesOeveÒemebieer 3. Meece, let pee.
4. ÒeÍveeLe&keÀ ef®evn? ÒeÍveeLe&keÀ Jeeke̳eeDebleer HeeTme He[uee keÀe³e?
5. GodieejJee®ekeÀ ef®evn ! YeeJevee J³ekeÌle keÀjC³eeme eþer
6. DeJelejCe ef®evns `'’“ 1. mebYeelemes®e Godieej oMe&efJeC³eemeeþer
(SkesÀjer)
2. SKeeÐee Jeeke̳eeJej peesj
osC³eemeeþer (ognsjer)
3. ’Òesceeves ceve efpebkeÀlee ³esles.“
7. kebÀme (keÀeQme) ( ) 1. mHe<ìer keÀjCeemeeþer (SkesÀjer) 1. cejeþer jep³ee®³ee Keje
Jeejme efMeJeepeer (mebYeepeer Heg$e)
ne l³eeJesUer HeÀkeÌle mene®e
Je2. SkeÀe Jeeke̳eele ogmejs Jeeke̳e
Demelee (ognsjer)2. meble cnCeleele keÀer,
`legkeÀejeceebveer efueefnuesueer ieeLee
(DeYebieeb®eer (mebûene®eer) ieeLee)
Fbêe³eCeerle yeg[efJeueer nesleer.'
8. DeHemeejCe 1. Heefnuee cepeketÀj peemle
mHe<ì keÀjC³eemeeþer efkebÀJee1. je$e DeefleMe³e Meeble Je
jceCeer³e nesleer -leer Mejoeleerue
HeewefCe&cee®e nesleer.
2. ceO ³es®e meg®euesuee cepeketÀj
IeeueC³eemeeþer (ceesþer jsIe)munotes.in

Page 81

819. efJeûenef®evn meeceeefmekeÀ Meyoeleerue
efvejefvejeUs DeJe³eJe efYeVe
keÀjC³eemeeþer (ueneve jsIe)Decej -DekeÀyej -DeBLeeWveer efce$e
nesles DeeHeues keÀesuneHetj Menj
mece=× Deens
10. meb³eesie Jee mecevJe³e
ef®evnHeefnu³ee DeesUerleerue megìuesuee
Meyo pees[C³eemeeþerefJeoYee& leerue ueeskeÀ ngMeej
Deensle.
11. DeHetCe&efJejece Jee GHeHetCe&
(efJejeceef®evn)SKeeÐee yeeyeer®ee leHeMeerue
osC³eemeeþerlegcner ³eeue lesJne meesyele meJe&
Meeues³e meeefnl³e : Ke[t, HeÀUe,
[mìj, HetÀìHeÆer F. IesTve ³ee.
MeeUsleerue meJe& F³eÊeeb®eer cegues
MeeUe mees[tve iesueer :
Heefnueer, ogmejer, eflemejer Je
®eewLeer.
4.3 mejeJeemeeþer
Heg{erue GleeN³eeceO³es efJejeceef®evne®ee JeeHej keÀ©ve Meg× ke À©ve efuene.
Gleeje ¬eÀceebkeÀ 1
ceveg<³e ne meceepeefÒe³e ÒeeCeer Deens Demes Meem$e%e meebieleele. keÀener Meem$e%eeb®³ee celes lej
meceepe keÀ©ve jenC³ee®eer Je=Êeer ner ceeveJee®³ee GHepele ÒeJe=ÊeerHewkeÀer®e SkeÀ ÒeJe=Êeer Deens. ceveg<³eeuee
mecee pe keÀ©ve jenCes DeeJe[les, FlekeÀe®e ³ee®ee DeLe& Demesue lej ³ee efJeOeeveeuee njkeÀle IesC³ee®es
keÀejCe veener, HeCe meceepe SkeÀ$e efìkeÀJetve OejC³eeme pes iegCe Debieer ueeieleele les ceeveJee®³ee Debieer
menpe®e Demeleele, GHepele®e les l³eeuee Òee Hle Peeuesues Demeleele, Demee pej Meem$e%eeb®ee DeefYeÒee³e
Demesue lej ceie cee$e l³eeb®³ee efJeOeeveeJej DeveskeÀ MebkeÀevegMebkeÀe, DeveskeÀ Dee#esHe ceveele efvecee&Ce nesTve
l³ee®eer mel³elee ceveeuee HeìsveeMeer nesles. DeeleeHe³e¥le®³ee ceeveJee®³e e ®eefj$eekeÀ[s Heeefnues lej mJeeLe&,
celmej, DenbYeeJe, mebkegÀef®ele ¢<ìer Fl³eeoer iegCeebcegUs ceeCemee®eer mJeYeeJele: efJeIeìveskeÀ[s®e ÒeJe=Êeer
Demeles DeeefCe mebIeìvee Ie[efJeC³eemeeþer l³eeuee Deveble Òe³elve keÀjeJes ueeieleele. efpeJee®ee Dee ìeefHeìe
keÀjeJee ueeielees, DeeefCe FlekesÀner keÀ©ve HegkeÀejCeebcegUs efíVeefYeVe, efJeIeefìle Peeuesu³ee meceepeeuee mebIeefìle keÀ©ve l³eeuee mJeOece&, mJeosMe ³eeb®eer
mesj keÀjC³eeme ÒeJ e=Êe keÀjCeeje ceveg<³e ne ceneHeg©³eg×HetJe& keÀeUeHes#ee ³eg×esÊej keÀeUele ceneje<ì^eleu³ee efve³elekeÀeefuekeÀeb®es mJe©He yeoueues
Deens. DeekeÀeb#ee, DeefYe©®eer Je %eeve ³ee yeeyeleerle yeouesue e Jee®ekeÀJeie& ue#eele IesTve OeesjCe
DeeKeu³eeme Je=ÊeHe$es ³eMemJeer nesleerue ielekeÀeUele Heg{eN³eebHeg{s efye´efìMe meÊesMeer Dev³ee³eefveJeejCeeLe&
mebûeece keÀjCes, pevepeeie=leer keÀjCes ner®e O³es³es nesleer. ³eekeÀefjlee®e l³eebveer Je=ÊeHe$eebl e uesKeve kesÀues.
ielekeÀeUeleuee mebHeeokeÀ ne osMeYekeÌle Je osMeYekeÌlee ne mebHeeokeÀ neslee. neueDeHes<ìe Yeesietvener mebHeeokeÀ
peveles®e og:Kes ceeb[les. Je=ÊeHe$e J³eJemee³e ne Oeboe vemetve SkeÀ Oece& neslee, ns pegv³ee Je=ÊeHe$eebJe©ve
keÀUles. SsmeesefMekeÀles®ee neslee.munotes.in

Page 82

824.4 meboYe& ûebLe meg®eer
1) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer -Òee. [e@. me³eepeerjepes ceeskeÀeMeer
2) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer -[e@. efueuee ieesefJeuekeÀj, [e@. pe³eÞeer HeeìCekeÀj, mvesnJeOe&ve HeefyuekesÀMeve
neTme HegCes.
3) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer -[e@. keÀu³eeCe keÀeUs, efvejeuee ÒekeÀeMeve HegCes.
4) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer -ue.je. veefmejeyeeokeÀj, HeÀ[kesÀ yegkeÀ neTme, k eÀesuneHetj.
5) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer -Yeeie -2 mebHeeokeÀ [e@. meensye Keboejs, efvece&ue ÒekeÀeMeve veebos[.
6) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer -mebHeeokeÀ mvesnue leeJejs, mvesnJeOe&ve ÒekeÀeMeve, HegCes.
7) megyeesOe cejeþer J³eekeÀjCe uesKeve Je Je=Êeeu ebkeÀej -Òee. ®ebêneme peesMeer
8) cejeþer Meg×uesKeve ÒeefoHe -cees. je. JeeUbyes.

munotes.in

Page 83

83IeìkeÀ -5
Je=ÊeHe$eebmeeþer Je=Êe uesKeve
IeìkeÀ j®evee :
5.0 ÒemleeJevee
5.1 Je=ÊeuesKeve
5.2 `Je=Êe' cnCepes keÀe³e...?
5.3 yeeleceerefJe5.4 Deeblejje<ì^er³e yeeleceer
5.5 Je=Êeeble uesKeve (Jele&ceeveHe$eemeeþer)
5.6 meboYe& ûebLemet®eer
5.0 ÒemleeJevee
efJeÐeeL³ee¥vee Jele&ceeveHe$eeleerue Je=Êe uesKeve (yeeleceeruesKeve) Heefj®e³e JneJee ³eemeeþer
`Je=ÊeuesKeve' Je `Je=Êeeble uesKev e' DeY³eemekeÀeuee ueeJeC³eele Deeuee Deens. `Je=ÊeuesKeve' efkebÀJee `Je=Êeeble
uesKeve' Deeþ iegCeemeeþer efJe®eejues peeles.
5.1Je=ÊeuesKeve
meceepeeceO³es ÒemeejceeO³eceevee cenÊJee®es mLeeve Deens. Deepe DeveskeÀ Òemeej ceeO³eces Demeueer
lejer Jele&ceeveHe$ee®es cenÊJe keÀceer Peeues veener. Jele&ceeveHe$e ueeskeÀMeener®ee ®eewLee mlebYe ceeveuee peelees.
mekeÀeUer Gþu³eeveblej keÀener J³ekeÌleeRvee Jele&ceeveHe$e Jee®eC³ee®eer meJe³e Deens. lej keÀener ®ene Heerle
Jele&ceeveHe$e Jee®eleele. leU eieeUeleerue mee#ej ceeCemeebHeemetve les G®®eYe´t ceeCemeebHe³e¥le meieUîeebvee
Jele&ceeveHe$e Jee®eC³ee®eer DeeefCe yeelec³ee SskeÀC³ee®eer meJe³e Demeles. DeeHeu³ee Deepetyeepet®³ee
Heefjmejeleerue osMeeleerue DeeefCe efJeosMeeleerue meJe&ÒekeÀej®³ee Ie [ecees[er®eer ceeefnleer yeelec³eeceOetve Òeefme×
nesles. Je=ÊeHe$eebletve Òeefme× Peeuesu³ee yeelec³ee Jee®eu³eeves Jee®ekeÀe®es %eeve Jee{les. meceepeeceO³es
Ie[CeeN³ee Ieìvee®ee mJele:®³ee meceepepeerJeveeJej keÀesCelee HeefjCeece neslees keÀe³e...? Dem eener efJe®eej
lees keÀjlees. cnCepes mJele: DeeefCe mJele:yejesyej meceepee®ee efJe®eej keÀje³euee Yeeie Hee[les. cnCetve
Jele&ceeveHe$e ueeskeÀMeener®ee ®eewLee mlebYe ceeveuee peelees.
5.2 `Je=Êe' cnCepes keÀe³e...?
`Je=Êe cnCepes yeeleceer' Deepe®³ ee DeeOegefvekeÀ efJe%eeve³egieeceO³es ÒemeejceeO³eceebvee cenÊJee®es
mLeeve Deens. `Je=Êe' ueeskeÀebHe³e¥le Hees®eJeC³ee®eer JesieJesieUer ÒemeejceeO³eces Deensle. ³ee ÒemeejceeO³eceebceO³esmunotes.in

Page 84

84Je=ÊeHe$es, efve³elekeÀeefuekesÀ, jsef[Dees, otjoMe&vemeb®e (efì .Jner.) ner ÒecegKe ceeO³eces Deensle. lej Deepe
Fbìjves쮳ee ceeO³eceebletve `Je=Êe' Òemeejerle kesÀues peeles. ³ee meJe& ceeO³ecee®ee efJe®eej kesÀu³eeme
Heefnu³eeHeemetve DeepeHe³e¥le `Je=ÊeHe$es' ns ÒeYeeJeer ceeO³ece yeveues Deens.
`Jele&ceeveHe$e 'efJe`Jele&ceeveHe$e' ns ¢M³e DeeefCe Jee®eveer³e Demes ÒemeejceeO³ece Deens. peieeleerue DeeefCe osMeeleerue
ÒecegKe YeeueeskeÀ Deepe Je le&ceeveHe$e Jee®eleele. meJe&meeceev³e ueeskeÀ Jele&ceeveHe$e efJekeÀle IesTve Jee®et MekeÀlees. keÀejCe
Jele&ceeveHe$ee®eer efkebÀcele keÀceer Demeles. pes Jele&ceeveHe$e efJekeÀle Iesle veenerle Demes J³ekeÌleermeg×e
Jee®eveeue³eeceO³es peeTve DeLeJee M espeeN³ee®³ee Iejer Jele&ceeveHe$e ³esle Demeu³eeme les IesTve Jee®eleele.
cnCepes Jele&ceeveHe$e Jee®eCeeje SkeÀ Jeie& Deens. l³eebvee Jele&ceeveHe$e Jee®ee³euee veener efceUeu³eeme
DemJemLe Jeeìles. ûeeceerCe YeeieeHeemetve Menjer YeeieeHe³e¥le Jele&ceev eHe$e ueeskeÀefÒe³e ceeO³ece Deens.
cejeþerceOeerue Heefnues Je=ÊeHe$e cnCetve yeeUMeem$eer peebYeskeÀjeb®³ee oHe&Ceeuee ceeve oslees. `oHe&Ce'
1932 ceO³es meg© Peeues. ns Je=ÊeHe$e cejeþer DeeefCe Fbûepeer DeMee oesvner YeeueeskeÀceev³e efìUkeÀebveer kesÀmejer DeeefCe DeeiejkeÀjeb®es megOeejkeÀ ns Je=ÊeHe$e meg© Peeues. ³ee Je=ÊeHe$eeb®eer
lelkeÀeueerve keÀeceefiejer cenÊJee®eer Deens. Jele&ceeveHe$eeleerue yeelec³ee®ee HeefjCeece meceepeceveeJej
jepekeÀejCeeJej neslees. cn Cepes®e ueeskeÀebvee Ye[keÀeJeCes ueeskeÀeb®eer mecepetle IeeueCes, l³eebvee peeie=le
keÀjCes, meceepeele Ie[CeeN³ee efJeefJeOe #es$eeleerue Ieìveeb®eer ceeefnleer Jele&ceeveHe$eeleerue yeelec³eebcegUs nesles.
Jele&ceeveHe$e ns efvel³e veJ³ee DeeefCe leep³ ee yeelec³ee ueeskeÀebHe³e¥le Heesnes®eJeC³ee®es keÀece keÀjles.
DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele Jele&ceeveHe$eeletve DeLe&efJeIe[ecees[ermeeþer Jele&ceeveHe$eeletve Keeme jeKeerJe Heeves Demeleele. Jele&ceeveH e$e Jee®ekeÀeb®ee owvebefove
Ie[ecees[eRyejesyej®e DeeHeu³ee DeeJe[er®³ee #es$eeleerue yeelec³ee Jee®eleele.
cejeþer YeeveJeekeÀeU DeMeer cenÊJee®eer owefvekeÀ Deens le. Òel³eskeÀ efpeunevegmeej, Yeeieevegmeej keÀener owefvekeÀ ÒekeÀeefMele
nesleele. Goe. ieesJeeceO³es ieesceblekeÀ, þeCes efpeunîeele ieeJekeÀjer, keÀeskeÀCeeceO³es meeiej DeMeer keÀener
owefvekeÀ Deensle. Òel³eskeÀ Jele&ceeveHe$ee®eer Òel³eskeÀ efoJemee ®eer Heeves þjuesueer Demeleele. Heefnues Heeve,
mebHeeokeÀer³e Heeve, peeefnjel eer®es Heeve, Menjer Yeeieeleerue yeelec³eemeeþeR®es Heeve, ÒeeosefMekeÀ yeelec³eemeeþer
Heeve, meebmke=ÀeflekeÀ yeelec³ee®es Heeve, ¬eÀer[eefJeDemeles. lej DeeþJe[îeeleerue keÀener efoJeme Keeme HegjJeC³ee keÀe{u³ee peeleele. l³eeceO³es ³egJeeJeiee&meeþer
HegjJeCeer, ceefnueeJeiee&meeþer HegjJeCeer lej jefJeJeejmeeþer Keeme HegjJeCeer DeMee HegjJeC³eener Demeleele.
Jele&ceeveHe$ee®³ee Heefnu³ee HeeveeJej osMeeleu³ee, HejosMeeleu³ee mLeeefvekeÀ Menjeleerue DeeefCe Yeeieeleerue
ÒecegKe yeelec³ee®ee meceeJesMe Demelees. Deeleerue mebHeeokeÀer³e DeûeuesKee®³ee HeeveeJej mLegueceeveeves
mebHeeokeÀer³e DeûeuesKe, mebHeeokeÀer ³e mHegÀìuesKeve, efoveefJeMescepekegÀj Demelees. Jele&ceeveHe$ee®³ee Deeleerue Heevee®eer efJeYeeieCeer kesÀuesueer Demeles. ÒeeosefMekeÀ yeelec³ee®es
Heeve, efJeosMeer, osMeer yeelec³ee, Menjeleerue efJeMesyeelec³ee Demes yeelec³ee®eer efJeYeeieCeer HeeveeJej kesÀuesueer Demeles. ³ee J³eefleefjkeÌle veeìkeÀ efmevescee ³eeb®³ee
peeefnjeleer, JesieJesieUîee kebÀHev³eeb®es Ieesv³ee³eeue³eerve veesìermee, jsef[³ees efìJnerJejerue keÀe³e&¬eÀcee®eer ceeefnleer efouesueer Demeles.munotes.in

