Education-Research-Marathi-munotes

Page 1

1 १
शैक्षणणक संशोधनाचा आढावा
घटक रचना
१.० ईद्दिष्टे
१.१ प्रस्तावना
१.२ संकल्पना - ऄथथ अद्दण वैद्दिष्टये
ऄ) ऄथथ
ब) वैद्दिष्टये
१.३ गरज अद्दण महत्त्व
ऄ) गरज
ब) महत्त्व
१.४ िैक्षद्दणक संिोधनाचे प्रकार
ऄ) ऐद्दतहाद्दसक संिोधन
ब) वणथनात्मक संिोधन
क) प्रायोद्दगक संिोधन
ड) व्यक्ती ऄभ्यास
१.५ िैक्षद्दणक संिोधनाची द्दनतीतत्वे
१.६ सारांि
१.७ प्रश्न
१.८ संदभथ
१.० उणिष्टे हा घटक वाचल्यानंतर तुम्हाला:
 िैक्षद्दणक संिोधनाची संकल्पना स्पष्ट करता येइल. िैक्षद्दणक संिोधनाची व्याप्ती द्दविद
करता येइल.
 िैक्षद्दणक संिोधनाचा हेतू द्दविद करता येइल.
 िैक्षद्दणक संिोधनाचे प्रकार स्पष्ट करता येइल.
 िैक्षद्दणक संिोधनची द्दनतीतत्वांचे ऄनुसरण अद्दण सरवास मदत होइल.
munotes.in

Page 2

िैक्षद्दणक संिोधन
2 १.१ प्रस्तावना मानवी जीवनास संिोधन िुद्ध करते. संिोधनामुळे जीवनाच्या गुणवत्तेत वाढ होते. संिोधन
म्हणजे ज्ञानाचा िोध घेणे. कोणत्याही समस्या िास्त्रोक्त पद्धतीने किी सोडवावी हे संिोधन
दिथद्दवते. ज्ञाताकडून ऄज्ञाताकडे जाण्याचा हा एक प्रवास अहे. कोणत्याही प्रकारच्या
द्दवषयाचे नवीन ज्ञान द्दमळद्दवण्याचा एक िासोक्त पररणाम अहे.
द्दजज्ञासा अद्दण चौकसवृत्ती ही मानवाला द्दमळालेली नैसद्दगथक देणगी अहे. चौकसवृत्तीमुळे ते
स्वतः प्रेररत होउन त्यांची ज्ञानाची द्दकंवा सत्याची तहान वाढते. चुका अद्दण द्दिका यांच्या
वापरानंतर तो आष्ट ध्येयाच्या द्ददिेने पद्धतिीरपणे काम करतो. त्यांच्या पररद्दस्थतीिी
ऄसलेल्या समायोजन अद्दण सहकायाथच्या बळावर तो त्याच्या कृतीमध्ये यिस्वी होतो.
केलेल्या कामामधून तो काहीतरी द्दिकत ऄसल्यामुळे तो स्वतःच्या िास्त्रीय पद्धतीचा वापर
करून दुसऱ्या वेळेस त्याच कामात चांगली कृती करू िकतो.
ऄसलेले द्दसध्दांत रिबातल ठरद्दवणे, ऄसलेल्या द्दसद्धांतात काही बदल सुचद्दवणे, द्दकंवा
नवीन द्दसध्दांत प्रस्थाद्दपत करणे यासाठी कोणत्याही क्षेत्रात संिोधनाची अवश्यकता अहे.
१.२ संकल्पना – अथथ आणण वैणशष्टये अ) अथथ:
कोणत्याही समस्येचा वैज्ञाद्दनक पद्धतीने ऄभ्यास करणे म्हणजे संिोधन होय. द्दवश्वसनीय
अद्दण ईपयुक्त माद्दहती द्दमळद्दवण्याचा तो एक मागथ अहे. िैक्षद्दणक क्षेत्रातही ऄनेक ऄडचणी
व समस्या पुढे येत ऄसतात. द्दिक्षणाची ईद्दिष्ट्ये सध्या करण्यासाठस समस्यांचे द्दवलेषेषण
करून त्यांच्या द्दनरकरण्याचे मागथ िोधणे अवश्यक ऄसते.
िैक्षद्दणक संिोधन म्हणजे िैक्षद्दणक संिोधन स्वच्छतीकरण नसून िैक्षद्दणक प्रद्दिया स्वच्छ
करणे होय. काही तज्ञांच्या िैक्षद्दणक संिोधनाच्या व्याख्या पुढील प्रमाणे.
मौली (१९५८) यांच्या मते, िैक्षद्दणक प्रद्दिया ऄद्दधक पररणामकारक होण्यासाठी अवश्यक
ऄसलेली तथ्ये व संबंध यांचा िोध घेण्यासाठी हाती घ्यावयाच्या कृतीची मांडणी म्हणजे
िैक्षद्दणक संिोधन होय.
रेडमन आणण मेरी: यांनी संिोधनाची ‚नवीन ज्ञान द्दमळद्दवण्यासाठी पद्धतिीर प्रयत्न
करणे‛ ऄिी व्याख्या केली अहे.
The Advanced Learner’s Dictionary of Current English . यांत संिोधनाचा ऄथथ
‚द्दविेषतः ज्ञानाच्या कोणत्याही िाखेत नवीन तथ्ये िोधून काळजीपूवथक तपास द्दकंवा
चौकिी करणे ऄसा द्ददला अहे.
द्दललफोडथ वूडीच्या संिोधनानुसार समस्या पररभाद्दषत करणे अद्दण पुनथपररभाद्दषत करणे,
गृहीतके तयार करणे, द्दकंवा सुचवलेले ईपाय तयार करणे अद्दण मुल्यांकन करणे अद्दण
द्दनष्कषाथपयंत पोहोचणे अद्दण िेवटी ते सूत्रबद्धपणे गृहीतके बसतात की नाही हे द्दनधाथररत
करण्यासाठी चाचणी करणे यांचा समावेि होतो. munotes.in

Page 3

िैक्षद्दणक संिोधनाचा अढावा
3 J.W. Best : ‚िैक्षद्दणक संिोधन ही ऄिी द्दिया अहे. जी िैक्षद्दणक पररद्दस्थतीत वतथनाच्या,
द्दवज्ञानाच्या द्दवकासाकडे द्दनदेद्दित केली जाते. ज्यात द्दवज्ञानाचे ऄंद्दतम ईद्दिष्ट ऄसे ज्ञान
प्रदान करणे जे द्दिक्षकांना सवाथत प्रभावी पद्धतीनी त्याचे ध्येय साध्य करण्यास ऄनुमती
देइल.‛ ऄिी िैक्षद्दणक संिोधनाची व्याख्या जॉन. डब्लु बेस्ट यांनी केली अहे.
या द्दववेचनाच्या अधारे िैक्षद्दणक संिोधनाची व्याख्या पुढीलप्रमाणे मांडता येइल.
िैक्षद्दणक घटना ऄथवा प्रसंगाचे स्पष्टीकरण करता यावे. त्याबाबत भद्दवष्यकथन करता यावे
व त्यांचे द्दनयंत्रण करता यावे यासाठी ईपयुक्त ठरणाऱ्या द्दसद्धांतांचा ऄथवा सामान्यनमुनांचा
िोध घेण्याची प्रद्दिया म्हणजे िैक्षद्दणक संिोधन होय.‛
ब) वैणशष्टये:
िैक्षद्दणक संिोधनाची वैद्दिष्ट्ये खालील प्रमाणे:
१) िैक्षद्दणक संिोधन द्दवद्याथी तसेच द्दिक्षकाच्या िैक्षद्दणक समस्या सोडद्दवते.
२) िैक्षद्दणक संिोधन हे चौकिी करण्याची नेमकी ईद्दिष्ट्यपूणथ, िास्त्रोक्त अद्दण पद्धतिीर
प्रद्दिया अहे.
३) िैक्षद्दणक संिोधन ईच्च हेतुपूणथ अहे.
४) िैक्षद्दणक संिोधन माद्दहतीचे गुणात्मक, अद्दण संख्यात्मक संघटन करते अद्दण
संख्यािास्त्रीय ऄनुमान काढण्यास मदत करते.
५) िैक्षद्दणक संिोधन काही तत्वज्ञानात्मक द्दसद्धांतावर/ ईपपत्तीवर ऄधाररत अहे.
६) नवीन प्रमाणबद्धतेतील नद्दवन तथ्यांचा िोध लावते म्हणजेच िैक्षद्दणक संिोधन नद्दवन
ज्ञानाची द्दनद्दमथती करते.
७) िैक्षद्दणक संिोधन काही तत्वज्ञानात्मक द्दसद्धांतावर/ ईपपत्तीवर ऄधारीत अहे.
८) िैक्षद्दणक संिोधन संिोधकाची, क्षमता, ऄनुभव अद्दण चातुयथ/ कल्पकतेवर ऄवलंबून
ऄसते.
९) िैक्षद्दणक समस्या सोडवणूकीसाठी अंतरिास्त्रीय ईपगमाची गरज ऄसते.
१०) िैक्षद्दणक संिोधनात, वगथखोली, िाळा, महाद्दवद्यालये, द्दिक्षणिास्त्र द्दवभाग हे संिोधन
राबद्दवण्यासाठी प्रयोगिाळा म्हणून ईपयोगात येतात.
११) काहसच्या संदभाथत िैक्षद्दणक संिोधन व्यद्दक्तद्दनठ अ ऄथथद्दनवाथचन अद्दण ऄवगामी कारणे
िोधण्याची मागणी करते.
१२) संिोधन प्रद्दिया तकथप्रधान ऄसते.
१३) संिोधनाच्या द्दनष्कषाथच्या अधारे भद्दवष्यानुमान करताना संिोधक संकद्दलत
ऄधारसामग्रीच्या अधारे भद्दवष्यासंबंद्दधच्या ऄपेक्षा/ ऄंदाज व्यक्त कररत ऄसतो. munotes.in

Page 4

िैक्षद्दणक संिोधन
4 १४) संिोधन हे वस्तुद्दनठ अ ऄसते म्हणजे ते ऄनद्दभनत द्दकंवा पूवथग्रहयुक्त ऄसते.
१५) संिोधनाने नवीन ज्ञान द्दनष्पन्न होते याचा पररणाम म्हणून एक तर प्रस्थाद्दपत
ज्ञानाच्या कक्षा वाढतात. द्दकंवा वतथमान ज्ञानात सुधारणा होते.
१.३ गरज आणण महत्त्व अ) गरज (Need) :
आतर क्षेत्राप्रमाणेच द्दिक्षणातही संिोधन हे ईपयुक्त अद्दण द्दवश्वासाहथ ज्ञान देण्यासाठी
अवश्यक अहे द्दिक्षण क्षेत्रात संिोधनाची गरज भासवनारी द्दवद्दवध कारणे अहेत. ज्याद्वारे
द्दिक्षणाची प्रद्दिया ऄद्दधक प्रभावी करता येइल.
१) द्दिक्षणात द्दनणथयावर ऄधाररत पद्धतिीर संिोधन हे वेळ, िक्ती वाचवण्यास मद त करते
त्याचबरोबर ऄपयि , व द्दनरािा वाचवण्यासदेखील संिोधनाची मदत होते.
२) वैयद्दक्तक अद्दण सामाद्दजक, घडामोडसचा अधार म्हणून चांगले संिोधन ओळखले
जाते.
३) संिोधन हे केवळ द्दवद्याथी अद्दण द्दिक्षणतज्ञांसाठी नाही तर व्यावसाद्दयक अद्दण गैर–
व्यावसाद्दयकांसाठी देखील अवश्यक अहे हे द्दिक्षण तयार करण्यासाठी तसेच
द्दिक्षणाच्या सुलद्दभकरण्यासाठीचे साधन अहे.
४) द्दवद्दवध समस्या समजून घेण्यासाठी अद्दण जनजागृती वाढवण्यासाठी संिोधन ईपयुक्त
अहे. तसेच ते आतरांना मदत करते अद्दण सामाद्दजक चेतना वाढवण्यास मदत करते.
५) संिोधन अपल्याला व्यवसायाच्या यिात मदत करते कारण त्यात अरोग्यसेवा,
औषधद्दनमाथण, कृषी, ऄन्न अद्दण पेय. माद्दहती अद्दण संप्रेषण तंत्रज्ञान, द्दवमानचालन,
रचनात्मक अद्दण यासारख्या द्दवद्दवध व्यवसायामध्ये द्दवज्ञान अद्दण ऄद्दभयांद्दत्रकी
प्रद्दियांचा समावेि अहे. तसेच द्दनद्दमथती अद्दण सुधारणेच्या पररणामासाठी संिोधन हे
नेहमीच महत्त्वाचे ऄसते.
६) संिोधन करणाऱ्या संिोधकाला त्यांच्या दाण्यांची वैधता अद्दण द्दवश्वासाहथता तपासावी
लागते. त्यांची सचोटी अद्दण योग्यता ऄवलंबून ऄसते. त्यांच्या संिोधनाची गुणवत्ता
अपल्याला खोटे नाकारण्यात अद्दण सत्याचे समथथन करण्यास मदत होते.
७) द्दिक्षणाच्या बदल त्या संकल्पनेमुळे िैक्षद्दणक संिोधनाची गरज अहे कारण ते वाचन
अद्दण लेखनाची अवड तसेच मौल्यवान माद्दहतीचे द्दवलेषेषण अद्दण देवाणघेवाण
करण्याचा अत्मद्दवश्वास वाढवते.
८) संिोधनामुळे मनाला पोषण अद्दण व्यायाम द्दमळतो कारण माद्दहती िोधणे अद्दण द्दवचार
करणे ही द्दिया मेंआसाठी ऄन्न म्हणून काम करते. अद्दण अपली लपलेली
सजथनिीलता अद्दण तकथिक्ती सद्दिय राहण्यास मदत करते. त्यामुळे अपले सद्दिय
मन अपल्याला काही मानद्दसक अजार टाळण्यास मदत करू िकते. munotes.in

Page 5

िैक्षद्दणक संिोधनाचा अढावा
5 ९) संिोधन हा नवद्दनद्दमथतीचा अधार अहे कारण संिोधनातून ज्ञान द्दवकद्दसत होते. तसेच
व्यावहाररक दृष्टीकोन सुधारणे संिोधनातून साध्य होते. द्दिक्षण त्यांच्या क्षमता
सुधारण्यासाठी अद्दण त्यांची द्दिकवण्याची, द्दिकण्याची प्रद्दिया सुधारण्यासाठी
संिोधन द्दनष्कषाथचा वापर करतात. द्दवद्याथी जेव्हा त्यांचे ज्ञान द्दवकद्दसत करण्यात
सद्दियपणे सहभागी होतात. तेव्हा ते ऄद्दधक द्दिकतात.
ब) महत्त्व:
द्दिक्षणातील संिोधनामुळे ऄभ्यासिमाच्या द्दवकासात अद्दण द्दवद्याथांना त्यांच्या ऄडचणी
सुधारण्यास सक्षम करण्यास संिोधनामुळे मदत होते तसेच द्दवद्याथांच्या वैयद्दक्तक
गरजेनुसार सूचनांच्या पद्धती द्दस्वकारण्यास लक्षणीय प्रगती करणे िलय झाले अहे.
१) सवथ प्रगती ही चौकिीतूनच जन्माला येते. ऄद्दतअद्दत्म्वश्वास ऄसव्यापेक्षा िंका द्दनमाथण
होणे बऱ्याचदा चांगले ऄसते. कारण ते चौकिीला कारणीभूत ठरते अद्दण चौकिीमुळे
िोध लागतात. हे द्दवधान प्रद्दसध्द हडसन मॅद्दलसम्स अहे. ज्याच्या संदभाथतून
संिोधनाचे महत्व समजू िकते. संिोधनाचे प्रमाण वाढल्याने प्रगदी िलय होते.
२) संिोधनाने वैज्ञाद्दनक अद्दण प्रेरक द्दवचार द्दवकद्दसत होण्यास मदत होते तसेच ते द्दवचार
अद्दण संस्थेच्या ताद्दकथक सवयसचा द्दवकासास प्रोत्साहन देते.
३) संिोधन ऄज्ञात गोष्टसवर ईपाय प्रदान करण्यास सक्षम बनवते. ज्ञानातील ऄंतर भरून
काढू िकते. अद्दण अरोग्यसेवा व्यावसाद्दयक कायथ करण्याच्या पद्धतीमध्ये सुधारणा
करू िकते.
४) व्यवसायािी संबंद्दधत ऄसो द्दकंवा संपूणथ ऄथथव्यवस्थेिी संबंद्दधत ऄसो, ईपयोद्दजत
अद्दथथक क्षेत्रातील संिोधनाची भूद्दमका अधुद्दनक काळात खूप वाढली अहे. अद्दथथक
धोरणाला मदत म्हणून संिोधनाला व्यवसाय अद्दण सरकार या दोन्हीसाठी ऄद्दधक
महत्त्व प्राप्त झाले अहे.
५) संिोधन नेहमी ईच्च दजाथचे ऄसेल पाद्दहजे.
६) संिोधन अपल्या अद्दथथक व्यवस्थेतील सवथ सरकारी धोरणांसाठी अधार प्रदान
करते. ईदाहरणाथथ, सरकारचा ऄथथसंकल्प लोकांच्या गरजा अद्दण आच्छांच्या
द्दवलेषेषणावर अद्दण गरजा पूणथ करण्यासाठी महसुलाच्या सुलभतेवर ऄवलंबून ऄसतो.
संिोधनाद्वारे अपण आतर धोरणांची कल्पना करू िकतो अद्दण या प्रत्येक पयाथयाचे
पररणाम तपासू िकतो.
७) द्दनणथय घेणे हा संिोधनाचा भाग ऄसू िकत नाही परंतु संिोधनामुळे धोरणकत्याथचे
द्दनणथय द्दनद्दितच सुलभ होतात.
८) संिोधनाचा मुख्य ईिेि म्हणजे कृतीची माद्दहती देणे द्दसध्दांत द्दसद्ध करणे अद्दण
ऄभ्यासाच्या क्षेत्रात ज्ञान द्दवकद्दसत करण्यात योगदान देणे. munotes.in

Page 6

िैक्षद्दणक संिोधन
6 ९) व्यवसाय अद्दण ईद्योगाच्या द्दवद्दवध ऑपरेिनल अद्दण द्दनयोजन समस्या
सोडद्दवण्यासाठी संिोधनाला द्दविेष महत्त्व अहे संिोधन, ऄद्दधक ताद्दकथक अद्दण
वैज्ञाद्दनक द्दनणथयाद्वारे ऄंतज्ञाथनी व्यवसाय द्दनणथयांची जागा घेते.
१०) सामाद्दजक संबंधाचा ऄभ्यास करण्यासाठी अद्दण द्दवद्दवध सामाद्दजक, समस्यांची ईत्तरे
िोधण्यासाठी सामाद्दजक िास्त्रज्ञांसाठी संिोधन द्दततकेच महत्वाचे अहे.
पुढील मुिे लक्षात घेऊनही संशोधनाचे महत्त्व समजू शकते:
ऄ) संिोधनाचा ऄथथ द्दवलेषेषक अद्दण द्दवचारवंतांना नवीन द्दसद्धांतांचे सामान्यीकरण ऄसा
ऄसू िकतो.
ब) संिोधनाचा ऄथथ तत्ववेते अद्दण द्दवचारवंतांना नवीन कल्पना अद्दण ऄंतदृष्टीचा
पररणाम ऄसू िकतो.
क) संिोधनाचा ऄथथ संिोधन पद्धतीतील व्यावसाद्दयकांसाठी ईपजीद्दवकेचा स्रोत ऄसू
िकतो.
ड) संिोधनाचा ऄथथ नवीन िैली अद्दण सजथनिील कायाथचा द्दवकास ऄसू िकतो.
ऄिाप्रकारे, अपण ऄसे म्हणू िकतो की संिोधन हे एक प्रकारचे औपचाररक प्रद्दिक्षण अहे
ने एखाद्याला क्षेत्रातील नवीन घडामोडी चांगल्या प्रकारे समजून घेण्यास सक्षम करते.
संिोधन हा ज्ञानाच्या फायद्यासाठी ज्ञानाचा झरा अहे अद्दण द्दवद्दवध व्यवसाय, सरकारी
अद्दण सामाद्दजक समस्या सोडवण्यासाठी मागथदिथक तत्वे प्रदान करण्याचा एक महत्त्वाचा
स्त्रोत अहे.
तुमची प्रगती तपासा:
१) संिोधनाची संकल्पना स्पष्ट करा?
“.““““““““““““““““““““““““““““
“.““““““““““““““““““““““““““““
“.““““““““““““““““““““““““““““
२) संिोधन चांगले वैद्दिष्टयपूणथ का ऄसेल पाद्दहजे?
“.““““““““““““““““““““““““““““
“.““““““““““““““““““““““““““““
“.““““““““““““““““““““““““““““
३) द्दिक्षणात संिोधनाची गरज काय अहे?
“.““““““““““““““““““““““““““““
“.““““““““““““““ ““““““““““““““
“.““““““““““““““““““““““““““““ munotes.in

Page 7

िैक्षद्दणक संिोधनाचा अढावा
7 ४) िैक्षद्दणक क्षेत्रात संिोधन महत्त्वाचे का अहे?
“.““““““““““““““““““““““““““““
“.““““““““““““““““““““““““““““
“.““““““““““““““““““““““““““““
१.४ शैक्षणणक संशोधनाचे प्रकार िैक्षद्दणक संिोधन हे वतथणूक अद्दण सामाद्दजक द्दवज्ञानातील संिोधन पद्धतीवर ऄधाररत
अहे अद्दण मुख्यतः मानसिास्त्र, समाजिास्त्र अद्दण मानववंििास्त्र यावर ऄवलंबून अहे.
संिोधनाचे पररमाणात्मक अणी गुणात्मक संिोधन ऄिा दोन द्दवस्तृत श्रेणीमध्ये द्दवभागणी
करता येते. पररमानात्मक संिोधन हे ऄसे संिोधन ऄसते ज्यामध्ये डेटाचे (माद्दहतीचे)
संख्यांच्या दृष्टीने द्दवलेषेषण केले जाउ िकते. तर गुणात्मक संिोधन संख्यात्मक माद्दहतीचा
वापर न करता घटना अद्दण लोकांचे वैज्ञाद्दनक पद्धतीने वणथन करू िकते. पररमानात्मक
संिोधन त्याच्या मूळ योजनांवर ऄधाररत हे अद्दण त्याच्या पररणामाचे ऄद्दधक सहजतेने
द्दवलेषेषण अद्दण ऄथथ लावले जातात. अद्दण गुणात्मक संिोधन हे द्दवद्याथांसाठी ऄद्दधक खुले
अद्दण प्रद्दतसाद देणारे अहे. प्रत्येक संिोधनाचे फायदे अद्दण तोटे ऄसतात.
अ) ऐणतहाणसक संशोधन:
ऐद्दतहाद्दसक संिोधन भूतकाळािी संबंद्दधत ऄसलेल्या पुराव्यांचा पद्धतिीर अद्दण वस्तुद्दनठ अ
स्थान, मूल्यमापन अद्दण समन्वय होय. ज्यामुळे भूतकाळातील घटनांची सत्यद्दस्थती
द्दनमाथण करून द्दनष्कषथ काढता येते.
भूकाळातील घटनांचे वणथन, द्दवलेषेषण, पृथ: करण अद्दण द्दचद्दकत्सक चौकिी, यात समाद्दवष्ट
अहेत. ज्या कारणे भूतकाळािी संबंद्दधत द्दनठ अावान माद्दहती पुनथईभारण्यास िलय होते.
गतकालीन घटना द्दकंवा संयोगात्मक घटनांचा परीक्षण करून वस्तुद्दस्थती द्दनमाथण करण्याचा
प्रयास केला जातो. ज्यामुळे भूतकाळ संबंद्दधत द्दनष्कषथ द्दकंवा भद्दवष्य घटनांचा वतथवण
काढण्यास मदत होते. ऐद्दतहाद्दसक संिोधन एका प्रकारचे द्दवलेषेषणात्मक संिोधन अहे.
ऐणतहाणसक संशोधनाचा हेतू:
द्दिक्षणात ऐद्दतहाद्दसक संिोधन करण्याचे ऄनेक हेतू ऄिा प्रकारे अहेत.
१) द्दिक्षणतज्ञांना समकालीन समस्या ज्याचे मूळ भूतकाळािी संबंद्दधत ऄसतात ऄिा
समस्यांचे द्दनराकरण करण्यास मदत होते. ऄथाथत द्दिक्षणात बदल अणण्यास िलय
होते.
२) भूकाळािी संबंद्दधत संप्रात द्दनवडलेली पररकल्पना ईपपत्ती अद्दण समानीकरणे
यामधून संिोधकाला माद्दहतीचे पूनथमूल्यांकन करता येते.
३) ऐद्दतहाद्दसक संिोधन प्रबळ संस्कृतीच्या परस्परांवरील पररणामांवर जोर देते अद्दण
त्यांचे सापेक्ष महत्त्वाचे पृथ्थःकरण करते. munotes.in

Page 8

िैक्षद्दणक संिोधन
8 ४) िैक्षद्दणक ईपपत्ती अद्दण ररती किाप्रकारे अद्दण का द्दवकद्दसत झालेली अहेत ते
समजण्यास मदत करते.
ऐणतहाणसक संशोधनाचा माणहती स्त्रोतांचा शोध:
ऐद्दतहाद्दसक संिोधनात द्दवषयांिी संबंद्दधत ऄसलेल्या अद्दण ईपलब्ध होउ िकणाऱ्या सवथ
साधनांचा त्यात ईपयोग करून घ्यावा लागतो.
ऐद्दतहाद्दसक संिोधनात संिोधक गतकालीन घडलेल्या घटनांचा द्दवलेषेषण तेव्हाच ईपलब्ध
ऄसलेल्या खाणाखुनांच्या अधारे सत्याचे द्दनरीक्षण करतात.
ऐणतहाणसक आधारसामग्री दोन प्रकारची असते:
१) प्राथद्दमक स्त्रोत
२) दुय्यम स्त्रोत
१) प्राथणमक स्त्रोत:
अ) व्यणिगत नोंदी:
डायऱ्या, अत्मचररत्रे, पत्रे, आच्छापत्रे, दस्तऐवजे, करार, व्याख्यानांची टाचणे, भाषणांचे मूळ
प्रारूप लेख अद्दण पुस्तके.
ब) मौणिक परंपरा:
दंतकथा, लोककथा, कौटुंद्दबक कथा, नृत्य, खेळ समारंभ, घटनेला साक्षी ऄसलेल्यांच्या
अठवणी.
क) णचत्रमय नोंदी:
छायाद्दचत्र, चलद्दचत्रे, सूक्ष्मपट, रंगद्दचत्रे, नाणी अद्दण मूती.
ड) प्रकाणशत छायाणचत्र:
वतथमानपत्रे, पुस्तके, द्दनयकाद्दलकांमधील द्दिक्षणद्दवषयी माद्दहती देणाऱ्या दािथद्दनक व
साद्दहद्दत्यक रचना.
इ) यांणत्रक दप्तरनोंदी:
मुलाखती व सभेच्या फीतमुद्रण, द्दवद्याथांच्या वाचण प्रयत्नांचे ध्वनीलेखन
फ) अवशेष:
काही प्रसंगी ऄभ्यासकाला दप्तरनोंदी ऄहवाल द्दकंवा आतरांचे िब्द यांच्यावर ऄवलंबून
राहण्याची जरुरीच नसते. कारण भूतकाळातील ज्या वस्तू जपून ठेवलेल्या ऄसतात त्यांची
त्याला प्रत्यक्ष पाहणी द्दकंवा हाताळणी करता येते. munotes.in

Page 9

िैक्षद्दणक संिोधनाचा अढावा
9 ग) भौणतक अवशेष:
आमारती, हत्यारे, िस्त्रे, पोिाख, भांडी, फद्दनथचर, खाद्यपदाथथ, जुने सांगाडे आत्यादी.
२) दुय्यम स्त्रोत:
घटनेला साक्षी नसलेल्या व्यक्तीने प्रत्यक्ष घटनेत सहभागी वा साक्षी ऄसलेल्या व्यक्तीकडून
ऐकलेल्या माद्दहतीच्या अधारे ऄहवाल तयार केले ऄसतील, तर त्यांना दुय्यम स्त्रोत ऄसे
म्हणतात. यात लेखक घटनेचा प्रत्यक्ष साक्षी नसतो. तो ऐकीव माद्दहतीच्या अधारे घटनेचा
तपिील द्दलहून ठेवतो.
१. ते मौद्दखक द्दकंवा लेखी ऄसू िकतात.
२. यात ज्ञानकोि , िद्दमक पाठ्यपुस्तके, वतथमान पत्रे, द्दनयतकाद्दलके, व ऄन्य संदभथ
ग्रंथांचा दुय्यम साधनात समावेि होतो.
ऐणतहाणसक संशोधनाची वैणशष्ट्ये:
१) ऐद्दतहाद्दसक संिोधन केवळ तथ्य अद्दण माद्दहती गोळा करणे नव्हे तर भूतकाळािी
संबंद्दधत घटनांचे द्दचत्र दिथद्दवणे सुद्धा अहे.
२) ऐद्दतहाद्दसक संिोधनात द्दवद्दवध केंद्रे अहेत. (प्रसंग, चळवळ, घटना अद्दण संकल्पना)
३) ऐद्दतहाद्दसक संिोधनात व्यक्तसचे, संस्थांचे मुल्यमापण अद्दण नोंद ऄसते.
४) ऐद्दतहाद्दसक संिोधन मुळातच स्थाद्दयक ऄसलेल्या माद्दहतीचा िोध घेतो. यात
माद्दहतीचे द्दनमाथण साचेबंद तंत्राद्वारे होत नाही.
५) ऐद्दतहाद्दसक संिोधन अयोद्दजत करण्यात गोळा केलेली संिोधन सामुग्रीचे संकलन व
वाचन प्रद्दिया समाद्दवष्ट अहे. माद्दहतीचे संकलनाची प्रद्दिया द्दवलेषेषण एकाच वेळी
संिोधक करतो.
ऐणतहाणसक संशोधनाच्या पायऱ्या:
ऐद्दतहाद्दसक संिोधनात खालील पाययाथ समाद्दवष्ट अहेत.
१) समस्येची/द्दवषयाची ओळख अद्दण समस्येच्या व्याख्या
२) माद्दहतीच्या स्त्रोतांचा िोध
३) ऐद्दतहाद्दसक स्त्रोतांचे मूल्यमापण
४) माद्दहतीचे द्दवलेषेषण, एकत्रीकरण अद्दण संलेषेषनाचे सारांि
५) ऄहवाल लेखन
munotes.in

Page 10

िैक्षद्दणक संिोधन
10 ऐणतहाणसक संशोधनात सुचवलेले अभ्यास:
१) द्दिक्षणाच्या सावथजद्दनक द्दवत्तपुरवठ्याचा आद्दतहास.
२) असाम, द्दबहार, द्दहमाचल प्रदेि, केरळ, राजस्थान आत्यादी द्दवद्दिष्ट भारतीय
राज्यांमध्ये द्दिक्षण ऄसल्यास त्यांचा ऐद्दतहाद्दसक ऄभ्यास.
३) भारत अद्दण आतर काही देिांचा तुलनात्मक आद्दतहास.
४) भारतातील िैक्षद्दणक फायद्याचा आद्दतहास.
५) प्राचीन भारतातील द्दिक्षकाच्या भूद्दमकेचा ऄभ्यास.
६) भारतातील समकालीन समस्यांचा ऄभ्यास.
७) िैक्षद्दणक प्रिासनचा ऄभ्यास
८) मुंबइ द्दवद्यापीठ, ताद्दमळनाडू द्दवद्यापीठ, यांसारख्या द्दवद्दिष्ट िैक्षद्दणक संस्थेचा
ऐद्दतहाद्दसक ऄभ्यास
ऐणतहाणसक संशोधनात घ्यावयाची िबरदारी:
१) द्दवषय द्दकंवा समस्या फार मोठी नसावी.
२) द्दवषय द्दनवडताना माद्दहतीचा स्त्रोत ऄद्दस्तत्वात अहे. सहज ईपलब्ध होत ऄसेल:
तसेच संिोधकाला माद्दहत अहे याची खात्री करूनच समस्या द्दनद्दित करावी.
३) तारखेचा दुय्यम स्त्रोत िोधण्यास सुलभतेचा ऄनावश्यक वापर टाळावा.
४) संिोधकाला स्वतःची वैयद्दक्तक मूल्ये, स्वारस्ये, गुण अद्दण पूवथग्रहाची जाणीव ऄसेल
अवश्यक अहे.
५) ऄहवाल ताद्दकथक अद्दण िास्त्रीय पद्धतीने द्दलहला गेला पाद्दहजे.
ब) वणथनात्मक संशोधन:
वणथनात्मक संिोधनात ऄभ्यासद्दवषयक प्रयुक्ताच्या वतथमान द्दस्थतीसंबंधीच्या पररकल्पनांचे
परीक्षण करण्यासाठी द्दकंवा प्रश्नांची ईत्त्तरे िोधण्यासाठी अधारसामग्रीचे संकलन ऄद्दभप्रेत
ऄसते. वणथनात्मक संिोधनात ऄभ्यासिम समग्र जनसमुपयाच्या एका द्दवद्दिष्ट भागाच्या–
प्रद्दतदिाथच्या ऄभ्यासावरुण त्या समग्र जनसमुदायाच्या द्दवद्दिष्ट लक्षणांबाबत द्दवश्वसनीय
द्दनष्कषथ काढण्याचा प्रयत्न करीत ऄसतो. ऄभ्यासासाठी अवश्यक ती अधारसामग्री
संकद्दलत करण्यासाठी प्रश्नावली, मुलाखती द्दकंवा द्दनरीक्षणाचा ऄवलंब केला जातो.
munotes.in

