Educational-Psychology-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १ अध्ययन दृष्टीकोन आणि शैक्षणिक परििाम घटक रचना १.० उद्देश १.१ परिचय १.२ शशक्षणाच्या अध्ययन दृष्टीकोनाांचा अर्थ १.३ अध्ययनासाठी िचनात्मक दृष्टीकोन ( TES Model) आशण त्याचे शैक्षशणक परिणाम १.४ अध्ययनासाठी सहयोगी दृष्टीकोन आशण त्याांचे शैक्षशणक परिणाम १.५ अध्ययनासाठी चौकशी आधािीत दृशष्टकोन आशण त्याचे शैक्षशणक परिणाम १.६ सािाांश १.७ स् वा ध्य ाय. १.८ स ंद र् भ १.० उद्देश हा गट तुम्ही काळजीपूर्वक अभ्यासल्यानंतर तुम्हाला पुढील गोषी शक्य होतील • शशक्षणाच्या अध्ययन दृष्टीकोनाचा अर्थ व स्वरूप समजणे • अध्ययनाचे िचनात्मक, सहयोगी आशण चौकशी आधािीत दृष्टीकोन स्पष्ट किणे • शवशवध अध्ययन वृष्टीकोनाांच्या शैक्षशणक परिणामाांची यादी किणे. १.१ पररचय शैक्षशणक मानसशास्त्राच्या दुसऱ्या शवभागाचा हा पशहला गट आहे. हा अभ्यासक्रम शैक्षशणक मानसशास्त्राचे शशक्षणाचे शसद्ाांत व सिावाविील महत्व व योगदान याांच्याशी सांबांधीत आहे. अध्ययन प्रक्रीया कशाप्रकािे सुरु किायला हवी, कशाप्रकािे प्रेिीत किावे, स्मिणात कसे ठेवावे शकांवा अध्ययन कसे किावे याबाबतीत शशक्षक यामुळे समर्थ होतो तसेच यामुळे शशक्षकाला अध्ययनकत्याथच्या स्वरुपामुसाि त्याच्या शशकशवण्याच्या पद्तीचे समायोजन किण्यास मदत होते. या गटाचा उद्देश म्हणजे वेगवेगळ्या अध्ययन दृशष्टकोनाचे त्याांच्या शैक्षशणक परिणामाांसह वणथन किणे होय. १.२ शशक्षणाच्या अध्ययन दृशिकोनाचा अर्व वेगवेगळे अध्ययन दृष्टीकोण हे शवदयार्थयाथच्या वतथनावि लक्ष केंद्रीत कितात जसे शवद्यार्ी कसे जाणतात आशण समजतात, ते वतथन कसे प्राप्त कितात, एखादया परिस्र्ीतीत ते कसे आशण कशानुसाि वागतात, वतथनामधील फिकाांचे कािण, मानवी वतथनावि परिणाम किणािे घटक आशण वेगवेगळ्या अध्ययन शैली. आपल्याला माशहतच आहे की काही जन्मजात वतथने जे प्रजाती शवशशष्ट असते त्या व्यशतरिक्त त्याांच्या सवथ क्षमता ते जन्मानांतिच्या त्याांच्या जीवनातून प्राप्त कितात अध्ययनाच्या बऱ्याच व्याख्या आहे. त्यापैकी शफ द्वािा शदलेली munotes.in

Page 2

श ैक्ष ण ि क मान सश ास्त्र
2 व्याख्या 'अध्ययनात ज्ञान, कौशल्ये, डावपेच वृत्ती आशण वतथन सांपादन व सुधािणाांचा समावेश होतो. अध्ययनात आकलन, भाशिक, सामाशजक आशण स्नायुक ौ श ल य ा ंचा समावेश होतो आशण ते बिेच रुपे घेऊ शकतात' : शफ डी. (2000). शवदयार्थयाांना माशहती सखोलपणे समजण्यास मदत व्हावी म्हणून शशक्षकाांद्वािा वापिले जाणािे घटक म्हणजे अध्ययन दृष्टीकोन. याबाबतीत शनयोजन, प्रक्रीयकिण आशण अध्ययनाची अांमलबजावणी किण्याच्या पद्ती याांच्याविील जोिासह जबाबदािी ही शशक्षकावि असते. या गटात आपण आकलनाकडे घेऊन जाणाऱ्या जटील आकलन प्रक्रीयाांचा शवचाि किणाि आहोत. स्मिणात ठेवण्यापेक्षा आकलन किणे अशधक चाांगले, तसेच ते तुमच्या स्वतःच्या शब्दात साांगण्यापेक्षा अशधक असते आकलनात ज्ञान कौशल्ये आशण कल्पनाांचे सुयोग्यरित्या रूपाांतिण आशण वापि समाशवष्ट होत ो. अश ा आकलनाला आकलन उ ण ि ष् ा ंच ा उच्च दजाथ समजले जाते. आपण दैनांशदन जीवनाच्या अध्य ापन सिावासाठी अध्ययन दृष्टीकोनाांच्या | परिणामाांवि लक्ष केंद्रीत करू. १.३ अध्ययनासाठी रचनात्मक दृिीकोन (TES model) आशण त्याचे शैक्षशणक पररणाम मूलभूतदृष्ट्या िचनावाद प्रशतपादन कितो की लोक हे त्याांचे स्वतःचे जगाशवियीचे आकलन व ज्ञान हे वस्तुांच्या अनुभवात ून व त्या अनुभवाांवि शचांतन व मनन करून तयाि कितात. अध्ययन ही अध्ययन कत ा भ व अध्ययन अनुभव यामधील अन्योन्य शक्रया आहे. अशा प्रकािच्या शवद्यार्ी केंशद्रत अध्ययनात शवद्यार्ी हे त्याांच्या अध्ययनात सशक्रय भूशमकेत ग ंततात. िचनावाद हे असे प्रशतरुप आहे. 'जे, शवद्यार्ी त्याांच्या आकलनाची िचना शकांवा बाांधणी स्वतः कितात, या वस्तुशस्र्तीवि जोि देते. या ह ेत ूस्तव बिीच िचनात्मक प्रशतरु प े तयाि केली गेली. यापैकी एक महत्वाचे प्रशतरु प म् ह ि ज े 7-e अध्ययन प्रशतरूप. िचनात्मक दृष्टीकोन हा आकलनाच्या बाांधणिीत आणि माशहतीची जाण होण्यात शवद्यार्थयाथच्या सशक्रय भूशमकेवि जोि देतो. िचनावादाच्या शसद्ान्ताच्या औप च ारिकिणाचे सवथसामान्य श्र े य हे जीन शपगेट याांना जाते जयाांनी स्पष्ट यांत्रणा दाखशवली जयाद्व ा ि े ज्ञान हे शवद्यार्थ य ा भकडून ग्रहण केले जाते. हा शसद्ान्त वणथन कित ो की अध्ययन कसे घडते मग त्यात शवद्यार्ी हा व्याख्यान समजून घेण्यासाठी ण क ं व ा सूचनाांचे पालन किण्यासाठी त्याांचा अनुभवाांचा वापि किीत असो. िचनावाद दशथशवतों की खिेखुिे अध्ययन तेव्हाच घडते, जेव्हा शवद्यार्ी एखादया आशयाचे सांशोधन कितो, माशहती शोधतो, त्यावि चचाथ कितो आशण त्याशवियी काहीतिी तयाि कितो. ज्ञानाची बाांधणी कशी केली जाते ? िचनावादाचे वेगवेगळे दृशष्टकोन हे ज्ञानाची बाांधणी कशी केली जाते, यावि आधारित आहे. मोिहमन (१९८२) हे तीन स्पष्टीकिणाांचे वणथन कितात: बाह्य शिशा : बाह्य जगताच्या प्रशतनीधीत्वाच्या िचनेद्वािेज्ञान सांपादन केले जाते. प्रत्यक्ष अध्यापन, अशभप्राय आशण स्वष्टीकिण ह े अध्ययनावि परिणाम कितात. ज्ञान हे बाह्य जगतात व स् त ख ि ो ख ि कशा आहेत याचे मागथ दशथवण्याच्या मयाथदेपयांतच अचूक असते. अांतगथत ज्ञान: ज्ञानाची बाांधणी ही आधीच्या ज्ञानाला रुपाांतरित करून, सांगशठत करून आशण पुन-सांगशठत करून केली जाते. अनुभव शवचािसिणीवि परिणाम कित असले आशण शवचाि सिणी ज्ञानाला प्रभाशवत करित असली तिीही ज्ञान काही बाहय जगताचा आिसा नाही. शशकवण्यापेक्षा अन्वेिण आशण शोध अशधक महत्वाच े आहे. munotes.in

Page 3

अध्यय न दृष् ीक ोन आ णि
श ैक्ष ण ि क परििाम
3 बाहय आशण अांतगथत ज्ञान दोन् ही : ज्ञानाची िचना ही सामाशजक सांवाद आशण अनुभवावि आधारित आहे. ज्ञान हे सांस्कृती, भािा, शवश्वास, इतिाांशी सांवाद, प्रत्यक्ष अध्यापन आशण प्रशतरुपण याांच्यातून गाळून आलेले आशण प्रभाशवत झालेले बाह्य जग दशथशवते. मागथदशशथक शोध, अध्यापन, प्रशतरुप े आ ण ि प्रशशक्षण तसेच ण व द्य ा र्थ य ा भ च े पूवथज्ञान,शवश्वास आशण शवचािसिणी अध्ययनावि परिणाम किते. हा असा दृष्ीकोन आहे ज्यात अध्ययनकताथ ह ा ज्ञ ा न ा च े एक अांतगथत उदाहिण, अनुभवाचे एक व्यशक्तगत स्पष्टीकिण याांची बाांधणी कितो, हा सशक्रय, िचनात्मक, सांचयी, ध् य ेयप्रेरित शनदानसूचक आशण मननीय आहे ( शसमन्स १९९३) िचनावादाचा शसध्दाांत साांगतो की अध्ययन हे नैकिेिीय, पुनिाव ृ त्त ीक्षम, सतत जटील आशण सांबांशधत असते ते ण व द्य ा र्थ य ा भवि आशण प्रत्येक ण व द्य ा र्थ य ा भ च ी जाण आशण प्रेिणा यावि लक्ष केंशद्रत किते. अध्ययन चक् अध्ययन चक्र ही अशी एक कायथपद्ती आहे जी ण व द्य ा र्थ य ा भला घोिणात्मक आशण कृतीयुक्त असे दोन्ही प्रकािचे ज्ञान शनशमथत किण्यातील अनुभव पुिशवत े आशण हे चक्र शपगेटच्या आकलनशवियक शवकासाच्या शसध्दाांताच्या पायात वसलेले आहे. (लॉसन १९८८) अध्ययनचक्र हे त्याचा सैद्ाांशतक पाया म् ह ि ून िचनावादावि शवसाांवले आहे, अटशफन्स आशण काशपथयस याांनी त्या तीन ट प् प् य ा ंची प्रशतकृती शवकशसत केली. जीवशास्त्र अभ्यास कायथक्रम एक पाच ट प् प् य ा ंचे अध्ययन चक्र ज्याला se प्र ण त क ृ त ी म् ह ि त ा त त े व ा प ि त ो . Se प्रशतकृतीची सुधारित आ व ृ त्त ी म् ह ि ज े se अध्य य न चक्र. आ क ृ त ी क्र. १
7-E अ ध् य य न च क्र ह ा च ौ क श ी क ृ त ीं च े ण न य ो ज न व त य ा ंच ा अ ण ध क ा ण ध क फायदा शमळशवण्यासाठीचा एक साचा आ ह े. 7-E अध्य न ाच् य ा अवस् था म्हणजे Elicit (बाहेि काढणे), Engage (गुांतशवणे), Explore (शोध घेणे), Explain ( स्पष्ट किणे), Elaborate (त प श ी ल व ा ि त य ा ि क ि ि े), Evaluate (मूल्यमापन किणे) आणि Extend (ण व स् त ा ि ि े)
munotes.in

Page 4

श ैक्ष ण ि क मान सश ास्त्र
4 १] Elicit (बाहेर काढणे) शशकशवल्या जाणाचा शवियाशवियी शवद्यार्ाथला काय माशहत आहे हे शनशित किण्या करित ा शवदयार्थयाथच्या पूवथज्ञानाला उत्तेजन देण्याशवियी हे सांबांधीत आहे. आकलनशवियक शवज्ञानाच्या सदयशस्र्तीतील सांशोधनाने हे दाखवून शदले आहे की पूवथज्ञान बाह ेि काढणे हा अध्ययन प्रशक्रयेचा आवश्यक घटक आहे. अणस् त त वात असलेल्या ज्ञान ापासून णव द्य ार्ी त्याांच्या ज्ञानाची बाांधणी कितात हे ओळखून शवदयार्थयाथजवळ सध्या कोणते ज्ञान आहे हे शशक्षकाने शोधून क ा ढ ा य ल ा ह व े २] Engage (गुंतशर्णे) ही अध्य य न चक्राची ती अवस्र्ा आहे ज ी ण व द्य ा र्थ य ा भ ल ा नशवन सांकल्पनेप्रती शजज्ञासा, उत्साह आशण त्यक्ष्य उदयुक्त किणाऱ्या छोटया छोटया कृतीच्या वापिाद्वािे नशवन आशयात गुांतशवते. याचा उद्देश शवदयार्थयाांचे मन वेधणे आशण शवचािसिणीला चालना देणे हे आहे, उदा. शशक्षक शवदयार्थयाथला एक पोलादाचा तुकडा ब ड त ा ंन ा आशण एक खेळण्यातील प ो ल ा द ी ब ो ट त ि ं ग त ा न ा दाखशवण्याच्या प्रात्यशक्षकाद्वाि े आियथ शकांवा शांका शनमाथण करून ग ंत व ू न ठ े व ू श क त ो . त य ा स ंब ंध ी शवदयार्थयाथसोबतच े सांभािण हे त्याांच्या पूवथ अध् य य न ात शशिण्याचा मागथ ठरु शकते. शवद्यार्थयाांना प्रश्न शवचािण्याची आशण उत्ति देण्याचा प्रयत्न किण्याची सांधी द्यायला हवी. "बोट पाण्यात बुडत नाही असे का होते?” यामुळे त्याांचे लक्ष वेधले जाते आशण णजज्ञा सा व शवचािसिणीला चालना शमळते. शशक्षकाद्वािे अशा छोट्या छोट्या कृती शवदयार्थयाांना उत्साशहत कितात, त्याांची आवड शनमाथण कित ात आशण त्याांना अध्ययन ास तयाि कितात. ३] Explore (शोध घेणे): ही अवस्र्ा शवदयार्थयाथला अशा कृतींच्या सामाईक पायासह शवदयार्थयाांना सांधी प्रदान किते जयात पूवथज्ञान प्रशक्रया आशण कौशल्ये ओळखले जातात आशण वैचारिक बांदल घडशवला जातो. म्हणजेच पूवथज्ञानाच्या साहाय्याने नशवन कल्पना शनमाथण केल्या जातात. त्यामुळे शवद्यार्थयाांना साांशख्यकी सामग्रीचे शनरिक्षण किण्याची व गोळा किण्याची, चलाचे शवलगीकिण किण् य ाच ी, प्रयोगाचा आिाखडा व योजना किण्याची, आलेख तयाि किण्याची, परिणाम शविद किण्याची, गृहीतकाचा शवकास किण्याची आशण त्याांच्या शोधाांना सांघटीत किण्याची सांधी प्रदान किते. शशक्षक तत्पितेने प्रश्न तयाि करू शकतात; पध्दती सुचवू आ ण ि आ क ल न ा च े म ू ल य ा ंक ि करू शकत ात. ४] Explain (स्पष्ट करने) ही अवस्र्ा ण व द्य ा र्थ य ा ां च े लक्ष व् य स् त त ा व स ंश ो ध क अ न र् व ा ं च् य ा ए क ा ण व ण श ष् आ श य ा व ि क ें ण ि त क ि त े ज ेि ेक रू न त य ा ंच े व ैच ा र ि क आकलन, कौशल्ये प्रशक्रय ी क ि ि आ ण ि व त भ न स् प ष् क ि ण् य ा च ी व द श भ व ण् य ा च ी स ंध ी प्र द ा न क ि े ल . ण श क्ष क ण व द्य ा र्थ य ा भ ल ा स स ंग त व ण म ळ त य ा ज ळ त य ा स ा म ा न् य ी क ि ि ा प्र त ी म ा ग भ द श भ न क ि त ा त . ण व द्य ा र्थ य ा भ ल ा व ैण श ष् प ू ि भ वैज्ञाशनक श ब् द स ंप द ेब ा ब त म द त कितात आशण अ स े प्रश्न प्रदान कितात ज े शवद्यार्थयाांना त्याांच्या श ो ध ा च े परिणाम स्पष्ट किण्यासाठी शब्द सांपदेचा वापि किण्यास मदत कितात. ५] Elaborate (तपशीलर्ारपणे तयार करणे) ही अध्य य न च क्राची त ी अवस्र्ा आहे जी ण व द्य ा र्थ य ा भ ल ा त य ा च े ज्ञ ान न ण व न क्ष ेत्र ा त व ा प ि ण् य ा च ी सांधी प्रदान किते आशण म्हणूनच सांकल्पनेचे स ख ो ल व ण व स् त ृ त आ क ल न व ा ढ व ण् य ा स ा ठ ी च् य ा न ण व न munotes.in

Page 5

अध्यय न दृष् ीक ोन आ णि
श ैक्ष ण ि क परििाम
5 अ न र् व ा द्व ा ि े त य ा ंच् य ा व ैच ा र ि क आ च ि ि व क ौ श ल य ा ल ा आव्हान शमळते. या अवस्र्ेत शवदयार्थयाथसाठी आकडेमोड किणािी उदाहिणे सोडशवण्याचा समावेश होऊ शकतो ही अवस्र्ा मानसशासीय आशयाशी प्रत्यक्षपणे ब ा ंध ल ी जाते. यालाच अ ध् य य न ा च े हस्ताांतिण म्हितात अ ध् य य न ा च े हस्ताांतिण हे एका सांकल्पनेपासून दुसऱ्या स ंक ल प न ेप य भ न् त म य ा भ ण द त अ स ू श क त े ( उ द ा . न् य ू ट न च ा ग रु त व ा क र् भ ि ा च ा ण न य म आणी कुलोमचा शस्र्शतक शवदयुतचा शनयम) ६) Evaluate (मुल्यमापन करणे) ही ती अवस्र्ा आहे जी शवद्यार्थयाथना त्याांचे आकलन व क्षमताांचे मूल्यमापन किण्यास प्रोत्साहन देत े. ती शशक्षकाला एक िचनात्मक आशण सािाांशात्मक मूल्यमापना द्वािे शवदयार्थयाथच्या प्रगतीचे मूल्यमापन किण्याची सांधी प्रदान किते. शवद्यार्थयाांना त्याांचे स्वत:चे मुल्यमापन किण्यासाठी एकमेकाांना प्रश्न शवचािण्यास पिवानगी शदली जात े जेणेकरून ते इतिाांच्या आशयाच्या आकलनापासून शशकू शकतात. येर्े शशक्षकाची भूशमका फक्त या सत्रावि देखिेख किण्याची आहे ७) Extend (शर्स्तारणे ) ही तपशील वाि साांगण्याच्या अवस्र्ेच्या अशतरिक्त अवस्र्ा आहे. शवदयार्थयाांना नशवन सांदभाथतील त्याांचे आकलन शवस्तािण्यास,ण म ळ व ल ेल य ा ज्ञान ा च्य ा सांदभाथत कल्पना, शसद्ाांत आशण आशयाांची तुलना व शविोधाभास किण्यास आव्हान शमळते. तसेच हा आशय वापिता येण्याजोग्या वास्तशवक जीवन परिस्र्ीतीचा शोध घेणेसुद्ा यात सामावते. पशहली अवस्र्ा, ब ा ह ेि काढणे (Elicit) याचा उद्देश शवियाप्रती शवदयार्थयाांचे ज्ञान तपासणे होय. गुांतवण्याची अवस्र्ा (Engage) हे शवदयार्थयाांना प्रेिीत किण्यासाठी आणि शवियात त्याांची रु च ी ण न म ा भ ि क ि ण् य ा स ा ठ ी य ो ज ल ेल ी आ ह े. शतसिी अवस्र्ा ही शोध घ ेण्याची (exploration) अवस्र्ा आहे जयात शशक्षक शवद्यार्थयाथन ा त्या शवियाशवियी त्याांचे स्वतःचे आकलन शनशमथतीसाठी अनुभवाच्या सांधी पुिशवतात. स्पष्ट किणे (explain) या अवस्र्ेचा हेतू म्हणजे शवद्यार्थयाथन ा सकल्पना शब्दाांशकत किण्याची स ंध ी प्रदान किणे होय. पाचवी अवस्र्ा ही तपशीलवािपणे साांगण्याची अवस्र्ा आहे जयात शवदयार्ी समाशवष्ट सामग्रीला इति परिस्र्ीतीत वापरू शकतात. सहावी अवस्र्ा ही मूल्यमापन (Evaluation) किण्याची अवस्र्ा आहे. या अवस्र्ेचा हेतू म्हणजेच सांकल्पना शवद्यार्थयाांना शकतपत समजली याचे आकलन किणे होय, शेवटची अवस्र्ा म्हणजे शवस्तािणे (extend) ही आहे. ही अवस्र्ा शवदयार्थयाांना ते जे काय शशकले आहेत त्याचा वापि किण्याचा आव्हान देते. रचनार्ािाचे शैक्षशणक पररणाम :- अध्यापन व अध्ययनासाठी िचनावादाचे परिणाम : अध्यापन व अध्ययनासाठी िचनावादाचे काही परिणाम खाली शदलेले आहेत. • शशक्षक अध्ययनाला जटील वास्तववादी आशण सांबांधीत अध्ययन वाताविणात खोल रुजवतात • शशक्षक हे बहुशवध दृष्टीकोनाला पाशठांबा देतात आशण शविय सामग्री दशथशवण्याच्या बहुशवध पद्ती वापितात. • स्वयांजागृती आशण ज्ञान ाच ी बाांधणी केली जात आहे हे आकलन जोपासतात . munotes.in

Page 6

श ैक्ष ण ि क मान सश ास्त्र
6 • शशक्षक हे सुशवधा देणािे म्हणून कायथ कितात – अध्य य न ात पाठींबा देतात मागथदशथन कितात. • अध्य य न हे नशवन अनुभव सामवण्यासाठी आपली मानशसक स्र्ीतीची तजवीज किण्याशी सांबांधीत आहे • अध्ययन हे माशहतीमधील सांबांध प्रस्र्ाशपत किण्याशी सांबांधीत आहे. • सुचना या स् पष् अचूक उत्ति असलेल्या समस्याांना न देता अशधक जटील समस्याांशवियी शदल्या जाव्या . • सांदभथ व व्यशक्तगत ज्ञान ाल ा खूप महत्व आ ह े. • शवद्याश्याांनी त्याांच्या कायाथचे मूल्यमापन जया शनकिावि क े ल े ज ा त आहे ते प्रस्र्ाशपत किण्यात मदत कि ाव ी. • शशक्षकाांना अशधक माशहती असते आशण म्हणून ण व द्य ा र्थ य ा भ न ा गोंधळ वाढवू देऊ नये • ण व द्य ा र्थ य ा ां च े अध्ययन हे पूवीच्या ज्ञानावि अवलांबून असत े - आशण म्हणूनच अध्यापन वस्तुशस्र्ती ही खूप गिजेची आहे. (उलट) • पाठ्यपुस्तकातील बाबींपेक्षा शवदयार्थयाथची आवड व प्रयत्न अशधक महत्वाचे आहे। • काही काही वेळा शवद्यार्थयाांसाठी नव्हे ति शशक्षकाांसाठी कुठल्या कृती दयायच्या हे ठिवणे अशधक चाांगले. • शवियाचे ज्ञान होण्यापेक्षा जाण होणे आशण शवचािसिणी सवाथत जास्त महत्वाची आहे. • प्रयोगशीलता शह घोकांपट्टीची जागा घेते. तुमची प्रगती तपासा शटप: (अ) शिलेल्या ररकाम्या जागेत तुमची उत्तर शलहा १) िचनावाद प्रशतपादन कितो की लोक त्याांचे स्वतःचे __ __ _ __ व __ _ ___ तयाि कितात २) िचनावादाचे 7E नमूद किा : १)_____ ____ __ _ __ २)_____ ____ __ _ ३) __ _ _______ ___ ४) __ _ _______ ___ ५)_____ ____ __ _ ६)_____ ____ ____ ७)_____ ____ __ ब] रचनार्ािाच्या कोणत्याही ५ शैक्षणिक पररिामाांचे र्णवन करा. १.४ अध्ययनासाठी सहयोगी दृष्टीकोन आशण त्याचे शैक्षशणक पररणाम 'सहयोगी अध्ययन' ही शवशवध शैक्षशणक दुष्टीकोनाांसाठी एक एकछत्री सांज्ञा आहे जयात शवद्यार्ी शकांवा शवद्यार्ी आशण शशक्षक एकणत्रतपणे याांचे सांयुक्त प्रयत्न समाशवष्ट आहेत. सहसा, शवद्यार्ी हे दोन शकांवा अशधकच्या गटात सहकायाथने आकलन उपाय ण क ं व ा अर्थ ण क ं व ा उत्पादनाच्या शनशमथतीचा शोध घेतात. सहयोगी अध्ययन कृती खूप व ेग व ेग ळ् य ा आ ह ेत पिांतु ब ह ु त ा ंश ा या फक्त शशक्षकाांचे सादिीकिण व स्पष्टीकिणावि केंद्रीत नसून अभ्यासक्रम munotes.in

Page 7

अध्यय न दृष् ीक ोन आ णि
श ैक्ष ण ि क परििाम
7 साशहत्याच्या शवद्यार्थयाांचा शोध शकांवा उपयोजन य ाव ि केंद्रीत आहेत. सहयोगी अध्य य न हा अध्यापन व अध्ययनासाठी एक शैक्षशणक दृष्टीकोन आहे ज्यात एखादी समस्या सोडशवण्यासाठी, काम पूणथ किण्यासाठी शकांवा एखाद े उत्पादन तयाि किण्यासाठी शवद्यार्थयाांचे गट समाशवष्ट होतात. गेिल ॅक नुसाि, “अध्ययन ही एक नैसशगथक सामाशजक कृती असून जयात सहभागी जन आपापसात बोलतात या कल्पनेवि सहयोगी अध्ययन आधािलेले आहे. (गेिलॅक, १९९४). अध्ययन हे बोलण्याद्वािे घडून येते.” सहयोगी अध्ययनाचे बिेच दृष्टीकोन आहेत. अध्ययन प्रशक्रये शवियीचा एक गृहीतकाांचा सांच त्या सवाांना अधोिेशखत कितो. (शस्मर् आशण मॅकग्रेगि, १९९२): १) अध्ययन ही एक सशक्रय प्रशक्रया आहे. जयादवािे शवद्यार्ी माशहती आत्मसात कितात आशण पूवथज्ञानाच्या चौकटीशी या नवीन ज्ञानाला ज ो ड त े. २) अध्ययनाला अशा एका आव् ह ान ाच ी गिज असत े जे अध्ययन क त य ा भ ल ा फ क्त गोष्ी स् म ि ि ा त ठ े व ि े आ ण ि फ क्त ग ो ष् ी स् म ि ि ा त ठ े व ि े आ ण ि घ ो क ं प ट्ट ी क ि ि े य ा ऐ व ज ी त य ा च् य ा / ण त च् य ा स म व य स् क व ग भ ण म त्र ा ंस ो ब त स ण क्र य प ि े ग ंत व ण् य ा स ा ठ ी आ ण ि म ा ण ह त ी च े प्र ण क्र य ा क ि ि व स ंश्ल ेर् ि ा स ा ठ ी द ि व ा ज े उ घ ड ी क ि त ा त . ३) अ ध् य य न क त ा भ ज ेव् ह ा ण व ण व ध प ा र्श् भ र् ू म ी अ स ल ेल य ा ल ो क ा ंच् य ा व ै ण व ध् य प ू ि भ दृ ष् ी क ो न ा ल ा स ा म ो ि ा ज ा त ो त ेव् ह ा त य ा ल ा फ ा य द ा ह ो त ो . ४) ज ेथ े अ ध् य य न क त य ा ां म ध् य े स ंर् ा र् ि घ ड ू न य ेत े अ श ा स ा म ा ण ज क व ा त ा व ि ि ा त अ ध् य य न ब ह ि त े. य ा ब ौ ण ि क क स ि त ी द ि म् य ा न अ ध् य यन क त ा भ ह ा र् ा र् ि ा ल ा ए क च ौ क ट व अ थ भ द ेत ो . ५) सहय ोगी अ ध्ययन वा त ाव ि िा त, ण व द्य ा थ ी ह े व ेग व े ग ळ े दृ ष् ी क ो न ऐ क त अ स ल य ा न े व त य ा ंन ा त य ा ंच् य ा क ल प न ा स् प ष् ब ो ल ि े व त य ा ं च ा ब च ा व क ि ि े ग ि ज ेच े अ स ल य ा न े त य ा ं न ा स ा म ा ण ज क दृ ष् ् य ा र् ा व ण न क दृ ष् ् य ा, अ स े द ो न् ह ी प्र क ा ि े आ व् ह ा न ण द ल े ज ा त े. अ स े क ि त ा ंन ा अ ध् य य न क त ा भ ह ा त य ा च ी स् व त ः च ी आ श य ा त म क च ौ क ट त य ा ि क ि ण् य ा स स रु व ा त क ि त े ज ी ए क म ेव ण द्व त ी य अ स त े आ ण ि त ो फ क्त त ज्ञ ा ंच् य ा ण क ं व ा प ा ठ ् य प स् त क ा च् य ा च ौ क ट ी व ि अ व ल ंब ू न ि ा ह त न ा ह ी . अ श ा प्र क ा ि े स ह य ो ग ी अ ध् य य न म ा ंड ि ी त ण व द्य ा र्थ य ा ां न ा त य ा ं च् य ा स म व य स् क ा ंस ो ब त स ंर् ा र् ि किण्याच ी, क ल प न ा स ा द ि क ि ि े व क ल प न ेच ा ब च ा व क ि ण् य ा च ी, ण व ण व ध ण व र्श् ा स ा ंच ी द ेव ा ि घ ेव ा ि क ि ण् य ा च ी, इ त ि व ैच ा ि ी क म ा ंड ि ी ल ा प्र श्न क ि ण् य ा च ी आ ण ि स ण क्र य प ि े स ह र् ा ग क ि ण् य ा च ी स ं ध ी ण म ळ त े. स ह य ो ग ी अ ध् य य न प्र ण क्र य ा य ा ५ ० ण म ण न ट ा च् य ा व ग ा भ त ण व ण व ध प्र क ा ि े स म ा ण व ष् क ेलय ा जाऊ श क त ा त . क ा ह ीं न ा प ू ि भ त य ा ि ी च ी ग ि ज अ स त े ज स े ए ख ा द ा द ी घ भ प्र क ल प त ि क ा ह ीं न ा अ ल प त य ा ि ी च ी ग ि ज अ स त े ज स े त ा ण स क ा द ि म् य ा न प्र श्न ण व च ा ि ि े आ ण ि ण व द्य ा र्थ य ा ां न ा त य ा ंच् य ा श ेज ा ऱ् य ा ं स ो ब त त य ा ंच् य ा क ल प न ा ं च ी च च ा भ क ि ा य ल ा स ा ंग ि े ( आ श य च ा च ि ी प ह ा ) . ण स् म थ आ ण ि munotes.in

