Education-Management-and-Leadership-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १अ
शिक्षण व्यवस्थापन
घटक रचना
१अ.० उद्देश
१अ.१ पररचय
१अ.२ व्यवस्थापनाची संकल्पना
१अ.३ व्यवस्थापनाची उद्दद्दष्ट्ये
१अ.४ द्दशक्षणाच्या व्यवस्थापनाची संकल्पना
१अ.५ द्दशक्षणाच्या व्यवस्थापनाची व्याप्ती
१अ.६ द्दशक्षणाच्या व्यवस्थापनाची गरज
१अ.७ द्दशक्षणाच्या व्यवस्थापनाची उद्दद्दष्ट्ये
१अ.८ सारांश
१अ.९ घटक अभ्यास
१अ.० उद्देि या घटकाचा अभ्यास केल्यावर द्दशकणार् याला ा पीढीला ग्ष्टी शय य ह्तीला :
 व्यवस्थापनाची संकल्पना स्पष्ट करणे.
 व्यवस्थापनाची उद्दद्दष्ट्ये सांगणे.
 द्दशक्षणाच्या व्यवस्थापनाची संकल्पना स्पष्ट करणे.
 द्दशक्षणाच्या व्यवस्थापनाची व्याप्ती िद्दण गरज यांचे वण न करणे.
 द्दशक्षण व्यवस्थापनाची उद्दद्दष्ट्ये सांगणे.
१अ.१ पररचय मानवाच्या गरजा अमया द िहेत पण संसाधने पीरवठा अद्दतशय मया द्ददत िहे. समाजाचे
कामकाज सीरळीत चाला ण्यासाठी पूण समाधान अत्यंत िवश्यक िहे. अशाप्रकारे, या
संसाधनांचे व्यवस्थापन मानवांनी अशा प्रकारे केला े पाद्दहजे की ते त्यांच्या सव इच्छा,
िकांक्षा िद्दण गरजा पूण करतीला . यामध्ये व्यवस्थापनाची मदत ह्ते. हे सव उपला ब्ध
संसाधने अशा प्रकारे व्यवस्थाद्दपत करण्यात मदत करते की ते मानवांना पूण समाधान देते.
munotes.in

Page 2

शैक्षद्दणक व्यवस्थापन िद्दण नेतृत्व
2 १अ.२ व्यवस्थापनाची संकल्पना व्यवस्थापन हा शब्द वेगवेगळ्या प्रकारे वापरला ा गेला ा िहे. काहीवेळा त् द्दनय्जन, संघटन,
कम चारी भरती, द्ददग्दश न, समन्वय िद्दण द्दनयंत्रण या प्रद्दियेचा संदभ देत्, तर काही वेळा
त् ला ्कांचे व्यवस्थापन करण्याचे काय म्हणून वण न करण्यासाठी वापरला ा जात्. याला ा
ज्ञान, एक सराव िद्दण द्दशस्त असे देखीला संब्धला े जाते. काही असे िहेत जे
व्यवस्थापनाचे वण न नेतृत्व िद्दण द्दनण य घेण्याचे तंत्र म्हणून करतात तर काहींनी
व्यवस्थापनाचे द्दवश्लेषण िद्दथ क संसाधन, उत्पादनाचा घटक द्दकंवा प्राद्दधकरणाची प्रणाला ी
म्हणून केला े िहे. व्यवस्थापनाची संज्ञा समजून घेण्यासाठी त्याच्या व्याख्या पाहू.
“व्यवस्थापनाच्या कला ेची व्याख्या,’तीम्हाला ा ला ्कांनी नेमके काय करायचे िहे हे जाणून
घेणे िद्दण नंतर त्यांनी ते सवोत्तम व सवा त स्वस्त ररतीने करणे हे पाहणे’ अशी केला ी
िहे.“ (टेला र, १९११).
“व्यवस्थापन म्हणजे औपचाररकररत्या संघद्दटत गटातीला ला ्कांद्वारे िद्दण ला ्कांसह कामे
करून घेण्याची कला ा, अशा संघद्दटत गटामध्ये वातावरण तयार करण्याची कला ा द्दजथे ला ्क
वैयद्दिक म्हणून कामद्दगरी करू शकतात िद्दण तरीही गट उद्दद्दष्टे साध्य करण्यासाठी
सहकाय करू शकतात, अशा कामद्दगरीतीला अडथळे दूर करण्यासाठी कला ा, प्रभावीपणे
ला क्ष्य गाठण्यासाठी काय क्षमता अनीकूला करण्याची कला ा.” (कूंट्झ, १९६१).
फॉला ेटच्या मते “व्यवस्थापन ही इतरांद्वारे कामे करून घेण्याची कला ा िहे.” फॉला ेट
व्यवस्थापनाचे वण न उद्द्गाच्या उद्दद्दष्टांपयंत प्ह्चण्यासाठी इतर व्यिींच्या
द्दियाकला ापांना द्दनदेद्दशत करण्याची एक कला ा म्हणून करते, हे असेही सूद्दचत करते की
व्यवस्थापक केवळ एक द्ददग्दश न काय करत्.
“व्यवस्थापनाची व्याख्या संघटनात्मक उद्दद्दष्टांच्या श्धत संस्थामक संसाधनांचे (मानवी,
िद्दथ क, भौद्दतक िद्दण मद्दहतीपूण ) द्दनय्जन, संघटन, द्दनदेद्दशत िद्दण द्दनयंद्दत्रत करण्याची
प्रद्दिया म्हणून केला ी जाऊ शकते.” (डनहॅम िद्दण द्दपअस , १९८९).
जे. डी. मीनी िद्दण ए. सी. रेला े यांच्या मते “व्यवस्थापन ही ला ्कांना माग दश न करण्याची
िद्दण प्रेरणा देण्याची कला ा िहे. व्यवस्थापन केवळ माग दश न करत नाही तर संस्थेतीला
ला ्कांना उद्दद्दष्टे प्राप्त करण्यासाठी, त्यांचे सवोत्तम द्दमळवण्यासाठी प्रेररत करते.”
हेन्री फेय्ला च्या मते व्यवस्थापन करणे म्हणजे अंदाज बांधणे, य्जना करणे, िय्द्दजत
करणे, िदेश देणे, समन्वय साधने िद्दण द्दनयंद्दत्रत करणे. फेय्ला यांनी व्यवस्थापनाचे
वण न द्दनय्जन, िय्जन, अद्दधकार, समन्वय िद्दण द्दनयंत्रण या पाच कायांची प्रद्दिया असे
केला े िहे.
Management ( व्यवस्थापन) = manage (व्यवस्थाद्दपत करणे) + men (पीरुष) +
(tactfully चातीया ने)
व्यवस्थापन या शब्दाचे तीन द्दभन्न अथ िहेत. हा शब्द संज्ञा म्हणून, प्रद्दिया म्हणून िद्दण
शैक्षणीक द्दशस्त म्हणून वापरला ा जात्. munotes.in

Page 3

द्दशक्षण व्यवस्थापन
3 एक संज्ञा म्हणून व्यवस्थापन:
व्यवस्थापन हा शब्द स्वत: एक नाम िहे. संस्थेमध्ये द्दवद्दवध प्रकारचे कम चारी असतात,
द्दजथे काही व्यवस्थापकीय काया त गींतला ेला े असतात िद्दण काही द्दियात्मक काया मध्ये
गींतला ेला े असतात. संस्था िद्दण द्दवभाग व्यवस्थाद्दपत करणार् या व्यिींना व्यवस्थापक
म्हणतात. क्षेत्रामध्ये, संज्ञा म्हणून व्यवस्थापन हा शब्द व्यवस्थापक, संचाला क मंडळ,
व्यवस्थापकीय संचाला क, द्दवभागीय व्यवस्थापक इत्यादींचे एकला नाव म्हणून वापरला ा
जात्. अशा प्रकारे, व्यवस्थापनामध्ये द्दवद्दवध घटकांची संकल्पना करणे, िरंभ करणे
िद्दण एकत्र िणणे; समन्वय साधणे, संस्थेतीला द्दवद्दवध घटकांचे समाकला ीत करणे तर
काही पूव -द्दनधा ररत उद्दद्दष्टांच्या द्ददशेने संस्थेची व्यवहाय ता द्दटकवून ठेवणारी द्दथओ हैमन
कन्सेप्ट ऑफ मॅनेजमेंट प्र्सेस नाऊन द्दडद्दसप्ला ीन यांचा समावेश ह्त्. म्हणून
औपचाररकपणे संघद्दटत गटांमध्ये ला ्कांस्बत ग्ष्टी कच्च्या स्वरुपात करणे, ही एक कला ा
िहे.
एक प्रशिया म्हणून व्यवस्थापन:
प्रद्दिया म्हणून व्यवस्थापनामध्ये द्दनय्जन, समन्वय, प्रेरणा िद्दण कम चारी भरती यांचा
समावेश ह्त्. ही सव परस्परसंबद्दधत मानद्दसक काये िहेत, अशा प्रकारे, व्यवस्थापन
म्हणजे िय्जकची उद्दद्दष्टे पूण करण्यासाठी संस्थेच्या सदस्यांचे प्रयत्न.
एक िैक्षणीक शिस्त म्हणून व्यवस्थापन:
एक द्दशस्त म्हणून, व्यवस्थापन ही वेडेंजची एक द्दवद्दशष्ट शाखा िहे जी कॅम्पसमध्ये िद्दण
अथ शात्र, समाजशास्त्र, गद्दणत, राज्यशास्त्र इत्यादींसारख्या शाळांमध्ये अभ्यासला े जाते.
तज्ञ िद्दण संश्धकांना वाटते की या द्दवषयातून द्दमळाला ेला ी माद्दहती व्यवहाररक जीवनात
अद्दधक चांगल्या प्रकारे काय करण्यात मदत करते ज्यामीळे एक द्दशस्त म्हणून
व्यवस्थापनाची व्याप्ती वाढते.
१अ.३ व्यवस्थापनाची उशद्दष्ट्ये संसाधनांचा योग्य वापर:
व्यवस्थापनाचे मीख्य उद्दद्दष्ट उद्य्गाच्या उपला ब्ध संसाधनांचा सवा त द्दकफायतशीर मागा ने
वापर करणे िहे. मानवी िद्दण भौद्दतक संसाधनांचा य्ग्य वापर व्यवसायाला ा द्दवद्दवध
स्वारस्य पूण करण्यासाठी नफा द्दमळद्दवण्यास मदत करेला , क्णत्याही व्यवसायात ,
माला कांना त्यांच्या गींतवणीकीवर अद्दधक परतावा हवा असत् तर कम चारी, ग्राहक िद्दण
जनतेला ा व्यवस्थापनाकडून य्ग्य व्यवहाराची अपेक्षा असते. या सव द्दहतसंबंधांची पूत ता
तेव्हाच ह्ईला जेव्हा व्यवसायातीला संसाधनांचा द्दववेकपूव क वापर केला ा जाईला .
कामशगरी सुधारणे:
व्यवस्थापनाचे उद्दीष्ट उत्पादनातीला प्रत्येक घटकाचे काय प्रदश न सीधारण्याचे असावे.
वातावरण इतके अनीकूला असावे की कामगार त्यांचे सवोत्तम देवू शकतीला . munotes.in

Page 4

शैक्षद्दणक व्यवस्थापन िद्दण नेतृत्व
4 सवोत्कृष्ट प्रशतभा एकशित करणे:
व्यवस्थापनाने द्दवद्दवध क्षेत्रातीला व्यिींना कामावर ठेवला े पद्दहला े जेणेकरून चांगला े पररणाम
द्दमळू शकतीला . उत्तम वेतनश्रेणी, य्ग्य सीद्दवधा, भद्दवष्यातीला वाढीच्या य्जना अद्दधक
ला ्कांना संघटनेत सामीला ह्ण्यासाठी िकद्दष त करतीला .
भशवष्यासाठी शनयोजन:
व्यवस्थापनाने जर भद्दवष्यासाठी द्दनय्जन केला े नसेला तर त्याने िजच्या कामात समाधान
मानू नये. भद्दवष्यातीला कामद्दगरी सध्याच्या द्दनय्जनावर अवला ंबून असावी. अशा प्रकारे,
संस्थेच्या वाढीस मदत करण्यासाठी भद्दवष्यासाठी द्दनय्जन करणे िवश्यक िहे.
‘प्रशासन’ िद्दण ‘व्यवस्थापन’ हे शब्द वारंवार समानाथीपणे वापरला े जातात. हे देखीला
ला क्षात िला े िहे की व्यवस्थापन हा शब्द सामन्यात: खाजगी क्षेत्रातीला संस्थेशी
ओळखला ा जात्. परंती दीसरीकडे प्रशासन, हा शब्द साव जद्दनक संस्थाच्या संदभा त
वापरला ा जात्. मीला ता: व्यवस्थापन िद्दण प्रशासनामध्ये फरक नाही. िकृतीत
दश द्दवल्याप्रमाणे प्रत्येक व्यवस्थापक हा प्रशासकीय व्यवस्थापन काय िद्दण द्दियाशीला
व्यवस्थापक काय या द्न्हींसह संबंद्दधत िहे. तथाद्दप, पदानीिमात वरचे असला ेला े
व्यवस्थापक प्रशासकीय काया साठी अद्दधक वेळ दश द्दवतात िद्दण खाला च्या स्तरावर
कामगारांच्या कामद्दगरीचे द्दनदेश िद्दण द्दनयंत्रण करण्यासाठी म्हणजेच व्यवस्थापनासाठी
अद्दधक वेळ दश द्दवतात.
१अ.४ शिक्षणाच्या व्यवस्थापनाची संकल्पना द्दशक्षणाचे व्यवस्थापन हे क्षेत्र अद्दला कडचे िहे. शैक्षद्दणक संस्थेत अद्दतशय खास वातावरण
असते, हे काया ला य, कॉपोरेशन िद्दण व्यवसाय इत्यादी इतर संस्थापेक्षा वेगळे िहे.
द्दशक्षणाचे व्यवस्थापन हे क्षेत्र द्दवशेषत: भारतातीला नीकतेच उदयाला ा िला ेला े क्षेत्र िहे.
शैक्षद्दणक संस्थेच्या व्यवस्थापनासाठी द्दवद्याथी िद्दण तरुण द्दपढ्यांशी संबंद्दधत संवेदनशीला
कौशल्ये, द्दशक्षकांशी संबंद्दधत द्दवस्तृत शैक्षद्दणक द्दियाकला ाप तसेच मीख्याध्यापक, पय वेक्षक
िद्दण संस्था प्रमीख यांच्याशी संबंद्दधत प्रशासकीय िद्दण व्यवस्थापकीय द्दियाकला ांपाशी
संवेदनशीला कौशल्ये िवश्यक असतात.
द्दशक्षणाचे व्यवस्थापन म्हणजे अध्यापन, द्दवस्तार काय िद्दण संश्धनाची काये प्रभावीपणे
िद्दण काय क्षमतेने पूण करण्यासाठी मानवी िद्दण भौद्दतक संसाधनांचा वापर करून
संस्थेला ा द्दियाकला ापांचे द्दनय्जन, िय्जन, द्दनदेश िद्दण द्दनयंत्रण करण्याची प्रद्दकया िहे.
द्दशक्षणाच्या व्यवस्थापनामध्ये, जेव्हा िपण व्यवस्थापनाला ा संज्ञा मानत् तेव्हा असे नेते
असतात ज्यांना मीख्याध्यापक द्दकंवा द्दवभाग प्रमीख म्हणून द्दनयीि केला े जाते जे संस्थेच्या
सीरळीत कामकाजासाठी, संस्थेचे द्दवद्दवध उपिम हाताळण्यासाठी जबाबदार असतात.
जेव्हा िपण व्यवस्थापनाला ा एक प्रद्दिया मानत् तेव्हा द्दवद्दवध उपिमांची य्जना िद्दण
िय्जन करणे अपेद्दक्षत असते असे की प्रवेश प्रद्दिया पार पाडणे, शैक्षद्दणक वषा साठी
द्दशक्षकांची द्दनयीिी करणे, परीक्षा िय्द्दजत करणे, वष भरातीला द्दवद्दवध अभ्यासिम िद्दण
सहअभ्यासिमांचे िय्जन करणे िद्दण संस्थेचे हेती व उद्दद्दष्टे साध्य करण्यासाठी य्जना munotes.in