Page 11

िैक्षद्दणक संिोधनाचा अढावा
11 वणथनात्मक संशोधनाची वैणशष्ट्ये:
१) वणथनात्मक संिोधन हे प्रश्न, ऄभ्यासाची रचना , अद्दण माद्दहती द्दवलेषेषणाचा संदभथ देते.
२) ही एक द्दनरीक्षणात्मक संिोधन पद्धत अहे. कारण कोणत्याही संिोधन ऄभ्यासाच्या
चलचा कोणत्याही क्षमतेवर प्रभाव पडत नाही.
३) वणथनात्मक संिोधन ही एक पररमाणात्मक संिोधन पद्धत अहे जी लोकसंख्येच्या
नमुन्यांच्या सांद्दख्यकीय पररमाणवाचक माद्दहती गोळा करण्याचा प्रयत्न करते.
४) वणथनात्मक संिोधनामध्ये ऄद्दनयंद्दत्रत चलांचा वापर केला जातो. म्हणजे कोणत्याही
चलाचा कोणत्याही प्रकारे प्रभाव पडत नाही.
५) या संिोधनात एकाच गटातील वेगवेगळ्या द्दवभागांचा ऄभ्यास केला जातो.
६) संिोधक वणथनात्मक संिोधनाच्या द्दवद्दवध संिोधन तंत्राचा वापर करून संकद्दलत
केलेल्या माद्दहतीचे पुढील संिोधन करतात.
वणथनात्मक संशोधन पद्धतीचे प्रकार:
वणथनात्मक संिोधनाच्या तीन महत्त्वाच्या अद्दण द्दवद्दिष्ट पद्धती अहेत. ते पुढीलप्रमाणे
अहेत:
१) द्दनरीक्षण पद्धती
२) अंतर संबंध पद्धत
ऄ) परस्पर संबंधात्मक संिोधन
ब) प्रासंद्दगक संिोधन
क) केस स्टडी
ड) सवेक्षण पद्धत
वरील सवथ संिोधन थोडलयात चचाथ करुया.
१) णनररक्षण पद्धत:
वणथनात्मक संिोधनांतगथत, द्दनररक्षण पध्दती ही संिोधन करण्यासाठी सवाथत प्रभावी पद्धत
अहे. यात संिोधक पररमाणवाचक अद्दण गुणात्मक ऄसे दोन्ही द्दनरीक्षणे वापरतात.
संख्यात्मक द्दनरीक्षण म्हणजे संख्या अद्दण मूल्यांिी संबंद्दधत माद्दहतीचे संग्रह हे प्रमाणाच्या
दृष्टीने संबंद्दधत द्दकंवा द्दचद्दत्रत केले अहे. तसेच संख्यात्मक द्दनरीक्षणामध्ये संख्यात्मक अद्दण
सांद्दख्यकीय द्दवलेषेषण पद्धती वापरून पररणाम प्राप्त केले जातात. यांत वय, वजन, अकार,
खंड आत्यादीचा समावेि होतो गुणात्मक द्दनरीक्षणामध्ये केवळ संख्या द्दकंवा मोजमाप
समाद्दवष्ट नसून वैद्दिष्ट्यांचे देखील द्दनरीक्षण केले जाते. संिोधक करून प्रद्दतसादकत्याथचे
द्दनरीक्षण करतो. munotes.in

Page 12

िैक्षद्दणक संिोधन
12 २) परस्पर संबंध पद्धत (Inter Relationship method) :
अ) सहसंबंधात्मक संशोधन:
सहसंबंधात्मक संिोधनात दोन द्दकंवा ऄद्दधक पररमाणवाचक चलांमधील संबंध व त्याची
मात्रा द्दनधाथररत करण्याचा प्रयत्न केला जातो. चलघटकांमधील सहसंबंधाची मात्रा.
सहसंबंध गुणकाने दिथद्दवले जाते सहसंबंधात्मक ऄभ्यासात चलघटकाची कुठल्याही प्रकारे
हाताळणी केली जात नाही. सहसंबंधात्मक ऄभ्यासाचे दोन मुख्य हेतू ऄसू िकतात. एक
म्हणजे चलघटकांमधील संबंध द्दकंवा ऄभाव द्दसद्ध करणे अद्दण दुसरे म्हणजे सहसंबंधाच्या
अधारे भद्दवष्यकथन करणे सहसंबंधाची मात्रा सहसंबंधगुणकाने दिथद्दवली जाते.
सहसंबंधात्मक संशोधन दोन प्रकारचे असते:
१. संबंधात्मक ऄभ्यास (Relationship studies)
२. पूवाथनुमान ऄभ्यास (Prediction studies)
या संिोधनात,
१) समस्येची द्दनवड
२) नमुना अद्दण साधनांची द्दनवड
३) रचना अद्दण कायथपद्धती
४) द्दनष्कषांचे स्पष्टीकरण, या पयाथयांचा समावेि अहे.
ब) कारणात्मक – तुलनात्मक संशोधन (Casual Comparative Research) :
कारणात्मक – तुलनात्मक या संशोधनात कायथकारण:
संबंधाचा ऄभ्यास केला जातो. यात गटांची तुलना ऄद्दभप्रेत ऄसते. या संिोधनात स्वाधीन
चलाची हाताळणी करणे िलय नसल्याने ज्या कारणस्वरुपी चलात संिोधकास स्वारस्य
ऄसते. त्यापेक्षा द्दभन्न ऄथवा द्दवरोधी ऄनुभव घेतलेल्या प्रयुक्तांची द्दनयंद्दत्रत गट म्हणून
द्दनवड केली जाते. या संिोधनात स्वाधीन चलाची हाताळणी करणे िलय नसल्याने व
बाह्यचलांचे द्दनयंत्रणही िलय नसल्याने द्दनष्पन्न कायथकारणसंबंध संद्ददग्ध व ऄस्थायी
स्वरूपाचे ऄसतात. तथाद्दप या संिोधनातून द्दनष्पन्न कायथकारण संबंधाचे स्थाद्दयत्व ऄथवा
ऄस्थाद्दयत्व द्दसद्ध करण्यासाठी द्दविुद्ध प्रायोद्दगक स्वरूपाचा ऄभ्यास हाती घेता येतो.
क) व्यिी अभ्यास (Case study) :
Case study ची अपण पुढे सद्दवस्तर चचाथ करू.
ड) सवेक्षण पद्धती (Survey method) :
सवेक्षण संिोधनात संिोधक लहान द्दकंवा मोठ्या समग्र जनसंख्येच्या वैद्दिष्ट्यांचे मुल्यांकन
करण्याचा प्रयत्न करीत ऄसतो. याकररता संिोधक समग्र जनसंख्येचा ऄभ्यास न करता
त्यातून द्दनवडलेल्या प्राद्दतद्दनद्दधक प्रद्दतदिाथचा ऄभ्यास करून प्राप्त अधारसामग्रीच्या अधारे munotes.in

Page 13

िैक्षद्दणक संिोधनाचा अढावा
13 समग्र जनसंख्येच्या प्रत्यक्ष ऄभ्यास न करता त्यातून द्दनवडलेल्या प्रद्दतदिाथचा प्रत्यक्ष
ऄभ्यास केला जात ऄसल्याने या ऄभ्यासास प्रद्दतदिी सवेक्षण म्हणून संबंधले जाते. या
संिोधनात बंद्दधस्त प्रश्न तसेच मुक्त प्रश्नावलीचा वापर केला जातो. या संिोधनात संिोधक
सवेक्षणाद्वारे द्दकंवा प्रश्नावलीद्वारे ईत्तरे द्दमळवू िकतात.
वणथनात्मक संशोधनामध्ये सुचणवलेला अभ्यास:
१) संिोधक िाळेत तंत्रज्ञान वापरण्याबाबत द्दिक्षकांच्या वृत्तीचे मूल्यांकन करणे.
२) संिोधक द्दकंवा कंपनीला िाळा)कॉलेज, द्दिक्षक द्दकंवा तेथील कमथचाऱ्यापेक्षा
मनोबलाचे मूल्यमापन करणे.
३) वाद्दणज्य द्दकंवा व्यवस्थापन िाखेच्या संिोधकाला ग्राहकांच्या सवयसचे द्दनरीक्षण
करणे.
४) द्दवद्याथी पाठ्यपुस्तकांऐवजी ऑनलाइन धडे प्रभावीपणे समजतील द्दकंनही हे
संिोधकाने समजून घेणे.
वणथनात्मक संशोधनाचे फायदे:
१) द्दनरीक्षण पद्धत , व्यक्ती ऄभ्यास पद्धत अद्दण सवेक्षण पद्धत, यासारख्या द्दवद्दिष्ट
पद्धतसचा वापर करून संिोधन करण्यासाठी वणथनात्मक संिोधन ईपयुक्त ठरते.
२) ही पध्दत प्रामाद्दणक अद्दण दजेदार माद्दहती संकद्दलत केल्याची खात्री करून
प्रद्दतसादकत्याथस नैसद्दगथक वातावरणात संिोधन करण्यास ऄनुमती देते.
३) नमुनाचा अकार सामान्यतः मोठा ऄसल्याने माद्दहती संकलन करणे जलद होते.
अद्दण ते स्वस्त देखील ऄसते.
४) द्दवलेषेषण करणे अद्दण द्दनणथय घेण्यासाठी वापरणे सोपे अहे.
क) प्रायोणगक संशोधन:
पारंपररक प्रायोद्दगक पद्धतीतूनच िैक्षद्दणक प्रायोद्दगक पद्धतीचे ईपयोजन तसेच द्दस्वकार
झाला अहे हीनेक वैज्ञाद्दनक पद्धत अहे. एखादया द्दनयंद्दत्रत वातावरणातील घटनांचा
मूलभूत संबंध िोधून काढण्यात या पद्धतीचा वापर केला जातो. घटनेमागील कारणांचा
ऄभ्यास करुण ती कारणे ओळखणे, पुढे काय ऄसेल द्दकंवा काय घडणार अहे, ह्याचे
काळजीपूवथक द्दनयंद्दत्रत वातावरणात केलेले स्पष्टीकरण व पृथ्थकरण म्हणजे प्रायोद्दगक
संिोधन होय.
प्रायोद्दगक पद्धत ही पररकल्पनेचे पररक्षण करणारी पद्धत अहे. पररकल्पना ही प्रायोद्दगक
संिोधनाचे रृदय अहे. समस्या द्दनद्दित झाल्यानंतर संिोधकाने पररकल्पनेचे संभाद्दवत
ईत्तर द्ददले पाद्दहजे. तसेच त्याला पररकल्पनेचे पररक्षण करुण तीचा द्दस्वकार द्दकंवा त्याग
केला पाद्दहजे. प्रायोद्दगक पद्धतीचा मुख्य ईद्दिष्ट म्हणजे प्रायोद्दगक संरचनेत होणाऱ्या घटनांचे
भाद्दकत करणे. munotes.in

Page 14

िैक्षद्दणक संिोधन
14 प्रायोणगक पद्धतीची वैणशष्ट्ये:
१) णनयंत्रण:
द्दनयंत्रण हा प्रयोगातील मुलभूत घटक अहे. पररकल्पनेत ऄंतभूथत नसलेल्या बाह्य घटकांचा
प्रभाव प्रयोगावर पडणार नाही याची दक्षता घेणे प्रयोगकत्याथला अवश्यक अहे. द्दनयंत्रणात
बाह्य घटकांचा प्रभाव काढून टाकण्यासाठी द्दकंवा कमी करण्यासाठी द्दवद्दवध पद्धतसचा वापर
केला जातो.
२) णवश्लेषण:
संिोधकाकडून पररद्दस्थतीचे योग्य स्पष्टीकरण घेणे म्हणजे द्दवलेषेषण होय. ह्या प्रद्दियेत
पूवथद्दनधाथरीत पररद्दस्थतीलाच स्वाश्रयी द्दकंवा प्रायोद्दगक चल म्हणतात ह्याला ईपचाररक चल
ऄसेही म्हणतात. संिोधनाच्या द्दवषयावर ही चले संबंद्दधत ऄसतात. संिोधक ह्या प्रद्दियेत
स्वाश्रयी चलांचा द्दवषयांिी संबंद्दधत घटकांवर कसा पररणाम होत ऄसतो. ह्याचे स्पष्टीकरण
कररत ऄसतो. िैक्षद्दणक संिोधनात वय, द्दलंग, अद्दथथक, सामाद्दजक दजाथ, बुद्दद्धमत्ता,
ऄध्यापन पद्धती द्दिक्षकाचे प्रद्दिक्षण द्दकंवा िैक्षद्दणक पात्रता अद्दण वगथवातावरण आत्यादी
प्रमुख स्वाश्रयी चलांचा समावेि होतो जर संिोधकाला ईदा– द्दवद्याथ्यांतील गद्दणत
द्दवषयातील संपादनावर ऄध्यापन पद्धतीचा पररणामाचा ऄभ्यास ह्या संिोधनात ‘ऄध्यापन
पद्धती’ हे स्वाश्रयी चल अहे.
३) णनरीक्षण:
प्रायोद्दगक पद्धतीत संिोधक स्वाश्रयी चलांचा अश्रयी चलावर होणाऱ्या पररणामांचे द्दनरीक्षण
करतो. अश्रयी चले कामातील कायथद्दनष्पती द्दकंवा संपादन ऄसू िकते.
४) आवृत्ती:
मोठया प्रयोगात ऄनेक ईपप्रयोग करून बाह्य चलांचा प्रभाव पूणथपणे टाळता येते. प्रायोद्दगक
व द्दनयंद्दत्रत गटांतील एका द्दनरीक्षणाऐवजी ऄनेक द्दनरीक्षणे घेतली जातात. एक–एक द्दनरीक्षण
म्हणजे एक ईपप्रयोगच ऄसतो. संिोधक द्दनयंद्दत्रत गटात तसेच प्रायोद्दगक गटात ऄनेक
द्दनरीक्षणे घेउ िकतो. प्रयोगातील द्दनरीक्षणाची संख्या वाढवून द्दकंवा न्यादिाथचा
एकद्दजनसीपणा वाढवून बाह्य चलांचा प्रभाव कमी करता येइल.
प्रायोणगक संशोधन आरािड्याचे (अणभकल्पाचे) प्रकार:
१) पूवथ–प्रायोणगक अणभकल्प:
हा कमी पररणामकारक अराखडा अहे. बाह्य चलावर ह्याचा कमी पररणाम होतो द्दकंवा
द्दनयंत्रण करता येत नाही. पूवथ प्रायोद्दगक ऄद्दभकल्पाचे पुद्दढल प्रकार अहेत.
१. एकल गट पूवथ–उत्तर चाचणी अणभकल्प : ही एक सरल प्रायोद्दगक ऄद्दभकल्प ऄसून
ह्यात द्दनयंद्दत्रत गटाचा समावेि नसतो. ह्यात प्रयोजक अश्रयी चलांच्या ईपायांचा
वापर करतो. ह्यात एक गट घेतला जातो. (A) त्या गटास पूवथ चाचणी द्यावी. त्याच munotes.in

Page 15

िैक्षद्दणक संिोधनाचा अढावा
15 (B) गटाला पद्दहल्या पाठयाऱ्यांच्या क्षमतेचा पाठ्यांि पारंपररक पद्धतीने द्दिकवावा.
नंतर ईत्तर चाचणी दयावी नंतर फरक िोधून द्दनष्कषथ काढावेत. पूवथ चाचणी स्वाश्रयी चल उत्तर चाचणी A X B
२. दोन गट अणभकल्प: वररल ऄद्दभकल्पात सुधारणा म्हणून ह्यात द्दनयंद्दत्रत गटाला
समाद्दवष्ट केले अहे. समान वाटणारे दोन गट घ्यावेत. एका गटास प्रायोद्दगक पद्धतीने
द्दिकवावे नंतर ईत्तर चाचणी दयावी. दुसऱ्या गटास पारंपररक पद्धतीने द्दिकवावे नंतर
ईत्तर चाचणी दयावी दोन्ही पद्धतीमध्ये जर फरक द्ददसून अला तर तो प्रायोद्दगक
पद्धतीमुळे अला ऄसे म्हणता येतील. पूवथ चाचणीचा समावेि यात नसतो. गट स्वाश्रयी चल उत्तर चाचणी E X B C – B
ह्या ऄद्दभकल्पात प्रायोद्दगक गटाच्या ईत्तर चाचणी गुणाची द्दनयंद्दत्रत गुणांिी तुलना केली
जाते.
२) यथाथथ प्रायोणगक अणभकल्प:
यादृद्दच्छक पद्धतीने गटाला काम देउन प्रायोद्दगक व द्दनयंद्दत्रत गटात समानता अणता येते,
ही समानता िैक्षद्दणक संिोधनात िलय अहे. ऄिाप्रकारे पलवता, आद्दतहास, पडताळा,
मापनाची साधने, सांद्दख्यकी ईतदी बाह्य चलांना द्दनयंद्दत्रत करता येते. ही पद्धती पूवथ–
प्रायोद्दगक पद्धतीपेक्षा चांगली ऄसून हीचा िैक्षद्दणक संिोधनात गरजेनुसार व िलयतेनुसार
वापर केला जातो.
चालांचा पररणाम द्दनयंद्दत्रत करण्यासाठी यादृद्दच्छकरणाचा ईपयोग होत नाही तेव्हा ह्या
अराखड्याचा ईपयोग केला जातो.
३) प्रयोगासादृश्य – प्रायोणगक अणभकल्प (Quasi) :
संिोधक द्दनयंद्दत्रत व प्रायोद्दगक गटांत जास्तीत जास्त समानता अणण्याचा प्रयत्न करत
ऄसतो. ह्यात तेवढी समानता राखता येते द्दततका ऄद्दभकल्प वैध ठरतो. गटाची यादृद्दच्छक
द्दनवड द्दकंवा यादृद्दच्छक पद्धत द्दकंवा जोड्या लावून समानता अणणे खूपच कठीण काम
ठरते. ऄिावेळी संिोधक प्रयोगसदृश्य प्रायोद्दगक ऄद्दभकल्पाचा वापर करतो.
असमान गट अणभकल्प (The Non – Equivalent Group Design) :
ही पद्धत जास्तीत जास्त सामाद्दजक संिोधनात ह्यात यादृद्दच्छक प्रयोग, पूवथ चाचणी– ईत्तर
चाचणी संरचनेचा वापर केला जातो. मात्र यादृद्दच्छकी करणाच्या वैद्दिष्ट्यांचा ऄभाव ऄसतो
ह्या ऄद्दभकल्पात अपण दोन्ही गट समान अहेत ऄसे गृहीत धरतो. िैक्षद्दणक संिोधनात
दोन तुलनात्मक वगाथचा द्दकंवा िाळेचा समावेि करू िकतो. तर सामाद्दजक संिोधनात दोन munotes.in

Page 16

िैक्षद्दणक संिोधन
16 समान सामाद्दजक गटाचा समावेि करू िकतो. अपण जास्तीत जास्त गटाची द्दनवड
करावी जेणेकरून अपण दोन गटांची योग्य रीतीने तुलना करू िकतो.
काऊंटर – बॅलेंस्ड अणभकल्प (The Counter – balanced design) :
ज्यावेळी द्दनयंद्दत्रत व प्रायोद्दगक गटाला यादृद्दच्छक पद्धतीत काम देता येत नाही त्यावेळी ह्या
पद्धतीचा वापर केला जातो ह्या ऄद्दभकल्पाला रोटेिन गट ऄद्दभकल्प ही म्हटले जाते. द्दभन्न
वेळी प्रायोद्दगक गटाला प्रत्येकाला प्रायोद्दगक वतथणूक द्ददली जाते. ही पद्धत ऄसमान गट
ऄद्दभकल्पाला मात ठरते. समान गटांचा वापर केला जातो. रोटेिन मुळे प्रत्येकाला संधी
द्दमळते. गटातील प्रत्येकालाच सवथ वतथणुकीला प्रद्दतसाद देता येतो.
ह्याची मयाथदा ऄिी की, पद्दहल्या वतथनुकीचा पररणाम दुसऱ्या वतथणुकीच्या वेळी द्ददसण्याची
िलयता ऄसते. ही पद्धत तेव्हाच वापरता येते. जेव्हा पद्दहला वतूथणूक पररणाम दुसऱ्या वेळी
होणार नसेल तरच ते वापरू िकतो.
प्रायोणगक संशोधनाचे फायदे:
१) नवीन कल्पना द्दकंवा द्दसध्दांत तपासण्यासाठी हे संिोधन महत्वाचे अहे. हे अपला
बहुमोल वेळ, श्रम अद्दण द्दनधी वाचवते.
२) हे संिोधकाला त्यांच्या कल्पना वापरण्यापूवी द्दनयंद्दत्रत वातावरणात चाचणी मदत
करते.
३) ते संिोधकास सवोत्तम चाचणी पद्धत प्रदान करते कारण
(१) या संिोधनाने पररणाम द्दवद्दिष्ट अहेत.
(२) संिोधनाची चलावर मजबूत पकड ऄसते.
(३) संिोधक गृहीतकेचे कारण अद्दण पररणाम ओळखू िकतो.
(४) प्रायोद्दगक संिोधन एक अदिथ सुरूवात ऄसू िकते.
ड) व्यिीअभ्यास Case –study:
व्यक्तीऄभ्यास हे ऄिा प्रकारचे संिोधन अहे की, ज्यात वतथमान सद्यद्दस्थतीतील घटना,
पररस्थीती यांचे वणथन व ऄनव्यन केले जाते. वृत्ताऄभ्यास सामाद्दजक कृतसचा गुंता ऄिा
ररतीने नजरेस अणतो की ज्यामुळे समाजावर प्रभाव टाकणारी व्यक्ती, सामाद्दजक
व्यवस्थेवर कसा प्रभाव करते याचा ऄभ्यास करू िकते. पूवथसंिोधकाने माद्दहती करून
द्ददलेला द्दललष्ट द्दववाद द्दकंवा पूवाथनुभवाचे अकलन करून देण्यास ही पद्धती ईपयुक्त ठरते.
मयाथद्ददत घटना, द्दस्थती अद्दण त्यांचे संबंध यांचा सद्दवस्तर अियात्मक द्दवलेषेषणावर व्यद्दक्त
ऄभ्यास भर देते. डाद्दवथनचा ईत्िांती द्दवषयक द्दसध्दांत हा मुख्यतः प्रायोद्दगक ईदाहरणावर
ऄधाररत होता. द्दिक्षणात मोठ्या प्रमाणावर संिोधनाचा गुणात्मक दृष्टीकोन म्हणून याचा
वापर होतो. munotes.in

Page 17

िैक्षद्दणक संिोधनाचा अढावा
17 मानवी वतथन हे पररद्दस्थतीजन्य अद्दण व्यक्तीसापेक्ष ऄसते. मानवाच्या मूळ प्रकृतीवरील
भाद्दकताबाबत एक वालयता ऄसते. या मुलभूत गृद्दहतकावर v व्यद्दक्तऄभ्यास अयोद्दजत
केला जातो. सदय: द्दस्थतीचे द्दववेचन, स्पष्टीकरण द्दकंवा वणथन करण्यासाठी व्यक्ती
ऄभ्यासाचे अयोजन केले जाते. हा ऄभ्यास एकाच वेळी समान गतीचा ऄसू िकतो. जेव्हा
माद्दहतीचे संकलन हे एका द्दवद्दिष्ट समयी केले जाते द्दकंवा त्याचे स्वरूप हे ऄन्वयात्मक ऄसू
िकते. ते कधी एक .ऄगी द्दकंवा बहुमागी ऄसू िकते. दुसऱ्या िब्दात सांगायचे झाल्यास ती
एक ऄंगीभूतच लवद्दचक ऄिी कायथपद्धती अहे.
व्यिी अभ्यासाची वैणशष्ट्ये:
१) Cooley च्या ऄनुसार व्यद्दक्त ऄभ्यास अपल्या संवेदनक्षमता तीव्र करतात अद्दण
जीवनाकडे सखोलपणे पाहण्याची स्पष्ट दृष्टी देतात. हे ऄप्रत्यक्षररत्या
ऄमूतथदृष्टीकोनातून प्राप्त न होता ते प्रत्यक्ष वतथनाद्वारे प्राप्त होते.
२) यात एका घटकातील द्दभन्न गुणद्दविेष ऄसणाऱ्यांच्या परस्पर संबंधातील ऄभ्यासावर
भर द्ददला जातो.
३) प्रत्येक व्यद्दक्तऄभ्यासात ऄिा काही बाबसकडे स्पष्ट लक्ष देण्याची अवश्यकता ऄसते.
ज्यामध्ये व्यद्दक्तऄभ्यासाचे ऄसे पैलू ऄसतात ज्यावर माद्दहती संकलन, पृथंकरणाचे
लक्ष एकवटलेले ऄसेल. ऄभ्यासाचे लक्ष हे द्दवद्दिष्ट िीषथक, गाभा, द्दवधान द्दकंवा
कायाथत्मक पररकल्पना हे ऄसू िकते.
४) ऄभ्यासांतगथत घटकांचा नैसद्दगथक आद्दतहास अद्दण सभोवतालच्या सामाद्दजक जगािी
ऄसलेल्या त्यांच्या अंतरद्दिया यांवर द्दविेष लक्ष केंद्दद्रत करते.
५) व्यद्दक्त ऄभ्यासात प्रगती नोंदवहीत नोंदद्दवलेल्या वैयद्दक्तक ऄनुभवातून अंतररक
कलह, तणाव, द्दविेष वतथनासाठीची प्रेरणा द्दकंवा घटकाचे वैयद्दक्तक, कृती, द्दकंवा पृथं:
करणाचे घटक याचे प्रकटीकरण केले जाते.
६) व्यद्दक्त ऄभ्यास हा एकल –स्थल द्दकंवा बहुस्थल ऄभ्यास ऄसू िकतो.
७) द्दसद्धांताच्या पररणामावर अधाररत ऄसा द्दकंवा परावलंबी घटनाच्या द्दवद्दवधतेवर
अधाररत ऄिा व्यद्दक्त Case ची द्दनवड होते.
व्यणि अभ्यास अणभकल्पाचे घटक:
व्यक्ती ऄभ्यास ऄद्दभकल्पाचे घटक पुढीलप्रमाणे:
१) ऄभ्यास प्रश्न
२) समस्येचे द्दवधान द्दकंवा सैद्धांद्दतक अराखडा
३) घटक द्दवलेषेषणाचे द्दनदेिन
४) संिोधन समस्येच्या माद्दहतीचा ताद्दकथक द्दवचार
५) द्दनष्कषाथचा ऄन्वयाथथ लावण्यासाठी द्दनकष लावणे. munotes.in

Page 18

िैक्षद्दणक संिोधन
18 व्यद्दक्त, संस्था, घटना, तपद्दिलवार अद्दण ऄचूक कृती यांचे सखोल परीक्षण हा व्यद्दक्त
ऄभ्यासाचा प्रमुख हेतू अहे. ऄभ्यासाच्या सुरुवातीला पररकल्पना द्दकंवा संिोधन प्रश्नाचे
एकवरील द्दनवेदन केलेले ऄसते. ऄभ्यासाचे प्रश्न कसे अद्दण का हे प्रश्न दिथद्दवतात अद्दण
ऄसे प्रश्न ईच्चारणे अद्दण सुस्पष्ट करणे हे संिोधकाचे पाद्दहले कायथ ऄसते. ऄभ्यासाचे
द्दवधान करते अद्दण का या प्रश्नावाचून द्दमळद्दवलेले ऄसते.
व्यणि अभ्यास आयोजनाच्या पायऱ्या :
व्यद्दक्त ऄभ्यास अयोजनाच्या पायऱ्या पुढील प्रमाणे:
१) संिोधकाची रुची ऄसलेला सद्यद्दस्थतीतील द्दवषय द्दनदेद्दित करणे.
२) संिोधनाचे प्रश्न अद्दण संबंद्दधत पररकल्पना द्दनद्दित करणे.
३) घटक न्यादिथन व घटक संख्या द्दनद्दित करणे Case द्दनवडणे.
४) माद्दहती संकलनासाठी स्त्रोत्र साधने अद्दण माद्दहती संकलनाचे तंत्र द्दनद्दित करणे.
यामध्ये मुलाखती, द्दनरीक्षणे, दस्तावेज, द्दवद्याथांच्या नोंदी अद्दण िालेय माद्दहतीचा
ऄंतभाथव होतो. क्षेत्रातून माद्दहती संकद्दलत करावी.
५) माद्दहतीचे मूल्यांकन अद्दण द्दवलेषेषण
६) ऄहवाल लेखन
व्यणि अभ्यास अणभकल्पांचे प्रकार:
Yin ( १९९४) Klinston ( १९९७) यांनी द्दनदेद्दित केलेल्या व्यक्ती ऄभ्यास ऄद्दभकल्पाचे
प्रकार पुढील प्रमाणे:
१) समन्वेषक व्यद्दक्त ऄभ्यास ऄद्दभकल्प
२) स्पष्टीकरणात्मक व्यद्दक्त – ऄभ्यास ऄद्दभकल्प
३) वणथनात्मक व्यद्दक्त ऄभ्यास ऄद्दभकल्प
४) मूल्यमापनात्मक व्यद्दक्त ऄभ्यास ऄद्दभकल्प
व्यणि अभ्यास पद्धतीसाठी माणहतीचे स्त्रोत:
१) ऄभ्यासाचा हेतू व सैद्धांद्दतक संदभथ यांबाबतचे द्दवधान
२) संबोद्दधत केली गेलेली समस्या द्दकंवा वादाद्ददत मुिे
३) मध्यवती संिोधन प्रश्न
४) एक ऄथवा ऄनेक केसेसचे सखोल वणथन अद्दण न्यादिाथच्या व द्दनवडीच्या संबंधी
घेतलेल्या द्दनणथयांचे स्पष्टीकरण munotes.in

Page 19

िैक्षद्दणक संिोधनाचा अढावा
19 व्यिी अभ्यास पद्धतीची बलस्थाने:
१) ऄभ्यासांतगथत घटकांच्या सवथ पैलूंचे सद्दवस्तर, सवांगपुणथ द्दववेचन केले जाते.
२) या पद्धतीत मोठया प्रमाणावर मापन साधनांचा व तंत्रांचा वापर केला जातो.
३) वास्तवात व्यद्दक्त ऄभ्यासा च्या माद्दहती साठी बळकट ऄसतो.
४) माद्दहती संकलन वेळेच्या अत केले जाते अद्दण ते संदभाथद्दधन ऄसते.
५) व्यद्दक्त ऄभ्यास ऄहवाल हा प्रामुख्याने ऄतांद्दत्रक भाषेत द्दलद्दहला जातो अद्दण त्यामुळे
तो सामान्यजनांस सहज समजतो.
व्यणि अभ्यास पद्धतीचा दोष:
१) लहान अकाराच्या न्यादिथ हा संिोधकास मोठया जनसंख्येचे सामान्यीकरण
करण्यास प्रद्दतबंध करतो.
२) व्यद्दक्त ऄभ्यास पद्धती वर ऄिी टीका केली जाते की यात ऄिा प्रकारचा लहान व्यक्ती
ऄभ्यास पद्धतीचा वापर होतो. ज्या सामान्यीकरण करण्यात द्दकंवा द्दवश्वसनीयता
प्रस्थाद्दपत करण्यात मागे पडतात.
३) या पद्धतीवर ऄजून ऄिी एक टीका केली जाते की ही पद्धती केवळ ऄंदाज घेणाऱ्या
साधनांचा वापर करते.
४) ते पुनतथपासणीस सोपे नसतात.
तरीही संिोधक या पद्धतीचा सतत वापर करतो व काळजीपूवथक द्दनयोजन करून वास्तव
जीवनातील द्दस्थती , मते, समस्यांचा िोध घेण्यात यि द्दमळद्दवतो.
१.५ शैक्षणणक संशोधनातील नैणतकता संिोधन म्हणजे ज्ञानाचा िोध ज्ञात ते ऄज्ञात ऄसा हा प्रवास ऄसतो. यात न सुटलेल्या
समस्याची ईत्तरे िोधायची ऄसतात. ‚िैक्षद्दणक संिोधन हे िैक्षद्दणक पररद्दस्थतीमध्ये
वतथनाचे द्दवज्ञान द्दवकसीत करण्याची द्दकयाथ अहे.‛ ऄसे मत ट्रॅव्हसथ मांडतात. िैक्षद्दणक
संिोधन हे द्दिक्षकाला त्याचे ध्येय प्रभावीपणे साध्य करण्यास ऄनुमती देते. म्हणजे
िैक्षद्दणक संिोधन म्हणजे िैक्षद्दणक समस्या पद्धतिीर अद्दण वैज्ञाद्दनक पद्धतीने सोडवणे
तसेच, मानवी वतथन समजून घेणे, स्पष्ट करणे, ऄंदाज करणे अद्दण द्दनयंद्दत्रत करणे हे होय.
संशोधनाचे नैणतक णवचार:
संिोधनाचे एक नीद्दतिास्त्र ऄसते. नीद्दतद्दवषयक द्दवचार सवथच संिोधन–ऄभ्यासात ऄद्दभप्रेत
ऄसतो. तथाद्दप , प्रायोद्दगक ऄभ्यासात प्रयुक्त परीचाररत ईपचार केले जातात व द्दनयंद्दत्रत
केले जात ऄसल्याने ऄिा संिोधनात नीतीद्दवषयक द्दवचार ऄद्दधक महत्त्वाचा ऄसतो.
िास्त्राच्या नावाअड प्र युक्तांना कोणत्याही प्रकारे िारीररक व मानद्दसक हानी पोहोचू नये. हा
संिोधनातील नीतीिास्त्राचा प्रमुख द्दनयम अहे. munotes.in