Page 8

श ैक्ष ण ि क मान सश ास्त्र
8 म ॅ क ग्र ेग ट न स ा ि, "ए क ा स ह य ो ग ी व ग भ ख ो ल ी त र् ा र् ि द ेि े / ऐ क ि े / ट ा च ि क ा ढ ि े य ा प्र ण क्र य ा प ू ि भ प ि े न ष् ह ो ऊ श क त न ा ह ी त, प ि ं त त य ा अ श ा इ त ि प्र ण क्र य ा ंस ो ब त ि ा ह त ा त ज् य ा ण व द्य ा र्थ य ा भ च े अ भ् य ा स क्र म स ा ण ह त य ा ण व र् य ी च ी च च ा भ व स ण क्र य क ा य भ य ा त व स ल ेल े आ ह े. " घ ेत ल ेल ा ण व ण श ष् दृ ष् ी क ोन ण क ं व ा ण न त य ण न य ण म त र् ा र् ि आ ध ा ि ी त अभ्यासक्रम शकती प्रमाणात बदलेवलेला आहे याची पवाथ न किता ध्येय हे तेच असते : अध्ययन प्रशक्रया ही शशक्षक केंशद्रत प्रशतकृतीतून शवद्यार्ी क ें ण ि त प्रशतकृतीत स ि क व ि े. सहयोगी अध्ययनाची काही उदाहिणे / पद्ती पुढीलप्रमाणे - सहकािी अध्ययन, समस्या केंशद्रत सूचना, नक्कल, समवयस्काांना शशकशवणे, ल ेखन गट, इ. सहयोगी अध्ययनाचे शैक्षशणक परिणाम सांशोधन दशथशवत े की असे शैक्षशणक अनुभव जे सशक्रय, सामाशजक, सांदशभथत, गुांतवणािे व शवद्यार्थयाांचे स्वतःचे असतात ते सखोल अध्ययनाकडे घेऊन जातात, सहयोगी अध्ययनाचे फायदे पुढीलप्रमाणे : १) सहभागने उच्च स्तिीय शवचािसिणी, तोंडी सांवाद, स्वयांव्यवस्र्ापन आ ण ि न ेत ृ त व कौशल्य शवकशसत ह ो त े. अध्ययनातील सहभाग, इति ण व द्य ा र्थ य ा ां म ध ील सहभाग आशण प्राध्यापक ा ंमधील सहभाग हे घटक ण व द्य ा र्थ य ा भ च ी महाशवद्यालयातील धािणा आशण यश यात जबिदस्त फ ि क घ ड व ू न आणतात. सहयोगी अध्ययनाच्या स्वरूपानुसा ते सामाशजक व व ै य ण क्त क अशा दोन्ही प्रकाि े सहभागी किणािे आहे. ते शवद्यार्थयाथला इति शवद्यार्थयाांसोबत, त्याांच्या प्राध्यापकाांसोबत, त्याांच्या अभ्यासक्रमासोवत आशण त्याांच्या अद्य ायनास ोबत घण न ष्ठ सांबांध प्रस्र्ाशपत क ि ण् य ा स उ द्य क्त क ि त े. २) शवद्यार्ी शशक्षक सांवादाला बढती. सहयोगी प्रयत्नात ण व द्य ा र्थ य ा भ ल ा फ ि क ा च ा अपरिहायथपणे सामना किना लागतो आशण म्हणून त्याने तो ओळखणे व तय ासोबत कायथ किणे शशकायलाच हवे. फिकाला सहन अणे शकांवा सोडशवष्याची क्षमता शवकशसत किणे, गटातील सवाांचा शब्दाला शकांमत शदली जाईल अश्या किािबाांधणीसाठी क्षमता शवकशसत किणे, दूसिे कसे कित आहेत याची काळजी किण्याची क्षमता शकशसत किणे - या क्षमता समाजातील जीवनासाठी महत्त्वपूणथ बाबी आहेत. ३) शवद्यार्थयाथची धािण, स्वाशभमान व जबाबदािीत वाढ. सांघभावना रुजशवणे, समाजबाांधणी आशण नेतृत्व कौशल्य हे कायदेशीि आशण मौलय वा न वगथ येर्े आहेत फक्त अ भ् य ा स क्र म ा व् य ण त र ि क्त इ त ि ब ा ब ी न व् ह ेत . ४) वैशवध्यपूणथ दृष्टीकोनाच्या आकलनाला मोकळीक व त्यातील वाढ. कुठल्याही अर्थपूणथ मागाथने लोकशाही शटकवायची असेल ति आपल्या श ैक्ष ण ि क पद्तीने म ो ठ ् य ा समुदायात सहभागी होण्याची आशण त्या स म द ा य ा ल ा ज ब ा ब द ा ि अ स ण् य ा च ी सवय वाढवायलाच हव ी, सहयोगी अध्ययन हे शवद्यार्थयाांना त य ा ंच् य ा क ल प न ा व म ू ल य े याांच्या जडणघडणीत सक्रीय भूशमका बजावण्यास आशण दुसऱ्याांना ऐकताांना सांवेदनशीलतने ऐकण्याची सवय प्राप्त किण्यास उत्तेजन देते. munotes.in

Page 9

अध्यय न दृष् ीक ोन आ णि
श ैक्ष ण ि क परििाम
9 ५) वास्तशवक जीवन, सामाशजक व िोजगािाशभमुख परिशस्र्तीसाठीची तयािी. चचाथ, शवचािशवमशथ आशण फिक असले तिी एकवाक्यता शनशमथती ह े सहयोगी अध्ययन तसेच नागिी जीवनाच्या कपड्यातील मजबूत धागे आहेत ६) शवद्यार्थयाांना यशस्व ी होण्यासाठी गिजेची असलेली कौशल्ये शवकशसत कण्यास मदत किणे जसे सांघभावना कसितीचा वापि शकांवा स्वमनन त ंत्र ा च ा परिचय. ७) सांघसदस्याांना त्याांच्या स्वतःच्या आशण इतिाांच्या योगदानाचे मूल्यमापन किण्यासाठी स्वयांमूलयमापन व समवयस् क ा ंच्या मूल्यमापनाचा समावेश किणे. तुमची प्रगती तपासा : १) सहयोगी अध्ययन हा____ __ _ _ व _ ____ ____ _ साठी एक शैक्षशणक दृष्टीकोन आहेत जयात एखादी समस्या सोडशवण्यासाठी शवद्यार्थयाांचे गट समाशवष्ट होतात. २) __ ____ ___ व __ ____ __ _ _ य ा सहयोगी अध्ययनाच्या पद्ती आहेत. ब] सहयोगी अध्ययानाचे कोणतेही पाच शैक्षशणक परिणाम वणथन किा. १.५ अध्ययमासाठी चौकशी आधारीत दृिीकोन आशण त्याचे शैक्षशणक पररणाम. चौकशी आधािीत अध्ययन हा अध्ययनाचा तो दृष्टीकोन आहे जो अ ध् य य न प्र ण क्र य ेत ी ल शवद्यार्थयाथच्या भूशमकेवि जोि देतो. म ल ा ंन ा क ा य समजणे गिजेचे आहे हे शशक्षकाांनी त्याांना साांगण्यापेक्षा शवदयार्थयाांना साशहत्यात शोध घेण्यासाठी प्रश्न शवचािण्यास व क ल प न ा ंच ी देवाण घेवाण किण्यास उ त्त ेज न शदले जाते. चौकशी आधारित अध्ययन हा अध्ययनासाठी शवदयार्ी केंद्रीत दृष्टीकोन असून यात शशक्षक एक गुांतागुांतीची परिस्र्ीती सादि कितात आशण शवदयार्ी सामग्री गोळा आशण त्याांच्या ण न ष् क र् ा भ च ी तपासणी करून समस्या सोडवतात जॉन द बे याांनी १९१० मध्ये चौकशी आधािी त अध्ययनाचे स्वरूप शविद केले- शशक्षक हे एक गुांतागुांतीची घटना, प्रश्न ण क ं व ा समस् य ा सादि कितात त्यावरून शवदयार्ी • घटनास्पष्ट किण्यासाठी शकांवा समस्या सोडशवण्यासाठी शसद्ाांताची िचना कितात • शसद्ाांताच्या तपासणीसाठी सामग्री गोळा कितात • शनष्किथ काढतात. • म ळ समस्या आशण सोडावेण्यासाठी ग ि ज ेच्या वैचारिक प्रक्रीय ेवि मनन कितात चौकशी आधारित अध्य य न हे अध्ययनाच्या वेगवेगळ्या दृष्टीकोनाांचा वापि किते. जयात छोट्या छोट्या गटचचाथ आशण मागथदशशक व अध्ययनाचा समावेश होतो. वस्तुशस्र्ती आशण साहीत्य लक्षात ठेवण्याऐवजी शवदयार्ी काहीतिी करून शशकतात. यामुळे शोध अनुभव आशण च च ा भ याद्वािे त्याांची ज्ञ ा न ब ा ंध ि ी होण्यास मदत होते. अनुभवात्मक अध्ययनाप्रमाणेच चौकशी आधािीत अध्ययन हे शवद्यार्थयाांना अध्ययन प्रक्रीयेत सणक्रयपणे गुांतवते. शवदयार्ी जे काही शशकत आहेत ते काही फक्त ऐकत शकांवा शलहत नाही त्याऐवजी शवदयार्थयाांना तो शविय अशधक सखोलपणे शोधण्याची सांधी शमळते आशण ते त्याांच्या प्रत्यक्ष अनुभवातून शशकतात. munotes.in

Page 10

श ैक्ष ण ि क मान सश ास्त्र
10 आपण जे कितो त्याच्या ७५% लक्षात ठेवतो याऊलट आपण जे ऐकतो त्याच्या ५% आशण जे वाचतो त्याच्या १०% लक्षात ठेवतो. चौकशी आधारित अध्ययन हे शवदयार्थयाांना सक्रीयपणे गुांतवून आशण साशहत्याशी त्याचे स्वताचे ब ं ध शनमाथण करून साशहत्य, अशधक चाांगल्या रितीने समजण्यास आशण लक्षात ठेवण्यास अशधक चाांगल्या रितीने मदत किते. एका प्रकािच्या चौकशीत शशक्षक हे समस्या सादि कितात आशण शवद्यार्ी माशहती शमळवण्यासाठी आशण शसद्ाांताच्या तपासणीसाठी हो / न ाही प्रकािचे प्रश्न शवचाितात. यामुळे शशक्षकाांना शवदयार्थयाथच्या शवचािसिणीचे शनरिक्षण किणे व प्रक्रीयेचे मागथदशथन किणे सुलभ होते. त्याचे एक उदाहिण खाली शदले आहे. १) शशक्षक हे एक शनरुपयोगी घटना सादि कितात : शशक्षक एका कागदाच्या वि आडवे ह ळ ूवािपणे फुांकतात आशण कागद उांचावत ो. शशक्षक शवदयार्थयाथला तो का उांचावला हे शोधण्यास साांगतात. २) शवद्यार्ी माशहती गोळा किण्यासाठी आशण सांबांधीत चले वेगळे किण्यासाठी प्रश्न शवचाितात : शशक्षक ‘ हो’ शकांवा 'नाही' अशीच उत्तिे देतात. शवदयार्ी शवचाितात की तापमान महत्वाचे आहे: ( नाही) ते शवचाितात कागद शवशशष्ट प्रकािचा आहे (नाही) ते शवचाितात की हवेच्या दाबाचा पेपि उांचावण्याशी काही सांबांध आहे (हो) 3) शवद्यार्ी कायथकािण सांबांध तपासतात : या बाबतीत ते शवचाितात की पेपिच्या पृष्ठभागाविील ह व ेच े स्वरूप पेपि उांचावण्यास कािणीभूत आहेत (हो). ते शवचाितात की हवेची जोिदाि हालचाल ही पृष्ठभागावि कमी दाब शनमाथण किण्यास कािणीभूत होते (हो). त्यानांति ते हा शनयम इति साशहत्यासोबत जसे प्लॅशस्टक तपासतात ४) शवद्यार्ी एक सवथसामान्यीकिण (तत्व) तयाि कितात : “जि का पृष्ठभागाविील हवा पृष्ठभागाखालील हवेपेक्षा जास्त जोिाने जात असेल ति पृष्ठभागाविील दाब कमी होतो आशण वस्तू उांचावते”. प्रयोगाद्वािे शवदयार्थयाथचे तत्वे व भौशतक शनयमाांशवियीचे आकलन शवस्तािते. ५) शशक्षक शवदयार्थयाांना वैचारिक प्रक्रीयेच्या चचेत घेऊन जातात. यामधील महत्वाची चल े कोणती होती ? तुम्ही कािण आशण परिणाम एकत्रीत पणे कसे ठेवाल? आशण असेच इति. चौकशी आधारीत दृिीकोनाचे शैक्षशणक पररणाम : आता तुम्हाला या अध्ययन दृष् ीकोना शवियी बिीच माहीती झाली ति मग आपण चौकशी आधािीत अध्ययनाचे फायदे बघू या. १) मुलांसाठी अध्ययन अनुभर्ात र्ाढ वगाथत बसून णटपण काढणे हा नेहमीच अध्ययनाचा सवाथत कायथ मागथ नाही. शशक्षकाांपासून वस्तुशस्र्ती डोक्यात साठवण्यापेक्षा चौकशी आधािीत अध्ययन हे शवद्यार्थयाथला शविय स्वतः शोधण्यास पिवान देऊन अध्ययन प्रशक्रया गशतमान किते munotes.in

Page 11

अध्यय न दृष् ीक ोन आ णि
श ैक्ष ण ि क परििाम
11 २) अध्ययनाच्या सर्व क्षेत्रासाठी गरजेची कौशल्ये शशकशर्ते. शवदयार्ी ज स े एखादया शवियात शोध घेतात तसे ते क्राांशतक शवचािसिणी आशण सांभािण कौशल्ये शनशमथत कितात. शवदयार्ी शवकसीत कित असलेल्या आकलनशवियक कौशल्य हे प्रत्येक शवियातील तसेच दैनांशदन जीवनातील आकलणात सुधािणा किण्या साठी वापिले ज ा ऊ श क त े ३) णिद्यार्थ्ाांमधील णिज्ञासा र्ाढर्ते चौकशी आधारित अध्ययन दृष्ीकोण ण व द्य ा र्थ य ा भ ल ा त्याांच्या कल्पना आशण शवियाशवियीचे प्रश्न इ त ि ा ंश ी सहभागी किण्यास मोकळीक देतो. यामुळे त्या शविया शवियीच्या अशधकाशधक ण ज ज्ञ ा स ेल ा चालना शमळण्यास मदत होते आशण ण व द्य ा र्थ य ा ां न ा रु च ी अ स ल ेल य ा शवियात शोध घेणे चालू ठेवण्यात ण व द्य ा थ ी व ा प रू श क ि ा ि ी क ौ श ल य े ण श क व त े. ४) शर्ियार्थयावचे शर्षयाशर्षयीचे आकलन गहण करते. नुसती धोकांपट्टी किण्यापेक्षा शवदयार्ी ज े शशकत आहेत त य ा च् य ा श ी त य ा च े सांबांध प्रस्र्ाशपत कितात. यामुळे त्याांचे शविया शवियीचे आकलन केवळ स् मिि करून आ ण ि ग ो ष् ी आ ठ व ण् य ा प ेक्ष ा अशधक चाांगल्या प्रकाि े होत े. ५) शर्ियार्थयाांना त्यांच्या अध्ययनाचे स्र्ाशमत्र् घेऊ िया. शवदयार्थयाांना एखादा शविय शोधण्याची सांधी असत े ज ी त्याांना त्याांच्या अध्ययनाविील स्वाशमत्वाची अशधक जाण करून देत े. शवदयार्थयाांनी काय किायला हवे हे शशक्षकाने साांगण्य ापेक्षा शवदयार्थयाांना त्याांच्या पद्तीने शशकणे शक्य होते. ६) साशहत्याशर्षयी व्यग्रता (गुंतर्णूक) र्ाढर्ते सक्रीय अध्ययनाचे स्वरूप म्हणून हा दृष्टीकोन शवदयार्थयाांना अध्ययन प्रक्रीयेत पूणथपणे गुांतवण्यास उत्तेजन देते. शवदयार्थयाांना शवियाचा शोध घेण्यास, त्याांची स्वतःची जुळवणूक किण्यास आशण प्रश्न शवचािण्यास पिवानगी देऊन ते अशधक कायथक्षमतेने शशकण्यास समर्थ क ि त े ह ो त ा त . ७) अध्ययना शर्षयी प्रेम शनमावण करते चौकशी आधारित अध्ययन ह े शवदयार्थयाांना अध्ययनशवियक प्रेम शशकशवण्यास आखलेले आहे. शवदयार्ी जेव्हा साशहत्याशी त्याांच्या मागाथने जुळतात तेव्हा ते फक्त सखोल आकलन किण्यासच समर्थ होतात असे न व् ह े ति ते शोध आशण अध्य य नसाठीचे वेळ शवकसीत किण्यास स ि ा समर्थ होतात. तुमची प्रगती तपासा अ] रिकाम्या जागा भिा १) चौकशी आधारित अध्ययन ह े अध्ययनाच्या वेगवेगळ्या दृष्टीकोनाांचा वापि किते ज्यात __ _ ____ आणि _ _____ चा समावेश होतो. २) चौकशी आधारित अध्ययनात शवदयार्थयाांना तो णव र्य अणधक सखोलप ि े __ _ ____ _ सांधी शमळते आशण ते त्याांच्या प्रत्यक्ष अनुभवातून शशकतात. ब) चौकशी आधारित अभ्यासक्रमाचे कोणतेही पाच शैक्षशणक परिणाम शवशद किा . munotes.in

Page 12

श ैक्ष ण ि क मान सश ास्त्र
12 १.६ सारांश या घटकात खालील शविय सामावले आहे -> िचना वाद हे असे प्र णतरूप आहे ज े, शवदयार्ी त्याच्या आकलनाची िचना शकांवा बाांधणी स्वतः कितात – य ा वस्तुस्र्ीतीवि जोि देते. या हेतूस्तव बिीच िचनात म क प्र ण त रू प े तयाि केली गेली. • िचनावादाचे 7E प्रशतरूप Elicit (बाहेि काढणे) Engage (गुांतशवणे) Explore (शो ध घ ेि े) Explain ( स् प ष् क ि ि े) Elaborate (तपशीलवाि त य ा ि क ि ि े) Evaluate मुल्यमापन किणे आशण Extend ( ण व स् त ा ि ि े) • सहयोगी अध्ययन हा अध्यापन व अध्ययनासाठी एक श ैक्षशणक दृष्टीकोन आहे जयात एखादी समस्या सोडवण्यासाठी, काम पूणथ किण्यासाठी शकांवा एखाद े उत्पादन त य ाि किण्यासाठी शवदयार्थयाांचे गट समाशवष्ठ होतात • चौकशी आधािीत अध्ययन हा अध्ययनासाठी शवदयार्ी केंद्रीत दृष्टीकोन असून यात शशक्षक एक गुांतागुतीची परिस्र्ीती सादि कितात आशण शवदयार्ी सामग्री गोळा करून आशण त्याांच्या शनष्किाांची तपासणी करून समस्या सोडव त ा त . १.७ स्िाध््ा् प्रश्न 1) िचनावादाचा अर्थ आशण त्याांचे शैक्षशणक परिणाम स्पष्ट किा. प्रश्न २) िचनावादाच्या 7E चे वणथन किा प्रश्न ३) चौकशी आधािीत अध्ययनाचे त्याच्या शैक्षशणक परिणामाांसह स् पष् ीकिि द्य ा. प्रश्न ४) "अध्ययन ही एक सक्रीय प्रक्रीया आहे, जयाद्वािे ण वद्या थी माशहती आतमसात कितात आशण पूवथज्ञानाच्या चौकटीशी या नशवन ज्ञानाला जोडते” या वाक्याांचे सहयोगी अध्ययनासांदभाथत समर्थन किा . प्रश्न ५) णटप ा णलहा. अ] सहयोगी अध्ययनाचे कोणतेही ५ शैक्षशणक परिणाम ब] चौकशी आधािीत अध्ययनाची प्रक्रीया १.८ सांदर्भ Abercrombie, M.L.J. Aims and Techniques of Group Teaching Surrey, England: Society for Research into Higher Education 1970. Borchardt , D. Think Tank Theatre : Decision Making Applied. Lanham, MID: University Press of America , 1984. munotes.in

Page 13

अध्यय न दृष् ीक ोन आ णि
श ैक्ष ण ि क परििाम
13 Web References. N.B. Noodel, J I. Alaminal and P.C. Okwelle "Effect of 7E's's Constructivist Approach on students' Achievement in Electromagnetic Induction Topic in Senior Secondary School in Nigeria” British Journal of Education Society & Behavioral Science, Pas! ISSN: 2278-099) Barbara Leigh Smith and Jean T. McGregor, What is Collaborative learning. Approaches to learning A Guide for Teachers Aune Jordan Oaison Open University Press McGraw-Hill Education McGraw-Hill House Shoppenhangers Road (M) aideabead Berkshire England SL62QL. The effect of constructivist 7-E model in teaching geography at secondary school level Gnu George Research Scholar. P.G. Department of History & Research centre, Assumption College Changanassery, Kerala, India. Constructivist Approach to Learning - An Effective Approach of Teaching Learning Jayeeta Bhattacharjee Faculty, Vivekananda college of Education, Karimganj, Assam, India International. Research Journal of Interdisciplinary & Multidisciplinary studies (IRJIMS). References Abercrombie, M.L.J. Aims and Techniques of Group Teaching.. Surrey, England Society for Research into Higher Education, 1970. Barchardt, D. Think Tank Theatre : Decision Making Applied Lanham, MD: University Press of America., 1984 BRAIN-BASED LEARNING Assoc. Prof. Dr. Bahadur Exist Anadolu University, Faculty of Education Assist, Prof. Dr. Celal Akdeniz silleyman Demircl university, Faculty of Education. Cooper, J., and Robinson, P. (1998). "small group instruction in science, mathematics, engineering and technology - Journal of college Science Teaching 27;383 Cooper, J, Prescott, S., cook, L., Smith, L. Mueck R., and Cuseo, J. (1990) Cooperative learning and college instruction. Effective use of student learning teams. California State university Foundation, Long Beach, CA Gerlach, J.M. (1994) "Is this collaboration?" In Bosworth, K. and Hamilton, S.J. (Eds), Collaborative Learning underlying Processes and Effective Techniques, New Directions for Teaching and Learning No. 59. MacGregor, J. (1990), “Collaborative learning Shared inquiry as a process of reform" In Svloicki, M.D. (Ed), the changing face of college teaching, New Directions for Teaching and learning No.42 Smith, B.L., and MacGregor, J. T. (1992). "what is collaborative learning ? In Goodsell, AS Maher, M.R., and Tinto, v. (Eds), Collaborative Learning: A Sourcebook for Higher Education National Centre on Postsecondary Teaching, Learning & Assessment, Syracuse university. munotes.in

Page 14

श ैक्ष ण ि क मान सश ास्त्र
14 Web References: N.B Naadel, J. I. Alaminal and P.c. Okwelle “Effect of 7E’s's Constructivist Approach on students' Achievement In Electromagnetic Induction Topic in Senior Secondary School in Nigeria" British Journal of Education, Society & Behavioural Science. Past ISSN: 2278-0998) Barbara Leigh Smith and Jean T. MacGregor, What is collaborative Learning. Approaches to Learning A Guide For Teachers Anne Jordan Orison Open University Press McGraw-Hill Education. McGraw Hill House Shoppenhangers Road Maidenhead Berkshire England SL62QL The effect of constructivist 7-E model in teaching geography at secondary school level Ginu George Research Scholar, P. G Department of History & Research Centre, Assumption College-changanassery, kerala, India. Constructivist Approach to Learning Jayeela Bhattacharjee Faculty: Vivekananda College of Education, Karimganj, Assam, India. International Research Journal of Interdisciplinary & Multidisciplinary studies (IRJIMS) https://shodhganga inflibnet.ac.in /bitstream /10603/139110/7/07chapter 2.pdf https://www.edsys.in/creativity-in-classroom.  munotes.in

Page 15

15 २ िवकासाÂमक िश±ण िसĦांत घटक रचना २.० उिĥĶे २.१ पåरचय २.२ सं²ानाÂमक िवकास िसĦांत २.२.१ जीन िपगेटचा िसĦांत २.२.१.अ. जीन िपगेट¸या िसĦांताचे शै±िणक पåरणाम २.२.२ जेरोम āुनरचा िसĦांत २.२.२.अ जेरोम āुनर¸या िसĦांताचे शै±िणक पåरणाम २.३ सामािजक िवकास िसĦांत २.३.१ लेÓह वायगोÂÖकìचा िसĦांत २.३.१ .अ. लेÓह वायगोÂÖकì¸या िसĦांताचे शै±िणक पåरणाम २.४ िशकÁया¸या शैली आिण एकािधक बुिĦम°ा िसĦांत २.४.१ हॉवडª गाडªनरचा िसĦांत २.४.१.अ. हॉवडª गाडªनर¸या िसĦांताचा शै±िणक पåरणाम २.५ सारांश २.६ घटक ÖवाÅयाय २.७ संदभª आिण अितåरĉ वाचन. २.० उिĥĶे हे घटक वाचÐया नंतर , तुÌही हे कł शकाल: १. सं²ानाÂमक िवकासाचा पायगेटचा िसĦांत समजून ¶याल . २. जेरोम āुनरचा ŀिĶकोन समजून ¶याल, सवª ²ान िनिमªती सापे± आहे ŀĶीकोन ºयावर ते बांधले आहे. ३. डॉ. गाडªनरकडे मुलांमÅये आिण ÿौढांमधील मानवी ±मते¸या िवÖतृत ®ेणीसाठी आठ िभÆन बुिĦम°ेचे आयाम आहेत. ४. वायगोÂÖकìचे िसĦांत समजून ¶याल जे अनुभूती¸या िवकासामÅये सामािजक परÖपरसंवादा¸या मूलभूत भूिमकेवर भर देतात. २.१ पåरचय कोणतीही दोन Óयĉì अगदी सारखी नसतात. काही तेजÖवी असतात, काही िनÖतेज असतात, काही झटपट असतात, काही संथ असतात, काही Âवरीत आिण थेट समÖया सोडवतात, काही Âयां¸याशी संघषª करतात, काही नवीन पåरिÖथतéशी सहजपणे जुळवून munotes.in