Page 85

85ojjespe Òeefme× nesCeeN³ee Jele&ceeveHe$eeletve SJe{e cepeketÀj le³eej kesÀuee peelees. ne cepeketÀj
le³eej k eÀjleevee lees ®egketÀ ve³es, l³eeleerue DeekeÀ[sJeejer ³eesi³e DemeeJeer ³ee®eer Keyejoejer Iesleueer peeles. ³ee
J³eefleefjkeÌle Jele&ceeveHe$eeletve HeerìerDee³e Je ³egSveDee³e ³ee Je=ÊemebmLeebkeÀ[tve HegjefJeC³eele ³esCeeN³ee
cenÊJee®³ee yeelec³ee Òee fme× keÀjeJ³ee ueeieleele. SJe{e meieUe uesKevee®ee cepeketÀj le³eej keÀjleevee
lesJe{er®e peyeeyeoej J³ekeÌleer cnCepes mebHeeokeÀ, keÀe³e&keÀejer mebHeeokeÀ, GHemebHeeokeÀ, efJeYeeieer³e mebHeeokeÀ,
mene³³ekeÀ mebHeeokeÀ, Jeelee&nj, l³ee®eyejesyej keÀe@c H³egìj Dee@Hejsìj ³ee meJee¥®ee meceeJesMe Demelees.
5.3 yeeleceerefJeyeeleceer efceUJeCes ns Jeelee&nje ®esSkeÀ keÀewMeu³es Demeles. meceepeeceO³es DeveskeÀ Ieìvee Ie[leele.
l³eeHewkeÀer keÀener Ieìvee nîee yeeleceer®ee efJe`³egJejepe Heeìerue ³eeb®eer keÀesve e[ieeJe®³ee mejHeb®eHeoer efyeveefJejesOe efveJe[' efkebÀJee `mebpe³e iee³ekeÀJee[
³eeb®eer HeveJesue, DeejHeerDee³e MenjeO³e#eHeoer efveJe['. `keÀu³eeCeceO³es IejHeÀes [er' yeoueeHetjceO³es iegCeJeble
efJeÐeeL³ee¥®ee melkeÀej DeefleJe=<ìercegUs meebieueerle Deesu³ee oglej DeeHeu³ee Deepetyeepet®³ee HeefjmejeceO³es, meceepeeceO³es keÀener Ieìvee Ie[le Demeleele .l ³ e e
MeesOetve l³eeJej yeeleceer le³eej kesÀueer peeles. l³eeuee `MeesOeJeelee&' Demes cnCeleele. Goe. DeeHeu³ee
MeejerefjkeÀ J³ebieeJej ceele keÀ©ve efMe#eCe IesC³eemeeþer Oe[He[Ceeje DeHebie efJeÐeeLeea, mesJeeYeeJeerJe=Êeerves
keÀece keÀjCeeje le©Ce, meceepeeceO³es efJeefJeOe #es$eele nesCeeje Ye´<ìe®eej, ke=ÀDeefOekeÀ GlHeeove IesCeeje MeslekeÀjer ³ee `MeesOeJeelee&' cnCetve DeesUKeue speeleele. l³ee MeesOetve
keÀe{C³eemeeþer peeie=le Jeelee&nj DemeeJee ueeielees.
yeeleceerefJevemeles. lej ceeCetme kegÀ$³eeuee ®eeJeuee ner yeeleceer nesles.“ cnCepes owvebefove Ie[ecees[eRHes#ee JesieUer Ieìvee
Ie[ueer keÀer lees yeeleceer®ee efJ eHeeefnpes. yeelec³ee efceUefJeC³eemeeþer Jeelee&nj DeLeJee yeeleceeroej peeie©keÀ Demelees. yeelec³ee
efceUefJeC³eemeeþer yeeleceeroejeceO³es mHeOee& ueeieueer Demeles.
yeelece er uesKeveeleerue o#elee :
yeeleceer uesKeve keÀjle Demelee yeeleceeroejeves efkebÀJee Jeelee&njeves keÀener efJeMesueeieleele. keÀejCe Jele&ceeveHe$eeletve yeeleceer Òeefme× Peeu³eeves, l³eeb®es meceepeele keÀener Òeefleef¬eÀ³ee Gceìle
Demeleele. yeeleceeruesKeveeleerue cepekegÀj mel³e DeLeJee JeemleJee®eer ceeb[Ceer keÀjCeeje DemeeJee ueeielees.
yeeleceer uesKeveemeeþer Heg{erue #ecelee I³eeJeer ueeieles.
1) yeeleceer keÀceer Meyoele DeefOekeÀ ceeefnleer osCeejer DemeeJeer.
2) yeeleceer®e DeMueer ueHeCee efkebÀJee DeeWieUHeCee Demet ve³es.
3) yeeleceer SKeeÐee J³ekeÌleer®eer peeCeerJeHetJe&keÀ yeoveeceerkeÀejkeÀ Demet ve³es.
4) meceepeeuee JeemleJe ceeefnleer osCes ne®e GÎs Me DemeeJee .
5) Jeeoûemle yee leceer Demeu³eeme oesvner yee pet®eer celes J³ekeÌle keÀjeJeerle.munotes.in

Page 86

86Jele&ceeveHe$eeletve yeelec³ee Òeefme× keÀjleevee keÀener efJeMeskeÀejCe DeMee yeelec³ee Jee®ekeÀeb®³ee ¢<ìerves cenÊJee®³ee Demeleele. Goe. jepekeÀer³e Ie[ecees[er, ¬eÀeF&c e
yeelec³ee, Òeefme× J³ekeÌleer®es efveOeve, cenÊJee®³ee DeeHeÊeerkeÀeueerve Ieìvee ³eeefJeDemeleele. l³ee ogmeN³ee efoJeMeer Òeefme× nesCeeN³ee Je=ÊeHe$eeletve Òeefme× keÀjeJ³ee ueeieleele. DeMee
yeelec³ee®eer ceeefnleer ieesU e keÀ©ve Òeefme× keÀjC³eemeeþer Jele&ceeveHe$eeceO³es mHeOee& ueeieuesueer Demeles.
Jele&ceeveHe$eeleerue mHeOexceO³es DeeHeues Jele&ceeveHe$e efìkeÀJeC³eemeeþer DeMee yeelec³ee DeefOekeÀ ceeefnleervegmeej
Òeefme× keÀjC³eemeeþer mHeOee& ueeieuesueer Demele s. l³eemeeþer Òel³eskeÀ Jele&ceeveHe$ee®es yeeleceeroej DeeHeu³ee
Jele&ceeveHe$ee®ee opee& efìkeÀJeC³eemeeþer DeMee yeelec³ee Je HeÀesìes Òeefme× keÀjC³eemeeþer keÀ<ì Iesleele.
yeeleceer uesKeve :
Jele&ceeveHe$eeleerue yeeleceerletve yeeleceeroej Jee®ek eÀebMeer megmebJeeo meeOele Demelees. l³eecegUs
yeeleceer®eer YeemebK³ee HeÀej®e keÀceer Demeles. l³eecegUs Òeefme× nesCeejer yeeleceer ner keÀceer Meyoe le peemleerlepeemle ceeefnleer
osCeejer DemeeJeer ³ee®eer o#elee Iesleueer peeles. yeeleceer®es uesKeve keÀjleevee ÒeecegK³eeves Heg{erue mene
iees<ìeRkeÀ[s ue#e ÐeeJes ueeieles.
1) kegÀþs...?
2) kesÀJne ...?
3) keÀesCeer ...?
4) keÀMeemeeþer ...?
5) keÀesCeeuee...?
6) keÀmes ...?
yeeleceer®es uesKeve keÀjle Demeleevee meJee&le cenÊJee®ee Yeeie Heefnu³eeboe Je l³eeveblej keÀceer
cenÊJee®ee Yeeie DemeeJee ueeielees. yeeleceer efueefnleevee ner efMemle HeeUueer cnCepes Je=ÊeHe$e mebHeeokeÀeuee
yeeleceer keÀeì íeì keÀjleevee meesHes peeles. yeeleceer®³ee Flej Yeeieeuee OekeÌkeÀ ve ueeielee yeeleceerleerue keÀceer
keÀceer cenÊJee®es Yeeie lees Keeue®³ee yeepetves keÀeìle peelees. Jee®ekeÀeb®³ee ¢<ìerves DeMee yeeleceer®eer ceeb[Ceer
cenÊJee®eer Demeles. Jee®ekeÀ yeeleceerleerue cenÊJee®ee Yeeie Jee®etve Flej yeeleceer®ee cepeketÀj DeeHeu³ee
JesUsvegmeej Jee®ele Demelees. ns ue#eele IesTve yeeleceer leMeer efueefnueer peeles.
Jele&ceeveHe$eeleerue yeeleceer efJekeÀe³e&¬eÀcee®eer yeeleceer uesKeve keÀjleevee jbieleoej Mewueer meeefnefl³ekeÀ Yeemebcesuevee®³ee yeelec³eener DeMee®e mJe©Hee®³ee Demeleele lej meYes®eer yeeleceerner meYesleerue cenÊJee®³ee
Ie[ecees[er ®es, þjeJee®es, meYesleerue efveCe&³ee®eer ceeefnleer osCeejer Demeles. Heesueerme þeC³eeleerue yeelec³ee
DeeefCe v³ee³eeue³eerve yeelec³ee ³ee Jemlegefve<þ mJe©Hee®³ee ceeefnleer osCeeN³ee Demeleele.
yeeleceer uesKeve keÀjleevee Heg{erue keÀeUpeer I³ee Jeer.
1) meeO³ee meesH³ee Yee2) íesìer íesìer Jeeke̳ej®evee DemeeJeer.
3) yeeleceer vescekeÀer, De®etkeÀ DemeeJeer
4) yeeleceer DeOe&Jeì vemeeJeer.
5) yeeleceer uesKeveeletve efveboeveeuemleer Jee yeoveeceer keÀjC³ee® ee nslet yeeleceer vemeeJee.munotes.in

Page 87

876) yeeleceer meceepee®³ee YeeJevee ogKeeJeCeejer ®esleeJeCeer osCeejer vemeeJeer.
7) yeeleceer ©{ mebkesÀlee®ee Yebie efkebÀJee keÀe³eÐee®ee Yebie keÀjCeejer vemeeJeer.
Jele&ceeveHe$eeleerue Flej cepeketÀj :
ojjespe Òeefme × nesCeejs Jele&ceeveHe$e kesÀJeU yeelec³eemeeþer®e Jee®eueer peele veenerle lej
yeelec³ee DeeefCe yeeleceerHe$ee®³ee SsJepeer Flej yejer®e ceeefnleer Jele&ceeveHe$eeletve Òeefme× kesÀueer peeles.
Jele&ceeveHe$eeletve mebHeeokeÀer³e, DeûeuesKe, mHegÀìuesKe , meebmke=ÀeflekeÀ FefleJe=Êes, Jee®ekeÀe®es He$eJ³eJenej
mLeeefvekeÀ keÀe³e&¬eÀce Jew®eeefjkeÀ uesKe DeekeÀeMeJeeCeer Je otjoMe&veJejerue owvebefove keÀe³e&¬eÀceeb®eer ceeefnleer
efoveefJeMesFl³eeoer cepeketÀj Òeefme× kesÀuee peelees.
5.4 Deeblejje<ì^er³e yeeleceer
1) DeeefMe³eeF& yeepeejHesþe Oeeske̳eele
veJeer efouueer :
³egjesHeeleerue DeeefLe&keÀ Hes®eÒemebieecegUs DeeefMe³eeF& yeepeejHesþs Jej ceesþe efJeHeefjle HeefjCeece
peeCeJele Deens. ne Hes®eÒemebie ueJekeÀj megìuee veener lej ceesþs mebkeÀì keÀesmeUC³ee®eer Yeerleer
J³ekeÌle kesÀueer peele Deens. ojc³eeve, DeeefLe&keÀ Hes®eele meeHe[uesu³ee ³egjesHeer³eve je<ì^ebvee ceole
keÀjC³eemeeþ er Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeerves Heg{ekeÀej Iessleuee Deens. YeejleemeejK³ee GieJel³ee
yeepeejHesþebveerner ³eemeeþer ueeieCeeje efveOeer GYeejC³ee®eer le³eejer oMe&Jeueer Deens. iesu³ee keÀener
ceefnv³eebHeemetve ³egjesHeeleerue DeveskeÀ je<ì^s ceboe r®³ee KeeF&le ueesìueer iesueer Deensle. ³egjesHeeleerue
DeeefLe&keÀ Hes®eÒemebiee®eer PeU Dev³e ceesþîee je<ì^ebveener yemele Deens. DeeefMe³eeF& yeepeejHesþener
³eeuee DeHeJeeo veenerle. ³ee DeeefLe&keÀ mebkeÀìeJej ueJekeÀjele ueJekeÀj lees[i³ee®eer Deee fMe³eeF&
yeepeejHesþe Òeefle#ee keÀjerle Deensle.
2) ®eerveceO³es KeeCeerle mHeÀesì; 29 þej
yeerefpebie / HeerìerDee³e :
®eerveceOeerue ceO³eJeleea ngveeve Òeebleele SkeÀe mejkeÀejer keÀesUMee®³ee KeeCeerle MeefveJeejer
Peeuesu³ee Yeer®³ee megceejeuee ner ogIe&ìvee Ie[ueer. iesu³ee keÀener ceefnv³eele Peeuesu³ee YeerogIe&ìveebcegUs ®eerve ®eebieuee®e neojuee Deens.
ogIe&ìves®³ee JesUer nWpe³eebie Menjeleeru e keÀesUmee KeeCeerle 30 keÀeceieej nesles.
l³eeHewkeÀer menepeCeebvee megKe©He yeensj keÀe{C³eele Deeues. l³eeb®³ee vepeerkeÀ®³ee ©iCeeue³eele
GHe®eej meg© Demeu³ee®eer ceeefnleer ÒeMeemeveeves efoueer Deens. ogIe&ìvesveblej leelkeÀeU
ye®eeJekeÀe³ee&uee m eg©Jeele Peeueer. megceejs 40 peCe ceolekeÀe³ee&le iegbleues Demetve ogIe&ìvescegUs
KeeCekeÀeceieejeb®³ee kegÀìgbefye³eebJej og:Kee®ee [eWiej keÀesmeUuee Deens.munotes.in

