Educational-Management-Marathi-Sem-V-munotes

Page 1

1 १
व्यवस्थापनाची संकल्पना
घटक संरचना
१.० ईद्दिष्टे
१.१ परिचय
१.२ व्यवस्थापनाची संकल्पना
१.२.१ व्यवस्थापनाचा ऄथथ अद्दण व्याख्या
१.२.२ व्यवस्थापनाची तत्त्वे
१.२.३ शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाचे स्वरूप, व्याप्ती अद्दण गिज
१.२.४ शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाकडे प्रणालीचा दृष्टीकोन- आनपुट-प्रद्दिया-अईटपुट,
अद्दण व्यवस्थापनाकडे अकद्दस्िक दृष्टीकोन
१.२.५ व्यवस्थापनाची काये
१.३ तुिची प्रगती तपासा
१.४ सािांश
१.५ प्रिुख शब्द
१.६ प्रश्न
१.७ संदर्थ
१.० उद्दिष्टे या घटकाची ईद्दिष्टे खालीलप्रिाणे सािांद्दशत केली जाउ शकतात:
• व्यवस्थापनाचा ऄथथ/संकल्पना स्पष्ट किा
• व्यवस्थापनाची तत्त्वे स्पष्ट किा
• शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाची संकल्पना स्पष्ट किा
• शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाच्या गिजेबिल चचाथ किा
• शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाचे स्वरूप सांगा
• शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाच्या व्याप्तीबिल चचाथ किा
• प्रणाली ईपागििाच्या ऄंतर्थिण - प्रद्दिया - बद्दहर्थिण प्रद्दतिानाचे (आनपुट-प्रोसेस-
अईटपुट िॉडेलचे) वणथन किा
• व्यवस्थापनाची काये िोजा munotes.in

Page 2

शैक्षद्दणक व्यवस्थापन
2 १.१ पररचय ऄनेक द्दवद्वान द्दशक्षण हे देशाच्या अद्दथथक द्दवकास अद्दण सािाद्दजक द्दवकासािागील प्रेिक
शक्ती िानतात. द्दशक्षण संस्थेने प्रर्ावीपणे कायथ किण्यासाठी सक्षि व्यवस्थापन अद्दण
प्रशासन व्यवस्था द्दनिाथण किणे अवश्यक अहे.
शैक्षद्दणक व्यवस्थापन शैक्षद्दणक प्रणालीचे व्यवस्थापन करून संस्थेची सुिळीत दैनंद्ददन
कायथ प्रद्दिया सुद्दनद्दित किते. द्दनयोजन हा शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाचा अणखी एक िहत्वाचा
घटक अहे अद्दण तो नजीकच्या र्द्दवष्यात द्दनिाथण होणािी कोणतीही सिस्या दूि
किण्यासाठी ईपयोगी अहे. ऄसे द्ददसून अले अहे की २१ व्या शतकापयंत, व्यवस्थापन
अद्दण प्रशासनाचे प्रिुख द्दसद्ांत शैक्षद्दणक व्यवस्थेच्या ऄनुषंगाने द्दवकद्दसत केले गेले.
द्दवद्दशष्ट शैक्षद्दणक अवश्यकता पूणथ किता याव्यात म्हणून ईद्योग क्षेत्रातून ऄनेक द्दसद्ांत
स्वीकािले गेले. त्यािुळे ऄसे म्हणता येइल की; द्दशक्षण, व्यवस्थापन अद्दण द्दनयोजन प्रथि
आति घटकांवि ऄवलंबून ऄभ्यासाचे क्षेत्र म्हणून सुरू झाले अद्दण ऄखेिीस स्वतःच्या
कल्पनांसह स्थाद्दपत क्षेत्र बनले. या कल्पना नंति पयाथयी प्रद्दतिानािध्ये द्दवकद्दसत झाल्या
जसे की प्रणाली ईपागि अद्दण बिीच आति प्रद्दतिाने जी द्दवद्दवध शैक्षद्दणक संस्थांचे द्दनिीक्षण
अद्दण ऄनुर्व यांच्याद्वािे प्राप्त झाली.
घटक १ द्दनदेशात्िक पध्तीने द्दलद्दहलेला अहे - म्हणजेच घटक द्दवषयाच्या 'परिचया'ने सुरु
होतो अद्दण त्यानंति ‘ईद्दिष्टां’ची रूपिेषा द्ददलेली ऄसते. तपशीलवाि अशय नंति सोप्या
अद्दण व्यवद्दस्थत पद्तीने सादि केला जातो, द्दवद्यार्थयांच्या अकलनाची चाचणी घेण्यासाठी
'तुिची प्रगती तपासा' प्रश्नांसह, 'िहत्त्वाच्या शब्दां’च्या सूचीसह 'सािांश' अद्दण 'प्रश्नांचा संच'
अद्दण प्रर्ावी पुनिावृत्तीसाठी घटकाच्या ऄखेिीस ‘सिावसंच’ देखील द्ददला जातो.
१.२ व्यवस्थापनाची संकल्पना १.२.१ व्यवस्थापनाचा अथथ आद्दण व्याख्या:

व्यवस्थापन म्हणजे काय?
व्युत्पत्ती:
'व्यवस्थाद्दपत' हे द्दियापद आटाद्दलयन maneggiare (हाताळणे द्दवशेषत: ऄवजािे /साधने) munotes.in

Page 3

व्यवस्थापनाची संकल्पना
3 वरून अले अहे, जो लॅद्दटन शब्द manus ( हात) पासून अला अहे. फ्रेंच शब्द
mesnagement (नंति ménagement ) ने १७ व्या अद्दण १८ व्या शतकात व्यवस्थापन
या आंग्रजी शब्दाच्या ऄथाथच्या द्दवकासावि प्रर्ाव पाडला.
व्यवस्थापन हे एक सवथव्यापी तत्वज्ञान अहे. ही एक ऄद्दतशय लोकद्दप्रय अद्दण िोठ्या
प्रिाणात वापिली जाणािी संज्ञा अहे. सवथ प्रकािच्या संस्था - व्यावसाद्दयक, िाजकीय,
सांस्कृद्दतक द्दकंवा सािाद्दजक व्यवस्थापनाशी द्दनगद्दडत संबंद्दधत ऄसतात कािण व्यवस्थापन
हे द्दवद्दवध प्रयत्नांना द्दवद्दशष्ट ईद्द्येशांकडे / हेतूंकडे द्दनदेद्दशत किण्यास िदत किते.
हॅिोल्ड कूंट्झच्या िते, ‚व्यवस्थापन ही ऄनौपचारिकरित्या संघद्दटत गटांद्वािे अद्दण लोकांना
एकत्र घेउन काि किण्याची कला अहे. हे ऄसे वाताविण द्दनिाथण किण्याची कला अहे
ज्यािध्ये लोक कायथ करु शकतात अद्दण व्यक्ती सिूह ईद्दिष्टे साध्य किण्यासाठी सहकायथ
करू शकतात.‛
एफ. डब्लु. टेलि (F.W. Taylor च्या िते, "व्यवस्थापन म्हणजे काय किावे, कधी किावे
अद्दण ते सवोत्ति अद्दण स्वस्त िागाथने केले जाते हे जाणून घेण्याची कला अहे".
व्यवस्थापन ही एक ईिेशपूणथ द्दिया अहे. ही ऄशी गोष्ट अहे जी काही पूवथ-द्दनधाथरित ईद्दिष्टे
साध्य किण्यासाठी सिूह प्रयत्नांना द्दनदेद्दशत किते. बदलत्या जगात ियाथद्ददत संसाधनांचा
कायथक्षितेने वापि करून संस्थेची ईद्दिष्टे प्रर्ावीपणे साध्य किण्यासाठी आतिांसोबत अद्दण
त्यांच्यािार्थत काि किण्याची ही प्रद्दिया अहे. ऄथाथतच, ही ईद्दिष्टे संस्थेप्रिाणे बदलू
शकतात. ईदा. एक संस्था (िाकेट सव्हे) लोकांच्या गिजांचा ऄभ्यास करून नवीन
ईत्पादने बाजािात अणीत ऄसतील ति दुसिी संस्था ईत्पादनाचा खचथ किी करून
नर्ा वाढवत ऄसेल.
व्यवस्थापनािध्ये ऄंतगथत वाताविण द्दनद्दिथती सिाद्दवष्ट ऄसते. - व्यवस्थापन हे ईत्पादनाच्या
द्दवद्दवध घटकांचा वापि किते. म्हणून, जास्तीत जास्त प्रयत्नांना ऄनुकूल ऄशी परिद्दस्थती
द्दनिाथण किणे ही व्यवस्थापनाची जबाबदािी अहे जेणेकरून लोक त्यांचे कायथ कायथक्षितेने
अद्दण प्रर्ावीपणे करू शकतील. त्यात कच्च्या िालाची ईपलब्धता सुद्दनद्दित किणे, िजुिी
अद्दण पगाि द्दनद्दित किणे, द्दनयि अद्दण कायदे तयाि किणे आ. चा सिावेश होतो.
म्हणून, अपण ऄसे म्हणू शकतो की चांगल्या व्यवस्थापनािध्ये प्रर्ावी (परिणािकािक)
अद्दण कायथक्षि ऄसणे सिाद्दवष्ट अहे. परिणािकािक ऄसणे म्हणजे योग्य कायथ किणे.
म्हणजे चौकोनी द्दिद्ांिध्ये चौकोनी खुंटी अद्दण गोल द्दिद्ांिध्ये गोल खुंटी बसवणे. कायथक्षि
ऄसणे म्हणजे काि योग्यरितीने किणे, किीत किी संर्ाव्य खचाथत किीत किी संसाधनांचा
ऄपव्यय किणे.
व्यवस्थापन खालील श्रेणींमध्ये तपशीलवार पररभाद्दषत केले जाऊ शकते:
१. प्रद्दिया म्हणून व्यवस्थापन
२. कायथ म्हणून व्यवस्थापन
३. द्दवषय म्हणून व्यवस्थापन munotes.in

Page 4

शैक्षद्दणक व्यवस्थापन
4 ४. गट म्हणून व्यवस्थापन
५. शास्त्र म्हणून व्यवस्थापन
६. कला म्हणून व्यवस्थापन
७. व्यवसाय म्हणून व्यवस्थापन
१.२.२ व्यवस्थापनाची तत्त्वे:

हेन्री फेओल यानी द्ददलेली व्यवस्थापनाची १४ तत्त्वे:
तत्त्व िूलर्ूत सत्याचा संदर्थ देते. हे द्ददलेल्या परिद्दस्थतीत दोन द्दकंवा ऄद्दधक चलांिधील
कािण अद्दण परिणाि संबंध स्थाद्दपत किते. ते द्दवचािांच्या कृतींसाठी िागथदशथक म्हणून काि
किते. म्हणून, व्यवस्थापन तत्त्वे ही तकथशास्त्रावि अधारित िूलर्ूत सत्याची द्दवधाने अहेत
जी व्यवस्थापकीय द्दनणथय अद्दण कृतींसाठी िागथदशथक तत्त्वे प्रदान कितात. ही तत्त्वे व्युत्पन्न
अहेत:
ऄ. द्दनिीक्षण अद्दण द्दवश्लेषणाच्या अधािावि म्हणजेच व्यवस्थापकांच्या व्यावहारिक
ऄनुर्वावि.
ब. प्रायोद्दगक ऄभ्यास अयोद्दजत करून.
हेन्री फेओल यांनी वणथन केलेल्या व्यवस्थापनाची १४ तत्त्वे आहेत:
१. कािाचे द्दवर्ाजन.
२. ऄद्दधकाि अद्दण जबाबदािी संतुद्दलत किणे.
३. द्दशस्त.
४. अदेशाची एकता.
५. द्ददशा एकता. munotes.in

Page 5

व्यवस्थापनाची संकल्पना
5 ६. सािान्य द्दहतासाठी वैयद्दक्तक द्दहतसंबंधांचे दुय्यिीकिण.
७. िोबदला.
८. केंद्ीकिण.
९. स्केलि चेन.
१०. ऑडथि.
११. आद्दववटी.
१२. किथचाऱयांच्या कायथकाळाची द्दस्थिता.
१३. पुढाकाि.
१४. एद्दस्प्रट डी कॉप्सथ (संघर्ावना).
हेन्री र्ेओल या फ्रेंच ईद्योगपतीला अता अधुद्दनक व्यवस्थापनाचे जनक म्हणून ओळखले
जाते. १९१६ िध्ये र्योलने ‚औद्योद्दगक अद्दण सािान्य प्रशासन‛ नावाचे पुस्तक द्दलद्दहले.
या पुस्तकात त्यांनी व्यवस्थापनाची १४ तत्त्वे द्ददली अहे.
१. कामाचे द्दवभाजन:
प्रत्यक्षांत, किथचािी वेगवेगळ्या क्षेत्रात प्रद्दवण ऄसतात अद्दण त्यांच्याकडे द्दर्न्न द्दर्न्न
कौशल्ये ऄसतात. ज्ञानाच्या क्षेत्रािध्ये (सािान्यापासून तज्ञापयंत) द्दवद्दवध स्तिाविील
कौशल्ये ओळखली जाउ शकतात.
वैयद्दक्तक अद्दण व्यावसाद्दयक द्दवकास यास सिथथन देतात. हेन्री र्ेओलच्या िते
(स्पेशलायझेशन) प्राद्दवण्य / कायथकुशलता कािगािांच्या कायथक्षितेला प्रोत्साहन देते अद्दण
ईत्पादकता वाढवते. याव्यद्दतरिक्त, किथचायांच्या प्राद्दवण्यािुळे त्यांची ऄचूकता अद्दण गती
वाढते. व्यवस्थापनाच्या १४ तत्त्वांपैकी हे व्यवस्थापन तत्त्व तांद्दत्रक अद्दण व्यवस्थापकीय
कायथ - दोन्हीसाठी लागू अहे.
२. अद्दधकार आद्दण जबाबदारी:
एखाद्या संस्थेिध्ये कािे किण्यासाठी, व्यवस्थापनाला किथचाऱयांना अदेश देण्याचा
ऄद्दधकाि अहे. ऄथाथत, या ऄद्दधकािासह जबाबदािी येते. हेन्री र्ेओलच्या िते, संलग्न
ऄसलेला जोि द्दकंवा ऄद्दधकाि व्यवस्थापनाला ऄधीनस्थांना (subordinates) अदेश
देण्याचा हवक देते.
कायाथवरून जबाबदािी कळू शकते अद्दण म्हणूनच याद्दवषयी ऐवय ऄसणे अवश्यक अहे.
दुसऱया शब्दांत, ऄद्दधकाि अद्दण जबाबदािी एकत्र जातात अद्दण त्या एकाच नाण्याच्या दोन
बाजू अहेत.
३. द्दशस्त:
व्यवस्थापनाच्या १४ तत्त्वांपैकी हे द्दतसिे तत्त्व अज्ञाधािकतेबिल अहे. हे सहसा (द्दिशन munotes.in

Page 6

शैक्षद्दणक व्यवस्थापन
6 स्टेटिेंट) ‘व्रत द्दवधाना’च्या िूलर्ूत िूल्यांचा एक र्ाग ऄसते अद्दण चांगले अचिण अद्दण
अदिपूणथ पिस्पिसंवादाच्या रूपात दृष्टीस येते. हे व्यवस्थापन तत्त्व अवश्यक अहे अद्दण
संस्थेचे आंद्दजन सुिळीत चालण्यासाठी वंगण म्हणून पाद्दहले जाते.
४. आदेशाची एकता:
व्यवस्थापन तत्त्व (किांडची) ‘अज्ञेची एकता’ म्हणजे वैयद्दक्तक किथचाऱ याला एका
प्रबंधकाकडून अज्ञा / सूचना द्दिळणे अवश्यक अहे अद्दण किथचािी त्या प्रबंधकास ईत्ति
देण्यास जबाबदाि अहे.
किथचाऱ यांना एकापेक्षा जास्त प्रबंधकाद्वािे काये अद्दण संबंद्दधत जबाबदाऱया द्ददल्या गेल्यास,
यािुळे गोंधळ होउ शकतो ज्यािुळे किथचाऱ यांसाठी संर्ाव्य संघषथ होउ शकतो. या तत्त्वाचा
वापि करून, चुकांची जबाबदािी ऄद्दधक सहजपणे स्थाद्दपत केली जाउ शकते.
५. द्ददशेची एकवाक्यता:
व्यवस्थापनाच्या १४ तत्त्वांपैकी हे व्यवस्थापन तत्त्व सवथ लक्ष केंद्स्थान अद्दण एकता यावि
अहे. सवथ किथचाऱयांनी सािान ईद्दिष्टांशी जोडलेली काये किणे अवश्यक अहे. एका गटाने
केलेल्या कायांिुळे त्यांचा एक संघ बनला पाद्दहजे. ह्या कायांचे कृती द्दनयोजनात वणथन
ऄसणे अवश्यक अहे.
या द्दनयोजनेसाठी शेवटी प्रबंधक जबाबदाि ऄसतो अद्दण तो परिर्ाद्दषत अद्दण द्दनयोद्दजत
कायांच्या प्रगतीवि लक्ष ठेवतो. (र्ोकस एरिया) केंद्दद्त क्षेत्र म्हणजे किथचाऱयांनी केलेले
प्रयत्न अद्दण सिन्वय.
६. वैयद्दिक द्दहताचे दुय्यमीकरण :
संस्थेिध्ये नेहिीच सवथ प्रकािचे द्दहतसंबंध ऄसतात. संस्थेचे चांगले कायथ किण्यासाठी, हेन्री
र्ेयोलने सूद्दचत केले अहे की वैयद्दक्तक द्दहतसंबंध संस्थेच्या द्दहतसंबंधांच्या (नीद्दतशास्त्र)
दुय्यि ऄसावे.
प्राथद्दिक लक्ष संस्थात्िक ईद्दिष्टांवि ऄसते अद्दण वैयद्दक्तक ईद्दिष्टांवि नसते. हे प्रबंधकांसह
संपूणथ संस्थेच्या सवथ स्तिांवि लागू होते.
७. मोबदला:
एखाद्या संस्थेच्या सुिळीतपणे चालवण्याबाबत प्रेिणा अद्दण ईत्पादकता एकिेकांना संलग्न
अहेत. व्यवस्थापनाच्या १४ तत्वांपैकी हे तत्व ऄसे सांगते की किथचाऱयांना प्रेरित अद्दण
ईत्पादक ठेवण्यासाठी पुिेसा िोबदला ऄसावा.
दोन प्रकािचे िोबदले म्हणजे गैि-िौद्दद्क (प्रशंसा, ऄद्दधक जबाबदाऱया, िेद्दडट्स) अद्दण
अद्दथथक (र्िपाइ, बोनस द्दकंवा आति अद्दथथक र्िपाइ). शेवटी, हे केलेल्या प्रयत्नांना
पुिस्कृत किण्याबिल अहे.
munotes.in

Page 7

व्यवस्थापनाची संकल्पना
7 ८. केंद्रीकरणाचे प्रमाण:
संस्थेिध्ये द्दनणथय घेण्याच्या प्रद्दियेसाठी व्यवस्थापन अद्दण ऄद्दधकाि योग्यरित्या संतुद्दलत
ऄसणे अवश्यक अहे. हे एखाद्या संस्थेच्या पदानुििासह त्याच्या द्दवस्ताि (व्हॉल्यूि)
अद्दण अकािावि ऄवलंबून ऄसते.
केंद्ीकिण म्हणजे सवोच्च व्यवस्थापनाकडे (कायथकािी िंडळ) द्दनणथय घेण्याच्या ऄद्दधकाि
एकवटणे. हेन्री र्ेओल यांनी द्दनणथय प्रद्दियेसाठी ऄद्दधकाऱ यांचे द्दनम्न स्तिांसोबत (िध्यि
अद्दण द्दनम्न व्यवस्थापन) वाटणीला द्दवकेंद्ीकिण म्हणून संबोधले अहे. हेन्री र्ेयोल यांनी
सूद्दचत केले की एखाद्या संस्थेने यािध्ये चांगल्या संतुलनासाठी प्रयत्न किणे अवश्यक
अहे.
९. पदानुक्रम (स्केलर) साखळी:
कोणत्याही द्ददलेल्या संस्थेिध्ये पदानुिि / ऄद्दधकािी पिंपिा (Hierarchy) ऄसते. ही
ऄद्दधकािी पिंपिा वरिष्ठ व्यवस्थापन (कायथकािी िंडळ) पासून संस्थेतील सवाथत खालच्या
स्तिापयंत बदलते. हेन्री र्ेओलचे "पदानुिि‛ सवथ स्तिाविील सवथ प्रबंधकािध्ये) स्पष्ट
सिळ िेषेत ऄसावे.
ही एक प्रकािची व्यवस्थापन संिचना म्हणून पाद्दहली जाउ शकते. पदानुििाचा ऄडसि
न येता प्रत्येक किथचािी अपत्कालीन परिद्दस्थतीत व्यवस्थापकाशी द्दकंवा वरिष्ठांशी थेट
संपकथ साधू शकतो. द्दवशेषत:, जेव्हा थेट व्यवस्थापक/वरिष्ठांना अपत्तींबिलच्या
ऄहवालाची तत्काळ गिज ऄसते.
१०. सुव्यवस्था (ऑडथर):
व्यवस्थापनाच्या १४ तत्त्वांपैकी या तत्त्वानुसाि, संस्थेतील किथचाऱ यांकडे योग्य संसाधने
ऄसणे अवश्यक अहे जेणेकरून ते संस्थेिध्ये योग्यरित्या कायथ करू शकतील. सािाद्दजक
व्यवस्थेव्यद्दतरिक्त (व्यवस्थापकांची जबाबदािी अहे की) कािाचे वाताविण सुिद्दक्षत, स्वच्ि
अद्दण नीटनेटके ऄसले पाद्दहजे.
११. समानता (इद्दक्वटी):
सिानता व्यवस्थापन तत्त्व ऄनेकदा संस्थेच्या िूळ िूल्यांिध्ये अढळते. हेन्री र्ेओल
यांच्या िते, किथचाऱ यांशी दयाळूपणे अद्दण सिानतेने वागवले पाद्दहजे अद्दण द्दततकेच, योग्य
गोष्टी किण्यासाठी किथचािी संस्थेिध्ये योग्य द्दठकाणी ऄसले पाद्दहजेत. व्यवस्थापकांनी या
प्रद्दियेचे पयथवेक्षण अद्दण द्दनिीक्षण केले पाद्दहजे अद्दण त्यांनी किथचाऱ यांशी न्याय्यिीतीने
अद्दण द्दनष्पक्षपणे वागले पाद्दहजे.
१२. कमथचाऱयांच्या कायथकाळाची द्दस्थरता:
व्यवस्थापनाच्या १४ तत्त्वांिधील हे व्यवस्थापन तत्त्व किथचािी तैनातीचे अद्दण काद्दिथक
व्यवस्थापनाचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व किते अद्दण हे संस्थेकडून प्रदान केल्या गेलेल्या सेवेशी
सितोद्दलत ऄसले पाद्दहजे. munotes.in

Page 8

शैक्षद्दणक व्यवस्थापन
8 किथचाऱयांची ईलाढाल किी किण्यासाठी अद्दण योग्य द्दठकाणी योग्य किथचािी द्दिळावेत
यासाठी व्यवस्थापन प्रयत्नशील ऄसते. स्थान बदल अद्दण पुिेसा द्दवकास यांसािखें िुख्य
िुिे चांगल्या प्रकािे व्यवस्थाद्दपत किणे अवश्यक अहे.
१३. पुढाकार:
हेन्री र्ेओल यांनी ऄसा युद्दक्तवाद केला की या व्यवस्थापन तत्त्वासह किथचाऱ यांना नवीन
कल्पना व्यक्त किण्याची पिवानगी द्ददली पाद्दहजे. हे स्वािस्य अद्दण सहर्ागास प्रोत्साहन
देते अद्दण कंपनीसाठी जास्त िौद्दलक ठिते.
हेन्री र्ेओल यांच्या िते किथचाऱ यांचे पुढाकाि हे संस्थेसाठी ताकदीचे स्रोत अहेत.
हे किथचाऱ यांना सहर्ागी होण्यास अद्दण अवड द्दनिाथण किण्यास प्रोत्साद्दहत किते.
१४. संघभावना (एद्दस्प्रट डी कॉर्पसथ):
व्यवस्थापनाच्या १४ तत्त्वांपैकी ‘संघर्ावना’ ('एद्दस्प्रट डी कॉप्सथ') हे व्यवस्थापन तत्त्व
म्हणजे किथचाऱयांचा सहर्ाग अद्दण एकता यासाठी प्रयत्न किणे. कािाच्या द्दठकाणी
िनोबल वाढवण्यासाठी प्रबंधक / व्यवस्थापक जबाबदाि ऄसतात; वैयद्दक्तकरित्या अद्दण
संवादाच्या - अदन- प्रदान क्षेत्रात. संघर्ावना संस्कृतीच्या द्दवकासात योगदान देते अद्दण
पिस्पि द्दवश्वास अद्दण सिजूतदािपणाचे वाताविण द्दनिाथण किते.
द्दनष्कषथ:
व्यवस्थापनाची १४ तत्त्वे संस्था व्यवस्थाद्दपत किण्यासाठी वापिली जाउ शकतात अद्दण
ऄंदाज, द्दनयोजन, प्रद्दिया व्यवस्थापन, संस्था व्यवस्थापन, द्दनणथय घेणे, सिन्वय अद्दण
द्दनयंत्रण यासाठी ईपयुक्त साधने अहेत.
जिी हे स्पष्ट ऄसले तिी, यापैकी बऱ याच बाबी ऄजूनही संस्थांिधील सध्याच्या व्यवस्थापन
पद्तींिध्ये सािान्य ज्ञानावि अधारित अहेत. हेन्री र्ेओलच्या संशोधनावि अधारित
प्रिुख क्षेत्रांसह ही एक व्यावहारिक यादी अहे जी अजही ऄनेक ताद्दकथक तत्त्वांिुळे लागू
होते.
१.२.३ शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाचे स्वरुप, व्याप्ती आद्दण गरज:
munotes.in

Page 9

व्यवस्थापनाची संकल्पना
9 शैक्षद्दणक व्यवस्थापन हे शैक्षद्दणक संस्थांच्या कायाथशी संबंद्दधत ऄभ्यास अद्दण सिावाचे क्षेत्र
अहे. शैक्षद्दणक व्यवस्थापन हे द्दशक्षणाच्या ईद्दिष्टांच्या द्दकंवा ध्येयांच्या केंद्स्थानी ऄसते. ही
ईद्दिष्टे द्दकंवा ध्येये शैक्षद्दणक संस्थांच्या व्यवस्थापनाला ऄधोिेद्दखत किण्यासाठी
द्ददशाद्दनदेशाची िहत्त्वपूणथ जाणीव प्रदान कितात. ईिेश अद्दण व्यवस्थापन यांच्यातील हा
दुवा स्पष्ट अद्दण सुसंबंद्दधत नसल्यास, "व्यवस्थापनवाद ... र्क्त प्रद्दियांवि र्ि द्ददला
जाउन शैक्षद्दणक हेतू अद्दण िूल्यांची पायिल्ली होण्याचा" धोका संर्वतो.
"व्यवस्थापनाकडे स्वतःची कोणतीही ईत्कृष्ट (सुपि-ऑद्दडथनेट) ध्येय द्दकंवा िूल्ये नसतात.
कायथक्षितेचा पाठपुिावा हे व्यवस्थापनाचे व्रत द्दवधान (द्दिशन स्टेटिेंट) ऄसू शकते - पिंतु
आतिांनी परिर्ाद्दषत केलेल्या ईद्दिष्टांच्या प्राप्तीिध्ये ही कायथक्षिता अहे".
शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाचा अथथ:
ऄभ्यासाचे क्षेत्र म्हणून शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाच्या द्दवकासाची सुरुवात द्दवसाव्या शतकाच्या
पूवाथधाथत युनायटेड स्टेट्सिध्ये झाली. युनायटेड द्दकंगडििध्ये १९६० च्या दशकाच्या
ईत्तिाधाथत याचा द्दवकास झाला. शैक्षद्दणक व्यवस्थापन, नावाप्रिाणेच, शैक्षद्दणक संस्था
द्दकंवा संस्थांिध्ये कायथ किते.
शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाची कोणतीही एकच स्वीकृत व्याख्या नाही कािण त्याचा द्दवकास
व्यवसाय, ईद्योग, िाज्यशास्त्र, ऄथथशास्त्र, प्रशासन अद्दण कायदा यासािख्या ऄनेक
शाखांिध्ये द्दकंवा क्षेत्रांिध्ये द्ददसून येतो. म्हणून, शैक्षद्दणक व्यवस्थापन या शब्दाचा ऄथथ
परिर्ाद्दषत किताना ऄसे म्हणता येइल की, ‚शैक्षद्दणक व्यवस्थापन हा एक जद्दटल िानवी
ईपिि अहे ज्यािध्ये आद्दच्ित अद्दण ऄपेद्दक्षत ईद्दिष्टे साध्य किण्यासाठी द्दवद्दवध संसाधने
एकत्र अणली जातात अद्दण ईपलब्ध करून द्ददली जातात.
यांद्दत्रक अद्दण र्ौद्दतक तत्त्वांच्या कठोि वापिावि जोि न देता िानवी प्रयत्नांचे योग्य
द्दनयोजन केले पाद्दहजे. ही िूलत: एक सािाद्दजक संस्था अहे द्दजथे अंतििानवी नातेसंबंध
प्रिुख र्ूद्दिका बजावतात. शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाच्या यशस्वीतेसाठी, एकीकडे पुिेसे
स्वातंत्र्य अद्दण लवद्दचकता ऄसणे अवश्यक अहे अद्दण दुसिीकडे शैक्षद्दणक संस्थेिध्ये
अवश्यक द्दशस्त अद्दण सद्दिरुची ऄसणे अवश्यक अहे.
ऄशा प्रकािे, द्दशक्षणाचे व्यवस्थापन द्दकंवा शैक्षद्दणक व्यवस्थापन म्हणजे शैक्षद्दणक संस्थेची
ईद्दिष्टे द्दकंवा ईद्दिष्टे साध्य किण्यासाठी प्रणाली कायथ किेल याची खात्री किण्यासाठी
व्यावहारिक ईपाय. त्यािुळे शैक्षद्दणक व्यवस्थापन हे शैक्षद्दणक संस्था द्दकंवा संस्थांिध्ये
चालते.
शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाची कोणतीही एकच स्वीकृत व्याख्या नाही कािण त्याचा द्दवकास
ऄथथशास्त्र, सिाजशास्त्र अद्दण िाज्यशास्त्र यासािख्या ऄनेक द्दवषयांवि िोठ्या प्रिाणावि
झाला अहे. पिंतु या क्षेत्रातील काही तज्ञांनी शैक्षद्दणक व्यवस्थापनावि त्यांची व्याख्या
देताना त्यांची िते िांडली अहेत जी खाली द्ददली अहेत.
शालेय व्यवस्थापन, शैक्षद्दणक द्दसद्ांताचा एक र्ाग म्हणून, प्रािुख्याने वगथ प्रद्दियेच्या
तंत्राशी संबंद्दधत ऄनेक तत्त्वे अद्दण द्दनयिांचा सिावेश अहे अद्दण िुख्यत्वे यशस्वी
द्दशक्षकांच्या सिावातून प्राप्त झाले अहे. munotes.in

Page 10

शैक्षद्दणक व्यवस्थापन
10 या क्षेत्रातील लेखकांनी सािान्यत: िानसशास्त्र, सिाजशास्त्र अद्दण नीद्दतशास्त्राच्या िोठ्या
अद्दण ऄद्दधक िूलर्ूत तत्त्वांचा संदर्थ घेउन या तत्त्वांचा अद्दण द्दनयिांचा द्दवद्दवध प्रकािे ऄथथ
लावला अहे. - पॉल िोनोिे
"शैक्षद्दणक व्यवस्थापन हे द्दवद्यिान शैक्षद्दणक अस्थापना अद्दण त्यांच्या प्रणालींच्या
प्रशासनाचे द्दसद्ांत अद्दण प्रत्यक्ष िाबद्दवलेल्या कृती अहेत." - जी. टेिीपेज अद्दण जेबी
थॉिस
विील चचेच्या प्रकाशात, हे स्पष्ट होते की शैक्षद्दणक व्यवस्थापन हे काही द्दवद्दशष्ट शैक्षद्दणक
ईद्दिष्टे साध्य किण्याच्या ईिेशाने एक व्यापक प्रयत्न अहे. शैक्षद्दणक व्यवस्थापन हे
शैक्षद्दणक पद्तींशी संबंद्दधत अहे, ति शैक्षद्दणक तत्त्वज्ञान ईद्दिष्टे द्दनद्दित किते, शैक्षद्दणक
िानसशास्त्र तत्त्वे स्पष्ट किते, शैक्षद्दणक प्रशासन शैक्षद्दणक ईद्दिष्टे अद्दण तत्त्वे कशी साध्य
किावी हे सांगते. शैक्षद्दणक व्यवस्थापन ही द्दशक्षणाची गद्दतशील बाजू अहे.
हे शैक्षद्दणक संस्थांशी संबंद्दधत अहे - ऄगदी शाळा अद्दण िहाद्दवद्यालयांपासून
सद्दचवालयापयंत. हे अवश्यक िानवी अद्दण र्ौद्दतक दोन्ही संसाधनांशी संबंद्दधत अहे.
कािण कोणत्याही शैक्षद्दणक कायथििाच्या शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाच्या यशाची श्रेणी या
संसाधनांच्या सिन्वय अद्दण अखणीवि ऄवलंबून ऄसते.
म्हणूनच व्यापक दृष्टीकोनातून शैक्षद्दणक व्यवस्थापन पुढील गोष्टी सांगते:
 शैक्षद्दणक संस्था द्दकंवा संस्थांचे द्ददशाद्दनदेश, ईद्दिष्टे द्दनद्दित किणे.
 कायथििाच्या प्रगतीसाठी द्दनयोजन.
 ईपलब्ध संसाधनांचे अयोजन - लोक, वेळ, साद्दहत्य.
 ऄंिलबजावणी प्रद्दियेवि द्दनयंत्रण ठेवणे.
 संस्थात्िक िानके ठिद्दवणे अद्दण सुधािणे.
शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाचे स्वरूप:
ऄध्ययन - ऄध्यापन प्रद्दियेला चालना देणे हे शैक्षद्दणक संस्थांचे व्यवस्थापन अहे. प्रत्यक्ष
कृतीचे क्षेत्र म्हणून , सावथजद्दनक प्रशासन, रुग्णालय प्रशासन अद्दण व्यवसाय व्यवस्थापन
यासािख्या व्यवस्थापनाच्या आति क्षेत्रांिध्ये काही पैलू सािाइक अहेत.
कोलंद्दबया द्दवद्यापीठाच्या द्दशक्षक प्रद्दशक्षण महाद्दवद्यालयात :
प्रथि ऄभ्यासाचे क्षेत्र ईदयास अले अद्दण त्यानंति लवकिच स्टॅनर्ोडथ द्दवद्यापीठ, द्दशकागो
द्दवद्यापीठ अद्दण यू.एस.ए.िधील आति संस्थांचा पदवीधि कायथिि सुरू झाला अद्दण
र्ाितात त्याचे कायथ १६७० िध्ये सुरु झाले. १९५० च्या दशकापासून शैक्षद्दणक प्रशासन
हे स्वतःचे ऄसे ऄभ्यासाचे क्षेत्र बनले अहे. एक ईपयोद्दजत क्षेत्र म्हणून त्याचे वैद्यकशास्त्र,
ऄद्दर्यांद्दत्रकी आत्यादीसािख्या आति ईपयोद्दजत क्षेत्रांशी बिेच साम्य अहे. ते िानसशास्त्र,
सिाजशास्त्र, ऄथथशास्त्र, िाज्यशास्त्र अद्दण आति वतथणूक शास्त्रांवि अधारित अहे. वीस ते
तीस वषांपासून शैक्षद्दणक व्यवस्थापनािध्ये द्दसद्ांत अद्दण संशोधनाच्या द्दवकासावि र्ि munotes.in

Page 11

व्यवस्थापनाची संकल्पना
11 देण्यात अला अहे. तसेच शैक्षद्दणक नोट्स संस्थेची अद्दण त्यांच्यािध्ये काि किणाऱया
लोकांची ऄजून बिेच काही साध्य किायचे अहे ही सिज वाढली अहे.
१९७० च्या दशकाच्या सुरूवातीस शैक्षद्दणक व्यवस्थापन क्षेत्रात एक नवीन युग ईदयास
अले. वैचारिक तसेच कायाथत्िक ऄशा सवथच पैलूंिध्ये बदल होत अहेत. संकल्पनात्िक
स्तिावि नवीन संज्ञा, िचना अद्दण दृद्दष्टकोन सादि केले जात अहेत अद्दण वापिले जात
अहेत. क्षेत्राचे नािकिणही बदलताना द्ददसते. शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाच्या जागी शैक्षद्दणक
व्यवस्थापन अद्दण शैक्षद्दणक संस्था या संज्ञा वािंवाि वापिल्या जात अहेत.
(१) गद्दतमान कायथ (डायनॅद्दमक फंक्शन):
गद्दतिान कायथ म्हणून, शैक्षद्दणक व्यवस्थापन सतत बदलत्या वाताविणात केले पाद्दहजे. ते
सतत संस्थेच्या घडणीत गुंतलेले ऄसते. संस्थेचे यश सुद्दनद्दित किण्यासाठी ते वाताविण
बदलाबिल देखील संबंद्दधत अहे. ऄशा प्रकािे, हे कधीही न संपणािे कायथ अहे.
(२) व्यवहायथता:
शाळा व्यवस्थापन हे सैद्ांद्दतक तत्त्वांचे सिूह नसावे, ति आद्दच्ित ईद्दिष्टे साध्य किण्यासाठी
व्यावहारिक ईपाययोजना किणे अवश्यक अहे. जे काही ईद्दिष्ट ठिवले गेले अहे ते साध्य
किता येण्यासािखे अद्दण प्रत्यक्षात ईतिद्दवण्यास शवय ऄसलेली ऄसावीत जेणेकरून िग
द्दनिाशा होणाि नाही.
(३) द्दवद्दशष्ट प्रद्दक्रया:
व्यवस्थापन ही एक द्दवद्दशष्ट प्रद्दिया अहे जी िानव अद्दण आति संसाधनांचा वापि करून
निूद केलेली ईद्दिष्टे द्दनद्दित किण्यासाठी अद्दण पूणथ किण्यासाठी केली जाते. द्दवद्दवध
प्रकािचे कायथिि, तंत्रे अद्दण कायथपद्ती, व्यवस्थापन प्रद्दियेिध्ये द्दनयोजन, किथचािी
संघटन, द्दनदेश, सिन्वय, प्रेिणा अद्दण द्दनयंत्रण यासािख्या कायांचा सिावेश ऄसतो.
(४) संस्थेच्या सवथ स्तरांवर आवश्यक:
कायाथचे स्वरूप अद्दण ऄद्दधकािाच्या व्याप्तीनुसाि, संस्थेच्या सवथ स्तिांवि व्यवस्थापन
अवश्यक अहे, ईदा. शीषथ स्ति, िध्यि स्ति अद्दण पयथवेक्षी स्ति. कायथकारिणीप्रिाणेच
खालच्या स्तिाविील पयथवेक्षकालाही द्दनणथय घेण्याचे कायथ आति िागाथने किावे लागते.
(५) प्राद्दधकरण प्रणाली:
आतिांकडून काि पूणथ करून घेण्याचा ऄद्दधकाि हे व्यवस्थापनाच्या संकल्पनेतच द्दनद्दहत
अहे कािण ती व्यक्तीला कायथ किण्यासाठी द्दनदेद्दशत किण्याची प्रद्दिया अहे. प्राद्दधकिण
म्हणजे व्यक्तीला द्दवद्दशष्ट पद्तीने काि किण्यास र्ाग पाडण्याची शक्ती. व्यवस्थापन हे
ऄद्दधकाि नसताना काि करू शकत नाही कािण ती द्दनयि बनवणािी अद्दण द्दनयिांची
ऄंिलबजावणी किणािी संस्था अहे. संस्थेच्या द्दवद्दवध स्तिांवि काि किणाऱया लोकांिध्ये
ऄद्दधकाि अद्दण जबाबदािीची साखळी ऄसते. द्दनणथय घेण्याच्या द्दवद्दवध स्तिांविील अदेश
द्दकंवा वरिष्ठ - ऄधीनस्थ संबंधांद्दशवाय कायथक्षि व्यवस्थापन ऄसू शकत नाही. munotes.in