Page 5

द्दशक्षण व्यवस्थापन
5 िद्दण रणनीती द्दवकद्दसत करणे, इ. संस्थेच्या प्रभावी िद्दण काय क्षम काया साठी,
व्यवस्थापकांना व्यवस्थापन िद्दण संसाधनाद्दवषयक म्हणजे मानवी, पायाभूत सीद्दवधा िद्दण
द्दवत्त द्दवषयक माद्दहती असणे िवश्यक िहे. द्दशक्षणाचे व्यवस्थापन केवळ द्दशकवण्यावर
िद्दण द्दशकण्यावर ला क्ष केंद्रीत करत नाही तर द्दवस्तार काय व संश्धनावर देखीला ला क्ष्य
केंद्रीत करते. अध्ययन-अध्यापन द्दनय्जनाने सीरू ह्ते िद्दण ते मूल्यमापनापयंत जाते.
संश्धन काया साठी देखीला सव व्यवस्थापन प्रद्दिया िवश्यक िहेत. द्दशक्षण संस्थांनी
द्दवस्तार काया द्वारे समाजापयंत प्ह्चणे अपेद्दक्षत िहे. द्दवस्ताराच्या कामामीळे समाजाचा
द्दवकास ह्त्. सामाद्दजक अद्दभप्राय द्दशक्षण व्यवस्थेत सकारात्मक बादला घडवून िणण्यास
मदत करतात. द्दशक्षण िद्दण समाज एकमेकांवर अवला ंबून िहेत. द्दशक्षण्याचा समाजावर
प्रभाव पडत् िद्दण समाजाचा द्दशक्षणावर प्रभाव पडत्. समाजाच्या मागणीनीसार समाजात
बदला व्यायला ा हवेत. मग द्दशक्षण व्यवस्थेची उत्पादने म्हणजेच द्दवदयाथी समाजाचा भाग
असला ेल्या अथ व्यवस्थेत सामावून घेतात. म्हणून, द्दशक्षणाच्या व्यवस्थापनामध्ये िपण
अध्यापन िद्दण संश्धनास्बत द्दवस्तार काया ला ा महत्त्व देत्.
१अ.५ शिक्ष च्या व्यवस्थापनाची व्याप्ती द्दशक्षण व्यवस्थापनाची व्याप्ती खूप द्दवस्तृत िहे. मॅि् स्तरावर यामध्ये राष्रीय, राज्य
िद्दण स्थाद्दनक स्तरावर द्दवद्दवध शैक्षद्दणक काय िमांमध्ये द्दवद्यार्थयांना प्रवेश देणे, द्दशक्षक
िद्दण द्दशक्षकेतर कम चार् यांची द्दनयीिी, राष्र िद्दण राज्य यांनी मांडला ेल्या अभ्यासिमाची
अंमला बजावणी, राष्रीय, राज्य, द्दजल्हा व स्थाद्दनक स्तरावर केला ेल्या द्दियाकला ापांचे
द्दनरीक्षण यापासून ते संस्था स्तरावर द्दशक्षणाचे व्यवस्थापन (सीश्म स्तर) करण्यापयंतच्या
ध्रणांची अंमला बजावणी समाद्दवष्ट िहे.
यात समाजशास्त्रातीला न्करशाहीची भूद्दमका, मानसशास्त्रातीला ताणतणाव िद्दण
िंतरवैयद्दिक संबंध तसेच द्दशक्षण, व्यवस्थापन िद्दण इतर वत णूक िद्दण सामाद्दजक
द्दवज्ञानातीला द्दवद्दवध संकल्पनांसह द्दवद्दवध द्दवषयातीला संकल्पनांचा समावेश िहे.
त्याच्या व्याप्तीमध्ये व्यवस्थापन द्दवज्ञानाचा इद्दतहास िद्दण द्दसद्ांत, भूद्दमका, प्रद्दतसाद,
कौशल्ये िद्दण शैक्षद्दणक व्यवस्थापकाची काये यांचा समावेश ह्त्. हे व्यवस्थापकीय िद्दण
संस्थात्मक पररणामकारकतेशी देखीला संबंद्दधत िहे. हे िपल्याला ा व्यवस्थापकाच्या
द्दवद्दवध कायांचा अथ , स्वरूप, उद्दद्दष्टे, द्दशक्षण व्यवस्थापन प्रद्दियेच्या तत्वांचा अभ्यास
करण्यास सक्षम करते असे की द्दनय्जन, िय्जन, कम चारी भरती, द्दनयंत्रण, द्दनदेश,
समन्वय, अहवाला , अंदाजपत्रक तयार करणे, इ.
यामध्ये मॅि् म्हणजेच राष्रीय स्तरावरीला शैक्षद्दणक द्दनय्जनाचा अभ्यास , त्याची उद्दद्दष्टे,
तत्वे, दृष्टीक्न िद्दण काय पद्ती िद्दण सीश्म स्तरावरीला संस्थापक द्दनय्जन िद्दण
प्रशासन यांचा समावेश िहे.
द्दशवाय द्दनण य कसा घ्यायचा िद्दण समस्यांचे द्दनराकरण कसे करावे, पय वेक्षण िद्दण
द्दनरीक्षण कसे करावे, संप्रेषण कसे करावे, माद्दहतीचे व्यवस्थापन कसे करावे, कम चारी
बैठका घेणे, प्रभावी संघ तयार करणे, कम चारी िद्दण द्दवद्यार्थयांना प्रेररत करणे, संघष , munotes.in

Page 6

शैक्षद्दणक व्यवस्थापन िद्दण नेतृत्व
6 तणाव िद्दण वेळ यांचे व्यवस्थापन करणे, अनीकूला संस्थात्मक वातावरण व संस्कृती कशी
द्दवकद्दसत करावी , संस्थेतीला बदला कसे व्यवस्थापीत करावे, इ.चा त्यात समावेश ह्त्.
या पैला ूंचे ज्ञान प्राचाय /प्रमीखांना द्दशक्षणाची गीणवत्ता वाढवण्यास सक्षम करते ज्यामीळे
संस्थेला ा द्दतचे हेती व उद्दद्दष्टे साध्य करण्यास मदत ह्त्.
१अ.६ शिक्षण व्यवस्थापनाची गरज भारतीय समाजाचे स्वरूप अत्यंत वैद्दवध्यपीण िहे. हे सामाद्दजक, िद्दथ क, राजकीय,
तांद्दत्रक िद्दण सांस्कृतीक क्षेत्रातीला बदला ांचे साक्षीदार िहेत िद्दण या बदला ांना द्दशक्षणाचे
प्रद्दतसाद देणे अपेद्दक्षत िहे.
जागद्दतकीकरणामीळे जगातीला द्दवद्दवध भागातीला सांस्कृतीक, तांद्दत्रक िद्दण सामाद्दजक बदला
ह्त िहेत. या बदला ांचा द्दशक्षण व्यवस्थेवरही पररणाम ह्त असल्याने द्दशक्षण पद्तीत
बदला करण्याची गरज िहे.
हे बदला समजून घेण्यासाठी िद्दण त्यावर उपाय करण्यासाठी िपल्याला ा िपल्या द्दशक्षण
पद्तीत बदला करणे िवश्यक िहे. हा द्दवकास द्दटकवून ठेवण्यासाठी िद्दण
वाढवण्यासाठी द्दशक्षण प्रणाला ीने समाजाला ा द्दवशेष ज्ञान, वृत्ती, काय नैद्दतकता िद्दण मूल्ये,
कौशल्ये िद्दण द्दनपीणता असला ेला ी मानवी संसाधने प्रदान करणे अपेद्दक्षत िहे.
यामीळे द्दशक्षणाचा अभ्यासिम बदला त्या समाजाच्या जीवनाशी िद्दण गरजांशी प्रभावी िद्दण
काय क्षम पद्तीने अद्दधक सीसंगत बनवण्याची मागणी केला ी जाते. त्यामीळे िपला ी राष्रीय
द्दवकास उद्दद्दष्टे साध्य करण्यासाठी द्दशक्षणाची व्यवस्था अद्दधक गद्दतमान असणे िवश्यक
िहे. द्दवद्यमान संस्कृतीच्या सकारात्मक पैला ूंचे जतन करून इष्ट सामाद्दजक बदला घडवून
िणण्यासाठी द्दवद्यार्थयांना सक्षम करणे देखीला अपेद्दक्षत िहे.
िपल्या शाळेत वेगवेगळ्या संस्कृतीचे द्दवद्याथी असतात. वगा त सांस्कृतीक वैद्दवध्यता
असते. प्रत्येक द्दवद्याथी कौटींद्दबक संस्कृती शाळेत घेऊन येत्. कौटींद्दबक संस्कृतीचा
द्दवद्यार्थयांच्या व्यद्दिमत्त्वावर, मूल्यांवर िद्दण द्दवश्वासावर नय कीच पररणाम ह्त्. मीला ाच्या
सामाद्दजक िद्दथ क पाश्व भूमीचा त्याच्या/द्दतच्या शैक्षद्दणक कामद्दगरीवर पररणाम ह्त्. अशा
पररद्दस्थतीत अध्यापन प्रद्दियेत बदला करण्याची गरज िहे. द्दशक्षकांची मानद्दसक मांडणी,
श्रद्ा व दृद्दष्टक्न बदला ण्याची गरज िहे का? जागद्दतक नागरीक म्हणून िपण व्यापक
दृष्टीक्नातून द्दवचार केला ा पाद्दहजे का? शाला ेय द्दशक्षणाची उद्दद्दष्टे स्थाद्दनक िद्दण जागद्दतक
यातीला अंतर पूण करतात का? या प्रश्ांची उत्तरे देण्यासाठी िद्दण स्वत:वर द्दवचार
करण्यासाठी, द्दशक्षण व्यवस्थापन उपयीि असल्याचे द्दसद् ह्ते. ते द्दशक्षक, द्दवद्याथी िद्दण
समाजाच्या गरजा ओळखण्यास मदत करते.
संस्थात्मक स्तरावर शैक्षद्दणक व्यवस्थापनाचा उद्देश शैक्षद्दणक व्यवस्थेच्या हेती िद्दण
उद्दद्दष्टयांच्या पीत तेसाठी अनीकूला वातावरण द्दनमा ण करणे हा िहे. शैक्षद्दणक संस्थेच्या
वैज्ञाद्दनक िद्दण पद्तशीर व्यवस्थापनाने शैक्षद्दणक व्यवस्थेत गीणात्मक बदला घडवून
िणणे अपेद्दक्षत िहे. munotes.in

Page 7

द्दशक्षण व्यवस्थापन
7 समाजाला ा द्दवशेष नैपीण्य िद्दण कौशल्ये, मूल्ये, दृद्दष्टक्न, व्यावसाद्दयक नैद्दतकता असला ेला ी
मानवी संसाधने प्रदान करण्यासाठी द्दशक्षण प्रणाला ी अद्दधक गद्दतमान असणे िवश्यक िहे
जेणेकरून राष्रीय द्दवकास घडवून ठेवता येईला िद्दण वाढेला .
व्यवस्थापन शास्त्राची तत्वे िद्दण तंत्रे वापरुन िद्दण त्यांचा अवला ंब करून प्रद्दतद्दियाशीला
न राहता िपला ी द्दशक्षण व्यवस्था अद्दधक सद्दिय केला ी पाद्दहजे. िपल्या द्दशक्षण
व्यवस्थेसाठी संस्थेच्या स्तरावर पीढे जाणार् या द्दनय्जनाची गरज िहे. िपला ी दीद्दम ळ
संसाधने इष्टतम िद्दण प्रभावी व काय क्षम पद्तीने कशी वापरायची हे िपल्याला ा माहीत
असणे िवश्यक िहे िद्दण हे द्दशक्षण्याच्या य्ग्य व्यवस्थापनाने शय य िहे.
िजच्या द्दशक्षणाच्या गींतागींतीच्या पररद्दस्थतीत, त्यामीळे द्दशक्षण व्यवस्थापनाने ज्ञान ही
द्दनतांत गरज िहे.
१अ.७ शिक्षण व्यवस्थापनाची उशद्दष्टे संस्थात्मक हेतु आशण उशद्दष्टे साध्य करणे:
शैक्षद्दणक व्यस्थापन हे अध्रेद्दखत उद्दद्दष्टे यशस्वीररत्या साध्य करण्याच्या उद्देश्याने
शैक्षद्दणक काय िमाच्या सव घटकांना सीसंवादी िद्दण फला दायी संबंधात िणते. संस्थेच्या
एकूण उद्दद्दष्टांसह कम चायांची वैयद्दिक उद्दद्दष्टे पूण करण्यात मदत ह्ते.
संस्थात्मक शियाकलापांचे शनयोजन, आयोजन आशण अंमलबजावणी:
द्दशक्षण व्यवस्थापनामध्ये संस्थात्मक द्दियाकला ापांचे द्दनय्जन, िय्जन, अंमला बजावणी
िद्दण द्दनयंत्रण यांचा समावेश ह्त् त्यामीळे संस्थात्मक हेती िद्दण उद्दद्दष्टे साध्य करण्यात
मदत ह्ते. हे काय क्षमता वाढवते िद्दण संसाधनांचा अपव्यय कमी करते िद्दण संस्थेच्या
कामकाजात सीव्यस्था िणते.
संस्थेची चांगली साववजशनक प्रशतमा तयार करणे, राखणे आशण वाढवणे:
शैक्षद्दणक संस्थांच्या वाढीमीळे ला ्कामध्ये संस्थेची चांगला ी प्रद्दतमा द्दनमा ण करणे िद्दण ती
द्दटकवणे अत्यावश्यक ठरते. िज ला ्क ब्ॅंडबद्दला अद्दधक जागरूक िहेत िद्दण खच
केला ेल्या पैशासाठी दजेदार कामाची अपेक्षा करतात. हेच तत्वज्ञान शैक्षद्दणक संस्थामध्ये
ला ागू केला े जाते. खराब साव जद्दनक प्रद्दतमामीळे प्रवेश कमी ह्ऊ शकतात ज्यामीळे संस्थेच्या
द्दटकाऊपणाला ा ध्का द्दनमा ण ह्त्.
मानवी आशण भौशतक संसाधनांचा जास्तीत जास्त वापर:
संसाधने नेहमीच दीद्दम ळ असतात म्हणून त्या संसाधनांचा जास्तीत जास्त वापर
करण्यासाठी त्यांचा सीज्ञपणे वापर करणे अत्यावश्यक बनते. अशा संस्था िहेत ज्यांना
नेहमीच द्दशक्षक िद्दण द्दशक्षकेतर कम चायांची कमतरता भासते. अशा पररद्दस्थतीत, उपला ब्ध
मानवी संसाधनांचे व्यवस्थापन करणे अत्यंत महत्त्वाचे ठरते. पैसे खच करण्याचे द्दनय्जन
य्ग्य अथ संकल्प िद्दण उपला ब्ध द्दवत्ताचा जास्तीत जास्त फायदा द्दमळवणे ही शैक्षद्दणक
संस्थाच्या प्रमीख बाबीपैकी एक िहे. खरेदी केला ेल्या उपकरणांची गीणवत्ता िद्दण त्यांची munotes.in

Page 8

शैक्षद्दणक व्यवस्थापन िद्दण नेतृत्व
8 देखभाला द्दनयद्दमतपणे व्यस्थाद्दपत करणे िवश्यक िहे जेणेकरून ते जास्तीत जास्त
उत्पादन देईला .
संस्थेची कायवक्षमता / वाढवणे:
जला द प्रगद्दत िद्दण बदला ामीळे, िजच्या स्पधा त्मक जगात द्दटकवून राहण्यासाठी संस्थेची
काय क्षमता द्दटकवून ठेवणे िद्दण वाढवणे िवश्यक िहे. य्ग्य देखरेख िद्दण पय वेक्षण
िवश्यक िहे. जे काय व्यद्दि द्दकंवा गटांना काया द्दन्वत करण्यासाठी िवश्यक
संसाधनांसह स्पवून देऊन शय य ह्ईला . कामद्दगरी य्जनांनीसार िहे की नाही हे
तपासण्यासाठी द्दनयंत्रण िद्दण देखरेख िवश्यक िहे. उद्दद्दष्टे, उपायय्जना िद्दण
अहवाला ांवर िधाररत काय प्रदश न मानकांची स्थापना करणे िवश्यक िहे िद्दण
वास्तद्दवक कामद्दगरीची हेतू व उद्दद्दष्टांशी तीला ना करणे िवश्यक िहे िद्दण जर ते उद्दद्दष्टे
पूण करत नसेला तर िवश्यकतेनीसार सीधारात्मक द्दकंवा प्रद्दतबंधात्मक कारवाई करणे.
त्यामीळे संस्थेची काय क्षमता वाढते.
अनुकूल वातावरण तयार करा आशण शटकवून ठेवा:
संघटनात्मक वातावरण हे घटकांच्या संय्जनाचा पररणाम िहे जे काय संघ सदस्यांना
त्यांच्या कामाच्या द्दठकाणी कसे समजतात यावर पररणाम करतात, संस्थात्मक वातावरण
प्रेरणा, प्रद्दतद्दनधी मंडळ, अद्दधकार, अद्दभप्राय िद्दण संस्थेमध्ये काम करणार् या ला ्कांच्या
वृत्तीमीळे प्रभाद्दवत ह्ऊ शकते. संघटनात्मक वाढ िद्दण द्दवकासासाठी अनीकूला
वातावरणाची द्दनद्दम ती िवश्यक िहे. अनीकूला वातावरणामीळे ला ्कांना प्रेरणा द्दमळते िद्दण
त्यांचे मन्बला वाढते, त्यामीळे त्यांची उत्पादकता वाढते, ज्यामीळे शेवटी संस्थेला ा फायदा
ह्त्.
संस्थेच्या सदस्यांमध्ये परस्पर संवाद सुधारणे:
साधारणपणे असे द्ददसून येते की जेव्हा ला ्क सीरुवातीच्या टप्प्यात एक संघ म्हणून काम
करतात तेव्हा त्यांच्या मते िद्दण काय शैला ीच्या संदभा त सदस्यांमध्ये काही मतभेद ह्तात.
अशा संघषा चे य्ग्य वेळी द्दनराकरण न केल्यास उत्पादकता कमी ह्ऊ शकते. परस्पर
संघष , तणाव िद्दण वेळ प्रभावीपणे व्यवस्थाद्दपत करणे महत्त्वाचे िहे. सदस्यांमधीला
परस्पर संवाद सीधारून हे शय य ह्ईला .
भूशमका आशण जबाबदर् या समजून घेणे:
काये िद्दण कत व्ये स्पवणे ही शैक्षद्दणक व्यवस्थापनातीला एक महत्त्वाची बाब िहे. य्ग्य
व्यद्दि य्ग्य द्दठकाणी असल्या ची खात्री करा . य्ग्य भूद्दमका िद्दण जबाबदायांमीळे
कम चार् यांमध्ये तणाव िद्दण ग धळ कमी ह्ईला .
कामाचे समाधान:
द्ददवसाच्या अखेरीस क्णत्याही कम चार् यासाठी सवा त महत्त्वाची बाब म्हणजे न्करीतीला
समाधान. जर कम चारी कामाच्या कामद्दगरीवर ह्त् ज्यामीळे शेवटी संस्थेचे हेतू व उद्दद्दष्टे munotes.in

Page 9

द्दशक्षण व्यवस्थापन
9 साध्य करण्यात अडथळे द्दनमा ण ह्तात. ला ्कांचे प्रयत्न ओळखून त्यानीसार त्यांना त्यांच्या
कामद्दगरीसाठी प्र्त्साहन िद्दण बक्षीस देणे िवश्यक िहे.
१अ.८ सारांि व्यवस्थापन या शब्दाचे तीन द्दभन्न अथ िहेत. हा शब्द संज्ञा म्हणून, प्रद्दकया म्हणून िद्दण
शैक्षद्दणक द्दशस्त म्हणून वापरला ा जात्. एक संज्ञा म्हणून व्यवस्थापन म्हणजे एखादी व्यिी
जी काही पदावर िहे, म्हणून ती व्यिी व्यवस्थापक म्हणून गणला ी जाते. जेव्हा िपण
व्यवस्थापनाला ा प्रद्दिया मानत् तेव्हा िपण व्यवस्थापनाच्या द्दवद्दवध कायांचा द्दवचार करत्
जसे की द्दनय्जन िय्जन, कम चारी द्दनयीिी, द्दनयंत्रण, व्यवस्थापनाची ही काये संस्थेचा
महत्त्वाचा भाग िहेत. प्रत्येक प्रद्दियेसाठी काही पायर् या असतात. प्रत्येक प्रद्दियेला ा काही
गीण िद्दण मया दा असतात. या सव प्रद्दिया एकमेकांशी ज्डला ेल्या िहेत. जेव्हा िपण
व्यवस्थापनाला ा द्दशस्त मानत् तेव्हा ती ज्ञानाची वस्तीद्दनष्ठ संस्था मानला ी जाते. जेव्हा ती
एक वेगळी शाखा मानला ी जाते, तेव्हा िपण व्यवस्थापनाच्या द्दवद्दवध द्दसद्ांत, संकल्पना,
प्रद्दिया िद्दण कृतीवर ला क्ष केंद्रीत करत्.
शैक्षद्दणक संस्थेच्या व्यवस्थापनासाठी द्दवद्याथी िद्दण तरुण द्दपढ्यांशी संबंद्दधत संवेदनशीला
कौशल्ये, द्दशक्षकांशी संबंद्दधत द्दवस्तृत शैक्षद्दणक द्दियकला ाप तसेच मीख्याध्यापक, पय वेक्षक
िद्दण संस्था प्रमीखांशी संबंद्दधत प्रशासकीय िद्दण व्यवस्थापकीय द्दियाकला ाप िवश्यक
असतात.
भारतीय समाज वैद्दवध्यपूण िहे. हे सामाद्दजक, िद्दथ क, राजकीय, तांद्दत्रक िद्दण
सांस्कृद्दतक क्षेत्रातीला बदला ांचे साक्षीदार िहेत िद्दण या बदला ांना द्दशक्षणाने प्रद्दतसाद देणे
अपेद्दक्षत िहे. जगद्दतकीकरणामीळे जगातीला द्दवद्दवध भागात सांस्कृद्दतक, तांद्दत्रक िद्दण
सामाद्दजक बदला ह्त िहेत. हे बदला िपल्या द्दशक्षण व्यवस्थेवरही प्रभाव टाकत िहेत.
त्यामीळे हे बदला समजून घेऊन त्यावर उपाय करण्याची गरज िहे. िपल्या समाजात ह्त
असला ेल्या बदला नीसार िपण िपल्या द्दशक्षण पद्तीत बदला करणे, िवश्यक िहे
जेणेकरून िपण िपल्या भागधारकांच्या द्दवद्दवध गरजा पूण पीरू शकू िद्दण िपला ी
द्दशक्षण व्यवस्था सीधारू शकू.
१अ.९ घटक अभ्यास १. .
१. प्रभावी शाळा व्यवस्थापनासाठी एक यशस्वी द्दनकष म्हणजे...........
१.
२.
३.
४. munotes.in

Page 10

शैक्षद्दणक व्यवस्थापन िद्दण नेतृत्व
10 २. ……….
१. द
२.
३.
४. द्दशक्षण द
३.
?
१.
२. अ
३.
४. द
२. .
१. ?
२. ?
३. .
४. .