Page 20

िैक्षद्दणक संिोधन
20 १) प्रयोगामुळे प्रयुक्तांना कोणत्याही प्रकारची हानी संभवत ऄसेल, तर सभवत ऄसेल, तर
त्या हानीच्या स्वरूपाद्दवषयची पूणथ जाणीव प्रयुक्तांना द्ददली जावी, व प्रयोगात सहभागी
होण्याबाबत त्यांच्याबाबत लेखी ऄनुमती द्दमळद्दवली प्रयुक्त ऄल्पवयीन/ नादान
ऄसल्यास त्यांच्या कायदेिीर पालकांकडून तिी लेखी परवानगी द्दमळवावी. प्रयुक्तांवर
होणारे संभाव्य ऄद्दनष्ट पररणाम न्यूनतम जसे होतील याची खबरदारी संिोधकाने
घ्यावयास हवी व त्या द्दद िेने त्याचे प्रयत्नही करावयास हवे. प्रयुक्तांवर कोणताच
ऄद्दनष्ट पररणाम होणार नसला तरी , संिोधन ऄभ्यासाच्या स्वरूपाद्दवषयी त्यांना पूणथ
माद्दहती देणे अवश्यक ऄसते. बऱ्याच वेळा प्रयोगातील द्दनयंत्रणाच्या ऄटीमुळे अपण
संिोधन–ऄभ्यासात सहभागी अहोत याची प्रयुक्तांना जाणीव नसते द्दकंवा त्यांना तिी
जाणीव ऄसली तरी प्रयोगाचे नेमके स्वरूप काय अहे. याची त्यांना माद्दहती नसते,
ऄिा प्रसंगी संिोधकाने संिोधन–ऄभ्यास पूणथ होताच प्रयुक्तांना ही माद्दहती दयावी,
संिोधन–ऄभ्यास द्दवद्याथ्याथचा सहभाग ऄसला, तर संिोधन–ऄभ्यासाचा हेतू काय
अहे. व त्याच्या कायथवाहीचे नेमके स्वरूप काय अहे, यासंबंधी माद्दहती त्यांच्या
पालकांना लेखी स्वरूपात पाठद्दवणे आष्ट अहे.
२) संिोधकाने प्रयुक्तांच्या गोपनीयतेच्या हलकाची कदर करावयास हवी. प्रयुक्ताला
माद्दहत नसताना त्यांना ऄंधारात ठेवून–द्दकंवा त्यांची ऄनुमती न घेता त्यांच्याबाबतची
माद्दहती संकद्दलत करणे ऄथवा त्यांचे द्दनरीक्षण करणे, द्दनतीबाह्य समजले जाते.
प्रयुक्तांकडून द्दकंवा त्यांच्या संबंद्दधत माद्दहती संकद्दलत करणे ऄथवा त्यांचे द्दनररक्षण
करणे, नीतीबाह्य समजले जाते. प्रयुक्तांकडून संकद्दलत कोणतीही व्यद्दक्तगत स्वरूपाची
माद्दहती ऄथवा तथ्ये ऄत्यंत गोपनीय ठेवली द्दवत. संिोधन ऄहवालात गुणाकांचा
व्यद्दक्तनुसार ईल्लेख कधीही केला जाउ नये त्यांचे ईल्लेख गट सांद्दख्यकीच्या
स्वरुपात करणे पुरेसे ऄसते संिोधनाच्या प्रत्यक्ष कायथवाहीत सहभागी झालेल्या
व्यक्तीचीच संकद्दलत अधारसामग्री पयंत पोच ऄसावी. ऄन्य कोणासही ती ईपलब्ध
होउ देता कामा नये.
३) या सवांपेक्षा महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे संिोधकाच्या द्दठकाणी ऄसलेला व्यद्दक्तगत सचोटी
हा गुण संिोधक जे सांगत अहे ते खरोखर तसेच घडले अहे, ऄसा संिोधन
ऄहवालाच्या वाचकास द्दवश्वास वाटला पाद्दहजे. तसे न वाटले तर सवथ व्यथथ समजावे,
संिोधन–ऄभ्यासात मांडलेल्या द्दसध्दांत–कल्पनांच्या पुष्टयथथ ऄसलेल्या मूळ
अधारसामग्रीमध्ये हेराफेरी करणे ऄव्यवसाद्दयक, ऄनैद्दतक व ऄक्षम्य समजले जाते.
प्रयोग द्दकंवा संिोधन करताना वरील गोष्टी ठेवल्या गेल्या तर द्दनष्कषथ द्दकंवा पररणाम
पद्धतिीरपणे पूणथ होतील अद्दण संिोधन हे द्दनद्दितच एक अदिथ संिोधन होइल.
तुमची प्रगती तपासा:
१) िैक्षद्दणक संिोधनाचा कोणताही एक प्रकार थोडलयात सांगा.
“.““““““““““““““““““““““““““““
“.““““““““““““““““““““““““““““
“.““““““““““““““““““““““““““““ munotes.in

Page 21

िैक्षद्दणक संिोधनाचा अढावा
21 २) ‚प्रायोद्दगक संिोधनात वैद्दिष्टये ऄसणे अवश्यक अहे‛ चचाथ करा.
“.““““““““““““““““““““““““““““
“.““““““““““““““““““““““““““““
“.““““““““““““““““““““““““““““
३) व्यद्दक्त ऄभ्यास अयोजनाच्या पायऱ्या स्पष्ट करा ?
“.““““““““““““““““““““““““““““
“.““““““““““““““““““““““““““““
“.““““““““““““““““““““““““““““
४) ‚िैक्षद्दणक संिोधनात नैद्दतकता पाळणे अवश्यक अहे‛ चचाथ करा.
“.““““““““““““““““““““““““““““
“.““““““““““““““““““““““““““““
“.““““““““““““““““““““““““““““
१.६ सारांश शैक्षणणक संशोधनाचा आढावा:
या पाठात अपण पुढील बाबसचा ऄभ्यास केला अहे िैक्षद्दणक संिोधन म्हणजे नवीन ज्ञान
द्दमळद्दवण्याचा प्रयत्न होय. संिोधन म्हणजे द्दविेषतः ज्ञानाच्या कोणत्याही िाखेत नवीन
तथ्य िोधून काळजीपूवथक तपासणे द्दकंवा चौकिी करणे तसेच द्दवद्दवध समस्या समजून,
घेण्यासाठी अद्दण जनजागृती वाढवण्यासाठी संिोधन ईपयुक्त ऄसते हे आतरांना सामाद्दजक
जाणीव वाढवण्यास मदत करते. तसेच सामद्दजक संबंधाचा ऄभ्यास करण्यासाठी अद्दण
द्दवद्दवध सामाद्दजक समस्यांची ईत्तरे िोधण्यासाठी सामाद्दजक िास्त्रासाठी संिोधन द्दततकेच
महत्त्वाचे अहे. या प्रकरणात अपण ऐद्दतहाद्दसक, वणथनात्मक, प्रायोद्दगक अद्दण व्यद्दक्त
द्दवकास ऄिा चार प्रकारची चचाथ केली अहे सवथ प्रकारच्या िैक्षद्दणक संिोधनाला स्वतःचे
महत्त्व अहे. ईपयुक्त अद्दण द्दवश्वासाहथ ज्ञान देण्यासाठी द्दिक्षण अद्दण आतर क्षेत्रातील संिोधन
अवश्यक अहे. ज्याद्वारे द्दिक्षणाची प्रद्दिया प्रभावी केली जाउ िकते. संिोधन म्हणजे
ज्ञात ते ऄज्ञात ऄसा प्रवास ऄसतो. तसेच िैक्षद्दणक संिोधन हे पद्धतिीर अद्दण वैज्ञाद्दनक
पद्धतीने िैक्षद्दणक समस्या सोडद्दवण्यासाठी ईपयुक्त अहे. म्हणून संिोधकाने संिोधनाच्या
पद्दहल्यापासून िेवटच्या पायारीपयंत सावधद्दगरी बाळगली पाद्दहजे. अद्दण नैद्दतक सुद्दवधा
टाळण्यासाठी अद्दण द्दनराकरण करण्यासाठी जे कोणत्याही अदिथ संिोधनासाठी महत्त्वाचे
ऄसते.
१.९ प्रश्न १) संिोधनाच्या संकल्पनेची वैद्दिष्टये स्पष्ट करा?
२) अजच्या जीवनात संिोधनाचे महत्त्व काय अहे? munotes.in

Page 22

िैक्षद्दणक संिोधन
22 ३) ‚ऐद्दतहाद्दसक संिोधनामध्ये भूतकाळातील घटनांबिल माद्दहतीचा काळजीपूवथक
ऄभ्यास अद्दण द्दवलेषेषण यांचा समावेि होतो‛ स्पष्ट करा?
४) वणथनात्मक संिोधन व्याख्या सांगून वणथनात्मक संिोधन स्पष्ट करा.
५) प्रायोद्दगक संिोधनाच्या कोणत्याही तीन रचना स्पष्ट करा. (ऄद्दभकल्पाच्या)
६) व्यद्दक्त ऄभ्यासाचे एक ईदाहरण देउन थोडलयात स्पष्ट करा.
७) िैक्षद्दणक संिोधनात नैद्दतकता का अवश्यक ऄसते?
१.८ संदभथ  द्दिक्षणातील संिोधन ऄद्दभकल्प। प्रा. ब. ब. पंद्दडत
 द्दिक्षणातील संिोधन प्रा. बन्सी द्दबहारी पंद्दडत
 https://www.researchgate.in
 https://shodhganga.infiibnet.ac.in

*****


munotes.in

Page 23

23 २
शै±िणक संशोधनाची िवचारधारा
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿÖतावना
२.२ िवचारधारेचा अथª
२.३ शै±िणक संशोधनातील िवचारधारेचे दोन ÿकार– पåरमाणाÂमक संशोधन
२.३.१ शै±िणक संशोधनातील पåरमाणवाचक ÿितमानाची संकÐपना
२.३.२ महßव
२.३.३ वैिशĶये
२.३.४ पåरमाणाÂमक संशोधनाचे गुण
२.३.५ शै±िणक संशोधनातील पåरमाणवाचक ÿितमाना¸या मयाªदा
२.४ गुणाÂमक संशोधन
२.४.१ शै±िणक संशोधनातील गुणाÂमक ÿितमानाची संकÐपना
२.४.२ महßव
२.४.३ वैिशĶ्ये
२.४.४ गुण
२.४.५ मयाªदा
२.५ िम® पĦतीचे संशोधन
२.५.१ ÿÖतावना
२.५.२ संकÐपना
२.५.३ महßव
२.५.४ वैिशĶ्ये
२.५.५ िम® संशोधनाचे फायदे
२.५.६ िम® संशोधन पĦती¸या मयाªदा
२.६ शै±िणक संशोधन – शै±िणक संशोधनाचे टÈपे (अवÖथा)
२.६.१ शै±िणक संशोधनातील उिĥĶ्ये आिण वैिशĶये
२.६.२ संबंिधत सािहÂयाचे पुनरावलोकन
२.६.३ संशोधन ÿij (ÖवाÅयाय)
२.६.४ गृहीतके
२.६.५ ÿितदशª
२.६.६ मापन साधनांची िनवड munotes.in

Page 24

शै±िणक संशोधन
24 २.६.७ मािहतीचे िवĴेषण
२.६.८ अहवाल लेखन
२.७ सारांश
२.८ ÿij
२.९ संदभª
२.० उिĥĶे  पåरमाणाÂमक आिण गुणाÂमक संशोधना¸या संकÐपनांची समज िवकसीत करणे.
 पåरमाणाÂमक आिण गुणाÂमक संशोधनाचे महÂव समजून घेणे.
 पåरमाणवाचक आिण गुणाÂमक संशोधनाचे गुण आिण मयाªदा ÖपĶ करणे.
 िम® पĦती संशोधना¸या संकÐपनांची समज िवकिसत करणे.
 िम® पĦती संशोधनांचे महßव समजून घेणे.
 िम® पÅदती संशोधनाचे गुण आिण मयाªदा ÖपĶ करणे.
 शै±िणक संशोधनातील पायöयांची (टÈÈयांची) समज िवकिसत करणे.
पåरमाणाÂमक आिण गुणाÂमक संशोधन संकÐपना, महßव, वैिशĶये, गुणव°ा आिण मयाªदा.
२.१ ÿÖतावना संशोधकाला कोणÂयाही ÿकार¸या संशोधनात मागªदशªन करणारा सैĦांितक आधार िकंवा
चौकट महßवाची असते. संशोधकाचा पåरसर आिण िनधाªरक, तसेच Âया¸या िकंवा ित¸या
तपासाची ÿिøया, शै±िणक संशोधनासह सामािजक िव²ानातील संकÐपनांची मूलभूत
ÿिøया संचाĬारे िनद¥िशत केली जाते यालाच नमुना िकंवा िवचारधारा असे Ìहणतात.
यामÅये जगािवषयी¸या गृिहतकांचा एक संच असतो. आिण ते कसे तपासले पािहजे तसेच
कसे ÖपĶ केले पािहजे याचा समावेश असतो.
२.२ िवचारधारेचा अथª (MEANING OF PARADIGM) िवचारधारेचा/ ŀĶांताचा/ चा अथª:
पॅराडाइम (िवचारधारा) हा शÊद थॉमस कुहन यांनी Âयां¸या ÿिसĦ पुÖतक “वै²ािनक”
øांतीची रचना, १९६२” मÅये सादर केला. Âयाने संबंिधत संकÐपनांचा पĦतशीर
ŀĶीकोन, वÖतुिनķ संकÐपना साधनांसह जोडणे, चल आिण समÖयांचा एकािÂमक िवचार
तसेच तसेच संशोधक Öवतःजवळ असलेÐया मािहतीची देवाणघेवाण कłन Öवतःला
बौिĦक आिण सामािजक आधार देतो. अशी Paradig m ची वैिशĶये सांगीतली आहेत.
munotes.in

Page 25

शै±िणक संशोधनाची िवचारधारा
25 २.३ शै±िणक संशोधनातील िवचारधारेचे दोन ÿकार १) पåरमाणाÂमक संशोधन नमुना (आराखडा) (Quantitive Researach Paradigm)
२) गुणाÂमक संशोधन नमुना (आराखडा) (Qualititive Reasearch Paradigm)
१) शै±िणक संशोधनातील पåरमाणाÂमक नमुना:
िवसाÓया शतकात शै±िणक संशोधनात वापरÐया जाणाöया दोन ÿमुख ÿितमांनामधील
संघषª िदसून आला. या ÿितमानांनी संशोधन सरावाला िदशा आिण संरचना ÿदान केली
आहे. Âयापैकì एक नैसिगªक िव²ाना¸या उदाहरणावर आधाåरत आहे. हे गिणतीय
साधनांचा वापर कłन िवĴेषण करता येणाöया ÿायोिगकŀĶ्या पåरमाण करÁयायोµय
िनरी±णावर भर देते. पåरणामी, शै±िणक संशोधनामÅये, अशा नमुÆयाला पåरमाणाÂमक
संशोधन नमुना Ìहणून ओळखले जाते. संशोधनाचे उिĥĶ हे या ÿितमानाचा (नमुÆयाचा)
वापर कłन संशोधनाचे उिĥĶ्ये ÖपĶीकरणाकडे नेणारे कायªकारणसंबंध ÿÖथािपत करणे हे
आहे. यामÅये समú आिण गुणाÂमक मािहतीवर ल± क¤िþत केले जाते. शै±िणक संशोधनात
याला गुणाÂमक संशोधन नमुना (आराखडा) Ìहणून ओळखले जाते.
२.३.१ शै±िणक संशोधनातील पåरमाणवाचक ÿितमानाची संकÐपना (Concept of
Quant itative paradigm in educational Research) :
पåरमाणाÂमक नमुना ही संकÐपना सामािजक िव²ान संशोधनांतगªत सामािवĶ आहे. याला
अनुभवजÆय िवĴेषणाÂमक िवचारधारा (नमुना) Ìहणून देखील ओळखले जाते. मानव ºया
पåरिÖथतीचा सामना करतो Âयाबĥल िनIJयाÂमक åरतीने तकª करतो कì घडणाöया ÿÂयेक
घटनेला कारण असते. या गृिहतकासह, संशोधक या नमुÆया¸या ÿभावाखाली, वÖतुिनķ,
बाĻ, पåरमाणवाचक, ÖपĶीकरणाÂमक, पडताळÁयायोµय आिण ÿितłपीत मािहती शोधतो.
या गृिहतकानुसार आपण असे Ìहणू शकतो कì मानवी वतªन हे िनयम–शािसत आहे.
शै±िणक सामािजक घडामोडीमÅये कायīासारखी िनयिमतता ओळखणे हे संशोधनाचे
उिĥĶ आहे.
२.३.२ महßव:
जगात घडणाöया ÿÂयेक गोĶीचे ÖपĶीकरण करÁयासाठी सकाराÂमकवादी नमुना हा एकमेव
मागª आहे. या िवĵासावर पåरमाणाÂमक संशोधन नमुÆयाचा अंदाज लावला जातो. Âयांचा
असा िवĵास आहे कì ÿायोिगक ÿिøया आिण पåरमाणवाचक पĦती वापłन, एका घटनेचे
एकच सÂय आिण ÖपĶीकरण असते. तसेच ÿÂयेक अËयास काही ÿमाणात समान
पåरिÖथतीनुसार सामाÆयीकरण करÁयायोµय असावा असा Âयांचा युिĉवाद आहे.
पåरमाणवाचक संशोधना¸या चलाचे ÿमाण ठरिवÁयासाठी आिण समÖयांची उ°रे
देÁयासाठी सं´याÂमक िवĴेषणाचा वापर करावा लागतो. ²ानरचनावाद ही पåरमाणाÂमक
पĦत आहे. जी संशोधकाĬारे सÂय िनिIJत करÁयासाठी वापरली जाते. पåरमाणाÂमक
संशोधनाचा ŀĶीकोन बहòतेक ÿायोिगक असतो. ºयात गृहीतक चाचणीवर ल± क¤िþत केले
जाते. चलांमधील कारण आिण पåरणाम संबंध शोधणे हे गृहीतक चाचणीमÅये समािवĶ
असते. munotes.in

Page 26

शै±िणक संशोधन
26 २.३.३ वैिशĶये:
पåरमानाÂमक संशोधन िवचारधारेची (नमुÆयाची) वैिशĶये खालीलÿमाणे आहेत.
१) मुलभूत गृहीतके:
वाÖतिवकते¸या Öवłपािवषयी, ÿितमान असे मानते कì, एकच मूतª वाÖतव अिÖतÂवात
असते. हे चलामÅये िवभागले जाऊ शकते. या नमुÆयामÅये वÖतू, घटना िकंवा ÿिøये¸या
आकलनाचा अËयास केला जातो. ÿितवादी संबंधा¸या संदभाªत, चौकशीकताª चौकशी¸या
वÖतुपासून अंतर राखतो ºयामुळे ÿितिøया टाळता येईल. कायªकारणभावाबĥल असे
मानले जाते कì, ÿÂयेक पåरणामाला कारण असते.
२) ŀĶीकोन:
शै±िणक संशोधनातील पåरमाणवाचक संशोधन िवचारधारा (नमुना) नैसिगªक िव²ाना¸या
ÿितमानानंतर सावªिýक युिĉवादा¸या िनिमªला अिधक महßव देते. अËयासाधीन घटने¸या
सामाÆय ŀÔयासाठी ते अिधक आहेत.
३) Åयेय:
पåरमाणवाचक पåरमाणाचे उिĥĶ तÃये Öथािपत करणे आिण िसĦांताची चाचणी करणे हे
आहे. पूवê¸या िसĦांताचा वापर कłण अनेकदा चौकशीचे मागªदशªन करता येते, तसेच
तÃयांचे सांि´यकìय वणªनातील संबंध सादर करता येतो िकंवा Âयाचा अंदाज लावता येतो.
४) संशोधन अिभकÐप/रचना (Research Design):
पåरमाणवाचक ÿितमानामÅये संशोधन रचना चांगÐया ÿकारे िनिदªĶ केली जाते. ते
पूवªिनधाªåरत असते. आिण ÿितकृती अËयास श³य होईल अशा ÿकारे तपशील देते.
गृहीतके अËयासा¸या सुłवातीला तयार केली जातात. Âयांची सांि´यकìय åरतीने
िचिकÂसा केली जाते. नमुना बहòतेक याŀि¸छकपणे िनवडला जातो आिण बाĻ चल
िनयंिýत करÁयासाठी ÿभाव तयार केला जातो. अशाÿकारे, संशोधन अिभकÐप/ रचना
ठरिवÐया जातात.
५) पĦती:
या नमुÆयातील पĦती अचूक आिण वÖतुिनķतेसाठी पåरमाणवाचक आहेत. तसेच गिणतीय
पĦतीने हाताळÐया योµय आहेत. सामाÆयतः वापरÐया जाणाöया पĦती आहेत. ÿायोिगक,
सव¥±ण, øॉस से³शनल, रेखांशाचा इÂयादी पĦतीची मािहती गोळा करÁयासाठी संरिचत
िनरी±ण साधने वापरतात.
६) साधने:
शै±िणक संशोधनातील पåरमाणाÂमक नमुना वापरताना मानवे°र मािहती संकलन
उपकरणांना ÿाधाÆय देतात. जे संशोधकांना वÖतुिनķ बनू देतात. ÿijावली, िनरी±ण आिण
मुलाखत ही साधारणपणे वापरात येणारी साधने आहेत. munotes.in

Page 27

शै±िणक संशोधनाची िवचारधारा
27 ७) सेिटंग (setting):
ÿयोगशाळे¸या पåरिÖथतीला ÿाधाÆय िदले जाते. कारण संपूणªपणे हे िनयंýण सुिनिIJत
करते.
८) िवĴेषणाची पĦत:
शै±िणक संशोधनातील पåरमाणवाचक नमुना वजावक (deductive) ŀिĶकोनाचा अवलंब
करतो. सांि´यकìय िवĴेषणे अिनवायª वापरली जातात. आजकाल संगणक हे मािहती
िवĴेषणासाठी एक अपåरहायª साधन आहे.
९) कठोरता िवĵासाहªता आिण सÂयता:
पåरमाणकारक शै±िणक संशोधनांची ल±णीय वैिशĶये Ìहणजे संपूणªपणे अंतगªत वैधता,
िवĵासाहªता आिण वÖतुिनķताĬारे दशªिवली जातात.
१०) िनÕकषाªचे Öवłप:
पåरमाणवाचक ÿितमान वापłन संशोधन अËयासांमÅये पूवªúह कमी करÁयासाठी तंýे
असतात आिण Âयामुळे िनरी±णे शेवटी वÖतुिनķ िनÕकशाªकडे नेतात जी िश±णातील
कोणÂयाही महßवपूणª संशोधनाची उिĥĶे असतात.
२.३.४ पåरमाणाÂमक संशोधनाचे गुण:
१) जलद मािहती संकलन:
िवĴेषणासाठी मािहती गोळा करÁयात ³विचतच िवलंब होतो. कारण पåरमानवाचक
संशोधना¸या मािहतीमÅये सव¥±ण, ÿयोग यांचा समावेश होतो. यावłन, हे ल±ात येते कì,
इतर संशोधन तंýा¸या तुलनेत, पåर±णाधीन मािहतéची तपासणी खूप लवकर केली जाऊ
शकते. या तंýासाठी चलांची ओळख असणे आवÔयक असते.
२) नमुने याŀि¸छक असतात:
पåरमानाÂमक संशोधनात मािहतीमधील पूवªúह टाळÁयासाठी, तसेच मािहती गोळा
करÁयासाठी याŀि¸छक ŀिĶकोनाचा वापर केला जातो. या संशोधनाĬारे िमळालेले ²ान
नंतर लोकसं´या शाľीय गटासाठी सांि´यकìय åरतीने केले जाऊ शकते.
३) िवĵसनीय आिण पुनरावृ°ी करÁयायोµय मािहती:
याŀि¸छक पåरिÖथतीत मािहतीचे िवĴेषण केले जाते. तेÓहा सातÂयपूणª पåरणाम ÿदान
कłन, पåरमाणाÂमक संशोधन Öवतःची वैधता ÿदिशªत करते. भिवÕयातील िनयोजन
ÿिøयेतील खाýीचा आधार Ìहणून मािहतीची पुनरावृ°ी कłन ठेवला जातो.
४) िनÕकषª सामािÆयकृत केले जाऊ शकतात:
ल± गटाचे परी±ण करताना पåरमाणवाचक मािहती िविशĶतेऐवजी िवहंगावलोकन ÿदान
कł शकते. तसेच हे मु´य िवषय, आवÔयकता, इ¸छा ओळखÁयास स±म करते. या munotes.in

Page 28

शै±िणक संशोधन
28 पĦतीचा वापर कłन केलेÐया ÿÂयेक शोधामÅये सहभागी गटा¸या पलीकडे या
तपासणीमÅये अËयास केÐया जाणाöया सामाÆय लोकसं´याशाľापय«त िवÖतार करÁयाची
±मता आहे. यामुळे समÖया बनÆयाची संधी िमळÁयापूवê समÖया असलेÐया मागांना
शोधणे श³य होते.
५) संशोधन िननावी आहे:
कारण पåरमाणवाचक मािहती अ²ातपणे वापरली जाऊ शकते. संवेदनशील िवषयाचा
अËयास करताना, संशोधक वारंवार Âयाचा वापर करतात. गोळा केलेÐया मािहतीमÅये
Óयĉéनी Öवतःची ओळख समजने आवÔयक नाही.
६) संशोधन पूरÖथपणे केले जाऊ शकते:
पåरमाणवाचक संशोधनातील सहभागéना मािहती संकिलत करÁयासाठी िविशĶ िठकाणी
अहवाल देÁयाची आवÔयकता नाही. तुÌही फोनवłन लोकांशी संवाद साधू शकता,
ऑनलाईन सव¥±ण कł शकता िकंवा एका प±ाकडून दुसöया प±ांकडे मािहती
पाठवÁयासाठी इतर दूरÖथ संÿेषण तंýाचा वापर कł शकता.
७) मोठया नमुÆयातील मािहती वापरली जाते:
पåरमाणवाचक संशोधना¸या संरचनेमुळे मोठया तपासÁया करणे श³य होते. जे िवषया¸या
सामाÆयीकरणाची अचूकता सुधारते.
२.३.५ शै±िणक संशोधनातील पåरमाणवाचक ÿितमाना¸या मयाªदा:
१) संदभª काढून टाकणे:
शै±िणक संशोधन पåरिÖथती, Âया¸या Öवभावानुसार असं´य चलांचा समावेश होतो.
अचूक पåरमाणाÂमक ŀĶीकोन जो िनवडलेÐया चला¸या उप–संचांवर ल± क¤िþत करतो.
२) अथª आिण उĥेश वगळणे:
शै±िणक संशोधनाची मु´य सामúी मानवी वतªन आहे. जी भौितकवÖतुÿमाणेच मानवी
िøयाĬारे जोडलेÐया अथª आिण उĥेशा¸या संदभाªिशवाय समजू शकत नाही.
पåरमाणवाचक मािहती ¸या वापरणे मानवी वतªनाची योµय अंतŀªĶी ÿाĮ होऊ शकत नाही
असे मानले जाते तसेच हे पåरमाणाÂमक संशोधना¸या लागू होÁयास गंभीर मयाªदा घालते.
३) आतील–बाहेरील ŀÔय:
एखाīा अÆवेषकाने केलेÐया चौकशीवर (चाचणीसाठी िकंवा ÿÖतािवत गृहीतकावर)
ऐकÁयात आलेली (मािहतीवर) बाहेरचे ŀÔय अËयासलेÐया Óयĉì, गट, समाज िकंवा
संÖकृती¸या आतÐया ŀÔयामÅये फारसा अथª असू शकत नाही. शै±िणक संशोधन
पåरिÖथतीचे सवª पैलू िकंवा संदभª िवचारात घेतले पािहजेत जे Âया¸या Öवभावानुसार
पåरमाणवाचक नमुÆयाĬारे श³य होत नाही.
munotes.in

