F.Y.B.A. Psychology Sem-II Marathi-munotes

Page 1

1 घटक - १ वचार, भाषा आण बमताु - I घटक रचना १.० उये १.१ तावना १.१.१ लोक वचार कसे करतात? १.१.२. वचार क बोधन १.२ संकपना १.२.१ मानसक  तमा १.२.२ आद#पे १.३ समया पर%हार तं'े आ(ण अडथळे १.३.१ समया पर%हार तं'े १.३.२ समया पर%हारातील अडथळे १.४ चांगले आ(ण वाईट नण3य घेणे आ(ण तक3 करणे १.५ भीतीदायक घटकांबाबत 7चक8सक वचार करणे १.५.१ चक9:याु गोट%ंची आपणाला भीती का वाटते? १.६ मानावा माणे इतर ा>यांम?ये बोध नक कौशय असते का? १.७ सारांश १.८ Dन १.९ संदभ3 १.० उये या घटकाचा अFयास के यानंतर आपण पढ%लु बाबी समजावनू घेणार आहोत :  लोक कसे वचार करतात.  वचार, मानसक  तमा, संकपना समजनू घेणे.  समया पJरहार आ(ण नण3य घेणे समजावनू घेणे आ(ण समया सोडव>या:या आ(ण नण3य घे>या:या लोकां:या पKती.  समया पJरहारातील ववध अडथLयांना समजावनू घेणे.  नण3य Mया समजावनू घेणे.  सज3नशीलता तपशीलवार समजावनू घेणे. munotes.in

Page 2

2 १.१. तावना: वचार (INTRODUCTION: THINKING) आपण जागतृ अवथेत तसेच झोपेत व वPनात देखील वचार करत असतो. वचार न करणे हे अ तशय अवघड आहे. हा लेख वाचत असताना देखील तRह%ु वचार करत आहात. या Sणाला वाचन करत असताना देखील तRह%ु वचार करतच आहात. या पाठा बलचा वचार करणे जर% तRह%ु थांबवले तर%, तRह%ु उUया काय करणार आहात याचा तर% वचार कराल. साधारण शVदात Rहणायचे तर कदा7चत वचाराबाबत आपण असे Rहणू शकतो क9 आपण मानसकJर8या कवां बोधन Mयेने माहतीवर Mया करतो. वचारा:या ववध WयाXया आहेत. आपण थोडYयात याची चचा3 करणार आहोत. वचार या संकपनेत वातावरणातनू येणाZया आ(ण द%घ3काल%न मतीम?येृ संच यत के लेया अशा दो[ह% माहतीचे बोधाना8मक पनव3तरणु आ(ण हाताळणी समावट असते. दसZयाु \िटकोनातनू सांगायचे तर, वचार Rहणजे मानसक कवां बोधा नक \या माहतीचे संकरण (processing) होय. वचार करणे ह% उीपक आ(ण 8याला दल% जाणार%  तMया यांम?ये चालणार% बोधा नक Mया आहे. अ7धक सवतरपणे, समजा तRह%ु नवीन मोबाईल खरेद% कर>याबाबत नण3य घेत आहात. वMेता तRहालाु परवडणाZया कमतीत अनेक मोबाईल (उीपक) दाखवत आहे, आ(ण तRह%ु 8यातील एक खरेद% ( तMया) करता.  तMया दे>यापव_ू, तRह%ु 8येक मोबाईल मधील फायदे आ(ण तोटे वचारात घेता; तRह%ु माहत असलेया माहतीचे संकरण करता. मोबाईल एक उीपक Rहणनू आ(ण मोबाईल खरेद% कर>याचा नण3य यांम?ये देखील तमचीु वचार Mया चालू असते. वचार Mयेची WयाXया वचारां:या वेगवेगLया पैलंवरू काश टाकते, उदा. काह% वचार Mया या खपू WयिYत नठ असतात आ(ण 8यात अथ3बोध हो>याकJरता वतःचे संकेत (codes) वापरले जातात. या कार:या वचारांस वमcन 7चंतन (autistic thinking) असे Rहणतात; वPन ह% वमcन वचारांची उदाहरणे आहेत. इतर कारचे वचार समया सोडव>याकJरता कवां नाव[य नमा3ण कर>याकJरता असतात; या वचारांना नदशतd वचार ( d i r e c t e d t h i n k i n g ) असे Rहणतात. नदशतd वचार (Directed thinking) हा असा कार आहे, eयात तRह%ु समया सोडवता कवां समया सोडव>याचा य8न करता. १.१.१. लोक वचार कसे करतात? (How people think?): मानवी वत3नातील सवा3त गंतागंतीुुचे आ(ण उ:च तीचे #प Rहणजे वचार करणे होय. १९६० पासनू बोध नक मानसशा' वषयात ‘वचार’ हा वषय मानसशा'ात अFयासला जावू लागला. 8यापव_ू वत3नवाद% वाहाचा मानसशा'ात munotes.in

Page 3

3 भाव होता. वत3नवाद% ‘वचार’ या संकपनेबाबत अनकलुू नWहते. 8यां:या मते वचार करणे हे वाभावकपणेच होते. अनभवा7धिठतु नर%Sण पKतीतनू वचारांचे व#प समजनू घेणे शYय नाह%. ‘वचार’ याचा अ?ययन, मतीृ, बKम8ताु, नण3य घेणे आ(ण भाषा वकास आद% संकपनांशी जवळचा संबंध आहे. या संकपनांची चचा3 आपण या आ(ण पढ%लु करणात क#. १.१.२. वचार %क बोधन (Thinking or Cognition): ‘वचार’ आ(ण ‘बोधन’ या संकपना समान अथा3ने वापरया जातात, परंतु या संकपनांम?ये खपू फरक आहे. वचार आ(ण बोधन या दोहhचा वचार करता, बोधन अ7धक Wयापक आहे. एका WयाXयेनसारु, ‘वचार Rहणजे पJरिथती आ(ण 8यात आपण दलेल%  तMया यांमधील सांके तक म?यथी कवां सांके तक बंध आहे जो यांमधील JरYत जागा भर>याचे काम करतो’. वॉटसन यां:या मते, ‘वचार ह% वरांमागील भाषा (sub-vocal speech) आहे’. माहतीचे संघटन, आकलन, इतरांसोबत मांडणे आ(ण हे होत असताना मjदतू होणाZया मानसक Mया यांचा पाया वचारांम?ये असतो. वचार करणे बाबत अ7धक जाणनू घे>याकJरता आपण वचारांचे व#प आ(ण वचारांचे घटक लSात घेऊ या. वचार हे फYत शािVदक (verbal) वlपाचे नसतात, तर 8यात मानसक  तमा (mental image) आ(ण मानसक  त न7ध8व ( m e n t a l representation) देखील दसनू येते. लोक वचार कसे करतात? याचे उ8तर मा' तीन घटकांम?ये दसनू येते: मानसक  तमा (also called as mental imagery), संकपना (concept) आ(ण आद#पे (prototypes) होय. १.२. संक(पना (Concepts) संकपना या भाषा कारात वचार करताना मह8वा:या Rहणनू वापरया जातात. संकपना ह% सांके तक संरचना ( c o n s t r u c t ) आहे. वतू आ(ण घटना यांची साधारण आ(ण सामा[य वैशये दाखव>याकJरता संकपनेचा वापर के ला जातो. काह% नैस7ग3क आ(ण मलभतुू संकपना (आकार, रंग, हालचाल) सहजच लSात घेतया जातात आ(ण बायावथेत 8यांचा वापर होताना दसतो. पढेु आपण ववध पJरिथतीं आ(ण पJरभाषा यातील उदाहरणे पाहतो, भेद करतो आ(ण 8यातनचू संकपना वकसत होत असतात. संकपना ववध कार:या असतात, याबाबत आपण तपशीलवार पाहणार आहोत. १) धान संक(पना (Superordinate Concept): e य ा संकपना अ तशय सामा[य व#पा:या असतात 8यांना धान संकपना असे Rहणतात. उदा. ‘पSी’, ‘भाजी’ कवां ‘फळे’. munotes.in

Page 4

4 २) मलभतुू तरावर+ल संक(पना (Basic level Type): जेWहा एका संकपनेत 8या:याशी नगडीत इतर संकपना एक' संघट%त के या जातात, तेWहा 8या संकपनेला मलभतुू तरावर%ल संकपना Rहनातात. उदा. आंबा. आंबा या मलभतुू तरावर%ल संकपनेचे अफो[सो, बदामी, पायर%, लंगडा इ8याद% अनेक कार असू शकतात. ३) दु.यम संक(पना (Subordinate Concept): अ त वशट अशा कारची संकपना, जी एखाUया वशट गोट%कJरताच वापरल% जाते 8यास दmयमु संकपना असे Rहणतात. जसे ‘कडबर%ॅ चोकलेट’, ‘तम:याु कoयाचेु नाव’, ‘कािDमर% सफरचंद’ इ8याद%. ४) औपचा1रक संक(पना (Formal Concept): eया संकपनांना सपटु अशी WयाXया असते 8यांना औपचाJरक संकपना असे Rहटले जाते. या संकपना वशट नयम आ(ण वैशये यां:या आधारे पJरभाषत के या जातात आ(ण 8या अ तशय काटेकोर असतात. औपचाJरक संकपना साधारणपणे शाळा, महावUयालय येथे शैS(णक उपMमांचा भाग Rहणनू शकवया जातात. उदा. अणू, रेणू, आRल, इ8याद%. ५) तटथ संक(पना (Natural Concept): जीवनातील वातवक अनभवां:याु पJरणामातनू काह% संकपना वकसत होतात 8यांना तटथ संकपना असे Rहणतात. नैस7ग3क संकपनां:या औपचाJरक संकपनांमाणे WयाXया केलेया नसतात. टॊमॉटॊ ह% भाजी आहे क9 फळ? बदक हा सतन आहे क9 पSी? Wहेल हा मासा आहे क9 सतन? याबाबत आपण भौ तक जगातील अनभवां:याु आधारे संकपना नमा3ण करतो. तटथ संकपना आपणाला सभोवतालची पJरिथती समजनू घे>यास मदत करतात. मानवी जीवन अनेक संकपनांवर अवलंबनू असते, आपण या संकपनां:याच आधारे वचार करतो. यामळेु संकपना नमा3ण कर>यातील उपयYतु आ(ण अडसर ठरणाZया वातवक घटकांचा वचार करणे आवDयक आहे. संकपना नम3तीतील उपयोगी आ(ण अडसर ठरणारे घटक पाहू. संकपना नम3तीत चार घटक दसनू येतात: संMमण, भ[नतादश3कता, घटकांची मांडणी Sमता, आ(ण मनो[यास. एक घटक Rहणजे संMमण. यात एका संकपनेबाबत माहती असयास दसर%ु माहती शक>यास मदत होते. उदा. फळे माहत असयास आंबा हा चटकन लSात घेता येतो. दसराु घटक Rहणजे भ[नतादश3कता, Rहणजेच सारखेच घटक कती माणात वेगळे, संघट%त कवां चटकन लSात घेता ये>याजोगे मांडता येतात. उदा. आंVयाची पाट% भरत असताना 8यातील रंग, आकार, गंध, इ8याद% लSात घेऊन रचले जातात. 5तसरा घटक Rहणजे संकपनेतील munotes.in

Page 5

5 घटकांची मांडणी Sमता. एकसारखी वैशये असलेया साह8याची फेरमांडणी, फे रसंघटन यांमळेु नवनवीन संकपना शोध>यात मदत होते. उदा. आंबे रचले जात असताना 8यां:या रंगभेद, आकारभेद यांव#न फे र संघटन के ले जाते आ(ण आंVयां:या जाती समजतात. चौथा घटक Rहणजे साधक मनो[यास, जेWहा साधकाला (WयYती) संपण3ू माहती एकाचवेळी उपलVध झायास संकपना लवकर शकया जातात. उदा. आंVयांमधील फरकांचे नकष आधीच माहत असयास ववध जातीं:या संकपना लवकर शकया जातात. १.२.१. मान7सक 5तमा (Mental Imagery): मानवी वचारांम?ये कवां बोधनात मानसक  तमा अ तशय मह8वा:या असतात यांना \Dय  तमा,  तमाने ( i m a g e r y ) असेह% Rहटले जाते. 7च'ांमाणे भासणाZया, \Dय व#पात वतू अथवा घटनांना मानसक  तमा Rहणतात. सव3च WयYती 8यां:या दैनंदन जीवनात मानसक  तमांचा वापर करत असतात. ऑलन, पैवओ, कोसलन आ(ण इतर यांनी मानसक  तमा या Sे'ात खपू संशोधन के ले आहे. कोसलन आ(ण 8यां:या सहकाZयांनी (१९९०) साल% केलेया अFयासात दाखवनू दले क9, आपल% बर%च मानसक  तमाने \Dय वlपाची असतात. 8यांनी \Dय  तमा आ(ण मानसक पJरtमण (mental rotation- मानसक अनभवु अ7धक दजदारd करणे) यावर अगद% सlवातीलाु अFयास के ले आहेत. कोसलन यांना असे लSात आले क9, आपण मनात जे काह% अनभवतोु 8या:याच आधारे मानसक  तमा नमा3ण करतो. या मानसक  तमा अगद% भौ तक जगात जे पाहले 8या \Dय  तमांमाणे असतात. मानसक  तमा नमा3ण झायानंतर 8यात बदल देखील होवू शकतो. यामळेचु  तमा बदलांचा दैनंदन समया सोडव>याकJरता उपयोग होतो. मानसक  तमा अगद% तपशीलवार असतात, परंतु 8या वातवक संवेदनाहनू कमीच असतात. कोल%न यांनी संशोधनातनू  तमाने आ(ण आकार याबाबत पढ%ुल नर%Sणे दल%.  लोक मोuया मानसक  तमांपेSा लहान मानसक  तमांची वैशये समजावनू घे>याकJरता जात वेळ घेतात.  वेगLया  तमांना समजावनू घे>यास लागणाZया कालावधीपेSा द%घ3 मानसक  तमांना अ7धक कालावधी लागतो.  म त ीृ सधाराुकJरता \Dय  तमा वापर करणे ह% अ तशय भावी शैल% आहे, हे संशोधनातनू लSात आले आहे. 8याचमाणे ववध घटक परपरांशी आंतरMया8मक पKतीने आठवले गेयास मतीृ अ7धक भावी ठरते (बेग, १९८२). उदा. एखाUया WयYतीला नावापेSा त:या \Dय  तमेने (चेहरापvी, आकतीृ) द%घ3काळ लSात ठेवले जाते आ(ण यासोबतच काह% WयYती-वशेषणांचा (टYकल, रंग, उं ची, आवाज) एकw'त वापर के यास अ7धकच लSात राहते. munotes.in

Page 6

6 १.२.२. आद8पे ( Prototypes): आद#पे हा वचार Mयेतील आणखी एक मह8वाचा घटक आहे. आद#पे हे संकपनेचे असे उदाहरण आहे जे संकपने:या WयाXयेतील सव3 वैशयांशी सारखेपणा दाखवते. वशट समहू कवां वग3 यां:याशी संबं7धत घटकांचे मानसक ा#प (model) Rहणजे आद#पे. आद#पे Rहणजे मानसक आराखडा होय उदा., भारतीय राजक9य नेता, 7च'पट अभनेता, ग[हेगारु इ8याद%. आदlपांमळेु आपणाला वशट वगा3तील लोकांची वैशये समजतात. आद#प व#पातील माहतीमळेु आपणाला नWयाने ओळख झालेया WयYतीबाबत ती कोण8या वगा3त योcय बसते आ(ण कोण8या वगा3त नाह% हे ठरवणे सोपे जाते. नवीन WयYतीची वैशये eया समहाशीू जळतातु, WयYतीला आपण 8या समहातु गह%तृ धरतो. जेWहा नवीन WयYती:या वैशयाचे कोण8याह% समहाशीू साधRय3 ठेवलेले दसनू येत नाह% तेWहा मा' मानसक गhधळ नमा3ण होतो. उदा., तमचीु एखाUया संदरु तlण ‘'ी’ शी भेट होते, ती 'ी सांगते क9 मला वाचन आवडते, समाजकाय3 आवडते आ(ण तने अगद% साधा पोशाख केलेला आहे. परंतु जेWहा तRहालाु समजते क9 ती अभने'ी आहे. तेWहा तRह%ु परतेु गhधळनू जाता. कारण अगद% सोपे आहे: ती 'ी तम:याु 7च'पट अभने'ी बाबत:या मानसक कपनांसारखी नाह%, eया कपना तRह%ु पव3ू अनभवातुून वकसत केलेया आहेत. आदlपे सामािजक वचार आ(ण सामािजक वत3न यांवर देखील पJरणाम करतात. भ[न संकतीृ आ(ण ठकाणे यांनसारु वतू-घटना यांबाबतची आद#पे देखील वेगवेगळी असतात. उदा. भारतीय कटंबांम?येुु eयेठां:या पाया पडणे ह% परंपरा आहे. या कारची परंपरा इतर बZयाच संकतींम?येृ नाह%. याचबरोबर, ववध फळे आ(ण पेय हे ववध ठकाणांनसारु कमी-अ7धक उपलVध असतात. या उपलVधतेनसारु 8यांचे सेवन कर>याची आद#पे दसनू येतात. के रळ म?ये राहणाZया WयYतीला नारळ हे काDमीरहनू आलेया WयYती:या तलनेतु अगद%च साधारण फळ वाटेल. तसेच कािDमर% WयYतीला के रळी WयYती:या तलनेतु सफरचंद हे अगद%च साधारण फळ वाटेल. एखाUया उपकाबाबत (वतू अथवा पJरिथती) माहती आ(ण xान असणे आ(ण नसणे याव#न देखील दोन WयYतींचे संबं7धत उपाकाबाबत आदlपांचे व#प भ[न असेल. आद#पे नम3ती आ(ण वकास यांवर अनेक घटक पJरणाम करत असतात. काह% सव3साधारण घटक पढ%लु माणे :  भौगोलक Sे' (Geographical Region)  संकतीृ (Culture)  माहती आ(ण xान (Information and Knowledge)  अनभवु (Experience) W य Y त ी न े वकसत वा धारण केलेल% आदlपांचा त:या वचारांवर खपू भाव पडतो. या आदlपांचा समया पJरहार आ(ण नण3य घेणे यांत देखील खपू उपयोग होतो. munotes.in

Page 7

7 इलेनोर रोश (१९७३) यांनी आदlपे या वषयी खपू संशोधन के ले आहे. बोधा नक मानसशा' आ(ण इतर संबं7धत शाखांवर आद#पे या संकपनेचा खपू भाव दसनू येतो. १.३ समया पर+हार तं:े आण अडथळे (PROBLEM SOLVING STRATEGIES AND OBSTACLES) संघष3मय, बदल8या पJरिथतीम?ये आपण ?येय ठरव>यास इ:छकु असतो. समयेचे उ8तर शोध>यासाठz आपण द%घ3 मतीृतील माहतीचा उपयोग करतो. या माहती:या आधारे सUय पJरिथतीतील समयेबाबत संवेदन क#न घेतो. मगच हवे नको ते ठरवतो. अथा3त ते नयमाधीन असते. Rहणजेच, समया पJरहारा:या Mयेत आपण ववध माहती संकरण आ(ण माग3दश3क नयामके लSात घेतो. (नेवेल आ(ण सायमन, १९७२). १.३.१. समया पर+हार तं:े (Problem Solving Strategies): समया पर%हारात वापरले जाणारे बरेच नयम हे वभ[न पJरिथतीत लागू होणारे असतात. यातील मखु पाच नयम हे र%ताभसरण, नवगामी तं', य8न-माद यांw'क तोडगा आ(ण मम3xान होय. १) र+ता7भसरण (Algorithm): र % त ा  भ स र ण हा एक नयमांचा संघात आहे. र%ताभसरण योcय पKतीने उपयोगात आणले तर समयेला उ8तर मळ>याची पण3ू हमी असते. र%ताभसरण या समया पJरहार प?दतीत वशट पायZयांचा वापर के ला जातो. उदाहरणाथ3. जर तRहालाु दोन अंक गणाकारु कर>याकJरता दले, तर तRह%ु लगेचच आजपय{त शकलेले गणाकारा:याु सव3 नयमांबाबत वचार क# लागता आ(ण ते र%ताभसरण Rहणनू समया पर%हारात वापरले जातात. नयम योcय पKतीने पाळले गेले तर दलेल% समया हमखास सटतेु. २) नवगामी तं:े (Heuristics): न व ग ा म ी तं'े पव_ू घेतलेया अनभवां:याु आधारे समया सोडव>याकJरता नमा3ण के ल% जातात. नवगामी तं'े समये:या उ8तरापय{त नेऊ शकतात परंतु यश मळ>याची हमी नसते. नवगामी तं'ात समयाचे लहान भागांम?ये वभाजन के ले जाते. 8यानंतर 8येक घटक सोडवला जातो आ(ण अं तमतः पण3ू समया सोडवल% जाते. उदा. महारा|ा:या नकाशात िजहे आकाराने कसे दसतात ह% समया असयास आपण 8यांचे उभट, 7चंचोळे, लांबट अशा पKतीने वग_करण करतो (बोlडे, २००२). नवगामी तं'ातील बरेच तपशील हे WयिYतगत व#पाचे नमा3ण झायाने ते फYत आपणालाच समजतात. munotes.in

Page 8

8 ३) यन-माद (Trial and Error) : समया पJरहाराकJरता य8न-माद प?दती ह% अ7धक माणात वापरल% जाते. समया पर%हारात य8न-माद पKती दोन पJरिथतीत वापरल% जाते. एक, समया सोडव>याकJरता WयYतीकडे कोणतीह% वचारपव3कू कतीृ अथवा वैचाJरक आराखडा तयार नसतो. दोन, समयेबाबत WयYती पKतशीर वचार कर>या:या िथतीत नसते. Rहणजेच, WयYतीला समया सोडव>याकर%ताचे नयम माहत नसतात. WयYती अशावेळी एका य8नानंतर दसराु असे अनेक य8न समया सटेपय{तु करत जाते. ४) यांA:क तोडगा (Mechanical solutions): यांw'क पKतीची उ8तरे पाठ केलेया कवां ठरावक नयम शकलेया पKतीने सोडवले जातात. जीवनातील कतीतर% समया यांw'क पKतीने सोडवया जातात. नयम योcय पKतीने वापर>यात आले तर उ8तर हमखास मळते. दैनंदन जीवनातील, शाळा व महावUयालयातील अनेक Dनांना पव_ू ाPत केलेया त}य आ(ण xान यां:या आधारे सोडवणे शYय असते. या पKतीत समया सोडव>यासाठz र%ताभसरण आ(ण नवगामी पKतीची शैल% वापरल% जाते. ४) ममBCान (Insight): समया पर%हाराची ह% आणखी एक मह8वाची पKती आहे. काह% समयांकJरता उ8तर अचानक मळते, समया अचानक सटल%ु जाते. WयYती समया आ(ण उट यांमधील संबंध पाहनू लगेचच समया सोडवतो, तेWहा 8यास ‘मम3’ ाPत झाले Rहणतात. को~लर यांनी सव3थम मम3xानाUवारा अ?ययन होते असे सचवलेु. आक3मडीज यां:या उदाहरणात आपणाला मम3xान दसते. अनेक दवसांपासनू 8यांना एक Dन सतावत होता आ(ण अचानक बाथ#म म?ये उ8तर मळाले असता नcन अवथेत ते ‘यरेकाु...यरेकाु’ ओरडत पळाले. नाव[यपण3ू समया मम3xानाUवारा सोडवया जातात. मानवाकडनू जेWहा मम3xान पKतीने समया सोडवया जातात तेWहा 8या अ तशय सखदु अनभवु देतात, यालाच आपण ‘आहा....!’ असा भाव नक अनभवु Rहणतो. WयYतीला अचानक समयेचे उ8तर मळते आ(ण लगेचच समया सोडवल% जाते. तेWहा 8यास मम3 ाPत झाले असे Rहटले जाते. WयYतीला उ8तर मळायास, ते मला ‘मम3’ समजले असेच Rहणतात. १.३.२ समया पर+हारातील अडथळे (Obstacles in Problem Solving): समया पJरहार ह% अवघड Mया आहे, यात अनेक अडथळे आ(ण अडचणी उवतात. काह% समया सोडवणे हे अवघड असू शकते. समया पर%हारात WयYतीकडनू होणाZया चकाु अडथळा ठरतात. समया पर%हारातील मखु अडथळे पढ%लु माणे: १. काय3-वचार बKता (Functional Fixedness): २. मनो[यास/मानसक [यास (Mental Set): ३. पट%ु-पव3Äहू/ तपासनू पाह>यातील 'ट%ु (Confirmation bias): munotes.in

Page 9

9 ४. अपण3ू अथवा चक9चेु  त न7ध8व वापरणे ( U s i n g i n c o m p l e t e o r i n c o r r e c t representations): ५. समया संबं7धत xान कवां तexतेचा अभाव ( L a c k o f P r o b l e m S p e c i f i c Knowledge or Expertise): या संकपनांबाबत चचा3 पढ%लु माणे: (१) कायB-वचार बता/5निEचत वFपाची कायBशैल+ ( F u n c t i o n a l F i x e d n e s s ) : काय3 वचार बKता Rहणजे वतंचीू कायd आ(ण उपयोग हे एकच करचे आ(ण िथर असतात अशी समजतू बाळगणे, 8याच पKतीने काय3 करणे होय. काय3-वचार बKता मुळे WयYती:या वचारांवर आपोआप मया3दा पडतात. एखाUया वतचाू उपयोग नवीन पKतीने करणे शYय असताना WयYतीकडनू तसा वचार होत नाह%, तसा वचार सचतु नाह%. WयYती ती वतू पारंपाJरक पKतीनेच वापरते. काल3 डंकर यांनी या शैल%ला, ‘समया सोडव>याकJरता एखाUया वतूला नवीन पKतीने वापर>यात येणारा मानसक अडथळा’ अशी WयाXया के ल% आहे. काय3 वचार बKतेमळेु WयYतीतील एखाUया वत:याू घटकांमधनू संपण3ू वतू ओळख>या:या Sमतेवरह% मया3दा येतात. या लोकांना वतू नम3तीचा मळू उेश लSात घेता येत नाह%. ते फYत 8या वतचाू उपयोग वशट दैनंदन वापरातच क# लागतात. उदा. एखाUया वतचाू उपयोग फYत वशट पKतीनेच होत आहे अशी काय3-वचार बKता नमा3ण झायास WयYती ती वतू दसZयाु Sे'ातील समया सोडव>याकJरता (जर% शYय असेल) वापरत नाह%. इ तहासात देखील काय3-वचार बKतेची अनेक उदाहरणे आहेत. उदा. वाफेवर चालणाZया इंिजनाचा उपयोग खाणीतनू पाणी उपस>याकJरता होत असे. असा उपयोग जवळजवळ शतकभर झाला आ(ण 8यानंतर वाहने चालव>याकJरता या इंिजनाचा उपयोग होवू शकतो हे लSात आले (गेलाल%, १९८६). (२) मनोIयास/मान7सक Iयास ( M e n t a l S e t ) : जग>याची शैल%, कतीृ आ(ण एखाUया गोट%कडे पाह>याचा WयYती नठ \ट%कोन Rहणजे मनो[यास होय. WयिYतपर8वे मनो[यास भ[न असतो. ववध मनो[यास आ(ण संवेदा नक [यास हे समानअथ_ शVद आहेत. संवेदा नक अनभवां:याु आधारे WयYती ववध वतू आ(ण संघातांकडे पाहते. मनो[यास हा एक वचार-काय3बKतेचाच कार आहे. मनो[यासामळेु समया पJरहार Mयेला वशट दशा ाPत होते. समया सोडव>याची एखाद% वशट शैल% (मनो[यास) तयार झालेल% असयास, जी यापव_ू वापरलेल% असेल. एखाद% नWयाने नमा3ण झालेल% समया सोPया मागा3ने सोडवणे शYय असताना देखील मनो[यासा:या भावातनू WयYती वशट शैल%नेच समया सोडव>याचा य8न करते. मनो[यास हा मना:या ताठरतेचा पJरणाम आहे. या ताठरतेमळेु समया सोडव>यात अडथळे नमा3ण होतात (लांजर, १९८९). समया पJरहार वत3न आ(ण मनो[यास यावर अनेक संशोधने झाल% आहेत. ववध समयां:या आधारे झालेले मखु तीन अFयास पढ%लु माणे: (i) पा>याचा जार वषयी लचीनु याचा अFयास ( i i ) नऊ-ठपYयांची समया ( i i i ) सहा munotes.in

Page 10

10 आगपेट%:या काÅया वषयी समया. लचीनु (१९४२) यांनी मनो[यास वषयक एका अFयासातनू दाखवनू दले क9, ७५ टYके वUयाथ_ समया सोडवताना सोपी पKत वापर>यात अपयशी ठरले. या वUया}या{ना सरावा:या वेळी समया सोडव>याची अवघड पKत दाखवल% होती तचाच 8यांनी वापर के ला. (३) पट+ु पवBJहू/तपासनू पाहKयातील :ट+ु ( C o n f i r m a t i o n b i a s ) : पट%ु-पव3Äहू हा तक3 नठ वचार कर>यातील एक अडथळा आहे. पट%ु-पव3Äहू हा नवडक वचारांचा कार मानला जातो. यात WयYतीकडनू वतः:या मतांना/ÇKांना परकू अशाच गोट% पाहया जातात. eया गोट% वतः :या मतांना/ÇKांना वरोधाभासी असतील 8यांना सोयीकरपणे दल3ÉSलेु जाते. पट%ु-पव3Äहू पKतीमळेु नण3य घेणाZयाकडनू वतः:या मतांना आधार देणारे परावेु जात माणात घेऊन आपल%च मते ठाम करणे आ(ण आपया मतां:या वरोधभासी पराWयांकडेु सोयीकर दल3Sु करणे या गोट% होवू लागतात. एखाUया सKांता:या वत नठु मयमापुनात पट%ु-पव3Äहू हा अडथळा ठरतो. संशोधक ाPत माहती वतः:या \ट%कोनास परकू नसेल तर टाळ>याचा य8न करतात आ(ण जी माहती आधारभतू ठरते 8याच माहतीवर अ7धक भर देतात. या कार:या शैल%मळेु समया सोडवणे अवघड होऊन बसते. (४) अपणBू अथवा चकLचेु 5त5नMधव वापरणे ( U s i n g i n c o m p l e t e o r i n c o r r e c t representations): समया पर%हारात असंबK/संदभ3ह%न माहती अडथळा नमा3ण करते. या कार:या माहतीमळेु समया पर%हाराची Mया मंदावते आ(ण 8यातनह%ू अनेक कारचे गैरसमज नमा3ण होतात. (५) समया संबंMधत Cान %कवां तNCतेचा अभाव ( L a c k o f P r o b l e m S p e c i f i c Knowledge or Expertise): समया संबं7धत xान अथवा तexते अभावी आपण समया सोडवू शकत नाह%. xान आ(ण तexते:या अभावातनू समया सोडव>यात अनेक अडथळे नमा3ण होतात. १.४ चांगले आण वाईट 5नणBय घेणे आण तकB करणे (Forming Good and Bad Decisions and Judgments) न ण 3 य घेणे हा समया पर%हाराचा एक कार आहे यात WयYती अनेक पया3यांपैक9 एक पया3य नवडत असते. ववध पया3यांपैक9 एकाची नवड करताना काह% धोके असतात. नण3य घेताना आपण अनेक नवगामी नयमांचा आधार घेत असतो. दोन कारचे मखु नवगामी वचार पढ%लु माणे. १) उपलVध नवगामी (Available Heuristics) २) ा त न7धक नवगामी (Representative Heuristics) munotes.in

Page 11

11 १) उपलPध नवगामी ( A v a i l a b i l i t y H e u r i s t i c s ) : नण3य घेताना लोक उपलVध नवगामी तं'ाचा वापर करतात. एखाUया गोट%चा नण3य घेताना 8याबाबतची उदाहरणे, 8याबाबतची संभाWयता यांचा वचार के ला जातो. नण3य घेताना जे सहजच आठवते 8याचा उपयोग नवगामी म?ये के ला जातो. थोडYयात, नण3य घेताना आ(ण तारतRय पाळताना आपण सहज उपलVध असलेया गोट%ंचाच वचार करतो. उदा. तम:याु मते २०११ म?ये कती टYके ग[~यांम?येु हंसाचार होता? याचे उ8तर देताना बरेच लोक ह% टYकेवार% खपू जात असयाचा अंदाज बांधतील. कारण बातRयांम?ये हंसक ग[हेु, खनू, बला8कार, चोर% आ(ण वनयभंग इ8याद% कषा3ने दाखवले जातात. तर%ह% F B I :या अहवालानसारु २०११ म?ये यनायटेडु टेस म?ये हंसा8मक ग[हेु १२ टYYयांहनू कमी आहेत. २) ा5त5नMधक नवगामी ( R e p r e s e n t a t i v e H e u r i s t i c s ) : नवगामी वचार आपणाला नण3य घेताना ाPत माहतीची उपलVध मानसक नवगामीशी तलनाु कर>याची संधी देतात. उदा. जर एखाद% WयYती RहाताZया 'ी चे वण3न करताना ती ेमळ आ(ण मलांचीु ेमाने काळजी घेणार% आहे असे करत असेल तर आपयापैक9 बरेच लोक Rहातार% 'ी Rहणजे आजी गह%तृ धरतील. वण3न के ल% जात असलेल% Rहातार% आपया मानसकतेतया आजी:या भमकेशीू साधRय3 ठेवेल आ(ण आपण आपोआप 8या Rहातार%ला आजी:या वग3वार%त लSात घेऊ. या नयमांना ा त न7धकते:या त8वावर घेतलेला नण3य मानले जाईल. यात उपलVध माहती:या आधारे संभाWय पJरणाम लSात घेतले जातील आ(ण नण3याची संभाWयता पाह>यात येईल. यातील 8येक नवगामी हे नण3य घे>यास पवा3Äहा8मकु ठरतील. नण3य घे>याचे सोपे नयम Rहणजे नवगामी वचार होय. आपण नेहमीच लवकर आ(ण सोPया पKतीने अनमानु आ(ण नकष3 काढत असतो. समयेशी संबं7धत गत काळातील अनभवां:याु आधारे नमा3ण झालेल% शैल% Rहणजे नवगामी वचार होय. नवगामी शैल%:या आधारे आपण उ8तरापय{त जावू शकतो परंतु उ8तर मळेलच हा वDवास नसतो. सामािजक माहतीवर वचार करणे आ(ण तचा उपयोग कर>या कJरता आपण अनेक मानसक नवगामींचा वचार करत असतो. समया पर%हाराशी संबं7धत दोन अ तशय मह8वाचे नवगामी वचार पढ%लु माणे: १) सा?य-साधन वDलेषण (The Means-Ends Analysis) २) सा\Dयानमान \ट%कोन ु(The Analogy Approach). १) साQय-साधन वEलेषण (The Means-Ends Analysis): सा?या-साधन वDलेषण ह% समया पर%हाराची शैल% आहे. यात समया सोडवणारा उट आ(ण सUय िथती यांम?ये तलनाु करतो आ(ण दोहhमधील फरक कमी कर>याकJरता नयोजन आखतो. थोडYयात, ह% अशी शैल% आहे eयात अं तम काय munotes.in

Page 12

12 अपेÉSत आहे हे थम ठरवले जाते, मग अं तम ?येय गाठ>याकJरता साधन शोधले जाते. सा?य-साधन वDलेषणात सोडवया जणाZया समयाची सUय िथती आ(ण उटाची िथती यांमधील फरकावर लS दले जाते. बZयाचवेळा, उट सा?य कर>याकJरता काह% तयार% कराWया लागतात. या तयार%:या गोट%ंना उप-उये Rहटले जाते. उप-उये नमा3ण के याने, अं तम उट छोट-छोया (पण3ू करता ये>याजोcया) पायZयाम?ये आ(ण अं तमतः उटपत_ू म?ये वभागले जाते. नेवेल आ(ण सायमन यांनी सामा[य समया पJरहारक/General Problem Solver (GPS) अशी संगणक णाल% वकसत के ल% आहे. या संगणकात सा?य-साधन वDलेषण पKतीची शैल% वापर>यात आल% आहे. २) साREयानमानु Rट+कोन (The Analogy Approach): पव_:याू समया पर%हारात वापरलेले उ8तर नWयाने नमा3ण झालेया समयेकJरता वापरले जाते, यालाच सा\Dयानमानु असे Rहटले जाते. सा\Dयानमानु पKतीने मानवी वचार Mया Wयापनू गेल% आहे. यात जेWहा नवीन समया नमा3ण होते तेWहा 8या समयेचे उ8तर आपण माहत असलेया, पJर7चत समये:या उ8तराUवारच देतो (हपनर आ(ण इतर, १९९०). चकLचेु 5नणBय (Bad Decisions): अ) अ5तआमवEवास (Overconfidence): काह%वेळा आपले तक3 आ(ण नण3य चक9चेु ठरतात कारण आपण बरोबर अस>यापेSा जात आ8मवDवासपण3ू असतो. बर%च कायd करत असताना, लोक वतःबाबत अवातव वDवास बाळगतात. उदाहरणाथ3, बरेच अ तआ8मवDवास बाळगणारे वUयाथ_ पर%Sे:या वेळाप'का:या पव_ु अFयास संपवू असा वDवास बाळगतात. खरेतर, 8यSात 8यांना वाटते 8यापेSा अ7धक काळ लागतो. याचमाणे, बरेच लोक मला पढ%लु वष_ अ7धक पैसे मळतील असा वचार कर>यात चकाु करतात आ(ण खपू कज3 काढतात आ(ण पढेु अपेSेमाणे पैसे न मळायाने कज3 चकव>यातु अडचण अनभवतातु. तथाप, अ तआ8मवDवास असयास जळवनुू घेणे शYय होते. संशोधनातनू असे लSात आले आहे क9 जे लोक अ तआ8मवDवासातनू नण3य घेतात ते अ7धक आनंद% असतात. ते अवघड नण3य सहज घेतात आ(ण ते इतरां:या तलनेतु अ7धक वDवासपा' बनतात. ववध गोट%ंबाबत माहती असणे हे शहाणपण आहे आ(ण जेWहा आपणास माहती नसते तेWहा ती अनभवातनुू ाPत होत असते. ब) Rढ5नEचयावर+ल Tा ( B e l i e f P e r s e v e r a n c e ) : अ तआ8मवDवास या समयेमाणेच, वतःतील \ढ नDचय ÇKा (8यS पJरिथती पाह>याऐवजी वतःवर%ल वDवास) ह% देखील समया आहे. \ढ नDचयावर%ल ÇKेतनू देखील सामािजक संघष3 नमा3ण होतात. आपया ÇKा बरोबर कशा आहेत याचे िजतके अ7धक समथ3न करत जाऊ ततके 8या ÇKांना 7चटकनू राहू. उदाहरणाथ3, जर आपण एखादे मलु munotes.in

Page 13

13 कशाÄु बKीचेु आहे कवां अ?ययन अSम आहे असे वतःला बजावले तर 8यानंतर आपया या ÇKेला वरोध करणाZया पराWयांकडेु आपण दल3Sु करणार. एकदा का ÇKा नमा3ण झाया आ(ण 8या आपण मा[य के या तर अशा ÇKांना बदलव>याकJरता आपणाला अ7धक ठोस परावेु Uयावे लागतात. ह% व8तीृ नयंw'त कर>याकJरता, सवा3त सोपी गोट Rहणजे दसर%ु शYयता देखील लSात àया. जेWहा लोकांना कपना कर>यास सां7गतले जाते आ(ण दसर%ु बाजू देखील लSात घे>यास सां7गतल% जाते तेWहा ते घटना आ(ण पराWयां:याु मयमापनातु कमी पव3Äहू ठेवतात. क) साचेबातेच प1रणाम (The Effects of Framing): आपण eया पKतीने गोट%ंची मांडणी करतो, नण3य घेतो आ(ण तक3 करतो 8याची शैल% Rहणजे साचेबKता होय. उदाहरणाथ3, दोन शयवशारद (सज3न) lcणाला श'Mयेतील (ओपरेशन) धोके सांगत आहेत. एक शयवशारद सांगेल क9 १० टYके लोकांचा या कार:या श'Mयेत म8यृू होतो तर दसराु शयवशारद सांगेल क9 ९० टYके लोक या कार:या श'Mयेतनू वाचतात. माहती सारखीच आहे परंतु पJरणाम मा' भ[न आहेत. १० टYके लोक या श'Mयेत दगावतात असे सां7गतले गेयाने lcणांना या श'Mयेत धोका अ7धक वाटेल. साचेब मांडणी हे खा'ी पटवनू दे>याचे भावी साधन आहे, लोकांना 8यां:या आ(ण समाजा:या फायUयाचे नण3य याUवारा पटवनू दले जावू शकतात. १.५ भीतीदायक घटकांबाबत Mच%कसक वचार करणे (THINKING CRITICALLY ABOUT THE FEAR FACTOR) ओल%वर वjडेल (Oliver Wendell) असे Rहणतात क9, “बरेच लोक संXया8मक पKतीने वचार न करता वण3ना8मक (नाटक9य) पKतीने तक3 करतात. ९/११ :या घटनेनंतर बरेच लोक वाहन चालव>यापेSा वमान उडव>यास घाब# लागले. (गलपॅु यां:या २००६ मधील सवdSणानसारु, फYत ४० टYके लोकांनी वमान उडव>यास 8यांना काह%ह% भीती वाटत नाह% असे मत नhदवले.) तर%ह% २००३ आ(ण २००५ दरRयान:या (रा|%य सरSाु सवSणd, २००८) सवSणाdनसारु Wयावसा यक वमान अपघातापेSा वाहन अपघातात २३० वेळा म8यचीृू शYयता जात सांग>यात आल% होती. २००१ :या उ8तराधा3त आलेया एका लेखात, अशी आकडेवार% मांड>यात आल% क9 ९/११ मळेु - २० टYके कमी उÅडाणे कर>यात आल% आ(ण एकणू पैक9 अध_ मैल उÅडाणे झाल%च नाह%, आ(ण ८०० हनू अ7धक लोक ९/११ :या घटनेनंतर रते अपघातात म8यृू पावले (मायस3, २००१). या आकडेवार%ची 8यSात होणाZया अपघातांशी तलनाु के ल% असता, जम3न मानसशा'x गेड3 जीगरे[झर (२००४) यांना असे लSात आले क9 अमेJरकेत २००१ मधील शेवट:या तीन मह[यांत झालेया म8यंचीृू संXया 8यापव_:याू पाच वषा{तील munotes.in

Page 14

14 'ैमासक म8यंपेSाृु लाSणीय माणात अ7धक होती. ९/११ :या घटनेत आतंकवाद% म8यृू पावले पण तर%ह% 8यांचे सहकार% 8यानंतर देखील अमेJरकन लोकांना मारत आहेत. २००२ पासनू २००५ पय{त हवाई वासात बर%च वKीृ झाल%, अमेJरकन वमानांनी जवळपास २.५ अVज वाशांची कोणताह% म8यृू न होऊ देता मोuया वमानांतनू वाहतकू के ल% (मकमरेॅ, २००६; मलर, २००५). यादरRयान १७२,००० अमेJरकन रते अपघातात म8यृू पावले. बZयाच लोकांना, वमानतळ पय{त रते मागा3ने पोहोचणे हाच भाग जात घातक असतो. १.५.१. चकLUयाु गोट+ंची आपणाला भीती का वाटते? (Why we fear the wrong things): आकतीृ ९.१ काळजी आ(ण भीती:या पJरणामातनू लाSणीय म8यृू: द%घ3काळ लSात राहलेल% साउथ एशया मधील सनामीु eयात ३००००० लोकांचा म8यृू झायाची 7चंता WयYत झाल% आ(ण सनामीचाु धोका सांगणार% यं'णा आल%. याच दरRयान, दाJरâयातनू होणारा मलेJरया सारXया ‘सPतु सनामीु’ तनू गेया मह[यांतनू कतीतर% मलांचाु म8यृू होत आहे असे जेä9 सकॅ, यनायटेडु नेशन दाJरâय नम3लु २०१५ रा|%य कपाचे मखु यांनी सां7गतले (डcगर, २००५). आपण आतंकवाद हा अपघातापेSा अ7धक धोकादायक का मानतो- दर आठवÅयाला अपघातातनू िजतके फYत यनायटेडु टेट म?ये म8यमखीृुु पडतात ततकेच आतंकवादातनू (२५२७ जाग तक तरावर) १९९० म?ये म8यमखीृुु पडले (जॉ[सन, २००१). ९/११ :या आतंकानंतर देखील, २००१ म?ये अ[न वषबाधेतनू (eयाची काह%ंम?ये भीती असते) म8यृू पावलेयांची संXया आतंकवादातनू (eयाची बZयाच जणांना भीती वाटते) म8यृू पावलेयांहनू अ7धक आहे. धोYया:या जाणीवेबाबत मानसशा' या वxानाने चार भाव शोधले आहेत. हे भाव, आपण काह%वेळा मोuया शYयता दल3ÉSतु क#न दर:याू शYयता पट का करतो याचे एकw'त पट%करण देतात.
munotes.in

Page 15

15 पहले, आपया पव3जांनीू eया भीती बाबतचा इ तहास सांगनू/तयार ठेवला आहे 8याची आपणासह% भीती वाटते. पाषाण यगातु देखील मानवी भावनांचे पर%Sण झाले आहे. गतकाळातील धोYयांना घाबर>याची तयार% मानवाचा मjदगाूभा करत असतो: साप, पाल आ(ण कोळी (हे ाणी आपणाला मारतील). आ(ण यातनचू आपण बंदत आ(ण उं च जागांना घाबर>या:या िथतीत जातो आ(ण Rहणनू 8या बाबींची भीती वाटते. दसरेु, आपण eयाला नयंw'त क# शकत नाह% 8याला घाबरतो. गाडी चालवणे नयं'णात येते, उं च कÅयाव#न खाल% पडणे नयं'णात येत नाह%. तसरे, 8वJरत होणाZया गोट%ंना आपण घाबरतो. वमान उडवणे आ(ण उतरवणे यांचेशी संबं7धत आपणास धोका वाटत असतो, याउलट गाडी चालवताना बZयाच गोट%ंबाबतचे धोके घेताना 8या बाबतची भीती आधीच संपलेल% असते कवां ततक9 नसते. याचमाणे, बरेच धãुपान (सगारेट ओढणे) करणारे लोक (eयामळेु 8यांचे सरासर% आययु पाच वषा{नी कमी होत आहे), वमान उड>यापव_ू मोकळेपणाने भीती WयYत करतात. सगारेट मधील वषार%पणा हळहळूू मारतो. चवथे, मतीतृ सहज उपलVध असलेया गोट%ंना आपण घाबरतो. भावी, उपलVध मृती-यनायटेडु वमान-१७५ वड3 |ेड सjटर ला धडकयाची मानसक  तमा- आपयाला वाटत असलेला धोका मोज>याचा मापदंड असयाचे काय3 करते. सरÉSतु असे हजारो मोटार%तील वास आपया वाहन चालव>या:या 7चंता दरू करतात. एकA:त नायमय/आEचयBकारक मयृू (Dramatic Death in Bunches): पट दसणाZया घटना देखील आपले धोके आ(ण संभाWय पJरणामांबाबत आकलन बदलवतात. आपण खपू लोकांचा म8यृू घडवनू आणणाZया आप8तीज[य घटनांचे आकलन क#न घे>याचा य8न करत असतो. परंतु आपण नैस7ग3क र%8या म8यृू घडवनू आणणाZया, हळहळूू होणाZया आ(ण दरगामीू घटनांमधील धोYयांना खपचू कमी माणात घाबरतो. wबल गेट यांनी नhदवया नसारु, दरवष_ अधा3 दशलS मलेु शांतपणे म8यमखीृुु पडतात, एकएक करत, रोटावषाणं:याू भावातनू आ(ण आपणाला काह%च ऐकू येत नाह% (cलास, २००४). हे नायमय पJरणाम आपणास शकवतात, मा' आपण शक>या:या शYयता फारच कमी असतात. लSात ठेव>याचा माु Rहणजे: जाणीवपव3कू असलेया आतंकाला घाबरणे अगद% सामा[य आहे परंतु चाणाS वचार करणारे पढ%लु बाब लSात ठेवतील: तमचीु भीती वत नठपणेु तपासनू पहा आ(ण जे जाणीवपव3कू भीतीचे वातावरण नमा3ण करत आहे 8यांना वरोध करा. या कतीतनृू, आपण अ तशयोYतीपण3ू भीतीपासनू वतःला दरू ठेऊ शकू. munotes.in

Page 16

16 १.६ मानावा माणे इतर ाKयांमQये बोध5नक कौश(य असते का? D O O T H E R S P E C I E S S H A R E O U R C O G N I T I V E SKILLS? इतर जातींवर%ल बोध नक संशोधन 8या जातींमधील अनकलुू आ(ण जळवनुू घेणाZया वत3नाचा अFयास करते. ा>याशी संबं7धत बोधा नक संशोधन, ा>यांमधील वशट Sमतांमागील यं'णेचा अFयास यावर अFयास कj  å त करतात. Sमता जसे अ?ययन, मतीृ, संवेदन, कवां नण3य घेणे. संशोधक ा>यां:या संकपना, ÇKा आ(ण वचार यांचा देखील अFयास करतात. मना वषयीचा  त न7ध8व सKांत ा>यां:या बोध नक संशोधना वषयी साधारण गह%तकृ धारण करतो, 8याचमाणे ा>यां:या अ?ययनात संवेदनाची भमकाू यावर अFयास होतो. वण3ना8मक संशोधनातनू संकपना रहत आशयाचा कती माणात अFयास के ला जावू शकतो, हे काह%वेळा बोधनात केलेया काया3तनू ेJरत होते (बाट3लेट, २०११). इतर ा>यांम?ये काह% माणात मानवामाणे बोधा नक कौशय असतात. मा' ती मानवापेSा थोडी भ[न असतात. उदाहरणाथ3, क'ाु आदेश कवां पSी बोलणे समजू शकतात? कoयालाु काह% आदेशांचे पालन कर>यास शकवले जावू शकते जसे ‘बस’ ‘ये’ आ(ण मागे फर परंतु याचा अथ3 असा होतो का क9 ते भाषा समजतात आ(ण Rहणनू वाप# देखील शकतात? ाणी 8यां:या मालकाचे हेतू लSात घे>यात तex असयाचे मानले जाते आ(ण क'ाु शVदाला नाह% तर eया आवाजात बोलले गेले 8याला  तMया देतात. Rहणनू, जर तRह%ु आनंद% सरातु ‘वाईट क'ाु’ Rहणालात तर क'ाु 8याची शेपट% हालवेल. जर तRह%ु कठोरपणे ‘चांगला क'ाु’ Rहणालात तर तो शेपटू दोन पायांम?ये घालेल. पंजZयात असलेया पSात ‘बोल>याची Sमता असते- याचा अथ3 कोणताह% शVद असा अिजबात नाह% आ(ण पSी फYत ऐकलेला शVद अनकरणातनुू बोलतात. भकू कवां भीती सारXया भावना आ(ण काह% उपकांना  तMया Rहणनू ाणी एकमेकांशी बोलतात यात शंकाच नाह%. मानवी भाषेत सृज3नशीलता आ(ण वशेष वैशये आहेत eयामळेु आपया Sमता आशया8मक आ(ण वDलेषणा8मक पKतीने वापरता येतात. १.७ सारांश वचार करणे ह% संकपना पट करत या करणाची आपण सlवातु के ल%. 8यानंतर आपण वचार करणे वषयीचे तीन घटक, संकपना, मानसक  तमा आ(ण आद#पे यांना पट के ले. याबरोबरच आपण समया पJरहार या संकपनेवर चचा3 के ल%. समया पर%हार या संकपनेत आपण समया पJरहाराचे धोरण आ(ण 8यातील अडथळे यांबाबत थोडYयात अFयास के ला. आपण समया पJरहारा:या चार पKती पट के या eया र%ताभसरण, नवगामी, य8न-माद आ(ण मम3xान होय. आपण समया पर%हारातील पाच मखु समयांवर देखील चचा3 के ल% ते Rहणजे काया38मक munotes.in

Page 17

17 निDचतता, मनो[यास आ(ण ससंगततेतीलु दोष, अपण3ू आ(ण चक9:याु ती नधी8वांचा वापर, समया कj  å त xान आ(ण तexतेचा अभाव. नण3य घेणे याबाबत देखील आपण थोडYयात पहले. भीतीचे घटक आ(ण आपण चक9:याु गोट%ंना का घाबरतो यावर देखील आपण 7चक8सक पKतीने अFयास के ला. करणा:या शेवट% आपण इतर जीव आ(ण बोध नक कौशये यांवर चचा3 के ल%. १.८ Eन १) वचार करणे Rहणजे काय? २) मानसक  तमा Rहणजे काय? ३) संकपना Rहणजे काय? ४) आद#पे Rहणजे काय ? ५) समया सोडवणे बाबत सवतर चचा3 करा. ६) नण3य घेणेबाबत सवतर चचा3 करा. ७) समया सोडवणे आ(ण नण3य घे>याकJरता लोक वापरत असलेया ववध पKती पट करा? ८) समया पर%हारातील ववध अडथळे काय आहेत? १.९ संदभB  Myers, D. G. (2013). Psychology.10thedition; International edition. New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian reprint 2013.  Feldman, R.S. (2013). Psychology and your life. Publications 2ndedi. New York: McGraw Hill  Feldman, R.S. (2013). Understanding Psychology.th publications 11edi. New York: McGraw Hill  King, L.A. (2013). Experience Psychology.nd publications 2edi. New York: McGraw Hill Lahey, B. B. (2012). Psychology: An Introduction. 11thedi. New York: McGraw-Hill Publications  munotes.in

Page 18

18 घटक - २ वचार, भाषा आण बमताु - II घटक रचना २.१ उये २.१ तावना : भाषा २.१.१ भाषेची रचना २.१.२ भाषा वकास २.१.३ अबोल जगातील वातय २.१.४. म"दू आ&ण भाषा २.१.५ इतर जातींना भाषा आहे का? २.२. वचार आ&ण भाषा २.२.१ भाषेचा वचारांवर,ल भाव २.२.२ -तमां.या मा/यमातनू वचार २.३. सारांश २.४ 1न २.५ संदभ2 २.० उये या घटका.या अ6यासातनू आपण पढ,लु मेु समजावनू घेणार आहोत: अ) भाषा रचना समजावनू घेणे आ) भाषा वकासाची रचना माहत क:न घेणे इ) वचार आ&ण भाषा यांमधील संबंध अ6यासणे ई) भाषा आ&ण संबं=धत वषय अ6यासणे उ) भाषा वचारांवर कसा भाव टाकते हे अ6यासणे ऊ) भाव-नक ब?म@ताु ह, संकAपना समजावनू घेणे munotes.in

Page 19

19 २.१ !तावना: भाषा भाषा ह, ठरावक -नयमांम/ये (याकरणा.या) बसवलेल, संेषणाची एक यंDणा आहे. भाषा अमया2द प?तींनी यEत होते. भाषा आपणाला बोलणे, वाचणे आ&ण Fलहणे या मा/यमांमधनू ब?म@ताु यEत करGयाची संधी देते. ‘Hयामाणे दा=गIयात जडवलेला हरा मह@वाचा आहे, @यामाणे भाषा हा बोधा-नकते.या दा=गIयातील हरा आहे.’ (मानसशाDK ट,वन पंकर, १९९४). भाषेची तंतोतंत आ&ण तपशीलवार याMया करणे याचसोबतच भाषा आ&ण संेषण यांम/ये फरक करणे देखील आव1यक आहे. जर, संेषणात भाषा नेहमीच वापरल, जात असल, तर,, इतर काह, संेषण यंDणांम/ये असल भाषेचे व:प नसते. उदाहरणाथ2: बQयाच माशा इतर माशांना अIनाचा आणखी एक Dोत सापडला हे न@या.याृ मा/यमातनू सांगतात. या कारचे न@यृ Hया ठकाणी अIन उपलSध आहे तेथे @या करतात, न@यृ फEत इतकाच संदेश देतात कT या ठकाणी अIन आहे. नैस=ग2क भाषेची दोन मह@वापण2ू वैFशये दसनू येतात. १) "नय#मत आण उपादन&म (Regular and Productive): नैस=ग2क भाषा ह, -नयFमत (यंDणे.या -नयमांशी संचाFलत, Hयाला याकरण Vहणतात) आ&ण उ@पादनWम Vहणजेच, Hयातनू अमया2द गोट,ंचे एकDीकरण यEत करता येऊ शकते. अशा कारची असते. २) !वेछा"नधा)रपणा आण वलगपणा (Arbitrariness and Discreteness): मानवी भाषेचा वे.छा-नधा2रणपणा आ&ण वलगपणा ह, वैFशये होत (होकेट, १९६०). यात पहले Vहणजे ‘वे.छा-नधा2रपणा’, शSद [कवां वाEये आ&ण @यांचे संदभ2 (उपयोग) कशासाठ\ हे सारखेच असणे मह@वाचे नसणे; उदा. ‘काय’ हा शSद वेगवेग]या प?तीने उ.चा:न पहा, अथ2 बदलतोय? आ&ण दसरेु Vहणजे वलगपणा, संकAपनेचे ववध आकलनयो^य भागांत वभाजन करणे उदा. वाEयाचा अथ2 @या.या ववध शSदांतनू समजावनू घेणे. २.१.१ भाषेची रचना (The structure of language): जेहा आपण इतरांशी संवाद साधतो, तेहा @यांचे बोलणे समजनू घेणे मह@वाचे ठरते. याक_रता भाषेची रचना लWात घेणे आव1यक असते. वEता आपAयाशी बोलताना @याचा आवाज येतो. भाषा आ&ण भाषेतील आशय यानसारु यEतीचा आवाज बदलत असतो. या आवाजाला सो`या भाषेत ‘/वनी’(sound) असे Vहणतात. भाषा /वनींनी बनलेल, आहे. /वनीला शाDीय भाषेत ‘वन’ असे Vहटले जाते. वFशट भाषेत हा munotes.in

Page 20

20 ‘वन’ गेAयास ‘व-नम’ असे Vहटले जाते. भाषेतील ववध व-नमांचा अ6यास करणाQया शाDास ‘उ.चारशाD’ (Phonology) असे Vहणतात. ‘वन’ ससंगतु प?तीने उ.चारAयास @यातनू ‘शSद’ (word) तयार होतो. शSदाला शाDीय भाषेत ‘:पका’ असे Vहणतात. या aपकांचा अ6यास ‘शSदशाDाम/ये (Morphology) के ला जातो. ‘शSद’ वFशट हेतनेू जेहा एखाbया वाEयात वापरले जातात तेहा @यांना ‘aपम’ असे Vहणतात. शSदां.या आगोदर काह, उपाधी जोडAया जातात, काळ जोडला जातो आ&ण @यातनूच वाEये -नमा2ण होतात. वाEयातील @येक शSद आ&ण @या शSदाची गरज लWात घेऊन भाषा आशय समजनू dयावा लागतो. याक_रता भाषे.या वाEयरचनेतील -नयम, वाEयाची रचना समजनू घेणे आव1यक आहे. थोडEयात, सर=चतु वाEय वतःतच चांगला संवाद साधू शकत नाह,. वाEयाचा fो@याला (ऐकणाQयाला) अथ2 लागणे आव1यक असते. शSदां.या अथाhचा अ6यास हा शSद-अथ2पर शाD आ&ण मानसभाषा वKान या शाखांम/ये के ला जातो. शेवट,, संवाद घडGयाक_रता वाह,पणा आ&ण देवाण-घेवाण होणे आव1यक असते. fो@याने ऐकGयाकडे पण2तःू लW bयावयास हवे, आशय समजनू dयावा. वE@याने वतःचे कसब/कौशAय वाप:न fो@याला समजेल अशाच प?तीने वाEय करावे. भाषा रचना या भागाचा अ6यास यवहारवाद (pragmatics) म/ये के ला जातो. भाषा संबं=धत ववध पैलंबाबतू आपण वेगवेगळी चचा2 करणार आहोत. तथाप, भावी संवाद साधGयाक_रता या सव2 पैलंचाू एकjDत वापर हावा, हे माD -नि1चत. या भागात आपण ववध भाषाशाD -नयम जसे उ.चारशाD -नयम (phonological rules), वाEयरचना संबं=धत -नयम (syntactic rules) हे पाहणार आहोत. याकरणाचे -नयम आ&ण इतर -नयम एकD घेऊन भाषा कशी वकFसत होते देखील पाहणार आहोत. भ ा ष ा त K आ&ण मानसशाDK यांनी याकरण ह, संकAपना अ-तशय सlमू प?तीने पहावयास हवी. याकरणाचा अथ2 ‘भाषेक_रता -नयमांचा सम.चयु’ (the set of rules for language) असा घेऊ या. वशेष क:न, या संदभा2त आपणाला याकरणा.या संदभा2त चांगAया भाषेचे -नयम जसे “ a i n ’ t चा वापर क: नये” [कवां “वाEय संपAयानंतर शेवटचे वराम=चIह घालावे”, याबलच आपण चचा2 करावयाची आहे. भाषातHK अथवा मानस-भाषातHK यां.या मते, “I ain’t going happily do it” हे वाEय अ-तशय अथ2पण2ू आहे आ&ण इंmजी भाषे.या -नयमात देखील बसणारे आहे. येथे फEत आदरयEतु बोलणे याकरणातनू पाहले जात नाह, तर बोलGयाची प?त देखील समजGयास आकलन यो^य, बोधक, यो^य शSदफेक अशी भाषा -नमा2ण करता यावी, हेह, पाहणे आव1यक आहे. भ ा ष े त बोलGयाक_रता आवाज काढGयापासनचू बोल, भाषेचे वनीम, शSदावयव, aपम, शSद, वाEचार, आ&ण वाEये इ@याद,ंम/ये वभाजन करणे शEय munotes.in

Page 21

21 आहे. याय-त_रEत सदर करणात अनेक संकAपना दAया आहेत. या संकAपनांची आपण तपशीलवार चचा2 करणार आहोत.  !वनीम (Phoneme): फnफसांतनुु ू बाहेर पडणाQया हवे.या वाहाला वर नFलका तसेच जीभ, ओठ आ&ण तpड यां.या हालचाल,तनू आकार दला जातो, @यातनचू आवाज/वनीम -नमा2ण होतात. वारंवारता (-तसेकंद कं पने), तीqता (कंपनांमधील उजा2) आ&ण कंपनांची शैल, यांव:न शेकडो कारचे /वनी -नमा2ण होवू शकतात व-नम पट करGयासाठ\, इंmजी शSद ‘ k e y ’ आ&ण ‘ c o o l ’ यांमधील ‘क’ या ‘वन’ ला पट क:. ‘key’ आ&ण ‘cool’ या दोनह, शSदांना वतःशीच बोलनू पहा आ&ण लWात येईल दोनह, शSदांत ‘क’ हा वन FभIन आहे.: या शSदांना उ.चारत असताना ओठां.या िथती लWात dया. दोन शSदांम/ये ‘क’ या वनला धार वेगळीच होती. इंmजी शSद ‘key’ म/ये ‘क’ हा वन इंmजी शSद ‘ c o o l ’ पेWा अ=धक पट दसनू येतो. इंmजी बोलणाQया यEतीला कदा=चत हा दोन वनांमधील फरक लWात येणार नाह, परंतु आपण वFशट वन -नवडनू सहजच फरक लWात घेऊ शकतो.  -पम ( M o r p h e m e ) : भाषेतील सवा2त लहान आ&ण अथ2पण2ू घटक Vहणनू शSदांकडे पाहले जाते; शSद अथवा शSदाची उपाधी. शSदावयव हे भाषा संवेदनाचे घटक असतात. काह, शSदावयवांना अथ2 असतात. भाषेतील इतर संवेद-नक घटकांना देखील बोलGयात अथ2 असतो. भाषक संवेदनात या घटकांना आ&ण aपमांना अथ2 असतो. ‘पटवEतेपणा’ या शSदाला गह,तृ धरा. यात तीन aपम आहेत, पट, वEता आ&ण पणा. या @येक aपम ला अथ2 आहे. पट (उपसग2) Vहणजे ‘कोण@याह, गोट,चे व:प’, वEता (शSद) Vहणजे कतीृ’ आ&ण पणा (@यय) Vहणजे ‘गणदश2ुक’ होय. Vहणनू aपम हे उपसग2 (आधी लावGयाची उपाधी), शSद [कवां शSदापढेु जोडGयाचा @यय असू शकतो. @येकात शSदावयव असतो. यातनचू अथ2 पोहोचवला जातो. अशाकारे शSदांची फोड क:न @यातील छोया घटकांचा अथ2 शोधGयाच य@न करा, aपम लWात येतील.  श/द-अथ)पर शा!2 (Semantics): वFशट -नयमां.या आधारे भाषेतील aपम, शSद आ&ण वाEये यांमधील अथ2 शोधणे. शSद-अथ2पर शाDाम/ये शSदां.या अथाhचा अ6यास के ला जातो.  वा3यरचनेचे "नयम ( S y n t a x ) : कोण@याह, भाषेतील वाEयांना याकरणा.या rट,ने यो^य बनवGया.या rट,ने काह, -नयम तयार के ले जातात. या कारचे -नयम शSदांची बांधणी करतात. munotes.in

Page 22

22  4याकरण ( G r a m m e r ) : भाषेत, काह, -नयम असतात जे आपAयाला संवाद साधGयाक_रता आ&ण इतरांना समजनू घेGयाक_रता Fस? बनवतात. शSदांना याकरणा.या -नयमाbवारा वFशट वगा2त बसवGयास मदत करतात आ&ण उपवाEये वाEयांत aपांतर,त होतात. एक उपवाEय [sयापद, [sयापदाशी संबं=धत संKा, [sयावशेषण आ&ण इतर घटकांनी बनलेले असते. संशोधनातनू असे लWात येते कT, शSद [कवा एखादे वाEय नाह, तर उपवाEय या घटकातनू बोलGयातला संवेदत अथ2 ा`त होत असतो. अनेक उपवाEये असलेल, एखाद, ओळ आपAयाकडनू ऐकल, जाते. यावेळी आपण @यातील @येक उपवाEयाचा अथ2 समजावनू घेतो आ&ण या आधारे @यांना वेगळे करतो. (बेव"र, १९७३). २.१.२ भाषा वकास (Language Development): बालपण हे भाषा FशकGयाकर,तच असते, यात अिजबात शंका नाह,. िजतके वय कमी -ततके भाषा Fशकणे अ=धक सोपे जाते. खरेतर भाषा Fशकणे हा मलांुक_रता एक कारचा खेळच आहे. मानव व मानवेतरांकडनू भाषा Fशकणे हे @यां.यासाठ\ जीवनभराचे बWीस आहे. (लेवस थॉमस, The Fragile Species, १९९२). मानवी जीवनात अगद, सaवाुती.या काळात भाषा वकास ह, [sया सaु झाल,. एखाbयाने जर ताaGयात दसर,ु भाषा FशकGयाचा य@न के ला असेल तर @याला भाषा Fशकणे [कती अवघड असते हे चांगलेच माहत असेल. मलेु अगद, सहज आ&ण -नसग2तःच भाषा Fशकतात. मलांनीु @यां.या अगद, सaवाती.याु काळात भाषा ऐकलेल, नसेल/Fशकल, नसेल तर ते भवयात Fशकू शकणार नाह,. संदभा2साठ\ येथे दोन के सचा अ6यास करता येईल. िहEटर (Wild Child), याला लहानपणीच wांस म/ये सोडGयात आले होते आ&ण ते १२ वषx वयापयhत सापडले नहते. िजनी, हला पालकांनीच १८ महIयांपासनू १३ वषाhपयhत कलपबंदुू ठेवले होते. भाषक वकासाrया वं=चत ठेवGयात आलेले िहEटर आ&ण िजनी ह, दोनच उदाहरणे (सदैवानेु) आहेत. यांना वाचवGयात यश आAयानंतर दोहpनी सामािजकTकरण या rट,ने थोडीफार गती के ल, परंतु भाषक वकास माD झाला नाह, (रेमर, १९९३). ऐकGयात समया असलेAया (कण2बधीर) मलांनाु @यांची कमी वयातच गरज ओळखनू लगेच सांके-तक भाषेचे FशWण bयायला हवे. या मलांनाु बाAयावथेत सांके-तक भाषा Fशकवल, नाह, तर ते कधीच Fशकू शकणार नाह, (मेबेर,, लॉक आ&ण काझमी, २००२). भाषा वकासातील मैलाचे दगड/महवाचे ट:पे ( M i l e s t o n e s i n L a n g u a g e development): भाषा <हण (Receptive Language): मलांचाु भाषा वकास सो`याकडनू अवघड कडे होत असतो. Fशशु अवथेत (Infancy-infantis means “not speaking”) सaवातु भाषेFशवाय होत असते. तर,ह, ४ munotes.in

Page 23

23 महने वयापासनू आवाजात फरक करता येतो (टेगर आ&ण वेक2र, १९९७). ओठां.या हालचाल, वाचAया जावू शकतात: या वयात आवाजाला अन:पु असलेला चेहरा पाहणे Fशशंकडनुू पसंत के ले जाते, आपAयालाह, माहत आहे कT ‘आहा’ Vहणताना ओठ मोzयांदा उघडले जातात तर ‘ई..’ Vहणताना तpड मागे ओढले जाते (क{लु आ&ण मेAझोफ, १९८२). या कालखंडाला मलांमधीलु (Fशशु अवथा) वकासातील भाषा mहणाची अवथा मानले जाते. या अवथेत वाचा-आकलन Wमता वकFसत होते. वयाचे ०७ महने आ&ण @यानंतर, तVहालाु आ&ण मला जमणार नाह, इतकT अप_र=चत भाषा वषयक Wमता वाढते: @यां.याकडनू ऐकलेले आवाज शSदांम/ये एकjDत के ले जातात. Fशवाय, ऐकGया.या शैल,व:न @यांचे भाषक mहण करGयावर,ल कौशAय लWात घेतAयास, @यां.या वय २ ते ५ वषाhमधील भाषक वकासा.या गतीबाबत देखील भाकTत करता येईल (Iयमनू आ&ण इतर, २००६). उपादक भाषा (Productive Language): मलांची उु@पादक भाषा ह @यांची शSद -नमा2ण करGयाची Wमता असते. mहण अवथा वकFसत झाAयानंतर बालकांम/ये भाषा -नमा2ण करGयाची Wमता वाढू लागते. भाषा वकासातील अव!था (Stages of Language Development): भाषा वकासात ामMयानेु चार अवथा दसनू येतात. आपण सव2 अवथांची तपशीलवार चचा2 क:. १) बोबडे बोल अव!था (Babbles Stage): या अवथेला वया.या ०४ महIयांपासनू सaवातु होते. यात सात@याने अनेक बोबडे बोलAया सारखा आवाज येतो. तर,ह, चव}या महIयापासनू मलेु बोलGया.या आवाजात फरक क: लागतात (टगर आ&ण वेकxर, १९९७). यातले बरेचसे त@Wणी उ.चारलेले /वनी असतात. साधेपणाने ओठांची केलेल, उघड झाक [कवां जीभ तpडासमोर आणAयाने -नमा2ण झालेAया /वनीं.या जो~या असतात. वया.या १० या महIयापासनू बोबडेपणात बदल होतो आ&ण सरावलेले कान घरात बोलAया जाणाQया भाषेशी संबं=धत ववध आवाज ओळखू शकतात. या अवथेतनू Fशशंकडनुू अचानक ववध आवाज काढले जातात जे पहAयांदा घरातील भाषेहनू FभIन असतात. उदा. मम..मम...बा..बा... दसQयाु भाषेशी अप_र=चत असणार, तसेच ऐकGयाची व उ.चार -नमा2ण करGयाची Wमता गमावलेAया बालकांना आपण आपAया जवळ.या भाषेपासनू munotes.in

Page 24

24 दरावAयासारखेु वाटते. बोबडे बोलणे हे ौढां.या बोलGयाचे अनकरणु नसते- @यात ववध भाषांतील /वनी अंतभ2तू असतात, Hया घरात बोलAयाह, जात नाह,त. कण2 बधीर बालके @यांचे कण2बधीर पालक कसे गाणं गात आहेत याचे -नर,Wण क:न बोबडेपणाने बोलGयापेWा अ=धक हातांचा वापर करतात. २) एक-श/द अव!था One-word stage: वया.या १२ या महIयापासनू या अवथेला सaवातु होते. या अवथेत एक शSद बोलGयापयhत भाषक वकास होतो. उदा. प`पा, मVमी. ते आगोदरच Fशकलेले असतात कT @या शSदाचा अथ2 काय होतो आहे ते. ते आता /वनींचा वापर करGयास Fशकतात. उदा. मा...दा.. परंतु कटंबातीलुु सदय ते समजनू पटकन dयायला Fशकतात. जगभरात पाहले असता बालकाचा उ.चारलेला पहला शSद हा नाम असतो जो एखाbया वतु [कवां यEतीना FशEकामोत2ब करत असते. हा एक शSद Vहणजे एक वाEय अशी अवथा असते. ३) दोन-श/द, तारयं2 Cवारा पाठवलेEया संदेशासारखे बोलणे ( T w o - w o r d , telegraphic speech): वया.या १८ या महIयापयhत मलांचेु शािSदक अ/ययन हे एक शSद ती आठवडा पासनू एक शSद ती दन पयhत वाढलेले असते. दसQयाु वाढदवस पयhत, @यातील बर,च मलेु तीन शSद या अवथेत पोहोचलेले असतात. मलेु दोन शSदांची वाEये तार यंDाbवारा पाठवलेAया संदेशामाणे बोलतात; जIयाु प?ती.या तारयंDेbवारा जसे [क, "TERMS ACCEPTED. SEND MONEY", अशा प?तीने भाषक संदेश वहन होत. या संदेशात नाम आ&ण [sयापद इतकेच असते, ‘सरबत पाहजे’. यात वाEयरचनेचे -नयम काटेकोरपणे पाळले जातात. इंmजी बोलणार, मलेु [sयापद हे नाम पवचू ठेवणार ‘big doggy’ मग यात ‘doggy big’ असेह, Vहणणार नाह,. ४) संपण)ू भाषा बोलIयाइतपत जलद गतीने भाषक वकास ( L a n g u a g e develops rapidly into complete sentences): मलांनीु दोन शSद अवथा पण2ू के Aयावर, ते मोठमोठे वाEचार बोलू लागता (wोVकTन आ&ण रोडमन, १९८३). कानाची शD[sया, थलांतर (नवीन भाषा FशकGयाची गरज) यांमळेु भाषा FशकGयाची सaवाुत उFशरा झाल,, तर,ह, भाषक वकास हा वर च=च2लेAया अवथांमधनचू होतो, तो काह,सा जलद गतीने होतो (अट2मार आ&ण इतर., २००७; नेडेकर आ&ण इतर., २००७). ाथFमक शाळे.या सaवातीलाचु मलांनाु गंतागंतीचीुु वाEये समजू लागतात. मलांनाु अशा वाEयांतील bवी-अथ वनोद मजेदार वाटू लागतात: “You never starve in the desert because of all the sand-which-is there.” munotes.in

Page 25

25 तEता १०.१ भाषा वकास वषयक संÄW`त अनLु. महना (अंदाजे) अव!था १ ४ बोलGया.या आवाजात बोबडे बोल दसनू येतात. २ १० घरातील भाषेशी साधVय2 असलेले बोबडे बोल बोलले जातात. ३ १२ एक-शSद बोलला जातो. ४ २४ दोन शSद, तारयंD bवारा पाठवलेAया संदेशासारखे बोलणे. ५ २४+ संपण2ू भाषा बोलGयाइतपत जलद गतीने भाषक वकास. अथा2त बदल@या काळातील आहाने आ&ण सांक-तकृ पर,वेशानसारु उपरोEत वकास कमी अ=धक असू शकतो भाषक वकासाचे !पटMकरण (Explaining Language Development): न ो अ म चॉVकT यांनी असे -तपादन के ले कT सव2 भाषा काह, मलभतूू घटकांचा वापर करतात Hयाला साव2भौFमक याकरण Vहणतात. उदाहरणाथ2, सव2 मानवी भाषेम/ये संKा, [sया आ&ण वशेषण यांचा वापर होतो. च ॉ V  क T च ा असा व1वास आहे कT, मानव हे याकरणा.या -नयमांना FशकGया.या कौशAAयासह जIमाला येतात, Vहणनचू पव2ू शालेय बालके भाषा सहजतेने घेतात आ&ण याकरणाचा सहज वापर करतात. हे नैस=ग2क_र@या होते. आपण कोणती भाषा Fशकतो हे मह@@वाचे नसते, आपण बहतेकु वेळा [sयापद आ&ण वशेषणांऐवजी संKांम/ये बोलणे ारंभ करतो. प ढ ेु, संशोधन असे दश2वते कT सात महIयांचे वय असणार, बालके सा/या वाEय संरचना Fशकू शकतात. एका योगात, एका -नयमाचे पालन क:न वारंवार शSद अनsमु ऐकAयानंतर मलांनीु वेग]या अनुsमाने अWरे ऐकल,. ते नंतर दोन नमIयांमधीुल फरक ओळखू शकले. हा अ6यास हे सचवुतो कT लहान मलेु याकरणा.या -नयमांचे पालन करGयाची अंगभतू तयार, असते. भाषा FशWणाची [sया बंद होGयाआधी भाषे.या वFशट पैलंवरू बालपणात गंभीर काम केलेले दसते. ौढ लोक, जे दसर,ु भाषा Fशकतात ते सामाIयतः @यां.या मळू भाषे.या उ.चाराने बोलतात आ&ण दसQयाु भाषेत ावGय FमळवGयास @यांना Dास होतो. भाषा FशकGयाची [sया हळहळूू लहानपणापासनू बंद होते. वया.या सातया वषा2पयhत Hयांना बोलल, जाणार, [कवां सांके-तक भाषा FशकGयाची संधी Fमळत नाह, ते कोण@याह, भाषेचे ावGय FमलावGयाचे कौशAय गमावनू बसतात. munotes.in

Page 26

26 भाषा सं ेषण (Language communication): जेहा आपAया वाEयांचा अथ2 इतरांना समजतो आ&ण आपण देखील इतरांचे Vहणजे समजू शकतो, तेहा भाषा कळवGयाजोगी बनते; अथा2त हे भाषेपयhतच मया2दत नाह,. कारण आपण बर,च माहती इतरांपयhत देहबोल,तनू स?ाु पोहोचवतो. जेहा आपण जगातील हजारो भाषांमधील एक भाषा -नवडनू बोलतो, तेहा भाषे.या वापराबाबत -नयमांचे Kान आपणच अधोरे&खत करतो. भाषा [कवां भाषक Wमतेबलचे हे Kान आपोआप आ&ण सहजपणे वाप:न अथ2पण2ू भाषा -नमा2ण के ल, जाते; -तचे आकलन के ले जाते. भाषक सWमता ह, मानवी जातींम/ये साव2jDक दसनू येते. २.१.३ अबोल जगातील वा!त4य (Living in a silent world): आपण बोलGयातील संकेत, बोल, भाषा यांचा वचार करताना होणारा उपयोग यावर चचा2 करत आहोत. वचार करGयाक_रता एखाद, इतर यंDणा असू शकते? या 1नाचे उ@तर बोलGयातील समया असलेAया (मकबधीरु) मलांवर,लु अ6यासातनू Fमळू शकते. अAप शािSदक भाषा Wमता असलेल, या कारातील मलेु मा&णत के लेAया बोध-नक -नव2त2न ( c o g n i t i v e p e r f o r m a n c e ) सरासर, इतके गणु Fमळवतात, तसेच @यांची बोधा-नक आ&ण वैचा_रक Wमता सापेWतः सामाIय माणात वकFसत होते (फथ2, १९७१). बोलGयातील समया असलेAया (मकबधीरु) मलांचाु वचार करणे आ&ण बोधा-नक वकास यावर भाषेचा अ-तशय कमी अथवा काह,ह, प_रणाम होत नाह, असाच अथ2 या संशोधना.या -नकषा2तनू Fमळतो. परंतु हे ह, खरे आहे कT, बोलGयातील आहाने असलेAया (मकबधीरु) मलांनाु सांके-तक =चIहांमधनू भाषा Fशकवल, जाते आ&ण जर, @यांना बाहे:न अशी भाषा Fशकवल, गेल, नाह, तर, ते वतः @यांची -नमा2ण करतात (गोAडीन आ&ण फे Aडमन, १९७७). यातनू इतकेच समजते कT मानवात आंतर,क भाषेवषयी काय2णाल, (programme) असते, ती शािSदक असू शकते [कवां देहबोल,तनू. बोलGयातील आहाने असलेल, (मकबधीरु) मलेु मा&णत केलेल, r1य-हावभाव भाषा Fशकत असतात. या भाषेचे बोल, भाषेतील वैFशयांशी खपू माणात साVय आहे. उदा. बोल, भाषेत (fाय-/वनी भाषा/ auditory-vocal languages) ववध आवाज, वन, aपम यांचा वापर के ला जातो, यालाच अथ2पण2ू भाषा Vहटले जाते. याचमाणे, r1य-देहबोल, भाषेत, या मलांकडनुू शार,_रक हालचाल,ंचे अ-तशय लहान लहान भाग (सlमू हालचाल,) लWात घेतले जातात. या सlमू हालचाल,ंना एकD जोडनू संवाद साधला जातो. r1य-देहबोल, संवादात देखील, या सlमू हालचाल,ंbवारा अमया2द अशा कAपना यEत के Aया जावू शकतात. बोलGयातील आहाने असलेAया (मकबधीरु) मलांम/येु Hया मलांनाु सांके-तक/खणांचीु भाषा येते ते Hयांना ह, भाषा येत नाह, @यां.या तलनेतु ववध बोधा-नक आ&ण वैचा_रक कायx चांगAया कारे पण2ू क: शकतात (वेनÅन आ&ण कोह., १९७१; टकलेस आ&ण jबच2, १९६६). Hया मलांम/येु शािSदक भाषा कौशAये कमी असतात @यां.याम/ये अशािSदक भाषा वचारांचे साधन बनते. munotes.in