*****

munotes.in

Page 11

11 १ब
शै±िणक ÓयवÖथापकाची भूिमका आिण काय¥
घटक रचना
१ब.० उिĥĶे
१ब.१ पåरचय
१ब.२ िमंट्झबगª¸या ÓयवÖथापकìय भूिमका
१ब.३ शै±िणक ÓयवÖथापकाची काय¥
१ब.४ शै±िणक ÓयवÖथापकाची कौशÐये
१ब.५ शै±िणक ÓयवÖथापकाची ±मता
१ब.६ शै±िणक ÓयवÖथापकìय नैितकता
१ब.७ सारांश
१ब.८ घटक अËयास
१ब.० उिĥĶे हा घटक अËयासÐयानंतर, िशकणाö याला पुढील गोĶी श³य होतील:
 िमंट्झबगª¸या ÓयवÖथापकìय भूिमका ÖपĶ करणे.
 ÓयवÖथापका¸या काया«ची चचाª करणे.
 ÓयवÖथापका¸या कौशÐयांची चचाª करणे.
 ÓयवÖथापकासाठी आ वÔयक ±मता कथन करणे.
 ÓयवÖथापकìय नैितकता ÖपĶ करणे.
१ब.१ पåरचय ÓयवÖथापकाला संÖथेमÅये िविवध भूिमका पार पाडाÓया लागतात. शाळेचे मु´याÅयापक
आिण शै±िणक संÖथांचे ÓयवÖथापक यांचे ²ान, वृ°ी आिण नोकरीचे आचरण हे Âयां¸या
िवशेष आिण Óयवसाियक ²ानातून हे Öथान ÿाĮ करÁयासाठी आवÔयक नसून Âयासाठी
ÿिश±ण आवÔयक आहे. शाळेतील िवचारशील आिण कायª±म मु´याÅयापक िश±कांचे
नोकरीतील समाधान , िवīाÃया«¸या पालकांशी संबंध ÿÖथािपत करणे, पीटीए असोिसएशन
मजबूत करणे, संसाधनांचा इĶतम वापर आिण शै±िणक गुणव°ा सुधारÁयात मदत
करतात. मु´याÅयापकांनी शै±िणक ÓयवÖथापक Ìहणून कोणÂया वेगवेगÑया भूिमका पार
पाडाय¸या आहेत, ÿÂयेक भूिमकेकडून काय अपे±ा आहेत आिण या भूिमका िकती
ÿभावीपणे पार पाडता येतील हे समजून घेणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 12

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
12 िविवध ÓयवÖथापन िसĦांत वेगवेगÑया ÿकारे ÓयवÖथापकाची भूिमका ÖपĶ करतात.
फेयोल¸या मते, ÓयवÖथापाक हा िनयोजन , आयोजन, नेतृßव आिण िनयंýण या कायाªĬारे
िविवध संसाधनांचा समÆवयक असतो. वतªनवादी िसĦांतवादी हे ÓयवÖथापकांकडे संघ
िनमाªण करणारा Ìहणून पाहतात. ÓयवÖथापन शाľ² ÓयवÖथापकांना िनणªय घेणारा Ìहणून
पाहतात. आकिÖमक शाळा या ÓयवÖथापकला संÖथा आिण पयाªवरण यां¸यातील मÅयÖथ
मानते.
िश±ण संÖथेतील िश±ण ÓयवÖथापकाचे Öथान जहाजातील कॅÈटनसारखे असते. तो िकंवा
ती िश±कांना, शै±िणक संÖथां¸या ÿशासकìय अिधकाö यांना शै±िणक कायªøमां¸या
िवकास आिण समÆवयासाठी शै±िणक नेतृßव ÿदान करते आिण शै±िणक ÓयवÖथेला
नवीन िदशा देÁया¸या उĥेशाने शै±िणक संशोधनाची देखरेख देखील करते.
१ब.२ िमंट्झबगª¸या ÓयवÖथापकìय भूिमका ÿोफेसर हेʼnी िमंट्झबगª हे आंतरराÕůीय ´यातीचे शै±िणक आिण Óयवसाय व
ÓयवÖथापनावरील लेखक आहेत. Âयां¸या मते, कोणÂयाही संÖथेमÅये नेता असणे हे एक
ि³लĶ आिण आÓहानाÂमक कायª आहे. जे संÖथे¸या आिण ºया लोकांचे ने°ृÂव करायचे
आहे Âया लोकां¸या गरजेनुसार िविवध ÿकार घेऊ शकते, काय समोर येते आिण कोणÂया
समÖयांचे िनराकरण करणे आवÔयक आहे यावर अवलंबून कोणÂयाही ÓयवÖथापकला
िदलेÐया िदवसात िविवध काय¥ पूणª करÁयास संिगतले जाऊ शकते. िमंट्झबगª¸या
ÓयवÖथापन भूिमकांमागील ही सामाÆय कÐपना आहे. या दहा ÓयवÖथापन भूिमका १९९०
मÅये िमंट्झबगª¸या पुÖतकाचा भाग Ìहणून ÿकािशत केÐया गेÐया आिण ÂयामÅये
ÓयवÖथापकाने एखाīा वेळी िकंवा दुसö या वेळी िÖवकारÐया पािहजेत अशा काय¥ आिण
जबाबदाया«चा समावेश आहे.
िमंट्झबगªने तीन ÿमुख ®ेणéमÅये ÓयवÖथापका¸या या दहा भूिमकांचे वणªन केले आहे.
१) आंतरवैयिĉक भूिमका
२) मिहतीपूणª भूिमका
३) िनयाªणक भूिमका
१) आंतरवैयिĉक भूिमका:
आंतरवैयिĉक भूिमका Ìहणजे एखाīा Óयĉìने इतरांशी योµयåरÂया संवाद साधÁयाची
भूिमका बजावणे, आंतरवैयिĉक भूिमका बजावत असताना ÓयवÖथापक हा पालक, मंडळ
संघ, शै±िणक अिधकारी इÂयादी अËयागतांना अिभवादन करतो. या भूिमकांमÅये मानवी
संवादांशी संबंिधत वतªनाचा समावेश असतो. दुसö या शÊदात सांगायचे तर, आंतरवैयिĉक
भूिमका ही अशी भूिमका असते जी ÓयवÖथापकला संÖथाÂमक उिĥĶे साÅय करÁया¸या
उĥेशाने Âया¸या/ित¸या कमªचाö यांशी संवाद साधÁयाची परवानगी देतात. आंतरवैयिĉक
भूिमकांमÅये ÓयवÖथापकाला इतरांशी असे संबंध असायला हवेत Âयांचा समावेश असतो. munotes.in

Page 13

शै±िणक ÓयवÖथापकाची भूिमका आिण काय¥
13 या ®ेणीतील ÓयवÖथापकìय भूिमकांमÅये मािहती आिण कÐपना ÿदान करणे समािवĶ
आहे.
आंतरवैयिĉक भूिमका तीन भूिमकांमÅये गटबĦ केली आहेत. ºयात इतर लोकांसह कायª
करणे समािवĶ आहे ते Ìहणजे
अ) नाममाý ÿमुख (फìगरहेड)
ब) नेता
क) संपकªकताª
अ) नाममाý ÿमुख:
येथे, ÓयवÖथापक एक ÿितकाÂमक ÿमुख असतो. संमेलनास उपिÖथत राहणे, समारंभात
भाग घेणे इÂयादी कायदेशीर िकंवा सामािजक Öवłपाची अनेक िनÂय कतªÓये पार पाडणे
Âयाला बंधनकारक आहे. एक Óयिĉरेखा संÖथेचे Åयेय आिण ŀĶी सामाियक कłन आिण
अिधकाराचे ÿतीक Ìहणून ÿेरणा ÿदान करते. ही भूिमका पार पाडतांना ÓयवÖथापकाने
मािहतीचा ľोत असणे अपेि±त आहे, लोक ÓयवÖथापकाकडे एक अिधकार असलेली
Óयिĉ आिण ÓयिĉमÂव Ìहणून पाहतात.
ब) नेता:
नेता Ìहणून मु´याÅयापका¸या भूिमकेसाठी Âया¸या िश±कां¸या कामिगरीचे मागªदशªन आिण
ÓयÖथापन करणे आवÔयक आहे. नेÂया¸या भूिमकेमÅये ÓयवÖथापक लàय िनद¥िशत करतो
आिण कमªचाö यां¸या कामिगरीचे मूÐयांकन करतो. एक नेता Ìहणून, ÓयवÖथापकला
संÖथे¸या आिण Âयां¸या अिधपÂयाखाली असलेÐया Óयĉé¸या गरजा एकý आणाय¸या
असतात. तो अधीनÖथां¸या ÿेरणा व सिøयेतसाठी जबाबदार असतो; कमªचारी भरती,
ÿिश±ण आिण संबंिधत कतªÓयांसाठी जबाबदार असतो. कमªचाö यांना मागªदशªन, ÿिश±ण
आिण Âयांना ÿवृ° करणे हे सवª ने°ृव िøयाकलाप आहेत. कतªÓये ही ÓयवÖथापक
अधीनÖथ नातेसंबंधा¸या क¤þÖथानी असतात आिण Âयांत अधीनÖथांची रचना करणे व
Âयांना ÿेåरत करणे, Âयां¸या ÿगतीवर देखरेख करणे, Âयां¸या िवकासास ÿोÂसाहन देणे व
Âयांना उ°ेजन देणे आिण पåरणामकारकता संतुिलत करणे यांचा समावेश होतो. या
भूिमकेतील ÓयवÖथापक समÖया आधीच समजून घेऊ शकतो आिण सवō°म धोरणासह
समÖयेचे िनराकरण कł शकतो.
क) संपकªकताª:
संपकªकताª Ìहणून मु´याÅयापकां¸या भूिमकेसाठी मु´याÅयापकांनी भागधारकांशी संपकª
आिण संबंध िवकिसत करÁयाची जबाबदारी घेणे आवÔयक आहे. तो Âया¸या úाहकांशी
Âयां¸या गरजा चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयासाठी आिण Âयांना कसे सामावून घेऊ शकतो
हे समजून घेÁयासाठी Âयां¸याशी संपकª ठेवतो. शाळेकडून पालकां¸या अपे±ा समजून
घेÁयासाठी तो पालकां¸या बैठका घेतो आिण Âया बैठकांना उपिÖथत राहतो. संपकªकताª
Ìहणून, ÓयवÖथापकाने शाळे¸या अंतगªत आिण बाĻ सदÖयांशी शाळे¸या कामकाजािवषयी munotes.in

Page 14

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
14 संवाद साधणे आवÔयक आहे. ही नेटविक«ग कृती शाळे¸या उिĥĶ्यापय«त पोहोचÁयासाठी
एक महßवाची पायरी आहे. िवशेषत: जे िवīाथê आिण पालक úाहक Ìहणून संबंिधत
आहेत. संपकªकताª मािहती िमळिवÁयासाठी कायª यूिनट¸या बाहेर संपका«चे जाळे ठेवतो. तो
ते जाळे िवकिसत करतो आिण मूलभूत ²ानात ÿवेश िमळिवÁयासाठी मािहती¸या
देवाणघेवाणीमÅये गुंततो. संपकªकताª Ìहणून, ÓयवÖथापकाला इतर संÖथांशी नातेसंबंधांचे
जाळे राखावे लागते. Âयाला मािहती देणारे बाहेरील संपकªकत¥ आिण मािहती देणाö यांचे
Öवयं-िवकिसत जाळे सांभाळावे लागते. मेलचे पोचपावती, बाĻ मंडळाचे काम, बाहेरील
लोकांशी पýÓयवहाराचा समावेश असलेÐया इतर िøयाकलाप या या भूिमकेतील
ÓयवÖथापकाकडून अपेि±त िøयाकलाप आहेत. ÓयवÖथापकांना संÖथे¸या वतीने ÿभवीपने
नेटवकª करÁयास स±म असणे आवÔयक आहे.
२) मिहतीपूणª भूिमका:
मिहतीपूणª भूिमकेमÅये Âया भूिमकांचा समावेश होतो ºया ÓयवÖथापकांनी संÖथाÂमक उिĥĶे
यशÖवीåरÂया साÅय करÁयासाठी ²ान ÓयुÂपÆन करणे आिण ²ान सामािजक करणे
आवÔयक आहे, ÓयवÖथापकाला मािहती गोळा करणे, ÿसाåरत करणे आिण संचारीत करणे
आवÔयक आहे. या ®ेणी अंतगªत ÓयवÖथापकाकडे तीन संबंिधत िभÆन संÿेषण आधाåरत
मािहती¸या भूिमका आहेत:
अ) िनåर±क (मॉिनटर)
ब) ÿसारक
क) ÿवĉा
अ) िनåर±क:
िनåर±क संÖथेवर पåरणाम कł शकणाö या समÖयांबĥल अंतगªत आिण बाĻ मािहती
शोधतो. संÖथेमÅये काय चालले आहे याचे िनरी±ण करÁयासाठी ÓयवÖथापक हा एक
महßवाचा Óयĉì आहे. तो संÖथा आिण वातावरणाची संपूणª मािहती िवकिसत करÁयासाठी
िविवध ÿकारची िवशेष मािहती शोधतो आिण ÿाĮ करतो जसे कì, सवª मेÐस आिण संपकª
हाताळणे जे ÿामु´याने मिहतीपूणª असतात, जसे कì िनयतकािलक बातÌया आिण
िनरी±णाÂमक दौरे, संÖथांबĥल, पालकांकडून अिभÿाय घेणे, सरकारी योजना आिण
सरकारी ठरावांची मािहती घेणे.
ब) ÿसारक:
ÿसारक हा आंतåरक िकंवा बाĻ ľोतांकडून ÿाĮ केलेली मािहती आंतåरकåरÂया ÿसाåरत
करतो. संÖथेमÅये आिण अधीनÖथांसाठी तथाÂमक िकंवा मूÐय आधाåरत बाहय ŀÔये यांचे
महßव दशªिवतो. यासाठी शुĦीकरण (िफÐटåरंग) आिण अिधकार ÿितिनधीस सुपूतª करणे
ही दोÆही कौशÐये आवÔयक आहेत. ÓयवÖथापक बाहेरील लोकांकडून िकंवा
अधीनÖथांकडून संÖथे¸या सदÖयांना िमळालेली मािहती ÿसाåरत करतो; मािहती¸या
उĥेशाने संÖथेमÅये मेल अúेिषत करणे यासार´या ÖपĶीकरण आिण एकýीकरणाचा munotes.in