Page 29

शै±िणक संशोधनाची िवचारधारा
29 ४) िसĦांताची कमी:
पåरमानाची ही मयाªदा ÿेरणेची समÖया Ìहणून देखील ओळखली जाते. पåरमानवाचक
नमुÆयाĬारे िसÅदांत आÂमिवĵासाने Öथािपत केले जाऊ शकत नाहीत.
५) मूÐय–वÖतुिÖथतीची संवेदनशीलता:
ºयाÿमाणे िसÅदांत आिण तÃये Öवतंý नसतात. Âयाचÿमाणे मुÐय आिण तÃयेही नसतात.
िसÅदांत Öवतः मुÐय िवधाने आहेत असा युिĉवाद केला जाऊ शकतो. Ìहणून वÖतुिनķ
तÃये केवळ िसĦांता¸या चौकटीतूनच नÓहे तर मुÐयाĬारे पािहली जातात.
२.४ गुणाÂमक संशोधन Óयावहाåरक ÿितमाना¸या आगमनापूवê, असे मानले जात होते कì, गुणाÂमक आिण
पåरमाणाÂमक ŀिĶकोन एकý केले जाऊ शकत नाही. रचनावादी समÖया–िनराकरण
पÅदती गुणाÂमक संशोधन ÿितमानमÅये ÿबळ आहेत. कोणतेही एकल वाÖतव नसÐयामुळे,
एका िनकालाचे इतर पåरिÖथतीमÅये सामाÆयीकरण करणे आÓहानाÂमक आहे. एखाīा
घटनेवर ÿभाव टाकणारी पåरिÖथती जाणून घेणे Âया¸या तपासासाठी आवÔयक आहे
Âया¸या घटने¸या आजूबाजू¸या पåरिÖथतीमुळे ÿÂयेक अिĬतीय आहे सामÆयत: समÖया
सोडिवÁया¸या पĦती गुणाÂमक आिण Óयिĉिनķ असतात.
२.४.१ शै±िणक संशोधनातील गुणाÂमक ÿितमानाची संकÐपना:
गुणाÂमक संशोधनासाठी बहòÓयाĮी असलेला ŀिĶकोन आवÔयक असतो. ºया सामािजक
घटनेचा/घिटताचा अËयास करावयाचा आहे. Âया¸यापय«त ÿÂय± जाणे आिण श³य होईल
तेवढ्या पूणªÂवाने िनरी±ण कłन Âयाबĥल िविवध मािहती िमळिवणे गुणाÂमक
संशोधनासाठी आवÔयक असते. अशा ÿकार¸या मािहतीमुळे संशोधकाला आपÐया
अËयासािवषयीचे सखोल व जाÖतीतजाÖत पåरपूणª आकलन होऊ शकते. अशा ÿकारची
मािहती ÿÂय± ±ेýकायाªमधून िमळते. गुणाÂमक मािहती िमळिवÁयासाठी ±ेýकायª पĦती व
तंýाला पयाªय नाही.
२.४.२ महßव:
अनेक िवĬानांनी Âयां¸या वैचाåरक पूवªकÐपना आिण सैĦांितक ÿवृ°ीवर अवलंबून
गुणाÂमक संशोधनाची Óया´या करÁयाचा ÿयÂन केला आहे. ºयात Âया¸या िवषयासाठी
Óया´याÂमक नैसिगªक ŀĶीकोन समािवĶ आहे. गुणाÂमक, संशोधक गोĶéचा Âयां¸या
नैसिगªक सेिटंµज मÅये अËयास करतात. िकंवा अथª लावÁयाचा ÿयÂन करतात. गुणाÂमक
संशोधनामÅये केलेÐया अËयासाचा वापर वैयिĉक अनुभव, आÂमिनåर±ण, जीवन कथा
यांचा समावेश होतो. (डेिÆझन आिण िलंकन, १९९८)

munotes.in

Page 30

शै±िणक संशोधन
30 २.४.३ वैिशĶ्ये:
गुणाÂमक संशोधनाची खालील वैिशĶये आहेत.
१) अनेक वाÖतिवकता:
सामािजक आिण शै±िणक पåरिÖथतीमÅये अनेक वाÖतिवकता अिÖतÂवात आहेत. हे
वाÖतव ठोस Öवłपात अिÖतÂवात आहे. असे गुणाÂमक संशोधन गृहीत धरते, वेगवेगÑया
लोकांसाठी िभÆन मानिसक रचना बनताना िदसते. दुसöया शÊदांत सांगायचे झाले कì,
वाÖतिवकता एखाīा िविशĶ िबंदूवर लोकांना जे समजते तेच मानले जाते. सामािजक आिण
शै±िणक पåरिÖथती बदलत रािहÐयाने वाÖतिवकताही बदलत राहते. िशवाय वाÖतिवक
संदभª िविशĶ असÐयाने ते सामाÆयीकृत Öवłपात मूतª असू शकत नाहीत.
२) अथª आिण Óया´या:
गुणाÂमक संशोधन शै±िणक पåरिÖथतéशी संबंिधत वÖतू, घटना आिण ÿिøयाबĥल
िदलेÐया अथा«¸या अËयासावर िकंवा केलेÐया Óया´यांवर भर देते. Âया¸यासाठी सामािजक
आिण वतªणुकìशी संबंिधत घटनांमधील बदल शारीåरक हालचालé¸या संकÐपनेने
ओळखले जाऊ शकत नाही. जे केवळ बाĻ िनåर±णाĬारे ओळखले जाऊ शकतात.
Âयाऐवजी मानवी वतªन िकंवा सामािजक घटने¸या आकलनामÅये पुŁष कसे आहेत ते काय
करत आहेत हे समजून घेणे समािवĶ आहे.
३) ²ान िनिमªती:
गुणाÂमक चौकशी चौकशीकताª आिण ÿितसादक यां¸यातील परÖपर संवादातून ²ाना¸या
िनिमªतीवर जोर देते. ÿितसादक चौकशीकÂयाªने िवचारलेÐया ÿijांची उ°रे Âयां¸या
आकलना¸या िकंवा Âयां¸या कृतीशी जोडलेÐया अथाªनुसार देतात. िशवाय, तपासाधीन
समÖयेबĥल जाÖतीत जात ÿितसाद आिण अंतŀªĶी ÿाĮ करÁयासाठी चौकशीकताª आिण
Âयाचे/ितचे ÿितसादकत¥ यां¸यात परÖपर संवाद घडतात.
४) सामाÆयीकरण:
वर ÌहटÐयाÿमाणे संशोधक शाľ²ांनी मांडलेÐया सामाÆयीकरÁया¸या ÿिøयेवर िवĵास
ठेवत नाहीत. Âयांचा असा िवĵास आहे कì सामाÆयीकरण करÁया¸या ÿिøयेत वैयिĉक
गटामÅये अिÖतÂवात असलेली बरीच अथªपूणª मािहती कमी केली जाते. Âयामुळे
सामाÆयीकृत ²ान वाÖतिवक ²ानाचे ÿितिनिधÂव करत नाही. Âया¸यासाठी ²ान
िनिमªती¸या ÿिøयेत िभÆन िविशĶ पåरिÖथतीत अिÖतÂवात असलेले फरक िकंवा
वाÖतिवक पुरावे िवचारात घेतले पािहजेत.
५) मुÐय ÿणाली:
गुणाÂमक संशोधक मुÐय नसलेÐया चौकशीवर िवĵास ठेवत नाहीत. मुÐय ÿणालीचा ÿभाव
समÖया ओळखणे, नमुणे िनवडणे, साधनांचा वापर करणे, मािहती संकिलत करणे, यामÅये
िदसूण येतो. munotes.in

Page 31

शै±िणक संशोधनाची िवचारधारा
31 २.४.४ गुण:
१) गुणाÂमक संशोधनामुळे अËयासािवषयाबĥल जाÖतीत जाÖत सखोल, पåरपूणª मािहती
िमळू शकते.
२) संशोधन िवषयामधला मानवी घटक हा केवळ गुणाÂमक संशोधनाĬारे चांगÐया ÿकारे
कळू शकतो.
३) गुणाÂमक संशोधनामुळे मानवी जािणवे¸या ²ानाची तसेच सांÖकृितक खोली वाढते
मानवी भावना जाÖत ÿगÐभ व अथªगभª होतात.
४) मानवी जीवनामÅये जे–जे वैिशĶयपूणª एकमेव िकंवा अिĬतीय आहे Âयाचा शोध
गुणाÂमक संशोधनाĬारे घेता येतो.
५) गुणाÂमक संशोधन हे संशोधन िवषयाशी संबंिधत सखोल अंतŀªĶी ÿदान कł शकते.
६) या संशोधनामुळे मनोवृ°ी समजून घेणे श³य आहे.
७) या संशोधनासाठी कमी खचª लागतो.
२.४.५ मयाªदा:
१) गुणाÂमक संशोधनाचा भर वैिशĶपूणª असेल ते शोधÁयाकडे असÐयाने सवªसामाÆय जे
आहे ते दुलªि±त होÁयाची भीती असते.
२) गुणाÂमक संशोधनासाठी लागणारी मािहती ľोत Âयांची िविवधता व िवपुलता ल±ात
घेता गुणाÂमक संशोधनासाठी लागणारा वेळ व पैसा सं´याÂमक संशोधना¸या तुलनेत
िकतीतरी ÿमाणात जाÖत लागतो.
३) या संशोधनात सं´याÂमक मापनाला फार कमी वाव असÐयामुळे Âयाचा
ÿमाणीकरÁयासाठी सहसा उपयोग होत नाही Âयामुळे गुणाÂमक संशोधनाचे उपयोजन
मुÐयही कमी राहते.
४) गुणाÂमक संशोधनासाठी नमुना िनवड हेतुपूवªक केलेली असते, Âयामुळे संशोधनात
िविशĶ ŀĶीकोन िकंवा पूवªúह येÁयाचा संभव सं´याÂमक संशोधनापे±ा जाÖत
ÿमाणात असतो.
तुमची ÿगती तपासा:
१) गुणाÂमक संशोधन नमुना Ìहणजे काय?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….………………………………………………………… ……………… munotes.in

Page 32

शै±िणक संशोधन
32 २) पåरमाणाÂमक संशोधन नमुना Ìहणजे काय?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
३) गुणाÂमक संशोधनाची वैिशĶये सांगा?
….…………………………………………………………………………
….………………………………… ………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
ÿij:
१) पॅराडाईम (आराखडा/नमुÁयाचा अथª ÖपĶ करा गुणाÂमक संशोधणाचे गुण आिण
मयाªदा ÖपĶ करा.
२) पåरमाणाÂमक संशोधनाची संकÐपना आिण महßव यावर चचाª करा.
३) गुणाÂमक संशोधनाची संकÐपना आिण महßव यावर चचाª करा.
िम® पĦतीचे संशोधन–पåरचय, संकÐपना, महßव, वैिशĶये योµयता आिण मयाªदा.
२.५ िम® पĦतीचे संशोधन संशोधना¸या समÖयांना सामोरे जाÁयासाठी िम® पĦती¸या संशोधन अिभकÐपामÅये
गुणाÂमक आिण पåरमाणाÂमक पĦतीमधून ŀिĶकोन एकý केला जातो. उĥेश, सामाÆय
रचना, कायªपĦती, सॅÌपलéग, डेटा रेकॉिड«ग, िवĴेषण आिण Óया´या या िम® पĦती¸या
सामािजक तपासकÂया«साठी उपलÊध असलेÐया अनेक पĦतीिवषयक श³यतांपैकì काही
उदाहरणे आहेत. पूणªतः िम®ीत संशोधन पĦतीत अËयासा¸या ÿÂयेक टÈÈयावर अनेक
पĦतीचा समावेश होतो.
२.५.१ ÿÖतावना:
िम® पĦतéचे संशोधन १९८० ¸या मÅयापासून ते उ°राधाªपय«त आहे. या कायªपĦतीतील
त² आिण जगभरातील लेखक एकाच वेळी पåरमाणवाचक आिण गुणाÂमक पĦतé¸या
वापराबĥल समा न कÐपनांवर काम करताना िदसून आले. अनेक गुणाÂमक आिण
पåरमानाÂमक संशोधकांनी या ±णापय«त संशोधन करÁयाचे इतर पĦती वैध माणÐया
सदÖयांनी सखोल पातळीवर पयाªयी ŀिĶकोनाचे फायदे पाहÁयास सुरवात केली. munotes.in

Page 33

शै±िणक संशोधनाची िवचारधारा
33 उदाहरणाथª:
पåरमाणवाचक संशोधकांनी हे ओळखÁयास सुŁवात केली कì गुणाÂमक डेटा पåरमाणाÂमक
संशोधनात महßवाची भूिमका बजावू शकतो. Âयाचÿमाणे गुणाÂमक संशोधकांनी हे
ओळखÁयास सुŁवात केली कì, केवळ जगा¸या गुणाÂमक ŀिĶकोनांचा अहवाल देणे आिण
काही Óयĉéचे िनÕकषª मोठया सं´येने इतर Óयĉì आिण ÿे±कांसाठी सामाÆयीकृत होऊ
शकत नाही. िम® संशोधन पĦतीमÅये पåरमाणाÂमक आिण गुणाÂमक संशोधनाचे घटक
समािवĶ असतात.
आरोµय, सामािजक शाľामÅये तसेच बहòिवīाशाखीय िवभागात, गुंतागुंती¸या
पåरिÖथतीजÆय िकंवा सामािजक अËयासामÅये िम® संशोधन पĦती वारंवार वापरली जाते.
२.५.२ संकÐपना:
िम® संशोधन पĦती ही गोळा मािहती करÁयाची िवĴेषण करÁयाची ÿिøया आहे तसेच
सं´याÂमक आिण गुणाÂमक संशोधन पĦतीमÅये या दोÆही गोĶी एकिýत पणे वापरÐया
जातात. संशोधन समÖया समजून घेÁयासाठी एकच अËयास गेÐया काही दशकांमÅये, िम®
पĦतéचे संशोधन Ìहणून िवकिसत झाले आहे.
िम® संशोधन पĦतीमÅये नमुना, कायª पĦती, आिण कृती संशोधनामÅये पåरमाणवाचक
आिण गुणाÂमक संशोधना¸या एकýीकरणासाठी जोर िदला जातो. िम® संशोधन पĦतीमुळे
गुंतागुंती¸या समÖया सोडिवणे श³य होते.
२.५.३ महßव:
िम® पĦतीचे संशोधन ही मािहती संकिलत, िवĴेषण आिण िम® करÁयाची ÿिøया आहे.
िकंवा काही टÈÈयावर एकाच अËयासात गुणाÂमक आिण पåरमाणवाचक मािहती एकिýत
करÁयाची ÿिøया आहे.
(øेसवेल एट. अल. २०११)
तािÂवक गृहीतके जे िम® पĦती¸या संशोधनाला अधोरेिखत करतात. उ¸च Öतरीय
संशोधन चौकशीसाठी मागªदशªन, नोकरीची मयाªदा व संशोधन समÖयेचे आकलन
करÁयासाठी िम® पĦती संशोधनाĬारे एकल पĦतीची रचना केली जाऊ शकते िम®–
पĦती¸या संशोधन पĦतीचे ÿमुख उिĥĶ अिधक चांगली आिण सखोल समज ÿदान करणे
हे आहे. िम® पĦतीचे संशोधन मोलाचे आहे कारण ते संशोधकामÅये निवन ŀĶीकोन
िनमाªण करते. तसेच संशोधनाचा उपयोग सं´याÂमक मािहतीचे िवĴेषण करÁयासाठी,
Óयĉì ओळखÁयासाठी केला जाऊ शकतो. िम® पĦतीचे संशोधन रोजगारां¸या मयाªदा दूर
करते.

munotes.in

Page 34

शै±िणक संशोधन
34 २.५.४ वैिशĶ्ये:
िम® पĦती¸या संशोधनाचे मु´य वैिशĶये Ìहणजे पåरमाणाÂमक आिण गुणाÂमक पĦतीचा
वापर एकाच अËयासासाठी करता येतो. िम® पĦती¸या संशोधनात पåरमाणाÂमक आिण
गुणाÂमक अशा दोÆही पĦतीचा समावेश संशोधनासाठी करता येतो.
øेसवेल आिण Èलॅनो ³लाकª (२०११) यांनी िम® संशोधन पĦतीची पुढील वैिशĶये
सांिगतली आहेत.
१) गुणाÂमक आिण पåरमाणाÂमक मािहती गोळा करणे. तसेच संशोधन ÿijावर आधाåरत
मािहती गोळा कŁण Âयाचे िवĴेषण करणे.
२) दोन ÿका¸या मािहतीला एकाच वेळी एकý कłन संशोधनासाठी Âयाचा वापर करणे.
३) संशोधना¸या संदभाªत एक िकंवा दोÆही ÿकार¸या मािहतीला ÿाधाÆय देणे.
४) वैिĵक ŀĶी आिण सैĦांितक ŀिĶकोन¸या संदभाªत या तंýाची अंमलबजावणी करणे.
५) तंýे िविशĶ संशोधन अिभकÐपामÅये एकिýत करावे लागतात. जे अËयासा¸या
अंमलबजावणीसाठी मागªदशªन करतात. कारण ही आÓहाने आिण ÿij आहेत ºयाचा
अनेक मागा«नी तपास केला जातो. िम® संशोधन पĦतीचा उपयोग समÖया
सोडिवÁयासाठी Óयावहाåरक ŀĶीकोन िनमाªण करÁयासाठी केला जातो.
िम® संशोधन पĦतीचे गुणिवशेष:
पåरमाणाÂमक पĦतीना नेहमीच नैसिगªक िव²ानाशी (सकाराÂमकवादी) तर गुणाÂमक
पĦतéना सामािजक शाľाशी जोडले जाते. (२००६) एका अËयासात दोÆही (गुणाÂमक
आिण सं´याÂमक) पĦतéना एकý वापर संशोधनासाठी केला जातो.
उदाहरणाथª:
िम® पĦतीचा वापर करणारे संशोधक एखादया शÊदाचा िकंवा िचýाचे वणªन करÁयासाठी
सं´याचा योµय पĦतीने वापर करतात. Ìहणून गुणाÂमक आिण सं´याÂमक पĦतीसाठी
िम® संशोधन पĦत वापरली जाते.
२.५.५ िम® संशोधनाचे फायदे:
िम® संशोधन पĦती वापरÁयाचे काही फायदे आहेत.
१) हे संशोधन समÖया सोडिवÁयासाठी पूणªपणे आिण सवªसमापेराक समज ÿदान करते.
२) िनÕकषª िकंवा कायªकारण ÿिøया कशा ÿकारे कायª करतात हे ÖपĶ करÁयास मदत
करते.
३) घटनेचा अिधक अचूक ŀĶीकोन Ìहणजेच सवªसमावेशक, संपूणª आिण समú ÿदान
करते. munotes.in

Page 35

शै±िणक संशोधनाची िवचारधारा
35 ४) समÖया ÖपĶ करÁयास िकंवा तयार करÁयास मदत करते.
५) िनरी±णा¸या बहòिविवधतेमुळे अिधक वैिवÅयपूणª मािहती िमळते. िविवधता, ľोत,
मािहतीचे ÿकार, संदभª िकंवा वातावरण याचा िवचार कŁण Âयाचे िवĴेषन केले जाते.
६) नैितक सजªनशीलता वाढते.
७) ते वै²ािनक अनुमानाचा वापर करÁयासाठी समथªन देते.
२.५.६ िम® संशोधन पĦती¸या मयाªदा:
१) हे खूप महाग आहे. या संशोधनासाठी िनयोजनासाठी आिण पूणª करÁयासाठी खूप वेळ
लागतो.
२) िनÕकषाªचा अथª लावणे कठीण जाते.
३) या संशोधन ÿकारासाठी िनयोजन आिण अमलबजावणी करÁयासाठी अिधक वेळ
आिण संसाधने आवÔयक आहेत.
४) पĦती एकमेकाला पूरक असणे आवÔयक आहे.
५) पåरमाणांचा वापर कłन एका पĦतीची योजना आखणे आिण दुसöयासाठी लागू करणे
कठीण असू शकते.
६) दोÆही संचातील मािहतीचे िवĴेषण करÁयासाठी कौशÐयाची आवÔयकता असते.
७) संशोधनाची रचना अितशय गुंतागुंतीची असू शकते, िवसंगती अÖपĶ असू शकतात.
८) दोÆही ÿकारची मािहती गोळा करÁयासाठी आिण Âयाचे िवĴेषण करÁयासाठी अिधक
संसाधनाची आवÔयकता असते.
तुमची ÿगती तपासा:
१) िम® संशोधन पĦती Ìहणजे काय?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………… ……………………………
….…………………………………………………………………………
२) िम® संशोधन पĦतीची संकÐपना ÖपĶ करा?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….………………………………………………………………………… munotes.in

Page 36

शै±िणक संशोधन
36 ३) िम® संशोधन पĦतीची वैिशĶये ÖपĶ करा?
….…………………………………………………………… ……………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
२.६ शै±िणक संशोधन – शै±िणक संशोधनाचे टÈपे (अवÖथा) शै±िणक संशोधना¸या पायöया:
शै±िणक संशोधना¸या पायöया व Âयां¸या अंतगªत अिभÿेत असलेÐया अिभिøयांचे Öवłप
पुढील ÿमाणे आहे. (टकमन १९७८)
१) समÖयांचे अिधिनधाªरण:
होतकł संशोधकासाठी संशोधन ÿिøयेतील समÖया– अिधिनधाªरणाची पायरी सवाªत
कठीण असते. संशोधकाने अËयास ±ेýाची िनवड व Âयाची Óया´या तर करावयाची
असतेच, परंतु Âयाबरोबरच अËयास ±ेýातील िविशĶ समÖयाही अËयासासाठी
िनवडवयाची असते.
२) गृहीतकांची मांडणी:
समÖया अिधिनधाªरणानंतर संशोधक िनगमन व िवगमन या तकªÿिøयां¸या आधारे आपÐया
संकिÐपत अËयासा¸या फिलतांसंबंधी¸या अपे±ांचे सुýीकरण करतो. अथाªत समÖयेतील
अिधिनधाªरण चलघटकांमधील संबंधाबाबत काही अंदाज बांधतो.
३) सािहÂयाचे पुनिवªलोकन:
चलघटकाची िनवड व गृिहतकांची मांडणी संबंिधत पूवªवतê सैĦांितक व संशोधनाÂमक
सािहÂया¸या िचिकÂसक अËयासा¸या आधारे करावयाची असते.
४) चलघटकांचे अिभिनधाªरण आिण नामांकन
गृिहतकांची मांडणी केÐयानंतर संशोधकाने गृिहतकांमधील चलघटकांचे अिभिनधाªरण
आिण नामांकन करावयाचे असते.
५) कायाªिभमुख Óया´या करणे:
शोध अËयासातील चल घटकां¸या अमूतª/ संकÐपनाÂमक Óया´याबरोबरच Âयां¸या
कायाªिभमुख Óया´या करणे आवÔयक असते. िनरी±ण±म व मापन±म ÖवŁपात
चलघटकाचे वणªन करणे Ìहणजे Âयां¸या कायाªिभमुख Óया´या करणे होय. चलघटकां¸या
कायाªिभमुख Óया´या केÐयाने Âयांची हाताळणी करणे, Âयांचे िनयंýण करणे व परी±ण करणे
सुलभ होते. munotes.in

Page 37

शै±िणक संशोधनाची िवचारधारा
37 ६) संशोधन अिभकÐप तयार करणे:
शोध अËयासा¸या गृहीतका¸या पåर±णासाठी संशोधक अिभकÐपाची िनवड िकंवा रचना
करतो. िविशĶ देय पåरिÖथतीत गृहीतकांचे परी±ण करÁयासाठी करावया¸या कृतीचे
िववरण Ìहणजेच संशोधन अिभकÐप होय.
७) ÿijावली व मुलाखत–अनुसूची तयार करणे:
िश±णातील बöयाच शोध–अËयासा¸या तÃय संकÐपनासाठी ÿijावली अथवा मुलाखत–
अनुसूची चा वापर करावा लागतो. Ìहणून Âया जाÖतीत जाÖत िनदōष असाÓयात.
८) सांि´यकì िवĴेषण करणे:
संशोधक गृहीतका¸या परी±णासाठी आवÔयक असलेली तÃये संकिलत करÁयासाठी
मापन साधनांचा उपयोग करीत असतो. Ìहणून संकिलत तÃयांपासून िनÕकषª अथवा
सामाÆय िसĦांÆत काढÁयासाठी तÃयाचे सांि´यकì िवĴेषण करणे आवÔयक असते. आज
यासाठी संगणकाचा वापर केला जातो.
९) संशोधन अहवाल लेखण:
संशोधनाचे िनÕकषª सू² वाचक व िचिकÂसक अËयासकांपयªत पोहोचिवÁयासाठी संशोधन–
अहवाल लेखन कłन ÿकािशत करणे आवÔयक असते.
२.६.१ शै±िणक संशोधनातील उिĥĶ्ये आिण वैिशĶये:
शै±िणक संशोधनाचे उिĥĶ्ये संशोधन ÿकÐप काय साÅय करायचे आहे यावर क¤िþत आहे.
संशोधन उिĥĶ्ये ल± कसे सÅया क¤िþत करतात. संशोधनाची उिĥĶ्ये तुलनेने Óयापक
आहेत. संशोधनाची उिĥĶ्ये तुलनेने Óयापक आहेत. तसेच वै²ािनक पĦतéचा वापर कłन
ÿijांची उ°रे शोधणे हे संशोधनाचे उिĥĶ आहे. संशोधन उिĥĶांचे वगêकरण करÁयासाठी
खालील िवÖतृत ®ेणी वापरÐया जाऊ शकतात.
१) एखाīा घटनेशी पåरिचत होÁयासाठी िकंवा नवीन अंतŀªĶी ÿाĮ करÁयासाठी (एखादी
वÖतू ल±ात घेऊन केलेÐया अËयासांना शोध िकंवा सुýाÂमक संशोधन अËयास
Ìहणून संबोधले जाते.
२) िविशĶ Óयĉì, पåरिÖथती िकंवा गटाची वैिशĶये अचूकपणे िचिýत करÁयासाठी हे
Åयेय असलेले अËयास वणªनाÂमक संशोधन अËयास Ìहणून ओळखले जातात.
३) एखादी गोĶ घडते िकंवा कशाशी िनगडीत असते. यांची वारंवारता िनिIJत
करÁयासाठी या वÖतुिÖथती ल±ात घेऊन केलेÐया अËयासांना िनदान संशोधन
अËयास Ìहणून संबोधले जाते.
४) चलामधील कायªकारण संबंधाची पåरकÐपना चाचणी–साठी मांडणे असे अËयास
गृहीतक–चाचणी संशोधन Ìहणून संबोधले जातात.
munotes.in

Page 38

शै±िणक संशोधन
38 २.६.२ संबंिधत सािहÂयाचे पुनरावलोकन:
तपासासाठी योµय समÖया िनवडÐयानंतर संशोधकाने Öवतःला पåरिचत कŁण घेणे आिण
Âया¸या/ित¸या अËयास ±ेýाची वैचाåरक िकंवा सैĦांितक समज असणे तसेच Âयात कोणते
अËयास केले गेले आहेत. हे जाणून घेणे महÂवाचे आहे. Âयाचबरोबर संशोधन सािहÂयाचा
आढावा ¶यावा लागतो. संबंिधत सािहÂयाचे िवĴेषण केÐयाने आधीच पूवê केलेÐया गोĶéची
पुनरावृ°ीची श³यता नाहीशी होते. सािहÂयाचे पुनरावलोकन करÁयाची पिहली पायरी
Ìहणजे वाचÐया जाणाöया आिण Öकॅन केलेÐया सािहÂयाची ओळख úंथालयात
लायāरीमÅये उपलÊध असलेÐया ÿाथिमक आिण दुÍयम ľोतां¸या वापराĬारे ओळख
पटवता येते. ÿाथिमक ľोतांमÅये लेखक Âया¸या/ित¸या Öवतः¸या कामाचा अहवाल थेट
संशोधन लेख, पुÖतके, मोनोúाफ, शोध ÿबंध िकंवा शोधिनबंधा¸या Öवłपात देतो. ते
ľोत संशोधकाला तपासÐया जाणाöया समÖयेबĥल िनणªय घेÁयाचा आधार देतात.
दुÍयम ľोतांमÅये (úंथसूची, गोषवारा, अनुøमिनका, िवĵकोश इ) लेखन इतरांनी केलेÐया
संशोधन अËयासाचे पालन करतो आिण सारांश देतो. आिण या पåरणामांचे ÖपĶीकरण
ÿदान करतो तसेच ते एका संशोधकाला ±ेýातील ÿमुख सैĦांितक समÖयांबĥल आिण
अËयासाधीन ±ेýात केलेÐया कायाªची ओळख कłन देतात.
२.६.३ संशोधन ÿij (ÖवाÅयाय):
एक संशोधन ÿij असा असतो कì ºयाचे उ°र देÁयाचा ÿयÂन अËयास िकंवा संशोधन
ÿकÐप करतो. हा ÿij सामाÆयतः मािहती िवĴेषण आिण Óया´याĬारे अËयासा¸या
िनÕकषाªमÅये संबोिधत केलेÐया समÖयेचा िकंवा समÖयेचा संदभª देतो. संशोधन ÿij
सामाÆयतः अशाÿकारे शÊदबĩ केला जातो कì तो अनेक पैलूची łपरेषा दशªिवतो
संशोधनाचे ÿij वारंवार संशोधनावर आधाåरत असतात. गृहीतक आिण संशोधन ÿij
मागªदशªक पाया Ìहणून काम कł शकतात.
संशोधन ÿijांचे ÿकार:
अËयासा¸या ÿकारानुसार संशोधन ÿij अनेक ®ेणéमÅये वगêकृत केले जाऊ शकते.
गुणाÂमक आिण पåरमाणाÂमक (सं´याÂमक) िकंवा िम® पĦती अËयास–आदशª संशोधन
िवषय िनवडÁयात मदत कł शकतात.
पåरमानाÂमक संशोधन ÿij (सं´याÂमक संशोधन ÿij):
पåरमानाÂमक संशोधन ÿijांमÅये उ¸च पातळीची अचूकता असते. पåरमानाÂमक संशोधन
ÿij संशोधन अिभकÐपाला संशोधनाशी जोडÁयास मदत करतात िशवाय या ÿijाचे उ°र
देÁयास ‘होय’ िकंवा ‘नाही’ ‘पåरणामी’ ‘आहे’ ‘आहेत’ ‘कł’ आिण ‘करते’ असे शÊद वापरले
जात नाहीत पåरमाणाÂमक संशोधन ÿij हे सामाÆयतः िविशĶ सामािजक, कौटुंिबक िकंवा
शै±िणक कायªøम िकंवा ÿिøया चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयासाठी वापरले जातात
(माशªल आिण रासमज २०११) ते तीन ®ेणीत िवभागले गेले आहेत वणªनाÂमक,
तुलनाÂमक आिण संबंधाÂमक munotes.in

Page 39

शै±िणक संशोधनाची िवचारधारा
39 गुणाÂमक संशोधन ÿij:
गुणाÂमक संशोधनाची ÓयाĮी िवÖतृत िकंवा अŁंद असू शकते. तसेच संशोधनात
अिभकÐपाशी गुणाÂमक संशोधन ÿij जोडलेले असतात. Âयाचबरोबर गुणाÂमक संशोधन
ÿij हे सामाÆयतः शोधÁयासाठी, ÖपĶीकरण िकंवा अÆवेषन करÁयासाठी तयार केलेले
असतात.
गुणाÂमक संशोधन ÿijाचे åरची अॅट एस (२०१४) आिण रोजमॅन (२०११) यांनी पुिढल
ÿकार सांगीतले आहेत.
 संदिभªत संशोधन ÿijाचे आधीपासून अिÖतÂवात असलेÐया गोĶéचे वणªन करÁयाचा
ÿयÂन करतात.
 वणªनाÂमक संशोधन ÿij काहीतरी शोधÁयाचा ÿयÂन करतात.
 मुĉिवषयक संशोधन ÿijाचे उिĥĶ अशी मािहती िनमाªण करणे जी लोकांना सामाजीक
कृतीत सहभागी होÁयास स±म करते िवशेषतः उपेि±तांना याचा लाभ होतो.
 ÖपĶीकरणाÂमक संशोधन ÿijाचा उĥेश आधीच अिÖतÂवात असलेÐया गोĶीमधील
कारणे आिण संबंधांमÅये घटना ÖपĶ करणे हे आहे.
 अÆवेषणाÂमक संशोधन ÿij हे कमी ÿिसĦ असलेÐया ±ेýाकडे ल± क¤िþत करतात.
संशोधन ÿijाची िनिमªती:
संशोधनाचे काम नÓयानेच सुł करणाöया िवīाÃया«कåरता चांगÐया समÖया िवधानाची
िनवड करणे हे संशोधन ÿिøयेतील एक सवाªत महßवाचे आिण िततकेच कठीण काम
असते. ती एक शोधन ÿिøया आहे. या शोधन ÿिøयेची सुŁवात एखाīा समÖये¸या
जािणवेने होते, आिण ितचा शेवट एक अथवा अिधक परी±ण±म गृहीतकांनी िकंवा
उ°रदायी ÿijांनी होतो. चांगÐया संशोधन िवधानाची िनवड हा संशोधनाचा खूपच
महßवाचा घटक आहे. आिण Âयासाठी खूप िवचार करÁयाची गरज असते. संशोधन समÖया
िवधान िनवडÁयापूवê अËयासकाने सवªसामाÆय अशा समÖया ±ेýाची िनवड करावयाची
असते. आपण िनवडलेÐया समÖया ±ेýात अËयासकाला बरेच वाचण करावयाचे असते.
तसेच िनवडलेले समÖया ±ेý आपÐया Óयवसायासंबंधी आपÐया अिभłचीÿमाणे व
आपÐया िवशेष²तेनुसार िनवडणे इĶ असते. उदा. भाषा–अÅयापन, भाषा परी±ण, ľी
िश±ण, अÅयापक िश±ण, ÿौढ िश±ण इ. यामुळे अËयासकाचे Óयावसायिवषयक ²ान व
आकलन वाढÁयात मदत होते व संशोधन कायª सुकर होते. अËयासकाने आपण
िनवडलेÐया समÖया– ±ेýात झालेÐया संशोधन–अËयासाची वतªमान िÖथती जाणून
घेÁयासाठी संदभª úंथाचा िचिकÂसक अËयास करावयाचा असतो. समÖया ±ेý मयाªिदत
करताना अËया सकाने समÖया ±ेýा¸या ºया पैलूंचे िवशेष ²ान आिण आवड आपणांस
असेल Âया पैलूचीच िनवड करावयाची असते.
संशोधन–±ेýाची Öथूलłपाने िनवड केÐयानंतर Âयािवषयी कशा ÿकारे अÆवेषण झालेले
आहे, Âयासाठी कोणती पĦती अवलंिबÁयात आली आहे कोणती आधार सामúी ÿयोगाथª munotes.in