Page 16

शै±िणक मानसशाľ
16 घेतात, तर काहéना अडचणी येतात. बुĦीम°ेतील वैयिĉक फरक हे िश±क जागłक असतात. हे ल±ात घेऊन अनेक मानसशाľ²ांनी अनेक िसĦांत मांडले आहेत. जीन पायगेट आिण जेरोम āुनर यांनी सं²ानाÂमक िवकासाचे िसĦांत तयार केले ºयामÅये असे Ìहटले आहे कì, बुिĦम°ा वयाशी संबंिधत असलेÐया टÈÈयां¸या मािलकेत िवकिसत होते आिण ÿगतीशील असते कारण दुसरा टÈपा येÁयापूवê एक टÈपा पूणª करणे आवÔयक आहे. लेन वायगोÂÖकì यांनी सांिगतले कì मुलां¸या िश±णात सामािजक संवाद महßवाची भूिमका बजावते. अशा सामािजक संवादातून मुले सतत िशकÁया¸या ÿिøयेतून जातात. आिण हॉवडª गाडªनर यांनी सांिगतले कì लोकांचे िवचार आिण िशकÁयाचे िविवध मागª आहेत. अशाÿकारे, हे युिनट सं²ानाÂमक िवकास, सामािजक िवकास आिण एकािधक बुिĦम°ेशी संबंिधत िविवध िसĦांतांवर ÿकाश टाकते. २.२ सं²ानाÂमक िवकास िसĦांत - • जीन पायगेट • जेरोम āुनर २.२.१ जीन िपगेटचा सं²ानाÂमक िवकासाचा िसĦांत िपएगेटचा (१९३६) सं²ानाÂमक िवकासाचा िसĦांत ÖपĶ करतो कì मूल जगाचे मानिसक मॉडेल कसे तयार करते. बुिĦम°ा हा एक िनिIJत गुणधमª आहे या कÐपनेशी ते असहमत होते आिण Âयांनी सं²ानाÂमक िवकास ही जैिवक पåरप³वता आिण पयाªवरणाशी परÖपरसंवादामुळे उĩवणारी ÿिøया मानली. पायगेट (१९३६) हे सं²ानाÂमक िवकासाचा पĦतशीर अËयास करणारे पिहले मानसशाľ² होते. Âया¸या योगदानामÅये मुलां¸या सं²ानाÂमक िवकासाचा Öटेज िथअरी, मुलांमधील आकलनशĉìचा तपशीलवार िनरी±ण अËयास आिण िविवध सं²ानाÂमक ±मता ÿकट करÁयासाठी सोÈया पण कÐपक चाचÁयांचा समावेश आहे. पायगेटसाठी, सं²ानाÂमक िवकास ही जैिवक पåरप³वता आिण पयाªवरणीय अनुभवा¸या पåरणामी मानिसक ÿिøयांची ÿगतीशील पुनरªचना होती. पायगेट¸या सं²ानाÂमक िसĦांताचे तीन मूलभूत घटक आहेत १. Öकìमास (Schemas): (²ानाची उभारणी) Öकìमास (Schemas) समजणे आिण जाणून घेणे या दोÆही मानिसक आिण शारीåरक िøयांचे वणªन करते. Öकìमास या ²ाना¸या ®ेणी आहेत ºया आपÐयाला जगाचा अथª लावÁयास आिण समजून घेÁयास मदत करतात. पायगेट¸या ŀिĶकोनातून, ÖकìमासमÅये ²ानाची ®ेणी आिण ते ²ान ÿाĮ करÁयाची ÿिøया दोÆही समािवĶ असते. जसजसे अनुभव येतात, तसतसे ही नवीन मािहती पूवê अिÖतÂवात असलेÐया Öकìमास सुधारÁयासाठी, जोडÁयासाठी िकंवा बदलÁयासाठी वापरली जाते. munotes.in

Page 17

िवकासाÂमक िश±ण िसĦांत
17 उदाहरणाथª, एखाīा मुलामÅये कुÞयासार´या ÿाÁयां¸या ÿकाराबĥल Öकìमा असू शकते. जर मुलाचा एकमाý अनुभव लहान कुÞयांसह असेल, तर मूल असे मानू शकते कì सवª कुýी लहान, केसाळ आिण चार पाय आहेत. समजा कì मुलाला एका ÿचंड कुÞयाचा सामना करावा लागतो. मूल ही नवीन मािहती घेईल, ही नवीन िनरी±णे समािवĶ करÁयासाठी पूवê¸या िवīमान ÖकìमासमÅये बदल कłन घेतो. २. अनुकूलन ÿिøया: (Öटेजवłन दुसö या टÈÈयात संøमण करÁयास स±म करते) – एकìकरण, सामावून घेणे आिण समतोल. • आÂमसात करणे: आम¸या आधीच अिÖतÂवात असलेÐया ÖकìमामÅये नवीन मािहती घेÁयाची ÿिøया आÂमसात Ìहणून ओळखली जाते. ही ÿिøया काहीशी Óयिĉिनķ आहे कारण आÌही आम¸या पूवª-अिÖतÂवात असलेÐया िवĵासांशी जुळÁयासाठी अनुभव आिण मािहतीमÅये थोडासा बदल करतो. वरील उदाहरणात, कुýा पाहणे आिण Âयाला "कुýा" असे लेबल लावणे हे Âया ÿाÁयाला मुला¸या कुÞया¸या ÖकìमामÅये आÂमसात करÁयाचे ÿकरण आहे. • सामावूनघेणे अनुकूलनाचा आणखी एक भाग नवीन मािहती¸या ÿकाशात आम¸या िवīमान Öकìमा बदलणे िकंवा बदलणे समािवĶ आहे, ही ÿिøया सामावूनघेणे Ìहणून ओळखली जाते. सामावूनघेणे मÅये नवीन मािहती िकंवा नवीन अनुभवां¸या पåरणामी िवīमान योजना िकंवा कÐपनांमÅये बदल करणे समािवĶ आहे. या ÿिøयेदरÌयान नवीन योजना देखील िवकिसत केÐया जाऊ शकतात. • समतोल: पायगेटचा असा िवĵास होता कì सवª मुले आÂमसात करणे आिण राहÁयाची ÓयवÖथा यां¸यात संतुलन साधÁयाचा ÿयÂन करतात, जे िपएगेट समतोल नावा¸या यंýणेĬारे साÅय केले जाते. जसजसे मुले सं²ानाÂमक िवकासा¸या टÈÈयांतून ÿगती करतात, तसतसे पूवêचे ²ान लागू करणे (एकìकरण) आिण नवीन ²ान (िनवास) साठी वतªन बदलणे यामÅये संतुलन राखणे महÂवाचे आहे. समतोल हे समजावून सांगÁयास मदत करते कì मुले िवचारां¸या एका टÈÈयातून दुसöया टÈÈयावर कशी जाऊ शकतात. सं²ानाÂमक िवकासाचे टÈपे: • संवेदी कारक, • पूवª ÿिøया , • ÿÂय± ÿिøया, • औपचाåरक ÿिøया munotes.in

Page 18

शै±िणक मानसशाľ
18 i) संवेदी कारक टÈपा: वय: जÆम ते २ वष¥ मु´य वैिशĶ्ये आिण िवकासाÂमक बदल: • अभªक Âयां¸या हालचाली आिण संवेदनांĬारे जगाला ओळखतात. • चोकणे , पकडणे, पाहणे आिण ऐकणे यासार´या मूलभूत िøयांĬारे मुले जगाबĥल िशकतात. • लहान मुलांना कळते कì गोĶी िदसत नसÐया तरीही Âया अिÖतÂवात राहतात. (वÖतु कायमÖवłपी) • ते लोक आिण Âयां¸या सभोवताल¸या वÖतूंपासून वेगळे ÿाणी आहेत. • Âयांना जाणवते कì Âयां¸या कृतéमुळे Âयां¸या सभोवताल¸या जगात गोĶी घडू शकतात. सं²ानाÂमक िवकासा¸या या सुŁवाती¸या टÈÈयात, लहान मुले आिण लहान मुले संवेदनाÂमक अनुभव आिण वÖतू हाताळून ²ान ÿाĮ करतात. या अवÖथे¸या सुŁवाती¸या काळात मुलाचा संपूणª अनुभव मूलभूत ÿित±ेप, संवेदना आिण मोटर ÿितसादांĬारे होतो. सेÆसåरमोटर अवÖथेत मुले नाट्यमय वाढ आिण िशकÁया¸या कालावधीतून जातात. मुले Âयां¸या वातावरणाशी संवाद साधत असताना, ते जग कसे कायª करते याबĥल सतत नवीन शोध लावत असतात. या कालावधीत होणारा सं²ानाÂमक िवकास तुलनेने कमी कालावधीत होतो आिण Âयात मोठ्या ÿमाणात वाढ होते. मुले केवळ रांगणे आिण चालणे यासार´या शारीåरक िøया कशा कराय¸या हे िशकत नाहीत; ते ºया लोकांशी संवाद साधतात Âयां¸याकडून ते भाषेबĥल खूप
munotes.in

Page 19

िवकासाÂमक िश±ण िसĦांत
19 िशकतात. पायजेटने हा टÈपाही अनेक वेगवेगÑया सबÖटेजमÅये मोडला. सेÆसåरमोटर Öटेज¸या शेवट¸या भागामÅये सुŁवाती¸या ÿाितिनिधक िवचारांचा उदय होतो. िपएगेटचा असा िवĵास होता कì वÖतूंचा ÖथायीÂव िकंवा िÖथरता िवकिसत करणे, वÖतू िदसत नसतानाही अिÖतÂवात राहतात हे समजून घेणे हा िवकासा¸या या टÈÈयावर एक महßवाचा घटक आहे. वÖतू वेगÑया आिण वेगÑया अिÖतÂवात आहेत आिण वैयिĉक आकलना¸या बाहेर Âयांचे Öवतःचे अिÖतÂव आहे हे िशकून, मुले नंतर वÖतूंना नावे आिण शÊद जोडÁयास स±म होतात ii) पूवª ÿिøया टÈपा: वयोमयाªदा: २ ते ७ वष¥ मु´य वैिशĶ्ये आिण िवकासाÂमक बदल: • मुले ÿतीकाÂमक िवचार कł लागतात आिण वÖतूंचे ÿितिनिधÂव करÁयासाठी शÊद आिण िचýे वापरÁयास िशकतात. • या टÈÈयावर मुले Öव क¤िþत असतात आिण इतरां¸या ŀĶीकोनातून गोĶी पाहÁयासाठी संघषª करतात. • ते भाषा आिण िवचाराने चांगले होत असताना, ते अजूनही गोĶéबĥल अितशय ठोस शÊदांत िवचार करतात. भाषे¸या िवकासाचा पाया आधी¸या टÈÈयात घातला गेला असेल, परंतु भाषेचा उदय हा िवकासा¸या पूवª-कायाªÂमक अवÖथेतील ÿमुख ल±णांपैकì एक आहे. या टÈÈयावर, मुले ढŌग खेळातून िशकतात परंतु तरीही तकªशाľ आिण इतर लोकांचा ŀिĶकोन घेऊन संघषª करतात. िÖथरतेची कÐपना समजून घेÁयातही ते सहसा संघषª करतात. उदाहरणाथª, एखादा संशोधक िचकणमातीचा एक गोळा घेऊन Âयाचे दोन समान तुकडे कł शकतो आिण नंतर मुलाला खेळÁयासाठी दोन माती¸या तुकड्यांमधील िनवड देऊ शकतो. िचकणमातीचा एक तुकडा घĘ बॉलमÅये गुंडाळला जातो तर दुसरा सपाट पॅनकेक¸या आकारात फोडला जातो. सपाट आकार मोठा िदसत असÐयाने, दोन तुकडे अगदी समान आकाराचे असले तरीही ऑपरेशनपूवª मूल कदािचत तो तुकडा िनवडेल. iii) ÿÂय± ÿिøया टÈपा: वयोगट: ७ ते ११ वष¥ मु´य वैिशĶ्ये आिण िवकासाÂमक बदल: • या अवÖथेत, मुले ठोस घटनांबĥल तािकªक िवचार कł लागतात. munotes.in

Page 20

शै±िणक मानसशाľ
20 • Âयांना संवधªनाची संकÐपना समजू लागते; उदाहरणाथª, एका लहान, Łंद कपमÅये þवाचे ÿमाण उंच, पातळ काचे¸या समान असते. • Âयांची िवचारसरणी अिधक तािकªक आिण संघिटत बनते, परंतु तरीही अÂयंत ठोस असते. • मुले ÿेरक तकª िकंवा िविशĶ मािहतीपासून सामाÆय तßवापय«त तकª वापरÁयास सुŁवात करतात. िवकासा¸या या टÈÈयावर मुले अजूनही Âयां¸या िवचारात खूप ठोस आिण शािÊदक आहेत, तरीही ते तकªशाľ वापरÁयात अिधक पारंगत होतात. २ इतर लोक एखाīा पåरिÖथतीकडे कसे पाहó शकतात याचा िवचार करÁयात मुलं अिधक चांगली झाÐयामुळे मागील टÈÈयातील अहंकार नाहीसा होऊ लागतो. . या अवÖथेत, मुले देखील कमी Öव क¤िþत होतात आिण इतर लोक कसे िवचार करतात आिण ÿÂय± ÿिøया टÈपा कसे वाटतील याचा िवचार कł लागतात. मुलांना हे देखील समजू लागते कì Âयांचे िवचार Âयां¸यासाठी अिĬतीय आहेत आिण इतर ÿÂयेकजण Âयांचे िवचार, भावना आिण मते समजून घेईल असे नाही. iv) औपचाåरक ÿिøया टÈपा: वयोगट: १२ आिण वर मु´य वैिशĶ्ये आिण िवकासाÂमक बदल: • या टÈÈयावर, पौगंडावÖथेतील िकंवा तŁण ÿौढ अमूतªपणे िवचार कł लागतात आिण काÐपिनक समÖयांबĥल तकª कł लागतात. • अमूतª िवचार उदयास येतो. • िकशोर नैितक, तािÂवक, नैितक, सामािजक आिण राजकìय समÖयांबĥल अिधक िवचार कł लागतात ºयांना सैĦांितक आिण अमूतª तकª आवÔयक असतात. • सामाÆय तßवापासून िविशĶ मािहतीपय«त तकªशुĦ तकª िकंवा तकª वापरÁयास सुŁवात करा. िपएगेट¸या िसĦांता¸या अंितम टÈÈयात तकªशाľात वाढ, तकªशुĦ तकª वापरÁयाची ±मता आिण अमूतª कÐपनांची समज यांचा समावेश होतो. या टÈÈयावर, लोक समÖयांचे अनेक संभाÓय उपाय पाहÁयास आिण Âयां¸या सभोवताल¸या जगाबĥल अिधक वै²ािनकŀĶ्या िवचार करÁयास स±म होतात. हे ल±ात घेणे महßवाचे आहे कì िपगेटने मुलां¸या बौिĦक िवकासाकडे पåरमाणाÂमक ÿिøया Ìहणून पािहले नाही; Ìहणजेच, मुले वयात येताच Âयां¸या िवīमान ²ानात अिधक मािहती आिण ²ान जोडत नाहीत. Âयाऐवजी, िपएगेटने सुचवले कì या चार टÈÈयांतून हळूहळू ÿिøया करत असताना मुलां¸या िवचारात गुणाÂमक बदल होतो. वया¸या ७ Óया वषê¸या मुलाकडे munotes.in

Page 21

िवकासाÂमक िश±ण िसĦांत
21 जगािवषयी फĉ २ वषा«¸या वयापे±ा जाÖत मािहती नसते; तो जगाबĥल कसा िवचार करतो यात मूलभूत बदल झाला आहे. अशा ÿकारे, जीन िपगेटने केवळ बुिĦम°े¸या िवकासाÂमक पैलूवर ल± क¤िþत केले. Âया¸या िसĦांतातील पायगेट ÿामु´याने िवīमान जैिवक वैिशĶ्यांचे िवĴेषण कłन ÿारंभ होतो आिण सं²ानाÂमक पåरणामांवर समाĮ होतो. अशाÿकारे, िपगेटचे मु´य ÖवारÖय ²ानाचे अिÖतÂव आिण िवकासामÅये होते. २.२.१. अ . शै±िणक पåरणाम १. मुलां¸या उÂपादनवर ल± क¤िþत ना करता Âयां¸या िवचारां¸या ÿिøये वेळ ल± देणे . बरोबर उ°र तपासÁयाऐवजी, िश±कांनी िवīाÃयाª¸या आकलनावर आिण उ°र िमळिवÁयासाठी वापरलेÐया ÿिøयेवर भर िदला पािहजे. २. मु लां¸या Öवयं-ÿेåरत, िशकÁया¸या िøयाकलापांमÅये सिøय सहभागाची महßवपूणª भूिमका ओळखणे. Piagetian वगाªत, मुलांना तयार ²ाना¸या सादरीकरणाऐवजी पयाªवरणाशी उÂÖफूतª संवादाĬारे Öवतःला शोधÁयासाठी ÿोÂसािहत केले जाते. ३. मुलांना Âयां¸या िवचारसरणीÿमाणे ÿौढ बनवÁया¸या उĥेशाने सरावांवर अिधक भर. हे Piaget ने "अमेåरकन ÿij" Ìहणून संदिभªत केलेÐया गोĶीचा संदभª देते जे Ìहणजे "आÌही िवकास कसा वाढवू शकतो?". Âयांचा असा िवĵास आहे कì मुलां¸या ÿिøयेला गती आिण गती देÁयाचा ÿयÂन करणे अितशय वाईट असू शकते. ४. िवकासाÂमक ÿगतीमÅये वैयिĉक फरक Öवीकारणे. पायगेटचा िसĦांत असा दावा करतो कì मुले सवª समान िवकासा¸या टÈÈयांतून जातात, तथािप ते वेगवेगÑया दराने करतात. या कारणाÖतव, िश±कांनी संपूणª वगª गटापे±ा वैयिĉक आिण मुलां¸या गटांसाठी वगाªतील िøयाकलाप आयोिजत करÁयासाठी िवशेष ÿयÂन करणे आवÔयक आहे. ५. िवīाÃया«ना िविवध अनुभव देऊन िशकÁयाची सोय करणे ही िश±कांची मु´य भूिमका आहे. "िडÖकÓहरी लिन«ग" िवīाÃया«ना नवीन समजांना ÿोÂसाहन देताना, ए³सÈलोर करÁयाची आिण ÿयोग करÁयाची संधी देते. िविवध सं²ानाÂमक Öतरावरील िशकणाöयांना एकý काम करÁयाची संधी देणाö या संधी अनेकदा कमी ÿौढ िवīाÃया«ना सामúी¸या उ¸च समजाकडे जाÁयासाठी ÿोÂसािहत करÁयात मदत करतात. ६. बाल-क¤िþत िश±णाला ÿोÂसाहन देते. मुलांचा िवकासाचा टÈपा आिण Öतर ल±ात घेऊन िशकवÁयावर ल± क¤िþत केले पािहजे. munotes.in

Page 22

शै±िणक मानसशाľ
22 २.२.२ जेरोम āुनर चा सं²ानाÂमक िवकासाचा िसĦांत
जेरोम सेमोर āुनर (ऑ³टोबर १, १९१५ - जून ५, २०१६) हे एक अमेåरकन मानसशाľ² होते ºयांनी मानवी सं²ानाÂमक मानसशाľ आिण शै±िणक मानसशाľातील सं²ानाÂमक िश±ण िसĦांतामÅये महßवपूणª योगदान िदले. सं²ानाÂमक मानसशाľ² जेरोम āुनर यांना असे वाटले कì िश±णाचे उिĥĶ बौिĦक िवकास असले पािहजे, तÃये ल±ात ठेवÁया¸या िवरोधात. āुनर¸या सैĦांितक चौकटीतील एक ÿमुख िवषय Ìहणजे िश±ण ही एक सिøय ÿिøया आहे ºयामÅये िशकणारे Âयां¸या वतªमान/भूतकाळातील ²ानावर आधाåरत नवीन कÐपना िकंवा संकÐपना तयार करतात. आÌही िशकणे, भाषा आिण शोध यावरील Âया¸या िवĵासांचे अÆवेषण कł आिण जीन िपगेट¸या मतांपे±ा Âयाचे मत वेगळे कł. āुनरने िशकणे आिण िश±णासंबंधी खालील मत मांडला आहे : • Âयांचा असा िवĵास होता कì अËयासøमाने चौकशी आिण शोध ÿिøयेĬारे समÖया सोडवÁया¸या कौशÐयां¸या िवकासाला चालना िदली पािहजे. • Âयांचा असा िवĵास होता कì मुला¸या जगाकडे पाहÁया¸या पĦतीनुसार िवषयाचे ÿितिनिधÂव केले पािहजे. • तो अËयासøम अशा ÿकारे तयार केला गेला पािहजे कì कौशÐयांचे ÿभुÂव अिधक शिĉशाली लोकां¸या ÿभुÂवाकडे नेईल. • Âयांनी संकÐपनांचे आयोजन कłन अÅयापनाचे समथªन केले आिण शोधाĬारे िशकले.
munotes.in

Page 23

िवकासाÂमक िश±ण िसĦांत
23 • शेवटी, Âयांचा असा िवĵास होता कì संÖकृतीने कÐपनांना आकार िदला पािहजे ºयाĬारे लोक Âयांचे Öवतःचे आिण इतरांबĥल आिण ते ºया जगामÅये राहतात Âया जगाबĥल Âयांचे िवचार ÓयविÖथत करतात. āुनरचा िवकासाचा िसĦांत आिण Âयाचे ÿितिनिधÂव करÁया¸या तीन पĦती. खालील ÿकारे वणªन केले आहे सिøय (० - १ वष¥) सिøय अवÖथा ÿथम िदसते. या टÈÈयात मािहतीची उकल कłन आिण साठा करणे समािवĶ आहे. वÖतूंचे कोणतेही अंतगªत ÿितिनिधÂव न करता थेट हाताळणी या टÈÈयात केली जाते. हा मोड आयुÕया¸या पिहÐया वषाª¸या आत वापरला जातो (िपयागेट¸या संवेदी कारक टÈपाशी संबंिधत). िवचार हा पूणªपणे शारीåरक िøयांवर आधाåरत असतो आिण अभªक अंतगªत ÿितिनिधÂव (िकंवा िवचार) करÁयाऐवजी कृती कłन िशकतात. यात भौितक िøया-आधाåरत मािहती करणे आिण ती आम¸या ÖमृतीमÅये संúिहत करणे समािवĶ आहे. उदाहरणाथª, Öनायूं¸या Öमृती Ìहणून हालचाली¸या Öवłपात, एक बाळ एक खुळखुळा हलवतो आिण आवाज ऐकतो. बाळाने थेट खुळखुळा हाताळली आहे आिण Âयाचा पåरणाम आनंददायक आवाज होता. भिवÕयात, बाळाचा हात हलू शकतो, जरी खुळखुळा नसला तरीही, Âया¸या हाताने खुळखुळा आवाज िनमाªण करÁयाची अपे±ा केली. बाळामÅये खुळखुळाचे अंतगªत ÿितिनिधÂव नसते आिण Ìहणूनच, आवाज िनमाªण करÁयासाठी Âयाला खुळखुळा आवÔयक आहे हे समजत नाही. ÿितमाÂमक (१ - ६ वष¥) ÿितमाÂमक टÈपा एक ते सहा वषा«चा िदसतो. या ÖटेजमÅये मानिसक ÿितमा िकंवा िचÆहा¸या łपात बाĻ वÖतूंचे ŀÕयŀĶ्या अंतगªत ÿितिनिधÂव समािवĶ आहे. मािहती संवेदी ÿितमा (िचÆह) Ìहणून संúिहत केली जाते, सामाÆयतः ŀÔयमान, मनातील िचýांÿमाणे. ®वण, गंध िकंवा Öपशª यासार´या इतर मानिसक ÿितमा (आयकॉन) वापरÁयावर देखील िवचार आधाåरत आहे. काहéसाठी हे जाणीवपूवªक आहे; इतर Ìहणतात कì Âयांना याचा अनुभव येत नाही. आपण नवीन िवषय िशकत असताना, शािÊदक मािहतीसोबत आकृÂया िकंवा उदाहरणे असणे हे सहसा कसे उपयुĉ ठरते हे यावłन ÖपĶ होऊ शकते. उदाहरणाथª, झाडाची ÿितमा काढणारे िकंवा झाडा¸या ÿितमेचा िवचार करणारे मूल या टÈÈयाचे ÿितिनधी असेल. ÿितकाÂमक (७ वष¥ पुढे) ÿितकाÂमक टÈपा, सात वष¥ आिण Âयाहóन अिधक काळ, जेÓहा मािहती िचÆह िकंवा भाषेसार´या िचÆहा¸या Öवłपात संúिहत केली जाते. ÿÂयेक िचÆहाचा ते ÿितिनिधÂव करणाöया गोĶीशी एक िनिIJत संबंध असतो. ÿतीकाÂमक अवÖथेत, ²ान ÿामु´याने शÊद, गिणती िचÆहे िकंवा संगीतासार´या इतर ÿतीक ÿणालéमÅये साठवले जाते. िचÆहे लविचक असतात कारण ते हाताळले जाऊ शकतात, ऑडªर केले जाऊ शकतात, वगêकृत केले जाऊ munotes.in

Page 24

शै±िणक मानसशाľ
24 शकतात, Âयामुळे वापरकÂयाªला कृती िकंवा ÿितमा (ºयाचे ते ÿितिनिधÂव करतात Âयां¸याशी िनिIJत संबंध आहे) ÿितबंिधत नाही. उदाहरणाथª, 'कुýा' हा शÊद ÿाÁयां¸या एकाच वगाªसाठी ÿतीकाÂमक ÿितिनिधÂव आहे. िचÆहे, मानिसक ÿितमा िकंवा ल±ात ठेवलेÐया िøयां¸या िवपरीत, वगêकृत आिण ÓयवÖथािपत केÐया जाऊ शकतात. या टÈÈयात, बहòतेक मािहती शÊद, गिणती िचÆहे िकंवा इतर िचÆह ÿणालéमÅये संúिहत केली जाते. अशा ÿकारे, āुनरचा असा िवĵास होता कì सवª िश±ण आपण नुकÂयाच चचाª केलेÐया टÈÈयांĬारे होते. या रचनावादी िसĦांताचा अथª असा आहे कì िशकणाöयांनी (अगदी ÿौढांनीही) सिøयतेपासून ÿितकाÂमक ते ÿतीकाÂमक ÿितिनिधÂवापय«त ÿगती कłन नवीन सामúी हाताळली पािहजे. आणखी एक ताÂपयª असा आहे कì अगदी तŁण िवīाथê देखील कोणतीही सामúी िशकÁयास स±म असतात, जर ते Âयां¸या सÅया¸या ±मते¸या पातळीशी जुळÁयासाठी योµयåरÂया आयोिजत केले गेले असेल. २.२.२.a शै±िणक पåरणाम १. सूचना िशकणाöयां¸या पातळीवर योµय असाÓयात. उदाहरणाथª, िशकणाö यां¸या िशकÁया¸या पĦती (सिøय, ÿितमाÂमक , ÿितकाÂमक) जाणून घेतÐयाने तुÌहाला िशकणाö यां¸या पातळीशी जुळणाö या अडचणीनुसार सूचनांसाठी योµय सािहÂय तयार करÁयात मदत होईल. २. िश±कांनी ²ान वाढिवÁयासाठी सामúीची पुनरावृ°ी केली पािहजे. āुनर¸या मते पूणª औपचाåरक संकÐपना समजून घेÁयासाठी पूवª-िशकवलेÐया कÐपनांवर बांधणे हे अÂयंत महßवाचे आहे. िवīाÃया«ना सखोल आकलन आिण दीघªकाळ िटकवून ठेवÁयासाठी आता आिण नंतर शÊदसंúह, Óयाकरणाचे मुĥे आिण इतर िवषयांचा पुÆहा पåरचय कłन īा. ३. सामúी एका øमाने सादर करणे आवÔयक आहे जे िवīाÃया«ना सोपे कłन देते: a ²ान िमळवणे आिण तयार करणे, b Âयाचे िश±ण बदलणे आिण हÖतांतåरत करणे. ४. नवीन ²ान िशकÁयासाठी िवīाÃया«नी Âयांचे पूवêचे अनुभव आिण संरचना वापरÁयात गुंतले पािहजे. ५. वÖतूंमधील समानता आिण फरक पाहÁयासाठी िवīाÃया«ना नवीन मािहतीचे वगêकरण करÁयास मदत करा. ६. िश±कांनी िवīाÃया«ना Âयांचे ²ान वाढिवÁयात मदत करावी. ही मदत अनावÔयक होईल Ìहणून नाहीशी झाली पािहजे. ७. िश±कांनी अिभÿाय ÿदान केला पािहजे जो आंतåरक ÿेरणेकडे िनद¥िशत आहे. िशकÁया¸या ÿिøयेत úेड आिण Öपधाª उपयुĉ नाहीत. āुनर Ìहणतात कì िशकणाöयांनी "यश आिण अपयशाचा अनुभव ब±ीस आिण िश±ा Ìहणून नÓहे तर मािहती Ìहणून घेतला पािहजे" munotes.in