Page 27

27 Hया मलानाु ऐकता आ&ण @यामळेु बोलता येत नाह, अशा मलांसमोरु जीवनाची अनेक मोठ\ आहाने असू शकतात. थमतः ते संवाद साधGयात अWम असAया कारणाने @याना इतरांशी संवाद साधता Çेत नाह, @यां.या शाळेतील संपादनावरह, प_रणाम झाAयाचे -नदश2नात येते कारण शैW&णक वषय बोलAया जाणाQया भाषांम/ये Fशकवले जातात [कवां Fलहले जातात. प_रणामी @यां.यात [कशोरावथेस कमी आ@मव1वास -नमा2ण होGयाची शEयता असते. @याचमाणे, सामािजक_र@या ते वगळले जाऊ शकतात. २.१.४ मदNू आण भाषा (The brain and language): जट,ल माहतीचे संकरण आपण कAपना करता येणार नाह,, इतEया गतीने करतो. क`लान (१९९४), यांचा अ6यास, उदा. लोक बोल, भाषेतील शSद ओळखGयास १२५ Fमल,सेकंद (एका सेकंदाचा अंदाजे आठवा भाग) इतका वेळ घेतात, तर,ह, लोक बोलतात असा -नकष2 मांडतो. या संबं=धत अनेक अ6यासांमधनू दसनू येते कT, आपण मानFसक शSदकोशातनू (मनाची ÉडEशनर,) Vहणजेच २०,००० घटकांमधनू ३ शSद ती सेकंद इतEया गतीने शSद शोधनू काढतो. इतEया चंड गतीने बोध-नक [sया पार पाडणारा म"दू हा आध-नकचु मानायला हवा. चेता-मानसशाDK हे भाषा वषयक काया2त काम करणाQया म"दचीू रचना, WेD आ&ण काय2प?ती इ@याद,ंचा अ6यास करत आहेत. या ठकाणी आपण म"दू आ&ण भाषा संबं=धत दोन मह@वा.या वाचावकतीृ बाबत पाहणार आहोत. Oोका वाचावकतीृ (Broca’s Aphasia): १ ८ या शतकापासनू भाषक काया2चे म"दतीलू क" Ñ याबाबत अ6यास सaवातु झाला. याचे fेय w" च शर,रतK पेर, पॉल Öोका यांना जाते. Öोका यांना मानववंशशाD (anthropology) आ&ण मानववंश आरेखन(ethnography) यात aची होती. १८६१ म/ये Öोका यांनी मानववंशशाD मंडळा.या प_रसॅ येथील प_रषदेत शोध -नबंधाचे वाचन के ले. शोध -नबंधात ‘टनॅ’ (नाव बदललेले) या a^णावर,ल अ6यासातील -नर,Wणे मांडल, होती, कारण हा a^ण बोलGयाची Wमता गमावनू बसलेला होता. या a^णा.या म@यप1चातृु म"दू अ6यासात डाया अmखंडाला इजा झाAयाचे दसनू आले होते. पढ.याचु दवशी, Öोका यांनी @यांचे -नर,Wण वKान जगतासमोर मांडले (पोसनर आ&ण रेकले, १९९४). @यानंतर म"द.याू या भागाला Öोका यांचे क" Ñ Vहणनू संबोधले जावू लागले. Öोका क" Ñ आकतीृ १०.१ म/ये दाखवGयात आले आहे. यालाच अFभयिEत अWमता असे Vहटले जाते. Öोका यांनी दश2वलेAया वाचादोष वषयक आजारात भाषा mहण संपू लागते. munotes.in

Page 28

28 वे"न)क वाचावकतीृ (Wernicke’s Aphasia) Öोका यां.या अ6यासा.या अंदाजे १३ वषाhनंतर, जम2न चेतावैKा-नक काल2 वे-न2क यांनी म"दचेू आणखी एक क" Ñ शोधनू काढले. या क" Ñ ाला थोडी जर, इजा (बQयाचदा आघाता.या प_रणामातनू) झाल, तर, a^णात बोल, भाषे.या आकलनात (बोलGयात नाह,) तीq अडचणी येतात (पोसनर आ&ण र,चले, १९९४). या म"द.याू क" Ñ ास वे-न2क क" Ñ असे Vहटले जावू लागले. या WेDाबाबत आकतीृ १०.१ म/ये दाखवGयात आले आहे. याला आकलन अWमता असे देखील Vहटले जाते. आकतीृ १०.१ भाषा वषयी सहभागी म"दचीू रचना.
२.१.५ इतर जातींना भाषा आहे का? (Do other species have language?) भाषा हे संेषणातील जट,ल :प मानले हाते. भाषा फEत मानव कळातु दसनू येते. कAपना आ&ण गरजा यEत करGयाक_रता यEती शािSदक आ&ण अशािSदक संकेत वापरत असतात. मानव @यां.या गरजा आ&ण मागGया यEत करGयाक_रता शSदांचा वापर करतात, आ&ण भावना यEत करGयाक_रता रडणे, खाल, मान आ&ण चेहरा इ@याद,ंचा वापर करतात. मानवेतर ाणी देखील संेषण.या खणाु दश2वतात जसे कDाु @या.या उतावीळ िथतीत शेपटू हलवतो [कवां पWी FभIनFलंगी जोडीदाराला आकष2त करGयासाठ\ गाणे गातो. परंतु ाGयांना भाषा आहे का? मानवेतर ाGयांना मानवामाणे खर, भाषा नाह, असे संशोधकांचे मत आहे. ाणी परपरांशी आवाज आ&ण देहबोल, यां.याbवारा संवाद साधतात. ाGयांम/ये अनेक जIमजात गणव@ताु आहेत Hयांbवारा संकेत वaपात ते भावना यEत करतात, परंतु @या मानवी भाषेमाणे शSदांम/ये नसतात. Fशशु अवथेत आपणाकडनू देखील रडणे आ&ण देहबोल, व:पात संवाद साधला जातो. परंतु @यानंतर माD हळहळूू शSद Fशकले जातात आ&ण याच शSदांbवारा संवाद साधला जातो. Oोकाचे कN R वे"न)कचे कN R munotes.in

Page 29

29 मलांनाु जIमापासनू वेगळे करGयात आAयास ते शSद Fशकू शकणार नाह, आ&ण @यांना इतर मानवांशी संवाद देखील साधता येणार नाह,. मलांकडनुू ाथFमक व:पातील संवाद FशकGयाक_रता आवाज आ&ण देहबोल, यांचा आधार घेतला जातो. ाGयां.या बाबतीत @यां.या व1वात Hया कारे जIमापासनू संगोपन होते @याच प?तीने वत2णकू आ&ण संवाद देखील यEत होतो. कáयांनाु सचनाू समजतात, पWी बोलू शकतात, या बाबत काय? असा वाभावक 1न -नमा2ण होवू शकतो. कáयालाु सचनाू समजGया इतपत जसे ‘बस’, ‘ये’, ‘मागे जा’ FशWण दले जावू शकते. परंतु याचा अथ2 @यांना भाषा समजते आ&ण ते भाषा वाप: देखील शकतात असे नहे. खरेतर कáयालाु @या.या मालकाचा इशारा समजGयाइतपत Kान असते. @याला शSद समजत नाह,त तर शSद Hया आवाजात देGयात आलेले आहेत, ते समजते. Vहणनू तVह,ु अगद, आनंदाने ‘वेडा कDाु’ Vहणालात तर, तो शेपट, हलवेल. तVह,ु ओरडनू ‘चांगला कDाु’ Vहणालात तर तो शेपटू हलवणार नाह,. पlयांम/ये काह, माणात बोलGयाची Wमता असते. याचा अथ2 असा नाह, कT ते तVह,ु काह,ह, बोललात तर, ते तसेच ऐकनू बोलू शकतील. ाणी परपरांशी काह, माणात संवाद साधनू भकू, भीती आद, भावना यEत क: शकतात, हे देखील खरे आहे. मानवी भाषा ह, सजनशीलृ आहे आ&ण यात वशेष अशी वैFशये आहेत Hयाbवारा आपण आशया@मक आ&ण व1लेषणा@मक काय2 क: शकतो. २.२ वचार आण भाषा (THINKING AND LANGUAGE) [फल,प डेल यांनी अ-तशय समप2कपणे Vहटले आहे कT, वचार हे भाषेपेWा अ=धकतम आहेत आ&ण भाषा ह, वचारांहनू अ=धकतम आहे. परंतु वचार आ&ण भाषा हे परपरांशी संबं=धत आहेत. @यांचा परपरांशी संबंध आपण काह, मागाhनी पट करणार आहोत. वचार करGयाक_रता भाषेचा वापर के ला जातो. लोक चांगAया कारे वचार करGयाक_रता शSद, संकेत=चIहे, आ&ण वाEये यांचा वापर करतात. तसेच ती वाEये जोडGयाक_रता ते याकरण उपयोगात आणतात. शSद, @यांचे अथ2 आ&ण जोडGयाकर,ताचे -नयम हे द,घ2 मतीतृ अथ2पर व:पात साठवलेले असतात. जेहा आपण भाषे.या मा/यमातनू वचार करतो, तेहा आपण भरपरू माहतीचा साठा उपलSध करतो आ&ण भाषेचा साधन Vहणनू वचार करGयाक_रता उपयोग करतो. भाषे.या वचारांमधील भFमूके बाबत काह, Fस?ांत अ-तशय यापक बाजू मांडतात; @यांचा दावा आहे कT, भाषे.या आधारेच आपणाला वचार करणे शEय होते, पण भाषावKान वषयक Fस?ांत हा सापेW ठरतो. यावर स/या अनेक rट,ंनी =च[क@सक पर,Wण होत आहे. खपू वचार करGयाक_रता भाषा लागते, कारण वचारांना munotes.in

Page 30

30 आंत_रक आवाज असतो, असा वचार मानसशाDात उदयास आला. या वचारांनसारु लोक वगत वचार करताना, वचार [sयेत वतःशीच बोलतात. वतःशी बोलत असताना @यां.या वरयंDात छोया हालचाल, होतात. वरयंDे यEती.या वचारांसोबत काय2 करतात असे अनेक संशोधनांमधनू सचवGयातु आले आहे. काह, योगांमधनू माD वचार करGयाक_रता अशा वरयंDांम/ये हालचाल,ंची आव1यकता नसAयाचे देखील पट करGयात आले आहे (िमथ आ&ण इतर, १९४७). एका योगात, औषधीं देवनू यEतालाु पण2तःू गंगी.याु िथतीत नेGयात आले. यEतु नायू देखील हलवू शकत नहता आ&ण फnफुुसे अWरशः कडक झालेल, होती. गंगीु आणणाQया औषधींचा म"द.याू काया2वर माD कोणताह, प_रणाम झालेला नहता. यEतालाु काह, शािSदक समया सोडवGयास दAया. यEताुला उ@तरे देता येईना; अथा2त, बोलGयासाठ\ असलेले नायू (वरयंD) देखील गंगी.याु भावाखाल, होते. औषधींचा भाव संपAयावर माD यEतानेु सव2 शािSदक समयांची उ@तरे दल,. गंगी.याु िथतीत काय घडले हे देखील @याला पण2ू आठवत होते. थोडEयात, वचार करणे आ&ण @याक_रता नायू (वरयंD) मधील हालचाल यात संबंध दसनू आला नाह,. २.२.१ भाषेचा वचारांवरMल भाव (Language influences thinking): जगात [कमान ५,००० वFभIन भाषा आहेत, यातील अंदाजे १४० हनू अ=धक भाषा अशा आहेत Hया लाखांहनू अ=धक लोकांकडनू बोलAया जातात. वचारांना इतरांपयhत पोहोचवGयाचे यो^य संकेत, साधन Vहणनू इतEया माणावर लोक वFशट भाषा का वापरता? या 1नाला उ@तर देताना भाषा तHK ब"जामीन एल. होफ2 Vहणतात कT, उ.च पातळीवर,ल वचारांक_रता भाषा आव1यक असते आ&ण भाषेची वैFशये यEती.या वचारांना आकार देत असतात. येथे दोन कAपना आहेत. एक वचार करGयाक_रता भाषेची गरज असते आ&ण दसरेु Vहणजे भाषक सापेWता Fस?ांत (linguistic relativity hypothesis). या Fस?ांतावर जात माणात लW देGयात आलेले आहे. लोक वापरत असलेल, भाषा जगाकडे पाहGयाचा rट,कोन ठरवते, असे यात Vहटले आहे. उ@तर अमे_रकन भारतीय भाषेव:न होफ2 यांनी हे मत मांडले असले तर, ते सव2 भाषांना लागू आहे. होफ2 यांना या आ&ण यरोपयनु भाषांम/ये फरक आढळले. भाषक फरक लोकां.या वचार शैल,ं ठरवतात. उदा. पया2वरणातील बदल लोक कसे पट करतात? हे भाषेचे याकरण ठरवते. इंmजी भाषेचे मलभतुू (एकक), नाम (nouns) आ&ण [sयापद ( v e r b s ) हे आहे. इंmजी बोलणारे लोक साधारणपणे ‘गोट’ (things) आ&ण ‘कतीृ’ (actions) यावर वचार करतात. होफ2 या.या लWात असे आले कT, याय-त_रEत दसर,ु भाषा वापरणारे लोक प_रिथतीकडे या भेदातनू पहात नाह,. Fशवाय @येक भाषेत असे काह, शSद आहेत Hयांना इतर भाषेत समकW शSदच सापडत नाह,. उदाहरण दाखल जम2न भाषेत ‘ w e l t a n s c h a u u n g s ’ असा शSद आहे, याचा अथ2 ‘साधारण जगाचा munotes.in

Page 31

31 rट,कोन [कवां जगाचे साधारण त@वKान’ असा होतो. इंmजी भाषेत या शSदाक_रता तंतोतंत अथ2 असलेला कोणताह, शSद नाह,. याFशवाय, भाषा घटनांचे वेगवेग]या प?तींनी वगकरण करते. एिकमो लोक बफ2 या संकAपनेकर,ता चार वेगवेगळे शSद वापरतात, इंmजीत माD याक_रता फEत एक शSद आहे. भाषक सापेWता Fस?ांतानसारु, एिकमो लोक इंmजी भाषक लोकां.या तलनेतु हम/बफ2 बल अ=धक तंतोतंत वचार क: शकतात आ&ण @यां.या कAपना देखील FभIन असतील. होपी भाषेत पWी वगळनू सव2 उडणाQया वतंनाू एकच शSद आहे. या Fस?ांतानसारु इतर भाषक लोकां.या तलनेतु होपी लोक उडGयाबल वेग]या प?तीने वचार करतील. होपी जगाकडे पाहताना इतरां.या तलनेतु वFभIन प?तीने वग2वार, क: शकणार नाह,. [फFलपIस मधील हननोु लोकांना तांदळा.या ९२ जाती माहत आहेत, परंतु इंmजी भाषक यEतीला या जाती फEत तांदळू Vहणनचू माहत असतील (कोन, १९५४ Öाऊन यां.या संदभा2तनू, १९६५). भाषक सापेWता Fस?ांतबाबत अनेक वाद आहेत. बQयाच Fस?ांतकारां.या मते हा Fस?ांत चsTय व:पाच आहे. याकरण आ&ण यEत संकAपनां.या आधारे भाषक FभIनता आहे, असे होफ2 मांडतात. या Fस?ांता.या आधारे असेह, Vहणता येईल कT, भाषा FभIनतांनसारु वैचा_रक FभIनता देखील असायात. भाषा कोण@या प?तीने वापरल, जाते याव:न देखील वैचा_रक FभIनतांचे पर,Wण करता येऊ शकते. स`तु गोट,ंचा शोध घेणे हा भाषेतील संकAपनांचा अ6यास करGयाचा माग2 आहे. काह, योगांमधनू असे शोधGयाचा य@न देखील झाला [क -नकष2 रहत कोण@याह, भाषेत काय वचार के ला हे मह@वाचे नाह,. याऐवजी भाषेमळेु गोट,ंबाबत वचार करणे [कती सोपे जाते, हे मा@वाचे आहे. इंmजी वचारवंतांकडे सोयीकर शSद नसले तर, ते ‘जाग-तक rट,कोन’ या वषयी वचार क: शकतात. तसेच इंmजीत ‘हम’ (snow) यास शSद नसले तर, @या संकAपनेबाबत वचार क: शकतात. अल,कड.या काळात, वचाराबाबत अ6यासाची दशा सापेWतावादाकडनू साव2jDकतावादाकडे सरकलेल, आहे. ‘वचार’ या संकAपनेतील मलभतुू वचार [sया सारखीच आहे. भाषा बदलल, तर, वचार [sया सारखीच आहे. रंग संवेदन याचे उदाहरण वचारांमधील संभाय साव2jDकता अ=धक पट करते. FभIन भाषांम/ये रंगांना वेगवेगळी नावे आहेत. FभIन भाषा बोलणाQया वE@यांनी मलभतुू रंगां.या (एकणू ११ रंग) तE@यामधनू रंग -नवडले. पढेु असेह, दसनू आले कT या रंगांमधनू वचार भावत होवू शकतात, अगद, संबं=धत भाषेत या रंगांना शSद नसले तर,ह,. या कारचा -नकष2 भाषक सापेWतावाद Fस?ांता मधनू अपेÄWत उ@तरा.या वरोधी आहे. उदा. एलेनॉर रोश यांनी Iयू =गनी .या ‘दानी’ लोकांवर योग के ले. दानी लोक फEत ‘काळा’ आ&ण ‘पांढरा’ रंग ओळखतात. या योगात दानी यEतांनाु रंगांचा तEता देGयात आला. या तE@यावर आठ मलभतुू रंग होते आ&ण @यांना याrि.छक प?तीने नावे देGयात आल, होती. दानी लोकांनी ह, नावे अगद, सहजच लWात ठेवल,. या मलभतुू रंगांना दानी munotes.in

Page 32

32 लोकां.या भाषेत कोणतीह, नावे नहती तर,ह, या नावांमळेु दानी लोकां.या वचारांवर भाव पडलेला दसनू आला. २.२.२ "तमांSया माTयमातनू वचार (Thinking in images): वचार करताना =चIहांचा वापर के ला जातो, बQयाच मोzया माणात ह, =चIहे शSद आ&ण भाषा व:पात असतात आ&ण Vहणनचू वचार आ&ण भाषा या परपरांशी संबं=धत आहेत. भाषेमळेु आपणाला शेकडो भाषक =चIहे उपलSध झाल, आहेत, यातनचू मानवी वचार इतर ाGयां.या तलनेतु अ=धक सम?ृ आहेत. जर, भाषा हे मानवी वचारांचे भावी साधन आहे तर, वगत वचार करतांना -तमांचा देखील वापर के ला जातो. वचार करताना -तमांचा [कती माणात वापर होतो हे पाहणे लWात घेGयाजोगे आहे. आVह, मानFसक -तमांचा वापर केलेला नाह,, असे सांगणारे काह, लोक वचार करताना नEकTच शSदांचा मोzया माणावर वापर करत असतील; इतर माD -तमां.या aपात देखील वचार करतात. जेहा वचार करताना -तमांचा वापर होते त"हा बQयाचदा @या पण2ू नसतात, ‘म"दतीलू Hया -तमांचा वापर होतो.’ @या अपण2ू असतात. तVह,ु वापरत असलेल, -तमाने आठवनू पहा, तVह,ु @यांचाच अपण2ू असनह,ू उपयोग समया सोडवGयाक_रता करता (हâनलोकर, १९७३). तVह,ु माहत असलेAया शहरातील प_र=चत भागात र@या.या कडेला उभे आहात. तVह,ु या ठकाणापासनू शहरा.या दसQयाु भागापयhत कसे चालत अथवा कार चालवत जाल? पढेु दलेल, आणखी एक समया आहे, जेथे -तमांचा उपयोग के ला जाईल: तVह,ु थम ०१ [क.मी. दÄWणेकडे चालला, मग ०१ [क.मी. पवकडेूx, मग ०१ [क.मी. उतरेकडे आ&ण शेवट, 1न आहे नEकT तVह,ु कोठनू सaवातु के ल, होती? या कारचा 1न सोडवGयाक_रता तVह,ु -तमांचा वापर कराल का? तसे असेल तर, तमचीु मानFसक -तमा कशी असेल? या कारचे 1न -नमा2ण होतात, तेहा बरेच लोक @यां.या मानFसक -तमा अपण2ू असAयाचे यEत करतात. पहला 1न सोडवताना, लोक r1य नकाशा तयार करतील, परंतु नकाशा तयार करणे अनाकलनीय आहे. येथे जर, वळणे दसल, तर, वळणांना जोडणाQया रेषांमधील अंतर माहत नाह,. दसराु 1न सोडवताना (1नाचे उ@तर हे ‘उ@तर’ दशा आहे), लोक प}वीचीृ कAपना करतील, संपण2ू प}वीृ नहे तर दशा लWात घेतAया जातील. या कारे समया सोडवGयाकर,ता.या -तमेत तपशील थोडे-अ=धक असतील- जसे, बाजनेू पादचार, रता, रते, इमारती, आ&ण वFशट रंग इ@याद, लWात घेतील. शहर उ@तर äवावरु असेल तर काह, लोक अगद, हम डpगरांची देखील कAपना करतील. Vहणजे, पव.याू अनभवातनुू काह, वैFशये लWात घेऊन सारांश aपात -तमा तयार के Aया जातात. munotes.in

Page 33

33 आशया@मक -तमा तयार करताना द,घ2 मतीतृ साठवलेAया घटकांचा उपयोग के ला जातो. -तमा -नFम2ती [sयेचा अ6यास करGयाक_रता लोकांना ववध आकारां.या मानFसक -तमा लWात घेGयास सां=गतले. उदा. ह@तीची एखाbया उंदरा इतकT -तमा, [कवां उंदराची एखाbया ह@ती इतकT -तमा. या कारचा आकार बदल -तमा -नFम2ती दश2वतो. इतर घटकां.या तलनेतु आकाराव:न मानFसक -तमा तयार करणे सोपे जाते (कोल,न, १९८३). २.३ सारांश या करणात आपण सaवातु भाषा आ&ण -तची रचना या संकAपनांनी के ल,. @यानंतर आपण मानवात भाषा कशा कारे वकFसत झाल,, हे पट के ले. Fशवाय आपण भाषा वकासा.या अवथांबाबत देखील चचा2 के ल,. म"दू-भाषेतील साहचय2 यावर देखील चचा2 करGयात आल,. ‘म"दू आ&ण भाषा’ या करणात आपण दोन मह@वा.या भाषा वषयक वकतींबाबतृ अ6यास के ला: Öोका वाचावकतीृ आ&ण वे-न2क वाचावकतीृ. या सव2 संकAपना लWात घेऊन आपण अबोल जगातील जगणे आ&ण इतर जातींना भाषा असते का?’ यावर चचा2 के ल,. शेवट.या ट``यात आपण वचार आ&ण भाषा यांमधील संबंध आ&ण भाषा कशाकारे वचारांवर भाव टाकते यावर चचा2 के ल,. @याचबरोबर -तमां.या व:पात वचार ह, संकAपना आपण अ6यासल,. २.४ Uन व!ततृ उतरे #लहा: अ) भाषा रचना या बाबत सवतर चचा2 करा. ब) भाषा वकास या बाबत चचा2 करा. क) भाषा वचारांवर कसा भाव टाकते हे पट करा. टपा #लहा: अ) अबोल जगातील वातय. आ) म"दू आ&ण भाषा. इ) इतर जातींना भाषा आहे का? ई) वचार करणे आ&ण भाषा. उ) -तमां.या मा/यमातनू वचार करणे. munotes.in

Page 34

34 २.५ संदभ)  Myers, D. G. (2013).Psychology.10thedition; International edition. New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian reprint 2013  Whorf, B.L. (1956). Language, thought and reality New York:Wiley.  Slobin, D. I (1979). Psycholinguistic (2d edi) Gien-view , IL : Scott, foresman.  Rasch. E (1973). Natural Categories. Cognitive psychology, 4,328-350.  Lahey, B. B. (2012). Psychology: An Introduction. 11th edi. New York: McGraw-Hill Publications  Feldman, R.S. (2013). Understanding Psychology.thpublications 11edi. New York: McGraw Hill  munotes.in

Page 35

35 घटक - ३ वचार, भाषा आण बमताु - III घटक रचना ३.० उटे ३.१ तावना: बमताु हणजे काय? ३.१.१ बमताु ह एक सामा य !मता आहे #क अनेक व%शट !मता आहेत? ३.१.२ बमताु आ)ण सज*नशीलता ३.१ . ३ भाव.नक बमताु ३.१.४ बमुतेचे म1जासंथे4वारा मापन होऊ शकते का? ३.२ बमताु म9यमापनू ३.२.१ बमताु चाच;यांची उपित ३.२.२ मान%सक !मतां=या आध.नक चाच;याु ३.२.३ मानसशा?ीय चाचणी=या .न%म*तीतील तवे ३.३ सारांश ३.४ @न ३.५ संदभ* ३.० उये हे करण अCयास9यानंतर आप9याला खालEल संक9पना समजतील:  बमतेचे वGप आ)ण ुबमुतेतील महवा=या संक9पना  मानसशा?ीय चाच;यांची उपित आ)ण बमतेचे म9यमापनुू  बमता मापन करणाHया ववध मानसशा?ीय कसोIयाु  बमता आ)ण ुसृज*नशीलता यामधील संबंध  भाव.नक बीमता ु  मानसशा?ीय चाचणी=या .न%म*तीतील तवे munotes.in

Page 36

36 ३.१ !तावना: बमता #हणजे कायु? या पाठामLये आपण बीमतेशी .नगNडत असंPय वषयांवर चचा* ुकरणार आहोत जसे कR बमताु, बीमुतेतील ववध संक9पना, ब4Lयांुक, ववध बमता कसोIयाु. याबरोबरच आपण बुमता चाचणी=या उपित, भाव.नक बमता ुअCयासणार आहोत. याचबरोबर बमताु आ)ण सृज*नशीलता यामधील असणारा सहसंबंध पण बघणार आहोत. लोक एकमेकांपासन बोधामक ूपातळीवरती वेगळे कसे असतात हे जाणन घे;यासाठV ूबमतेचा ामPयाने ुुउपयोग होतो. लोक 1या वातावरणामLये राहतात यानसार ते परEिथतीशी ुसमायोजन कर;याचा यन करतात आ)ण तसे यां=या वत*णकRतनहE ते ुूजाणवते. बमता हE माणसा=या मालकRची सवा*त मुहवाची आ)ण अि4वतीय !मता आहे कारण सLया=या पध=या Wआ)ण धावपळी=या यगामLये बौक ु!मते%शवाय .नभाव लागणे कठVण होऊन बसले आहे. येक ठकाणी आप9याला बीचा वापर करावा लागतो यामळेचुु बमतेचा मानसशा?ीयु YटEकोनातन ूकेलेला अCयास हा महव पण* ठरतोू. बमतेचा वचार करताना आपुणाला असे दसन येते #क बमता हE अनेकूु कारची असते आ)ण बीमतेला ववध पैल ुूअसतात. उदाहरणाथ*, राहल #[केटमLये .नपण आहेुु, सवता गायन खप छान ूकरते, रमेश परE!ेत पहला आला, माधरEु नयृकलेत पारंगत आहे इयादE वधाने याची जाणीव कGन देतात #क बुमता हE अनेक कारची आ)ण ^यापक संक9पना आहे. पण असे असले तरE बमतेचे नेमके वGप पट होत नाहEु. अनेक मानसशा?_ानी बमते=या वेगवेग`या ^याPया मांड9या आहेतु. या पढEल माणेु: बमते'या (या)याु: आ 9 b े ड c ब न े ( १ ९ ७ ३) बमतेवर काम करणारा ुपहला मानसशा?_ होता. या=या मते “अ%भ[मशीलता, .नण*यशhती आ)ण समायोजन साध;याची !मता हणजे बमता ुहोय". वेशलर=या (१९५०) मतानसारु, योजनपव*क काय* करणेू, तक*संगत वचार करणे आ)ण वतः=या परEवेशाला अनसGन पlरुणाम कारक वत*न करणे इयादE संबंधी=या साम=चयामक ुयोmयता हणजे बमता ुहोय.  व त : = य ा अ न भ व ा त न % श क ; य ा च ीुू, _ान संपादन कर;याची, नवीन पlरिथतीशी जळवन घे;याची ुूआ)ण समया परEहारामLये भावीपणे संसाधनाचे उपयोजन कर;याची !मता हणजे बुमता होय. (टन*बग* आ)ण कौफमेन, १९९८). munotes.in

Page 37

37 टम*न=या मतानसारु, बमता हणजे अमत* वचार कर;याची !मता होयुू. (टम*न). बमते=या ^याPयेवषयी जरE मानसुशाp_ांचे वचार %भ न असले तरE बमता हE एक वशेष मान%सक !मता आहेु, यावषयी सवाqचे एकमत आहे. याचमाणे पया*वरणाशी भावीरEया समायोजन साधने आ)ण समयेवर मात करने शhय होते हे सव*मा य आहे. याचबरोबर बमतेमळे ^यhतीला ुुतक*संगत वचार करता येतो, मत*ू, अमत* आ)ण अ य तीूकांचा अथ* समजतो हेहE मा य आहे. बमतेतीुल महवपण- संक0पनाू (Important Concepts in Intelligence): बमतेशी संबंrधत अशा खप संक9पना आहेत 1यांचा बमता ुू ुसमजन घे;यासाठV उपयोग होतोू. यातील काहE महवा=या संक9पना खालEलमाणे: बमतेमधील ुवैयि7तक फरक (Individual Differences in Intelligence): बHयाचदा असे हटले जाते कR कोणयाहE दोन ^यhती एकदम सारPया अस शकत नाहEूत. या कठ9या ना कठ9या कारे ुुवेग`या असतात. ^यhती-^यhतीमधील वेगळेपणा शोध;याच काम मानसशाp_ करत असतो. अशा कारचा ^यhतीमधील वेगळेपणा #कवा %भं नता हणजेच वैयhतीक फरक होय. आप9याला रोज=या जीवनामLये #कतीतरE वेळा @न पडतो कR आपण इतरांपासन वेगळे का आहोतू? उदाहरणाथ*, जt^हा आपण शारElरक जडणघडणी=या YटEने वचार करतो ते^हा आपण नेहमीच वतःला असे वचारतो कR काहE लोक खप काळे तर काहE गोरे काू आहेत, का काहE लोक उंच आहेत तर काहE लोक बटके ुआहेत, का काहE लोक जाड तर काहE लोक खप सडपातळ ूअसतात. जे^हा आपण यां=या मानसशा?ीय वै%शIयांबल वचार करतो ते^हा आप9याला काहE माणसे सहसा खप बोलणारे तर काहEू कमी बोलणारे दसतात, तर काहE जण खप ूहसत असतात, तर काहEंना हस यायलाहE खप वेळ लागतो आ)ण काहE ूूफारच सामिजक असतात तर काहEजण एकटे राहण पसंत करतात. मानसशा?ामLये, या सव* घटकांना वैयhतीक फरक असे हणतात, जे कठ9या ुन कठ9या कारे आपल वेगळेपण जपतातु. जे^हा आपण बमता संदभा*त ु^यिhतगत फरक बघतो, तt^हा वैयिhतक फरक हा अनुवां%शक आ)ण पया*वरणीय या दोन घटकांचे सं%मuण असतो. अनवां%शकुlरया काहE गोटE vया आप9या आई वNडलांकडन आप9यात आले9या असतातू. आप9या अवती भोवती असणाHया सामािजक आ)ण सांक.तक ृघटकांचा आप9या वत*नावर मोxया माणावर पlरणाम होत असतो. जरE आप9यात आ)ण आप9या आई वNडलांमLये munotes.in

Page 38

38 खप समानता असते जसे कR उंचीू, डो`यांचा रंग, नाकाचा आकार इ. पण तरEहE आपण आप9या आई वNडलांसारखे तंतोतंत नसतो आ)ण आपले आई-वNडल सा ुआप9या आजी आजोबासारखे तंतोतंत नसतात. य म नू आ)ण bRमन यांनी केले9या संशोधनानसार एकबीज ज`या ुुमलां=या शारElरक yपात आ)ण ठेवणीत खप साय असतेुू. यां=या बीुमतेतहE फार थोडा फरक आढळतो. टोलमनने केले9या वतत संशोधनातन यालाहE ृूअसेच पlरणाम %मळाले. एकबीज ज`या मलां=या बीगणांकात ुु ु ु०५ अंकाइतका सरासरE फरक याला आढळन आलाू. भाऊ-भाऊ #कवा बहणं-भावांमLये सरासरE १३ अंकाचा फरक आढळला. अशा अनेक संशोधानाक अCयासावGन असा .नकष* .नघतो कR बी=या वकासात अनवंश एक महवाचा घटक आहे यात काहE संशय ुुनाहE, परंत अनवंशाबरोबरच शै!)णकYIया मलाला ुु ुोसाहन देणाHया वातावरणाचेहE .ततकेच महव आहे. बी हा एक सzत गण आहेुु ु. योmय पया*वरणा=या संदभा*त तो गण कट होतोु. यामळे बौक वकासात दो हE घटक ुमहवाचे ठरतात. बमतेची दोन ;वुु: म<तमंदव आण <तभासंप=नता (Extremes of Intelligence: Retardation and Giftedness) बमता ुसामा य संभा^यता व[ानसार बहतेक लोक ुुहे सरासरE बमतेमLये ुमोडतात तर अगदE थोडी लोकं हे अयंत उ=च #कवा अयंत कमी ंबमतेमLये मोडतातु. आकती ृ११.१ मLये दश*व9यामाणे आपणास असे दसन येते कRू, साधारणतः ६८% ^यhती सामा य बमते=या असतात तर ु१४% ^यhती सामा यापे!ा जात आ)ण सामा यापे!ा कमी बि4बमता ुअसणाHया असतात. सामा य व[ा=या दो हE }वाचा वचार के9यास ुम.तमंदव आ)ण .तभासंप नता या दोन बमता असणाुHया ^यhती आढळतात आ)ण या दोघांची संPया हE फhत २% एवढE आढळन येतेू. थोडhयात, लोकसंPयेचा वचार करता ढोबळमानाने सरासरE बमतेचे लोक आपणास जात पहावयास ु%मळतील तर म.तमंदव आ)ण .तभासंप नता या दोन बमता असणाुरे कमी लोक असतात याची चीती येते. म.तमंदव आ)ण .तभासंप नता या दो हE संक9पनांचा थोडhयात आढावा घेऊयात. munotes.in

Page 39

39 आकती ृ३.१: सामा य संभा^यता व[ म<तमंदव: म.तमंदवाची मख तीन ल!णे आहेतु. १) म.तमंदवाची िथती हE बालपनापासनच अितवात असतेू; हणजेच १८ वषा*=या अगोदरपासनूच म.तमंदव दसन येतेू. २) जt^हा ^यhतीचा बीगणांक ुु७० पे!ा कमी असतो आ)ण ३) ^यhतीजवळ दोन #कवा यापे!ा अrधक !े?ामLये कौश9य कमी असते ंतt^हा अशी ^यhती म.तमंद आहे असे हटले जाते. साधारणपणे 1यांचा बीगणांक ुु७० पे!ा कमी असतो अशांना म.तमंद असे हटले जाते. अमेlरकन मानसशा?ीय संघटनेनसार ु(APA) मतीमंद हणणे हणजे यांची तलना ुके9यासमान होईल हणनच आपण यांना मतीमंद न हणता मान%सक ूआ^हान वीकारलेलE (Mentally Challanged) असे हणतो. लहानपणी असणारE कपोषत ुपlरिथती, आनवं%शक घटकु, शारElरक घटक, मtदला होूणारE दखापत #कवा इजा ुंहE काहE मतीमंदवाची कारणे आहेत. मतीमंदवाचे एक कारण हणजे डाउ स %संोम, एक गणस?ांमळे होणारा आजारुुु होय. हा आजार गणस?ांची ुु21 वी जोडी अ.तlरhत आ9यास उÇवते जो पढे ुमतीमंदवाचे कारण ठG शकतो. मतीमंदवाचे बीगणांकानुु ुसार %श!ण !मतेनसार आ)ण बौक ुपातळीनसार वेगवेगळे कार पडतातु. बौक पातळीनसार सौय म.तमंदवु, मLय म.तमंदव, गंभीर म.तमंदव, अ.तगंभीर म.तमंदव हे चार कार पडतात. %श!ण !मतेनसार %श!ण!मु, %श!ण!म, %श!णअ!म हे तीन कार पडतात. मतीमंदवाचे .तबंधन करणे हे एक आ^हानामक असते. उपचारापे!ा तीबंधनाचा YटEकोन अवलंबणे कt^हाहE फाय4याचे ठरते. अनवां%शक सहमं?णु, माता आ)ण बालक यांची योmय काळजी घेणे, ज मानंतर सामा य आ ) ण उपन!म पlरिथतीची .न%म*ती करणे, सामा यजनांचे बोधन, %श!ण आ)ण समपदेशन इयादEं=या आधारे आपण मान%सक वलंबनाचे .तबंधन कG शकतोु.
munotes.in

Page 40

40 <तभासंप=नता: 1यांची बीमता बीमते=या सवा*त वर=या तरावर असते यांना ुु.तभावान, _ावंत #कवा असामा य असे हणतातं. मतीमंदामLये बीुचे माण जसे अ.तशय कमी असते याउलट .तभावंतामLये बीचे माण अrधक असतेु. तीभावान वा _ावंत बालक हणजे कोणयाहE !े?ातील काया*मLये सवÉतम .नवत*न दाखवणारे बालक. ेम पlरसाचा (१९६४) यांनी .तभावंताची अशी ^याPया केलE आहे कR, .तभावान बालक हणजे असे बालक जे सामा य बीमतेमLये सरस असुते आ)ण वेगवेग`या !े?ामLये काहE वशेष !मता दाखवते, 1याचा बी गणांकाशी संबंध असेलच असे नाहEुु. अशी _ावंत वा .तभावान बालके त9लक डोhयाची असतात. यांना सामा यां=या तलनेत अनेकु गोटEंचे आकलन चटकन होते, अनेक गोटE ते पटकन आमसातहE करतात. शाळेमLये सामा य व4याÑया*ना डो`यासमोर ठेऊन अCयास[म %शकवला जातो व या मलांचे आकलन चटकन होत अस9याने या मलां=या वत*नाला नकारामक ुुवळण लाग;याचा धोका असतो. सामा य बालकाचे अLययन चालू असताना हE मले उव*lरत वेळाुत खोडसाळपणा कर;याची संभा^यता नाकारता येत नाहE आ)ण हणन यांना शाळेत समायोजन साधने कठVण होवन बसतेूू. केटोवकR (१९८६) यांनी .तभावान मलांचे दोन कार नमद केले आहेुू: एक हणजे बीगनांक ुु१४० वा यापे!ा अrधक असणारे, 1यांची शै!)णक उपलÖधी जात असते. दसरा गट पसlरचाु. यांनी नमद के9यामाणे बीगणांकूु ु फार वरचा असतो असे नाहE, पण कोणया तरE !े?ात काहE वल!ण कामrगरE कGन दाखवणारे .तभावान होय. .तभासंप न मलां=या पह9या ग ट ा  व ष य ी ुअसाहE गैरसमज आढळतो कR, अशी मले केवळ पतकात डोके घालन बसतात व ुु ूपतकR #कडे असतातु, शारElरकYIया ते अशhत कतीचे असतातृ. य!ात यास काहE आधार नाहE आ)ण हणनच हा गैरसमज ठरतोू. .तभासंप न मलांची ुवै%शटे पढEलमाणे सांगता येतीलु: १) _ावंत बालके अपवादामक असतात. २) बीगणांक वा अ य कोणती तरE !मता यां=यात सरस असतेुु. ३) शै!)णक !े? वा अ य !े?ात जसे संगीत, लेखन, अ%भनय इयादE यांमLये यांची .तभासंप नता आढळण येतेू. बमता uेणी समजन घे;यासाठV वेशलरने उतम कारे बमतेचे ुूुवगÜकरण केलेले आहे. याने केलेले बमतेचे वगÜकरण पढEलमाणेुु: munotes.in

Page 41

41 तhता ३.१: वेशलरचे बमतेचे वगÜकरणु
अनवंश ुव@ पAरवेश ववाद (Nature v/s Nurture Controversy): बमतेुस आनवां%शकुता आ)ण पया*वरण असे दो हEहE घटक कारणीभत ूठरतात आ)ण याचा पतशीर अCयास ज`या आ)ण दतक मंलां=या संशोधनात ुुमोxया माणात केला गेला आहे (.नसर, १९९६; zलोमीन दbRएस आ)ण मक ग#फन, २००३). या अCयासात असे आढळन आले आहे कRू, बीगणांकातील ुु४०% ते ८०% %भ नता हE आनवां%शकतेमळे आहेुु. याचा अथ* असा आहे कR, ^यhतीमधील बीगणांका=याुु %भ नतेत पया*वरणापे!ा आनवां%शकुता महवाची भ%मका बजावते ू(zलोमीन आ)ण पीनाथ, २००४). पालक आ)ण यां=या जैवक (खHया) मलां=या बीगणांकाचा सहसंबंधुु ु (सहसंबंध=.४२) हा ल!णीयlरया पालक व यां=या दतक मलामधील बीगणांकुु ु=या सहसंबधापे!ा (सहसंबंध=.१९) जात आढळन येतोू. जसजशी मल मोठV होत जातात तसतशी अनवां%शकतेची भ%मका ुु ूअrधक मजबत होत जातेू. लहान मलांची बमता ुु(3 वषाqपे!ा कमी) हE ौढ वयातहE तेवढEच असेल कR नाहE हे सांगणे कठVण असते परंत ौढ वयात ुबीगणांक हा खप िथरावलेला असतोुु ू. (डेरE, ^हाइटमेन, टार, ^हाले आ)ण फॉhस, २००४). याचबरोबर ज`या मलां=या इतर संशोधनावGन असेहE आढुुळन ूआले आहे कR, मलां=या बीला चालना देणारा पlरवेश मलांना %मळाला कR तो ुु ुबौक वकासाला पोषक ठरतो. पlरवेशाचीहE भ%मका असलेले ूकाहE परावे आहेत ुजे पट करतात कR, ^यhती हE .नि@चत #कवा न बदलणारा असा ंबुगणांक घेऊन ज माला येत ुअ.B. बीगणांक पातळीुु बीगणांकुु वगEकरण १ १३० आ)ण यापे!ा जात uेठ बमताु २ १२०-१२९ उ=च बमता ु ३ ११०-११९ सरासरEपे!ा जात बमताु ४ ९०-१०९ सरासरE बमता ु ५ ८०-८९ सरासरEपे!ा कमी बमताु ६ ७०-७९ सीमागत बमताु ७ ५५-६९ सौय म.तमंदव ८ ४०-५४ मLयम म.तमंदव ९ २५-३९ गंभीर म.तमंदव १० २४ आ)ण यापे!ा कमी अतीगंभीर म.तमंदव munotes.in

Page 42

42 नाहE. एकाच घरात वाढले9या ज`यांचा बीगणांक हाुु ु वेगवेग`या घरात वाढवले9या ज`यां मलां=या बीगणांका=या तलनेत ुु ु ु ुसारखा असतो. मनयाचा ुसामािजक-आrथ*क दजा*सा बमतेशी .नगडीत आहेुु. सामािजक-आrथ*क दजा* uेठ असणाHया पालकां=या मलांचा बीगणांक अrधक असुु ुतो (टकमरW, हाले, वा9âण, डी’ओनो#åओ आ)ण गोIसमेन, २००३). याची खप सारE कारणे आहेतू. सामािजक-आrथ*क दजा* uेठ असणाHया पालकां=या मलांना योmय आहारु, पोषक वातावरण, सरç!त जीवनु, योmय सोई सवधा %मळाले9या असतात तर याउलट ुसामािजक-आrथ*क दजा* .नकटृ असणाHया पालकां=या मलांना ुया सव* गोटE योmय या माणात %मळाले9या नसतात. गlरबीमळे आहारात पौिटक ुपदाथाqची आ)ण योmय जीवनसवांची कमतरता असते आ)ण गरEबीत जगणारE बालके घाण, धळू, अव=छ पाणी यासारPया वषारE गोटEंना बळी पडतात (बे%लंगर व .नडलमेन, २००३). हे सव* घटकांचा मtद वकासावर पlरणाम करतात आ)ण ूयाचाच पlरणाम हणन ूबमता कमी होतेु. एकंदरEत वरEल चचवGन हे Wल!ात ठेवणे महवाचे आहे कR अनवंश ुआ)ण पlरवेश या दोन घटकांना कधीहE पण*पणे वेगळे केले जाऊ शकत नाहE ूआ)ण याचबरोबर या दो हE घटकांना योmय कारे समजन घेणे गरजेचे आहेू. बेल कव- (The Bell Curve): १९९४ सालE lरचड* हेlरनटाईन आ)ण चा9स* मरे यांनी "द बेल कव* " हणन ओळखले जाणारे एक महवपण* पतक का%शत केले जे अयंत ूू ुववादापद आहे आ)ण यांनी बमताु, वंश आ)ण अनवांु%शकतेबल काहE .नकष* काढले. हेlरनटाईन आ)ण मरे (१९९४) यां=यामते, आध.नक समाजात ुबमता हE एक महवपण* संपती आहेुू. आध.नक समाजातील बमते=या ुुमागणीने समाजात दोन गट .नमा*ण केले आहेत. एका गटामLये खप बमान ूु^यhती आहेत, 1या चांगलE नोकरE करतात आ)ण भरपर पैसे कमावतातू. यां=या उ=च बमतेमळे यांना अrधक पैसे दले जातात आ)ण ते आrथ*कYIया तसेच ुुसामािजकlरया गती करतात. दसHया बाजलाुू, असे लोक आहेत जे यां=या कमी बमतेमळे कमी दजा*ची नोकरE करतात आ)ण यांना कमी पैुुसे दले जातात. पlरणामी यांचा आrथ*क आ)ण सामािजक तर देखील खालावलेला असतो. अशा कारे, हेlरनटाईन आ)ण मरे (१९९४) यां=यामते मानवाची बमता यांचे ु^यावसा.यक यश आ)ण सामािजक िथती .नधा*lरत करते. यांचा मPय मा हा ुुआहे कR, पालकां=या आrथ*क-सामािजक #कवा शै!)णक पातळीपे!ा बमता हे ंुआrथ*क कमाई, नोकरEची काय*!मता, अववाहत असताना होणारE गभ*धारणा आ)ण ग हा या घटकांचे चांगले सचक आहेुू. तसेच, यांनी या पतकात असेहE ुहटले आहे कR, उ=च बमता असलेला वग* ु(1याला यांनी "बोधामक munotes.in

Page 43

43 अ%भजात" हटले आहे) हा सरासरE बमता आ)ण सरासरEपे!ा कमी बमता ुुअसले9या सामा य जनतेपासन वभhत होत आहे आ)ण हा एक धोकादायक ूसामािजक कल आहे. अशा कारे द बेल कव*मLये, हेlरनटाईन आ)ण मरे यांनी %स केले कR, अमेlरकन समाज अrधकाrधक भौ.तक बनत चालला आहे. थोडhयात, याचा अथ* असा आहे कR, संपती आ)ण इतर सकारामक सामािजक बदल हे लोकां=या बमतेनसार अrधक वतरEत होतात आ)ण यां=या सामािजक पा@व*भमीनसार ुुूुकमी वतरEत होतात. बेल कव* हा अयंत ववादापद आहे. बेल कव* हे वै_ा.नक काम नाहE. हे त_ांनी %लहलेले न^हते आ)ण यां=याकडे व%शट राजकRय अजtडा होता असा .नकष* त_ांनी मांडला. त_ां=या मते, पतकात बHयाुच सांिPयकRय ?टE आहेत ुआ)ण जीवनात यश %मळव;यामLये पया*वरण आ)ण संकती=या भावाकडे दल*! ृुकेलेले आहे. बमतेचीु सामािजक आण जैवक <नधा-रके (Social & Biological Determinants of Intelligence): मानवी बीमतेवर भाव टाकणारेु दोन मलभत घटक आहेतूू. हे दोन घटक हणजे जैवक आ)ण सामािजक घटक होय. मानवी वत*नातील अनेक पैलंपैकR अनवां%शकताूु-पlरवेश वाद हा बमते=याु !े?ातील तीéपणे अCयासलेला वषय आहे. याबाबत वेगवेगळे असे पैल आहेतू, वचार आहेत. काहE त_ांना शंका आहे कR, बमतेवर आनवं%शकता पlरणाम करतेुु, परंत यां=याुत आनवं%शकता ुआ)ण परEवेशासंबंधी=या सापे!तेबल मत %भ नता आहेत. ब   म  त े = य ा अ C य ाुसातील खप सारे परावे हे ^यhती=या वेगवेग`या ूुकार=या आनवं%शक संबंधां=या ^यhतीमधील बमतेसंबंrधत सहसंबंधामक ुुसंशोधनातन %मळाले आहेतू. पालकाचा बीगणांक आ)ण यां=या जैवक ुु(खHया) मलांचा बीगणांक यामLये सरासुु ुरE सहसंबंध ५० एवढा असतो. तर पालकाचा बीगणांकुु आ)ण यां=या दतक मलांचा बीगणांक यामLये सहसंबंध ुु ु२५ एवढा असतो. एकबीज जळे जे एकाच अंèयापासन वक%सत होतातुू, यांची आनवं%शकता सारखी असतेु; अशा एकबीज ज`यां=या बी गणांकातील ुु ुसहसंबंध ९० एवढा धनामक आ)ण उ=च असतो. येथे एक गोट ल!ात येते कR, समान पlरिथती #कवा पlरंवेशामळे ुदोन असंबधीत ^यhतींचा बीगणांक सा सारखा ये;याची शhयता असतेुु ु. असे munotes.in

Page 44

44 असले तरE सा दतक ुघेतले9या मलां=या !मता vया ुयां=या नैसrग*क पालकां=या !मतां=या आधारावर दसतात (कोडाक आ)ण िक9स, १९४९). वण- भेद (Racial Differences): अनवं%शकतेचे बमतेमLये असणारे योगदान अCयास9यानंतर आता ुुआपण वण*भेद आ)ण बमता या वषयावर थोडhयात चचा* करणार आहोतु. वण*भेद हE खरE अमेlरकेतील समया आ)ण यातनच पांढरे लोक जात बमाूुन आहेत कR काळे लोक या वादववादाचा ज म झाला. या वषयावर खप संशोधनहE ूकर;यात आले. संशोधनानंतर हे ल!ात आले कR का`या आ)ण पांढHया लोकां=या बीमतेमLये फरक असतोु. एका मा)णत बमता चाचणीत का`या रंगा=या ुसमहाला पांढHया रंगा=या समहापे!ा ूू१० ते १५ गणांक कमी पडतातु, पण महवाचे हे आहे कR, हा फरक योmय कारे समजन घेतला गेला पाहजेू. चाचणी=या वGपावषयी आ)ण बमतेवर पया*वरणीय घटकांचा भाव याबल ुआपण आधीच चचा* केलेलE आहे आ)ण यातील काहE संभा^य पटEकरण येथे करणे गरजेचे आहे. उदाहरणाथ*, बहतेक बमता मानसशा?ीय चाच;या vया ुुपांढHया लोकसंPयेवर मा)णत के9या गेले9या आहेत. काळे आ)ण पांढरे लोक सामा यतः वेगवेग`या वातावरणात वाढतात, यांचा अनभव वेगळा अुसतो, यांना %मळणाHया संधी, सोई-सवधा वेग`या असतातु. अशा पlरिथतीत पांढHया लोकसंPयेवर मा)णत केलेलE चाचणी का`या रंगा=या लोकसंPयेवर लाग करणे ूयोmय नाहE. एक का`या रंगाचा मलगा पांढHया रंगा=या मलापे!ा वेग`या ुुपतीने .त#[या (वशेषकGन जर तो पांढHया रंगा=या परE!काकडन तपासाला ूजात असेल तर) देऊ शकतो. अ श ा  क ा र े, का`या रंगा=या लोकां=या बमतेचे मापन करायचे असेल ुतर ती मानसशा?ीय चाचणी या लोकांवर मा)णत कर;यात आलेलE आहे कR नाहE, या चाचणीतील @न हे का`या रंगा=या लोकासाठV योmय आहेत कR नाहE vया सव* गोठV पडताळन बघणे गरजेचे बनते तtू^हाच आपण .नप! म9यमापन ूझाले असे हण शकतोू. ३.१.१ बमताु ह एक सामा=य Gमता आहे Hक अनेक वIशट Gमता आहेत? (Is intelligence one general ability or several specific abilities?) १९०० ^या शतका=या सyवातीला btच मानसशा?_ आ9bेुड बीने (१८५७-१९१४) आ)ण याचा सहकारE सायमन (१८७२-१९६१) यांनी प l र स म L य े ॅकाम कर;याचे सG केलेु. यांना असे मोजमाप तयार करायचे होते कR 1यामळे ुmunotes.in

Page 45

45 व4याÑयाqमधील बीची पातळी ु(लवकर %शकणारे व4याथÜ आ)ण हळवार ु%शकणारे) यांना मोजता येऊ शकेल आ)ण जेणेकGन %श!क या दोन गटां=या व4याÑयाqना चांग9या कारे मदत कG शकतील #कवा योmय कारे %शकव ंूशकतील. अशा कारे cबने आ)ण सायमन यांनी सवा*त पहलE बमता चाचणी ुवक%सत केलE, 1यामLये वतंची नावेू, rच?े काढणे, वाhये पण* करणेू, वाhये तयार करणे अशा कार=या ववध @नांचा समावेश होता. cबने आ)ण सायमन (cबने, सायमन आ)ण टाउन, १९१५; %सगलर, १९९२) यांना असे वाटत होते कR जरE व4याÑयाqची बौक पातळी हE %भ न असलE तरE 1या कारचे @न व4याÑयाqना यांनी वचारले होते, ते सव* @न मलभत ुू!मतेशी .नगडीत होते जसे कR आकलन, तक*, अंदाज बांधणे आ)ण याच !मंतावGन व4याÑयाqचे म9यांकन केले गेले होतेु. 1यावेळेस या तीनहE मलभत ुू!मतेमधील सहसंबंध काढ;यात आला. cबने आ)ण सायमन यांना हा स ं ब ं ध धनामक सहसंबंध आढळन आलाू. 1या व4याÑयाqना पहला @न बरोबर सोडवता यायचा यांना इतर @न #कतीहE %भ न असले तरEहE ते @न बरोबर सोडवता ये;याची जात शhयता होती. या .नकषाq=या आधारावर, मानसशा?_ चा9स* पीअरमन (१८६३-१९४५) याने असे गहEतक मांडले कR एक मलभत आराखडा तयार करणे ृूूआव@यक आहे 1यात या सव* गोटE एक? मोजता येऊ शकतील. यानंतर काहE कालावधीतच चा9स* पीअरमनने सामा य बमता आ)ण वशेष बमता ुुअशा दोन कार=या बमता मांड9याु. सामा य बमतेला याने ु‘g’ अथा*त General घटक हणन संूबोधले तर वशेष बमतेला ु‘s’ अथा*त Specific घटक हणन संबोधलेू. सव* मानसशा?_ांना आता असे वाटते कR ‘g’ घटक (सामा य बमताु) हा अमत* वचारांशी .नगडीत आहे आ)ण यात _ान ाzत ूकर;यची, अचकपणे तक* कर;याची आ)णू नवीन पlरिथतीशी जळवन घे;याची ुू!मता आहे. (गॉटbेडसन १९९७, टन*बग*, २००३). बमतेचा बहघटक Iसांतुु (Theory of Multiple Intelligence): अमेlरकेन मानसशा?_ हॉवड* गाड*नर (१९८३) यां=या मते, आप9याकडे एक कारची सामा य बीमता नसते तर याऐवजीु अनेक कार=या बीमता ुअसतात. हॉवड* गाड*नरने सांrगतले9या नऊ कार=या बमता खालEलमाणे ुआहेत: १) भाषक बमताु (Linguistic Intelligence): अशा कार=या बीमता ुअसले9या मलांना लेखनु, वाचणे, कथा सांगणे आवडते. भाषक बीमुतेमLये भाषा आ)ण वाचा या अ%भ!मतांचा समावेश होतो. munotes.in

Page 46

46 लेखक,प?कार, वhतव इयादE ^यवसायांसाठV हE बमता उपयhत ृुुठरते. २) गण<तय बमताु (Logical-Mathematical Intelligence): हE बीुमता असलेलE मले ुअंकग)णतवषयक समया आवडीने सोडवतात. ग)णतीय #[या सहजतेने करताना दसतात. ताक°कता आ)ण uेणी यामLये यांना वारय असते. वै_ा.नक, अ%भयांc?कR या ^यवसायांमLये vया बमतेचा उपयोग होतोु. ३) संगी<तक बमताु (Musical intelligence): वरमानाची संवेदन!मता, लयबता, वरभेदन, वरमेळ कौश9ये, अशा !मताचां समावेश होतो या बुमतेमLये होतो. संगीत रचनाकार, वा4यवादन इयादE ^यवसायांमLये हE कौश9ये उपयhत ठरतातु. ४) शारJAरक गतीवेदनामक बीमताु (Bodily-kinaesthetic intelligence): हE अशी !मता आहे 1यात ^यhती आप9या शरEरा=या ववध अवयवांचा वापर व%शट काय* कर;यासाठV करतो. या बीुमतेत वत ह^या तशा ूहाताळता येणे आ)ण तसंबधी शारElरक हालचालE यांचा समावेश होतो. नयृ, खेळ, अ%भनय, श?#[या आ)ण जादू यासारPया ववध #[यामLये आप9या शरEरा=या अवयवां=या सहा¢याने ^यhती व%शट काया*मLये आपले भव .नमा*ुण करते. ५) अवकाशीय/अIभGेLीय बमताु (Spatial Intelligence): अवकाशीय #कवा ं!े?ीय माहतीचे अथ*पण* संगठन कGन ते कतीमLये मांड;याची !मता ूृहणजे अवकाशीय/अIभGेLीय ब   म  त ाु ह ो य . य ा त c ? % म त ी य स ं ब ं ध ा च े आकलन करता येणे हE महवाची !मता आहे. rच?कार, कलावंत, अ%भयांc?कR, खलाशी इयादE ^यवसायांमLये अशी बीमताु आव@यक असते. ६) आंतरवैय7तीक बमताु (Interpersonal intelligence): इतरांची मनःिथती, वभाव, #कवा हेत ंूचटकन ओळख;याची !मता या कार=या बीमतेमLये असतेु. %श!क आ)ण समाजसेवक यांना vया बीमतेचा ुचांगला उपयोग होतो. ७) (य7तीअंतग-त बमताु (Intrapersonal intelligence): वत: ला समजन ूघे;याची, वत: ला जाणन घे;याची ू!मता, वतःमधील धनामक आ)ण ऋणामक घटकांची माहती अस;याची !मता या कार=या बीमतेुमLये असते. मानसशाp_, मनोrच#कसक अ%भनेता इयादकांना vया बीमतेचा चांगला उपयोग होतोु. munotes.in

Page 47

47 ८) नैसMग-क बमताु (Naturalist Intelligence): वनपती, ाणी आ)ण ख.नजे ओळख;याची आ)ण यांचे वगÜकरण कर;याची !मता या कार=या बमतेमLये असतेु. नैसrग*क बीमता ुहE .नसगा*=या ववध जातींचे .नरE!ण आ)ण यां=या बरोबर संवाद साध;याची !मता हणन ूओळखलE जाते. चा9स* डाव*न हे नैसrग*क बमतेचे एक उदाहरण आहेु. जीवशा?_ आ)ण पया*वरणवादE यांना या बीमतेचा चांगला उपयोग ुहोतो. ९) अि!तववादJ बमताु (Existentialist): जीवन, मय आ)ण मानवी ृूअितवा=या अं.तम वातवकतेबल @न वचाGन मानवी जगाचे मोठे rच? पाह;याची !मता हणजे अितववादE बमताु होय. जरE अशा नऊ बीमतांचा .नदश गाड*नरुW यांनी केला असला तरE यां=या मते या नऊहE बीमता पण*तः वतं?पणे काय*रत नसतातुू; तर कोणयाहE कतीमLये एकाच वेळी एकापे!ा अrधक बृुीमता काय*रत असतात. उदाहरणाथ*, 1या ^यhतीमLये आंतरवैयhतीक !मता अrधक असते, यां=यात भाषक !मताहE अrधक माणात आढळतात. अशा कारे मानसशा?ामLये आता सामा य बमता असते हे तर ुमा य आहेच पण याचबरोबर वशेष बमता हणजेच ु‘s’ घटक सा ुअितवात अस9याचे संदभ* आहेत जे वशेष कौश9य दश*वतात. उदाहरणाथ*, गायन कौश9य, व%शट [Rडे मधील असणारे कौश9य जसे कR #[केटर, कबèडीपट ू,लेखन कौश9य, इ. ३.१.२ बमता आण सज-नशीलताु (Intelligence and creativity): सज*नशीलतेतील ववधता समजन घे;यातील एक महवाचा ूसंवाद हणजे बमता आ)ण सज*नशीलतेचा असणारा संबंुध. चला एका उदाहरणा4वारे समजून घेऊया. एका वगा*त दोन व4याथÜ असतात एक सवता िजला सव*जण हशार व4याथÜ हणन ओळखतातुू. ती वेळोवेळी अCयास करते, परE!ेत चांगले गण %मळवतेु. सचनांचे काळजीपव*क पालन करतेूू. .तला %शकवलेले लगेच समजते आ)ण %शकवलेल ती अचकपणे मांडते परंत ती hवrचतच .त=या वतूु:=या क9पनांसह नवीन काहE करते. दसHयाु ब ा जल ा र E म ा ह E व 4य ा थÜ न ी आह े जी ू.त=या अCयासात सरासरE आहे आ)ण परE!ेत .तला सातयाने चांगले गण ु%मळत नाहEत. मा? .तला वतः %शकायला खप आवडतू. रEमा घरE आईला मदत करत असताना सतत नवीन मागाqचा उपयोग करते. शाळेतील वाLयाय आ)ण अCयास सतत नवीन यhया वापGन पण* करतेुू. कठलेहE काम कर;यासाठV ती ुmunotes.in

Page 48

48 नव नवीन माग* शोधत असते. दोघीमLये सावता अrधक बमान तर रEमा हE ुअrधक सज*नशील. अशाकारे, 1या ^यhतीमLये जलदगतीने %शक;याची आ)ण अचकपणे मांड;याची !मता आहे अशा ^यिhतसू आपण जात बीमान हणतो ुपण सज*नशील नाहE जोपयqत ती वतः नाव यपणे काहE करत नाहE. १९२० =या दशकात टम*नला असे आढळन आले कR उ=चू बीगणांकुु असले9या ^यhती सज*नशील नसतात. याचवेळी, नाव यपण* क9पना अशा ू^यhतींकडन येतात 1याचाू बीगणांकुु फार उ=च नसतो. इतर संशोधनांनी हे दाखवन दले आहे कRू, सव*च .तभासंप न (1याचा बीगणांकुु फार उ=च असतो) असणाHया ^यhती सज*नशीलतेसाठV %स आहेत असे नाहE. संशोधकांना असेहE आढळले आहे कR उ=च बीगणांकुु आ)ण सामा य बीगणांकुु असले9या दो हE मलांुमLये सज*नशीलता उ=च आ)ण .नन तरावर आढळन येतेू. अशा कारे सज*नशील ^यhती हE बमान अस शकते परंत बमान ^यhती हE सज*नशील ुू ु ुअसेलच असे नाहE. हणन बमता वतः सज*नशीलतेची खा?ी देत ूुनाहE. संशोधकांना सज*नशीलता आ)ण बमता यांु=यामLये धनामक सहसंबंध अस9याचे आढळन आले आहेू. सव* कार=या सज*नशील कयांना ृथोèयाफार माणात का होईना पण _ान •हण कर;याची, ती साठव;याची आ)ण पाहजे तt^हा ते _ान आठव;याची !मता असणे गरजेचे आहे. उदाहरणाथ* सज*नशील लेखकाला भाषेचे _ान असणे आव@यक आहे तरच तो आपले सज*नशील वचार माड शकतोु. कलाकाराने एखा4या कलाकती=या व%शट ृतं?_ानातील भावाचा अंदाज समजन घेणे आव@यक आहेू, शा?_ाने तक* करणे आव@यक आहे. हणनचू, सज*नशीलतेसाठV बीची एक .नि@चत पातळी आव@यक ुआहे परंत या पाुतळीनंतर बीमतेचा आ)ण सज*नशीलतेचा सहसंबंध हा ुधनामक वGपाचा नसतो. सव* साधारणपणे असा .नकष* काढला जाऊ शकतो कR सज*नशीलता हE अनेक घटकांचे आ)ण %मuणाचे फ%लत आहे. काहEंमLये बौक गणधम* अस शकतातुू, तर काहEमLये सज*नशीलतेशी संबंrधत गणधम* अस ुूशकतात. अ4याप बमता चाच;या ुजे पाह शकतात यापे!ा अrधक ूसज*नशीलतेबाबत जाणन घे;यासारखे आहेू. बमता चाचणीसाठV अ%भसरणु/ कt â%भमख ुवचारांची आव@यकता असते तर सज*नशीलते=या चाचणीसाठV बहल!ीु वचारांची आव@यकता असते. मtद=या पढEल गोलाधा*लाूु दखापतु झा9यास वाचणे, लेखन आ)ण अंकग)णत कौश9य अबाrधत राहतात परंत क9पनाुशhती नट होऊ शकते. टन*बग* आ)ण याचे सहकारE यांनी सज*नशीलतेचे ५ घटक सांrगतले आहेत- 1) <नपणताु (Expertise): अथा*त _ाना=या आधारे सYढु-वक%सतता- आपण मान%सक क9पनांसाठV क9पना, .तमा आ)ण वाhयांश यांचा वापर करतो. munotes.in

Page 49

49 आप9याकडे िजतhया अrधक क9पना असतात तेवढे आपण यांना एक? कGन नवे माग* शोध;याची अrधक शhयता असते. 2) क0पनाशील वचार कौश0य (Imaginative Thinking Skill): ह गोटE व%शट पतीने ओळख;याची एक !मता आहे. नमने ओुळख;याची आ)ण संबंध पाह;याची !मता हे कौश9य दान करते. एखा4या समये=या मलभत ूूघटकांमLये महारथ %मळव9यास, आपण नवीन पतीने याचे पनन*वीनीकरण ु#कवा ंउलगडा कG शकतो. 3) साहसी (यि7तव (Venturesome Personality): सज*नशील लोक नवीन अनभव ुघेणारे, अपटता आ)ण जोखीम सहन कारणारे आ)ण अडथ`यांवर मात कर;यासाठV यन करणारे असतात. उदाहरणाथ*, वाइ9स हा ग)णत वषयाचा अCयासक, याने असे सांrगतले कR याने वच%लत कारणHया गोटE टाळ;यासाठV ग)णता=या अCयासकांपासन दर राहन काहE काळ ूूूएकांतात काम केले आहे. 4) आंतAरक ेरणा (Intrinsic Motivation): आंतlरक ेरणा बाvय दबावापे!ा वारय, समाधान आ)ण आ^हाना4वारे अrधक ेlरत करते. सज*नशील लोक कामा=या सख आ)ण उसाहाला महव देतात आ)ण ुबाvय ेरकांवर, जसे कR ठरावक वेळे=या आत काम पण* करणेू, लोकांना भावत करणे #कवा पैसे ंकमवणे इयादE बाबींना मया*दा घालतात. जे^हा यटन यांना अशा कठVण ूसमयांचं .नराकरण कसे केलं असा @न वचारला गेला, ते^हा यांनी सांrगतले #क येक वेळी यावर वचार के9यामळे ते शhय झालेु. 5) सज-नशील पया-वरण (Creative Environment): सज*नशील पया*वरण सज*नशील क9पनांना पट करते, आधार देते आ)ण सधाlरत करतेु. २०२६ मLये %स शा?_ आ)ण संशोधकां=या ^यवसायाचा अCयास के9यानंतर डीन #कथ %समॉनटोन (१९९२) यांनी .नकष* काढला कR यापैकR बहतांश ुलोकाना यां=या सहकाHयांकडनू माग* दश* न, आ^हाने आ)ण समथ*न %मळाले आहे. यापैकR बHयाच शा?_ व संशोधकांकडे सहकाHयांसह भावीपणे बोल;यासाठV आव@यक भावनामक बमता होतीु. सज*नशीलता ह क9पकतेला, समह .न%म*तीलाू, संभाषणाला खतपाणी घालते आ)ण rचंतन कर;यावर भर देते. ३.१.३ भाव<नक बमताु (Emotional intelligence): मानवी जीवनात भावनेला अन य साधारण महव आहे. भावनेचे अितव अस9याखेरEज कठ9याहE कतीचे समाधान ^यhतीला %मळत नाहEुृ. munotes.in

Page 50

50 समयांचे .नराकरण कर;यासाठV लोक भावनांचा वापर करतात. िजथे भावनांची कदर केलE जाते .तथे आपले मनहE ओढ घेत असते. जग हे नाते संबंधावर चालते आ)ण या नायांचा पाया असतो भावना. हणनंच आजकाल ववध टE^हE ूवाह यावरती नाते संबंधावर असणाHया अशा खप मालEका चालतात 1यामLये ूभावनेवर भर दलेला असतो. याच बरोबर अ%भनय, लोकगीते, लोककला यातील भावना मनाला आनंद देतात, एक कारचे समाधान देतात. सहजपणे कट होणाHया भावना मनाला ह^या v^या@या वाटतात. याचे चांगले उदाहरण हणजे वनोदE कलाकार चारलE चाzलEन हा यामळेच सवाqचा लाडका बनलाु. केवळ ता#क*क, वत.नठ आ)ण अवकाश वषयक !मतांचा वचार कGन ^यhती ूवषयीचे मत बनवणे योmय नाहE, या !मतांबरोबरच भाव.नक !मतांचा वचार करणेहE गरजेचे आहे. भाव.नक बीमता हE संक9पना सव*थम सलो^हE आ)ण मेयरुॅ (Salovey and Mayer) यांनी २००२ मLये मांडलE. यां=या मते, आप9या वत: =या आ)ण इतरा=या भावनांवर .नयं?ण ठेवणारE, भावना अचक ओळखणारE आ)ण ूभावनेमागील अथ* समजन घेणारE ू(भावनेचे म9यांकन करणारEू) बदमता हणजे ुभाव.नक बमता होयु. ड.नयल गोलमन यां=यानसारॅु, वतःशी व इतरांशी जळवन घे;याची !मता हणजे भाव.नक बमता होयुू ु. भाव<नक गणांकु (EQ अथा-त Emotional Quotient): 1यामाणे बमता ^यhत कर;यासाठV बीगणांक वापरला जातोुु ु, याचमाणे भाव.नक गणांक ु(EQ) चा वापर भाव.नक बीमता ^यhत ुकर;यासाठV केला जातो. भाव.नक गणांक ु(EQ) हE संक9पना हणजे भाव.नक वय आ)ण शारElरक वय यांचे गणोतर आहे आ)णु याला १०० ने गणले असता ुआपणाला भाव.नक गणांक %मळतोु. भाव.नक गणांकाचे स? खालEल माणे आहेुू. भाव<नक गणांक ु(EQ) = भाव<नक वय / शारJAरक वय x १०० भ ा व . न क ब   म  त ा ुहा कौश9यांचा एक असा सम=चय आहे ुजो अचक ूम9यमापनू, अ%भ^यhती आ)ण भावनांचे .नयमन करतो. भावना ह बमतेचीच ुएक बाज आहेू. जीवनात एक चांगला बीगणांक आ)ण शै!)णक ुुव[म यशवी हो;यासाठV परेसे नसतेु. आप9याला अवती भोवती असे अनेक लोक दसतील जे शै!)णकYIया .तभावान असतात परंत ते यां=या वतः=या जीवनात ुअयशवी ठरतात. यांना यां=या आययातु, कामा=या ठकाणी आ)ण परपर संबंध जोपास;या मLये अडचणी येतात. ते एवढे .तभावान असन सा ते कठे ूुुकमी पडतात, यां=यात काय कमतरता आहे? काहE मानसशा?_ांना असे वाटते कR यां=या अडचणीचा मPय pोत भाव.नक बमतेचा अभाव अस ुुूशकतो. सोzया शÖदात, भाव.नक बमता अचकपणे आ)ण काय*!मतेने भाव.नक ुूmunotes.in

Page 51

51 माहतीवर #[या कर;याची !मता दश*वते. भाव.नक बमान ^यhतीची काहE ुवै%शIये आहेत. 1या ^यिhतचा भाव.नक बीगणांक उ=च असतो यां=याकडे ुुखालEल वै%शIये असतात. भाव<नक बमान (य7तीची वैIशयेु (Characteristics of Emotional Intelligent Person):  vया ^यhती जाणीवा आ)ण भावनांना समजतात आ)ण याती संवेदनशील असतात.  इतरां=या चेहया*वरEल हावभावावGन, शरEरा=या भाषेवGन, आवाजावGन भावनांचा वचार करतात आ)ण याती संवेदनशील असतात.  अशा ^यhती आप9या भावना, आप9या वचारांना जोडतात हणजे समया सोडवताना आ)ण .नण*य घेताना याचा उपयोग होतो.  आप9या भावनांचे वGप आ)ण भावनांची तीéता चांग9या कारे समजन ूघेतात.  वत: आ)ण इतरांबरोबर वागताना आप9या भावना आ)ण यांची अ%भ^यिhत यावर .नयं?न ठेवतात आ)ण .नयमन करतात. अमेlरकन लेखक आ)ण प?कार ड.नयल गोलमनॅ (Daniel Goleman) यांनी आप9या पतकात भाव.नक बमता या संक9पनेला लोकय क ेल ेुु. वैयhतीक बमता या संक9पनेचाच अrधक वकास कGन ड.नयल गोलमन ुॅयांनी भाव.नक बुमतेची संक9पन मांडलE. यां=या मते, 1या ^यhती वतःशी जळवुून घेतात अथवा वतः=या भाव भावनांबल जागGकता दाखवतात, इतरांबरोबर जळवन घेतातुू, याच जीवनात यशवी होतात. गोलमन यां=यामते, भाव.नक बमता हE वतः=या व इतरां=या भावना ओळखन याचाुू उपयोग योmय कती कर;यासाठVृ, वंय-ेरणा जागत कर;यासाठVृ, नाते संबंध जप;यासाठV आ)ण भावनांचे ^यवथापन कर;यसाठV करणे, अपेç!त आहे. ड.नयल गोलेमन यां=या मते ॅभाव.नक बमता ुया संक9पनेमLये खालEल पाच वै%शIये आ)ण !मता आहेत: 1) !व- जाणीव (Self-Awareness): आ प 9 य ा भ ा व न ा ं च ा  व च ा र क र ण े, भावनांना ओळखणे आ)ण भावनामंधील बदल ओळखणे. 2) मन:ि!थती (यव!थापन (Mood Management): वतः=या भावनांवर .नयं?ण %मळवणे, भावना हाताळणे, जेणेकGन ते सLया=या पlरिथतीशी संबंrधत असतील आ)ण भावनांचे योmय कारे उपयोजन करता येईल. munotes.in

Page 52

52 3) !व- ेरणा (Self-Motivation): आपलE Lयेय आ)ण उIय ाzतीसाठV #कतीहE अडथळे असताना, समया असताना आप9या भावना एकc?त कGन Lयेयाकडे वाटचाल करणे. 4) समानभतीुू (Empathy): इतरां=या YटEकोनातन वचार कGन यांू=यातील भावना ओळखणे. दुसHया=या भावनांचा स मान करणे, आदर करणे. इतरां=या YटEकोनातन समजले9या भावनांनाू, अनभवांना योmय कारे ुसमजावन देता येणेू. 5) संबंधांचे (यव!थापन (Managing relationships): योmय भावनांचा उपयोग कGन अंतरवैयhतीक संबंध सधारणेु, कलह %मटवणे, संवाद वाढवणे, मतभेद %मटवणे आ)ण योmय संबंध थापत करणे. भाव.नक बमता ह आमु-स मान आ)ण आशावादामाणेच नसते. भाव.नकYIया बमान लोक सामािजक आ)ण आमु-जागGक असतात. भावनांवर .नयं?ण ठेवणारे लोक %म?ांबरोबर उ=च दजा*चा परपरसंवाद साधतात (लोप आ)ण सहकारE, २००४). उदासीनता, rचंता #कवा राग यांना ते आप9यावर ंहवी होऊ देणे टाळतात. भाव.नक संवेदनांबल संवेदनशील असणे, एखा4या दःखी ु%म?ांना शांत करणे, सहकाया*ला ोसाहत करणे आ)ण संघष* ^यवथापत करणे या गोटE ते छान पतीने हाताळतात. भाव.नक बमता हणजे ुजागGक यनांची जाणीव कमी आ)ण भावनामक माहतीची अबोध #[या अrधक असते. (#फयोरE, २००९). बHयाच देशांमLये अनेक अCयासांमLये, भाव.नक बमतेवर जात ुगण ाzत लोकांनी ुचांगले काय*दश*न केलेले .नदश*नास आले आहे. ते कमी कालावधीत %मळणाHया लहान सहन बç!सांचा वचार कGन काम न थांबवता दEघ*कालEन बç!सां=या अनषंगाने समाधान %मळव;यासाठV काम करतातु. ते भाव.नकlरया इतरांसोबत असतात आ)ण हणनच ू^यवसाय, ववाह व पालकवात यशवी होतात. ३.१.४ बमुतेचे मXजासं!थेYवारा मापन होऊ शकते का? (Is intelligence neurologically Measurable?) आज=या म1जासंथे=या उपकरणांचा उपयोग कGन, आपण लोकां=या बमता चाचणीतील कामrगरE आ)ण मtदमLये होणारे बदल यांचा संबंध लावन ुूूबीमतेतील फरक आपण दाखव शकतोुू. कदाrचत भवयामLये मtदची ूबुमता चाचणी हE येऊ शकते. munotes.in

