Environmental-Economics-Marathi-Version-munotes

Page 1

१ १ आर्थिक वृध्दी आर्ि पर्यिवरि घटक रचनय : १.० उद्दिष्टये १.१ प्रस्तावना १.२ आद्दथिक वृध्दी व पयािवरण १.३ पयािवरण एक चाांगली सामाद्दिक व आद्दथिक मालमत्ता १.४ आर् थ ि क वृध्दीच्या मयािदा १.५ द्दचरांतन / शाश्वत र्िका स स ंक ल् प न ा १.७ स ा र ा ंश १.७ प्रश्न १.० उर्िष्टर्े (OBJECTIVES) अ) अथिव्यस्था आद्दण पयािवरणाच्या परस्परसांवादाची िद्दिलता समिून घेणे. ब) वृध्दीच्या मयािदासांदर्ाितील युक्तीवाद समिावून घेणे. क) शाश्वत / द्दचरांतन द्दवकासाची स ंक ल् प न ा अ भ् य ा स ण े. १.१ प्रस्तयवनय (INTRODUCTION) आद्दथिक वृध्दी व पयािवरण या दोन्ही बाबी एकमेकाांशी अगदी सखोलपणे द्दनगडीत आहेत. िर पयािवरणद्दवषयक द्दवकासाचा दृद्दष्टकोन अवलांबला गेला नाही, तर शाश्वत द्दवकासाचे उद्दिष्ट अपूणि राहते. अथिव्यस्थेसाठी पयािवरणाच्या महत्वाद्दवषयी ज्ञान देणे आद्दण पयािवरण आद्दण द्दवकास यातील सांबांध समिून घेणे, हा या प्रकरणाचा उिेश आहे. लोकसांख्या वाढीबरोबर गेल्या दशकाांतील वेगवान आद्दथिक वाढीमुळे पयािवरणावर मोठा ताण पडला आहे. आद्दण याचाच पररणाम होऊन आि सांपूणि िगर्र पयािवरणाच्या प्रदुषणाचा धोका हा मोठ्या प्रमाणावर वाढला आहे. म्हणूनच आि सांपूणि िगात शाश्वत द्दवकासाची सांकल्पना ही मोठ्या प्रमाणावर गरिेची आहे. या प्रकरणात आद्दथिक वृध्दी आद्दण पयािवरण यातील सहसांबांध तसेच आद्दथिक द्दवकासाच्या द्दिया या पयािवरणावर कसा पररणाम करतात, याचा अभ्यास करण्यात येणार आहे. तसचे पयािवरण हे आद्दथिक वाढीला मयािदा घालते आद्दण शाश्वत द्दवकासाच्या कल्पनेच्या उदयाबिल िाणून घ ेत े. या युक्तीवादाचा या प्रकरणात द्दवचार करण्यात आला आहे. १.२ आर्थिक वृध्दी व पर्यिवरि पयािवरण आद्दण अथिव्यवस्था हे दोन्ही एकमेकाांशी अगदी सखोलपणे द्दनगडीत आहेत. पयािवरणातून अथिव्यस्थेला कच्चा माल आद्दण इतर सांसाधने व ऊिाि साधने उपलब्ध munotes.in

Page 2

२ पयािवरणीय अथिशास्त्र
२ होतात. आद्दण या सवाांचा वापर करून घेऊन अथिव्यवस्था मानविातीला उपयुक्त अशा उपर्ोग्य-वस्तूांचे उत्पादन करतात. तथाद्दप या उत्पादन प्रद्दियेच्या माध्यमातून पयािवरणात अनेक द्दवषारी वायु व प्रदुषके द्दमसळतात. आद्दण या सवाांमुळे पयािवरणाचे मोठ्या प्रमाणावर प्रदुषण होते. बऱ्याच वेळा पयािवरण हे कचरा द्दनमुिलनाचे काम करते. परांतु त्यात कचरा एकद्दिकरणाची व द्दनमुिलनाची मयािद्ददत क्षमता आहे. कारण काहीं कचरा उदा. – प्लाद्दस्िक द्दकांवा प्रदुषके (द्दकरणोत्सगि) हे पयािवरणातून सहिपणे कमी करता येऊ शकत नाहीत. आद्दण मग या कचऱ्याचा र्द्दवष्यात आद्दथिक द्दवकासावर द्दवपरीत पररणाम होतो. आद्दथिक वृध्दी आद्दण पयािवरण हे दोन्ही एकमेकाांशी घद्दनष्ठ सांबांद्दधत आहेत. त्यामुळे या दोन्हींचा एकमेकाांवर खूप प्रर्ाव पडतो. नैसद्दगिक साधनसांपत्ती ही आद्दथिक वृध्दी आद्दण द्दवकास याकररता महत्वपूणि आहे. म्हणिे अगदी वतिमानकालीन आद्दण र्द्दवष्यकालीन र् प ढ य ा ंन ा ह ी ती उपयुक्त आहे. त्यामुळे या दोन्हींही र् प ढ य ा ंच् य ा द्दवकासाला साधनसांपत्ती मदत करते. आर्थिक र्िर्यांनय पयर् ांबय देण्र्यमध्र्े पर्यिवरियची भूर्मकय ही खयलीलप्रमयिे अर्तशर् महत्वयची आहे. १) पयािवरण हे आद्दथिक द्दवकासाला प्रत्यक्ष मदत करते उदा. – पयािवरणातील पाणी, लाकूड, नैसद्दगिक साधनसांपत्ती, ऊिाि साधने इ. वस्तु या उत्पादन घिक द्दकांवा उत्पादन साधने ही द्दवद्दवध वस्तू व सेवाांच्या उत्पादनाला मदत करतात. ज्या वस्तू व सेवा मानविातीला उपयुक्त आहेत. २) पयािवरण हे अप्रत्यक्षपणे ही आद्दथिक द्दियाांना मदत करते उदा. काबिनचे प्रर्ाव कमी करणे, पूर द्दनयांिण करणे, स्वच्छ हवा पुरद्दवणे तसेच पाणी शुध्दीकरण इ. असे असले तरी, मानवाच्या द्दवद्दवध आद्दथिक द्दियाांचा आद्दण द्दवकासकायाांचा अद्दनष्ट पररणाम हा नेहमीच राष्रीय व आांतरराष्रीय स्तरावर होत असतो आद्दण पयािवरणावर याांचा दबाव वाढत िातो. पयािवरण आद्दण अथिव्यवस्था याांच्यातील सांबांध महत्वपूणि बनले आहेत. कारण मानवाला हळूहळू समित आहे द्दक, आद्दथिक द्दनणियाांचा प्रर्ाव हा या ग्रहाच्या (पृथ्वी) द्दिकाऊपणावर आद्दण गुणवत्तेवर द्ददसून येतो. िागद्दतक बँकेने असा अांदाि वतिवला आहे की, सध्याच्या उत्पादकतेच्या कलानुसार आद्दण अर् न य ंर्ित लोकसांख्येनुसार, २०३० पयांत द्दवकसनशील देशाांचे उत्पादन आिच्या तुलनेत सुमारे पाचपि िास्त असेल. औद्योद्दगक देशाांचे उत्पादन हळूहळू वाढेल. परांतु त्याच कालावधीत ते द्दतप्पि होईल. त्याच वेगाने िर पयािवरण प्रदुषण वाढले तर पयािवरणीय प्रद्दतकुल पररद्दस्थती द्दनमािण होईल. पयािवरणीय कारणाांमुळे लाखो लोक आिारी पडतील द्दकांवा मरण पावतील आद्दण पृथ्वीतलावर लक्षणीय आर्ण अत्यांत प्रचांड अशी हानी होईल. आद्दथिक वाढ आद्दण पयािवरण याांच्यातील सांघषि आि एक िद्दिल समस्या बनली आहे आद्दण ती पूवीपेक्षा तीक्ष्ण आहे. खरच, आद्दथिक वाढ आद्दण पररसांस्थेची शाश्वतता याांच्यातील सांबांधावर साद्दहत्यात सद्दवस्तर चचाि केली आहे. परांतु पररणाम हे द्दववादास्पद राद्दहले आहेत. munotes.in

Page 3

३
आद्दथिक वृध्दी आद्दण पयािवरण िेव्हा एका बािुला आद्दथिक द्दवकासामुळे अद्दखल मानविातीला प्रचांड लार् होतात, िसे लोकाांच्या राहणीमानाचा दिाि वाढतो, रोिगार वाढतो, आद्दथिक द्दवकासाला चालना द्दमळते. तर दुसऱ्या बािुला माि द्दवकासप्रद्दियेमुळे मोठ्या प्रमाणावर पयािवरणाचे प्रदुषण होते, साधनसांपत्तीचा नाश होतो, काही सिीवाांच्या प्रिाती नष्ट होतात. पयािवरणाचा सतत ऱ्हास न करता आद्दथिक द्दवकास साधणे शक्य आहे द्दक नाही यावर बरीच चचाि झाली आहे आद्दण पयािवरणीय मालमत्तेचा ऱ्हास आद्दण या ऱ्हासाच्या सध्याच्या दराने आद्दथिक वाढ ही अद्दनद्दित काळासाठी सुरू राहू शकत नाही, याची वाढती िाणीव आहे. पर्यिवरि आर्थिक वृध्दीलय पयर् ांबय देते : नैसद्दगिक पयािवरण हे आद्दथिक द्दियाांवर वेगवेगळ्या मागाांनी पररणाम करते. आद्दथिक सहकायि आद्दण द्दवकास सांघिनेने नैसद्दगिक र्ाांडवलाची व्याख्या ‘‘आद्दथिक उत्पादनासाठी नैसद्दगिक सांसाधन द्दनद्दवष्टी आद्दण पयािवरणीय सेवा प्रदान करण्याच्या त्याांच्या र्ूद्दमकेतील नैसद्दगिक मालमत्ता,’’ अशी केली आहे आद्दण हे अगदी स्वच्छ हवा आद्दण पाण्यापासून ते अगदी द्दपके वाढद्दवण्यासाठी वापरत असलेल्या माती पयांत आद्दण पृथ्वीच्या पोिातून द्दमळणाऱ्या खद्दनि सांपत्ती ते ऊिाि साधनाांपयांत सवाांना समार्ि ष्ट करते. नैसद्दगिक र्ाांडवल हे आद्दथिक वृध्दी आद्दण द्दवकासाला पुढील दोन मागाांनी योगदान देते. १) उत्पादन कायाित प्रत्यक्ष आदान द्दकांवा उत्पादन घिक म्हणून उपद्दस्थत राहून प्रत्यक्ष उत्पादन प्रद्दियेला हातर्ार लावणे. २) तसेच अप्रत्यक्षपणे उत्पादनकायािवर आद्दण उत्पादकतेवर प्रर्ाव पाडणे. सांपत्ती र्नर्मितीसय ी थेट उत्पयदन – सयधन म्हिून नैसर्गिक भयांडवल नैसद्दगिक र्ाांडवल हे वस्तु व सेवा याांच्या उत्पादनासाठी लागणार े कच्चा माल आद्दण साधनसांपत्ती, ऊिाि साधने पुरद्दवते. त्याांचे वगीकरण हे अ-नुतनीकरणीय आद्दण नुतनीकरणीय म्हणिेच पुन्हा वापरता न येणारी व पुन्हा वापरता येणारी अशा दोन गिात करता येते. अ) अ-नुतनीकरणीय सांसाधने ही मयािद्ददत सांपत्ती असलेली सांसाधने आहेत, िी कालाांतराने कमी होऊ शकतात. यामध्ये िीवाश्म इांधने, खद्दनिे, धातू याांचा समावेश होतो आद्दण नैसद्दगिक र्ाांडवलाच्या सहाय्याने ऊिाि, यांिसामग्री, उपर्ोग्य उत्पादन आद्दण इतर बरेच काही तयार केले िाते. २००७ मध्ये द्दििनच्या आद्दथिक द्दवकासाच्या अनेक आद्दथिक द्दियाकलापाांमुळे द्दििनमध्ये ४५० दक्षलक्ष िनपेक्षा िास्त िीवाश्म इांधने आद्दण खद्दनिे काढण्यात आली. ब) नुतनीकरणीय द्दकांवा अक्षय सांसाधने अशी आहेत िी नैसद्दगिक प्रद्दियेद्वारे द्दकांवा त्याांच्या स्वत:च्या पुनरुत्पादनाद्वारे पुन्हा वापरण्यास सक्षम आहेत. तथाद्दप, ही सांसाधने पुन्हा वापरण्याच्या दरापेक्षा वेगाने वापरल्यास ती सांपुष्टात येऊ शकतात. यामध्ये िांगले, मासेमारी इ. चा समावेश होतो. याांचा आद्दथिक द्दवकसावर व द्दियाांवर प्रत्यक्ष पररणाम होतो. munotes.in

Page 4

४ पयािवरणीय अथिशास्त्र
४ सांपत्ती र्नर्मितीसय ी अप्रत्र्क्ष उत्पयदन सयधन म्हिून नैसर्गिक भयांडवल पयािवरणाच्या थेि पररणामाांव्यद्दतररक्त, पयािवरणातील अप्रत्यक्ष द्दनद्दवष्ठादेखील आद्दथिक प्रद्दियाांवर मोठया प्रमाणात पररणाम करतात. पररर् थ थ त ी द्व ा र े प्रदान केलेले अप्रत्यक्ष आदान उत्पादन प्रद्दियेला सुलर् करतात आद्दण आद्दथिक द्दियाांच्या प्रद्दतकूल पयािवरणीय प्रर्ावासाठी एक मारक म्हणून कायि करतात. यामध्ये पुढील बाबींचा समावेश होतो. अ) जयगर्तक जीवन समथिन प्रियली – नैसद्दगिक क्षेिे िागद्दतक िीवन समथिन प्रणाली प्रदान करतात. ज्यामध्ये हवामान द्दनयमन आद्दण वातावरण तसेच महासागराांच्या रासायद्दनक रचनेचे द्दनयमन समाद्दवष्ट आहे. िीवनाच्या देखरेखीमध्ये नैसद्दगिक क्षेिे र्ूद्दमका बिावतात. – अत्यावश्यक सेवा, द्दवद्दशष्ट अद्दधवास प्रकार द्दकांवा क्षेिे देत असलेल्या योगदानाचे मूल्यमापन आद्दण प्रदशिन करणे कठीण आहे. तथाद्दप, एक क्षेि िेथे द्दवद्दशष्ट अद्दधवासाांचे योगदान म्हणून ओळखले िात आहे. त्याला िांगल असे म्हिले िाते. आद्दण या िांगलात अनेक सद्दिवाांचा अद्दधवास असतो. आद्दण याच िांगल ा ंमुळे हवेतील काबिनचे प्रमाण कमी होऊ लागते. ब) पयिी र्नर्मन / सांवधिन – नैसद्दगिक क्षेिे िलप्रवाह साठे करू शकतात आद्दण पयािवरणीय चढ-उतार कमी करू शकतात. तसेच पुर आद्दण वादळ यापासून सांरक्षण करू शकतात आद्दण होणारे नुकसान िाळू शकतात. तसेच नैसद्दगिक प्रद्दियेद्वारे पाण्याची गुणवताही सुधारते, उदा. – गाळ रोखून – नद्याांमध्ये पाणी वाहून िाणे. क) प्रदुषि र्नर्ांत्रि – प्रदुषण द्दनयांिण आद्दण द्दवषबाधा उतरद्दवण्यासाठी नैसद्दगिक सांसाधने महत्वाची र्ूद्दमका बिावतात. ज्यात पाण्यातील प्रदुषके काढून िाकणे, हवेतील धूळ द्दिल्िर करणे आद्दण आवाि कमी करणे याांचा समावेश आहे. ड) कचरय नष्ट करिे – उत्पादन आद्दण उपभोगातील िाकाऊ उत्पादनाांना नष्ट करण्याची आद्दण द्दनरूपद्रवी द्दकांवा पयािवरणीयदृष्टया उपयुक्त उत्पादनामध्ये रूपाांतररत करण्याची पयािवरणाची क्षमता आहे. िमीन, पाणी व हवामान, पििन्यमान, वाऱ्याचे नमुने आद्दण र्ौगोद्दलक स्थान इ. नैसद्दगिक वातावरण हे आद्दथिक द्दियाांच्याद्वारे उत्पार्दत सवि पुननिवीकरण न करता येणाऱ्या कचऱ्यासाठी एक र्ाांडार प्रदान करते. नैसद्दगिक पयािवरण हे त्याच्या शोषक क्षमतेनुसार (वातावरण, महासागर, आद्दण माती याांच्या इ.) इतर सेवाांच्या तरतूदी कमी न करता त्यातील कचरा शोषण्यास समथि आहे. इ) मृदासांधयरि – नैसद्दगिक वातावरण, िसे की अनेक पाणथळ िद्दमनी, िांगले इ. मातीची धुप होण्यापासून द्दतला वाचवतात तसेच चाांगला गाळ साठवून ठेवतात. त्याचा िायदा शेती उत्पादन वाढीसाठी होतो. munotes.in

Page 5

५
आद्दथिक वृध्दी आद्दण पयािवरण ई) पोषक चि – पयािवरणीय प्रद्दिया वनस्पतींच्या वाढीसाठी आवश्यक असलेल्या पोषक तत्वाांची साठवण, प्रद्दिया आद्दण सांपादन याद्वारे आपल्याला िायदे देतात. फ) कचरय र्वघटन – नैसद्दगिकररत्या उद् र्वणारे सुक्ष्म िीव त्याांच्या सेंद्रीय पदाथाांचे द्दवघिन करण्याची आद्दण कचरा कुिण्याची प्रद्दिया गद्दतमान करण्याच्या क्षमतेचे िायदे होतात. आर्थिक वयढ वयतयवरि प्रभयर्वत करते : आद्दथिक द्दियाकलाप आद्दण आद्दथिक वाढीमुळे िगर्रातील वातावरणावर िास्त प्रर्ाव पडतो. कृषी आद्दण उद्योगाांच्या पयािवरणीय प्रर्ावामुळे गेल्या काही दशकात पयािवरणावर झालेल्या प्रर्ावाबिल सवािनाांच माद्दहती आहे. शेती द्दवकासामुळे मोठया प्रमाणावर र्ुपृष्ठावरील पाणी व र्ूद्दमगत पाणी याांचे मोठया प्रमाणावर प्रदुषण होत आहे. रासायद्दनक खताांमुळे मोठ्या प्रमाणावर पाणी व र्ूमी याांचे प्रदुषण होत आहे. तसेच मातीची धूप तसेच िैवद्दवद्दवधतेचा नाश होत आहे. शेतीच्या सवि आधुद्दनक तांिामुळे हे सवि घडत आहे. तसेच मोठया प्रमाणावरील औद्योद्दगकीकरणामुळे हवा प्रदुषण, िलप्रदुषण, ध्वनी प्रदुषण हे सुध्दा मोठ्या प्रमाणावर होत आहे. िे कोणत्याही पररद्दस्थतीत दुलिद्दक्षत केले िाऊ शकत नाही. त्याचवेळेला स्वच्छ आद्दण आरोग्यदायी पयािवरणाची मागणी ही आपल्याला रोिगार आद्दण सांपत्तीच्या द्दनद्दमितीच्या द्दवद्दवध सांधी उपलब्ध करून देते. उदा. सेंद्रीय शेती आद्दण उद्योगधांदे हे नैसद्दगिक साधनसांपत्तीचे द्दनयांिण व सांरक्षण यासाठी िबाबदार आहेत. इतर उद्योगधांद्याचे ध्येय हे आद्दथिक द्दियाांचे पयािवरणावर होणारे पररणाम कसे कमी होतील हे पाहणे आहे. उदा. – कचरा व्यवस्थापन तांिाच्या माध्यमातून िेव्हा नूतनीकरणक्षम ऊिाि द्दनमािण केली िाते. त्यामुळे कचऱ्याने होणारे हवेचे प्रदुषण िाळले िाते, तर दुसऱ्या बािुला वीिद्दनद्दमितीचाही िायदा द्दमळतो. तसेच उत्पादनासाठी वापरलेल्या आधुद्दनक तांिामुळेही हवा आद्दण ध्वनी प्रदुषणाची पातळी कमी होते. तरीही इतराांचे उद्दिष्टही पयािवरणावर होणारे प्रद्दतकूल पररणाम कमी करणे आद्दण नैसद्दगिक मालमत्ता त्याांच्या पूवीच्या द्दस्थतीत पुनसांचद्दयत करणे, िसे की िल उपचार सेवा आद्दण िमीन उपाय हेच आहे. अशा प्रकारे अथिव्यवस्था व पयािवरण या दोहोंमध्ये अगदी घद्दनष्ठ आांतरसांबांध आहे. पयािवरण हे अथिव्यवस्थेला साधनसांपत्ती प्रदान करते आद्दण पयािवरण हे हवेतील उत्सििन व कचरा याांचे द्दवघिन करते. त्यामुळे काही प्रमाणात प्रदुषणाचा धोका हा कमी होतो. देशाच्या अनेक क्षेिामध्ये नैसद्दगिक साधनसांपत्ती ही आदान द्दकांवा उत्पादन साधन म्हणून वापरली िात असते. तसेच उत्पादन आद्दण उपर्ोग या द्दिया पयािवरणाला प्रदुषणाकडे घेऊन िातात. खराब पयािवरणीय गुणवत्तेमुळे सांसाधनाांचे प्रमाण आद्दण गुणवत्ता कमी करून द्दकांवा आरोग्यावर पररणाम होऊन आरोग्याचा दिाि खालावतो. या सांदर्ाित, पयािवरणीय धोरणे ही पयािवरणावरील अथिव्यवस्थेकडून होणाऱ्या नकारात्मक अद्दर्प्रायाला आळा घालू शकतात. परांतु ही धोरणे द्दकतपत प्रर्ावी आहेत आद्दण ती समािाला द्दनव्वळ िायदा द्दकांवा द्दनव्वळ खचि द्दकती उत्पन्न करतात हा बराच वादाचा मुिा आहे. आद्दण ते त्या प्रकारे आखले गेले आद्दण अांमलात आणले यावर सवि काही अवलांबून आहे. munotes.in

Page 6

६ पयािवरणीय अथिशास्त्र
६ १.३ पर्यिवरि एक चयांगली सयमयर्जक आर्थिक मयलमत्तय पयािवरणाचा द्दवचार हा नेहमी एक चाांगली सामाद्दिक आद्दथिक मालमत्ता म्हणून केला िातो. कारण देशाच्या आद्दथिक द्दवकासात आद्दण सामाद्दिक कल्याणात पयािवरणाचे महत्व अनन्यसाधारण आहे. तसेच नैसद्दगिक पयािवरणाची अथिव्यवस्थेच्या द्दवकासात मुख्य र्ूद्दमका आहे. कारण पयािवरण हे द्दवद्दवध वस्तू आद्दण सेवाांच्या उत्पादनासाठी प्रत्यक्ष उत्पादन साधनाांचा अथिव्यवस्थेला पुरवठा करते. पयािवरणीय स ंस ा ध न िसे की, खद्दनिे आद्दण िैव इांधने ही उत्पादनकायािसाठी थेि सुद्दवधा उपलब्ध करून देतात. कारण त्यामुळे द्दवद्दवध वस्तू आद्दण सेवाांचे उत्पादन हे प्रचांड मोठया प्रमाणावर होते. पयािवरण इतर सेवा प्रदान करते ज्या आद्दथिक द्दियाकलाप अद्दधक सक्षम करतात, िसे की काबिन वेगळे करणे, हवा आद्दण िलप्रदुषण कमी करणे, पुराच्या िोखमीपासून सांरक्षण करणे आद्दण माती तयार करणे इ. तसेच आपल्या आरोग्यासाठी, आपल्याला मनोरांिनाच्या सुद्दवधा उपलब्ध करून देणे, आपले आरोग्य सुधारणे आद्दण बरेच काही यासाठी देखील हे महत्वाचे आहे. पयािवरणीय सांसाधने, मग ती सामग्री, सेवा द्दकांवा माद्दहती असू शकते. आद्दण हे सवि समाि आद्दण अथिव्यस्थेसाठी उपयुक्त आहेत. आपणाांस वनस्पती आद्दण प्राणी यापासून अन्न द्दमळते. अन्न द्दशिद्दवणे, र्ािणे, उष्णता द्दनमािण करणे तसेच बाांधकामासाठी लाकुड उपयुक्त आहे. तसेच धातु, कोळसा आद्दण खद्दनि तेल ही पयािवरणीय सांसाधने आपल्याला उपयुक्त आहेत. तसेच स्वच्छ हवा, पाणी व िमीन ही सुध्दा पयािवरणीय उपयुक्त सांसाधने आहेत. सुयािपासून द्दमळणारी उष्णता, वाहतुक तसेच नद्या सरोवरे, समुद्र, घनदाि िांगले याांचे मनमोहक दृश्य ही सुध्दा पयािवरणीय सांसाधने आहेत. त्याचबरोबर नवीन प्रिातींचा शोध ही सुध्दा पयािवरणीय साधनसांपत्ती आहे. पयािवरण हे लोकाांना िगण्यासाठी लोक वापरत असलेल्या द्दवद्दवध साद्दहत्य आद्दण सेवाांची द्दवस्तृत श्रेणी प्रदान करते. अनेकदा या सांसाधनाांमध्ये स्पधाित्मक उपयोग आद्दण मूल्ये असतात. उदा. िद्दमनीचा वापर हा शेतीसाठी, उद्योगधांद्यासाठी, पाद्दकांगसाठी, रस्ते द्दनद्दमितीसाठी, तसेच घरबाांधणीसाठी केला िातो. तसेच कचरा िाकण्यासाठी सुध्दा या िद्दमनीचा वापर डांद्दपांग ग्राऊांड म्हणून केला िातो. काही साधनसांपत्ती ही क्षय म्हणिे वापरानांतर नाश पावणारी आहे, तर काही साधनसांपत्ती ही अक्षय आहे. म्हणिे ती एकदा वापरल्यानांतर ती पुनवािपरात आणता येतात. सुयािपासून द्दमळणारी ऊिाि, वारा ही अक्षय साधनसांपत्ती आहे, तर खद्दनितेल कोळसा ही क्षय साधनसांपत्त ी आहे. क्षय साधनसांपत्तीचे प्रमाण हे कमी आहे त्यामुळे आहे त्या साधनसांपत्तीचा आपल्याला िपून वापर करावा लागेल. आि िगात अनेक प्रकारची साधनसांपत्ती ही मयािद्ददत होत चालली आहे. तसेच सातत्याने वाढणारी लोकसांख्या आद्दण वेगाने होणारा औद्योद्दगक द्दवकास ह्याचा अद्दनष्ट पररणाम हा पयािवरणावर होत आहे. १.४ आर्थिक वृध्दीच्र्य मर्यिदय आद्दथिक वृध्दी आद्दण पयािवरणाची गुणवत्ता यामधील सांबांधाबाबत आि द्दकत्येक द्दसध्दाांत आहेत. त्यामधील एक द्दसध्दाांत म्हणिे ‘वृध्दीच्या मयािदा’ हा आहे. वृध्दीच्या मयािदा द्दसध्दाांत हा अथिव्यवस्था पयािवरणीय कुझनेि्स वि वळण द्दबांदूवर पोहोचण्यापूवी पयािवरणीय उांबरठ्याचा र्ांग होण्याची शक्यता द्दवचारात घेतो. munotes.in

Page 7

७
आद्दथिक वृध्दी आद्दण पयािवरण मयािदा द्दसध्दाांत हा अथिव्यवस्था – पयािवरण सांबांध पररर्ाद्दषत करतो. पयािवरणीय हानी द्दक, द्दिच्या पलीकडे िाऊन उत्पादनावर इतका वाईि पररणाम होतो द्दक, अथिव्यवस्था कुांद्दठत होते. ‘द्दिकाऊपणाची समस्या आहे’ या समािाच्या शेविच्या दशकात उद्यास आलेली एक महत्वाची घिना म्हणिे हे सवि १९७२ मधील ‘वाढीच्या मयािदा’ या पुस्तकात प्रकाद्दशत झाले. त्यानुसार एकद्दवसाव्या शतकाच्या मध्यात पयािवरणीय मयािदाांमुळे िागद्दतक आद्दथिक व्यवस्था कोलमडून पडेल असा दावा करण्यात आला. बहुतेक अथितज्ञाांनी या पुस्तकाचा द्दनषेध केला, परांतु इतर अनेक लोकाांवर माि प्रर्ाव िाकला. वाढीच्या मयािदा एका अभ्यासाच्या पररणामानुसार नोंदवल्या गेल्या ज्यात िागद्दतक प्रणालीचे सांगणक मॉडेल, आद्दण द्दतसरे िग चा वापर र्द्दवष्यातील नक्कल करण्यासाठी केला गेला. िग ३ ने िागद्दतक अथिव्यवस्थेचे एकल अथिव्यस्था म्हणून प्रद्दतद्दनद्दधत्व केले आद्दण त्या अथिव्यवस्था आद्दण त्याांचे पयािवरण याांच्यातील परस्परसांबांध समाद्दवष्ट केले. िग ३ ची द्दनद्दमिती ही िागद्दतक स्तरावर पाच प्रमुख प्रवृत्तींची तपासणी करण्यासाठी केली गेली. त्या म्हणिे वेगवान औद्योद्दगकीकरण, िल्द लोकसांख्या वाढ, व्यापक कुपोषण, अपारांपाररक सांसाधनाांचा ऱ्हास आद्दण ढासळणारे पयािवरण या आहेत. हे सवि कसे अनेक प्रकारे एकमेकाांशी िोडलेले आहेत. आद्दण त्याांचा द्दवकास हा काही मद्दहन्यात द्दकांवा वषािमध्ये न करता दशकाांमध्ये द्दकांवा शतकाांमध्ये मोिला िातो. सदर प्रारूपाच्या सहाय्याने आपण या कलाची कारणे, त्याांचे परस्परसांबांध आद्दण र्द्दवष्यातील शांर्र वषािपयांतचे त्याांचे पररणाम समिून घेण्याचा प्रयत्न करत आहोत.’’ यामध्ये खालील बाबींचा समावेश होतो. A) शेतीसाठी उपलब्ध असलेल्या िद्दमनीची मयािदा B) वापरात असलेल्या िद्दमनीच्या प्रद्दत एकक उत्पादनक्षम कृषी उत्पादनाची मयािदा C) उत्खननासाठी उपलब्ध अ-नुतनीकरणीय सांसाधनाांच्या मयािदा D) उत्पादन आद्दण उपर्ोगात द्दनमािण होणारा कचरा शोषून घेण्याच्या पयािवरणाच्या क्षमतेची मयािदा ही प्रदुषणाची पातळी वाढल्याने कमी होते. िग ३ वापरून अनेक नक्कलाांच्या आधारे प्रारूप समुहाने काढलेले द्दनष्कषि हे खालीलप्रमाणे आहेत. १) िागद्दतक लोकसांख्या, औद्योद्दगकीकरण, प्रदुषण, अन्न उत्पादन आद्दण सांसाधनाांचा ऱ्हास यातील सध्याच्या वाढीचा कल असाच चालू राद्दहला, तर या ग्रहावरील वाढीची मयािदा पुढील १०० वषाित कधीतरी गाठली िाईल. २) या कलामध्ये बदल करणे शक्य आहे आद्दण पयािवरणीय आद्दण आद्दथिक द्दस्थरतेची द्दस्थी प्रस्थाद्दपत करणे शक्य आहे िी र्द्दवष्यात खूप शाश्वत आहे. िागद्दतक समतोल द्दस्थतीची रचना केली िाऊ शकते िेणेकरून पृथ्वीवरील प्रत्येक व्यद्दक्तच्या मुलर्ूत र्ौद्दतक गरिा पूणि होतील आद्दण प्रत्येक व्यक्तीला त्याच्या वैयद्दक्तक मानवी क्षमतेची िाणीव होण्याची समान सांधी द्दमळेल. munotes.in

Page 8

८ पयािवरणीय अथिशास्त्र
८ ३) िगातील लोकाांनी पद्दहल्यापेक्षा या दुसऱ्या द्दनष्पत्तीसाठी प्रयत्न करण्याचे ठरवले, तर ते द्दितक्या लवकर ते द्दमळद्दवण्यासाठी प्रयत्न करू लागतील. द्दततकी त्याच्या यशाची शक्यता िास्त असेल. प्रत्यक्षात वाढीच्या मयािदा काय आहेत आद्दण त्या काय साांगतात हे मोठ्या प्रमाणावर चुकीचे माांडले गेले. हे मोठया प्रमाणावर नोंदवले गेले होते द्दक, पुढील शतकात कधीतरी आपत्तीचा द्दबनशति अांदाि होता, पररणामी िगामध्ये क्षय साधनसांपत्ती सांपत चालली आहे. हे व्यापकपणे नोंदवले गेले होते द्दक, िग ३ पररणामाांनी म्हिले आहे द्दक, आद्दथिक वाढीला मयािदा आहेत. द्दकांबहूना वर साांद्दगतलेल्या द्दनष्कषािप्रमाणे त्याांनी िे साांद्दगतले आहे ते असे की, सांपूणि िागद्दतक आद्दथिक व्यवस्थेसाठी सामग्रीच्या वाढीला मयािदा होत्या. १९९२ मध्ये ररओ-डी िाद्दनरो येथे झालेल्या पयािवरण आद्दण द्दवकासावरील सांयुक्त राष्राांच्या पररषदेच्या अनुषांगाने त्याच िीमने द्दलद्दहलेल्या आद्दण मयािदेच्या पलीकडे हक्क असलेल्या वाढीच्या मयािदाांचा एक ग्रांथ प्रकाद्दशत झाला. या ग्रांथाच्या प्रकाशनाने मूळ ग्रांथाच्या तुलनेत खूपच कमी वाद द्दनमािण केला. मयािदेच्या द्दसध्दाांताचा सांबांध आहे तोपयांत, उपलब्ध गेल्या ३० वषाितील िागद्दतक आकडेवारी अशी पररद्दस्थती दशिद्दवते की, वाढीच्या मयािदेत काढलेले तीन द्दनष्कषि अिूनही वैध आहेत आद्दण त्याकडे योग्य लक्ष देण्याची गरि आहे. १.५ र्चरांतन / शयश्वत र्वकयस सांकल्पनय पृथ्वीवरील लोकिीवनाचा आधार, उत्पादनासाठी द्दवद्दवध आदानाांचा पुरवठा आद्दण द्दनमािण होणारा कचरा आद्दण त्याची द्दवल्हेवाि या दृद्दष्टकोनातून पयािवरणाचे महत्व अद्दतशय िास्त आहे. १९६०-७० च्या काळात पयािवरणाच्या हानीबाबत प्रथम द्दवकद्दसत देशात िागरूकता द्दनमािण झाली आद्दण १९८० च्या दशकात त्याचा द्दवस्तार हा द्दवकसनशील देशाांपयांत पोहोचला. औद्योद्दगक िाांद्दतनांतर असे आढळून आले की, आद्दथिक वाढीमुळे / द्दवकासामुळे पयािवरणाची प्रचांड हानी झालेली आहे आद्दण सद्यकालीन पयािवरणाच्या द्दस्थतीवरून र्द्दवष्यकालीन आद्दथिक द्दवकासावर अनेक मयािदा येणार आहेत. गरीब द्दवकसनशील देशाांचे अद्दस्तत्व हे त्याांच्या उपलब्ध नैसद्दगिक साधन-सामग्रीवर अवलांबून असते. द्दवकद्दसत, द्दवकसनशील आद्दण अद्दवकद्दसत देशाांतील पयािवरणाचे प्रश्न यामध्ये िार मोठी तिावत आहे. म्हणून १९९० पासून िागद्दतक बँक, आांतरराष्रीय नाणेद्दनधी, िागद्दतक व्यापार सांघिना आद्दण सांयुक्त राष्रसांघ यासारख्या आांतरराष्रीय सांघिनाांनी पयािवरणाची सातत्यपूणिता आद्दण द्दचरांतन द्दवकास या सांकल्पनाांना महत्व द्यायला सुरूवात केली. र्चरांतन / र्नरांतर र्वकयस: द्दचरांतन द्दवकास म्हणिे नैसद्दगिक साधन-सामुग्रीच्या उपयोगाचा असा आकृतीबांध, द्दक ज्याचे उद्दिष्ट हे वतिमान आद्दण र्द्दवष्यकालीन द्दपढीच्या मानवी गरिा पूणि केल्या िातील. पण त्याचबरोबर पयािवरणाचेही रक्षण केले िाईल. तसेच पयािवरणाची गुणवत्ता राखली िाईल. िॅन्िलँड कद्दमशनने द्दचरांतन द्दवकासाची व्याख्या करताना असे म्हिले आहे द्दक, द्दनरांतर munotes.in

Page 9

९
आद्दथिक वृध्दी आद्दण पयािवरण द्दवकास म्हणिे असा द्दवकास की िो द्दवकास र्द्दवष्यातील द्दपढ्याांच्या गरिा पूणि करण्यात कोणतीही बाधा न येता वतिमान द्दपढीच्या गरिा पूणि करेल. द्दचरांतन द्दवकास सांकल्पना िक्त द्दवद्दवध पयािवरणीय बाबींवर प्रकाश िाकत नाही, तर सुसह्य मानवी िीवनासाठी पयािवरणाची गुणवत्ता राखणे, त्याचे रक्षण करणे द्दकती आवश्यक आहे हे साांगण्याचा प्रयत्न करते. २००५ च्या युनोच्या पररषदेत द्दचरांतन द्दवकासाचे परस्परावलांबी आधारस्तांर् स्पष्ट करण्यात आले. उदा. – आद्दथिक द्दवकास, सामाद्दिक द्दवकास आद्दण सवि प्रकारच्या द्दवकासप्रद्दियेतील सामाद्दिक बाबी, पयािवरणीय बाबी याांचे एकिीकरण याांचा समावेश होतो. म्हणिे आद्दथिक र्रर्राि पयािवरणाची गुणवत्ता आद्दण सामाद्दिक समता ही द्दतन्ही एकाचवेळी साध्य करणे हे द्दचरांतन द्दवकासात अतांर्ूित आहे. पयािवरणीय द्दनरांतरता ही अशी प्रद्दिया आहे द्दक, ज्यामध्ये पयािवरणाची गुणवत्ता िास्तीत िास्त नैसद्दगिकपणे शुध्द राखूनच वतिमानकालीन पयािवरणाशी सांबांद्दधत आांतरद्दिया केल्या िातील. िेव्हा नैसद्दगिक सांपदेचा वापर त्याच्या पुनरूज्िीवनापेक्षा िास्त वेगाने होतो, त्यावेळी अद्दनरांतर अवस्था द्दनमािण होते म्हणिेच पयािवरणाचा ऱ्हास होतो. शास्त्रीयदृष्टया, दीघिकालीन पयािवरणाच्या हानीचा पररणाम म्हणिे मानवी िीवन असह्य होणे द्दकांवा सांपूष्टात येणे हा होय. पयािवरणीय द्दनरांतरता यामध्ये र्ौद्दतक पयािवरणाची गुणवत्ता कायम राखण्याचा प्रयत्न केला िातो. उदा. बरेचसे लोक पयािवरणाची गुणवत्ता कायम राखण्याचा खालील बाबतींत प्रयत्न करतात. १) मानवी िीवन – द्दचरांतन द्दवकासाच्या माध्यमातून मानवी िीवनाची गुणवत्ता कायम राखण्याचा प्रयत्न केला िातो. २) मानव व इतर प्रिातींच्या सुसह्य अद्दस्तत्वासाठी नैसद्दगिक पयािवरणाची गुणवत्ता कायम राखण्याचा प्रयत्न केला िातो. यामध्ये स्वच्छ पाणी, हवा, अनुकूल हवामान इ. बाबीं मानवी िीवनासाठी उपलब्ध करून देणे. हे अद्दर्प्रेत आहे. ३) पयािवरणातील द्दवद्दवध पुनरूत्पादक घिक व त्याांची गुणवत्ता राखणे उदा. पाणी, िांगलसांपत्ती, सागरी सांपत्ती इ. ४) पुनद्दनद्दमिती शक्य नसलेल्या नैसद्दगिक साधनसामुग्रीच्या सांदर्ाित द्दतच्या वापराबिल द्दवशेष काळिी घेणे आद्दण समािाची गद्दतद्दशलता कायम ठेवणे. ५) सवाांसाठी िीवनाची गुणवत्ता राखणे, सुसह्य िीवन आद्दण पयािवरणाचे सौंदयि कायम ठेवणे. पयािवरणाच्या ह्या घिकाांना धोका द्दनमािण होणे म्हणिेच वर उल्लेखलेल्या गुणवत्ता योग्य प्रकारे सांतुद्दलत राखल्या िात नाहीत. उदा. बेिबाबदारपणे सांपुष्टात येणाऱ्या साधनसामग्रीचे (कोळसा, पेरोद्दलयम) मोठया प्रमाणावर उत्खनन केल्यामुळे सांपूणि मानविातीच्या अद्दस्तत्वालाच धोका द्दनमािण करण्यासारखे आहे. पयािवरणीय द्दनरांतरतेशी सांबांद्दधत काही महत्वाचे प्रश्न पुढीलप्रमाणे आहेत. १) मूळ प्रिातीच्या नैसद्दगिक अद्दधवासाचा नाश. २) प्रदुषणकारी रसायने आद्दण इतर पदाथि पयािवरणात प्रद्दिया न करता सोडणे. munotes.in

Page 10

१० पयािवरणीय अथिशास्त्र
१० ३) वातावरणात हररत वायूांचे अद्दनबांध उत्सििन ज्यामुळे हवामानात बदल घडून येत आहेत. ४) खद्दनि तेल आद्दण इतर िीवाश्म इांधनाांचा होणारा ऱ्हास. आद्दथिक द्दवकासाच्या प्रद्दियेत वरील सवि समस्या द्दनमािण होतात. म्हणूनच असे म्हिले िाते द्दक, आद्दथिक द्दवकासाने पयािवरणाची प्रचांड हानी झाली आहे. अशा प्रकारे पयािवरणवादी द्दनरांतरता या शब्दाचा वापर करताना ज्यायोगे आद्दथिक द्दवकास आद्दण पयािवरणाचे रक्षण यामध्ये सांतुलन राखणे स्पष्ट होईल. यावरून असे स्पष्ट होते द्दक, र्द्दवष्यातील मानवाचा आद्दथिक द्दवकास आद्दण िीवनाची एकूण गुणवत्ता ही पयािवरणाच्या गुणवत्तेवरच अवलांबून आहे. देशाच्या नैसद्दगिक साधनसामग्रीच्या पाया आद्दण पाणी, हवा व िमीन याांची गुणवत्ता हा सवि द्दपढ्याांसाठी सामाद्दयक वारसा आहे. िर आपण अद्दवचाराने या नैसद्दगिक सांपदेचा अल्पकालीन आद्दथिक उद्दिष्टाांच्या पूतीसाठी द्दवद्दनयोग केला, तर त्याची गांर्ीर द्दशक्षा वतिमानकालीन द्दवशेषत: र्द्दवष्यातील मानवी द्दपढयाांना र्ोगावी लागेल. त्यासाठीच पयािवरणाची द्दनरांतरता कायम राखण्यावर र्र द्ददला पाद्दहिे.
आ क ृ त ी क्र . १.१ काही पयािि र ण श ा स्त्र ज् ा ंच े अ स े म् ह ण ण े आ ह े र् क , आ र् थ ि क ि ा ढ ी म ु ळ े प य ा ि ि र ण ा च े न ु क स ा न ह ो त े . त थ ा र् प , अ स े अ थ ि श ा स्त्र ज् आ ह ेत ज े अ स ा य ु क्त ी ि ा द क र त ा त क ी, आ र् थ ि क ि ा ढ ह ी र् थ थ र ि ा त ा ि र ण ा श ी स ु स ंग त अ स ू श क त े आ र् ण प य ा ि ि र ण ा च् य ा प्रभ ा ि ा म ध् य े स ु ध ा र ण ा द ेख ील ह ो ऊ श क त े . य ा म ध् य े न ु त न ी क र ण य ो ग् य न स ल ेल्या स्त्र ो त ा ंक ड ू न न ु त न ी क र ण क र ण् य ा य ो ग् य स ंस ा ध न ा ंम ध् य े ब द ल स म ा र् ि ष्ट अ स ेल . अ ल ी क ड ी ल अ ह ि ा ल स ू र् च त क र त ो र् क, अ क्ष य ऊ ज ा ि ह ी ऊ ज ा ि उ त् प ा द न ा च् य ा अ र् ध क ह ा र् न क ा र क प्र क ा र ा ंप ेक्ष ा थ ि थ त ह ो त आ ह े. प य ा ि ि र ण ी य ध ोरण ज े प य ा ि ि र ण ा च े स ंर क्ष ण क र त े . त् य ा स ा ठ ी र् न य म ि क ा य द े, स र क ा र ी म ा ल क ी आ र् ण ब ा ह्य ख च ा ि ि र ी ल म य ा ि द ा इ . च ा ि ा प र क े ल ा ज ा त ो . आ र् ण य ा म ु ळ े प य ा ि ि र ण ी य स ंस ा ध न ा ं च् य ा स ंर क्ष ण ा ि र आ ध ा र र त आ र् थ ि क ि ा ढ ह ी स क्ष म क रू श क त े . munotes.in

Page 11

११
आद्दथिक वृध्दी आद्दण पयािवरण प ेट्र ो ल ि र च ा ल ण ा ऱ् य ा क ा र च् य ा ज ा ग ी आ प ण अ क्ष य ऊ ज ेच ा ि ा प र क रू न र् ि ज ेि र च ा ल ण ा ऱ् य ा कार ब न ि ू श क त ो . त् य ा म ु ळ े ह ि ा आ र् ण ध् ि न ी प्र द ु ष ण ह ो ण ा र न ा ह ी . आ र् ण ह े स क्ष म ी क र ण क े ि ळ भ ौ र् त क ि थ त ु ंच े उ त् प ा द न ि ा ढ र् ि ण् य ा स ं द भ ा ि त न स ू न त े प य ा ि ि र ण स ंर क्ष ण ा ब ा ब त ह ी ल ा ग ू प ड त े . आ ज आ प ल् य ा क ड े ि थ त ु उ त् प ा द न ा स ा ठ ी च ी अ स ंख् य उ त् प ा द न त ंि े उ प ल ब् ध आ ह े र् क ज् य ा म ु ळ े क ा य ि क्ष म त ा आ र् ण प य ा ि ि र ण स ंर क्ष ण य ा द ो न् ह ीं म ध् य े म ो ठ य ा प्र म ा ण ा ि र ि ा ढ ह ो ई ल . आ र् थ ि क आ क ड े ि ा र ी म ध् य े ज ी ि न ा च ी ग ु ण ि त्त ा आ र् ण प य ा ि ि र ण ी य र् न द ेश क स म ा र् ि ष्ट क र ा . स क ल द ेश ा ंत ग ि त उ त् प ा द न ा ल ा ल क्ष् य क र ण् य ा ऐ ि ज ी , प य ा ि ि र ण ी य अ थ ि त ंज् ा ं च े म् ह ण ण े आ ह े र् क , आपण जीिनम ान + प य ा ि ि र ण ी य र् न द ेश ा ंक ाच ी र् ि थ त ृ त श्र ेण ी य ा क ड े ल क्ष् य क े ल े प ा र् ह ज े. प य ा ि ि र ण ा च ी ह ा न ी न क र त ा श ा श्व त आ र् थ ि क र् ि क ा स स ा ध त ा य ेत ो ह े ख ा ल ी ल आ क ृ त ीम ध् य े द ा ख ि ल े आ ह े.
आ क ृ त ी क्र . १.२ १.६ साराांश (SUMMARY) सदर प्रकरणात पयािवरण आद्दण आद्दथिक वृध्दी या दोन्हीमध्ये िो घद्दनष्ठ सांबांध आहे त्याचे वणिन केले आहे. यामध्ये पयािवरणाचा आद्दथिक द्दवकासावर आद्दण आद्दथिक द्दवकासाचा पयािवरणावर नेमका कसा पररणाम होतो, हे साांगण्याचा प्रयत्न केला आहे. तसेच पयािवरण ही एक सामाद्दिक व आद्दथिकदृष्टया अत्यांत उपयुक्त मालमत्ता असल्याने ही मालमत्ता मोठया प्रमाणावर आद्दथिक द्दवकासाला हातर्ार लावते. तसेच सदर प्रकरणात द्दचरांतन द्दवकास ही सांकल्पना माांडली आहे. म्हणिेच द्दवकासप्रद्दियेत पयािवरण हे स्वच्छ रहावे, तसेच साधनसांपत्तीचा काळिीपूविक वापर करावा हे द्दचरांतन द्दवकास सांकल्पनेत अांतर्ूित आहे. munotes.in

Page 12

१२ पयािवरणीय अथिशास्त्र
१२ १.७ प्रश्न (QUESTIONS) १) आद्दथिक वृध्दी आद्दण पयािवरण यामधील सांबांधाचे परीक्षण करा. २) आद्दथिक वृध्दी आद्दण पयािवरण यामधील आांतरसांबांध स्पष्ट करा. ३) ‘‘ पयािवरण हे आद्दथिक वृध्दीवर मयािदा आणू शकते’’ परीक्षण करा. ४) अथिव्यवस्थेतील सांपत्तीचा द्दनद्दमितीत नैसद्दगिक र्ाांडवलाचा प्रत्यक्ष व अप्रत्यक्ष सहर्ाग कसा आहे ते स्पष्ट करा. ५) वृध्दी द्दसध्दाांताच्या मयािदा स्पष्ट करा. ६) द्दचरांतन द्दवकास आद्दण द्दचरांतनता या सांकल्पना स्पष्ट करा. ७) ‘‘पयािवरण ही एक आद्दथिक आद्दण सामाद्दिक मालमत्ता आहे’’ स्पष्ट करा. ८) ‘‘नैसद्दगिक र्ाांडवल हे सांपत्ती द्दनद्दमितीचे प्रत्यक्ष व अप्रत्यक्ष आदान आहे’’ हे द्दवधान स्पष्ट करा. munotes.in

Page 13

13 २ पयाªवरणीय वø, नैसिगªक साधनसंप°ी व हåरत लेखांकन घटक रचना २.० उिĥĶये २.१ ÿÖतावना २.२ पयाªवरणीय कुझनेट वø २.३ नैसिगªक साधनसंप°ी – ±य, अ±य साधनसंप°ी सामाÆय मालम°ा साधनसंप°ी २.४ लेखा आिण नैसिगªक साधनसंप°ी ÓयवÖथापन, हåरत लेखांकन २.५ सारांश २.६ ÿij २. ० उिĥĶ्ये (OBJECTIVES)  कुझनेट् स यां¸या पयाªवरण वøा¸या माÅयमातून पयाªवरण व िवकास या दरÌयान¸या संबंधाचा अËयास करणे.  आिथªक िवकासाला आिण वृÅदीला उपयुĉ असणाöया िविवध ÿकार¸या नैसिगªक साधनसंप°ीचा अËयास करणे  नैसिगªक साधनसंप°ी ÓयवÖथापन आिण हåरत लेखा पĦती यांचे महÂव जाणून घेणे. २.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) पयाªवरणाची अवनती आिण आिथªक िवकास या दोÆहीतील संबंध जाणून घेÁयासाठी आपÐयाला इंúजी उलटया U आकारा¸या वøाचा अËयास करावा लागेल. जो वø कुझनेटस यांनी मांडला. याला पयाªवरणीय कुझनेट् स वø असे Ìहणतात. सदरचा िसÅदांत हा अलीकड¸या काळात अितशय लोकिÿय झाला. जेÓहा आिथªक िवकास व Âयामुळे होणारे पयाªवरणाचे ÿदुषण या दोÆहीही बाबी अगदी उ¸च पातळीवर होÂया. पण जेÓहा आिथªक िवकास ÿिøयेने एक िविशĶ पातळी गाठली आिण लोक पयाªवरणाबाबत मोठया ÿमाणावर जागृत झाले आिण पयाªवरण संर±णकायाªत मोठी गुंतवणूक केली. यामुळे सदरचे ÿकरण हे नैसिगªक संसाधनां¸या सवª ÿमुख ±ेýांशी संबंिधत आहे. यामÅये नĶ होणारी संसाधने, नुतनीकरणयोµय संसाधने आिण सामाÆय मालम°ा संसाधने यांचा समावेश होतो. पयाªवरणीय अथªशाľ या िवषया¸या अËयासातील एक महÂवाचे अËयासावे लागणारे ±ेý Ìहणजे नैसिगªक साधन संप°ी ÓयवÖथापन हे होय. Âयाचाही समावेश सदर ÿकरणात केला आहे. नैसिगªक संसाधन ÓयवÖथापन Ìहणजे ÿमुख नैसिगªक संसाधनांचा शाĵत वापर होय. या ÿकरणात हåरत लेखांकन िकंवा पयाªवरणीय लेखांकनाचे िवĴेषण देखील केले जाते. हåरत िनÓवळ राÕůीय उÂपादन िकंवा पयाªवरणŀĶया समायोिजत िनÓवळ राÕůीय उÂपादन हे शाĵत िवकासाचे सवो°म उपाय मानले जातात. munotes.in

Page 14

14 पयाªवरणीय अथªशाľ
14 २.२ पयाªवरणीय कुझनेट्स वø पयाªवरण आिण िवकास यां¸यातील संबंध खूपच गुंतागुंतीचा आहे. ÿij असा आहे िक, ते एकमेकांशी कसे संबंिधत आहेत. १९५५ मÅये सायमन कुझनेट्स यांनी मांडलेÐया िसĦांतानुसार Ìहणजेच आिथªक िवकासासह उÂपÆन आिण असमानता यां¸यातील संबंधाबĥलचे हे िवĴेषण आहे. कुझनेट्स यां¸या मतानुसार Âयांचा उलटा U वø हा असमानता आिण आिथªक िवकास या दोÆहीतील संबंध दशªिवतो. यालाच पयाªवरणीय कुझनेट वø असे Ìहणतात. जोन úॉसमन आिण ॲलन øुगर यांनी पयाªवरणाचा öहास आिण आिथªक िवकास यां¸यातील संबंधां¸या अËयासात सारखाच उलटा U आकाराचा संबंध दशªिवला. पयाªवरणाचा öहास आिण आिथªक िवकास यां¸यातील हा उलटा U आकाराचा संबंध पयाªवरणीय कुझनेट्स वø Ìहणून ओळखला जातो. Âयात असे Ìहटले जाते िक, ज¤Óहा आिथªक िवकासाची पातळी कमी असते, तेÓहा पयाªवरणाचा öहास कमी होतो. सुŁवाती¸या टÈÈयात आिथªक िवकासासह पयाªवरणाचा öहास वाढतो परंतु िवकासा¸या नंतर¸या टÈÈयात तो कमी होतो. Ìहणजेच, िवकासा¸या सुłवाती¸या टÈÈयात, पयाªवरणाचा öहास वाढतो पण शेवटी उÂपना¸या िविशĶ पातळीला घटला जातो हे पुढील आकृतीवłन ÖपĶ होईल.
आकृती ø. २.१ सदर¸या आकृतीत पयाªवरणाची कुझनेट्स वø हा इंúजी उलटा U आकाराचा दशªिवला आहे. पयाªवरणा¸या अवनतीची पातळी ही उËया OY अ±ांवर दशªिवली आहे आिण दरडोई Öथुल देशांतगªत उÂपÆनाची पातळी ही ि±तीजसमांतर अशा OX अ±ावर दशªिवली आहे. हा वø असे दशªिवतो िक, जसजशी उÂपÆनाची पातळी वाढते तसतसा पयाªवरणाचा öहास munotes.in

Page 15

15
पयाªवरणीय वø, नैसिगªक
साधनसंप°ी व हåरत लेखा सुÅदा वाढत जातो आिण हा öहास कमाल िबंदूला पोहोचतो. माý वळण िबंदू¸या नंतर जेथे उÂपÆन वाढते ितथून पयाªवरणाचा öहास / अवनतीची पातळी कमी-कमी होऊ लागते. सुłवाती¸या टÈÈयात पयाªवरणा¸या öहासात झालेली वाढ ही पयाªवरण संर±णासाठी काळजी न घेतÐयाने होते. कारण या काळात फĉ उÂपादन आिण उपभोग या दोÆही बाबéमÅये ÿचंड वाढ होते आिण पयाªवरणाकडे पूणª दुलª± होते. पयाªवरणाचा öहास हा कमाल पातळीला पोहोचतो. Âयाचे अिनĶ पåरणाम हे संपूणª सजीव सृĶीला जाणवू लागतात. आिण Âयानंतर माý पयाªवरणाचे संदभाªत जागृती िनमाªण होते, Âयामुळे पयाªवरण संवधªनाचे उपाय केले जातात आिण हळूहळू पयाªवरणाचा öहास कमी होऊ लागतो. आिथªक िवकासा¸या सुłवाती¸या काळात ÿचंड दाåरþय, जन-जागृतीचा अभाव, उÂपÆन िवषमता यामुळे पयाªवरणाचे ÿचंड नुकसान होते. नंतर माý जसे उÂपÆन वाढते, जन-जागृती वाढू लागते तसे पयाªवरणाचे ÿदुषण हळूहळू कमी होऊ लागते. उÂपÆना¸या ठरािवक पातळीनंतर पयाªवरणीय öहासात झालेली घट ही तांिýक बदल आिण ऊजाª व इतर संसाधनां¸या वापरातील कायª±मतेमुळे श³य होते. नवीन तांिýक नवÿवतªन हे अथªÓयवÖथेला पूवê¸याच संसाधनांसह मोठया ÿमाणावर उÂपादन करÁयास स±म बनिवते. Âयाचे वेळी ते सामúी¸या पुनवाªपरास ÿोÂसाहन देते आिण पयाªवरणावरील दबाव कमी करते. पुढे पयाªवरणाशी िनगडीत नसलेÐया संसाधनांĬारे नैसिगªक संसाधनां¸या संÖथा, िश±णात वाढ, पयाªवरणा¸या öहासा¸या दुÕपपåरणामांबĥल लोकांमÅये जागłकता आिण पयाªवरणीय िनयमांची चांगली अंमलबजावणी इ. पयाªवरणाचा öहास कमी करÁयास हातभार लावतात. िकंबहóना जाÖत उÂपÆन असलेÐया Óयĉìची ÿकृती ही चांगली पयाªवरणीय गुणव°ेला ÿाधाÆय देÁयाची असते आिण पयाªवरणाचा वापर करÁयासाठी अिधक खचª करÁयाची तयारी असते. आिथªक रचना देखील ÿदुिषत औīोिगक अथªÓयÖथेला Öव¸छ अशा सेवा अथªÓयÖथेत बदलते. टीका (Criticisms) पयाªवरणीय कुझनेट्स वøावर खालीलÿमाणे टीका करÁयात आÐया आहेत. १) पयाªवरणीय कुझनेट वø केवळ काही हवे¸या गुणव°े¸या िनद¥शांकासाठी िवशेषत: Öथािनक ÿदुषकांसाठी आढळले आहे. माý काबªन डाय-ऑ³साईड सार´या जागितक ÿदुषकां¸या बाबतीत पयाªवरणीय कुझनेटस वøाचा कोणताच पुरावा आढळला नाही. २) पयाªवरणीय कुझनेटस वø असे ÿितपादन करतो िक, एका िविशĶ पातळी पय«त ÿदुषरात वाढ होत जाते आिण वळण िबंदूनंतर जसे उÂपÆन वाढत जाते तसतसे पयाªवरणाचे ÿदुषण मोठ्या ÿमाणावर कमी होत जाते. पण यामÅये नेमके िकती उÂपÆन पातळीला हा वळण िबंदू येतो, याचा माý यात उÐलेख केला नाही. ३) काही काळासाठी पयाªवरण öहासाची पातळी कमी होते, पण नंतर पुÆहा जशी राÕůीय उÂपÆनात वाढ होईल Âया ÿमाणात पुÆहा ÿदुषण वाढू लागते Âयामुळे िटकाकारां¸या मते, िवशेषत: ॲरो यां¸या मतानुसार पयाªवरणीय कुझनेट्स वø हा इंúजी उलट्या आकाराऐवजी तो N आकाराचा असला पािहजे. munotes.in

Page 16

16 पयाªवरणीय अथªशाľ
16 ४) सूरी आिण चॅपमन यांनी असा युĉìवाद केला कì, ÿदूषणात घट होऊ शकत नाही. कारण जागितक Öतरावर ®ीमंत देशांची ÿवृ°ी ही गरीब देशांना कपडे, फिनªचर इ. सार´या ÿदुषण-क¤þीत वÖतूंची िनयाªत करÁयाची आहे. अशा ÿकारे िवकिसत देशांमÅये ÿदूषणाची पातळी कमी होत असेल, परंतु िवकसनशील देशांमÅये ÿदुषण हे वाढत जाते यामुळे Âयाची भरपाई होते. Ìहणूनच जागितक Öतरावर ÿदुषणाची पातळी ही आिथªक िवकासाबरोबर बदलत नाही. अशा ÿकारे, असा िनÕकषª िदसून येतो कì, पयाªवरण व आिथªक िवकास यातील संबंध अितशय जटील आिण कÐपने¸या पलीकडचा आहे. पयाªवरणीय कुझनेट् स वøाने पयाªवरणाचा öहास आिण आिथªक िवकास या दोÆहीमधील श³य असणारा संबंध सांगÁयाचा ÿयÂन केला आहे. असे गृहीतक ÿचिलत होते िक, िवकासा¸या सुłवाती¸या टÈÈयात, पयाªवरणाचा öहास वाढतो. पण एकदा का िवकासाची एक ठरािवक पातळी गाठली िक Âयानंतर माý िश±ण, जनतेची जागłकता, पयाªवरण संर±ण मोहीम इ. मुळे ÿदुषण हे कमी-कमी होऊ लागते. २.३ नैसिगªक संसाधने – ±य, अ±य व सामाÆय मालम°ा साधनसंप°ी मानवी जीवनामÅये िविवध ÿकारची संसाधने ही मोठ्या ÿमाणावर वापरली जातात. Âयामुळे मोठया ÿमाणावर मानवी कÐयाण साÅय होते. देशा¸या िवकासाकåरता ÿामु´याने दोन ÿकारची संसाधने वापरली जातात. आिण यामÅये ÿामु´याने ±य संसाधने आिण अ±य संसाधने यांचा समावेश होतो. २.३.१ ±य संसाधने Ìहणजे काय? ±य संसाधनांना नाश पावणरी िकंवा कधीतरी संपणारी साधनसंप°ी असेही Ìहटले जाते. ±य संसाधने हे नैसिगªक पदाथª आहेत. आिथªक िवकास ÿिøयेत ºया वेगाने ±य संसाधने वापरली जातात, Âयाच वेगाने पुÆहा Âयांची भरपाई करता येत नाही. ही संसाधने नाश पावणारी असतात. ही संसाधने मयाªिदत Öवłपाची आहेत. यामÅये खिनज तेल, कोळसा, नैसिगªक वायू यांचा समावेश होतो. मानव सतत या पदाथा«¸या साठयांवर ल± ठेवतो, Âयांचा वापर करतो माý या पदाथा«चा नवीन पुरवठा होÁयास ÿचंड मोठा कालावधी हा जावा लागतो. ही ±य संसाधने आपÐयाला पृÃवीपासून िमळतात. ही संसाधने मानव वायु, þव िकंवा माती¸या łपात काढतात आिण नंतर ते वापरÁयासाठी łपांतåरत करतात. उदा. िडझेल, पेůोल इ. या पदाथा«चे साठे तयार Óहायला अÊजावधी वष¥ लागली आिण या वापरलेÐया संसाधनाचे पुनभªरण होÁयास पुÆहा भिवÕयातील अÊजावधी वष¥ लागतील. या ±य साधनसंप°ीचे वगêकरण ÿामु´याने खिनज तेल, कोळसा, नैसिगªक गॅस आिण आिÁवक ऊजाª या चार ÿकारात करता येते. या सवा«ना एकिýतåरÂया जीवाÔम इंधन असे Ìहणतात. जिमनीमÅये िकंवा या पृÃवीमÅये कोटयावधी वषाªपूवê काही नैसिगªक घटनांचा पåरणाम होऊन अनेक ÿकार¸या वनÖपती व ÿाणी हे पृÃवी¸या पोटात गाडले गेले आिण munotes.in

Page 17

17
पयाªवरणीय वø, नैसिगªक
साधनसंप°ी व हåरत लेखा Âयातून ही ±य साधनसंप°ी िनमाªण झाली. Ìहणून याला जीवाÔम इंधन Ìहणतात. ते खडक आिण गाळा¸या भूिमगत थरांमÅये सापडले. भुगभाªतील ÿचंड दबाव आिण उÕणता यांचा पåरणाम होऊन या मृत वनÖपती व ÿाणी यांचे łपांतर हे जीवाÔम इंधनामÅये झाले आिण Âयातूनच खिनज तेल, कोळसा आिण नैसिगªक वायू तयार झाले. ही सवª संपूĶात येणारी िकंवा ±य संसाधने ऐितहािसकŀĶया मौÐयवान ऊजाª ľोत असÐयाचे िसÅद झाले आहे आिण जी जिमनीतून काढÁयासाठी ÖवÖत आहेत, कमी खचª येतो. Öटोरेज, łपांतर आिण Âयांची वाहतुक या सवª संदभाªत ती ÖवÖत आहेत. नुतनीकरण न करता येणाöया संसाधनापासून तयार केलेले इंधन हे एकतर परवडÁयायोµय आहे, आिण उ¸च ऊजाª सामúीमुळे जगातील सवª शĉéचे ÿाथिमक ľोत आहेत. ±य साधनसंप°ीचे इतर काही ÿकार पुढीलÿमाणे आहेत. बहòतेक अनुतनीकरणीय संसाधने स¤िþय काबªन सामúीपासून तयार होतात. जी कालांतराने गरम कłन Âयांचे Öवłप क¸चे तेल िकंवा नैसिगªक वायुमÅये बदलतात. तथािप, याÓयितåरĉ ±य साधनसंप°ीमÅये इतर खिनजे व धातू यांचाही समावेश होतो. यामÅये सोने, चांदी व लोहखिनज यांचाही समावेश होतो. Âयाचÿमाणे हे दीघªकालीन पयाªवरणीय ÿिøयेĬारे तयार होतात. हे बहòधा खणÁयासाठी महाग असतात. कारण ते सहसा पृÃवीचा कवचात खोल असतात. पण Âयाचे ÿमाण जैिवक इंधनापे±ा न³कìच जाÖत असते. काही ÿकारचे भूजल हे अ-नुतनीकरणीय संसाधन मानले जाते. Ìहणजे ºया ÿमाणात या पाÁयाचा उपयोग िकंवा वापर होतो Âयाच वेगाने आिण Âयाच ÿमाणात Âयाची पुÆहा भरपाई होऊ शकत नाही. ±य आिण अ±य साधनसंप°ी¸या बेसुमार वापरामुळे ÿदुषण आिण पयाªवरणाचा öहास हा मोठया ÿमाणावर होत असÐयाचे िदसते आहे. २.३.२ अ±य – संसाधने Ìहणजे काय? अ±य िकंवा नुतनीकरणीय संसाधने अशी आहेत िक जी वारंवार वापरली जाऊ शकतात अिण ती संपत नाहीत, कारण ती नैसिगªकरीÂया उपलÊध आहेत. सौरऊजाª, वारा, जलिवīुत आिण बायोमास ऊजाª ही अ±य साधनसंप°ीची उदाहरणे आहेत. Âयाचा पुरवठा हा नैसिगªक आिण शाĵत / िचरंतन Öवłपाचा असतो. सुयाªपासून सौरऊजाª बनिवली जाते तर वाöया¸या साहाÍयाने पवनच³³या चालवून पवन ऊजाª िनमाªण केली जाते. तसेच जंगले ही सुÅदा अ±य साधनसंप°ी आहे, कारण आपण वृ±ांची पुÆहा-पुÆहा लागवड कł शकतो. शाĵत िवकासासाठी आिण पयाªवरण संर±णासाठी अ±य साधनसंप°ी ही महÂवाची आहे. साधारपणे अ±य साधनसंप°ीचे दोन ÿकार आहेत. ते Ìहणजे जैिवक आिण अजैिवक. जैिवक साधनसंप°ीमÅये ÿाणी, मासे, वनÖपती ही जैिवक साधनसंप°ीची उदाहरणे आहेत. तर हवा, पाणी, वारा व सौरऊजाª ही अजैिवक अ±य साधनसंप°ीची उदाहरणे आहते. या दोÆही ÿकार¸या साधनसंप°ीचा कधीही नाश होत नाही व Âयांचा साठा कधीही संपत नाही. सÅया आपण या अ±य साधनसंप°ीचा वापर मोठया ÿमाणावर करत आहोत. भिवÕयामÅये आपÐयाला मोठया ÿमाणावर शाĵत िवकास आिण पयाªवरण संर±ण याला मोठया ÿमाणावर तŌड īावे लागणार आहे. जैवइंधन हे अलीकडील काळातील एक उपयुĉ munotes.in

Page 18

18 पयाªवरणीय अथªशाľ
18 अ±य संसाधन मानले जाते. जैवइंधन िकंवा अ±य स¤िþय उÂपादनांपासून बनवलेली ऊजाª अलीकड¸या वषाªत कोळसा, तेल आिण नैसिगªक वायू यासार´या संपुĶात येणाöया ľोýांसाठी पयाªयी ऊजाª ľोत Ìहणून ÿचिलत झाली आहे. जैवइंधना¸या िकंमती अजूनही जाÖत आहेत तरीही, त²ांचा असा अंदाज आहे िक वाढÂया टंचाईमुळे आिण मागणी व पुरवठा या शĉéमुळे जीवाÔम इंधनां¸या िकंमती वाढतील, ºयामुळे जैवइंधना¸या िकंमती या अिधक ÖपधाªÂमक होईल. जैवइंधना¸या ÿकारांमÅये बायोिडझेल हा तेल आिण िहरवे िडझेल यांना पयाªय Ìहणून उपयुĉ आहे जे एकपेशीय वनÖपती आिण इतर वनÖतéपासून बनिवले जाते. यािशवाय इतर अ±य साधनसंप°ीमÅये ऑ³सीजन आिण सौरऊजाª यांचा समावेश होतो. उदा. पवनच³या वाöयाची नैसिगªक शĉì वापरतात आिण ितचे łपांतर ऊज¥मÅये करतात. २.३.३ सामाÆय मालम°ा संसाधने सामाÆय मालम°ा संसाधन Ìहणजे एखाīा सुÿिसĦ पåरभािषत समुदायाने शेअर केलेली वÖतू व सेवा होय. दुसöया शÊदात, एकिýतपणे वापरÐया जाणाöया वÖतू आिण सेवा ºया एकाच वेळी úाहकां¸या गटाĬारे िकंवा संपूणª समुदायाĬारे वापरÐया जातात Âयांना सामाÆय मालम°ा संसाधन Ìहणतात. उदा. – राºयाकडून उपलÊध कłन िदÐया जाणöया रÖते व रेÐवे वाहतुक सेवा, संर±ण सेवा, आरोµय सेवा, पाणीपुरवठा सेवा इ. या वÖतू व सेवां¸या उपभोगापासून लोकांना वगळले जाऊ शकत नाही. तसेच अशा ÿकार¸या सामुहीकåरÂया उपभोग घेतÐया जाणाöया वÖतूंना सावªजिनक वÖतू आिण गुणव°े¸या वÖतू असेही Ìहणतात. पण हे आवÔयक नाही िक, या वÖतू सावªजिनक वÖतू िकंवा गुणव°े¸या वÖतू असÐया पािहजेत. कधी-कधी खाजगी ±ेýसुÅदा काही समुहांना सामुिहकåरÂया उपभोगासाठी वÖतू आिण सेवा पुरिवतात. पण खाजगी ±ेý माý अशा वÖतू व सेवा लोकांना पुरिवताना Âयाची िकंमत Âया समुहाकडून वसूल करते. एखाīा समुदयाĬारे अशा सामुिहक वÖतूंचा उपभोग घेत असताना संसाधनां¸या वापरावर िनयंýण ठेवले जाते. तथािप, देखरेखेतील अडचणéमुळे अंमलबजावणी कमकुवत आहे. उदा. – एखाīा गावातील पाÁया¸या टाकìतील पाणी ही एक सामाÆय मालम°ा आहे. िजचा वापर Âया गावातील संपूणª गावकरी करतात. तसेच या टाकìतील पाणी वापरासंदभाªत काही तÂवे िकंवा िनयम हे Âया गावकöयांकडून तयार केले जातात. तसेच हे सवª िनयम अिलिखत असतात. Âयामुळे गावकरी जेÓहा या टाकìतील पाणी वापरत असतात तेÓहा Âयांनी पाणी वापरा¸या संदभाªत असणारे िनयम मोडले िकंवा या िनयमांचे उलंघन केले तरी, खराब देखरेखीमुळे दंड आकारणीची अंमलबजावणी होत नाही. तसेच िनकषांमधील Óयिĉिनķता आिण मालम°ा अिधकारांमधील अÖपĶता यामुळेही दंड िकंवा िश±ेची अंमलबजावणी होत नाही. नैसिगªक संसाधने ÓयवÖथािपत करÁयासाठी सामाÆय मालम°ा याचे िनयंýण करणारे वारंवार गैरसमजात आहेत. Âयानुसार िवकसनशील देशांमधील संसाधना¸या öहासाचे ®ेय हे चुकì¸या पÅदतीने ‘सामाÆय मालम°ा ÓयवÖथेला’ िदले जाते, पण ÿÂय±ात ते Öथािनक पातळीवरील संÖथाÂमक ÓयवÖथापना¸या िवघटनातून Ìहणजेच थोड³यात ÓयवÖथापनामुळे उद् भवते. Ìहणूनच सामाÆय मालम°ा संसाधने आिण Âयांची ÓयवÖथापन munotes.in

Page 19

19
पयाªवरणीय वø, नैसिगªक
साधनसंप°ी व हåरत लेखा पÅदती या योµय पĦतीने समजून घेतÐया पािहजेत. कारण Âयांचा नैसिगªक संसाधनां¸या शाĵत िवकासावर थेट पåरणाम होतो. आÌही मोठया सं´येने सामाÆय मालम°ा संसाधने सूचीबÅद कł शकतो. ºयांना बोडª शीषªकाखाली आणले जाऊ शकते जसे कì जमीन संसाधने, वन संसाधने, जलसंप°ी, मÂÖयसंप°ी इ. या संसाधनांचा अितवापर िकंवा योµय ÓयवÖथापना¸या अभावामुळे कालांतराने öहास होत आहे. आता येथे आपण काही सामाÆय मालम°ा संसाधनांची चचाª कł. अ) जमीन / भूमी संसाधने: सामाÆय मालम°ा जमीन संसाधन Ìहणजे िविशĶ ÿकार¸या मालम°ा अिधकारांसह ओळखÐया जाणाöया जिमनी होय. राÕůीय नमुना सव¥±ण चौकशीमÅये समािवĶ असलेÐया सामाईक जिमनी Ìहणजे पंचायत जिमनी, सरकारी महसूली जमीनी, जंगलजमीनी, पाणथळ जिमनी, पडीक जमीनी, नदीकाढ¸या जिमनी आिण सामाÆय Ìहणून वापरÐया जाणाöया इतर कुटुंबा¸या मालकì¸या जमीनी होय. ब) वन संसाधने: सामाÆय मालम°ा संसाधनाचा आणखी एक भाग Ìहणजे वन संसाधने आहेत. जंगलाखालील जिमनीवर सामाÆय मालम°ा अिधकार असू शकतात. अगदी कमी उÂपादकतेसह अवगêकृत असणारी जंगले ही सामाÆय Óयिĉसमुहासाठी सदैव खुली असतात. तसेच संरि±त जंगले आिण अवगêकृत जंगले ही दोÆहीही सामाÆय लोकांना खुली असतात. Âयामुळे जंगले हा सामाÆय मालम°ा संसाधनांचा एक महÂवपूणª भाग आहे. Ìहणून तो एकूण वन±ेý वजा राखीव जंगलाचा उपसंच आहे. Âयात सामाÆय मालम°ा ह³क अिÖतÂवात आहेत असे गृहीत धरले जाते. क) जल संसाधने: आपÐया सावªजिनक भुÿदेशावर जलसंसाधनाचे अनेक ÿकार / ľोत आहेत. अिण महÂवाचा भाग असा आहे िक, हे सवª सामाÆय वगाªतील संसाधन Ìहणून समािवĶ आहे. उदा. – नīांचे ÿवाह, पाÁया¸या टा³या आिण नैसिगªक सरोवरे, भूिमगत पाणी, पाणथळ ±ेý इ. Âयाचबरोबर मानविनिमªत अशीही काही जलसंसाधने आहेत ºयामÅये तलाव, कालवे, िवहीर, कूपनिलका आिण सवª ÿकार¸या िपÁया¸या पाÁयाचा पुरवठा हे सवª सामाÆय मालम°ा अिधकारांमÅये येतात. दुद¥वाने मालम°े¸या अिधकारांबĥल (जसे कì पारंपाåरक ह³क, सामुदाियक ह³क, आिण मूलभूत मानवी गरजा ह³क) अनेक वादिववादानंतरही भारतात पाÁयाला अīाप सामाÆय मालम°ा अिधकार Ìहणून घोिषत केलेले नाही. अÿÂय±पणे दÖतऐवजात जल धोरण िदलेले असूनही हा अिधकार सवªसामाÆयांना िमळत नाही. आिण मोठया ÿमाणावर भारतातील जलľोत केवळ सामाियक मालम°ा िनयमांमÅये आहेत. जलिसंचन, कालवे यांचे ÓयवÖथापन हे सरकार आिण समूह या दोहŌ¸या माफªत चालते. पारंपाåरकपणे, टा³या, गावातील तलाव आिण सरोवरे हे सवª सामाÆय मालम°ा ह³क मानले जातात. हे सवª पाÁयाचे ľोत िपÁयासाठी, पशुधन संगोपण, धूणे, मासेमारी आिण आंघोळीसाठी तसेच अनेक Öव¸छतािवषयक कामासाठी वापरले जातात. munotes.in