Page 25

िवकासाÂमक िश±ण िसĦांत
25 कृती २.२ १) सं²ानाÂमक िवकासा¸या दोन िसĦांतांची नावे īा. २) जीन िपगेट¸या िसĦांता¸या ३ घटकांची नावे īा ३) जेरोम āुनर¸या सं²ानाÂमक िवकास िसĦांता¸या ३ पĦतéची नावे īा. तुमची ÿगती तपासा २.२ टीप: अ) उ°रे खाली िदलेÐया जागेत िलहा. १) जीन िपगेट¸या िसĦांताचे ४ टÈपे ÖपĶ करा __________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २) āुनरचा िवकासाचा िसĦांत आिण Âयाचे ÿितिनिधÂव करÁया¸या तीन पĦती ÖपĶ करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.३ सामािजक िवकास िसĦांत • लेÓह वायगॉटÖकì २.३.१ सामािजक िवकासावरील लेÓह वायगॉटÖकìचा िसĦांत वायगॉटÖकìचा सामािजक िवकास िसĦांत रिशयन मानसशाľ² लेÓह वायगोÂÖकì यांचे कायª आहे. १९६२ मÅये ÿकािशत होईपय«त वायगॉटÖकìचे कायª पिIJमेला मोठ्या ÿमाणात अ²ात होते. वायगोÂÖकìचा िसĦांत हा रचनावादाचा पाया आहे. हे सामािजक परÖपरसंवादाशी संबंिधत तीन ÿमुख तÃय , इतर अिधक जाणकार आिण समीप िवकास ±ेý यावर ठाम आहे. i) सामािजक संवाद सामािजक िवकास िसĦांत (SDT) ÿामु´याने असे ÿितपादन करते कì सं²ानाÂमक िवकास ÿिøयेत सामािजक परÖपरसंवादाची महßवपूणª भूिमका असते. या संकÐपनेसह, munotes.in

Page 26

शै±िणक मानसशाľ
26 वायगॉटÖकìचा िसĦांत जीन िपआगेट¸या सं²ानाÂमक िवकास िसĦांताला िवरोध करतो कारण पायगेट ÖपĶ करतो कì एखादी Óयĉì िशकÁयाआधी ÿथम िवकास करते, तर वायगोÂÖकìचा असा तकª आहे कì िवकासापूवê सामािजक िश±ण ÿथम येते. सामािजक िवकास िसĦांताĬारे, वायगोÂÖकìने असे Ìहटले आहे कì मुलाचा सांÖकृितक िवकास ÿथमतः आंतर-मानसशाľीय नावा¸या सामािजक Öतरावर होतो आिण दुसरे Ìहणजे वैयिĉक िकंवा वैयिĉक Öतरावर ºयाला आंतर-मानिसक Ìहणतात. ii) इतर अिधक जाणकार (MKO) MKO ही अशी कोणतीही Óयĉì आहे िज¸याकडे काम, ÿिøया िकंवा संकÐपना यां¸या बाबतीत िशकणाöयापे±ा उ¸च पातळीची ±मता िकंवा समज आहे. साधारणपणे, जेÓहा आपण MKO बĥल िवचार करतो तेÓहा आपण वृĦ ÿौढ, िश±क िकंवा त²ाचा संदभª घेतो. उदाहरणाथª, एक मूल सं´यांचा गुणाकार िशकतो कारण Âयाचा िश±क Âयाला चांगले िशकवतो. पारंपाåरक MKO एक वृĦ Óयĉì आहे; तथािप, MKO हे आमचे िमý, तŁण लोक आिण संगणक आिण सेल फोन यांसार´या इले³ůॉिनक उपकरणांचा देखील संदभª घेऊ शकतात. उदाहरणाथª, तुÌही Öकेिटंग कसे करायचे ते िशकता कारण तुम¸या मुलीने तुÌहाला हे कौशÐय िशकवले आहे. iii) समीप िवकास ±ेý (ZPD) ZPD हे ÿौढां¸या मागªदशªनाखाली आिण/िकंवा समवयÖकां¸या सहकायाªने कायª करÁयाची िवīाÃयाªची ±मता आिण Öवतंýपणे समÖया सोडवÁयाची िवīाÃयाªची ±मता यां¸यातील अंतर आहे. वायगोÂÖकì¸या मते, या झोनमÅये िश±ण झाले. वायगोÂÖकì यांनी लोक आिण सामािजक सांÖकृितक संदभाªतील संबंधांवर ल± क¤िþत केले ºयामÅये ते सामाियक अनुभवांमÅये कायª करतात आिण संवाद साधतात. वायगोÂÖकì¸या मते, मानव Âयां¸या सामािजक वातावरणात मÅयÖथी करÁयासाठी भाषण आिण लेखन यासार´या संÖकृतीतून िवकिसत होणारी साधने वापरतात. सुŁवातीला मुले ही साधने केवळ सामािजक काय¥, गरजा सांगÁयाचे मागª Ìहणून िवकिसत करतात. वायगोÂÖकìचा असा िवĵास होता कì या साधनां¸या अंतगªतीकरणामुळे उ¸च िवचार कौशÐये ÿाĮ झाली. अशाÿकारे, वायगॉटÖकìने लोक आिण सामािजक सांÖकृितक संदभाªतील संबंधांवर ल± क¤िþत केले ºयामÅये ते सामाियक अनुभवांमÅये कायª करतात आिण संवाद साधतात. वायगॉटÖकì¸या मते, मानव Âयां¸या सामािजक वातावरणात मÅयÖथी करÁयासाठी भाषण आिण लेखन यासार´या संÖकृतीतून िवकिसत होणारी साधने वापरतात. सुŁवातीला मुले ही साधने केवळ सामािजक काय¥, गरजा सांगÁयाचे मागª Ìहणून िवकिसत करतात. वायगोÂÖकìचा असा िवĵास होता कì या साधनां¸या अंतगªतीकरणामुळे उ¸च िवचार कौशÐये ÿाĮ झाली. munotes.in

Page 27

िवकासाÂमक िश±ण िसĦांत
27 थोड³यात: १. ÓयागॉटÖकì सं²ानाÂमक िवकासावर पåरणाम करणाöया संÖकृतीवर अिधक भर देते. वायगॉटÖकì असे गृहीत धरते कì सं²ानाÂमक िवकास िविवध संÖकृतéमÅये बदलतो. २. वायगॉटÖकì सं²ानाÂमक िवकासासाठी योगदान देणाöया सामािजक घटकांवर अिधक जोर देते. वायगॉटÖकì सांगतात कì सं²ानाÂमक िवकास हा मुलं आिण Âयां¸या जोडीदारा¸या सह-रचना ²ाना¸या ÿॉि³समल डेÓहलपम¤ट¸या ±ेýामÅये मागªदशªन केलेÐया िश±णातून सामािजक परÖपरसंवादातून उĩवतो. वायगॉटÖकì साठी, मुले ºया वातावरणात वाढतात ते कसे िवचार करतात आिण ते काय िवचार करतात यावर ÿभाव पाडतात. ३. ÓयागोÂÖकì सं²ानाÂमक िवकासामÅये भाषे¸या भूिमकेवर अिधक जोर देते. वायगोÂÖकìसाठी, िवचार आिण भाषा ही जीवना¸या सुŁवातीपासून Öवतंý ÿणाली आहेत, वया¸या तीन वषा«¸या वयात िवलीन होतात, मौिखक िवचार (आतील भाषण) तयार करतात. वायगॉटÖकì साठी, सं²ानाÂमक िवकासाचा पåरणाम भाषे¸या अंतकªरणातून होतो. ४. वायगोÂÖकì¸या मते ÿौढ हे सं²ानाÂमक िवकासाचे एक महßवाचे ľोत आहेत. तो ÿौढांना Âयां¸या संÖकृतीतील बौिĦक अनुकूलनाची साधने ÿसाåरत करÁयाची सूचना करतो . २.३.१.a. शै±िणक उपयोिगता : १. वायगोÂÖकì¸या िसĦांतांचा एक उपयोग "पारÖपåरक िश±ण" आहे, ºयाचा वापर िवīाÃया«ची मजकूरातून िशकÁयाची ±मता सुधारÁयासाठी केला जातो. या पĦतीमÅये, िश±क आिण िवīाथê चार ÿमुख कौशÐये िशकÁयात आिण सराव करÁयात सहयोग करतात: सारांश, ÿij, ÖपĶीकरण आिण अंदाज. ÿिøयेतील िश±कांची भूिमका कालांतराने कमी होत जाते. २. वायगोÂÖकì "आधार टÈपा " आिण "ÿिश±णाथê" सार´या िशकवÁया¸या संकÐपनांशी संबंिधत आहे, ºयामÅये िश±क िकंवा अिधक ÿगत समवयÖक एखाīा कायाªची रचना िकंवा ÓयवÖथा करÁयास मदत करतात जेणेकŁन नविश³या यशÖवीपणे Âयावर कायª कł शकतील. ३. वायगॉटÖकì चे िसĦांत सहयोगी िश±णात सÅया¸या ÖवारÖयाला देखील पोषक ठरतात, असे सुचवतात कì गट सदÖयांकडे ±मतांचे िविवध Öतर असावेत जेणेकłन अिधक ÿगत समवयÖक कमी ÿगत सदÖयांना Âयां¸या ZPD मÅये कायª करÁयास मदत कł शकतील. ४. वायगॉटÖकìचा िसĦांत िश±कांना मुलाशी चचाª करÁयास, पुÖतके वाचÁयास, मुलास समृĦ शÊदसंúह आिण संकÐपनाÂमक समज िमळिवÁयास मदत करेल अशा ÿकारे संवाद साधÁयास ÿवृ° करतो, ºयामुळे Âयांना भाषेवर िनयंýण ठेवÁयास मदत होईल. munotes.in

Page 28

शै±िणक मानसशाľ
28 ५. वैयिĉक फरक िवचारात घेतला जातो ºयामुळे िवīाÃयाªला Âयाची ±मता, आवड इÂयादीनुसार िशकÁयास मदत होते. कृती २.३ १) MKO ÖपĶ करा ("अिधक जाणकार इतर" यावर तपशील िलहा ) तुमची ÿगती तपासा २.३ टीप: अ) उ°रे खाली िदलेÐया जागेत िलहा. १) लेÓह वायगोÂÖकì¸या सामािजक परÖपरसंवाद िसĦांता¸या तीन ÿमुख मुĥे ÖपĶ करा २.४ िशकÁया¸या शैली आिण एकािधक बुिĦम°ा िसĦांत (हॉवडª गाडªनर) िशकÁया¸या शैली असे मानले जाते कì लोक मािहतीवर अनÆयपणे ÿिøया करतात, Ìहणून ÿिश±क आिण िश±कांनी िविवध िश±ण शैली समजून घेतÐया पािहजेत. या ²ानासह, तुÌही तुमचे िश±ण तुम¸या िवīाÃया« िकंवा ÿिश±णाथêं¸या अनुłप बनवू शकाल. "िशकÁया¸या शैली" हा शÊद ÿÂयेक िवīाथê वेगÑया पĦतीने िशकतो हे समजून घेÁयासाठी बोलतो. तांिýकŀĶ्या, एखाīा Óयĉìची िशकÁयाची शैली ही ÿाधाÆया¸या पĦतीचा संदभª देते ºयामÅये िवīाथê मािहती शोषून घेतो, ÿिøया करतो, आकलन करतो आिण राखून ठेवतो. एकािधक बुिĦम°ा िसĦांत • हॉवडª गाडªनर २.४.१ एकािधक बुिĦम°ा वर हॉवडª गाडªनरचा िसĦांत अनेक बुिĦम°ेचा िसĦांत मानसशाľ² हॉवडª गाडªनर यांनी १९८३ मÅये Âयां¸या ĀेÌस ऑफ माइंड या पुÖतकात मांडला होता. गाडªनर¸या मिÐटपल इंटेिलज¤स (MI) चे सार हे आहे कì ÿÂयेक Óयĉìकडे आठ ÿकारची बुिĦम°ा असते. हॉवडª गाडªनर¸या मते, बुिĦम°ा Ìहणजे "िशकÁयाची ±मता, समÖया सोडवÁयाची ±मता". हे अनेक ÿकारे केले जाऊ शकते. ÿÂयेक Óयĉìने इतर बुिĦम°ा अिधक मजबूतपणे िवकिसत केली आहे, ºयामुळे िविवध ÿकारची हòशारी येते. Âया¸या एकािधक बुिĦम°े¸या िसĦांतासह, गाडªनरचा हेतू आहे कì िश±कांनी Âयां¸या िवīाÃयाª¸या िशकÁया¸या ÿिøयेचे मूÐयांकन अशा ÿकारे केले पािहजे जे Âयां¸या मजबूत आिण कमकुवत सूटचे योµय िवहंगावलोकन ÿदान करते. गाडªनर¸या मते, “बुĦीम°ा Ìहणजे (अ) एक ÿभावी उÂपादन तयार करÁयाची िकंवा एखाīा संÖकृतीत मूÐयवान असलेली सेवा देÁयाची ±मता, (ब) कौशÐयांचा संच ºयामुळे एखाīा Óयĉìला जीवनातील समÖया सोडवणे श³य होते, आिण ( क ) समÖयांसाठी उपाय शोधÁयाची िकंवा तयार करÁयाची ±मता, ºयामÅये नवीन ²ान गोळा करणे munotes.in

Page 29

िवकासाÂमक िश±ण िसĦांत
29 समािवĶ आहे.”
गाडªनर¸या मते ९ बुिĦम°ा िकंवा मानवी ±मतां¸या ®ेणी आहेत: १) शािÊदक-भािषक बुिĦम°ा: (शÊद, भाषा आिण लेखन) भािषक बुिĦम°ेला सामाÆयतः शािÊदक ±मता Ìहणतात. मानवामÅये उपलÊध असलेÐया सवª ÿकार¸या भािषक ±मता, ±मता, ÿितभा आिण कौशÐयांसाठी ते जबाबदार आहे. Óयाकरण आिण भाषणात सामोरे जाÁयाची ही Óयĉìची ±मता आहे. हे सवōÂकृĶ घटकांमÅये िवभागले जाऊ शकते (i) वा³यरचना, (ii) शÊदाथªशाľ आिण (iii) Óयावहाåरकता तसेच (iv) अिधक शालेय-क¤िþत कौशÐये जसे कì लेखी िकंवा तŌडी अिभÓयĉì आिण समज. या ÿकारची बुिĦम°ा वकìल, Óया´याते, लेखक आिण गीतकार, पýकार आिण भािषक बुिĦम°ेचे शोषण करणाö या इतर अनेक Óयावसाियकांसार´या ÓयावसाियकांमÅये िदसून येते. २) तािकªक-गिणतीय बुिĦम°ा: (समÖया आिण गिणती िøयांचे िवĴेषण) तािकªक-गिणतीय बुिĦम°ा तािकªक आिण गिणताशी संबंिधत ±ेýातील सवª ÿकार¸या ±मता, ÿितभा आिण कौशÐयांसाठी जबाबदार आहे. तािकªक कोडी सोडवणे आिण गिणतीय समÖया सोडवणे यासार´या सं´याÂमक ±मतेशी Âयाचा संबंध आहे. सार´या घटकांमÅये िवभागले जाऊ शकते (i) तकªशुĦ तकª, (ii) ÿेरक तकª, (iii) वै²ािनक िवचार, कोडी सोडवणे, गणना करणे. शाľ², गिणत² आिण तßव² यांसार´या Óयावसाियकांकडे या ÿकारची बुिĦम°ा मुबलक ÿमाणात आढळते. ३) ŀÔय-Öथािनक बुिĦम°ा: (ŀÔय आिण अवकाशीय अंतŀªĶी) Öथािनक बुिĦम°ा ही ±मता, ÿितभा आिण कौशÐये यां¸याशी संबंिधत आहे ºयामÅये Öथािनक कॉिÆफगरेशन आिण नातेसंबंधांचे ÿितिनिधÂव आिण हाताळणी समािवĶ आहे. हे तािकªक-गिणतीय बुिĦम°ेपासून अंतराळातील अिभमुखते¸या िचंतेने वेगळे केले जाते:
munotes.in

Page 30

शै±िणक मानसशाľ
30 नकाशा वाचन, िÓहºयुअल आट्ªस आिण अगदी बुिĦबळ खेळणे. िचýकार, वाÖतुिवशारद, अिभयंते, यांिýकì, सव¥±क, नॅिÓहगेटर, िशÐपकार आिण बुिĦबळपटू यांसार´या अनेक Óयĉì Âयां¸या कायª±ेýात अवकाशीय बुिĦम°ेचा Âयां¸या परीने वापर करतात. ४) संगीत-लयबĦ बुिĦम°ा: (ताल आिण संगीत) संगीत बुिĦम°ा संगीत ±ेýाशी संबंिधत ±मता, ÿितभा आिण कौशÐयांशी संबंिधत आहे. ताल, खेळपĘी, पोत, लाकूड आिण संगीता¸या अिभÓयĉì¸या ÿकारांचे कौतुक करÁया¸या ±मतेĬारे ते चांगÐया ÿकारे ÿदिशªत केले जाऊ शकते. या ÿकारची बुिĦम°ा संगीतकार आिण संगीतकारांसार´या ÓयावसाियकांमÅये मोठ्या ÿमाणात िदसून येते. ५) शारीåरक-हालचाल बुिĦम°ा: (शारीåरक हालचाल, िनयंýण) हे कौशÐयपूणª आिण उĥेशपूणª हालचाली करÁयासाठी एखाīा¸या शरीराचा िकंवा Âया¸या िविवध भागांचा वापर करÁयामÅये सामील असलेÐया ±मता, ÿितभा आिण कौशÐयां¸या संचाशी संबंिधत आहे. िविवध संगीत आिण शािÊदक उ°ेजनांना ÿितसाद देÁयासाठी िकंवा संघिटत खेळांमÅये शरीराचे वेगवेगळे भाग वाकवून अशा ÿकारची बुिĦम°ा लहान मूल दाखवू शकते. øìडापटू, नतªक, अिभनेते आिण शÐयिचिकÂसक यांसारखे Óयावसाियक Âयां¸या संबंिधत ±ेýात उ¸च ÿमाणात शारीåरक-हालचाल बुिĦम°ेचे ÿदशªन करताना िदसतात. ६. नैसिगªक बुिĦम°ा: (नमुने आिण िनसगाªशी संबंध शोधणे) नैसिगªक बुिĦम°ा असलेÐया Óयĉìला िनसगª आिण संबंिधत गोĶéबĥल ÖवारÖय असते. िनसगªवादी बुिĦमान Óयĉìला महासागर, पवªत, जंगले, हवामान आिण ÿाणी यात रस असू शकतो. या ÿकारची बुिĦम°ा असलेÐया Óयĉìला िनसगाªबĥल खरे ÿेम आिण काळजी असते. या लोकांमÅये सजीव आिण िनजêव यां¸यासाठी िनसगाªशी घĘ आÂमीयता असते. Âयांना नैसिगªक जगाशी घĘ आसĉì आहे. परंतु यासाठी Âयांना नेहमी बाहेर राहÁयाची आवÔयकता नाही. हे ÖवारÖय शै±िणकांना लागू केले जाऊ शकते. Âयांना िनसगाªशी संबंिधत िवषय आवडतात. जीवशाľ आिण ÿाणीशाľ हे िवषय खूप आकषªक आहेत. िनसगाªत घडणाöया गोĶी ओळखÁयाची ±मता आहे. ते Öवभावाने ताजेतवाने आिण Öफूतê घेतात. या ÿकारची बुिĦम°ा असलेÐया लोकांना घराबाहेर राहणे आवडते. तसेच, Âयांना िनसगाªशी जोडलेले वाटते. ही आवड आिण िनसगाªची ओढ लहान वयातच सुł होते. Óयावहाåरक जीवनात या ÿकारची बुिĦम°ा शेतकरी, भूŀÔयकार, ÿाणी ÿिश±क, भूगभªशाľ², बागायतशाľ² इÂयादéमÅये िदसून येते. ७. आंतरवैयिĉक बुिĦम°ा (इतर लोकांमÅये अंतŀªĶी िमळवणे आिण Âयां¸याशी Óयवहार करणे) आंतर-वैयिĉक बुिĦम°ेमÅये इतरांना समजून घेÁयाची ±मता असते, Ìहणजे, Öवत: Óयितåरĉ इतर Óयĉì आिण इतरांशी असलेले नाते. याÓयितåरĉ, Âयात इतरां¸या समजुतीवर आधाåरत कायª करÁयाची ±मता समािवĶ आहे. इतरांचे ²ान आिण समजून घेणे ही एक गुणव°ा आहे जी एखाīा¸या दैनंिदन जीवनात सामािजक परÖपरसंवादासाठी आवÔयक असते. Óयावहाåरक जीवनात या ÿकारची बुिĦम°ा िश±क, मनोिचिकÂसक, सेÐसमन, राजकारणी आिण धािमªक नेते यां¸यामÅये िदसून येते. munotes.in

Page 31

िवकासाÂमक िश±ण िसĦांत
31 ८) अंतव¨यिĉक बुिĦम°ा: (आÂमिनरी±ण आिण आÂम-िचंतन) यात Öवतः¸या अंतगªत पैलूंचे ²ान (Öवत:ची समज) असते; Öवतः¸या भावना आिण भावनांमÅये ÿवेश. दुसöया शÊदांत, इंůा-पसªनल इंटेिलज¤समÅये एखाīा Óयĉì¸या Öवतःला जाणून घेÁयाची ±मता असते. यामÅये एखाīा¸या Öवतः¸या सं²ानाÂमक शĉì, शैली आिण मानिसक कायाªचे ²ान आिण समज, तसेच एखाīा¸या भावना, भावनांची ®ेणी आिण कौशÐये यांचा समावेश होतो. थोड³यात, आंतरवैयिĉक बुिĦम°ा एखाīा Óयĉìला Âया¸या एकूण वतªनाची- Âयाला काय वाटते, िवचार करते िकंवा करते याबĥल अंतŀªĶी देऊन Öवत: ला समजून घेÁयास मदत करते. Ìहणून, एखाīा Óयĉìकडे असलेÐया बुिĦम°ेपैकì हे सवाªत खाजगी मानले जाते. एखाīा ÓयĉìमÅये अशा ÿकार¸या बुिĦम°ेचा ÿवेश केवळ Öव-अिभÓयĉìĬारे उपलÊध आहे, Ìहणजे भाषा, संगीत, ŀÔय कला आिण तÂसम इतर अिभÓयĉì. आपÐया Óयावहाåरक जीवनात या ÿकार¸या बुिĦम°ेचे ÿदशªन संत, महाÂमा, ऋषी आिण योगी करतात. ९) अिÖतÂवाÂमक बुिĦम°ा: (अिÖतÂवीय िकंवा वैिĵक Öमाटª) जीवनाचा अथª, आपण का मरतो आिण आपण येथे कसे पोहोचलो यासार´या मानवी अिÖतÂवािवषयी खोलवर ÿij सोडवÁयाची संवेदनशीलता आिण ±मता असते. अिÖतÂवाÂमक बुिĦम°ा वैिशĶ्ये ते िनसगाª¸या जवळ असतात. ते नैसिगªकåरÂया अÂयंत आÂमिनरी±ण करणारे आहेत. Âयांचा Âयां¸या अंतमªनाशी खोल संबंध असतो. Åयान आिण िव®ांती ही Âयांना महßवाची आिण आनंद देणारी गोĶ आहे. Âयां¸या Öवतः¸या समजुती आहेत. अिÖतÂवाÂमक बुिĦम°ा असलेले लोक अमूतª, तािÂवक िवचार करणारे असतात. Âयां¸याकडे अ²ात शोधÁयासाठी मेटा-कॉिµनशन वापरÁयाची ±मता आहे. ते बौिĦक वादिववादात भरभराट करतात आिण सवªसामाÆयांना आÓहान देÁयास घाबरत नाहीत. अशा ÿकारे, यातील ÿÂयेक बुिĦम°ा एकमेकांपासून तुलनेने Öवतंý आहे.[१] याचा अथª असा आहे कì एक मूल एका बुिĦम°ेत उ¸च ÿवीण असू शकते आिण दुसयाªशी संघषª कł शकते. उदाहरणाथª, एखाīा खेळाडू मÅये मजबूत शारीåरक-हालचाल आिण अवकाशीय बुिĦम°ा असू शकते परंतु संगीताची कमी बुिĦम°ा असू शकते. Ìहणूनच या अनेकिवध बुिĦम°ेचा समावेश असलेÐया िशकवÁया¸या धोरणांचा वापर करणे खूप महßवाचे आहे जेणेकłन ÿÂयेक मुलाला Âयां¸यासाठी सवō°म कायª करेल अशा ÿकारे िशकÁयाची संधी िमळेल. २.४.१.a शै±िणक पåरणाम: १. िश±काने सामúी¸या सादरीकरणाची रचना अशा शैलीमÅये केली पािहजे जी बहòतेक िकंवा सवª बुिĦम°ा गुंतवून ठेवते. उदाहरणाथª, øांितकारी युĦािवषयी िशकवताना, िश±क िवīाÃया«ना युĦाचे नकाशे दाखवू शकतो, øांितकारक युĦ गीते वाजवू शकतो, ÖवातंÞया¸या घोषणे¸या गायनाची भूिमका मांडू शकतो आिण िवīाÃया«ना Âया कालावधीतील जीवनाबĥलची कादंबरी वाचायला सांगू शकतो. या ÿकारचे सादरीकरण िवīाÃया«ना केवळ िशकÁयासाठी उ°ेिजत करत नाही, तर ते िश±कांना िविवध मागा«नी समान सामúी मजबूत करÁयास देखील अनुमती देते. बुिĦम°ेचे munotes.in