Page 88

88je<ì^er³e yeeleceer
3) meeiejer jep³eebmeeþer 150 iemleerveewkeÀe
veJeer efouueer (Je= ÊemebmLee) :
meeiejer #es$eeleerue ìsnUCeer DeeefCe megj#eeDeefOekeÀ cepeyetle keÀjC³eemeeþer keWÀê
mejkeÀejves 150 iemleer veewkeÀe Kejsoer keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee Deens. meeiejer megj#ee ³eespes
³ee ogmeN³ee ìH³eele ³ee iemleerveewkeÀe Kejsoer keÀ jC³eele ³esCeej Demetve ³ee iemleerveewkeÀe ceneje<ì^
lemes®e iegpejele, ieesJee, keÀvee&ìkeÀ, kesÀjU, leeefceUvee[t, DeebOe´ÒeosMe, Deesefjmee, HeefM®ece
yebieeue lemes®e oceCe, oerJe, ue#eÜerHe, HeeB[s®ejer DeeefCe Deboceeve -efvekeÀesyeej ³ee meeiejer
efkeÀveeN³eeJejerue jep³eebvee osC³eele ³esCeej Deensle. iemleer veewkeÀeb®³ee Kejsoermeeþer efveefJeoe
keÀe{C³eele Deeu³ee Demetve ³eeleerue 30 veewkeÀe Heg{erue JeDeMee keWÀêer³e ie=nceb$eeue³ee®³ee DeefOekeÀeN³ee ves J³ekeÌle kesÀues.
4) cevee ueerleerue yeHe&ÀJe=<ìer
ceveeueer (Je=ÊemebmLee) :
Yeejleeleerue He³e&ìkeÀeb®es cegK³e DeekeÀieoeaves De#ej#e: HegÀueues Deens. vescekeÀe ³ee®e #eCeeuee yeHe³e&ìkeÀeb®ee Deeveboner efÜiegefCele Peeuee. Oe ce&MeeUe, efMeceuee, meesueve, vevne, ®eebyee DeeefCe
ceeb[er ³ee HeefjmejeceO³es osKeerue meewc³e yeHe³e&ìvemLeUebJejerue l eeHeceeveeceO³es efJe¬eÀceer IemejCe Peeu³ee®es efometve Deeues.
5) Yeejle mesceerHeÀe³eveueceO³es
®eboerie[ (Je=ÊemebmLee) :
efJeMJe®ekeÀ keÀye·er mHeOexle meueie Hee®eJee efJepe³e efceUefJeleevee ³epeceeve Yeejleeves
GHeebl³e HesÀjerle ÒeJesMe efc eUefJeuee Deens. Yeejleeves ke@Àve[euee 51 -24 DeMee iegCeHeÀjkeÀeves
veceJele yeepeer ceejueer. Fbiueb[ DeeefCe pece&veer mebIeeveerner DeeHeeHeues meeceves efpebkeÀues. Fbiueb[ves
Dee@mì^sefue³eeuee 45 -32 ves lej pece&veer ves DeHeÀieeefCemleeveuee 62 -26 v es HejeYetle kesÀues.
ogmejerkeÀ[s menYeeieer nesC³eemeeþer Deeuesues pece&veer®es 6 DeeefCe vesHeeU®es 5 KesUe[t Heefle³eeUe
³esLes Peeuesu³ee meecev³ee ojc³eeve peKeceer Peeues. ÒeeLeefcekeÀ leHeemeCeerveblej KesUe[tbvee
Yeefì[e®³ee MeemekeÀer³e ©iCeeue³ eele oeKeue keÀjC³eele Deeues. pece&veer®³ee leerve vesHeeU®³ee
oesve KesUe[tbvee [e@keÌìjebveer leerve DeeþJe[s efJeÞeebleer IesC³ee®ee meuuee efouee Deens.
jep³eeleerue yeeleceer
6) DecejeJeleerle keÀeHetme HeefjDecejeJeleer :
efJeoYee&leerue keÀeHetme GlHeeokeÀ MeslekeÀN³eeb®³ee mecem³eebvee Jee®ee HeÀes[C³eemeeþer 1
veesJnWyej 2011 jespeer MeslekeÀjer mebIeìvesleHexÀ efJeoYe& efJeYeeieer³e keÀeHetme HeefjkeÀjC³eele Deeues Deens. Heefjnpeejes MeslekeÀN³eebkeÀ[tve v³ee³eeue³eekeÀ[s Depe& Ye©ve osC³eele ³esCeej Deens. DeMeer ceeefnleer
MeslekeÀjer mebIeìves®es peieoerMe yeeW[s, efJepe³e keÀeCeskeÀj, efoueerHe HejosMeer He$ekeÀej Heefjefoue er.munotes.in

Page 89

897) cegbyeF& veeke̳eeJej DeHeIeele
veeefMekeÀ :
cegbyeF& veeke̳eeJej ì^keÀ -ceesìejmee³ekeÀue ³eeb®³eele Peeuesu³ee DeHeIeeleele oesve peCe
iebYeerj peKeceer Peeues. DeHeIeeleecegUs veeieefjkeÀebveer mebleHle nesTve jemlee jeskeÀes keÀjC³ee®ee
Òe³elve kesÀuee. ogHeejer mee[syeeje®³ee megceejeme (ì^keÀ ¬eÀ. Sce.S®e.09.1313) ves mecees©ve
³esCeeN³ee ceesìejmee³ekeÀue ( SceS®e -09-8292) mJeejeuee Oe[keÀ efoueer. ³ee DeHeIeeleele
mee³ekeÀuemJeej efJepe³e meeJeble (Je³e 35) Je mevceeve keÀesjs (Je³e 28) n s oesIes iebYeerj peKeceer
Peeues Demetve veeefMekeÀ®³ee MeemekeÀer³e ne@efmììueceO³es l³ee®es GHe®eej ®eeuet Deensle. ì^keÀ®eeue
jeceeCCee Hesjpeer (Je³e 42) ³eeb®es veekeÀe Heesefueme þeCes ³esLes iegvne oeKeue keÀjC³eele Deeuee
Deens. Heg{erue leHeeme v eeefMekeÀ ne³eJesveekeÀe Heesefueme keÀjle Deensle.
8) keÀesuneHetj 13 ces jespeer Heesefueme Yejleer
keÀesuneHetj ³esLes 13 ces jespeer Heesueerme Yejleer Dee³eesefpele kesÀueer Demetve ³ee Yejleerletve
120 Heesueerme efMeHeeF&®eer efveJe[ keÀjC³e ele ³esCeej Deens. ner Yejleer mekeÀeUer 8 Jeepelee
jlveeefiejer ceneefJeÐeeue³ee®³ee HeìebieCeeJej nesCeej Demetve F®ígkeÀ Hee$e GcesoJeejebveer
Mew#eefCekeÀ iegCeHe$ekeÀ, ÒeceeCeHe$e jsMevekeÀe[& Pesje@keÌme, mejHeb®e ,Heesueerme Heeìerue ³eeb®ee
oeKeuee IesTve GHeefmLele jenCes. MeejerefjkeÀ Hee$elee ®ee®eCeerleerue Hee$e GcesoJeejeb®eer uesKeer
Hejer#ee IesTve efve Je[ keÀjC³eele ³esCeej Deens. ³ee®eer F®ígkeÀebveer veeWo I³eeJeer.
9) ®ebêHetj efpeunîeele [Wi³et®es Lewceeve
®ebêHetj :
®ebêHetj efpeu nîeeleerue DeveskeÀ [Wi³et, ceuesefj³eeves ceesþîee ÒeceeCeele Lewceeve Ieeleuesue
Demetve, l³eeuee DeeJej IeeueC³eemeeþer JewÐekeÀer³e megefJeOee DeHegjer He[t ueeieueer Deens. De®eevekeÀ
GodYeJe uesu³ee ³ee DeepeejecegUs Heefjmejele DebOeÞe×sueener ceesþî ee ÒeceeCeele GOeeCe Deeues
Deens. Jejes[e ³esLes ceeieerue HebOeje efoJemeeb®³ee keÀeueeJeOeerle [Wi³et, ceuesefj³eeves Deeþ peCeeb®es
yeUer Iesleues Deensle, lej ceej[e ³esLesner ³ee®e Deepeejeves SkeÀpeCe oieeJeuee. ceeieerue HebOeje -
Jeerme efoJemeebHee metve lej ³ee Deepeejeves keÀnj®e kesÀuee Deens.
ÒeeosefMekeÀ yeeleceer / mLeeefvekeÀ yeeleceer
10)ceO³e jsuJes®ee GÐee cesieeyuee@keÀ
cegbyeF& :jsuJes ceeie& og©mleermeeþer ceO³e jsuJe sves jefJeJeejer (lee. 6) þeCes -keÀu³eeCe
[eTve peueo ceeiee& Jej Je neye&j ceeiee&Jej JeeMeer les yesueeHetj ojc³eeve DeHe Je [eTve
ceeiee&Jej cesieeyuee@keÀ IesC³eele ³esCeej Deens.
HeefM®ece jsuJesJej jefJeJeejer `pebyees yuee@keÀ' veener. l³eecegUs ³ee ceeiee&Jejerue ÒeJeeMeebvee
efoueemee efceUeuee Deens. þeCes -keÀu³eeCe ojc³eeve mekeÀeUer 11 les 4 ³ee JesUele
`cesieeyuee@keÀ' Demesue ³ee JesUsle meJe& [eTve peueo ueeskeÀue þeCes -keÀu³eeCe ojc³eeve
[eTve Oeerc³ee ceeiee&Jej ®eeueefJeC³eele ³esCeej Deensle. neye&j ceeiee&Jej mekeÀeUer 10.48 les
mee³ebkeÀeUer 4.1 ojc³eeve yesueeHetj les JeeMeer ojc³eeve JeenletkeÀ yebo jenerue.munotes.in

Page 90

9011)oesve cegueerb®ee yeg[tve ce=l³et
keÀu³eeCe :Jeelee&nej
keÀeìsceeveJeueer peJeU®³ee ieeJeeleerue SkeÀe KeoeCeerle He[tve oesve cegueeR®ee ce=l³et
Peeu³eeves Heefjmejele nUnU J ³ekeÌle kesÀueer peele Deens.
keÀeìsceeveJeueer ieeJe®³ee nÎerleerue KeoeCeerce O³es keÀHe[s OegC³eemeeþer ceefve efMebos (15) DeeefCe efle®eer yenerCe ®eeboCeer ³ee oesIeer ieg©Jee jer ogHeejer iesu³ee nesl³ee. keÀHe[s
Oegleevee leesue iesu³ee cegUs ce efveDeeuesu³ee ®ebêer iee³ekeÀJee[ (10) efnves efle®ee nele HekeÀ[tve yeensj Kes®eC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee. cee$e leerner KeoeCeerle He[ueer DeeefCe oesIeeR®ee yeg[tve ce=l³et Peeuee . ³ee ÒekeÀjCee®eer
keÀesUmesJee[er Heesueerme þeC³eele veeWo keÀjC³eele Deeueer Deens.
12)yeoueeHegjeleerue JeyeoueeHetj :Jeelee&nej
mJeeleb$³eefovee®es Deewef®el³e meeOetve yeoueeHetjele D ee³eesefpele keÀjC³eele Deeuesu³ee
JeceesF&ue efnves DeJJeue mLeeve HeìkeÀeJeues. efMeJemesves®es MenjÒecegKe Jeeceve cne$es ³eebveer ³ee
mHeOex®es Dee³ee speve kesÀues nesles. SketÀCe DekeÀje ieìele Peeuesu³ee ³ee mHeOexle yeoueeHegjeleerue
meeþ MeeUebceOeerue meele npeejentve DeefOekeÀ efJeÐeeLeea ³ee mHeOexle menYeeieer Peeues nesles.
mekeÀeUer one Jeepelee keÀe$eHe ®eewkeÀ ³esLetve ³ee mHeOex®³ee Heefnu ³ee HesÀjeruee meg©Jeele
Peeueer. ogHeejer ®eej JeepesHe³e¥le efJeefJeOe DekeÀje ieìele ner mHeOee& IesC³eele Deeueer. p³es<þ
veeieefjkeÀebmeeþer IesC³eele Deeuesu³ee mHeOexle meg³e&keÀeble Yeesmeues ³eebveer l³ee®es efJepeslesHeo
HeìkeÀeJeues. GJe&efjle D eeþ ieìebceO³es efvelesMe cnmkeÀj, iegueeye cnmkeÀj, ÒeMeeble cne$es,
efÒe³eebkeÀe YeesHeer, nHeìkeÀeJeuee. ceev³eJejeb®³ee nmles efJepe³eer mHeOe&keÀebvee ye#eerme os C³eele Deeues.
13)MesDej yeepeejJej keÀe³e&MeeUe
þeCes :ceefve³eesie ìseqkeÌvekeÀue meefJn&m eleHexÀ 6 Dee@iemì jespeer yeeb êe³esLeerue ®eesÒee De@kesÀ[ceer
efjPeJeer ®eWyej ³esLes mekeÀeUer DekeÀje Jeepelee, mebO³eekeÀeUer mene Jeepelee oeoj ³e sLeerue
keÀyeglejKeevee ef[efmeuJne MeeUsmeceesj mvesnuelee jeCes ieume& mketÀueceO³es MesDej yeepeejeJej
ceesHeÀle keÀe³e&MeeUs®es Dee³eespeve keÀjC³eele Deeues Deens. ³eesiesMe ueeìCeskeÀj ³ee JesUer
ceeie&oMe&ve keÀjCeej Deensle. 9890039232
14)MeefveJeejer ceeefnleer DeefOekeÀej keÀÆe
þeCes :mìsMeve jes[Jejerue cees.n. efJeÐeeue³eele MeefveJeej 6 Dee@iemì jespeer mebO³eekeÀeUer 5
les 8 ³eeJesUsle ceeefnleer DeefOekeÀej keÀÆe Dee³eesefpele keÀjC³eele Deeuee Deens. ³eeJesUer
keÀÆîeeJej ueeskeÀHee ue efJeOes³ekeÀeefJeDeefOekeÀej efceUJetve osCeeN³ee DeCCee npeejs ³eeb®³ee ®eUJeUeruee keÀmee Heeefþbyee oslee ³esF&ue,
³eeefJe