Page 20

20 पयाªवरणीय अथªशाľ
20 सामाÆय मालम°ा संसाधनासंबंधी समÖया १) मुĉ ÿवेश: मुळात ही अशी िÖथती आहे िक, िजथे संसाधनां¸या वापरावर कोणतेच सĉìचे मालम°ा अिधकार नाहीत. इथे ºयाला या मालम°ेचा वापर करावयाचा आहे Âया ÿÂयेकाला समावेशाचा अिधकार हा ÿाĮ आहे. अशा मुĉ ÿवेशाची उदाहरणे Ìहणजे समुþ, नदी, सरोवर िकंवा तलावातील मासेमारी, गावातील सामाÆय चराई¸या जिमनी, जंगलाचे राखीव ±ेý इ. ÓयवÖथापन आिण ÿािधकरण ÿणाली¸या अनुपिÖथतीमुळे िकंवा खंडीत झाÐयामुळे मुĉ ÿवेश याचा अथª आिण उĥेÔय हा नैसिगªक संसाधनां¸या संदभाªत सहभागéमÅये वतªनाचे िनयम लागू करणे हा होता. २) सवªसामाÆयांची शोकांितका: समाजातील लोकांची सवªसाधारण ÿवृ°ी अशी असते िक, ते सावªजिनक मालम°ेचा वापर हा Âयां¸या मनात येईल तसे लहरीपणाने करतात. Âयामुळे बöयाच वेळा या मालम°ेचा गैरवापर होतो. Ìहणून या सावªजिनक मालम°ेवर कोणाही एका वैयिĉक Óयिĉचा अिधकार नसतो. कोणीही यावर ठामपणे आपला अिधकार सांगु शकत नाही. Âयामुळे याला िनÓवळ पåरणाम असा होतो िक, बरीच सावªजिनक मालम°ा ही वाया जाते. कदािचत रÖÂया¸या कडेला िकंवा सावªजिनक िठकाणी जो कचरा आढळतो Âयामागे हेच कारण असावे. तसेच यामुळे नīांचे ÿवाह दुिषत होत असावेत. सावªजिनक पाकª, उīाने, इमारती यांचा गैरवापर होत आहे. ÿो. गॅरेट हािडªन यांनी सावªजिनक मालम°ेचा एकतर गैरवापर केला जातो िकंवा अतीवापर केला जतो याची कारणे तपासली आिण याची Âयांना जी उ°रे सापडली Âयावर एक लेख िलिहला, Âयालाच ‘सवªसामाÆयांची शोकांितका’ "The Tragedy of Common" असे नाव देÁयात आले. Âयाने इंµलंड¸या म¤ढपाळा¸या चाåरÞयाचा अËयास केला. म¤ढपाळा¸या िविचý वतªनाकडे हािडªनने उÂसूकतेने ल± िदले कì, तो नेहमी कुरणात अितåरĉ म¤ढया चरÁयासाठी सोडत असे. तकª असा ÿचिलत होता िक, जो शेतकरी सवाªत जाÖत गुरे चारतो Âयाला सवाªिधक फायदा होतो. पण Âयाचा शेवटी पåरणाम असा झाला िक, गुरां¸या अित चराईमुळे ती सवª जमीन ओसाड झाली. यालाच हािडªन यांनी ‘‘सवªसामाÆयांची शोकांितका’’ असे नाव िदले. या उदाहरणावłन एक गोĶ ल±ात येते िक, सावªजिनक मालम°ेचा अशा ÿकारे अती वापर केला, तर ती एक िदवस नĶ होऊन जाईल आिण पयाªवरणाला धोका िनमाªण होईल. २.४ लेखा आिण नैसिगªक संसाधन ÓयवÖथापन, हåरत लेखांकन नैसिगªक साधनसंप°ी ÓयवÖथापन हे मु´य नैसिगªक साधनसंप°ीचा िचरंतन / शाĵत वापरण करणे असे संदिभªत करते. जसे कì, भूमी, पाणी, हवा, खिनजे, जंगले, मासेमारी जंगली ÿाणी व वनÖपती इ. नैसिगªक साधनसंप°ीचा शाĵत वापर होणे आवÔयक आहे. ही सवª नैसिगªक संसाधने ही पåरिÖथतीची सेवा-सुिवधा पुरिवतात आिण या सवª साधनसंप°ीमुळे मानवा¸या जीवनाला एक ÿकारची गुणव°ा ÿाĮ होते. ही नैसिगªक munotes.in

Page 21

21
पयाªवरणीय वø, नैसिगªक
साधनसंप°ी व हåरत लेखा संसाधने मानव समुहाला उपभोµय आिण सावªजिनक वÖतू सेवा-सुिवधा या दोÆही Öवłपात मुलभूत पािठंबा देतात. पयाªवरणीय ÿिøया मातीची उÂपादकता, पोषक पुनवाªपर, हवा आिण पाÁयाचे शुÅदीकरण आिण हवामान चø ÓयविÖथत राखतात. यशÖवी नैसिगªक साधनसंप°ी ÓयवÖथापनासाठी नैसिगªक साधनसंप°ीचे लेखांकन हे एक उपयुĉ साधन आहे. परंतु नैसिगªक संसाधन लेखा ही एक िशÖत आहे जी या±णी ÿायोिगक अवÖथेत आहे. हे सािहÂय आिण ऊजाª ÿवाह मािहती आिण पयाªवरणीय खचª मािहतीवर िवशेष ल± क¤िþत करणारे लेखांकन आहे. नैसिगªक संसाधन लेखा पूढील बाबéसाठी वापरले जाऊ शकते.  नैसिगªक संसाधनां¸या ÓयवÖथापन आिण संर±णासाठी जबाबदारीचे ÿाÂयाि±क ; संसाधने कमी होणे यासार´या पयाªवरणीय समÖया ओळखणे.  सरकारी धोरणांचे िवĴेषण करणे.  संसाधन ÓयवÖथापन आिण िनणªय घेणे.  िचरंतन / शाĵत िवकासावर देखरेख ठेवणे.  पयाªवरणीय कामिगरी िकंवा समृÅदीसाठी िनद¥शक तयार करणे.  देशाचे राÕůीय उÂपादन मोजÁयासाठी मोजमाप यंýणा सुधारणे. नैसिगªक संसाधन लेखामधली समÖया िकंवा मयाªदा – नैसिगªक संसाधन लेखांकन केवळ Óयावहाåरक समÖयांमुळे ÿभािवत झाले नाही, तर सवाªत योµय पÅदतéबाबत तीĄ वादिववादाचा िवषय देखील आहे. सवाªत वादúÖत मुĥयाांपैकì एक Ìहणजे, उदा. – नैसिगªक संसाधन लेखांकनामुळे हåरत राÕůीय उÂपादनासाठी आकृतीबंध िनमाªण Óहायला हवा कì नको ? Ìहणजे पूणªपणे नवीन िनद¥शांक, िकंवा खाÂयाचे संकलन हे Öवत:च पुरेसे आहे कì नाही? ही समÖया आहे. एखाīाला हåरत राÕůीय उÂपादनासाठी आकृतीबंध असणे आवÔयक आहे. असे उ°र असÐयास, पुढील ÿij असा उद् भवतो िक, गणना केलेली आकडेवारी िनÓवळ िकंवा सकल राÕůीय उÂपादनाशी असावी आिण ती नेमकì कशी असली पािहजे? नैसिगªक संसाधना¸या मूÐयाचे आिथªक ŀĶीने कसे मूÐयांकन करावे हा आणखी एक गुंतागुंतीचा मुĥा आहे. आकडेवारी गोळा करÁयासाठी येणारा खचª ही संसाधन खाÂया¸या गुंतागुंतीवर पåरणाम करणारी दुसरी संभाÓय समÖया आहे. ºया देशांनी अīाप संबंिधत आकडेवारी गोळा करणे सुł केले नाही Âयां¸यासाठी हे िवशेष महÂवाचे आहे. नवीन आकडेवारी संकिलत करÁयास ÿारंभ करÁयापूवê पåरिÖथतीचे खचª-लाभ िवĴेषण करणे नेहमीच उिचत आहे. फायīाची पातळी िनधाªåरत करणारा मु´य घटक Ìहणजे आकडेवारीचा वापर होय. नवीन आकडेवारी उपलÊध कłन घेÁयासाठी येणाöया ÿचंड खचाªमुळे कांही देशांनी ÿÂय± आकडेवारीपे±ा अंदाजानुसार काम करÁयाचा िनणªय घेतला आहे. इथे एक गोĶ करÁयात सवाªत अवघड आहे आिण ती Ìहणजे, कारण Âयासाठी केवळ ÿमाणाबĥल मािहतीच नाही, तर ÿÂयेक िविशĶ संसाधनांवरील गुणाÂमक मािहती िकंवा आकडेवारी देखील आवÔयक आहे. उदा. पाणी यािशवाय ÿÂयेक संसाधनाचा वापर ºया पĦतीने केला जातो ते देखील Âया¸या मुÐयावर पåरणाम करते. उदा. ताजे पाणी हे िपÁयासाठी, नैसिगªक तलाव आिण नदया भरÁयासाठी, जलचर माशांसाठी िनवासÖथान munotes.in

Page 22

22 पयाªवरणीय अथªशाľ
22 Ìहणून आिण वीज क¤þासाठी थंड पाणी Ìहणून वापरता येते. शेवटी संसाधनां¸या िविशĶ ÿमाणातील ÿदुषणामुळे होणारा पåरणाम ल±ात घेणे आवÔयक आहे. कारण Âयाचा मानवी आरोµयावर पåरणाम होऊ शकतो. संसाधनां¸या बाजारभावा¸या अनेक ÿकरणांमÅये अनुपिÖथतीमुळे मोठ्या ÿमाणावर अडचण वाढली आहे. खालील तĉा, जो जागितक बँकेने तयार केला आहे. तो असे दाखिवतो कì, नैसिगªक संसाधने आिण पयाªवरणा¸या öहासाचा पåरणाम उÂपादन संसाधन ले´यावर कसा होतो. तĉा ø. २.१ परंपरागत खाते पयाªवरण खाते A B C भौितक पåरणाम
(अचलनीय) उÂपादकता आरोµय
यावर होणारा
पåरणाम
(अचलनीय) चलनीय संदभाªतील
पåरणाम संसाधन öहास संसाधन öहास संसाधन öहास पयाªवरणाचे नुकसान पयाªवरणाचे नुकसान पयाªवरणाचे नुकसान ÿितसाद काय¥ आिथªक मूÐयमापन संसाधन öहास ľोतासाठी समायोिजत जागितक बँक १९९६ सदरचा तĉा आपÐयाला कोणती पावले उचलली पािहजेत, याचे अगदी Öव¸छ मागªदशª करतो. एकतर भौितक संसाधनां¸या संदभाªत नैसिगªक संसाधन खाते संकिलत करÁयासाठी ÿारंभ िबंदू Ìहणून नैसिगªक खाते घेणे होय. हåरत लेखा / लेखांकन: िनÓवळ राÕůीय उÂपादन हे मानक राÕůीय उÂपÆन लेखा अंतगªत एक सवō°म उपाय Ìहणून ओळखले जाते. परंतु सÅयाची राÕůीय लेखा ÿणाली Ìहणजेच िनÓवळ राÕůीय उÂपादन शाĵत िवकास Ìहणून अपयशी ठरते. कारण ती नैसिगªक संसाधनांचा दुŁपयोग ल±ात घेत नाही. िनÓवळ राÕůीय उÂपादनाची गणना करताना भांडवला¸या वापरासाठी जेÓहा आपण भांडवला¸या वापरासाठीचे भ°े िवचारात घेतो, तेÓहा ते केवळ मानविनिमªत भांडवला¸या अवमूÐयनाचा िवचार करते आिण नैसिगªक संसाधनां¸या अवमूÐयनाकडे दुलª± करते. Âयामुळे ÿदुषणात वाढ होते. सÅया¸या लेखांकन पÅदतीमÅये अनेक दोष / मयाªदा आहेत Âया पुढीलÿमाणे -  िनÓवळ राÕůीय उÂपादन अशाच उÂपादन आिण उपभोग ÿिøयेची नŌद घेते िजथे बाजारभाव Ìहणजेच िकंमत यंýणा असते.  हे उÂपादन ÿिøयेत वापरÐया जाणाöया पयाªवरणीय वÖतू आिण सेवां¸या मूÐयांवर दोषारोप लावत नाही.  हे नैसिगªक संसाधनांचे अवमूÐयन िकंवा öहास यासाठी कोणÂयाही भßयाचा िवचार करीत नाही. munotes.in

Page 23

23
पयाªवरणीय वø, नैसिगªक
साधनसंप°ी व हåरत लेखा Ìहणून िनÓवळ राÕůीय उÂपादना¸या हåरत लेखांकनाची संकÐपना या िचंतेतून उĩवली आहे कì, िनÓवळ राÕůीय उÂपादनासारखे िनद¥शक हे पयाªवणाचे अवमूÐयन आिण öहास दशªवत नाही. यामुळे चुकìचा िवकास ल±ात येत नाही. हåरत राÕůीय उÂपÆन लेखा राÕůीय उÂपÆनाची गणना करताना िवकासाÂमक ÿयÂनांमुळे होणारे पयाªवरण आिण पयाªवरणीय नुकसान िवचारात घेते. हåरत राÕůीय उÂपÆन हे अथªÓयवÖथेसाठी पयाªवरणŀĶया शाĵत उÂपÆन आहे. उÂपÆनाचा िहरवा लेखा / लेखांकन हा शाĵत उÂपÆनापय«त पोहोचÁयासाठी, नैसिगªक आिण पयाªवरणीय संसाधनां¸या वापरासाठी आिण Âयाहóन अिधक िनÓवळ राÕůीय उÂपÆनाचे सÅयाचे मोजमाप दुŁÖत करÁयाचा ÿयÂन िकंवा पÅदती आहे. जी शाĵत िवकासाचे मोजमाप िकंवा सूचक असू शकते. १९९२ साली संयुĉ राÕůसंघा¸या पयाªवरण आिण िवकास पåरषदेत हåरत लेखा / लेखांकन पÅदतीमÅये सुधारणा सुचिवÁयात आÐया. ही पåरषद åरओ-दी-जानेरो या शहरात भरली होती. ºया पåरषदेत सवª देशांनी एकािÂमक पयाªवरणीय आिण आिथªक लेखा/लेखांकन पÅदतीचा पुरÖकार करावा, असे सांगÁयात आले. हीच पÅदती पुढे हåरत लेखा / लेखांकन Ìहणून उदयाला आली. शाĵत मागाªमÅये अशी वैिशĶये आहेत कì, Âयासह एकूण उÂपादन ±मता कमी होत नाही, ÿÂयेक हालचालीवर आपÐयाला हे मािहत असणे आवÔयक आहे कì, आपण या उÂपादक पायाचा (Base) िकती उपयोग कł शकतो. शाĵत मागाªमÅये अशी वैिशĶये आहेत कì, Âयासह एकूण उÂपादन ±मता कमी होत नाही. ÿÂयेक हालचालीवर आपÐयाला हे माहीत असणे आवÔयक आहे िक, या उÂपादक पायाचा (Base) आपण िकती उपयोग कł शकतो. हे पयाªवरणीय समायोिजत िनÓवळ राÕůीय उÂपादनाĬारे िदले जाते. िनÓवळ राÕůीय उÂपादन हे अथªÓयवÖथेĬारे िमळिवलेले एकूण उÂपÆन आहे जे मानविनिमªत भांडवला¸या अवमूÐयनासाठी कमी भ°े देते. पयाªवरणीय राÕůीय उÂपÆन = Öथूल राÕůीय उÂपादन – मानविनिमªत भांडवलाचे अवमुÐयन – नैसिगªक भांडवलाचे अवमूÐयन पयाªवरणीय राÕůीय उÂपÆन हे शाĵत िवकासाचे चांगले मोजमाप साधन आहे. एकूण भांडवलात वाढ झाÐयास आिण तंý²ानात सुधारणा झाÐयास पयाªवरणीय राÕůीय उÂपÆनात वाढ होते. Âयामुळे शाĵत िवकासाचा िनद¥शांक हा पयाªवरणीय राÕůीय उÂपÆनात वाढ होते कì घट होते यानुसार ठरतो. जर पयाªवरणीय राÕůीय उÂपÆनात वाढ झाÐयास शाĵत िवकासाचा िनद¥शांक वाढतो आिण याउलट पåरिÖथतीत हा िनद¥शांक कमी होतो. ÿÂय± Óयवहारात, नैसिगªक संसाधनांचा लेखाजोखा िवकिसत करणे कठीन आहे. पारीख आिण पारीख यांनी १९७७ मÅये संयुĉ राÕůसंघाने िवकिसत केलेÐया पयाªवरण आिण आिथªक लेखा ÿणालीचे तपशीलवार वणªन केले आहे आिण हåरत िनÓवळ राÕůीय उÂपादनाची Óया´या पुढीलÿमाणे केली आहे. munotes.in

Page 24

24 पयाªवरणीय अथªशाľ
24 हåरत िनÓवळ राÕůीय उÂपादन = उपभोµय अशा नैसिगªक वÖतु व सेवांचे मूÐय + नैसिगªक इंधन लाकुड बायोगॅस यांचे मूÐय + पयाªवरणीय सुिवधा जसे Öव¸छ हवा, पाणी, माती यांचे मुÐय + िव®ांती काळातील आनंदाचे मूÐय + भांडवला¸या उÂपादनातील िनÓवळ भर + नैसिगªक भांडवल साठ्यातील िनÓवळ भर + बचावाÂमक भांडवल साठ्यातील िनÓवळ भर अशा ÿकारे िनÓवल राÕůीय उÂपादन कोणÂयाही वषाªत अथªÓयवÖथेने िमळिवलेले एकूण उÂपÆन – मानविनिमªत भांडवला¸या घसाöयाची र³कम अशा ÿकारे हåरत िनÓवळ राÕůीय उÂपादन हा आपÐया एकूण भांडवली साठ्यामधून िमळणारा मोबदला आहे. जर हा एकूण भांडवली साठा वाढला आिण िकंवा तंý²ान सुधारले तर पयाªवरणीय राÕůीय उÂपादन कालांतराने वाढू शकते. हाटªिवक¸या िनयमानुसार नवीन नैसिगªक िकंवा मानविनिमªत भांडवलाचे िनयोजन कłन इĶतम अ-नुतनीकरणीय संसाधनांमÅये पुनगु«तवणूक कłन भांडवलाचा एकूण साठा राखला जाऊ शकतो. २.५ सारांश (SUMMARY) सदर¸या ÿकरणात आपण पयाªवरण आिण िवकास या संबंधांत असणाöया कुझनेट्स यां¸या उलटया इंúजी U आकारा¸या वøाचा अËयास केला. तसेच या ÿकरणात आपण नैसिगªक साधनसंप°ीचे Öवłप ÿकार यांचा अËयास केला. तसेच या नैसिगªक साधनसंप°ी¸या महÂवाचाही अËयास केला. तसेच सामाÆय मालम°ा संसाधन Ìहणजे काय? Âयांचे महÂव तसेच मयाªदा यांचाही अËयास केला. Âयाचबरोबर नैसिगªक संसाधन ÓयवÖथापन आिण हåरत लेखांकन यांचाही अËयास केला. Âयाचबरोबर शाĵत िवकास या संकÐपनेचािण अËयास केल. २.६ ÿij (QUESTIONS) १) पयाªवरणीय कुझनेट्स वøाचे िटकाÂमक परी±ण करा. २) ±य आिण अ±य साधनसंप°ी या संकÐपना सिवÖतर ÖपĶ करा. ३) सामाÆय मालम°ा संसाधने यांचे िवĴेषण ÖपĶ करा आिण Âयां¸या मयाªदा सांगा. ४) नैसिगªक साधनसंप°ी ÓयवÖथापन Ìहणजे काय? नैसिगªक साधनसंप°ी लेखांकनाचे उपयुĉता ÖपĶ करा. ५) नैसिगªक साधनसंप°ी लेखांकना¸या मयाªदा सांगा. ६) हåरत लेखांकनाची संकÐपना िवशद करा. munotes.in

Page 25

25 ३ पयाªवरणीय अथªशाľाचा सुàम पाया -१ घटक रचना: ३.० उिĥĶये ३.१ ÿÖतावना ३.२ पयाªवरणीय वÖतू आिण सेवा ३.३ पयाªवरणीय वÖतू व सेवांचे ÿकार ३.४ बाĻता आिण बाजार अपयश ३.५ सामािजक खचª – लाभ िवĴेषण ३.६ सारांश ३.७ ÿij ३.० उिĥिĶये (OBJECTIVES)  पयाªवरणीय वÖतू व सेवा ही संकÐपना व ÿकार जाणून घेणे.  बाĻता आिण बाजार अपयश यांचा अËयास करणे.  सामािजक खचª – लाभ िवĴेषणाचा अËयास करणे. ३.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) इतर िवषयांÿमाणेच, पयाªवरणीय अथªशाľालाही Âया¸या Öवत:¸या मूलभूत संकÐपना, िसÅदांत आिण िवĴेषणाÂमक साधने आहेत, िक ºयामुळे या िवषयाचा एक मजबूत पाया तयार झाला आहे. पयाªवरणीय अथªशाľा¸या बहòतांश संकÐपना या सुàमल±ी अथªशाľ, कÐयाणकारी अथªशाľ आिण समúल±ी अथªशाľ यातून घेतÐया आहेत. पयाªवरणीय अथªशाľा¸या उपयुĉतेचे आिण ÿासंिगकतेचे कौतुक करÁयासाठी आिण Âयाचा Óयावहाåरक जीवनात वापर करÁयासाठी Âया¸या मुलभूत संकÐपना आिण िसĦांत ÖपĶपणे पåरभािषत करणे आिण समजून घेणे आवÔयक आहे. आपण Óयिĉ Ìहणून दररोज कोणÂया ना कोणÂया ÿकारे पयाªवरणाशी संवाद साधतो. आपण जगÁयासाठी वातावरणातून ऑ³सीजन घेतो आिण Âयात काबªन डाय-ऑ³साईड सोडतो, आपण थेट वातावरणातून िमळवलेले अÆन खातो आिण कचरा वातावरणात टाकतो. Âयामुळे आपण अिÖतÂवासाठी आिण आिथªक िवकासासाठी पूणªपणे पयाªवरणावर अवलंबून असतो. पयाªवरणाबाबतचा आपला ŀिĶकोन आिण पयाªवरणात उपलÊध असणाöया वÖतू आिण सेवांचा उपयोग आिण तरतूदीशी संबंिधत िनणªय हे पयाªवरणा¸या गुणव°ेवर पåरणाम करतात. Ìहणूनच, पयाªवरणीय समÖयां¸या मुळ कारणांचे िनदान करÁयासाठी आिण योµय उपचाराÂमक उपाय करÁयासाठी आपÐयाला ÿयÂन करणे आवÔयक आहे. तसेच मानवाचे वैयिĉक वतªन आिण िनणªयांवर पåरणाम करणारे घटक munotes.in

Page 26

26 पयाªवरणीय अथªशाľ
26 समजून घेणे, आपÐयासाठी आवÔयक आहे. कारण मानवी वतªनाचा आिण िनणªयांचा पयाªवरणावर चांगला-वाईट पåरणाम होत असतो. सुàमल±ी अथªशाľातील मागणी व पुरवठा ही एक महÂवपूणª संकÐपना आहे, जी वैयिĉक Óयिĉची वतªणूक आिण Âयाचे िवĴेषण करÁयास उपयुĉ आहे. तसेच उपभो³Âया¸या वतªणूकìचा िसÅदांत आपÐयाला असे सांगतो कì Óयिĉची मागणी कमी अथवा जाÖत का होते? तसेच काही वÖतुंची Óयिĉ मागणी करते अन काहéची करत नाही असे का होते? तसेच उÂपादनसंÖथेचा िसÅदांत, उÂपादनाचा िसÅदांत उÂपादक एखाīा वÖतूचे जादा उÂपादन का करतो? िकंवा कमी का करतो? आिण तो बाजारामÅये िकती वÖतू िवकायला तयार आहे? हे सांगतो. ३.२ पयाªवरणीय वÖतू आिण सेवा पयाªवरणीय वÖतू आिण सेवा यांचेमाफªत नागåरकांना Öव¸छ हवा, Öव¸छ पाणी, Öव¸छ पयाªवरण, Öव¸छ ऊजाªसाधने इ. पुरिवÐया जातात आिण या सवा«मुळे मानवी जीवनाची गुणव°ा व दजाª सुधारतो आिण मानवी जीवनाचे सामािजक आिथªक कÐयाण हे मोठया ÿमाणावर साÅय केले जाते. याÓयितåरĉ पयाªवरणीय वÖतूंचा वापर पयाªवरणाला हानी पोहोचिवणाöया आिण मानवी आरोµयासाठी घातक असलेÐया िविवध िøयाकÐपांचे हािनकारक दुÕपåरणाम कमी कł शकतो. आिण ऊज¥चा वापर ल±णीयåरÂया अिधक कायª±म करÁयात मदत कł शकतो. पयाªवरणीय वÖतू या मु´यÂवे बाजार – नसलेÐया वÖतू आहेत. यामÅये Öव¸छ हवा, Öव¸छ पाणी, जमीन, हåरत वाहतूक संसाधने, सावªजिनक पाकª, शहरी पाकª व उīाने, नīा, पवªत, जंगले, हåरतमागª, सागरी िकनारे इ. पयाªवरणीय वÖतू या सावªजिनक वÖतूंची एक उप ®ेणी आहे. पयाªवरणीय सेवा या नैसिगªक मालम°ा Ìहणजे जमीन, पाणी व हवा इ. ची गुणाÂमक काय¥ संदिभªत करतात. पयाªवरणीय सेवांचे तीन मूलभूत ÿकार Ìहणजे िवÐहेवाट सेवा, ºया नैसिगªक पयाªवरणाचे िøयाकलाप पूणª झाÐयानंतर Âयातून िनमाªण होणाöया कचöयांचे व ÿदुषकांचे शोषण करतात, उÂपादक सेवा ºया आिथªक काय¥ ÿितिबंिबत करतात आिण úाहक िकंवा उपभोगाÂमक सेवा, ºया मानवां¸या मानिसक आिण मनोरंजनाÂमक गरजा भागिवतात. पयाªवरण सेवांमÅये वÖतू आिण सेवां¸या िनिमªतीसाठी वापरÐया जाणाöया क¸चा मालाची आिण ऊज¥ची तरतूद, तसेच मानवी िøयाकलापांमधून कचरा काढून टाकणे. जीवन समथªन आिण जमीनीची देखभाल यामÅये Âयांची भूिमका यांचा समावेश होतो. पयाªवरणीय सेवा संकÐपना ही Óयापक कÐपना धारण करते कì, नैसिगªक वातावरणातील सेवांमÅये असे अनेक उपयोग िकंवा फायदे समािवĶ आहेत ºयांना सेवा Ìहणून संबोधले जाते. पयाªवरणीय वÖतू आिण सेवा ही उÂपािदत केलेली उÂपादने आहेत िकंवा खालील उĥेशासाठी ÿदान केलेÐया सेवा आहेत. munotes.in

Page 27

27
पयाªवरणीय अथªशाľाचा
सुàम पाया  ÿदूषण िकंवा नैसिगªक संसाधनांचा öहास रोखणे िकंवा कमी करणे.  हवा, पाणी, Åवनी आिण भुपृķाचे नुकसान भłन काढणे.  ÿदुषण, öहास आिण नैसिगªक संसाधनांचा öहास कमी करणे, Âयावर उपाययोजना करणे आिण Âयांचे ÓयवÖथापन करणे.  इतर िøयाकलाप जसे कì मोजमाप आिण देखरेख, िनयंýण, संशोधन आिण िवकास, िश±ण, ÿिश±ण, मािहती व इ. पयाªवरणाशी संबंिधत काय¥ पार पाडणे. ३.३ पयाªवरणीय वÖतू व सेवांचे ÿकार अ) शुÅद सावªजिनक / सामुिहक वÖतू – बहòतेक नैसिगªक संसाधने आिण पयाªवरणीय सुिवधा या सावªजिनक वÖतू आहेत, ºयामÅये पयाªवरणीय गुणव°ा आिण पाणलोट संर±णापासून ते पयाªवरण संतुलन आिण जैिवक िविवधता आहे. सावªजिनक वÖतू Öथािनक िकंवा ÿादेिशक ते राÕůीय िकंवा जागितक अशा भौगोिलक ÓयाĮीमÅये असतात. उदा. जैिवक िविवधता ही एक आंतरराÕůीय सावªजिनक वÖतू आहे, कारण इतर राÕůांना Âयां¸या वापराचा फायदा होÁयापासून वगळणे श³य नाही. Âयामुळे Öवतंý बाजारपेठेत Öवतंý देशाकडून अशा वÖतू पुरेशा ÿमाणात पुरिवÐया जातील, अशी अपे±ा करणे अवाÖतव आहे. सावªजिनक वÖतूंना पुरवठ्यातील संयुĉतेने वैिशĶयीकृत केले जाते, कारण जर एका úाहकासाठी चांगले उÂपादन केले तर तसेच उÂपादन इतर सवª úाहकांसाठी करावे लागते. बöयाच बाबतéमÅये सावªजिनक वÖतूं¸या उपभोगापासून कोणÂयाही Óयिĉला वगळले जाऊ शकत नाही. मग Âयासाठी Óयिĉने पैसे िदले असोत िकवा नसोत. Âया Óयिĉला Âयाचा उपयोग घेता येईल. उदा. – संर±ण सेवा, आरोµय सेवा, सावªजिनक वÖतूं¸या फायīापांसून कोणालाही वगळले जाऊ शकत नाही िकंवा आपण तसे कł शकत नाही. तसेच अशा सावªजिनक वÖतूंसाठी úाहक Öवे¸छेने Âयासाठी पैसे देत नाहीत. Âयामुळे कोणÂयाही उÂपादन संÖथेला अशा वÖतूंचे उÂपादन करणे फायदेशीर वाटणार नाही. कारण Âयामुळे उÂपादकाचा उÂपादन खचªही भłन िनघत नाही. Âयामुळेच जरी अशा सावªजिनक वÖतूंची उपयोिगता ÿचंड असली आिण सामािजक कÐयाणात Âयांचे मोठे योगदान असले तरीही बाजारयंýणा अशा वÖतुंचा पुरवठा करÁयात पूणªपणे अपयशी ठरते. अशा ÿकारे मुĉ बाजारामुळे सावªजिनक वÖतूंचे उÂपादन हे कमी ÿमाणावर केले जाते. पयाªवरणीय वÖतू या कोणा एका¸या मालकì¸या नसतात तर, संपूणª समाजाची Âयावर मालकì असते. सामुहीकåरÂया अशा वÖतूंचा उपभोग घेतला जातो. खाजगी वÖतूं¸या बाबतीत िवपरीत, सावªजिनक वÖतूंचा वापर िकंवा एका ÓयिĉĬारे आयटी सेवांचा वापर इतरां¸या उपलÊधतेसाठी Âयाचे ÿमाण कमी करीत नाही. सावªजिनक वÖतूंची वैिशĶये पुढीलÿमाणे आहेत. १) अपवºयªता नाही : सावªजिनक वÖतू वापरामÅये अपवजªता नाही. Ìहणजे या वÖतुंवर कोणाची एकाची वैयिĉक मालकì नसते, तर संपूणª समाजाची मालकì munotes.in

Page 28

28 पयाªवरणीय अथªशाľ
28 असते. Âयामुळे अशा वÖतूंचा लाभ िकंवा उपभोग घेता येतो. कोणालाही सावªजिनक वÖतूंचा उपभोग घेÁयापासून आपण वंिचत कł शकत नाही. उदा. संर±ण सेवा, आरोµय सेवा, िश±ण सेवा, पाणीपुरवठा सेवा इ. या सेवा सरकारमाफªत पुरिवÐया जातात. २) गैर-ÿितÖपधê वापर : गैर ÿितÖपधê उपभोग िकंवा वापर Ìहणजे एका Óयĉìने उपयोगासाठी सावªजिनक वÖतूचा वापर केÐयाने इतरांसाठी उपलÊध असलेली र³कम कमी होत नाही. कारण सावªजिनक वÖतुचा उपभोग घेÁयाचा सवा«ना समान अिधकार आहे. ३) पयाªवरणीय वÖतू आिण सेवा यांचे उदाहरण Ìहणजे शुÅद सावªजिनक वÖतू यामÅये सौर ऊजाª, जैविविवधता, ओझोन थर, हवा आिण पाणी इ. आहेत. या सवª पयाªवरणीय सेवा-सुिवधा आहेत. ब) संिम® सामुिहक वÖतू – काही पयाªवरणीय वÖतू आिण सेवा या संिम® सामुिहक वÖतू आहेत. िमि®त सामुिहक वÖतू Ìहणजे अशा वÖतू कì ºया शुÅद सामुिहक वÖतुÿमाणे सामाÆयत: वापरÐया जातात. मोठ्या सं´येने Óयĉì ºयांचा वापर खाजगी वÖतुंसारखा करतात. उदा. यामÅये वÆयÿाणी जीवन, सागरी मासेमारी, मनोरंजनाÂमक सेवा, वॉटरपाकª इ. चा समावेश होतो. ३.४ बाĻता आिण बाजार अपयश जेÓहा आिथªक Óयवहारांचे पåरणाम हे पूणªपणे कायª±म नसतात, तेÓहा बाजार अपयश उद् भवते, याचा अथª Óयवहाराशी संबंिधत सवª खचª आिण फायदे हे खरेदीदार आिण िवøेते यां¸यापय«त पूणªपणे पोहोचू शकत नाहीत. वैयिĉक úाहक अनेकदा पयाªवरणीय वÖतूंची थेट खरेदी करÁयाची असमथªता भłन काढÁयासाठी पयाªवरणीय घटकासह वÖतू खरेदी करतात. अशा ÿकारे पयाªवरणीय गुणव°े¸या काही पैलूंसाठी Âयांचे मूÐय ÿकट करतात. उदा. केवळ घरच नाही, तर तलावा¸या मूळ वातावरणाचा आनंद घेÁयासाठी कोणीतरी तलावावर केिबन खरेदी कł शकते. केिबन¸या मालकìमुळे होणारे पयाªवरणीय फायदे Óयĉì ÿाĮ कł शकली, तर केिबनची मागणी, आिण ती पुरवत असलेÐया पयाªवरणीय वÖतुंचे संपूणª मूÐयदशªन वेळ आिण केिबनसाठी बाजारपेठ कायª±म असेल. दुद¥वाने, पयाªवरणीय वÖतूं¸या बाबतीत, बाजार बöयाचदा कायª±म पåरणाम देÁयास अयशÖवी ठरतात. कारण कोणÂयाही एका Óयिĉने पयाªवरणीय गुणव°े¸या िविशĶ Öतराचा संपूणª फायदा, तसेच भार उचलावा हे दुिमªळ आहे. कारण पयाªवरण±म वÖतुंना सामाÆयत: बाĻ वÖतुं¸या उपिÖथतीमुळे िकंवा मालम°े¸या अिधकारां¸या कमतरतेचा ýास होतो. बाĻता (EXTERNALITIES) : खरेदीदार आिण िवøेते यांना एकý ठेवÁयाचा आिण कोणता माल तयार करावयाचा, िकती उÂपादन करावयाचा आिण तो कोणाला īावयाचा हे ठरिवÁयाचा एक कायª±म मागª खाजगी बाजार देतात. ऐि¸छक देवाण-घेवाणीमुळे खरेदीदार आिण िवøेते दोघांनाही फायदा होतो, हे तÂव आिथªक िवचारसरणीचा मूलभूत िवचारांचा एक भाग आहे. munotes.in

Page 29

29
पयाªवरणीय अथªशाľाचा
सुàम पाया परंतु जेÓहा ऐि¸छक देवाणघेवाण ही खरेदीदार िकंवा िवøेता नसलेÐया ितसöया प±ावर पåरणाम करते तेÓहा काय होते? उदा. मैिफली¸या िनमाªÂयाचा िवचार करा, ºयाला एक मैदानी åरंगण तयार करावयाचे आहे. जेथे तुम¸या शेजार¸या अÅयाª मैल अंतरावर देशी संगीत मैिफली आयोिजत करेल. कदािचत तुम¸या जेवणा¸या खोलीतही तुÌही या मैदानी मैफìली ऐकÁयास स±म असाल. जर मैिफली¸या ितकìटांचे िवøेते आिण खरेदीदार दोघेही Âयां¸या ऐि¸छक देवाणघेवाणीवर समाधानी असतील. परंतु Âयां¸या बाजार Óयवहारात तुमचा सहभाग नाही. िविनमया¸या बाहेरील िकंवा बाĻ तृतीय प±ावर होणाöया बाजार पåरणामास िविनमया¸या बाĻता पåरणाम असे Ìहणतात. कारण बाजार Óयवहारांत आढळणाöया बाĻता या बाजारातील ÓयवहारांमÅये गुंतले, Âयां¸या पलीकडे इतर प±ांना ÿभािवत करतात. बाĻता या ÿामु´याने दोन ÿकार¸या असतात. Âया Ìहणजे ऋणाÂमक बाĻता आिण धनाÂमक बाĻता. अ) ऋणाÂमक बाĻता (Negative Externalities) – जेÓहा Óयĉì एखाīा वÖतू¸या उÂपादनाशी संबंिधत खचाªचा काही भाग संबंिधत उÂपादन िनणªयांवर ÿभाव न ठेवता सहन करतात, तेÓहा नकाराÂमक बाĻता िनमाªण होतात. उदा. पालकांना Âयां¸या शेजारी वाढलेÐया औīोिगक कारखाÆयांमुळे जे ÿदुषण होते, Âया ÿदुषणाचा पåरणाम हा Âयां¸या मुळांमÅये दÌयासारखे आजार उद् भवतात आिण Âयावर मग पालाकांना Öवत: वैīिकय खचª करावा लागतो. माý जे कारखानदार आहेत ते Âयां¸या औīोिगकरणा¸या िनणªयांमÅये इतरांना काय ýास होईल, तसेच इतरांचा िविवध आजारांवर िकती खचª होईल, याचा िवचार करीत नाहीत आिण पåरणामी ते कायª±मतेपे±ा अिधक वÖतूंचे उÂपादन करतात आिण नकाराÂमक बाĻता वाढवतात आिण पयाªवरणाचाही öहास होतो. ब) सकाराÂमक बाĻता (Positive Externalities) – सकाराÂमक बाĻतेचा पåरणाम देखील अकायª±म बाजार पåरणामांमÅये होतो. तथािप सकाराÂमक बाĻतेने úÖत असलेÐया वÖतू अिधक मूÐय ÿदान करतात. उदा. कॉलेजमधील िवīाथê िमý हे कॉलेज पåरसराबाहेरील एखाīा अपाटªम¤ट मÅये भाड्याने राहतात, ितथे राहणाöया सवª िवīाÃया«ना Öवयंपाकघरा¸या Öव¸छतेचे महÂव मािहत आहे. परंतु ºया Óयĉìने शेवटी भांडी धुÁयाचा आिण फरशी घासून Öव¸छ करÁयाचा िनणªय घेतला Âया Óयिĉला िकंवा िवīाÃया«ला मूÐय ÿदान करÁयासाठी पूणªपणे नुकसानभरपाई िदली जात नाही. यामुळे Öवयंपाकघर Öव¸छ करÁयाचा िनणªय अशा कृतé¸या कायÖथांना कमी मानतो आिण Öवयंपाकघर सामािजकŀĶया इĶ आहे Âयापे±ा जाÖत वेळा अÖव¸छ होईल. पयाªवरणा¸या गुणव°ेबाबतही असेच आहे. बाजार सकाराÂमक बाĻतेसह कमी मुÐयां¸या वÖतूंकडे झुकत असÐयाने बाजाराचे पåरणाम पयाªवरणीय गुणव°ेची पातळी ÿदान करतात जी सामािजकŀĶया इĶतमपे±ा कमी असते. munotes.in

Page 30

30 पयाªवरणीय अथªशाľ
30 महÂवाचे मुĥे –  पयाªवरणा¸या हानीसाठी आिथªक उÂपादन हे कारणीभूत आहे. आिण हे सवª देशांमÅये आढळते. अगदी कमी उÂपÆन असणारे िकंवा जादा उÂपादन असणारे देश, आिण Âयांची अथªÓयवÖथा ही बाजार ÿधान असो िकवा आदेश ÿधान.  बाĻता ºयाला काही वेळा ‘िÖपलओÓहर’ (ओसंडून वाहणे) Ìहणतात, तेÓहा उĩवते. जेÓहा खरेदीदार आिण िवøेता यां¸यातील िविनमयाचा भाग नसलेÐया ितसöया प±ावर पåरणाम होतो.  जेÓहा बाजार सामािजक खचª आिण फायदा यामÅये समतोल साधेल, अशा ÿकारे संसाधनांचे कायª±म वाटप करीत नाही. तेÓहा बाजार अपयश येते. बाĻता हे बाजार अपयशाचे एक उदाहरण आहे.  सामािजक खचª हे असे असतात िक, ºयात कंपÆयानी केलेले खाजगी खचª आिण उÂपादन ÿिøयेबाहेरील ितसöया प±ाने केलेले अितåरĉ बाĻ खचª यांचा समावेश होतो. ÿदुषण – १९७२ ते २०१२ या कालावधीत अमेåरकेची लोकसं´या १/३ इतकì वाढली, तर अमेåरकन अथªÓयवÖथेचा आकार हा दुÈपट वाढला. इतकì वाढ असूनही अमेåरकेने िविवध ÿदुषण िवरोधी धोरणांचा वापर केला. आिण िविवध ÿदुषकांिवरोधात काही चांगÐया उपाययोजना केÐया. अमेåरकन ऊजाª मािहती िवभागा¸या कारभारानुसार २००७ ते २०१२ पासून अमेåरकेत ÿमुख हवा ÿदुषकांचे उÂसजªन कमी झाले; खरे तर, Âयांनी दरवषê ७३० द±ल± टन इतके हे ÿमाण कमी केले. हे सवª असे सूिचत करते िक, अमेåरकेत संपूणª काबªन डायऑ³साईडचे उÂसजªन कमी करÁयासाठी जे ÿयÂन केले Âयामुळे तेथे हåरतवायू मोठ्या ÿमाणावर उद् भवले. जीवाÔम इंधना¸या उÂसजªनात हळूहळू घट होÁयाआधी, अनेक महÂवपूणª समÖया मागे राहतात. यामÅये वायू आिण जलÿदुषण, घातक टाकाऊ पदाथा«ची िवÐहेवाट, आþªता आिण इतर वÆयजीव अिधवासांचा नाश आिण मानवी जीवनावर ÿदुषणाचा होणारा अिनĶ पåरणाम यामÅये समािवĶ आहे. ÿदुषण एक नकाराÂमक बाĻता – ÿदुषण ही एक नकाराÂमक बाĻता आहे. अथªशाľ² मागणी व पुरवठा आकृतीसह उÂपादना¸या सामािजक खचाªचे वणªन करतात. सामािजक खचाªमÅये कंपनीने केलेÐया उÂपादना¸या खाजगी खचाªचा आिण समाजात ÿसाåरत होणाöया ÿदुषणा¸या बाĻ खचाªचा समावेश होतो. खालील आकृती ही Āìज¸या उÂपादनासाठी असणारा मागणी व पुरवठा दशªिवते. सदर आकृतीत D हा मागणी वø वेगवेगÑया िकंमतéना िĀजची िकती मागणी आहे, ते दशªिवतो. तसेच S S असे दोन पुरवठा वø आहेत. पुरवठा वø अ±रे (S private) S,P, R, I, V, A, T, E ही अ±रे सवª कंपÆयांनी Âयां¸या खाजगी खचाªचा िवचार केला असेल आिण Âयांना शूÆय िकमंतीवर ÿदूषण सोडÁयाची परवानगी असेल. तसेच िविशĶ िकंमतीला िकती munotes.in

Page 31

31
पयाªवरणीय अथªशाľाचा
सुàम पाया िĀझचा पुरवठा असेल ते पुरवठा वø दशªिवतो. बाजाराचा समतोल हा ED िविहत आहे जेथे िĀझची मागणी व पुरवठा यांचे संतुलन आहे. या समतोल पातळीला ६५० डॉलर या िकमंत पातळीला ४५,००० इत³या Āìझला मागणी व पुरवठा आहे. हीच मािहती तुÌहाला खालील सारणी¸या पिहÐया तीन ÖतरांमÅये देखील िमळेल.
आकृती ø. ३.१ सदरचा आलेख दशªिवतो कì, उÂपादनसं´या Öवत:¸या खचाªवर िकंवा सामािजक खचाªवर ल± क¤िþत करते कì नाही, यावर आधाåरत समतोल कसा बदलतो. तĉा ø. ३.१ िĀजची िकंमत ($) मागणी नगसं´या ÿदुषण खचाªचा
िवचार
करÁयापूवêचा
िĀझचा पुरवठा ÿदुषण खचाªचा
िवचार
केÐयानंतरचा
Āìझचा पुरवठा ६०० डॉलसª ५०,००० ४०,००० ३०,००० ६५० डॉलसª ४५,००० ४५,००० ३५,००० ७०० डॉलसª ४०,००० ५०,००० ४०,००० ७५० डॉलसª ३५,००० ५५,००० ४५,००० ८०० डॉलसª ३०,००० ६०,००० ५०,००० ८५० डॉलसª २५,००० ६५,००० ५५,००० ९०० डॉलसª २०,००० ७०,००० ६०,००० ÿदुषण खचाªमुळे पुरवठा वø बदलला आहे. तथािप, ÿÂय±ात पåरिÖथती इतकì साधी नाही. munotes.in

Page 32

32 पयाªवरणीय अथªशाľ
32 Āìझ¸या उÂपादनामÅये वापरÐया जाणाöया धातु, ÈलाÖटीक रसायने आिण ऊज¥चे उप-उÂपादन Ìहणून ÿदुषण तयार केले जाते. असे Ìहणूया िक, जर ही ÿदुषके हवेत आिण पाÁयात उÂसिजªत केली तर Âयामुळे ÿÂयेक Āìजमागे १०० डॉलर इतका खचª होईल. कदािचत मानवी आरोµयाला धोका पोहोचÐयाने खचª होईल. िकंवा मालम°े¸या मूÐयावर याचा अिनķ पåरणाम होईल, वÆयजीवना¸या अिधवासाचा नाश होईल, तसेच इतर काही नकाराÂमक पåरणामांमुळे हा खचª होईल. बाजारात ÿदुषणािवरोधी बंधने नाहीत, कंपÆया काही कचöयाची िवÐहेवाट लावू इि¸छतात. आता कÐपना करा कì Āìझचे उÂपादन करणाöया कंपÆयांनी ÿदुषणा¸या या बाĻ खचाªचा िवचार केला पािहजे. Ìहणजे कंपÆयानी केवळ Āìज बनवÁयासाठी लागणारे ®म आिण सािहÂयाचा खचªच नÓहे, तर ÿदुषणाला तŌड īावे लागÐयाने समाजाला होणारा Óयापक खचª ही िवचारात ¶यावा लागेल. जर उÂपादनसंÖथा ÿÂयेकवेळी Āìझचे उÂपादन करताना ÿदुषणा¸या अितåरĉ बाĻ खचाªसाठी १०० डॉलर īावे लागतील, तर उÂपादन अिधक महाग होईल आिण संपूणª पुरवठा वø १०० डॉलरने वाढेल. वरील सारणी¸या चौÃया Öतंभाकडे ल± īा. ÿदुषणा¸या बाĻ खचाªचा िवचार कłन, उīोगसंÖथेला १०० डॉलर ÿती Āìझची िकंमत ÿाĮ करणे आिण ४०,००० ¸या ÿमाणात उÂपादन करणे आवÔयक आहे. ल±ात ठेवा िक पुरवठा वø उÂपादना¸या िनवडीवर आधाåरत असतात आिण अशा वेळी उÂपादनसंÖथा या Âयां¸या िकरकोळ खचाªकडे पाहतात. तर मागणी वø हे जाÖती जाÖत उपयोिगता देताना Óयĉéना जाणवणाöया फायīांवर अवलंबून असतात. जर बाĻता अिÖतÂवात नसतील, तर खाजगी खचª संपूणª समाजा¸या खचाªइतकेच असतील आिण खाजगी फायदे संपूणª समाजा¸या फायīांइतकेच असतील. अशा ÿकारे जर बाĻता अिÖतÂवात नसतील, तर मागणी व पुरवठा यांचे संतुलन होऊन सामािजक खचª आिण फायदे परÖपरसंवादाने समािÆवत होईल. परंतु वÖतुिÖथती अशी आहे िक, बाĻता अिÖतÂवात आहेत. यामुळे खाजगी खचª दशªिवणारा पुरवठा वø ÿÂय±ात सवª सामािजक खचª दशªिवत नाही. कारण बाĻता अशा पåरÖथतीचे ÿितिनिधÂव करतात, जेथे बाजार यापुढे सवª सामािजक खचाªचा िवचार करीत नाहीत. परंतु Âयापैिक काही अथªत² हे सामाÆयत: बाĻतेचा संदभª हा बाजारातील अपयशाचे उदाहरण Ìहणून घेतात. जेÓहा बाजारात अपयश येते तेÓहा, खाजगी बाजार कायª±म उÂपादन िमळिवÁयात अपयशी ठरतो. कारण कंपÆया उÂपादन आिण उÂपादना¸या सवª खचाªचा िहशोब देत नाहीत िकंवा सकाराÂमक बाĻते¸या बाबतीत úाहक ÿाĮ झालेÐया सवª फायīांचा लेखाजोखा देत नाहीत. ÿदुषणा¸या बाबतीत बाजारातील उÂपादनाचा सामािजक खचª व úाहकां¸या सामािजक फायīांपे±ा जाÖत असतो आिण बाजारातील उÂपादना¸या ÿिøया खूप जाÖत असतात. munotes.in

Page 33

33
पयाªवरणीय अथªशाľाचा
सुàम पाया येथे एक सामाÆय संकÐपना आहे. जर कंपÆयांना ÿदुषणाची सामािजक िकंमत भरावी लागली तर ते ÿदुषण कमी करÁयासाठी कमी उÂपादन करतात. पåरणामी बाजारात वÖतूंचा पुरवठा कमी झाÐयाने ते वÖतूंची ºयादा िकमंत आकारतात. सुधाराÂमक साधने— िविशĶ पयाªवरणीय वÖतूंची संबंिधत बाजारातील अकायª±मता समजÐयानंतर, धोरणकत¥ िकतीही साधने वापłन ही अकायª±मता सुधाł शकतात. साधन काहीही असो, वैयिĉक úाहक आिण कंपÆयांना ÿोÂसाहन देणे हे उिĥĶ आहे. जेणेकłन ते उÂसजªन िकंवा पयाªवरणीय गुणव°ेची अिधक कायª±म पातळी िनवडतील. आदेश आिण िनयंýण — आदेश आिण िनयंýण हा पयाªवरणिवषयक िनयमांचा एक ÿकार आहे. जो धोरण िनमाªÂयांना िवशेषत: कंपनी¸या पयाªवरणाची गुणव°ा राखÁयासाठी र³कम आिण ÿिøया या दोÆहéचे िनयमन कŁ देते. बöयाचदा ते उÂपादना दरÌयान उÂपादनसंÖथेĬारे सोडÐया जाणाöया उÂसजªनाचे ÿमाण कमी करÁयाचा ÿयÂन करते. पयाªवरणीय िनयमांचा हा ÿकार अितशय सामाÆय आहे. आिण धोरण िनमाªÂयांना जेथे बाजार अिधिķत ŀिĶकोन श³य नाही अशा िठकाणी वÖतूंचे िनयमन करÁयास अनुमती देते. सारांश—  आिथªक उÂपादनामुळे पयाªवरणाचे नुकसान होते आिण हे सवª देशात िदसून येते. Ìहणजे तो देश उ¸च उÂपÆन गटातील असो िक, कमी उÂपÆन गटातील असो, िकंवा Âयांची अथªÓयवÖथा ही बाजार ÿधान असो.  बाĻता, ºयाला काही वेळा यां¸या ÿमाणावर असते, असे Ìहटले जाते, जेÓहा खरेदीदार आिण िवøेता यां¸यातील देवाणघेवाणीचा भाग नसलेÐया ितसöया प±ावर पåरणाम होतो तेÓहा उĩवते. बाĻता या नकाराÂमक आिण सकाराÂमक असू शकतात.  जेÓहा बाजार सामािजक खचª आिण फायīांचा समतोल साधेल, अशा ÿकारे संसाधने Öवत:हóन कायª±मतेने वाटप करत नाही. तेÓहा बाĻता हे बाजार अपयशांचे एक उदाहरण आहे.  सामािजक खचाªमÅये कंपÆयांनी केलेला खाजगी खचª आिण उÂपादन ÿिøयेबाहेरील ितसöया प±ाकडून होणाöया अितåरĉ बाĻ खचाªचा समावेश होतो. ३.५ सामािजक खचª – लाभ िवĴेषण ३.५.१ ÿÖतावना : शूÆय ÿदुषणाचे धोरण हे उिĥĶ असणे आवÔयक नाही. ही संकÐपना पयाªवरणीय अथªशाľासाठी सवाªत किठण संकÐपनांपैकì एक आहे. शेवटी जर ÿदुषण वाईट असेल, तर ते पूणªपणे काढून टाकÁयासाठी आपण धोरण आखू नये का? आपÐयापैकì बरेच जण पयाªवरणाबĥल¸या खöया िचंतेवर आिण पयाªवरणा¸या समÖया सोडिवÁयासाठी पयाªवरणीय munotes.in

Page 34

34 पयाªवरणीय अथªशाľ
34 अथªशाľ हे एक शिĉशाली साधन ÿदान करते. तरीही आपण बöयाचदा पृķभागावर िदसणारी धोरण पयाªवरण िवरोधी असÐयाचे सुचवÁया¸या िÖथतीत असतो. ही िनरी±णे कशी जुळवता येतील? टंचाई समजून घेÁयामÅये उ°र दडलेले आहे. आपÐया गरजा अमयाªिदत आहेत. परंतु गरजा भागिवणारी साधनसंप°ी माý मायाªिदत आहे. टंचाईचा सामना करताना लोक कसे िनणªय घेतात, याचा अथªशाľ² सामाÆयपणे अËयास करतात. टंचाईचा अथª असा होतो िक, एकदा एका गरजपुतêसाठी साधनसंप°ी वापरली, तर ती दुसöया गरजेसांठी वापरता येत नाही. Âयामुळे कोणÂयाही कृतीत संधी खचª आहे. यामÅये पयाªवरण धोरणाचा समावेश होतो. उदा. आिसªिनकचे अंश काढून टाकÁयासाठी व पािलके¸या जलशुĦीकरण क¤þाची पुनरªचना करÁयासाठी असलेला िनधीचा वापर हा Öथािनक ÿाथिमक िश±ण सुधारÁयासाठी देखील केला जाऊ शकत नाही. पयाªवरणीय अथªत²ांना अशा धोरणांची िशफारस करÁयाचे काम िदले जाते जे समाजÖतरावर अशा टंचाईचे िचý ÿितिबंबीत करतात. खचª – लाभाचे िवĴेषण ÿÖतािवत धोरण कृतीची िकंमत आिण फायदे ओळखÁयासाठी, पåरणाम हटिवÁयासाठी आिण तुलना करÁयासाठी एक संÖथाÂमक आराखडा ÿदान करते. एकूण खचª आिण फायīां¸या तुलना करता अंितम िनणªय मािहती आहे. आिण हे तकªशुĦ असले तरी, पयाªवरण ±ेýात होणाöया िटकाऊ वाद-िववादासाठी खचª-लाभ िवĴेषण हे कारण आहे. उदा. मानव आिण वÆयजीव मृÂयूदर सुधाåरत पाणी गुणव°ा, ÿजाती संर±ण आिण उ°म मनोरंजना¸या कमी संधी इ. úाहकांसाठी Âयांचा उपभोग खचª हा उ¸च करां¸या दरांमÅये आिण उ¸च िकंमतीमÅये ÿितिबंबीत होतो. नंतरचे बाजार ÿभाव सहज डॉलरमÅये मोजले जातात, तर आधीचे जे गैर बाजारपेठेतील ÿभाव आहेत ºयासाठी डॉलर मूÐये उपलÊध नाहीत. पयाªवरणीय अथªत² धोरण ±ेýातील खचª-फायदे िवĴेषणास अनुकूल असतात. िशÖत आिण पारदशªकतेमुळे ते धोरण पयाªयांचे मूÐयांकन करते. याचे िनरपे± मूÐयमापन करणे सोपे आहे. भूजलातील नायůोजनचा दुिषतपणा कमी करणे, ओझोन¸या घटका¸या मयाªदा कमी करणे, आिण वÆय ÿाÁयांचे अिधवास संरि±त करणे ही योµय उिĥĶये आहेत. आिण बहòतेक जण यावर सहमत असतील यात शंका नाही. इतरां¸या तुलनेत यापैकì कोणÂयाही एका¸या सापे± गुणव°ेची िकंवा सावªजिनक िश±णात सुधारणा करÁयासार´या पयाªवरणीय उिĥĶांची तुलना करणे अिधक कठीण आहे. कारण धोरण तयार करणे, हे शेवटी िविवध िøयां¸या सापे± गुणव°ेचे मुÐयमापन करÁयावर अवलंबून असते. पयाªयांची øमवारी लावÁयासाठी काही यंýणा आवÔयक असते. खचª-फायदा िवĴेषणा¸या िशÖतीिशवाय हे ÖपĶ होत नाही कì, ÿÖतािवत िनयमांĬारे ÿभािवत प±ांचे हीत, दावे आिण मते यांची तपासणी आिण तुलना कशी केली जाऊ शकते. ३.५.२ खचª लाभ िवĴेषणाचे फायदे :  एकाच एककामÅये िविवध ÿकारचे वेगवेगळे ÿभाव मोजले जाऊ शकतात.  मयाªिदत िनधी आिण संसाधने कोठे िनद¥िशत केली जावीत, हे िनधाªåरत करÁयासाठी साधन Ìहणून वापरले जाऊ शकते.  ÿाधाÆयांची िदशा आिण तीĄता दोÆही िवचारात येते.  आÌहाला पयाªवरण संर±णाचे आिथªक मूÐय तसेच पयाªवरणा¸या संर±णाची संधी खचª या दोÆहéवर जोर देÁयाची अनुमती देते. munotes.in

Page 35

35
पयाªवरणीय अथªशाľाचा
सुàम पाया ३.५.३ खचª लाभ िवĴेषणा¸या मयाªदा / समÖया : पयाªवरणाचे मूÐय कसे ठरवायचे? वÆयजीवांसार´या गोĶéवर आिथªक मूÐये ठेवणे अनैितक आहे का?  एका बदलाचा संपूणª पåरसंÖथेवर काय पåरणाम होतो हे सांगणे किठण आहे.  पयाªवरणावरील िविशĶ धोरणा¸या लहरी पåरणामांची समज अनेकदा अिनिIJत Öवłपाची असते.  भिवÕयातील खचª आिण फायīांमÅये सुट देणे योµय आहे का? आिण असÐयास सवलत दर काय असावा?  कंपÆयां¸या लहरी िहतसंबधांना परावितªत करÁयासाठी खचª-फायदा िवĴेषणात फेरफार करता येईल का? तसेच खचª-फायदा िवĴेषण हे िटकाऊपणाची चाचणी होत नाही. ३.६ सारांश (SUMMARY)  पयाªवरणीय वÖतू आिण सेवा Öव¸छ वातावरण, सुरि±त पाणी, Öव¸छता िकंवा Öव¸छ ऊज¥¸या उ°म सुिवधा देऊन नागåरकां¸या जीवनाची गुणव°ा थेट सुधाł शकतात. याÓयितåरĉ पयाªवरणीय वÖतूंचा वापर हा हानीकारक साइड-इफे³टस कमी कł शकतो. पयाªवरणाला हानी पोहोचिवणाöया आिण मानवी आरोµयासाठी घातक असलेÐया िविवध औīोिगकì, मानवी िøयांचे पåरणाम आिण ऊज¥चा वापर अिधक ल±णीयåरÂया अिधक कायª±म करÁयात मदत कł शकतात.  बाĻता पåरणाम हा तेÓहा आढळतो, जेÓहा िवøेता आिण úाहक यां¸यातील िविनयमाचा पåरणाम हा कोणÂयाही ितसöया प±ावर होतो ºयाचा या िविनमयात काहीही संबंध नाही. बाĻता या नकाराÂमक आिण सकाराÂमक अशा दोÆही ÿकार¸या असू शकतात  बाजार अपयश Ìहणजे जेÓहा बाजार सामािजक खचª आिण लाभांचा समतोल साधेल, अशा पĦतीने Öवत:हóन कायª±मतेने वाटप करीत नाही. बाĻता हे बाजारातील अपयशाचे एक उदाहरण आहे. खचª लाभाचे हे ÿÖतािवत धोरण कृती¸या खचª व फायदे (डॉलरमÅये मोजले जाणारे) ओळखÁयासाठी पåरमाण ठरिवÁयासाठी आिण तुलना करÁयासाठी एक सं´याÂमक आराखडा ÿदान करते. एकूण खचª आिण फायदे यांची तुलना कłन अंितम िनणªयाची मािहती िदली जाते. ३.७ ÿij (QUESTIONS) १) पयाªवरणीय वÖतू आिण सेवा याबĥल मािहती सांगा. २) पयाªवरणीय वÖतू आिण सेवांचे ÿकार ÖपĶ करा. ३) बाĻता आिण बाजार अपयश यावर मािहती िलहा. ४) सामािजक खचª-लाभ िवĴेषणावर मािहती िलहा. munotes.in

Page 36

36 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
36 ४ पयाªवरणीय अथªशाľाचा सुàम पाया – २ घटक रचना : ४.० उद्दिष्टर्े ४.१ प्रस्तयवनय ४.२ सम-सीमयांत तत्व ४.३ आद्दर्ाक कयर्ाक्षमतय ४.४ नुकसयन खर्ा आद्दण कमी खर्ा / प्रदुषण द्दनर्ांत्रण खर्ा ४.५ पर्यावरण सांरक्षणयत सांस्र्यर्ी भूद्दमकय ४.६ कोस प्रमेर् ४.७ सयरयांश ४.८ प्रश्न ४.० उिĥĶये (OBJECTIVES)  सम-सीमयांत तत्व जयणून घेणे.  आद्दर्ाक कयर्ाक्षमतय ही सांकल्पनय समजून घेणे.  नुकसयन खर्ा आद्दण कमी खर्ा र्य सांकल्पनय जयणून घेणे.  पर्यावरण सांरक्षणयत सांस्र्यांर्ी भूद्दमकय समजून घेणे.  कोस-प्रमेर् जयणून घेणे. ४.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) इतर द्दवषर्यांप्रमयणेर् पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्रयलयही त्र्यच्र्य स्वत:च्र्य मुलभूत सांकल्पनय, द्दसधदयांत आद्दण द्दवश्लेषणयत्मक सयधने आहेत, द्दक ज्र्यमुळे र्य द्दवषर्यर्य एक मजबूत पयर्य तर्यर झयलय आहे. पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्रयच्र्य बहुतेक सांकल्पनय र्य सुक्ष्मलक्षी अर्ाशयस्त्र, कल्र्यणकयरी अर्ाशयस्त्र आद्दण समग्रलक्षी अर्ाशयस्त्र र्यतून घेतल्र्य आहेत. पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्रयच्र्य उपर्ुक्ततेर्े आद्दण प्रयसांद्दिकतेर्े कौतुक करण्र्यसयठी आद्दण त्र्यर्य व्र्यवहयररक जीवनयत अभ्र्यस करण्र्यसयठी, त्र्यच्र्य मुलभूत सांकल्पनय आद्दण द्दसधदयांत स्पष्टपणे पररभयद्दषत करणे आद्दण समजून घेणे आवश्र्क आहे. ४.२ सम-सीमांत तÂव िकंवा सम-समान तÂव पर्यावरण सांरक्षणयच्र्य अनेक पधदती आहेत. त्र्यमधर्े सवयात महत्वयर्ी पधदती म्हणजे कर पद्धती होर्. पर्यावरणीर् करयच्र्य अांतिात प्रदुषकयांवर एक द्दवद्दशष्ट प्रकयरर्य कर लयवलय जयतो. उदय. सयांडपयणी कर द्दकांवय कयबान कर इ. अशय प्रकयरे, पर्यावरणीर् कर हय अशय munotes.in

Page 37

37
पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्रयर्य
सुक्ष्म पयर्य – २ प्रकयरर्य कर आहे द्दक, जो प्रदुषण करणयऱ्र्य प्रदुषकयांवर लयवलय जयतो. आद्दण असे पर्यावरणीर् कर हे प्रयमुख्र्यने सरकयरमयर्ात लयवले जयतयत. उत्पयदनयवर करयांर्े कयर् पररणयम होतयत आद्दण त्र्यमुळे पर्यावरणयतील सांसयधनयांच्र्य कयर्ाक्षम वयपरयस कशी र्यलनय द्दमळते हे पुढील आकृतीवरून स्पष्ट होईल.
आकृती ø. ४.१ वरील आकृतीच्र्य मदतीने, उत्पयदनयवरील कर-आकयरणीपूवा प्रभयव व कर आकयरणीनांतरर्य प्रभयव हय दशाद्दवलय आहे. कर पूवª पåरिÖथती: सुरुवयतीलय समतोल नसतयनय, मयिणी ही ‘B’ द्दबांदूवर आहे आद्दण पुरवठय हय ‘A’ द्दबांदूवर आहे. (म्हणूनर् कर लयिू झयल्र्यनांतर समतोल द्दबांदू ‘E’ र्य द्दठकयणी ियठलय जयईल.) D हय मयिणी वक्र आहे आद्दण S हय पुरवठय वक्र आहे आद्दण सुरुवयतीर्ी द्दकांमत ही OP1 इतकी आहे. सुरुवयतीर्य पुरवठय हय OQ1 द्दकांवय P1A आहे. प्रयरांद्दभक मयिणी OQ2 द्दकांवय P1B आहे. म्हणून मयिणी ही पुरवठर्यपेक्षय जयदय आहे, कयरण मयिणी OQ2 आपण पुरवठय हय OQ1 इतकय आहे. कर लावÐयानंतरची पåरिÖथती: समजय, आकृतीमधर्े सरकयरने लयवलेलय कर हय P1P2 इतकय आहे आद्दण कर लयवल्र्यने नवीन द्दकांमत ही OP2 इतकी आहे आद्दण ती पूवीच्र्य OP1 द्दकांमतीपेक्षय जयदय आहे. आतय नवीन समतोल द्दबांदू हय E असेल, कयरण E द्दबांदूत मयिणी वक्र आद्दण पुरवठय वक्र दोन्ही एकमेकयांनय छेदतयत. munotes.in

Page 38

38 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
38 त्र्यमुळे नवीन पुरवठय = नवीन मयिणी = Oq3 असेल. अशय प्रकयरे कर वयढल्र्यने द्दकांमती वयढतयत, पररणयमी मयिणी Oq2 पयसून Oq3 पर्ंत कमी होते. परांतु, करयांमुळे द्दकांमत वयढते. पररणयमी पुरवठय वयढतो त्र्यमुळे पुरवठय हय Oq1 पयसून Oq3 पर्ंत वयढतो. अशय प्रकयरे मयिणी व पुरवठय समसमयन करणयरे उत्पयदन हे Oq3 इतके आहे. तसेर् हय कर लयवण्र्यने सरकयरलय द्दमळणयरय महसूल हय P1P2EA इतकय आहे. अशय प्रकयरे, कर वयढल्र्यने ग्रयहक मयिणी कमी करतयत आद्दण वस्तूांर्य वयपर कमी होतो. र्यलय करयांर्य ‘उपभोि प्रभयव’ असे म्हणतयत. करयांमुळे वस्तूांर्ी द्दकांमत वयढल्र्यने वस्तु महयि होतयत, पररणयमी मयिणी कमी होते आद्दण पर्यावरण सांसयधनयांच्र्य कयर्ाक्षम वयपरयस र्यलनय द्दमळते आद्दण कयही प्रमयणयत प्रदुषणयलय मोठ्र्य प्रमयणयवर आळय बसतो. ४.३ आिथªक कायª±मता आद्दर्ाक कयर्ाक्षमतेर्य अर्ा म्हणजे अशी आद्दर्ाक द्दस्र्ती आहे. ज्र्यमधर्े कर्रय आद्दण अकयर्ाक्षमतय कमी करतयनय प्रत्र्ेक व्र्क्ती द्दकांवय घटकयलय सवोत्तम मयियाने सेवय देण्र्यसयठी प्रत्र्ेक सांसयधनयांर्े र्यांिल्र्य प्रकयरे वयटप केले जयते. जेव्हय एखयदी अर्ाव्र्वस्र्य आद्दर्ाकदृष्टर्य कयर्ाक्षम असते, तेव्हय एकय घटकयलय मदत करण्र्यसयठी केलेले कोणतेही बदल हे दुसऱ्र्य घटकयलय हयनी पोहोर्द्दवतयत. उत्पयदनयच्र्य दृद्दष्टने, उत्पयदनयच्र्य पररवतानीर् उत्पयदन सयधनयांप्रमयणेर्, वस्तू त्र्यांच्र्य शक्र् द्दततक्र्य कमी खर्यात तर्यर केल्र्य जयतयत. त्र्यऐवजी, अर्ाव्र्वस्र्य द्दकती कयर्ाक्षमतेने कयर्ा करते, हे पयहण्र्यसयठी अर्ाशयस्त्रज्ञ शुधद कयर्ाक्षमतय आद्दण वयस्तद्दवकतय र्यांच्र्यतील नुकसयनीर्े प्रमयण पयहतयत. ज्र्यलय कर्रय म्हणून सांदद्दभात केले जयते. आद्दर्ाक कयर्ाक्षमतेर्ी तत्वे ‘सांसयधने कमी आहेत’ र्य सांकल्पनेवर आधयररत आहेत. त्र्यमुळे, अर्ाव्र्वस्र्ेर्े सवा पैलू त्र्यांच्र्य सवोच्र् कयर्ाक्षमतेने कयम करतयत र्यर्ी खयत्री करण्र्यसयठी पुरेशी सांसयधने नयहीत. त्र्यऐवजी, उत्पन्न देणयऱ्र्य कर्ऱ्र्यर्े प्रमयण मर्याद्ददत ठेऊन अर्ाव्र्स्र्ेच्र्य िरजय पूणा करण्र्यसयठी दुद्दमाळ सांसयधने द्दवतरीत करणे आवश्र्क आहे. आदशा रयज्र् लोकसांख्र्ेच्र्य कल्र्यणयशी द्दनिडीत आहे आद्दण उच्र् कयर्ाक्षमतेसह देखील उपलब्ध सांसयधनयांच्र्य आधयरे सवोच्र् स्तरयवरील कल्र्यण शक्र् आहे. उत्पयदक कांपन्र्य खर्ा कमी करून जयस्तीत-जयस्त महसूल द्दमळून त्र्यांर्य नर्य वयढद्दवण्र्यर्य प्रर्त्न करतयत. हे करण्र्यसयठी ते उत्पयदन सयधनयांर्े र्ोग्र् सांर्ोजन द्दनवडतयत जे शक्र् द्दततके उत्पयदन तर्यर करतयनय त्र्यांर्य खर्ा कमी करतयत. असे केल्र्यने त्र्य कयर्ाक्षमतेने कयम करतयत असे मयनले जयते. जेव्हय अर्ाव्र्वस्र्ेतील सवा कांपन्र्य असे करतयत, तेव्हय त्र्यलय उत्पयदक कयर्ाक्षमतय म्हणून ओळखले जयते. ग्रयहक, त्र्यर्प्रमयणे अांद्दतम ग्रयहक वस्तूांर्य वयपर करून त्र्यांर्े कल्र्यण वयढद्दवण्र्यर्य प्रर्त्न करतयत, कयरण त्र्यांच्र्य सवा िरजय र्य कमीत-कमी द्दकांमतीत पूणा होतयत. पररणयमी कांपन्र्य munotes.in

Page 39

39
पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्रयर्य
सुक्ष्म पयर्य – २ अर्ाव्र्वस्र्ेत र्ोग्र् प्रमयणयत ग्रयहकोपर्ोिी वस्तूांर्े उत्पयदन करतयत. जे खर्ा आद्दण आदयने र्यांच्र्य तुलनेत ग्रयहकयांनय सवयाद्दधक समयधयन देतील. जेव्हय वेिवेिळ्र्य कांपन्र्य आद्दण उद्योियांमधर्े आद्दर्ाक सांसयधनयर्े वयटप हे प्रत्र्ेक उत्पयदन सांस्र्ेच्र्य उत्पयदक कयर्ाक्षमतेनुसयर केले जयते आद्दण र्ोग्र् प्रमयणयत ग्रयहकोपर्ोिी वस्तू तर्यर करतयत, तेव्हय त्र्यलय वयटप कयर्ाक्षमतय म्हणतयत. शेवटी प्रत्र्ेक व्र्क्तीलय वस्तुांर्े जयणवणयरे मूल्र् हे वेिवेिळे असते आद्दण ते सवयार्ी घटत्र्य सीमयांत उपर्ोद्दितेच्र्य द्दसधदयांतयवर आद्दण अर्ाव्र्वस्र्ेतील अांद्दतम वस्तुांर्े द्दवतरण हे कयर्ाक्षम आहे द्दक अकयर्ाक्षम आहे र्यवर ठरत असते. द्दवतरणयत्मक कयर्ाक्षमतय म्हणजे जेंव्हय अर्ाव्र्वस्र्ेतील उपर्ोग्र् वस्तूांर्े केल्र्य जयणयऱ्र्य वयटपयतील प्रत्र्ेक र्ूद्दनटर्य वयपर हय त्र्य व्र्द्दक्तद्वयरे केलय जयतो, जो त्र्य र्ुद्दनटलय इतर सवा व्र्द्दक्तांच्र्य तुलनेत सवयात जयस्त महत्व देतो. र्यवरून हे लक्षयत र्ेते द्दक, र्य प्रकयरर्ी कयर्ाक्षमतय असे िृद्दहत धरते की, व्र्क्ती आद्दर्ाक वस्तूांर्े द्दकती मूल्र् ठरद्दवतयत र्यर्े प्रमयण आद्दण व्र्द्दक्तांमधर्े तुलनय केली जयऊ शकते. ४.४ ‘‘नुकसान खचª आिण कमी खचª / ÿदुषण िनयंýण खचª ÿदुषण नुकसान खचª – द्ददलेल्र्य पर्यावरणीर् मयधर्मयतून सवा प्रदुषकयांपयसून मुक्त होणे तयांद्दत्रकदृष्टर्य व्र्वहयर्ा असले तरीही, अशय उपक्रमयलय खर्याच्र्य द्दवर्यरयांच्र्य आधयरयवर समर्ान देणे कठीन होऊन बसते. तर्यद्दप, जेव्हय पर्यावरणयत सोडल्र्य जयणयऱ्र्य कर्ऱ्र्यर्े प्रमयण पर्यावरणयच्र्य एकद्दत्रत क्षमतेपेक्षय जयस्त असते आद्दण त्र्यवर कोणतेही उपर्यर न करतय ते पर्यावरणयत सोडले जयते, तेव्हय ते पर्यावरणयच्र्य िुणवत्तेत द्दबघयड होण्र्यस हयतभयर लयवू शकते. प्रद्दक्रर्य न केलेल्र्य कर्ऱ्र्यर्े पर्यावरणयत द्दवसजान केल्र्यमुळे होणयऱ्र्य द्दवद्दवध नुकसयनीर्े एकूण आद्दर्ाक मूल्र् प्रदूषण नुकसयन खर्ा म्हणून ओळखले जयते. पर्यावरणयच्र्य िुणवत्तेर्े असे नुकसयन द्दवद्दवध प्रकयरे प्रकट होऊ शकते, आद्दण हे मुख्र्त: प्रद्दक्रर्य न केलेल्र्य कर्ऱ्र्यर्े प्रमयण आद्दण स्वरूप र्यवर अवलांबून असते. उदय. जेव्हय जैवद्दवघटनशील प्रदुषके, जसे की सयांडपयणी, र्ॉस्र्ेट-र्ुक्त द्दडटजंस आद्दण वयहून आलेलय कर्रय तलयवयमधर्े उत्सद्दजात केलय जयतो. तेव्हय तेर्ील पयण्र्यच्र्य पृष्ठभयियवर जलपणीसयरख्र्य वनस्पती मोठर्य प्रमयणयवर द्दनमयाण होतयत. त्र्यमुळे पयण्र्यर्े प्रदुषण मोठर्य प्रमयणयवर होते. कयलयांतरयने र्य प्रद्दक्रर्ेर्य पररणयम म्हणजे तलयवयर्य बरयर्सय भयि हय प्रयमुख्र्यने शैवयल आद्दण द्दहरव्र्य वनस्पतींनी व्र्यपलय जयतो. एक तयत्कयळ पररणयम म्हणजे द्दनसिारम्र् आकषाण कमी होणे हय आहे. र्यव्र्द्दतररक्त, जलर्र जीवयांच्र्य सांख्र्ेवर नकयरयत्मक प्रभयव पडतो, कयरण मयसे आद्दण इतर जीवयांनय आधयर देण्र्यर्ी पयण्र्यर्ी क्षमतय त्र्यत द्दकती प्रमयणयत ऑक्सीजन द्दवरघळलय आहे. र्यवर अवलांबून असते. अशय प्रकयरे, जर जैवद्दवघटनशील प्रदुषके तलयवयत सोडली तर, आद्दण त्र्यवर कोणतीही प्रद्दक्रर्य न करतय सोडली तर पर्यावरणीर् िुणवत्तेर्े नुकसयन होऊन त्र्यर्े पर्यावसयन द्दनसियार्े कमी होत जयणयरे आकषाण आद्दण मयसे तसेर् इतर जलर्रयांर्ी सांख्र्य कमी होण्र्यत जयणवेल. आद्दण र्यर् प्रद्दतकूल पर्यावरणीर् पररणयमयांर्े आद्दर्ाक मूल्र् हे प्रदुषण नुकसयन खर्ा म्हणून munotes.in