Page 53

53 अलEकडील संशोधनामLये एम. आर. आय कनचा उपयोग कyन ॅमtदचा आकार आ)ण बीगणांक यामधील सहसंबंध बघ;यात आला आ)ण तो ूु ुधनामक सहसंबंध जवळजवळ +.३३ आला. (करेॅ, २ ० ० ७; मकड.नयलॅॅ, २००५). सोzया भाषेत हे संशोधन असे सांगते कR, जेवढा मtदचाू आकार मोठा तेवढा बीगणांक ुुजात असणार. याचबरोबर ौढांचे वय, मtदचा आकार आ)ण कती ूृ(अशािÖदक) बमता चाचणीचे गणांक यामLयेहE ुुसहसंबंध आढळन आलाू. (cबmलर आ)ण सहकारE, १ ९ ५ ५ ) . ३ ७ म t दू-तीमाकारक (brain-imaging) अCयासा=या एका संशोधनातन बूुमता आ)ण मtदचा आकार आ)ण मtद=या ूूव%शट !े?ातील बदल यां=यात संबंध आढळन आलाू. (यंग आ)ण हायरु, २००७). सांा व9सन आ)ण सहकाHयांना १९९९ मLये आइनटाइन=या मtदचा अCयास ूकर;याची संधी %मळालE. कनेNडयन लोकां=या मtद=या तलनेत आइनटाइनचा मtॅूुद ूहा बराचसा मोठा होता असे सांा व9सन आ)ण सहकाHयांना आढळन आलेू. अशा कारे ब आ)ण मtदचा आकार यामLये जुूरE सहसंबंध दसत असला तरE याची अनेक कारणे अस शकतात जसे कR अनवं%शकताूु, पोषण/आहार, पया*वरण यापैकR काहE #कवा कदाrचत काहE वेगळेहE अस शकतेंू. म1जातंतचा बीमापनातील YटEकोन हा सLया उ[ांती=या मागा*वर आहेूु. वेगवेग`या कारचे संशोधन होवन नवीन मापके तयार होत आहेतू. थोडhयात या YटEकोनाचा सLया वकास होत आहे. तt^हा आताच कठ9याहE कारचे तक* ुबांधणे चकRचे ठरेल मा? वरEल सव* संुशोधनावGन एका नवीन वचारास, एका नवीन YटEकोनास सरवात झालE हे नhकR सांगता येईलु. ३.२ बमता म0यमापनुू (ASSESSING INTELLIGENCE) ३.२.१ बमता चाच[यांची उपितु (The origins of intelligence testing): bा सीस गा9टन (१८२२-१९११) याने अनेक काय* !े?ावषयी जशा संक9पना मांड9या तशीच याने बीमतेवषयीहE क9पना मांडलEु. ^यhती=या मतका=या आकारावGन व आकारमानावGन आप9याला या=या बीचे मापन ुकरता येईल अशी याची क9पना फारशी योmय ठरलE नाहE. या=या पव*•हामधन ूूहE संक9पना तयार झालE होती. एका सामािजक वगा*तील लोक .नसग*तःच अrधक सरस असतात व बीमता हE अनवां%शक असते हे याने %स कर;याचा ुुयन केला. याने असे गहEतक मांडले कRृ, मtद=या वेगवेग`या भागांची थान ू.नि@चती हE अनवां%शकlरया होत अस9याने मtद=या आकारमाुूनाचा बीमतेशी ुसंबंध असतो. खरे तर bा सीस गा9टनची हE वचारसारणी पण*पणे चकRची ूुहोती, कारण मtदचा आकारू, मtदचेू आकारमान आ)ण बमता यांचा काहEहE संबंध ुmunotes.in

Page 54

54 नसतो व याला काहE संशोधनामक असा आधारहE %मळाला नाहE. परंत ुगा9टन=या या वचारामळे एक फायुदा असा झाला कR, बमता मोजता येऊ ुशकते आ)ण .तचे वत.नठ मापन करता येऊ शकते या वचारांना चालना ु%मळ;यास मदत झालE. १९०४ मLये bांस शासनाला असे ल!ात आलE कR शाळेतील सव* व4याÑया*ना अLयापनाचा समान लाभ होत नाहE हणन यांनी यावर संशोधन ूकर;यासाठV एक स%मती नेमलE होती. या स%मती=या मखपदE %स ुमानसशाp_ आ9bेड बीने (१८५७-१९११) यांची नेमणक झालE होतीू. बीने याने डॉ. सायमन यांची मदत घेऊन अनेक योग केले. १९०५ सालE बीमापनासाठV ुवापरावया=या @नांची एक मा%लका का%शत केलE. याला “बीने सायमन बमापन पlरमाण uेणीु” असे हणतात. नंतर पढे बीने यांनी सायमन=या ुमदतीने मानसशाpातील पहलE बमता चाचणी तयार केलE आ)ण ती चाचणी ुपढे ु‘बीने-सायमन बमता चाचणीु’ (१९०५) या नावाने ओळखलE जाऊ लागलE. या चाचणीतील दोष दर कGन बीने यांनी ूसन १९०८ मLये आ)ण प हा सन ु१९११ मLये सधाlरत आवया काढ9याुृ. cबने=या काळात बमता मापनाची ु#[या सy झालE हणनच cबनेला बीमापन कसोIयांचा जनक असे हणतातुूु. १ ९ १ ६ प य q त  ट न फ ो ड *  व 4 य ा प ी ठ ा त ी ल म ा न स श ाॅ?_ लईस टम*न यांनी ुcबने-सायमन चाचणीचे Gपांतरण अमेlरकन लोकांसाठV केले. या cबने-सायमन चाचणी=या न^या Gपांतराचे नाव टनफोड*ॅ-cबने बमता ुचाचणी असे ठेवले गेले आ)ण लवकरच ह चाचणी अमेlरकेत मानक बमता चाचणी हणन पहलE ुूजाऊ लागलE आ)ण पढे ुअनेक दशके ती अमेlरकेत वापरलE गेलE. टॅनफोड*-बीने=या चाचणी=या सहा¢याने IQ अथा*त बगणांक काढता येणे शhय झाले ुु. थम व@वया=या वेळीु, सै यात भतÜ कर;यासाठV आ)ण व%शट लकरE नोकHयाची पा?ता तपास;यासाठV अमेlरके=या आमÜने अनेक चाच;यांची रचना केलE. आमÜ अ9फा हE एक %ल)खत चाचणी होती आ)ण जर अज*दार अ%शç!त अस9यास आमÜ बीटा चाचणी वापरलE जात असे. ब   म  त ाु चाच;यांची 1या कारणासाठV .न%म*ती झालE या कारणासाठV सyवातीला ुपण*पणे ूया वापर9या गे9या नाहEत. यांचा काहEसा दरोपयोग झाला ुजसे #क, ए%लस बेटावGन अमेlरकेत वेश करणाHयांची तपासणी कर;यासाठV या चाचा;यांचा वापर केला गेला. बमतेचे ु सामा यीकरण आ)ण 1य आ)ण ूदç!णी यरोपयन थलांतlरतांमLयेु "कमी बमताु असते" =या दा^याची पटE ुकर;यासाठV बमता ुचाचणीचे पlरणाम अयोmयपणे वापरले गेले. या चाचणीचे पlरणाम आ)ण अामा)णक दा^यां=या आधारे वण*भेद वतीचे ूमानसशा?_ एच. एच. गोडाड* आ)ण इतर (१९२०) यांनी सरकारकडे ताव मांडला 1यामळे ुmunotes.in

Page 55

55 थलांतर करणाHया लोकांवर .नबqध आण;याचे .नयम कर;यात आले. वापरात आलेलE चाचणी केवळ इं•जीमLयेच होती आ)ण बहतेक थलांतlरतांनाु ती भाषा समज शकलE नाूहE तरEहE यनायटेड टेI=याु सरकारने दद™वाने ु"अयोmय" #कवा ं"अनrचतु" हणन लेबल ूलावनू हजारो योmय ^यhतींना .नवा*%सत केले. १ ९ ५ ५ म L य े, वे@लर=या पौढ बमताु च ा च ण ी न े (Wechsler Adult Intelligence Scale) पदाप*ण केले िजला WAIS हटले जाते. ह मानसशा?_ रॉबट* वे@लर यांची पहलE चाचणी होती आ)ण WISC (Wechsler Intelligence Scale for Children) आ ) ण W P P S I (Wechsler Preschool Primary Scale of Intelligence) या नंतर वक%सत कर;यात आ9या. ौढ आवती नंतरृ त ी न पनरावयांमधन गेलEुूृ: WAIS-R (१९८१), WAIS-III (१९९७), आ)ण २००८ मLये WAIS-IV ने अमेlरकेत पहले दश*न केले. अशा कारे, मानसशा?_ांनी वै_ा.नकYIया मानसशा?ीय चाच;या वक%सत कर;यास सरवात के लEु. बमतेचे मापन ुहा असा वषय आहे 1यात मानसशा?_ांना १०० वषाqहन अrधक काळ आधीपासन Gची आहेूू. अ9bेड cबने आ)ण bा समधील यांचे सहकारE यांनी बमतेचे मोजमाप कर;यासाठV काहE साधनांचा वकास ुकेला. चला तर मग बगणांक #कवा ब4Lयांकुु ुं (IQ) हणजे काय हे समजून घेऊया. बुगणांकु/बY\यांक ु{Intelligent Quotient (IQ)}: बगणांकाुुची संक9पना सव*थम १९१२ मLये व9यम टन* यांनी मांडलE. मान%सक वय व शारElरक वय यांचे गणोतर हणजे बगणांक होयुु ु. मान%सक वयावGन बीमतेचा नीट अंदाज येऊ शकणार नाहEु, हणन ूबीमुतेची पातळी समज;यासाठV व9यम टन* यांनी सन १९९२ मLये बमता ुगणांकाची संक9पना सव*थमु, मांडलE. १९१६ मLये टनफोड* cबने चाचणीमLये ॅथमच बीगणांक हE संक9पना वापर;यात आलEुु. बीुगणांकाचे स? खालEल ुूमाणे आहे. बगणांक ुु(बY\यांुक) = मानIसक वय / शारJAरक वय x 100 शारElरक वया=या तलनेत मान%सक वयाची वाढ कमी माणात होते कR ुजात माणात होते हे बगणांकाने सrचत होतेुु ू. मानवी बीमतेचा वकास ुसोळा वषा*पयqत पण* होत अस9याने शारElरक वय सोळा वषाqपे!ा #कतीहE जात ूअसले तरE बमता गणांक काढताना शारElरक वय सोळा वष*च गहEत धरले ुुृजाते. मान%सक वयाला शारElरक वयाने भाग देऊन येणारे अपण* ग ण ा ं क ूुटाळ;यासाठV १०० ने गणन जो गणांक येतो यास ुू ुबगणांक असे हणतातुु. थोडhयात मान%सक वय आ)ण शारElरक वय यां=या गणोतराला ु१०० ने गणले ुmunotes.in

Page 56

56 असता येणाHया ाzतांकास बगणांक असे हणतातुु. उदाहरणाथ*, रमेशचे शारElरक वय १० वष* आ)ण मान%सक वय हे १२ वष आहे तर याचा बीगणांक Wुु#कती असेल? आपण ह सव* माहती बीगणांका=या स?ामLये टाकया आ)ण ुु ूूरमेशचा बीगणांक काढयाुु ू. बगणांक ुु(ब4Lयांुक) = मान%सक वय / शारElरक वय x 100 बगणांक ुु(ब4Lयांकु) = १२ ÷१० × 100 बगणांक ुु(ब4Lयांकु) = १२० अशा कारे रमेशचा बीगणांक हा ुु१२० असेल. याचा अथ* रमेश हा कशा• ुबीमतेचा आहेु. मानIसक वय: 1या वयोगटासाठV चाचणी तयार केलेलE असते ती याला सोडवता आलE तर ते या ^यhतीचे मान%सक वय होय. बीने-सायमन बमता मापन चाचणीमLये ^यhती #कती @नांची उतरे ुबरोबर सोडवते यातन मान%सक वयाची संक9पना वक%सत झालEू. आप9या वयासाठV .नधा*lरत @न बरोबर सोडवणाHया मलाचे मान%सक वय सरासरE #कवा ुंसामा य असते तर आप9या वयासाठV .नधा*lरत @नांपे!ा वर=या वयोगटाचे @न सोडवले तर याचे मान%सक वय सरासरE पे!ा जात असते. याउलट आप9या वयासाठV .नधा*lरत @न सोडव;यास अपयश आले तर मलाचे मान%सक वय ुसरासरE पे!ा कमी असते. मान%सक वय शारElरक वयापे!ा कमी असेल तर मलाचा बौक वकास कमी झालेला असतोु. याउलट, शारElरक वयापे!ा मान%सक वय जात असेल तर या मलाचा बौक वकास चांगला झालेला ुअसतो. तसेच शारElरक वय व मान%सक वय एकसारखे असणारE मलेु बौकYIया सामा य पातळीची असतात. उदाहरणाथ*, १० वषा*=या मलाने ु१२ वषा*पयqत=या मलांसाठV असणारे @न सोडवले तर याचे मान%सक वय हे ु१२ वष असेलW. याउलट १० वषा*=या मलाने ु०८ वषा*पयqत=याच मलांसाठV असणारे ु@न सोडवले तर याचे मान%सक वय हे ०८ वष असेलW. ३.२.२ मानIसक Gमतां'या आध<नक चाच[याु (Modern Tests of Mental Abilities): मानसशा?ामLये ववध मान%सक !मतां=या मानसशा?ीय चाच;या वक%सत कर;यात आले9या आहेत. यापैकR आपण काहE .नवडक चाच;यांचा अCयास करणार आहोत जसे कR cबनेची मान%सक !मतेची चाचणी, टनफोड* ॅ- munotes.in

Page 57

57 cबने चाचणी आ)ण वे@लरची बमता चाचणीु. चाच;यांची सवतर माहती पढEल माणेु. १. _बनेची मानIसक Gमता चाचणी (Binet’s Mental Ability Test): आ9bेड cबने आ)ण याचा सहकारE सायमन या दोघांनी मानसशा?ीय YटEकोनातन बमता माूुपन करणारE बीमता चाचणी .नमा*ण केलEु. या चाचणी=या आधारे सव*साधारण बी=या व अ9पबी=या मलांचे परE!ण कर;यात ुु ुआले व अशा परE!णा=या परEणामावGन .नर.नरा`या वयोमानाची मले ुसामा यतः #कती चाच;या सोडव शकतात ते ठरव;यात आलेू. बीने यांनी मान%सक वयाची संक9पना वक%सत केलE. शाळेतील मलां=या मान%सक ुवकासाचे मापन कार;या=या YटEने या चाच;यांचा उपयोग केला ज ा त ो . उदाहरणाथ*, ३ वष* वयाची मले सरासरE ु९ चाच;या सोडव शकतातू. जर ५ वषा*=या एखा4या मलाने केवळ ु१० चाच;याच सोडव9या तर याचा अथ* असा होईल #क तो मलगा मान%सकYIया ु०१ वषाqने मागे आहे. या मलाने ु१५ चाच;या सोडव9या तर तो सरासरE बीमतेचा आहे असा .नण*य घेतला जायचाु. अशा कारे cबने=या चाचणीने बौक पातळीचे तलानामक पण cबनचक मापन ुूहोऊ लागले. cबने=या मते, मंदगतीने %शकणारE मले सामा य मंलासारखीच ुुअसतात, फरक फhत एवढाच असतो कR मंद गतीने %शकणाHया मलांची मान%सक ुवाढ हE मंद गतीने होत असते. या चाचणी=या १९०८ आ)ण १९११ मLये सधाlरत ुआवया काढ;यात आ9याृ. cबनेचा असा व@वास होता कR बमता अशा कारे ुमोजलE पाहजे कR 1यात तक* आ)ण समया सोडवणे यांसारPया कायाqचा समावेश असावा आ)ण हणनच ू१९११ =या सधाlरत आवतीमधन ुूृव%शट शालेय %श!णावर आधारलेले @न वगळ;यात आले. चाचणीची अशी रचना कर;यात आलE कR, चाचणीमLये असणारे @न हे .नर.नरा`या वया=या मलांना ुअनसGन असतीलु व .नर.नरा`या वया=या गटांना हE चाचणी देता येईल. पाच वष वयोगटासाठV चौरसाकती पाहन तशाच तHहेचा चौरस काढणेWृू, वजनांमLये फरक कGन हलके व भारE वजन सांगणे, नाणी मोजणे, दोन भाग जोडन c?कोण ूतयार करणे इ. कार=या उपचाच;या या चाचणीत समावट कर;यात आ9या. २. !टनफोड-ॅ-_बने बमता चाचणीु (Stanford - Binet Test of intelligence): आ9bेड cबने=या चाच;या btच भाषेत होया. यामळे या चाच;याु इतर देशातील मलां=या बमताुु मापनासाठV जशा=या तशा वापरता येणे शhय न^हते. हणन बीने=या चाच;यांूचा आधार घेऊन इतर बमता ुचाच;या वक%सत कर;यात आ9या. यामLये अमेlरकेतील टनफोड* व4यापीठात टम*न व ॅमेरEल याने सन १९१६ मLये टनफोड* बीने बमता चाचणी तयार के लEॅु. या चाचणीचे माणीकरण कर;यासाठV सतराशे सामा य मलेु, द ो न श े अ प स ा म ा य munotes.in

Page 58

58 मले व ुचारशे ौढ अशा एकण तेवसशे ^यhतींचा नमना हणन वापर कर;यात ूुूआला. सरवातीस चाचणीमLये एकन ुू९० @न होते. या चाचणीचा वयोगट ३ ते १८ या वयामLये वभागला गेला होता. व9यम टन* यांनी सचवले9या ुबीगणांका=या स?ाचा उपयोग या चाचणीत थमच केला गेुु ूला. चाचणीमLये असणारे दोष दर कर;यासाठVू १९३७ मLये टनफोड* बीने बमता चाचणीची ॅुदसरE आवती वक%सत कर;यात आलEुृ. या नवीन आवतीत ृ‘एल’ आ)ण ‘एम’ असे दोन भाग आहेत. येक भागामLये एकण ू१२९ @न आहेत. १९६० मLये या चाचणीची .तसरE आवती वक%सत करृ;यात आलE. या आवतीमLये ृ‘एल’ आ)ण ‘एम’ या दोन भागांचे एक?ीकरण कर;यात आले. चाचणी=या या आवतीत ृवचलन बमता गणांकाचा वापर कर;यात आलाुु. या आवतीत काहE सधारणा ृुआव@यक अस9यामळे ु१९८६ मLये टनफोड* बीने बमता चाचणीची चौथी ॅुआवती वक%सत कृर;यात आलE. सन १९८६ मLये वक%सत झालेलE टनफोड* ॅबीने बमता चाचणीची हE आवती सव*? मोxया माणावर वापरलE जातेुृ. हE चाचणी दोन ते तेवीस वयोगटासाठV वापरलE जाते. चौÑया आवतीमLये पंधरा ृउपचाच;यां=या समावेश आहे. या उपचाच;या शािÖदक तक*, अ म त * ूतक*, संPयामक काय* व अ9पकालEन मती इयांदEचे मापन करतातृ. या चाचणीमLये @नांची कठV;यतेची पातळी वाढत गेलेलE आहे. ३. वेbलरची बमता चाचणीु (The Wechsler Tests): वे@लरची बमता चाचणीु ह E r च # क  स क म ा न स श ा  ? _ ड ॉ . ड े ि ^ ह ड वे@लर यांनी वक%सत केलE होती. डेि^हड वे@लर यांनी ौढांची बमता ुमोज;यासाठV सyवातीला चाचणीची एक uंखलाच वक%सत केलE होती आ)ण ुृनंतर यांनी मलांची बमता मोज;यासाठV बमुु ुता चाचणी वक%सत केलE. यां=या चाच;या कालांतराने गरजेनसार सधाlरत आ)ण अ4युुयावत के9या गेले9या आहेत. डेि^हड वे@लर यांना cबने=या चाच;या vया खप शािÖदक ूगोटEवरती भर देणाHया वाट9या आ)ण हणनच यांनी यां=या चाचणीत ूशािÖदक चाच;या व कती चाच;या अशा दो हE कार=या उपचाच;यांचा समवेश ृकेला. १६ ते ६४ या वयोगटातील जवळपास १७०० लोकांना देऊन हE चाचणी मा)णत कर;यात आलE. या मळ चाचणीत ु११ उपचाच;या होया. यापैकR सहा शािÖदक व पाच कती चाच;या होयाृ. या चाचणी मLये अनेक तांc?क अडचणी होया, 1या दसHयाु आवतीत ृ(१९५५) दyत ुकर;यात आ9या आ)ण ह चाचणी वे@लरची ौढांसाठVची बमता चाचणीु (WAIS) हणन %स आहेू. १९५५ =या वे@लर=या ौढांसाठV=या बमता चाचणीुची (WAIS) १९८१ मLये पनरावती ुृझालE आ)ण याला वे@लरची ौढांसाठVची बमता चाचणीु- सधारEत ु(WAIS-R) असे हटले गेले. पढे वे@लरने ुवे@लरची ौढांसाठVची बमता चाचणीु- सधारEत ु(WAIS-R) चाचणीची अजन सधाlरत आवती काढलE ती आज ूुृवे@लरची ौढांसाठVची बमता चाचणीु- चार (WAIS – IV) या नावाने ओळखलE जाते. munotes.in

Page 59

59 वे@लरने मंलासाठVसा बमापन चाचणी वक%सत केलE जी ुु ुवे@लरची मंलासाठVचीु बुमता चाचणी- चार (WISC–IV) या नावाने पlरrचत आहे. हE चाचणी ६ ते १६ वषाqमधील मलांसाठV वापरलE जातेु. लहान बालकांसाठV वे@लर यांची पव*शालेय आ)ण बमतेची ाथ%मक मापनuेणी ुु(WPPSI -III). वापरलE जाते. वे@लरची चाचणी हE टनफोड*ॅ-cबने=या चाचणी पे!ा वेगळी आहे कारण हE चाचणी शिÖदक बीगणांकुु, कती बीगणांकृुु आ)ण पण* बीगणांक अशा तीन ूु ुकारचे बीगणांक देतेुु. वे@लर=या सव* चाच;या vया शािÖदक चाच;या आ)ण कती चाच;या या दोन वभागात वभाग9या आहेतृ. शािÖदक चाच;यांमLये माहती, आकलन, सारखेपणा यांसारPया एकण सहा उपचाच;यांचा समावेश होतो ूतर कती ृचाच;यांमLये rच? पत*ताू, rच? रचना यांसारPया एकण पाच ूउपचाच;यांचा समावेश होतो. खालEल तhयामLये वे@लर=या उपचाच;यांबाबत संç!zत वyपात माहती दश*वलेलE आहे. तhता ३.२ वे@लर=या बमता ुउपचाच;यांचा संç!zत तhता अ.B. शािcदक चाच[या कती चाच[याृ १ माहती rच? पत*ताू २ अंकग)णत rच? मांडणी ३ आकलन ठोकळा अनकती ुृ ४ अंकक!ा अंक कालावधी ५ साय तीकशोध ६ शÖदसं•ह ३.२.३ मानसशा!Lीय चाचणी'या <नIम-तीतील तवे (Principles of Test Construction): मानसशा?ीय चाचणी हणजे मानवी वत*ना=या नम याचे वत.नठ व ुुमा)णत मापन होय. मानसशा?ीय चाचणीची .न%म*ती हE एक वै_ा.नक #[या आहे. या #[येमLये नवीन चाचणीचा वकास करणे, अितवात असले9या चाचणीचे गणांकन आ)ण व@लेषण याबाबतीत सधाlरत आवती काढणे य ा ुुृगोटEंचा समावेश होतो. बीमता चाचणी .न%म*तीची #[या हE अवघड असते ुपरंत चाचणी .न%म*तीतील घटकांचा पतशीरपणे अCयास केला तर ते सोपे होऊन ुजाते. व@वसनीयता, यथाथ*ता, माणीकरण आ)ण मापदंड हE चांग9या चाचणी=या munotes.in

Page 60

60 .न%म*तीची काहE महवाचे तवे आहेत. या तवांबल सवतर चचा* खालEलमाणे: वbवसनीयता (Reliability): व@वसनीयता हे मानसशा?ीय चाचणीचे सवा*त महवाचे वै%शIये आहे. व@वसनीयता हणजे कठ9याहE एका ^यhतीवर ुतीच चाचणी वारंवार दलE असता या चाचणी=या गणांकामLये सातयता असतेु. मानसशा?ीय कसोIयांचे/ चाचणीचे वत.नठ म9यमापन हे व@वस.नयतेत अंतभ*त असतेुू ू. व@वस.नयता हणजे ‘गणांकातील ुसातयता’. कठलEहE मानसशा?ीय चाचणी वापर;या ुआगोदर .तची व@वसनीयता पडताळन पाहणे अयंत आव@यक असतेू. यासाठV ती चाचणी एखा4या ^यhतीला अथवा ^याhतीसमहाला वारंवार आ)ण वेगवेग`या ुपlरिथतीत देणे आव@यक असते. जर या=यावरEल गणांकात साधय* आढळले ुतरच ती चाचणी व@वसनीय मानलE जाते. उदा: बीमता मापन क र ण ा H य ा ुचाचणीवर रमेशचा बीगणांक हा ुु९० आला. एका मह यानंतर तीच चाचणी रमेशलाच प हा दलE असता याचा बीगणांक हा प हा ुु ु ु९० आला तर ती कसोटE व@वसनीय आहे असे मानले जाते. दो हEपैकR कठ9यातरE एका गणांकात ुुमोxया माणात चढउतार झाला कR ती चाचणी व@वसनीय नाहE असा याचा अथ* होतो. यथाथ-ता (Validity): यथाथ*ता हे मानसशा?ीय चाचणीचे एक महवाचे वै%शIय आहे. चाचणीची यथाथ*ता हE पढEल @नावर अवलंबन असतेुू: यथाथ*ता हणजे 1या घटकांसाठV चाचणी तयार केलE आहे याचेच चाचणी मापन करते का आ)ण #कती चांग9या कारे ती चाचणी या घटकाचे मापन करते? सामा यपणे चाचणी=या यथाथ*तेचे मापन हे बाvय घटका=या .नकशाशी सहसंबंध लावन केले ूजाते. एखादE मानसशा?ीय कसोटE 1या हेतने तयार केलE जाते ूतो हेत य!ात ू#कती माणात साLय होतो यावर या कसोटEची यथाथ*ता अवलंबनू अ स त े . उदाहरणाथ*, जर एखादE चाचणी बमता मापनासाठVु तयार कर;यात आलेलE आहे आ)ण ती चाचणी जर बमता मापन करत असेल तर ती चाचणी यथाथ* ुठरते. हणजे जी मले या चाचणीवर उ=च बधीगणांक %मळवतात ते बमान ुु ु ुअसतात असा .नकष* आपण या चाचणीवGन काढ शकतो ूपण य!ात जर तसे आढळले नाहE तर ती कसोटE यथाथ* नाहE असे समजले जाते. कोणतीहE कसोटE सव*सामा य उपयोगासाठV वापरात आण;या आगोदर या कसोटEची यथाथ*ता तपासन बूघणे आव@क असते. यासाठV एक .त.नrधक ^यhतींचा समह .नवडला जातोू. या ^यhतींनी या चाचणीवर %मळवले9या गणांचा ुतौल.नक अCयास कGन चाचणीची यथाथ*ता तपासन ब.घतलE जाते व मगच ती ूचाचणी सव* सामा य उपयोगात आणलE जाते. munotes.in

Page 61

61 माणीकरण (Standardization): मानसशा?ीय चाचणीत मानवी वत*नाचे मा)णत मापन केले जाते हे आपण पहले आहे. माणीकरण हे मानसशा?ीय चाचणीचे एक मख वै%शIय ुआहे. बमता चाचणीवर आपण 1या @नांची उतरे दलE या @नांची संPया ुआप9याला जवळजवळ काहEहE सांगणार नाहE. आप9या कामrगरEचे म9यांकन ूकर;यासाठV, आप9याला इतरां=या काय*दश*नासह तलना कर;यासाठV एक आधार ुआव@यक असतो. अथ*पण* तलना स!म कर;यासाठVूु, चाचणी-.नमा*ते थम चाचणी .त.नधीक नम याला ुदेतात. जे^हा आपण नंतर समान #[येने चाचणी घेता ते^हा येणाHया गणांची तलना ुुयां=या िथतीचे .नधा*रण कर;यासाठV .त.नधीक नमु या=या गणांसह ुकG शकतो. अशा कारे इतर .त.नधीक गटाशी संबंrधत अथ*पण* ूगणांची तलना ुुकर;याची हE #[या माणीकरण हणन ूओळखलE जाते. माणीकरण मलतू: येणारे गणांकन हे ु.त.नधीक गणांकामाणे ुआहे #क नाहE या=याशी संबंrधत आहे. माणीत चाचणी हणजे अशी चाचणी 1या चाचणीची #[या कोणयाहE पlरिथतीत आ)ण कोणयाहE ^यhतीसाठV समान आहे. ह समानता चाचणी देणे, .तचे गणांकन आ)ण ुअथ* लावणे या बाबतीत वशेष असते. मापदंडके (Norms): मापदंडाची .नि@चती करणे हा माणीकरणातील आणखी एक महवाचा भाग आहे. मापदंडके हे मा)णत गटाकडन घेूतलेले गण असतातु. मानसशा?ीय चाचणीमLये पास #कवा नापास अशी अगोदरच .नि@चत केलेलE माणे नसतातं. येक चाचणीवरEल कामrगरEचे संशोधनानGप म9यमापन केले जाते आ)ण ुूयाचा तौल.नक अCयास केला जातो व यावGन काहE मापदंड ठरवले जातात. मापदंडके आप9याला कामrगरE #कती चांगलE अथवा वाईट झालE हे सांगते. मापदंडके आप9याला माण .नि@चत कर;यासाठV मदत करतात. सोzया शÖदात, मापदंड हे सव*सामा य ^यhतीं=या या चाचणीवरEल कामrगरEचा अCयास कGन ठरवले जातात. उदाहरणाथ*, सहा वषाqची सव*सामा य बमतेची मले जरुु ग)णता=या चाचणीतील ५० पैकR १२ @न बरोबर सोडवत असतील तर सहा वषा*=या मलांनी या चाचणीत ु१२ गण %मळवले पाहजे हा मापदंड मानला जातोु. ३.३ सारांश या य.नटमLये आपण सरवातीलाच बमता आ)ण बमततेशी ुु ु ुसंबंrधत ववध संक9पनांवर काश टाकला. नंतर लगेचच बमता हE एक ुसामा य !मतेपासन बनलेलE आहे कR अनेक व%शट !मतेपासन बनलेलE आहेूू, हे सवतरपणे ब.घतले. यानंतर आपण बमतेचा सखोल अCयास क ेल ाु. munotes.in

Page 62

62 यामLये आपण बीगणांकाबरोबरच मान%सक वय आ)ण शारElरक वय vया ुुसंक9पनांचा देखील अCयास केला. या पाठोपाठ आपण थोडhयात बमता ुचाच;यां=या उपितचा आढावा घेतला. यानंतर सवतरपणे मान%सक !मतां=या आध.नक चाच;या अCयास9या यात cबनेची मान%सक !मता चाचणीु, टनफोड*ॅ-cबनेची बमता चाचणी आ)ण ुवेशलरची बमता चाचणी यांचा ुसमावेश होतो. याचमाणे बमता आ)ण सज*नशीलता यांचा असणारा संबंधहE ुब.घतला. करणा=या शेवटE भाव.नक बमता आ)ण मानसशा?ीय चाचणी=या ु.न%म*तीतील तवे या घटकांना सखोल आ)ण सवतरपणे अCयासले. ३.४. bन अ) बमतेबल सवतर %लहाु. ब) बमुता एक सामा य !मता आहे कR अनेक व%शट !मता आहेत, याबल चचा* करा. क) बमता आ)ण सज*नशीलताु यावर चचा* करा. ड) भावनामक बमतेबल सवतर चचा* कराु. ई) बीमता चाचणी=या उपतीबल %लहाु. च) मान%सक !मतां=या आध.नक चाच;यांुवषयी सवतर %लहा. छ) मानसशा?ीय चाचणी=या .न%म*तीतील तवे सांगा? टपा Iलहा: अ) बमता ुमापन ब) बमतेचे म1जासंथे4वारा मापनु क) म.तमंदव आ)ण .तभावान ड) cबनेची बमता चाचणीु इ) टनफोड* cबनेची बमता चाचणीॅु फ) वे@लरची बमता चाचणीु. ३.५ संदभ- 1. Myers, D. G. (2013).Psychology.10thEdition; International edition. New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian reprint 2013. 2.. KumarVipan (2008), General Psychology, Himalaya P u b l i s h i n g House, Chapter 06. 3. Ciccarelli, S. K. & Meyer, G. E. (2008). Psychology ( I n d i a n s u b -continent adaptation). New Delhi: Dorling Kindersley (India) pvt ltd. munotes.in

Page 63

63 4. Ciccarelli, S. K. & Meyer, G. E. (2008). Psychology. (Indian subcontinent adaptation). New Delhi: Dorling Kindersley (India) pvt. Ltd. 5. पाटEल, वा.र. आ)ण कपोले, अ.ल. (२००५). अLययन अLयापनाचे मानसशा?. .नराळी काशन. पणेु. 6. पंNडत, र. व. कळकणÜु, अ. व. आ)ण गोरे, च. व. (२०१०). सामा य मानसशा?. पंपळा परे आ)ण कंपनी काशनु. नागपरू.  munotes.in

Page 64

64 घटक - ४ ेरणा आण भावना – १ वभाग रचना ४.० उीये ४.१ तावना ४.२ ेरणा संकपना ४.२.१ उपजत वतीृ आण उांतीवादाचा "सांत ४.२.२ चेतना आण ोसाहनामक घटक "सांत ४.२.३ उ)चतम उतेजन ४.२.४ मालोचा गरज ,ेणी "सांत ४.३ भकू ेरणा ४.३.१ भकेचेु शार12रक घटक ४.३.२ भकेचेु मानसशा3 ४.३.३ थलपणाू आण शर1रभार 5नयं3ण ४.३.४ कं बर 7यवथापन: ४.४ सारांश ४.५ 9न ४.६ संदभ; ४.० उीये या <वभागात आपण खाल1ल घटक अ?यासणार आहोत  ेरणा संकपना  ेरणेचे <व<वध "सांत  भकू माणसाला कशी े2रत करते  लोक लA का होतात आण वजन 5नयं3ण कसे करावे munotes.in

Page 65

65 ४.१ तावना या <वभागात आपण ेरणा या संकपनेची चचा; करणार आहोत. या संकपनेची माBहती सांगCयाआधी आपण काह1 9नांचा <वचार कDया जे आपयाला ेरणा Bह संकपना समजनू Eयायला मदत करतील. तFहालाु कधी असे 9न पडले आहेत का Hक जर1 वृ Hकवां शार12रक Iया अपंग असले तर1ह1 काह1 लोक अगद1 5नय 5नयमाने 7यायामशाळेत का जातात Hकवां पधमKयेL भाग का घेतात. इतरांचे ठOक आहे पण बहदाु यां)या कटंबातीलुु 7यPतींकडनचू अनेकदा यांना अपमानापद वागणकू "मळालेल1 असते. पण तर1ह1 कोणयाह1 बQRसाची Hकवां शाबासकSची अपेRा न करता ते अ5तशय उसाहाने अनेक पधाTमKये भाग घेताना का Bदसतात. याचमाणे शर1राला 3ास होतो हे माBहत असनह1ू काह1 लोक उपवास, Uत-वैकय आण तीथ;या3ा का करतात? काह1 लोक <व<वध Hयाशील खेळ का खेळतात आण काह1 लोक एका जागी शांत बसनू पतकु वाचन करतात Hकवां दरदश;नू वर "सनेमा पाहCयात वेळ का घालवतात? अशा कारे आपण जीवना)या येक प2रिथतीशी संबंYधत का हा 9न 5नमा;ण कZ शकू. अशा कारे का हा श <वचाZन आपण एखा[या कतीचेृ Hकवां वत;नाचे कारण Hकवां यामागची ेरणा जाणनू घेCयाचा यन कर1त आहोत. समान कारचे वतन करणा या वेगवेग!या माणसांचा हेतू %य&तीपर(वे )भ*न असतो. उदाहरणाथ;, एखा[या <वKया\या;ने मानसशा3 हा <वषय अ?यासमात 5नवडला कारण याला मानसशा3 हा <वषय सखोल अ?यासायचा आहे. दस^याु <वKया\या;ने हा <वषय 5नवडला कारण याचा हा <व9वास आहे Hक यात तो छान 7यवसाय कZ शकतो. 5तस^या <व[या\या;ने हाच <वषय 5नवडला कारण या)या पालकांची तशी इ)छा होती. आणखीन एखा[या <व[य\या;ने हा <वषय 5नवडला कारण या)या "म3ांनी हा <वषय 5नवडला आहे वेगवेग!या %य&ती समान कारचा हेतू सा-य कर.यासाठ0 वगवेग!या कारचे वतन करतात. उदाहरणाथ; एखादा 7यPती आपल1 भकू भागवCयासाठO घरातील जेवण घेणे पसंत करेल तर दसराु एखादा 7यPती मा3 बाहेर1ल बग;र Hकवां इतर काह1तर1 खाउन आपल1 भकू भागवेल. जीवना2या ववध ट44यांम-ये एखाद8 %य&ती वेगवेग!या हेतं2याू पततेसाठ0ू समान कारचे वतन करताना आढळते. उदाहरणाथ;, एखा[या 7यPतीला गणत हा <वषय आवडत नाह1 परंतु पर1Rेत पास होCयासाठO ती 7यPती गणताचा अ?यास करते. कालांतराने तीच `याPती आपया मलालाु Hकवां मल1लाु गणता)या अ?यासात मदत करCयासाठO पaहाु गणताचा सखोल अ?यास करताना आढळते. munotes.in

Page 66

66 या उदाहरणांवZन हे लRात येते Hक मानवाचे येक वत;न हे या)या आंत2रक Hकवां बाcय हेतू/गरजा Hकवां इ)छा यांना Bदलेल1 5तHया असते. वर1ल उदाहरणांवZन हे साु लRात येते Hक ेरणा Bह एक गंतागंतीचीुु संकपना आहे पण तर1ह1 ती समजनू घेणे गरजेचे आहे dयामळेु जीवनातील अनेक घडामोडींना प2रणामकारकपणे सामोरे जाता येईल. आपण ेरणा या संकपनेची 7याfया पाहयाू ेरणेची %या;या: ेरणा अथा;त इंgजीमधील M o t i v a t i o n हा श`द मळचाु लBटनॅ भाषेतील “movere” या श`दावZन वापरात आला आहे. याचा अथ; हालचाल, उसाह1 Hकवां Hयाशील असा होतो. ट1स; आण पोट;र (Steers and Porter) यांचे १९८७ साल1 मांडलेले मत असे होते Hक “जl7हा आपण ेरणा या <वषयाची चचा; करतो तl7हा आपण ामfयानेु १) कोणया बाबी मानवी वत;नाला े2रत करतात, २) कोणया बाबी अशा े2रत वत;नाला Bदशा दश;वतात आण ३) अशा वत;नाचे सातय कशा कारे राखले जाते या बाबीं)या संदभा;त बोलत असतो”. Fहणनू, ेरणेची 7याfया आपण अशा कारे कZ शकतो Hक “एक ेरणा <हणजे अशी आंत>रक अवथा जी आप@याला BCयाशील करते, आप@या वचार, भावना आण कायाला मागदशन करते आण -येDय )सी होईपयFत आपल8 BCयाशीलता राखनू ठे वते”. ेरणेची वै)शये: ेरणेची 7याfया आण इतर वण;न पाहता ेरणेची काह1 वै"शये खाल1लमाणे आहेत. १. ेरणा Hह तकावर आधा>रत आहे: ेरणेचे महवाचे वै"शय हे आहे Hक आपण ेरणेला थेट वDपात पाहू शकत नाह1. आपण फPत 5तचा अंदाज घेऊन Hकवां तक; कZन 7यPती)या वत;नाचे वण;न कZ शकतो. उदाहरणाथ;, आपण एखा[याची भकू पाहू शकत नाह1, पण ती 7यPती dयामाणे भोजन ाशन करते यावZन आपण हा तक; कZ शकतो Hक या 7यPतीचे वत;न हे भकू या ेरणेने भा<वत आहे. २. ेरणा वतनाचे भाकJत करते: ेरणा आपयाला आपया आण इतरां)या वत;नाचे भाकSत करCयास मदत करते. जर का आपण एखा[या 7यPती)या वत;मान वत;नामागील ेरक घटक समजू शकलो तर आपण कदाYचत या 7यPती)या भ<वयातील वत;नाचे भाकSत योoय कारे कZ शकतो. ३. ेरणा हे -येDय साधक वतन आहे: े2रत 7यPती आपले Kयेpय साKय होईपयTत काम कर1त राहतो. munotes.in

Page 67

67 ४. े>रत वतनाचे अनेक उेश: 7यPती)या एक कार)या वत;नाची अनेक कारणे असू शकतात. उदाहरणाथ;, एखादा 7यPती साहसी खेळात भाग के Cयाची कारणे अनेक असतात जसे धोका पकरCयाची इ)छा, सामािजक ेरणा, कं टाळवाCया दैनंBदन गोट1ंपासनू दरू जाCयाची इ)छा, भीती घालवणे, Hकवां संपादन ेरणा. ५. ेरणेचे कार आण ाब@य: आपया ेरणेचे कार आण ाबय हे वेगवेगqया वेळी वेगवेगळे असतात. ेरणेवर झालेया संशोधनातनू असे Bदसते Hक ेरणेचे दोन कार आहेत जे मानवी वत;नावर प2रणाम कZ शकतात: एक Fहणजे ाथ"मक ेरणा आण दसर1ु दpयमु ेरणा. ाथ"मक ेरणा आपया संरRणा)या गरजांची काळजी घेतात. उदाहरणाथ; भकेचीु, तहानेची आण ेमाची गरज. दpयमु ेरणा या माणसाने "शकलेया ेरणा असतात आण 7यिPतपरवे या "भaन-"भaन असतात. 7यPतीचे वमयांकनु आण ती 7यPती कोणया बाबींना ाधाaय देणार यावर दpयमु ेरणा अवलंबनू असतात. दpयमु ेरणा सामािजक आण सांक5तकृ घटकांनी भा<वत होत असतात. ६. %य&तीला आप@या ेरणांची जाणीव असते Bकवां नसतेह8: जी ेरणा आपया वत;नाला Bदशा देत असते या ेरणेबाबत 7यPती जागतृ असू शकते Hकवां नसह1ू शकते. बहदाु 7यPती अजाणतेपणीच आपया ाथ"मक ेरणांना 5तHया देते आण कदाYचत आपया दpयमु ेरणांबाबत पण;ूपणे जागतृ असते. ४.२ ेरणा संक@पना माणसे जसे वत;न करतात ते का करतात यावर मानसशा3sांनी एक शतकापेRा अYधक काळ संशोधने के ल1 आहेत आण यां)या हे लRात आले आहे Hक या 9नाला कोणते एक असे उतर नाह1 तर याला अनेक बाबी कारणीभतू आहेत. ेरणा Bह जै<वक, बोध5नक, आण सामािजक घटकांनी 5नमा;ण होऊ शकते. मेयरने (२०१३) असे सचवलेु आहे Hक ेरणा Bह नैसYग;क आण सांक5तकृ घटकां)या परपर संबंधांतनू 5नमा;ण होत असते. ेरणे)या गंतागंतीनेुु अनेक मानसशा3sांना ेरणे<वशषयीचे <व<वध Iट1कोन व "सांत <वक"सत करCयास भाग पाडले. यापैकS बहतांशु "सांत हे जै<वक, बोध5नक आण सामािजक यापैकS एका घटकाला महवपण;ू मानतात. पण याचबरोबर जवळजवळ सगळेच "सांत ेरणे)या Iट1ने नैसYग;क आण सांक5तकृ घटकांना महवपण;ू मानतात आपण यापैकS चार मखु "सांतांचा अ?यास करणार आहोत. ेरणेचे )सांत ४.२.१ उपजत व(तीृ आण उ(Cांतीवादाचा )सांत (Instincts and Evolutionary Theories): उपजत वतीृ "सांत हा जै<वक घटकांवर आधा2रत असणा^या उपजत वत;न पतीशी संबंYधत आहे. या "सांतानसारु उपजत वत;न हे "शकता येत munotes.in

Page 68

68 नसते तर ते जaमतः सव; सजीवांमKये असते. एकोणसा7या शतका)या सDवातीलाु मानसशा3sांनी चास; डा<व;न)या उांतीवादा)या "सांताने भा<वत होऊन येक वत;नामागील ेरणेचा <वचार उपजत वती)याृ अनषंगानेु के ला. उदा. जर लोक वतः वर ट1का कर1त असतील तर याचे वण;न संशोधक "व-अपमान उपजत वतीृ" (self-abasement instinct) अशा कारे कर1त. उपजत वतीृ "सांत असे 5तपादन करतो Hक लोक आपले अितव BटकवCयाचा यन करतात आण आपले अितव Bटकवणारे Hकवां आपले जीवनमान उं चावणारे गणु हे आपया अनवंशावरु आधा2रत असतात. या "सांताला आधार मानणारे मानाशा3s असे मानतात Hक मानव आण मानवेतर ाणी हे पव;5नधा;2रतू वत;नणाल1 घेऊनच जaमाला आलेले आहेत आण ते यां)या जगCयासाठO, अितवासाठO आव9यक आहे. याच पव;5नूधा;2रत Hकवां जaमजात वत;नणाल1ला ते उपजत वतीृ असे संबोधतात. या उपजत वतीृ मानव आण मानवेतर ाCयांना योoय मागा;ने वत;न करCयाची ेरणा देतात. उदा. शार12रक संबंध था<पत करणे हे नवी <पढ1 5नमा;ण करCया)या उपजत वतीलाृ साजीवाने Bदलेल1 5तHया आहे असे Fहणता येईल. <वयम मकडगलॅू (१९०८) यां)या Iट1ने जै<वक वतीृ या अशा वत;न पती आहेत dया आपण न "शकलेया आहेत, हावभावात एक सारfया आहेत आण <व"शठ कार)या सजीवांमKये एकसमान आहेत. उदा. पRी या सजीवांचा <वचार करता सव; पRी साधारण एकसारखेच घरटे बांधतात आण एकाच कारे काम करताना आढळतात. एवढेच न7हे तर जे पRी कै दे त Hकवां एकांतात जaमाला येतात व वाढतात व यांना कोणयाह1 मोuया पvयाकडनू काह1 पाहायला व "शकायला "मळत नाह1 तर1ह1 ते पRीह1 असेच वत;न करताना पहायला "मळतात. मकडगलॅू यापढेु जाऊन Fहणतात Hक माणसांचेह1 उपजत वतीृ वत;न जसे पालकव, समप;ण, इषा;, आकष;ण हे याच कारे जै<वक वZपाचे आहे. उपजत व(तीृ )सांतावर8ल ट8का: 1. हा "सांत वत;नाचे वण;न करCयाऐवजी वत;नाचे कारण उपजत वतीृ आहेत असे माननू मोकळा होतो. उदा. आsाधार1 7यPतींकडे आsाधारक असCयाची उपजत वतीृ आहे असे ते मनतात. परंतु येक वेळी हेच खरे आहे असे Fहणता येणार नाह1. 2. या "सांतानसारु उपजत वतीृ आवेगपण;ू असतात आण यामळेु लोकांचे आपया वत;नावर 5नयं3ण राहत नाह1. यावZन हे लRात येते Hक हा "सांत मानवा)या वत;ना)या इ)छेला गह1तृ धरत नाह1. munotes.in

Page 69

69 3. हा "सांत असा दावा करतो Hक कारण हे वत;नाचे <व9लेषण करते परंतु वत;न हेच कारणाचा अथा;त उपजत वतीचाृ परावाु आहे. अनेक मानसशा3sांना हा तक; 5नरथ;क वाटतो. 4. Hकती आण कोणया ाथ"मक उपजत वतीृ आहेत यावर अजनह1ू एकमत नाह1. <वयम मकडगलॅू (१९०८) यांनी एकणू अठरा उपजत वतीृ सचवयाु आहेत तर या "सांताचे इतर समथ;क यापेRा अYधक उपजत वतीृ आहेत असे मानतात. एका समाजशा3sाने पाचशे पतकांचाु अ?यास कZन साधारण ५७५९ मानवी उपजत वतींचीृ याद1 सादर के ल1. ४.२.२ चेतना आण ो(साहना(मक घटक )सांत ( D r i v e s a n d Incentives) : अनेक मानसशा3sांनी उपजत वतीृ "सांत नाकारला व चेतना लघकरणु ( D r i v e r e d u c t i o n ) "सांताचा परकारु के ला. आपण सव;थम चेतना (Drive) Fहणजे काय ते समजनू घेऊ. चेतना (Drive): चेतना ( D r i v e ) Bह एक आंत2रक तणावाची अवथा आहे Hकवां अशी एक अ<य अवथा आहे जी आपया वत;नाला कारणीभतू ठरते. दस^याु श`दात सांगायचे तर चेतना (Drive) Bह अशी अवथा आहे जी आपला तणाव दरू करCयासाठO आपया वत;नाला काह1तर1 करCयास उतेिजत करते. चेतना ( D r i v e ) Bह काह1 गरजा पण;वासू नेCयासाठO 5नमा;ण झालेल1 उतेजना आहे. उदा. आपया शर1रात जl7हा जै<वक गरजा उपaन होतात तl7हा या गरजा पण;ू होCयासाठO उतेजनांची अ<य अवथा शर1रात 5नमा;ण होते. जसे अaनाची गरज 5नमा;ण झाल1 Hक भकेचीू उतेजना आपयाला अवथ करते. याचमाणे तहान आण थकवा या Bह अवथ करणा^या उतेजना आहेत. dया Rणी या चेतना 5नमा;ण होतात आपण या कमी करCयासाठO Hकवां संप<वCयासाठO Hयाशील होतो. यालाच चेतना लघकरणु असे Fहणता येईल. चेतना लघकरणाचाु शार12रक उxेश हा शर1रांत2रक संतलनु (Homeostasis) आहे. शर1रांत2रक संतलनु ( H o m e o s t a s i s ) Fहणजे शार12रक आंत2रक िथती िथर ठेवCयाची Hकवां शार12रक संतलनु राखCयाची शार12रक वतीृ होय. उदा. आपया शर1राची तापमान यं3णा Bह सभोवताल)या वातावरणानसारु काम करते जसे, आपया शर1राचे तापमान कमी झाले असेल तर आपया धमCया उबदारपणासाठO आकंचनु पावतात आण आपण जात कपडे घालतो Hकवां उबदार वातावरणाकडे जाCयाचा यन करतो. याउलट जर आपले शार12रक तापमान वाढले तर आपयाला अगद1 डबडबनू घाम यतो dयामळेु आपले शर1र सामाaय तापमानात िथर होते. याचमाणे अशा प2रिथतीत आपण अनाव9यक Hकवां जातीचे कपडे काढतो Hकवां munotes.in

Page 70

70 थंड वातावरणाकडे जाCयाचा यन करतो. अशा कारे सरतेशेवट1 Bह शार12रक तापमानाची यं3णा शार12रक समतोल साKय कर1त असते. मलभतुू चेतना जसे भकू, तहान, झोप, समतोल शार12रक तापमान यांना ाथ"मक चेतना Fहणतात. चेतना "सांतानसारु ेरणा Bह मळातु अशी एक Hया आहे dयामळेु ाथ"मक चेतना आपयाला गरजांची पत;ताू करCयास Hयाशील करतात. जे वत;न एखाद1 उतेजना कमी करCयास सहाpयभतू ठरते ते वत;न ोसाBहत के ले जाते. मा3 जे वत;न समतोल 5नमा;ण करCयास असमथ; ठरते या वत;नाची पनरावतीुृ या <व"शठ चेतने)या वेळी होत नाह1. चेतना लघकरणु )सांतावर8ल ट8का: • चेतना लघकरणु "सांत तणाव 5नमा;ण करणा^या चेतनांबाबतीत माणसा)या वतीचेृ वण;न योoय कारे करतो पण हा "सांत माणसां)या सगqयाच ेरणांचे वण;न कर1त नाह1. उदा. हा "सांत या गोट1चे पट1करण कर1त नाह1 Hक आपण भकू नसतानाह1 का खातो?. • हा "सांत अशा वत;नाचे वण;न कर1त नाह1 dया वत;नाचा उxेश चेतना कमी करCयाचा नसनू उलट एखाद1 चेतना Bटकवनू ठेवCयाचा Hकवां आणखीन वाढवCयाचा आहे. उदा. काह1 लोकांना काह1 <व"शट Hया करणे फार रोमांचक वाटते जसे गाडीची Hकवां घोyयाची शय;त. हे पाहता असा 9न 5नमा;ण होतो Hक लोक अशा कार)या गोट1 का करतात dयामळेु कोणती गरज पण;ू होत नाह1 Hकवां शर1रांत2रक संतलनु (Homeostasis) 5नमा;ण होत नाह1? या अवथेत शर1रांत2रक संतलनु (Homeostasis) ची संकपना समप;क वाटत नाह1. • चेतना लघकरणु "सांत या)या वात<वक वZपामKये ामfयानेु जै<वक गरजा व यामळेु 5नमा;ण होणा^या चेतनांवरच लR कl Bz त करतो. पण नंतर)या काळात मानसशा3sां)या लRात आले Hक ेरणा Bह चेतना Hकवां उतेजना यापल1कडेह1 अितवात आहे. Fहणनू यांनी सामाaय गरजां)या पल1कडे जाऊन वत;नाचा अ?यास करCयासाठO या "सांताचा <वतार के ला. जसे उxीपन, सामािजक दजा;, संपादन, अYधकार, सामािजक संबंध यासाठO)या असणा^या चेतना dयांना दpयमु चेतना असे संबोधले गेले. दpयमु गरजा या अनभवु आण अKययनातनू 5नमा;ण होतात. मानासशा3sांचे लR या सयाकडे वेधले गेले Hक आपण के वळ आपया गरजांनी भा<वत होत नसतो तर ोसाहनामक घटकह1 आपया वत;नाला 5ततकेच भा<वत करतात. ो(साहना(मक घटक (Incentives): ोसाहनामक घटक हे सकारामक Hकवां नकारामक उxीपने असतात जी आपयाला आक<ष;त Hकवां 5तका<ष;त करतात. ोसाहनामक घटक हे munotes.in

Page 71

71 7यPती)या भतकाळातीलू 7यिPतगत अनभवु व अKययनाने भा<वत झालेले असतात. इथे आपण जै<वक प2रणाम)या पढेु जावनू वत;नावर1ल वातावरणा)या प2रणामाचा <वचार करणार आहोत. ोसाहनामक घटक "सांतामKये वत;नाचे <व9लेषण बाcय उxीपन आण या)या लाभदायक आण 3ासदायक घटकां)या अनषंगानेु के ले जाते. लाभदायक Hकवां 3ासदायक घटक हे वतं3पणे कोणयाह1 गरजेनसारु Hकवां चेतने)या माणानसारु अितवात असतात आण ते <व"शट ेरक घटकानसारु कयृ करCयास कारणीभतू ठरतात. Fहणनू ोसाहनामक घटक "सांत हा अKययना)या तवावर आधा2रत आहे. उदा. एखा[या 7यPतीने आधी कधीतर1 ताdया व सगंYधतु कॉफSचा आवाद घेतला असेल तर कॉफS)या दकानाजवळनुू जात असता या ताdया कॉफS)या सगंधामळेुु ती 7यPती या कॉफS)या दकानाकडेु आपोआपच खेचल1 जाते. जl7हा गरज आण ोसाहनामक घटक दोaह1 एक3 येतात तl7हा आपण जात माणात उतेिजत होतो उदा. जर आपयाला भकू लागल1 असेल आण जर का जवळनू नकयाचु बनवलेया भाकर1चा सगंधु येत असेल तर अशावेळी आपयाला आणखीन जोरात भकू लागते. अशावेळी भाकर1चा सगंधु आपयासाठO ोसाहनामक घटक असतो. अशा कारे आपण येक ेरणेचा <वचार कZ शकतो Hक ती Hकती माणात जै<वक गरजांमळेु व Hकती माणात ोसाहनामक घटकांमळेु 5नमा;ण झाल1 आहे. चेतना लघकरणु "सांतानेह1 हे माaय के ले आहे Hक आंत2रक चेतानंसह भतकाळातीलू अKययन आण उपल`ध वातावरणह1 आपया वत;नाला े2रत करCयात महवाची भ"मकाू बजावतात. ४.२.३ उ2चतम उ(तेजन (Optimum Arousal): ेरणा या Rे3ात अYधकाYधक संशोधन के यावर मानसशा3sां)या हे लRात आले आहे Hक आपण शर1रांत2रक संतलनु (Homeostasis) या यं3णेपेRा जात काह1तर1 आहोत. लोक काह1 वेळेला चेतना कमी करCयाऐवजी वाढवCयावर जात भर देतात. या गोट1ला आधारभतू माननू उ)चतम उतेजन "सांत मांडला गेला आहे. हा "सांत उतेजना आण सSयतेची पातळी यावर लR कl Bz त करतो. आपया जै<वक गरजा पण;ू झाया Hक आपण उेरकांती उतेिजत होतो आण आपयाला माBहती "मळवCयाची ओढ लागते. aयरोसाइंBटटू इ<वTग बीडरमन (Irving Biederman) आण एडवड; वेसल (Edward Vessel) यांनी २००६ साल1 मlद)याू यं3णेचा अ?यास कZन असे 5तपादन के ले आहे Hक आपण sानाचे भकेलेु आहोत. उदा. लहान मलेु घराचा येक काना कोपरा जाणनू घेCयास यनशील असतात. लहान मलेु ब^याचदा यांची खेळणी तोडतात यामागे यांचे खोडसाळ वत;न नसनू खेळCया)या आतील यं3णा समजनू घेCयाची उसकताु असते. लोकांना नव-नवीन जागी जायला आवडते हे जाणCयासाठO Hक या जागा कशा Bदसतात. या आण अशा अनेक उदाहरणातनू आपयाला मlदचाू sान<पपासपणाु लRात येतो. munotes.in

Page 72

72 उतेजनेची पातळी Bदवसभरात वेगवेगळी असते. झोपे)या वेळी उतेजनेची पातळी Bह कमी तर एखादे उतेजक काम करताना अयंत तीU असते. या <वषयीचा "सांत असे सचवतोु Hक आपण जी उतेजना अनभवतोु तो कमी Hकंवा जात नसनू ती या वेळेनसारु Hकवां गरजेनसारु योoय अशी असते. जर आपल1 उतेजना आण Hया यांची पातळी खपू वाढल1 तर यामळेु आपयाला तणाव येतो जो आपण कमी करCयाचा यन करतो. याउलट जर आपल1 उतेजना आण Hया यांची पातळी फार कमी असेल तर आपयाला कं टाळवाणे वाटते व आपण कं टाळा दरू करCयासाठO अYधक े2रत व Hयाशील होCयाचा यन करतो. सरासर1 उजा; असणा^या 7यPतीला कदाYचत सरासर1 पातळीची चेतना संतटु कर1त असावी. काह1 7यPतींना कमी तर काह1ंना जात उतेजनेची गरज असते. dया 7यPतींना जात उतेजनेची गरज असते यांना उतेजन शोधक असे Fहणतात. उतेजन शोधक 7यPतीला इतरां)या तलनेतु अYधक गंतागंतीचीुु व वै<वKयपण;ू उतेजना अपेQRत असते. ४.२.४ मालोचा गरज Rेणी )सांत ( M a s l o w ’ s T h e o r y o f N e e d Hierarchy): अ}ाहम मालो याने असे 5तपादन के ले Hक मानव हा वेगवेगqया वेळी 5नमा;ण होणा^या वेगवेगqया गरजांनसारु े2रत होत असतो. जl7हा एक गरज पण;ू होते तl7हा तो दसर1ु गरज पण;ू करCयाची तयार1 करतो. मालो)या मते येक गरजांचे ाधाaय वेगवेगळे आहे. काह1 गरजांची पत;ू. आण हे च यामाणे चालचू असते. मालोने हा "सांत 7यिPतगत धारणेतनू मांडला आहे. याने मांडलेला हा "सांत गरज ,ेणी "सांत (Need Hierarch Theory) या नावाने ओळखला जातो. याचा असा <व9वास होता Hक dया Bठकाणी गरजांची पत;ताू होत नाह1 अशा Bठकाणी वाढणा^या 7यPती चांगया वातावरणात वाढणा^या 7यPतींमाणे Hयाशील नसतात. मालो)या FहणCयानसारु येक गरजेचे ाधाaय वेगवेगळे असते. काह1 गरजांची पत;ताू Bह अगोदर होणे आव9यक आहे तर काह1 गरजांची पत;ताू उ"शरा होCयास हरकत नाह1. याने यामाणे गरजांची ,ेणी 5नमा;ण कZन यांना <परा"मड)या आकारात सादर के ले. अशा कार)या सादर1करणामळेु गरजांचे ाधाaय सहज लRात येते. गरजा पण;ू करCयाची सDवातु या <परा"मड)या पाय\या)या गरजांपासनू होते असे याचे Fहणणे आहे. सDवातीलाु (१९४३-१९५४) मालो)या गरज ,ेणी)या <परा"मडमKये के वळ पाच गरजांचा समावेश होता पण नंतर १९७० मKये यामKये बोधामक गरज, Sडा गरज, व उकठाताृ गरज यांचा समावेश करCयात आला. मालो)या मते संपण;ू जीवन आपण कठयातर1ु गरजांनी 7यापालेलो असतो. जीवनात असा एकह1 Rण नाह1 Hक आपयाला कशाचीच गरज भासत नाह1. munotes.in

Page 73

73 मालोने सांYगतलेया गरजा पढ1लमाणेु आहेत:- 1. शार8>रक गरजा (Physical Needs): या ,ेणीतील गरजांमKये भकू, पाणी, हवा, वातावरण, आराम अशा जीवनाव9यक गरजांचा समावेश होतो. जर या गरजांची पत;ताू झाल1 नाह1 तर सजीवांचे जगणे कठOण होते. Fहणनचू या अयंत मलभतुू व महवा)या गरजा आहेत. जर या गरजांची पत;ताू झाल1 नाह1 तर मानवी शर1र योoय कारे काय;रत राहत नाह1 आण सरतेशेवट1 संपते. Fहणनचू यापैकS कोणतीह1 गरज 5नमा;ण होते तl7हा ती पण;ू झाया"शवाय माणसू कोणताह1 <वचार कर1त नाह1 Hकवां कZ शकत नाह1. 2. सरSाु गरज ( S a f e t y N e e d ) : जl7हा आपया शार12रक गरजांची पत;ताू होते तl7हा आपण आपया सरRेचाु <वचार करायला लागतो. सरRे)याु गरजा आपण अYधक काळ Bटकनू राहCया)या Iट1ने 5नमा;ण झालेया असतात. दस^याु भाषेत सांगायचे तर आज आपया शार12रक गरजा भागया आहेत व आपण समाधानी आहोत पण भ<वयातह1 आपया गरजा पण;ू होतील का या <वचारातनचू सरRेचीु गरज 5नमा;ण होते. लोकांना शार12रक सरRेचीु गरज वाटते. याचीु भीती, नैसYग;क आपती, कौटंबकु Bहंसाचार, बाल अयाचार यापासनू लोकांना सरRाु हवी असते. लोकांना अशा कारचे वातावरण हवे असते िजथे कोणतीह1 शार12रक हानी होणार नाह1. शार12रक सरRेमाणेु लोकांना आYथ;क सरRाह1ु महवाची वाटते. Fहणनचू सव; कार)या बचत योजना आण <वमा योजना अितवात आया. याचमाणे आपण अशा कारची नोकर1 वीकारतो िजथे नोकर1)या सरRेचीु हमी असते. आपले भ<वय सरQRतु राहCयासाठO आपण अYधक "शQRत आण "शQRत होतो. एवढेच न7हे तर आपण सरRाु दरवाजा, लोखंडी कं पणु, आण सी. सी. ट1. 7ह1. कमेराॅ याच गरजे)या पत;तेसाठOू लावतो. 3. नातेसंबंध आण ेमाची गरज ( Need For Belongingness and Love): जl7हा आपल1 सरRेचीु गरज पण;ू होते तl7हा आपण आपया अवती-भोवती)या लोकांकडे लR [यायला लागतो. ेम आण नातेसंबंध यांची अपेRा करायला लागतो. आपण Bह अपेRा आपले कटंबुु सदय, "म3 प2रवार तसेच <यकर Hकवां ेयसी कडनू करायला लागतो. ेम देणे व घेणे, आपलकSु, आपलेपण, आण इतरांकडनू आपला होणारा वीकार या महवा)या गरजा भासू लागतात. अ"लÄतता आण एकटेपणावर मात करCयासाठO या गरजांची पत;ताू होणे आव9यक असते. 4. Tतठा गरज ( E s t e e m N e e d ) : जl7हा माणसां)या शार12रक सरRाु आण ेमा)या गरजा पण;ू होतात तl7हा ते वतः <वषयी)या सकारामक <वचार व समाजात 5तठा, मन-सaमान "मळ<वCया)या गरजेने भा<वत होतात. वा"भमानी कयृ करCयाकडे यांचा कल 5नमा;ण होतो. या ,ेणीवर पोहोचयावर लोक संपादन, भवु, वातंÅय, 5तठा, भावा"शलता जबाबदा^या या बाबत सामािजक तसेच काया;लयीन Bठकाणी जागतृ होतात Hकवां याना याची गरज भासू लागते. munotes.in

Page 74

74 5. संUाना(मक गरज (Cognitive Need): या पातळीवर 5नमा;ण होणार1 गरज Bह sान संपादन, श`दांची, माणसांची आण वत;नाची जाणीव इयाद1ंवर आधा2रत असते. जर आपण महा<व[यालयात के वळ पद7या घेCयापरतेु मया;Bदत अ?यास न करता इतरह1 अ?यास कर1त असाल तर आपण संsानामक गरजे)या ,ेणीपयTत पोहोचू शकता व ती गरज पण;ू कZ शकता. या गरजेमKये उसकताु, शोधक वतीृ, अनमानु Rमता यांचाह1 समावेश होतो. sान<पपासू "शRणतsांमKये Bह गरज कषा;ने जाणवते. 6. शर8रयट8/सVदयाची गरज ( A s t h e t i c N e e d ) : या ,ेणीवर पोहोचयावर 7यPतीला आपया सÇदया;ची, शर1रयट1ची ततीु 7हावी, आपण लोकां)या नजरेत यावे अशी गरज वाटू लागते. शर1रयट1 गरज Fहणजे सजनशीलताृ, सÇदय;, कलामकता यांची गरज होय. Bह गरज 5नमा;ण झालेया 7यPती वत:ला इतरांसमोर अयंत सखदु Hकवां रमणीय पतीने सादर करतात. Bह गरज 5नमा;ण झालेया 7यPतींचा कल घराची सजावट करणे, भेटवतू आकष;क पतीने सजवणे, आपले वाहन व)छ ठेवणे, नवीन वBहवाट1माणे पोशाख करणे याकडे जात असतो. 7. व-वातवकता ( S e l f - a c t u a l i z a t i o n ) : व-वात<वकतेची वाढ Bह 7यPतीचा 7यिPतगत <वकास तसेच जीवनभर 7यPती वतः <वषयी व या)या जीवना<वषयी घेत असणारा वेध या गोट1ंशी 5नगडीत असते. व-वात<वकते)या टÄÄयात 7यPती आपया जीवनाला अथ; शोधCयाचे काम करते. येक 7यPती "भaन असते यामळेु येक 7यPतीचे व-वात<वकतेचे समाधान वेगवेगqया पतीने होते. उदा. काह1 लोक व-वात<वकता गरजेची पतÉू काह1तर1 5नमा;ण कZन साKय करतात तर काह1 लोक खेळात, शैRणक Rे3ात, Hकवां कामा)या Bठकाणी ती अनभवतातु. Bह अयंत उ)च दजा;ची आण संपादन करCयास कठOण अशी गरजेची ,ेणी आहे. मालो)या मते फारच कमी लोक या पातळीपयTत पोहोचतात. व-वात<वकता Fहणजे वतः )या RमतेपयTत पोहोचCयाची Hकवां व-Rमता जाणCयाची गरज होय. मालो Fहणतो Hक "7यPती जे असू शकतो तेच तो असावा" मालो)या मते व-वात<वकता झालेया लोकांमKये काह1 समान वै"शये आढळतात. जसे Hक ते लोक जीवनाकडे तठथपणे पाहतात. तसेच ते व-कl B z त Hकवां 7यPती कl B z त नसनू समया कl B z त असतात. ते वतं3 तसेच कोणाचेह1 अनुकरण न करणारे असतात. ते लोकशाह1नसारु वत;न करणारे, aयायाने वागणारे, भेदभाव न करणारे, मानवतावाद1, आण वतःला आण इतरांना जसे आहेत तसेच वीकारणारे असतात. जीवनाव9यक गोट1ंबाबत यांना सखोल जाणीव असते. खपू लोकांबरोबर वरवरची मै3ी ठेवCयापेRा यांचे काह1 मोजकेच जवळचे असे "म3 असतात. यांची <वनोद1 बीु Bह सामाaयांपेRा थोडी वेगळी असते. ते सहज, वाभा<वक, सजनशीलृ, पढाकारु घेणारे, असल, काह1 नवीन करCयासाठO उसाह1 असणारे, भावी नै5तक मयू जपणारे असे असतात. munotes.in

Page 75

75 8. उ(कठताृ गरज (Transcedence Need): या गरजेला अKयािमक गरज असेह1 Fहटले जाते. Bह गरज इतर गरजांपेRा काह1शी "भaन असते. Bह गरज जl7हा पण;ू होते तl7हा 7यPतीमKये एकाgतेची भावना 5नमा;ण होते आण तो/ती जीवनाला एका वेगqया पातळीवZन समजनू घेतात. Bह गरज पण;ू झालेया 7यPती इतरांना यां)या RमतेपयTत पोहोचCयास मदत करतात. मालो2या )सांतावर8ल ट8का:  या "सांताला फारच कमी वैsा5नक "सांतांचा आधार आहे. मालोने हा "सांत 5नमा;ण करताना इतर वैsा5नक संशोधनां)या ऐवजी वैयिPतक 5नर1Rणांचा जात वापर के ला आहे.  असे अनेक परावेु देता येतील िजथे उ)च पातळी)या गरजा पण;ू करCयासाठO आधी खाल1ल पातळीवर)या गरजा पण;ू नसया तर1ह1 चालतात. जसे Hक पर1Rेची तयार1 कर1त असताना अनेक <वKयाथÉ रा3ी जेवेत नाह1त Hकवां झोपत नाह1त.  मालोने हा "सांत अमे2रकेतील लोकांवर अ?यास कZन था<पत के ला आहे. तथा<प <व<वध संकतींचाृ अ?यास करणा^या अ?यासकां)या हे लRात आले आहे Hक मालोने सांYगतलेया गरजांचा म हा इतर संकतीतीलृ लोकांसाठO खरा ठरेलच असे नाह1. आपल8 गती तपासा: 1. ेरणेची 7याfया पट करा. ेरणेची <व<वध वै"शये कोणती आहेत. 2. ेरणे)या कोणयाह1 दोन संकपनांचे वण;न करा. 3. उपजत वतीृ "सांत आण उ)चतम उतेजन "सांत यावर थोडPयात Bटपा "लहा. 4. चेतना आण ोसाहनामक घटक यावर <वततृ Bटपा "लहा. 5. मालो)या गरज ,ेणी "सांतावर <वततृ चचा; करा. munotes.in

Page 76

76 ४.३ भकू ेरणा (Hunger Motivation) तावना: भकू एक ेरणा: भकेचीु ेरणा अथा;त अaन gहण करCयाची उतेजना होय. Bह एक भावी जै<वक ेरणा आहे. एनेल कSज ( A n n e l K e y s ) आण यांचे सहकार1 यांनी १९५० मKये भके)याु ेरणेची Rमता याचे कशलतापव;कुु वण;न केलेले आहे. यां)या योगात यांनी ३६ पDषांनाु काह1 काळ उपाशी ठेवनू यां)या वत;नाचे 5नर1Rण के ले. Bह काह1 काळाची उपासमार या योगात सहभागी 7यPतीं)या शर1रावर आण मनावर प2रणाम कर1त होती. यांनी यांची उजा; वाचवCयास सDवातु के ल1, ते उदासीन आण 5नDसाह1 Bदसू लागले, भकेनेु अयंत 7याकळू जाणवू लागले, ते भके<वषयीू बोलू लागले व जेवणा<वषयी BदवावÄन पाहू लागले,पाकSयांची पतकेु वाचू लागले आण इतकेच न7हे तर विज;त आण 5न<ष अaन खाCया<वषयी साु बोलू लागले. थोडPयात सांगायचे तर भके)याु ेरणेने यां)या जागतृ मनावर ताबा घेतला होता. भकू ेरणा आण जेवणा)या सवयी हा सKयाचा महवाचा <वषय बनला आहे आण अYधकाYधक अ?यासला जात आहे. संशोधकां)या पढेु हा 9न होता Hक आपयाला भकू का लागते. यांनी <व<वध संशोधनां)या आधारे हे दाखवनू Bदले आहे Hक भकू Bह फार गंतागंतीचीुु बाब आहे. व याचे अनेक घटक आहेत. ४.३.१ भक े चेु शार8>रक घटक: साधारणपणे जl7हा पोट 2रकामे होते तl7हा भकू लागते हे आपण जाणतो. पण भकेसाठOु हेच एकमेव कारण नाह1. या7य5त2रPत इतर अनेक कारणे आहेत dयामळेु आपयाला भकू लागते. अ) भकू %याकळताु/पोट आक ं चनताु (Hunger Pangs/ Stomach Contraction): जaयाु काळातील संशोधने पाहता हे लRात येते Hक कननॅ ( C a n o n ) या संशोधका)या १९१२ मKये मांडलेया मतानसारु भके)याु ेरणेचे मखु 3ोत हे भकू 7याकळताु Hकवां पोट आकंचनताु आहे. जl7हा पोट 2रकामे असते तl7हा पोटाचे नायू आकंचनु पावतात व आपयाला भकेचीु जाणीव होते. याचा असा <व9वास होता Hक पोटात अaन गेयास पोटा)या नायंचीू आकंचनताु नट होते व भकेचेु समाधान होते. परंतु इतर अनेक 5नर1Rणांतनू असेह1 आढळले आहे Hक भकू लागCयाचे कारण के वळ 2रकामे पोट नाह1 तर इतरह1 घटक आहेत. नवीन अ?यासकांनी हे दाखवनू Bदले आहे Hक dयांचे उदर श3Hयेने काढले आहे ते लोकह1 भकू लागल1 आहे असे सांगतात आण अaन सेवनह1 करतात. munotes.in

Page 77

77ब) शर8र रसायनशाW आण मXदू (Body Chemistry and the Brain): मानव आण इतर ाणी आपोआपच आपया शर1रातील उणतेचे 5नयं3ण करतात dयामळेु उजचीL कमी 5नमा;ण होत नाह1 आण शर1राचे वजन िथर राहते. शर1र आपयातील उणतेचे 5नयं3ण रPतातील oलकोजु Hकवां साखरेमळेु करते. आपया शर1रातील वाद<पंडु हे इaसु"लन आण oलकागॉनू ची 5न"म;ती करते जे आपया शर1रातील थलताू, Yथने, कबÑदके आण साखरे)या पातळीवर 5नयं3ण करतात. इaस"लनु हे रPतातील oलकोजचीु पातळी कमी करते तर oलकागॉनू रPतातील कमी झालेल1 oलकोजचीु पातळी वाढवते. Bह दोन रसायने शर1रात आव9यकतेनसाुर काय; करतात. जl7हा रPतातील oलकोजु या)या <व"शट पातळीपेRा कमी होते तl7हा मlदकडनूू संकेत "मळतात आण आपण अaन gहण करतो. जl7हा रPतातील oलकोजचीु पातळी आव9यक तेवढ1 वाढते तl7हा आपण समाधानी होऊन अaन gहण करणे थांबवतो. जर आपया रPतातील oलकोजचीु पातळी कमी झाल1 तर आपयाला ते सहजपणे जाणवत नाह1. पण आपला मlदू आपया शर1रातील अंतग;त िथतीला 5नयं3त कर1त असतो. तो आपयामKये भकेचीु भावना 5नमा;ण करतो. Fहणनचू आहारतs आपयाला आण <वशेषतः लA माणसांना कमी कबÑदके असणारा आहार Eयायला सांगतात. रPतातील कबÑदकांची कमी पातळी रPतातील इaस"लनचेु माण 5नयं3त कZन भके)याु तीUतेवर 5नयं3ण राखते. क) हायपोथलामस (Hypothalam us): आपया शर1रात oलकोजचेु माण Hकती याचा संदेश मlदलाू आपया उदर, आतडी व यकताकडनृू पोहोचवला जातो व यानसारु भकेचेु संदेश मlदू देतो. तथा<प पोट आण वाद<पंडु हेच के वळ भकेवरु प2रणाम करणारे घटक नाह1त. आपया मlदतीलू हायपोथलामस भकू 5नयं3त करCयात महवाची भ"मकाू 5नभावतो. हायपोथलामसचे दोन मखु भाग आहेत जे आपले अaन gहण करCयाचे वत;न 5नयं3त करतात. १. 7हlÖोमेÜडयल हायपोथलामस {The Ventromedial Hypothalamus (VMH)} २. लेटरल हायपोथलामस {The Lateral Hypothalamus (LH)} १. %हXYोमेZडयल हायपोथलामस: जl7हा रPतात oलकोजचेु माण परेसेु होते तl7हा अaन gहण करणे थांबवCयाचे काम 7हlÖोमेÜडयल हायपोथलामस करते. उदाहरणाथ;, एका योगात असे पाहCयात आले आहे Hक dया उंदरां)या 7हlÖोमेÜडयल हायपोथलामसला इजा पोहोचल1 आहे ते पोट भरयानंतरह1 खाCयाची Hया थांबवू शकले नाह1त. ते अ5त वजनदार होईपयTत खातच राBहले. २. लेटरल हायपोथलामस: जl7हा रPतातील इaस"लनचेु माण वाढते तl7हा लेटरल हायपोथलामस हा अaन gहण करCया)या वत;नावर प2रणाम करतो. योगामKये असे आढळले आहे Hक उंदरां)या लेटरल हायपोथलामसला इजा झाल1 असेल तर ते उपाशी असतानाह1 अaन gहण कर1त नाह1त. के वळ जबरदतीने भर<वले तरच खाCयाची munotes.in