Page 15

शै±िणक ÓयवÖथापकाची भूिमका आिण काय¥
15 समावेश असलेली कािह मािहती पुनरवलोकान सýे आिण उÂÖफूतª संÿेषनासह
अधीनÖथांना मिहतीचा ÿवाह समािवĶ करणारे मौिखक संपकª, ÓयवÖथापकाने
अधीनÖथांना मािहती ÿदान करणे आवÔयक आहे जी तांिýक असे शकते. Âयामुळे
अशावेळी तांिýक भाषा समजून घेणे आिण कमªचाö यांसाठी ितचे सोÈया शÊदात भाषांतर
करणे हे ÓयवÖथापकाचे काम आहे. सरकारी ठरावांचे सोÈया भाषेत भाषांतर आिण अथª
लावणे, िविवध संÖथामÅये आयोजीत सेिमनार, कायªशाळा, ÿिश±ण कायªøम यांची मािहती
कमªचाö यांना देणे, सभेचे इितवृ° िलिहणे आिण हे इितवृ° संबंिधत Óयĉéना पाठवणे.
क) ÿवĉा:
ÿवĉा संÖथेची मािहती बाहेरील लोकांपय«त पोहोचवतो. संÖथे¸या मोिहमेबĥल अīयावत
केलेÐया भागधारकांना मािहती देऊन जनसंपकª ±मतेमÅये सेवा देतो. ÓयवÖथापकाला
सहसा बाहेरील लोकांना संÖथेची संबंिधत मािहती īावी लागते व सामाÆय लोक आिण
ÿभावशाली असलेले लोक अशा दोघां¸याही ÿव³Âयाची भूिमका ¶यावी लागते.
ÓयवÖथापकाला संÖथे¸या योजना, धोरणे, कृती आिण पåरणामांची बाहेरील लोकांपय«त
पोहोचवावी लागते; Âयाला मंडळा¸या बैठका ¶याÓया लागतात, मेल आिण संपकª हाताळावे
लागतात ºयात मािहती बाहेरील लोकांपय«त पोहोचवायची असते. आपÐया संÖथेची
ÿिसĦी, संÖथे¸या ÿगती आिण िवकासािवषयी मािहतीपýके व पिýकांचे वाटप करÁयासाठी
माÅयमांची मदत ¶यावी लागते.
३) िनयाªणक भूिमका:
िनयाªणक भूिमकेमÅये िनणªय घेÁयासाठी मािहती वापरÁया¸या ÿिøयेचा समावेश असलेÐया
भूिमकांचा समावेश होतो. ÓयवÖथापन िøयाकलापांचा सवाªत महßवाचा भाग Ìहणजे िनणªय
घेणे. संÖथे¸या दैनंिदन कामकाजात ÓयवÖथापकाला िविवध िनणªय ¶यावे लागतात. िनणªय
घेÁयासाठी आिण अंमलबजावणीसाठी चार कृती आधाåरत भूिमका आहेत:
अ) उīोजक
ब) ÓयÂयय हाताळणारा
क) संसाधन वाटपकताª
ड) बोलणी करणारा
अ) उīोजक:
उīोजक एक आरंभकताª, रचनाकताª Ìहणून काम करतो आिण बदल व नवकÐपनांना
ÿोÂसािहत करतो. उīोजक Ìहणून ÓयवÖथापक हा संÖथेमÅये काय घडत आहे ते
बदलÁयाचे िनणªय घेतो. Âयाला बदलÁयाची सुŁवात करावी लागेल आिण नेमके काय
करायचे आहे हे ठरवÁयात सिøय सहभाग ¶यावा लागेल. ÓयवÖथापक संधीसाठी संÖथा
आिण ितचे वातावरण शोधतो आिण संÖथेत बदल सुł करतो. संÖथाÂमक िवकासासाठी ते
काही ÿकÐपां¸या आराखड्याचे पयªवे±ण करतात. तो डावपेच ओळखतो आिण धोरणे, munotes.in

Page 16

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
16 सरकारी ठराव , अËयासøम कृती, िविवध अËयासøमांचे पुनरावलोकन करतो आिण
Âयाची Óयवहायªता ठरवतो.
ब) ÓयÂयय हाताळणारा :
जेÓहा एखाīा संÖथेला महßवाचा, अनपेि±त अडचणी येतात तेÓहा ÓयÂयय हाताळणारा
सुधाराÂमक कारवाई करतो. ÓयवÖथापक Âया¸या िनयंýणाबाहेरील आिण अÿÂयािशत
घटनांमधून उĩवणारे िनणªय घेतात. तो कायªøमांवर ÿितिøया देतो तसेच िविवध
उपøमांचे िनयोजन करतो. जेÓहा संÖथेला महßवा¸या, अनपेि±त ýासांचा सामना करावा
लागतो तेÓहा तो सुधाराÂमक कारवाईसाठी जबाबदार असतो. िशÖतभंगा¸या कारवाईबाबत
Âयाला िनणªय ¶यावा लागतो. Âयाला रणनीती ओळखावी लागेल आिण अडथळे आिण
संकटांचा आढावा ¶यावा लागेल, मेमो īावा लागेल आिण अिधकाö यांना अहवाल īावा
लागेल.
क) संसाधन वाटपकताª:
संसाधन वाटपकताª हा वेळ, िनधी, उपकरणे आिण मानवी संसाधनासह सवª ÿकार¸या
संसाधनांचे िवतरण करतो. अनेक ÓयवÖथापकìय िøयाकलापांचे ÓयवÖथापकाची संसाधन
वाटप भूिमका मÅयवतê असते. ÓयवÖथापकाला पैसे, लोक, उपकरणे, वेळ आिण इतर
गोĶé¸या वाटपांचे िनणªय ¶यावे लागतात. सवª महßवपूणª संघटनाÂमक िनणªय घेणे िकंवा
मंजूर करणे यासाठी सवª ÿकार¸या संÖथा संसाधनां¸या वाटपासाठी तो जबाबदार आहे. या
भूिमकेतील ÓयवÖथापक वेळापýक, अिधकृततेसाठी िवनंÂया, अंदाजपýक आिण
अधीनÖथां¸या कामाची आखणी यांचा समावेश असलेली कोणतीही िøयाकलाप करतो.
ड) बोलणी करणारा (मÅयÖथ) :
ÓयवÖथापका¸या जबाबदारी¸या ±ेýांवर पåरणाम करणाö या ÿमुख वाटाघाटéमÅये मÅयÖथ
संÖथेचे ÿितंिनिधßव करतो. ÓयवÖथापकाला इतरांशी वाटाघाटी कराÓया लागतात आिण
ÿिøयेत संÖथाÂमक संसाधनां¸या वचनबĦतेबĥल िनणªय घेÁयास स±म असावे लागते.
ÿमुख वाटाघाटéमÅये संÖथेचे ÿितंिनिधßव करÁयासाठी तो जबाबदार असतो. पालक,
िश±क, िवīाथê, संघटना इÂयादéशी वाटाघाटीसाठी Âयाला संÖथेचे ÿितंिनिधßव करावे
लागते. Âयाला वाटाघाटीसाठी बैठका ¶यावा लागतात.
जर आपण िमंट्झबगªने िदलेÐया या भूिमकांचे िवĴेषण केले, तर आपण असे Ìहणू शकतो
कì अिधकार आिण िÖथती परÖपर वैयिĉक भूिमका ÿाĮ करतात, आंतरवैयिĉक भूिमका
ÓयवÖथापकांना मिहतीपूणª भूिमका करणे आवÔयक बनवते. मिहतीपूणª भूिमका
ÓयवÖथापकांना िनणªय घेÁयास ÿवृ° करते. ÓयवÖथापका¸या या दहा भूिमका मोठ्या
जबाबदाö यांसाह येतात. मािहती देणे, जोडणी करणे आिण आ²ा करणे यासाठी
ÓयवÖथापकास पåरिÖथतीशी जुळवून घेÁयास आिण संतुिलत मागाªने िनयंिýत करÁयास
स±म असणे आवÔयक आहे.
munotes.in

Page 17

शै±िणक ÓयवÖथापकाची भूिमका आिण काय¥
17 १ब.३ शै±िणक ÓयवÖथापकाची काय¥ ÿभावी ÓयÖथापन आिण ने°ृÂवामÅये सजªनशील समÖया सोडवणे, कमªचाö यांना ÿेåरत
करणे आिण संÖथेने हेतु व उिĥĶे पूणª केली आहेत आिण खाýी करणे समािवĶ आहे.
ÓयवÖथापनाची खालीलÿमाणे पाच काय¥ आहेत;
१) िनयोजन
२) आयोजन
३) कमªचारी भरती (Öटाफéग)
४) िदµदशªन
५) िनयंýण
१) िनयोजन:
िनयोजन हा ÿÂयेक Óयĉì¸या जीवनाचा एक भाग आहे, मग तो िवīाथê असे, गृिहणी असो,
डॉ³टर असो, अिभयंता असो. आपÐयापैकì ÿÂयेकजण उठÐयाबरोबर योजना करतो.
आपण दैनंिदन योजना, साĮािहक योजना , कधीकधी मािसक आिण वािषªक योजना
बनवतो. आपण आपÐया आयुÕयासाठी देखील िनयोजन करतो जे दीघªकालीन असते.
एखाīा Óयĉìने Âया¸या/ित¸याÿमाणे जीवन जगायचे ठरवले तर Âया¸या/ित¸या जीवनात
अराजकता येईल. याचा अथª िनयोजन ही एक दैनंिदन िøयाकलाप आहे जी Óयĉìला
Âयाचा/ित¸या वेळ ÿभावीपणे वापरÁयास मदत करते. हे संÖथां¸या ÿभावी
कामकाजासाठीही िततकेच खरे आहे. Âयामुळे ÓयवÖथापनाचे एक महßवाचे कायª Ìहणजे
िनयोजन. जेÓहा आपण एक ÿिøया Ìहणून िनयोजनाचा िवचार करत असतो तेÓहा याचा
अथª आपण आपली उिĥĶे ठरवत असतो आिण आपण ही उिĥĶे अशी साÅय करणार
आहोत याचेही िनणªय घेत असतो.
ÓयवÖथापनाचे िनयोजन कायª सवª िनयोजन िनयंिýत करते Âयामुळे संÖथा सुरळीत चालते.
िनयोजनामÅये Åयेय िनिIJत करणे आिण Âया उिĥĶापय«त पोहोचÁयासाठी आवÔयक
असलेÐया सवाªत ÿभावी कृतीसाठी संÖथेचे िनधाªरण करणे समािवĶ आहे. सामÆयात:
िनयोजनामÅये लविचकता समािवĶ असते कारण िनयोजकाने संÖथेतील ÓयवÖथापन
आिण ने°ृÂवा¸या सवª Öतरांशी समÆवय साधला पािहजे. िनयोजनामÅये संÖथे¸या
संसाधनांचे आिण संÖथे¸या भिवÕयातील उिĥĶांचे ²ान देखील समािवĶ असते. िनयोजन
हा अितशय Åयेयािभमुख उपøम आहे. ही एक ÿिøया आहे ºयामÅये ÓयवÖथापक Âयाचे
Åयेय संÖथा तसेच Öवत:साठी ठरवतो; Ìहणून असे Ìहणता येईल कì िनयोजन ही उिĥĶे
ठरवÁयाची ÿिøया आिण िनधाªåरत उिĥĶे साÅय करÁयाचे मागª आहेत. सोÈया पĦतीने हे
Åयेय िनिIJत करणे आिण ही उिĥĶे साÅय करÁयाचे साधन ठरिवणे अशी कृती Ìहणून
Âयाला पåरभािषत केले जाऊ शकते. याचा अथª ÓयवÖथापक केवळ उिĥĶेच ठरवत नाही
तर िविवध मागª कोणते आहेत आिण यापैकì कोणते मागª ते साÅय करÁयासाठी िनवडणार
आहात हे देखील ठरवतात. munotes.in

Page 18

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
18 २) आयोजन:
ÓयवÖथापकाचे आयोजन कायª संÖथे¸या एकूण संरचनेवर िनयंýण ठेवते. संघटनाÂमक
रचना हा संÖथेचा पाया असतो; या संरचनेिशवाय, संÖथेचे दैनंिदन कामकाज कठीण आिण
अयशÖवी होते. आयोजनामÅये काय¥ पूणª करÁयासाठी आवÔयक िविशĶ कौशÐय संच
असलेÐया कमªचाö यांसाठी काय¥ आिण जबाबदाö या िनयुĉ करणे समािवĶ आहे.
संघटनेमÅये संघटनाÂमक रचना आिण संघटनेतील आ²ा साखळी िवकिसत करणे देखील
समािवĶ आहे. संÖथा हे ÓयवÖथापनाचे कायª आहे ºयामÅये संÖथाÂमक संरचना िवकिसत
करणे व उिĥĶांची पूतªता सुिनिIJत करÁयासाठी मानवी संसाधनांचे वाटप करणे समािवĶ
आहे. संघटना हे ÓयवÖथापनाचे कायª आहे जे िनयोजनाचे पालन करते. या ÿिøयेत मानवी,
आिथªक आिण भौितक संसाधने अशा ÿकारे समøिमत आिण एकिýत केली जातात कì
संÖथा आपले Åयेय चांगÐया ÿकारे साÅय करते. एक िनिIJत उिĥĶ साÅय करÁयासाठी
संरचनेची िनिमªती, नातेसंबंधाची Öथापना, संसाधनांचे वाटप यांचा समावेश आयोजनात
होतो. कूंट्झ आिण ओडोनेल यां¸या मते, संÖथेमÅये ÿािधकरणाची Öथापना,
ÓयवसायामÅये अनुलंब आिण शैितजåरÂया अशा दोÆही ÿकारे Âयां¸या दरÌयान
समÆवयासाठी तरतूदीसह संबंध समािवĶ असतात.
३) Öटािफंग (कमªचारी भरती, वैगेरे.):
योµय कायª करÁयासाठी योµय Óयĉìला योµय Öथानावर ठेवणे महßवाचे आहे. Ìहणून
कमªचारी भरती हे ÓयवÖथापनाचे एक महßवाचे कायª आहे ºयामÅये वेगवेगÑया पदांसाठी
लोकांची िनवड केली जाते. ÓयवÖथापनाचे कमªचारी कायª संÖथे¸या सवª भरती आिण
कमªचारी गरजा िनयंिýत करते. संÖथेची उिĥĶे साÅय करÁयासाठी योµय नोकö यांसाठी
योµय लोकांना िनयुĉ करणे हा Öटािफंगचा मु´य उĥेश आहे. ÖटािफंगमÅये फĉ भरतीपे±ा
बरेच अिधक सामावते; ÖटािफंगमÅये ÿिश±ण आिण िवकास, कायªÿदशªन मूÐयांकन,
पदोÆनती व बदÐया यांचा समावेश होतो. Öटािफंग कायाªिशवाय Óयवसाय अयशÖवी होईल
कारण Óयवसायाला Âयाचे Åयेय पूणª करÁयासाठी योµयåरÂया कमªचारी िदले जाणार नाहीत.
Öटािफंगहे िनरंतर कायª आहे. एक नवीन उपøम संÖथेतील कमªचारी पदे भरÁयासाठी
लोकांना कामावर ठेवतो. ÿÖथािपत िचंतेमÅये, कमªचाö यांचे मृÂयू/िनवृ°ी आिण उिĥĶे आिण
संÖथेत वारंवार होणारे बदल हे Öटािफंगला ÓयवÖथापनाचे िनरंतर कायª बनवते. Öटािफंगची
Óया´या Ìहणजे अशी ÿिøया ºयामÅये योµय ÓयĉéĬारे िविवध पदे भरणे समािवĶ असते.
लोकांची िनवड करतांना काळजी घेतली जाते कì Âया Óयĉéकडे नोकरीसाठी आवÔयक
²ान आिण कौशÐये असणे आवÔयक आहे. जर एखाīा Óयĉìकडे आवÔयक पाýता नसेल
तर Âयाला िकंवा ितला Âया नोकरीसाठी िनवडले जाऊ शकत नाही. Öटािफंग ही एक सतत
ÿिøया Ìहणून पिहली जाऊ शकते. हे चरण-दर-चरण ÿिøयेचे अनुसरण करते जेणेकłन
संÖथा/संÖथेला योµय वेळी योµय पदांवर योµय लोकांचा पुरवठा केला जाईल. ÖटािफंगमÅये
संÖथेतील Óयĉéची िनवड ÿिश±ण ºयामÅये संÖथा वेगवेगÑया पदांवर लोकांना िनयुĉ
करते आिण ºयांची िनवड केली जाते Âयांना िविशĶ काम करÁयासाठी िनयुĉ केले जाते.

munotes.in

Page 19

शै±िणक ÓयवÖथापकाची भूिमका आिण काय¥
19 ४) िदµदशªन:
िनयोजन, संघटन आिण Öटािफंग काय¥ गितमान करÁयासाठी पुरेसे नाहीत.
ÓयवÖथापनाकडे सुÓयविÖथत योजना, योµयåरÂया ÿÖथािपत कतªÓयअिधकारी संबंध आिण
स±म कमªचारी आहेत, तरीही ÓयवÖथापक कमªचाö यांना िदµदशªनाĬारे Âयां¸या वैयिĉक
ÿयÂनांना Óयवसाया¸या ÖवारÖय आिण उिĥĶांसह एकिýत कłन Âयांची काय¥ पूणª
करÁयास स±म बनवतात. अधीनÖथांना योµयåरÂया ÿेåरत करणे, Âयां¸याशी संवाद साधने
आिण Âयांचे ने°ृÂव करणे आवÔयक आहे. ÿेरणा ही कमªचाö यांना अिधक चांगली कामिगरी
करÁयास ÿोÂसािहत करते व ÿेåरत करते, तर चांगÐया ने°ृÂवाĬारे, ÓयवÖथापक Âया¸या
अधीनÖथांना उÂसाह आिण आÂमिवĵासाने काम करÁयास स±म बनवतो. यात खालील
तीन आवÔयक िøयाकलाप समािवĶ आहेत:
१) आदेश आिण सूचना जारी करणे.
२) अधीनÖथांचे कायªÿदशªन सुधारÁया¸या ŀĶीकोनातून Âयांना Âयां¸या कामात मागªदशªन
आिण समुपदेशन करणे.
३) अधीनÖथां¸या कामाचे पयªवे±ण करणे जेणेकłन ते जारी केलेÐया आदेशांचे आिण
सूचनांचे पालन करतात.
५) िनयंýण:
संÖथेची इतर सवª काय¥ कायªरत आहेत आिण यशÖवीåरÂया कायªरत आहेत याची खाýी
करÁयासाठी ÓयवÖथापनाचे िनयंýण कायª उपयुĉ आहे. ÿÂयेक कमªचाö याचे कायªÿदशªन
Âया मानकांची पूतªता करते हे सुिनिIJत करÁयासाठी कायªÿदशªन मानके Öथािपत करणे
आिण कमªचाö यां¸या आऊटपुटचे परी±ण करणे हे िनयंýणात समािवĶ आहे. िनयंýण
ÿिøया अनेकदा नवीन कायªÿदशªन मानके तयार कłन संबोिधत करणे हे आवÔयक
असलेÐया पåरिÖथती आिण समÖयांची ओळख कłन देते. कामिगरीची पातळी संÖथे¸या
सवª पैलूं¸या यशावर पåरणाम करते. िदµदशªन करतांना, ÓयवÖथापक आपÐया अधीनÖथांना
Âया ÿÂयेकाकडून अपेि±त असलेले काम समजावून सांगतो आिण Âयां¸या संबंिधत
नोकö या Âयां¸या ±मतेनुसार उ°म करÁयास मदत करते जेणेकłन Óयवसायाची उिĥĶे
साÅय करता येतील. पणª तरीही काम नेहमी िनयोजनानुसारच होईल याची शाĵती नाही.
योजनांपासून िवचिलत होणाö या कृतéची ही श³यता आहे जी वाÖतिवक कामिगरीवर सतत
देखरेख ठेवÁयासाठी आवÔयक असते जेणेकłन Âयांना योजनांशी सुसंगत करÁयासाठी
योµय पावले उचलली जातील. अशाÿकारे, ÓयवÖथापना¸या िनयंýण कायाªमÅये योजनां¸या
अनुłप कायªøमांना करणे भाग पाडणे समािवĶ आहे.
िनयंýण ही िøया िनयोिजत केÐयाÿमाणे केÐया जात आहेत कì नाही याचे िवĴेषण
करÁयाची आिण सुधाराÂमक कृती करÁयाची, या िøया आवÔयक आहेत कì नाही याचे
िवĴेषण करÁयाची ÿिøया आहे. ही ÿिøया िनयोिजत कामिगरी आिण वाÖतिवक कामिगरी
यां¸यातील िवचलन शोधÁयाच ÿयÂन करते. आपण िनयोजन ÿिøयेत नमूद केÐयाÿमाणे
Åयेय िनिIJत केले आहे आिण Åयेय साÅय करÁयासाठी धोरणे तयार केली आहेत. िनयंýण
हे काय िनयोिजत आहे आिण Åयेय िकती ÿमाणात पूणª झाले आहे यातील फरक munotes.in