Page 40

40 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
40 ओळखले जयईल. सतत प्रदुषकयांच्र्य बयबतीत प्रदुषणयच्र्य नुकसयनीच्र्य खर्यार्ी ओळख आद्दण अांदयज करणे अत्र्ांत कठीण आहे. अशय प्रदुषकयांच्र्य उदयहरणयांमधर्े द्दवषयरी धयतू, जसे की द्दशसे, पयरय, द्दकरणोत्सिी कर्रय, आद्दण पेट्रोकेद्दमकल उद्योियांद्वयरे उत्साद्दजत कयांही कीटकनयशके आद्दण कर्रय र्यांर्य समयवेश र्यमधर्े होतो. र्य प्रकयरच्र्य प्रदुषकयांबिल द्दवशेषत: महत्वयर्ी िोष्ट म्हणजे ते केवळ सजीवयांसयठी आद्दण सांपूणा पररसांस्र्ेसयठी धोकयदयर्क आहेत आद्दण सांपूणा पररसांस्र्ेसयठी धोकयदयर्क आहेत ही वस्तूद्दस्र्ती नयही. परांतु त्र्यांच्र्य मांद द्दवघटन प्रद्दक्रर्ेमुळे ते वयतयवरणयत दीघाकयळपर्ंत द्दटकून रयहतयत ही वस्तूद्दस्र्ती आहे. दुसऱ्र्य शब्दयत त्र्यांर्े प्रद्दतकूल पर्यावरणीर् पररणयम हे सधर्यच्र्य द्दक्रर्यांच्र्य पलीकडे जयतयत. उदय. आज अणूऊजया प्रकल्पयतून बयहेर पडणयऱ्र्य द्दकरणोत्सिी घटकयांर्े अनेक द्दपढर्यांवर हयनीकयरक पररणयम होतील. र्यमुळे सततच्र्य प्रदुषकयांमुळे होणयऱ्र्य नुकसयनीर्य खर्यार्य अांदयज बयांधणे अत्र्ांत कद्दठण आहे. सवासयधयरणपणे, त्र्यनांतर वनस्पती आद्दण प्रयणी आद्दण त्र्यांच्र्य अद्दधवयसयांर्य नयरय व त्र्यांर्े नुकसयन, तसेर् नुकसयनीच्र्य सांदभयात होणयरय प्रदुषण खर्ा, भौद्दतक पयर्यभुत सेवय-सुद्दवधय आद्दण त्र्यांर्य ऱ्हयस, आद्दण मयनवी आरोग्र् आद्दण मृत्र्ुदरयवर द्दवद्दवध हयनीकयरक पररणयम हे केवळ प्रदुषणयमुळे होतयत. नुकसयन खर्यार्य अांदयज लयवण्र्यसयठी आपल्र्यलय नुकसयनीच्र्य भौद्दतक लेखयजोख्र्यच्र्य पलीकडे जयणे आवश्र्क आहे. भौद्दतकतेच्र्य सांदभयात ओळखले जयणयरे पर्यावरणयर्े नुकसयन हे शक्र् द्दततक्र्य आद्दर्ाक सांदभयात व्र्क्त केले जयणे आवश्र्क आहे. वर दशाद्दवल्र्यप्रमयणे, प्रदुषणयच्र्य नुकसयनीच्र्य खर्यार्य अांदयज लयवणे हे एक कद्दठण कयम आहे आद्दण त्र्यसयठी र्यांिली कल्पनयशक्ती आद्दण सजानशील दृष्टीकोनयर्ी िरज आहे. द्दशवयर्, इतर घटक समयन असल्र्यने, प्रदुषके द्दजतकी जयस्त द्दटकतील द्दततके नुकसयन खर्यार्े मूल्र्यांकन करणे कठीण होईल. खर तर, प्रदुषणयच्र्य नुकसयनीर्े कयही पैलू आद्दर्ाक पयत्रतेच्र्य पलीकडे आहेत. र्य अडर्णींर्ी पवया न करतय प्रदुषणयमुळे होणयरे नुकसयन टयळण्र्यसयठी आपल्र्यलय र्यांिल्र्य जीवनयसयठी प्रर्त्नशील समयज म्हणून, आम्हयलय अशी कयर्ापधदती द्दवकद्दसत करण्र्यर्ी िरज आहे की जी आम्हयलय प्रदुषणयच्र्य नुकसयनीच्र्य खर्यार्ी आमर्ी समज वयढद्दवण्र्यसयठी द्दडझयईन केलेलय आरयखडय प्रदयन करेल. ÿदुषण िनयंýण (कमी) खचª — प्रदुषण द्दनर्ांत्रण खर्ा हे पर्यावरणयर्ी िुणवत्तय सुधयरण्र्यसयठी द्दकांवय प्रदुषण द्दनर्ांद्दत्रत करण्र्यसयठी सांसयधने द्दमळद्दवण्र्यच्र्य उिेशयने सोसयर्टीद्वयरे र्ेट आद्दर्ाक खर्यार्े प्रद्दतद्दनद्दधत्व करतयत. सयांडपयणी उपसयर सुद्दवधय, धवनीरोधक द्दभांती आद्दण रस्त्र्यवरील प्रत्र्ेक वयहनयत पीर्ूसीर्ी र्ांत्रणय बसद्दवणे इ. वर होणयरय खर्ा ही प्रदूषण द्दनर्ांत्रण खर्यार्ी कयही उदयहरणे आहेत. हय खर्ा केवळ खयजिी व्र्द्दक्तांद्वयरे केलय जयऊ शकतो, जसे द्दक द्दवमयनतळयच्र्य जवळ रयहणयऱ्र्य रद्दहवयशयांनी धवद्दनरोधक द्दभांतीवर केलेलय खर्ा. परांतु र्यउलट सयांडपयणी प्रद्दक्रर्य सुद्दवधय स्र्यद्दनक आद्दण र्ेडरल सहकयरी सांस्र्यांद्वयरे सांर्ुक्त प्रकल्प म्हणून हयती घेतलय जयतो. कयही पररद्दस्र्तींमधर्े सयवाजद्दनक क्षेत्रयकडून द्दमळयलेलय कयही अनुदयनयसह खयजिी कांपनीद्वयरे प्रकल्प हयती घेतलय जयऊ शकतो. अशय प्रकयरे ही उदयहरणे स्पष्ट करतयत द्दक, प्रदुषण द्दनर्ांत्रण प्रकल्पयांवरील खर्यार्े वयहक वेिवेिळे असू munotes.in

Page 41

41
पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्रयर्य
सुक्ष्म पयर्य – २ शकतयत. आद्दण कयही उदयहरणे शोधणे कठीण आहे. ही सांभयव्र् िुांतयिुांत असूनही, पयरांपयररक शहयणपण हे आहे की, प्रदूषण द्दनर्ांत्रणयर्ी द्दकांमत सांपूणापणे पयहणे. र्य मर्यादेपर्ंत खर्यार्य द्दवद्दशष्ट स्त्रोत अप्रयसांद्दिक आहे. सांबांद्दधत हे आहे की, द्दनधीर्य स्त्रोत कयहीही असलय तरीही, द्दवद्दशष्ट प्रकल्पयसयठी देर् असलेल्र्य खर्यार्े सवा घटक मोजले जयतयत. सवासयधयरणपणे, वयढीव पर्यावरणीर् िुणवत्तय आद्दण स्वच्छतय द्दक्रर्यकलयपयांसह द्दकरकोळ प्रदुषण द्दनर्ांत्रण खर्ा वयढण्र्यर्ी अशी अपेक्षय करू. र्यर्े कयरण असे की, पर्यावरणीर् िुणवत्तेच्र्य वयढत्र्य उच्र् पयतळीसयठी वयढत्र्य महयिड्र्य तांत्रज्ञयनयमधर्े िुांतवणूक करणे आवश्र्क आहे. उदय. प्रयर्द्दमक सयांडपयणी प्रद्दक्रर्य सुद्दवधेद्वयरे पयण्र्यच्र्य िुणवत्तेर्ी द्दवद्दशष्ट पयतळी ियठली जयते. अशय सुद्दवधेर्ी रर्नय घन आद्दण दृष्र्मयन सयमग्री कर्रय बयहेर पडण्र्यसयठी केली आहे, इतकेर् आणखी कयही नयही, पयण्र्यच्र्य उच्र् पयतळीच्र्य शुधदीकरण िुणवत्तेर्ी इच्छय असल्र्यस पयणी शुधदीकरणयसयठी दुय्र्म द्दकांवय तृतीर्क अशय अद्दतररक्त खर्यार्ी आवश्र्कतय असते. त्र्यमुळे पयणी शुधदीकरणयसयठी तसेर् र्य पयण्र्यवर जैद्दवक उपर्यर करण्र्यसयठी महयिडर्य तांत्रज्ञयनयर्ी आवश्र्कतय असते. र्य टप्पप्पर्यवर कयही महत्वयर्े तयांद्दत्रक घटक नमूद करणे महत्वयर्े आहे जे कोणत्र्यही द्दकरकोळ प्रदुषण द्दनर्ांत्रण खर्याच्र्य वक्र द्दस्र्तीर्े द्दनधयारण करतयत. अद्दधक द्दवद्दशष्टपणे हे लक्षयत घेणे महत्वयर्े आहे. प्रदुषण द्दनर्ांत्रण तांत्रज्ञयन, अवद्दशष्ठ पुनवयापर, उत्पयदन तांत्रज्ञयन इ. सयरख्र्य घटकयांनय सतत धयरण करून सीमयांत प्रदुषण खर्ा वक्र तर्यर केले जयतयत. र्यपैद्दक कोणत्र्यही पूवाद्दनधयाररत घटकयतील बदलयमुळे सांपूणा सीमयांत प्रदुषण द्दनर्ांत्रण वक्रयमधर्े बदल होईल. उदय. कोळसय र्य उत्पयदन सयधनयर्य प्रयर्द्दमक स्त्रोत म्हणून वयपर करणयरी वीज कांपनी उच्र् िांधक सयमग्री असलेल्र्य कोळशयऐवजी कमी सल्र्रर्े प्रमयण असणयऱ्र्य कोळशयर्य वयपर करून प्रदुषण कमी करतयत र्ेते. र्य द्दवद्दशष्ट प्रकरणयत पररणयम हय सीमयांत प्रदुषण खर्ा हय खयली आणल्र्यवर होईल. जर प्रदुषण द्दनर्ांत्रण तांत्रज्ञयनयमधर्े लक्षणीर् सुधयरणय झयली असेल. जसे की ऑटोमोबयइल्ससयठी नवीन आद्दण अद्दधक कयर्ाक्षम र्ांत्रणय बनवून प्रदुषण कमी करतय र्ेते. शेवटी, प्रदुषण द्दनर्ांत्रण खर्ा हय स्पष्ट द्दकांवय मर्यादेच्र्य बयहेर असल्र्यने असे िृद्दहत धरले जयते द्दक, द्दतसऱ्र्य पक्षयच्र्य पररणयमयांमुळे म्हणजेर् बयह्यतय पररणयम म्हणून बयजयरयतील कोणतीही द्दवकृत्ती स्पष्टपणे उद् भवत नयही. दुसऱ्र्य शब्दयत, प्रदुषण द्दनर्ांत्रण खर्याच्र्य मूल्र्यांकनयत बयजयरयतील द्दवकृती बयजयरयतील अपूणातय द्दकांवय सरकयरी हस्तक्षेपयमुळे होणयरे खर्ा अद्दस्तत्वयत असू शकत नयहीत. आधी सयांद्दितल्र्यप्रमयणे, प्रदुषणयच्र्य एकूण सयमयद्दजक खर्याच्र्य केवळ एकय बयजूने प्रदुषण द्दनर्ांत्रणयर्य खर्ा र्ेतो. आतय आपण एकूण प्रदुषण द्दवल्हेवयट खर्याच्र्य दुसऱ्र्य घटकयच्र्य तपशीलवयर तपसयणीकडे वळू र्य आद्दण तो म्हणजे प्रदुषण नुकसयन खर्ा होर्. ४. ५ पयाªवरण संर±णात संÖथांची भूिमका शयश्वत द्दवकयसयलय र्यलनय देण्र्यसयठी पर्यावरण प्रदुषण द्दनर्ांत्रण, सांवधान आद्दण पर्यावरण सुधयरण्र्यसयठी रयष्ट्रीर् सरकयरर्ी भूद्दमकय ही महत्वपूणा आहे. द्दवद्दवध पर्यावरणीर् समस्र्यांर्े द्दनरयकरण करण्र्यसयठी सांर्ुक्त रयष्ट्रयांनी आांतररयष्ट्रीर्, रयष्ट्रीर् स्तरयवर पर्यावरणयशी सांबांद्दधत अनेक सांस्र्य स्र्यपन केल्र्य आहेत, तसेर् रयष्ट्रीर् सरकयर आद्दण नयिरी समयज munotes.in

Page 42

42 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
42 र्यांनीही वेिवेिळ्र्य सांघटनय स्र्यपनय केल्र्य आहेत. पर्यावरण सांस्र्य र्य आपले उद्दिष्ट सयधर् करण्र्यसयठी आद्दण नैसद्दिाक सांसयधनयर्य अद्दतवयपर आद्दण िैरवयपर टयळून पर्यावरणयर्े सांरक्षण व सांवधान करतयत. पर्यावरण सांस्र्य ही सरकयरी सांस्र्य, िैर-सरकयरी सांस्र्य द्दकांवय धमयादयर् सांस्र्य द्दकांवय द्दवश्वस्त सांस्र्य असू शकते. र्य सवा सांस्र्य पर्यावरण सांरक्षणयत हयतभयर लयवतयत. पयाªवरण संर±णात सरकारी संÖथाची भूिमका : १) क¤þीय ÿदुषण िनयंýण मंडळ — र्य मांडळयर्ी स्र्यपनय १९७४ सयली पयणी कयर्दय, १९७४ (प्रदुषण प्रद्दतबांध आद्दण द्दनर्ांत्रण) अांतिात झयली आहे. उिĥĶ – पर्यावरण सांरक्षण कयर्दय हय १९८६ च्र्य तरतुदीअांतिात पर्यावरण आद्दण वनपयल मांत्रयलर्यलय तयांद्दत्रक सेवय प्रदयन करणे. या कायīाची ÿमुख काय¥ पुढीलÿमाणे आहेत.  जल आद्दण वयर्ू प्रदुषण प्रद्दतबांध आद्दण द्दनर्ांत्रण व हवेच्र्य िुणवत्तेत सुधयरणय र्यसांबांधीच्र्य कोणत्र्यही द्दवषर्यवर केंद्र सरकयरलय सल्लय देणे.  जल आद्दण वयर्ू प्रदूषण रोखणे, द्दनर्ांत्रण करणे द्दकांवय कमी करणे र्यसयठी रयष्ट्रव्र्यपी कयर्ाक्रम आखणे व ते अांमलयत आणणे.  रयज्र् मांडळयांच्र्य कयर्यात समन्वर् सयधणे आद्दण त्र्यांच्र्यतील वयट द्दमटद्दवणे.  रयज्र् मांडळयांनय तयांद्दत्रक सहयय्र् आद्दण मयिादशान प्रदयन करणे, जल आद्दण वयर्ू प्रदुषणयच्र्य समस्र्यांशी सांबांद्दधत तपयस आद्दण सांशोधन करणे, तसेर् त्र्यांर्य प्रद्दतबांध करणे व पर्यावरण सांरक्षणयर्े कयर्ा करणे.  जल आद्दण वयर्ु प्रदुषण प्रद्दतबांध, द्दनर्ांत्रण द्दकांवय ते कमी करण्र्यसयठीच्र्य कयर्ाक्रमयत िुांतलेल्र्य व्र्द्दक्तांर्े प्रद्दशक्षण आर्ोद्दजत करणे.  जल आद्दण वयर्ू प्रदुषण रोखणे, द्दनर्ांत्रण करणे व कमी करणे आद्दण र्य कयर्यात सहभयिी झयलेल्र्यांसयठी प्रद्दशक्षण र्ोजनय आखणे व त्र्य रयबद्दवणे होर्.  जल आद्दण वयर्ू प्रदुषणयांशी सांबांद्दधत तयांद्दत्रक व सांख्र्यशयस्त्रीर् मयद्दहती िोळय करणे, सांकद्दलत करणे आद्दण प्रकयद्दशत करणे आद्दण त्र्यांर्े प्रभयवी प्रद्दतबांध, द्दनर्ांत्रण आद्दण ते कमी करण्र्यसयठी उपयर् सुर्द्दवणे. २) राÕůीय जैविविवधता ÿाधीकरण Öथापना - ही एक वैधयद्दनक स्वयर्त्त सांस्र्य आहे जी भयरत सरकयरच्र्य पर्यावरण आद्दण वन मांत्रयलर्यच्र्य अांतिात २००३ मधर्े स्र्यपन करण्र्यत आली. भयरतयने १९९२ मधर्े जैद्दवक द्दवद्दवधतेवर करयर केल्र्यनांतर ही सांस्र्य स्र्यपन करण्र्यत आली. र्यर्े मुख्र्यलर् र्ेन्नई इर्े आहे. उिĥĶ - जैद्दवक द्दवद्दवधतय कयर्दय २००२ र्ी अांमलबजयवणी करणे. munotes.in

Page 43

43
पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्रयर्य
सुक्ष्म पयर्य – २ ÿमुख काय¥ —  हे भयरत सरकयरलय ‘‘जैद्दवक सांसयधनयांर्य शयश्वत वयपर, त्र्यांर्े सांवधान आद्दण जैद्दवक सांसयधनयांच्र्य वयपरयमुळे होणयऱ्र्य र्यर्द्ययांर्ी न्र्यय्र् वयटणी र्य मुिर्यांवर सुद्दवधय देणयरी, द्दनर्मन करणयरी आद्दण सल्लयियर सांस्र्य म्हणून कयर्ा करते.  र्य व्र्द्दतररक्त, ते रयज्र् सरकयरलय जैवद्दवद्दवद्दधतेर्े महत्व असलेले क्षेत्र (जैवद्दवद्दवधतय द्दठकयणे) र्यांनय आपलय नैसद्दिाक, सयांस्कृद्दतक वयरसय म्हणून ओळखण्र्यर्य सल्लय देते. ३) भारतीय ÿाणी कÐयाण मंडळ Öथापना – प्रयणी क्रुरतय प्रद्दतबांध कयर्दय, १९६० च्र्य कलम ४ अांतिात १९६९ मधर्े र्यर्ी स्र्यपनय करण्र्यत आली. मुख्र्यलर् र्ेन्नई र्ेर्े आहे. उिĥĶ – पशु कल्र्यण कयर्द्ययबयबत सरकयरलय सल्लय देणे आद्दण देशयतील प्रयणी कल्र्यणलय प्रोत्सयहन देणे. ÿमुख काय¥ —  ÿाणी कÐयाण संÖथांची माÆयता : मांडळ पशु कल्र्यण सांस्र्यांच्र्य मयिादशाक तत्वयांर्ी पुतातय करत असल्र्यस त्र्यांनय मयन्र्तय देऊन त्र्यांर्ी देखरेख करते. सांस्र्यांनी कयिदपत्रे पूणा करणे आवश्र्क आहे; भयरतीर् प्रयणी कल्र्यण मांडळयच्र्य कयर्ाकयरी सद्दमतीवर एक प्रद्दतद्दनधी द्दनर्ुक्त करण्र्यस आद्दण द्दनर्द्दमत तपयसणीसयठी सयदर करण्र्यस परवयनिी देणे. तसेर् सदर तपयसणीसयठी आवश्र्क त्र्य सवा बयबींर्ी पुतातय करणे. भयरतीर् प्रयणी कल्र्यण मांडळ मुख्र् लोकयांनय प्रयणी कल्र्यण अद्दधकयऱ्र्यांच्र्य पदयवर द्दनर्ुक्त करते, जे लोक, सरकयर आद्दण कयर्द्ययर्ी अांमलबजयवणी करणयऱ्र्य एजन्सी र्यांच्र्यतील सांपकयार्े मुख्र् द्दबांदू म्हणून कयम करतयत.  आिथªक सहाÍय : मांडळ मयन्र्तयप्रयप्त प्रयणी कल्र्यण सांस्र्ेलय आद्दर्ाक सयहयय्र् प्रदयन करते. र्यसयठी प्रयणी अनुदयन मांडळयलय अजा सयदर करयवय लयितो. अनुदयनयच्र्य श्रेणींमधर्े द्दनर्द्दमत अनुदयन, िुरेढोरे बर्यव अनुदयन, जनयवरयांच्र्य देखभयलीसयठी द्दनवयरय िृहयर्ी तरतूद, प्रयणी जन्मदर द्दनर्ांत्रण कयर्ाक्रम सांकटयत असलेल्र्य प्रयण्र्यांसयठी रुग्णवयद्दहकेर्ी तरतूद आद्दण नैसद्दिाक आपली अनुदयन र्यर्य समयवेश होतो. ४) भारताचे वन सव¥±ण — ही भयरतयतील एक सरकयरी सांस्र्य आहे जी केंद्रीर् पर्यावरण, वन आद्दण हवयमयन बदल मांत्रयलर्यच्र्य अांतिात वन सवेक्षण आद्दण अभ्र्यस आर्ोद्दजत करते. ही सांस्र्य १९९१ मधर्े अद्दस्तत्वयत आली. र्यर्े मुख्र्यलर् उत्तरयखांडमधील डेहरयदून र्ेर्े आहे. munotes.in

Page 44

44 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
44 उिĥĶ्ये – सांस्र्ेर्े उद्दिष्ट हे वेळोवेळी जमीन आद्दण वन सांसयधनयांच्र्य बदलत्र्य पररद्दस्र्तीर्े द्दनर्ांत्रण करणे आद्दण रयष्ट्रीर् द्दनर्ोजनयसयठी (डयटय) आकडेवयरी, मयद्दहती सयदर करणे तसेर् पर्यावरण सांरक्षण, सांवधान आद्दण व्र्वस्र्यपन तसेर् सयमयद्दजक वनीकरण प्रकल्पयांर्ी अांमलबजयवणी हे आहे. ÿमुख काय¥ —  द्वैवयद्दषाक (दोन वषयंकररतय) वन अहवयल तर्यर करणे, देशयतील नवीनतम वनयच्छयदनयांर्े मूल्र्यांकन करणे आद्दण त्र्यतील बदलयर्े द्दनररक्षण करणे.  वन आद्दण वनेतर भयियर्ी र्यदी तर्यर करणे आद्दण प्रयधयन्र् असणयऱ्र्य वृक्षसांपत्तीर्ी मयद्दहती व आकडेवयरी द्दवकद्दसत करणे.  हवयई र्ोटोग्रयर्ीच्र्य सहयय्र्यने १.५०,००० स्केलवर र्ीमॅद्दटक नकयशे तर्यर करणे.  वन सांसयधनयांवरील स्र्यद्दनक मयद्दहती व आकडेवयरीर्े सांकलन, सयठवण आद्दण प्रसयर र्यसयठी नोडल एजन्सी म्हणून कयम करणे.  सांसयधन सवेक्षण, ररमोट सेद्दव्हांि, जीआर्एस इ. शी सांबांद्दधत तांत्रज्ञयनयर्य वयपर करण्र्यसयठी वन कमार्यऱ्र्यांर्े प्रद्दशक्षण घेणे.  भयरतयतील वन सवेक्षणयमधर्े सांशोधन आद्दण द्दवकयसयच्र्य पयर्यभूत सुद्दवधयांनय बळकट करणे आद्दण लयिु केलेल्र्य सवेक्षण तांत्रयवर सांशोधन करणे.  वन सांसयधन सवेक्षण, मयपन व इतर बयबतीत रयज्र् व केंद्रशयद्दसत प्रदेश वनद्दवभयियांनय मदत करणे. पयाªवरण संर±णात ÿशासिकय संÖथांची भूिमका – आज आपण द्दवद्दवध अशयसकीर् सांस्र्यांनय भेटतो ज्र्यांर्े लक्ष आद्दण द्दर्ांतय र्य आरोग्र् समस्र्य आद्दण पर्यावरणीर् समस्र्य, र्यसयरख्र्य द्दवद्दवध क्षेत्रयांवर केंद्दद्रत आहे. िैर-सरकयरी सांस्र्य ही एक व्र्यपक सांज्ञय आहे, ज्र्यत धमयादयर् सांख्र्य, सल्लयियर सद्दमत्र्य आद्दण इतर द्दवद्दवध व्र्यवसयद्दर्क सांस्र्यांर्य समयवेश होतो. भयरतयतील स्वर्ांसेवी सांस्र्य र्य देशभर पसरलेल्र्य आहेत आद्दण त्र्यांर्य समयजयशी जवळर्य सांपका आहे. भयरत आद्दण इतर देशयांमधर्े मोठर्य प्रमयणयवर स्वर्ांसेवी सांस्र्य आहेत. ज्र्य केवळ पर्यावरण सांरक्षण, सांवधान आद्दण जयिरुकतय र्यसयठी कयम करीत आहेत. आपल्र्य देशयत पर्यावरण सांरक्षणयत सहभयिी असलेल्र्य र्य िैर-सरकयरी सांस्र्यांर्ी सांख्र्य द्दकांबहुनय कोणत्र्यही द्दवकसनशील देशयपेक्षय जयस्त आहे. सरकयर वयढत्र्य प्रमयणयत एनजीओकडे केवळ एजन्सी म्हणून पयहयत नयही जे त्र्यांनय त्र्यांर्े कयर्ाक्रम रयबद्दवण्र्यस मदत करतील, परांतु धोरणे आद्दण कयर्ाक्रमयांनय आकयर देणयरे भयिीदयर म्हणूनही त्र्यांर्ी भूद्दमकय महत्वपूणा आहे. ग्रीनपीस, वल्डावयईड र्ांड र्ॉर नेर्र, अर्ा र्स्टा इ. कयही आांतररयष्ट्रीर् पर्यावरण सांस्र्य आहेत. आतय आपण कयही पर्यावरण सांस्र्य आद्दण त्र्यांनी पर्यावरण रक्षणयसयठी केलेले प्रर्त्न र्यवर सद्दवस्तर र्र्या करूर्य. munotes.in

Page 45

45
पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्रयर्य
सुक्ष्म पयर्य – २ ग्रीनपीस ही पर्यावरण – अनुकूल आांतररयष्ट्रीर् सांस्र्य आहे, ज्र्यर्य उिेश पर्यावरण जयिरूकतय वयढद्दवणे हय आहे. ही एक स्वतांत्र, प्रर्यर करणयरी सांस्र्य आहे. जी सरकयर आद्दण कांपन्र्यांशी र्ेट अद्दहसांक सांघषयाद्वयरे पर्यावरणीर् िैरवयपरयर्े द्दनरयकरण करते. हे जयिद्दतक पर्यावरणीर् समस्र्य उघड करते आद्दण द्दनरोिी पर्यावरणयसयठी उपयर् प्रदयन करते. ग्रीनपीसने पर्यावरणयर्े रक्षण करण्र्यत महत्वयर्ी भूद्दमकय बजयवली आहे. हे त्र्यच्र्य पुढील कयमद्दिरीवरून द्दसधद होते. १) कमी द्दवकद्दसत देशयांमधर्े द्दवषयरी कर्ऱ्र्यच्र्य द्दनर्यातीवर बांदी. २) देवमयशयर्ी द्दशकयर करून व त्र्यवर प्रद्दक्रर्य करणयऱ्र्य व्र्वसयर्यवर बांदी घयलणे. ३) जयिद्दतक मत्सपयलनयर्े उत्तम व्र्वस्र्यपन. ४) दद्दक्षण महयसयिर व्हेल्ड अभर्यरण्र् सांरक्षण व सांवधान. ५) अांटयद्दक्टाकय मधील खद्दनज उत्खननयवर ५० वषयार्ी स् र्द्दिती. ६) द्दकरणोत्सिी आद्दण औद्योद्दिक कर्रय आद्दण द्दनरूपर्ोिी तेल र्यांच्र्य समुद्रयतील डांद्दपांिवर पूणा बांदी. ७) खोल समुद्रयतील मोठ्र्य प्रमयणयवरील द्दिफ्टनेट मयसेमयरीलय बांदी. ८) सवा परमयांणू शस्त्रे आद्दण त्र्यांच्र्य र्यर्ण्र्यांवर बांदी घयलणे. ‘‘िनसगª भारता’’ साठी जागितक Öतरावर िनधी — ‘वल्डावयइड र्ांड’ ही वन्र्जीव सांवधानयसयठी असणयरी आांतररयष्ट्रीर् सांस्र्य आहे आद्दण ती वन्र्जीव प्रयण्र्यांच्र्य द्दवद्दशष्ट प्रजयतींर्ें सांरक्षण करण्र्यवर लक्ष केंद्दद्रत करते. त्र्यांच्र्य कयर्ाक्रमयांर्ी व्र्यप्ती जयस्त झयल्र्यने, आांतररयष्ट्रीर् सांस्र्ेर्य असय द्दवश्वयस आहे द्दक, त्र्यर्े नयव र्यपुढे त्र्यच्र्य कयर्ाक्रमयांर्ी व्र्यप्ती प्रद्दतद्दबांद्दबत करीत नयही आद्दण १९८६ मधर्े र्यमुळे कयर्ाक्रमयच्र्य नवीन वयढलेल्र्य व्र्क्तीसह ‘वल्डावयइड र्ांड र्ॉर नेर्र’ असे ठेवले. परांतु अमेररकय आद्दण कॅनडय र्ेर्ील सांलग्न िटयांनी मूळ नयव कयर्म ठेवले आद्दण ते वल्डावयइड र्ांड असे आहे. वल्डावयइड र्ांड इांद्दडर्य ही सांस्र्य आज भयरतयतील नैसद्दिाक अद्दधवयस आद्दण पररसांस्र्यांच्र्य सांवधानयसयठी समद्दपात असणयऱ्र्य देशयतील आधीर् क्षीण झयलेल्र्य आद्दण धोक्र्यत आलेल्र्य नैसद्दिाक सांसयधनयांर्े सांरक्षण आद्दण जतन करण्र्यसयठी वर्नबधद आहे. १९६९ मधर्े र्ॅररटेबल ट्रस्ट म्हणून वल्डावयइड र्ांड इांद्दडर्यर्ी स्र्यपनय करण्र्यत आली. त्र्यर्े कयर्ाक्रम रयबद्दवण्र्यसयठी देशभरयत पसलेल्र्य रयज्र् / द्दवभयिीर् आद्दण क्षेत्रीर् कयर्यालर्यांच्र्य नेटवकासह, वल्डावयइड इांद्दडर्य ही देशयतील सवयात मोठी आद्दण सवयंत अनुभवी अशी सांरक्षण सांस्र्य आहे. सांस्र्ेर्े सद्दर्वयलर् नवी द्ददल्ली र्ेर्ून कयर्ा करते. ही सांस्र्य, २७ स्वतांत्र रयष्ट्रीर् सांस्र्यांसह वल्डावयइड र्ांडयर्य एक अद्दवभयज्र् भयि आहे. वल्डावयइड र्ांड ही आांतररयष्ट्रीर् सांस्र्य द्दस्वल्डलंडमधील ग्लँड र्ेर्े आहे. munotes.in

Page 46

46 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
46 वल्डावयइड र्ांड – भयरत द्दमशनमधर्े पुढील द्दवस्तृत कयर्ाक्रम घटक आहोत. १) भयरतयच्र्य पर्यावरणीर् सुरक्षेलय प्रोत्सयहन देणे, पर्यावरणीर् सांतुलन पुनसंर्द्दर्त करणे. २) जैद्दवक द्दवद्दवधतय जतन करणे. ३) नैसद्दिाक स्त्रोतयांर्य शयश्वत वयपर सुद्दनद्दित करणे. ४) प्रदुषण आद्दण अपव्र्र् कमी करणे, शयश्वत जीवनशैलीलय प्रोत्सयहन देणे. वल्डावयइड र्ांड आद्दण भयरत त्र्यांर्े सांवधान कयर्ाक्रम, क्षेत्रीर् कयर्ाक्रम हे सयवाजद्दनक धोरण, द्दशक्षण, दळणवळण, अशयसकीर् सांस्र्य, आांतरजयल आद्दण सयधनसांपत्ती इत्र्यद्ददांच्र्य मयधर्मयतून रयबवते. वल्डावयइड र्ांड आद्दण भयरत र्यांनी स्वत:लय ज्र्य पर्यावरणीर् समस्र्यांशी जोडले आहे त्र्य खयलीलप्रमयणे आहेत. व्र्यघ्र सांवधान प्रकल्प, िोडे पयणी आद्दण पयणर्ळ जयिय कयर्ाक्रम, नदीतील डॉद्दल्र्न सांवधान कयर्ाक्रम, वन्र्जीव व्र्यपयर द्दनरीक्षण, वनयांर्े व्र्वस्र्यपन पर्यावरण कयर्दय, मयद्दहती व्र्वस्र्यपण आद्दण पर्यावरण द्दशक्षण इ. भारतातील इतर काही पयाªवरणीय संÖथा : १) बॉÌबे नॅचरल िहÖटरी सोसायटी — १८८३ मधर्े स्र्यपन झयलेली ही जियतील प्रमुख सांवधान सांस्र्य म्हणून ओळखली जयते. सांपूणा भयरतीर् उपखांडयतील नैसद्दिाक इद्दतहयसयवरील नमुन्र्यांर्ी मयद्दहती सांकद्दलत करणे, हे त्र्यर्े उद्दिष्ट आहे. व्र्यख्र्यने, क्षेत्रीर् सहली, सयद्दहत्र् अपेक्षय र्यद्वयरे वनस्पती व जीवजांतुर्े ज्ञयन प्रसयररत करणे आद्दण वन्र्जीव व त्र्यांच्र्य अद्दधवयसयर्े सांरक्षण करण्र्यसयठी व्र्वस्र्यपन र्ोजनयांर्ी द्दशर्यरस करणे. २) िवकास पयाªयी गट – द्ददल्लीतील द्दवकयस पर्यार्ी िट हय देशयच्र्य सवा भयियत कयम करतो. १९८३ मधर्े आद्दर्ाक कयर्ाक्षमतय, समयनतय आद्दण सयमयद्दजक न्र्यर्, सांसयधन सांवधान आद्दण आत्मद्दनभारतय र्य कयर्ाक्रमयांच्र्य मयधर्मयतून पर्यार्यांर्ी रर्नय करण्र्यसयठी आद्दण शयश्वत द्दवकयसयलय र्यलनय देण्र्यसयठी त्र्यर्ी स्र्यपनय करण्र्यत आली. त्र्यांर्े उपक्रम हे सांपूणा महयरयष्ट्रयलय व्र्यपतयत. हे प्रदुषण द्दनरीक्षण आद्दण द्दनर्ांत्रण, कर्रय पुनवयापर व्र्वस्र्यपन, पडीक जमीन आद्दण र्ोग्र् तांत्रज्ञयन र्य क्षेत्रयत कयर्ारत आहेत. पर्यार्यांर्ी रर्नय करणे आद्दण शयश्वत द्दवकयसयलय प्रोत्सयहन देणे हे त्र्यर्े उद्दिष्ट आहे. त्र्यसयठी खयलील कयर्ाक्रम रयबद्दवले जयतयत. १) आद्दर्ाक कयर्ाक्षमतय २) समतय आद्दण सयमयद्दजक न्र्यर् ३) पर्यावरणीर् सुसांवयद ४) सांसयधनयांर्े सांरक्षण आद्दण ५) स्वयवलांबन munotes.in

Page 47

47
पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्रयर्य
सुक्ष्म पयर्य – २ ३) ऊजाª संशोधन संÖथा – १९८४ मधर्े स्र्यपनय केलेली ही पूणापणे अवलांद्दबत अशी नर्य-द्दवरहीत सांशोधन सांस्र्य आहे. नैसद्दिाक सांसयधनयांच्र्य कयर्ाक्षम आद्दण शयश्वत वयपरयसयठी तांत्रज्ञयन, धोरणे आद्दण सांस्र्य द्दवकद्दसत करणे आद्दण त्र्यांर्य प्रर्यर करणे हे धर्ेर् आहे. हे प्रकल्प, कयर्ाशयळय, दृकश्रयव्र् सयद्दहत्र् आद्दण प्रश्नमांजुषय स्पधेद्वयरे पर्यावरण द्दशक्षण देत आहे. हे ऊजया क्षेत्रयतील धोरणयशी सांबांद्दधत कयमे, पर्यावरण द्दवषर्यवरील सांशोधन, अक्षर् ऊजया तांत्रज्ञयनयर्य द्दवकयस आद्दण उद्योि व वयहतुक क्षेत्रयतील ऊजया कयर्ाक्षमतेलय प्रयधयन्र् देते. TERI (The Energy and Resurce Institute – ऊजया आद्दण सांसयधन सांस्र्य – TERI) कडे बयर्ोटॅक्नॉलॉजीमधर्े एक प्रमुख कयर्ाक्रम देखील आहे. ज्र्यर्य उपर्ोि वयढीव बयर्ोमयस उत्पयदन, कर्ऱ्र्यर्े उपर्ुक्त उत्पयदनयांमधर्े रूपयांतरण आद्दण अनेक आद्दर्ाक द्दक्रर्यांर्े हयनीकयरक पर्यावरणीर् प्रभयव कमी करण्र्यसयठी केंद्रीत आहे.४.६ कोस यांचे ÿमेय कोस प्रमेर् ही अशी सांकल्पनय आहे द्दक, द्दवद्दशष्ट पररद्दस्र्ीतीमधर्े मयलमत्तय अद्दधकयर जयरी केल्र्यने नकयरयत्मक बयह्यतयांर्े द्दनरयकरण होऊ शकते. उदय. वनपयल हय जांिलयांर्े दीघयार्ुष्र् द्दनद्दित करण्र्यसयठी आद्दण आिीपयसून जांिलयांर्े सांरक्षण करण्र्यसयठी त्र्यर्े जांिल र्यांिल्र्य प्रकयरे व्र्वस्र्यद्दपत करेल. भद्दवष्र्यत त्र्यांनय र्य जांिलयांपयसून र्यांिले उत्पन्न द्दमळयवे र्यांसयठी असे करणे हे त्र्यर्े प्रोत्सयहन आहे. त्र्यर्सांबांधयत रोनयल्ड कोस र्यांनी १९६० मधर्े प्रकयद्दशत केलेल्र्य ‘सयमयद्दजक खर्यार्ी समस्र्य’ र्य प्रबांधयत ‘कोस प्रमेर्’ मयांडले. ४.६.१ ‘कोस ÿमेयातील ÿमुख मुĥे’ —  कोस प्रमेर् ही अशी कल्पनय आहे द्दक, द्दवद्दवध पररद्दस्र्तीमधर्े, मयलमत्तय अद्दधकयर जयरी केल्र्यने नकयरयत्मक बयह्यतयांर्े द्दनरयकरण होऊ शकते. कोस ÿमेय हे Óयवहार शूÆय असताना लागू आहे. कोस ÿमेय अनेक गृहीतांवर आधारीत आहे, पण Âयापैकì बरेच वाÖतिवक जगात लागू होत नाहीत.उदा. एखादा Óयवसाय नदी ÿदुिषत कł शकतो. याउलट, ºयांना नदीवłन चालत जाÁयाचा आिण नदीकाठावरील ŀÔयांचा आनंद घेÁयाचा फायदा होतो Âयांना नदी¸या ÿदुषणामुळे नकाराÂमक बाĻतेचा सामना करावा लागतो. नदीत कचरा, ÈलािÖटक बाटÐया, ÈलािÖटक िपशÓया आिण इतरही वÖतू आहेत ºयामुळे नदीकाठावłन चालणाöयांना या नदीचा ýास होतो. नदीवर Óयवसायाचा िकंवा Óयिĉंचा कोणताच अिधकार नाही. नदी¸या पिलकडे चालत जाणाöया Óयिĉंवर या ÿदुषणाचा नकाराÂमक पåरणाम होतो. Âयानंतर आपण हे ही पािहले आहे कì, या ÿदुषणा¸या िवरोधात अनेक खटले कोटाªत जात आहेत आिण Âयावर हजारो डॉलसª खचª होत आहेत. कोस ÿमेय असे सांगते कì, munotes.in

Page 48

48 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
48 अशा पåरिÖथतीत, मालम°ा अिधकार ÖपĶपणे पाåरभािषत करणे आिण Âयाऐवजी दोÆही प±ांनी सौदेबाजी करणे अिधक कायª±म आहे. जरी हे ÿमेय कोणतेही Óयवहार खचª नाहीत या गृहीतावर आधाåरत आहे. Âयामुळे मागील उदाहरणात Óयवसाय नदी ÿदुिषत करÁयाचा अिधकार असू शकतो. या बदÐयात Óयिĉ नदी¸या आसपास िफरÁयासाठी तसेच नदीकाठा¸या सŏदया«चा आनंद घेÁयासाठी पैसे देईल. Âयामुळे Óयिĉकडून पैसे घेऊन उÂपÆन िमळिवÁयासाठी आिण ÿदुषण कमी करÁयासाठी Óयवसार्यला फायदा होईल.४.६.२ कोस ÿमेयाचे िवĴेषण — कोस ÿमेय हे िनयुĉ केलेÐया मालम°ा अिधकारांवर आधाåरत आहे जे आिथªक मुÐयानुसार संरेिखत करÁयास मदत करतात. िजथे मालम°ेचे अिधकार िदलेले नाहीत, ितथे आपण संसाधनांचे अकायª±म वाटप पाहतो आिण यामुळेच Åवनी ÿदुषण, जल ÿदुषण, वायु ÿदुषण िकंवा इतर काही समÖया िनमाªण झाÐया. जेÓहा अशी नकाराÂमक बाĻता आढळते तेÓहा कोस ÿमेय असे सांगते कì, Âयांना मालम°ा अिधकार देऊन आिण Âयानंतर दोÆही प±ांना सौदेबाजी करÁयास परवानगी देऊन ÿितिबंिबत केले जाऊ शकते. दुसöया शÊदात, कोस ÿमेय असे सूिचत करते िक, नकाराÂमक बाĻतेचे िनराकरण हे मालम°ा अिधकारांसह केले जाऊ शकते. हे एका उदाहरणासह उ°म ÿकारे ÖपĶ केले जाते. एक शेतकरी आहे जो आपÐया िपकांवर खतांचा वापर कłन Âयांना वाढÁयास मदत करतो. तथािप, ही रासायिनक खते जवळ¸या नदी¸या पाÁयात िवरघळतात आिण नदी¸या खाल¸या िदशेने हे अशुÅद पाणी वाहत जाते आिण ितथे असणाöया इतर Óयिĉंवर व समुदायावर या वाहत जाणाöया रसायनिमि®त दुिषत पाÁयाचा अिनष्ट पåरणाम होतो. तसेच या दुिषत पाÁयाचा मासेमारी Óयवसायावरही अिनष्ट पåरणाम होतो. या उदाहरणात, शेतकरी हय मद्दच्छमयरयांवर नकयरयत्मक बयह्यतय आणत आहे आद्दण ज्र्यर्ी द्दकांमत अज्ञयत आहे आद्दण मयलमत्तेच्र्य अद्दधकयरयद्दशवयर्, अशय खर्यार्य द्दहशोब ठेवण्र्यर्य कोणतयर् मयिा नयही. इर्ेर् कोस प्रमेर् सुरू होते. स्पष्टपणे पररभयद्दषत केलेल्र्य मयलमत्तेच्र्य अद्दधकयरयद्दशवयर्, शेतकरी आद्दण मद्दच्छमयर हे कोणयच्र्य अद्दधकयरयत आहेत हे द्दनधयाररत करण्र्यसयठी दीघा न्र्यर्यलर्ीन लढयईत अडकू शकतयत. र्यसयठी हजयरो डॉलसा, वेळ आद्दण मेहनत खर्ा होईल. त्र्यमुळे मयलमत्तेर्े अद्दधकयर द्दनद्दित करणे आद्दण दोन्हीं पक्षयांनय वयटयघयटी करण्र्यर्ी परवयनिी देणे हय उपयर् आहे. जर शेतकऱ्र्यने द्दवभयज्र् आद्दण द्दवश्वयसयहा मयलमत्तेर्े हक्क पररभयद्दषत केले असतील, तर त्र्यलय द्दपकयांच्र्य वयढीसयठी कीटकनयशके वयपरण्र्यर्य अद्दधकयर असेल. पण कीटकनयशके आद्दण रयसयर्द्दनक खतयांच्र्य वयपरयमुळे नकयरयत्मक बयह्यतय द्दनमयाण होतील आद्दण त्र्यर्य अद्दनष्ट पररणयम हय मच्छीमयरयांवर होईल आद्दण त्र्यांर्य खर्ा वयढेल. त्र्यबदल्र्यत दोन्ही पक्षयांनय ते नकयरयत्मक बयह्यतय कमी करण्र्यसयठी कयर् र्यर्देशीर आहे, र्यवर वयटयघयटी करयव्र्य लयितील. मद्दच्छमयर शेतकऱ्र्यलय पैसे देईल. कयरण मद्दच्छमयरयांनय मयसेमयरी करणे द्दकती र्यर्देशीर आहे र्यवरून ही रक्कम ठरेल. ही रक्कम ५० डॉलसा, १०० डॉलसा द्दकांवय १००० डॉलसाही असू शकतो. इर्े मुख्र् मुिय असय आहे की, शेतकऱ्र्यांनी munotes.in

Page 49

49
पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्रयर्य
सुक्ष्म पयर्य – २ वयपरलेल्र्य खतयांर्े प्रमयण कमी करून द्दकती मुल्र् सोडयवे लयिेल, त्र्यवरून हे मूल्र् ठरवले जयते. त्र्यमुळे खतयर्ी मयत्रय कमी केल्र्यने त्र्यांर्े पीक उत्पयदन कमी होऊ शकते, परांतु पररणयमी, खयलील प्रवयहयत मद्दच्छमयरी करणयऱ्र्य मद्दच्छमयरयांकडून त्र्यांर्ी भरपयई होईल. त्र्यर् पधदतीने, जर मद्दच्छमयर हय नदीर्य मयलक असेल, तर शेतकऱ्र्यांने वयपरलेले रयसयर्द्दनक खत द्दकती प्रमयणयत नदीत द्दमसळले िेले, त्र्यनुसयर मद्दच्छमयरयांनय भरपयई द्ययवी लयिेल. कोस प्रमेर्यमयिील कल्पनय अशी आहे की मूल्र् हे नकयरयत्मक बयह्यतेवर ठरद्दवले जयईल. त्र्यमुळे जर शेतकऱ्र्यलय खते वयपरयर्र्ी असतील तर त्र्यांने जद्दमनीच्र्य मयलकयलय पैसे देणे क्रमप्रयप्त आहे. आद्दण हय मयलक म्हणजे तो मद्दच्छमयर होर्. म्हणून नकयरयत्मक बयह्यतय घटकयांसयठी पैसे द्ददले जयतयत. पुढील आकृतीवरून हे स्पष्ट होईल.
आकृती ø. ४.२ वरील आकृतीत OX अक्षयवर खतयांर्य वयपर आद्दण OY अक्षयवर बयह्यतेर्े सीमयांत पररणयम दशाद्दवलेले आहेत. दोन्ही पक्षयांवर बयह्यतयांर्य द्दकरकोळ प्रभयव आहे. दोन्ही रेखय खयलच्र्य द्ददशेने द्दतरकस असल्र्यर्े कयरण म्हणजे असय एक मुिय र्ेतो द्दक, नद्ददपयत्रयत अद्दतररक्त खत द्दमसळल्र्यने पूवीपेक्षय जयस्त नुकसयन होऊ शकत नयही. त्र्यर् वेळी द्दकरकोळ र्यर्द्ययर्य उतयर हय ‘Q2’ द्दबांदूवर जयतो जो त्र्य द्दबांदूलय सूद्दर्त करतो की, जेर्े अद्दधक खत वयपरून शेतकऱ्र्यलय कोणतयही अद्दतररक्त र्यर्दय होत नयही. जेव्हय मयलमत्तेर्े अद्दधकयर असतयत, तेव्हय आकृतीवरील इष्टतम द्दबांदू Q1 असेल जेर्े द्दकरकोळ लयभ आद्दण द्दकरकोळ नुकसयन दोन्ही सयरखेर् असतील. अशय प्रकयरे शेतकरी मद्दच्छमयरयच्र्य नदीर्य वयपर करण्र्यस आद्दण पैसे देण्र्यस तर्यर असेल त्र्य द्दबांदूपर्ंत उत्पयदन करू शकतो. munotes.in

Page 50

50 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
50 जेव्हय मयलमत्तेर्े अद्दधकयर अद्दस्तत्वयत नसतील, तेव्हय शेतकरी Q2 द्दबांदूपर्ंत उत्पयदन करेल, जोपर्ंत अद्दधक खतयांर्य वयपर करून कोणतयही र्यर्दय होत नयही. अशय प्रकयरे मद्दच्छमयर Q1 आद्दण Q2 मधील सवा कल्र्यण िमयवतो.
आकृती ø. ४.३ आतय आपण शेतकऱ्र्यलय सांपत्तीर्े हक्क देऊर्य. कोस प्रमेर् अांतिात, र्यर्य अर्ा असय ही होईल की, कोणतेही व्र्वहयर खर्ा नयहीत, मयलमत्तेर्े अद्दधकयर र्यांिले पररभयद्दषत आहेत आद्दण ते लयिू करण्र्यर्ोग्र् आहेत. जेव्हय मयलमत्तेच्र्य अद्दधकयरयांर्े वयटप केले जयते, तेव्हय सौदेबयजी होऊ शकते. र्य प्रकरणयत मच्छीमयर आतय द्दकती खतयांर्य वयपर करयर्र्य र्यबिल शेतकऱ्र्यांशी सौदय करतो. मच्छीमयर हय शेतकऱ्र्यने उत्पयदन Q2 (जयस्तीत जयस्त नकयरयत्मक बयह्यतय) वरून Q1 (सयमयद्दजकदृष्टर्य दोघयांनय इष्टतम) इतके घेण्र्यस सयांिेल. कयरण इर्े दोघयांर्यही र्यर्दय होईल. र्य बदल्र्यत मच्छीमयर आतय द्दनळ्र्य रांियत शेड केलेले कल्र्यण प्रयप्त करेल. त्र्यर्वेळी शेतकरी त्र्यर्े उत्पयदन Q2 वरून Q1 इतके खयली आणतो. खतयांर्य वयपर कमी होतो. त्र्यमुळे त्र्यर्य पीक उत्पयदनयवरही अद्दनष्ट पररणयम होतो.
आकृती ø. ४.४ munotes.in

Page 51

51
पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्रयर्य
सुक्ष्म पयर्य – २ मयिील आकृतीवरून आपण हे सयांिू शकतो द्दक, सीमयांत नुकसयन रेषेखयलील आद्दण q2 मधील मद्दच्छमयरयांर्े मुल्र् हे शेतकऱ्र्यांच्र्य मुल्र्यपेक्षय जयस्त आहे. दुसऱ्र्य शब्दयत सयांियर्र्े तर, मद्दच्छमयर हय शेतकऱ्र्यांपेक्षय सांक्रमणयतून जयदय र्यर्दय द्दमळद्दवतो. र्य बदल्र्यत मद्दच्छमयर शेतकऱ्र्यलय त्र्यच्र्य नुकसयनीपेक्षय जयस्त पैसे देण्र्यस तर्यर आहे. तरीही तो द्दमळवत आहे त्र्यपेक्षय कमी रक्कम आहे. म्हणून दोन्ही पक्ष अद्दधक र्यांिले असतील आद्दण आम्ही उत्पयदनयच्र्य सयमयद्दर्कदृष्टर्य इष्टतम स्तरयवर सहज पोहोर्ू र्यत शांकय नयही. र्यर्य पररणयम म्हणून आपण हे पयहू शकतो द्दक, ही एक पॅरॅटो सुधयरणय आहे. आद्दण र्ेर्ेर् दोन्ही पक्ष र्यांिले आहेत आद्दण सवार् बयह्यतयांर्े आांतररकीकरण झयले आहे. म्हणूनर् मयलमत्तेच्र्य अद्दधकयरयांमुळे बयजयर कयर्ाक्षमतेने कयम करू शकत नयही. ४.६.३ कोस ÿमेयाची गृहीतके — कोस प्रमेर् हे र्क्त खयलील िृहीतयांतिात कयर्ारत असते. १) Óयवहार खचª नाही: जेव्हय आपण म्हणतो द्दक, कोणतेही व्र्वहयर खर्ा नयहीत, तेव्हय हे प्रभयद्दवत पक्ष द्दकांवय व्र्यपयर भयिीदयर ओळखण् र्यच्र्य खर्यार्य सांदभा देते. उदय. शेतकऱ्र्यलय त्र्यांच्र्यशी सौदेबयजी करण्र्यसयठी खयली नदीच्र्य प्रवयहयत असणयरे मद्दच्छमयर शोधयवे लयितील. मि र्यमधर्े करयरयर्य भयि आहे. त्र्यसयठी कयर्देशीर शुल्कयर्ी िरज असू शकते. मद्दच्छमयर हय करयरयप्रमयणे रयहण्र्यसयठी शेतकरी हय द्दकती रयसयर्द्दनक खत वयपरतो, र्यवर लक्ष देऊ शकतो. २) पूणª मािहती : पररपूणा मयद्दहतीद्दशवयर्, सयमयद्दजकदृष्टर्य इष्टतम द्दबांदू ियठतय र्ेणयर नयही. आपण त्र्य द्ददशेने हयलर्यल करू शकतो. परांतु त्र्यांच्र्यपर्ंत पोहोर्ू शकत नयही. कयरण पररपूणा मयद्दहती असल्र्यद्दशवयर् दोन्ही पक्ष हे मुल्र् ठरद्दवण्र्यत अशक्र्प्रयर् असतयत. ३) समान बाजार शĉì: जेव्हय आपण मद्दच्छमयर आद्दण शेतकरी र्यबिल बोलतो, तेव्हय आपण त्र्यांनय समयन समजू शकतो. तरीही कोस प्रमेर् असे िृद्दहत धरते द्दक, दोन्ही पक्षयांनय समयन शक्ती आहे. उदय. वॉलमयटालय एकय लहयन शेतकऱ्र्यशी अद्दधक वयटयघयटी करण्र्यर्ी शक्ती द्दमळणयर आहे. ४.६.४ ‘कोस ÿमेया¸या मयाªदा’ – १) सौदेबाजी करणे अवघड आहे : कोस प्रमेर् उत्पयदनयच्र्य सयमयद्दजकदृष्टर्य इष्टतम पयतळीपर्ंत पोहोर्ण्र्यसयठी दोन पक्षयांतील कयर्ाक्षम आद्दण प्रभयवी सौदेबयजी महत्वपूणा आहे. तर्यद्दप, ते आलेखयवर munotes.in

Page 52

52 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
52 दशाद्दवणे सोपे आहे. परांतु त्र्य पयतळीपर्ंत पोहोर्ण्र्यसयठी व्र्क्तींनय कसे जयणून घ्र्यवे आद्दण कयळजी कशी घ्र्यवी? असय प्रश्न आहे. तुमच्र्यकडे दोन पक्ष असू शकतयत जे खूप द्दभन्न आहेत. त्र्यांर्य आकयर आद्दण शक्ती र्यमधर्े र्रक असू शकतो. त्र्यमुळे बऱ्र्यर् वेळय सौदेबयजी करणे अवघड आहे. २) Óयवहार खचª जवळ-जवळ कधीच शुÆय नसतो : जरी एखयद्यय पक्षयकडे मयलमत्तेर्य अद्दधकयर असलय तरी, जवळ-जवळ नेहमीर् सांबांद्दधत व्र्वहयर खर्ा असतयत. उदय. द्दवशेषत: प्रदुषण कमी करण्र्यसयठी एकदय सौदय पूणा झयलय की, त्र्यच्र्य अांमलबजयवणीर्ी िरज असते. कयरण प्रदुषणयच्र्य मयन्र् असणयरय कोटय ओलयांडलय जयणयर नयही म्हणजेर् प्रमयणयपेक्षय जयदय प्रदुषण होणयर नयही. र्यसयठी कयही र्यर्ण्र्य, तपयसण्र्य र्य आवश्र्क आहेत. औपर्यररक आद्दण कयर्देशीर बांधनकयरक करयरयपर्ंत पोहोर्वण्र्यसयठी आम्ही सांभयव्र् कयर्देशीर र्ी सुद्धय भरतो. अशी प्रकरणे देखील असू शकतयत जेव्हय देणी द्ददली जयत नयहीत ज्र्यसयठी नांतर अशी देर् रक्कम िोळय करण्र्यसयठी पुढील कयर्देशीर खर्यार्ी आवश्र्कतय असेल. ३) उÂपÆना¸या िवतरणावर पåरणाम होतो : सांपत्तीर्े अद्दधकयर ज्र्यच्र्यकडे असतील तोर् पक्ष असेल जो दुसऱ्र्यकडून उत्पन्न द्दमळवेल. त्र्यमुळे जर शेतकऱ्र्यर्य नदीवर हक्क असेल, तर मच्छीमयरयने त्र्यलय वयपरण्र्यसयठी पैसे द्ययवेत आद्दण जर मच्छीमयरयांर्य नदीवर हक्क असेल तर शेतकऱ्र्यांने त्र्यलय वयपरण्र्यसयठी पैसे द्ययवेत. मयलमत्तेर्ी मयलकी कोणयर्ी आहे हे आपण ठरवतो तेव्हय समस्र्य उद्भवते. ते सवयाद्दधक बोली लयवणयऱ्र्यांनय द्ददले जयईल कय? तसे असल्र्यस केवळ उत्पन्नयतील तर्यवत वयढत जयते. ४.७ सारांश (SUMMARY)  दोन द्दकरकोळ कमी खर्यार्य छेदन द्दबांदू म्हणजे द्दजर्े आद्दर्ाक कयर्ाक्षमतय प्रयप्त होते, र्यलय ‘‘समसमयन तत्व’’ असे म्हणतयत.  आद्दर्ाक कयर्ाक्षमतेर्य अर्ा ही अशी आद्दर्ाक द्दस्र्ती आहे, ज्र्यमधर्े कर्रय आद्दण अकयर्ाक्षमतय कमी करतयनय प्रत्र्ेक व्र्क्ती द्दकांवय घटकयलय सवोत्तम प्रकयरे सेवय देण्र्यसयठी प्रत्र्ेक सांसयधनयांर्े र्ोग्र् वयटप केले जयते.  जेव्हय एखयदी अर्ाव्र्वस्र्य आद्दर्ाकदृष्टर्य कयर्ाक्षम असते, तेव्हय एकय घटकयलय मदत करण्र्यसयठी केलेले कोणतेही बदल हे दुसऱ्र्य घटकयलय हयनी पोहोर्द्दवतयत, उत्पयदनयच्र्य सांदभयात उत्पयदन सयधनयांप्रमयणेर्, वस्तू त्र्यांच्र्य शक्र् द्दततक्र्य कमी खर्यात तर्यर केल्र्य जयतयत.  प्रद्दक्रर्य न केलेल्र्य कर्ऱ्र्यर्े पर्ावसयन पर्यावरणयत द्दवसजान केल्र्यमुळे होणयऱ्र्य द्दवद्दवध नुकसयनीर्े एकूण आद्दर्ाक मूल्र् हे प्रदुषण नुकसयन खर्ा म्हणून ओळखले जयते. munotes.in

Page 53

53
पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्रयर्य
सुक्ष्म पयर्य – २  प्रदुषण द्दनर्ांत्रण (कमी) खर्ा पर्यावरण िुणवत्तय सुधयरण्र्यसयठी द्दकांवय प्रदुषण द्दनर्ांद्दत्रत करण्र्यसयठी सांसयधने द्दमळद्दवण्र्यच्र्य उिेश्र्यने सोसयर्टीद्वयरे र्ेट आद्दर्ाक खर्यार्े प्रद्दतद्दनद्दधत्व करतयत.  पर्यावरणीर् प्रदुषणयच्र्य बयबतीत, कोएद्दशर्न दृद्दष्टकोन असे सूद्दर्त करतो द्दक, प्रदुषणयर्ी इष्टतम पयतळी प्रदुषक द्दकांवय प्रदुषकयांनय मयलमत्तय अद्दधकयरयांर्ी अद्दनर्ांद्दत्रत द्दनर्ुद्दक्त करून सयधर् करतय र्ेते. एखयद्यय द्दवद्दशष्ट पक्षयलय मयलमत्तेच्र्य अद्दधकयरयांर्ी द्दनर्ुक्ती केल्र्यने प्रदुषणयच्र्य इष्टतम स्तरयवर कोणतयही पररणयम होत नयही, ही सांकल्पनय कोस प्रमेर् म्हणून ओळखली जयणयरी मूळ सांकल्पनय आहे. ४.८ ÿij (QUESTIONS) १) सम-समयन तत्वयर्े स्पष्टीकरण द्दलहय. २) आद्दर्ाक कयर्ाक्षमतय ही सांकल्पनय स्पष्ट करय. ३) नुकसयन खर्ा आद्दण प्रदुषण द्दनर्ांत्रण खर्ा र्यवर मयद्दहती द्दलहय. ४) पर्यावरण सांरक्षणयत सांस्र्यांर्ी भूद्दमकय स्पष्ट करय. ५) ‘कोस प्रमेर्’ सद्दवस्तर स्पष्ट करय. munotes.in

Page 54

54 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
54 ५ पूरक िवĴेषणाÂमक साधने आिण पयाªवरणीय समÖया - I घटक रचना ५.० उिĥĶे ५.१ ÿÖतावना ५.२ नैसिगªक संसाधनांचे मूÐयांकन - ÿÂय± आिण अÿÂय± पĦती ५.३ पयाªवरणीय मूÐयमापना¸या पĦती ५.४ जीवन चø िवĴेषण ५.५ ÿij ५.० उिĥĶे (OBJECTIVES) या घटका¸या अËयासानंतर िवīार्थर्यांना पुढील गोĶéची मािहती होईल.  नैसिगªक संसाधनां¸या मूÐयांकनाची संकÐपना  जीवन चø िवĴेषणाची संकÐपना  ÿदूषणाची कारणे आिण पåरणाम  हवा, पाणी आिण Åवनी ÿदूषणावर उपाययोजना  ओझोन थर कमी होÁयाची कारणे  úीन हाऊस गॅस उÂसजªनाची संकÐपना, Âयाची कारणे आिण पåरणाम  ÿमुख समÖया - जागितक तापमानवाढ आिण हवामान बदल ५.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) आजकाल, पयाªवरणाचा öहास हा जगातील ÿÂयेक राÕůासाठी मोठा िचंतेचा िवषय आहे.Âयानंतर पयाªवरणाची गुणव°ा सुधारÁयासाठी िकंवा पयाªवरणाचा öहास रोखÁयासाठी अनेक उपाययोजना करÁयात आÐया. जसजसा समाज िवकिसत होत गेला तसतसा पयाªवरणावरील माणसाचा ÿभाव, ÓयाĮी आिण ताकदीने वाढत गेला. िनसगाªची अिधकािधक हानी होत आहे, पुनस«चियत करÁयाची ±मता उ°रो°र कमकुवत होत आहे आिण मानवी वातावरण िदवस¤िदवस नĶ होत आहे. पयाªवरणाचा हा öहास रोखÁयासाठी आता उपाययोजना केÐया जात आहेत. munotes.in

Page 55

55
पूरक ववश्लेषणयत्मक
सयधने आवण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I ५.२ नैसिगªक संसाधनांचे मूÐयांकन - ÿÂय± आिण अÿÂय± पĦती आरोµय, सुर±ा आिण पयाªवरणा¸या खचª-लाभ िवĴेषण सराव समÖया यामÅये नैसिगªक संसाधन मूÐयांकनाची नेहमीच मूलभूत भूिमका असते. आज ही भूिमका नैसिगªक संसाधन नुकसान मूÐयांकन (NRDA) आिण खचª-लाभ िवĴेषण पयाªवरण पुनस«चियत (ER) आिण कचरा ÓयवÖथापन (WM) उपøम अशा आचरणातून अिधक ÖपĶ होत आहे. यामुळे, ER आिण WM िøयाकलाप यामुळे नैसिगªक संसाधन मूÐयांवर कसा पåरणाम होतो? यामÅये पयाªवरण Óयावसाियकांना अिधक रस आहे. पयाªवरणीय वÖतूंचे आिथªक मूÐयमापन अÂयंत महßवाचे झाले आहे आिण अशा मूÐयमापनाचे उिĥĶ खचª-लाभ िवĴेषणाची िचंतासंदभाªत सहसा पयाªवरणाचा समावेश करणे असते. मूÐयमापनाची Óया´या 'मौिþक मूÐये ठेवÁयाचा ÿयÂन करÁयासाठी पयाªवरणीय चांगले आिण सेवा िकंवा नैसिगªक संसाधने' Ìहणून केली जाऊ शकते. आिथªक िवĴेषणामÅये तो एक महßवाचा Óयायाम आहे. या संसाधनांचा सु² वापर आिण संवधªन करÁयाबाबत¸या िनणªयांवर ÿभाव टाकÁयासाठी ही मािहती वापरली जाऊ शकते. पयाªवरण/नैसिगªक संसाधने मूÐयांकन आिथªक मूÐये िनयुĉ करÁया¸या ÿिøयेचा संदभª देते. िविशĶ लोकांसाठी िकंवा संपूणª समाजासाठी काहीतरी मूÐयवान आहे हे समजून घेÁयाचा मागª आहे. बाजारभाव आिण ÿमाण डेटा वापłन úाहक आिण उÂपादकांचे अिधशेष बाजारामÅये Óयापार केलेÐया पयाªवरणीय वÖतू आिण सेवांबाबत आिथªक मूÐयमापन आिथªक िसĦांत अंदाजा¸या आधारे केले जाते. आिथªक पĦत एकूण आिथªक मूÐयाचा िवचार करते जे वापर मूÐय तसेच पयाªवरणीय वÖतूंचे गैर-वापर मूÐय आिण सेवा िवचारात घेते. ही मािहती वापरली जाऊ शकते. वापर मूÐय Ìहणजे वÖतूं¸या मूतª वैिशĶ्यांचा असा संदभª जे काही मानवी गरजा पूणª करÁयासाठी लोक पैसे देÁयास तयार आहेत असे मूÐय होय. तर गैर-वापर मूÐय Ìहणजे पयाªवरणीय वÖतू आिण सेवा, जरी ते कधीही वापरत नसले तरीही लोकिनयुĉ केलेले मूÐय. वापर मूÐय (एक िनरी±ण करÁयायोµय Óयĉì आिण पयाªवरण मधील परÖपरसंवाद) पुढील भागांमÅये िवभागलेले आहे जसे कì -  थेट/वाÖतिवक वापर मूÐय जे काढता येÁयाजोµया Ĭारे ÿाĮ केले जाते िनसगाªतील उÂपादने जी थेट Âयां¸याĬारे मानवी इ¸छा पूणª करतात उपभोग िकंवा ºयांचा थेट उपभोगाÂमक उपयोग आहे. असा वापर Óयावसाियक हेतूसाठी (नफा हेतू) िकंवा गैर-Óयावसाियक असू शकते उĥेश (नÉयािशवाय).  न काढता येÁयाजोµया उÂपादनाĬारे िनसगª जो अÿÂय±पणे मानवा¸या इ¸छा पूणª करतो Âयां¸यािशवाय उपभोग िकंवा ºयाचा उपभोग नसलेला उपयोग आहे ÂयाĬारे अÿÂय± munotes.in

Page 56

56 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
56 वापर मूÐय ÿाĮ केले जाते. गैर-वापर मूÐयामÅये लोक आिण लोकांमधील ÿÂय± संवादाचा समावेश नाही.  पयाªयी मूÐय हे भिवÕयात Âयाचा संभाÓय वापर ल±ात घेऊन घटकाचे संवधªन कłन Óयĉì ºयाची िकंमत मोजÁयास तयार आहे. ते वतªमान वापराशी संबंिधत नाही आिण संलµन मूÐय भिवÕयातील वापर मोजÁयासाठी वापरले जाते. पयाªय मूÐय संभाÓयतेशी संबंिधत आहे, परंतु अिनिIJत, भिवÕयातील संसाधनांचा वापर - ÿÂय± िकंवा अÿÂय± िकंवा Óयावसाियक िकंवा गैर-Óयावसाियक. भिवÕयात नैसिगªक वातावरणा¸या संभाÓय वापरासाठी संभाÓय वापरकताª Ĭारे पैसे देÁयाची इ¸छा Ìहणून पåरभािषत केले आहे.  गैर-वापर मूÐय हे गैर-वापरकताª िकंवा िनिÕøय मूÐय Ìहणून देखील ओळखले जाते. हे नैसिगªक संसाधनां¸या अिÖतÂवासाठी िनयुĉ केलेले मूÐय आहे. Âयाची खालील भागांमÅये आणखी िवभागणी केली आहे  वसीयत मूÐय हे नैसिगªक मालम°ा िकंवा संसाधन,राखÁयासाठी िकंवा जतन करÁयासाठी ठेवलेले मूÐय आहे, ºयाचा आता उपयोग नाही, जेणेकłन ते भावी िपढ्यांसाठी उपलÊध आहे. हे मूÐय अशा संसाधनावर ठेवले आहे जे वतªमान ÓयĉéĬारे कधीही वापरले जाऊ नये आिण अशा ÿकारे, ते मूÐय नैसिगªक वातावरण िकंवा ऐितहािसक जतन केÐया¸या समाधानातून ÿाĮ करते. भिवÕयातील िपढीसाठी पयाªवरण (नैसिगªक/सांÖकृितक वारसा). ते संदिभªत करते. भिवÕयासाठी संरि±त संसाधनासाठी पैसे देÁयाची वैयिĉक इ¸छा ÿाĮ करते.  अिÖतÂवाचे मूÐय लोकां¸या नैसिगªक संसाधनांचे अिÖतÂव ²ानातून ÿाĮ होते. हे एक िविशĶ पयाªवरणीय संसाधन आहे जे लोकां¸या फायīाचे ÿितिबंिबत करते. उदाहरणाथª लुĮÿाय ÿजातéचे ²ान. वैयिĉक आहे जे मूÐय अदा करÁयास तयार आहे. एखाīा Óयĉìला पयाªवरणीय सुिवधा फायदा थेट िमळालेÐया नसतानाही Óयĉì पैसे देÁयास तयार आहे.  परोपकारी मूÐय Ìहणजे 'िनःÖवाथê' िकंवा 'िनःÖवाथê', ते मूÐय जसे िनÖवाथª कारणांसाठी पयाªवरण संसाधनांना िनयुĉ केले आहे. नैसिगªक संसाधने इतरां¸या फायīासाठी असावीत असे लोकांना वाटू शकते. मूÐये फायदे आिण समाधान यां¸याशी संबंिधत आहेत. जे लोकांना इतर लोकां¸या आनंदासाठी पयाªवरणीय मालम°ा, सÅयाचा काळ यातील ²ानामुळे िमळते. जरी या पĦती मूÐयमापनासाठी वापरÐया जात असÐया तरी Âयांना अनेका समÖया िकंवा मयाªदा येतात, जसे कì -  याचे खूप मयाªिदत कÓहरेज आहे कारण बाजारामÅये पयाªवरणीय वÖतू आिण सेवांची खरेदी आिण िवøì फार कमी केली जाते munotes.in

Page 57

57
पूरक ववश्लेषणयत्मक
सयधने आवण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I  बाजारातील अपूणªतेची समÖया आहे. हे िकमती िवकृत करते आिण अशा ÿकारे िनÓवळ लाभ मोजÁयासाठी अशा िकमतéची पåरणामकारकता पयाªवरण संसाधन अयोµय आहे.  दुसरी अडचण अशी आहे कì आपÐयाला िकंमतéमÅये हंगामी आिण चøìय फरक देखील िमळतात.  बाजार अथªÓयवÖथेची ÓयाĮी िकंवा मयाªदा देखील अथªÓयवÖथे¸या िवकासा¸या Öतरावर अवलंबून असते.अिवकिसत देशांमÅये, अनेक उÂपादनात योगदान देणारी संसाधने बाजारात आणली जात नाहीत आिण अशा ÿकारे ते बेिहशेबी जातात. Âयामुळे ते िकंमती मÅये परावितªत होत नाहीत. ५.३ पयाªवरणीय मूÐयमापना¸या पĦती पर्यावरणयच्र्य मूल्र्मयपन पद्धती दोन श्रेणींमध्र्े मोठ्र्य प्रमयणयत ववभयगलेल्र्य आहेत. उदय :- I. बाजार आधाåरत पĦती II. गैर-बाजार आधाåरत पĦती ५.३.१ बाजार आधाåरत पĦती – ही पĦत बाजारभाव वापरते. ºया बाजारात पयाªवरणीय वÖतू आिण सेवा खरेदी आिण िवकÐया जातात. हे कॉÖट-बेिनिफट िवĴेषणावर आधाåरत आहे. 1. एकूण मूÐय िमळवÁयासाठी िकंमत आिण ÿमाणमूÐयमापन ŀिĶकोनावर आधाåरत बाजार मूÐय बाजारावर अवलंबून असते. बाजारभावावर आधाåरत पयाªवरणीय वÖतू आिण सेवा आिण या वÖतू आिण सेवांचे उपलÊध ÿमाणा¸या मूÐयावर अवलंबून असते. यामÅये आपÐयाला िमळते A. िनरी±ण केलेला बाजार मूÐय ŀĶीकोन: नैसिगªक संसाधनांची मागणी अनेक घटक ÿभािवत कł शकतात, या गृहीतकावर मोजले जातात जसे िक वैयिĉक उÂपÆन Ìहणून, संबंिधत वÖतू आिण सेवां¸या िकंमती, आिण वैयिĉक अिभŁची आिण ÿाधाÆये, कालावधी अËयासादरÌयान अपåरवितªत राहतात. या गृिहतकां¸या अंतगªत, अंदाजे मागणी वø a आहे जो लोक संसाधनाला कसे महßव देतात याचे पĦतशीर मापन करतो. ÖपĶ करÁयासाठी, आकृती क्र. ५.१ दाखवते कì, २0,000 एकर जमीन ÿित $१५00 एकर या बाजारभावाने िवकली गेली. या जिमनी¸या ÓयवहारांमÅये, $३0.0 दशल± देवाणघेवाण झाली जिमनी¸या बाजारपेठेत हात, Ìहणजे २0,000 x $१५00. जमीन वाढती दुिमªळ झाली होती, ही टंचाई शेवटी जिमनी¸या उ¸च िकमतीमÅये परावितªत होईल. ही सवाªत सरळ पĦत आहे. B. संबंिधत वÖतूंचा ŀĶीकोन: हे िवøì केलेÐया वÖतूंचे बाजाराÓयितåरĉ मूÐय िनधाªåरत करÁयाशी संबंिधत आहे. munotes.in

Page 58

58 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
58  वÖतु िविनमय ŀĶीकोन: येथे आÌही वÖतू आिण सेवां¸या देवाणघेवाण केलेÐया देव आिण सेवांची नŌद घेतो.काही वÆय फळे आिण वनभाजीपाला यांसार´यापैकì काही वÖतू, तथािप, बाजारात उपलÊध असलेÐया वÖतूंसाठी गैर-Óयावसाियक आधारावर बदलÐया जाऊ शकतात. दोघांमधील देवाणघेवाणीचे एकक वन उÂपादनाचे मूÐयांकन करÁयासाठी वापरले जाऊ शकते. उदा., पालेभाºया जंगलातून िकनारी भागात राहणाöया गावकöयांकडून गोळा केÐया जातात, ºयाचा वापर Öव-उपभोगासाठी केला जातो. या भाºयांची िवøì होत नसÐयाने Âयांचे बाजारभाव शोधणे श³य होत नाही. तथािप, या भाजीपाला िनयिमतपणे इतर काही वÖतूंसाठी, Ìहणजे धानाची अदलाबदल केली, तर पालेभाºया आिण भात यां¸यातील देवाणघेवाणीचे एकक शोधले जाऊ शकते. या ÿकरणात धाना¸या बाजारभावाचा उपयोग िवचाराधीन पालेभाºयांचे मूÐय शोधÁयासाठी केला जाऊ शकतो.  थेट पयाªयी ŀĶीकोन: या ÿकरणात नैसिगªक संसाधना¸या मूÐयांकनासाठी समान वÖतूचे मूÐय वापरले जाते. उदाहरणाथª, गावकöयांनी जमवलेÐया लाकडाचे मूÐय जवळपास¸या जंगलात आहे. पयाªय हा जवळचा पयाªय असेल. इंधना¸या लाकडा¸या समतुÐय रॉकेल िकंवा कोळशाचा गोळा केलेÐयाया पĦतीची अचूकता Ìहणून वापरले जाणारे िवपणन उÂपादन पयाªय. ३. अÿÂय± पयाªयी ŀĶीकोन: बöयाच वेळा थेट पयाªय शोधणे कठीण असते.थेट पयाªयऔपचाåरक बाजारपेठेत ÿवेश करते. पयाªवरणीय कायाªचे मूÐयमापन करÁयासाठीअशा पåरिÖथतीत आÌही थेट पयाªयी ŀिĶकोनासह उÂपादन कायª ŀिĶकोन एकý करतो. ÿथम, आÌहाला पयाªवरणीय कायाªचा थेट पयाªय सापडतो. या थेट पयाªयाचे मूÐय शोधतो आधी चचाª केलेÐया उÂपादन कायª पĦतीĬारे शोधतो. आपण पयाªवरणीय कायाªचे मूÐय अÿÂय±पणे उÂपादन कायª पĦतीĬारेअÿÂय± पयाªयी ŀĶीकोन याबĥल कठोर गृिहतकांवर आधाåरत आहे दोन वÖतूंमधील ÿितÖथापना , आउटपुट¸या उÂपादनात इनपुट Ìहणून चांगÐया पयाªयाची भूिमका आिण आउटपुटचे मूÐय. २. लाभावर आधाåरत ŀĶीकोन : आिथªक िøयामधून िमळणाöया फायīांशी संबंिधत आहे. A. उÂपादकता ŀिĶकोन: हे एक सामाÆय आिथªक तंý आहे. ते िनिवķां¸या िविवध Öतरांशी उÂपादनाशी संबंिधत आहे Ìहणजे ते जमीन, ®म, भांडवल, क¸चा माल इÂयादी उÂपादनातील बाजारभावाचा वापर करते. B. उÂपÆनातील बदल िकंवा मानवी भांडवल िकंवा परकìय चलन ŀĶीकोन: उÂपÆनातील बदलां¸या आधारे याचा अंदाज लावला जातो. वातावरणातील ऱ्हयसयमुळे अनेक आरोµय धोके िनमाªण होतात आिण लोक आजारी पडतात. munotes.in