Page 32

शै±िणक मानसशाľ
32 िवÖतृत वगêकरण सिøय कłन, अशा पĦतीने िशकवÐयाने िवषय सामúीचे सखोल आकलन होऊ शकते. २. िवīाÃया«ना ÿभावी रीतीने िशकÁयास मदत करणे हे सवª िश±कांचे Åयेय आहे, Âयामुळे अनेक बुिĦम°े¸या िसĦांताचा वापर हे Åयेय गाठÁयासाठी िश±कांसाठी दुसरे साधन आहे. ३. िश±क जेÓहा गाडªनसªचा िसĦांत िशकवणे-िश±ण िसĦांतामÅये लागू करतात तेÓहा ते िवīाÃया«ना Âयां¸या Öवत: ¸या सामÃयाªबĥल आिण िशकÁया¸या ÿाधाÆयांबĥल अिधक चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयास आिण ÿशंसा िवकिसत करÁयास मदत करतात. ४. एकािधक बुिĦम°ा िसĦांत िवīाÃया«ना िशकÁयासाठी आिण Âयांचे िश±ण ÿदिशªत करÁयासाठी िविवध मागª ÿदान करÁयासाठी मागªदशªक Ìहणून कायª करते. ५. हे िश±कांना अËयासøमाचे मूÐयांकन आिण अÅयापनशाľीय पĦतéचे आयोजन आिण ÿितिबंिबत करÁयासाठी एक संकÐपनाÂमक Āेमवकª देखील ÿदान करते. ६. या िसĦांता¸या वापरामुळे अनेक िश±कांना Âयां¸या वगªखोÐयांमधील िवīाÃया«¸या गरजा चांगÐया ÿकारे पूणª कł शकतील अशा नवीन पĦती िवकिसत करÁयास ÿवृ° केले आहे. तुमची ÿगती तपासा २.४ टीप: अ) उ°रे खाली िदलेÐया जागेत िलहा. हॉवडª गाडªनर यांनी मांडलेÐया एकािधक बुिĦम°ा िसĦांताचे तपशीलवार वणªन करा २.५ सारांश अशा ÿकारे, या युिनटमÅये आÌही िविवध मानसशाľ²ांनी मांडलेÐया िविवध िसĦांतांवर चचाª केली आहे. जीन पायगेट आिण जेरोम āुनर यांचे सं²ानाÂमक िवकास िसĦांत, लेÓह वायगोÂÖकì यांचे सामािजक िवकास िसĦांत आिण हॉवडª गानªर यांचे एकािधक बुिĦम°ा िसĦांत, जीन पॆगेट चे मत : पॆगेट चा िसĦांत असा आहे कì ²ान आिण बुिĦम°ा िनमाªण करणे ही एक अंतिनªिहत िøयाशील ÿिøया आहे. िपगेट¸या सं²ानाÂमक िवकासा¸या िसĦांताने मुलां¸या बौिĦक वाढीची आमची समज वाढवÁयास मदत केली. मुले केवळ िनÕøìय ²ान ÿाĮ करणारे नसतात यावरही जोर देÁयात आला. Âयाऐवजी, मुलं सतत तपास करत असतात आिण ÿयोग करत असतात कारण ते जग कसं चालतं हे समजून घेतात. जेरोम āुनरचे मत: āुनर Ìहणतात कì बौिĦक िवकासाची पातळी काय ठरवते ते Ìहणजे मुलाला सराव िकंवा अनुभवासह योµय सूचना िदÐया गेÐया आहेत. āुनर सं²ानाÂमक िवकासासाठी ÿतीकाÂमक ÿितिनिधÂव महßवपूणª मानतात आिण जगाचे ÿतीक Ìहणून भाषा हे आपले ÿाथिमक माÅयम असÐयाने, सं²ानाÂमक िवकासाचे िनधाªरण करÁयासाठी ते भाषेला खूप महßव देतात. munotes.in

Page 33

िवकासाÂमक िश±ण िसĦांत
33 लेÓही वयोगटÖकì चे मत : वयोगटÖकì¸या सैĦांितक Āेमवकªची ÿमुख भूिमका अशी आहे कì सामािजक परÖपरसंवाद ही अनुभूती¸या िवकासामÅये मूलभूत भूिमका बजावते. वायगोÂÖकì (१९७८) Ìहणतात: “मुला¸या सांÖकृितक िवकासातील ÿÂयेक कायª दोनदा िदसून येते: ÿथम, सामािजक Öतरावर आिण नंतर, वैयिĉक Öतरावर; ÿथम, लोकांमÅये (इंटरसायकोलॉिजकल) आिण नंतर मुला¸या आत (इंůासायकोलॉिजकल). होवाडª गाडªनसª चे मत : गाडªनर¸या एकािधक बुिĦम°े¸या िसĦांताचा मानवी बुिĦम°ेबĥल आपण कसा िवचार करतो यावर महßवपूणª पåरणाम झाला आहे. मानवी सं²ानाÂमक ±मते¸या एका मोजमापावर ल± क¤िþत करÁयाऐवजी, एखाīा Óयĉìकडे असलेÐया िविवध मानिसक शĉéचा िवचार करणे उपयुĉ ठł शकते. २.६ घटक ÖवाÅयाय १) "िवīाÃया«ची बौिĦक वाढ समजून घेÁयासाठी सं²ानाÂमक िवकासाचे िसĦांत महÂवाचे आहेत." जीन िपगेट¸या िसĦांता¸या संदभाªत हे िवधान ÖपĶ करा. २) पायगेटचे िसĦांत आिण िश±णा¸या सरावातील योगदानाचा सारांश īा (शै±िणक पåरणाम) ३) जेरोम āुनर¸या िसĦांताचे तपशीलवार वणªन करा. आिण जेरोम बनªर¸या िसĦांताचा शै±िणक पåरणाम देखील ÖपĶ करा. ४) लेÓह वायगॉटÖकìचा सामािजक िवकासाचा िसĦांत ÖपĶ करा. ५) हॉवडª गाडªनरने िदलेÐया बुिĦम°ेचे नऊ ÿकार ÖपĶ करा. २.७ संदभª 1. Vygotsky, L. S. (1980). Mind in society: The development of higher psychological processes. Harvard university press. 2. Vygotsky, L. (1978). Interaction between learning and development. Readings on the development of children, 23(3), 34-41. 3. A comparison of Vygotsky and Piaget can be found at http://www.simplypsychology.org/vygotsky.html 4. https://www.instructionaldesign.org/theories/social-development 5. Howard Gardner’s multiple intelligences. http://www.businessballs.com/howardgardnermultipleintelligences.htm. 6. Armstrong, T. Multiple Intelligences: Seven Ways to Approach Curriculum. Educational Leadership, November 1994, 52(3), pp. 26-28. 7. Piaget J. The origins of intelligence in children. New York: Norton, 1952.  munotes.in

Page 34

शैक्षणिक मानसशास्त्र
34 ३ अÅययन सुलभ करणाöया मानिसक ÿøìया आिण तंýे घटक रचना ३.० उद्देश ३.१ परिचय ३.२ णिचाि कििे (णचिंतन, मनन) ३.२.१ णिचाि किण्याची सिंकल्पना ३.२.२ णिचाि किण्याचा अर्थ ि व्याख्या ३.२.२ अ णिचाि किण्याची िैणशष्ट्ये ३.२.३ णिचाि किण्याचे प्रकाि ३.३ स्मृती ३.३.१ स्मृतीची सिंकल्पना ३.३.२ स्मृतीचा अर्थ ि व्याख्या ३.३.२ . अ स्मृतीची िैणशष्टये ३.३.३ स्मृतीचे प्रकाि ३.३.४ स्मृतीिि परििाम कििािे घटक ३.४ णिस्मिि ३.४.१ णिस्मििाची सिंकल्पना ३.४.२ णिस्मििाचा अर्थ ि व्याख्या ३.४.२.अ णिस्मििाची िैणशष्ट्ये ३.४.3 णिस्मििाचे प्रकाि ३.४.४ णिस्मििाची काििे ३.४.५ णिस्मििाचे शैक्षणिक परििाम ३.५ सािािंश ३.६ यूनीट स्िाध्याय ३.७ सिंदर्थ ३.१ उĥेश हे यूनीट अभ्यासल्यानिंति तुम्हाला पुढील गोष्टी शक्य होतील • णिचाि कििे, स्मृती आणि णिस्मििाची व्याख्या कििे; • स्मृतीिि परििाम कििािे घटक समजून घेिे; • णिस्मििाची काििे जािने; • स्मृती ि णिस्मििाचे प्रकाि स्पष्ट कििे; • णिस्मििाच्या शैक्षणिक परििामाचे णिश्लेषि कििे. munotes.in

Page 35

अध्ययन सुलर् कििाऱ्या
मानणसक प्रक्रीया आणि तिंत्रे
35 ३.१ पåरचय आपि सिाांनी असे िगथ बणघतलेले आहेत जेर्े णिद्यार्ी बसलेले आहेत आणि तयािंना माणहती ि ज्ञान देिाऱ्या तयािंच्या णशक्षकािंचे णनरिक्षि कित आहेत. तुम्ही कधी णिचाि केला आहे का णक तयािंच्या डोक्यात आतमध्ये काय चालू असते? ते घेत असलेली माहीती िास्तणिक ज्ञान नेमकी कशी बनते? तुम्हाला अणधक आश्चयथ िाटायला नको कािि आज आपि, आपि आकलनाद्वािे कसे णशकतो या प्रणक्रयेचा अभ्यास कििाि आहोत. आकलन आणि अध्ययन या दोन्हीही गोटी खूपच सािख्या आहेत. दोन्हीही अक्षम्यपिे जोडल्या गेलेल्या आहेत- अध्ययनाला आकलनाची गिज असते. आणि आकलनात अध्ययन सामािते. आकलन अध्ययन प्रणक्रयेची पणहली पायिी म्हिजे णिचाि कििे. अध्ययनाला सुरुिात किण्याच्या हेतूने एक णिदयार्ी हा णिणिध णिचाि किण्याच्या प्रणक्रयेत गुिंतायलाच हिा: अणर्सािि, अपसािि, बाजूकडील णचिंतनशील आणि णटकातमक. णिचाि किण्यामुळे माणहती ही लक्षपूिथक आकलन केली जाते आणि तुम्ही लक्ष देत असलेल्या माहीतीला स्मृतीत टाकले जाते. स्मृतीचे ३ स्र्ि आहेत - स्मृती सिंिेदनाक्षम नोदिी, अल्पकालीन स्मृती आणि णदघथकालीन स्मृती याद्वािे माणहती ही खिोखिच अध्ययन केली जाते. लक्ष देिे आणि णिचाि प्रणक्रयेनिंति ि माणहती स्मृतीत गेल्यानिंति महतिाचे आहे की तुमच्या मेदूने माणहतीचे सिंघटन किािे जेिे करून ती निंति पुनप्राथप्त केली जाऊ शकते. जि ती योग्य िेळी पुनप्राथप्त झाली नाही ति तयाचा अर्थ णिस्मिि झाले आहे. णिस्मिि काही प्रमािात गिजेचे आहे यात शेकाच नाही. पििंतू महतिाची माणहती णिस्मििात जािे योग्य नाही. जेव्हा गिज असेल तेव्हाच णिस्मिि होण्यासाठी णिस्मििाची काििे जािून घेिे अतयािश्यक आहे. अशाप्रकािे णिचाि कििे, स्मृती आणि णिस्मिि या अध्ययनाशी सिंबिंधीत महतिाच्या मानणसक प्रक्रीया आहेत. अशाप्रकािे हे यूनीट अध्ययनाशी सिंबिंधीत मानणसक प्रणक्रया आहे. ३.२ िवचार करणे णशक्षि म्हिजे िस्तूणस्र्तीचे अध्ययन नव्हे ति णिचाि किण्यासाठी मनाचे प्रणशक्षि आहे. अÐबटª आईÆÖटाइन ३.२.१ िवचार करÁयाची संकÐपना मािूस हा तकथसिंगत णिचाि कििािा प्रािी आहे. तयाची ताकीकता ही तयाच्या णिचाि कििे ि काििी णममािंसाच्या क्षमतेत दडलेली आहे. णिचाि कििे ही एक एक अर्ूतपूिथ कृती आहे. आपि ती सदासिथदा आपसुखच कित असतो. यशस्िी जीिनासाठी सुस्पष्टपिे णिचाि कििे ि काििमीमािंसा किण्याची क्षमता गिजेची आहे. ज्या मानिािंनी णिचाि किण्याची ही क्षमता णिकसीत केली आहे ते जीिनात अणतषय कायथक्षम आणि आदिार्ी ठिलेले आहे. सिंस्कृती आणि सभ्यता, कला आणि साणहतय, ततिज्ञान आणि धमथ, शोध आणि सामाणजक सिंस्र्ा यामधील प्रगती ही मानिाच्या स्पष्ट आणि धाडसी णिचािसििी आणि तकथसिंगतता यािंच्या जबिदस्त प्रयतनािंची साक्ष देते. व्यक्ती तसेच समाजाची प्रगती ही मानिाच्या णिचाि कििे ि कायथक्षम काििमीमािंसेच्या प्रिृत्तीिि अिलिंबून आहे. munotes.in

Page 36

शैक्षणिक मानसशास्त्र
36 ३.२.२ िवचार करÁयाचा अथª व Óया´या १) िॉस : "णिचाि कििे म्हिजे आकलनणिषयक सिंकल्पनेतील मानणसक कृती" २) िूडिर्थ : 'णिचाि कििे म्हिजे समस्येचे उत्ति शोधण्यासाठी मानणसक शोध घेिे ३) िािेन : "णिचाि कििे ही एक शैक्षणिक कृती आहे जी िैणशष्ट्याने प्रणतकातमक आहे ि व्यक्ती तोंड देत असलेल्या एखादी समस्या णकिंिा कायाथने णतची सुरुिात होते ज्यात प्रयतन ि प्रमाद समाणिष्ट आहेत. पििंतु तया समस्येच्या प्रतयक्ष परििामा अिंतगथत ती सितेशेिटी णनष्कषाथकडे णकिंिा समस्येच्या उत्तिाकडे घेऊन जाते". ििील व्याख्याच्या आधािे आपि म्हिू शकतो की णिचाि कििे ही एक मानणसक प्रक्रीया आहे जीची सुरुिात समस्येने होते आणि शेिट उपायाने होतो. यामध्ये प्रयतन आणि प्रमाद, णिश्लेषि आणि सिंश्लेषि: दुिदृष्टी आणि णसिंहािलोकन, अमूतथता आणि तकथ यािंचा समािेश होतो. हे एक प्रणतकातमक ितथन आहे. ३.२.२ अ िवचार करÁयाची वैिशĶ्ये १) एखाद्याच्या आकलन णिषयक, ितथनाचा हा सिाथत महतिाच्या पैलूपैकी एक आहे. २) हे जाि ि स्मृती दोघािंिि अिलिंबून आहे. ३) णिचाि कििे ही एक मानणसक प्रक्रीया आहे णजची एखादया समस्येने सुरुिात होते आणि शेिट उपायाने होतो. ४) ही एक आकलनणिषयक कृती आहे. ५) हे एक समस्या णनिाकिि ितथन आहे. ६) ही नेहमीच काहीतिी हेतू साध्य किण्याच्या णदशेने णनदेशीत आहे. ३.२.३ िवचार करÁयाचे ÿकार णिचाि किण्याचे प्रकाि अणर्सािि अपसािि णटकातमक णचिंतनशील बाजूकडील (नाणिन्यपूिथ) • अणर्सािि • अपसािि • णटकातमक • णचिंतनशील • बाजूकडील (नाणिन्यपूिथ) munotes.in

Page 37

अध्ययन सुलर् कििाऱ्या
मानणसक प्रक्रीया आणि तिंत्रे
37 १) अिभसारण िवचारसरणी अणर्सािि णिचािसििी ही बुद्धीमत्तेचा पाया आहे. अणर्सािि णिचािसििीत एखादया व्यक्तीची प्रिृत्ती ही एक अणतषय सुयोग्य कल्पना णकिंिा प्रणतसाद शोधण्याची असते. बुद्धीमत्ता कसोटीत जेर्े बहुधा एक योग्य प्रणतसाद गिजेचा असतो तेर्े अणर्सािि णिचािसििी तपासली जाते. अणर्सािि णिचािसििी ही कठोि साचेबद्ध आणि यिंत्रित कृती कििािी असते. अणर्सािि णिचािसििीत आपि काही ठोस साणहतयाचे स्मिि, ओळख आणि हाताळिी यािंचा समािेश कितो. अणर्सािि णिचािसििी ही उद्दीपनबद्ध असते. अणर्सािि णिचािसििीला काही िेळेस ताणकथक णिचाि सििी असेही म्हटले जाते. २) अपसारण िवचारसरणी अपसािि णिचािसििी ही सृजनशीलतेचा पाया ठिते. तया णिचािसििीला सृजनशीलता णिचािसििीचा िैणशष्ट्यपूिथ पैलू म्हिून सिंबोधले जाते. अपसािि णिचािसििी ही शक्य णततक्या जास्त प्रणतसादािंना पििानगी देते. या प्रकािची णिचािसििी ही लिणचकता, मौणलकता आणि ओघ यािंनी ओळखली जाते • लिणचकता : एखादी व्यक्ती गृहीतकाच्या एका सिंचापासून दुसऱ्याकडे िळण्याशी णकिंिा बदलण्याशी लिणचकता सिंबधीत आहे. • मौणलकता : मौणलकता ही नणिन दृष्टीकोनाशी सिंबिंधीत आहे. • ओघ : ओघ हा एखादया यूणनटमध्ये णदलेल्या कल्पनािंच्या सिंख्येशी सिंबिंधीत आहे. अशाप्रकािे अपसािि णिचािसििीत आपि काही णिणिधता आणि अद्भूतता शोधण्यासाठी ि णमळिण्यासाठी िेगळ्या णदशेने णिचाि कितो. ३) िटकाÂमक िवचारसरणी याप्रकािची णिचािसििी ही व्यक्तीला तयाच्या मूलर्ूत णिश्वास पद्धतीचे मोल देऊन सुद्धा तयाच्या श्रद्धेची क्रमिािी किण्यात आणि सतय शोधण्यात तयाचे स्ितःचे व्यक्तीगत णिश्वास, पूिथग्रह आणि मते यािंच्यापासून दूि जाण्यात मदत किते. येर्े एखादी व्यक्ती ही योग्य अर्थ लाििे, णिश्लेषि, मूल्यमापन आणि अनुमान तसेच गोळा केलेल्या णकिंिा सिंप्रेणषत माणहतीचे स्पणष्टकिि देण्यासाठी उच्च आकलन णिशयक शमता आणि कौशल्ये यािंची पुनथमािंडिी किते, ज्याचा परििाम एक हेतूपूिथक णनपक्ष आणि स्ियिंणनयणत्रत अनुमानात होतो. एक आदशथ णिचािििंत हा सियीने चौकस, माणहतीप्रचूि, मुक्तमनाचा, लिचीक, मुल्यमापनात णनष्पक्ष मनाचा व्यणक्तगत पक्षपात आणि पूिथग्रह यापासून मुक्त, सिंबिंणधत माणहती णमळिण्यात प्रामाणिक आणि अर्थ लाििे, णिश्लेषि, सिंस्लेशि, मुल्यमापन, णनष्कषथ काढिे, अनुमान काढिे अशा क्षमतािंच्या योग्य िापिात कुशल असतो. णटकातमक णिचािसििी ही एक उच्च प्रणतची अणतशय णशस्तबद णिचाि प्रणक्रया आहे. ज्यामध्ये एखादयाच्या णिश्वास आणि कृणतचे मागथदशथन म्हिून सिंकणलत णकिंिा सिंप्रेणशत माणहती णकिंिा सािंणखकी सामणग्रच्या एक णनपक्ष, स्पष्ट आणि णिश्वसनीय अनुमानािि येण्यासाठी सिंकल्पना कििे, अर्थ लाििे, णिश्लेषि, सिंस्लेषि आणि मूल्यमापन या सािख्या आकलन णिषयक कौशल्यािंचा िापि समाणिष्ट होतो. munotes.in

Page 38

शैक्षणिक मानसशास्त्र
38 ४) िचंतनशील िवचारसरणी या प्रकािची णिचािसििी गुिंतागुिंणतच्या समस्या सोडिण्याच्या उद्देशाने असते; अशा प्रकािे यामध्ये एखादा अनुर्ि णकिंिा कल्पनेशी जुळण्याऐिजी तया परिस्र्ीतीशी सिंबिंणधत सिथ अनुर्िािंची पुनथमािंडिी किण्याची णकिंिा अडर्ळे दूि सािण्याची आिश्यकता असते. ही णिचािसििी म्हिजे एक अिंतदृथणष्टपुिथ आकलन णिषयक दृणष्टकोन आहे. कािि येर्े मानणसक कृती ही यािंणत्रक स्िरूपाची प्रयतन ि प्रमानपदधत समाणिष्ट कित नाही. याप्रकािात णिचािप्रणक्रया ही समस्येचा उपाय शोधण्यासाठी एक तकथसिंगत क्रमाने मािंडलेल्या सिथसिंबिंणधत िस्तुणस्र्ती णिचािात घेते. ५) नािवÆयपूणª िवचारसरणी एखादी परिस्र्ीती णकिंिा समस्येला एका अणद्वतीय दृणष्टकोनातून बघून कल्पना णनमाथि किण्याची आणि समस्या सोडिण्याची मानणसक प्रणक्रया म्हिजे नाणिन्यपूिथ णिचािसििी. सृजनातमक िीतीने णकिंिा चौकटीबाह्य णिचाि किण्याची क्षमता म्हिजे नाणिन्यपूिथ णिचािसििी. या णिचािसििीत पििंपिागत णिचािसििी मोडून काढिे आणि स्र्ाणपत पद्धती आणि पूिथ कणल्पत कल्पना टाकून देिे यािंचा समािेश होतो. नाणिन्यपूिथ णिचािसििी ही जािीि पूिथक, पदधतशीि प्रणक्रया प्रदान किते जी नाणिन्यपूिथ णिचाि उदयास आिते. ही पद्धती तुम्हाला सृजनशील उपाय शोधण्यास समर्थ किते. ज्यािंचा तुम्ही अन्यर्ा णिचाि केला नसता. कृती ३.२ णिचाि किण्याच्या प्रकािािंची यादी किा आणि नाणिन्य पूिथ णिचािसििी र्ोडक्यात स्पष्ट किा. तुमची ÿगती तपासा ३.२ अ] उत्तिे णलहा. १) णिचाि किण्याची व्याख्या णलहा. २) णिचाि किण्याच्या प्रकािािंचे सणिस्ति ििथन किा. ३.३ Öमृित आठिण्याणशिाय अध्ययन नाही. सॉक्रेटीस ३.३.१ Öमृतीची संकÐपना मानिाला णनणमथतीचा मुकुटमिी म्हटले जाते. तयाला स्मृणतच्या उच्च ताकदीची देिगी लार्लेली आहे. जेव्हा आपि काही णशकतो तेव्हा ते णशकलेले साठििे, आठििे ि काही कालानिंति पुन्हा णनणमथत कििे ही आपल्या मनाची णिशेष क्षमता आहे. अध्ययन, साठिि, munotes.in

Page 39

अध्ययन सुलर् कििाऱ्या
मानणसक प्रक्रीया आणि तिंत्रे
39 आठिि ि ओळख यािंचा समािेश असलेली स्मृती ही गुिंतागुिंतीची प्रणक्रया आहे. ती कल्पना, णिचाि ि कािि आहे. अध्ययनाचे यश, कायथक्षमता ि णटकाऊपिा हा खूप मोठ्या प्रमािािि स्मृतीिि अिलिंबून आहे. आपि ज्या अनुर्िातून जातो ते आपल्या मनात ‘योजने’च्या स्िरूपात खुिा सोडतात. आपल्या साठििीचा कालािधी हा या खुिािंची शक्ती ि गुिित्तेिि अिलिंबून असतो. दैनिंणदन कायथ ि जीिनात स्मृती ही खूपच महत्त्िाची र्ूणमका बजािते. मानिाजिळ स्मृती नसती ति तयाचे जीिनसुद्धा इति प्राण्यािंप्रमािेच झाले असते. तया परिणस्र्तीत मानि काहीही तकथसिंगत णशकू शकला नसता. र्ोडक्यात काय ति स्मृतीची शक्ती ही मानिाला सामाणजक मानि बनिते. ३.३.२ Öमृती चा अथª व Óया´या : १) स्टॉऊट यािंनी स्मृतीची व्याख्या 'आदशथ पुनरुज्जीिन म्हिजेच गोष्टी, िस्तू णकिंिा अनुर्ि हे तयाच क्रमाने ि तयाच स्िरूपात पुनप्राथप्त कििे अशी केली आहे. २) बुडिर्थ ि श्लोसबगथ हे स्मृतीला एखादा जे काय णशकलेला आहे ते पुन्हा किण्याची क्षमता असे म्हितात. ३) मेिीअम िेबस्टि िमृतीची कािख्या पुढीलप्रमािे कितात. “णिशेषतः सहयोगी यिंत्रिेद्वािे जे काय णशकलेले ि साठिलेले आहे ते पुनणनथणमती णकिंिा पुन्हा आठिण्याची शक्ती णकिंिा ताकद.” अशा प्रकािे स्मृती ही अध्ययन, साठिि, आठिन ि ओळख यािंची एक जटील प्रणक्रया आहे. अध्ययन म्हिजे ितथनाचे सुधािीत रूपािंतिि, साठिि म्हिजे प्राप्त अनुर्िाला काही काळ स्मृतीत साठििे, आठिि म्हिजे पूिीचा अनुर्ि बणघतल्याणिना मानणसकरितया पुनरुज्जीणित कििे आणि ओळख म्हिजे अनुर्िाला ओळखिे. ३.३.२.अ Öमृतीची वैिशषधे : १) स्मृती ही उच्च प्रतीची आकलनणिषयक (ताणकथक णकिंिा बौणद्धक) प्रणक्रया आहे. २) स्मृती ही आपल्या पूिीच्या अनुर्िािंची एक सक्रीय, व्यक्तीणनष्ठ ि बौणद्धक पिाितथन प्रणक्रया आहे. ३) स्मृती ही अध्ययनासाठी अतयािश्यक आहे. ४) ियाबिोबि स्मृतीचा ऱ्हास होत जातो. ५) स्मृती ही माणहती घेिे, ती सिंकेतबद्ध कििे, तीची साठिि कििे ि निंतिच्या काळात तीचे पुनरुज्जीिन किण्याची क्षमता आहे. ३.३.३ Öमृतीचे ÿकार: Öमृती तातपुिती ि कायमस्िरुपी व्यक्तीगत ि अव्यक्तीगत घोकिंपट्टी ि ताणकथक सक्रीय ि णनणष्क्रय शािीरिक ि मनोिैज्ञाणनक munotes.in

Page 40

शैक्षणिक मानसशास्त्र
40 • तातपुिती कायमस्िरुपी • व्यक्तीगत ि अव्यक्तीगत • घोकिंपट्टी ि ताणकथक • सक्रीय ि णनणष्क्रय • शािीरिक ि मनोिैज्ञाणनक १) ताÂपुरती व कायमÖवŁपी Öमृती : जेव्हा गोष्टी लक्षात ठेिल्या जातात ि लगेच आठिल्या जातात, तेव्हा तयाला तातपुिती स्मृती म्हितात. जेव्हा गोष्टी या काही िेळ लोटल्यानिंति आठिल्या आतात तेव्हा तयाला कायमस्िरूपी स्मृती म्हितात. कायमस्िरूपी स्मृतीअिंतगथत एखादी गोष्ट कायमस्िरूपी लक्षात ठेििे शक्य होते. २) Óयĉìगत व अÓयĉìगत Öमृती : जेव्हा व्यक्तीगत अनुर्ि आठिले जातात तेव्हा तयाला व्यक्तीगत स्मृती म्हटले जाते. जेव्हा िस्तुणस्र्ती ही कुठल्याही व्यक्तीगत अनुर्िािंच्या सिंदर्ाथणशिाय आठिली जाते णकिंिा स्मिली जाते तेव्हा तीला अव्यक्तीगत स्मृती म्हितात. ३) घोकंपट् Ęी तािकªक Öमृती : जेव्हा गोष्टींचा अर्थ समजल्याणिना णशकल्या जातात तेव्हा ती घोकिंपट्टी स्िरूपाची स्मृती असते. जेव्हा गोष्टी या अिंतदृथष्टी, समज ि ताणकथक णिचािसििीसह णशकल्या जातात, तेव्हा तीला ताणकथक स्मृती म्हटले जाते. ४) सøìय व िनिÕøय Öमृती: जेव्हा गोष्टी या जाणििपूिथक प्रयतनाद्वािे लक्षात ठेिल्या जातात तेव्हा ती सक्रीय स्मृतीची बाब असते. उदा. - परिक्षाकेंद्रात णिद्यार्ी हे मागील गोष्टी आठिण्याचा प्रयतन कितात. जेव्हा गोष्टी या जाणििपूिथक प्रयतन केल्याणशिाय लक्षात ठेिल्या जातात तेव्हा तीला णनणष्क्रय स्मृती म्हितात. उदा.- खालसा णशक्षिशास्त्र महाणिद्यालयाचे उद्दीपन मला तातकाळ माझे प्राचायथ, माझे सहकािी, माझे णिद्यार्ी ि इति गोष्टींची आठिि करून देते. ही णनणष्क्रय स्मृती आहे. ५) शारीåरक व मनोवै²ािनक Öमृती : कुठल्याही व्यिणस्र्त लक्ष णदल्याणिना जि एखादी गोष्ट क्रमाने कििे शक्य असेल ति तीला शािीरिक स्मृती म्हटले जाते. उदा.- टिंकलेखन, सायकल चालणििे इ. जि एखादी गोष्ट ही अनुक्रमाने चटकन आठिली जाते तेव्हा तीला खिी ि मनोिैज्ञाणनक स्मृती म्हितात. मानसशास्त्रज्ञ तीला सिोतकृष्ट स्मृती म्हितात. munotes.in