Page 12

शैक्षद्दणक व्यवस्थापन
12 शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाची व्याप्ती:
व्याप्ती म्हणजे ज्या क्षेत्रात शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाचे कािकाज चालते. अज शैक्षद्दणक
व्यवस्थापनाची व्याप्ती द्दशक्षणाआतकीच द्दवशाल अहे. शैक्षद्दणक ईद्दिष्ट साध्य किण्यासाठी
ऄनुकूल कोणतीही द्दिया शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाचा एक र्ाग अहे. ऄसे ईपिि शालेय
स्तिावि, िहाद्दवद्यालयीन स्तिावि, द्दवद्यापीठ स्तिावि द्दकंवा द्दनयंत्रण स्तिावि ऄसू
शकतात. कोणत्याही टप्प्यावि द्दशक्षणाची गुणवत्ता सुधािण्यासाठी केलेली कोणतीही गोष्ट
र्ौद्दतक, िानवी अद्दण अद्दथथक संसाधनांच्या पुिवठ्यापासून सवोच्च सांस्कृद्दतक द्दकंवा
शैक्षद्दणक गिजांपयंत ऄसू शकते- अद्दण शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाच्या कक्षेत येते.
म्हणून, अपण पुढील िथळ्यांखाली शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाच्या व्याप्तीचा द्दवचाि करू.
१. शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाची व्याप्ती खूप द्दवस्तृत अहे अद्दण त्यात व्यवस्थापन शास्त्राचा
आद्दतहास अद्दण द्दसद्ांत, शैक्षद्दणक व्यवस्थापकाच्या र्ूद्दिका अद्दण जबाबदाऱया तसेच
व्यवस्थापकीय कौशल्ये यांचा सिावेश होतो.
२. त्याच्या व्याप्तीिध्ये िोठ्या स्तिाविील शैक्षद्दणक द्दनयोजनाचा ऄभ्यास, त्याची ईद्दिष्टे,
तत्त्वे, दृद्दष्टकोन अद्दण कायथपद्ती अद्दण सूक्ष्ि स्तिाविील संस्थात्िक द्दनयोजन अद्दण
शैक्षद्दणक प्रशासन यांचाही सिावेश अहे.
३. हे द्दनणथय घेण्यास अद्दण सिस्या सोडवण्यास देखील िदत किते.
४. शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाच्या कायथक्षेत्रात सह-ऄभ्यासिि द्दनयोजन अद्दण वेळापत्रक
बांधणीचाही सिावेश अहे.
५. किथचािी अद्दण द्दवद्यार्थयांना प्रेरित किणे हा शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाच्या कायथक्षेत्राचा
एक र्ाग अहे.
६. त् याच् या कायथक्षेत्रात किथचाऱ यांच्या बैठका अयोद्दजत किणे अद्दण संघषथ अद्दण तणावाचे
व्यवस्थापन किणे यांचा सिावेश होतो.
७. द्दनिोगी अद्दण ऄनुकूल शालेय वाताविण द्दवकद्दसत किणे हे शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाच्या
व्याप्तीचा एक र्ाग अहे.
८. शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाच्या व्याप्तीिध्ये अिोग्य अद्दण शािीरिक द्दशक्षणाची संघटना,
प्रदशथने अद्दण िेळ्यांचे अयोजन देखील सिाद्दवष्ट अहे.
९. त्याच्या कायथक्षेत्रात शालेय नोंदींची देखर्ाल किणे, द्दवद्यार्थयांच्या कािद्दगिीचे
िूल्यिापन किणे सिाद्दवष्ट अहे.
१०. द्दवत्तपुिवठा अद्दण ऄथथसंकल्प देखील शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाच्या कायथक्षेत्रात येतात.
शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाची गरज:
िाष्रीय स्तिाविील धोिण सािाद्दजक, अद्दथथक अद्दण सांस्कृद्दतक द्दवकासावि केंद्दद्त अहे. munotes.in

Page 13

व्यवस्थापनाची संकल्पना
13 या क्षेत्रातील द्दवकास साधण्याचे सवोत्ति साधन म्हणजे िानव संसाधन द्दवकास अद्दण
द्दशक्षण.
तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात प्रचंड प्रगती झाली अहे- हे द्दशक्षणाद्वािेच सिाजाला ईपलब्ध होउ
शकते.
ऄशा प्रकािे,
 द्दशक्षणाने अपला ऄभ्यासिि जीवनाशी द्दनगडीत अद्दण बदलत्या सिाजाच्या
गिजेनुसाि प्रर्ावी अद्दण कायथक्षि िीतीने बनवला पाद्दहजे.
 म्हणून द्दशक्षण हे गद्दतिान ऄसायला हवे, जेणेकरून ते िाष्रीय द्दवकास ईद्दिष्टे साध्य
किण्यासाठी योगदान देउ शकेल.
 द्दशक्षणाने द्दवद्यार्थयांना ऄपेद्दक्षत सािाद्दजक बदल घडवून अणण्यास सक्षि केले
पाद्दहजे.
अद्दण त्याच वेळी, द्दशक्षणाची विील र्ूद्दिका प्रर्ावीपणे अद्दण कायथक्षितेने पाि
पाडण्यासाठी, द्दशक्षणाचे व्यावसाद्दयक व्यवस्थापन किणे अद्दण शैक्षद्दणक संस्थांच्या
पािंपारिक र्ूद्दिकेच्या पलीकडे जाणे अवश्यक अहे. ऄशा प्रकािे, खालील बाबींिुळे
शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाचे ज्ञान ऄसणे ही काळाची गिज अहे.
१. शैक्षद्दणक व्यवस्थापन द्दसद्ांत, तत्त्वे, संकल्पना तंत्र कौशल्ये अद्दण धोिणांचे ज्ञान,
जेव्हा द्दशक्षणावि लागू केले जाते तेव्हा शैक्षद्दणक संस्थांचे कायथ प्रर्ावी अद्दण कायथक्षि
होइल.
२. शैक्षद्दणक व्यवस्थेत गुणात्िक बदल घडवून अणण्यासाठी शैक्षद्दणक संस्थांचे वैज्ञाद्दनक
अद्दण पद्तशीि व्यवस्थापन अवश्यक अहे.
३. शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाचे ज्ञान सध्याच्या द्दशक्षकांना द्दशकण्यासाठी अद्दण
व्यावसाद्दयकरित्या शैक्षद्दणक संस्था चालवण्यासाठी प्रद्दशद्दक्षत किण्यासाठी देखील
अवश्यक अहे.
१.२.४ शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाचा प्रणाली उपागम आंतरभरण - प्रद्दक्रया - बद्दहभथरण
(इनपुट-प्रद्दक्रया-आउटपुट), आद्दण व्यवस्थापनाचा अनुषंद्दगक दृष्टीकोन:
munotes.in

Page 14

शैक्षद्दणक व्यवस्थापन
14 पररचय:
"द्दसस्टि" (प्रणाली) या शब्दाचा ऄथथ योग्य द्दनणथय घेण्यासाठी कोणत्याही कायथ / कायथििाचे
पद्तशीि द्दवश्लेषण अद्दण द्दवकास. प्रणाली ईपागि (द्दसस्टीम्स ऄॅप्रोच) ऄध्यापन-ऄध्ययन
प्रद्दियेिध्ये द्दशक्षणद्दवषयक सिस्या सोडवण्यासाठी अद्दण आद्दच्ित ईद्दिष्टे साध्य
किण्यासाठी वैज्ञाद्दनक दृद्दष्टकोन अणतो. दुसऱया शब्दांत सांगायचे ति प्रणालीचा दृष्टीकोन
ही शैक्षद्दणक प्रद्दियेचे द्दवश्लेषण किण्याची अद्दण ती ऄद्दधक प्रर्ावी बनद्दवण्याची - सिस्या
सोडवणािी पद्त अहे.
प्रणालीचा अथथ आद्दण संकल्पना:
काही ठोस ईदाहिणांच्या सहाय्याने प्रणालीची संकल्पना सिजून घेण्याचा प्रयत्न करूया.
घड्याळ ही एक प्रणाली अहे पिंतु घड्याळाचे र्ाग वेगळे केले जातात अद्दण रेिध्ये
ठेवलेले ति ते प्रणाली (द्दसस्टि) बनत नाहीत. त्याचप्रिाणे, िानवी शिीिात ऄन्न
पचवण्यासाठी अद्दण पोषक तत्वांिध्ये रूपांतरित किण्यासाठी एक पचनसंस्था अहे.
पचनसंस्थेचे वेगवेगळे र्ाग स्वतंत्रपणे ठेवलेले पचनसंस्था तयाि होत नाही. या दोन
ईदाहिणांच्या सहाय्याने प्रणालीच्या द्दवद्दवध वैद्दशष्ट्यांचा ऄभ्यास करूया. तुम्ही
पचनसंस्थेच्या त्या द्दवद्दवध र्ागांचा ऄभ्यास केला ऄसेल. त्यांना पाचन तंत्राचे घटक देखील
म्हणतात. तुम्हाला िाद्दहती अहे की पचनसंस्थेचा प्रत्येक र्ाग म्हणजे संपूणथ पचनसंस्थेच्या
कायाथत योगदान अद्दण सिथथन देतो. ऄशा प्रकािे, कोणी म्हणू शकतो की प्रणालीिध्ये काही
घटक ऄसतात; यापैकी प्रत्येक घटक प्रणालीच्या कायाथिध्ये योगदान देतो अद्दण सिथथन
देतो. जि एखाद्याला दातदुखीचा त्रास होत ऄसेल ति, तोंडाचा घटक योग्यरित्या कायथ
कित नाही ज्यािुळे पचनसंस्थेसह आति शिीि प्रणालींच्या कायाथवि परिणाि होतो. द्दकंवा,
सवथ घटक एकत्र काि कित ऄसल्यास, पचनसंस्थेची कायथक्षिता वाढेल. ऄसे घडते कािण
पचनसंस्थेतील सवथ घटक एकिेकांशी संबंद्दधत ऄसतात. त्याच्या संिचनेत द्दकंवा कायाथिध्ये
एका घटकातील बदल - आति सवथ घटकांच्या प्रत्यक्ष द्दकंवा ऄप्रत्यक्षपणे अद्दण संपूणथ
प्रणालीच्या कायाथवि परिणाि कितात. याचा ऄथथ प्रणालीचे द्दवद्दवध घटक एकिेकांवि
ऄवलंबून ऄसतात. प्रणालीचा एक घटक प्रर्ाद्दवत झाल्यास संपूणथ प्रणाली प्रर्ाद्दवत होते.
घटक एकत्र येउन एक संपूणथ प्रणाली / यंत्र बनते. गाडी (काि), शालेय ग्रंथालय, ग्राआंडि ही
प्रणालीची आति काही ईदाहिणे अहेत. पचनसंस्था ऄन्न पचवण्यासाठी सज्ज ऄसते,
शाळेच्या ग्रंथालय प्रणालीिुळे द्दवद्यार्थयांिध्ये वाचनाची अवड द्दनिाथण होते अद्दण िाद्दहती
द्दिळते, जाते द्दकंवा पीठ दळण्याचे यंत्र (ग्राआंडि) धान्य द्दपठात दळून घेते.
वरील द्दववेचनातून प्रणालीची तीन मुख्य वैद्दशष्ट्ये समोर येतात. हे खालीलप्रमाणे
आहेत:
१. प्रणालीिध्ये काही काये पाि पाडायची ऄसतात.
२. (द्दसस्टीि) प्रणालीिध्ये ऄनेक घटक/र्ाग ऄसतात यापैकी प्रत्येकाचे कायथ वेगळे ऄसू
शकते पिंतु हे सवथ एकद्दत्रतपणे प्रणालीच्या कायाथिध्ये योगदान देतात.
३. प्रणालीचे घटक पिस्पिसंबंद्दधत अद्दण पिस्पिावलंबी ऄसतात. munotes.in

Page 15

व्यवस्थापनाची संकल्पना
15 (द्दसस्टम अ ॅप्रोच) प्रणाली उपागमचा अथथ:
(द्दसस्टि) प्रणाली दृष्टीकोन हा द्दवद्दशष्ट ईद्दिष्टांच्या द्ददशेने सिस्येच्या सवथ पैलूंचे सिन्वय
साधण्याचा एक पद्तशीि प्रयत्न अहे. वेबस्टिचा शब्दकोश "द्दनयद्दितपणे पिस्पि संवाद
साधणािा द्दकंवा एकसंध ‘संपूणथ’ बनवणािा घटकांचा स्वतंत्र गट" ऄशी प्रणाली परिर्ाद्दषत
कितो. प्रणालीची वैद्दशष्ट्ये ईदाहिणाच्या िदतीने स्पष्ट केली जाउ शकतात -
पचनसंस्थेच्या द्दवद्दवध र्ागांना पाचन तंत्राचे घटक म्हटले जाउ शकते. पचनसंस्थेतील
प्रत्येक घटक संपूणथपणे पचनसंस्थेच्या कायाथिध्ये सहाय्यक म्हणून योगदान देतो.
द्दशक्षणाच्या संदर्ाथत, प्रणाली ही एक एकक अहे ज्यािध्ये त्याचे सवथ पैलू अद्दण र्ाग
सिाद्दवष्ट अहेत, म्हणजे, द्दवद्याथी, द्दशक्षक, ऄभ्यासिि, सािग्री अद्दण शैक्षद्दणक ईद्दिष्टांचे
िूल्यिापन. ऄध्यापन- ऄध्ययन प्रद्दियेकडे प्रणालीच्या घटकांिधील संप्रेषण म्हणून पाद्दहले
जाते. या संदर्ाथत, प्रणाली द्दशक्षक, द्दवद्याथी अद्दण शैक्षद्दणक कायथिि, सवथ पिस्पि
संप्रेषणाच्या द्दवद्दशष्ट निुन्यात बांधलेले ऄसतात.
प्रणाली दृष्टीकोन प्रथि द्दवद्यार्थयाथवि अद्दण नंति ऄभ्यासिि सािग्री, शैक्षद्दणक ऄनुर्ूती
अद्दण प्रर्ावी िाध्यि अद्दण द्दनदेशात्िक धोिणांवि लक्ष केंद्दद्त किते. ऄशी प्रणाली सतत
स्वयं-सुधािणा अद्दण सुधािणा प्रदान किण्याची क्षिता स्वतःिध्ये सिाद्दवष्ट किते. हे
हाडथवेऄि - सॉफ्टवेऄिसह अद्दण िाध्यिासह सूचनांच्या सवथ घटकांशी संबंद्दधत अहे.
ईद्दिष्टे पूणथ किणाऱ या एकूण प्रणालीिध्ये योगदान देण्यासाठी संपूणथ पिस्पिोपकारित घटक
योग्य वेळी योग्य वैद्दशष्ट्यांसह ईपलब्ध होतील याची खात्री किणे हा त्याचा ईिेश अहे.
प्रणाली ईपागािानुसाि ऄध्ययन - ऄध्यापन प्रद्दिया ठिद्दवताना द्दशक्षकाने द्दनवडलेल्या
संसाधन सािग्री अद्दण ऄध्ययन ऄनुर्ूतीचे संपूणथ द्दनयोजन किणे अवश्यक अहे.
द्दशक्षकाला द्दवषयाचे सखोल ज्ञान, स्वतःच्या त्रुद्दट, द्दवद्यार्थयांची अवड - द्दनवड अद्दण
त्यांची द्दशकण्याची पध्दती व ऄध्ययन क्षितेतील र्िक ह्या बाबींचा द्दवचाि करून द्दनयोजन
किणे अवश्यक अहे. प्रणाली दृद्दष्टकोनािध्ये शैक्षद्दणक द्दनष्पत्तींचे सतत िूल्यिापन किणे
अद्दण द्दनधाथरित ईद्दिष्टे साध्य किण्यासाठी दृद्दष्टकोनाच्या द्दनयोजनात योग्यरित्या सुधािणा
किण्यासाठी िूल्यांकनाच्या परिणािांच्या द्दवश्लेषणाद्वािे प्राप्त ज्ञानाचा ईपयोग किणे
सिाद्दवष्ट अहे.
प्रणालीचे अंतभथरण - प्रद्दक्रया - बद्दहभथरण प्रद्दतमान (द्दसस्टमचे इनपुट-प्रद्दक्रया-आउटपुट
मॉडेल):
या प्रद्दतमानामध्ये (मॉडेलमध्ये) द्दवद्दवध घटक आहेत:
१. ऄंतर्थिण (आनपुट)
२. प्रद्दिया
३. बद्दहर्थिण (अईटपुट)
munotes.in

Page 16

शैक्षद्दणक व्यवस्थापन
16 १. अंतभथरण (इनपुट्स): खालीलप्रिाणे कोणत्याही शैक्षद्दणक प्रणालीचे ऄंतर्थिण
(आनपुट) बनतात:
 मानव संसाधन: द्दवद्याथी, द्दशक्षक, द्दशक्षकेति किथचािी.
 सामग्री संसाधने: आिाित, ईपकिणे, ग्रंथालय-पुस्तके.
 आद्दथथक संसाधने: शुल्क, देणग्या, ऄनुदान
 द्दवचारधारा: िूल्ये, ज्ञान, ऄभ्यासिि
२. प्रद्दक्रया: कोणत्याही शैक्षद्दणक प्रणालीिध्ये दोन प्रद्दिया ऄसतात:
 प्राथद्दमक: ऄध्यापन- ऄध्ययन, िूल्यिापन
 सहाय्यक: द्दनयोजन, अयोजन, द्ददग्दशथन, द्दनयंत्रण आ.
३. बद्दहभथरण (आउटपुट): यािध्ये प्रद्दियांद्वािे ऄंतर्थिणाचा (आनपुटचा) वापि करून
द्दशक्षणाची ध्येये अद्दण ईद्दिष्टे प्रर्ावी अद्दण कायथक्षिपणे पूणथ किणे सिाद्दवष्ट अहे.
कोणत्याही प्रणालीचे आद्दच्ित बद्दहर्थिण (अईटपुट) खालील प्रिाणे अहे -
 व्यक्तीचा द्दवकास.
 संशोधनाद्वािे शैक्षद्दणक शाखेचा द्दवकास.
 सिाजाचा द्दवकास.
या प्रद्दतिानाची (िॉडेलची) चिीय प्रद्दिया पूणथ झाल्यानंति, ऄद्दर्प्राय प्राप्त होतो.
प्रत्यार्िण, बद्दहर्थिणाला (र्ीडबॅक अईटपुटला) द्दिळालेल्या प्रद्दतसादाचा संदर्थ देते,
ज्यािुळे प्रणालीचे कायथ सुधािणे शवय होते. ऄद्दर्प्राय साहद्दजकच सकािात्िक द्दकंवा
नकािात्िक ऄसू शकतो. ऄद्दर्प्राय ईत्तेजक ऄसू शकतो; व ईत्तेजक ऄद्दर्प्राय सुधािात्िक
कृती घडवून सुधािणा होउ शकते.
हे अंतभथरण - प्रद्दक्रया - बद्दहभथरण प्रद्दतमान (इनपुट-प्रद्दक्रया-आउटपुट मॉडेल)
उदाहरणाद्वारे स्पष्ट केले आहे:
अता यंत्रणा कशी कायथ किते याचा ऄभ्यास करू. अपण पाद्दहले अहे की प्रत्येक प्रणालीचे
द्दवद्दशष्ट कायथ ऄसते द्दकंवा ध्येय साध्य किणे ऄसते. याला बद्दहर्थिण (अईटपुट) म्हणता
येइल. घड्याळाच्या बाबतीत कायथ द्दकंवा लक्ष्य वेळ ऄचूकपणे दशथवणे अहे. त्याचप्रिाणे
शाळेच्या वाचनालयाचे ईद्दिष्ट द्दवद्यार्थयांना दि अठवड्याला एक पुस्तक देण्याचे ऄसू
शकते. अता, हे ब ऄंतर्थिण (अईटपुट) प्राप्त किण्यासाठी, शाळेच्या ग्रंथालयाला, काही
(आनपुट) ऄंतर्थिण अवश्यक अहे जसे की काही द्दकिान पुस्तकांची संख्या.
munotes.in

Page 17

व्यवस्थापनाची संकल्पना
17 ऄंतर्थिण - बद्दहर्थिण (आनपुट अद्दण अईटपुट) चा हा संबंध खालील अकृती 'ऄ' त
दाखद्दवला अहे:

आकृती 'अ': द्दसस्टमचे इनपुट-आउटपुट मॉडेल.
पिंतु केवळ अवश्यक पुस्तकांची संख्या बाळगून, अईटपुट साध्य होणाि नाही.
ग्रंथपालांना पुस्तके संग्रद्दहत किण्यासाठी, जािी किण्यासाठी अद्दण पित किण्यासाठी
(अद्दण वापिकत्यांना प्रेरित किण्यासाठी) काही प्रद्दियांचे द्दनयोजन अद्दण द्दवकास किावे
लागेल. या प्रद्दियेचा एक र्ाग अहे. अता विील ऄंतर्थिण - बद्दहर्थिण (आनपुट अद्दण
अईटपुट) आन संबंध अकृती ‘ब’ त दाखवल्याप्रिाणे बदलला अहे.

आकृती ‘ब’: द्दसस्टमचे इनपुट-प्रोसेस-आउटपुट मॉडेल.
प्रत्येक द्दवद्यार्थयाथला दि अठवड्याला द्दकिान एक पुस्तक देण्याचे ईद्दिष्ट (अईटपुट) साध्य
झाले अहे की नाही हे देखील ग्रंथपालांना जाणून घ्यायचे अहे. याचा ऄथथ ग्रंथपालाला
ऄपेद्दक्षत अईटपुटशी प्रत्यक्ष अईटपुटची तुलना किावी लागेल. ऄपेद्दक्षत अद्दण वास्तद्दवक
अईटपुटिधील र्िक किी ऄसल्यास, प्रणाली प्रर्ावी अद्दण कायथक्षि अहे. जि हे ऄंति
वाढले ति, प्रणाली किी प्रर्ावी अद्दण किी कायथक्षि बनते. जि ऄंति थोडे ऄद्दधक वाढले,
ति ग्रंथपालाला सिस्या क्षेत्राचा ऄभ्यास किावा लागेल. म्हणून, त्याला एक ऄद्दर्प्राय
प्रणाली द्दवकद्दसत किावी लागेल जी त्याला ऄपेद्दक्षत अईटपुट अद्दण वास्तद्दवक
अईटपुटिधील ऄंतिाबिल िाद्दहती देइल. अकृती 'क' िध्ये दशथद्दवल्याप्रिाणे हे प्रस्तुत
केले जाउ शकते.

आकृती ‘क’: द्दसस्टमचे फीडबॅक-आधाररत मॉडेल
ऄपेद्दक्षत अईटपुट / ध्येय साध्य किण्यासाठी एखाद्याला कायथपद्ती (प्रद्दिया) द्दकंवा
आनपुट (पुस्तकांची संख्या, कपाटांची संख्या, ग्रंथालय सहाय्यकांची संख्या आ.) िध्ये बदल
किावे लागतील. द्दकंवा एखाद्याला आनपुटविील ियाथदा लक्षात घेउन ऄपेद्दक्षत अईटपुटचा
पुनद्दवथचाि किायला अवडेल.
शैक्षद्दणक प्रणालीिध्ये, द्दवद्यार्थयांच्या गिजा पूणथ किण्यासाठी द्दनयोद्दजत आनपुट (द्दशकण्याचे
साद्दहत्य) अद्दण प्रद्दिया (द्दशकण्याची पध्द्वती ) अयोद्दजत केली जाते. द्दशकण्याचे साद्दहत्य Output Input
Process Output Input munotes.in

Page 18

शैक्षद्दणक व्यवस्थापन
18 ऄशा प्रकािे ििबद् केले जाते की ते द्दवद्यार्थयाथला अईटपुटचे आद्दच्ित िानक म्हणजेच
ऄंद्दति ध्येय साध्य किण्यास प्रवृत्त किते. प्रत्यार्िणाद्वािे प्रणालीचे (र्ीडबॅकद्वािे
द्दसस्टिचे) द्दनिीक्षण केल्याने प्रणालीच्या (द्दसस्टिच्या) प्रत्येक घटकािध्ये सुधािणा, बदल
अद्दण िूल्यिापन किण्यात िदत होते. ही चचाथ दशथवते की प्रणालीला (द्दसस्टिला)
ऄंतर्थिण - प्रद्दिया - बद्दहर्थिण प्रद्दतिान (आनपुट-प्रद्दिया-अईटपुट िॉडेल) म्हणून प्रस्तुत
केले जाउ शकते.
प्रणाली उपागमाचे (द्दसस्टम अ ॅप्रोचचे) फायदे:
१. प्रणालीचा दृद्दष्टकोन द्दवद्दशष्ट ध्येय साध्य किण्यासाठी संसाधन सािग्रीची ईपयुक्तता
ओळखण्यात िदत कितो.
२. परिर्ाद्दषत ईद्दिष्ट साध्य किण्यासाठी िशीन्स, िीद्दडया अद्दण लोकांचे एकत्रीकिण
प्रदान किण्यासाठी तांद्दत्रक प्रगतीचा वापि केला जाउ शकतो.
३. हे प्रिाण, वेळ अद्दण आति घटकांच्या संदर्ाथत संसाधनांच्या गिजा, त्यांचे स्रोत अद्दण
सुद्दवधांचे िूल्यांकन किण्यास िदत किते.
४. द्दवद्यार्थयांच्या द्दशक्षणाच्या दृष्टीने द्दसस्टीिच्या यशासाठी अवश्यक ऄसलेल्या
घटकांच्या सुव्यवद्दस्थत परिचयाची पिवानगी देते.
५. हे कृती योजनेतील ऄलवद्दचकता टाळते कािण सतत िूल्यिापन केल्याने ऄपेद्दक्षत
र्ायदेशीि बदल केले जातील.
प्रणाली उपागमाच्या मयाथदा:
१. बदलाचा प्रद्दतकार:
जुने िागथ द्दिटवणे कठीण अहे. कोणत्याही नवीन पद्ती द्दकंवा दृद्दष्टकोनाला नेहिीच द्दविोध
ऄसतो.
२. कठोर पररश्रमांचा समावेश आहे:
प्रणालीच्या दृद्दष्टकोनासाठी शालेय किथचाऱ यांकडून कठोि अद्दण सतत काि किणे
अवश्यक अहे. काही काही किथचािी ऄद्दधकचा कािाचा र्ाि सहन किण्यास तयाि
नसतात.
३. समजूतदारपणाचा अभाव:
द्दशक्षक अद्दण प्रशासक ऄजूनही प्रणालीच्या दृद्दष्टकोनाशी परिद्दचत नाहीत. ईद्योगधंद्यात
त्याची यशस्वी ऄंिलबजावणी झाली ऄसली तिी द्दशक्षणात ऄजून प्रगती किायची अहे.
द्दनष्कषथ:
प्रणालीचा दृष्टीकोन ही िुळात सिस्या सोडवण्याची प्रद्दिया ऄसल्याने, ती द्दशक्षणाच्या
क्षेत्रातील ऄनेक क्षेत्रांिध्ये लागू केली जाउ शकते, जसे की शैक्षद्दणक िाद्दहती, संशोधन, munotes.in

Page 19

व्यवस्थापनाची संकल्पना
19 शैक्षद्दणक संस्थांचे व्यवस्थापन, ऄभ्यासिि द्दवकास. प्रद्दिया अद्दण द्दवचाि किण्याची पद्त
सािखीच िाद्दहल्याने ती कोणत्याही सिस्या परिद्दस्थतीत लागू होउ शकते.
व्यवस्थापनाचा अनुषंद्दगक दृष्टीकोन (Contingency Approach) :
पररचय:
ऄनुषंद्दगक दृष्टीकोन, ज्याला बऱ याचदा परिद्दस्थतीजन्य दृष्टीकोन म्हणतात, सवथ व्यवस्थापन
िूलत: परिद्दस्थतीजन्य अहे या अधािावि अधारित अहे. व्यवस्थापकांचे सवथ द्दनणथय
द्ददलेल्या परिद्दस्थतीच्या अकद्दस्िकतेिुळे (द्दनयंद्दत्रत नसल्यास) प्रर्ाद्दवत होउ शकतात.
कोणताही द्दनणथय घेण्याचा कोणताही (एकच) चांगला िागथ नाही. द्दवद्दवध पयाथविणीय
घटकांिुळे अकद्दस्िकता ईिवतात. यािुळे, संस्थेला प्रर्ाद्दवत किणािे द्दनणथय घेताना
व्यवस्थापकांनी या अकद्दस्िकता लक्षात घेतल्या पाद्दहजेत.
अकद्दस्िकता द्दसद्ांत प्रणाली द्दसद्ांताच्या स्वीकृत घटकांवि अधारित अहे. ह्या
द्दसध्दांतानुसाि संघटना ही पिस्पिसंबंद्दधत ईप-घटकानी बनलेली एक िुक्त प्रणाली अहे.
तथाद्दप, हे ऄधोिेद्दखत किते की वैयद्दक्तक ईप-घटकाचे वतथन ऄंतगथत अद्दण बाह्य
पयाथविणीय अकद्दस्िक परिद्दस्थतींवि ऄवलंबून ऄसते.
यािध्ये आति दोन ईप-घटक द्दकंवा बाह्य प्रणालींिधील संबंध सिाद्दवष्ट ऄसू शकतात. हे
द्दवशेषतः खिे अहे जेव्हा या ऄंतगथत द्दकंवा बाह्य घटका / प्रणालींचा ईप-घटकाच्या आद्दच्ित
परिणािावि परिणाि होतो.
अनुषंद्दगक (आकद्दस्मक) दृद्दष्टकोनाची वैद्दशष्ट्ये:
अकद्दस्िक द्दसद्ांताच्या प्राथद्दिक वैद्दशष्ट्यांिध्ये हे सिाद्दवष्ट अहे:
 व्यवस्थापन द्दसद्ांताची सावथद्दिकता: कृती किण्याचा कोणताही सवोत्ति िागथ नाही.
 आकद्दस्मकता: व्यवस्थापन द्दनणथय घेणे परिद्दस्थतीवि ऄवलंबून ऄसते.
 पयाथवरण: व्यवस्थापकीय धोिणे अद्दण पद्ती प्रर्ावी होण्यासाठी, पयाथविणातील
बदलांशी जुळवून घेणे अवश्यक अहे.
 द्दवश्लेषण (डायग्नोद्दस्टक्स ): व्यवस्थापकांकडे द्दनदान कौशल्ये ऄसणे अवश्यक अहे
अद्दण त्यात सुधािणा किणे अवश्यक अहे जेणेकरुन पयाथविणीय बदलांचा ऄंदाज
अद्दण तयािी किता येइल.
 मानवी संबंध: बदल सािावून घेण्यासाठी अद्दण द्दस्थि किण्यासाठी व्यवस्थापकांकडे
पुिेशी िानवी संबंध कौशल्ये ऄसली पाद्दहजेत.
 माद्दहती आद्दण संप्रेषण: व्यवस्थापकांनी पयाथविणीय बदलांना सािोिे जाण्यासाठी
पुिेशी संप्रेषण प्रणाली द्दवकद्दसत केली पाद्दहजे.
munotes.in

Page 20

शैक्षद्दणक व्यवस्थापन
20 आकद्दस्मक द्दसद्ांताचे फायदे आद्दण तोटे:
अकद्दस्िक द्दसद्ांताच्या प्राथद्दिक र्ायद्यांिध्ये हे सिाद्दवष्ट अहे:
 हे व्यवस्थापन अद्दण संस्थेचे वास्तववादी दृश्य प्रदान किते.
 हे तत्त्वांची सावथद्दत्रक वैधता टाकून देते.
 व्यवस्थापक परिद्दस्थती-केंद्दद्त ऄसतात अद्दण रूढीवादी नसतात.
 स्वतःला एक नाद्दवन्यपूणथ अद्दण सजथनशील व्यवस्थापन शैली देते.
आकद्दस्मक द्दसद्ांताच्या नकारात्मक गोष्टींमध्ये हे समाद्दवष्ट आहे:
 याला सैद्ांद्दतक अधाि नाही.
 नेहिी व्यवहायथ नसलेल्या परिद्दस्थतीत कािवाइ किण्यापूवी कायथकारिणीने सवथ पयाथयी
कृतींचे िागथ जाणून घेणे ऄपेद्दक्षत अहे.
 हे कृतीचा द्दवद्दशष्ट िागथ द्दलहून देत नाही.
 परिद्दस्थती ऄनेक घटकांनी प्रर्ाद्दवत होउ शकते. या सवथ घटकांचे द्दवश्लेषण किणे
कठीण अहे.
ऄशाप्रकािे, ऄसा द्दनष्कषथ काढला जातो की, अकद्दस्िक दृष्टीकोन केवळ ऄंतगथत पिस्पि
संवादाचे निुनेच परिर्ाद्दषत कित नाही ति द्दवद्दशष्ट परिद्दस्थतींसाठी सवाथत योग्य संस्था
द्दनहाय अकृतीबंध अद्दण व्यवस्थापन दृद्दष्टकोन देखील सूद्दचत कितो.
१.२.५ शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाची काये पररचय:
व्यवस्थापनाचे वणथन अद्दथथक अद्दण प्रर्ावी द्दनयोजनाची जबाबदािी ऄसलेली सािाद्दजक
प्रद्दिया म्हणून केले जाते, द्ददलेल्या ईिेशांच्या पूतथतेसाठी संस्थेच्या रिती / पद्तींचे
द्दनयिन. ही द्दवद्दवध घटक अद्दण कायथििांचा सिावेश ऄसलेली एक गद्दतशील प्रद्दिया अहे.
द्दविी अद्दण अद्दथथक व्यवस्था, खिेदी आत्यादीसािख्या कायाथत्िक द्दियांपेक्षा हे
ईपिि वेगळे अहेत. ईलट या द्दिया प्रत्येक प्रबंधकासाठी त्याच्या स्तिाचा द्दकंवा
पातळीचा द्दवचाि ना किता सािख्याच ऄसतात.
वेगवेगळ्या तज्ञांनी व्यवस्थापनाची काये वगीकृत केली अहेत. जॉजथ अद्दण जेिी यांच्या िते,
‚व्यवस्थापनाची चाि िूलर्ूत काये अहेत द्दनयोजन, अयोजन, कायथ अद्दण द्दनयंत्रण‛.
हेन्री र्ेओलच्या िते, "व्यवस्थापन म्हणजे ऄंदाज अद्दण योजना, व्यवस्थाद्दपत किणे,
अज्ञा देणे, 'द्दनयंत्रण किणे". ति ल्युथि गुद्दलखास यांनी 'POSDCORB ' हा कीवडथ द्ददला
अहे ज्यात P म्हणजे (द्दनयोजन), O म्हणजे ऑगथनायद्दझंग, S स्टाद्दर्ंग साठी, D
डायिेद्दवटंग साठी, को-ऑद्दडथनेशनसाठी, R रिपोद्दटंग साठी, B बजेद्दटंगसाठी. पिंतु कूंट्झ
अद्दण ओ'डोनेल यांनी द्ददलेली व्यवस्थापनाची काये म्हणजे द्दनयोजन, अयोजन, किथचािी,
द्ददग्दशथन अद्दण द्दनयंत्रण हे सवाथत िोठ्या प्रिाणावि स्वीकािले जाते.
सैद्ांद्दतक हेतूंसाठी, व्यवस्थापनाचे कायथ वेगळे किणे सोयीस्कि ऄसू शकते पिंतु munotes.in

Page 21

व्यवस्थापनाची संकल्पना
21 व्यावहारिकदृष्ट्या ही काये एकिेकांत द्दिसळलेली ऄसतात. म्हणजेच ते ऄत्यंत ऄद्दवर्ाज्य
अहेत. प्रत्येक कायथ आतिांिध्ये द्दिसळते प्रत्येकाचा आतिांच्या कायथक्षितेवि परिणाि होतो.
व्यवस्थापनाची काये:

१. द्दनयोजन:
हे व्यवस्थापनाचे िूलर्ूत कायथ अहे. हे र्द्दवष्यातील कृतीचा िागथ ठिवणे अद्दण पूवथ-
द्दनधाथरित ईद्दिष्टे साध्य किण्यासाठी सवाथत योग्य कृतींचा अगाउ द्दनणथय घेण्याशी संबंद्दधत
अहे. (KOONTZ ) च्या िते, ‚द्दनयोजन म्हणजे काय किावे, कधी किावे अद्दण कसे
किावे हे अधीच ठिवले जाते. अपण द्दजथे अहोत अद्दण द्दजथे अपल्याला व्हायचे अहे ते
ऄंति ते र्रून काढते.‛ योजना म्हणजे र्द्दवष्यातील कृती. सिस्या सोडवणे अद्दण द्दनणथय
घेण्याचा हा एक व्यायाि अहे. द्दनयोजन म्हणजे आद्दच्ित ईद्दिष्टे साध्य किण्यासाठी कृतीचा
िागथ द्दनद्दित किणे. ऄशा प्रकािे, द्दनयोजन म्हणजे पूवथ-द्दनधाथरित ईद्दिष्टे साध्य किण्यासाठी
िागथ अद्दण साधनांचा पद्तशीि द्दवचाि किणे होय. िानवी अद्दण गैि-िानव संसाधनांचा
योग्य वापि सुद्दनद्दित किण्यासाठी द्दनयोजन अवश्यक अहे. हे सवथ व्यापक अहे, ही एक
बौद्दद्क द्दिया अहे अद्दण यािुळे गोंधळ, ऄद्दनद्दितता, जोखीि, ऄपव्यय आत्यादी टाळण्यास
िदत होते.
२. कमथचारी नेमणूक:
संस्थेच्या संिचनेचे व्यवस्थापन किणे अद्दण ती व्यवस्थाद्दपत किणे हे कायथ अहे.
ऄद्दलकडच्या वषांत तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीिुळे, व्यवसायाच्या अकािात वाढ, िानवी वतथनाची
जद्दटलता आत्यादींिुळे किथचािी नेिणूकीला ऄद्दधक िहत्त्व प्राप्त झाले अहे. किथचािी
नेिणूकीचा िुख्य ईिेश म्हणजे योग्य िाणसाला योग्य कािावि ठेवणे म्हणजे चौकोनी
द्दिद्ांिध्ये चौकोनी खुंटी अद्दण गोलाकाि द्दिद्ात खुंटी गोल द्दिद्ात. Koontz
&O'Donell च्या िते, "किथचािींच्या व्यवस्थापकीय कायाथिध्ये संस्थेची िचना योग्य अद्दण
प्रर्ावी द्दनवड, िूल्यिापन अद्दण किथचाऱ यांच्या द्दवकासाद्वािे संिचनेत तयाि केलेल्या
र्ूद्दिका पूणथ किण्यासाठी संस्थेच्या संिचनेचे व्यवस्थापन किणे सिाद्दवष्ट अहे". किथचािी
नेिणूक (स्टाद्दर्ंग) िध्ये हे सिाद्दवष्ट अहे:
 िनुष्यबळ द्दनयोजन (शोधाच्या दृष्टीने िनुष्यशक्तीचा ऄंदाज लावणे, शोध घेणे, व्यक्ती
द्दनवड अद्दण योग्य जागा देणे). munotes.in

Page 22

शैक्षद्दणक व्यवस्थापन
22  र्ती, द्दनवड अद्दण द्दनयुक्ती.
 प्रद्दशक्षण अद्दण द्दवकास.
 िानधन.
 कािाचे िूल्यिापन.
 पदोन्नती अद्दण हस्तांतिण.
३. आयोजन:
संस्थात्िक ईद्दिष्टे साध्य किण्यासाठी र्ौद्दतक, अद्दथथक अद्दण िानवी संसाधने एकत्र
अणण्याची अद्दण त्यांच्यािध्ये ईत्पादक संबंध द्दवकद्दसत किण्याची ही प्रद्दिया अहे. हेन्री
र्ेओल यांच्या िते, "व्यवसाय अयोद्दजत किणे म्हणजे त्याला सवथ ईपयुक्त द्दकंवा त्याचे
कायथ म्हणजे कच्चा िाल, साधने, र्ांडवल अद्दण किथचािी प्रदान किणे होय". व्यवसाय
अयोद्दजत किण्यासाठी संघटनात्िक संिचनेत िानवी अद्दण गैि-िानव संसाधने द्दनद्दित
किणे अद्दण प्रदान किणे सिाद्दवष्ट अहे. प्रद्दिया म्हणून अयोद्दजत किण्यात हे सिाद्दवष्ट
अहे:
 कायथ-द्दियांची ची ओळख.
 कायथ-द्दियांच्या गटाचे वगीकिण.
 कायथ-कतथव्ये द्दनयुक्त किणे.
 ऄद्दधकाि सोपद्दवणे अद्दण जबाबदािीची द्दनद्दिथती
 ऄद्दधकाि अद्दण जबाबदािी संबंध सिन्वय.
४. द्ददग्दशथन:
हा व्यवस्थापकीय कायाथचा र्ाग अहे जो संस्थात्िक ईिेश साध्य किण्यासाठी कायथक्षितेने
कायथ किण्यासाठी संस्थात्िक पद्ती कायाथद्दन्वत कितो. ह्याला संस्थेची जीवन-स्र्ुती
िानले जाते जे लोकांच्या कृतीला गती देते कािण द्दनयोजन, संघटन अद्दण किथचािी द्दनयुक्त
किणे ही केवळ कािाची तयािी अहे. द्ददशा म्हणजे व्यवस्थापनाचा ऄसा व्यक्ती िधील
अंतिद्दियेचा पैलू अहे जो थेट संस्थात्िक ईद्दिष्टे साध्य किण्यासाठी हाताखालील
किथचाियांना प्रर्ाद्दवत किणे, िागथदशथन किणे, पयथवेक्षण किणे, प्रेरित किणे याशी संबंद्दधत
अहे. द्ददग्दशथनात खालील घटक अहेत:
 पयथवेक्षण
 प्रेिणा
 नेतृत्व
 संप्रेषण munotes.in

