FYBA Foundation Course Marathi Semester I-munotes

Page 1

1efJeYeeie -1
IeìkeÀ -1
Yeejleer³e meceepee®es DeekeÀueve
Heeþe®eer j®evee :
1.0 Heeþe®eer GefÎäîes
1.1 ÒeemleeefJekeÀ
1.2 Oecee&vegmeej ueeskeÀmebK³ee efJeYeeieCeer
1.3 eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJe1.4 Yeejlee®eer Yeeef1.5 Yeejlee®eer ÒeeosefMekeÀ efYeVelee, ûeeceerCe, Menjer Je DeeefoJeemeer meceepee®eer iegCe JewefMeäîes
1.6 meejebMe
1.7 efJeÐeeHeerþmlejer³e ÒeMve
1.0 Heeþe®eer GefÎäîes
Yeejlee®eer Oecee&vegmeej ueeskeÀmebK³ee efJeYeeieCeer mecepeeJetve IesCes.
Yeejlee®eer eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJeYeejleeleerue YeeefYeejlee®eer ÒeeosefMekeÀ efYeVelee mecepeeJetve IesCes.
ûeeceerCe, Menjer Je DeeefoJeemeer meceepee®eer iegCe JewefMeäîes mecepeeJetve IesCes.
Yeejleeleerue efJeefJeOelesleerue efJe1.1 ÒeemleeefJekeÀ
Yeejle ne efJeefJeOelesves veìuesuee osMe Deens. DeekeÀeje®³ee ¢äerves efJe®eej kesÀu³eeme Yeejle ne
peieeleerue meeleJee osMe Deens. ueeskeÀmebK³es®³ee yeeyeleerle peieeceO³es ®eerve KeeueesKeeue Yeejlee®ee ogmeje
¬eÀceebkeÀ ueeielees. peiee®³ee SketÀCe ueeskeÀmebK³es®³ee meesUe ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee Yeejleele Deens. peiee®³ee
JeeìCeeruee Deeuesu³ee YetYeeieeHewkeÀer HeÀkeÌle 2.4 ìkeÌkesÀ YetYeeie Yeejlee®³ee Jeeìîeeuee Deeuee Deens.
l³eecegUs Yeejleele ueeskeÀmebK³es®eer Ieveleener p eemle Deens. ³esLes efYeVe Oece&, HebLe, peeleer, GHepeeleer,
YeeefJeefJeOelee Deens. ³esLes ûeeceerCe, DeeefoJeemeer DeeefCe veiejebceO³es jeneCeeN³ee veeieefjkeÀeb®eerner efJeefJeOelee
Deens.munotes.in

Page 2

2Yeejle ne YeeDeens. Yeejlee®³ee Òel³eskeÀ jep³ee®eer YeeDeefmlelJeele Deensle. peieeleerue meJe& ceesþîee Oecee&®es Deveg³ee³eer Lees[îeeHeÀej ÒeceeCeele Yeejleele Dee{Utve
³esleele. Yeejleele Òel³eskeÀ ÒeosMeeleerue, Oecee&leerue, peeleerleerue ®eeueerjerleer, ª{er, HejbHeje Je mebmke=Àleer
JesieJesieUer Deens. YeejleemeejK³ee Keb[Òee³e osMeele YeewieesefuekeÀ efJeefJeOelee ÒekeÀceesþîee #es$eHeÀUecetUs Yeejleele Òeeke=ÀeflekeÀ efJeefJeOelee ner HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele efometve ³esles. ³ee efJeefYeVe
JewefMeäîeeb®e e Yeejleer³e peerJeve He×leerJej ÒeYeeJe He[uesuee efometve ³eslees.
1.2 Oecee&vegmeej ueeskeÀmebK³ee efJeYeeieCeer
Yeejle ne Oece&efvejHes#e osMe Deens. jeä^ cnCetve Yeejleer³e jep³eIeìvee kegÀþu³eener Oecee&®ee
HegjmkeÀej keÀjerle veener. l³ee®eyejesye j SKeeÐee Oecee&uee efJejesOener keÀjerle veener. Yeejle ne yengOeeefce&keÀ
osMe Deens. DeveskeÀ Oecee&®es ueeskeÀ l³eeb®³ee JewefMeäîeebmen ³esLes jenleele. Yeejleele efnvot, cegefmuece,
ef¸e½eve, efMeKe, yeew×, pewve Je Flej DeveskeÀ Oecee&®es ueeskeÀ je nleele.
Yeejleele meJee&le peemle efnvot Oecee&®es ueeskeÀ jenleele. l³eeveblej Fmueece, ef¸e½eve, MeerKe,
yeew×, pewve Je Flej Oecee&®es ueeskeÀ jenleele. efnvot Oece& ne ³esLeerue DeefleÒee®eerve Oece& Deens. ³ee Oecee&ceO³es
®eej Heg©ueeskeÀmebK³esves ceesþe Demeuesuee Oece& cnCepes Fmueece nes³e. Hejceséej SkeÀ®e Deens. l³ee®³ee Dee%ee
Heesnes®eefJeCeeN³ee®³ee meebieC³eeÒeceeCes ueeskeÀebveer Jeeieue s Heeefnpes ne GHeosMe Fmueece Oecee&le ÒeceeCe ceeveuee
peelees. Deuueenuee MejCe peeCes, ceeveJe ÒeeC³eeJej Òesce keÀjCes, DeeEnmee Oecee&ves JeeieCes F. Fmueece Oece&
efMekeÀJelees.
ef¸emleer Oecee&le J³ekeÌleeriele lemes®e meecegefnkeÀ DeMeer oesve Òe keÀejs GHeemevee kesÀueer peeles.
l³eeb®³eeceO³es jesceve ke@ÀLee@efuekeÀ HebLe, Òee@ìsmìbì HebLe DeeefCe F&mìve& Dee@Leex[e@keÌme ns leerve HebLe
Dee{Uleele. l³eeb®³ee Oeeefce&keÀ Þe×e DeeefCe efJeOeer ³eele HeÀjkeÀ Deens.
YeejleeceO³es JewefokeÀ keÀeUeH eemetve yeew× Oecee&®es DeefmlelJe Demeu³ee®es efometve ³esles. yeew×
lelJe%eeve ne Oece& vemetve leer SkeÀ Jew³eefkeÌlekeÀ, meeceeefpekeÀ Dee®ejCe He×leer Deens. Òel³eskeÀeves J³eJenejele
HeeUe³e®eer Hee®e lelJes cnCepes®e Heb®eMeerue’ ner Òel³eskeÀ Deveg ³ee³eeves HeeUC³ee®eer SkeÀ mebefnlee Deens. yeew×
Oecee&ceO³es nerve³eeve Je cene³eeve ns oesve HebLe Deensle.
YeejleeceO³es MeerKe Oecee&®es Deveg³ee³eer Demetve ne Oece& cegK³ele: efnvog Oece& Je Fmueece Oecee&leerue
efveJe[keÀ lelJeeb®es SkeÀ$eerkeÀjC e keÀªve yeveuesuee Deens. 15 J³ee MelekeÀele ieg©veevekeÀ ³eebveer ³ee Oecee&®eer
mLeeHevee kesÀueer. MeerKeebceO³es Hee®e ’keÀ’ keÀejebvee cnCepes®e kesÀme, kebÀieJee, ke=ÀHeeCe, keÀ[s DeeefCe
keÀ®í³ee ³eebvee cenÊJe Deens.munotes.in

Page 3

3meve 2001 ®³ee peveieCevesvegmeej Yeejleer³e ueeskeÀmebK³esle efJeefJeOe Oecee&®³ee ueeskeÀeb®es ÒeceeCe
(ÒeefleMele) Heg{erue ÒeceeCes Deens.
Oece& ÒeefleMele oMeue#e ueeskeÀmebK³esceO³es
efnvot 80.5 827.6
Fmueece 13.4 138.2
ef¸e½eve 2.3 24.1
MeerKe 1.9 19.2
yeew× 0.8 8.00
pewve 0.4 4.2
Flej 0.7 6.7
SketÀCe 100.00 1028
Yeejleele meJee&le peemle ueeskeÀmebK³ee efnvotb®eer Demeueer lejerner Flej Oecee&®³ee
ueeskeÀebveenerYeejleer³e Ieìvesves meceev e opee& efouee Deens. Yeejlee®³ee Ieìvesle Oece& efvejHes#e eEkeÀJee efveOeceea
ne MeyoDeens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve -Yeejleer³e meceepee®es ueeskeÀmebK³es®³ee DeeOeejs yengOeeefce&keÀ mJeªHe mHeä keÀje.
Yeejleele meJee&le peemle ueeskeÀmebK³ee efnvotb®eer Demeueer lejerner Flej Oecee&®³ee ueeskeÀebveener
Yeejleer³e Ieìvesves meceeve opee& efouee Deens. Yeejlee®³ee Ieìvesle Oece& efvejHes#e eEkeÀJee efveOeceea ne Meyo
Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve -Yeejleer³e meceepee®es ueeskeÀmebK³es®³ee DeeOeejs yengOeeefce&keÀ mJeªHe mHeä keÀje.munotes.in

Page 4

41.3 eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJeeEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJeosMeeleerue DeeefCe osMeebleie&le eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJeDemes efometve Deeues Deens keÀer, YeejleeceO³es eEueieYeso eJej DeeOeeefjle efJeDeeueer Deens.
1.3.1 eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJe1) efm$e³eeb®ee ce=l³egoj : peieeleerue keÀener osMeebceO³es efm$e³eeb®ee ce=l³egoj Heg©Demeu³ee®es e fometve ³esles. p³ee efþkeÀeCeer eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJeefm$e³eeb®ee ce=l³egoj Heg©DeeefCe Deenej ³eeyeeyeleerle Yeso kes Àuee peele veener l³ee osMeele ce=l³etojele efJe2) pevcee®³ee yeeyeleerle efJepevceeuee ÒeeOeev³e efoues peeles. HetJeea®³ee keÀeUer ner yeeye ceelee -efHel³ee®³ ee F®ísHegjleer ce³ee&efole nesleer.
HeCe DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®³ee GHeueyOelescegUs ieYee&®es efuebieefveoeve keÀjCes Meke̳e Peeues Deens. l³eecegUs
m$eerYe=Cenl³ee keÀener osMeeble meeceev³e yeeye Peeueer Deens.
3) ÒeeLeefcekeÀ mees³eeRyeeyele efJe HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej efometve ³esles. DeHeÀieeefCemleevemeejK³ee osMeeceO³es cegueeRvee MeeUsle peeC³eemeeþer
ÒeefleyebOe kesÀuee peelees. YeejleeceO³es cegueeb®³ee legue vesle cegueeR®³ee efMe#eCeeuee keÀceer cenÊJe efoues peeles.
Flej ÒeeLeefcekeÀ meesF& megefJeOeeb®³ee yeeyeleerlener HeÀej ceesþer efJe4) mebOeer®³ee yeeyeleerle efJelejer G®®e efMe#eCee®³ee yeeyeleerle ner efJeG®®e efMe#eCee®eer mebOeer efceUles.
5) J³eeJemeeef³ekeÀ efJeefm$e³eebvee [eJeueues peeles, YeejleeceO³es DeMee ÒekeÀej®eer efJe³esles.
6) ceeuekeÀer nkeÌkeÀe yeeyele efJeceeuekeÀer nkeÌkeÀeHeemetve Jebef®ele þsJeues peeles. Iej, peceerve F. ceeueceÊes®³ee yeeyeleerle efm$e³eebvee Del³eble
efJeGHe¬eÀceebceO³es ÒeJesMe efceUefJeCes Je Òeieleer keÀjCes keÀþerCe nesles.
7) keÀewìgbefyekeÀ HeeleUerJejerue efJeÒeceeCeeJej efJeÒeceeCeele m$eer -Heg©lejer l³eebvee IejkeÀece DeeefCe cegueeb®es mebieesHeve ³eeb®ee Deef leefjkeÌle Yeej menve keÀjeJee ueeielees.munotes.in

Page 5

5DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve -eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJe1.4 Yeejlee®eer YeeefYeejle ne yengYeeefDeensle. cee$e Yeejleele Òel³e#eele 1652 Yeejep³eIeìvesves p³ee 22 Yee-(Yeejleer³e mebefJeOeeve HeefjefMeä -8)
1) Demeeceer 12) ceȳeeuece
2) yebieeueer 13) keÀVe[
3) efnvoer 14) yees[es
4) Got& 15) [esûee
5) cejeþer 16) keÀeWkeÀCeer
6) iegpejeLeer 17) ceefCeHegjer
7) Hebpeeyeer 18) Deesefj³ee
8) mebmke=Àle 19) mebLeeueer
9) keÀeefMcejer 20) vesHeeUer
10) lesuegiet 21) eEmeOeer
11) leeefceU 22) cewefLeueer
Yeejleer³e jep³eIeìvesves Òel³eskeÀ jep³eeuee l³eeb®³ee yeesueer Yeeceev³elee efoueer Deens®e. YeejleeceO³es keÀener jep³eeb®eer efveefce&leer®e cegUele YeemJeeleb$³eeveblej keÀener jep³eeb®ee r efveefce&leer YeeefDeeefCe nefj³eeCee DeMeer Peeueer lej meb³egkeÌle cenejeä^e®eer efJeYeeieCeer YeeiegpejeLe DeMeer Peeueer.munotes.in

Page 6

6YeejleeceO³es meJe e&le peemle ÒeceeCeele eEnoer Yee¬eÀceJeejer Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.
1e f n v o e r4 0 % 7i e g p e j e L e e r4 . 8 0 %
2 yebieeueer 8.2 % 8 keÀVe[ 3.80 %
3l e s u e g i e g7 . 8 0 % 9c e u ³ e e U c e3 . 6 0 %
4c e j e þ e r7 . 4 0 % 10 Gef[³ee 3.30 %
5l e e e f c e U6 . 3 0 % 11 Hebpeeyeer 2.80 %
6G o t &5 . 1 % 12 Demeeceer 1.60 %
Flej YeeÒeMeemekeÀer³e keÀejYeejele megJ³eJemLee ³eeJeer ³eemeeþer 1956 ceO³es jep³e
Hegve:j&®eveeDee³eesiee®³ee efMeHeÀejMeervegmeej YeemJele:®³eeYeecenejeä^ -keÀvee&ìkeÀ meercee ÒeMve. jeä^Yeelejoef#eCeskeÀ[erue jep³eebveer l³eeuee ceesþîee ÒeceeCeeJej efJejesOe kesÀuee. ³eeletve HeÀej ceesþîee
ÒeceeCeeJejYeeefDeens.DeeefCe lees DeeHeCe peHeuee Heeefnpes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve -Yeejleer³e meceepee®es yengYeeef1.5 Yeejlee®eer ÒeeosefMeke À efYeVelee, ûeeceerCe, Menjer Je DeeefoJeemeer meceepee®eer
iegCeJewefMeäîes
Yeejle ne YeewieesefuekeÀ efJeefJeOelesves mece=× DemeCeeje Keb[Òee³e osMe Deens. Yeejlee®³ee
GÊejsueeefnceeue³e, oef#eCesuee efnvoer cenemeeiej, HetJexuee yebieeue®e e GHemeeiej DeeefCe Heef½ecesuee Dejyeer
mecegêDeens. Yeejleeleerue veÐee, GÊejsuee efnceeue³eeletve, ceO³e Yeejleele efJebO³e HeJe&leeletve, meeleHeg[e
lemes®eme¿eeêer HeJe&leeletve Giece HeeJeuesu³ee Deensle. l³eeHewkeÀer iebiee, ³ecegvee, ye´cnHeg$ee, v ece&oe,
ieesoeJejer,keÀeJesjer, ke=ÀDeemeeceDeMee efJeMeeue YetÒeosMeele Yet -Òeke=Àleer, nJeeceeve, Hepe&v³eceeve ³eeceO³es efJeefJeOelee Dee{Ules.munotes.in

Page 7

7GÊejsueeefnceeu e³e HeJe&le jebiee, ceOeuee ÒeosMe iebiee, ³ecegvee, ye´ïeHeg$ee meleuepe ³ee veÐeebveer meKeue
yeveuesuee.oef#eCesuee Heþejeb®ee lemes®e HetJexuee Je Heef½ecesuee mecegê efkeÀveejHeÆîee®ee Demes Yeejlee®es ÒecegKe
®eejÒeeke=ÀeflekeÀ efJeYeeie Deensle. Yee weflekeÀ He³ee&JejCeeleerue efJeefJeOelescegUs Yeejleer³e peerJeveele osKeerue
ceesþerefJeefJeOelee efometve ³esles.
Yeejleer³e mebIejep³eele 28 jep³es DeeefCe 7 keWÀê Meeefmele ÒeosMe Deensle. Yeejleele 6
ueeKeKes[er Deensle. YeejleeceO³es HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele YeewieesefuekeÀ DeeefCe nJeeceeveefJeefJeefJeOeleeefometve ³esles ³ee efJeefJeOelescegUs JevemHeleer, ÒeeCeer, ogefce&U DeewHeÀejceesþîee ÒeceeCeele efJeefJeOelee Dee{Ules. Yeejleeleerue keÀ ener efJeYeeie DeeefLe&keÀ¢äîee mece=× DeeefCe
keÀenerDeeefLe&keÀ¢äîee DeefJekeÀmeerle Deensle. keÀener jep³eebceO³es mebj®eveelcekeÀ mees³eer Del³eble ®eebieu³ee
Deenslelej keÀener jep³eele l³ee Del³eble keÀcekegÀJele Deensle. ÒeeosefMekeÀ efJeefJeOelee D eeefCe l³eevegmeej
DemeCeejerefJeceesþîeeÒeceeCeele efometve ³esles. Yeejleeleerue ÒeeosefMekeÀ efJeveener.
1.5.1 ûeeceerCe meceepe :
Yeejleer³e meceepee®eer ûeeceerCe meceepe, Menjer meceepe DeeefCe DeeefoJeemeer meceepe DeMeer
leerveceeieele efJeYeeieCeer keÀjC³eele ³esles. DeewÐeesefiekeÀjCe DeeefCe veeiejerkeÀjCe mees[tve ueeskeÀmebK³es®ee cee sþe
YeeieûeeceerCe Yeeieele jenlees. 2001 ®³ee peveieCevesvegmeej Yeejlee®³ee 102.86 keÀesìer
ueeskeÀmebK³esHewkeÀer72.21 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee ûeeceerCe Yeeieele lej 27.79 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee Menjer
Yeeieele jenles.³ee®ee DeLe& 74 keÀesìer 16 ueeKe SJe{er ueeskeÀmebK³ee ûeeceerCe Yeeieele jenles.
ûeeceerCe meceepee®eer J³eeK³ee :
1) ef$e. vee. De$es : Kes[Ces cnCepes peceerve keÀmeCes, peceerve keÀmeCeeje lees Kes[tle DeeefCe
DeMeeKes[tleeb®eer Jemleer cnCepes Kes[s eEkeÀJee ieeJe nes³e.
2) Heewjee fCekeÀ J³eeK³ee : p³ee Jemeenleer®³ee YeesJeleer efkeÀj&meej Pee[er Deens, Mesleer ³eesi³e peceerve
DeensDeeefCe p³ee JemeenleerceO³es ceeleyyej MeslekeÀjer Je Hegnes³e.
3) n@je@u[ efHekeÀ : p³ee Jemeenle erceO³es SkeÀe kegÀìgbyeeHes#ee ceesþe mecegoe³e peJeU -peJeU
JeemleJ³ekeÀjlees. Mesleer®eer ceMeeiele keÀjlees, Heef[le peefceveerle iegjs ®eejlees DeeefCe Mespeej®³ee ieeJee®³ee
meercesHe³e¥lenkeÌkeÀ meebielees Demee mecegoe³e cnCepes ieeJe nes³e.
4) Mee mevee®eer J³eeK³ee : Meemeveemeceesj ieeJe cnCepes cenmegueer ieeJe (Meslemeeje
JemegueermeeþerþjefJeuesues ieeJe) Je ÒeMeemekeÀer³e IeìkeÀ (jep³e keÀejYeeje®³ee mees³eermeeþer þjefJeuesues #es$e)
cnCepes ieeJenes³e. HetJeea®es ieeJe, ûeeceHeb®ee³ele Demeu ³eeme leer ®eeuet þsJeC³ee®ee, yebo keÀjC³ee®ee eEkeÀJee
HesÀjHeÀejkeÀjC³ee®ee Meemeveeme DeefOekeÀej Deens.
10 npeejeHes#ee keÀceer ueeskeÀmebK³ee DemeCeejer keÀesCeleerner Jemeenle ûeeceerCe Yeeie
cnCetveefJe®eejele Iesleueer peeles.munotes.in

Page 8

8ûeeceerCe meceepee® eer JewefMeäîes :
1) Mesleer ÒeOeevelee : ûeeceerCe meceepee®ee cegK³e J³eJemee³e Mesleer ne Deens. HetJeea®³ee keÀeUer
MesleerJ³eJemee³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ mesJee yeueglesoejebceeHe&Àle HegjefJeu³ee peele nesl³ee. l³ee®ee ceesyeouee
MeslekeÀjeryeueglesoej ebvee osle Demele. ûeeceerCe meceepeeleerue peemleerle peemle ueeskeÀeb®ee J³eJemee³e Mesleer
Demeu³eecegUsûeeceerCe peerJeveeJej Mesleer®ee ÒeYeeJe DeefOekeÀ Deens. ûeeceerCe meceepeele p³ee®³ee ceeuekeÀer®eer
peceerve DeefOekeÀDemesue l³ee®ee ûeeceerCe m eceepeele DeeefCe jepekeÀer³e peerJeveeJej ÒeYeeJe Demelees.
2) kegÀìgbyeeJej DeeOeeefjle meeceeefpekeÀ peerJeve : kegÀìgbye ne Heefnuee meeceeefpekeÀ mecetn Deens. kegÀìgbyene
ûeeceerCe meceepee®ee cegK³e DeeOeej Deens. J³ekeÌleer®³ee DeeefLe&k eÀ, meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ
iejpeeb®eerHetle&lee kegÀìgbyeele®e nesles. meom³eeb®eer DeesUKe kegÀìgbyeevegmeej nesles. meom³ee®eer Òeefle<þe,
meeceeefpekeÀmebyebOeeb®es mJeªHe kegÀìgbyeeves þjles. ûeeceerCe meceepeele J³ekeÌleerJeeoeHes#ee keÀewìgb efyekeÀlee DeefOekeÀ
cenÊJee®eerDemeles. kegÀìgbyeecegUs meceepee®es meelel³e DeeefCe mLew³e& efìketÀve jenles. meceepee®³ee meJe&
DeJemLeebceO³esDeeefCe meJe& meceepeele kegÀìgbyemebmLee DeefmlelJeele nesleer. J³ekeÌleer®es meceeefpekeÀjCe
keÀjC³ee®³ee Òe ef¬eÀ³eslekegÀìgbye cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[les.
3) peeefleÒeLesJej DeeOeeefjle meceepe j®evee : ûeeceerCe mecegoe³e DeveskeÀ peeleeRceO³es
efJeYeeieuesueeDeens. keÀe³eÐeeves peeleer J³eJemLee veä keÀjC³eele Deeueer Demeueer lejer ûeeceerCe mecee peeletve
peeler J³eJemLee HetCe&HeCes veeefnMeer Peeuesueer veener. ûeeceerCe meceepeele J³ekeÌleer®es Heo, opee&, meeceeefpekeÀ
meyebOeeb®esmJeªHe peeleervegmeej efveef½ele nesles. peele ne meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®ee yebo Jeie& Deens.
peeleer®³eemeYee meoe®³ee Jele&veeJej mebyebOeerle peeleerkeÀ[tve efve³eb$eCe þsJeues peeles. HetJeea peeleervegmeej
HejbHejeieleJ³eJemee³e ueeskeÀebvee keÀjeJee ueeiele Demes. Kes[îeeleerue Jeml³eeb®eer j®evee peeleervegmeej Peeuesueer
efomeles.Deepe ner He×leer yejer®eMe er efMeLeerue Peeuesueer Deens.
4) vewmeefie&keÀ JeeleeJejCe : ûeeceerCe Yeeieeleerue JeeleeJejCe vewmeefie&keÀ Demeles. ieeJee®³ee
meYeesJeleeueerMeslepeceerve, Je=#eJeuueer, peueeMe³e, veÐee DeeefCe Dees{s Demeleele. nJee DeeefCe HeeCeer mJe®í
Demeles.û eeceerCe ueeskeÀeb®es meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, Oeeefce&keÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ peerJeve meYeesJeleeue®³ee
vewmeefie&keÀIeìkeÀebMeer efveie[erle Demeles.
5) ueneve DeekeÀej : veeiejer mecegoe³ee®³ee leguevesle ûeeceerCe mecegoe³eeleerue ueeskeÀmebK ³ee keÀceer
Demeles.l³eecegUs ieeJee®ee DeekeÀej ueneve Demelees. ûeeceerCe mecegoe³eeleerue J³ekeÌleer SkeÀceskeÀebvee
DeesUKeCeejsDemeleele. SkeÀceskeÀeb®es mJeYeeJe, SkeÀceskeÀeb®eer megKeog:Kes SkeÀceskeÀebvee ceenerle Demeleele.
6) meCe, meceejbYe Je Oeeefce&keÀ GlmeJe ³eeb®ee ÒeYeeJe : ûeeceerCe meceepeele meCe, meceejbYe
DeeefCeOeeefce&keÀ GlmeJeebvee cenÊJe Demeles. ³ee efveefceÊeeves ieeJeeleerue ueeskeÀ SkeÀ$e ³esleele. ûeeceerCe
$eÝleg®e¬eÀeMeerDeeefCe MesleerJ³eJemee³eeMeer Ieefveÿ mebyebOe Dem elees. meCemeceejbYeeceO³es, efvemeiee&leerue efJeefJeOe
lelJeeb®eer HetpeekesÀueer peeles. Goe. DeiveerHetpee, meg³e&Hetpee, veeieHetpee, JeìHeewefCe&cee F. vewmeefie&keÀ
ÒekeÀesHee®³eeefvejekeÀjCeemeeþer HetpeeHeeþ, Je´leJewkeÀu³e, Devegÿeve, ³e%e³eeie F . efJeOeer kesÀues peeleele.
ûeeceosJeles®³eeke=ÀHescegUs ieeJee®eer YejYejeì nesles. ieeJee®es mLew³e& efìketÀve jenles DeMeer ûeeceerCe ueeskeÀeb®eer
Þe×e Demeles.munotes.in

Page 9

97) efm$e³eeb®eer HejeOeervelee : efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbyeHe×leerceO³es DeeefLe&keÀ meÊes ®es keWÀêerkeÀjCe
HegªmLeeveefoues peeles. ûeeceerCe meceepeele efm$e³eeb®es keÀe³e&#es$e ®etue DeeefCe cetue ³eeHegjles ce³ee&efole ceeve ues
peeles.kegÀìgbyee®³ee efveCe&³e Òeef¬eÀ³esceO³es efm$e³eebvee meeceeJetve Iesleues peele veener. keÀäeb®³ee keÀeceeceO³es
cee$eefm$e³ee DeûemLeeveer Demeleele. DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ DeeefCe jepekeÀer³e yeeyeleerle
ûeeceerCemeceepeJ³eJ emLesceO³es efm$e³eebvee Hegªopee&cegUsDeepeej, Deejesi³e DeeefCe jenCeerceeve ³ee yeeyeleerle l³eeb®eer ceesþîee ÒeceeCeele nsUmeeb[ nesles.
8) ÞeefcekeÀ yeepeejHesþ Je leb$e%eeve : ûeeceerCe mec eepeele Þecee®es HeÀejmes efJeMesveener.ûeeceerCe meceepeeleerue ueeskeÀebvee kesÀJeU MesleermebyebOeer leb$e%eeve DeJeiele Demeles. l³eecegUs
Þecee®eerGlHeeokeÀlee DeefleMe³e keÀceer jenles. ûeeceerCe meceepeJ³eJemLesceO³es GlHeeove, efJelejCe DeeefCe
efJeefvece³e ³eemeJe& Òeef¬eÀ³eeb®es mJeªHe DeefleMe³e meeOes DeeefCe mejU Demeles. yeepeejHesþs®ee efJe®eej keÀjlee
MesleerletveGlHeeefole nesCeeN³ee ceeuee®³ee efJe¬eÀermeeþer DeeefCe peerJeveeJeM³ekeÀ Jemletb®³ee Kejsoermeeþer
ceO³eJel eeaieeJee®³ee yeepeejHesþsJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles.
9) efvemeie&MekeÌleer®ee ÒeYeeJe : ûeeceerCe meceepee®ee efvemeiee&Meer owvebefove mebyebOe ³eslees. Mesleer
DeeefCeHeMegHeeueve efvemeiee&Jej DeJeuebyetve Demeu³eeves ûeeceerCe ueeskeÀebJej efv emeie&MekeÌleer®ee ÒeYeeJe DeefOekeÀ
Demelees.yeN³ee®eoe ûeeceerCe meceepeeuee efvemeiee&Heg{s nej HelkeÀjeJeer ueeieles. l³eeletve®e owJeer MekeÌleer®es
DeefmlelJeDeeefCe ÞesÿlJe ûeeceerCe meceepe ceev³e keÀjlees. efvemeiee&Heg{s ceeCemee®es DeHetCe&lJe l ees ceev³e
keÀjlees.HeejueewefkeÀkeÀ Je DeefleceeveJeer MekeÌleerJej DeeOeeefjle Þe×elcekeÀ Dee®eejefJe®eejebvee ÒeeOeev³e efoues
peeles.mebIe10) meeceeefpekeÀ peerJeveeleerue SkeÀefJeO elee : ûeeceerCe mecegoe³eeleerue meJe& ueeskeÀeb®ee
J³eJemee³epeJeUHeeme meejKee Demelees. Dee®eej -efJe®eej DeeefCe peerJeveHe×leer meejKeer Demeles. jenCeerceeve
Lees[îeeHeÀej HeÀjkeÀeves meejKes Demeles. DeMee ÒekeÀejs ûeeceerCe meeceeefpekeÀ peerJeveel e SkeÀ ÒekeÀej®eer
meceeveleeefometve ³esles.
11) ÒeeLeefcekeÀ mebyebOee®eer leerJe´lee : ûeeceerCe meceepeeleerue ueeskeÀeb®es mebyebOe Ieefveÿ
DeeefCeDeveewHe®eeefjkeÀ mJeªHee®es Demeleele. ûeeceerCe meeceeefpekeÀ mebyebOe meeOes DeeefCe ÒeeceeefCekeÀ
Demeleele.SkeÀceskeÀeb®³ee megKeogKe:ceO³es DeveewHe®eeefjkeÀHeCes les menYeeieer nesle Demeleele. SkeÀceskeÀeb®es
mJeYeeJe DeeefCeKeepeieer Dee³eg<³e SkeÀceskeÀebvee ceeefnle Demeles. HejmHejeb®³ee owvebefove meeefVeO³eecegUs ns
mebyebOe Ieefveÿ,ÒeeceeefCe keÀ DeeefCe efpeJneȳee®es Demeleele.
12) meeOes Je ÒeeceeefCekeÀ peerJeve : ûeeceerCe Yeeieele yengleebMe efveJee&n MesleerJej DeJeuebyegve
Demelees.Mesleerle HejbHejeiele GlHeeoveleb$ee®ee DeJeuebye kesÀuee peelees. De%eeve DeeefCe DebOeÞe×e ³eeb®ee
ûeeceerCemeceepeeJej ceesþe ÒeYeeJe Demelees. GlHeVe keÀceer Demeu³eeves owvebefove peerJeve Je jenCeerceeve
³eeceO³esmeeOesHeCee Demelees. kegÀìgbyemebmLes®ee Òel³eskeÀ J³ekeÌleerJej ÒeYeeJe Demelees. ÒeeLeefcekeÀ mebyebOee®eer
leerJe´leeDemeu³eeves ûeeceJee efme³eeb®³ee peerJeveele ÒeeceeefCekeÀHeCeeuee HeÀej cenÊJe Demeles.munotes.in

Page 10

10DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve -ûeeceerCe meceepee®eer J³eeK³ee meebietve JewefMeäîes mHeä keÀje.
1.5.2 Menjer eEkeÀJee veeiejer meceepe :
Yeejleer³e pevei eCevesvegmeej p³ee Jemeenleer®eer ueeskeÀmebK³ee 10,000 Hes#ee DeefOekeÀ DeensDeeefCe
p³ee efþkeÀeCeer ceneveiejHeeefuekeÀe, veiejHeeefuekeÀe eEkeÀJee veiejHeefjlemes®ep³eeefþkeÀeCeer®³ee SketÀCe ueeskeÀmebK³esHewkeÀer 75 ìkeÌkesÀ u eeskeÀmebK³ee efyeiejMesleer J³eJemee³eele
iegbleuesueerDeens DeeefCe ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee Òeleer ®eewjme efkeÀueesceerìjuee 400 Hes#ee DeefOekeÀ Deens.
DeMeerJemeenle cnCepes Menj eEkeÀJee veiej nes³e. uegFme JeLe& ³ee meceepeMeem$e%ee®³ee celes
meeceeefpekeÀefJepeeleer³elee Demeuesu³ee J³ekeÌleeR®ee legueveelcekeÀ¢äîee ceesþe Je oeì DeeefCe mLee³eer
mJeªHee®eemecegoe³e cnCepes Menj eEkeÀJee veiej nes³e. 2001 ®³ee peveieCevesvegmeej 27.78 ìkeÌkesÀ
ueeskeÀmebK³eeMenjer Yeeieele JeemleJ³e keÀjles.
veeiejer meceepee®eer JewefMeäîes :
1) J³eJemee³eeb®es efJeefJeOekeÀjCe : Menjer Yeeieele efyeiej Mesleer J³eJemee³eele cnCepes®e GÐeesie
DeeefCemesJee#es$eeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele ueeskeÀmebK³ee iegbleuesueer Demeles. Menjeleerue efJeefJeOe
DeewÐeesefieke ÀJemeenleerceO³es efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee GÐeesieebceO³es HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele keÀeceieej Jeie& keÀece
keÀjerleDemelees. lemes®e mesJee#es$ee®ee efJe®eej keÀjlee J³eeHeej DeeefCe JeeefCep³e, JeenlegkeÀ DeeefCe
oUCeJeUCe,yeQefkebÀie, efJecee, efMe#eCe, Deejesi³e, MeemekeÀer³e DeeefCe DeMeemekeÀer³e, Oeeefce&keÀ, keÀjceCetkeÀ ³ee
efJeefJeOe#es$eele HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele ueeskeÀmebK³ee iegbleuesueer Demeles. MenjeceO³es HeÀej ceesþîee
ÒeceeCeeleJ³eeJemeeef³ekeÀ efJeefJeOelee Dee{Ules.
2) ceeveJeefveef ce&le He³ee&JejCee®ee ÒeYeeJe : He³ee&JejCee®es vewmeefie&keÀ He³ee&JejCe DeeefCe
ceeveJeefveefce&leHe³ee&JejCe Demes oesve Yeeie He[leele. Menjer Yeeieele Gb®e Fceejleer, keÀ®esN³ee, ceveesjs, jmles,
Jeenves,keÀejKeeves, J³eeHeejer Hesþe, Mew#eefCekeÀ meb mLee, mebMeesOeve mebmLee, efJeÐeeHeerþ ³ee
ceeveJeefveefce&leHe³ee&JejCee®ee ÒeYeeJe DeefOekeÀ peeCeJelees. Menjeleerue ueeskeÀmebK³es®ee ³ee ceeveJeefveefce&le
He³ee&JejCeeMeerowvebefove mebyebOe ³eslees. Menjer meceepee®ee ceeveJeer Òe³elveebJej DeefOek eÀ efJeéeeme Demelees.
Jew%eeefvekeÀ¢äerkeÀesvee®ee ÒeYeeJe ³ee ueeskeÀmebK³esJej DeefOekeÀ Demelees.
3) meceepee®ee ceesþe DeekeÀej Je oeì Jemleer : ûeeceerCe mecegoe³ee®³ee leguevesves Menjer
meceepee®eeDeekeÀej ceesþe Demelees. meneefpekeÀ®e ³esLes GÐe esie J³eJemee³eeb®es keWÀefêkeÀjCe HeÀej ceesþîee
ÒeceeCeelePeeuesues Demeles. ³ee GÐeesie J³eJemee³eebmeeþer, efMe#eCeemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele ueeskeÀmebK³ee
ûeeceerCeYeeieeletve Menjer Yeeieele mLeueeblejerle nesles. cegK³e Menjeuee pees[tve GHeveieje b®ee efJekeÀememunotes.in

Page 11

11neslees.p³eeÒeceeCes Gb®e Fceejleer yeebOeu³ee peeleele l³ee ÒeceeCes PeesHe[HeÆîeeosKeerue efvecee&Ce nesleele.
JeenlegkeÀDeeefCe oUCeJeUCee®³ee mees³eeR®³ee efJekeÀemeecegUs Menjeb®ee efJemleej Jesieeves nesle Deens.
4) ueeskeÀmebK³es®ee r DeefOekeÀ Ievelee : ûeeceerCe Yeeieele ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee Del³eble keÀceer Demeles
lejMenjer Yeeieele ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee Òeleer ®eewjme efkeÀueesceerìj 400 Hes#ee DeefOekeÀ Demeles.
G®®eGlHeVe ieìeleerue J³ekeÌleer Menje®³ee ceO³eJeleea Y eeieele Gb®e FceejleeRceO³es meoefvekeÀe efJekeÀle
IesTvejenleele. DeefleMe³e keÀceer GlHeVe ieìeleerue J³emleer PeesHe[HeÆîeebceO³es JeemleJ³e keÀjleele.
Menjeleerueoeì ueeskeÀJemleercegUs meeJe&peefvekeÀ megefJeOeebJej HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele leeCe He[ lees.
5) ueeskeÀmebK³es®eer efJepeeleer³elee : MenjebceO³es meeceeefpekeÀ efJepeeleer³elee ceesþîee ÒeceeCeele
efometve³esles. efJeefJeOe peeleer -peceeleer®es ueeskeÀ SkeÀe®e JemeenleeRceO³es jenle Demeleele. Oece&, peele, HebLe,
Òeeble,Yeel³eeefþkeÀeCeerDeefmelJeele ³esles. p³eeÒeceeCes Menjele meeceeefpekeÀ efJeefJeOelee HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele
Dee{Ules. l³eeÒeceeCesJ³eJemeeef³ekeÀ efJeefJeOeleener HeÀej ceesþî ee ÒeceeCeele Dee{Ules. DeveskeÀefJeOelee ns Menjer
meceepee®es DeefYeVeDebie Deens. Dee®eej, efJe®eej, JesMeYetMenjebceO³es HeÀejceesþîee ÒeceeCeele efJeefJeOelee Dee{Ules.
6) og³³ece mebyebOee®es Òeeyeu³e : meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ efJeefJeOelescegUs
MenjeleerueueeskeÀeb®es mebyebOe og³³ece DeeefCe DeewHe®eeefjkeÀ mJeªHee®es Demeleele. ³ee mebyebOee®es mJeªHe
ÒeemebefiekeÀ DeeefCeleelHegjl³ee mJeªHee ®es Demeles. Menjeleerue J³ekeÌleer keÀejCecee$e DeeefCe meeOevecee$e ³ee
mJeªHee®es mebyebOeþsJeleele. SkeÀe®e FceejleerceO³es JesieJesieȳee meoefvekeÀebceO³es jenCeeN³ee ueeskeÀebvee
SkeÀceskeÀeb®es KeepeieerpeerJeve, J³eJemee³e, meeceeefpekeÀ mebHeke&À ³eeyeeyele ceeefnleer vemeles. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer
DeeHeues KeepeieerpeerJeve, mJeleb$eHeCes DeeefCe DeeHeu³ee F®ísÒeceeCes peieC³ee®es mJeeleb$³e MenjeceO³es
GHeYeesieles.
7) J³eefkeÌleÒeOeeve peerJeve : ûeeceerCe peerJeve p³eeÒeceeCes kegÀìgbyeÒeOeeve Demeles, l³eeÒeceeCes Menjer
peerJeveJ³ekeÌleer ÒeOeeve Demeles. ueeKees ueeskeÀeb®³ee mecegoe³eele SkeÀceskeÀeb®³ee peerJeveele [eskeÀeJeC³ee®ee
keÀesCeernerÒe³elve keÀjerle vemeu³eeves J³ekeÌleer Hegjsmes J³ekeÌleermJeeleb$³e MenjeceO³es GHeYeesiet Meke Àles. kegÀue,
kegÀìgbye,peele ³eeyeeyeeRvee Menjele keÀenerner cenÊJe vemeles. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer DeeHeu³ee Debieer peemleerle
peemlekeÀewMeu³es ÒeeHle keÀªve peemleerle peemle GlHeVe efceUefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjles. J³ekeÌleeruee
DeeJe[erefveJe[erpeesH eemelee ³esleele. F®íe DeeefCe Hee$elesvegmeej efveCe&³e Ieslee ³esleele. lees mJele:®³ee
megKee®ee peemleerlepeemle efJe®eej keÀjlees.
8) íbo Je iejpesvegmeej mecegoe³e efveefce&leer : MenjeceO³es HeÀej ceesþer meeceeefpekeÀ efJepeeleer³eleeDemeueer
lejer ueeskeÀ DeeHeuee íbo DeeefCe efnlemebyebOee®³ee peesHeemevesmeeþer Ssef®íkeÀ ceb[Us mLeeHevekeÀjleele.
l³eeleerue ÒeJesMe DeeefCe efveie&ceve HetCe&HeCes Ssef®íkeÀ Demeles. l³eeb®es mJeªHe nem³e keÌueye,uee³evme keÌueye,
jesìjer keÌueye, veeìîeceb[U, mee efnl³e ceb[U DeMee mJeªHee®es Demeles.
9) ceesþîee ÒeceeCeele meeceeefpekeÀ ieefleMeeruelee : Menjer YeeieeceO³es YeewieesefuekeÀ, meeceeefpekeÀ
DeeefCeJ³eeJemeeef³ekeÀ ieleerMeeruelee HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele Dee{Ules. J³ekeÌleeruee DeeHeuee opee& Deeef Ce
YetefcekeÀe³eele HeefjJele&veeme ceesþe JeeJe Demelees. ³ee ieefleefMeueles®es mJeªHe meeceeefpekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ,munotes.in

Page 12

12YeewieesefuekeÀmlejer³e l³ee®eÒeceeCes ÒeeosefMekeÀ Demet MekeÀles. J³ekeÌleer mJele: keÀäe®³ee peesjeJej DeeHeu³ee
opee&ceO³esHeefjJe le&ve keÀjerle Demeles.
10) meeceeefpekeÀ meefnefJeefJeOeles®³eeHeefjefmLeleerle Òel³eskeÀ J³ekeÌleer SkeÀceskeÀebvee menkeÀe³e& keÀjC³ee®eer Je=Êeer efmJekeÀejlees.
meeceeefpe keÀefJeefJeOelescegUs J³eefkeÌleiele efvecee&Ce nesCeejer DeefmLejles®eer YeeJevee keÀceer keÀjC³eemeeþer ueeskeÀ
SkeÀceskeÀebveeceole keÀjleele. mHeOee&lcekeÀ JeeleeJejCeele menkeÀe³ee&®³ee DeeOeejs efìketÀve jenC³ee®ee meJe&peCe
Òe³elvekeÀjleele. cegbyeF & MenjeceO³es yee@cyemHeÀesì, ceneHetj ³ee mebkeÀìmece³eer ner meefnÒeceeCeeleÒel³e³eeme ³esleebvee efomeles.
11) ÞeceefJeYeepeve Je efJeMesefMe#eCe,meeefnl³e, keÀuee , jepekeÀejCe, keÀjceCetkeÀ DeMeer efveJe[er®eer ceesþer ÞesCeer Òel³eskeÀemeceesj
Demeles.Òel³eskeÀeuee DeeHeu³ee #ecelee efme× keÀjC³eeme ³eeefþkeÀeCeer ceesþe JeeJe Demelees. mHeOee&ner ceesþer
Demeles.Òel³eskeÀ #es$eeceO³es ÞeceefJeYeepeveeme DeeefCe e fJeMesÒel³eskeÀe®eerDeeJe[efveJe[, Hee$elee, #ecelee, Mew#eefCekeÀ Den&lee ³eevegmeej Menjele mebOeer GHeueyOe
Demeleele.
12) DeeefLe&keÀ efvekeÀefvekeÀmeceepee®eerJeie&J³eJemLee DeefmlelJeele Deeuesueer Demeles. DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleerJeªve meceepeeleerue
J³ekeÌleer®ee opee&þjle Demelees. efve JeememLeeve, J³eJemee³e, DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer, meeceeefpekeÀ mLeeve ns
Jeie&J³emLes®esefvekeÀ13) og³³ece efve³eb$eCe : eEkeÀipeues [sefJnme ³eebveer veeiejer mecegoe³eeb®³ee og³³ece efve³eb$eCe ³ee
efJeMesÒeebleeletveDeeuesueer DeeefCe efJeefJeOe YeemebyebOeeleerueDeewHe®eeefjkeÀlee ³eecegUs veeie jer mecegoe³ee®es efve³eb$eCe keÀjC³eemeeþer keÀe³eoe DeeefCe Heesefueme
³eb$eCee ³eeb®eerYetefcekeÀe Del³eble cenÊJee®eer Demeles. keÀe³eoe DeeefCe megJ³eJemLee jeKeC³eemeeþer yeN³ee®eoe
keÀþesjGhee³e³eespevee keÀjeJeer ueeieles.
DeeHeueer Òeieleer leHee mee.
He´Mve -Menjer meceepee®eer JewefMeäîes meebiee.munotes.in

Page 13

131.5.3 DeeefoJeemeer meceepe :
DeeefoJeemeer meceepe veeiej mebmke=ÀleerHeemetve otj Je DeefueHle, pebieueele, ogie&ce
oN³eeKeesN³eelelegjUkeÀ Jemleer keÀªve jenlee le. veeiej mebmke=ÀleerHes#ee Jesieȳee JewefMeäîeHetCe& ®eeueerefjleer
eEkeÀJee mebmke=ÀleerDeeefoJeemeer meceepee®eer Demeles. DeeefoJeemeer meceepeeuee JeveJeemeer, efiejerpeve Demes He³ee&³eer
Meyo JeeHejuespeeleele. DeeefoJeemeer meceepee®³ee yeesueer YeeDeveskeÀiewjmecepe Deensle. ÒeeLeefcekeÀ DeLe&J³eJemLee DemeCeejs, mJe®íbo ueQefiekeÀ mebyebOe þsJeCeejs, JeveHeÀUs
Jeceebme Ye#eCe keÀjCeejs, peeotìesC³eeJej Þe×e þsJeCeejs GIe[sveeie[s ueeskeÀ Deme s DeveskeÀ
iewjmecepeDeeefoJeemeer meceepeeyeÎue Deensle. JeemleefJekeÀ efvemeiee&Meer leeoelc³e HeeJeuesu³ee, mJe®íboer Je
mJeleb$eJe=Êeer®³ee DeeefCe DeeOegefvekeÀ peiee®³ee mebHekeÀe&cegUs Ye´ä ve Peeuesu³ee DeeefoJeemeeR®es peerJeve
megKece³e JeDevegke ÀjCeer³e Deens.
Yeejleele DeeefoJeemeer meceepe Deemeece, De©Cee®eue ÒeosMe, efcePeesjece, veeieeueB[,ceefCeHetj,
ef$eHetje, efncee®eue ÒeosMe, HetJe& Hebpeeye, HetJe& keÀeefMcej, GÊej ÒeosMee®ee GÊejYeeie, yebieeue,efyenej, GÊej
cenejeä^, ceO³eÒeosMe, D eesefjmee, DeebOe´ÒeosMe, cnwmetj, kesÀjU DeeefCe leeefceUvee[t ³eejep³eele Deens.
DeeefoJeemeer mecegoe³eeb®eer Yeejleeleerue mebK³ee 427 Deens. cenejeä^ele 47 DeeefoJeemeerpeceeleer Deensle.
Yeejlee®³ee SketÀCe ueeskeÀmebK³esceO³es DeeefoJeemeeR®es Òecee Ce 8.20 ìkeÌkesÀ Deens. Yeejleer³ejep³e Ieìves®³ee
keÀuece 341 DeeefCe 342 vegmeej jeä^HeleeR®³ee DeeosMeevegmeej peer met®eer le³eejkeÀjC³eele Deeueer l³ee
met®eerceO³es meceeefJeä mecegoe³eebvee Devegmetef®ele peceeleer Demes cnìues peeles.
DeeefoJeemee r meceepee®eer J³eeK³ee –
1) [e@. efjJnme& : DeeefoJeemeer mecetn ne meeOee, mejU meeceeefpekeÀ mecetn Demetve l³eeleerue meom³e
nsSkeÀe®e meceeve yeesueer®ee JeeHej keÀjleele. meceeve GefÎäîeeb®³ee Hetle&lesmeeþer SkeÀ$e ³esTve
keÀe³e&keÀjleele.
2) efieu eerve DeeefCe efieueerve : SkeÀe efJeefMeä YetÒeosMeeJej JeemleJ³e keÀjCeeje, meceeve yeesueer
Yeeieìeb®esSkeÀ$eerkeÀjCe cnCepes DeeefoJeemeer nes³e.
3) [e@. [er. Sved. cegpegceoej : meceeve veeJe OeejCe keÀjCeeN³ee, efJeefMeä Yet -ÒeosMeeJej
efveJeemekeÀjCeeN³ee, SkeÀe®e ÒekeÀej®eer Yeeefve³eceeb®esHeeueve keÀjCeeje Je efveef½ele DeMe e keÀener cetu³eeb®eer, efJe®eejeb®eer peesHeemevee keÀjCeeN³ee kegÀìgbyee®ee
mecetncnCepes DeeefoJeemeer nes³e.
Yeejleeleerue Òel³eskeÀ DeeefoJeemeer mecegoe³ee®eer mebK³ee HeÀej keÀceer Demeueer lejer les
meJe&YeejleYej Dee{Uleele. les ogie&ce [eWiejeU Yeeieele, oN³eeKeesN³eele jeveeJeveele jenleele cnCetve
l³eebveeJev³epeeleer, pevepeeleer, JeveJeemeer, efiejerpeve Demes cnìues peeles. yengleskeÀ meceepeMeem$e%eeb®³ee
celesYeejleeleerue DeeefoJeemeer ns Yeejleeleerue cetU®es efveJeemeer, Deieoer cetU®es jefnJeemeer Deensle.munotes.in