Page 20

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
20 शोधÁयाचा ÿयÂन करते. काम योµय गतीने होत नसÐयाचे िनदशªनास आÐयास रणनीती
बदलली जाते. दुसö या शÊदात सांगायचे तर, वेगवेगÑया ÿकारे कायª करणे िकंवा कायª
कामिगरी¸या संपूणª ÿिøयेचे िवĴेषण करणे आिण िवसंगती शोधणे आिण अपेि±त व
वाÖतिवक कामिगरीतील अंतर कमी करÁयासाठी उपाययोजना करणे.
१ब.४ शै±िणक ÓयवÖथापकाची कौशÐये िश±ण ÓयवÖथापन हे अËयासाचे ±ेý आहे. यामÅये या ±ेýाशी संबंिधत कमªचारी उदा.
ÿाचायª, िश±क आिण इतरांचा समावेश आहे. हे कमªचारी एकिýपणे दज¥दार िश±ण
देÁयासाठी जबाबदार आहेत. ÿÂयेक कमªचाö याची कामिगरी Âयां¸याकडे असलेÐया
कौशÐयांवर अवलंबून असते. येथे, कौशÐय हा शÊद एक ±मता सूिचत करतो जी जÆमजात
नसू शकते परंतु Âयाचे संगोपन केले जाऊ शकते आिण एखाīा Óयĉì¸या कामिगरीĬारे
पिहले जाते. Ìहणून, कृती¸या पåरणामकारकते¸या आधारे एखाīा Óयĉìकडे असलेÐया
कौशÐयाची ÓयाĮी ठरवता येते. िश±ण ÓयवÖथेतील ÿÂयेक कमªचारी वेगवेगÑया Öतरावर
ÓयवÖथा ÓयवÖथािपत करत असतो.
ÓयवÖथापकìय कौशÐये Ìहणजे काही िविशĶ ÓयवÖथापकìय िøयाकलाप िकंवा काय¥ पूणª
करÁयासाठी ÓयवÖथापकìय िÖथतीतील Óयĉéचे ²ान आिण ±मता होय. हे ²ान आिण
±मता िशकता येते आिण Âयाचा सराव करता येतो. तथािप, ते आवÔयक िøयाकलाप
आिण काया«¸या Óयावहाåरक अंमलबजावणीĬारे देखील ÿाĮ केले जाऊ शकतात. Ìहणून,
ÿÂयेक कौशÐयाचा िवकास Óयĉé¸या िश±णातून आिण Óयावहाåरक अंनुभवातून केला
जाऊ शकतो. काया«ची ÿभावी आिण कायª±म अंमलबजावणी सुिनिIJत करÁयासाठी लोक
आिण तंý²ान ÓयवÖथािपत करÁयासाठी ÓयवÖथापकìय कौशÐये आवÔयक आहेत. रॉबटª
कॅट्झ यांनी तीन ÿकारचे कौशÐये ओळखले जे यशÖवी ÓयवÖथापन ÿिøयेसाठी आवÔयक
आहेत:
१) तांिýक
२) संकÐपनाÂमक आिण
३) मानवी िकंवा आंतरवैयिĉक कौशÐये.
१) तांिýक कौशÐय:
या कौशÐयांमुळे ÓयवÖथापकाला जे साÅय करायचे आहे ते साÅय करÁयासाठी िविवध तंýे
वापरÁयाचे ²ान व ±मता िमळते. तांिýक कौशÐये केवळ मशीÆस, उÂपादन साधने िकंवा
इतर उपकरणांशी संबंिधत नाहीत, तर ही कौशÐये देखील आहेत जी िवøì वाढवÁयासाठी,
िविवध ÿकारची उÂपादने आिण सेवा संरिचत करÁयासाठी, उÂपादने आिण सेवांचे माक¥िटंग
इÂयादीसाठी आवÔयक असतात. ÿथम -Öतरीय ÓयवÖथापकांसाठी तांिýक कौशÐये सवाªत
महÂवाची आहेत. आपण तळापासून वर¸या Öतरापय«त पदानुøमातून जात असतांना,
तांिýक कौशÐये Âयांचे महÂव गमावत जातात. munotes.in

Page 21

शै±िणक ÓयवÖथापकाची भूिमका आिण काय¥
21 ही अशी कौशÐये आहेत जी िविशĶ िøयाकलाप ÿभावीपाने करÁयात ÿवीणता दशªवतात.
यामÅये िविशĶ पĦती, ÿिøया, कायªपĦती आिण तंýे वापरणे समािवĶ आहे.
िश±क,अिभयंता, डॉ³टर, वाÖतुिवशारद इÂयादéना िविशĶ Óयवसायाशी संबंिधत तांिýक
कौशÐये असणे आवÔयक आहे. या तांिýक कौशÐयांमĦे Óयवसायाचे िविशĶ ²ान, Âया
Óयवसायात आवÔयक असलेली िवĴेषणाÂमक ±मता आिण Óयवसायाशी संबंिधत साधने
आिण तंýे वापरÁयाचे कौशÐय यांचा समावेश होतो. Óयवसायानुसार आवÔयक कौशÐये
बदलतात. हे कौशÐय खाल¸या Öतरावरील ÓयवÖथापकांसाठी आवÔयक आहे कारण तेच
±ेýात कायªरत असतात. जर आपण एखाīा िश±काला शै±िणक ÓयवÖथापक मानतो , तर
Âया¸याकडे पाठ िनयोजनाचे कौशÐय असणे आवÔयक आहे. असे करÁयासाठी
ितला/Âयाला धड्याशी उिĥĶे िनिIJत करावी लागतील. ही उिĥĶे शाळे¸या उिĥĶांवर
आधाåरत असतात. हे १००% पåरणाम साÅय करणे िकंवा चांगले मानव तयार करणे असू
शकते. उिĥĶानुसार, कायªपĦती िभÆन असेल. उदा. जर उिĥĶ अËयासøम पूणª करणे
असेल तर Óया´यान पĦतीचा अवलंब केला जाईल परंतु उिĥĶ वै²ािनक वृ°ी िवकिसत
करणे असेल तर िश±क वादिववाद िकंवा चचाª पĦत वापł शकतात. धड्यांचे िनयोजन
करतांना, Âयाला/ितला पायाभूत सुिवधां¸या उपलÊधतेचा िवचार करावा लागतो. जर ते
उपलÊध नसतील तर Âया¸याकडे ते िनमाªण करÁयाची योजना असायला हवी. Âयाने/ितने
मूÐयमापन धोरणाचाही िवचार केला पािहजे जी उिĥĶे आिण िश±काने ÖवीकारलेÐया
अÅययन-अÅयापना¸या धोरणावर अवलंबून असेल.
२) संकÐपनाÂमक कौशÐये:
संकÐपनाÂमक कौशÐये अिधक अमूतª िवचार करÁयासाठी ÓयवÖथापकाचे ²ान िकंवा
±मता सादर करतात , Ìहणजे वेगवेगÑया अवÖथांचे िवĴेषण आिण िनदान कłन तो संपूणª
बाबी सहजासहजी पाहó शकतो. अशा ÿकारे ते एकूणच िश±ण संÖथेचे भिवÕय सांगू
शकतात. शीषª, ÓयवÖथापकांसाठी कमी महßवाची आहेत, मÅयमÖतरीय ÓयवÖथापकांसाठी
कमी महßवाची आहेत आिण ÿथम-Öतरीय ÓयवÖथापकांसाठी आवÔयक नाहीत. जसजसे
आपण ÓयवÖथापकìय पदानुøमा¸या तळापासून शीषªÖथानी जाऊ, तसतसे या कौशÐयांचे
महßव वाढत जाईल. ÓयवÖथापकाने तीàण वैचाåरक कौशÐये िवकिसत केली पािहजेत. हे
संÖथेकडे Óयापक ŀĶीकोनातून पाहÁयास मदत करते. मजबूत वैचाåरक कौशÐय असलेला
ÓयवÖथापक एखाīा जिटल पåरिÖथतीचे सखोलपणे िवĴेषण आिण अËयास कł शकतो
आिण संÖथे¸या सुरळीत कामकाजासाठी धोरणे िवकिसत कł शकतो. Âयाचा संÖथेतील
िनणªय ÿिøयेवरही ÿभाव पडतो.
यामÅये संपूणª संÖथा पाहÁयाची ±मता समािवĶ आहे. यामÅये संÖथे¸या िविवध
घटकांमधील संबंध समजून घेणे, संÖथे¸या कायाªबĥल जागłकता असणे आिण एका
भागामÅये बदल केÐयाने संपूणª संÖथेवर कसं पåरणाम होईल याची कÐपना करÁयाची
±मता समािवĶ आहे. हे कौशÐय िनणªय घेÁयास मदत करते. िनणªयाची अचूकता Óयĉì¸या
वैचाåरक कौशÐयावर अवलंबून असते. संÖथेची ŀĶी आिण िवकासाÂमक योजना तयार
करÁयासाठी हे कौशÐय आवÔयक आहे. यात काÐपिनक पåरिÖथतéवर काम करÁयाची
±मता देखील समािवĶ आहे. उ¸चÖतरीय ÓयवÖथापकांसाठी संकÐपनाÂमक कौशÐये
सवाªत जाÖत आवÔयक असतात कारण ते संÖथां¸या कÐयाणासाठी धोरणे तयार munotes.in

Page 22

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
22 करÁयासाठी आिण अंमलबजावणीसाठी जबाबदार असतात आिण मÅयम Öतरावरील
ÓयवÖथापकांसाठी कमी आवÔयक असतात. एखाīा िविशĶ नेÂया¸या कायªकाळात एखादी
संÖथा ÿभावीपणे काम करते, असे आपले सवªसाधारण िनरी±ण आहे. याचे कारण हे आहे
कì उ¸च Öतरावरील ÓयवÖथापक िकंवा नेÂयाकडे वैचाåरक कौशÐय असते. संकÐपनाÂमक
कौशÐये संÖथेची ŀĶी तयार करÁयात मदत करतात. Âयामुळे संÖथेची सामािजक ÿितमा
िनमाªण होÁयास मदत होते. ÓयवÖथापका¸या ŀĶीनुसार, Âयाचे/ितचे िनयोजन आिण
संसाधन वाटप िभÆन असेल. उदा. मनुÕया¸या िवकासावर िवĵास ठेवणारा शै±िणक
ÓयवÖथापक शाळे¸या उपøमांची आखणी करेल ºयामÅये तो सामुदाियक कायª, गटिश±ण
आिण सामािजक कौशÐये िवकिसत करÁयासाठी¸या उपøमांना महßव देईल. तर शाळेचा
िनकाल १००% लागणे हे मॅनेजरचे उĥीĶ असेल, तर मग तो िकंवा ती सराव चाचणी घेणे,
उ°र कशी िलहायची याचे मागªदशªन इÂयादी उपøमांची आखणी करतील. हे ÖपĶपणे
दशªिवते कì ÓयवÖथापकाची वैचाåरक कौशÐये संÖथे¸या कायाªमÅये महßवपूणª भूिमका
बजावतात. Âयामुळे नेÂयाची िनवड काळजीपूवªक करणे आवÔयक आहे. हे सवª ÿकार¸या
संÖथांसाठी खरे आहे.
३) मानवी कौशÐये:
ही अशी कौशÐये आहेत जी समूहात ÿभावीपणे काम करÁयासाठी आिण संघ तयार
करÁयासाठी आवÔयक आहेत. या कौशÐयांमÅये मनुÕयांसोबत काम करणे आिण
ÓयवÖथापकांना लोकांना समजून घेÁयास आिण Âयांना ÿेåरत करÁयास मदत करणे
समािवĶ आहे. मानवी कौशÐय असलेÐया ÓयĉìमÅये उ¸च भाविनक गुणांक असतो कारण
तो/ती Öवत:¸या तसेच इतरां¸या भावना समजून घेऊ शकतो. मानवी कौशÐय असलेली
Óयिĉ नेहमी िवजयी पåरिÖथती ÿाĮ करÁयाचा ÿयÂन करते कारण तो/ती इतर Óयĉé¸या
भावनांना महßव देते. मानवी कौशÐयांमÅये सरस असलेली Óयĉì इतरांशी संवाद
साधÁयात कुशल असते. ते एक मुĉ आिण सुरि±त वातावरण तयार कł शकतात
ºयामÅये अधीनÖथ Öवत:ला मुĉपणे Óयĉ कł शकतात. असे ÓयवÖथापक एक
सहभागाÂमक ŀिĶकोन वापरतात जेथे अिधनÖथ Âयां¸याशी संबंिधत िøयाकलापां¸या
िनयोजनात गुंतलेले असतातत आिण ते इतरां¸या गराजांबबात संवेदनशील असतात.
मानवी िकंवा आंतरवै²ािनक ÓयवÖथापकìय कौशÐये ÓयवÖथापकाचे ²ान आिण लोकांसह
कायª करÁयाची ±मता सादर करतात. लोकांसोबत कायª करणे हे सवाªत महßवा¸या
ÓयवÖथापन काया«पैकì एक आहे. लोकांिशवाय, ÓयवÖथापन आिण ÓयवÖथापकां¸या
अिÖतÂवाची गरज भासणार नाही. ही कौशÐये ÓयवÖथापकांना नेते बनवÁयास आिण
कमªचाö यांना चांगÐया कामिगरीसाठी ÿेåरत करÁयास स±म करतील. तसेच, ते Âयांना
कंपनीतील मानवी ±मतेचा अिधक ÿभावी वापर करÁयास मदत करतील. सरळपणे
सांगायचे ÌहटÐयास ते ÓयवÖथापकांसाठी सवाªत महßवाचे कौशÐय आहे. आंतरवैयिĉक
ÓयवÖथापन कौशÐये संÖथेतील सवª ®ेणीबĥ Öतरांसाठी महßवपूणª आहेत. ÓयवÖथापक हा
लोकांचा माणूस असावा. िविवध Öवभाव, पाĵªभूमी आिण शै±िणक पाýता असलेÐया
लोकांशी Óयवहार करÁयाची आिण काम करÁयाची ±मता Âया¸याकडे असली पािहजे.
Âया¸या संघातील सदÖयांना Âयां¸यातील सवōकृĶ गोĶी आणÁयासाठी कशामुळे ÿेरणा
िमळते हे Âयाला चांगले मािहत असले पािहजे. ÓयवÖथापकाने Âया¸या अधीनÖथांशी संबंध munotes.in

Page 23

शै±िणक ÓयवÖथापकाची भूिमका आिण काय¥
23 ÿÖथािपत करÁयात चांगले असले पािहजे आिण Âयां¸याशी वागÁयात िनÕप± असावे,
जेणेकłन संघातील सदÖयांमÅये वाईट भावना िनमाªण होणार नाही. ÓयवÖथापकाकडे
चांगली संघ-बांधणी ±मता असणे आवÔयक आहे. ÓयवÖथापका¸या सवª Öतरांसाठी सवª
कौशÐये आवÔयक आहेत फĉ पदवी ही Öतरानुसार बदलते.
१ब.५ शै±िणक ÓयवÖथापकाची ±मता शै±िणक संÖथेतील ÓयवÖथापकांना Âयां¸या पदा¸या आवÔयकतांची यशÖवीपणे
अंमलबजावणी करÁयासाठी मु´य ÓयवÖथापन कौशÐयांमÅये ÿवीणता असणे आवÔयक
आहे. ÓयवÖथापन कौशÐये िशकणे आिण िवकिसत करणे श³य आहे आिण वारंवार
मूÐयांकन आिण अिभÿाय ÿदान कłन मु´य ÓयवÖथापन ±मता पåरभािषत करणे आिण
ÿÂयेक ÓयवÖथापकाची ÿवीणता मोजणे महßवाचे आहे. ÓयवÖथापन ±मतांचे वगêकरण
मानवी भांडवल Ìहणून केले जाते ºयाची Óया´या कायªÖथळा¸या उÂपादकतेमÅये योगदान
देणारे ²ान आिण कौशÐये Ìहणून केली जाते. ÓयवÖथापकìय स±मतेसाठी आवÔयक
असलेली मानवी मालम°ा ही उÂपादक कायªबलासाठी आवÔयक आहे. खाली काही
महßवपूणª ÓयवÖथापन ±मतांची यादी िदली आहे:
१) परÖपर संवाद:
या कौशÐयामÅये इतरां¸या भावना, िचंता आिण िवचार ओळखÁयाची, समजून घेÁयाची
आिण अपेि±त करÁयाची ±मता समािवĶ आहे. Âयासाठी सहानुभूती दाखवÁयाची आिण
ÿभावीÿणे संवाद साधÁयाची ±मता आवÔयक आहे. आंतरवैयिĉक जागłकता इतर
लोकां¸या गैरमौिखक वतªन, आवाजाचा टोन आिण शÊदां¸या िनवडीवर आधाåरत Âयां¸या
भावना वाचÁयाची परवानगी देते.
२) इतरांना ÿेåरत करणे:
चांगले ÓयवÖथापक समान उिĥĶे साÅय करÁयासाठी लोकांना एकý आणÁयासाठी ÿभावी
असतात. आंतरवैयिĉक कौशÐये वापŁन, ते लोकांना काय ÿेåरत करते हे समजू शकतात
आिण उÂपादकतेला ÿोÂसाहन देÁयासाठी ते वापł शकतात.
३) िलिखत संÿेषण:
िलिखत संÿेषण Ìहणजे िलिखत शÊदासह ÿभावीपणे संवाद साधÁयाची ±मता, यात योµय
Óयाकरण, शÊदलेखन आिण िवरामिचÆहे यांचा समावेश असू शकतो. याÓयितåरĉ, उÂकृĶ
िलिखत संÿेषणकत¥ अशा ÿकारे िलिहतात जे बö याच लोकांना समजेल आिण ÖपĶ असेल.
४) ÿामािणकपणा/सचोटी :
चांगले ÓयवÖथापक नैितक, ÿामािणक आिण मानवीय वतªन ÿदिशªत करतात. ते इतरांसाठी
एक आदशª Ìहणून काम करतात आिण Âयांची मूÐये ÿदिशªत करणाö या कृती करतात.
munotes.in