Page 59

59
पूरक ववश्लेषणयत्मक
सयधने आवण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I आजारपण , अपंगÂव यामुळे अनेक आिथªक नुकसान होते. पयाªवरणा¸या öहासामुळे होणारे नुकसान झाÐयामुळे गुणव°ेवर पåरणाम करते. मानवी भांडवल ŀĶीकोन अगोदर कमाई¸या Öवłपात आहे. पयाªवरणीय गुणधमा«चे मूÐय Âयां¸या ®माचे ÿमाण कमाईचा ŀĶीकोन ÿितकूल करते. पयाªवरणीय पåरिÖथतीचा मानवी आरोµयावर होणाöया पåरणामांवर आिण पåरणामी गमावलेÐया उÂपÆना¸या बाबतीत समाजाला होणाöया वैīकìय उपचारांवरील खचाªवर पåरणाम होईल .परंतु Âयाच वेळी आजारपण पुढे ढकलले जाईल, मृÂयूचे ÿमाण कमी होईल िनरोगी वातावरणात आरोµयामÅये सुधारणा होईल. ३. खचाªवर आधाåरत मूÐयमापन ŀĶीकोन खालील तंýांचा वापर करते: A. संधी खचाªचा ŀĶीकोन: ही पĦत पयाªवरण संर±णा¸या फायīांना ते साÅय करÁयासाठी काय मागे टाकले जात आहे या ŀĶीने परी±ण करते. अिनवायª खरेदीसाठी जमीन आिण मालम°े¸या डोमेन कायīांतगªत सरकारĬारे भरपाई देयकांचा आधार बनवते. अशा ÿकरणांमÅये संधी खचª पĦत उपयुĉ आहे. पयाªवरणीय बदलाचे फायदे मोजणे कठीण असते. उदाहरणाथª, िविवध पयाªयी संवधªन योजनां¸या फायīांची तुलना करÁयाऐवजी Âयां¸यापैकì िनवडÁयासाठी, या पĦतीचा संधी खचाªची गणना करÁयासाठी ÿाधाÆय पयाªयासह केला जाऊ शकतो. ÿÂयेक योजनेशी संबंिधत असलेÐया अगोदर िवकासा¸या सवाªत कमी संधी खचाªसह िवचार केला जातो. जेÓहा वैयिĉक ®म कापणी िकंवा नैसिगªक संसाधने गोळा करÁयात गुंतलेले असतात तेÓहा ही पĦत वापरÁयात येते. भांडवलाची अÂयÐप गरज, हे यामागील मूलभूत गृिहतक आहे. उदाहरणाथª, जंगलात लाकूड गोळा करÁयासाठी फĉ वेळ īावा लागतो. अशा वेळी घालवलेला वेळ संधी खचª पयाªवरण संसाधनाचे मूÐय ठरते. B. बदली खचª पĦत: बदली/पुनÖथाªपना खचª तंýाचा वापर करÁयासाठी खचª मोजÁयासाठी केला जाऊ शकतो. उÂपादक मालम°ा पुनस«चियत करÁयासाठी िकंवा पुनिÖथªत करÁयासाठी िकंवा नैसिगªक वातावरण पुनस«चियत िकंवा पयाªवरणा¸या öहासा¸या पåरणामांमुळे मानवी आरोµय सांभाळÁयासाठी ÿितबंधाÂमक खचाªÿमाणे, पुनस«चियत खचª हे तुलनेने सोपे तंý आहे. संसाधन बदलÁयाची िकंमत पĦत पुनस«चियत, पुनवªसन िकंवा पुनिÖथªत करÁया¸या खचाªवर आधाåरत नैसिगªक संसाधनांचे नुकसान पातळीला इजा न करता संसाधन िकंवा संसाधन सेवा संसाधन Öटॉक िकंवा सेवा ÿवाहा¸या आधाåरत तंý हे एक खचª-तंý आहे. जे संभाÓय खचाªचे मोजमाप करते. नुकसान होणारी उÂपादक मालम°ा पुनिÖथªत िकंवा पुनस«चियत करÁयासाठी ÿकÐप िकंवा िवकासामुळे या खचाªची तुलना नंतर आहे. हे िनधाªåरत करÁयासाठी नुकसान होÁयापासून रोखÁया¸या कायª±म munotes.in

Page 60

60 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
60 ÿकÐप सामाÆयतः दुसö या ÿकÐपामुळे होणारे पयाªवरणाचे नुकसान भłन काढÁयासाठी िवशेषतः िडझाइन केलेले असते. उदाहरणाथª, जर मूळ ÿकÐप एक धरण असेल ºयाने काही वनजमीन ओलांडली असेल, तर समतुÐय ±ेýाची पुनलाªवणी करणे समािवĶ असू शकते. इतरý जंगला¸या लागणाö या खचाªनुसार ते पयाªवरणाला चांगले झाÐयानंतर Âया¸या मूळ िÖथतीत पुनस«चियत करÁयासाठी हानीखालील ±ेýामÅये ÿित युिनट फायदे आिण खचª अनुलंब अ±ावर मोजले जातात. तर पुनस«चियत करÁयाची पातळी ±ैितज अ±ावर असते. पुनस«चियत पातळी Ìहणजे गमावलेली पयाªवरणीय वÖतू पुनिÖथªत करणे. वø В ची उतार दशªिवते कì पुनस«चियत पातळी¸या वाढीसह, फायदे कमी होत असलेÐया दराने वाढतात.
आकृती ø. ५.१ वø С चा उतार सूिचत करतो कì जीणōĦार खचª पुनस«चियत करÁया¸या पातळीचे वाढते कायª आहे. आिथªक कायª±मता पुनस«चियत पातळी ORE वर ÿाĮ केली जाते जेथे वø В आिण वø С मधील फरक कमाल आहे. पुनस«चियत करÁया¸या या Öतरावर िनÓवळ नफा NG आहे. C. पुनÖथाªपना/पुनÖथाªपना खचª पĦत: हे एक खचª-आधाåरत तंý आहे जे पयाªवरणीय हानी¸या आिथªक मूÐयाचा अंदाज घेÁयासाठी होणाö या भौितक सुिवधेचे पुनÖथाªपना करÁया¸या संभाÓय खचाªवर पयाªवरणीय गुणव°ेतील बदलामुळे नुकसानअवलंबून असते. संभाÓय खचाª¸या मािहतीवरही अशा पåरिÖथतीत लागू होते. िजथे एखाīा िविशĶ ±ेýातील नैसिगªक वातावरणाचा काही पयाªयी वापर केला जातो. उदाहरणाथª, नवीन संरि±त वन ±ेý Öथापन करÁयाची िकंमत. या पĦतीमÅये, पयाªवरणीय
munotes.in

Page 61

61
पूरक ववश्लेषणयत्मक
सयधने आवण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I काया«चा ÿवाह पुनस«चियत खचª आिण ÿितÖथापन खचाª¸या तंýाÿमाणे राखला जातो. हा पयाªवरणीय काय¥ पुÆहा तयार करÁयाऐवजी पåरसरातील पुनस«चियत खचª तंýात पयाªवरणाची पुनिनªिमªतीची िकंमत िवचारात घेतली जाते. उदाहरणाथª, जंगलां¸या öहासामुळे वन उÂपादनांचा ÿवाह आिण इतर काय¥ कमी होतात.जीणōĦार खचाª¸या पĦतीनुसार, ÿवाह पुनस«चियत करÁयासाठी सरकारी हÖत±ेप (धोरण अंमलबजावणी आिण वनीकरणा¸या ŀĶीने) आवÔयक आहे. जंगल कायाªचे मूÐय Ìहणजे Âयाची जीणōĦार िकंवा पुनŁºजीवीकरण खचª. D. ÿितबंधाÂमक खचª: या पĦतीमÅये पयाªवरणीय फायīाचे मूÐय हे पयाªवरणा¸या öहासाचा ÿितकूल पåरणाम कमी करÁयासाठी लागणारा खचª मानला जातो. ÖपĶीकरण देÁयासाठी आपण अनेक उदाहरणे देऊ शकतो. शेतीची उÂपादकता वाढिवÁयासाठी शेतकरी अनेकदा िनिवķांचा (खते, कìटकनाशके, िबयाणे इ.) वापर वाढवतात, औīोिगक ±ेýातील रिहवाशांना खोकला, ĵास लागणे िकंवा डोÑयांची जळजळ होऊ नये Ìहणून िनयिमत औषधे ¶यावी लागतात. एकूण ÿितबंधाÂमक खचª िमळिवÁयासाठी अशा मोजणीवरील खचª जोडला जाऊ शकतो. ºयामुळे पयाªवरणा¸या मूÐयाचा अंदाज येईल. याला 'अपवजªन सुिवधा', 'संर±णाÂमक खचª' िकंवा 'शमन खचª' असेही Ìहणतात. II. िवना-बाजार आधाåरत पĦती: अनेक वेळा वÖतू आिण सेवांचे आिथªक मूÐय योµयåरÂया मापन होत नाही. बöयाच वेळा अनेक लोक वÖतुसाठी बाजारभावापे±ा जाÖत िकंमत देÁयास तयार असतात. Âयामुळे Âयांची िकंमत बाजारभावापे±ा जाÖत आहे. िवना-बाजार मूÐय Âया पयाªवरणीय वÖतू आिण सेवांचे मूÐय शोधÁयाचा ÿयÂन करते जे बाजारात ÿवेश करत नाहीत िकंवा ºयासाठी बाजार अिÖतÂवात नाही. A. Óयĉ/किथत ÿाधाÆय पĦती: Óयĉéचे परी±ण कłन इतर वÖतू आिण सेवांसाठीची मागणी तसेच Âयां¸या मागणी¸या सापे± या वÖतूंसाठी Óयĉ केलेले/िनणªय केलेले ÿाधाÆय यावłन पयाªवरणीय वÖतूंचे मोजमाप केले जाऊ शकते. हे तंý चांगले पूरक (ÿवास िकंवा घर) शोधÁयाची गरज टाळतात िकंवा पयाªयी चांगला (भरपाई देणारा वेतन दर) गोĶéना िकती महßव देते याचा मागणी वø ÿाĮ करÁयासाठी आिण Ìहणून एखादी Óयĉì पयाªवरणाला िकती महßव देते याचा अंदाज लावतात. िशवाय, ते पयाªवरणा¸या चांगÐया गोĶéना िकती महßव देतात हे ÖपĶपणे Óयĉ केलेली ÿाधाÆय तंýे Óयĉéना िवचारतात. आकिÖमक मूÐयमापन पĦत (CVM): munotes.in

Page 62

62 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
62 वÖतू िकंवा सेवांवर आिथªक मूÐय िवĴेषणाÂमक सव¥±ण तंýे काÐपिनक पåरिÖथतéवर अवलंबून असतात. बहòतेक सव¥±ण-आधाåरत तंýे आकिÖमक मूÐयांकन पĦतीची उदाहरणे आहेत. पैसे देÁयाची इ¸छा िकंवा भरपाई ÖवीकारÁया¸या इ¸छेबĥल मािहती, वÖतू िकंवा सेवांमÅये वाढ िकंवा घट करÁयासाठी आकिÖमक मूÐयमापन करÁयासाठी Óयĉéना थेट ÿij िवचारले जातात. समान संसाधनांपासून वंिचत रािहÐयास हे पयाªवरणीय संसाधनांसाठी िकती पैसे देÁयास तयार असेल तसेच ते िकती नुकसान भरपाई ÖवीकारÁयास तयार असतील तेÓहा ही पĦत अिधक ÿभावी असते. जेÓहा उ°रदाते पयाªवरणीय चांगÐया िकंवा सेवेशी पåरिचत असतात आिण Âयां¸याकडे Âयांची ÿाधाÆये कोणÂया आधारावर ठेवायची पुरेशी मािहती असते. १ ůेड-ऑफ गेम पĦत: ही पĦत आकिÖमक मूÐयमापन तंýां¸या संचाशी संबंिधत आहे ºयावर काही चांगÐया िकंवा सेवेसाठी काÐपिनक बाजाराची िनिमªती अवलंबून आहे. एकाच िबड गेममÅये ÿितसादकÂया«ना Âयां¸या बरोबरीची पैसे देÁयाची तयारी आिण भरपाई ÖवीकारÁयाची इ¸छा यानुसार एकच बोली देÁयास सांिगतले जाते. पुनरावृ°ी (पुनरावृ°ी) बोलीमÅये िकंमत ते बोली ÿाĮ (िकंवा देय) दरÌयान उदासीन आहेत िकंवा ÿाĮ (िकंवा गमावणे) समÖया पयाªवरणीय चांगले गेम काय आहे हे िनधाªåरत करÁयासाठी ÿितसादकÂया«ना िविवध ÿकार¸या बोली िदÐया जातात. ůेड-ऑफ गेम पĦत ही िबिडंग गेमचा एक ÿकार आहे ºयामÅये उ°रदायéना दोन वेगवेगÑया वÖतूं¸या बंडलमधून िनवडÁयास सांिगतले जाते. उदाहरणाथª, ÿÂयेक बंडलमÅये पयाªवरणीय संसाधनाचे िविवध Öतर, िभÆन रकमेचा समावेश असू शकतो.Óयĉìची िनवड ही पयाªवरणीय वाढीव पातळीसाठी पैशाचा Óयापार करÁयाची Óयĉìची इ¸छा दशªवते. िकफायतशीर-िनवड पĦतीÿमाणेच जेÓहा पैसे गुंतलेले नसतात तेÓहा ŀĶीकोन बनतो. २ खचªरिहत िनवड पĦत - ही एक आकिÖमक मूÐयमापन तंý आहे ºयाĬारे पयाªवरणीय वÖतू िकंवा सेवेचे Âयांचे गिभªत मूÐयांकन िनधाªåरत करÁयासाठी वÖतूं¸या अनेक काÐपिनक बंडलमधून िनवड करÁयास सांिगतले जाते. कोणतीही आिथªक आकडेवारी गुंतलेली नसÐयामुळे, वÖतुिविनमय आिण िनवाªह उÂपादन सामाÆय असलेÐया सेिटंµजमÅये हा ŀिĶकोन अिधक उपयुĉ ठł शकतो. ३ डेÐफì पĦत: डेÐफì पĦत ही सव¥±ण-आधाåरत तंýांचा एक ÿकार आहे ºयामÅये úाहकांऐवजी त²ांची मुलाखत घेतली जाते. हे त² अिभÿायासह पुनरावृ°ी ÿिøयेĬारे चांगÐया िकंवा सेवेवर मूÐये ठेवतात. ÿÂयेक पुनरावृ°ी दरÌयान¸या गटामÅयेहा त²-आधार ŀिĶकोन उपयुĉ ठł शकतो. हे खरोखर एक िवशेष सव¥±ण तंý आहे जे त²ां¸या मतां¸या सĘा आिण वेगÑया Öवłपावर मात करÁयासाठी िडझाइन केलेले आहे. त²ांचा नमुना वैयिĉकåरÂया कायªøमां¸या सूचीसह सादर केला जातो ºयावर संभाÓयता आिण इतर कोणÂया घटनांना जोडÁयासाठी, संभाÓयतेसह एक पुरेशी मोठी असू शकते. काही अलीकडील डेÐफì Óयायाम मनोरंजन-िविशĶ आहेत. परंतु Âयां¸या अंदाजां¸या अचूकतेची चाचणी करणे अīाप श³य नाही, िवशेषतः तेÓहापासून अंदाज फĉ सामाÆय ŀĶीकोनासाठी आहेत. munotes.in

Page 63

63
पूरक ववश्लेषणयत्मक
सयधने आवण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I B. ÿकट ÿाधाÆय पĦत: पयाªवरणीय वÖतूंची मागणी संबंिधत वÖतूं¸या खरेदीचे परी±ण कłन खाजगी बाजारातील पूरक वÖतू िकंवा इतर घटक इनपुट असू शकतात. घरगुती उÂपादन कायाªमÅये खाजगी बाजारपेठमÅये पयाªवरणीय वÖतूंची मागणी संबंिधत वÖतूं¸या खरेदीचे परी±ण कłन उघड केले जाऊ शकते. घरगुती उÂपादन कायाªमÅये इनपुट घटक पूरक वÖतू िकंवा इतर असू शकतात. १ ÿवास खचª पĦत: करमणूक साइटसाठी मागणी वø िमळिवÁयासाठी ÿवास-खचª पĦत मोठ्या ÿमाणावर वापरली जाते जी सरोगेट बाजाराचा ŀĶीकोन वेळ आिण ÿवासा¸या मािहतीवर अवलंबून असतो. सवª वापरकÂया«साठी úाहकां¸या अिधशेष िकंवा साइट¸या मूÐयाचा अंदाज लावÁयासाठी हा वø वापरला जातो. हा ŀĶीकोन लोकां¸या मनोरंजक फायīांना महßव देÁयासाठी उīाने आिण इतर नैसिगªक ±ेýे येथे Óयापकपणे वापरला जातो. ही पĦत मनोरंजक साइटची मागणी िनधाªåरत करÁयाचा ÿयÂन करते (उदा. एका पाकªला दरवषê भेटéची सं´या) िकंमतीसार´या चलांचे कायª Ìहणून, अËयागतांचे उÂपÆन आिण सामािजक-आिथªक वैिशĶ्ये इ. िकंमत सहसा साइटवरील ÿवेश शुÐकाची बेरीज, ÿवासाची िकंमत आिण वेळ संधीची िकंमत आहे. मागणी वøशी संबंिधत úाहकांचे अिधशेष ÿijातील मनोरंजक साइट¸या मूÐयाचा अंदाज ÿदान करते. िविशĶ साइटसाठी सवाªत सामाÆय अंदाज तंý Ìहणजे ³लॉसन-³नेट्श -हॉटेिलंग पĦत. हे एक तंý आहे जे सामाÆयतः करमणुकì¸या खचª-लाभ िवĴेषणामÅये लाभा¸या अंदाजाशी संबंिधत आहे. ही पĦत अंितम मागणी वø िनमाªण करÁयासाठी ÿवास खचाªवरील मािहती वापरते. Âयामुळे जेथे एकूण भेटी¸या खचाªचा एक ÿमुख घटक आहे अशा úामीण भागातील मनोरंजन आउटलेटसाठी हे सवाªत योµय आहे. ³लॉसन आिण नेट्स¸या मते, मैदानी करमणूक िøया शारीåरक, सामािजक िकंवा मानिसक यासार´या वैयिĉक गरजा पूणª करतात. अपåरहायªपणे हे एक ÿकारचे पॅकेज डील आहे ºयामÅये अपे±ा, साइटवर ÿवास, Öवतः िøया, परतीचा ÿवास आिण शेवटी आठवणी यांचा समावेश होतो. ÿवास-खचª पĦत खालील आकृतीमÅये ÖपĶ केली आहे. समजा, एका शहरात एकच तलाव आहे, जेथे ÿवेश शुÐक OP आहे. जे ÿÂयेक भेटीसाठी िनिIJत केले जाते. सुŁवातीला, तलावासाठी मनोरंजनाÂमक मागणी मागणी वø BDo Ĭारे दशªिवली जाते आिण पयाªवरणीय ÿमाण पातळी E0 आहे. munotes.in

Page 64

64 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
64 आकृती ø. ५.२ सरोवरा¸या पयाªवरणीय गुणव°ेत सुधारणा झाÐयास मागणी वø AD१ आिण पयाªवरणीय गुणव°ेची पातळी E१ ÿमाणे बाहेłन सरकते. या ÿभावाने, पीकेला भेट देÁया¸या सं´येत वाढ झाली आहे. तलावा¸या पयाªवरणीय गुणव°ेत सुधारणा झाÐयास, मागणी वø AD१ आिण पयाªवरणीय गुणव°ेची पातळी Ìहणून बाहेर¸या िदशेने E१ ला सरकेल. या ÿभावाने, PK ला भेट देÁया¸या सं´येत वाढ झाली आहे. úाहकां¸या अिधशेषातील नफा PAK ±ेýा¸या बरोबरीचा आहे. तलावा¸या पयाªवरणीय गुणव°ेत सुधारणा झाÐयानंतर úाहकांचे अिधशेष मÅये िनÓवळ नफा РАК – PBC = ABCK असे दशªिवले आहे. ÿवास-खचाªचा ŀĶीकोन तलावा¸या मनोरंजक वापरा¸या पĦतीकडे पाहतोआिण एकूण अंदाज वÁयासाठी मागणी वø िमळिवÁयासाठी ही मािहती वापरतो. सरोवरापासून वाढÂया अंतरा¸या मूळ ±ेýांची सं´या काढÁयासाठी अËयागतांना िवभागले जाते. Âयानंतर सव¥±णाचा वापर तलावापय«त पोहोचÁयाचा वेळ आिण आिथªक खचª िनिIJत करÁयासाठी केला जातो. समी±ा:  िजथे िविवध वापरकÂया«¸या ÿवासा¸या खचाªमÅये मोठ्या ÿमाणात तफावत असते आिण िजथे िवचाराधीन साइटवर मनोरंजन हे भेटéचे ÿाथिमक उिĥĶ असेल ितथे हा ŀĶीकोन सवाªत यशÖवी आहे. परंतु अिभŁची आिण ÿाधाÆयांमÅये िवÖतृत फरक आिण साइटपासून वेगवेगÑया अंतरावर पयाªयी उपलÊधता हे मागणीचे िविभÆन अंदाज करतात.  गदêची समÖया असÐयास ÿवास-खचª पĦत मयाªिदत मूÐयाची असÐयाने या पĦतीचा वापर कłन मूÐयांकन करणे कठीण होऊ शकते.  ÿवास-खचª पĦतीची मूळ धारणा अशी आहे कì úाहक ÿवेश शुÐकातील वाढ ही ÿवासा¸या िकंमतीतील वाढीइतकìच मानतात. हे ÿijा¸या अधीन आहे.
munotes.in

Page 65

65
पूरक ववश्लेषणयत्मक
सयधने आवण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I  या पĦतीशी िनगडीत आणखी एक समÖया अशी आहे कì शूÆय वापरापासून ते पूणª सÅया¸या वापरापय«त मनोरंजनाची गुणव°ा िÖथर राहते. ÿवेश शुÐका¸या हे अÂयंत काÐपिनक आहे..  बेटमनचे असे मत आहे कì ÿवास-खचª पĦत केवळ मनोरंजन Öथळां¸या वापराचे मूÐय मोजते. गैर-वापर मूÐय संबंिधत असÐयास कपातीमुळे साइट मूÐयाचे कमी लेखणे अËयागत आिण गैर-अËयागत या दोघांचेही कोणÂयाही एकूण आिथªक मूÐयाचा अंदाज तयार करÁयास पĦत स±म नाही. कारण ती अिÖतÂव मूÐयासार´या वापरात नसलेÐया वÖतूंचा अंदाज लावू शकत नाही. २ हेडोिनक िकंमत पĦत: हेडोिनक िकंमत पĦतीची मूलभूत धारणा अशी आहे कì मालम°ेची िकंमत Âयातून िमळणाöया फायīां¸या ÿवाहाशी संबंिधत आहे. Óयĉì वÖतूंसाठी ºया िकंमती देतात Âया पयाªवरणीय आिण गैर-पयाªवरणीय वैिशĶ्ये दशªवतात या गृिहतकावर ही पĦत अवलंबून आहे. मालम°े¸या पयाªवरणीय गुणधमा«शी संबंिधत असÐयाने िनिहत िकंमतéना कधीकधी हेडोिनक िकंमत असेही Ìहणतात. Ìहणून, हेडोिनक िकंमत ŀĶीकोन िविशĶ पयाªवरणीय फरकामुळे मालम°ेतील फरक करÁयासाठी लोक िकती पैसे देÁयास तयार आहेत आहे आिण पयाªवरणीय गुणव°ेत सुधारणा सुधारणेचे सामािजक मूÐयआहे. हेडोिनक िकंमत पĦत ही úाहकांवर आधाåरत आहे जी असे मानते कì ÿÂयेक चांगले गुणधमª िकंवा गुणधमा«चे बंडल ÿदान करते. पुÆहा, Óयĉì खरोखर मागणी असलेÐया अिधक मूलभूत गुणधमा«¸या िनिमªतीमÅये मÅयवतê इनपुट Ìहणून ओळखले जाऊ शकते. Ìहणून वÖतूंची मागणी, गृहिनमाªण ÓयुÂपÆन मागणी मानली जाऊ शकते. उदाहरणाथª, घराला िनवारा िमळतो, परंतु Âया¸या ÖथानाĬारे ते सावªजिनक सेवां¸या िविवध ÿमाणात आिण गुणांमÅये ÿवेश िमळवून देते, जसे कì शाळा, रोजगार क¤þे आिण सांÖकृितक उपøम इ. पुढे ते पयाªवरणीय वÖतूंचे िविवध ÿमाण आिण गुण िमळवते, जसे कì ओपन Öपेस पाकª, तलाव इ. घराची िकंमत अनेक घटक जसे कì संरचनाÂमक वैिशĶ्ये, उदा. खोÐया, गॅरेज, Èलॉटचा आकार इ. आिण पåरसराची पयाªवरणीय वैिशĶ्ये यावर अवलंबून असते. घराशी संबंिधत पयाªवरणीय वैिशĶ्ये वापरÁयासाठी अदा करÁयास तयार असलेÐया गिभªत िकंमतीला अनुमती देते. कोणÂयाही गृहिनमाªण युिनट¸या घरा¸या िकंमतीचे वणªन करणारे हेडोिनक िकंमत कायª खाली िदले आहे: Pi = f [S१i............Ski, N१i,................Nmi, Z१i.............Zni] जेथे, S घरा¸या संरचनाÂमक वैिशĶ्यांचे ÿितिनिधÂव करतो ii.ÿकार, घराचा आकार आिण खोÐयांची सं´या; N हे घर i ची अितपåरिचत वैिशĶ्ये दशªिवते, ती Ìहणजे munotes.in

Page 66

66 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
66 कामासाठी ÿवेशयोµयता, गुÆहेगारीचा दर, शाळांची गुणव°ा इ. असे गृहीत धरले जाते कì केवळ एक पयाªवरणीय पåरवतªन मालम°ा मूÐयावर पåरणाम करतो Ìहणजे हवे¸या गुणव°ेवर (Z). उदाहरणाथª, जर रेखीय संबंध अिÖतßवात असेल, तर Pi = [α0 + α१S१i + ..... + αKSKi + β१N१i + ....... + βmNmi + γaZa] and ya > 0. खालील िचýात दाखवÐयाÿमाणे, हवेची गुणव°ा आिण मालम°ेची िकंमत यां¸यात सकाराÂमक संबंध आहे. आकृती सूिचत करते कì हवे¸या गुणव°ेत सुधारणेसह घराची िकंमत वाढते.
आकृती ø. ५.३ खालील आकृती सूिचत करते कì िनिहत िकरकोळ खरेदी िकंमत Za (हवेची गुणव°ा) पूवê¸या सभोवताल¸या पातळीनुसार (Za) बदलते.
आकृती ø. ५.४
munotes.in

Page 67

67
पूरक ववश्लेषणयत्मक
सयधने आवण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I िविवध वÖतूं¸या गुणधमा«¸या एकिýत फायīांचा अंदाज लावÁयासाठी हेडोिनक िकंमत पĦत ही एक सुÖथािपत तंý बनली आहे. घरां¸या बाबतीत, या गुणधमा«मÅये केवळ मूलभूत संरचनाÂमक आिण सुिवधा वैिशĶ्येच नाहीत यासारखी पयाªवरणीय वैिशĶ्ये देखील Öव¸छ हवा, लँडÖकेप आिण Öथािनक पयाªवरणीय िविवधताअशाÿकारे, जेÓहा एखादे िविशĶ धोरण अंमलात आणले जाते ºयाचा Öथािनक वातावरणावर खूप मोठा ÿभाव पडेल. सुिवधा फायīांमधील बदलाचाअंदाज लावÁयाचा एक उपयुĉ मागª देते. समी±ा:  अनेक ÿकार¸या सावªजिनक वÖतूंशी Óयवहार करताना ही पĦत महßवाची नाही, जसे कì संर±ण, राÕůिनहाय वायू ÿदूषण आिण लुĮÿाय ÿजाती इÂयादी, कारण Âयां¸या िकंमती उपलÊध आहेत.  केलेÐया पयाªवरणीय फायīांचा अंदाज घेÁयासाठी हेडोिनक िकंमत पĦत वापरली जाऊ शकते. आज अिÖतÂवात असलेÐया ±ेýाĬारे Öथािनक रिहवाशांना ÿदान परंतु खरं तर, भिवÕयातील सुधारणांमुळे कोणते फायदे िमळतील याचा िवĵासाहªपणे अंदाज लावू शकत नाही. कारण Âया सुधारणांचा िवīमान कायª बदलÁयाचा पåरणाम होईल.  दुसरी समÖया अशी आहे कì एखाīा Óयĉì¸या धारणा आिण वाÖतिवक िकंवा ऐितहािसक Öतरांवर आधाåरत आहेत. ÿदूषण आिण पयाªवरणीय गुणव°े¸या जर सÅया¸या ÿदूषणा¸या अंदाजानुसार अपे±ा मोजÐया सार´या नसतील, तर खरेदीतून िमळवलेÐया मूÐयांशी संबंिधत समÖया ÖपĶपणे आहेत.  िशवाय, भिवÕयातील पयाªवरणीय गुणव°ेशी संबंिधत अपे±ा सÅया¸या वैिशĶ्यपूणª ÖतरांĬारे िनधाªåरत केलेÐया पातळीपासून दूर असलेÐया खरेदीला पूवाªúह देऊ शकतात.  घरे सतत Âयां¸या Öथाना¸या िनवडीचे पुनमूªÐयांकन करतात असे गृहीत धरÁयासाठी या पĦतीवर टीका केली गेली आहे.  गृिहतक धारण केले जाऊ शकते याबĥल बरीच शंका आहे. अवकाशीयŀĶ्या मोठ्या अËयास ±ेýा¸या संदभाªत असे जर लोक सामािजक िकंवा वाहतूक कारणांसाठी ³लÖटर करतात, तर या पĦतीचे पåरणाम प±पाती असतील. ३ ÿितबंधाÂमक खचाªची पĦत: ÿितबंधाÂमक खचª पĦत ही खचाªवर आधाåरत मूÐयमापन पĦत आहे जी सवª पयाªवरणीय समÖया दूर करÁयासाठी केलेÐया वाÖतिवक खचाªवरील डेटा वापरते. अनेकदा, पयाªवरणीय पåरणामामुळे होणारे नुकसान कमी करÁयासाठी खचª करावा लागतो. उदाहरणाथª, िपÁयाचे पाणी ÿदूिषत असÐयास, अितåरĉ शुĦीकरण munotes.in

Page 68

68 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
68 आवÔयक असू शकते. मग, अशा अितåरĉ बचावाÂमक िकंवा ÿितबंधाÂमक ÿमाण कमी करÁयासाठी िकमान अंदाज Ìहणून घेतले जाऊ शकते. ÿितबंधाÂमक खचाª¸या पĦतीमÅये, पयाªवरणाचा öहास रोखÁयासाठी लोक काय खचª करÁयास तयार आहेत यावłन पयाªवरणा¸या फायīांचे मूÐयाचा अंदाज लावला जातो. बाĻतेसाठी आिथªक मूÐयाचा पयाªवरणीय आिण कोणतेही नकाराÂमक पåरणाम टाळÁयासाठी लोक िकती खचª करÁयास तयार असतात. जाÖत अंतरावर कमी वायुÿदूषण असलेÐया भागात Âयां¸या कामा¸या िठकाणापासून वेळ आिण पैशा¸या ŀĶीने अितåरĉ वाहतूक खचª येतो. या दोÆही पĦती पुÆहा, वैचाåरकŀĶ्या जवळून जोडलेÐया आहेत. Öव¸छ हवा आिण पाणी बाजारातील वÖतू आिण सेवांसाठी पयाªवरणा¸या öहासापासून उपयुĉतेची हानी टाळÁयासाठी, िकंवा Âयां¸या बदलासाठी अिधक पयाªवरणीय गुणव°ा ÿाĮ करÁयासाठी वतªन यांसार´या गैर-िवøì¸या वÖतूं¸या मूÐयाचे मूÐयांकन करतात. ४ सरोगेट (िकंवा पयाªय) बाजार: जेÓहा एखाīा सेवेसाठी कोणतेही बाजार अिÖतÂवात नसतात आिण Ìहणून कोणताही बाजारभाव पाळला जात नाही. तेÓहा मूÐयांची मािहती िमळिवÁयासाठी सरोगेट (िकंवा पयाªय) बाजारांचा वापर केला जाऊ शकतो. उदाहरणाथª भेट देÁया¸या मूÐयाचा अंदाज लावÁयासाठी वापरली जाऊ शकते. नॉन-माक¥ट केलेÐया पयाªवरणीय गुणधमा«साठी मूÐयांचा अंदाज लावÁयासाठी मनोरंजन ±ेýाला मालम°ा मूÐय डेटाचा वापर केला जातो जसे कì ŀÔय, Öथान िकंवा आवाज पातळी इ. इतर बाजारांवर पयाªवरणीय हानीचे पåरणाम जसे कì मालम°ा मूÐये आिण कामगारांचे वेतन यांचेदेखील मूÐयमापन केले जाते. मालम°ेसार´या इतर बाजारांवर पयाªवरणीय हानीचे पåरणाम कामगारांची मूÐये आिण वेतन देखील मूÐयमापन केले जाते. पयाªवरणा¸या हानीबाबतीत मूÐयांकन मालम°ा देय मूÐयाचे मूÐयांकन करÁयात गुंतलेÐया जोखमीवर आधाåरत आहे. Âयाचÿमाणे, उ¸च पयाªवरणीय जोखीम असलेÐया नोकöयांना उ¸च वेतन असेल ºयात मोठ्या जोखीम हÈÂयाचा समावेश असेल. ५ मालम°ा-मूÐय पĦत: मालम°ा-मूÐय पĦतीमÅये,िविवध Öतरांवर पयाªवरणीय आिथªक गुणव°ेची मूÐये ठेवÁयासाठी सरोगेट बाजार ŀिĶकोन वापरला जातो. यासाठी घरे आिण इतर åरअल इÖटेट¸या बाजारातील िकमतé¸या मािहतीचा वापर केला जातो. यामÅये úाहकां¸या पयाªवरणीय गुणव°ा, हवा, आवाज इ.¸या सुधाåरत Öतरांसाठी पैसे देऊ करÁया¸या इ¸छेचा अंदाज घेतला जातो. munotes.in

Page 69

69
पूरक ववश्लेषणयत्मक
सयधने आवण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I ºया भागात जिमनीसाठी तुलनेने ÖपधाªÂमक बाजारपेठा अिÖतÂवात आहेत ितथे åरअल इÖटेट¸या िकंमती वेगवेगÑया घटकांमÅये िवघिटत करणे, घर, भरपूर आकार आिण पाÁयाची गुणव°ा यासारखी वैिशĶ्ये पुरिवणे श³य आहे. घरां¸या वाढलेÐया िकंमतीमधून पयाªवरणीय गुणव°ेसाठी सुधाåरत Öथािनक Óयĉéची पैसे देÁयाची इ¸छा यामÅये िदसून येते. ६ वेतन-िभÆनता ŀĶीकोन: वेतन-िभÆनता ŀĶीकोन हा सरोगेट बाजाराचा ŀĶीकोन आहे जो वेतनातील फरकांची मािहती वापरतो. गदê, वायू ÿदूषण आिण सŏदयªशाľ अशा Öतरांÿमाणे िविवध पयाªवरणीय चलांसाठी अंदाजे मूÐय करÁयासाठी हा ŀिĶकोन वापरÁयात आला आहे. ÿिश±ण, नैसिगªक कौशÐय, अनुभव, ÿÂयेक ®मात मागणी आिण पुरवठा बाजार ±ेý, आरोµयासाठी Óयावसाियक जोखीम, मृÂयूची संभाÓयता आिण पयाªवरणीय वातावरण इ. सह संबंिधत राहणीमान आिण िश±णासार´या िविवध घटकां¸या ÿितसादात वेतन देखील बदलते. धो³यां¸या संबंधात जीवन आिण अवयवांचे काम मूÐय िनधाªåरत करÁयासाठी मजुरी-जोखीम िवĴेषणामÅये हेडोिनक वेतन ŀĶीकोन देखील वापरला गेला आहे. सामाÆय हेडोिनक वेतन समीकरण पुढीलÿमाणे Óयĉ केले जाऊ शकते P = P (J, R, S) वरील समीकरणात P हा िदलेÐया नोकरीसाठी देयक दर दशªिवतो, У हे दुसö या कामाशी संबंिधत िवशेषता, उदा. कामाचे तास, सुĘी, आजारपणाचे फायदे इ., R मृÂयूचा धोका आिण S हे काम करÁयासाठी आवÔयक कौशÐयांचे ±ेý आहे. हेडोिनक वेतनाचा ŀिĶकोन पारंपाåरकपणे रोजगार गुणधमª, िवशेषतः मृÂयू िकंवा इजा होÁयाचा धोका, कामगार बाजार मोजÁयासाठी वापरला जातो. तथािप, वेतन Öतरावरील तफावत िनरी±ण कłन Öपेस आिण इतर गुणधमा«चा ÿभाव काढून टाकणे, ते खंड िकंवा देशसार´या मोठ्या ±ेýांवरील जीवना¸या गुणव°ेचे महßव देÁयासाठी वापरले जाते. ५.४ जीवन चø िवĴेषण: जीवन चø िवĴेषण (LCA) ची सुŁवात १९६0 ¸या दशकात झाली. क¸चा माल आिण ऊजाª संसाधनां¸या मयाªदांमुळे यामÅये रस िनमाªण झाला. ऊज¥¸या वापरासाठी आिण भिवÕयातील ÿकÐपासाठी एकिýतपणे खाते शोधÁयाचे मागª शोधणे संसाधन पुरवठा आिण वापर यािवषयीची िचंता संपली. munotes.in

Page 70

70 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
70 अशा ÿकार¸या १९६३ मÅये ऊजाª पåरषदेमÅये एका ÿकाशनामÅये, हॅरोÐड िÖमथ यांनी जागितक Öतरावर रासायिनक मÅयवतê आिण उÂपादनां¸या उÂपादनासाठी एकिýत ऊजाª आवÔयकतांची गणना नŌदवली. १९६0 नंतर, जागितक ÿितमानांचा अËयास िमडोÓहज िलिखत ‘द िलमीट्स टू úो’ मÅये आिण ‘अ ÊलूिÿÆट फॉर सÓहाªयÓहल’ या गोÐडिÖमथ िलिखत पुÖतकामÅये १९७२ साली ÿकािशत झाले. मयाªिदत क¸चा माल आिण ऊजाª संसाधनां¸या मागणीवर लोकसं´या यामुळे जगा¸या बदलÂया पåरणामांचा अंदाज आला. जीवाÔम इंधन आिण हवामानशाľीय जलद कमी होÁयाचे अंदाज अितåरĉ कचरा उÕणतेमुळे होणारे बदल अिधक तपशीलवार उ°ेिजत करतात. या दरÌयान उज¥¸या पयाªयी ľोतांचे पयाªवरणीय पåरणाम तपासÁयासाठी औīोिगक ÿिøयांमÅये ऊजाª वापर आिण उÂपादनाची गणना खचाªचा अंदाज घेÁयासाठी सुमारे डझनभर अËयास करÁयात आले. १९६९ मÅये संशोधकांनी कोका-कोलासाठी अंतगªत अËयास सुł केला. Ļा कंपनीने जीवन चøा¸या वतªमान इÆÓह¤टरी िवĴेषण पĦतéचा युनायटेड Öटेट्स मÅये पाया घातला. लाइफ सायकल अॅनािलिससर लाइफ सायकल असेसम¤ट (LCA) ही पĦत वापरली जाते. उÂपादना¸या जीवन चøाĬारे पयाªवरणीय ÿभावाचे मूÐयांकन करा. माल काढणे आिण ÿिøया करणे, उÂपादन, िवतरण, वापर, पुनवाªपर आिण अंितम िवÐहेवाट. जीवन चø िवĴेषण हे पयाªवरणीय ÿभाव मोजÁयाचे कायª आहे. उÂपादन िकंवा सेवा Âया¸या संपूणª जीवन चøात, वापरलेÐया संसाधनांपासून उÂपादन िकंवा सेवा तयार करा, वापरकÂयाª¸या वापरादरÌयान, Âया¸या अंितम समाĮीपय«त जीवन गंतÓय. एलसीए ÿÂयेकाचा पयाªवरणीय ÿभाव मोजतो. उÂपादने आिण सेवा तयार करÁयात आिण वापरÁयात गुंतलेला वेगळा भाग, जसे कì उÂपादनात वापरलेली ऊजाª, वाहतुकìत वापरले जाणारे इंधन आिण आयुÕयाचा शेवट पयाªवरणीय खचª. हे आÌहाला उÂपादने, सािहÂय आिण यां¸यात तुलना करÁयात मदत करते वापरलेÐया पĦती, उपयुĉ मािहती ÿदान करणे ºयाĬारे िनणªय घेणे जे पयाªवरणाला मदत कł शकते.
आकृती ø. ५.५
munotes.in

Page 71

71
पूरक ववश्लेषणयत्मक
सयधने आवण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I
आकृती ø. ५.५ जीवन चø िवĴेषण (LCA) ही पयाªवरणाचे ÿमाण मोजÁयाची एक पĦत आहे. िदलेÐया उÂपादनाशी संबंिधत ÿभाव. LCA मÅये, संशोधक तयार करतात. उÂपादन उÂपादनात वापरलेÐया संसाधनांची आिण ÿदूषकांची यादी आिण वापरा. यावłन पåरणाम मूÐयमापन उÂपादनाचा अंितम अंदाज लावतो. मानवी आरोµय, इकोिसÖटम फं³शन आिण नैसिगªक संसाधनांवर ÿभाव कमी होणे. जीवन चø मूÐयांकन (LCA) हे उÂपादना¸या संपूणª वÖतुिÖथतीचे िवĴेषण आहे. िटकाऊपणा¸या ŀĶीने जीवन चø. उÂपादना¸या जीवनचøाचा ÿÂयेक भाग - पयाªवरणातून सामúी काढणे, उÂपादन उÂपादन, वापराचा टÈपा आिण नंतर उÂपादनाचे काय होते - पयाªवरणावर अनेक ÿकारे पåरणाम कł शकतात. LCA सह, तुÌही तुम¸या उÂपादना¸या िकंवा सेवे¸या पयाªवरणीय पåरणामांचे मूÐयांकन कł शकता. अगदी पिहÐयापासून अगदी शेवटपय«त िकंवा पाळणा ते कबरेपय«त. शेवटी, एलसीएला आÌहाला कडून काय ¶यायचे आहे यात रस आहे. पयाªवरण, क¸चा माल आिण उज¥¸या बाबतीत आिण काय पåरणाम होतो. उÂपादन नंतर Âया¸या वापरादरÌयान पयाªवरणावर असते (िकंवा सेवा, िकंवा सािहÂय). Âयाला "जीवन चø" असे Ìहणतात कारण ते सहसा संपूणª घेते. उÂपादनाचे अिÖतÂव खाÂयात: क¸¸या माला¸या टÈÈयापासून सेवा वापरÁया¸या टÈÈयातून उÂपादन एकý ठेवणे, सािहÂय िकंवा उÂपादन "आयुÕया¸या शेवट¸या" अवÖथेपय«त Âयाचा 'उिĥÕ ट' पूणª करते, जेथे उÂपादन कोणÂयाही फॅशनमÅये मोडले जाते. एलसीएचा नमूद केलेला उĥेश अ.चे पयाªवरणीय ÿभाव शोधणे आहे. उÂपादन, सेवा िकंवा सािहÂय, िवशेषत: Ìहणून काही िनणªय घेतला जाऊ शकतो. Âया वÖतूची रचना िकंवा काही धोरण तयार करताना. ते असू शकते. उÂपादन तयार करÁयाचे िकंवा सेवा ÿदान करÁयाचे िविवध पयाªयी मागª आहेत. ºयाचा पयाªवरणावर कमी पåरणाम होतो ते पाहÁयासाठी तुलना केली जात आहे. LCA चा वापर उÂपादने आिण ÿिøयां¸या िटकाऊ िडझाईन आिण रीिडझाइनला ÿोÂसाहन देÁयास मदत करते, ºयामुळे एकूणच पयाªवरणाचे ÿमाण कमी होते. ÿभाव आिण नूतनीकरणीय िकंवा िवषारी पदाथा«चा कमी वापर.
munotes.in

Page 72

72 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
72 एलसीएचा वापर वेगवेगÑया लोकांकडून वेगवेगÑया गोĶéसाठी केला जाऊ शकतो. पण ते सवª पयाªवरणीय ÿभाव आिण कामिगरीबĥल आहे. िडझाइन: पयाªवरणीय उÂपादन ÿभाव कमी करÁयासाठी आÌही कोणते बदल कł शकतो? खरेदी: कोणÂया उÂपादनाचा सवाªत कमी पयाªवरणीय ÿभाव आहे? िवपणन: हे उÂपादन ÿितÖपÅयाªपे±ा "िहरवे" आहे का? ब¤चमािक«ग: आमची कंपनी आम¸या इतर सवा«¸या पुढे कशी आहे? ůॅिकंग: गेÐया वषा«¸या तुलनेत या वषê आमची पयाªवरणीय कामिगरी कशी आहे? धोरण: कोणते उपøम एकूण पयाªवरण सुधारÁयास मदत करतील? ५.४.१.जीवन चø मूÐयांकनाचे चार टÈपे : एलसीए ही एक ÿमािणत पĦत आहे, जी ितला Âयाची िवĵासाहªता देते आिण पारदशªकता आंतरराÕůीय संÖथेĬारे मानके ÿदान केली जातात. ISO १४0४0 आिण १४0४४ मÅये मानकìकरण (ISO) साठी, आिण चार वणªन LCA चे मु´य टÈपे: १. Åयेय आिण ÓयाĮी Óया´या २. इÆÓह¤टरी िवĴेषण ३. ÿभाव मूÐयांकन ४. अथªिनवªचन १. Åयेय आिण ÓयाĮी Óया´या: Åयेय आिण ÓयाĮी Óया´या पायरी तुमचे एलसीए सातÂयाने केले जात असÐयाची खाýी करते. एलसीए मॉडेÐस उÂपादन, सेवा िकंवा ÿणाली जीवन चø. मॉडेल हे जिटल वाÖतव आिण सवª सरलीकरणांÿमाणे, सरलीकरण आहे. याचा अथª वाÖतिवकता एक ÿकारे िवकृत होईल. एलसीए ÿॅि³टशनरसाठी आÓहान आहे. सरलीकरण आिण िवकृती पåरणामांवर पåरणाम करत नाहीत याची खाýी करा. खूप जाÖत. हे करÁयाचा सवō°म मागª Ìहणजे Åयेय आिण ÓयाĮी काळजीपूवªक पåरभािषत करणे. LCA अËयासाचाÅयेय आिण ÓयाĮी सवाªत महÂवा¸या िनवडéचे वणªन करतात, जे बयाªचदा Óयिĉिनķ असतात. उदाहरणाथª, LCA कायाªिÆवत करÁयाचे कारण, एक तंतोतंत उÂपादनाची Óया´या आिण Âयाचे जीवन चø आिण ÿणालीचे वणªन सीमा आपण काय पाहत आहोत? ºया िबंदूवर सवª िनणªय घेतले जातात. अËयासात काय समािवĶ करावे, ते का केले जात आहे, "कायाªÂमक युिनट” ºयावर ल± क¤िþत केले जात आहे, ºया वेगवेगÑया ÿणाली असणे आवÔयक आहे. तपासले, तसेच सीमा - ÿÂयेक इनपुट आिण आउटपुट मोजणे अनेकदा Óयावहाåरक (िकंवा श³य) नसते आिण अशा ÿकरणांमÅये ते लहान आहेत िकंवा ते कुठे आहेत असे समजÁयाचे चांगले कारण आहे. आपÐयाला ÖवारÖय munotes.in

Page 73

73
पूरक ववश्लेषणयत्मक
सयधने आवण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I असलेÐया ÓयाĮी¸या पलीकडे रहा, ते सोडले गेले आहेत. ÿÂयेक LCA ला सीमा आहेत. या टÈÈयावर आणखी एक कायª "Öøìिनंग" समािवĶ आहे, जे ÿाथिमक आहे. एलसीएची अंमलबजावणी आिण योजनेतील कोणतेही समायोजन. अशा ÿकारे.या पायरीमÅये अËयासाची उिĥĶे, कायाªÂमक एकक, िसÖटम सीमा, आवÔयक डेटा, गृहीतके आिण मयाªदा पåरभािषत करणे आवÔयक आहे. िवशेषतः, फं³शनल युिनट हे वापरलेले संदभª युिनट आहे. सवª इनपुट आिण आउटपुटची ÿÂयेकाशी तुलना करÁयासाठी Âयांना सामाÆय करÁयासाठी. २. इÆÓह¤टरी: िनÕकषªण आिण उÂसजªनाचे इÆÓह¤टरी िवĴेषण. या चरण सामúी आिण ऊजाª ÿवाहांचे िवĴेषण आिण अËयासाचा कायªरत ÿणाली संदभª देते. दुसरीकडे संपूणª डेटा संकलन जीवन चø िवĴेषण ÿणालीचे मॉडेलीकरण सूिचत करते. िशवाय, एक या टÈÈयातील सवाªत गंभीर बाबी Ìहणजे इनपुटची गुणव°ा, जी डेटा¸या िवĵासाहªतेची हमी देÁयासाठी आिण सÂयािपत करणे योµय वापर आवÔयक आहे. या टÈÈयात, उपलÊध डेटाचे łपांतरण योµय िनद¥शक घडतात. िनद¥शक ÿित कायाªÂमक युिनट िदले आहेत इÆÓह¤टरी िवĴेषणामÅये, आपण सवª पयाªवरणाकडे पहा उÂपादन िकंवा सेवेशी संबंिधत इनपुट आिण आउटपुट. चे उदाहरण एक पयाªवरणीय इनपुट - आपण पयाªवरणातून बाहेर काढलेले काहीतरी उÂपादना¸या जीवन चøात समािवĶ करणे - क¸चा माल आिण ऊजाª वापरणे. पयाªवरणीय आउटपुट – जे तुम¸या उÂपादनाचे जीवनचø यामÅये ठेवते. पयाªवरण - ÿदूषकांचे उÂसजªन आिण कचरा ÿवाह समािवĶ करा. एकिýतपणे, हे तुÌहाला संपूणª िचý देते. ÿÂयेक LCA ची यादी असते. हा डेटा तुÌही गोळा करत आहात. इÆÓह¤टरीमÅये उÂसजªन, ऊज¥ची आवÔयकता आिण सामúी यासार´या गोĶéचा समावेश होतो. सहभागी ÿÂयेक ÿिøयेसाठी ÿवाह. हे मÅये आिण बाहेर ÿवाह आहेत. आपण अËयास करत असलेली ÿणाली. याचा डेटा यावर अवलंबून समायोिजत केला जातो. याला लाइफ सायकल इÆÓह¤टरी (LCI) Ìहणून ओळखले जाते. हे अÂयंत ि³लĶ असू शकते कारण Âयात डझनभर वेगळे असू शकतात. ÿिøया, तसेच शेकडो ůॅक केलेले पदाथª. येथे सवाªत जाÖत आहे. ३. ÿभाव मूÐयांकन: जीवन चø ÿभाव मूÐयांकन (LCIA): हे या चरणात संबंिधत संभाÓय ÿभावांचे मूÐयांकन समािवĶ आहे. संसाधनांचा वापर आिण पयाªवरणीय उÂसजªनाचे ओळखलेले ÿकार. पåरणाम LCA मÅये वापरÐया जाणाö या मूÐयांकन पĦती दोन भागात िवभागÐया जाऊ शकतात. जे ÿित युिनट वापरÐया जाणाö या संसाधनां¸या ÿमाणात ल± क¤िþत करतात. उÂपादन (अपÖůीम पĦती) आिण जे उÂसजªनाचा अंदाज लावतात. ÿणाली (डाउनÖůीम पĦती). जीवन चø ÿभाव मूÐयांकन मÅये (LCIA), तुÌही िनÕकषª काढता ºयामुळे तुÌहाला चांगला Óयवसाय करता येतो. िनणªय तुÌही पयाªवरणीय पåरणामांचे वगêकरण करा, Âयांचे मूÐयमापन कशावłन करा. तुम¸या कंपनीसाठी सवाªत महÂवाचे आहे आिण Âयांचे पयाªवरणीय मÅये भाषांतर करा. जागितक तापमानवाढ िकंवा मानवी आरोµय यासार´या थीम आहे. munotes.in

Page 74

74 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
74 तुÌहाला िकती समाकिलत करायचे आहे ही सवाªत महßवाची िनवड तुÌहाला करायची आहे. पåरणाम Óहायचे. तुमचे उÂपादन आहे का? िकती िटकाऊ आहे हे दाखवÁयासाठी तुÌहाला एकच Öकोअर आवडेल का िकंवा तुमची नवीन रचना सुधारते कì नाही हे पाहÁयास स±म होÁयासाठी CO२ उÂसजªनावर आिण जिमनीचा वापर बदल िकमान समान ठेवतो? या सहसा तुÌही तुम¸या ÿे±कांना कसे संबोिधत कł इि¸छता यावर अवलंबून असते आिण तपशीलवार पåरणाम समजून घेÁयाची तुम¸या ÿे±कांची ±मता. लाइफ सायकल इÌपॅ³ट असेसम¤ट (एलसीआयए) हे आहे जेथे पåरणामांवर पåरणाम होतो. पयाªवरणाची गणना केली जाते. ÿभावां¸या ®ेणी िनवडÐया जातात आिण उÂसजªन, ऊजाª आिण सामúी¸या ÿवाहावर आधाåरत Âयां¸यावरील ÿभाव यादीचे मूÐयांकन केले जाते. अनेक ÿकारचे ÿभाव आहेत (अजैिवक संसाधनांचा öहास, µलोबल वॉिम«ग, ओझोन थर कमी होणे, आÌलीकरण इ.) Âयामुळे हा टÈपा िनवडलेÐया सवª िभÆन ÿभावांसाठी खाते आहे. ४. अथªिनवªचन: या टÈÈयात िवĴेषक पåरणामांची छाननी करÁयाचे उिĥĶ ठेवतात आिण Âयांना श³य िततकì अचूक मािहती देऊन चचाª करा. िशवाय, ही पायरी एलसीए िवकास ºयाला अिधक तपशीलवार ŀिĶकोन आवÔयक आहे मÅये काही समÖया हायलाइट कł शकते: उदाहरणाथª, संकिलत केलेÐया काही डेटाची गुणव°ा पातळी सुधारÁयाचा िनणªय घेतला जाऊ शकतो. कारण ते एका ÿिøयेचे ल±णीय वणªन करतात. पयाªवरणीय दाबाला ÿभािवत करते आिण Âयामुळे अिधक भारदÖत Âयांची अचूकता पåरणामांमÅये कमी पåरवतªनशीलतेची हमी देऊ शकते. या एलसीएची यंýणा पåरणाम सुधारÁयाचे आĵासन देते. दरÌयान इंटरिÿटेशन फेज, तुÌही तपासा कì तुमचे िनÕकषª चांगले आहेत- ÿमािणत ISO १४0४४ मानक अनेक तपासÁयांचे वणªन करते डेटा आिण Ĭारे िनÕकषª पुरेसे समिथªत आहेत कì नाही याची चाचणी करा. अशा ÿकारे, तुÌही तुमचे पåरणाम शेअर कł शकता आिण कोणÂयाही आIJयाªिशवाय जगासह सुधारणा िनणªय. शेवटी, अËयास संचाचे Åयेय आिण ÓयाĮी¸या संदभाªत पåरणामांचे िवĴेषण केले जाते. एलसीए यावłन आपण या ÿणालीबĥल काय िशकलो? येथे िशफारसी सहसा समािवĶ केÐया जातात. ५.४.२ जीवन चø मूÐयांकन व इतर पĦती : जीवन चø अËयास िविवध Öकोपसाठी केले जाऊ शकतात: पाळणा ते गेट (क¸चा फॅ³टरी ते गेट पय«त सािहÂय), गेट टू गेट (फĉ यावर ल± क¤िþत करणे उÂपादन ÿिøया) िकंवा पाळणा ते गंभीर (िवÐहेवाट होईपय«त क¸चा माल).हे इतर मॉडेÐसपे±ा वेगळे बनवते ते मु´यतः डेटा-चािलत आहे पĦत दोन मु´य इतर पĦती, पाळणा ते पाळणा आिण वतुªळाकार अथªÓयवÖथा, ÿे±कांची मने िजंकÁयासाठी िडझाइन केलेली आहे. तसेच एलसीए मन काबीज करÁयासाठी िडझाइन केलेले आहे. पाळणा ते पाळणा पाळणा-ते-पाळणा ÿमाणीकरण ÿणाली गुणाÂमक ŀĶी आिण कथा सांगणे, उÂपादन असू शकते कì नाही हे ठरवÁयासाठी गुणाÂमक िनकष वापरणे. ÿमािणत िनकषांमÅये भौितक munotes.in

Page 75

75
पूरक ववश्लेषणयत्मक
सयधने आवण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I आरोµय, सामúीचा पुनवाªपर, नूतनीकरण करÁयायोµय समािवĶ आहे. ऊजाª आिण काबªन ÓयवÖथापन, जल कारभारी आिण सामािजक िनÕप±ता.या िनकषांवरील सवाªत कमी गुण हे उÂपादनाचे एकूण गुण बनतात. एलसीए¸या परीत, पाळणा ते पाळणा ÿमािणत आहे कì नाही हे मोजत नाही उÂपादनाचा एकूणच पयाªवरणावर कमी पåरणाम होतो, Âयामुळे एक पाळणा पाळणा-ÿमािणत उÂपादन बदलले िकंवा अगदी वाढलेले ओझे असू शकते. वतुªळाकार अथªÓयवÖथा वतुªळाकार अथªÓयवÖथा हे मूÐय िनमाªण करÁयासाठी ÿेरणादायी धोरण आहे. संसाधनांचा वापर कमी करताना अथªÓयवÖथा, समाज आिण Óयवसाय कमी करणे, पुÆहा वापरणे आिण पुनवाªपर कłन याªवरणीय ÿभाव. याउलट, जीवन चø मूÐयांकन हे एक मजबूत आिण ²ान-आधाåरत साधन आहे. उÂपादने, सेवा आिण Óयवसायाचे पयाªवरणीय ÿभाव मोजा. एक ÿकारचे अकाउंटÆसी ŀिĶकोन असलेले मॉडेल. दोÆही मजबूती एकý करा. एलसीए पĦतीची आिण पåरपýकाची ÿेरणादायी तßवे अथªÓयवÖथा आिण तुम¸याकडे नावीÆयपूणª ŀĶीकोन आहे. ५.४.३.LCAs ¸या मयाªदा : ÿÂयेक वै²ािनक पĦतीÿमाणे, काही मयाªदा नेहमी असतात. एलसीए¸या बाबतीत, ते यापासून कमी होत नाहीत. LCA मागª आकलनाची खोली जी केवळ सवªसमावेशक माÅयमातून उपलÊध आहे. यामÅये खालील मयाªदांचा समावेश आहे:  अËयास घटनांपे±ा सामाÆय ऑपरेशÆसशी संबंिधत असतात उĩवते, जे Öवतंý जोखीम मूÐयांकनांĬारे समजले पािहजे.  संपूणª LCA ची वैधता उपलÊध डेटाची गुणव°ा: साहिजकच हेच ठरवते.  पयाªवरणीय गुणांची िवĵासाहªता LCA ÿॅि³टशनसª कामावर आहेत कौशÐयावर अवलंबून असते  गुंतवणुकì¸या िनणªयांना िकती काळ िवलंब होतो याचा पåरणाम Ìहणून LCA घेतात ५.५ ÿij (QUESTIONS) १. पयाªवरणीय मूÐयमापना¸या बाजार-आधाåरत पĦती ÖपĶ करा. २. पयाªवरणीय मूÐयमापना¸या लाभावर आधाåरत पĦती ÖपĶ करा. ३. पयाªवरणीय मूÐयमापना¸या लाभावर आधाåरत पĦती ÖपĶ करा. ४. पयाªवरणीय मूÐयमापना¸या गैर-बाजार-आधाåरत पĦती ÖपĶ करा. ५. जीवन चø िवĴेषणावर ÖपĶीकरणाÂमक टीप िलहा. munotes.in

Page 76

76 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
76 ६ पूरक िवĴेषणाÂमक साधने आिण पयाªवरणीय समÖया - II घटक रचना ६.० उिĥĶे ६.१ ÿदूषण ६.१.१ हवय प्रदूषण ६.१.३. जल प्रदूषण ६.१.४. ध्वनी प्रदूषण ६.२. ओझोन र्र कमी होणे ६.२.१.ओझोन कमी होण्र्यची कयरणे ६.२.२.ओझोन कमी होण्र्यचे पररणयम ६.२.३. ओझोन कमी होण्र्यचे उपयर् ६.३. हररतगृह वयर्ू उत्सजान ६.३.१. पयच प्रमुख हररतगृह वयर्ू ६.३.२ कयरणे ६.३.३. ग्रीनहयऊस इफेक्टचे पररणयम ६.४. जयगततक चेतयवणी आतण हवयमयन बदल ६.४.१. ग्लोबल वयतमिंगची कयरणे ६.४.२. ग्लोबल वयतमिंग प्रभयव ६.४.३. ग्लोबल वयतमिंग प्रततबंध ६.५. प्रश्न ६.० उिĥĶे (OBJECTIVES) ÿदूषणयची संकÐपना समजणे ÿदूषणाची करणे व Âयावरील उपाय समजणे munotes.in

Page 77

77
पूरक तवश्लेषणयत्मक
सयधने आतण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I ६.१ ÿदूषण (POLLUTION) ÿदूषण हा शÊद "Polluere" या लॅिटन शÊदापासून आला आहे याचा अथª "माती िकंवा अशुĦ करणे" असा होतो. ÿदूषण Ìहणजे नैसिगªक वातावरण ºयामुळे ÿितकूल बदल होतात. Âयानुसार नॅशनल अकादमीचा यूएस वॉटर मॅनेजम¤ट अँड कंůोलचा अहवाल पुनरावलोकन "ÿदूषण Ìहणजे भौितक, रासायिनक आिण अवांिछत बदल हवा, पाणी आिण जमीन यांची जैिवक वैिशĶ्ये, मानवी आिण इतर जीवनासाठी पयाªवरणा¸या भौितक, रासायिनक िकंवा जैिवक वैिशĶ्यांमÅये हािनकारक ÿदूषणामुळे अिनĶ बदल घडतात आपण िविवध ÿकारचे ÿदूषण पाहतो. हवा, पाणी आिण Åवनी ÿदूषण अशा िविवध संकÐपनांचा अËयास कłया. ६.१.१ हवा ÿदूषण (Air Pollution) : वायू ÿदूषण Ìहणजे एकतर वायू िकंवा कोणÂयाही वायूंचे ÿमाण सामाÆय ÿमाणापे±ा जाÖत िकंवाअवांिछत उपिÖथती. वातावरणात वरील दोÆही घटकांची उपिÖथती, पåरणामी, हवे¸या नैसिगªक गुणव°ेवर िवपåरत पåरणाम होतो, Âयामुळे ĵास घेणेसाठी तीअयोµय होते. वायू ÿदूषणासाठी अनेक घटक जबाबदार आहेत i) काबªनचे ऑ³साइड: ľोत ÿदान करÁयासाठी जीवाÔम इंधनांचे ºवलन ऊजाª हे ÿमुख साधन आहे ºयाĬारे माणूस वातावरण ÿदूिषत करतो. काबªन मोनोऑ³साइड (CO), आिण काबªन डायऑ³साइड (CO२) हे नैसिगªक आिण मोठ्या ÿमाणात ÿदूषकवायू आहेत. ii) सÐफरचे ऑ³साइड: वायूयुĉ सÐफर डायऑ³साइड (SO२) आिण सÐफर ůायऑ³साइड (SO३) हे आपÐया वातावरणाचे गंभीर ÿदूषक आहेत. SO२ आिण SO३ ¸या ऑ³साईडचे कोळसा ºवलन, तेल शुĦीकरण कारखाने, तांबे, िशसे आिण जÖत िवतळणे आहेत महßवाचे ąोत आहेत. iii) नायůोजनचे ऑ³साइड: ÿदूिषत वातावरण वायू ÿदूषणातमÅये नायůोजन¸या ऑ³साईडची सं´या अिÖतÂवात आहे. नायůोजन ऑ³साईडचे मु´य ľोत Ìहणजे कोळशाचे ºवलन, वाहतूक आिण औīोिगक ÿिøया. iv) उīोग: वायू ÿदूषणात उīोगांचा मोठा वाटा आहे. औīोिगक ÿिøयांमुळे नायůस ऑ³साईड आिण हायűो सार´या ÿदूषकांचे िवसजªन होते. हवेत Éलोरोकाबªन, हायűोकाबªÆस. पेůोिलयम åरफायनरीज देखील बरेच मुĉ करतात. पशुधन पालनासार´या कृषी पĦती आिण लँडिफÐस देखील वातावरणातील िमथेन सांþता वाढवतात. एकूण पåरणाम Ìहणजे µलोबल वॉिम«ग संभाÓयता वाढवणे. v) वाहन उÂसजªन: वाहनांचे उÂसजªन हा जीवाÔम इंधनाचा आणखी एक ąोत आहे. उÂसजªन जे सतत वायू ÿदूषणास कारणीभूत ठरते. कार, हेवी ड्युटी ůक, िशिपंग वेसÐस, ůेÆस आिण िवमाने या सवा«मÅये बरेच जीवाÔम जळतात. काम करÁयासाठी इंधन. ऑटोमोबाईल इंिजनमधून उÂसजªन दोÆही ÿाथिमक आिण दुÍयम ÿदूषक munotes.in

Page 78

78 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
78 असतात. हे ÿदूषणाचे ÿमुख कारण आहे आिण एक वाहतूक हा एक ÿमुख उīोग असÐयाने Âयास सामोरे जाणे फार कठीण आहे. खाजगी वाहतुकìचा वाटा सुमारे १0 ट³के आहे. Óयĉìचे काबªन फूटिÿंट, िकंवा काबªन डायऑ³साइडचे ÿमाण िøया आिण जीवनशैली वातावरणात योगदान देतात. vi) घरगुती आिण शेतीची रसायने: घरे धुरणे, पीक डिÖटंग, प¤िटंग पुरवठा, घरगुती Öव¸छता उÂपादने, वर कìटक/कìटकनाशक, खताची धूळ, हे सवª हािनकारक उÂसिजªत करतात. रसायने हवेत जातात आिण Âयामुळे ÿदूषण होते. बयाªच बाबतीत, जेÓहा आÌही ही रसायने कायाªलये िकंवा घरांमÅये कमी िकंवा कमी वायुवीजन नसताना वापरा. जर आपण Âयांना दीघª कालावधीसाठी ĵास घेतला तर आजारी पडू शकतो. vii) जंगलतोड: जंगलतोडीमुळे वातावरणावर जाÖत पåरणाम होतो. जंगले एका ÿिøयेĬारे काबªन डायऑ³साइडसाठी Öपंज Ìहणून काम करतात. झाडे आपÐया वनÖपतीमÅये काबªन डायऑ³साइड जमा करतात. ऊती जसे ते अÆन बनवÁयासाठी या वायूमÅये घेतात. ÿÂय±ात, हे कृतीमुळे हवेतून काबªन डायऑ³साइड िनघून जातो. जेÓहा जंगले जाळली जातात आिण हे Öटोरेज ±ेý हेतुपुरÖसर आिण ÿचंड ÿमाणात नĶ केले. काबªन डाय ऑ³साईड काढून टाकले जाते, Âयामुळे वातावरणातील काबªन डायऑ³साइडचे ÿमाण वाढते. लाकूड आग देखील आणखी एक ÿभाव आहे. जंगलतोड आिण पािटª³युलेट िडÖचाजª कłन वायू ÿदूषण होऊ शकते. हे कण ĵसन ÿणालीमÅये दाखल होऊ शकतात ºयामुळे फुÉफुसा¸या ऊतéना ýास होतो. दमा आिण इतर सार´या िवīमान आरोµय िÖथती देखील िबघडते, ĵसन िवकार शकतात viii) धूăपान: एखाīा Óयĉìला धूăपानाचा धोका असू शकतो जरी ते धूăपान न करणारे आहेत. िमनेसोटा िवīापीठाने असा अंदाज Óयĉ केला आहे. लोकसं´येपैकì ९0 ट³के लोक सवयीने दुसöया हाता¸या संपकाªत आहेत. धूर तंबाखू¸या धुरात ४0 पय«त कािसªनोजेÆस असतात, ºयामुळे ते एक बनते वायू ÿदूषणाचा िवशेषतः घातक ÿकार. तुम¸या कुटुंबात धूăपान करणारे असÐयास एअर Èयुåरफायर हे सुिनिIJत करतील कì इतर सदÖयांना ýास होणार नाही. ix) घरातील वायू ÿदूषण: िवषारी उÂपादनांचा वापर ºयाला अिÖथर Ìहणतात. स¤िþय संयुगे (VOCs), अपयाªĮ वायुवीजन, असमान तापमान आिण आþªता पातळीमुळे घरातील वायू ÿदूषण होऊ शकते, तुÌही ऑिफस, शाळेत िकंवा तुम¸या आरामदायी घरात असाल. घर वायू ÿदूषण अ²ान घटकांमुळे होऊ शकते, उदाहरणाथª, खोलीत तंबाखू ओढणे िकंवा बुरशी संøिमत िभंत सोडणे. उपचार न केलेले लाकूड ÖटोÓह िकंवा Öपेस हीटसªचा वापर वाढÁयास स±म आहे आþªता पातळी जी Óयĉì¸या आरोµयावर थेट पåरणाम कł शकते. x) सूàमजीव नĶ होÁयाची ÿिøया: उÂपादन, रसायन आिण कापड उīोग मोठ्या ÿमाणात काबªन मोनोऑ³साइड, हायűोकाबªÆस, रसायने आिण स¤िþय संयुगे जे आपले दूिषत करतात. वातावरण यामÅये िनसगाªतील जैव-रासायिनक चø जीवाणू आिण बुरशी मूलभूत भूिमका बजावतात. असामाÆय पयाªवरणीय पåरिÖथतीचे ÿमुख munotes.in

Page 79

79
पूरक तवश्लेषणयत्मक
सयधने आतण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I संकेतक आहेत. यातील ±य आजूबाजूला असलेले सूàमजीव अÂयंत िवषारी िमथेन वायू सोडतात. िमथेनसार´या िवषारी वायूचा ĵास घेतÐयास मृÂयू होऊ शकतो. xi) उघड्यावर कचरा जाळणे: उघड्यावर कचरा जाळÁयाचे ÿमाण जाÖत आहे. तुम¸या आरोµयासाठी आिण पयाªवरणासाठी एखाīाला वाटेल Âयापे±ा जाÖत हािनकारक. Engage EPW नुसार, िदÐलीचे वायुÿदूषण सावªजिनक आरोµयाची गळचेपी करत आहे. िदÐलीत दररोज तÊबल ९५00 टन कचरा िनमाªण होतो. भारतातील दुसरे कचरा डंिपंग शहर बनवते. उघडे बनª करÁयासाठी ए³सपोजर कचöया¸या कचöयामुळे ककªरोग, यकृत यासह गंभीर आरोµयास धोका िनमाªण होऊ शकतो. समÖया, रोगÿितकारक शĉìची कमतरता, िवकिसत मºजासंÖथेवर पåरणाम होतो. पुनŁÂपादक काय¥ देखील कł शकता. xii) कृषी उपøम: शेतीिवषयक कामे गंभीर झाली आहेत. घटÂया हवे¸या गुणव°ेवर पåरणाम. कìटकनाशकांपासून सुŁवात करणे आिण सभोवतालची हवा दूिषत करÁयासाठी खते हे मु´य ľोत आहेत. आजकाल, कìटकनाशके आिण खतांमÅये नवीन आøमक िमसळले जाते. िपकां¸या जलद वाढीसाठी ºया ÿजाती िनसगाªत आढळत नाहीत आिण वनÖपती. एकदा ते फवारले कì, वास आिण ÿभाव कìटकनाशके हवेत सोडली जातात. काही पाÁयात िमसळतात तर काही िझरपतात. जिमनीत जे केवळ िपकांचा नाश करत नाही तर आरोµयाशी संबंिधत अनेक समÖया कारणीभूत देखील होते. xiii) रासायिनक आिण कृिýम उÂपादनांचा वापर: वायू ÿदूषणाबĥल बोलताना, आपण नेहमी बाहेर¸या वायू ÿदूषणाला आपÐया जीवनासाठी धोकादायक मानतो. घरातील वायू ÿदूषणाबĥल कधीही बोलू नका. घरगुती उÂपादने इनडोअर होतात. हवेचे ÿदूषण जे बाहेर¸या हवेपे±ा १0 पट जाÖत हािनकारक आहे. ÿदूषण. वाÕपशील स¤िþय संयुगे (VOCs) प¤ट्स, ³लीनर आिण परÉयूम आिण िडओडोरंट्स सार´या वैयिĉक काळजी उÂपादनांमÅये आढळतात. खराब घरातील हवेची गुणव°ा सामाÆय आरोµय समÖयांचे एक कारण आहे. दमा िकंवा इतर जोखीम ĵासो¸छवासा¸या समÖया आिण फुÉफुसाचे आजार हे ĵास घेÁयामुळे उĩवणाöया इतर समÖया आहेत. देशात ºया ÿमाणात वायू ÿदूषण वाढत आहे, ताÂकाळ कारवाई ही िनतांत गरज बनली आहे. इतकंच नाही मानवी जीवनावर पåरणाम करतात पण िनसगाªचाही िवनाश करतात. नेÐसन मंडेला यांनी एकदा वायू ÿदूषणाबĥल िचंता Óयĉ केली होती आिण िवशेषत: Âयाचा मानवी जीवनावर होणारा पåरणाम, Ìहणाले, “ÿÂयेकाला अिधकार आहे Âयां¸या आरोµयासाठी िकंवा कÐयाणासाठी हािनकारक नसलेÐया वातावरणात; आिण सÅया¸या फायīासाठी, Âया वातावरणाचे संर±ण करणे भावी िपढ्या.” xiv) उज¥चे संवधªन करणे हे ĵास घेÁयासाठी Öव¸छ हवा चांगÐया भिवÕया¸या िदशेने पिहले पाऊल आहे. xv) संकÐपना समजून घेणे आिण कमी करÁयाची सवय आÂमसात करणे, पुनवाªपर, आिण रीसायकल महÂवाचे आहे. munotes.in

Page 80

80 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
80 xvi) इंधनाची बचत करणे आिण वाहन ÿदूषण कमी करणे श³य असेल तेÓहा सावªजिनक वाहतूक वापरा. वायू ÿदूषणाचे पåरणाम (Effects of Air Pollution) i) ÿवेगक µलोबल वािम«ग : वायू ÿदूषणाला थेट गती येते. ओझोनचा öहास होऊन जागितक तापमानवाढीचा दर थर µलोबल वािम«ग Ìहणजे पृÃवीचे वाढलेले तापमान अनुभव घेणे सुł आहे. हे उ¸च तापमान होऊ ňुवीय बफाª¸या टोÈया आिण िहमखंडांचे िवतळणे, ºयामुळे समुþाची पातळी उंचावते आिण मानवजातीसाठी िचंता िनमाªण करते. ii) मानवी ĵसन आिण Ńदय िचंता : वायू ÿदूषण माहीत आहे. डोळे, फुÉफुसे, नाक आिण घशात जळजळ होणे. तो िनमाªण करतो ĵसन समÖया आिण िवīमान पåरिÖथती वाढवते जसे कì दमा आिण एिÌफसीमा. सतत वायू ÿदूषणा¸या संपकाªत असताना, मानवांना Ńदय व रĉवािहÆयासंबंधी रोगाचा धोका जाÖत असतो. हवा भरलेली दूिषत कणासह सह रĉवािहÆयांवर अनेक ÿितकूल पåरणाम होऊ शकतात, आिण अगदी Ńदयिवकारा¸या झट³यामÅये योगदान िदले आहे. हवेचे पåरणाम ÿदूषण िचंताजनक आहे. ते अनेक ĵसनिøया तयार करÁयासाठी ओळखले जातात. आिण वायू ÿदूषणाचे अÿÂय± पåरणाम Ńदया¸या िÖथती जसे कì दमा, øॉिनक āाँकायिटस, एिÌफसीमा, ककªरोगासह Ńदयिवकाराचा झटका आिण Öůोक, इतर धो³यांसह शरीर. अनेक दशल± मुळे थेट िकंवा मरण पावले ओळखले जातात. iii) वÆयजीव धो³यात : बहòतेक रोग आिण पåरिÖथती जे मानवांना संवेदना±म आहेत, ÿाणी देखील आहेत. वायू ÿदूषणामुळे अनेक गोĶी िनमाªण होतात. माणसांना ºया समÖयांचा सामना करावा लागतो. जोरदार ÿदूिषत ±ेýे सĉì करतात. नवीन घरे शोधÁयासाठी रिहवासी, जे नकाराÂमक पåरणाम कł शकतात. इकोिसÖटम िवषारी रसायने, ºयाची आपण पुढील बुलेटमÅये चचाª कł, पाÁया¸या पृķभागावर देखील जमा होते ºयामुळे सागरी जीव ÿाÁयांचे धो³यात येऊ शकते . iv) आÌल वषाª : जेÓहा वायू ÿदूषण, िवशेषतः सÐफर ऑ³साईड्स आिण नायůोजन ऑ³साईड, जीवाÔम इंधन जाळÁयाĬारे आकाशात सोडले जातात आÌल पाऊस Ìहणून ओळखली जाणारी घटना तयार करते. पाणी, मÅये उ¸च वातावरण, या रसायनांसह एकिýत होते आिण ते आÌलयुĉ बनते िनसगª ते नंतर सामाÆय पावसा¸या वेषात जिमनीवर िवखुरते. ऍिसड पावसामुळे मानव आिण ÿाÁयांना सारखेच हानी पोहोचते.. v) मुलां¸या आरोµया¸या समÖया : वायू ÿदूषण तुम¸या आरोµयासाठी हािनकारक आहे. तुÌही तुमचा पिहला ĵास घेÁयाआधीच. उ¸च वायू ÿदूषणास ए³सपोजर गभªधारणेदरÌयान¸या पातळीमुळे गभªपात तसेच अकाली गभªपात होतो लहान मुलांमÅये जÆम, ऑिटझम, दमा आिण Öपे³ůम िडसऑडªर. ते तसेच मुला¸या म¤दू¸या लवकर िवकासाला हानी पोहोचवÁयाची ±मता असते आिण Æयूमोिनयामुळे ५ वषा«खालील जवळजवळ दशल± मुलांचा मृÂयू होतो. वष¥ लहान मुलांना ĵासो¸छवासाचा धोका जाÖत असतो वायू ÿदूषकां¸या संपकाªत असलेÐया भागात संøमण आिण फुÉफुसाचे रोग धोका जाÖत असतो. munotes.in