Page 23

व्यवस्थापनाची संकल्पना
23 पयथवेक्षण:
म्हणजे वरिष्ठांद्वािे ऄधीनस्थांच्या (हाताखालील किथचाियांच्या) कािावि देखिेख किणे. हे
काि अद्दण कािगािांवि देखिेख किणे अद्दण त्यांना द्दनदेद्दशत किणे अहे.
प्रेरणा:
म्हणजे काि किण्याच्या अवेशाने ऄधीनस्थांना प्रेिणा देणे, ईत्तेद्दजत किणे द्दकंवा
प्रोत्साद्दहत किणे. या ईिेशासाठी सकािात्िक, नकािात्िक, अद्दथथक, गैि-िौद्दद्क प्रोत्साहन
वापिले जाउ शकतात.
नेतृत्व:
ही एक प्रद्दिया म्हणून परिर्ाद्दषत केली जाउ शकते ज्याद्वािे व्यवस्थापक आद्दच्ित द्ददशेने
ऄधीनस्थांच्या कायाथस िागथदशथन कितो अद्दण प्रर्ाद्दवत कितो.
संप्रेषण:
ही िाद्दहती, ऄनुर्व, ित आत्यादी एका व्यक्तीकडून दुसऱ या व्यक्तीकडे हस्तांतरित किण्याची
प्रद्दिया अहे. तो एक अकलनासाठी चा पूल अहे.
५. द्दनयंिण:
हे िानकांच्या प्रिाणे कािद्दगिीचे िोजिाप अद्दण संस्थात्िक ईद्दिष्टे साध्य किण्यासाठी
काही द्दवचलन सुधािणे सूद्दचत किते. सवथ काही िानकांनुसाि घडते याची खात्री किणे हा
द्दनयंत्रणाचा ईिेश अहे. एक कायथक्षि द्दनयंत्रण प्रणाली ह्यासाठी िदत किते.
द्दवचलन प्रत्यक्षात येण्यापूवी ऄंदाज लावा. द्दथओ हैिन यांच्या िते, "द्दनयंत्रण ही ईद्दिष्टे
अद्दण ईद्दिष्टांच्या द्ददशेने योग्य प्रगती होत अहे की नाही हे तपासण्याची प्रद्दिया अहे अद्दण
अवश्यक ऄसल्यास, कोणतेही द्दवचलन सुधािण्यासाठी कृती किणे". कूंट्झ अद्दण
ओ'डोनेल यांच्या िते "द्दनयंत्रण म्हणजे संस्थेच्या ईद्दिष्टे अद्दण योजना पूणथ केल्या जात
अहेत याची खात्री किण्यासाठी ऄधीनस्थांच्या कायाथचे िोजिाप अद्दण सुधािणा". म्हणून,
द्दनयंत्रणासाठी खालील चिण अहेत:
ऄ. कायाथच्या िानकाची स्थापना.
ब. वास्तद्दवक कािद्दगिीचे िोजिाप.
क. िानकांसह वास्तद्दवक कािद्दगिीची तुलना किणे अद्दण द्दवचलन ऄसल्यास ते शोधणे.
ड. सुधािात्िक कािवाइ.
तुम्हाला हे माहीत आहे का?
व्यवस्थापन हा प्रद्दियांचा संग्रह अहे, ज्यािध्ये द्दनणथय घेणे, सिस्या सोडवणे अद्दण कृती-
द्दनयोजन यासािख्या गोष्टींचा सिावेश होतो. या प्रद्दियांिध्ये िानवी, र्ौद्दतक, अद्दथथक munotes.in

Page 24

शैक्षद्दणक व्यवस्थापन
24 अद्दण वेळेसह संसाधनांचे व्यवस्थापन सिाद्दवष्ट अहे. या प्रद्दियांना व्यवस्थापकांची काये
म्हणून देखील ओळखले जाते.
१.३ तुमची प्रगती तपासा १. हेन्री र्ेयोलची १४ तत्त्वे सांगा.
२. द्दसस्टीिचे आनपुट-प्रोसेस-अईटपुट िॉडेल ऄप्रोच.
३. व्यवस्थापनाची काये सांगा.
१.४ सारांश  'व्यवस्थाद्दपत किा' हे द्दियापद आटाद्दलयन maneggiare (हँडल किण्यासाठी -
, द्दवशेषत: साधने) पासून अले अहे, जे लॅद्दटन शब्द manus (हात)
पासून अले अहे. फ्रेंच शब्द mesnagement (नंति ménagement) ने 17व्या
अद्दण 18व्या शतकात व्यवस्थापन या आंग्रजी शब्दाच्या ऄथाथच्या द्दवकासावि प्रर्ाव
पाडला.
 हॅिोल्ड कूंट्झ यांच्या िते, ‚व्यवस्थापन ही ऄनौपचारिकरित्या संघद्दटत गटांद्वािे अद्दण
लोकांसोबत कायथ करून घेण्याची कला अहे. ही एक कला अहे ज्यािध्ये लोक कायथ
करू शकतील अद्दण व्यक्ती सहकायथ करून सािूद्दहक ईद्दिष्टे साध्य किण्यासाठी
सहकायथ करू शकतील.‛
 व्यवस्थापन खालील श्रेणींिध्ये तपशीलवाि परिर्ाद्दषत केले जाउ शकते: एक प्रद्दिया
म्हणून
एक कायथद्दिया म्हणून
एक द्दवषय म्हणून व्यवस्थापन
व्यवस्थापन एक गट म्हणून
एक द्दवषय म्हणून व्यवस्थापन
कायथद्दिया म्हणून व्यवस्थापन
एक शास्त्र म्हणून व्यवस्थापन
एक कला म्हणून व्यवस्थापन
एक व्यवसाय म्हणून व्यवस्थापन
हेन्री फेओल यांनी वणथन केलेली व्यवस्थापनाची १४ तत्त्वे आहेत:
१. कािाचे द्दवर्ाजन. munotes.in

Page 25

व्यवस्थापनाची संकल्पना
25 २. ऄद्दधकाि अद्दण जबाबदािी संतुद्दलत किणे.
३. द्दशस्त.
४. अदेशाची एकता.
५. द्ददशा एकता.
६. सािान्य द्दहतासाठी वैयद्दक्तक द्दहतसंबंधांचे ऄधीनता.
७. िोबदला.
८. केंद्ीकिण.
९. स्केलि चेन पदानुिि (स्केलि) साखळी.
१०. ऑडथि (सुव्यवस्था) .
११. सिानता
१२. किथचाऱयांच्या कायथकाळाची द्दस्थिता.
१३. पुढाकाि.
१४. एद्दस्प्रट डी कॉप्सथ (संघर्ावना).
द्दशक्षणाचे व्यवस्थापन द्दकंवा शैक्षद्दणक व्यवस्थापन म्हणजे शैक्षद्दणक संस्थेची ईद्दिष्टे द्दकंवा
ईद्दिष्टे साध्य किण्यासाठी प्रणाली कायथ किेल याची खात्री किण्यासाठी व्यावहारिक ईपाय
सुचवतात.
"शैक्षद्दणक व्यवस्थापन हे द्दवद्यिान शैक्षद्दणक अस्थापना अद्दण प्रणालींच्या संस्थेचे अद्दण
प्रशासनाचे द्दसद्ांत अद्दण सिाव अहे."
- जी. टेिीपेज अद्दण जेबी थॉिस
शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाचे स्वरूप:
१. गद्दतशील कायथ
२. व्यवहायथता
३. वेगळी प्रद्दिया
४. संस्थेच्या सवथ स्तिांवि अवश्यक
५. प्राद्दधकिण प्रणाली
munotes.in

Page 26

शैक्षद्दणक व्यवस्थापन
26 शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाची व्याप्ती:
अज शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाची व्याप्ती द्दशक्षणाआतकीच द्दवशाल अहे. शैक्षद्दणक ईद्दिष्ट साध्य
किण्यासाठी ऄनुकूल कोणतीही द्दिया शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाचा एक र्ाग अहे. ऄसे
ईपिि शालेय स्तिावि, िहाद्दवद्यालयीन स्तिावि, द्दवद्यापीठ स्तिावि द्दकंवा द्दनयंत्रण
स्तिावि ऄसू शकतात.
कोणत्याही टप्प्यावि द्दशक्षणाची गुणवत्ता सुधािण्यासाठी केलेली कोणतीही गोष्ट र्ौद्दतक,
िानवी अद्दण अद्दथथक संसाधनांच्या पुिवठ्यापासून सवोच्च सांस्कृद्दतक द्दकंवा शैक्षद्दणक
गिजांपयंत ऄसू शकते-शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाच्या कक्षेत येते.
शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाची गरज:
खालील बाबींिुळे शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाचे ज्ञान ऄसणे ही काळाची गिज अहे.
१. शैक्षद्दणक व्यवस्थापन द्दसद्ांत, तत्त्वे, संकल्पना तंत्र कौशल्ये अद्दण धोिणांचे ज्ञान,
जेव्हा द्दशक्षणावि लागू केले जाते तेव्हा शैक्षद्दणक संस्थांचे कायथ प्रर्ावी अद्दण कायथक्षि
होइल.
२. शैक्षद्दणक व्यवस्थेत गुणात्िक बदल घडवून अणण्यासाठी शैक्षद्दणक संस्थांचे वैज्ञाद्दनक
अद्दण पद्तशीि व्यवस्थापन अवश्यक अहे.
३. शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाचे ज्ञान सध्याच्या द्दशक्षकांना द्दशकण्यासाठी अद्दण
व्यावसाद्दयकरित्या शैक्षद्दणक संस्था चालवण्यासाठी प्रद्दशद्दक्षत किण्यासाठी देखील
अवश्यक अहे.
 प्रणाली दृष्टीकोन म्हणजे द्दवद्दशष्ट ईद्दिष्टांच्या द्ददशेने सिस्येच्या सवथ पैलूंचे सिन्वय
साधण्याचा एक पद्तशीि प्रयत्न. वेबस्टिचा शब्दकोश "द्दनयद्दितपणे पिस्पि संवाद
साधणािा द्दकंवा एकसंध संपूणथ बनवणािा गोष्टींचा स्वतंत्र गट" ऄशी प्रणाली परिर्ाद्दषत
कितो. प्रणालीची वैद्दशष्ट्ये ईदाहिणाच्या िदतीने स्पष्ट केली जाउ शकतात -
पचनसंस्थेच्या द्दवद्दवध र्ागांना पाचन तंत्राचे घटक म्हटले जाउ शकते.
पचनसंस्थेतील प्रत्येक घटक संपूणथपणे पचनसंस्थेच्या कायाथिध्ये सहाय्यक म्हणून
योगदान देतो.
द्दसस्टमचे इनपुट-प्रोसेस-आउटपुट मॉडेल या मॉडेलमध्ये द्दवद्दवध घटक असतात:
१. (आनपुट)
२. प्रद्दिया
३. (अईटपुट).
 ऄनुषंद्दगक (अकद्दस्िक) दृष्टीकोन, ज्याला बऱ याचदा परिद्दस्थतीजन्य दृष्टीकोन
म्हणतात, सवथ व्यवस्थापन िूलत: परिद्दस्थतीजन्य स्वरूपाचे अहे या अधािावि
अधारित अहे. व्यवस्थापकांचे सवथ द्दनणथय द्ददलेल्या परिद्दस्थतीच्या अकद्दस्िकतेिुळे munotes.in

Page 27

व्यवस्थापनाची संकल्पना
27 (द्दनयंद्दत्रत नसल्यास) प्रर्ाद्दवत होतील. कोणताही द्दनणथय घेण्याचा कोणताही चांगला
िागथ नाही. द्दवद्दवध पयाथविणीय घटकांिुळे अकद्दस्िकता ईिवतात. यािुळे, संस्थेला
प्रर्ाद्दवत किणािे द्दनणथय घेताना व्यवस्थापकांनी या अकद्दस्िकता लक्षात घेतल्या
पाद्दहजेत.
 हेन्री र्ेयोल यांच्या िते, "व्यवस्थापन म्हणजे ऄंदाज अद्दण योजना, संघद्दटत किणे,
अज्ञा देणे, 'द्दनयंत्रण किणे'". ति ल्यूथि गुद्दलकने 'POSDCORB' हा कीवडथ द्ददला
अहे द्दजथे P म्हणजे (द्दनयोजन), O म्हणजे ऑगथनायद्दझंग, S म्हणजे
स्टाद्दर्ंग, D म्हणजे डायिेद्दवटंग, Co म्हणजे को-ऑद्दडथनेशन, R म्हणजे रिपोद्दटंग 'B
बजेद्दटंगसाठी. पिंतु व्यवस्थापनाची काये सवाथत व्यापकपणे स्वीकािली जातात.
Koontz अद्दण O'Donnell यांच्या िते व्यवस्थापन म्हणजे, द्दनयोजन, अयोजन,
किथचािी, द्ददग्दशथन अद्दण द्दनयंत्रण.
१.५ प्रमुख शब्द व्यवस्थापन, शैक्षद्दणक व्यवस्थापन, प्रणाली ईपागि (दृष्टीकोन), सातत्य दृष्टीकोन.
१.६ प्रश्न १. हेन्री र्ेयोलची तत्त्वे स्पष्ट किा.
२. ‚शैक्षद्दणक व्यवस्थापन ही काळाची गिज अहे‛. स्पष्ट किा.
३. द्दसस्टम्स ऍप्रोचचे आनपुट-प्रोसेस-अईटपुट िॉडेल स्पष्ट किा.
४. अकद्दस्िक दृद्दष्टकोनाची संकल्पना स्पष्ट किा.
५. व्यवस्थापनाची काये सांगा.
१.७ संदभथ 1. https://www.slideshare.net/geminorumgem/concept -of-educational -
management
2. The Principles and Practice of Educational Management: Tony Bush,
Les Bell, SAGE Publisher, 2002.
3. Educational Management: Strategy, Quality, and Resources, Margaret
Preedy, Ron Glatter, Publiser Open University Press, 1997.
4. Educational Management: Theory and Practice, J.A. Okumbe,
Publisher Bairobi University Press, 1998.
***** munotes.in

Page 28

28 २
ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव िसĦांत
घटक संरचना
२.० उिĥĶे
२.१ पåरचय
२.२ ÓयवÖथापन
२.२.१ मॅकúेगरचा िसĦांत X आिण Y
२.२.२ Ąूमची अपे±ा ÿेरणा िसĦांत
२.२.३ हझªबगªचा िसĦांत.
२.३ वै²ािनक ÓयवÖथापन
२.४ शै±िणक ÓयवÖथापनास लागू असलेÐया ÓयवÖथापनाचे िसĦांत
२.४.१ आधुिनक ÓयवÖथापन िसĦांत (पीटर űकर)
२.४.२ िसĦांत Z ŀिĶकोन
२.४.३ िश±ण संÖथा (पीटर स¤ज)
२.५ नेतृÂव ÓयवÖथापन .
२.५.१ भूिमका
२.६ नेते आिण ÓयवÖथापक यां¸यातील फरक
२.७ नेतृÂव शैली
२.८ सारांश
२.९ Óयायाम
२.१० संदभª
२.० उिĥĶे नेतृÂवाची संकÐपना समजून घेणे:
 X आिण Y िसĦांताचे मूÐयमापन करÁयासाठी
 ÿेरणा िसĦांताचे महÂव जाणून घेणे
 शाľीय ÓयवÖथापन समजून घेणे
 ÓयवÖथापक आिण नेता यां¸यातील फरक समजून घेणे
 िविवध नेतृÂव शैली जाणून घेणे
 नेतृÂव ÓयवÖथापन समजून घेणे munotes.in

Page 29

ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव िसĦांत
29 २.१ पåरचय ºयाÿमाणे ÓयवÖथापनाचे ²ान िविवध िसĦांतांĬारे समिथªत आहे, Âयाचÿमाणे
ÓयवÖथापनाचे नेतृÂव कायª देखील िविवध िसĦांतांĬारे ÿमािणत केले जाते. नेतृÂवा¸या
वतªणूक िसĦांतांनी नेतृÂव वतªन आिण समूह कायªÿदशªन यां¸यातील िÖथर संबंध
शोधÁयावर ल± क¤िþत केले असताना , समकालीन िसĦांतांनी पåरिÖथतीजÆय घटकां¸या
(जसे कì तणाव पातळी , नोकरीची रचना, नेÂयाची बुिĦम°ा, अनुयायांची वैिशĶ्ये इ.)
महßवावर भर िदला.
हा घटक नेतृÂवाची संकÐपना, Âया¸या शैली आिण ÓयवÖथापना¸या िविवध िसĦांतांशी,
िवशेषतः नेतृÂवाशी संबंिधत आहे.
२.२ ÓयवÖथापन २.२.१ मॅकúेगरचा X आिण Y चा िसĦांत:
१. मॅकúेगर िसĦांताचा पåरचय:
डµलस मॅकúेगर यांचा जÆम १९६० साली झाला. ते एक महान िवचारवंत, नेते,
ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव िसĦांतकार होते. डµलस यांनी तीन दशकांपूवê असे ÿितपादन
केले होते कì ÿÂयेक नेÂया¸या मानवी Öवभावािवषयी मूलभूत गृहीतके असतात आिण या
गृिहतकांचा नेÂया¸या नेतृÂवा¸या शैलीवर ÿभाव पडतो . नेतृßवावरील Âयांची मते खूप
महßवाची आहेत कारण Óयवसाय आिण नेतृÂवा¸या जगात वतªणुकìशी संबंिधत िव²ानाचे
िनÕकषª लागू करणारे ते पिहले होते. डµलस मॅकúेगर यांनी नेÂयांना Âयां¸या अंतिनªिहत
गृिहतकांवर आिण लोकांबĥल¸या धारणांवर पुनिवªचार करÁयासाठी करÁयासाठी िसĦांत
X आिण िसĦांत Y या मु´य नेतृÂव गृिहतकांची मांडणी केली.
२. िसĦांत X आिण िसĦांत Y समजून घेणे:
 डµलस मॅकúेगर कायª ÿेरणा िसĦांत मÅये Öथािपत आहे. िमÖटर मॅकúेगर यांनी
मानवी ÓयवÖथापन आिण नेतृÂवावर २ िसĦांत मांडले जे िसĦांत X आिण िसĦांत Y
आहेत.
 िथअरी X ने हा ŀिĶकोन ÿगत केला कì मानवाला कामाबĥल जÆमजात नापसंती
असते. ते केवळ जबरदÖती¸या पĦती वापłन आिण िदशािनद¥शाĬारे कामावर
पåरणाम िमळवÁयासाठी केले जाऊ शकतात . िसĦांत X नेतृÂवा¸या हòकूमशाही
शैलीवर भर देतो जेथे पåरणाम हे नेतृÂवाचे ल± असते आिण ते लोक-क¤िþत पे±ा
अिधक कायª-क¤िþत असते.
 ÓयवÖथापनाचा िसĦांत Y ŀĶीकोन अिधक लोक-क¤िþत आहे. येथे Óयĉìचे मूÐय
आिण कौतुक केले जाते. िथअरी Y सादर करते कì जेÓहा कामगारांना योµय ÿकारचे
वातावरण िदले जाते, तेÓहा ते Âयां¸या सवō¸च ±मतेपय«त पोहोचू शकतात आिण
Âयां¸या संÖथांसाठी खूप मोलाचे ठł शकतात . munotes.in

Page 30

शै±िणक ÓयवÖथापन
30  काही लेखक मॅकúेगर¸या कायाªला ÿेरणाचा मूलभूत िसĦांत मानतात , तर इतरांना
वाटते कì ते मानवी Öवभावाचे तßव²ान आहे आिण मूलभूत ÿेरणा िसĦांतांपे±ा
नेतृÂवा¸या चच¥त अिधक तािकªकपणे बसते. मॅकúेगरचा X आिण Y चा िसĦांत िसĦांत X िसĦांत Y काम टाळणे काम नैसिगªक आहे िनयंिýत करणे आवÔयक आहे Öव-िदशा करÁयास स±म जबाबदारी टाळणे जबाबदारी घेÁया¸या संधी शोधणे कामगार सुर±ा शोधतात चांगला िनणªय घेऊ शकतात
आकृती १: मॅकúेगर¸या िसĦांत X आिण Y चे सारणीबĦ ÿितिनिधÂव
 नेतृÂव आिण ÓयवÖथापकìय वतªनाबĥल मॅकúेगर¸या कÐपनांचा ÓयवÖथापन आिण
नेतृÂव िवचार आिण पĦती यावर चांगला पåरणाम झाला. पारंपाåरक नेतृÂव ®ेणीबĦ
आिण अÂयंत िनयंिýत होते जेथे कमªचारी नेहमी नेÂयांकडे पाहत असत आिण
Âयां¸यावर अवलंबून असत .
 हे ±मता कमी करणारे आिण मानवी ÿितभा आिण ±मता वाया घालवणारे असू शकते.
मॅकúेगरने िवचार केला कì जर नेÂयांनी लोकांबĥल असलेÐया काही मूलभूत
गृिहतकांची छाननी केली नाही; ते वाढ, सहयोग आिण िवकासासाठी मानवी ±मते¸या
सामÃयाªबĥल Âयांचे कौतुक आिण ŀिĶकोन मयाªिदत कł शकते.
३. ÓयवÖथापन शैली िनवडणे:
 मॅकúेगर यांनी मांडले कì, जे नेते िसĦांत X गृहीत धरतात Âयांचा असा िवĵास आहे
कì लोक आळशी आहेत, जबाबदारीचा ितरÖकार करतात आिण ÿेåरत नसतात आिण
Ìहणून ते काम करतील आिण वचनबĦता दशªिवÁयापूवê Âयांना जबरदÖती करणे
आवÔयक आहे.
 अशा नेतृÂवा¸या गृहीतकामुळे कामगारांवर अगदी जवळून पयªवे±ण आिण िनयंýण
होते आिण कामगारां¸या कÐपकतेवर पåरणाम होतो आिण पåरणामी कामगारांमÅये
ÿेरणा कमी होते.
 जे नेते, िसĦांत Y गृिहतक पĦती िÖवकारतात , ते कामगारांना संयुĉ समÖया
सोडवणे, कायªसंघ सदÖयां¸या गरजा समजून घेणे आिण संÖथाÂमक उिĥĶांसह
वैयिĉक गरजा साÅय करणे, एकिýतपणे समािवĶ करतात .
 जरी अशा ŀĶीकोनाने नेता िनयंýण ÿिøया सुलभ करतो आिण सुł करतो , तरीही ते
कामगारां¸या सहभागाला ल±ात घेऊन केले जाते आिण Âयां¸यासाठी ÿोÂसाहन
आिण ÿेरणादायी असू शकते. munotes.in

Page 31

ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव िसĦांत
31

आकृती २: X आिण Y िसĦांत वापłन ÓयवÖथापन आिण कमªचारी संबंध
२.२.२ Ąूमची अपे±ा ÿेरणा िसĦांत:
अ. पåरचय:
िÓह³टर Ąूमचा ÿेरणेचा अपे±ेचा िसĦांत हा ÿेरणेचा ÿिøया िसĦांत आहे. ते Ìहणतात कì
एखाīा Óयĉì¸या ÿेरणा भिवÕयाबĥल¸या Âयां¸या अपे±ांवर पåरणाम करतात .
ब. ÿेरणा िसĦांत:
Ąूम Ìहणतात कì एखाīा Óयĉì¸या ÿेरणेवर िवशेषत: पåरणाम होतो तो ते एखाīा कृतीशी
(ÓहॅलेÆस) संबंिधत कोणÂयाही पुरÖकाराला िकती महßव देतात, एखाīा गोĶीसाठी ÿयÂन
केÐयाने ते चांगले पåरणाम (अपेि±तता) िनमाªण करÁयास स±म होतील यावर Âयांचा िकती
िवĵास आहे आिण चांगÐया पåरणामांची पåरिणती चांगलीच होते यावर ते िकती िवĵास
ठेवतात.
हे ल±ात घेणे महßवाचे आहे कì बि±से आंतåरक िकंवा बाĻ असू शकतात . बाĻ ÿेरणा
Ìहणजे पैसा आिण पदोÆनती यासार´या बाĻ गोĶी. आंतåरक ÿेरणा या अंतगªत गोĶी
आहेत जसे कì पूतªता आिण उपलÊधीची भावना .
M = V x I x E
Ąूम Ìहणतो कì एखाīा Óयĉìची ÿेरणा ही घटकांची उÂप°ी असते उदा:
 ÓहॅलेÆस: िविशĶ पåरणाम िकंवा वतªनांशी संबंिधत संभाÓय पुरÖकारांना ते िकती महßव
देतात,
 अपे±ा: Âयांना िकती िवĵास आहे कì Âयांचे अितåरĉ ÿयÂन Âयांना वतªनाचे लàय
पåरणाम साÅय करÁयात मदत करतील आिण
munotes.in

Page 32

शै±िणक ÓयवÖथापन
32  इंÖůðम¤टॅिलटी: Âयांना अपेि±त पåरणाम िकंवा वतªन ÿाĮ झाÐयास बि±से ÿÂय±ात
िदसून येतील यावर Âयांचा िकती िवĵास आहे.
वैयिĉक ŀĶीकोनातून याचा अथª असा आहे कì यापैकì कोणÂयाही घटकांची कमतरता
असÐयास , तुÌहाला ÿेरणाची कमतरता असू शकते.
जर, एक Óयĉì Ìहणून, तुÌहाला कामा¸या िठकाणी ÿेरणा नसÐयासारखे वाटत असेल, तर
मागे जाणे आिण या घटकांचा िवचार करणे योµय आहे. कदािचत Âयापैकì एक िकंवा दोन
तुम¸यासाठी कमी असतील . उदाहरणाथª, तुÌही करत असलेÐया कामाशी संबंिधत
आंतåरक िकंवा बाĻ पुरÖकारांना तुÌही महßव देऊ शकत नाही. Âयाचÿमाणे, तुमचा असा
िवĵास असू शकतो कì तुम¸याकडे ºयामुळे ब±ीस िमळेल असा पåरणाम साÅय करÁयाची
±मता नाही.
जर तुÌही Ąुम¸या अपे±ा िसĦांता¸या ŀĶीकोनातून तुम¸या ÿेरणेचे मूÐयमापन केले, तर
तुÌही तुम¸या ÿेरणे¸या कमतरतेची मूळ कारणे ओळखू शकता . या बदÐयात , हे पुनस«चियत
करÁयासाठी तुÌही काय कł शकता हे ओळखÁयात मदत कł शकते. नेहमीÿमाणे, तुमची
ÿेरणा पुनस«चियत करÁयासाठी तुÌहाला इतरां¸या मदतीची आवÔयकता असू शकते.
समवयÖक , िमý िकंवा अगदी तुम¸या लाइन मॅनेजरशी तुमचे िवचार चचाª कłन तुÌहाला
फायदा होऊ शकतो .
Ąुम (Vroom ) चा नेता आिण संघटनांसाठी ÿेरणाचा अपे±ा िसĦांत:
Ąुम (Vroom ) चे ÿितमान नेते िकंवा संÖथांना खािलल गोĶी आवÔयक आहेत हे ÖपĶ
करÁयात मदत करते:
१. Óयĉéना मोलाची बि±से īा:
भूिमका वणªनांमÅये अंतभूªत केलेले हे आंतåरक पैलू असू शकतात , ते कायाªचा गौरव, नवीन
संधी असू शकतात िकंवा आिथªक पुरÖकार असू शकतात . खरं तर, Âया गोĶéची एक ÿचंड
®ेणी असू शकतात . महßवाचा मुĥा Ìहणजे तुÌहाला तुम¸या लोकांसाठी योµय बि±से
सापडणे.
२. Óयĉéसाठी साÅय करÁयायोµय उिĥĶे ठरावा:
तुÌही ठरवलेली उिĥĶे सोपी असÁयाची गरज नाही. परंतु ते साÅय करÁयासाठी आपÐया
कायªसंघ सदÖयां¸या आवा³यात असलेली असणे आवÔयक आहे. याचा अथª असा होऊ
शकतो कì आपÐया कायªसंघातील Óयĉéना गोĶी साÅय करÁयासाठी स±म केले जाणे
आवÔयक आहे आिण याचा अथª असा होऊ शकतो कì Âयांना तसे करÁयासाठी समथªन
देणे आवÔयक आहे. याचा अथª असा आहे कì Âयांना ºया ÿणालीमÅये कायª करायचे आहे
ती पूरक असावी .
३. जेÓहा ठरिवलेले कायª साÅय केले जाते तेÓहा वचन िदलेली बि±से ÿदान करा:
हे सवª िवĵासाबĥल आहे. या संदभाªत िवĵासाहª असÁ या साठी तुÌ हाला आधी माÆय munotes.in

Page 33

ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव िसĦांत
33 केलेली आंतåरक आिण बाĻ बि±से देणे आवÔयक आहे. तुÌही असे न केÐयास, िवĵास
तुटतो. जेÓहा िवĵास तुटतो तेÓहा Óयĉì आपÐया ÿÖतािवत पुरÖकारांĬारे ÿेåरत होणे
थांबवतात.
२.२.३ हजªबगªचा िसĦांत:
१९५९ मÅये, वतªनाÂमक शाľ² Āेडåरक हझªबगª यांनी िĬ-घटक िसĦांत िकंवा ÿेरक-
ÖवाÖÃय िसĦांत मांडला. हजªबगª¸या मते, नोकरीचे काही घटक आहेत ºयामुळे समाधान
िमळते तर इतर नोकरीचे इतर काही घटक आहेत जे असंतोष रोखतात . हजªबगª¸या मते,
उलट “समाधान ” ¸या उलट Ìहणजे “समाधान नाही” आिण “असंतोष” ¸या उलट “असंतोष
नाही”. ÿेरके समाधान समाधान नाही ÖवाÖÃय असंतोष नाही असंतोष आकृती ३: हझªबगªचे समाधान आिण असंतोषाबĥलचे मत
ब. हजªबगªने या कामा¸या घटकांचे दोन ®ेणéमÅये वगêकरण केले आहे:
ÖवाÖÃय घटक:
ÖवाÖÃय घटक हे कामाचे घटक आहेत जे कामा¸या िठकाणी ÿेरणा¸या अिÖतÂवासाठी
आवÔयक आहेत. यामुळे दीघªकालीन सकाराÂमक समाधान िमळत नाही. परंतु जर हे घटक
अनुपिÖथत असतील / जर हे घटक कामा¸या िठकाणी अिÖतÂवात नसतील तर ते असंतोष
िनमाªण करतात . दुसöया शÊदांत, ÖवाÖÃय घटक हे असे घटक आहेत जे नोकरीमÅये
पुरेसे/वाजवी असतात तेÓहा कमªचाöयांना शांत करतात आिण Âयांना असंतुĶ करत नाहीत .
हे घटक कायª करÁयासाठी बाĻ आहेत. ÖवाÖÃय घटकांना असंतोष िकंवा देखभाल घटक
असेही Ìहणतात कारण ते असंतोष टाळÁयासाठी आवÔयक असतात . हे घटक नोकरीचे
वातावरण दशªिवतात. ÖवाÖÃय घटक Óयĉéना हÓया असलेÐया आिण पूणª होÁयाची
अपे±ा असलेÐया शारीåरक गरजा दशªवतात. ÖवाÖÃय घटकांमÅये खालील बाबéचा
समावेश होतो:
पगार / वेतन:
 पगार िकंवा वेतन: आखणी योµय आिण वाजवी असावी . ते समान उīोगातील /
समान कायª±ेýामधील सारखी आिण ÖपधाªÂमक असवी .
 कंपनीची धोरणे आिण ÿशासकìय धोरणे: कंपनीची धोरणे फार कठोर नसावीत . ते
िनÕप± आिण ÖपĶ असले पािहजेत. Âयात कामाचे लविचक तास, पेहरावाचे िनयम
(űेस कोड), सुटी, रजा इÂयादéचा समावेश असावा .
munotes.in

Page 34

शै±िणक ÓयवÖथापन
34 वेतना खेåरजचे इतर फायदे (fringe बेिनिफट्स):
कमªचाöयांना आरोµय सेवा योजना (मेिड³लेम), कुटुंबातील सदÖयांसाठी फायदे, कमªचारी
मदत कायªøम इ.
कामा¸या िठकाणची सभोवतीची पåरिÖथती:
कामा¸या िठकाणची पåरिÖथती सुरि±त, Öव¸छ आिण आरोµयदायी असावी . कामाची
उपकरणे अīयावत आिण ÓयविÖथत ठेवली पािहजेत.
Óयावसाियक Öथान:
संÖथेतील कमªचाö यांचे Óयावसाियक Öथान मािहतीचे असावे आिण ठरलेले असावे.
आंतरवैयिĉक संबंध:
कमªचाö यांचे Âयांचे समवयÖक , वåरķ आिण अधीनÖथ (subordinate) यां¸याशी असलेले
संबंध योµय आिण Öवीकाराहª असले पािहजेत. कोणताही संघषª िकंवा अपमानाचे घटक
उपिÖथत नसावेत.
नोकरीची शाĵती:
संÖथेने कमªचाöयांना नोकरीची सुर±ा ÿदान केली पािहजे.
ÿेरक घटक:
हझªबगª¸या मते, ÖवाÖÃय घटकांना ÿेरक मानले जाऊ शकत नाही. ÿेरक घटक
सकाराÂमक समाधान देतात. हे घटक कायª करÁयासाठी अंतभूªत आहेत. हे घटक
कमªचाöयांना उÂकृĶ कामिगरीसाठी ÿेåरत करतात . या घटकांना समाधान कारके Ìहणता त.
हे कायाªवर पåरणाम करणारे घटक आहेत. कमªचाöयांना हे घटक आंतåरक फायīाचे
वाटतात . ÿेरकांनी दशªिवलेÐया मनोवै²ािनक गरजांना अितåरĉ फायदा Ìहणून समजले
गेले आहे.
i. ÿेरक घटकांमÅये हे समािवĶ आहे:
ओळख:
ÓयवÖथापकांĬारे कमªचाö यांचे कौतुक केले पािहजे आिण Âयां¸या कतृªÂवाबĥल Âयांना
माÆयता िदली पािहजे.
साÅय केÐयाची भावना (सेÆस ऑफ अिचÓहम¤ट):
कमªचाö यांना यशाची भावना असली पािहजे. हे कामावर (कामा¸या Öवłपावर ) अवलंबून
आहे. नोकरीत काही ना काही फळ िमळेलच.
munotes.in

Page 35

ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव िसĦांत
35 िवकास आिण बढती¸या संधी:
कमªचाö यांना चांगली कामिगरी करÁयास ÿवृ° करÁयासाठी संÖथेमÅये िवकास आिण
ÿगती¸या संधी असणे आवÔयक आहे.
जबाबदारी:
कमªचाö यांनी Öवतःला कामासाठी जबाबदार धरले पािहजे. ÓयवÖथापकांनी Âयांना कामाची
मालकì īावी. Âयांनी िनयंýण कमी केले पािहजे परंतु जबाबदारी राखली पािहजे.
कामाची अथªपूणªता:
कमªचाö याला कायª करÁयासाठी आिण ÿेरणा िमळÁयासाठी काम Öवतःच अथªपूणª,
मनोरंजक आिण आÓहानाÂमक असले पािहजे.
ii. िĬ-घटक िसĦांता¸या मयाªदा:
दोन घटक िसĦांत मयाªदांपासून मुĉ नाही:
िĬ-घटक िसĦांत पåरिÖथतीजÆय चलांकडे दुलª± करतो:
हजªबगªने समाधान आिण उÂपादकता यां¸यातील परÖपरसंबंध गृहीत धरले. परंतु हझªबगªने
केलेÐया संशोधनात समाधानावर भर देÁयात आला आिण उÂपादकतेकडे दुलª± केले.
िसĦांताची िवĵासाहªता अिनिIJत आहे:
िवĴेषणकÂया«नी िवĵासाहªता ठरवावी . Âयांनी ÿितसादांचे वेगवेगÑया ÿकारे िवĴेषण
केÐयास िनÕकषª चुकू शकतात .
समाधानाचे कोणतेही Óयापक उपाय वापरले गेले नाहीत:
एखाīा कमªचाöयाला Âया¸या कामातील काही घटक नावडते िकंवा अमाÆय असले तरीही
नोकरी Öवीकायª वाटू शकते.
दोन घटक िसĦांत पूवाªúहापासून मुĉ नाही कारण जेÓहा कमªचाö यांना कामावर समाधान
आिण असंतोषाचे ąोत िवचारले जातात , ते कमªचाö यां¸या नैसिगªक ÿितिøयेवर आधाåरत
आहेत. पगाराची रचना, कंपनीची धोरणे आिण समवयÖक संबंध यासार´या बाĻ घटकांवर
ते असंतोषाला दोष देतील. तसेच, कमªचारी कामावरील समाधानाचे ®ेय Öवतःला देतील.
िसĦांत Êलू-कॉलर कामगारांकडे दुलª± करतो . या मयाªदा असूनही, हझªबगªचा िĬ-घटक
िसĦांत Óयापकपणे Öवीकायª आहे.
iii. दोन-घटक िसĦांताचे पåरणाम:
 िĬ-घटक िसĦांताचा अथª असा आहे कì कमªचारी असंतोष टाळÁयासाठी
ÓयवÖथापकांनी Öव¸छता घटकां¸या पयाªĮतेची हमी देÁयावर भर िदला पािहजे.
 तसेच, ÓयवÖथापकांनी हे सुिनिIJत केले पािहजे कì काम उ°ेजक आिण फायīाचे munotes.in

Page 36

शै±िणक ÓयवÖथापन
36 आहे जेणेकłन कमªचाö यांना काम करÁयास आिण अिधक जाÖत आिण चांगले कायª
करÁयास ÿवृ° केले जाईल .
 हा िसĦांत कमªचाö यांना ÿेåरत करÁयासाठी नोकरी -संवधªनावर भर देतो.
 नोकरीमÅये कमªचाö यांची कौशÐये आिण ±मतांचा जाÖतीत जाÖत वापर करणे
आवÔयक आहे.
 ÿेरक घटकांवर ल± क¤िþत केÐयाने कामाचा दजाª सुधाł शकतो .
२.३ वै²ािनक / शाľीय ÓयवÖथापन १. पåरचय:
ÓयवÖथापनाचा वै²ािनक (शाľीय ) िसĦांत वैयिĉक कायª±मता आिण उÂपादकता यावर
क¤िþत आहे. या िसĦांताचे जनक Āेडåरक िवÆसलो टेलर (१८९० -१९४० ) Ļांनी
Âयां¸या वै²ािनक ÓयवÖथापनाची तßवे (१९११) या úंथातून हा िसĦांत मांडाला आहे.
वै²ािनक पĦतीची तßवे ÓयवÖथापनात लागू करÁयाचा Âयांचा ÿÖताव होता. Âयाचा ÿभाव
असा आहे कì ÓयवÖथापना¸या वै²ािनक िसĦांताला अनेकदा टेलरवाद Ìहणून संबोधले
जाते.
२. वै²ािनक ÓयवÖथापन िसĦांत:
 वै²ािनक िसĦांताचा उĥेश Óयĉìची उÂपादकता वाढवून संÖथेमÅये उÂपादन वाढवणे
आहे.
 टेलरने संघटनाÂमक कायª करÁयासाठी एक उ°म मागाªची कÐपना केली.
 टेलरचे संशोधन जिटल काया«ऐवजी िकंवा समÖया िनराकारणाऐवजी - पुनरावृ°ी,
िनयिमत काया«वर क¤िþत होते. ÿÂयेक कायª काळजीपूवªक िनिदªĶ केले आिण मोजले
गेले.
 जर ही काय¥ ÿमािणत करता आली तर ती अिधक कायª±म बनवता येतील.
उदाहरणाथª, तंý²ाना¸या पåरचयाĬारे या ÿकारची काय¥ मोठ्या ÿमाणात Öवयंचिलत
केली जाऊ शकतात .
 टेलरने कायª±मता ओळखÁयासाठी आिण वाया जाणारे ÿयÂन कमी करÁयासाठी
िनयिमत कामांसाठी वेळेचे मापन करÁयाचे उपाय वापरले. या िनयिमत कामांमÅये
िनयोिजत उपकरणे िकंवा संसाधने इĶतम करÁयाचाही Âयांनी ÿयÂन केला. उपकरणे
(िकंवा तंý²ान) सानुकूिलत कłन ते वैयिĉक ÿयÂनांमÅये कायª±मता जोडू शकले.
 पुढे, टेलरने कायª±म पĦतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी पुरÖकार आिण िश±ा ÿणाली
ÿÖतािवत केली. ºया कमªचाöयांनी कायª±म तंýांशी जुळवून घेतले Âयांना उ¸च
उÂपादकतेचा पåरणाम Ìहणून पुरÖकृत केले गेले. जे कमªचारी जुळवून घेÁयास
असमथª िकंवा तयार नसतील Âयांना िश±ा करÁयात आली . munotes.in