Page 14

14DeeefoJeemeer meceepee®eer JewefMe<ìîes :
1) efJeefMeä YetYeeieeJej JeemleJ³e : DeeefoJeemeer ne ÒeeosefMekeÀ mecetn Deens. SkeÀe
DeeefoJeemeermeceepee®es JeemleJ³e efJeefMeä YetÒeosMeeJej Demeles. meeceev³ele: [eWiejeU ÒeosMe, oN ³eeKeesN³ee,
Ieveoeìpebieue, HeeC³eeves Jes{uesues yesì DeMee YetÒeosMeeJej l³eeb®es keÀe³ece®es JeemleJ³e Demeles. vewmeefie&keÀ
leìyeboerDeeefCe ogie&ce YetYeeie ³eecegUs megOeejuesu³ee peieeMeer l³eeb®ee HeÀejmee mebHeke&À ³esle veener.
2) Òec eeCe ueIeglee : DeeefoJeemeer mecegoe³ee®ee DeekeÀej ueneve Demelees. mecegoe³eeleerue kegÀìgbyee®eermebK³ee
ce³ee&efole Demeles. DeeefoJeemeeR®es Hee[s eEkeÀJee íesìer ieeJeb efJeKegjuesueer Demeleele. meeceeefpekeÀmebHekeÀe&®es
ÒeceeCe Del³eble ce³ee&efo le Demeles.
3) meceeve jkeÌlemebyebOe meceeve veeJe : Òel³eskeÀ DeeefoJeemeer peceeleerleerue ueeskeÀ HejmHejebvee
SkeÀe®ejkeÌle veel³ee®es ceeveleele. GlHeÊeer SkeÀe®e HetJe&peeHeemetve Peeueer Deens DeMeer l³eeb®eer Þe×e
Demeles.yeN³ee®eoe DeeefoJeemeer peceeleer®³ee veeJee®ee mebyebOe HetJe&peebMeer Demelees. Òel³eskeÀ DeeefoJeemeer
peceeleerueeefle®es mJeleb$e veeJe Demeles. Goe. keÀesjUt, efYeuue, Jeejueer, veeiee, ieeW[ F.
4) meceeve yeesueer YeemJeleb$eDemeles. HejmHej efJe®eejeb®eer osJeeCe -IesJeeCe les ³ee yeesueerYeemeebmke=ÀeflekeÀJesieUsHeCe DeeefCe mecetnYeeJevee DeefOekeÀ cepeyetle nesles. l³eeb®³ee Yeel³eecegUs efueKeeCekeÀues®ee DeYeeJe Demelees. l³eecegUs %eeve, keÀuee, meeefnl³e, leb$e ³eeb®³ee efJekeÀemeeJej
HeÀej ce³ee&oeHe[leele. ueeskeÀkeÀLee, ueeskeÀieerles, cnCeer, JeekedÀÒe®eej, keÀes[er, GKeeCes, ®eeueerjerleer, HejbHeje
³ee l³eeb®³eem ebmke=ÀleeR®es nmleeblejCe yeesueerYee5) meeOeer DeLe&J³eJemLee : FJnevme efÒe®e[& ³eeb®³ee celes DeeefoJeemeeR®eer DeLe&J³eJemLee Del³eble
meeOeerDemeles. HeesìeHegjles DeLeexlHeeove eEkeÀJee efveJee&n ÒeOeevelee ns l³eeb®³ee DeLe &J³eJemLes®es JewefMeäîe
Deens.yengleskeÀ DeeefoJeemeer peceeleer efMekeÀej, ceemesceejer, JeveHeÀUeb®es mebkeÀueve, Del³eble ÒeeLeefcekeÀ
mJeªHee®eerMesleer F. J³eJemee³e keÀjleele. l³eeb®³eekeÀ[s DeeJeM³ekeÀlesHes#ee DeefOekeÀ efMeuekeÀermeeþe Dee{Ule
veener.yengleskeÀ DeeefoJeemeer peceeleerceO³es JemletefJeefvece³eeJej DeefOekeÀ Yej Demelees. yeepeejeefYecegKe
DeLe&J³eJemLeevemeu³eecegUs l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ peerJeveele keÀceeueer®eer meceevelee Dee{Ules.
DeeefoJeemeerceO³esÞeceefJeYeepeve efuebieYes oeJej DeeOeeefjle Deens. J³eeJemeeef³ekeÀ efJeMesl³eeb®³eeceO³es DeYeeJeDee{Ulees.
6) ce³ee&efole leb$e%eeve : DeeefoJeemeeR®eer DeLe&J³eJemLee meeOeer Demeles. keÀejCe l³eeb®eer leb$eefJeÐeeDel³eble
ce³ee&efole Demeles peer HeÀkeÌle leeW[e r osJeeCe -IesJeeCeerletve SkeÀekeÀ[tve ogmeN³eekeÀ[s meb¬eÀefcele
nesles.megOeejuesu³ee meceepeeleerue leb$e%eeve l³eeb®³eeHe³e¥le Heesnes®euesues®e veener. efMekeÀej,
ceemesceejer,KeeÐemebkeÀueve, Mesleer ³eeyeeyele®es l³eeb®es leb$e%eeve Del³eble ce³ee&e fole Demeles. DeJepeejs pegveeì
Demeleele.peceerve GkeÀjC³ee®eer nl³eejs, Oeveg<³eyeeCe, ceemesceejermeeþer®eer DeeefCe efMekeÀejermeeþer®eer
peeUer³eeHeefuekeÀ[s l³eeb®es leb$e%eeve iesuesues veener. GlHeeove keÀe³ee&meeþer mJele:®³ee keÀäeJej®e
DeeefoJem eerpeemle Yej oslees.
7) meceeve Oece& DeeefCe peeot®ee ÒeYeeJe : DeeefoJeemeeRvee efvemeiee&leerue Ie[ecees[erleeruekeÀe³e&keÀejCeYeeJe
keÀUle vemeu³eeves les efvemeiee&®eer, HetJe&peeb®eer, YetleeKesleeb®eer Hetpee keÀjleele.DeeefoJeemeeR®es Oece&meg×e meceeve
Demeleele. Oeeefce&keÀ yeeyeermebyebOeer l³eeb®eer Òeefleef¬eÀ³ee meecetefnkeÀ Demeles.l³eeyeeyele l³ee®³eele celeYeso eEkeÀJeemunotes.in

Page 15

15leeeflJekeÀ keÀeL³eeketÀì Dee{Ule veener. DeeefoJeemeer efvemeiee&uee MejCepeelees. J³eeJeneefjkeÀ Ie[ecees[eRJej
DeeHeu es efve³eb$eCe jeneJes DeeefCe DeeHeu³ee keÀe³ee&le ³eMe ³eeJes cnCetvepeeotìesCee, ceb$eleb$e ³eeb®ee JeeHej les
keÀjleele.
8) JesieUer peerJeveHe×leer : DeeefoJeemeeR®es meeceeefpekeÀ mebyebOe DeewHe®eeefjkeÀ Je keÀjeje®³ee
mJeªHee®esvemeleele. l³eeb®³e e peerJeveele jkeÌlemebyebOe, kegÀìgbye DeeefCe mecegoe³e ³eebvee cenÊJe Demeles. SkeÀe
yeepetueeKetHe mJeeleb$³e GHeYeesieleebvee l³eeb®es peerJeve meecetefnkeÀ mJeªHee®es Demeles. meecetefnkeÀ peerJeve
peieleebveemecegoe³ee®eer efve³eceveJ³eJemLee, Dee®e ejefJe®eej, ÒeLeeHejbHeje ³eeb®es Heeueve DeeefoJeemeeRvee
keÀjeJes®e ueeieles.Oeeefce&keÀ Þe×e, peeotìesCee, Dee®eej -efJe®eej, DeVe mebmke=Àleer, JesMeYetkeÀceeueer®eer meceeveleeDemeles. meceepeceev³e peerJeveHe×leerHes#ee Jesieȳee He×leer ves peerJeve peieCes kesÀJeU
DeMeke̳e Demeles.SKeeÐeeves l³ee®es GuuebIeve kesÀu³eeme l³eeuee l³ee®³ee peceeleer®³ee efMe#esuee meeceesjs peeJes
ueeieles.DeeefoJeemeer meceepeeceO³es keÀceeueer®es Sske̳e efometve ³esles.
9) peceelekeWÀefêle Deelceer³ele e: DeeefoJeemeer peceeleer®es meceeve Yet -ÒeosMeeJejerue JeemleJ³e,
meceeveyeesueer Yee³eecegUsl³eeb®³eele SkeÀ peceele keWÀêer Deelceer³elee efvecee&Ce Peeuesueer D emeles. l³eeb®³ee Dee®eej -efJe®eejele
DeeefCepeerJeveefJe10) peceele ÒecegKeeuee cenÊJee®es mLeeve : Òel³eskeÀ DeeefoJeemeer peceeleer®ee SkeÀ ÒecegKe Demelees.
leesl³eeb®ee vee³ekeÀ Demelees. l³eeb®³e e Meyoe®es meJe&peCe Heeueve keÀjleele. ³eg× mebj#eCe, mLeeefvekeÀ
J³eJemLee,peceeleer®³ee keÀe³eÐee®es ÒeMeemeve, v³ee³eoeve ner jepekeÀer³e keÀe³ex lees Heej Hee[lees. keÀener JesUe
DeMeekeÀejCeebmeeþer peceeleerleerue Je=× Je DevegYeJeer ueeskeÀeb®eer m eefceleer Demeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve 1) DeeefoJeemeer meceepee®eer JewefMeäîes mHeä keÀje.
He´Mve 2) ûeeceerCe, Menjer Je DeeefoJeemeer meceepeeleerue HeÀjkeÀ mHeä keÀje.
1.6 meejebMe
Yeejle ne YeeosMe Deens. ³esLes DeveskeÀ Oecee&®es ueeskeÀ DeeHeueer Oeeefce&keÀ efJeefJeOelee peHetvener SkeÀesH³eeves jenleele.
Yeejleele Òel³eskeÀ Oecee&leerue ®eeueerjerleer, ©{er, HejbHej e DeeefCe mebmke=Àleer JesieJesieUer Deens.
YeejleemeejK³ee Keb[Òee³e osMeeceO³es YeewieesefuekeÀ efJeefJeOelee ner ceesþîee ÒeceeCeeJej efometve ³esles.munotes.in

Page 16

16ueeskeÀmebK³ee efJeYeeieCeer®³ee ¢äerves efJe®eej kesÀu³eeme Deepener ueeskeÀ Kes[îeebceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej
JeemleJ³e keÀjerle Demeu³ee®es efometve ³esles. ûeeceerCe ueeskeÀebveer ceesþîee ÒeceeCeeJej MenjebkeÀ[s mLeueeblej
kesÀu³eeves Yeejleeleerue Menjeb®eer mebK³ee PeHeeìîeeves Jee{le Deens. ³ee ûeeceerCe, Menjer Je DeeefoJeemeer
meceepee®eer Jesi eJesieUer JewefMeäîes Demeu³ee®es efometve ³esles.
1.7 HeeþeJej DeeOeeefjle ÒeMve
1) Yeejleer³e meceepee®es ueeskeÀmebK³es®³ee DeeOeejs yengOeeefce&keÀ mJeªHe mHeä keÀje.
2) eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJe3) Yeejlee®eer Yeee f4) Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®eer J³eeK³ee meebiegve JewefMeäîes efuene.
5) Menjer meceepe cnCepes keÀe³e? JewefMeäîes meebiee
6) DeeefoJeemeer meceepee®eer JewefMeäîes efuene.
7) ûeeceerCe, Menjer Je DeeefoJeemeer mecee peeleerue HeÀjkeÀ mHeä keÀje.
8) efìHee efuene.
1) yengOeeefce&keÀ mJeªHe
2) DeeefoJeemeer meceepe
3) Yeeef4) Menjer meceepe
5) ûeeceerCe meceepe
6) ) eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJemunotes.in

Page 17

17IeìkeÀ -2
efuebie efYevvelee Je m$eer³eebJejerue Del³ee®eej
(Gender Disparity and Female Violence)
Heeþe®eer j®evee :
2.0 GefÎ<ìs
2.1 He´mleeJevee
2.2 DemeceevelescegUs efvecee&Ce nesCeejer efYevvelee
2.3 efuebie efYevvelescegUs efvecee&Ce nesCeejer efYevvelee
2.4 Yeejleer³e meceepeeleerue m$eer³eeb®es mLeeve
2.5 m$eer³eebJejerue Del³ee®eej
2.6 m$eer-Ye´gCenl³ee
2.7 efuebie-iegCeesÊej ÒeceeCe
2.8 m$eer³ee DeeefCe ÒemeejceeO³eces
2.9 Yeejleeleerue m$eer³eeb®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer Ghee³e
2.10 meejebMe
2.11 efJeÐeeHeerþmlejer³e ÒeMve
2.0 GefÎ<ìs
efuebie efYeVeles®eer mebkeÀuHevee meceepeJetve Ieslee ³esF&ue.
m$eer³eebJejerue Del³ee®eeje®ee meefJemlej DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue.
Ye´gCenl³ee Je efuebie iegCeesÊej ÒeceeCee®ee DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue.
Òemeej ceeO³eceeb®³ee m$eer³eebefJe2.1 He´mleeJevee
leeeflJekeÀ ¢ef<ìkeÀesveebletve `meceevelee' ne meoiegCe ( Virtue )D e e n s ,c n C e t v e
ceeveJeermeceepeeceO³es vesnceer meceeveles®eer DeHes#ee kesÀueer peeles. efkebÀyengvee p³ee meceepeeceO³es meceevelee
Deens. lees®emeceepe meg¢{ Demelees Je DeveskeÀ mecem³esHeemetve cegkeÌle Demelees. Hejbleg DeeHeCe
meÐeHejefmLeleer®ee efJe®eejkesÀu³eeme DeveskeÀ He´keÀej®³ee mecem³ee Deepe meceepeeceO³es efomele Deen sle.munotes.in

Page 18

18meceepeeleerue meJe& He´keÀej®³eemecem³ee. efuebieYeso, peeleerYeso, JeCe&Yeso, YeeFl³eeoer He´keÀej®³ee YesoecegUsefvecee&Ce Peeuesu³ee efometve ³esleele. ns meJe& He´keÀej®es Yeso meceeveles®³ee
DeLeeJeecegUs cnCepes® eDemeceevelescegUs DeefmlelJeele ³esleele. ³eecegUs Demeceevelesuee ogieg&Ce ( Vice)
mecepeues peeles.
meceepee®ee megceejs DeOee&Yeeie HegjÀmeJee¥ieerCeefJekeÀemeemeeþer m$eer DeeefCe HegjÀl³eemeeþerm$eer -HegjÀnesleer. HejblegJewefokeÀ keÀeue Keb[eveblej m$eer -HegjÀjeefnueer. m$eer³eeveenerve, oerve uee®eej mecepetve SkeÀ Yeesi³e Jemlet mecepeues peeJet ueeieues. DeeOegefvekeÀ
keÀeUeceO³es DeveskeÀmeceepemegOeejkeÀ Je He´yeesOevekeÀej ³eebveer m$eer®eer DeveskeÀ mecem³esletve cegkeÌlelee
keÀjC³eemeeþer He´³elve kesÀues,Hejbleg Deepener m$eer HetCe&HeCes mecem³esletve cegkeÌle Peeuesueer veener. Deepener
efle®³eeJej DeveskeÀ He´keÀej®esDel³ee®eej nesle Deensle.
2.2 DemeceevelescegUs efvecee&Ce nesCeejer efYevvelee
meceepeeceO³es m$eer -HegjÀFl³eeoerDeveskeÀ He´keÀej®³ee efJenesleele.Hejbleg Del³eble cenllJee®eer iees<ì cnCepes Demeceevelesuee mekeÀ ejelcekeÀ Je vekeÀejelcekeÀ
(Positive &Negative )Demes oesve ¢ef<ìkeÀesve Deensle. mekeÀejelcekeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve
Demeceeveles®ee efJe®eejkesÀu³eeme Demeceevelee ceeveJeer peerJeveemeeþer cnCepes®e meceepeemeeþer neveerkeÀejkeÀ
Demet MekeÀle veener.l³ee meeþer Demeceeveles®ee leeeflJekeÀ ¢ef<ìkeÀesveebletve efJe®eej kesÀuee Heeefnpes.
JeemleefJekeÀ Heenlee efvemeiee&ceO³es Demeceevelee jenCeeje®e, Hejbleg l³ee DemeceevelesceO³es
mecevJe³eJe menkeÀe³e& (Co-ordination & Co -operation ) ³ee oesvneR®eer ner DeeJeM³ekeÀlee
Deens.DemeceevelesceO³es mecevJe³e Je menkeÀe³e& ns oesvnerner SkeÀe®e JesUer keÀe³ee&efvJele nesle Demeleerue,
lejDemeceevelescegUs efJeOee³ekeÀ keÀe³e& nesT MekeÀles. ³eeuee®e `efJeefJeOelesleerue SkeÀlee' (Unity in
Diversity )Demes cnìues peeles. YeejleeceO³es DeMee He´keÀejs efJeefJeOelesle SkeÀlee efometve ³esle nesleer.Hejbleg
³eemeeþer mecevJe³e Je menkeÀe³e& ³ee oesvneR®eerner DeeJeM³ekeÀlee Deens. Hejbleg meÐeHejefmLeleerceO³es.SkeÀlee
DeeHeu³ee osMeebceO³es efo mele veener keÀejCe mecevJe³e Je menkeÀe³e &(Co-ordination &
Cooperation) ³ee oesvener yeeyeer®ee DeYeeJe Deens.
efvemeie& efve³eceevegmeej SKeeos keÀe³e& nesC³eemeeþer Demeceeveles®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.
³ee®esGlke=À<ì GoenjCe cnCepes nelee®³ee yeesìe b®eer ueebyeer Demeceeve Deens, cnCetve nelee®³ee
yeesìebveerDeeHeCeebme keÀesCelesner keÀe³e& DeeHeCe keÀjÀ MekeÀlees. pej nelee®³ee yeesìeb®eer ueebyeer meceeve Demeleer
lejDeeHeCeebme neleeves J³eJeefmLele keÀe³e& keÀjlee Deeues vemeles. ³ee ¢<ìerkeÀesv eeletve efJe®eej
kesÀu³eemeefvemeiee&ceO³es DeeefCe ceeveJeer peerJeveebceO³es Demeceevelee DemeCeej. ceie ³ee efþkeÀeCeer SkeÀ
Del³eblecenllJee®ee He´Mve efvecee&Ce neslees, lees cnCepes `Demeceevelee yeeOekeÀ, neefvekeÀejkeÀ, efJeOJebmekeÀ
ceeveJeerpeerJ eveeuee Je efvemeiee&uee yeeOekeÀ kesÀJne þjles?³ee He´Mveeb®ee Keesue efJe®eej kesÀu³eeme SkeÀ iees<ì
ue#eele ³esles. leer cnCepes, pesJneDemeceeveles®ee GHe³eesie ceeveJe pesJne mJeeLee&meeþer keÀjlees, mJeleë®eemunotes.in

Page 19

19DenbkeÀej Heg<ì keÀjC³eemeeþerkeÀjlees. D eveweflekeÀ ceeiee&ves Heo, meÊee, He´efle<þe, Hewmee Fl³eeoer
efceUJeC³eemeeþer He´³elve keÀjlees, lesJne Demeceevelee ceeveJeer peerJeve DeeefCe meceepeemeeþer yeeOekeÀ,
neefvekeÀejkeÀ Je efJeOJemebkeÀ þjles. ner®eDemeceeveles®eer vekeÀejelcekeÀ yeepet n es³e. Demeceeveles®³ee ³ee
vekeÀejelcekeÀ yeepetcetUs JesieJesieU³ee He´keÀej®espeeleerYeso, JebMeYeso, He´ebleYeso, YeeDeveskeÀ He´keÀej®³ee Yesoeb®eer efveefce&leer nesGÀveceeveJeer meceepeeceO³es efYevvelee GYeer jenles. De Mee JesieJesieU³ee
He´keÀej®³ee efYevvelescegUs ceeveJeer peerJeveDeOe ë Heeflele ceeiee&keÀ[s peeles.
Deepe meieUerkeÀ[s DeeefLe&keÀ efJe³eeb®³eeleerueojer Jee{le®e ®eeueueer Deens. meÐeHejer efmLeleerceO³es iejeryee®eer iejeryeer Jee{le®e Deens DeeefCe
Þeerceblee®eerÞeercebleer Jee{le®e ®eeueueer Deens. l³eecegUs HejekeÀesìer®eer iejerye -Þeerceble ner efYevvelee Deepe
meceepeeceO³esefometve ³esles, cnCetve meJe& mlejeJej, meJe& He´keÀejs Deee fLe&keÀ meceevelee DeeCeC³ee®ee He´³elve
®eeuet Deens.meJee¥vee meceeve efJeÊe keÀmes efceUsue? ³eemeeþer He´³elve ®eeuet Deens. Hejbleg KejesKej He´l³e#e
J³eJenejeceO³esHe´l³eskeÀeuee meceeve efJeÊe efceUtve DeeefLe&keÀ meceevelee ³esF&ue keÀe? ³ee He´Mve eb®es GÊej
vekeÀejeLeea efceUles,keÀejCe He´l³eskeÀe®eer yegOoerMekeÌleer, MeeefjjerkeÀ MekeÌleer, JesieJesieUer jenCeej . l³eecegUs
He´l³eskeÀeuee meceeveefJeÊe ³esTve DeeefLe&keÀ meceevelee ³esCeb. ner iees<ì DeMeke̳e He´e³e Jeeìles. ceie DeeefLe&keÀ
meceevelee ³ee®eevescekeÀe DeLe& keÀe³e?
leeeflJekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve DeeefLe&keÀ meceevelesceO³es He´Lece Del³eble cenllJee®eer iees<ì
³esles,keÀerHe´l³eskeÀebves Hewmee cnCepes®e DeLe& He´eceeefCekeÀHeCes keÀ<ì keÀ©ve efceUJeuee Heeefnpes. DeeUmeeceO³es
peerJeveIeeueJetve HegÀkeÀì®es efceUJeC³ee®ee He´³elve keÀ© ve³es. JeeF&ì ceeiee&ves Hewmee efceUJeuee, lej SkeÀe®e
efþkeÀeCeermebHeÊeer®ee mebie´n neslees. lesJne He´eceeefCekeÀHeCes keÀ<ì keÀjCeeN³eeuee Hewmee efceUt MekeÀle veener. ner
KeN³eeDeLee&ves DeeefLe&keÀ Demeceevelee Deens. cnCetve DeeefLe&keÀ meceevelesceO³es He´eceeefCekeÀHeCes keÀ<ì keÀ©ve
HewmeeefceUJeCes cnCepes®e ’keÀce& osJees YeJe~ (Work is Worship) ’He´l³e#e J³eJenejeceO³es ³esGÀve
KejerÞeceHe´efle<þe GYeer jenles. DeMee He´keÀejs Deee fLe&keÀ meceevelesceO³es ÞeceHe´efle<þe GYeer jenCeb, ner
He´LeceDeeefCe cenllJee®eer iees<ì cnCepes meceepeeceO³es He´l³eskeÀ ceeveJebele owJeer Ye´ele=YeeJee®ee mebyebOe Deens,
leesceeveJeeuee mecepeCeb KetHe iejpes®es Deens.
JeemleefJekeÀ Heenlee He´l ³e#e J³eJenejeceO³es He´l³eskeÀebkeÀ[s meceeveefJeÊe vemeCeej. Deens js veener ns
(Haves and Havenots) Demes Jeie& Demeleele, lesJne owJeerYe´ele=YeeJee®³ee veel³eeves SkeÀ veweflekeÀ
keÀle&J³e cnCetve Deens. Deens js ( Haves )n sv e e n e rj s (Havenots) ®eer k esÀDej ìskeÀj®³ee
YetefcekesÀletve keÀeUpeer IesT MekeÀleele. ner®e DeHeefjie´ne®eer keÀuHeveemeceepeeceO³es jÀpeJeC³ee®ee He´³eeve
cenelcee ieebOeerveer keÀjleevee l³eebveer efJeMJemle ( Trusteeship )®eer mebkeÀuHevee meebefieleuesueer Deens.
DeeefLe&keÀ D emeceeveles®ee ne mekeÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve Deens. HejblegDeeefLe&keÀ Demeceeveles®ee vekeÀejelcekeÀ
¢<ìerkeÀesve cnCepes keÀesCel³eener JeeF&ì ceeiee&ves, Ye´<ì ceeiee&®ee JeeHejkeÀ©ve meeceev³e peveles®eer efHeUJeCetkeÀ
keÀjÀve Hewmee efceUJeCes ne Dee ns, cnCetve DeeefLe&keÀ meceevelee ³ee®eeDeLe& Þece He´efle<þe GYeer jentve
DeeefLe&keÀ Demeceeveles®ee mekeÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve nes³e.
³ee®e He´keÀejs meceepeeceO³es efvecee&Ce nesC³eeN³ee He´l³eskeÀ efYevveles®ee efJe®eej keÀjlee
³eslees.meceepeeceO³ es efvecee&Ce nesCeejer He´l³eskeÀ efYevvelee ner Demeceeveles®³ee vekeÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesveebcegUs
efvecee&Cenesles. DemeceevelescegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee JesieJesieU³ee He´keÀej®³ee efYevvelee meceepee®³ee
meg¢{lesmeeþermecetU ve<ì nesCes KetHe iejpe s®es Deens. ³eemeeþer Demeceeveles®³ee mekeÀejelcekeÀ yeepet®eemunotes.in

Page 20

20GHe³eesie keÀ©ve nermeJe& He´keÀej®eer efYevvelee ve<ì keÀjlee ³esles. lees®e Keje Je He´eceeefCekeÀ ceeie& nes³e.
cnCepes®e ogmeN³eeMeyoebceO³es DeeHeCe Demes cnCet MekeÀlees keÀer Demeceevel es®ee mekeÀjelcekeÀ ¢<ìerkeÀesve
cnCepes®e Kejermeceevelee nes³e. ³ee He´keÀej®³ee meceevelescegUs meJe& efYevvelee ve<ì nesleele.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -’DemeceevelescegUs efvecee&Ce nesCeejer efYevvelee“ ner mebkeÀuHevee Demeceeveles®ee m ekeÀejelcekeÀ Je
vekeÀejelcekeÀ ¢<ìerkeÀesvee®³ee meen³eeves meefJemlej mHe<ì keÀje.
2.3 efuebie efYevvelescegUs efvecee&Ce nesCeejer efYevvelee
m$eer DeeefCe HegjÀiegCeeb®eeSkeÀef$ele efJe®eej kesÀu³eeme HetCe& J³ekeÌleer yeveles. DeOe&veejer veìsMJej ns ³ee®es®e He´eflekeÀ Deens.
pevceleë®eHegjÀDeelceer³elee,o³eeUtHeCee Fl³eeoer iegCe Demeleele.
efm$e³eeb®³ee efJekeÀemeeceO³es He´ecegK³eeves pevcepeele efceUeuesu³ee iegCeeb®es mebJeOe&ve DeeefCeHeg©Demeuesues Hejeke´Àce, Oee[meerHeCee ³eemeejKes iegCe efJekeÀefmele keÀjCes ³ee yeeyeeR®ee meceeJesMeneslees.Hejbleg
efm$e³eeb®³ee efJekeÀemeeceO³es HeÀkeÌle YeeweflekeÀ efJekeÀemee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve kesÀJeU DeeefLe&keÀefJekeÀemee®ee®e
efJe®eej kesÀuee peelees DeeefCe Deepe vesnceer SkeÀ He´Mve GHeefmLele kesÀuee peelees m$e er Þes<þ keÀerHegjÀDeepe m$eer efMe#eCeebcegUs m$eer³ee efMekeÀu³ee HegjÀJesokeÀeUeceO³esner efm$e³eebvee meebmke=ÀeflekeÀ HeOoleer®es efMe#eCe efceUle Demes Je m$eer -HegjÀHeCe keÀeUe®³ee DeesIeeceO³es ner m$eer -HegjÀÞes<þ Je m$eer keÀefve<þ DeMeer efJe®eejOeeje meceepeeceO³es ©{ Peeueer DeeefCe m$eer
Jejleer Dev³ee³e, Del³ee®eej, peguegce Fl³eeoer DeveskeÀ He´keÀej®³ee Deefve<ì iees<ìer Dees{Jeu³ee
iesu³ee. efleueeHeÀkeÌle YeesieJemlet mecepetve nerve uesKeues peeGÀ ueeieues. DeMee He´keÀejs efuebie YesoecegUs HegjÀDeeefCem$eer³eebceO³es Þes<þ -keÀefve<þ, G®®e -veer®e Fl³eeoer He´keÀej®e er efYevvelee, Demeceevelee efvecee&Ce
Peeueer.
m$eer³eebJej DeveskeÀ He´keÀej®eer JeeF&ì yebOeves Deeueer. efle®es KeN³ee DeLee&®es mJeeleb$³e efnjeJetve
Iesleues. DeMeeefJeHejerle keÀeUeceO³es m$eer -HegjÀ®eeuet Deensle.Hejbleg Deepe m$eer -HegjÀ

Page 21

21cnCepes HegjÀiegCeebvegmeejkeÀecee®eer efJeYeeieCeer m$eer -HegjÀmenveMeerueleeFl³eeoer iegCe Demeu³eeves leer kegÀìgbyee®eer keÀeUpeer IesCes Je meoiegCeeb®³eee ¢<ìerves kegÀìgbyeeleerue
meJee¥®eeefJekeÀ eme leer Glke=À<ì HeOoleerves keÀjÀ MekeÀles Je HegjÀmeenîeeveslees kegÀìgbyeemeeþer keÀceeJelees, l³ee®es efJeefvece³e Iejeleerue pes<þ ceefnueebveer keÀje³e®es. Hejbleg
Deepe®³eekeÀeUele m$eer -HegjÀpeele Deens.
m$eer-HegjÀFl³eeoeRveermeebefieleuesuee Deens, lees KeN³ee DeLee&ves DeeOegefv ekeÀ efJe®eej Deens. ³ee efJe®eejOeejsvegmeej m$eer Je
HegjÀMekeÌleerefm$e³eebceO³es Deens. cnCetve ceveg<³eeceOeerue ceveg<³elJee®³ee DeLee&ves `Sk eÀ J³ekeÌleer' ³ee veel³eeves m$eer
-HegjÀmeceeveDeens. cnCetve m$eermegOoe SkeÀ ceveg<³e Deens, J³ekeÌleer Deens efleueener ceve,yegOoer, YeeJe Deen s.
efle®³eeJejkeÀesCel³eener He´keÀejs Del³ee®eej, petuetce nesT ve³esle ner efJe®eejOeeje cnCepes. m$eer -HegjÀmeceeveleenes³e. Deepe megOeejCes®³ee veeJeeKeeueer, DeeOegefvekeÀles®³ee veeJeeKeeueer HegjÀWoman )yevele Deens. ieebOeer peer®ee m$eer -HegjÀueeueefueefnleele.
“Gandhi says, men and women have the same soul, and therefore
are equal. The work assigned to one is not inferior to the work
assigned to the other. Man, by nature, is physically strong and
therefore. He puts in hard labour to support and protect the family.
Women, by nature are loving and therefore, they are equipped by
nature to play the role of a mothe r and the caretaker of the home.
Both these duties are equally important and necessary. This must
be realized by both men and women.”
efm$e³eeb®³ee GHepele iegCeeb®³ee efJekeÀemee®³ee ¢ef<ìkeÀesveebletve Deepe m$eer -
efMe#eCee®eerDeeJeM³ekeÀlee Deens. Dee pe®eer m$eer HeÀkeÌle yeen³e meebwo³e& Jee{JeC³eemeeþer KetHe He´³elve keÀjerle
Deens. ³eeHe´³elveele leer DeebleefjkeÀ meewbo³e& Demeles. ns®e efJeme©ve peeles. DeebleefjkeÀ meeQo³e& cnCepes ceve,
yegOoer,YeeJe ³eeb®³ee efJekeÀemeemeeþer He´³elve keÀjCes. ³eemeeþer peerJeveebceO³es DeelceefJeMJeeme
He´eceeefCekeÀHeCee,l³eeie,menveefMeuelee ner cetu³es ³eeJeerle. ³ee ¢<ìerkeÀesveeletve efJe®eej kesÀu³eeme efuebie
efYevvelee jenCeejveener. l³eecegUs JesieJesieUîee He´keÀej®³ee efYevvelee meceepeeletve mecetU ve<ì nesleerue.
yegefOoceeve, keÀle&ÊJeJeeve, efm$e³ee meJe& keÀeUele, meJe& mebmke=Àleerle efometve ³esleele, Hejbleg
lejernermeeceev³e m$eer®es cenllJe HegjÀJe³eb$e³egiee®ee G o³e (DeewÐeesefiekeÀ ke´Àebleer) ³eecegUs GÊejesGÊej m$eer mJeeleb$³eeuee ³eesi³e Demee keÀeU
³esTueeieuee. 20 J³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOeerle ceeefnleer leb$e%eevee®³ee ke´ÀebleercegUs %eeve -yegoefOecelee
³eebveeDemeeOeejCe cenÊJe Peeues Deens. Mejerj meec eL³ee&le m$eer -HegjÀyegefOoceÊes®³eeyeeyeleerle efm$e³ee HegjÀMelekeÀelem$eer³egkeÌleer, ³eesi³e DeLee&ves m$eer -HegjÀ

Page 22

22DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -efuebie efYevvelescegUs efvecee&Ce nesC³ee®³ee efYevvelee meebiee Je m$eer -HegjÀmHe<ì keÀje.
2.4 Yeejleer³e meceepeeleerue efm$e³eeb®es mLeeve
Yeejleer³e meceepeeleerue efm$e³eeb®es mLeeve mecepeC³eemeeþer Keeueerue leerve keÀeueKeb[e®ee
efJe®eejkeÀjeJee ueeiesue.
3.4.1 JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue m$eer³eeb®es meceepeeleerue mLeeve.
3.4.2 JewefokeÀ keÀeueKeb[eveblej m$eer³eeb®es meceepeeleerue mL eeve.
3.4.3 meO³ee®es m$eer³eeb®es meceepeeleerue mLeeve
2.4.1 JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue m$eer³eeb®es meceepeeleerue mLeeve.
JewefokeÀ keÀeueKeb[eceO³es Yeejleer³e m$eer³eebvee meceepeeceO³es ieewjJee®es Je MeefkeÌleMeeueer
mLeevenesles. l³ee keÀeUer m$ eer³eebvee DeeHeues efJe®eej J³ekeÌle keÀjC³ee®es HetCe& mJeeleb$³e nesles
efvejefvejeU³eekeÀe³e&ke´ÀceebceO³es, Glke=À<ì HeOoleerves ke=ÀefleMeerue Demele. He´e®eerve efnbot Oeeefce&keÀ ie´bLeeceO³es
mekeÌleer®es JeCe&veMekeÌleer DeeefCe He´ke=Àleer cnCet ve kesÀues Deens.
MekeÌleer
MekeÌleer cnCepes JewefMJekeÀ leÊJeeuee ieleerefMeue keÀjCeejer GÊespevee osCeejer Tpee& nes³e. Goe.
keÀeefuekeÀeosJeer ner Gpee&³egkeÌle, MeefkeÌleceeve Je og<ìeb®ee veeMe keÀjCeejer Deens.
He´ke=Àefle
He´ke=Àefle cnCepes efvemeie& nes³e. He´ke=Àefle ner keÀefleMeerue Deens.
cenÊJee®es cnCepes Yeejleeleerue Feflenemeeuee %eele Demeuesu³ee JewefokeÀ keÀeueKeb[ele
efm$e³eeb®esmeceepeeleerue mLeeve HegjÀefm$e³eebvee YeeieIesC³ee®es Je mJeleë®es efveCe&³e mJeleë IesC³ee®es J³ekeÌleer mJeeleb$³e nesles. GoenjCeeLe&
mJe³ebJeje®eer He´Leenes³e. mJe³ebJeje®³ee He´LescegUs efm$e³eebvee efJeJeenefJeDeefmlelJe elevemeu³ee®es efveo&Meveeme ³esles. ³ee keÀeueKeb[ele ceguebeHe´ceeCes cegueerJejner GHeve³eve mebmkeÀej
keÀjle Demele.l³ee®eHe´ceeCes cegueeRvee efMe#eCener Ieslee ³esle nesles. efJeJeen pegUJeC³eeme kegÀìbgyee®ee Heg{ekeÀej
Demeuee lejercegueeR®es cele efJe®eejele Iesleues peele nesles. Heleer®³ee ce=l³etveblej efm$e³eebvee Hegve& efJeJeen
keÀjC³ee®eerl³ee®eHe´ceeCes efJeJeen efJe®ísovee®ee DeefOekeÀej neslee. ie´nmLeeÞeceeleerue meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ
keÀe³ee&leefm$e³ee HegjÀ

Page 23

23JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue efm$eb³ee Jeso Jee*dce³ee®ee DeY³eeme keÀjerle DeeefCe JesieJesieUîee
He´keÀej®³eeJeeoefJeJeeoeceO³es l³ee HegjÀ®eeueJeC³eeceO³esl³eeb® ee menYeeie HegjÀefJeÜeve efm$eb³eeJeeoefJeJeeoeceO³es efveHetCe Demetve Flejner DeveskeÀ meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&ke´ÀceeceOeerue menYeeie
cenllJeHetCe&neslee. DeMee He´keÀejs Jewefoke À keÀeueKbe[eleerue efm$e³ee efJekeÀefmele Demetve SkeÀ ceeveJe ³ee
mebyebOeeves m$eer -HegjÀefomeles.efm$e³eebJejleer Dev³ee³e, peguetce Fl³eeoer Deefve<ì He´keÀej ®³ee keÀesCel³eener yeeyeer efometve ³esle
veenerle.l³eecegUs ³ee keÀeUeceO³es meblegefuele DeMeer efJekeÀefmele meceepe j®evee efometve ³esles.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee.
He´Mve -JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue m$eer³eeb®es mLeeve mHe<ì keÀje.
2.4.2 JewefokeÀ keÀeueKeb[eveblej m$eer³eeb®es meceepeeleerue mLeeve
JewefokeÀ keÀeueKeb[evebj®ee keÀeU ne m$eer³eeb®³ee efmLel³eblejeleerue ogmeje keÀeueKeb[ nes³e.
³eekeÀeueKbe[ele m$eer³eeb®eer YetceerkeÀe ce³ee&efole keÀjC³eele Deeueer. DeeF&, yeef nCe, yee³ekeÀes Je
cegueieerSJe{³eeHegjleer³e efmeceerle keÀjC³eele Deeueer. cevegmce=leer DeeefCe Dev³e Oece& -Meem$eeHe´ceeCes
m$eerueeHejeJeuebyeer keÀjC³eele Deeues cnCepes efleuee HegjÀefle®³eenkeÌkeÀe bJej, J³ekeÌleer mJeeleb$³eeJej mebkeÀì Deeues. cevegmce=leer DeeefCe Oece&Meem$eebveer m$eer®³ee
JeeieC³eeJejyebOeves Ieeleueer, JesieJesieU³ee He´keÀej®es efve³ece kesÀues l³eeJej efve³eb$eCe HegjÀDeeues.meeceeefpekeÀ megjef#eleles®³ee veeJeeKeeueer efle®³eeJej DeveskeÀ yebOeves ueeoC³eele Deeueer, `®etue DeeefCe
cetue' nsm$eer®es keÀe³e&#es$e yeveues. m$eer ner GHeYeesi³e Jemlet mecepeueer peeJeg ueeieueer. ³ee ogmeN³ee
keÀeueKeb[elem$eerJej Heg{erueHe´ceeCes DeveskeÀ yebOeves IeeueC³e ele Deeueer.
ngb[eHeOoleer megjÀ Peeueer.
m$eer³eebvee efMe#eCeeHeemetve Jebef®ele þsJeC³eele Deeues.
osJeoemeer ner Deefve<þ He´Lee ©{ Peeueer.
meleer peeC³ee®eer HeOole He´mLeeefHele Peeueer.
efJeOeJee m$eer³ebevee HegveefJe&Jeene®ee DeefOekeÀej veekeÀej C³eele Deeuee.
yengHelveerlJe He´Lee DeefmlelJeele Deeueer.
m$eer³eeb®es meeceeefpekeÀ mLeeve Je opee& KeeueeJeuee.
m$eer ogye&ueles®es He´eflekeÀ yeveueer.munotes.in

Page 24

24Jejerue He´ceeCes meJe&He´keÀej®eer yebOeves ³ee keÀeueKeb[ m$eer³eebJej ueeou³eecegUs efuebieYes o
efvecee&CenesTve m$eer -egjÀDemesmecepeues peeT ueeieues Je efHele=mleekeÀ meceepe efvecee&Ce Peeuee. m$eeruee nerve, oerve, uee®eej
mecepeuesiesu³eecegUs meceepe J³eJemL ee Demeblegefuele nesTve DeOeëHeeflele Peeu³ee®es efometve ³esles.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -JewefokeÀ keÀeueKbe[eJej m$eer³eeb®es meceepeeleerue mLeeve mHe<ì keÀje.
2.4.3 meO³ee®es m$eer³eeb®es meceepeeleerue mLeeve
DeeOegefvekeÀ meceepeeves m$eer -HegjÀ³eeb®³eeleYesoYeeJe keÀ© ve³es. m$eer³eebvee HegjÀm$eerueeHe´efle<þe efceUeueer Heeefnpes. ³ ee meJee¥vee efJe®eej keÀ©ve YeejleeceO³es jepee jececeesnve je@³e
³eeb®³eeHeemetve lescenelcee ieebOeerHe³e¥le DeveskeÀebveer m$eer³eeb®³ee He´Mveebvee Jee®ee HeÀes[ueer. m$eerJeiee¥®³ee
He´MveekeÀ[s meJee¥®esue#e JesOetve Iesleues. ceneje<ì^ele cenelcee peesleerjeJe HegÀues, ieesHeeU ieCesMe DeeiejkeÀj,
cenefJejesOeele meleleDeeJeepe GþJeuee. m$eer³eebvee Heg{erue nkeÌkeÀ efceUJeC³eemeeþer l³ee bveer He´³elve kesÀues DeeefCe
l³eeb®³eeHe´³elveecegUs m$eer³eeb®³ee mecem³esmebyebOeer peeie=leer efvecee&Ce Peeueer. Heg{erue mecem³es mebyeOeer Jejerue
meceepemegOeejkeÀebveer efJe®eej keÀ©ve l³eeletve m$eer³eeb®eer megìkeÀe keÀjC³ee®³ee keÀmeesmeerves He´³elve kesÀuesuee
efometve ³eslees.
kesÀMeJeHeve
efJeOeJee
efJeJeenyeboer
yeeue efJeJeen
meleer®eer He´Lee
m$eer³eeb®es efMe#eCe
m$eer³eeb®es mJeeleb$³e Fl³eeoer.
l³ee®eHe´ceeCes jepee jececeesnve je@³e ³eebveer meleer®eer He´Lee yebo keÀjC³eemeeþer me bIeefìle ®eUJeU
kesÀueer.l³eeb®³ee He´³elveebvee ³eMe Peeues DeeefCe 1829 meeueer meleer®eer He´Lee yebo keÀjC³ee®ee keÀe³eoe
DeceueeleDeeuee.
mJeeble$³eesÊej keÀeUele Yeejleer³e mebefJeOeeveeves m$eer -HegjÀHe´LeebJejkeÀe³eo³eeves yeboer Ieeleueer. leer Heg{erue He´ceeCes.munotes.in

Page 25

25HegjÀceleeefOekeÀejemeejK³ee cenllJee®ee nkeÌkeÀ efceUeuee.
meleer, ngb[e, keÀv³eeefJek e´À³e, yengHelveerlJe ³eemeejK³ee og<ì He´LeeJej yeboer IeeueC³eele Deeueer.
m$eer³eebvee IeìmHeÀesìe®ee DeefOekeÀej osC³eele Deeuee.
ceeueceÊeslener keÀe³eosMeerj Jeeìe osC³eele Deeuee.
ceeueceÊeslener keÀe³eosMeerj Jeeìe osC³eele Deeuee.
mLeeefvekeÀ mJej ep³e mebmLeeceO³es 1/3 peeiee jeKetve þsJeC³eele Deeu³ee.
kekeÌleeriele mJeeleb$³ee®ee nkeÌkeÀ osC³eele Deeuee.
³ee meJe& lejletoercegUs meJe& m$eer³ee efMe#eCe IesTve DeLee&peve keÀ© ueeieu³ee DeenslemeeJe&peefvekeÀ
peerJeveele cenllJee®³ee peyeeyeoeN³ee G®euele Deensle. ueeskeÀMeener®³ee ¢<ìerves ner DeefleMe³ecenllJee®eer
yeeye Deens.
DeLee&le Jejerue lejletoercegUs m$eer³eeb®es meJe& He´Mve megìues veenerle. ngb[eyeUer, kegÀìgbyeele
nesCeejeíU, ceejneCe ³eemeejK³ee mecem³ee DeveskeÀ m$eer³eeb®³ee Jeeì ³eeuee ³esle Deensle. p³ee
efþkeÀeCeerm$eer³eeb®³ee mee#ejles®es He´ceeCe peemle Deens Goe. kesÀjU, efcePeesjece Je ieesJee ³ee jep³eele
m$eer³eeb®eerefHeUJeCetkeÀ Je Del³ee®eej ³eeb®es He´ceeCe keÀceer Deens.
Yeejleeleerue keÀener peeleer -Oecee&ceO³es HegjÀefMe#eCe, Deenej, meeceeefpekeÀ keÀe³e&ke´Àce Je keÀener Oeeefce&keÀ He´Lee Fl³eeoer yeeyeerceO³es HegjÀefoues peeles. Je m$eer³eebvee ieewCe mecepeues peeles. HeÀkeÌle ie jerye kegÀìgbyeeceO³es®e ns HeeneJe³eemeefceUle veener.
lej Þeerceblee®³eener Iejer ner®e HeefjefmLeleer efometve ³esles.
DeveskeÀ mee#ej kegÀìgbyeeceO³esner m$eer®³ee ieYee&®eer ieYe&peue Heefj#esÜeje ®ee®eCeer keÀ©ve leer
cegueieerDemesue lej ieYe&Heele eÜejs Ye=Cenl³ee keÀjC³eele ³esles. cegueer®³ee ueivee®³ee JesUer nbg[e oslee ³esCeej
veener ³eeefJeJeb®eCesletve veJepeele cegueer®eer nl³ee (Female Infenticide) kesÀueer peeles. ner He´Lee
GÊejYeejleele ceesþ³ee He´ceeCeele Deens. MenejeceO³es lej efJeef JeOe He´keÀejs m$eer³eeb®eer efHeUJeCetkeÀ kesÀueer
peeles.mJeeble$³eeveblej DeeHeCe m$eer -HegjÀþesme HeeJeuesner G®eueueer Deensle. l³ee®es keÀener ®eebieues HeefjCeece ner DeeHeu ³eeuee efometve ³esleDeensle.
efMe#eCe, DeLee&pe&ve, He´Meemeve, jepekeÀejCe ³ee meJe& #es$eeble m$eer³ee Deelee efnefjjerves Yeeie IesTueeieu³ee
Deensle. Hejbleg ³ee®eyejesyej m$eer -HegjÀm$eer -HegjÀYeeJevee, Deens. l³eecegUs leerueener SkeÀ ceeveJe cnCetve ieewjJe efceUeuee Heeefnpes.³eeDeLee&ves m$eer -HegjÀmeceeveles®ee DeLe& Deepe meceepeele DeefmlelJeele Deeu³eeme Jejerue meJe& #es$eebceO³esleer KeN³ee DeLee&ves
³eMemJeer nesCeej Deens.munotes.in

Page 26

26DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -Yeejleer³e meceepeeleerue m$eer³eeb®es keÀeUeleerue mLeeve mHe<ì keÀje.
2.5 m$eer³eebJejerue Del³ee®eej
2.5.1 m$eer³eebJejerue Del³ee®eeje®ee DeLe&
meve 1993 ceO³es ³egveeF&ìs[ vesMevmed ves m$eer³eebJejerue Del³ee®eeje®eer J³eeK³ee Heg{erue
He´ceeCeskesÀuesueer Deens. “any act of gender -based violence that results in, or
islikely to result in physical, psychological or sexual harm or
sufferingto a woman, including threats of such acts, coercion or
arbitrarydeprivations of liberty whether occurring in public or private
life.”
Lees[ke̳eele m$eer³eebJejerue Del³ee®eej DeLeJee efnbmee®eeje®eer J³eeK³ee Heg{erueHe´ceeCes keÀjlee
³esles.m$eer³eeb®³ee F&®ísefJejÀOo, ceveeefJejÀOo keÀener ke=Àleer keÀjC³eeme Yeeie Hee[Ces, l³eeb®eer cegkeÌlemebceleer
vemeleeveener Yeeie Hee[Ces, keÀer pesCes keÀ©ve l³eebvee MeejerefjkeÀ F&pee nesF& ue eEkeÀJee ceeveefmekeÀOekeÌkeÀe yemesue
l³ee ke=Àleerme Del³ee®eej efkebÀJee efnb®eemeej Demes cnCelee ³esF&ue. m$eer³eebJejerueDel³ee®eeje®es Jeieer&keÀjCe
Heg{erue leerve He´keÀejele keÀjlee ³esles.
De) kegÀìgbyee®³ee Debleie&le ë kegÀìgbyeeceOetve m$eer³eebJej Heg{erue Del³ee®eej nesleele.
ngb[îeemeeþer íU.
JeeF&ì JeeieCetkeÀ (efJeMesIejeleerue meYeemeoebkeÀ[tve melele efveboe -veeuemleer Fl³eeoer He´keÀej®es yeesueCes.
mebHeÊee rleerue efnmmee osC³eeme vekeÀej
GHeemeceej Je ceejneCe
ye) keÀe³eo³eeves ob[Ceer³e Del³ee®eej ë keÀe³eo³eeves ob[veer³e mJejÀHee®es efkebÀJee HeÀewpeoejer
mJejÀHee®esDel³ee®eejeceO³es Heg{erue Del³ee®eejeb®ee meceeJesMe neslees.
efJeve³eYebie DeeefCe yeu eelkeÀej
DeHenjCe DeeefCe Ketve
veJeJeOetuee peeUCes
íU keÀjÀve Deelcenl³esme He´Je=Êe keÀjCes.
m$eer³eeb®eer efJeke´Àer efkebÀJee efueueeJe
JesM³ee J³eJemee³e keÀjC³eeme He´Je=Êe keÀjCes.munotes.in