Page 40

शै±िणक संशोधन
40 घेÁयात आलेली आहे, कोणते िनÕकषª काढÁयात आलेले आहेत. इÂयादी गोĶीचा सखोल
अËयास केÐयाने संशोधन समÖयेची िनवड करणे सोपे जाते.
२.६.४ गृहीतके:
संशोधन समÖया िनिIJत झाली कì, Âया समÖयेची संभाÓय उ°रे काय असू शकतील याचा
अंदाज संशोधकास बांधता येतो. असा अंदाज Ìहणजे गृहीतके होय. गृहीतकाची सÂयता
गृहीत धłन Âयां¸यापासून िनरी±णाने सÂय अथवा असÂय ठरिवता येतील अशी िनåर±णे–
िवधान अथवा पूवाªनुमाने िनगामी अनुमाना¸या आधारे िनÕपÆन केली जातात, व ती ÿÂय±
पुराÓया¸या आधारे तपासली जातात.
Chava Frankfort -Nachmis आिण David Nachmis ( १९९६) यांनी गृहीतकाची चार
ल±णे सांिगतली आहेत.
१) गृहीतके ही सुÖपĶ असावीत.
२) गृहीतके िनिIJत Öवłपाची असावीत.
३) गृहीतके उपलÊध पĦतीĬारा परी±ण योµय असावीत.
४) गृहीतके–मूÐय–मुĉ असावीत.
२.६.५ ÿितदशª (sampling):
संशोधनात एखादया ÿयुĉ–वÖतुं¸या गटा¸या ल±णांबाबत िवĵसनीय िनÕकषª काढावयाचे
असतात. अशा ÿयोग वÖतु¸या संचाला समĶी/जनसं´या असे Ìहणतात. ÿÂय±
अËयासासाठी जनसं´येचे ÿितिनधीÂव करणारा व जनसं´येतून िनवडलेला कोणताही
उपसंच Ìहणजे ‘ÿितदशª’ होय.
ÿितदशª जनसं´येचा एक भाग असतो; व तो जनसं´येचे ÿितिनधीÂव Ìहणजे शोध
अËयासा¸या ŀĶीने महßवाचा आिण शोधÿijांशी संबंध असणाöया ल±णां¸या बाबतीत
जनसं´ये¸या यथाथª िÖथतीचे दशªन घडिवणारा असतो. ÿितदशाªतील ÿÂयेक घटक
जनसं´येत असतो.
ÿितदशªन पĦती:
एखाīा समूहातून Âया समूहाचे ÿितिनधीÂव करणाöया काही Óयĉéची (ÿितदशª) िनवड
करÁयाची ÿिøया Ìहणजे ÿितदशªन होय.
ÿितदशªना¸या आकाराचे िनधाªरण:
संशोधन अËयासासाठी िनवडाय¸या ÿितदशाªचा आकार िकती मोठा असावा हा ÿij
होतकł अËयासकांना नेहमीच भेडसावीत असतो. या ÿijाचे एक उ°र Ìहणजे ÿितदशाªचा
आकार पुरेसा मोठा असावा याचा अथª असा कì, ÿितदशाªचा जेवढ्या चुका असणे ±Ìय
असते Âयापे±ा जाÖत चूका ÿितदशाªत राहó नयेत एवढ्या मोठया आकाराचा ÿितदशª munotes.in

Page 41

शै±िणक संशोधनाची िवचारधारा
41 असावा. कारणाÂमक तुलनाÂमक अËयासात आिण बöयाच ÿायोिगक अËयासकांमÅये
ÿÂयेक गटात ३० ÿयुĉ असणे आवÔयक समजले जाते.
२.६.६ मापन साधनांची िनवड:
सवª ÿकार¸या संशोधनामÅये आधारसामúी संकिलत करणे अिभÿेत व आवÔयक असते.
संशोधन अËयासका¸या गृहीतकांचे परी±ण कłन अंितम िनÕकषª काढÁयासाठी िकंवा
संशोधन–ÿijाची उ°रे शोधÁयासाठी िविवध ÿकारची मिहती आवÔयक असते.
उदा. ÿयुĉांचे वय, िलंगभेद, सामािजक–आिथªक िÖथती
धमª इ. सारखी जनसांि´यकìय मािहती संशोधकाने तयार केलेÐया िकंवा ÿमािणत
कसोट्याĬारे उपलÊध गुणांक सव¥±ण ÿijावलीत िमळालेली िलिखत उ°रे िकंवा
मुलाखतीत संशोधकाने िवचारलेÐया ÿijांना िमळालेले ÿितसाद; िवīाथा«नी िलहलेले
िनब«ध व Âयांनी िमळवलेÐया गुणंका¸या शालेय दĮरातील नŌदी या सवª ÿकार¸या सामúीला
आपण आधारसा मúी Ìहणतो आधार सामúी संकिलत करÁयासाठी िविवध तंýे व पĦती
वापरÐया जातात Âयांना आपण संशोधन साधने Ìहणतो.
आपÐयाला कोणÂया ÿकारची आधारसामúी संकिलत करावयाची आहे. याबाबत¸या
नेम³या िनणªयावर संशोधन साधनांची िनवड आवÔयक असते; Ìहणूनच संशोधकाने
संशोधन अËयासाचे िनयोजन करताना संशोधन–समÖयेशी संबंिधत संकÐपनां¸या सुÖपĶ
Óया´या करणेही आवÔयक असते.
आधारसामúी संकिलत करÁयाचे ÿमुख तीन मागª आहेत.
१) ÿमािणत साधन
२) Öव–िनिमªत साधन
३) सहजगÂया वेगवेगÑया ÖवŁपात (उदा. शै±िणक ÿितदशªक ®ेणी, गैरहजेरी उपलÊध
असलेली आधारसामúी)
कसोटी:
एखादया Óयĉì¸या िकंवा गटा¸या ²ानाचे, कौशÐयाचे, भावनांचे, बुÅदीचे िकंवा
अिभयोµयतेचे मापन करÁयाचे साधन Ìहणजे कसोटी होय. कसोटी Óयिĉमßवाचे िवĴेषण
करÁयाचे एक साधन आहे. Âयातून वतªनाची सामाÆय तÂवे शोधली जातात, वतªन समÖयाचे
िनदान केले जाते. Óयĉì¸या भिवÕयकालीन वतªनाचे अंदाज बांधले जातात.
२.६.७ मािहतीचे िवĴेषण:
गेÐया दोन दशका¸या दरÌयान ºया िवīापीठामÅये संगणक सेवा उपलÊध झाÐया आहेत
अशा िवīापीठांनी शै±िणक संशोधनात बहòचर िवĴेषणाचा आúह धरÐयाने बहóचर
िवĴेषणाचा वाढता उपयोग आढळून येतो. चाचणी िनिमªती आिण पूवªसूचक अËयासामÅये munotes.in

Page 42

शै±िणक संशोधन
42 घटक िवĴेषणाचा उपयोग १९५० पासूनच केलेला आढळतो संगणक सेवा उपलÊध
झाÐयाने समा®यण िवĴेषण (Regression Analysis) आिण अनेकचर सहसंबंध
(Multiple corel ations) या िवĴेषण पĦती शोध अËयासामÅये लोकिÿय होत
चालÐयाचे िदसून येते.
बहòचर िवĴेषणाचे ÿकार (Multi variate Analysis) Âयां¸या उपयोजनामागील
तकªसंगती, पåरणामांचा अÆवयाथª ÿÂयेक ÿकाराचे फायदे मयाªदा आिण Âया िविवध
ÿकारांमधून संशोधन अËयासा¸या ŀĶीने उपयुĉ अशा ÿकारची िनवड या सवª बाबéची
संशोधकांना ओळख कŁण देÁयाची गरज आहे. Âयामुळे िश±णांतील आिण अÆय
शाľांमधील संशोधन अËयासात सुधारणा होÁयास मदत होते.
२.६.८ अहवाल लेखन:
संशोधन अहवाल ही शोधअËयासाची िलिखत योजना असून Âयात संकिÐपत शोध
अËयासा¸या ÿÂय± कायªवाही करÁयासंबंधीचे सिवÖतर िववेचन असते संशोधन ÿÂय±
कायाªिÆवत करÁयापूवê संशोधन ÿÖताव तयार करावयाचा असतो. यात, शोधकायª कसे
केले जाईल याचे तपशीलवार िववेचन असते.
संशोधन योजनेनुसार शोध अËयासपूणª झाÐयावर संशोधन अहवाल तयार करावयाचा
असतो यात शोधकायª कसे केले गेले Âयाचे िनÕकषª व Âयाचा अÆवयाथª काय आहे, या
बाबतीचे िववेचन असते.
संशोधन अËयासा¸या सुŁवातीस संशोधन ÿÖताव काळजीपूवªक केलेले असेल, तर
संशोधन अहवालाचे िशषªक, ÿÖतावना व पĦती या िवभागांचे िलखान अपोआपच तयार
झालेले असते. फĉ फरक इतकाच कì संशोधन ÿÖतावातील पĦती या िवभागाचे िलखाण
करतांना भिवÕयकाळी िøयापदाचा उपयोग केलेला असतो. तर संशोधन अहवालातील
पĦती या िवभागाचे िलखाण करताना भूतकाळी िøयापदाचा उपयोग करावा लागतो.
२.७ सारांश या घटकात आपण पåरमाणवाचक (सं´यावाचक आिण गुणाÂमक संशोधन–संकÐपना,
महßव, वैिशĶये, गुणव°ा आिण मयाªदा यासह िम® पĦतीचे संशोधन, आिण शै±िणक
संशोधनातील पायöया/टÈपे समजून घेतले आहेत आिण संबंिधत सािहÂय, संशोधन ÿij,
गृहीतक, नमुने साधने आिण मािहती संकलन याची मािहती घेतली आहे.
२.८ ÿij १) संबंिधत सािहÂयाची समी±ा करणे का आवÔयक आहे.
२) गृहीतक Ìहणजे काय? मािहती संकलनाची साधने आिण तंýाची ÿिकया ÖपĶ करा.
munotes.in

Page 43

शै±िणक संशोधनाची िवचारधारा
43 २.९ संदभª úंथ  िश±णातील संशोधन – ÿा बÆसी िबहारी पंिडत
 https://www.ressearchgate.in (संशोधन पĦती आिण संशोधन पĦतीची
िनतीतÂवे)
 https://www .wikipedia.org

*****

munotes.in

Page 44

44 ३
कृती संशोधन
घटक रचना
३.० अÅययन िनÕप°ी
३.१ ÿÖतावना
३.२ कृती संशोधनाचा अथª
३.२.१ कृती संशोधनाचा हेतू
३.२.२ कृती संशोधनाचा ŀĶीकोन
३.३ कृती संशोधनाची तßवे
३.३.१ कृती संशोधनासाठी साधने
३.३.२ कृती संशोधना¸या पĦती
३.४ कृती संशोधनाचे फायदे
३.५ कृती संशोधना¸या मयाªदा
३.६ Óयावसाियक वृĦीमÅये कृती संशोधनाची भूिमका
३.६.१ कृती संशोधनाचे ÿकार
३.६.२ कृती संशोधकाची भूिमका
३.६.३ कृती संशोधन आिण नैितक िवचार
३.७ सारांश
३.८ ÿij
३.९ संदभª
३.० अÅययन िनÕप°ी हे मॉड्यूल नीट वाचÐयानंतर तुÌही पुढील गोĶी जाणाल:
 संशोधनाचा अथª समजाल.
 शै±िणक संशोधनाची Óया´या कराल.
 कृती संशोधनाचा अथª समजून ¶याल.
 कृती संशोधनाची Óया´या कराल.
 कृती संशोधनाची तßवे लागू कराल.
 कृती संशोधनाचे गुण/फायदे सांगता येतील. munotes.in

Page 45

कृती संशोधन
45  कृती संशोधना¸या मयाªदा सांगत येतील.
 कृती संशोधनाची गुण आिण मयाªदा यां¸यातील फरक ओळखाल.
 Óयावसाियक वाढीमÅये कृती संशोधनाचे महßव समजून ¶याल.
 Óयावसाियक वाढीमधील कृती संशोधना¸या भूिमकेचे िवĴेषण करता येईल.
 संशोधन िवशेषत: कृतीसंशोधनाबĥल सकाराÂमक ŀĶीकोन िवकिसत कराल.
३.१ ÿÖतावना मागील िवभागात तुÌही शै±िणक संशोधनाची उदाहरणे िशकलात ºयामÅये पåरमाणाÂमक
आिण गुणाÂमक संशोधन, िम® पĦतीचे संशोधन आिण शै±िणक संशोधनातील िविवध
पायöया इÂयादी. समािवĶ आहेत. सÅया¸या मॉड्युलमÅये आपण संशोधनाबĥल अिधक
जाणून घेणार आहोत आिण कृती संशोधन आिण Âयाचा अथª, तßवे, गुणव°े आिण मयाªदा
यावर देखील ल± क¤िþत केले जाईल. तसेच, Óयावसाियक वाढीमÅये कृती संशोधना¸या
भूिमकेवर चचाª केली जाईल.
वैयिĉक जीवनात असो िकंवा कामा¸या िठकाणी आपÐया सवा«ना जीवनात आÓहानांचा
सामना करावा लागतो. वगाªतील आÓहानांबĥल बोलताना ती िश±कां¸या मनामÅये एक
दहशत िनमाªण कł शकतात, िवशेषत: नÓयाने ÿवेश करणारे िकंवा तŁण िश±कां¸या मने.
िश±काने जर कृती संशोधनाची यंýणा ÓयाविÖथतपणे समजून घेतली तर Âयाला वगाªतील
दैनंिदन आÓहाने पĦतशीरपणे आिण कायª±मतेने सोडवता येतील. कृती संशोधन
तुम¸या वगाªतील पåरिÖथती समजून घेÁयात तुÌहाला मदत कł शकते आिण दैनंिदन
समÖयावर ÿभावी उपाय सुचिवते. िश±कां¸या मूलभूत ÿijांची उ°रे देवून कृती संशोधन
अÅयापन आिण िशकÁयाची ÿिøया सकाराÂमक िदशेने नेऊ शकते. िविशĶ अÅयापन
आिण िनद¥शाÂमक धोरणे यांची पåरणामकारकता , िवīाÃया«ची एकंदर ÿगती आिण वगª
ÓयवÖथापनाची तंýे यासार´या ÿijांची उ°रे देÁयास ते तुÌहाला मदत करते.
कृती संशोधनाचे ÿाĮ ²ान िनिIJतपणे तुम¸यातील चुणूक िनमाªण कłन समाजातील
ÿमुख िवīमान समÖयांचे काम हाती घेÁयासाठी एक समिपªत संशोधक Ìहणून भरभराट
होÁयासाठी मदत करेल. हे आपÐयाला वै²ािनक औिचÂय आिण सूचना वाढीस लावून
समÖयांवर मात करÁयासाठी मदत करते. कृती संशोधना¸या संरचनेबĥल अिधक जाणून
घेÁयापूवê कृती संशोधनाचा अथª आपण पुढील भागात पाहó या.
३.२ कृती संशोधनाचा अथª कृती संशोधन हे समÖयेचा तपास आिण चौकशी करÁयाची ÿिøया Ìहणून वणªन केले जाऊ
शकते ºयामÅये काहीतरी घडते/उĩवते आिण ते सोडवÁयासाठी पĦतशीर कारवाई केली
जाते. असे मानले जाते कì १९४६ मÅये कटª लेिवनने "कृती संशोधन" हा शÊद तयार
केला. आज कृती संशोधन हा शÊद सरावाचे वणªन करÁयासाठी वापरला जातो जो समज
आिण सराव सुधारÁया¸या उĥेशाने हाती घेÁयात आला आहे. कटª लेिवन¸या मते, “कृती munotes.in

Page 46

शै±िणक संशोधन
46 िशवाय संशोधन नाही, संशोधना िशवाय कृती नाही ", सोÈया शÊदात याचा अथª असा िक
'कृती' Ìहणजे संशोधक ÿयÂनपूवª अंमलात आणत असलेला ‘बदल आिण 'संशोधन' Ìहणजे
एखाīा समÖयेचे ÿÖतािवत उपाय Ìहणजेच पåरिÖथतीची सुधाåरत समज.
१९४६ ¸या आसपास जेÓहा लेिवनने "कृती संशोधन आिण अÐपसं´याक समÖया" या
शीषªका¸या Âयां¸या शोधिनबंधात पिहÐयांदा 'कृती संशोधन' हा शÊद वापरला.
या अËयासात 'सामािजक कृती¸या िविवध Öवłपां¸या पåरिÖथती आिण पåरणामांवरील
तुलनाÂमक संशोधन आिण सामािजक कृतीकडे नेणारे शै±िणक संशोधन' असे वणªन
करÁयावर या अËयासाने ल± क¤िþत केले आिण Âयात 'चरणां¸या सिपªल' ÿिøयेचा वापर
केला, Âयातील ÿÂयेक योजना, कृती आिण कृती¸या पåरणामांबĥल तÃय शोधÁयाचे
वतुªळ/चø बनलेले आहे.
ĀॉÖट¸या मते, "कृती संशोधन ही Óयĉéनी Âयां¸या Öवत:¸या Óयावसाियक सरावाबĥल
पĦतशीर ÿितिबंब, चौकशी आिण कृती करÁयाची ÿिøया आहे".
िपिकयानो यांनी कृती संशोधनाची Óया´या अशी केली आहे, “िøया संशोधन समÖयांचा
अËयास Öथािनक पातळीवर करते. हे सहसा शाळे¸या इमारतीत, नवीन उÂपादन,
कायªøम, योजना िकंवा ÿिøये¸या िवकास, अंमलबजावणी आिण चाचणीवर ल± क¤िþत
करते." कृती संशोधन वाÖतिवक रचनेमÅये संशोधन आयोिजत करÁयाचे िविवध फायदे
ÿदान करते आिण िश±क दैनंिदन आÓहानांवर मात करÁयासाठी काही िकंवा इतर ÿकारची
संशोधन करतात. कोणÂयाही आÓहानांचे िनराकरण करÁयासाठी कृती संशोधनाचा वापर
करÁयासाठी िश±काने कृती संशोधनाचे हेतू समजून घेणे महßवाचे आहे.
३.२.१ कृती संशोधनाचे उĥेश:
कृती संशोधन करÁयाचे िविवध उĥेश आहेत Âयापैकì काही खाली नमूद केले आहेत:
१. कृती संशोधनाचा उĥेश कामा¸या िÖथतीची गुणव°ा सुधारणे हा आहे.
२. हे िश±क आिण मु´याÅयापकांना अÅयापन आिण िशकÁया¸या ÿिøयेकडे अिधक
समú ŀĶीकोन िवकिसत करÁयास स±म करते.
३. हे काही ÿभावी कृती धोरणे सुचवून सुधारणा घडवून आणÁयास मदत करते.
४. हे िवīमान पåरिÖथतीचे िनराकरण करÁयासाठी लागू केलेÐया िविवध धोरणां¸या
पåरणामांचे मूÐयमापन करÁयात मदत करते.
५. िवīमान समÖयेचे मूळ कारण समजून घेÁयासाठी आिण Âयावर संभाÓय उपाय
सुचवÁयासाठी िश±क िकंवा मु´याÅयापकांना मदत करणे हे Âयाचे उिĥĶ आहे.
६. दैनंिदन अÅयापन आिण िशकÁया¸या ÿिøयेत िश±कांना ºया समÖया येतात Âया
सोडवÁयावर ते ल± क¤िþत करते. munotes.in

Page 47

कृती संशोधन
47 ७. अÅयापन आिण िशकÁया¸या ÿिøयेशी संबंिधत आÓहानांचा सामना करÁयासाठी
िश±क आिण मु´याÅयापकांमÅये सकाराÂमक ŀिĶकोन िवकिसत होतो.
तुमची ÿगती तपासा:
१. कृती संशोधन Ìहणजे काय?
............................................................................. .......................................
....................................................................................................................
..................................................................................................... ...............
..................................................................................................................
२. कृती संशोधनाची उĥेश कोणते?
....................................................................................................................
............................................................................................................... .....
....................................................................................................................
..................................................................................................................
३.२.२ कृती संशोधनासाठी ŀĶीकोन:
झुबेर-Öकेåरटने कृती संशोधनासाठी काही पÅदतéचे वगêकरण केले आहे जे खालीलÿमाणे
आहेत:
१) तांिýक कृती संशोधन:
तांिýक कृती संशोधनाचे उिĥĶ शै±िणक िकंवा ÓयवÖथापकìय पĦतéची पåरणामकारकता
सुधारणे आहे. या ŀिĶकोनामÅये, ÿॅि³टशनसªना सहिनयुĉ केले जाते आिण ते संशोधकावर
फॅिसिलटेटर Ìहणून मोठ्या ÿमाणात अवलंबून असतात परंतु Âयात Óयावहाåरक िवचार
आिण आÂमिचंतनाचा अभाव असतो.
२) Óयावहाåरक कृती संशोधन:
या ŀĶीकोनात पåरणामकारकता Óयितåरĉ उिĥĶ Óयवसाियकाची समज आिण Óयावसाियक
िवकास हे आहे. या ŀिĶकोनामÅये अËयासका¸या बाजूने Óयावहाåरक िवचारमंथन आिण
आÂम-िचंतन यांना ÿोÂसाहन देणे ही संशोधकाची भूिमका आहे.
३) मुĉì कृती संशोधन:
हा ŀिĶकोन कृती संशोधना¸या तांिýक आिण Óयावहाåरक कृती संशोधना¸या पåरणामांना
एकिýत करÁयाचा ÿयÂन करतो ºयात िसÖटम िकंवा संÖथेमÅये इि¸छत सुधारणेस
अडथळा आणणारी पåरिÖथती बदलते.
कृती संशोधनात कृती संशोधक िकंवा िश±क संशोधक िकंवा मु´य संशोधक हे एकाच वगª,
शाळा, महािवīालय िकंवा संÖथेशी संबंिधत आहेत हे ल±ात ठेवणे आवÔयक आहे. तुलनेने
ते िनयिमत शै±िणक संशोधनापे±ा कमी कठोर आिण सोपे आहे. ºया Óयĉìला बदल, munotes.in

Page 48

शै±िणक संशोधन
48 सुधारणा िकंवा समÖया सोडवÁयाची गरज भासते आिण ती संÖथा िकंवा वगाªत लागू
करÁया¸या िÖथतीत आहे अशा ÓयĉìĬारे हे केले जाते. Ìहणून, अशा कृती संशोधनाचा
पåरणाम िदÐयाÿमाणे घेतला जाऊ नये आिण सवª पåरिÖथतéसाठी एक उपाय Ìहणून िवचार
केला जाऊ नये.
वरील उÐलेख कृती संशोधन िøया संशोधन करÁयासाठी ŀिĶकोन आहेत. परंतु, कृती
संशोधनाचे यांिýकì समजून घेÁयासाठी कृती संशोधनाची तßवे समजून घेणे आवÔयक
आहे. पुढील भागात, आपण कृती संशोधना¸या तßवांची चचाª कł.
३.३ कृती संशोधनाची तßवे कृती संशोधनाची वैिशĶ्ये खालील तßवां¸या संचामÅये पािहली जाऊ शकतात जी संशोधन
करÁयासाठी मागªदशªन करतात. िवंटर (Winter) नुसार (१९८९) खालील सहा मु´य तßवे
कृती संशोधनाचे सवªसमावेशक िवहंगावलोकन ÿदान करतात:
१) सराव- पåरवतªन आिण िसĦांत:
िसĦांत, सराव, पåरवतªन िसĦांत, सराव आिण पåरवतªन यां¸यातील संबंध असा आहे कì
कृती संशोधन करणाö या संशोधकांसाठी, िसĦांत सरावाची मािहती देतो आिण सराव सतत
पåरवतªना¸या िदशेने िसĦांत सुधारतो. असे मानले जाते कì एखाīा Óयĉì¸या कृती
कोणÂयाही सेिटंगमÅये अÖपĶपणे आयोिजत केलेÐया गृिहतकांवर, िसĦांतांवर आिण
गृिहतकांवर आधाåरत असतात. आिण ÿÂयेक िनरी±ण केलेÐया पåरणामासह सैĦांितक
²ान वाढवले जाते. हे दोÆही एकाच ÿिøयेचे एकमेकांशी जोडलेले पैलू आहेत जे बदलाकडे
नेत आहेत. कृतéसाठी सैĦांितक औिचÂय ÖपĶ करायचे कì नाही आिण Âया औिचÂया¸या
आधारांवर ÿijिचÆह लावायचे कì नाही हे संशोधक ठरवतो. ही ÿिøया चøìय रीतीने चालू
राहते ºयामÅये हे सुिनिIJत करते कì Âयानंतर येणारे Óयावहाåरक अनुÿयोग पुढील
िवĴेषणा¸या अधीन आहेत. हे पåरवतªनशील चøात होणारे िसĦांत आिण सराव यां¸यात
सतत जोर देते.
२) सहयोगी संसाधन:
सहयोगी संसाधन कृती संशोधनात संशोधकािशवाय सहभागéना सह-संशोधक मानले जाते.
सहयोगी संसाधनाचे हे तßव असे गृहीत धरते कì ÿÂयेक सहभागी¸या कÐपना िकंवा
इनपुटला समान महßव असते. सहभागéमÅये वाटाघाटी केलेÐया िवĴेषणा¸या
Óया´याÂमक ®ेणी तयार करÁयासाठी हे संभाÓय संसाधने मानले जातात. हे एकाच
ŀिĶकोनातील अनेक ŀिĶकोनांना पĦतशीरपणे बांधून ठेवते आिण कÐपना-धारका¸या
पूवê¸या िÖथतीपासून िनमाªण होणारी िवĵासाहªता टाळÁयाचा ÿयÂन करते.
३) ÿिति±Į टीका:
सराव आिण िसĦांत हे परÖपरसंबंिधत असÐयाने ÿितिबंिबत समी±ेचे हे तÂव ÖपĶपणे
ÖपĶीकरण आिण गृिहतके करÁयासाठी आिण ºया¸या आधारे िनणªय तयार केले जाऊ
शकतात अशा पूवाªúह आिण िचंता Óयĉ करÁयासाठी सहभागी समÖया आिण ÿिøयांवर munotes.in

Page 49

कृती संशोधन
49 ÿितिबंिबत करतात याची खाýी करÁयाचा ÿयÂन करतात. असे मानले जाते कì सामािजक
पåरिÖथतीत सांगणाöयाचे सÂय हे सापे± असते. Ìहणून, नोट्स, ÿितिलपी िकंवा अिधकृत
दÖतऐवजांचा समावेश असलेÐया कोणÂयाही पåरिÖथतीबĥलची मािहती ही वÖतुिÖथती
आिण सÂय असÐयाचे सूिचत कłन अिधकृत Öवłपाचे अÖपĶ दावे करÁयाचा ÿयÂन
करेल. अशा ÿकारे हे तÂव ÿदान करÁयाचा ÿयÂन करते. Óयावहाåरक खाती जे सैĦांितक
िवचारांना जÆम देऊ शकतात.
४) ĬंĬाÂमक टीका:
ĬंĬाÂमक समी±ेचे तßव घटना आिण ÿसंग यां¸यातील संबंधांचे Öवłप समजून घेÁयास
मदत करते, ºयात घटना घडवणाöया सवª घटकांचा समावेश होतो. संशोधकांचे ल± क¤िþत
करणे आवÔयक असलेले महßवाचे घटक Ìहणजे ते अिÖथर िकंवा एकमेकां¸या िवरोधात
आहेत. हे असे आहेत जे बदल घडवÁयाची श³यता आहे. सामािजक वाÖतिवकता
सामाÆयत: भाषेĬारे माÆयतेने ÿमािणत केली जाते. इंिþयगोचर भाषेचा वापर कłन
संवादात संदिभªत केले जाते. Âयामुळे घटना घडणाöया घटकांसह घटना आिण Âयाचे संदभª
समजून घेÁयासाठी ĬंĬाÂमक टीका आवÔयक आहे.
५) अनेकवचनी रचना:
हे समजून घेणे महÂवाचे आहे कì कोणÂयाही संशोधन ÿकÐप कृतीतून उपाय हातातील
पåरिÖथतीसाठी आधार Ìहणून कायª करतो आिण सामाÆयीकृत केले पािहजे. कृती
संशोधना¸या ÖवłपामÅये बहòसं´य ŀÔये, भाÕये आिण समालोचनांचा समावेश असÐयाने
Âयामुळे अनेक संभाÓय िøया आिण Óया´या होऊ शकतात. हे चौकशी¸या अनेकवचनी
संरचनेचे तßव आहे ºयाचा अहवाल देÁयासाठी अनेकवचनी मजकूर आवÔयक आहे.
Ìहणून, याचा अथª असाही होतो कì अशी अनेक खाती असतील जी Âयां¸या
िवरोधाभासांवर ÖपĶपणे भाÕय कł शकतील. हे सादर केलेÐया कृतीसाठी पयाªयांची ®ेणी
देखील ÿदान कł शकते. Ìहणून संशोधक आिण इतर भागधारकांनी हे समजून घेतले
पािहजे कì अहवाल हा वÖतुिÖथती¸या अंितम िनÕकषाªऐवजी चालू असलेÐया चच¥ला िकंवा
पåरिÖथतीला आधार Ìहणून काम करतो.
६) जोखीम:
सामाÆयत: लोक बदलाला िवरोध करतात कारण ते काम करÁया¸या चालू असलेÐया
ÿÖथािपत पĦतéना संभाÓय धोका देऊ शकतात आिण Âयामुळे अËयासकांमÅये भीती
िनमाªण होते. आणखी एक महßवाची भीती जी उद् भवÁयाची अपे±ा आहे, ती Ìहणजे खुÐया
चच¥तून उĩवणाöया अहंकाराचा धोका िजथे एखादी Óयĉì Öवतःचे मत Óयĉ करÁयाचा
ÿयÂन करते. जोखमी¸या या तßवाचा वापर सहभागéमधील भीती दूर करÁयासाठी आिण
सिøय सहभागास आमंिýत करÁयासाठी केला जाईल. यासह सहभागी Âयां¸या कृती
संशोधना¸या Öवतः¸या Óया´या, कÐपना आिण िनणªयांवर खुलेपणाने चचाª कł शकतात.
संशोधक सूिचत कł शकतो. संशोधक हे िनदशªनास आणू शकतो कì िशकÁया¸या
पåरणामाची पवाª न करता िशकणे होऊ शकते.
munotes.in

Page 50

शै±िणक संशोधन
50 तुमची ÿगती तपासा:
१. कृती संशोधनाचा ŀĶीकोन ÖपĶ करा?
................................................................... .................................................
....................................................................................................................
........................................................................................... .........................
..................................................................................................................
२. Winter यांनी मांडलेÐया कृती संशोधानां¸या तÂवांची चचाª करा.
....................................................................................................................
.......................................................................... ..........................................
....................................................................................................................
.................................................................................................. ................
३.३.१ कृती संशोधनासाठी साधने:
कृती संशोधन ही गोळा केलेÐया मािहतीचे संकलन आिण िवĴेषण करÁयाची केवळ एक
पĦत नसून, Âया मÅये समÖया सोडवÁया¸या िदशेने अिधक समú ŀĶीकोन समािवĶ आहे.
Ìहणून, कृती संशोधन आयोिजत कłन संशोधकाचे काय उिĥĶ आहे यावर अवलंबून
उपलÊध अनेक िभÆन संशोधन साधनांचा वापर करÁयास अनुमती देणे कृती संशोधनाचे हे
वैिशĶ्य आहे. ÿमािणत तयार साधन वापरणे िकंवा संशोधन साधन िवकिसत करणे आिण
वापरणे हा संशोधकांचा िववेक आहे. संशोधन साधन एकतर रेडीमेड िकंवा संशोधकाने
बनवलेले िवचाराधीन अËयासा¸या Óयापक उिĥĶाशी समøिमतपणे मािहती आिण मािहती
गोळा करÁयास स±म असणे आवÔयक आहे.
३.३.२ कृती संशोधना¸या पĦती:
एक वैिवÅयपूणª पĦत अिÖतßवात आहे जी सामाÆयत: गुणाÂमक संशोधन ÿितमानासाठी
सामाÆय आहे ºयामÅये संशोधन जनªल (नŌदवही) ठेवणे, गोळा केलेÐया दÖतऐवजांचे
िवĴेषण, सहभागé¸या िनरी±णांचे रेकॉिड«ग, ÿijावली सव¥±णे, केस Öटडी, संरिचत आिण
असंरिचत मुलाखती यांचा समावेश होतो.
३.४ कृती संशोधनाचे गुण / फायदे कृती संशोधनाचे खालील गुण/फायदे आहेत:
१) कृती संशोधन बदल आटोपशीर बनवते.
२) कृती संशोधन, िनयोजन, कृती आिण कृतीचे ÿितिबंब या संपूणª टÈÈयांतून पुढे जाते.
३) कृती संशोधनामुळे समाजातील समÖयांवर, िवशेषत: वगाªतील पåरिÖथतीत Âवåरत
उपाय िमळू शकतात. munotes.in