Page 41

अध्ययन सुलर् कििाऱ्या
मानणसक प्रक्रीया आणि तिंत्रे
41 ३.३.४ Öमृतीवर पåरणाम करणारे घटक : १) साणहतयाचे स्िरूप : साणहतयाच्या प्रकािाद्वािा धाििा प्रर्ाणित होते. साणहतयातील पुढील णिशेष बाबी धाििेसाठी मोलाच्या आहेत. अ) साणहतयाची अर्थपूिथता: अर्थपूिथ साणहतय हे दीघथकाळ धािि केले जाते कािि ते सिंबिंधातील सुसिंघटन ि णिकासासाठी सिंधी प्रदान किते. अर्थहीन जािीिा या मनात दीघथकाळ िाहत नाहीत. ब) गद्य ि पद्य : गद्य ि पद्य स्िरूपातील साणहतय हे दीघथकाळपयांत धािि केले जाते. क) प्रेिक कौशल्ये : अमूतथ णिषयािंपेक्षा प्रेिक कौशल्ये ही दीघथकाळ धािि केली जातात, उदा. णिज्ञान ि गणित. ड) तीव्रता : उद्दीपनाची तीव्रता ही णिषयाच्या धाििेत सहाय्यर्ूत होते. िैणशष्ट्यपूिथ सिंिेदना जसे तीव्र प्रकाश, अती सुिंदिता णकिंिा कुरुपता या अणधक काळ धािि केल्या जातात. कमकुित सिंिेदना या मनात अणधक काळ णटकून िाहत नाहीत. इ) साणहतयाचे प्रमाि : णजतक्या अणधक णिस्तृत प्रमािात साणहतय अभ्यासले जाईल णततकी धाििा अणधक होईल. फ) साणहतयाचा आनिंददायीपिा : आनिंदी र्ािणनक सूि असलेले साणहतय हे णनिाशाजनक साणहतयापेक्षा अणधक चािंगले धािि केले जाते. २) अध्ययनाचे प्रमाि : धाििेचे प्रमाि हे अध्ययनाच्या प्रमािाशी प्रतयक्षपिे सिंबिंणधत आहे. अध्ययनाचे प्रमाि जास्त ति धििा अणधक असेल. अणधक अभ्यासला गेलेला मुद्दा ही कमी तीव्रतेने अभ्यासल्या गेलेल्या मुद्द्यापेक्षा अणधक काळपयांत मनात धाििा करून असतो. अशा प्रकािे अणधकच्या अध्ययनाचा स्मृतीिि णिधायक प्रर्ाि असतो. ३) अध्ययनाची पद्धती: अध्ययनाची पद्धतीसुद्धा णिद्यार्थयाथच्या धाििेिि लक्षिीय प्रर्ाि टाकते. सिंपूिथ पद्धत, पाठािंति पद्धत, अिंतिाल पद्धत आणि मूळ अध्ययन या काही पद्धती आहेत ज्या अणधक चािंगल्या ि अणधक काळपयांतच्या धाििेत परिित होतात. ४) चािंगले आिोग्य : चािंगले आिोग्य असलेली व्यक्ती ही कमी आिोग्यिान व्यक्तीपेक्षा णशकलेले साणहतय अणधक चािंगल्या रितीने धािि करू शकते. ५) अध्ययनाचा िेग : अध्ययनाचा िेग जलद असल्यास धाििा अणधक चािंगली होते. ६) मानणसक णस्र्ती : लगेच आठिण्यासाठी केल्या गेलेल्या अभ्यासापेक्षा दीघथ काळ लक्षात ठेिण्यासाठी केला गेलेला अभ्यास हा अणधक प्रमािात धाििा दाखणितो. munotes.in

Page 42

शैक्षणिक मानसशास्त्र
42 ७) झोप णकिंिा णिश्रािंती: अध्ययनानिंति लगेचची झोप णकिंिा णिश्रािंती ही मेंदूतील जोडण्या मजबूत किते आणि स्पष्ट स्मृतीला मदत किते. ८) लक्ष: एखादा णिषय णशकत असतािंना णिषयाकडे अणधक लक्ष णदले ति धाििा अणधक चािंगल्या रितीने होते. ९) आिड: धाििा ही आिडीिि सुद्धा अिलिंबून असते. आपि णशकत असलेल्या णिषयात णकिंिा मुद्द्यात आपल्याला अणधक गोडी, आिड असेल ति धाििा ही अणधक होते. १०) व्यक्तीगत फिक : व्यक्तीव्यक्तीत धाििा ि आठिण्याच्या शक्तीत फिक असतो. काही अणधक चािंगल्या प्रकािे धािि कितात पििंतु तयािंची आठिि मयाथणदत असते. ति काही दीघथकाळ धािि करू शकत नाही पििंतु ते चािंगल्या प्रकािे आठिू शकतात. कृती ३.३ स्मृतींच्या प्रकािािंची यादी किा. तुमची प्रगती तपासा ३.३ अ) उत्तिे दया. १) स्मृतीचे प्रकाि सणिस्ति ििथन किा. २) स्मृतीिि परििाम कििािे घटक कोिते ? ३.४ िवÖमरण अध्ययनाच्या प्रणक्रयेला फक्त ऐकिे ि प्रयुक्त कििे याचीच नव्हे ति णिसििे ि पुन्हा आठिण्याची सुद्धा गिज असते. जॉन ग्रे. ३.४.१ िवÖमरणाची संकÐपना स्मिि ि णिस्मिि या फक्त एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत. एखाद्याच्या जीिनात दोघािंचे महत्त्ि सािखेच आहे. सिथ सामान्यपिे आपि स्मििाची जास्त णचिंता कितो आणि णिस्मििाला कमी महत्त्ि देतो. पििंतु णिस्मििाचे मूल्य कमी नाही. तो अध्ययन प्रणक्रयेसाठी आिश्यक मापदिंड आहे. अनािश्यक, अयोग्य ि असिंबिंणधत गोष्टी णिसिायलाच हव्यात जेिेकरून आिश्यक ि सिंबिंणधत गोष्टींसाठी जागा मोकळी होईल. म्हिूनच णिस्मिि हे िस्तुतः आपल्या साठी ििदान आहे. ३.४.२ िवÖमरणाचा अथª व Óया´या : १) मुन्न(१९६५) हे णिस्मििाची व्याख्या,”आधी णशकलेल्या गोष्टी आठििे णकिंिा ओळखण्याच्या क्षमतेचा तातपुिता णकिंिा कायमस्िरूपी नाश" अशी कितात. munotes.in

Page 43

अध्ययन सुलर् कििाऱ्या
मानणसक प्रक्रीया आणि तिंत्रे
43 २) ड्रेव्हि णिस्मििाची व्याख्या कितात की "एखादा अनुर्ि णकिंिा पूिी णशकलेली एखादी कृती आठिण्याच्या प्रयतनातील कोितयाही िेळेस येिािे अपयश.” ३) र्ाटीया णिस्मििाची व्याख्या कितािंना म्हितात की "मूळ उद्दीपनाच्या मदतीणशिाय एखादी कल्पना णकिंिा कल्पनेच्या गटाचे जागृतािस्र्ेत पुनरुज्जीिन किण्यात व्यक्तीला येिािे अपयश." अशा प्रकािे णिस्मिि हे सद्य सजगतेत माणहतीची आठिि णकिंिा धाििा यात येिाऱ्या अपयशाशी सिंबिंणधत आहे. ते म्हिजे व्यक्तीच्या अल्पकाणलन ि दीघथकाणलन स्मृतीत आधीच सिंकेतबद्ध केलेल्या ि साठिलेल्या माणहतीचा उघड नाश णकिंिा रूपािंतिि आहे. णिस्मृतीतील गोष्टी या र्ूतकाळ असून तो आता माझा र्ाग िाणहलेला नाही. ३.४.२.अ अिवÖमरणाची वैिशĶ्ये : १) णिस्मिि ही जीिनाची अपरिहायथ प्रणक्रया आहे जीचे सकािातमक तसेच नकािातमक मूल्य आहे. २) ते स्मििाच्या णििोधी आहे. ३) णिसििे म्हिजे आधी णशकलेले साणहतय आठिण्यास असमर्थ ठििे. ४) सुरुिातीला णिस्मिि जलद असते पििंतु काळाबिोबि ते मिंद होत जातें. ५) णिस्मििात शाणददक आणि अशाणददक अध्ययनाचा समािेश होतो. ३.४.३ िवÖमरणाचे ÿकार िवÖमरण णनणष्क्रय ि नैसणगथक सणक्रय ि णिकृत • णनणष्क्रय ि नैसणगथक णिस्मिि • सणक्रय ि णिकृत णिस्मिि १) िनिÕøय व नैसिगªक िवÖमरण : असे णिस्मिि ज्यात व्यक्तीच्या पिीने णिस्मििाचा उद्देश नसतो तयाला णनणष्क्रय णकिंिा नैसणगथक णिस्मिि म्हितात. अशा प्रकािच्या णिस्मििात एखादयाला आिीिपूिथक प्रयतन किािे लागत नाहीत. अगदी सहज सामान्य पद्धतीने काळाच्या ओघात एखादी व्यक्ती ही आधी अनुर्िलेल्या ि णशकलेल्या गोष्टी णिसिते. २) सिøय िकंवा िवकृत िवÖमरण : यालाच असामान्य णिस्मििसुद्धा म्हटले आहे. या णिस्मििात एखादी व्यक्ती ही एखादी गोष्ट णिसिण्याचा जािीिपूिथक प्रयतन किते. फ्रूडच्या स्पष्टीकििानुसाि हे णिस्मिि दमनातून णनमाथि होते. या प्रणक्रयेअिंतगथत दुःखदायक अनुर्ि ि कटू स्मृती या जािीिपूिथक मनाच्या सुप्त अिस्र्ेत ढकलल्या जातात ि तयािंना तेर्ेच णिस्मििासाठी सोडून णदल्या जातात. munotes.in

Page 44

शैक्षणिक मानसशास्त्र
44 ३.४.४ िवÖमरणाची कारणे १] पूिथगामी प्रणतबिंध : आधीच्या अध्ययनाचा प्रणतबिंध आणि निंतिच्या अध्ययनाची आठिि याला पूिथगामी प्रणतबिंध म्हटले जाते. मूळ अध्ययन आणि तयाची आठिि यामधील आिंतिध्रुिीय कृती णिस्मिि घडणिते. याला पूिथगामी प्रणतबिंध म्हितात कािि हस्तक्षेप हा अश्या घटनािंच्या स्मृतीशी असतो ज्या हस्तक्षेप कििाऱ्या कृतींच्या आधी घडतात. उदा. एक णिद्यार्ी मागील आठिड्यात मानसशास्त्रातील प्रेििेणिषयी णशकला आणि या आठिड्यात तो जािणिषयी णशकतो. आता तो प्रेििेणिषयीची माणहती आठिण्याचा प्रयतन कितो पििंतु जािशी सिंबिंणधत असलेले मुद्दे तयाच्या स्मििात येतात. २) सणक्रय प्रणतबिंध : जि आधीचे अध्ययन हे निंतिच्या अध्ययनात कित असेल आणि निीन साणहतयाच्या आठििीस प्रणतबिंध कित असेल ति तयाला सक्रीय प्रणतबिंध म्हटले जाते. हे बहुधा तेव्हा घडते जेव्हा आधीचे अध्ययन हे सध्याच्या अध्ययनापेक्षा चािंगले असते. उदा. आपि कालच्या पाटीत कोिाला तिी र्ेटलो आणि आज तयािंची नािे आठिताना आपल्याला मागील आठिड्यात र्ेटलेल्या लोकािंची नािे आठितात. ३) सिता काळ : काळाच्या ओघात बहुतािंश अनुर्ि हे णिसिले जातात. इणदबन घााँसला आढळले की, िीस तयानिंति ७२% स्मििात िाहते, एक तासानिंति ४४% िाहते, सहा णदिसानिंति ३६% िाहते, ति एक मणहन्यानिंति फक्त २१% णटकून िाहते. ४) अध्ययन पद्धती : णशक्षक जि मुलाच्या शािीरिक मानणसक, र्ािणनक आणि सामाणजक पातळीनुसाि अध्ययन पदधत िापित नसेल ति णिस्मिि घडते. ५) अणत अध्ययन : अध्ययन साणहतय जे योग्य अिंतिाला णशिाय अणत णशकले गेलेले आहे ते आपल्या चेतातिंतूिि ताि देते आणि सहजासहजी णिसिले जाते. ६) र्किा जेव्हा व्यक्ती ही र्कलेली असते तेव्हा णिणिध णिषद्रव्ये तयाि होतात. आणि हे णिषािी पदार्थ मेंदूला णिचणलत कितात आणि म्हिून र्किा णिस्मिि घडिते. ७) र्ािणनक उत्तेजना : जेव्हा एखादी व्यक्ती ही र्ीती, सिंताप णकिंिा इति कोितयाही र्ािणनक णिचलनाखाली असते तेव्हा ती णशकलेले साणहतय णिसिण्याची शक्यता असते. ८) पुनिािृत्तीचा अर्ाि : णशकलेल्या कायाथची जेव्हा आपि पुन्हा पुन्हा पुनिािृत्ती कित नाही तेव्हा ते कायथ णिसिण्याची प्रिृत्ती असते कािि स्मृतीच्या खुिा या णफकट होन जातात. ९) णिचलन आणि शिंका : जेहा तेर्े णिचलन कििािे खूप सािे घटक असतात आणि जि तेर्े णशकल्या जािाऱ्या साणहतयाच्या सतयतेप्रणत एखादी शिंका असेल ति ते आपि सहजासहजी णिसिण्याची शक्यता असते. ३.४.५ िवÖमरणाचे शै±िणक पåरणाम : १) णिदयार्थयाथला समजून ि जािून घेिे आणि अतयिंत क्लेशकािक अनुर्ि ि नकोशा जाणििातून तयाला बाहेि येण्यासाठी मदत कििे. munotes.in

Page 45

अध्ययन सुलर् कििाऱ्या
मानणसक प्रक्रीया आणि तिंत्रे
45 २) स्मृती िाढणिण्याची तिंत्रे िापििे ि अभ्यासक्रमाची तडजोड कििे. ३) िगाथत अनुकुल िाताििि तयाि कििे. ४) स्मृती आणि णिस्मिि णसद्धान्तािंचा अध्ययन कायथपद्धतीत समािेश कििे. ५) मुलािंच्या िेगिेगळ्या स्मृती स्तिािंबद्दल जागरुकता णनमाथि कििे. ६) सिथसमािेशक ि सिंपूिथ असे सुरुिातीचे अध्ययन ि अध्यापन अिंणगकािले जायला हिे. ७) साणहतयाशी णजतका परिचय जास्त णततकी आठिण्याची क्षमता जास्त. म्हिूनच अणधकचे अध्ययन हे जरुिीचे आहे. ८) णशक्षकाने णिषय णशकणितािंना ‘परिणचताकडून अपरिणचताकडे’ अशा णनतीिचनािंचा िापि किायला हिा. ९) एकगठ्ठा सिािापेक्षा णितिीत सिािाच्या िापिाला प्रोतसाहन द्यायला हिे कािि यामुळे णिद्यार्ी हा र्कव्याची सुरुिात न होता णशकू शकतो. कृती ३.४ णिस्मििाच्या प्रकािािंची यादी किा ि तयािंना र्ोडक्यात साष्ट किा. तुमची प्रगती तपासा ३.४ अ) उत्तिे द्या. १) णिस्मििाची व्याख्या द्या ि तयाची काििे द्या, २) णिस्मििासाठी जबाबदाि असलेले घटक कोिते ? णशकलेल्या गोष्टी णिद्यार्थयाांच्या लक्षात िाहण्यासाठी तुम्ही तयािंना कशा प्रकािे मदत किाल? ३.५ सारांश अशा प्रकािे या युणनटमध्ये आपि अध्ययन हे मानिी जीिनाच्या सिथच क्षेत्रात महतिपूिथ र्ूणमका बजाितात याणिषयी चचाथ केली आहे. णशक्षि क्षेत्रातील आपले सिथ प्रयतन हे णिद्यार्थयाांने अणधक चािंगल्या रितीने णशकािे या णदशेने असतात. आणि हे अध्ययन काही मानणसक प्रणक्रयािंशी सिंबिंणधत आहे. या मानणसक प्रणक्रया म्हिजे णिचाि कििे, स्मृती ि णिस्मिि. णिचाि कििे. - आपि दैनिंणदन जीिनात काही समस्यािंना सामोिे जात असतो. या समस्या िेगिेगळ्या प्रकािच्या असू शकतात. पििंतु समस्या समोि आल्यानिंति लगेचच आपि ती सोडणिण्याचा प्रयतन कितो. ि समाधान णमळणितो. समस्या सोडिण्यापूिी णिचाि कितो आणि सिंर्ाव्य उपाय शोधायचा प्रयतन कितो. munotes.in

Page 46

शैक्षणिक मानसशास्त्र
46 म्हिूनच आपि मानू शकतो की णिचाि केल्याणिना आपि समस्या सोडिू शकत नाही. समस्या सोडणिण्यासाठी समस्येणिषयी णिचाि कििे ही एक पूिथ अट आहे. णशक्षि ि शैक्षणिक णिषयािंची योजना कितेिेळी आपि णिदयार्थयाांची णिचाि किण्याची शक्ती णिकणसत किण्याचे उद्दीष्ट ठेितो. - म्हिूनच या युणनटने णिचाि किण्याचा मानणसक पैलू ि तयाचे िेगिेगळे प्रकाि समजून घेण्याचा प्रयतन केला आहे. स्मृती - एक व्यक्ती जीिनात बऱ्याच गोष्टी णशकतो ि णिणिध अनुर्ि प्राप्त कितो. पििंतु प्राप्त केलेले सिथ अनुर्ि र्णिष्यात िापिण्यासाठी तयाच्या मनात साठिले जात नाहीत. काळाच्या ओघात काही णिसिले जातात आणि काही दीघथकाळपयांत मनात साठिले जातात. या साठिलेल्या साणहतयाची आठिि ि धाििा ही स्मृणतिि अिलिंबून असते. अध्ययनाचे प्रमाि हे एखाद्याच्या स्मृती शक्तीिि अिलिंबून असते. अध्ययन ि स्मृती हे एकमेकािंशी घणनष्ठपिे णनगडीत आहे. म्हिून हे युणनट स्मृती प्रकाि ि स्मृतीशक्तीिि परििाम कििािे घटक याणिषयी चचाथ किते. णिस्मिि - स्मृतीसोबतच णिस्मििसुद्धा खूप महत्त्िाचे आहे. णिस्मिि हे पूिथतः नष्ट केले जाऊ शकत नाही. जि णिस्मिि घडून आले नाही ति जीिन हे दुःखद अनुर्िािंचे ओझे बनून जाईल ि दयनीय बनेल. णिस्मििाची प्रणक्रया जलद झाली ति जीिनात काहीही कििे शक्य होिाि नाही. िस्तुत: काही प्रमािात णिसििे हे तकथसिंगत आहे. अध्ययन ि णिस्मिि हे सुद्धा घणनष्ठपिे णनगडीत आहेत. म्हिूनच हे युणनट णिस्मििाची सिंकल्पना, तयाचे प्रकाि यािंची चचाथ किते आणि तसेच णिस्मिि घडिून आििािे घटक ि णिस्मििाचे शैक्षणिक परििाम याणिषयी चचाथ किते. ३.६ युिनट ÖवाÅयाय १) णिचाि किण्याची व्याख्या द्या. णिचाि किण्याच्या प्रकािािंचे सणिस्ति ििथन किा. २) स्मृतीची सिंकल्पना स्पष्ट किा. स्मृतीिि परििाम कििाऱ्या घटकािि चचाथ किा. ३) स्मृतीचे प्रकाि सणिस्ति ििथन किा. ४) णिस्मििाची व्याख्या द्या. तयाचे िेगिेगळे प्रकाि णलहा. ५) णिस्मििाच्या काििािंचे ििथन किा. णिस्मििाचे शैक्षणिक परििाम कोिते ? ३.७ संदभª 1) Thinking: Nature, Tools and Processes / Psychology 2) McLeod S. A. (2013, Aug 05). stages of memory -encoding storage and retrieval. Simply Psychology. 3) https://www.simplypsychology.org/memory.html 4) McLeod S.A. (2008, Dec 14) Forgetting, Simply Psychology. 5) http://www.simply psychology.org/forgetting.html  munotes.in

Page 47

47 ४ अÅययनाची तंýे अ. सुजनशीलता: अथª, ÿøìया, िश±काची भूिमका आिण शै±िणक पåरणाम ब. समÖया िनराकरण: अथª, टÈपे आिण शै±िणक पåरणाम क. आकलनाचे आकलन : अथª आिण शै±िणक पåरणाम यूनीट संरचना ४.० उĥेश ४.१ पåरचय ४.२ सृजनशीलतेचा अथª ४.३ सृजनशीलतेची ÿøìया ४.४ सृजनशीलतेची भूिमका आािण शै±िणक पåरणाम ४.५ समÖया िनराकरणाचा अथª ४.६ समÖया िनराकरणाचे टÈपे (पायöया) ४.७ समÖया िनराकरणाचे शै±िणक पåरणाम ४.८ आकलनाचे आकलन याचा अथª ४.९ आकलनाचे आकलन याचे शै±िणक पåरणाम ४.१० सारांश ४.० उĥेश हे यूनीट वाचÐयानंतर तुÌहाला पुढील गोĶी श³य होतील. • सृजनशीलता व ित¸या ÿøìये¸या अथाªची Óया´या करणे • सृजनशीलतेची भूिमका आिण ितचे शै±िणक पåरणाम ÖपĶ करणे. • समÖया िनराकरणाचा अथª व Âया¸या पायöयांचे वणªन करणे. • समÖया िनराकरणाचे शै±िणक पåरणाम ÖपĶ करणे. • आकलना¸या आकलनाचा अथª सांगणे • आकलना¸या आकलनाचे (Metacognition) शै±िणक पåरणाम वणªन करणे. ४.१ पåरचय कुठÐयाही ÿकारची अËयासøम सामúी ही अÅययना¸या वेगवेगÑया तंýाĬारे िशकवली जाऊ शकते. जसे सृजनशीलता, समÖया िनराकरण आिण आकलनाचे आकलन कौशÐये. िश±काचे कायª हे समÖया िनराकरण कसे िशकवायचे नसून समाजशाľ िकंवा िव²ान ही समÖया िनराकरणा¸या पĦतीने कसे िशकवावे हे आहे. िश±काने असे वातावरण ÿदान करायला हवे जेथे िवदयाथê हे Âयां¸या मेटॅकॉगनेटीÓह (आकलनाचे आकलन) ±मता वापł शकतात आिण निवन अÖसल, कÐपक असा िवचार व ²ानाचे भाकìत िकंवा अनुमान काढू munotes.in

Page 48

शै±िणक मानसशाľ
48 शकतील. या यूिनटचा हेतू हा वेगवेगळी अÅययन तंýे Âयां¸या शै±िणक पåरणामासह ÖपĶ करणे असा आहे. ४.२ सृजनशीलतेचा अथª कुठÐयाही देशाची सांÖकृितक, वै²ािनक आिण सामािजक ÿगती ही Âया देशा¸या नागåरकांमÅये असलेÐया सृजनशीलते¸या िवकासा¸या ÿमाणावर अवलंबून असते. जगा¸या इितहासात असे बरेच तÂव²ानी, कवी, लेखक, वै²ािनक व गिणत² होऊन गेले आहेत, ºयांना Âयां¸या शाळेतून काढून टाकÁयात आले, ºयांना नालायक िवīाथê Ìहणून िहणवले गेले, परंतु Âयांनी Âयां¸या नतर¸या जीवनात खूप थोर कायª िनिमªले. Ìहणूनच आधुिनक काळात ÿगत देश हे Âयां¸या निवन िपढीत सृजनशीलता िवकसीत करÁयाचा ÿयÂन करतात. Ìहणून सृजनशीलतेची संकÐपना ही शै±िणक मानसशाľात एक महÂवाचे Öथान पटकावते. हावडª गाडªनर सृजनशील Óयĉìची Óया´या अशी एक Óयĉì जे िनयमीतपणे समÖया सोडिवते व निवन ÿij तयार करते अशी करतात. Óया´या सृजनशीलतेचा अथª Ìहणजे वेगÑया ÿकारे िवचार करणे िकंवा एखादी गोĶ करणे. सृजनशीलतेची Óया´या कÐपना, पयाªय िकंवा श³यता िनिमªती िकंवा ओळखÁयासाठीची वृ°ी जी समÖया िनराकरण, इतरांशी संवाद साधणे आिण Öवतःचे तसेच इतरांचे मनोरंजन करÁयात उपयोगीठł शकेल, अशी केली जाते. सृजनशीलते¸या खालील Óया´या Âयाचा अथª समजÁयात मदत करते. बकª, २००२ "सृजनशीलता Ìहणजे अÖसल परंतू तरीही योµय व उपयोगी असलेले कायª करÁयाची ±मता." गुइलफोडª, “सृजनशीलतेला काही वेळेस सृजन ±मता तर काही वेळेस सृजन उÂपादन आिण काही वेळेस सृजनाÂमक उÂपादन±मता असे संबोधले जाते." थÖटªन (१९५५) “कुठलीही कृती ही सृजनशील असÁयासाठी ित¸याजवळ नेहमीच नािवÆयपूणª असलेÐया िवचार करÁया¸या ÿकाराचा ताÂकाळ उपाय असतो.” इ.पी.टॉरÆस (१९६५) दुिमªळ घटकातील तृटी समजून घेÁयाची, Âयां¸या संबंधातील संकÐपना जोडÁयाची, कÐपना व चाचÁया करÁयाची, िनÕकषª इतर लोकांजवळ घेऊन जाÁयाची आिण संकÐपने¸या पुनरावलोकनाĬारे सुधारणा करÁयाची ÿिøया Ìहणजे सृजनशील िवचारसरणी होय." सृजनशीलते¸या वरील Óया´या िनदशªनास आणून देतात कì सृजनशीलता Ìहणजे अÖसल िवचारसरणी, नवीन ÿकारचे संबंध, अपसारीत िवचारसरणी व वतªन, जुÆया समÖयांचे नवीन उपाय, लविचकता आिण जीवना¸या वेगवेगÑया ±ेýातील नवीन ŀĶीकोन होय. सृजनशील Óयĉì ही Âया¸या अडचणéबाबत खूपच जागłक असते. Âयाची िवचारसरणी ही चल, लविचक, अÖसल आिण नािवÆयपूणª असते. munotes.in

Page 49

अÅययनाची तंýे
49 4.3 सृजनशीलतेची ÿøìया िवÐसन, गुडलफोडª िøÖटनसेन यांनी िनåर±ण केले कì सृजनशील ÿिøया ही अशी कोणतीही ÿिøया असते जी जुÆया घटकां¸या नवीन मांडणीसह काहीतरी नवीन वÖतू िकंवा कÐपना िनमाªण करते. या नविनिमªतीने काही समÖयां¸या उपायात योगदान दयायलाच हवे. टॉरÆस या मताचे होते कì सृजनशीलतेची ÿिøया ही वै²ािनक पĦतीतील पायöयांÿमाणे आहे. दोÆहéचा क¤þकìय घटक Ìहणजे काहीतरी नविनिमªती करणे हा आहे. वॉलस िस³Öस¤ट िमहाÂमी) यां¸याअनुसार सृजनशील ÿिøये¸या पायöया (टÈपे) पुढीलÿमाणे- तयारी: एखाīा गोĶीत गुंतलेले असतांना आपÐयाला जाणवते कì काहीतरी योµय नाही, आपण ताणतणावाला संवेदनशील असतो - ºयामुळे एक पोकळी तयार होते, एक गरज िनमाªण होते जी आपÐयाला कृती करायला व नवीन गोĶé¸या सृजनासाठी ąोत एकिýत करायला उĥीिपत करते. उÕमायन : ही पायरी ÿÂय± नसून बहòधा उÂÖफूतª Öवłपाची असते. ती आपÐया िवचारसरणी¸या पåरघात घडून येते. हे तेÓहाच होते जेÓहा आÓहानाÂमक नसलेले कायª (अवाÖतव नाही िकंवा खूपच आÓहानाÂमक नाही) करÁयाची सवō°म वेळ असते, जेणेकłन तुमचे मन सृजनशील कÐपना उदयास आणते. ÿदीपन / अंतŀªĶी: हा खळबळजनक ±ण आहे. या ±णी Óयĉìला उÕमायनात असलेÐया कÐपनांबĥल अंतŀªĶी िमळते. Âया कÐपना सुĮ मनातून जागृत मनात ÿवेश करतात. पडताळा / मूÐयांकन: या टÈÈयाला िवĴेषणाÂमक, अिभसारीत िवचार ÿिøया या कृतीत उतरतात. ती कÐपना खरी, अचूक िकंवा मूÐयवान आहे का ? िवÖतार : या िठकाणी आपण आपÐया कÐपनांमÅये भर टाकतो िकंवा आपÐया कÐपना जोडतो. या िठकाणी आपण आपÐया कÐपनांची संबंिधत मािहती व तपशीलाशी जोडणी करतो. सृजनशील ÿिøया ही एकरेषीय नसते. ४.४ सृजनशीलतेत िश±काची भूिमका आिण पåरणाम शाळा हे अगदी योµय िठकाण आहे जेथे मुलांमधील सृजनशीलतेसाठी मूलभूत पाया िवकिसत करÁयासाठी सुसंघिटत ÿयÂन केले जाऊ शकतात. Âयां¸या मÅये सृजनशीलतेचे वातावरण िवकिसत करÁयासाठी जािणवपूवªक ÿयÂन गरजेचे आहेत. िश±कां¸या काही महÂवा¸या भूिमका पुढीलÿमाणे - १) सृजनशील मूल ओळखणे :- सृजनशील मूल ओळखÁयासाठी चाचणी तंý आिण िवनाचाचणी तंý ही दोघीही वापरली जाऊ शकतात. गुइलफोडª आिण मेरीफìÐड यांनी चाचणी तंý िवकिसत केले जे समÖयेÿती ओघ, लविचकता, अÖसलता, पुनÓयाª´या आिण संवेदनशीलताचे मापन करतात. २) सृजनशीलतेत आडकाठी आणणारे शाळेतील घटक शोधणे:- भारतातील सīपåरिÖथतीतील िश±णपĦती ही जाÖत कłन घोकंपĘीला (रĘा पĦत) munotes.in