Page 91

9115)ieesjsieeJe ³esLes keÀeJ³e mebcesueve
ieesjsieeJe :ieesjsieeJe ³esLeerue cejeþe meebmke=ÀeflekeÀ ceb[Ue®³ee `keÀefJeleebieCe'
J³eemeHeerþeleHexÀ 44 Jes keÀefJemebcesueve mebHeVe Peeues. megÒeefme× uesefKekeÀe ceeOeJeer kegbÀìs ³eebveer ³ee
keÀefJemebcesuevee ®es DeO³e#eHeo Yetmeeoj keÀjC³eemeeþer Je l³eebvee Òeeslmeenve osC³eemeeþer efvecee&Ce keÀjC³eele Deeues Deens. meoj
keÀefJemebcesueve ceneje<ì^e®³ee efJeefJeOe Yeeieeletve 45 keÀJeeRveer menYeeie Iesleuee neslee. l³eeHewkeÀer
ceveesnj OegjbOej ³eeb®³ee `ceePee ®eosC³eele Deeues. megjsMe®ebê peesMeer ³eeb®³ee ` GoskeÀ '³ee keÀefJelesuee efÜleer³e HeeefjleesefDeeues, lej JeerCee osJe ³eeb®³ee `efvemeiee&®eer osJelee '³ee keÀefJelesme le=leer³e HeeefjleesefDeeues Deens. ³eeefMeJee³e j.De. Jee³ebieCekeÀj, jJeeRê meesveJeCeer, ce=oguee oeceues, [er.Sce. Yeì,
vejWê Heeìerue ³eeb®³ee keÀefJelee GuuesKev eer³e Demeu³ee®es Hejer#ekeÀebveer meebefieleues. Heg{erue
keÀefJemebcesueve peevesJeejer 2012 ®³ee Heefnu³ee DeeþJe[îeele nesCeej Deens.
16)jespeieej cesUeJ³eeme
cegbyeF& :jespeieej Je mJe³ebjespeieej ceeie&oMe&ve keWÀê Je DeMJecesOe HeÀeTb[sMeve ³eeb®³ee
meb³egkeÌle efJeÐeceeves 11/11/11 ³ee efovee®es Deewef®el³e meeOetve Dee³eesefpele keÀjC³eele Deeuee.
³ee cesUeJ³eeme le©Ceebveer GlmHetÀle& Òeeflemeeo efouee. ³ee cesUeJ³eele meeleJeer veeHeeme les
HeoJeerOej efMe#eCeÒeeHle yesjespeieejebmeeþer v eeskeÀjer®eer mebOeer GHeueyOe keÀ©ve osC³eele Deeueer.
efjuee³evme, Deesyesje@³e ne@ìsue, mewHeÀer ne@efmHeìue DeeefCe Dev³e veeceebefkeÀle kebÀHev³eeb®³ee
ÒeefleefveOeeRveer 1878 yesjespeieejeb®³ee cegueeKeleer Iesleu³ee.
17)efj#ee Hejefceìjepe ye bo keÀje
ÒeefleefveOeer
meO³ee efj#ee HejJeeves JeeìHeele ®eeueuesuee Hejefceìjepe lelkeÀeU yebo keÀjeJee, DeMeer
ceeieCeer efj#ee ®eeuekeÀ ceeuekeÀ mesJee mebIee®es DeO³e#e jepeejece yeeHet Heeìerue ³eebveer kesÀueer
Deens.
efj#ee Hejefceì JeeìHee®ee I eesU HeÀkeÌle Meemeveeves keÀeieoeJej®e efceìefJeuesuee Deens.
cegK³eceb$³eebveer HeefjJenve Keel³eeuee ³eeyeeyele DeeosMe osTvener l³ee®ee keÀenerner HeefjCeece
efometve Deeuesuee veener. vescekeÀer Hejefceì keÀesCeeuee efoueer peele Deensle ³eeJej efve³e b$eCe veener.
efj#ee ®eeuekeÀeb®eer jep³eele mebK³ee efkeÀleer, efkeÀleer ueeskeÀebvee HejJeeves efoues Deensle. ³ee®ee
keÀenerner efnMeesye MeemeveekeÀ[s veener. cegbyeF& þeC³eele lej oueeueebveer efj#ee HejJeev³eebJej
keÀypee®e kesÀuee Deens. efj#ee Heee fmebie JesUer uee@keÀ yegkeÀ leHeemeues pee³e®es les meg×e Deele
leHeemeves DeejìerDees yebo kesÀues Deens. ³ee®ee HeÀe³eoe mLeeefvekeÀebHes#ee HejÒeebefle³eebveer DeefOekeÀ
GþefJeuee Deens. ®esmeer vebyej, efj#ee vebyej, Fbefpeve vebyej DeeoeR®eer ceeefnl eer mLeeefvekeÀ
Heesefuemeeb®³ee oHlejer DemeCes iejpes®es Deens. lej®e ns Hejefceìjepe keÀceer nesF&ue. Demesner
jepeejece Heeìerue ³eebveer meebefieleues.
munotes.in

Page 92

92IeìkeÀ -6
Je=Êeeble uesKeve
IeìkeÀ j®evee :
6.1 ÒemleeJevee
6.2 Je=Êeeble uesKeveeefJe6.3 Je=Êeeble uesKeve keÀmes keÀjeJes
6.4 Je=Êeeble uesKeve (Jele&ceeve He$eemeeþer )
6.5 Je=Êeeble uesKeve cnCepes Ieìves®eer meefJemlej ceeefnleer
6.6 Je=Êeeble uesKevee®es vecegves
6.7 DeefOekeÀ ceeefnleermeeþer Jele&ceeveHe$eeleerue vecegves
6.1 ÒemleeJevee
Je=ÊeebleuesKeve SkeÀ keÀewMeu³e Deens. l³ee Je=Êeebleeletve DeeHeu³eeuee l³ee keÀe³e&¬eÀceele keÀe³e
Ie[ues, ³ee®eer ceeefnleer efceUle Demel es. DeMee He×leer®es `Je=Êeeble' efueefnC³ee®eer peyeeyeoejer SKeeÐee
yeeleceeroejeJej meesHeJeuesueer Demeles. DeMee meYee mebcesueveeb®es Je=Êeeble keÀmes I³eeJes ³ee®es SkeÀ Meem$e Deens.
les mecepetve Iesleues lej DeeHeCener DeMee He×leerves Je=Êeeble efuent MekeÀeue.
Je=Êeeble uesKevee®es DeO³e³eve kesÀu³eeveblej legcneuee -
Je=Êeeble uesKeve cnCepes keÀe³e? ns meebielee ³esF&ue.
Je=Êeeble efueefnleevee keÀesCel³ee iees<ìeR®eer keÀeUpeer Iesleueer Heeefnpes ns mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Je=Êeeble keÀm ee efueneJee ns mecepeeJetve Ieslee ³esF&ue.
Je=Êeeb uesKevee®es cenÊJe mecepesue.
6.2. Je=Êeeble uesKeveeefJeefJeefJeOe Òeefme×er ceeO³eceeletve keÀece keÀjleevee DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee peyeeyeoeN³ee mJeerkeÀejeJ³ee
ueeieleele. legcner SKeeÐee J e=ÊeHe$eele keÀece keÀjerle Demeeue lej meYee -mebcesueveeb®es Je=Êeeble efueefnCes ner
peyeeyeoejer legce®³eeJej meesHeJeueer peeC³ee®eer Meke̳elee Demeles. pej `veYeesJeeCeerle' keÀece keÀjerle Demeeue
lej `veYeesJeeCeer Je=Êeeble' legcneuee meeoj keÀj eJes ueeieleele. `ogjoMe&ve' ³ee ceeO³eceeJej keÀece keÀjerle
Demeeue lej `ogjoMe&ve Je=Êeeble' meeoj keÀjeJes ueeieleele. HeCe `veYeesJeeCeer Je=Êeeble' DeeefCe `ogjoMe&ve
Je=Êeeble' ³ee oesvner ceO³es HeÀejmes uesKeve keÀewMeu³e ueeiele veener. HeCe Je=Ê eHe$eeletve Je=Êeeble uesKeve
keÀjleevee cee$e DeeHeu³ee efueKeeCeeletve®e vescekesÀ l³ee meYeemebcesueveele keÀe³e Ie[ues ns Jee®ekeÀebvee keÀUCesmunotes.in

Page 93

93DeeJeM³ekeÀ Demeles. l³eecegUs Je=ÊeHe$eeleu³ee Je=Êeeble uesKekeÀeJej ceesþer peyeeyeoejer Demeles. veYeesJ eeCeerceO³es
legce®³ee ceoleeruee Òel³e#e OJeefvecegêCe Demeles. efkebÀJee `ogjoMe&ve' ceO³es l³ee l³ee meYee -mebcesuevee®es
Òel³e#e OJeefveef®e$e cegêCe legce®³eepeJeU Demeles. HeÀkeÌle l³eeleerue Yeeie efveJe[tve lees pees[Ceejs efveJesove
legcneuee efue neJes ueeieles. HeCe Je=ÊeHe$eeletve Je=Êeeble efueefnCeeN³ee uesKekeÀekeÀ[s Demes keÀesCelesner meeOeve
vemeles. l³eecegUs l³eeuee JekeÌl³ee®³ee YeeueIegefueHeer ³esle Demesue lej HeÀej ®e ®eebieues. lees peueo He×leerves YeemeYeemebcesuevee®ee Je=Êeeble JemlegefmLeleeruee Oe©ve Demeuee lej uesKekeÀe®eer DeeefCe He³ee&³eeves l³ee
Je=ÊeHe$ee®eer efJeMJeemeen&lee Jee{les. kegÀþu³eener Je=Êeebleeuee efkeÀleer p eeiee Ðee³e®eer ³ee®es Òel³eskeÀ Je=ÊeHe$ee®es
SkeÀ OeesjCe Demeles. SKeeÐee jepekeÀer³e He#ee®³ee keÀe³e&¬eÀcee®ee Je=Êeeble Demesue lej Òel³eskeÀ Je=ÊeHe$ee®es
OeesjCe JesieJesieUs Demet MekesÀue. pej meebmke=ÀeflekeÀ meceejbYe Demesue lej l³eeuee efkeÀl eer peeiee Ðee³e®eer
³eeyeeyele®es OeesjCener JesieJesieUs Demet MekeÀles. GoenjCeeLe&, DeefKeue Yeejleer³e meeefnl³e mebcesueveeb®ee
Je=Êeeble, yengleskeÀ Je=ÊeHe$eebletve efJemle=le ÒeceeCeele Òeefme× nesleele HeCe efpeune HeeleUerJejerue meeefnl³e
mebcesuevee®ee Je=Êeeble l³ee efpeunîeeleerue Je=ÊeHe$eebletve efJemle=le ÒeceeCeele Òeefme× nesF&ue HeCe jep³e
HeeleUerJejerue Je=ÊeHe$eebletve l³eeuee eflelekeÀer peeiee efoueer peeCeej veener. ³ee®ee®e DeLe& Je=Êeeble uesKekeÀeuee
Meyoce³ee&oe HeeUtve efuene Jes ueeieles. lemes®e Demes Je=Êeeble leele[erves ÒekeÀeefMele JneJes DeMeer DeHes#ee
Demeles. l³eecegUs l³eeuee `[s[ueeF&ve' ner HeeUeJeer ueeieles. l³eecegUs Je=Êeeble uesKekeÀeuee vesnceer®e
IeeF&ieoeaceO³es uesKeve keÀjeJes ueeieles.
meYee -mebcesuev e pej mLeeefvekeÀ efþkeÀeCeer Demesue lej Je=Êeeble uesKekeÀeuee Lees[e JesU
efceUC³ee®eer Meke̳elee Demeles. DeMee JesUer meJe& cegÎs DeeHeu³ee Jenerle efìHetve IesTve lees Je=ÊeHe$ee®³ee
keÀ®esjerle ³esTve, yeeleceer efJeYeeiee®³ee mebHeeokeÀeMeer ®e®ee & keÀ©ve Je=Êeebleeuee efkeÀleer peeiee Ðee³e®eer,
vescekeÀe keÀesCel³ee cegÐeebJej Yej Ðee³e®ee ³ee®ee efveCe&³e IesTve l³ee He×leerves Je=Êeeble uesKeve keÀ© MekeÀlees.
HeCe meYee -mebcesueve pej HejieeJeer Demesue lej efleLes peeC³eeHetJeea nîee meJe& ie es<ìeR®eer ®e®ee& keÀjeJeer
ueeieles. l³ee ieeJee©ve Demes Je=Êeeble He@ÀkeÌme, ìsueerHeÀesve De elee F& -cesue DeMee megefJeOeeb®ee JeeHej keÀ©ve
HeeþJeeJes ueeieleele.
6.3Je=Êeeble uesKeve keÀmes keÀjeJes? :
1) meYee -mebcesueve, HeefjJesU kesÀJne nesleer. keÀe³e&¬eÀce JesUsJej meg© Peeuee keÀer GefMeje meg© Peeuee, l³eeceeie®es keÀejCe
keÀe³e? Jeiewjs iees<ìeR®ee GuuesKe keÀjeJee.
2) SKeeÐee keÀe³e&¬eÀceeuee Dece³ ee&o ie oea nesles lej SKeeÐee keÀe³e&¬eÀceeuee DeHes#es FlekeÀer ieoea nesle
veener. ³ee oesvner Ieìveeb®³ee ceeies keÀener keÀejCes Demeleele. l³ee®ee MeesOe Iesleuee Heeefnpes. l³eeJesUer
ueeskeÀeb®³ee Òeefleef¬eÀ³ee keÀe³e nesl³ee l³ee®eerner oKeue I³ee ³euee nJeer.
3) JekeÌl³ee®³ee Yeenesleer, ³ee®eener GuuesKe Lees[ke̳eele keÀjeJee, lemes®e yeesueu³ee iesuesu³ee JekeÌl³eeyeÎue DeefOekeÀ
Kegueemee nJee Demeu³ee me keÀe³e&¬eÀce mebHeu³eeJej l³ee JekeÌl³eeuee Yesìtve le es keÀ©ve I³eeJee. DeeHeu³ee
Je³eeqkeÌlekeÀ celes efJeme©ve ve Heìuesuee cegÎener ³eesi³e l³ee Meyoele pemee JekeÌl³eeves ceeb[uee lemee
Je=Êeeble osCes ns Je=Êeeble uesKekeÀe®es keÀle&J³e Deens.munotes.in

Page 94

944) IeesPeeu³eeme `DeeHeCe Demes yeesueuees®e veJnlees' Demee HeefJe$ee Iesleuee peelees. l³eecegUs DeMee Ieesvesceke̳ee Meyoele efìHetve IesTv el ³ e el e M e e ® ³ e el e M e eJ e = l e e b leeletve JeeHejCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Deelee
OJeefvecegêCee®eer íesìer ³eb$es GHeueyOe Deensle. l³eecegUs cenÊJee®³ee J³ekeÌleer®es YeeOJeefvecegefêle kesÀu³eeme Je=Êeeble efueefnC³ee®ee l³ee®ee GHe³eesie neslees. DeeefCe veblej JekeÌl³eeves Meyo
efHeÀjJeu³eeme DeeHeu³eekeÀ[s l³ee®es OJeefvecegêCe Demeu³eeves DeeHeueer yeepet YekeÌkeÀce nesles.
5) DeeHeu³eeuee efouesu³ee JesUsle DeeefCe efouesu³ee peeiesle yemesue Demee®e Je=Êeeble efueneJee ueeielees. ³ee
ce³ee&o e HeeUtvener Je=Êeeble Jee®ekeÀebHe³e¥le Heesn®esue Demee efueneJee ueeielees l³eeletve cenÊJee®ee Yeeie
ieeUtve ®eeuele veener. nîee iees<ìer®es Yeevener þsJee³euee nJes.
6.4Je=Êeeble u esKeve (Jele&ceeveHe$eemeeþer)
ÒemeejceeO³eceebceO³es `Je=Êeebleu esKeve' kesÀues peeles. ³ee ceO³es JesieJesieUîee ÒekeÀej®³ee
ÒemeejceeO³eceebmeeþer Je=ÊeebleuesKeve keÀjC³ee®eer Mewueer JesieJesieUîee ÒekeÀej®eer Demeles. Jele&ceeveHe$eemeeþer
Je=ÊeebleuesKeve mebieleJeej ceeefnleer osCeejs Demeles. ogjoMe&ve ns ÞeeJ³ e DeeefCe ¢M³e ceeO³ece Demeu³eeves
l³ee®es Je=Êeeble uesKeve JesieUîee ÒekeÀejeves keÀjeJes ueeieles. jsef[³ees ns ÞeeJ³e ceeO³ece Demeu³eeves
jsef[³eemeeþer Je=ÊeebleuesKeve meefJemlej ceeefnleer osCeejs keÀjeJes ueeieles. DeeHeCe pesLes Jele&ceeveHe$eem eeþer
efueefnu³ee peeCeeN³ee Je=ÊeebleuesKevee®ee efJe®eej keÀjCeej Deenesle.
6.5Je=Êeeble uesKeve cnCepes Ieìves®eer meefJemlej ceeefnleer :
Jele&ceeveHe$eemeeþer Je=ÊeebleuesKeve keÀjleevee Ie[uesu³ee Ieìves®eer megmebieleervegmeej ceeefnleer ÐeeJee r
ueeieles. Ieìves®³ee meg©JeeleerHeemetve MesJeìHe³e¥le l³ee Ieìves®eer ceeefnleer Je=ÊeebleuesKeveeletve ÐeeJeer ueeieles.
Je=ÊeebleuesKeve ne yeeleceer uesKevee®ee SkeÀ Yeeie Deens. yeeleceer uesKeveeceO³es Ieìves®eer þUkeÀ
ceeefnleer, cenÊJee®eer ce eefnleer efouesueer Demeles lej Je=Êeeble uesKeveeletve Ie[uesueer ceeefnleer
Ieìvee¬eÀceevegmeej, meefJemlej ÐeeJeer ueeieles. Je=Êeeble uesKeveemeeþer Ie[uesu³ee Ieìves®eer meefJemlej
ceeefnleer DemeCes cenÊJee®es Demeles.
Jele&ceeveHe$eeleerue Je=Êee ble uesKeveeletve meYee, mebcesueves, HeefjmebJeeo, meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀce
³eeb®eer meefJemlej ceeefnleer Òeefme× kesÀueer peeles. lemes®e jepekeÀer³e HeefjmebJeeo, efJeOeevemeYee, efJeOeeve
Heefj