Page 81

81
पूरक तवश्लेषणयत्मक
सयधने आतण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I vi) युůोिफकेशन : युůोिफकेशन ही अशी िÖथती आहे िजथे जाÖत ÿमाणात काही ÿदूषकांमÅये असलेले नायůोजन समुþावर िवकिसत होते पृķभाग आिण एकपेशीय वनÖपती मÅये बदलते आिण िवपåरत मासे, वनÖपती, आिण ÿाणी ÿजाती. vii) वÆयजीवांवर पåरणाम : माणसांÿमाणेच ÿाÁयांनाही काही गोĶéचा सामना करावा लागतो वायू ÿदूषणाचे घातक पåरणाम. हवेत िवषारी रसायने असतात वÆयजीव ÿजातéना नवीन िठकाणी जाÁयास आिण Âयांचे बदलÁयास भाग पाडू शकते. िनवासÖथान िवषारी ÿदूषक पाÁया¸या पृķभागावर जमा होतात आिण समुþातील ÿाÁयांवरही पåरणाम होऊ शकतो. viii) ओझोन थराचा öहास : ओझोन पृÃवीवर अिÖतÂवात आहे. ÖůॅटोिÖफयर आिण मानवांना हािनकारकांपासून संर±ण करÁयासाठी जबाबदार आहे. अितनील (UV) िकरण. पृÃवीवरील ओझोनचा थर यामुळे कमी होत आहे. मÅये ³लोरोÉलोरोकाबªÆस, हायűो ³लोरोÉलोरोकाबªÆसची उपिÖथती वातावरण. ओझोनचा थर पातळ झाÐयावर ते हािनकारक उÂसजªन करेल. िकरण पृÃवीवर परत येतात आिण Âवचा आिण डोÑयांशी संबंिधत समÖया िनमाªण कł शकतात. अितनील िकरणांमÅये िपकांवर पåरणाम करÁयाची ±मता देखील असते. वायू ÿदूषण िनयंिýत करÁयासाठी उपाययोजना (Measures to Control Air Pollution) i) सावªजिनक वाहतूक मोड वापरा. लोकांना अिधकािधक सावªजिनक वाहतूक पĦती वापरÁयास ÿोÂसािहत करा. ÿदूषण कमी करा. तसेच, कारपूिलंगचा वापर करÁयाचा ÿयÂन करा. जर तुÌही आिण तुमचे सहकारी एकाच पåरसरातून येतात आिण Âयांची वेळ सारखीच असते ऊजाª आिण पैसा वाचवÁयासाठी हा पयाªय ए³सÈलोर कł शकता. ii) उ°म घरगुती पĦती घरे गरम करÁयासाठी वापरलेले फायरÈलेस आिण/िकंवा लाकडी ÖटोÓह टाकून īा. गॅस वापरा लाकडा¸या जागी लॉग. तसेच, गॅस-चािलत लॉनचा वापर काढून टाका आिण बागकाम उपकरणे. कचरा, कोरडी पाने िकंवा इतर िठकाणी आग लावणे टाळा. तुम¸या अंगणातील सािहÂय, आिण उघड्यावरील लाइिटंग बोनफायर. तणाचा वापर ओले गवत िकंवा तुम¸या अंगणातील कचरा कंपोÖट करा. Öव¸छता उÂपादने आिण प¤ट वापरा. पयाªवरणास अनुकूल. तुÌही घर सोडत असताना, बंद करÁयाचे सुिनिIJत करा. िदवे, टीÓही आिण इतर कोणतीही इले³ůॉिनक उपकरणे. जीवाÔम इंधन वनÖपती हे वायु ÿदूषक आिण कमी उजाª यांचे ÿमुख कारण आहेत. तुÌहांला आवÔयक आहे, आÌहाला िनमाªण करÁयासाठी Âया वनÖपतéवर कमी अवलंबून राहावे लागेल वीज. याचा अथª ऊजाª कायª±म उपकरणांकडे वळणे देखील आहे श³य. Éलूरोसंट लाइट बÐब Âयां¸या आयुÕया¸या कालावधीत कł शकतात. आपÐयामÅये ल±णीय बचत जोडून ऊजाª वापर कमी करा. munotes.in

Page 82

82 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
82 iii)ऊजाª वाचवा : तुÌही बाहेर जाताना पंखे आिण िदवे बंद करा. मोठ्या सं´येने वीज िनिमªतीसाठी जीवाÔम इंधन जाळले जाते. आपण पयाªवरण वाचवू शकता. जाळÐया जाणाöया जीवाÔम इंधनांची सं´या कमी कłन िनकृĶतेपासून. iv)åरड्यूस, åरयूज आिण åरसायकल ही संकÐपना समजून ¶या : तुम¸या उपयोगा¸या नसलेÐया वÖतू फेकून देऊ नका. Âयाऐवजी, Âयांचा पुÆहा वापर करा काही अÆय उĥेश. उदाहरणाथª, आपण तृणधाÆये ठेवÁयासाठी जुÆया जार वापł शकता िकंवा डाळी Öव¸छ v)ऊजाª संसाधनांवर भर : सौर, पवन आिण भूऔिÕणक यांसार´या Öव¸छ ऊजाª तंý²ानाचा वापर सुł आहे. या िदवसात वाढ. िविवध देशांची सरकारे देत आहेत. ºया úाहकांना Âयां¸यासाठी सौर पॅनेल बसवÁयात रस आहे Âयांना अनुदान घरे िनःसंशयपणे, वायू ÿदूषणाला आळा घालÁयासाठी हे खूप पुढे जाऊ शकते. vi)ऊजाª-कायª±म उपकरणे वापरा : सीएफएल िदवे Âयां¸या समक±ांपे±ा कमी वीज वापरतात. ते राहतात जाÖत काळ, कमी वीज वापरणे, कमी वीज िबल होऊ शकते, आिण देखील कमी उज¥चा वापर कłन ÿदूषण कमी करÁयास मदत करते. vii)Öव¸छ ऊज¥साठी वकìल Óहा : दररोज, तंý²ान ÿगती करत आहे ºयामुळे कायª±मता सुधारते. आिण Öव¸छ ऊज¥ची िकंमत जसे कì सौर, पवन आिण भूऔिÕणक. हे ÿकार उजाª ľोतांमुळे हवेचे ÿदूषण कमी होते. अगदी Æयूि³लयर लीÈस आिण आहे. हवे¸या बाबतीत पारंपाåरक जीवाÔम इंधन वनÖपतéपे±ा अिधक चांगले ÿदूषण. Öव¸छ ऊज¥बĥल लोकांना ÿोÂसाहन आिण िशि±त करÁयाचे मागª शोधा. पयाªय ¸या भÓय योजनेत एक लहान योगदान खूप पुढे जाते. ६.१.२. जल ÿदूषण (Water Pollution) : पाणी हा पृÃवीवरील जीवनाचा एक आवÔयक ľोत आहे. पाÁयाची गुणव°ा हा सवाªत महÂवाचा घटक आहे. गोड्या पाÁयाची कमतरता आहे. µलेिशयसª आिण आइस-कॅÈसमÅये सवाªत जाÖत ÿमाणात बंद असलेली वÖतू. पाणी ÿदूषण Ìहणजे कोणÂयाही बाĻ कारणामुळे पाणी दूिषत होणे सािहÂय िकंवा दुसöया शÊदांत, नैसिगªक पाÁयाचा काहीतरी पåरचय जे मानवी वापरासाठी अयोµय बनवते. WHO ने पåरभािषत केले आहे जल ÿदूषण "कोणतीही परदेशी सामúी एकतर नैसिगªक िकंवा इतर जे ľोत पाÁयाचा ÿितकार कł शकतात आिण ते जीवनासाठी हािनकारक बनवतात, Âयां¸या िवषारीपणामुळे पाÁयाची सामाÆय ऑि³सजन पातळी कमी होते साथी¸या रोगांचा ÿसार Ìहणून सŏदयªŀĶ्या अिÿय ýास" जॅक यवेस कौÖटेउ Ìहणाले कì "पाणी आिण हवा, दोन आवÔयक þव ºयावर सवª जीवन अवलंबून आहे, ते जागितक कचöयाचे डबे बनले आहेत.” साÅया भाषेत शÊद, जलसंÖथेचे दूिषत पाणी ÿदूषण आहे. तो दुŁपयोग आहे तलाव, तलाव, महासागर, नīा, जलाशय इ. munotes.in

Page 83

83
पूरक तवश्लेषणयत्मक
सयधने आतण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I सामाÆयतः पाÁयाचे ÿदूषण जेÓहा Âयात सोडलेले पदाथª नकाराÂमकåरÂया पाÁयामÅये बदल करतात तेÓहा उĩवते. ÿदूषकांचे हे िवसजªन ÿÂय± तसेच अÿÂय± असू शकते. जलÿदूषणाची अनेक कारणे आहेत. i) औīोिगक कचरा: जगभरातील उīोग आिण औīोिगक िठकाणे जलÿदूषणात Âयांचा मोठा वाटा आहे. अनेक औīोिगक साइट उÂपादन करतात. िवषारी रसायने आिण ÿदूषकां¸या Öवłपात कचरा, आिण तरीही िनयमन, काहéमÅये अजूनही योµय कचरा ÓयवÖथापन यंýणा नाही. ÿणालीमÅये Âया दुिमªळ ÿकरणांमÅये, औīोिगक कचरा जवळ¸या गोड्या पाÁयात टाकला जातो. जेÓहा औīोिगक कचöयावर योµय ÿकारे ÿिøया केली जात नाही (िकंवा वाईट, नाही अिजबात उपचार केले जाते), ते गोड्या पाÁयातील ÿणालéना अगदी सहजपणे ÿदूिषत कł शकते. कृषी साइट्स, खाणी आिण उÂपादन Èलांटमधून औīोिगक कचरा नīा, नाले आिण इतर पाÁया¸या ąोतांमÅये ÿवेश कł शकतो. थेट समुþाकडे. यातून िनमाªण होणाöया कचöयातील िवषारी रसायने उīोगांमÅये केवळ मानवासाठी पाणी असुरि±त करÁयाची ±मता नाही वापर, ते देखील गोड्या पाÁयातील ÿणाली मÅये तापमान होऊ शकते बदलणे, ते अनेक पाÁयात राहणाöया जीवांसाठी धोकादायक बनवते. ii) सागरी डंिपंग: सागरी डंिपंगची ÿिøया नेमकì काय असते समुþा¸या पाÁयात कचरा टाकÐयासारखे वाटते. कदािचत वेड्यासारखे वाटतात, परंतु घरातील कचरा अजूनही गोळा केला जातो आिण Âयात टाकला जातो जगातील अनेक देशांĬारे महासागर. यापैकì बहòतेक आयटम घेऊ शकतात पूणªपणे िवघटन करÁयासाठी दोन ते २00 वषा«पय«त कुठेही. iii) सांडपाणी आिण सांडपाणी: हािनकारक रसायने, जीवाणू आिण सांडपाणी आिण सांडपाÁयात रोगजनक आढळतात तेÓहाही ते आढळतात. ÿÂयेक घरातील सांडपाणी आिण सांडपाणी या भागात सोडले जाते. ताजे पाÁयाने समुþ. Âया सांडपाÁयात आढळणारे रोगजनक आिण जीवाणू जातीचे रोग, आिण Ìहणूनच आिण ÿाणी सारखे मानवांमÅये आरोµय-संबंिधत समÖयांचे एक कारण आहे. iv) तेल गळती आिण गळती: "पाणी आिण तेलासारखे" हा जुना वा³ÿचार आहे. सहज िकंवा अिजबात िमसळत नसलेÐया दोन गोĶéचे वणªन करताना वापरले जाते. ºयाÿमाणे असे Ìहणतात कì, पाणी आिण तेल िमसळत नाही आिण तेल पाÁयात िवरघळत नाही. मोठ्या ÿमाणात तेल गळती आिण तेलाची गळती, तर अनेकदा अपघाती, हे एक ÿमुख कारण आहे. जल ÿदूषण. गळती आिण गळती अनेकदा तेल िűिलंग ऑपरेशÆसमुळे होते समुþात िकंवा तेलाची वाहतूक करणारी जहाजे. v) शेती: Âयां¸या िपकांचे िजवाणूपासून संर±ण करÁयासाठी आिण कìटक, शेतकरी अनेकदा रसायने आिण कìटकनाशके वापरतात. जेÓहा या पदाथª भूजलात िशरतात, ते ÿाणी, वनÖपती आिण इजा कł शकतात. मानव याÓयितåरĉ, जेÓहा पाऊस पडतो munotes.in

Page 84

84 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
84 तेÓहा रसायने पावसा¸या पाÁयात िमसळतात, जे नंतर नīा आिण ÿवाहांमÅये वाहते जे समुþात िफÐटर करतात, ºयामुळे पुढील जल ÿदूषण वाढते. vi) µलोबल वॉिम«ग: µलोबल वॉिम«गमुळे वाढणारे तापमान आहे. जलÿदूषणा¸या ŀĶीने एक ÿमुख िचंता. µलोबल वािम«गमुळे पाणी होते तापमान वाढेल, ºयामुळे पाÁयात राहणाöया ÿाÁयांचा मृÂयू होऊ शकतो. जेÓहा मोठे डाई-ऑफ होतात, Âयामुळे पाणी पुरवठा आणखी ÿदूिषत होतो, ºयामुळे पाणीपुरवठा वाढतो समÖया µलोबल वॉिम«ग कमी करÁयात आपण मदत कł शकतो असे अनेक दैनंिदन मागª आहेत, ºयामुळे जलÿदूषण कमी होÁयास मदत होईल. या पĦतéचा समावेश आहे. आम¸या घरांमÅये åरसायकिलंग, कारपूिलंग आिण सीएफएल बÐब वापरणे. vii) िकरणोÂसगê कचरा: िनमाªण करणाöया सुिवधांमधून िकरणोÂसगê कचरा अणुऊजाª पयाªवरणासाठी अÂयंत घातक असू शकते आिण आवÔयक आहे. योµय ÿकारे िवÐहेवाट लावावी. याचे कारण Ìहणजे युरेिनयम हा घटक ºयामÅये वापरला जातो. अणुऊज¥ची िनिमªती हे अÂयंत िवषारी रसायन आहे. दुद¨वाने, या सुिवधांवर अजूनही अपघात होतात आिण िवषारी कचरा ÂयामÅये सोडला जातो. वातावरण कोळसा आिण वायू उīोग अनेक ÿकारे चांगले नाहीत. पयाªयी िवकासामागील सौर आिण पवनासह उज¥चे Öव¸छ ľोतही एक ÿमुख ÿेरणा आहे. viii) खाण उपøम: खाणकाम ही खडक िचरडÁयाची ÿिøया आहे. भूगभाªतून कोळसा आिण इतर खिनजे काढणे. हे घटक, क¸¸या Öवłपात काढÐयास, Âयात हािनकारक रसायने आिण कॅन असतात पाÁयात िमसळÐयावर िवषारी घटकांची सं´या वाढते, जे आरोµया¸या समÖया उĩवू शकतात. खाण उपøम मोठ्या ÿमाणात उÂसिजªत करतात. खडकांमधून धातूचा कचरा आिण सÐफाइड, जे पाÁयाला हािनकारक आहे. ix) रासायिनक खते आिण कìटकनाशके: रासायिनक खते आिण कìटकनाशकांचा वापर शेतकरी िपकांचे कìटक आिण जीवाणूंपासून संर±ण करÁयासाठी करतात. ते वनÖपती¸या वाढीसाठी उपयुĉ आहेत. माý, जेÓहा ही रसायने ते पाÁयात िमसळले जातात, ते वनÖपतéसाठी हािनकारक ÿदूषक तयार करतात. ÿाणी तसेच, जेÓहा पाऊस पडतो तेÓहा रसायने पावसा¸या पाÁयात िमसळतात आिण नīा आिण कालÓयांमÅये वाहóन जातात, ºयामुळे जलचरांसाठी गंभीर नुकसान होते. x) शहरी िवकास: लोकसं´या झपाट्याने वाढÐयाने, Âयामुळे घर, अÆन आिण कापडाची मागणी आहे. अिधक शहरे आिण गावे Ìहणून िवकिसत केले आहेत, Âयांचा पåरणाम Ìहणून खतांचा वापर वाढला आहे. अिधक अÆन, जंगलतोडीमुळे मातीची धूप, बांधकाम िøयामÅये वाढ, अपयाªĮ गटार संकलन आिण ÿिøया, अिधक कचरा Ìहणून लँडिफÐसउÂपािदत, अिधक उÂपादन करÁयासाठी उīोगांमधून रसायनांमÅये वाढ सािहÂय. munotes.in

Page 85

85
पूरक तवश्लेषणयत्मक
सयधने आतण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I जलÿदूषणाचे पåरणाम (Effects of Water Pollution) : १. जलचर जीवनावर पåरणाम होतो: पाÁया¸या दूिषततेचा महßवपूणª जलचर जीवनावर पåरणाम होतो. Âयाचा पåरणाम Âयां¸या चयापचय आिण वतªनावर होतो. रोग आिण मृÂयू कारणीभूत. डायऑि³सन एक िवष आहे ºयामुळे िविवध समÖया उĩवतात, पुनŁÂपादक समÖयांपासून ते अिनयंिýत पेशé¸या िवकासापय«त आिण ककªरोग हे रसायन मासे, पोÐůी आिण मांसामÅये जमा होते. रसायने या ÿमाणे मानवामÅये ÿवेश करÁयापूवê अÆनसाखळीत ÿवेश करतात. २. अÆन साखळीवर पåरणाम होतो: पाणी दूिषत होÁयामÅये ल±णीय असू शकते. अÆन साखळीवर ÿभाव. Âयामुळे अÆनसाखळी िबघडते. कॅडिमयम आिण िशसे ही दोन घातक रसायने आहेत जी ÿाÁयांĬारे (मासे जेÓहा ÿाणी आिण लोक घेतात) आिण येथे ýास देणे सुł ठेवू शकतात. ३. भूजल दूिषत: कìटकनाशके आिण खते वापरली जातात. कृषी उÂपादन भूजल तसेच आपÐया पयाªवरणाला ÿदूिषत करते. जर हे भूगभाªतील पाणी थेट आम¸या घरापय«त बोअरवेल िकंवा ट्यूबĬारे पोहोचवले जाते. िविहरी, Âयामुळे आरोµया¸या अनेक समÖया िनमाªण होतील. ४. मानवी आरोµयावर पåरणाम होतो: ÿदूषण मानवांवर आिण िवķेवर पåरणाम करते. पाÁया¸या ľोतांमÅये हेपेटायटीससारखे आजार होऊ शकतात. खराब िपÁयाचे पाणी उपचार आिण दूिषत पाÁयामुळे नेहमीच महामारी होऊ शकते. कॉलरासारखे संसगªजÆय आजार. जलÿदूषणाचे खूप नकाराÂमक पåरणाम होतात. सावªजिनक आरोµयावर. मīपान िकंवा संपकाªत राहÁयामुळे बरेच रोग होतात. दूिषत पाÁयाने, जसे कì अितसार, कॉलरा, िवषमºवर, आमांश िकंवा Âवचा संøमण. ºया झोनमÅये िपÁयाचे पाणी उपलÊध नाही, तेथे मु´य धोका Ìहणजे िनजªलीकरण होय. ५. पाÁयात उ¸च टीडीएस: पाणी हे जलद िवþावक आहे. यौिगकांची िवÖतृत ®ेणी िवरघळते. िपÁया¸या पाÁयात टीडीएस असावा. ५00 िमúॅ/िलटर पे±ा कमी. पाÁया¸या कॅनमÅये उ¸च पातळी¸या टीडीएसची उपिÖथती मानवांमÅये िविवध आरोµय समÖया िनमाªण करतात. जलÿदूषण िनयंिýत करÁयासाठी उपाययोजना (Measures to Control Water Pollution) १. सांडपाणी ÿिøया: सांडपाणी ÿिøया काढून टाकणे समािवĶ आहे. भौितक, रासायिनक िकंवा जैिवक Ĭारे सांडपाÁयापासून ÿदूषक ÿिøया या ÿिøया िजत³या अिधक कायª±म असतील िततके पाणी Öव¸छ होते. २. हåरत शेती: जागितक Öतरावर, शेतीचा वाटा ७0% पाÁयाचा आहे संसाधने, Âयामुळे हवामानास अनुकूल िपके, कायª±म असणे आवÔयक आहे. िसंचन जे पाणी आिण ऊजाª-कायª±म अÆनाची गरज कमी करते. उÂपादन. रसायनांना मयाªिदत ठेवÁयासाठी िहरवी शेती देखील महßवाची आहे. munotes.in

Page 86

86 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
86 ३. Öटॉमªवॉटर मॅनेजम¤ट: Öटॉमª वॉटर मॅनेजम¤ट करÁयाचा ÿयÂन आहे. लॉन आिण इतर िठकाणी पावसाचे पाणी िकंवा िवतळलेले बफª कमी करा. साइट्स आिण पाÁया¸या गुणव°ेत सुधारणा” यूएस¸या मते पयाªवरण संर±ण एजÆसी (EPA). टाळणे महÂवाचे आहे. पाणी दूिषत करÁयापासून ÿदूषक आिण पाणी अिधक वापरÁयास कायª±मतेने मदत करते. ४. वायू ÿदूषण ÿितबंध: वायू ÿदूषणाचा थेट पåरणाम पाÁयावर होतो. २५% मानवी ÿेåरत CO२ उÂसजªन Ĭारे शोषले जाते Ìहणून दूिषत महासागर या ÿदूषणामुळे आपÐया महासागरांचे जलद आÌलीकरण होते आिण सागरी जीवन आिण कोरल धो³यात. वायू ÿदूषण रोखणे हा सवō°म मागª आहे हे होÁयापासून ÿितबंिधत करा. ५. ÈलॅिÖटक कचरा कमी करणे: आपÐया महासागरातील ८0% ąोत ÈलािÖटक जिमनीतून येते. आपÐया समुþात ÿवेश करणाöया ÈलािÖटकचे ÿमाण कमी करÁयासाठी आÌही जागितक Öतरावर ÈलािÖटकचा वापर कमी करणे आिण ÈलािÖटक सुधारणे या दोÆही गोĶéची गरज आहे. ६. जलसंधारण: जलसंधारणािशवाय आपण फारसे जाणार नाही दूर जगाला Öव¸छ पाÁयाचा अिधक चांगला ÿवेश आहे याची खाýी करणे हे क¤þÖथानी आहे. Ìहणजे पाणी हे दुिमªळ ľोत आहे याची जाणीव असणे, Âयाची काळजी घेणे Âयानुसार, आिण जबाबदारीने Âयाचे ÓयवÖथापन करणे. ६.१.३. Åवनी ÿदूषण (Noise Pollution) : Åवनी ÿदूषणाची Óया´या "एक अवांछनीय" Ìहणून केली जाऊ शकते. आिण वातावरणातील हािनकारक आवाज, ºयाची उपिÖथती कारणीभूत ठरते. Óयĉéना आिण ÿाÁयांनाही अÖवÖथता. Óया´येनुसार, आवाज ÿदूषण तेÓहा होते जेÓहा एकतर जाÖत आवाज असतो िकंवा एक अिÿय आवाज ºयामुळे नैसिगªक मÅये ताÂपुरते ÓयÂयय येतो िशÐलक ही Óया´या सहसा Åवनी िकंवा आवाजांना लागू होते Âयां¸या ÓहॉÐयूममÅये िकंवा Âयां¸या उÂपादनामÅये अनैसिगªक. आपले वातावरण आहे. Âयामुळे आवाजापासून वाचणे कठीण झाले आहे. अगदी इलेि³ůकल घरातील उपकरणांमÅये सतत हमस िकंवा बीिपंग आवाज असतो. मोठ्या ÿमाणात, शहरी िनयोजना¸या अभावामुळे अवांिछत आवाजांचे ÿमाण वाढते. हे आहे वेळीच आटो³यात आणÁयासाठी Åवनी ÿदूषण समजून घेणे का आवÔयक आहे. Åवनी ÿदूषणाची कारणे (Cause of Noise Pollution) : i) औīोिगकìकरण: बहòतेक उīोग मोठ्या मशीन वापरतात. मोठ्या ÿमाणात आवाज िनमाªण करÁयास स±म आहेत. Âयािशवाय िविवध कंÿेसर, जनरेटर, ए³झॉÖट पंखे, úाइंिडंग िमÐस सारखी उपकरणे मोठा आवाज िनमाªण करÁयात भाग घेते. ¸या ŀÕयाने आपण पåरिचत आहोत. या कारखाने आिण उīोगांमधील कामगार आवाजाचा ÿभाव कमी करÁयासाठी इअरÈलग घालतात. तथािप, सारखे सावधिगरीचे उपाय केÐयावरही या, उ¸च पातळी¸या आवाजा¸या िवÖतृत ÿदशªनामुळे Âयांचे दीघªकाळात ऐकÁयाची ±मता नुकसान होऊ शकते. munotes.in

Page 87

87
पूरक तवश्लेषणयत्मक
सयधने आतण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I ii) खराब शहरी िनयोजन: बहòतेक िवकसनशील देशांमÅये, गरीब शहरी िनयोजन देखील महßवपूणª भूिमका बजावते. गजबजलेली घरे, मोठी कुटुंबे लहान जागा सामाियक करणे, पािक«गवłन भांडणे, मूलभूत गोĶéवłन वारंवार भांडणे सुिवधांमुळे Åवनी ÿदूषण होते, ºयामुळे वातावरणात ÓयÂयय येऊ शकतो. समाज.शहरी सेिटंµजमÅये Åवनी ÿदूषण देखील तेÓहा होऊ शकते िनवासी मालम°ा आिण औīोिगक इमारती जवळ आहेत. अशा पåरिÖथतीत, जवळ¸या औīोिगक मालम°ेतून आवाज येऊ शकतो. िनवासी िठकाणी राहणा-या Óयĉé¸या मूलभूत कÐयाणात अडथळा आणतात. गुणधमª. हे फĉ Âयां¸या झोपेवर आिण िव®ांती¸या तासांवर पåरणाम करत नाही तर ते देखील आहे. मुलां¸या िवकासावर आिण आरोµयावर िवपरीत पåरणाम होतो. iii) सामािजक कायªøम: बहòतेक सामािजक कायªøमांमÅये गŌगाट हा उ¸चांकावर असतो. मग ते लµन असो, पाट्ªया असो, पब असो, िडÖक असो िकंवा पूजाÖथळ असो, लोक सामाÆयतः Öथािनक ÿशासनाने ठरवून िदलेÐया िनयमांची पायमÐली करतात आिण उपþव िनमाªण करतात. पåरसरात. लोक पूणª आवाजात गाणी वाजवतात आिण मÅयराýीपय«त नाचतात, ºयामुळे आजूबाजूला राहणाöया लोकांची अवÖथा अिधकच वाईट होते. बाजारात, तुÌही लोकांना मोठ्या आवाजात कपडे िवकताना पाहó शकता लोकांचे ल± वेधून ¶या. सुŁवातीला, कालांतराने, Âयाचा पåरणाम Óयĉé¸या ऐकÁया¸या ±मतेवर होतो. iv) वाहतूक: रÖÂयावर मोठ्या ÿमाणात वाहने, िवमाने घरांवłन उडणाöया, भूिमगत गाड्यांमुळे ÿचंड आवाज येतो आिण लोक Âयाची सवय होणे कठीण आहे. उ¸च आवाज ठरतो अशी पåरिÖथती ºयामÅये एक सामाÆय Óयĉì योµयåरÂया ऐकÁयाची ±मता गमावते. v) बांधकाम उपøम: बांधकामाधीन उपøम जसे खाणकाम, पूल, धरणे, इमारती, Öटेशन, रÖते, उड्डाणपूल बांधणे जगा¸या जवळजवळ ÿÂयेक भागात घडते. या बांधकाम उपøम आÌहाला सामावून घेÁयासाठी अिधक इमारती, पूल आवÔयक आहेत Ìहणून दररोज घडतात जाÖत लोक. तथािप, हे आपÐयाला काही ÿमाणात मदत करते, परंतु दीघªकाळापय«त चालवा, बांधकाम िøयाकलापांमधील आवाज ऐकÁया¸या ±मतेस अडथळा आणतो या आवाजा¸या संपकाªत आलेÐया Óयĉì. Âयातील काही भाग बांधकामाचा समावेश आहे या उपøमांमÅये सहभागी होणारे कामगार, तर Âयाचा आणखी एक भाग आहे ºया लोकांना हा आवाज Âयां¸या घरातून िकंवा काही वेळात येतो ÿवास. इमारतéचे रीमॉडेिलंग केÐयाने ®वणशĉì कमी होऊ शकते बंिदÖत जागेत केले जाते. जॅकहॅमसªचा आवाज दूर होतो काँøìट जवळील कामगार आिण रिहवाशांना अÖवÖथ करÁयासाठी पुरेसे आहे. vi) घरातील कामे: आपण लोक गॅजेट्स आिण वापराने वेढलेले असतो ते आपÐया दैनंिदन जीवनात मोठ्या ÿमाणावर. टीÓही, मोबाईल, िम³सर úाइंडर यासारखी munotes.in

Page 88

88 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
88 गॅजेट्स, ÿेशर कुकर, Óहॅ³यूम ³लीनर, वॉिशंग मशीन आिण űायर, कूलर, हवा कंिडशनसª आवाजा¸या ÿमाणात िकरकोळ योगदान देतात. उÂपािदत तरीही, ते आपÐया शेजार¸या जीवना¸या गुणव°ेवर वाईट पåरणाम करते. मागª ÿदूषणाचा हा ÿकार िनŁपþवी वाटत असला तरी, खरं तर, Âयात खूप दूर आहे- पåरणामांपय«त पोहोचणे. याचा आरोµयावर िवपरीत पåरणाम होतो. वातावरण खूप गंभीर आहे. Öथािनक वÆयÿाÁयांनाच याचा फटका बसत नाही. ÿदूषण, पण Âयामुळे मानवाला अनेक समÖयांचा सामना करावा लागतो. vii) हवाई वाहतुकìचा आवाज: अनेकांना िवĵास ठेवणे कठीण जात असताना, हवाई वाहतूक देखील Åवनी ÿदूषणा¸या महßवपूणª पातळीत योगदान देते. गŌगाट एका िवमानातून १३0 dB पय«त आवाज िनमाªण होऊ शकतो. आता, कÐपना करा. आम¸या ÿवास करणाöया असं´य िवमानांमुळे िनमाªण होणारा आवाज अनेक समÖयांचा सामना करावा लागतो. viii) केटåरंग आिण नाइटलाइफ: जेÓहा हवामान चांगले असते, रेÖटॉरंट्स, बार आिण टेरेस बाहेर पसरतात. राýी उिशरा पाट्ªया मोठ्या आवाजात सुł असतात. आिण प±कारांनी केलेला अनावÔयक आवाज. हे उÂपादन कł शकतात. १00 dB पे±ा जाÖत. पब आिण ³लबमधील आवाज देखील समािवĶ आहेत. ix) ÿाÁयांचा आवाज: ÿाÁयांनी केलेÐया आवाजाकडे ल± िदले जाऊ शकत नाही, िवशेषतः रडणारा िकंवा भुंकणारा कुýा. ते ६० ¸या आसपास आवाज िनमाªण कł शकतात-८0 dB. Åवनी ÿदूषणाचे पåरणाम (Effects of Noise Pollution): १. ऐकÁया¸या समÖया: कोणताही अवांिछत आवाज जो आपÐया कानात नाही. िफÐटर करÁयासाठी तयार केलेÐया शरीरात समÖया िनमाªण कł शकतात. आमचे कान अ मÅये घेऊ शकतात. नुकसान न होता आवाजांची िविशĶ ®ेणी. अशा मानविनिमªत आवाज जॅकहॅमर, हॉनª, यंýसामúी, िवमाने आिण अगदी वाहने देखील असू शकतात. आम¸या ®वण ®ेणीसाठी मोठा आवाज. आवाजा¸या मोठ्या पातळी¸या सतत संपकाªत येणे सहज आपÐया काना¸या पडīाचे नुकसान होते आिण ºयामुळे®वणशĉì कमी होते. २. मानसशाľीय समÖया: कामा¸या िठकाणी जाÖत Åवनी ÿदूषण कायाªलये, बांधकाम साइट्स, बार आिण अगदी आम¸या घरांमÅये देखील ÿभाव टाकू शकतात. मानिसक आरोµय. अËयास आøमक ¸या घटना दाखवा वागणूक, झोपेचा ýास, सततचा ताण, थकवा, नैराÔय, िचंता, उÆमाद आिण उ¸च रĉदाब मानवांमÅये तसेच ÿाÁयांमÅये असू शकतो. जाÖत आवाज पातळीशी जोडलेले. चीडची पातळी वाढते. वाढलेला आवाज, आिण लोक कमी आिण कमी Łµण होतात. या, मÅये वळण, नंतर¸या आयुÕयात अिधक गंभीर आिण जुनाट आरोµय समÖया िनमाªण कł शकते. munotes.in

Page 89

89
पूरक तवश्लेषणयत्मक
सयधने आतण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I ३. शारीåरक समÖया: Åवनी ÿदूषणामुळे डोकेदुखी, रĉ जाÖत होऊ शकते. दबाव, ĵसन आंदोलन, रेिसंग पÐस, आिण, अÂयंत संपकाªत मोठ्याने, सतत आवाज, जठराची सूज, कोलायिटस आिण अगदी Ńदयिवकाराचा झटका येऊ शकतो. ४. सं²ानाÂमक समÖया आिण वतªणूक बदल: आवाज म¤दू¸या ÿितसादांवर पåरणाम करतो. आिण लोकांची ल± क¤िþत करÁयाची ±मता, ºयामुळे कमी-कायª±मता पातळी होऊ शकते. जादा वेळ. इतर Åवनी लहरéÿमाणे, जेÓहा ते कडे जाते तेÓहा खूप आवाज म¤दूचा ÿितसाद दर कमी होतो तसेच मन िनÖतेज होते. हे आहे Öमरणशĉìही कमी आहे, Âयामुळे अËयास करणे कठीण होते. अËयासातून िदसून आले आहे रेÐवे Öटेशन िकंवा िवमानतळाजवळ राहणाöया शाळकरी मुलांची िशकÁयात समÖया आहे. संशोधनात असे िदसून आले आहे कì जे लोक िवमानतळाजवळ राहतात िकंवा ÓयÖत असतात रÖÂयांवर, सहसा डोकेदुखीचे ÿमाण जाÖत असते, जाÖत झोप ¶या. गोÑया आिण शामक, िकरकोळ अपघात होÁयाची अिधक श³यता असते आिण अिधक श³यता असते. ५. झोपेचे िवकार: या ±णी असे वाटत नसले तरी, अÂयािधक उ¸च पातळीचा आवाज तुम¸या झोपÁया¸या पĦतीमÅये अडथळा आणÁयाची श³यता असते, Âयामुळे िचडिचड आिण अÖवÖथ पåरिÖथती िनमाªण होते. एक चांगले न राýीची झोप, तुÌहाला थकवा संबंिधत अनेक समÖया येऊ शकतात. याचा पåरणाम कायाªलयात तसेच घरातील तुम¸या कामिगरीवर होईल. हे आहे Âयामुळे तुम¸या शरीराला योµय ते देÁयासाठी शांत झोप घेÁयाची िशफारस केली जाते. उवªåरत. एखाīा िविशĶ आवाजामुळे तुमची झोप ÓयÂयय आणत असÐयास, कारवाई करÁयायोµय उपाय करा. ते कमी करÁयासाठी. काही घटनांमÅये, ते पूणªपणे अटळ आहे; तेथे इतर उदाहरणे आहेत (जसे कì टीÓही िकंवा गॅझेटमधील आवाज) जे सहज असू शकतात. जीवनशैलीत चांगले बदल कłन टाळले. िवशेष Ìहणजे आपÐया कानाला िव®ांतीची गरज आहे. १00 ¸या ए³सपोजर¸या दोन तासांसाठी १६ तास आिण Âयाहóनही अिधक dB ६. Ńदय व रĉवािहÆयासंबंधी समÖया: रĉदाब पातळी, Ńदय व रĉवािहÆयासंबंधी रोग, आिण तणाव-संबंिधत Ńदया¸या समÖया वाढत आहेत. अËयास सूिचत करतात कì उ¸च-तीĄते¸या आवाजामुळे उ¸च रĉदाब होतो आिण Âयामुळे Ńदयाचे ठोके वाढतात. सामाÆय रĉ ÿवाह ÓयÂयय आणतो. हे दर आटोपशीर आणÁयापासून Åवनी ÿदूषणाची पातळी आपÐया आकलनावर अवलंबून असते, आपण सावध राहणे आवÔयक आहे. दुÕपåरणामांबĥल आिण या पåरिÖथतéना मनाने हाताळा. ७. संÿेषण करÁयात अडचण: उ¸च डेिसबल आवाज ýास देऊ शकतो आिण लोकांमधील मुĉ संवादावर पåरणाम होतो. हे होऊ शकते. गैरसमज, आिण तुÌहाला दुसöयाला समजणे कठीण होऊ शकते Óयĉì सतत तीàण आवाज तुÌहाला तीĄ डोकेदुखी आिण ýास देऊ शकतो. ८. वÆयजीवांवर पåरणाम: वÆयÿाÁयांना मानवापे±ा िकतीतरी जाÖत समÖयांचा सामना करावा लागतो. Åवनी ÿदूषणामुळे ते Åवनीवर अिधक अवलंबून असतात. ÿाणी munotes.in

Page 90

90 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
90 जगÐयापासूनच आपÐयापे±ा ऐकÁयाची चांगली जाणीव िवकिसत करतात. Âयावर अवलंबून आहे. बायोलॉजी लेटसªमÅये नुकÂयाच ÿकािशत झालेÐया एका अËयासात असे आढळून आले आहे. मानवाने िनमाªण केलेला आवाज िविवध ÿाÁयांवर पåरणाम करतो. घरातून जाÖत आवाज सुł होतो. पाळीव ÿाणी घरांमÅये अिधक आøमकपणे ÿितिøया देतात. िजथे सतत आवाज असतो. ते अिधक सहजपणे disoriented होतात आिण अनेक वतªणुकìशी संबंिधत समÖयांना तŌड īावे लागते. िनसगाªत, ÿाÁयांना ýास होऊ शकतो. ®वणशĉì कमी होते, जे Âयांना सहज िशकार बनवते आिण घटते लोकसं´या इतर िशकार करÁयात अकायª±म होतात, इको-िसÖटमचे संतुलन िबघडवतात. ९. समागम कॉलवर अवलंबून असलेÐया ÿजातéवर होणारे पåरणाम: ºया ÿजातéवर अवलंबून असतात. पुनŁÂपादन करÁयासाठी वीण कॉल अनेकदा मुळे हे कॉल ऐकू शकत नाही. जाÖत मानविनिमªत आवाज. पåरणामी, ते पुनŁÂपादन करÁयास अ±म आहेत आिण लोकसं´या कमी होÁयास कारणीभूत ठरते. इतरांना शोधÁयासाठी आिण शोधÁयासाठी Åवनी लहरéची आवÔयकता असते Öथलांतर करताना Âयांचा मागª. Âयांचे Åवनी िसµनल िडÖटबª करणे Ìहणजे Âयांना िमळते. सहज गमावले आिण ते पािहजे तेÓहा Öथलांतåरत कł नका. सह झुंजणे. Âयां¸या सभोवतालचा आवाज वाढत आहे, ÿाणी मोठ्याने जोरात होत आहेत, जे होऊ शकते. ÿदूषणा¸या पातळीत आणखी भर पडेल. Âयामुळे आवाज समजून घेणे. ÿदूषणामुळे Âयाचा पयाªवरणावर होणारा पåरणाम कमी होÁयास मदत होऊ शकते. Åवनी ÿदूषण िनयंिýत करÁयासाठी उपाय (Measures to control Noise Pollution) : WHO सहमत आहे कì जागłकता या अŀÔय शýूवर मात करÁयासाठी Åवनी ÿदूषण आवÔयक आहे. आ°ापय«त, ितथे Åवनी ÿदूषण कमी करÁयासाठी हे फारसे उपाय नाहीत. तथािप, सरकारे खालील ÿकारे मदत कł शकता:  ÿितबंधाÂमक आिण सुधाराÂमक समािवĶ असलेÐया िनयमांची Öथापना करणे सरकार काही ±ेýांचे संर±ण करÁयासार´या उपाययोजना कł शकतात, úामीण भागातील काही भाग, नैसिगªक आवडीचे ±ेý, शहरातील उīाने इ Åवनी ÓयवÖथापन सुिनिIJत करा आिण Åवनी ÿदूषण कमी करा.  िनवासी ±ेýे आिण ľोतांमधील अिनवायª िवभĉ िवमानतळांसारखा आवाज. पादचारी ±ेýे तयार करणे िजथे रहदारीला इतर िठकाणी जाÁयाची परवानगी नाही. ठरािवक वेळी माल उतरवÁयापे±ा. आवाज मयाªदा ओलांडÐयास दंड. Åवनी ÿदूषणाशी लढÁयाचे इतर मागª Ìहणजे आवाज िनयंिýत करणे ³लब, बार, पाट्ªया आिण िडÖकोमधील Öतर. munotes.in

Page 91

91
पूरक तवश्लेषणयत्मक
सयधने आतण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I  सावªजिनक लाऊडÖपीकर काढून टाकणे हा ÿदूषणाचा आणखी एक मागª आहे ÿितवाद केला जाऊ शकतो. पुÆहा, चांगले शहरी िनयोजन ‘नो-नॉईज’ झोन तयार करÁयात मदत कł शकते, जेथे हॉिन«ग आिण औīोिगक आवाज सहन केला जात नाही. पारंपाåरक डांबरा¸या जागी अिधक कायª±म पयाªय देखील असू शकतात. रहदारीचा आवाज ३ dB पय«त कमी करÁयात मदत करा. ६.२. ओझोन थर कमी होणे (OZONE LAYER DEPLETION) पूवê ओझोनचा वापर आिण ओझोन यां¸यात पåरपूणª संतुलन होते सुधाåरत. वाढÂया ÿमाणात हे संतुलन िबघडले आहे. मानवी िøयाकलाप िवशेषतः, कृिýम रसायनांचे उÂपादन आिण वापर CFCs आिण HCFCs Ìहणून ओळखले जाणारे पदाथª. अशा ³लोरीन युĉ संयुगे एरोसोल, रेिĀजरेशन, सॉÐÓह¤ट्स आिण फोममÅये वापरली जातात. इÆसुलेशन अनेक ि³लĶ रासायिनक साखळी ÿितिøयांĬारे, यातील रासायिनक संयुगे अगदी कमी ÿमाणात नĶ करÁयास स±म आहेत. मोठ्या ÿमाणात ओझोन. याचा पåरणाम Ìहणून ओझोनचे िवघटन तयार होत आहे Âयापे±ा वेगाने आिण ओझोन थरांचे भाग बनत आहेत. पातळ आिण 'ओझोन िछþ' िवकिसत केले जात आहेत. “ओझोन थर हा पृÃवी¸या ÖůॅटोिÖफयरमधील एक ÿदेश आहे ºयामÅये उ¸च आहे. ओझोनची एकाúता आिण हािनकारक अÐůाÓहायोलेटपासून पृÃवीचे संर±ण करते. सूयाªची िकरणे.” ओझोन थराचा öहास Ìहणजे हळूहळू पातळ होणे. पृÃवी¸या वर¸या वातावरणातील ओझोनचा थर बाहेर पडÐयामुळे होतो. वायूयुĉ āोिमन िकंवा ³लोरीन असलेले रासायिनक संयुगे उīोग िकंवा इतर मानवी िøया. ओझोन िछþ (Ozone Hole) : ºया ÿदेशात ओझोनचा थर संपला आहे तेथे ओझोन िछþ तयार केले जाते. जेÓहा ±य पातळी २00 ¸या खाली असते तेÓहा "ओझोन िछþ" हा शÊद लागू केला जातो. डॉÊसन युिनट (D.U). ओझोन िछþ ÿथम अंटाि³टªकामÅये सापडले. १९७0. काही वषा«पूवê आि³टªक ÿदेशातही ओझोनची िछþे सापडली. २000 पासून ओझोन कमी होÁयाचे ÿमाण दरवषê 0.५ ट³के वाढत आहे. देय ओझोन¸या ±ीणतेमुळे अितनील िकरण ůोपोिÖफयरमÅये ÿवेश करतात आिण पुढे जातात ůोपोिÖफयरमÅये अिधक ओझोन तयार करणे ºयामुळे हािनकारक पåरणाम होत आहेत. ओझोन आपÐया शरीरासाठी िवषारी असÐयाने आपÐया आरोµयावर. ६.२.१.ओझोन कमी होÁयाची कारणे (Effects of Ozone Depletion) : १. ³लोरोÉलुरोकाबªन: ओझोनचा öहास होतो जेÓहा नैसिगªक ÖůॅटोÖफेåरक ओझोनचे उÂपादन आिण नाश यां¸यातील संतुलन आहे जरी नैसिगªक घटनेमुळे ओझोनचा öहास होऊ शकतो. CFC सार´या मानवी िøयाना आता ÿमुख कारण Ìहणून Öवीकारले गेले आहे. सवª ओझोन कमी करणाöया रसायनांमÅये ³लोरीन आिण āोिमन असते. सीएफसी अÂयंत अिÖथर आिण ºवलनशील नसतात Ìहणून ते खूप लवकर munotes.in

Page 92

92 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
92 बाÕपीभवन होते आिण ओझोन असलेÐया ÖůॅटोिÖफयरमÅये सहज पोहोचू शकते. येथे ते ओझोन रेणू कमी करÁयास सुरवात करतात. या CFC चे देखील ÿितकूल आहेत. मानवी आरोµयावर पåरणाम होतो. ओझोनसाठी रासायिनक मॉडेलनुसार सुमारे २0 वषा«पूवê ÿÖतािवत नाश, Cl२O२ चे फोटोिलिसस हे महßवाचे आहे. ओझोन कमी होÁयाची ÿितिøया. पण आता वातावरणातील संशोधकांनी अËयास केला आहे कì या ÿितिøयेचा दर खूप जाÖत नाही कारण पूवê असे मानले जात होते. आÌही यापुढे असे Ìहणू शकत नाही कì ओझोन कमी होÁयाचे मु´य कारण सीएफसी आहेत. २. रॉकेटचे अिनयंिýत ÿ±ेपण: ओझोन कमी होणे आणखी एक मोठे ÿमुख कारण Ìहणजे रॉकेट ÿ±ेपण. अिनयंिýत रॉकेट ÿ±ेपणामुळे ओझोनचा öहास होऊ शकतो याचा अËयास करÁयात आला आहे. CFCs. असा अंदाज आहे कì जर रॉकेट ÿ±ेपण अिनयंिýत होऊ िदले जाईल. CFCs पे±ा २0५0 पय«त ओझोनचे ÿचंड नुकसान होईल. ३. µलोबल वॉिम«ग: µलोबल वॉिम«गमुळे ओझोनचा थर देखील कमी येतो. µलोबल वािम«ग आिण úीनहाऊस इफे³टमुळे बहòतेक उÕणता ůोपोिÖफयरमÅये अडकलेला असतो जो ÖůॅटोिÖफयर¸या खाली असतो. जसे आÌही ओझोन ÖůॅटोिÖफयरमÅये आहे हे सवा«ना माहीत आहे Âयामुळे उÕणता ůोपोिÖफयरपय«त पोहोचत नाही आिण ते थंड राहते कारण ओझोन थर पुनÿाªĮ करÁयासाठी जाÖतीत जाÖत सूयªÿकाश आवÔयक असतो आिण उÕणता Âयामुळे ओझोन¸या थराचा öहास होतो. ४. नायůोजनयुĉ संयुगे: नायůोजनयुĉ संयुगे उÂसिजªत करतात NO, N२O आिण NO२ सार´या अÐप ÿमाणात मानवी िøयाकलापांचा िवचार केला जातो. ओझोन थर कमी होÁयास मोठ्या ÿमाणावर जबाबदार आहेत. NO२, NO, N२O आहेत. ओझोन कमी होÁयास जबाबदार. नायůोजन ऑ³साइडचे ľोत आहेत. ÿामु´याने थमōÆयूि³लयर अľांचे Öफोट, कृषी खते आिण औīोिगक उÂसजªन. ५. āोिमन संयुगे: हायűोāोमोÉयुरोकाबªÆस (HBFCs) आिण अिµनशामक साधनांमÅये वापरले जातात. ÿÂयेक āोमाइन अणूपे±ा ³लोरीन अणू शंभरपट जाÖत ओझोन रेणू नĶ करतो. ६. नैसिगªक कारणे: ओझोनचा थर अनेकांनी कमी होतो. सनÖपॉट सायकल, ºवालामुखीचा उþेक यासारखी नैसिगªक कारणे. तथािप, सुमारे १-३%.ट³केवारीचा ÿभाव कमी आहे ६.२.२ ओझोन कमी होÁयाचे पåरणाम (Effects of Ozone Depletion): ओझोन कमी होÁयाचा पåरणाम मानवावर होत आहे. आरोµय आिण पयाªवरण नकाराÂमक, कारण ते अितनील आत ÿवेश करÁयास परवानगी देते. िकरणे पृÃवीवर पोहोचतात. या िविकरणांमुळे गंभीर आजार होऊ शकतात. मानव जसे कì Âवचेचा ककªरोग, डोÑयांचे नुकसान आिण अनुवांिशक उÂपåरवतªन इ. िशवाय ओझोन कमी झाÐयामुळे जलचरांवर पåरणाम होत आहे. munotes.in

Page 93

93
पूरक तवश्लेषणयत्मक
सयधने आतण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I जैव-रासायिनक चø, हवेची गुणव°ा आिण µलोबलमÅये देखील योगदान तापमानवाढ पण या पुनरावलोकन पेपरमÅये आमचे मु´य ल± मानवी आरोµयावरील ±ीणताओझोन¸या पåरणामांवर आहे. १. मानवी आरोµय आिण ÿाÁयांचे आरोµय: डोÑयांमधून िवकृती होÁया¸या घटनांमÅये वाढ झाÐयामुळे असुरि±त रोग, Âवचा ककªरोग आिण संसगªजÆय रोग. िफकट Âवचे¸या रंगात फरक, UV_B िविकरण हे िवकासासाठी मु´य जोखीम घटक आहे. नॉन-मेलेनोमा Âवचेचा ककªरोग. या जगात अंधÂव येÁयाचे ÿमुख कारण आहे. मोतीिबंदू तेथे असÐयास मोतीिबंदूचा धोका 0.३% - 0.६% वाढेल. ओझोन पातळी १% कमी होईल. ऑि³सडेिटÓहमुळे डोÑया¸या लेÆसचे नुकसान होऊ शकते. एजंट अितनील िकरणोÂसगाªमुळे िनमाªण होणारा ऑि³सडेिटÓह ऑि³सजन गंभीरपणे नुकसान कł शकतो. डोÑया¸या लेÆस आिण डोÑयाचा कॉिनªया देखील अितनील िकरणोÂसगाªमुळे खराब होतो. फोटोकेरायिटस, मोतीिबंदू, अंधÂव हे सवª अितनील िकरणांमुळे होतात. अितनील िविकरणांमुळे Âवचेचा ककªरोग होऊ शकतो. अितनील िकरणे रचना बदलतात. जैव-रेणू आिण अशा ÿकारे िविवध रोग होऊ .Âवचा सवाªत जाÖत आहे. शरीरा¸या अितनील िकरणां¸या संपकाªत असलेला भाग Âवचेचा ककªरोग दोन ÿकारचा असतो. मेलेनोमा आिण नॉन-मेलेनोमा. मेलेनोमा हा ककªरोगाचा सवाªत गंभीर ÿकार आहे आिण बहòतेकदा ÿाणघातक असते, तर नॉन-मेलेनोमा हा सवाªत सामाÆय ÿकार आिण कमी असतो. घातक ओझोन थर कमी झाÐयामुळे सन बनª आिण Âवचेचा ककªरोग दोÆही होतो. अितनील Öतनाचा ककªरोग आिण Ðयुकेिमयासाठी रेिडएशन देखील जबाबदार आहेत. ओझोन कमी झाÐयामुळे रोगÿितकारक शĉì कमी होते. अितनील-बी िकरणोÂसगाª¸या अÐप ÿदशªनामुळे डीएनएचे नुकसान होऊ शकते. अितनील िकरणे िलिपड्स, ÿिथने आिण जैव-रेणूंना ýास देऊ शकतात Æयूि³लक ऍिसडस्. यूÓही-बी रेिडएशनमुळे ताÂकाळ डीएनए नुकसान पे±ा िøिÈटक ůाÆसपोजेबल असेल उÂपåरवतªनाकडे नेणारे घटक जे अिधक धोकादायक आहेत. २. मानवी लोकसं´येवर अÆना¸या कमतरतेचा पåरणाम: ओझोन¸या थरामुळे मानवाला अÆनाची कमतरता भासत आहे. अितनील िकरणोÂसगª िवकासाÂमक आिण शारीåरक ÿिøयांना ýास देतात. िपकांची उÂपादकता कमी होत आहे. माणसं खूप अवलंबून आहेत Ìहणून अÆनासाठी िपकांवर Âयामुळे ओझोन थर कमी झाÐयास मोठी श³यता असते. तपासले नाही तर मानवाला अÆनाची गंभीर कमतरता होऊ शकते. संशोधनात असेही िदसून आले आहे कì अितनील िकरणे देखील उÂपादन वाढिवÁयासाठी वापरली जाऊ शकतात. ३. वनÖपतéवर पåरणाम: UV-B िविकरण Ĭारे वनÖपतé¸या मानिसक ÿिøयांवर पåरणाम होतो. िविवध ÿजातéमÅये UV-B ला ÿितसाद देखील उÂकटतेने बदलतो. Ìहणून, शेतीमÅये, अिधक UV-B सहनशील वापरणे आवÔयक आहे. ÿजाती जंगले आिण गवताळ ÿदेशात, Âयाची रचना बदलÁयात पåरणाम होतो. ÿजाती वनÖपतीचे Öवłप, बायोमास Èलांटचे वाटप, अितनील मुळे सुł झालेÐया िवकासा¸या टÈÈयांची वेळ बी रेिडएशन.असे अनेक अÿÂय± बदल आहेत. munotes.in

Page 94

94 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
94 ४. जलीय पåरसंÖथेवरील पåरणाम: अितनील-बी िकरणोÂसगाªचा अिधक संपकª फायटोÈलँ³टÆस¸या गितशीलतेवर पåरणाम होतो ºयामुळे जगÁयाची ±मता कमी होते. UV-B िविकरण सुŁवाती¸या िवकासात नुकसान करतात असे आढळले आहे.मासे, खेकडे, उभयचर आिण इतर िविवध ÿाÁयांचे टÈपे. आणखी तीĄ पåरणाम Ìहणजे ÿजनन ±मता कमी होणे. ५. हवे¸या गुणव°ेवर पåरणाम: वर¸या थरांमÅये ओझोन कमी होणे वातावरण आिण अितनील-बी िकरणोÂसगाªमÅये थेट वाढ कमी वातावरणाचा पåरणाम वायूं¸या उ¸च ÿकाश िवघटन दरात होतो. ůोपोिÖफयरची रासायिनक ÿितिøया िनयंिýत करा. मुळे उÂपादने तयार झाली. या ÿितिøयांचा मानवी आरोµयावर, वनÖपतéवर िवपरीत पåरणाम होतो Ìहणून ओळखले जाते. आिण बाĻ सािहÂय. ůॉपोÖफेåरक åरऍि³टिÓहटीमÅये वाढ होईल. मानववंशजÆय आिण नैसिगªक कारणांमुळे सÐफर. ¸या ऑि³सडेशन आिण Æयूि³लएशनमुळे कणांचे उÂपादन वाढले. ६. मटेåरअलवर ÿभाव: पॉिलमर सारखी सामúी, नैसिगªकåरÂया उĩवते. बायोपॉिलमर आिण Óयावसाियक ÖवारÖय असलेÐया इतर काही सामúीवर पåरणाम होतो. अितनील िविकरणांĬारे. आंिशक ओझोनमुळे सौर यूÓही-बी सामúीमÅये वाढ ±ीणता या सामúी¸या फोटोिडúेडेशन दराला गती देते आिण Âयामुळे Âयांचे घराबाहेरील जीवन मयाªिदत होते. ६.२.३ ओझोन कमी होÁयाचे उपाय (Solutions to Ozone Depletion): अशा ÿकारे, रसायने वापरÁयाऐवजी, एखाīाने कìटकनाशके वापरणे बंद केले पािहजे आिण मुĉ होÁयासाठी नैसिगªक पĦतéकडे वळले पािहजे. कìटक. मोटारéĬारे मोठ्या ÿमाणात हåरतगृह वायू तयार होतात, µलोबल वािम«ग तसेच ओझोन कमी होÁयास हातभार लावणे. चा उपयोग Âयामुळे श³यतोवर वाहने कमी करावीत. ¸या अनेक साफसफाईसाठी वापरÐया जाणाö या सामúीमÅये ओझोन थर खराब करणारी रसायने असतात. Âयासाठी इको-Ā¤डली वÖतूंचा पयाªय हवा. हवा सांभाळा कंिडशनर, कारण CFC Âयां¸या खराबीमुळे वातावरणात बाहेर पडते. १. कìटकनाशके वापरणे टाळा : कìटकनाशके ही तुम¸या शेतातील कìटक आिण तणांपासून मुĉ करÁयासाठी उ°म रसायने आहेत, पण ते ओझोन थर कमी होÁयास मोठा हातभार लावतात. खाýीशीर उपाय कìटक आिण तणांपासून मुĉ होणे Ìहणजे नैसिगªक पĦती लागू करणे. फĉ तण आपÐया हाताने शेती करा आिण कमी करÁयासाठी पयाªयी इको-Ā¤डली रसायने वापरा. २. खाजगी वाहने चालिवÁयास परावृ° करा : ओझोनचा öहास कमी करÁयासाठी सवाªत सोपा तंý Ìहणजे सं´या मयाªिदत करणे. रÖÂयावरील वाहनांची. ही वाहने भरपूर हåरतगृह वायू उÂसिजªत करतात. कालांतराने धुके तयार होतात, ओझोन थर कमी होÁयाचे उÂÿेरक. munotes.in

Page 95

95
पूरक तवश्लेषणयत्मक
सयधने आतण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I ३. पयाªवरणास अनुकूल Öव¸छता उÂपादनांचा वापर करा : बहòतेक घरगुती Öव¸छता उÂपादने कठोर रसायनांनी भरलेली असतात वातावरणाचा मागª शोधा, अखेरीस ही पåरिÖथती रोखÁयासाठी ओझोन थराचा हाªसरोखÁयासाठी नैसिगªक आिण पयाªवरणास अनुकूल Öव¸छता वापरा उÂपादने वापरा. ४. हािनकारक नायůस ऑ³साईडचा वापर ÿितबंिधत करा : १९८९ मÅये Öथापन झालेÐया मॉिÆůयल ÿोटोकॉलने मयाªदा घालÁयात खूप मदत केली. ³लोरोÉलुरोकाबªÆस (CFCs). तथािप, ÿोटोकॉलमÅये कधीही नायůसचा समावेश नाही. ऑ³साइड, जे एक ²ात हािनकारक रसायन आहे जे ओझोन नĶ कł शकते. थर नायůस ऑ³साईड आजही वापरात आहे. सरकारने कारवाई करावी. आता आिण ओझोन कमी होÁयाचे ÿमाण कमी करÁयासाठी नायůस ऑ³साईडचा वापर ÿितबंिधत करा. ६.३. हåरतगृह वायू उÂसजªन (GREEN HOUSE GAS EMISSION): हåरतगृह वायू, कोणताही वायू ºयामÅये आहे. पासून उÂसिजªत इÆĀारेड रेिडएशन (िनÓवळ उÕणता ऊजाª) शोषÁयाची मालम°ा पृÃवी¸या पृķभागावर आिण पृÃवी¸या पृķभागावर पुÆहा रेिडएट करणे, अशा ÿकारे योगदान देते. हåरतगृह पåरणामासाठी. काबªन डायऑ³साइड, िमथेन आिण पाÁयाची वाफ आहेत. सवाªत महÂवाचे हåरतगृह वायू. नैसिगªक उÂप°ीचे वायू (पाÁयाची वाफ) िकंवा मानववंशजÆय (मानवाशी जोडलेले). िøयाकलाप) सौर िकरणांचा काही भाग शोषून घेणे आिण पुÆहा सोडणे (इÆĀारेड रेिडएशन), úीनहाऊस इफे³ट¸या उÂप°ीची घटना. úीनहाऊस इफे³टसाठी जबाबदार असलेले मु´य वायू, मानवाशी जोडलेले आहेत जसे िक, काबªन डायऑ³साइड (CO२), िमथेन (CH४), नायůस ऑ³साईड (N२O) आिण Éलोåरनेटेड वायू (HFC, PFC, SF६ आिण NF३). या वायूंचे उÂसजªन Âयां¸या µलोबल वािम«ग ±मतेवर आधाåरत आहे. (GWP) आिण CO२ समतुÐय मÅये Óयĉ केले आहे. ³योटो ÿोटोकॉलमÅये िनरी±ण केलेले सहा वायू काबªन डायऑ³साइड (CO२), िमथेन (CH४), नायůस ऑ³साईड (N२O), HFC आिण PFC. हे उÂसजªन आहे. पृÃवीचे वातावरण कोणÂयाही िविवध वायूंचे, िवशेषत: काबªन डायऑ³साइड, जे हåरतगृह पåरणामास हातभार लावतात. शाľ²ांनी १८९६ पय«त ओळखले, हåरतगृह पåरणाम हा आहे. पृÃवीची नैसिगªक तापमानवाढ ºयामुळे वातावरणात वायू अडकतात. सूयाªची उÕणता जी अÆयथा अवकाशात पळून जाईल. औīोिगक øांती¸या सुŁवातीपासून आिण कोळशावर चालणारे वाफेचे इंिजन, मानवी िøया यामÅये मोठ्या ÿमाणावर वाढ झाली आहे. वातावरणात उÂसिजªत होणारे हåरतगृह वायू. दरÌयान असा अंदाज आहे. १७५0 आिण २0११, काबªन डाय ऑ³साईडचे वातावरणातील एकाúतेने वाढले. ४0 ट³के, िमथेन १५0 ट³के आिण नायůस ऑ³साईड २0 ट³के. १९२0 ¸या उ°राधाªत, आÌही मानविनिमªत Éलोåरनेटेड वायू ³लोरोÉलुरोकाबªÆस, िकंवा सीएफसी, िम®णात जोडÁयास सुŁवात केली. munotes.in

Page 96

96 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
96 हåरतगृह वायू उÂसजªन मोजÁयाचे अनेक मागª आहेत. काही िदलेÐया अहवाल मÅये हे चल समािवĶ आहे: i) मापन सीमांची Óया´या: भौगोिलकŀĶ्या उÂसजªनाचे ®ेय िदले जाऊ शकते. , ते उÂसिजªत झालेÐया ±ेýापय«त (ÿदेश तßव) िकंवा उÂपादन केलेÐया ÿदेशासाठी िøयाकलाप तßवानुसार उÂसजªन या दोन तßवांचा पåरणाम मोजताना िभÆन बेरीज होतो, उदाहरणाथª, एका देशातून दुसöया देशात वीज आयात, िकंवा आंतरराÕůीय िवमानतळावरील उÂसजªन. ii) वेगवेगÑया वायूंचे वेळ ि±ितज: हåरतगृह वायू CO२ समतुÐय Ìहणून नŌदिवला जातो. गॅसमÅये िकती काळ राहते याची गणना हे िनधाªåरत करा. वातावरण हे नेहमी अचूकपणे ओळखले जात नाही आिण गणना करणे आवÔयक आहे. नवीन मािहती ÿितिबंिबत करÁयासाठी िनयिमतपणे अīतिनत केले जाते. मापन ÿोटोकॉल Öवतः: हे थेट मापनाĬारे िकंवा असू शकते अंदाज चार मु´य पĦती उÂसजªन घटक-आधाåरत पĦती आहेत, वÖतुमान िशÐलक पĦत, अंदाज उÂसजªन िनरी±ण ÿणाली, आिण सतत उÂसजªन िनरी±ण ÿणाली. या पĦती वेगÑया आहेत. २0२१ संयुĉ राÕů हवामान बदलापूवê वैयिĉक मोठ्या वनÖपती पåरषद.अचूकता, िकंमत आिण उपयोिगता. जागा-आधाåरत सावªजिनक मािहती ůेसĬारे काबªन डायऑ³साइडचे मोजमाप उघड होणे अपेि±त आहे. ६.३.१. पाच ÿमुख हåरतगृह वायू (Five Major Greenhouse Gases) : úीनहाऊसĬारे µलोबल वािम«गला कारणीभूत असलेले सवाªत महßवपूणª वायू ÿभाव खालीलÿमाणे आहेतः i) काबªन डाय ऑ³साइड : जागितक मानवी उÂसजªना¸या सुमारे ७६ ट³के वाटा, काबªन डाय ऑ³साईड (CO२) बराच काळ िचकटून राहतो. एकदा ते उÂसिजªत झाले कì वातावरणात, १00 वषाªनंतर ४0 ट³के अजूनही िशÐलक आहेत, २0 ट³के १,000 वषा«नंतर, आिण १0 ट³के १0,000 वषा«नंतर. ii) िमथेन: जरी िमथेन (CH४) वातावरणात पे±ा खूपच कमी काळ िटकून राहते. काबªन डाय ऑ³साईड (सुमारे एक दशक) ¸या ŀĶीने ते अिधक शिĉशाली आहे. हåरतगृह पåरणाम. खरं तर, पाउंडसाठी पाउंड, Âयाचा µलोबल वािम«ग ÿभाव १00 वषा«¸या कालावधीत काबªन डायऑ³साइड¸या तुलनेत २५ पट जाÖत आहे. जागितक Öतरावर हåरतगृह वायू उÂसजªनÂचा वाटा मानवाने िनमाªण केलेÐया १६ ट³के आहे. iii) नायůस ऑ³साईड नायůस ऑ³साईड (N२O) हा एक शिĉशाली हåरतगृह वायू आहे: Âयाचे GWP ३00 आहे. १00-वषा«¸या टाइम Öकेलवर काबªन डाय ऑ³साईड¸या पटीने, आिण ते मÅये राहते. वातावरण, सरासरी, एका शतकापे±ा थोडे जाÖत. याचा िहशेब आहे. जगभरातील मानवामुळे होणाöया हåरतगृह वायू उÂसजªनांपैकì सुमारे ६ ट³के. iv) Éलोåरनेटेड वायू munotes.in

Page 97

97
पूरक तवश्लेषणयत्मक
सयधने आतण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I िविवध उÂपादन आिण औīोिगक पासून उÂसिजªत ÿिøया, Éलोåरनेटेड वायू मानविनिमªत आहेत. चार मु´य आहेत. ®ेणी: हायűोÉलोरोकाबªÆस (एचएफसी), परÉलुरोकाबªÆस (पीएफसी), सÐफर हे³साÉलोराइड (SF६), आिण नायůोजन ůायÉलोराइड (NF३). जरी Éलोåरनेटेड वायू इतरांपे±ा कमी ÿमाणात उÂसिजªत होतात. हåरतगृह वायू (मानविनिमªत जागितक वायूंमÅये Âयांचा वाटा फĉ २ ट³के आहे. हåरतगृह वायू उÂसजªन), ते जाÖत उÕणता अडकवतात. खरंच, या वायूंसाठी GWP हजारो ते दहापट हजारांमÅये असू शकते आिण Âयां¸याकडे हजारो वष¥ दीघª वातावरणीय जीवनकाळ आहे, काही ÿकरणांमÅये ते दहापट िटकतात. ओझोन कमी करणाö या ³लोरोÉलुरोकाबªÆसची बदली Ìहणून HFCs वापरतात. (CFCs) आिण हायűो³लोरोÉलोरोकाबªÆस (HCFCs), सहसा हवेत कंिडशनर आिण रेिĀजरेटसª, परंतु काही कारणांमुळे टÈÈयाटÈÈयाने बंद केले जात आहेत. Âयांचे उ¸च GWP. या एचएफसी बदलणे आिण Âयांची योµय ÿकारे िवÐहेवाट लावणे. जगातील सवाªत महÂवा¸या हवामान िøयांपैकì एक मानले जाते घेणे. v) पाÁयाची वाफ : एकंदरीत सवाªिधक मुबलक हåरतगृह वायू, पाÁयाची वाफ इतरांपे±ा वेगळी आहे. हåरतगृह वायू Âयां¸या वातावरणातील एकाúतेतील बदल आहेत. मानवी िøयाकलापांशी थेट जोडलेले नाही, तर तापमानवाढीशी ºयाचा पåरणाम आपण उÂसिजªत करत असलेÐया इतर हåरतगृह वायूंमुळे होतो. गरम हवा धारण करते. अिधक पाणी. आिण पाÁयाची वाफ हा हåरतगृह वायू असÐयाने जाÖत पाणी अिधक उÕणता शोषून घेते, आणखी जाÖत तापमान वाढवते आिण कायम ठेवते. सकाराÂमक अिभÿाय लूप. (तथािप, याचा िनÓवळ पåरणाम ल±ात घेÁयासारखा आहे हा फìडबॅक लूप अजूनही अिनिIJत आहे, कारण पाÁयाची वाफ देखील वाढली आहे. ढगांचे आवरण वाढवते जे सूयाªची ऊजाª पृÃवीपासून दूर परावितªत करते.) ६.३.२ कारणे (Causes) : लोकसं´येचा आकार, आिथªक िøयाकलाप, जीवनशैली, ऊजाª वापर, जमीन वापराचे नमुने, तंý²ान आिण हवामान धोरण: आंतरसरकारी पॅनेलनुसार ³लायमेट च¤ज (IPCC) वर, ही Óयापक सĉì आहेत जी जवळजवळ चालवतात. सवª मानवामुळे होणारे हåरतगृह वायू उÂसजªन. जवळून पाहणे आहे. i) वीज आिण उÕणता उÂपादन : वीज आिण उÕणता िनमाªण करÁयासाठी कोळसा, तेल आिण नैसिगªक वायू जाळणे. जगभरातील मानव-चािलत उÂसजªनांपैकì एक चतुथा«श वाटा आहे, ºयामुळे ते बनते सवाªत मोठा एकल ąोत. युनायटेड Öटेट्समÅये ते दुसöया øमांकाचे सवाªत मोठे आहे. (वाहतुकì¸या मागे), सुमारे २७.५ ट³के यूएससाठी जबाबदार २0१७ मÅये उÂसजªन, काबªन डायऑ³साइडसह ÿाथिमक वायू सोडÁयात आला (सोबत कमी ÿमाणात िमथेन आिण नायůस ऑ³साईडसह), ÿामु´याने कोळशापासून ºवलन होते. munotes.in

Page 98

98 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
98 ii) शेती आिण जमीन वापरातील बदल: जागितक Öतरावर आणखी एक चतुथा«श हåरतगृह वायूचे उÂसजªन शेती आिण इतर जिमनी¸या वापरातून होते. िøयाकलाप (जसे कì जंगलतोड). युनायटेड Öटेट्स मÅये, कृषी िøयाकलाप-ÿामु´याने पशुधन आिण अÆनासाठी िपके वाढवणे- २0१७ मÅये ८.४ ट³के हåरतगृह वायू उÂसजªन होते. Âयापैकì, बहòसं´य िमथेन होते (जे खत कुजÐयाने तयार होते. आिण गोमांस आिण दुµध गायी ढेकर देतात आिण गॅस उ°ेिजत करतात) आिण नायůस ऑ³साईड (अनेकदा नायůोजन-जड खतांचा वापर कłन सोडले जाते). झाडे, झाडे आिण माती हवेतील काबªन डायऑ³साइड शोषून घेतात. वनÖपती आिण झाडे ते ÿकाशसंĴेषणाĬारे करतात (एक ÿिøया ºयाĬारे ते काबªन डायऑ³साइड बदलतात. µलुकोज मÅये); मातीमÅये सूàमजंतू असतात ºयांना काबªन बांधतो. तर अकृिषक जमीन-वापरातील बदल जसे कì जंगलतोड, पुनवªसन (िवīमान वन±ेýात पुनलाªवणी), आिण वनीकरण (नवीन िनिमªती वन±ेý) एकतर वातावरणातील काबªनचे ÿमाण वाढवू शकते. (जसे जंगलतोडी¸या बाबतीत) िकंवा शोषून, काढून टाकून ते कमी करा हवेतून ते उÂसिजªत करÁयापे±ा जाÖत काबªन डायऑ³साइड. (जेÓहा झाडे िकंवा झाडे असतात कापून टाका, ते यापुढे काबªन डायऑ³साइड शोषून घेत नाहीत आिण जेÓहा ते जाळले जातात. िकंवा िवघटन कłन, ते काबªन डायऑ³साइड वातावरणात परत सोडतात.) युनायटेड Öटेट्स, भू-वापर िøयाकलाप सÅया िनÓवळ काबªन िसंकचे ÿितिनिधÂव करतात, ते उÂसिजªत करतात Âयापे±ा जाÖत काबªन डायऑ³साइड हवेतून शोषून घेतात. iii) उīोग : जागितक मानव-चािलत उÂसजªनांपैकì सुमारे एक-पंचमांश उÂसजªन पासून येते. औīोिगक ±ेý, ºयामÅये वÖतू आिण क¸¸या उÂपादनाचा समावेश आहे. सािहÂय (िसम¤ट आिण Öटीलसारखे), अÆन ÿिøया आिण बांधकाम. २0१७ मÅये, यूएस मानविनिमªत उÂसजªनात उīोगाचा वाटा २२.४ ट³के होता, ºयात बहòसं´य काबªन डायऑ³साइड होते, िमथेन, नायůस ऑ³साईड आिण Éलोåरनेटेड वायू देखील सोडले गेले. iv) वाहतूक पेůोिलयम-आधाåरत इंधन, Ìहणजे पेůोल आिण िडझेल, जळणे. जगा¸या वाहतूक ÓयवÖथेचा वाटा १४ ट³के आहे. हåरतगृह वायू उÂसजªन. युनायटेड Öटेट्स मÅये, अमेåरकन खरेदी सह मोठ्या कार आिण अिधक उड्डाणे घेणे आिण गॅस¸या कमी िकमती उÂसाहवधªक आहेत. चालकांनी Âयां¸या कारचा अिधक वापर करावा, यामÅये वाहतुकìचा मोठा वाटा आहे. हåरतगृह वायू. (यामÅये यूएस उÂसजªना¸या २८.७ ट³के वाटा आहे. २0१७.) काबªन डायऑ³साइड हा उÂसिजªत होणारा ÿाथिमक वायू आहे, जरी इंधन ºवलन िमथेन आिण नायůस ऑ³साईड आिण वाहनातील हवा देखील कमी ÿमाणात सोडते. कंिडशिनंग आिण रेिĀजरेटेड ůाÆसपोटª Éलोåरनेटेड वायू देखील सोडतात. देशभरात ८0 ट³³यांहóन अिधक कार आिण ůक जबाबदार आहेत. वाहतूक-संबंिधत काबªन उÂसजªन. जगभरातील इमारती चालवणाöया इमारतéपैकì ६.४ ट³के िनमाªण munotes.in