Page 24

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
24 ५) समÖया सोडवणे:
सवª ÓयवÖथापकांना शेवटी समÖया सोडवाÓया लागतात. चांगले समÖया सोडिवणारे
समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी सिøय ŀĶीकोन घेतात आिण जेÓहा जेÓहा ते उĩवतात
तेÓहा संघषª टाळतात. ते कमªचाö यांना िविवध संभाÓय उपायांचा िवकास आिण मूÐयांकन
करÁयाची Âयांची ±मता सुधारणारी मािहती शोधÁयास स±म करतात. जेÓहा समÖया
उĦवतात तेÓहा चांगले समÖया सोडवणारे कमªचाö यांमÅये संघषª वाढू नयेत Ìहणून Âवåरत
अटकाव घालतात.
६) इतरांचा िवकास करणे:
इतरांमधील ±मता पाहÁयास स±म असणे ही एक महान ÓयवÖथापकाची महßवाची गुणव°ा
आहे. नैसिगªकåरÂया जÆमलेले ÓयवÖथापक/नेते लोकांना Âयांची कौशÐये वाढÁयास आिण
िवकिसत करÁयात मदत कł इि¸छतात. ÿÂयेक कमªचाö यांचे वेगवेगळे अनुभव, िवĵास,
Åयेय आिण मूÐये असतात. महान नेते ÿÂयेक Óयĉìची अनÆयसाधारण काळजी घेतात.
७) ŀĶी/मोहीम/Åयेय/उĥीĶ िनयोजन:
ŀĶी असणे Ìहणजे सामाियक उिĥĶे पूणª करÁयासाठी ÖपĶ आिण ºवलंत योजनेची łपरेषा
तयार करÁयाची ±मता ÿभावी ÓयवÖथापक दीघªकालीन ŀिĶकोन तयार करतात आिण
Âयांची ŀĶी/मोहीम/Åयेय इतरांसोबत सामाियक करतात. ते इतरांना अशा कृती करÁयास
ÿोÂसािहत करतात ºयामुळे संघ Âयांचे Åयेय साÅय करÁया¸या जवळ जातो. असे कłन ते
संघटनाÂमक बादल घडवून आणतात.
८) सजªनशीलता/निवनता:
सजªनशील Óयĉì नवीन कÐपना आिण नवीनतेसाठी खुले असतात. ते यथािÖथतीवर
ÿijिचÆह िनमाªण करÁयास आिण आवÔयक असेल तेÓहा नवीन ÿिøया राबिवÁयास तयार
असतात. सजªनशील लोक नवीन ŀĶीकोनातून समÖया पाहó शकतात आिण समÖयांबĥल
उपयुĉ अंतŀªĶी िनमाªण कł शकतात.
९) संघषª िनराकरण:
एखाīा वेळी, कमªचाö यांमÅये संघषª िनमाªण होणे अटळ असते. संघषाªत सहभागी असलेÐया
ÿÂयेकाचे समाधान करणारे ठराव शोधणे हे ÓयवÖथापकाचे कतªÓय आहे. िनराकरण न
केलेले संघषª संबंधांना हानी पोहोचवू शकतात आिण संघनाÂमक संÖकृतीवर पåरणाम कł
शकतात, Ìहणून नेÂयांनी ही ±मता िवकिसत करणे महßवाचे आहे.
१०) िशĶमंडळ:
ÿभावी ÓयÖथापक/नेते हे समजतात कì ते सवª काम एकटे कł शकत नाहीत. Âयांना
मािहत आहे कì Åयेय साÅय करÁयासाठी Âयांना इतर लोकांची आवÔयकता आहे.
इतरां¸या कौशÐयाचे भांडवल कłन, ते जलद गतीने उिĥĶे पूणª करÁयास स±म आहेत munotes.in

Page 25

शै±िणक ÓयवÖथापकाची भूिमका आिण काय¥
25 कारण Âयांना मािहत आहे कì ÿÂयेक कायाªसाठी कोण सवाªत योµय आहे. ते इतरांची ताकद
ओळखून काय¥ ÿभावीपणे िवतåरत करतात.
११) िविवधतेला महßव देणे:
संघातील ÿÂयेक Óयĉìची अिĬतीय मूÐये, अनुभव, सांÖकृितक पाĵªभूमी आिण Åयेये
असतात. चांगले नेते एक सवªसमावेशक कायªÖथळ तयार करतात िजथे ÿÂयेकाचे Öवागत
होईल. ते ÿÂयेक Óयĉìचे अनÆय योगदान आिण पुढील सामाियक उिĥĶे साÅय
करÁयासाठी अंतŀĶी Öवीकारतात.
१ब.६ शै±िणक ÓयवÖथापकìय नैितकता ÓयवÖथापकìय ºया त ÂवांĬारे Âया¸या संÖथेचे नेतृßव करतो ते कमªचाö यां¸या नैितकतेपासून
ते संÖथेचे मनोबल आिण उÂपादकता या सवª गोĶéवर अवलंबून असतात. ÓयवÖथापकìय
नैितकता देखील समजातील संÖथे¸या िÖथतीवर ल±णीय पåरणाम कł शकते.
नैितकता Ìहणजे नैितक तßवांचा िकंवा िवĵासांचा संच आहे जो कमªचाö यां¸या वतªनावर
पåरणाम करतो. जरी बहòतेक लोक आपोआप असे गृहीत धरतात कì नैितकता थेट
ÓयिĉमÂवाशी संबंिधत आहे, असे नेहमीच नसते. कमªचारी आिण úाहकांसाठी योµय गोĶी
करणे आिण अितåरĉ करÁयाची इ¸छा दाखवणे के देखील ÓयवÖथापकìय नैितकते¸या
अंतगªत येते. िदलेÐया िÖथितत काय चूक िकंवा बरोबर आहे हे ठरवÁयाचा पाया Ìहणजे
नैितकता िनणªय घेताना ही Óयĉìची वैयिĉक ®Ħा आिण धारणा असते. समाजाने
ठरवलेले नैितक मानक िकंवा आचारसंिहता Óयĉì िकती नैितक आहे हे पåरभािषत करते.
नैितकते¸या नैितक मानकांना संÖथे¸या कायदेशीर मानकांशी संरेिखत करणे आवÔयक
नाही. एखाīा संÖथेला मातृÂव/िपतृÂव रजा देÁयाची आवÔयकता नसू शकते, परंतु संÖथेचा
असा िवĵास असू शकतो कì माता/विडलांना नवजात मुलांसाठी Öवत:चा वेळ देणे महßवाचे
आहे. नैितक िनतीम°ा ही देखील असू शकते कì संÖथा úाहकां¸या तøारéना काशी
हाताळते याची खाýी करÁयासाठी लोकांना Âयां¸या संÖथे¸या अनुभव वरपासून खालपय«त
चांगला वाटतो.
ÓयवÖथापकìय नैितकता हा मानक वतªनांचा संच आहे जो वैयिĉक ÓयवÖथापकला Âयां¸या
कामात मागªदशªन करतो जेणेकłन ते ÓयवÖथापकìय िनणªय घेतील. नैितक िनवडी करणे
ÓयवÖथापकांसाठी अनेकदा कठीण असते. नैितकतेबĥल कायīाचे पालन करणे अिनवायª
आहे परंतु नैितकतेने वागणे हे केवळ कायīाचे पालन करÁयापलीकडे जाते. नैितकता ही
समाजातून ÿाĮ होते आिण समाजाचे िनकष, मूÐये, ®Ħा, संÖकृती आिण मानके ते
ठरवतात. ÓयवÖथापक हा समाजाचा एक भाग असतो आिण संघटनाÂमक नैितकता
समाजाने Öवीकारली पािहजे हे Âयाने बघायला हवे. एक नैितक ÓयवÖथापक समाजात
सĩावना आिण ÿितķा वाढवू शकतो, दीघªकाळ फायदा िमळवू शकतो आिण संÖथे¸या
समान वाढीस ÿोÂसाहन देऊ शकतो.
ÓयवÖथापकìय नैितकता ÿÂयेक संÖथेसाठी महßवाची असते, कारण ÓयवÖथापक/नेते काय
करतात ते लोक अनुसरतील. जारी एखाīा संÖथेमÅये नैितकता धोरणे असली तरीही, munotes.in

Page 26

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
26 जेÓहा शीषª नेते या मानकांकडे दुलª± करतात, तेÓहा ते संपूणª संÖथेमÅये नाद करते. याचा
अथª असा होऊ शकतो कì काही कमªचारी नैितकतेने वागू शकत नाहीत, जर ते अशा
नेÂयां¸या कृतéचे अनुसरण करत असतील. Âयामुळे कमªचाö यां¸या अिभमान आिण मनोधैयª
कमी होऊ शकते. जेÓहा कमªचाö यांना असे वाटत नाही कì Âयांचे नेते योµय गोĶी करÁयाची
काळजी घेतात, तेÓहा Âयांना असे वाटू शकते कì Âयां¸या सुयोµयåरÂया करÁया¸या
ÿयÂनांची िकंमत नाही. मनोबल घसरते, कमªचारी संघटना सोडू शकतात, मानवी
संसाधनांचा खचª वाढतो आिण úाहकांची िनķा आिण सकाराÂमक अनुभवांना भास सोसावा
लागतो. ÓयवÖथापकìय नैितकते¸या सवō¸च मानकांचे पालन करणाö या संÖथांना
साधारपणे खालील फायदे होतात.
 उ¸च मनोबल आिण उÂपादन±मतेची उ¸च पातळी
 सĩावना आिण ÿितमेला ÿोÂसाहन देते.
 भागधारकांशी चांगले संबंध राखÁयास मदत करते.
 िनÕप± Öपध¥ला ÿोÂसाहन देते.
 सामािजक जबाबदारीला ÿोÂसाहन देते.
 कामाचे वातावरण सुधारते.
 कमी उलाढाल (नोकरी सोडÁयाची ÿवु°ी)
१ब.७ सारांश िश±ण ÓयवÖथापन हे अËयासाचे ±ेý आहे. यामÅये या ±ेýाशी संबंिधत कमªचाö यांचा
समावेश होतो. उदा. मु´याÅयापक, िश±क आिण इतर. हे कमªचारी एकिýतपणे दज¥दार
िश±ण देÁयासाठी जबाबदार आहेत. ÿÂयेक कमªचाö याची कामिगरी Âया¸याकडे असलेली
काय¥, कौशÐये, ±मता आिण नैितकता यावर अवलंबून असते. ÿभावी ÓयवÖथापकांना
सुरळीत कामकाजासाठी िनयोजन, संघटन, कमªचारी िनयुĉì, िनयंýण आिण िदµदशªनाची
काय¥ पार पाडावी लागतात.
रॉबटª कॅट्झ Ìहणतात कì ÿभावी ÓयवÖथापकांकडे तीन मूलभूत कौशÐये असणे आवÔयक
आहे: (अ) तांिýक कौशÐये (ब) मानवी कौशÐये (क) संकÐपनाÂमक कौशÐये, तांिýक
कौशÐये जी िविशĶ िøयाकलाप ÿभावीपणे करÁयात ÿवीणता दशªिवतात. यामÅये िविशĶ
पĦती, ÿिøया, कायªपĦती आिण तंýे वापरणे समािवĶ आहे. खाल¸या Öतरावरील
ÓयवÖथापकांसाठी हे कौशÐय मोठ्या ÿमाणात आवÔयक आहे. मानवी कौशÐये ही अशी
कौशÐये आहेत जी समूहात ÿभावीपणे काम करÁयासाठी आिण संघ तयार करÁयासाठी
आवÔयक असतात. या कौशÐयामÅये मनूÕयांसोबत काम करणे समािवĶ आहे. ही कौशÐये
ÓयवÖथापकांना लोकांना समजून घेÁयास आिण Âयांना ÿेåरत करÁयास मदत करतात. हे
कौशÐय सवª Öतरां¸या ÓयवÖथापकांसाठी आवÔयक आहे. संकÐपनाÂमक कौशÐयामÅये
संपूणª संÖथा पाहÁयाची ±मता समािवĶ असते. यामÅये संÖथे¸या िविवध घटकांमधील munotes.in

Page 27

शै±िणक ÓयवÖथापकाची भूिमका आिण काय¥
27 संबंध समजून घेणे, संÖथे¸या काया«बĥल जागłकता असणे आिण एका भागातील बदलाचा
संपूणª संÖथेवर कसा पåरणाम होईल याची कÐपना करÁयाची ±मता समािवĶ आहे. हे
कौशÐय िनणªय घेÁयास मदत करते. िनणªयाची शुĦता ÓयवÖथापका¸या वैचाåरक
कौशÐयांवर अवलंबून असते. संÖथेची ŀĶी आिण िवकासाÂमक योजना तयार करÁयासाठी
हे कौशÐय आवÔयक आहे. उ¸चÖतरीय ÓयवÖथापकांसाठी संकÐपनाÂमक कौशÐये सवाªत
जाÖत आवÔयक असतात कारण ते संÖथे¸या कÐयाÁयासाठी धोरणे तयार करÁयाची
आिण अंमलबजावणीसाठी जबाबदार असतात.
शै±िणक संÖथेतील ÓयवÖथापकांना Âयां¸या पदा¸या आवÔयकतांची यशÖवीपणे
अंमलबजावणी करÁयासाठी मु´य ÓयवÖथापन कौशÐयांमÅये ÿवीणता असणे अवÔयक
आहे.
ÓयÖथापक ºया तßवांĬारे Âया¸या संÖथेचे नेतृÂव करतो ते कमªचाö यां¸या नैितकतेपासून ते
संÖथेचे मनोबल आिण उÂपादकता या सवª गोĶéवर अवलंबून असतात. ÓयवÖथापकìय
नैितकता समाजातील संÖथे¸या िÖथतीवर ल±णीय पåरणाम करते. ÓयवÖथापकाने
ÓयवÖथापकìय नैितकता पाळणे खूप महßवाचे आहे कारण तो समाजाचा एक भाग आहे
आिण Âयाला संÖथाÂमक नैितकता समाजाने Öवीकारली पािहजे हे बघायला हवे. एक
नैितक ÓयवÖथापक समाजात सËदावना आिण ÿितķा वाढवू शकतो आिण संÖथे¸या समान
वाढीस ÿोÂसाहन देऊ शकतो.
१ब.८ घटकवार अËयास १) खालील भूिमका पार पाडतांना ÓयवÖथापकाला कोणते िøयाकलाप करणे आवÔयक
आहे? ÓयवÖथापकìय भूिमका उपøम उदाहरण िनरी±क नाममाý ÿमुख ÿवĉा नेता संपकªकताª बोलणी करणारा ÿसारक उīोजक
२) कोणते ÓयवÖथापकìय कायª शै±िणक ÓयवÖथापकाĬारे संसाधनांचे िवतरण कसे
करावे आिण कमªचाö यांना योजनेनुसार संघिटत करावे हे िनधाªåरत करÁयासाठी
वापरले जाते?
अ) आयोजन munotes.in

Page 28

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
28 ब) िनयोजन
क) िनयंýण
ड) Öटािफंग (कमªचारी भरती)
३) आयोजन समारंभ पार पाडÁयापूवê यापैकì कोणते ठेवणे आवÔयक आहे?
अ) एक धोरण
ब) एक धोरण
क) एक वेळापýक
ड) आदेशाची एक साखळी
*****

munotes.in

Page 29

29 १क
कायªÿदशªन (कामिगरी) ÓयवÖथापन
घटक रचना
१क.० उिĥĶे
१क.१ पåरचय
१क.२ कायªÿदशªन ÓयवÖथापनाची संकÐपना
१क.३ ÓयवÖथापकाची कायª±मता
१क.४ ÓयवÖथापकाची ÿभािवता
१क.५ ÿभावी कायªÿदशªन ÓयवÖथापन ÿणाली
१क.६ खाजगी आिण Öवयं िव°पुरवठा संÖथांवर िश±ण ÓयवÖथापनाचा ÿभाव
१क.७ सारांश
१क.८ घटक अËयास
१क.० उिĥĶे हा घटक अËयासÐयानंतर, िवīाथê पुढील बाबतीत स±म होतील:
 कायªÿदशªन ÓयवÖथापनाची संकÐपना ÖपĶ करणे.
 ÓयवÖथापका¸या कायª±मते¸या संकÐपनेचे वणªन करणे.
 ÓयवÖथापका¸या पåरणामकारकतेची संकÐपना ÖपĶ करणे.
 खाजगी आिण Öवयं िव°पुरवठा संÖथांवर िश±ण ÓयवÖथापनाचा ÿभाव ÖपĶ करणे.
१क.१ पåरचय एक औपचाåरक कायªÿदशªन कायªøम ÓयवÖथापकांना आिण कमªचाöयांना एखाīा Óयĉìचे
कायª संÖथे¸या एकूण ŀĶीकोनाशी कसे संरेिखत होते यासह अपे±ा, उिĥĶे आिण
कåरअरची ÿगती जाणून घेÁयास मदत करतो. कायªÿदशªन ÓयवÖथापन Óयĉéना Óयापक
कायªÖथळ ÿणाली¸या संदभाªत पाहते. चांगÐया कामिगरी ÓयवÖथापनामÅये िनयिमत
पुनरावलोकनांचा समावेश असतो. जेÓहा उिĥĶे पूणª होतात, तेÓहा ते साजरे केले पािहजेत
आिण कमªचाöयांना ब±ीस देऊ केले पािहजे. हे कमªचाöयांना ÿेåरत करते आिण शेवटी
संÖथेला लाभ देते. कोणÂयाही संÖथेतील कायªÿदशªन ÓयवÖथापन पĦतéचे यश हे शीषª
ÓयवÖथापन, लाइन ÓयवÖथापक, कमªचारी आिण मानव संसाधन ÓयवÖथापक यांसार´या
िविवध भागधारकां¸या वचनबĦतेवर आिण सहभागावर अवलंबून असते. munotes.in