Page 37

ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव िसĦांत
37 ३. टेलरवाद, खालीलÿमाणे सारांिशत केला जाऊ शकतो:
 उपøमांचे िनयोजन करताना वै²ािनक पĦतीचा वापर करा - कोणÂयाही िवīमान
पĦती िकंवा थंब łल बदला .
 िनयोजन कायª ÿÂय± कायाªपासून वेगळे करा.
 सवª ÿिøयांमÅये ÿिøया , वेळ, उपकरणे आिण खचाªचे ÿमाणीकरण करा.
 कामगारांना Âया¸या संबंिधत भूिमकेसाठी िनवडले पािहजे आिण योµयåरÂया ÿिशि±त
केले पािहजे.
 कामगारांमधील ÿयÂनांचे वाटप िनिIJत करÁयासाठी वेळ, गती आिण थकÓयाचे
आकड़े (मािहती)वापरावे.
 कामगारांना Âयां¸या जबाबदाöया पार पाडÁयासाठी सहकायª करा िकंवा Âयांना सुिवधा
īावी.
 कामामÅये, ºयांना संबंिधत कायª±ेýावर देखरेख करÁयाचे ²ान आहे, असे कायाªÂमक
पयªवे±क असणे आवÔयक आहे.
 जबाबदाö यांचे िवशेषत: कामगार आिण ÓयवÖथापक यां¸यात वाटप केले पािहजे.
 कमªचाö यांची उÂपादकता वाढÁयास ÿेरक Ìहणून िव°पुरवठा करावा .
 तुÌही कÐपना कł शकता , ही ÿणाली तुलनाÂमक फायīा¸या तßवांवर आधाåरत
आहे. Óयĉì एका मोठ्या ÿिøयेचा भाग Ìहणून िविशĶ काय¥ करÁयासाठी तयार
असतात . हे िवशेषीकरण अिधक कायª±मतेसाठी मदत करते.
४. वै²ािनक ÓयवÖथापन िसĦांताचे नकाराÂमक पैलू:
 टेलरची तßवे िनयिमत कामांसाठी, जसे कì अस¤बली लाईन िकंवा उÂपादन
सुिवधांसाठी चांगले कायª करतात . मूÐयािधिĶत ÿिøये¸या ÿÂयेक Öतरावर ²ान
आिण िनणªय घेणे क¤þÖथानी असलेÐया संÖथांमÅये ही तßवे योµय कायª करत नाहीत .
हे िवशेषतः सेवा-आधाåरत (उÂपादन -आधाåरत ऐवजी) उīोगांसाठी खरे आहे.
 पुढे, टेलर¸या तßवांवर, कामगारांवर झालेÐया ÿभावासाठी महßवपूणª टीका झाली.
अनेकांनी असा युिĉवाद केला कì ते मानवांना ओझे असलेले पशू मानतात , Âयांना
अमानवीय करतात . अनेकदा अशी कामाची पåरिÖथती येते कì Âयात मालकांचा खुप
जाÖत फ़ायदा होतो तर कमªचाö यांना भरपाईमÅये खूपच कमी वाढ िमळते.
 वै²ािनक िसĦांत केवळ कायª±मतेवर क¤िþत असताना , कमªचाöयाला समजून
घेÁयासाठी िकंवा ÓयवÖथापकाला नेता Ìहणून िवकिसत करÁयासाठी Âयाने फारसे
काही केले नाही. साहिजकच , या उणीवांमुळे ÓयवÖथापन िसĦांतामÅये पुढे सुधारणा
झाÐया . munotes.in

Page 38

शै±िणक ÓयवÖथापन
38 २.४ शै±िणक ÓयवÖथापनास लागू असलेले ÓयवÖथापनाचे िसĦांत २.४.१ आधुिनक ÓयवÖथापन िसĦांत:
१९५४ मÅये, पीटर űकरने ÓयवÖथापनाĬारे उिĥĶे (एमबीओ - मॅनॅजमेÆट बाय
ऑÊजेि³टÓहस) सादर केली जी ÓयवÖथापनाकडे एक आधुिनक ŀĶीकोन / तÂव²ान /
कÐपना आहे. या मÅये संÖथाÂमक आिण वैयिĉक कामिगरीची पåरणामकारकता Âयांचे
Åयेय साÅय करÁयासाठी केलेÐया योगदाना¸या संदभाªत तपासली जाते. űकर हे
ÓयवÖथापन दूरदशê मानले जात होते. समिपªत कमªचारी हे कोणÂयाही (कॉपōरेशन¸या)
संÖथे¸या यशाची गुŁिकÐली आहेत हे Âयां¸या ओळखीसाठी , आिण िवपणन (माक¥टéग)
आिण नवीन गोĶé (नावीÆय) Ļांचा िवचार िव°िवषयक काळजीपूवê आला पािहजे. खाली ,
आपण Âयाचे काही मु´य िसĦांत पाहó.
िवक¤þीकरण:
űकर¸या यां¸या िवÖतृत कायª±ेýात Âयांचा समावेशक िवĵास होता कì, कमªचाöयांना
स±म करÁयासाठी - ÓयवÖथापनाचे िवक¤þीकरण - ÓयवÖथापकांनी कमªचाöयांना काय¥
सोपवली पािहजेत. Âयाने हे पािहले कì, अनेक Óयावसाियक नेते शĉìचे ÿदशªन Ìहणून
िकंवा िनयंýणाची पातळी राखÁयासाठी , सवª जबाबदाöया घेÁयाचा ÿयÂन करतील - Âया
जबाबदाöया घेÁयास तेच स±म आहेत, असे ÿितपादन करतील . १९४६ ¸या Âयां¸या
úाउंड āेिकंग पुÖतक, 'कॉÆसेÈट ऑफ द कॉपōरेशन' मÅये, űकर यांनी सांिगतले कì
िवक¤þीकरण ही चांगली गोĶ आहे कारण यामुळे लहान संघ तयार होतील जेथे लोकांना
असे वाटेल कì ते महßवपूणª योगदान देऊ शकतात . हे साÅय करÁयासाठी Âयांची सूचना
अशी होती कì Óयवसायांना एक क¤þीय कायाªलय असÁयापासून दूर अनेक Öवतंý, लहान
कायाªलयांकडे नेणे.
एम बी ओ (MBO ):
एम बी ओ (MBO ) हे मॅनेजम¤ट बाय ऑÊजेि³टÓहजचे संि±Į łप आहे आिण űकरने
Âयां¸या १९५४ ¸या 'द ÿॅि³टस ऑफ मॅनेजम¤ट' या पुÖतकात हा वा³यांश तयार केला
होता. MBO हे एक मोजमाप आहे ºयाĬारे कमªचाö यां¸या कामिगरीचा िवचार केला जातो.
या ÿिøयेमÅये वåरķ आिण Âयांचे अधीनÖथ समान उिĥĶे ओळखÁयासाठी , ÿÂयेक
कमªचाöया¸या जबाबदारीचे ±ेý आिण अपेि±त पåरणाम पåरभािषत करÁया साठी आिण
Âयांचा संघासाठी योजना Ìहणून आिण Âया¸या कामिगरीचे मोजमाप करÁयासाठी
एकिýतपणे काम करतात . अशा ÿकारे, संÖथेची उिĥĶे आिण योजना वरपासून खाली
येतात (समान रहातात ) आिण तीच उिĥĶे संÖथे¸या ÿÂयेक सदÖयाची वैयिĉक उिĥĶे
बनतात . ही ÿणाली űकरने तयार केली होती परंतु ÿÂय±ात Æयूयॉकª िवīापीठामÅये Âयांनी
िशकवलेÐया वगाªतील Âयां¸या िवīाÃया«पैकì एक होता, जॉजª एस. ओिडओनª, ºयाने ही
कÐपना पुढे िवकिसत केली आिण झेरॉ³स, ड्यूपॉÆट, इंटेल आिण हेवलेट-पॅकाडª सार´या
कंपÆयांनी लोकिÿय केली - जे सवª याचे उ°म समथªक बनले.
munotes.in

Page 39

ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव िसĦांत
39 Öमाटª पĦत:
एम बी ओ (MBO ) नंतर पुढे, űकरने िनयोिजत उिĥĶाची वैधता तपासÁयासाठी Öमाटª
(SMART ) पĦत सुचवली. जॉजª टी. डोरन यां¸या १९८१ ¸या ‘मॅनेजम¤ट åरÓĻू’ ¸या
अंकात या तßवाचा पिहला ²ात उÐलेख होता. तथािप , पीटर űकर यांनी िशफारस केली
होती कì जे ÓयवÖथापक MBO उिĥĶांची अंमलबजावणी करत आहेत Âयांनी Ļाचा -
SMART चा- िनकष Ìहणून वापर करावा - Specific - िविशĶ उिĥĶ, Measurable -
ÿगतीचा मागोवा मोजता येणारे, Attainable - िविशĶ Óयĉìला साÅय करता येÁयासारखे,
Realistic - Âयां¸या साÅयतेमÅये वाÖतववादी आिण Time -related Âयाची पूणªता
कधीपय«त अपेि±त आहे याची पुĶी करÁयासाठी वेळ-संबंिधत.
²ान कायªकताª:
'द लँडमा³सª ऑफ टुमारो' या Âयां¸या १९५९ ¸या पुÖतकात, űकर यांनी सुचवले कì
"२१ Óया शतकातील संÖथेची सवाªत मौÐयवान मालम°ा , मग ती Óयवसाय असो िकंवा
गैर-Óयवसाय , ितचे ²ान कामगार आिण Âयांची उÂपादकता असेल". िसĦांतापे±ा, ‘²ान
कामगार ’ हा असा शÊद आहे, ºयांचे मूÐय Âयां¸या कौशÐयांमÅये आढळते, जसे कì
आिकªटे³ट, सॉÉटवेअर अिभयंता, वकìल आिण जे समÖया सोडवणे िकंवा सजªनशील
िवचार करतात . २० Óया शतकात संÖथांनी शारीåरक कĶा¸या (मॅÆयुअल कामा¸या )
उÂपादकतेवर ल± क¤िþत केले असताना , űकरने असा अंदाज Óयĉ केला कì ल±ात ठेवा
- भिवÕयात (१९५९ पासून,) मािहती हाताळणे आिण वापरणे यावर ल± क¤िþत कłन ²ान
कायª अिधकािधक महßवपूणª होईल. Âयांचा असा िवĵास होता कì ²ान कायªकÂयाª¸या
गरजा समजून घेऊन, ÓयवÖथापक नेतृÂव पĦती लागू कł शकतात जे सुसंगत आिण
िचरÖथायी दोÆही आहेत.
आजही , पीटर űकरचा वारसा कायम आहे. हे Âयां¸या दूरदशê कÐपनांचा पुरावा आहे कì
अजूनही पाIJाÂय जगामÅये जवळजवळ ÿÂयेक Óयवसायात Âयां¸या ÿथा ÿमािणत मानÐया
जातात .
२.४.२ िसĦांत झेड (ÿाÅयापक िवÐयम ओची Ĭारे):
१. पåरचय:
ÓयवÖथापक ÿाÅयापक िवÐयम ओची यांनी िथअरी झेड िवकिसत केली - िसĦांत X आिण
िसĦांत Y ¸या पलीकडे असलेला िवकास ºयाने पूवª आिण पाIJाÂय ÓयवÖथापन पĦतéचे
सवō°म िम®ण केले. औचीचा िसĦांत ÿथम Âयां¸या १९८१ ¸या पुÖतक िथअरी झेड:
‘हाऊ अमेåरकन मॅनेजम¤ट कॅन मीट द जपानीज चॅल¤ज’मÅये िदसून आला . िथअरी Z चे
फायदे, ओची ने दावा केला आहे कì, कमªचारी उलाढाल कमी होईल, वचनबĦता वाढेल,
सुधाåरत मनोबल आिण नोकरीचे समाधान आिण उÂपादकता मÅये तीĄ वाढ होईल.
munotes.in

Page 40

शै±िणक ÓयवÖथापन
40 २. िसĦांत झेड (Z):
िसĦांत झेड कामगारांना िवशेष² बनÁयाऐवजी समावेशक (जनरिलÖट ) बनÁयास मदत
करÁया¸या गरजेवर जोर देतो. िविवध कौशÐये आिण ±मता िनमाªण करताना कंपनीबĥलचे
कमªचाöयांचे ²ान आिण Âया¸या ÿिøयेचे ²ान वाढवÁयाचे एक साधन Ìहणून कायाªचे
Öवłप बदलणे (job rotation) आिण सतत ÿिश±ण हे पाहतो . कामगारांना शै±िणक
ÓयवÖथा पन ÿिश±ण ÿाĮ करÁयासाठी , नोकöयांमधून िफरÁयासाठी आिण कंपनी¸या
कामकाजा¸या गुंतागुंतीमÅये ÿभुÂव िमळिवÁयासाठी अिधक वेळ, िदला जात असÐयामुळ¤
बढतीला वेळ लागतो . अिधक लागणाöया कालमयाªदेचा तकª असा आहे कì ते अिधक
समिपªत, िनķावान आिण कायमÖव łपी कमªचारी िवकिसत करÁयात मदत होते, ºयामुळे
कंपनीला फायदा होतो; दरÌयान , कमªचाö यांना एकाच कंपनीत Âयांची Óयावसाियक
कारकìदª पूणªपणे िवकिसत करÁयाची संधी असते. जेÓहा कमªचारी ÓयवÖथापना¸या उ¸च
Öतरावर पोहोचतात , तेÓहा अशी अपे±ा केली जाते कì ते िथअरी Z चा वापर
“वाढवÁयासाठी ”, इतर कमªचाöयांना Âयाच पĦतीने ÿिशि±त करÁयासाठी आिण िवकिसत
करÁयासाठी करतील .
३. िसĦांत Z ची गृहीतके:
औचीचा िसĦांत Z कामगारांबĥल काही गृहीतके तयार करतो .
एक गृिहतक असे आहे कì ते Âयां¸या सहकाö यांसोबत सहकारी आिण घिनĶ संबंध िनमाªण
करÁयाचा ÿयÂन करतात . दुसöया शÊदांत, कमªचाöयांना संलµनतेची तीĄ इ¸छा असते.
दुसरी धारणा अशी आहे कì कामगारांना कंपनीकडून परÖपर सहकायª आिण समथªन
अपेि±त आहे. िसĦांत Z नुसार, लोकांना काम आिण जीवनाचा समतोल राखायचा असतो
आिण ते कामा¸या वातावरणाला महßव देतात ºयामÅये कुटुंब, संÖकृती आिण परंपरा
यासार´या गोĶी कामाइत³याच महßवा¸या मानÐया जातात . िसĦांत झेड
ÓयवÖथापनांतगªत, कामगारांना फĉ Âयां¸या सहकमªचाöयांसोबत एकसंधपणाची भावना
नसते, तर Âयां¸यात सुÓयवÖथा, िशÖत आिण कठोर पåर®म करÁयाची नैितक जबाबदारी
देखील िवकिसत होते. शेवटी, िसĦांत झेड असे गृहीत धरतो कì योµय ÓयवÖथापनाचा
आधार िमळाÐयास , कामगारांवर Âयांची कामे Âयां¸या पूणª ±मतेने करÁयासाठी आिण
Âयां¸या Öवतः¸या आिण इतरां¸या कÐयाणाची काळजी घेÁयासाठी िवĵास ठेवला जाऊ
शकतो .
िथअरी झेड कंपनी¸या संÖकृतीबĥल देखील गृिहतक बनवते. जर एखाīा कंपनीला वर
वणªन केलेले फायदे ÿाĮ करायचे असतील , तर ित¸याकडे खालील गोĶी असणे आवÔयक
आहे:
एक मजबूत कंपनी तÂव²ान आिण संÖकृती:
कंपनी तÂव²ा न आिण संÖकृती सवª कमªचाö यांनी समजून घेणे आिण मूतª ÖवŁप देणे
आवÔयक आहे आिण कमªचाö यांना ते करत असलेÐया कामावर िवĵास ठेवणे आवÔयक
आहे. munotes.in

Page 41

ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव िसĦांत
41 दीघªकालीन कमªचारी िवकास आिण रोजगार:
संÖथा आिण ÓयवÖथापन संघाकडे कमªचारी िवकिसत करÁयासाठी उपाय आिण कायªøम
असणे आवÔयक आहे. रोजगार हा सहसा दीघªकालीन असतो आिण पदोÆनती िÖथर आिण
मोजली जाते. यामुळे संघातील सदÖयांकडून िनķा िदसून येते.
िनणªयांमÅये एकमत:
कमªचाö यांना ÿोÂसाहन िदले जाते आिण संघटनाÂमक िनणªयांमÅये भाग घेणे अपेि±त आहे.
सामाÆय कमªचारी:
िनणªय घेÁयाची आिण संÖथे¸या सवª बाबी समजून घेÁयाची जबाबदारी कमªचाöयांची जाÖत
असÐयाने, ते समावेशक (जनरिलÖट ) असले पािहजेत. तथािप , कमªचाö यांकडे अजूनही
िवशेष Óयावसाियक कारिकदê¸या (कåरअर ) जबाबदाöया असणे अपेि±त आहे.
कामगारां¸या आनंदाची आिण कÐयाणाची िचंता:
संÖथा आपÐया कमªचाö यां¸या आिण Âयां¸या कुटुंिबयां¸या आरोµयासाठी आिण
आनंदासाठी ÿामािणक काळजी दशªवते. हे आनंद आिण कÐयाण वाढवÁयास मदत
करÁयासाठी उपाययोजना करते आिण कायªøम तयार करते.
औपचाåरक उपायांसह अनौपचाåरक िनयंýण:
कमªचाö यांना Âयांना योµय वाटेल Âया पĦतीने काय¥ करÁयाचे अिधकार िदले जातात आिण
ÓयवÖथापन Âयात ढवळाढवळ करत नाही. तथािप , कामा¸या गुणव°ेचे आिण कामिगरीचे
मूÐयांकन करÁयासाठी औपचाåरक उपाययोजना केÐया पािहजेत.
वैयिĉक जबाबदारी:
संÖथा वैयिĉक योगदान ओळखते परंतु नेहमी संपूणª संघा¸या संदभाªत असते.
४. िसĦांत Z ¸या मयाªदा:
 िसĦांत Z हा ÓयवÖथापनावरील शेवटचा शÊद नाही, तर, Âयाला मयाªदा आहेत.
 संÖथा आिण कमªचाöयांना आजीवन रोजगार वचनबĦता करणे कठीण होऊ शकते.
 तसेच, कामा¸या Öवłपामुळे िकंवा कामगारां¸या इ¸छेमुळे सहभागी िनणªय घेणे
नेहमीच Óयवहायª िकंवा यशÖवी होऊ शकत नाही.
 जेथे Âया कायª पĦती सवªसामाÆय नाहीत अशा वातावरणात संथ पदोÆनती , गट िनणªय
घेणे आिण आजीवन रोजगार हे सांÖकृितक, सामािजक आिण आिथªक वातावरणात
कायªरत असलेÐया कंपÆयांसाठी योµय नसू शकतात . munotes.in

Page 42

शै±िणक ÓयवÖथापन
42 २.४.३ िश±ण संÖथा (लिन«ग ऑगªनायझेशन) (पीटर स¤ज Ĭारे):
१. पåरचय:
सेÆजे¸या िश±ण संÖथा िकंवा सेÆजेची लिन«ग ऑगªनायझेशन, संÖथेचे यश आिण िवकास
कसे ÓयवÖथािपत करावे आिण कमªचारी कंपनी¸या अपे±ेपलीकडे जाणारा अितåरĉ टÈपा
कसा देतात याचे वणªन करते.
२. स¤ज¸या ५ शाखा /घटक:
िश±ण संÖथे¸या पाच शाखा खालीलÿमाणे आहेत:
१. सामाियक ŀĶी तयार करणे
२. ÿणाली िवचार
३. मानिसक ÿितमान (मॉडेल)
४. टीम लिन«ग (सांिघक िश±ण )
५. वैयिĉक ÿभुÂव.

आकृती ४: पीटर स¤ज¸या ५ घटक
१. सामाियक ŀĶी तयार करणे:
 लिन«ग ऑगªनायझेशनमÅये, कायाªलयातील कमªचाö यांशी संवाद साधून दूरŀĶी िनमाªण
केली पािहजे. बö याच नेÂयांची वैयिĉक दूरŀĶी असते जी ते सामाियक दूरŀĶीत
हÖतांतåरत कł शकत नाही.
 सामाियक दूरŀĶी िनमाªण करÁयाचा एकमेव मागª Ìहणजे संÖथे¸या आिण Óयĉì¸या
ŀĶीकोनांशी तडजोड करणे. जे लोक समान ŀĶीकोन सामाियक करत नाहीत ते
कदािचत संÖथेत िततके योगदान देऊ शकत नाहीत .
 समान ŀĶी सामाियक करÁयाचा पåरणाम असा होतो कì कमªचारी सांिगतलेले तेवढेच munotes.in

Page 43

ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव िसĦांत
43 काम ना करता , कायª करतात कारण ते कł इि¸छतात . हे कंपनीसोबतचे नाते
बदलते, आिण Âयांचे कायªÿदशªन िशकÁया¸या यंýणेत बदलते.
२. ÿणाली िवचार (िसिÖटÌस िथंकéग):
 एखाīा िविशĶ समÖयेवर ल± क¤िþत करÁयाऐवजी , ÿणाली िवचार संपूणª ÿणालीची
िनरी± ण ÿिøया ÿितिबंिबत करते. ÓयवÖथापकांना हे समजले पािहजे कì ÿÂयेक कृती
आिण पåरणाम एक दुसöयाशी िनगिडत असतात .
 बö याच वेळा असे घडते कì ÓयवÖथापक िविशĶ कृतीवर ल± क¤िþत करतात आिण
Ìहणूनच, मोठे िचý पाहणे िवसरतात .
 जेÓहा सहसंबंध समजला जातो, तेÓहा ते आपÐयाला िविशĶ पåरिÖथतीत परÖपर संबंध
आिण बदलाचे नमुने पाहÁयास स±म करते. ÓयवÖथापक कारण आिण पåरणाम
िनधाªåरत करÁयास स±म बनतात .
३. मानिसक ÿितमाने (म¤टल मॉडेल):
 पीटर स¤ज¸या मते, कमªचाö यांनी कंपनीची मूÐये आिण Óयवसाय काय आहे हे
ओळखले पािहजे.
 आपण कोण आहोत याचे अचूक आकलन आपÐयाला कोठे जायचे आहे आिण पुढे
कसे िवकिसत करायचे आहे याची कÐपना करÁयास स±म करेल. संघटना असावी
लागते.
 नवीन मानिसक ÿितमाने आिण कंपनी¸या नवीन ÿितमेमÅये बदल ÖवीकारÁयात
लविचक असावी लागते.
 ºया कंपÆया (संÖथा) नवीन ÿितमाने (मॉडेल) िशकू शकतात आिण Âयां¸या
ÿितÖपÅया«पे±ा वेगवान बनू शकतात अशाच संÖथा यशÖवी बनू शकतात .
४. संघ-िश±ण (टीम लिन«ग):
 उÂकृĶ कायाªÂमक संघ गितशीलता पूणª करÁयासाठी , संघ-िश±ण हे ÿाथिमक महßव
आहे. ही अशी िशÖत आहे ºयाĬारे वैयिĉक ÿभुÂव आिण सामाियक ŀĶी एकý
आणली जाते.
 कमªचाö यांनी Âयां¸या सहकाö यांना ÿितÖपÅया«ऐवजी संघ सदÖय Ìहणून मानणे
महßवाचे आहे. संवाद Öथािपत करणे ही पिहली पायरी आहे ºयामÅये लोक Öवतःला
Óयĉ करÁयाचे धाडस करतात आिण Âयांचे वाÖतिवक ÓयिĉमÂव Óयĉ करतात .
कामाचे वातावरण सुरि±त असले पािहजे जेथे ÿामािणक चुका माफ केÐया जातात .
अÆयथा , काहीही िशकता / अनुभवता येत नाही.
munotes.in

Page 44

शै±िणक ÓयवÖथापन
44 ५. वैयिĉक ÿभुÂव:
वैयिĉक ÿभुÂव तेÓहा उĩवते जेÓहा एखाīा Óयĉìला वाÖतिवकते¸या अचूक आकलनासह
Åयेयाची ÖपĶ ŀĶी असते. ŀĶी आिण वाÖतव यां¸यातील अंतर कमªचाö याला ŀĶी साकार
करÁयासाठी सवª आवÔयक संबंिधत िøयाकलापांचा सराव करÁयास ÿवृ° करते.
 हा सजªनशील ताण सī वाÖतवा¸या ÖपĶ आकलनावर अवलंबून असतो . या
कारणाÖतव , वैयिĉक ÿभुÂव आिण सामाियक ŀĶी¸या संबंिधत िशÖतीसाठी ,
सÂयाकडे पाहणे आिण सामाियक करणे हे एक महßवपूणª मूलभूत वाÖतव आहे.
 तथािप , कमªचाöयाला असे वाटू शकते कì Âया¸याकडे Âयाची उिĥĶे साÅय
करÁयासाठी आवÔयक ±मतांचा अभाव आहे. एक दुĶ वतुªळ कदािचत Öथािपत
होऊन ते काढणे कठीण होऊ शकते. पीटर स¤ज¸या मते, आपण आपÐया अवचेतन
(subconscious mind) मनाला ÿिशि±त केले पािहजे कारण ते आपÐया चेतनेपे±ा
(conscious mind) अिधक जिटल समÖयांना लवकर हाताळू शकते.
 जेÓहा लोक Âयां¸या Öवतः¸या शĉìहीनतेवर िवĵास ठेवतात, तेÓहा ते Âयांची दूरŀĶी
ओळखÁयापासून राखले जातात . या कारणाÖतव , आपण अवचेतन मनाला वाÖतिवक
ताण आिण समÖयांना तŌड देÁयासाठी ÿिशि±त केले पािहजे.
३. िश±ण संÖथां¸या (learning organisation) पाच घटकांचा वापर:
 िश±ण संÖथां¸या पाच घटकांचा अवलंब करणे अनेक संÖथांसाठी आÓहानाÂमक असू
शकते. यापैकì केवळ एक िकंवा काही िवषयांवर ल± क¤िþत करणे अिधक आकषªक
होईल. तथािप , सवª घटकांचा उपयोग महßवपूणª आहे कारण सवª घटक िवषय
एकमेकांशी जोडलेले आहेत.
 उदाहरणाथª, जेÓहा एखादी संÖथा ित¸या कायªसंघासह सामाियक ŀĶीकोन तयार
करÁयास ÿारंभ करते, तेÓहा एक महßवाचा पैलू Ìहणजे ित¸या कायªसंघ सदÖयांशी
(टीम लिन«ग) चांगले संभाषण करणे.
याÓयितåरĉ , ज¤Óहा एखादी संÖथा सामाÆय समÖया ओळखÁयासाठी िसÖटम
िथंिकंगवर कायª करÁयास ÿारंभ करते, त¤Óहा ित¸या कमªचाया«ना मानिसक मॉडेल
समजून घेणे आवÔयक आहे. सवª घटक एक दुसöयाशी जोडलेले असÐयाने, कुठून
सुŁवात करावी हे महßवाचे नाही.
 याचा अथª असा नाही कì संÖथेने एकाच वेळी सवª घटकांवर ल± क¤िþत केले पािहजे.
एक िकंवा दोन घटकांवर अिधक ल± क¤िþत कłन आिण मग इतरांवर काम केÐयास
संÖथेसाठी ÖपधाªÂमक फायदे िमळतील .
 दुसरीकडे, िश±ण संÖथाचे (learning organisation चे) पाच घटक संÖथे¸या
अंतगªत आिण बाĻ दोÆहीसाठी दीघªकालीन वाढीवर ल± क¤िþत करतात . संÖथेतील
ठरािवक घटना Ìहणजे तातडी¸या कामांबĥल चचाª, ºयाचा कायª - पĦतीवर पåरणाम
होऊ शकतो . munotes.in

Page 45

ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव िसĦांत
45  या पåरिÖथतीतील खरा धोका हा लहान कायªøमांवर ल± क¤िþत करÁयाबĥल आहे
कारण संÖथेला दीघªकालीन वाढी¸या ÿिøयेवर ल± क¤िþत करावे लागते ºयामुळे ती
ÖपधाªÂमक राहते.
 दुसरे उदाहरण Ìहणजे ÓयवÖथापनाची जी इ¸छा असेल Âयाच िदशेला संघ / गट
झुकतो. हावªडª िबझनेस Öकूलचे माजी ÿाÅयापक िùस अगाªयåरस यां¸या मते, बहòतेक
संÖथा वåरķां¸या ÓयवÖथापना¸या िवचारांचे पालन करणाöयांना पुरÖकार देतात.
 जे कमªचारी ÿij िवचारतात िकंवा ŀÔय दुसöया िदशेने िवचार करायला भाग पाडतात
Âयांना दंड केला जाऊ शकतो . वणªन केÐयाÿमाणे, ÓयवÖथापनाने धोरणाÂमक
िनयोजनाĬारे सामाियक ŀĶी तयार करÁयावर ल± क¤िþत केले पािहजे.
 अशाÿकारे, संÖथे¸या आिण Óयĉì¸या ŀĶीकोनाशी तडजोड कłन ÓयवÖथापनाची
ŀĶी सामाियक ŀĶीमÅये हÖतांतåरत होते.
४. िनÕकषª:
 िश±ण संÖथांचे पाच घटक समजून घेÁयाचा आिण लागू करÁयाचा महßवाचा मुĥा
Ìहणजे ते सवª परÖपरसंबंिधत आहेत. ÿÂयेक घटक Öवतंýपणे उभा राहó शकत नाही.
 जरी सवª घटकांवर ल± क¤िþत करÁयाऐवजी एक िकंवा दोन घटकांवर क¤िþत केले
तरी परÖपरसंबंध संÖथेला Âया संÖथे¸या अंतगªत आिण बाĻ दोÆही गुंतागुंत आिण
संधी यांचा परÖपरसंबंध ओळखÁयास स±म करेल.
 या कारणाÖतव , िश±ण संÖथां¸या पाच घटकां¸या अंमलबजावणीमुळे सतत
िशकÁयाची ÿिøया सुł होईल, आिण Ìहणून, एक िशकÁयाची आिण ÖपधाªÂमक
संÖथा तयार केली जाईल . तथािप , संÖथेतील पारंपाåरक पदानुøमाचा अनुभव या
अंमलबजावणीला आÓहानाÂमक होऊ शकतो .
२.५ नेतृÂव ÓयवÖथापन २.५.१ भूिमका:
१. रणनीतीकार:
 एक नेता Ìहणून, तुम¸या कामामÅये तुम¸या कंपनीसाठी आिण तुÌही आिण तुम¸या
संघ (टीम) सदÖय करत असलेÐया कामासाठी योजना िवकिसत करणे समािवĶ
आहे. तुम¸या जबाबदाöयांमÅये तुम¸या कंपनीसाठी िविशĶ उिĥĶे आखणे आिण ते
साÅय करÁयासाठी तुÌहाला आिण तुम¸या कमªचाö यांना काय करणे आवÔयक आहे हे
ठरवणे समािवĶ आहे. तुÌही तुमची उिĥĶे आिण योजना साÅय केÐया आहेत कì नाही
हे मूÐयांकन करÁयासाठी तुÌही कोणता साचा वापराल हे देखील तुÌही Öथािपत केले
पािहजे.
munotes.in

Page 46

शै±िणक ÓयवÖथापन
46  यश Ìहणजे िनिIJत काय हे ठरवून Âयानुसार तुÌहाला तुमची रणनीती आखणे आिण ते
साÅय करÁयासाठी तुÌही कोणती पावले उचलाल ते ठरवा. िविशĶ उिĥĶांचे
मूÐयमापन करÁयासाठी सवō°म उपाय देखील ÖपĶपणे पåरभािषत करा. तुÌही
कोणÂया ÿकारची मािहती ÓयुÂपÆन कराल ? तुमचे ÿयÂन मोजÁयासाठी तुÌही ती
कशी वापł शकता ?
२. संÿेषक (कÌयुिनकेटर):
 सवª संघटनाÂमक नेÂयांसाठी-आिण खरोखर कोणÂयाही कमªचाöयासाठी ित¸या
कारिकदê¸या (कåरअर¸या ) कोणÂयाही टÈÈयावर संवाद महßवाचा आहे. तुÌ हाला
तुम¸ या कÐपना तुम¸ या कमªचाö यांना, जनतेला आिण तुम¸ या Ó यवÖ थापकांना
कळवÁ या स स±म असणे आवÔ य क आहे.
 तुÌही िनयिमतपणे लोकांशी देखील संवाद साधाल ; अगदी þुत ईमेल पाठवणे, कªमªचारी
सभा घेणे िकंवा Âयात भाग घेणे आिण दूरÅवनीवर बोलणे हे संवादाचे ÿकार आहेत.
 तुÌही तुम¸या संÖथेसाठी योजना आखणारे नवीन ÓयवÖथापक असाल , संÖथाÂमक
बदल अंमलात आणणारे असाल िकंवा दैनंिदन कायªपĦती आिण अपे±ांशी फĉ
संवाद साधणारे असाल , ÿभावी संÿेषण हे एका नेÂयाकडे असलेले सवाªत महßवाचे
कौशÐय आहे.
३. नवीन उपøम ÿÖथािपत करणारा (इनोÓहेटर):
 तुÌ ही तुम¸ या कायª±ेýात केवळ बळकट कौशÐ य ÿाÈ त केÐ यामुळे शीषªÖथानी
पोहोचला नाही- तुम¸या नावीÆयपूणª ±मतेमुळे तुÌहाला तेथे पोहोचÁयास मदत झाली
हे िनिIJतच आहे.
 चांगले नेते नेहमीÿमाणेच गोĶी करत रहात नाहीत िकंवा मागे बसून "अनुयायांना"
जबाबदाöया पार पाडू देत नाहीत ; ते सतत नवीन कÐपना िवकिसत करतात . तुम¸या
सवª कÐपना / योजना सफल होणार नाहीत , परंतु अपयश हा नावीÆयपूणª ÿिøयेचा
एक भाग आहे.
 Óयवसायाची भरभराट होÁयासाठी आिण वाढÁयासाठी , बदल घडणे आवÔयक आहे-
आिण तो बदल घडवून आणणारे तुÌहीच आहात .
४. ÿिश±क:
 नेÂयाला ÿकाशा¸या झोतात राहÁयाची संधी असते पण, परंतु ÿभावी ÓयवÖथापक
Âयां¸या कमªचाö यांना पुढे येÁयासाठी (चमकÁयासाठी ) वेळ आिण संधी देतात.
 टीम लीडर िकंवा कंपनी लीडर असÁयाचा एक भाग Ìहणजे तुÌही तुम¸या कमªचाö यांना
Âयां¸या भूिमकांमÅये वाढ आिण भरभराट होÁयास मदत केली पािहजे. याचा अथª
अिभÿाय देणे - जेÓहा Âयांनी काही िवशेषतः चांगले केले असेल तेÓहा सकाराÂमक munotes.in

Page 47

ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव िसĦांत
47 अिभÿाय आिण जेÓहा तुÌहाला एखादे कौशÐय िकंवा कायª ल±ात येते ºयावर ते
सुधाł शकतील तेÓहा रचनाÂमक टीका - िदशा देणे आिण यश साजरे करणे, जरी तो
तुमचा वैयिĉक िवजय नसला तरीही .
५. ÿितिनधी (कायª सुपूदª करणारा):
 हे ÿिश±णाबरोबरीने करÁयाचे कायª आहे. नेता सवªकाही Öवतः कł शकत नाही
आिण कł नये. तुÌ ही तुम¸ या कामात चांगले असÐ या स, तुÌ हाला तुम¸ या मयाªदा
मािहत असतील आिण तुÌ हाला तुम¸ यापे±ा एखादे काम िकंवा ÿकÐप जाÖत चांगले
कोण कł शकेल हे कळेल.
 िशवाय , तुÌहाला हे समजेल कì इतरांना िशकÁयाची गरज आहे कारण एक यशÖवी
संÖथा चालवÁयासाठी अनेक लोक लागतात आिण तुÌहाला Âयांची Öवतःची कौशÐये
िवकिसत करÁयाची संधी देणे आवÔय क आहे, जरी तुÌही Âयां¸यात आधीच ÿभुÂव
िमळवले असेल.
६. जुळवून घेणारा (अडॅÈटर):
 ÓयवÖथापन हे अडथळेिवरिहत नसते. सवª नेतृÂव पदांसाठी योµय ÿमाणात लविचकता
आवÔयक असते. तुमचे िनयोजन तुÌहाला हवे तसे चालत नसेल िकंवा अपेि±त
असलेली योजना पूणª करत नसेल, तर तुÌही ती ओळखÁयास आिण जेÓहा आवÔयक
असेल तेÓहा मागª बदलÁयास स±म असणे आवÔयक आहे.
 पराजय माÆय करणे कोणालाही आवडत नाही, परंतु एक नेता होÁयाचा एक भाग
Ìहणजे तुÌहाला ºया योजना योµय ÿकारे कायाªिÆवत होत नाहीत Âयावर संसाधने व
वेळ वाया ना घालवता Âयातून बाहेर पडणे.
 तुÌहाला बदलÂया वातावरणाशी जुळवून घेणे देखील आवÔयक आहे. कधीकधी
बाजारातील नवीन वळण (ů¤ड) कंपनीला काळाशी जुळवून घेÁयास आिण बदलÁयास
भाग पाडतात . उदाहरणाथª, नवीन तंý²ान संपूणª बोडाªवरील उīोगांचे कायª
करÁया¸या पĦतीत बदल करत आहेत आिण तुम¸या उīोगातील एक नेता Ìहणून,
तुमची कंपनी ů¤डनुसार राहते याची तुÌहाला खाýी करणे आवÔयक आहे. आपण मागे
राहणारे बनू इि¸छत नाही
७. नेटवकªर:
 नेटविक«ग, नेटविक«ग, नेटविक«ग. कोणÂयाही Óयावसाियका¸या जीवनातील हा एक
महßवा चा पैलू आहे, आिण Âयाहóन अिधक कोणीही नेता नाही. तुम¸या िविशĶ
नेतृÂवाची िÖथती आिण कायª यावर अवलंबून, तुÌही तुम¸या कंपनीचा चेहरा असू
शकता ; तसे असÐयास , िकंवा तुÌही अगदी वर¸या Öथानावर नसाल , तर तुÌहाला
तुम¸या कंपनीचा आिण ित¸या मूÐयांचा सतत ÿचार करणे आवÔयक आहे. तुम¸या
कंपनी¸या वाढीसाठी नेटविक«ग हे केवळ महßवाचे नाही; ते तुम¸या वैयिĉक
वाढीसाठी देखील आवÔयक आहे. munotes.in