Page 99

99
पूरक तवश्लेषणयत्मक
सयधने आतण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I करतात. जागितक हåरतगृह वायू. युनायटेड Öटेट्स मÅये, घरे आिण Óयवसाय तापमानवाढ उÂसजªनात सुमारे ११ ट³के वाटा आहे. हे उÂसजªन, मु´यतः काबªन डायऑ³साइड आिण िमथेनपासून बनलेले आहे. इतर ľोत असले तरी गरम करÁयासाठी आिण Öवयंपाक करÁयासाठी नैसिगªक वायू आिण तेल जाळणे. कचरा आिण सांडपाणी ÓयवÖथािपत करणे आिण हवेतून गळणारे रेिĀजरंट यांचा समावेश आहे- कंिडशिनंग आिण रेिĀजरेशन िसÖटम. इतर ąोत या ®ेणीमÅये ऊजाª-संबंिधत िøयाÓयितåरĉ इतर उÂसजªनांचा समावेश आहे. जीवाÔम इंधन ºवलन, जसे कì काढणे, शुĦीकरण, ÿिøया करणे आिण तेल, वायू आिण कोळसा वाहतूक. जागितक ÖतरावरउÂसजªनाची ट³केवारी या ±ेýाचा वाटा ९.६ आहे. ६.३.३ úीनहाऊस इफे³टचे पåरणाम (The Consequences of Green house Effect) : आज¸या मानवामुळे होणारे हåरतगृह वायू उÂसजªन पूवêपे±ा जाÖत आहे. वातावरणातील हåरतगृह वायूंचे ÿमाण झपाट्याने वाढत आहे. IPCC नुसार, úह गरम होत आहे. पूवªऔīोिगक दरÌयान काही वेळा आिण आता, पृÃवीचे सरासरी तापमान १.८ अंशांनी वाढले आहे फॅरेनहाइट (१.0 अंश सेिÐसअस), अंदाजे दोन तृतीयांश केवळ गेÐया मूठभर दशकांमÅये तापमानवाढ होत आहे. Âयानुसार IPCC, १९८३ ते २0१२ हा गेÐया ३0 वषा«चा सवाªत उÕण काळ होता. १,४00 वष¥ (उ°री गोलाधाªत, जेथे मूÐयांकन श³य आहे). आिण २0१४ ते २0१८ ही पाचही वष¥ सवाªिधक चच¥त होती. जागितक Öतरावर रेकॉडª. तापमानवाढीचा ů¤ड सÅया¸या दराने सुł रािहÐयास, ते आहे. अंदाजे µलोबल वािम«ग २.७ अंश फॅरेनहाइट (१.५ अंश) पय«त पोहोचेल. सेिÐसअस) २0३0 आिण २0५२ दरÌयान औīोिगक पूवª पातळीपे±ा जाÖत आहे. मानविनिमªत हåरतगृह वायू उÂसजªन, µलोबल वािम«ग Ĭारे इंधन पृÃवी¸या हवामान ÿणालीमÅये अनेक ÿकारे बदल करत आहे. ते खालीलÿमाणे: अिधक वारंवार आिण/िकंवा तीĄ हवामाना¸या घटना घडणे, उÕणते¸या लाटा, चøìवादळ, दुÕकाळ आिण पूर यांचा समावेश आहे. अितवृĶीची तीĄता वाढवणे, ओले ÿदेश ओले करणे आिण कोरडे ÿदेश कोरडे. िवतळणाöया िहमनīा आिण समुþातील बफª आिण वाढीमुळे समुþाची पातळी वाढणे समुþा¸या तापमानात (उबदार पाणी िवÖतारते, जे समुþाला हातभार लावू शकते पातळी वाढ). पåरसंÖथा आिण नैसिगªक अिधवास बदलणे, भौगोिलक बदलणे ®ेणी, हंगामी िøयाकलाप, Öथलांतराचे नमुने आिण भरपूर जमीन गोडे पाणी आिण सागरी ÿजाती. या बदलांमुळे केवळ वनÖपती आिण वÆयजीवांनाच नÓहे तर थेट धोका िनमाªण होतो. लोक उÕण तापमान Ìहणजे रोग पसरवणारे कìटक ड¤µयू ताप आिण िझका वाढू शकतात - आिण उÕणते¸या लाटा अिधक गरम होत आहेत आिण मानवांसाठी अिधक घातक. जेÓहा आमचा munotes.in

Page 100

100 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
100 अÆनपुरवठा होतो तेÓहा लोक उपाशी राहó शकतात. दुÕकाळ आिण पूर यामुळे कमी झाले - २0११ चे राÕůीय संशोधन पåरषदे¸या अËयासात असे िदसून आले आहे कì úह गरम होणाöया ÿÂयेक िडúी सेिÐसअसला वर, पीक उÂपादन ५ ते १५ ट³के कमी होईल. अÆन असुरि±तता होऊ शकते. मोठ्या ÿमाणावर मानवी Öथलांतर आिण राजकìय अिÖथरता. आिण जानेवारी २0१९ मÅये, िडपाटªम¤ट ऑफ िडफेÆसने एक अहवाल जारी केला ºयामÅये धो³यांचे वणªन केले आहे यूएस लÕकरी ÿितķान आिण जगभरातील ऑपरेशÆसमुळे पूर, दुÕकाळ आिण हवामान बदलाचे इतर पåरणाम. ६.४ जागितक वॉिम«ग आिण हवामान बदल (GLOBAL WARMING AND CLIMATE CHANGE): µलोबल वॉिम«ग Ìहणजे सरासरी तापमानात हळूहळू होणारी वाढ पृÃवीचे वातावरण कारण ऊजाª (उÕणता) वाढते. सूयाªपासून पृÃवीवर ÿहार कłन ते वातावरणात अडकले आहे आिण अवकाशात िविकरण केले नाही. पृÃवी¸या वातावरणाने नेहमीच हåरतगृहासारखे काम केले आहे. सूयाªची उÕणता, पृÃवीने परवानगी िदलेÐया तापमानाचा आनंद घेतला आहे याची खाýी कłन जीवसृĶीचा उदय ºयाÿमाणे आपण Âयांना ओळखतो, Âयात मानवांचा समावेश होतो. आपÐया वातावरणीय हåरतगृहािशवाय पृÃवी खूप थंड असेल. जागितक तापमानवाढ, तथािप, उ¸च कायª±मतेसह úीनहाऊस¸या समतुÐय आहे. परावितªत काच चुकì¸या मागाªने Öथािपत केले. µलोबल वॉिम«ग ही हवामान बदलाची एक घटना आहे ºयाचे वैिशĶ्य पृÃवी¸या सरासरी तापमानात सामाÆय वाढ, जे बदलते दीघª काळासाठी हवामान संतुलन आिण पåरसंÖथा. ते थेट जोडलेले आहे. आपÐया वातावरणात हåरतगृह वायूंचे ÿमाण वाढणे, हåरतगृह पåरणाम िबघडवणे. ६.४.१ µलोबल वािम«गची कारणे (Causes of Global Warming): µलोबल वािम«ग Ìहणजे पृÃवी¸या वातावरणातील अितåरĉ उÕणता जागितक तापमानात वाढ झाली. µलोबल वॉिम«ग पुढे जात आहे आिण हवामान बदल घडवून आणÁयासाठी चालू आहे. हवामान बदलामुळे समुþाची पातळी वाढू शकते, समुदायांचा नाश, तसेच अÂयंत हवामान पåरिÖथती. १. तेल आिण वायू : जवळजवळ ÿÂयेक उīोगात तेल आिण वायूचा वापर केला जातो. ते वापरले जाते. सवाªिधक वाहने, इमारती, उÂपादन आिण वीज िनिमªती. कधी आपण कोळसा, तेल आिण वायू जाळतो Âयामुळे हवामाना¸या समÖयेत मोठ्या ÿमाणात भर पडते. वापर जीवाÔम इंधनाचाही वÆयजीव आिण आजूबाजूला धोका आहे. वातावरणात, िवषारीपणामुळे ते वनÖपतéचे जीवन नĶ करते आिण ±ेý सोडते. िनजªन. कोळसा, तेल आिण वायू जळत Ìहणून जीवाÔम इंधनाचा ÿचंड वापर काबªन डायऑ³साइड munotes.in

Page 101

101
पूरक तवश्लेषणयत्मक
सयधने आतण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I तयार करतो - सवाªत महÂवाचा हåरतगृह वायू वातावरण - तसेच नायůस ऑ³साईडमुळे जागितक चेतावणी येते. २. जंगलतोड : जंगलतोड Ìहणजे वुडलँड आिण जंगल साफ करणे, हे एकतर केले जाते. लाकडासाठी िकंवा शेतांसाठी िकंवा शेतांसाठी जागा तयार करÁयासाठी. झाडे आिण जंगले वळतात. काबªन डाय ऑ³साईड ऑि³सजन मÅये, Ìहणून जेÓहा ते संचियत केÐयाÿमाणे साफ केले जातात. काबªन नंतर वातावरणात सोडला जातो. जंगलतोड देखील होऊ शकते. नैसिगªकåरÂया ºयाचा जाÖत पåरणाम होतो कारण वłन सोडलेÐया धुकेमुळे आग. हवामान बदलामÅये जंगलां¸या शोषणाची मोठी भूिमका आहे. झाडे वातावरणातील CO२ शोषून हवामानाचे िनयमन करÁयास मदत करते. कधी ते कापले जातात, हा सकाराÂमक ÿभाव नĶ होतो आिण काबªन मÅये साठवले जाते झाडे वातावरणात सोडली जातात. ३. कचरा / कचरा िवÐहेवाट : माणसे आता पूवêपे±ा जाÖत कचरा िनमाªण करतात कारण ÿमाण वापरलेले पॅकेिजंग आिण उÂपादनांचे लहान जीवन चø. अनेक वÖतू, कचरा आिण पॅकेिजंग पुनवाªपर करÁयायोµय नाही, याचा अथª ते लँडिफलमÅये संपते. जेÓहा लँडिफÐसमधील कचरा. कुजÁयास/िवघिटत होÁयास सुŁवात होते तेÓहा तो बाहेर पडतो. वातावरणातील हािनकारक वायू जे जागितक Öतरावर योगदान देतात. वािम«ग.कचरा ÓयवÖथापन पĦती जसे कì लँडिफÐस आिण जाळणे हåरतगृह आिण िवषारी वायू - िमथेनसह - जे मÅये सोडले जातात. वातावरण, माती आिण जलमागª, वाढÁयास हातभार लावतात. ४. पॉवर Èलांट्स : पॉवर Èलांट ऑपरेट करÁयासाठी जीवाÔम इंधन जाळतात, यामुळे ते िविवध ÿकारचे िविवध ÿदूषकांचे उÂपादन करतात. Âयांनी िनमाªण केलेले ÿदूषण केवळ मÅयेच संपत नाही. वातावरण पण जल मागाªत, हे मोठ्या ÿमाणावर जागितक योगदान देते. एकूण काबªन उÂसजªना¸या सुमारे ४६%. तापमानवाढ पॉवर ÈलांटमÅये वापरला जाणारा कोळसा जाळणे जबाबदार आहे ५. तेल िűिलंग : िमथेन लोकसं´येपैकì ३0% आिण आजूबाजूला तेल िűिलंग जबाबदार आहे. ८% काबªन डायऑ³साइड ÿदूषण. तेल िűिलंग पेůोिलयम तेल गोळा करÁयासाठी वापरले जाते. या ÿिøयेत हायűोकाबªन इतर वायू वातावरणात सोडले जातात, जे हवामान बदलास कारणीभूत आहे, ते वÆयजीवांसाठी सभोवतालचे वातावरणदेखील िवषारी आहे. munotes.in

Page 102

102 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
102 ६. वाहतूक आिण वाहने : मोटारी, िवमाने, बोटी आदéĬारे मोठ्या ÿमाणात वाहतूक केली जाते. ůेÆस, जे जवळजवळ सवª चालवÁयासाठी जीवाÔम इंधनावर अवलंबून असतात. जीवाÔम इंधन जाळणे. वातावरणात काबªन आिण इतर ÿकारचे ÿदूषक सोडतात. या हåरतगृह वायूंसाठी वाहतूक अंशतः जबाबदार आहे. या इलेि³ůक वाहनां¸या पåरचयाने ÿभाव कमी होऊ शकतो. ७. úाहकवाद : तंý²ान आिण उÂपादनातील नवकÐपनांमुळे úाहक आहेत. कोणÂयाही वेळी कोणतेही उÂपादन खरेदी करÁयास स±म. याचा अथª आपण उÂपादन करत आहोत. दरवषê अिधकािधक उÂपादने, आिण Âयांचे जाÖत उÂपादन. बहòतेक आयटम आÌही खरेदी फार िटकाऊ नाही, आिण कारण कमी जीवनकाल इले³ ůॉिन³ स आिण कपड्यां¸ या वÖतूंपे±ा आपण अिधक कचरा िनमाªण करत आहोत. ever. अितउपभोग देखील हवामान बदलात मोठी भूिमका बजावते. खरं तर, ते नैसिगªक संसाधने आिण उÂसजªना¸या अितशोषणासाठी जबाबदार आहे. आंतरराÕ ůीय मालवाहतूक वाहतुकìपासून, जे दोघेही जागितक पातळीवर योगदान देतात. ८. शेती : शेती भरपूर िहरवीगार जागा घेते Ìहणजे Öथािनक वातावरण असू शकते. शेतीसाठी जागा िनमाªण करÁयासाठी नĶ केले. हे ÿाणी भरपूर उÂपादन करतात. हåरतगृह वायू उदाहरणाथª िमथेन, तसेच ते देखील तयार करतात. अÂयंत ÿमाणात कचरा. फॅ³टरी शेती यापे±ाही अिधक कारणीभूत आहे. Âयामुळे िनमाªण होणाöया अितåरĉ ÿदूषणामुळे आिण अिधकमुळे हवामान समÖया ÿाÁयांना ते धłन ठेवू शकतात. सघन शेती, केवळ वाढÂया वाढीसहच नाही. पशुधन, पण वनÖपती संर±ण उÂपादने आिण खतांसह. खरं तर, गुरे आिण म¤ढ्या Âयांचे पचन करताना मोठ्या ÿमाणात िमथेन तयार करतात. अÆन, तर खते नायůस ऑ³साईड उÂसजªन करतात. ९. औīोिगकìकरण : औīोिगकìकरण िविवध ÿकारे हािनकारक आहे. या उīोगाचा कचरा लँडिफलमÅये िकंवा आपÐया सभोवताल¸या वातावरणात सवª टोके तयार करतात. औīोिगकìकरणात वापरलेली रसायने आिण सािहÂय केवळ ÿदूिषत कł शकत नाही. १०. जाÖत मासेमारी : मासे हे ÿिथनांचे मु´य ľोतांपैकì एक आहे आिण आता बरेच जग आहे. या उīोगावर अवलंबून रहा. लोकां¸या खरेदी आिण वापरा¸या ÿमाणामुळे मासे, आता सागरी जीवनाचे ÿमाण कमी झाले आहे. ओÓहर िफिशंग देखील आहे महासागरात िविवधतेचा अभाव िनमाªण झाला. munotes.in

Page 103

103
पूरक तवश्लेषणयत्मक
सयधने आतण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I ११. खाणकाम : आधुिनक जीवन हे खाणकाम आिण धातू उīोगावर अवलंबून आहे. धातू आिण खिनजे हे बांधकामात वापरले जाणारे क¸चा माल आहेत, मालाची वाहतूक आिण उÂपादन. काढÁयापासून िवतरणापय«त, सवª हåरतगृह वायू उÂसजªनात या बाजारपेठेचा वाटा ५% आहे. ६.४.२ µलोबल वािम«ग ÿभाव (Global Warning Effects) : १. जैविविवधतेवर : तापमानात होणारी वाढ आिण हवामानातील उलथापालथ यामुळे ýास होतो. इकोिसÖटम, वनÖपती पुनŁÂपादनाची पåरिÖथती आिण चø सुधाåरत करते. संसाधनांचा तुटवडा आिण हवामानातील बदल जीवना¸या सवयी बदलत आहेत. ÿाÁयांचे Öथलांतर चø. आÌही आधीच बेप°ा होÁयाचे सा±ीदार आहोत. अनेक ÿजातéपैकì - Öथािनक ÿजातéसह - िकंवा, उलट, घुसखोरी िपकांना आिण इतर ÿाÁयांना धोका देणाö या आøमक ÿजाती.Âयामुळे µलोबल वािम«गचा जैविविवधतेवर पåरणाम होतो. चे िशÐलक आहे. जैविविवधता जी सुधाåरत आिण धो³यात आली आहे. आयपीसीसीनुसार, १.५°C (३४.७°F) सरासरी वाढ २0-३0% ÿजातéना धोका देऊ शकते. नामशेष जर úह २°C पे±ा जाÖत गरम झाला, तर बहòतेक पåरसंÖथेचे तापमान संघषª वाढेल. २. महासागरांवर : µलोबल वॉिम«गमुळे पमाªĀॉÖट आिण बफª मोठ्या ÿमाणावर िवतळत आहेत. ňुव, पूवê कधीही मािहत नसलेÐया दराने समुþाची पातळी वाढत आहे. आत शतक, वाढ १८ सेमी (गेÐया २0 वषा«त ६ सेमीसह) पय«त पोहोचली आहे. सवाªत वाईट पåरिÖथती Ìहणजे २१00 पय«त १m पय«त वाढ. महासागरांचे आÌलीकरण देखील मोठ्या िचंतेचा आहे. खरं तर, मोठ्या महासागरांनी पकडलेÐया CO२ चे ÿमाण Âयांना अिधक अÌलीय, उ°ेिजत करते. सीशेÐस िकंवा कोरल रीफ¸या अनुकूलतेबĥल गंभीर ÿij. ३. मानवांवर : या उलथापालथéपासून मानवही सुटलेला नाही. हवामान बदल आहे. जागितक अथªÓयवÖथेवर पåरणाम होतो. तो आधीच सामािजक, आरोµय आिण जगा¸या अनेक भागांमÅये भू-राजकìय समतोल. संसाधनांची कमतरता जसे अÆन आिण ऊजाª नवीन संघषा«ना जÆम देते. समुþाची वाढती पातळी आिण पूर यांमुळे लोकसं´येचे Öथलांतर होत आहे. लहान बेट राºये आघाडीवर आहेत. हवामानाची अंदाजे सं´या २0५0 पय«त िनवाªिसतांची सं´या २५0 दशल± आहे. ४. हवामान वर : आता अनेक दशकांपासून, जगभरातील हवामानशाľ² आिण हवामानशाľ² आहेत. µलोबल वॉिम«गचा हवामाना¸या घटनेवर होणारा पåरणाम पाहत आहे. आिण munotes.in

Page 104

104 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
104 ÿभाव खूप मोठा आहे: अिधक दुÕकाळ आिण उÕणते¸या लाटा, अिधक पजªÆयवृĶी, पूर, चøìवादळ, वादळ यासार´या अिधक नैसिगªक आप°ी आिण जंगलातील आग, दंव-मुĉ हंगाम इ. ६.४.३ µलोबल वािम«ग ÿितबंध (Global Warming Prevention): चांगली बातमी - µलोबल वािम«ग कमी करÁयाचे मागª आहेत. पण हवामान बदल ÿितिøया कशी īावी? कोणते उपाय िवचारात ¶यावेत? १. अ±य ऊजाª : हवामान बदल रोखÁयाचा पिहला मागª Ìहणजे जीवाÔम इंधनापासून दूर जाणे. पयाªय काय आहेत? सौर, पवन, बायोमास यासार´या अ±य ऊजाª आिण भूऔिÕणक. २. ऊजाª आिण पाÁयाची कायª±मता : Öव¸छ ऊज¥चे उÂपादन करणे आवÔयक आहे, परंतु आपला वापर कमी करणे. अिधक कायª±म उपकरणे वापłन ऊजाª आिण पाणी (उदा. एलईडी िदवे, नािवÆयपूणª शॉवर िसÖटम) कमी खिचªक आिण िततकेच महÂवाचे आहे. ३. शाĵत वाहतूक : सावªजिनक वाहतूक, कारपूिलंग, परंतु इलेि³ůकला देखील ÿोÂसाहन देणे. आिण हायűोजन गितशीलता, िनिIJतपणे CO२ उÂसजªन कमी करÁयास मदत कł शकते आिण अशा ÿकारे µलोबल वािम«गशी लढा. ४. शाĵत पायाभूत सुिवधा : इमारतéमधून CO२ उÂसजªन कमी करÁयासाठी - गरम झाÐयामुळे, वातानुकूलन, गरम पाणी िकंवा ÿकाश - नवीन तयार करÁयासाठी दोÆही आवÔयक आहे. कमी उज¥¸या इमारती आिण िवīमान बांधकामांचे नूतनीकरण करणे. ५. शाĵत शेती आिण वन ÓयवÖथापन : नैसिगªक संसाधनां¸या चांगÐया वापरास ÿोÂसाहन देणे, मोठ्या ÿमाणावर थांबणे जंगलतोड तसेच शेती िहरवीगार आिण अिधक कायª±म बनवणे देखील एक ÿाधाÆय असावे. ६. जबाबदार वापर आिण पुनवाªपर : जबाबदार उपभोगा¸या सवयी अंगीकारणे महÂवाचे आहे, मग ते अÆनाबाबत असो (िवशेषतः मांस), कपडे, सŏदयª ÿसाधने िकंवा Öव¸छता उÂपादने. शेवटचे पण नाही. िकमान, कचरा हाताळÁयासाठी पुनवाªपर करणे ही अÂयंत आवÔयक आहे. munotes.in

Page 105

105
पूरक तवश्लेषणयत्मक
सयधने आतण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I ६.५ ÿij (QUESTIONS): १. वायू ÿदूषणाची Óया´या करा. वायू ÿदूषणाची कारणे कोणती? २. जल ÿदूषणाची Óया´या करा. जलÿदूषणाची कारणे कोणती? ३. Åवनी ÿदूषणाची Óया´या करा. Åवनी ÿदूषणाची कारणे कोणती? ४. हवा, पाणी आिण Åवनी ÿदूषणाचे पåरणाम ÖपĶ करा. ५. हवा, पाणी आिण आवाज ÿदूषण िनयंिýत करÁयासाठी केलेÐया उपाययोजना थोड³यात सांगा. ६. ओझोन थर कमी होÁयावर ÖपĶीकरणाÂमक टीप िलहा. ७. µलोबल वािम«ग आिण ³लायमेट च¤ज वर ÖपĶीकरणाÂमक टीप िलहा. munotes.in

Page 106

106 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
106 ७ पयाªवरण धोरण आिण सराव - १ घटक रचना ७.० उद्दिष्टे ७.१ प्रस्तयवनय ७.२ पर्यावरण धोरणयचय अर्ा ७.३ पर्यावरणीर् धोरणयकडे दृष्टीकोन. ७.३.१ द्दनर्मन ७.४ पर्यावरण मयनके ७.५ तंत्रज्ञयन आदेश ७.६ पॉद्दिसी इन्स्टस्रुमेंट्स ७.७ आदेश-आद्दण-द्दनर्ंत्रण दृद्दष्टकोन ७.७.१ आदेश-आद्दण-द्दनर्ंत्रण दृष्टीकोन आद्दण पर्यावरण मयनके ७.७.२ वयतयवरणीर् मयनके. ७.७.३ उत्सर्ान मयनके. ७.७.४ तंत्रज्ञयन मयनके ७.८ पर्यावरण मयनकयंवरीि द्दचंतय ७.९ पर्यावरणीर् धोरणसयठी स्वैद्दछिक संपका: पर्यावरणीर् पररणयमकयरकतय, आद्दर्ाक कयर्ाक्षमतय आद्दण पॉद्दिसी द्दमक्समध्र्े वयपर ७.१० पर्यावरणीर् मयनके ७.१०.१ पर्यावरणीर् मयनकयंचय द्दवकयस ७.१०.२ पर्यावरण मयनके ठरवणयऱ्र्य सरकयरी संस्र्य ७.११ वयतयवरणीर् हवेची गुणवत्तय मयनके ७.११.१ वयर्ु उत्सर्ान मयनके ७.१२ पर्यावरणयवरीि संस्र्य मयनके र्यवरीि अशयसकीर्यंचय प्रभयव - ७.१२.१ आंतररयष्ट्रीर् मयनकीकरण संस्र्य ७.१२.२ ग्रीनपीस ७.१२.३ र्यगद्दतक वन्स्टर्र्ीव द्दनधी ७.१२.४ अर्ाव्र्वस्र्य ७.१३ ऑपरेशनि पर्यावरण धोरणे ७.१४ तंत्रज्ञयन तपशीि ७.१५ प्रश्न munotes.in

Page 107

107
पूरक द्दवश्लेषणयत्मक
सयधने आद्दण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I ७.० उिĥĶे (OBJECTIVES)  पयाªवरण धोरणाची संकÐपना समजून घेणे.  कमांड आिण कंůोल पÅदती आिण इतर गोĶéशी िवīाÃया«ना पåरिचत करणे.  िशकणाöयांना पयाªवरण धोरणाकडे ŀĶीकोन यामागील सैĦांितक तकª पूणªपणे समजून घेÁयास स±म करणे.  िवīाÃया«ना तंý²ान मानके ÖपĶ करणे. ७.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) पयाªवरणीय अथªशाľ पयाªवरणीय समÖयांसह हे अथªशाľाचे एक उप-±ेý आहे जे संबंिधत आहे. एक Óयापक अËयासाचा िवषय बनला आहे. एकिवसाÓया शतकात पयाªवरणा¸या संदभाªत वाढती िचंता बनला आहे. नॅशनल Êयुरो ऑफ इकॉनॉिमक åरसचª एÆÓहायनªम¤टल कडून उĦृत अथªशाľ कायªøम: पयाªवरणीय अथªशाľाचा सैĦांितक िकंवा अनुभवजÆय अËयास केला जातो. जग िवशेष समÖयांमÅये आसपास¸या राÕůीय िकंवा Öथािनक पयाªवरणीय धोरणांचे आिथªक पåरणाम पयाªयी खचª आिण फायदे यांचा समावेश होतो. पदाथª, घनकचरा आिण µलोबल वािम«ग, वायू ÿदूषण, पाÁयाची गुणव°ा, िवषारी यांचा सामना करÁयासाठी पयाªवरणीय धोरणे यांचा समावेश होतो. पयाªवरणीय अथªशाľ हे पयाªवरणीय अथªशाľापे±ा वेगळे आहे. इकोलॉिजकल इकॉनॉिम³स अथªÓयवÖथेवर इकोिसÖटमची उपÿणाली Ìहणून भर देते आिण नैसिगªक भांडवलाचे संर±ण करÁयावर ल± क¤िþत करते. जमªन अथªशाľ²ांना असे आढळले कì पयाªवरणीय आिण पयाªवरणीय अथªशाľ पयाªवरणीय अथªशाľ²ांसह आिथªक िवचारां¸या िविवध शाखा आहेत. "मजबूत" िटकाऊपणावर जोर देणे आिण ते ÿÖताव नाकारणे. नैसिगªक भांडवलाची जागा मानविनिमªत भांडवलाने घेतली जाऊ शकते. पयाªवरणीय अथªशाľ ही अथªशाľाची एक उपशाखा आहे जी यावर ल± क¤िþत करते. पयाªवरण आिण अथªÓयवÖथा यां¸यातील परÖपर संबंध. दुिमªळ वाटप मÅये आिथªक कायª±मतेची संकÐपना कशी संसाधने हे ÖपĶ करते. पयाªवरणीय अथªशाľ हा संबंिधत अथªशाľाचा उपसंच आहे. पयाªवरणीय संसाधनां¸या कायª±म वाटपासह पयाªवरण थेट मूÐय तसेच आिथªक उĥेशाने क¸चा माल दोÆही ÿदान करते. अशा ÿकारे पयाªवरण आिण अथªÓयवÖथा एकमेकांवर अवलंबून आहे. Âया कारणाÖतव, अथªÓयवÖथा ºया पĦतीने ÓयवÖथािपत केली जाते पयाªवरणावर पåरणाम होतो. जे, यामधून, कÐयाण आिण अथªÓयवÖथेची कामिगरी दोÆहीवर पåरणाम करते. ७.२ पयाªवरणीय धोरण (ENVIRONMENTAL POLICY) पयाªवरण धोरणामÅये पाÁयाला संबोिधत करणारे कायदे आिण धोरणे समािवĶ असू शकतात आिण वायू ÿदूषण, रासायिनक आिण तेल गळती, धुके, िपÁया¸या पाÁयाची गुणव°ा, जमीन संवधªन आिण ÓयवÖथापन, आिण वÆयजीव संर±ण, जसे कì लुĮÿाय ÿजातéचे संर±ण. munotes.in

Page 108

108 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
108 पयाªवरण धोरण, सरकार िकंवा कॉपōरेशन िकंवा इतर सावªजिनक िकंवा खाजगी संÖथा पयाªवरणावर मानवी िøया¸या ÿभावाबाबत, िवशेषतः हािनकारक ÿभावांना ÿितबंध करÁयासाठी िकंवा कमी करÁयासाठी िडझाइन केलेले उपाय इकोिसÖटमवरील मानवी िøया यावर पåरणाम करतात. पयाªवरणीय धोरणे आवÔयक आहेत कारण पयाªवरणीय मूÐये आहेत. सहसा संघटनाÂमक िनणªय घेताना िवचारात घेतले जात नाही. Âया वगळÁयाची मु´य कारणे दोन आहेत. ÿथम, पयाªवरणीय पåरणाम आिथªक आहेत. बाĻÂवे ÿदूषक सहसा Âयांचे पåरणाम सहन करत नाहीत. नकाराÂमक पåरणाम बहòतेक वेळा इतरý िकंवा भिवÕयात होतात. दुसरे, नैसिगªक संसाधनांची िकंमत सहसा कमी असते कारण असीम उपलÊधता आहे असे गृहीत धरले. एकिýतपणे, Âया घटकांचा काय पåरणाम होतो. अमेåरकन इकोलॉिजÖट गॅरेट हािडªन यांनी १९६८ मÅये "कॉमÆस नैसिगªक शोकांितका" Ìहटले. साधनसंप°ीचा पूल सामाÆय मानला जाऊ शकतो. ºयाचा उपयोग ÿÂयेकजण Öवतः¸या फायīासाठी कł शकतो. एखाīा Óयĉìसाठी, ते तकªसंगत आहे. एखाīा सामाÆय संसाधनाचा Âया¸या मयाªदा िवचारात न घेता वापरणे, परंतु ते संसाधन Öव-ÖवारÖयपूणª वागणुकìमुळे शेअडª िलिमट कमी होईल - आिण ते कोणा¸याही िहताचे नाही. Óयĉì तसे करतात असे असले तरी कारण ते अÐपावधीत फायदे घेतात, परंतु समाज दीघªकाळासाठी कमी होÁयाचा खचª भरतो. कॉमÆस शाĵतपणे वापरÁयासाठी Óयĉéसाठी ÿोÂसाहने कमकुवत आहेत, सवªसामाÆयां¸या संर±णात सरकारची भूिमका आहे. ७.३ पयाªवरणीय धोरणाकडे ŀĶीकोन (ENVIRONMENTAL POLICY INSTRUMENTS) पयाªवरणीय समÖयांमÅये योगदान देणारे कलाकार¸या वतªनावर ÿभाव टाकÁयासाठी अनेक साधने िवकिसत केली गेली आहेत. पारंपाåरकपणे, सावªजिनक धोरणाÂमक िसĦांतांनी िनयमन, आिथªक ÿोÂसाहन आिण सरकारची साधने Ìहणून मािहती. तथािप, नवीन धोरण साधने जसे कì कायªÿदशªन आवÔयकता आिण Óयापार करÁयायोµय परवानµया वापरÐया गेÐया आहेत. ७.३.१ िनयमन (Regulation) : पयाªवरणासाठी िकमान आवÔयकता लागू करÁयासाठी गुणव°ा िनयमन वापरले जाते. अशा हÖत±ेपांचा उĥेश िविशĶ लोकांना ÿोÂसािहत करणे िकंवा परावृ° करणे होय. िøया आिण Âयांचे पåरणाम, िविशĶ उÂसजªन, िविशĶ इनपुट यांचा समावेश आहे. वातावरणात (जसे कì िविशĶ घातक पदाथª), सभोवतालचे रसायनांचे ÿमाण, जोखीम आिण नुकसान आिण ए³सपोजर. अनेकदा, Âया िøयाकलापांसाठी परवानµया िमळवाÓया लागतील आिणवेळोवेळी नूतनीकरण परवानµया असाÓया लागतील. अनेक ÿकरणांमÅये, जारी करणारे आिण िनयंýण करणारे अिधकारीÖथािनक आिण ÿादेिशक सरकार आहेत. तथािप, अिधक-िवशेष िकंवा संभाÓय धोकादायक िøया, जसे कì औīोिगक वनÖपती उपचार धोकादायक रासायिनक पदाथª िकंवा िकरणोÂसगê वापłन आिÁवक ऊजाª क¤þे इंधन रॉड्स, फेडरल िकंवा राÕůीय Ĭारे अिधकार िनयंिýत केले जाÁयाची अिधक श³यता असते. munotes.in

Page 109

109
पूरक द्दवश्लेषणयत्मक
सयधने आद्दण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I िनयमन हे वतªन िविहत आिण िनयंिýत करÁयाचे ÿभावी माÅयम आहे. तपशीलवार पयाªवरणीय िनयमांमुळे ल±णीय पåरणाम झाला आहे. १९७० ¸या दशका¸या सुŁवातीपासून हवा, पाणी आिण जिमनी¸या गुणव°ेत सुधारणा. िनयमनाची ताकद अशी आहे कì ती सामाÆयतः बंधनकारक असते - अिभनेते ºयांना िनयमनमÅ ये वणªन केलेला िøयाकलाप करायचा आहे—आिण ते Âयांना समान चौकटीत हाताळते Âयात सवª समािवĶ असतात. िनयम देखील कठोर आहेत: बदलणे कठीण आहेत. कडकपणापासून ते एक ताकद मानले जाऊ शकते िनयमांमÅये अचानक बदल होणार नाही याची खाýी करते. तथािप, कडकपणा देखील एक कमकुवतपणा मानला जाऊ शकतो, कारण ती नवीनता कमी करते, जसे तंý²ान कलाकार नवीन िनमाªण करÁयाऐवजी कायīा¸या चौकटीत राहÁयाचा ÿयÂन करतात, जसे कì ÖमोकÖटॅ³सवर अिधक कायª±म उÂसजªन Öøबसª जे िनयमन आदेशानुसार अिधक ÿदूषण काढून टाकेल. जेÓहा िविनयम कठीण िकंवा अश³य अशा मानकांची मागणी करतात—कारण ²ान, कौशÐये िकंवा आिथªक कमतरतेमुळे धोरणकÂया«Ĭारे अिभनेते िकंवा गैरÓयवÖथापन-िनयम होणार नाहीत. १९७० ¸या दशकात पयाªवरण िनयमन मÅये एक सामाÆय सुधारणा कायªÿदशªन आवÔयकतांचा िवकास झाला आहे, जे मानक पूणª करÁयासाठी अिभनेÂयांना Âयांची Öवतःची कृती ठरवÁयाची परवानगी īा. उदाहरणाथª, उÂसजªन मानक पूणª करÁयासाठी उपकरणे Âयांना एक िविशĶ भाग खरेदी करणे आवÔयक नाही. जसे कì उÂसजªन कमी करणारे तंý²ान िकंवा ÿिøया िवकिसत करणे. ते दुसö या मागाªने कł शकतात, कायªÿदशªन आवÔयकतांचा फायदा Ìहणजे अिभनेÂयांनी संबोिधत केले. आवÔयकता पूणª करÁयासाठी िनयमनांना नविनिमªतीसाठी ÿोÂसािहत केले जाते. तो फायदा असूनही, िकमान आवÔयकतांपे±ा जाÖत साÅय करÁयापासून ÿोÂसाहनांची कमतरता कामिगरी आवÔयकता कोण ठेवू शकत नाही. सरकार सकाराÂमक आिथªक ÿोÂसाहन देऊन वतªणुकìतील बदलाला चालना देÁयाचा िनणªय घेऊ शकतात िकंवा नकाराÂमक आिथªक ÿोÂसाहन-उदाहरणाथª, सबिसडी, कर सवलत, िकंवा दंड आिण शुÐक. असे ÿोÂसाहन महßवपूणª भूिमका बजावू शकतात. नवकÐपना वाढवणे आिण नवकÐपनांचा ÿसार आिण अवलंब करणे. उदाहरणाथª, जमªनीमÅये सौरऊज¥वर मोठ्या ÿमाणावर सबिसडी िदली जाते. खाजगी घरमालकांसाठी ऊजाª ÿणालéनी मोठ्या ÿमाणावर द°क घेतले. फोटोÓहोÐटेइक (पीÓही) पॅनेलचे. आिथªक ÿोÂसाहन िकंवा िनŁÂसाह देखील असू शकतात. Óयावसाियक कलाकारांना बदलÁयासाठी उ°ेिजत करा. आिथªक संभाÓय कमतरता ÿोÂसाहन Ìहणजे ते बाजार िवकृत करतात. जेÓहा मयाªिदत वापरले जात नाही. कालावधी, ते ÿाĮकÂया«ना अनुदानावर अवलंबून कł शकतात. एक अंितम दोष Ìहणजे सबिसडी ही महागडी साधने आहेत, िवशेषतः जेÓहा ती ओपन एंडेड आहेत. ७.४ पयाªवरणीय अहवाल आिण पयाªवरण-लेबिलंग (ENVIRONMENTAL REPORTING AND ECO - LABELING) िनणªय घेणाöयांना याबाबत मािहती देÁयाचे अनेक साधनांचे उिĥĶ आहे. Âयां¸या कृतéचे पयाªवरणीय पåरणाम. िनणªय सहसा आधाåरत असतात. खचª-लाभ िवĴेषण ºयाचे पयाªवरणीय खचª आिण फायदे नाहीत. पयाªवरण ÿभाव मूÐयांकन (EIA) हे एक साधन आहे. munotes.in

Page 110

110 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
110 सावªजिनक िनणªय िनमाªÂयांना िविशĶ उपøमांवर िनणªय घेÁयास मदत करते. पयाªवरणीय ÿभाव, जसे कì रÖते आिण औīोिगक बांधकाम वनÖपती EIA, जी अनेक देशांमÅये कायदेशीर गरज बनली आहे, आवÔयक आहे कì एखाīा ÿकÐपाचे पयाªवरणीय ÿभाव, जसे कì इमारत एखादे धरण िकंवा शॉिपंग मॉल, याचा अËयास केला जावा आिण कलाकारांना ते कसे कळवावे. पयाªवरणाची हानी कमी करÁयासाठी आिण Âयांना कोणती नुकसान भरपाई िमळू शकते. EIAs िनणªय घेणाöयांना पयाªवरणाचा समावेश करÁयाची परवानगी देतात. खचª-लाभ िवĴेषणामÅये मािहती. जरी सवª EIAs उपøम होÁयापासून रोखू शकत नाहीत, तरीही ते नकाराÂमक पयाªवरण ÿभाव कमी कł शकतात. पयाªवरण ÓयवÖथापन ÿणाली हे सवªसमावेशक ŀिĶकोन आहेत. कमी करताना नैसिगªक संसाधनांचा वापर कमी करÁयासाठी संÖथांना मदत करा. खचª आिण-ÿमािणत झाÐयावर-सकाराÂमक ÿितमेसाठी योगदान. सवाªत अशा ÿणालéसाठी सामाÆयतः ²ात मानक Ìहणजे ISO १४००० मानके, १९९६ मÅये इंटरनॅशनल ऑगªनायझेशन फॉर Öटँडडाªयझेशन (ISO) ने ÿथम जारी केले. अशी मानके संÖथेला ितचे पयाªवरण िनयंिýत करÁयास मदत करतात. पयाªवरणीय उिĥĶांवर ÿभाव पाडणे, तयार करणे आिण Âयांचे िनरी±ण करणे आिण ÿाÂयि±क करणे साÅय झाले आहेत. िविशĶ उÂपादने आिण सेवांवर लागू केलेले इकोलाबÐस आिण ÿमाणपýे मािहती देतात. úाहकांना Âयां¸या पयाªवरणीय कामिगरीबĥल. कधी कधी सरकारांना अशी लेबले आिण ÿमाणपýे आवÔयक असतात, जसे कì “EU Ecolabel” युरोपमÅये िचÆहांिकत करणे, जे उÂपादन पूणª झाÐयाचे ÿमािणत करते. úाहक सुर±ा, आरोµय आिण पयाªवरणासाठी िकमान आवÔयकता मैýी उÂपादने आिण सेवा िवकिसत करÁयासाठी संÖथा ढकलणे. Âया िकमान आवÔयकतां¸या पलीकडे कायª करा, अशी लेबले आहेत. िवशेषतः उÂपादनाची पयाªवरण िमýÂव Óयĉ करा. उदाहरणाथª, युनायटेड Öटेट्समधील एनजê Öटार रेिटंग सूिचत करते. घरगुती उपकरणांची ऊजाª कायª±मता पातळी. पयाªवरण-लेबिलंग अनेकदा आहेत. अÆन उīोगात लागू (जसे कì ÿमािणत स¤िþय िकंवा गोरा- ÿमािणत उÂपादनांचा Óयापार करा) आिण इमारतéमधील ऊजाª कायª±मतेसाठी (LEED मानके). इकोलेबिलंगची मूलभूत धारणा ही मािहती आहे. उīोग नवनवीन आिण Öव¸छ उÂपादने तयार करÁयासाठी. पयाªवरणास जबाबदार उÂपादने खरेदी करणारे úाहक उ°ेिजत होतील. ७.५ जागितक धोरण करार (GLOBAL POLICY AGREEMENTS) १९७० ¸या दशका¸या सुŁवातीपासून, संयुĉ राÕůांनी (UN) पयाªवरणावरील आंतरराÕůीय वाटाघाटी आिण करारांसाठी धोरणे आिण उिĥĶे ÿदान केले आहे. १९७२ ची Öटॉकहोम पåरषद पिहली होती. पयाªवरणीय समÖयांवरील आंतरराÕůीय पåरषद झाली आिण Âयानंतर १९९२ मÅये पयाªवरण आिण िवकास वर संयुĉ राÕů पåरषद (UNCED) २००२ मÅये åरओ िद जानेरो आिण जोहाÆसबगª येथे िशखर पåरषद, UN ने हवामान बदलावर िवशेष पåरषदा आयोिजत केÐया, जसे कì ³योटोमÅये १९९६ आिण कोपनहेगनमÅये २००९ मÅये. Âया पåरषदा आिण िशखर संमेलनांनी काहé¸या जागितक Öवभावाला ÿितसाद िदला. सवाªत आÓहानाÂमक पयाªवरणीय समÖयांपैकì, ºयाची आवÔयकता असेल. िनराकरण करÁयासाठी munotes.in

Page 111

111
पूरक द्दवश्लेषणयत्मक
सयधने आद्दण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I आंतरराÕůीय सहकायª. ÿादेिशक आिण राÕůीय पयाªवरणासाठी आंतरराÕůीय अज¤डा सेट करणे, धोरण तयार करणे ºयामुळे करार आिण ÿोटोकॉल तयार झाले, ºयांना “हाडª कायदा” असेही Ìहणतात आिण बंधनकारक नसलेले ठराव, िवधाने आिण घोषणांमÅये िकंवा "सॉÉट कायदा." १९९२ चा åरओ कॉÆफरÆस करार हा मऊ कायदा होता, ³योटो ÿोटोकॉल हा एक कठोर कायदा होता, ºयामÅये ÿदेश आिण देशांसाठी हåरतगृह वायू उÂसजªन कपात करÁयाचे ÖपĶ लàय होते. राÕů-राºये, मÅये लàय पूणª करÁयासाठी Âयांचे ÿयÂन, तीन तथाकिथत वापर कł शकतात. अनुपालनाची िकंमत कमी करÁयासाठी िडझाइन केलेली लविचकता यंýणा, संयुĉ अंमलबजावणी, पिहली यंýणा, देशांना गुंतवणूक करÁयास परवानगी िदली. इतर देशांमÅये उÂसजªन कमी करणे ºयाने माÆयता िदली होती. अशा ÿकारे ³योटो ÿोटोकॉल कपात करÁयाचे लàय होते. औīोिगक, िवकिसत देश ºयांनी उÂसजªनामÅये आधीच गुंतवणूक केली आहे. Âयां¸या Öवतः¸या अथªÓयवÖथेत कपात, उÂसजªनामÅये गुंतवणूक करणे ÖवÖत होते. संøमणावÖथेत असलेÐया अथªÓयवÖथांसह इतर देशांमÅये कपात, जेथे समान गुंतवणुकìमुळे मोठी कपात होईल. दुसöया शÊदांत, गुंतवणूकमÅये अथªÓयवÖथा असलेÐया देशाला Âयाचे उÂसजªन कमी करÁयासाठी मदत करÁयासाठी देशाला øेिडट िमळू शकते. दुसरी यंýणा, Öव¸छ िवकास, ºया देशांनी कोणÂयाही देशात Âयांचे लàय पूणª करÁयासाठी औīोिगकìकरणाला माÆयता िदली आहे, िजथे गुंतवणूक करणे सवाªत ÖवÖत आहे-Ìहणजे िवकसनशील देशांमÅये-जरी Âया देशाने ÿोटोकॉलला माÆयता िदली नाही. ती यंýणा िनिवªवाद नाही, कारण ºया देशां¸या आिथªक िवकासावर पåरणाम होऊ शकतो Âयात िवकसनशील अथªÓयवÖथांमधील हÖत±ेपाचे ÿij समािवĶ आहेत. औīोिगक देशांना कमी न होÁयापासून Âयां¸या Öवत: ¸या उÂसजªन रोखÁयासाठी, घरगुती कपात यंýणा फĉ पåरिशĶ वापरले जाऊ शकते. परंतु अशा पूरक कृतीची कोणतीही Óया´या नÓहती, ºयामुळे Âया यंýणेĬारे काही देशांनी Âयां¸या कपाती¸या ५० ट³के लàय गाठले. ितसरी यंýणा, काबªन उÂसजªन Óयापार (ºयाला "कॅप आिण ůेड" या नावानेही ओळखले जाते), हे माक¥ट-आधाåरत साधन आहे आिण ते Öवैि¸छक बाजाराचे Öवłप िकंवा अिनवायª ĀेमवकªमÅये लागू केले जाऊ शकते. सवाªिधक िविनमय योजना कॅप-आिण-ůेड मॉडेलवर आधाåरत आहेत. देश िकंवा ÿदेशात परवानगी असलेÐया एकूण काबªन उÂसजªनावर मयाªदा क¤þीय ÿािधकरण ठेवते. उÂसजªन अिधकार ÿदूषकांना आिण उÂसजªनांना वाटप केले जातात. Âया अिधकारां¸या पलीकडे उÂपादन केÐयास दंड आकारला जातो. ÿदूषकांची कÐपना आहे उÂसजªन कमी िकंवा उÂसजªन परवानµयांमधील गुंतवणूक यापैकì िनवडा. कालांतराने कॅप कमी केÐयाने एकूण उÂसजªन कमी करता येते. परवानµयांचा Óयापार हे सुिनिIJत करेल कì उÂसजªन कमी होईल. उÂसजªन िविनमय कसे कायª करते ?अ आिण ब असे दोन उÂसजªन करणारे Èलांट गृहीत धरा. ÿÂयेक वनÖपती १०० टन ÿदूषक उÂसिजªत करते (एकूण २०० टन उÂसजªनासाठी), आिण आवÔयक आहे कì हे उÂसजªन िनÌÌयाने कमी केले जावे. १०० टन घट.(डावीकडे). पारंपाåरक आदेशात-आिण-िनयंýण ÿणाली, ÿÂयेक वनÖपती ५० ट³के कमी करणे िकंवा ५० टन, १०० टनांची एकूण घट पूणª करÁयासाठी आवÔयक असू शकते. Èलांट A कदािचत स±म असेल. $५,००० ¸या एकूण खचाªसाठी फĉ $१०० ÿित टन कमी करा. Èलांट बी कदािचत एकूण $१०,००० साठी ÿित टन $२०० खचª करावे लागतील. munotes.in

Page 112

112 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
112 दोÆही Èलांटची िकंमत एकूण १०० टन कपात गाठणे Ìहणून $१५,००० होईल. (उजवीकडे) कॅप-आिण-Óयापार ÿणालीमÅये, ÿÂयेक Èलांटला फĉ आधीचे अध¥ उÂसजªन भ°े िदले जाऊ शकतात. Èलांट ए, जेथे कपातीची िकंमत फĉ $१०० ए टन, उÂसजªन कमी कłन २५ टन इतके कमी कł शकते, ते सोडून ते उÂसिजªत होत नसलेÐया २५ टन ÿदूषकांसाठी न वापरलेÐया भßयांसह कमी कł शकते. Èलांट बी, जेथे कपातीची िकंमत $२०० ÿित टन आहे, ते कमी खिचªक वाटू शकते. फĉ ७५ टन पय«त कमी करा आिण नंतर Èलांट ए चे न वापरलेले भ°े खरेदी करा, Èलांट B ला २५ टन कपात करÁयासाठी Èलांट A ला ÿभावीपणे पैसे देणे परवडणार नाही. परंतु कमांड-अँड-कंůोल¸या तुलनेत कमी एकूण खचाªत ($१२,५००) १०० टनांची एकूण घट ÿणालीअजूनही गाठली जाईल. Óयापार करÁयायोµय परवानµयांचे साधन इतर उÂसजªनांना लागू केले गेले आहे. पिहÐया उÂसजªन-Óयापार योजना १९७४ पासून, जेÓहा युनायटेड Öव¸छ वायु कायīाचा भाग Ìहणून राºयांनी उÂसजªन Óयापाराचा ÿयोग केला. ७.६ पॉिलसी इÆÖůðम¤ट्स (POLICY INSTRUMENTS) धोरणिनमाªते समथªनासाठी अनेक यंýणांना आवाहन कł शकतात. पयाªवरणीय धोरण (आकृती ३). धोरणा¸या मु´य ®ेणीउपकर णे िनयमन (कमांड-आिण-िनयंýण), बाजार-आधाåरत आहेत (आिथªक) साधने (MBIs), ऐि¸छक ŀिĶकोन आिण िश±ण आिण मािहती आहेत. ŀिĶकोन परÖपर अनÆय नाहीत: िश±ण आिण मािहती¸या तरतुदीवर काही ÿमाणात अवलंबून असतात, या ®ेणी¸या मÅयवतê Èलेसम¤टĬारे जे सूिचत केले जाते. आकृती ३ मÅये. उदाहरणाथª, ऐि¸छक पÅदतéमÅये Öव-िनयमन, तर आिथªक साधने यांचा समावेश होतो. िनयमन Ĭारे अधोरेिखत केले जाऊ शकते.
आकृती ø. ७.१ साधारणपणे पयाªवरणीय ÿशासना¸या बदलÂया Öवłपा¸या अनुषंगाने, या उपकरणां¸या वापरातील िशÐलक बदलत आहे जे एकेकाळी बाजार-आधाåरत आिण ऐि¸छक ŀिĶकोनांचा िनयामक पĦतéवर जाÖत अवलंबून होते. Âयानुसार, अिधक जबाबदारी Óयĉìकडे
munotes.in

Page 113

113
पूरक द्दवश्लेषणयत्मक
सयधने आद्दण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I हÖतांतåरत केली जात आहे, एकतर थेट धोरणाचे साधन Ìहणून बाजाराĬारे िकंवा धोरणाĬारे पयाªवरणाची जबाबदारी वैयिĉकृत करणारी गोĶ आहे. बहòतेक राÕůांमÅये, पयाªवरणीय धोरण ऐितहािसकŀĶ्या वापरावर अवलंबून आहे. सावªजिनक िनयमन, जे सहसा कमांड आिण कंůोलशी संबंिधत असते. उपकरणे, जसे कì झोिनंग, िडÖचाजª मानके, परवाना, बंदी िकंवा मयाªदा इनपुट आिण आउटपुट, आिण तंý²ाना¸या ŀĶीने आवÔयकता आिण िडझाइन Âयांचा Óयापक वापर असूनही, िनयामक उपायांचा िवचार केला जातो. अनेक बाबतीत, काही लोक लविचक, अनाहóत आिण अकायª±म आहेत, ते पयाªवरणा¸या संदभाªत वतªन बदलÁयात अयशÖवी झाले आहेत. खाजगी Óयाज िनयामक यंýणेची उदाहरणे उīोग संिहता, पयाªवरण ÿमाणीकरण, इको-लेबिलंग कायªøम आिण ÖवारÖय गट आिण उīोग यां¸यातील करार. गुणव°ा िनयंýण कोड आिण ÿणाली, िवशेषतः उÂपादन, कृषी आिण अÆन ÿिøया उīोग ÿमाणन यामÅये वाढती ÖवारÖय आहे. कोणतीही कायदेशीर अंमलबजावणी नसली तरी सरकारे कł शकतात. िविवध मागªमधील खाजगी िनयमना¸या िडझाइन, अंमलबजावणी आिण ÿभावावर ÿभाव पाडणे. Âयामुळे सरकार मोठ्या ÿमाणात ÖवारÖय दाखवत आहे. Öवयं-िनयमन आिण ऐि¸छक मानकांवर अवलंबून राहणे, एकिýतपणे पयाªवरणाची काळजी घेÁयाचे वैधािनक कतªÓय, Âया आधारावर ÿÂयेकजण जो पयाªवरणाची हानी होÁया¸या जोखमीवर ÿभाव टाकू शकतो घेणे आवÔयक आहे. कोणतीही संभाÓय हानी टाळÁयासाठी सवª वाजवी आिण Óयावहाåरक पावले अंमलबजावणी धोरणा¸या ŀिĶकोनातील हा एक महßवाचा बदल आहे. Öथािनक ÿकÐप हाती घेणाö या Óयĉì आिण समुदाय गटांचा समावेश Öवयंसेवी िकंवा भागीदारी कायªøमां¸या िवकासावर भर ÿगतीशील िशÉटसह पयाªवरणीय उपायांसाठी Óयĉì, कंपÆया आिण समुदायांसाठी जबाबदारी. ¸या धोरणे भागीदारी, Öवयं-मदत, आिण समुदाय स±मीकरण वापरले गेले आहे सहभागास ÿोÂसािहत करा आिण पयाªवरणीय कÐपनेला ÿोÂसाहन īा. सरकार आिण उīोग सह एकý काम करणाö या समुदायांĬारे समÖया चांगÐया ÿकारे सोडवÐया जातात. जे आता कधीकधी संबĦ आहे, िनणªय घेÁयामÅये सहभाग, फायīांमÅये वाढलेÐया लोकांचा समावेश असू शकतो. ºयाला 'िववेचनाÂमक लोकशाही' Ìहणतात. पयाªवरणवाद, तथािप िचंतांची िवÖतृत ®ेणी भागीदारी आिण नागरी सभोवताल¸या सकाराÂमक वĉृÂवाचा ÿितकार करते. हे असंतुलना¸या पåरणामाचा संदभª देतात भागीदारी मÅये शĉì, समुदाय आधाåरत Öवयंसेवक कायªøम, पयाªवरणा¸या ŀĶीने धोरणाÂमक िदशांचा अभाव पåरणाम आिण पुरेशा संसाधनांचा अभाव आहे. ऐि¸छक आिण िनयामक अशा दोÆही पĦतé¸या मयाªदांवर मात करÁयासाठी, पयाªवरणीय धोरण उिĥĶां¸या समथªनासाठी आिथªक साधने ¸या वापरामÅये वाढती ÖवारÖय आिण Öवीकृती आहे. या बाजारासारखी यंýणा नकाराÂमक पयाªवरणाला आंतåरक बनवÁयाचा उĥेश आहे. बाĻता, उदाहरणाथª, काबªन, जैविविवधता आिण खारटपणा आिथªक साधने आिथªक ÿोÂसाहन/िनŁÂसाह ÿदान करतात. कायīाचे Öवłप पयाªवरणीय समÖया, गुंतागुंत आिण िनयम टाळताना ºयाला, अनेक ÿकरणांमÅये, अिधक चांगले ÿितसाद िमळÁयाची श³यता असते. आिथªक साधनांचा उÂसाह Óयापक असला तरी, ते गंभीर मूÐयांकना¸या अधीन देखील आहेत. इि³वटी समÖया आहेत आिण मालम°े¸या Óया´येतून उĩवणाöया संभाÓय ऑपरेशनल समÖया अिधकार आिण संÖथाÂमक ±मता. आिथªक वापराचा आढावा munotes.in

Page 114

114 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
114 ऑगªनायझेशन फॉर इकॉनॉिमक को-ऑपरेशन अँड डेÓहलपम¤ट (ओईसीडी) राÕůांमधील साधनांनी 'कोणतेही कृÕणधवल िचý' उघड केले नाही. पॉिलसी साधनांचे यश Âयां¸याशी जुळÁयावर अवलंबून असते. िविशĶ पयाªवरणीय, राजकìय आिण आिथªक पåरिÖथती आिण ते संÖथा आिण भागधारकां¸या ±मता. तो मुĥाच असेल असे नाही नवीन साधने आिण उपकरणे िवकिसत करणे, परंतु पåरिÖथतीला अनुकूल अशी उपकरणे तयार करणे. ÖटेकहोÐडसªची वृ°ी आिण ŀĶीकोन (उदा., उīोग, Óयĉì आिण जमीन ÓयवÖथापक) हे मूलभूत िवचार आहेत. पयाªवरणीय पĦतéमÅये बदल घडवून आणणे. यशÖवी होÁयासाठी, नवीन धोरणाÂमक ŀिĶकोनासाठी या भागधारकांचे सहकायª आवÔयक आहे. अशा ÿकारे, धोरणाची ÿभावी आिण कायª±म अंमलबजावणी आिण शासना¸या ÓयवÖथापन धोरणे काही ÿमाणात समजुतीवर अवलंबून असतात. संबंिधतांना ÿभािवत करणारे ÿमुख मुĥे काय मानतात. पयाªवरणावर पåरणाम करणारे िनणªय, ते कसे ÿितसाद देत आहेत. या समÖयांबĥल, िविवध धोरण आिण ÓयवÖथापनाकडे Âयांचा Öवभाव साधने, आिण सरकारी संÖथांसोबत काम करÁयाचा Âयांचा पूवêचा अनुभव पयाªवरण धोरणाचे मु´य कायª Ìहणजे सरकारी कृती Óयवसाय आिण समाजाचा पयाªवरणीय ÿभाव कमी करणे. एक उपचाराÂमक ŀĶीकोन ºयामÅये ÿयÂन एकतर िदशेने िनद¥िशत केले जातात बाĻ दबाव कमी करणे (उदा. रोजगार िकंवा आिथªक समÖया) जे भाविनक अडचणéमÅये योगदान देतात िकंवा पैलू बदलतात कायª सुधारÁयासाठी Óयĉìचे राहÁयाची िकंवा काम करÁयाची जागा. पयाªवरण गुणव°ा सुधारÁयाचा ÿयÂन करणारे धोरण िनमाªते (िकंवा नैसिगªक संसाधनांचे ÓयवÖथापन) अनेक धोरणाÂमक ŀिĶकोन आहेत. जे ते वापł शकतात. यामÅये कमांड-आिण-िनयंýण िनयमांचा समावेश आहे, बाजार-आधाåरत साधने (जसे कì कर आिण कॅप-आिण-Óयापार कायªøम), आिण ऐि¸छक ŀिĶकोन. ७.७ आदेश-आिण-िनयंýण ŀिĶकोन (THE COMMAND – AND – CONTROL APPROACH) तßव Ìहणजे लोकांना िकंवा कंपÆयांना काही न करÁयाची आ²ा देणे. आिण बेकायदेशीर ठरवणारा कायदा कłन अिधकाö यांना सोपवून उÐलंघन करणाö यांना दंड िकंवा दंड आकाłन अशा कायīाची अंमलबजावणी करणे. ७.७.१ आदेश-आिण-िनयंýण ŀĶीकोन आिण पयाªवरण मानके : कमांड-अँड-कंůोल अ ॅÿोच (CAC) हा एक राजकìय अिधकारी आहे. कायदा कłन, वतªन घडवून आणÁयासाठी आिण वापरÁयासाठी आदेश īा. लोकांना कायīाचे पालन करायला लावणारी अंमलबजावणी यंýणा. पयाªवरणात धोरण, सीएसी ŀिĶकोनामÅये संर±णासाठी मानके सेट करणे िकंवा पयाªवरण गुणव°ा सुधारणे. एक मानक सामाÆयतः मÅये वापरले जाणारे साधन आहे. कायदाĬारे कायªÿदशªनाची अिनवायª पातळी आहे. काही उदाहरणे Ìहणजे लाकडा¸या आकारमानावर सेट केलेÐया मयाªदा कापणी केली जाऊ शकते, झाडे तोडÁयावर बंदी, आिण munotes.in

Page 115

115
पूरक द्दवश्लेषणयत्मक
सयधने आद्दण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I कमाल पातळी ÿदूषण उÂसजªनासाठी कायदेशीर परवानगी. पयाªवरणीय गुणव°ा मानकांचे तीन ÿकार आहेत, Ìहणजे, सभोवतालचे, उÂसजªन आिण तंý²ान आहे. ७.७.२ वातावरणीय मानके : हे काही िविशĶ ÿदूषकांसाठी "कधीही ओलांडू नका" पातळीचा संदभª देतात. वातावरण िफलीपीन Öव¸छ वायु कायदा, जो राÕůीय ÿदूषण िनयंýण कायदा रĥ करतो, उदाहरणाथª, सभोवताल¸या हवेची गुणव°ा Öथािपत करतो. सÐफर ऑ³साईड आिण काबªन सार´या ľोत-िविशĶ वायु ÿदूषकांसाठी मानके मोबाइल आिण िÖथर ľोतांकडून मोनोऑ³साइड. पाÁया¸या गुणव°ेसाठी, दरÌयान, सभोवतालची मानके आवÔयक असलेÐया िकमान Öतरांचा संदभª देतात. िवरघळलेÐया ऑि³सजन, पीएच िकंवा आÌलता पातळी, जैवरासायिनक ऑि³सजनसाठी राखले जाते मागणी (BOD), आिण एकूण कोिलफॉमª जीव इ िकमान पातळी हानीकारक पåरिÖथती होऊ शकते. आिण वातावरणीय असताना मानकांची थेट अंमलबजावणी केली जाऊ शकत नाही, तरीही कायदेशीर उपाय असू शकतात. Âयां¸या उÂसजªन-उÂपादक िøयाकलापांचे िनयमन करÁयासाठी ÿदूषकांवर लादलेले असतात. ७.७.३ उÂसजªन मानके : उÂसजªन िकंवा ÿवाह मानके देखील "कधीही ओलांडू नका" ÿित वेळेचे एकक ÿदूषण ąोतांमधून उÂसजªना¸या ÿमाणात थेट लागू पातळी आहेत. उदाहरणाथª, १९९९ चा िफलीपीन ³लीन एअर कायदा वाहनांमधून िविशĶ ÿदूषकांचे जाÖतीत जाÖत उÂसजªन परवानगी देतो. कायदा देखील पयाªवरण आिण नैसिगªक संसाधन िवभाग (DENR) ला परवानगी देते. उÂसजªन कोटा वाटप करÁयासाठी Âयाचे अिधकार ±ेý ÿÂयेक ÿादेिशक औīोिगक क¤þ िनयुĉ करा. ÿभावीपणे, उÂसजªन मानकांनी मयाªदा सेट केÐया आहेत. Ìहणून ÿदूषकांĬारे िनरी±ण करणे आवÔयक असलेÐया कामिगरीची पातळी गती मयाªदा करते. उÂसजªन मानक केवळ कमाल मयाªदा सेट करते. तथािप, उÂसजªन, कसे करायचे याचा िनणªय ÿदूषकांवर सोडला जातो. उÂसजªन मानके ठरवणे Ìहणजे वातावरणीय मानके भेटणे आवÔयक नाही. जरी कंपÆयांवर उÂसजªन मानके लादली गेली असली तरी ÿदूषण करणाöया कंपÆयां¸या सं´येवर िनयंýण Öथािपत केले जाते, Âयानंतर एकूण सभोवताल¸या मानकांनुसार पयाªवरण गुणव°ा थेट तपासली जात नाही. बोिलनाओ, पंगािसनन येथील अलीकडील घटना हे ÖपĶ करते कì िफश पेन आिण िपंजया«¸या अÓयाहत ÿसारामुळे िबंदू पाÁयात माशांचे खाī आिण इतर कचरा जमा करणे. या नंतर िवरघळलेÐया ऑि³सजनचे ÿमाण कमी होते, पåरणामी मासे मारले जातात. ७.७.४ तंý²ान मानके : या मानकांमÅये तंý²ान िकंवा िडझाइन, अिभयांिýकì, इनपुट आिण आउटपुट मानके, पĦतéचा समावेश आहे जी ÿदूषकांनी Öवीकारली पािहजेत. उÂसजªन मानकां¸या िवपरीत, तंý²ान मानके ÿदूषकांवर काही िनणªय लादतात आिण वापरले जाणारे तंý²ान िकंवा पयाªवरणाचे र±ण करÁयासाठी आहे. हे "तंý²ान सĉì" चे एक ÿकार आहे ÿदूषणकारी उīोगांना पूणª करÁयासाठी पयाªवरण मानके तांिýक बदल Öवीकारणे. munotes.in

Page 116

116 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
116 ७.८ पयाªवरण मानकांवरील िचंता (CONCERNS ON ENVIRONMENT STANDARDS) मानके लोकिÿय आहेत कारण ते लàयांमÅये साधे आिण िविशĶ िदसतात. तथािप, ÿÂय±ात, गुंतागुंत आिण इतर िवचार आहेत कì मानके, इि³वटी ÿभाव आिण अंमलबजावणीमानके, इि³वटी ÿभाव आिण अंमलबजावणी, मानकांची पातळी, एकसमानता यासार´या संबोिधत करणे आवÔयक आहे. CAC अंतगªत मानक असताना ÿदूषणावर थेट अंकुश ठेवÁयाचा ŀĶीकोन िदसतो, Âयात मयाªदांची सं´या, िवशेषत: ÿदूषकांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी पयाªवरण मानकांचे पालन करा. सीएसी हे "सवª एक-आकार-िफट" सारखे आहे. ŀĶीकोन (जागितक बँक १९९९) जो ÖपĶपणे िभÆनतेचा िवचार करत नाही. ÿदूषकांची कामिगरी, Âयामुळे कायª±मते¸या तßवाकडे दुलª± केले जाते. या मयाªदांमुळे इतर धोरण पयाªयांचा वापर करÁयास ÿोÂसाहन िदले आहे. पयाªवरण ÓयवÖथापन, Âयातील एक Ìहणजे "ÿदूषण देय" तßव. ही एक ÿोÂसाहन-आधाåरत धोरण आहे िजथे उÂसजªन पातळीनुसार कर िकंवा शुÐकाचा अंदाज लावला जातो. १९९० ¸या दशकात लागुना लेक डेÓहलपम¤ट अथॉåरटी (LLDA) ने Öवीकारलेली ÿोÂसाहन ÿणाली कसे ते ÖपĶ करते. आसपासचे उīोग औīोिगक कचöयाचे खोरे बनलेले सरोवर पुनस«चियत केले. एलएलडीएने उÂसजªना¸या ÿित युिनट शुÐक आकारले. कायदेशीरåरÂया परवानगी असलेÐया मानकां¸या आत आिण यासाठी जाÖत युिनट शुÐक मानकांपे±ा जाÖत उÂसजªन. दोन वषाªत योजना आणली. पायलट Èलांट्समधून बीओडी िडÖचाजªमÅये सुमारे ८८ ट³के घट ÿारंिभक अंमलबजावणीमÅये समािवĶ आहे (जागितक बँक १९९९). ७.९ पयाªवरणीय धोरणसाठी Öवैि¸छक संपकª: पयाªवरणीय पåरणामकारकता, आिथªक कायª±मता आिण पॉिलसी िम³समÅये वापर (VOLUNTARY APPROACHES FOR ENVIRONMENTAL POLICY : ENVIRONMENTAL EFFECTIVENESS, ECONOMIC EFFICIENCY AND USAGE IN POLICY MIXES) पयाªवरण सुधारÁयासाठी कंपÆया आिण घरां¸या Öवैि¸छक कृती कामिगरीचे ÖपĶपणे Öवागत केले पािहजे. अशा ऐि¸छक घेÁयापासून कंपÆया नफा िमळवू शकतात हे दशªवणारे सािहÂय िøया तथािप, धोरणा¸या उपयुĉतेबाबत मते िभÆन आहेत. पयाªवरणीय उिĥĶे साÅय करÁयासाठी िनमाªÂयांनी ऐि¸छक पÅदतéवर अवलंबून राहावे. पयाªवरण सुधारÁयासाठी कंपÆया आिण घरां¸या Öवैि¸छक कृती कामिगरीचे ÖपĶपणे Öवागत केले पािहजे अशा ऐि¸छक घेÁयापासून कंपÆया नफा िमळवू शकतात हे दशªवणारे सािहÂय िøया तथािप, धोरणा¸या उपयुĉतेबाबत मते िभÆन आहेत पयाªवरणीय उिĥĶे साÅय करÁयासाठी िनमाªÂयांनी ऐि¸छक ŀिĶकोनावर अवलंबून राहावे. munotes.in

Page 117

117
पूरक द्दवश्लेषणयत्मक
सयधने आद्दण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I ऐि¸छक ŀिĶकोनामÅये पयाªवरणीय कामिगरीवरील करारांचा समावेश होतो. उīोग आिण सावªजिनक कायªøमांशी वाटाघाटी केली भाग घेणे, सहभागी होणे ºयामÅये कंपÆया Öवयंसेवा कł शकतात. काहéना संबोिधत करÁयाची संधी देÁयासारखे ŀिĶकोन िदसतात. कमी खचाªत लविचक पĦतीने पयाªवरणीय समÖया, यावर आधाåरत िविवध भागधारकांमÅये एकमत िनमाªण करणे. इतरांचा असा िवĵास आहे अशा पÅदतéमुळे काही पयाªवरणीय सुधारणा होतात आिण ते ÿशासकìय आिण कमी दोÆही खचª इतर साधनांपे±ा जाÖत असू शकतो. बैठकìमÅये अशा पĦतé¸या वापराबाबत अīयावत चचाª पयाªवरण धोरणाची उिĥĶे “पयाªवरण धोरणासाठी Öवैि¸छक ŀिĶकोन” हा अहवाल ÿदान करतो. हे अनेक केस Öटडीजवर बनते आिण िवशेषतः पयाªवरणीय पåरणामकारकता, आिथªक यावर ल± क¤िþत करते. कायª±मता आिण या ŀिĶकोनांशी संबंिधत ÿशासकìय खचª - केÓहा ते एकतर अलगावमÅये िकंवा "पॉिलसी िम³स"पॉिलसी साधनांचे इतर ÿकार चा भाग Ìहणून एकý वापरले जातात. अहवाल दाखवतो कì मोठ्या ÿमाणात, आिण वरवर वाढणारी, सं´या OECD मÅये पयाªवरण धोरणामÅये ऐि¸छक ŀिĶकोन वापरला जात आहे. सदÖय देश, बहòतेकदा एक िकंवा अिधक सह संयोजनात साधने अितरेक करणे अिववेकì ठरेल हे ओळखताना ऐि¸छक ŀिĶकोन लागू करÁया¸या गुणव°ेबĥल सामाÆयीकृत िवधाने, काही िनÕकषª काढले जाऊ शकतात:  बहòतेकांचे पयाªवरणीय लàय - परंतु सवªच - ऐि¸छक नाहीत ŀĶीकोन पूणª झाले आहेत असे िदसते, फĉ काही ÿकरणे आहेत जेथे असे ŀिĶकोन पयाªवरणाला हातभार लावणारे आढळले आहेत जे घडले असते Âयापे±ा ल±णीय सुधारणा असो.  Ìहणूनच, Öवयंसेवी ŀिĶकोनांची पयाªवरणीय पåरणामकारकता अजूनही शंकाÖपद आहे  हे "िनयामक कॅÈचर" ची महßवपूणª िडúी दशªवू शकते.  पण − वाÖतववादी − पयाªय काय असेल हे अÖपĶ रािहले िदलेÐया पॉिलसी िकंवा पॉिलसी कॉिÌबनेशनला. सरावात असती महßवाकां±ीपय«त पोहोचÁयासाठी ÿाधाÆय देÁयासाठी पुरेशी राजकìय इ¸छा पयाªवरणीय लàये - जर ते, उदाहरणाथª, धो³यात आणू शकते (अनेकदा माफक) सवाªिधक ÿभािवत (अÂयंत ÿदूिषत) ±ेýांमÅये रोजगार?  हे वÖतुिÖथती ऐि¸छक पÅदतéचा वाढता वापर दशªवत आहे. धोरणकÂया«नी एक साधन शोधÁयाचा ÿयÂन केला आहे ºयाĬारे ते श³य आहे असे Óयवहार करणे टाळा. तथािप, अिधक महßवाकां±ी पयाªवरणीय उिĥĶे असÐयास Óयापार-संबंध टाळता येऊ शकतात.  बहòतेक सदÖय देशांमÅये, ³योटो ÿोटोकॉलची अंमलबजावणी केली जाते. एका नवीन पåरिÖथतीचे ÿितिनिधÂव करेल, िजथे Âयांना अथªÓयवÖथेचा सामना करावा लागतो, कायदेशीर बंधनकारक, पयाªवरण लàय. जर, अशा राजवटीत, काही ±ेýांना अिधक सौÌय वागणूक िदली जाते, इतर ±ेýांना īावी लागेल. आंतरराÕůीय बाजार अिधक कमी करा - िकंवा देशाला अिधक कोटा िवकत ¶यावा लागेल. munotes.in

Page 118

118 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
118  ÿभावांना मयाªिदत करÁयासाठी Öवयंसेवी ŀĶीकोन सामाÆयतः िडझाइन केले जातात. सहभागी कंपÆयां¸या उÂपादन खचाªवरील पयाªवरणीय धोरणे तथािप, जेÓहा कंपÆयांना योµय िकरकोळ ÿोÂसाहनाचा सामना करावा लागत नाही. ÿदूषण कमी करा (करातून, िकंवा Óयापार करÁयायोµय उÂसजªना¸या मूÐयातून परिमट), Âयां¸यामÅये पयाªवरणीय समÖया िनमाªण करणाöया उÂपादनांची मागणी पयाªवरणीय धोरण मोठ्या ÿमाणात उÂपादन कमी करÁयास उ°ेजन देÁयात अपयशी ठरते.  ऐि¸छक पÅदतéची आिथªक कायª±मता साधारणपणे कमी असते - जसे ते ³विचतच िकरकोळ घट समान करÁयासाठी यंýणा समािवĶ करतात. सवª उÂपादकांमधील खचª, इतर गोĶéबरोबरच कारण पयाªवरणीय लàये राÕůीय Öतरावर न ठेवता वैयिĉक कंपÆया िकंवा ±ेýांसाठी सेट करÁयाचा कल होता.  तथािप, पारंपाåरक "कमांड आिण िनयंýण" धोरणे देखील ³विचतच िविवध ÿदूषकांमधील फरकाने कमी खचª समान करा, आिण Öवैि¸छक ŀĶीकोन यापे±ा उ¸च आिथªक कायª±मता देऊ शकतात. धोरणे, कसे पयाªवरणीय लविचकता ÿदान कłन सुधारणा पूणª कराय¸या आहेत.  ऐि¸छक ŀĶीकोन काहीवेळा Âयापे±ा अिधक वेगाने लागू केले जाऊ शकतात. पयाªयी धोरण साधने, जसे कì नवीन िनयम िकंवा आिथªक साधने तथािप, "Óयवसाय-Ìहणून-"Öवैि¸छक ŀिĶकोनाची श³यता पलीकडे कोणतीही पयाªवरणीय सुधारणा ÿदान करणे नेहमीच Âयां¸या गुणव°ेवर पूणªपणे अवलंबून असते. "आदेश आिण िनयंýण" पुनिÖथªत करणे हा "ÿथम सवō°म" ŀĶीकोन असेल. अथªÓयवÖथा-Óयापी आिथªक साधनांĬारे धोरणे - कर िकंवा Óयापार करÁयायोµय परवानगी - जेथे तांिýक आिण ÿशासकìयŀĶ्या श³य असेल. “आदेश आिण िनयंýण” िनयम, पूवª-अिÖतÂवातील लविचकता सुधारÁयासाठी "िĬतीय-सवō°म" पयाªय असू शकतो. Âयाऐवजी लविचक पĦत ŀिĶकोन फĉ काही कंपÆयांना अिधक ÿमाणात पयाªवरणीय सुधारणा कł īा. जर (योµयåरÂया सेट) लàय पूणª झाले नाही तर इतर साधने वापरली जाÁयाची खरी गरज होती. अÆयथा पयाªयी धोरणामुळे ल±णीय नकाराÂमक सामािजक पåरणाम होतील, अशा धम³यांची िवĵासाहªता मोठी असू शकत नाही. िविवध ÿकारचे ÿशासकìय आिण Óयवहार खचª िविवध ऐि¸छक ŀिĶकोन दरÌयान मोठ्या ÿमाणात बदलतात. जर तयारी, वाटाघाटी आिण अंमलबजावणी मÅये खूप कमी संसाधने खचª केली गेली तर Âयांचे पयाªवरणीय पåरणाम खूप िवनă असÁयाची श³यता आहे. कर िकंवा Óयापार करÁयायोµय परवानगी ÿणालीसह ऐि¸छक ŀĶीकोन एकý करणे बरेच महßवपूणª अितåरĉ ÿशासकìय खचª िůगर कł शकतात आिण इतर साधनाची पयाªवरणीय अखंडता कमकुवत होऊ शकते. munotes.in