Page 27

27keÀ) meeceeefpekeÀ Del³ee®eej -m$eer³eebJej meeceeefpekeÀ mJejÀHee ®es Del³ee®eej Heg{erue He´ceeCes nesleele.
lejÀCe efJeOeJesuee meleer peeC³eeme yeUpeyejerves meebieCes.
keÀecee®³ee efþkeÀeCeer ueQefiekeÀ íU
meeJe&peefvekeÀ JeenlegkeÀ Je Flej efþkeÀebCeer ueQefiekeÀ ìesceCes ceejCes.
m$eer³eebefJejÀOo keÀesìe&le Keesìer mee#e osCes.
lejÀCe m$eer³eebvee [esUe ceejCes Je ®eeJeì ®es<ìe -cemkeÀjer keÀjCes Fl³eeoer.
Del³ee®eej keÀjC³eeme peyeeyeoej J³ekeÌleer -
m$eer³eebJej Del³ee®eej keÀjC³eele efle®³ee®e kegÀìgbyeeleerue meYeemeo Heg{ ekeÀej Iesleele Je
keÀenerDeHeefj®eerlener l³eeceO³es Demeleele. SkeÀe meJex vegmeej 60 %m$eer³eebJejerue Del³ee®eej efle®³ee
IejeleerueJ³ekeÌleerkeÀ[tve®e kesÀues peeleele lej 40 %Del³ee®eej ns yeensjerue DeHeefjef®ele J³ekeÌleerkeÀ[tve
kesÀuespeeleele. Iej eleerue J³ekeÌleeRceO³es HeeuekeÀ Je l³eeb®es veelesJeeF&keÀ efkebÀJee meemej®es ueeskeÀ Demet
MekeÀleeleDeveskeÀoe DeeHeCe Jele&ceeve He$eele Jee®elees keÀer, yeeHeeves mJele뮳ee cegueerJej yeueelkeÀej keÀ©ve
efle®ee yeUerIesleuee. DeveskeÀoe ngb[e efkeb ÀJee yeeHeekeÀ[tve Hewmes DeeCeC³eemeeþer meemej®³ee ueeskeÀebkeÀ[tve
veJeJeOet®ee íUkesÀuee peelees. kegÀìgbyeeyeensjerue J³ekeÌleer cnCepes Mespeejer efkebÀJee Flej DeHeefj®eerle J³ekeÌleer
nes³e.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -Del³ee®eej efkebÀJ ee efnbmee®eeje®ee DeLe& / J³eeK³ee meebietve Del³ee®eeje®es JeieeakeÀjCe keÀje.
2.5.2 Yeejleer³e m$eer³eebJejerue Del³ee®eeje®es efkebÀJee mecem³es®es He´keÀej
Yeejleer³e mebefJeOeveeves m$eer³eebvee cetueYetle nkeÌkeÀ efoues lemes®e m$eer³eeb®³ee
meeceeefpekeÀmegj#esmeeþer keÀener keÀe³eosner keÀjC³eele Deeues lejer megOoe Yeejleer³e m$eeruee efJeefJeOe
He´keÀej®³eeDel³ee®eejebvee meeceesjs peeJes ueeiele Deens. nîee Del³ee®eeje®es efkebÀJee mecem³es®es He´keÀej Heg{erue
He´ceeCesDeensle.
(1) keÀefve<þ opee& -Yeejleer³e m$eeruee Depetvener meceepeeceO³es og³³ece mLeeve®e efoues peeles.m$eer³eeb®ee
keÀefve<þ opee& oMe&efJeCeejs IeìkeÀ Heg{erueHe´ceeCes Deensle.
mee#ej DeeefCe Þeerceble kegÀìgbyeeceO³esner $e³emLeebmeejKeer JeeieCetkeÀ efoueer peeles. DeveskeÀoekegÀHeeskesÀues peeles.
Yeejleeleerue keÀener Yeeieele efJeefMe<ì peceeleerle Depegvener meleer®eer He´Lee ®eeuet Deens.
cetueer®eer ieYe& Demesue l ej ieYe&Heele kesÀuee peelees.munotes.in

Page 28

28meceepeeleerue m$eer®³ee JeeieCetkeÀerJej ce³ee&oe Demeleele.
DeveskeÀ kegÀìgbyeeceO³es efkebÀJee keÀener þjeefJekeÀ Oecee&ceO³es m$eeruee veeskeÀjer keÀjC³ee®eer HejJeeveieerveener.
(2) mee#ejlee -mJeeleb$³eeveblej Yeejlee leerue mee#ejles®es He´ceeCe Jee{ues Deens. 1951
ceO³esYeejleeleerue mee#ejles®es He´ceeCe 18 %nesles lej 2001 ceO³es les 65 %FlekesÀ Peeues.
HegjÀ54%Deens. Yeejleeleerue keÀener jep³eeceO³es m$eer³eeb®³ee mee#ejles®es He´ceeCe je<ì^er³e mee#ejles®³ee
He´ceeCeeHes#eekeÀceer Deens. m$eer³eeb®³ee mee#ejles®es He´ceeCe keÀceer DemeC³ee®es cenllJee®es keÀejCe cnCepes
cegueeR®³eemegjef#eleles®ee DeYeeJe ns®e Deens. l³ee®eHe´ceeCes He´eLeefcekeÀ Je ceeO³eefcekeÀ MeeUebceOetve cegueeR®³ee
ieUleer®esHe´ceeCener peemle Deens. cegueeR®³ee efMe#eCee®es cenllJe HeeuekeÀebveener vemeles. l³eebvee HeÀkeÌle SJe{s®e
mecepeleskeÀer cegueieer efkeÀleerner efMekeÀueer lejer efleuee ®etue DeeefCe cetue ns ®egkeÀCeej veener. kesÀjU, ieesJee Je
efcePeesjece³ee jep³eebceO³es m$eer³eeb®³ee mee#ejles®es He´ceeCe peemle Deens.
(3) m$eer³eeefJejÀOo efnbmee®eej -m$eer³eeefJejÀOo ceesþîee He´ceeCeeJej efnbmee®eej neslees. IejeleDeeefCe
Iejeyeensjner m$eer³eeb®eer íUJeCetkeÀ ceesþîee He´ceeCeeJej nesles. Heg{erue IeìveebJej ns mecepeC³eemeceole nesles.
ngb[e ë ngb[e efJejesOeer keÀe³eoe 1961 mebcele keÀ©vener YeejleeceO³es keÀener peceeleerceO³es
ceesþîeeHe´ceeCeeJej ngb[e Iesleuee peelees. ngb[e ve efou³eeves DeveskeÀ veJeJeOetbvee meemejer $eeme
nesleDemeu³ee®³ee leke´Àejer Heesueerme mìsMeveuee veeWoefJeu³ee peeleele. keÀener efþkeÀeCeer lej
cegueeRveepeeUC³ee®³eener Ieìvee Ie[leele. ³eeleerue DeveskeÀ ngb[eyeUer®³ee veeW oer YeerleercegUs Je
keÀe³eo³ee®eememesefceje ®egkeÀefJeC³eemeeþer Heesueerme mìsMeveuee kesÀu³ee®e peele veenerle.
yeueelkeÀej Je ueQefiekeÀ Del³ee®eej ëMenejele ³ee mecem³esuee m$eer³eebvee meelel³eeves leeW[ ÐeeJesueeieles.
efoJemesefomeJe ueQefiekeÀ MeesDeeHeu³ee osMeele SkeÀ yeueelkeÀejerle Ieìves®eer veeWo nesles. ueepescegUs eEkeÀJee MejcesvesefkeÀl³eskeÀ
yeueelkeÀejerle Ieìves®eer veeWoer kesÀu³ee peele veenerle. Yeejleele meJee&le peemleyeueelkeÀeje®³ee Ieìvee
ceO³eHe´osMeele Ie[leele, lej MenjebceO³es meJee&le peemle yeueelkeÀej efouueerlenesleele.
ueQefiekeÀ MeesHegjÀmeeceesjspeeJes ueeieles.
(4) yee³ekeÀesuee ceejCes –keÀenerner Deieoer efkeÀjkeÀesU keÀejCeeJe©ve yee³ekeÀesuee ceejCes ner
YeejleeleeruemeJe&meeceev³e DeMeer yeeye Deens. ogowJeeves DeveskeÀ yee³ekeÀeb ns mJeerkeÀejleele. iejerye kegÀìgbyeele®e
veJns lejÞeerceble Je mee#ej kegÀìgbyeeceO³esner Demes He´keÀej nesle Demeleele. Deieoer mee#ej Demeuesu³ee
m$eer³eener nsHe´keÀej efvecetìHeCes menve keÀjleele. yee³ekeÀesuee ceejCes ne DeeHeu ee cetueYetle nkeÌkeÀ Deens
Demes®e HegjÀ

Page 29

29(5) efJeOeJeeb®³ee mecem³ee –Yeejleer³e meceepeebceO³es efJeOeJeebvee DeveskeÀ mecem³eebvee leeW[ o³eeJesueeieles.
keÀe³eo³eeves pejer efJeOeJeebvee Hegve& efJeJeeneme HejJeeveieer efoueer Demeueer l ejer He´l³e#eele l³eeb®³eeMeerefJeJeen
keÀjC³eeme keÀesCeerner le³eej nesle veener. p³ee®eer yee³ekeÀes cejCe HeeJeueer Deens DeMee J³ekeÌleernerefJeOeJesMeer
ueive keÀjC³eeme le³eej nesle veenerle.
efJeMesDeensle.keÀener peceeleeRceO³es lej efJeOeJeebvee keÀesCel³eener meeceeefpekeÀ keÀe³e&ke´Àceele menYeeieer®e neslee ³esle
veener.l³ee®eHe´ceeCes þjeefJekeÀ jbiee®es®e keÀHe[s efkebÀJee efjleerjerJeepeeHe´ceeCes keÀHe[s HeefjOeeve keÀjeJeer
ueeieleele.
(6) keÀecee®³ee efþkeÀeCe®³ee mecem³ee –veeskeÀjer keÀjCeeN³ee ceefnueeb®³ee yeeyeleerle ner mecem³eeDeens.
G®®e efMe#eCeebcegUs m$eer³eebveer mebIeìerle #es$eele veeskeÀjermeeþer He´JesMe kesÀuee. MenjeceO³es Je efveceMenjeceO³es
m$eer³eeb®³ee veeskeÀjer®es He´ceeCe peemle Deens. m$eer keÀeceieejebvee keÀecee®³ee efþkeÀeCeer Heg{eruemecem³eebvee leeW[
ÐeeJes ueeieles.
ueQefiekeÀ MeesceesþîeeHe´ceeCeeJej ueQefiekeÀ Mees³eeefJe©Oo leke´Àej veeWoefJeu³eeme v³ee³e efceUt MekeÀlees. Hejbleg He´meej ceeO³eceeÜejs vekeÀes leer
He´efmeOoer,keÀe³eod³ee®eer DeewHe® eeefjkeÀlee HetCe& keÀjCes DeeefCe keÀeieoesHe$eer HegjeJes ieesUe keÀjCes ³ee
keÀìkeÀìerHeemetvemegìkeÀe cnCetve Meke̳elees leke´Àej kesÀueer peele veener.
Jesleveeleerue efJeefoues peeles. Yeejleer³e mebefJeOeeveeleerue keÀuece -39 He´ceeCes meceeve keÀeceemeeþer m$eer -HegjÀmeceeve Jesleve osC³eele ³eeJes DeMeer lejleto Demetvener DeveskeÀ efþkeÀeCeer ³ee®eerDebceueyepeeJeCeer nesle
veener Deeef Ce m$eer³eeb®eerner keÀesCel³eener He´keÀej®eer leke´Àej vemeles. DeveskeÀoeYeejleer³e mebefJeOeeveeleerue
ne keÀe³eoe®e DeveskeÀ m$eer³eebvee ceeefnle vemelees.
Heoesvveleer –DeveskeÀoe m$eer³eebvee meJeex®®e HeoeHe³e¥le ye{leer efoueer peele veener.
þjeefJekeÀHeeleUerHe³e¥le®e m$eer³eebveer keÀece keÀjeJes DeMeer HegjÀDemeCes nsHegjÀceele=lJe –DeveskeÀ efþkeÀeCeer m$eer³eebvee yeeUbleHeCeemeeþer jpee ÐeeJeer ueeieles cnCetve keÀceer
He´eOeev³eefoues peeles. keÀener efþkeÀeCeer lejer m$eer³eebvee Iesleues®e peele veener. l³ee®eHe´ceeCes Iej®eer
meJe&peyeeyeoejer meebYeeUtve m$eer³eebvee veeskeÀjer keÀjeJeer ueeieles. ³eecegUs keÀeceeJej GMeerje ³esCes,
DeveskeÀoekeÀeceeJej iewjnpej jenCes Fl³eeoer keÀejCeebcegUs m$eer³eebvee DeveskeÀ mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes
ueeieles.
efJeYekeÌle kegÀìgbyeeleerue mecem³ee –efJeYekeÌle kegÀìgbye cnCepes veJeje yee³ekeÀes Je cegues.
meO³eeefJeYekeÌle kegÀìbgye HeOoleer®e m$eer³eebvee DeeJe[leele. Hejbleg efJeYekeÌle kegÀìgbye HeOoleerceO³es
m$eer³eebveepeemle mecem³ee GodYeJeleele IeìmHeÀesìe®es meJee&le peemle He´ceeCe efJeYekeÌle kegÀìgbye HeOoleermunotes.in

Page 30

30ceO³es®eefometve ³esle s. cegue Peeuesu³ee m$eer³eebveer IeìmHeÀesì efou³eeme efleuee efJeefJeOe mecem³eeb®ee
meeceveekeÀjeJee ueeielees.
ce³ee&efole jepekeÀer³e menYeeie -m$eer³eeb®ee jepekeÀejCeeleerue menYeeie Deieoer veieC³e Deens.
keWÀêJe jep³e oesvner HeeleUerJej efJe®ee j kesÀu³eeme ner®e HeefjefmLeleer efometve ³esles. ³eecegUs efJeOeeve
meYesleefkebÀJee ueeskeÀmeYesle m$eer³eeb®³ee mecem³ee p³ee keÀener Lees[³eeHeÀej m$eer³ee Deensle l³ee
ceeb[le®eveenerle DeeefCe HegjÀjepekeÀer³e He#e m$eer³eebvee GcesoJeejer osC³eeme GlmegkeÀ vemeleele. p³ee keÀener m$eer³eebvee
GcesoJeejerefceUles l³eeleerue Lees[îee®e efveJe[tve ³esleele. yeN³ee®e efþkeÀeCeer ie´eceerCe YeeieeceO³es
efveJe[CegkeÀerceO³eskeÀener m $eer³ee efveJe[tve Deeu³ee lejer l³ee HeÀkeÌle veeceOeejer Demeleele, meJe& keÀejYeej
DeHe´l³e#ejerleerves HegjÀkeÀejYeejkeÀjlee ³esle veener.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -Yeejleer³e m$eer³eeb®³eeJej nesCeeN³ee Del³ee®eeje®es (efnmeeb®eeje®es) efkebÀJee mecem³es®es JesieJesieUs
He´keÀej meebiee.
2.5.3 m$eer³eebJejerue Del³ee®eeje®eer keÀejCes
m$eer³eebJej nesCeejs Del³eeb®eej ns Heg{erue keÀejCeebmeeþer nesle Demeleele.
HewMeeMeer mebyebOeerle -ngb[îeemeeþer lemes®e Flej DeveskeÀ keÀejCeebmeeþer Hewmes DeeCeeJes cnCetve
veJejeefkebÀJee meemej®es ueeskeÀ veJeJeOetJej Del³ee®eej keÀjerle Demeleele. keÀener efþkeÀeCeer veJeje
oejÀ[eefkebÀJee pegieejer Demesue lej yee³ekeÀeskeÀ[s melele HewMee®eer ceeieCeer keÀjleele. yee³ekeÀes®³ee
keÀceeF&JejGojefveJee&n keÀjCeejs DeveskeÀ ueeskeÀ Deensle.
J³ekeÌleercelJemebyeOeerle -DeveskeÀoe J³ekeÌleercelJeeJejÀve mJeYeeJee®eer ®egkeÀer®eer DeesUKe kesÀueer
peelesDeeefCe m$eer®ee íU megjÀ neslees. mebMe³eer mJeYeeJee®ee veJeje yee³ekeÀes®³ee ueneve -
meneveneue®eeueerJe©ve efle®³eeJej mebMe³e Ieslees. DeMeeJesUer mebyeOeerle m$eer®e e íU kesÀuee peelees.
leCeeJee®eer HeefjefmLeleer -Iejeleerue leCeeJeie´mle JeeleeJejCeeves m$eeruee DeveskeÀ mecem³eebvee leeW[
ÐeeJesueeieles. Iejeleerue cegues J³eJeefmLele Jeeiele vemeleerue lej Je[erue DeeF&uee®e mebHetCe& oesosleele.Jeef[ueeb®³e eJej leCeeJe ³eslees l³eecegUs les l³eeb®ee jeie yee³ekeÀesJej keÀe{leele.munotes.in

Page 31

31ceÐeHeeve -oejÀ®eer efkebÀJee Debceueer HeoeLee&®eer veMee keÀjCeeN³ee J³ekeÌleer yee³ekeÀes®ee íU
ceesþ³eeHe´ceeCeeJej keÀjleele. veMesceO³es ³ee J³ekeÌleer yee³ekeÀes®³ee Meejere fjkeÀ Je ceeveefmekeÀ íU
keÀjerleDemeleele.
HegjÀ®etkeÀoeKeJeC³ee®eer Je leer megOeejC³ee®ee He´³elve yee³ekeÀesves kesÀu³eeme HegjÀpeelees.DeMeeJesUer mebyeOeerle m$eeruee efJeefJeOe mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles.
He´meej ceeO³eceeb®ee DeeflejskeÀ -efJeefJeOe He´meejceeO³eceeÜejs oeKeefJeues peeCeejs keÀe³e&ke´Àce, efHeÀuce
JeceeefuekeÀe ³eeceO³es m$eer³eebJejerue Del³ee®eej JeejbJeej oeKeJeues peeleele. ³ee®eener
HeefjCeecem$eer³eebJejerue Del³ee®eej Jee{JeC³eele neslees.
met[e®eer YeeJevee -met[e®³ee YeeJevesves Hesìtve Gþuesu³ee ueeskeÀebkeÀ[tve m$eer³eebJej ceesþîee
He´ceeCeeJejDel³ee®eej nesleele. Goe. SkeÀeo îee efvejeHejeOe HegjÀyeueelkeÀejemeejK³eeiegvnîeele De[keÀefJeu³eeme mebyeOeerle J³ekeÌleer met[eves Hesìtve Gþles DeeefCe ceie
DeMee J³ekeÌleerkeÀ[tveceesþîee He´ceeCeeJej m$eer³eebJej Del³ee®eej nesleele.
DeeHeueer He´ieleer le Heemee.
He´Mve -m$eer³eebJej nesCeeN³ee Del³ee®eeje®eer keÀejCes meefJemlej meebiee.
2.5.4 Del³ee®eeje®es m$eerJej nesCeejs HeefjCeece
Del³ee®eeje®es mJejÀHe keÀmes Deens ³eeJejÀve m$eerJej nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®es mJejÀHe
þjles.Del³ee®ee jecegUs m$eerJej Keeueerue He´ceeCes HeefjCeece nesleele.
ceeveefmekeÀ HeefjCeece -Del³ee®eej ceesþîee He´ceeCeeJej nesle Demesue lej efveefM®eleHeCes®e
m$eer®³eeceeveefmekeÀ lesJej l³ee®ee HeefjCeece neslees. DeHenjCe Je yeueelkeÀej meejK³ee Ieìvee Deme leerue
lejl³ee®ee m$eer®³ee ceveeJej Keesue HeefjCeece neslees. DeveskeÀoe m$eer DeMee Oeke̳eeletve mJeleëuee
meeJe©MekeÀle veener. DeMee IeìveebcegUs m$eer Deelcenl³ee keÀjC³eemeeþer He´Je=lle nesleele.
MeejerefjkeÀ HeefjCeece -meemej®³ee ueeskeÀebkeÀ[t ve ceejneCe efkebÀJee MeejerefjkeÀ F&pee Heesnes®eue
DeMeemJejÀHee®³ee Ieìvee Ie[u³eeme l³ee®ee HeefjCeece m$eer®³ee MejerjeJej neslees. DeveskeÀoe
DeMeeHe´keÀej®³ee ceej -Pees[ercegUs m$eeruee DeHebielJe ³esC³ee®eerner Meke̳elee Demeles.munotes.in

Page 32

32Deejesi³eeJej Hee fjCeece -m$eer ueiveeDeieesoj efle®³ee Iej®³eebveer efkebÀJee ueiveeveblej
efle®³eemeemej®³ee ueeskeÀebveer ³eesi³e Deenej efouee vemesue efkebÀJee efle®³ee DeepeejHeCeele ³eesi³e
oJeeKeeveekesÀuee vemesue DeeefCe ³ee Ieìvee JeejbJeej Ie[le Demeleerue lej l³ee®ee m$eer®³ee
Deejesi³eeJej JeeF&ìHeefjCeece neslees.
meeceeefpekeÀ HeefjCeece -yeueelkeÀejemeejKeer Ieìvee Ie[ueer Demesue lej m$eer®³ee
meeceeefpekeÀpeerJeveeJej l³ee®³ee ceesþe HeefjCeece neslees. DeMee Ieìveeb®eer meceepeeleerue ueeskeÀebkeÀ[tve
vekeÀes leeryeesueCeer Je ìesceCes SsketÀve I³eeJes ueeieleele. meceepe DeMee J³ekeÌleervee veerìHeCes peiet®e osle
veener.
kegÀìgbyeeleerue meYeemeoeJej nesCeeje HeefjCeece -veJeje efkebÀJee meemej®³ee Flej
meYeemeoebkeÀ[tvem$eer®ee íU nesle Demesue le j l³ee®ee HeefjCeece efle®³ee cegueebJejner neslees.
DeeF&Jejerue Del³ee®eej,íU ³ee efJe®eejebcegUs cegueeb®es leejÀC³e Goeefmevelesle peeles. DeveskeÀoe cegues
He´ew{ Peeu³eeveblejmeceepeele l³ee®³ee He´efle<þsuee OekeÌkeÀe yemelees.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee .
He´Mve -Del³ee®eeje®es m$eerJej nesCeejs HeefjCeece mHe<ì keÀje.
2.6 m$eer –Ye=Cenl³ee
ieYe&peue Heefj#esÜeje pevceeuee ³esCeeN³ee mebleleer®es efuebie leHeemeues peeles DeeefCe cegueieer
Demesuelej mee#ej kegÀìgbyeele ieYe&HeeleeÜejs Ye=Cenl³ee ceesþ³ee He´ceeCeele kesÀu³ee peeleele.DeefleMe³e
OekeÌkeÀeoe³ekeÀ yeeleceer 22 meHìWyej 1999 ®³ee ìeF&cme Dee@HeÀ Fbef[³ee ³eeJe=ÊeHe$eele Deeueer nesleer. leer
cnCepes `jepemLeeveceOeerue osJeje ieeJeele 110 Jeiesu³ee 100 Jepevceeuee ³esT efoueer veener.
2.6.1 m$eer -Ye=Cenʳes®eer keÀejCes –
efHele=meÊ eekeÀ meceepe j®evescegUs cegueeuee He´eOeev³e efoues peeles . -efHele=meÊeekeÀ meceepe
j®esvecegUscegueerHes#ee cegueeuee Þes<þ mecepeues peeles. efHele=meÊeekeÀ meÊesceO³es kegÀìgbyeHe´cegKe HegjÀDemeu³eevescegueerHes#ee cegueeb®eer DeHes#ee kesÀueer peeles. ³ee®eyejesyej meceepeeceO³es efvejefvejeU³ee
He´keÀej®³ee jÀ{erHejbHeje Deensle Goe. ÞeeOoe®eer mebkeÀuHevee, ce=l³eg HeeJeuesu³ee J³ekeÌleer®es ÞeeOomunotes.in

Page 33

33Iejeleerue ceesþîeecegueeves®e Ieeuee³e®es Demeles. ³ee efJe®eejecegUs cegueerHes#ee cegueeuee®e cenllJe efoues
peele.
meeceeefpekeÀ iejpe DeeefCe DeeefLe&keÀ J³eJenej ns cegueeb®³ee meboYee&le mebyebefOele Demeu³ee®es
mecepeuespeeles. -meeceeefpekeÀ -DeeefLe&keÀ efJekeÀeme DeeefCe m$eer -Ye=Cenl³ee ³eeb®ee mebyebOe J³emle
Demeu³ee®esefometve ³esles. efo ve@Meveue He@Àefceueer De@C[ nsuLe meJex ³eebveer 1998 -99 ceO³es
DenJeeueeceO³esveceto kesÀues Deens keÀer cegueiee DemeeJee ³ee®eer DeHes#ee Menjer YeeieeHes#ee ie´eceerCe
YeeieeceO³es peemleDeens. He´l³eskeÀ kegÀìgbyeeceO³es keÀceerle keÀceer SkeÀ l ejer cegueiee DemeeJee. ner
meeceeefpekeÀ iejpe mecepeueerpeeles. lemes®e meceepeeceO³es pees cegueiee keÀceeJelees, les®e DeeHeu³eeuee
GHe³eesieer He[Ceej Deens.Demeener efJe®eej kesÀuee peelees.
cegueeuee JebMee®ee efoJee mecepeuee peelees. -meceepeece O³es cegueiee Demesue lej®e DeeHeuee JebMeefìkesÀue,
l³eeceO³es meelel³e jenerue. Demee efJe®eej kesÀuee peelees. cnCetve He´l³eskeÀ kegÀìgbyeele cegueieeDemeeJee
nîee efJe®eejevesner m$eerYe=Ce nl³ee nesles.
Flej keÀejCes -YeejleeceO³es cegueeuee ceeuec eÊee (assats) mecepeues peeles lej cegueeruee
’osCes’(Liability )mecepeues peeles. DeeefCe cenllJee®es keÀejCe cnCepes cegueeruee efJeJeenele ngb[e
ÐeeJeeueeielees. keÀener jep³eeceO³es lej cetueeruee pevceeveblejner ceejues peeles ³eecegUs Yeejleeleerue
keÀenerjep³eeble efuebie iegCeesÊejele m$eer³eeb®eer mebK³ee ceesþ³ee He´ceeCeele Ieìle Deens. jepemLeeve,
efyenej,Hebpeeye DeeefCe nefj³eevee Fl³eeoer jep³eebceO³es oj npeej HegjÀDeefleMe³ekeÀceer nesle Deens.
DeeHeueer He ´ieleer leHeemee
He´Mve -m$eer -Ye=Ce nl³es®eer keÀejCes meebiee.
2.7 efuebie –iegCeesÊej He´ceeCe
2.7.1 meelel³eeves Ieìle peeCeejs efuebie iegCeesÊej –
Yeejleer³e mebmke=Àleer ner HegjÀmeJe&peeleerbceO³es kegÀìbgyee®ee He´cegKe ne HegjÀkeÀenerDeeefoJeemeerceO³es kegÀìgbyeHe´cegKe cnCetve Je³eesJe=Oo m$eer®ee efJe®eej kesÀuee peelees. Hejbleg
legueveelcekeÀ¢<ìîeekegÀìgby e He´cegKe cnCetve HegjÀIeìle peeCeeN³ee efuebieiegCeesÊeje®es He´cegKe keÀejCe cnCepes HegjÀ

Page 34

34Yeejleeleerue efuebie iegCeesÊej
Je1901 972
1911 964
1921 955
1931 950
1941 945
1951 946
1961 941
1971 930
1981 934
1991 927
2001 933
2011 940
Source : Census Report
Jejerue lekeÌl³eeJejÀve DeeHeu³ee ue#eele ³esles keÀer 1 901 ceO³es oj npeejer HegjÀ972m$eer³ee nesl³ee lej 2001 ®³ee peveieCevesHe´ceeCes ns He´ceeCe 933 SJe{s Keeueer Deeuesues Deens.
JejerueDeekeÀ[sJeejer Je©ve efuebie iegCeesÊej melele Ieìle veener. lej les keÀceer peemle nesle Deens. Yeejleele
HeÀkeÌlekesÀjU jep³e Demes Deens keÀer efleLes meJee&le peemle m$eer³eeb®es He´ceeCe Deens. lej nefj³eevee ne He´osMe
DemeekeÀer efleLes meJee&le keÀceer m$eer³eeb®es He´ceeCe Deens.
Yeejleeleerue keÀener jep³eeb®es efuebie iegCeesÊej He´eceCe Heg{erue leke ̳eele oeKeefJeues Deens. (oj -
npeejer HegjÀjep³e efuebie iegCeesÊej He´ceeCe
kesÀjU 1058
leeceerUvee[t 987
DeebOe´He´osMe 978
GÊej He´osMe 898
nj³eevee 761
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -meelel ³eeves Ieìle peeCeejs efuebie iegCeesÊej mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 35

352.7.2 efuebie –iegCeesÊej keÀceer DemeC³ee®eer keÀejCes –
YeejleeceO³es efuebie iegCeesÊej keÀceer DemeC³ee®eer keÀejCes Heg{erue He´ceeCes Deensle.
(1) cegueeuee He´eOeev³e –Yeejleeleerue meJe& Oece& DeeefCe mebmke=ÀleerceO³es cegueiee pevceeuee ³esCesYeei³ee®es
mecepeues peeles. cegueer®ee pevce Deefve<ì Ieìvee mecepeueer peeles. DeveskeÀ kegÀìgbyeeceO³escegueiee®e JneJee
³eemeeþer He´eLe&vee, Hetpee keÀjleele ³eeceO³es veJej e, yee³ekeÀes Je meemej®esmeJe&peCe Demeleele. He´ecegK³eeves
m$eeruee megOoe cegueiee JneJes Demes®e Jeeìle Demeles cegueieePeeuee lej Hes{s Jeeìues peeleele. HeefjefmLeleer
vemetvener yeejmes ceesþ³ee OeeceOetceerle kesÀues peeles.
Hejbleg cegueieer Peeu ³eeme ogëKe J³ekeÌle kesÀues peeles.
(2) ieYe&celleeÜejs Ye=Cenl³ee –cegueiee ne Jeejmee Demelees. cneleejHeCeer DeeOeej Demelees.cegueieer
ogmeN³ee®³ee Iejer peeCeej. peeleevee ngb[e®³ee mJe©HeeceO³es mebHeÊeer IesTve peeCeej. ³eeefJe®eejecegUs cegueiee r
Demesue lej Ye=Cenl³ee kesÀueer peeles.
(3) cegueeR®³ee ce=l³et®es He´ceeCe –cegueer®es mebieesHeve J³eJeefmLele kesÀues peele veener. efle®³eeDeepeejekeÀ[s
ogue&#e kesÀues peeles. ³ee keÀejCeebcegUs Yeejleele ueneve cegueeR®³ee ce=l³et®es He´ceeCepeem le Deens. meO³ee
YeejleeceO³es oj npeejer pevceemeejKes cegueeR®³ee ce=l³et®es He´ceeCe 60Deens. lej Yeejleeleerue oj npeejer
pevceeceO³es SketÀCe yeeuekeÀeb®³ee ce=l³et®es He´ceeCe 48 FlekesÀDeens.
(4) ceele=lJeHeCeele osKeYeeue - m$eer³eebvee meceepeele og³³ece mLeeve Demeu³eeves
l³eeb®³eekeÀ[smeceepee®ee HeenC³ee®ee ¢<ìerkeÀesve HegjÀieYee&jDemeleebvee l³eeb®³ee DeenejekeÀ[s ue#e efoues peele veener. iejerye kegÀìgbyeeceO³es ner mecem³eeceesþîee
He´ceeCeebJej GodYeJeles. l³eecegUs yeeuece=l³et®es He´ceeCe Jee{le peeles DeeefCe m$eer®³eenerDeejesi³eeuee OeeskeÀe
efvecee&Ce neslees.
(5) êeefjo´³e –iejerye kegÀìgbyeeceO³es cegueeuee DeefleMe³e cenllJee®es mLeeve Demeles.meJe& mebHeÊeer®eeJeejme
DeeefCe c neleejHeCeebleerue DeeOeej cnCetve cegueekeÀ[s Heeefnues peeles. cegueieer Peeueer lejefle®³ee DeenejekeÀ[s
Je Deejesi³eekeÀ[s ogue&#e kesÀues peeles. l³eecegUs ueneve cegueeR®³ee ce=l³et®esHe´ceeCe cegueebHes#ee peemle Deens.
(6) ngb[e HeOoleer –cegueie er ceesþer Peeu³eeveblej ueiveele efleuee ngb[e ÐeeJee ueeiesue. Yeejleeleerueie´eceerCe
Yeeieele ceesþîee He´ceeCeeJej ngb[e efouee peelees Je Iesleuee peelees. Yeejlee®³ee keÀenerYeeieele iejerye
kegÀìgbyeeceO³es cegueieer Peeueer keÀer ueies®e efleuee D epetvener ceejues peeles. ngb[eHeOoleer®es KetHe ceesþs HeefjCeece
m$eer -HegjÀ(7) ueneve kegÀìbgye –efJeMesmegefMeef#ele kegÀìbgyeeceO³es He´L ece cegueiee Peeuee lej ogmejs cegue l³eebvee vekeÀes®e DemeleskeÀejCe `íesìs kegÀìbgye
megKeer kegÀìgbye' ner mebkeÀuHevee meJee¥vee Heìle ®eeueueer Deens.munotes.in

Page 36

36DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -efuebie -iegCeesÊej He´ceeCe keÀceer DemeC³ee®es keÀejCes m eefJemlej mHe<ì keÀje.
2.8 m$eer³ee DeeefCe He´meejceeO³eces
meceepe oMe&ve ceesþîee He´ceeCeeJej Ie[Jetve DeeCeCeeN³ee keÀesCel³eener meeOeveeme He´meej
ceeO³eceDemes cnCeleele. ìer.Jner. jsef[Dees, Jele&ceeveHe$e, ceeefmekeÀ, efmevescee Je DeeHeu³ee
DeepetyeepeueePeUkeÀCeeN³ee ceesþîee He´ceeCeeJejerue peeefnjeleer Fl³eeoer®ee meceeJesMe He´meej ceeO³eceeceO³es
neslees.He´meejceeO³eces meceepeeceO³es peeie=leer efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀece keÀjleele. l³ee®eHe´ceeCes efMe#eCe,
meeceeefpekeÀnkeÌkeÀ Fl³eeoer®eer peeCeerJe meceepeeceO³es He´meej ceeO³eces keÀjÀve osleele. m$eer³ee mebyeOeerle
efJeHe´meejceeO³eceeb®es keÀeceDeens. m$eer³eeefJeHe´ceeCes vekeÀejelcekeÀner YetefcekeÀe yepeeJet MekeÀleele.
2.8.1 He´meejceeO³eceeb®eer m$eer³eeefJe(De) m$eer³eeb®³ee mecem³ee bvee He´eOeev³e osCes –Yeejleeleerue m$eer³eebvee ³esCeeN³ee mecem³ee otjoMe&veDeeefCe
Jele&ceeveHe$es efJeefJeOe keÀe³e&ke´ÀceeÜejs He´meejerle keÀjerle Deensle. m$eer³eebJej nesCeejs Del³ee®eej ³eebveeefJeefJeOe
keÀe³e&ke´ÀceeÜejs He´meejerle kesÀues pe eles. ³eecegUs m$eer³eeb®³ee mecem³eeefJemebmLee ue#e keWÀêerle keÀjleele. Goe. SKeeo³ee yeueelkeÀeje®³ee Ieìvesle mebyeOeerle HegjÀHe´ceeCeeHes#ee keÀceer efMe#ee efoueer DeeefCe He´meejceeO³eceeb veer ne efJel³eeme ³eesi³e v³ee³e efceUsue.
m$eer³eebJej Del³ee®eej keÀjCeeN³ee DeveskeÀ iegvnsieejebvee Heesueerme otue&#eerle keÀjleele.
iegvnsieejÞeerceble Demesue efkebÀJee jepekeÀer³e HeeMJe&Yetceer Demeu esuee Demesue lej Heesueerme DeMee iegvnsieejeme
efMe#eekeÀjC³eeme OepeeJele veenerle Hejbleg He´meejceeO³eceebveer ne efJeDeeCeu³eemel³eebvee ³eesi³e ke=Àleer keÀjeJeer®e ueeiesue. Lees[ke̳eele meceepeemeceesj mel³e DeeC eC³ee®es keÀe³e&
DeveskeÀ He´meejceeO³eces He´eceeefCekeÀHeCes keÀjle Deensle.
(ye) He´meejceeO³eceebveer m$eer³eebvee HeeþeRyee osCes –Yeejleeleerue m$eer³eebvee ³esCeeN³ee DeveskeÀmecem³ee,
l³eeb®³eeJej nesCeejs Del³ee®eej, l³eeb®ee nesCeeje íU Fl³eeoe rmeeþer He´meejceeO³eceebveer m$eer³eebveeHeeefþbyee
efouee lej m$eer³eeb®³ee meceepeeleerue mLeeveele vekeÌkeÀer®e Jee{ nesF&ue®e. He´meejceeO³eceebveerm$eer³eebceO³es
peeie=leer keÀjC³eemeeþer m$eer³eeb®es DeefOekeÀej Je nkeÌkeÀ meJe& m$eer³eeHe³e¥le Hee sn®eefJeC³ee®es keÀe³e&keÀjlemunotes.in

Page 37

37Deensle. m$eer®es meceepeeleerue mLeeve, DeeF&®es cenllJe Fl³eeoerJej ue#e þsJetve 14 ces ne DeeF&efoJeme
cnCetve HeeUC³eele ³eslees.
(keÀ) m$eer³eeb®es meceepeeleerue mLeeve G®®e keÀjC³eemeeþer He´³elve –He´meejceeO³eces
m$eer³eeb®esmeceepeeleerue mLeeve G®®e keÀjC³ee®es keÀece keÀ© MekeÀleele DeeefCe keÀjerlener Deensle. Fbefoje
ieebOeer(jepekeÀejCe), ceoj jsjsmee (meeceeefpekeÀ keÀe³e&), efkeÀjCe yesoer ( Heesueerme Keeles), efkeÀjCe
cePetceoej(GÐeesieHeleer) Heer.ìer. Gl³eeb®³eekeÀle&lJeemen DeeCeues Heeefnpes. l³eecegUs lejÀCeeR®³ee ceveeceO³es veJeerve Gceso efvecee&Ce nesF&ue,
keÀefjDej®³eel³eeb®³ee DeHes#ee jbÀoeJeleerue l³ee®eHe´ceeCes l³ee ke ÀesCel³eener He´keÀej®es Oee[me keÀjC³eeme
He´Je=lle nesleerue³ee Oee[meer m$eer³eeb®³ee keÀle=&lJee®eer peeCeerJe Peeu³eeves lejÀCe cegueeR®es HeeuekeÀner l³eebvee
keÀefjDejmeeþerceole keÀjleerue l³eebvee efJeefJeOe #es$eele He´JesMe keÀjC³eemeeþer He´Je= Êe keÀjleerue.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -He´meejceeO³eceeb®eer m$eer³eeefJe2.8.2 He´meej ceeO³eceeb®eer m$eer³eebefJe(De) m$eer³eeb®es efJeke=Àle ef®e$eve –m$eer ner GHeYeesi³e Jemlet Deens Demee meeJe&eflekeÀ mecepe
efvecee&CekeÀjC³eeme He´meej ceeO³eces DeeefCe l³eeletve kesÀues peeCeejs m$eer³eeb®es efJeke=Àle ef®e$eCe peyeeyeoej
Deens.peeefnjeleerceO³es m$eer³eeb®es Ye[keÀ Je GÊespekeÀ He´oMe&ve keÀjC³eele ³esles. ®eueef®e$eebceO³es
DeOe&veiveleeDeeefCe keÀecetkeÀ ¢M³eeb®eer jsue®esue Demeles. DeMee efJeke=Àle ef®e$eCeebcegUs keÀece YeeJevee
®eeUJeles. DeeefCel³eeletve m$eer³eeb®ee efJeve³eYebie DeeefCe yeueelkeÀeje ®³ee IeìveebceO³es meelel³eeves Jee{ nesle
Demeu³ee®esefometve ³esles. ³ee meJee¥ceO³es He´meej ceeO³eces lej peyeeyeoej Deensle®e. Hejbleg DeveskeÀ m$eer³ee
cee@[sueHe´efmeOoermeeþer ³ee meJee¥meeþer le³eej nesleele.
(ye) m$eer³eebJej Del³ee®eej nesCeeN³ ee keÀe³e&ke´Àceeb®es He´meejCe –DeveskeÀ otjoMe&ve ceeefuebkeÀeceO³esDeeefCe
efJeefJeOe keÀe³e&ke´ÀceeceO³es m$eer³eebJejerue Del³ee®eej oeKeJeues peeleele, yeueelkeÀeje®³ee IeìveeJeejbJeej
oeKeJeu³ee peeleele. l³eecegUs HegjÀkeÀe³e&ke´ÀceebceO³esoeKeefJeu³eeHe´ceeCes JeeF&ì ke=Àl³e keÀjC³ee®es lejÀCeeb®³ee ceveeceO³es ³esles. keÀener
ef®e$eHeìebceO³es lej DeieoerDeMueerue ef®e$eCe oeKeJeues peeles. otjoMe&veJejerue DeveskeÀ peeefnjeleer
kegÀìgbyeeleerue meom ³eebveer SkeÀ$eyemetve HeenC³eeme ueepe Jeeìles DeMee®e Demeleele. otjoMe&veJejerue efJeefJeOe
keÀe³e&ke´ÀceebceO³es efJeJeen yeen³emebyeOee®es GoeÊeerkeÀjCe DeeefCe DeJeemleJe ef®e$eCe He´meeefjle keÀjC³eele ³esles.munotes.in

Page 38

38DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -He´meej ceeO³eceeb®eer m$eer³eebefJe2.9 Yeejleebleerue m$eer³eeb®³ee mecem³ee mees[JeC³eemeeþer Ghee³e
m$eer³eeb®³ee mecem³ee J³eJeefmLeHeCes keÀceer keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀu³eeme Yeejleer³e
meceepee®³eeefJekeÀemeele m$eer³ee cenllJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJet MekeÀleele Yeejleer³e m$eer³eeb®³ee mecem³ee
mees[JeC³eemeeþerHeg{erueHe´ceeCes Ghee³e -³eespevee keÀjlee ³esleerue.
(1) m$eer³eebvee efMe#eCe –meO³ee Yeejle mejkeÀejves m$eer³eebvee mekeÌleer®es efMe#eCe kesÀues Deens.F³eÊee
yeejeJeer He³e¥le meJe& cetueeRvee ceesHeÀle efMe#eCe osC³ee®es Yeejle mejkeÀejves þjefJeuesDeens.³ee®³eener Heg{s
peeTve ceneje<ì^ Meemeveeves meJe& cegueerbvee HeoJeer H e³e¥le®es efMe#eCe ceesHeÀleosC³ee®es þjefJeues Deens.
`efMekeÀuesueer DeeF& Iejeme Heg{s vesF&' ns He´l³e#eele DeeCeC³eemeeþer m$eerefMe#eCe 100 %HetCe& Peeues Heeefnpes.
2) meceepe peeie=leer –m$eer³eeb®³ee mekeÀejelcekeÀ yeepet meceepeemeceesj DeeCeCes DeefleMe³ecenllJee®es Deens.
meceepee®³ee ceveele DemeCeeN³ee HeejbHeeefjkeÀ ©{er Je HejbHeje keÀe{tveìekeÀC³eemeeþer ceesþîee He´ceeCeeJej
meceepe peeie=leer DeeJeM³ekeÀ Deens. DeMeemekeÀer³e mebIeìveemejkeÀejer mebIeìvee Je keÀener Keepeieer
mebIeìveebv eerner Heg{ekeÀej IesTve ngb[e He´efleyebOe, m$eer -efMe#eCe, efJeOeJee HegveefJe&Jeen Je yeeue -m$eer efJeJeen
F. efJeefveefM®ele®e ceole nesCeejDeens.
(3) keÀe³eosMeerj He´efke´À³es®es megueYeerkeÀjCe –m$eer³eebmeeþer Meemeveeves DeveskeÀ keÀe³eos kesÀuesDeensle.
Yeejleer³e mebefJeOeeveeves efJeefJeOe lejletoer kesÀu³ee Deensle. Hejbleg Del³ee®eejerle m$eeruee³ee ke Àe³eo³eeves v³ee³e
efceUJeC³eemeeþer DeveskeÀ pee®ekeÀ He´efke´À³esuee meeceesjs peeJes ueeieles ner®eHe´efke´À³ee pej megueYe kesÀueer. lej
He´l³eskeÀ m$eer keÀe³eÐee®ee DeeOeej IesF&ue Dev³eLee Del³ee®eejnesTvener m$eer³ee keÀe³eÐee®ee DeeOeej IesCeej
veenerle.
(4) Heesueerme Keel³ee®eer YetefcekeÀe –Heesueerme efJeYeeieeves pej m$eer³eebvee menevegYetleeroeKeefJeu³eeme l³eebvee
v³ee³e efceUJetve osC³eemeeþer ceveëHetJe&keÀ He´³elve kesÀu³eeme Del³ee®eejkeÀjCeeN³eeb®eer Del³ee®eej keÀjC³ee®eer
efnccele® e nesCeej veener. Del³ee®eej keÀjCeejs ÞeercebleDemees keÀer jepekeÀejCeer Demees ³ee®ee efJe®eej ve keÀjlee
Heesueerme Keeles Jeepeu³eeme m$eer³eebJejeruenesCeeN³ee Del³ee®eeje®eer leerJe´lee keÀceer nesF&ue.munotes.in

Page 39

39(5) keÀe³eÐee®eer keÀeìskeÀesjHeCes Debceuey epeeJeCeer –m$eer³eebJejerue Del³ee®eejemebyebOeer keÀjC³eeleDeeuesues
keÀe³eos keÀeieoesHe$eer DeveskeÀ Deensle. jep³e Ieìveslener DeveskeÀ lejletoer keÀjC³eeleDeeu³ee Deensle. Hejbleg
³ee meJe& lejletoer kesÀJeU keÀeieoeJej®e jenleele. He´l³e#e Debceuey epeeJeCeernesle veener. He´l³e#eele mebyeOeerle
keÀe³eo³eeb®eer keÀeìskeÀesjHeCes DebceueyepeeJeCeer kesÀu³eemeYeejleer³e m$eer³eebJej nesCeeN³ee Del³ee®eeje®es He´ceeCe
efveefM®ele®e keÀceer nesF&ue.
(6) Oeeefce&keÀ vesle=lJee®ee Heeefþbyee –m$eer³eeb®e s meceepeeleerue mLeeve megOeejC³eele efJeefJeOeOecee&®³ee
vesl³eeb®es menkeÀe³e& efceUeu³eeme ceesþîee He´ceeCeeJej HeÀe³eoe nesF&ue. meJe& peeleer -Oecee¥®es vesles p³ebe®ee
mebyebOeerle meceepeeJej efkebÀJee Oecee&Jej ceesþîee He´ceeCeeJej He´YeeJe Deen s.Yeejleeleerue meJe& Oecee&leerue ueeskeÀ
l³eeb®³ee Oecee&leerue vesle=lJeeJej HetCe&efJeMJeeme J³ekeÌlekeÀjleele. cnCetve ³ee Oeeefce&keÀ vesl³eebveer þjefJeu³eeme
m$eer³eebJejerue Del³ee®eeje®eer leerJe´leeDeieoer keÀceer nesF&ue.
(7) keÀecee®³ee efþke ÀeCeer mekeÀejelcekeÀ ¢<ìerkeÀesve –m$eer³ee p³ee efþkeÀeCeer veeskeÀjer keÀjleele.l³ee
keÀecee®³ee efþkeÀeCeer ceeuekeÀeves Je meJe& menkeÀe³ee¥veer m$eer³eebefJekeÀce&®eeN³eeme ³eesi³e JeeieCetkeÀ osC³e e®es þjefJeu³eeme m$eer Del³ee®eejkeÀceer nesleerue.
(8) DeMeemekeÀer³e mebIeìveeb®eer YetefcekeÀe –m$eer³eeb®es meceepeeleerue mLeeve yeUkeÀì
keÀjC³ee®eerDeMeemekeÀer³e mebIeìvee®eer YetefcekeÀe DeefleMe³e cenllJee®eer Demeles. ³ee mebIeìvee
m$eer³eeb ®³eeefJeefJeOe mecem³ee meceepeeceO³es Heesn®eJeleele Je m$eer³eebvee Heeefþbyee osC³ee®es keÀecener keÀjleele.
(9) mebmeosle He´YeeJeer m$eer vesle=lJe –m$eer³eeb®³ee mecem³ee l³eeb®³eeJej nesCeejs Dev³ee³e l³ebe®³eenesCeeje
íU Fl³eeoer He´YeeJeerHeCes mebmeosle ceeb[C³eemeeþer He´YeeJeer m$eer vesle=lJee®eer iejpe Deens.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -Yeejleeleerue m$eer³eeb®³ee mecem³ee mees[JeC³eemeeþer®es GHe³eeb®eer meefJemlej ®e®ee& keÀje.
2.10 meejebMe
Demeceeveles®³ee vekeÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesveebcegUs efuebieYeso, JeCe&Yeso, JebMeYeso, Heb´eleYeso,
YeeYeso meceeveles®³ee DeYeeJeecegUs cnCepes®e Demeceevelesc egUs meceepeele efvecee&Ce nesleele. ner meJe& He´keÀej®eer
efYevvelee meceepeeletve mecetU ve<ì nesC³eemeeþer meceevelee meceepeeceO³es ³esCes iejpes®es Deens. ³ee meJe&
He´keÀej®³ee efYevvelee ceeveJeer meceepeeceO³es mebyebOee®³ee mecem³escegUs efvecee& Ce nesleele. l³eecegUs ceeveJeermunotes.in