Page 48

शै±िणक ÓयवÖथापन
48 िनÕकषª (नेतृÂवा¸या भूिमकेचा):
कोणीही असे Ìहटले नाही कì नेता बनणे सोपे आहे आिण अनेक वेगवेगÑया भूिमकां
बजावत असताना तुÌहाला असे वाटू शकते कì तुÌही चोवीस तास काम करत आहात . परंतु
जे महान नेते Âयां¸या जबाबदाöया पार पाडतात ते Öवतःसाठी , Âयां¸या कमªचाö यांसाठी
आिण Âयां¸या संÖथेसाठी मोठे यश िमळवू शकतात . आपÐया जबाबदाöया गांभीयाªने ¶या,
ÿÂयेक वैयिĉक भूिमकेसाठी वेळ आिण काळजी ¶या. जेÓहा तुÌही तुमची Åयेय (vision )
साÅय करता तेÓहा ते मोलाचे ठरेल.
२.६ नेते आिण ÓयवÖथापक यां¸यातील फरक एकाच वेळी ÓयवÖथापक आिण नेता बनणे श³य आहे. परंतु ल±ात ठेवा कì कोणीतरी एक
महान नेता आहे याचा अथª असा नाही कì तो एक उÂकृĶ ÓयवÖथापक िकंवा उÂकृĶ
ÓयवÖथापक एक महान नेता असेल. तर, या दोन भूिमकांना कोणते घटक वेगळे करतात ?
या नेतृÂव िवŁĦ ÓयवÖथापन लेखात पुढे जाताना , आÌही Âया घटकांचे अÆवेषण करतो .
१. ŀĶीमधील फरक:
 नेÂयांना दूरदशê मानले जाते. ते संघटनाÂमक वाढ उÂकृĶ करÁयासाठी मागª
ठरिवतात . Âयांची संÖथा कुठे उभी आहे, Âयांना कुठे जायचे आहे, संघाला सामावून
घेऊन ते ितथे कसे पोहोचू शकतात , याचे ते नेहमी परी±ण करतात .
 तुलनेने, ÓयवÖथापकांना संÖथाÂमक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी अंदाजपýक तयार
करणे, संÖथाÂमक संरचना आिण कायªकÂया«ची िनयुĉì यासार´या ÿिøयांची
अंमलबजावणी करावी लागते. नेÂयांनी ठरवून िदलेÐया उिĥĶांपय«त पोहोचÁयासाठी
ÓयवÖथापकांची दूरŀĶी अंमलबजावणीची रणनीती , िनयोजन आिण काय¥ आयोिजत
करÁयासाठी बांधील आहे. तथािप , या दोÆही भूिमका Óयावसाियक वातावरणा¸या
संदभाªत ित³याच महßवा¸या आहेत आिण सहयोगी ÿयÂनांची आवÔयकता आहे.
२. संरेिखत करणे िवŁÅद मांडणी करणे:
 ÓयवÖथापक समिÆवत कायªøम आिण रणनीितक ÿिøया वापłन Âयांचे Åयेय साÅय
करतात . ते दीघªकालीन उिĥĶे लहान िवभागांमÅये िवभािजत करतात आिण इि¸छत
पåरणामापय«त पोहोचÁयासाठी उपलÊध संसाधने आयोिजत करतात .
 दुसरीकडे, नेÂयांना काम कसे सोपवायचे यापे±ा लोकांना कसे संरेिखत करायचे आिण
ÿभािवत कसे करायचे याकडे जाÖत ल± असते. ते Óयĉéना Âयां¸या कायाªची िवÖतृत
संदभाªत कÐपना करÁयात आिण Âयां¸या ÿयÂनांमुळे भिवÕयातील िवकासाची
श³यतेची कÐपना करÁयात मदत कłन हे साÅय करतात .
३. ÿijांमधील फरक:
 एक नेता काय आिण का िवचारतो , तर ÓयवÖथापक कसे आिण केÓहा ÿijांवर ल±
क¤िþत करतो . एक नेता या नाÂयाने Âयां¸या कतªÓयांना Æयाय देÁयासाठी, संघा¸या munotes.in

Page 49

ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव िसĦांत
49 िहताचे नसलेले िनणªय मागे घेÁया¸या अिधकारावर ÿij कł शकतो आिण आÓहान
देऊ शकतो . जर एखाīा कायाªलयाला अडथळा येत असेल तर, एक नेता पुढे येईल
आिण िवचारेल, यातून आपण काय िशकलो ? आिण हे का घडले आहे?
 दुसरीकडे, ÓयवÖथापकांना अपयशांचे मूÐयांकन आिण िवĴेषण करणे आवÔयक
नाही. Âयांचे कायª-वणªन ‘कसे आिण केÓहा’ हे िवचारÁयावर भर देते, जे Âयांना योजना
योµयåरÂया पार पाडÁयात मदत करते. ते असलेली िÖथती ÖवीकारÁयास ÿाधाÆय
देतात आिण ते बदलÁयाचा कोणताही ÿयÂन करत नाहीत .
४. िÖथती िवŁÅद गुणव°ा:
 ÓयवÖथापक ही अशी भूिमका असते जी वारंवार एखाīा संÖथे¸या संरचनेतील िविशĶ
कामाचा संदभª देते, तर नेता या शÊदाची Óया´या अिधक अÖपĶ असते. तुम¸या
कृतéचा पåरणाम Ìहणून नेतृÂव उदयास येते. इतरांना Âयांचे सवō°म कायª करÁयास
ÿेरणा देणारे तुमचे वतªन असÐयास तुÌही एक नेता आहात . तुमचे पद िकंवा हòĥा काय
आहे याने काही फरक पडत नाही. दुसरीकडे, ÓयवÖथापक हे नोकरीचे शीषªक आहे जे
जबाबदाö यां¸या िनिIJत संचासह येते.
२.७ नेतृÂव शैली १. िनरंकुश / हòकूमशाही नेतृÂव:
जेÓहा एखाīा संÖथेतील सवª िनणªय-ÿिøया , कायªपĦती आिण धोरणांचा िवचार केला
जातो तेÓहा हे वłन खाली (टॉप-डाउन ) ŀिĶकोनाĬारे पåरभािषत केले जाते. एक
हòकूमशाही नेता कायªसंघ सदÖयांकडून अंतभªरण (इनपुट) गोळा करÁयावर कमी ल±
क¤िþत करतो आिण इतरांनी पाळणे अपेि±त असलेले कायªकारी िनणªय घेÁयाकडे कल
असतो .
िनरंकुश नेतृÂव शैलीचा सवाªत ÖपĶ अथª Ìहणजे "मी सांगतो तसे करा". हा आदेश-आिण-
िनयंýण ŀĶीकोन आज संघटनांमÅये कमी-अिधक ÿमाणात वापरला जातो, तथािप , काही
िविशĶ पåरिÖथतéमÅये तो योµय असू शकतो . तातडीची बाब Ìहणून महßवपूणª िनणªय घेणे
आवÔयक असताना आिण ÿती±ा करÁयाची वेळ नसताना तुÌही िनरंकुश नेतृÂव शैली
वापł शकता .
हòकूमशाही नेतृÂव शैली केÓहा ÿभावी ठł शकते याचे एक उदाहरण Ìहणजे इमारतीमÅये
आग लागÐयास जेथे एका Óयĉì पुढाकार घेऊन सवा«ना सुरि±तपणे बाहेर काढतो .
हòकूमशाही नेतृÂवा¸या साधकांमÅये हे समािवĶ आहे:
 कायª±म असू शकते, िवशेषत: िनणªय घेÁया¸या बाबतीत .
 एक Óयĉì कायªभार ÖवीकारÐयास संघांना एकसंध आिण सातÂय ठेवू शकते.
 नेÂयाने पटकन िनणªय घेतÐयाने Óयĉìचा ताण कमी होऊ शकतो . munotes.in

Page 50

शै±िणक ÓयवÖथापन
50  ÿÂयेका¸या वैयिĉक भूिमका ÖपĶ कł शकतात कारण Âयांना िविशĶ कतªÓये
सोपवली जातात आिण Âया भूिमके¸या बाहेर पाऊल टाकÁयास ÿोÂसािहत केले जात
नाही.
हòकूमशाही नेतृÂवा¸या बाधकांमÅये हे समािवĶ आहे:
 सजªनशीलता , सहयोग , नावीÆय आिण िवचारांमधील िविवधता रोखली जाऊ शकते.
 अÂयंत तणावपूणª कारण नेÂयाला ÿÂयेक गोĶीसाठी जबाबदार वाटते.
 नेÂयामÅये लविचकता नसÐयामुळे आिण अनेकदा इतरां¸या कÐपना ऐकू इि¸छत
नसÐयामुळे अनेकदा Âयांना असे वाटते कì Âयांना आवाज नाही, ºयामुळे Óयĉéकडून
नाराजी Óयĉ केली जाते.
२. अिधकारयुĉ नेतृÂव:
अिधकारयुĉ नेते Âयांचे िवचार इतरांना समजावून सांगÁयासाठी वेळ घेतात, ते फĉ आदेश
जारी करत नाहीत . सवाªत जाÖत , ते लोकांना सामाÆय उिĥĶे कशी साÅय करायची यावर
िनवड आिण Öवाय°ता देतात.
या नेतृÂवशैलीचा वापर करणारे नेते हे सहसा आÂमिवĵासू लोक असतात , जे मागाªचा
नकाशा बनवतात आिण अपे±ा ठेवतात, तसेच वाटेत अनुयायांना समािवĶ करतात आिण
ÿोÂसािहत करतात . या शैलीला दूरŀĶीचे नेतृÂव (िÓहजनरी लीडरिशप ) असेही Ìहटले जाऊ
शकते. अिधकारयुĉ नेतृÂव शैलीचे सवाªत ÖपĶ शÊद Ìहणजे, “माझे अनुसरण करा”. संÖथा
कुठे जात आहे आिण ितथे पोहोचÐयावर काय होणार आहे हे पाहÁयासाठी अिधकारयुĉ
नेते लोकांना मदत करतात .
बदलÂया आिण अिनिIJत काळात अिधकारयुĉ नेतृÂव शैली केÓहा ÿभावी ठł शकते याचे
एक उदाहरण आहे, कारण हे नेते यशÖवी होÁयासाठी काय करावे लागेल याची ÖपĶ ŀĶी
देतात.
अिधकारयुĉ नेतृÂवा¸या साधकांमÅये हे समािवĶ आहे:
 संघासाठी ÿेरक.
 मजबूत संबंध िनमाªण करÁयासाठी आिण सहकायाªला ÿोÂसाहन देÁयासाठी
फायदेशीर.
 Öवाय°तेसह कायªसंघ सदÖयांना Âयांचे कायª करÁयास स±म करते.
 अिधक सजªनशीलता आिण नावीÆयपूणªता आणू शकते.
अिधकारयुĉ नेतृÂवा¸या बाधकांमÅये हे समािवĶ आहे:
 नेÂयावर दबाव, ºयाने उदाहरणाĬारे नेतृÂव करणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 51

ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव िसĦांत
51  सīिÖथतीत ÓयÂयय आणून अिÖथरतेची भावना िनमाªण कł शकते.
 अिधक "पारंपाåरक ®ेणीबĦ" संÖथाÂमक संÖकृतीसाठी ही चांगली / योµय संÖकृती
असू शकत नाही.
३. गतीमान (पेससेिटंग) नेतृÂव:
गतीमान नेतृÂव (पेससेिटंग लीडरिशप ) कामिगरी आिण Åयेय साÅय करÁयावर ल± क¤िþत
करते. नेते Öवत: आिण Âयां¸या कायªसंघाकडून उÂकृĶतेची अपे±ा करतात आिण उिĥĶे
पूणª झाली आहेत याची खाýी कŁन घेतात.
नेतृÂवाची गतीमान (पेससेटर) शैली काय¥ पूणª करÁयात आिण िनकाल िमळिवÁयासाठी
ÿभावी ठरत असताना , हा एक असा ŀĶीकोन आहे जो या ÿकार¸या दबावाखाली काम
करणाö या नेता आिण संघ सदÖयांना दीघªकाळ तणाव िनमाªण कł शकतो . गतीमान नेता
उ¸च (सहज श³य नसलेली) उिĥĶे ठरवतात करतात आिण Âयां¸या संघ सदÖयांना
शेवट¸या रेषेपय«त कठोर आिण वेगाने धावÁयासाठी ढकलतात . गतीमान नेतृÂव शैलीचा
सवाªत ÖपĶ शÊद Ìहणजे “बढते रहो (कìप अप!)”.
ही नेतृÂवशैली सवाªत ÿभावी केÓहा असते याचे एक उदाहरण Ìहणजे जेÓहा एखादा उÂसाही
उīोजक एखाīा समिवचारी कायªसंघासोबत काम करत असतो आिण इतरां¸या आधी
नवीन उÂपादन िकंवा सेवा िवकिसत करतो आिण Âयाची घोषणा करतो .
गतीमान नेतृÂवा (पेससेटर लीडरिशप) ¸या साधकांमÅये हे समािवĶ आहे:
 अÂयंत Öव-ÿेåरत आिण यशÖवी होÁयाची तीĄ इ¸छा.
 महÂवा¸या , अÐपकालीन पåरणामांपय«त पोहोचणे.
 अúगÁय संघ ºयांना थोडे िदशा िकंवा समÆवय आवÔयक आहे.
 ÿेरणादायी उ¸च कायª±मता, उ¸च गती आिण उ¸च गुणव°ा.
गतीमान नेतृÂवा (पेससेटर लीडरिशप) ¸या बाधकांमÅये हे समािवĶ आहे:
 संघासह इतर कोणÂयाही गोĶीपे±ा पåरणामांचे मूÐय महÂवाचे.
 दीघªकाळासाठी कमªचारी ÿितबĦता आिण ÿेरणासाठी हािनकारक .
 Óयĉì तणावúÖत , दडपÐयासारखे वाटू शकते आिण Âयांना फारसा ÿितसाद िकंवा
िवकास िमळत नाही.
 सभेतील / चच¥तील Óयĉéचा समूह
४. लोकशाही नेतृÂव:
ही सवाªत सहभागी नेतृÂव शैली आहे. लोकशाही नेतृÂव शैली लोकांना तुÌहाला जे करायचे
आहे ते, परंतु Âयांना ते करायचे आहे अशा ÿकारे करायला लावते. हे Óयĉéना िनणªय munotes.in

Page 52

शै±िणक ÓयवÖथापन
52 ÿिøयेत पूणª सहभाग घेÁयास स±म कłन ÿेåरत करते. कोणÂयाही कायªसंघ सदÖयाĬारे
कÐपना आिण सूचना पुढे आणÐया जाऊ शकतात आिण िनणªय घेÁयामÅये एकमत
होईपय«त लोकशाही नेता सुिवधा देतो आिण ÿij िवचारतो .
अंितम िनणªय घेणारा िकंवा संघा¸या िनणªयाला माÆयता देणारा हा अजूनही लोकशाही
नेताचअसतो. लोकशाही नेतृÂव शैलीचा सवाªत ÖपĶ शÊद Ìहणजे “सवा«साठी एक आिण
सवा«साठी एक”. ही नेतृÂव शैली सवाªत ÿभावी केÓहा असते याचे एक उदाहरण Ìहणजे
जेÓहा तुÌही िवĵास िनमाªण कł इि¸छता आिण Óयĉéकडून संघभावना आिण सहकायाªला
ÿोÂसाहन देऊ इि¸छता , जसे कì Óयवसाय ÿिøयांचे पुनरावलोकन आिण सुधारणा
करताना आिण बदलासाठी "बाय-इन" िमळवणे.
लोकशाही नेतृÂवा¸या साधकांमÅये हे समािवĶ आहे:
 सजªनशीलता आिण नािवÆयपूणªतेला ÿोÂसाहन िदले जाते, नवीन कÐपना िनमाªण
करÁया¸या ÿिøयेला महßव िदले जाते.
 सहकायाªमुळे गुंतागुंती¸या समÖयांसाठी मजबूत उपाय तयार होतात .
 उ¸च कमªचारी ÿितबĦता आिण सहभाग .
 उ¸च उÂपादकता .
 संघ उ°रदाियÂवाची तीĄ भावना .
लोकशाही नेतृÂवा¸या बाधकांमÅये हे समािवĶ आहे:
 गŌधळ , िवलंब आिण संघषª होऊ शकतो .
 फोकस आिण िदशा कमी होऊ शकते.
 काही संघ सदÖयां¸या कÐपना आिण मते इतरां¸या कÐपनांपे±ा जाÖत ल± वेधून
घेऊ शकतात , ºयामुळे नाराजी िनमाªण होते.
 सहयोगी िनणªय घेणे हे वेळखाऊ आहे.
 संघाकडे पूणª योगदान देÁयासाठी मयाªिदत कौशÐय िकंवा अनुभव असू शकतो .
 कमªचाö यांना िनणªय ÿिøयेत गुंतÁयाची सवय होऊ शकते आिण ते सवª िनणªयांमÅये
सामील होÁयाची अपे±ा कł शकतात , जरी ते योµय नसतानाही , संघषª िनमाªण
करतात .
५. मागªदशªक (कोिचंग) नेतृÂव:
मागªदशªक नेता (कोिचंग लीडर ) लोकांना Âयांची पूणª ±मता साÅय करÁयासाठी Âयां¸या
±मता िवकिसत करÁयात आिण Âयांचा वापर करÁयात मदत करÁयासाठी िदशा देतो.
Âयांचे लàय साÅय करÁयासाठी अडथÑयांमधून मागªदशªन कłन Âयां¸या संघातील
सवō°म गोĶी आणÁयावर Âयांचा भर आहे. munotes.in

Page 53

ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव िसĦांत
53 मागªदशªक नेतृÂव हे नेÂया¸या मागªदशªन आिण समथªन करÁया¸या ±मतेवर बरेच अवलंबून
असते. ते कायªसंघ सदÖयांना Âयांची कौशÐये िवकिसत करÁयात मदत करÁयासाठी
िदशािनद¥श देतील, आिण यासाठी वेळ आिण Âया Óयĉì¸या कामिगरीवर रचनाÂमक
अिभÿा य ÿदान करÁयासाठी , उÂकृĶ संभाषण कौशÐये लागतात जो मागªदशªक नेतृÂवाचा
मु´य गाभा आहे.
मागªदशªक नेतृÂव शैलीचा सवाªत ÖपĶ शÊद Ìहणजे "तुÌही आणखी काय ÿयÂन कł
शकता ?" ही नेतृÂव शैली सवाªत ÿभावी केÓहा असते याचे उदाहरण Ìहणजे जेÓहा नेता
ÿितभा ÓयवÖथािपत करÁयासाठी आिण िवकिसत करÁयासाठी , ÖपĶ उिĥĶे िनिIJत
करÁयासाठी आिण कायªÿदशªन सुधारÁयासाठी ÿेरक अिभÿाय ÿदान करÁयासाठी वेळ
घेतो.
मागªदशªक नेतृÂवा¸या साधकांमÅये हे समािवĶ आहे:
 िĬ-मागê संÿेषण आिण सहयोगाला ÿोÂसाहन देते.
 लोकांना Âयांची कौशÐये सुधारÁयास मदत करते जेणेकłन ते Âयांचे सवō°म कायª
कł शकतील .
 Óयĉéना Âयां¸याकडून काय आवÔयक आहे याचा अंदाज लावÁयाची गरज नाही,
उिĥĶे आिण उिĥĶे ÖपĶ आहेत.
 समथªन असÐ या ने कायªÿदशªन अपे±ांची पूतªता Ó य³ तéसाठी ÿेरक ठरते.
 कमकुवतपणा ओळखÁयास , आिण Âयांचे ताकदीत łपांतर करÁयास मदत करते.
 संÖथांना ÿितभा िवकिसत करÁयास आिण उ¸च कुशल कामगारांची वाढ करÁयास
स±म करते.
 िवĵास आिण स±मीकरणाला ÿोÂसाहन देते.
मागªदशªक नेतृÂवा¸या बाधकांमÅये हे समािवĶ आहे:
 खूप वेळ आिण संयम आवÔयक आहे.
 नेहमी जलद, सवाªत कायª±म पåरणाम िमळवून देत नाही.
 नेÂयाकडे आÂमिवĵास , अनुभव आिण अथªपूणª अिभÿाय देÁयाची ±मता असणे
आवÔयक आहे अथवा पåरणाम नकाराÂमक असू शकतो .
 नेÂयाला अनेकदा Âयांची Öवतःची Åयेये साÅय करÁयासाठी ÿाधाÆय īावे लागते
आिण मागªदशªनासाठी कमी ÿाधाÆय िदले जाते जे संघासाठी िनराशाजनक असू
शकते.
 कायªसंघ सदÖय ÿिøयेसाठी वचनबĦ नाहीत . munotes.in

Page 54

शै±िणक ÓयवÖथापन
54  कायªसंघ सदÖय नाराज , बचावाÂमक िकंवा कोिचंगमÅये िदलेÐया ÿÂयाभरणा कडे
दुलª± करतात .
६. संलµन नेतृÂव (एिफिलएिटÓह लीडरिशप):
ही शैली, ºयाला एकिýत नेतृÂव (कोलॅबोरेिटÓह लीडरिशप ) Ìहणूनही ओळखले जाते, ती
एकवा³यतेला ÿोÂसाहन देणे आिण संघांमÅये आिण Âयां¸या दरÌयान सहकारी संबंध
िनमाªण करणे याबĥल आहे. हे धोरणाÂम क आिण ÖपĶपणे लोकांवर ल± क¤िþत करते, काय¥
पूणª करÁयासाठी िनķा आिण समथªन िमळवते.
संलµन नेते कायª पूतªतेला जेवढे महÂव देतात तेवढेच ते काय¥ पूणª करÁयासाठी वापरÐया
जाणाö या वैयिĉक वैिशĶ्ये आिण वतªन ओळखतात आिण Âयांना पुरÖकृत करता त. दुसöया
शÊदांत, केवळ काय केले असे नाही तर काहीतरी कसे केले जाते (हेही महÂवाचे असते). ते
बहòधा वैिवÅयपूणª आिण िवरोधाभासी गटांमधील सकाराÂमक कायª संबंधांना ÿोÂसाहन
देतात आिण िवकिसत करतात आिण अÂयंत नीरस िकंवा तणावपूणª काळात Óयĉéना
पािठंबा देऊन Âयांना ÿेåरत करतात .
संलµन नेतृÂव (एिफिलएिटÓह लीडरिशप ) शैलीचा सवाªत ÖपĶ शÊद Ìहणजे “लोक ÿथम
येतात”. सामाियक उिĥĶ पूणª करÁयासाठी इतर कायªसंघ, िवभाग आिण बाहेरील
कंýाटदारांसोबत सहकायª करÁयास ÿोÂसािहत करÁयासाठी øॉस-फं³शनल ÿोजे³ट
टीमचे नेतृÂव करताना ही नेतृÂव शैली सवाªत ÿभावी असते - हे Âयाचे उदाहरण आहे.
संलµन नेतृÂवा¸या साधकांमÅये हे समािवĶ आहे:
 िविवधतेसाठी अिधक संधी देते.
 संÖथेमÅये िवĵास िनमाªण करतो .
 øॉस-फं³शनल कायªरत संबंध मजबूत करते.
 लोकांची कौशÐये ओळखते आिण पुरÖकृत करते.
 संघ भाविनक आÓहाने चांगÐया ÿकारे हाताळते.
 कमªचाöयांना कमी ताण आिण उ¸च Öवाय°ता अनुभवते.
संलµन नेतृÂवा¸या बाधकांमÅये हे समािवĶ आहे:
 िवभागीय नेÂयांमÅये स°ा संघषª होÁयाची श³यता .
 कायाªिभमुख Óयĉì परÖपर संबंधांना अयोµय , अनावÔयक िकंवा िवचिलत करणारे
Ìहणून पाहतात .
 हातात असलेÐया कामापे±ा लोकांना ÿाधाÆय देऊन पåरणामांना बाधा आणू शकते.
 कमी कामिगरीकडे दुलª± केले जाऊ शकते, पåरणामी दजाª कमी होतो. munotes.in

Page 55

ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव िसĦांत
55  प±पातीपणा आिण िनराशेची भावना वाढवू शकते.
 संकटकाळात ÖपĶ िदशा नसते.
 नेतृÂवाची िशकवÁयाची शैली
७. िवना - हÖत±ेप (Laissez -faire) नेतृÂव:
ही नेतृÂवशैली हòकूमशाही (िनरंकुश) नेतृÂवा¸या िनरंतरते¸या िवŁĦ टोकाला आहे.
टोकाला नेले असता , हात झटकून टाकणारा नेता उदासीन आिण दूरÖथ िदसू शकतो .
तथािप , एक Laissez -faire नेता लोकांना काय करावे हे माहीत आहे Ļावर िवĵास ठेवतो,
तसेच, उ¸च, कुशल, अनुभवी Óयĉì आिण Öवयं- ÿेåरत संघाचे नेतृÂव करताना चांगले
कायª करतो .
िवना - हÖत±ेप (Laissez -faire) नेते Âयां¸या कायªसंघांना Âयांना यशÖवी होÁया साठी
आवÔयक असलेली संसाधने आिण साधने ÿदान करतात परंतु ते दैनंिदन कामात सहसा
सहभागी नसतात . िवना - हÖत±ेप नेतृÂव (Laissez -faire लीडरिशप ) शैलीचा सवाªत ÖपĶ
शÊद Ìहणजे "तुला कł īा" जे Ā¤च भाषेतील शािÊदक भाषांतर देखील आहे.
ही नेतृÂवशैली केÓहा सवाªत ÿभावी असते याचे उदाहरण Ìहणजे जेÓहा नेÂयाला Âयां¸या
कायªसंघा¸या ±मतेवर िवĵास असतो आिण Âयांना Âयांची भूिमका पार पाडÁयासाठी स±म
बनवतो , Âयांना ÿगतीवर वेळेवर अिभÿाय ÿदान करतो जेणेकŁन नेता ÿगती आिण यशाचे
िनरी±ण कł शकेल.
Laissez -faire नेतृÂवा¸या साधकांमÅये हे समािवĶ आहे:
 कायªसंघ सदÖय आिण नेता यां¸यातील िवĵासाला ÿोÂसाहन देते.
 Öवतंý िवचार आिण अिभनयाला ÿेरणा देते.
 अपयशाची भीती कमी.
 वाढीव सजªनशीलता आिण नवकÐपना होऊ शकते.
 Óयĉéना स±म बनवते.
 Öवयं-ÓयवÖथापन संघां¸या संकÐपनेला ÿोÂसाहन देते.
Laissez -faire नेतृÂवा¸या बाधकांमÅये हे समािवĶ आहे:
 पुÕकळदा नेÂयांना पुरेसे "जाऊ देणे" कठीण असते.
 नेते खूप दूरचे आिण अगÌय िदसू शकतात .
 कमी उÂपादकता होऊ शकते. munotes.in

Page 56

शै±िणक ÓयवÖथापन
56  अकुशल िकंवा अÿवृ° Óयĉéसाठी ÿभावी नाही.
 संघातील सदÖयांमÅये संघषª होऊ शकतो .
 कायªसंघ सदÖय नेतृÂव शूÆयता भłन काढू शकतात .
२.८ सारांश ÓयवÖथापकांना Âयां¸या भूिमकेत यशÖवी होÁयासाठी , Âयां¸याकडे नेतृÂव कौशÐये असणे
आवÔयक आहे. आिण नेÂयांनी यशÖवीåरÂया नेतृÂव करÁयासाठी , ते Âयांचे समवयÖक ,
कमªचारी आिण भागधारकांना चांगले ÓयवÖथािपत करÁयास स±म असले पािहजेत. नेतृÂव
आिण ÓयवÖथापन सारखे नसून ते एकमेकां¸या हातात हात घालून जातात . ÓयवÖथापकाने
Âयां¸या समवयÖकांना स±म, ÿेåरत आिण ÓयÖत वाटÁयास मदत करणे आवÔयक आहे.
अशाÿकारे, हे नेतृÂव िसĦांत जाणून घेतÐयाने नेतृÂव कौशÐये वाढÁयास मदत होईल
आिण उÂपादकता वाढेल आिण ÿितबĦता वाढेल असे वातावरण तयार होईल.
नेतृÂवावर ल± क¤िþत करणारे अनेक अËयास केले गेले आहेत आिण यामुळे नेतृÂव
िसĦांतांमÅयेही वाढ झाली आहे. यापैकì बहòतेक िसĦांत संशोधक, तÂव²ानी आिण
सं²ानाÂमक त²ांĬारे मांडले जातात , जे यशÖवी नेता बनवÁयामÅये काय होते याचा
अËयास करतात . या िसĦांतां¸या सहाÍयाने, एखाīा Óयĉìला Âयांचे नेतृÂव कौशÐय
िवकिसत करÁयास आिण Âयां¸या कायªसंघाचे अिधक चांगÐया ÿकारे ÓयवÖथापन
करÁयास मदत करणारे गुणधमª आिण वागणूक तुÌहाला समजेल.
२.९ सरावाचे ÿij १. मॅकúेगर¸या X आिण Y ¸या िसĦांतावर चचाª करा.
२. Ąुम¸या ÿेरणे¸या अपे±ा िसĦांतावर िवÖतृतपणे सांगा.
३. हझªबगªचा िसĦांत काय आहे?
४. वै²ािनक ÓयवÖथापन Ìहणजे काय? Âयाचे फायदे काय आहेत?
५. पीटर űकर¸या आधुिनक ÓयवÖथापन िसĦांतावर चचाª करा.
६. स¤ज¸या पाच िवषय काय आहेत? िवशद करा.
७. नेÂया¸या वेगवेगÑया भूिमका काय असतात ? िवशद करा.
८. नेते आिण ÓयवÖथापक यां¸यात फरक करा.
९. कोणÂयाही दोन नेतृÂव शैलéवर चचाª करा.

munotes.in

Page 57

ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव िसĦांत
57 २.१० संदभª  Aggarwal J.C. Educational Administration, Management &
Supervision Aggrawal J. C. Education Policy in India, Shipra
Publications, 1992 Aggarwal J. C. Landmarks in the history of
modem education .
 Bhatnagar SS, Gupta Educational Management
 Champoux, J. E. Organizational behavior: Essential tenets for new
millennium. Southwestern College Publishing. 2000
 Chopra, A. J. Managing the people side of innovation.
KumarianPress. 1999
 Dubrin, A. Fundamentals of organizational behavior: An applied
approach. Southwestern College Publishing.1997
 HerseyP, BlanchardK Management of organizational behavior,
Prentice - Hall, (8th ed.), 2000
 Kochhar S K Secondary School Administration Koontz, O Donnelly
Gibson Management
 Landsale, B. M. Cultivating inspired leaders, Kumarian Press, 2000.
Maslow, A. Motivation and personality,2nd ed, Harper & Row,1970
Pandya S.R. Administration and Management of Education
 Prasad L.M. Principles and P ractice of Management Sachdeva M S A
New Approach to School Organization
 Sachdeva M S School Organization, Administration and Management
Safya RN, Shaida BD School Administration And Organization
 Sharma R C National Policy on Education, Mangal Deep Pub lication,
2002
 Sharma R.N. Educational Administration and Management.
 Shivavarudrappa G Philosophical approach to Education, Himalaya
Publication
 Siddhiques M A Management of Education in Muslim
Institutions,Ashish Publishing House, N Delhi, 1995
 Sidhu Kulbir Singh School Organization And Administration Sukhia
S P Educational Administration Tharayani D K School Management
 Walia J.K. Foundations of school Administration And
Organizationhttps: //www.toppr.com/guides/
 https://worldofwork.io/2019/02 /vrooms -expectancy -theory -of-
motivation/ munotes.in

Page 58

शै±िणक ÓयवÖथापन
58  https://www.managementstudyguide.com/herzbergs -theory -
motivation.htm
 https://thebusinessprofessor.com/en_US/management -leadership -
organizational -behavior/what -is-scientific -management -theory
 https://thebusin essprofessor.com/en_US/management -leadership -
organizational -behavior/what -is-scientific -management -theory
 https://www.edology.com/blog/business/peter -drucker -management/
 https://courses.lumenlearning.com/wmintrobusiness/chapter/reading -
theory -z/
 https://www.toolshero.com/management/five -disciplines -learning -
organizations/
 https://www.simplilearn.com/leadership -vs-management -difference -
article
 https://cpdonline.co.uk/knowledge -base/business/different -leadership -
styles/

*****

munotes.in

Page 59

59 ३
संÖथाÂमक िनयोजन आिण ÓयवÖथापन
घटक संरचना
३.० उिĥĶे
३.१ पåरचय
३.२ संÖथाÂमक िनयोजन
३.२.१ संकÐपना
३.२.२ संÖथाÂमक िनयोजनाची उिĥĶे
३.२.३ संÖथाÂमक िनयोजनाचे महßव
३.२.४ ÓयाĮी
३.२.५ ÿिøया आिण तंý
३.३ अËयासøम आिण स ह-अËयासøम कायªøम
३.३.१ संकÐपना
३.३.२ गरज
३.३.३ वेळापýक आिण संसाधने
३.३.४ वेळेचे ÓयवÖथापन
३.४ कायªøम ÓयवÖथापन
३.४.१ संकÐपना
३.४.२ शै±िणक संÖथांना महßव
३.५ ICT आिण MIS चा वापर कłन शाळा आिण महािवīालयाचा आराखडा (कॉलेज
Èलांट इÆĀाÖů³चर)
३.६ सारांश
३.७ ÿij
३.८ संदभª
३.० उिĥĶे हा घटक अËयासÐयावर खालील गोĶी िशकाल:
 संÖथाÂमक िनयोजन पåरभािषत करा.
 संÖथाÂमक िनयोजनाचे महßव आिण ÓयाĮी ÖपĶ करा.
 संÖथाÂमक िनयोजनाची ÿिøया आिण तंý ÖपĶ करा.
 अËयासøम आिण सह -अËयासøम कायªøमां¸या संकÐपनेची चचाª करा. munotes.in

Page 60

शै±िणक ÓयवÖथापन
60  शै±िणक संÖथांसाठी इÓह¤ट मॅनेजम¤टचे महßव िवĴेषण करा.
 शाळा आिण महािवīालयीन आराखडा¸या पायाभूत सुिवधांमÅये ICT आिण MIS
चा वापर सांगा.
३.१ पåरचय संÖथाÂमक िनयोजन आिण ÓयवÖथापनाची संकÐपना समजून घेणे हा या घटकाचा मु´य
उĥेश आहे. हा घटक संÖथाÂमक िनयोजनाची संकÐपना आिण महßव यावर चचाª करतो.
संÖथाÂमक िनयोजनाची ÿिøया आिण तंý यावर आपण चचाª करणार आहोत. हे
अËयासøम आिण सह -अËयासøम कायªøमां¸या िविवध पैलूंचे वणªन करते. हा घटक
शै±िणक संÖथांना कायªøम ÓयवÖथापनाचे महßव तसेच शाळा आिण महािवīालयीन
आराखड्या¸या पायाभूत सुिवधांमÅये ICT आिण MIS चा ÿभावी वापर ÖपĶ करते.
३.२ संÖथाÂमक िनयोजन संÖथाÂमक िनयोजन ही मोठ्या शै±िणक िनयोजनाची मूलभूत तळागाळाची पातळी आहे.
संÖथाÂमक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी उपøम आिण काय¥ राबिवÁयासाठी ÿÂयेक संÖथेची
Öवतःची िवचारसरणी असते. संÖथाÂमक िनयोजनाचा मु´य उĥेश शाळा / महािवīालयीन
उपøम आिण पĦती सुधारणे हा आहे. हे शाळा / महािवīालये तसेच समुदायामÅये
उपलÊध असलेÐया संसाधनांचा सवō°म वापर करÁया¸या तßवावर आधाåरत आहे.
३.२.१ संकÐपना:
संÖथाÂमक िनयोजन Ìहणजे शै±िणक संÖथां¸या िवकासाचा कायªøम. हे ÿामु´याने
कोणÂयाही शै±िणक संÖथां¸या गरजा आिण आवÔयकतां¸या आधारावर आहे. शै±िणक
संÖथांमÅये सुधारणा घडवून आणÁयाचे महßवाचे घटक Ìहणजे िविवध शाळांचे िनयोजन /
महािवīालयीन उपøम पĦतशीर रीतीने, इि¸छत उिĥĶे साÅय करणे, शाळा /
महािवīालये तसेच संÖथाÂमक िनयोजनाची Óया´या:
एम. बी. बुच यां¸या मते, ''संÖथाÂमक िनयोजन हा शै±िणक संÖथेने शालेय कायªøम आिण
शालेय पĦती सुधारÁया¸या ŀĶीकोनातून, उपलÊध िकंवा उपलÊध असलेÐया
संसाधनां¸या आधारे तयार केलेला िवकास आिण सुधारणेचा कायªøम आहे. ते शाळा
आिण समुदायामÅये उपलÊध असलेÐया संसाधनांचा इĶतम वापर करÁया¸या तßवावर
आधाåरत आहे.''
संÖथाÂमक िनयोजनाची उिĥĶे शै±िणक िवकासा¸या राÕůीय उिĥĶांशी जुळली पािहजेत.
सं´याÂमक आिण गुणाÂमक शै±िणक िवकासासाठी संÖथाÂमक िनयोजन आवÔयक आहे.
हे हाताळते संÖथाÂमक िनयोजन आिण ÓयवÖथापन, शै±िणक संÖथेची सīिÖथती, सतत
शै±िणक Åयेय आिण उिĥĶे आिण उपलÊध सुिवधा / संसाधनांचा इĶतम वापर हाताळते.
समुदायामÅये उपलÊध संसाधनांचा इĶतम वापर, वेळेचे योµय ÓयवÖथापन आिण िश±ण
ÿणाली सुधारणे. munotes.in

Page 61

संÖथाÂमक िनयोजन आिण ÓयवÖथापन
61 ३.२.२ संÖथाÂमक िनयोजनाची उिĥĶे:
संÖथाÂमक िनयोजनाची उिĥĶे पुढीलÿमाणे आहेत.
१. शै±िणक संÖथांची रचना सुधारणे.
२. शै±िणक संÖथां¸या ÿभावी कामकाजासाठी िदशा देणे.
३. उपलÊध संसाधनांचा ÿभावी वापर कłन शै±िणक ÿणाली सुधारÁयासाठी Óयापक
कायªøम िवकिसत करणे.
४. Öथािनक समुदायांचे सदÖय, िवīाथê आिण शाळा / महािवīालयीन कमªचाöयांना
शै±िणक संÖथांना संयुĉ आिण सहकारी उपøम मानÁयासाठी आिण ÂयामÅये
सुधारणा घडवून आणÁयासाठी संधी उपलÊध कłन देणे.
५. िश±ण पĦतीत सुधारणा घडवून आणÁयासाठी अÅयापन - अÅययन ÿिøयेत
(पĦती आिण ŀिĶकोन) नवकÐपना िनमाªण करÁयासाठी िश±कांना Öवाय°ता ÿदान
करणे.
६. शै±िणक िनयोजनामÅये ठोस आिण Óयावहाåरक ŀĶीकोन ÿदान करणे.
७. शालेय कमªचारी, िवīाथê आिण पालकांना योजनां¸या िनिमªती आिण
अंमलबजावणीमÅये भाग घेÁयासाठी स±म करÁयासाठी लोकशाही वातावरण तयार
करणे.
३.२.३ संÖथाÂमक िनयोजनाचे महßव:
योµय िदशािनद¥श ÿदान करा:
संÖथाÂमक िनयोजनाĬारे, Óयĉì Âयांचे शै±िणक उिĥĶे आिण उिĥĶे अितशय ÖपĶपणे
ओळखू शकतात. योजना, संघटन, िदµदशªन, नेतृÂव, समÆवय आिण िनयंýण ही कामे
सुसंघिटत पĦतीने पार पाडÁयासाठी Óयĉéना योµय िनद¥श देताना.
संसाधनांचा जाÖतीत जाÖत वापर:
शै±िणक संÖथांची इि¸छत उिĥĶे आिण उिĥĶे पूणª करÁयासाठी उपलÊध संसाधनांचा
ÿभावी वापर करणे आवÔयक आहे.
सवाªत महÂवाचे संसाधने आहेत:
१. मानवी संसाधने:
िविवध काय¥ आिण काय¥ पार पाडÁयासाठी आवÔयक असलेले ²ान, कौशÐये आिण ±मता
सुधारÁयासाठी.
munotes.in

Page 62

शै±िणक ÓयवÖथापन
62 २. आिथªक संसाधने:
िश±ण ÿणाली¸या सुधारणेसाठी मशीÆस, उपकरणे आिण इतर सामúीवर ÿभावी गुंतवणूक
आिण खचª करÁयासाठी िव°ाचा योµय वापर.
िशकणाöयांना समान संधी उपलÊध कłन देणे:
िवīाÃया«ना ÿभावी योगदान देÁयासाठी संधéची तरतूद करणे आवÔयक आहे.
िशकणाöयांमÅये नवनवीन पĦती/तंýां¸या संदभाªत जागŁकता िनमाªण करणे आिण ते
Âयां¸यासाठी कसे उपयुĉ ठरतील यािवषयी जागŁकता िनमाªण करणे महßवाचे आहे. जेÓहा
िवīाथê असतात Âयां¸या अËयासøमाचा पाठपुरावा करत असतात, िश±कांनी Âयांचे
िवचार Óयĉ करÁयासाठी समान संधी उपलÊध कłन िदली पािहजे.
मानवी ÿयÂनांना बळकटी देणे:
संÖथाÂमक िनयोजन लोकशाही वातावरणाला चालना देÁयास मदत करते ºयामÅये
ÿाचायª, िश±क, ÿशासकìय कमªचारी, िवīाथê, पालक आिण समुदाय संÖथाÂमक
िनयोजना¸या ÿिøयेत सहभागी होतात. मु´याÅयापक सवª िश±क आिण िश±केतर
कमªचारी, िवīाथê आिण समाजातील सदÖयांना िविवध शालेय उपøमांमÅये सहभाग आिण
संवादाला ÿोÂसाहन देतात ºयामुळे मानवी ÿयÂनांना बळकटी िमळते.
टीमवकªला ÿोÂसाहन देणे:
जेÓहा एखाīाला इि¸छत Åयेय िकंवा उिĥĶ साÅय करायचे असते, तेÓहा Óयĉì एकमेकांशी
समÆवय आिण एकाÂमतेने कायª कŁ शकतात. Âयां¸यासाठी एकमेकांशी चांगले संबंध आिण
संवाद िनमाªण करणे आवÔयक आहे. Ìहणून, संÖथाÂमक िनयोजन भागधारकांमÅये सांिघक
कायाªला ÿोÂसाहन देते ºयामुळे Âयांना चांगले संबंध िनमाªण करता येतात, सुÓयविÖथत
रीतीने जबाबदाöया पार पाडता येतात आिण सहकायाªची भावना अनुभवता येते.
शालेय पयाªवरण सुधारणे:
संÖथाÂमक िनयोजन करताना, पुरेशा पायाभूत सुिवधा, सािहÂय, उपकरणे, तंý²ान,
साधने, सुिवधा इÂयादéची तरतूद असावी. Âयामुळे शाळेचे वातावरण सुधारÁयास मदत
होते.
शै±िणक सुिवधांचे समृĦी:
योµय संÖथाÂमक िनयोजन सुł कłन शै±िणक सुिवधा सुधारÐया जाऊ शकतात.
िश±णिवषयक धोरणे िवīाÃया«¸या गरजा आिण आवÔयकतांनुसार योµय असाÓयात.
कायªशाळा, सेिमनार (परीसंवाद) आिण ÿकÐपांĬारे िवīाथê शै±िणक संकÐपना आिण
िश±ण वाढवू शकतात. िवīाÃया«ना कठीण शै±िणक संकÐपना समजून घेÁयास आिण
Âयांची कौशÐये आिण ±मता वाढिवÁयात हे महßवपूणª योगदान देईल.
munotes.in