Page 78

78 Hया करतात. रPतवाBहaया हायपोथलामसला शर1रा)या <व<वध भागांशी जोडतात यामळेु आपले शर1र शर1रातील <व<वध Sयांना आण इतर येणा^या संकेतांना 5तHया देते. इतर कामांमाणे भके)याु हामÑनवर 5नयं3ण करCयाचे कामह1 हायपोथलामस करते. जसे Hक घरे"लन ( G h r e l i n ) हे एक भकू 5नमा;ण करणारे हामÑन आहे dयाचा áाव 2रकाFया पोटातनू होतो. अ5तलAपणा कमी करCयासाठO श3Hया करताना डॉPटरांनी पोटाचा काह1 भाग बंBदत के ला असता उव;2रत पोटा)या भागातनू कमी माणात घरे"लनचा áाव होऊन 7यPतीला कमी भकू लागते. भकेुशी संबंYधत इतरह1 अनेक हामÑन आहेत जसे लेिÄटन, PPY, आण ओरेिPसन. यापैकS ओरेिPसन हे भकू 5नमा;ण करते तर इतर दोन हामÑन भकू कमी करCयास मदत करतात. भार Tनधा>रत \बंदू आण पायाभतू चयापचय दर (Weight Set Point and Basal Metabolic Rate): शर1र जसे वजन राखCयाचा यन करते या वजना)या पातळीवर हायपोथलामसचा भाव असतो. शर1रा)या वजना)या या पातळीला भार 5नधा;2रत बंदू Fहणतात. एका उं दरावर के लेया योगात असे आढळनू आले Hक याला काह1 काळ उपाशी ठेवयानंतर याचे वजन या)या 5नधा;2रत वजनापेRा कमी होऊ लागले. अशावेळी वजन थमÑटटॅ (शर1राची वजन िथर राखCयाची णाल1) शर1राला वजन िथर करCयाचे संदेश पाठवते. यामळेु भकू वाढते मा3 उजा; वापरCयाची Hया मंदावते. हेच या उपाशी ठेवलेया उंदरा)या बाबतीत पहायला "मळाले. या)या <वD जर उंदराला अ5तमाणात जबरदतीने खायला घातले तर या)या शर1राचे वजन वाढते भकू मंदावते आण उजचाL वापर करCयाची Hया वाढताना आढळते. अशा कारे उपासमार1मळेु Hकवां अ5त अaन gहण के यामळेु वजनात होणा^या बदलानसारु Hया कZन वजन पव;वतू शर1रा)या भार 5नधा;2रत बंदू पयTत आणले जाते. चयापचय (Metabolism): चयापचय अथा;त शर1र आराम कर1त असाताना शर1रा)या सामाaय Hया 7यविथत राखCयासाठO शर1रातील उजचाL वापरला जाणारा दर होय. जl7हा लोकांना ब^याच कालावधीसाठO परेसेु अaन "मळत नाह1 तl7हा भार 5नधा;2रत बंदू कायम राखCयासाठO यांचे शर1र दोन मागाTचा अवलंब करते. एक Fहणजे कमी Hयाशील राहणे आण दसरेु Fहणजे चयापचयाचा दर कमी ठेवणे. भार 5नधा;2रत बंदू राखCयात 7यायाम आण चयापचय यांचाह1 महवाचा वाटा आहे. तथा<प काह1 संशोधकांना शर1रा)या वजन िथर राखCया)या वतीवरृ शंका आहे. यां)या मते वजनात हळू हळू होणारे बदल तसेच ब^याच कालावधीसाठO झालेले शार12रक वजनातील बदलह1 भार 5नधा;र1त बंदवरू बदल घडवू शकतात. याचमाणे munotes.in

Page 79

79 मान"सक घटकह1 भके)याु भावनेवर प2रणाम करतात. अaनाची सहज उपल`धता Bह माणसांना व ाCयांनाह1 अ5त खाCयास वतृ करते व यामळेु वजनह1 वाढते. Fहणनू जै<वकIया भार 5नधा;2रत बंदू या संकपनेला संशोधकांनी 5तलांजल1 Bदल1 आहे आण आता ते "था<पत बंदू" (Settling Point) या संकपनेला जात वीकारताना Bदसतात. उजा; gहण आण उजचाL वापर यानसारु आपले शार12रक वजन िजथे था<पत होते याला था<पत बंदू असे Fहणतात. था<पत बंदू हा जै<वक आण पया;वरणामक अशा दोaह1 घटकांनी भा<वत होत असतो. जl7हा आपण आराम कर1त असतो तl7हा आपले शर1र जेवढ1 उजा; वापरते या उज)याL वापरया जाणा^या दराला Basal Metabolic Rate ( B M R ) अथा;त पायाभतू चयापचय दर असे Fहणतात जो थेट था<पत बंदशीू जोडला गेला आहे. एखा[या 7यPतीचा BMR कमी झाला तर याचा भार था<पत बंदू वाढतो. 7यPती)या वाढया वयानसारु याचा BMR हा कमी होत जातो. Hकशोर वयातील मलांुचे वजन जर1 वयक माणसां)या वजनाएवढे असले तर1 ते वयक माणसांपेRा जात खातात पण यांचे वजन वयक माणसांमाणे वाढत नाह1. मा3 वयक 7यPती जात अaन खाऊ लागले तर यांचे वजन झपायाने वाढते कारण यांचा BMR फार कमी झालेला असतो. ४.३.२ भक े चेु मानसशाW (Psychology of Hunger): संशोधाकांसमोर असा 9न होता Hक भकेचेु 7यवथापन व 5नयं3ण हे के वळ जै<वक घटकांवर आधा2रत आहे Hक मान"सक, सांक5तकृ, व प2रिथतीजaय घटकह1 भके)याु भावनेवर व वत;नावर प2रणाम करतात? सखोल अ?यास के यावर संशोधक या 5नकषा;वर पोहोचले Hक जै<वक घटकांसोबत इतर उलेखलेले घटकह1 भके)याु 7यवथापन व 5नयं3णावर प2रणाम करतात. अ) खाणे हे )श]Sत वतन आहे (Eating is a learned Behavior): लोक ब^याचदा भकेलेु नसतानाह1 खातात. अनेकजण ना9ता, दपारचेु जेवण, रा3ीचे जेवण, एका <व"शट वेळी घेतात. कारण ती यांची भकेचीु Hकवां अaन gहण करCयाची वेळेची परंपरा आहे. आपण पाळत असलेल1 जेवणाची पारंपा2रक वेळ हा आपया अ"भजात अ"भसंधानाचा (classical conditioning) प2रणाम असतो. आपया शर1राला <व"शट वेळी अaन gहण करCयाची सवय लागलेल1 असते. उदाहरणाथ; एखा[या 7यPतीने उ"शरा पोट भZन नाटा के ला असतानाह1 दपार)याु वेळी याला भकेचीु भावना 5नमा;ण होते. कारण घyयाळातील वेळ याला जेवणाची वेळ झाल1 हे सचवीतु असते. ब) मतीृ (Memory): बोध5नक घटक साु आपया खाCया)या वत;नावर काह1 माणात प2रणाम करतात. उदाहरणाथ; रोिजन (Rozin) आण याचे सहकार1 यांनी १९९८ मKये शर1रा)या इतर घटकांमाणे मतीचीह1ृ भकू 5नयं3णामKये व 7यवथापनामKये भ"मकाू आहे हे munotes.in

Page 80

80 दाखवCयासाठO एक योग के ला. आपण शेवटचे कधी अaन gहण के ले हे लRात असेल तर यामाणे आपण Hकती खावे Hकवां खावू नये हे ठरवत असतो. हे ठरवCयामKये मतीचीृ भ"मकाू आहे असे यांना वाटते. आपले Fहणणे पडताळनू पाहCयासाठO यांनी दोन अशा 7यPतींना 5नवडले dयांना म5ततàंशृ ( A m n e s i a ) झाला आहे dयामळेु ते नकयाचु घडलेया घटना लRात ठेवू शकत नाह1त. या दोन Doणांना जेवणा)या वेळी जेवण Bदले गेले. यांनी आहार के ला. वीस "म5नटांनी यांना पaहाु भोजन Bदले गेले. तेह1 यांनी सहज gहण के ले. आणखी वीस "म5नटांनी यांना भोजन Bदले असता यापैकS एकाने 5तसरे भोजनह1 काह1से संपवले. या दोघांना भकू Hकती आहे हे जेवणाआधी व नंतर <वचारले असता हे लRात आले Hक यांना पBहया भोजनानंतर भकू कमी होती. पण भकू कमी असतानाह1 यांनी दसरेु भोजन gहण के ले आण काह1से 5तसरे भोजनह1 कारण यांची मतीृ यांनी भोजन gहण के ले आहे ले लRात ठेवCयात असमथ; होती. क) चव ाधा*य (Taste Preference): ब^याचदा आपण हे पाहतो Hक लoना)या समारंभात आपयाला एखाद1 7यPती सांगते Hक याने/5तने आता माणापेRा जात खाले आहे आण आता काह1ह1 खावू शकणार नाह1. परंतु तीच 7यPती आइSम )या टेबलाकडनू जात असता आवडणारे आइSम घेवनू पण;पणेू खाते. आपया या खाCया)या वत;नास जै<वक, सांक5तकृ आण भौगो"लक घटक कारणीभतू आहेत जे आपया चव धाaयामKये महवाची भ"मकाू बजावतात. • जैवक घटक: 5नर1Rणातनू असे लRात आले आहे Hक लोकांना जात करकर1तुु आण अYधक काबÑदकेयPतु आहार जात खावासा वाटतो <वशेषतः जl7हा ते Yचंताgत Hकवां उदासीन असतात. कबÑदके सेरटो5नन (serotonin) नावा)या aयरोÖांसमीटरचीू पातळी वाढवतात. सेरटो5नन आपया नसांवर भाव टाकनू आपयाला शांत करते. जर1 गोड Hकवां खारट पदाथाTची आवड Bह अनवां"शकु असल1 तर1 काह1 चवींचे ाधाaय हे अ"भसंधानयPतु (conditioned) असते. जसे Hक लोकांना लहानपणापासनचू जात मीठयPतु आहार Bदला गेला असेल तर ते जात मीठ असलेले अaनच पसंत करतात. ह1च गोट भरपरू 5तखट खाणा^या लोकां)या बाबतीतह1 लागू होते. लोक जर का एखा[या कारचे अaन खावनू आजार1 पडले असतील Hकवां यामळेु <वषबाधा झाल1 असेल तर भ<वयात लोक या अaन कारचा 5तटकारा करतात Hकवां तो अaन कार खाणे टाळतात. • सांकTतकृ आण भौगो)लक घटक: भारतीय लोकांना मसालेदार पदाथ; खाCयाची सवय आहे आण यांना ते आवडतातह1. यरोपातीलु लोकांना मा3 मासाले<वरह1त पदाथ; आवडतात इतकेच न7हे तर मसालेयPतु पदाथाTचा गंधह1 काह1 लोकांना सहन होत नाह1. चव ाधाaय हे वातावरणा)या Iट1ने अनकलुू असते. उदाहरणाथ; मसालेदार पदाथ; हे उण हवामान असणा^या देशांत वापरले जातात. munotes.in

Page 81

81 <वशेषतः मांसाहारासाठO मसायां)या पदाथाTचा जात वापर होतो कारण उण हवामानामळेु मांस म)छO लवकर खराब होतात. मसायां)या वापरामळेु अaन खराब होCयाची Hया मंदावते. गरोदरपणात 3ीयांना दहा7या आठवyयात होणार1 मळमळ आण अaनाचा वाटणारा 5तटकारा हे 5त)या पोटात वाढणा^या गभा;ला अaनापासनू कोणतीह1 हानी Hकवां <वषबाधा होवू नये Fहणनू होत असते. मनयु आण ाणी दोघेह1 अप2रYचत अaन घेणे टाळतात. <वशेषतः मांसाहार. पव;जांपासनूू या अनकलुू अaन वत;नाचा भाव मनयावरु आहे. याच वत;नामळेु मनयाचेु हा5नकारक पदाथ; पोटात जाCयापासनू रRण होवू शकले. यावाZन आपया हे लRात येते Hक चव धाaयाला जै<वक याचमाणे सांक5तकृ आण भौगो"लक घटकह1 कारणीभतू आहेत. याच घटकांबरोबर पदाथाTची मबलकताु साु सजीवां)या चव धाaयावर भाव पाडते. उदाहरणाथ; िजथे मबलकु माणात दधु उपल`ध आहे 5तथे लोकां)या आहारात दधाचेु पदाथ; जात माणात आढळतात व याना ते आवडतातह1. ड) खा_य वतनातील प>रिथतीज*य आण सांकTतकृ घटक (Situational and Cultural Factors Influence Eating Behavior): लोक इतरांसोबत असताना जात अaन gहण करतात. याच कारणामळेु ब^याचदा आपण एखा[या समारंभात जेवयावर आपया लRात येते Hक आपण खपू जात अaन gहण के ले आहे. सांक5तकृ घटक आपण काय, Hकती, आण कl 7 हा खावे यामKये महवाची भ"मकाू 5नभावतात. अँäयू गीयर ( A n d r e w G e i e r ) आण यांचे सहकार1 यांनी २००८ मKये खाCया)या सवयींवर संकतीचाृ प2रणाम पडताळनू पाहCयासाठO एक संशोधन के ले. यां)या असे 5नर1Rणात आले Hक जेवण वाढताना ãl च लोक हे अमे2रकन लोकां)या तलनेतु लोकांना कमी माणात खा[य पदाथ; वाढतात. यामळेु ãl च लोकांचे शार12रक वजन अमे2रकन लोकां)या शार12रक वजना)या तलनेतु कमी असते. यां)या संशोधनातनू हा 5नकष; समोर आला आहे Hक आपण जl7हा लोकांना जात माणात जेवण वाढतो तl7हा लोक ते अYधक जेवण gहण करतात यामळेु यां)यातील कलर1जॅ वाढतात. या संकपनेला यांनी य5नटु बायस (Unit Bias) असे संबोधले आहे. वैव-यपणू खा_यकार: आपण ब^याचदा जात माणात तl7हा खातो जl7हा खाCयाचे <व<वध कारचे पदाथ; उपल`ध असतात. जै<वक Iया या वतीलाृ चकSचेु Fहणता येत नाह1. जl7हा मबलकु माणात आण <व<वध कारचे खा[य पदाथ; उपल`ध असतात तl7हा ते gहण के याने आपया शर1राला भरपरू माणात पौिटकता ाÄत होते dयामळेु शर1रातील चरबीचे माण वाढते. या वतीचाृ आपया पव;जांनाू जगCयासाठO बराच फायदा झाला आहे. जl7हा Bहवाqयात Hकवां दकाळातु अaन उपल`ध नसायचे Hकवां कमी असायचे यावेळी या शर1रावर1ल वाढ1व चरबीमळेु काह1 काळ मानव िजवंत राहू शकला व जगला. मा3 आता अaनाची परकू उपल`धता असताना आपयाला थलपणाू munotes.in

Page 82

82 वाढवCयाची आव9यकता नाह1. आता आपयाला थलपणाू आटोPयात ठेवायचा असेल तर काह1 5नयमांचे पालन करावे लागेल. जसे Hक--  इतरांसोबत जेवCयापवÉु आधीच ठरवणे Hक आपण Hकती खायचे आहे.  ताटात अYधक अaन न घेता आव9यक तेवढेच अaन घेणे.  जेवण शPयतो छोया-छोया भांyयांमKये असावे.  पदाथाTची <व<वधता कमी असावी.  आकष;क आण आवडणारे पदाथ; जाणीवपव;कू कमी खावेत. आपल8 गती तपासा: • भकेचीु 7याfया [या. भकेचीु शार12रक कारणे पट करा. • भकेचीु 7याfया [या. भकेचीु मानसशा3ीय कारणे पट करा Hटपा )लहा: • भकू 7याकळताु आण रPतातील oलकोजचीु भकू 5नयं3णातील भ"मकाू • हायपोथलामसची भकू 5नयं3णातील भ"मकाू • भार 5नधा;2रत बंदू • अ"भजात अ"भसंधान व मतीचाृ भकेवरु होणारा प2रणाम • चव ाधाaय व खा[य वत;न • वै<वKयपण;ू खा[यपदाथ; आण प2रिथतीजaय घटकांचा खा[य वत;नावर होणारा प2रणाम. • खा[य वत;नावर संकतीचाृ प2रणाम ४.३.३ थलपणाू आण शर8रभार TनयंWण: अ5त वजन आण थलपणाू Bह जगभरातील एक वाढती समया आहे. आण या समयेने आता एका मोuया संकटाचे Zप धारण के ले आहे. २००७ मधील जाग5तक आरोoय संथे)या ( W o r l d H e a l t h O r g a n i z a t i o n ) सवRणानसारLु जगभरात एक अ`जाहनू जात लोक अ5तभार असणार1 आहेत तर यातील तीन दशलR लोक थलपणाचाु "शकार आहेत. munotes.in

Page 83

83 शर1राचे अ5त वजन Bह आपयाला सKया)या काळात समया का वाटावी हा 9न पडणे वाभा<वक आहे. पवÉ)याू काळातील संकतीचाृ अ?यास के यावर हे लRात येते Hक बार1क असणे हे अनाकष;क आण न आवडणारे मानले जात असे. लोक जात वजनाचे शर1र आकष;क मानीत असत. थलताू हे समृीचे व सामािजक 5तठेचे 5तक मानले जात असे. या काळात शर1रात चरबीची साठवण Bह चांगल1 मानल1 जात असे. चरबीमळेु उजचीL साठवण होते. dयावेळी अaनाची कमतरता असेल तl7हा या साठवलेया उजचाL वापर के ला जातो. या काळी अaनाची कमतरता Bह एक सामाaय समया होती. यामळेु अaन उपल`ध असताना जात अaन खाणे हे सामाaय होते. मा3 सKया)या काळात सव;3 अaनाची मबलकु उपल`धता आहे. यामळेु आव9यकतेपेRा जात अaन खाणे आता अयोoय मानले जाते. अ) अTतभार Bकवां थलपणाचेु प>रणाम: १) जैवक प>रणाम: शर1राचा अ5तभार हे आरोoयासाठO एक संकट बनले आहे. या Rे3ातील <व<वध संशोधने हे "स करतात Hक थलपणामळेुु मधमेहु, उ)च रPतदाब, åदया)या समया, <पताशयातील गाठO, संYधवात, तसेच काह1 कक;रोग यांचा धोका वाढतो आहे व वयोमया;दा कमी होत आहे. २) बोधTनक प>रणाम: नवीन संशोधनांनी ि3यांचा थलपणाू आण बोध5नक RमतेमKये बघाड होCयाचा धोका यांचा संबंध असयाचे दश;<वले आहे. यात अझायमरचा रोग (Alzheimer’s disease) आण मlद)याू ऊतींची ( B r a i n T i s s u e s ) घट यांचाह1 समावेश यांनी के ला आहे गaतादु (Gunstad) आण यांचे सहकार1 यांनी २०११ मKये बोधन Rमता आण थलपणाू यांचा संबंध पाहCयासाठO एक योग के ला. या योगात यांना असे आढळले Hक अ5तभार असणा^या 7यPतींची शर1राचा भार कमी करCयाची श3Hया के यावर समारेु १२ आठवyयानंतर यां)या मतीचेृ काय; आधीपेRा चांगया त^हेने होवू लागले. यावZन थलपनणाचाु बोधनावरBह प2रणाम होतो हे "स झाले. ३) सामािजक प>रणाम: थलपणाू सामािजक Iया घातक ठZ शकतो. थलपणामळेुु लोकांची आपयाती वागणकू आण आपल1 वतःची वतःबाबतची भावना यावर प2रणाम होतो. थलू 7यPती<वषयी समाजात अनेक गैरसमज आहेत जसे Hक ते लोक आळशी असतात, धीFया गतीचे असतात, बे"शत, <व9वासास अपा3, मतलबी, अनाकष;क आण "म3वाची भावना कमी असणारे असतात. गोट;मेकर (Gortmaker) आण यांचे सहकार1 यांनी १९९३ मKये ३७० थलू मBहलांचा एक द1घ;काल1न अ?यास के ला. यांना असे आढळले Hक सात वषा;नंतरह1 यां)यापैकS दोन ततीयांशृ मBहला या थलचु राBहया आण यांचे आYथ;क उपaन यां)या इतPयाच ब<मानु असणा^या परंतु थलू munotes.in

Page 84

84 नसणा^या मBहलांपेRा कमी राBहले. इतकेच न7हे तर यांचे <ववाह जळनुू येणे Bह कठOण होऊन बसले. याचमाणे रेजीना <पंगटोर (Regina Pingitore) आण यांचे सहकार1 यांनी १९९४ साल1 शार12रक वजनामळेु होणारा भेदभाव याचा अ?यास के ला. यांना असे आढळले Hक 7यPती जात वजनाची असयास याला/5तला नोकर1साठO सामाaय वजन असणा^या 7यPतीं)या तलनेतु लायक उमेदवार Fहणनू गह1तृ धरले जात नाह1. अशा कारचा भेदभाव <वशेषतः ि3यां)या बाबतीत जात माणात घडताना Bदसतो. नोकर1)या येक टÄÄयात हा वजनामळेु होणारा भेदभाव थलू 7यPतींना सहन करावा लागतो. वजनी 7यPती <वशेषतः मBहलांना नोकर1 "मळCया)या Hकंवा पदोaनती होCया)या संधी फार कमी असतात, यांना कमी पगार "मळCयाची शPयता असते, यांना यां)या चकांमळेुु सजा "मळCयाची Hकवां नोकर1वZन काढनू टाकCयाची शPयता जात असते. वाजनाती असणारे पव;gहू कमी वयापासनू मलांनाु अनभवायलाु "मळतात. शाळा आण महा<व[यालयात वजनी असणा^या मलांचाु, अपमान व 5तरकार के ला जातो, यांना उपेRा व अवहेलना सहन करावी लागते. थलू मलांनाु बराच 3ास Bदला जातो. ४) मान)सक वाaय: थलपणाु हा मान"सक वा\या)या बघाडाशी 5नगडीत आहे. <वशेषतः थलू मBहलांमKये वतः)या शर1राती असमाधानता असते. यामळेु यांना पढेु नैरा9य आण आमसaमानाची कमतरता भेडसावते. ब) थलपणाचीु कारणे: १. जैवक कारणे: I. Tनधा>रत \बंदू आण चयापचय: लोक जाडजडू होतात कारण जेवढ1 उजा; ते बहदाु खच; करतात या)यापेRा जात अaन ते gहण करतात. मग वजन कमी करCयासाठO ते कमी आहार करCयाची Hकवां सकस आहार घेCयाची योजना आखातात dयामळेु यां)या शर1रात कमी माणात कलर1ॅ येतात. मा3 ब^याचदा असे आढळले आहे Hक कमी आहार वजन कमी करCयात फायदेशीर ठरत नाह1. याचे कारण Fहणजे एकदा का आपण जाडसर झालो Hक आपया शर1रातील चरबीला िथर ठेवCयासाठO जात अaनाची गरज लागत नाह1. उलट कमीच अaन लागते कारण जाडसर 7यPती)या चयापचयाचा दर हा सामाaय 7यPती)या चयापचया)या दरापेRा मंद असतो. यामळेु कमी अaन घेऊन एका अथÉ आपण या चरबीचे संवध;नच करतो. जl7हा अ5तवजना)या 7यPती)या शर1राचे वजन आधीपेRा थोडे कमी होते तl7हा याची भकू वाढते व चयापचय मंदावतो. कमी अaन gहणामळेु व यामळेु होणा^या उपासमार1मळेु थोyयाच माणात कलर1ंचीॅ घट munotes.in

Page 85

85 होते. }े ( B r a y ) यांनी १९६९ मKये थलू माणसांचा मBहनाभर अ?यास कZन असा अहवाल सादर के ला Hक थलू 7यPतींनी नेहमीचे ३५०० कलर1ंचेॅ gहण करणे कमी कZन फPत ४५० कलर1ंवरॅ आले. पण तर1ह1 मBहनाभरात के वळ ६% वजन कमी झाले. याचे कारण Fहणजे यां)या वाढलेया भकेमळेुु जी उपासमार झाल1 यामळेु यांचा चयापचयाचा दर १५ टPPयांनी घटला. II. शार8>रक BCयाशीलता: ले<वन (Levine) आण यांचे सहकार1 यांनी १९९९ मKये १००० 7यPतींवर एक योग के ला. यांनी १००० 7यPतींना आठ आठवडे १००० कलर1ंचेॅ अYधक भोजन gहण करCयास सांYगतले. या योगातनू यां)या हे लRात आले Hक जे लोक सतत हालचाल कZन आपल1 उजा; वापरतात यां)या वजनात के वळ जराशीच वाढ झाल1. शर1राने बार1क असणा^या 7यPतींना नेहमीच इकडे-5तकडे HफरCयाची व हालचाल करCयाची सवय असते Fहणनू ते जाडसर होत नसावेत. III. अनवं)शकु घटक: अनवंशा)याु अ?यासावZन असे Bदसनू आले आहे Hक अनवंशु शर1रा)या वजनावर प2रणाम करतो. संशोधनातनू खा"लल बाबी समोर आया आहेत. i. एका कटंबातुु जर दोन मलांनाु दतक घेतले असेल तर एका कटंबातुु राहनू सारfयाच कारचे अaन खाऊनह1 या दोन मलांचेु शार12रक वजन "भaन असते इतकेच न7हे तर ते यां)या दतक पालकांमाणेह1 नसते. यांचे शार12रक वजन हे यां)या जै<वक पालकां)या शर1रा)या वजनामाणे असते. ii. एकांड जळीु मलेु जवळ-जवळ सारfयाच वजनाची असतात. जर1 यांची वाढ वेग-वेगqया Bठकाणी झाल1 असेल तर1 यां)या शार12रक वजनात साधारण साFय आढळते. iii. सामाaय वजन असणा^या पालकां)या मलां)याु तुलनेत थलु पालकां)या पोट1 जaमाला येणारा मलगाु तीन पट1ने तर मलगीु सहा पट1ने थलू होCयाची शPयता असते. iv. वैsा5नकांनी अशी अनेक गणस3ुू शोधल1 आहेत जी आपया शर1रा)या वजनावर प2रणाम करतात. जसे Hक F T O नावाचे गणस3ुू हे आपण थलू होCयाचा धोका ि[वगणीतु करते. IV. संेरक े (Hormonal Factors): वैsा5नकां)या मते लेिÄटन (leptin) नावाचे संेरक भकू 5नयं3णामKये महवाची भ"मकाू 5नभावते. लेिÄटन हे Yथने आहेत dयांचा 3ाव शर1रा)या मेदयPतु पेशींतनू संेरका)या वZपात होतो. मोuया पेशीं)या आधारे लेिÄटन रPतवाहात वेश करते व हायपोथालेमस (Hypothalamus) पयTत पोहोचते. यामळेु खाCयाचे Hकवां खाणे थांबवCयाचे संकेत हायपोथालेमसकडनू शर1राला Bदले जातात. जl7हा आपण परेसेु अaन gहण करतो तl7हा अYधक मा3ेमKये लेिÄटनची munotes.in

Page 86

86 5न"म;ती होते व यामळेु भकू मंदावते. जl7हा शर1रात लेिÄटनचे माण कमी होते तl7हा भकेचेु संकेत शर1राला "मळतात व आपयाला खाCयाची तीU भावना 5नमा;ण होते. काह1 वैsा5नकांनी थलू उंदरांवर एक योग के ला. उंदरांची भकू कमी झायास यांचे वजन कमी होईल या अनमानावरु यांनी या उं दराना जात माणात लेिÄटनची मा3ा Bदल1. या योगात असे आढळनू आले Hक सDवातीलाु काह1 थलू उंदरांनी लेिÄटनला अपेRेमाणे 5तसाद Bदला. मा3 नंतर लेिÄटनची मा3ा वाढवयावर यां)या वजनात काह1ह1 प2रणाम झाला नाह1. यांनी लेिÄटनला 5तकार करCयाची शPती <वक"सत के ल1. यातनू हे सYचतू होते Hक शर1र एका <व"शट पातळीपयTत असणा^या लेिÄटनला प5तHया देते मा3 याची पातळी खपू जात माणात वाढल1 तर मा3 शर1र याला 5तHया देत नाह1 आण आपयाला चंड भकू लागते. २. पयावरणाचे घटक: a) Tनbानाश: जपान, अमे2रका, व यरोपमKयेु झालेया संशोधनातनू असे आढळले आहे Hक dयाना 5नzानाशाचा 3ास आहे यां)यात थलपणाू वाढCयाची शPयता जात असते. जl7हा झोप मंदावते तl7हा मlदलाू शर1रात उपल`ध चरबीचे संकेत देणा^या लेिÄटनची पातळी खालावते व भकू वाढवणा^या घ"ल;न (Ghrelin) नामक पोटातील संेरकाची पातळी वाढते. b) सामािजक भाव: सामािजक भाव हा एक वजन वाढ1चा महवाचा घटक आहे. एका ३२ वष; चाललेया द1घ; अ?यासातनू हे समोर आले आहे Hक लोकांचे "म3 प2रवार जर थलू असतील तर यांनाह1 थलू 7हावेसे वाटते. अगद1 जवळचा "म3 Hकवां मै3ीण थलू असेल तर तFह1ु थलू होCयाची शPयता तीन पट1ने वाढते. c) अ*न आण BCयाशीलता: जगभरात <वक"सत आण <वकसनशील अशा दोaह1 देशांमधील लोकांमKये थलपणाू Bह एक समया बनत चालल1 आहे. याचे मखु कारण Fहणजे आपया आहारा)या सवयी आण Sया"शलातेचा अभाव. आपण परेसेु Hकवां यापेRा जात अaन gहण करतो मा3 या)या तलनेतु आपया शर1रा)या हालचाल1 फारच कमी असतात. सKया)या कामा)या पती पाBहयास शार12रक हालचाल1ची कामे फार कमी Bदसतात. न7या तं3sाना)या <वकासामुळे कामगारां)या शार12रक हालचाल1 मंदावया आहेत. जलद बनणारे पदाथ; आण जात Yथने असणारे पदाथ; नाPया-नाPयावर सहज "मळतात. चॉकलेट, शीतपेय लोक सहज gहण करताना Bदसतात. या स^याचा प2रणाम यां)या कतीवरृ जाणवू लागला आहे. क) शर8रभार TनयंWण: आपया शर1राचा भार 5नधा;2रत बंदू, अनवंशु, तसेच पया;वरणातील घटक हे नेहमीच थलपणाू वाढवCयास कारणीभतू ठरतात. वजन कायमवZपी कमी करणे munotes.in

Page 87

87 इतके सोपे नाह1. अनेक लोक यशवीपणे वजन कमी करतात मा3 जl7हा ते दल;Rु करतात Hकवां सतक; राहत नाह1त तl7हा पaहाु वजन वाढCयास सDवातु होते. मानसशा3sां)या मते थलपणाू हा 7यिPतमवा)या कसमायोजनामळेुु Hकवां इ)छाशPती)या अभावामळेु होत नसतो. पण सतत बार1क होCया)या <वचारातनू आपण अYधक खाCयाचा धोका, वजनात चढ-उतार, कपोषणु, धçपानु, नैरा9य इयाद1 गोट1 होCयाची शPयता अYधक असते. इतकेच न7हे तर लोक बार1क होCयासाठO काह1 औषधे घेतात जी शर1र वा\यासाठO हा5नकारक ठZ शकतात. यापेRा आपण जसे आहोत तसे वतः ला वीकारणे हे आपया मान"सक व शार12रक वा\यासाठO लाभदायक असते. ४.३.४ कं ब र %यवथापन: आपया कमरेचा आकार 7यविथत ठेवCयासाठO संशोधकांनी काह1 सचनाु के या आहेत. या खाल1लमाणे आहेत. 1. वजन व कं बर स7यविथतु ठेवCयासाठO व-ेरणा आण व-"शतीची गरज आहे. कायमवZपी वजन कमी करायचे असयास खाCया)या सवयी आययभरासाठOु बदलणे तसेच 7यायामात वाढ करणे आव9यक आहे. 2. आकष;क वाटणा^या खा[य-पदाथाTना शPयतो जवळ ठेऊ नये Hकवां घरात आणणे टाळावे. खाCयाचे पदाथ; आणCयासाठO शPयतो जेऊन घेतयावर जावे. दकानातयाु खडPया िजथे वेफस;, चॉकलेट, "मठाई असे पदाथ; ठेवले जातात अशा खडPयांकडे जाणे शPयतो टाळावे. 3. <व<वध कारचे अaन उपल`ध असले Hक आपण जात खाCयाची शPयता वाढते Fहणनू साधे अaन gहण करावे. 4. 7यायामाने चरबी कमी होते, नायू वाढतात, चयापचयाचा दर वाढतो आण आपला भार 5नधा;2रत बंदू कमी राहतो. या)या जोडीला रोज सात ते आठ तास झोप झायास खपू फायदा होतो. Fहणनू 5नय"मत 7यायाम आण योoय माणात झोप अव9य Eयावी. 5. कडधाaय, फळे, भाdया, मासे असा सकस आहार रोज Eयावा dयामळेु भकेचेु 5नट 7यवथापन होते आण चरबीचे माण वाढत नाह1. 6. Bदवसभर उपाशी राहनू रा3ी एकदम भरपरू खाणे टाळावे. यामळेु आपला चयापचयाचा दर 7यविथत राहतो. जे लोक योoय आहार योoय वेळी खातात ते नेहमी 5नरोगी राहतात. munotes.in

Page 88

88 7. जेवण भरभर न खाता हळवारपणेू खावे dयामळेु कमी अaन खावनह1ू पोट भरते. <वनाकारण जातीचा आहार आण म[यपान करणे टाळावे. तसेच वतः )या वजना<वषयी Yचंतातरू राहू नये. यामळेु नैरा9य येवनू आपण जात खाCयाची शPयता वाढते. 8. जl7हा आपण आपया "म3ांबरोबर जेवतो ते7हा आपया खाCयाबाबत आपण सतक; राBहले पाBहजे कारण तl7हा आपण अYधक खाCयाची शPयता असते. योoय तेवढा आहार घेCयाची सवय मोडल1 तर मग 7यPती वाटेल तसे खात सटCयाचीु शPयता वाढते. 9. "सनेमा Hकवां ट1. 7ह1. पाहत असताना खाCयाचे पदाथ; घेवनू बसने टाळावे. यावेळी आपण Hकती खात आहोत याकडे दल;Rु झालेले असते व आपण फPत खात बसतो. यामळेु जाणीवपव;कू या सवयी टाळा7या. आपल8 गती तपासा: १. थलपाणाचीु 7याfया [या. थलपणाचेु प2रणाम सांगनू कमरेचे 7यवथापन कसे करावे ते पट करा. २. थलपणाचीु कारणे कोणती आहेत? ३. कं बर 7यवथापन यावर थोडPयात Bटपा "लहा. ४.४ सारांश आपण या अKयायामKये ामfयानेु तीन घटकांचा अ?यास के ला: ेरणा, भकू, आण थूलपणा. ेरणेचा अ?यास करताना आपण ेरणेची 7याfया व वै"शये तसेच ेरणे)या चार "सांतांचा अ?यास के ला. या चार "सांतांमKये उपजत वतीृ आण उांतीवादाचा "सांत, चेतना आण ोसाहनामक घटक "सांत, उ)चतम उतेजन "सांत, व मालोचा गरज ,ेणी "सांत यांचा समावेश होता. munotes.in

Page 89

89 भकेचीु ेरणा अ?यासताना आपण ामfयानेु भकेचेु शार12रक घटक, भकू 7याकळताु, शर1र Hया व हायपोथालेमस, भार 5नधा;2रत बंदू व चयापचय दर यांचा अ?यास के ला. भकेचेु मानसशा3 अ?यासताना खाणे हे "शQRत वत;न आहे हे आपण पBहले. याचमाणे मतीृ, चव ाधाaय, प2रिथतीजaय व सांक5तकृ घटक कसे आपया खाCया)या वत;नावर प2रणाम करतात हे देखील आपण पBहले. थलपणाू अ?यासताना थलपणाू Fहणजे काय, याची करणे, तसेच कं बर 7यवथापन यांचा अ?यास कर1त असताना आपले वजन कसे स7यविथतु कZ शकतो या म[[यांचाह1ु <वचार के ला. ४.५ cन १. Bटपा "लहा. a) ेरणेचा उपजत वतीृ "सांत b) चेतना आण ोसाहनामक घटक "सांत c) उ)चतम उतेजन d) भकेचीु शार12रक कारणे e) भकेचीु मानसशा3ीय कारणे f) कं बर 7यवथापन २. मालो)या गरज ,ेणी "सांताचे वण;न करा. ३. भकेचीु शार12रक व मानसशा3ीय कारणे पट करा. ४. थलपणाचीु कारणे सांगनू वजन कसे 5नयं3णात ठेवता येते याचे <वततृ वण;न करा. ४.६ संदभ 1) Myers, D. G. (2013).Psychology.10thedition; International edition. New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian reprint 2013 2) Ciccarelli, S. K. & Meyer, G. E. (2008). Psychology.(Indian sub-continent adaptation). New Delhi: Dorling Kindersley (India) pvt ltd.  munotes.in

Page 90

90 घटक - ५ भावना आण ेरणा - II घटक रचना ५.० उये. ५.१ वीकारले जायाची गरज: तावना ५.१.१ जगयास सहाय करणार गोट ५.१.२ वीकतीचीृ इ$छा ५.१.३ नाते संबंधातील िथरता ५.१.४ बहकारा$या यातना ५.१.५ सोशल नेटव.क/ग ५.२ बोधन आ1ण भावना ५.२.१ भावनांचे ऐ4तहा5सक 5स6ांत ५.२.२ बोधन भावनांचा अथ8 पट क: शकते: कॅटर आ1ण 5संगर यांचा ि<वघटक 5स6ांत ५.२.३ बोधन कदा?चत भावनां$या अगोदर येत नाह: डी झजBक लडॉDस आ1ण लाजर यांचा 5स6ांत ५.३ मत8ू भावना: भावनांचे शररशाG ५.३.१ HयDत भावना ५.३.२ अनभवलु गेलेल भावना: राग आ1ण आनंद ५.३.३ समारोप: आनंद होऊ इि$छत आहात? ५.४ सारांश ५.५ Kन ५.६ संदभ8 ५.० उीये हे करण खालल संकNपना समजनू घेयास मदतीचे ठरेल – • वीकारले जायाची गरज आ1ण मनयु ायासाठP Qयाची उपयो?गता ह संकNपना. munotes.in

Page 91

91 • सामािजकRरQया बहकतृ करणे आ1ण हा अनभवु वेदनादायी का ठरतो याचे करण. • सामािजक नेव.क/ग आ1ण Qयाचे सामािजक परणाम व आभासी जग आ1ण वातव जग यात समतोल कसा साधावा ? • भावनांचे ऐ4तहा5सक 5स6ांत आ1ण बोधन व भावना यातील संबध काय? • भावनांचे शररशाG • इतरांनी HयDत के लेNया भावना कशा शोधनू काढाHयात? • रागाची कारणे आ1ण पRरणाम. • आनंदाची कारणे आ1ण पRरणाम. • आनंद राहयाचे तंG. ५.१ वीकारले जायाची गरज: तावना (THE NEED TO BELONG: INTRODUCTION) अ@Rरटॉटल यांनी 5लहनू ठेवले आहे .क मनयु हा समाजशील ा1ण आहे. जर लोकांना एका बाजलाू आरामदायक जीवन जगयासाठP सव8 सोई सVवधाु उपलWध क:न दNया पण दसXयाु बाजलाू इतर मनयांसोबतु कोणतेह सामािजक संबंध ठेवायचे नाह असे सां?गतले तर, ते असे जीवन नाकारतील. जर मया8दत सोई सोबत जगावे लागले तर, ते इतरांसोबत जीवन जगयाला ाधाYय देतील. आपNया सवा/मZये इतरांशी साNलि[नत होयाची एक गरज आहे, मग Qयात खाGीशीर काह HयDतींसोबत दघ8 कालन जवळीकते$या संबंधात मजबतीनेु जोडले गेलो तर हरकत नसते. अN]ेड ऍडलर यांनी यास“ समदायातु राहयाची उQकट इ$छा ”असे _हटले आहे. Kन असा 4नमा8ण होतो क` का बरे आपNयाला इतर HयDतींशी संल[न होयाची तीa इ$छा होते? मानसशाGbांचा असा VवKवास आहे क` वीकतीचीृ गरज ह मनयु ायासाठP उपयोगाची आहे. ५.१.१ जगयास सहा%य करणार& गोट (Aiding in Survival): उQcांतीवाद मानसशाGbांनी हे पट केलेले आहे क` आपले पव8जू जे जंगलात आ1ण गहांमZयेु राहत होते Qयांचे सामािजक बंधांमळेु तग ध:न राहयाचे माण वाढले होते. एकटेपणा$या लढाईत आपले पव8जू जे ा1ण Qयां$या पेdा बलवान आहेत Qयांना QयQतरु देऊ शकत नHहते, Qयाचमाणे आपNया पव8जांनाू हे ह लdात आले होते क` 5शकारतनू, मासेमारतनू, .कवां कं दमळेु गोळा करयातनू एकयाने अYन 5मळवया ऐवजी समहातु 5शकार क:न 5मळालेले अYन आपसात वाटनू घेणे जात चांगले होय. समहानेू वास करणे हे Qयेकाला भdकांपासनू व शGंपासनूू संरdण देत होते. munotes.in

Page 92

92 मानसंशाGbांना VवKवास आहे क` सव8 मनयांचाु आपNयातील अनवां5शकु घटक पढलु Vपढत वाहत करणे हा eढ आ1ण उपजत वभाव असतो .ौढ _हणनू gयांनी जवळीकतेचे सहसंबध थाVपत के लेले आहेत ते जोQपQती करतात आ1ण संततीचे ौढ होई पय/त सह-संगोपन करतात. मलांनाु Qयांची काळजी घेणाXयां$या सा4नZयात ठेवणे ,हे Qयां$यात या जगात टकनू राहयाची तीa ेरणा जागतृ करते .gयां$यामZये वीकतीचीृ भावना असते ते अ?धक यशवीपणे टकाव ध: शकतात व जोQपQतीह क: शकतात ._हणनचू सामािजक ा1ण बनणे हा आपNयातील अनवां5शकु घटक आहे. चांग)या आरो*यासाठ, उपय.तु: अ h य ा स ा अ ं त ी हे 5स6 झाले आहे क` gया लोकांमZये जवळ$या संबंधातील लोकांकडनू आधाराची भावना असते ते जात काल 4नरोगीपणे जगतात आ1ण Qयां$यात gयांना सामािजक आधाराची भावना नसते Qयां$या तलनेतु मान5सक अवथता 4नमा8ण होयाचा धोका कमी असतो. उदा. असे 4नरdणात आले आहे क`, Vववाहत लोकांमZये नैराKयाचा, आQमहQयेचा व वेळे आधीच मQयचाृू धोका कमी आढळतो. समाजापासनू .कवां समहापासनुू Vवलग होणे हे आपNयाला शारRरक व मान5सक वाjय नाकारया$या धोDयात टाकू शकते. ५.१.२ वीकतीचीृ इ3छा (Wanting to Belong): बहतेकु लोकांनी असे नमदू के ले आहे क`, कटंबुु, 5मG, आ1ण कNपनेतील साथीदार यां$याशी दाट व समाधानकारक नाते संबंध असणे ह Qयां$या जीवनास अथ8पण8ू व आनंद बनVवयासाठPची ाथ5मक व सवा8त महQवाची गरज आहे (ब5स8ड,१९८५). अhयासाने असे दाखवनू दले आहे क`, पैसा हा HयDतीला आनंद, संपYन व समाधानकारक असे दाट सहसंबंध 4नमा8ण क:न देऊ शकत नाह. एखाद HयDती खपू mीमंत असनू स6ाु दु:खी व एकट असू शकते. जेHहा आपNयातील वीकती$याृ गरजा या समाधानकारक RरQया आपNयातील मान5सक वायQततेची गरज (व-संयमाची जा1णव) व आपNयातील dमता यां$याशी समतोल पावतात Qयावेळी, आपणास आपण एक चांगले HयिDतमQQव असNयाची खोलवर जा1णव होते (डेसी आ1ण रायन, २००२). जेHहा आपNयाला जे आपNयासाठP महQवाचे आहेत Qयां$याकडनू आपणांस ेमाची, वीकतीचीृ व सामावनू घेतNयाची जाणीव होते तेHहा आपला आQमसYमान उं चावतो. _हणनू, आपNयातील बXयाच कतीृ nया सामािजक वीकतीलाृ उेशनू के Nया जातात. नापसंती .कवां नकार टाळयासाठP, आपण सामाYयत: समहाू$या 4नयमांचे पालन करतो. अनकलुू छाप 4नमा8ण करयाचे यQन करतांना वीकतीचीृ गरज ह आपNया आपण कोण आहोत nया Hयाoयेवर पRरणाम करते. आपण आपल ओळख VवKवासाह8 नाते संबध व ेमळ कटंबुु इ. $या 4नकषांवर HयDत क:न देत असतो. आपण munotes.in

Page 93

93 गवा8ने _हणतो क` मी nया अमकु अमकु घरायाचा आहे, माG आपण कोण आहोत हे पट करयाची गरज ह नकाराQमक मागा8ने स6ाु HयDत होऊ शकते उदा. पौगंडावथेतील काह लोक टोळDयांचा एक भाग होतात, .कवां पारंपRरक चढाओढचा आ1ण धमा/ध राrवादाचा एक भाग बनतात, (आपल ओळख ह एक हंदू, मलुम, 5सख इ. बननू राहू शकते). ५.१.३ नाते संबंधातील िथरता (Sustaining Relationships): हे आपNयाला चांगNयाकारे माहत आहे क` ओळखीचे लोक .कवां पRर?चत असणाXया बाबी अ5भsची .कवां आवड उQपYन करतात. उदा. समजा. नवीन वगा8त .कवां आयोिजत सtी$याु वासात, सsवातीलाु आपण आपNया इतर Vव<याjया/शी / सहभागींशी 5मळनू राहत नाह कारण आपण अनोळखी असतो. परंतु कोस8/सtी$याु वासा$या शेवट, आपNया नवीन बनलेNया 5मG मैuGणींचा 4नरोप घेणे कठPण जाते. आपण तvHहा एकमेकांशी संपका8त राहयाचे वचन देतो. यापैक` काह लोक जीवनभर मैGी टकवनू ठेवतात. इतरांसोबत नातेसंबंध टकवनू ठेवयाची आपल तीa इ$छा, ते संबंध .कतीह वाईट असो .कवां अपमानापद असो, के वळ एकटे राहया$या आपNया भीतीमळेु असते. अपमानापद/Gासदायक नातेसंबंधां$या अhयासातनू असे दसनू आले आहे क` लोक एकटे राहया$या वेदनांपेdा अपमानापद/Gासदायक नातेसंबंधात रहातात आ1ण भावनाQमक आ1ण शारRरक शोषण सहन करतात. जर असे नको वाटणारे वाईट संबंध संपले तर लोकाना भाव4नक आघात होतो.. VवभDत झाNयानंतर, लोकांमZये एकाक`पणा आ1ण cोध भावना वाढतात. पवwू$या जोडीदाराबरोबर नातेसंबंध चांगले नसला तरदेखील Qयाना Qयाच जोडीदाराबरोबर राहयाची इ$छा होत असते. ज ी मलेु VवVवध संगोपन गहा$याृ शंखलेतनृू गेलेल असतात .कवां gयांचे कटंबुु वारंवार नवीन जागी थाVपत झालेले असते gयामळेु Qयांचे नातेसंबंध वारंवार तुटत असतात, Qयांना नंतर$या काळात खोल नातेसंबंध 4नमा8ण करयात अडचणी येऊ शकतात (ओशी आ1ण 5शमकॅ, २०११). असे आढळनू आले आहे क` संथांमZये वाढणाXया मलांनाु इतरांशी संबंध कसे थाVपत करावे याची समज नसते. .कवां अQयंत दल8xdतपणेु घर बंद केलेल मलेु अQयंत दयनीय बनतात - ती मागे राहणारे, भयभीत आ1ण 4नःशWद .कवां अQयंत कमी बोलणार होतात. जेHहा 4नकटचे संबंध 4नमा8ण होतात तेHहा आययातीलु सवzQतम dणांना सsवातु होते. उदा. जेHहा नवीन मैGी Vवक5सत होते, जvHहा आपण ेमात पडतो .कवां नवीन बाळ कटंबाुुत जYमाला येते. जर 4नकटचे नातेसंबंध संपले तर आपण जीवनातील सवा8त वाईट dण अनभवतोु. जेHहा काह पRरिथती आपNया सामािजक नातेसंबंधास धमकावते .कवां भंग करते तेHहा आपNयाला अQयंत ?चंता, एकाक`पणा, ईया8 .कवां munotes.in

Page 94

94 अपराधीपणाचा अनभवु येतो. जेHहा एखाद HयDती जीवनसाथी गमावते तेHहा Qयाला .कवां 4तला असे वाटते क` आययु Rरकामे आ1ण अथ8हन आहे. थलांतRरत आ1ण 4नवा85सत लोक नवीन ठकाणी एकया .फरत असताना, तणाव आ1ण एकाक`पणामळेु Qयां$यामZये नैराKय येऊ शकते. परंतु जर वीकतीृ आ1ण परपर संबंधांची भावना वाढल तर आपला आQमVवKवास आ1ण सकाराQमक भावना वाढते आ1ण इतरांना Gास देयाऐवजी इतरांना मदत करयाची इ$छा देखील वाढते. ५.१.४ ब;हकारा3या यातना (The Pain of Ostracism): स म ा ज ा त नू वगळणे यालाच बहकतृ करणे _हणतात. .कQयेक शतकानशतकेु, मनयु तीa/असnय अशा बहकतृ करया$या 5शdे$या भावाचा वापर क:न सामािजक वत8न 4नयंuGत करत आलेला आहे. याचे अ4तशय तीa :प _हणजे हपार करणे, तsंगवासु .कवां एकांतवासाची कै द यातील सौ_य कार _हणजे, वगळणे, दल8dु करणे वा 5मGांकडनू टाळले जाणे, शांत राहनू तम$याशीु न बोलयाची वागणकू देणे, त_हालाु डावलनू .कवां तम$याु समो:न 4तने/Qयाने नजर .फरवनू घेणे, .कवां तम$याु पाठPमागे तमचीु टंगल करणे. (Vव5लय_स आ1ण जा|ो, २००१) यांनी असे _हटले आहे क` टाळले जाणे- असहकार .कवां चक`चीु वागणकू देणे, इतरां$या डो}यांनी तम$याुकडनू नजर .फरवणे-हे सव8 एखा<या$या वीकती$याृ गरजेला धमकावNया सारखेच आहे. ह अ4तशय dु~पणाची गोट आहे जी त_हु एखा<यासोबत सहज क: शकता, खास क:न तेHहा, जेHहा त_हालाु ठाऊक असते क` ती HयDती 4तकार क: शकत नाह. जेHहा आपण भाषे$या बाबतीत बाहेरचे असतो व अशा लोका$या मZये असतो जे वेगळी भाषा बोलत असतात जी आपNयाला बोलता व समजता येत नाह. अगद तेHहास6ाु आपण बहकतृ के Nया गेNयाची भावना अनभवतोु. लोक सामािजक बहकाराला नेहमी 4नराश मनाने 4तसाद देतात. सsवातीलाु ते वीकारले जायासाठP पनर8चनु करतात, पण Qयात जर अपयशी ठरले तर ते माघार घेया$या िथतीत जातात. लोक Qयांचा आQम -सYमान गमावतात व Qयांची त ढासळते. सायबर बहकतीृ अनभवुणे हे वातव वेदना अनभवाNयासारखेु असते. बहकार (चटॅ :म मधनू दल8xdतु करणे .कवां ई मेलची उQतरे न देणे या sपात असू शकतो) अगद तो अनोळखी HयDतीकडनू .कवां 4तरकार करणाXया बाहेर$या पकडनुू जर असेला तर तो Qयास बळी पडलेNयावर वेदनादायी पRरणाम करतो. तो मvदतीलू तेच dेG उीVपत करतो जे शारRरक वेदनांमळेु उीVपत होते. (Vव5लय_स आ1ण इतर, २००६). जेHहा लोक नकार अनभवतातु, आ1ण तो Qयांना दsतु करता येत नाह Qयावेळी ते नवीन 5मG शोधतात आ1ण Qयां$या अZयािQमक m6ेतनू तणाव मDतीु munotes.in

Page 95

95 5मळवयाचा यQन करतात. ते ?चडखोर बनू शकतात, वैर पणे वत:$याच पराभवात बडनुू जातात, नेमनू दलेल कामे पण8ू करयास असमथ8ता दश8Vवतात, इतरांसोबत सहानभतीपण8ुू ू वत8न न करता आcमक वत8न अं?गकारतात, खास क:न gयांनी Qयांना डावलले आहे Qयां$या सोबत असे वागयाची दाट शDयता असते. ५.१.५ सोशल नेटव=क>ग (Social networking): जेHहापासनू 4नरोगी जीवनासाठP सामािजक नातेसंबंध महQवपण8ू झाले आहेत, तेHहापासनू संदेशवहन तंGbानात आपNया गरजांनसारु समाधानकारक Vवकास कसा घडनू येईल हे पाहणे एक नैस?ग8क बाब बनल आहे. आपण इतरांशी कसे संपक8 .कवां संभाषण क: इि$छतो Qयानसारु तंGbान बदलते आहे. 5ल1खत मजकरू पाठवणे, ई -चटंगॅ आ1ण सोशल नेव.क/ग ने आपNया जीवनातील बरेच पैलू Hयापनू टाकले आहेत. Qयामळेु ते आपNया जीवनावर कसा पRरणाम करतात हे अhयासणे महQवाचे आहे. सोशल नेटव=क>गचे सामािजक प@रणाम ( T h e S o c i a l E f f e c t s o f S o c i a l Networking): इलेDrॉ4नक संभाषण हा सामाYय जीवनाचा एक भाग झाला असNयाने, संशोधक हे वादळ आपNया नाते संबंधांवर कसे पRरणाम करत आहेत हे पट करयाचा यQन करत आहेत. मनासशाGbांकडनू Vवचारला जाणारा Kन असा आहे क`, "सोशल नेटव.क/गची संकेत थळे आपणास कमी .कवां अ?धक माणात समाजापासनू वेगळं करत आहते का?" संशोधनाने असे नमदू के ले आहे क`, इंटरनेट$या अलकडील काह वषा/$या वापरात जेHहा चटॅ -:_स आ1ण सोशल गे_स मZये ऑनलाईन माहतीची देवाण घेवाण होत असते ती बहतेकदाु अनोळखी HयDतींशी होत असते, पौगंडावथेतील व ौढ लोक जात वेळ ऑनलाईन असतात ते वातवात 5मGांसोबत कमी वेळ घालवतात, आ1ण Qयामळेु Qयां$या ऑफलाईन (वातवातील) नाते संबंधांना नकसानु पोहोचते. बोनेट आ1ण इतर (२०१० (यांनी नमदू के Nयामाणे एकटे राहणारे लोक सरासर पेdा जात वेळ ऑनलाईन राहयात घालवतात. सोशल नेटवक8 वर जात वेळ घालवणारे लोक हे Qयां$या वातव जगातील शेजाXयांना तसे कमीच ओळखतात आ1ण जे लोक इंटरनेटचा वापर करत नाहत Qयां$या तलनेतु, ६४ %पेdा कमीच वतः साठP .कवां Qयां$या कटंबातीलुु इतर सदयांसाठP शेजाXयावर अवलंबनू राहतात. त थ ा V प, सोशल नेटव.क/गचे वतःचे फायदे देखील आहेत. इंटरनेट आम$या सामािजक संबंधांमZये VवVवधता वाढVवत आहे. इंटरनेटमळेु जगभरातील समान Vवचारधारा असलेNया समतNयु लोकांना एकG येणे शDय आहे. भौगो5लक सीमा तटलेNयाु आहेत. मोÇया माणावर सामािजक बंधने देखील तटलेलेु आहेत. शेजारपणा munotes.in

Page 96

96 कमी झाला असला तर, सामािजक नेटव.क/ग बXयाचदा आधीपासनचू ओळखNया जाणाXया लोकांशी आपले कनेDशन मजबतू करते. उदाहरणाथ8, आपण फे सबकु आ1ण Hहासएपवर गट तयार करतो. जर फे सबकु पेज त_हालाु 5मGांसह जोडयास मदत करते, तर वाढलेNया कटंबा$याुु संपका8त रहा, .कवां आHहानांना तBड देयास मदत 5मळवा, त_हु एकटे राहणार नाह .कवां तसे त_हालाु वाटणार नाह. स ो श ल नेटव.क/ग साइसवर लdात घेयात आलेल आणखी एक गोट अशी आहे क` लोक जी बाब/माहती सामाYयपणे कोणाकडेह उघड करत नाहत ती बाब पRरपण8ू अपRर?चत लोकांकडे .कवां संपण8ू जगाला सहजपणे उघड करतात. या 4नरdणाने मानसशाGbांना आणखी एक महQवाचा Kन पडला आहे .क- इलेDrॉ4नक संेषण एक चांगले व-कटकरण उQतेिजत करते का? म ा न 5 स क आरो[य तgbांचे मत आहे क` इतरांना VवKवासाह8तेने सगळे मोकळेपणाने सांगणे हा दवसvदवस आHहानांना तBड देयाचा एक चांगला माग8 असू शकतो. बXयाचदा आपNयाला असे आढळते क` लोक Qयां$या सोशल नेटव.क/ग साइटवर वतःचे दःखु सांगत असतात. उदाहरणाथ8, 16 मे 2 0 1 7 रोजी T i m e s o f I n d i a या वQतपGातृ असे _हटले गेले क`, मराठP ?चGपटा$या एका 4नमा8Qयाने आQमहQया करयापवwू फे सबकवरु तो आQमहQया याची पोट Qयाने टाकल होती. ह अशी बातमी काह एकमेव नाह. Qयापवwहू, मीÉडयाने अशा अनेक घटना नBदVवNया आहेत. लोक Qयां$या आसपास$या एखा<या$याशी बोलयाऐवजी सामािजक नेटव.क/ग साइटवर Qयांचे दःखु का उघड करतात हा Kन उÑवतो. यासाठP अनेक कारणे असू शकतात जसे क`: १) लोकांकडे कणीु इतDया जवळचा 5मG नसेल क` gया$याकडे ते आपNया समयांVवषयी बोलू शकतील. २) समोरासमोर आपले दु:ख कट करत असतांना आपNयाला ठाऊक नसते क` समोरची HयDती कशी 4त.cया देईल, आपण असरxdतु आ1ण 5भडत असतो. ह गोट आपNयाला कमकवतु बनवते आ1ण आपNया आQमसYमानास हानी पोहचवते. दसु -या बाजलाू Qयd समोरासमोर ऐवजी इलेDrॉ4नक संभाषण करत असतांना, आपण नेहमी इतरां$या 4त.cयांवर कमी लd देतो, 5भडतपणा कमी जाणवतो, आ1ण Qयामळेु आपण आपला आनंद, ?चंता व दु:ख वाटयास इ$छकु बनतो. काह वेळेस ह वत:ला खलेु करयाची इ$छा 4तचे अQय$चु व:प धारण क: शकते. उदा. लोक अKलल संदेश, पौगंडावथेतील मलेु -मलु इंटरनेट वरल 5मG -मैGीनींना Qयांची नं[न छाया?चG पाठवतात, यवाु वग8 हा "सायबर गलामु" होत आहे, .कवां असरु आंनंदाकडे झकतु आहे, आQयं4तक Hदेष असणारे समहू खोया धमा85भमान व गYहेगारसु उुDत करणारे संदेश पाठवतात. munotes.in

Page 97

97 ३) व -कटकरण हे मैGीचे संबध सखोल करयास स6ाु मदतीचे ठ: शकतात, जर इंटरनेट 5मGांशी आपल मैGी मजबतू होत असल, तर आपNयात Qयांना Qयdात समोरासमोर भेटयाची तीa इ$छा असते, Qयाचे कारण _हणजे 4नसगा8ने आपल रचना समोर–समोर संवाद साधयासाठP के ल आहे, जी समाधानी आययु जगयास चांगल माग8दश8क झालेल दसते, मजकरु पाठVवणे .कवां ई –मेल पाठVवणे हे फाय<याचे आहेच पण 5मGांशी व कटंबांशीुु Qयd समोर-समोर संवाद साधणे जात आनंददायक असते. आभासी जगात िजतDया कारचे लोक असतात 4ततकेच वातव जगातह असतात. काह लोक हे ामा1णक, ेमळ, चांगNया वभावाचे असतात आ1ण काह फसवणकू करणारे, भdक/गYहेगारु असतात. मानसाशाGb या शोधात आहेत क` लोक खरच Qयांचे सQय:प इंटरनेट वर कट करतात का?. _हणनू पढलु Kन असा येतो क` - सोशल नेव.क/ग साठP बनVवले गेलेले चेहरे आ1ण पाठVवले जाणारे संदेश हे लोकांचे वातव HयिDतमQQव 4तuबंबत करतात का? बेक आ1ण इतर (२०१०) यांना आढळले क` फे सबकु ोफाईल वर आधाRरत गणनेनसारु फे सबकु ोफाईल हा Qया सहभागी झालेNया HयDतीं$या आदश8 HयिDतमQQवापेdा वातव HयिDतमQQवाशी जात मेळ साधणारा होता. हे असे दशव8ते क` सोशल नेटवक8 सामाYयत: HयDतींचे वातव HयिDतमQव द5श8त करते. इतर अhयासात असे आढळले क` gया HयDती Qयां$या फे सबकु पेजवर इतरांकडनू जात आवड दश8वलेNया असतात Qया HयDती Qयां$या वातव जीवनातील समोरा-समोर भेटत स6ाु आवडयाजो[या असतात. यातनू हे 5स6 होते क` फे सबकु ोफाईल HयDतीचे खरे HयिDतमQQव पराव4त8त करत असते. असे 4नरdणात आले आहे क` बरेचसे लोक सोशल नेव.क/गची संकेत थळे खासक:न Qयां$या वतःVवषयी बोलयासाठP वापरतात. Qयात नेहमी मी, माझे िजवन, माझे कं टं बुु, माझे Vवचार, माझे अनभवु इ. Vवषयी असते. _हणनू आणखी एका Kनांनी मानसाशाGbांची िजbासा जागतृ के ल आहे क` "सोशल नेव.क/ग आQमक v~ततेस बढावा देत आहे का"? आQमक v~त लोक हे वतःवर लd कv ~ त करणारे, वत:चा सार करणारे व असामाYयपणे वतःला महQQव देयाची जा1णव असणारे असतात. ते इतरांचे लÖय वेधनू घेणारे असतात. असे लोक Qयांना वतःला फेसबकवरु .कती 5मG आहेत व इतरांकडनू Qयांना .कती लाईDस 5मळाNया याची तलनाु ते इतर 5मGांबरोबर करतात, ते सोशल माZयमांवर खपू काय8रत असतात, ते के वळ वरवरचे 5मG गोळा करतात. ते Qयांची काह छायाचीGे अ4तशय यQनपव8कू RरQया काढनू जातीत जात .कती लाईDस 5मळतील या उेशाने पोट करतात. जे कणीहु Qयां$या फे सबकु पेज ला भेट देतात ते सहज अंदाज काढू शकतात क` ह HयDती आQमक v~त आहे. _हणनचू सोशल munotes.in

Page 98

98 माZयमे ह सव8 आQमक v~त HयDतींना एकG जमवयाचे के वळ एक Hयासपीठ नसनू, ते Qयां$या आQमक v~ वQतीलाृ समाधान 5मळवनू देणारे ठकाणह आहे. समतोल राखयासाठ, काह& उपाययोजना ( M a i n t a i n i n g B a l a n c e a n d Focus): आ भ ा स ी जग आ1ण आपले वातव जग यात समतोल असणे आवKयक आहे. हा समतोल साधयाबाबत तbांची सचVवलेNयाु काह बाबी खाललमाणे: १) तम3याु वेळेचा तपशील ठेवा: एक रोज4नशी .कवां दैनंदनी बनवा (जी हे दश8वेल क` त_हु तमचाु वेळ कोणQया गोटंना ाथ5मकता देयासाठP वापरता). Qयात हे तपासा क` त_हु जो वेळ इंटरनेट वर घालवत आहात तो तम$याु शैdणीक आ1ण Hयवसाया$या काम?गरत हतdेप तर करत नाह ना? आ1ण जो वेळ 5मG व कटंबासाठPुु <यायला हवा तो खाऊन तर टाकत नाह ना? २) तम3याु भावनांचा तपशील ठेवा: जेHहा त_हु ऑनलाइन नसता तेHहा त_हालाु कसे वाटते ते तपासनू पहा. जर त_हालाु ?चंतीत झाNयासारखे .कवां बेचैन झाNयासारखे वाटत असेल, जर त_हु वगा8त .कवां कामावर असतांना स6ाु सतत सोशल नेटव.क/ग$या संकेत थळांचा Vवचार करत असाल, तर त_हु Qया$या Hयसनाधीन होत आहात व त_हालाु मदतीची गरज आहे. ३) जात CवचDलत करणाEया ऑनलाइन DमGाला लपवणारे (Hide करा) पयाHय Iनवडा: सतत काहतर 5लहनू आपNयाला सारखे Vवच5लत करणारे ऑनलाइन 5मG असतात Qयाना दरू ठेवणे बरे. Qयाचबरोबर, आपण स6ाु सोशल नेटवकÜग$या संकेत थळांवर काह पोट करया आगोदर हा Vवचार नDक` करा क` जर इतर कणीु हे पोट के ले असते तर मी ते वाचले असते का? ४) हाताळत असलेल& उपकरणे (मोबाईल) काह& काळासाठ, बंद करा अथवा Nयांना दसEयाु कोणNयातर& ;ठकाणी ठेवयाचा यNन करा: बोधा4नक मानसशाGbांनी हे दाखवनू दले आहे क` आपण एकाच वेळी दोन वेगवेग}या गोटंवरती पण8ू लd देऊ शकत नाह. जेHहा त_हु दोन गोट एकाच वेळी करता, तेHहा त_हु Qयापैक` एकह गोट नीट करत नसता .कवां Qयापैक` एका वेळी एकच गोट करत असता. _हणनू अhयास करत असतांना W h a t s a p p , फे सबकु सारoया सोशल नेटवकÜग$या संकेत थळांना तपासयाचा मोह आवरा, तसेच मोबाईलचा आवाज बंद क:न ठेवा. ५) इंटरनेट वापराचा उपवास ठेवयाचा यNन करा: याचा अथ8 असा क` इंटरनेट व:न पाच ते सात तासांसाठP .कवां एका दवसासाठP ऑफ लाईन राहयाचे 4निKचत करा. munotes.in

Page 99

99 ६) IनसगाH3या साIनOयात जाऊन पायी चाला व तम3याु लQ कR ; Sक रण ा3या Qमतेला पुTहा नवीन उजाH Uया: संशोधनाने हे दाखवनू दले आहे क` गजबजलेNया रQयांव:न चालया ऐवजी शांत बागेतनू .कवां एखा<या जंगलातनू चालयाने लोकां$या लd कv ~ त करया$या dमतेला नवीन उजा8 5मळते. तमचीु गती तपासा:- १) आपNया जीवनातील वीकतीचीृ गरज याचे महQव सVवतर पट करा. २) सोशल नेटव.क/ग वर सVवतर चचा8 करा. ३) आभासी जग आ1ण वातव जग यातील समतोल यावर थोडDयात टप 5लहा. ५.२ बोधन आण भावना (COGNITION AND EMOTIONS) इ4तहासातील अ4तशय वाईट व सवा/त अमानषु कQयांसाठPृ भावना जबाबदार आहेत. Qया आनंदाचा तसेच आपNया आययातीलु दःखाचाु Gोत आहेत. नकाराQमक व दघ8काळ टकणाXया भावना आपणास अवथ क: शकतात. मग भावना _हणजे काय? भावना या आपNया शारRरक िथतींशी जळवनुू घेत असतांना दNया जाणाXया 4त.cया असतात. आपणास वाहात टकनू राहयासाठP आधार _हणनू Qयांचे अितQव असते. जेHहा आपण एखा<या आHहानास सामोरे जातो, तेHहा भावना आपNया लdावर काश टाकनू आपNया कतींमZयेृ उQसाह 4नमा8ण करतात. (सायडर आ1ण िमथ २००८). भावना या, शारRरक चेतनांचे (áदयाचे धडधडणे). अथ8पण8ू वत8नाचे (वेगाने येरझाXया घालणे) आ1ण सचेत अनभवु, इ. चे 5मmण असते. Qयात Vवचार आ1ण संवेदना (दबाव, भीती, आनंद) यांचाह समावेश होतो. (मेयस8 डी. जी. २०१३). इ4तहास कालन तसेच सZयाची संशोधने पढलु दोन Kनांची उQतरे शोधयाचा यQन करत आहेत. १) शारRरक चेतना या भाव4नक जाणीवां$या आगोदर येतात क` नंतर? २) Vवचार (बोधन) आ1ण संवेदन या परपरांशी कसा संवाद साधतात? ५.२.१ भावनांचे ऐIतहाDसक DसWांत (Historical Emotion Theories): १. जेXस लाजHचा DसWांत: शार&@रक चेतना या भावIनक जाणीवां3या आगोदर येतात (A. James Large Theory: Arousal Comes Before Emotion) शारRरक चेतना या भावनां$या आगोदर येतात. सामाYय समज असे सचVवतोु क` आपण थम एखाद संवेदना अनभवतोु व Qयामळेु आपल कतीृ Qयdात येते. उदा. आपण रडतो कारण आपण दःखीु असतो. पण जे_स लाज8चा 5स6ांत या$या एकदम Vवs6 ताव मांडतो. Qयानसारु भावना या आपNया शारRरक कतीचाृ पRरणाम असतात. जसे क` आपNयाला दु:खी वाटते कारण आपण रडलेलो असतो. munotes.in

Page 100

100 दसXयाु शWदात सांगायचे झाले तर जे_स आ1ण लाज8 असे मत मांडतात क` ‘मला दु:खी वाटले कारण मी रडलो, मला भीती वाटल कारण मी थरथर कापत होतो.’ जर एखा<या HयDतीने जंगलातनू जाताना एखादे अवल पाहले तर या 5स6ांता नसारु ती HयDती आगोदर थरथर कापेल आ1ण नंतर तीला जाणवेल क` थरथरतोय, कापतोय कारण तो घाबरलेला आहे. ते पढेु असे 4तपादन करतात क` आकलनावर आधाRरत शारRरक िथती 5शवाय, 4नतेज होणे, वा रंग उडणे हे पण8तःू बोधा4नक व:पाचे असले तर भाव4नक घटक ह बाब यामळेु 4नराधार ठरेल. आपण कदा?चत Qयानंतर अवल पाहू, पण पळयात भलाई आहे असा अंदाज बांधू. जर समजा पळयामळेु आपला अपमान होत आहे असे वाटेल तर तडाखेबंद QयQतरु देणे यो[य होईल, पण Qयdात आपणास राग .कवां भीती वाटणार नाह. २. कननॅ-बाडH DसWांत (The Cannon-Bard Theory): क न नॅ यांनी जे_स लाज8चा 5स6ांत अमाYय करत असे 4तपादन के ले .क gया लोकांमZये वेगवेग}या भावना असतात Qयांत एकसारoया शारRरक िथती असू शकतात. उदा. जेHहा आपण आनंद .कवां दु:खी असतो तेHहा रडू येते. VवVवध भावना gया चटकन बाहेर येतात Qयां$या शारRरक 4त.cया जसे क` áदयाचे ठोके, घाम आ1ण शारRरक तापमान बXयाचदा एकसारखे .कवां इतके कमी असते .क कोणQयाच भाव4नक संकेताचा अंदाज येत नाह. उदा. जोराने धडधडणारे áदय कसला संकेत देते तर भीती, राग क` ेम? शारRरक चेतना या एखा<या भाव4नक अनभवाु 5शवाय घडनू येऊ शकतात. जसे शारRरक Hयायाम कठNयाहु भाव4नक महQवा5शवाय áदयाचे ठोके वाढVवते. कननॅ-बाड8 यांनी हे पट के ले क` आपला शारRरक 4तसाद आ1ण घडनू आलेला भाव4नक अनभवु दोYह वतंGपणे पण एकाचवेळी घडनू येतात. उदा. भावना या शारRरक चेतानांना उ<यDतु क:न संवाद माgजासंथेकडे ( s y m p a t h e t i c n e r v o u s s y s t e m ) वाहत होणारा उीपक आहे. अगद Qयाच वेळी तो, मvद$याू भावनांबल जाग:कता 4नमा8ण करणाXया बाnयपटलाकडेह वाहत होत असतो. _हणनू, माझे धडधडणारे áदय हे माâया भीतीचे कारण नाह, तसेच मला वाटणार भीती ह माâया धडधडणाXया áदयाचे कारण नाह याची आपNयाला जाणीव होत असते. माG कननॅ-बाड8 यां$या 5स6ांतावर Qया संशोधकांकडनू टका झाल जे दखावलेNयाु पाठP$या कयावर संशोधन करत होते. Qयां$याकडनू असे नमदू के ले गले क` gया s[णांना उ$च पातळीची पाठP$या कयाची दखापतु (माने$या खाल काहच जाणवत नाह असे s[ण) झालेल आहे Qयां$यातील भाव4नक तीaतेमZये बदल झालेले आहेत. s[ण नमदू करतात क` रागासारखी अनभवलु गेलेल भावनेची तीaता अQयंत खाल आल आहे. एका s[णा$या सांगयानसारु, “Qया$या रागामZये जी नेहमीमाणेची तीaता होती ती राहलेल नाह” परंतु शररात माने$या वरती gया भावना जातीत जात HयDत के Nया गेNया Qयाची तीaता जात होती. उदा. या s[णांनी सां?गतले क` munotes.in

Page 101

101 रडयाचे माण वाढले, 4नरोप-घेतांना, पजे$याू वेळी .कवां एखादा भाव4नक ?चGपट पाहतांना गळा दाटनू येतो व Kवास गदमरNयासारखेु वाटते. याव:न दसनू येते क` आपNया भाव4नक अनभवांचेु पोषण आपNया शारRरक तीसादांकडनू होते. ५.२.२ बोधन भावनांचा अथH पट कZ शकते: कॅटर आण Dसंगर यांचा िUवघटक DसWांत (Cognition Can Define Emotion: Schachter and Singer’s Two Factor Theory): कटरॅ आ1ण 5संगर असे 4तपादत करतात क` आपNयाला हे आपोआप कळत नाह क` आपण आनंद, राग, .कवां <वेष ह भावना अनभवीतु आहोत. Qया ऐवजी आपण पRरिथतीजYय वातावरण लdात घेऊन आपNया भावनांना Vव5शट नावे देतो. आपले Vवचार आ1ण शारRरक 4त.cया दोYह एकG येऊन भावना उQपYन करतात. _हणनू तेथे दोन घटक येतात- शारRरक चेतना आ1ण बोधा4नक मNयमापनू. Qयांनी अ?धDय पRरणामाबाबतह भाय के ले आहे. पRरिथतीतील काह घटक (जसे त_हु भरपरू Hयायाम क:न घर परतलात) 4निKचतपणे जलद शासो$छवास, पोट आकसणे áदयाचे ठोके वाढणे इ. प6तीने व अपटपणे उQतेिजत क:न ?चYहां.कत करतात. gयावेळी त_हांलाु बातमी 5मळते क` gया जॉब साठP खपू काळापासनू त_हु याQनरत होतात तो त_हांलाु 5मळाला. त_हांलाु Hयायामामळेु दघ8 तरतर जात माणात जाणवेल. जर त_हु झोपेतनू नकतेचु उठला असाल तर जाणवणार तरतरची तीaता Qयाच माणात नसेल. अ?धDय पRरणाम दाखवनू देयासाठP Qयांनी एक योग के ला व Qयातील सहभागी HयDतींना हा सोDसीन Vवटा5मन $या पRरणामांशी 4नगडीत योग आहे असे सां?गतले. Qयां$या संमती नंतर Qयां$या शररात एVपनो]`न .कवां äलासेबो टोचले गेले. एVपने]`नह सामाYयता शारRरक चेतनांना उQतेिजत करते जसे क` रDतदाब, áदयाचे ठोके व Kवासो$छवासाचे माण इ. gया माणसांना äलासेबो$या ऐवजी एVपने]`न दले गेले होते Qयांना शारRरक चेतना जात उQतेिजत झाNयाचे अनभवलेु. याचे कारण कटरॅ आ1ण 5संगर यांनी असे दले क`, एकदा का एVपने]`नचा परणाम Hहायला सsवातु झाल .क HयDती Qयां$यातील शारRरक चेतनां वाढयाची कारणेच शोधत असतात आ1ण ते उपलWध असलेNया पRरिथतीवर अवलंबनू असते. इंजेDशन देऊन झाNयानंतर, सव8 सहभागी झालेNयांना एका तीdा गहातृ तीdा करयास सां?गतले जेथे दसरु एक HयDती (जी योगकQया8ची साथीदार असते) उपिथत होती ती Hयक` अQयानंद अवथेची .कवां ?चड?चडी असयाची भ5मकाू करते. g य ा लोकांना एVपने]`न इंजेDट के ले होते Qयापैक` काहंना तीdा गहातृ जायाअगोदर असे सांगयात आले क` या औषधाचे काह सामाYय पRरणाम असतात –जसे क` – चेह-यावर लाल येईल, हात थरथरतील, Qयां$या हदयात धडधड होईल. इतर सहभागींना कोणQयाह सचनाू देयात आNया नाहत. गहतृ धरNयामाणे एVपने]`न$या भावाने सां?गतNयामाणे सहभागींचे हात थरथ: लागले व áदयात munotes.in

Page 102

102 धडधड होऊ लागल परंतु Qयामळेु Qयाना कोणतीच भावना जाणवल नाह. माG gयांना औषधा$या पRरणामाबल काहच सां?गतले नHहते Qयांनी Qयां$यातील शारRरक चेतनांना भावना _हणनू अथ8 लावला. gयामाणे कटरॅ आ1ण 5संगर यांनी अंदाज HयDत के Nयानसारु शारRरक eया उQतेिजत झालेQया यDतांनाु gयांना औषधाबाबत काह पव8ू सचनाू दNया नHहQया Qयांनी भावना _हणनू 4त.cया दNया, gया योगकQया8$या साथीदारा$या अ5भनयाशी सा_य पावणाXया होQया. ते जर उQतेिजत झाले व असे उQतेिजत होणे Qयांना अपेdीत नHहते तरह समोर$या HयDतीमाणे Qयांनाह आनंद वाटले आ1ण जvHहा योगकQया8चा साथीदार रागवलेला होता तvHहा Qयानाह राग येत होता. पव8सचीतूू केलेले यDतु आ1ण उQतेिजत न झालेले यDतु gयांना äलासेबो दले गेलेले होते Qयांनी कोणQयाह भावनेचा उ$चार के ला नाह. यातनू हे लdात येते क` एखा<याची उQतेिजत पRरिथती भावना _हणनू अनभवलु जावू शकते. परंतु ती आपण Qयाला काय नाव देतो यावर अवलंबनू राहते. इतर अhयासातनहू असे समोर आले आहे क` शारRरक चेतनेला भावनेतनु बढावा 5मळतो तर बोधन Qयाला वाट कsन देते. ५.२.३ बोधन कदा[चत भावनां3या अगोदर येत नाह&: डी झज]क, ल&डॉ.स आण लाझरस यांचा DसWांत ( C o g n i t i o n M a y N o t P r e c e d e Emotion: D Zajonc, LeDoux and Lazarus’ Theory): झजBकला असा VवKवास होता क` आपNयातील काह भाव4नक 4त.cयांमZये ब6ीु परसरु केलेNया Vवचारांचा कोणताह अंतभा8व नसतो. Qयाने असे मत मांडले क` आपले भाव4नक 4तसाद हे आपNया मvदतीलू दोन वेगवेगळे माग8 अनसरतु असतात. ेम आ1ण 4तरकार यांसारoया काह भावना ‘ h i g h - r o a d ’ तर, साZया आवडी-4नवडी$या, आ1ण भीती$या भावना या l o w - r o a d ने वास करतात. हा l o w - r o a d एक कमी अंतरा$या रQयासारखा आहे जो आपNया बौV6क हतdेपा आगोदर आपला भाव4नक 4तसाद उQपYन करतो. लाझरस $या _हणयामाणे – मvदू आपNया सचेत जागतीृ 5शवाय बXयाच मोठया माणात माहतीवर .cया करत असतो. आ1ण Qयातील काह भाव4नक 4तसादांना सचेत Vवचारांची आवKयकता नसते. आपले बरेचसे भाव4नक जीवन या आपोआप आ1ण वेगवान अशा l o w - r o a d ने हाताळले जाते. माG अ<यापह आपण एखा<या घटनेचे मNयमापनू Qयास काय 4त.cया देत आहोत याव:न करतो. हे मNयमापनू सहज शDय असते आ1ण Qयावेळी आपण सचेत नसयाची शDयता स6ाु असते. दसXयाु शWदात सांगायचे झाNयास Qयांचे असे _हणणे होते क` gयावेळी आपण हे मNयमापनू करतो क` एखाद घटना 4नsप~वी .कवां धोकादायक आहे तेHहा भावना 4नमा8ण होतात, पण हे खरे आहे का हे आपNयाला माहती असणे गरजेचे आहे. उदा. झडपांमधीलु सळसळी$या आवाजाचे मNयमापनू आपण 4तथे काहतर धोका आहे असे munotes.in