Page 95

956.6Je=ÊeebleuesKevee®es vecegves :
1) ye=nvcegbyeF& Je=ÊeHe$e efJe¬esÀl³eeb®³ee Heeu³eeb®ee ieewjJe
ÒeefleefveOeer
ye=nvcegbyeF& Je=ÊeHe$eefJe¬esÀlee HeefjJele&ve SkeÀ yeoue mevceeve meesnUe vegkeÀlee®e
ceebìgbi³ee®³ee ³eMeJeblejeJe ®eJneCe veeìîeie=nele mebHeVe Peeuee.
³eeJesUer pegves Je=ÊeHe$e efJe¬esÀles, Je=ÊeHe$e ceefnuee efJe¬esÀl³ee lemes®e efJeefJeOe Hejer#eebceO³es
®eebieu³ee iegCeebveer GÊeerCe& Peeuesu³ee Je=ÊeHe$e efJe¬esÀl³eeb®³ee cegueeb®e e melkeÀej keÀjC³eele Deeuee.
DeefuekeÀ[s®e efveOeve Peeuesues efJe¬eÀesUer®es Je=ÊeHe$e efJe¬esÀles uent peeOeJe ³eeb®³ee Helveeruee efJe¬esÀlee
mebIeeleHexÀ DeeefLe&keÀ ceole osC³eele Deeueer lemes®e efMeJemesveeÒecegKe yeeUemeensye þekeÀjs ³eeb®³ee
peeieeflekeÀ opee&®³ee J³ebieef®e$eeyeÎue l³eebvee peerJeveieewjJe HegjmkeÀej peenerj keÀjC³eele Deeuee.
³ee Òemebieer `ow. Heg{ejer'men DeveskeÀ Je=ÊeHe$eeb®es mebHeeokeÀ Je efJelejCe J³eJemLeeHekeÀ GHeefmLele
nesles. meesnUîeele GÐeesvecegKe veeceJeble iee³e keÀebveer ieeCeer meeoj kesÀueer, lemes®e efkeÀMeesjer Debefye³es
Je mebleesnjer HeJeej, DeeJeìs, efMeJemesvee vesles megYee2) DebyejveeLe®³ee efMeJecebefoje®ee 955 Jee JeOee&Heve efove
þeCes / Keeme ÒeefleefveOeer :
efMeueenejkeÀeueerve efMeuHekeÀues®ee Glke=À<ì vecegvee DemeCeeN³ee DebyejveeLe ³esLeerue
Òee®eerve efMeJecebefoje®ee ³esl³ee jefJeJeejer 7 Dee@i emì jespeer 95 5Jee JeOee&Heve efove Deens.
efMeueeuesKeeJejerue veeWoervegmeej ÞeeJeCe Meg× veJeceeruee F.me. 1060 ceO³es ns cebefoj yeebOetve
HetCe& Peeues. meeOeejCe npeej JekeÀeskeÀCeele (þeCe s DeeefCe je³eie[ efpeune) efMeueenejebveer GYeejuesu³ee DeveskeÀ DeÒeeflece
JeemletbHewkeÀer kesÀJeU ns SkeÀcesJe cebefoj mee[sveT MelekeÀebntve DeefOekeÀ keÀeU GvneUs -HeeJemeeUs
Pesuele GYes Deens. SsefleneefmekeÀ¢<ìîee Del³eble cenÊJee®eer DemeCeejer ne r Jeemlet DeefOekeÀ keÀeU
efìkeÀeJeer DeeefCe peieYejeleerue He³e&ìkeÀebveer leer HeeneJeer cnCetve Meemeveeves efveOeer cebpetj kesÀuee
Demeuee lejer HegjelelJe Keeles DeeefCe mLeeefvekeÀeb®³ee DemenkeÀejecegUs ³ee leerLe&#es$ee®ee efJekeÀeme
cee$e jKe[ue e Deens. leerLe&#es$e efJekeÀeme efveoerletve efMeJecebefoj Heefjmej efJekeÀeme DeeefCe
megMeesYeerkeÀjCeebmeeþer 3 keÀesìer 18 ueeKe ©He³eeb®ee efveOeer cebpetj Peeuee Deens. l³eeletve
JeenleU, veeu³ee®eer mebj#ekeÀ efYeble, oMeef¬eÀ³ee efJeOeer Ieeì Deee fCe veeu³eeleerue keÀeleU
HeÀes[C³ee®es keÀece HetCe& Peeues Deens. cee$e yeefie®ee, Oece&MeeUe, ogkeÀeves DeeefCe meceepecebefoj
Deeoer keÀeces peeiesDeYeeJeer jKe[ueer Deens. meJee&le cenÊJee®es cnCepes efMeJecebefojeueiele
DemeCeeN³ee veeu³eele yebOeeje KeesoC³ee®³ee keÀeceeme HegjelelJe Keel³eekeÀ[tve DeÐeeHe cebpegjer
efceUeuesueer veener. cebefojeHeemetve MebYej ceerìj®³ee Deele keÀesCelesner yeebOekeÀece keÀjC³eeme
HegjelelJe Keeles HejJeeveieer osle veener DeeefCe l³eeHeefuekeÀ[s DemeCeejer peeiee
megMeesYeerkeÀjCeemeeþer osC³eeme ûeecemLe le³eej veenerle. l³eecegUs FkeÀ[s Dee[ eflekeÀ[s efJenerj
DeMee keÀe$eerle ³ee Òee®eerve efMeJecebefoje®ee efJekeÀeme jKe[uee Deens. ³eeefMeJee³e cebefojeueiele
yebOeeje yeebOeC³ee®eer ³eespeveener HegjelelJe Keel³ ee®³ee cebpegjer®³ee Òeleer#esle Deens. meeJe&peefvekeÀ
yeebOekeÀece Keel³eeleerue mebyebefOele DeefOekeÀeN³eebveer efouesu³ee ceeefnleervegmeej MeemeveekeÀ[tve
Deeuesu³ee efveOeerHewkeÀer 88 ueeKe ©He³es efMeuuekeÀ Demetvener HejJeeveieer DeYeeJeer cebefo j efJekeÀememunotes.in

Page 96

96³eespevee jKe[ueer Deens. ³ee cebefoje®es SsefleneefmekeÀ DeeefCe keÀueelcekeÀ cenÊJe DeOeesjsefKele
JneJes, ³eemeeþer iesueer keÀener Jemeepeje keÀ© ueeieues Deensle.
3) jep³emleefj³e DeYebie mHeOexle cegiOee meewoeiej efÜleer³e
meeJebleJee[er :Jeelee&nej
peieleieg© Þeer meble legkeÀejece cenejepe jep³emlejer³e DeYebie Je Yepeve mHeOexle
meeJelebJee[er®³ee meodieg© mebieerle efJeÐeeue³ee®eer efJeÐeeLeeaveer kegÀ. cegiO ee meewoeiej efnves efÜleer³e
¬eÀceebkeÀ efceUefJeuee. ner Yepeve mHeOee& Mejo ¬eÀer[e Je meebmke=ÀeflekeÀ Òeefle<þeve, HegCes®³ee Jeleerves
Dee³eesefpele keÀjC³eele Deeuee nesleer. ³ee efle®³ee ³eMeeyeÎue meJe&$e efle®es DeefYevebove nesle Deens.
HegCes ³esLeerue yeeue iebOeJe& jbiecebefojceO³es Heej He[uesu³ee ³ee DeYebie Je Yepeve mHeOex®³ee
yeeue ieìele kegÀ. cegiOee efnves neceexefve³ece mJele: JeepeJetve oesve j®evee meeoj kesÀu³ee. efleuee
kegÀ. efme×sMe meeJeble Je cebiesMe cesm$eer ³eebveer efou³e ecegUs cegiOee efnuee efÜleer³e ¬eÀceebkeÀ efceUeuee.
ne HegjmkeÀej Òeoeve meble meeefnl³ee®es DeY³eemekeÀ [e@. jece®ebê osKeCes ³eeb®³ee nmles
Òeoeve keÀjC³eele Deeuee. jepeerJe Keeb[skeÀj, mHeOee& ÒecegKe ue#ceerkeÀeble Keeyeer³ee GHeefmLele
neles.
4) `osTU' ®ee Òeerefce³ej Leeìeceeìele
cegbyeF& lee. 4 :`osTU' ef®e$eHeìe®ee Òeerefce³ej ueesDej HejU®³ee HeerJnerDeej
ceefuìHueskeÌmeceO³es ieg©Jeejer (lee. 3) leejsleejkeÀeb®³ee GHeefmLeleerle Peeuee. `ceeefce'men Dev³e
ef®e$eHeì ceneslmeJeele ef®e$e HeìÒesceeR®³ee Hemebleerme Glejuesuee `osTU'®³ee Òeerefce³ejmeeþer veevee
HeeìskeÀj, efoueerHe ÒeYeeJeUkeÀj, ceesnve DeeieeMes, meesveeueer kegÀuekeÀCeea, efiejerMe kegÀuekeÀCeea ³ee
cegK³e keÀueekeÀejebyejesyej®e GosMeHeeb[s, efmcelee leebyes ns osKeerue DeeJepeg&ve GHeefmLele nesles. efvecee&les DeefYepeerle IeesueHe Je
efoioMe&keÀ GcesMe kegÀuekeÀCeea ³eebveer GHeefmLeleeb®es mJeeiele kesÀues.
leie[er mìejkeÀemì Je `JeUt'HesÀce GcesMe kegÀuekeÀCeea ³eeb®es efoioMe&ve ³eecegUs
efveefce&leerHeemetve®e `osTU' ®e®exle Deens. ³eeJesUer DeefYepeerle IeesueHe cnCeeues, ’iesu³ee
JeDeens. cejeþer ef®e$eHeìebveer ceesþs JneJes Je ceesþe Òes#ekeÀJeie& efceUeJee DeMeer F®íe Deens. `osefJeMee
efHeÀuce'®³ee ³ee efveefce&leeruee He[ÐeeJej keÀece keÀjCeeN³ee keÀueekeÀejebyejesyej®e He[Ðeeceeies keÀece
keÀjCeeN³ee ceb[Uerbveer ceole kesÀuee r. ne ef®e$eHeì GcesMeves megjsKe efoioefMe&le kesÀuee Deens.
efveleerve JewÐe Je meceerj peesMeer ³ee meJee¥vee ceer Oev³eJeeo oslees,“ Demes IeesueHe cnCeeues. GcesMeves
efvecee&les DeefYepeerle IeesueHe Je p³eebveer `osTU'uee neleYeej ueeJeuee l³ee meJe e¥®ee $eÝCeer
Demeu³ee®es meebefieleues. ³ee JesUer ef®e$eHeìme=<ìerleerue efveleerMe YeejÜepe, DeefJeveeMe -SsMJe³ee&
veejkeÀj, keÀeb®eve DeefOekeÀejer, jepeerJe Heìsue, ®ebêkeÀeble kegÀuekeÀCeea, legefkeÀjefkeÀjs, Òeleer#ee ueesCekeÀ j, ÒeMeeble Heeìerue, lemes®e efMeJemesves®³ee Yeejleer³e ef®e$eHeì mesves®es
DeO³e#e DeefYepeerle Heevemes GHeefmLele nesles. ³ee meJee¥veer ef®e$eHeìe®es keÀewlegkeÀ kesÀues. ’Demee
efJeef®e$eHeì mejme Deens.“ Demes efveleerMe YeejÜepe cnCeeues.munotes.in

Page 97

976.7DeefOekeÀ ceeefnleermeeþer Jele&ceeveHe$eeleerue vecegves
munotes.in

Page 98

98
munotes.in

Page 99

99
munotes.in

Page 100

100IeìkeÀ -7
Depe&uesKeve
IeìkeÀ j®evee :
7.0 ÒemleeJevee
7.1 Depe&uesKeve keÀjleevee I³eeJe³ee®eer keÀeUpeer
7.2 Depe& uesKevee®es vecegves
7.3 meboYe& meg®eer
7.0 ÒemleeJevee
Depe&uesKeve ne Òel³eskeÀe®³ee ¢<ìerves cenÊJee®ee Yeeie Deens. keÀejCe efJeefJeOe keÀejCeebmeeþer
DeeHeu³eeuee Depe& keÀjeJee ueeielees. efJeefJeOe ceeieC³ee, efJeefJeOe keÀeieoHe$e, oeKeues, DeeefCe veeskeÀjermeeþer
Depe& keÀjeJee ueeielees. efJeefJeOe keÀejCeemeeþer Depe& uesKeve keÀjC³ee®eer He×leer JesieJesieUer Deens.
Depe&uesKevee®³ee efJeefJeOe He×leer®ee Heefj®e³e JneJee ³eemeeþer Depe& uesKe ve ne Yeeie DeeHeu³eeuee
DeY³eeme¬eÀceeuee ueeJeC³eele Deeuesuee Deens.
Depe&uesKevee efJeDepe&uesKeve ne meJee¥®³ee®e ¢<ìerves cenÊJee®ee ÒekeÀej Deens. Depe& ne Meyo Got& YeecejeþerceO³es Deeuee Deens. Depe& ³ee®ee DeLe& efJevebleer Demee Deens. Depe&uesKeve keÀjCes cnCepes SkeÀ ÒekeÀejs
efJevebleerHe$e efueefnCes nes³e. DeMee Depe&uesKevee®³ee ceeO³eceeletve Depe& keÀjCeeje l³eeuee DeeJeM³ekeÀ
Demeuesu³ee yeeyeer®eer efJevebleer Depe& uesKeveeÜejs keÀjerle Demelees. MeeUDe -ceneefJeÐe eue³eele ÒeJesMe
efceUC³eemeeþer Depe& efueefnCes Demees keÀer J³eJemee³e -OebÐeemeeþer keÀpe& efceUeJes cnCetve Depe& efueefnCes Demees.
veeskeÀjermeeþer kesÀues peeCeejs Depe& uesKeve cenÊJee®es Deens®e. FLes DeeHeCeebme veeskeÀjermeeþer keÀjeJe³ee®es,
kesÀues peeCeejs Depe&uesKeve ÒeecegK³eeves DeY³eemeJe³ee®es Deens.
Òel³eskeÀ efMeef#ele GceosJeej DeeHeCeemeeþer ³eesi³e DeMee veeskeÀjermeeþer Òe³elve keÀjlees. lesJne
l³eeuee leer veeskeÀjer efceUJetve osC³eele Del³eble cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeC eeje IeìkeÀ cnCepes®e l³eeves
veeskeÀjermeeþer efueefnuesuee Depe&. Depe& ne osCeeje efve IesCeeje ³ee oesve IeìkeÀebvee meeOeCeeje ogJee Deens.
pees[Ceeje Hegue Deens. ³eesi³e veeskeÀjer®³ee MeesOeele DemeCeeje GceosJeej ³eesi³e Je uee³ekeÀ GcesoJeeje®³ee
MeesOeele DemeCeeje veeskeÀjer osCeeje Jeie&, ³eebvee SkeÀ$e DeeCeC³ee®es keÀece Depe&uesKeve keÀjles.
Depe& uesKeveele efJeefJeOe mJe©Hee®eer ceeieCeerHe$es, le¬eÀejHe$es, efJevebleerHe$es ³eeb®eener meceeJesMe
neslees. J³eJenejele keÀessCel³eener keÀ ejCeeves He$eeÜejs kesÀuesueer efJevebleer, ceeieCeer efkebÀJee le¬eÀej cnCepes
Depe&uesKeve®e Demeles. Demes Demeues lejer J³eeJeneefjkeÀ HeefjYee