Page 40

40peerJeveebceO³es mebyebOee®eer mecem³ee He´Lece megìCes. l³eeJejerue Ghee³ee®ee MeesOe IesCes ner cenllJeHetCe& iees<ì
Deens. mebyebOee®eer mecem³ee mees[JeC³eemeeþer ceeveJee -ceeveJeebceO³es SkeÀe®e MekeÌleer®ee Jeeme De meu³eeves
owJeer Ye´ele=YeeJee®ee mebyebOe He´mLeeefHele nesCeb, iejpes®es Deens.
m$eer -HegjÀHe´³elve kesÀues Deepe®³ee Jew%eeefvekeÀ DeeefCe leebef$ekeÀ ³egie eceO³es m$eer ner HegjÀefnjerjerves Yeeie Iesle Deensle. DeveskeÀ #es$eeceO³es m$eer ner ³eMemJeer keÀeceefiejer keÀjerle Demeu³eeves leer DeveskeÀ
He´keÀej®³ee cenllJee®eer peyeeyeoeN³ee m$eer³ee G®euele Deensle. Hejbleg meÐeHejerefmLeleerceO³es m$eer -HegjÀmeceevelee cnCepes pespes HegjÀ-HegjÀmeceevelee DeHesef#ele Deens. Deepe®³ee m$eeruee ceeveJe cnCetve ieewjJe efceUeu³eeme m$eer DeeefCe HegjÀkeÀesCel³eener He´keÀej®es Yeso jenCeej veenerle. HegjÀmebyebOe ve jenlee Deelceer³eles®es mebyebOe efvecee&Ce nesleerue Je meceepe KeN³ee DeLee&ves He´ieleer HeLeeJej Jeeì®eeue
keÀjsue.
ceeveJeer meceepe ne HegjÀHe´ieleerMeeru e Je efJekeÀefmele DemeC³eemeeþer HegjÀm$eer -HegjÀner m$eer -HegjÀnesleer. Hejbleg JewefokeÀ keÀeUeveblej m$eer -HegjÀefveefce&leer Peeueer. l³eecegUs m$eer SkeÀ Yeesi³eJemlet ceeveueer peeT ueeieueer ³eebletve®e m$eer³eebJej Del³ee®eej
nesT ueeieuee. ne Del³ee®eej keÀefve<þ opee&, ngb[e, yeueelkeÀej Je ueQefiekeÀ Del³ee®eej, yee³ekeÀesuee
ceejCes, efJeOeJeeb®³ee mecem³ee, Ye=Cenl³ee, ueQefiekeÀ Meesmecem³ee Fl³eeoer DeveskeÀ mJejÀHee®ee Deens. m$eer -Del³ee®eeje®eer keÀejCes HewMeeMeer mebyebefOele,
J³ekeÌleerceÊJeemebyebOeerle, leJeeCee®eer HeefjefmLeleer, ceÐeHeeve, HegjÀmet[e®eer YeeJevee Fl³eeoer He´keÀej®eer Deensle. ³ee Del³ee®eeje®es m$eerJej ceeveefmekeÀ, MeejerefjkeÀ,
Deejesi³eeJej, meeceeefpekeÀ, keÀeQìgbefyekeÀ DeMee He´keÀej®es HeefjCeece nesleele.
m$eer Ye=Cenl³ee DeefleMe³e Ye³eevekeÀ DeMeer m$eer mec em³ee Deens. m$eerYe=Ce nl³escegUs meceepeeceO³es
efuebie iegCeesÊeje®es He´ceeCe Ie[le ®eeueues Deens. oj npeejer HegjÀ®eeueueer Deens.
He´meej ceeO³eceeb®ee m$eer efJem$eer³eebvee Heeefþbyee osCes, m$eer³eeb®es meceepeeleerue mLeeve G®®e keÀjC³eemeeþer He´³elve ner mekeÀejelcekeÀ
YetefcekeÀe Deens. lej m$eer³eeb®es efJeke=Àle ef®e$eve, m$eer³eebJej Del³ee®eej nesCeeN³ee keÀe³e&ke´Àceeb ®es He´meejCe ns
He´meej ceeO³eceeb®eer m$eer³eebefJemees[JeC³eemeeþer Meemeveeves DeveskeÀ HeÀe³eos kesÀuesues Deensle.
Yeejleeleerue m$eer³eeb®³ee mecem³ee mees[JeC³eemeeþ er m$eer³eebvee efMe#eCe, meceepe peeie=leer,
keÀe³eosMeerj He´efke´À³es®es megueYeerkeÀjCe, Heesueerme Keel³ee®eer mekeÀejelcekeÀ YetefcekeÀe, keÀe³eÐee®eermunotes.in

Page 41

41keÀeìskeÀesjHeCes DebceueyepeeJeCeer, Oeeefce&keÀ vesle=lJee®ee Heeefþbyee, keÀecee®³ee efþkeÀeCee r mekeÀejelcekeÀ
¢ef<ìkeÀesve, DeMeemekeÀer³e mebIeìveeb®eer efJeOee³ekeÀ ¢ef<ìkeÀesve, mebmeosle He´YeeJeer m$eervesle=lJe Fl³eeoer Ghee³e
Deensle.
2.11 efJeÐeeHeerþmlejer³e He´Mve
1) `DemeceevelescegUs efvecee&Ce nesCeejer efYevvelee' ner mebkeÀuHevee Demeceeveles®³ee mekeÀejelcekeÀ
JevekeÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeb®³ee mee¿eeves meefJemlej mHe<ì keÀje.
2) efuebie efYevvelescegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee efYevvelee meebiee Je m$eer -HegjÀkeÀje.
3) JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue m$eer³eeb®es mLeeve mHe<ì keÀje.
4) JewefokeÀ keÀeueKeb[eveblej meceepeeleerue m$eer³eeb®eer HejefmLeleer®es meefJemlej efJeJes®eve keÀje.
5) meO³ee®³ee DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue m$eer³eeb®³ee mLeevee®es JeCe&ve keÀ©ve KeN³ee DeLee&ves D eepe m$eer -
HegjÀ6) Del³ee®eej efkebÀJee efnbmee®eeje®ee DeLe& / J³eeK³ee meebietve Del³ee®eeje®es JeieeakeÀjCe keÀje JeYeejleer³e
m$eer³eebJejerue Del³ee®eeje®es efkebÀJee mecem³es®es He´keÀej meebiee.
7) efm$e³eebJej nesCeeN³ee Del³ee®eeje®eer keÀejCes meebietve Del³ee®eeje®es meefJemlej nesCeeN³ee HeefjCeece³ee®eer
meefJemlej ®e®ee& keÀje.
8) m$eer Ye=Ce nÊes®eer keÀejCes meebietve meelel³eeves Ieìle peeCeejs efuebie iegCeesÊeje®eer keÀejCes
meefJemlejmeebiee.
9) He´meej ceeO³eceeb®eer m$eer³ee efJe10) Yeejleeleerue m$eer³eeb®³ee mecem³ee mees[JeC³eemeeþer Demeuesu³ee efvejefvejeU³ee GHee³eeb®eer
meefJemlej®e®ee& keÀje.
11) efìHee efuene.
1) efuebie efYeVelee 2) m$eer³eeb®es mLeeve 3) efnbmee®eeje®ee DeLe& 4) m$eer mecem³es®es ÒekeÀej
5) m$eer³eebJejerue Del³ee®eeje®eer keÀejCes 6) Ye´tCenl³ee 7) efuebie iegCeesÊej ÒeceeCee®eer keÀejCes
8) m$eer³ee Je ÒemeejceeO³eces.



munotes.in

Page 42

42IeìkeÀ -3
DeHebielJe
(Disabilities)
Heeþe®eer j®evee :
3.0 GefÎ<ìs
3.1 He´mleeJevee
3.2 DeHebiee®es He´keÀej
3.2.1 DebOelJe
3.2.2 yeefnjsHeCee
3.2.3 DeefmLejesie efJe3.2.4 ceeveefmekeÀ efJekeÀueebie
3.4 efJekeÀueebie J³ekeÌleervee GHeueyOe DemeCeeN³ee mesJee
3.5 meejebMe
3.6 efJeÐeeHeerþmlejer³e ÒeMve
3.0 GefÎ<ìs
DeHebielJee®es He´keÀej mecepeeJetve Ieslee ³esleerue.
DeHebielJee®³ee He´l³eskeÀ He´keÀeje®es He´efleyebOe DeeefCe GHe®eej peeCetve Ieslee ³esF&ue.
3.1 He´mleeJevee
DeHebielJe ner Yeejlee®eer ceesþer meeceeefpekeÀ mecem³ee Deens. `p³ee J³ekeÌleer l³eeb®³ee MeejerefjkeÀ
JeceeveefmekeÀ (yeewefOokeÀ) efyeIeeb[ecegUs efvel³ee®eer keÀeces keÀ© MekeÀle veener. l³eebvee DeHebie
J³ekeÌleermecepeC³eele ³esles ’.DeHebie DeeefCe DeHebielJee®eer mecem³ee ceeveJepeeleer®³ee meesyele®e pevceeuee
DeeuesueerDeens. MeejerefjkeÀ J³ebie DeeefCe ceeveefmekeÀ oesye&u³e Demeuesu³ee J³ekeÌleer peieeceOeerue He´l³eskeÀ osMeele
Deensle.keÀeneRvee pevceleë®e DeHebielJe Demeles lej keÀeneRvee ceesþe Deepeej Je DeHeIeele ³eecegUs
DeHebielJe³esles. DeHebieevee Flejeb®³ee menevegYetleer®eer iejpe vemeles, lej l³ebevee l³eeb®³ee Hee³eeJej GYes
jenC³eemeeþerDeeefCe mJele뮳ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer DeeHeu³ee meJee&®³ee menkeÀe³ee&®eer DeeefCe ceoleer®eer
iejpe Demeles.Yeejleele megceejs 100 oMe ue#e DeHebie J³ekeÌleer Deensle. l³eeb®eer Jeie&Jeejer l³eeb®³ee
DeHebielJee®³eeHe´keÀejevegmeej Heg{erue He´ceeCes keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 43

4325%ceeveefmekeÀ oewye&u³eecegUs DeHebielJe Deeuesu³ee J³eke Ìleer
15%DebOelJeecegUs DeHebielJe Deeuesu³ee J³ekeÌleer.
30%cegkeÀ -yeOeerj.
15%yeesuelee ve Deeu³eeves ³esCeejs DeHebielJe.
15%Flej.
DeHebielJe ³esC³ee®es He´cegKe keÀejCe ns efvej#ejlee ns Deens. SketÀCe DeHebieeHewkeÀer
55%DeHebieJ³ekeÌleer nîee iej erye kegÀìgbyeeleerue Deensle. cneleejHeCeecegUs neleeHee³ee®ee LejkeÀeHe nesCeejs,
¢<ìerieceJeCeejs, yeefnjs nesCeejs, ®eeuet ve MekeÀCeejs ³eebveener DeHebielJe®e mecepeC³eele ³esles. He#eIeeleecegUs
DeOee¥ieuegUs He[Ces, cenejesieeves ie´mle DeMee Deves keÀ J³ekeÌleeR®ee DeHebieeceO³es meceeJesMe neslees.
3.2 DeHebielJee®es He´cegKe He´keÀej
MeejerefjkeÀ DeeefCe ceeveefmekeÀ oewye&u³e ³eebJej DeeOeeefjle DeHebie J³ekeÌleer®es He´cegKe
He´keÀejHeg{erueHe´ceeCes Deensle.
(1) DebOelJe
(2) yeefnjsHeCe
(3) D eefmLejesieefJe(4) ceeveefmekeÀ efJekeÀueebie
3.2.1 DebOelJe
p³eebvee HetCe&leë efomele veener l³eebvee DebOe J³ekeÌleer Demes cnCeleele. oesDemeCeeN³eeJ³ekeÌleerme HetCe& DeOeblJe efkebÀJee DebMeleë DebOelJe cnCepes ®e jeleDeebOeUsHeCee, DemHe<ì efomeCes,
jbieDeesUKeC³ee®eer #ecelee vemeCes, ceesleerefyebot DemeCes Fl³eeoer oes[esUîeevesJ³eJeefmLele efomeles DeMee®ee meceeJesMe ³eeceO³es nesle veener.je<ì^er³e DeOeblJe efve³eb$eCe keÀe³e& ke´Àce
³ebeveer DebOelJee®eer J³eeK³ee keÀjleevee DebOelJee®³ee Heg{erueleerve HeeleUîee þjefJeu³ee Deensle.
®eebieu³ee He´efle®ee ®e[esUîeeb®eer ¢<ìer 20 efkebÀJee l³eeHes#ee keÀceer DemeCes.
®eebieu³ee He´leer®ee ®eHes#ee keÀceer DemeCes.
Lees[ke̳eele oesvner [esU³eebveer J³eJemLeerleHeCes ve efomeCes cnCepes®e DebOelJe Demes cnCelee³esF&ue.
DebOelJee®eer keÀejCes
DebOelJee®eer keÀejCes Heg{erueHe´ceeCes meebielee ³esleerue.
(1) [esU³eele HetÀue He[Ces (Cataract )-[esU³eele HetÀue He[Ces efkebÀJee ceesleerefyebot DemeCes³eecegUs
DebOelJe ³esles. [esU³eeleerue ves$emHeÀìerkeÀ efkebÀJee ceesleer efyebot HeejoMe&keÀle ®es keÀece keÀjerleveener l³eeme
[esU³eele HetÀue He[Ces Demes cnCeleele. [esU³eebuee Fpee Heesn®eu³eeves, `#e'efkeÀjCeeb®³ee efJemHeÀesìeCes,munotes.in

Page 44

44þjeefJekeÀ Deewmecem³ee efvecee&Ce nesT MekeÀles. Hejbleg DeveskeÀoe ves$e -Mem$eefke´À³eekeÀjÀve ³ee mecem³esJej ceele keÀjlee ³esles.
cnCepes®e Hejle ¢<ìer He´eHle keÀjlee ³esles.
(2) iuetkeÀescee (Glaucoma )ö meJe& meeceev³eHeCes He´ew{eceO³es efvecee&Ce n esCeeje ne
Deepeej[esU³eele HetÀue He[Ces ³ee DeepeejeHe´ceeCes®e Deens. Je³eesceeveevegmeej [esUîeeletve HeeleU êJe
melele³esles. ne êJe [esU³eeleerue ves$emHeÀìerkeÀeceeieerue ceppeelebletJej meejKee DeeIeele keÀjlees.
l³eecegUs¢<ì Heìu³eeJej leeCe He[le es DeeefCe DebOelJe ³esles.
(3) `De' peerJevemelJee®ee DeYeeJe ( Vitamin ‘A’ Dificiency ) - `De'
peerJevemelJee®³eekeÀcelejlescegUsner DebOelJe ³esT MekeÀles. `De' peerJevemelJee®³ee keÀcelejlescegUs
[esU³eeleerue yegyegUeJejpes HeejoMe&keÀ ef®eJeì Heìue De meles les keÀesj[s He[les. l³eecegUs jeleebOeUsHeCee
neslees. DeMeeHe´keÀej®eeDeepeej ne p³ee kegÀìgbyeeceOeerue cegueebvee mekeÀme Deenej efceUle veener, DeMee iejerye
Iejeleeruecegueebvee®e ceesþ³ee He´ceeCeeJej neslees.
(4) DeveskeÀ Deepeej ( Diseases )–p³ebevee DeveskeÀ He´keÀej®es Deepeej Demeleele l³eebvee l³eemeJe&
Deepeejeb®ee [esU³eeJej HeefjCeece nesTve DebOelJe ³esC³ee®eer Meke̳elee Demeles. ³ee DeepeejebceO³esceOegcesn,
keÀebpeC³ee DeeefCe ne³eHejìsveMeve Fl³eeoer Deepeejeb®ee meceeJesMe nesle es.
(5) ne³eHeÀjcesì^esefHeÀ³ee (Hypermetropia )-³eeceO³es ueebye®es J³eJeefmLele efomeles,
HejblegpeJeU®es efomele veener. ³eemeeþer uesvme®ee JeeHej kesÀu³eeme ne oes(6) Flej keÀejCes ( Other Causes )–ceWotuee F&pee Heesn®eu³eemener l³ee®ee HeefjCeece[esU³eeJej
neslees. keÀeneRvee [esU³eeb®ee Deepeej efHe{erpeele®e Demelees. cnCepes®e DevegJebMekeÀer³e®eDemelees.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -DebOelJe cnCepes keÀe³e? ns mHe<ì keÀ©ve DebOelJee®eer keÀejCes meebiee.
DebOelJeeJejerue GHe®eej DeeefCe efveJeejCe (Treatment & Prevention)
(1) ueneve cegueebvee `De' peerJevemelJe DemeCeeN³ee HeoeLee¥®ee Deenejele meceeJesMe keÀjeJee.
(2) efnjJ³ee Yeep³ee, ieepej, HeÀUs, ³eeceO³es HesjÀ, efuebyet Fl³eeoer HeÀUeb®eener Deene jele
efve³eefcelemeceeJesMe DemeeJee.
(3) DeefuekeÀ[s Oece&oe³e mebmLee DeefleMe³e keÀceer Ke®ee&le [esUîeeb®eer leHeemeCeer, l³eeJej GHe®eej Je
Dee@HejsMevener keÀjleele.munotes.in

Page 45

451909 meeueer jlveeefiejer nsv[jmeve ³ee Dee³ed. meer. Smed. (I.C.S.)
DeefOekeÀejN³ee ves`yueeF&[' efjueerHeÀ DemeesefmeSMeve ®eer mLeeHevee kesÀueer. leesHe³e¥le Yeejleele keÀenerner
mejkeÀejer He´³elvePeeues veJnles. ³ee mebmLes®³ee MeeKee Heg{s efþkeÀefþkeÀeCeer efveIeeu³ee, F.me. 1929 ceO³es
DeefKeueYeejleer³e mJejÀHee®eer mebmLee megjÀ kesÀueer. mebmLesves efHeÀjl³ee oJeeKeev³ee®eer mees³e kesÀueer
JeDeewDebOepeieleele SkeÀ He´keÀeMece³e oeueve Kegues Peeues.
DeeHeueer He´ieleer le Heemee.
He´Mve -DebOelJeeJejerue GHe®eej DeeefCe efveJeejCe meebiee.
3.2.2 yeefnjsHeCee ( Deafness )
ÞeJeCe oespevceleëkeÀCe&yeOeerj Demeu³eeves l³eeb®eer Jee® eeMekeÌleer osKeerue efJekeÀefmele nesle veener. l³ebevee cetkeÀyeOeerj
DemescnCeleele. meJe& meeceev³eHeCes 0 les 30 [smeeryeue He³e¥le J³eJeefmLele SsketÀ ³esles. [sefmeyesue
cnCepesOJeveer®eer leerJe´lee ceespeC³ee®es HeefjCeece nes³e. 30 [sefmeyesue®³e e Heg{s J³eJeefmLele SsketÀ ³esle
veener.ÞeJeCe oesyeefnjsHeCeele J³ekeÌleer efle®eer SskeÀC³ee®eer MekeÌleer HetCe&®e ieceeJetve yemeuesueer Demeles. meec eev³e
ceeCetme keÀe³eyeesuele Deens efkebÀJee mebHeke&À meeOele Deens ³ee®eer yeefnN³ee J³ekeÌleeruee Deefpeyeele keÀuHevee ³esle
veener. peercegues yeefnjer®e pevceeuee ³esleele leer cegkeÀerner Demeleele. yeefnN³ee cegueebvee mebHeke&À meeOeC³eemeeþer
JesieU³eeHe´keÀej®es efMe#eCe efoues peeles. DebOe, cetkeÀ, yeOeerj ³eeb®³eekeÀjlee JesieU³ee MeeUe efvecee&Ce
keÀjeJ³eeueeieleele. DeHebiee®³ee efMe#eCeekeÀefjlee efJeMesefJeMesyeefnjsHeCee®es He´keÀej –
yeefnjsHeCee ne keÀevee®ee cegK³e oeslesHeg{erueHe´ceeCes Deensle.
(1) mebJenve yeefOejlee –pesJne yee¿ekeÀCe& OJeefveuenjer DeblekeÀCee& He³e¥le Heesnes®e Jet MekeÀle veenerlesJne ne
oesefkebÀJee keÀCe& DeefmLekeÀeb®eer meeKeUer legìles. ne oesJewÐekeÀer³e GHe®eejeves DeMeer yeefOejlee keÀe{lee ³esles. ³ee oescnCepeskeÀCe&Heìueeuee Fpee Heesnes®eCes. Deeleu³ee keÀeveele efvecee&Ce Peeuesueer oenkeÀlee Fl³eeoer Demeles.munotes.in

Page 46

46(2) mebJesovee yeefOejlee -ne yeefnjsHeC ee ceWot®³ee ÞeJeCe #es$eeuee Fpee Heesnes®eu³eecegUs ³eslees. neoeskeÀe³ecemJejÀHeer Demelees. ³eeuee®e He´ceeefmlekegÀþs Deens. ns mecepeu³eeme l³eeJejÀve yeefnjsHeCee®eer veeJes m eebielee ³esleele.
He´ceefmleyeefOejHeCee Demes cnCeleele.
keWÀefê³e yeefOejHeCee –ceWotleerue ÞeJeCekeWÀêe®³ee #es$eele Fpee Heesnes®eueerDemeu³eeme l³eeuee
keWÀêer³e yeefOejHeCee Demes cnCeleele.
(3) ieYe&peele yeefOejHeCee –yeefOejHeCee Jejerue He´keÀejebefMeJee³e ieYe&peele yeefOejHeCee Demeener SkeÀHe´keÀej
Deens. ne keÀCe&oes(4) mebHeeefole yeefOejHeCee –keÀeJeerU, ìe³eHeÀeF&[, Fl³eeoer DeepeejeJej keÀjC³eele ³esCeeN³eeGHe®eej
HeOoleerle efou³ee peeCeeN³ee DeewDeewDeeJeepee®es He´otcnCeleele.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -yeefnjsHeCee®es He´keÀej meebiee.
He´efleyebOe DeeefCe GHe®eej
mebHeeefole yeefOejHeCeeJej JewÐekeÀer³e GHe®eej keÀ©ve les J³eJeefmLele keÀjlee ³esleele.
DeeJeepeecegUseEkeÀJee DeHeIeeleecegUs yeefnjsHeCee Deeues Demeu³eeme l³ee®³eeJej ³eesi³e GHe®eej kesÀu³eeme
DeeefCe lJeefjleGHe®eej kesÀu³eeme HetJe&Jele SsketÀ ³esT MekeÀles.
keWÀêer³e yeefOejHeCee efkebÀJee ieYe&peele yeefOejHeCee ³eemeejK³ee efJekeÀueebie HeCeeJej
JewÐekeÀer³eGHe®eej HeOoleeR®ee keÀenerner HeefjCeece nesle veener. DeMee JesUer mebyebefOele cegueebve e lJeefjle
keÀCe&³eb$es eEkeÀJeelelmece meeOeveeb®ee JeeHej kesÀu³eeme yeefOejHeCeeJej ceele keÀjlee ³esles. meceepeeves DeMee
cegueebkeÀ[s JesUer®eue#e HegjefJeu³eeme ner cegues megOoe J³eJeefmLele mebHeke&À meeOetve l³eeb®es keÀefjDej keÀ©
MekeÀleele.p³e e jesieebcegUs yeefnjsHeCee ³eslees DeMee jesieeefJepeeie=leerkeÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. efJeMes

Page 47

47DeeJeM³ekeÀDemeles. iejesojHeCeele ceelesuee pece&v e ieesJej Peeu³eeme l³ee®ee HeefjCeece ieYee&leerue ceguee®³ee
keÀeveeJejneslees Je cegueiee pevcepeele yeefnje pevceeuee ³eslees. DeveskeÀoe DebOemegOoe neslees.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -yeefnjsHeCee ³ee jesieeJejerue He´efleyebOe DeeefCe GH e®eej meebiee.
3.2.3 DeefmLejesie efJep³ee J³ekeÌleeruee ne[eble Demee keÀener oesMeejerefjkeÀneue®eeueer keÀjlee ³esle veenerle Je efve³eefcele keÀece keÀjlee ³esle veener l³eebvee DeefmLejesie
efJekeÀueebie DemescnCeleele. yebieueesj ³esLeerue MeeefjjerkeÀ efJekeÀueebie mebIeìve ³eebveer DeefmLejesie efJekeÀueebie ³ee
efJep³ee®³ee ne[ebceO³esJ³ebie Demeles, neb[e®³ee efve³eefcele neue®eeueer keÀjlee ³esle veenerle, meebOes ogKeleele
efkebÀJee mvee³e ogKeleeleDeMeer J³ekeÌleer nes³e.'
Heg{erue keÀejCeebcegUs J³ekeÌleer DeefmLejesie efJekeÀueebie yeveles.
pevcepeele efJekeÀueebieHeCee DemeCes DevegJebefMekeÀlescegUs efkebÀJee pevceeves®e Demee efJekeÀueebieHeCee
efvecee&Ceneslees.
DeHeIeeleeves
ieYee&j m$eer³eebveer neveerkeÀejkeÀ DeewDeew#e³e, osJeer Fl³eeoer jesieebcegUs
DeefmLejesiee®es He´keÀej
Heg{erue He´ceeCes DeefmLejesiee®es He´keÀej meebielee ³esleele.
(1) Heesefue³ees –ueneve cegueebvee nesCeeje ne efJekeÀej cnCepes He#eIeelee®ee ®e He´keÀej cnCelee ³eslees.leeHe
³esTve Debieeuee uekeÀJee ceejlees. ieUe ogKeCes, He®eveleb$e efyeIe[Ces, mvee³et DeeKe[Ces ner ue#eCesnerefometve
³esleele. meO³ee ne jesie efve³eb$eCeele Deens. keÀejCe MeemeveekeÀ[tve HeesefueDees [esme meJe& Hee®eJeDeeleerue cegueebvee efouee peelees.
(2) efcejieer –efHeÀì ( Epilepsy )–De®eevekeÀ jesieer yesMegOo nesTve keÀesmeUlees.neleeHee³eeuee
PeìkesÀ osCes, oeleefKeU yemeCes, Mejerj Jes[sJeekeÀ[s efkebÀJee leeþj nesCes, ner efHeÀìmed®eerue#eCes Deensle.munotes.in

Page 48

48PeìkeÀe ³esC³eeHetJeea HetJe&met®evee jesi³eeuee efceUles Je lees efkebÀ®eeUe³euee megjÀJeele keÀ©veyesMegOo He[lees. ne
jesie cegK³eleë DevegJeebefMekeÀ Deens. efMeJee³e leerJe´ DeHe®eve, vepejsle HesÀjHeÀej,ceeveefmekeÀ GÊespevee Deeefo
keÀejCeebveer efHeÀ ìmed ³esC³ee®eer Meke̳elee Deens.
(3) He´ceeefmleceWotleerue ³eb$eCesuee Fpee Heesn®eu³eeves He´ceeefmlel³ebe®³ee ieYee&Jej DeMee He´keÀej®ee HeefjCeece neslees. ceguee®³ee pevcee®³ee JesUer cegueeuee³eesi³e Dee@efkeÌmepeve ve
efceUeu³eeme l³ee®³ee ceWotJej HeefjCeece neslees. Je He´ceefmleieesJej Demeu³eeme pevceCeeN³ee cegueeb®³ee ceWotJej l³ee®ee HeefjCeece neslees.
(4) mHee³evee yee³eHeÀer[e –Meke̳elees pevceleë®e ne Deepeej Heeþer®³ee keÀC³eeuee neslees. ³eecegUsHeeþer®³ee
keÀC³eeHeemetve Keeueerue Yeeie HetCe& uetUe He[lees . l³eecegUs cet$eeMe³e Kejeye nesles. ueIeJeerJejefve³eb$eCe jenle
veener. ueneve cegueebvee Peeu³eeme leer celeercebo nesC³ee®eer Meke̳elee peemle Demeles.
(5) DeefmLeiele mebmebie& -Dee@mìerDeescee³euesìerme ne ne[euee Je ne[e®³ee Deeleerue YeeieeceO³esnesCeeje
Deepeej Deens. ne[euee megOoe jkeÌleHegjJeþ³ee®eer iejpe Demeles. jkeÌleHegjJeþîeeletve ne[ebceO³esmebmeie&
nesT MekeÀlees. meeOeejCeHeCes 5 les 14 Je³eesieìeleerue cegueebceO³es ne mebmeie& nesC³ee®es He´ceeCepeemle Deens.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -DeefmLejesiee®eer keÀejCes meebietve DeefmLejesiee®es He´keÀej mHe<ì keÀje.
He´efleyebOe DeeefCe GHe®eej –
DeefmLejesiee®³ee He´efleyebOe Je GHe®eejemeeþer YeeweflekeÀesHe®eej le%eebkeÀ[tve lJejerle
MejerjeleeruemebyebefOele Yeeieeb®ee J³ee³eece kesÀuee Heeefnpes. DevegYeJeer le%eebkeÀ[tve efkebÀJee mepe&jer keÀ©ve
mebyebefOeleMejerjeleerue ne[ J³eJeefmLele kesÀues Heeefnpes ³eesi³e neue®eeueer keÀjlee ³esle vemeueerle lej
ke=Àef$eceDeJe³eJe³eeb®ee GH e³eesie kesÀuee Heeefnpes. ueneve cegueeb®ee HeesefueDees, HeesefueDees uemeercegUs efve³eb$eCeele
DeeCelee³eslees. mejkeÀejer Je efyeiej MeemekeÀer³e DeveskeÀ ³eb$eCee ³eebveer DeefmLejesie Je l³eeJejerue Ghee³e ³ee
efJe3.2.4 ceeveefmekeÀ efJekeÀueebie
ceeveefmekeÀ efJekeÀueebieles®es He´keÀej
ceeveefmekeÀ ¢<ìîee efJekeÀueebie J³ekeÌleer efJe®eej keÀjC³eeme Je ke=Àleer keÀjC³eeme DemeceLe&
Demeles.ceeveefmekeÀ mecem³eecegUs efle®eer efJe®eej keÀjC³ee®eer #ecelee ve<ì Peeuesueer Demeles efkebÀJee Kegìuesueermunotes.in

Page 49

49Demeles.DeMee J³ekeÌleerceO³es yeewefOokeÀ HeefjHekeÌJeleener vemeles.Heg{erue leerve He´keÀej®es ceeveefmekeÀ efJekeÀueebie
Demeleele.
(De) ceeflecebolJe
(ye) efJeÜlesleerue efJ ekeÀueebie
(keÀ) ceeveefmekeÀ Deepeej
(De) ceeflecebolJe ( Mental Retardation )-iejpesHes#ee keÀceer efkebÀJee Del³euHe
yegefOocnCepes ceeflecebo nes³e. cnCepes®e ceevemeMeem$eer³e ¢<ìîee 70 Hes#ee keÀceer yegefOoiegCeebkeÀ
(I.Q.) DemeCes. DecesefjkeÀve DemeesefmeSMeve Dee@ve ceWìue efjìe[xMeve ³eeb®³ee celes, `ceeflecebolJe cnCepes
yeewefOokeÀkeÀe³ee&letve GkeÀUHeCes He´YeeefJele nesCes. cnCepes®e Del³eeuHe yegefOo DeeefCe keÀewMeu³eeceOeerue
ce³ee&oe.³ee efvekeÀmebHe´smJeleë®eer keÀeUpeer IesCes
mJeleb$eHeCes jenC³ee®eer #ecelee
meeceeefpekeÀ #ecelee
meeceeefpekeÀ keÀe³ee&ceO³es menYeeie
mJeleëuee ceeie&oMe&ve keÀjCes.
Deejesi³e DeeefCe megjef#eleles®ee efJe®eej
Mew#eefCekeÀ #ecelee
keÀece DeeefCe efJeÞeebleer ³eeb®³eeleerue leeUcesU Fl³eeoer efJeDemeleele.efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesveeletve ceeflecebolJee®es keÀener He´keÀej Heg{erueHe´ceeCes He[leele.
1. yeewefOokeÀ keÀcekegÀJelesJejÀve ceefleceboe®es He´keÀej –ceevemeMeem$e%e ìce&ve ³eebveeryegefOoiegCeebkeÀe®³ee
DeeOeejs ceefleceboe®es Heg{erue JeieeakeÀjCe Hee[ues Deensle.
50 les 70 yegefOoiegCeebkeÀ -DeuHeyegefOo
25 les 30 yegefOoiegCebekeÀ -Del³eu HeyegefOo
25 Hes#ee keÀceer yegefOoiegCeebkeÀ ö efveyeg&Oo
2. MeejerefjkeÀ Je pewefJekeÀ mJejÀHeeJejÀve ceefleceboles®es He´keÀej –ceveesefJekeÀejle%eves
J³ekeÌleerceO³esMeejerefjkeÀ Je pewefJekeÀ mJejÀHee®es keÀesCeles oesceefleceboe®eeref®eefkeÀlmee keÀjleele. l³eebveer ceefleceboe®es JeieeakeÀjCe Heg{erueHe´ceeCes kesÀues Deens.
(1) He´ÀpeeF&ue SkeÌme efmev[^esce (Fragile x Syndrome )–ogYebieuesues jbiemet$eHeeuekeÀebkeÀ[tve
cegueebceO³es mebke´Àefcele nesles. l³eel etve iebYeerj mJejÀHee®es yegefOooesHeCeeyejesyej Jeeef®ekeÀ Je Yeeefmeeceev³e neue®eeueer ³eesi³e He´keÀejs keÀjÀ MekeÀle vee nerle. l³eecegUsDeMeer cegues meceepeele ceeies He[leele.munotes.in

Page 50

50(2) ìve&me& efmev[^esce (Turners Syndrome) –meeceev³eHeCes He´l³eskeÀ jbie
met$ee®³eepeerJeveHesMeerle 23 pees[³ee Demeleele. HeCe ³ee cegueebceO³es 23 J³ee jbiemet$eele
oesvejbiemet$eeSsJepeer SkeÀ ®e jbiemet$e (Chromosome) Demeles.
(3) efkeÌueveHesÀuìme& efmev[^esce (Clean felters syndrome) -³ee cegueebceO³es 23
J³eepees[erleerue jbie met$eele SkeÀ DeefleefjkeÌle jbiemet$e Dee{Ules.
(4) [eTvemed efmev[^esce (Down’s Syndrome) -ner cegues cebiesue JebMee®³eeueeskeÀebmeejKeer
efomeleele. cnCetve l³ebevee, cebieesue, Demesner cnCeleele. ³eeb®³eeceO³es 21 J³eepees[erleerue jbiemet$eele SkeÀ
DeefleefjkeÌle jbie met$e Dee{Ules.
(5) ueIegMeermeeceev³e cegueebmeejKeer ³ee cegueeb®³ee ceWot®eer Jee{ nesle veener. ner mecem³ee Deieoer ueneveJe³eele®e efvecee&Ce
nesles. yegefOoiegCeebkeÀ 25 Hes#ee keÀceer Dee{Ulees. l³eecegUs l³eebvee efMe#eCe osCesDeMeke̳e Demeles .
(6) peueMeerkeÀejCe l³eeb®ee efJekeÀeme nesle Demeleevee ceWot®³ee Je ceppeejppet HeeskeÀUerle Demeuesueemesjsye´es mJee³eveue
êJe yeN³ee®e He´ceeCeeble Jee{lees. l³ee cegUs ceWotuee Fpee nesles. Fpes®³ee He´ceeCeeleyegefOeiegCeebkeÀ 50 les 70
®³ee ojc³eeve Dee{Ulees.
(7) pe[Jeecevelee (Cretinism) –kebÀþmLe ie´bLeerceOetve Lee³eje@keÌPeerve veeJee®ee m$eeJe ³eslees.l³ee®es
He´ceeCe keÀceer Peeu³eeme ne oesKegbìuesueer Dee{Ules.
(8) HesÀefveue –keÀerìesv³etjer³ee –He´esìerve (He´efLeve) êJ³eele HeÀefveue@vee@efveve veeJee®es Dee@efceveesDe@efme[
Demeles. ³eke=Àleeletve efvecee&Ce nesCeeN³ ee jmeecegUs ³ee De@efme[®es ©Heeblej MejerjeueeHegjefJeu³ee peeCeeN³ee
MekeÌleerceO³es nesles, HeCe ³ee mecem³esceO³es ³eke=Àleeleerue êJ³ee®eer keÀcelejleeYeemeles. l³eecegUs De@efme[ meeþle
peeles. l³eeletve ceWot®³ee keÀe³ee&le De[LeUe ³eslees.
(9) ìs –mee®ee (Toy-Sacha) -DevegJebefMekeÀ oesles®e³eeHe®e³e efkeÀ³esceO³es oesmvee³ebgJejerue efve³eb$eCe {emeUles. ceeflecebolesyejesyej DebOelJe, DeHebielJe Demeles.
(ye) efJeÜÊesleerue efJekeÀueebie (Learning Disables) –
efMe#eCe IesC³ee®eer J³ekeÌleer®eer kegÀJele keÀerleer Deens. ³ee®ee efJe®eej keÀjÀve efMe#eCe #es$eeleerueDeefOekeÀejer
ceefleceboe®es He´keÀej Hee[leele. les DeMee cegueeb®es Heg{erue He´keÀejs JeieeakeÀjCe keÀjleele.
DeO³eeHeveer³e (Educable )efMe#eCe IesC³ee®eer kegÀJele Demeuesueer cegues.
He´efMe#eCeer³e (Trainable )He´efMe#eCe osC³ee®eer ³eesi³elee DemeCeejer cegues.
DeHe´efMe#eCeer³e (Cust odial )meJee&Lee&ves ogmeN³eebJej DeJeuebyetve DemeCeejer cetues.munotes.in

Page 51

51(keÀ) ceeveefmekeÀ Deepeej (Mental Disorder )–keÀener J³ekeÌleervee ceeveefmekeÀefJekeÀueebieecegUs
DeeefCe ceWot keÀece keÀjerle vemeu³eeves l³eebvee YeeJeefvekeÀ, Jele&CetkeÀ efJeefJekeÀueebieHeCee ³eslees. ceeveefmekeÀ Deepeej cnCepes keÀcekegÀJele ceeveefmekeÀDeejesi³e efkebÀJee ceeveefmekeÀ efJeke=Àleer
nes³e. DeMee J³ekeÌleer®eer Jele&CetkeÀ ner efJeef®e$e HeOoleer®eerDemeles. lemes®e l³eebvee YeeJe efvekeÀ $eemener nesle
Demelees.
ceeveefmekeÀ Deepeej ns DevegJebefMekeÀlescegUs nesleele. DeveskeÀoe He³ee&JejCeer³e IeìkeÀner
ceeveefmekeÀDeepeejeme keÀejCeerYetle þjleele.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -ceeveefmekeÀ efJekeÀueebieles®es He´keÀej meebiee
ceeveefmekeÀ efJekeÀueebielesJejerue He´efleyebOe DeeefCe GHe®eej
ceeveefmekeÀ Deepeej DemeCeeN³ee J³ekeÌleeRvee neleeUCes DeefleMe³e DeJeIe[ Demeles. DeMeeJ³ekeÌleeR®es
GHe®eej ns l³ee mebyebefOele J³ekeÌleerJej®e DeJeuebyetve Demeleele. ³eesi³e Je JesUsle GHe®eej kesÀu³eeme³eeceOeerue
DeveskeÀ efJeke=Àleer otj keÀjlee ³esleele. ³eeceO³es HeeuekeÀeb®eer peyeeyeoejer cenllJee®eer Demeles.cegueebvee mJeleë®eer
keÀeUpeer IesC³ee®es efMe#eCe l³ebevee ÐeeJes ueeieles.
3.4 efJekeÀuee bie J³ekeÌleeRvee GHeueyOe DemeCeeN³ee mesJee
DeHebielJe ner peeieeflekeÀ mecem³ee Deens. DeHebieeveener ceeveJeer nkeÌkeÀ Deensle. l³eebvee meMekeÌle
JemeceLe& yeveJeCeemeeþer DeveskeÀ keÀe³e&ke´Àce neleer Iesleues peeleele. DeHebiee®es HegveJe&meve keÀj C³eemeeþer
YeejleeleDeveskeÀ GHeke´Àce neleer IesC³eele Deeues Deensle. DeHebieevee Heg{erue mesJee GHeueyOe Deensle.
(1) DeHebieemeeþer ®eeueefJeu³ee peeCeeN³ee mebmLee - MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ¢<ìîee
efJekeÀueebieDemeCeeN³ee meeþer l³eebvee efMe#eCe Je He´efMe#eCe osC³eemeeþer jep³eele Je osMeele DeveskeÀ mebmLee
mLeeHevekeÀjC³eele Deeu³ee Deensle. ³ee mebmLee DebOeUs, yeefnjs, cegkesÀ, MeejerefjkeÀ ¢<ìîee DeHebie Je
ceeveefmekeÀ¢<ìîee DeHebie ³eeb®³ee mecem³ee mees[JeC³eemeeþer ceesþ³ee He´ceeCeeJej mebMeesOeve keÀjerle Demeleele.
³eemebmLee DeuHe Je efoIe&keÀeueerve keÀesme& DeHebie J³ekeÌleermeeþer ®eeueefJeleele. ³eeleerue keÀener
cenÊJee®³eemebmLee Heg{erue He´ceeCes Deensle.
osnje[tve ³esLes ¢<ìer ogye&ue J³ekeÌleeR®³ee ceoleermeeþer je<ì^er³e mebmLee mLeeHeve keÀjC³eele
DeeueerDeens. ³ee mebmLesle DebOeemeeþer MeeUe, keÀe³e&MeeUe Je He´efMe#eCe mebmLee ®eeueefJeu³eemunotes.in

Page 52

52peeleele.DebOeemeeþer ye´sue efueHeerleerue meeefnl³ee®eer efveefce&leer keÀjC³eele ³esles. ³ee mebmLes®eer cegbyeF&,
efouueerkeÀe suekeÀÊee DeeefCe ®esvveF& ³esLes efJeYeeieer³e keÀe³ee&ue³es Deensle.
Deefue³eeJej pebie Fefvmììîetì®eer 1982 ceO³es cegbyeF& ³esLes mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer ner
mebK³eecetkeÀ
yeefOejebvee mee¿e keÀjC³eemeeþer efMe#eCe, He´efMe#eCe, mebMeesOeve Je ce eie&oMe&ve Fl³eeoer GHeke´Àceneleer
Iesles.
ceeveefmekeÀ DeHebieemeeþer je<ì^er³e mebmLee ner 1984 meeueer efmebkeÀojeyeeo ³esLes mLeeHeve
keÀjC³eeleDeeueer. lesLes ceveesjÀiCeeb®³ee mecem³esJej mebMeesOeve keÀjC³eele ³esles. ceeflecebo cegueeb®³ee
Heeueke ÀemeeþerHe´efMe#eCe keWÀê ®eeueJetve efJeMescegueebmeeþerosMeele megceejs 286 MeeUe ®eeueefJeu³ee peelee l³eeHewkeÀer 51 MeeUe ceneje<ì^ele Deensle.
`DeefmLeefJekeÀueebieemeeþer je<ì^er³e mebmL ee' 1982 ceO³es keÀesuekeÀÊee ³esLes mLeeHeve keÀjC³eeleDeeueer.
DeefmLeoesDeeefCeDeefmLeefJekebÀueebieevee He´efMe#eCe osles.
`mHee@efmìkeÀ meesmee³eìer Dee@HeÀ Fbef[³ee' ner me bmLee 1990 meeueer cegbyeF& ³esLes mLeeHeve
keÀjC³eeleDeeueer. DeHebieebvee jespeieej efceUJetve osC³eemeeþer ner mebmLee He´³elveMeerue Deens.
DeHebieemeeþer nermebK³ee Heg{erue GHeke´Àce jeyeefJeues peeleele.
(De) DeHebieevee J³eJem³ee³e efMe#eCe
(ye) J³ eeJemeeef³ekeÀ keÀewMeu³ee®ee efJekeÀeme
(keÀ) Go³eesie -mebmLeeceO³es DeHebieevee jespeieej He´eHleer
([) DeHebieevee mebHeke&À leb$ee®es efMe#eCe
(F&) DeHebieevee keÀe³ee&lcekeÀ mee#ejles®es efMe#eCe
(HeÀ) meceepeeMeer mecee³eespeve keÀjC³ee®eer #ecelee efJekeÀmeerle keÀjCes Fl³eeoer.
(2) keÀu³eeCekeÀejer ceb$eeue³e –efJekeÀueebie J³ekeÌleer®es HegveJe&meve keÀjCes Je l³eebvee mesJee HegjJeC³ee®eskeÀece
keÀu³eeCekeÀejer ceb$eeue³ee®es Demeles. meve 2005 -07 ceO³es efJekeÀueebie ueeskeÀeb®³ee
keÀu³eeCeem eeþermejkeÀejves 243 keÀesìer ©He³es efoues DeHebieemeeþer efJeefJeOe keÀu³eeCe keÀejer ³eespevee Je
keÀe³e&ke´Àceeb®eerDeeKeCeer keÀu³eeCekeÀejer ceb$eeue³e keÀjles.
(3) yeef#eme DeeefCe efMe<³eJe=Êeer –Yeejle mejkeÀejves je<ì^er³e DeHebie ke Àu³eeCe efveOeer GYeejuesueeDeens.
ojJeJe mebIeìveekeÀ[tve Heg{erue yeef#emes Je efMe<³eJe=ʳee DeHebieebvee efou³ee peeleele.
GÐeesie # es$eele mJeleë þmee GceìerJeCeejer DeHebie J³ekeÌleer.
mJele뮳ee efncceleerJej Je ceesþîee DeelceefJeMJeemeeves mJe³ebjespeieej keÀjCeeN³ee DeHebie k³ekeÌleer
keÀe³e&#eceHeCes veeskeÀjer keÀjCeejer DeHebie k³ekeÌleer.
cegbyeF& ³esLeerue je<ì^er³e DebOe me bIeìvee DebOeevee l³eeb®³ee efMe#eCeemeeþer Je He´efMe#eCeemeeþer
efMe<³eJe=Êeerosles.
(4) mJe³ebmesJeer mebIeìvee –MeeefjjerkeÀ Je ceeveefmekeÀ DeHebieevee menkeÀe³e& Je ceole keÀjC³eemeeþerceesþîee
mebK³esves mJe³ebmesJeer mebIeìvee mLeeHeve nesle Deen sle. 1992 ceO³es cegbyeF& ³esLes `Parentsmunotes.in

Page 53

53ofDown’s syndrome Association’ ®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. ner mebmLee
[eTveefmev[^esce ie´mle DeHebiee®³ee ceoleermeeþer mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer Deens. ner mebmLee mebyebefOele
cegueeb®³eeHeeuekeÀebvee [ eGve efmev[^esce efJe³eeefJe(5) MeeUe –DeHebie cegueeb®eer efMe#eCeHeOoleer DeJeIe[ Je JewefMe< ì³eHetCe& Demeles. l³eeb®³eemeeþermJeleb$e
efJeÐeeue³es Je Keeme He´efMeef#ele efMe#ekeÀ ³eeb®eer iejpe Demeles. efMe#eCee®es ceeO³ece DemeCeeN³eeYeecegues HeejKeer Peeuesueer Demeleele l³eeb®³eele Deieesoj YeemegjÀJeele keÀjeJeer ueeieles.
YeejleeceO³es DeMee He´keÀej®³ee DeHebie ceguebevee efMe#eCe osC³eemeeþer ceesþ³ee mebK³esves MeeUe
megjÀkeÀjC³eele Deeu³ee Deensle. meJee&le peemle MeeUe keÀvee&ìkeÀ jep³eele Deensle, l³ee®³ee
KeeueesKeeueceneje<ì^ Je veblej kesÀjU®ee ke´ÀceebkeÀ ³eslees. ³ee MeeUeveer DeHebie efJeÐeeL³ee¥meeþer efJeMesefMe#eCee®eekeÀe³e&ke´Àce le³eej kesÀuee Deens.
(6) mJe³ebmesJeer mebIeìvee DeeefLe&keÀ ceole -`oerve o³eeU DeHebie Hegve&Jemeve ³eespevee' ner
keWÀêmejkeÀejves megjÀ kesÀueer Deen. DeHebiee®es Hegve&Jemeve DeeefCe efMe#eCe osCeeN³ee mJe³ebmesJeer mebmLee
JemebIeìveebvee ³eeÜejs DeeefLe&keÀ ceole HegjJeueer peeles.
(7) efJeMesosC³eele ³esleele.
meeJe&peefvekeÀ He´Jeeme meJeuele Goe. efJeceeve, jsuJes Sme.ìer. Fl³eeoer He´Jeemeele meJeuele osC³eeme³esles.
keÀceer J³eepeojeves keÀpe&HegjJeþe.
Dee³ekeÀjebceO³es meJeuele
Flej efJeefJeOe ³eespev eebceO³es He´eOeev³e efJeMes(8) veeskeÀjerle Deej#eCe –MeemekeÀer³e mesJeeceO³es `keÀ' Je `[' ÞesCeerleerue SketÀCe peeieeHewkeÀer 3 %peeiee
DeHebieemeeþer jeKeerJe þsJeC³eele Deeu³ee Deensle. keWÀêer³e mesJeeceO³es DeHebieevee Je³eesce³ee& osletve 10JemeJeuele osC³eele Deeueer Deens. meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue GÐeesieebveener ns Deej#eCe ueeiet Deens.DeHebieemeeþer
efJeMes(9) ke´Àer[e Je meebmke=ÀeflekeÀ GHeke ´Àce –jep³e HeeleUerJej je<ì^er³e HeeleUerJej Je
Deeblejje<ì^er³eHeeleUerJej DeHebiee®³ee efke´À[e mHeOee& DeeefCe DeHebieemeeþer meebmke=ÀeflekeÀ GHeke´Àceeb®es Dee³eespeve
kesÀues peeles.ceneje<ì^ele, jep³e mejkeÀejves DeHebieemeeþer meceeblej Dee@uecHe erkeÀ mHeOee&®es Dee³eespeve kesÀues
nesles. DeMee®eHe´keÀej®³ee mHeOee& Je meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&ke´Àce je<ì^er³e Je Deeblejje<ì^er³e HeeleUerJejerue
Dee³eesefpele kesÀu³eepeeleele. ³ee ke´Àer[e mHeOexle meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&ke´Àceele Yeeie IesCeeN³e ebvee efpeJevee®ee
veJeerve DeLe& mecepelees,peieC³ee®eer veJemebpeerJeveer efceUles.munotes.in