Page 119

119
पूरक द्दवश्लेषणयत्मक
सयधने आद्दण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I अहवालातील चच¥¸या आधारे, धोरणासाठी काही िशफारसी फॉÌयुªलेशन िसंगल-आउट केले आहे: सÅयाचे पयाªवरणीय लàय - िकंवा अशी कमतरता असÐयास काळजीपूवªक िवचार करा. लàय - ¸या एकिýत फायīांमधील वाजवी संतुलन दशªवते. अितåरĉ पयाªवरणीय सुधारणा आिण साÅय करÁयासाठी एकूण खचª अशा सुधारणा करा. िदलेÐया समÖयेचे श³य िततके ľोत, लàय अशा ÿकारे सेट केले आहेत कì ते समािवĶ आहेत का ते देखील िवचारात ¶या. जर वतªमान धोरणांतगªत आिथªक खचª पे±ा जाÖत असÁयाची परवानगी असेल सामािजक खचª मयाªिदत करÁयासाठी काय श³य झाले असते (उदा. ±िणक बेरोजगारी आिण/िकंवा कमी-उÂपÆनावरील पåरणामांबĥल घरगुती): इतर पॉिलसी उपकरणे कł शकत नाहीत का याचा काळजीपूवªक िवचार करा. अशा सामािजक समÖयांना अिधक चांगले संबोिधत करा.  Öवैि¸छक ŀĶीकोन आधीच लागू केला असÐयास: लàय आहे कì नाही याचा िवचार करा. आजपय«तची पूतªता समाधानकारक आहे आिण िवĵासाहª धम³या आहेत कì नाही. अितåरĉ साधनांचा वापर योµय असेल - आिण अंमलबजावणी करणे श³य आहे.  जर नवीन ऐि¸छक ŀĶीकोन तयार केला जात असेल तर: ÿथम "नेहमीÿमाणे-Óयवसाय" िवÖतृत करा. धोरण-बदल केले नाहीत तर पुढील संभाÓय घडामोडéचे वणªन पåरमािणत लàये या पåरिÖथती¸या संदभाªत सेट केले पािहजे, अशा ÿकारे िकरकोळ कमी खचª आिण पयाªवरणाचे िकरकोळ फायदे सुधारणा वाजवी ÿमाणात संतुिलत करा. उ°म ÿकारे तयार केलेली पयाªयी धोरण साधने - जे Ìहणून काम कł शकतात का काळजीपूवªक िवचार करा. िवĵासाहª धम³या - Öवैि¸छक ŀĶीकोन अधोरेिखत कł शकतात. ŀिĶकोना¸या नंतर¸या मूÐयमापनासाठी आवÔयक मािहती गोळा करा  Öवैि¸छक एकिýत करÁया¸या िविवध संभाÓय ÿभावांचा काळजीपूवªक िवचार करा. इतर पॉिलसी साधनांसह ŀĶीकोन: जे संभाÓय आहेत, पयाªवरणीय पåरणामकारकता, आिथªक कायª±मतेवर पåरणाम, ÿशासकìय खचª, ±ेýीय ÖपधाªÂमकता ÿभाव, इतर पॉिलसी साधने ºयाचे संभाÓय पåरणाम आहेत. या अहवालात मागील अनेक िवĴेषणांचे िनÕकषª बदलत नाहीत. ऐि¸छक ŀिĶकोनापे±ा पयाªय, दोÆही ŀिĶकोनातून पयाªवरणीय पåरणामकारकता आिण आिथªक कायª±मता अनेक ÿकरणांमÅये अथªÓयवÖथा-Óयापी आिथªक साधने एक चांगले धोरण असू शकते. तथािप, या ±ेýातील रोजगारावर पåरणाम एक Óयापक आिथªक साधने वापरÁयात वारंवार अडथळा येतो - िवशेषतः - सवाªत जाÖत आंतरराÕůीय ÖपधाªÂमकता गमावÁयाची भीती ÿभािवत (आिण सवाªिधक ÿदूिषत) ±ेýे, ºयाचे पåरणाम नकाराÂमक असू शकतात. munotes.in

Page 120

120 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
120 "ऐि¸छक" कमी वचनबĦते¸या बदÐयात ÿijांमÅये ±ेýे कł शकतात. कर सवलत ÿदान करणे "ÖपधाªÂमकतेचा अडथळा" दूर करÁयाचा एक मागª आहे. तथािप, हा पयाªय लागू करÁयासाठी पयाªवरणीय आिण/िकंवा आिथªक खचª असू शकतो. उ¸च आिथªक वापर सुलभ करÁयासाठी आंतरराÕůीय सहकायª वाढवने हा एक चांगला पयाªय आहे असे िदसते. पयाªवरणीय धोरणासाठी Öथािनक ÿोÂसाहन हा सवाªत ÿभावी ŀĶीकोन आहे. Öथािनक सरकारांना अनेकदा पयाªवरणावर पåरणाम करतात Âया घटकांचे अिधक थेट ²ान असते. जसे कì रिहवासी िकती कचरा िनमाªण करतात िकंवा कसे ते भरपूर पाणी आिण वीज वापरतात. आदेश -आिण-िनयंýण धोरणे थेट वतªन िनयंिýत करतात, तर बाजार-आधाåरत धोरणे खाजगी िनणªय घेणाöयांना ÿोÂसाहन देतात Âयांचे वतªन बदला. िनयामक ŀĶीकोनांसाठी सरकारी संÖथांना ÿितबंिधत करणे िकंवा िनद¥िशत करणे आवÔयक आहे. िनयम आिण अटी वापłन िनयमन केलेÐया प±ां¸या िøया वैधािनक आिण िनयामक साधने, ऑपरेिटंग परवाने, परवाने, माÆयता िकंवा सराव संिहता. हे संपूणª ±ेýासाठी िनिदªĶ केले जाऊ शकतात िकंवा औīोिगक ÿिøयेसाठी जी अनेक ±ेýांमÅये वापरली जाते. िनयामक ŀĶीकोन मोठ्या ÿमाणावर आहेत. काही अितशय ÿितबंधाÂमक साधने आहेत. सरकारचे वतªन ठरवून, पयाªवरणीय िनयमांचे पालन करÁयासाठी िविनयिमत प± थोडे लविचकता ÿदान करा. याउलट, नािवÆयपूणª िनयामक ŀĶीकोन प±ांना िनवडÁयात अिधक अ±ांश देतात. िनयमांचे पालन करÁयाचे िनयामक ŀिĶकोन अÂयंत सवō°म साधन आहेत. ÿितबंधकांवर अवलंबून आहे आिण पåरणामी, पयाªवरणीय उिĥĶे साÅय करÁयात Âयां¸या यशासाठी ÿभावी अंमलबजावणी आवÔयक आहे. ७.१० पयाªवरणीय मानके (ENVIRONMENTAL STANDARDS) पयाªवरणीय मानके Ìहणजे ÿशासकìय िनयम िकंवा नागरी कायदा ¸या उपचार आिण देखभालीसाठी लागू केलेले िनयम. वातावरण पयाªवरणीय मानकांनी िनसगाªचे र±ण केले पािहजे आिण पयाªवरण, नुकसानीपासून संर±ण आिण भूतकाळात झालेÐया नुकसानीची दुŁÖती मानवी िøया. पयाªवरणीय मानके सामाÆयत: सरकारĬारे सेट केली जातात आिण िविशĶ िøयावर ÿितबंध Âयात समािवĶ असू शकतात. वारंवारता आिण पĦती अिनवायª करणे. देखरेख, आिण जमीन िकंवा पाÁया¸या वापरासाठी पयाªवरणीय िøया¸या ÿकारानुसार िभÆन परवानµया मानके आवÔयक असतात. उÂपादन पåरमाणयोµय आिण पयाªवरण संर±णाला ÿोÂसाहन देणारे पयाªवरणीय कायदे वापरले जाऊ शकतात. सामाÆय लोकांची मते आिण सामािजक संदभª, िविवध िवषयांतील munotes.in

Page 121

121
पूरक द्दवश्लेषणयत्मक
सयधने आद्दण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I वै²ािनक मतांĬारे मानके िनिIJत केली जातात. पåरणामी मानके ठरवÁयाची आिण अंमलबजावणी करÁयाची ÿिøया जिटल आहे आिण सहसा कायदेशीर, ÿशासकìय िकंवा खाजगी संदभा«मÅये सेट केले जाते. मानवी वातावरण हे नैसिगªक वातावरणापे±ा वेगळे आहे. मानवी पयाªवरणाची संकÐपना मानव कायमÖवłपी आहे असे मानते. Âयां¸या सभोवताल¸या पåरसराशी एकमेकांशी जोडलेले, जे केवळ नैसिगªक घटक नाहीत (हवा, पाणी आिण माती), परंतु संÖकृती, दळणवळण, सहकायª आिण संÖथा पयाªवरणीय मानकांनी िनसगाªचे र±ण केले पािहजे आिण पयाªवरण, नुकसानीपासून संर±ण आिण भूतकाळात झालेÐया नुकसानीची दुŁÖती मानवी िøया. ७.१०.१ पयाªवरणीय मानकांचा िवकास : ऐितहािसकŀĶ्या, पयाªवरणीय मानकां¸या िवकासावर पåरणाम झाला. दोन ÿितÖपधê िवचारसरणéĬारे: इको-क¤þी आिण मानवक¤þी. इको- स¤िůझम वातावरणाला एक आंतåरक मूÐय िवभĉ Ìहणून Āेम करते. मानवी उपयुĉतेपासून, तर मानववंशवाद पयाªवरणाला असे Āेम करते मानवतेला जगÁयास मदत केली तरच Âयाचे मूÐय आहे. यामुळे अडचणी िनमाªण झाÐया आहेत. अिलकड¸या दशकात, पयाªवरणवादाची लोकिÿयता आिण जागłकता आहे. µलोबल वािम«ग¸या धो³यात वाढ झाली आहे पे±ा अिधक िचंताजनक होत आहे. जेÓहापासून IPCC ने २०१८ मÅये Âयांचा अहवाल ÿिसĦ केला आहे. अहवालात असे ÿितपादन करÁयात आले आहे. वै²ािनक पुराÓयावर आधाåरत "जर मानवी िøयाकलाप याच गतीने चालू रािहÐयास २०३० आिण २०५२ दरÌयान ”औīोिगक पूवª पातळी¸या तुलनेत १.५-२ °C ¸या दरÌयान वाढ होÁयाचा अंदाज आहे. बÖबी यांचे Ìहणणे आहे, हवामान बदल पåरभािषत करेल कì हे शतक आिण तो आता दूरचा धोका नाही. Âया बदÐयात, पयाªवरणाचे र±ण करÁयाची मागणी वाढली आहे. पयाªवरणीय मानकां¸या Öथापनेसाठी मूलभूत िव²ानात िवकास झाला आहे. मोजमाप आिण तंýांनी शाľ²ांना अिधक चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयाची परवानगी िदली आहे. मानवी आरोµयावर मानवामुळे पयाªवरणा¸या हानीचा ÿभाव आिण जैविविवधता, जी नैसिगªक वातावरणाची रचना करते. Ìहणून, आधुिनक काळातील पयाªवरणीय मानके ŀÔयासह सेट केली जातात. पयाªवरणाÿती मानवाची काही बंधने आहेत, इतर मानवांवरील दाियÂवां¸या ŀĶीने ÆयाÍय पण ती असू शकतात. याचा अथª असा आहे मानववंशवादाचा Âयाग न करता पयाªवरणाची कदर करणे श³य आहे. कधीकधी िववेकपूणª िकंवा ÿबुĦ मानववंशवाद Ìहणतात. हे आहे पयाªवरणीय मानके अनेकदा इि¸छत िÖथती दशªिवतात. (उदा. तलावाचा pH ६.५ आिण ७.५ ¸या दरÌयान असावा) िकंवा बदल मयाªिदत करा (उदा., नैसिगªक जंगलाचे ५०% पे±ा जाÖत नुकसान होऊ शकत नाही). सांि´यकì िविशĶ अवÖथा आिण मयाªदा िनधाªåरत करÁयासाठी पयाªवरण मानक पĦती वापरÐया जातात. पालन न केलेÐया ÿदेशांशी Óयवहार करÁयासाठी दंड आिण इतर ÿिøया मानकांसह कायīाचा भाग असू शकतो. munotes.in

Page 122

122 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
122 ७.१०.२ पयाªवरण मानके ठरवणाöया सरकारी संÖथा : अनेक िविवध संÖथा पयाªवरण मानके ठरवतात. संयुĉ राÕů (UN) १९३ सदÖय राÕůांसह UN ही सवाªत मोठी आंतरशासकìय संÖथा आहे. आंतरराÕůीय पयाªवरण संÖथा मानकांची Öथापना UN ¸या पयाªवरणीय धोरणाचा खूप मोठा ÿभाव आहे. पृÃवीवर पयाªवरणावर ÿथमच नकाराÂमक पåरणाम१९९२ मÅये åरओ येथे झालेÐया िशखर पåरषदेत सदÖय राÕůांनी Âयांची कबुली िदली. या दरÌयान आिण सहąाÊदी जाहीरनाÌयानंतर, ÿथम िवकास उिĥĶे पयाªवरणीय समÖया सेट केÐया आहेत. तेÓहापासून तीĄ हवामानामुळे नैसिगªक संसाधनांचा अितवापर आिण µलोबल वॉिम«ग Ĭारे विधªतआप°ीचा धोका िनमाªण झाला आहे. येथे २०१५ मÅये पॅåरस करार, UN ने शाĵत साठी १७ उिĥĶे िनिIJत केली यािशवाय िवकास जागितक गåरबी िवŁĦ लढा , मु´य Åयेय हे आपÐया úहाचे संर±ण आहे. ही उिĥĶे जागितक पयाªवरणवाद यासाठी आधारभूत ठरतात. पाणी, ऊजाª, महासागर, पåरसंÖथा, िटकाऊ पयाªवरणीय ±ेýे, उÂपादन, úाहक वतªन आिण हवामान संर±ण समािवĶ होते. Åयेये - ÅयेयांमÅये कोणती माÅयमे होती Âयां¸यापय«त पोहोचणे आवÔयक आहे. अंमलबजावणी आिण पाठपुरावा िनयंिýत केला जातो. गैर-लागू करÁयायोµय ऐि¸छक राÕůीय पुनरावलोकने मु´य िनयंýण Ĭारे केले जाते. उिĥĶे पूणª झाÐयास मािहती सांि´यकìय मूÐये, ºयाला िनद¥शक Ìहणतात हे संकेतक िवतरीत करतात. युरोिपयन युिनयन : युरोिपयन युिनयन, युिनयन¸या कामकाजावरील करारा¸या आत पयाªवरणाÿती Öवयं-ÿितबĦता समाकिलत करते. कलम XX, अनु¸छेद १९१.१ मÅये, हे िनिIJत केले आहे: "पयाªवरणावर क¤þीय धोरण खालील उिĥĶां¸या पूतªतेसाठी हातभार लावा: - जतन करणे, पयाªवरणाची गुणव°ा संर±ण आिण सुधारणे, - मानवी आरोµयाचे संर±ण करणे, - नैसिगªकतेचा िववेकपूणª आिण तकªशुĦ वापर संसाधने, - हाताळÁयासाठी आंतरराÕůीय Öतरावर उपायांना ÿोÂसाहन देणे, ÿादेिशक िकंवा जागितक पयाªवरणीय; समÖया, आिण िवशेषतः हवामान बदलाशी लढा. सवª पयाªवरणीय िøया यावर आधाåरत आहेत. लेख आिण पयाªवरणीय कायīांचा एक संच घेऊन जातो. युरोिपयन पयाªवरण िनयमन हवा, जैवतंý²ान, रासायिनक, हवामान समािवĶ करते बदल, पयाªवरणीय अथªशाľ, आरोµय, उīोग आिण तंý²ान, जमीन वापर, िनसगª आिण जैविविवधता, आवाज, ओझोन थराचे संर±ण, माती, शाĵत िवकास, कचरा आिण पाणी. युरोिपयन एÆÓहायनªम¤ट एजÆसी (EEA) मानकांसह पयाªवरणीय समÖयांबĥल सदÖय राÕůांचा सÐला घेते. पयाªवरणीय युरोिपयन कायīाने सेट केलेÐया मानकांमÅये अचूक पॅरामीिůक समािवĶ आहे ÿदूषकांची एकाúता आिण लàय पयाªवरणाचा देखील समावेश आहे. संयुĉ राÕů : युनायटेड Öटेट्समÅये, मानकांचा िवकास िवक¤िþत आहे. शंभरहóन अिधक िविवध संÖथा, ºयापैकì अनेक खाजगी, िवकिसत आहेत. ही मानके. पयाªवरण मानके हाताळÁयाची पĦत munotes.in

Page 123

123
पूरक द्दवश्लेषणयत्मक
सयधने आद्दण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I अंशतः खंिडत बहòवचन ÿणाली, ºयाचा ÿामु´याने बाजारावर पåरणाम होतो. ůÌप ÿशासना¸या अंतगªत, हवामान मानके वाढली आहेत. µलोबल वािम«ग¸या राजकारणात संघषाªचे िठकाण बनले. ७.११ वातावरणीय हवेची गुणव°ा मानके (AMBIENT AIR QUALITY STANDARDS) ÿदूषकांचे िनयमन करÁयासाठी नॅशनल अॅिÌबयंट एअर ³वािलटी Öटँडड्ªस (NAAQS) पयाªवरण संर±ण एजÆसी (EPA)Ĭारे सेट केले जातात. हवे¸या गुणव°ेचा öहास या मानकांची अंमलबजावणी पुढील टाळÁयासाठी िडझाइन केलेली आहे. जोपय«त ते राÕůीय मानकपे±ा कमी आहेत, राºये Âयांचे Öवतःचे सभोवतालचे मानक सेट कł शकतात. NAAQS हवेसाठी सहा ÿदूषक िनकषांचे िनयमन करते: सÐफर डायऑ³साइड (SO२), किणक पदाथª (PM१०), काबªनमोनोऑ³साइड (CO), ओझोन (O३), नायůोजन डायऑ³साइड (NO२), आिण िशसे (Pb). ला सभोवताल¸या मानकांची पूतªता होत असÐयाची खाýी करा, EPA फेडरलचा वापर करते. संदभª पĦत (FRM) आिण फेडरल समतुÐय पĦत (FEM) ÿणाली हवेतील ÿदूषकांची सं´या मोजÁयासाठी आिण ते कायदेशीर मयाªदेत आहेत का ते तपासा. ७.११.१ वायु उÂसजªन मानके : उÂसजªन मानके हे EPA Ĭारे ÓयवÖथािपत केलेले राÕůीय िनयम आहेत. सोडÐया जाणाöया ÿदूषकांची माýा आिण एकाúता िनयंिýत करा. हवेची गुणव°ा, मानवी आरोµय राखÁयासाठी आिण Âयाचे िनयमन करÁयासाठी वातावरणात काबªन डायऑ³साइड (CO२), ऑ³साईड्स सार´या हåरतगृह वायूंचे ÿकाशन नायůोजन आिण सÐफरचे ऑ³साइड िनयंिýत करा. अīयावत राहÁयासाठी अंितम मानके दोन टÈÈयात Öथािपत केली जातात, एकिýतपणे अमेåरकन $१.७ िůिलयन इंधनाची बचत करÁयाचे उिĥĶ असलेले आिण हåरतगृह वायू उÂसजªनाचे ÿमाण (GHG) ६ ने कमी करा. उदाहरणाथª, कॅिलफोिनªयाने Öवतःचे सेट केलेकॅिलफोिनªया एअर åरसोस¥स बोडª (CARB) Ĭारे उÂसजªन मानके, आिण ही मानके इतर काही राºयांनी Öवीकारली आहेत. उÂसजªन मानके हेवीĬारे सोडलेÐया ÿदूषकांची सं´या देखील िनयंिýत करतात उīोग आिण िवजेसाठी. EPA Ĭारे सेट केलेली तांिýक मानके अिनवायªपणे लागू करत नाहीत. िविशĶ तंý²ानाचा वापर, परंतु Âयासाठी िकमान िविवध उīोग कायªÿदशªन Öतर सेट करा. industries.https://en.wikipedia.org/wiki/Environmental_standard - cite_note-:०-२८ EPA अनेकदा तांिýक सुधारणांना ÿोÂसाहन देते. सÅया¸या तंý²ानाने साÅय न होणारी मानके सेट केली. ही मानके नेहमी उīोगातील सवō¸च कामिगरी करणाöयांवर आधाåरत असतात. एकूणच उīोगा¸या सवा«गीण सुधारणांना ÿोÂसाहन देतात. munotes.in

Page 124

124 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
124 ७.१२ पयाªवरणावरील संÖथा मानके यावरील अशासकìयांचा ÿभाव (IMPACT OF NON GOVERNMENTAL ORGANISATIONS ON ENVIRONMENTAL STANDARDS ) ७.१२.१ आंतरराÕůीय मानकìकरण संÖथा : ऐि¸छक मानकांची सं´या. इंटरनॅशनल ऑगªनायझेशन ऑफ Öटँडडाªयझेशन (ISO) मोठ्या ÿमाणावर िवकिसत करते. १६३ सदÖय राÕůांसह आयएसओने ठरवलेली मानके अनेकदा िविवध राÕůांĬारे राÕůीय मानकांमÅये ÿसाåरत सवªसमावेशक होती. जगभरातील सुमारे ३६३,००० कंपÆया आिण संÖथांना ISO १४००१ ÿमाणपý आहे, सुधारÁयासाठी पयाªवरण ÓयवÖथापनासाठी मानक तयार केले. संÖथेची पयाªवरणीय कामिगरी आिण कायदेशीर पैलू तसेच पयाªवरणीय उिĥĶे गाठणे. बहòतेक राÕůीय आिण आंतरराÕůीय पयाªवरण ÓयवÖथापन मानकांमÅये ISO १४००० मािलका समािवĶ आहे. µलोबल वॉिम«गसाठी UN शाĵत िवकास उिĥĶां¸या ÿकाशात, ISO ने ओळखले आहे मानकांची अनेक कुटुंबे जी SDG १३ पूणª करÁयास मदत करतात ºयावर ल± क¤िþत केले जाते. ७.१२.२ úीनपीस : úीनपीस ही एक गैर-सरकारी संÖथा आहे जी Óयवहार करते. जैविविवधता आिण पयाªवरण Âयां¸या उपøमांना जागितक Öतरावर मोठा फायदा झाला आहे. úीनपीस लोकांचे ल± वेधÁयासाठी ÿोÂसािहत करते. आिण पयाªवरणाशी जुळवून घेÁयासाठी आिण सेट करÁयासाठी सरकार िकंवा कंपÆयांना लागू करते. िवशेष पयाªवरणीय समÖयांची नŌद करणाöया िøयाĬारे मानके Âयांचे मु´य ल± जंगले, समुþ, हवामान बदल आिण िवषारी रसायनांवर आहे. उदाहरणाथª, संÖथेने िवषारी रसायनांबĥल एकिýतपणे एक मानक सेट केले. वľोīोग ±ेýासह, २०२० ही संकÐपना तयार केली आहे, जी २०२० पय«त कापड उÂपादनातील सवª िवषारी रसायने हĥपार करÁयाची योजना आहे. ७.१२.३ जागितक वÆयजीव िनधी : वÐडª वाइड फंड ही एक आंतरराÕůीय गैर-सरकारी संÖथा आहे. १९६१ मÅये Öथापन केलेली संÖथा वाळवंटा¸या ±ेýात काम करते. संर±ण आिण पयाªवरणावरील मानवी ÿभाव कमी करणे. ७.१२.४ अथªÓयवÖथा : अथªÓयवÖथेतील पयाªवरणीय मानके बाĻ माÅयमातून सेट केली जातात. ÿथम, कंपÆयांनी पयाªवरण कायīाची पूतªता करणे आवÔयक आहे ºया देशांमÅये ते कायªरत आहेत. िशवाय, munotes.in

Page 125

125
पूरक द्दवश्लेषणयत्मक
सयधने आद्दण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I Öवैि¸छक Öवयं-ÿितबĦतेवर आधाåरत पयाªवरण मानके आहेत. Âयां¸या Óयवसायासाठी मानके ºयाचा अथª कंपÆया अंमलबजावणी करतात. या मानकांची पातळी ओलांडली पािहजे. मानकांपय«त पोहोचून सरकारी िनयमां¸या आवÔयकता. कंपÆयांनी आणखी सेट केÐयास-ते भागधारकां¸या इ¸छा पूणª करÁयाचा ÿयÂन करतात. पयाªवरणीय मानके सेट करÁया¸या ÿिøयेत, तीन िभÆन भागधारकांचा मु´य ÿभाव आहे. पिहला भागधारक úाहक, सरकार, सवाªत मजबूत ŀढिनIJय आहे, Âयानंतरचा ÿभाव आहे. आजकाल, लोकांची सं´या वाढत आहे, Âयां¸या खरेदी िनणªयादरÌयान पयाªवरणीय घटकांचा िवचार करा. ितसरा कंपÆयांना पयाªवरण मानके सेट करÁयास भाग पाडणारे भागधारक औīोिगक सहभागी आहेत. आजकाल, खरेदी िनणªया दरÌयान पयाªवरणीय घटकांचा िवचार करणाöया लोकांची सं´या वाढती आहे. ितसरा वैयिĉक मानके सेट करÁयास भाग पाडणारे सहभागी औīोिगक भागधारक आहेत. कंपÆया औīोिगक नेटवकªचा भाग असÐयास, Âयांना या नेटवकª¸या आचारसंिहता पूणª करÁयास भाग पाडले जाते. हा कोड उīोगाची सामूिहक ÿितķा सुधारÁयासाठी आचार-िवचार अनेकदा सेट केला जातो. उīोगातील सहभागéची आणखी एक ÿेरक शĉì एक ÿितिøया असू शकते. कंपÆयांनी Öवतः ठरवलेली दोन आयामांमÅये पयाªवरणीय मानके िवभागली जाऊ शकतात: ऑपरेशनल पयाªवरण धोरणे आिण संदेश जािहरात आिण सावªजिनक संÿेषणांमÅये पाठिवले. ७.१३ ऑपरेशनल पयाªवरण धोरणे (OPERATIONAL ENVIRONMENTAL POLICIES) हे पयाªवरण ÓयवÖथापन, ऑिडट, िनयंýणे िकंवा असू शकते. तंý²ान या पåरमाणात, िनयम जवळून असतात इतर कायª ±ेýांशी जोडलेले, उदा. दुबळे उÂपादन. िशवाय, ते बहòराÕůीय कंपÆया øॉस सेट करÁयाचा कल समजू शकतो. देशाने पयाªवरणीय सरकारी िनयमांचा ताळमेळ साधला आिण Ìहणून पयाªवरणीय मानकां¸या उ¸च कायª±मते¸या पातळीवर पोहोचणे. अनेकदा असा युिĉवाद केला जातो कì कंपÆया दुसöया पåरमाणावर ल± क¤िþत करतात: जािहरात आिण सावªजिनक संÿेषणांमÅये पाठवलेला संदेश. समाधान करÁयासाठी भागधारकांची गरज, कंपÆया जनतेवर क¤िþत होÂया. Âयां¸या पयाªवरणीय Öवयं-ÿितबĦते¸या मानकांची छाप. अनेकदा वाÖतिवक अंमलबजावणी महÂवाची भूिमका बजावत नाही. बö याच बजेट िवभाग कंपÆया कमी अंमलबजावणीची जबाबदारी पार पाडतात. कामगार, जे मानके ÿभारी होते. वाÖतिवक अंमलबजावणीची ह सवाªत मोठे कंपÆयां¸या िचंतेची बाब अशी आहे कì ÿाĮ केलेÐया फायदेशीर ÿभावां¸या तुलनेत पयाªवरण संर±ण अिधक िवÖतृत आहे. परंतु, कंपÆयांनी सेट केलेÐया पयाªवरणीय मानकांसाठी खचª-लाभ-गणना Öवत: बरेच सकाराÂमक आहेत. हे ल±ात येते कì कंपÆया अनेकदा सावªजिनक संकटानंतरचे मानक munotes.in

Page 126

126 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
126 पयाªवरण सेट करतात. सावªजिनक संकट टाळÁयासाठी कंपÆयांनी आधीच सेट केले आहे. Ìहणून पयाªवरणीय Öवयं-ÿितबĦता मानके ÿभावी आहेत, िववादाÖपद आहेत. ७.१४ तंý²ान तपशील (TECHNOLOGY SPECIFICATION) तंý²ान तपशील िविशĶ तंý²ान िकंवा उपकरणे िलहóन देतात जे िनयमन केलेÐया प±ाने उÂसजªन/वाहतूक पातळी िनयंिýत करÁयासाठी वापरणे आवÔयक आहे. आवÔयकता िकंवा मानक सामाÆयत: से³टरमधील सवª प±ांना लागू केले जाते. िनयंýणाचे पयाªयी मागª िनवडÁयाचे ÖवातंÞय न देता बहòतेकदा ÿदूषण िनयंýण तंý²ानामÅये वापरले जाते. ते कुठे वापरले जातात? : पयाªवरण िनयमन मÅये ÖपĶ तंý²ान वैिशĶ्ये, साठी मंजूरी, परवानµया िकंवा संिहतेĬारे उदाहरणे, बहòतेक सवा«मÅये अिधकार ±ेýे दुिमªळ आहेत. हा ŀĶीकोन सवōÂकृĶ कायª करतो जेथे एकच तंý²ान लागू आहे िकंवा जेथे पयाªवरण िनयंýणात िनिIJततेची आवÔयकता आहे. ताÂकाळ, आिण ÿशासकìय सुलभता इĶ आहे. जेÓहा अÐबटाª पयाªवरण सÐफर पुनÿाªĮी पातळी सेट करते, ÓयावसाियकŀĶ्या उपलÊध तंý²ान. फĉ एक असू शकते. िवभागाचे सÐफर असताना पुनÿाªĮी मागªदशªक तßवे आवÔयक तंý²ान िनिदªĶ करत नाही, Âयाचा वापर आहे िनिहत आिण हे "डी फॅ³टो" तंý²ान तपशील दशªवते. िवभागाĬारे जारी केलेÐया मंजुरéमÅये तंý²ानाचा ÖपĶता हेतू. उÐलेख असू शकतो. साधन कामिगरी: कारणे :  इि¸छत कायªÿदशªन असेल याची उ¸च पातळीची खाýी ÿदान करते तंý²ानाचे ऑपरेशन आिण देखभाल गृहीत धłन साÅय केले.  अनुपालन सरळ आहे कारण ते िविशĶ आहे कì नाही यावर ल± क¤िþत केले आहे. तंý²ान िकंवा उपकरणे Öथािपत केली आहेत आिण वैिशĶ्यांनुसार कायªरत आहेत.  एकसमान लागू केÐयावर, ±ेýातील सवª घटकांना समान वागणूक देते.  ÿशासनासाठी िवभागासाठी तुलनेने सोपे. उÂसजªन मानके सेट करणे आवÔयक नाही आिण िनयामकाला याची आवÔयकता नाही िनयमन केलेले प±.ने ÿÖतािवत केलेÐया वैकिÐपक तंý²ाना¸या पयाªĮतेचा िवचार करा पåरणाम :  िनिदªĶ तंý²ान दीघªकालीन साÅय करÁयासाठी पåरणाम पुरेसे असू शकत नाही.  िनयमन केलेले प± इतर िनयंýण तंý²ान िकंवा पĦतéचा पाठपुरावा कł शकत नाहीत ते कमी खिचªक असू शकते. munotes.in

Page 127

127
पूरक द्दवश्लेषणयत्मक
सयधने आद्दण
पर्यावरणीर् समस्र्य - I  िनयमन केलेला ÿÂयेक प± ÿभािवत झालेÐया िभÆन पåरिÖथतीचा िवचार करÁयात अयशÖवी होऊ शकते  .याची खाýी करÁयासाठी िविशĶ ऑपरेिटंग मानके आिण देखरेख आवÔयक आहे िविनिदªĶ तंý²ानाचा योµय वापर आिण देखभाल केली जात आहे.  आधीच सिøय असलेÐया कंपÆयांमधील नािवÆयपूणªतेला परावृ° करते आिण पयाªवरणीय कामिगरी विधªत करÁयासाठी सवō°म उपलÊध तंý²ान लागू करÁयात नािवÆयपूणª ७.१५ ÿij (Questions) १ . पर्यावरण धोरणयचय अर्ा आद्दण महत्त्व स्पष्ट करय. २. द्दवद्दवध पर्यावरण धोरण सयधनयंवर चचया करय. ३. पर्यावरण धोरणयचय आदेश द्दनर्ंत्रण दृद्दष्टकोन स्पष्ट करय. ४. पर्यावरणीर् मयनकयंछर्य संकल्पनेची तपशीिवयर चचया करय. ५. गैर-सरकयरी संस्र्य पर्यावरणीर् मयनकयंवर कसय पररणयम करतयत ते स्पष्ट करय. munotes.in

Page 128

128 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
128 ८ पयाªवरण धोरण आिण सराव - २ घटक रचना ८.० उद्दिष्टे ८.१ प्रस्तयवनय ८.२ ऐद्दछिक करयर आद्दण मयद्दिती - रणनीती / नैद्दतक आचयर ८.३ ते कसे कयर्ा करतयत? ८.४ बयजयर आधयररत सयधने (MBIS) वयपरण्र्यची मुख्र् तत्त्वे - ८.५ पुनवासन आद्दण पुनवासन धोरण ८.६ बयजयर-आधयररत सयधने वयपरण्र्यबिल मुख्र् द्दचिंतय - ८.७ बयजयर-आधयररत सयधनयचे मुख्र् प्रकयर ८.८ पर्यावरणीर् कर आद्दण शुल्क ८.९ पर्यावरणीर् करयशी सिंबिंद्दधत मुख्र् द्दचिंतय ८.१० पर्यावरणीर् अनुदयने ८.११ सबद्दसडीशी सिंबिंद्दधत मुख्र् द्दचिंतय ८.१२ दयद्दर्त्व आद्दण भरपयई र्ोजनय ८.१३ िररत सयवाजद्दनक खरेदी ८.१४ लेबद्दलिंग र्ोजनय ८.१५ व्र्यपयर करण्र्यर्ोग्र् परवयनग्र्य ८.१६ व्र्यपयर करण्र्यर्ोग्र् परवयनगी सिंबिंद्दधत मुख्र् द्दचिंतय ८.१७ ठेव परतयवय प्रणयली ८.१८ ठेव परतयवय प्रणयली सिंबिंद्दधत मुख्र् द्दचिंतय ८.१९ उपकरणे द्दमक्स ८.२० पर्यावरणीर् कर / द्दवत्तीर् सुधयरणय ८.२१ पुनवासन आद्दण पुनवासन धोरण ८.२२ पुनवासन आद्दण पुनवासन द्दबल, २००७ ८.२३ प्रमुख समस्र्य आद्दण द्दवश्लेषण ८.२४ क्र्ोटो प्रोटोकॉल munotes.in

Page 129

129
पर्यावरण धोरण
आद्दण सरयव - II ८.२५ क्र्ोटो प्रोटोकॉल स्पष्ट केले ८.२६ द्दवकद्दसत द्दवरुद्ध द्दवकसनशील रयष्ट्रयछर्य जबयबदयऱ्र्य ८.२७ देश द्दवकयसयसयठी एक द्दवशेष कयर्ा ८.२८ पॅररस िवयमयन करयर ८.२९ इिंटरनेट लक्षयत ठेवय ८.३० ररओ-सद्दमट ८.३१ अजेंडय २१ ८.३२ ररओ घोषणेची तत्त्वे. ८.३३ कयबान द्दवद्दनमर् ८.३४ प्रश्न ८.० उिĥĶे (OBJECTIVES)  माक¥ट-आधाåरत साधनांची संकÐपना समजून घेÁयासाठी (MBIs)  ŀĶीकोन  पुनवªसन आिण पुनवªसन धोरणाशी िवīाÃया«ना पåरचय कłन देणे.  ³योटो ÿोटोकॉल आिण हवामान बदलावरील Âयानंतर¸या घडामोडी यामागील सैĦांितक तकª पूणªपणे समजून घेÁयासाठी िवīाÃया«ना स±म करणे.  िवīाÃया«ना åरओ घोषणेचे महßव समजावून सांगणे.  काबªन िविनमयची संकÐपना समजून घेणे. ८.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) पयाªवरणीय धोरणे आिण पयाªवरणीय उिĥĶे साÅय करÁयासाठी Âयां¸या अंमलबजावणीसाठी सरकारांनी धोरणाÂमक साधने िनवडणे आवÔयक आहे. Âयासाठी ते पारंपाåरक कमांड-आिण-िनयंýण पĦती वापł शकतात, परंतु ते अिधक कायª±म Ìहणून बाजार-आधाåरत उपकरणे वापरणे देखील िनवडू शकतात िकंवा Âयांची उिĥĶे पूणª करÁयासाठी अिधक Öवीकाराहª ŀिĶकोन Öवीकाł शकतात. िनयामक आिण बाजारावर आधाåरत िनवड करÁयासाठी या दोन ŀिĶकोनांमÅये चांगले शोधणे. परिमट योजना, ठेव परतावा ÿणाली, सबिसडी इ. बाजार-आधाåरत साधने (MBIs) कर, शुÐक, आकारणी, Óयापार करÁयायोµय आहेत. munotes.in

Page 130

130 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
130 "बाजार आधाåरत पयाªवरणीय धोरण साधने" (MBIs) ही संकÐपना पॉिलसी साधनां¸या िवÖतृत ®ेणीचे वणªन करÁयासाठी वापरली जाते. Âयांचे सामाÆय वैिशĶ्य Ìहणजे पयाªवरणीय उिĥĶे साÅय करÁयासाठी बाजारपेठेतील शĉì आिण Öपधाª यांचा वापर होय. पॉिलसी िडझाइन सकªल
आंतरराÕůीय पयाªवरण करारातील वचनबĦतेची अंमलबजावणी करÁयासाठी सरकार िविवध पयाªवरणीय धोरण साधनांचा वापर कł शकते. पयाªवरण धोरण साधने ढोबळपणे तीन मोठ्या ®ेणéमÅये िवभागली जाऊ शकतात : १. िनयामक/ÿशासकìय साधने (तथाकिथत "आदेश आिण िनयंýण"), हे िनयम, िनद¥श, बंदी, परवाने इ. आहेत जे िनयमानुसार आिण खाजगी ±ेýाला Âयांचे Åयेय साÅय करÁयासाठी तुलनेने कमी लविचकता ÿदान करते २. बाजार-आधाåरत साधने (MBIs) Ìहणजे कर, शुÐक, आकारणी, Óयापार करÁयायोµय परिमट योजना, ठेव परतावा ÿणाली, सबिसडी इ. या साधनांचा वापर उÂपादक आिण úाहकांना अिधक कायª±म वापर करÁयासाठी Âयांचे वतªन बदलÁयासाठी ÿोÂसाहन नैसिगªक संसाधनांचा उपभोग कमी कłन, आिण पयाªवरणीय ÿगती करÁयासाठी अिधक ÿभावी मागª शोधणे आिण ते कसे करतात ÂयामÅये Âयांना लविचकता ÿदान करणे. ३. बाजार-आधाåरत साधने जे पĦतशीरपणे, अथªÓयवÖथा िकंवा आिथªक ±ेýांमÅये िकंवा पयाªवरणीय माÅयमाĬारे (उदा. पाणी) काय¥ करतात.
munotes.in

Page 131

131
पर्यावरण धोरण
आद्दण सरयव - II ८.२ ऐि¸छक करार आिण मािहती - रणनीती / नैितक आचार (VOLUNTARY AGREEMENTS AND INFORMATION - STRATEGY / ETHICAL CONDUCT) सरकारी आवÔयकता, िĬप±ीय करार सरकारी आिण खाजगी कंपÆया आिण कंपÆयांनी केलेÐया ऐि¸छक वचनबĦता हे Öवैि¸छक पयाªवरणीय उपाय आहेत. उदा. पयाªवरण ÓयवÖथापन ÿणालीची अंमलबजावणी, ÿकाशन पयाªवरणीय अहवाल. िश±ण, ²ान हÖतांतरण, ÿिश±ण, मन वळवणे इ. वतªनात ऐि¸छक बदल होऊ शकतात. माक¥ट-आधाåरत इÆÖůðम¤ट्स (MBIs), ºयाला "बाजार-आधाåरत" िकंवा "आिथªक साधने" (EIs) देखील संबोधले जाते. आिथªकŀĶ्या खुÐया पयाªयी िøयां¸या खचाªचा आिण फायīांचा अंदाजावर ही साधने “ÿभाव करतात. अिधक सोÈया भाषेत सांगायचे तर, जर एखादे साधन िकंमत िकंवा िकंमतीवर पåरणाम करत असेल तर तो एक बाजार आधाåरत आिथªक साधन आहे. ही Óया´या आिथªक संकेत आिण ÿोÂसाहनांवर क¤िþत आहे आिण साधन ÿदान करते. जर ते एखाīा वÖतूची िकंमत िकंवा िकंमत बदलत असेल (उदा.ÈलािÖटक िपशवी), सेवा (उदा. कचरा संकलन), िøयाकलाप (उदा. कचरा डंिपंग), इनपुट (उदा. सािहÂय), िकंवा आउटपुट (उदा. ÿदूषण) नंतर ते बाजार-आधाåरत साधन आहे. आकृती ३. पयाªवरणीय धोरण साधनांचे वगêकरण (आधाåरत EEA २००५A वर)
८.३ ते कसे कायª करतात? (HOW DO THEY WORK?) "बाजार-आधाåरत साधने" (MBIs) पाणी, Öव¸छ हवा, इकोिसÖटम यासार´या बाजारपेठेत योµय मूÐयवान सेवा, जैविविवधता आिण सागरी संसाधने सार´या संसाधनांना "योµय िकंमत" िनयुĉ करÁयात मदत करतात. "योµय िकंमत िमळवणे" याचा अथª ते ÿदूषणाची
munotes.in

Page 132

132 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
132 संसाधनाची िकंमत िकंवा खचª योµयåरÂया ÿितिबंिबत करते जो "पूणª-िकमतीची पुनÿाªĮी" िकंवा "वापरकताª देय देतो" या तßवावर ÿभाव पाडतो आिण तßव ÿितिबंिबत करतो". हे उÂपादक आिण úाहकांचे वतªन बदलते आिण पयाªवरणीय ÿगती करÁयाचे अिधक ÿभावी मागª शोधÁयाचा ÿयÂन करतात. याबĥल Âयांना लविचकता देताना काही MBIs िकमती वाढवÐयाने महसूल वाढतो. ÿमाण आधाåरत साधने (Óयापार करÁयायोµय परवानµया /उÂसजªन Óयापार योजना) नवीनची 'र³कम' िनिदªĶ कłन वतªणुकìतील बदलांवर ÿभाव टाकतात आिण बाजाराला Âयांची िकंमत सेट करÁयाची परवानगी देतात. िसĦांत योµयåरÂया आरेिखत /िडझाइन केलेले असÐयास आिण Âयाची अंमलबजावणी ही बाजार-आधाåरत साधने कोणÂयाही इि¸छत पातळी परवानगी देईल. Âया माÅयमातून समाजासाठी सवाªत कमी खचाªत ÿदूषण Öव¸छ करणे, Âया कंपÆयांĬारे ÿदूषणातील सवाªत मोठ्या कपातीसाठी ÿोÂसाहन ÿदान करणे सवाªत ÖवÖतात साÅय कł शकतात. ८.४ बाजार आधाåरत साधने (MBIS) वापरÁयाची मु´य तßवे (KEY PRINCIPLES OF USING MARKET BASED INSTRUMENTS (MBIS)) १. पयाªवरणीय पåरणामकारकता अधोरेिखत करÁयाचा सवाªत महÂवाचा मुĥा Ìहणजे पयाªवरणाशी संबंिधत बाजार आधाåरत साधनांनी उपभोग िकंवा उÂपादन पĦतीत पयाªवरणीय ओझे कमी करÁयासाठी नेतृÂवबदल घडवून आणला पािहजे. एखादे साधन तसे करÁयात अयशÖवी झाÐयास, ते साधन बदलायचे कì सोडून īायचे याचाही िवचार केला पािहजे. २. आिथªक कायª±मता - बाजार आधाåरत साधनांचा एक फायदा Ìहणजे Âयां¸या ÿÂयेक ÿदूषण युिनटवर असणारी पåरणामकारकता. दोÆही ÿकारचे कर िÖथर (सवाªत कमी िकमतीत घट) आिण चल (ÿदूषण कमी करÁया¸या खचाªत सतत घट आिण ÿदूषण पातळी) कायª±मता ÿोÂसािहत करतात. ३. इि³वटी / उÂपÆन िवतरण धोरणकÂया«नी िविवध अशा गटांचा जसे कì कमी उÂपÆन असलेली कुटुंबे िकंवा ÿदूषण-क¤िþत, Óयापार-उघड Óयवसायकरांचा संवेदनशीलतेवरही िवचार करणे आवÔयक आहे. अशा गटांवर ÿभाव मयाªिदत ठेवÁयासाठी कमी कर दर िकंवा सवलत कधीकधी समािवĶ केली जातात. परंतु Âयाऐवजी इतर पॉिलसी साधनांचा वापर, कर ÿणालीमÅयेच सूटअशा साधनांचाही वापर िवतरण समÖयांवर मात करÁयासाठी केला जातो. munotes.in

Page 133

133
पर्यावरण धोरण
आद्दण सरयव - II ४. ÖपधाªÂमकता उ¸च पयाªवरणीय ÿभावासह आिथªक अथाªने कमी फायदेशीर असे आिथªक साधनांचे उिĥĶ (िवशेषतः कर) िøया करणे आहे .ते याचा अथª असा कì, एंटरÿाइझ Öतरावर, नेहमी अशा कंपÆया असतात जे कमी ÿदूषण करतात िकंवा Âयां¸या बाबतीत अिधक कायª±म आहेत इतरांपे±ा चांगले संसाधन वापर करतात. एखाīा ±ेýामÅये राÕůीय Öतरावर ÖपधाªÂमकतेचा मुĥा अिधक तीĄतेने वाढतो िकंवा जेथे कर िकंवा Óयापारयोµय भ°ा योजना लागू केÐया जाऊ शकतात. आंतरराÕůीय ÖपधाªÂमकतेवर नकाराÂमक ÿभाव पडतो (जर साधन फĉ Öथािनक/राÕůीय Öतरावर लागू केले जाते). ५. Öवीकृती, भागधारकांचा सहभाग. पयाªवरणीय कर Öवीकारणे याचा समाजातील पयाªवरणीय समÖयांबĥल जागłकता या¸याशी चांगला संबंध आहे. पुरेशी मािहती नसÐयामुळे पयाªवरण कराचा ला िवरोध होऊ शकतो. महसूल कसा वापरला जातो यावर आĵासनांचा थोडासा िवĵास, ÖपधाªÂमकता कमी होÁयाची भीती िकंवा इतर कारणे अवलंबून असतात. उ°म कर रचनेमÅये Âयां¸या कÓहरेज आिण खचाª¸या बाबतीत अÂयंत पारदशªकता असते. कशावर कर आकारला जातो, कोणÂया ÿदूषकांना सूट आहे आिण ÿदूषकांना िकती िकंमत मोजावी लागते, िनमाªण होणाöया ÿदूषणा¸या ÿित युिनट असेल ते ÖपĶ असावे. ÿाथिमक Åयेय हे कोणते गट सवाªत जाÖत आहेत याचे मूÐयांकन करÁयासाठी मूÐयांकन केले पािहजे. िवīमान धोरणांसाठी अिधकारांचे वाटपमÅये बेसलाइन देखील खूप महÂवाची आहे: िवīमान अिधकार असलेले गट, असो वाÖतिवक िकंवा िनिहत, अनेकदा बदलांशी लढÁयात अिधक सामÃयª/ÖवारÖय असेल. पॉिलसीमुळे उĩवू शकणाö या कोणÂयाही सामािजक ÿभावांना बफर करÁयासाठी सुधारणाअिÖतÂवात आहे, िवशेषत: गरीबांवर पåरणाम करणारे घटक याचे िवĴेषण पयाªयांचे मूÐयांकन केले पािहजे. ८.५ पुनवªसन आिण पुनवªसन धोरण (RESETTLEMENT AND REHABILITATION POLICY) वर नमूद केÐयाÿमाणे, पयाªवरणीय उिĥĶे साÅय करÁयासाठी कायª±म२०MBIs वापरणे खिचªक असू शकते. नकाराÂमकता कमी कłन आिण सकाराÂमक वाढवÁयासाठी MBIs िकंमत िसµनल सुधारतात जेणेकłन उÂपादक आिण úाहक Âयांना योµयåरÂया िवचारात घेऊ शकतात आिण कमी करÁयासाठी पयाªवरणीय आिण इतर ÿभाव यांना ÿोÂसाहन िदले जाते. मानके सेट करÁयासाठी उīोग आिण औīोिगक तंý²ान रेµयुलेटरी साधनाना रेµयुलेटवर तपशीलवार मािहती आवÔयक आहे. आदेश-आिण-िनयंýण साधनांना अनेकदा अÂयाधुिनक िनयामक अनुपालन कमªचारी आवÔयक असतात. बाजार िकमती सेट करत असÐयास मािहती तुलना कłन, MBIs सह सरकार तपशीलवार गरज टाळू शकते, उदाहरणाथª Óयापार करÁयायोµय परवानµया. काही ÿकरणांमÅये, जोपय«त फसवणूक करणाö यांवर बंदी घातली जाऊ शकते अशा पåरिÖथतीत िवक¤िþत Öतर - ह³क िवकत घेणारे प± फसवणूकìवर ल± munotes.in

Page 134

134 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
134 ठेवतात आिण बाजार-आधाåरत साधनांमधील कमकुवत संÖथांना बदलÁयास मदत कł शकतात. थोड³यात, िनयामक साधनां¸या तुलनेत, बाजार-आधाåरत साधने खालील फायदे देऊ शकतात:  बाĻ खचा«ना मूÐय देऊननकाराÂमकता कमी कłन आिण सकाराÂमक वाढवÁयासाठी MBIs िकंमत पातळी सुधारतात जेणेकłन उÂपादक आिण úाहक Âयांना योµयåरÂया िवचारात घेऊ शकतात आिण कमी करÁयासाठी पयाªवरणीय आिण इतर ÿभाव यांना ÿोÂसाहन िदले जाते.  ते उिĥĶे पूणª करÁयासाठी उīोगांना अिधक लविचकता ÿाĮ करÁयास अनुमती देतात आिण Âयामुळे एकूण अनुपालन खचª कमी होतो. कमीत कमी िकमती¸या ľोतावर एकसमान कर कमी करÁयास ÿोÂसाहन देतात, पयाªवरणीय उिĥĶे सवाªत कमी सामािजक खचाªत साÅय होतील याची खाýी करÁयासाठी मदत करतात. ("िÖथर कायª±मता"). वेगवेगÑया कंपÆयांना ÿदूषण खचª कमी करÁयाचा सामना करावा लागतो. उÂसजªनावर कर लागू कłन, उदाहरणाथª, उÂसजªन कमी करÁयासाठी इतरांपे±ा कंपÆया तो िनिIJतअिधक भरेल. ÿÂयेक वैयिĉक ÿदूषकासाठी हा सवाªत कमी िकमतीचा उपाय एकसमान पयाªवरण मानक लागू केले असÐयास ते साÅय होÁयाची श³यता नाही. िनयामक साधनां¸या िवłĦ¸या वापरामुळे बाजार-आधाåरत साधने (फÌसª) आणखी पुढे जाÁयासाठी आिण आवÔयकतेपे±ा जाÖत ÿदूषण कमी करÁयासाठी ÿोÂसाहन पयाªवरण अिधकारी Ĭारे ÿदूषण होते. दीघªकाळात, वर पुढील ÿितकूल पåरणाम कमी करÁयासाठी तांिýक नवकÐपना पयाªवरण ("गितशील कायª±मता")ÿदूषकांचा पाठलाग होऊ शकतो. बाजार-आधाåरत साधने उÂपÆन कł शकतात जे िविवध कारणांसाठी वापरले जाऊ शकते, जसे कì नावीÆयपूणªतेसाठी समथªन ÿदान करणे िकंवा रोजगारास समथªन देÁयासाठी इतर कर कमी करणे, Ìहणजे जेÓहा पयाªवरण कर िकंवा िव°ीय सुधारणांचे संदभाªत वापरले जाते. ८.६ बाजार-आधाåरत साधने वापरÁयाबĥल मु´य िचंता (A MAJOR CONCERN WITH USING MARKET-BASED INSTRUMENTS) तथािप, जरी बाजार-आधाåरत साधने वापरÁयाची अनेक यशÖवी उदाहरणे आहेत, असे अËयास आहेत कì बाजार-आधाåरत साधने नेहमी सवō°म नसतात, वतªनात बदल साÅय करÁयासाठी साधने. यासाठी िविवध कारणे आहेत िकंवा ºया पåरिÖथतीत MBI यशÖवी होऊ शकत नाहीत आिण िनयामक आिण इतर उिĥĶे साÅय करÁयासाठी साधने अिधक यशÖवी होऊ शकतात: munotes.in

Page 135

135
पर्यावरण धोरण
आद्दण सरयव - II ८.६.१ आपÂकालीन पåरिÖथती जेÓहा समÖयांचे गंभीर पåरणाम होतात, तेÓहा आपÂकालीन पåरिÖथती उĩवते आिण वतªन ताबडतोब थांबवणे आवÔयक आहे, थेट बंदी अिधक योµय असू शकते. ८.६.२ अÂयिधक देखरेख खचª जेÓहा खूप लहान Óयवहार मोठ्या सं´येने होतात (उदा. उÂसजªन ůेड्स) िनरी±ण खचª खूप जाÖत असू शकतात Âयामुळे िनयम अिधक चांगले िफट असू शकतात. ८.६.३ खंिडत अिधकारी संÖथा, बाजार-आधाåरत साधनांचे िनरी±ण बरेच अवघड होऊ शकते जेथे िनयम सेट करÁयाचा आिण लागू करÁयाचा अिधकार मोठ्या ÿमाणात िवभागलेला आहे. ८.६.४ इि³वटी/िवतरणिवषयक समÖया. जेथे ते पयाªयी वÖतू आिण सेवांवर िÖवच कł शकत नाहीत आिण हे िचंतेचे असू शकते जेथे ते संवेदनशील गट आहेत जसे कì कमी- उÂपÆन कुटुंबे Âयांचा संपूणª संसाधन खचª भłन काढÁयासाठी िकमती वाढवÐयाचा पåरणाम úाहकांवर होईल. ८.६.५ बेकायदेशीर िøया. बाजार-आधाåरत साधने बेकायदेशीर सार´या हानीकारक िøयाना खचª टाळÁयास ÿोÂसाहन देऊ शकतात. ८.६.६ जोरदार िवरोध. िजथे राजकìय शĉì आिण िहतसंबंधांचे गट मजबूत राहतात, धोरण िनमाªÂयांनी सवाªत िववेकपूणª मागाªचा Æयाय करणे आवÔयक आहे. ८.६.७ अÓयवÖथाची उ¸च पातळी. जेथे मोठ्या सं´येने लोक िवÖथािपत िकंवा बेरोजगार होतील बाजार-आधाåरत साधनाचे पåरणाम, सावधिगरी आवÔयक आहे. ८.६.८ ÿभािवत ±ेýांना संøमणकालीन पेम¤ट करÁयाची ±मता नाही. आिथªक ŀĶीकोनातून, āॉड-आधाåरत काढणे अिधक कायª±म आहे. सबिसडी īा आिण Âया बदलून गåरबांना थेट पेम¤ट īा. उदाहरणे- गरीबांसाठी पाणी, ऊजाª आिण अÆनपदाथा«साठी संøमणकालीन सबिसडी समािवĶ करा समाजाचा भाग. तथािप, ĂĶ सोसायट्यांमÅये, हÖतांतरणाची देयके गरीब ÿÂय±ात येÁयाची श³यता नाही. अशा ÿकारे, देखरेख आिण अंमलबजावणी Óयापक ýास िकंवा सामािजक अशांतता टाळÁयासाठी आवÔयक आहे. munotes.in

Page 136

136 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
136 ८.६.९ आंतरराÕůीय ÖपधाªÂमकता औīोिगक िनिवķांवरील करामुळे उÂपादन खचª वाढतो. जर घरगुती उÂपादन िवदेशी उÂपादकांशी Öपधाª करते (करिशवाय) नंतर देशांतगªत कंपÆयां¸या ÖपधाªÂमकतेला हानी पोहोचवू शकते. फायदे आिण वैयिĉक ÿकार¸या बाजार-आधाåरत साधनाचे तोटे पुढे खाली संबोिधत केले आहेत. ८.७ बाजार-आधाåरत साधनाचे मु´य ÿकार (MAIN TYPES OF MARKET-BASED INSTRUMENTS) बाजार-आधाåरत साधनाचे िविवध ÿकारे वगêकरण केले जाऊ शकते, उदाहरणाथª, Âयां¸यानुसार अंमलबजावणीचे ±ेý (उदा. वाहतूक, ऊजाª) िकंवा पयाªवरणाĬारे मÅयम (उदा. पाणी, हवा). वैकिÐपकåरÂया, युरोिपयन पयाªवरण एजÆसी (EEA) ने MBI चे Âयां¸या उिĥĶावर आधाåरत पाच मु´य ÿकारांमÅये वगêकरण केले आहे आिण कायª: १. िकंमती बदलÁयासाठी आिण अशा ÿकारे उÂपादकांचे वतªन आिण úाहक, तसेच महसूल वाढवा यासाठी पयाªवरणीय कर (पयाªवरणाशी संबंिधत कर देखील) आहेत. २. पयाªवरणीय सेवांचा खचª आिण कमी करÁया¸या उपाययोजना जसे कì सांडपाणी ÿिøया आिण कचरा िवÐहेवाट यासाठी पयाªवरणीय शुÐक जे कÓहर करÁयासाठी िडझाइन केले गेले आहेत ३. Óयापार करÁयायोµय परवानµया ºयामÅये कपात करÁयासाठी िडझाइन केले गेले आहे. यासाठी ÿदूषण (जसे कì CO२ चे उÂसजªन) िकंवा संसाधनांचा वापर (जसे कì मासे कोटा) बाजारा¸या तरतुदीĬारे सवाªत ÿभावी मागाªने Óयापारासाठी ÿोÂसाहन. ४. नवीन बाजारपेठ तयार करÁयात मदत करÁयासाठी नवीन तंý²ाना¸या िवकासास चालना देणे यासाठी पयाªवरणीय सबिसडी आिण ÿोÂसाहन ºयासाठी िडझाइन केले गेले आहे. तंý²ानासह पयाªवरणीय वÖतू आिण सेवांसाठी ÿोÂसाहन देÁयासाठी úाहकां¸या वतªणुकìतील बदल, आिण ताÂपुरते समथªन कंपÆयांĬारे पयाªवरण संर±णाची उ¸च पातळी साÅय करÁयासाठी िडझाइन केले गेले आहे. ५. उ°रदाियÂव आिण नुकसानभरपाई योजनेचा उĥेश पुरेसा सुिनिIJत करणे आहे धोकादायक िøयामुळे झालेÐया कोणÂयाही नुकसानीची भरपाई पयाªवरण आिण ÿितबंध आिण पुनÖथाªपना साधन ÿदान करणे. ८.८ पयाªवरणीय कर आिण शुÐक (ENVIRONMENTAL TAXES AND FEES) सवªसामाÆय बाजार-आधाåरत साधनाचे वापरात असलेले पयाªवरणीय (िकंवा पयाªवरणीय संबंिधत, िहरवे) कर आिण शुÐक आहेत. (सामाÆयत:) राÕůीय िकंवा ÿादेिशक सरकारांना अÿÂयािशत देयके नाही. पेम¤ट¸या बदÐयात वैयिĉक समक± सेवा ÿाĮ झाली ते सामाÆयतः munotes.in

Page 137

137
पर्यावरण धोरण
आद्दण सरयव - II कर असे मानले जाते. दुसरीकडे, शुÐक हे सामाÆयत: बदÐयात िदलेली देयके असतात. सेवा, सामाÆयत: ¸या पåरमाणा¸या ÿमाणात आकारले जाणारे शुÐक सेवा ÿाĮ झाली आिण Ìहणून 'वापरकताª शुÐक' िकंवा 'खचª पुनÿाªĮी' या अटी चाज¥स' या संदभाªत अनेकदा वापरले जातात. पयाªवरणीय कर आिण शुÐक उÂसजªन, इनपुट आिण आउटपुटवर आधाåरत असू शकते. पयाªवरणीय करांमÅये पयाªवरणाशी संबंिधत सवª कर, अबकारी आिण राºय शुÐक, जे राÕůीय खाÂयांमÅये कर Ìहणून नŌदवले जातात. पयाªवरणावर एक िसĦ िविशĶ नकाराÂमक ÿभाव - ÿदूषक िकंवा वर वÖतू, ºया¸या वापरामुळे असे ÿदूषक िनमाªण होतात. कमी करÁयाचा ÿयÂन कłन पयाªवरणीय कराचा पाया हे एखाīा गोĶीचे भौितक एकक (िकंवा Âयाचा ÿॉ³सी) आहे. उÂपादन िनणªय बदलणे आिण असमान ÿभाव पडणेÿदूिषत वतªन, पåरभाषेनुसार पयाªवरणीय करांचा हेतू आहे. Âयानुसार, पयाªवरणीय कर एकतर ÖपĶ (कर थेट उÂसजªनावर) िकंवा िनिहत (इनपुट िकंवा संबंिधत वÖतूंवरील कर) असू शकतात. आिथªक िसĦांत सूिचत करतो कì ÿदूषण उÂसजªनावर थेट कर लागू होईल कमीतकमी खिचªक पĦतीने पयाªवरणाची हानी कमी करा, कारण ते ÿदूषकांना Âयांचे ÿदूषण ितथपय«त कमी करÁयासाठी ÿोÂसाहन िमळते पुढील कपात कर भरÁयापे±ा जाÖत खचª येईल, आिण तसे करÁयासाठी िकमान खिचªक मागª देतात. ÿदूषणावर कोणतीही मयाªदा नाही - उÂपादकांची र³कम Âयांचे ÿदूषण कमी करणे िनवडलेÐया कर दरावर अवलंबून असते. बाजारावर आधाåरत कर लावतात Âयातून नविनिमªतीसाठी ÿोÂसाहन िमळू शकते. िवखुरलेÐया ľोतांपासून ÿदूषण ÓयवÖथािपत करÁयासाठीउपिÖथत कर चांगला पयाªय, जेथे िनयामक उपाययोजना अंमलात आणणे आिण लागू करणे अिधक ि³लĶ असू शकते (उदा. कर खते िकंवा कार उÂसजªन). कर/शुÐक कदािचत महसूल वाढवतात. पयाªवरण सुधारणा योजनांसह इतर कारणांसाठी वापरले जाते. यामुळे कर आिण महसूल धोरणाचा एकूण फायदा वाढू शकतो. समाजातील पयाªवरणीय समÖयांबĥल जागłकता पयाªवरणीय कर Öवीकारणे या¸याशी चांगला संबंध आहे. पयाªवरण करबĥल पुरेशी मािहती नसÐयामुळे िवरोध होऊ शकतात. कराचा उĥेश, महसूल कसा वापरला जातो या¸या आĵासनावर थोडा िवĵास, ÖपधाªÂमकता कमी होÁयाची भीती िकंवा इतर कारणे असू शकतात. ÿदूषक िनमाªण होणाöया ÿदूषणा¸या ÿित युिनट असतील. उ°म रचना कर, Âयां¸या कÓहरेज आिण खचाª¸या बाबतीत अÂयंत पारदशªक असले पािहजे. कशावर कर आकारला जातो, कोणÂया ÿदूषकांना सवलत िदली जाते आिण Âयाची िकंमत काय आहे हे ÖपĶ केले पािहजे. नैसिगªक संसाधनां¸या संबंधात वापरले जाणारे एक साधन Ìहणजे रॉयÐटी. रॉयÐटी एका प±ाने (उदा. खाजगी कंपनी) दुसöया प±ाला िदलेले पेम¤ट आहे (उदा. राºय) ºया¸याकडे िविशĶ मालम°ेची मालकì आहे (खिनज संसाधने, तेल). Âया मालम°े¸या सतत वापराचा अिधकार. रॉयÐटी एकतर ÓहॉÐयूमवर आधाåरत आहे िकंवा उÂपादनाचे मूÐय (अनेकदा munotes.in

Page 138

138 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
138 ट³केवारी Ìहणून Óयĉ केले जाते. ÿाĮ केलेला महसूल िकंवा िवøì केलेÐया ÿित युिनटची िनिIJत िकंमत). रॉयÐटी हे पयाªवरण धोरण साधन मानले जात नाही, कारण Âयाचे उिĥĶ बाĻतेचे अंतगªतीकरण करणे नाही, उÂपादकांचे वतªन बदलणे िकंवा संसाधनांचा वापर कमी करणे. मालम°े¸या वापरासाठी मालकाला भरपाई īा. तथािप, ÖपĶपणे रॉयÐटी नैसिगªक संसाधनां¸या वापरावर पåरणाम होऊ शकतो. यासाठी िडझाइन केलेले आहे. ८.९ पयाªवरणीय कराशी संबंिधत मु´य िचंता (THE MAIN CONCERNS RELATED TO ENVIRONMENTAL TAXATION) साधनां¸या पåरणामकारकतेसाठी कर आकारणीची योµय पातळी शोधणे महÂवाचे आहे. कपात कोणÂयाही िदलेÐया करामुळे होईल पण न³कì िकती ÿदूषण होते याचा अंदाज लावणे कठीण आहे कराची पåरणामकारकता िनधाªåरत करÁ याची श³यता असलेले घटक पूणªपणे ए³सÈलोर करा अशी धोरणकÂया«कडून अशी अपे±ा केली जाऊ शकते. कराची पåरणामकारकता करÁयासाठी संभाÓय गरजेचा िवचार केला पािहजे, करा¸या रचनेत बदल, पåरिÖथती बदलली पािहजे. उदाहरणाथª वÖतूं¸या िकमती वाढÐयाने िकंमत वाढवÁयासाठी कर कमी होऊ शकते. कर आिण शुÐक ÖपĶ खचाªचे संकेत देतात, परंतु िदलेÐया पयाªवरणीय पåरणामाची हमी देÁयास कमी पडतात आिण Ìहणूनच याची खाýी देÁयासाठी िकंवा संकटाचा सामना करÁयासाठी ताÂकाळ कपात केली जाते. कर, जसे कì काबªन िकंमत, हे बाजार आधाåरत साधनांसाठी जोखमीचे ÖपĶ उदाहरण आहे. िवŁĦ ÖपधाªÂमक गैरसोय आिण बाजार समभाग गमावणे ºयांना काबªन¸या िकमतीचा सामना करावा लागत नाही. अशा कर आकारणीिशवाय देशांत उÂपादन हलवÁयाची ±मता आहे , रोजगारा¸या संधी कमी करणे आिण देशात आिथªक उÂपादन वाढिवणाöया उīोगांवर धोरणामÅये जबाबदारी आहे. पयाªवरणीय कर बहòतेकदा अशा िचंतेवर ल± क¤िþत करतात ºया कंपÆया Öथलांतåरत होऊ शकतात आिण/िकंवा लोक Âयां¸या नोकöया गमावू शकतात अशाना िवरोध वाढला. काही करांचा पåरचय (उदा. काबªन कर) ÿितगामी असू शकतो. पåरणाम, कारण कमी उÂपÆन असलेली कुटुंबे Âयां¸यातील जाÖत िहÖसा , ऊजाª िबल आिण ऊजाª गहन वÖतूंवरील उÂपÆन खचª करतात. शेवटी माý, काबªन िकंमत यंýणेĬारे वाढवलेÐया महसुलाचे सरकारचे वाटप िकंवा बचत झालेली खचª काबªन िकंमतीचा अंितम िवतरण ÿभाव यावर अवलंबून असतो. कर लागू केÐयाने उिĥĶांमÅये संघषª िनमाªण होतो: कमी ÿदूषण Ìहणजे कमी महसूल. या¸ या थेट उĥेशा¸ या िवŁĦ पण िवÖ तृत संदभाªतही हाती घेतले आहे पयाªवरणीय कर सुधारणेचा munotes.in

Page 139

139
पर्यावरण धोरण
आद्दण सरयव - II एक भाग Ìहणून संपूणªपणे कर आिण खचª धोरण याचा अथª कराचे मूÐयमापन होणे आवÔयक आहे. ८.१० पयाªवरणीय अनुदाने (ENVIRONMENTAL GRANTS) OECD Óयापकपणे सबिसडीची Óया´या "िकंमत ठेवणारे कोणतेही उपाय" Ìहणून करते. बाजार पातळी¸या खाली असलेÐया úाहकांसाठी िकंवा बाजार पातळीपे±ा जाÖत उÂपादकांसाठी, िकंवा Âयामुळे úाहक आिण उÂपादकांसाठी खचª कमी होतो. सबिसडीचे Öवłप खालीलÿमाणे -  थेट अनुदान, काहéमÅये ÖपĶपणे िदसणारे िनधीचे हÖतांतरण देशांचे अंदाजपýक (Ìहणजे अथªसंकÐपावरील अनुदान);  कर सवलत (जी सरकारवर सामाÆयतः कमी ŀÔयमान असतात खाती, परंतु गणना केली जाऊ शकते, याला ऑफ-बजेट Ìहणतात);  इतर ÿकार जे सबिसडी Ìहणून कमी ÖपĶ आहेत: उदाहरणाथª ÿवेगक पयाªवरणा¸या ŀĶीने ®ेयÖकर भांडवली मालम°ेचे अवमूÐयन; आिण पे±ा कमी संसाधनां¸या खचाªसह/बाĻ वÖतूं¸या खचाªसह पूणª-िकंमत पुनÿाªĮी िकंमत उÂपादक Ĭारे वहन केले जात नाही आिण Âयां¸या माला¸या िकंमतीĬारे संरि±त नाही िकंवा सेवा. या पलीकडे इतर अनुदाने आहेत जी नेहमी Ìहणून ओळखली जात नाहीत जसे: उदाहरणाथª, जेथे वÖतू आिण सेवां¸या िकंमती, जसे कì पाणीपुरवठा, तरतुदीचा संपूणª खचª ÿितिबंिबत कł नका (Ìहणजे संपूणª खचª वसुली िकंमत नाही), िकंवा संसाधन खचª ÿितिबंिबत कł नका. आणखी एक महßवाची ®ेणी जेथे पयाªवरणासार´या बाĻतेचे कोणतेही आंतåरकìकरण नुकसान नाही. (Ìहणजे ÿदूषक वेतन तßवाचे पालन न करणे). सबिसडी पारंपाåरकपणे आजारी उīोगांना मदत करÁयासाठी, महßवपूणª पायाभूत सुिवधा िवकिसत करÁयात मदत करÁयासाठी िकंवा देशांतगªत उÂपादकांचे िवदेशी Öपध¥पासून संर±ण करÁयासाठी अशा आिथªक िकंवा सामािजक कारणांसाठी वापरली जाते. पायाभूत सुिवधा िकंवा देशांतगªत उÂपादकांचे िवदेशी Öपध¥पासून संर±ण करÁयासाठी. नोकöयांचे संर±ण करÁयाचा एक मागª Ìहणून पािहले जाते, एकतर सामाÆयतः िकंवा िविशĶ ÿदेशांमÅये, साठी िकनारपĘीवरील मासेमारी समुदायांचे र±ण करÁयासाठी म¸छीमारांना मदतीचे उदाहरण ते असू शकतात. पयाªवरणीय हेतूंसाठी अनुदानाचा वापर, तथािप, अिधक अलीकडील आहे, परंतु ते आजकाल पयाªवरण साÅय करÁयासाठी सरकारĬारे मोठ्या ÿमाणावर वापरले munotes.in

Page 140

140 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
140 जातात. अिधक पयाªवरणीय फायदेशीर वतªनास ÿोÂसाहन देÁयाची उिĥĶे (उदा. चांगÐया तंý²ानाचा पåरचय) आहेत. काही अनुदाने पयाªवरणाला हानीकारक असतात. हे सबिसडी/कर आहेत. सवलत इ. जे काही िविशĶ úाहकांना, वापरकÂया«ना लाभ देतात उÂपादक, Âयांचे उÂपÆन वाढवÁयासाठी िकंवा Âयांची िकंमत कमी करÁयासाठी, परंतु मÅये असे केÐयाने, चांगÐया पयाªवरणीय सरावात भेदभाव करतात. अथªÓयवÖथे¸या सवª ±ेýांमÅये अनुदाने आहेत. सवाªत सामाÆय ºया भागात सबिसडी अिÖतÂवात आहे Âयात ऊजाª आिण वाहतूक यांचा समावेश होतो. ८.११ सबिसडीशी संबंिधत मु´य िचंता (MAIN CONCERN RELATED TO SUBSIDY) काही अनुदाने Ìहणजे सरकारी संसाधनांचा अकायª±म वापर – िवशेषत: जेथे सबिसडीचे मूळ तकª यापुढे लागू होणार नाहीत. काही सबिसडी पयाªवरणीय ओझे िनमाªण करतात – उदा. ÿदूषण आिण हवामान पåरणाम संसाधनांचा अÂयिधक वापर; िकंवा इतर पåरणाम जसे कì मÂÖयपालन साठ्यावर Óयवहायªता, जैविविवधता इ. पयाªवरणास हानीकारक सबिसडी (EHS) अकायª±म अंतगªत बाजार आिण ÖपधाªÂमकतेवर एकूण पåरणाम कायाªस कारणीभूत ठरते. EHS जुने तंý²ान लॉक कłन आिण लॉक आउट कłन नवकÐपनाला अडथळा आणू शकते. नवीन आिण ÖपधाªÂमक आिण पयाªवरणीयŀĶ्या िटकाऊ अथªÓयवÖथाÌहणून आवÔयक नावीÆयपूणª िवकास कमी करणे. सुधारणा केÐयािशवाय महßवाची उिĥĶे पूणª होणार नाहीत िकंवा पूणª करणे कठीण होईल. सबिसडी - िवशेषत: CO२ कमी करÁयाचे लàय पूणª करणे. पयाªवरणास हानीकारक सबिसडीची "खचª". अनुदानाचे ÿमाण पयाªवरणावर संभाÓय नकाराÂमक ÿभावासह, िवशेषतः ±ेýांमÅये जीवाÔम इंधन, वाहतूक आिण पाणी, जागितक िकमतीचा अंदाज आहे. एकूण USD १ िůिलयन. या अनुदानांमुळे कचöयाचे ÿमाण, उÂसजªन, संसाधने काढणे िकंवा जैविविवधतेवर नकाराÂमक ÿभाव जाÖत होते. ८.१२ दाियÂव आिण भरपाई योजना (LIABILITY AND COMPENSATION PLANS) उ°रदाियÂव आिण भरपाई सामाÆयत: बाजार आधाåरत साधने Ìहणून गणली जात नाही. तथािप, Âयां¸याकडे तयार करÁयाची काही ±मता आहे. आिथªक ÿभावांची सं´या आिण munotes.in

Page 141

141
पर्यावरण धोरण
आद्दण सरयव - II बाजारावर पåरणाम करÁयासाठी, आिण ते कł शकतात Ìहणून आिथªक िकंवा बाजार-आधाåरत साधने Ìहणून वगêकृत करा. मूळतः पयाªवरणा¸या हानी¸या संदभाªत, िवकास आिण उ°रदाियÂव कायīाची अंमलबजावणी चे अिधकार ओळखतात. िवशेषत: पयाªवरणीय वÖतूंसाठी सावªजिनक जबाबदारी पयाªवरण पुनस«चियत करÁयासाठी िकंवा पयाªवरणाची नुकसानभरपाई करÁयासाठी ÿदूषक वर टाकणे. अशा नुकसानाची सवाªत सामाÆयपणे ²ात उदाहरणे समािवĶ आहेत. सागरी तेल गळती, आिÁवक नुकसान, भूजल दूिषत आिण इकोिसÖटम आिण लँडÖकेपचे नुकसान. याÓयितåरĉ, जसे देश डेÆमाकª आिण जमªनी, उदाहरणाथª, अनुवांिशकåरÂया सुधाåरत नसलेली िपके अनुवांिशकåरÂया दूिषत होत आहेत सुधाåरत जीव (GMO) यासाठी दाियÂव कायदे देखील लागू केले आहेत. ८.१३ हåरत सावªजिनक खरेदी (GREEN PUBLIC PROCUREMENT) úीन पिÊलक ÿो³योरम¤ट (GPP) ही “सावªजिनक अिधकारी ÿिøया आहे. कमी पयाªवरणासह वÖतू, सेवा आिण काय¥ िमळिवÁयाचा ÿयÂन करा. वÖतू, सेवा आिण यां¸या तुलनेत Âयां¸या संपूणª जीवनचøातील ÿभाव समान ÿाथिमक कायाªसह कायª करते जे अÆयथा ÿाĮ केले जाईल”. अिधक पयाªवरणास अनुकूल वÖतू ÿदान करÁयासाठी बाजारावर ÿभाव टाकÁयासाठी सरकारे खरेदी करताना िहरवे िनकष लागू करणे हा एक थेट मागª आहे. उÂपादन िकंवा सेवेची आवÔयकता आिण उपायां¸या ®ेणीचे पुनरावलोकन Âया गरजेला जीपीपी चा समावेश कłन अनावÔयक खरेदी टाळू शकते. वÖतूंसाठी आवÔयक िनकष सेट कłन िकंवा सेवा GPP खरेदीĬारे थेट पयाªवरणीय नफा िमळवू शकतात. िहरवीगार उÂपादने (उदा. वीज खरेदी कłन CO२ उÂसजªन कमी अ±य ऊजाª ąोत). पयाªवरणासाठी Óयापक बाजारपेठे¸या िवकासास समथªन देÁयाची मागणी उÂपादने गंभीर वÖतुमान तयार करÁयात देखील मदत कł शकते. GPP लागू कłन संभाÓय बचत: जर डच सावªजिनक ÿािधकरणांनी राÕůीय शाĵत सावªजिनक खरेदीचे िनकष लागू केले तर एकट्या नेदरलँड्समÅये तीन दशल± टन CO२ वाचवले जाईल. ºयामÅये िहरÓया िनकषांचा समावेश आहे. सावªजिनक ±ेýातील ऊजाª वापर १०% कमी होईल. CO२ उÂसजªन कमी होईल १५ दशल± टन ÿितवषê संपूणª युरोिपयन युिनयनने Öवीकारले तर ÿकाश आिण कायाªलयीन उपकरणांसाठी समान पयाªवरणीय िनकष तुकूª शहर, िफनलंड - वीज वापर ५०% ने कमी करत आहे. munotes.in