Page 63

संÖथाÂमक िनयोजन आिण ÓयवÖथापन
63 समानता आिण उ°रदाियÂव :
संÖथाÂमक िनयोजन शै±िणक, ÓयवÖथापकìय आिण ÿशासकìय धोरणांमÅये समानता
आिण उ°रदाियÂव लागू करÁयात मदत करते. जेÓहा काय¥ आिण उपøमांचे िनयोजन
आिण आयोजन केले जाते, तेÓहा हे ÖपĶ होते कì जे अिधक महÂवाचे आहेत Âयांना
ÿाधाÆय िदले जाते, नंतर, जे अिधक महÂवाचे आहेत Âयानुसार संसाधनांचे वाटप देखील
केले पािहजे.
समुदायाचे वधªन:
जेÓहा संÖथाÂमक िनयोजन होते, तेÓहा समाजाचे कÐयाण होते. शै±िणक संÖथांमÅये,
िश±क िवīाÃया«ना सामािजक कायाª¸या संदभाªत ÿिश±ण देतात, जसे कì शै±िणक
िवषयासाठी िवनामूÐय वगª आिण अËयासøमेतर उपøमांची तरतूद तसेच वंिचत गटासाठी
अÆनपदाथª, कपडे, Öटेशनरी, पुÖतके आिण इतर आवÔयकता या बाबतीत योगदान िदले
जाते.
३.२.४ ÓयाĮी
संÖथेमÅये, योµय कायª सुिनिIJत करÁयासाठी आिण इि¸छत उिĥĶे साÅय करÁयासाठी
िनयोजन ÿिøयेची आवÔयकता असते. संÖथाÂमक िनयोजनाचा संÖथे¸या कामकाजावर
ÿभाव पडतो.
अशा काही ÓयाĮी खालीलÿमाणे आहेत:
 संÖथेतील ÿशासकìय संरचनेत सुधारणा करÁयासाठी िनयोजन आवÔयक आहे.
कमªचारी सभांची पåरणामकारकता वाढवणे, ÿशासन सुधारणे, मु´याÅयापक-शै±िणक
व िश±केतर िश±क संबंध सुधारणे, शाळेतील लोकशाही वातावरण राखणे
इÂयादéसाठी िनयोजन कायªøम आयोिजत केले पािहजेत.
 सह-अËयासøमाचे आयोजन करÁयासाठी, शाळेतील िश±कांनी तसेच िवīाÃया«नी
फुरसती¸या वेळेचा चांगला वापर करÁयासाठी िनयोजन करणे आवÔयक आहे.
िवīाÃया«मÅये चांगÐया सवयी ŁजवÁयासाठी नवीन मागª शोधणे िकंवा नवीन कायªøम
िनवडणे आवÔयक आहे.
 शाळेत गैरहजर राहणे, िशÖतीचा अभाव , खोटे बोलणे, ल± िवचिलत करणे इÂयादी
िविवध वाईट सवयी काढून टाकÁयासाठी िनयोजन करणे आवÔयक आहे.
 शै±िणक संÖथा आिण समुदाय संबंधांवर संÖथाÂमक िनयोजनाचा ÿभाव. संÖथेमÅये
अिधक चांगली सुधारणा घडवून आणÁयासाठी सामुदाियक संसाधनांचा वापर
करÁयासाठी िनयोजन केले जाते. उदाहरणाथª, समुदाया¸या सदÖयांĬारे (वेगवेगÑया
Óयावसाियक) चचाª िकंवा परÖपरसंवाद आयोिजत करणे.
 शाळेत लोकशाही वातावरण राखÁयासाठी आिण िवīाÃया«मÅये नेतृÂव, सिहÕणुता
तसेच आÂम-िशÖत आिण आÂम -िनयंýण यासारखे गुण िवकिसत करÁयासाठी munotes.in

Page 64

शै±िणक ÓयवÖथापन
64 िनयोजन ÿिøया आवÔयक आहे. उदाहरणाथª, िवīाÃया«ना अिधक जबाबदाöया देणे,
Âयांना िनयोजनात सहभागी कłन घेणे आिण कायªøम राबवणे, िवīाÃया«ना
नािवÆयपूणª कÐपना िनमाªण करÁयास ÿवृ° करणे इ.
३.२.५ ÿिøया आिण तंý:
संÖथाÂमक िनयोजनातील ÿमुख टÈपे Ìहणजे िवĴेषण, सव¥±ण, सुधारणा, अंमलबजावणी
आिण मूÐयमापन. या पायöया ÓयविÖथतपणे राबिवÐयास अपेि±त शै±िणक पåरणाम साÅय
करÁयात मदत होईल.
संÖथाÂमक िनयोजनाचे टÈपे खालीलÿमाणे नमूद केले आहेत:
१. िवĴेषण:
संÖथाÂमक िनयोजनाची पिहली पायरी Ìहणजे खालीलÿमाणे शै±िणक संÖथेचे िवĴेषण
करणे,
 शाळे¸या पयाªवरणीय पåरिÖथती: िश±क आिण इतर कमªचारी सदÖय तसेच
िवīाथê यां¸या गरजा आिण आवÔयकता.
 पायाभूत सुिवधांची उपलÊधता: िवīाÃया«साठी िनवास ÓयवÖथा.
 नागरी सुिवधा: अÅययन - अÅयापन पĦती , अÅयापन सािहÂय , वाहतूक सुिवधा,
परी±ांचे Öवłप, मूÐयमापन तंý इ.
इतर शालेय सुिवधांची उपलÊधता: úंथालय, ÿयोगशाळा, खेळाची मैदाने आिण øìडा
सािहÂय, कायªशाळांचे आयोजन, अËयासøम आिण सह -अËयासøम उपøम.
सुधारणेसाठी आवÔयक ओळख आिण योµय पĦतीने संसाधनांचे िनयोजन करणे आवÔयक
आहे. काही ýुटी आिण िवसंगती असतील तर ÂयामÅये सुधारणा घडवून आणÁयासाठी
उपाययोजना आिण कायªपĦती तयार करणे आवÔयक आहे.
२. सव¥±ण:
केलेÐया िवĴेषणा¸या आधारे, पुढील पायरी Ìहणजे िवīमान संसाधने आिण भिवÕयात
उपलÊध असलेÐया संसाधनांचे सव¥±ण करणे.
उदाहरणाथª: िवīाÃया«चे ÿवेश, पायाभूत सुिवधा, परी±ा.
वगाªतील वातावरण चांगले राखले पािहजे याची खाýी करणे आवÔयक आहे. वगाªत,
शै±िणक सािहÂय, पायाभूत सुिवधा, फिनªचर, पुरेशा सुिवधा आिण अनुकूल पयाªवरणीय
पåरिÖथतीची उपलÊधता असावी.
सव¥±ण केलेÐया संसाधनांचे तीन ®ेणéमÅये वगêकरण केले आहे:
१. शालेय संसाधने Ìहणजे पायाभूत सुिवधा, उपकरणे, तंý²ान, अÅयापन-िश±ण
सािहÂय, पुÖतके आिण इतर सुिवधा. munotes.in

Page 65

संÖथाÂमक िनयोजन आिण ÓयवÖथापन
65 २. शासनामाफªत उपलÊध संसाधने Ìहणजे, आिथªक संसाधने, धोरणे आिण योजना ºया
Óयĉéना Âयांची शै±िणक कामिगरी वाढवÁयासाठी फायदेशीर ठरतात.
३. समाजात उपलÊध संसाधने िवīाÃया«चे शै±िणक पåरणाम समृĦ करÁयात ÿभावी
योगदान देतात.
३. सुधारणा:
शै±िणक संÖथांनी तपशीलांसह कायªøमांची यादी तयार करणे आवÔयक आहे. साठी उदा.
(i) दीघªकालीन िकंवा अÐप-मुदतीचा कायªøम
(ii) काही Åयेये आिण उिĥĶे साÅय करणे.
(iii) सुधारणा कायªøम संÖथां¸या उपयुĉते¸या ŀĶीने िविशĶ असणे आवÔयक आहे
(iv) आिथªक पåरणाम
सुधारणा आिण ÿगती घडवून आणÁयासाठी, Óयĉéनी हे सुिनिIJत करणे आवÔयक आहे
कì ते इि¸छत पåरणाम ÓयुÂपÆन करÁयासाठी Âयांची कौशÐये आिण ±मतांचा ÿभावी वापर
करतात. आवÔयक संसाधने, संसाधनांचा ÿभावी वापर, कायª पूणª करÁयासाठी लागणारा
वेळ आिण अपेि±त पåरणाम या संदभाªत केलेली कामे आिण उपøम ÖपĶपणे नमूद केले
पािहजेत.
४. अंमलबजावणी:
अंमलबजावणी¸या टÈÈयात खालीलÿमाणे काही पैलूंचा िवचार करा:
 उपलÊध संसाधने आिण सामúीचा योµय पĦतीने वापर केला पािहजे;
 मु´याÅयापक, िश±क आिण िश±केतर कमªचाöयांनी एकमेकांशी एकाÂमतेने व
समÆवयाने काम करावे
 सवª Óयĉéना समान ह³क आिण संधी ÿदान केÐया पािहजेत
 ÿमुखांनी/मु´याÅयापकांनी Óयĉéना योµय िदशेने पयªवे±ण, मागªदशªन आिण नेतृÂव
करणे आवÔयक आहे. इतर Óयĉéनी हे सुिनिIJत करणे आवÔयक आहे कì Âयांनी
िनयम आिण सूचनांचे पालन कłन Âयां¸या वåरķांनी Âयांना समजावून
सांिगतÐयाÿमाणे Âयांची काय¥ आिण कायªøम पार पाडणे आवÔयक आहे.
 Óयĉéकडे वेळ ÓयवÖथापन कौशÐये असणे आवÔयक आहे.
५. मूÐयमापन:
मूÐयमापन हा महßवाचा टÈपा आहे, जेÓहा कोणतेही कायª िकंवा कायªøम कायाªिÆवत केला
जातो. मूÐयमापन गुणाÂमक तसेच पåरमाणाÂमक ŀĶीने होते. पूवªिनयोिजत कायªøम पूणª
झाले आहेत कì नाही आिण िकती ÿमाणात हे सुिनिIJत करणे हे मूÐयांकन ÿिøयेचे मु´य munotes.in

Page 66

शै±िणक ÓयवÖथापन
66 उिĥĶ आहे. ýुटी आिण िवसंगती ओळखÁयासाठी सवª भागधारक आिण कायªøमा¸या
लाभाÃया«कडून आवÔयक अिभÿाय ÿाĮ करणे आवÔयक आहे आिण आिथªक िÖथती
आिण खचª ÿाĮ झालेÐया उÂपादना¸या संदभाªत मोजला जावा.
३.३ अËयासøम आिण सह -अËयासøम कायªøम शालेय जीवनातील ÿÂयेक कायªøम मुला¸या सवा«गीण िवकासात महßवपूणª भूिमका
बजावतो. अËयासøम आिण सह -अËयासøम उपøम हा शालेय जीवनाचा आवÔयक भाग
आहे. ते शाळेतील िवīाÃया«ची िशकÁयाची ÿिøया वाढिवÁयात मदत करतात. सवª शालेय
उपøम आवÔयक आहेत ºयात ÿÂयेक िवīाÃयाªने भाग घेणे महÂवाचे आहे. अËयासøम
आिण सहअËयास कायªøमांची रचना आिण शै±िणक अËयासøमाशी समतोल साधला
जातो, जेणेकłन ÿÂयेक मुलाला Âयाची कौशÐये आिण ±मता वाढवÁयाची संधी िमळेल.
३.३.१ संकÐपना:
अËयासøम हा अËयासøम आिण सह -अËयासøम अशा दोÆही ÿकार¸या कायªøमांĬारे
ओळखला जाऊ शकतो. चला अËयासøम आिण सह -अËयासøम कायªøमांमधील फरक
पाहó: अËयासøम सह-अËयासøम वगाªत, ÿयोगशाळेत िकंवा कायªशाळेत चालवÐया जाणाö या आिण िविहत अËयासøमांचा संदभª असलेÐया उपøमांना Ìहणतात 'अËयासøम उपøम'. सह-अËयासøम उपøम हे असे उपøम आहेत, ºयांचा अÿÂय± संदभª वगाªत चालणाöया ÿÂय± िशकवÁया¸या कामाशी असतो. हे उपøम संपूणª िश±ण कायªøमाचा एक भाग आहेत. िवīाÃया«मÅये सामािजक कौशÐये, बौिĦक कौशÐये, नैितक मूÐये, ÓयिĉमÂव आिण चांगले चाåरÞय ŁजÁयािवसाठी सह-अËयासøम उपøम महßवाचे आहेत. उदाहरणाथª: वगाªतील उपøम, ÿयोगशाळा उपøम, úंथालय कायª, कायªशाळा उदाहरणाथª: खेळ, वादिववाद, कला, संगीत, नाटक, वादिववाद आिण चचाª, Öपधाª, ÿदशªने, सण साजरे
३.३.२ गरज:
िवīाÃया«¸या सवा«गीण िवकासासाठी अËयासøम आिण सह-अËयासøम हे दोÆही उपøम
महßवाचे आहेत. Âयामुळे या दोन ÿकार¸या उपøमांची गरज जाणून घेणे आवÔयक आहे.
१. अËयासøमा¸या उपøमांचे आयोजन िवīाÃया«ना वगाªत सिøय होÁयास स±म
बनवते आिण सह-अËयासøम उपøमांचे आयोजन खेळ आिण खेळ आयोिजत कłन
िवīाÃया«मÅये मानिसक आरोµय आिण योµय शारीåरक िवकास घडवून आणते. munotes.in

Page 67

संÖथाÂमक िनयोजन आिण ÓयवÖथापन
67 २. अËयासøमाचे योµय आयोजन केÐयाने िवīाÃया«मÅये अËयासा¸या चांगÐया सवयी
िवकिसत होतात. आिण सह -अËयासøम उपøमांमुळे िवīाÃया«चा सवा«गीण िवकास
होतो आिण Âयांची ±मता आिण कौशÐये वाढतात.
३. अËयासøमा¸या उपøमांचे आयोजन िवīाÃया«ना Âयां¸या िशकवलेÐया िवषयातील
सैĦांितक आिण Óयावहाåरक दोÆही ²ान ÿदान करते आिण सह-अËयासøम कायªøम
िविवध पåरिÖथतéमÅये ÿाĮ केलेले ²ान लागू करÁयास वाव देतात.
४. शै±िणक उपøमांचे योµय आयोजन िवīाÃया«ना Âयां¸या अËयासा¸या िवषयांवर
ÿभुÂव िमळवून Âयांची शै±िणक ÿितभा ÿाĮ करÁयास स±म करते. आिण सह-
अËयासøम उपøम िविवध सामािजक उपøमांĬारे िवīाÃया«ना सामािजक
समायोजनासाठी भरपूर वाव देतात.
५. अËयासøमा¸या उपøमांचे आयोजन केÐयाने वगाªतील पåरिÖथतीतील िवīाÃया«ना
उपयुĉ, जबाबदार आिण लोकशाही नागåरकÂवािवषयी चांगले सैĦांितक ²ान आिण
समज िमळते. हे नागåरकशाľ आिण राजकारणा¸या शै±िणक उपøमांĬारे श³य
होते.
३.३.३ वेळापýक आिण संसाधने:
शै±िणक संÖथांमधील अËयासøम आिण अËयासøमाचे वेळापýक आखताना खालील
खबरदारी घेणे आवÔयक आहे.
 अËयासøम आिण अËयासøमा¸या कायªøम यांची मांडणी आिण आयोजन शाळे¸या
वेळात करा, जेणेकłन िवīाÃया«ना Âयात भाग घेता येईल.
 वषªभर उपøम आयोिजत कł नका जेणेकŁन िश±क आिण िवīाÃया«वर जाÖत भार
पडेल.
 िवīाÃया«मधील वैयिĉक िभÆनता पूणª करÁयासाठी िविवध ÿकार¸या उपøमांची
तरतूद केली पािहजे.
 सह-अËयासøम उपøम हे वगाªतील अÅयापन-अÅययन सह एकिýत केले जावे जे
िशकणे अिधक ÿभावी बनवते.
 आिथªक सहाÍय पूणª करÁयासाठी शाळा ÿायोजकÂव शोधू शकते.
 कमªचाö यांमÅये कामाचा भार पुरेसा वाटला पािहजे.
 शै±िणक उपøमांमधील कामिगरीला सवा«गीण मूÐयमापनात पुरेसे महßव िमळायला
हवे.
 िवīाÃया«¸या कामिगरीचे मूÐयमापन केवळ शै±िणक पैलूंवłन केले जाऊ नये तर
सह-अËयासøमाचे मुÐयांकन अंितम ®ेणी आिण पदोÆनतीसाठी देखील केले पािहजे.
 पुरेशी बि±से, ÿोÂसाहने सह-अËयासøम उपøमांशी िनगडीत असावीत. पुरÖकारांना
ÿमाणपýा¸या łपात कौतुकाची गरज आहे, ही एक उ°म ÿेरणा असू शकते. munotes.in

Page 68

शै±िणक ÓयवÖथापन
68  कोणÂयाही उपøमाचा (सह -अËयासøम) कायªøम सुł करÁयापूवê Âयाला
कमªचाöयांनी लोकशाही पĦतीने माÆयता िदली पािहजे. उपøम पूणª करÁयासाठी
पुरेशी संसाधने उपलÊध कłन देणे ही शाळेची जबाबदारी आहे. उदाहरणाथª, िनधी,
कौशÐय, आवÔयक पायाभूत सुिवधा आिण उपकरणे इ.
 कोणÂयाही उपøमाची ओळख शाळेला जेÓहा गरज असेल आिण जेÓहा िवīाÃया«ना
Âयात रस असेल तेÓहाच केला पािहजे. कोणÂयाही शै±िणक संÖथेत िकंवा शाळेत
िवकिसत केÐया जाणाö या उपøमांची सं´या आिण ÿकार हे नावनŌदणी¸या
आकारावłन िनधाªåरत केले जावे आिण अनावÔयक / अित ÿमाणात कायªøम मोठ्या
शाळेतही आयोिजत केÐया जाऊ नयेत.
 शाळेत आयोिजत केलेले उपøम श³य ितत³या सामािजक, नैितक आिण इतर
साथªक मूÐयांची ÿाĮी करणारे असावेत. शै±िणक वषाªत िवīाÃया«ना िविवध
उपøमांमÅये भाग घेÁयाची परवानगी देणाö या उपøमांची सं´या Âयां¸या गरजा आिण
आवÔयकतेनुसार असावी.
३.३.४ वेळेचे ÓयवÖथापन:
वेळेचे ÓयवÖथापन Ìहणजे िविशĶ उपøमांवर िकती वेळ घालवायचा याचे िनयोजन आिण
िनयंýण करÁयाची ÿिøया. चांगले वेळ ÓयवÖथापन एखाīा Óयĉìला कमी कालावधीत
तणाव आिण ऊजाª कमी कłन अिधक काय¥ पूणª करÁयास स±म करते ºयामुळे यश
िमळते. वेळ ÓयवÖथापनाचे खालील काही फायदे आहेत:
१. तणावमुĉì: कायाªचे वेळापýक बनवणे आिण Âयाचे पालन केÐयाने िचंता कमी होते.
तुÌही तुम¸या “आजची सूची” ("टू-डू") वरील बाबी तपासत असताना, हे तुÌहाला
काम पूणª होत आहे कì नाही याची िचंता टाळÁयास मदत करते.
२. अितåरĉ वेळ: चांगÐया वेळेचे ÓयवÖथापन तुÌहाला छंदांसाठी अितåरĉ वेळ देते.
३. अिधक संधी: योµय वेळे¸या ÓयवÖथापनामुळे अिधक संधी िमळतात आिण ±ुÐलक
कामांमÅये कमी वेळ वाया जातो. कोणÂयाही शै±िणक संÖथेसाठी कामाला ÿाधाÆय
देÁयाची आिण वेळापýक करÁयाची ±मता अÂयंत इĶ आहे.
४. उिĥĶे साÅय करÁयाची ±मता: चांगÐया वेळे¸या ÓयवÖथापनाचा सराव करणाöया
Óयĉì Åयेये आिण उिĥĶे अिधक चांगÐया ÿकारे साÅय कł शकतात आिण ते कमी
वेळेत कł शकतात.
ÿभावी वेळ ÓयवÖथापनासाठी सूचना:
१. ÖपĶ उिĥĶे ठरवा:
साÅय करÁयायोµय आिण मोजता येÁयाजोगी उिĥĶे ठरवा. Åयेय िनिIJत करताना SMART
पĦतीचा वापर करा. थोड³यात , तुÌही ठरवलेली उिĥĶे िविशĶ, मोजÁयायोµय, ÿाÈय,
ÿासंिगक आिण वेळेवर आहेत याची खाýी करा. munotes.in

Page 69

संÖथाÂमक िनयोजन आिण ÓयवÖथापन
69 २. कायाªला ÿाधाÆय īा:
महßव आिण िनकड यावर आधाåरत कामांना ÿाधाÆय īा. उदाहरणाथª, तुमची दैनंिदन कामे
खालीलÿमाणे िवभािजत करा: महÂवाचे आिण तातडीचे (ही कामे लगेच करा) महßवाचे पण तातडीचे नाही (ही कामे कधी करायची ते ठरवा) Âवåरत परंतु महÂवाचे नाही: (ही काय¥ जर श³य असेल तर दुसöयावर सोपवा) तातडीची नाही आिण महÂवाचेही नाही: (हे नंतर करÁयासाठी बाजूला ठेवा)
३. एखादे कायª पूणª करÁयासाठी कालमयाªदा ठरवा:
काय¥ पूणª करÁयासाठी वेळेची मयाªदा ठरिवÐयाने से तुÌहाला अिधक क¤िþत आिण कायª±म
राहÁयास मदत होते. ÿÂयेक कायाªसाठी तुÌहाला िकती वेळ īावा लागेल हे ठरवÁयासाठी
जाÖत ÿयÂन केÐयाने संभाÓय समÖया उĩवÁयाआधी ते ओळखÁयास देखील मदत होऊ
शकते.
४. कामांमÅये थोडी िव®ांती ¶या:
िव®ांतीिशवाय बरीच कामे करत असताना, ल± क¤िþत करणे तसेच ÿेåरत राहणे कठीण
असते. आपले िवचार ÖपĶ करÁयासाठी आिण Öवतःला ताजेतवाने करÁयासाठी
काया«मÅये थोडा वेळ िव®ांती ¶या.
५. Öवतः ¸या कामाची आखणी करा:
ÿÂयेक कामाची अंितम मुदत, जी कायª वेळेवर पूणª करÁयाचा भाग आहे ती िलहा. काय
महÂवाचे आहे आिण आपÐया वेळेस काय पाý आहे ते ठरवा. अÂयावÔयक नसलेली कामे/
टाळÐयाने तुमचा जाÖत वेळ खöया अथाªने महßवा¸या गोĶéवर खचª होÁयासाठी वाचतो.
६. आगाऊ योजना करा:
तुÌहाला काय करायचे आहे - Âया िदवशी काय करावे लागेल याची ÖपĶ कÐपना घेऊन
तुÌही दररोज सुŁवात करत असÐयाची खाýी करा आिण पुढील िदवसासाठी तुमची
"करÁयाची" यादी िलहा.
अशा ÿकारे वेळ ÓयवÖथापन कौशÐये तुमची उÂपादकता वाढवतात, तुÌहाला तणाव कमी
करÁयास आिण तुम¸या वेळेला ÿाधाÆय देÁयास मदत करतात. ÿभावी वेळ ÓयवÖथापन
तुमची उिĥĶे ÖपĶ करते आिण तुÌहाला काय¥ यशÖवीåरÂया पूणª करÁयासाठी ÿेåरत करते.
३.४ कायªøम ÓयवÖथापन (इÓह¤ट मॅनेजम¤ट) कायªøम ÓयवÖथा ही एक ÿिøया आहे ºयासाठी ÓयवÖथापन कौशÐयांचा वापर आवÔयक
आहे. यात संकÐपना ŀÔयमान करणे, िनयोजन करणे, िनधीची सोया करणे (बजेट करणे),
कायªøम आयोिजत करणे आिण कायाªिÆवत करणे समािवĶ आहे. लिàयत ÿे±कांसाठी एक munotes.in

Page 70

शै±िणक ÓयवÖथापन
70 क¤िþत कायªøम तयार करÁयासाठी आिण िवतåरत करÁयासाठी सजªनशील आिण तांिýक
कौशÐये आवÔयक आहेत.
कायªøमाची (इÓह¤ट्सची) Óया´या 'लàय ÿे±कांना िविशĶ संदेश संÿेषण करÁयासाठी तयार
केलेली घटना' Ìहणून केली गेली आहे. कायªøम कÐपनेला मूतª Öवłओप देणे आहे, ºयाची
संकÐपना लिàयत ÿे±कांना ल±ात ठेवून केली जाते आिण ºयां¸याशी इि¸छत पåरणाम
साÅय करÁयासाठी थेट संवाद होतो.
३.४.१ संकÐपना:
कायªøम ÓयवÖथापन Ìहणजे कायªøमाची िनिमªती. िविवध कौशÐये आिण भूिमका असलेले
अनेक लोक Âया¸या अंमलबजावणीमÅये सामील होतात. लोकांमÅये आिण Âयां¸या
जबाबदाöयांमÅये आदान - ÿदान होते. कायªøमां¸या बाबéचे िनयोजन, आयोजन, कमªचारी,
नेतृÂव, अंमलबजावणी आिण मूÐयमापन यामÅये गुंतलेÐया सवª िøयांचा समावेश करते.
डॉ. जे. गोÐड Êलॅट यांनी िवशेष कायªøमाची Óया´या "िविशĶ गरजा पूणª करÁयासाठी
समारंभ आिण अनुķानाने साजरा केला जाणारा एक अिĬतीय ±ण" अशी केली आहे.
उदाहरणाथª: सांÖकृितक कायªøम साजरे करणे, सवª िøया जसे कì Öथळ, रंगमंच, पायाभूत
सुिवधांची ÓयवÖथा करणे आिण इतर कायªøमांबरोबर संवाद - जसे कì जािहरात,
जनसंपकª इÂयादी कायªøम ÓयवÖथापना¸या पूवाªवलोकना¸या अंतगªत येतात.
३.४.२ शै±िणक संÖथांना महßव:
कोणÂयाही शै±िणक संÖथेत कायªøम राबिवÁया¸या िनयोजनात कायªøम ÓयवÖथापनाची
भूिमका अÂयंत महßवाची असते. कोणÂयाही कायªøमा¸या यशÖवीतेसाठी योµय िनयोजन
आिण ÓयवÖथापन महßवाचे असते. हे कायाªतील ÿÂयेक मूलभूत आिण लहान तपशीलाची
अपे±ा करेल आिण आगाऊ जोखमीसाठी ÿÂयेक खबरदारी घेईल. घटना अिनिIJततेने
भरलेली असते आिण ÿभावी कायªøम ÓयवÖथापन कौशÐये जोखीम, घटना घडÁयाची
श³यता आिण जोखीम दूर करÁयासाठी िनयोजनाची अंमलबजावणी िनधाªåरत करतात.
कोणÂयाही शै±िणक संÖथेसाठी कायªøम ÓयवÖथापनाला महßव का आहे ते पाहóया:
१. तपशीलवार िनयोजन :
कायªøम ÓयवÖथापनामÅये वरपासून खालपय«त तपशीलवार िनयोजनावर भर असतो.
Âयाची योजना बनवÁयासाठी सवª िवचार केलेÐया कÐपना कागदावर उतरवाÓया लागतात.
िश±ण संÖथेत, कायªøम ÓयवÖथापन सिमती िनयोजन ÿिøयेची पुनतªपासणी करते आिण
ती यशÖवी करÁयासाठी कोणतीही कसर सोडत नाही. उदाहरणाथª, कायªøमामÅये
कोणताही धोका नाही याची खाýी करÁयासाठी , लविचकता सुिनिIJत करते, संघ तयार
करते आिण कायª पूणª करÁयासाठी कायªसंघाला Âयां¸या आवडीनुसार िविवध भूिमका
आिण जबाबदाöया िनयुĉ करते.
munotes.in

Page 71

संÖथाÂमक िनयोजन आिण ÓयवÖथापन
71 २. सुधारÁयाची ±मता:
कायªøम ÓयवÖथापनामÅये, कोणताही कायªøम आयोिजत करताना भरपूर ²ान, अनुभव
आिण सजªनशीलता आणा, अनुभवी कायªøम आयोजन सिमती आिण Âयांचा संघ
कोणÂयाही ÿसंगी सजªनशील आिण मनोरंजक कÐपना आणतात. शै±िणक संÖथेने िदलेली
मािहती आिण कायªøमाचा िवषय यां¸या आधारे सवō°म उपाय शोधतात.
३. िवनाअडथळा अंमलबजावणी:
मोठ्या ÿमाणात कायªøम हाताळणे हे गŌधळाचे ÿकरण असू शकते, कायªøमांमधील िविवध
िøयांची सुरळीत अंमलबजावणी सुिनिIJत करÁयासाठी आिण कायªøमांमÅये जोखीमचा
भार टाळÁयासाठी , िश±ण संÖथांमÅये वेगवेगÑया कामांसाठी कायª±मतेने वाटप करÁयात
आले आहे अशी एक कायªøम ÓयवÖथापन सिमती असली पािहजे.
४. संघ भावना वाढवा:
कायªøम आयोिजत करणे आिण हाताळणे हे एका माणसाचे काम कधीच असू शकत नाही,
तो एक संघिटत ÿयÂन आहे आिण इतर लोक आिण संघां¸या समÆवयाने काम करÁयाची
तयारी असली पािहजे. अशा ÿकारे, योµय कायªøम ÓयवÖथापन िनयोजन महÂवाचे आहे.
कोणÂयाही यशÖवी कायªøमासाठी. कायªøम ÓयवÖथापनामÅये कायªøमा¸या सुŁवाती¸या
संकÐपनेपासून आिण कÐपने¸या िनिमªती¸या टÈÈयापासून ते कायªøमांचे वेळापýक आिण
अंमलबजावणीपय«त¸या सवª पैलूंचा समावेश होतो ºयामुळे िश±ण संÖथा यशÖवीåरÂया
कायªøम पूणª कł शकते.
३.५ शाळा आिण महािवīालयीन इमारतीचा आराखडा ICT आिण MIS चा वापर कłन पायाभूत सुिवधा आयसीटी पायाभूत सुिवधा तसेच
ÓयवÖथापन मािहती ÿणाली (एमआयएस) िवकिसत करणे आिण Âयात ÿवेश ÿदान करणे
ही िश±णातील एक महßवाची बाब आहे. पायाभूत सुिवधांमÅये वायरलेस नेटवकª,
हाडªवेअर, ICT-स±म िश±ण वातावरण आिण वीज या मूलभूत गरजा समािवĶ आहेत.
ÓयवÖथापन मािहती ÿणालीची संकÐपना (MIS) :
मॅनेजम¤ट इÆफॉम¥शन िसÖटीम िकंवा एमआयएस हे एक क¤þीय मािहती भांडार (डेटा
åरपॉिझटरी) आहे जे िवīाÃया«ची मािहती गोळा करÁयास, ÓयवÖथािपत करÁयास आिण
संúिहत करÁयास स±म आहे, तसेच Âयावर ÿिøया आिण िवĴेषण कłन Âयातून िविवध
अहवाल तयार करÁयास स±म आहे.
ÓयवÖथापन मािहती ÿणाली (MIS) ही एक ÿणाली आहे जी संÖथेĬारे राबिवÐया जाणाöया
शै±िणक कायªøमां¸या कामिगरीवर ल± ठेवते आिण शै±िणक संसाधनांचे िवतरण आिण
वाटप ÓयवÖथािपत करते. ते योजना ÓयवÖथािपत करते आिण िश±ण ÿणाली कायª±मतेने
कायाªिÆवत करÁयासाठी कायª ÿिøया राबिवÁयासाठी धोरण आखते.
MIS ÿशासक आिण िश±कांना ÿभावी िनयोजन, धोरण िवकास आिण मूÐयांकनासाठी munotes.in

Page 72

शै±िणक ÓयवÖथापन
72 आवÔयक असलेली मािहती ÿदान करते. हे मािहती गोळा करÁयासाठी आिण संकिलत
करÁयासाठी तरतूद ÿदान करते आिण शाळेची धोरणाÂमक उिĥĶे आिण िदशा देखील
ÓयवÖथािपत करते. िवīाथê संगणक आ²ावली (िवīाथê सॉÉटवेअर) िवīाथê आिण
कमªचारी यांची शै±िणक काय¥, िव° आिण इतर म हÂवाची ÿशासकìय मािहती देखील
ÓयवÖथािपत करते.
ICT आिण MIS चा शाळा ÿशासनात वापर :
मािहती आिण दळणवळण तंý²ान (ICT) आिण MIS शै±िणक ±ेýातील शिĉशाली,
कायª±म ÓयवÖथापन आिण ÿशासनाला समथªन देÁयासाठी महßवपूणª भूिमका बजावतात.
हे िनिदªĶ केले आहे कì तंý²ानाचा वापर िश±ण संÖथेमÅये िवīाथê ÿशासनापासून ते
िविवध संसाधन ÿशासनापय«त केला जाऊ शकतो.
१. िवīाथê ÿशासन :
ÿवेश, िवīाÃया«ची नŌदणी / नŌदणी, इले³ůॉिनक Öवłपात वेळापýक / वगª वेळापýकाची
उपलÊधता, उपिÖथतीची देखरेख, िवīाÃया«चे शै±िणक तपशील Âयां¸या पालकांना
कळवणे, वसितगृहातील िनवास आिण वाहतुकìबाबत सूचना इ. साठी वापर.
२. कमªचारी ÿशासन:
संÖथेतील कमªचाö यांची भरती आिण काम वाटप , कमªचाö यां¸या उपिÖथतीची नŌदणी
आिण रजा ÓयवÖथापन , कायª मूÐयमापन, कमªचाö यांशी संवाद, अिधकृत बाबéबाबत
संÖथेकडून ई-पåरपýके इ. साठी संगणकाचा वापर
३. परी±ा आिण मूÐयमापन:
परी±ांसाठी खोÐयांचे / वगा«चे वेळापýक / वाटप, संÖथेत मािहतीचे िवतरण,
िवīापीठासाठी अजª करÁयासाठी, परी±ा, ÿिøया आिण िनकाल ÿदिशªत करÁयासाठी,
इले³ůॉिनक पĦतीने फì भरणे इ. साठी आयसीटीचा वापर.
४. मािहतीचा संúह / संकलन करणे (रेकॉडª ठेवणे):
शाळे¸या नŌदी Ìहणजे अिधकृत ÿितिलपी िकंवा ÿती, कायªøमा¸या कृती¸या नŌदी, शाळा
ÿशासकाĬारे ठेवलेÐया इतर बाबé¸या कायªवाही¸या ÿती. शाळे¸या कायाªलयात जतन
केलेÐया Óयवहारा¸या िकंवा घटने¸या अिधकृत खाÂयांची अिधकृत नŌदी िकंवा उपकरणे
िकंवा दÖतऐवज Ìहणून शाळे¸या नŌदी पािहÐया जाऊ शकतात. Âयामुळे ÿÂयेक शाळेने
काही िविशĶ नŌदी ठेवÐया पािहजेत.
शाळेतील काही महßवा¸या नŌदी:
ÿवेश आिण नाव कमी करÁयाची नŌदवही:
ही कायमÖवłपी नŌदवही आहे ºयामÅये शाळेतून जाणाöया ÿÂयेक िवīाÃयाª¸या िश±ण
आिण ÿगती¸या तपशीलांसह ÿवेश आिण बाहेर पडÁयासंबंधी मािहती ÿिवĶ केली जाते. munotes.in

Page 73

संÖथाÂमक िनयोजन आिण ÓयवÖथापन
73 हजेरी नŌदवही:
हजेरी नŌदवही एक पुÖतक आहे ºयामÅये शाळेतील िवīाÃया«ची उपिÖथती िकंवा
अनुपिÖथती दररोज नŌदवली जाते. हा एक वैधािनक नŌद आहे जी ÿÂयेक शाळेने ठेवली
पािहजे.
घटना नŌद वही (लॉग बुक):
घटना नŌद वही (लॉग बुक) ही घटनांची ऐितहािसक नŌद आहे ºयाचा शाळां¸या कायाªवर
महßवपूणª ÿभाव पडतो.
अËयागत पुÖतक:
हे पुÖतक अिधका-यांसह आिण िश±ण मंýालय िकंवा इतर संबंिधत सरकारी संÖथा िकंवा
इतर कोणÂयाही शाळेशी संबंिधत अËयागतां¸या भेटी नŌद करÁयासाठी आहे.
कमªचारी आिण िवīाÃया«¸या वैयिĉक नŌदी:
ÿÂयेक िश±क आिण िवīाÃया«ची श³य िततकì मािहती शाळेकडे असणे आवÔयक आहे.
संचयी नŌदी (Cummulative record) :
िवīाÃया«ची एकिýत नŌद ही िवīाÃया«¸या ²ानाÂमक , भाविनक आिण शारीåरक /
िøयाÂमक िवकासाची मािहती असते.
िवīाÃया«चे ÿगती-पुÖतक (åरपोटª शीट/काडª):
हे िवīाÃया«¸या शै±िणक कामिगरची सýानुसार नŌद / मािहती (डेटा टमªली आधारावर)
ठेवते. हे िवīाÃया«¸या शै±िणक ÿगतीवर ल± ठेवÁयास मदत करते.
पाठ टाचण (लेसन नोट्स/Èलॅन):
िश±क ठरािवक कालावधीत िवīाÃया«ना िशकवÁयासाठी काय योजना आखतो याची
मािहती देते.
ÖवाÅयायवाहीची (वकª बुकची) योजना आिण नŌदी:
हे शै±िणक कायाªचा अंदाज ÿितिबंिबत करते जे िश±क ÿÂयेक सýादरÌयान ÿÂयेक
िवषयात Âयांना िमळणाöया धड्यां¸या सं´येवर आधाåरत पूणª करÁयाची अपे±ा करतात.
बदली आिण सोडÁया चे ÿमाणपý:
बदली आिण शाळा सोडÁयाचे ÿमाणपý Ìहणजे अËयासøम पूणª केÐयानंतर िकंवा शाळेत
अËयासादरÌयान बाहेर पडÐयानंतर िवīाÃयाªची औपचाåरक पडÁयाची नŌद होय.
munotes.in