Page 54

54(10) ceeuekeÀeb®ee He´ueesYeve –DeHebielJe keÀe³eoe 1995 keÀuece 41 He´ceeCes mebyebefOele mejkeÀejDeeefCe
mLeeefvekeÀ DeefOekeÀej DemeCeeN³eebveer meeJe&peefvekeÀ Je K eepeieer, #es$eeleerue GÐeespekeÀebvee l³eebveerl³ee®³ee
mebIeìveebceO³es 5 %DeHebie ueeskeÀebvee jespeieej ÐeeJee cnCteve He´sefjle keÀjCes.Keepeieer #es$eeceO³es DeHebieevee
veeskeÀjer ÐeeJ³eele ³eemeeþer DeHebie J³ekeÌleermeeþer je<ì^er³e OeesjCe,2006 c eO³es mJeerkeÀejC³eele Deeues.
³eeceO³es Keepeieer GÐeesieebvee l³ebeveer DeHebieevee jespeieej ÐeeJeslecnCetve efJeefJeOe He´ueesYeve, osC³eele Deeueer.
Goe-keÀjeceOetve meJeuele, ye#eermes DeeefCe DeeefLe&keÀ He´ueesYeveceO³es Keepeieer ceeuekeÀ DeHebie evee osle
Demeuesu³ee Heieejeleerue 20 %jkeÌkeÀce l³ebevee mejkeÀejkeÀ[tveHejle efoueer peeles.
(11) HegveJe&Jemeve keWÀês –DeHebiee®es HegveJe&meve ceesþ³ee He´ceeCeeJej kesÀues peeles. osMe HeeleUerJej,He´eosMeerkeÀ
HeeleUerJej Je efpeune HeeleUerJej DeHebiee®es HegveJe&meve keÀjC³eemeeþer Heg{erueHe´ceeCes J³eJemLeekeÀjC³eele
Deeueer Deens.keWÀê HeeleUerJej Þeerveiej, ueKeveew, YeesHeeU, iegneìer DeeefCe megboj veiej ³ee
efþkeÀeCeerHegveJe&meve keWÀês megjÀ keÀjC³eele Deeueer Deensle. meJe& He´keÀej®³ ee DeHebieevee ³ee efþkeÀeCeer efJeefJeOe
mesJee JemegefJeOee HegjefJeu³ee peeleele.
®eboerie[, keÀìkeÀ, peyeueHetj DeeefCe yejsueer DeMee ®eej efþkeÀeCeer He´eosefMekeÀ HegveJe&meve keWÀês
megjÀkeÀjC³eele Deeueer Deensle. ³eeefþkeÀeCeer Heeþer®³ee keÀC³e e®es efJekeÀueebie ueeskeÀebmeeþer mesJee
HegjefJeu³eepeelee.
leUeHeemetve meJe& DeHebieevee mesJee GHeueyOe JneJeer cnCetve He´l³eskeÀ efpeunîee®³ee efþkeÀeCeer
efkebÀJeeefpeunîeeceO³es SkeÀ HegveJe&meve kesÀbê mLeeHeve keÀjC³ee®es þjefJeues Deens. meO³ee 522 efþkeÀeCeer
DeMeerkeWÀê Deensle.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -efJekeÀueebie J³ekeÌleeRvee GHeueyOe DemeCeeN³ee mesJee Lees[ke̳eele efuene.
3.5 meejebMe
DeHebie J³ekeÌleermegOoe ceeveJeer meceepee®ee IeìkeÀ Deensle. cnCetv e l³eeb®eener efJekeÀeme nesCes
cenllJee®es Deens. He´ecegK³eeves p³ee J³ekeÌleer l³eeb®³ee MeeefjjerkeÀ Je ceeveefmekeÀ (yeewefOekeÀ) efyeIee[ecegUs
efvel³ee®eer keÀeces keÀ© MekeÀle veenerle l³ebevee DeHebie J³ekeÌleer mecepeC³eele ³esles. MeeefjjerkeÀ D eeefCe
ceeveefmekeÀ oewye&u³e ³eebJej DeeOeeefjle DeHebie J³ekeÌleer®es DebOelJe, yeefnjsHeCee, DeefmLejesie efJeefJekeÀueebie, ceeveefmekeÀ efJekeÀueebie ns He´cegKe He´keÀej Deensle. DebOelJee®eer keÀejCes [esU³eele Oegue He[Ces,
iuetkeÀescee `De ' peerJevemelJee®ee DeYeeJe DeveskeÀ Deepeej, ne³eHej cesì^esefHeÀ³ee Fl³eeoer Deensle.
DebOeelJeeJejerue Ghee³e cnCepes `De' peerJevemllJe ³egkeÌle Deenej, efnjJ³ee HeeuesYeep³ee, ieepej, HeÀUs
Fl³eeoeR®ee Deenejele meceeJesMe DemeeJee.munotes.in

Page 55

55ceeveefmekeÀ ¢<ì³e e efJekeÀuebeie J³ekeÌleer efJe®eej keÀjC³eeme Je ke=Àleer keÀjC³eeme DemeceLe& Demeles.
ceeflecebove, efJeÜlesleerue efJekeÀueebie, ceeveefmekeÀ Deepeej ns ceeveefmekeÀ efJekeÀueebiee®es He´cegKe He´keÀej Deensle.
ceeveefmekeÀ Deepeej DemeCeeN³ee J³ekeÌle eRvee kegÀMeuelesves neleeUeJes ueeieles. ³eesi³e Je JesUsle GHe®eej
keÀjC³ee®eer iejpe Deens. ³eeceO³es HeeuekeÀeb®eer peyeeyeoejer cenllJee®eer Demeles. ceeveefmekeÀ jesieebves efHe[erle
Demeuesu³ee cegueebvee mJeleë®eer keÀeUpeer IesC³ee®es efMe#eCe l³e ebvee ÐeeJes ueeieles.
efJekeÀueebie J³ekeÌleeRvee GHeueyOe DemeCeeN³ee mesJesceO³es DeHebieemeeþer ®eeueefJeu³ee peeCeeN³ee mebmLee
keÀu³eeCekeÀejer ceb$eeue³e yeef#eme DeeefCe efMe<³eJe=Êeer mJe³ebmesJeer mebIeìvee, MeeUe, efJeMesveeskeÀjer le Deej#eCe, ke´Àer[e Je meebmkeÀeflekeÀ GHeke´Àce, ceeuekeÀebvee He´ueesYeve Fl³eeoer®ee meceeJesMe neslees.
3.6 efJeÐeeHeerþ mlejer³e He´Mve
(1) DebOelJe cnCepes keÀe³e? ns mHe<ì keÀ©ve DebOelJee®eer keÀejCes meebiee Je l³eeJejerue GHe®eej Je
efveJeejCe meebiee.
(2) yeefnjsHeCee®es He´keÀej meebietve l³eeJejerue He´efleyebOe DeeefCe GHe®eej meebiee.
(3) DeefmLejesie efJel³eeJejerue He´efleyebOe Je GHe®eej meebiee.
(4) ceeveefmekeÀ efJekeÀueebieles®es He´cegKe He´keÀej lemes®e GHeHe´keÀej meebietve l³eeJejerue GHe®eej Je He´efleyebOe
meebiee.
(5) efJekeÀueebie J³ekeÌleervebe GHeueyOe DemeCeeN³ee mesJee meefJemlej efuene.
(6) efìHee efuene.
1) DebOelJee®eer k eÀejCes
2) yeefnjsHeCee®es ÒekeÀej
3) DeefmLejesiee®es ÒekeÀej
4) ceeveefmekeÀ efJekeÀueebieles®es ÒekeÀej
munotes.in

Page 56

56IeìkeÀ -4
peeleerJeeo peceeleJeeo DeeefCe Deeblej –peeleer³e mebIe(CASTEISM COMMUNALISM AND
INTERGROUP CONFLICTS)
Heeþe®eer j®evee :
4.0 GefÎ<ìs
4.1 He´mleeJevee
4.2 peeleer DeeefCe peeleer®eer J³eeK³ee Je JewefMe<ìîes
4.3 peeleermebmLeecegUs efvecee&Ce nesCeejer Demeceevelee
4.4 peeleerJeeoe®es HeefjCeece
4.5 peeleerJeeoe®es efvecet&ueve keÀjC³eekeÀefjlee Ghee³e
4.6 peceele JeeoecegUs HejmHej ieìebleerue mebIe4.7 meejebMe
4.8 efJeÐeeHeerþ mlejer³e He´Mve
4.0 GefÎ<ìs
peeleerYeso Je peeleer J³eJemLee ³eeleerue HeÀjkeÀ mecepeeJetve Ieslee ³esF&ue.
peeleerYesoecegUs peeleerJeeo keÀmee efvecee&Ce Peeuee? peel eerYesoe®es Je peeleerJeeoe®es cetU peeCetve Ieslee
³esF&ue.
peceele JeeoecegUs HejmHej ieìebleerue keÀuen keÀmes nesleele? ³ee®eer ceeefnleer nesF&ue.
4.1 He´mleeJevee
ceeveJe ne meceepeMeerue He´eCeer Deens. lees SkeÀìe ve jenlee meceepeeceO³es SkeÀ$e jenlees
l³eeueeDeeveboeves jenlee ³esC³eemeeþer meceepeeceOeerue ceeveJee ceeveJeeceOeerue mebyebOe Deelceer³esles®es,
He´scee®es,menevegYetleer®es, HejmHej menkeÀe³ee&®es, meeefnDeepemeceepeele erue peeleerYesoecegUs Jejerue He´keÀej®es mebyebOe Deepe meceepeeceO³es efomele veenerle. Gueì
Deepemeceepe efvejefvejeU³ee He´keÀej®³ee mebIecnCetvepeeleerYeso DeeHeu³ee osMeeuee KetHe ceesþe Me eHe Deens. peeleerYesoe®es cetU keÀMeele Deens? ³ee®ee
efJe®eejkeÀjCes cenllJee®es Deens. yeN³ee®e JesUe Demes cnìues peeles keÀer peeleerYesoe®es cetU
®eelegJeCe&J³eJemLesceO³es Deens. HetJeer& ®eelegJeCe&J³eJemLee nesleer. ye´ecnCe, #eef$e³e, JewM³e Je M etê Demes ®eejmunotes.in

Page 57

57JeCe& DeefmlelJeele nesles.Keesue efJe®eej keÀjlee peeleerYesoe®es cetU ®eelegJeCe&J³eJemLesceO³es efveefM®eÊeHeCes
veener, keÀejCe ®eelegJeCe&J³eJemLee ner keÀecee®eer efJeYeeieCeer (Distribution of Work) Deens. SkeÀ
iees<ì efveefM®eÊe Deen s,keÀer MeeefjjerkeÀ, ceeveefmekeÀ yeewefOokeÀ ³ee eflevner MekeÌleer He´l³eskeÀ ceeCemee®³ee
JesieJesieUîee DemeCeej. ³eeMekeÌleervegmeej Je iegCekeÀcee&vegmeej DemeCeej, efveHetCelesvegmeej Je mJele뮳ee
DeeJe[ervegmeej He´l³eskeÀ ceeveJeeueemJeleë®es ke Àece þjJeC³ee®ee DeefOekeÀej Deens. DeeefCe meJee¥le cenllJee®eer
iees<ì cnCepes keÀesCelesner keÀece(keÀce&) nuekesÀ veener. l³eeuee DeebleefjkeÀ cetu³e (Intrinsic Value )
Demeles. cnCetve ’keÀce&osJe YeJe“,’³eesie keÀce&mleg keÀewMeu³e“ Demes cnìues Deens. ³ee leÊJeelej ®eelegJeCe&
J³eJemLee GYeer Deens.JesokeÀeUeceO³es n³ee ®eelegJeCe& J³eJemLes®ee GuuesKe Deens. ÞeerceodYeieJeod ieerleslener
DeO³ee³e -4,MueeskeÀ -13 ceO³es mHe<ì meebefieleues Deens.
JeCe&J³eJemLesle G®®e -veer®e DeMee keÀuHevee efvecee&Ce Peeu³ee. ye´ecnCeebvee ³ee J³eJemLesle
Þes<þmecepeues peeT ueeieues Je Metêebvee nuekesÀ mecepeues peeT ueeieues. ³eecegUs meceepeele ceesþîee
He´ceeCeeleojer efvecee&Ce Peeueer Je peeleer mebmLee DeefmlelJeele Deeueer. keÀeueeblejeves peeleer mebmLesle
GHepeeleer,Heesìpeeleer efvecee&Ce Peeu³ee. HeefjCeeceer Metêevebe, DemHe=Me, mecepeues peeT ueeieues.
Yeejleer³ejep³eIeìvesves ner DemHe=Melee ve<ì keÀjC³eemeeþer Yeejleer³e mebefJeOeeveele keÀuece -17 ceO³es
DemHe=MeleeefveJeejCe keÀjC ³ee®es He´³elve kesÀues Deensle. l³ee®eHe´ceeCes Yeejle mejkeÀejves 1955 Heemetve
Prevention of untouchability offences Act ne keÀe³eoe Heeme keÀjÀve DemHe=Melee
HeeUCes. ne keÀe³eosMeerj iegvne Deens Demes þjefJeues. ³ee keÀe³eo³eeceO³es Heg{s 1976 ceO³es megOeejCeekeÀ©ve
l³ee®es veeJe Protection of Civil Right Act Demes keÀjC³eele Deeues. l³ee®eHe´ceeCesDemHe=Meebvee
G®®e JeCeea³eebHeemetve mebj#eCe efceUeJes l³eeb®eer efHeUJeCetkeÀ nesT ve³es cnCetve mebefJeOeevee®esDeveskeÀ keÀe³eos
kesÀues Deensle. Dem He=Melee efvece&tuevee®es keÀece He´ecegK³eeves [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjeveerkesÀues. l³ee®eHe´ceeCes
cenelcee p³eesleerjeJe HegÀues, cenelcee ieebOeer, jepeHe´³elve kesÀues.
peeleerY esoecegUs Þes<þ Je keÀefve<þ mecepeu³ee peeCeeN³ee peeleerceO³es keÀuen efvecee&Ce
nesleDemeleele. Debleie&le keÀuenecegUs osMee®eer je<ì^er³e SkeÀelcelee Oeeske̳eele ³esle Deens. YeejleeceO³es
He´ecegK³eevesGÊej Yeejleele DeMee He´keÀej®³ee keÀuene®es He ´ceeCe peemle Deens. ³ee keÀueneceO³es efkebÀJee
obieueerceO³esDeveskeÀ efvejHejeOe ueeskeÀeb®es peerJeve GoOJemle nesle Deens. l³ee®eHe´ceeCes meeceeefpekeÀ Je
Jew³eefkeÌlekeÀceeueceÊes®eerner neveer ceesþîee He´ceeCeele nesles. YeejleeceO³es keÀener jepe keÀer³e He#e ns þjeefJekeÀ
peeleeR®esmebj#eCe keÀjC³eemeeþer®e DeefmlelJeele Deeues. meÊesJej ³esF&He³e¥le ¿ee He#eebveer peeleeR®ee Je
l³eeb®³eeYeeJeveeb®ee ceesþîee He´ceeCeeJej JeeHej kesÀuee, Je meO³ee keÀjerle Deensle. HeÀkeÌle jepekeÀer³e
HeÀe³eoeIes C³eemeeþer®e peeleeR®ee JeeHej ceesþîee He´ceeCeeJej nesle Deens. jepekeÀer³e He#eeb®³ee ³ee ogìHHeer
OeesjCeebcegUspeeleer -peeleerceO³es leCeeJe efvecee&Ce nesle Deensle. obieueer nesle Deensle. Hejbleg jepekeÀer³e
vesl³eebvee l³ee®eskeÀenerner JeeF&ì Je eìle veener.
Yeejle mejkeÀejves DemHe=M³eebvee meJeCee& He³e¥le Heesnes®eC³eemeeþer efMe#eCe, MeemekeÀer³e
GÐeesieele,veeskeÀjer, Je efJeOeeve meYee, ueeskeÀmeYesle jeKeerJe, peeiee þsJetve `Deej#eCe' peenerj kesÀues Deens.
Hejbleg³ee®ee HeÀe³eoe DeeefLe& keÀ ¢<ìîee meyeU DemeCeejs®e ceeieemeJeieea³e ueeskeÀebvee efceUle Deens.
peesDeeefLe&keÀ¢<ìîee DeefleMe³e iejerye Deens lees n³ee meJeueleer He³e¥le Heesn®ele®e veener. efvej#ejlee, iejeryeer
JeDe%eeve Fl³eeoer keÀejCeebcegUs ns ueeskeÀ MeemekeÀer³e ceole erHe³e¥le Heesnes®et MekeÀle veenerle Jemunotes.in

Page 58

58MeemekeÀer³eueeskeÀner l³eeb®³eeHe³e¥le Heesnes®ele veenerle. DeMeeHe´keÀejs meÐeHeefjefmLeleerceO³es peeleer meboYee&leerue
keÀuHeveeHeg{erue He´ceeCes Deensle.
4.2 peeleer DeeefCe peeleer mebmLee ³ebe®eer J³eeK³e e Je JewefMe<ìs
(1) peeleer®eer J³eeK³ee -peeleer®³ee DeveskeÀ J³eeK³ee Deensle. Hejbleg meb#esHee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletveKeeueerue
oesve J³eeK³eeb®ee efJe®eej keÀ©.
1. vesMeefHeÀu[³eeb®eer J³eeK³ee “a class of the communitywhich disowns any
connection with any other class andcan neither intermarry nor eat
nor drink with any butpersons of their own community”.
2. [e@. kesÀlekeÀj ³eebveer peeleer®eer J³eeK³ee Heg{erueHe´ceeCes kesÀueer Deens.
“a social group having two characteristics :i) Membership is
confined to those who are born ofmembers and includes all
persons so born :ii) The members are forbidden by an inexorable
sociallaw to marry outside the group.”
Jejerue J³eeK³esJejÀve peeleer®es JewefMe<ìs Heg{erue He´ceeCes meebielee ³esleele.
(2) peelee r®eer JewefMe<ìs ë
i)mlej (ÞesCeer) ë meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ ¢ef<ìkeÀesveebletve peeleer®es mlej efkebÀJee ÞesCeer Deensle.³ee
ÞesCeer®³ee efHej@efce[ ceO³es meJee&le Jej ye´ecnCe DeeefCe efHej@efce[®³ee leUeceO³es nueke̳eepeeleerleerue ueeskeÀ Je
efHej@efce[®³ee ceO³es npeejes He´keÀej®³ee peeleerJe Heesìpeeleer oeKeJeu³eepeeleele.
ii)JebMe ë SKeeÐee J³ekeÌleer®ee meeceeefpekeÀ opee& (social status) lees p³ee peeleerle pevceIeslees.
l³ee®³eeJejÀve þjlees. Goe. ye´ecnCe kegÀìbgyeeceO³es pevce Peeu³e eme ye´ecnCe DeeefCeMetêe®³ee kegÀìgbyeele pevce
Peeu³eeme Megê mecepeues peeles.
iii)mJepeeleer efJeJeen ë mJele뮳ee®e peeleerle efJeJeen kesÀuee peelees.YetlekeÀeUeceO³es Deeblejpeeleer³e
efJeJeeneme DeefleMe³e efJejesOe neslee.
iv)meeceeefpekeÀ ieì ëHe´l³eskeÀ peele cnCepes SkeÀ meeceeefpekeÀ ieì nes³e. l³ee®ee vesle=lJe
l³eeb®³eevesl³eekeÀ[tve kesÀues peeles. SKeeo³eeves l³eeb®³ee peeleer®³ee efve³eceeb®es GuuebIeve kesÀu³eeme
vesleel³eebvee efMe#ee cnCetve SKeeos keÀece keÀ©ve IesCes, Meeefjjerke À efMe#ee, efkebÀJee l³ee J³ekeÌleerueeyeefncnCepes®e JeeUerle ìekeÀues peeles. Fl³eeoer He´keÀej®³ee efMe#ee nesle Demele.
v)mLeeefvekeÀ ieì ë mebHetCe& osMeebceO³es peeleer®es cetu³e SkeÀmeejKes veener Goe. SKeeo³ee
efJeefMe<ìHe´osMeeceO³es Dem He=Me ceeveuesu³ee peeleerme ogmeN³ee SKeeo³ee He´osMeeceO³es l³ee®e peeleermeDemHe=Me
ceeveues peele veener.munotes.in

Page 59

59vi)HejbHejeiele J³eJemee³e ë pegv³ee peeleermebmLesceO³es J³eJemee³e ceeieerue efHe{erkeÀ[tve Heg{erueefHe{erkeÀ[s
nmleeblejerle nesle Demes. Go e. J³eeHeej keÀjCeeN³ee®ee cegueiee ne J³eeHeej®e keÀjerleDemes. megleej
(carpenter ) keÀece keÀjCeeN³ee®ee cegueiee ne megleej keÀece®e keÀjle Demes Fl³eeoer.
vii)He´otefmebkeÀuHevesvegmeej Demele. HejbHejeieleKeeue®eer peele Jejerue peeleerme He´otefnesleer.DemHe=Melesuee DeeOeejDemeuesueer ner®e mebkeÀuHevee Deens. Keeue®³ee peele erleerue ueeskeÀebvee MeeUe
cebefoj, efJeefnjerFl³eeoer meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCeer He´JesMe vemes.
viii)Devvee®³ee meJe³eer ë Devvee®³ee meJe³eer meboYee&le keÀener yebOevesDemele. Goe. MegOo ye´ecnCeebveer
ceebmeenej keÀje³e®ee veener. oejÀH³ee³e®e ve ener Fl³eeoer. SkeÀe peeleerleerue ogmeN³ee peeleerceO³es pesJele
vemele. efJeMesDeensle. Hejbleg meO³ee®³ee keÀeUeceO³es Jejerue JewefMe<ìîeeceO³eske Àener He´ceeCeele efMeefLeuelee Deeuesueer efometve
³esles.
(3) peeleer mebmLes®eer J³eeK³ee ë peeleer mebmLes®eerJ³eeK³ee Heg{erueHe´ceeCes kesÀueer peeles -
“It is a system of social stratification and social restriction inIndia in
which communities are defined by thousands ofendogamous
hereditary groups called Jatis. ”³ee J³eeK³esJe©ve peeler ³ee peeleermebmLes®es Yeeie efkebÀJee
SkeÀkeÀ (part or unit) Demeu³ee®es ue#eele ³esles.
(4) peeleer mebmLes®eer JewefMe<ìs (Characteristics of the caste system) ë
i)meceepee®eer efJeYeeieer³e JeeìCeer ë
peeleer mebmLes®³ee Debleie&le Yeejleer³e meceepe íesìîee íesìîee meeceeefpekeÀ ieìebceO³es
efJeYeeieueeiesuee Deens, l³eeme peeleer, Demes cnìues peeles. meÐe HeefjefmLeleerceO³es peele ner
pevceeJejÀveþjles. l³eecegUs SkeÀe peeleerletve ogmeN³ee peeleerceO³es peelee ³esle veener. Demes mecepeues
peeles.He´l³eskeÀ peeleeruee mJeleë®ee HejbHejeiele meeceeefpekeÀ mlej, J³eJemee³e, ®eeueerjerle er, efve³eceFl³eeoer
Demeleele. Demes ceeveues peeles.
ii)Þes<þ –keÀefve<þ mlej ë He´l³eskeÀ YeeefÞes<þ, keÀeneRvee keÀefve<þ mecepeues peeles, l³eeJe©ve l³eeb®ee ke´Àce ueeJeuee peele es.
iii)veeiejer DeeefCe Oeeefce&keÀ efJeMespeeleer®³eeDeeOeejeJej efvecee&Ce Peeuesu³ee meceepeeceO³es efJeMes(Disabilities )³eeb®es Demeceeve efJelejCe Demel es. G®®e peeleerleerue ueeskeÀ efJeMesDevegYeJele Demeleele. lesJne nueke̳ee peeleerleerue mecepeues peeCeejs ueeskeÀ efvejefvejeU³eeDeHee$eles®ee
ogyeUsHeCee®ee $eeme menve keÀjle Demeleele.munotes.in

Page 60

60iv)cegkeÌleHeCes J³eJemee³e efveJe[C³ee® ee DeYeeJe : J³eJemee³e efveJe[er®es mJeeleb$³e veJnles. Peeler
mebmLesleerue He´l³eskeÀ peeleer®ee HejbHejeiele J³eJemee³e þjuesuee Demes. JebMe HejbHejeiele neJ³eJemee³e l³ee®e
peeleerleerue ceeieerue efHe{erletve ne J³eJemee³e l³ee®e peeleerleerue ceeie erueefHe{erletve Heg{erue efHe{erkeÀ[s
nmleeblejer³e nesle Demes. JebMe HejbHejeiele ®eeuele DeeuesueeJ³eJemee³e mees[tve ogmeje J³eJemee³e keÀjlee ³esle
vemes.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee .
He´Mve -peeleer®eer J³eeK³ee meebietve peeleer®es JewefMe<ìîes meebiee.
He´Mve -peeleermebmLes®eer J³eeK³ee meebietve peeleer mebmLes®eer JewefMe<ìîes meebiee.
4.3. peeleer mebmLeecegUs efvecee&Ce nesCeejer Demeceevelee (Inequalities
causedby the caste system)
peeleer mebmLeecegUs meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e Fl³eeoer He´keÀej®eer
DemeceeveleemeceepeeceO³es efvecee&Ce nesles. meceepeeceO³es efvecee&Ce nesCeejer Demeceevelee Heg{erueHe´ceeCes
meebielee³esles.
i)meeceeefpekeÀ opee&leerue Demeceevelee -peeleermebmLeeceO³e s Þes<þ DeeefCe keÀefve<þ ³eeHe´keÀej®esmlej
Demeu³eecegUs keÀefve<þ peeleerleerue, nueke̳ee peeleerleerue ueeskeÀebvee meeceeefpekeÀ opex®ee (social
status) Deevebo DevegYeJelee ³esle veener. Keeue®³ee peeleerleerue ceeCemeeuee vesncee rl³eeb®³ee efvecve
mleje®eer (lower position) DeeþJeCe keÀ© efoueer peeles. DeMeeHe´keÀej®³ee JeeieCetkeÀercegUs Keeue®³ee
peeleerleerue ueeskeÀeb®ee l³eeb®ee mJeleëJejerue efJeMJeemeveenermee neslees. DeelceefJeMJeemee®³ee DeYeeJeecegUs Flej
peeleerleerue ueeskeÀebMeer cegkeÌleHeCes mHeOee&keÀjC³eeme DemeceLe& þjleele, l³eecegUs Flej DeveskeÀ He´keÀej®³ee
Demeceevelee efvecee&Ce nesleele.
ii)peeleerleerue Demeceevelee (Inequalities with in caste) ë-He´l³e#e SkeÀepeeleerceO³es
ner Demeceevelee efometve ³ eslees. ³eecegUs GHepeefle Je Heesìpeeleer efvecee&Ce Peeuesu³eeefometve ³esleele ³eeb®ee
HeefjCeece cnCetve meceepe Deves íesìîee -íesìîee efJeYeeieeceO³es, DebMeeceO³esefJeYeeieuee peelees. DeeefCe
GHepeeleer Je HeesìpeeleercegUs SkeÀe®e peeleerleerue ue eskeÀ SkeÀceskeÀebHeemetveotj peeleele.munotes.in

Page 61

61iii)mee#ejlesceOeerue Demeceevelee (Inequlities in Literacy) ëpejer osMeebleerueSketÀCeele
mee#ejles®ee oj Jee{uesuee Deens. lejermegOoe Devegmegef®ele peeleer Je peceeleerleerue ueeskeÀefMe#eCeeb®³ee
meboYee&leer ue DeveskeÀ mecem³ebevee leeW[ osle Deensle. Devegmetef®ele peeleer -peceeleerleerue 1961 ceO³es
mee#ejles®ee oj 10.27 %Demetve lees 2001 ceO³es 45.20 %FlekeÀe Peeuesuee efometve ³eslees. ³ee®ee
DeLe& Depetve 55 %Devegmetef®ele peeleer peceeleerleerueueeskeÀ cetueYetle Je DeeJeM³ekeÀ YeeweflekeÀ efJekeÀemee®³ee
IeìekebÀeHeemetve Jebef®ele Deensle.
iv)He´eLeefcekeÀ efMe#eCe (Primary Education) ëHe´eLeefcekeÀ MeeUsle meJe&®³ee meJe&³esC³ee®³ee
¢<ìerkeÀesveebletve DeeHeuee osMe Jeeì®eeue keÀjerle Deens. He´eLe efcekeÀ MeeUsle veeJeveeWoJeC³ee®es He´ceeCe 2003
-2004 ceO³es 90 %nesles DeeefCe 2004 -2005 ceO³es les98 %FlekesÀ Peeues. ns He´ceeCe
Jee{C³eemeeþer DeveskeÀ IeìkeÀ keÀejCeerYetle Deensle Goe.cegueebvee ogHeej®es pesJeCe, SkeÀefoJeme Dee[ MeeUe
GIe[Ces. lem es®e efMe#ekeÀ Je HeeuekeÀ mebIeìveeHe´eLeefcekeÀ MeeUsle veeJe veeWoCeer®es ns efJeOee³ekeÀ efJekeÀeme
efomele Demeuee lejer megOoe DeveskeÀDevegmegef®ele peeleer -peceeleerleerue cegues MeeUsHeemetve otj Deensle.
Devegmetef®ele peeleerpeceeleerleerue 7 l es 17 Jepeeleele. ³ee®eJe³eesieìeleerue G®®e JeCee&leerue He´ceeCe 81.3 %FlekesÀ Deens. Devegmet®eerle peeleer
peceeleerue20.8 %cegues MeeUsle kesÀJne®e peele veenerle, ns®e G®®e peeleerleerue He´cee Ce
7.6 %FlekesÀDeens. YeejleeceO³es He´eLeefcekeÀ MeeUe, ceeO³eefcekeÀ MeeUe ³eeb®es He´l³e#e Deblej IejbeHeemetve
peemleDeens. cegues MeeUsle peeC³eeme nener SkeÀ De[LeUe Deens. Devegmetef®ele peeleer peceeleerleerueueeskeÀeb®eer
Iejs ieeJeebHeemetve otj D emeleele, efkebÀJee ieeJee®³ee SkeÀe ìeskeÀeuee Demeleele.l³eecegUsner Devegmetef®ele peeleer -
peceeleerleerue cegues MeeUsle keÀceer He´ceeCeele peeleele. ³ee YeeweflekeÀDebleje yejesyej meeceeefpekeÀ Deblej
(Social Distance )meg×e ner Devegmetef®ele peele erpeceeleerleerue cegues MeeUsle ve peeC³eemeeþer KetHe
cenllJee®es Deens.
v)iejeryeer ë Devegmegef®ele peeleer -peceeleerleerue ueeskeÀeb®eer efceUkeÀle DeefleMe³ekeÀceer Deens. meve 2000
ceO³es ie´eceerCe YeeieeceO³es 38 %Devegmetef®ele peeleer -peceeleerleerueueeskeÀ oeefjê³e jsl³eeJesUer Flej peeleerleerue 20 %ueeskeÀ oeefjê³e jsDemeceevelee Deens.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee –
He´Mve -peeleer mebmLeecegUs efvecee&Ce nesCeejer Demeceevelee mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 62

624.4 peeleerJeeoe®es HeefjCeece (CONSEQUENCES OF CASTEISM )
meceepeeceO³es efnbmee®eej yeeskeÀeUlees DeeefCe keÀe³eos nerve nesleele.
meJe&meeceev³e DeeefCe ceeieeme ueeskeÀeb®es peerJeve GOoJemle nesles DeeefCe l³ebe®³ee mebHeleer®eerner never
nesles.
G®®e peeleer®³ee Dee@efHeÀmejves ceeieemeJeieea³e J³ekeÌleeRvee l³ebe®es efJeMesDeceev³ekesÀu³eeme ceeieemeJeieea³ e J³ekeÌleeR®³ee ceveele met[e®eer YeeJevee le³eej nesles Je keÀuen efvecee&Ce
neslees.
ceeieemeJeieea³e ueneve efkebÀJee DeuHeYetOeejkeÀ MeslekeÀN³eebvee keÀpe& osC³eeme vekeÀej osC³ee®es
G®®epeeleer³e yeBkeÀ DeefOekeÀejer Yeejleeleerue efJeefJeOe Yeeieel eD e e p e n e rD e e n s l e .l ³ e e c e g U s
leCeeJee®eerHeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles.
DeveskeÀ ceeieeJemeJeieea³e J³ekeÌleer osMeele DeHeceeveemHeo JeeieCetkeÀ menve keÀ©ve peerJeve peiele Deensle.
ceeieemeJeieea³e DeveskeÀ cegues p³ee efþkeÀeCeer G®®e Jeieea³e uees keÀ ceesþîee He´ceeCeeJej efHeUJeCetkeÀkeÀjleele
lesLetve MenejekeÀ[s OeeJe Iesle Deensle. l³eecegUs Menjer peerJeveeJej leeCe He[le Deens.
Mew#eefCekeÀ Je meeceeefpekeÀ peerJeveeceO³es G®®e JeCeea³e ueeskeÀ efJeefJeOe He´keÀejs ceeieemeJeieea³eebJej
oyeeJ eìekeÀC³ee®ee He´³elve keÀjerle Deensle. l³eecegUsner keÀuen efvecee&Ce nesle Deensle.
ceeieemeJeieea³e cegues Je efm$e³ee ³eeb®eer G®®e JeCeea³e ueeskeÀebkeÀ[tve ceesþîee He´ceeCeeJej efHeUJeCetkeÀ
nesleDeens.
peeleer³eJeeo DeveskeÀ jepekeÀer³e vesl³eebve e efJeOeevemeYee Je ueeskeÀmeYesHe³e¥le Heesnes®eefJeC³eemeeþer
ceolekeÀjleele. ns®e Deeceoej Je Keemeoej peeleer³e leCeeJe Jee{efJeC³eeme veblej keÀejCeerYetle
þjleele.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve ë peeleerJeeoe®es HeefjCeece mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 63

634.5 peeleerJeeoe®es efvecet&ueve keÀjC³eekeÀefjlee Ghee³e (MEASURES TO
RESOLVE CARTELISM) –
peeleerJeeoe®es efvecet&ueve keÀjC³eemeeþer Heg{erue He´ceeCes Ghee³e³eespevee kesÀu³eeme efveefM®ele®e
l³ee®es He´ceeCe keÀceer nesTve keÀuen efvecee&Ce nesCeej veenerle.
(1) keÀCeKej jepekeÀer³e OeesjCe ë peeleer³e He#e, peeleer³e mebIeìvee efkebÀJee peeleer³e mebmLee
³eeb®³eeke=Àl³eebvee Hee³eyebo IeeueC³eemeeþer keÀCeKej jepekeÀer³e OeesjCe Demeues Heeefnpes. meÊeeOeejer
He#eebveerefkebÀJee jep³ekeÀl³ee¥veer peeleer³eJeeoeuee HeebIe©ve Ieeuet ve³es. efkebÀJee peeleerJeeo mJeleë®e efvecee&CekeÀ©
ve³es. Oecee&leerue jep³ee®³ee YetefcekesÀ®³ee He´eceeefCekeÀHeCes DeJeuebye kesÀuee Heeefnpes.
(2) keÀ[keÀ keÀe³eos Je l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer peeleer³e : Jeeo efvecee&Ce keÀjCeeN³ee efJe©OokeÀ[keÀ
keÀe³eos le³eej kesÀues Heeefnpes. vegmeles®e keÀeieoesHee$eer keÀe³eos vekeÀesle lej l³eeb®eerDebceueyepeeJeCeer
keÀjC³eemeeþer Heesefuemeebvee ³eesi³e les DeefOekeÀej osTve l³ebevee peyeeyeoej OejC³e ele³eeJes. ³eecegUs meceepeele
peeleer³e keÀuen nesCeej veenerle DeeefCe Peeues®e lej les efve³eb$eCeeyeensjpeeCeej veenerle.
(3) Mew#eefCekeÀ J³eJemLesle yeoue ë mebkegÀef®ele Oece& YeeJeveebvee Leeje efceUCeej veener DeMee
He´keÀejsmeO³ee®³ee Mew#eefCekeÀ J³eJemLesle yeoue keÀ©ve, meceYeeJee®eer efMekeÀJeCe ©peueer iesueer
Heeefnpes.efJeMeeue ceeveJeleeJeeoer Oecee&®eer efMekeÀJeCe efoueer lej®e HejmHejeble menkeÀe³ee&®eer YeeJevee
efvecee&CenesF&ue Je keÀuen Leebyeleerue.
(4) je<ì^efve<þe He´yeU keÀjCes ë efJeefJeOe Oeefce&³e, efJeefJeOe peeleer³e, ueeskeÀ Yeejleele Demeues lejerDeeHeCe
meJe& SkeÀe®e Yeejleer³e mebmke=Àleer®es Jeejmeoej Deenesle DeMee He´keÀej®eer He´yeU je<ì^er³eefve<þs®eer YeeJevee
He´l³eskeÀ veeieefjkeÀe®³ee ceveele ¢{ keÀjC³eeme nJeer.
(5) keÀe³e&#ece mejkeÀejer ³eb$eCee ë IeelekeÀ DeMee peeleer³eJeeoer MekeÌleeRvee leeW[ osC³eemeeþer
keÀe³e&#eceefkebÀJee me#ece mejkeÀejer ³eb$eCes®eer iejpe Deens. l³ee®eHe´ceeCes ³ee efve³eceeb®e sH e e u e v ev e
keÀjCeeN³eeDeefOekeÀeN³eebvee keÀ[keÀ efMe#ee osC³eele ³eeJeer. DeveskeÀ Heesueerme DeefOekeÀejer l³eeb®eer
keÀle&J³eskeÀe³e&#eceHeCes yepeeJele veenerle DeMeeJesUer efveJe=Êeer veblej®es HeÀe³eos osT ve³esle. DeMee
keÀ[keÀkeÀe³e&Jeener®eer le jleto Demesue lej®e DeMee iees<ìeRvee Hee³eyebo yemesue.
(6) Oece&iegjbÀ®eer peyeeyeoejer ë efJeefJeOe Oece&iegjÀ efkebÀJee peeleer³eJeeoer He´ebleer³e vesle=lJe ³eeb®eer
peyeeyeoejerHeÀej ceesþer Deens. ³ee vesle=lJeeves meceepeeuee Oecee&®³ee cetueYetle efJeMJeyebOeglJee®³ee
leÊJeeJejefMekeÀJeCe efoueer Heeefnpes. Oecee&®eer DeeoMe& lelJes meceepeele ©peefJeueer Heeefnpesle. Oece&ÜsJee{sue,leCeeJe efvecee&Ce nesF&ue DeMee IeìkeÀebvee efveefMekeÀJeCemJele뮳ee Dee®ejCeeves ueeskeÀebvee efoues Heeefnpes.
(7) He´meej ceeO³eceeb®eer YetefcekeÀe ë meceepeeleerue efJeefJeOe IeìekeÀebceO³es efvemeebHe´oeef³ekeÀlee®eer
YeeJevee©peefJeC³eele He´meejceeO³eces ceesþ³ee He´ceeCeele keÀe³e& keÀ© MekeÀeleele. efvejefvejeUî ee
Oecee&JejDeeHeueer HeesUer YeepeCeeN³ee jepekeÀer³e vesl³eeb®es {eWie meceepeemeceesj oeKeJet MekeÀleele.meceepeeceO³esmunotes.in

Page 64

64peeleerJeeoe®es nUtnUt yeerpee jesHeve keÀjCeeN³ee vesle=lJee®ee, He[oe HeÀe[C³ee®es keÀe³e&He´meejceeO³eceebveer
keÀjeJes.
(8) meceepe peeie=leer ë mejkeÀejer ³eb$eCesyejesyej®e DeMeemekeÀer³e mebIeìvee Je mJeb³emesJeer
mebIeìvee³ebeveerner meceepepeeie=leer ceesþîee He´ceeCeeJej keÀjeJeer. peeleer³eJeeo ³eeefJenesCeejveener ³eemeeþer JeejbJeej les®e les®e He´³elve Hegvne -Hegvne keÀ©ve ueeskeÀeb®³ee ceveeJej efyebyeJeues Heeefnpes.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -peeleerJeeoe®es efvecet&ueve keÀjC³ee®es Ghee³e meebiee.
4.6 peceeleJeeoecegUs HejmHej ieìebleerue mbeIe(INTE R–GROUP CONFLICTS CAUSED DUE TO
COMMUNALISM)
je<ì^er³e Sske̳e peeCeerJeHetJe&keÀ efìkeÀJeeJes ueeieles. keÀejCe meJe& meeOeejCeHeCes Demes nesles
keÀerDeeHeÊeer®³ee efkebÀJee mebkeÀìe®³ee JesUer ceeCemes SkeÀ$e ³esleele. HejmHejebvee ceole keÀjleele. Hejbleg
DeeHeÊeerìUueer keÀer J³ekeÌleer Hegvne DeeHeu³eeHegjlee efJe®eej keÀje³euee ueeieleele. Flejeb®³ee efnlee®ee l³ebe vee
efJemejHe[t ueeielees. DeeHeuee®e mJeeLe& les Heent ueeieleele. Oece&, YeekeÀenerceeCemes mJeeLee&®es jepekeÀejCe keÀ© ueeieleele. ³eeletve®e efvejefvejeU³ee He´keÀej®³ee Jeeoe®es He´Mve
GYesjenleele. ³eeleeru e®e SkeÀ peceele Jeeo nes³e.
peceeleJeeo osMeeHeg{erue ceesþs DeeJneve Deens. mebkegÀef®ele Oeeefce&keÀ DeefYeceeveeletve
peceeleJeeoefvecee&Ce neslees. efye´ìerMeebveer DeeHeu³ee osMeele peceeleJeeoe®es yeerpe Hesjues. JeOecee&®es ueeskeÀYeejleele iegC³eeieesefJeboeves jenle Deensle. Hebjleg pesJne Oecee&®³ee DeefYeceevee®ee DeeflejskeÀ neslees
lesJne l³ee®esogjeefYeceeveele ©Heeblej nesles DeeefCe ³eeletve®e Oecee¥Oelee efvecee&Ce nesles.
Oecee¥Oelee ne peceele Jeeoe®ee Hee³ee De ens. Oecee¥OelescegUs J³eeHekeÀ je<ì^er³e efnlee®ee
efJemejHe[lees. efYevve OeceeA³eeb®ee SkeÀceskeÀebJej®ee efJeMJeeme G[lees. keÀener ueeskeÀ DeeefLe&keÀ DeeefCe
meeceeefpekeÀHe´Mveeb®ee efJe®eejner DeeHeeHeu³ee Oecee&®³ee ®eewkeÀìerle®e keÀjÀ ueeieleele . DeMee DeJemLesle les
ueeskeÀOecee&efJeyeesueuesefkebÀJee Oecee&®ee DeHeceeve kesÀuee lej obieueer Hesìleele. MeskeÀ[es efvejHejeOe ueeskeÀ ceejues
peeleele.keÀesìd³eeJeOeer ©He³eeb®³ee meeJe&peefvekeÀ ceeueceÊes®es vegkeÀmeeve nesles. meeJe&peefvekeÀ Meeblelee ve<ìmunotes.in

Page 65

65nesles.³ee meJe& HeefjefmLeleerceO³es jepekeÀer³e He#e Oecee&Oecee&le mebIeDeens. Goe.jece pevceYetceer, yeeyejer ceMeero, iegpejele ieesOe´e jsuJes peeUHeesU 2002 ³ee meJe&obieueer
Oecee&®³ee ef®eLeeJeCeerletve Peeu³ee Deensle. YeejleeceO³es meJee&le ceesþe Je Ye³eevekeÀ mebIeoesve Oecee&le mJeeleb$³eeHeemetve®e megjÀ Deens. l³ee®eyejesyej efnbot -MeerKe, efnbot -efKe´M®eveFl³eeoer
Oecee¥ceO³esner vesnceer mebIeje<ì^er³e SkeÀelcelesuee®e megjbie ueeieuee Deens. osMeeleerue veJns lej pe ieeleerue Meeblelee®e ueesHeHeeJele Deens.
peceeleJeeoeme keÀejCeerYetle IeìkeÀ ë Heg{erue keÀejCeebcegUs peceeleJeeo efvecee&Ce neslees.
(1) Oecee¥Oelee –Oecee¥Oelee ne peceeleJeeoe®ee Hee³ee®e Deens. Oece& efve<þe Je Oece&ÞeOoe Del³ebleDeeJeM³ekeÀ
Deen s. meJe&Oece& meceeveles®ee mebosMe osleele. Hejbleg ³ee®ee DeeflejskeÀ Peeu³eemeOecee¥Oeles®ee pevce neslees. Oece&
ner DeHetÀ®eer ieesUer þjles. l³eeletve®e leCeeJe efvecee&Ce nesleele.Lees[ke̳eele Oecee¥Oeles®ee DeeflejskeÀ ns
peceelekeeoe®es He´cegKe keÀejCe Deens.
(2) mebmke=Àleer –meJe& Oecee¥vee mJeleë®eer HejbHeje Je mebmke=Àleer Deens. efJeefJeOe Oecee&leerue Je He´ebleeleerueueeskeÀ
DeeHeueer mebmke=Àleer efìkeÀJetve þsJeC³ee®ee He´³elve keÀjleele. mebmke=Àleer efìkeÀefJeleeveemebmke=Àleer -mebmke=Àleerle
mebIe(3) jepekeÀer³e –Oecee&YeeJevee Je mebmke=Àleer mJeleëntve mebIel³eeb®eeDeeflejskeÀ leCeeJeeuee keÀejCeerYetle þjlees. jepekeÀer³e me ÊeebOe, mebefOemeeOet Keg®eea
efceUJeC³eemeeþerOecee&®ee Je mebmke=Àleer®ee GHe³eesie keÀjleele Je ceeCemeebceeCemeeleerue ÜsIe[JetveDeeCeleele. mebOeermeeOet jepekeÀer³e vesles DeeHeu³ee peeleerJej Je meceepeeJej efìketÀve jeneJes
³eemeeþerpeeleer³e YeeJeveebvee Kele HeeCeer Ieeueleele.
(4) DeeefLe&keÀ –keÀener ueeskeÀ DeeefLe&keÀ He´Mveeb®ee efJe®eejner DeeHeeHeu³ee Oecee&®³ee ®eewkeÀìerle®e keÀ©ueeieues
Deensle. DeeHeCe þjeefJekeÀ Oecee&®es Demeu³eeves jepekeÀejCeele He´YeeJeMetv³ e Deenesle, l³eecegUsþjeefJekeÀ
He´osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme keÀ© MekeÀle veener. ³eemeeþer ogmeN³ee peceeleer®³ee DeeefLe&keÀefnlemebyebOee®ee
yeUer osTve®e DeeHeCe DeeHeuee efJekeÀeme keÀ© MekeÀlees. Demes meebietve peeleer³eYeeJeveebvee He´eselmee nve efoues
peeles. Je l³ee®ee mJeeLee&meeþer GHe³eesie kesÀuee peelees.
(5) Yeepeeleele.He´l³eskeÀpeCe DeeHeeHeu³ee YeeYesoecegUs®eHe´eosefMekeÀ YeeJevee efkebÀJee peceeleeryeooue®³ee YeeJevee GHeÀeUtve ³esleele Je mebIenesTMekeÀlees.
(6) peeleer³e Jeeoeb®ee Go³e –Yeejleele DeveskeÀ Oeeefce&keÀ ieì Deensle. l³ee He´l³eskeÀ Oecee &le
DeveskeÀpeeleer, Heesì peeleer Deensle. ³eeb meJee¥ceO³es Yeso efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀece jepekeÀejCeer
keÀjleele.jep³ekeÀl³ee¥®³ee ³ee YesoveerleercegUs mebIe(7) Flej IeìkeÀ ë Flejner keÀener IeìkeÀ peceele Jeeoeme keÀejCeerYetle þjl eele. les Heg{erHe´ceeCesDeensle.
He´Meemeve DeeefCe keÀe³eoe megJ³eJemLee kegÀ®ekeÀeceer þjles lesJne jepekeÀer³e ueeskeÀeb®³ee ³ee$ee,Heo³ee$ee
Fl³eeoer.munotes.in