Page 51

कृती संशोधन
51 ४) संशोधकासाठी Âयां¸या सरावाचे Öवłप शोधÁयाचा हा एक Óयावहाåरक मागª आहे.
५) हे िवīमान सरावातील कमकुवतपणाचे तपशीलवार वणªन देते आिण Âयात सुधारणा
करÁयाचे मागª सुचवते.
६) हे पåरमाणाÂमक संशोधन तसेच गुणाÂमक संशोधन या दोÆही संशोधन पॅराडाइमसह
वापरले जाऊ शकते.
७) हे शाळे¸या वगª-आधाåरत समÖयांचे अÆवेषण करते आिण संभाÓय कृती सुचवते.
८) हे समÖयेबĥल सखोल ²ान िमळिवÁयात मदत करते.
९) हे ÿॅि³टशनसªचा (नÓयाने संशोधन करणाöयांचा)Öवतःचा वैयिĉक आिण Óयावसाियक
आÂमिवकास वाढवते.
१०) हे समवयÖक आिण सहकाöयांमÅये िश±कांचे Öवतःचे ÿोफाइल वाढवते.
११) अËयासक Öवतः िकंवा Öवतः संशोधक असतो जो संपूणª संशोधन ÿिøया
लोकशाहीÿधान बनवतो.
१२) संशोधन ÿिøयेतील हा सहभागी अËयासकांचे आिण इतर सवª भागधारकांचे ²ान
आिण Öवािभमान वाढवतो.
१३) हे ²ान-उपयोगकताª होÁयाऐवजी ²ान-िनमाªता असÁयाचे मूÐय िबंबवते.
१४) हे िøया-ÿितिबंब चø Ìहणून देखील मानले जाते.
१५) कृती संशोधन िश±कांना Âयां¸या संशोधन कायाªची रचना आिण अंमलबजावणी
करÁयाची शĉì देते ºयामुळे िवīाÃया«ची एकूण कामिगरी सुधाł शकते.
१६) हे िश±कांचे समवयÖक आिण सहकाöयांसोबत सहकायाªचे कायª करÁयास स±म
करते.
१७) हे आशावादी पĦतीने शै±िणक आिण/िकंवा ÓयवÖथापकìय पĦतéमÅये इि¸छत बदल
घडवून आणते.
१८) संशोधना¸या िनÕकषा«वर आधाåरत अिभÿाय देखील Öवत: ¸या िवकासासाठी आिण
Öवत: ला जाणून घेÁयास मदत करतात.
१९) हे संÖथेमÅये सतत िवकासाचे चø िनमाªण करते.
२०) हे सामूिहक सहभागातून िश±काचा दजाª वाढवते.
२१) हे बदलाचे वातावरण तयार करते ºयाचा संपूणª संÖथेला फायदा होतो.
२२) कृती संशोधन देखील िवīाÃया«¸या शै±िणक कामिगरीमÅये सुधारणा करÁयास मदत
कł शकते. munotes.in

Page 52

शै±िणक संशोधन
52 २३) कृती संशोधन सहकायाªला ÿोÂसाहन देते.
२४) ते इतर िश±कांना Âयांची िशकवÁयाची आिण िशकÁयाची ÿिøया वाढवÁयासाठी
संशोधन करÁयास ÿवृ° करते.
२५) हे संÖथे¸या िवकासाला चालना देते कारण संशोधनामुळे िवकास होतो आिण िवकास
हा संशोधना¸या िनÕकषा«वर आधाåरत असतो.
२६) हे कामा¸या िठकाणी संशोधन संÖकृतीकडे सकाराÂमक ŀĶीकोन आणते.
२७) कृती संशोधक, िवशेषत: िश±क, कÐपना सामाियक कłन एकमेकांकडून िशकतात
आिण िवÖतृत ŀĶीकोनांसह अिधक जोडले जातात.
२८) ते Âयां¸या शाळा आिण िवīाÃया«वर पåरणाम करणाöया समÖयांमÅये िश±कां¸या
सिøय सहभागाला ÿो Âसाहन देते.
२९) कृती संशोधनाĬारे िश±कांना िवīाÃया«¸या सवा«गीण भÐयासाठी संबंिधत िनणªय
घेÁयाची मुभा िदली जाते.
३०) जेÓहा िश±कांना अÅयापन आिण िशकÁया¸या ÿिøयेवरील संशोधना¸या िनÕकषा«वर
आधाåरत िनणªय घेÁयाची परवानगी िदली जाते तेÓहा िवīाÃया«¸या यशात वाढ होते.
३.५ कृती संशोधना¸या मयाªदा कृती संशोधना¸या मयाªदा खालीलÿमाणे आहेत:
१) कृती संशोधनाची ÓयाĮी िनसगाªत मयाªिदत आहे.
२) कृती संशोधक मोठ्या कामा¸या भारासह संशोधन कł शकतात आिण संशोधना¸या
ÿिøयेचे अनुसरण कł शकत नाहीत.
३) कृती संशोधकांना सतत सिøय िनरी±ण करणे आवÔयक आहे, कारण ते आत कायª
करतात; Âयासाठी जागा आिण वेळ देखील आवÔयक आहे.
४) कृती संशोधकासाठी योµय जागा आिण वेळ देणे नेहमीच श³य नसते.
५) कृती संशोधनामÅये समािवĶ केलेला नमुना हा ÿाितिनिधक नमुना असेलच असे
नाही.
६) कृती संशोधना¸या छोट्या नमुÆयातून िमळालेले िनÕकषª मोठ्या लोकसं´येसाठी
सामाÆयीकृत केले जाऊ शकत नाहीत.
७) पुनरावृ°ी±मता आिण कठोरपणाचा अभाव कारण हा एक िविशĶ समÖया
सोडवÁयाचा ÿयÂन असतो.
८) डेटा संकलन ÿिøयेत कठोरता राखणे आÓहानाÂमक आहे. munotes.in

Page 53

कृती संशोधन
53 ९) कृती संशोधना¸या िनÕकषा«वर पåरणाम कł शकणारे हÖत±ेप करणारे चल आिण
इतर घटक िनयंिýत करणे कठीण आहे.
१०) संशोधनाचे Öवłप संÖथाÂमक सेिटंगमÅये काय परवानगी आहे यावर अवलंबून
असते.
११) कृती संशोधन पूणª होÁयास िवलंब झाÐयास सुŁवातीस ओळखलेÐया समÖयांवरील
उपायांची ÿभावीता कमी होऊ शकते.
१२) कृती संशोधन िश±कांना खूप शĉì देऊ शकते आिण िश±क िवīाÃया«¸या वतªनावर
िनयंýण ठेवÁयाचा ÿयÂन कł शकतात.
१३) कृती संशोधना¸या िनÕकषा«ची अंमलबजावणी केÐयाने िश±कांचे वगाªतील
िøयाकलापांवर थोडे िकंवा कोणतेही िनयंýण राहó शकते.
१४) अËयासक Öवतः िकंवा Öवतः संशोधक असÐयाने पूणªपणे अिलĮ राहणे िकंवा
िनःप±पाती पĦतीने वागणे आÓहानाÂमक असेल.
१५) कृती संशोधक संशोधन ÿिøयेपे±ा समाधानावर अिधक ल± क¤िþत कł शकतो.
१६) अËयासकाकडे योµय संशोधन वृ°ी असू शकत नाही
१७) दोÆही अजा«मÅये फरक करÁयात अडचणी; कृती आिण संशोधन
१८) शोधाचे ÖपĶीकरण संशोधका¸या पूवाªúह िकंवा अहंकारापासून मुĉ असू शकत नाही.
१९) िनःप±पाती संशोधन ÿिøया राबिवÁयास ÿभािवत होऊ शकणाö या समÖयेवरील
संभाÓय उपायां¸या कोणÂयाही पूवªकिÐपत कÐपनांना Öथिगती देणे संशोधकासाठी
आÓहानाÂमक आहे.
तुमची ÿगती तपासा:
१. कृती संशोधनाचे फायदे कोणते?
................................. ...................................................................................
....................................................................................................................
......................................................... ...........................................................
..................................................................................................................
२. कृती संशोधना¸या मयाªदा िवशद करा.
............................................ ........................................................................
....................................................................................................................
.................................................................... ................................................
.................................................................................................................. munotes.in

Page 54

शै±िणक संशोधन
54 ३.६ Óयावसाियक वाढीमÅये कृती संशोधनाची भूिमका कृती संशोधन Óयावसाियक िवकासासाठी अितåरĉ फायदा Ìहणून कायª करते. असे Ìहटले
जाते कारण कृती संशोधन हे िश±कांĬारे लागू केलेÐया पĦतéवर आिण वगाªतील सूचना
िकंवा संपूणªपणे अÅयापन आिण िशकÁया¸या ÿिøयेत सुधारणा करÁयासाठी घेतलेÐया
ÿयÂनांवर ल± क¤िþत करते. हे करत असताना संबंिधत िश±काला संशोधन ÿिøया नीट
समजून घेÁयासाठी अनेक ÿिश±ण सýे ¶यावी लागतात. कृती संशोधन हे सामाÆयतः
िवīाथê, समुदाय आिण िश±क यांसार´या भागधारकां¸या सहकायाªने केले जाते. यात
िवशेषत: वगª सेिटंµजमÅये घेतलेÐया भागधारकांशी संबंिधत िवषयांवर संशोधन देखील
समािवĶ आहे. शेवटी हे सवª अनुभव िशकÁयास कारणीभूत ठरतात आिण Âया बदÐयात
िश±क िकंवा कृती संशोधक िकंवा Óयवसायी यां¸या Óयावसाियक वाढीसाठी सकाराÂमक
योगदान देतात.
कृती संशोधन तुम¸या वैयिĉक आिण Óयावसाियक िवकासाची जबाबदारी घेÁयास मदत
करते कारण तुÌही Âयासोबत तुम¸या कृतéवर िवचार करता आिण तुÌही इतर माÖटर
िश±कांचे बारकाईने िनरी±ण करता. अशा ÿकारे तुÌही तुम¸या Öवतः¸या Óयावसाियक
टूलबॉ³समÅये जोडू इि¸छत असलेली कौशÐये आिण धोरणे ओळखू शकाल. कृती
संशोधन हाती घेतÐयाने समÖयांवर संभाÓय उपाय िमळतील आिण Âयासोबत कृती
संशोधक Ìहणून तुÌही नवीन कÐपनांना सामोरे जाल. हे तुÌहाला ÓयवÖथापन कौशÐये
ओळखÁयात आिण तुÌहाला जे बदल पाहó इि¸छता ते बदल घडवून आणÁयासाठी
आवÔयक िनद¥शाÂमक ÿिश±ण देÁयात मदत करेल. कृती संशोधन गंभीर िवचार, समÖया
सोडवणे आिण नैितक िनणªय घेÁयाशी संबंिधत कौशÐये िवकिसत करÁयास ÿोÂसाहन देते.
कृती संशोधनातून िमळालेले कौशÐयांची संशोधक वकìली करताना सवª
भागधारकांसाठी(दावेदारांसाठी ) ते फायदेशीर बनवू शकते.
िनयिमतपणे संशोधन केÐयाने िश±कांचा आÂमिवĵास वाढतो आिण Âयां¸या मनोबलावर
सकाराÂमक पåरणाम होतो. कृती संशोधन संशोधकाला Âयां¸या Öवतः¸या अËयासाकडे
पĦतशीर आिण चौकशीचा ŀĶीकोन िवकिसत करÁयास स±म करते. कृती संशोधक
देखील अंतŀªĶी ÿाĮ करतो आिण िवकिसत होतो. िचंतनशील पĦती शाळे¸या वातावरणात
आशावादी बदल घडवून आणतात आिण आÂम-²ान सुधारतात. कृती संशोधन
Óयावसाियकांना आÂमपरी±ण करÁयास आिण Âयां¸या सरावाची पĦतशीर तपासणी
करÁयास आिण Âयानुसार सुधारणा करÁयास ÿोÂसािहत करते. हे शालेय वातावरण,
वगाªतील पĦती आिण संबंिधत धोरणे सुधारÁया¸या गंभीर तपासणी ÿिøयेत अËयासकांना
गुंतवून ठेवते. कृती संशोधन अËयासक िकंवा िश±कांना डेटा गोळा करÁयासाठी स±म
करते जेणेकłन ते Âयां¸या वगाªतील पĦतéबĥल मािहतीपूणª िनणªय घेÁयासाठी वापरतील.
कृती संशोधन देखील फायदेशीर आिण Óयावसाियक वाढ आिण िवकासासाठी ÿभावी
माÅयम मानले जाते. कृती संशोधन Óयवसाियकांना Âयां¸या पĦतéवर गंभीरपणे ÿितिबंिबत
करÁयाचा एक मागª देते Ìहणून ते Âयां¸या िवचार आिण सराव मÅये बदल उ°ेिजत करते. हे
आÂम-सुधारणा आिण Öवत: ची जागłकता देखील ÿोÂसािहत करते. हे एक फायदेशीर
Óयावसाियक िवकास िøयाकलाप Ìहणून देखील मानले जाते कारण ते समाधान-आधाåरत munotes.in

Page 55

कृती संशोधन
55 मानिसकता वाढवते ºयात Óयवसाियकां¸या स±मीकरणावर भर िदला जातो. हे कृती
संशोधक िकंवा अËयासक िकंवा िश±क यांना Öवतःचे आिण Öवतःचे सानुकूिलत कृती
संशोधन ÿकÐप िवकिसत करÁयासाठी अमयाªद वाव देते. हे िश±णात वाढिवते आिण
ÿभावी िशकवÁया¸या धोरणां¸या िवकासासाठी अËयासकाचा आÂमिवĵास वाढवते. िश±क
Öवत:ला अिधक जबाबदार नेता मानू लागतात आिण Âयांची कतªÓये अिधक कायª±मतेने
पार पाडू शकतात. यामुळे िश±कांचे नेतृÂव गुण िवकिसत होतात कारण ते शालेय बाबéमÅये
सिøयपणे योगदान देऊ शकतात. या नेÂयांचा संपूणª समुदायाला फायदा होतो कारण
यामुळे एकमेकांकडून िशकÁयाची वृ°ी िवकिसत होते आिण िशकणाöया समुदाया¸या
िवकासाला चालना िमळते.
३.६.१ कृती संशोधनाचे ÿकार:
हे ±ेý १९७० ¸या दशका¸या मÅयापय«त िवकिसत झाले होते आिण 4 मु´य 'ÿवाह' घेऊन
आले होते जे पारंपाåरक, संदभाªÂमक (कृती िश±ण), मूलगामी आिण शै±िणक कृती
संशोधन Ìहणून उदयास आले होते.
१) पारंपाåरक कृती संशोधन:
कृती संशोधनाचा हा ÿकार सामाÆयत: यथािÖथती राखणाöया पुराणमतवादी संघटनाÂमक
शĉì संरचनांकडे झुकणाöया ŀिĶकोनातून उदयास आला आहे. पारंपाåरक कृती संशोधन
संÖथांमधील लेिवन¸या कायाªतून उĩवले आहे आिण Âयात फìÐड िथअरी, úुप
डायनॅिम³स इÂयादी संकÐपना आिण पĦतéचा समावेश आहे. कामगार-ÓयवÖथापन
संबंधां¸या वाढÂया महßवामुळे संÖथा िवकास, कामकाजा¸या जीवनाची गुणव°ा,
सामािजक-तांिýक ÿणाली (उदा. मािहती ÿणाली) आिण संघटनाÂमक लोकशाही या
±ेýांमÅये अशा ÿकार¸या कृती संशोधनाचा वापर केला जातो.
२) संदभाªÂमक कृती संशोधन (कृती िश±ण):
संÖथांमधील संबंधांवरील िůÖट¸या कायाªतून संदिभªत कृती संशोधन ÿाĮ झाले आहे.
काही वेळा याला िøया िश±ण असेही संबोधले जाते. या ÿकार¸या कृती संशोधनाला
संदभाªÂमक कृती संशोधन असे Ìहणतात कारण Âयात संरचनाÂमक संबंधांची पुनरªचना
करणे आवÔयक आहे. यात सामािजक वातावरणातील कलाकारांमधील संबंध समािवĶ
आहेत. पåरिÖथतीचे सखोल कायª समजून घेÁयासाठी सवª ÿभािवत सहभागी आिण
भागधारकांना सामील कłन घेणे हे देखील Âयाचे उिĥĶ आहे. सहभागी ÿकÐप िडझायनर
आिण सह संशोधक Ìहणून काम करतात यावरही भर िदला जातो. ऑगªनायझेशनल
इकोलॉजी संकÐपना ही संदभाªÂमक कृती संशोधनाचा एक असा पåरणाम आहे जो
उदारमतवादी तßव²ान अिधक ÿदिशªत करतो.
३) मूलगामी कृती संशोधन:
या ÿकारचे कृती संशोधन हे मूलगामी ÿवाहापासून ÿेåरत आहे आिण मा³सªवादी ‘ĬंĬाÂमक
भौितकवाद’ मÅये Âयाचे मूळ आहे. अँटोिनयो úामÖकì¸या ÿॅि³सस ओåरएंटेशनमÅये मुĉì
आिण शĉì¸या असंतुलनावर मात करÁयावर भर आहे. सहभागी कृती संशोधन सामाÆयत: munotes.in

Page 56

शै±िणक संशोधन
56 मुिĉवादी चळवळी आिण आंतरराÕůीय िवकास मंडळांमÅये आढळते आिण ľीवादी कृती
संशोधन, दोघेही समाजातील पåरधीय गटांना बळकट करÁयासाठी विकली ÿिøयेĬारे
सामािजक पåरवतªनासाठी ÿयÂन करतात.
४) शै±िणक कृती संशोधन:
कृती संशोधनाचा चौथा ÿकार Ìहणजे शै±िणक कृती संशोधन. १९२० आिण १९३० ¸या
दशकातील महान अमेåरकन शै±िणक तÂव²ानी जॉन ड्यूई यां¸या लेखनात Âयाचा पाया
आहे. Âयांचा असा िवĵास होता कì Óयावसाियक िश±कांनी समुदाया¸या समÖया
सोडवÁयामÅये सिøय सहभाग घेतला पािहजे. मु´यतः अËयासकांचे ल± अËयासøमा¸या
िवकासावर, Óयावसाियक िवकासावर आिण सामािजक संदभाªत िश±ण लागू करÁयावर
असते परंतु आIJयªकारकपणे ते शै±िणक संÖथां¸या बाहेर चालते. सामाÆयत: कृती
संशोधकाचे िवīापीठ आधाåरत काम हे ÿाथिमक आिण माÅयिमक शाळेतील िश±क आिण
िवīाÃया«सोबत सामुदाियक ÿकÐपांवर असते.
तुमची ÿगती तपासा:
१. Óयावसाियक वाढीमÅये कृती संशोधनाची भूिमका ÖपĶ करा.
........................... .........................................................................................
....................................................................................................................
................................................... .................................................................
..................................................................................................................
२. कृती संशोधनाचे ÿकार कोणते?
............................................ ........................................................................
....................................................................................................................
.................................................................... ................................................
..................................................................................................................
३.६.२ कृती संशोधकाची भूिमका:
कृती संशोधनाचे पåरणाम सामाÆयीकरण करÁयायोµय नसले तरी, कृती संशोधन हाती
घेणाöया संशोधकाची भूिमका संशोधन करणाöया इतर संशोधका¸या भूिमकेपे±ा फारशी
वेगळी नसते. कृती संशोधकाची भूिमका अशी आहे कì कृती संशोधन पĦती अशा ÿकारे
अंमलात आणणे जेणेकŁन सवª सहभागéसाठी परÖपर संमतीचे पåरणाम िमळतील. तसेच,
सहभागी नंतर ÿिøया राखÁयास स±म असतील. हे कायª पूणª करÁयासाठी संशोधकाला
ÿिøये¸या वेगवेगÑया टÈÈयांवर अनेक िविवध भूिमका िÖवकाराÓया लागतील ºयापैकì
काही खालील आकृती १ मÅये नमूद केÐया आहेत: संशोधकाची भूिमका. munotes.in

Page 57

कृती संशोधन
57

आकृती १ मÅये कृती संशोधक, संशोधना¸या वेळोवेळी आिण काही वेळा एकाच वेळी
िÖवकारलेÐया/ बदललेÐया काही भूिमकांचे ÿितिनिधÂव करतो. काही वेळा, कृती
संशोधकांना संवाद सुलभ करÁयासाठी आिण सहभागéमÅये िचंतनशील िवĴेषणास
ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण Âयांना िनयतकािलक अहवाल ÿदान करÁयासाठी आिण शेवटी
अंितम अहवाल िलिहÁयासाठी िनयुĉ केले जाते. जर कृती संशोधक Öथािनक नेता िकंवा
िश±क Óयितåरĉ असेल तर संशोधकाने संशोधनातून बाहेर पडÁयापूवê Öथािनक नेÂयाने
िकंवा िश±काने ÿिøयेची जबाबदारी Öवीकारणे हे अपेि±त असते/असावे. याचा अथª असा
कì संशोधका¸या अनुपिÖथतीतही िश±क संशोधनाची ÿिøया पĦतशीरपणे पुढे नेÁयास
आिण कृती संशोधका¸या भूिमकेसह Öवत: ला संशोधनात झोकून देÁयास स±म आहे.
३.६.३ कृती संशोधन आिण नैितक िवचार:
कृती संशोधन वाÖतिवक-जगातील पåरिÖथतीत घडते ºयामÅये सहभागी सहभागéमÅये
बंिदÖत वा मोकळे संÿेषण असते. सहभागé¸या गोपनीयतेकडे कटा±ाने ल± देणे आिण
Âयांनी सामाियक केलेÐया मािहतीची गोपनीयता राखणे ही संशोधकाची ÿमुख जबाबदारी
आहे. हे सवª नैितकतेचे आवÔयक घटक मानले जातात, संशोधन करताना संशोधकाने
िवचारात घेतले पािहजेत. िवंटर (१९४६) ने खालील तßवे सूचीबĦ केली आहेत जी
संशोधन आयोिजत करÁयासाठी नैितक िवचारांची काळजी घेÁयाचा ÿयÂन करतात:
 संशोधन करÁयासाठी सवª परवानµया आिण संमती संशोधकाने आधीच घेतÐया
पािहजेत.
 संबंिधत Óयĉì, सिमÂया आिण ÿािधकरणांशी सÐलामसलत केÐयाची खाýी करावी. munotes.in

Page 58

शै±िणक संशोधन
58  कामाचे मागªदशªन करणारी तßवे संबंिधत अिधकारी आिण/िकंवा सहभागéनी आधीच
Öवीकारली आहेत.
 सहभागी ÓयĉéनीआवÔयक तेथे Âयांचे इनपुट, कÐपना, अनुभव, िनरी±णे यांचे
योगदान देऊन कामावर ÿभाव टाकÁयाची परवानगी िदली पािहजे.
 जे सहभागी होऊ इि¸छत नाहीत Âयां¸या शुभे¸छा ÖवीकारÐया पािहजेत आिण Âयांचा
आदर केला पािहजे.
 संशोधन कायाªचा िवकास पारदशªक असावा.
 Âयासाठी सवª संबंिधतां¸या सूचना उपलÊध कłन īाÓयात.
 कोणतीही िनरी±णे करÁयापूवê िकंवा इतर हेतूंसाठी तयार केलेÐया कागदपýांची
तपासणी करÁयापूवê ÿथम संमती घेणे आवÔयक आहे.
 अहवाल ÿकािशत करÁयापूवê इतरां¸या कायाªचे वणªन आिण ŀिĶकोन संबंिधतांशी
वाटाघाटी करणे आवÔयक आहे.
 संशोधकाने गोपनीयता राखली पािहजे आिण Âयासंबंिधत जबाबदारी िÖवकारावी.
आधी¸या मुद्īांÓयितåरĉ, संशोधनाची िदशा आिण अपेि±त पåरणाम याबाबत घेतलेले
िनणªय एकिýत असले पािहजेत. संशोधक सवª वैयिĉक पूवाªúह आिण ÖवारÖयांसह
सुŁवातीपासूनच संशोधन ÿिøयेचे Öवłप ÖपĶ करतात. संशोधनातील सवª सहभागéसाठी
ÿिøयेत ÓयुÂपÆन केलेÐया मािहतीचा समान ÿवेश असावा. संशोधन िडझाइनचे िनयोजन
करताना सवª सहभागé¸या सहभागा¸या संधी ल±ात ठेवÐया पािहजेत.
३.७ सारांश कृती संशोधन ही चौकशीची एक ÿिøया आहे जी कृती संशोधक िकंवा अËयासक िकंवा
िश±क यांना वाÖतिवक जीवनातील समÖयांवर ÿभावी उपाय शोधÁयासाठी पĦतशीरपणे
स±म करते. कटª लेिवन यांनी कृती संशोधनाकडे चøìय, गितमान आिण सहयोगी
Öवłपाची संशोधन पĦत Ìहणून पािहले आिण सामािजक सुधारणेसाठी सतत ÿयÂन
कłन आवÔयक बदल अिÖतÂवात आणले जाऊ शकतात. कृती संशोधन हे
Óयावसाियकाला िनयुĉ केलेÐया कायाªची पĦतशीरपणे पåरणामकारकता आणÁयासाठी
साधन पुरिवते.
कृती संशोधन िविशĶ िनराकरणे िमळिवÁयासाठी एखाīा िविशĶ समÖयेवर ल± क¤िþत
करते Ìहणून ते ±ेýामÅये आवÔयक िøयाकलापांची अंमलबजावणी कłन Âयानंतर¸या
िवकासासाठी संशोधनात ÓयÖत राहÁयासाठी Óयावसाियकांना स±म करते. कृती संशोधन
Öथािनक समÖयेचे þुत िनराकरण Ìहणून कायª करते. कृती संशोधनाचे मयाªदेपे±ा बरेच
फायदे आहेत, अशा ÿकारे, कायªÖथळा¸या वातावरणाची सवा«गीण समज वाढवÁयासाठी
आिण Óयावसाियकते¸या िवकासासाठी ही एक ÿभावी पĦत बनते. munotes.in

Page 59

कृती संशोधन
59 संशोधनाने सकाराÂमक बदल होतो; संशोधन जे कृतीसह आहे आिण संशोधनासह कृती हे
कृती संशोधनाला िनमंýण देते. - डॉ िवराज पंडागळे
३.८ ÿij १) कृती संशोधनाचा अथª काय आहे?
२) कृती संशोधनाची तßवे ÖपĶ करा.
३) कृती संशोधनाचे गुण काय आहेत?
४) कृती संशोधना¸या मयाªदा काय आहेत?
५) कृती संशोधका¸या भूिमका काय आहेत?
६) कृती संशोधन आिण नैितक िवचार यावर एक टीप िलहा.
७) Óयावसाियक वाढीमÅये कृती संशोधनाची भूिमका काय आहे?
३.९ संदभª  ÿा. डॉ. जाधव केशर आर., ‘कृती संशोधन’ , शुभय ÿकाशन, पुणे-३०
 पंिडत ब. बी. (२००७), ‘कृती संशोधन’, िनÂय नूतन ÿकाशन, पुणे-३०
 बापट भा. गो. (१९८८), ‘शै±िणक संशोधन’, िनÂय ÿकाशन, पुणे-३०.
 पंिडत ब. बी. (१९९७), ‘िश±णातील संशोधन’, िनÂय नूतन ÿकाशन, पुणे-३०
 पारसनीस हेमलता व देशपांडे िलना, (१९९६), ‘कृती संशोधन’, नूतन ÿकाशन, पुणे-
३०.
 िभंताडे वी रा., (२००६), ‘शै±िणक संशोधन पĦती’, िनÂय नूतन ÿकाशन, पुणे-३०.
 Bryman, A. & Bell, E. (2011) “Business Research Methods” 3rd
edition, Oxford University Press.
 Collis, J. & Hussey, R. (2003) “Business Research. A Practical Guide
for Undergraduate and Graduate Student s” 2nd edition, Palgrave
Macmillan
 Dinkelman, T. (1997). The promise of action research for critically
reflective teacher education. The Teacher Educator, 32(4), 250 -274.
 Retrieved from http://dx.doi.org/10.1080/08878739709555151
 Trist, E. (1979). Referen t Organizations and the Development of
Inter - Action Research munotes.in

Page 60

शै±िणक संशोधन
60  Organizational Domains. 39th Annual Convention of the Academy of
Management, Atlanta, pp. 23 -24.
 Foshay, A. W. (1998). Action research in the nineties. The
Educational Forum, 62(2), 108 -112. Ret rieved from
http://dx.doi.org/10.1080/00131729808983796
 Frost, P. “Principles of the Action Research Cycle”, Ritchie, R.
Pollard, R.,
 Frost, P. and Eaude, T. (eds) Action Research: A Guide for Teachers.
 Burning Issues in Primary Education. Issue Number 3 . Birmingham:
National Primary Trust. pp. 24 -32.
 Fueyo, V. & Koorland, M. A. (1997). Teacher as researcher: A
synonym for professionalism. Journal of Teacher Education, 48(5),
336-344. Retrieved from
ttp://dx.doi.org/10.1177/0022487197048005003
 Hine, G. S. C. & Lavery, S. D. (2014). The importance of action
research in teacher education programs: Three testimonies. In
Transformative, innovative and engaging. Proceedings of the 23rd
Annual Teaching Learning Forum, 30 -31 January 2014. Perth: The
University of Western Australia.
http://ctl.curtin.edu.au/professional_development/conferences/tlf/tlf20
14/refereed/hine.pdf
 Hine, G. S. C. (2013). The importance of action research in teacher
education programs. In Special issue: Teaching and learning in higher
educat ion: Western Australia's TL Forum. Issues in Educational
Research, 23(2), 151 -163. Retrieved from
http://www.iier.org.au/iier23/hine.html
 123HelpMe Essays Topics (n.d.). Advantages and disadvantages of
action research. Retrieved from
https://www.123helpme. com/essay/AdvantagesAnd -Disadvantages -
Of-Action -Research -PCG2V9TDN6
 IvyPanda. (2020, March 22). The Importance of Action Research.
Retrieved from https://ivypanda.com/essays/the -importance -of-action -
research/
 IvyPanda. (2019, August 6). Benefits of Action Research. Retrieved
from https://ivypanda.com/essays/action -research/
 Kolk, M. (n.d.) Embrace action research. Retrieved from
https://www.thecreativeeducator.com/v07/articles/Embracing_Action
_Research
 Lewin, K. (1946) Action Research and Minority Problems. Journal of
Social. (2)34 -46. munotes.in

Page 61

कृती संशोधन
61  LeGeros, L. (2016). Why do action research? Innovative Education in
VT.
 Retrieved from https://tiie.w3.uvm.edu/blog/why -do-
actionresearch/#.YhhJCOhBxdh
 O'Brien, R. (2001). An Overview of the Methodological Approach of
Action Research. In Roberto Richardson (Ed.), Theory and Practice of
Educational Research Action Research. Pessoa, Brazil: Universidade
Federal da Paraíba. (English version)
 https://homepages.web.net/~robrien/papers/arfinal.html#_Toc261846
54
 Pandya, S. R. Educati onal Research. Delhi: APH Publishing
Corporation. 2015. P.140
 Perrett, G. (2003). Teacher development through action research: A
case study in focused action research. Australian Journal of Teacher
Education, 27(2), 1 -10. Retrieved from
 http://ro.ecu.edu. au/cgi/viewcontent.cgi?article=1317&context=ajte
 Picciano, A. G. Educational Research Primer. London: Continuum.
2004. p.85.
 Winter, R. (1989) Learning From Experience: Principles and Practice
in Action -Research. Philadelphia: The Falmer Press, 43 -67.