Page 30

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
30 शीषª ÓयवÖथापक चालीरीती (ů¤ड) िनिIJत कłन आिण कमªचाöयांसाठी आदशª Ìहणून काम
कłन संपूणª ÿिøयेत आघाडीवर असतात. Âयांची जबाबदारी Ìहणजे धोरणे तयार करणे
आहे जी एखाīा संÖथेतील कायª±मतेचे कायª±म ÓयवÖथापन सुिनिIJत करते आिण
कायªÿदशªनाशी संबंिधत मूÐये पåरभािषत करणे आिण Âयावर कायª करणे आहे.
संघटनाÂमक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी कायªÿदशªन ÓयवÖथापन महßवपूणª ठł शकते हे
लाइन ÓयवÖथापकांना पटवून देÁयात शीषª ÓयवÖथापन महßवपूणª भूिमका बजावते आिण
अशा ÿकारे कमªचाöयांचे समाधान आिण उÂपादकता वाढवÁयासाठी ते Âयां¸या कायª±ेýात
या पैलूकडे गांभीयाªने बघतात याची खाýी करतात.
१क.२ कायªÿदशªन ÓयवÖथापनाची संकÐपना कायªÿदशªन ÓयवÖथापन हे ÓयवÖथापन साधन आहे जे ÓयवÖथापकांना कमªचाöयां¸या
कामाचे िनरी±ण आिण मूÐयांकन करÁयात मदत करते. कायªÿदशªन ÓयवÖथापनाचे उिĥĶ
असे वातावरण िनमाªण करणे आहे कì जेथे लोक Âयां¸या ±मतेनुसार सवō°म कामिगरी
कł शकतील आिण उ¸च गुणव°ेचे काम सवाªत कायª±मतेने आिण ÿभावीपणे कł
शकतील.
कायª ÿदशªन ÓयवÖथापन ही एक पयªवे±क आिण एक कमªचारी यां¸यातील संवादाची सतत
चालणारी ÿिøया आहे, जी संÖथे¸या धोरणाÂमक उिĥĶां¸या पूतªतेसाठी वषªभर चालत
असते. संÿेषण ÿिøयेमÅये अपे±ा ÖपĶ करणे, उिĥĶे िनिIJत करणे, उिĥĶे ओळखणे,
अिभÿाय ÿदान करणे आिण पåरणामांचे पुनरावलोकन करणे समािवĶ आहे.
कायªÿदशªन ÓयवÖथापन ही िøयाकलाप आिण आउटपुटचा संच ÿभावी आिण कायª±म
रीतीने संÖथेची उिĥĶे पूणª करतात याची खाýी करÁयाची ÿिøया आहे. हे एक कॉपōरेट
ÓयवÖथापन साधन आहे जे ÓयवÖथापकांना कमªचाöयां¸या कामाचे िनरी±ण आिण
मूÐयांकन करÁयास मदत करते. कायªÿदशªन ÓयवÖथापनाचे उिĥĶ असे वातावरण िनमाªण
करणे आहे कì जेथे लोक Âयां¸या ±मतेनुसार सवō°म कामिगरी कł शकतील आिण उ¸च
गुणव°ेचे काम सवाªत कायª±मतेने आिण ÿभावीपणे कł शकतील. एक औपचाåरक
कायªÿदशªन – ÓयवÖथापन कायªøम ÓयवÖथापकांना आिण कमªचाöयांना अपे±ा, उिĥĶे
आिण कåरअरची ÿगती ÖपĶ करÁयात मदत करतो, ºयामÅये एखाīा Óयĉìचे कायª
संÖथे¸या एकूण ŀĶीकोनाशी कसे संरेखीत होते हे सुĦा बिघतले जाते. कायªÿदशªन
ÓयवÖथापन Óयĉìला Óयापक कायªÖथळ ÿणाली¸या संदभाªत पाहते.
ÓयवÖथापन कायª ÿवाह समायोिजत करÁयासाठी कायªÿदशªन ÓयवÖथापन साधने वापł
शकतात, कृती¸या नवीन अËयासøमांची िशफारस कł शकतात आिण इतर िनणªय घेऊ
शकतात ºयामुळे कमªचाöयांना Âयांचे उिĥĶ साÅय करÁयात मदत होईल. या बदÐयात, हे
संÖथेला ितची उिĥĶे गाठÁयात आिण उ°म कामिगरी करÁयास मदत करते. उदाहरणाथª,
शाळेचे मु´याÅयापक अÅयापन कमªचाöयांना लि±त िनकाल देतात जे Âयांनी एका िनिIJत
कालावधीत गाठले पािहजे. कायªÿदशªन ÓयवÖथापन पĦतीत ÓयवÖथापक हे लोकांना
यशÖवी होÁयासाठी सं´यांसह मोजून मापून मागªदशªन ÿदान करेल. कायªÿदशªन
ÓयवÖथापन हे संÖथा, िवभाग, कमªचारी िकंवा िविशĶ काय¥ ÓयवÖथािपत करÁयासाठी munotes.in

Page 31

कायªÿदशªन (कामिगरी) ÓयवÖथापन
31 असलेÐया ÿिøया यां¸या कामिगरीवर ल± क¤िþत कł शकते. ÿभावी कायªÿदशªन –
ÓयवÖथापन कायªøमांमÅये काही सावªिýक घटक असतात, जसे कì:
कमªचाöयां¸या िøयाकलापांना कंपनी¸या Åयेय आिण उिĦĶांसह संरेिखत करणे:
कमªचाöयांनी हे समजून घेतले पािहजे कì Âयांची उिĥĶे कंपनी¸या एकूण उपलÊधीमÅये कसे
योगदान देतात.
िविशĶ नोकरी – कायªÿदशªन पåरणाम िवकिसत करणे:
माझी नोकरी कोणती वÖतू िकंवा सेवा तयार करते? मा»या कामाचा कंपनीवर काय
पåरणाम झाला पािहजे? मी úाहक, सहकारी आिण पयªवे±कांशी संवाद कसा साधावा?
मा»या नोकरीमÅये कोणÂया ÿिøयेचा समावेश आहे?
मापन करÁयायोµय कामिगरी - आधाåरत अपे±ा िनमाªण करणे|:
यश कसे मोजले जाते तर कमªचाöयांनी इनपुट īावे. अपे±ांमÅये पåरणामांचा – कमªचारी
िनमाªण करत असलेÐया वÖतू आिण सेवा यांचा; कृतéचा – उÂपादन करÁयासाठी िकंवा
सेवा देÁयासाठी कमªचारी कामावर दाखवत असलेली वागणूक आिण मूÐये यांचा समावेश
होतो.
नोकरी - िवकास योजना पåरभािषत करणे:
पयªवे±क आिण कमªचाöयांनी िमळून नोकरीची कतªÓये पåरभािषत केली पािहजेत.
कमªचाöयांना ते कोणÂया ÿकार¸या नवीन गोĶी िशकतात आिण कंपनी¸या फायīासाठी ते
Âयांचे ²ान कसे वापł शकतात याबĥल Âयांना बोलÁयाचा अिधकार असला पािहजे.
िनयिमतपणे बैठक:
वािषªक मूÐयांकनाची वाट पाहÁयाऐवजी, ÓयवÖथापक आिण कमªचाöयांनी ÿगतीचे
मूÐयांकन करÁयासाठी वषªभर सिøयपणे ÓयÖत रािहले पािहजे.
१क.३ ÓयवÖथापनाची कायª±मता ÓयवÖथापनातील कायª±मतेचा अथª संसाधनां¸या इĶतम वापरासह संसाधनां¸या
कमीतकमी अपÓययांसह िøयाकलाप करणे जेणेकłन संÖथा जाÖतीत जाÖत नफा
िमळवून शकेल. एक कायª±म ÓयवÖथापक असा असतो जो अिधक Óयवसाियक पĦतीने
काम करÁयासाठी मयाªिदत संसाधनांचा वापर करतो. कायª±मता Ìहणजे कमीत कमी वेळ
आिण िकंवा ÿयÂनात सवō°म पåरणाम दाखवणे. कायª±मता Ìहणजे जेÓहा ÓयवÖथापक
समान गोĶी जलद िकंवा कमीत कमी अपÓययासह करतो. उदाहरणाथª, ÓयवÖथापकाला
ÿोजे³ट Öटेटस मीिटंग चालवÁयाचा एक चांगला मागª सापडू शकतो Ìहणून यास १
तासाऐवजी सरासरी ३० िमिनटे लागतात. कायª±मता चुका टाळते आिण Åयेय साÅय
करÁयासाठी वारंवार पावले उचलते. कायª±मता आिण पåरणामकारकता ही दोÆही
ÓयवÖथापकाची वांछनीय वैिशĶये आहेत. munotes.in

Page 32

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
32 जरी, यापैकì एक सहसा फĉ दुसöयाची िकंमत चुकवूनच िमळिवता येते, काहीजण दोघांचा
समतोल साधÁयाचे चांगले काम करतात, तर इतरजण एकाला दुसöयापे±ा चांगले Ìहणून
पाहतात. ÓयवÖथापक आिण नेते एकý काम करत असÐयास, पåरÖथीतीनुसार कायª±मता
आिण पåरणामकारकता दोÆही वापरली जाऊ शकतात.
कायª±म ÓयवÖथापक कायाªिभमुख, आवेगपूणª आिण ÿकÐप क¤िþत असतात.
१क.४ ÓयवÖथापकाची ÿभािवता ÿभावी ÓयवÖथापक नेहमीच चांगले ÿितिनधी असतात. ते Âयां¸या कायªसंघाला काय¥
िवतरीत कł शकतात तसेच Âयां¸या Öवतः¸या वेळेचा ÓयवÖथापन समÖया आिण
महßवा¸या कामांसाठी योµय ÿकारे उपयोग होत असÐयाचे सुिनिIJत कł शकतात. जे
कमªचारी िवĵासू वाटतात Âयांना Âयांची ±मता साÅय करÁयासाठी अिधक चांगले Öथान
िदले जाते आिण तर चांगले कायª करत असÐयाची खाýी करÁयासाठी Âयांना ÿोÂसाहन
िदले जाते.
ÓयवÖथापक केवळ संघा¸या आउटपुटसाठी जबाबदार नसतो, परंतु ते Âयां¸या संघातील
Óयĉéना समथªन देÁयासाठी देखील जबाबदार असतात. याचा अथª Âयांना काय चिलत
करते आिण ÿेåरत करते, Âयांची ताकद काय आहे आिण Âयांना िवकिसत करÁयासाठी
आवÔयक असलेÐया ±ेýांमÅये Âयांना कसे मागªदशªन करावे हे समजून घेणे. महान नेते
चांगले संभाषण करणारे असतात आिण उ¸च पातळीवरील भाविनक बुिĦम°ा ÿदिशªत
करतात.
एक ÿभावी ÓयवÖथापक कोण घडिवतो? :
असे अनेकदा Ìहटले जाते कì लोक संÖथा सोडत नाहीत, ते ÓयवÖथापक सोडतात,
Ìहणूनच हे नातेसंबंध बरोबर असणे खूप महßवाचे आहे. जर एखाīा Óयĉìला समथªन
वाटत नसेल, िकंवा Âयां¸या ÓयवÖथापकाशी खुले आिण रचनाÂमक संभाषण कł शकत
नसेल, तर ते Âयां¸या भूिमकेत िनराश होÁयाची श³यता आहे. कामावरील Âयां¸या
कामिगरी¸या संदभाªत याचा ÿवाहावर पåरणाम होईल.
पुरेशा ÓयवÖथापनाचा अभाव असÐयास, संघांना ÿेरणा, उÂसाह आिण उÂपादकता गमावणे
सोपे आहे, ºयामुळे Óयवसाियक नवीन संधी शोधू शकतात. ÓयवÖथापक आिण Âयांचे
अहवाल यां¸यातील संबंधांचा थेट पåरणाम संघा¸या मनोबलावर आिण यशावर होतो.
अिधक ÿभावी ÓयवÖथापक होÁयासाठी टीपा:
ÓयवÖथापकांकडे Âयां¸या कमªचाöयांवर आिण संÖथेवर सकाराÂमक आिण ÿितकूल असा
दोÆही ÿभाव पाडÁयाची ±मता असते. महान ÓयवÖथापक Âयां¸या कमªचाöयांना ÿेरणा
देÁयास आिण Âयां¸यातील सवōÂकृĶ गोĶी समोर आणÁयास स±म असतात आिण
कमªचाöयांची उÂपादकता वाढवतात.
५००० हóन अिधक कमªचाöयां¸या अËयासानुसार, ºयांना Âयां¸या कंपनी¸या वåरķ
नेतृÂवावर उ¸च Öतरावर िवĵास आहे तर Âयां¸या मालकाकडे दोन वषा«पे±ा जाÖत काळ munotes.in

Page 33

कायªÿदशªन (कामिगरी) ÓयवÖथापन
33 राहÁयाची श³यता अिवĵास असलेÐया कमªचाöयां¸या तुलनेत पाच पटीने जाÖत असते.
दुसöया सव¥±णात असे िदसून आले आहे कì ४४ ट³के कामगारांनी खराब
ÓयवÖथापकामुळे नोकरी सोडली आहे. तर, ÿभावी ÓयवÖथापक होÁयाचे रहÖय काय
आहे? Âयांना इतरांपे±ा वेगळे काय ठरवते? येथे िवचार करÁयासारखे काही गुण आहेत
आिण ÓयवÖथापका¸या वाढीस समथªन देणारे मागª आहेत.
१) ÖपĶ अपे±ा िनिIJत करा:
Åयेय साÅय करÁयासाठी, कमªचाöयांना यश कसे िदसते हे माहीत असणे आवÔयक आहे.
ÿभावी ÓयवÖथापक कमªचाöयांशी Âयां¸या ŀĶी आिण ÿाधाÆयाबĥल पारदशªक असतात
आिण ÿगतीचे मूÐयांकन करÁयासाठी आिण समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी औपचाåरक
आिण अनौपचाåरक अशा दोÆही बैठका िनयिमत घेतात.
२) कमªचाöयांना स±म करा :
मानसशाľीयŀĶ्या सुरि±त वातावरण कमªचाöयांना Âयां¸या िचंता Óयĉ करÁयास, ÿij
िवचारÁयास आिण Öवतः हóन िनणªय घेÁयास अनुमती देते, नोकरीतील समाधान वाढते
आिण कामिगरी सुधारते. जेÓहा कमªचाöयांना ÿोÂसाहन िदले जाते तेÓहा Âयांचे अÖसल
आिण सवō°म अशा Öवचा उदय होतो, Âयांचे मनोबल िवकिसत होते आिण ते Âयांचे काम
अिधक वचनबĦतेने करÁयास ÿवृ° होते.
३) वैयिĉक कायªसंघ सदÖयां¸या गरजांशी जुळवून घेणे:
ÿÂयेकजण Âयां¸या कामासाठी िभÆन कौशÐये आणतो. एक ÿभावी ÓयवÖथापक केवळ
Âयांची पसंतीची कायªशैली समजून घेत नाही तर तो ºया Óयĉìचे नेतृÂव करतो िकंवा
ºयां¸याशी सहयोग करतो Âया ÿÂयेक Óयĉìसाठी Âयाचा ŀĶीकोनदेखील अनुकूल करतो.
४) अंतŀĶी िवचारतो आिण िनणªय घेतो:
यशÖवी ÓयवÖथापक हे ओळखतात कì ते इतरां¸या मदतीिशवाय आिण पािठंÊयािशवाय
कुठेही पोहोचलेले नाहीत. उपायांवर ÿिøया करÁयासाठी िकंवा िनिIJत करÁयासाठी एक
कायªसंघ एकý आणून, कमªचाöयांना Âयांचे Ìहणणे ऐकून घेतÐयासारखे वाटते व नेÂयांना
इतरां¸या कÐपना आिण मतांचा फायदा होतो.
जेÓहा ÓयवÖथापक एकापे±ा जाÖत ŀिĶकोन गुंतवून ठेवतात, तेÓहा Âयां¸यासाठी समूह
िवचारांपासून दूर राहणे आिण सजªनशील िवचार Öवीकारणे सोपे होते ºयामुळे नावीÆय येते.
५) ÖपĶपणे संवाद साधा:
सॉÉट िÖकल आिण इतर कौशÐये जसे कì समÖया सोडवणे आिण संघ कायª ±मता
ÓयवÖथापका¸या यशासाठी महßवाची आहे, कारण ते मजबूत संबंध िनमाªण करÁयास मदत
करते. जरी ÓयवÖथापकाला अनेक वेळा असे वाटत असेल कì तो आपले िवचार ÖपĶपणे
मांडत आहे, परंतु संÖथेतील लोकांकडून Âयाचा चुकìचा अथª लावला जाऊ शकतो. munotes.in

Page 34

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
34 कमªचाöयां¸या पसंती¸या िवचार आिण वागÁया¸या पĦतéवर आधाåरत संवाद कसा
साधायचा हे ÓयवÖथापकाने समजून घेतले पािहजे.
६) ऐका:
चांगÐया संवादासाठी बोलणे आिण सिøयपणे ऐकणे यात संतुलन आवÔयक आहे. कमªचारी
ऐकणाöया ÓयवÖथापकांना महßव देतात, कमªचाöयांना दाखवा कì Âयां¸या सूचना, ÿij िकंवा
समÖयांचा वेळेवर पाठपुरावा कłन Âयांचे ऐकले जात आहे, अथाªत कोणतीही कारवाई न
करÁयाचा िनणªय असेल.
७) कमªचाöयांवर िवĵास दाखवा :
ÿभावी ÓयवÖथापक नेहमीच चांगले ÿितिनधी असतात. ते Âयां¸या कायªसंघाला काय¥
िवतरीत कł शकतात तसेच ÓयवÖथापन समÖया आिण महßवा¸या काया«साठी Âयांचा
Öवतःचा वेळ योµय ÿकारे वापरला जाईल याची खाýी करतात. जे कमªचारी िवĵासू
वाटतात Âयांना Âयांची ±मता साÅय करÁयासाठी अिधक चांगले Öथान िदले जाते आिण ते
चांगले कायª करत असÐयाची खाýी करÁयासाठी Âयांना ÿोÂसाहन िदले जाते. संघात,
ÓयवÖथापक आिण कायªसंघ सदÖयांमÅये परÖपर िवĵास िनमाªण करणे महÂवाचे आहे,
कारण यामुळे ÿितिनधी मंडळ अिधक ÿभावीपणे घडÁयास स±म होईल.
८) संघाचे र±ण करतो:
एक नेता Ìहणून, Âयां¸या संघा¸या यश आिण अपयशाची जबाबदारी घेणे ÓयवÖथापकांवर
येते. एक चांगला ÓयवÖथापक यश सामाियक करतो आिण अपयश आÂमसात करतो. जेÓहा
चुका होतात आिण संघाची उिĥĶे पूणª होत नाहीत तेÓहा जबाबदारी घेणे ÓयवÖथापकासाठी
खूप महÂवाचे असते. आघाडीवłन नेतृÂव करणे – जेÓहा गोĶी कठीण होतात तेÓहा तुÌही
Âयां¸यासाठी पाऊल ठेवÁयास तयार आहात हे संघाला दाखवणे हा ÿभावी ÓयवÖथापनाचा
भाग आहे.
उ¸च कामिगरी करणाöया ÓयवÖथापका चा ÿभाव कमी लेखू नये. कमªचारी िटकवून
ठेवÁयावर Âयां¸या संभाÓय ÿभावा¸या पलीकडे याचा पåरणाम संÖथां¸या वाढीवर आिण
िवकासावर होतो. कमªचाöयांचे कौशÐय बळकट करणे हे संÖथे¸या यशासाठी कलाटणी
देणारे ठł शकते.
१क.५ ÿभावी कायªÿदशªन ÓयवÖथापन ÿणा ली कायªÿदशªन ÓयवÖथापन ही वषाªतून एकदा होणारी कृती नसून एक सततची ÿिøया आहे.
Âयामुळे गुणव°ा कामिगरी ÓयवÖथापनाने चालू असलेÐया “कायªÿदशªन ÓयवÖथापन चø”
तयार करÁयासाठी अनेक िभÆन, एकािÂमक िøयाकलाप एकý आणले पािहजेत.
कायª ÿदशªन ÓयवÖथापन हे संचारण करÁयासाठी सोपे ±ेý नाही. ते सतत िवकिसत होत
आहे, Ìहणून ÿभावी कायªÿदशªन ÿणालीची आवÔयकता आहे. नवीन कामिगरी ÓयवÖथापन
ÿघात दरवषê उदयास येतात. munotes.in