Page 66

66jepekeÀer³e ueeskeÀeb®eer Ye[keÀ YeeHe´eosefMekeÀ mecem³eeb®eer Yeeb[Jeue keÀjCes.
mJeeLee& meeþer YeeJevee Ye[keÀefJeCes (jepekeÀer³e) Fl³eeoer. Jejerue peceeleJeeoecegUs GoYeJeCeejs
mebIeDeeHeCe He´Lece je<ì^eMeer efveie[erle Deenesle veblej Oece&, peele, YeekeÀ©veosCes. cnCepes®e DeeHeueer efve<þe He´Lece je<ì^ebMeer Deensle. Oece&, peele, YeemLeeveDeens.
peeleer³e MekeÌleerefJe©Oo ue{e osC³eemeeþer jepekeÀer³e HeeleUerJej He´YeeJeer He´®eej ceesefnce
DeeKeueerHeeefn pes
Mew#eefCekeÀ J³eJemLesle yeoue keÀ©ve je<ì^er³e SkeÀelceles®es JeeleeJejCe me=¢{ keÀjC³ee®ee He´³elvekesÀuee
Heeefnpes. ³eemeeþer efJeefJeOe Oeeefce&³eebceO³es efJeMJeeme Je menkeÀe³e& efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀeceMew#eefCekeÀ
GHeke´ÀceeÜejs keÀjCes ie jpes®es Deens.
peeleer³e mebIeHeebefLekeÀHeCeemeceepeemeceesj GIe[e Hee[uee Heeefnpes DeeefCe DeMee IeelekeÀ MekeÌleeR®ee cegkeÀeyeuee
keÀjC³eemeeþermejkeÀejer ³eb$eCes yejesyej ®e mJe³ebmesJeer mebmLeevesner Heg{ekeÀej Iesleuee Heeefnpes.
Oecee&Jej p³ee J³ekeÌleer®es (jepekeÀer³e Je Oece&iegjÀ) efve³eb$eCe Deens. DeMee J³ekeÌleeRJej
cenllJee®eerpeyeeyeoejer ³esles leer cnCepes meJe& Oece& meceeve Deensle ner efMekeÀJeCe Oeeefce&k eÀ He´JekeÌles efkebÀJee
Oece&iegjÀ³eebveer ®eebieu³ee jerleerves meebiee³euee nJeer.³ee iees<ìer DeeHeCe meJee¥veer efceUtve kesÀu³eeme
efveefM®ele®e mebIeDeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -peceeleJeeo cnCepes keÀe³e les m eebietve peceeleJeeoeme keÀejCeerYetle DemeCeejs IeìkeÀ
mHe<ìer keÀjCeemen meebiee.
He´Mve -peceeleJeeoecegUs efkebÀJee HejmHej ieìebleerue mebIe4.7 meejebMe
ceeveJe ne meceepeMeerue He´eCeer Demeu³eeves lees meceepeele SkeÀ$e jenlees. meg¢{ meceepeemeeþer
meceepeeleerue ceeveJee -ceeveJeebceO³es HejmHej mebyebOe Deelceef³eles®es DemeCes iejpes®es Deens. meceepeeleerue ³eemunotes.in

Page 67

67SkeÀesH³ee®³ee mebyebOeecegUs Je je<ì^er³e SkeÀelcelee efvecee&Ce nesles. Hejbleg Deepe je<ì^er³e SkeÀelcelesHeg{s DeveskeÀ
He´keÀej®eer DeeJneves efvecee&Ce Peeueer Deensle.
DeeHeu³ee osMee®³ee je<ì^er³e SkeÀelcelesHeg{s Deepe Yee³eemeejKeer DeeJneves keÀceer -DeefOekeÀ He´ceeCeele Deens le. Hejbleg ³eeleerue iebYeerj DeeJneve cnCepes peeleerJeeo,
peceeleJeeo DeeefCe l³ebe®³eeleerue HejmHejeleerue mebIe®eelegJeCe&J³eJemLee ner iegCe keÀcee&vegmeej nesleer. ³eeceO³es JeCe& pevceeJe©ve þjle veJnlee.
keÀcee&ceOeerue De eJe[ Je efveHegCelee ³eevegmeej þjle nesleer DeeefCe cenllJee®es cnCepes ®eelegJeCe& J³eJemLesceO³es
meJe& keÀcee¥vee meceeve DeebleefjkeÀ cetu³e Demeu³eeves keÀesCelesner keÀece Þes<þ efkebÀJee keÀefve<þ ne Yeso veJnlee.
Hejbleg pesJne JeCe& pevceeJe©ve þ © ueeieuee DeeefCe keÀceerceO³es Þes<þ -keÀefve<þ ner mebkeÀuHevee DeeCeueer
iesueer lesJne peeleerYeso efvecee&Ce Peeues. ³eeletve peeleerJeeo efvecee&Ce Peeuee.
peeleerJeeoecegUs DeveskeÀ He´keÀej®³ee Demeceevelee efvecee&Ce Peeu³ee. l³eecegUs peeleerJe eoe®es
HeefjCeece meceepeebceO³es DeefleMe³e efJeHeefjle He´keÀej®es Peeues.
DeeHeu³ee osMeebceO³es pemes peeleerJeeoecegUs meceepeeceO³es DeveskeÀ He´keÀej®³ee mecem³ee efvecee&Ce
Peeu³ee. l³ee®eHe´ceeCes peceele JeeoecegUsner DeeHeu³ee osMeeble DeveskeÀ He´keÀej®³ee iebYeerj mecem³ee efvecee&Ce
Peeu³ee Deensle. l³eecegUs peeleerJeeo Je peceeleJeeo ns DeeHeu³ee osMeeuee MeeHe Deensle. efvejefvejeUs
jepekeÀer³e ieì peeleerJeeo DeeefCe peceeleJeeo ve<ì keÀjC³eeSsJepeer l³ebevee mJele뮳ee mJeeLee&meeþer
KeleHeeCeer®e Ieeueleele.
ner mecem³ee efveIetve peeC³eemeeþer DeeHeCe He´Lece je<ì^eMeer efveie[erle Deenesle veblej Oece&, peele,
YeeDeens. Oec e&, peele, YeeDeeJeM³ekeÀ Deens.
4.8 efJeÐeeHeerþ mlejer³e He´Mve
(1) peeleer®eer J³eeK³ee meebietve peeleer®es JewefMe<ìs meefJemlej mHe<ì keÀje.
(2) peeleermebmLes®eer J³eeK³ee meebietve peeleermebmLes®eer JewefMe<ìs meefJemlej mHe<ì keÀje.
(3) peeleermebmLeecegUs efvecee&Ce nesCeejer Demeceevelee meefJemlej mHe<ì keÀje.
(4) peeleerJeeoe®es HeefjCeece mHe<ì keÀjÀve peeleerJeeoe®es efvecet&ueve keÀjC³ee keÀefjlee®es Ghee³e meefJemlej
meebiee.
(5) peeleermebmLeecegUs HejmHej ieìebleerue mebIe(6) peceeleJeeo cnCepes keÀe³e? les meebietve peceeleJeeoeme keÀejCeerYetle DemeCeejs IeìkeÀ meefJemlej
meebiee.
(7) peceele JeeoecegUs HejmH ej ieìebleerue mebIemunotes.in

Page 68

68IeìkeÀ -5
He´osMeJeeo, Yeeef(Regionalism, Lingustic Differences and
Conflicts)
Heeþe®eer j®evee :
5.0 GefÎ<ìs
5.1 He´mleeJevee
5.2 He´osMeJeeoe®ee DeLe& DeeefCe efJekeÀeme
5.3 He´osMeJeeo DeeefCe YeeefJekeÀ mebIe5.4 He´osMeJeeoe®es mebIe5.5 He´osMe Jeeo®es mebIe5.6 Yee5.7 Yeeef5.8 Yeeef5.9 He´osMeJeeo DeeefCe Yeeef5.10 meejebMe
5.11 efJeÐeeHeerþmlejer³e He´Mve
5.0 GefÎ<ìs
He´osMeJeeoeuee DeLe& DeeefCe efJekeÀeme mecepeeletve Ieslee ³esF&ue.
He´osMe JeeoecegUs efvecee&Ce nesCeejs mebIeYeeefHe´osMeJeeo DeeefCe Yeeef5.1 He´mleeJevee
Yeejleer³e jepekeÀejCe Meem$eeceO³es Yeej leeuee mJeeleb$³eles®eer HeneìsHeemetve He´osMe
JeeoeueecenÊJe He´eHle Peeuesues Deens. leLeeefHe 1960 DeeefCe 1970 ®³ee GÊejeOee&leFlej He´osMeebHeemetve
JesieUs nesC³ee®eer mebkegÀef®ele ceeieCeermeeþer oeJee keÀjÀ ueeieues DeeefCe mJeleb$³ejep³ekeÀejYee j keÀjC³ee®eer
F®íe leerJe´ nesT ueeieueer. ³ee oesvner iees<ìer osMee®³ee SkeÀlesuee OeeskeÀeefvecee&Ce keÀjCeeN³ee iebYeerj
mJe©Hee®³ee OekeÌkeÀeoe³ekeÀ nesl³ee. He´osMeJeeoecegUs je<ì^e®eer SkeÀelceleeogbYeieueer peeles.munotes.in

Page 69

695.2 He´osMeJeeoe®ee DeLe& DeeefC e efJekeÀeme (MEANING
ANDDEVELOPMENT OF REGIONALISM)
He´osMeJeeo cnCepes®e He´ebleJeeo nes³e. DeeHeu³ee He´osMeeefJeDeefYeceeveyeeUieCes nes³e. Goe. ceer cejeþer ceer iegpejeLeer DeMeer DeeHeueer DeesUKe meebieCes FLeHe³e¥le þerkeÀ
Deens.Hejbleg ceer iegpejeLeer cnCteve ceer Flej He´ebleer³eebHes#ee Þes<þ Deens. DeMeer YeeJevee efkebÀJee mecepe nesCes
neDeJeepeJeer He´ebleeefYeceeve nes³e. ³ee DeJeepeJeer He´ebleeefYeceeveecegUs He´osMeJeeo efvecee&Cenesleele.
efJekeÀemeelee rue DemeceleesueHeCeecegUs He´osMeJeeo efvecee&Ce nesleele. efye´efìMe jepeJeìerceO³es®e
Yeejlee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele Demeceleesue efvecee&Ce Peeuee. mJeeble$³eeveblejner keÀener jep³ebe®eer
He´ieleerDeefOekeÀ Peeueer. efkebÀJee keÀener jep³es Dee efLe&keÀ ¢<ìîee ceeieeme®e jeefnueer. Goe. ceneje<ì^,
iegpejele,Hebpeeye, leeefceUvee[t ner jep³es DeeefLe&keÀ Je Deewo³eesefiekeÀ ¢<ìîee yejer®e efJekeÀefmele Peeueer,
lejDeesefjmee, efyenej, Deemeece meejKeer jep³es DeeefLe&keÀ lemes®e Deewo³eesefiekeÀ ¢ <ìîee DeHe´iele
jeefnueer.DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Je megOeejCee ne He´ieleer®ee Hee³ee Demeu³eeves p³ee jep³eele DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
neslees leerjep³es efMe#eCe, Deejesi³e efkebÀJee Flejner #es$eele ceesþîee He´ceeCeeJej He´ieleer keÀ© MekeÀleele.
p³eeje p³eebceO³es DeMee He´keÀej®ee efJekeÀeme Peeuesuee vemelees leer jep³es cee$e Mew#eefCekeÀ lemes®e
veeiejermegefJeOeeb®³ee yeeyeleerle KetHe®e ceeies jenleele. He´iele jep³eeleerue ueeskeÀebvee GHeueyOe nesCeeN³ee
efJekeÀemee®³eemebOeer DeMee jep³ebevee ef ceUle veenerle. Mew#eefCekeÀ ceeieemeuesHeCee, yesjespeieejer, oeefjêîe DeMee
He´Mveeb®eer lesieebpeues peeleele. DeeHeueer HeÀmeJeCetkeÀ nesle Deens. DeeHeu³eeuee efJekeÀemee®³ee ueeYebeHeemetve otj
þsJeues peeleDeens DeMeer YeeJevee l³eeb®³ee ceveele efv ecee&Ce nesles. l³eecegUs jep³ee -jep³ebeleerue meueesKee ve<ì
neslees. nemeueesKee ve<ì Peeu³eeves je<ì^er³e SkeÀelcelee Oeeske̳eele ³esles.
He´osMeJeeo ne He´iele DeeefCe DeHe´iele DeMee oesvener He´keÀej®³ee jep³eebvee PeHeeìt MekeÀlees
DeeHeCeHe´iele Deensele keÀejCe, He´iele Demeu³eeves DeeHeCe Þes<þ®e Deenesle Demee Þes<þlJee®ee ieb[
efJekeÀefmelejep³ebeleerue ueeskeÀebceO³es efvecee&Ce neslees DeeefCe ceie les DeefJekeÀefmele jep³ebeleerue ueeskeÀebvee keÀceer
uesKetueeieleele. DeeHeu³ee efJekeÀemee ®³ee ueeYeele l³ebevee JeeìskeÀ© keÀ©ve IesC³eeme l³eeb®eer le³eejer vemeles.
lejceeieeme Yeeieeleerue ueeskeÀebvee DeeHeueer mebIeìerle MekeÌleer GYeer keÀjC³eemeeþer He´eosefMekeÀ Deefmcelee
peeieJeeJeerueeieles ³eeletve®e He´osMeJeeo yeUJelees. l³eecegU s je<ì^er³e Sske̳eeme yeeOee ³esles. lemes®e
ueeskeÀMeener®eer Jee{nernesT MekeÀle veener.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -He´osMeJeeoe®ee DeLe& DeeefCe efJekeÀeme meefJemlej mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 70

705.3 He´osMeJeeo DeeefCe YeeefJekeÀ mebIeFORGROWTH OF REGIONALISM)
YeejleeceO³es He´osMeJeeo DeeefCe Yeeefveceto keÀjC³eemeejKeer cenllJee®eer iees<ì cnCepes He´osMeJeeo DeeefCe Yeeef®eeueleele, cnCepes®e He´osMeJeeo DeeefCe Yeeef(1) Yeeimposition language or culture)
je<ì^er³e mejkeÀejves osMeebleerue meJe& ueeskeÀ DeeefCe ieìebmeeþer efJeefMe<ì He´keÀej®eer
DeeoMe&lcekeÀkeÀuHevee, YeecnCetveHe´osMeJeeo He´Leceleë ³ee efþkeÀeCeer efometve ³esT ueeieuee. DeMee He´keÀejsoef#eCeskeÀ[erue jep³ebeveer efnboer
³ee YeeJe®e&mJe ieepeJeleerue ³ee iees<ìeR®eer efYeleer nesl eer.
(2) He´osMeekeÀ[s ogue&#e (Neglect towards Region) :
meÊeeOeejer He#ee®es cnCepes®e mejkeÀej®es SKeeÐee He´osMeebkeÀ[s vesnceer ogue&#e Demeles
DeeefCeogmeN³ee SKeeo³ee He´osMeekeÀ[s vesnceer He´MeemekeÀer³e DeeefCe jepekeÀer³e meÊes®³ee ¢ef<ìkeÀe sveebletve vesnceer
ue#ekeWÀefêle kesÀuesues Demeles. lesJne ogue&ef#ele He´osMeebleerue ueeskeÀ JesieUs nesTve jepekeÀer³e meÊes®es
efJekeWÀêerkeÀjCekeÀjC³ee®ee He´³elve keÀjleele. ³eeletve®e He´osMeJeeo GYee jenlees.
(3) GHe –mebmke=Àleer peleve keÀjC³ ee®eer F®íe (Desire to pre serve
subcultures)
Yeejleer³e mebIe jep³e J³eJemLesceO³es mJeleë®eer GHe -mebmke=Àleer pelevekeÀ©ve þsJeC³ee®³ee nsletves
mJeleë®es mejkeÀej mLeeHetve mJeleb$ejep³ekeÀejYeej keÀjC³ee®eer F®íe He´osMeJeeoeuee pevce osles.
(4) He´e osefMekeÀ He#ee®eer F®íe (Desire of regional parties)
keÀener He´eosefMekeÀ He#eeb®³ee meÊee nmleiele keÀjC³eeb®³ee F®ísletve
He´osMeJeeo (Regionalism) Go³eeme ³eslees Goe. AIADMK ,DekeÀeueer oue (Akali Dal)
lesueiet osMece d(Telagu Desham) Fl³eeoer jepekeÀ er³e He#eebveer jepekeÀer³e meÊee nmleiele
keÀjC³eemeeþerHe´osMeJeeoeuee GÊespeve efoues.
(5) ieìeb®³ee efnlemebyebOee®eer DeesUKe je<ì^er³e efnlemebyebOeeMeer pees[C³eele DeHe³eMe (Failure
to identify group interests with nationalInterests)
meeþ Jeieìe®³eeefnlemebyeOee®eer DeesUKe je<ì^er³e efnlemebyebOeeMeer pees[C³eele DeHe³eMe Deeues Deens. ³ee®ee HeefjCeece
cnCetveHe´osMeJeeo efìketÀve jeefnuee Deens. ns ieì mLeeefvekeÀ DeeefCe mebkegÀef®ele nsletves efJe®eej keÀjleele Je
mJele뮳eeieìeuee®e Deie´mLeeve osleele. l³eebvee Demes Jeeìles keÀer DeeHeueer DeesUKe ceesþîeeosMeeb®³ee
efnlemebyebOeeMeer pees[u³eeme DeeHeu³ee mJele뮳ee ieìe®es DeefmlelJe ve<ì nesF&ue DeeefCe DeeHeu³eeieìeuee
peieC³eemeeþer OeeskeÀe efvecee&Ce nesF&ue. ³ee He´keÀej®³ee efJe®eejecegUs He´osMeJeeo lemee®e efìketÀvejenlees.munotes.in

Page 71

71(6) ceeieemeuesu³ee He´osMeebleerue Jee{leer peeCeerJe (Growing awareness
ofbackward region)
ceeieemeuesu³ee He´osMeebleerue ceeieemeJeieer&³e ueeskeÀeb®³ee yejesyej vesnceer meeHelveYeeJeþsJeC³eele
Deeuesuee Demeu³eevesner He´osMeJeeoeuee ®eeuevee efceUeuesueer Deens.mLeeefvekeÀ jepekeÀer³e vesles ³eeb®ee HegjsHegj
HeÀe³eoe Iesleele. les ueeskeÀebvee vesnceer me ebiele Demeleele keÀer keWÀêer³emejkeÀej meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ
efJekeÀemee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve peeCetve yetpetve DeeHeu³ee He´osMeekeÀ[sogue&#e keÀ©ve He´eosefMekeÀ Demeceevelee
cegodoece efvecee&Ce keÀjle Deens. jep³e mejkeÀej®eer megOoe ner®eYe tefcekeÀe Deens. DeMee He´keÀejs mLeeefvekeÀ
jepekeÀer³e vesles l³eeb®es Je®e&mJe efìkeÀC³eemeeþer He´³elve keÀjleele.³eecegUsner He´osMeJeeo efvecee&Ce neslees.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -He´osMeJeeo DeeefCe Yeeef5.4 He´osMeJeeoe®es mebIepesJne SkeÀe He´osMeebleerue efnlemebyeOeeuee osMe efkebÀJee ogmeN³ee SKeeo³ee He´osMeebkeÀ[tve
efJejesOeneslees. lesJne He´eosefMekeÀ mebIeleerJe´He´keÀej®es He´eosefMekeÀ mebIe(1) Yeejleer³e mebIeeletve yeensj He[C³ee®eer ceeieCeer (Demand for secessionf rom
the Indian union)
Yeejleer³e mebIeeletve yeensj He[C³ee®eer ceeieCeer ner He´osMe Jeeoe®eer MesJe쮳ee ìeskeÀe®eer
YetefcekeÀeDeens. leeefceUvee[tceO³es DMK, HebpeeceO³es DekeÀeueeroue (Akali Dal), GÊej -
HetJe&Yeejleeleerue efcePeesme DeeefCe veeiemed (Mizos and Hagas) ,Keefuemleeve ®eUJeU
(Khalistan move ments) Fl³eeoeRveer YeejleeHeemetve keÀener He´osMeebvee JesieUskeÀjC³eemeeþer
ceeieCeer kesÀuesueer nesleer. l³eemeeþer l³eebveer He´³elve kesÀues. Hejbleg He´osMeebveeYeejleeHeemetve JesieUs keÀjCeeN ³ee
keÀesCel³eener ®eUJeUeruee ³eMe Deeuesues veener.
(2) JesieU îee jep³ee®eer ceeieCeer (Demand for separate state)
keÀener #es$eeceO³es ueeskeÀebveer l³eeb®eer mJeleë®eer YeeDeens.l³eeefþkeÀeCeer les ueeskeÀ mJeleb$e JesieU³ee jep³ee®eer ceeieCeer keÀjerle Deensle. l³ee efþkeÀeCeerHe´osMeJeeo
Dee{Ule Deens. DeMee He´keÀej®eer ceeieCeer cegK³eleë mJeleë®eer JesieUer jepekeÀer³eDeesUKe efvecee&Cemunotes.in

Page 72

72keÀjC³eemeeþer keÀjerle Deensle ³ee He´keÀej®³ee He´osMeJeeoeceO³ es YeekesÀueer peeles.
(3) efJekeÀemee®³ee DemeceleesueHeCeecegUs ceeieCeer (Demand due toimbalanced
development)
YeeHeefjCeece cnCetve l³ee jep³eeceO³es Demeblegefuele efJekeÀeme Peeuee. meeOeveeb®es Demeceeve efJelejCe
Peeues.l³eecegUs keÀener GHeHe´osMe DeefJekeÀefmele jeefnues. ns DeefJekeÀefmele jeefnuesues GHeHe´osMe
jep³ebe®eermJeleb$³e ceeieCeer keÀ© ueeieues Deensle.
(4) HetCe& Jee{ Peeuesu³ee jep³ee®eer ceeieCeer (Demand for full -fledgedstate)
jep³e HesÀj -j®evee keÀe³eoe (state Reorganisation ACT)
DeefmlelJeeleDeeu³eeveblej osMeele i)IeìkeÀ jep³e (states) DeeefCe ii)mebIeHe´osMe (the union
Territories )Demes oesve He´keÀej®es efJeYeie Peeues. ³eeHewkeÀer mebIeHe´osMe (the union Territories )
³eeb®³ee HetCe& Jee{ Peeuesu³ee jep³ee®³ee (Full fledged state) ceeieCeerceO³es He´osMeJeeo
(Regionalism )efometve ³eslees. keÀeUe®³eeDeesIeele ³ee mebIe -He´osMee® eer ceeieCeer®eer ®eUJeU
DeefleMe³e leerJe´ Peeu³eeves efncee®eue He´osMe,ceefveHetj, ef$eHegje, ieesJee, efcePeesjece DeeefCe De©Cee®eue He´osMe
Fl³eeoer. mebIeHe´osMeebvee (theunion Territories) ³eebvee HetCe& jep³ebe®ee opee& He´eHle Peeuee.
(5) Deeble j–jep³e meercee Jeeo (Inter -state boundary disputes)
DeveskeÀ efþkeÀeCeer Deeblej -jep³e meerceeJeeo Demeu³eeves He´osMeJeeo (Regionalism)
efvecee&Ce nesleele. Goe. Hebpeeye DeeefCe nefj³eevee ³eeb®³eeceOeerue ®eboerie[ Je©ve Jeeo Deens.ceneje< ì^ DeeefCe
keÀvee&ìkeÀ ³eeb®ee yesueieced (Belgallm )Je©ve Jeeo Deens. ³ee efþkeÀeCeercejeþer YeeefYeeefHe´keÀej®³ee JeeoecegU s He´osMeJeeo (Regionalism )efvecee&Ce neslees.
(6) Deeblejjep³e HeeCeer Jeeo (Inter –state water disputes )
HeeCeer JeeHeje®ee Heefnuee cenllJee®ee Jeeo vece&oe, ke=ÀDeens.³eeceO³es ceO³eHe´osMe, jepemLeeve, iegpeje le DeeefCe ceneje<ì^ ³ee jepeeb®ee meceeJesMe neslees.ke=Àveoer®³ee HeeC³ee®³ee efJelejCeebJeªve ceneje<ì^, keÀvee&ìkeÀ DeeefCe DeebOe´He´osMe ³eejep³eebceO³es Jeeo Deens.
keÀeJesjer veoer®³ee HeeC³eeJe©ve leeefceUvee[t, kesÀjU DeeefCe keÀvee&ìkeÀ³ee jep³eebceO³es Jeeo Deens. Jejerue
He´keÀej®³ee Deeblej -jep³e HeeCeer JeeoeJe©ve He´osMeJeeoefvecee&Ce neslees.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -efvejefvejeUs He´osMeJeeo efkebÀJee He´eosefMekeÀ mebIe

Page 73

735.5 He´osMeJeeo eEkeÀJee He´eosefMekeÀ mebIe(MEASURESFOR RESOLVING REGIONAL
CONFLICTS)
He´osMeJeeo keÀceer keÀjC³ee®es Ghee³e Heg{erue He´ceeCes -
1. mebIeefvecee&CekeÀjC³eemeeþer jepekeÀer³e He#e, meeceeefpekeÀ mebmLee Je He´meej ceeO³eceebveer cenllJee®eer YetefcekeÀe
HeejHee[Ces DeeJeM³ekeÀ Deens.
2. DeeefLe&keÀo=<ìîee Je DeewÐeesefiekeÀ ¢<ìîee Yeeieeme jep³eebmeeþer efJeMesmeO³eemejkeÀej®es DeveskeÀ ceeieeme jep³ebemeeþer keÀj meJeueleer Je jesKe meJeueleer efou³ee Deensle.
3. je<ì^er³e SkeÀelcelee Je je<ì^er³e Sske̳e DeyeeefOele þsJeC³eemeeþer Yeejle mejkeÀejkeÀ[tve Meke̳e
lesJe{sHe´³elve nesle Deensle. Depe tvener peemle He´ceeCeele He´³elve Jne³euee nJesle.
4. DeHe´iele jep³ebeJej keWÀê mejkeÀej lemes®e He´iele jep³esner l³eeb®es ue#e keWÀêerle keÀjÀve
l³eeb®³eeefJekeÀemeeme ®eeuevee osC³ee®es He´³elve keÀjle Deensle.
5. He´eosefMekeÀ menkeÀe³ee&®eer YeeJe vee Jee{erme ueeieC³eemeeþer jep³eejep³eele melele meebmke=ÀeflekeÀ
JeefkeÀ[eefJe6. keWÀê mejkeÀejkeÀ[tve efJelejerle kesÀu³ee peeCeeN³ee efveOeer®es JeeìHe ³eesi³e He´ceeCeele keÀ©ve
l³eeceO³ esmecevJe³ee®eer YetefcekeÀe keWÀê Je jep³e mejkeÀej efveYeeJele Deensle.
7. cenllJee®es cnCepes meceLe& vesle=lJe Demesue lej He´osMeJeeo efvecee&Ce®e nesCeejveener.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -He´osMeJeeo efkebÀJee He´eosefMekeÀ mebIe

Page 74

745.6 YeeYeejle ner efJeefJeOe Yeeefl³eecegUsceesþîee He´ceeCeeJej YeeHe´eleeb®eerefveefce&leer keÀjC³eele Deeueer DeeefCe IeìveebkeÀejebveer He´l³eskeÀ jep³eeuee l³ee®³ee mebyebOeerle YeecnCepes®eHe´eosefMekeÀ Yee14YeeYeejleer³emebefJeOeeveele 18 He´eosefMekeÀ Yee³eeHe´eosefMe keÀ YeeYeejleeceO³es efnbogmLeeveer YeeYeejleer³eIeìveebkeÀejebveer efnboer Yeejep³eebveer l³eemeefJejesOe kesÀuee. ³eeceO³es He´ecegK³eeves oef#eCe Yeejleeleerue jep³es Je GÊej HetJexkeÀ[erue keÀener
jep³eeb®eemeceeJesMe neslee. ³eeyeeyele yeer.peer. Kesj ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer SkeÀe YeeefvesceCetkeÀ1 955 meeueer keÀjC³eele Deeueer. ³ee keÀefceMeves l³eeb®ee DenJeeue 1956 ceO³es mejkeÀejuee
efouee.mebmeosves 1957 ceO³es ³ee DenJeeueekeÀj ®e®ee& keÀjC³eebmeeþer mebmeos®³ee oesvner meYeeie=ne®es
DeefOeJesMeveyeesueefJeues Je l³eeceO³es Heg{erue lejleto ke ÀjC³eele Deeueer.
Yeeef³eeDenJeeueeJej oef#eCesleerue jep³eebveer ceesþ³ee He´ceeCeeJej ìerkeÀe kesÀueer DeeefCe eEnoer Yee< es®³ee
JeeHejemevekeÀej efouee. l³eecegUs 1959 ceO³es l³eeJesU®es HebleHe´Oeeve Heb[erle peJeenjueeue vesn©bveer
ueeskeÀmeYeslepeenerj kesÀues keÀer, Deefnboer YeeefkeÀjC³ee®esyebOeve l³eb e®³ee mebcelleerefMeJee³e ueeoues peeCeej veener. ³eemeeþer DeefveefM®ele keÀeueeJeOeer osC³eele
Deeuee.1963 ceO³es DeefOeke=Àle Yeeyejesyej®eefnboerueener je<ì^Yeeje<ì^Yeeobieueer megjÀ kesÀu³ee.³eeceO³es leeefceUvee[t jep³e JesieUs keÀjC³ee®es mebkesÀle l³eebveer efoues. l³eecegUs 1968
ceO³es YeeefkeÀe³eceþsJeC³ee®es ceev³e keÀjC³eele Deeues. ³eeJej GÊej Yeejleer³eebveer leerJe´ He´efleefke´À³ee J³ekeÌle kesÀu³ee
cnCetve HejleSkeÀoe efnboeruee®e je<ì^YeeGÊej Yeejle Demes obies ®eeuet Demeleevee®e ieesJee jep³eeves keÀeskeÀCeer efJe©Oo cejeþer Demee mebIekesÀuee.efnboer -Fie´bpeer Jeeoe®eer megjÀJeele Ieìvee Heefjefnboer®eeje<ì^YeeLejerneryengmebK³e DemeCeeN³ee efnboer YeeefmejkeÀej®eejep³ekeÀejYeej Fbie´peer YeeDeeie´n Oejuee.efnboerJeeu³eeb®es He´JekeÌles mesþ ieesefJebooeme DeeefCe mJe. HegjÀoef#eCesleerueueeskeÀ ef®ebleerle Peeues. l³eeb®³ee celes ne efnboer meece´ep³eJeeo (Hindi Imperialism )
neslee DeeefCe³eecegUs Deefnboer YeeefveJns lejefnboer Yeeef

Page 75

75DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -Yee5.7 YeeefYeejlee®³ee mJeeleb$³eeveblej ueies®e YeeefmebIecenllJee®esYeeef(1) leeefceUvee[tleerue efnboer®³ee efJejesOeeleerue ®eUJeU (The Anti -Hindiagitations
of Tamil Nadu)
mJeeleb$eHetJe& Je mJeeleb$³eeveblej ner leeefceUvee[tceO³es (HetJeea®es ceêeme jep³e)
Peeuesu³ee®eUJeUer®eer ceeefuekeÀe®e Deens. ®eUJeUerceO³es De veskeÀ He´keÀej®es nuues, efJeÐeeL³ee¥®³ee®eUJeUer,
jepekeÀer³e ®eUJeUer Fl³eeoer®ee meceeJesMe Deens.
(2) 1950 ceOeerue Fbie´peerefJejesOeer peceeJeeves kesÀuesuee ieesbOeU (The Anti -English
Riots in the 1950s)
1950 ceO³es GÊejHe´osMe, efyenej, ceO³eHe´o sMe, jep³emLeeve ³ee GÊejskeÀ[erue
jep³eebveerFbie´peer ³ee YeeGuuebIeve keÀ©ve ®eUJeUerle DeveskeÀ DeefnbmekeÀ Ieìvee Ie[Jetve DeeCeu³ee DeeefCeKetHe cee sþîee He´ceeCeeJej
mejkeÀejer mebHeÊeer®es vegkeÀmeeve kesÀues.
(3) cenej<ì^er³eve ueeskeÀeb®es efnlemebyebOe meebYeeUC³eemeeþer DeeefCe cejeþer®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþermebIe(The struggle for protecting Marathi and Maharashtrian interests)
cejeþer YeemeÐeHejefmLeleerceO³esceneje<ì^ veJeefvecee&Ce mesvee keÀjerle Deensle ³eemeeþer ®eUJeUer nesle Deensle.munotes.in

Page 76

76DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -Yeeef5.8 YeeefRESOLVELINGUISTIC CONFLICTS)
efnboer DeeefCe Fbie´peer YeekeÀe³eoîeelemegOeejCee (ogjmleer) keÀjC³eele Deeueer. l³eeleerue lejletoer Heg{erue He´ceeCes Deensle.
Fbie´peer Yeeopee&Demesue. Lees[ke̳eele Yeeefnboer DeeefCe m LeeefvekeÀ He´eosefMekeÀ YeekeWÀê DeeefCe jep³e ³eeb®³eeleerue mebHekeÀe&®eer YeeHejblegkeÀesCeleerner oesve jep³es efnbotletve J³eJenej keÀ© MekeÀle ele efkebÀJee eEnoer®es ©Heeblej Fbie´peerceO³es
keÀ©vemebHeke&À keÀ© MekeÀleele. Yeemebj#eCeve oslee He´l³eskeÀ jep³eeuee l³eeb®³ee mLeeefvekeÀ YeeDeens.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -Yeeef

Page 77

775.9 He´osMeJeeo DeeefCe YeeefOFREGIONALISM AND LINGUISTIC DIFFERENCES)
He´osMeJeeo DeeefCe YeeefSkeÀlesuee neefvekeÀejkeÀ Deensle. l³ebe®³ee HeefjCeecee®es JeCe&ve Keeueerue He´ceeCeskeÀjlee ³esles.
(1) He´eosefMekeÀ He#eebleerue Jee{ -
He´osMeJeeo DeeefC e YeeefDeieoerDeefuekeÀ[erue ceneje<ì^ veJe efvecee&Ce mesvee Fl³eeoer DeveskeÀ He´eosefMekeÀ He#e jep³ebeceO³es efvecee&Ce
Peeues. nsHe´eosefMekeÀ He#e HeÀkeÌle jep³eeleerue®e jepekeÀer³e m eÊee nmleiele keÀjle vemetve je<ì^er³e
jepekeÀer³emellesceO³esner l³eeb®ee cenllJee®ee Yeeie Demelees. ³eeuee cenllJee®es keÀejCe cnCepes keÀeBie´sme
He#ee®esDeOeëHeleve DeeefCe ³eeuee ³eesi³e He³ee&³e cnCetve He#ee®eer GYeejCeer keÀjC³eeceO³es Yeejleer³e pevelee
Heeìea( BJP)®es DeHe³eMe nes³e. Deepe oesvnerner He#eeuee ueeskeÀ meYesle meÊee efceUJeC³eemeeþer
He´eosefMekeÀHe#eeb®eer ceole I³eeJeer ueeieles.
(2) He´eosefMekeÀ vesl³eebceOeerue Jee{ -
efkeÀl³eskeÀ vesl³eebvee He´efmeOoer He´eosefMekeÀ Jee{ De eefCe efJekeÀeme ³eecegUs efceUles. Goe. Sved.
ìer.jecejeJe, DeCCee ogjeF&, Sced. keÀjÀCeeefveOeer, yeeU þekeÀjs, cecelee ye@vepeea, pe³eueefuelee, Fl³eeoer
DeveskeÀHe´eosefMekeÀ vesl³eeb®³ee mebK³esceO³es Jee{ nesle Deens. He´eosefMekeÀ vesl³eeHewkeÀer ye N³ee®e peCebe®ee
je<ì^er³ejepekeÀejCeebceO³es megOoe cenllJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeleele.
(3) mJeleb$e jep³ekeÀejYeeje®eer (mJee³eÊeles®eer) ceeieCeer -
p³ee meceepeekeÀ[s efJekeÀemee®³ee ¢<ìerkeÀesveebletve ogue&#e Peeuesues Deens. Demee meceepe
mJeble $³ejep³ee®eer ceeieCeer keÀ©ve mJeleb$e jep³ekeÀejYeej keÀjC³ee®eer F®íe keÀjlees. ner ceeieCeer
He´osMeJeeocegUs kesÀueer peeles.
(4) yeensjerue J³ekeÌleer efJe©Oo ceesnerce -
efkeÀl³eskeÀ He´eosefMekeÀ vesles yeensjerue J³ekeÌleer efJejesOeele yeesuet u eeieleele keÀer mLeeefvekeÀ
ueeskeÀeb®³eeGojefveJee&ne®eer meeOeves yeensjerue ueeskeÀ yeUkeÀJeleele. efMeJemesves®es DeO³e#e yeeU þekeÀjs ³eebveer
oef#eCeYeejleer³eebefJejÀOo ceesnerce megjÀ kesÀueer. lemes®e l³eeb®es HegleCes ceneje<ì^ veJeefvecee&Ce mes ves®es DeO³e#e
jepeþekeÀjs ³eebveerner GÊejHe´osMe Je efyenej ceOetve efJeMesceesnercemeg© kesÀueer Deens.
(5) jep³e Je ke´sÀêeR³e jepekeÀejCeeceO³es ³egleer -
He´eosefMekeÀ He#e DeeefCe He´eosefM ekeÀ vesles ns jepekeÀer³e ¢<ìd³ee yeueJeeve Je MekeÌleerMeeueer
yeveleDeensle. cnCetve meO³ee yeN³ee®e jep³eebceO³es DeeefCe keWÀêer³e meÊesceO³ener keÀesCel³eener SkeÀe He#ee®eer
meÊee³esT MekeÀle veener. meÊesJej ³esC³eemeeþer He#eeuee He´eosefMekeÀ He# eebMeer ³egleer keÀjeJeer ueeieles.
l³eecegUsHe´eosefMekeÀ He#ee®es cenllJe Jee{le Deens.munotes.in

Page 78

78DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve -He´osMeJeeo DeeefCe Yeeef5.10 meejebMe
DeeHeu³ee osMee®³ee SkeÀelcelesuee He´osMeJeeo DeeefCe YeeefDeens. He´osMeJeeo cnCepes He´ebleJeeo nes³e. YeemejkeÀej®es efJeefMe<ì He´osMeebkeÀ[s ogue&#e, GHemebmke=Àleer peleve keÀjC³ee®eer F®íe, He´eosefMekeÀ He#ee®eer
F®íe,mJele뮳ee ieìe®es DeefmlelJe efìkeÀJeCes, ceeieemeuesu³ee He´osMeebleerue Jee{leer peeCeerJe Fl³eeoer
IeìkeÀebcegUs He´osMeJeeo Jee{lees. He´osMeJeeoecegUs Yeejleer³e mebIeeletve yeensj He[C³ee®eer ceeieCeer, JesieUd³ee
jep³ee®eer ceeieCeer, Deeblejjep³e meerceeJeeo, Deeblejjep³e HeeCeerJeeo Fl³eeoer mebIecenllJee®eer iees<ì cnCepes yeN³ee®e He´ceeCeele He´osMeJeeo DeeefCe YeeefIeeuetve ®eeueleele. He´eosefMekeÀ He#eebleerue Jee{, He´eosefMekeÀ vesl³ebeceOeerue Jee{, mJee³eÊeles®eer ceeieCeer,
yeensjerue J³ekeÌleer efJejÀOo ceesnerce, jep³e Je kesÀêeR³e jepekeÀejCeebceO³es He´eosefMekeÀ He#eebMeer ³egleer, Fl³e eoer
He´osMeJeeo Je Yeeef
5.11 efJeÐeeHeerþ mlejer³e He´Mve
(1) He´osMeJeeoeuee DeLe& DeeefCe efJekeÀeme meefJemlej mHe<ì keÀ©ve He´osMeJeeo Je YeeefmeefJemlej meebiee.
(2) efvejefvejeUs He´osMeJeeo efkebÀJee He´eosefMekeÀ mebIe(3) YeeGhee³e meebiee.
(4) He´osMeJeeo DeeefCe Yeeef(5) efìHee efuene.
1) Yeemunotes.in

Page 79

79IeìkeÀ -6

Yeejleer³e mebefJeOeeve / jep³eIeìvee
The Indian Constitution

Heeþe®eer j®evee :
6.0 Heeþe®eer GefÎäîes
6.1 ÒeemleeefJekeÀ
6.2 Yeejleer³e mebefJeOeeve efveefce&leer
6.3 Yeejleer³e mebefJeOeevee®es leeeflJekeÀ DeefOeÿeve
6.4 Yeejleer³e veeieefjkeÀe®eer cetueYetle keÀle&J³es
6.5 meefn6.6 Yeejleer³e mebefJeOeevee®eer cetueYetle JewefMeäîes
6.7 meceejesHe
6.8 efJeÐeeHeerþmlejer³e ÒeMve

6.0 Heeþe®eer GefÎäîes

 Yeejleer³e jep³eIeìves®es lelJe%eeve mecepetve IesCes.
 Yeejleer³e jep³eIeìvee j®eves®ee DeY³eeme keÀjCes.
 Yeejleer³e jep³eIeìves®eer MeefkeÌle mLeeves DeeefCe Yeejleer³e veeieefjkeÀe®eer cetueYetle keÀle&J³es peeCetve IesCes.
 Yeejleer³e jep³eIeìves®eer cetueYetle JewefMeäîes mecepetve IesCes.

6.1 ÒeemleeefJekeÀ

Yeejleer³e meceepe ne yengmeebmke=ÀeflekeÀ, yengYeeefDemeuee lejerner keÀesCel³eener HejkeÀer³e Dee¬eÀceCeeJesUer DeLeJee mebkeÀìeJesUer lees SkeÀ neslees. Yeejleer³e
jepekeÀejCeele keÀesCel³eener Oecee&®eer J³ekeÌleer HebleÒeOeeve eEkeÀJee jeä^Heleer yevet MekeÀles. keÀesCel³eener
vewmeefie&keÀ DeeHeÊeerJesUer Yeejleer³e ueeskeÀ SkeÀceskeÀebvee ceoleer®ee nele osleele. ueeskeÀ DeeHeues ceeveJeer nkeÌkeÀ
cegkeÌleHeCes GHeYeesieleele. ns meJe& DeeHeu³ee Yeejleer³e jep³eIeìvescegUs Meke̳e Peeues Deens. Dev³eLee
DeeHeu³ee Mespeejerue jeä^eble DeeHeCe Heenlees keÀer, HebleÒeOeeve, jeä^Heleer ³eebvee leg©bieJeeme YeesieeJee
ueeielees, keÀesCel³eener #eCeer mejkeÀejefJe©× yeb[ keÀªve les GueLeJetve ìekeÀues peeles. keÀOeer uenesTve les meÊee keÀeyeerpe keÀjleele. meceepeefJej esOeer IeìkeÀeb®³ee neleele jep³ekeÀejYeej peelees. Hejbleg
Yeejleer³e jep³eIeìvescegUs Yeejleer³e jep³eele DeMeer HeefjefmLeleer DeeHeCeeme keÀOeerner DevegYeJeeme ³esle munotes.in

Page 80

80veener. Gueì Yeejleer³e meceepeeves vesnceer®e SkeÀpetìerves DeMee HeefjefmLeleerle u eeskeÀMeener ceeiee&ves®e
meJe&ÒeMve mees[efJeues Deensle. l³ee ¢äerves Heeefnu³eeme, Yeejleer³e jep³eIeìvesuee Yeejlee®³ee®e veJns lej
peiee®³ee Feflenemeele lees[ veener.

6.2 Yeejleer³e mebefJeOeeve efveefce&leer

Yeejleer³e jepekeÀejCeeuee meebefJeOeee fvekeÀ efJekeÀemee®eer ceesþer HejbHeje ueeYeueer Deens. keÀejCe
p³eep³ee JesUer Yeejleer³e pevelesves efye´efìMeebefJeª× DeeHeues efveYeejleer³e pevelesuee nHl³ee nHl³eeves mebefJeOeeefvekeÀ megOeejCee osT kesÀu³ee. Goe. ceesuexefcebìes
megOeejCee(1909), ceeBìsi³et ®escmeHeÀ[& megOeejCee (1919), Yeejleer³e mJeeleb$³e keÀe³eoe (1935)
Fl³eeoer.F.me. 1946 ceO³es ke@Àefyevesì efceMeve Yeejleele Deeues Je l³eebveer Yeejleer³e jep³eIeìvee
efveefce&leermeeþer mebefJeOeeve meYee eEkeÀJee Ieìvee meefceleer mLeeHeve keÀjC³ee®eer efMeHeÀejme kesÀueer. l³eevegmeej
mebefJeOeeve meYee mLeeHeve nesTve ÒeebeflekeÀ efJeOeeveceb[Ue®³ee efveJee&ef®ele meom³eebÜejs mebefJeOeeve meYes®³ee
meom³eeb®eer efveJe[ keÀjC³eele Deeu eer. ns meom³e leerve ieìebceOetve efveJe[ues nesles. Goe. 1) meeceev³e,
2) cegefmuece,3) efMeKe. lemes®e DeuHemebK³eebkeÀ, Jebef®ele Jeie& (Devegmetef®ele peeleer), Heejmeer, Yeejleer³e
ef¸e½eve, DeBiuees Fbef[³evme, Deeefoce peceeleer DeeefCe efm$e³ee ³e ebveemeg×e mebefJeOeeve meYesceO³es ÒeefleefveefOelJe
osC³eele Deeues nesles. ns meJe& meom³e DevegYeJeer, yegef×ceeve DeeefCe keÀle&=lJeJeeve Demes nesles. mebefJeOeeve
meYesceO³es SketÀCe meom³e 389 Demetve l³eeleerue 296 ns efye´efìMe J³eeHle Yeejleelee rue lej 93 ns
mebmLeeveer jepeeb®es ÒeefleefveOeer nesles. l³eeletve 208 je<ì^er³e keÀeBûesme, 73 cegefmuece ueerie DeeefCe Gjuesues
108 ns Flej mebmLeeb®es meom³e nesles.

mebefJeOeeve meYes®es (Ieìvee meefceleer) Heefnues DeefOeJesMeve 9 ef[meWyej 1946 j espeer nbieeceer
DeO³e#e [e@. meef®eoevebo efmevne ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer Peeues. l³eeveblej 11 ef[meWyej 1946
jespeer[e@. jepeWê Òemeeo ³eeb®eer mebefJeOeeve meYes®es keÀe³ece DeO³e#e cnCetve efveJe[ keÀjC³eele
Deeueer.jep³eIeìvee le³eej keÀjC³ee®³ee Òe¬eÀer³esmeeþer mebefJeOeeve meYesves keÀener efve³ece le³eej kesÀues.
cnCetve mebefJeOeevee®ee DeejeKe[e efueefnC³eemeeþer cemegoe meefceleer®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer.
keÀe³eosHeb[erle Je DeveskeÀ osMeeb®³ee jep³e Ieìveeb®ee DeY³eeme Demeuesues y e@efjmìj [e@. yeeyeemeensye
Deebyes[keÀj ³eeb®eer cemegoe meefceleer®es DeO³e#e cnCetve vesceCetkeÀ keÀjC³eele Deeueer. l³ee DeieesojHeemetve
[e@.yeeyeemeensye Deebyes[keÀj mebefJeOeeve meYes®³ee DeveskeÀ GHemeefcel³eebJej meom³e cnCetve YetefcekeÀe Heej
Heeef[le nesles. Deelee l³eeb®³eeJej mebHetCe& mebefJeOeevee®ee DeejeKe[e le³eej keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer
ìekeÀC³eele Deeueer Je leer l³eebveer DeepeejHeCe Demeleeveener Heej Hee[ueer. DeeHeues HetCe& Òe³elve HeCeeuee
ueeJetve l³eebveer Yeejleer³e mebefJeO eevee®ee cemegoe le³eej kesÀuee.

mebefJeOeevee®ee ne cemegoe 26 veesJnWyej 1949 jespeer le³eej Peeuee. ne cemegoe 21
HesÀye´gJeejer,1948 Heemetve Deeþ ceefnves mebefJeOeeve meYesHeg{s ®e®exmeeþer þsJeuee. lemes®e, peveles®³ee met®evee
ceeieefJeC³eele Deeu ³ee. DeMee ÒekeÀejs 9 ef[meWyej, 1946 ¿ee Heefnu³ee me$eeHeemetve les 26 veesJnWyej
1949 ³ee efoJeMeerHe³e¥le SketÀCe 2 Jeefveefce&leermeeþer ueeieuee. 26 peevesJeejer 1950 ³ee efoJemeeHeem etve ns Yeejleer³e mebefJeOeeve Debceueele Deeues.
cemegoe meefceleer®eer j®evee KeeueerueÒeceeCes nesleer.
1) [e@. yeer. Deej. Deebyes[keÀj - DeO³e#e
2) Deuueeoer ke=À

Page 81

813) Sved. ieesHeeue mJeeceer De³³ebieej - meom³e
4) [e@. kes À. Sce. cegvMeer - meom³e
5) me³³eo ceesncceo meeoguuee - meom³e
6) yeer. Sue. efceÊej (³eeb®³ee peeieer Sved. ceeOeJejeJe meom³e)
7) [er.Heer. Kesleeve (³eeb®³ee peeieer ìer.ìer. ke=À
cemegoe meefceleerJej JejerueÒeceeCes meom³e Demeu es lejer les DeeHeues Heeefnpes lesJe{s ³eesieoeve osT
MekeÀues veenerle Je mebHetCe& DeejeKe[e le³eej keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj
³eeb®³eeJej ³esTve He[ueer. l³eeb®³ee ³ee ceneve keÀe³ee&®eer oKeue Yeejleer³e mebefJeOeeve meY esves ®e®ex ojc³eeve
Iesleueer Deens. 5 veesJnWyej, 1948 jespeer cemegoe meefceleer®es SkeÀ meom³e ìer. ìer. ke=ÀDeeHeues cele mebefJeOeeve meYesmeceesj ceeb[ues. l³eebveer jeä^Heleer [e@. jepeWê Òemeeo DeeefCe l³eeefoJeMeer npej
Demeuesu³ee meJe& meom³eebmeceesj DeeHeues cnCeCes Heg{erue Meyoeble ceeb[ues.