Page 74

शै±िणक ÓयवÖथापन
74 úंथालय नŌदी (लायāरी रेकॉड्ªस):
úंथालयामÅये संúह नŌदवही (Öटॉक रिजÖटर), देÍय नŌदवही (इÔयू रिजÖटर)
इÂयादीसार´या अनेक नŌदी असतील. úंथालय ÓयवÖथापन संगणक आ²ावली
(सॉÉटवेअर) वापłन úंथालयाचे अनेक िनÂय कायª Öवयंचिलत केले जाऊ शकतात.
संúह नŌदवही (Öटॉक रिजÖटर):
हे ÿयोगशाळांसह शाळेत उपलÊध असलेÐया सवª उपकरणे आिण सािहÂयाची नŌद.
आिथªक Óयवहारांची नŌदवही (कॅश रिजÖटर):
हे शाळांमधील आिथªक Óयवहारांची नŌद आहे. ते उÂपÆन आिण खचाªची मािहती देते.
मािहती आिण संÿेषण तंý²ान (ICT) आिण MIS सह शालेय नŌदी ठेवÁयाचे महßव
खालीलÿमाणे आहे:
ÿशासकìय कायª±मता:
मािहती आिण संÿेषण तंý²ान जसे कì संगणक, िडिजटल लायāरी , ई-मेल, इंटरनेट
इÂयादé¸या मदतीने िजथे मािहती संúिहत आिण ÿसाåरत केली जाते. मु´याÅयापक रेकॉडª
ठेवÁयाचे चांगले कायª कł शकतात आिण ÿशासक Ìहणून िविहत भूिमका, Âयांचे
कायªÿदशªन ÿभावी आिण कायª±म बनू शकते.
मािहतीची उपलÊधता:
मािहती आिण संÿेषण तंý²ान शाळांमÅये पुरेशा आिण अचूक नŌदी ठेवÁयास आिण ते
सहज उपलÊध कłन देÁयात मदत करते.
सुलभ पुनÿाªĮी:
यामुळे शाळे¸या नŌदéची राÕůीय िनयोजन, आिथªक बजेट, शै±िणक कायªøम आिण
धोरणां¸या ÿभावी अंमलबजावणीसाठी मािहती िमळवणे आिण ÿसाåरत करणे सुलभ होते.
आवÔयक पायाभूत सुिवधा: हाडªवेअर  डेÖकटॉप संगणक  सÓहªर  डेटा क¤þे  हब  राउटर  िÖवचेस  सुिवधा आशय ÓयवÖथापन ÿणाली (CMS)  úाहक संबंध ÓयवÖथापन (CRM)  एंटरÿाइझ संसाधन िनयोजन (ERP)  ऑपरेिटंग िसÖटम  वेब सÓहªर
munotes.in

Page 75

संÖथाÂमक िनयोजन आिण ÓयवÖथापन
75 सुिवधा:
हे नेटविक«ग हाडªवेअर, सÓहªर आिण डेटा स¤टरसाठी जागा ÿदान करते. IT इÆĀाÖů³चरचे
घटक एकý जोडÁयासाठी कायाªलयीन इमारतéमधील नेटवकª केबिलंगचाही यात समावेश
आहे.
नेटवकª:
नेटव³सªमÅये िÖवच, राउटर, हब आिण सÓहªर असतात. राउटर, सÓहªर यांसार´या लोकल
एåरया नेटव³सª (LAN) वर िÖवच नेटवकª उपकरणे कने³ट करतात.
नेटव³सªमÅये िÖवच, राउटर, हब आिण सÓहªर असतात. िÖवचेस लोकल एåरया नेटव³सª
(LAN) वर नेटवकª उपकरणांना कने³ट करतात जसे कì łटर, सÓहªर आिण इतर िÖवच.
राउटर वेगवेगÑया LAN वरील उपकरणांना नेटवकª दरÌयान संÿेषण आिण पॅकेट
हलवायला परवानगी देतात. हब एकच घटक Ìहणून कायª करÁयासाठी एकािधक नेटविक«ग
उपकरणे जोडतात.
सÓहªर:
एंटरÿाइझ IT इÆĀाÖů³चरसाठी आवÔयक असलेला मु´य (कोर) हाडªवेअर घटक Ìहणजे
सÓहªर. सÓहªर हे मूलत: संगणक आहेत जे एकािधक वापरकÂया«ना संसाधनांमÅये ÿवेश
आिण सामाियक करÁयाची परवानगी देतात.
सÓहªर łम/डेटा स¤टर:
संÖथा खोÐयांमÅये एकािधक सÓहªर ठेवतात ºयांना सÓहªर łम िकंवा डेटा स¤टर Ìहणतात.
डेटा स¤टर बहòतेक नेटव³सªचा मु´य भाग आहेत.
यशÖवी ICT उपøम तीन उिĥĶे पूणª करतात: उपलÊधता, ÿवेश आिण मागणी. ICT
शाळा आिण शै±िणक संÖथांमÅये महÂवाचे आहे कारण ते रेकॉडª ठेवणे, संशोधन कायª,
सूचनाÂमक उपयोग, सादरीकरणे, आिथªक िवĴेषण, परी±ा िनकाल ÓयवÖथापन , संÿेषण,
पयªवे±ण, MIS, िशकवÁया¸या शै±िणक कायª (सामúी, अËयासøम, सूचना आिण
मूÐयांकन), आिण सामाÆय शाळा ÓयवÖथापन काय¥ करते. अशा ÿकारे शै±िणक आयसीटी
साधने आिण एमआयएस ÿभावी िश±ण वातावरण तयार करÁयासाठी उपयुĉ आहेत.
३.६ सारांश या घटकाĬारे, आÌही संÖथाÂमक िनयोजनाची संकÐपना, ÿिøया आिण तंý िशकलो.
आÌही अËयासøम आिण सह -अËयासøम कायªøम तसेच वेळापýक आिण
संसाधनांमधील फरक याबĥल तपशीलवार चचाª केली आहे. शाळे¸या उपøमांमÅये वेळेचे
ÓयवÖथापन हा एक महßवाचा घटक आहे, असे आÌही मानतो. आÌही शै±िणक संÖथांसाठी
इÓह¤ट मॅनेजम¤टचे महßव अËयासले. आÌही आयसीटी आिण एमआयएसमधील शै±िणक
संÖथां¸या फायīांवर अनेक ÿकारे चचाª केली आहे: वगाªत िश±ण वाढवणे; शाळा munotes.in

Page 76

शै±िणक ÓयवÖथापन
76 ÓयवÖथापन आिण संबंिधत कामे सुधारणे; शालेय काया«मÅये जबाबदारी, कायª±मता
आिण पåरणामकारकता सुधारणे; पॉवर पॉइंट ÿेझ¤टेशन आिण इंटरनेटचा वापर सादर करत
आहे.
३.७ ÿij १. संÖथाÂमक िनयोजन पåरभािषत करा? Âयाचे महßव आिण ÓयाĮी सांगा.
२. संÖथाÂमक िनयोजनाची ÿिøया आिण तंý ÖपĶ करा.
३. उदाहरणासह अËयासøम आिण सह -अËयासøमांची तुलना करा आिण ÿभावी वेळ
ÓयवÖथापनासाठी धोरणे ÖपĶ करा.
४. शै±िणक संÖथांमधील कायªøम ÓयवÖथापना¸या भूिमकेवर चचाª करा.
५. शाळा िकंवा महािवīालयातील Èलांट¸या पायाभूत सुिवधांमÅये ICT आिण MIS चा
वापर ÖपĶ करा.
३.८ संदभª  Aggarwal J.C.,Educational Administration, Management & Supervision
 Aggarwal J. C., Landmarks in the history of modem education.
 Kochhar S K., Secondary School Administration
 Pandya S.R., Administration and Management of Education
 Prasad L.M., Principles and Practice of Management
 Sharma R C., National Policy on Education, Mangal Deep
Publication, 2002
 Sharma R.N., Educational Administration and Management.
 Walia J.K., Foundations of school Administration and Organization.
 https://sites.google.com/site/bethanycollegeofteacheredn/ict -
for- educational -management
 https://ncert.nic.in/textbook/pdf/lehe209.pdf

*****
munotes.in

Page 77

77 ४
संÖथाÂमक वातावरण
घटक संरचना
४.० उिĥĶे
४.१ पåरचय
४.१.१ अथª
४.१.२ Óया´या
४.२ संघटनाÂमक वातावरणाचे ÿकार
४.३ संघटनाÂमक वातावरणाची वैिशĶ्ये
४.४ संघटनाÂमक वातावरणावर पåरणाम करणारे घटक
४.५ संघटनाÂमक वातावरणाचा ÿभाव
४.६ संघटनाÂमक वातावरणाचे पåरमाण
४.७ आपण संघटनाÂमक वातावरण कसे तयार कł शकतो?
४.८ संÖथाÂमक संÖकृती
४.९ Óया´या
४.१० संघटनाÂमक संÖकृती आिण वातावरण यातील फरक?
४.११ संदभª
४.० उिĥĶे हा घटक अËयासÐयावर तुÌही खालील गोĶी कł शकाल:
 संघटनाÂमक वातावरणाची सं²ा पåरभािषत करणे.
 संघटनाÂमक वातावरणाची वैिशĶ्ये ÖपĶ करणे.
 संघटनाÂमक वातावरणाची वैिशĶ्ये ÖपĶ करणे.
 संघटनाÂमक वातावरणावर पåरणाम करणाöया घटकांचे वणªन करणे.
 कमªचाöयां¸या वतªनावर संघटनाÂमक वातावरणाचा होणारा ÿभाव ÖपĶ करणे.
 संघटनाÂमक हवामाना¸या पåरमाणांचे वणªन करणे.
 संघटनाÂमक संÖकृतीची सं²ा पåरभािषत करणे.
 संघटनाÂमक वातावरण आिण संघटनाÂमक संÖकृती यातील फरक ÖपĶ करणे. munotes.in

Page 78

शै±िणक ÓयवÖथापन
78 ४.१ पåरचय संÖथे¸या वातावरणाची Óया´या Óयावसाियक वातावरणाचा घटक Ìहणून केली जाते,
ºयाचा Âया कामा¸या िठकाणी काम करणाö या कमªचाö यां¸या कृती आिण कामिगरीवर
जोरदार ÿभाव पडतो. हे सूिचत करते कì Óयĉé¸या अपे±ा आिण िवĵास पूणª होतात कì
नाही.
हे एक संघटनाÂमक वातावरण आहे जे एका कंपनीला वेगळे ÓयिĉमÂव देऊन दुसöयापासून
वेगळे करते.
४.१.१ अथª:
संÖथाÂमक वातावरण ही एक संकÐपना आहे जी १९४० ¸या दशकात आणली गेली आिण
मानवी वतªनावर तसेच कामा¸या िठकाणी वतªनावर पåरणाम करणाöया नमुÆयांचे वणªन
करÁयास स±म आहे.
हे एखाīा कमªचाöया¸या कामा¸या वातावरणाबĥल असलेÐया समजांचे ÿितिबंब आहे.
संÖथाÂमक वातावरण हे कॉपōरेट वातावरण Ìहणूनही ओळखले जाते कारण ते
कॉपōरेशन¸या संÖकृतीचे ÿमाण ठरवते. संÖथेतील कमªचाö यां¸या नोकरीतील समाधान,
उÂपादकता आिण ÿेरक Öतरावर याचा महßवपूणª ÿभाव पडतो.
४.१.२ Óया´या:
फोरहँड आिण िगÐमर यां¸या मते, “वातावरणात वैिशĶ्यांचा संच असतो जो एखाīा
संÖथेचे वणªन करतो, इतरांपे±ा वेगळे करतो,
संÖथेत कालांतराने तुलनेने िटकाऊ असते आिण Âयातील लोकां¸या वतªनावर ÿभाव
टाकते.
कॅÌपबेल¸या ÌहणÁयानुसार, "संÖथेचे वातावरण एखाīा िविशĶ संÖथेसाठी िविशĶ
गुणधमा«चा एक संच Ìहणून पåरभािषत केले जाऊ शकते जे संÖथे¸या सदÖयांशी आिण
वातावरणाशी Óयवहार करÁया¸या पĦतीवłन ÿेåरत असू शकते. संÖथेतील वैयिĉक
सदÖयांसाठी, वातावरण हे वृ°ी आिण अनुभवां¸या संचाचे Öवłप धारण करते जे संÖथेचे
वणªन दोÆही िÖथर वैिशĶ्ये (जसे कì Öवाय°ता पदवी) आिण वतªन पåरणाम आिण
पåरणाम-पåरणाम आकिÖमकता या दोÆही बाबतीत करते.
डॉ. वेन हॉय (१९९०) यां¸या मते, शाळेचे संघटनाÂमक वातावरण हे अंतगªत वैिशĶ्यांचा
एक समूह आहे जे एका शाळेला दुसöया शाळेपासून वेगळे करते आिण ित¸या सदÖयां¸या
वतªनावर ÿभाव टाकते. ही शालेय वातावरणाची तुलनेने िचरÖथायी गुणव°ा आहे, जी
सहभागéनी अनुभवली आहे, Âयां¸या वतªनावर पåरणाम करते आिण शाळांमधील वतªना¸या
Âयां¸या सामूिहक धारणांवर आधाåरत आहे.
munotes.in

Page 79

संÖथाÂमक वातावरण
79 ४.२ संÖथाÂमक वातावरणाचे ÿकार संÖथे¸या संÖकृतीमुळे उĩवणारे िविवध ÿकारचे संघटनाÂमक वातावरण आहे
१. लोकािभमुख वातावरण:
संÖथाÂमक संÖकृती ºयामÅये मूÐयांचा मु´य संच समािवĶ आहे आिण लोकािभमुख
वातावरणात कमªचाö यां¸या पåरणामांची काळजी आिण कळकळ यावर ल± क¤िþत असते.
२. िनयम-क¤िþत वातावरण:
संÖथाÂमक संÖकृती जी वैिशĶ्यीकृत फायīांसाठी आिण सवª सदÖयां¸या तपशीलांवर ल±
क¤िþत करते ºयामुळे िनयम-क¤िþत वातावरण होते.
३. इनोÓहेशन-ओåरएंटेड वातावरण:
नवीन आिण नािवÆयपूणª गोĶी िवकिसत करÁयासाठी नवीन मागª आिण ÿिøयांचा पåरचय
कłन देणारी संÖथाÂमक संÖकृती नािवÆयपूणª वातावरणात पåरणाम करते.
४. पåरणाम-क¤िþत वातावरण:
संÖथाÂमक संÖकृती जी मूÐयांना ÿाधाÆय देते आिण पåरÕकृत आिण पåरणाम साÅय
करÁयासाठी ÿिøये¸या ÿÂयेक तपशीलावर पåरÕकृत करÁयाची जबाबदारी देते ितला
पåरणाम-क¤िþत वातावरण Ìहणून ओळखले जाते.
४.३ संÖथाÂमक वातावरणाची वैिशĶ्ये संघटनाÂमक वातावरणाची वैिशĶ्ये आहेत:
१. सामाÆय अिभÓयĉì:
संÖथाÂमक वातावरण ही सामाÆय अिभÓयĉì िकंवा Âया¸या संÖथेबĥल Óयĉéची धारणा
आहे कारण ते कंपनीमधील अंतगªत वातावरणाबĥल Âयांचे िवचार आिण छाप दशªवते.
२. अिĬतीय ओळख:
संघटनाÂमक वातावरण हे संÖथेला एक Öवतःची िकंवा वेगळी ओळख देते
३. बहò-आयामी संकÐपना:
संघटनाÂमक वातावरण ही एक बहòआयामी संकÐपना मानली जाते िजथे Âया¸या असं´य
पåरमाणांमÅये संघषाªची पातळी, नेतृÂव शैली, अिधकार रचना आिण Öवाय° Öवłप यांचा
समावेश होतो.
४. अमूतª संकÐपना:
संघटनाÂमक वातावरणाचे एक महßवाचे वैिशĶ्ये Ìहणजे ती एक गुणाÂमक िकंवा अमूतª
संकÐपना मानली जाते कारण Âयाचे घटक मोजता येÁयाजोµया घटकांमÅय¤ ÖपĶ करणे खूप
आÓहानाÂमक आहे. munotes.in

Page 80

शै±िणक ÓयवÖथापन
80 ५. िटकाऊ गुणव°ा:
संÖथाÂमक वातावरण एका िविशĶ कालावधीत तयार केले जाते आिण कंपनी¸या अंतगªत
वातावरणा¸या िटकाऊ गुणव°ेचे ÿितिनिधÂव करते जे Âया¸या कमªचाö यांनी अनुभवले
आहे.
४.४ संÖथाÂमक वातावरणावर पåरणाम करणारे घटक मयाªदा:
 कामा¸या वातावरणात उपयुĉतेची भावना
 कामा¸या पåरिÖथतीत सापे± जोखमीची धारणा
 संघषª आिण सिहÕणुतेची पातळी कामाचे वातावरण सहन कł शकते
 योµय नŌदéवर िवĵास असणे
 कमªचाöयाची वैयिĉक जबाबदारी
 सहकारी Óयĉéसोबत काम करणे
 वैयिĉक पुढाकारावर पåरणाम करणाöया संधी
 स±म वåरķ Óयĉìसोबत काम करणे
 संÖथाÂमक संदभाªत काय¥ उिĥĶे, उिĥĶे आिण िमशन
 संÖथेची कायªपĦती
 क¤þीकरणाची पदवी
 नेतृÂव शैली आिण िनणªय ÿिøयेचा थेट पåरणाम संÖथाÂमक वातावरणावर होतो
 भौितक जागेची वैिशĶ्ये आिण कमªचारी सुरि±तता यांचा संघटनाÂमक वातावरणावर
पåरणाम होतो
 संघटनाÂमक मूÐये आिण संघटनाÂमक वातावरण एकमेकांशी जोडलेले आहेत.
४.५ संÖथाÂमक वातावरणाचा ÿभाव संÖथाÂमक वातावरण कमªचाöयां¸या कामिगरीशी थेट जोडले गेले आहे कारण Âयाचा
Âयां¸या नोकरीतील समाधानावर पåरणाम होतो. संÖथाÂमक वातावरणा¸या ºया चार
यंýणांचा पåरणाम कमªचाö यां¸या वतªनावर होतो Âया आहेत:
१. Öवतःचे तसेच इतरांचे मूÐयमापन:
Öवतःचे िकंवा इतर कोणाचे मूÐयमापन मानवी वतªनावर पåरणाम करते. ही वÖतुिÖथती munotes.in

Page 81

संÖथाÂमक वातावरण
81 आहे कì मूÐयमापन ÿिøयेत मानसशाľीय आिण शारीåरक चलांसह संÖथाÂमक चले
वापरली जातात.
२. ÿितबंध ÿणाली:
बि±से आिण िश±े¸या ÿणालीĬारे मानवी वतªनावर ÿभाव टाकणे सोपे आहे. कोणते वतªन
आिण वृ°ी दुलªि±ले जाईल िकंवा िश±ेस / बि±सास पाý ठरेल या बĥलची Óयवहायª
मािहती देऊन संÖथा नकाराÂमक आिण सकाराÂमक दोÆही मागा«नी ÿितबंध ÿणाली वापł
शकते. हे सामाÆयत: िविवध वतªणूक पåरणामांमÅये ÖवारÖय असलेÐया कमªचाया«¸या
बाबतीत वापरले जाते.
३. उ°ेजना Ìहणून काम:
संÖथाÂमक घटक मानवी वतªनावर ÿभाव पाडÁयासाठी उ°ेजक Ìहणून काम करतात.
उ°ेजनांचा उ°ेिजत Öतरांवर पåरणाम होतो जो शेवटी कमªचाö यां¸या सहभागावर आिण
कामिगरी¸या पातळीवर पåरणाम करतो.
४. कमªचाö यांना समज िनमाªण करÁयास मदत करणे:
उÂपादकता, उ°म मानवी संबंध आिण कमªचाö यांचे अिधक समाधान यामÅये संघटनाÂमक
वातावरणाची महßवाची भूिमका असते. संÖथे¸या महßवा¸या धारणा आिण छाप तयार
करÁयात मदत कłन ते कमªचाö यां¸या वतªनावर ÿभाव पाडते.
४.६ संÖथाÂमक वातावरणाचे पåरमाण संघटनाÂमक वातावरणाचे ÿितिनिधÂव करणारे पåरमाण आहेत:
१. आंतर-वैयिĉक संबंध:
संÖथेतील अनौपचाåरक गट दोÆही ÿकारे कायª कł शकतात कारण ते कंपनीची उिĥĶे
आिण उिĥĶे िवÖथािपत कł शकतात तसेच संÖथेसाठी फायदेशीर ठł शकतात.
संघटनाÂमक वातावरणातील एक आवÔयक पåरमाण Ìहणजे परÖपर संबंध अनेकदा या
अनौपचाåरक गटां¸या िनिमªती आिण कायाªĬारे ÿितिबंिबत होतात.
२. ÿबळ अिभमुखता:
हा एक महßवाचा घटक िकंवा पåरमाण आहे जो संघटनाÂमक वातावरण िनिIJत करÁयात
मदत करतो. जेÓहा ÿबळ अिभमुखता आधीपासून अिÖतÂवात असलेÐया संÖथे¸या िनयम
आिण िनयमां¸या अधीन असते, संघटनाÂमक वातावरण िनयंýणाने ÿभािवत होईल, तर
ÿबळ अिभमुखतेचा उĥेश उÂकृĶता िनमाªण करणे असेल तर Âयाचा पåरणाम साÅयतेवर
होईल.
munotes.in

Page 82

शै±िणक ÓयवÖथापन
82 ३. संघटनाÂमक रचना:
हे संघटनाÂमक वातावरणातील एक ÿमुख घटक आहे जे कमªचाö यां¸या खाल¸या आिण
उ¸च Öतरांमधील परÖपर संबंधांचे आधार Ìहणून काम करते.
कोण कोणा¸या हाताखाली काम करणार आिण कोणते वåरķ जबाबदार आहेत, कोणÂया
अधीनÖथांना संघटनाÂमक रचनेतून सुŁवातीला ÖपĶ केले आहे? हे एक िसĦ सÂय आहे
कì िवक¤þीकरण िनणªय ÿिøयेत सहभागास ÿोÂसाहन देते तर क¤þीकरणाचा िवपरीत
पåरणाम होतो.
४. वैयिĉक Öवाय°ता:
संघटनाÂमक वातावरणाचा एक गंभीर पåरमाण िकंवा घटक Ìहणजे वैयिĉक Öवाय°ता.
याचा अथª असा कì जर Óयĉéना पुरेसे अिधकार, शĉì आिण ÖवातंÞय िदले तर ते उ¸च
अिधकाöयांवरील कामाचा भार कमी करेल आिण कामकाजात कायª±मता आणेल.
५. संघषª ÓयवÖथापन:
आंतर-समूह आिण अंतर-समूह संघषª हे संÖथेचे अिवभाºय भाग आहेत, आिण
संघटनाÂमक वातावरण हे कसे ÓयवÖथािपत केले जाते यावर अवलंबून असते.
जर िववाद हाताळले गेले तर कामाचे वातावरण पåरणामकारकपणे सहकायª आिण सुसंवाद
दशªवेल आिण नसÐयास, कायªÖथळ असहकार आिण अिवĵास दशªवेल.
६. संÖथाÂमक िनयंýण ÿणाली:
संघटनाÂमक वातावरणाचा आणखी एक घटक Ìहणजे संघटनाÂमक िनयंýण ÿणाली जी
एकतर लविचक िकंवा कठोर असू शकते. कठोर िनयंýण ÿणालीमÅये Öवयं-िनयमनाला
फारसा वाव नसतो आिण पåरणामी संÖथेमÅये एक वैयिĉक वातावरण िनमाªण होईल.
७. संÿेषण:
एखाīा िठकाण¸या संÿेषण ÓयवÖथेचा थेट पåरणाम तेथील संघटनाÂमक वातावरणावर
होतो. िनधाªरक मािहती¸या ÿवाहाचे ÿकार आहेत, ÿवाह, िदशा आिण ÿसार.
संÖथेतील योµय संवाद ÿणाली Ìहणजे किनķ Öतरावरील कमªचारी Âयां¸या सूचना,
ÿितिøया आिण कÐपना इतरांसमोर Óयĉ करÁयास मोकळे असतात.
८. संबंध-देणारं िकंवा कायª-देणारं ÓयवÖथापन:
संघटनाÂमक वातावरणाचा आणखी एक पåरमाण Ìहणजे संबंध-क¤िþत िकंवा कायाªिभमुख
ÓयवÖथापन. ÓयवÖथापकांची ÿभावी िकंवा आøमक शैली िकंवा नेतृÂव कायाªिभमुख
ÓयवÖथापनाĬारे ÿितिबंिबत होते आिण Âयांचे िनरंकुश वतªन दशªवते.
या पåरिÖथतीत, कमªचाö यांचे मनोबल कमी असते कारण Âयांना हे मािहत आहे कì Âयांना
इि¸छत पåरणाम िकंवा पåरणामांना सामोरे जावे लागेल. जर ÓयवÖथापक िकंवा पयªवे±क munotes.in

Page 83

संÖथाÂमक वातावरण
83 एखाīा संÖथेमÅये संबंध-क¤िþत असेल तर, संÖथाÂमक वातावरण सहाÍयक असेल.
गरजा आिण आवÔयकतांना महßव िदले जाईल आिण यामुळे संघभावना आिण एकमेकांना
जोडणारा दुवा जाÖत मजबुत होईल.
९. बि±से आिण िश±ा:
संघटनाÂमक वातावरणाचा आणखी एक पåरमाण Ìहणजे पुरÖकार आिण िश±ा ही
संकÐपना. जर ब±ीस ÿणाली उÂपादकता आिण कायª±मतेशी थेट जोडलेली असेल तर ती
कमªचाö यांमÅये िनरोगी Öपध¥ला ÿोÂसाहन देईल.
ÿÂयेकजण कठोर पåर®म करेल आिण ब±ीस Ìहणून पदोÆनती िकंवा इतर ÿोÂसाहने आिण
फायदे िमळिवÁयासाठी Âयांचे सवō°म देÁयाचा ÿयÂन करेल. जर पुरÖकारांचे िवतरण
प±पाती मानले गेले तर Âयामुळे कमªचाöयांचे मनोबल कमी होईल.
१०. जोखीम घेणे:
संघटनाÂमक वातावरणाचा आणखी एक पåरमाण Ìहणजे जोखीम घेणे. जेÓहा कमªचारी
कोणÂयाही संकोच न करता नवीन कÐपना वापłन पाहó शकतात, तेÓहा Âयाचा पåरणाम
नािवÆयपूणª कÐपना आिण कामाचे चांगले वातावरण होते.
४.७ आपण संघटनाÂमक वातावरण कसे बनवू शकतो? या पैलूचा शोध घेतलेÐया काही अËयासांपैकì एकामÅये, Grojean et al. (2004)
संघटनाÂमक वातावरणाला आकार देÁयासाठी आिण ÿभािवत करÁयासाठी दहा मागª
सुचिवले आहेत:
१. मूÐयािधिĶत नेतृÂव
२. इि¸छत वतªन सोदाहरण दशªिवणे
३. ÖपĶ अपे±ा Öथािपत करणे
४. संरेिखत धोरणे आिण पĦती Öथािपत करणे
५. औपचाåरक समाजीकरण िøयाकलाप तयार करणे
६. अिभÿाय, ÿिश±ण आिण समथªन ÿदान करणे
७. मूÐयांना समथªन देणारे वतªन ओळखणे आिण पुरÖकृत करणे
८. कमªचाöयांमधील वैयिĉक फरक ओळखणे
९. Óयिĉमßवांसाठी ÿदान करणे, आिण
१०. आंतर-Óयĉì एकłपता आिण Óयĉì-पयाªवरण जुळणी साठी ÿयÂनशील. munotes.in

Page 84

शै±िणक ÓयवÖथापन
84 संघटनाÂमक वातावरणाला आकार देÁयासाठी नेतृÂव हÖत±ेप आवÔयक आहे. ही वतªणूक
नैितक संघटनाÂमक वातावरणासाठी नेतृÂव धोरण Ìहणून एकिýतपणे कायª करते.
नेतृÂवाची वतªणूक सुधारÁया¸या उĥेशाने केलेÐया हÖत±ेपांमुळे संघटनाÂमक वातावरणाची
धारणा सुधारते ºयामुळे संÖथाÂमक कामिगरी सुधारते.
वातावरण आिण संÖकृतीचा वापर शालेय नेतृÂवाकडून अदलाबदल कŁन वापराला जातो.
तथािप सािहÂय, या आंतर-संबंिधत संकÐपनांना महÂवपूणª ŀĶ्या वेगळे करते. वातावरण
संÖथेतील लोकां¸या सामाियक धारणांचे वणªन करते, तर संÖकृतीमÅये लोकांना
संÖथेबĥल कसे वाटते आिण माÆयता, मूÐये आिण गृिहतक, जे ओळख ÿदान करतात
आिण वतªनाची मानके ठरवतात, Âयांचा समावेश होतो (ÖटॉÐप आिण िÖमथ, १९९५).
४.८ संÖथाÂमक संÖकृती संÖथाÂमक संÖकृती ही अंतिनªिहत ®Ħा, मूÐये, तßवे आिण संÖथेमÅये संवाद साधÁया¸या
पĦतéचा संच आहे. ते कायª करÁयासाठी एक अिĬतीय वातावरण पåरभािषत करते आिण
तयार करते. संÖथे¸या अपे±ा, ŀĶी, तßव²ान, ÿितमा, कायाªलयातील आिण
कायाªलयाबाहेरील परÖपरसंवाद यासार´या गोĶी देखील संÖथेची संÖकृती काय आहे हे
पåरभािषत करतात. संÖथाÂमक संÖकृती ÿÂयेक कमªचाö याचे वतªन कसे असावे आिण
Âयांनी उवªåरत संÖथेशी कसा संवाद साधावा हे पåरभािषत करते. संÖथेसाठी काम करताना
तुÌहाला कसे वाटते हे ते पåरभािषत करते.
संघटनाÂमक संÖकृती खूप गुंतागुंतीची आहे. लोकांÿमाणेच ÿÂयेक कंपनीचे वेगळे
Óयिĉमßव असते. संÖथे¸या अिĬतीय Óयिĉमßवाला ितची संÖकृती असे संबोधले जाते.
संÖथाÂमक संÖकृती / कॉपōरेट संÖकृतीत समािवĶ आहे:
 संÖथा ºया ÿकारे आपला Óयवसाय चालवते, ितचे कमªचारी, úाहक आिण Óयापक
समुदायाशी कसे वागते,
 िनणªय घेणे, नवीन कÐपना िवकिसत करणे आिण वैयिĉक अिभÓयĉì यांमÅये
ÖवातंÞयाला िकती ÿमाणात परवानगी आहे,
 अिधकार आिण मािहती Âया¸या पदानुøमातून कशी ÿवािहत होते आिण
 सामूिहक उिĥĶांसाठी कमªचारी िकती वचनबĦ आहेत.
४.९ Óया´या एिलझाबेथ िÖøंगर यां¸या मते, "संघटनाÂमक संÖकृती आपण ºया समाजात राहतो Âया
समाजा¸या मु´य संÖकृतीĬारे आकारली जातो, जरी Âया¸या िविशĶ भागांवर जाÖत भर
िदला जातो."
अÊदी उÖमान जामा यां¸या मते, "संÖथा ही एक िजवंत संÖकृती आहे जी श³य ितत³या
लवकर वाÖतवाशी जुळवून घेऊ शकते." munotes.in

Page 85

संÖथाÂमक वातावरण
85 संÖथाÂमक संÖकृती ही सामाियक अिभमुखतेची एक ÿणाली आहे जी घटक / संघाला
एकý ठेवते आिण Âयाला एक िविशĶ ओळख देते. तीन ÿतीक ÿणाली संÖथे¸या
संÖकृतीची मूलभूत सामúी संÿेषण करतात: कथा, िचÆहे आिण िवधी / संÖकार.
वातावरण आिण संÖकृतीमधील सूàम फरक कोणÂयाही नेÂयाला समजून घेणे महßवाचे
आहे. िवīाथê-क¤िþत, उ¸च कामिगरी करणारे आिण सतत सुधारणा Öवीकारणारे सुरि±त,
सुÓयविÖथत वातावरण िनमाªण करÁयासाठी ÿभावी अधी±क शाळा आिण िजÐĻा¸या
वातावरण आिण संÖकृतीशी जुळवून घेतात.
४.१० संÖथाÂमक संÖकृती आिण वातावरण यातील फरक संघटनाÂमक संÖकृतीची गुणव°ा आिण वैिशķ्ये यासंबंधी Óयĉé¸या धारणांवłन
संघटनाÂमक वातावरण ÖपĶपणे ओळखले जाऊ शकते.
 संÖकृती ही संÖथेची खरी ÿितमा दशªवते, तर वातावरण Óयĉé¸या धारणांचे
ÿितिनिधÂव करते, जरी Âयां¸या ÿÂयेक कÐपनांमÅये फरक असू शकतो.
 संघटनाÂमक संÖकृती संÖथे¸या िवÖतृत ŀिĶकोनाशी िÓहजनशी संबंिधत आहे, तर
संघटनाÂमक वातावरण संÖथे¸या सूàम ÿितमेशी खूप संबंिधत आहे.
 २०१२ मÅये रोसाåरयो लाँगो¸या मते, संघटनाÂमक संÖकृती आिण वातावरण
यां¸यातील संबंध खालीलÿमाणे सूिचत केले जाऊ शकतात:
munotes.in

Page 86

शै±िणक ÓयवÖथापन
86 वातावरणािवŁĦ संÖकृती कामा¸या वातावरणावर कसा पåरणाम करते हे समजून घेतÐयाने
तुÌहाला तुम¸या भिवÕयातील कामाचे वातावरण आिण कåरअर¸या उिĥĶांबाबत मािहतीपूणª
िनणªय घेÁयास मदत होईल. तुम¸या Óयिĉमßवाला आिण कौशÐयांशी जुळणारी नेतृÂवशैली
आिण वातावरण शोधणे तुÌहाला नोकरीत जाÖत समाधान देईल आिण तुÌहाला एक
मौÐयवान कमªचारी Ìहणून Öथािपत करÁयात मदत करेल.
४.११ संदभª  Organizational Climate
Defhttps:/ /www.slideshare.net/pri yanka1986/organizational -climate -
ppt- timesinition - Types and Characteristics | Marketing91
Source:
 https: //www.slideshare.net/pri yanka1986/organizational -climate -ppt-
times
 https://www.ckju.net/en /dossier/or ganization al-climate -what -it-and-
how-shape-it
 https://businessterms.org/organizational -culture/
www.iedunote.com/organizational -culture
https://connect.kasa.org/HigherLogic/System/DownloadDocumentFil
… · https: //www.diff erencebetween.com/difference -between -
organizational …
 Organisational Culture and Organisati onal Climate by Rosario Longo
-HR Professional
 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22856467

*****
munotes.in

Page 87

87 ५
शै±िणक ÓयवÖथापनातील ÿाÂयि±क कायª
ÿकÐप अहवालासाठी ÿाÂयि±क शीषªकांची यादी:
१. मुंबईतील दोन महािवīालयांमÅये संसाधन ÓयवÖथापनासाठी ICT आिण MIS चा
वापर.
२. नŌदी ठेवणे, िनकाल तयार करणे आिण ÿशासनासाठी ICT आिण MIS चा वापर
३. मुंबईतील दोन माÅयिमक शाळांमÅये ÓयवÖथापना¸या िसĦांतांचा वापर.
४. मुंबईतील दोन शाळा िकंवा महािवīालयांमÅये ÓयवÖथापन िसĦांतांचा वापर.
५. मुंबईतील दोन Öवाय° महािवīालयांमधील बदल ÓयवÖथापन.
६. मुंबईतील दोन माÅयिमक शाळांमÅये संघटनाÂमक वातावरण.
७. मुंबईतील दोन महािवīालयांमÅये संघटनाÂमक वातावरण.
८. शै±िणक संÖथांमधील िविवधता ÓयवÖथािपत करणे.
हा घटक शै±िणक ÓयवÖथापनातील ÿकÐप अËयासøमाशी संबंिधत आहे. या घटकाचा
उĥेश शै±िणक संदभाªत िविवध ÓयवÖथापन संकÐपनांची अंमलबजावणी समजून घेणे हा
आहे. तुÌही ÓयवÖथापन संकÐपनांचा सखोल अËयास करणे अपेि±त आहे. तुम¸या ÿकÐप
अËयासøमा¸या कामाचा एक भाग Ìहणून िविवध शै±िणक संÖथांना भेट īा आिण वरील
िवषयांची मािहती गोळा करा. या घटकामÅये चचाª केलेली मागªदशªक तßवे ल±ात
ठेवÁयासाठी ÿकÐप अहवाल िलहा. तुÌही तुमचे Öवतःचे मुĥे देखील जोडू शकता.
ÿकÐप १. मुंबईतील दोन महािवīालयांमÅये संसाधन ÓयवÖथापनासाठी आयसीटी
आिण एमआयएसचा वापर:
मुĥे:
िवषयाची ओळख, संÖथेबĥल थोड³यात मािहती, संÖथेतील संसाधन ÓयवÖथापनासाठी
आयसीटी आिण एमआयएस¸या वापराबĥल ÖपĶीकरण, िनÕकषª.
(वर नमूद केलेÐया गोĶéÓयितåरĉ तुÌही अहवालात तुमचे Öवतःचे काही मुĥे समािवĶ कł
शकता.)
अहवालाचे िविहत Öवłप खालीलÿमाणे आहे जे तुÌही अहवाल तयार करताना संदिभªत
केले पािहजे:
munotes.in

Page 88

शै±िणक ÓयवÖथापन
88 पåरचय:
आजचे जग आयसीटी ±ेýात उÂøांतीने तयार झाले आहे. ÿÂयेक िश±ण संÖथेला हे
जाणवते कì आयसीटी आिण एमआयएस Âयां¸या शै±िणक कायाªसाठी खूप उपयुĉ आहेत.
बö याच संÖथा Âयां¸या संसाधन ÓयवÖथापन पĦतéमÅये गती, कायª पĦतीची सुलभता,
अचूकता, वेळेची बचत, ÿभावी िनणªय घेणे आिण Âयां¸या कामात पारदशªकता
वाढवÁयासाठी ICT आिण MIS लागू करतात. संसाधन ÓयवÖथापनासाठी आयसीटी
आिण एमआयएसचा वापर केÐयाने िश±णाची उिĥĶे साÅय करÁयासाठी आिण संसाधनांचे
मूÐय वाढिवÁयासाठी संÖथेचे ÿशासन सुलभ आिण वाढिवÁयात मदत होईल.
संÖथेबĥल मािहती:
 संÖथेचे नाव: ABC िश±ण संÖथा
 िवīापीठ संलµन: मुंबई िवīापीठ
 संÖथेचा ÿकार: सह-िश±ण / फĉ मिहला / अÐपसं´याक (योµय पयाªय िनवडा)
 िठकाण: मुंबई
महािवīालयात संसाधन ÓयवÖथापनासाठी आयसीटी आिण एमआयएसचा वापर:
िश±णात आयसीटी आिण एमआयएस उपयुĉ आहेत; िडिजटल सा±रतेसाठी आिण सवª
ÿकारची संसाधने िवकिसत करÁयासाठी, पायाभूत सुिवधां¸या िवकासासाठी, ई-
गÓहनªÆससाठी, ÿशासन आिण िव° ±ेýात. िश±ण ±ेýात आयसीटीची थेट भूिमका आहे.
यामुळे शै±िणक संÖथांना तसेच समाजाला अनेक फायदे िमळू शकतात.
१. ÿवेश:
आमची संÖथा MIS ÿवेश मोड्यूल संÖथे¸या सवª िवīाÃया«¸या ÿवेश ÿिøयेत मदत करते
ºयांना या फॉमªवर सवª शै±िणक आिण इतर मािहती िलहóन ऑनलाइन ÿवेश अजª भłन
ÿवेशाची औपचाåरकता पूणª करणे आवÔयक आहे. मॉड्यूल िविवध शै±िणक
अËयासøमांबĥल मािहती ÿदान करÁयात मदत करते आिण आम¸या महािवīालया¸या
िनयमांनुसार गुणव°ा यादी तयार करÁयात देखील मदत करते.
२. परी±ा ÿिøया:
मािहती संÿेषण तंý²ानातील ÓयवÖथापन मािहती ÿणाली परी±ेचे वेळापýक तयार करणे,
परी±कांची िनयुĉì, ÿijपिýकांचे संकलन, सतत मूÐयमापन गुणांचे संकलन आिण
संकलन, सýा¸या शेवट¸या गुणांची आिण िनकालाची घोषणा या Öवłपातील परी±ा-
काया«ची काळजी घेते.
३. ÿशासन कायª:
MIS Ĭारे आÌही आम¸या महािवīालयातील सवª कमªचाö यांची भरती, िनवड, उपिÖथती,
मािसक पगार, ÿिश±ण आिण िवकास संबंिधत मािहती अīयावत करतो. munotes.in