******
munotes.in

Page 62

62 ४
शै±िणक संशोधनातील नवे ÿवाह/ů¤ड (कल)
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ शै±िणक संशोधन Ìहणजे काय?
४.३ शै±िणक संशोधनाची वैिशĶ्ये
४.४ शै±िणक संशोधनाचे महßव
४.५ शै±िणक संशोधनातील नवे ÿवाह / ů¤ड
४.५.१ संघ िशकवणे
४.५.२ वैयिĉक सूचना
४.५.३ िम® वय िश±ण
४.५.४ म¤दूवर आधाåरत अÅयापन
४.५.५ गंभीर िवचार कौशÐये
४.५.६ सहयोगी िश±ण
४.५.७ ई-िश±ण
४.५.८ úाउंड अप िविवधता
४.५.९ स±मतेवर आधाåरत िश±ण
४.५.१० भूिमगत िश±ण
४.५.११ नवदÆया
४.५.१२ समÖया आधाåरत िश±ण
४.५.१३ रचनावादी िश±ण
४.५.१४ खुला नवोपøम
४.५.१५ िमि®त िश±ण
४.५.१६ सामूिहक िश±ण
४.६ िनÕकषª
४.७ ÿij
४.८ संदभª
४.० उिĥĶे  िवīाÃया«ना शै±िणक संशोधनाची संकÐपना समजÁयास स±म करणे. munotes.in

Page 63

शै±िणक संशोधनातील नवे ÿवाह/ů¤ड (कल)
63  शै±िणक संशोधनाचे महßव समजून घेणे
 शै±िणक संशोधना¸या नवीन ÿवृ°éचे परी±ण करणे.
 शै±िणक संशोधना¸या नवीन ÿवृ°é¸या महßवाचे गंभीर िवĴेषण करÁयास
िवīाÃया«ना स±म करणे.
 िवīाÃया«ना ई - लिन«ग समजÁयास स±म करÁयासाठी.
४.१ ÿÖतावना िश±ण हा ÿÂयेक समाजाचा अिवभाºय पैलू आहे आिण ²ाना¸या सीमांचा िवÖतार
करÁयासाठी, शै±िणक संशोधनाला ÿाधाÆय िदले पािहजे. शै±िणक संशोधन हे
अÅयापनशाľ , िश±ण कायªøम आिण धोरण िनिमªती¸या सवा«गीण िवकासामÅये महßवाची
भूिमका बजावते. शै±िणक संशोधन हा एक Öपे³ůम/शृंखला आहे जी ²ाना¸या अनेक
±ेýांना भेडसावते. आिण याचा अथª असा होतो कì शै±िणक संशोधन हे वेगवेगÑया
िवषयांमधून केले जाते. याचा पåरणाम Ìहणून, या संशोधनाचे िनÕकषª बहòआयामी आहेत
आिण ते संशोधन सहभागé¸या वैिशĶ्यांĬारे आिण संशोधन वातावरणाĬारे ÿितबंिधत केले
जाऊ शकतात.
४.२ शै±िणक संशोधन Ìहणजे काय? शै±िणक संशोधन हा पĦतशीर तपासणीचा एक ÿकार आहे जो िश±णातील आÓहाने
सोडवÁयासाठी ÿायोिगक पĦती लागू करतो. समÖया सोडवÁयासाठी आिण ²ाना¸या
ÿगतीसाठी डेटा गोळा करÁयासाठी आिण Âयाचे िवĴेषण करÁयासाठी ते कठोर आिण
चांगÐया ÿकारे पåरभािषत वै²ािनक ÿिøयांचा अवलंब करते.
जे. डÊÐयू. बेÖट यां¸या Óया´येनुसार,
शै±िणक संशोधन ही अशी िøया आहे जी शै±िणक पåरिÖथतीत वतªना¸या िव²ाना¸या
िवकासाकडे िनद¥िशत केली जाते. अशा िव²ानाचे अंितम उिĥĶ असे ²ान ÿदान करणे
आहे जे िश±कांना सवाªत ÿभावी पĦतéĬारे Âयाचे Åयेय साÅय करÁयास अनुमती देईल.
शै±िणक संशोधनाचा ÿाथिमक उĥेश अÅयापन आिण िशकÁया¸या पĦतéमÅये सुधारणा
करताना अÅयापनशाľातील िविवध समÖयांचे िनराकरण कłन िवīमान ²ानाचा िवÖतार
करणे हा आहे.
तुमची ÿगती तपासा:
१. शै±िणक संशोधन या संकÐपनेतून तुÌहाला काय समजले?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….………………………………………………………………………… munotes.in

Page 64

शै±िणक संशोधन
64 २. जे. डÊÐयू. बेÖटने िदलेली Óया´या काय आहे?
….……………………………………………………………… …………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
३. शै±िणक संशोधनातील नवीन ÿवाह
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
४.३ शै±िणक संशोधनाची वैिशĶ्ये शै±िणक संशोधन असं´य łपे आिण ŀĶीकोन घेऊ शकतात, परंतु अनेक वैिशĶ्ये Âयाची
ÿिøया आिण ŀिĶकोन पåरभािषत करतात. Âयापैकì काही खाली सूचीबĦ आहेत::
१. हे िविशĶ समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी सेट करते
२. शै±िणक संशोधन Âया¸या डेटा संकलन ÿिøयेत ÿाथिमक आिण माÅयिमक
संशोधनाच पĦितचा अवलंब करते. याचा अथª असा कì शै±िणक संशोधनात,
संशोधक योµय िनÕकषाªपय«त पोहोचÁयासाठी मािहती¸या ÿथिमक ąोत आिण दुÍयम
डेटावर अवलंबून असतो.
३. शै±िणक संशोधन ÿायोिगक पुराÓयावर अवलंबून असते. हे Âया¸या मोठ्या ÿमाणात
वै²ािनक ŀिĶकोनातून िदसून येते.
४. शै±िणक संशोधन हे वÖतुिनķ आिण अचूक असते कारण ते सÂयािपत करÁयायोµय
मािहतीचे मोजमाप करते.
५. शै±िणक संशोधनामÅये, संशोधक िविशĶ पĦती, तपशीलवार कायªपĦती आिण
िवĴेषणाचा अवलंब करतात जेणेकŁन सवाªत वÖतुिनķ ÿितसाद िमळू शकतील.
६. तßवे आिण िसĦांतां¸या िवकासामÅये शै±िणक संशोधनाचे िनÕकषª उपयुĉ आहेत जे
दाबलेÐया समÖयांबĥल चांगले अंतŀªĶी ÿदान करतात.
७. हा संशोधनाचा ŀिĶकोन उ°रदाÂयांकडून पडताळणीयोµय डेटा गोळा करÁयासाठी
संरिचत, अधª-संरिचत आिण असंरिचत ÿij एकý करतो.
८. अनेक शै±िणक संशोधन िनÕकषª Âयां¸या सादरीकरणापूवê समवयÖकां¸या
पुनरावलोकनासाठी दÖतऐवजीकरण केले जातात.
९. शै±िणक संशोधन हे आंतरिवīाशाखीय Öवłपाचे आहे कारण ते िविवध ±ेýांमधून
काढले जाते आिण जिटल तÃयाÂमक संबंधांचा अËयास करते.
munotes.in

Page 65

शै±िणक संशोधनातील नवे ÿवाह/ů¤ड (कल)
65 आमची ÿगती तपासा :
१. शै±िणक संशोधनाची वैिशĶ्ये काय आहेत?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
४.४ शै±िणक संशोधनाचे महßव १. शै±िणक संशोधन हे अËयासा¸या िविवध ±ेýांमÅये ²ाना¸या ÿगतीमÅये महßवपूणª
भूिमका बजावते.
२. हे वै²ािनक पĦतéचा वापर कłन Óयावहाåरक शै±िणक आÓहानांना उ°रे ÿदान
करते
३. शै±िणक संशोधनातून िनÕकषª; हे िवशेषत: उपयोिजत संशोधन हे धोरण सुधारÁयात
महßवाचे आहे.
४. संशोधक आिण या संशोधन पĦतीमÅये सामील असलेÐया इतर प±ांसाठी, शै±िणक
संशोधनामुळे िश±ण, ²ान, कौशÐये आिण समज सुधारते.
५. शै±िणक संशोधनामुळे अÅयापन आिण िशकÁया¸या पĦती सुधारतात. अिधक
धोरणाÂमक आिण ÿभावीपणे िशकवÁयात आिण नेतृÂव करÁयात मदत करÁयासाठी
तुÌहाला डेटासह स±म केले जाते.
६. शै±िणक संशोधन िवīाÃया«ना Âयांचे ²ान Óयावहाåरक पåरिÖथतीत लागू करÁयात
मदत करते.
आमची ÿगती तपासा :
१. शै±िणक संशोधनाचे महßव काय आहे?
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
….…………………………………………………………………………
४.५ शै±िणक संशोधनाचे नवीन ÿवाह/ů¤ड शै±िणक संशोधनातील सÅया¸या ů¤डकडे पािहÐयास आधुिनक वगाªचे डोळे उघडणारे
ŀÔय िमळते. िश±णात कåरअर करणाö या पूवª-सेवा िश±कांनी बदलÂया िशकवÁया¸या
शैलéसह चालू ठेवणे आवÔयक आहे जे Âयांना आज¸या िवīाÃया«ना सवō°म सेवा
देÁयासाठी आवÔयक असलेÐया साधनांसह ±ेýात ÿवेश करÁयास तयार करतात. munotes.in

Page 66

शै±िणक संशोधन
66 ४.५.१ संघ िशकवणे:
एका वगाªत दोन िश±क ठेवणे याला सांिघक अÅयापन Ìहणतात. याला सहयोगी संघ
िशकवणे िकंवा सह-िश±ण असे Ìहणतात. हे मॉडेल लाभ ÿदान करते आिण िश±क आिण
िवīाथê दोघांनाही आÓहाने देते. सह-शै±िणक वगाªतील मुले कृतीत टीमवकªचे िनरी±ण
करतात आिण एकापे±ा जाÖत ŀĶीकोनातून संकÐपना पाहÁयास िशकतात. Âयांना िविवध
पाĵªभूमी असलेÐया िश±कांकडून िशकÁयाची संधी आहे आिण अिधकािधक एक-एक-एक
सूचना वेळेची संधी िमळाÐयामुळे ते िवषयांचा सखोल अËयास कł शकतात. तथािप,
िवरोधाभासी Óयिĉमßवे आिण िवīाÃया«ची एका िशकवणीला दुसö या िशकवÁयापे±ा
अनुकूल करÁयाची ÿवृ°ी या मॉडेल¸या िÖथरतेला धोका देऊ शकते.
४.५.२ वैयिĉक सूचना:
िवīाÃया«¸या अनÆय गरजा पूणª करÁयासाठी सूचनांचे वैिवÅय कसे Âयांना मु´य िवषयांचे
अिधक चांगÐया ÿकारे आकलन करÁयास मदत कł शकते यावर बरेच संशोधन केले जात
आहे. या ÿकार¸या सूचना िशकवÁया¸या पारंपाåरक ले³चर मॉडेलपासून दूर जाते आिण
िवīाÃया«ना Âयां¸या Öवत: ¸या गतीने िशकÁयाचा मागª देते. अिधक ÿगत िवīाÃया«ना
पुढील संकÐपनेकडे जाÁयासाठी थांबावे लागत नाही, तर हळूवार िशकणारे Âयांना
सामúीची ठोस समज िवकिसत करÁयासाठी आवÔयक वेळ घेऊ शकतात. हे वैयिĉक
िशकÁया¸या शैलéना अिधक चांगले संबोिधत करते आिण िश±कांना सूचना देÁयासाठी
िविवध Èलॅटफॉमªचा वापर करÁयास अनुमती देते.
४.५.३ िम®-वय िश±ण:
वेगवेगÑया वयोगटातील मुलांना एकाच वगाªत एकý ठेवÁया¸या संभाÓय फायīांवर अजूनही
संशोधन केले जात आहे, परंतु बö याच शाळा चांगÐया पåरणामांसह ही िशकवÁयाची पĦत
वषाªनुवष¥ वापरत आहेत. िम® वयोगटातील वगाªत, तŁण िवīाथê मोठ्या लोकांशी संवाद
कसा साधावा आिण Âयां¸या शै±िणक ±मतांचे िनरी±ण कłन फायदा कसा ¶यावा हे
िशकतात. वयोगटांमधील सहकायª पुढील िवकासास सुलभ करते. तŁण वयात ÿगत ±मता
ÿाĮ केÐयाने आÂमिवĵास वाढतो. िश±कांना िम® वयोगटातील वगªखोÐयांचा देखील
फायदा होतो कारण ते शै±िणक वाढीचे ÖपĶ िचý िमळवÁयासाठी एकापे±ा जाÖत
इय°ांमधून Âयां¸या िवīाÃया«चा मागोवा घेऊ शकतात.
४.५.४ म¤दूवर आधाåरत िश±ण:
एखाīा संकÐपनेचा सातÂयपूणª सराव केÐयाने ÆयूरॉÆसमÅये मजबूत मागª िनमाªण होतात हे
दाखवणाöया ÆयूरोसायÆस¸या संशोधनावर आधाåरत, म¤दूवर आधाåरत अÅयापन
िवकासशील मना¸या सामÃयाªचा फायदा घेते ºयामुळे लहान मुले शाळेत असताना सवाªत
जाÖत सकाराÂमक बदल घडवून आणतात. लहान मुले गटांमÅये काम करतात, िविशĶ
संकÐपनांना संबोिधत करणाö या गेममÅये भाग घेतात आिण मÅयवतê थीमभोवती तयार
केलेÐया धड्यांमÅये गुंततात, सवª महßवाचे शै±िणक कौशÐये आिण कÐपनांबĥल Âयांची
समज सुधारÁया¸या उĥेशाने. नवीन Æयूरोनल मागा«ची वाढ आिण िवकास सुलभ
करÁयासाठी शारीåरक िश±ण समािवĶ केले आहे. munotes.in

Page 67

शै±िणक संशोधनातील नवे ÿवाह/ů¤ड (कल)
67 ४.५.५ िचिकÂसक िवचार करÁयाची ±मता (िøिटकल िथंिकंग िÖकÐस):
जरी मूलभूत तÃये ल±ात ठेवणे आवÔयक आहे. सुŁवाती¸या इय°ांमÅये ²ानाचा पाया,
मुलांना अनेक पåरिÖथतéमÅये Âया तÃयांचा वापर कसा करायचा हे देखील िशकवले जाणे
आवÔयक आहे. िøिटकल िथंिकंग िÖकÐसमधील संशोधन हे िशकवÁया¸या नवीन
पĦतéना चालना देत आहे ºयामÅये िवīाÃया«ना ÿij िवचारÁयासाठी ÿोÂसािहत करणे,
गटांमÅये काम कłन समÖया सोडवÁयाची कौशÐये िवकिसत करणे आिण Âयां¸या
ÿयोगां¸या पåरणामांवर चचाª करणे समािवĶ आहे. या शोध पĦती मुलांना Âयां¸या िश±णात
अिधक सिøय भूिमका देतात आिण Âयांना िशकलेÐया तÃयांचा उपयोग कłन िनणªय कसा
¶यायचा हे िशकवतात.
४.५.६ सहयोगी िश±ण:
कोलॅबोरेिटÓह लिन«ग ही एक अशी ÿणाली आहे ºयामÅये दोन िकंवा अिधक लोक
िशकÁयाचा अनुभव सामाियक करÁयासाठी आिण ÿÂयेक सदÖयाला िवषय समजून
घेÁयामÅये योगदान देÁयासाठी आिण िदलेले कायª पूणª करÁयासाठी सहकायª करतात.
मािहतीची देवाणघेवाण करणे आिण इतरांशी संपकª साधणे, मग आपण Âयांना
वैयिĉकåरÂया ओळखत असो िकंवा नसो, हे िश±णातील एक शिĉशाली साधन असÐयाचे
िसĦ झाले आहे. िविशĶ िवषयांबĥल अिधक जाणून घेÁयासाठी, कÐपना आिण िसĦांतांची
चाचणी घेÁयासाठी, तÃये जाणून घेÁयासाठी आिण एकमेकांची मते जाणून घेÁयासाठी
िवīाथê सोशल मीिडयाĬारे एकमेकांशी सहयोग करत आहेत. सहयोग हा जीवनाचा एक
नैसिगªक भाग आहे आिण Âयात समािवĶ केले पािहजे. अËयासøम कधीकधी िश±क
सहयोगी िश±ण आिण टीमवकª िशकवÁयासाठी िवशेषतः िडझाइन केलेला धडा तयार
करतात. असे अनेक संघबांधणी खेळ आिण िøयाकलाप आहेत जे वगाªत केले जाऊ
शकतात जे िवīाÃया«ना कायª पूणª करÁयासाठी एकý काम करÁयास भाग पाडतात. या
पåरिÖथतीत, िवīाथê Öवतःहóन एखादे सादरीकरण िवकिसत करत असÐयासारखे िशकू
शकतात, परंतु Âयांना सहकायª कसे करावे हे िशकÁयाचा अितåरĉ फायदा िमळतो.
आम¸या वगªखोÐयांमÅये सहयोगी िश±ण वाढत आहे. योµयåरÂया पूणª केले, Óया´यानाची
मĉेदारी मोडून काढÁयाची, आम¸या िवīाÃया«ना टीमवकª िशकवÁयाची आिण भिवÕयात
Âयांना समाजाचे अिधक उÂपादक सदÖय बनÁयास मदत करÁयाची ही एक उ°म संधी
आहे.
४.५.७ ई- लिन«ग:
मािहती तंý²ान फार पूवêपासून उजाडले आहे, आिण Âयाचे ²ान आता जवळजवळ
मूलभूत गरज मानले जाते. िवīाÃया«¸या अहवाल सादरीकरणासार´या मूलभूत कामांसाठी
िकंवा परी±ांसार´या महßवा¸या िøयाकलापांसाठी शाळांनी वगाªदरÌयान संगणक
वापरÁयास सुŁवात केली आहे यात आIJयª नाही. इले³ůॉिनक ि³वझ आज फारच नवीन
नाहीत. कॉÌÈयुटर¸या वापराला पूरक Ìहणून िविवध ÿकारची सॉÉटवेअसª उपलÊध आहेत.
सवाªत मूलभूत Ìहणजे वडª ÿोसेसर, Öÿेडशीट िनमाªते आिण सादरीकरण कायªøम. Âयानंतर
हजेरी ůॅकसª, शै±िणक खेळ आिण úािफक आयोजक यासारखे अिधक िवशेष आहेत.
संगणकासह, इंटरनेटचा वापर अंदाजानुसार होतो. आिण या ³लासłम इनोÓहेशनसह munotes.in

Page 68

शै±िणक संशोधन
68 श³यतांचे अंतहीन जग येते. नोट्स रेकॉडª, अपलोड आिण शेअर केÐया जाऊ शकतात.
पूवêपे±ा अिधक संÿेषण माÅयमे उघडली आहेत. काही वगª ऑनलाइन úुÈस आिण
फोरममÅये ÖपĶ िदसत असÐयाÿमाणे संवादासाठी सोशल नेटव³सªचा वापर करतात.
इंटरनेटवर शालेय उपøमही केले जातात. उदाहरणाथª, गैरहजर िश±क यासाठी ऑनलाइन
ट्यूटोåरयल तयार कł शकतात. िवīाथê, जेणेकłन िवīाÃया«ना िशकÁयाचे सý चुकवावे
लागणार नाही. काही मोठ्या ÿकÐपांना दÖतऐवजीकरण आिण यासार´या गोĶéसाठी
ऑनलाइन जनªÐस आिण Êलॉगचा वापर आवÔयक आहे. काही मोठ्या ÿकÐपांना
दÖतऐवजीकरण आिण यासार´या गोĶéसाठी ऑनलाइन जनªÐस आिण Êलॉगचा वापर
आवÔयक आहे. सरतेशेवटी, शै±िणक उÂøांती¸या ÿÂयेक भागाचे हे उिĥĶ आहे: तŁण
िपढीसाठी श³य असलेÐया सवō°म दजाª¸या िश±णाकडे ÿवास.
४.५.८ úाउंड अप िविवधता (मुलभूत वैिवÅयपूणª िश±ण):
िदवंगत सर केन रॉिबÆसन यांनी चचाª, लेखन, सÐला आिण अÅयापनाĬारे िश±ण
बदलÁयाची मोहीम चालवली. Âयाचे मत आहे कì िश±ण बदलले पािहजे कारण हे एक
िनरस वातावरण आहे ºयामÅये बहòतेक िवīाथê खरोखर काय िशकले पािहजे िकंवा Âयांना
काय िशकायचे आहे ते िशकत नाही. ते कसे घडते याने सवª फरक पडतो - मूळापासून.
लोक, िवīाथê आिण िश±क बदल घडवतात , ÿशासक िकंवा अिधकारी नÓहे.
४.५.९ ±मता-आधाåरत िश±ण :
स±मता-आधाåरत िश±ण हा िश±णाचा एक ŀĶीकोन आहे जो िवīाÃयाª¸या इि¸छत
िश±ण पåरणामां¸या ÿदशªनावर ल± क¤िþत करतो. Âयात Ìहटले आहे कì िवīाÃयाªला
अËयासøम पूणª करÁयासाठी िकतीही वेळ लागतो याची पवाª न करता, िवīाÃयाªला
आधीच मािहत असलेÐया गोĶéवर आधाåरत तो पूणª करतो. िवīाÃयाªने अËयासøम कसा
िकंवा केÓहा पूणª केला हे ठरिवÁयाचा एकमेव घटक Ìहणजे िवषयातील ²ानावर ÿभुÂव
असणे.
४.५.१० भूिमगत िश±ण:
जॉन टेलर गॅटो¸या मते, िश±कांनी वगाªतील वाÖतिवक जग िनवडले पािहजे. िवīाथê वगाªत
राहायला िकंवा तग धरायला िशकत नाहीत. ते वाÖतिवक जगात िटकून राहÁयास िशकतात
Ìहणून भूिमगत िश±णाची संकÐपना जीवना¸या कोणÂयाही ±ेýातील िश±कांना आÓहान
देते जेणेकłन िवīाÃया«ना Âयां¸या सभोवताल¸या जगात जगÁयाची आिण ĵास घेÁयाची
साधने ÿाĮ कłन देता येतील. जर धडा िशकवायचा असेल तर ते कोण बनतील याचा
िवचार कłन िशकवा.
४.५.११ नवदाÆया (NGO) :
डॉ.वदना िशवाचे िमशन नवदाÆयात जगते आिण ĵास घेते, ही संÖथा Öवावलंबन आिण
पृÃवीवरील लोकशाहीला ÿोÂसाहन देते. संघटने¸या नेÂया मिहला आहेत ºया मिहला
चळवळéमÅये ताकद शोधतात आिण मिहलांना आवाज देतात. Öथािनक समुदायांना
Öवावलंबी बनÁयास मदत कłन बीज बचत करÁया¸या कÐपनेतून पृÃवीची लोकशाही
िवकिसत झाली. munotes.in

Page 69

शै±िणक संशोधनातील नवे ÿवाह/ů¤ड (कल)
69 ४.५.१२ समÖया-आधाåरत िश±ण :
िवīाÃया«ना एक वाÖतिवक-जागितक समÖया िदली जाते आिण Âयावर उपाय
शोधÁयासाठी ते एकý काम करतात. िश±कांना ते अमूÐय वाटते कारण िवīाथê या
पĦतीने अिधक िशकतात.
४.५.१३ रचनावादी िश±ण :
ही संकÐपना िवīाÃया«नी Öवतःचे िश±ण तयार करÁया¸या कÐपनेवर चालते. वातावरण,
ते जे ²ान घेतात Âयात सिøयपणे सहभागी होतात. तुमचे Öवतःचे िश±ण तयार करणे
Ìहणजे पूवªिनधाªåरत अज¤डा नसताना चुका करणे. िवधायक िश±ण िÖथर नसते Âयामुळे
अनेक शै±िणक ÿणाली ते नाकारतात.
४.५.१४ खुले नवोपøम:
खुÐया नवोपøमामुळे Öपध¥¸या कÐपनेला चालना िमळते. Óयावसाियक जगात याचा अथª
Öपधा«¸या Öवłपात कंपÆयांसाठी Èलॅटफॉमª उघडणे व संधी देणे. उ¸च िश±णामÅये, याचा
अथª Öथािनक आिण जागितक Öतरावर Öपधा«साठी िविवध संÖथांना एकý आणणे. याचा
अथª Öपधाª/उपøम केवळ काही िनवडक Öपधªकांपय«त मयाªिदत न ठेवता श³य ितत³या
Öपधªकांपय«त पोहोचणे.
४.५.१५ िमि®त िश±ण :
िमि®त िश±ण आिण तंý²ान िवīाÃया«ना इतरांपे±ा फायदा देते. Öवतः¸या गतीने पुढे
जाणे ही Âयातील एक गोĶ आहे. Öवतः¸या गतीने िशकणे हे दुसरे आहे. दोघांना जोडÐयाने
फरक ल±ात घेÁयासारखा आहे. िश±कांनी िवīाÃयाª¸या मानेवर ĵास घेÁयाची गरज
नाही. िवīाÃयाªला मागªदशªन करणे बरेचदा पुरेसे असते.
४.५.१६ सामूिहक िश±ण:
जेÓहा सामूिहक िश±णाची कÐपना येते तेÓहा Óयĉì मागे बसते. िवīाथê एकट्यापे±ा
गटांमÅये आिण अिधक महßवाचे Ìहणजे एकमेकांसोबत चांगले आिण अिधक ÿभावीपणे
िशकतात. याचा अथª असा नाही कì आÌही वैयिĉक ऑनलाइन िशकणाö याकडे दुलª±
करतो, परंतु याचा अथª असा आहे कì ऑनलाइन िशकणाö याला समान łची असलेÐया
िशकणाö यां¸या गटाशी संपकª साधÐयास तो अिधक चांगले िशकेल जो कोणताही िविशĶ
िवषय िशकÁया¸या ÿिøयेत अंतŀªĶी िमळेलआिण ÿij िवचाł शकेल.
४.६ िनÕकषª तुÌही िश±क होÁयासाठी अËयास करत असताना या आिण इतर संशोधन ů¤डवर ल± ठेवा
जेणेकŁन तुÌहाला समजेल कì जेÓहा तुÌही वगाªचे ÿभारी असता तेÓहा तुम¸याकडून काय
अपेि±त आहे. तुÌही जे िशकता ते तुम¸या िशकवÁया¸या पĦतéचा अिवभाºय भाग बनवा,
तुम¸या िवīाÃया«साठी काय सवō°म आहे ते शोधा आिण सवō°म शै±िणक वातावरण
तयार करÁयासाठी तुम¸या पĦती सुधारणे सुł ठेवा. munotes.in

Page 70

शै±िणक संशोधन
70 जगभरातील केस Öटडीज आिण सािहÂयाचे परी±ण ÿाथिमक / आरंभी¸या िश±क
िश±णा¸या नवीन पĦतé¸या अंमलबजावणीसाठी चार Óयापक यशाचे घटक ठरतात:
१. ÿभावी अÅयापनाची ÖपĶ ŀĶी जी संपूणª कायªøमाची मािहती देते, ÿाधाÆयøम आिण
संसाधन वाटपासाठी एक आधार ÿदान करते आिण संर±ण िश±कांना समथªन देणारे
सवª सहभागी एक सुसंगत संदेश सादर करतात याची खाýी करते.
२. िसĦांत आिण सराव एकिýत करणे जेणेकŁन शाळांमधील Óयावसाियक अनुभव हा
कायªøमाचा क¤þिबंदू असेल आिण पदवीधर ÿभावी अÅयापन धोरणांची संपूणª
टूलिकट/साधने आिण Âयां¸या ŀिĶकोनांचे सतत पुनरावलोकन करÁयाची आिण
सुधारÁयाची ±मता घेऊन िनघून जातात.
३. उ¸च कुशल आिण समिथªत पयªवे±ण करणारे िश±क जे कुशल ÿौढ िश±क तसेच
त² िश±क आहेत, ते या कायªøमांमÅये Âयांना िनयुĉ केलेली महßवाची भूिमका
बजावÁयासाठी सुसºज आहेत.
४. शाĵत, Öकेलेबल भागीदारी जी सवª प±ांची संसाधने आिण ±मता टेबलवर आणतात
आिण यशÖवी ŀĶीकोनांचे फायदे Óयापकपणे पसरले आहेत याची खाýी करÁयासाठी
ÿणालéना ÓयÖत ठेवतात.
ÿाथिमक िश±क िश±णावर सÅयाचे धोरण ल± क¤िþत कłन उ¸च दजाª¸या िश±ण
ÿणाली¸या या महßवपूणª घटकामÅये ल±णीय सुधारणा करÁयाची एक मोठी संधी उपलÊध
कłन देते. िवīमान ÿभावी पĦतéचे परी±ण पुढील सुधारणांसाठी एक मजबूत पाया ÿदान
कł शकते. िश±क हा संपूणª शै±िणक ÓयवÖथेचा क¤þिबंदू असÐयाने आिण अÅयापन
िशकÁया¸या ÿिøयेत अपेि±त बदल घडवून आणÁयासाठी मु´य उÂÿेरक घटक
असÐयाने, िश±कांना नािवÆयपूणª आिण सजªनशील होÁयासाठी ÿवृ° करÁयासाठी सवª
ÿयÂन करणे आवÔयक आहे. एक Öवयंÿेåरत आिण खरोखरच कĶाळू िश±क Âयाला िकंवा
Öवतःला नवीन ²ान आिण कौशÐयांिवषयी मािहती देÁयासाठी Âया¸या Öवतः¸या
संसाधनांचा वापर कł शकतो हे न सांगताही जाणवते. हे माÆय केले गेले आहे कì िश±क
िश±ण कायªøम अशा ÿकारे संरिचत आिण सुधाåरत केले पािहजे जे Âयां¸या िश±क
पदवीधरांना शै±िणक ±ेýातील नवीन समÖया आिण आÓहानांना गितमानपणे ÿितसाद
देÁयास स±म करेल. तरच िश±क देशा¸या िवकासात मदत कł शकतात.
तुमची ÿगती तपासा:
खालील सं²ा ÖपĶ करा:
१. संघ िशकवणे
२. वैयिĉक सूचना
३. िम® वय िशकवणे
४. म¤दूवर आधाåरत िश±ण munotes.in

Page 71

शै±िणक संशोधनातील नवे ÿवाह/ů¤ड (कल)
71 ५. गंभीर िवचार कौशÐय
६. सहयोगी िश±ण
७. ई-िश±ण
८. úाउंड अप िविवधता
९. स±मतेवर आधाåरत िश±ण
१०. भूिमगत िश±ण
११. नवदÆया
१२. समÖया आधाåरत िश±ण
१३. रचनावादी िश±ण
१४. खुले नवोपøम
१५. िमि®त िश±ण
१६. सामूिहक िश±ण
४.७ ÿij ÿ.१ शै±िणक संशोधनाची संकÐपना आिण वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
ÿ.२ शै±िणक संशोधना¸या नवीन ů¤डचे वणªन करा.
ÿ.३ शै±िणक संशोधनाची गरज ÖपĶ करा.
ÿ.४ शै±िणक संशोधनाचे महßव िवशद करा आिण िमि®त िश±णाशी सहसंबंध सांगा.
४.८ संदभª  www.f ०rmpl.us/bl ०g/educati ०nal-research
 5 Trends in Educati ०nal Research (masters -in-special -
educati ०n.c०m)
 M०dern Trends In Educati ०n: Different Appr ०aches T ० Learning
(teachth ०ught.c ०m)
 The Excellence in Educati ०n J०urnal V ०lume 8, Issue 2, Summer
2०19
 ÿा. डॉ. जाधव केशर आर., ‘कृती संशोधन’ , शुभय ÿकाशन, पुणे-३० munotes.in

Page 72

शै±िणक संशोधन
72  पंिडत ब. बी. (२००७), ‘कृती संशोधन’, िनÂय नूतन ÿकाशन, पुणे-३०
 बापट भा. गो. (१९८८), ‘शै±िणक संशोधन’, िनÂय ÿकाशन, पुणे-३०.
 पंिडत ब. बी. (१९९७), ‘िश±णातील संशोधन’, िनÂय नूतन ÿकाशन, पुणे-३०
 पारसनीस हेमलता व देशपांडे िलना, (१९९६), ‘कृती संशोधन’, नूतन ÿकाशन, पुणे-
३०.
 िभंताडे वी रा., (२००६), ‘शै±िणक संशोधन पĦती’, िनÂय नूतन ÿकाशन, पुणे-३०.