’DeO³e#e ceneso³e, ³ee meYeeie=neuee ³ee®eer peeCeerJe Demesue keÀer, ³ee®eb meYeeie=neves cemegoe
meefceleerJej p³ee meele meom³eeb®eer efve³egkeÌleer kesÀueer nesleer l³eeHewkeÀer SkeÀeves ³ee meYeeie=ne®ee jepeerveecee
efouee cnCetve l³ee®³ee peeieer ogmeN³eebvee efve³egkeÌle keÀjC³eele Deeues. SkeÀe meom³ee®ee ce=l³et Peeuee DeeefCe
leer peeiee efjkeÀeceer®e jeefnueer. SkeÀ meom³e otj DecesefjkesÀle efveIetve iesues D eeefCe l³eeb®eerner peeiee Yejueer
iesueer veener. ogmejs SkeÀ meom³e jep³ee®³ee jepekeÀejCeele J³emle nesles, iegbleuesues nesles DeeefCe
l³eeÒeceeCeele HeeskeÀUer efvecee&Ce Peeueer nesleer. SkeÀ eEkeÀJee oesve meom³e efouueerHeemetve HeÀej otj nesles De eefCe
keÀoeef®ele Òeke=Àleer DemJeemLee®³ee keÀejCeemleJe l³eebveer yewþkeÀerle Yeeie Iesleuee®e veener. ³ee®ee Debeflece
HeefjCeece Demee Peeuee keÀer ³ee mebefJeOeevee®ee cemegoe le³eej keÀjC³ee®eer mebHetCe& peyeeyeoejer [e@. Deebyes[keÀj
³eeb®³eeJej De eueer DeeefCe l³eebveer ns cenÊJeHetCe& keÀe³e& efve:mebMe³e, Del³eble meceLe&HeCes HetCe& kesÀues ³eele
leerUcee$e MebkeÀe veener. ³eekeÀefjlee Deecner l³eeb®es ke=Àle%e Deenesle .”

ìer.ìer. ke=À[e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjebvee efoues Deens Je ner meJe& ®e®ee& ‘Constituent Assembly
Debates ’ cnCetve veeWo keÀjC³eele Deeuesueer Deens. cnCetve®e [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjebvee Yeejleer³e
jep³eIeìves®es efM euHekeÀej ceeveues peeles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
He´Mve - cemegoe meefceleer®es DeO³e#e keÀesCe nesles?
He´Mve - mebefJeOeeve efveefce&leermeeþer SketÀCe efkeÀleer keÀeueeJeOeer ueeieuee?









munotes.in

Page 82

826.3 Yeejleer³e jep³eIeìves®es leeeflJekeÀ DeefOeÿeve

6.3.1 mebefJeOeevee®³ee GefÎäeb®ee þjeJe :
Yeejleer³e mebefJeOeevee®eer ÒeemleeefJekeÀe ne Del³eble cenÊJee®ee Yeeie Demetve leer le³eej keÀjleevee
l³eeble DeveskeÀ cetu³es Je lelJe%eevee®ee meceeJesMe Demeuesuee DeeHeCeebme efomelees. mebefJeO eevee®es lelJe%eeve ns
ogmejs eflemejs keÀener vemetve JesieJesieUer cetu³es, DeeoMe&, O³es³es Je GefÎäîes ³eebvee®e Hee³ee ceevetve l³eeJej
mebefJeOeevee®eer Fceejle GYeer kesÀueer Deens. mebefJeOeeve meYes®³ee Heefnu³ee DeefOeJesMeveele 9 ef[meWyej 1946
jespeer Hebef[le peJeenjueeue vesnª ³eebveer ‘GefÎäeb®ee þjeJe ’ ceeb[uee Je l³eeJej ®e®ee& nesTve lees 22
peevesJeejer 1947 jespeer meJee&vegceles Heeefjle keÀjC³eele Deeuee. mebefJeOeevee®³ee meJe& Hee³eN³eebceO³es
GefÎäeb®³ee þjeJeeleerue G®®e DeeoMe& Je lelJe%eeve ³eeb®ee GHe³eesie mebefJeOeeve le³eej keÀjleevee kesÀuesuee
Dee{Ulees. l³ee ¢äerves ’GefÎäeb®³ee þjeJeeme “ Del³eble cenlJee®es mLeeve Deens. ³ee þjeJeeleerue
cetu³eeb®es ÒeefleeEyeye DeeHeCeebme ÒeemleeefJekesÀceO³es He[uesues efomeles. ³ee þje Jee®es iecekeÀ cnCepes Yeejle ns
jeä^ SkeÀ meeJe&Yeewce ÒepeemeÊeekeÀ Demetve les keÀesCel³eener HejkeÀer³e meÊes®³ee ÒeYeeJeeKeeueer vemetve les
Yeejleer³e peveles®³eeÜejs efvecee&Ce Peeuesues Deens. lemes®e Yeejleer³e pevelesuee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&ke À Je
jepekeÀer³e v³ee³e DeeefCe Òel³eskeÀ veeieefjkeÀeme J³eefkeÌleiele megj#ee, opee& Je mebOeer®eer meceevelee GHeueyOe
keÀjC³ee®eer Yeejleer³e mebefJeOeeve nceer osle Deens. lemes®e mebefJeOeeve DeMeer Òeefle%eeHetJe&keÀ ¢{ efve½e³e keÀjles
keÀer, Yeejl eeme SkeÀ meeJe&Yeewce ÒepeemeÊeekeÀ je<ì^eceO³es ©Heeblejerle keÀjerue.

6.3.2 Yeejleer³e mebefJeOeevee®eer ÒeemleeefJekeÀe :
ÒeemleeefJekeÀe cnCepes ÒemleeJevee eEkeÀJee ÒeeLeefcekeÀ efJeOeeve nes³e. lemes®e keÀesCel³eener
meeefnl³ee®³ee ÒeejbYeer l³ee m eeefnl³ee®eer meejebMe©Heeves efouesueer DeesUKe nes³e. Yeejleer³e mebefJeOeevee®eer
ÒeemleeefJekeÀe ner mejkeÀej Je pevelesuee efouesues SkeÀ nceer He$e Deens Je mejkeÀej®eer peyeeyeoejer efveoxefMele
keÀjles. l³eeceO³es Yeejleer³e peveles®³ee F®íe -DeekeÀeb#ee®es Òeefleefyebye He[uesues DeeHeCeebme efomeles.
mebefJeOeevee®³ee ceeO³eceeletve mebHeeove keÀjeJe³ee®eer O³es³es DeeefCe GefÎäîes cnCepes ner ÒeemleeefJekeÀe nes³e.
ner ÒeemleeefJekeÀe Heg{erue Meyoeble ceeb[C³eele Deeueer Deens.

“Deecner , Yeejlee®es ueeskeÀ , Yeejlee®es SkeÀ meeJe&Yeewce
meceepeJeeoer Oecee|vejHes#e ueeskeÀMeener ieCejep³e Ie[JeC³ee®ee
Je l³ee®³ee meJe& veeieefjkeÀebme :
meeceeefp ekeÀ, DeeefLe&keÀ Je jepeveweflekeÀ v³ee³e ;
efJe®eej, DeefYeJ³ekeÌleer, efJeMJeeme, Þe×e
Je GHeemevee ³eeb®es mJeeleb$³e ;
opee&®eer Je mebOeer®eer meceevelee ;
efveefM®eleHeCes ÒeeHle keÀªve osC³ee®ee
DeeefCe l³ee meJee¥ceO³es J³ekeÌleer ®eer Òeefleÿe
Je jeä^e®eer SkeÀlee DeeefCe SkeÀelcelee
³eeb®es DeeMJeemeve osCeejer yebOeglee
ÒeJeefOe&le keÀjC³ee®ee mebkeÀuHeHetJe&keÀ efveOee&j keÀªve ;
Deece®³ee mebefJeOeeve meYesle munotes.in

Page 83

83Deepe efo. 26 veesJnWyej 1949 jespeer
³eeÜejs ns mebefJeOeeve Debieerke=Àle DeeefCe DeefOeefve³eefcele
keÀ©ve mJele:Òele DeHe&Ce keÀjerle Deenesle. ”

DeeHeCeebme mebefJeOeevee®es lelJe%eeve ÒeemleeefJekesÀ®³ee ceeO³eceeletve mecepetve I³eeJes
ueeiesue. ‘Deecner Yeejleer³e pevelee ’ cnCepes Deecner Yeejleer³e ueeskeÀ Deece®³ee mJele:meeþer®e ns
mebefJeOeeve Debieerke=Àle Je DeefOeefve³eefcele keÀjerle Deenesle. ogmeN³ee osMee®es mebefJeOeeve Deecner JeeHejerle veener.
Yeejleer³e jep³eIeìves®³ee efMeuHekeÀejebveer Yeejleer³e peveles®³ee Jeleerves ns mebefJeOeeve le³eej kesÀuesues Deens.
cnCepes®e mJele: IeìveekeÀej eEkeÀJee mebefJeOeeve meYee eEkeÀJee cemegoe meef celeer ns mebefJeOeeve Debieerke=Àle Je
DeefOeefve³eefcele keÀjerle vemetve Yeejleer³e pevelee les keÀjerle Deens. mebefJeOeeve meYes®es meom³e ns Yeejleer³e
peveles®es ÒeefleefveOeer Demetve peveles®³ee Jeleerves pevelesmeeþer®e les ner jep³eIeìvee le³eej keÀjerle Deensle.

6.3.3 meeJe&Yeewce, meceepeJeeoer, Oece&efvejHes#e, ueeskeÀMeener ÒepeemeÊeekeÀ
Yeejleer³e pevelee Yeejleeme SkeÀ meeJe&Yeewce jeä^ cnCetve efvecee&Ce keÀjerle Deens. meb%ee
‘meeJe&Yeewce ’ ³ee®ee DeLe& Yeejle je<ì^ keÀesCel³eener Debleie&le eEkeÀJee yeenîe meÊes®³ee efve³eb$eCeeKeeueer
veener. lemes®e Yeejleer³e mebefJeOeeve ns efye´ìerMe mebmeos®eer eEkeÀJee meÊes®eer osCeieer vemetve les mJele:meeþer
Yeejleer³e pevelesves mJele:®³ee MekeÌleerves Je yegef×ves le³eej kesÀuesues Dee ns DeeefCe l³eemeeþer leerves DeeHeues
ÒeefleefveOeer efveJe[tve ueeskeÀMeener ceeiee&ves mebefJeOeeve meYesceO³es HeeþefJeues. l³eecegUs®e Yeejleer³e pevelesJej
keÀesCee®eerner keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer yebOeves veenerle Je leer HetCe&HeCes cegkeÌle Deen s.

‘meceepeJeeoer ’ns 1950 ®³ee mebefJeOeevee®ee Yeeie veJnles lej l³ee®ee meceeJesMe 42 J³ee
Ieìvee og©mleer vegmeej 1976 jespeer keÀjC³eele Deeuee. meceepeJeeoer mebkeÀuHeves®ee DeLe&
meJe&meceeJesMekeÀlee Demee neslees. Yeejleer³e pevelee meJee¥vee yej esyej IesTve SkeÀpeerJe meceepeefveefce&leermeeþer
Òe³elve keÀjerue. lemes®e SkeÀ keWÀêer mebHeÊeer ìeUCes, GlHeVee®³ee meeOeveebJej meeceeefpekeÀ efve³eb$eCe þsJeCes,
lemes®e iejpesÒeceeCes meJee¥vee meceeve Je ³eesi³e efJelejCe keÀjC³ee®es Deeéeemeve osl e Deens. ner meb%ee
ceekeÌme&®³ee meceepeJeeoeyejesyej meeOec³e& oeKeefJele Demeueer lejer leer HetCe& mJe©Heele vemetve Yeejleer³e
meeceeefpekeÀ j®evesÒeceeCes Deens. lemes®e Òel³eskeÀ Yeejleer³e veeieefjkeÀeme DeeHeuee ³eesi³e ceeiee&ves GojefveJee&n
keÀªve DeeHeues jenCeerceeve Gb®eeJeC³ee®ee DeefOekeÀej Deens ns ³ee meb%esceÐes DeefYeÒesle Deens.

`Oece&efvejHes#e' ne Meyomeg×e 42 J³ee Ieìvee og©mleervJe³es ÒeemleeefJekesÀceO³es meceeefJeä
keÀjC³eele Deeuesuee Deens. l³ee®ee DeLe& Yeejle ³ee jeä^e®ee ‘jeä^Oece& ’ vemetve meJe& peeleer Oecee&®³ee
ueeskeÀebvee DeeHeues Oece&mJeeleb$³e peesHeemeC³ee®ee DeefOekeÀej Deens. l³eebvee GHeemevee mJeeleb$³e,
efJe®eejmJeeleb$³e Deens. Yeejle jeä^ DeeHeu³ee veeieefjkeÀebceO³es peeleer -Oecee&®³ee DeeOeejeJej efyeue ketÀue
YesoYeeJe keÀjCeej veener. l³eecegUs Oecee&®³ee yeeyeleerle jeä^ DeefueHle jenerue. keÀesCel³eener efJeefMeä
Oecee&®eer HeeþjeKeCe keÀjCeej veener. l³eecegUs Oece&efvejHes#elee ¿ee lelJee®es ÒeefleeEyeye DeeHeCeeme keÀuece 25
ceO³es He[uesues Dee{Ul es. keÀesCeleerner J³ekeÌleer keÀesCeleener Oece& efmJekeÀeª MekeÀles, keÀesCel³eener Oecee&®es -
HebLee®es Heeueve keÀª MekeÀles Je lemes mJeeleb$³e Òel³eskeÀ Yeejleer³e veeieefjkeÀeme mebefJeOeeveeves efouesues Deens.
Yeejlee®es ceepeer jeä^Heleer Deej. Je WkeÀì jeceve ³eebveer Oece& efvejHes#eles®eer J³eeK³ee Deieoer ceeefce&keÀ Meyoele munotes.in

Page 84

84kesÀueer Deens. les cnCeleele, ‘Oece&efvejHes#e cnCepes Demes veener keÀer Yeejle mebOeeefce&keÀ (Proreligious)
DeOeeefce&keÀ (non-religious) eEkeÀJee Oece&efJejesOeer (anti-religious) Deens.’

ueeskeÀMeenerJeeoer ³ee®ee meb#esHeer DeLe& cnCepes Òeew{ celeeefOekeÀeje®³ee meene³³eeves ueeskeÀMeener
mejkeÀej efveJe[tve osCes nes³e. Hejbleg efJemleejerle DeLee&ves ueeskeÀMeenerJeeoer cnCepes ³ee osMeeleerue ueeskeÀeb®es
peerJeveceeve DeeefCe ³esLeerue mebmLeeb®ee keÀejYeej ne keÀmee ®eeueuee Heeefnpes lej lees ueeskeÀMeener ceeiee&ves®e.
Yeejleer³e Meemeve ns ÒeeefleefveOeerkeÀ mebmeoer³e ueeskeÀMeener He×leerJej DeeOeeefjle Demetve les³esLeerue pevelesuee
peyeeyeoej Deen s. ueeskeÀMeener mejkeÀej®es DeveskeÀ ÒekeÀej Deensle l³eeHewkeÀer DecesefjkesÀleerue DeO³e#eer³e
ueeskeÀMeener, Fbiueb[, Dee@mì^sefue³ee, v³etPeerueb[ ³esLeerue jepee efkebÀJee jeCeeruee ÒecegKe ceeveCeejer ueeskeÀMeener
³eeb®es GoenjCe oslee ³esF&ue.

ÒepeemeÊeekeÀ ³ee mebkeÀuHeves®ee DeLe& Demee neslees keÀer, Yeejleer³e jep³ee®ee ÒecegKe ne
efveJee&ef®ele Demetve lees keÀesCel³eener ÒekeÀejs Jeejmee nkeÌkeÀeves Deeuesuee vemesue. ³ee®ee ogmeje DeLe& Demee
neslees keÀer, Debeflece meÊee ner peveles®³ee n eleer Demesue DeeefCe l³eemeeþer pevelee DeeHeues ÒeefleefveOeer efveJe[tve
osF&ue. ³ee®ee Depetvener meboYe& ÐeeJe³ee®ee Peeu³eeme meJe& mejkeÀejer DeeefCe meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCes
keÀesCel³eener YesoYeeJeeefMeJee³e pevelesuee Kegueer Demeleerue.

6.3.4 v³ee³e, mJeeleb$³e, meceevelee DeeefCe yebOeglee :
Heg{erue Yeeieele ÒeemleeefJekeÀe Demes cnCele keÀer, Òel³eskeÀ Yeejleer³e veeieefjkeÀebme leerve ÒekeÀej®ee
v³ee³e efceUeuee Heeefnpes. lees cnCepes meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe jepekeÀer³e v³ee³e nes³e. Yeejleer³e
mebefJeOeevee®³ee efMeuHekeÀejebveer ner v³ee³ee®eer ³eespevee Del³eble yegef×ceeveeves le³eej kesÀueer Deens. meeceeefpekeÀ
v³ee³eeefMeJee³e DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e v³ee³e efceUCes Meke̳e veener. lemes®e meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e
v³ee³eeefMeJee³e DeeefLe&keÀ v³ee³e efceUCes ogjeHeemle Deens. keÀejCe Yeejleer³e meceepe ne DeveskeÀ peeleer,
Oece&,YeeDeeHeeHemeele DeveskeÀ ÒekeÀejs Yeso YeeJe kesÀuee peelees. DeMee HeefjefmLeleerle Yeejleer³e pevelesceO³es SkeÀ meg¢{
meeceeefpekeÀ ¢äerkeÀesve eEyeyeJeCes cenÊJee®es Deens. cnCetve®e Yeejleer³e jep³e ns SkeÀ keÀu³eeCekeÀejer jep³e
DemeCes iejpes®es Deens. ns ³ee ÒeemleeefJekeÀeceO³es oMe&ef JeC³eele Deeues Deens. p³eeJesUer De@efjmìe@ìue ³ee
lelJeJesÊ ³eeves Demes cnìues keÀer, meeceeefpekeÀ v³ee³e ÒemLeeefHele keÀje³e®ee Demesue lej “meceeve
mlejeJej®³ee ueeskeÀebvee meceeve efve³ece ueeJeeJesle DeeefCe Demeceeve mlejeJej®³ee ueeskeÀebvee Dem eceeve efve³ece
ueeJeeJesle .”

meeceeefpekeÀ v³ee³e efceUC³eeyejesyej®e Yeejleer³eebvee DeeefLe&keÀ v³ee³e efceUCes lesJe{s®e cenÊJee®es
Deens. Òel³eskeÀ veeieefjkeÀeme ³eesi³e ceeiee&ves keÀceeF& keÀ©ve DeeHeuee GojefveJee&n keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej
Deens. l³eecegUs meeceeefpekeÀ v³ee³ee®³ee lelJeevegmeej jespeieeje®³ee mebOeer GHeueyOe keÀªve osCesmeg×e
cenÊJee®es Deens. DeeefLe&keÀ mleje®³ee DeeOeejeJej Yeejleer³e veeieefjkeÀebceO³es YesoYeeJe kesÀuee peeCeej veener
ns ceeie&oMe&keÀ lelJeebceO³es efJeMeo kesÀuesues Deens. cnCetve®e jep³eeves meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ v³ee³e
ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer JesieJesieUs keÀe³eos keÀªve l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer kesÀueer Heeefnpes. meeceeefpekeÀ Je
DeeefLe&keÀ v³ee³e ÒemLeeefHele kesÀu³eeveblej®e DeeHeCeebm e jepekeÀer³e v³ee³ee®ee efJe®eej keÀjeJee ueeiesue. ³ee
Deieesoj Yeejleele®e veJns lej peiee®³ee DeveskeÀ osMeele celeeefOekeÀej ne meeceeefpekeÀ mlej, mebHeÊeer,
efMe#eCe, JeCe& ³eeb®³ee DeeOeejeJej efouee pee³e®ee. Hejbleg Yeejleer³e mebefJeOeeveeves mejmekeÀì meJe&®e Òeew{ munotes.in

Page 85

85veeieefjkeÀebvee celeeefOekeÀej yeneue kesÀuesuee Deens. lemes®e iejerye, Þeerceble, efMeef#ele, DeefMeef#ele DeMee
meJe&®e peeleer efJejnerle veeieefjkeÀebvee Òel³eskeÀer SkeÀ Òeew{ celee®ee DeefOekeÀej efouee Deens Je l³ee SkeÀe
celee®es cetu³e osKeerue SkeÀ®e þsJeC³eele Deeues Deens. l³eecegUs®e jepekeÀer³e v³ee³ee®eer mebkeÀuHevee cenÊJee®eer
Deens.
cnCetve®e ÒeemleeefJekesÀceO³es Òemlegle kesÀuesueer v³ee³ee®eer mebkeÀuHevee ner SkeÀe DeLee&ves ¬eÀebleerkeÀejer
³eespevee®e Deens.

ÒeemleeefJekesÀceO³es mJeeleb$³ee®eer ³eespevee Deens p³eeÜejs Yeejleeleerue meJe& veeieefjkeÀebvee DeeHeues
efJe®eej, DeefYeJ³ekeÌleer, efJeéeeme, Þe×e, GHeemevee ³eeb®es mJeeleb$³e yeneue keÀjC³eele Deeuesues Deens.
³eeyeeyeleerle keÀesCeleener YesoYeeJ e ve keÀjC³ee®es Deeéeemeve osC³eele Deeues Deens. l³ee®eyejesyej DeMeer
DeHes#ee J³ekeÌle kesÀueer Deens keÀer, Òel³eskeÀeves DeeHeues mJeeleb$³e GHeYeesieleevee ogmeN³ee®³ee mJeeleb$³eeme
yeeOee Hees®eCeej veener ³ee®eerner keÀeUpeer Iesleueer peeF&ue. Òel³eskeÀ veeieefjkeÀ DeeHeCeeme nJee lees Oece&
efmJekeÀeª MekeÀlees, keÀesCel³eener Oece& -HebLee®eer GHeemevee keÀª MekeÀlees. cnCetve®e keÀuece 19 ³eeÜejs
mJeeleb$³ee®ee GneHeesn keÀjC³eele Deeuee Deens.
ÒeemleeefJekeÀele meJe& Yeejleer³e veeieefjkeÀebv ee keÀesCel³eener YesoYeeJeeefMeJee³e meceevelesves JeeieC³eeb®eer
nceer osle Deens. meceeveles®³ee mebkeÀuHevesceO³es oesve DeLee&®³ee meceeJesMe Deens. ÒeLece opee&®eer
meceevelee cnCepes Òel³eskeÀ J³ekeÌleer ner keÀe³eÐeemeceesj meceeve ceeveueer peeF&u e. lej ogmeN³ee ÒekeÀejele
mebOeeR®eer meceevelee p³eeÜejs meJee¥vee efJekeÀemee®eer meceeve mebOeer GHeueyOe keÀªve efoueer peeF&ue Demes
DeHesef#ele Deens. mebefJeOeeve keÀuece 16(4) ceO³es DeMeer lejleto keÀjC³eele Deeueer Deens keÀer, keÀesCel³eener
ceeieeme Jeiee&®³ee efJekeÀemeemeeþer mejkeÀej keÀe³eos Heeefjle keÀª MekeÀles Je meeceeefpekeÀ v³ee³ee®eer
mebkeÀuHevee JeemleJeele DeeCet MekeÀles. lemes®e SsefleneefmekeÀ ¢äîee p³ee meceepeeJej npeejes JemeeceeefpekeÀ Dev³ee³e (peeleerYeso) Peeuee Dee ns, DeMee meceepeJeiee¥meeþer ’mebj#eCeelcekeÀ Yeso “ keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. cnCepes®e OeeJeHeìtb®³ee Me³e&leerle DeHebieebme meeceerue keÀjeJe³ee®es Peeu³eeme l³eeuee Lees[er
Deblej, JesU ³eeb®eer metì osTve efve³ece efMeefLeue kesÀues lej®e leer Me³e& le v³ee³eHetJe&keÀ nesF&ue. cnCetve®e
De@efjmìe@ìueves pes cnìues Deens keÀer , “Equals to be treated equally,
unequalsunequally” ns ³eesi³e®e Deens.

ÒeemleeefJekesÀceO³es Demesner Heg{s cnìues Deens keÀer, Òel³eskeÀ Yeejleer³e veeieefjkeÀeb®eer Òeefleÿe DeeefCe
SkeÀpetì Je jeä^er³e SkeÀelcelee Je=ef×biele keÀjCeejer yebOeglee mLeeefHele kesÀueer peeF&ue. Yeejleer³e
mebefJeOeevee®es efMeuHekeÀej [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj ³eeb®³ee celes, ‘‘yebOeglee ner DeMeer YeeJevee Deens keÀer,
p³eeceO³es meeJe&ef $ekeÀ Ye´ele=YeeJe DeeefCe SkeÀpetì Je DeKeb[lee ³eebvee GÊesefpele keÀjlee ³esles. ’’ Heg{s les
cnCeleele, ‘‘mecelee Je mJeeleb$³e ns yebOeglee Demeu³eeefMeJee³e Meke̳e®e veener, Dev³eLee efYebleerJej efouesuee
jbiee®ee Heefnuee nele Demeu³eemeejKee®e Dee ns.’’ cnCetve®e mecelee, mJeeleb$³e Je yebOeglee ³eeb®ee mJeleb$eHeCes
efJe®eej ve keÀjlee SkeÀef$eleHeCes kesÀuee lej ³ee eflevneR®ee ef$eJesCeer mebiece nesTve ueeskeÀMeener®ee efJekeÀeme
nesF&ue.

DeMe ÒekeÀejs ÒeemleeefJekesÀ®ee meecejesHe keÀjleevee 2 6 veesJnWyej 1949 ³ee efoJeMeer mebefJeOeeve
meYesceO³es Deecner Yeejleer³e pevelee ner jep³eIeìvee Debieerke=Àle DeeefCe mJele:Òele DeHe&Ce keÀjerle Deenesle
Demes cnìues Deens.
munotes.in

Page 86

86
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
He´Mve - Yeejleer³e veeieefjkeÀebme keÀesCel³ee ÒekeÀej®es v³ee³e efceUC³ee®eer nceer ÒeemleeefJekesÀ ceO³es osC³eele
Deeueer Deens?
He´Mve - Yeejleer³e mebefJeOeeve keÀesCel³ee efoJe Meer DeHe&Ce kesÀues Deens?











6.4 Yeejleer³e veeieefjkeÀe®eer cetueYetle keÀle&J³es

cetuele: cetueYetle DeefOekeÀejeb®³ee ogmeN³ee yeepetuee cetueYetle keÀle&J³es Deensle®e. cnCetve®e
IeìveekeÀejebveer meg©Jeeleeruee keÀle&J³eeb®eer efueefKele ³eespevee kesÀueer veener. pesJne SkeÀe veeieefjkeÀeme DeeHeues
DeefOekeÀej ceeefnle Demeleele eEkeÀJee l ³eeb®ee lees GHeYeesie Iesle Demelees, l³ee®e JesUer l³eeuee Flejeb®³ee
DeefOekeÀejeb®eermeg×e peeCeerJe DemeCes cnCepes®e ns l³ee®es DeeHeesDeeHe®e keÀle&J³e nesles. F.me. 1976 meeueer
42 J³ee jep³eIeìvee og©mleer DevJe³es keÀuece 51 -De Debleie&le cetueYetle keÀle&J³es Òel³eskeÀ Yeejleer³e
veeieefjkeÀemeeþer efveef½ele kesÀueer DeeefCe l³eeb®eer Òel³e#e DeceueyepeeJeCeer 3 peevesJeejer 1977 Heemetve ueeiet
Peeueer. ner keÀle&J³es Heg{erueÒeceeCes Deensle Je l³eeb®es Òel³eskeÀ veeiejerkeÀeves HeeuekeÀ keÀjC es DeeJeM³ekeÀ Deens.

1) mebefJeOeevee®es Heeueve keÀjCes DeeefCe l³ee®es DeeoMe& Je mebmLee, jeä^OJepe Je jeä^ieerle ³eeb®ee Deeoj
keÀjCes.
2) p³eecegUs DeeHeu³ee je<ì^er³e mJeeleb$³e ue{îeeme mHetÀefle& efceUeueer l³ee GoeÊe DeeoMee¥®eer peesHeemevee
keÀªve l³eeb®es DevegmejCe keÀjCes.
3) Yeejlee®eer meeJe&Yeewcelee, SkeÀlee Je SkeÀelcelee GVele jeKeCes Je l³eeb®es mebj#eCe keÀjCes.
4) DeeJeenve kesÀues peeF&ue lesJne osMee®es mebj#eCe keÀjCes Je je<ì^er³e mesJee yepeeJeCes.
5) Oeeefce&keÀ, YeeefpevelesceO³es SkeÀesHee Je Ye´ele=YeeJe Jee{eruee ueeJeCes; efm$e³eeb®³ee Òeefle<þsuee GCesHeCee DeeCeCeeN³ee
ÒeLeeb®ee l³eeie keÀjCes.
6) DeeHeu³ee mebefceÞe mebmke=Àleer ®³ee JeejMee®es ceesue peeCetve lees peleve keÀjCes.
7) DejC³es, mejesJejs, veÐee Je Jev³e peerJeme=<ìer DeeefCe vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®es j#eCe keÀ©ve l³eele
megOeejCee keÀjCes DeeefCe mepeerJe ÒeeC³eebyeeyele o³eeyeg×er yeeUieCes.
8) Jew%eeefvekeÀ ¢< ìerkeÀesve, ceeveJeleeJeeo DeeefCe MeesOekeÀyeg×er Je megOeejCeeJeeo ³eeb®ee efJekeÀeme keÀjCes. munotes.in

Page 87

879) meeJe&peefvekeÀ mebHeÊeer®es j#eCe keÀjCes Je efnbmee®eeje®ee efve:ûenHetJe&keÀ l³eeie keÀjCes.
10) je<ì^ melele GHe¬eÀce Je efme×er ³eeb®³ee ®e{l³ee ÞesCee r ieeþle peeF&ue DeMee ÒekeÀejs meJe& J³eeqkeÌleiele
Je meecegoeef³ekeÀ keÀe³e&#es$eele HejekeÀe<þs®es ³eMe mebHeeove keÀjC³eemeeþer PeìCes.
11) mene les ®eewoe JeHeeu³eebvee pes ueeiet Demesue l³eeÒeceeCes, efMe#eCee®eer mebOeer GHeueyOe keÀ©ve osCes. (Ieìves®³ee keÀuece
45 vegmeej F.me. 2002 meeueer 86 J³ee Ieìvee og©mleervJe³es IeeueC³eele Deeues Deens).

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
He´Mve - Yeejleer³e mebefJeOeeveeleerue keÀesCel³ee HeefjefMe<ìele YeeHe´Mve - Yeejleer³e veeiejerkeÀeb®eer keÀesCeleerner leerve keÀle&J³es efuene.











6.5 meefn
Yeejleer³e meceepe ne yengYeeef SsefleneefmekeÀ HeeMJe&Yetceer, JesMeYetjenCes ¬eÀceÒeeHle Deens. Hejbleg DeMee osMeele megOoe `Yeejleer³e mebefJeOeeve' ns Demes SkeÀ Dem$e Deens keÀer les
meJee¥vee SkeÀpetì þsJetve vesnceer osMe j#eCeemeeþer yeUkeÀì keÀjles. cetUele®e mebefJeOeeveeceO³es JesieJesieUer
cetu³es, DeeoMe&, leÊJe%eeve ³eeb®ee ÒeYeeJe Deens. l³eevegmeej®e cegueeb ®³ee ueneveHeCeer l³eeb®³eeJej meefnMeebleer, menkeÀe³e&, meueesKee F. cetu³es ©peefJeCes Del³eble DeeJeM³ekeÀ Deens. ³ee GHeIeìkeÀeble DeeHeCe
meefn
6.5.1 meefnmeefnJeeìlees. ogmeN³eeb®³ee YeeJevee, keÀuHevee mecepetve IesTve l³eeb®ee Deeoj keÀjCes cnCepes meefncnCelee ³esF&ue. Yeejleer³e meceepe ne Oece&, peeleer, HejbHeje, HebLe, YeeDeens. DeMee HeefjefmLeleerle meefnDeeojYeeJe yeeUieCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ogmeN³ee ®eer celes yeN³ee®e JesUsme DeeHeCeeme DeeJe[le veenerle, Heìle
veenerle. Hejbleg l³eeb®es ÞeJeCe keÀeUpeerHetJe&keÀ keÀ©ve MeebleerHetCe& ceeiee&ves l³eeb®es Keb[ve keÀjCes pe©jer Deens.
³ee osMeele efnbog -cegefmuece, efnbog -ef¸eM®eve, oefuele -G®®e DeMee obieueer ns meeceev³e GoenjCe Deens.
Hejbleg menveMeeruelee Je meefn munotes.in

Page 88

88meefn1) ogmeN³ee®es mJeYeeJeOece& mecepetve IesC³eeme meefn2) peerJeveeleerue DeveskeÀ Òemebieer J³eeqkeÌleuee le[pees[ keÀjeJeer ueeieles Je HeefjefmLeleeMeer mecee³eespeve
meeOeeJes ueeieles, l³ee ¢<ìerves meefn3) meefn4) YeejleemeejK³ee yengefJeOe osMeele meueesKee jeKeC³eemeeþer meefn5) ueeskeÀeMeenerJeeoer meceepeeuee melele OeieleeMeerue Je JewYeJe ÒeeHle keÀje³e®es Demeu³eeme meefncenlJe DeefOe keÀ Deens.
6) meefnefmJekeÀejCes mees³eer®es peeles.
7) mJele:®³ee ceveeefJe©× Demeues lejer meefnkeÀjC³eeme lelHej neslees.
8) meefnDebceueyepeeJeCeer menpe efmJekeÀejles.
9) Yeejleeuee DeeefLe&keÀ JewYeJe ÒeeHle keÀ©ve peeieefle keÀ meÊee JneJe³ee®es Demeu³eeme meefnDel³eble DeeJeM³ekeÀlee Deens.

6.5.2 Meebleer :
Yeejlee®³ee Òel³eskeÀ veeieefjkeÀeceO³es MeebleerHetCe& menkeÀe³e& Demesue lej®e Yeejlee®³ee SkeÀpetìer
meyeUkeÀìer ÒeeHle nesF&ue. menkeÀe³e& DeeefC e HejmHejebvee ceoleer®eer YeeJevee Demeu³eeme oMeeleerue
veeieefjkeÀeceO³es Meebleer veebole Demeles. meJe& Òeieleer®es meej cnCepes Meebleer nes³e. meeceeefpekeÀ menpeerJeveele
Òel³eskeÀeves DeeHeDeeHeueer peyeeyeoejer G®eueueer Heeefnpes. DeeHeCe meJee¥ vee ke=Àef$ece Jee vewmeefie&keÀ
DeeHeÊeer®³eeJesUer keÀesCeleener peele, Oece&, HebLe, YeeyeeUielee vesnceer®e ceole kesÀueer Heeefnpes. p³eeJesUer meceepeeleerue Òel³eskeÀ peCe menkeÀe³e& keÀjC³eeme lelHej
Demesue lej Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle®es Yeues Peeu³eeJee®etve jenCeej veener. l³eecegUs meecetefnkeÀ efkebÀJee meeceeefpekeÀ
ke=Àleer keÀjC³eemeeþer osKeerue ³eesi³e mecepe DeeefCe HejmHej menkeÀe³e& DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens Je l³ee®ee
MesJeì meceepeel e®e veJns lej J³eeqkeÌle peerJeveele, Mespeejer Je je<ì^eceO³es Meebleer veeboC³eele neslees.

Meebleer ns SkeÀ veweflekeÀ -ceeveJeer cetu³e Deens Je l³ee®es Heeueve keÀjCes YeejleemeejK³ee
yengmeebmke=ÀeflekeÀ osMeeuee DeeJeM³ekeÀ Deens. p³eeJesUer SKeeoer iees<ì DeeHeu³ee ceveeefJe©× nesles l³eeJesUer
DeeHeCe DeeHeuee meb³ece mees[tve efnbmee®eej keÀ© ve³es lej l³eeJesUer mebefJeOeeefvekeÀ ceeiee¥®ee DeJeuebye kesÀuee
Heeefnpes. `yeUer lees keÀeU efHeUer' ns met$e kesÀJeU ÒeeCeer peieleeuee ueeiet He[les H ejbleg ceeveJeer meceepeeuee ns
ueeiet keÀjlee ³esCeej veener. keÀejCe pes meeceeefpekeÀ ¢<ìîee Jebef®ele, DebHeie, jesieer, Je=× Demeleerue ³eeb®eer
oKeue keÀesCeer®e IesCeej veener efkebÀJee l³eeb®es j#eCener kesÀues peeCeej veener. ³eemeeþer®e Meebleer® ³ee lelJee®ee
ceeveJeer peerJeveele efMejkeÀeJe DemeCes Deiel³ee®es Deens. efme×eLe& ieewlece yeg×eves DeeHeues JewYeJeMeeueer
peerJevee®ee l³eeie keÀ©ve Meebleer ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer efkebÀyengvee Meebleer -mel³ee®ee MeesOe IesC³eemeeþer
Jeleer ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer DeeHeues Dee³eg<³e Jes®eues. l³eecegUs®e yeg× ns Meebleer®es ÒeeflekeÀ Deensle. munotes.in

Page 89

89DeeHeCe MeebleerHetCe& menpeerJevee®es Heeueve kesÀues lej Flejner l³ee®es DevegHeeueve keÀjleerue. YeejleeceO³es ³ee
cetu³eecegUs obieueer, efnbmee®eej ³eebvee efleueebpeueer efceUsue.

6.5.3 peeleer³e meueesKee :
Yeejleer³e meceepeeuee DeveskeÀ meeceeefpekeÀ mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles. lemes®e DeeHeCeebme
je<ì^er³e SkeÀesHee, SkeÀelcelee DeeefCe YeewieesefuekeÀ DeKeb[lee peesHeemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Deepe Oece&,peele,
HebLe, YeeYeewieesefuekeÀ, SsefleneefmekeÀ veJns peerefJele neveer nesles. peieeceO³es vee®ekeÌkeÀer nesles. cnCetve®e Òel³eskeÀeves
peeleer³e meueesKee jeKeCes cenÊJee®es Deens. peeleer³e meueesKee jeKee³e®ee Peeu³eeme Heg{eruekeÀener iees<ìeR ®es
Heeueve Òel³eskeÀ Yeejleer³e veeieefjkeÀebves keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

1) meJe& Oecee¥®ee DeY³eeme keÀjCes : Òel³eskeÀ Oecee&®es Lees[ke̳eele lelJe%eeve ceie lees pewve, yeew×,efnbog,
cegefmuece, ef¸eM®eve, MeerKe Demesue DeY³eemeCes keÀ© Òel³eskeÀ veeieefjkeÀe®es keÀle&J³e Demeues Heeefnpes.pemes
keÀer, F&MJejYekeÌleer efkebÀJee cees#eÒeeHleer F.

2) cew$eer Je Ye´ele=YeeJe ³eebme GÊespeve osCes : Òel³eskeÀ veeieefjkeÀeves, cew$eer, yebOegYeeJe, YeefieveerYeeJe ³eebvee
GÊespeve efoues Heeefnpes Je mJele: l³ee®es Heeueve kesÀues Heeefnpes. ³ee meJee¥Hes#ee je<ì^YeeJevesuee cenÊJe efoues
Heeefnpes.

3) Oeeefce&keÀ YeeJeves®es MeesYeeJeveeb®es MeesOeeefce&keÀ oiebueervee GÊespeve osCes ìeUues Heeefnpes.

4) Deeblej -peeleer³e, Deeblej -Oeceea³e DeeefCe Deeblej -jep³e efJeJeenebvee Òeeslmeenve osCes : DeeHeu³ee
osMeeble efJeefJeOe O ece&, peeleer, jep³es, YeeDeeblej-peeleer³e, Deeblej -Oeceea³e Je Deeblej -jep³e efJeJeenebvee ®eeuevee efoueer Heeefnpes. ceeveJeÒeeCeer SkeÀ
Deens ³ee ceeO³eceeletve efJe®eej kesÀuee Heeefnpe s. ³ee mebkeÀuHevesves SkeÀer®eer YeeJevee Je=odOeeRiele nesC³eeme ceole
nesF&ue.

5) yengOeeefce&keÀ, yengYeeefkeÀªve l³eeceO³es meJe& Oecee&®³ee ueeskeÀebvee meeceerue keÀªve Ies Ces DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eeÜejs DeeHeeHemeebleerue
Hejjep³eer³e mebIe
6) peeleer³e Je Oecee¥Oe MekeÌleeR®es efHeleU GIe[s Hee[Ces : DeMeer keÀener veslesceb[Uer Deensle, keÀener
mJe³ebIeesefOecee&®³ee -peeleer®³ee veeJeeJej obieueer Ie[Jetve DeeCeleele, efveOeer ieesUe keÀjleele, SJe{s®e veJns lej
DeeflejskeÀer ÒeefMe#eCe osTve leMee keÀejJee³eener keÀjleele. DeMee MekeÌleeR®es ÒemeejceeO³eceebmeceesj eEkeÀJee
keÀe³eÐeemeceesj efHeleU GIe[s Hee[ues Heeefnpes. munotes.in

Page 90

907) vewmeefie&keÀ Je ke=Àef$ece DeeHeÊeerJesUer ceoleer®eer YeeJevee : vewmeefie&keÀ Jee ke=Àef$ece DeeHeÊeer®³ee JesUer
ceie leer lmegveeceer, ceneHetj, YetkebÀHe, ®e¬eÀerJeeoUefkebÀJee Deeie, DeHeIeele, ogueeskeÀebveer DeeHeodûemleebvee leve, ceve, Oeveevesceole kesÀueer Heeefnpes. keÀejCe Deesefjmeeleerue ®e¬eÀerJeeoU
Demesue, iegpejeleceOeerue Oeeefce&keÀ obieu eer Demeleerue eEkeÀJee cegbyeF&leerue 26 peguew®ee ceneHetj Demesue ³eeJesUer
ueeskeÀ DeeHeues peele Oece& efJemeªve SkeÀceskeÀeb®³ee ceoleeruee OeeJetve iesues nesles. Hejbleg ner®e YeeJevee
jeefnu³eeme meueesKee Jee{C³eeme ceole efceUsue.

8) le ÊJe%eeve , keÀuHevee, G®®e efJe®eej ³eeb®eer osJeeCe IesJeeCe : Òel³eskeÀ Yeejleer³e veeieefjkeÀeves
®eebieu³ee Oeeefce&keÀ keÀuHevee, meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee, Jew%eeefvekeÀ MeesOe, lelJe%eeve, efJe®eej ³eeb®eer jep³ee -
jep³ee®³ee Oecee& -Oecee&®³ee ueeskeÀebHeemetv e osJeeCe -IesJeeCe kesÀueer lej meeceeefpekeÀ meueesKee Je=ef×ieble
nesC³eeme ceole nesF&ue. Oece&efvejHes#eles®³ee YeeJevesuee yeUkeÀìer ³esF&ue. Oecee&Hes#ee ceeveJe peeleeruee cenÊJe
³esTve je<ì^er³e YeeJeves®ee efJekeÀeme nesF&ue.

9) ceeveJeer cetu³ee b®es mebJeOe&ve : Oeeefce&keÀ Je peeleer³e meueesKee Jee{C³eemeeþer Òel³eskeÀeves cetueYetle ceeveJeer
cetu³eeb®es DeJeuebyeve JemebJeOe&ve kesÀues Heeefnpes. pemes menkeÀe³e&, mel³e, Deefnbmee, v³ee³e, meefnefveHegCelee, Goejlee,osMeYekeÌleer, je< ì^er³e SkeÀelcelee ³ee cetu³eebvee pej Òeeslmeenve efoues lej jeä^er³e Je
peeleer³e meueesKee efvecee&Ce nesC³eeme ceole®e nesF&ue.

10) Òemeej ceeO³eceeb®eer YetefcekeÀe : peeleer³e, Oeeefce&keÀ, ÒeeosefMekeÀ, Yeeefl³eeuee Òeeslmeenve osC³ee®es keÀece, Òe®eej Je Òemeej keÀjC³ee®es keÀece Je=ÊeHe$es Je FueskeÌì^e@efvekeÀ
ÒemeejceeO³eces Del³eble ³eMemJeerHeCes keÀjleele. Hejbleg l³eemeeþer keÀesCel³ee ieesäeR®es ÒemeejCe keÀjCes Je
keÀesCel³ee ieesäeR®es ÒemeejCe ìeUCes ns ³eemeeþer ÒemeejceeO³eceebveer DeeHeues efve³ece HeeUues Heeefnpesle.
l³eebveer peeleer³e meueesK³ee®³ee GoenjCeeb®es ÒemeejCe keÀjeJes Je l³eeÒeceeCes pevelesuee JeeieC³ee®es DeeJeenve
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. DeMee ÒekeÀejs peeleer³e meueesKee jenCes De eHeu³ee osMeemeeþer®e veJns lej SketÀCe®e
efJeéeemeeþer DeeJeM³ekeÀ Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
He´Mve -1) meefn2) SKeeoer iees<ì DeeHeu³ee ceveeefJe©× Peeu³eeme DeeHeCe keÀe³e keÀjeJes?
3) peeleer³e meueesKee jeKeC³eemeeþer keÀesCel³ee iees<ìeR®es Heeueve keÀjeJes?










munotes.in

Page 91

916.6 Yeejleer³e mebefJeOeevee®eer cetueYetle JewefMeäîes

Yeejleer³e mebefJeOeevee®³ee efMeuHekeÀejebveer l³eekeÀeUer peieeleerue meJe& osMeebceO³es GHeueyOe
Demeuesu³ee mebefJeOeeveeb®ee DeY³eeme kesÀuee. l³eeb®³eeceOeerue p³ee p³ee ®eebieu³ee lejletoer Yeejleer³e
meeceeefpekeÀ, YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleeruee ³eesi³e Jeeìleerue l³eeb®ee meceeJesMe Yeejleer³e mebefJeOeeveele kesÀuee.
l³eecegUs®e Yeejleer³e veeieefjkeÀeu ee Deeveboer Je MeebleerHetCe& peerJeve peieC³eemeeþer pes DeeJeM³ekeÀ Deens l³ee
ieesäeR®ee meceeJesMe Yeejleer³e mebefJeOeeveele keÀjC³eele Deeuee. Yeejleer³e mebefJeOeeveeleerue cetueYetle JewefMeäîes
Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.

1) peieeleerue meJee&le ÒeoerIe& Je efueefKele mebefJeOeeve :
Yeejleer³e mebefJeOeeve ns peieeleerue meJee&le ÒeoerIe& Je efueefKele mebefJeOeeve Deens. ³eeceO³es 395
keÀueces, 22 Yeeie DeeefCe 12 HeefjeefMeäs nesleer. efMeJee³e Ieìvee og©ml³eeb®eer ³eeoer De vegmet®eerceO³es
osC³eele Deeueer Deens. keÀejCe DecesefjkeÀve mebefJeOeeve 7 keÀueceeb®es Deens lej Dee@mì^sefue³eve mebefJeOeeve 128
keÀueces DeeefCe ke@Àve[e®es mebefJeOeeve 147 keÀueceeb®es Deens. Yeejleer³e mebefJeOeeveele ÒeMeemekeÀer³e ³eb$eCes®es
efJeMuesTneHeesn keÀjC³eele Deeuesuee Deens. Fbiueb[meejK³ee osMeeuee lej efueefKele mebefJeOeeve®e veener.
F.me.2003 He³e¥le SketÀCe 92 JesUe mebefJeOeeveele og©ml³ee keÀjC³eele Deeuesu³ee Demetve l³eeceO³es
447 keÀueces, 26 Yeeie DeeefCe 12 HeefjefMeäs Deensle.

2) peveles®eer meeJe&Yeewcelee :
Yeejleer³e jeä^ ns keÀesCel³eener Debleie&le Je yee¿e meÊes®³ee efve³eb$eCeeKeeueer vemetve ³esLeerue
pevelee®e l³ee®eer ®eeuekeÀ Je ceeuekeÀ Deens. osMeeJej peveles®eer meÊee ner Debeflece meÊee Deens. l³eecegUs
Yeejle ns meeJe&Yeewce jeä^ Deens D eMeer mebefJeOeeveele lejleto Deens. Yeejleer³e pevelee l³eemeeþer DeeHeues
ÒeefleefveOeer osMee®ee keÀejYeej ®eeueJeC³eemeeþer efveJe[tve osles. l³eemeeþer Òeew{ celeeb®ee DeJeuebye keÀjles.
meJe&Oecee&®³ee, HebLee®³ee, Yeeceleoevee®ee DeefOekeÀej yeneue kesÀuee Deens.

3) DebMele: leeþj Je DebMele: ueJeef®ekeÀ :
Yeejleer³e mebefJeOeevee®es ns SkeÀ JewefMeäîe Deens keÀer, les SkeÀoce leeþj veener keÀer HetCe&le:
ueJeef®ekeÀ veener. keÀuece 368 vegmeej p³ee p³ee JesUer Yeejleer³e pevelesuee meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ,
Mew#eefCekeÀ, Jew%eeefvekeÀ, leeeflJekeÀ¢äîee keÀeueevegªHe, yeouel³ee Òeieleervegmeej mebefJeOeeveele yeoue keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Jeeìsue l³ee l³ee JesUer l³ee®³eele yeoue keÀªve l³eevegmeej veJeerve keÀuece pees[C³ee®eer lejleto
kesÀueer Deens. lemes®e keÀ eueevegªHe DeveeJeM³ekeÀ keÀueces JeieUC³ee®eer meg×e ³eespevee Deens. l³eevegmeej
DeeleeHe³e¥le DeveskeÀ veJeerve jep³eeb®eer efveefce&leer kesÀuesueer Deens. Hejbleg mebefJeOeevee®eer cetU ®eewkeÀì yeouelee
³esle veener. Goe. mJeeleb$³e, mecelee, yebOegl ee, v³ee³e, cetueYetle nkeÌkeÀ ³eeb®³eeceO³es HetCe&HeCes yeoue keÀjlee
³esle veener. meg©Jeeleer®eer keÀueces 395 nesleer Je meve 2003 He³e¥le l³eeb®eer mebK³ee 447 Peeueer Deens.