Page 50

शै±िणक मानसशाľ
50 ÿोÂसाहन देते. ती ³विचतच मुलांना िवचार करÁयास आिण Âयांची सृजनशीलता वापरÁयास उīुĉ करते. ३) सृजनशीलता िवकिसत करÁयासाठीचे डावपेच :- सृजनशीलता ही अशा वातावरणात बहरÁयाची श³यता असते जेथे िश±क हे Âयां¸या मुलांमÅये Öवतंý व मुĉ िवचारसरणीला महßव देतात. िश±काĬारे िवचारमंथन, खेळ, िवÖतृत वाचन आिण ÖवमुÐयांकन यासारखे डावपेच वापरले जाऊ शकतात. ४) वगाªत सृजनशील अÅययन वातावरण व अनुभव ÿदान करणे: िवīाÃया«मधील सृजनशीलतेला चालना देÁयासाठी िश±काने पुढील मागªदशªक तßवे अनुसरायला हवीत - अ) सुरि±त, अनु²ेय व उबदार वातावरण पुरवावे. ब) मुलांना असामाÆय ÿij िवचारÁयाची परवानगी दयावी. क) मुलां¸या कÐपक व असामाÆय कÐपनांचे कौतुक करावे. ड) मुलां¸या कÐपनांना मूÐय आहे याची मुलांना खाýी पटू īा. इ) िवचारसरणीतील अÖसलता जागृत करा. फ) सृजनशील Óयĉéची Óया´याने आयोिजत करा. एक उÂकृĶ वगªपåरिÖथतीत नेहमीच सृजनशीलतेचे काही घटक असतात जे वगाªला अिधक मनोरंजक व परÖपरसंवादी बनवतात. अËयासøमासोबत सृजनशीलतेचे योµय संिम®ण हे िवīाÃयाªला शोधक बनÁयास मदत करते आिण Âयांना नवीन बाबी िशकÁयास ÿोÂसाहन देते. वÖतुतः सृजनशील अिभÓयĉì ही िवīाÃयाª¸या भाविनक िवकासात ÿमुख भूिमका िनभावते. सृजनशीलतेचे काही महßवाचे शै±िणक पåरणाम पुढीलÿमाणे : • अËयास करणे आनंदी बनते: सृजनशील वगª हा िवīाÃया«ना नवीन संकÐपना गंमतीसह समजून घेÁयाची संधी देतो. मुलांना तर मजा नेहमीच आवडते आिण अËयासøमासोबतच सृजनशील कृतéचा समावेश हा Âयां¸या अÅययनातील Âयांची Łची वाढवतो. • ÿकटीकरण िकंवा अिभÓयĉìचा पयाªय : सृजनशील वगª हा िवīाÃया«ना Öवतःला अिभÓयĉ करणाची संधी ÿदान करतो. अÅययनाचा सृजनाÂमक ŀĶीकोन हा Âयांना Âयां¸या मागाªत येणाöया िविवध कृतéबाबत अिधक खुला करतो आिण Âयांना कायªिसĦीची व अिभमानाची आिणव कŁन देतो. • भाविनक िवकास : सृजनशील अिभÓयĉì ही िवīाÃया«साठी Âयां¸या भाविनक िवकासाला चालना देÁयासाठी महßवाची आहे. ते जेÓहा Âयां¸या खöयाखुöया भावना Âयां¸या वगाªत सृजनशील मागाªने दाखवू शकतात, तेÓहा Âयांचा आÂमिवĵासाचा Öतर उंचावÁयाची श³यता असते. • िवचार करÁयाची ±मता वाढिवते: सृजनशीलता ही िवīाÃया«मधील कÐपक िवचार ±मतेला उĥीपीत कł शकते. Ìहणूनच िश±कांनी ÓयÖत अËयासøम वेळापýकात मुĉ पयाªयी ÿij, सृजनाÂमक संघ बांधणी कृती, िवचारमंथन सý आिण वादिववाद अशा कृतéना चालना दयायला हवी. काही िश±क अशा तंýांचा वापर मुलांना कठीण घडे मजेने व सहज åरतीने िशकिवÁयासाठी अ³कलहòशारीने करतात. munotes.in

Page 51

अÅययनाची तंýे
51 • ताण व िचंतेतील घट: उपयुĉ चच¥ला उ°ेजन देऊन तसेच वगाªतील मांडणी अिधक लविचक कłन वगाªतील सृजनाÂमक वातावरणाला खूप सारी चालना िमळते व िवदयाÃया«चा ताण हलका होतो. • समÖया िनराकरण कौशÐयाला वाढिवते: सृजनाÂमक समÖया िनराकरणाला वगाªत उ°ेजन िदले आऊ शकते जे िवīाÃयाªला चौकटीबाहेर िवचार करÁयास व अिधक कÐपक व नािवÆयपूणª बनवÁयास मदत करते. या मागाªने समÖया िकंवा संधी या िवīाÃयाªĬारा पुनÓयाªिखत केÐया जातात आिण उपाय िकंवा ÿितसाद हे अिधक नािवÆयपूणª असतील. • क¤þीकरण व अवधान सुधारते: Öमरणशĉìचे खेळ खेळून, सृजनशीलता आणÁयासाठी िनयिमतपणे अवकाश व मÅयाÆतर घेऊन व वगाªतील वातावरण लविचक कłन मुलां¸या ल± देÁया¸या कालावधीत खूपच सुधारणा केली जाऊ शकते. • चांगले संवादकत¥ : सृजनशीलतेला चालना देणारे वगाªतील वातावरण मुलांना संवादाचे एक जग खुले करते. मुले Âयां¸या मोकÑया वेळेत चचाªसýे घेऊन नािवÆयपूणª िवचारसरणीला उ°ेजन देऊ शकतात व चांगÐया ÿकारे संवाद साधू शकतात. • आवड अनुसरा: शै±िणक कारकìदêत उÂकृĶ असÁयासोबतच आवडीचा पाठपुरावा चालू ठेवणे हे एक िवīाÃयाªसाठी जीवनात यशÖवी होÁयासाठी महßवाचे आहे. वगाªतील चांगÐया वातावरणाने िवīाÃया«ना Âयांची आवड, मग ती संगीत, नृÂय, किवता, िचýकला िकंवा इतर कला ÿकार असो, जोपासÁयासाठी अवकाश īायला हवा. • नवीन ÿवृती: मुĉ पयाªयी ÿij मािण वगाªतील चचाª हे दोन लोकिÿय सृजनशील अÅययन डावपेच आहेत जे िवदयाÃया«ना नवीन िकंवा नािवÆयपूणª ÿवृ°ी िवकिसत करÁयास मदत करतात. • आजीवन अÅययनाची सुŁवात करते: एक चौकस मन हे नेहमीच अिधक िशकÁयाला पसंत करते आिण सृजनशील वगª हा अपारंपारीक मागाªĬारा िवīाÃया«मÅये चौकस मनोवृ°ीची बांधणी कł शकतो. तुमची ÿगती तपासा - १ ÿ.१] योµय पयाªय िनवडा. अ) सृजनशीलता ही अशा वातावरणात बहरÁयाची श³यता असते जेथे िश±क हे Âयां¸या मुलांमÅये________ व_________ला महßव देतात. ( मुĉ िवचारसरणी, Öवतंý अपराध) ब) िवचारमंथन तंý हे _______ िवचारसरणी¸या महßवावर जोर देते. ( अिभसारण, अपसारण) ÿ.२) सृजनशीलतेला चालना देÁयात िश±काची भूिमका ÖपĶ करा. ÿ.३) सृजनशील ÓयĉìमÂवाची काही वैिशĶ्ये सांगा. munotes.in

Page 52

शै±िणक मानसशाľ
52 ४.५ समÖया िनराकरणाचा अथª समÖया िनराकरण Ìहणजे समÖया ओळखÁयाची व योµय कौशÐये पĦतशीरपणे वापłन समÖया सोडिवÁयाची ±मता. समÖया ही कोणतीही पåरिÖथती असते ºयामÅये तुÌही काही Åयेयापय«त पोहोचÁयाचा ÿयÂन करतात आिण समÖयेचा उपाय शोधतात. अशा ÿकारे समÖया िनराकरण Ìहणजे अशी पåरिÖथती जेथे Óयĉì ही समÖयेचा नवीन उपाय शोधते. समÖया िनवारण आपÐयाला आपÐया जीवनातील समÖयांशी उपयुĉåरÂया जुळÁयास मदत करते. न सोडिवÐया गेलेÐया महßवा¸या समÖया मानिसक ताण िनमाªण कł शकतात आिण शारीåरक ताण वाढवतात. िनIJय आिण िचकाटी¸या ताकदीसह अगदी दूरÖथ ÖवÈनेसुĦा ÿाĮ करÁयासाठी समÖया िनराकरण कौशÐये वापरली जाऊ शकतात. समÖयांची आÓहाने मग ती मोठी असो वा लहान, घरी असो कì शाळेत, नेहमीच येत असतात. काही लोक अशा वेळी तयारीला लागतात आिण उººवल यश संपादन करतात कारण ते Âया समÖयांना िवकासा¸या संधी Ìहणून बघतात. Âयांना अशा समÖया हाताळÁयाचा एक पद् Ħतशीर मागª मािहत असतो जे नेहमीच कायª करतो. यामुळे Âयांचा आÂमिवĵास आिण Öवसुमत वाढते. चाÐसª इ. Öकìनर - “समÖया िनराकरण हा असा आकृतीबंध िकंवा चौकट आहे ºयात सृजनाÂमक िवचारसरणी व तकªसंगती घडून येते. अपूणª इ¸छांमुळे िनमाªण झालेला ताण हा Óयĉìला Âया¸या इ¸छापूतê¸या Åयेयातील ÿगतीत अडथळे आणणाöया अडचणé¸या िनयंýणासाठी सवªकष ÿयÂन करÁयास आिण िनåर±ण, भाकìत, अनुमान अशी सवōÂकृĶ भािषक तंýे वापरÁयास चालना देतो." िजड्डू कृÕणमूतê- “फारच थोडे लोक समÖया समजून घेऊ शकतात, उ°र समÖयेतूनच येईल हे जाणतात कारण उ°र हे समÖयेपासून वेगळे असत नाही." यशÖवी समÖया िनराकरण आिण यशÖवी जीवन हे समान आहेत. आपÐया पूवªजांनी िविवध समÖया कशा ÿकारे सोडिवÐया आहेत याची नŌद Ìहणजे आपली संÖकृती आहे. िश±णाचा मु´य उĥेश Ìहणजे िवīाÃया«ना िशकÁयासाठी अशा मागा«नी मदत करणे जे Âयांना निवन पåरिÖथतीत समÖया सोडिवÁयासाठी ते जे काय िशकले आहे Âयाचा वापर करÁयास समथª करणे. थोड³यात Ìहणजे समÖया िनराकरण ही एक ÿिøया - सततची कृती आहे ºयात िवīाथê Âयांना काय मािहत आहे यापासून सुŁवात कłन Âयांना काय मािहत नाही हे ते शोधतात. यामÅये गृहीतके िनिमªत कŁन, भािकतांची तपासणी कłन समÖयांवर मात करणे व एक समाधानकारक उपायावर येऊन पोहोचणे सामावते. ४.६ समÖया िनराकरणाचे टÈपे (पायöया) तुÌहाला मािहतच आहे कì समÖया िनराकरण ही समÖया िकंवा Åयेय ओळखÁयाची, समÖया सोडिवÁयासाठी िकंवा Åयेयापय«त पोहोचÁयासाठी कÐपना िनमाªण करÁयाची आिण Âया कÐपनांची तपासणी करÁयाची ÿिøया आहे. munotes.in

Page 53

अÅययनाची तंýे
53 जॉन āॅÖफोडª आिण बेरी Öटेन (१९९३) यांनी पाच टÈपे ओळखÁयासाठी IDEAL हे सं±ेपłप वापरले. I Identify problems and opportunity. समÖया व संधी ओळखणे D Define goals and represent the problem. Åयेय पåरभािषत करणे व समÖया दशªिवणे. E Explore possible strategies. श³य असलेले डावपेच, Óयूहरचना शोधणे. A Anticipate outcomes and act. िनÕप°ीचे अनुमान बांधा व कृती करा. L Look back and learn. मागे वळून पहा (िसंहावलोकन करा) व िशका. ही ÿिøया घडून येÁयासाठी सहाÍयभूत होÁयासाठी वरील टÈपे मागªदशªक तßवे आहेत. जरी समÖया िनराकरण हे अचूकपणे या पायöया अनुसरत नसली आिण सवª समÖयांची एकच िविशĶ उकल नसली तरी आपण,मुले दैनंिदन जीवनात समÖया सोडिवतांना Âयांना उ°ेजन व मदत देÁयासाठी ही मागªदशªक तßवे वापŁ शकतो. १) समÖया व संधी ओळखणे (Identify problems and opportunity.): पिहली पायरी Ìहणजे अिÖतÂवात असलेली समÖया ओळखणे व Âया समÖयेला संधी समजून ÿिøया सुŁ करणे. उकल करणाजोगी समÖया शोधणे व तीला संधीत Łपांतरीत करणे ही बöयाच यशÖवी शोधांमागील ÿिøया आहे. २) Åयेय पåरभािषत करणे व समÖया दशªिवणे (Define goals and represent the problem): समÖया ओळखÐयानंतर िवīाÃया«ने ितला योµय åरतीने पåरभािषत व दशªवायला हवे. समÖया दशªिवÁयासाठी आिण Åयेय िनिIJत करÁयासाठी िवīाÃया«ने Âयासंबंिधत मािहतीवर ल± क¤िþत करणे, तीची रचना समजून घेणे व समÖया सोडवÁयासाठी मानिसक तंý सिøय करणे गरजेचे आहे. ३) श³य असलेले डावपेच, Óयुहरचना शोधणे (Explore possible Strategies): समÖयांची उकल शोधÁयासाठी मुलांना कोणते ÿयÂन गरजेचे आहेत यािवषयी िवचार करÁयास Âयांना मदत करा. ते Âयां¸या जवळील सािहÂय सवªसामाÆय िकंवा अपारंपारीक मागाªने वापŁ शकतात हे Âयांना ²ात आहे याची खाýी करा. उकलéचा शोध करतांना िवīाथê अÐगोरीदमची पĦत, अनुłप िवचारसरणी आिण अनुमािनत पĦत इ. चा अवलंब कł शकतात. ४) िनÕप°ीचे अनुमान बांधा व कृती करा. (Anticipate outcome and act): समÖया दशªिवÐयानंतर व श³य ते उपाय शोधÐयानंतर पुढील पायरी Ìहणजे उपायाची िनवड करणे आिण पåरणामांचे अनुमान बांधा. ५) मागे वळून पहा (िसंहावलोकन करा) व िशका (look back and learn) : पåरणामांचे अनुमान बांधÐयानंतर िवīाथê हा डावपेचाÂमक उपाय िनवडू शकतो व munotes.in

Page 54

शै±िणक मानसशाľ
54 Âयाची अंमलबजावणी कŁ शकतो. हे करतांना Âयाने उपायांचा पुķ्यथª िकंवा िवरोधी पुराÓयांची तपासणी करावी. अपयश िकंवा िवरोधाभास असÐयास िवīाथê हा इतर इतर कÐपना िकंवा कृती योजनांसाठी िसंहावलोकन क शकतो. ४.७ समÖया िनराकरणाचे शै±िणक पåरणाम समÖया िनराकरण हे अËयासøमाचे एक अितशय खरेखुरे अंग आहे व असायला हवे. यात हे पूवªúहीत आहे कì िवīाथê Âयां¸या Öवतः¸या अÅययनासाठीची काही जबाबदारी उचलू शकतो आिण अËयासøमाचा िजवंत घटक Ìहणून समÖया सोडिवणे, गुंतागुंत सोडिवणे, पयाªयांवर चचाª करणे आिण िवचार करÁयावर ल± क¤þीत करणे यासाठी Óयĉìगत कृती कł शकतो. यामुळे िवदयाÃया«ना Âयांनी नवीनच संपादन केलेले ²ान अथªपूणªåरÂया व वाÖतिवक जीवन कृतीत वापरÁयाची संधी ÿाĮ होते आिण Âयांना उ¸च Öतरा¸या िवचारसरणीवर कायª करÁयात मदत होते. १) मुले समÖया चटकन समजू शकतात. िवīाÃया«नी समÖयेचे ÖवŁप व Âया संबंिधत Åयेये जाणणे महßवाचे आहे. समÖया िनराकरण हे िवīाÃया«ना समÖया Âयां¸या शÊदात मांडÁयास उ°ेजन देते. २) अडथÑयांचे वणªन करते : िवīाÃया«ना Âयांची Åयेये ÿाĮ करÁयापासून अडवू शकणारे कोणतेही अडथळे िकंवा मयाªदा जाणून घेÁयास िवīाथê समथª असतात. ३) िविवध उपाय ओळखÁयाची समथªता: एखादया समÖयेचे Öवłप व मापदंड जर समजले गेले तर िवīाथê हे समÖया सोडिवÁयासाठी एक िकंवा अिधक सुयोµय डावपेचांची िनवड कł शकतात. िवīाÃया«ना हे समजणे गरजेचे आहे कì Âयां¸याजवळ बरेच डावपेच उपलÊध असू शकतात आिण सवª समÖयांसाठी एकच डावपेच कायª करेल असे नाही. येथे काही समÖया िनराकरण श³यता िदÐया आहेत. ४) समÖया िनवारण हे िवīाÃया«ना िनवडक डावपेच िकंवा डावपेचां¸या संिम®णाĬारे कायª करणे श³य करते. परंतु जोपय«त हे ÖपĶ होत नाही कì ते कायª करत नाही तोपय«त Âयात सुधारणेची गरज असते. याचाच पåरणाम Ìहणून िवīाथê हा अिधक ÿिवण समÖया िनराकरणकताª बनतो. ५) समÖया काही काळापुरती बाजूला ठेवणे व तीला नंतर काही काळाने हाताळणे यामुळे िवīाÃया«ना खूपच िदलासा िमळतो. उदाहरणाथª, शाľ²ांना ते हाताळत असलेÐया समÖयांचे समाधान ³विचतच पिहÐयाच ÿयÂनात िमळते. िवदयाÃया«ना सुĦा समÖयेला काही काळ बाजूला सारणे व नंतर पुÆहा ÿयÂन करणे िदलासादायक वाटू शकते. ६) िवīाथê Âयां¸या पåरणामांचे Öवतः मूÐयांकन कŁ शकतात. हे महßवपूणª आहे कì मुलांजवळ, Âयांची Öवत:ची समÖया िनराकरण कौशÐये आिण Âया कौशÐयां¸या वापरापासून ते तयार करत असलेले उपाय, यां¸या मुÐयांकनां¸या बहòिवध संधी असतात. ७) िवदयाथê हा Âयाचे कायª चटकन आिण कमी ýुटéसह पार पाडू शकतात. munotes.in

Page 55

अÅययनाची तंýे
55 ८) िवīाÃया«ना समÖयेशी गहन Öतरावर जुळÁयास श³य करतात. ९ ) िवīाÃया«¸या कायªरत व दीघªकािलन Öमरणशĉìत अिधक मािहती साठते. १०) िवīाÃया«¸या कामिगरीवर देखरेख करÁयासाठी कायª±म पĦत. तुमची ÿगती तपासा - २ ÿ.१) योµय पयाªय िनवडा अ) समÖया िनराकरण Ìहणजे योµय कौशÐये_____वापłन _____ ओळखÁयाची व सोडिवÁयाची ±मता. (समÖया, Öवतंýपणे, पĦतशीरपणे) ब) ______ व ______ तंýे ही समÖया िनराकरणाची कौशÐये वाढवतात. (अिभसारण, अनुमािनत, अÐगोåरदम) ÿ. २) समÖया िनराकरण पĦतीचे शै±िणक पåरणाम वणªन करा. ÿ. ३) IDEAL या सं±ेपाचे पूणª łप ÖपĶ करा. ४.८ आकलनांचे आकलन (मेटॅकॉिµनशन) याचा अथª पåरचय मेटकॉिµनशनचा मूलत: अथª आकलनाचे आकलन असा होतो; Ìहणजे हे दुसöया øमा¸या आकलनाशी संबंिधत आहे: िवचारािवषयीचेिवचार, ²ानािवषयीचे ²ान िकंवा कृतीिवषयीचे मनन, Ìहणजेच जर आकलनात (कॉिµनशन) जाणणे, समजणे, आठवणे व इतर गोĶी सामावत असतील तर आकलनिवषयी¸या आकलनात (मेटॅकॉिµनशन) एखादया¸या Öवतः¸या जाणणे, समजणे, आठवणे इ. िवषयी¸या िवचार करÁयाचा समावेश होतो. िवचार व भावनांची ÿिøया तुÌही कशी करतात याकडे बघÁयाची ±मता Ìहणजे मेटॅकॉिµनशन. ही ±मता िवīाÃया«ना ते सवō°म åरतीने कसे िशकू शकतात हे जाणÁयासाठी उ°ेजन देते. यािशवाय ते िवīाÃया«ना सजगता कौशÐये वाढिवÁयासाठी, जे Âयां¸या िवकासासह आवÔयक बनतात, मदत करतात. Âयांनी मेटकॉिµनशन ±ेýीय घटक िवकिसत केलेले आहे ते Âयां¸या िवचारÿिøयांचे मूÐयमापन करÁयात आिण नवीन गोĶी ÖवीकारÁयासाठी Âयांनी मानलेले ŀĶीकोन पुनªगिठत करÁयात समथª होतात. मेटॅकॉिµनशनचा वापर कłन िवīाथê Âयां¸यासाठी अगदी सवōकृĶ होणाöया गोĶी, ÿिøया आिण रणिनती¸या संबंधी आकलन ÿाĮ करतात. Âयांना आढळून येईल कì एखादा मागª जो एका गटासाठी कायª करतो तो Âया सवा«साठी कायª करेल असे नाही. ÿयÂन व ÿमाद पĦतीĬारे िवīाथê काही रणिनती ÿाĮ करतात आिण इतरांमÅये पुÆहा ÿयÂन करÁयास अपयशी ठरतात. Óया´या Éलॅवेल (१९७८) यांनी मेटॅकॉिµनशनला ‘असे ²ान जे कोणÂयाही आकलन िवषयक ÿयÂना¸या कोणÂयाही पैलूला Âयाचे कमª Ìहणून घेते िकंवा Âयाचे िनयमन करते’ असे संबोधले. munotes.in

Page 56

शै±िणक मानसशाľ
56 मुरे (१९८२) यांनी याची Óया´या ‘िवचारा¸या िविवध पैलूंिवषयी एखाīा Óयĉìचे ²ान’ अशी केली. गॅवेलेक आिण राफेल हे याची Óया´या ‘अिधक कायª±म आकलनाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी Óयĉé¸या आकलनिवषयक कृतéमÅये तडजोड करÁया¸या Âया Óयĉì¸या ±मता’ अशी करतात. डोनाÐड मेचेन बौम एट अल. मेटॅकॉिµनशनचे वणªन ‘लोकांची Âयांची Öवतःची आकलन िवषयक यंýणा व ती यंýणा कशी कायª करते या िवषयीची जागŁकता’ असे करतात. ÖकूÆक (2000) ‘मेटॅकॉिµनशन Ìहणजे ÅयेयÿाĮी व समÖया िनराकरणासाठी घोषणाÂमक, िøयाÂमक आिण सशतª ²ानाचे डावपेचाÂमक उपयोजन होय.’ वरील Óया´येवłन आपण Ìहणू शकतो कì - मेटॅकॉिµनशनमÅये तीन ÿकार¸या ²ानाचा समावेश होतो: घोषणाÂमक : एक अÅययनकताª Ìहणून तुमचे Öवतःिवषयीचे घोषणाÂमक ²ान, तुमचे अÅययन व Öमरणशĉìवर पåरणाम करणारे घटक आिण तुÌही काय करत आहे हे मािहत असतांना एखादे कायª करÁयासाठी गरजेची कौशÐये, डावपेच व ąोत. ÿिøयाÂमक ²ान : डावपेच कसे वापरावेत याची मािहती असणे. सशतª ²ान : कायª पूणª करÁयाची खाýी असणे - ÿिøया केÓहा व का ÿयुĉ करायचे याचे ²ान असणे. िविवध डावपेचांसह मेटॅकॉिµनशन िवदयाÃया«मÅये ŁजिवÁयात िश±क सहाÍय कŁ शकतात. िश±क िवīाÃया«ना म¤दू मािहतीवर ÿिøया कशी करतो, तो ²ान व Öमरणशĉì कशी बनवतो व या ±मतांवर Âयाचा असलेला जोरकस ताण यािवषयीची मािहती पुरवू शकतात. मुलांना काय समजत नाही हे ओळखÁयासाठी आिण ते तŌड देत असलेÐया अपåरिचत िकंवा नवीन ²ानाला, जे Âयां¸या अÅययन अनुभवाचा अिवभाºय घटक आहे, कसे सामोरे जावे यावर चचाª करÁयासाठी िश±क िवīाÃया«ना ÿेरीत कŁ शकतात. िवīाथê सवō°मåरÂया कसे िशकू शकतात हे समजÁयासाठी िवīाÃया«ना मेटॅकॉिµनटीÓह ±मता ओळखणे व Âयांचा वापर करÁयास मदत करÁयासाठी : • अÅययन ÿिøयेवर मनन करÁयासाठी आिण Âयांचे ²ान कशा ÿकारे बदलले आहे हे बघÁयासाठी िवīाÃया«ना वेळ आखून देणे • िवदयाÃया«ना अÅययनासाठी काय कठीण होते व काय सोपे होते आिण कोणÂया अËयास सबयी िकंवा डावपेच हे कायª करतात आिण कोणÂया कायª करत नाहीत व का यावर िचंतन व मनन करÁयासाठी िवदयाÃया«ना संधी ÿदान करणे. • लोकांना बरोबर आिण चूक अशी दोÆही उ°रे कशी िमळतात आिण हे मुĥे िमळिवÁयासाठी वापरÐया जाणाöया ÿिøया समजÁयासाठी िवīाÃया«ना उ°ेजन īा. munotes.in