Page 103

103 करतो, थोडया वेळाने आपNया लdात येऊ शकते क` ते फDत वाXयामळेु होत होते. _हणजे, काह भाव4नक 4तसाद, जसे-सामाYय आवडी-4नवडी, आ1ण भीती यात सचेत Vवचार समाVवट नसतात. उदा. आपNयाला सापाची भीती असते, पण जर एखादा साप 4नsप~वी आहे असे माहत असताना आपNया भावना वाढत नाहत. माG अhयासांती असे दसले आहे क` अ4त भाव4नक HयDती Qयां$यातील घटनेचा अथ8 लावत असNयाने अंशतः तीa अनभवु अनभवतातु, आ1ण जर भाव4नक l o w - r o a d ची काय8णाल आपोआप होत असल तर Vवचारांचा h i g h - r o a d आपणांस आपNया जीवनाचे पन4न8यंGणु घेयाची अनमतीु देतो. ५.३ मतHू भावना: भावनांचे शर&रशाG (EMBODIED EMOTION: THE PHYSIOLOGY OF EMOTIONS) वेगवेग}या भावनांना 5भYन आ1ण तीa अशी जैVवक ओळख नसते आ1ण Qया मvद$याू VवVवध भागांमZये तीaतेने गंतनहुू राहत नाहत. उदा. इYसलाु, मvद$याू सखोल आतील मgजासंथीय कv ~ जे VवVवध सामािजक भावनांमळेु काय8रत होते, जसे क` – वासना, गव8 आ1ण .कळस इ. ते चव, गंध, .कळसवाणे पदाथ8 .कवां एखा<या फसवणक`$याु करणात वाटणारा नै4तक 4तरकार इ. बाबींनी स6ाु काय8रत होतो. माG संशोधकांनी VवVवध भावनांसाठP असलेले सÖमू शररशाGीय फरक आ1ण मvदचेू आक4तबंधृ शोधनू काढले, उदा.- बोटांचे तापमान आ1ण संेरकांचा Gाव हे भीती आ1ण राग यां$याशी वेगवेगळेपणाने संबं?धत आहेत. áदयाचे ठोके हे भीती व आनंद दोYह भाव4नक िथतीत वाढतात पण चेहXयावरल नायू वेगवेग}या प6तीने उीVपत होतात. काह भावना स6ाु मvद$याू पRरcमेमZये 5भYन असतात. लोक Qयां$या अ◌ॅ5मगडाला या मvद$याू भागामZये, रागावलेले चेहरे पाहत असतांना$या तलनेतु घाबरलेले चेहरे Yयाहाळताना जात कतीशीलताृ दश8Vवतात. .कळसवाणे सारoया नकाराQमक भावना अनभवतांनाु डाHया बाजू पेdा मvद$याू उजHया गोलाधा8तील समोरचा भाग कतीशीलृ होतो. जे लोक नैराKयात आ1ण नकाराQमक HयिDतमQवाचे असतात Qयां$यातस6ाु सामाYयपणे उजHया गोलाधा8तील समोरचा भाग कतीशीलृ असतो, _हणनू आपण असे _हणू शकतो क`, आपण áदया$या ठोDयां$या, Kवासो$छवासा$या आ1ण घाम येयाव:न भावनांमZये फरक क: शकत नाह, परंतु वेगवेग}या भावनांमZये चेहXयावरचे हावभाव आ1ण मvद$याू कतीृ वेगवेग}या होत असतात. भावना आण वायNत म`जासंथा (Emotions and the Autonomic Nervous System): आ त ा प य / त, आपNयाला हे माहत आहे क` वायQत मgजासंथा आपNया VवVवध शारRरक अवयवांना आवKयकतेनसारु .cयाशील करयात मदत करते आ1ण परसहानभावीु मgजासंथा आपNया शारRरक 4त.cया शांत करयास मदत करते. munotes.in

Page 104

104 उदाहरणाथ8, जेHहा आपNयाला एक आHहानाQमक .कवां आनंददायक पRरिथतीचा सामना करावा लागतो तेHहा आपल ए|ेनल ंथी तणाव संेरकांवर बंधन ठेवतात, आपले यकतृ रDत वाहात जात साखर सोडते आ1ण अ?धक ऊजा8 दान करते आ1ण Kवासो$éवासाचा दर अ?धक ऑिDसजन दान करयासाठP वाढतो. अंतग8त अंगांमधनू नायंनाू अ?धक रDत वळVवयासाठP पाचन कमी होते आ1ण जर आपण जखमी झाNयास रDतGाव थांबVवयासाठP रDत अ?धक Qवरत पणे गोठते. ड ो } य ा त ी ल बाहNयाु आपण इतDया sं द करतो क` जात काश येतो आ1ण आपण चांगले पाहू शकतो इQयाद. अशा कारचे शारRरक 4तसाद आHहाने पण8ू करयासाठP चांगNया काम?गरसाठP फायदेशीर आहेत. चांगNया काम?गरसाठP मZयम उQतेजनाची आवKयकता असते. उदाहरणाथ8, आपण कNपना क: शकता .क, पी.ट. उषा जर पधा8 स:ु होयाआधी थोडीशी उQतेिजत नसेल .कवां झोपेत असेल तर ती पधा8 िजंकणार नाह. तथाVप, खपू जात उQतेजन/तणाव असणे .कवां एखादे महQवाचे .cयाकलाप करयापवwू खपचू थोडे उQतेजन/तणाव असणे काय8दश8न कमकवतु करते. महQQवपण8ू .cयाकलपापवwू खपचू अवथ .कवां खपू ताण येऊ नये. दसरकडेु, जेHहा पRरिथती सामाYय िथतीत येते आ1ण कोणतीह आHहानाQमक िथती नसते तेHहा परसहानभावीु मgजासंथा हळहळूू शरराला शांत करते आ1ण तणाव संेरक हळहळूू रDतवाहातनू Vवसिज8त होतात. भावनांचे शर&रशाG (The Physiology of Emotions): वेगवेग}या भावनांमZये वेग}या जैVवक 4त.cया नसतात आ1ण Qया Vव5शट मितक देशांपासनू उÑवत नाहत. उदाहरणाथ8, जेHहा आपण वासना, अ5भमान आ1ण घणाृ यांसारoया VवVवध सामािजक भावना अनभवतोु तेHहा मvदतीलू Vवसंवाहक (insula) इYसलाु स.cय होतो. हे भाव कोणQया Gोतांकडनू उÑवू शकतात हे महQQवाचे नसते. उदाहरणाथ8, घणेचीृ भावना घणापदृ अYन, घणापदृ अYनाचा वास .कवां फDत घणापदृ खा<यपदाथा8चा Vवचार .कवां राजकारयां$या èटाचारा$या घणापदृ बात_या पाहनू उÑवू शकते. तथाVप, अhयासातनू असे दसनू आले आहे क` VवVवध भावनांसाठP जैVवक 4त.cया आ1ण मvदचेू dेG सारखेच असले तर लê?गक उQतेजना, भय, राग आ1ण घणाृ यांसारखे भाव भावनांनी QयेकासाठP 5भYन असतात आ1ण ते Qयेकात 5भYन असNयाचे इतरांना दसनहू येते. संशोधकांनी वेगवेग}या भावनांसाठP काह सÖमू अशा शारRरक आ1ण मvद$याू बदलाबाबत ओळख पटVवल आहे. उदाहरणाथ8, भय आ1ण cोधशी संबं?धत बोटां$या तपमान आ1ण हामzनचा ëाव 5भYन असतो. áदयाचा दर भय आ1ण आनंदात वाढतो परंतु दोYह भावना चेहXया$या वेगवेग}या नायंनाू उQतेिजत करतात. जेHहा आपण भीती अनभवतु असतो, तvHहा आपNया डो}यातील पापणीचे नायू तणावत होतात आ1ण आनंद अनभवतानाु, आपले गाल आ1ण डो}यां$या खालचे नायू चेहXयावर हसू आणतात. munotes.in

Page 105

105 काह भावना या मvद$याू मंडलानसारु 5भYन असतात. जेHहा लोक रागत चेहXयाऐवजी भयभीत चेहरे पाहत असतात तेHहा अ5मगडाला अ?धक .cया दश8वतो. नकाराQमक भावनांचा अनभवु जसे क` 4तरकारयDतु भावना डाHया मvदू गोलाधा8ऐवजी उजवा मvदू गोलाध8 स.cय करते. उदासीनता आ1ण नकाराQमक HयिDतमQव असलेNया लोकांचा देखील अ?धक माणात उजवा गोलाध8 .cयाशीलता दश8वतो. सकाराQमक HयिDतमQव असलेले लोक, जे लोक जागतृ, उQसाह आ1ण सतत लिÖयत असतात, ते उजHया मvदू गोलाधा8ऐवजी डाHया मvदू गोलाधा8मZये अ?धक .cयाकलाप दश8वतात. _हणनू, आपण असे _हणू शकतो क` áदयVवकार, Kवासो$छवास आ1ण पचनासारoया शारRरक 4त.cयां$या आधारावर आपण भावनेसाठP सहजपणे फरक क: शकत नाह परंतु चेहXयाचे भाव आ1ण मvदचीू .cया भावनांसाठP वेगळी असू शकते. ५.३.१ aय.त भावना (Expressed Emotion): अ) इतरांमधील भावनांचा शोध (Detecting Emotions in Others): इ त र लोकां$या भावना 4निKचत करयासाठP आपण Qयांची देहबोल वाचतो, Qयां$या आवाजाची पातळी आ1ण चेहXयाचा आhयास करतो. मानसशाGb या गोटचा शोध घेत आहेत क` आपNया संकतीनसारृु आपNया अशािWदक भाषेत फरक पडनू आपले हावभाव हे अनभवNयाु जाणाXया भावनांवर भाव तर टाकत नाहत ना? उदा. पाK$याQय संकतीतृ, घt हात 5मळवणे हे बोलDया व सहज 5मसळणाXया HयिDतमQQवाचा संदेश थाVपत करत असते. एकटक पाहणे, नजर टाळणे, .कवां पाहत राहणे हा Hयवहार लगट करयाची लdणे तसेच अधीनता .कवां वच8व 4नद5शतí करते. एका अhयासात एकमेकांकडे दोन 5म4नटांसाठP एकटक पाहयास सां?गतले. Qयांनी एकमेकांबल आकष8णाची चरचरुु वाटNयाचे नमदू के ले. आ प N य ा प ै क ` बरेच जण अशािWदक <वेष शोधनू काढयात खपू कशलु असतात. एखा<या समहातु आनंद चेहXयापेdा रागावलेला चेहरा पटकन ओळखता येतो. येणारे अनभवु स6ाु आपNयाला Vव5शट भावनांशी संवेदत करतात. उदा. संवेदनशीलतेचे ?चGण करणाXया चेहXयां$या रांगेत शारRरक Vपडन झालेल मलेु Vपडन न झालेNया मलांपेdाु रागाचे संकेत पटकन ओळखतात. एखा<या HयDतीला एखाद भावना लपVवयाचा यQन करत असतांना चेहXयाचे नायू 4नयंuGत करणे कठPण जाते. उदा. भीतीमZये दोYह भवयाु उंचावNया जाऊन एकG खेचNया जाणे हे भीतीचा संकेत देते. आपला मvदू सÖमू हावभाव खपू चांगNया कारे शोधनू काढतो. एखादा चेहरा फDत ०.१ सेकंदासाठP जर नजरेस पडNयास एखा<या HयDती$या आकष8कपणा व VवKवासपणाू बाबत अनमानु काढयास परेसाु ठरतो (Vव5लस आ1ण टोडोरोHह, २००६). हे अगद खरे वDतHय आहे क` पहल छाप ह काशा$या वेगाने होत असते. आपNया munotes.in

Page 106

106 मvदमZयेू जर भावना ओळखयाचे कौशNय असले तरह, फसHया अ5भHयDती शोधणे आपNया मvदसाठPू कठPण आहे. खरे बोलणाXया व खोटे बोलणाXया HयDतीं$या वत8नातील फरक फारच कमी असतो आ1ण Qयामळेु लोक खरे बोलतात ती खोटे हे सहसा लdात येत नाह. माG काह लोक हे इतरांपेdा जात चांगNया कारे भावना हेs शकतात (खासक:न अंतम8खीु लोक). 5ल1खत संभाषणातील भावना शोधनू काढणे कठPण असते कारण Qयात हावभाव, चेहXयावरल वै5शये आ1ण भावना शोधयास मदतीचे ठरणारे आवाजातील चढ उतार इ. पैक` काहच नसते. इलेDrॉ4नक संभाषण स6ाु dीण पातळीवरल अशािWदक संकेत परवतेु, Qयामळेचु लोक VवVवध म~ांचाु, भावनांचा चा उपयोग संभाषण करताना करतात. खोटेपणाची ओळख (Lie Detection): संशोधक आ1ण गYहेगारु शोधकांसाठP खोटेपणा ओळखयासाठP पॉलाफचा वापर ह अगद सामाYय बाब आहे. पॉलाफचा वापर खोटे बोलणे शोधयासाठP .कती भावी आ1ण VवKवासाह8 आहे हा Kन 4नमा8ण होतो. पॉलाफ Vव5शट भावना-संबं?धत शारRरक बदल, जसे Kवासो$éवासातील बदल, áदयVवकारा$या .cयाकलाप, आ1ण बोलताना येणारा घाम या तQवावर काय8 करतो. एखाद HयDती खोटे बोलते तेHहा, जर ती HयDती 4त$या चेहXयावरल भाव 4नयंuGत क: शकत असल तर, आतनू बदलते. या .cयेत संशोधक HयDतीला Kन Vवचारतात आ1ण Kनांची उQतरे देताना HयDतीत होणाXया शारRरक बदलांचे 4नरdण करतात. संशोधक काह ?चंतात Kनांसह Kन Vवचारणे स:ु करतो gयामळेु कोणतीह HयDती ?चंतात होऊ शकते आ1ण पॉलाफ उQतेजनाची ?चYहे दश8वतो. याला 4नयंGण Kन असे _हणतात. उदाहरणाथ8, संशोधक हे Vवचारतात .क, गेNया 10 वषा/त आपण आपNया मालक`चे नसलेले काहह घेतले आहे का? पॉलाफवर दश8Vवलेल उ<गम पातळी, या 4नयंGण Kनां$या 4तसादात आधारभतू रेषा _हणनू काय8 करते. मग परdक गंभीर Kन Vवचारतात, उदा. आपण आपNया मागील 4नयोDताकडनू काह चोर के ले आहे का? या Kनास 4तसाद _हणनू पॉलाफवर दश8Vवलेल उीट पातळी दश8वेल क` ती HयDती सQय .कवां खोटे बोलत आहे .कवां नाह. उदाहरणाथ8, गंभीर Kनाचे उQतर देताना उQतेजनाची पातळी पवw$याू आधार रेषेपेdा कमकवतु असेल तर आपण _हणू शकतो क` ती HयDती सQय सांगत आहे. दसरकडेु, जर गंभीर Kनांची 4त.cया दश8Vवणार उQतेजनाची पातळी पवw$याू आधार रेषेपेdा अ?धक असेल तर याचा अथ8 तो माणसू खोटे बोलत आहे. ट&का (Criticism): ख ो ट े प ण ा ओळखयाची पॉलाफ चाचणी सोपी असNयासारखी दसते, परंतु Qयावर काह अhयासकांनी टका के Nया आहेत. munotes.in

Page 107

107 १. ?चंता, ?चड?चड आ1ण अपराधीपणासारoया VवVवध भावनांसाठP आपNया शारRरक उQतेजना जवळजवळ समान आहेत. Qयामळेु, Kनाचे उQतर देताना एखाद HयDती कोणQया भावना अनभवतु होती हे आपNयाला नेमके कसे कळेल. २. गंभीर Kनाचे उQतर देत असताना अनेक भोळे लोक अQयंत तणावात असतात. परंतु या .cयेमZये ते दोषी ठ: शकतात. 5लDकन (१९९१) यांनी शोधनू काढले क` बलाQकाराला बळी ठरलेNया अनेक महला या चाचणीत अपयशी ठरतात कारण Qया सQय सांगताना भाव4नक 4त.cया देतात. दसरकडेु, रॉबट8 पाक8 (१९९९) यांनी नBद के ल क` र5शयन गäतचरु C I A $या पॉलाफ चाचयांमZये दोषी आढळला नाह. अनेक कठोर गYहेगारु देखील या चाचणीस दोषी न आढळता पास झालेले आहेत. उपाय (Remedies): म ा न स श ा  G b खोटे बोलणे अचकू ओळखयासाठP नवीन माग8 शोधयाचा यQन करत आहेत. उदाहरणाथ8, असे स?चतू के ले गेले आहे क` पॉ5लाफऐवजी एखा<याने 'दोषी bान चाचणी' (guilty knowledge test) वापरल पाहजे. या चाचणीत संश4यत HयDतीचे शारRरक 4तसाद आ1ण गYहेगार$याु तपशीलांचा देखील तपास के ला जातो जे के वळ पो5लसांना आ1ण दोषी HयDतीलाच ओळखीचे असतात. उदाहरणाथ8, जर एखादा कमेराॅ चोरला गेला असेल तर के वळ दोषी HयDती चोर$या वत$याू ìडँ नावावर जोरदार 4त.cया देईल. अशा कारे 4नपाप HयDतीला Dव?चतच अयो[यRरQया आरोपी ठरVवले जाईल. म ा न स श ा  G b चेहXयावरल अ5भHयDतीचे फसवे संकेत शोधयासाठP पो5लसांना 5शdण देत आहेत. उदाहरणाथ8, जेHहा एखाद HयDती खोटे बोलत असते तेHहा Qयाला/4तला Qया$या बोधन dमतेचा वापर अ?धक करावा लागतो (याचा अथ8 Qयाला अ?धक Vवचार करावा लागतो), अशा वेळी Qया$या/4त$या डो}यातील चमक कमी होते आ1ण एकदा Qयाने/4तने खोटे बोलणे समाäत के ले क`, Qया$या/4त$या डो}यातील चमक वाढते. क ा ह  संशोधक चेहXयावरल सÖमू अ5भHयDतीचे VवKलेषण करयासाठP .कवां सQय बोल आ1ण असQय बोल यामधील तलनाु करयासाठP सॉñटवेअर Vवक5सत करत आहेत. असे _हटले जाते क` खोटे बोलणारे लोक थम सव8नामांचा कमी वापर करतात आ1ण नकाराQमक भावनां$या शWदांचा अ?धक वापर करतात. फॉरv5सक YयरोसायYस ु(Forensic Neuroscience) मधील संशोधक EEG म~णाचेु(EEG recordings) VवKलेषण करत आहेत. fMRI कनमZये खोटे ॅबोलणाXयांची .cया पाहल जाऊ शकते, तर ामा1णक लोकां$या मvदमZये अशा ूकोणQयाह कार$या ग4तVवधी दसत नाहत. जेHहा मvदला सQय सांगयात ूअडथळा येतो तेHहा खोटे बोलणाXया लोकांचा डावा पढल गोलाध8 आ1ण ुअ◌ॅ4नटRरयर 5संगलेट कॉटDसुí (anterior cingulate cortex) स.cय होतो. munotes.in

Page 108

108 ब) Dलंग, भावना आण अशािcदक वतHन (Gender, Emotion and Nonverbal Behavior): ज र  इतांचे वत8न अ4तशय थोôया माणात पाहयाची संधी Gीयांना 5मळत असल तरह पsषांपेdाु िGया भाव4नक संकेत चांगNया रतीने वाचतात हे अhयासांती 5स6 झाले आहे. उदा. एखादे जोडपे खरंच Vयकर ेयसी आहेत क` ते तसे नाटक करत आहेत हे िGया लगेच ओळखू शकतात. (बYस8 आ1ण टन8बग8 १९८९). िGयांची अशािWदक संवेदनशीलता ह Qयां$या मोठया भाव4नक bानामळेु आहे आ1ण Qया भाव4नकRरQया तीc`याशील असतात. उदा. भाव4नक 5शdणा$या एका योगात जेHहा पsषांनाु Vवचारले गेले क` एखा<या 5मGाचा 4नरोप घेतांना Qयांना काय संवेदन होते, Qयावेळी ते सहज _हणाले क`, ‘मला वाईट वाटेल िGया _हणाNया क` ‘मला Qयामळेु दोYह भावना जाणवतील. मला आनंद व वाईट दोYह वाटेल'. (बरेट आ1ण इतर, २०००). २६ 5भYन संकतीतीलृ लोकां$या अhयासातनू असे माहती झाले क` िGयांनी Qयांना वतःला पsषां$याु तलनेतु संवेदनां$या बाबत अ?धक उघड असNयाचे नमदू के ले (कोटा आ1ण इतर, २००१). हे पटपणे दश8Vवते क` िGया या पsषांपेdाु जात भाव4नक असतात. माG, सामाYयतः लोकांचा कल हा िGयांनी Qयां$या भावनांना काय 4त.cया दल या$याशी संबंध लावयाकडे असतो. दर_यान पsषांचीु 4त.cया ह रागा$या बाबतीतील संवेदना वगळता Qयां$या पRरिथतीशी जोडयाकडे असतो. राग ह अ4त मदा8नी भावना _हणनू मानल जाते. सवdणानेí हे दाखवनू दले आहे क` िGया वतःचे वण8न जातीत जात वेळा सहानभतीुू पव8कू करतात. जेHहा Qया कणालाु दु:खी पाहतात तेHहा Qयां$या áदयाचे ठोके वाढतात आ1ण Qया बहतेकु वेळा रडतात. क) संकतीृ आण भावIनक हावभाव (Culture and Emotional Expression): अhयासांती असे दसनू आले क` VवVवध संकतींमZयेृ मलभतुू भावनांसाठP चेहXयावरल हावभाव हे वैिKवक असतात. चेहXयावरल नायू हे वैिKवक भाषा बोलातात. संपण8ू जगभरात, मलेु दु:खी झाल क` रडतात आ1ण आनंद असल क` हसतात. अगद, जYमतः अंध असणाXया HयDती स6ाु चेहXयावरल हावभाव दश8वतात. संगीतमय हावभावस6ाु सांक4तकृ बंधने कापनू टाकतात. सव8 संकतीतृ जलद चालची गाणी ह आनंद व संथ चालची गाणी ह दु:खाची मानल जातात. चाNस8 डाVव8न यांनी _हटले आहे क` पवतीहा5सकुí काळात आपले पव8जू संभाषणासाठP शWदांचा वापर करत असत. Qयाचबरोबर भय, अ5भवादन आ1ण समप8ण हे चेहXयावरल हवभावा$या माZयमातनू HयDत करत असत. Qयांनी समायोिजत केलेNया हावाभावांमुळेच ते टकाव ध:न राहू शकले. भाव4नक हावभाव हे आपला टकाव ध:न राहयासाठP वेग}या मागा8नेह मदतीचे ठरतात, उदा. आKचया8त भवयाु उं चावNया जाऊन डोळे Vवफारले जातात. gयामळेु आपNयाला अ?धक माहती घेता येते. माG, असे munotes.in

Page 109

109 4नरdणात आले आहे क` लोक वतः$या संकतीतीलृ भावनांचे तंतोतंत अनमानु लावू शकतात, आ1ण .कती भावना HयDत के Nया गेNया पाहजेत यात सांक4तकृ फरक आहे. उदा. पाKचाQय संकतीतृ लोक उघडपणे Qयां$या भावना कट करतात तर ए5शयन संकतीतृ लोकांचा कल Qयां$या भावना कमी दश8वयाकडे आहे. ड) चेहEयावर&ल हावभावांचे प@रणाम (The Effects of Facial Expressions): V व V व ध संशोधनांतनू असे 4नद5शतí होते क` हावभावांतनू फDत भाव4नक संभाषण होत नाह तर हावभाव भाव4नक संभाषणाचे माण वाढवू व 4नय5मतह क: शकतात. लोकांना जेHहा भीतीचे हावभाव बनVवयास सां?गतले जाते तेHहा ते अ4त भयभीत होत असNयासारखे हावभाव नमदू करतात. असे _हटले जाते क` जर एक उबदार िमत हाय दले तर त_हालाु अंतःकरणात छान संवेदनेचा अनभवु होतो, _हणजे तमचाु चेहरा तम$याु संवेदनांचे पोषण करतो. एका योगात, नैराKयात गेलेNया s[णांना बोटोDस (Botox) इंजेDशन दNयाने बरे वाटले कारण ते इंजेDशन संतापा$या नायंनाू लळेु करते. Qयाचबरोबर असे नमदू करयात आले आहे क`, लोक एखाद गोट वाचत असतांना कोणते बोट वर खाल हालवतात या आधारावर Qयां$या भावनांचे अनमानु काढले जाऊ शकते. जर ते मधले बोट पढेु क:न गोट वाचत असतील तर, गोट संबंधीचे वत8न हे अ?धक Vवरोध दश8Vवणारे होते असे मानले जाते. जर अंगठा वर क:न वाचले गेले असेल तर; ते वाचणाXया$या eटने अ?धक सकाराQमक असते. ५.३.२ अनभवल&ु गेलेल& भावना: राग आण आनंद ( E x p e r i e n c e d Emotions: Anger and Happiness) मनयु ायात भाव4नक अनभवु दोन आयामांत मांडला गेला आहे; सकाराQमक Vवs6 नकाराQमक आ1ण कमी उQतेिजत Vवs6 जात उQतेिजत. कोणतीह भावना या दोन आयामां$या 5मmणाने घडत असते. उदा. जर आपण रागाची भावना घेतल तर संताप ह रागापेdा अ?धक रागीट (रागा$या उQतेजनेची तीa पातळी) आ1ण नकाराQमक संवेदन ठरते. आपNया जीवनावर पRरणाम करणाXया Hयापक व सहज लdात येणाXया अशा दोन भावनांबल बोलयातू. Qया _हणजे राग आ1ण आनंद. राग: ाचीन bानात रागाचे वण8न ‘एक लहानसे वेडेपण’ असे के ले आहे. ाचीन bानानसारु ‘राग मनाला दरू घेऊन जातो' व बहतेकवेळाु Qयामळेु होणाXया वेदना या जखमांपेdा जात अपायकारक ठ: शकतात. दसXयाु शWदांत सांगायचे झाले तर जेHहा आपण रागावलेले असतो तेHहा आपण Vववेक` Vवचार क: शकत नाह आ1ण Qयात अशा गोट बोलनू .कवां क:न बसतो क` gया आपNयासाठP अ?धक VवपQतीदायक ठ: शकतील. माG, शेDसVपअरने एक वेगळा eटकोन घेऊन असे मांडले क` उ$च दजा8चा/पातळीचा राग हा एका 5भöया HयDतीला शरू व अ?धक उजा8पूण8 बनवू शकतो. munotes.in

Page 110

110 यातील कोण बरोबर? तर उQतर असे आहे क` दोYहह बरोबर आहेत. राग आपणांस ईजा पोहचवू शकतो. अhयासांती असे आढळले क` जनाटु शGQवु हे áदय Vवकाराचे कारण बनते. तसेच रDतदाब, आपणांस अपायकारक सामािजक संबंध, आ1ण अगद आययु कमी होणे याकडेह नेऊ शकतो. dन असा IनमाHण होतो कe आपण आप)या रागापासनू सटकाु कZन घेऊ शकतो का? जर हो, तर ती कशी? • Dलंग भेद: गलपॅु शहरातील पौगंडावथेतील मलांचेु सवdणí के ले असता असे आढळले क` रागाला हाताळताना Qयात 5लंगभेद जाणवतो. या सवdणनसारíु रागापासनू सटकाु क:न घेयासाठP मलेु Qया पRरिथतीपासनू दरू 4नघनू जातात gयामळेु Qयांना राग येतो, ते खपू शारRरक मेहनत करतात जसे क` रागातनू बाहेर येयासाठP खपू Hयायाम करणे. दसXयाबाजलाुू, मलु 5मG मैuGणींशी बोलनू, संगीत ऐकनू, डायर 5लहनू रागाशी यशवीपणे लढतात. • सांकIतकृ भेद: पाKचाQय संकतीृ, ामoयानेु HयिDतगत संकतीृ, असा VवKवास ठेवते क` लोकांनी Qयां$या रागाला वाट मोकळी क:न <यायला हवी, कारण रागा$या भावना आत खदखदत राहणे अ?धक हा4नकारक आहे. वातवात ‘रोगमDतताु’ उपचारप6तीतील तb हे लोकांना Qयांचा संताप Qयां$या हयात नसलेNया पालकां$या Vवरोधात HयDत करयास, gयां$या बालपणाचा दsपयोगु gया HयDतीने के लाय Qयांना कNपनेत समोरासमोर आणनू 5शHया देयास, बॉसला कNपनेत 5शवीगाळ करयास ोQसाहत करतात. राग आपNया आत साठवनू ठेवणे हे आपNया शारRरक व मान5सक वाjयासाठP अपायकारक मानले जाते. पाKचाQय संकतीचाृ असा VवKवास आहे क` भाव4नक मDततेतनुू (आcमक कतीतनृू .कवां काNप4नक कतीतनृू) .कवां भावाVवरेचन (catharsis) $या माZयमांतनू आपण आपNया रागाला वाट मोकळी क:न देऊ शकतो. येथे या Vवचारधारेला ायो?गक तQवांचा काहसा आधार आहे. अhयासातनू असे आढळले क`, लोक Qयांना चीथावणाXया लोकांना जशास तसे उQतर देतात तेHहा राग नेहमीच ओसरतो असे नाह. राग तेHहा ओस: शकतो जेHहा लोक Qयांना चीथावणाXयावर सरळसोट 4तहNला करतील. (ीन आ1ण सहकार, १९७७). बदला हा तेHहाच Yयाय ठ: शकेन जvHहा Qयांना या कतीमळेृु नंतर ?चंता .कवां अपराधीQवाची भावना वाटणार नसेल. जर कालांतराने केलेNया शारRरक व शािWदक कतीतनृू पKचाताप वाटणार असेल तर ते पRरिथतीशी कसमायोजनु ठरेल. माG भावाVवरेचन (catharsis) हे बXयाचदा संतापा$या भावनांना पसन ुूटाकयात अपयशी ठरते. Qयाची पढल काह कारुणे अस शकतातू: munotes.in

Page 111

111 1) राग HयDत केNयाने तो कदा?चत कमी होयाऐवजी आणखीन मजबत ूहोऊ शकतो: उदा. जसे रQयावरल घटनांमZये HयDत होणारा संताप. एWसन आ1ण सहकार (१९७५) यांनी एक योग केला, जो कामावर येणे बंद केलेNया कामगारांवर आधाRरत होता. Qयांना Qयांचा Vवरोध HयDत करयाची परवानगी दल, आ1ण नंतर कंपनी बलचा Qयांचा eटकोन HयDत करयाची संधी देयात आल. Qयात असे आढळन आले क` कामगारांना थम HयिDतगत Kनावल ू<वारे संताप HयDत करयाची संधी दल गेल नHहती Qयां$या तलनेत gयाना ुसंधी दल गेल होती Qयांनी नंतर जात माणात संताप HयDत केला. Qयांचा संताप कमी होयापेdा अ?धक वाढला. या$याशी सा_य असणारे 4नकाल इतर अhयासांतनह 5मळालेू. ìड बशमन ॅु(२००२) यांनी असे वDतHय केले क` राग HयDत करणे हे आग VवझवयासाठP पेrोलचा वापर करयासारखे आहे. 2) हे जशास तसे वागयासाठP ?चथावणी देते, आ1ण छोटासा संघष8 मोठया संघषा8त sपांतरत होतो: ए5शयन संकतीत ृ(िज संकती सामदा4यक संकती ृृुआहे) रागाला वरलमाणे HयDत करणे वाईट मानले जाते. लोक Qयांचा संताप जाऊ देत नाह कारण Qयां$यात परपरावलंबीQवाची संवेदना Qया समहाशी असते ूgयात Qयांनी वतःची ओळख 4नमा8ण केलेल असते. अशा लोकांनी Qयां$या रागा$या HयDत करयाला समहा$या एकोäयाब<<ल <वेष अशी माYयता दलेल ूअसते. 3) रागाचा उ~ेक हा इतर मागा/नी धोकादायक असतो: तो आपNयाला ताQपरता शांत करतोु, परंत ह .cया राग बळकट क: शकते आ1ण Qयाची एक ुसवय बन शकतेू. 4) राग हा पव8ह 4नमा8ण होयास वाहक ठ: शकतोू: अमेRरकन लोकांमZये ९/११ नंतर थलांतरत व मलम लोकांबाबत पव8ह 4नमा8णुू झाला. राग आवरयाची तंGे (Techniques to Control Anger): 1. 4त.cया देया आगोदर थांबा, थांबयाने त_ह रागा$या मळे उीVपत ुुझालेNया चेतनांना खाल आण शकताू. 2. राग मनात घोळव नकाू. आतNया आत घोळवNयाने तो वाढतो. 3. वतः Hयायाम क:न, एखादे वा<य वाजवन ू.कवा 5मGाशी बोलन आलेला ंूराग शांत करा. 4. राग हा यो[य प6तीने वापरNयास तो नातेसंबंध मजबत क:न अ?धक ूफायदेशीर बन शकतोू. वारंवार तcार HयDत केNयाने समेट घडन येया ूऐवजी नातेसंबंध अ?धक वाईट होतात. munotes.in

Page 112

112 5. gयां$या कडन चका झाNयात Qयां$याशी Qया गोटबाबूुत शांततेने बोला, जेणेक:न अ?धक वाईटपणा कमी होईल. सhय बना पण आह रहा. 6. जर संघषा8चे 4नराकरण शDयच नसेल तर dमेचा वापर करा. dमा करणे हे राग मोकळा करते आ1ण शरर शांत करते. आनंद: आनंद _हणजे मनाची एक अवथा, .कवा समाधानं, तäतताृ, सख .कवा उQसाह ुंइ. वाटणे. सकाराQमक मानसशाGाने वण8न केNयामाणे आनंद _ ह ण ज े नकाराQमक भावनां$या तलनेत उ$च माणात सकाराQमक भावना .कवा ुंसमाधानी जीवनाची जा1णव होय. अ) आनंदाचे आप)या आययातील महNNवु: आनंद .कवा दःख यांचा आपNया जीवनातील Qयेक पैलंवर फार मोंुूठया माणावर भाव पडत असतो. हा भाव ताQपरता .कवा दघ8कालनुं, सौ_य .कवा ंतीa अस शकतोू. मानसशाGb या गोटचा शोध घेत आहेत क` आनंद व दःखी ुHयDतींमZये काय फरक असतो व याचा Qयां$यावर कसा पRरणाम होतो; Qयातील काह 4नकष8 असे आहेत क`, आनंद लोक जगाकडे सरxdततेने पाहतातु, आ1ण Qयांना अ?धक VवKवास जाणवतो, 4नण8य घेणे आ1ण सहकाय8 करणे अ?धक सहजतेने होते, अ?धक सहनशील असतात. नोकरसाठP अज8 केलेNयांचे अ?धक आपलक`ने मNयामापन करतातुू. नकाराQमक पैलंवर जात Vवचार करत न बसता ूQयां$या भतकाळातील सूकाराQमक अनभवां$या शDयतेची कNपना उQपYन ुकरतात. सामािजक RरQया जात बांधील असतात. 4नरोगी, उQसाह आ1ण समाधानी आयय जगतात ु(माउस आ1ण इतर, २०११) आ1ण महQवपण8 रतीने ूअ?धक पैसे कमावतात (डायनर आ1ण इतर, २००२). ब ा स (Baas) आ1ण इतर सहकार (२००८) यांनी असे 4तपादन केले क` जेHहा तमची मनःिथती 1खYन असतेु, पण8 जीवन 4नराश व 4नरथ8क वाटतेू, तम$या आसपास$या वातावरणाबल त_ह गंभीर व संशयापद Vवचार करताुु, अशा पRरिथतीत त_ह तमची मनःिथती खलवयासाठP यQन केलेत तरुु ु, तमचे Vवचार Vवतारतील आ1ण तुु_ह आणखीन 1खलाड व सजनशील बनालूृ. दसXया शWदातु, त_ह दःखी िथतीतन आनंद िथतीत थलांतRरत Hहालुु ू. जेHहा आपण आंनद असतो तेHहा आपले नाते संबंध, व-4तमा आ1ण भVवयाकडन ूआशा खप सकाराQमक होतातू. munotes.in

Page 113

113 चांगले वाटणे-चांगले करणे तNव (Feel Good-Do Good Phenomenon): खप संशोधनांती अhयासकांनी हे नमद केले क` आनंदामळे नसते चांगले ूू ु ुवाटत नाह तर चांगले काय8 स6ा केले जातेु. खप अhयासांमZये असे आढळले ूआहे .क, मनःिथतीस उQतेजन देणारे अनभव ु(जसे पैसे सापडणे, आनंद घटना आठवणे इ.) हे लोकांना पैसे देणे, एखा<याची पडलेल कागदपGे उचलन देणेू, वयंसेवक _हणन वेळ देणेू, आ1ण इतर चांगNया गोट करणे इ. करावयास लावतात. चांगले वाटणे आ1ण चांगले करणे याचा उलट cम स6ा खरा आहेु. आपण जvHहा कोणासाठP काहतर चांगले करतो तvHहा आपNयाला छान वाटते. ब) भावIनक चढउतारांचे आयय कमी ु(The Short Life of Emotional Ups and Downs): खप काळानंतर अhयासांती असे दसन आले क`ूू, आपNया भाव4नक चढ उतारांचा काळ हा फDत दवसा$या शेवट नाह तर दवसभरात स6ा समतोल ुसाधयाकडे असतो. सकाराQमक भावनांचा उदय जातीत जात दवसा$या सरवातीस _हणजे पहाटे ते मZयापय/त होतो व Qयानंतर कमी होतोु. ताणावाQमक घटना वाईट मनःिथतीला उQतेिजत करते, परंत Qयाची तीaता पढल दवशी ुुकमी झालेल असते. जर कधी नकाराQमक घटना दघ8काळापय/त टकन राहत ूअसतील, तर आपल वाईट मनःिथती कालांतराने संपटात येतेु. उदा. ेमसंबंध तटतांना उ

Page 114

114 आहे. सQय असे आहे क` आपण आपNया भावनांना अवातव महQव देतो, आ1ण आनंद वQती आ1ण पRरिथतीशी जळवन घेया$या dमतेला कमी लेखतोृुू. क) संपNती आण ;हत (Wealth and Well-Being): क ा ह   म ा ण ा त स ं प Q त ी च ा स ं ब ं ध  ह त अ स  य ा श ी ज ो ड ल ा ज ा त ो . उ द ा . mीमंत लोक गरब लोकांपेdा (gयांचा वतः$या जीवनावर Qयांचे 4नयंGण नसते) आनंद आ1ण वथ असतात. पैसा हा भक आ1ण असहायते$या पRरिथतीतन ूूबाहेर येयास मदत क: शकतो, आ1ण Qयामळे परेसा आनंद 5मळवता येतोुु. पण एकदा आपNयाकडे सखाने जगयासाठP आ1ण सरxdततेसाठP परेसे पैसे ुु ुअसNयास, अ?धक पैसे जोडनू आपNयाला अ?धक आनंद 5मळत नाह.याचे कारण _हणजे Qया घटनांचे वारंवार घडयातन होणारे फ5लत होयू. gयावेळी 5मळकत कमी असते Qयावेळी अ?धक पैशाची शDती ह अ?धक आनंद 5मळव शकतेू, माG gया माणात 5मळकत वाढत जाते Qयाच माणात आनंदात वाढ होते असे नाह. Qयेक संकतीतृ, जे लोक संपQतीसाठP यQनांची पराकाठा करत असतात ते कमी समाधानी आयय जगतातु, खास क:न Qया HयDती gया कटंबाला आधार ुुदेयाऐवजी वतःला 5स6 क:न दाखVवयासाठP, सQता 5मळVवयासाठP, .कवा ंQयाचे दश8न करयासाठP पैशां$या शोधात जात गंुतलेले असतात. ड) दोन मानसशाGीय बाबी: समायोजन आण तलनाु (Two Psychological Phenomena - Adaption and Comparison): आ न ं द क स ा स ा प े d आ ह े ह े  प  ट क र  य ा स ा ठ P द ो न म ा न स श ा  G ीय बाबी आहेत. Qया _हणजे समायोजन व तलना करणेु. चला तर ह दोन तQवे समजन ूघेऊयात. १) समायोजन पातळी तNव (The Adaptation-Level Phenomenon): हे तQव असे सचवते क` VवVवध उQतेजकांची भतकाळातील अनभवां$या ुू ुतलनेत समीdा करयाची तटथ वQती आपNयात असतेुृ. हर हेलसन ॅ(Harry Helson, १९७७) याने या तQवाचे पटकरण देताना असे मत मांडले आहे क` आपण भतकाळातील अनभवां$या आधारे आपण Qयेक बाबी$या एका 4नि$छत ूुनैस?ग8क पातळीपय/त पोहचतो. उदा. काह पात}यांमZये आपNयाला, सौ_य .कवा खप मोठा असा आवाजंू, खप उ$च .कवा एकदम कमी तापमानूं, एकदम आनंददायक .कवा दखःकारक काय8cम असे सापंुडणार नाह. आपNयाला Qयांबल फDत तटथपणा वाटेल. एकदा का हे तटथ uबंद Vवक5सत झालेू, क` आपण कोणQयाह नवीन घटना .कवा तफावत यांची तलनाQमक समीdा या तटथ ंुuबंद$या आधारे क: शकतोू. उदा. जर तापमान आपNया तटथ uबंद पेdा वाढत ूअसेल तर आपण वतःला आराम वाटयासाठP आणखी उण वातावरण शोधतो. munotes.in

Page 115

115 Q य ा च  क ा र े , ज र आ प ण स Z य ा $ य ा 5 म ळ क त ी च ी अ श ी त ल न ा क े ल  क` ुआपNयाला सZया$या 5मळकतीपेdा अ?धक 5मळकत 5मळाल, तर आपNया आनंदाट ताQपरती का होईना लाट आलेल जाणवतेु. पण थोडया काळाने ती नवीन सामाYय पातळी पेdा अ?धक 5मळकतीची आवशकता 4नमा8ण होईल. असेच, इतर dेGांसाठP स6ा खरे ठरते जसेु, शाळेत बdीस 5मळणे, सामािजक मान, इ. उदा. त_हाला आठवतो का तो थरार जेHहा वायर नसलेले फोन बाजारात ुआले होते व त_ह वतःचा एक खरेद केलाु. (हे ते फोन होते जे ठराVवक लड ँलाईन फोन$या Vव5शट अंतरातच काम करायचे व थोडीशीच सVवधा परवायचेुु). Qयानंतर मोबाईल फोन बाजारात आले gयांनी त_हाला कणाशीह कठेह ुुु(मग ते वासात आ1ण घरापासन .कतीह दर असलो तरूू) संपक8 साधयाचे वातंöय दले. Qयावेळी वायर नसलेNया फोन$या बाबतीतला जो थरात होता तो 4ततकासा राहला नाह आ1ण Qयाह नंतर मोबाईल फोन मZये सधारणा होऊन ते माट8 ुफोन बनले आ1ण आता आपण Qयात फDत बोलयाऐवजी इंटरनेट $या माZयमातन खप काह क: शकतोूू. आता कोणताह साधा फोन त_हाला आनंद ुदोतो का? तर उQतर नाह असे असेल. मानसशाGbांना नेमके हेच अ5भेत असतं जेHहा ते _हणतात क` आनंद हा आपNया वतः$या अनभवाशी संब?धत ुअसतो. इथे कायमव:पी आनंद नसतो. समजा उदा. त_हाला अशा आदश8 ुजगात राहयाची संधी 5मळाल जेथे कोणQयाह कार$या आ?थ8क ?चंता .कवा ंआरो[य Vवषयक ?चंता नाहत, आ1ण तम$याु जवळचे मायेचे लोक Vवनाअट त_हाला भरपर ेम देतातुू. त_ह आनंद Hहालु, पण काह काळाने त_ह जळवन ुु ूघेया$या पातळीशी समायोिजत Hहाल व हे नवीन जग तम$यासाठP एक नवीन ुसामाYय जग बनेल. आता तम$यासाठP घटना तम$या अपेdेपेdा अ?धक ुुचांगNया घडNया तर तु_ह समाधानी Hहाल, .कवा या घटना जर तमचा ंुमया8देपेdा कमी ठरNया तर त_हाला असमाधानी वाटेलु. मा हा आहे क` ुसमाधान .कवा असमाधान हे फDत आपNया भतकाळातील अनभवांवर आधाRरत ंूुअनमान असतातु. २) तलना ु- संबं[धत अaयवथाता (Comparison -Relative Deprivation): आपण नेहमी वतःची तलना इतरांशी करत असतोु, आ1ण आपल चांगले .कवा वाईटाची जा1णव भावना अवलंबन असते क` आपण तलना कणाशी करतो ंूुुआहोत. इतर खप जण mीमंत होत आहेत हे पाहन आपल हानी होत असNया ूूसंबधीची भावना 4नमा8ण होऊ शकते. अशा तलानांमागाचे कारण _हणजे mीुमंत लोक गरब लोकांपेdा जात समाधानी असतात असा समज. माG रसेल (Russell, १९३०) यांनी अ4तशय चोखपणे नBदवले आहे क`, “5भकार कधीच munotes.in

Page 116

116 करोडपती लोकांचा <वेष करत नाहत, पण ते सहाजीकपणे Qया 5भकाXयाचा <वेष करतात gयाला 5भक मागयात Qयां$यापेdा जात यश येते. वतःची तलना अशा HयDतींशी करणे जे आपNया पेdा चांगNया िथतीत आहेत हे <वेष ु4नमा8ण करते आ1ण आपल तलना जे आपNयापेdा वाईट िथतीत आहेत ुQयां$याशी केNयास थैय8भाव .कवा वतःबाबत समाधान 4नमा8ण होतें. इ) आनंदाचे पवHसचकूू (Predictors of Happiness): आनंद लोक बरच वै5शये इतरांशी वाटन घेतातू. ते आशावाद असतात, सखकारक व इतरांत सहज 5मसळणारेु, व-आदर असणारे, इतरांशी जवळचे नाते संबंध जपणारे .कवा समाधानकारक Vववाह संबंध असणारें, कामातन ूफरसत 5मळवन कौशNये Vवक5सत करयासाठP वतःला गंतवनुूुू ठ े व ण ा र े , कतीशीलृ, धा5म8क m6ा असणारे, छान झोपणारे आ1ण Hयायाम करणारे असतात. संशोधन असे सांगते क` वय, 5लंग, पालकQव आ1ण शारRरक आकष8ण यांचा आनंदाशी काह संबंध नसतो, पण आनवं5शक जनके महQवाची असतातुु. वंशागमQमता (Heritability): ए क ा ए क ब ी ज ज ळ े व ु<वीबीज ज}यां$या अhयासातु, असे आढळन आले ूक`, लोकांमधील असणार आनंदाचे ५०% तफावत ह वंशगमdम कारणामळे आहे ुइतर अhयासांमZयेह असे नमद केले गेलेले आहे क` एकबीज ज}यांना वेगवेगळे ूुवाढVवले तर ते सारखेपणाने आनंद राहतात. वैयि.तक इIतहास आण संकIतृ (Personal History and Culture): व ै य ि D त क प ा त ळ ी व र , आ प N य ा ल ा ह े म ा  ह त च आ ह े क ` आ प N य ा भ ावना आपNया अनभवां<वारे पRरभाVषत एका पातळीवर संतलन ठेवNया जातातुु.. सांक4तक पातळीवरृ, समह हे Qयां$या कडन ाधाYय दNया जाणाXया तQव ूूवै5शयांमळे वेगळे ठरताुत. उदा. पाKचाQय लोक HयDती वातंöय वादावर भर देत असNया कारणाने Qयां$यात आQमसYमान व यश यास फार महQव आहे. जपान सारoया धा5म8क संकती जगणाXया लोकांसाठP सामािजक वीकती आ1ण ृृससंवाद अ?धक महQवाचा असतोु, जेथे HयिDतगत यशापेdा कटंब व समाज ुुअ?धक महQवपण8 आहेू. माG संशोधनाने दश8Vवले आहे क`, आपNया अनवां5शक ुजनकांHय4तRरDत आपNया नातेसंबंधांची गणवQता हा स6ा आपला आनं दप णा ुु ु4निKचत करणारा महQQवाचा घटक आहे. _ ह ण नू, आपNया जनकांवरु, मNयांवर आ1ण नवीन अनभवांवर अवलंबन ुु ूअसणारा आपला आनंद आपण 4निKचत केलेNया ‘आनंद uबंदू’ $या अवतीभोवती munotes.in

Page 117

117 चढउतार करतो. यामळेचु काह लोक नेहमी आनंद असतात तर काह नेहमीच नकाराQमक. माG, मानसशाGbांचा असा VवKवास आहे क`, आपले आपNया आययाशीु संबं?धत असलेले समाधान हे 4निKचत नसते. आनंद वाढहू शकतो व कमी सु6ा होऊ शकतो. तो आपNया 4नयंGणात असणाXया घटकांनी भाVवत होऊ शकतो. ५.३.३ समारोप: आनंद& होऊ इि3छत आहात? (Close up: Want to be Happier?) आपला आनंदपणा हा आपNया रDतातील कोलेटेरॉल सारखा आहे, अनवं5शकतेने भाVवत होत असतोु. gयामाणे रDतातील कोलेटेरॉल हा यो[य आहार व Hयायामाने 4नयंGणाखाल ठेवला जाऊ शकतो तसाच आपला आनंद स6ा ुकाहसा आपNया 4नयंGणाखाल ठेवता येऊ शकतो. संशोधकांनी संशोधना$या आधारे आपल मनःिथती सधारयासाठP आ1ण समाधान 5मळवयासाठP काह ुसचना दNया आहेतु; Qया पढलमाणेु: 1) दघ8काळापय/त टकणारा आनंद आ?थ8क यशातन येऊ शकत नाह याची ूजाणीव असणे: आपण आपNया अपेdांशी तडजोड क:न होणाXया बदलांशी जळवन Øयायला हवेुू. आपNयाला िज संपQती .कवा इतर ंकोणQयाह पRरिथतीची इ$छा असते Qया आनंदपणाची हमी देत नाहत. 2) तम$या वेळेचेु 4 न य ं G ण त _ ह  क र ाु: आनंद लोक आययात वतःला ु4नयंGणात असNयाचा अनभव घेतातु. दैनंदन उये गाठयासाठP त_ह वेळेचे 4नयोजन करणे आ1ण Zयेय 4निKचती क:न Qयांची ुVवभागणी उप ZयेयांमZये करणे या कारे काम करायला हवे. त_हाला ुसsवातीला Zयेय 4नुिKचत करता येणे व Qयाला उप-ZयेयांमZये Vवभागणे शDय वाटत नसNया कारणाने हे कठPण व तणावदायक वाट शकेनू. QयासाठP आपणात अ4तशय पट आ1ण प6तशीर Vवचारसरणी गरजेची असते. मनय ायातील आणखी एक समया _हणजे Qया$यातील ुदलेNया वेळेत .कती काम पण8 क: शूकतो याचा अवातव अंदाज लावयाची वQतीृ. उदा. त_ह वाचत असलेला एखादा पाठु/धडा एका दवसात पण8 करयाचे Zयेय ठेवता आ1ण दवस अखेरस असे लdात ूयेते क` VवVवध कारणांतव त_ह तो पण8 क: शकला नाहतुू. _हणन ू4नराशा आ1ण तणाव टाळयासाठP एखा<यास वातVवक Zयेय 4निKचतीचा आ1ण Qयास अनस:न दैनंदन कतींची आखणी करयाचा ुृसराव करयाची गरज असते. 3) आनंद होऊन कती कराृ: ायो?गक संशोधनाने हे दाखवन दले आहे क`ू, जर लोकांना यQनपव8क िमत हावभाव करयास सां?गतलेू, तर Qयांना अ?धक बरे वाटते. _हणन चेहरा आनंद ूठेवा, भरपर हसाू, बोलतांना असे munotes.in

Page 118

118 बोला क` तम$यात सकाराQमकताु, आQमसYमान व आशावाद दसेल. इतरांमZये सहज 5मसळा. आपण नेहमी आनंद मनःिथतीत राहन ूआपल काय क: शकतोí. 4) तमचे काम आ1ण आरामाची वेळ तम$या कौशNयांना Hयथ ठेवणार ुुअसावी: आनंद लोक gया पRरिथतीत असतात Qयाला ‘वाह’ _हणतात, ते वतःला Qया VवVवध कामांमZये गंतवन घेतात जे आHहानाQमक ुूअसतात पण Qयांना दडपन टाकणारे नसतातू. Rरका_या वेळाचे सवा8त मौNयवान व:प _हणजे साधी कामे जसे बागकाम, सामािजक कामं, .कवा काहतर नवीन बनVवणे gयामळे कमी ंुवाह असNयाची अनभती ुूयेते. पैसा स6ा तेHहा जात आनंद 5मळवतो जेHहा तो महागडे मोबाईल ु.कवा कपडे यां ऐवजी लdात राहतील अशां, सखदायक अनभवांवर खच8 ुुके ला पाहजे. 5) यो[य Hयायाम करा: एरोuबक प6तीचे Hयायाम सौ_य नैराKय आ1ण ?चंता यांतन मDत क:न आरो[युु आ1ण उQसाह वाढVवतात. चंगले मन उQतम शRररात वातHय करते. 6) परेशी झोप Øयाु: शरराला Qया$या गरजेनसार झोप <यावीु. आनंद लोक Qयांचे सc`य आयय जगत असतांनाु, नवीन चैतYय 4न5म8तीसाठP व एकांत घालVवयासाठP तसेच झोपेसाठP वेळ राखन ठवतातू. सZया$या दवसात, बरेच लोक झोप कमी होत असNयाने थकवा, सतक8ता कमी होणे, आ1ण 1खYन मनःिथती इ. दःखदायक िथती सहन करत ुअसतात. Qयांना संपण8 दवसभर ?चड?चड आ1ण नकाराQमक अनभव ूुअनभवास येत राहतातु. 7) जवळ$या नातेसंबंधांना ाथ5मकता <या: िजHहा}याचे मैGी संबंध कठPण संगातन पार होयास मदतीचे ठ: शकतातू. VवKवास ठेवणे हे चैतYयास व शRररासाठP स6ा चांगले असतेु. असे लdात आले क` दःखी लोकां$या ुतलनेत आनंद लोक हे वरवर$या गäपा मारयापेdा अथ8पण8 संवाद ुूसाधयात वतःला Hयत क:न घेतात. जवळ$या नाते संबंधात िजHहा}या$या HयDतीला गहत न धरता छान प6तीने संकाRरत कराृ. Qयांना इतरांपेdा जरा अ?धक मायाळपणा दाखवाू. Qयांना माYयता <या, Qयां$या सोबत खेळा .कवा वेळ घालवा आ1ण एकG सहभागी क:न Øयां. 8) वतः$या पलकडे पहा: gयांना खरंच गरज आहे Qयां$यापय/त मदतीसाठP पोहचा. आनंद हा आपल उपयDतता वाढवतो पण Qयाच सोबत चांगले ुकQय केNयाने चांगलपणा अनभवास येतोृुु. 9) तमहाला 5मळालेNया आशीवा8दांची आ1ण तम$या कतbतेची नBद ठेवाुुृ: कतbता नBदणीसाठP एक डायरृ/रोज4नशी ठेवा. दवसा$या अखेरस दवसभरात कोणते आनंद dण घडले आ1ण ते का घडले nयाची नBद Qया रोज4नशीत ठेवा. त_ह इतरां$या साठP केलेNया छान गोटंची स6ा ुुmunotes.in

Page 119

119 Qयात नBद क: शकता. हे शाGीयeया 5स6 झालेले आहे क` अशी कतbता रोज4नशी ठेवNयाने चांगले HयिDतमQQव Vवक5सत होयास मदत ृहोते. 10) आनंद HयDती होणे हा 4नवडीचा भाग आहे: हा आपलाच eटकोन असतो gयामळे आपणांस दःख .कवा आनंद यांची जा1णव होतेुुं. हे देखील 4ततकेच खरे असते क`, दवसभरात आपल सव8 कार$या परिथतींशी गाठ पडते, आ1ण Qयातील काह आनंददायी नसतात. आपण दःखद ुसंगांVवषयी Vवचार करत राहणे 4नवड शकतोू, आ1ण Qयां$याबल Vवचार करयास नकार देऊन Qयाऐवजी आनंद घटना स6ा 4नवड शकतोुू. आपण बाहेरल संगांना आपNया भावनांना भाVवत करयाची फार परवानगी देत अस तर आपण अशा संगांचे गलाम बनूु ू. आपण आपले वातंöय हरवयाची अनमती देऊु. दसXया बाजुूस पाहले तर, आपण बाहेरल शDतीं$या भावातन वतःला मDत क: शकतोूु. आपण आनंद राहणे हा पया8य 4नवड शकतोू. आ1ण आपण आपNया आययात आनंद ुवाढVवयासाठP खप काह चांगNया गोट क: शकतोू. 11) आनंद HयDतीं$या सहवासात रहा: नकाराQमक Vवचार करयास सsवात ुकरणे सोपे असते जेHहा त_ह तसा Vवचार करणाXया लोकांनी वेढलेले ुअसता. या उलट, त_ह आनंद HयDतीं$या सहवासात राहत असाल तर ुQयां$या चांगNया भाव4नक िथतीचा संसग8 त_हास होऊ शकतोु. तमचीु गती तपासनू पहा: थोड.यात ;टपा Dलहा. १) भावनांचे शररशाG २) 5लंग आ1ण भावनांचे अशािWदक कटकरण ३) रागाचे पRरणाम ४) आनंदाचे पव8ुसचकु ५) आनंद राहयाचे तंG ५.४ सारांश य ा करणामZये, आपण 5शकयासारoया तीन घटकांना पश8 के ला- वीकतीचीृ गरज, भावना आ1ण आनंद. वीकती$याृ गरज यात आपण 4तची Hयाoया आ1ण 4तची उपयोगीतता पाहल. आपण हे ह पाहले क` बहकार कणासाठPहु .कती वेदनादायी असतो. सोशल नेटव.क/ग या Vवषयात आपण सामािजक संभाषणात तंGbानाचा कसा भाव पडतो आहे munotes.in

Page 120

120 याची चचा8 के ल. आपण Qयासोबत हे ह पाहले क` इंटरनेट जग आ1ण वातव जग यांचे अथ8 व Qयात समतोल साधयाचे माग8 कोणते आहेत. भावनां$या Vवषयी बोलतांना आपण थम Hयाoयांबल बोललो, चार ऐ4तहा5सक 5स6ांतांबल, बोधन आ1ण भावना यांतील संबंधांबल चचा8 के ल. जे_स लग यांचा 5स6ांत- शारRरक 4त.cया थम होतात व Qयानंतर Qयांवर आधाRरत भावनांना आपण नावं देतो हे अhयासले. कननॅ-बाड8 $या 5स6ांताने भावना व आपोआप 4त.cया दल जाणे हे सारoयाच वेळी पण वेगवेगळे घडत असते हे पहले. पहला दसXयाचेु कारण बनत नाह. एखा<याची भावनेVवषयी HयिDतगत संमती भावनेचे 4निKचती करयासाठPची पRरिथती 4नमा8ण करत असते. कॅटर आ1ण 5संगर यांनी असा VवKवास दश8वला क` आपण थम भावनांचा अनभवु घेऊन सजगतेनेच Qयांना नावे दल पाहजेत. डी झजBक, लडॉDस आ1ण लाझरस यांनी असे नBदVवले आहे क` आपNया बXयाचशा भाव4नक 4त.cया या बौV6क हतdेपा5शवाय असतात. बXयाच भावना या आपNयाला कळयाआधीच उQपYन झालेNया असतात. Qयानंतर आपण भावनांचे जीवशाG आ1ण इतरांकडनू भावना कशा शोधNया जातात याबल चचा8 के ल. आपण यावरह eटdेप टाकला क` 5लंग आ1ण संकतीृ कशा भावने$या कटकरणावर भाव टाकतात आ1ण चेहXयावरल हावभाव हे अनभवतु असलेNया वातVवक भावनेवर कसा पRरणाम करतात. शेवट, आपण आनंद आ1ण भावना या दोन मोठया भावानानभवाबलु चचा8 के ल. आपण रागाचे पRरणाम व Qयावर 4नयंGण कसे ठेवावे हे सVवतर पाहले. आनंदा$या संदभा8त आपण Hयाoया, आनंदाचे व:प आ1ण संपQती व चांगले HयिDतQव यातील मया8दत का होईना पण सकाराQमक संबंध यावरह चचा8 के ल. समायोजन व तलनाु करणे कशा प6तीने आपNया आनंदा$या अनभतीवरुू पRरणाम करतात हे आपण पहले. शेवट, आपण आनंदाचे पव8सचकुु आ1ण आनंद कसा वाढवला जाऊ शकतो हे पाहले. ५.५ dन १) वीकती$याृ गरजेची उपयDतताु आ1ण बहकारा$या वेदना पट करा. २) सोशल नेटव.क/ग काय आहे आ1ण आभासी जग व वातव जग यात आपण समतोल कसा साधू शकतो? ३)‘भावना’ या संकNपनेची ची Hयाoया देऊन VवVवध से6ांतावर चचा8 करा. ४) आपण इतरांतील भावांन कशा शोधनू काढू शकतो आ1ण 5लंग व संकतीृ या भावना शोधनू काढयात काय भ5मकाू पार पाडतात? ५) रागाचे पRरणाम काय आ1ण ते कसे कमी करता येऊ शकतात? ५) 'भावVवरेचन' राग कमी क: शकतात .कवां नाह क: शकत” हे पट करा. munotes.in

Page 121

121 ६) ‘आनंद’ एक सVवतर टप 5लहा. ७) ‘आनंद’ Hयाoया करा. आनंदाचे पRरणाम काय आहेत? ८) आनंद हा आपNया अनभवाशीु व इतरां$या यशाशी संबं?धत असतो हे पट करा. थोडDयात टपा 5लहा. अ) सोशल नेटव.क/ग चे पRरणाम ब) आभासी जग आ1ण वातव जग यात समतोल साधणे क) कननॅ-बाड8 यांचा भावनांबाबतचा 5स6ांत. ड) कॅटर आ1ण 5संगर यांचा 5स6ांत. इ) आनंदाचे पवा8सचकुु. फ) राग कमी करयासाठP$या सचनाु. ५.६ संदभH 1. Myers, D.G. (2013). Psychology. 10thedition; International edition. New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian reprint 2013 2. Ciccarelli, S.K. & Meyer, G.E. (2008). Psychology. (Indian sub-continent adaptation). New Delhi: Droling Kindersley (India) pvt ltd.  munotes.in

Page 122

122 घटक - ६ यितमव – I घटक रचना ६ .० उये ६ .१ तावना ६ .२ मनोगतकय सांत ६ .२.१ ॉईडचा मनो"व#लेषणा'मक (ट*कोन -अबोध मनाचा शोध ६ .२.२ नव -ॉईडसमथ0क आ2ण मनोगतकय सांतवाद* ६ .२.३ अबोध 56यांचे म7यांकनु ६ .२.४ ॉईड यां:या मनो"व#लेषणा'मक (िटकोनाचे म7यमापनू आ2ण अबोधाबाबत आधनकु मते ६ .२.५ आधनकु अबोध मन ६ .३ मानवतावाद* सांत ६ .३.१ अ?ाहम मलोॅ यांची व -वात"वक CयDती ६ .३.२ काल0 रॉजस0 यांचा CयDती-कG  H त (ट*कोन ६ .३.३ व चे म7यांकनू ६ .३.४ मानवतावाद* सांतांचे म7यमापनू ६ .४ सारांश ६ .५ #न ६ .६ संदभ0 ६.० उये हा घटक अKयास7यानंतर तLहांलाु खाल*ल मNNयांचेु आकलन होणे आव#यक आहे:  मानवी मनाचा मनो"व#लेषणा'मक (िटकोन, 'याची CयिDतम''व "वभाजन आ2ण CयिDतम''व "वकासा:या अवथांवर*ल मते  "व"वध नव-ॉईडसमथ0कांचे ( N e o - F r e u d i a n s ) काय0 आ2ण अबोध (unconscious) या संक7पनेबाबत आधनकु मते.  अ?ाहम मलोॅ आ2ण काल0 रॉजस0 यांसारOया मानवतावाद* मानसशाPQांचे CयिDतम'व "वकासातील योगदान.  मानवतावाद* सांतांमधील साधक-बाधक मुे. munotes.in

Page 123

123 ६.१ तावना स व 0 मानवी जीव हे एखाNया गोट*"वषयीचे ते "वभSन कारे करत असलेले संवेदन, अTययन, मरण, "वचार आ2ण तचा अनभवु यांमTये जर* सारखे असले, तर*ह* 'यां:यामTये CयDती-भSनता ( i n d i v i d u a l d i f f e r e n c e s ) आहे आ2ण आप7यांमधील 'येक CयDती अिNवतीय ( u n i q u e ) आहे. हे भेद आ2ण अिNवतीयता CयDती-भSनतेमळेु आहे. CयिDतम''व हा CयDती-भSनतेचा एक मह''वाचा पैलू आहे. ‘CयिDतम''व’ हे १०० वषाWहनू अXधक काळ मानसशाPासाठZ [ची असलेले \ेP आहे. हा आ2ण पढ*लु घटक अभजात (पारंप^रक) (classical) ते समकाल*न ( c o n t e m p o r a r y ) असा "वतार असणा_या CयिDतम''वा:या "व"वध सांतांचा खलासाु करेल. या घटकामTये CयिDतम''वा:या मनोगतकय ( p s y c h o d y n a m i c ) आ2ण मानवतावाद* (humanistic) सांतांवर चचा0 के ल* गेल* आहे. पढ*लु घटकामTये CयिDतम''वा:या गणधम0ु ( t r a i t ) आ2ण सामािजक-बोधनक ( s o c i o - c o g n i t i v e ) सांतांचा अंतभा0व असेल. तम:याु भावना ( e m o t i o n s ) , अभव'तीृ ( a t t i t u d e s ) , हेतू ( m o t i v e s ) आ2ण वत0न (behaviour) मळनू तLह*ु कोण आहात याची एकणू बेर*ज असा CयिDतम''वाचा "वचार करता येईल. कोण'याह* दोन CयDती सारOया नसतात, कारण 'यांचे CयिDतम''व भSन असते. CयिDतम'व हा अिNवतीय आ2ण सापे\^र'या िथर माग0 आहे aयाNवारे लोक संपण0ू आययातु एखाNया गोट*चा अनभवु घेतात, "वचार आ2ण वत0न करतात. "वचार करणे, अनभवणेु आ2ण 56या करणे यां"वषयीचा CयDती:या गणवैशयांचाु आकतबंधृ ( c h a r a c t e r i s t i c p a t t e r n ) अशी CयिDतम''वाची CयाOया करता येईल (मेयस0, २०१३). ६.२ मनोगतक य !स#ांत (PSYCHODYNAMIC THEORIES) सबोध ( c o n s c i o u s ) आ2ण अबोध ( u n c o n s c i o u s ) मनातील गतकय आंतर56या (dynamic interaction) आ2ण त:याशी संबंXधत हेतू (motives) आ2ण संघष0 (conflicts) या अथb CयिDतम''वाचे मनोगतकय सांत मानवी वत0नाचा "वचार करतात. या सांतांचा उगम सcमंड ॉईड यां:या मनो"व#लेषणा'मक सांतातनू झाला आ2ण नंतर 'यांत नव-ॉईडसमथ0क (Neo-Freudian) सांतांचा समावेश झाला. तर चला, आपण या मनो"व#लेषणा'मक (िटकोनापासनू स[वातु कeया. munotes.in

Page 124

124 ६.२.१ %ॉईडचा मनो)व*लेषणामक .िटकोन: अबोध मनाचा शोध:  स c म ं ड ॉईड यांचा जSम १८५६ मTये झाला. ते यरोपाुतील िCहDटो^रयन यगु होते - चंड शोध आ2ण वैQानक गतीचा काळ, पण 'याबरोबर लgXगक दडपशाह* आ2ण प[षीु वच0व यांचाह* काळ होता. सामाSयतः फDत पeषीु लgXगकतेला माSयता दल* जात होती आ2ण तेह* अ'यंत दरदशbपणेू. ॉईड हे 'यां:या 5कशोरवयापासनचू अ'यंत वतंP, ब"मानु, आ2ण पतकु वाचनाची चंड भकू असणारे होते. ते चेता-"वकतींमTयेृ "वशेष ा"वjय ाkत कeन डॉDटर झाले आ2ण खाजगी दवाखाना सeु के ला. खपू लवकर ते मानसोपचारातील 'यां:या काया0मळेु स झाले. आजह* मानसोपचार (psychiatry) आ2ण Xच5क'सक मानसशाP ( c l i n i c a l p s y c h o l o g y ) , 'याचबरोबर इतर अनेक अKयास6मांमTये 'यांचा भाव दसनू येतो. 'यां:या ecणांपैक बरेचसे ecण या mीमंत िPया हो'या आ2ण 'यां:यावर उपचार करताना ॉईड यां:या असे ल\ात आले क कोणताह* चेताशाPीय आधार नसताना 'या िPयांना "वकतीृ जड7या हो'या. उदा, एखाद* ecण अशी त6ार करत असे क तने त:या हातामधील सव0 संवेदना गमाव7या आहेत आ2ण तर*ह* ॉईड यांना असे आढळले क अशा कोण'याह* संवेदन ( s e n s o r y ) चेतापेशीला इजा पोहोचलेल* नCहती, क aयामुळे इतर काह* Pास न होता फDत पण0ू हात बधीर होऊ शकेल. अशा "वकतीं:याृ कारणाचा ॉईड शोध घेत असताना 'यां:या ल\ात आले क काह* चेताशाPीय "वकतींचीृ ( n e u r o l o g i c a l d i s o r d e r s ) कारणे ह* मानसशाPीय असू शकतात. 'यांनी 'यां:या CयिDतम''व सांतास आ2ण संबंXधत उपचार तंPांना मनो"व#लेषण (Psychoanalysis) असे संबोधले. 'यां:या CयिDतम''व सांतात, 'यांनी सवाWत आधी मनाचे "वभाजन आ2ण 'यानंतर CयिDतम''वाची संरचना (structure of personality), CयिDतम''व "वकासातील मनो-लgXगक अवथा ( p s y c h o - s e x u a l s t a g e s ) आ2ण बचाव/संर\ण-यंPणा (defense mechanism) यांवर जोर दला. मनाचे )वभाजन (Division of the Mind): ॉईड यांची अशी धारणा होती, क मन हे तीन भागांत "वभागलेले आहे: सबोध (conscious), बोधपव0 ू(preconscious) आ2ण अबोध (unconscious). १) सबोध मन (The Conscious Mind): स ब ो ध मन हा मनाचा सवाWत वरचा भाग. CयDतीला अशा कोण'याह* वेळी दलेल* माहती िज:या"वषयी CयDतीला जाणीव असते, अशा माहतीचा यामTये समावेश असतो. ह* माहती Lहणजे एखाNया CयDतीचे 'या ठरा"वक (current) वेळेतील त:या संवेदना ( p e r c e p t i o n s ) , मतीृ ( m e m o r i e s ) , "वचार ( t h o u g h t s ) , क7पना munotes.in

Page 125

125 (fantasies), भावना ( f e e l i n g s ) हे सव0 असते, िज:या"वषयी ती जागeक असते. ह* अ7पकाल*न मतीृ ( s h o r t - t e r m m e m o r y ) या संक7पने:या बर*च जवळपास जाणार* संक7पना आहे, जी तLह*ु या अगोदर:या पाठांमTये अKयासल* आहे. ॉईड यांची अशी धारणा होती क मन हे बहतांशीु अ(#य असते आ2ण सबोध जागeकता ( c o n s c i o u s awareness) ह* जणू हमनगामाणे असते. दस_याु श}दांत मांडायचे तर, आपण aया"वषयी जागeक आहोत, तो आप7या सबोधावथेचा ( c o n s c i o u s n e s s ) अतशय लहान भाग आहे आ2ण या जागeकते:या खाल*ल बाजसू "वचार, इ:छा, भावना आ2ण मतीृ यां:यासह अबोध मनाचा (unconscious mind) मोठा भाग आहे. २) बोधपव6ु मन (The Preconscious Mind): ब ो ध प व 0ु मनात अशा क7पना, भावना, संग, Xचंता, धारणा, "वचार यांचा समावेश असतो, aया"वषयी CयDती वत0मान अवथेत/ या \णी (at present) जागeक नसते, पण ते सहज बोधावथेत आणले जाऊ शकते. यामTये 'या मतींचाृ समावेश असतो, aया या \णी सबोध "वचार 56येत (conscious thought process) अित'वात नाह*त, पण जेCहा आव#यकता भासेल तेCहा 'या सहज सबोधावथेत आण7या जाऊ शकतात. आज, 'यास सपटु दघ0काल*न मतीृ ( e x p l i c i t l o n g - t e r m - m e m o r y ) Lहणनू संबोधले जाऊ शकते. पण ॉईड यांनी सXचतू के ले क हे दोSह* मनाचे अगद* लहान भाग आहेत. ३) अबोध मन (The Unconscious Mind): अ ब ो ध मन (बहतेकदाु "अबोध" असेच संबोधले जाते) हा ॉईड:या सांताचा अ'यंत मह'वाचा आ2ण ल\णीय घटक आहे. मानवी CयिDतम''व आ2ण वत0न नि#चत करणारा अबोध हा अतशय मह''वाचा घटक आहे. ॉईड:या मतानसारु, अबोध हा अमाSय (unacceptable) उ'कट इ:छा (passions) व "वचारांचा समहू आहे, aयां"वषयी ॉईड यांची धारणा होती क 'या आपण दडपतो 5कवां आप7या सबोधावथेपासनू सDतीने रोखनू ठेवतो कारण 'यांचा वीकार करणे खपचू तणावपण0ू ठe शकते. या उ'कट इ:छा आ2ण "वचार आप7या ेरणांचा ( m o t i v a t i o n s ) मह''वाचा ोत आहेत, aयांचा "वतार अSन आ2ण लgXगक भकू यांसाठZ असणा_या साTया बळ इ:छा (simple desires) ते गंतागंतीचेुु हेतू (complex motives) जसे क एखाNया कलाकाराची क7पकता (creativity), असा असतो. मनाचा हा सवा0त मोठा भाग सबोधावथेपासनू लपलेला राहतो. आप7या नकळत या समयावेधक ( t r o u b l e s h o o t i n g ) भावना आ2ण क7पना बळतेने आप7याला भा"वत करत असतात, aया काह* वेळा छkयाु वeपात CयDत होतात, जसे क वkने, बेसावध बोलjयाची 56या ( s l i p o f t o n g u e ) , आपण नवडत असलेले काम, आप7या (ढ धारणा ( b e l i e f s ) , आप7या दैनंदन सवयी, 5कवां कारण समजनू न घेता CयDतींकडनू घडणारे वत0न. 'यांची अशी धारणा होती क यांतील काह*ह* munotes.in

Page 126

126 अपघाताने घडत नसते आ2ण "वनोद (jokes) हे दडपले7या लgXगक व आ6मक व'तींचीृ अभCयDती आ2ण वkन हा "अबोधाकडे जाणारा राजमाग0" (royal road to the unconscious) असा 'यांचा "वचार होता. वkन "व#लेषणांमTये ( d r e a m a n a l y s e s ) 'यांनी ecणां:या अंतग0त संघषाWचा (inner conflicts) शोध घेjयाचा य'न के ला. ecणां:या अबोध मनात वेश मळ"वjयासाठZ 'यांनी स[वातीलाु संमोहनाचा (hypnosis) वापर के ला. पण 'याचा उपयोग झाला नाह*. Lहणनू 'यांनी एक नवीन पत तयार के ल*, जी “मDतु साहचय0” (Free Association) Lहणनू संबोधल* जाते. ह* पत वापरताना ते ecणांना "वmांतवथेत बसनू ( r e l a x ) 'यां:या मनात जे काह* येते ते बोलjयास सांगत, 5कतीह* \ु7लक 5कवां लािजरवाणे असले तर*ह*. 'यांनी असे गह*तृ धरले क ecणा:या दूर:या भतकाळातीलू "वशट मानसक अवरोधक (mental blocks) 'या:या/त:या समयाÄत वत0मानासाठZ जबाबदार असतात आ2ण मDतु साहचय0 हे 'यांना (ॉईड) ecणा:या अबोध मनात डोकावjयाची आ2ण 'या:या/त:या बा7यावथेतील साठले7या दःखदु मतींचाृ शोध घेऊन आ2ण 'या काढनू टाकjयाची परवानगी देऊन 'या मानसक अवरोधकांचा पSहाु शोध घेjयास परवानगी देईल. यितमवाची संरचना (Personality Structure):  ॉ ई ड : य ा मतानसारु, CयिDतम''व तीन भागांत "वभागले जाऊ शकते. हे तीन भाग परपरांशी गतशीलतेने देवाण घेवाण करत असतात. हे तीन भाग Lहणजे इद (Id), अहम (ego), परम-अहम (superego) अ) इद (Id): म न ा च ा पहला व मळचाु ( p r i m i t i v e ) भाग Lहणजे इद. हा अभ0कावथेपासनू अित'वात असतो. हा पण0पणेू अबोध व अनैतक असतो. यामTये वतःचे अित'व टकवनू ठेवणे, जनन करणे आ2ण आ6मक होणे या सव0 मलभतूू जै"वक गरजा समा"वट असतात. इद हा मनाचा अ"वचार* (impulsive), बालश भाग आहे, जो "आनंद त''वा" वर (pleasure principle) काय0 करतो. आनंद त''व हे असे "वधान मांडते क बाहेर*ल जगाची बंधने 5कवां ससंकतुृ ( c i v i l i z e d ) , माण ( s t a n d a r d ) आ2ण नैतक वत0न"वषयक सामािजक संकेत यांची पवा0 न करता गरजांचे ताबडतोब समाधान Cहावे. इद:या वच0वाखाल* असणारे लोक भ"वयातील आनंदाचा "वचार करjयापे\ा वत0मानातील आनंदावर ल\ कG H त करतील. उदाहरणाथ0, ते आता भ"वयातील यश आ2ण सखासाठZु आज:या आनंदाचा 'याग करjयापे\ा मेजवानी, XचPपटांचा आनंद घेतील.  ॉ ई ड च ी अशी धारणा होती क मानवी CयिDतम''व Lहणजे अ"वचार आ2ण संयम (restraints) यामधील, तसेच आपले आ6मक, आनंदशोधक (pleasure seeking) munotes.in