Page 101

101efceUefJeC³eemeeþer Depe& uesKeve Demee®e DeLe& Iesleuee peelees. e fJeefJeOe keÀejCeebveer Depe&uesKeve kesÀues peeles.
veeskeÀjermeeþer Depe&uesKeve keÀjCeejer J³ekeÌleer veeskeÀjer ueeieu³eeveblej, jpesmeeþer, keÀpee&meeþer Depe&uesKeve
keÀjles. meeceev³e ceeCetme Me erOeeHeef$ekeÀe, Jeenve HejJeevee efceUeJee ³eemeeþer Depe&uesKeve keÀjleele.
Depe& efueefnCeeN³ee J³ekeÌleerves Depe& mJele:®³ee nmlee#ejele efuene³euee nJee DeMeer DeHes#ee
Demeles. l³eeletve DeÒel³e#eefjl³ee Depe&oeje®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®eer keÀuHevee ³esC³eeme ceole nesles. Hejbleg
mebieCekeÀ³egkeÌle Depe&uesKevener mebieCekeÀer³e Òeef¬eÀ³esletve peeleevee efomeles. Depe&uesKeve keÀjleevee Depe&oejeves
nmlee#ej, Meg×uesKeve, veerìveerìkesÀHeCee ³eekeÀ[s ue#e ÐeeJes. Depee&le Kee[eKees[ Demet ve³es. veeskeÀjer
efceUJeC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle Depe& ceesþer YetefcekeÀe Heej Hee[le Demelees ³ee®es Yeeve Depe&oejeves þsJee³euee nJes.
Depee&®es DeveskeÀ ÒekeÀej Deensle. veeskeÀjermeeþer, jpesmeeþer, keÀpee&meeþer, efMeHeÀejmeHe$eemeeþer
Depe&uesKeve kesÀues peeles. SKeeÐee mebmLes®es, keÌueye®es meom³e nesC³e emeeþer Depe& efueefnuee peelees. Demes
Depe& efJevebleer, ceeieCeer DeMee mJe©Hee®es Demeleele. Meemeve J³eJemLesceO³es JesieJesieUîee keÀejCeebveer kesÀu³ee.
Depe& uesKeveemen Jew³eeqkeÌlekeÀ, Mew#eefCekeÀ, DevegYeJeefJeHeefjefmLeleerle Depee&leerue ceeefnleermen Depe&oej mJele:®³ee peerJeveeuesKe cnCepes®e meer.Jner. efkebÀJee
peerJeveJe=Êeeble cnCepes yee³ees[eìe HeeþefJeuee peelees. yeN³ee®eoe DeMee meer.Jner / peerJeveJe=Êeeble
mebieCekeÀe®³ee ceoleerves le³eej kesÀuesuee Demelees Je lees melele DeÐe³eeJele kesÀuee peelees.
HeejbHeeefjkeÀ Depee&men DeefOekeÀ ceeefnleer HegjefJeCeeje Demee meer.Jner. osleevee Depee&le efouesu³ee
ceeefnleermen Flej GuuesKeveer³e yeeyeer, keÀeceefiejer, GuuesKeveer³e ³eMe, HeeefjleesefDeHeJeeoelcekeÀ keÀe³e&, efJeefJeOe GHe¬eÀceeleerue menYeeie, GHeefmLeleer, ÒekeÀeMeves F. ceeefnleer DevegÐeeJeer. Depe& kegÀþs, keÀMeemeeþer keÀjlees Deenesle ns ue#eele IesTve Depe&oejeves DeeHeu³ee meer.Jner .® e e
³eesi³e He×leerves GHe³eesie keÀjeJee.
HeejbHeefjkeÀ Depe&uesKeve He×leermen DeefuekeÀ[s DeveskeÀ efJeYeeie, MeemeefkeÀ³e efveceMeemekeÀ er³e
keÀe³ee&ue³es, mebmLee efJeefnle vecegv³eeleerue Depe& HegjefJeleele. DeMeeJesUer Depe&oejeves DeeJeM³ekeÀ lesJe{er
HegjsMeer Je meceHe&keÀ ceeefnleer Depee&le Ðee³euee nJeer. DeMee Depee&men DeeJeM³ekeÀlesvegmeej DeeHeuee meer.Jner /
peerJeveJe=Êeeble Ðee³euee njkeÀle veener. Hejbleg lemee lees oslee ³esCes Meke̳e Deens keÀe ns Deieesoj HeeneJes.
7.1Depe& uesKeve keÀjleevee I³eeJe³ee®eer keÀeUpeer
Depe&oejeves Depe&uesKeveele Heg{erue IeìkeÀeb®eer ceeb[Ceer keÀjeJeer :
1. Depe&oeje®es HetCe& veeJe -
2. Depe&oeje®ee HetCe& HeÊee -
3. HeÀesve veb. ceesyeeF&ue veb, Fcesue
4. efoveebkeÀ
5. Depe& p³eebvee keÀjeJe³ee®ee l³e eb®ee ngÎe, veeJe, HeÊee
6. Depee&®ee efJe7. mebyeesOeve : ceneso³e, ceneso³ee F.munotes.in

Page 102

1028. Depee&®ee meboYe&
9. Depee&leerue Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeefnleer : HetCe& veeJe, pevceleejerKe
10.Mew#eefCekeÀ Hee$elee
11.Flej iegCeJeÊee
12.DevegYeJe
13.efJeMes14.meceejesHe
15.meceejesHee®ee cee³evee : DeeHeuee / DeeHeueer efJeÍJeemet
16.menHe$es
Depe& veeskeÀjermeeþer Demesue lej Jejerue meJe& yeeyeer Lees[îeeHeÀej HesÀjHeÀejemen Depee&ceO³es veceto
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjsue. Depee&®³ee mJe©Heevegmeej Depee&leer ue ceeefnleerceO³es yeoue nesT MekeÀleerue.
meO³ee®³ee peerJeIesC³ee mHeOex®³ee ³egieele veeskeÀjer efceUefJeC³ee®³ee mHeOexle meJee&le Heg{s jne³euee nJes.
l³eemeeþer J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀeme Ie[Jetve mJele:uee keÀeUe®³ee ieleeryejesyej OeeJeles þsJee³e uee nJes.
veeskeÀjermen keÀesCeleener Depe& ne Depe&oeje®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®es Òeefleefyebye Demelees. GcesoJeeje®³ee
MeesOeeleerue kegÀCeener J³ekeÌleeruee Depe&oeje®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®es Heefnues oMe&ve Depee&letve®e nesle Demeles. les
®eebieues®e Ie [eJes ³ee®es Yeeve þsJetve DeeHeCe DeeHeuee Depe& DeÐe³eeJeleefjl³ee HeeþJee³euee nJee. lees leMee
nesC³eemeeþer Depe&uesKevee®eener DeY³eeme Je mejeJe DeeJeM³ekeÀ Deens. lees Heg{erue keÀener vegcevee Depee&®³ee
ceoleerves nesT MekesÀue.
7.2 Depe& uesKe vee®es vecegves
Òesmeesnce De©Ce efMebos
ceg. Keeb[Hes, Hees. keÀesueþCe,
lee. cegjyee[, efpe. þeCes,
efHeve -421401
Òeefle,
cee. Òee®ee³e&,
peerJeveoerHe keÀuee JeeefCep³e Je efJe%eeve ceneefJeÐeeue³e, keÀu³eeCe,
efJeceneso³e,
DeeHeu³ee ceneefJeÐeeue³eele ow. ueeskeÀmeÊee, HegCes ³ee Jele&ceeveHe$eele efo. 16/07/201 8
jespeer Òeefme× Peeuesu³ee peeefnjeleervegmeej ceer efueHeerkeÀ HeoekeÀefjlee Depe& keÀjerle Deens.
ceePee Mew#eefCekeÀ Hee$eles®ee efJe®eej keÀ©ve DeeHeu³ee Mew#eefCekeÀ mebmLesle keÀece keÀjC³ee®eer mebOeer
ÐeeJeer ner efJevebleer.munotes.in

Page 103

103ceePeer Mew#eefCekeÀ Hee$elee Je Flej ceeefnleer Heg{erueÒeceeCes
HetCe& veeJe - meesnce De©Ce efMebos
keÀe³ece®ee HeÊee - ceg. Keeb[Hes, Hees. keÀesueþCe, lee. cegjyee[, efpe. þeCes, effHeve -421401
pevceleejerKe - 14 peguew ,1 9 8 9
Flej GHe¬eÀce - JeÊe=ÀlJe, JeeoefJeJeeo mHeOee&le menYeeie, keÀLee -keÀefJelee uesKeve F.
DevegYeJe - oesve JepeerJeveoerH e ceneefJeÐeeue³e, keÀu³eeCe ³esLes keÀefve<þ efueHeerkeÀ cnCetve DevegYeJe
Mew#eefCekeÀ Hee$elee
Hejer#es®es veeJe efJeSme.Sme.meer. meJe& HegCes ÒeLece 65… petve 2005
S®e.Sme.meer. meJe& HegCes ÒeLece 63… petve 2007
yeer.S. cejeþer HegCes ÒeLece 61… petve 2010
ìe³eHeeRie 40 mHeer[ ceneje<ì^ Meemeve Heeme 60… petve 20 12
ceePeer ceeefnleer JejerueÒeceeCes mel³e Deens. DeeHeCe DeeHeu³ee mebmLesle mesJee keÀjC³ee®eer mebOeer
efou³eeme ceer leer meceLe&HeCes Je me#eceHeCes Heej Hee[sve.
meesyele GHejeskeÌle iegCeJeÊes®³ee mel³eÒeleer pees[uesu³ee Deensle.
keÀUeJes,
DeeHeuee efJeMJeemet
mener/ -
(veeJe)
mel³eÒeleer
1. oneJeer, yeejeJeer ÒeceeCeHe $es
2. yeer.S. Sce.S. ÒeceeCeHe$es
3. mesì, Sce.efHeÀue. ÒeceeCeHe$es
4. mHeOee&ceOeerue ÒeceeCeHe$esmunotes.in

Page 104

104Depe&uesKevee®ee vecegvee 2
Depe&oeje®es HetCe& veeJe : ieewjJe oewuele keÀebyeUs
HeÊee -[er / 302, ceneue#ceer oMe&ve
Sce.Dee ³e.[er.meer. jes[, [eWefyeJeueer (HegJe&),
efpe. þeCes
efoveebkeÀ
Òeefle,
cee. Òee®ee³e&
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj ceneefJeÐeeue³e
cene[, efpe. je³eie[,
efJeceneso³e,
DeeHeu³ee mebmLes®e er / ceneefJeÐeeue³ee®eer ow. mekeÀeU, efo. 09/09/2009 ceOeerue efueHeerkeÀ
Heoemeeþer®³ee peeefnjeleeruee Devegme©ve meoj peeiesmeeþer Depe& keÀjerle Deens. ceePeer Jew³eeqkeÌlekeÀ Je
Mew#ekeÀ Hee$elee Heg{erueÒeceeCes Deens.
veeJe - ieewjJe oewuele ke ÀebyeUs
HeÊee - [er / 302, ceneue#ceer oMe&ve, Sce.Dee³e.[er.meer. jes[, [esefyebJeueer (HegJe&),
efpe. þeCes.
ceesyeeF&ue veb. - 9996644546
Fcesue - kamblevidisha@gmail.com
pevce efoveebkeÀ - 28-03-1990
Flej iegCeJeÊee - JeÊe=ÀlJe mHeOee&, JeeoefJeJeeo mHeOee&, keÀVe[ ìbkeÀuesKeve
Mew#eefCekeÀ Hee$elee - yeer.Sme.meer., cejeþer 40 mHeer[, Fbûepeer 50 mHeer[, ìbkeÀ uesKeve
DevegYeJe - mesJee meove keÀe@uespe, Guneme veiej ³esLes 2 JeDevegYeJe
efJeMesceePeer ceeefnleer JejerueÒeceeCes Demetve DeeHeu³ee mebmLesleerue meoj HeoeJej keÀece keÀjC³ee®eer mebOeer
efceUeJeer ner efJevebleer.
meesyele GHejeskeÌle ÒeceeCeHe$eeb®³ee mel³eÒeleer pees[uesu³ee Deensle.
keÀUeJes,
DeeHeuee / DeeHeueer efJeMJeemet
mener
efoveebkeÀ
veeJemunotes.in

Page 105

105ÒeceeCeHe$eeb®³ee mel³eÒeleer
1.Sme.Sme.meer. iegCeHe$ekeÀ / ÒeceeCeHe$e Je Pesje@keÌme
2.Sme.Sme.meer. iegCeHe$ekeÀ Je ÒeceeCeHe$e
3.yeer.Sme.meer. iegCeHe$ekeÀ Je ÒeceeCeHe$e
4.cejeþer 40 mHee r[ ìbkeÀuesKeve ÒeceeCeHe$e
5.Fbûepeer 50 mHeer[ ìbkeÀuesKeve ÒeceeCeHe$e
6.mesJee meove keÀe@uespe, Gunemeveiej ³esLeerue DevegYeJe ÒeceeCeHe$e
jpesmeeþer Depe&uesKeve vecegvee
ÒeeO³eeHekeÀe®es veeJe
efJeefoveebkeÀ
Òeefle,
cee.Òee®ee³e&,
ceneefJeÐeeue³ee®es veeJe
efJeceneso³e,
ceer DeeHeu³ee ceneefJeÐeeue³eele cejeþer®es DeO³eeHeve keÀjerle Demetve ceuee efoJemeeb®eer jpee
efceUeJeer, ceePeer ®eeuet Mew#eefCekeÀ Jelejer, meoj jpee cebpetj JneJeer, ner efJevebleer.
keÀUeJes,
DeeHeuee / DeeHeueer efJeÍJeemetmunotes.in