Page 142

142 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
142 ८.१४ लेबिलंग योजना (LABELING SCHEME) ÿाÖतािवकात सांिगतÐयाÿमाणे, मािहती¸या अभावामुळेही बाजार होऊ शकतो. या पåरिÖथतीत सरकार आदेशाची कारवाई कł शकते िकंवा úाहकांना चांगली मािहती देÁयासाठी बाजाराला ÿोÂसािहत कł शकते. उदाहरणाथª, सरकार ÿदान करÁयासाठी लेबिलंग योजना तयार कł शकते. उÂपादने आिण Âयांचे पयाªवरण आिण आरोµयावरील पåरणामांची मािहती Âयांचे उÂपादन आिण Âयांचा वापर (उदा. स¤िþय शेतीचे लेबिलंग, इको-लेबल) कł शकते. अशी लेबले úाहकांना अिधक पयाªवरणास अनुकूल िनवडÁयास मदत कł शकतात. उÂपादने आिण सेवा आिण उपभोग बदलू शकतात. लेबिलंग योजना िविवध उÂपादन/सेवा गट आिण ÿदेश कÓहर कł शकतात (अ टेबल १ मधील उदाहरणे पहा).
८.१५ Óयापार करÁयायोµय परवानµया (TRADABLE PERMITS) बाजार-आधाåरत Óयापार करÁयायोµय (हÖतांतरणीयोµय) परवानµया िकंवा कॅप-आिण Óयापार योजना संसाधनावर (कॅप) ÿवेशावर मयाªदा सेट करतात आिण नंतर परवाÆयां¸या Öवłपात वापरकÂया«मÅये Âयाचे वाटप करतात. Óयापार करÁयायोµय परिमट ÿणाली अंतगªत, ÿदूषणाची िकंवा संसाधना¸या वापराची अनुमत एकूण पातळी Öथािपत केली आहे आिण परवाÆयां¸या Öवłपात कंपÆयांमÅये वाटप केले जाते. ºया कंपÆया उÂसजªन पातळी िकंवा Âयां¸या वाटप पातळी खाली ठेवतात, संसाधने वापर Âयांची िवøì कł शकते. इतर कंपÆयांना अिधशेष परवानµया īा िकंवा अितåरĉ उÂसजªन ऑफसेट करÁयासाठी Âयांचा वापर कł शकतात. Âयां¸या Óयवसायाचे इतर भाग खालीलÿमाणे (आकृती ४) -
munotes.in

Page 143

143
पर्यावरण धोरण
आद्दण सरयव - II
ůेडेबल परिमट्सची रचना ÿदूषण कमी करÁयासाठी केली गेली आहे िकंवा बाजारा¸या तरतूदीĬारे संसाधनांचा सवाªत ÿभावी मागाªने वापर Óयापारासाठी ÿोÂसाहन. Óयापार करÁयायोµय परवानµयांसह ते साÅय होÁयाची श³यता आहे. इतर साधनांपे±ा कमी िकमतीत कमाल सेट पातळी (एक कॅप), आिण, महßवाचे Ìहणजे, तांिýक नवकÐपनांमुळे Âया पातळीपे±ा कमी होऊ शकते. Óयापार करÁयायोµय परवानµयांचे सवाªत सामाÆय ÿकार आहेत: हवेवर उÂसजªन Óयापार ÿदूषक (उदा. EU ETS), पाÁया¸या गुणव°ेवर उÂसजªन Óयापार (पोषक जलÿवाहात सोडणे), संसाधन वापर भ°े (उदा. मासेमारी कोटा, ÿाणी भ°े), इ. िसĦांतानुसार, िभÆन Óयापार करÁयायोµय परवानगी ÿणाली समान आहेत. तथािप, तेथे बाजार आिण मासेमारी कोटा बाजारांना परवानगी देते. उदा., ÿदूषण यां¸यातील Óयवहारातील महßवाचा फरक असू शकतो. उदाहरणाथª, िनयंýण आिण पॉवर Èलांटमधून उÂसजªनाचा अंदाज लावणे यापे±ा सोपे आहे. कोणÂयाही पातळी पकडÁयाची आिण Âयाची रचना या दोÆहीचा अंदाज लावणे हे आहे. िवशेषत: बहò-ÿजाती मÂÖयपालनामÅये आहे जेथे माशांची सं´या जाÖत जाÖत असू शकत नाही. अनेकदा सवō°म िनवड जेथे िनयामकांना उÂसजªन कोणÂया िबंदूवर चांगले समजले जाते. आरोµया¸या समÖया उĩवू शकतात िकंवा पाåरिÖथितक तंýे ढासळू लागतात, Óयापार करÁयायोµय परवानµया आहेत. कॅÈस आगाऊ सेट केÐया जाऊ शकतात, एकतर यावर आधाåरत:  पåरपूणª मूÐये (उदा. टन सॅÐमन जे पकडले जाऊ शकतात िकंवा उÂसजªन कł शकतात ) िकंवा
munotes.in

Page 144

144 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
144  सापे± मूÐये (उदा. एकूण Öवीकायª कॅच िकंवा उÂसजªनाची ट³केवारी).  Óयापार करÁयायोµय परवानµयांचा आणखी एक महßवाचा पैलू Ìहणजे ते आहेत कì नाही िललाव िकंवा मोफत वाटप. भ°े वाटपा¸या तीन मु´य पĦती:  ÖपधाªÂमक िललाव  ľोतां¸या मागील उÂसजªन पातळी¸या ÿमाणात मोफत वाटप  िवनामूÐय वाटप िøया Öतरांवर आधाåरत िनयिमत अīतना¸या अधीन आहे. पूणª िललाव हा सवाªत आिथªकŀĶ्या कायª±म ŀĶीकोन आहे कारण तो बजेट महसूल िनमाªण करतो. उदाहरणाथª, इतर िवकृती ऑफसेट करÁयासाठी वापरले जाऊ शकते कर आिण संøमणकालीन खचाªस मदत करते. तथािप, जेÓहा िविनमय पĦती सुł केली जाते तेÓहा काही Öतर िवनामूÐय वाटप ही सामाÆय गोĶ आहे. हे सामाÆयतः आंतरराÕůीय ÖपधाªÂमकतेबĥल थेट आिथªक खचª कमी करÁयासाठी आिण िचंता कमी करÁयासाठी केले जाते.काहीवेळा िभÆन ±ेýात एकसमान ÿणाली अंतगªत एक वाटप यंýणा लागू केली जाऊ शकते. ८.१६ Óयापार करÁयायोµय परवानगी संबंिधत मु´य िचंता (THE MAIN CONCERN REGARDING TRADABILITY PERMITS) उÂसजªन िविनमय (ईटी) डायनॅिमक ÿोÂसाहन देते आिण याची खाýी करÁयात मदत कł शकते. भßयांची िकंमत माý अिनिIJत आहे आिण बाजाराĬारे िनधाªåरत उÂसजªन भßयां¸या योµय वाटपासह एकिýत केÐयास िदलेले लàय पूणª केले जाते. Âयामुळे ÿदूषण कमी करÁयाचा खचª अिनिIJत, आिण जाÖत खचª येऊ शकतो. ET मुळे महßवपूणª अितåरĉ ÿशासकìय काय¥ आिण ओझे होऊ शकतात आिण देखरेख, पडताळणी आिण अंमलबजावणीसाठी मोठ्या गरजा िवचारात घेणे, खचª जे ET आहे कì नाही याचा िवचार करताना आवÔयक आहे. योजना हा योµय उपाय आहे. परवानगी िवŁĦ एक युिĉवाद ÿभावीपणे लोकांना ÿदूिषत करÁयाचा परवाना देणे, उÂसजªन अिधकार औपचाåरक करणे सामािजकŀĶ्या अÖवीकायª असणे आहे आिण याचा िवचार केला जाऊ शकतो. हÖतांतरणीय-परिमट ÿणाली वापरताना, ते सुŁवाती¸या समÖयेचे अचूक मोजमाप करणे आिण ते कसे आहे देखील खूप महÂवाचे आहे. ते बनवणे महाग असू शकते कारण समायोजन (एकतर नुकसानभरपाई¸या बाबतीत िकंवा कमी कłन परवानµयांचे मालम°ा अिधकार) काळानुसार बदलत असते. ८.१७ ठेव परतावा ÿणाली (DEPOSIT REFUND SYSTEM) खरेदी केÐयावर उÂपादन आिण ते परत केÐयावर सूट, िडपॉिझट-åरफंड िसÖटम (डीआरएस), िकंवा आगाऊ ठेव शुÐक, एक अिधभार आहे. munotes.in

Page 145

145
पर्यावरण धोरण
आद्दण सरयव - II ठेव-परतावा योजनांसाठी संभाÓय ÿदूषणकारी खरेदीवर ठेव भरणे आवÔयक आहे, जेÓहा उÂपादने िकंवा Âयांचे अवशेष पुनवाªपरासाठी िकंवा िवÐहेवाटीसाठी परत केले जातात तेÓहा उÂपादने परत केले जातात (आकृती ५ पहा). सवाªत सामाÆय असताना पेय कंटेनर (पॅकेिजंग) सह वापरले ते þव आिण वायू कचöयासह वापरले जाऊ शकतात. बॅटरी, टायर, ऑटोमोिटÓह तेल, úाहक इले³ůॉिन³स, िशिपंग पॅलेट यासार´या उÂपादनांवर ठेव-परतावा ÿणाली वापरले जाते.
िडपॉिझट-åरफंड िसÖटमचे उिĥĶ úाहकांना आिथªक ÿोÂसाहन देणे आहे. उÂपादन िकंवा कचरा पुÆहा वापरÁयासाठी िकरकोळ िवøेते िकंवा उÂपादकांना परत करणे, पुनवाªपर िकंवा िवÐहेवाट. ठेव-परतावा ÿणाली कायīाĬारे अिनवायª ऐि¸छक िकंवा असू शकते. िडपॉिझट åरफंड िसÖटममÅये वाढ करÁयासाठी िविशĶ िडझाइन, ÿोÂसाहन ÿभाव िकंवा खचाªचा भार समायोिजत करा. वैिशĶ्ये अशी असू शकतात. उदाहरणाथª ठेवीपे±ा परतावा कमी असÐयास, फरक "हँडिलंग फì" असू शकतो जो पुनवाªपर अिधक िकफायतशीर करÁयासाठी रीसायकलकडे पाठवले (जसे अÐयुिमिनयम कॅन आिण पीईटी बाटÐयांसाठी Öवीिडश åरटनª िसÖटम). जर ठेवीपे±ा परतावा जाÖत आहे यामुळे परतावा देÁयाचे ÿोÂसाहन वाढू शकते. आयटम आिण जेथे योजना आहे तेथे úाहक ÿितकार कमी ठेव भरणे आिण परतावा िमळणे यामधील दीघª कालावधी (जसे Öवीडनमधील कार हÐकसाठी पूवêची ठेव-परतावा योजना.) ८.१८ ठेव परतावा ÿणाली संबंिधत मु´य िचंता (MAIN CONCERNS RELATED TO DEPOSIT REFUND SYSTEM) ठेव-परतावा ÿणाली अिधक िकफायतशीर मानली जाते. कचरा िवÐहेवाट कमी करÁया¸या इतर पĦतéपे±ा (जसे कì िनयम, सबिसडी), परंतु ठेव ÿणाली¸या तुलनेने उ¸च ÿशासकìय खचª या खचª बचतीपे±ा जाÖत असू शकते.
munotes.in

Page 146

146 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
146 डीआरएस एका ÿदेश िकंवा देश मÅये लागू केÐयास आिण उÂपादन िनयाªती¸या अधीन आहे (उदा. पेये) तर देशांतगªत उÂपादकांना परदेशी उÂपादक ÖपधाªÂमक गैरसोय होऊ शकते. ८.१९ उपकरणे िम³स (EQUIPMENT MIX) बाजार आधाåरत साधने ³विचतच वैयिĉकåरÂया वापरले जातात आिण सहसा पॅकेजचा भाग Ìहणून वापरले जातात. बाजार आधाåरत साधने िम³स वापरÁयाचे मु´य कारण आहे कì बहòतेक ÿकरणांमÅये पयाªवरणीय समÖया बहò-प±ीय Öवłपा¸या असतात आिण कोणतेही एकल धोरण साधन एकट्याने ठरवलेली उिĥĶे साÅय कł शकत नाही. उदाहरणाथª, CO २ उÂसजªन कमी करÁयाचे उिĥĶ साÅय करÁयासाठी, सरकार ÖपĶ आिण िनिहत काबªन िकंमत वापŁ शकते तसेच तयार कł शकते. गृहिनमाªण आिण वाहनांसाठी ऊजाª कायª±मता मानके. वापरत आहे. पूरक बाजार आधाåरत साधने Âयां¸या ÿोÂसाहन ÿभावांना बळकट कł शकतात. उदाहरणाथª, ईटीएसला ऊजाª कर आकारणीसह पूरक केले जाऊ शकते. पूरक CO २ करांसह ETS देऊन अनुपालन-खचाªची अिनिIJतता मयाªिदत करÁयात मदत कł शकते. खरेदी करÁयाऐवजी पूवª-िनधाªåरत कर भरÁयाची संधी ÿदूिषत करते. Óयापार करÁयायोµय परिमट, ºयाची िकंमत काही वेळा अिÖथर असू शकते. बö याच ÿकरणांमÅये, पॉिलसी िम³स सुŁवातीला असे िडझाइन केलेले नसून Âयाऐवजी वैयिĉक साधने Öवतंýपणे आिण कालांतराने नवीन तयार केली जातात. िवīमान धोरणां¸या अकायª±मतेचे िनराकरण करÁयासाठी साधने जोडली जातात. उदाहरणाथª, ²ान संबोिधत करÁयासाठी संशोधन आिण तंý²ान समथªन धोरणे आिण िविशĶ उÂसजªन कमी तंý²ान, ऊजाª ÿसार अपयश मािहतीचे अडथळे, ऊजाª कायª±मता िबिÐडंग कोड कमी करÁयासाठी लेबिलंग घरमालक आिण भाडेकł यां¸यातील िÖÈलट इÆस¤िटÓह संबोिधत करÁयासाठी आिण सिøय बाजार शĉì मयाªिदत करÁयासाठी Öपधाª आिण िनयम सुÖपĶ िकमतीची यंýणा याĬारे पूरक असू शकते. ८.२० पयाªवरणीय कर / िव°ीय सुधारणा (ENVIRONMENTAL TAX / FISCAL REFORMS) पयाªवरणीय ("पयाªवरणीय", "िहरवा" देखील Ìहणतात) कर िकंवा िव°ीय सुधारणा आहे. कर आकारणी िकंवा बदलÁयासाठी एक Óयापक ŀĶीकोन आहे. अशा ÿकारे सामािजक-आिथªक िवकास जी पयाªवरणासाठी आिण दोÆहीसाठी आिथªक ÿणाली फायदेशीर आहे. पयाªवरणीय कर सुधारणा (ET R) ची Óया´या "राÕůीय करातील सुधारणा ÿणाली जेथे करांचे ओझे बदलते, " अशी केली जाते. उदाहरणाथª पयाªवरणास हानीकारक िøयासाठी ®म, जसे कì िटकाऊ नाही संसाधनांचा वापर िकंवा ÿदूषण. ETR अंतगªत, कराचा भार उÂपÆनासार´या 'चांगÐया' गोĶéवłन हलिवला जातो आिण रोजगार आिण "वाईट" गोĶी जसे कì ÿदूषण आिण संसाधने वापर पयाªवरणीय िव°ीय munotes.in

Page 147

147
पर्यावरण धोरण
आद्दण सरयव - II सुधारणा समािवĶ कłन ET R ¸या पलीकडे िवÖतारते. सबिसडी सुधारणा, ºयात पयाªवरणावरील सबिसडी टÈÈयाटÈÈयाने बंद करणे आवÔयक आहे. हािनकारक िøया आिण उÂपादने, जसे कì जीवाÔम इंधन िकंवा कìटकनाशके, आिण सावªजिनक खचª अिधक सामािजक आिण पयाªवरणाकडे फायदेशीर उपøम िनªद¥िशत करणे ETR चे िकमान चार संभाÓय ÿकार आहेत:  यामुळे िविवध वÖतू िकंवा िøया अिधक महाग होतात  या अितåरĉ महसुलाचे ÿÂय± िकंवा अÿÂय± िवतरण  रोजगार िनिमªती आिण इको-इनोÓहेशन  ÿभावी ETR मुळे पयाªवरणीय फायदे देखील होतील, उदाहरणाथª ÿदूषण कमी कłन. ETR ¸या आÓहानांपैकì एक Ìहणजे खचª आिण फायदे याची खाýी करणे समाजात योµयåरÂया िवतरीत केले जाते, आिण सवाªत गरीब लोकांवर नकाराÂमक ÿभाव पडत नाही. पयाªवरणीय आिण आिथªक ÿोÂसाह नसाधने देखील योµय िम®ण संतुिलत करणे आवÔयक आहे. शेवटी, जर ते जनतेला आिण धोरणांना माÆय असतील तरच ते िनमाªते ईटीआर यंýणा लागू कł शकतात. १९९९ आिण २००३ दरÌयान जमªन सरकारने पयाªवरणीय कर सुधारणांचे धोरण अवलंबले. पयाªवरणास हानीकारक जीवाÔम इंधन उज¥¸या वापरावरील कर लहान अंदाजे टÈपे, इंिजन इंधनावरील वाढीव कराĬारे, वीज, हलके इंधन तेल आिण वायू. यामुळे ऊज¥साठी ÿोÂसाहन िनमाªण झाले. संवधªन, नािवÆयपूणª ऊजाª-कायª±म तंý²ान आिण वापर अ±य ऊजाª. अशा ÿकारे, हåरतगृह वायू आिण हवेचे उÂसजªन ÿदूषक कमी झाले आहेत आिण तेल अवलंिबÂव कमी झाले आहे. संकिलत कर महसूल मु´यÂवे िनयोĉा आिण कमªचाö यांचे योगदान कमी कłन मजुरी कामगार खचª पेÆशन फंडात थेट कमी करÁयासाठी वापरला जातो- ऊजाª आिण ऊजाª बचत उĥेशांसाठी इमारतé¸या नूतनीकरणासाठी एक लहान भाग नूतनीकरणासाठी आधार Ìहणून वापरला जातो आिण पॉवर Èलांट आिण सावªजिनक वाहतूक इतर गोĶéबरोबरच ऊजाª-कायª±मतेला समथªन देÁयासाठी कर कपात आिण सूट वापरली जातात. अशा ÿकारे पयाªवरणीय कर सुधारणा ®म ÖवÖत आिण अिधक आकषªक होत असताना संर±ण समथªन आिण मजबूत करÁयास मदत करते. Source: https://sustainabledevelopment.un.org/index.php?page=view&type=९९&n r=९२&menu=१४४९ ८.२१ पुनवªसन आिण पुनवªसन धोरण (RESETTLEMENT AND REHABILITATION POLICY) munotes.in

Page 148

148 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
148 पुनवªसन धोरण, २००७. Âयाचे एक उिĥĶ मोठ्या ÿमाणात कमी करणे हे आहे. श³य िततकेिवÖथािपत कुटुंबांना पुनवªसन आिण पुनवªसन लाभ पुनवªसन धोरण सवªसमावेशक देखील ÿदान करते. राÕůीय पुनवªसन आिण पुनवªसन धोरणाची उिĥĶे : िवÖथापन कमी करणे आिण ÿोÂसाहन देणे, श³यतोवर, गैर- िवÖथािपत िकंवा कमीत कमी िवÖथािपत पयाªय; पुरेसे पुनवªसन पॅकेज आिण जलद अंमलबजावणीची खाýी करÁयासाठी सिøय सहभागासह पुनवªसन ÿिøया ही आहेत. पुनवªसन आिण पुनवªसन (R&R) धोरण याचा पयाªवरणीय ÿभाव मूÐयांकन आिण ÓयवÖथापन योजना अहवाल (EIA आिण EMP) आिण त²ाĬारे मूÐयांकन आिण मंजूर केले जाते. पयाªवरण, वन मंýालयाची मूÐयांकन सिमती (ईएसी) आिण पयाªवरणीय मंजुरीनुसार हवामान बदल (MoEF&CC) ÿकÐप एक भाग आहे. चालू ÿकÐपांसाठी ÿकÐपúÖत कुटुंबांसाठी (R&R) योजना आहे. राÕůीय धोरण २००३ आिण राÕůीय पुनवªसन आिण पुनवªसन धोरण, २००७ नुसार (NRRP-२००७) पुनवªसन आिण पुनवªसनासाठी आधाåरत तयार केलेले धोरण आहे. नवीन आिण आगामी ÿकÐपांसाठी R&R योजना¸या तरतुदी राÖत भरपाई¸या अिधकारानुसार असेल आिण भूसंपादन, पुनवªसन आिण पुनवªसन कायīातील पारदशªकता, २०१३ आिण Âयातील सुधारणा ºया वेळोवेळी येतात. ÿकÐपúÖत कुटुंबांचे ÿितिनधी आिण इतर भागधारक ±ेý संबंिधत R&R योजना आहे राºय सरकार¸या सहकायाªने राबिवÁयात आले. िवशेषतः असुरि±त िवभाग, शाĵत िदशेने ÿयÂन Ìहणून घडामोडी ºयांनी आपÐया साधनसंप°ीचा Âयाग केला आहे Âयांची दुदªशा ल±ात घेता समाजा¸या मोठ्या फायīासाठी, मागª आिण साधनांचा शोध ¶यावा लागेल आिण सवªसाधारणपणे Âयां¸या ह³कांचे आिण अिधकारांचे संर±ण करÁयासाठी अंमलबजावणी केली. ÿिøयेत, पयाªय िनवडा आिण कमीत कमी िवÖथापन िकंवा ÿितकूल असा एक ÿभाव िनवडा NEEPCO असे िविवध Óयवहायª शोध घेते. ÿकÐपúÖत कुटुंबांसाठी (PAFs) R&R योजना तयार करणेपूवê सिवÖतर सामािजक-आिथªक सव¥±ण केले जाते, बािधतां¸या सामािजक-आिथªक आिण कुटुंबे आिण Öथािनक लोक, सामािजक-सांÖकृितक सेटअपचे मूÐयांकन केले जाते. ÿभावी अंमलबजावणीसाठी आिण ÿकÐपा¸या आर आिण आर योजनेचे िनरी±ण करÁयासाठी भिवÕयात, सामािजक-आिथªक पैलूंÓयितåरĉ, वर अËयासावर आधाåरत सामािजक-सांÖकृितक पैलूंवर एक वेगळा अÅयाय पåरसराची एथनोúाफì समािवĶ केली जाईल. NEEPCO संबंिधत राºय सरकार यां¸या अÅय±तेखाली एक ÿकÐप R&R सिमती तयार करते. R&R साठी ÿशासक (संबंिधत राºया¸या िजÐहािधकाöयांचा दजाª सरकार) आिण ÿकÐपाचे ÿमुख सदÖय सिमती सिचव आहेत. NEEPCO Ĭारे िविवध िठकाणी एक िवÖतृत R&R पॅकेज राबिवÁयात येत आहे. ÿकÐपांमÅये खालील गोĶéचा समावेश आहे:-  भरपाई: munotes.in

Page 149

149
पर्यावरण धोरण
आद्दण सरयव - II  जिमनीसाठी भरपाईची िकंमत. शारीåरक पुनवªसन: ÿकÐपúÖतांसाठी:  िनवासी घरे बांधणे.  Öव¸छतागृहाचे बांधकाम.  धाÆय कोठार बांधणे.  गुरे/पोÐůी शेड बांधणे/अनुदान  शेती / बागायती जिमनीचा िवकास आिण गाळा¸या ÿवाहािवłĦ संर±ण उपाय.  वाहतूक / िवÖथापन अनुदान. गावातील पायाभूत सुिवधांसाठी:  चराऊ जिमनीचा िवकास.  गावा¸या जिमनीसाठी साइट डेÓहलपम¤ट.  रÖÂयाचा िवकास.  वीज पुरवठा ÿदान करणे.  पाणी पुरवठा करणे.  Öव¸छता आिण सीवरेज सुिवधांचे बांधकाम.  शाळे¸या इमारतीचे बांधकाम.  धािमªक उपासना Öथळाचे बांधकाम.  कÌयुिनटी हॉलचे बांधकाम.  पंचायत घर बांधणे.  पोÖट ऑिफस इमारतीचे बांधकाम.  राÖत भाव दुकान उघडÁयासाठी अनुदान.  बाजाराचे बांधकाम.  उīान आिण खेळा¸या मैदानाचे बांधकाम.  वैīकìय सुिवधा- ÿाथिमक आरोµय क¤þ.  पशुवैīकìय सेवा.  ऐितहािसक वाÖतूंचे जतन.  Öमशानभूमी / Öमशानभूमी.  जैविविवधता Öथळांचे जतन. आिथªक पुनवªसन: यासाठी अनुदान:  कृषी उपøम.  बागायती उपøम. munotes.in

Page 150

150 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
150  दुµधÓयवसाय.  कु³कुटपालन.  डु³कर.  शेळीपालन.  िबगरशेती आिथªक उपøम. ÿिश±ण:  टेकड्यांमÅये मृदा आिण जलसंधारणाची लागवड आिण ÓयवÖथापन आिण डŌगर उतार, ग¸ची असलेÐया जिमनीत, िपकांची िनवड आिण वाण तसेच चांगÐया उÂपादनासाठी इतर सांÖकृितक पĦती.  संकåरत गायéचे ÓयवÖथापन आिण संगोपन.  सुधाåरत डुकरांचे ÓयवÖथापन आिण संगोपन.  बदकांचे ÓयवÖथापन आिण संगोपन.  शेळीपालन ÓयवÖथापन आिण संगोपन.  िवणकाम आिण िडझाइिनंग.  हÖतकला.  मशłमची लागवड. II) काही NEEPCO ÿकÐपांसाठी R&R पॅकेज मंजूर NEEPCO ¸या िविवध ÿकÐपांमधील R&R पॅकेजेसची महßवाची वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे आहेत: अ) काम¤ग जलिवīुत ÿकÐप (अŁणाचल ÿदेश).  घराची जमीन: घर बांधÁयासाठी जमीन @ ०.०२ हे³टर ÿित कुटुंब  ५० चौरस मीटर¸या ÿित पीएएफ ±ेýासह ९९ पीएएफसाठी घर बांधले जाणार आहे.  ७.५ चौ.मी.चे धाÆय कोठार. सवª ९९ PAF साठी बांधÁयात येणार आहे.  गुरे/पोÐůी शेड ४० चौ.मी. सवª ९९ PAF साठी बांधÁयात येणार आहे.  ÿÂयेकाला १.५० हे³टर शेतजमीन आिण १ हे³टर बागायती जमीन पीएएफ.  जमीन िवकास: ब¤च टेरेिसंगĬारे ४५ हे³टर आिण २३८.५ हे³टर जमीन िवकास.  पåरवहन/िवÖथापन अनुदान Ł.३५००/- ÿित पीएएफ.  १२ मिहÆयांसाठी ÿित पीएएफ Ł. २,५००/- पुनवªसन अनुदान.  ÿिश±ण सुिवधा: संकåरत जाती¸या संगोपनासाठी ÿिश±ण कायªøम  गायी, सुधाåरत डुकरे, बदके, शेळीपालन, िवणकाम आिण रचना, munotes.in

Page 151

151
पर्यावरण धोरण
आद्दण सरयव - II  हÖतकला, मशłम लागवड.  आिथªक पुनवªसन:  कृषी लागवड सािहÂयासाठी ÿित कुटुंब Ł.२,०००/-.  बागायती लागवड सािहÂयासाठी ÿित कुटुंब Ł. १,५००/-.  २ संकåरत गायéसाठी २५ कुटुंबांसाठी Ł. ३०,०००/- ÿित कुटुंब.  ÿÂयेक PAF साठी कु³कुट पालनासाठी १० Öतर @ Ł.७५/- ÿित थर.  वÖती¸या िठकाणी मूलभूत सुिवधा आिण पायाभूत सुिवधा: गृहिनमाªण आिण इतर नागरीकांसाठी आर अँड आर साइटचे िनयोजन आिण िवकास, अ ॅÿोच रोड, űेनेज, पाणी, वीज यासार´या सुिवधा, Öव¸छता इ. कÌयुिनटी हॉलचे बांधकाम, Öव¸छता आिण मलिनÖसारण, धािमªक पूजा गृह, पोÖट ऑिफस, पंचायत घर, शाळा, राÖत भाव दुकान, बाजार, खेळाचे मैदान, पशुवैīकìय सेवा, मोफत ÿकÐपातील बिहÕकृतांना उपचार आिण औषधे. पुनवªसन आिण पुनवªसन िवधेयक, २००७ लाभांची तरतूद करते आिण भूसंपादन खरेदीमुळे िवÖथािपत झालेÐया लोकांना भरपाई िकंवा इतर कोणतेही अनैि¸छक िवÖथापन करते. ८.२२ पुनवªसन आिण पुनवªसन िबल, २००७ (REHABILITATION AND RESETTLEMENT BILL, २००७) िवधेयकातील ठळक मुĥे  पुनवªसन आिण पुनवªसन िवधेयक, २००७ भूसंपादनामुळे िवÖथािपत झालेÐया लोकांना लाभ आिण भरपाई खरेदी िकंवा इतर कोणÂयाही अनैि¸छक िवÖथापन तरतूद करते. ÿकÐप-िविशĶ, राºय आिण राÕůीय ÿािधकरणे तयार करÁयासाठी, अंमलबजावणी, आिण पुनवªसन आिण पुनवªसनाचे िनरी±ण ÿिøया कłन िवधेयक तयार करते.  मोठ्या ÿमाणावर िवÖथापनासाठी, सरकार सामािजक ÿभाव मूÐयांकन कायª करेल. यासाठी ÿशासकाची िनयुĉì करेल. पुनवªसन आिण पुनवªसन कोणासाठी जबाबदार आहे, पुनवªसन तयार करणे, कायाªिÆवत करणे आिण देखरेख करणे आिण पुनवªसन योजना तयार करेल.  िवधेयकात िवÖथािपत कुटुंबांसाठी िकमान लाभांची łपरेषा आिण पाýतेसाठी िनकष. फायīांमÅये भरपाई, कौशÐय ÿिश±ण आिण नोकरीसाठी ÿाधाÆय, जमीन, घर, आिथªक समावेश असू शकतो. munotes.in

Page 152

152 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
152  या िवधेयकामुळे लोकपालाचे पद Öथापन करÁयात आले आहे. पुनवªसन आिण पुनवªसन ÿिøयेतील तøारी. िसिÓहल Æयायालयांना या ÿकरणाशी संबंिधत कोणÂयाही खटÐयांवर सुनावणी करÁयास मनाई आहे. ८.२३ ÿमुख समÖया आिण िवĴेषण (KEY ISSUES AND ANALYSIS)  या िवधेयकाचा उĥेश ‘पुनवªसनासाठी तरतूद करणे’ हा असला तरी बािधत Óयĉéचे पुनवªसन, िवधेयक Öवतः करत नाही आिण या Óयĉéचे पुनवªसन करणे आवÔयक आहे.  वÖतु आिण कारणां¸या िवधानात कमी करÁयाचा उÐलेख आहे, िवÖथापन, उपजीिवकेचे संर±ण आिण जीवनमान सुधारणे, मानके, िवधेयकातील भाषेमुळे ही कलमे अिनवायª बनत नाहीत  ÿभािवत ±ेý घोिषत करÁयाची तारीख फायīासाठी पाý बािधत कुटुंबे याÿमाणे ओळखली जातात ही घोषणा केली आहे. जेÓहा ४०० िकंवा अिधक कुटुंबे एकिýतपणे ÿभािवत होतात. कमी कुटुंबे िवÖथािपत झालेÐया ÿकरणांमÅये फायदे लागू होतात का. हे ÖपĶ नाही.  राÕůीय पुनवªसन धोरण, २००७ मÅये िवÖथापन फायīासाठी ÿभािवत भागात ३ साठी िनवास आवÔयक आहे. िबल ५ वष¥ आवÔयक आहेत.  ÿशासक, आयुĉ, िकंवा यां¸या अिधकाराखाली लोकपाल हे िवधेयक िदवाणी Æयायालयांना मुद्īांवर कोणÂयाही खटÐयांवर सुनावणी करÁयास ÿितबंिधत करते. या अिधकाöयांना ÿभावीपणे Æयाियक पाýता नसलेले Æयाियक अिधकार. अपील करÁयाची यंýणा देखील नाही आहे.  या िवधेयकात पुनवªसनाची ÖपĶ कालमयाªदा नमूद केलेली नाही. ८.२४ ³योटो ÿोटोकॉल (KYOTO PROTOCOL) ³योटो ÿोटोकॉल हा एक आंतरराÕůीय करार होता ºयाचा उĥेश होता. काबªन डायऑ³साइड (CO२) उÂसजªन आिण उपिÖथती कमी करा. वातावरणातील हåरतगृह वायू (GHG). औīोिगक राÕůांना Âयां¸या CO२ उÂसजªनाचे ÿमाण कमी करा चा िसĦांत ³योटो ÿोटोकॉल हा आवÔयक होता. तो ÿोटोकॉल १९९७ मÅये ³योटो, जपानमÅये ÖवीकारÁयात आला, तेÓहा हåरतगृह वायू वेगाने आपÐया हवामानाला, जीवनाला धोका िनमाªण करत होते. आज,³योटो ÿोटोकॉल पृÃवी आिण úह फॉमª, आिण Âया¸या समÖयांवर अजूनही चचाª केली जात आहे. munotes.in

Page 153

153
पर्यावरण धोरण
आद्दण सरयव - II  ³योटो ÿोटोकॉल हा एक आंतरराÕůीय करार आहे ºयाची औīोिगक राÕůे Âयां¸या हåरतगृह वायू उÂसजªन कमी करÁयासाठी ल±णीय आवÔयकता आहे.  या कराराने दोहा दुŁÖती आिण पॅåरस हवामान करार यासारखे इतर जागितक तापमानवाढीचे संकट रोखÁयाचाही ÿयÂन केला आहे.  ³योटो ÿोटोकॉलĬारे सुł झालेली चचाª २०२१ मÅये सुł रािहली आिण राजकारण, पैसा आिण अभाव यांचा समावेश असलेले अÂयंत गुंतागुंतीचे एकमतआहे.  आदेश अयोµय होता आिण यूएस अथªÓयवÖथेला हानी पोहोचवेल या कारणाÖतव अमेåरकेने करारातून माघार घेतली.  २०१५ चा पॅåरस हवामान करार, ºयाने ³योटो ÿोटोकॉलची जागा घेतली, सवª देश Âयांचे हवामान-बदलणारे ÿदूषण कमी करÁयासाठी ÿमुख GHG-उÂसजªकां¸या वचनबĦतेचा समावेश आहे. ८.२५ ³योटो ÿोटोकॉल ÖपĶ केले (KYOTO PROTOCOL EXPLAINED) पाĵªभूमी ³योटो ÿोटोकॉलने औīोिगक राÕůांनी µलोबल वॉिम«गचा धोका असताना हåरतगृह वायूंचे उÂसजªन वेगाने वाढत होतेÂयांची कपात करणे अिनवायª केले आहे. ÿोटोकॉल संयुĉ राÕůांशी जोडलेला होता. Āेमवकª कÆÓहेÆशन ऑन ³लायमेट च¤ज (UNFCCC). ती ११ िडस¤बर १९९७ रोजी द°क घेÁयात आली. जपानमÅये ³योटो १६ फेāुवारी २००५ रोजीआंतरराÕůीय कायदा बनला. िविशĶ कालावधीसाठी काबªन उÂसजªन पातळी आिण काबªनमÅये भाग घेतला ºया देशांनी ³योटो ÿोटोकॉलला माÆयता िदली Âयांना जाÖतीत जाÖत िनयुĉ केले गेले. जर एखाīा देशाने Âया¸या िनयुĉ मयाªदेपे±ा जाÖत उÂसजªन केले तर ते खालीलपैकì कमी उÂसजªन कालावधी मयाªदा ÿाĮ कłन दंड आकारला जाईल. ÿमुख तßवे िवकिसत, औīोिगक देशांनी ³योटो ÿोटोकॉलअंतगªत वचन िदले. सरासरीने Âयांचे वािषªक हायűोकाबªन उÂसजªन कमी करÁयासाठी २०१२ सालापय«त ५.२% जगातील एकूण हåरतगृह वायू उÂसजªन ही सं´या सुमारे २९% दशªवेल. यंýणांनी सवाªत िकफायतशीरपणे GHG कमी करÁयास मागª Ìहणजे िवकसनशील जगात ÿोÂसाहन िदले. जोपय«त ÿदूषण होते वातावरणातून काढून टाकले जाते, ते कुठे कमी होते हे munotes.in

Page 154

154 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
154 महßवाचे नाही तोपय«त ही कÐपना होती, ºयामुळे िवकसनशील देशांमÅये हåरत गुंतवणुकìला चालना िमळते आिण जुÆयापे±ा Öव¸छ पायाभूत सुिवधा आिण ÿणाली िवकिसत करÁयासाठी खाजगी ±ेý, घाण तंý²ान Âयात समािवĶ होते. अनुकूलन ÿकÐपांना िव°पुरवठा करÁयासाठी एक अनुकूलन िनधी Öथापन करÁयात आला आिण िवकसनशील देशांमधील कायªøम जे ÿोटोकॉलचे प± आहेत. पिहÐया वचनबĦते¸या कालावधीत, िनधीला मु´यÂवेकłन िनधी िदला गेला. सीडीएम ÿकÐप उपøमांमधून िमळणारे उÂपÆन. दुसöया वचनबĦते¸या कालावधीसाठी, आंतरराÕůीय उÂसजªन Óयापार आिण संयुĉ अंमलबजावणी देखील होईल िनधीला िमळकतीचा २% वाटा īा. आंतरराÕůीय उÂसजªन Óयापार यंýणा देशांना परवानगी देते सोडÁयासाठी उÂसजªन युिनट्स आहेत – Âयांना उÂसजªनाची परवानगी आहे परंतु “वापरले” नाही – करÁयासाठी ही अितåरĉ ±मता Âयां¸या लàयापे±ा जाÖत असलेÐया देशांना िवकणे. Öव¸छ िवकास यंýणा उÂसजªन असलेÐया देशाला परवानगी देते- ³योटो ÿोटोकॉल अंतगªत घट िकंवा उÂसजªन-मयाªदा वचनबĦता (अ ॅने³स बी पाटê) मÅये उÂसजªन-कपात ÿकÐप िवकसनशील देश राबिवणार. असे ÿकÐप िवøìयोµय ÿमािणत उÂसजªन िमळवू शकतात कपात (CER) øेिडट, ÿÂयेक एक टन CO२ ¸या समतुÐय, जे कł शकते ³योटो लàय पूणª करÁयासाठी मोजले जाईल. शेवटी, संयुĉ अंमलबजावणी यंýणा एखाīा देशाला अनुमती देते. ³योटो ÿोटोकॉल अंतगªत उÂसजªन कमी िकंवा मयाªदा वचनबĦता (अ ॅने³स बी पाटê) उÂसजªन कमी करणारी युिनट्स (ERUs) िमळवÁयासाठी उÂसजªन-कपात िकंवा उÂसजªन काढून टाकÁयाचा ÿकÐप दुसयाª अ ॅने³स बी पाटêमÅये, ÿÂयेक एक टन CO२ ¸या समतुÐय, ºया¸या िदशेने मोजले जाऊ शकते Âयाचे ³योटो लàय पूणª करत आहे. ८.२६ िवकिसत िवŁĦ िवकसनशील राÕůा¸या जबाबदाöया (RESPONSIBILITIES OF DEVELOPED VERSUS DEVELOPING NATION) ³योटो ÿोटोकॉलने ओळखले आहे कì १५० वषा«पे±ा जाÖत औīोिगक िøयाचे पåरणाम Ìहणून िवकिसत देश हे ÿामु´याने जीएचजी उÂसजªना¸या सÅया¸या उ¸च पातळीसाठी जबाबदार आहेत. अशा, ÿोटोकॉलने कमी िवकिसत राÕůापे±ा िवकिसत राÕůांवर Âयापे±ा जाÖत भार टाकला. ³योटो ÿोटोकॉलने ३७ औīोिगक राÕůे आिण EU Âयांचे GHG उÂसजªन कमी करा हे अिनवायª केले आहे. िवकसनशील राÕůांना Âयाचे Öवे¸छेने पालन करÁयास सांिगतले होते आिण चीनसह १०० पे±ा जाÖत िवकसनशील देश आिण ³योटो करारातून भारताला पूणªपणे सूट देÁयात आली होती. munotes.in

Page 155

155
पर्यावरण धोरण
आद्दण सरयव - II ८.२७ देश िवकासासाठी एक िवशेष कायª (A SPECIAL TASK FOR COUNTRY DEVELOPMEN) ÿोटोकॉलने देशांना दोन गटांमÅये िवभािजत केले: पåरिशĶ I मÅये आहे. िवकिसत राÕůे, आिण न- पåरिशĶ I ने िवकसनशील देशांचा संदभª िदला. ÿोटोकॉलने केवळ पåरिशĶ I देशांवर उÂसजªन मयाªदा घातÐया आहेत. न- पåरिशĶ I राÕůांनी कमी करÁयासाठी िडझाइन केलेÐया Âयां¸या देशांमÅये उÂसजªन ÿकÐपांमÅये गुंतवणूक कłन भाग घेतला. या ÿकÐपांसाठी िवकसनशील देशांनी काबªन øेिडट िमळवले, जे Âयांनी िवकिसत राÕůांना परवानगी देऊन िवकिसत देशांना Óयापार िकंवा िवøì कł शकतात Âया कालावधीसाठी कमाल काबªन उÂसजªनाची उ¸च पातळी. पåरणाम, या कायाªमुळे िवकिसत देशांना GHG उÂसजªन सुł ठेवÁयास जोमाने मदत झाली. ८.२७.१ युनायटेड Öटेट्सचा सहभाग युनायटेड Öटेट्स, ºयाने मूळ ³योटो करारास माÆयता िदली होती, २००१ मÅये ÿोटोकॉलमधून बाहेर पडले. यू.एस.चा िवĵास होता कì करार अÆयायकारक होते कारण ते केवळ औīोिगक राÕůांना उÂसजªनात कपात मयाªिदत ठेवÁयाचे आवाहन करते, आिण असे केÐयाने यू.एस. अथªÓयवÖथा ला ýास होईल असे वाटले. ८.२७.२ ³योटो ÿोटोकॉल २०१२ मÅये संपला, ÿभावीपणे अधª जळीत ³योटो वषª २००५ पय«त जागितक उÂसजªन अजूनही वाढतच होते. जरी तो १९९७ मÅये Öवीकारला गेला तरी ÿोटोकॉल आंतरराÕůीय कायदा बनला. EU मधील देशांसह बö याच देशांसाठी गोĶी चांगÐया वाटतात. २०११ मÅये कराराĬारेअंतगªत Âयांचे उिĥĶ पूणª करÁयाची िकंवा ओलांडÁयाची योजना Âयांनी आखली. पण इतर कमी पडत रािहले. युनायटेड Öटेट्स आिण चीन-जगातील दोन सवाªत मोठे उÂसजªन करणारे- कोणतीही ÿगती कमी करÁयासाठी पुरेसे हåरतगृह वायू तयार केले. ºया राÕůांनी Âयांचे लàय पूणª केले. िकंबहòना १९९० आिण २००९ दरÌयान जागितक Öतरावर उÂसजªनात ४०% सुमारे वाढ झाली होती ८.२७.३ दोहा दुŁÖतीने ³योटो ÿोटोकॉल २०२० पय«त वाढवला िडस¤बर २०१२ मÅये, ÿोटोकॉल¸या पिहÐया वचनबĦते¸या कालावधीनंतर ³योटो ÿोटोकॉल¸या प±ांची बैठक कतार येथे झाली. मूळ ³योटो करारात सुधारणा. हा तथाकिथत दोहा दुłÖतीने २०१२-२०२० दुसöया ÿितबĦता कालावधीसाठी सहभागी देशांसाठी नवीन उÂसजªन-कपात लàय जोडले. दोहा दुŁÖतीचे आयुÕय कमी होते. २०१५ मÅये, पॅåरसमÅये आयोिजत िवकास िशखर पåरषद, सवª UNFCCC सहभागéनी अīाप Öवा±री केली. दुसरा करार, पॅåरस हवामान करार, ºयाने ³योटो ÿोटोकॉल ÿभावीपणे बदलले. ८.२८ पॅåरस हवामान करार (PARIS CLIMATE AGREEMENT) munotes.in

Page 156

156 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
156 पॅåरस हवामान करार हा एक ऐितहािसक पयाªवरण करार आहे. २०१५ मÅये जवळजवळ ÿÂयेक राÕůाने हवामान बदल आिण Âयाचे नकाराÂमक ÿभाव िनराकरण करÁयासाठी द°क घेतले. करारामÅये GHG उÂसिजªत करणारे देश Âयांचे हवामान-बदलणारे ÿदूषण कमी करÁयासाठी आिण कालांतराने Âया वचनबĦता मजबूत करÁयासाठी सवª ÿमुखां¸या वचनबĦतेचा समावेश आहे. दर पाच वषा«नी, देश µलोबल ÖटॉकटेकमÅये गुंततात, जे एक पॅåरस हवामान करार अंतगªत Âयां¸या ÿगतीचे मूÐयांकन आहे. या करारा¸या ÿमुख िनद¥शामÅये जागितक GHG उÂसजªन कमी करणे आवÔयक आहे. या शतकात पृÃवी¸या तापमानात पूवªऔīोिगक पातळीपे±ा जाÖत सेिÐसअस २ अंशांपय«त (१.५-अंश वाढीला ÿाधाÆय) वाढ मयाªिदत करा.. पॅåरस करार िवकिसत राÕůांना मदत करÁयाचा मागª देखील ÿदान करतो. िवकसनशील राÕůे हवामान िनयंýणाशी जुळवून घेÁया¸या Âयां¸या ÿयÂनांमÅये, आिण देशां¸या हवामानाचे िनरी±ण आिण अहवाल देÁयासाठी एक Āेमवकª पारदशªकपणे Åयेये ते िनमाªण करतात. आज - ³योटो ÿोटोकॉल २०१६ मÅये, जेÓहा पॅåरस हवामान करार अंमलात आला, तेÓहा युनायटेड राºये कराराचे ÿमुख चालक होते आिण राÕůपती ओबामा यांनी "अमेåरकन नेतृÂवाला मानवंदना" Ìहणून Âयाचे Öवागत केले. Âयावेळी अÅय±पदाचे उमेदवार Ìहणून डोनाÐड ůÌप यांनी टीका केली होती. अमेåरकन लोकांसाठी एक वाईट करार Ìहणून करार आिण िनवडून आÐयास युनायटेड Öटेट्स माघार ¶या वचन िदले. २०१७ मÅये, तÂकालीन अÅय± ůÌप यूएस पॅåरस हवामानातून माघार घेणार असÐयाची घोषणा केली, असे Ìहणत कì ते करार यूएस अथªÓयवÖथेला कमजोर करेल. ४ नोÓह¤बर २०१९ पय«त माजी राÕůपतéनी माघार घेÁयाची औपचाåरक ÿिøया सुł केली नाही. २०२० ¸या अÅय±ीय िनवडणुकì¸या दुसöया िदवशी ºयामÅये डोनाÐड ůÌप जोसेफ िबडेन यां¸याकडून पुÆहा िनवडून आले, ४ नोÓह¤बर २०२० रोजी अमेåरकेने पॅåरस हवामान करारतून औपचाåरकपणे माघार घेतली. . २० जानेवारी, २०२१ रोजी, अÅय± िबडेन Âयां¸या पदाचा पिहला िदवस, पॅåरस हवामान करारात पुÆहा सामील होÁयाची ÿिøया सुŁवात केली, ºयाने १९ फेāुवारी २०२१ रोजीअिधकृतपणे घेतले. एक गुंतागुंतीचा अडथळा २०२१ मÅये, संवाद अजूनही िजवंत आहे परंतु एका जिटल दलदलीत बदलला आहे ºयामÅये राजकारण, पैसा, नेतृÂवाचा अभाव, सहमतीचा अभाव, आिण नोकरशाही. आज, असं´य योजना लागू केलेआिण काही कृती असूनही, GHG उÂसजªन आिण µलोबल वािम«ग¸या समÖया Âयावर उपाय नाहीत. munotes.in

Page 157

157
पर्यावरण धोरण
आद्दण सरयव - II वातावरणाचा अËयास करणारे जवळजवळ सवª जागितक शाľ² आता तापमानवाढ हा ÿामु´याने मानवी कृतीचा पåरणाम आहे मानतात.. मग तािकªकŀĶ्या, काय मानवाला Âयां¸या वागणुकìमुळे जे कारणीभूत आहे ते दूर केले जावे. हे एकसंध अनेकांना िनराश करते. मानविनिमªत जागितक हवामान संकटाचा सामना करÁयासाठी अīाप कृती करणे बाकì आहे. ८.२९ इंटरनेट ल±ात ठेवा (REMEMBER THE INTERNET) खरं तर, आपÐया जगÁयासाठी आपण हे िनराकरण कł शकतो याची खाýी बाळगणे महßवाचे आहे. आÌही मानवांनी आधीच खूप मोठे िनराकरण केले आहे. असं´य ±ेýातील समÖयावर तांिýक नवकÐपना Ĭारे नवीन उपाय ºया मूलगामीपणे पुढे आÐया. िवशेष Ìहणजे १९५८ मÅये कोणी सुचवले असते कì आमचे Öवतःचे संर±ण ÿगत संशोधन ÿकÐप एजÆसी (DARPA), यूएस सैÆयाĬारे वापरÁयासाठी ÿगत तंý²ानाचा िवकास जी या गोĶéवर देखरेख करते, इंटरनेट तयार करÁयात जगाचे नेतृÂव करेल—एक अशी ÿणाली जी "ÿÂयेक Óयĉì आिण वÖतूला ÿÂयेक Óयĉìशी आिण वÖतूंशी जोडू शकते. úह झटपट आिण शूÆय खचाªत"—Âयांना कदािचत हसले असेल Öटेज, िकंवा वाईट. ८.२९.१ ³योटो ÿोटोकॉलचा ÿाथिमक उĥेश काय आहे? ³योटो ÿोटोकॉल हा िवकिसत राÕůांमधील करार होता. काबªन डायऑ³साइड (CO२) उÂसजªन आिण हåरतगृह वायू (GHG) कमी करा. ८.२९.२ यूएस ने ³योटो ÿोटोकॉलवर Öवा±री का केली नाही? २००१ मÅये ³योटो ÿोटोकॉल करारातून िवकिसत राÕůांवर केवळ िवकिसत राÕůांसाठी उÂसजªन कमी करÁयासाठी अÆयायकारकपणे बोजा पडतो, अयोµयåरÂया Âयाची अथªÓयवÖथा खुंटवेलÌहणून युनायटेड Öटेट्सने माघार घेतली. तह पुकारला. ८.२९.३ िवकसनशील राÕůांना कोणÂया िवशेष समÖयांचा सामना करावा लागतो ³योटो ÿोटोकॉल सारखे करार? िवकसनशील देशांना करारानुसार कायª करÁयास बंधनकारक नÓहते, आिण Âया अंतगªत उÂसजªन कमी करÁयासाठी Öवयंसेवा केÐयाने मोठा खचª येईल. ते एकतर खचª करÁयास असमथª होते िकंवा खचª करÁयास तयार नÓहते. ८.२९.४ ³योटो ÿोटोकॉल कोणÂया ÿकारचे उÂसजªन रोखÁयासाठी तयार केले आहे? ³योटो ÿोटोकॉलची िनिमªती काबªन डायऑ³साइड (CO२) आिण हåरतगृह वायू उÂसजªन. ८.२९.५ ³योटो ÿोटोकॉल¸या महßवा¸या तारखा munotes.in

Page 158

158 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
158 िडस¤बर १-११, १९९७ - UNFCCC साठी प±ांची पåरषद आहे. ³योटो, जपान येथे आयोिजत. जवळपास २०० राÕůे उपिÖथत राहóन ÿथम द°क घेतात. हåरतगृह वायूंचे ÓयवÖथापन आिण कमी करÁयासाठी आंतरराÕůीय करार. नोÓह¤बर २, १९९८ - Êयुनोस आयसªमÅये १६० राÕůे तपशीलवार काम करÁयासाठी भेटतात. ÿोटोकॉलचा आिण "बुएनोस आयसª ऍ³शन Èलॅन" तयार करा. २३ जुलै २००१ - १७८ देशांतील वाताªकार जमªनीमÅये भेटले आिण यूएस¸या सहभागािशवाय ÿोटोकॉल ÖवीकारÁयास सहमती. नोÓह¤बर १०, २००१ - मॅराकेच, मोरो³को, ÿोटोकॉलचे तपशील तयार करÁयासाठी १६० देशांचे ÿितिनधी एकý आले. नोÓह¤बर १८, २००४ - रिशयन फेडरेशनने ÿोटोकॉलला माÆयता िदली. १६ फेāुवारी २००५ - ³योटो ÿोटोकॉल अंमलात आला. १२ िडस¤बर २०११ - कॅनडाने ³योटो ÿोटोकॉलचा Âयाग केला उिĥĶे अकायª±म आहेत कारण अमेåरका आिण चीनने ते कधीही माÆय केले नाही, आिण उÂसजªनाला संबोिधत करÁयासाठी नवीन करार आवÔयक आहे. िडस¤बर २०१२ - ³योटो ÿोटोकॉल २०२० पय«त वाढिवÁयात आला आहे दोहा, कतार येथे पåरषद. २३ जून, २०१३ - अफगािणÖतानने ³योटो ÿोटोकॉल Öवीकारला, तो १९२ Óया Öवा±री बनला. २३ जून, २०१३ - १९२ Óया Öवा±रीने अफगािणÖतानने ³योटो ÿोटोकॉल Öवीकारला. २०१५ - पॅåरसमÅये आयोिजत COP२१ िशखर पåरषदेत, सवª UNFCCC सहभागéनी Öवा±री केली. पॅåरस करार जो ÿभावीपणे ³योटो ÿोटोकॉलची जागा घेतो. श³य असÐयास पूवª-औīोिगक पातळीपे±ा जाÖत अंश तापमानवाढ ‘चांगली खाली’ २ अंशांपय«त आिण १.५ ¸या खाली मयाªिदत ठेवÁयास सहमती देतात. ८.३० åरओ-सिमट (RIO-SUMMIT) åरओ-सिमटने हवामान बदलाशी संबंिधत अिधवेशने तयार केली, जैविविवधता, वनीकरण आिण िवकास पĦतéची यादी िशफारस केली Âयाला अज¤डा २१ असे Ìहणतात. पयाªवरणीय जबाबदारीसह एकिýत आिथªक वाढ याने शाĵत िवकासाची संकÐपना िदली.. पयाªवरणावरील संयुĉ राÕů पåरषद आिण डेÓहलपम¤ट (UNCED), ºयाला åरओ िद जानेरो अथª सिमट असेही Ìहणतात, åरओ सिमट, åरओ कॉÆफरÆस आिण अथª सिमट (पोतुªगीज: munotes.in

Page 159

159
पर्यावरण धोरण
आद्दण सरयव - II ECO९२), ३ जून ते १४ जून १९९२ पय«त åरओ िद जानेरो येथे आयोिजत संयुĉ राÕůांची ÿमुख पåरषद होती. ÿथम, åरओला अधोरेिखत करÁयासाठी देशांतगªत कायīाचा अभाव तßवे आिण अिधवेशने आहे. दुसरे Ìहणजे, िवĵासाहªतेची कमतरता होती आिण िवतरणावर ल± ठेवÁयासाठी Öवतंý आंतरराÕůीय छाननी आहे. åरओ+२० हे २०१२ मधील सवाªत मोठ्या आंतरराÕůीय संमेलनांपैकì एक होते आिण संयुĉ राÕůां¸या इितहासातील सवाªत मोठी घटना आहे. राजकìय बांिधलकì पुÆहा िनद¥िशत करÁयाची आिण पुÆहा उÂसाही करÁयाची संधी शाĵत िवकासाचे तीन आयाम: आिथªक वाढ, सामािजक सुधारणा आिण पयाªवरण संर±ण. अज¤डा २१, पयाªवरण आिण िवकासावरील åरओ घोषणा, आिण ¸या शाĵत ÓयवÖथापनासाठी तßवांचे िवधान युनायटेडमÅये १७८ हóन अिधक सरकारांनी जंगले द°क घेतली. नेशÆस कॉÆफरÆस ऑन एÆÓहायनªम¤ट अँड डेÓहलपम¤ट (UNCED)åरओ दी जानेरो, āाझील येथे ३ ते १४ जून १९९२ आयोिजत करÁयात आली होती. पयाªवरणावरील संयुĉ राÕů पåरषद आिण डेÓहलपम¤ट (UNCED), ºयाला åरओ दी जानेरो अथª असेही Ìहणतात. ३ जून ते १४ जून १९९२ या कालावधीत åरओ िद जानेरो येथे आयोिजत राÕůांची पåरषद िशखर पåरषद, åरओ िशखर पåरषद, åरओ पåरषद आिण पृÃवी सिमट (पोतुªगीज: ECO९२), एक ÿमुख युनायटेड होते. सदÖय राÕůांना सहकायª करÁयासाठी ÿितसाद Ìहणून पृÃवी िशखर पåरषद तयार करÁयात आली. शीतयुĦानंतर िवकासा¸या मुद्īांवर आंतरराÕůीय Öतरावर वैयिĉक सदÖय राºयांसाठी िटकाऊपणाशी संबंिधत समÖया खूप मोठी आहेत Âया हाताळÁयासाठी, पृÃवी िशखर पåरषद इतर सदÖय राÕůांसाठी एक Óयासपीठ Ìहणून आयोिजत करÁयात आली होती. िनिमªतीपासून सहयोग करा , िटकाऊपणा¸या ±ेýात इतर अनेक या पåरषदांमÅये चचाª झालेÐया मुद्īांचा समान िवकास दशªवा, अशासकìय संÖथांचा (एनजीओ) समावेश आहे. संबोिधत केलेÐया समÖयांमÅये हे समािवĶ होते:  उÂपादना¸या नमुÆयांची पĦतशीर छाननी - िवशेषतः िवषारी घटकांचे उÂपादन, जसे कì गॅसोलीनमधील िशसे िकंवा िवषारी िकरणोÂसगê रसायनांसह कचरा.  जीवाÔम इंधनाचा वापर बदलÁयासाठी ऊज¥चे पयाªयी ąोत जागितक हवामान बदलाशी संबंिधत ÿितिनधी.  शहरांमधील गदê आिण आरोµया¸या समÖया ÿदूिषत हवा आिण धुरामुळे वाहनांचे उÂसजªन कमी करÁयासाठी सावªजिनक वाहतूक ÿणालéवर नवीन अवलंिबÂव  पाÁयाचा वाढता वापर आिण मयाªिदत पुरवठा वाढता वापर आिण पाÁयाचा मयाªिदत पुरवठा िशखर पåरषदेची एक महßवाची उपलÊधी ही एक करार होती. munotes.in

Page 160

160 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
160 ³लायमेट च¤ज कÆÓहेÆशन ºयाने ³योटो ÿोटोकॉल आिण पॅåरस करारला नेले. आणखी एक करार होता "वाहó नये Öवदेशी लोकां¸या भूमीवरील कोणÂयाही उपøमांना बाहेर काढणे पयाªवरणाचा öहास होऊ शकतो िकंवा ते सांÖकृितक अनुिचत असेल". येथे जैविविवधतेवरील अिधवेशन Öवा±रीसाठी खुले करÁयात आले. पृÃवी सिमट, आिण उपायांची पुनÓयाª´या करÁयासाठी सुŁवात केली. नैसिगªक पयाªवरणीय ±ेýांचा नाश करÁयास Öवाभािवकपणे ÿोÂसाहन देत नाही. याला अनिथªक वाढ Ìहणतात. जरी अÅय± जॉजª एच.डÊÐयू. बुश यांनी हवामानावरील अिधवेशन पृÃवी िशखर पåरषदेवर Öवा±री केली , Âयाचे EPA ÿशासक िवÐयम के. रेली पåरषदेतील यूएस उिĥĶे वाटाघाटी करणे कठीण होते हे माÆय करते आिण एजÆसीचे आंतरराÕůीय पåरणाम िमि®त होते, ºयात यू.एस. जैिवक िवषयावरील ÿÖतािवत अिधवेशनावर Öवा±री करÁयात अयशÖवी झाले. https://en.wikipedia.org/wiki/Earth_Summit - cite_note-२ बारा शहरांनाही Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या नािवÆयपूणª Öथािनक पयाªवरण कायªøमांसाठी पुरÖकार सÆमानाने गौरिवÁयात आले. या कॅनडामधील सडबरीचा पुनवªसन करÁया¸या महßवाकां±ी कायªøमासाठी समावेश केला. Öथािनक खाण उīोग, ऑिÖटन मधील पयाªवरणाचे नुकसान युनायटेड Öटेट्स Âया¸या úीन िबिÐडंग धोरणासाठी, आंतरराÕůीय िश±ण आिण ÿिश±ण समािवĶ करÁयासाठी जपानमÅये Âया¸या महापािलका ÿदूषण िनयंýण कायªøमात घटक आहेत. पृÃवी िशखर पåरषदेचा पåरणाम खालील कागदपýांमÅये झाला:  पयाªवरण आिण िवकासावर åरओ घोषणा  अज¤डा २१  वन तßवे  िशवाय, महßवाचे कायदेशीर बंधनकारक करार (åरओ कÆÓहेÆशन) Öवा±रीसाठी उघडले होते:  जैिवक िविवधतेवरील अिधवेशन  Āेमवकª कÆÓहेÆशन ऑन ³लायमेट च¤ज (UNFCCC)  वाळवंटीकरणाचा सामना करÁयासाठी युनायटेड नेशÆस कÆÓहेÆशन åरओ येथील करारांचे पालन सुिनिIJत करÁयासाठी (िवशेषतः पयाªवरण आिण िवकासावरील åरओ घोषणा आिण अज¤डा २१), पृÃवी िशखर पåरषदे¸या ÿितिनधéनी शाĵत िवकास (CSD) आयोगाची Öथापना केली. २०१३ मÅये, CSD ची जागा उ¸च-Öतरीय ने घेतली. ECOSOC बैठकांचे, आिण दर चौÃया वषê जनरलचा भाग Ìहणून िवधानसभा बैठका शाĵत िवकासावरील राजकìय मंच जो भाग Ìहणून दरवषê भेटतो. munotes.in

Page 161

161
पर्यावरण धोरण
आद्दण सरयव - II åरओमÅये झालेले अनेक करार झालेच नसÐयाकडे टीकाकारांनी ल± वेधले. गåरबीशी लढा यासार´या मूलभूत समÖयांबाबत जाणीव झाली आिण पयाªवरण Öव¸छ करणे. कळस¸या कायाªवर उभारÁयासाठी úीन øॉस इंटरनॅशनलची Öथापना करÁयात आली. ÿकािशत जल गुणव°ा मूÐयांकनाची पिहली आवृ°ी WHO/चॅपमन आिण हॉल, åरओ µलोबल फोरममÅये लॉÆच करÁयात आले. ८.३१ अज¤डा २१ (AGENDA २१ ) १९९२ मÅये संयुĉ राÕůांमÅये जागितक नेÂयांनी Öवा±री केलेली ही पयाªवरण आिण िवकास पåरषद (UNCED) पयाªवरण आिण िवकास पåरषद (UNCED) आहे, ºयाने åरओ िद जानेरो, āाझील येथे घेतली. जागितक शाĵतता ÿाĮ करणे हे Âयाचे उिĥĶ आहे. िवकास हा एक अज¤डा आहे ºयाचा उĥेश पयाªवरणािवłĦ लढा आहे. जागितक सहकायाªĬारे नुकसान, गåरबी, रोग ÖवारÖये, परÖपर गरजा आिण सामाियक जबाबदाöया. पयाªवरणाचा öहास रोखÁयासाठी अज¤डा २१ चे एक ÿमुख उिĥĶ अज¤डा २१ असा आहे कì ÿÂयेक Öथािनक सरकारचे Öवतःचे Öथािनक असावे. पयाªवरण आिण िवकासावरील १९९२ ¸या åरओ घोषणापýाने पåरभािषत केले आहे. लोकांचे Âयां¸या अथªÓयवÖथे¸या िवकासात सहभागी होÁयाचे अिधकार आिण सामाÆयांचे र±ण करÁयासाठी मानवां¸या जबाबदाöया वातावरण घोषणा संबंिधत मूलभूत कÐपनांवर आधाåरत आहे. मानवी पयाªवरण (१९७२) पयाªवरणाकडे Óयĉì आिण राÕůांचा ŀिĶकोन आिण िवकास, ÿथम संयुĉ राÕůां¸या पåरषदेत ओळखला गेला. åरओ घोषणापýात असे Ìहटले आहे कì दीघªकालीन आिथªक ÿगती फĉ आहे ते पयाªवरणा¸या संर±णाशी जोडलेले असÐयास याची खाýी केली जाते. सरकार, Âयांचे लोक आिण समाजातील ÿमुख ±ेýांचा सहभाग हे असेल तर साÅय केले तर राÕůांनी नवीन जागितक भागीदारी Öथापन केली पािहजे. मानवी समाजाने एकिýतपणे आंतरराÕůीय करार केले पािहजेत. जबाबदार िवकासासह जागितक पयाªवरणाचे र±ण करा. ८.३२ åरओ घोषणेची तßवे (PRINCIPLES OF THE RIO DECLARATION) 1. लोक सुसंवादाने िनरोगी आिण उÂपादक िनसगª जीवनाचा ह³कदार आहेत. 2. आज¸या िवकासामुळे वतªमान आिण भिवÕयातील गरजा धो³यात येऊ नयेत. 3. राÕůांना Âयां¸या Öवतः¸या संसाधनांचे शोषण करÁयाचा अिधकार आहे, परंतु Âयािशवाय Âयां¸या सीमेपलीकडे पयाªवरणाचे नुकसान होत आहे. 4. िवकास ÿिøया पयाªवरण संर±णाचा अिवभाºय भाग असेल. 5. गåरबी िनमूªलन आिण जीवनमानातील असमानता कमी करणे बहòसं´य गरजा पूणª करताना शाĵत िवकास जर आपÐयाला साÅय करायचे असेल तर जगाचे वेगवेगळे भाग आवÔयक आहेत. munotes.in

Page 162

162 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
162 6. संबंिधत नागåरक सवा«¸या सहभागाने पयाªवरणाचे ÿij उ°म ÿकारे हाताळले जातात. 7. तÂवतः ÿदूषण करणाöयाने ÿदूषणाचा खचª उचलला पािहजे. शाĵत िवकासासाठी अिधक चांगले वै²ािनक समजून घेणे आवÔयक आहे. शाĵततेचे Åयेय साÅय करÁयासाठी राÕůांनी ²ान आिण तंý²ान सामाियक केले पािहजे. ८.३३ काबªन िविनमय (CARBON EXCHANGE) काबªन िविनमय ही खरेदी-िवøìची परवानगी आिण øेिडटची ÿिøया आहे. परिमट धारकाला काबªन डायऑ³साइड उÂसिजªत करÁयाची परवानगी īा. हवामान बदल कमी करÁयासाठी EU ¸या ÿयÂनांची तो मÅयÖतंभ रािहला आहे. काबªन ůेड Ìहणजे एखाīा कंपनीला परवानगी देणाö या øेिडट्सची खरेदी आिण िवøì. िविशĶ ÿमाणात काबªन डायऑ³साइड उÂसिजªत करणारी इतर संÖथा. काबªन øेिडट्स आिण काबªन ůेड हे उिĥĶासह सरकारĬारे अिधकृत आहेत. एकूण काबªन उÂसजªन हळूहळू कमी करणे आिण Âयांचे हवामान बदलासाठी योगदान. काबªन उÂसजªन ÓÓयापाराला काबªन िविनमय असेही Ìहणतात.  काबªन Óयापार करार काबªन उÂसिजªत करÁयासाठी øेिडट्स¸या िवøìस परवानगी देतात. आंतरराÕůीय कराराचा भाग Ìहणून राÕůांमधील डायऑ³साइड हळूहळू एकूण उÂसजªन कमी करणे.  जागितक काबªन उÂसजªन कमी करÁयाचे उिĥĶ ठरवणारा करार आिण २००५ पासून हवामान बदल कमी करणे काबªन Óयापाराचा उगम संयुĉ राÕůसंघा¸या ³योटो ÿोटोकॉलने झाला  िविवध देश आिण ÿदेशांनी काबªनचा Óयापार सुł केला आहे  उदाहरणाथª, जुलै २०२१ मÅये, चीनने राÕůीय उÂसजªन सुł केले-  कॅप आिण ůेड, काबªन ůेडवरील फरक, कंपÆयांमधील उÂसजªन øेिडट िवøìसाठी परवानगी देतो.  हे उपाय µलोबल वॉिम«गचे पåरणाम कमी करÁया¸या उĥेशाने आहेत, परंतु Âयांची ÿभावीता हा वादाचा मुĥा आहे.  µलासगो येथे जागितक काबªन बाजारासाठी िनयम Öथािपत करÁयात आले. नोÓह¤बर २०२१ मÅये COP२६ हवामान बदल पåरषद, एक अिधिनयिमत करार ÿथम २०१५ पॅåरस हवामान करारामÅये मांडला गेला. जुलै २०२१, चीनने बहòÿिति±त राÕůीय उÂसजªन-Óयापार सुł केले. कायªøमात सुŁवातीला २,२२५ कंपÆयांचा समावेश असेल. ऊजाª ±ेý आिण देशाला Âयाचे उिĥĶ गाठÁयात मदत करÁयासाठी िडझाइन केलेले आहे. २०६० पय«त काबªन तटÖथता ÿाĮ करणे. ते जगातील सवाªत मोठे काबªन असेल बाजार यामुळे युरोिपयन युिनयन उÂसजªन Óयापार ÿणाली बनली. जगातील दुसöया øमांकाची काबªन Óयापार बाजारपेठ. EU चे Óयापारी munotes.in

Page 163

163
पर्यावरण धोरण
आद्दण सरयव - II बाजार आहे तरीही काबªन िविनमयसाठी ब¤चमाकª मानले जाते. जुलै २०२१, चीनने बहòÿिति±त राÕůीय उÂसजªन-Óयापार सुł केले. कायªøम.१ कायªøमात सुŁवातीला २,२२५ कंपÆयांचा समावेश असेल ऊजाª ±ेý आिण देशाला Âयाचे उिĥĶ गाठÁयात मदत करÁयासाठी िडझाइन केलेले आहे. २०६० पय«त काबªन तटÖथता ÿाĮ करणे. ते जगातील सवाªत मोठे काबªन असेल. बाजार यामुळे युरोिपयन युिनयन उÂसजªन Óयापार ÿणाली बनली. जगातील दुसöया øमांकाची काबªन Óयापार बाजारपेठ.२ EU चे Óयापारी बाजार आहे तरीही काबªन िविनमयसाठी ब¤चमाकª मानले जाते. काबªन Óयापाराचा उगम संयुĉ राÕůसंघा¸या ³योटो ÿोटोकॉलने झाला. जागितक काबªन उÂसजªन कमी करÁयाचे उिĥĶ ठरवणारा करार आिण २००५ पासून सुł होणारे हवामान बदल कमी करणे. Âया वेळी, उपाय एकूण काबªन डाय ऑ³साईड उÂसजªन कमी करÁया¸या उĥेशाने तयार केले होते. २०१२ पय«त १९९० ¸या पातळीपे±ा अंदाजे ५% खाली. ³योटो ÿोटोकॉलने साÅय केले. िम® पåरणाम आिण Âया¸या अटéचा िवÖतार अīाप मंजूर केलेला नाही. ÿÂयेक राÕůाला काबªन कमी करÁयासाठी ÿोÂसाहन देणे ही संकÐपना आहे. िवøìसाठी उरलेÐया परवानµया िमळिवÁयासाठी उÂसजªन. मोठा, ®ीमंत राÕůे गरीब, उ¸च-ÿदूषणा¸या ÿयÂनांना ÿभावीपणे सबिसडी देतात. राÕůे Âयांची øेिडट्स खरेदी कłन. पण कालांतराने ती ®ीमंत राÕůे Â यांचे उÂ सजªन कमी करा जेणेकŁन Â यांना वर िततके खरेदी करÁ याची आवÔ यकता नाही. जेÓहा देश जीवाÔम इंधन वापरतात आिण काबªन डायऑ³साइड तयार करतात तेÓहा ते तसे करत नाहीत. ते जीवाÔम इंधन थेट जाळÁया¸या पåरणामांसाठी पैसे īा. आहेत. इंधना¸या िकंमतीÿमाणे Âयांना काही खचª येतो, इतर खचª इंधना¸या िकंमतीमÅये समािवĶ नाहीत. हे ²ात आहेत जीवाÔम इंधन वापरा¸या बाबतीत, हे बाĻÂवे आहेत. अनेकदा नकाराÂमक बाĻता, Ìहणजे उÂपादनाचा वापर तृतीय प±ांवर नकाराÂमक ÿभाव पडतो. उÂसजªन Óयापार ÿणाली (EU ETS) जगातील सवाªत मोठी काबªन िविनमय िसÖटम युरोिपयन युिनयन आहे. हे समÖयांनी वेढलेले आहे आिण ĂĶाचार आिण तरीही āाझील आिण चीनसारखे देश पाठपुरावा करत आहेत. वाढÂया उÂसजªनाचा सामना करÁयाचा मागª Ìहणून काबªन िविनमय. ८.३३.१ काबªन िविनमय परवाने कसे कायª करतात? सवª वतªमान काबªन िविनमय योजनांमÅये वापरÐया जाणाö या मॉडेलला 'कॅप आिण' Óयापार' Ìहणतात. 'कॅप आिण ůेड' योजनेत, सरकारी िकंवा आंतरसरकारी शरीर उÂसजªनावर (कॅप) एक िविशĶ कायदेशीर मयाªदा सेट करते. कालावधी, आिण जारी करणाöयांना ठरािवक सं´येने परवानµया देते. उÂसजªन ÿदूषकाकडे उÂसजªन कÓहर करÁयासाठी पुरेशी परवानगी असणे आवÔयक आहे. ÿकाशन िवīमान काबªन िविनमय Öकìममधील ÿÂयेक परिमटचा िवचार केला जातो. एक टन काबªन डायऑ³साइड समतुÐय (CO२e). सैĦांितक मॉडेल, (परंतु ³विचतच Óयवहारात) परवानµया िवकÐया जातात – सहसा िललावाĬारे - जेणेकŁन सुŁवातीपासूनच, ÿदूषकांना िकंमत देणे भाग पडते. Âयांचे उÂसजªन, आिण कमीतकमी कमी करÁयासाठी ÿोÂसाहन िदले जाते. munotes.in

Page 164

164 पर्यावरणीर् अर्ाशयस्त्र
164 ८.३३.२ ऑफसेट øेिडट्स Ìहणजे काय? ÿÂयेक वतªमान आिण िनयोिजत काबªन 'कॅप आिण ůेड' योजनेमÅये ऑफसेटचा समावेश असतो. एका Öवłपात िकंवा दुसö या Öवłपात øेिडट्स. øेिडट्स हे पूरक ľोत आहेत. ÿदूिषत करÁया¸या परवानµया ºया देश िकंवा उīोगांमधून िवकत घेतÐया जाऊ शकतात. कॅप¸या बाहेर, सामाÆयतः िवकसनशील जगात. Âयांची खरेदी परवानगी देते. उÂसजªनाची मयाªदा ओलांडÁयासाठी दुसöयाला कुठेतरी पैसे देऊन उÂसजªक Âयाऐवजी Âयांचे उÂसजªन कमी करÁयासाठी. हे ल±ात ठेवणे महÂवाचे आहे: ऑफसेट उÂसजªन कमी कł नका, ते फĉ Âयांची जागा घेतात. काबªन ऑफसेिटंगची ही ÿथा आता ±ेýामÅये िफÐटर झाली आहे खाजगी Óयĉéचे, उदाहरणाथª तुÌही बुक करता तेÓहा अितåरĉ पैसे देऊन तुमचा काबªन फूटिÿंट ऑफसेट करÁयासाठी. ८.३३.३ काबªन िविनमय उÂसजªन कमी करÁयासाठी कायª करते का? काबªन डायऑ³साइडमुळे काबªन िविनमयवर टीका होत आहे. आप°ीजनक हवामान बदल टाळÁयासाठी औīोिगक देशांमधील उÂसजªन आवÔयक दराने कमी होत नाही. फनª आिण अनेक शाľ², अथªशाľ² आिण Öवयंसेवी संÖथांचा असा िवĵास आहे कì काबªन जीवाÔम इंधनाचा वापर संपवÁया¸या गरजेपासून Óयापार हा एक धोकादायक िवचिलत आहे आिण कमी काबªन¸या भिवÕयाकडे जा. आम¸याकडे उ¸च िकंमतीची ÿती±ा करÁयास वेळ नाही काबªनवर: आपण कमी काबªन ऊजाª, शेती, वाहतूक आिण आता औīोिगक जग. हे करÁयाचा सवō°म मागª थेट िनयमन आहे. फनªला काबªन िविनमयमÅये सुŁवातीची आवड िनमाªण झाली कारण झाडं होती. एकाच वेळी काबªन ÖवÖतात ऑफसेट करÁयाचा एक मागª Ìहणून पािहले जाते. झाडांचे संर±ण करÁयासाठी पैसे देणे. जैविविवधता ऑफसेिटंग Ìहणजे काय? ÖपĶ करते. झाडांचे संर±ण िकंवा लागवड कłन तुÌही काबªनची भरपाई का कł शकत नाही. तेथे आहे. काबªन िविनमयने िदलेÐया आĵासनाÿमाणे रािहÐयाचा कोणताही पुरावा नाही. ÿदूषण Óयापारात अंतिनªिहत ýुटी असूनही, संकÐपना सुłच आहे. पयाªवरणाची हानी कमी करÁया¸या ÿÖतावात िदसतात. अिधक मािहतीसाठी जैविविवधता ऑफसेिटंगवरील आम¸या मोिहमेला भेट īा. ८.३४ ÿij (Questions) १ . बयजयर आधयररत सयधनयिंची सिंकल्पनय स्पष्ट करय. २. बयजयर आधयररत सयधनयिंमध्र्े पर्यावरण फॅक्स आद्दण शुल्कयची भूद्दमकय स्पष्ट करय. ३. ‘पर्यावरणीर् अनुदयन िे एक मित्त्वयचे बयजयर आधयररत सयधन आिे’ स्पष्ट करय. ४. पर्यावरण धोरणयछर्य सिंदभयात सरकयरछर्य पुनवासन आद्दण पुनवासन धोरणयचे परीक्षण करय munotes.in