Page 127

127 जै"वक तातडी:या इ:छा ( b i o l o g i c a l u r g e s ) आ2ण आपले 'या इ:छांवर*ल आंत^रक सामािजक नयंPण ( i n t e r n a l i z e d s o c i a l c o n t r o l ) यामधील संघष0 सोड"वjयासाठZ आपण करत असले7या य'नांचा प^रणाम आहे. ब) अहम (Ego): C य ि D त म ' ' व ा च ा हा दसराु भाग वातव हाताळjयासाठZ "वकसत झालेला असतो. हा मनाचा अंशतः सबोध भाग आहे, aयामTये आप7या उ:च बोधनक \मता, ता5क0कता ( r a t i o n a l i t y ) , संवेदना, वैचा^रकता, मतीृ, अTययन आ2ण ता5क0क 56या समा"वट असतात. हा भाग इदचे अता5क0क ( i l l o g i c a l ) व अनैतक अ"वचार आ2ण सामािजक बंधने यांमधील उभयरोधकाचे ( b u f f e r ) काम करतो. अहम हा वातव त''वावर ( r e a l i t y p r i n c i p l e ) काय0 करतो, aयाचा अथ0 असा क, इद:या गरजांचे (drives) अशा वातववाद* मागा0ने समाधान होते, जो नकारा'मक प^रणाम टाळेल आ2ण दघ0काल*न आनंद आणेल. तर, काह* वेळा अशा असतात, जेCहा संभाCय नकारा'मक दरगामीू प^रणामांमळेु अहम इद:या गरजांचे समाधान नाकारतो. उदाहरणाथ0, जर एखादे खपू लहान मलू भकेलेलेु असेल, तर ते कणा:याह*ु ताटातनू अSन उचलते, पण जराशी मोठZ मलेु तसे करणार नाह*त. 'याऐवजी ते 'यांचे ताट येjयाची वाट पाहतील 5कवां अXधक औपचा^रक मागाWनी "वनंती करतील. जर ती (मलेु) अनोळखी ठकाणी असतील, तर ती अSन मागjयाऐवजी भकेलेु राहणे पसंत करतील. याचे कारण Lहणजे अहम हा वयाबरोबर "वकसत होतो. क) परम-अहम (Superego):  ॉ ई ड यांची अशी धारणा होती क वया:या ४ 5कवां ५ वषाW:या जवळपास परम-अहम "वकसत होjयास सeवातु होते आ2ण अहम हा परम-अहम:या मागjया ओळखjयास सeवातु करतो. परम-अहम हा समाजाकडनू आपण अंXगकारले7या नैतक त''वांचे तनXध'व करतो. ह* नैतक त''वे Lहणजे काय चांगले आ2ण वाईट या"वषयी पालक, श\क आ2ण मह''वा:या CयDतींनी आप7याला दले7या शकवणी"वषयीचे नयम व नयमावल* आहेत. परम-अहम आपण कसे वागायला हवे हे सांगतो. तो अहमला फDत वातव जगाचाच नाह*, तर आदश0 जगाचासाु "वचार करjयास सDती करतो. इतर श}दांत सांगायचे झाले तर तो अहमला श\ा कशी टाळायची, हेच नाह* तर आदश0 वत0नासाठZ कसा संघष0 करावा हेसाु सांगतो. तो प^रपण0तेसाठZू संघष0 करतो. तो अपराधीपणाची भावना (िजला नैतक असेह* Lहणतात) नमा0ण कeन आप7याला नैतक(या चक:याु गोट* करjयापासनू रोखतो. aयावेळी आपण नैतक(या चांगले काम करतो, 'यावेळी तो अभमानाची भावना नमा0ण करतो. एखाद* अतशय बळ परम-अहम असणार* CयDती सNगणीु आ2ण तर*ह* अपराधीपणा:या भावनेत अडकलेल* असू शकते, याउलट एखाद* दब0ळु परम-अहम असणार* CयDती व-संयम munotes.in

Page 128

128 (self-restraint) वापरjयात कमी असेल आ2ण तर*ह* कोणताह* अपराधीपणा अनभुवणार नाह*. आकतीृ ६.१
इद हा अवातव^र'या अ"वचार* आ2ण परम-अहम हा अवातव^र'या नैतक अस7यामळेु इद आ2ण परम-अहम:या मागjयांमTये नेहमी संघष0 होत असतो. अहम या दोहÑमTये समतोल साधjयाचा य'न करतो. अहम हा CयिDतम''वाचा ‘अंमलबजावणी करणारा’ (“executive”) भाग आहे. तो इद:या अ"वचार* मागjया आ2ण परम- अहम:या संयमी मागjया, तसेच बाÖय-जगा:या वातव जीवन"वषयक मागjया यां:यात मTयथी करतो. aयावेळी अहम 'या:या गरजांची पत0ताू कe शकत नाह*, तेCहा Xचंता नमा0ण होते. अत-Xचंता अनेक "वकतीृ नमा0ण करते. मानसशाPीय बचाव-यंPणा (psychological defense mechanisms) CयिDतम''वा:या या तीन घटकांमधील संघषाWतनू नमा0ण होणा_या Xचंता आ2ण तणाव हाताळjयासाठZ वापर7या जातात. तसेच, लोक वातवाचे "वHपीकरणु कeन Xचंता हाताळjयासाठZ जी अबोध तंPकौश7ये वापरतात, 'या या यंPणा आहेत. या यंPणा, दम0नकु ( p s y c h o t i c ) , अप^रपDव (immature), चेतापदशी ( n e u r o t i c ) आ2ण नरोगी बचाव-यंPणा ( h e a l t h y d e f e n s e mechanisms) अशा वगbकतृ के 7या आहेत. पण या बचाव-यंPणांबाबत स"वतर बोलjयाअगोदर आपण CयिDतम''वा:या "वकासा:या अवथा पाहयाू. यितमव )वकासा=या अवथा ( D e v e l o p m e n t a l S t a g e s o f Personality): ॉईड यांनी असे मत मांडले क मलू मनो-लgXगक अवथां:या शंखलांतनृू (series of psycho-sexual stages) जात असताना CयिDतम''वाचा "वकास होत असतो. 'यांनी "वशट "वकास अवथेचे कG Há ब ंदू Lहणनू शर*राचे ठरा"वक भाग ओळखले. 'येक मनो-लgXगक अवथेत, इद:या आनंद-शोधक ऊजा0 या 'या अवथेदरLयान परम-अहम अहम इद साबोध बोधपव0ु अबोध munotes.in

Page 129

129 आनंदा:या संवेदना उ'पSन करणा_या "वशट शार*^रक भागांवर ल\ कG  H त करतात. यालाच कामोीपक \ेP ( e r o g e n o u s z o n e ) असे संबोधले जाते. 'येक मनो-लgXगक अवथेत इद, अहम आ2ण परम-अहम यां:यात संघष0 होत असतो. स[वाती:याु मनो-लgXगक अवथांदरLयान सोडवले न गेलेले संघष0 ौढ वयांत कु-समायोजक वत0न (mal-adaptive behavior) नमा0ण कe शकतात. या अवथा Lहणजे मखावथाु ( o r a l ) , गदावथाु (anal), श#नावथा (phallic), सkतावथाु (latency) आ2ण लgXगक अवथा (genital). १) मखावथाु (Oral Stage): म न ो-लgXगक "वकासा:या पह7या अवथेचा, Lहणजेच मखावथेचाु काळ हा जSम ते १८ महने इतका असतो. या अवथेत कामोीपक \ेP ( e r o g e n o u s z o n e ) हे मखु असते. बालके चोखणे, चावणे व चघळणे इ. कतींचाृ आनंद घेतात. या अवथेत बालकांना दधाचीु बाटल* 5कवां आई:या तनपानापासनू सोड"वjयामTये संघष0 अनभवलाु जातो. जर बालक याच अवथेत जात रमले (तनपान/दधा:याु बाटल*ने द*घ0 काळासाठZ दधु पाजणे सeु राहले) 5कवां मौ2खक समाधानापासनू ( o r a l gratification) नराश राहले (तनपान लवकर 5कंवा अचानक सोड"वले गे7यामळेु तर बालक मखावथेमTयेु िथरावेल. यामळेु ौढावथेत मौ2खक CयिDतम''व ( o r a l personality) "वकसत होईल. जर मौ2खक गरजांचे समाधान अपण0ू राहले, तर आ6मक-नराशावाद* गणु "वकसत होतात आ2ण जर 'यांचे समाधान गरजेपे\ा अXधक झाले, तर परावलंáब'व-आशावाद "वकसत होतो. जर या गरजांचे समाधान गरजेपे\ा अXधक झाले, तर मौ2खक समाधानाचा शोध अत-अSन सेवन, खपू बोलणे, धàपानू इ'याद* वeपात सeु राहू शकतो. जर या गरजा खपचू लवकर सोड"व7या गे7या, तर 'यांचे अपण0ू समाधान होऊन ते (लोक) कठोरपणे वागू शकतात 5कवां झÑबणारे भाय करणारे बनू शकतात. munotes.in

Page 130

130 तDता ६.१ ॉईड यांनी मांडले7या "वकासा:या मनो-लgXगक अवथा अवथा (Stage) वय (Age) कामोीपक @ेA (Erogenous zone) गणवै!शयेु (Characteristics) मखावथाु (Oral) जSम ते १८ महने मखु (Mouth) आनंद ाkत करjयासाठZ मौ2खक 56या (oral activities), जसे क चोखणे (sucking), चावणे (biting), चघळणे (mouthing), खाणे (eating) यांमTये रमते. गदावथाु (Anal) १८ ते ३६ महने गदNवारु (Anus) मलमPू (fesses) रोखनू ठेवणे (withholding) आ2ण सोडणे (expelling) यामधनू समाधान ाkत के ले जाते. साधन-श\ण"वषयक समाजाचे दडपण हाताळjयाचा य'न करते. या अवथेतील थैयbकरण गदु-नकासक (anal expulsive) आ2ण गदु-धारक (anal-retentive) CयिDतम''व तयार करते. श#नावथा (Phallic) ३ ते ६ वषâ गkतांगु (Genitals) गkतांगेु (genitals) करवाळनुू आनंद ाkत करते. इäडपल संघष0 (Oedipal Conflict) हे मह''वाचे गणवैशयु आहे. आ2ण हा संघष0 सम-लंगी (आप7याचसारखे) पालक ओळखनू सोडवला जातो. सkतावथाु (Latency) ६ वषâ ते पौगंडावथा 5कशोरावथेतील सामािजक कौश7ये आ2ण बौ"क \मता (Adolescence Social skills intellectual abilities). लgXगक भावना या अबोधात (unconscious) दडपनू अकट (latent) ठेव7या जातात.
लgXगक अवथा (Genital) पौगंडावथा आ2ण 'यापढेु लgXगक [चीची (sexual interests) प^रपDवता – प^रपDव , ौढ लgXगकता या अवथेदरLयान "वकसत होते. munotes.in

Page 131

131 २) गदावथाु (Anal Stage): म न ो-लgXगक "वकासातील गदावाथेचाु काळ हा १८ महने ते ३ वषâ इतका असतो. या अवथेतील कामोीपक \ेP Lहणजे गदNवारु हे होय. बालक या अवथेत मलमPू इ:छेनसारु रोखनू धरणे आ2ण बाहेर टाकणे यातनू आनंद मळवतात. या शार*^रक आनंदाCयत^रDत, बालक व-नयंPण आ2ण पालकांकडनू मळणा_या ततीतनुू देखील आनंद मळवते. या अवथेत संघष0 हा शौचालय श\णातनू अनभवासु येतो. शौचालय श\ण खपू कठोर झा7यास बालक गदाुवथेत िथरावेल. हा संघष0 ौढ'वात गदु-CयिDतम''व ( a n a l p e r s o n a l i t y ) "वकसत करतो. ते दोन कारचे असतात: गदु-नकासक CयिDतम''व ( a n a l - e x p u l s i v e p e r s o n a l i t i e s ) आ2ण गदु-धारक CयिDतम''व (anal retentive personalities). गदु-नकासक CयिDतम''व हे पालकांकडनू द7या जाणा_या शौचालय श\णा"वरोधातील बालकां:या बंडातनू उ'पSन होते. अशा ौढांमTये "वTवंसकता, शP'वू, भावनक उHेक, "वसंघटन, बंडखोरपणा आ2ण नकाळजीपणा दसनू येऊ शकतो. ते अत उदार 5कवां बेशत साु होऊ शकतात. गुद-धारक CयिDतम''व हे श\ा होjया:या भीतीमळेु "वकसत होते. बालक मलमPू रोखनू धरते आ2ण शौचालयात जाjयास नकार देते. ती बालके अतशत"यता, टापट*पपणा, आडमठेपुणा, व नयंPणाची अनवाय0ता ठेवणे, असे गणु "वकसत करतात, आ2ण वतंचाू संचय करणे, वतू धरणे, व 'या धारण करणे यामTये 'यांना [ची असते. ३) !श*नावथा (Phallic Stage):  श # न ा व  थ ा ह* वया:या ३ ते ६ वषाWपयWत असते. या अवथेदरLयान लgXगक अवयव हे कामोीपक \ेP असतात. बालक लgXगक अवयव करवाळनुू आनंद ाkत करते. मलेु 'यां:या आई"वषयी अबोध लgXगक तीã इ:छा ( u n c o n s c i o u s s e x u a l d e s i r e s ) "वकसत करतात आ2ण वäडलांबाबत म'सर व तरकाराची भावना "वकसत करतात, aयांचा ते आपले तपधb Lहणनू "वचार करतात. 'याचमाणे, मल*ु आप7या वäडलां"वषयी अबोध लgXगक तीã इ:छा "वकसत करतात. या अवथेत मलेु इडीपस संघष0 ( O e d i p a l C o n f l i c t ) आ2ण मल*ु इलेDåा गंड ( E l e c t r a C o m p l e x ) अनभवतातु. वäडलांकडे शिDतशाल* Lहणनू पाहले जाते आ2ण मलांमTयेु लंग-ख:चीकरण"वषयक Xचंता (castration anxiety) "वकसत होते, एक अशी भीती, क जर वäडलांना मलां:याु 'यां:या आई"वषयी असणा_या लgXगक आकष0णा"वषयी कळले, तर 'यांचे गkतांगु 'यां:या वäडलांकडनू छाटले जाईल. या Xचंतेचे नवारण करjयासाठZ मलेु ती वतः वäडलांसारखेच अस7याचे वतःला पाहतात आ2ण मल*ु 'या वतः आईसारOयाच अस7याचे वतःला पाहतात. यालाच इडीपस/इलेDåा गंड (Oedipus/Electra complex) Lहणतात. ॉईड यां:या मतानसारु, मल*ु वäडलांकडे आक"ष0त होतात आ2ण गkतांगु म'सर ( p e n i s e n v y ) अनभवतातु, जी तो शार*^रक अवयव 'यां:याकडे नसjयामळेु munotes.in

Page 132

132 Sयनगंडाचीू एक भावना असते. यासाठZ 'या आईला जबाबदार धरतात. आई"वषयी असणा_या या संघष0मय भावनेचे नराकरण करjयासाठZ मल*ु 'या वतः आईसारOयाच अस7याचे समजतात. हा संघष0 सोडवला गे7यास सामाSय लgXगक "वकास घडनू येतो. श#नावथेत थैयbकरण झा7यास 'यातनू ौढ'वात अप^रपDव लgXगक (ट*कोन, वैराचार* 5कवां लgXगक(या तबंXधत वत0न आ2ण लgXगक गÑधळ उçवू शकतात. ४) सDतावथाु (Latency Stage): य ा अवथेचा कालावधी हा ७ ते १२ वषाWपयWत असतो. बालकाची लgXगक भावना अबोधात 5कवां अकट ठेवल* जाते आ2ण बालकांची शार*^रक(या, बौ"क(या आ2ण सामािजक(या वाढ होऊ लागते. ह* सापे\(या एक शांत अवथा आहे, aयामTये लgXगक ऊजा0 ह* शालेय काय0 व 6डा/खेळ इ'याद*ंमTये ा"वjय ाkत करjया"वषयी:या eची मTये प^रवत0त होते. ५) लFGगक अवथा (Genital Stage): य ा अवथेचा कालावधी वया:या १३ वषाWपासनू पढेु म'यपयWतृू असतो. प^रपDव आ2ण ौढ लgXगकता या अवथेत "वकसत होते. या टkkयावर, पSहाु एकदा ल\ लgXगक अवयवांकडे वेधले जाते, पण लgXगक आकष0ण हे वतः:या पालकांकडून "व[ लंगा:या CयDतींवर थलांतर*त होते. लgXगक तातडी:या गरजा या समाजमाSय मागाWNवारे CयDत के 7या जातात. लgXगक 56या हे आनंद मळ"वjया:या बळ इ:छेकडून फDत जननासाठZ:या बळ इ:छेकडे वळनू एक प^रपDव eप घेते. लgXगक आ2ण आ6मक हेतू हे लcन, Cयवसाय आ2ण बालक-संगोपन "वषयक ऊजतâ थानांत^रत होते. बचाव/संर@ण-यंAणा (Defense Mechanisms):  ॉ ई ड यांचे असे मत होते, क Xचंता ह* आपण सKयतेसाठZ मोजलेल* 5कमतं असते. इद आ2ण परम-अहम यां:यात कायम रसी-खेच सुe असते आ2ण 'या दोघांमTये अहमला समतोल साधावा लागतो. काह* वेळा, अहमला या अंतग0त यावर*लु नयंPण सटjयाचीु भीती वाटते आ2ण आपण Xचंता अनभवुतो. अशा वेळी अहम बचाव-यंPणा वापeन वतःचे संर\ण करतो, जसे क वातवाचे "वHपीकरणु कeन Xचंता कमी करjयासाठZ 5कवां तची दशा बदलjयासाठZ वापरल* जाणार* तंPे. या सव0 बचाव-यंPणा अबोध पातळीवर काय0रत असतात आ2ण अहम वतःचा Xचंतेपासनू अबोधपणे बचाव करत असतो. यातील काह* बचाव-यंPणांवर येथे चचा0 के ल* आहे. munotes.in

Page 133

133 तDता ६.२ बचाव/संर\ण-यंPणा बचाव-यंAणा (Defense Mechanism) Gचंता उपHन करणारे )वचार/भावना टाळJयासाठL वापरMया जाणाNया अबोध OPया उदाहरणे अपगमन (Regression) अभ0कय मनो-लgXगक अवथेकडनू पSहाु अXधक अप^रपDव वत0नाकडे जाणे, िजथे काह* मानसक ऊजा0 िथरावनू राह7या आहेत. जेCहा तLहांलाु तमचाु माग0 सापडत नाह* तCहाG, ौढ Lहणनू वतंचीू फे का-फे क कeन आ6ताळेपणा करणे 5कवां अंगठा चोखjया:या मौ2खक सखावथेकडेु पSहाु जाणे. त56या-घडण (Reaction Formation) आप7या अवीकतृ अ"वचारां:या अगद* "व[ मागा0ने कतीृ करणे एखाNया नकोशा असले7या बालका"वषयी अत-संर\क 5कवां उदार होणे, 5कवां रागा:या भावना दडपणे, एखाद* CयDती अतरंिजत मP'वाचे दश0न कe शकते. \ेपण (Projection) वतः:या अवीकतृ भावना आ2ण "वचारांसाठZ वतःला नाह*, तर इतरांना जबाबदार धरणे तम:याु मP/मैáPणीवर तLहांलाु फस"वjयासाठZ आरोप करणे, कारण तLहांलाु असे वाटते, क तो/ती तम:याकडनुू फस"वला गेला/फस"वल* गेल* आहे. एक Lहण आहे, क "चोराला असे वाटते क सगळेच चोर आहेत." कारणमीमांसा (Rationalization) वतः:या अवीकतृ भावना आ2ण "वचारांसाठZ वतःवeन नाह*, तर इतरांवeन चकचीु/खोट* कारणे तयार करणे. दस_याु श}दांत सांगायचे झाले तर, वतः:या कतींसाठZृ खर*, अXधक धमकावणार* अबोध कारणां:या जागी वतःचे समथ0न करणार* पट*करणे देणे. पर*\ेत लबाडी करताना 'याचे असे बोलनू समथ0न करणे, क सव0च जण ते करतात, 5कवां एक सराईत मNय"प Lहणतो क तो फDत सोबत करjयासाठZ "पतो. भाव-"वथापन (Displacement) अवीकतृ भावनांना मळू Pोतापासनू एका अXधक सरè\तु, अXधक वीकतृ पया0यी उीटाकडे पSहाु दशा देणे तमचाु तम:याु व^रठांवर*ल राग 'यां:यावर ओरडनू CयDत न करता तम:याु प'नी 5कवां मलांवरु ओरडनू CयDत करणे 5कवां बालक 'या:या आईवर उलटनू ओरडjयाऐवजी जोराने दरवाजा आदळते. अवीकार (Denial) जागeकतेमधनू बाÖय-घटनांना अवरोध करणे. जर एखाद* प^रिथती हाताळjयास खपू कठZण असेल, तर CयDती, आपण ती प^रिथती हाताळू शकतो, यावर "व#वास ठेवjयास नाकारते 5कवां अगद* दु:खा'मक वातव अनभवतेु. धàपानू करणा_या CयDती वतःशी हे स'य वीकारjयास नाकाe शकतात क धूàपान करणे हे आरोcयासाठZ वाईट आहे, 5कवां एखाद* CयDती यावर "व#वास ठेवणे नाकाe शकते क तचा मलगाु देशHोह* क'यांमTयेृ गंतलेलाु आहे. munotes.in

Page 134

134 ६.२.२ नव-%ॉईडसमथ6क आRण मनो-गतक य !स#ांतवादS ( T h e N e o -Freudian and Psychodynamic Theorists): ॉईड यां:या सांतावर 'यां:या समकाल*न आ2ण नंतर इतर मानसशाPQांकडनू समी\ा झाल* व ततीह*ु झाल*. aयांनी ॉईड यांचा Cयापक संरचनेचे अनसरणु के ले आ2ण मनो"व#लेषण"वषयक वतःचे सांत "वकसत के ले 'यांना ॉईडचे नव-समथ0क/ नव-ॉईडसमथ0क (Neo-Freudians) असे संबोधjयात येते. नव-ॉईडसमथ0क यांनी ॉईड यां:या पायाभतू संक7पना वीकार7या, जशा क इद, अहम, व परम-अहम या CयिDतम''व संरचना, अबोध मनाचे मह''व, बा7यावथेतील CयिDतम''वाची घडण आ2ण Xचंता व बचाव-यंPणा यां:या CयिDतम''व "वकासातील भमूका. माP, फDत लgXगकता व आ6मकता या आप7या जीवनातील वच0वी ेरक आहेत, या क7पनेशी ते सहमत नCहते. 'यांची अशी धारणा होती क सामािजक आंतर56या देखील मह''वाची भमकाू बजावते. तसेच, अबोध मनाची भमकाू माSय करताना 'यांनी सबोध मनाची आप7या अनभवांचेु अथ0बोधन करjयात आ2ण आप7या पया0वरणाशी सामना करjयात असलेल* भमकाू यावर जोर दला. ॉईडचे नव-समथ0क सांतवाद* Lहणजे यंगु, अ◌ॅडलर, हॉनb इ'याद*. काल6 यंगु (Carl Jung): काल0 गतावु यंगु यांचे अबोध मना:या वeपा"वषयीचे मत ॉईड यां:या मतापे\ा भSन होते आ2ण ते ॉईड यां:यापासनू "वभDत झाले. वैयिDतक अबोध मनास जोडणी Lहणनू 'यांनी सामहकु अबोध मन ( C o l l e c t i v e U n c o n s c i o u s ) ह* संक7पना "वकसत के ल*. हे ाचीन काळापासनू सजीव Lहणनू आप7याकडे असलेले एक अनभवांचेु कोठारगहृ आहे. आपण ते सोबत घेऊन जSमाला येतो, पण आप7याला 'या"वषयी बोध नसतो. 'याने या सामहकू वैि#वक मानवी मतींनाृ ( c o l l e c t i v e universal human memories) आद-कार/ मळू-नमनेु (Archetypes) असे संबोधले, जे एका "वशट मागा0ने जग अनभवjयाचाु, एक न शकल* गेलेल* आवड/ाधाSय असते. अनेक आद-कारांपैक, आई ( "मात'वाृ"शी असणारे एक "वशट नाते ओळखjयाची आपल* आंत^रक व'तीृ, अ◌ॅनमा/ अ◌ॅनमस ( A n i m a / A n i m u s - (प[षांमधीलु Pीलंग"वषयक घटक/ िPयांमधील प[षलंग"वषयकु घटक), छाया, लgXगकता व जगjयाची उपजत व'तीृ यांचा समावेश असणार* अहमची गडद बाजू, मखवटाु (CयDतीची जन/लोक-तमा) हे मह''वाचे कार आहेत. यंगु हे स[वातीसु ॉईड यांचे अनयायीु होते, पण नंतर ते 'यांचे "वरोधी-मतवाद* झाले. एका बाजसू, अबोध आप7या वत0नावर एक बळ भाव टाकjयास चंड य'न करते, या क7पनेशी 'यांनी सहमती दश0"वल*, तर दस_याु बाजसू 'यांची अशी धारणा होती क अबोध हे आपले दडपलेले "वचार आ2ण भावना यांपे\ा देखील अXधक गोट* धारण करते. 'यांनी ॉईड यांचा इäडपस गंड (Oedipus complex) "वषयक सांत आ2ण munotes.in

Page 135

135 अभ0कय लgXगकतेवर*ल जोर यांवर ट*का के ल*. ते Lहणाले, आप7या सवाWमTये एक सामहकू अबोध असते, जे 'येक CयDतीसाठZ ठरा"वक असले7या दडपले7या मतींचेृ (repressed memories) आ2ण आप7या पव0जां:याू भतकाळाचेू एक साठवण-गहृ असते. हा मानवी जातीं:या इतर सदयांमTये "वभागला गेलेला अबोधाचा एक तर आहे, aयामTये आप7या पव0ज"वषयकू आ2ण उ'6ांती"वषयक भतकाळातीलू अकट मतींचाृ समावेश असतो. 'जगाचे असे eप, aयामTये CयDती जSमास आलेल* असताना, त:यात ते अगोदरच एक आभासी तमा Lहणनू उपजलेले असते' (यंगु, १९५३, पान 6. १८८). यंगनेु संकतीं:याृ पल*कडे वैि#वक अथ0 असणा_या या पव0ज"वषयकू मतींनाृ आ2ण तमांना आद-कार असे संबोधले आहे. हे आद-कार वkने, साह'य, कला 5कवां धम0 या वeपात कट होतात. हे भतकाळातीलू अनभवु पट करतात, क "वभSन संकतीमधीलृ लोक आपसांत ठरा"वक दंतकथा 5कवां तमा यांची देवाण-घेवाण का करतात, उदाहरणाथ0, आई Lहणजे संगोपनाचे एक तक 5कवां अंधाराचे 5कवां साप आ2ण कोíयांचे भय. आM% े ड अ◌ॅडलर (Alfred Adler): आ7ेड अ◌ॅडलर यांनी 'यां:या वतः:या बा7यावथेतील आजार आ2ण अपघात यांवर मात करjयासाठZ संघष0 के ला, aयामळेु 'यांना Sयनगंडालाू सामोरे जावे लागले. Lहणनू Sयनगंडाचीु संक7पना मांडतांना 'यांनी असे "वधान के ले क एक बालक Lहणनू 'येकजण Sयनताू, दब0लताु, व असहाìयता यांची जाणीव अनभवतोु/ते, आ2ण अपया0kततGवर मात करjयासाठZ mेठ व बळ ौढ बननू संघष0 करतो/करते. 'यांनी ‘mेठ'वासाठZ य'नशील’ (‘striving for superiority’) ह* संक7पना मानवाचे "वचार, भावना व कतीृ यांना पढेु नेणारा एक ेरणा-Pोत आहे, हे ओळखले. 'यां:या सांतामधील दोन मह'वा:या संक7पना Lहणजे पालक'व ( P a r e n t i n g ) आ2ण जSम6म ( B i r t h O r d e r ) . अ◌ॅडलर यां:या मतानसारु, CयDतीचा कटंबातीलुु जSम6म तचे CयिDतम''व वाभा"वकत:च/ जSमापासनचू भा"वत करतो. पहला जSम6म असणार* CयDती संकट-अवथा अनभवतेु. जेCहा लहान भावंडा:या जSमानंतर पालकांचे ल\ 'या भावंडावर कG  H त होते आ2ण या संकट-अवथेवर मात करjयासाठZ ते अXधक यशाkती करणारे होतात. मध7या 6मांकाने जSमलेल* बालके लाडावलेल* नसल*, तर*ह* 'यांना पालकांचे/कटंबाचेुु ल\ ाkत होते आ2ण अXधक mेठ होतात. 'यां:यापे\ा मोठया भावंडांची स'ता उलथनू टाक7यावर, ते 'यां:यापे\ा लहान भावंडांवर स'ता गाजवतात आ2ण स(ढु पधतâ Cयत होतात. सवाWत लहान बालकांकडे कटंबातुु कमीत कमी स'ता असते आ2ण ती अXधक लाडावलेल* व संरè\त असतात. यामळेु 'यां:यात आपण जबाबदार* घेऊ शकत नाह* अशी जाणीव उ'पSन होते आ2ण इतरां:या तलनेतु 'या कमी अस7याचे अनभवतातु. munotes.in

Page 136

136 अ◌ॅडलर यांनी ौढावथेत समया नमा0ण करणा_या दोन पालक'व-शैल* (Parenting Styles) ओळख7या: कोडकौतकु करणे/ लाडावणे (Pampering) आ2ण दल0\ु करणे ( N e g l e c t ) . कोडकौतकु करणारे पालक हे बालकांना अत-संरè\त ठेवतात, 'यां:याकडे गरजेपे\ा अXधक ल\ देतात आ2ण जीवना:या गडद भागांपासनू संरè\त ठेवतात. ौढ Lहणनू अशा बालकामTये, वातव प^रिथतींना हाताळjयाचे अपरेु कौश7य असते व ते व-\मतांबाबत साशंक असतात. दल0\ु करणारे पालक बालकांना कोणतेह* संर\ण परवतु नाह*त, आ2ण जीवनातील समया हाताळjयासाठZ ती एकट* पडतात. ौढ Lहणनू 'यांना जगाची भीती वाटते, इतरांवर "व#वास ठेऊ शकत नाह*त, आ2ण जवळचे नातेसंबंध "वकसत करjयात 'यांना समया येतात. करेनॅ हॉनV (Karen Horney): ॉईड यांचे पeषीु कG H आ2ण 'श#न म'सर' व िPयांमTये असणारा दब0लु परम-अहम या 'यां:या संक7पनावर*ल मतांपे\ा करेनॅ हॉनb यांचे मत भSन होते. हॉनb यांनी ‘श#न म'सर’ या संक7पना 'यां:या 'कसू म'सर' (‘womb envy’) या संक7पनेने "वथा"पत के ल*. 'या Lहणा7या, क िPया या अभ0कय आ2ण भावनक जीव आहेत, आ2ण 'याचमाणे 'या जबाबदार* पेलjयास व वातंîय उपभोगjयास असमथ0 आहेत, हे मत िPयांचा व-आदर ख:ची करjयासाठZ केलेले पeषीु व'तीचेृ काम आहे. 'यांचा असा "वचार होता क मलभतुू Xचंता- Lहणजे एक भयपण0तेचीू भावना आहे आ2ण बा7यावथेतील Xचंतेचे अनुभव हे ेम आ2ण सरè\तताु ाkत करjयास बळ इ:छांना स56य करतात. ॉईड यां:या जीवन-प#चात बहतांशु समकाल*न मनो-गतकय सांतवाद* आ2ण उपचारकतâ ( the rap ist s ) CयिDतम''वाचा पाया Lहणनू लgXगक कतीचीृ क7पना वीकारत नाह*त. ते इद, अहम, परम-अहम यांचाह* वीकार करत नाह*त आ2ण ते 'यां:या ecणांना मौ2खक, गदु 5कवां श#न - संबंधी CयDती अशा संQां:या आधारे वगbकतृ करत नाह*त. पण, आपले अXधकाXधक मानसक आययु हे अबोध आहे; आपण अXधक वारंवार आप7या इ:छा, भीती, आ2ण म7यू यांमधील अंतग0त संघषा0सह संघष0 करतो; आ2ण आपले बा7यावथेतील अनभवु आपले CयिDतम''व आ2ण आपण पढ*लु जीवनात इतरांशी aया मागा0ने जोडले जातो, तो माग0 घडवतात; हे सव0 ते वीकारतात. नव-ॉईडसमथ0कां:या ॉईड यां:या मतांशी असणा_या मOयु असहमतींचा सारांश खाल*लमाणे: १. सामािजक-सांकतकृ घटक संघष0 नधा0^रत करतात, उपजत व'तीृ नाह*. २. अभ0कावथेतील लgXगकता ह* सामािजक-सांकतकृ घटकांपे\ा कमी मह''वाची असते. संघष0 हे बळतेने अ-लgXगक असू शकतात 5कवां असतात. ३. सामािजक घटक हे बचाव नाह*, तर Xचंता उ'पSन करतात. munotes.in

Page 137

137 ४. वkनांमTये कोणताह* अकट घटक नसतो. 'यात ecणा:या वात"वक Xचंते:या बाबी:या eपका'मक अभCयDती असू शकतात 5कंवा ती (वkने) व-जाग[कता आ2ण जबाबदार* यांचे संपादन करjयासाठZ चालणारे संघष0 तáबंáबत करतात. ५. इäडपल गंड ( O e d i p a l C o m p l e x ) मTये कोणताह* लgXगक घटक नाह*, तो आंतरवैयिDतक 5कवां सामािजक घटकांमळेु नमा0ण होतो. ६. उपचारपतीचे तंP (Technique of treatment): सामाSयतः ‘येथे आ2ण आ'ता’ (Here & Now) वर जोर देणे, भतकाळावरू जोर न देणे, अंतग0त-Qानाkती करणे. ६.२.३ अबोध OPयांचे मMयांकनु (Assessing Unconscious Processes): अबोध मन आ2ण ाथमक बा7यावथेतील अनभवु यांमTये डोकावjयासाठZ आ2ण सkतु अ"वचार व संघष0 शोधनू काढjयासाठZ मानसशाPQांनी काह* "वशट साधने "वकसत के ल* आहेत, जी थेट #न "वचारत नाह*त आ2ण 'यांत वतनठु म7यांकनू साधनांमाणे हो-नाह* 5कवां स'य-अस'य या eपरेषेत उ'तरे अपेè\त असतात. ह* साधने जी CयिDतम''वाचे अ'य\पणे म7यमापनू करतात 'यांना \ेपीय साधने (Projective tools) असे Lहणतात. \ेपीय चाचjया (Projective tests) या ‘मानसशाPीय \-5करणांसारOया’ असतात, aयात चाचणी घेणा_या CयDतीला तaQ एखाद* गोट सांगायला 5कवां एखाNया संदcध उपकाचे वण0न करjयास सांगतात. असे गह*तृ धरले जाते, क चाचणी घेणार* CयDती संदcध उपकांमTये aया आशा, बळ इ:छा, भीती पाहते, 'या त:या आंत^रक भावना व संघषाWचे \ेपण असते. यांपैक एक \ेपीय चाचणी Lहणजे – रोशा6क शाई-डाग चाचणी (Rorschach Inkblot Test): ह* चाचणी घेणा_या CयDतींना काड0वर छापले7या १० शाई:या डागांची एक शंखलाृ सादर के ल* जाते आ2ण 'यांना 'या डागांमTये काय दसते याचे वण0न करjयास सांXगतले जाते. या चाचणीला "वभSन सम\ांना सामोरे जावे लागले, उदाहरणाथ0, काह* Xच5क'सकांचा रोशा0क चाचणी:या बळतेवर इतका "व#वास आहे, क 'यांनी या चाचणीचा वापर गुSहेगारा:या हंसे:या \मतेचे म7यांकनू करjयासाठZ आ2ण ते Sयायालयात परावाु Lहणनू सादर करjयासाठZ वापरल* आहे. इतरांनी तला उपयDतु नदाना'मक साधन Lहणनू, संभाCय अडथíयांचे खंडन करणार* आ2ण ग"पतु उघड करणार* मलाखतीचीु पत Lहणनू "वचारात घेतले. या चाचणीचे गणांकनु आ2ण ('यावeन के ले जाणारे) अथ0बोधन यांवर अनेकदा सम\ा झाल* होती आ2ण 'यावर मात करjयासाठZ, गणांकनु आ2ण अथ0बोधन करjया:या पतीत एकसारखेपणा आणjयासाठZ एका संशोधन-आधा^रत संगणकय साधनाची रचना के ल* गेल* आहे. munotes.in

Page 138

138 अNयापह* काह* समी\क असे मत CयDत करतात क रोशा0क चाचणीतील फDत काह* गणु, जसे क वैरभाव आ2ण Xचंता यांसाठZ ाkत केलेले गणु हे वैधता दश0"वतात. Lहणनू एकंदर पाहता या चाचjया "व#वासाह0 नाह*त. इतर समी\कांची अशी धारणा आहे, क ह* चाचणी अनेक नरोगी लोकांचे नदान "वकतीÄतृ Lहणनू करते. कारण या चाचणीवर ाkत उ'तरांचे अथ0बोधन हे Xच5क'सकां:या अंतQा0नावर आधा^रत असते. ६.२.४ %ॉईड यां=या मनो)व*लेषणामक .िटकोनाचे मMयमापनू आRण अबोधाबाबत आधनकु मते ( E v a l u a t i n g F r e u d ’ s Psychoanalytic Perspective and Modern Views of the Unconscious): अगद* अल*कडे झालेले संशोधन हे ॉईड यां:या क7पनांशी ब_याच अंशी असहमत आहे, उदाहरणाथ0: १. आधनकु "वकासा'मक मानसशाPQांची अशी धारणा आहे क "वकास ह* एक संपूण0 आययभरु चालणार* 56या आहे आ2ण ती फDत बा7यावथेत िथरावलेल* नाह*, जी ॉईड यांची धारणा होती. २. अभ0काचे चेता-जाल ( n e u r a l n e t w o r k s ) अXधकाXधक भावनक आघात धारण करjयाइतके परेसेु प^रपDव नसतात, िजतके ॉईड यांनी 'यां:या"वषयी गह*तृ धरले होते. ३. काह* ट*काकार असा "वचार करतात क ॉईड यांनी पालकां:या भावास गरजेपे\ा अXधक मह''व दले व समवयकां:या भावास गरजेपे\ा कमी मह''व दले. ४. ॉईड यांची क7पना क सबोधता आ2ण लंग-ओळख ह* तेCहा "वकसत होते, जेCहा बालके वया:या ५ Cया 5कंवा ६ Cया वषb इäडपस गंडाचे नवारण करतात, ह:यावर देखील समी\ा झाल*. याबाबतीत असे नर*\णात आले आहे, क बालके वया:या ५ Cया 5कवां ६ Cया वषाW:या खपू अगोदरच 'यांची लgXगक ओळख "वकसत करतात आ2ण 'यां:याच सारOया लंगाचे पालकां:या अनपिथतीतु देखील तीãतेने पि7लंगीु 5कवां Pीलंगी होतात. ५. ट*काकारांची अशी साु धारणा आहे क ॉईड यां:या, बा7यावथेतील लgXगकते "वषयी:या क7पनांची नम0ती, ह* 'यां:या Pी-[cणांनी सांXगतले7या 'यां:या (Pी-ecणां:या) बा7यावथेतील लgXगक शोषणा:या कथांवर*ल ॉईड यां:या संदेहवादातनू झाल* आहे. ॉईड यांनी या कथांसाठZ बा7यावथेतील शोषणाला बा7यावथेतील लgXगक इ:छा आ2ण संघष0 यांना जबाबदार धरले आहे. munotes.in

Page 139

139 ६. ॉईड यां:या ([cणाकडनू) माहती मळ"वjया:या पतीसाठZ साु 'यां:यावर ट*का झाल*. aया पतीने 'यांनी 'यांचे #न तयार के ले, 'याचा "वचार करता 'यां:या [cणांनी बा7यावथेतील लgXगक शोषण"वषयक ñामक मतीृ नमा0ण के 7या असाCयात. ७. आपण वkन का पाहतो, याबाबत:या नCया क7पनाह* ॉईड यां:या "व#वासा:या उलट हो'या. ॉईड यांचा असा "व#वास होता क वkने ह* सkतु भावना दश0त करतात आ2ण ती इ:छापतbू करjयाची साधने आहेत. 'याच कारे, ‘बेसावध बोलjया:या 56येचे’ (Slip of tongue) पट*करण ‘आप7या मतीतृ असणा_या एकसारOया पया0य नवडींमधील पधा0 असे के ले जाऊ शकते. जेCहा एखाद* CयDती Lहणते क ‘मला ते करायचे नाह*- ते खपू Pासाचे आहे’ हे सहज^र'या Pास आ2ण संकट यांचे मmण असू शकते. ८. ॉईड यांनी मांडलेल* बचाव-यंPणा लgXगक व आ6मक अ"वचार यांना अकट ठेवतात आ2ण दडपलेल* लgXगकता मानसक "वकतीृ नमा0ण करते; या क7पनेलासाु आधनकु संशोधनाNवारे समथ0न/पट*ु मळाल* नाह*. ॉईड यां:या काळापासनू, आपले लgXगक अडथळे कमी झाले, पण मानसक "वकतीृ कमी झाले7या नाह*त. ९. मनो"व#लेषणा'मक सांत असे गह*तृ धरतो क, मानवी मन हे Pासदायक इ:छा आ2ण भावनांना हपार करत 'यांना बरेचदा अबोध मनामTये तोपयWत पSहाु पSहाु दडपते, जोपयWत 'या पSहाु पठभागावरृ येत नाह*त. ॉईड यांची अशी धारणा होती क जर आपण बा7यावथेतील संघष0 आ2ण इ:छा पव0िथतीतू आणून 'यांचे नराकरण कe शकलो तर 'यातनू भावनक उपचार होऊ शकतील. आधनकु संशोधकांची अशी धारणा आहे, क पSहाु पSहाु दडपणे ह* आघाताला सामोरे जाjयाची एक दम0ळु मानसक त56या आहे. अगद* जे लोक आप7या पालकां:या ह'यांचे सा\ीदार झाले आहेत 5कवां जे नाझी मृ'यू छावjयांमधनू वाचले आहेत, 'यांनी 'यां:या पSहाु पSहाु दडप7या न गेले7या भीती:या मतीृ तशाच कायम ठेव7या आहेत (हे7मराईश, १९९२, पेनबेकर, १९९०). १०. असाह* वादतवाद के ला गेला, क ॉईड यांचा सांत वैQानक सांता:या नकषांची पत0ताू करत नाह*. वैQानक सांताने अित'वात असलेला सांत पडताळनू पाहjयासाठZ नवीन पडताळता येjयाजोगी अKयपगमेु आ2ण वतनठु माग0 Nयायलाच हवेत. ११. ॉईड यां:या सांता"वषयक सवाWत गंभीर समया ह* आहे, क कोण'याह* गणवैशयाचीु वतिथतीु-प#चात पट*करणे देते, पण अशी वत0ने 5कवां गणु यांचे भा5कत वत0वjयास अपयशी ठरते, उदाहरणाथ0, 'यां:या सTदांतानसारु, जर तLह*ु तम:याु आई:या नधना:या वेळेस राग अनभवतु असाल, तर ते तम:याु नराकरण न झाले7या बा7यावथेतील परावलंáब'वा:या गरजा संकटात munotes.in

Page 140

140 आ7यामळेु घडते. दस_याु बाजसू, जर तLह*ु राग अनभवतु नसाल, तर ते तमचाु राग पSहाु पSहाु दडपत अस7यामळेु. लंडझे (१९७८) यांनी योcयपणे टkपणी के ल* क हे शय0त संप7यानंतर एखाNया घोóयावर पैज लावjयासारखे आहे. १२. समी\क असे Lहणाले क, एका चांग7या सांताने पर*\णायोcय भा5कते Nयायला हवीत, पण ॉईड यांचे समथ0क असे Lहणाले, क ॉईड यांनी असा दावा कधीह* के ला नाह* क मनो"व#लेषण एक भाकत वत0"वणारे शाP होते. 'यांनी के वळ हा दावा के ला क मागे वळनू पाहता, मनो"व#लेषणक'या0स आप7या मन:िथतीत अथ0 शोधता यायला हवा. १३. 'यांचे समथ0क पढेु असे नदशतâ करतात, क ॉईड यां:या काह* क7पना या शा#वत आहेत, उदाहरणाथ0, 'यांनी अबोध, अता5क0कता, व-संर\णा'मक बचाव-यंPणा, लgXगकतेचे मह''व, आपले शर*रशाPीय अ"वचार आ2ण आपल* सामािजक सिथतीु या दोघांमधील ताण या सव0 क7पनांकडे ल\ वेधनू घेतले. 'यांनी आप7या व-सदाचार*पणाला आCहान दले, दखाऊपणाला) छेद दला आ2ण आप7यातील दटपणा:याु \मतेची आप7याला आठवण कeन दल*. ६.२.५ आधनकु अबोध मन (The Modern Unconscious Mind): आधनकु संशोधक ॉईड यां:या या मताशी सहमत आहेत, क आप7या मनात जे काह* स[ु असते, ते जाणनू घेjयास आप7याला खपचू मया0दत वाव असतो, पण ते असा "वचार करतात, क अबोधामTये के वळ aवलंत तीã इ:छा आ2ण पSहाु पSहाु दडप7या जाणा_या विज0त गोट* यांचाच समावेश नसतो, तर 'याह*पे\ा आप7या नकळत 'यामTये माहती 56या स[ु असते. या माहती-56येत खाल*ल बाबींचा समावेश होऊ शकतो: क. आकतबंधाचीृ घडण ( F o r m a t i o n o f t h e s c h e m a s ) जी वयंचलत^र'या आपले वत0न नयंáPत करते. ख. अशा अCयDत मतीृ ( i m p l i c i t m e m o r i e s ) aया सबोध मरणाशवाय काय0 करतात, अगद* मतñंृश झाले7या CयDतींमTयेसाु. ग. अशा भावना aया 'व^रत कोण'याह* सबोध "व#लेषणापवbू स6य होतात. घ. व-संक7पना आ2ण साचेबंदता ( s t e r e o t y p e s ) यांची घडण, जे अबोधपणे आपण आप7या वतः"वषयी:या आ2ण इतरां"वषयी:या माहतीवर aया पतीने 56या करतो, 'या पतीला अबोधपणे भा"वत करतात. अशा कारे, पडNयामागील, अ(#य अशी अबोध माहती 56या आप7या जीवनास माग0दश0न करत असते. अबोध मनाचा आवाका हा चंड आहे. munotes.in

Page 141

141 अल*कडील संशोधनानेदेखील ॉईड यां:या बचाव-यंPणा या संक7पनेचे समथ0न के ले आहे. वतःचे दोष आ2ण अभव'तीृ हे इतरांमTये पाहjयाचा CयDतीचा कल असतो. ॉईडने या व'तीलाृ \ेपण असे संबोधले आहे, जी एक बचाव-यंPणा आहे. आधनकु संशोधक 'यास ‘आभासी सवा0नमतु प^रणाम’ (“False Consensus Effect”) असे Lहणतात, Lहणजेच इतर लोक आप7या धारणा आ2ण वत0न यांची aया "वशट "वतारापयWत देवाण-घेवाण करतात, 'या "वताराचे अत-म7यनधा0रणू करjयाची व'तीृ. उदा. जे लोक रहदार*:या नयमांचे उ7लंघन करतात, ते असे गह*तृ धरतात क 'येकजण तसे करतो/करते; जे लोक आनंद*, दयाळू आ2ण "व#वसनीय असतात, ते असे गह*तृ धरतात, क इतर सवाWमTयेह* तेच गणु आहेत. 'याचमाणे, लोक 'यां:या व-म7याचाू बचाव करjयासाठZ ते जी अSय बचाव-यंPणा वापरतात, ती Lहणजे त56या-घडण ( R e a c t i o n f o r m a t i o n ) . बौमटर यांनी असे मत मांडले, क बचाव-यंPणा या aवलंत अ"वचारांNवारे कमी आ2ण आपल* व-तमा संरè\त ठेवjया:या गरजेNवारे अXधक वापर7या जातात. आधनकु संशोधन हे ॉईड यां:या या क7पनेचे समथ0न करतात, क आपण अबोधपणे आप7या Xचंतांपासनू वतःचा बचाव करत असतो. Äीनबग0 आ2ण 'यांचे सहकार* (१९९७) हे अगद* योcयपणे Lहणाले, क “Xचंतेचा एक Pोत Lहणजे, “दब0लताु आ2ण म'यृु यां"वषयी:या आप7या जागeकतेमधनू उ'पSन होणार* दहशत.” दहशत नयोजन सांत ( T e r r o r m a n a g e m e n t t h e o r y ) हे दश0वतो क म'य"वषयीचीृू Xचंता ह* इतरां"वषयीचा तरकार आ2ण वतः"वषयीचे म7यू वाढ"वते (कलू आ2ण सहकार*, २००६). भेडसावणा_या जगात राहत असताना, लोकांचा कल हा फDत 'यांचे व-म7यू वाढ"वjयासाठZच नाह*, तर जीवना:या अथा0"वषयी #नांना उ'तरे देणा_या जगा:या मत-वाहास ठामपणे Xचकटनू राहjयासाठZ 56या करjयाकडे असतो. उदा. म'यचीृू शDयता ह* लोकांमTये धाम0क भावना वाढ"वते आ2ण (ढ धाम0क धारणा असणारे लोक कमी बचाव-यंPणा वापरातील अशी प^रिथती नमा0ण होते (जोनास आ2ण 5फशर, २००६). म'यलाृू सामोरे जाjया:या वेळेस लोक जवळ:या ना'यांसाठZ आससतातु आ2ण 'यांना áबलगनू राहतात, उदा. जेCहा एखाद* CयDती त:या अंताजवळ असते, तेCहा तो/ती कटंबुु आ2ण मP-प^रवारास भेटjयास आतरु होते आ2ण 'यां:याजवळ पोहचjयास अत^रDत कट घेते, जर* 'यांनी यापवbू 5क'येक वषâ संभाषण साधले नसेल तर*ह*. आपलS गती तपासनू पहा: १) थोडDयात ट*पा लहा. अ) मनाचे "वभाग ब) CयिDतम''व संरचना munotes.in

Page 142

142 क) बचाव-यंPणा ड) नव-ॉईडसमथ0क मानसशाPQ ई) रोशा0क शाई-डाग चाचणी २) मनो"व#लेषण सांतानसारु CयिDतम''व "वकासा:या अवथांचे स"वतर वण0न करा. ३) ॉईड यां:या मनो"व#लेषणा'मक सांताचे समी\णा'मक म7यमापनू करा. ४) अबोध मना"वषयी:या आधनकु (िटकोनाचे वण0न करा. ६.३ मानवतावादS !स#ांत (HUMANISTIC THEORIES) १९५० आ2ण १९६० या दशकांपयWत, काह* CयिDतम''व मानसशाPQ हे CयिDतम''व"वषयक ॉईड यां:या नधा0रणा'मक ( d e t e r m i n i s t i c ) आ2ण बी.एफ. कनर यां:या काय0तंPा'मक ( m e c h a n i s t i c ) पट*करणाबाबत असमाधानी होते. 'यांनी ॉईड यां:या या क7पनांवर आ\ेप घेतला, क मानवी वत0न हे आप7या नयंPणापल*कडे असले7या शDतींNवारे नधा0^रत होते, आ2ण दसर*ु ह* क मानवी जीव हे मलतू: वाईट असतात आ2ण जर परम-अहम:या व[पात अंXगकार7या गेले7या सामािजक नयमांNवारे ते संयमत झाले नाह*त, तर ते वतःचा "वTवंस करतील. याशवाय, ॉईड यांचा सांत हा आजार* CयDतींनी नÑद"वले7या ेरकां:या आधारावर "वकसत झालेला होता. तर दसर*कडेु, कनर यांनी मानवी CयिDतम''वाला तसाद-परकारु कोनXचतीतनू पाहले आ2ण फDत अTययनावर जोर दला. 'यांनी मानवी जीवांना यंP Lहणनू "वचारात घेतले, जेथे ते भतकाूळात ाkत झाले7या परकारु 5कवां श\ा/दंडा:या आधारावर पया0वरणातील आदानाला तसाद देतात. CयिDतम''व मानसशाPQांना वाटले क या दोन सांतांनी ाjयांमTये मानवांना अिNवतीय बनवणा_या गणांकडेु दल0\ु के ले आहे. अ?ाहम मलोॅ (Abraham Maslow) आ2ण काल0 रॉजस0 (Carl Rogers) हे दोन मानसशाPQ 'यां:या मानवतावाद* सांतांसाठZ सव0Qात झाले. मानवतावाद* सांतवाNयांनी व-नधा0रण ( s e l f - d e t e r m i n a t i o n ) आ2ण व-munotes.in

Page 143

143 Qातीकरण (self-realization) यासाठZ 'नरोगी' लोक aया कारे संघष0 करतात, 'यावर ल\ कG H त के ले आ2ण मानवी \मतेवर जोर देणा_या 'तस_या शDती' चा एक पया0य दला. ६.३.१ अXाहम मलोॅ यांची व-वात)वक यती ( S e l f - A c t u a l i z i n g Person): मलोॅ यांनी 'यांचा सांत हा समया-Äत Xच5क'सालयीन [cणांऐवजी नरोगी व सजनशीलृ CयDतीं:या आधारावर "वकसत के ला. 'यांनी असे मत मांडले, क आपण आप7या गरजां:या एका mेणीNवारे े^रत होत असतो. थम आपण आप7या शार*^रक ( p h y s i o l o g i c a l ) गरजांचे समाधान कeन घेjयास े^रत असतो, aयानंतर सर\ा"वषयकु (safety) गरजा, नंतर ेम 5कवां हDक"वषयक गरजा (need to be loved or belong) आ2ण नंतर व-म7यू ( s e l f - e s t e e m ) आ2ण अखेर*स व-वात"वककरण (self-actualization) आ2ण व-उ'कटताृ ( s e l f - t r a n s c e n d e n c e ) अशा कार:या गरजां:या समाधानासाठZ े^रत असतो. व-वात"वककरण हे आप7या \मतांची प^रपत0ताू करणा_या 56येस नदशतâ करते, तर व-उ'कटताृ 'वत:' (self) :या पल*कडील अथ0, हेतू आ2ण ऐDय यांसाठZ घेत7या जाणा_या शोधास नदशतâ करते. 'यांनी 'यांचा व-वात"वककरणा"वषयीचा अKयास अ?ाहम लंकन यांसारOया CयDतीं:या अKयासावर आधारला, जे 'यां:या उ'कटृ आ2ण उ'पादन\म जीवनासाठZ प^रXचत होते. मलोॅ यांनी असे "वधान मांडले, क अशा CयDतींमTये "वशट सारखीच गणवैशयेु दसनू येतात. 'या अXधक व-जागeक, व-वीकतीृ करणारे, मोकíया "वचारांचे आ2ण उ'फत0ू, ेमळ, काळजीवाहू असतात आ2ण 'यां:या वतः:या मतांमTये अडकनू पडणारे नसतात. महा"वNयालयीन "वNयाòयाWसोबत काम करत असताना, मलोॅ Lहणाले, क जे ौढ नंतर व-वात"वक होतील, ते अशा CयDती आहेत aया आवडjयाजोcया, काळजीवाहू, खासगी^र'या 'यां:यापे\ा वयाने व^रठांसाठZ ेमळ असतात आ2ण गkत^र'याु 6रताू, वाथbपणा आ2ण जमावाचा आवेश यां"वषयी अवथ असतात. मलोॅ यां=या व-वात)वक करणाची गणवै!शयेु ( M a s l o w ' s s e l f -actualizing characteristics): • वातवाचे काय6@म संवेदन ( E f f i c i e n t p e r c e p t i o n s o f r e a l i t y ) : व-वात"वक CयDती ( S e l f - a c t u a l i z e r s ) प^रिथती योcयतेने आ2ण ामा2णकपणे पारखू शकतात. ते अस'य व अामा2णक यां"वषयी अतशय संवेदनशील आ2ण वातवाकडे ‘जसे आहे तसे’ या (ट*ने पाहjयास मDतु-"वचार* असतात. munotes.in

Page 144

144 • सलभु वीकार ( C o m f o r t a b l e a c c e p t a n c e ): व-वात"वक CयDती वतःचा मानवी वभाव सव0 दोषांसह वीकारतात. ते इतरांमधील Pट*ु आ2ण मानवी िथतीतील "वसंगती "वनोद* आ2ण सहनशीलतेने वीकारतात. • व-अनभवु व पारख यांवर )वसंबणारे ( R e l i a n t o n o w n e x p e r i e n c e s a n d judgment): वतःची मते आ2ण (िटकोन बन"वताना संकतीृ आ2ण वातावरणावर अवलंबनू न राहता, ते वतंP असतात. • उफत6ू आRण वाभा)वक ( S p o n t a n e o u s a n d n a t u r a l ): इतरांना हवे तसे असjयापे\ा, वतःशी ामा2णक असतात. 'यांनी 'यां:या पालकां"वषयी मm भावना "वकसत के ले7या असतात, 'यांना 'यांची अंतम Tयेय सापडलेल* असतात, लोक"यता गमावjयास आ2ण मDतपणेु सदाचार* असjया:या बाबतीत संकोच न बाळगjयासाठZ 'यां:यात परेसेु धाडस असते. • काय6-कZ [ S (Task centering): ते कोण आहेत याबाबत 'यां:या जाणीवेत ते सरè\तु अस7यामळेु 'यां:या [ची व-कG  Hत नसनू समया-कG  H त असतात. ते 'यांची ऊजा0 "वशट काया0वर कG H त करतात आ2ण 'या "वशट काया0ला 'यां:या जीवनाची मोह*म बन"वतात. मलोॅ यां:या बहतेकु यDतांकडेु जीवनात पण0'वासू नेjयासाठZ एखाद* मोह*म 5कवां पाठपरावाु करता येjयासारखे काह* "वशट काय0 5कवां समया होती, जे 'यां:या प#चातह* स[ु राहले. • वायतता ( A u t o n o m y ): व-वात"वक CयDती या बाÖय अXधकार* 5कवां इतर लोकांवर*ल "व#वासापासनू मDतु असतात. 'यांचा कल Pोतपण0ू आ2ण वतंP असjयाकडे असतो. • अGधमMयनाचीू अखं\डत ना)वHयता ( C o n t i n u e d f r e s h n e s s o f a p p r e c i a t i o n ) : व-वात"वक CयDती जीवनातील मलभतुू गोट*ं:या अXधम7यनाचेू सात'याने नतनीकरणू करताना दसतात. एखादा सया0तू 5कवां एखादे पपु यांचा 'येक वेळी जणू काह* ते पह7यांदाच अनभवलेु जात आहेत, अशा अथb 'याच तीãतेने 'याचा अनभवु घेतात. 'यां:यात एखादा कलाकार 5कवां एखादे बालक यां:यामाणे "(ट*ची नरागसता" असते. • सखोल आंतरवैयितक नातेसंबंध ( P r o f o u n d i n t e r p e r s o n a l r e l a t i o n s h i p s ): व-वात"वक CयDतींचे आंतरवैयिDतक नातेसंबंध हे सखोल, ेमळ, ऋणानबंधांनीु अं5कत असतात. • एकांतासह वथता (Comfort with solitude): इतरांसोबत समाधानकारक संबंध असनह*ू व-वात"वक CयDती एकांताचे मह''व जाणतात आ2ण एकटे राहतानाह* वथ असतात. munotes.in

Page 145

145 • वैरभाव-)वरहत )वनोदब#ीु ( N o n - h o s t i l e s e n s e o f h u m o r ): हे गणवैशयु वतःवरच हसjया:या \मतेस नदशतâ करते. • उ=चतम अनभवु (Peak experiences): मलोॅ यां:या यDतांनीु उ=चतम अनभवु (व-वात"वककरणाचे ता'परतेु \ण) वारंवार घड7याचे नÑदवले. हे संग परमानंद, ऐDय आ2ण सखोल अथ0 या भावनांनी अं5कत के ले गेले. व-वात"वक CयDतींनी सट*शीृ एकeप झा7याची, पवbपे\ाह*ू अXधक तीã आ2ण शांत, कधीह* न अनभवुले7या काश, सöदय0, चांगलपणाु आ2ण अशा अनेक गणांुनी यDतु भावना नÑद"व7या. मलोॅ यां:या Lहणjयानसारु, उ=चतम अनभवु Lहणजे- ‘(िटपथात खल*ु होणार* अमया0द è\तीजांची भावना, एखाNया CयDतीने पवbू कधीह* न अनभवलेल*ु एकाच वेळी अXधक सामòय0वान आ2ण 'याबरोबरच अXधक असहाìय अस7याची भावना; अ'यानंद, आ#चय0 व आदरयDतु भीतीची भावना; काळ आ2ण अवकाश यात हरव7याची भावना; अखेर*स, काह*तर* अत-मह''वाचे आ2ण अम7यू घडनू गेले अस7याची नठा; जेणेकeन अशा अनभवांमळेुु यDतानेु अगद* 'या:या/त:या दैनंदन जीवनात काह* माणात प^रवत0न घडवनू आणले आ2ण सामòय0वान झाला/ झाल*’. इतर श}दांत सांगायचे तर हे mेठ'वाचे उ:च \ण असतात, aयात CयDती बदल घडनू आ7याची भावना आ2ण प^रवत0न झा7याचे अनभवतेु. • सामािजक.या दयाळू ( S o c i a l l y c o m p a s s i o n a t e ):- 'यांनी मानवता धारण केलेल* असनू, ते भावनक(या प^रपDव असतात आ2ण जीवनाचा परेसाु अनभवु घेतलेले असतात, aयामळेु ते इतरांबाबत दयाळू असतात. • अMप !मA (Few friends)- अनेक उथळ नातेसंबंधांपे\ा 'यांना खपू कमी जवळचे िजCहाíयाचे मP-मैáPणी असतात. ६.३.२ काल6 रॉजस6 यांचा यती-क[तZ .टSकोन (Carl Rogers’ Person-Centered Perspective): काल0 रॉजस0 यांचीसाु अशी धारणा होती, क लोक मलतःू चांगले आ2ण आ'मवात"वकते:या व'तींचीृ नैसXग0क देणगी लाभलेले असतात. जोपयWत वाढ*ला अडसर नमा0ण करणा_या पया0वरणाशी सामना होत नाह*, तोपयWत आप7यामधील 'येक जण वाढ आ2ण प^रपत0तेसाठZू तयार असणा_या फळासारखा/खी असतो/ते. रॉजस0ची अशी धारणा होती क वाढ*स ो'साहन देणा_या हवामानास तीन अट*ंची पत0ताू करणे आव#यक असते. १. खरेपणा (Genuineness): खरे (Genuine) लोक हे 'यां:या भावनांसह मDतु-"वचार* असतात, 'यांचा खोटेपणा 5कंवा ñामक बाÖयeप टाकनू देतात, पारदश0क आ2ण वतःला कट करणारे असतात. munotes.in

Page 146

146 २. वीकार/ वीकतीृ ( A c c e p t a n c e ): जेCहा लोक वीकार करणारे असतात तेCहा ते अट*-"वरहत सकारा'मक संबंध (unconditional positive regard) नमा0ण करतात, ह* एक सफाईदार अभव'तीृ आहे, जी आपले अपयश जाणनसाूु आपला आदर करते. आपला खोटेपणा सोडणे, आप7या सवाWत वाईट भावनांची कबल*ु देणे आ2ण तर*ह* आपण वीकारले जात आहोत, इतरांचे म7यू/ आदर गमाव7या:या भावनेशवाय उ'फत0ू वागjयास आपण मDतु आहोत याचा शोध घेणे, हे एक चंड समाधान असते. ३. समानभतीुू ( E m p a t h y ) : समानभतीपण0ुू ू लोक इतरां:या भावनांमTये सहभागी होतात आ2ण 'या भावना व 'यांचे अथ0 तáबंáबत करतात. रॉजस0 यांची अशी धारणा होती क खरेपणा, वीकार आ2ण समानभतीुू हे पाणी, सय0ू आ2ण पोषणHCये यांसारखे आहे जे आप7याला एखाNया फळामाणे वाढjयास मदत करतात. लोकांना वीकारले गेले आ2ण 'यांना बè\स दले गेले, क वतःसाठZ अXधक काळजीवाहू अभव'तीृ "वकसत करjयाकडे 'यांचा कल असतो. जेCहा लोकांना पटपणे ऐकले जाते, तेCहा 'यां:यासाठZ अंतग0त अनभवांचाु वाह अXधक अचकपणेू ऐकणे शDय होते. अट*-"वरहत ेम ( U n c o n d i t i o n a l l o v e ) CयDतीला आशादायी, उ'साह* व सहाìयपण0ू बन"वते. काल0 रॉजस0 आ2ण मलोॅ यां:यासाठZ व-संक7पना (self-concept) ह* CयिDतम''वाची मTयवतb रेखाकतीृ आहे. व-संक7पना ह* ‘मी कोण आहे?’ या #नास तसाद Lहणनू एखाNया CयDती:या मनात असणारे सव0 "वचार आ2ण भावना यांना नदशतâ करते. जर व-संक7पना सकारा'मक असेल, तर आपण जगाकडे सकारा'मकतेने पाहतो आ2ण जर आपल* व-संक7पना नकारा'मक असेल, तर आपण जगाकडे नकारा'मकतेने पाहतो आ2ण आप7याला असंतटु आ2ण दु:खी वाटते. ६.३.३ व चे मMयांकनू (Assessing the Self): CयिDतम''वाचे मापन करjयासाठZ मानवतावाद* मानसशाPQ लोकांना एक #नावल* भeन Nयायला सांगतात, जी 'यां:या व-संक7पनेचे ( s e l f - c o n c e p t ) म7यमापनू करेल. या #नावल*त #न असतात, जे लोकांना आदश0-(या 'यांना कसे असायला आवडेल आ2ण ते वात"वक (या कसे आहेत अशा दोSह* कारे 'यांचे वतःचे वण0न करायला सांगतात. रॉजस0 Lहणाले क जेCहा ‘आदश0 व’ (ideal self) आ2ण ‘वातव व’ (real self) जवळपास सारखेच असतील, तेCहा व-संक7पना सकारा'मक असेल. काह* मानवतावाद* मानसशाPQांची अशी धारणा आहे, क CयिDतम''व मापनासाठZ #नावल*सारखे एखादे मा2णत म7यांकनू साधन वापरणे Lहणजे CयDतीला त:या वात"वक CयिDतम''वापासनू दरू नेjयासारखे आहे. एखाNया CयDतीवर संकXचतु वगा0साठZ तसाद देjयास सDती करjयाऐवजी, 'येक CयDतीचे अिNवतीय अनभवु अXधक चांग7या र*तीने समजनू घेjयासाठZ मलाखतु आ2ण वैयिDतक संभाषण अशा साधनांचा उपयोग करणे अXधक चांगले आहे. munotes.in

Page 147

147 ६.३.४ मानवतावादS !स#ांताचे मMयमापनू ( E v a l u a t i n g H u m a n i s t i c Theories): इतर मानसशाPQांवर, ॉईडमाणेच मलोॅ आ2ण काल0 रॉजस0 यांचादेखील चंड भाव होता. 'यां:या क7पनांनी समपदेशनु, श\ण, बाल-संगोपन, आ2ण Cयवथापन यांना भा"वत के ले. नकळतपणे 'यांनी आज:या लोक"य असले7या मानसशाPालाह* भा"वत के ले. परंतु मानवतावाद* सांतांवर काह* ट*काह* झा7या. 1. मानवतावाद* मानसशाPाचा या त''वांवर "व#वास आहे, जसे क सकारा'मक व-संक7पना ह* सखु व यश यांची 5क7ल* आहे; वीकतीृ/ वीकार आ2ण समानभतीुू (empathy) हे CयDती:या वतः"वषयी:या सकारा'मक भावनांचे संगोपन करते; लोक मलतःू चांगले आ2ण व-सधारणेसाठZु स\म असतात; मानव हे मलतःू ता5क0क ( r a t i o n a l ) , सामािजक आ2ण पढेु वाटचाल करणारे (अXधक चांगले होjयासाठZ य'नशील) असतात; मानव जेCहा बचावा'मकतेपासनू मDतु असतात, तेCहा ते रचनाकार, "व#वासाह0, आ2ण ससंगतु असतात. या क7पना सव0 संकतीृत नाह*, पण पाि#चमा''य संकतीतृ अXधक वीकार7या गे7या. 2. ट*काकारांचे असे मत आहे क, मानवतावाद* सांत हे अपट आ2ण CयDतीनठ (subjective) आहेत. उदाहरणाथ0, मलोॅ यांनी व-वात"वक लोकांचे 'मDतु-"वचार*, उ'फत0ू, ेमळ, व-वीकतीृ असणारे आ2ण उ'पादन/नम0ती\म' असे केलेले वण0न हे शाPीय वण0न नाह*. हे वण0न के वळ मलोॅ यांचे वतःचे म7यू आ2ण आदश0 यांचे वण0न आहे, Lहणजेच 'यां:या वैयिDतक नायकांचा/ नायकांचा भाव आहे. माP, जर अSय सांतवाNयाकडे नायकांचा अSय संच असेल, जसे क नेपोलयन 5कवां मागा0रेट थचरॅ, तर तो/ती व-वात"वक CयDतींचे वण0न कदाXचत "इतरां:या गरजा, मते यांनी नाउमेद न होणारे", "यश संपादन करjयास े^रत असणारे" आ2ण "स'ता सहज हाताळू शकणारे" अशा कारे करेल (एम्. ?ेओटर िमथ, १९७८). इतर श}दांत सांगायचे तर, CयDतीनठ क7पना, जशा क "व#वसनीय आ2ण वातव अनभवांनाु वतनठु बन"वणे अवघड असते; एखादा अनभवु जो एका CयDतीसाठZ खरा आहे, तो अSय CयDतीसाठZ खरा असेल असे नाह*. 3. मानवतावाद* मानसशाP हे खरे शाP नाह* कारण, 'यात सामाSय Qानाचा समावेश माणापे\ा जात आहे आ2ण परेशीु वतनठताु नाह*. मानवतावाद* संक7पनांची स56या'मक(या CयाOया मांडणे आ2ण शाPीय(या चाचणी घेणे अवघड आहे. या सांतांवर अशी ट*का करjयात आल*, क ते CयिDतम''वाचे पट*करण देjयाऐवजी के वळ वण0न करतात. 4. रॉजस0 यांनी मांडलेल* क7पना, क एकच गोट जी मह''वाची आहे, ती Lहणजे ‘मी मला सखोल^र'या समाधानी करणा_या आ2ण ख_या अथा0ने मला CयDत करणा_या मागा0ने जगत आहे का?’ या #नाचे उ'तर, यावरदेखील समी\कांनी आ\ेप घेतला. munotes.in

Page 148

148 समी\क Lहणाले क, मानवतावाद* मानसशाPात CयDतीवादाला दलेले ो'साहन घातक ठe शकते. एखाNया CयDती:या भावनांवर "व#वास ठेवणे आ2ण 'यावर कतीृ करणे, वतःशी ामा2णक असणे, वतः:या गरजांची पत0ताू करणे, या सवाWवर दलेला जोर हा व-Cयतता, वाथbपणा, आ2ण नैतक संयमांची झीज नमा0ण कe शकतो. जे लोक वतःपल*कडे ल\ कG H त करतात ते सवाWत आXधDयाने सामािजक आधाराचा अनभवु घेतात, जीवनाचा आनंद घेतात आ2ण तणावाचा भावीपणे सामना करतात. माP, मानवतावाद* मानसशाPQांनी असे Lहणनू वतःचा बचाव के ला, क ‘सरè\तु, अ-बचावा'मक व-वीकतीृ ह* इतरांवर ेम करjयासाठZ पहल* पायर* आहे. जर लोकांनी वतःवरच ेम के ले नाह*, तर ते इतरांवर कसे ेम करतील?’ 5. काह*ंची अशी धारणा आहे, क मानवतावाद* सांताची \मता अXधक गंभीर वeपा:या CयिDतम''व 5कंवा मानसक आरोcय "वषयक "वकतीृ असणा_या CयDतींना मदत करjयात कमी पडते. जर* तो लहान-सहान समयांसाठZ सकारा'मक फायदे दाखवू शकेल, तर* रॉजस0चा उपगम वापeन छSनमनकतेवर/ िकझोेनयावर (schizophrenia) उपचार करणे हायापद वाटेल. 6. समी\क असेह* Lहणतात, क मानवतावाद* मानसशाP हे भाबडे, Lहणजेच हशार*चाु अभाव असणारे आहे. वाईट व'तीृ धारण करjयासाठZ आप7या मानवी \मते:या वातवाची पारख करjयात ते अपयशी ठरते. आपण अशा जगात राहत आहोत, जेथे आपण हवामानातील बदल, अत-लोकसंOया, दहशतवाद, आ2ण अjवPांचा सार अशा आCहानांना सामोरे जात आहोत. अशा प^रिथतीत, आपण बहतेकदाु धमDया नाकारणारा आशावाद गमावू शकतो आ2ण गडद नैरा#यात बडुू शकतो, aयामळेु आप7याला प^रिथती बदलjयाचा य'न करणे नराशाजनक आहे, असे वाटेल. समी\क Lहणतात, क मानवतावाद* मानसशाP हे कतीृ करjयासाठZ आव#यक असणा_या आशेला ो'साहन देते, पण ते वाईट व'तीृ आ2ण 'यांचा सामना करjयासाठZ ततकाच आव#यक असणारा वातववाद परवतु नाह*. तमचीु गती तपासा: १. मलो यांनी दलेल* वॅ-वात"वककरणाची संक7पना पट करा. २. CयिDतम''व पट करjयाक^रता काल0 रॉजस0:या CयDती-क GHत (िटकोनाची चचा0 करा. ३. CयिDतम''वा:या मानवतावाद* सांतांचे समी\णा'मक म7यमापन कराू. munotes.in

Page 149

149 ६.४ सारांश आपण ॉईड यां:या मनो"व#लेषणा:या सTदांतापासनू स[वातु के ल*, aयात 'यांनी या सव0 संक7पना पट के 7या हो'या: मनाची "वभागणी; तीन भागांत "वभागलेल* CयिDतम''व संरचना- इद, अहम आ2ण परम-अहम; CयिDतम''वा:या पाच मनो-लgXगक "वकासा'मक अवथा– मखावथाु, गदावथाु, श#नावथा, सkतावथाु, लgXगक अवथा आ2ण या "वकास अवथांदरLयान aयांना सामोरे जावे लागते ते संघष0 आ2ण Xचंता यांवर आधा^रत लोक वापरत असले7या "वभSन बचाव-यंPणा जशा क, \ेपण, त56या घडण, अवीकार/अवीकतीृ, अपगमन, कारण-मीमांसा आ2ण भाव-"वथापन. या बचाव-यंPणा Xचंता शम"वjयासाठZ तेCहाच उपयDतु ठe शकतील, जेCहा 'या नयंáPत पतीने वापर7या जातील. जर 'या माणापे\ा जात वापर7या गे7या, तर 'यातनू कसमायोजनू उçवू शकते. माP, ॉईड यां:या सांतावर नव-ॉईडीअन, तसेच मानवतावाद* मानसशाPQांकडनू अनेक वेळा समी\ा करjयात आल*. जर* नव-ॉईäडअन वतःला ॉईड यां:या क7पनांपासनू पण0तःू वेगळे कe शकले नाह*त, पण 'यांनी ल\णीय^र'या भSन मतांचा वीकार के ला. ते Lहणाले, क ॉईड यांची क7पना क लgXगकता सव0 काह* पट करते, ह:याशी ते पण0पणेू सहमत नाह*त. 'यांनी एकतर ॉईड यां:या मळू मनो"व#लेषणा'मक सांतात फे रबदल के ला, तो "वता^रत के ला 5कवां 'यात सधारणाु के ल* आ2ण CयिDतम''व घडवjयात सामािजक, सांकतकृ आ2ण आंतर-वैयिDतक घटक यां:या असणा_या भमकेवरू जोर दला. काह* अXधक सव0Qात नव-ॉईडीअन अ7ेड अ◌ॅडलर, करेनॅ हॉनb व काल0 यंगु हे आहेत. जेCहा ॉईड यांनी असे गह*तृ धरले, क लोकांकडे 'यांचे CयिDतम''व घडवjयात कोणताह* पया0य नसतो, अ◌ॅडलर यांची अशी धारणा होती, क लोक 'ते कोण आहेत' यासाठZ मोúया माणात जबाबदार असतात आ2ण ते Sयनगंडू कमी करjया:या गरजेने े^रत असतात. ॉईड यांनी असे गह*तृ धरले, क वत0मान वत0न हे गत-अनभवांमळेुु घडनू येते, तर याउलट अ◌ॅडलर यांची अशी धारणा होती, क वत0मान वत0न हे लोकां:या भ"वय"वषयक (िटकोनामळेु घडते. ॉईड यांनी अबोध मनावर जोर दला, तर याउलट अ◌ॅडलर यांची अशी धारणा होती, क मानसक(या नरोगी लोक सामाSयतः ते काय करत आहेत आ2ण ते का करत आहेत, या"वषयी जागeक असतात. हॉनb यांनी "प[षीु श#न म'सर", इडीपस गंड, "व#वासाचा अभाव, आ2ण ेम-नातेसंबंधांवर अत-जोर या संक7पनांवर तीãतेने आ\ेप घेतला आ2ण अशा Lहणा7या क, CयिDतम''व "वकासात लgXगक अवयवांचे शर*रशाP हे खपू कमी मह''वाचे आहे. 'यांची अशीह* धारणा होती क आ6मकता ह* जSमतःच नसते, पण मानव 'यांना वतःला 'याNवारे संरè\त ठेवjयाचा य'न करतात. 'याचमाणे, संघष0 मानवी munotes.in

Page 150

150 वभावात अंतग0त/आंत^रक असतात, अशी 'यांची धारणा नCहती, याउलट 'यांना असे वाटले, क तो सामािजक प^रिथतींतनू उçवतो. काल0 यंगु यांनीदेखील इडीपस गंड आ2ण अभ0कय लgXगकता या क7पनांवर आ\ेप घेतला आ2ण सामहकु सबोधतेवर जोर दला. मलोॅ आ2ण काल0 रॉजस0 यांनी CयिDतम''व सांता:या त''वांची चौकट तयार करताना नरोगी आ2ण यशवी CयDतीं:या जीवनावर जोर दला आ2ण असे ठाम मत मांडले, क मानवी जीव हे वाभा"वक^र'या व-वात"वककरणाकडे नद0ट असतात. माP 'यां:याह* क7पनांवर ट*का झाल*. ६.५ *न: १. CयिDतम''व"वषयक ॉईड यां:या (िटकोनाचे वण0न करा. २. CयिDतम''व"वषयक नव-ॉईडसमथ0कां:या (िटकोनांवर तपशीलवार चचा0 करा. ३. मनो"व#लेषणा'मक सांतानसारु CयिDतम''व "वकासा:या "वभSन अवथा आ2ण लोकांकडनू वापरjयात येणार* बचाव-यंPणा यांवर तपशीलवार चचा0 करा. ४. मनो"व#लेषणा'मक सांताचे समी\णा'मक म7यमापनू करा व अबोध मना"वषयी आधनकु (िटकोनांबाबत चचा0 करा. ५. मानवतावाद* मानसशाPQां:या CयिDतम''व"वषयक (िटकोनावर तपशीलवार चचा0 करा. ते कोण'या सम\ांना सामोरे गेले आहेत? ६.६ संदभ6: १) Myers, D.G. (2013).Psychology.10th edition; International edition. New York: worth Palgrave Macmillan, Indian reprint 2013 २) Ciccarelli, S.K. & Meyer, G. E. (2008). Psychology. (Indian sub-continent adaptation). New Delhi: Dorling Kindersley (India) pvt ltd.  munotes.in

Page 151

151 घटक - ७  य ि  त म  व- II घटक रचना ७.० उये ७.१ तावना ७.२ यितमव गणवशेषु सांत ७.२.१ यमितव गणवशेषांचाु शोध आ%ण म&यांकनु ७.२.२ ‘यशवी ’)यो*तषी +कवां हतरेषा वाचणारे कसे बनतात यावषयी /च+कसक वचार ७.२.३ पंच महा-घटक ७.२.४ यमितव गणवशेषु सांताचे म&यमापनू ७.३ सामािजक बोध*नक सांत ७.३.१ पारपा7रक भाव ७.३.२ यितगत *नयं9ण ७.३.३ *नकटता :अ/धक सकारामक मानसशा9ाकडे ७.३.४ ववध प7रिथतींम=ये वत>नांचे म&यमापनू ७.३.५ सामािजक बोध*नक सांताचे म&यांुकन ७.४ ‘व’ चा शोध ७.४.१ उ@च आम-सAमानाचे फायदे ७.४.२ व-आवरण वतीृ ७.५ सारांश ७.६ Fन ७.७ संदभ> ७.० उये या वभागाचा अHयास के &या नंतर, तIहासु पढKलु बाबींचे Mान होईल. १. यमितव गणवशेषु Iहणजे काय? यमितव गणवशेषु सांताचा उगम कसा झाला आ%ण यितमवाचे मापन कसे के ले जाते? २. )यो*तषी तथा भवय पाहाणाPयावर वFवास का ठेऊ नये. ३. पारपा7रक *नधा>रण व वैTयितक *नयं9ण Uया संक&पना. ४. सकारामक मानसशा9ाची संक&पना. ५. व, आम-सAमान आ%ण व-*नम>त पVपातीपणा या संक&पना. munotes.in