*****

munotes.in

Page 73

73 ५
शै±िणक संशोधनात ÿाÂयि±क कायª
घटक रचना
५.० शै±िणक संशोधनाचा अथª
५.१ संशोधनाचे टÈपे
५.२ शै±िणक संशोधनाची ÓयाĮी
५.३ संशोधनाचे ÿकार
५.४ संशोधन िडझाइन
५.५ संशोधन ÿÖताव
५.० शै±िणक संशोधनाचा अथª शै±िणक संशोधन Ìहणजे शै±िणक संशोधन Ìहणजे शै±िणक ÿिøयेचे शुĦीकरण
करÁयािशवाय दुसरे काहीही नाही. अनेक त²ां¸या मते शै±िणक संशोधन खालील:
मौली यां¸या मते, शै±िणक समÖया सोडवÁयासाठी वै²ािनक पĦतीचा पĦतशीर वापर
Ìहणजे शै±िणक संशोधन.
ůॅÓहसª, शै±िणक संशोधन हे शै±िणक पåरिÖथतीत वतªनाचे िव²ान िवकिसत करÁयासाठी
िøयाकलाप आहे. हे िश±काला Âयाचे Åयेय ÿभावीपणे साÅय करÁयास अनुमती देते.
िÓहटनी¸या मते, शै±िणक संशोधनाचा उĥेश वै²ािनक तािÂवक पĦती वापłन शै±िणक
समÖयांचे िनराकरण करणे हा आहे.
अशा ÿकारे, शै±िणक संशोधन Ìहणजे शै±िणक समÖया पĦतशीर आिण वै²ािनक
पĦतीने सोडवणे, ते मानवी वतªन समजून घेणे, ÖपĶ करणे, अंदाज लावणे आिण िनयंिýत
करणे आहे.
५.१ संशोधनाचे टÈपे संशोधन ÿिøयेत समािवĶ असलेÐया िविवध चरणांचा सारांश खालीलÿमाणे करता येईल;
१. संशोधन समÖया:
संशोधकाने ÿथम सामाÆय समÖया ±ेýावर िनणªय घेतला पािहजे. संशोधकांसाठी ही पायरी
सुł करणे अनेकदा कठीण असते. अडथळे समÖयां¸या कमतरतेमुळे नसतात, परंतु खरे
तर नविश³यांनी समÖया लवकर िनवडणे आवÔयक आहे, जेÓहा संशोधन कसे करावे
याबĥल Âयांची समज सवाªत मयाªिदत असते. munotes.in

Page 74

शै±िणक संशोधन
74 शै±िणक संशोधनाची सुŁवात संशोधकाला आवड असलेÐया ±ेýातून िकंवा ±ेýातून
ओळखणारी समÖया िनवडÁयापासून होते. समÖया ÖपĶपणे सांगता येईल अशी असावी.
समÖयेचे िवधान पूणª असणे आवÔयक आहे. समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी कोणता डेटा
िकंवा पुरावा िमळवणे आवÔयक आहे हे पूणªपणे ÖपĶ करणायाª फॉमªमÅये सादर केले जाणे
आवÔयक आहे.
२. गृहीतके तयार करणे:
शै±िणक संशोधनाने काळजीपूवªक तयार केलेÐया गृहीतकाचा वापर केला पािहजे. हे
औपचाåरकपणे सांिगतले िकंवा िनिहत असू शकतात. गृहीतके तयार करताना, संशोधकाने
हे ल±ात ठेवले पािहजे कì गृिहतके िवचाराधीन असलेÐया अडचणी¸या Öवłपाचे ताÂपुरते
सामाÆयीकरण आहेत, मूलभूत संबंध िकंवा संभाÓय समाधानाकडे ल± वेधतात. गृहीतके
तयार करÁयाची पĦत ही शै±िणक संशोधनाची एक महßवाची बाब आहे आिण संशोधकाने
Âयावर खूप िवचार केला पािहजे.
३. वापरायची पĦत:
संशोधन ÿिøयेत वापरÐया जाणार्या संशोधन पĦतीची िनवड अÂयंत महßवाची आहे.
समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी आवÔयक डेटा संकिलत आिण िवश्लेिषत करÁयासाठी
वापरÐया जाणार्या सामाÆय धोरणाचा संदभª देते. संशोधनाचे साधारणपणे तीन ÿकारांमÅये
वगêकरण केले जाते:
१. ऐितहािसक;
२. ÿायोिगक;
३. वणªनाÂमक.
या अËयासामÅये वापरलेली पĦत आिण ŀĶीकोन समÖयेचे Öवłप आिण समÖयेशी
संबंिधत ÿijांची उ°रे देÁयासाठी आवÔयक असलेÐया डेटा¸या ÿकारावर आधाåरत आहे.
४. डेटा संकलन:
संशोधन ÿijाचे उ°र देÁयासाठी आवÔयक मािहती ÿदान करÁयासाठी डेटा संकलन हा
एक महßवाचा टÈपा आहे. ÿÂयेक अËयासामÅये िविशĶ ÿकारचे डेटा गोळा करणे समािवĶ
असते. ते सािहÂयातून आलेले असोत िकंवा चाचणी िवषयातून आलेले असोत - संशोधन
ÿijाचे उ°र देÁयासाठी. सव¥±णात, ÿijावलीसह, िनरी±णाĬारे िकंवा सािहÂयातून डेटा
शÊदां¸या Öवłपात गोळा केला जाऊ शकतो.
संशोधन पĦती समÖये¸या एकूण ŀिĶकोनाचे वणªन करते, तर ही पायरी डेटा
संकलनासाठी अवलंबÐया जाणार्या कायªपĦती आिण तंýांशी संबंिधत आहे. हे चाचणी,
रेिटंग Öकेल आिण मुलाखत इÂयादीसार´या डेटा गोळा करणार्या उपकरणा¸या अËयास,
िनवड आिण िवकासासाठी िनवडÐया जाणार्या नमुÆया¸या Öवłपाचा संदभª देते.
munotes.in

Page 75

शै±िणक संशोधनात ÿाÂयि±क कायª
75 ५. डेटाचे िवĴेषण आिण Óया´या:
डेटाचे िवĴेषण आिण Óया´या करताना घेतलेÐया काळजीमुळे चांगले संशोधन िदसून येते.
यामÅये अËयासासाठी गोळा केलेÐया डेटावर ÿिøया करÁयासाठी वापरÐया जाणार्या
योµय गुणाÂमक आिण पåरमाणाÂमक तंýांची िनवड समािवĶ आहे.
डेटाचे ÿमाण सामाÆयतः संशोधकांनी वेगवेगÑया सांि´यकìय पĦती वापłन िवĴेषण
केलेÐया सं´ये¸या Öवłपात असते. अगदी शािÊदक डेटा, जसे कì हायÖकूल¸या
िवīाÃया«नी िलिहलेÐया रचना, úेिडंग ÿिøयेĬारे सं´याÂमक Öवłपात łपांतåरत केÐया
जातील. पåरमाणवाचक संशोधनावरील सं´याÂमक डेटाचे िवĴेषण अËयास िकंवा
समथªना¸या िसĦांताचे समथªन करणारे पुरावे ÿदान करते. ठरािवक डेटा सहसा वणªन,
िनरी±णे, इंÿेशÆस, रेकॉिड«ग इÂयादी शÊदांचे łप धारण करतो. संशोधकाने वगªवारी
ÓयवÖथा कłन ÿदान केली पािहजे िकंवा मोठ्या ÿमाणात डेटा एÆकोड केला पािहजे
जेणेकłन Âयाचे ÖपĶीकरण आिण Óया´या करता येईल. जरी पाý संशोधक आकडेवारीशी
संबंिधत नसले तरीही, तुलनाÂमक डेटाचा अËयास करणे सोपे नाही. ही एक लांब आिण
खूप चांगली ÿिøया आहे.
६. िनकालाचा अहवाल देणे:
शै±िणक संशोधन ÿिøयेचा हा शेवटचा आिण महßवाचा टÈपा आहे. हे काळजीपूवªक तयार
केलेÐया िनÕकषा«Ĭारे वैिशĶ्यीकृत आहे. संशोधकाने Âया¸या कायªपĦती आिण िनÕकषा«चा
अÂयंत वÖतुिनķतेने अहवाल देणे आवÔयक आहे ºयांना Âया¸या अËयासात आिण Âया¸या
पåरणामांमÅये रस असेल.
संशोधकाकडे शेवटी अËयास करÁयासाठी डेटा असतो जेणेकłन संशोधन ÿijाचे उ°र
िदले जाऊ शकते. साधनां¸या वापरा¸या योजनेमÅये, संशोधकांनी डेटा कसा तपासला
जावा हे िनधाªåरत केले. संशोधक आता योजनेनुसार डेटाचे िवĴेषण करतो. या
मूÐयांकना¸या पåरणामांचे मूÐयांकन केले जाईल आिण अशा ÿकारे संÿेषण केले जाईल जे
थेट संशोधन ÿijांशी संबंिधत असेल.
५.२ शै±िणक संशोधनाची ÓयाĮी शै±िणक संशोधनाचे नाव ²ान आिण तंý²ाना¸या संदभाªत हळूहळू िवकासासह बदलते,
Ìहणून शै±िणक संशोधनाला Âयाचे ि±ितज वाढवणे आवÔयक आहे. शै±िणक ÿिøयेचा
शाľोĉ अËयास असÐयाने, Âयात खालील गोĶéचा समावेश होतो: - Óयĉì (िवīाथê,
िश±क, शै±िणक ÓयवÖथापक, पालक.) - संÖथा (शाळा, महािवīालये, संशोधन – संÖथा)
शै±िणक ÿिøया अिधक ÿभावी करÁयासाठी ते तÃय आिण संबंध शोधते. हे
िश±णासार´या सामािजक शाľांशी संबंिधत आहे. यात तपास, िनयोजन (िडझाइन) डेटा
गोळा करणे, डेटाची ÿिøया करणे, Âयांचे िवĴेषण, Óया´या आिण िनÕकषª काढणे
यासार´या ÿिøयेचा समावेश होतो. Âयात औपचाåरक िश±ण आिण औपचाåरक
िश±णा¸या ±ेýांचाही समावेश होतो.
munotes.in

Page 76

शै±िणक संशोधन
76 ५.३ संशोधनाचे ÿकार १. मूलभूत संशोधन:
हा मूलभूत ŀĶीकोन आहे जो ²ाना¸या फायīासाठी आहे. मूलभूत संशोधन सहसा
ÿयोगशाळेत िकंवा इतर िनज«तुक वातावरणात केले जाते, कधीकधी ÿाÁयांसह. या
ÿकार¸या संशोधनाचा, ºयाचा ताÂकाळ िकंवा िनयोिजत उपयोग नसतो, नंतर उपयोिजत
Öवłपाचे पुढील संशोधन होऊ शकते. मूलभूत संशोधनामÅये िसĦांताचा िवकास होतो. हे
Óयावहाåरक लागू करÁयाशी संबंिधत नाही आिण ÿयोगशाळे¸या पåरिÖथतीशी आिण
सामाÆयत: वै²ािनक संशोधनाशी संबंिधत िनयंýणांशी अगदी जवळून साÌय आहे. हे
सामाÆयतः िशकÁयाची तßवे Öथािपत करÁयाशी संबंिधत आहे.
उदाहरणाथª, मजबुतीकरणाची तßवे आिण Âयांचा िश±णावर होणारा पåरणाम िनिIJत
करÁयासाठी ÿाÁयांवर बरेच मूलभूत संशोधन केले गेले आहे. मांजरéवर िÖकनर¸या
ÿयोगाÿमाणे कंिडशिनंग आिण मजबुतीकरणाचे तßव िदले.
२. लागू केलेले संशोधन:
दुसöया ÿकारचे संशोधन ºयाचा उĥेश ताÂकाळ Óयावहाåरक समÖया सोडवणे आहे, Âयाला
उपयोिजत संशोधन असे संबोधले जाते. ůॅÓहसª¸या ÌहणÁयानुसार, "उपयोिजत संशोधन
ताÂकाळ Óयावहाåरक समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी केले जाते आिण वै²ािनक ²ानात
भर घालÁयाचे उिĥĶ दुÍयम आहे." हे वाÖतिवक समÖयां¸या संदभाªत आिण ºया
पåरिÖथतीत ते Óयवहारात आढळतात Âया संदभाªत केलेले संशोधन आहे. उपयोिजत
संशोधनाĬारे, िश±क अनेकदा Âयां¸या समÖया सोडिवÁयास स±म असतात. ि³लĶतेची
योµय पातळी, Ìहणजेच वगाªत िशकवÁया¸या िशकÁया¸या पåरिÖथतीत. िश±णा¸या अिधक
सामाÆय िनयमां¸या शोधासाठी आपण मूलभूत संशोधनावर अवलंबून असू शकतो, परंतु हे
कायदे वगाªत कसे कायª करतात हे िनधाªåरत करÁयासाठी बरेच संशोधन लागू केले जाते.
अÅयापन पĦतीत वै²ािनक बदल घडवून आणायचे असतील तर हा ŀिĶकोन आवÔयक
आहे. जोपय«त िश±कांनी Âयां¸या Öवतः¸या Óयावहाåरक समÖया सोडिवÁयाचे काम हाती
घेतले नाही तोपय«त इतर कोणीही करणार नाही. हे िनदशªनास आणून िदले पािहजे कì
उपयोिजत संशोधनात चौकशीची वै²ािनक पĦत देखील वापरली जाते. आÌहाला आढळून
येते कì मूलभूत आिण उपयोिजत संशोधन यां¸यात सीमांकनाची नेहमीच तीàण रेषा नसते.
Óयावहाåरक समÖयांचे िनराकरण करÁयात मदत करÁयासाठी िथअरीमधून न³कìच
अनुÿयोग तयार केले जातात. आÌही वगाªत िशकÁयाचे िसĦांत लागू करÁयाचा ÿयÂन
करतो. दुसरीकडे, मूलभूत संशोधन हे सैĦांितक फॉÌयुªलेशन पूणª करÁयासाठी लागू
केलेÐया संशोधना¸या िनÕकषा«वर अवलंबून असू शकते. वगाªत िशकÁयाचा ÿयोग
िशकÁया¸या िसĦांतावर काही ÿकाश टाकू शकतो. िशवाय, Óयावहाåरक पåरिÖथतéमधील
िनरी±णे िसĦांतांची चाचणी घेतात आिण नवीन िसĦांत तयार करÁयास कारणीभूत ठł
शकतात. munotes.in

Page 77

शै±िणक संशोधनात ÿाÂयि±क कायª
77 उदाहरणाथª, ºया िश±काला असे ल±ात येते कì वगाªचा एक भाग िव²ानात पुरेसा ÿेåरत
नाही तो िव²ान िशकवÁयावरील संशोधन सािहÂय पाहó शकतो आिण नंतर संशोधनाĬारे
सुचिवलेÐया काही िनÕकषा«चा पĦतशीरपणे ÿयÂन कł शकतो.
३. कृती संशोधन:
वाÖतिवक जगात समÖया हाताळÁयाचे ÿभावी मागª उघड करÁयासाठी िडझाइन केलेले
संशोधन कृती संशोधन Ìहणून संदिभªत केले जाऊ शकते. या ÿकारचे संशोधन िविशĶ
पĦती िकंवा ÿितमानापुरते मयाªिदत नाही. कृती संशोधनाचा उĥेश वै²ािनक पĦती
वापłन वगाªतील समÖया सोडवणे हा आहे. हे Öथािनक समÖयेशी संबंिधत आहे आिण
Öथािनक सेिटंगमÅये आयोिजत केले जाते. पåरणाम इतर कोणÂयाही सेिटंगसाठी
सामाÆयीकरण करÁयायोµय आहेत कì नाही या¸याशी संबंिधत नाही आिण संशोधना¸या
इतर ®ेणéमÅये समान ÿकार¸या िनयंýण पुराÓयाĬारे वैिशĶ्यीकृत नाही. कृती संशोधनाचे
ÿाथिमक उिĥĶ हे िदलेÐया समÖयेचे िनराकरण करणे आहे, िव²ानातील योगदान नाही.
२६ संशोधन एका वगाªत िकंवा अनेक वगªखोÐयांमÅये आयोिजत केले जाते, िश±क हा
ÿिøयेचा एक भाग असतो. िश±कांनी िजतके अिधक संशोधन ÿिश±ण घेतले आहे, िततके
संशोधन सामाÆयीकरण करÁयायोµय नसले तरी ते वैध ठरेल.
जॉन बेÖटने सांिगतÐयाÿमाणे, कृती संशोधन ताÂकाळ अनुÿयोगांवर क¤िþत आहे. शालेय
पĦती सुधारणे आिण Âयाच वेळी, ÿथा सुधारÁयाचा ÿयÂन करणार्यांना सुधारणे, संशोधन
ÿिøया, िवचार करÁया¸या सवयी, इतरांशी सामंजÖयाने काम करÁयाची ±मता आिण
Óयावसाियक आÂमा यांचा मेळ घालणे हे Âयाचे उिĥĶ आहेत. जर बहòतेक वगªिश±कांना
संशोधनात सहभागी कłन ¶यायचे असेल िøयाकलाप, तो कदािचत कृती संशोधन ±ेýात
असेल. बर्याच िनरी±कांनी कृती संशोधन हे सामाÆय ²ान िकंवा चांगÐया ÓयवÖथापना¸या
वापरािशवाय दुसरे काही नाही असे मानले आहे. ते संशोधन या सं²ेस पाý आहे कì नाही
हे वाÖतिवक जीवनातील समÖयांवर वै²ािनक िवचार आिण पĦती लागू करत नाही आिण
िÖटåरयोटाइप िवचारसरणी आिण मयाªिदत वैयिĉक अनुभवावर आधाåरत िश±कां¸या
Óयिĉिनķ िनणªय आिण िनणªयापे±ा अिधक सुधारणा दशªवते.
५.४ संशोधन िडझाइन åरसचª िडझाईनचा अथª: संशोधन सुł करÁयापूवê, अÆवेषक समÖया शोधेल, तो पुÖतके,
जनªÐस, संशोधन अहवाल आिण इतर संबंिधत सािहÂय वाचेल. Âयाआधारे ते
संशोधनासाठी िवषयाला अंितम Öवłप देतील. या ÿिøयेदरÌयान, तो Âया¸या
मागªदशªका¸या जवळ¸या संपकाªत असेल. िवषय ठरÐयाबरोबर पिहले काम Ìहणजे िडझाईन
ठरवणे.
संशोधन िडझाइन ही Êलू िÿंट िकंवा रचना आहे ºयामÅये संशोधन केले जाते. हे डेटाचे
संकलन, मापन आिण िवĴेषणासाठी Êलू िÿंट तयार करते. Gay and Airasian (२०००)
नुसार, - एक रचना ही संशोधन अËयास आयोिजत करÁयासाठी सामाÆय धोरण आहे.
गृहीतकांचे Öवłप, Âयात समािवĶ असलेले चल आिण - वाÖतिवक जगाचे बंधन हे सवª
िडझाइन¸या िनवडीस हातभार लावतात. munotes.in

Page 78

शै±िणक संशोधन
78 कोठारी (१९८८) Ìहणतात, “काय?, कुठे?, केÓहा?, िकती?, कशावłन? याचा अथª
चौकशी िकंवा संशोधन अËयासाशी संबंिधत संशोधन रचना तयार करते
अशाÿकारे, असे Ìहणता येईल कì संशोधन िडझाइन ही उिĥĶे, गृिहतके आिण डेटाचे
िवĴेषण शोधÁयासाठी Âयाचे ऑपरेशनल पåरणाम िलिहÁयापासून संशोधक काय करेल
याची łपरेषा आहे. संशोधन िडझाइन खालील गोĶी सांगÁयास स±म असावे:
अËयास कशाबĥल आहे?
अËयास कुठे होणार?
कोणÂया ÿकारचा डेटा आवÔयक आहे?
आवÔयक डेटा कुठे उपलÊध आहे?
अËयास पूणª करÁयासाठी िकती वेळ लागतो?
सॅÌपिलंग िडझाइन काय असेल?
डेटा गोळा करÁयासाठी कोणती साधने ओळखली जातील?
डेटाचे िवĴेषण कसे केले जाईल?
संशोधना¸या ÿकारानुसार िडझाइनची रचना बदलू शकते. समजा, एखादा ÿायोिगक
संशोधन करत आहे, तर ÓहेåरएबÐसची ओळख, ÓहेåरएबÐसचे िनयंýण, ÿायोिगक
िडझाइनचे ÿकार इÂयादéवर योµय चचाª केली पािहजे. जर कोणी गुणाÂमक संशोधन करत
असेल, तर सेिटंग समजून घेणे, डेटाचे Öवłप, समú ŀĶीकोन, सहभागéची िनवड, ÿेरक
डेटा िवĴेषण यावर भर िदला पािहजे. अशा ÿकारे, िनसगª आिण अËयासा¸या ÿकारानुसार
िडझाइनचे घटक ठरवले जातील. थोड³यात, कोणतीही कायª±म संशोधन रचना
संशोधकाला अËयास पĦतशीरपणे पार पाडÁयास मदत करेल.
संशोधन िडझाइनचा उĥेश:
संशोधनाची रचना ही संपूणª संशोधन ÿिøयेची łपरेषा असÐयाने संशोधना¸या समÖयेची
आिण संशोधनातील समÖयांची उ°रे शोधÁयासाठी शोधकÂयाªला मदत करते. डेटा कसा
गोळा करायचा, कोणते िनरी±ण करायचे, ते कसे बनवायचे, डेटाचे िवĴेषण कसे करायचे हे
देखील िडझाईन सांगते. िवĴेषणासाठी वापरÐया जाणार्या सांि´यकìय तंýांबĥल
िडझाईन तपासकाला मागªदशªन करते. ÿायोिगक संशोधनातील काही चल िनयंिýत
करÁयासाठी िडझाइन देखील मागªदशªन करते.
अशाÿकारे, िडझाइन तपासकÂयाªला कायª±म मागाªने टÈÈयाटÈÈयाने संशोधन करÁयासाठी
मागªदशªन करते. िडझाईन िवभाग पूणª / पुरेसा आहे असे Ìहटले जाते जर अÆवेषक
िडझाइनमÅये वणªन केलेÐया चरणांचे अनुसरण कłन Âयाचे संशोधन कł शकतील.
अËयासाची रचना तयार करताना संशोधन पĦतीचा िवचार करणे आवÔयक आहे. ही फĉ
संशोधन करÁयाची पĦत आहे. सामाÆयतः, अशा पĦती पåरमाणवाचक आिण गुणाÂमक munotes.in

Page 79

शै±िणक संशोधनात ÿाÂयि±क कायª
79 पĦतéमÅये िवभागÐया जातात. अशा पåरमाणाÂमक पĦतéमÅये वणªनाÂमक संशोधन,
मूÐयमापन संशोधन आिण मूÐयांकन संशोधन यांचा समावेश होतो. मूÐयांकना¸या ÿकारात
सव¥±ण, जनमत सव¥±ण, शै±िणक कामिगरीचे मूÐयांकन यांचा समावेश होतो. मूÐयमापन
अËयासामÅये शालेय सव¥±ण, पाठपुरावा अËयास यांचा समावेश होतो. वणªनाÂमक
संशोधन अËयास नॉन मॅिनÈयुलेट ÓहेåरएबÐसमधील संबंधां¸या िवĴेषणाशी संबंिधत
आहेत. या पåरमाणाÂमक पĦतéÓयितåरĉ , शै±िणक संशोधनामÅये ÿायोिगक आिण अधª-
ÿायोिगक संशोधन, सव¥±ण संशोधन आिण कायªकारण-तुलनाÂमक संशोधन देखील
समािवĶ आहे. गुणाÂमक संशोधन पĦतéमÅये नृवंशिव²ान, घटनाशाľ, वांिशक पĦती,
वणªनाÂमक संशोधन, आधारभूत िसĦांत, ÿतीकाÂमक परÖपरसंवाद आिण केस Öटडी
यांचा समावेश होतो. अशाÿकारे, संशोधकाने Âया¸या संशोधनात वापरलेÐया संशोधन
पĦतéचा उÐलेख योµय औिचÂयासह केला पािहजे.
५.५ संशोधन ÿÖताव अथª आिण गरजा:
संशोधन ÿÖताव तयार करणे ही एक महßवाची पायरी आहे कारण या टÈÈयावर संपूणª
संशोधन ÿकÐपाला ठोस Öवłप ÿाĮ होते. नवीन ²ान शोधÁयासाठी संशोधकाची अंतŀªĶी
आिण ÿेरणा चरण-दर-चरण योजनेमÅये अनुवािदत केली जाते. ÿÖताव संशोधन िडझाइन
पे±ा अिधक आहे. संशोधन िडझाइन हा ÿÖतावाचा उपसंच आहे. सामाÆयतः संशोधन
िडझाइन अËयासा¸या सैĦांितक Āेम वकªबĥल जाÖत बोलणार नाही. हे संबंिधत
अËयासा¸या पुनरावलोकनाबĥल देखील मौन असेल. संशोधन आयोिजत करÁयासाठी एक
मजबूत तकª देखील संशोधन िडझाइनचा भाग नाही. ÿÖताव िलिहÁया¸या टÈÈयावर, संपूणª
संशोधन कायª ठोस Öवłपात आकार घेते. ÿÖतावात, संशोधक दाखवतो कì तो काय करत
आहे याची Âयाला मािहती आहे.
संशोधन ÿÖतावाचे काही उĥेश खालीलÿमाणे आहेत:
हा ÿÖताव Êलू िÿंटसारखा आहे जो वाÖतुिवशारद घर बांधÁयापूवê िडझाइन करतो. हे
संपूणª संशोधन कायाª¸या आराखड्यासह ते आयोिजत करÁयाचे औिचÂय सांगते. हा
ÿÖताव िनधी एजÆसी िकंवा िवभागीय संशोधन सिमतीसमोर सादर केला जाणार आहे.
आता U.G.C नुसार सिमतीसमोर संशोधन ÿÖताव सादर करणे अिनवायª आहे. जुलै
२००९ ची मागªदशªक तßवे. अशा सिमतीमÅये अनेक त² सहभागी होतात आिण
संशोधकाला मदत व मागªदशªन करÁयासाठी महßवाचे मुĥे सुचवतात. खरं तर, हा एक
अितशय िवधायक उपøम आहे. C.A.S.E. मÅये तीन ÿसंगी संशोधन ÿÖताव मांडला
जातो. ÿथम, शिनवारी संशोधक मंचात, दुसरे मंगळवारी चचाªसýात आिण शेवटी डीन,
ÿमुख, मागªदशªक आिण इतर त²ां¸या सिमतीसमोर. अशा फलदायी चच¥ने अनेक ÿij
सुटÁयास मदत होते. जेÓहा असे सादरीकरण असते तेÓहा ते संशोधक आिण मागªदशªक
यां¸याकडून नेहमीच गांभीयª आणते. अशा सादरीकरणादरÌयान , ÿÖतावाची ताकद आिण
मयाªदा समोर येतील. िनधी देणारी संÖथा ÿÖतावाची ताकद आिण गुणव°ेवर आधाåरत
िनधी देखील ÿदान करते. संशोधन ÿÖताव कृतीची योजना Ìहणून काम करतो. अËयास munotes.in

Page 80

शै±िणक संशोधन
80 कसा केला जाईल हे ते संशोधक आिण इतरांना सांगते. ÿÖतावात वेळेचे वेळापýक आिण
अंदाजपýकाचा अंदाज आहे जो संशोधकाला मंजूर बजेटमÅये वेळेत कायª पूणª करÁयासाठी
मागªदशªन करतो. सिमतीने मंजूर केलेला ÿÖताव
संशोधक आिण मागªदशªक यां¸यातील कराराचे बंधन Ìहणून काम करतो. पुढे अËयास
करÁयासाठी संपूणª ÿÖताव दोघांसाठी आरसा बनतो.
अशा ÿकारे, संशोधन ÿÖताव मु´यतः खालील उĥेशांसाठी कायª करतो.
(i) ते संशोधकाची योजना इतर सवª इ¸छुकांना कळवते.
(ii) हे कृतीची योजना Ìहणून काम करते.
(iii) हा संशोधक आिण मागªदशªक यां¸यातील करार आहे.
(iv) त²ांसमोर Âयाचे सादरीकरण संपूणª कामावर पुढील पुनिवªचार ÿदान करते.
खालील घटक साधारणपणे संशोधन ÿÖतावात समािवĶ केले जातात. या यादीचे कठोरपणे
पालन करणे आवÔयक नाही. कोणÂयाही संशोधन ÿÖतावा¸या लेखनासाठी ती उपयुĉ
łपरेषा ÿदान करेल. साधारणपणे, संशोधन ÿÖतावाची सुŁवात पåरचयाने होते, हे ÖपĶपणे
िनवडलेÐया समÖयेची पाĵªभूमी िकंवा इितहास देते. काहीजण याला सैĦांितक/वैचाåरक
चौकट असेही Ìहणतात. यामÅये िनवडलेÐया समÖयेशी संबंिधत िविवध िसĦांत/संकÐपना
समािवĶ असतील. सैĦांितक Āेम वकªमÅये तािकªक øम असावा. समजा संशोधकाला
इय°ा नववी¸या िवīाÃया«¸या गिणतातील यशाचा अËयास िविशĶ ±ेýात करायचा असेल,
तर संकÐपनाÂमक चौकटीत पुढील गोĶéचा समावेश असू शकतो:
 गिणत िशकवÁयाचे उिĥĶे, माÅयिमक शाळा Öतरावरील Âयाचा उĥेश
 गिणतातील यशाचे महßव.
 इतर संशोधकांनी अËयासÐयानुसार उपलÊधी पातळी.
 गिणता¸या यशावर पåरणाम करणारे घटक.
 गिणतातील यशाबĥल िविवध आयोग आिण सिमÂयांची मते.
हे सवª मुĥे तािकªकŀĶ्या øमाने ठेवता येतात. जेÓहा जेÓहा आवÔयक असेल तेÓहा
सैĦांितक आधार īा. संशोधन ÿÖतावातील हा एक महßवाचा टÈपा आहे. साधारणपणे
कोणताही ÿÖताव या ÿकार¸या ÿÖतावनेने सुł होतो.
अ. संशोधन िवषयाची ओळख: ąोत आिण गरज:
आधी चचाª केÐयाÿमाणे, संशोधक समÖया कशी उĩवली, ितचे सामािजक आिण शै±िणक
संदभª आिण ±ेýासाठी Âयाचे महßव सांगेल. काही संशोधक या मथÑयाला अËयासाची
पाĵªभूमी िकंवा अËयासाचे सैĦांितक / संकÐपनाÂमक Āेमवकª असे नाव देतात. थोड³यात,
येथे संशोधनाचा संपूणª िवषय थोड³यात आहे B. संबंिधत सािहÂयाचे पुनरावलोकन: munotes.in

Page 81

शै±िणक संशोधनात ÿाÂयि±क कायª
81 या िवभागात, तपासाधीन समÖयेबĥल आतापय«त काय मािहती आहे ते सादर केले आहे.
सामाÆयतः सैĦांितक/वैचाåरक Āेमवकª आधी¸या िवभागात आधीच नŌदवले गेले आहे. या
िवभागात संशोधक आवडी¸या ±ेýात केलेÐया अËयासावर ल± क¤िþत करतो. येथे, एक
संशोधक Âया¸या ±ेýात आिण ÖवारÖयासाठी केलेÐया िविवध अËयासांचा शोध घेईल.
असे सवª िÖथत अËयास तुम¸या कामाशी संबंिधत आहेत हे िसĦ करÁयाचा ÿयÂन करा.
असे अËयास शोधÁयासाठी खालील कागदपýे/ąोत पहावे.
िश±णातील संशोधनाचे सव¥±ण (ÿा. एम. बी. बुच यांनी संपािदत केले आिण नंतर
एनसीईआरटी, नवी िदÐली)
 Ph. D. ÿबंध िविवध úंथालयांमÅये उपलÊध.
 करंट इंडे³स टू जनªÐस इन एºयुकेशन (CIJE)
 ÿबंध अॅÊÖůॅ³ट इंटरनॅशनल (DAI)
 यू.एस. िश±ण कायाªलयाĬारे शै±िणक संसाधन मािहती क¤þ (ERIC).
 िविवध राÕůीय/आंतरराÕůीय जनªÐस, इंटरनेट संसाधने (तपशीलासाठी Ary, D.,
Jacobs, L.C., आिण Razavih A. पहा (१९७२). Introduction to Research
in Education N. Y. Holt, Rinehart and Winston, ING pp ५५ – ७०)
संशोधन ÿÖतावात, पूवê केलेÐया अËयासाचा आढावा थोड³यात नŌदवला जातो. दोन
समान åरपोिट«ग आहेत. एक मागª असा असू शकतो कì अशा सवª संबंिधत अËयासांचा
कालøमानुसार थोड³यात उĥेश, नमुना, साधने आिण ÿमुख िनÕकषª दशªिवतात. अथाªत,
यामुळे संशोधन ÿÖतावाचे ÿमाण वाढेल. समान ů¤ड असलेले दुसरे अËयास एकý केले
जातील आिण Âयाचे महßवाचे ů¤ड हायलाइट केले जातील. हे थोडे कठीण आहे, परंतु
नािवÆयपूणª आहे. सामाÆयत: पुनरावलोकनात लेखकाचे आडनाव आिण कंसात वषª नमूद
केले जाते. इतर देशांमÅये Öवतंýपणे केलेÐया अËयासाचा अहवाल देÁयाचाही कल आहे.
असा Öवतंý मथळा आवÔयक आहे कì नाही हे मागªदशªन आिण संशोधकावर सोडले आहे.
पुनरावलोकना¸या शेवटी, संशोधन ÿÖतावात, िनÕकषª असावा. (अथाªतच िनÕकषाªसारखा
वेगळा मथळा टाळावा.) येथे, संशोधकाने समी±णातून िमळालेली मािहती शेअर केली आहे.
तसेच, पुनरावलोकना¸या आधारावर तो सÅया¸या अËयासा¸या गरजेला Æयाय देईल.
संशोधकाने खालील मुद्īांसह िनÕकषª काढला पािहजे:
या ±ेýात आतापय«त काय केले?
कुठे? (±ेýिनहाय)
कधी? (वषªवार)
कसे? (पĦतीनुसार)
काय करावे लागेल? munotes.in

Page 82

शै±िणक संशोधन
82 अशा ÿकारे, संशोधक संशोधन अंतर ओळखेल
Óयावहाåरक कायª आिण ÓयÖतता
ÿÂयेक िवīाÃयाªने खालीलपैकì एकावर अहवाल सादर करणे अपेि±त आहे:
अ) शै±िणक महßवाचा िवषय िनवडा आिण संबंिधत सािहÂयाचे पुनरावलोकन सबिमट
करा
ब) शै±िणक संशोधनाशी संबंिधत िकमान दोन कåरअर ÿोफाइल तयार करा
क) शै±िणक सेिटंगमधून संशोधन ÿÖताव सबिमट करा.

*****

munotes.in