Page 106

106mebHeeokeÀ Heoemeeþer Depe&uesKeve
efveefkeÀlee jJeUveeLe keÀebyeUs
³eMeefJekeÀeme -3
HeJe&leer, HegCes-26
efoveebkeÀ -12 ef[meWyej, 2009
Òeefle,
cee. meb®eeuekeÀ,
ow. ueeskeÀmeÊee,
HegCes.
efJeceneso³e,
ceer, ÞeerOej efJeÇue keÀecele, HeJe&leer, HegCes ®ee jefnJeemeer Deens. Heg Ces efJeÐeeHeerþe®eer Sce.S.
(meceepeMeem$e) ner HeoJeer ÒeLece Jeiee&le GÊeerCe& Peeuees Deens. ceuee Je=ÊeHe$ekeÀeefjles®eer DeeJe[
Demeu³eecegUs ceer, Je=ÊeHe$ekeÀeefjles®³ee meJe& Hejer#ee Òece ÞesCeerle GÊeerCe& Peeuesuees Deens. lemes®e ceuee
ÒeJeeme e®ee íbo Demetve meceepekeÀejCee®e, jepekeÀejCee®eer ceuee DeeJe[ Deens.
ceeP³ee Meeues³e Je ceneefJeÐeeue³eerve peerJeveele ceer, efJeefJeOe JeÊe=ÀlJe, JeeoefJeJeeo, efveyebOe mHeOexle
menYeeieer nesT Demes DeeefCe DeveskeÀ mHeOee&le ®eebieues ³eMe ef ceUefJeues Deens.
ceneso³e, DeeHeCe DeeHeu³ee owefvekeÀeleerue mebHeeokeÀ Heoemeeþer ceeP³ee efJevebleer Depee&®ee
menevegYetleerHetJe&keÀ efJe®eej keÀjeJee. meoj Heoemeeþer ceePeer efveJe[ Peeu³eeme ceer, ceePeer peyeeyeoejer
Del³eble me®eesìerves, Òe eceeefCekeÀHeCes, Je=ÊeHe$ekeÀeefjlesJejerue efve<þsves, ceeP³ee keÀle&J³eeMeer SkeÀefve<þ jentve
peyeeyeoejerves Heej Hee[sve, Demee efJeÍJeeme DeeHeCeeme osle Deens.
meesyele ceer ceePee yee³ees[eìe pees[uesuee Deens.
DeeHeuee efJeÍJeemet
mener
efoveebkeÀ
veeJe -munotes.in

Page 107

1077.3meboYe& meg®eer
1) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer -Òee. [e@. me³eepeerjepes ceeskeÀeMeer
2) cejeþer Meg×uesKeve ÒeefoHe -cees. je. JeeUbyes.
3) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer -[e@. keÀu³eeCe keÀeUs, efvejeuee ÒekeÀeMe ve HegCes.
4) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer -ue.je. veefmejeyeeokeÀj, HeÀ[kesÀ yegkeÀ neTme, keÀesuneHetj.
5) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer -Yeeie -2 mebHeeokeÀ [e@. meensye Keboejs, efvece&ue ÒekeÀeMeve veebos[.
6) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer -mebHeeokeÀ mvesnue leeJ ejs, mvesnJeOe&ve ÒekeÀeMeve, HegCes.
7) megyeesOe cejeþer J³eekeÀjCe uesKeve Je Je=ÊeeuebkeÀej -Òee. ®ebêneme peesMeer
8) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer -[e@. efueuee ieesefJeuekeÀj, [e@. pe³eÞeer HeeìCekeÀj, mvesnJeOe&ve HeefyuekesÀMeve
neTme HegCes.

munotes.in

Page 108

108IeìkeÀ -8
YeeIeìkeÀ j®evee :
8.0 ÒemleeJevee
8.1 Yee8.2 Yee8.3 Yee8.4 Yee8.5 meboYe& met®eer
8.0 ÒemleeJevee
Yeeyeesueu³ee peeleele. leMee®e l³ee efueefKele YeeSKeeoe cepekegÀj ogmeN³ee Yeemeeefnl³eke=Àleer efkebÀJee cepeketÀj YeeefJe®eej l ³eeYeeDemeleevee cepekegÀjeceOeerue DeeMe³e YeeJe ve yeouelee YeeYeeYee1818 les 1974 ³ee keÀeueKeb[euee `Yeeyejs®e meeefnl³e cejeþer YeeHeefjef®ele Deens. YeeDeens.
8.1YeeYeelepeg&cee nes³e. SkeÀe YeecnCepes YeeþsJeues Heeefnpes.munotes.in

Page 109

109`Dev³ e YeeDeejMeeleerue ÒeeflecesmeejKes DemeeJes. ³ee®ee®e DeLe& YeeHeesnes®et ve³es Demee Deens. YeeDemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. oesve YeeDeLee&ves megefMeef#ele DemeCes cnCepes Flej cenÊJee®³ee YeeYee1) Yee2) Yee3) Yee4) Yee8.2 YeeYeeDeeJeM³ekeÀ Deens. YeekeÀjCes iejpes®es Deens. mebyebefOele YeeDemeCes iejpes®es Deens. SkeÀe YeeÒel³eskeÀ Yeeþjuesues Deensle. H ejbleg mebmke=Àle YeeþsJetve®e YeeDemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Òel³eskeÀ Ye ekeÀjCes DeJeIe[ Demeles. Fbûepeer DeeefCe cejeþer ³ee oesvner YeeMeyo legce®³ee Heefj®e³ee®es nesleele. les Meyo Deelcemeele kesÀ u³eeves DeeHeuee Meyomebûen Jee{lees. Meyomebûen
pemee Jee{le peelees lemes l³ee Yee8.3 Yee1) cetueefve<þ Yee2) ue#³eefve<þ Yee1) cetuee fve<þ Yee`³ee YeeYeeYee2) ue#³eefve<þ Yeeue#³eefve<þ YeecnCepes®e cenÊJee®eer ceevetve YeeleHeÀeJele Demeles. ceg U Yee

Page 110

110YeeDeeefCe cetueefve<þ YeeGlejJelee ³esle veener. mJe j efkebÀJee ue#³eefve<þ Yeeue#³e YeeYeeFbûepeer®es cejeþer YeeDeeHeu³eeuee Hejer#esmeeþer Fbûepeer®es cejeþer YeeFbûepeer DeeefCe cejeþ er ³ee oesve YeeJee®elee, yeesueC³eemeeþer efve efMekeÀC³eemeeþerner meJee&le meesHeer YeeYeeDeeHeu³eeuee Fbûepeer Gleeje cejeþer YeeDeY³eemeeuee Deens, YeeefJeÐeeHeerþs, meeefnl³e DeeefCe mebmke=Àleerceb[Us, Je=ÊeHe$es, DeekeÀeMeJeeCeer, efJeefJeOe FueskeÌì^e@efvekeÌme Òemeej
ceeO³eceebletve kesÀuee peelees. YeekeÀje³e®es l³ee Yee1) J³eekeÀjCe
2) Meyomebûen
3) Jeeke̳eÒe®eej
4) meeceeefpekeÀ mebkesÀle
5) Jee*dce³eerve mebkesÀle
6) mebyebefOele YeeYeeDeeJeM³ekeÀ Demeles. Hejer#es®³ee JesUer Fbûepeer Gle eje®es YeeJesUe ®eebieuee Jee®eeJee. l³eeleerue keÀþerCe JeeìCeejs Meyo DeOeesjsefKele keÀjeJes. meJe& Gleeje Jee®eu³eeveblej
cejeþeruee Devegme©ve DeeHeu³eeuee keÀMeer j®evee keÀjlee ³esF&ue ³eeb®ee Deboepe Ieslee ³eslees. YeekeÀjleevee keÀener Jeeke̳e Deensle leMeer®e Yeecejeþer Jeeke̳eeb® ³ee DeeOeejs YeeDeelcee efyeIe[ veej veener ³ee®es Ye eve þsJetve Yee8.4 YeeYeeTranslation :
It is very easy to acquire bad habits, such as eathing too
many sweetso too much food or drinking too much fluid of any kind,
or smoking. The more we do a thing, the more we tend to like doingmunotes.in

Page 111

111it; and if we do not continue to do it we feel unhappy. This is called
the force of habit, and he force of habit should be fought against.
Yeepeemle iees[ HeoeLe& KeeCes, KetHe pesJeCes, kegÀþuesner Hes³e peemle ÒeceeCeeJej IesCes. Oetce´Heeve keÀjCes
³eemeejK³ee JeeF&ì meJe³eer ueeJetve IesCes HeÀej meesHes Deens. SKeeoer iees<ì efpelekeÀer peemle JesUe keÀ©
eflelekeÀer leer keÀje³euee DeeHeu³eeuee DeeJe[ ueeieles. pej DeeHeCe leer keÀjCes mees[tve e foues lej DeeHeCe
og:Keer neslees. ³eeuee®e meJe³eer®es o[HeCe cnCeleele. DeMee meJe³eer®³ee o[HeCee®ee ÒeeflekeÀej keÀje³euee
Heeefnpes.
YeeTranslation :
Gandhiji said that the greatest lessons in life are learnt from
children, not from learned men. A child will fearlessly try before
giving up. As adults, fearing failure, we give up before we try. A
child is inherently curious about the world, about relationship, about
wantings to understand how things work.
YeeieebOeerp eer cnCele Demele keÀer, peerJeveeleerue meJee&le ceneve Heeþ ueneve cegueebkeÀ[tve efMekeÀlee
³esleele. efJeÜeve ceeCemeebkeÀ[tve veJns? SKeeos keÀece mees[tve osC³eeHetJeea SKeeos cetue efveYe&³eHeCes Òe³elve
keÀjerle jenles. Òeew{ Demetve ner DeeHeCe De He³eMee®³ee Yeerleerves Òe³elve keÀjC³eeHetJeea®e SKeeos keÀe³e& mees[tve
oslees. ueneve cetue peieeefJeIesC³eeHetJeea, pevcele:®e ®eewkeÀme Demeles.
YeeTranslation :
In the spring of 1972, David was winding up four a college
with top marks. So, far, so good. Ready for the big try, he had
applied to ten medical colleges. By eanu April, eight and turned him
down. Then on the ofternoon of April 27, a nint h rejection came
from a medical college he had counted on the most, and dave was
crushed.
Yee1972 ®³ee Jemeble $eÝletle [sefJn[ keÀe@uespe®eer ®eej Jeceeiee&Jej neslee. ³esLeHe³e¥le Òeieleer íeve n esleer. ceesþer PesHe IesC³ee®³ee Òe³elveele l³eeves one JewÐekeÀer³e
ceneefJeÐeeue³eebceO³es Depe& kesÀues nesles. SefÒeue®³ee ÒeejbYeer®³ee efoJemeele Deeþ ceneefJeÐeeue³eebveer l³eeuee
ÒeJesMe veekeÀejuee. veblej 27 ®³ee ogHeejer oeb[iee YejJemee Demeue su³ee ceneefJeÐeeue³eeletve l³eeuee veJeJee
vekeÀej Deeuee. lesJne [sefJn HetCe&HeCes nleeMe Peeuee.munotes.in

Page 112

112YeeTranslation :
There was a beautiful and frangrant vilotet who lived pacidly
amongst her friends, and swayed happily amidst the other flowers
in a solitary garden. One morning, as her from was embilished with
beads of dew, she lifted her head and looded about; she saw a tall
and handsome rose standing proudly and reaching high into space,
like a burning torch an emerald lamp.
YeeSkeÀ megboj Je megbieOeer Jne³eesuesì®es HetÀue DeeHeu³ee efce$eebmen MeebleHeCes jenle nesles DeeefCe SkeÀe
SkeÀekeÀer yeeiesle Flej HegÀueebceO³es Deeveboeves [esuele nesles. SkeÀe mekeÀeUer l³ee®es cemlekeÀ oJee®³ee LeWyeebveer
megMeesefYele Peeues, lesJne l³eeves DeeHeues [eskesÀ Gb®eeJetve Deepetyeepetuee Heeefnues. l³eeves SkeÀ Gb®e Je osKeves
iegueeyee®es jesHeìs ieJee&ves GYes Demeuesues DeeefCe Hee®et®³ee efoJ³eeJej Hesìleer ceMeeue DemeeJeer Demes
DeekeÀeMeele Gb®e iesuesues Heeefnues.
YeeTranslation :
Until she was 80 years of age, mother did morning yoga
everyday, swept her own room and washed her own clothers. To
me success is about the sense of independence; it is about not
seeing the world but seeing the ligh t.
YeeJe³ee®³ee 80 J³ee JeKeesueer Pee[tve meeHeÀ keÀjerle Demes DeeefCe efle®es mJele:®es keÀHe[s Oetle Demes. ceeP³ee celes, ³eMe
mJeeJeuebyevee®³ee peeCeefJele D emeles, les peie HeenC³eele vemeles, lej ÒekeÀeMe HeenC³eele Demeles.
YeeTranslation :
Pune :
While buoyancy in vehicle sales in India May be heartening
for the industry and economy, it is also leading to a rise in fatal road
acciden ts across the country. In fact, India witnesses the second
highest number of road accident fatalities globally, with China
topping the dubious list. While 90% of road crashes globally were
attributed to “human error”.
YeeHegCes :
GÐeesie Je DeL e&J³eJemLesuee Yeejleeleerue Jeenve efJe¬eÀer®eer lespeer GlmeenJeOe&keÀ Demeueer, lejer leer
osMeYejeleerue jml³eeJejerue ÒeeCeIeelekeÀ DeHeIeelee®es ÒeceeCe Jee{C³eeme keÀejCeerYetle nesle Deens.munotes.in

Page 113

113JeemleefJekeÀ Heenlee, jml³eebJejerue DeHeIeeleeb®³ee m eJeex®³e ce=l³et mebK³es®³ee MebkeÀemHeo ³eeoerle mebHetCe&
peieele ®eerveveblej Yeejlee®ee ogmeje ¬eÀceebkeÀ ueeielees. peeieeflekeÀ Deejesi³e mebIeìvesves (WHO)
peieeleerue 90 jml³eeleerue DeHeIeeleeb®ee mebyebOe ceeveJeer ÒeceeoebMeer pees[uee Deens.
YeeTranslation :
On the terrible Tuesday, the 29thJuly 2006 the sky suddenly
become an ocean and poured turbulent waters on Mumbai to
transform all the pylanes into streams : lanes only the tributaries of
the mighty river Brahmaputra know s for flash floods of enormous
intensity.
Yee26 peguew, 2005 ®³ee l³ee Ye³ebkeÀj cebieUJeejer DeekeÀeMe De®eevekeÀHeCes cenemeeiej yeveues,
DeeefCe l³eeves cegbyeF&Jej yesmegceej HeeTme Deesletve ieuueeryeesUeb®es ÒeJeenele Je jml³ee®es veÐee le ©Heeblej kesÀues
DeeefCe meJe& jmles De®eevekeÀ ³esCeeN³ee PebPeeJeeleer Hegje®³ee Òe®eb[ le[eK³eekeÀjlee Òeefme× Demeuesu³ee
yeuee{îe yeïeHeg$es®³ee GHeveÐeebmeejKes Peeues.
YeeTranslation :
It’s high enough to cut across roads, rivers and high tension
cables, but not so high that clouds obscure vies. People don’t look
like ants and one can make out that buses are read in Maharashtra
and yellow in Tamilnadu. We reaffirmed that India is the most
beautiful place in the world, the mo st colourful too.
Yeeles G·eCe jmles, veÐee DeeefCe ceesþîee efJeÐegleoeyee®³ee leeje Deesueeb[tve peeC³eeSJe{s vekeÌkeÀer®e
Gb®e Demeles. Hejbleg {ieecegUs ¢M³e Oetmej (DebOetkeÀ) nesleerue SJe{sner les Gb®e vemeles. ceeCemes cegbi³eebSJe{er
ueneve efomele veenerle DeeefCe ceneje<ì^eleerue yeme ueeue Deensle DeeefCe leeefceUvee[tceOeerue yeme efHeJeUîee
Deensle, ns SKeeÐeeuee menpe mecepet MekeÀles. Yeejle ne peieeleerue meJee&le megboj DeeefCe meJee&le jbieeryesjbieer
meg×e osMe Deens. ³ee®ee Deecner Hegve: Òel³e³e Iesleuee.
YeeTranslation :
A state of laconic disengagement from the everyday routine
is vital for creativity, and of course happiness. Now, by no means is
the merit of good old ‘hard work’ being dismissed out right. As
anyone who appeared ill -prepared for an examination will testify.
Only sweat could effectively replace that uniquely bitter -sweet
agony.munotes.in