Page 152

152 ७.१ तावना मागील वभागात आपण यितमव समजनू घेWयासाठX काहK YटKकोनांवर चचा> के लK होती. या वभागात आपण यितमवाचा गणवशेषांचेु सांत, यितमवाचा सामािजक बोधन YटKकोन, आ%ण व इ. संक&पना तपशीलाने पाहणार आहोत. आपण आम-सAमान आप&यासाठX कसा फायदेशीर असतो, तसेच व *नम>त पव>[हांचाू आप&या वता>नांवर कसा प7रणाम होतो हे ह पाहणार आहोत. यासोबतच यितमवाशी शरKरशा9 कसे *नगडीत आहे हे ह पाहणार आहोत. ७.२ यितमव गणवशेषु #स%ांत (TRAIT THEORIES) ७.२.१ यमितव गणवशेषांचाु शोध आ*ण म+यांकनु (Exploring and assessing traits) ग ण व ै  श   य ेु सांतवादK हे अबोध शती आ%ण वकासा@या उपल\ध संधींम=ये येणाPया अडथ]यांवर लV देWयाऐवजी यितमवाची या_या गणवैशयां@याु संMानसारु करतात- गणवैशयांुची या_या हK, वत>नाचे, वचारांचे व भावनांचे सवयीनसारु बनलेले आक*तबंधृ अशी करता येईल. गणवैशयेु हे कालपरवे िथर व यितपरवे भAन असतात (उदा. काहK लोक मनमोकळे तर काहK लाजरे असतात.) व वत>न भावत करतात. य ा Yिटकोनाचे बीज तेहा पेरले गेले जेहा १९१९ सालK, गॉड>न ऑलपोट> (Gorden Allport), हा तdण उसकतेपोटKु या यगातीलु व_यात आ%ण असलेले मानसशा9M सगमंड eायड ( S i g m u n d F r e u d ) यांना भेटला. या भेटK दरIयान सगमंड eायड सतत हे शोधWयाचा यन करत होते कf या भेटK मागील ऑलपोट> चा छपाु हेतु काय असावा. तो अनभवु ऑलपोट> ला यितमवाचे वण>न गणवैशयां@याु संMेनसारु करWयाकडे घेऊन गेला. याचा यितगत गणवैशयेु पट करWयाकडे रस नसनू याला गणवैशयांचेु वण>न करWयात जात वारय होते. गणवशेषांचाु शोध (Exploring traits): आप&यातील येक जण हा अनेक गणु वैशयांचा वलVण संयोग असतो. असा Fन *नमा>ण झाला कf कोणया गणु वैशयाचे प7रमाण यितमवाचे वण>न करते. ऑलपोट> व ओबट> (१९३६) यांनी लोकांचे वण>न करणारे श\दकोषातील एकणू एक श\द मोजले. यांना जवळ जवळ १८००० श\द सापडले जे लोकांचे वण>न कk शकत होते. मानसशा9Mांना या यादKचे संकलन कkन आवायातील मळू गणवैशयांचीु सं_या असले&या यादKत संVेपकरण करणे हे *नतांत गरजेचे झाले. ते संपादन करWयाक7रता यांनी घटक वFलेषण (factor analysis) या सांि_यकfय पतीचा वापर के ला. munotes.in

Page 153

153 घटक व,लेषण (Factor Analysis): ह K एक सांि_यकfय +lया आहे, जी चाचणीतील घटक समहू ओळखते आ%ण द&या गेले&या गणवैशयां@याु पायाभतू घटकांचे *त*न/धव करते. उदा. जे लोक वतःचे वण>न ‘मनमोकळे’ (outgoing) असे करतात यासोबतच यांचा कल उसाहKपणा आ%ण यवहा7रक चटकलेुु यांकडे असतो. याचबरोबर, यांना शांतपणे वाचन करणे आवडत नाहK. असे सांि_यकfय सहसंबंध असणारे वत>न समहु मळू गणवैशयेु दश>वतात. हे उदाहरण बहम>खीु यितमव दश>वते. ह ा A स आयझoक (Hans Eysenck) आ%ण सpबल आयझoक (Sybil Eysenck) यांना असा वFवास होता कf, घटक वFलेषण वापkन, आपण आप&या अनेक सामाAय वैयितक भAनतेस दोन +कवां तीन आयामांम=ये कमी कk शकतो, जसे कf बहम>खीु-अंतम>खीु आ%ण िथर- अिथर. (आकतीृ l. ७.१ पहा). आकतीृ l. ७.१ अिथर लहरK /चंतातरू ताठर सौIय *नराशावादK संक/चतु एकलकsडा गपचपुू हळवे अवथ आlमक उसाहK प7रवत>नीय अवचारK आशावादK सlfय अंतम>खु *निlय सावध वचारशील शांतताय *नयंp9त वFवासाह> संतलतु वभाव शांत संगतीीय मनमोकळा बोलका *तसादK व@छंदK चैतAयशील *निFचंत नेतवागणृु बहम>खु
िथर munotes.in

Page 154

154 जीवशा0 व यितमव (Biology and Personality): बरKचशी गणवैशयेु आ%ण मानसक अवथा अशा आहेत )या मoदू *तमा +lयेसह अHयास&या जाऊ शकतात. उदा. बहम>खीु, बमताु, अवचारKकता, नशेची तलब, खोटे बोलणे, लt/गक आकष>ण, आlमकपणा, तादानभतीुू, अ=यािमक अनभवु, वांशक आ%ण राजकfय YटKकोन, इ. उदा. मoदू *तमा +lयेचा वापर कkन के ला गेलेला अHयास हे दश>वतो कf बहम>खीु यती या उीपना@या शोधात असतात कारण यां@या मoद@याू सामाAय चेतना या तलनेनेु कमी असतात व अ[ खंडाचा भाग जो वत>नावर *तबंध घालWयात सहभागी असतो तो यां@यात कमी माणात +lयाशील असतो. याचमाणेण अHयासांती असे दसनू आले आहे कf आपलK जनकेु ( g e n e s ) सुा आप&या वभाव आ%ण वत>न शैलKवर भाव टाकत असतात. उदा. कागन (Kagan) याने मलांचाु लाजाळूपणा आ%ण यां@या वायत म)जासंथेचा *तबंध यां@या फरकाचा संबंध एकमेकांशी जोडला. जर आपलK वायत म)जासंथा हK अ*तशय जात *त+lयामक असेल, तर आपण तणावाला तीu /चंता व अयतपणे *तसाद देतो. दसरKकडेु *नभvड व िजMासू बालक मोठेपणी /गया>रोहक +कवां अ*त जलद wायिहंग करणारा चालक बनू शकते असे ह आपण अथ> लावतो. असे आढळनू आले आहे कf, फत मनयचु नाहKत तर ाWयांम=येहK यां@या यितमवास आकार देणारK िथर गणवैशयेु असतात आ%ण *नवडक जननाने, संशोधक धीट +कवां लाजाळू पxयांची *नम>ती कk शकतात. गणवशेषांचेु म+यमापनु (Assessing Traits): िथर गणवैशयेु आप&या वत>नावर भाव टाकतात याचा मागोवा आपण घेतला आहे. या पढचाु Fन असा *नमा>ण होतो कf या गणवैशयांचेु म&यमापनू अ/धक वFवसनीय व वैध मागाyनी कसे करता येईल? बहतेकु गणवैशयेु म&यांकनु तं9े हK यितमव संशोधन यादK वkपात तयार के लK गेलK आहेत. यितमव मोजWया@या चाचWया या दघ> Fनाव&या असनू यात भावना व वत>नाचा बहतांशु प&ला समावट असतो. उदा.- या एकाच वेळी खपू गणवैशयांचेु म&यांकनु यात करता येते, यापैकf काहK यितमव चाचWया खालKल माणे: MBTI: मायस> ( M y e r s ) आ%ण pz{स ( B r i g g s ) यांनी तयार केलेलK १२६ Fनांची FनावलK ह काल> यंगु ( C a r l J u n g ’ s ) @या यितमव कारांवर आधा7रत होती. हK FनावलK Myers-Briggs Type Indicator (MBTI) Iहणनू ओळखलK जाते. हK २१ भाषांम=ये उपल\ध असनू बहतेकदाु समपदेशनासाठXु, नेतवृ शVण व काय>-समहु वकास इ. करKता वापरWयात येते. ह चाचणी )यांचे यितमव मोजायचे आहे यं@या ाधाAयानसारु, यांना "भावना कार" +कवां "वचार कार" अशा कारांत वभािजत करते व यांना अभाय दला जातो. उदाहरणाथ>, भावना काराला सां/गतले जाते कf ते munotes.in

Page 155

155 म&यांशीू सहानभतीशीलुू आहेत, आ%ण कशलतेनेु संवेदनशील आहेत. वचार काराला सां/गतले जाते कf ते सयतेचे एक ामा%णक मानक पसंत करणारे आहेत आ%ण वFलेषणाम=ये चांगले आहेत. येक कारारा@या वतः@या शती आहेत, Iहणनू येकाची पटKु के लK जाते. जरK हK चाचणी यवसायात आ%ण यवसाय समपदेशनातु लोकय असलK तरKहK यवसायाचे भाकfत करWयासाठX *ततकfशी चांगलK मानलK जात नाहK. #मनेसोटा म+ट5फे#सक यितमव सचीू { M i n n e s o t a M u l t i p h a s i c Personality Inventory (MMPI)}: ह K चाचणी |ेक हथवेॅ आ%ण सहकारK (Starke Hathaway et.al.) यांनी १९६० सालK वकसत के लK. मलतःु ती ‘अपसामाAय’ यितमव वतीृ, जसे कf भाव*नक वकार इ. चे म&यांकनु करWयाक7रता बनवलK गेलK, परंतु स=या ती कामाबाबतचा YटKकोन, कौटंpबकु समया, आ%ण lोध यांसार_या घटकां@या तपासणी हेतु वापरलK जाते. या चाचणीची रचना करतांना, MMPI चे घटक (Fन) हे आले&या अनभवांतनुू सा=य के ले गेले होते. हथवेॅ आ%ण सहकारK यांनी सdवातीलाु चकू-बरोबर अशी शेकडो वधाने मानसक याधी असणाPया यतींना व सामाAय यतींना दलK. घटकां@या मो~या संकलनातनू यांनी फत अशाच घटकांवर लV कo  त के ले )या घटकांवर दोAहK समहु महवपण>7रयाू वेगवेगळे होते. यानंतर ते Fन १० /च+कसालयीन मापन Äेणींम=ये वभागले गेले, जसे +क, नैराFय वतीृ, पdषवु-9ीव, आ%ण अंतम>ुख-बहम>खु इयादKंचे म&यांकनु कारणPया Äेणी. यितमव सचीू चाचWया या Vेपण चाचWयां@या तलनेतु अ/धक उपयतु ठरतात हे आपण मागील पाठांत च/च>ले आहे, कारण Vेपण चाचWया या यती*नठ अथ> लावतात तर यितमव सचीू याÅया या वत*नठु गणांकनु कk शकतात. वातवतः इतया वत*नठु कf एखादे संगणक या चाचWया घेऊन यांचे गणांकनु कk शकेन. मा9 अÅयाप या यितमव चाचWया उ@च ती@या वैधतेची खा9ी देऊ शकले&या नाहKत. उदा.-लोक M M P I हK चाचणी रोजगारा@या हेतसाठXू घेत असतांना खरेपणाची उतरं देWयाऐवजी चांगलK छाप *नमा>ण करWयासाठX लोकांकडनू समाजमाAय अशी उतरं दलK जाWयाची शयता असते. या समयेतनू बाहेर येWयासाठX MMPI म=ये असय शोध मापन Äेणीचा समावेश के ला गेला आहे )याम=ये एखादK यती जी वचारले&या Fनांची उतरे खरेपणाने देत नाहK यांना या वशट Äेणीवर जात गणु मळतात. यामळेु चाचणी घेणाPयाना या यती@या नकलK *त+lया लVात येतात. MMPI चाचणी@या उयांमळेु ती इतर चाचWयां@या तलनेतु जात लोकय बनलK व *तचे १०० पेVा जात भाषांम=ये भाषांतर के ले गेले. munotes.in

Page 156

156 ७.२.२ ‘यशवी’ )यो*तषी +कंवा हतरेषा वाचणारे कसे बनतात यावषयी /च+कसक वचार ( T h i n k i n g C r i t i c a l l y a b o u t h o w t o b e a “successful” Astrologer or Palm reader): शतकांपासनू, मानसशा9M या शोधात आहेत कf, जAमकंडलKु Åवारे आपण एखाÅया यतीचा यितमव कल, यावसायी कार+कदÇबल भाकfत कk शकतो का? +कवां जAमकंडलKु नसारु ठरवलेले ववाह यशवी होतील आ%ण /चरकाल टकतील याबाबत आपण खा9ी देऊ शकतो का? या सव> Fनांवरचे उतर ‘नाहK’ हे आहे. संशोधनाने हे दाखवनू दले आहे कf जAमकंडलKु जळणेु हे या गोटKंची खा9ी देत नाहK कf जोडपे आनंदK राहनू एकमेकांशी जळवनुू घेतील +कवां यांचा ववाह हा शेवटपयyत टकनू राहKल. याचमाणे, हताVरावkन भाकfत करणारे ( g r a p h o l o g i s t s ) लोक साु वारंवार लोकां@या यितमव आ%ण यवसाय इ. बाबत यां@या हताVरावkन चकfचेु अंदाज काढताना आढळनू येतात. अजूनहK लाखो लोक )यो*तषां@या, तळहातावर@या रेषा वाचणाPया@या आ%ण हताVरावkन भाकfत सांगणाPया लोकां@या आÄयी जातात. Fन असा उपिथत होतो कf हे लोक इतया साPया लोकांना कसे मख>ू बनवू शकतात? रेहेमान ( R a y H y m a n ) , हा एक हतरेषा वाचणारा पढेु संशोधक मानसशा9M बनला, याने १९८१ म=ये संशोधन कkन लोकांकडनू वापर&या जाणाPया ययाु उलगडनू सां/गत&या. यातील काहK ययाु +कवां शोषण पती पढKलमाणेु: १) सामा8यतः समान बाबींवर भाय (Stock Spiel): हK पती “जगातील येक जण वेगळे असले तरK बPयाच अंशी एकमेकांसारखे असतात” या *नरKVणावर आधारलेलK आहे. आपण +कयेक मागाyनी इतरांशी साIय असणारे अस&यामळेु )यो*तषी जे सामाAय वधान करतो, ते ऐकणाPयाला अगदK अचकू वाटते. उदा. तो असे Iहणू शकतो, ‘मला असे जाणवतेय कf तम@याु अगदK जवळ@या म9ांना सांगWयासार_या गोटKं@या बाबतीत साु तIहKु या सांगWयाबाबत अ*तशय /चंतेत असता,’ +कवां तो असेहK Iहणू शकतो, “मला अशी जाणीव होतेय कf तम@याु मनात कणाबलु तरK राग आहे, तIहालाु खरोखरच तो राग जाऊ दले पाहजे”, +कवां तो असेहK Iहणू शकतो, “इतर लोकांनी आप&याला पसंत के ले पाहजे आ%ण आपलहK कौतकु करायला हवं अशी एक बळ इ@छा तम@यातु आहे, तम@यातु वतःला दोष देWयाची एक वतीृ आहे.” इ. अशी यतीमवां@या कलांशी संबं/धत सामाAय वधाने आहेत. लोक या सामाAयीकरणाचा वीकार करतात. जे येका@या बाबतीत सया@या आसपास असतात व यां@या वतः बाबत वशेष कkन सय वाटतात. munotes.in

Page 157

157 २) अनकलुू अ#भाय/ततीु भाव ( B a r n u m E f f e c t ):-लोकांम=ये अ*त सामाAयीकतृ आ%ण संभायतः संद{ध असणाPया गोटKंचा वीकार करWयाची, असम/थ>त माहती खरK मानWयाची, व वशेषतः ती माहती जर यां@या करKता अनकलुू व यांची ततीु करणारK असेल तर अशा माहतींचा वीकार करWयाची वतीृ असते. यालाच अनकलुू अभाय भाव असे Iहणतात. +कयेक दशकांपासनू मानसशा9Mांनी अनकलुू अभाय भावाची तपासणी केलेलK आहे (काहK वेळा याला Forer Effect IहणनहKू ओळखले जाते.) असे संग तेहा उÉवतात, जेहा लोक यां@या बाबत@या यितमववषयक अभायांचा वीकार करतात कारण असे अभाय हे यितमव म&यमापनू +lयेÅवारे काढले गेलेले आहेत असे गहKतृ धरलेले असते. दसुPया श\दांत सांगायचे तर, लोक यितगत माणीकरणा@या चकfमळेुु या तकाyना बळी पडतात. लोक सवाyसाठX सय असणाPया व वशेषतः यांना लागू होणाPया सामाAयीकृत वधानांचा वीकार करतात. उदा. डेिहस (Davies) याने १९९७ म=ये एक योग के ला, )यात याने महावÅयालयीन वÅयाÑयाyना यितमव चाचणी दलK आ%ण यांना यानंतर चकfचेु, सामाAयीकतृ असलेले अभाय या चाचणीचा *नकाल Iहणनू देWयात आले. )यावेळी ते अभाय यां@यासाठX अनकलुू होते व खास यां@याक7रता बनवले गेलेत असे सांगWयात आले, तेहा वÅयाÑयाyनी या अभायांचे म&यांकनु चांगले, उकटृ असे के लं. अHयासाने हे दाखवनू दले कf जेहा वतःसाठX अनकलुू असणारे यितमवाचे वण>न अभाय Iहणनू के ले गेले तेहा जे वÅयाÑयाy )यो*तष वÅयेबाबत संद{ध होते अशांनीहK ते यितमव वण>न वीकारले आ%ण यां@यात )यो*तष वÅयेबाबत पण>वानेू वFवासात वीृ झालK. दसुPया श\दांत सांगायचे तर, )यां@या बाबत )यो*तष वÅयेचे सांत अ/धक आकष>क व-/च9ण परवतातु, ते )यो*तषांवषयी अ/धक वFवास यत करतात. ३) वाचन (Read): )यो*तषी सतत यांचे डोळे उघडे ठेवतात. ते यां@या [ाहकाचा अंदाज प7रधान केले&या व9ांवkन, दा/गAयांवkन,बोलणे-वागणे इयादKं@या आधारावर घेWयासाठX इतर Mानoयांचा वापर करतात. उदा. जर यांनी एखादे महागडे व9 प7रधान केलेलK 9ी बराच वेळ भंतीवरKल दनदश>केत असले&या लहान मला@याु फोटोकडे पाहात असेल, तर यावkन )यो*तषी असा अंदाज काढू शकतात कf ती 9ी Äीमंत आहे परंतु तीला वतःचे मलु नाहK +कवां *तने वतःचे मलु गमावले आहे. ४) लोकांना तेच सांगा जे यांना ऐक>याची इ@छा असते (Tell them what they want to hear): )यो*तषी काहK सरÖVतु अशा सहानभतीपण>ुू ू वधानांनी सdवातु करतात, जसे कf, “मला अशी जाणीव होतेय कf, तIहालाु नकयाचु काहK कठXण संगांना सामोरे जावं लागले आहे, तेहा नेमकं काय कराव munotes.in

Page 158

158 याबाबत तमचाु गsधळ उडनू गेला आहे असे दसत आहे....” यानंतर /गPहाईकांना )यो*तषी ते सांगतात जे यांना ऐकWयाची ई@छा आहे. ते )यो*तष वÅये@या माग>दश>कांम=ये दलेलK अनकलुू वधाने पाठ कkन ठेवतात आ%ण यांचा सरा>स वापर करतात. ५) Bाहकाने चे सहकायD आगोदरच #मळवणे ( G a i n a c l i e n t ’ s c o o p e r a t i o n i n advance): ते [ाहकांना सांगतात कf )यो*तषाने सां/गतले&या संदेशाचा वतः@या वशट अनभवांुशी संबंध जोडनू पाहनू सहकाय> करWयाची जबाबदारK तमचीु वतःची असेल. ते या गोटKवर भर देतात कf )यो*तषा@या यनांपेVा, यां@या तळ हाता@या वाचनाचे +कवां जAमकंडलK@याु वाचनाची यशिवता हK या /गPहाईका@या वतः@या ामा%णक सहकाया>वर जात आधा7रत आहे. [ाहक )यो*तषाने केले&या वधानांना वतः@या अनभवांशीु जोडनू पाहतो आ%ण नंतर असा वचार करतो कf )यो*तयाने तपशीलवार भवय वत>वले आहे. ६) मासे जाGयात ओढणे ( F i s h i n g ) : हे लोक मासे जा]यात ओढWयाची तं9े वापरतात- [ाहक मळवWयाची एक पती Iहणजे )यो*तयाला [ाहकाने वतःच वतःची माहती सांगणे. मासे जा]यात पकडWयाचा हा माग> Iहणजे येक वायाची रचना Fनाथ>क वkपात करणे. यानंतर [ाहकाची *त+lया येWयाची वाट पाहणे. जर *त+lया सकारामक आलK तर )यो*तषी याची वधाने सकारामाकातेवर भर देणारK बनवतो. बPयाचदा [ाहक सचवले&याु Fनांना उतरं देवनू *तसाद देतो आ%ण नंतर वसkन जातो कf तो वतःच )यो*तषाला माहती परवणाराु 9ोत होता. ७) चांगला Jोता (Good Listener): स9 सdु असतांना, )यो*तषी [ाहकाचे Iहणणे शांतपणे व काळजीपव>कू ऐकतो आ%ण थोÜया काळाने, वेग]या श\दांत, [ाहकाने याला जे सां/गतले तेच पAहाु [ाहकाला सांगतो. या [ाहकाला याची जा%णव होत नाहK कf )यो*तषी मला जे सांगत आहे, ते काहK वेळापवvचू याने )यो*तषाला सां/गतले आहे, Iहणनू अशी Iहण अितवात आहे कf, ‘ तIहKु [ाहकाला गंडवाल तर तो पAहाु तम@याचु कडे येतो.’ ऐकनू घेWयाचे आणखी एक महव Iहणजे बहतेकु [ाहक हे अशा सेवां@या शोधातच असतात कf कणीतरKु यांचे Iहणणे ऐकनू áयावे. आणखीन सांगायचे तर, बPयाच [ाहकानी आधीच मनात *नFचय केलेला असतो कf ते कोणया गोटKची *नवड करणार आहेत. यांना यांचा *नण>य पढेु नेWयासाठX एका पाठXं\याची गरज असते. munotes.in

Page 159

159 ७.२.३ पंच महा-घटक (The Big Five Factors): तता l: ७.१ ाLतLनMधक गणधमDु याकNव गणवशेषु उ@च LनOन चेतापद#शता (Neuroticism) भाव*नक, असरÖVतु, लहरK, /चंता[त, उदासीन, रागीट, ल)जापद, /चंता[त. आम-वFवासु,सरÖVतु, खा9ीशीर, आशादायी, उसाहवध>क बहमDखताु Extraversion बोलके, खंबीर, उसाहपण>ू, सामािजक, सHय, कतीशीलृ, चैतAयशील. अंतम>खु, संकुचीत, माघार घेणारे, शांत, अ+lयाशील,असामािजक. अनभवु मतताु Openness to Experience िजMासू,क&पक, सजनशीलृ, अभनव,कलामक, यापक वचारांचे. हàी,क&पनाशAयू, असजनशीलृ,संक/चतु वचारांचे, अबा/धत. सहमतता Agreeableness सहकाय>शील, Vमाशील, वनâ, सहनशील, वFवासू, सHय, लव/चक,नरम अंतःकरणाचे, नी:वाथv,संवेदनशील. आlमक, वाद घालणारे, संशयी, संघषा>मक, असHय, ताठर यती, अहंकारK, असंवेदनशील. वैचाRरकता Conscientiousness संघटKत, /चकाटK असणारा, जबाबदार, =येय-*नद>ट, सावध असंघटKत, *नकाळजी, बेशत, बेजबाबदार, अयविथत, *नकाळजी. गणवशेषांचेु संशोधन करणारे आध*नकु संशोधक या गोटKवर वFवास करतात कf आयझoक चे साधे कल असणारे घटक जसे अंतम>खु-बहम>खु, आ%ण िथर-अिथर हे महवाचे आहेत परंतु ते संपण>ू यितमव यापत नाहKत. कोटा (Cos ta ) आ%ण मककेअरॅ (McCare) यांनी २००९ सालK असे मत मांडले कf, थोडा वततृ केलेला घटकांचा संच, )याला पंच महा-घटक (The Big Five Factors) असे संबोधले जाईल, जो संपण>ू यितमवाचा अंदाज घेWयात अ/धक चांगले काय> कk शकेल. पंच महा-घटक हा यितमव मानसशा9ातील आध*नकु काळातील लोकय सांत आहे, आ%ण १९९० पासनू बरेच संशोधन Uया सांतावर के ले गेले आहे. हे पंच महा-घटक तता l. १५.१ म=ये दाखव&यामाणे आहेत. प ं च म ह ा-घटक यासंब/धत बरेच Fन संशोधनाने पट केलेले आहेत, उदा. मानसशा9M या बाबात आFचय>च+कत आहेत कf: munotes.in

Page 160

160 अ) हे गणु इतके िथर कसे? संशोधन असे दाखवनू देते कf ौढावथेत हे गणु काहK वतीं@याृ बाबतीत िथर असतात (जसे कf भाव*नक अिथरता, बहम>खीपणाु, आ%ण मोकळेपणा). आ%ण सdवाती@याु +कवां म=य-ौढावथेत कमी-कमी होत जातात, आ%ण काहK वतीतृ (जसे कf सहमतता आ%ण वैचा7रकता) वाढ होते. वैचा7रकता म=ये तेहा वाढ होत जाते जेहा लोक वया@या २० या वषा>त असतात तर सहमततेतील वाढ हK लोकां@या ३० या वषा>पासनू होऊन ती वय वषä ६० पयyत सdु राहते (Äीवातव-आ%ण सहकारK, २००३). आ) मानसशा9M हे जाणनू घेWयास िजMासू होते कf हे गणुवशेष अनवांशकु तर नाहKत ना. असे आढळनू आले आहे कf येकातील पंच महा-घटकां@या अनषंगानेु यितमव भAनता हK जनकां@याु गणधमाyनसारुु ५०% +कवां यापेVा +क/चतं अ/धक असते. अनेक जनकांचेु एक9ीकरण आप&या गणवैशयांवरु भाव टाकतात. असे साु आढळून आले आहे कf काहK मoदचेू भाग हे ववध पंच महा-घटकां@या गणवैुशयांशी संबं/धत आहेत. उदा. मoद@याू समोर@या गोलाधा>चा भाग हा बहम>खतेतु मो~या माणात सहभागी असतो व बVीसांबाबत संवेदनशील असतो. इ) मानसशा9Mांकडनू वचारला जाणारा दसराु Fन Iहणजे, पंच महा-घटका गणवशेषु इतर वत>ना@या गणधमाyबाबतु भाकfत करतात का? याचे उतर होय असे आहे. उदा. i. लाजाळू व अंतम>खु लोक हे बहम>खीु यतीं@या तलनेतु समोरा-समोर बोलWयाऐवजी ई-मेल इ. Åवारे संभाषण करWयास ाधाAय देतात. (हटलä आ%ण सहकारK, २००८). ii. उ@च वैचा7रकता असणाPया यती अ/धक गणु मळवतात. ते सभातीु कारातील जात वkपाचे वाटतात, कारण कf, सकाळी लवकर उठतात आ%ण सकाळ@या वेळी पण>ू उसाहK असतात, सायंकाळ कारातील लोक हे अ/धकतेने बहम>खीु असतात. iii. जे लोक सहमतता, िथरता आ%ण मोकळेपणा याबाबत उणीव असणारे असतात ते वैवाहक आ%ण लt/गक समाधान मळवWयाबाबत असमाधानी असतात. iv. पंच महा-घटक गणवशेषु हे आप&या लह&या जाणाPया भाषे@या वापरावरहK भाव टाकततात. उदा. ल%खत संदेश लहतांना बहम>खीु यती वैयितक सव>नामांचा अ/धक वापर करते, उ@च सहमतता munotes.in

Page 161

161 असणाPया यती अ/धक सकारामक भाव*नक श\दांचा वापर करते, आ%ण )यां@यात चेतापदशता याचे माण जात असते (भाव*नक अिथरता) ते नकारामक भावना असणाPया श\दांचा जात वापर करतात. ७.२.४ यमितव गणवशेषु #स%ांताचे म+यमापनू ( E v a l ua t i n g Tr a i t Theories):  F न असा *नमा>ण होतो कf, यितमव गणवशेषांुना कालानkपु व प7रिथतीनkपु संशोधनांचा पाठXंबा मळतो कf नाहK? आपले वत>न हे आप&या अंतग>त गणवशेषु व पया>वरण यां@यातील परपर +lयांमळेु भावत होते का? - जर उतर होय असेल, तर यातील काय अ/धक महवाचे आहे- गणवशेषु कf पया>वरण? संशोधन असे दाखवते कf लोक जसे मोठे होत जातात यांचे यितमव गणवशेषु िथर होतात. यां@या आवडी, यवसाय, नाते संबंध यांत बदल होऊ शकतो, परंतु यां@या यितव गणवशेषातु बदल होत नाहK. हे साु अनभवानेु माAय झाले आहे कf आपले गणवशेषु हे सामािजकरKया महवपण>ू असतात, ते आप&या आरो{यावर, आप&या वचारांवर आ%ण आप&या कामा@या सादरKकरणावरहK भाव टाकतात. दKघ> अHयासांनी हे दाखवनू दले आहे कf, आपला मयदरृु, घटफोट आ%ण यावसा*यक Vमता इ. चे आप&या यितमव गणवशेषावkनु भाकfत करता येऊ शकते. जरK आपले यितव गणवशेषु कालानkपु आपले वत>न भावत करKत असले तरK, यतींचे काहK वशट वत>न हे वेगवेग]या प7रिथतीनkपु बदलत असते. लोक सातयपण>रKयाु भाकfत करता येईल असे वत>न करत नाहKत. उदा. एखादK यती *तला नेहमी@या असणाPया प7रिथतीत व म9 प7रवारात वरोधी प7रिथती@या तलनेतु अ/धक ठाम व मनमोकळेपणा कट करेल. मा9 लोकांचा सरासरK मनमोकळेपणा, आनंदKपणा +कवां *निFचंतपणा या बाबत +कयेक प7रिथतींवkन अंदाज बांधता येऊ शकतो.(एपटाईन, १९८३, a,b.) स ं श ो ध न हे साु दाखवनू देते कf आप&यातील गणवशेषु हे अनवंशकतेनेु भावत असतात, आ%ण असे गुणवशेष हे आप&या संगीता@या आवडीम=ये दडनू राहतात, याचमाणे आप&या वैयितत आवडी जसे घर +कवां ऑ+फस, ओळखी@या +कवां अनोळखी, औपचा7रक +कवां अनौपचा7रक प7रिथतीं@या ठकाणी, वैTयितक वेबसाईटस आ%ण ई-मे&स इ. बाबतीत साु दडलेले असू शकतात. उदा. संगीत वषयक आवडींम=ये शा9ीय संगीत +कवां लोकसंगीत य असणाPया यती या नवीन अनभवांसाठXु सतत तयार असतात व शाि\दक बमतेतु उ@च असतात. धाम>क संगीत य असणाPया यतींचा कल आनंदK, मनमोकळेपणा व ामा%णकपणाकडे झकणाराु असतो. (रoटeो आ%ण गोिलंग, २००३,२००६) munotes.in

Page 162

162 वैयितक जागा ( P e r s o n a l S p a c e ) : आप&या वैयितक जागा या आप&या ओळख आ%ण आप&या वत>नाचे अवशेष सोडत असतात. एखाÅया यती@या खोलKची एक जलद तपासणी के &यास ती खोलK आप&याला तो यती@या वैचारKकपणा, नवीन अनभवांक7रताु असणारा खलेपणाु, आ%ण भाव*नक िथरता इ. बाबत साु माहती सांगते. (गोिलंग आ%ण सहकारK, २००२,२००८) वैTयितक वेबसाईट ( P e r s o n a l W e b s i t e ) : एखाÅया यती@या वैयितक वेबसाईट +कवां फे सबकु ोफाईल या यती@या बहम>खताु, वैचारKकपणा, आ%ण नवीन अनभवांबाबतु असणारा खलेपणाु इ. वषयी माहती देते. इतकेच नाहK तर यतीची छाया/च9े, यांचे कपडे, हावभाव आ%ण देहबोलK हे आपणांस यां@या यतीमवावषयी सचनाू देतात (Aयमनू आ%ण सहकारK, २००९) ई-मेल ( E - m a i l ) : आपण लोकां@या ई मेल @या लेखनशैलKवkन +कवां यां@या \लॉग लहWया@या शैलKवkन यां@यातील बहम>खीु आ%ण चेतापदशता या गणवशेषांचाु छडा लावू शकतो. उदा. बहम>खीु यती या अ/धक वशेषणांचा वापर करतात. अनोळखी, औपचाRरक पRरिथती ( U n f a m i l i a r , F o r m a l S i t u a t i o n s ) : एखाÅया वेग]या संकतीतीलृ यती@या घरK आपण पाहणेु Iहणनू भेट देतो तेहा आपले गणवशेषु दडले&या अवथेत असतात कारण आपण काळजीपव>क7रयाू सामािजक संकेतांचे पालन करत असतो, प7र/चत असले&या अनौपचा7रक प7रिथतीत जसे सहज म9ांसोबत असतांना, आपणांस कमी मया>दा अस&यासारखे वाटते व आपण आप&यातील यितव गणवशेषांनाु दश>त होWयास परवानगी देतो (बसु, १९८९). अनौपचा7रक प7रिथतीत, आप&या हावभावा@या पती, बोलWया@या पती, आ%ण देहबोलK हK अ/धक Yढ असते. उदा.- बेल डीपोलो आ%ण सहकारK (१९९२) यांनी लोकां@या वे@छा अभयतीवरKल *नयं9णाचे म&यमापनू करणारा योग आयोिजत के ला. यांनी सहभागी यतींना याचे मत देतांना एक तर अभयत होWयास +कवां अभयती न होWयास सां/गतले. यांना असे आढळनू आले कf यत न होणारे यतीहK यत होWयासारखे खोटे सsग कk लागले, ते *नसग>तः होत असले&या लोकां@या तलनेतु कमी यत होतांना दसले, यामाणेच यत होणारे लोक अयत यतींसारखे ढsग कk लागले, तेहा ते *नसग>तः अयत लोकां@या तलनेतु कमी अयत होते. यामळेु हे कणालाु दाखवनू देणे कf तIहKु वतः कोण आहात व कोण नाहK हे खपू कठXण आहे. Iहणनू, सारांश करतांना आपण असे Iहणू शकतो कf अचानक उÉवणारK प7रिथती (वशेषतः कठXण संग) तीuतेने एखाÅया यतीचे वत>न भावत करते. उदा. सव> गाडी चालक लाल स{नलवर यां@या यतीमव गणवशेषांुची पवा> न करता थांबतात, परंतु जर आपण बPयाच संगातील आप&या वत>नाची सरासरK काढ&यास, ती आप&या यतीव गणवशेषांतीलु भAनता कट करेल. munotes.in

Page 163

163 ७.३ सामािजक बोधLनक #स%ांत (SOCIAL COGNITIVE THEORIES) यतीमवावरKल सामािजक बोध*नक YटKकोन हा अ&बट> बंडराू ( A l b e r t Bandura) यां@याकडनू मांडWयात आला. यांचे Iहणणे होते कf जसे *नसग> व संकार हे एकp9तपणे काय>रत असतात, तसेच एखादK यती व याची प7रिथती दोAहKहK एकp9तपणे काय>रत असतात. आपले वत>न आप&या शकWयाने (सामािजक भाग हा *नरKVण व अनकरणातनुू शकला जातो) आ%ण आपण प7रिथतीवषयी जो वचार करतो (मानसक +lया +कवां बोधनाचा भाग) इ. नी भावत होत असते. हा बाUय घटनांचा अथ> लावणे व यांना *त+lया देWयाचा एक माग> असतो. आप&या योजना, आठवणी आ%ण आप&या अपेVा Uया आप&या वत>ना@या आकतीबंधांवरृ भाव टाकत असतात, Iहणनू चला तर यातील काहK भाव पाहयातू. ७.३.१ पारपाRरक भाव (Reciprocal Influence): ब ं ड र ाू यांनी दश>वले कf यती-प7रवेश यातील संवाद +lया या परपरांवर *नधा>7रत असतात. एखाÅया यतीचे वत>न भावत होणे +कवां संवाद अभावीत होणे हे दोAहK वैTयितक आ%ण सामािजक प7रवेशावर आधा7रत असते. उदा. एखाÅया मलाचीु टK.हK. पाहWयाची सवय (जे भतकाळातीलू वत>न आहे) काय पाहावं या आवडीवर भाव टाकते (अंतग>त घटक). )यामळेु आप&याला असे Iहणता येते +क टK.हK. हा घटक (प7रवेशीय घटक) या@या स=या@या वत>नावर प7रणाम करतो. हे भाव परपर सहमतीने होत असतात. येथे ाम_यानेु तीन माग> आहेत )यात यती व प7रवेश एकमेकांशी +lया घडवतात. आकती lृ. ७.२
munotes.in

Page 164

164 a) #भ8न लोक #भ8न पRरिथती Lनवडतात (Different people choose different environments): )याकारे तIहKु टK.हK. वर काय>lम पाहता, )या कारे तIहKु म9 *नवडता, तIहKु जे संगीत ऐकता इ. हे सव> प7रिथतीचा भाग आहे जो तIहKु काहK अंशी तम@याु वभाव +कवां यितमवा@या आधारावर *नवडला आहे. थम तIहKु तमचेु प7रवेश *नवडता आ%ण नंतर ते तIहालाु आकार देते. b) आपण घटनांचा कसा अथD लावतो व कशा LतYZया देतो याव[न आपले यितमव आकार घेत असते ( O u r p e r s o n a l i t i e s s h a p e h o w w e interpret and react to events): उदा. /चंता[त यती या संभाय भीतीदायक संगां*त अ/धक [हणVम असतात. ते जग हे भीतीदायक आहे अशा पतीने जगाकडे पाहतात व यामाणेच *त+lया देतात. c) आपले यितमव अशा पRरिथती LनमाDण कर>यास मदत करते \यांना आपण LतYZया देतो (Our personalities help create situations to which we react): आपण लोकांना कसे पाहतो व यांना कशी वागणकू देतो हे ते आप&याशी कसे वागणार यावर भाव टाकत असते. जर आप&याला एखाÅया यतीला टाळायचे असेल तर आपण याला जात *तसाद देत नाहK, आ%ण या@या मोबद&यात ती यती आप&याला अपेÖVत असणारK *त+lया करते. दसरKकडेु, जर आपण सहज, सकारामक वभावाचे असू, तर आपण घ*नट, सहकाय>Vम असणारK मै9ी पसंत कk शकतो. अशाकारे आपण आप&या प7रिथतीचे प7रपाक व आरेखक दोAहK असतो. वत>न ह बाUय व अंतग>त भावांची परपर +lया असते. (आकतीृ l. १५.२ पहा). ७.३.२ यितगत Lनयं0ण (Personal Control): यितगत *नयं9ण या गोटKकडे *नदशä करते कf, आपण वतःला आप&या प7रिथतीवर *नयं9ण ठेवणारा कf प7रिथतीकडनू *नयंp9त होणारा यापैकf कोणया भमकेतू पाहत असतो. )यावेळी आपला असा वFवास असतो कf आपण आपलK प7रिथती *नयंp9त करतो तेहा याला अंतग>त कo  K *नयं9ण ( I n t e r n a l L o c u s O f Control) असे Iहटले जाते आ%ण जेहा आपण परKथीतीÅवारे *नयंp9त के ले जात आहोत असे समजतो यास बाUय कo  K *नयं9ण ( E x t e r n a l L o c u s O f C o n t r o l ) असे Iहणतात. अ) अंतगDत व]% बा^य क_ `5 Lनयं0ण ( I n t e r n a l v s . E x t e r n a l L o c u s o f Control): ज े लोक अंतग>त कo  K *नयंp9त असतात यांचा असा समज असतो कf यां@या सोबत जे काहK घडते आहे ते यां@या यनांमळेु +कवां यांची वतःची *नवड आहे. ते munotes.in

Page 165

165 असाहK वFवास बाळगनू असतात कf ते यां@या नशबाने नाहK तर यां@या कठोर प7रÄमांमळेु यशवी आहेत. दसरKकडेु, बाUय कo  K *नयं9ण असणाPया लोकांचा असा समज असतो कf यां@या सोबत जे काहK घडत आहे ते यां@या नशबामळेु +कवां इतर बाUय घटकांमळेु घडत आहे, )या@यावर यांचे वतःचे काहK एक *नयं9ण नाहK. स ं श ो ध न प र अHयासांतनू असे *नदश>नास आले कf जे लोक अंतग>त कo K *नयंp9त असतात ते लोक परKVांम=ये अ/धक गणु मळवतात, अ/धक वतं9 असतात, चांगले आरो{य असणारे आ%ण कमी नैराFय असणारे असतात, आ%ण संतटु होWयात तसेच वैवाहक समयांचा अंतभा>व असणाPया तणाव *नमा>ण करणाPया घटकांशी जळवनुू घेWयात अ/धक कशलु असतात. दसPयाु एका अHयासात असे आढळले कf जी मलेु वया@या १० या वषा>पासनू अंतग>त कo  K *नयं9ण असणारे असतात यां@यात वया@या ३० या वषv लåपणा, उ@च रतदाब आ%ण तणाव यांचे माण कमी असते. ब) व-Lनयं0ण सशत करणे आ*ण संपवणे ( D e p l e t i n g & S t r e n g t h e n i n g Self-Control):  व-*नयं9ण हे आवेगांवर *नयं9ण मळवणे व आनंदास संयमाने सामोरे जाWयाशी संबं/धत आहे. उ@च वयं *नयं9ण असणारे लोक हे तडजोडी करWयात, चांगले गणु मळवWयात आ%ण सामािजक यशिवतेत चांगले असतात. जे वÅयाथv यां@या दैनंदन कतींचेृ *नयोजन आखतात व या *नयोजनास /चकटनू असतात, ते पढKलु काळात कमी उदासीन बनतात. बाउमटर आ%ण एसलाइन (Baumister & Exline) यांनी सन २००० म=ये असे *तपादन के ले कf व-*नयं9ण हे नायसारखेु असते. ते दगदगीने अशत होते व वÄांती नंतर पAहाु सशत होते आ%ण यायामाने अ/धक मजबतू होते. जर आपण इ@छाशतीचा वापर के ला तर, तापरयाु माणात आपलK मानसक उजा> वापरलK जाते )याचा वापर आपण इतर कामांतील वयं *नयं9णासाठX करतो. ती रतातील साखर आ%ण म)जासंथेतील +lयांचा साु वापर करते )या मानसक एका[तेशी संबं/धत असतात. उदा. एका योगाने हे दाखवनू दले आहे कf असे भकेलेलेु लोक )यांना चॉकलेट-pबकfट न खाWयाची सचनाु दलK गेलK आहे ते )या भकेले&याु लोकांना चॉकलेट-pबकfट खाWयास म)जाव केलेला नाहK यां@या तलनेतु दमवणाPया कामांम=ये पटकन हार मानतात. याचमाणे जे लोक यांची मानसक उजा> यां@या पव>[हांनाू *नयंp9त करWयाकरKता वापरWयाचा यन करतात ते लोक /चथावणीखोर संगात यां@या आlमकपणाला कमी *तरोध करणारे बनतात. जेहा यांनी यांची इ@छाशती योगशाळेतील कामांम=ये खच> केलेलK असते तेहा ते यां@या लt/गकतेबाबत कमी *तरोधक असतात. तथाप, हे साु आढळनू आले आहे कf यांची यनपव>कू वचारVमता हK यांना उजा>-वाढवणाPया साखरे दलK असता सधारतेु. munotes.in

Page 166

166 व-*नयं9णासाठX उजा> आ%ण लV देWयाची आवFयकता असते. जे लोक व-*नयं9णेचा सराव करWयाक7रता शारK7रक यायाम आ%ण वेळेचे *नयोजन करतात यां@या व-*नयं9णे@या Vमतांचा वकास होतो. उदा. )या लोकांचा आम-संयम मजबतू असतो, यांचे खाWयात, पWयात, धâपानावरु आ%ण घरगतीु कामांम=ये चांगले आम-*नयोजन असते. (ओटेन आ%ण चoग, २००६ a,b.) दसPयाु श\दांत सांगायचे तर, जर आपण वयं शतीचा आप&या आययाुतील एखाÅया भागात वकास के ला, तर हे आम-*नयं9ण जीवना@या इतर भागांम=येहK पसरते. आपण आप&या इ@छाशती@या नायंचीू वाढ इ@छाशतीचाच वापर कkन कk शकतो. क) #शbcत असहाTयता व]% यितगत Lनयं0ण ( L e a r n e d H e l p l e s s n e s s vs. Personal Control): बाUय कo  K *नयं9ण असणारे लोक सतत असहाTयतेची व दडपले गे&याची भावना अनभवतातु. हा समज यांची सहन करWयाची भावना अ/धक तीu करतो. उदा. एखाÅया हतीला बालपणापासनचू साखळदंडांनी जखडनू ठेवले असेल तर यात असहाTयतेची भावना वकसत होते आ%ण पढेु जाऊन जेहा तो इतका बलवान बनतो कf एका झटयासरशी तो साखळदंड तोडू शकतो, परंतु तो तसे करत नाहK, कारण तो असहाTयता शकलेला असतो. याचमाणे, मनयु ाWयांत साु, जेहा यांना सातयाने धकादायक संगांना सामोरे जावे लागते )यावर यांचे *नयं9ण नसते, तेहा यां@यात असहाTय +कवां लाचारपणा@या भावनेची, नैराFयाची, आ%ण उदासीनतेची सdवातु होते. यालाच शÖVत असहाTयता असणे असे Iहटले जाते.
आप&याला एखाÅया अप7र/चत संकतीतृ *नयं9णाची जाणीव कमी झा&यास धकादायक वाटते, कारण लोक आप&याला काय *त+lया देतील ते ठामपणाने ठाऊक नसते. लोक जेलम=ये, कारखाAयांम=ये, महावÅयालयांत आ%ण इिपतळांम=ये मनोधैय> खच&याचे अनभवतातु आ%ण प7रिथतीवर यांचे *नयं9ण नस&याने तणाव वाढ&याचे अनभवतातु. अHयासावkन असे दसनू आले कf कैÅयांना ख@या>ु हालवWयाची व खोलKतील लाईट आ%ण टK. हK. *नयंp9त करWयाची परवानगी द&यास यां@या मनोधैया>त व आरो{यात वाढ झा&याचे लVात येते. याचमाणे, कारखाAयातील कम>चाPयांना जoहा *नण>य +lयेत सहभागी होWयाची परवानगी दलK जाते तेहा यांची कामातील गंतवणकुू उं चावते, तसेच जेहा इिपतळातील d{णांना तेथील वातावरण *नवडीचा ताव देWयात येतो व तेथील प7रिथतीबाबत अ/धक *नयं9ण सोपवले जाते, ते यां@या आरो{य व मनोधैया>त महवपण>7रयाू वाढ करते. यामळेु ते अ/धक आनंदK, दV, व कतीशीलृ बनतात. munotes.in

Page 167

167 या अHयासाने दाखवनू दले कf, लोकांना जेहा वैयितक वातंçय आ%ण अ/धकार दले जातात तेहा यांची भरभराट होते. याच कारणांमळेु लोक िथर अशा लोकाशाहत उ@च पातळीचा आनद अनभवतातु. तो यां@या देहबोलKतनू साु दसनू येतो. उदा. लोकशाहKत गरKब लोक साु अ/धकारांचा अनभवु घेतात आ%ण अ/धक िमत करतांना दसतात. मान खालK न झकावाताु सरळ (ताठ कWयाने) बसतात. मा9 बॅरK Fवाट>झ (Barry Schwartz) याने २००० आ%ण २००४ साल@या या@या अHयासातनू असा *नकष> काढला कf पाFचाय संकतीतीलृ स=या@या दवसांतील अ*त7रत वातंçय हे जीवनातील समाधान कमी करणे आ%ण नैराFय वाढवणे तसेच काहK वेळा *नण>य Vमतेतील पVाघात याकडे घेऊन जात आहे. उदा. संशोधनाने दाखवनू दले कf )या लोकांना ववध कार@या १२ चॉकलेट +कवां जम@याॅ zडé मधनू *नवड करWयास मळाले असता यां@या तलनेतु )यांना ववध कार@या ३० चॉकलेट +कवां जम@याॅ zडé मधनू *नवड करWयाची संधी मळालेले लोक अ/धक असमाधान यत करताना आढळले. *नवडीचे अ/धक पया>य माहतीचा )यादा भार आणतात आ%ण यामळेु आपण अÅयाप कधीहK न *नवडले&या पया>यांमळेु असमाधा*नपणा अनभवWयाचीु शयता असते. ड) आशावाद वd *नराशावाद (Optimism vs. Pessimism): आशावाद आ%ण *नराशावाद हे यतीं@या वभाव शैलKशी, यां@या सकारामकता व नकारामकतेचे पटKकरण करWयाचे वैशयपण>ू माग> यां@याशी संबं/धत असतात. उदा. एखादा वÅयाथv अनतीण>ु झाला, तर तो या अपयशाचे Äेय या@या Vमतां@या उ%णवांना देऊ शकतो, +कवां प7रिथतीला जी या@या *नयं9णा@या बाहेर आहे *तला देऊ शकतो (*नराशावाद). असा वÅयाथv सातयाने कमी गणु मळवेल. मा9, )याने अ/धक मदतपण>ू असा YटKकोन अं/गकारला आ%ण अ/धक प7रÄम के ले, आ%ण चांग&या अHयासा@या सवयी आमसात के &या, तसेच वयंशत लावनू घेतलK अशा वÅयाÑया>@या गणांतु सकारामक फरक पडतो. याचमाणे, डेट वर जाणाPया जोडèयां@या बाबतीत, आशावादK जोडीदार हे यां@या नातेसंबंधांवषयी अ/धक पाठXंबा देणारे व सामाधा*नपणाचा अनभवु करणारे असतात. इतरांकडनू चांग&या गोटKची अपेVा करतात आ%ण आपण )याची अपेVा करत आहोत ते आप&याला मळेल असे गहKतृ धरतात. इ) अयाMधक आशावाद (Excessive Optimism): जरK जीवनात समयांना सामोरे जात असतांना सकारामक वचारसरणी फायदेशीर ठरत असलK तरK वातववादहK असणेहK *ततकाच महवाचा आहे. एखाÅयाने माणापेVा जात आशावादK असू नये. वातवक /चंता ह अपयशा@या शयतांमळेु या शयता टाळWयासाठX अ/धक ताकदKने यन करWया@या दशेने नेते. जो वÅयाथv अ*त-आमवFवासपण>ू आहे आ%ण भरपरू अHयास करत नाहK या@या तलनेतु वातवकतेची काळजी असणारा वÅयाथv येणाPया परKVांक7रता अ/धक अHयास करेल munotes.in

Page 168

168 आ%ण आपण परKVेत उतीण> कसे होऊ याची खा9ी कkन घेईल. अHयासांती असे *नदशतä झाले आहे कf आशयाई अमे7रकन वÅयाथv हे यरोपयनु-अमे7रकन वÅयाÑयाy@या तलनेतु अ/धक *नराशावादK आहेत. याच कारणातव आशयाई अमेरKकन वÅयाÑयाyचे शालेय संपादन हे उ@च आहे. यशवी होWयाक7रता तम@यातु परेशाु माणात आशावाद असणे गाजेचे आहे जे तIहालाु यशवी होWयाची उमेद देते, आ%ण याचबरोबर तेथे परेसाु *नराशावादहK असावा जो अमासंतटKलाु *तबंध करेल. ससा आ%ण कासवाची गोट आठवनू पाहयातू. ससा हा अ*त आशावादK व खपू कमी *नराशावादK होता. अ*त आशावाद आप&याला वातवातील धोयांबाबत अंध बनवू शकतो. आप&या नैस/ग>क सकारामक वचारसरणी@या वतीमळेृु आप&या अवातवक आशावादाला इंधन मळू शकते. उदा. बहतेकु +कशोरवयीन मलंु जे अ*त वेगाने गाडी चालवतात ते अ*त वेगाने गाडी चालवणाPया इतर +कशोरवयीनांपेVा वतःला अपघाताबाबतीत सरÖVतु समजतात. जर आपण आप&या धâपाना@याु इ@छेला *नयंp9त करWया@या शयतेबाबत अ*त वFवासू असलो, तर आपण खरेतर यात अपयशी होWयाची शयता जात असते. याचे कारण असे कf, धâपानु करणाPयांना आपण बPयाचदा असे बोलताना ऐकतो कf, “धâपानु सोडWयात खपू वशेष असे काहK नाहK, मी कfयेकदा सोडले आहे.” )या कणीु धâपानाचेू प7रणाम व ताकद आशावादपणाने नाकारतात अशा यती नाते संबंधाम=ये अपयशी ठरतात, बीु चातया>नेु ते एखाÅयावर मात करतात आ%ण ‘अंध आशावाद हा वतःला हा*नकारक ठk शकतो’ या सयाला सामोरे जात नाहKत. लोक यां@या समहाबाबतु भासमान आशावाद दाखवतांना दसतात. उदा. IPL @या सामAयांम=ये आपण बPयाचदा आप&या संघाला इतर संघांपेVा िजंकWया@या संधी कशा जात आहेत याचाच अंदाज बांधत असतो, जेहा आपणांस ठाऊक असते कf पधतä इतरहK बलाêय संघ आहेत. यावेळीहK असेच असते, जेहा आपण वतःवषयी दले&या परKVांचे जे *नकाल येणार असतात याबाबत कसे अभाय यायला हवेत या संबंधी वतःचीच तयारK करत असतो. आपण +कती ामा%णक परKVा दलK आहे याची पवा> न करता आपण उतीण> होणार याची खा9ी बाळगतो. हे नैस/ग>क7रया आप&याम=ये असणाPया सकारामकते@या पव>[हामळेूु होत असते. याचमाणे, जेहा सामना संपत आलेला असतो यावेळीहK आपण आप&या संघा@या वजयाबल साशंकतेने वचार करतो, खास कkन जेहा आपला संघ चांग&या थानावार असतो आ%ण इतर संघा@या तलनेतु चांगलK काम/गरK करत असतो. सकरामक ëम हे साु वैयितक धकादायक अनभवांनंतरु नाहKसे होऊन जातात. उदा. अमे7रकेतील लोकहK ९/११ पयyत या सकारामक ëमातच होते कf कोणताहK आतंकवाद यां@या जीवतास पश> देखील कk शकत नाहK. munotes.in

Page 169

169 फ) आप+या वतः@या अcमतांLत अंधव ( B l i n d n e s s t o O n e ’ s O w n Incompetence): बरेचसे लोक यावेळी अ*त आमवFवासू असतात )यावेळी ते अ/धक अVम असतात. जटKन lगरु आ%ण ड*नंग ( J u s t i n Kr u g e r & D u n n i n g ) यांनी १९९९ म=ये Iहट&यामाणे, “Vमता ओळखWयासाठXहK Vमता लागते.” आप&याला काय माहती नाहK याकडे केलेले दल>Vु आपला वFवास आप&या Vमतांम=ये कायम राखWयास मदत करते. आप&या Vमतांवषयीचे हेच दल>Vु आप&या व-संक&पनेचा भाग बनते आ%ण यानंतर आपला वतःकडे पाहWयाचा YटKकोन आप&या व-म&यांूकनाला भावत करतो. Iहणनू दसPयाु एखाÅयाला साु आप&या Vमतांचं म&यांकुन करWयास सांगणे आ%ण आप&या भवतयाबाबत भाकfत करWयास सांगणे महवाचे आहे. उदा. जर तIहालाु तम@यातीलु नेतवृ गणांचेु म&यांकनु करायचे असेल तर वतःच वतःचे म&यांकनु कk नका, याऐवजी तम@याु वग>म9ांना तम@याु नेतवृ Vमतांचे परKVण करWयास सांगा. ७.३.३ Lनकटता: अMधक सकारामक मानसशा0ाकडे ( C l o s e - U p : Toward a More Positive Psychology): माट>न ई.पी. सेलगमन ( M a r t i n E . P . S e l i g m a n ) यांनी सन २००४ म=ये सकारामक मानासाशा9ाचा पाठपरावाु के ला. ‘मानवा@या +lयांचा अनकलुू शा9ीय अHयास’ अशी सकारामक मानसशा9ाची या_या करता येईल. यांचा उेश हा होता +क, अशा बलथाने व सÅगणांचाु शोध लावनू यांना अशा उ@च थानी नेणे कf )यामळेु यतीची व समाजाची भरभराट होईल. सकारामक मानसशा9 हK सकारामक भावना, सकारामक वभावावतीृ आ%ण सVम संथा अHयासणारK संMा आहे. अ) सकारामक भावना Uया भतकाळातीलू समाधान, वत>मानातील आनंद आ%ण भवयाबाबत आशावाद यांचे मÄण असते. सेलगमनने असे वधान केलेले आहे कf सखु हे आनंददायी, यत आ%ण अथ>पण>ू जीवनाचे फलत असते. आ) सकारामक वभाव वतीृ हK सजनशीलताृ, धैय>, दया, सचोटK, व-*नयं9ण, नेतवृ, बीु, आ%ण अ=यािमकता इ. @या शोध घेWयावर व वीवरृ लV कo   त करते. सेलगमन@या वधानानसारु सकारामक मानसशा9 हे फत आनंददायी जीवना@या बांधणीसाठX नसनू, ते चांग&या आययासाठXु साु आहे )यात एखाÅयाला चांग&या कौश&यात यत राहता येते आ%ण चांगले व अथ>पण>ू आययु )यात यती वतः@या पलKकडील जग ह पाहू शकतो. इ) सकारामक गट, समदायु आ%ण संकतीृ या सकारामक पया>वरणाला उतेजन देWया@या यनात आसतात. या सवाyम=ये *नरोगी कटंबुु, सांदा*यक शेजार, munotes.in

Page 170

170 भावी शाळा, सामािजक Yया जबाबदार मा=यमं आ%ण नागरK संवाद इ. चा समावेश होतो. सकारामक मानसशा9M अशी उमेद बाळगत आहेत कf सकारामक मानसशा9 हे *नरोगी मनाची बांधणी करWयास व मानसक वकतीृ बरK करWयास सVम ठरेल. अगदK मानवतावादK मानसशा9ामाणेच सकारामक मानसशा9साु मानवा@या गतीसाठX काम करत आहे परंतु याची पत हK शा9ीय आहे. ७.३.४ ववध पRरिथतींमdये वतDनांचे म+यमापनू (Assessing Behavior in Situations): सामािजक बोधना@या सांताचा भवयातील वत>नाचे अंदाज हे यितमव चाचWयां@या Åवारे +कवां मलाखतकारा@याु अंतMा>नाने वत>वता येऊ शकतात यावर वFवास नाहK. यांचा वFवास यात आहे कf, एखाÅया यतीचे वत>न भतूकाळातील मळयाजळयाु संगात असले&या वत>ना@या अHयासावkन करता येऊ शकतो. उदा. भवयातील आlमकतेचे उकटृ भाकfत Iहणजे गतकाळातील आlमकपणा आ%ण भवयातील नेमनू दले&या कामावरKल काम/गरKचे भाकfत Iहणजे भतकाळातीलू काम/गरK होय. जर एखाÅया यतीची भतकाळातीलू काम/गरK तपासणे शय नसेल, तर आपण एखादK अशी प7रिथती *नमा>ण कk शकतो कf जी या यतीला वातवकरKया जर नेमून दले&या कामावर असेल तेहा कसे वत>न करायचे यासाठX उीपत करेल. उदा. एखाÅया उमेदवाराचे गèतचुरा@या काया>साठX म&यांकनु करायचे असेल, तर यु. एस. सैAयदलातील मानसशा9M या उमेदवाराला या कारची प7रिथती *नमा>ण कkन यातनू या@या वत>नाचा तपास करतात.. ते या@या तणाव सहन करWया@या Vमता, समया परKहार, नेतवृ टकवणे, आ%ण कसनू के &या जाणाPया चौकशीत ओळख उघड होऊ न देता ठामपणे कसे राहायचे इ. Vमतां@या चाचWया घेतात. हK पती वेळ घेणारK व ख/च>क आहे, परंतु हK भवयातील वत>नाबाबत अचकपणेू अंदाज वत>वते. या तीकतीमकृ पतीचे यश पाह&यानंतर या@याशी मळतीजळतीु पती जीला म&यांकनु कo  असे संबोधले गेले व ती वकसत के लK गेलK. )याचा वापर लकर, शैV%णक संथा आ%ण Fortune 500 अशा कंपAयांकडनू के ला गेला. ७.३.५ सामािजक बोधLनक #स%ांताचे म+यांकनु ( E v a l u a t i n g S o c i a l -Cognitive Theories): सामािजक बोध*नक सांत हे शकणे आ%ण बोधन या Vे9ात के &या गेले&या योगांवर आधारलेले आहेत. हे सांत संशोधकांना प7रिथती कशी प7रणाम करते आ%ण यतीकडनू प7रिथतीवर कसा प7रणाम घडतो याबाबत सचेत करते. munotes.in

Page 171

171 सामािजक बोधन सांताचे समीVक मा9 असा वादववाद करतात कf हे सांत यती@या प7रिथतीला माणापेVा अ/धक महव देतात मा9 अंतग>त गणवशेषांनाु वशेष गहKतृ धरत नाहKत. उदा. एखाÅया यतीची अबोध उये, भावना, आ%ण सामाAय यितव गणवशेषु, जैवक Yया भावत झालेले गणवशेषु इयादK. ७.४ ‘व’ चा शोध (EXPLORING THE SELF) एका शतकभरा@या आधीपासून, मानसशा9M जलद गतीने व संक&पनेचे संशोधन करत आहेत. बरेचसे अHयास उपल\ध आहेत जे आम-सAमान, आम-कटKकरण, आम-जाणीव, आम-योजन, व-देखरेख इ. वषयांवर के ले गेलेले आहेत. इतके कf चेतापेशी शा9ाMांनी ( N e u r o s c i e n t i s t s ) हे ओळखले आहे कf, लोक यां@या यितमव गणवशेषांशीु असंब/धत असणाPया व व-परावतvत करणाPया Fनांना उतरे देत असतांना म=य अ[ खंडातील मoदचाू काहK भाग काया>िAवत होतो. व ने संशोधकांम=ये अ/धक आवड *नमा>ण के लK आहे. कारण असे गहKतृ धरले जाते कf व हा आप&या वचारांचा, भावनांचा आ%ण कृतींचे आयोजन करणारा यितमवाचा कo  असतो. संभाय व (Possible selves): हझेलॅ माक>स आ%ण सहकारK (Hazel Markus et.al.) यांनी तावत के ले कf लोक जेहा व बाबत वचार करतात तेहा, ते यां@या संभवनीय व वषयी वचार करत असतात. यती@या संभाय व म=ये तो काय बनू इि@छतो या बाबत@या YटKचा समावेश होतो. उदा. Äीमंत व, यशवी व, शंसनीय व य व इ. याचबरोबर याची, तो असा तर बनणार नाहK ना? अशी भीती असणारKहK YटK असते )यात एकटा व, अपयशी व, इ. चा समावेश असतो. अशा कारचे व यतीला वशट =येय *निFचती साठX व ते संपादन करWयासाठX वतृ करतात आ%ण या =येयांकारKता काय> करWयाची ऊजा>हK वंगतृ करतात. काशझोत पRरणाम ( S p o t l i g h t E f f e c t ) : जेहा आपण व कo   त असतो, तेहा इतर लोक आपलK दखल घेत आहेत व आपले म&यांकुन करत आहेत असे गहKतृ धरWयाकडे आपला कल असतो. उदा. जेहा एखादK पराणमतवादKु 9ी पह&यांदाच िवमंग सटू घालते, यावेळी *तला खपू लाज&यासारखे वाटत असतांनाच ती िवमंग पलूमधील सव> लोक *त@याकडेच पाहत आहेत असेहK गहKतृ धरते. खपू कमी लोक असतात जे आप&या दसWयातील व काम/गरKतील तसेच आप&यातील अवथता, चीड व आकष>ण इ. तील कोणयाहK फरकाची दाखल घेत असतात. (गोि&वच आ%ण सहकारK, २००२). खरोखरच जेहा आपण एखादK ग&लत करतो, जसे कf करकर आवाज करणारे बटू घातलेले असतात व आपण उशरा वगा>त पोहोचतो, [ंथालयात मो~या आवाजासह आप&याकडनू पतकंु खालK पडतात, यावेळी िजतके लोक याची दखल घेतात, ते आपण munotes.in

Page 172

172 गहKतृ धरत असणाPयापíकf खपू कमी असतात. जर तIहालाु काशझोत प7रणाम या वतीचीृ माहती असेल तर ते तम@यासाठXु चांगले आहे. उदा. जर एखाÅया साव>ज*नक ठकाणी बोलणार असणाPया वया@या हे लVात आले कf Äोया लोकांना याची अवथता दसनू येत नाहKये, तर याचे वतवाचेृ सादरKकरण आणखीन उंचावेल. ७.४.१ उ@च आम-स8मानाचे फायदे ( T h e B e n e f i t s o f H i g h S e l f -Esteem): उ@च आम-सAमान असणे फायदेशीर ठk शकते. उदा. )या लोकांम=ये उ@च आम-सAमान असतो. असे लोक- • रा9ी व/चतच *नारहत असतात. • जळवनुू घेWयासाठX सहजतेने दबावाखालK येत नाहKत. • कठXण कामांम=ये अ/धक /चकाटK असणारे असतात. • कमी लाजाळू, कमी /चंता[त असतात व सहसा एकटे नसतात. • इतरांपेVा अ/धक आनंदK असतात. जर यांना वाईट वाटले तर यांचा वFवास असतो कf ते यापेVा अ/धक पा9 आहेत आ%ण वतः ची मनःिथती बदलWयासाठX अ/धक यनशील होतात. कमी आम-स8मानाचे पRरणाम Effects of Low Self-esteem: ) य ा लोकांचा आम-सAमान कमी असतो यांचा कल अ*त संवेदनशील आ%ण *नणा>यक असWयाकडे असतो (बाउमगाड>नर आ%ण सहकारK, १९८९). जर लोकांची व-*तमा थोÜयाशा कालावधी क7रताहK कमी झालK तरK लोक इतरांना Vु&लक दाखवWयाचा +कवां ते वतः उ@च ती@या वांशक पाFव>भमीतनूू अस&यासारखे यत होतात (यबरा, १९९९. जे लोक *नIन आम-सAमान बाळगतात ते सतत असरÖVतताु व इतरांवर टKका करणारे असतात व इतरांना या@या बीु चातया>नेु भावत कk इि@छतात(अमाबाईल, १९८३) म ा  ल ो आ%ण रॉजस> यांनी तावत के ले कf *नरोगी व-*तमा आप&या वाढKसाठX व आनंदKपाणासाठX फायदेशीर असते. जर आपण वतःला जसे आहोत तसे वीकाk तर ते आपणांस इतरांनी वीकारWयासाठX सहजपणाचे ठरते. जर आपण वतःला Vु&लक समजू तर आपला कल इतरांवर टKका करणे व नाकारWयाकडे साु असतो. ७.४.२ व-आवरण वतीृ (Self-Serving Bias): क ा ल > रॉजस> (१९५८) यांनी असे वधान के ले कf बरेच लोक हे “वतःचा *तरकार करणारे, वतःला *नdपयोगी आ%ण अय मानणारे असतात.” माक> वेन ( M a r k Twain) यांनी यां@या मताला अनमोदनुू Iहटले आहे कf, “अशी एकहK यती नाहK जी एकांतात *त@या ìदया@या तळात वतःसाठX खपू जात आदर बाळगते.” मा9 नंतर munotes.in

Page 173

173 झाले&या संशोधनांनी रॉजस>@या व माक> वेन@या मतां@या वरोधी मते दश>त के लK. आम-सAमानांवर झाले&या संशोधनांनी हे दाखवनू दले कf वातवतः लोकांना यां@या वतःवषयी चांगलK *तठा असते. इतकेच नाहK तर कमी गणु असणारे लोक म=यम Äेणीत शय असले&या गणांक7रताु *तसाद देतात. उदा. *नIन आम-सAमान असणारK यती ‘माîयाकडे चांग&या क&पना आहेत’ या वधानांवर अशी *त+lया देऊ शकतात कf, "माîयाकडे काहKशा चांग&या क&पना आहेत." जी यती आम-सAमाना@या Äेणीवर उ@च गणु असलेलK असते, ती सहज Iहणेल कf, "माîयाकडे चांग&या क&पना आहेत." आध*नकु मानसशा9Mांचा असा वFवास आहे कf कमी आम वFवास असले&या यती साु यां@या वतःवषयी व-आवरण वती@याृ कारणाने सकारामक *त+lया देऊ शकतात. व-आवरण वतीचीृ या_या, ‘वतः कडे अनकलतेनेुू पाहणे, यशाची जबाबदारK अपयशा@या तलनेतु जात वीकारणे, वाईटापेVा चांग&या कतीृ करणे इयादKंसाठX आपलK तयारK असणे होय’, अशी करता येईल.  व-आवरण वतीृ हा असा कोणताहK वचार +कवां समज असू शकतो जो आम-सAमानाला राखनू ठेवWयासाठX व वाढवWयासाठX@या गरजेमुळे वकतृ झालेला असतो, +कवां ह एक वतःला आयं*तक अनकलुू समजWयाची वतीृ आहे. या वतीनेृ भावत लोक आप&या वतः@या यशाचे Äेय वतः@या गणांनाु देतात व अपयशाची खापरहांडी बाUय घटकांवर फोडWयाकडे यांचा कल असतो. जेहा यती नकारामक अभायांची वैधता नाकारतात, यां@या बलथानांवर व संपादनांवर लV कo   त करतात परंतु यां@या चकाु व अपयाशांकडे दल>Vु करतात, +कवां समहातीलु इतर सदयांना काम वाटनू देWयापेVा संपण>ू काया>ची जबाबदारK ते वतःकडेच घेतात, तेहा ते वतः@या अहमचा *तरकार होWयापासनू आ%ण तो दखावाWयापासनुू याचे संरVण करत असतात. बोधना@या व समजनू घेWया@या या वतीृ ëामक व चकf@याु क&पनांना /चरथायी करतात, परंतु या सAमानासाठX आवFयक असणाPया गरजाहK परवतातु. उदा. एखादा वÅयाथv चांगले गणु मळा&यावर वतः@या बमताु व के ले&या Äमांना याचे Äेय देतो, परंतु जर याला कमी गणु मळाले, तर तो शVकांनी यविथत शकवले नहते +कवां शVकांना कसे शकवायचे हेच माहत नाहK, तसेच Fन पp9काच यविथत बनवलK गेलK नाहK अशा बाUय कारणांना जबाबदार धरतो. इ. अशा कारे तो व-आवरण वतीृ दाखवत असतो. संशोधन अHयासांतनू असे दसनू आले आहे कf, व-आवरण वतीृ हK ववध प7रिथतीत बलवाची भमकाू पार पाडत असते, जसे कf कामा@या ठकाणी, अंतरवैयितक नाते संबंधात, lfडांम=ये, खरेदK@या *नण>यांम=ये, वाहन चालवतांना@या वत>नात, इ. उदा. एक wायहर सतत असेच Iहणेल कf, मी नेहमी यो{यरKतीनेच वाहन चालवतो, ते तर दसरेु चालक आहेत जे अवचारK पणाने व जोरदार धडकतील अशा पतीने माîया वाहनावर येतात, +कवां या पादाचाPयानेच रता पार करतांना काळजीपवा>कु 7रया पाहले नहते. munotes.in

Page 174

174 ब ह त े कु लोक हे वतःकडे सरासरK पेVा अ/धक वरती अस&याचे पाहतात, वशेषतः जेहा वत>न हे सामािजक Yया यो{य मानले गलेले असेल. उदा. अHयासांती असे दसनू आले आहे कf ९०% यवथापक व ९०% पेVा अ/धक ा=यापक वतः@या काम/गरKला यां@या सहकमy@या तलनेतु वर@या दजा>@या Äेणी देतात. याच माणे, बहतेकु यावसा*यक यवथापक असे Iहणतात कf ते यां@या समकV असणाPया@या सरासरKपेVा अ/धक नै*तक आहेत. हे वतःला अवातव महव देWयाचे व इतरांना कमी महव देWयाचे संग पािFचमाय देशांत अ/धक सरा>स होतात. हे आशयाई देशात कमी चलत आहे कारण या देशांम=ये नâतेला महव दले गेले आहे. याचा अथ> आशयाई देशांत हे अिजबात नाहK असा नाहK. व-आवरण वतीृ हK जगभरात घडणारे संग आहेत. ोनीन (२००७) यांनी असे वनोदाने असे Iहटले आहे कf बरेच लोक असा वचार करतात कf इतर लोक हे व-आवरण वतीनेृ [त आहेत व ते वतः यापासनू सरÖVतु आहते. परंतु वातव हे आहे कf आपण सव>च व-आवरण वतीनेृ [त आहोत. ड*नयलॅ /ग&बट> (२००६) ने रातपणे Iहटले आहे कf, जर तIहKु अ/धका/धक लोकांसारखे असाल, तर अ/धका/धक लोक तम@यासारखेु असतात, तIहालाु हे माहत नसते, कf तIहKु अ/धक लोकांसारखे आहात......या सयाची एक वशासाह> बाब Iहणजे सरासरK यती हK वतःला सरासरK गटात पाहत नाहK. व-आवरण वतींवरृ के +या गेले+या संशोधनांतनू #मळालेले काह5 अLतRरत LनकषD पढ5लमाणेु: १. लोक यां@या भतकाळातीलू कतींचीृ आठवण व समथ>न हे आम-उदातीकरणा@या मागा>ने करतात. २. लोक यां@या समजतीु व अंदाजांवर अ*त वFवास दाखवतात. ३. जेहा एखाÅया प7रिथतीत लोक अनपेÖVत वत>न करतात, तेहा अवातवपणे आपण वतः तेथे कसे वत>न के ले असते हे सांगWयाचा यन करतो. ४. लोक यांचा अवमान करणाPया वण>नांपेVा यांना बहमानु दान करणाPया वण>नाचा पटकन वीकार करतात आ%ण ते अशा मानसशा9ीय चाचWयांनी भावत होतात )या यांना एक चांगलK यती Iहणनू म&यां+कतु करतात. ५. वतः@या व *तमेचे यां@या दब>लतेचेु अवातव सामाAयीकरण कkन व बलथानांचे सामाAयांपेVा उ@च असे म&यांकनु कkन उदातीकरण करWयाकडे कल असतो. ६. आपले आप&या समहाकाया>तीलू योगदान हे सरासरK पेVा जात आहे असा आपला वFवास असतो. समहातीलु येक सदयाचा असा वFवास असतो कf समहाकाया>तीलू यांचे योगदान हे सरासरKपेVा अ/धक आहे यामळेु व-योगदानाचा समहू सदयांचा अंदाज सामाAयतः १००% पेVा अ/धक असतो. munotes.in

Page 175

175 ७. जेहा आपण आप&या समहावषयीू अभमान दश>त करत असतो, यावेळी आप&यात आपला समहु इतर सामहांपेVाु वर@या दजा>चा अस&याचे पाहWयाची वतीृ असते. व-आवरण वतीृ आ*ण उ@च आम-स8मान यांची काळी बाजू ( T h e D a r k Side of Self Serving Bias and High Self-Esteem); व-आवरण वतीृ हK आंतरवैयितक नाते संबंध +कवां जाग*तक पातळीवरKल संघषाyचे एक मोठे व मळु कारण ठk शकते. उदा. लोकांचा यां@या कौटंpबकु कलहाला सरा>सपणे यां@या जोडीदाराला जबाबदार धरWयाकडे कल असतो, +कवां ते उामपणे असा समज कkन घेतात आ%ण वतःचा नै*तक व7रठपण पढेु रेटतात, (उदा. नाझी लोकांचा ‘आय>वादा@या गवा>’ म=ये वFवास होता आ%ण यामळेु यांनी )यू लोकांवर अयाचार के ले) जेहा यांचा आम-सAमान धोयात येतो. )या लोकांचा अहं खपू मोठा असतो, ते इतर लोकांना अशतच समजत नाहKत तर यांना हंसक पतीने *त+lयाहK देतात. व-आवरण वतीनेृ यु घडWयाची व यु समाèती कठXण होWयाची संभावना असते.  व-आवरण वतीृ हK फत ौढांम=येच असते असे नाहK, तर लहान मलांम=येु साु हK वतीृ दसनू येऊ शकते. जेहा उ@च आम-सAमान असणारK मलंु सामािजक नकाराला सामोरे जात असतात तेहा, बPयाचदा मलांम=येु आपसांत भाडणे घडनू येतात. जेहा इतर मलंु यांना नापसंत करतात व यांचा अहम दखावलाु जातो तेहा, उ@च आम-सAमान असणारK मलेु अ/धक आlमक होतात. याचमाणे +कशोरवयीन व ौढ यती )यांची वतःबाबतची मतं उ@च तीची असतात व यांचा अहम जर अपमानामळेु दखावलाु गेला तर या खपू धोकादायक होWयाची संभावना असते. उदा. एखाÅया मलाचेु या@या वतःवषयीची मतं हK खपू उ@च आहेत व याने एखाÅया मलKलाु ेमाचा ताव टाकला असेल आ%ण जर या मलKनेु अपमान कkन या मलालाु नाकारले असेल, तर तो मलगाु या मलKक7रताु खपू धोकादायक ठk शकतो. zडॅ बशमनु ( B r a d B u s h m a n ) आ%ण रॉय बाउमटर ( R o y B a u m i s t e r ) यांनी १९९८ म=ये यास “उ@च आम-सAमानाची काळी बाजू” असे संबोधले. यां@या योगाने दाखवनू दले कf अहंकार दखावलेलKु यती हK, कमी आम-सAमान असणाPया यतींपेVा आlमकतेकडे अ/धक झकतेु. जेहा लोकांना यां@यात ती Vमता नसतांना वतःवषयी चांगलेपाणाची भावना *नपजWयास वतृ के ले जाते तेहा ते समया *नमा>ण कk शकते. बाउमटर (२००१) Iहणाले कf, "गव>ट आ%ण वतःला महव देणारे लोक या लोकांवर खवळतात जे यां@या व-ेमा@या बडबÜयांमधलKुु हावा काढनू टाकतात." munotes.in