4) cetueYetle DeefOekeÀejeb®eer ³eespevee :
Yeejleer³e mebefJeOeeveeves Ye ejlee®³ee Òel³eskeÀ veeieefjkeÀeme cetueYetle DeefOekeÀej yeneue kesÀuesues
Deensle. les keÀesCeleener YesoYeeJe ve keÀjlee l³eeuee GHeYeesielee ³esleele. l³eemeeþer l³eeuee keÀe³eÐeeves
mebj#eCemeg×e osC³eele Deeues Deens. ³ee cetueYetle DeefOekeÀejeb®eer lejleto keÀuece 12 -35 ceO³es Deens. munotes.in

Page 92

92cetueYetle DeefOekeÀej Heg{erueÒeceeCes Deensle.
De) meceeveles®ee DeefOekeÀej :
³eeÜejs Òel³eskeÀ Yeejleer³e veeieefjkeÀ ne keÀe³eÐeemeceesj keÀesCel³eener YesoYeeJeeefMeJee³e meceeve
Deens Demes cnìues Deens (keÀuece 12-18).

ye) mJeeleb$³ee®ee DeefOekeÀej (keÀuece 19 -22) :
³eeceO³es Òel³eskeÀ Yeejleer³e veeieefjkeÀeuee mene ÒekeÀej®eer mJeeleb$³es yeneue keÀjC³eele Deeuesueer
Deensle.
1) Yee2) Meeblelesves Je efJeveeMem$e SkeÀ$e pe ceC³ee®es mJeeleb$³e.
3) DeefOemebIe Jee J³eeJemeeef³ekeÀ mebIeìvee mLeeHeC³ee®es mJeeleb$³e.
4) Yeejleer³e jep³e#es$eele meJe&$e cegkeÌleHeCes meb®eej mJeeleb$³e.
5) Yeejleer³e jep³e#es$eele kegÀþsner jenC³ee®es mJeeleb$³e.
6) keÀesCeleener HesMee Dee®ejC ³ee®es DeLeJee keÀesCeleener J³eJemee³e, Goerce eEkeÀJee Oeboe keÀjC³ee®es mJeeleb$³e.

keÀ) Mees³eeceO³es ceeveJeer J³eeHeej, Jesþefyeieejer, mekeÌlecepetjer ³eebvee Hee³eyebo IeeueC³eele Deeuee Deens.

[) Oece & mJeeleb$³ee®ee DeefOekeÀej (keÀuece 25 -28) :
Yeejleeleerue keÀesCel³eener J³ekeÌleerme DeeHeu³ee Oece& l³eeietve efkeÀbJee þsJetve ogmeje
Oece&efmJekeÀejC³ee®ee, Oecee&®ejCe keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej Deens.

F) meebmke=ÀeflekeÀ Je Mew#eefCeke À DeefOeke Àej (keÀuece 29 -30) :
Òel³eskeÀ veeieefjkeÀeme DeeHeu³ee mebmke=Àleer®ee Òe®eej, Òemeej, peleve keÀjC³ee®ee Je l³eemeeþer
DeeHeu³ee Mew#eefCekeÀ mebmLee mLeeHeve keÀjC³ee®es DeefOekeÀej Demeleerue Je l³eebvee keÀe³eÐeeves mebj#eCe
efceUsue.

F&) mebHeÊeer®ee D eefOekeÀej (keÀuece 31) :
ne DeefOekeÀej F.me. 1978 meeueer 44 J³ee Ieìvee og©mleervJe³es JeieUC³eele Deeuee Deens.

He) IeìveelcekeÀ Ghee³eeb®ee DeefOekeÀej (keÀuece 32 -35) :
keÀesCel³eener veeieefjkeÀeJej yeskeÀe³eoe Dev³ee³e Peeu³eeme l³eeme v³ee³eeue³e eleHexÀ mebj#eCe efoues
Heeefnpes Je ne l³ee®ee DeefOekeÀej Deens Demes mebefJeOeeveele veceto kesÀues Deens. Goe. 1) nsefye³eme
keÀe@He&me(osnesHeefmLeleer) 2) ceB[@ceme (ceneoMe) 3) TeeslesefnefyeMeve (Òeefle(keÌkeeefOekeÀej)Deee fCe 5) meefMe&Deesje³e (ÒeekeÀv³ee³eeue³ee®eer peyeeyeoejer Demesue.


munotes.in

Page 93

935) mebIejep³e ÒeyeU lej jep³eebveener DeefOekeÀej :
keWÀêmejkeÀej Je meJe& jep³e mejkeÀejebJej mebefJeOeevee®es efve³eb$eCe Demeles, veJns lej l³ee meJee¥®es
ceeie&oMe&ve mebefJeOeeve®e keÀjles. meJe& jep³eebvee l³eeb®es DeefOekeÀej yeneue kesÀuesues Deensle Je l³eevegmeej
l³eebvee efJekeÀemee®³ee mebOeer GHeueyOe keÀ©ve efouesu³ee Deensle. Hejbleg keÀesCelesner jep³e mejkeÀej DeeHeCeebme
mebIejep³eeHes#ee Jej®e{ mecepet MekeÀCeej veener. keÀejCe mebIejep³e vesnceer®e yeUkeÀì jenerue DeMeer
³eespevee mebefJeOeeveeves®e kesÀueer Deens. l³eemeeþer SkesÀjer veeieefjkeÀlJe, mebIemet®eer, jep³e efJemeceJeleea efJeefJemebIemejkeÀej Je jep³e mejkeÀej ³eeb®³eeleerue keÀe³e Ðeeyeeyele Jeeo efvecee&Ce neslees lesJne mebIe mejkeÀej®ee®e
keÀe³eoe JewOe ceeveuee peeJetve jep³ee®ee keÀe³eoe DeJewOe þjlees. lej DeeCeeryeeCeer mebyebOeer®³ee
DeefOekeÀejebceO³es mebIemejkeÀejuee IeìveelcekeÀ ³eb$eCee keÀesuece[C³ee®³ee keÀejCeeves je p³e mejkeÀej
yejKeemle keÀ©ve l³eepeeieer je<ì^Heleer Meemeve ueeiet keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej Deens.

6) mebmeoer³e uees skeÀMeener :
DeeHeCe mebmeoer³e ueesskeÀMeener®ee efmJekeÀej kesÀuesuee Demetve je<ì^Heleer ns mebefJeOeeefvekeÀ Je
keÀe³e&keÀejer ÒecegK e Deensle. lej HebleÒeOeeve Je l³eeb®es cebef$eceb[U ns je<ì^HeleeR®es ÒeefleefveOeer cnCetve keÀe³e&
keÀjles Je Òel³e#e mejkeÀej ®eeueefJeles. Demes cnìues peeles keÀer, je<ì^Heleer ns jep³ee®es veeceOeejer ÒecegKe
Demeleele lej Kejer meÊee ner HebleÒeOee ve Je l³eeb®es cebef$eceb[U ³eeb®³ee neleele Demeles. Yeejleer³e mebmeo
odefJeie=ner Demetve jep³emeYee ns Jeefj<þ meYeeie=n lej ueeskeÀmeYee ns keÀefve<þ meYeeie=n Deens. ner oesvner
meYeeie=ns DeeHeu³ee ueeskeÀÒeefleefveOeeR ceeHe&Àle yengceleeves osMeeleerue pevelesmeeþer þjeJe, keÀe³eos Heeefjle
keÀjerle Demeleele.

7) jep³e OeesjCee®eer ceeie&o Me&keÀ lelJes (ke Àuece 36 -51) :
jep³e OeesjCee®eer ceeie&oMe&keÀ lelJes ner DeefleefjkeÌle keÀe³eosMeerj met®evee Je ceeie&oMe&keÀ Yeeie
Deens. jep³e mejke Àej Je mebIemejkeÀej ³eebveer DeeHeueer Hee®e JeHeeueve keÀjeJes Je DeeHeues mejkeÀej Je SketÀCe®e DeeHeues je<ì^ keÀmes keÀu³eeCekeÀejer jep³e Deens ns efme×
keÀjCes iejpes®es Deens. mejkeÀejves ³ee cee ie&oMe&keÀ lelJeeb®es Heeueve kesÀues veener lej veeieefjkeÀ l³eeefJe©×
v³ee³eeue³eele oeo ceeiet MekeÀle veenerle. lejerner mejkeÀejuee ³ee ceeie&oMe&keÀ lelJeeb®es Heeueve keÀjCes Yeeie
He[les. ³ee®es keÀejCe cnCepes pes ueeskeÀ DeMee mejkeÀejuee efveJe[ tve osleele l³eebvee Hegvne efveJe[tve oslee
³esCeej veener ns l³eeuee HekeÌkesÀ ceeefnle Demeles. Goe. keÀuece 45 ceOeerue lejleto cnCeles keÀer, Yeejleeleerue
6 les 14 Je³eesieìe®³ee cegueebme ceesHeÀle Je mekeÌleer®es ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe efceUeues Hee efnpes. l³eemeeþer
mejkeÀej®eer ner veweflekeÀ peyeeyeoejer Deens keÀer, l³eemeeþer MeeUe yeebOekeÀece, efMe#ekeÀeb®³ee vesceCetkeÀe, l³eeb®es
Jesleve, Fceejleer yeeOeCes F. iees<ìer mejkeÀejuee keÀjCes ¬eÀceÒeeHle Deens.

8) Oece&efvejHes#elee :
³ee lejletoer®ee mebefJeOeeveele F.me. 1976 meeueer 42 J³ee Ieìveeog©mleer vegmeej meceeJesMe
keÀjC³eele Deeuee. ³ee®ee DeLe& `je<ì^Oece&' DeMee ÒekeÀej®ee keÀesCeleener Yeejlee®ee Oece& veener. lemes®e
Yeejle mejkeÀej keÀesCel³eener SkeÀe efJeefMe<ì Oecee&®es ueebietue®eeueve keÀjCeej veener efkebÀJee eflejmkeÀejner
keÀjCeej veener. lemes®e jep³e keÀesCel³eener Oecee&ceO³es nmle#esHe keÀjCeej veener Je keÀesCeeJejner Oeeefce&keÀ
mekeÌleer keÀjCeej veener. Oece& ner Keepeieer yeeye Deens. keÀesCel³eener Oecee&® ee mejkeÀejJej Heie[e vemesue. munotes.in

Page 94

94Òel³eskeÀ veeieefjkeÀeuee Oece&mJeeleb$³e Deens Je l³eeuee GHeYeesielee ³eeJes ³eemeeþer jep³emejkeÀej Òe³elve
keÀjerue. ³ee lelJeecegUs®e YeejleeceO³es JesieJesieUîee Oecee&®es vesles je<ì^Heleer, HebleÒeOeeve ³ee HeoeJej nesTve
iesues.

9) SkesÀjer veeieefjkeÀlJe :
DecesefjkesÀ®³ee mebefJeOeeveeves l³eeb®³ee veeieefjkeÀebvee ognsjer veeieefjkeÀlJee®eer cegYee efoueer Deens. SkeÀ
osMee®es veeieefjkeÀlJe lej ogmejs jep³ee®es veeieefjkeÀlJe nes³e. ³eeGueì Yeejleer³e HeefjefmL eleervegmeej
meefJeOeeveeves Yeejleer³e veeieefjkeÀeme HeÀkeÌle SkesÀjer cnCepes osMee®es veeieefjkeÀlJe yeneue kesÀues Deens. keÀejCe
jep³ee®es veeieefjkeÀ HeÀkeÌle DeeHeu³ee jep³eeMeer SkeÀefve<þ jenleerue Hejbleg osMee®es keÀe³e? ne ceesþe OeeskeÀe
Yeejleele mebYeeJelees. lemes®e meb®eej mJeeleb$³eeMeer efkebÀJee kegÀþsner jenC³ee®³ee DeefOekeÀeje®es keÀe³e Peeues
Demeles? cnCetve Yeejleer³e veeieefjkeÀ keÀesCel³eener YesoYeeJee efMeJee³e kegÀþsner jent MekeÀlees, efMe#eCe IesT
MekeÀlees, veeskeÀjer -J³eJemee³e keÀ© MekeÀlees. ³ee®e SkeÀsjer veeieefjkeÀlJeecegUs `ceer ÒeLecener Yeejleer³e Je
Debeflecener Yeejleer³e Deens' DeMeer YeeJevee peesHeemeC³eeme ceole nesles. ³ee SkeÀjer veeieefjkeÀlJeecegUs efJeefJeOe
YeeJe=ef×biele nesC³eeme ceole nesles.

10) mJeleb$e v³ee³e³eb$eCee :
Yeejleer³e mebefJeOeevee®³ee leerve mlebYeebHewkeÀer (efJeOeeveceb[U, keÀe³e&keÀejer ceb[U DeeefCe
v³ee³eceb[U) v³ee³ e ³eb$eCee ner mJeleb$e þsJeC³eele Deeueer Demetve l³eebvee peeoe DeefOekeÀej osC³eele Deeues
Deensle. meJeex®e, G®®e, og³³ece v³ee³eeue³eeb®eer j®evee Je l³eebleerue v³ee³eeefOeMe, l³eeb®eer Hee$elee, mesJee,
Meleea, Deìer ³eeb®eer lejleto mebefJeOeeveele mHe<ì keÀjC³eele Deeueer Deens. v³ee³e ³eb$eCesuee HetCe&HeCes mJeleb$e
þsJeC³eele Deeues Deens. v³ee³eeue³eebvee efJeOeerceb[U DeLeJee keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®ee keÀe³eoe, efveCe&³e,efve³ece,
þjeJe mebefJeOeeve efJejesOeer Demeu³eeme DeJewOe þjefJeC³ee®ee DeefOekeÀej Deens.

11) v³eeef³ekeÀ HegveefJe&ueeskeÀve :
meJeex®³e Je G®®e v³ee³eeue³es mebefJeOeevee®es j#ekeÀ ceeveues peeleele. l³eebvee mebefJeOeeveeleerue
lejletoeR®ee Debeflece DevJe³eeLe& ueeJeC³ee®es DeefOekeÀej Deensle. cnCetve®e mejkeÀej keÀesCe leener keÀe³eoe,
efve³ece, Heeefjle keÀjleevee l³ee®eer mebefJeOeeefvekeÀ JewOelee ÒeLece leHeemetve Heenles Je mebefJeOeevee®es keÀesCelesner
G}ÁbIeve nesCeej veener ³eeb®eer keÀeUpeer Iesles. yeN³ee®e JesUsme jep³e efJeOeeveceb[Us efkebÀJee mebmeosves He eefjle
kesÀuesues keÀe³eos mebefJeOeeve eMeer HetjkeÀ vemeleele. DeMee JesUer ns keÀe³eos HetCe&HeCes jÎ keÀjC³ee®es efkebÀJee les JewOe
þjefJeC³ee®es DeefOekeÀej v³ee³eeue³eebvee Demeleele l³eeuee v³eeef³ekeÀ HegveefJe&ueeskeÀve Demes cnCeleele.

12) pegv³ee jepeJeìer®ee Deble Je veJ³ee jepeJeìerme ÒeejbYe :
DeeHeues mebefJeOeeve ns KeN³ee DeLee&ves ¬eÀebleerkeÀejer Deens. Yeejlee®ee jep³ekeÀejYeej Òee®eerve
keÀeUeHeemetve cevegmce=leerJej DeeOeeefjle neslee, Oece&Meem$eebJej DeeOeeefjle neslee. ³e sLeerue keÀe³eos
l³eeÒeceeCes®e nesles. Hejbleg Deelee l³eeSsJepeer mebefJeOeeve Deeues. HetJeea meceevelee, mJeeleb$³e, v³ee³e, meceeve
mebOeer-opee& ³eebvee Deefpeyeele Yeejleer³e meceepeele Leeje veJnlee. lemes®e peeleer³e, m$eer -Heg©YesoYeeJe FlekeÀe yeeskeÀeUuee neslee keÀer, Keeue®³ee peeleer, m$eer³ee ³eebvee peerJeve peieCes keÀþerCe Peeues
nesles. DemHe=M³eles®ee keÀuebkeÀ ³esLeerue Yeejleer³e meceepeeuee ueeieuee neslee. Hejbleg Yeejleer³e mebefJeOeeveeves ³ee munotes.in

Page 95

95meJe& $egìer otj kesÀ u³ee Deensle. efm$e³ee keÀcekegÀJele Jeie& ³eebvee mebj#eCe osC³eele Deeues Deens. cnCetve®e
Yeejleer³e mebefJeOeeve cnCepes pegves ³egie peeTve veJ³ee ³egiee®ee ÒeejbYe nes³e.

13) Flejeb®³ee ®eebieu³ee iees<ìeR®ee meceeJe Me :
mebefJeOeevee®³ee efMeuHekeÀ ejebveer Flej osMeeleerue Òe®eefuele jep³eIeìveeb®ee meKeesue DeY³eemekesÀuee
Je l³eeleerue peer keÀener ®eebieueer lelJes Demeleerue l³eeb®ee Yeejleer³e meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, jepekeÀer³e
HeefjefmLeleervegmeej Yeejleer³e mebefJeOeeveele meceeJesMe ke sÀuee.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
He´Mve -1) Yeejleer³e mebefJeOeeve DebMele: leeþj Je DebMele: ueJeef®ekeÀ Deens cnCepes keÀe³e?
2) mJeeleb$³ee®es DeefOekeÀej meebiee.
3) v³eeef³ekeÀ HegveefJe&ueeskeÀve cnCepes keÀe³e?











6.7 meejeb Me

Yeejleer³e mebefJeOeeveefveefce&leer Heeþerceeies efye´ierMe mejkeÀejves JesU®³ee JesUer keÀener keÀe³eos kesÀues Je
Yeejleer³e peveles®ee Demebleesnesleer DeeefCe F.me. 1946 ke@Àefyevesì efceMeveuee mebefJeOeeve efveefce&leermeeþer mebefJeOeeve meYes®eer efMeHeÀejme
keÀjeJeer ueeieueer. 15 Dee@iemì 1947 uee Yeejleeuee mJeeleb$³e efceUeues Hejbleg lelHetJeea®e 9 ef[meWyej
1946 jespeer mebefJeOeeve meYes®eer Heefnueer yewþkeÀ nesTve mebefJeOeeve efveefce&leeruee meg©Jeele Peeueer. [e@.
yeeyeemeensye Deebyes[keÀj keÀeBûesme®es meom³e vemeleeveener l³eebvee l³eeb®³ee meebefJeOeeefvekeÀ keÀe³eÐee®³ee
meKeesue %eeveecegUs mebefJeOeeve meYes®es meom³e yeveJetve cemegoe meef celeer®es DeO³e#eHeo osC³eele Deeues.
mebefJeOeevee®³ee DeejeKe[e le³eej keÀjC³ee®es keÀece ³ee meefceleerves ceesþîee keÀ<ìeves Heej Hee[ues Je l³ee®es
Þes³e [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjvee peeles.

DeeHeues mebefJeOeeve ns DeveskeÀ ÒekeÀej®eer cetu³es , keÀuHevee, ceneve efJe®eej ³eebJej DeeOeeefjle Deens.
peieeleerue lelJe%evee®³ee DeveskeÀ ®eebieu³ee lelJeeb®³ee Hee³eeJej les GYes Deens. Yeejleer³e mebefJeOeeve ns
peieeleerue SkeÀ ÒeoerIe& Je efueefKele mebefJeOeeve Demetve les ueeskeÀMeener lelJeebJe j DeeOeeefjle Deens. ³esLeerue
veeiejerkeÀeuee cetueYetle DeefOekeÀejebyejesyej cetueYetle keÀle&J³esmeg×e efoueer Deensle. Yeejleer³e mebefJeOeeve ns meJe&
Yeejleer³eebvee, l³eeb®es DeveskeÀ peeleer, Oece&, HebLe, JesMeYetlejer SkeÀpetì þsJeC³ee®es keÀe³e& keÀjles. mebefJeOeeve cegUs®e pevelesceO³es Meebleer, meueesKee, meefn

Page 96

96Òeeslmeenve efceUles. l³eecegUs®e DeeHeu³ee meebefJeOeeefvekeÀ lejletoeR®ee DeeOeej Deepe Deves keÀ veJeefveefce&le osMe
Iesle Deensle.

6.8 efJeÐeeHeerþmlejer³e ÒeMve

1. Yeejleer³e meebefJeOeevee®es leeeflJekeÀ DeefOe<þeve mHe<ì keÀje.
2. Yeejleer³e mebefJeOeeve j®evee mHe<ì keÀje.
3. YeejleeceO³es meefn4. Yeejleer³e mebefJeOeevee®eer cetueYetle JewefMe<ìîes keÀesCeleer? ®e®ee& keÀje.
5. Lees[ke̳eele ìerHee efuene.
De) Yeejleer³e mebefJeOeeve efveefce&leer
ye) Yeejleer³e veeiejerkeÀe®eer cetueYetle keÀle&J³es
keÀ) mebefJeOeevee®eer ÒeemleeefJekeÀe
[) peeleer³e meueesKee jeKeC³ee®es Ghee³e
F) cetueYetle nkeÌkeÀ




















munotes.in

Page 97

97IeìkeÀ -7
jepekeÀer³e ÒeefkeÀ³esleerue cenÊJee®es IeìkeÀ

Heeþe®eer j®evee :
7.0 GefÎ<ìs
7.1 ÒemleeJevee
7.2 Yeejleeleerue jepekeÀer³e He#e He×leer
7.3 ceefnueeb®es jepekeÀejCeeleerue YetefcekeÀe DeeefCe cenÊJe
7.4 meejebMe
7.5 efJeÐeeHeerþ mlejer³e He´Mve

7.0 GefÎ<ìs

³ee ÒekeÀjCeecegUs DeeHeu³eeuee Yeejleeleerue jepekeÀer³e Òeef¬eÀ³ee mecepetve IesC³eeme ceole nesF&ue.
 Yeejleeleerue jepekeÀer³e He#e He×leer, l³eeb®eer JeweMe<ìîes, l³ee®ee efJekeÀeme DeeefCe iegCe Je oes ûeeceHeb®ee³eleer meboYee&le 73 J³ee Ieìvee og©mleercegUs ûeeceHeb®ee³eleer nîee mJeMeemeve OeesjCe keÀmes
jeyeJet MekeÀleele ns meebielee ³esF&ue.
 74 Jeer Ieìvee og©mleer Je veiej Heefj Yeejleeleerue efm$e³eeb®³ee jepekeÀejCeeleerue OeJesMee®ee Dee{eJee.
 Yeejleer³e efm$e³eeb®³ee jepekeÀer³e menYeeieeleerue De[LeUs.
 Yeejleer³e ceefnueeb®es jepekeÀejCeeleerue YetefcekeÀe DeeefCe cenÊJe.

7.1 ÒemleeJevee

YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMee®³ee efJekeÀemeeceO³es l³eeuee efJekeÀmeerle yeveefJeC³eemeeþer
jepekeÀer³e He#ee®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer þjles. keÀesCel³eener osMee®eer Òeieleer ner lesLeerue jepekeÀer³e He#ee®³ee
keÀe³e&MekeÌleerJej DeJeuebyetve Demeles. l³eecegUs osMee®³ee efJekeÀemeele jepekeÀer³e He#e, l³eeb®eer YetefcekeÀe,
l³eeceO³es Demeuesuee ueeskeÀeb®ee menYeeie, ceefnueeb®eer YetefcekeÀ e F. IeìkeÀ cenÊJee®es þjleele. [e@.
yeeyeemeensye Deebyes[keÀjebveer p³eeJesUer Ieìvee efueefnueer l³eeJesUer l³eeb®³ee meceesj SkeÀ He#e He×leer, efÜHe#e
He×leer DeeefCe yengHe#e He×leer Demes DeveskeÀ He³ee&³e nesles. Hejbleg lelkeÀeueerve osMeebleer me Je& jepekeÀer³e
He#eeb®ee DeY³eeme keÀªve YeejleemeejK³ee yengYeeefyengHe×leer DemeCes iejpes®es Deens. ns ue#eele IesTve l³eebveer yengHe#e He×leer®ee mJeerkeÀej kesÀuee ns efometve
³esles. mJ eeleb$³eeveblej DeveskeÀ JeÒeeosefMekeÀ He#ee®ee Go³e Je efJekeÀeme nesle iesuesuee efometve ³eslees. l³ee®eyejesyej ûeeceerCe Yeeieeleerue munotes.in

Page 98

98peveleemeg×e jepekeÀer³e #es$eeceO³es D eeHeuee þmee GceìJet ueeieues. ceefnueebveermeg×e DeeHeues keÀle&=lJe efme×
keÀªve oeKeefJeues nesles®e. yeouel³ee HeefjefmLeleervegmeej DeeHeCener jep³eIeìvesceO³es yeoue keÀªve meÊes®es
efJekeWÀêerkeÀjCe kesÀues. ³ee ¢äerves 73 Jeer Je 74 Jeer Ieìveeog©m leer cenÊJee®eer þjles.

7.2 Yeejleeleerue jepekeÀer³e He#e He×leer :

ceveg<³e ne mJeYeeJe: meceepeMeerue Deens. lees SkeÀekeÀer jeng MekeÀle veener. mebIe keÀ©ve jenCes ner
l³ee®eer vewmeefie&keÀ ÒeJe=Êeer Deens. efJe®eej efYeVelescegUs meceepeele efvejefvejeUs mebIe efkebÀJee ueeskeÀmecetn efvecee&Ce
nesleele. DeMee ÒekeÀej®eer efJe®eej efYeVelee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, lelJe%eeve efJeDev³e mJe©Hee®eer Demet MekeÀles. jepekeÀer³e He#eeb®³ee Go³eeuee ns IeìkeÀ keÀe jCeerYetle nesT
MekeÀleele.l³eeb®³eeleerue efYeVelescegUs He#e efYeVelee efvecee&Ce nesT MekeÀles. jepekeÀer³e He#e ns meceepeeleerue
mebIeefìle ieì Demeleele. l³eebvee jepekeÀer³e cnCeleele keÀejCe les jep³eeleerue meÊesMeer mebyebefOele Demeleele.

7.2.1 jepekeÀer³e He#e J³eeK³ee :
S[ceb[ yeke&À ³eeb®³ee celes, ’jepekeÀer³e lelJe%eevee®³ee yeeyeleerle SkeÀcele Demeuesuee Je
mebIeefìleHeCes je<ì^er³e efnlemebyebOe peHeCeeje ueeskeÀmecetn cnCepes jepekeÀer³e He#e nes³e“. ce@keÀ Dee³eJnj
³eeb®³ee celes jepek eÀer³e He#e cnCepes SKeeÐee lelJeeuee efkebÀJee GefÎ<ìeuee Heeefþbyee osC³eemeeþer mebIeefìle
Peeuesueer mebmLee. DeMeer mebmLee IeìveelcekeÀ ceeiee&ves les lelJe efkebÀJee GefÎ<ì Meemeve mebmLes®es GefÎ<ì
cnCetve þjJeC³ee®³ee Òe³elve keÀjles. ³ee efJe®eej Jeblee®³ee efJe®eejeletve Heg{erue cegÎs mHe<ì nesleele.

1) jepekeÀer³e He#e ner ueeskeÀeb®eer mebIeìvee Demeles. He#ee®³ee cegueYetle lelJeeefJeSkeÀ Jeeke̳elee Demeles.

2) jepekeÀer³e He#e meÊee nmleiele keÀ©ve DeeHeu³ ee lelJeeb®³ee ®eewkeÀìerle ueeskeÀkeÀu³eeCe meeOeC³ee®ee
Òe³elve keÀjleele. DeMee ÒekeÀejs jepekeÀer³e He#e cnCepes meceeve jepekeÀer³e celes Je O³es³e DemeCeeN³ee
J³ekeÌleeR®eer Ssef®íkeÀ mebIeìvee. ner mebIeìvee MeemeveeJej efve³eb$eCe þsJetve DeeHeues OeesjCe meeO³e keÀjC³ee®ee
Òe³elve keÀjles.

7.2.2 Yeejleeleerue He#e He×leer®ee Go³e Je efJekeÀeme :
Yeejleele 1885 meeueer Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®eer mLeeHevee Peeueer. Hejblet Meemeve mebmLee
jeyeefJeCes ³ee GIsMeeves veener lej osMeeuee cegkeÌle keÀjC³ee®es cegK³e GefÎ<ì þsJetve Yeejleer³e je<ì^er³e
keÀeBûesme®eer mLeeHevee Peeueer. Heg{s efye´ierMe keÀe³eÐee®³ee ®eewkeÀìerle jentve je<ì^er³e keÀeBûesmeves meÊee ÒeeHleer
keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuesuee efometve ³eslees. mJeeleb$³e HetJe& k eÀeUele cegefmuece efueie Je efnbot cenemeYee ³ee
mebIeìvee meg×e efJeefMe<ìîes nsletves mLeeHeve keÀjC³eele Deeues. Hejbleg ³ee oesvner mebIeìvee jepekeÀer³e
He#eeHes#ee Oeeefce&keÀ He#e cnCetve®e ueeskeÀefÒe³e Peeu³ee.

mJeeleb$³eeveblej jepekeÀer³e He#e eefJeDeeu³ee veenerle. Hejbleg keÀuece 19 ÒeceeCes veeieefjkeÀebvee mebIeìvee mJeeleb$³ee®ee DeefOekeÀej osC³eele Deeuee
Deens. l³ee®eer HeefjCeleer cnCepes mJeeleb$³eesÊej keÀeU Dele veJev eJeerve jepekeÀer³e He#e Go³eeme ³esle Deens.
jep³eIeìves®³ee 924 J³ee keÀueceevJe³es efveJe[CegkeÀeb®es meb®eeueve, ceeie&oMe&ve Je efve³eb$eCe keÀjC³ee®es munotes.in

Page 99

99keÀe³e& efveJe[CetkeÀ Dee³eesieekeÀ[s meesHeefJeues Deens. l³eecegUs efveJe[CetkeÀe ue{efJeCeeN³ee jepekeÀer³e He#eevee
ceev³elee osCes, l³eeb®³eemeeþer ef®evns jeKetve þsJeCes Fl³eeoer keÀeces ns Dee³eesie keÀjles.

7.2.3 Yeejleele He#e He×leer®ee efJekeÀeme efJeefJeOe ìHH³eele Peeu³ee®es efometve ³esles :
1) 1947 les 1977 : 1950 uee meceepeJeeoer He#e, 1951 uee Yeejleer³e pevemebIe, 1957 uee
mJeleb$e He#e, 1957 efjHeyueerkeÀve Heeìea Dee@HeÀ Fbef[³ee, 1966 uee efMeJemesvee Fl³eeoer He#e Go³eeme
Deeues. HeCe ³ee keÀeUele SkeÀHe#e ÒeYeglJe HeOoleer DeefmlelJeele nesleer. keÀeBûesme DeefleMe³e ÒeYeeJe er He#e
neslee.

2) 1977 les 1980 : keÀeBûesme He#ee®ee ÒeYeeJe ³ee keÀeueKeb[ele keÀceer Peeuee Je efJeefJeOe
efJe®eejmejCeer®es ueeskeÀ SkeÀ$e ³esJetve pevelee He#ee®eer meÊee Deeueer.

3) 1980 les 1989 : ³ee keÀeUele Hegvne keÀeBûesme He#ee®es Meemeve n esles. nîee keÀeUele SkeÀ He#e
ÒeYeglJe He×leer efometve ³esles.

4) 1989 Heg{s : yengHe#e He×leer Je mebefceÞes DeeIee[er mejkeÀej ³eemeeþer ne Òeefme× keÀeueKeb[ Deens.

7.2.4 Yeejleer³e He#e He×leer®eer Jewef Me<ìîes :
De) yengHe#e He×leer : Yeejlee®³ee jepekeÀer³e JeeleeJejCeele DeveskeÀ jepekeÀer³e He#e Dee{Uleele. je<ì^er³e
mlejeJejerue He#e HegÀìtve veJeerve He#e efvecee&Ce Peeues. keÀener He#e, vesl³eebveer mLeeHeve kesÀues. ÒeeosefMekeÀ
He#eeb®eer l³eele Yej He[ueer. íesìs -ceesþs efceUtve 75 Hes#ee DeefOekeÀ He#e Deensle. keÀceer nesC³eeHes#ee l³ee®³ee
Jee{C³eekeÀ[s DeefOekeÀ keÀue Deens.

ye) SkeÀ He#e ÒeYeglJe He×leer : leebef$ekeÀ¢<ìîee DeeHeu³eekeÀ[s yengHe#e He×leer DeefmlelJeele Deens.Hejblet
1977 -75, 1989 -91, 1996 -97-1998, 1999 -2004 ne keÀeU J eieUlee keWÀêele
keÀebûesme He#e®e meÊeeOeejer He#e jeefnuee Deens. Yeejlee®³ee jepekeÀer³e He#eeJej keÀeBûesme®es mLeeve ÒecegKe®e
jeefnues Deens. keÀeBûesme He#eecegUs osMeeuee mJeeleb$³e efceUeues DeMeer DeveskeÀ ueeskeÀeb®eer mecepetle Deens. yejs®e
jepekeÀer³e He#e Je l³ee®es vesles ns keÀeBûesme He#ee®ee keÀOeerlejer SkeÀ Yeeie nesles. je<ì^er³e mlejeJej keÀeBûesmeuee
iebYeerj OeeskeÀe GodYeJeuesuee veJnlee. leLeeefHe iesu³ee keÀener Jeefometve ³es le Deens.

keÀ) ogye&ue Je DemebIeefìle efJejesOeer He#e : ueeskeÀMeener®³ee ³eMemJeer Jeeì®eeueermeeþer yeueJeeve efJejesOeer
He#e DeeJeM³ekeÀ Demelees. Hejbleg Yeejleele efJejesOeer He#e ogye&ue Deensle. efJejesOeer He#eeb®eer mebK³ee Òe®eb[
Deens l³eece gUs l³eeb®³ee meeceL³ee¥®es efJeIeìve nesles.

[) je<ì^er³e Je ÒeeosefMekeÀ He#e : keÀener He#e je<ì^er³e mlejeJej keÀe³e& keÀjleele. l³eele keÀeBûesme,
Yeejleer³e pevelee Heeìea, yengpeve meceepe He#e Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees. efMeJemesvee, DekeÀeueer oue
Fl³eeoer He#e ÒeeosefMekeÀ mJe©Hee®es Deensle. ÒeosMe efve<þe ®esleJeueer iesu³eeves jep³eele ÒeeosefMekeÀ He#e
DeefOekeÀ ueeskeÀefÒe³e Peeues. lesJe{îee ÒeceeCeele je<ì^er³e He#eeb®ee peveeOeej keÀceer Peeuee. je<ì^er³e He#eebvee
ÒeeosefMek eÀ He#eeb®es cenlJe ue#eele I³eeJes ueeieues. l³eeb®³eeMeer le[pees[ keÀjeJeer ueeieueer. munotes.in

Page 100

100 F) vesle=lJeeJej DeeOeejerle : vesle=lJeeJej DeeOeeefjle He#e ns Yeejleeleerue He#e He×leer®es cenlJee®es
JewefMe<ìîe Deens. He#ee®³ee vesl³ee®³ee veeJeeves l³ee l³ee jepekeÀer³e He#eeuee DeesUKeC³eele ³esles.
vesl³eebceOeerue mebIemLeeHeves®es keÀejCe Deens.keÀesCel³eener oesve jepekeÀer³e He#eebceO³es leerJe´ mJe©Hee ®ee Jew®eeefjkeÀ mebIeveener. He#e vesle=lJeele celeYeso Peeues keÀer He#ee®es efJeYeepeve nesles Je veJeerve He#e efvecee&Ce neslees.

F&) He#eelebj : efJeefJeOe jepekeÀer³e He#ee®es meom³e DeveskeÀoe He#eelebj keÀjleevee Dee{Uleele. DeveskeÀ
JesUe ³ee He#eebleje®es keÀejCe Jew®eeefjkeÀ vemeles. meÊee efceUefJeC³ee®ee efJe®eej meJee&le Jej®e{ þjlees.
keÀeue®es Me$et Deepe®es efce$e yeveleele. efveJe[CetkeÀ efpebkeÀu³eeveblej He#e yeoue keÀjCes cnCepes SkeÀ ÒekeÀejs
celeoejeb®ee efJeMJeemeIeele nes³e. cnCetve He#eeblej yeboer®es keÀe³eos kesÀues Deensle. He#eeblej keÀjCes ner
Yeejleer³e jepekeÀejCee®eer SkeÀ iebYeerj mecem³ee yeveueer Deens.

G) ÒeyeU ÒeeosefMekeÀ He#e :
DeveskeÀ Òeebleele Òe eosefMekeÀ He#e mLeeefvekeÀ OeMveebvee Jee®ee HeÀes[Ces ³ee YeeJevesves Go³eeuee Deeues Deensle.
DeeHeeHeu³ee jep³eele keÀeBûesmeuee He³ee&³e cnCetve ns He#e JeeJejleele. je<ì^er³e He#e DeeHeues efnle mebyebOe
peesHeemeC³eele DemeceLe& Deensle DeMeer ueeskeÀYeeJevee Deens. ³ee YeeJevescegUs jep³eebceO³es ÒeeosefMekeÀ He#e
ÒeyeU nesleele. Yeejlee®³ee Deepe®³ee jepekeÀejCeeceO³es ‘ÒeeosefMekeÀlee’ ne jepekeÀejCeeleerue ÒeYeeJeer
IeìkeÀ Deens. Deepe Yeejleele DeveskeÀ Òe eosefMekeÀ He#e DeefmlelJeele Deensle.Goe. êefJe[ cegVes®e keÀUIece,
lesueiet osMece He#e, mece epeJeeoer He#e, DekeÀeueer oue, Deemeece ieCeleb$e Heefj
T) efJe®eejeb®ee DeeOeej : Yeejleeleerue yengmebK³e jepekeÀer³e He#e keÀesCel³eelejer efJe®eejÒeCeeueer®ee
HegjmkeÀej keÀjleele.meceepeJeeo, Oece&efvejHes#elee, ueekeÀMeener Fl³eeoer efJe®eejebvee yeebOeuesues Demeu³ee®ee
oeJee keÀjleele. meÊee efceUefJeCes SJe{s®e l³eeb®es GefÎ<ì vemeles. les meÊes®³ee ceeO³eceeletve efJe®eej
keÀ=leerMeerue keÀjC³ee®es DeeMJeemeve osleevee efomeleele.

S) efJejesOeer He#ee®³ee ce³ee&oe : HebleÒeOeveebvee DeeHeu³ee Helveer Hes#eener efJejesOeer He#e vesl³ee®ee DeefOekeÀ
Heefj®e³e Demelees Demes Fbiue[b®³ee mebmeoer³e ueeskeMeener yeIue cnìues peeles. efJejesOeer He#ee®es mejkeÀejJej
efve³eb$eCe Demeles.DeY³eemeHetCe& ìerkeÀe efìHeCeer kesÀueer peeles Je peeie©keÀ ueeskeÀcele DeeHeCeeme DevegketÀue
JneJes cnCetve Òe³elvekesÀuee peelees. Yeejleele DeveskeÀ JeefJejesOe yeebOeì neslee.Deelee SkeÀ He#eer³e Je®e&mJe jeefnues veener. lejerner efJ ejesOeer He#e nJee eflelekeÀe ÒeYeeJeer
veener.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve -1) Yeejleeleerue He#e He×leer®ee Go³e Je efJekeÀeme peeCetve I³ee.
2) Yeejleer³e He#e He×leer®eer JewefMeäîes peeCetve I³ee.






munotes.in

Page 101

101 7.3 ceefnueeb®es jepekeÀejCeeleeru e YetefcekeÀe DeeefCe cenlJe :

Deepe meJe&®e #es$eele efm$e³eebveer Heg©kesÀJeU Heg©kesÀueer Deensle. cee$e ³eemeeþer efm$e³eebveer DeveskeÀ JekesÀJeU Yeejleele veJns lej DecesefjkeÀe, Fbiue[bmeejK³ee Òeiele osMeebceO³esner efm$e³eeb®³ee ÒeoerIe& mebIekeÀjeJee ue eieuee. kesÀJeU m$eer Demeu³eeves veekeÀejC³eele Deeuesu³ee jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ nkeÌkeÀebmeeþer,
meeceeefpekeÀ opee&meeþer efm$e³eebvee HejekeÀesìer®ee mebIeefleuee nkeÌkeÀ veekeÀejCes cnCepes DeO³ee& ceeveJelesuee Jebef®ele þsJeCes Deens ³ee peeefCeJesletve m$eerJeeoe®ee pevce
Peeuee. ³ee peeefCeJesletve®e peiee®³ee efJeefJeOe Yeeieele efm$e³eeb®³ee nkeÌkeÀemeeþer JesieJesieUîee He×leerves ue{e
GYeejC³eele Deeuee DeeefCe efm$e³eebvee jepekeÀer³ e, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ v³ee³e efceUC³eeme meg©Jeele
Peeueer. Hejbleg ner ue{eF& Depetve ®eeuet®e Deens, Depetvener ³ee DeeOegefvekeÀ ³egieele efm$e³eebvee meceeve v³ee³e
nkeÌkeÀ efceUeuee veener.

7.3.1 Yeejleer³e efm$e³eeb®³ee jepekeÀejCeeleerue ÒeJesMee®ee Dee{eJee :
2009 meeueer Peeuesu³ee ueeskeÀmeYee efveJe[CetkeÀerleerue DeekeÀ[sJeejervegmeej ueeskeÀ meYesJej
efveJe[gve iesuesu³ee efm$e³eeb®eer mebK³ee kesÀJeU 59 Deens. ueeskeÀmeYes®³ee SketÀCe mebK³es®³ee ner kesÀJeU 11…
SJe{er Deens. ceefnuee bvee mebmeosle 33… Deej#eCe DemeeJes DeMeer ceeieCeer m$eerJeeoer ®eUJeU, efm$e³eeb®³ee
mebIeìvee JeejbJeej keÀjleele. meJe& He#eeleerue m$eer KeemeoejebceO³esner ³eeyeeyele SkeÀcele efomegve ³esles.
cee$ener ceeieCeer Deepeleeiee³ele DeHetCe&®e jeefnueer Deens. ceefnuee Deej#eCe efJeOes³ekeÀ JesUesJesUer mebmeosle
ceeb[ues peeJegvener mebcele Peeuesues veener. efm$e³eeb®³ee jepekeÀer³e menYeeie Je nkeÌkeÀemeebþer efye´efiMe
keAeUeHeemetve efJeefJeOe ÒekeÀej®es Òe³elve nesle Deeuesues efomeleele.

1917 meeueer Yeejleer³e efm$e³eeb®³ee Òeefl eefveOeerceb[Ueves uee@[& cee@vìsi³et ³eeb®eer Yesì IesTve
efm$e³eebmeeþer celeeefOekeÀeje®eer ceeieCeer kesÀueer. Heg{s 1920 meeueer mebHeÊeeroej efm$e³eebvee celeeefOekeÀej
yeneue kesÀuee iesuee. cee$e l³eebvee efJeO eer ceb[Uele ÒeJesMe veJnlee. 1930 meeueer Jetcesvme Fbef[³ee
DemeesefmeSMeve ®³ee ÒeefleefveOeeR®³ee melele®³ee HeeþHegjeJ³eeves efJeOeerceb[U OeJesMe efm$e³eebvee Keguee Peeuee.
cegLeg ue#ceer js·er ³ee Heefnu³ee ÒeefleefveOeer cnCetve efJeOeerceb[UeJej keÀe³e&jle Peeu³ee. 1930 meeueer Fbiueb[
³esLes Dee³eesefpele ieesuecespe HeefjkeÀe³e&keÀl³ee¥veer efm$e³eebmeeþer efJeOeerceb[UeceO³es 5… Deej#eCee®eer ceeieCeer kesÀueer. Heg{s 1 935 ®³ee Yeejle
mejkeÀej keÀe³eÐeeÜejs efm$e³eeb®³ee celeeefOekeÀeje®ee Je efJeOeerceb[U ÒeJesMee®ee Hee³ee J³eeHekeÀ keÀjC³eele
Deeuee. ³ee keÀe³eÐeebleie&le IesC³eele Deeuesu³ee ÒeebeflekeÀ efJeOeerceb[Ue®³ee efveJe[CetkeÀebletve SketÀCe 56
efm$e³ee Òeeb eflekeÀ efJeOeerceb[U meom³e yeveu³ee. ³eeefMeJee³e 30 efm$e³ee keWÀefê³e efJeOeerceb[UeJej efveJe[tve
iesu³ee. [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀje®³ee vesle=lJeeKeeueer yeveefJeC³eele Deeuesu³ee jepeIeìvesle meJe& peeleer,
Oecee&®³ee JebMee®³ee Yeejleer³e ef m$e³eebvee meceeve IeìveelcekeÀ DeefOekeÀej osC³eele Deeues. Heg{s 1992 ®³ee
73 Je 74 J³ee Ieìvee og©ml³eeÜejs mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLeeceO³es efm$e³eebvee 33… Deej#eCe
osC³eele Deeues. l³eecegUs DeveskeÀ efm$e³eebveer jepekeÀejCeele OeJesMe keÀ©ve DeeH euee þmee GceìefJeuee.


munotes.in

Page 102

102 7.3.2 Yeejleer³e efm$e³eeb®³ee jepekeÀer³e menYeeieeleerue ce³ee&oe :
efm$e³eeb®³ee jepekeÀer³e menYeeie ne efJeefJeOe IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demelees. efm$e³eebkeÀ[s
yeIeC³ee®ee meceepee®ee ¢ef<ìkeÀesve, HejbHeje, ®eeueerefjlee r, peeleerJ³eJemLee, efuebieYeso Fl³eeoer®³ee
ÒeecegK³eeves meceeJesMe keÀjlee ³esF&ue. Yeejleer³e jep³eIeìvesvegmeej pejer efm$e³eebvee jepekeÀejCeele meceeve
DeefOekeÀej ÒeeHle Peeues Demeues lejer l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer cee$e ³eesi³e ÒekeÀejs kesÀu eer peele veener.
eEkeÀyengvee ns DeefOekeÀej ceefnueebvee efceUt ve³esle ³eemeeþer Heg©peele Deensle.

7.3.3 Yeejleeleerue efm$e³eeb®ee jepekeÀejCeeleerue Dee{eJee :
2009 meeueer Peeuesu³ee ueeskeÀmeYee efveJe[CegkeÀerle SketÀCe 550 HewkeÀer HeÀkeÌle 59 efm$e³ee
Keemeoej yeveu³ee ³ee®ee®e DeLe& Deepener ueeskeÀmeYesceO³es 89 % Heg©GJe&jerle 59 HewkeÀer efkeÀleer ceefnuee ³ee mJe -keÀle=&lJeeJej efveJe[tve Deeuesu³ee D eensle ne mebMeesOevee®ee efJeDeens. keÀejCe Yeejleer³e jepekeÀejCeeceO³es ÒemLeeefHelee bveer DeeHeu³ee Iejeleerue efm$e³eebvee jepekeÀejCeeceO³es
ÒeJesMe pejer efouee Demeuee lejer efveCe&³e cee$e les mJele: Iesleele. Yeejleer³e jepekeÀejCeeceO³es ke Àener
ceespeke̳ee efm$e³eebveer Heg©efometve ³esles. ³eeceO³es cee³eeJeleer, pe³eueefuelee, cecelee ye@vepeea, megefnueeb®ee efJeMesefoues Deens. l³ee®eÒeceeCes efJeOeevemeYee, ueeskeÀmeYesmeeþer meg×e Deej#eCee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. lej®e
KeN³ee DeLee&ves efm$e -ÒeefleefveOeeR®eer mebmLee Jee{uesueer efometve ³esF&ue.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve -Yeejleer³e efm$e³eeb®es jepekeÀejCeeleerue cenÊJe DeeefCe YetefcekeÀe peeCetve I³ee.











7.5 meejebMe :

DeMee ÒekeÀejs Yeejleeleerue yengHe#e He×leer, l³eeleerue ceefnueeb®es mLeeve, 73 J³ee Je 74 J³ee
Ieìvee og©mleer®es otjieeceer HeefjCeece efometve ³esleele. KeN³ee DeLee&ves ns leervener IeìkeÀ SkeÀceskeÀebMeer
mebyebOeerle Je SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyetve Deensle. ³ee®eer Òe®eerleer meÐe HeefjefmLeleerleerue jep ekeÀer³e Ieìveeb®ee
Dee{eJee Iesleu³eeme ue#eele ³esF&ue. Deepe Yeejleeleerue yengleskeÀ ÒecegKe He#eeb®eer peyeeyeoejer ner
ceefnueebkeÀ[s®e Deens. ûeeceerCe Yeeieele ceefnuee jepekeÀejCeele Heg{s ³esle Deensle. DeveskeÀ He#eebveer meg×e
HeejbHeeefjkeÀ ef Je®eejmejCeer®ee l³eeie keÀªve peemleerle peemle ceefnueebHe³e¥le Heesn®eC³ee®ee Òe³elve keÀjerle munotes.in

Page 103

103 Deensle. mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLes®³ee efJekeWÀêerkeÀjCeecegUs ûeeceerCe Yeeieeleerue pevelesuee meg×e jep³e
nekeÀC³ee®eer mebOeer ÒeeHle Peeueer Deens. DeMee ÒekeÀejs Yeejleer³e jepekeÀejCeeceO³es Deecetueeûe yeoue Peeuesues
efometve ³esleele.

7.6 efJeÐeeHeerþer³e mlejer³e Oe Mve

1. Yeejleeleerue jepekeÀer³e He#eHe×leer efJe2. 73 Jeer 74 Jeer Ieìvee og©mleer Je Yeejleer³e jepek eÀejCe ®e®ee& keÀje.
3. Yeejleer³e ceefnueeb®es jepekeÀejCeeleerue YetefcekeÀe DeeefCe cenÊJe meebiee.



























munotes.in