Page 57

अÅययनाची तंýे
57 ४.९ अकलनांचे आकलन (मेटॅकॉिµनशनचे) शै±िणक पåरणाम • खूप सारी नेमून िदलेली कामे िवīाÃया«¸या िचंतन, मनना¸या सरावात मदत कŁ शकतात. िचंतन, मननाची कृती ही मेटॅकॉिµनशनला उ°ेजना देते. उदा.- पåर±ेतील िनबंध उ¸च Öतरा¸या िवचारसरणीला उ°ेजना देतात ºयामुळे िवīाÃया«ना अÅययन ÿिøयेतील अिधकचे ²ान सिøय करÁयास मदत होते. • िश±कसुĦा िवīाÃया«ना जाती-पाती, इतर िवĵास यासार´या मुद्īांबाबत Âयां¸या Öवतः¸या मताचे मूÐयमापन करÁयाचे कायª नेमून देऊ शकतात. िवĵास कसे तयार होतात आिण ते कसे िवकिसत होऊ शकतात यािवषयीची जाण व ÓयĉìमÂव वाढ हे अशा कायाªमुळे वाढते. थोड³यात, असे कोणतेही कायª, जे िवīाÃया«ना उ°रे Öवतःहóन शोधून काढÁयास उ°ेजन देते, हे Âयांना अÅययन ÿिøयेĬारा कायª करÁयास व Âयांची अÅययन कौशÐये शुĦ करÁयास मदत करतात. • सािघक कायª व जोडीने कायª करÁयाने िवīाÃया«ना मेटॅकॉिµनशन िवकिसत करणे श³य करते कारण ही कौशÐये िवīाÃया«ना नवीन मागाªनी समÖयाĬारे कायª करÁयास मदत करतात. इतरांसोबत कायª करÁयाने िवदयाÃया«ना समÖयेकडे नवीन ŀĶीकोनातून बघणे श³य करते व भिवÕयात ते समÖयेला कसे अिधक चांगÐया ÿकारे हाताळू शकतील ते समजÁयास मदत करते. • मेटॅकॉिµनशनवरील सुचना िÖवकारणारे िवīाथê अशी कौशÐये िवकिसत करतात जी Âयांना Âया¸या शै±िणक व Óयावसाियक कारिकदêत Âयांना अिधक यशÖवी बनवतील. िवīाथê कशा ÿकारे िशकतो, Öमरतो व मािहतीवर ÿिøया करतो हे िजत³या अिधक चांगÐया ÿकारे समजतो िततकì अिधक मािहती तो / ती पåरणामतः िटकवून ठेवते. ही ±मता पुढे अजून चांगली Öमृती कौशÐये िवकिसत करÁयाशी िनगडीत आहे जे Âयांचे भावी शै±िणक यश वतªिवते. • मुले कशी िशकतात हे समजणारे िवīाथê अÅययनाला चालना देणाöया पåरिÖथती िनमाªण करÁयास चांगÐया ÿकारे समथª होतात. उदाहरणाथª अÅययनकÂया«ना मािहत असू शकते कì Âयांनी िदवसा¸या िविशĶ वेळी एका शांत खोलीत अËयास करणे िकंवा वगाªत टाचणवही सोबत अËयास करणे गरजेचे आहे ºयाला खूप साöया Öमरणशĉìची गरज आहे. वैकिÐपकरीÂया, Âयाला िकंवा तीला मािहत असू शकते कì िलखाणासाठी एक वेगÑया ÿकार¸या ÓयवÖथेची िकंवा वेळ िवतरणाची आवÔयकता असते. • एका िदवसात िशकवायला खुप काही असले तरी अÅययन ÿिøयेवरील मननासाठी िदलेला वेळ हा िवīाÃया«ना Âयांची Öवतःची अÅययन ÿिøया अिधक चांगÐया ÿकारे समजणे श³य करते. यामुळे िवदयाÃया«ना अिधक कायª±मåरÂया व यशÖवीपणे अËयास करÁयाची व शै±िणक कायª पूणª करÁयाची कौशÐये ÿाĮ होतात. मेटॅकॉिµनशन हे एक ‘िवÖतृत उपयोजनाचे सािहÂय' आहे आिण Âया¸या िवकासाला अिधकचे महßव व आवड ÿाĮ होते. जेÓहा केÓहा आपण कुठÐयाही ±ेýात बौिĦकåरÂया कायªरत होतो Âयावेळी कॉिµनशन (आकलन) कायªरत होते, अगदी हीच संकÐपना मेटॅकॉिµनशनला लागू होते. एक यशÖवी िवīाथê व एक यशासाठी munotes.in

Page 58

शै±िणक मानसशाľ
58 धडपडणारा िवīाथê- या दोन िवīाÃया«मधील फरक सुĦा मेटॅकॉिµनशन¸या ÿिøये¸या पåरणाम±म वापराने कमी केला जातो. सूचनांमधील मेटॅकॉिµनशन¸या भूिमकेला वाढिवÁयासाठी िश±ण वापŁ शकत असलेले डावपेच ओळखायला हवेत. तुमची ÿगती तपासा -३ ÿ.१) योµय पयाªय िनवडा अ) मेटॅकॉिµनशन हे आपÐया Öवत:¸या ______ ÿिøयेचे ____ आहे. (²ान, समज, िवचार) ÿ. २) मेटॅकॉिµनशनमÅये ²ानाचे तीन वेगवेगळे ÿकार समािवĶ होतात अ)_________ ब) ________ क)________ ४.१० सारांश हे युिनट पुढील मुĥे समावते • कुठÐयाही देशाची सांÖकृितक, वै²ािनक व सामािजक ÿगती ही Âया देशा¸या नागåरकांमÅये असलेÐया सृजनशीलते¸या िवकासा¸या ÿमाणावर अवलंबून असते. • शाळा हे अगदी योµय िठकाण आहे जेथे मुलांमधील सृजनशीलतेसाठी मूलभूत पाया िवकिसत करÁयासाठी सुसंघिटत ÿयÂन केले जाऊ शकतात. Âयां¸यामÅये सृजनशीलतेचे वातावरण िवकिसत करÁयासाठी जािणवपूवªक ÿयÂन गरजेचे आहेत. • समÖया िनराकरण हा असा आकृतीबंध िकंवा चौकट आहे ºयात सृजनाÂमक िवचारसरणी व तकªसंगती घडून येते. • जॉन āॅÖफोडª आिण बेरी Öटेन (१९९३) यांनी पाच टÈपे ओळखÁयासाठी IDEAL हे सं±ेप łप वापरले. I Identify problems and opportunity. समÖया व संधी ओळखणे. Define goals and represent the problem. Åयेय पåरभािषत करणे व समÖया दशªवणे. E Explore possible strategies. श³य असलेले डावपेच शोधणे. A Anticipate outcomes and act. िनÕप°ीचे अनुमान बंधा व कृती करा. Look back and learn िसंहावलोकन करा व िशका.. • मेटॅकॉिµनशनचा मूलतः अथª आकलनाचे आकलन असा होतो; Ìहणजे हे दुसöया øमा¸या आकलनाशी संबंिधत आहे: िवचारािवषयीचे िवचार, ²ानािवषयीचे ²ान िकंवा कृतीिवषयीचे मनन. • मेटॅकॉिµनशन Ìहणजे ÅयेयÿाĮी व समÖयािनराकरणासाठी घोषणाÂमक, ÿिøयाÂमक आिण सशतª ²ानाचे डावपेचाÂमक उपयोजन होय. munotes.in

Page 59

अÅययनाची तंýे
59 युिनट ÖवाÅयाय ÿ.१) सृजनशीलतेचा अथª व Âयाचे शै±िणक पåरणाम ÖपĶ करा. ÿ.२) अचूक उपाय िमळÁयासाठीचे मागª िकंवा टÈपे कोणते ? ÿ.३) तीन मेटॅकॉिµनशन कौशÐयाचे सं±ेपाने वणªन करा आिण िश±क िवदयाÃया«¸या सुधारणेसाठी अिधक चांगले मेटॅकॉिµनशन डावपेच कशा ÿकारे वापł शकतात ते सांगा. ÿ.४) समÖया िनराकरणाचा अथª Âया¸या शै±िणक पåरणामांसह वणªन करा. ÿ.५) िटपा िलहा. अ) सृजनशीलतेचे कोणतेही चार शै±िणक पåरणाम. ब) सृजनशीलतेची ÿिøया. संदभª • Woolfolk, Anita (2002) Educational Psychology" ninth edition, the Ohio State University. Pearson Publication. • Charles E. Skinner “Educational Psychology" New York University. Prentice hall of India Private Ltd. New Delhi • S.S. Chauhan " Advanced Educational Psychology", sixth revised edition, Vikas Publishing house Pvt. Ltd. • Jeffrey, B. (2005). The redress of creative teaching and learning through specialist programmes and strategic partnerships. Paper given at the creativity in education seminar series, University of the West of England. • Walberg, H. (1989). Creativity and talent as learning. In: R. Sternberg, (Ed.), the nature of creativity: Contemporary psychological perspectives (pp. 340-361) Cambridge: Cambridge University Press. • Amabile, T. M. (1988). A model of creativity and innovation in organizations. In B. M. Staw, &. L.L. Cummings (Eds.), Research in organizational behaviour (Vol. 10, pp. 123-167). Greenwich, CT: JAI Press. Web references: • Creativity and Education Robina Shaheen School of Education, University of Birmingham,Birmingham, UK • Eleonora Papaleontiou 2003 Leuca_ The Concept and Instruction of Metacognition, Frederick institute of technology Cyprus  munotes.in

Page 60

शैक्षणिक मानसशास्त्र
60 ÿाÂयि±क कायª ÿाÂयि±क कायª १ • मानसशास्त्रीय णनयतकाणिकात नोंदवावयाचा अध्ययन शैिींवरीि प्रयोगाचा नमुना ÿाÂयि±क कायª - २ • मानसशास्त्रीय णनयतकाणिकात नोंदवावयाचा आशय णनणमितीवरीि प्रयोगाचा नमुना. ÿाÂयि±क कायª-१ : अÅययन शैलीवर ÿयोग सादर करणे आिण ÿायोिगक मानसशाľीय िनयतकािलकात तो नŌदवणे. मानसशास्त्रीय णनयतकािीकात नोंदवावयाचा अध्ययन शैिीवरीि प्रयोगाचा नमुना उददेश: णवद्यार्थयाांना माणिती कृतीदवारा, तोडी णकिंवा दृश्यरूपात सादर केिी असता ते अणिक माणिती केव्िा स्मरिात ठेवतात ते ठरणविे. सािहÂय : ३० फ्िॅशकाडिचे ४ वेगवेगळे सिंच (फ्िैशकाडिवर प्रािी, वस्तू णकिंवा नामािंची सोपी णचत्रे असावयास िवी), ११ ते १४ वयोगटातीि १० मुिे व १० मुिी, पेणससि आणि स्टॉपवॉच णकिंवा टायमर कृती : [१] वर नमूद केिेिे आवश्यक साणित्य गोळा करा. फ्िॅशकाडिस् िी णदसायिा व काठीण्य पातळीत सारखी असायिा िवी. फ्िॅशकाडिच्या प्रत्येक सिंचासाठी उत्तरसूची तयार करा. उत्तरे िी त्याच क्रमाने असण्याची गरज नािी परिंतु प्रत्येक चाचिीसाठी कोिते काडिस् वापरिी जािार िे माणित असावयासच िवे. [२] णवद्यार्थयाांना गोळा करा आणि त्यािंच्यासोबत जवळीक णनमािि करा. णवदयार्थयाांना या चाचण्या छोट्या छोट्या गटात द्या. [३] प्रत्येक चाचिीसाठी प्रत्येक णवद्यार्थयाििा एक कागद द्या. प्रत्येक णवद्यार्थयाििा कागदाच्या वरच्या बाजूस त्याचे णकिंवा णतचे वय आणि णििंग आणि कागदावर १ ते ३० अिंक णिणिण्यास सािंगा. िे सवि झाल्यावर त्यािंना त्यािंच्या पेणससिी टेबिवर ठेवण्यास सािंगा. [४] पणिल्या चाचिीसाठी णवद्यार्थयाांना एका सिंचातीि प्रत्येक पिॅशकाडि प्रत्येकी पाच सेकिंदासाठी कािीिी न बोिता दाखवा. प्रत्येक णवद्यार्थयाििा फ्िॅश काडिस् व्यवणस्ित णदसतील िे िक्षात असू दया. सवि फ्िॉशकाडिस दाखणवल्या निंतर णवद्यार्थयाांनी फ्िैशकाडिसवर काय बणितिे ते णिणिण्यासाठी त्यािंना पाच णमणनट वेळ दया. पाच णमणनट सिंपल्यानिंतर त्यािंच्या प्रणतणक्रया गोळा करा. [५] दुसऱ्या चाचिीसाठी ३री पायरी पुसिा अनुसरा. आता दुसऱ्या सिंचातीि फ्िैशकाडिस् णवद्यार्थयाांना न दाखवता त्यावरीि प्रत्येक शब्द त्यािंना सािंगा. काडिस् वाचतािंना िळूवारपिे व स्पष्टपिे वाचा प्रत्येक काडि वाचल्यानिंतर पाच सेकिंद िािंबा. सवि फ्िॅशकाडिस वाचल्यानिंतर णवद्यार्थयाांना त्यािंनी काय ऐकिे ते णिणिण्यासाठी पाच णमणनटे वेळ द्या. पाच णमणनटाच्या शेवटी त्यािंच्या प्रणतणक्रया गोळा करा. munotes.in

Page 61

प्रात्यणक्षक कायि
61 (६) णतसऱ्या चाचिीसाठी ३ री पायरी पुसिा अनुसरा. त्यानिंतर एका सिंचातीि प्रत्येक फ्िॅशकाडि णवद्यािािना पाच सेकिंद दाखवा व वाचून दाखवा. प्रत्येक णवद्यार्थयाििा फ्िॅश काडिस् व्यवणस्ित णदसतीि याची काळजी घ्या. काडिस वाचतािंना िळूवारपिे आणि स्पष्टपिे वाचा. प्रत्येक काडि वाचल्यानिंतर पाच सेकिंद िािंबा. सवि फ्िॅशकाडिस् वाचल्यानिंतर व दाखणवल्यानिंतर, णवद्यार्थयाांनी काय पाणििे व ऐकिे ने णिणिण्यासाठी त्यािंना पाच णमणनटे वेळ द्या. पाच णमणनटाच्या शेवटी त्यािंच्या प्रणतणक्रया गोळा करा. [७] चौिा चाचिीसाठी ३ री पायरी पुसिा अनुसरा मात्र या वेळेस त्यािंच्या पेणससि खािी ठेवण्याची गरज नािी. [८] प्रत्येक णवद्यार्थयाििा अजून आिखी एक कागद द्या. उरिेल्या सिंचातीि प्रत्येक फ्िॅश काडि णवद्यार्थयाांना दाखवा वाचा. परिंतु त्यासोबतच णवद्यार्थयाांना ते शब्द अणिकच्या कागदावर णिणिण्यास प्रोत्सािन द्या. प्रत्येक णवद्यार्थयाििा फ्िॅश काडि व्यवणस्ित णदसतीि याची काळजी घ्या. काडिस् वाचताना िळुवारपिे आणि आणि स्पष्टपिे िे वाचा आणि दोन काडिस् च्या दरम्यान पाच सेकिंदाचा णवराम घ्या. सवि फ्िॅश काडिस् दाखणवल्यानिंतर व वाचल्यानिंतर ज्या कागदावर णवद्यािी त्यािंनी शब्द णिणििे आिे ते कागद गोळा करा. त्यानिंतर णवद्यार्थयाांनी काय पाणििे, ऐकिे व णिणििे ते णिणिण्यासाठी त्यािा पाच णमणनटे वेळ द्या. पाच णमणनटाच्या शेवटी त्यािंच्या प्रणतणक्रया गोळा करा. णवद्यार्थयाांच्या सिभागाबद्दि त्यािंचे आभार माना. [९] चारिी चाचण्यािंचे णनकाि गोळा करा. िी सवि सामग्री एका तक्तत्यात नोंदवा. [१०] सामग्रीचे णवश्लेषि करा व णनष्कषि काढा. आÂमपåर±ण: जसा प्रयोग सुरु झािा तसे णवद्यािी फ्िॅशकाडिस् बिून उत्साणित झािेिे णदसिे. या गोष्टी साध्या व समजायिा सोप्या असल्याने णवद्यार्थयाांनी शेवटपयांत प्रयोगाचा आनिंद िुटिा. जेव्िा णवद्यार्थयाांनी काडिस् मिीि सारखेपिा व फरक णवश्ले॑णषत केिा तेव्िा ते अणिकच उत्सािीत झािे आणि त्यािंना िेतू समजिा आणि त्यािंनी तो मानिा. णवद्यार्थयाांनी अजून आशा वतिविी की त्यािंच्या सिंबिंणित शािेय णशक्षकािंनी त्यािंच्या णनयणमत वगि अध्यापनात त्यािंच्या अध्यापन गराजािंना अनुरूप अशा अध्यापन शैिी णस्वकाराव्यात. िनÕकषª: णनरीक्षि व णवश्लेषि याच्या सिाय्याने अध्ययन शैिीच्या णवद्यार्थयाांच्या गरजा या सिजासिजी समजल्या जाऊ शकतात. णवद्यार्थयाांच्या अध्ययन शैिी व नमुसयाच्या सिंबिंिात व्यणिगत फरक असतो. वैणवध्यपूिि बुणिमत्ता व अध्ययन शैिी असिेल्या णवद्यार्थयाांची णशक्षकािंनी णकिंमत करायिाच िवी. णशक्षक आणि णवद्यार्थयाांना उपक्रमात गुिंतवायिा िवे आणि णवद्यार्थयाांमध्ये परस्पर सि कायाििा उत्तेजन द्यावयास िवे. णवद्यािी णशक्षकािंमिीि सुसिंवादािा अणिकाणिक उत्तेजन द्यायिा िवे. त्यािीपेक्षा वगि अध्यापनात दुिेरी मागी सुसिंवादािा चािना देिे अणिक मित्त्वाचे आिे. णशक्षकाने तात्काळ अणभप्राय द्यायिाच िवा. शै±िणक पåरणाम: काम णशक्षकाने िे समजून घ्यायिाच िवे की णवद्यािी िे अध्यापनाच्या पारिंपाररक- सामासय पितीशी तुिना करता वेगळ्या प्रकारे णशकतात. प्रत्येक णवद्यािी िा एकमेवणितीय असतो आणि इतर णवद्यार्थयाांच्या तुिनेत त्यािंची munotes.in

Page 62

शैक्षणिक मानसशास्त्र
62 आकिन पातळी णभसन असते. िी अत्यिंत मित्त्वाची बाब आिे की णवद्यार्थयाांची एकमेकािंशी तुिना करायिाच नको. िे समजिे अत्यावश्यक आिे की प्रत्येक णवद्यार्थयािच्या आकिन पातळीपयांत पोिोचण्यासाठी कोितीिी एक अध्यापन पिती िी प्रभावीरीत्या व कायिक्षमतेने णशकवू शकत नािी. सदा सविदा प्रत्येक णवद्यार्थयाांची अध्ययन शैिी णवचारात िेिे िे आव्िानात्मक आिे. िे अशा प्रकारे वगाित वेगवेगळ्या अध्यापन पिती वापरिे मित्त्वाचे आिे. िे णवद्यार्थयाांच्या णवणवि अध्ययन शैिी णवचारात िेऊन णशक्षकाने णशकणवण्यात एक समतोि अध्यापन दृणष्टकोन णस्वकारायिा िवा. णवणवि अध्ययन शैिी असिेल्या णवद्यार्थयाांच्या (णवशेषतः िा अिंतर्ज्ािनी व सिंवेदनशीि णवद्यार्थयाांसाठी) सिज आकिनासाठी णसिािंत आणि प्रणतरुपे (Models) णशकणवतािंना णशक्षकािंनी प्रात्यणक्षक व उदािरिािंचा समावेश करायिाच िवा. णशक्षकाने अमूति सिंकल्पनेसि दृश्य आणि शाणब्दक माणिती, सिंख्येणवषयी व बीजगणितीय उदािरिे यािंचा समावेश करण्याचा प्रयत्न करायिाच िवा (णवशेषतः प्रेरक व णवणक्षप्त णवद्यार्थयाांसाठी) सवाित मित्त्वाचे म्ििजे णशक्षकाने णवद्यार्थयाििा वगाितीि चचेत सणक्रयतेने भाग िेण्यास प्रोत्सािन द्यायिाच िवे आणि आणि णनयणमत कािाविीत णविायक बळकटी देऊन साणित्यावर मनन करायिाच िवे. (णवशेषतः िा णक्रयाशीि व णवचारी णवद्यार्थयाांसाठी) स्मरिशिी: माणिती स्मरिात ठेवण्याची व्यिीची क्षमता. श्रविणवषयक: ऐकण्यातून आकिन केिे जािारे. दृश्य: णदसण्यातून आकिन िोिारे. गणतशीिता: कृती णकिंवा स्पशाििारे समजिे जािारे. स्मरिशिी आणि अध्ययन िे िातात िात िािून चािते- कािीतरी णशकण्यासाठी तुम्िािा ते स्मरिात ठेवण्याची गरज असते व त्याणवषयी कािीतरी करायची गरज असते. म्ििजेच स्मरिशिीिी सवि प्रकारच्या या अध्ययनासाठी गरजेची आिे. परिंतु िोक वेगवेगळ्या मागाांनी णशकतात. कािी िोक बिून तर कािी ऐकून व इतर कृती करून चािंगिे णशकतात. ÿाÂयि±क कायª - २: आशय िनिमªती, आठवणे, ओळखणे, पाठ करÁयाची व तािकªक Öमरणशĉì यावर ÿयोग करणे आिण आिण ÿायोिगक मानसशाľीय िनयतकािलकात ते नŌदवणे. मानसशास्त्रीय णनयतकाणिकात नोंदवायचा आशय णनणमिती वरीि प्रयोगाचा नमुना. उĥेश: आशय णनणमितीतीि समाणवष्ट प्रणक्रया शोिून काढिे व णतचा अभ्यास करिे. सािहÂय : पिंचवीस णचत्रािंचा सिंच, स्टॉप वॉच, पेपर व पेन कृती: प्रयोगकत्यािने णवद्यार्थयाांना प्रेररत केिे आणि त्यािंच्यासोबत जवळीक णनमािि केिी. प्रयोगकत्यािने सूचना णदल्या आणि णवद्यार्थयाांना चार स्तिंभ काढायिा सािंणगतिे. १ िा रकाना अनुक्रमािंकासाठी, २ रा रकाना णचत्र क्रमािंकासाठी, ३ रा रकाना णचत्राच्या नावासाठी आणि ४ िा रकाना एखाद्याच्या णनरीक्षिानुसार णचत्राचे वििन करण्यासाठी काढायिा सािंणगतिे गेिे. जे प्रयोग कत्यािने णनरीक्षिासाठी व णचत्राचे वििन करण्यासाठी १ णमणनट वेळ णदिा. प्रयोग कत्यािने स्टॉप वॉच च्या सिाय्याने वेळ मोजिा. णवद्यार्थयाांनी णनरीक्षि व वििन नोंदवल्यानिंतर त्यािंना ते णनरीक्षि वाचण्यास ऊस व त्याचे णवश्लेषि करण्यास सािंणगतिे गेिे. munotes.in

Page 63

प्रात्यणक्षक कायि
63 िनरी±ण तĉा अनुक्रमािंक
णचत्र
क्रमािंक णचत्राचे
नाव णचत्राचे वििन
१ १४ गोकी मुिे खेळत आिेत. २ ११ गोकी मुिगी वणडिािंसोबत खेळत आिे. ३ १६ याकी सिकाऱ्यासोबत वेळ व्यतीत करत आिे ४ १२ गोकी आई व मुिगी मौज करत आिेत. ५ १८ याकी तेिे कािी व्यवसाणयक आिेत ६ २ ककू तेिे कुत्र्याचे एक कुटुिंब आिे ७ २० याकी पती व पत्नी फुिदािी व्यवणस्ित करत आिेत. ८ १८ याकी तेिे दोन मािसे खेळत आिेत ९ ८ जाकू एक मुिगा फुििं णवकत आिे. १० ६ जाकू एक स्त्री खुचीवर बसिेिी आिे ११ ९ जाकू जवािरिाि नेिरूिंचे एक णचत्र १२ २२ णवकी िष्करी जवानाचा मृत्यू १३ १३ गोकी दोन मुिे खेळत आिेत १४ २ रुकू टीव्िीमध्ये वािाचे णचत्र १५ २३ णवकी एक मुिगा वािन चािवत आिे १६ ५ रुकू तेिे गारूड्याचे एक णचत्र आिे. १७ १७ याकी प्रेम णवश्वातीि एक जोडपे १८ २४ णवकी एक मागि णकिंवा मिामागि १९ १५ गोकी एक ििान मुिगी मुिपिे णििंडते आिे २० १ रुकू िोड्यावर स्वार िोत आिे. २१ २५ णवकी प्रकाशाने झगमग परकीय सिंध्याकाळचा देखावा २२ ७ जाकू सोणनया राजपूतचा सत्कार २३ १० जाकू जेविाच्या भािंड्यािंच्या सिंचाचे एक णचत्र २४ २१ णवकी स्वतिंत्र स्त्रीचे एक णचत्र २५ ४ रुकू फिसाच्या या झाडावरीि एक खार munotes.in

Page 64

शैक्षणिक मानसशास्त्र
64 निंतर प्रयोग कत्यािने ररकाम्या जागा भरावयाचे दोन सिंच णदिे आणि णवद्यार्थयाांनी ते त्यािंच्या णवश्लेषिावर आिाररत सोडणविे. ते दोन सिंच वाक्तयािंसि खािी णदिे आिेत. सिंच - I सिंच – II १. प्रत्येक आई णतच्या मुिावर प्रेम करते. १. सवि गोकी मुिे आिेत. २. भारतात वडीि िे कुटुिंब प्रमुख
असतात. २. याकीिा कुटुिंबात अणिक मित्त्व णदिे
जाते. ३. सोबतीसाठी िोक पाळीव प्रािी
ठेवतात. ३. आपि प्रेरिा दशिणवण्यासाठी जाकू
देतो ४. जिाज िे समुद्र पार करायचे एक सािन
आिे. ४. आपि जिंगिात रुकू पािू शकतो. ५. िर सुिंदर बनणवण्यासाठी आपि फुिे
ठेवतो ५. णवकी िोकािंना प्रवासात मदत करते. यानिंतर प्रयोगकत्यािने ररकाम्या जागा भरायच्या उत्तरािंची चचाि केिी व णवद्यार्थयाांना त्यािंची उत्तरे दुरुस्त करण्यास सािंणगतिी. प्रयोगकत्यािने सािंणगतिे की ज्याना सवाित जास्त गुि णमळािे त्यािंची आशय णनणमिती चािंगिी आिे. आत्मपररक्षि : जेव्िा प्रयोग सुरू झािा तेव्िा णवद्यािी णचत्रािंचे, णचत्रािंच्या नावािंचे वििन कसे करावे याबाबत जरा गोंिळिेिे िोते कारि ती नावे जपानी भाषेत िोती व जरा गमतीदार वाटत िोती. जेव्िा णवद्यार्थयाांनी सारखेपिा णवश्लेणषत केिा व त्यािंना आशय समजिा तेव्िा िी पित स्वीकारिी गेिी. णवद्यार्थयािना णवश्वास सुिा वाढिा की िी पित वगि अध्यापनात अनुसरण्याजोगी नक्तकीच आिे. णनष्कषि : णनरीक्षि, णवश्लेषि आणि सामासयीकरिाच्या सिाय्याने णवद्यािी िे आशय णनणमिती सिजासिजी समजू शकतात. आशय णनणमितीत व्यणिगत फरक असतो. जर अनुभव पुसिा पुसिा णदिा गेिा तर आशय णनणमिती अणिक सुिभ िोते. आशय णनणमितीत मदत िोण्यासाठी अनुभवािंची सिंख्या वाढवायिा िवी. आशय णनणमितीत एका मानणसक प्रणक्रयेचा समावेश िोतो. शब्दािंचे अिि जाकू = फूि गोकी = मूि णवकी = वािन णकिंवा वाितूक रुकू = प्रािी याकी = मािूस munotes.in

Page 65

प्रात्यणक्षक कायि
65 शै±िणक पåरणाम: १) आशय णनणमितीचा सवाित कायिक्षम मागि म्ििजे णवद्यार्थयािने त्या वस्तूचा अनुभव जातीने घ्यावयास िवा. तिाणप जेव्िा प्रत्यक्ष अनुभव िा णदिा जाऊ शकत नािी तेव्िा अप्रत्यक्ष अनुभव णदिा जावा. २) वापरिी जािारी दृकश्राव्य सािने िी समपिक व स्पष्ट असायिाच िवी. अध्यापन िे मजकूर व तिंत्राच्या सारखेपिावर आिारीत असायिाच िवे. ३) िोकिंपट्टीिा िारा देता कामा नये. ४) मुिे िी अध्ययनाची प्रेरक- अनुमानीक पित वापरुन आशय णनणमिती करु शकतात. दोसिी प्रणक्रयािंचे एकणत्रकरि िे बऱ्याचदा अणिक पररिामक्षम िोते, म्ििजेच णशक्षक िे आशयावर उदािरि णनयम - उदािरि पितीदवारा पािोचू शकतात. ५) आशय णनणमितीत भाषा िे मित्त्वाचे साणित्य आिे. भाषेच्या सुयोग्य वापरािारे आशयाचा णवकास केिा जाऊ शकतो व त्याची देवाि-िेवाि केिी जाऊ शकते.  munotes.in