Page 176

176 प ा F @ य ा  य तसेच आशयाई संकतीम=येृ १९८० पासनू पढेु, अशा गीतांवर अ/धक भर देWयात आला कf एखाÅयाने जीवनात यशवी होWयासाठX वतःवर लV कo   त के ले पाहजे व आम-सAमान उं चावला पाहजे. संशोधनाने असे दाखवनू दले कf, महावÅयालयीन वÅयाÑयाyम=ये या गीतांमळेु यां@यातील आम-सAमान काहK अंशी उं चावWयाचा भाव दसनू आला. परंतु आम-सAमान उं चावWयाचा *तकलू प7रणाम Iहणजे या लोकांमधील तदनभतीुू (empathy) कमी झा&याचे दसनू आले. उ@च आम-सAमान असलेले लोक गोटKंकडे इतरां@या YटKकोनातनू पाहत नाहKत, +कवां यां@या पेVा ददíवीु असणाPया लोकांती ेमळ भावना दाखवणारे नसतात (कोनाथ> आ%ण सहकारK, २०११). ज ी न वेAग (२००६:२०१०) यांनी असे नsदवले कf आध*नकु पढK ह जAयाु पढKपेVा अ/धक आमी*तवादK आहे. आमी*तवादK लोक हे आपण इतरांपेVा Äेठ आहोत +कवां आपण वशेष लोक आहोत असा समज बाळगणारे असतात. आमी*तवाद हा भौतीकवादाशी जवळीक साधणारा आहे. स होWयाची इ@छा, अ*त अपेVा, कमी वचनबता असणाPया नायांम=ये अ/धक बां/धलकf, अ/धक जुगार व अ/धक फसवणकू, हK सव> गणवैशयेु आध*नकु पढK म=ये )यामाणे आमी*तवाद वाढत चालला आहे यामाणे वाढत आहेत. वतःला कमी लेख>याचे उपयोग (Use of Self- Disparage): Fन असा उपिथत होतो कf जर व-आवरण वतीृ इतया सरा>स आहेत तर खपू सारे लोक वतःला कमी का लेखतात? संशोधनाने असे दाखवनू दले आहे कf लोक वतःला चार कारणांमळेु कमी लेखतात. १. काहK वेळा वयं नेदषतä वतःला क*नठ लेखणे हे डावपेचाचे असते. ते आFवत करणाPया *त+lया इतरांकडनू वदवनू घेतात. उदा. जर एखाÅयाने Iहटले कf, “मी कणालाचु आवडत नाहK,” यावर इतर यती असा *तसाद देऊ शकते कf, “परंतु, अजनू येकजण तIहालाु भेटलेले नाहK.” २. एखाÅया सामAयापवvू +कवां परKVेपवvू वतःबाबत कमीपणाची वधाने करणे हे संभाय अपयशाती आप&या मनाची तयारK करWयाची +lया असू शकते. जर कणीतरKु येऊन तIहालाु सां/गतले कf होणाPया सामAयात तमचाु *तपधv अ*तशय बलवान आहे, यानंतर जर तIहKु तो सामना गमावलात, तरK ते तम@याु अहमला दखवुू शकत नाहK. तIहKु तम@याु या सामना गमावाAयाला या तीप=या>@या बलवतेला व पध@याä पVपातीपणाला जबाबदार ठरवू शकता. दसPयाु बाजूला, जर तIहKु तो सामना िजंकलात, तर ते तम@याु अहमला अशापतीने वाढवेन कf, एवढा बलवान *तपधv असनू साु तIहKु सामना िजंकलात. munotes.in

Page 177

177 ३. वतः बल कमीपणा लेखणाPया *त+lया जेसे कf, ”मी इतका मख>ू कसा असू शकतो.” या तIहालाु झाले&या चकांमधनुू शकाWयासाठX मदती@या ठk शकतात. ४. बहतेकदाु वतः बाबत@या कमीपणा लेखणाPया गोटK या यती@या पवv@याू व शी *नगडीत असतात. लोकाना जेहा यांचे वाईट वत>न आठवWयास सां/गतले जाते तेहा ते खपू पवv@याू गोटK आठवतात. याच दरIयान जर चांगले वत>न आठवWयास सां/गतले तर ते नकुयाच घडले&या काळातील वत>न आठवतात. उदा. एखादK यती Iहणू शकते कf मी जेहा +कशोरवयीन होतो तेहा खपू तापट वभावाचा होतो, परंतु आता समजतदारू आ%ण शांत वभावाचा बनलो आहे. व&सन आ%ण रोझ (२००१) यांनी यो{यरKया नमदू के ले आहे कf, लोक हे यां@या सÅयकालKन व @या तलनेुत भतकालKनू व @या बाबतीत अ/धक टKका करतात, जरK यां@यात काहK बदल झालेला नसला तरK. संशोधकांनी व-आवरण वतीृ आ%ण आम-सAमाना@या का]या बाजचेू सय कबलु करKत असताना, हे हK नमदू के ले कf, आप&याला दोन कारचे आम-सAमान असतात जे दोन भAन कारचे असतात. i. संरcणामक आम-स8मान ( D e f e n s i v e s e l f - e s t e e m ) : हा आमसAमान नाजकू आ%ण वतःला कायम राखWयावर लV कo   त करतो. हा अपयश, टKका या बाबत भीतीदायक भावनाना संरÖVत करतो. हा आमसAमान आप&याला कधीकधी राग आ%ण वकतीकडेृ नेतो ii. सरbcतु आम-स8मान ( S e c u r e S e l f - e s t e e m ) : हा कमी नाजकू व बाUय म&यांकनावरु कमी आवलंबनू असतो. )या लोकांम=ये सरÖVतु आम-सAमान असतो यांना ते वतः कोण आहेत तशा वीकृतीची भावना असते. ते कसे दसतात, यांची शंसा +कंवा संपती +कती आहे यावkन याना वशेष फरक पडत नसतो. ते यश मळवWयाक7रता दबावाखालK येत नाहKत आ%ण वतः पलKकडेहK लV ठेवतात. एखादK यती नाते संबंधातील कुणालातरK गमावनहKू सरÖVतु आम-सAमान मळवू शकते, आ%ण वतःपेVा मोठा हेतु ठेऊ शकते. तमचीु गती तपासा: तपशीलवार टपा लहा:- १. यितव गणवशेषांचेु म&यमापनू. २. पंच महा-घटक ३. पारपा7रक भाव ४. व चे पटKकरण ५. व-आवरण वतीृ munotes.in

Page 178

178 ७.५ सारांश य ा वभागात आपण यावर भाय के ले कf कशाकारे गणवशेषु सांत हे मलतःू ऑलपोट> आ%ण eायड@या भेटKतनू उदयास आले आहेत. गणु वशेष सांतवाÅयांकडे मानवी यितमवाचे वण>न करणारे हजारो गणवशेषु कमी कkन आटोपशीर अशी मळू गणवशेषांचीु यादK बनवWयाचे दकरु काय> होते. यासाठX यांनी घटक वFलेषणाची पती वापरलK. आपण हे हK पाहले कf आपलK वायत म)जासंथा आ%ण जनकेु आप&या गणवशेषांवरु भाव टाकू शकतात आ%ण आप&या यितमवास आकार देऊ शकतात. स=या@या काळातील सवा>त लोकय गणवशेषु सांत Iहणजे पंच महा-घटक जो संपण>ू यितमवा@या रंग छटांचे वण>न करणाPया पाच गणवशेषांबाबुत भाय करतो. याच दरIयान गणवशेषु सांताचे म&यमापनू करत असतांना आपण यती-प7रिथती बाबतचे वादंग पाहले व हे शोधले कf दोAहKहK महवाचे आहेत. आपले यितव गणवशेषु साु आप&या वत>नावर ववध प7रिथतींम=ये भाव टाकतात आ%ण जर प7रिथती खपू मजबतू असेल तर गणु वशेषां@या ऐवजी ती प7रिथती आप&या वत>नावर भाव टाकते. या सव> वादंगांपासनू वेगळे असे मळु सामािजक बोधा*नक सांत आहेत. स ा म ा ि ज क बोधा*नक सांत हे परपर *नधा>रकपणा आ%ण यितगत *नयं9ण याबाबत भाय करतात. यितगत *नयं9णात आपण अंतग>त कo K *नयं9ण, व-*नयं9ण सशत करणे, शÖVत असहाTयता, *नराशावाद आ%ण आशावाद तसेच अVमतांबाबत अंधव असणे इ. बाबत चचा> के लK. आ प ण थोडयात सकारामक मानसशा9ाचे फायदे आ%ण सामािजक बोधन सांताचे म&यमापनू या वषयांना पश> के ला.  व चे पटKकरण करत असतांना आपण आम-सAमानाचे फायदे आ%ण व-आवरण वतीृ हK आम-सAमानाला संरVण देते यालाहK पश> के ला. व-आवरण वतीचेृ फायदे आ%ण तोटे दोAहK आपण अHयासले. जर याचा अ*त उपयोग झा&यास ते आपणांस आमीतीवादK बनवू शकते आ%ण जर आपण वतः ला कमी लेखले तर याचा उपयोग आप&या अहमचे संरVण करWयासाठX होऊ शकतो हे साु आपण अHयासले. ७.६ ,न १) गणवशेषु सांताचे तपशीलवार वण>न करा आ%ण म&यमापनू करा. २) पंच महा-घटकांची तपशलाने चचा> करा आ%ण गणवशेषु सांताचे म&यूमापन करा. munotes.in

Page 179

179 ३) तपशीलवार टपा लहा:- i. यशवी )यो*तषी +कवां हतरेषा वाचनाPयाकडनू वापरलK जाणारK तं9े. ii. पारपा7रक भाव. iii. अंतग>त वd बाUय *नयं9ण iv. शÖVत असहाTयता. v. आशावाद वd *नराशावाद. vi. सकारामक मानसशा9. ४) सामािजक-बोधन मानसशा9ा@या YटKकोनातनू वैयितक *नयं9ण यावर तपशीलाने चचा> करा. ५) मानासशा9M ‘व’ वरती का वततपणेृ संशोधन करत आहेत, आ%ण आम-सAमान आप&याला कसा फायदेशीर ठरतो? ६) व-आवरण वतीृ आ%ण ती आप&या आम-सAमानास कसे संरÖVत करते यावर वततृ चचा> करा. ७.७ संदभD 1) Myers, D.G. (2013). Psychology. 10th e d i t i o n : I n t e r n a t i o n a l e d i t i o n , New York; Worth Palgrave Macmillan, Indian reprint 2013. 2) Ciccarelli, S.K. & Meyer, G.E. (2008). Psychology. (Indian sub-continent adaptation). New Delhi: Dorling Kindersley (India) pvt ltd.  munotes.in

Page 180

180 घटक - ८ मानसशाातील संयाशा: दत समजावन घेणे ू घटक रचना ८.० उये ८.१ तावना ८.२ मानसशा संयाशा का वापरतात? ८.३ वणनामक संयाशा: वारंवारता वतरण ८.३.१ वारंवारता वतरण ८.३.२ तंभालेख ८.३.३ वारंवारता बहभजाकतीुुृ आलेख ८.४ क, - .य वतींचेृ मापन ८.४.१ म0य ८.४.२ म0यगा ८.४.३ बहलकु ८.५ चरण मापन ८.५.१ वतार ८.५.२ माण वचलन ८.६ Z-ा4तांक आ5ण सामा6य व7 ८.६.१ Z – ा4तांक ८.६.२ मा5णत सामा6य व7 ८.६.३ इतर वतरण कार ८.७ सहसंबंध गणांुक ८.८ अनमानामकु संयाशा ८.९ सारांश ८.१० =न ८.११ संदभ munotes.in

Page 181

181 ८.० उ !"ये या घटकाAया अBयासातनू आपणास पढ.लु गोट. समजणार आहेत:  मानसशा संयाशा का उपयोगात आणतात हे समजणे  संयाशाातील व वध वणनामक मापने लFात घेणे  क, - .य वतींचीृ व वध मापने लFात घेणे  चरणाची व वध मापने लFात घेणे, z-गणांकु संकGपना आ5ण सामा6य वतरण व7  अनमानामकु संयाशा आ5ण सहसंबंध गणांकु संकGपना समजावनू घेणे ८.१ तावना संयाशा आ5ण मानसशा यांचा परपरांशी घHनट संबंध आहे. मानसशा हे संशोधनावर भर देणारे शा आहे. ा4त माहती (दत) संIF4त करणे, अनमानु Jकवां Hनकष काढणे यांकLरता संशोधनास संयाशाीय ानाचे उपयोजन आव=यक असते. संयामक माहती गोळा करणे, संकलन, व=लेषण आ5ण अथ लावणे इयाद. कायO संयाशा पार पाडते. संयाशा दोन मखु Fेांम0ये वभागले जाते: वणनामक संयाशा आ5ण अनमानामकु संयाशा होय. या घटकात, आपण संयाशााचा मानसशाांना होणारा उपयोग या वषयी चचा करणार आहोत. यासोबतच आपण वणनामक आ5ण अनमानामकु संयाशाा संबंQधत देखील चचा करणार आहोत. ८.२ मानसशा& संयाशा का वापरतात? (WHY DO PSYCHOLOGISTS USE STATISTICS?) मानसशा अनेक उेशांकाLरता संयाशा वापरतात. यातील काह. उRेश पढेु देSयात आले आहेत: १) उपयोिजत आ5ण सैRांHतक संशोधनाशी संबंQधत समया समजावनू घेSयास संयाशााचे ान उपयVतु ठरते. २) संयाशा संशोधन माहती (दत) सारांश Xपात घेऊन यातील आशय अBयासSयास मदत करते. एखा[या माहतीतील आशय लFात घेSयाकLरता ती माहती संघट.त आ5ण सारांश Xपात मांडणे यास वणनामक संयाशा \हणतात. ३) शाीय पट.करण ]मळ वणे आ5ण यथाथ अनमानु काढSयास संयाशा उपयVतु ठरते. यथाथ आ5ण वैाHनक Hनकष काढSयाचे काय करSया^या संयाशााAया शाखेस अनमानामकु संयाशा असे \हणतात. munotes.in

Page 182

182 ४) मानवी वै]शयांचे Jकवां Fमतांचे मापन/गणांकनु करSयासाठ_ संयाशााचे ान सहा`यभतू ठरते. ५) ा4त गणांकाचीु (संयामक माहती) साधारण शैल. लFात घेSयाकLरता संयाशााचा खपू उपयोग होतो. गणांकाचीु शैल. लFात घेSयाबरोबरच या माहतीचे तंभ आ5ण आलेख वaपात आपण सादर.करण कa शकतो (उदा. इयता १२ वी Aया व[याbयाcचा Hनकाल). ६) dयVतीचे काय याAयाच इतर Fेांतील कायाशी तलनाु कaन अंदाज घेणे यामळेु शVय होते. उदा. मीना हने पेपर ४ म0ये पेपर ५ Aया तलनेतु कसे काय के ले. या कारAया परपर संबंQधत अBयासास सहसंबंध \हटले जाते. ७) ा4त गणांचेु वतरण आपGयाला चाचणी/=न पeका बाबत कथन करते. उदाहरणाथ, गणांकाचेु समान वतरण, =न खपू सोपे वा खपू अवघड, खपू एकसारखे अथवा वेगवेगळे याबाबत कथन येते. ८) संयाशाातनू येक dयVती सोड वलेGया चाचणीवर इतरांAया तलनेतु कोठे आहे, हे समजावनू घेSयास मदत होते. या कLरता एक मा5णत fेणी वक]सत करावी लागते. ९) समहाचीू सरासर. पातळी, तलनाु करणे, समहाचीू व]शट पातळी याबाबत संयाशाामळेु शVय होते. उदाहरणाथ, ग5णताAया चाचणीत इयता ८ वी Aया व[याbयाcनी Jकती नैपSयु दाख वले. ८.३ वण)नामक संयाशा: व ा र ं व ा र त ा * व त र ण (DESCRIPTIVE STATISTICS: FREQUENCY DISTRIBUTIONS) संयामक माहतीचे अथपणू संघटन, सारांश आ5ण सादर.करण इयाद.Aया व वध पRती वणनामक संयाशाात पाहGया जातात. ा4त माहती अQधक संIF4त वaपात मांडSयाचे शा \हणजे वणनामक संयाशा होय. आपण संयामक माहती संयकgय पRतीने अथवा आलेख पRतीने सारांश Xपात ठेऊ शकतो. वण)नामक संयाशाात पढ,लु बाबी समा*व!ट होतात: १) वारंवाLरता वतरण, तंभालेख आ5ण वारंवारता बहभजाकतीुुृ, सामा6य वतरण व7 आ5ण इतर वतरण कार. २) क, - .य वतींचेृ मापन (उदा. म0य, म0यगा, बहलकु). ३) चरण मापन (fेणी, चतथकु वचलन, सरासर. वचलन, माण वचलन). ४) संबंध मापन munotes.in

Page 183

183 तथा प, या भागात आपण फVत वारंवाLरता वतरण आ5ण संबंQधत संकGपना पाहणार आहोत. ८.३.१ वारंवारता *वतरण (Frequency Distribution): व ा र ं व ा र त ा वतरण \हणजे ा4त माहतीचे वशेष fेणींत वगjकरण करणे होय. यात येक fेणीत Jकती Hनर.Fणे आहेत हे दश वले जाते. जेdहा ा4त माहती योkय आकाराAया वगाcम0ये fेणीबR के ल. जाते, आ5ण यातनु येक वगात असलेल. Hनर.Fणे दसनू येतात तेdहा आपGयाला वारंवारता वतरण ]मळते. \हणजेच, वारंवारता वतरण हे ा4त माहती संIF4त पRतीने मांडSयाचे aप आहे. एका वगात Jकती वेळा (वारंवाLरत होणार. संया) Jकती Hनर.Fणे येतात यावaन वारंवारता वतरण ठर वले जावू शकते. वारंवारता वतरणांचे सादर.करण सारणी, तंभालेख Jकवां बहभजाकतीुुृ आलेख या Xपात के ले जाते. वारंवारता *वतरणाचे फायदे (The advantages of using frequency distribution): १) वारंवारता तVता कोणया वगात जातीतजात ा4तांक आहेत हे चटकन लFात आणनू देSयास सहा`यभतू ठरतो. २) दताची साधारण वतीृ वारंवाLरता तVयावaन लFात घेता येते आ5ण दोन दत Hनर.Fणांम0ये वारंवारता वतरणाAया आधारे तलनाु करता येते. ३) वारंवारता तVयावaन अHतशय सो4या पRतीने ववेचन करता येते आ5ण जातीतजात Hनर.Fणे/दत पRतशीर पRतीने मांडता येतात. ४) वारंवारता वतरण आलेखाAया मा0यमातनू दश वSयाकर.ता वारंवारता तVताचा उपयोग के ला जातो. कAAया ा4तांकवaन वारंवारता वतरण कशा पRतीने के ले जाते हे उदाहरणावaन पाहू. तVता 7. ८.१ कAचा ा4तांक ९१ ६० ८० १०० ७१ १२३ ९५ ९१ ११९ १०६ १०१ ६२ ९७ ९३ ८९ १२६ ७३ १२९ ९० ८४ ८१ ११४ ११७ ६४ ८८ ९८ ९२ १०८ १०९ ७५ १३० ९४ ८४ ११६ १३८ ९८ १०८ ८१ १०१ ९९ ११४ ७७ १२४ ९५ ९१ ११६ ९९ ८२ १०७ ७२ १२४ ८३ ९७ ९५ ११५ १०८ ८७ १०२ ७५ १२८ ८२ ११४ ८६ १०६ ७७ ९४ ९६ ८६ १२३ ११४ ८३ १०३ ८४ ९२ ११२ १०५ ८८ १११ १०४ ९३ munotes.in

Page 184

184 वारंवा2रता त3ता तयार कर4या5या पाय6या : १. *वतार 7नि9चत करा (Determine the range): कAAया ा4तांकमधील सवात मोठा आ5ण सवात छोटा गणांकु शोधा. यानंतर या दोन गणांकांमधीलु फरक पहा. उदा. वर.ल कAचा ा4तांक असलेGया तVयात फरक, १३८ (सवात मोठा गणांकु) - ६० (सवात छोटा ा4तांक) = ७८ ( वतार) इतका आहे. पLरFेाAया आधारे आपण Jकती वग कालांतर (class intervals) ठेऊ शकतो हे ठर वणे शVय असते. २. वग) कालांतराचा आकार ठरवा (Determine the size of the class intervals): वग कालांतर Jकती अंतराचे असावे याकLरता कोणताह. Hनि=चत, काटेकोर Hनयम नाह.. सवसाधारण, ३ ते २० इतका वग कालांतर दसनू येतो. वग कालांतर ठर वताना आपण जातीत जात संIF4त आ5ण अथपणू माहती सादर होईल आ5ण तपशील गमावला जाणार नाह. याची दFता घेत असतो. वग कालांतर खपचू छोटा ठेवGयास वारंवारता वतरणाचा उेश पणू होत नाह. आ5ण वग कालांतर खपू मोठा ठेवGयास Hनर.Fणांमधला अथ/कल समजणार नाह.. उदाहरणाथ, वर.ल कAAया ा4तांकाम0ये वतार ७८ इतके आहे. जर आपण वग कालांतर आकार ०३ Hनि=चत के ला, तर आपणाला ा4त वारंवारता वतरणा मधनू २६ (७८/३=२६) इतके वग कालांतर ा4त होतील आ5ण जर आपण वग कालांतर आकार २० Hनि=चत के ला, तर आपणाला ा4त वारंवारता वतरणामधनू ०४ (७८/२०=३.९) इतके वग कालांतर ा4त होतील. ०३ इतका वग कालांतर ा4त Hनर.Fणांना खपू मोoया माणात वतर.त करेल आ5ण यातनू सांियकgय माहतीचे वगjकरण करSयाचा उेश असफल होईल. याउलट, २० इतका वग कालांतर जातीतजात Hनर.Fणांना एकाच वग कालांतराम0ये समा वट करेल, यामळेु देखील वग कालांतराचा मळू उेश सफल होणार नाह.. साधारणपणे, उपरोVत कAAया ा4तांकाचे वतरण करताना वग कालांतराचा आकार ५.८ Jकवां १० इतका ठेवGयास याचा माहती संIF4त करSयास आ5ण पया4त सादार.करनास Hनि=चत उपयोग होईल. कAAया ा4तांकाचा आकार वग कालांतर आकारावर पLरणाम करतो. जर दत खपू मोठा असेल तर छोटे-छोटे वग कालांतर आकार उपयोगाचे ठरत नाह.. 3. गणांचीु मांडणी करा (Tabulate the score): सारणी तयार करSयापवjू आपण सवथम सवात मोoया संयेकडनू वग कालांतर सXु करतो. या वग कालांतरास याद.त सवात वरती ]लहतो आ5ण यानंतर छोटेवग कालांतर यानंतर ]लहत जातो. वर उGले5खलेGया कAAया ा4तांकवaन, येक वग कालांतर १० इतVया अंतराचा ठेऊन पढ.लु माणे सारणी तयार के ल. जाऊ शकते: munotes.in

Page 185

185 तVता के. ८.२ वारंवारता वतरण सारणी
८.३.२ तंभालेख (Histogram): वारंवारता वतरणात येक वगात असणा^या वारंवारतेAया वतरणास उBया आयताकतीृ तंभ वaपात परपरांना जोडनू दश वणा^या आलेखास तंभालेख \हटले जाते. वारंवारता वतरण दश वSयाकर.ता तंभालेख ह. पRत dयापक माणात वापरल. जाते. वग कालांतरमधील वारंवाLरता आलेखाAया सहा`याने दाख वणे या तंभालेखाचा उेश असतो. कालांतरात ा4तांक एकसारखे वतर.त असावे असे तंभालेखाम0ये गह.तृ धरले जाते. तंभलेखात येक वग कालांतरातील वारंवारता आयताकतीृ [वारा दाख वGया जातात. तंभलेखाचा पाया (F-अF) हा वग कालांतराइतका असतो तर उं ची (य-अF) ह वग कालांतरातील वारंवारता (f) इतकg असते. तंभलेखाची पढ,लु वैAश!"ये दसनू येतात: १. तंभालेखाचे Fे एकणू वतरणाइतके असते. २. तंभालेखातील येक तंभाचे Fे या वग कालांतरातील वारंवार.ते इतके असते. ३. तंभलेखात वग कालांतार ‘F’ अFावर दश वले जाते आ5ण दोन वग कालांतरात तंभात Lरकामी जागा नसते. तंभ सातयाने आ5ण एकमेकांशी पश कaन दश वले जातात. उदाहरणाथ, जर आपणाला उपरोVत सारणीवaन तंभालेख काढावयाचा असेल, तर F अFावर, वग कालांतर ५०-५९ हा ४९.५ ते ५९.५ असा दाखवावा लागेल आ5ण यानंतरचे वग कालांतर ५९.५ ते ६९.५ असे असतील. वग कालांतर (I) Tally Marks (तqयाAया खणाु) वारंवारता (f) १४०-१४९ 0 १३०-१३९ || २ १२०-१२९ |||| || ७ ११०-११९ ||||| |||| | ११ १००-१०९ ||||| |||||||| १४ ९०-९९ |||||||||||||||| २० ८०-८९ ||||||||||||| १६ ७०-७९ |||| || ७ ६०-६९ ||| ३ ५०-५९ 0 munotes.in

Page 186

186 ४. तंभ नेहमीच उभे असतात. तंभालेख काढSयाकLरता पहल. पायर. \हणजे वारंवारता सारणी तयार करा. आपण पढ.ल वारंवारता सारणीवaन तंभालेख ुकाढणे पाहूया. तVता 7. ८.३ वारंवारता सारणी आकतीृ ८.१ तंभालेख
८.३.३ वारंवारता बहभजाकतीुुृ आलेख (Frequency Polygon): व ा र ं व ा र त ा बहभजाकतीुुृ आलेख हे देखील वारंवारता वतरणाचे आलेख वaपाचे सादर.करण आहे. हा वारंवारता वतरण दश वणारा रेखालेख आहे. सव ा4तांक वग कालांतर म0ये सारया माणात वतर.त झालेले आहेत, असे तंभालेख यात गह.तृ धरले जाते, तर सव ा4तांक वग कालांतरAया क, - भागी एकवटलेले आहेत असे वारंवारता बहभजाकतीुुृ म0ये गह.तृ धरले जाते, हा तंभालेख आ5ण वारंवारता बहभजाकतीुुृ यांम0ये मलभतुू फरक आहे. दस^याु शuदांत, वारंवारता बहभजाकतीुुृ आलेख काढताना, वग कालांतरAया म0यभागीच eबंदू संपूण कालांतरचा संदभ \हणनू घेतला जातो. वारंवारता बहभजाकतीुुृ आलेख काढताना आपण उपरोVत तVता १६.१ म0ये दश वGयामाणे सवथम कAचा ा4तांक वगjकतृ वारंवारता सारणीत परावतjत करतो. यानंतर आपणाला येक वग कालांतराचा म0यeबंदू मोजावा लागतो, तो अF ‘F’ यावर दश वला जातो. यानंतर ‘F’ अFाचा संदभ घेऊन, आपण ‘य’ या अFावर येक वग कालांतरामधील वारंवारता eबंदू नvद वतो. यानंतर सव eबंदंनाू एका सरळ रेषेने जोडतो, उदा. तVता 7मांक ८.४. munotes.in

Page 187

187 तVता 7. ८.४ वग कालांतर (Class Interval) म0यeबंदू (Midpoints) वारंवारता (Frequency) १२९.५-१३४.५ १३२ १ १२४.५-१२९.५ १२७ १ ११९.५-१२४.५ १२२ ७ ११४.५-११९.५ ११७ १३ १०९.५-११४.५ ११२ १८ १०४.५-१०९.५ १०७ ८ ९९.५-१०४.५ १०२ २ वग कालांतरचा म0यeबंदू काढSयाकLरता या कालांतरचे वरचे सीमामGयू आ5ण खालचे सीमामGयु यांची बेर.ज कaन या संयेला २ ने भाग दला जातो. उदाहणाथ, ९९.५+१०४.५/२=१०२, १०४.५+१०९.५/२=१०७ यामाणे. आकतीृ १६.२ बहभजाकतीुुृ आलेख काह. संयाशा, बहभजाकतीAयाुुृ (रेषेAया) दोनह. बाजू ‘F’ या अFावर उपरोVत आलेखात दश वGयामाणे टेक वणे पसंत करतात. या कारचा आलेख काढताना दोनह. बाजंनाू काGपHनक वग गह.तृ धaन यांची वारंवाLरता श6यू इतकg धरल. जाते. आलेख ८.२ पहा. तंभालेख आ5ण वारंवारता वतरण यांची तलनाु के ल. असता आपणास असे लFात येईल कg, येक वग कालांतर मधील वारंवारता ह. ‘बहभजाकतीुुृ’ आलेख म0ये eबंदनेू दश वल. जाते तर बहभजाकतीुुृ म0ये ती तंभ (आयताकतीृ) ने दशवल. जाते. ]शवाय, अनेक Hनर.Fणांना एकाच आलेख कागदावर दशवायचे असते तेdहा बहभजाकतीुुृ हा तंभालेखापेFा चांगला पयाय असतो.
munotes.in

Page 188

188 तंभालेख आEण बहभजाकतीुुृ यांमधील तलनाु ( C o m p a r i s o n o f H i s t o g r a m and Polygon): कोणताह. एक कारचा आलेख सवच उेशांकLरता चांगला आहे असे \हणता येणार नाह., येक आलेखाचे वतःचे फायदे आ5ण तोटे आहेत. १. जेdहा एकच वतरण आलेख [वारा दशवायचे असते तेdहा तंभालेख हा सोपा आ5ण आकतीृ वaपाचा सोपा पयाय आहे. जर दोन आ5ण अQधक वतरण दशवायची असतील तर बहभजाकतीुुृ हा चांगला पयाय आहे. उदाहरणाथ, आपणाला एकाच वगाची आ5ण एकाच वषयातील जसे मानसशा वषयातील कामQगर. आलेखावaन दाखवायची असेल तर आपण तंभालेख वापa शकतो. ]शवाय, आपण जातीतजात मलांनाु मानसशा वषयात Jकती गणु ]मळाले हे देखील तंभालेख [वारा दाखवू शकतो. याऐवजी, आपणाला व[याbयाcचे व वध वषयांमधील जसे इंyजी, मानसशा, राzयशा इयाद. वषयांमधील गुण दशवायचे असतील तर योkय आकलनाकLरता बहभजाकतीुुृ हा उतम पयाय आहे. २. वतरणाचा आकार दश वSयाकर.ता वारंवारता बहभजाकतीुुृ आलेख हा चांगला पयाय आहे. तथा प, बहभजाकतीुुृ आलेख हा तंभालेखाइतका तंतोतंत सादर.करण नाह. कारण बहभजाकतीुुृ आलेख काढताना, वग कालांतर सव वारंवारता म0यभागी क,  - त झाGयाचे गह.तृ धरावे लागते जे सय नसते. ८.४ कH,यI वतीचेृ मापन (MEASURES OF CENTRAL TENDENCY) वारंवारता वतरण आपणास दलेGया दत (सांयकg) चे साधारण वतरण कसे आहे हे दश वते परंतु वारंवारता वतरणा मधनू संपणू दतसाठ_ एक व]शट संया \हणनू ा4त होत नाह. क, - .य वतींचेृ मापन \हणजे अशा संया zया संपणू वारंवारता वतरणाचे चांगले HतHनQधव करतील. क, - .य वतीृ \हणजे अशी संया जी संपणू वारंवारता वतरण यांAया आकारानसारु (कमी ते अQधक) fेणीत ]लहGयास यातील म0यवतj HनLरFणाजवळ दसनू येईल. क, - .य वतीृ \हणजे कमी अQधक माणात या दताची सरासर. मGयेचू दश वतात. क, - .य वतीचीृ मGयेु खपू महवाची आहेत कारण ती समहाचीू वै]शये दश वतात. क, - .य वतीचेृ सवात साधारण मापन \हणजे म0य, म0यगा आ5ण बहलकु होय. व वध क, - .य वतीचेृ मानसशाात दोन महवाचे उपयोग दसनू येतात. • एका गटाने बनलेले सव गणांचेु HतHनQधव करणारे आ5ण संपणू गटाAया कायFमतेचे वणन करणारे ते सरासर. ा4तांक आहेत. • दोन समहांAयाू कायFमतेची तलनाु करSयास हे गणु उपयVतु ठरतात. तलनाु एका समहातु Jकवां समहांम0येू असू शकते. munotes.in

Page 189

189 आपण म0य, म0यगा आ5ण बहलकु कसे काढतात हे पाहू. ८.४.१ मJय (Mean): म 0 य \हणजे अंकग5णतीय म0य Jकवां सरासर. होय. क, - .य वतीृ मोजSयाकLरता सवात जात माणात म0य वापरले जाते. एकणू Hनर.Fणांची बेर.ज कaन Hनर.Fण संयेने याला भाग देऊन म0य काढला जातो. उदाहरणाथ, अ) ७, १२, २४, २०, आ5ण १९ यांचा म0य (७+१२+२४+२०+१९)/५= १६.४ इतका येतो. ब) १, २, ३, ६ आ5ण ८ या संयांचा म0य १+२+३+६+८=२०/५=४ इतका येतो. म0य चे सू पढ.लु माणे
या सातीलू येक मळाFरु आ5ण Qच6ह यांना व]शट अथ आहे:
= हे म0य चे Qच6ह आहे. ∑ = या Qच6हाला ]सkमा \हटले जाते, ‘S’ कLरताचे yीक मळाFरु, याचा अथ एकणू असा घेतात. X = हे Qच6ह वतरणातील गणांुचे HतHनQधव करते, ‘एकणू गणांु ची बेर.ज’ \हणनू पाहले जाते. N = हे Qच6ह \हणजे वतरणातील एकणू Hनर.Fण संया होय. \हणजेच, या सानसारूु, वर अ आ5ण ब म0ये उदाहरणात दश वGया माणे, सरासर. \हणजे एकणू गणांचीु (Hनर.Fणे) बेर.ज भाQगले गणांुची (Hनर.Fणांची) संया होय. जेdहा दत (सांयकg) खपू मोठ_ नसेल आ5ण वारंवारता वतरण सारणीबR केलेले नसेल तेdहा या साचाू उपयोग होतो. परंतु दत खपू मोठे असेल आ5ण गरजेनaपु ते सारणीत मांडलेले असेल तर आपणाला म0य काढSयाकLरता दस^याु साूचा वापर करावा लागतो. क , - . य वतीृ मापनात सवच गणांचेु HतHनQधव दसनू येणारा \हणनू म0य याकडे पाहले जाते, परंतु Hनर.Fणांम0ये जेdहा काह. अगद. टोकाची, वेगळी Hनर.Fणे असतात तेdहा ती Hनर.Fणे म0य या वतीAयाृ मापनावर पLरमाण करतात. खपू जात Jकवां खपू कमी Hनर.Fण म0य या मापनावर पLरणाम करते. उदाहरणाथ, वगात सवच व[याbयाcना ४० ते ६० Aया दर\यान गणु ]मळालेले आहेत तेdहा दसनू येणारा म0य आ5ण यातील अगद. एखा[याच व[याbयाला एकदम ९० Jकवां ९५ गणु ]मळालेले आहेत तेdहा दसनू येणारा म0य यात फरक असेल. munotes.in

Page 190

190 ८.४.२ मJयगा (Median): म0यगा \हणजे असे मGयू जे एकणू Hनर.Fणांना दोन समान भागांम0ये वभागते, एकणू Hनर.Fणांमधील अधj Hनर.Fणे म0यगाAया वर असतात तर अधj Hनर.Fणे म0यगाAया खाल. असतात. म0यगा हे सरासर. दश वणारे असे मGयू आहे जे Hनर.Fण मGयांAयाू मा]लकेत (कमी कडनू अQधक असे) थान दश वते. अशा िथतीत म0यगा वर मGयांAयाू मा]लकेचा पLरणाम असतो. यावर Hनर.Fण संयांचा पLरमाण होत नाह.. पढ,लु िथतींमJये मJयगा चा वापर होतो: (i) Hनर.Fण वतरण मधील तंतोतंत म0य eबंदू हवा असेल तर म0यगा काढल. जाते. (ii) दत वतरण खGयाु वaपाचे असेल, कालांतर ( i n t e r v a l s ) गणन J7येत येत नसतील तेdहा म0यगा काढल. जाते. (iii) दत वतरणात Hनर.Fण मGयेु खपू ]भ6न वXपाची असतील तर म0यगा काढल. जाते उदाहरणाथ, दलेले वतरण वषम वaपात असGयास म0यगाचे मापन उपयVतु ठरते. मJयगा चे मापन (Computation of the Median): जेdहा दततील मGयेु Hनर.Fणांची संया वषम असते तेdहा अगद. सोपे तं \हणजे, सव Hनर.Fण संयांना लहान पासनू मोoया संयेपयcत ]लहत जाणे. यानंतर यातील मधGया Hनर.Fण संयेला म0यगा मानणे. थोडVयात, म0यगा \हणजे Hनर.Fणांमधील मधल. संया होय. उदाहरणाथ, २, ४, ७, या Hनर.Fण मGयांचीु म0यगा ह. ४ आहे. याचमाणे, ३, ५, ६, ७, १५ या Hनर.Fण मGयांचीु म0यगा ६ आहे. जेdहा Hनर.Fणांची संया सम असते, तेdहा या fेणीतील मधGया दोन Hनर.Fणांची सरासर. म0यगा \हणनू मानल. जाते. उदाहरणाथ, २, ४, ७, १२ या fेणीत मधल. Hनर.Fण मGयेु ४ आ5ण ७ आहेत. \हणनू ४ + ७ = ११, आ5ण ११ या संयेला २ ने भाग दGयास उतर ५.५ इतके येते. \हणजेच येथे म0यगा ५.५ इतकg असेल. याच माणे २, ७, १५, २० याबाबत ७ + १५ = २२ आ5ण २२ या संयेला २ ने भाग दGयास उतर ११ इतके येते. \हणजेच येथे म0यगा ११ इतकg असेल. ८.४.३ बहलकु (Mode): दत वतरणात वारंवार येणारे Hनर.Fण \हणजे बहलकु होय अशी बहलकाचीु dयाया करता येईल. ब^याच पLरिथतींम0ये ग5णतीय म0य आ5ण म0यगा यांAया आधारे दताची खर. वै]शये समजत नाह.. उदाहरणाथ, वातdयाची िथती, अ]भवतीृ, वतन इयाद. वषयातील अBयासात आपण म0य आ5ण म0यगा यांAयापेFा munotes.in

Page 191

191 बहलकाुचा अQधक वचार करतो. ा4त दत म0ये टोकाची Hनर.Fणे असGयास के वळ म0य Aया आधारे आपणाला दताचे खरे Qच पट होत नाह.. दत म0ये अHनय]मत वXपाची Hनर.Fणे असGयास दतचे खरे Qचण म0यगा Aया आधारे पट होत नाह.. या दोनह. मयादा आपणाला बहलकु Aया आधारे दरू करता येतात, कारण येथे वतरणातील वारंवार येणार. Hनर.Fणे बहलकु म0ये वचारात घेतल. जातात. पढ.लु पLरिथतींम0ये बहलकु चा वचार के ला जातो: • क, - .य वतीृचे आपणास कमी वेळेत आ5ण अंदाजे मापन हवे असGयास बहलकु काढतात. • पोशाख अथवा बटू यांची शैल. यांसारया अHत व]शट अBयासांत माहती हवी असGयास बहलकु काढला जातो. • वतरणातील अHत व]शट मGयू हवे असGयास बहलकु काढला जातो. • वषम वaपाचे Jकवां अHनयत वतरण असGयास यातील क, - .य वतीचेृ मापन बहलकु [वारा चांगGया पRतीने काढले जाते. बहलकु Aया मदतीने आपणाला वतरणातील वारंवार येणा^या Hनर.Fणाबाबत समजते. उदाहरणाथ): अ) १८, १८, १९, २०, २०, २० २१ आ5ण २३ अशी वय असलेGया dयVतींचा बहलकु हा २० आहे. ब) समया: पढ.लु दत Hनर.Fणांवaन बहलकु काढा : ७, १३, १८, २४, ९, ३, १८ उपाय : दलेGया Hनर.Fणांची कमी पासनू जात कडे मांडणी करा: ३, ७, ९, १३, १८, १८, २४ उतर : वारंवार आलेले Hनर.Fण १८ असनू, बहलकु १८ हा आहे. पढ.लु Hनर.Fणांवaन बहलकु काढा: ८, ११, ९, १४, ९, १५, १८, ६, ९, १५. या दतात ९ ह. वारंवार येणार. संया असGयाने बहलकु ९ इतका आहे. ८.५ चरण मापन (MEASURES OF VARIABILITY) चरण या मापनास वतारण Jकवां ि[वतीय तरावर.ल सरासर. असे देखील \हटले जाते. दलेGया वतरणाची फVत सरासर. काढणे नेहमीच पया4त नसते. दोन Jकवां अQधक समहांचीू सरासर. एक सारखी परंतु यांमधील चरण वेगवेगळे असते. दतात खपचू वतरण असणे देखील योkय नसते. \हणून, क, - .य वतीृ सोबत चरणाचे मापन के ले जाते. munotes.in

Page 192

192 चरण \हणजे एक संयकgय तं zया[वारे, दलेGया वतरणातील फरक आ5ण Hनर.Fणे Jकती माणात वखरलेुल. आहेत याचे वणन करणारे मापन \हणजे चरण होय. चरण हे वतरणातील फरकाचे माण मोजSयाचे साधन आहे. चरण मोजSयाची अनेक साधने आहेत. या भागात, आपण वतार आ5ण माण वचलन या दोन चरण मापनांवर चचा करणार आहोत. z-ा4तांक आ5ण सामा6य व7 यावर पढ.लु भागात चचा करणार आहोत. चार मखु उेशांकLरता व वध कारचे चरण काढले जातात. • सरासर.ची व=वसनीयता पाहSयाकLरता • चरण Hनयंणचा आधार \हणनू • चरणAया आधारे दोन fेणींAया तलानेकुLरता • काह. सांियकgय तंांकLरता चरण हा आधार असGयाने तो काढला जातो. ८.५.१ *वतार (Range): वतार ह चरण मापनाची अHतशय ढोबळ, साधी आ5ण सोपी पRती आहे. Hनर.Fणांमधील सवात कमी ा4तांक आ5ण सवात जात ा4तांक यांमधील फरक \हणजे वतार होय, अशी आपणाला dयाया करता येईल. दस^याु भाषेत, वतरणातील सवात मोoया आ5ण सवात छोया Hनर.Fणातील फरक \हणजे वतार होय. (वारंवारता वतरणातील पहल. पायर. तVता १६.१ म0ये पहा) • व]शट काटेकोर अBयासांम0ये वतार हे मापन योkय नाह.. • वतार हे वतरणाचे कAAया वaपाचे मापक आहे. समहू लहान असतील तर यांची वरवर तलनाु करSयाकLरता वतार तं उपयुVत ठरते मोoया समहांAयाू तलनांुकLरता या तंाचा उपयोग होत नाह.. • वतारात टोकाची मापने लFात घेतल. जातात. संपणू Hनर.Fणाम0ये Jकमान आ5ण कमाल Hनर.Fणांमधील एकणू चरण (फरक) समजावनू {यायचे असेल तर आपण साधारणपणे वतारचे मापन करतो. • वतार हे चरण मापनाचे व=वसनीय मापन नाह.. • वतरणात खपू Lरका\या जागा (अंतर) असतील तर वतार या तंाचा उपयोग करता येत नाह.. • Hनर.Fणे खपू अGप Jकवां खपू वतीण असतील तर यातील चरण जाणनू घेSयाकLरता Jकवां जेdहा आपणाला Hनर.Fणांमधील टोकाची Hनर.Fणे लFात {यावयाची असतील तेdहा वतार उपयोगात आणले जातात. munotes.in

Page 193

193 ८.५.२ माण *वचलन (Standard Deviation): माण वचलन हे म0य पासनू सरासर. वचलन दश वते. म0य या वतीपासनृू Hनर.Fणांचे वचलन, यातील ससंगतपणाु माण वचलनातनू दसतो. दस^याु शuदांत, माण वचलन \हणजे वतरणातील, म0य पासनू Hनर.Fण वचलनांAया वगाcAया बेरजेचे वगमळू भाQगले Hनर.Fणांची संया होय. • हे वचलनाचे एक अHतशय व=वसनीय मापन आहे. • माण वचलन नेहमी धनामक असते. • दतातील Hनर.Fणे/गणांकु यावर माण वचलन अवलंबनू असते. • दत व=लेषणचा हा महवाचा घटक आहे. • बा|यरेखा लFात घेSयाकLरताचे मम माण वचलनातनू येते. • अनमानु काढSयासाठ_ माण वचलन महवाचे असते. • इतर अनेक उपायांAया तलनेतु नम6याAयाु वचलनामळेु हे कमी भावीण होते. माण वचलन काढSयाकLरता आव=यक पाय^या आपण पढ.लु उदाहरण [वारा पाहू. माण वचलन चे सू: SD =
यात SD = \हणजे दलेGया नम6याचेु माण वचलन ∑ = \हणजे Hनर.Fणांची बेर.ज X = दतातील येक गणांकु X = दतातील Hनर.Fणांचा म0य N = दतातील Hनर.Fणांची संया munotes.in

Page 194

194 माण *वचलन मोज4यातील अवथा ( S t e p s t o c o m p u t e s t a n d a r d deviation).खाल, दलेला त3ता Nमांक ८.५ पहा. तVता 7 ८.५ Score X Mean
Score – Mean X –
(Score-Mean) Squared (X –
)2 १५५ १२४ ३१ ९६१ १४९ १२४ २५ ६२५ १४२ १२४ १८ ३२४ १३८ १२४ १४ १९६ १३४ १२४ १० १०० १३१ १२४ ७ ४९ १२७ १२४ ३ ९ १२५ १२४ १ १ १२० १२४ -४ १६ ११५ १२४ -९ ८१ ११२ १२४ -१२ १४४ ११० १२४ -१४ १९६ १०५ १२४ -१९ ३६१ १०२ १२४ -२२ ४८४ ९५ १२४ -२९ ८४१ Sum (∑) =१८६० Mean (
) =१२४ ∑ = 0 ∑ = ४३८८ SD = √४३८८/१५ = १७.१० १. दत मधील Hनर.Fणे चढया 7माने मांडा. २. पहGया तंभात सव Hनर.Fणांची बेर.ज ]लहा (तमचीु बेर.ज १८६० इतकg येईल). ३. म0य ा4त करSयासाठ_, Hनर.FणांAया बेरजेला Hनर.FणांAया संयेने भाग [या. पहGया तंभात दGयामाणे (१८६०/१५=१२४). ४. पढ.लु तंभात (तंभ दसराु) येक Hनर.Fणासमोर म0य ]लहा. ५. Hतस^या तंभात, Hनर.Fण (X) कLरता, Hनर.Fण आ5ण म0य यातील फरक काढा. येक Hनर.Fणामधनू म0य वजा कaन फरक काढा. म0य आ5ण Hनर.Fण यातील फरक काढताना जर Hनर.Fण मGयू म0य पेFा अQधक असेल तर फरकाचे Qच6ह धन असते आ5ण Hनर.Fण मGयू म0य पेFा कमी असेल तर Qच6ह ऋण असते. मग धन munotes.in

Page 195

195 आ5ण ऋण Qच6ह असलेGया फरकाची (तंभ तीन) बेर.ज के ल. जाते. वजा आ5ण अQधक Qच6ह असलेGया संया बेर.ज करताना एकमेकgंAया मGयांवरु पLरणाम कaन उतर श6यू इतके येईल. ६. ग5णतातील Hनयमांत, ऋणामक मGयांचाु वग के Gयास येणारे उतर धन असते. मGयांचेू ऋण Qच6ह घाला वSयाकLरता आपण येक फरकाAया मGयाचाू वग कXन ती मGयेू तंभ चार म0ये नvदवयाू. सवच वग मGयांचीु बेर.ज करा. ७. माण वचलन येSयाकLरता, आपण सव फरकाAया वग Aया संयेची बेर.ज करतो आ5ण याला एकणू संयांनी भाग दला जातो. शेवट., आलेGया उतराचे वगमळू काढतो. HनरपेF वतरणाचे मापन \हणनू माण वचलनाकडे पाहले जाते. वचलन िजतके अQधक Hततके माण वचलन मGयू अQधक असते. माण वचलन पढ.लु िथतींम0ये वापरले जाते: • दताचे व=लेषण करताना माण वचलन मGयू आव=यक असेल तर. • लोकांचे ा4तांक दोन Jकवां अQधक चाचSयांवर तपासनू पहावयाचे असतील तर. • ा4तांकचे व=लेषण सामा6य वारंवारता व7 Aया आधारे करावयाचे असेल तर. माण वचलनाची सवात मोठ_ मयादा \हणजे Jकमान आ5ण कमाल मGयेु मोठ_ असGयास याचा पLरणाम दसनू येतो. ८.६ Z -ाPतांक आEण सामाQय वN ( Z – S C O R E S A N D NORMAL CURVE) ८.६.१ Z – ाPतांक (Z – Scores): Z-ा4तांक हा असा ा4तांक आहे, जो व]शट Hनर.Fण आ5ण सरासर. ा4तांक यांमधील फरक माण वचलन या एकका [वारा दश वतो. Z-ा4तांक म0ये dयVतीचे Hनर.Fण मGयू मा5णत मGयातू Xपांतर.त के ले जाते. समट.चा म0य आ5ण माण वचलन यांAया आधारे हे Xपांतर के ले जाते. व]शट Hनर.Fण मGयू हे माण वचलन या माणकाAया आधारे म0यापासनू Jकती लांब आहे याचे मापन अशी Z-ा4तांक ची dयाया करता येईल. माण Z-ा4तांक हे व]शट Hनर.Fणाचे म0य पासनू असलेले वचलन होय. munotes.in

Page 196

196 Z-ा4तांक धनामक आGयास तो म0यपेFा अQधक असतो तर ऋणामक असGयास म0यपेFा कमी असतो. Z-ा4तांक िजतका मोठा Hततका तो म0य पासनू लांब असतो. Z-ा4तांकाचे मखु उपयोग पढ.लु माणे आहेत:  Z-ा4तांकामळेु आपणाला या Hनर.Fणाचे वतरणातील Hनि=चत थान समजते. उदाहरणाथ, वजय हा ०९ वषO वयाचा आहे आ5ण याचे वजन ४० Jकलोyाम इतके आहे. याAया वयाAया इतर मलांAयाु मानाने हे वजन कसे आहे?  Z-ा4तांकामळेु दोन व वध वतरणांमधनू आलेGया Hनर.Fणांम0ये देखील तलनाु करणे शVय होते. गीता हने मानसशा वषयात ७२ गणु ]मळ वले आ5ण जीवशा वषयात ६१ गणु ]मळ वले, तर कोणया वषयात Hतने चांगले गणु ]मळ वले? येथे आपण गीताने मानसशा वषयात चांगले गणु ]मळ वले असे \हणू शकत नाह.. त\ह.ु दोन वषयांAया गणांम0येु सहजच तलनाु कa शकत नाह. कारण दोन वषयांमधील समट. ( व[याथj गण) ]भ6न आहे. जर मानसशा वषयात वगातील बdहातांशी व[याbयाcनी ९० Aया दर\यान गणु ]मळ वले असतील तर मग गीताला मानसशाात सरासर. पेFा कमी गणु ]मळाले आहेत आ5ण जर जीवशा वषयात बdहातांशी व[याbयाcनी ५० Aया दर\यान गणु ]मळ वले असतील तर मग गीताला जीवशाात सरासर. पेFा जात गणु ]मळालेले आहेत. येथे सोपा पयाय \हणजे गीताला ]मळालेले दोनह. वषयांतील गणु संबंQधत वषयात Z-ा4तांकम0ये परावतjत करायचे.  Z-ा4तांक दतला कोणयाह. Xपात घेऊन याला ामा5णक fेणीत Xपांतर.त करतो. वतरणातील जात गणु धनामक Qच6ह दश वतात आ5ण कमी गणु ऋणामक Qच6ह दश वतात. Z-ा4तांक काढSयाकLरताचे सू: z = X – X SD X = कAचा ा4तांक X = म0य SD = माण वचलन तVता 7मांक १६.५ मधील उदाहरण {या z = १४९ -१२४ / १७.१० = १.४६ z= ११५-१२४/१७.१० = -.५३ munotes.in

Page 197

197 Z -ा4तांक +१.४६ असलेGया dयVतीचे गणु १४९ इतके आहेत. हे गणु ‘म0य’ पेFा जवळजवळ १.५ माण वचलन जात आहेत. दस^याु बाजनेू, ११५ गणु ]मळ वलेGया dयVतीचा Z-ा4तांक ‘म0य’ पेFा कमी आहे. जो ऋणामक Qच6ह (-.५३) दश वतो. ११५ हे गणु ‘म0य’ हनू अधा माण वचलन कमी असGयाचे दश वतात. ८.६.२ माEणत सामाQय वN (Standard Normal Curve): मा5णत सामा6य व7 यास मा5णत सामा6य वतरण असे देखील संबोधले जाते. या व7ास सामा6य वारंवारता व7, गॉ]शयन व7 (जमन ग5णत तzाने या व7ाAया वै]शयांचा अBयास के ला आ5ण याकLरता सेू मांडल.) या नावाने देखील संबोधले जाते. या व7ाला बेल-आकाराचा व7 Jकवां सामा6य मेसोकाटक व7 (Mesokurtic Curve) असेह. \हटले जाते (मेसो \हणजे म0यभागी Jकंवा मधले). सामा6य व7 हा वशेष वaपाचा वारंवारता बहभजाकतीुुृ आलेख आहे, यात माणबR पRतीने ‘म0य’Aया Hनर.Fणांचे वतरण झालेले असते. या व7ात म0य, म0यगा आ5ण बहलकु हे तंतोतंत म0यभागी दसनू येतात आ5ण व7 जसजसा म0य पासनू लांब जातो तसतशी Hनर.Fणांची संया कमी होत जाते. व7ाAया म0यभागी एखाद. उभी रेषा ओढGयास, व7ाची एक बाजू तंतोतंत दस^याु बाजू इतकgच असते. आकतीृ ८.३ सामा6य व7
munotes.in

Page 198

198 सामाQय वNाची वैAश!"ये (Features of Normal Curve): १. सामा6य व7 हा म0य Aया Äट.ने समभजाकतीूृ असतो. म0य पेFा कमी असलेGया Hनर.Fणांची संया ह. म0य पेFा जात असलेGया Hनर.FणांAया संयेइतकgच असते. २. व7ाची उं ची म0यAया ठकाणी सवाQधक असते. \हणनचू म0य, म0यगा आ5ण बहलकु हे सामा6य वारंवारता व7 म0ये सारखेच असतात. ३. सामा6य वतरणाचा सवाQधक eबंदू म0यAया ठकाणी असतो. म0यकडनू जसजसे दरू जातो तसतसा व7 खालAया दशेला उतरत जातो. दोनह. बाजंनीू व7 खालAया दशेला उतरत जाSयाचे माण सXवातीलाु कमी असते, मग ते तीÅ होते आ5ण शेवट. प6हाु कमी होते. व7ाAया या संघातामळेचु याला ‘बेल आकाराचा व7’ \हणनू संबोधले जाते. सैRाि6तक Äया, व7ाAया दोनह. बाजू तळाला (F अFावर) पश करत नाह.. दोनह. शेपट.कडील बाजू तळ रेषेकडे जातात परंतु पश करत नाह.. \हणजेच Hनर.Fणांची fेणी अमयाद आहे. ४. म0य पासनू अQधक आ5ण वजा एक माण वचलन या बाजंनाू आलेखाची व7ता बदलते. ५. जर पLरवतकांचे वतरण सामा6य असेल, \हणजेच, वतरणातनू मा5णत बेल आकाराचा संघात Hनमाण होत असेल, तर दलेGया वतरणात dयVतीचा z -ा4तांक इतर Hनर.FणांAया तलनेतु Hनि=चत कठेु दसनू येतो, हे दसनू येते. ६. एकणू वतरणात अQधक आ5ण वजा एक माण वचलनात ६८.२६ टVके Hनर.Fणे दसनू येतात. याचमाणे, ९९.४४ टVके Hनर.Fणे म0य तसेच अQधक आ5ण वजा दोन माण वचलन यांम0ये दसनू येतात. याचबरोबर, ९९.७४ टVके Hनर.Fणे म0य तसेच अQधक आ5ण वजा तीन माण वचलन यांम0ये दसनू येतात. ८.६.३ इतर *वतरण कार (Other Distribution Types): दलेGया दतावaन सामा6य वतरण या dयHतLरVत, इतरह. अनेक वतरणाचे कार दसनू येतात. यातील दोन वतरणाचे कार \हणजे व7 रेषीय वतरण (Skewness) आ5ण ि[वपद वतरण (Bimodal Distributions): वNरेषीय *वतरण (Skewed Distribution): वतरणात बर.च Hनर.Fणे कोणयातर. एका बाजलाू क, -त झालेल. असतात अशी व7रेषीय वतरणाची dयाया करता येते. इंyजी शuद skewed (व7रेषा) \हणजे समभजाकतीूृ eबघडलेल. Jकवां बदललेल., असा अथ होतो. munotes.in

Page 199

199 व7रेषा समभजाकतीचीूृ दशा दश वते. म0य आ5ण म0यगा यांची नvद जेdहा वेगवेगqया eबंदंवरू असते, यांचे मGयू वेगवेगळे असते, अशा वतरणात क, -.य वतीचाृ सम6वय eबघडतो आ5ण समाभजाकतीूृ एका बाजलाू झकतेु तेdहा या वतरणास व7रेषा वतरण \हटले जाते. सामा6य वतरणात, म0य आ5ण म0यगा हे सारखेच असतात. व7रेषा हे श6यू असते. वतरण जातीत जात सामा6यव कडे गेलेले असते. वNरेषीय *वतरणाचे कार (Types of Skewed Distributions): व7रेषीय वतरणाचे दोन कार दसनू येतात: १. ऋणामक वNरेषा ( N e g a t i v e l y S k e w e d ) : या कारात वतरण मोoया माणात उजdया बाजलाू क,  - त झालेले दसनू येते. व7रेषा हळहळूू डाdया बाजलाू सरकत जाते. डावी बाजू लांब दसनू येते. २. धनामक वNरेषा ( P o s i t i v e l y S k e w e d ): या कारात वतरण मोoया माणात डाdया बाजलाू क, - त झालेले दसनू येते. व7रेषा हळहळूू उजdया बाजलाू सरकत जाते. उजवी बाजू लांब दसनू येते. आकतीृ १६.४ पहा आकतीृ ८.४ ऋणामक आ5ण धनामक व7रेषा
सव तीनह. कारचे वतरण पढ.लु आकतीृ ८.५ माणे दसनू येतात munotes.in

Page 200

200 आकतीृ ८.५ सामा6य वतरण, धनामक आ5ण ऋणामक व7रेषा
िVवपद *वतरण (Bimodal Distributions): आकतीृ ८.६ ि[वपद वतरण
काह. वारंवारता बहभजाकतीुुृ आलेख दोन उं चवटे, उंच Hनर.Fण eबंदू दश वतात, या वतरणास ि[वपद वतरण \हटले जाते. ि[वपद वतरण वारंवारता वतरणात एक ऐवजी दोन उAच Hनर.Fणeबंदू दश वते. ि[वपद वतरणात, दोन उं चवटे दसनू येतात. उदाहरणाथ, ि[वपद वतरण पढ.लु आकतीृ ८.६ माणे दसनू येते. ८.७ सहसंबंध गणांकु (THE CORRELATION COEFFICIENT) सहसंबंध \हणजे दोन पLरवतकांमधील संबंध होय. दोन Hनर.Fण दतांमधील संबंधांचा सारांश काढSयाची पRत \हणजे सहसंबंध होय. सहसंबंध हा नेहमी सहसंबंध गणांकु म0ये दश वला जातो. तो इंyजी “r” या अFराने दश वतात. एकाच dयVती/िथतीची दोन Hनर.Fणे सहसंबंध काढSयासाठ_ आव=यक असतात. या मGयांनाू साधारणपणे ‘F’ आ5ण ‘य’ \हणनू ओळखले जाते. या Hनर.FणांAया जोÇयांना सारणी [वारा Jकवां वतरण आलेख ( s c a t t e r p l o t ) पRतीने संक]लत के ले जाते. दोन पLरवतकांचे Hनर.Fण के ले जाते. munotes.in

Page 201

201 सहसंबंध \हणजे अशी संया जी दोन पLरवतकांमधील संबंधांचे बल आ5ण दशा दश वते. एक पLरवतक बदलGयास दस^याु पLरवताकात Jकती माणात बदल घडतो हे सहसंबंध संयेने समजते. सहसंबंध गणांकु ह. एक संया आहे जी +१.० ते -१.० Aया दर\यान दसनू येते. सहसंबंध गणांकु दोन पLरवतकांमधील वशालता आ5ण घHनठता दश वतो तर या गणांकु पढ.लु धन अथवा ऋण Qच6ह संबंधांची दशा दश वतो. सहसंबंध गणांकु १ Aया जवळ असGयास (धन अथवा ऋण) तो घHनठ सहसंबंध मानला जातो, तर सहसंबंध गणांकु ० Aया जवळ असGयास कमकवतु सहसंबंध मानला जातो +१.० हे या संयेला पLरपणू धनामक सहसंबंध मानले जाते तर -१.० या संयेला पLरपणू ऋणामक सहसंबंध मानले जाते. मानसशा आ5ण इतर सामािजक शाांम0ये, दोन पLरवताकांम0ये पLरपणू सहसंबंध ]मळणे अशVय आहे. भौHतक शाांम0ये या कारचे सहसंबंध शVयतो ा4त होतात. • श6यू जवळचा सहसंबंध गणांकु दोन पLरवतकांम0ये कमकवतु रेषीय संबंध दश वतो. • श6यू सहसंबंध गणांकु दोन पLरवतकांम0ये सहसंबंध Jकवां संबंध नसGयाचे दश वतो. उदाहरणाथ, बटांचाु आकार आ5ण पतकेु वाचGयाची संया यांम0ये कोणताह. संबंध नाह.. • जेdहा दोनह. पLरवतके परपरांसोबत एकeत वाढत जातात तेdहा यास धनामक सहसंबंध Hनमाण होत. एका पर.वतकातील वाढ.चा दस^याु पLरवतकातील वाढ.शी संबंध दसनू येतो. उदाहरणाथ, शाळेत खपू कसनू अBयास करणे आ5ण चांगले गणु ]मळ वणे यात संबंध दसनू येतो. जे खपू अBयास करतात यांना शाळेत खपू चांगले गणु ]मळतात. दसरेु उदाहरण \हणजे उं ची आ5ण वजन होय. उं च dयVतीचे जात वजन दसनू येईल. • जेdहा एका पLरवतकात वाढ झाGयास याच माणात दस^याु पLरवतकात घट होते, अशा संबंधात ऋणामक सहसंबंध दसनू येतो. एक पLरवतकातील वाढ दस^याु पLरवतकातील घट यांचे माण परपर संबंQधत असते. उदाहरणाथ, त\ह.ु िजतका अQधक अBयास कराल Hततकg तमचीु नापास होSयाची शVयता कमी असते. दसरेु उदाहरण पहा, सम-ु सपाट.पासनू असलेल. उं ची आ5ण तापमान. सम-ु सपाट.पासनू उं ची िजतकg अQधक वाढत जाते Hततके तापमानात घट होत जाते, वातावरण थंड होते. \हणजेच, एक पLरवतक वाढGयास याचवेळी दस^याु पLरवतकात देखील वाढ झाGयास याला धनामक सहसंबंध असे \हटले जाते. याउलट, एका पLरवतकात वाढ झाGयास दस^याु पLरवतकात घट होत असेल तर याला ऋणामक सहसंबंध असे \हटले munotes.in

Page 202

202 जाते. जेdहा एका पLरवतकात होणार. वाढ Jकवां घट दस^याु पLरवतकावर कोणयाह. कारे पLरणाम करत नसेत तर यास श6यू सहसंबंध असे \हटले जाते. पढ.लु साAयाू आधारे सहसंबंध गणांकु काढला जातो:
सहसंबंध गणांक काढSयाुAया पाय^या (Steps in Computation of Correlation Coefficient): १. वर उGले5खलेGया माणे, सहसंबंध गणांकु दोन पLरवतकांम0ये काढला जातो आ5ण याकLरता आपण यांना F आ5ण य असे संबोधतो. सहसंबंध काढSयाकLरता दोनह. पLरवतकांमधील दत, Z-ातांक म0ये परावतjत करावयास हवे. \हणजे, येकाचे दोन Z -ातांक ]मळतील- एक F पLरवतकाकLरता आ5ण दसराु य पर.वतकाकLरता होय. २. येक dयVतीAया Z-ातांकांचा एकeत गणाकारु के ला जातो. ३. यानंतर या सव ा4तांकांची एक बेर.ज के ल. जाते. ४. सव ा4तांकांAया बेरजेला Hनर.Fण/dयVती संयेने भाग दला जातो. \हणनचू, सहसंबंध गणांकु \हणजे दोन पर.वतकांAया Z -ा4तांकाAया बेरजेचा म0य आहे. Z-ा4तांकाAया Äट.ने- • धनामक सहसंबंधात, एका पLरवतकावर.ल उAच Z -ा4तांकाला दस^याु पLरवतकावर.ल उAच Z-ा4तांकाने गणलेु जाते आ5ण एका पLरवतकावर.ल Hन\न Z-ा4तांकाला दस^याु पLरवतकावर.ल Hन\न Z -ा4तांकाने गणलेु जाते. तथा प, दोनह. कारांत परपर वरोधी फ]लते नेहमीच धनामक असतात, कारण जेdहा दोन नकारामक मGयांचाु गणाकारु होत तेdहा येणारे उतर धनामकच असते. • ऋणामक सहसंबंधात, एका पLरवतकावर.ल उAच Z -ा4तांक (धनामक) आ5ण दस^याु पLरवतकावर.ल Hन\न Z -ा4तांक (ऋणामक) यांचा गणाकारु होतो Jकवां उलट, यामळेु येणारे उतर ऋण असते. \हणनू, जेdहा या ऋणामक संयांची बेर.ज कaन याला एकणू Hनर.Fणांनी भागले जाते तेdहा येणारा सहसंबंध गणांकु ऋणामक असतो. व वध कारAया सहसंबंधांचे आलेख वaपाचे Qचण खाल.ल आकतीतृ दाख वSयात आले आहे. दोन पLरवतकांना एकeत आलेखावर दाख वGयास यातनू वJकरण वXपाची आकतीृ Jकवां आलेख तयार होतो. आपण खाल.ल आकतीृ १६.७ आ5ण १६.८ पाहू शकता, धनामक सहसंबंधात आलेखावर.ल रेषा डावीकडे खाल. असते तर उजवीकडे वर सरकत जाते. ऋणामक सहसंबंधात आलेखावर.ल रेषा डावीकडे वर असते तर उजवीकडे ती खाल. सरकत जाते. munotes.in

Page 203

203 सवात कमी सहसंबंध गणांकु हा .०० इतका असतो ,याचा अथ दोन पLरवतकांम0ये िथर असा संबंध नाह.. Z–ा4तांकाAया Äट.ने, जेdहा दोन पLरवतके परपरांशी संबंQधत नसतात तेdहा या पर.वतकांचा परपरांशी अनपातु ]मf वaपाचा \हणजेच काह. ठकाणी धनामक आ5ण काह. ठकाणी ऋणामक असतो. दस^याु शuदांत, काह.वेळा एका पLरवतकावर उAच ा4तांक असताना दस^याु पLरवतकावर देखील उAच ा4तांक दश वतो. जेdहा दो6ह. पर.वतकांवर.ल परपर अनपाताचीु बेर.ज के ल. जाते, तेdहा धनामक आ5ण ऋणामक संया एकमेकgंवर पLरणाम कaन उतर श6यवतू होते आ5ण सहसंबंध ० इतका दसनू येतो. या अयGप मGयापासनुू, सहसंबंध मGयू दोनह. बाजंनाू वाढते, एका बाजनाू -१.० आ5ण दस^याु बाजलाू +१.० इथपयcत जाते. दोनह. -१.० आ5ण +१.० सहसंबंध मGयू दोन पLरवतकांम0ये पणू आ5ण घHनठ दश वतात. ा4तंकसमोर.ल अQधक-वजा चे Qच6ह पLरवतकांमधील संबंधांची दशा दश वते तर अंक पLरवतकांमधील संबंधांची घHनठता होय. आकतीृ ८.७ सहसंबंध
आकतीृ ८.८ सहसंबंध
munotes.in

Page 204

204 सहसंबंध पXतीचे उपयोग (Uses of Correlation Method): १. सहसंबंध (Relationship): संशोधकाला Hनसगतःच बदलणा^या दोन पLरवतकांमधील संबंध तपासSयाची संधी सहसंबंध तंा[वारा ]मळते. काह.वेळा नैHतक आ5ण dयवहाय Äया योग कaन तो संबंध पाहणे शVय नसते, अशावेळी सहसंबंध तंाचा उपयोग होतो. उदाहरणाथ, धÑपानु (]सगारेट पणे) के Gयाने फफसांचाुु ककरोग होतो का? हे पाहSयासाठ_ योग करणे नैHतक Äया योkय ठरणार नाह.. सहसंबंध तं संशोधकाला या दोन (]सगारेट पणे आ5ण फफसांचाुु ककरोग) पLरवतकांम0ये संबंध आहे काय?, हे पाहSयाची संधी देतो. या कारचे संबंध पढेु आलेख[वारा दाख वता येतात. २. भाकYत (Prediction): एका पLरवतकावर असलेला ा4तांक माहत कaन घेतGयास याचा दस^याु पLरवतकावर काय पLरणाम होईल, याचे भाकgत सहसंबंधामक पRतीतनू करता येऊ शकते. काय)कारण भाव ( Causali ty ): तथा प, सहसंबंध \हणजे कायकारण भाव असेच नाह.. दोन पLरवतकांम0ये घHनठ सहसंबंध आहे याचा अथ यातील एका पLरवतकाचा दस^याु पLरवतकावर पLरणाम होतोच असे नाह.. उदाहरणाथ, आईस7gमची व7g आ5ण गॉगलची व7g यांम0ये चांगला धनामक सहसंबंध असेलह.. परंतु यावaन आपण असे \हणू शकतो का Jक, आईस7gम खरेद. करणारे लोक गॉगल देखील खरेद. करतात?. नाह., कारण आईस7gमची व7g आ5ण गॉगलची व7g या दोहvम0ये धनामक सहसंबंध असSयामागे दसरेह.ु कारण असू शकते आ5ण ते \हणजे उण वातावरण होय. दोन Jकवां अQधक पLरवतकांम0ये कारण आ5ण पLरणाम असा संबंध दश वणारे परावेु फVत ायोQगक पRतीतनचू ा4त होऊ शकतात. ८.८ अनमानामकु संयाशा (INFERENTIAL STATISTICS) नम6याAयाु आधारे समट.बल अनमानु काढSयास मदत करणा^या संयाशााAया शाखेस अनमानामकु संयाशा असे \हणतात. अHनि=चततेAया पा=वभमीवरू ठामपणे Hनणय घेSयास अनमानामकु संयाशा मदत करते. अनमानामकु संयाशाात अनेक संयाशाीय तंे समा वट आहेत. या तंांAया आधारे संशोधकांना ठर वता येते कg, आलेले पLरणाम Jकती माणात संभाdयतेमळेु आलेले आहेत आ5ण या पLरणामांचे मोoया समट.वर Jकती माणात सामा6यीकरण होऊ शकते. अनमानामकु संयाशाीय पRतींचे अनेक कार आहेत. ायोQगक आराखÇयाचे अनेक कार आहेत, ते अनेक घटकांवर अवलंबनू असतात जसे वतं munotes.in

Page 205

205 पLरवतकांची संया, परतं पLरवतकांची संया आ5ण समहांचीू संया इयाद.. या आराखÇयानसारु अनमानामकु सांियकgय पRती वापरल. जाते. आलेले Hनकष हे अथपणू आहेत कg तो Hनdवळ योगायोग आहे याबाबतचा Hनणय अनमानामकु संयाशाीय पRतींमळेु घेणे शVय होते. सांियकYय लाZणीयता (Statistical Significance): व]शट योगातनू आलेGया पLरणामांवर Jकती माणात व=वास ठेवला जाऊ शकतो याबाबतचे अनमतीु (Hनधारण) संशोधकाला अनमानामकु संयाशााAया उपयोगातनू ]मळते. जर अनमानामकु संयाशाातनू लFात आले कg, आपणाला ]मळालेले Hनकष अपेIFत HनकषाcपेFा अQधक आहेत, तर आपले Hनकष संयाशाीय Äया महवपणू आहेत. संयाशाीय लाFणीयता असलेल. उतरे हेच दश वतात कg, संशोधनात आलेले उतर हे वतं पLरवतकात केलेGया बदलाAयाच पLरणामातनू आहेत, तसे Hनकष येणे हा फVत योगायोग नाह.. दस^याु शuदांत, संयाशाीय लाFणीयता \हणजे, येक ाणी आ5ण मनयु यांAया वतनात होणारा बदल वात वक आहे कg के वळ याÄिAछक फरकामळेु दसनू येणारा आहे, हे तपासनू पाहSयाचा माग आहे. अनमानामकु संयाशाात व वध कारAया संयाशाीय चाचSया वापरGया जातात. यातील काह. चाचSया ‘t’ चाचणी, ‘F’ चाचणी, ‘Chi Square’ चाचणी इयाद. होय. उदाहरणाथ, दोन समहांAयाू म0य ची तलनाु करSयासाठ_ ‘ t ’ चाचणी वापरल. जाते. दोन पेFा अQधक समहांAयाू म0यची तलनाु करSयासाठ_ A n a l y s i s o f variance (ANOVA) ह. चाचणी वापरल. जाते. कार I आEण कार II माद (Type I & Type II Error): मानसशाात, आपणास ]मळालेले Hनकष हे के वळ आ5ण के वळ आपण केलेGया ायोQगक बदल/दFतेमळेचु आहेत असे ठामपणे सांगू शकत नाह.. आपणास नेहमीच Hनि=चतता ऐवजी शVयतांवर अवलंबनू रहावे लागते. संशोधकांना नेहमीच शVयता लFात {याdया लागत असGयाने, Hनकष आ5ण यांची लाFणीयता तपासनू पाहताना माद होSयाची नेहमीच शVयता असते. येथे माद \हणजे Hनर.Fणे घेताना, मोजताना आ5ण गणन करताना झालेल. चकू Jकवां तंतोतंतपणाचा अभाव असा अथ अ]भेत नाह.. येथे मापदंड वर.ल खरे मGयू आ5ण संयाशाीय व=लेषणातनू काढलेले उतर यातील फरक असे अपेIFत आहे. येथे दोन कारचे माद घडSयाची शVयता आहे – कार I माद आ5ण कार II माद होय. जेdहा संशोधनातील Hनकष फरक असGयाचे दश वतात परंतु यFात फरक नसतो त,dहा कार I चा माद होतो. \हणजेच, एका अBयासातील Hनकष पणपणेू व=वासाह नसतात. या कारAया मादात जे यFात नाह. ते आहे असा Hनकष मांडला जातो. या िथतीला इंyजीत ‘ f a l s e h i t ’ (चुकgची Hनवड) \हटले जाते. munotes.in

Page 206

206 संशोधनातील पLरणामांवर Äढ व=वास ठेवSयासाठ_, संबंQधत संशोधन वारंवार आ5ण सधाLरतLरयाु करणे आव=यक आहे. व वध कारAया अBयासांतनू तेच तेच Hनकष Hनघत असतील तर आपण काढलेले Hनकष बरोबर आहेत असे \हणू शकतो. जेdहा संशोधनात लाFणीय पLरणाम यFात असतात परंतु संशोधकाला ते शोधता येत नाह. त,dहा कार II चा माद होतो. जे यFात आहे ते असGयाचे ठामपणे संशोधकाला सांगता येत नाह.. या िथतीला इंyजीत miss \हटले जाते. जेdहा संशोधन काटेकोर पRतीने पार पाडले जात नाह. तेdहा कार II हा माद घडतो. दस^याु शuदांत, संशोधनातनू संशोधक जे काह. शोधू इिAछतो ते शोधSयाइतपत संशोधन राब वले गेले नाह.. संशोधन आराखडा, मापन साधने Jकवां नमनाु संया (HतJ7या देणारे) वाढ वGयास संशोधन भावी बन वले जावू शकते. सम!ट, *व[X नमनाु (Population vs. Sample): समट. \हणजे काह.तर. संपणू समAचयु- लोक, ाणी, वतू Jकवां घटना. उदाहरणाथ, आपणाला मंबईतु राहणा^या कोणतीह. व[या शाखा लFात न घेता ( व वध शाखांमधील) १८ ते २५ वषO वयोगटातील व[याbयाcAया अBयास सवयीचा अBयास करायचा आहे. व[याथj कला, वान, वा5णzय, वै[यकgय आ5ण अ]भयांeकg Jकवां इतर कोणयाह. शाखेतील असेल. ताकÖकÄया, आपणाला मंबईतु राहणा^या आ5ण येक शाखेतील व[याbयाला संशोधनाकLरता Hनवडणे, भेटणे शVय नाह.. \हणनू, या कारचा अBयास करSयाकLरता सव व[याbयाcऐवजी यातील काह.ंची Hनवड करणे योkय पयाय राह.ल. या काह. HनवडलेGया व[याbयाcना अBयासातील यVतु/नमनाु \हणनू घेतले जाईल. समट.Aया काह. भागास नमनाु \हणनू ओळखले जाते. काळजीपवकू नमनाु Hनवडनू संशोधक यावर संशोधन करतात. नम6यावरु केलेGया संशोधनातनू आलेGया पLरणामांचे अनमानामकु संयकgय तंां[वारा व=लेषण के ले जाते. या व=लेषणातनू काह. अंदाज काढले जातात जे संपणू समट.ला लागू के ले जाऊ शकतील. येथे समट. \हणजे संपणू देशाची लोकसंया असे अ]भेत नाह.. समट. \हणजे समाजातील व]शट गट/घटक, उपरोVत उदाहरणात दश वGया माणे. ८.९ सारांश मानसशा संयाशा का वापरतात?, या =नाने आपण या घटकाची सXवातु के ल.. या]शवाय वणनामक संयाशा याची dयाया आ5ण याचे कार यावर चचा के ल.. वणनामक संयाशाात आपण वारंवारता वतरण, तंभालेख, समभजाकतीूृ या संकGपनांवर चचा के ल.. सामा6य व7 आ5ण याची वै]शये यावर देखील चचा के ल.. व7रेषीय वतरण आ5ण ि[वपद वतरण वषयी देखील चचा के ल.. munotes.in

Page 207

207 म0य, म0यगा आ5ण बहलकु या क, - .य वतीृ आ5ण अवगjकतृ Hनर.Fणांमधनू या वतींAयाृ गणन वषयी सउदाहरण चचा करSयात आल.. Z-ा4तांक ह. संकGपना पट करSयात आल.. अनमानामकु सांियकg आ5ण सहसंबंध गणांकु वषयी देखील चचा के ल.. व वध कारAया संयाशाीय आ5ण यांचे उपयोग, माद कार तसेच समट. आ5ण नमनाु यांमधील फरक यावर चचा करSयात आल.. ८.१० 9न १. वारंवाLरता वतरण, तंभालेख आ5ण वारंवाLरता बहभजाकतीुुृ आलेख यांची dयाया [या. २ पढ.लु संकGपना पट करा: क. सामा6य वतरण व7 ख. व7 रेषीय वतरण ३. क, - .य वतीAयाृ व वध मापनांवर चचा करा. ४. वचलनाAया व वध मापनांवर चचा करा. ५. ट.पा ]लहा क. अनमानामकु संयाशा – संयाशाीय लFणीयता ख. सहसंबंध गणांकु ८.११ संदभ) 1. Myers, D. G. (2013).Psychology.10thedition; International edition. New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian reprint 2013 2. Ciccarelli, S. K. & Meyer, G. E. (2008). Psychology. (Indian subcontinent adaptation). New Delhi: Dorling Kindersley (India) pvt ltd. 3. Baron, R. A., & Kalsher, M. J. (2008). Psychology: From Science to Practice. (2nd ed.). Pearson Education inc., Allynand Bacon  munotes.in

Page 208

208ÒeLece JeHeemetve me$eebleer Hejer#esmeeþer ÒeMveHeef$ekesÀ®ee megOeeefjle vecegvee
Hejer#es®ee keÀeueeJeOeer † 3 leeme SketÀCe iegCe † 100
(Òeleer me$e)
meJe& ÒeMveebvee 20 iegCe Deen sle DeeefCe meJe& ÒeMve DeefveJee³e& Deensle.
Òel³eskeÀ ÒeMveele Debleie&le efveJe[ Demesue.
Òe. 1 keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee (ÒekeÀjCe 1) 20 iegCe
De.
ye.
keÀ.
Òe. 2 keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee (ÒekeÀjCe 2) 20 iegCe
De.
ye.
keÀ.
Òe.3 keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee (ÒekeÀjCe 3) 20 iegCe
De.
ye.
keÀ.
Òe. 4 keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee (ÒekeÀjCe 4) 20 iegCe
De.
ye.
keÀ.
Òe. 5 keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee (ÒekeÀjCe 1,2,3,4 Òel³eskeÀ ÒekeÀjCeeletve SkeÀ ÒeMve) 20 iegCe
De.
ye.
keÀ.
munotes.in