Page 114

114Yeeowvebefove J³eeHeejeletve DeuHekeÀeU efceUJeCeeje efJemeeJee me=peveefMeueleskeÀjlee DeeefCe DeLee&le®e
DeeveboekeÀjle KetHe cenÊJee®ee Demelees. cnCetve keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle Hegjeleve keÀeUeHeemetve ceev³elee
HeeJeuesues HeefjÞecee®es cenÊJe, HetCe&HeCes HesÀìeUtve ueeJelee ³esCeej veener. pemes pees keÀesCeer DeHetCe& le³eejer
keÀ©ve Hejer#esuee yemesue. l³eeuee Kee$eer Heìsue keÀer, HeÀkeÌle Ieece®e l³ee efJeue#eCe ÒekeÀej®³ee keÀ[t -iees[
J³eLes®eer peeiee IesT MekeÀlees.
YeeTranslation :
It is very easy to acquire bad habits, such as eathing too
many sweetso too much food or drinking too much fluid of any kind,
or smoking. The more we do a thing, the more we tend to like doing
it; and if we do not continue to do it we feel unhappy. This is called
the force of habit, and he force of habit should be fought again st.
Yeepeemle iees[ HeoeLe& KeeCes, KetHe pesJeCes, kegÀþuesner Hes³e peemle ÒeceeCeeJej IesCes. Oetce´Heeve keÀjCes
³eemeejK³ee JeeF&ì meJe³eer ueeJetve IesCes HeÀej meesHes Deens. SKeeoer iees<ì efpelekeÀer peemle JesUe keÀ©
eflelekeÀer leer keÀje³euee DeeHeu³eeuee DeeJe[ ueeieles. pej DeeHeCe leer keÀjCes mees[tve efoues lej DeeHeCe
og:Keer neslees. ³eeuee®e meJe³eer®es o[HeCe cnCeleele. DeMee meJe³eer®³ee o[HeCee®ee ÒeeflekeÀej keÀje³euee
Heeefnpes.
YeeTranslation :
No so long ago, the dada of mass culture, Marshall
McLuhan, said : “We become what we he hold”. In the era of
wireless, we become what we hold. Flaunt a mobile phone and you
become a symbol of the neo -nomadic tribe; speak SMS and you
add status to the symb ol. You bring grandeur to the gadget.
YeeDeueerkeÀ[®³ee keÀeUele meeceev³e peveles®³ee ceeveefmekeÀles®es peeCekeÀej oeoe mecepeues peeCeejs
ceeMe&ue ce@keÀuegneve cnCeeues, ’Deecner pes Heenlees l³eevegmeej Deecner Ie[le Demelees.“ Jee³ejuesm e®³ee ³ee
keÀeueKeb[ele pes DeeHeCe mJeerkeÀejlees lemes DeeHeCe neslees. mesueHeÀesve®es ÒeoMe&ve keÀjlee DeeefCe legcner veJ³ee
Yeìke̳ee peceeleer®es ÒeleerkeÀ yevelee, SmeSceSme®³ee YeeJee{Jelee, D eMee ÒekeÀejs legcner l³ee meeOeveeuee cenevelee (cenÊJe) efceUJetve oslee.
YeeTranslation :
“55-6 reports that it is presently between the orbits of Earth
and Mars and is heading towards us. I will arrange to display themunotes.in

Page 115

115orbit and it parameters on your TV screen” the chairman said while
punching a few buttons on his terminal.
Yee³etSmeSHeÀves peieeleerue meJe& osMeeb®³ee DeJekeÀeMe ÒeefleefveOeeR®eer HeefjDe%eele G[Ceejer Jemlet DeeHeCe mees[ u³ee®es meJee¥veer veekeÀejues. SmeSme -60 ves, leer Jemlet meO³ee He=LJeer
Je cebieU ³eeb®³ee Ye´ceCekeÀ#esle Demeu³ee®es Je ueJekeÀj®e leer He=LJeer®³ee efoMesves ³esle Demeu³ee®es keÀUJeues.
[e@. efmebie ³ee Meem$e%eeves l³ee ³eeveeyeÎue keÀesCeleer keÀe jJeeF& keÀjeJeer ³eeefJeYeeTranslation :
And so the Trojan horse was prevented from achieving its
objective. The anti -PIONEER -10 was pushed further away from the
Earth and destroyed. The gigantic Explosion was visible to the
naked eye, even in board daylight. Fortunately there were no
repercussions felt on the Earth.
Yeeles JemletefJejesOekeÀ ³eeve He=LJeer®³ee -meJe&veeMeeuee keÀejCeerYetle nesCeej nesles. l³eeletve efvecee&Ce
nesCeeN³ ee Gpexves efJeOJebme Je vejmebnej nesCeej neslee. les leeye[leesye ve<ì keÀjC³ee®ee efveCe&³e Peeuee. l³ee
³eeveeuee He=LJeerHeemetve otj {keÀuetve les ve<ì keÀjC³eele Deeues. Òe®eb[ mHeÀesì Peeuee. Hejbleg l³ee®es
keÀesCelesner ogYeeTranslation :
President Kalam has often proclaimed the goal of becoming
a developed country by 2020. This is in itself an ambitious and
laudatory goal, but we may want to look even beyond this. These
desires of military might and Economic clout are probably reactions
to our history of powerlessness and poverty.
YeeDeeHeues YetleHetJe& je<ì^Heleer Deyogue keÀueece ³eebveer 2020 meeueeHe³e¥le Yeejle HetCe& efJekeÀefmele
nesC³ee®es je<ì^ nesC³ee®es O³es ³e JeejbJeej IeesefO³es³e Deens. Hejbleg DeeHeu³eeuee ³eener HeefuekeÀ[s ¢ef<ì#esHe ìekeÀC³ee®eer iejpe Deens. ueDeeefCe DeeefLe&keÀ ÒeYeeJe ³eeb®eer DeefYeueeoeefjêîeeefJe©× Demeuesu³ee Òeefleef¬eÀ³ee Deensle.
YeeTranslation :
India carries a historical boggage of caste discrimination and
illiteracy, and more recent ill s like communal problems, crime and
corruption. For such a society, more economic development at a
micro -level will not be adequate, if anything, it may intensify somemunotes.in

Page 116

116of its woes, particularly crime. We, therefore, need a more holistic
goal : a definition of development that is very broad and
multidimensional, or a vision that goes beyond development.
YeeYeejle JeCe&Yeso DeeefCe efvej#ejles®es SsefleneefmekeÀ DeesPes Jeenle Deens DeeefCe l³eele DeefuekeÀ[®³ee
peeleer³e mecem³ee, iegvnsieejer D eeefCe Ye´<ìe®eej ³eebmeejK³ee Deefve<ì iees<ìeR®eer Yej He[ueer Deens. efJeMeeue
¢ef<ìkeÀesveeletve Heenlee, DeMee meceepeekeÀjlee kesÀJeU DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Hegjsmee veener. lemes®e keÀener
Ie[sue lej l³ee meceepeeleerue keÀener mebkeÀìs, efJeMeskeÀjleerue. cnCetve DeeHeu³eeuee DeefOekeÀ meJe&keÀyengGÎsefMe³e J³eeK³es®eer efkebÀJee efJekeÀemee®³eener HeefuekeÀ[s Heesn®eC³eeN³ee otj¢<ìer®ee ri e j p eD e e n s .
YeeTranslation :
As a step down from my overmight journey on the
Mahalaxmi Express, I am at one of the oldest railway buildings still
surviving. And I am to stay at the circuit House, which is a heritage
structure too .
Yeeceneue#ceer SkeÌmÒesme®ee je$eYej®ee ÒeJeeme keÀ©ve Keeueer Glejues. lesJne ceer Depetve efìketÀve
Demeuesu³ee jsuJes®³ee meJee&le Hegjeleve FceejleerHewkeÀer SkeÀe Fceejleerle GYeer nesles. DeeefCe ceuee meebmke=ÀeflekeÀ
Jeejmee cnCetve peHeuesu³ee meefke&Àì neTme ³ee Fceejleerle®e cegkeÌkeÀece keÀje³e®ee neslee.
YeeTranslation :
My mother began developing a catract in her eyes when I
was very small. At that time, the eldest among my brothers got a
teaching job at the University in Bhubaneshwar and also had to
prepare for the civil services -examination. So, it was decided that
my mother would move to cook for him. As her appendage, I had to
move, too.
Yeeceer KetHe ueneve Demeleevee, ceeP³ee DeeF&®³ee [ esUîeele ceesleerefyebot Jee{t ueeieuee. l³eeJesUer
ceeP³ee meJee&le ceesþîee YeeJeeuee YegJevesMJej efJeÐeeHeerþele efMe#ekeÀe®eer veeskeÀjer ueeieueer DeeefCe l³eeuee
ceguekeÀer Keel³eeleerue veeskeÀjermeeþer Hejer#es®eer le³eejermeg×e keÀje³e®eer neslee r. l³ ee®ee mJe³ebHeekeÀ
keÀjC³eekeÀjlee ceeP³ee DeeF&uee eflekeÀ[s HeeþJeC³ee®es þjues. efle®es MesHetì cnCetve ceueemeg×e eflekeÀ[s
cegkeÌkeÀece nueJeeJee ueeieuee.
YeeTranslation :
Sometimes life hits you in the head with a brick. Don’t lose
faith. The only way to do great work is to love what you do. If youmunotes.in

Page 117

117haven’t found it yet, keep looking. Don’t settle. And most important
have the courage to follow your heart and intuition.
YeekeÀener JesUe peerJeveele efyekeÀì He efjefmLeleer efvecee&Ce nesles (DeMeeJesUer) efJeMJeeme [UceUt osT
vekeÀe. ceneve keÀe³e& keÀjC³ee®ee SkeÀ®e ceeie& Deens. DeeefCe lees cnCepes legcner pes keÀener keÀjeue l³eeJej Òesce
keÀje. legcneuee lees (ceeie&) meeHe[uee vemesue, lej lees MeesOele jn e. efJemeeJet vekeÀe. DeeefCe meJee&le
cenÊJee®es cnCepes mJele:®³ee DeeefCe Deble:ÒesjCesvegmeej JeeieC³ee®es Oee[me keÀje.
YeeTranslation :
School friendships are taken very seriously. For man are
social creatures and like to have friends. Our school friends often
remain loves and trusted throughout all our likfe. There is no
greater pleasure than to attend a gathering of old pupils of the
same school. We remember that James played for the football
Eleven, that Bill was our ca ption at cricket. What a day it was thirty
years ago when he made a century against lancing! Our hearts
warm still as we think of that exciting match and how we carried
him shoulder -high from the field, but in hand.
YeeceeCemes ner meceepeef Òe³e ÒeeCeer Demeu³eecegUs DeeefCe l³eebvee efce$eeb®eer DeeJe[ Demeu³eeves
MeeUsleu³ee DeesUKeer HeÀej peHeu³ee peeleele. DeeHeues MeeUemeesyeleer DeeHeu³eeuee Dee³eg<³eYej efÒe³e efve
efJeMJeemet Jeeìle Demeleele. SKeeÐee MeeUs®³ee ceepeer efJeÐeeL³ee¥®e em v e s n m e b c e s u e v e e m eG H e e f m L e l e
jenC³eemeejKee Deevebo vemelees. pescme DeeHeu³ee HegÀìyee@ue mebIeele KesUu³ee®es DeeefCe efyeue ef¬eÀkesÀì
mebIee®ee keÀHleeve Demeu³ee®es DeeHeu³eeuee DeeþJeles. l³eeves ueeefvmebieefJe©× MelekeÀ PeUkeÀeJeues lees leerme
Jeefyeueuee KeebÐeeJej IesTve DeeHeCe cewoeveeyeensj keÀmes veues ³ee®³ee DeeþJeCeerves Deepener Deble:keÀjCe
G®ebyeUtve ³esles.
8.5meboYe& meg®eer
1) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer -Òee. [e@. me³eepeerjepes ceeskeÀeMeer
2) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer -[e@. efueuee ieesefJeuekeÀj, [e@. pe³eÞeer HeeìCekeÀj, mvesnJeOe&ve HeefyuekesÀMeve
neTme HegCes.
3) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer -[e@. keÀu³eeCe keÀeU s, efvejeuee ÒekeÀeMeve HegCes.
4) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer -ue.je. veefmejeyeeokeÀj, HeÀ[kesÀ yegkeÀ neTme, keÀesuneHetj.
5) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer -Yeeie -2 mebHeeokeÀ [e@. meensye Keboejs, efvece&ue ÒekeÀeMeve veebos[.
6) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer -mebHeeokeÀ mvesnue leeJejs, mvesnJeOe&ve ÒekeÀeMeve, HegCes.
munotes.in

Page 118

सराव प्रÔ नपित्रका- प्रथम वषर् कला-
मराठी (अिनवायर्)-प्रथम सत्र
(३ तास) ( एकूण गुणः १००)
सूचनाः सवर् प्रÔ न सोडिवणे आवÔ यक आहे.
अंतगर्त पयार्य लक्षात घ् यावेत.
प्रÔ नांसमोरील अंक गुण दशर्िवतात.
प्र.१. लिलत लेखसंग्रह Ì हणजे काय ते सांगून लिलत लेखाची Ö वłप व वैिशÕ टये Ö पÕ ट करा. ( २०)
िकंवा
‘वडीलधारी माणसे’ या लेखा¸ या आधारे रा. ®ी. जोग सर यांचे Ö वभाव गुणिवशेष सांगा.
प्र.२. ‘ वडीलधारी माणसे’ मधील प्रमुख Ó यिक्तमÂ Â वांचा आढावा घ् या. ( २०)
िकंवा
शांता शेळके यांना मंगेशकर कुटुंबाकडून कोणती प्रेरणा िमळाली सिवÖ तर िलहा.
प्र.३ पुढीलपैकी कोणÂ याही दोन िटपा िलहा. ( १०)
१. दुगार् भागवत
२. मामा वरेरकर
३. ®ी. म. माटे
४. प्रिसद्धीपासून लांब असणारे जोग सर
प्र.४. िवरामिचÆ हाची प्रामुख् याने कोणते प्रकार पडतात. प्रÂ येकी एकेक उदाहरण देउन Ö पÕ ट करा. ( १०)
िकंवा
मराठीतील कोणतीही पाच िवरामिचÆ हे व Â यांचे वाक् यात łपांतर करा.
प्र.५ वृÂ तलेखन Ì हणजे काय ते सांगून उदाहरणासिहत सिवÖ तर मािहती द्या. ( १०)
िकंवा
बातमीलेखन करÁ यासाठी कोणती काळजी घेतली पािहजे याची चचार् करा.
प्र.६. ‘वृÂ तांतलेखन Ì हणजे घटनेची सिवÖ तर मािहती’ या वाक् याचे महÂ Â व सांगून वृÂ तांतलेखन करताना कोणती
काळजी घेतली पािहजे हे सिवÖ तर िलहा. ( १०)
िकंवा
अंबरनाथ शीवमंिदराचा १५५ वा वधार्पन िदन संपÆ न होत आहे याचे वृÂ तांतलेखन करा.
प्र.७. िलपीक पदाकरीता अजर्लेखन करा. ( १०) munotes.in

Page 119

िकंवा
अजर्लेखन करताना उपयुक् त असणारी िनयमावली िलहा.
प्र. ८. भाषांतराचे प्रकार सांगून भाषांतरकाराला कोणते ज्ञान अवगत असले पािहजे याची चचार् करा. ( १०)
िकंवा
खालील उता-याचे मराठीत भाषांतर करा.
Translation:
Gandhiji said that the greatest lessons in life are learnt from children, not from
learned men. A child will fear lessly try before giving up. As a dults, fearing failure, we
give up before we try. A child i s inherently curious about the world, about
relationship, about  wanting’s to understand how things work.




munotes.in