Page 89

शै±िणक ÓयवÖथापनातील ÿाÂयि±क कायª
89 ४. शै±िणक उपøम:
एमआयएस आिण आयसीटी िवīाÃया«चे øमांक, Âयांचे अËयासøम तपशील यां¸याशी
संबंिधत मािहती राखÁयात मदत करतात. सवª Óया´याने आिण ÿाÂयि±क आयोिजत
केलेÐया आिण इतर अËयासøमा¸या ऑनलाइन उपिÖथतीची पĦतशीरपणे मािहती.
५. वेळापýक:
आम¸या महािवīालया¸या MIS ¸या मदतीने शै±िणक िदनदिशªका आिण वेळापýक तयार
करणे आिण ÿदिशªत करणे.
६. रजे¸या नŌदी ठेवा:
आम¸या संÖथेतील सवª ÿाÅयापकां¸या ऑनलाइन रजे¸या नŌदी ठेवा. उदा. रजांचे िविवध
ÿकार, माÆयतेसाठी भरलेली आवÔयक मािहती, िश±कांनी वषªभरात वापरलेÐया एकूण
रजांची नŌद आिण ÿाÅयापकांकडे उपलÊध िशÐलक रजा.
िनÕकषª:
अशाÿकारे, मािहती आिण दळणवळण तंý²ान (ICT) आिण MIS शै±िणक ±ेýातील
शिĉशाली, कायª±म ÓयवÖथापन आिण ÿशासनाला समथªन देÁयासाठी महßवपूणª भूिमका
बजावतात. आम¸या संÖथेमÅये िवīाथê ÿशासनापासून ते िविवध संसाधन ÿशासनापय«त
तंý²ानाचा वापर केला जाऊ शकतो हे िनिदªĶ केले आहे.
ÿकÐप २. मािहती ठेवणे, िनकाल तयार करणे आिण ÿशासनासाठी ICT आिण MIS
चा वापर:
वरील िवषयाची मािहती गोळा करताना तुÌही खालील मुĥे ल±ात ठेवणे अपेि±त आहे
(तुÌही तुमचे Öवतःचे मुĥे देखील जोडू शकता)
मुĥे:
तुम¸या िवषयाशी संबंिधत पåरचय, नŌदी ठेवÁयासाठी ICT आिण MIS चा वापर, िनकाल
तयार करÁयासाठी ICT आिण MIS चा वापर, ÿशासनासाठी ICT आिण MIS चा वापर,
िनÕकषª.
पåरचय:
कोणÂयाही संÖथेचे रेकॉडª हे महßवाचे दÖतऐवज असतात जे ित¸या िवकास ÿिøयेची
अंतŀªĶी देतात. शै±िणक संÖथांमÅये नŌदी अचूकपणे ठेवÐया जातात कारण ते कालांतराने
संÖथे¸या वाढीचे पुरावे असतात. आयसीटी हा िश±ण ±ेýाचा अÂयावÔयक भाग बनला
आहे, Âयानुसार शालेय सुधारणेतील ही एकाÂमता केवळ िशकवÁया¸या आिण िशकÁया¸या
उĥेशानेच नाही, तर शै±िणक ÓयवÖथापनाचासाठी देखील आहे. शै±िणक ÓयवÖथापनाचा
वापर, तो शाळा सुधारणेतील सवाªत ÿभावी घटकांपैकì एक बनला आहे. चला तर मग
बघूया कì ICT शाळा ÿशासकांना शाळां¸या िविवध ÿशासकìय कामांमÅये कशी सुधारणा
कł शकते. munotes.in

Page 90

शै±िणक ÓयवÖथापन
90 (i) मािहती ठेवÁयासाठी ICT आिण MIS चा वापर: ÿवेश नŌदणी:
 शाळेत ÿवेश घेतलेÐया सवª िवīाÃया«चे कायमÖवłपी आिण महßवाचे मािहती पुÖतक
 िवīाÃया«ची मािहती जसे जÆम ÿमाणपý, ÿगती पुÖतक / मागील वगाªत गेलेÐया
गुणपिýका, हÖतांतरण ÿमाणपý (TC), िवīाÃयाªचे बाहेर पडणे, कोणÂयाही कारणाने
पैसे काढले गेले असÐयास इ.
उपिÖथती नŌदवही:
 ÿÂयेक वगª आिण िवभागातील िवīाÃया«¸या उपिÖथतीची िकंवा अनुपिÖथतीची
रोजची नŌद.
लॉग बुक:
 लॉग बुक हे एका कालावधीत शाळेत घडणाö या घटनांचे पĦतशीरपणे ठेवलेले रेकॉडª
आहे ºयामÅये शाळे¸या काया«वर महßवपूणª पåरणाम करणाöया शालेय घटनांची
ऐितहािसक कालøमानुसार नŌद ठेवली जाते. उदाहरणाथª, उÂसव, अËयासøम इ.
कमªचारी आिण िवīाÃया«¸या वैयिĉक फाइÐस:
 शाळेने ÿÂयेक िश±क आिण िवīाÃया«¸या गोपनीयतेचे उÐलंघन न करता श³य
िततकì मािहती असणे आवÔयक आहे.
संचयी रेकॉडª काडª (Cummulative Re cord Card) :
 िवīाÃया«चे एकिýत रेकॉडª काडª िवīाथê शाळेत असताना¸या कालावधीत
िवīाÃया«¸या िवकासाची सवª मािहती ठेवते.
 हे िवīाÃया«¸या ²नाÂमक, भाविनक, िøयाÂमक वाढ आिण िवकासाचे
दÖतऐवजीकरण करते जे या काडªमÅये एकिýतपणे रेकॉडª केले जाते आिण राखले
जाते.
िवīाÃया«चे ÿगती पुÖतक (åरपोटª काडª):
 िवīाÃयाª¸या ÿगती पुÖतकामÅये मुला¸या शै±िणक ÿगतीची मािहती असते. यात
मुलाचा शालेय िøयामÅये सहभाग, Âयाचे/ितचे शाळेतील सामाÆय वतªन, Âयाची/ितची
आरोµय िÖथती, अËयासøमातील आिण सह-अËयासøमातील सहभाग आिण इतर
महßवाची मािहती देखील समािवĶ आहे.
कमªचारी वेळापýक पुÖतक आिण हालचाली पुÖतक:
 इले³ůॉिनक उपकरणे सामाÆयत: सवª कमªचाö यांसाठी िचÆहांिकत उपिÖथती आिण
ÿÖथान वेळेसाठी वापरली जातात जी िनयिमत उपिÖथती आिण वĉशीरपणाला
ÿोÂसाहन देतात. munotes.in

Page 91

शै±िणक ÓयवÖथापनातील ÿाÂयि±क कायª
91 úंथालयाची मािहती (लायāरी रेकॉडª):
 úंथपालाने Öवतंýपणे सांभाळलेले, जसे कì Öटॉक रिजÖटर, इÔयू रिजÖटर इ. आता
िदवसभरात úंथालयातील अनेक िनÂय उपøम úंथालय ÓयवÖथापन सॉÉटवेअर
वापłन केले जातात.
CDS/ISIS ºयाचा अथª संगणकìकृत दÖतऐवजीकरण सेवा / मािहती ÿणालéचा एकािÂमक
संचामÅये संपादन, पåरसंचरण, कॅटलॉिगंग, मािलका, ÿािधकरण, लविचक अहवाल, लेबल
िÿंिटंग आिण बरेच काही समािवĶ आहे.
Öटॉक रिजÖटर:
 यात ÿयोगशाळांसह शाळेत उपलÊध सवª उपकरणे आिण सािहÂयाची नŌद आहे.
रोख पुÖतक:
 शाळेत दररोज होणाöया सवª आिथªक Óयवहारांची नŌद आहे. फì, दंड, देणगी,
Öटायप¤ड, िशÕयवृ°ी, अनुदान, इÂयादी सार´या िविवध ľोतांकडून शाळेला
िमळालेले पैसे øेिडट बाजूने ÿिवĶ केले जातात. डेिबट बाजूला, िश±कांचे पगार,
िशÕयवृ°ी, यांसारखे खचª. केलेला ताÂपुरता खचª, ितजोरीत ठेवी, बँक Óयवहार.
(ii) िनकाल तयार करÁयासाठी ICT आिण MIS चा वापर:
 ICT ¸या परी±ा ÿिøयेमुळे ती अिधक ÿभावी आिण कायª±म बनली आहे.
मूÐयमापनात ICT चा वापर, िवīाथê मूÐयांकन काय¥, ÿितसाद, úेड िकंवा अिभÿाय
यांचे काम, िवतरण, Öटोरेज िकंवा अहवाल देÁयासाठी िडिजटल उपकरणांचा वापर
करणे समािवĶ आहे.
 ICT चा वापर चाचÁया तयार करणे, रेकॉडª करणे, ताÂकाळ अिभÿाय देणे, úेड देणे,
िवīाÃयाª¸या ÿितिøयेची गुणव°ा आिण ÿासंिगकते¸या संदभाªत िवīाÃया«¸या
ÿितसादांचे िवĴेषण करणे यासाठी िश±कांना िवīाÃयाª¸या िवĴेषणामÅये मदत
करÁयासाठी केला जातो.
 Óह¸युªअल लॅब¸या वापरामुळे िवīाÃया«ना िशकÁयास मदत झाली आहे आिण Âयां¸या
कायª±मतेचे मूÐयांकन Óह¸युªअल लॅबमÅये देखील केले जाऊ शकते.
(iii) ÿशासनासाठी ICT आिण MIS चा वापर:
१. िवīाथê ÿशासन:
 ÿवेशासाठी अजª करÁयासाठी िवīाÃया«नी इले³ůॉिनक माÅयमांचा वापर करणे
 िवīाथê नŌदणी/नŌदणीसाठी संगणकाचा वापर munotes.in

Page 92

शै±िणक ÓयवÖथापन
92  इले³ůॉिनक Öवłपात वेळापýक / वगª वेळापýकाची उपलÊधता
 िवīाÃया«ची उपिÖथती राखÁयासाठी संगणकाचा वापर
 िवīाÃया«¸या शै±िणक तपिशलांचा Âयां¸या पालकांना ई-माÅयमाĬारे संवाद
२. कमªचारी ÿशासन:
 संÖथेतील कमªचारी भरती आिण काम वाटपासाठी संगणकाचा वापर
 संÖथेतील कमªचारी सदÖयांची उपिÖथती आिण रजा ÓयवÖथापनाचे ऑटोमेशन
 कामिगरी मूÐयांकनासाठी इले³ůॉिनक माÅयमांचा वापर
 ई-मीिडया वापłन कमªचाö यांशी संवाद
 अिधकृत बाबéबाबत संÖथेकडून ई-पåरपýके
३. कायाªलय ÿशासन:
 परी±ांसाठी हॉलचे वेळापýक / वाटप करÁयासाठी ई-माÅयमांचा वापर
 ई-माÅयमाĬारे संÖथेतील मािहतीचा ÿसार
 िवīाÃया«नी िवīापीठा¸या परी±ांसाठी अजª करÁयासाठी ई-माÅयमाचा वापर
 िवīाÃया«¸या िनकालाची ÿिøया आिण ÿदशªनासाठी ई-माÅयमांचा वापर
 िवīाÃया«साठी इले³ůॉिनक पĦतीने फì भरÁयाची सुिवधा
िनÕकषª:
शालेय अिभलेख ठेवणे Ìहणजे मािहतीचे संकलन, साठवण, पुनÿाªĮी, वापर, ÿसार,
हाताळणी आिण ÿसार या उĥेशाने शालेय ÿणालीमÅये संवाद, िनणªय घेÁयाची आिण
समÖया सोडवÁयाची ±मता समृĦ करÁयासाठी. Ìहणूनच ही ÿिøया श³य िततकì अचूक
आिण सुलभ असणे आवÔयक आहे. शालेय नŌदी ठेवÁयासाठी ICT चा वापर केÐयाने
आम¸या शाळांमÅये पुरेसे आिण अचूक रेकॉडª ठेवÁयास आिण ते सहज उपलÊध होÁयास
मदत होईल. िडिजटल ÿशासन पैसा, वेळ आिण जागा वाचवते. हे मािहती पुनÿाªĮी आिण
सामाियकरण सुलभ करते.
शै±िणक ÓयवÖथापनातील ÿकÐप अËयासøम:
शै±िणक ÓयवÖथापन हे कागदी कामातून वेळेची बचत करÁयाबरोबरच उÂपादकता वाढवते
आिण कागदाची िकंमत कमी होते.
munotes.in

Page 93

शै±िणक ÓयवÖथापनातील ÿाÂयि±क कायª
93 ÿकÐप ३. मुंबईतील दोन माÅयिमक शाळांमÅये ÓयवÖथापना¸या िसĦांतांचा वापर:
ÿकÐप ४. मुंबईतील दोन शाळा िकंवा महािवīालयांमÅये ÓयवÖथापना¸या िसĦांतांचा
वापर:
(तुÌही ÓयवÖथापना¸या िसĦांतांपैकì एकाचे उपयोजन िलिहणे अपेि±त आहे. तुÌही Âया
ÓयवÖथापन िसĦांताचे पåरणाम दोन माÅयिमक शाळा िकंवा महािवīालयात ÖपĶ कł
शकता िकंवा ÓयवÖथापना¸या िसĦांतांचा सखोल अËयास कłन तुमचे Öवतःचे मुĥे जोडू
शकता.)
मुĥे:
िश±ण संÖथा (शाळा / महािवīालय) बĥल मािहती, ÓयवÖथापना¸या कोणÂयाही एका
िसĦांताचा थोड³यात पåरचय, िश±ण संÖथेतील ÓयवÖथापना¸या िसĦांतांचा वापर,
िनÕकषª.
संÖथेबĥल मािहती:
 संÖथेचे नाव: XYZ िश±ण संÖथा
 िवīापीठ संलµन: शाळा मंडळ/िवīापीठाचे नाव
 संÖथेचा ÿकार: सह-िश±ण / फĉ मिहला / अÐपसं´याक (योµय पयाªय िनवडा)
 Öथान:
ÓयवÖथापना¸या कोणÂयाही एका िसĦांताचा थोड³यात पåरचय: (जो तुम¸या
अËयासøमात समािवĶ आहे)
पीटर स¤ज यांचा िश±ण संÖथेचा िसĦांत:
पीटर सेÆगेचा लिन«ग ऑगªनायझेशÆसचा िसĦांत - लोकांचा एक समूह Ìहणून जो Âयांना जे
तयार करायचे आहे ते तयार करÁयासाठी Âयांची ±मता सतत वाढवत असतो - खूप
ÿभावशाली आहे. लिन«ग ऑगªनायझेशÆस अशा संÖथा आहेत ºया जुळवून ¶याय¸या आिण
उÂपादकता वाढवÁया¸या िश±णास ÿोÂसाहन देतात, Âयां¸या कमªचाö यांना चौकटीबाहेर
िवचार करÁयास आिण कोणÂयाही समÖयेचे सवō°म उ°र शोधÁयासाठी इतर
कमªचाö यां¸या संयोजनात कायª करÁयास ÿोÂसािहत करतात.
ÓयवÖथापना¸या िश±ण संÖथे¸या िसĦांताची पाच वैिशĶ्ये आहेत:
मुĥे:
िश±ण संÖथा (शाळा/महािवīालय) बĥल मािहती, ÓयवÖथापना¸या कोणÂयाही एका
िसĦांताचा थोड³यात पåरचय, िश±ण संÖथेतील ÓयवÖथापना¸या िसĦांतांचा वापर,
िनÕकषª. munotes.in

Page 94

शै±िणक ÓयवÖथापन
94 वैयिĉक ÿभुÂव: Óयĉì जगाकडे कसे पाहते मानिसक ÿितमाने: एखाīा Óयĉìची खोलवर Łजलेली गृिहतकं सामाियक ŀĶी: एकािधक सदÖयांमÅये ÿयोग आिण नवकÐपना ÿोÂसािहत करते संघ िशकणे: एकापे±ा जाÖत Óयĉì एकý काम करतात ÿणाली िवचार: वैयिĉक समÖयेपे±ा संपूणª िचý पहा या ÿÂयेक वैिशĶ्यामÅये तीन Öतरांचे ŀिĶकोन आहेत. सराव: Óयĉì काय करते, जी सवाªत खालची पातळी आहे
तßवे: संÖथे¸या मागªदशªक कÐपनांना अनुसłन Óयĉì काय करते
सार: संपूणª संÖथे¸या संदभाªत Óयĉì आपोआप काय िवचार करते, जे ÿभुÂवाची
सवō¸च पातळी आहे.
िश±ण संÖथेमÅये ÓयवÖथापना¸या िसĦांतांचा वापर:
वैयिĉक ÿभुÂव:
आम¸या संÖथेत, ÿाचायª आिण सवª ÿाÅयापक सदÖय Âयां¸या ÿÂयेक गोĶीतून सतत
िशकत असतात. आÌही आमचा Öवतःचा आिण इतरांचा अनुभव Âयांचा कायªÿदशªन
सुधारÁयासाठी वापरतो. आपण आपÐया यशातून िशकतो आिण आपÐया अपयशातूनही.
िनरंतर िश±ण, संÖथे¸या कायाªत आिण पायाभूत सुिवधांमÅये पĦतशीरपणे तयार केले
जाते. सतत िशकÁयाचे मूÐय ÿाचायª आिण आम¸या ÓयवÖथापनाĬारे Öवीकारले जाते,
चालिवले जाते आिण ÿदिशªत केले जाते. आम¸या संÖथेĬारे सतत िशकणे अपेि±त आहे
आिण पुरÖकृत आहे. आम¸या संÖथेत संवाद खुला आहे आिण ÿÂयेकाला शाळे¸या
कायाªची मािहती िदली जाते.
मानिसक ÿितमाने:
आमचे मु´याÅयापक तसेच ÓयवÖथापन ते जे िशकत आहेत, ते संÿेषण कłन ते सतत
िशकत आहेत हे दाखवून देतात, आम¸या संÖथे¸या िश±क / ÿाÅयापक सदÖयांना
ओळख, वाढ नोकöया, पदोÆनती आिण अगदी आिथªक नुकसानभरपाईसह िशकÁयासाठी
पुरÖकृत केले जाते. एक खरी िश±ण संÖथा बनणे आिण िटकवून ठेवणे, आम¸या
ÓयवÖथापनाकडे खूप मेहनत आिण समपªण आहे आिण ते वेळ, ऊजाª आिण संसाधने
देखील ÿदान करते. अशा ÿकारे कमªचाö यांना नोकरीत समाधान आिण संÖथेचा एक भाग
असÐयाचा अिभमान वाटतो.
सामाियक ŀĶी:
आम¸या संÖथेचे ÿाचायª, सवª Öतरांवरील कमªचाö यांना सवª िठकाणांहóन मािहती संकिलत
करÁयासाठी ÿोÂसािहत करतात, मािहती सामाियक केली जाते - िवसरली जाणार नाही munotes.in

Page 95

शै±िणक ÓयवÖथापनातील ÿाÂयि±क कायª
95 िकंवा संúिहत केली जात नाही Ļाची खाýी केली जाते - आिण संÖथाÂमक जीवनाचा एक
मागª Ìहणून ÿासंिगक मािहती सामाियकरणास ÿोÂसािहत करतात.
टीम लिन«ग:
आमचे ÓयवÖथापन, Âयां¸या भागधारकांचे मूÐय ओळखून सतत नवीन तंý²ान शोधून
Âयाची अंमलबजावणी करते. आमची संÖथा सतत शै±िणक ÿणाली सुधारते आिण नवीन
गोĶéना ÿोÂसाहन देते नेहमी िशकणाöयांना क¤þÖथानी मानते. ते Âयां¸या सहकाöयांकडून
Âयां¸या कÐपना िकंवा Âयांनी केलेÐया कृतéबĥल अिभÿाय शोधतात. ते िनयिमतपणे
इतरांना अिभÿाय देतात आिण Âयां¸या सहयोगéना िनयिमतपणे कÐपना आिण सूचना
देतात. ही गितमान िøया सांिघक िश±णाला चालना देÁयाचे आĵासन देते.
िसÖटीम िथंिकंग:
खरी लिन«ग ऑगªनायझेशन तयार करÁयासाठी, आमचे मु´याÅयापक सतत िशकÁया¸या
मूÐयावर िवĵास ठेवतात आिण शÊदांĬारे आिण सवाªत महßवाचे Ìहणजे Âयां¸या कृतéĬारे
संÖथेने िशकÁयाचे मूÐय ÖपĶपणे Óयĉ केले आहे. आमचे ÿाचायª खालील गोĶéना महßव
देतात ºयामुळे ÿाÅयापक सदÖयांमधील िसÖटम िवचार ±मता िवकिसत करÁयास मदत
होते.
 कोणÂयाही कायªøमानंतर आढावा बैठका आयोिजत करा.
 िविवध िशकÁया¸या अनुभवांबĥल मोकळेपणाने बोला.
 Âयांनी जे िशकले Âयाबĥल मािहती सामाियक करा.
 ÿयोग आिण नवकÐपना ÿोÂसािहत करा.
 िशकÁयातील कोणताही संघषª दूर करÁयासाठी कायª करा.
 कठीण पåरिÖथतीतही िशकÁयासाठी खुले राहÁयाची सĉì करा.
िनÕकषª:
सामाियक ŀĶी, सांिघक कायª, वैयिĉक ÿभुÂव आिण मानिसक ÿितमानां¸या िवकासावर
भर देÁयात आला आहे आिण याĬारे संवादाची कÐपना चालिवÁयामÅये कायªÖथळे अिधक
आनंददायी आिण सजªनशील बनÁयाची ±मता आहे. तसेच हे आÌहाला संÖथाÂमक
काया«बĥल अिधक समú समजून घेÁयास अनुमती देते.
ÿकÐप ५. मुंबईतील दोन Öवाय° महािवīालयांमÅये ÓयवÖथापन बदल:
(खाली नमूद केलेÐया गोĶéÓयितåरĉ तुÌही अहवालात तुमचे Öवतःचे काही मुĥे समािवĶ
कł शकता)
munotes.in

Page 96

शै±िणक ÓयवÖथापन
96 मुĥे:
िश±ण संÖथा (Öवाय° महािवīालये), बदल ÓयवÖथापनािवषयी पåरचय, Öवाय°
महािवīालयांमधील बदल ÓयवÖथापनाचा अहवाल, िनÕकषª.
संÖथेबĥल मािहती:
 संÖथेचे नाव: XYZ शै±िणक संÖथा
 िवīापीठ संलµन: मुंबई िवīापीठ
 िÖथती: शै±िणक Öवाय°
 िठकाण: मुंबई
पåरचय:
बदल ÓयवÖथापन Ìहणजे काय?
(बदल ÓयवÖथापन) च¤ज मॅनेजम¤ट हा संÖथे¸या उिĥĶे, ÿिøया िकंवा तंý²ाना¸या
उÂøांतीचा सामना करÁयासाठी एक पĦतशीर ŀĶीकोन आहे. बदल ÓयवÖथापनाचा उĥेश
बदलावर पåरणाम करÁयासाठी धोरणे राबवणे, बदल िनयंिýत करणे आिण लोकांना
बदलाशी जुळवून घेÁयास मदत करणे हा आहे. बदलाचा पåरणाम संपूणª संÖथेवर आिण
Âयातील सवª लोकांवर होतो. चांगÐया शै±िणक बदल ÓयवÖथापनासह , आÌही ÿÂयेकाला
आम¸या नवीन कायªपĦतीशी जुळवून घेÁयास आिण ÖवीकारÁयास ÿोÂसािहत कł
शकतो.
बदल ÓयवÖथापना¸या तßवांवर आधाåरत, Öवाय° महािवīालयातील बदल
ÓयवÖथापनात खालील बदल करणे श³य आहे:
१. बदल समजून ¶या: (तुÌहाला बदलÁयाची गरज का आहे? बदलाचे संÖथेला काय
फायदे होतील?)
 िवशेष दजाª UGC Ĭारे उ¸च दजाª राखलेÐया संÖथांना ब±ीस Ìहणून आिण
उदारीकृत िश±ण ±ेýा¸या िदशेने एक पाऊल Ìहणून ÿदान केला जातो.
 Öवाय°ता दजाª महािवīालयाला Âया¸या िश±णाची गुणव°ा सुधारÁयाची अिधक
±मता देते.
Öवाय° महािवīालय अËयासøम, अËयासøम आिण िशकवÁया¸या पĦतéमÅये कोणते
बदल घडवून आणू शकतात हे शोधून काढू शकतात.
२. योजना बदल: (तुÌही करावया¸या बदला¸या ÿभावाचा अंदाज कसा लावाल?
तुÌहाला कोणती उिĥĶे साÅय करायची आहेत?)
 हे Öवाय° महािवīालयाला Öवतःचा अËयासøम तयार करÁयास आिण Öवतः¸या
िशकवÁया¸या पĦती तयार करÁयास स±म करते. हे कॉलेजला Öवतः¸या मूÐयमापन munotes.in

Page 97

शै±िणक ÓयवÖथापनातील ÿाÂयि±क कायª
97 पĦतीची रचना करÁयास स±म करते. उदा: ÿमाणपý अËयासøम, अËयासøम
जोडणे, सेÐफ-फायनाÆस िडÈलोमा अËयासøम इ.
 Öवाय°ता िशकवÁया¸या िश±ण ÿिøयेत ÿायोिगक आिण अपारंपåरक ŀिĶकोन
घेÁयाचे ÖवातंÞय देते.
उदा: Öवाय°तेसह, अिधक परदेशी ÿाÅयापकांची भरती करÁयाचे ÖवातंÞय आिण हे
शै±िणक उÂकृĶतेसाठी आिण दज¥दार संशोधन कायाªसाठी एक उ°म चालना असू शकते.
३. बदलाची अंमलबजावणी करा: (तुÌही बदल नेमका कसा घडवणार आहात?)
Öवाय° महािवīालयांना Âयां¸या िश±ण पĦतीत खालील बदल करÁयाची परवानगी िदली
जाते:
 ÿासंिगकतेवर आधाåरत Öवतःचा अËयासøम तयार करणे
 ÿासंिगकतेवर आधाåरत िवīमान अËयासøमात सुधारणा करणे
 ÿासंिगकता आिण मागणीवर आधाåरत नवीन अËयासøम सुł करणे
 परी±ा पĦतीत तसेच मूÐयमापन तंýात बदल करणे
 िनवड-आधाåरत øेिडट िसÖटीम सार´या नवीन ÿणाली सादर करा
 भरती आिण िनयुĉìसाठी िनकष तयार करणे.
४. संÿेषण बदल: (तुÌही जो बदल अंमलात आणू इि¸छता तो ÖपĶ आिण सुसंगत
असावा, जेणेकłन लोकांना समजेल कì तुÌही Âयांना काय कł इि¸छता आिण
Âयांना ते का करावे लागेल.)
शै±िणक Öवाय°ता उ¸च िश±णासाठी फायदेशीर मानली जाते कारण ती महािवīालयाला
िवīापीठाने ÿÖतािवत केलेÐया सामाÆय ÿणालéĬारे सĉì न करता Âया¸या ±मतेसह
िटकून राहÁयास स±म करते. सÅया¸या तसेच नÓयाने सुł केलेÐया अËयासøमांचा दजाª
चांगला आहे हे सुिनिIJत करÁयातही िवīापीठ महßवाची भूिमका बजावते. शै±िणक
Öवाय°ता महािवīालयांना अËयासøमात सुधारणा आिण अīयावत करÁयास स±म
करते आिण अशा ÿकारे मोठ्या उपाययोजनांĬारे िश±णाची गुणव°ा सुधारÁयाचे उिĥĶ
आहे.
िनÕकषª:
अशाÿकारे संÿेषण, समथªन आिण तांिýक मदत, तसेच नवोपøमाची ÖपĶ समज िवकिसत
करणे, हे सवª यशÖवी बदला¸या ÿयÂनांना हातभार लावतात. यशÖवी बदल ÓयवÖथापनाचा
गाभा हा िवīाथê िशकÁया¸या पåरणामांवर सकाराÂमक ÿभाव असतो जो िश±कांनी
नवोपøमाची अंमलबजावणी करताना अनुभवला.
munotes.in

Page 98

शै±िणक ÓयवÖथापन
98 ÿकÐप ६. मुंबईतील दोन माÅयिमक शाळांमÅये संÖथाÂमक हवामान:
ÿकÐप ७. मुंबईतील दोन महािवīालयांमÅये संÖथाÂमक हवामान:
(खाली नमूद केलेÐया Óयितåरĉ तुÌही अहवालात तुमचे Öवतःचे काही मुĥे समािवĶ कł
शकता)
मुĥे:
िश±ण संÖथेची मािहती (मुंबईतील माÅयिमक शाळा/महािवīालय), पåरचय, संÖथाÂमक
वातावरणाची संकÐपना, माÅयिमक शाळा/महािवīालयातील संघटनाÂमक वातावरणाचा
अहवाल, िनÕकषª.
िश±ण संÖथेची मािहती:
 संÖथेचे नाव: XYZ शै±िणक संÖथा
 िवīापीठ संलµन: मुंबई िवīापीठ
 संÖथेचा ÿकार: सह-िश±ण / फĉ मिहला / अÐपसं´याक
 Öथान:
पåरचय:
संÖथाÂमक वातावरण िश±ण संÖथेची कामिगरी, संवाद, ब±ीस ÿणाली, जबाबदारी आिण
संघषª िनराकरण, संÖथाÂमक रचना, ÿेरणा पातळी, िनणªय घेÁयाची ÿिøया, समथªन
ÿणाली, िवĵास आिण मूÐय ÿणाली इÂयादéĬारे मोजले जाते.
संघटनाÂमक वातावरणाची संकÐपना:
बोिडच आिण बुओनो यां¸या मते, "संघटनाÂमक संÖकृती ही संÖथाÂमक जीवनाबĥल¸या
िवĵास आिण अपे±ां¸या Öवłपाशी िनगडीत आहे, तर हवामान हे या िवĵास आिण अपे±ा
पूणª होत आहेत कì नाही याचे सूचक आहे."
संघटनाÂमक वातावरणाचे घटक हे आहेत: संघटनाÂमक संरचना िमशन, उिĥĶे आिण उिĥĶे, कायª इ.) Óयायामासाठी वैयिĉक पुढाकार संधी वैयिĉक जबाबदारी संÿेषण पुरÖकार संÖथाÂमक मानदंड आिण मूÐये उबदारपणा आिण समथªन Óयायामासाठी वैयिĉक पुढाकार संधी सिहÕणुता आिण संघषª सतत मजबुतीकरण आिण अिभÿाय ÓयवÖथापन समथªन संÖथाÂमक मानदंड आिण मूÐये संघटनाÂमक संरचना (िमशन, उिĥĶे आिण उिĥĶे, कायª इ.) नेतृÂव शैली, संवाद, िनणªय घेणे munotes.in

Page 99

शै±िणक ÓयवÖथापनातील ÿाÂयि±क कायª
99 माÅयिमक शाळा/महािवīालयातील संघटनाÂमक वातावरणाचा अहवाल:
संÖथाÂमक वातावरण कमªचाö यां¸या कायª±मतेवर मोठ्या ÿमाणात ÿभाव पाडते कारण
वैयिĉक कमªचाö यां¸या ÿेरणा आिण नोकरी¸या समाधानावर Âयाचा मोठा ÿभाव पडतो.
संÖथाÂमक वातावरण थेट कमªचाया«¸या कायª±मतेशी आिण कायª±मतेशी संबंिधत आहे.
अÅयापन िशकÁया¸या ÿिøयेत वाढ करणे:
आमचे ÓयवÖथापन आिण मु´याÅयापक सहाÍयक आहेत आिण आधुिनक तंý²ानाने
सुसºज आहेत, िशकÁयाची ÿिøया अिधक मनोरंजक बनते आिण िवīाÃया«चे सजªनशील,
समÖया सोडवणे इÂयादी कौशÐये वाढतात.
संÿेषण कौशÐये वाढवणे:
आम¸या शाळेतील िनरोगी आिण ÿामािणक संवाद ÿणाली शाळे¸या एकूण वातावरणात
सुधारणा करÁयास समथªन देते. हे िश±क, िवīाथê, पालक, ÿाचायª आिण ÓयवÖथापन
यां¸यातील बंध मजबूत करते. संÖथेची ÿितिøया ÿणाली वाढवते आिण सदÖयांमÅये
िवĵास िनमाªण करते.
ÿिश±ण आिण िश±ण:
आमची शाळा िश±कांची ±मता सुधारÁयासाठी ÿिश±ण कायªøम आयोिजत करते. हे
Âयांना िश±णातील आधुिनक तंý²ान आिण नवनवीन गोĶéबĥल अवगत होÁयास आिण
Âयां¸या अÅयापन ÿिøयेत समािवĶ करÁयास मदत करेल.
ओळख आिण बि±से:
आमचे ÓयवÖथापन िश±कांनी केलेÐया उÂकृĶ कायाªची दखल घेत आकषªक बि±से देऊन
कौतुक करतात. हे Âयांचा आÂमिवĵास वाढवÁयास मदत करते तसेच ते सकाराÂमक
मजबुतीकरण Ìहणून कायª करेल.
मुĉ संवाद:
आम¸या शाळेत िश±क, मु´याÅयापक आिण िवīाथê यां¸यातील िनरोगी संवादाला
नेहमीच ÿोÂसाहन िदले जाते. आम¸या शाळेचे वातावरण असे आहे िजथे कोणीही
एकमेकांशी मुĉपणे संवाद साधू शकतो.
सतत अिभÿाय आिण मजबुतीकरण:
ÿÂयेक काया«नंतर आमचे मु´याÅयापक अिभÿाय देतात, िश±कांना तसेच िवīाÃया«ना
Âयां¸या कौशÐय िवकासासाठी आिण Âयांची आवड आिण उÂसाह िटकवून ठेवÁयासाठी
सतत सकाराÂमक मजबुतीकरण करतात. मु´याÅयापक भावनांचा िवधायक रीतीने उपयोग
कłन िश±क आिण िवīाÃया«ना शालेय िøयाकलापांमÅये खोलवर सहभागी कłन घेतात
आिण Âयांचे संबंिधत Åयेय साÅय करतात.
munotes.in

Page 100

शै±िणक ÓयवÖथापन
100 िनÕकषª:
ÿÂयेक शाळेचे Öवतःचे वातावरण असते. िश±कांची तसेच िवīाÃया«ची कामिगरी
सुधारÁयासाठी शाळांमÅये खुले आिण सकाराÂमक वातावरणाची Öथापना आिण देखभाल
करणे अÂयंत आवÔयक आहे. शाळा हे एक आदशª िठकाण आहे िजथे िवīाÃया«चे चाåरÞय
बळकट होते, िजथे िशकÁयाची आिण िशकÁयाची वृ°ी ÿÖथािपत केली जाते, िजथे
भिवÕयाचा उĥेश िवकिसत होतो.
ÿकÐप ८. शै±िणक संÖथांमधील िविवधतेचे ÓयवÖथापन:
(शै±िणक संÖथांमधील िविवधते¸या ÓयवÖथापनातील सवª आÓहानांबĥल तुÌही िलिहणे
अपेि±त आहे. Âयाची यादी करा आिण ते िवÖतृत करÁयाचा ÿयÂन करा आिण श³य
असÐयास, उदाहरणे īा. तुÌही तुमचे Öवतःचे मत, मते जोडू शकता)
मुĥे:
पåरचय, िविवधतेचे ÓयवÖथापन करÁयाची संकÐपना, शै±िणक संÖथांमधील िविवधता
ÓयवÖथािपत करÁयावरील अहवाल, िनÕकषª.
पåरचय:
आज जागितकìकरणामुळे आिण समाजा¸या लोकसं´याशाľीय रचनेतील बदलांमुळे
संÖथांवर खूप पåरणाम झाला आहे. वेगवान िवकास तंý²ानामÅये अिधक ÿिशि±त आिण
कुशल कमªचारी समािवĶ आहेत आिण संÖथेमÅये आंतरसांÖकृितक सहयोग कौशÐये
सुधारणे आवÔयक आहे. िविवध कमªचाö यांचे ÿभावीपणे ÓयवÖथापन करणाö या संÖथा
संघटनाÂमक नवकÐपना आिण सजªनशीलता वाढिवÁयास, अिधक लोकांपय«त आिण
समाजापय«त पोहोचÁयास स±म आहेत. िविवधतेवर ल± क¤िþत करणाö या शै±िणक संÖथा
िविवधतेचे ÓयवÖथापन करÁयास आिण िविवधतेशी संबंिधत कामा¸या िठकाणी संघषª
सोडिवÁयास स±म ÿिशि±त कमªचारी पदवीधर होऊ शकतात.
िविवधतेचे ÓयवÖथापन करÁयाची संकÐपना:
२१ Óया शतकात िविवधतेने िश±णा¸या जवळजवळ ÿÂयेक पैलूवर पåरणाम केला आहे
जसे कì ÿवेश आिण समानता, िशकवÁया¸या पĦती आिण िवīाथê िशकणे, गुणव°ा,
ÓयवÖथापन, संशोधन ÿाधाÆये, सामािजक ÿासंिगकता, Öवाय°ता, िव° इ. िश±ण
संÖथांची आपÐया िवīाÃया«मÅये समाजाचा सिøय आिण उÂपादक सदÖय बनून
िविवधतेचे मूÐयमापन, ÓयवÖथापन जागłकता िवकिसत करÁयाची मोठी जबाबदारी आहे.
िविवधता अÅयापन आिण अÅययनाची तसेच संÖथाÂमक पåरणामकारकता आंतर-
सांÖकृितक, नेतृÂव आिण तांिýक ±मता वाढवते. गंभीर िवचार, समÖया सोडवÁयाची
±मता आिण सामािजक जबाबदारीची भावना वाढवून िवīाÃया«¸या िशकÁया¸या
ÓयÖतते¸या ÿिøयेचे पåरणाम आिण कायªÿदशªन/िश±णाचे पåरणाम अनेक मागा«नी विधªत
केले जातात.
munotes.in

Page 101

शै±िणक ÓयवÖथापनातील ÿाÂयि±क कायª
101 िश±ण ±ेýातील िविवधतेचे ÓयवÖथापन:
िश±णातील िविवधता अÅययन वातावरण हे श³य िततके सुरि±त, सवªसमावेशक आिण
ÆयाÍय वातावरण तयार करÁयासाठी कÐपना आिण उपøमां¸या िवÖतृत ®ेणीचे
ÿितिनिधÂव करते. िविवधतेचा िश±णा¸या ÿÂयेक पैलूवर पåरणाम झाला आहे जसे कì
ÿवेश आिण समानता, िशकवÁया¸या पĦती आिण िवīाथê िशकणे, गुणव°ा, ÓयवÖथापन,
संशोधन कायª, सामािजक पैलू, Öवाय°ता, िव° इ. ÿारंभीची सकाराÂमक कृती आिण
समान संधी धोरणे जात, धमª, िलंग रंग आिण राÕůीय मूळ, ओळखली.
भारतामÅये सÅया ÿाथिमक आिण उ¸च िश±णाचा िवÖतार करÁया¸या ŀĶीकोनातून
महßवपूणª शै±िणक सुधारणा घडत आहेत, ºयामुळे िनरंतर िश±णासाठी आिण ICT Ĭारे
दज¥दार िश±ण सहज उपलÊध होते. परंतु जिमनीचे संपादन, संÖथा उभारणे, पायाभूत
सुिवधा, ÿाÅयापकांची भरती, ÿयोगशाळा उभारणे इÂयादéचे आÓहान आहे, ºया
गुंतागुंती¸या आिण वेळखाऊ ÿिøया आहेत. ते ÖपĶपणे िनिदªĶ करा, िविवधतेचा मुĥा कसा
हाताळला गेला. िश±ण ÓयवÖथे¸या सावªजिनक उĥेशा¸या संदभाªत, जसे कì
१) अÅयापन आिण अÅयापनाची गुणव°ा सुधारणे जेणेकłन ²ानाचे िवचार±ेý तसेच
कामा¸या िठकाणी आवÔयक (सॉÉट िÖकÐस) मृदू ±मतांची खाýी होईल.
२) सवª जाती, वयोगट, वंश आिण सामािजक-आिथªक पाĵªभूमी यांना दज¥दार िश±ण
आिण समान संधी ÿदान करणे आिण नागरी आिण सामािजक जीवनात सिøय
सहभागासाठी वचनबĦता सुिनिIJत करणे.
३) िश±णा¸या सवª Öतरांसाठी उ¸च दजाªचे िश±क आिण शै±िणक नेते िशि±त करणे
आिण तयार करणे.
४) सामािजक िहतासाठी उ¸च दजाªचे संशोधन आिण िशÕयवृ°ी तसेच अंमलबजावणीला
ÿोÂसाहन देणे.
५) समाजापय«त पोहोचणे, भागीदारी आिण सेवेĬारे आÂमसात केलेÐया ²ानाचा आिण
कौशÐयांचा फायदा पोहोचवणे.
िनÕकषª:
िश±क आिण िवīाÃया«ना जागितक नागåरक बनÁयासाठी स±म करणे ही एक
आÓहानाÂमक ÿिøया आहे जी संÖथाÂमक पĦतé¸या गंभीर परी±ेपासून सुł होते.
अशाÿकारे, शै±िणक संÖथांनी जागितकìकरणा¸या नवीन आÓहानां¸या ÿकाशात Âयां¸या
Åयेये आिण ŀĶीकोनांची पुनपªåरभािषत करणे आवÔयक आहे आिण िविवधते¸या समÖयांचे
िनराकरण कसे करावे हे ÖपĶपणे िनिदªĶ करणे आवÔयक आहे. जागितक Öपध¥त िटकून
राहÁयासाठी Âयां¸या संÖथेĬारे िविवधतेची Óया´या, मूÐयमापन, मोजमाप, िनयोजन,
अंमलबजावणी आिण मूÐयमापन ÿिøयेत समावेश कसा केला जातो याचे िनयोजन Âयांनी
केले पािहजे.
*****
munotes.in