Page 35

कायªÿदशªन (कामिगरी) ÓयवÖथापन
35 कायªÿदशªन ÓयवÖथापन चøाचा पिहला टÈपा Ìहणजे आगामी कालावधीसाठी “िनयोजन”
टÈपा. िनयोजनात पुढील बाबी समािवĶ असाÓयात:
SMART उिĥĶांवर सहमती संÖथेसाठी िनिIJत केलेली उिĥĶे िविशĶ, मोजÁयायोµय,
ÿाÈय, वाÖतववादी आिण कालबÅद असणे आवÔयक आहे.
(ľोत -
https://clearview.com/resources/guides/what -is-effective -performance -
management/ )
 वैयिĉक िवकास योजना िवकिसत केली पािहजे.
 येÂया काही मिहÆयात कारवाई होणार आहे.
 कमªचाöयां¸या नोकरी¸या आवÔयकतांचे पुनरावलोकन, आवÔयक भूिमका ÿोफाइल
अīयावत करणे.

munotes.in

Page 36

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
36 १क.६ खाजगी आिण Öवयं िव°पुरवठा संÖथांवर िश±ण ÓयवÖथापनाचा ÿभाव ÓयवÖथापन ही अÅयापन आिण िवÖतार कायª आिण संशोधनाची काय¥ ÿभावीपणे आिण
कायª±मतेने पूणª करÁयासाठी मानवी आिण भौितक संसाधनांचा वापर कłन संÖथे¸या
िøयाकलापांचे िनयोजन, आयोजन, िनद¥शन आिण िनयंýण करÁयाची ÿिøया आहे.
िश±ण ÓयवÖथापनाने खाजगी आिण Öवयं िव°पुरवठा करणाöया संÖथांवर पुढील ÿकारे
ÿभाव टाकला आहे.
िव° ÓयवÖथापन :
िश±णा¸या ²ानाने, ÓयवÖथापन संÖथा Âयांचे िव° ÓयवÖथािपत कł शकतात. शै±िणक
संÖथांमधील आिथªक ÓयवÖथापन संÖथे¸या कायªøमां¸या अंमलबजावणी साठी उपलÊध
केलेÐया िनधीचे संपादन, वापर आिण खाते देÁया¸या िनणªयांशी संबंिधत आहे. साधारपणे,
शै±िणक संÖथांमधील आिथªक ÓयवÖथापनाचा उĥेश िनधी िमळवणे आिण उभारणे, िनधीचे
वाटप आिण Âयांचा इĶतम वापर आिण िनधीचे पयªवे±ण करणे हा असतो. गेÐया दोन
दशकांनी अनेक बदल घडवून आणले आहेत ºयामुळे उ¸च िश±ण संÖथा हे एक महßवाचे
पण छोटे ±ेý नाही तर महßवाचे आिण मोठे झाले आहे. ते अÅयापन आिण
संशोधनासाठéची क¤þे रािहली आहेत परंतु आता अथªÓयवÖथे¸या क¤þÖथानी Ìहणून
ओळखली जातात. सवª खाजगी संÖथांमÅये िनधी िनिमªतीचा ľोत हा िवīाÃयाªची फì
आहे. Âयामुळे आजकाल िश±ण हे महागडे झाले आहे. िवīाथê िविवध कायªøमांसाठी
भरमसाठ फì भरतात.
पायाभूत सुिवधा ÓयवÖथापन:
पायाभूत सुिवधा ÓयवÖथापन हे एकंदर पåरणामकारकतेसाठी आवÔयक कृती घटक आहे
जसे कì धोरणे, ÿिøया, उपकरणे, डेटा, मानव संसाधन आिण बाĻ संपका«चे ÓयवÖथापन.
सरकारी िकंवा अनुदािनत संÖथां¸या तुलनेत खाजगी आिण Öवयं – िव°पोिषत संÖथा या
पायाभूत सुिवधां¸या ÓयवÖथापनात चांगÐया आहेत. पायाभूत सुिवधा ÓयवÖथापन हे
ÿयÂनांचे न³कलीकरण कमी करणे, मानकांचे पालन सुिनिIJत करणे, संपूणª मािहती
ÿणालीमÅये मािहतीचा ÿभाव वाढिवणे, बदलÂया वातावरणासाठी आवÔयक अनुकूलतेला
ÿोÂसाहन देणे यासाठी ÿयÂन करते.
अÅययन-अÅयापन ÿिøयेचे ÓयवÖथापन:
वगाªतील ÿÂयेक िवīाÃयाªला िशकÁयास ÿोÂसाहन देÁयासाठी पåरिÖथती आिण संधी
िनमाªण करणे ही मूलभूत गोĶéपैकì एक आहे ºयावर िश±क Ìहणून ÿभुÂव असणे आवÔयक
आहे. िश±कांनी िशकÁयासाठी अनुकूल पåरिÖथती िनमाªण करÁयाचा िवचार करणे आिण
वगाªतील वातावरणातील घटक ओळखÁयाचा ÿयÂन करणे आवÔयक आहे. आजकाल
अÅययन-अÅयापन ÿिøयेत आयिसटी एकýीकरÁया¸या वापरामुळे अÅययन अÅयापन
ÓयवÖथािपत करणे सोपे झाले आहे. munotes.in

Page 37

कायªÿदशªन (कामिगरी) ÓयवÖथापन
37 १क.७ सारांश कायªÿदशªन ÓयवÖथापन कायªøम ÓयवÖथापकांना आिण कमªचाöयांना अपे±ा, उिĥĶे आिण
कåरअरची ÿगती, ºयामÅये एखाīा Óयĉìचे कायª संÖथे¸या एकूण ŀिĶकोनाशी कसे जुळते
या समावेशासह जाणून घेÁयास मदत करतो. कायªÿदशªन ÓयवÖथापन Óयĉéना Óयापक
कायªÖथळ ÿणाली¸या संदभाªत पाहते. चांगÐया कामिगरी¸या ÓयवÖथापनामÅये िनयिमत
पुनरावलोकनांचा समावेश असतो. जेÓहा उिĥĶे पूणª होतात, तेÓहा ते साजरे केले पािहजेत,
आिण कमªचाöयांना ब±ीस देऊ केले पािहजे. हे कमªचाöयांना ÿेåरत करते आिण शेवटी
संÖथेला लाभ देते.
कोणÂयाही संÖथेतील कायªÿदशªन ÓयवÖथापन पĦतéचे यश हे शीषª ÓयवÖथापन, लाइन
ÓयवÖथापक, कमªचारी आिण मानव संसाधन ÓयवÖथापक यांसार´या िविवध
भागधारकां¸या वचनबĥतेवर आिण सहभागावर अवलंबून असते. ÓयवÖथापकाची
ÿभािवता, कायª±मता आिण कायªÿदशªन कोणÂयाही संÖथेचे यश, वाढ आिण िवकास
ठरवते. ÓयवÖथापकांनी एकूण वाढीसाठी तसेच कोणÂयाही संÖथेची उिĥĶे, ŀĶी आिण
Åयेय साÅय करÁयासाठी ÿभावी कामिगरी ÓयवÖथापन ÿणाली लागू करणे आवÔयक आहे.
१क.८ घटकवार अËयास १) संसाधनांचा कमीत कमी अपÓयय आिण संसाधनांचा इĶतम वापर कłन िøयाकलाप
करणे हे ÓयवÖथापकाची कोणती गुणव°ा दशªिवते?
अ) कामिगरी
ब) पåरणामकारकता
क) वृ°ी
ड) कायª±मता
२) ‘ÓयवÖथापक कमªचाöयांशी Âयांची ŀĶी आिण ÿाधाÆयांबĥल पारदशªक आहे’ हे ÿभावी
ÓयवÖथापकांची खालीलपैकì कोणती गुणव°ा दशªिवते?
अ) ÖपĶ अपे±ा िनिIJत करणे
ब) कमªचाöयांवर िवĵास ठेवा
क) कमªचाöयां¸या गरजांचे अनुकुलन
ड) ÖपĶ संवाद
३) जेÓहा Åयेय ÓयवÖथा, कायªÿदशªन मूÐयमापन आिण िवकास एका एकल, सामाÆय
ÿणालीमÅये एकिýत केले जातात जे कमªचाöयांचे कायªÿदशªन संÖथे¸या धोरणास munotes.in

Page 38

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
38 समथªन देते याची खाýी करÁयासाठी िडझाइन केलेले असतात, तेÓहा
Âयाला…Ìहणतात.
अ) धोरणाÂमक संघटनाÂमक िवकास
ब) कामिगरी ÓयवÖथापन
क) कामिगरी मूÐयांकन
ड) मानव संसाधन ÓयवÖथापन
४) कायªÿदशªन ÓयवÖथापनामÅये, कायªÿदशªन ÓयवÖथापनाचे मु´य वैिशĶ्य हे आहे.
अ) पगार वाढवा.
ब) योजना ÿोÂसाहन
क) कामिगरीची Åयेयाशी तुलना करणे
ड) गेÐया वषê¸या िनकालांची तुलना करणे
५) िनधाªåरत मानकां¸या तुलनेत कमªचाöयां¸या कामिगरीचे मूÐयांकन ÿिøयेला काय
Ìहणतात?
अ) कामिगरीचे मूÐयांकन
ब) भरपाई
क) समुपदेशन
ड) मूÐयमापनाची रचना
***** munotes.in

Page 39

39 २
िश±णातील नेतृÂव
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ िश±णातील नेतृÂव- एक िवहंगावलोकन
२.१.१ नेतृÂवाची संकÐपना
२.१.२ वैिशĶ्ये
२.२ ÿभावी आिण यशÖवी नेता
२.२.१ नेता आिण ÓयवÖथापक
२.३ नेतृÂवाकडे पाहÁयाचा ŀĶीकोन
२.३.१ गुण वैिशĶ्य
२.३.२ पåरवतªनाÂमक
२.३.३ Óयवहारीक ŀĶीकोन
२.३.४ मनोिवĴेषणाÂमक
२.३.५ कåरÕमाई
२.३.६ सामािजक
२.४ गोलमन¸या नेतृÂव शैली
२.४.१ पेससेिटंग नेतृÂव
२.४.२ अिधकृत नेता
२.४.३ संलµन नेता
२.४.४ ÿिश±क नेता
२.४.५ हòकुमशाही नेता
२.४.६ लोकशाही नेता
२.५ सारांश
२.६ ÖवाÅयाय
२.७ संदभª
२.० उिĥĶ्ये हे ÿकरण वाचÐयानंतर, िवīाथê स±म होईल:
 नेतृÂवाची Óया´या करा.
 नेतृÂवाची संकÐपना ÖपĶ करा. munotes.in

Page 40

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
40  नेतृÂवाचे वैिशĶ्य सांगा.
 ÿभावी आिण यशÖवी नेÂया¸या गुणांचे वणªन करा.
 नेता आिण ÓयवÖथापक यातील फरक ÖपĶ करा.
 नेतृÂवा¸या िविवध पĦतéवर चचाª करा.
 गोलमन यांनी िदलेÐया िविवध नेतृÂव शैलéचे परी±ण करा.
२.१ िश±णातील नेतृÂव- एक िवहंगावलोकन शै±िणक संÖथा वैिदक काळातील तािÂवक-अÅयािÂमक आ®मापासून िवसाÓया शतकात
सामािजक-मानसशाľीय संÖथांमÅये िवकिसत झाÐया आहेत. गेÐया काही दशकांमÅये ती
अिधक िवकिसत होऊन सामािजक -तांिýक ÿणाली बनÐया आहेत. तथािप, या संÖथां¸या
संरचनेची पवाª न करता, दोन ÿमुख घटक िÖथर रािहले आहेत: मानव संसाधन आिण
मागªदशªक आिण अúगÁय ÿािधकरण. आजकाल शै±िणक संÖथा तंý²ानाचा वापर
करतात; Óयĉì या संÖथांचे सवाªत महßवाचे घटक आहेत. नसªरी शाळा असो, िवīापीठ
असो िकंवा संशोधन संÖथा असो, तसेच सरकारी संÖथांनी Öथापन केलेले अÂयंत
वैिवÅयपूणª आिण ि³लĶ ÿशासकìय िवभाग असो, संÖथेमÅये नेतृÂव ºया पåरणामकारकतेने
केले जाते Âयावर ल±णीय पåरणाम होतो.
नेपोिलयन बोनापाटªचे Ìहणणे अगदी बरोबर होते, "नेते आशांचे Óयापारी असतात." नेता ही
एक महßवपूणª Óयĉì आहे ºया¸याकडे कामाचे वातावरण अशा ÿकारे बदलÁयाची ±मता
आहे कì सवª कमªचाया«ना उिĥĶे साÅय करÁयासाठी कठोर पåर®म करÁयास ÿेåरत केले
जाते. कोणÂयाही शै±िणक संÖथे¸या ÓयवÖथापनातील नेतृÂवाचे महßव कमी लेखता येणार
नाही. कुलगुł, महािवīालयांचे ÿाचायª, िवभागÿमुख, शाळांचे मु´याÅयापक आिण
संचालक आिण इतरांसारखे शै±िणक नेते, केवळ उिĥĶेच नÓहे तर सÅया¸या पåरिÖथतीला
अनुकूल अशी नेतृÂवगुण आिण नेतृÂवशैली यांचीही संपूणª मािहती घेऊन. , िनःसंशयपणे
संÖथाÂमक उिĥĶे सवाªत कायª±मतेने साÅय करÁयासाठी उÂÿेरक ठł शकतात. खालील
उपघटकांमÅये, नेतृÂवाची संकÐपना, नेतृÂवगुण आिण नेतृÂव शैली यांची सखोल चचाª केली
आहे.
२.१.१ नेतृÂवाची संकÐपना:
नेतृÂव ही एक उÐलेखनीय गुणव°ा आहे ºयामÅये सवªकाही तयार करÁयाची आिण
बदलÁयाची ±मता आहे. 'नेतृÂव' हा शÊद एका सामािजक कÐपनेला सूिचत करतो जी
मूळतः १९६० ¸या दशकात संघटनाÂमक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी संघटनेतील Óयĉéवर
ÿभाव टाकÁया¸या नेÂया¸या ±मतेवर ÿकाश टाकÁयासाठी करÁयात आली होती. 'नेतृÂव'
ही एक सं²ा आहे जी वेगवेगÑया ÿकारे पåरभािषत केली जाऊ शकते. जेÌस मॅकúेगर बÆसª
(१९७८, पृ. २) Âयां¸या "नेतृÂव" या पुÖतकात नेतृÂवाचे वणªन "पृÃवीवरील सवाªत जाÖत
पािहलेÐया आिण कमी समजÐया गेलेÐया घटनांपैकì एक" असे करतात. नेतृÂव काय
असते यावर िवĬान सहसा सहमत नसतात. वेगवेगळे संशोधक वेगवेगÑया ÿकारे Âयाची munotes.in

Page 41

िश±णातील नेतृÂव
41 Óया´या करतात. जरी "नेते इतरांना गोĶी साÅय करायला लावतात," "नेÂयांना अनुयायी
असतात," आिण "यशÖवी नेते Óयĉì िकंवा गटाला चांगले कायª करÁयास मदत करतात"
यासार´या साÅया िवधानांवर सामाÆयतः सहमत असले तरी, नेतृÂव ही एक कठीण
संकÐपना आहे.
‘नेतृÂव’ हा शÊद अिधक चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयासाठी या िवषयावरील िवĬानांनी
िदलेÐया Óया´यांचे िवĴेषण कłया. नेतृÂवा¸या काही Óया´या पुढीलÿमाणे आहेत:
 सामािजक शाľां¸या िवĵकोशानुसार, "नेतृÂव Ìहणजे Óयĉì आिण समूह यां¸यातील
काही सामाÆय िहतसंबंध आिण Âया¸याĬारे िनद¥िशत िकंवा ठरवलेÐया पĦतीने
वागणे".
 वॉरेन बेिनस (१९८९) Ìहणतात कì "नेतृÂव हे Öवतःला जाणून घेणे, चांगÐया ÿकारे
संवाद साधणारी ŀĶी असणे, सहकाöयांमÅये िवĵास िनमाªण करणे आिण आपÐया
Öवतः¸या नेतृÂव ±मतेची जाणीव कłन देÁयासाठी ÿभावी कृती करणे हे कायª आहे".
 हेरोÐड कूंट्झ (१९८८) ने नेतृÂवाची Óया´या "लोकांवर ÿभाव टाकÁयाची कला
Ìहणून केली आहे जेणेकłन ते गट उिĥĶे पूणª करÁयासाठी Öवे¸छेने आिण उÂसाहाने
ÿयÂन करतात."
 "नेतृÂव ही सामूिहक कायाªला उĥेश देÁयाची आिण उिĥĶ साÅय करÁयासाठी
Öवैि¸छक ÿयÂन करÁयाची ÿिøया आहे," जेकÊस अँड जॅ³स (१९९०, p.२८१)
नुसार. या Óया´येनुसार, एक शै±िणक नेता असा असतो जो संÖथाÂमक उिĥĶे
गाठÁयासाठी सवª ÿयÂन करÁयास तयार असतो आिण इतरांना देखील असे
करÁयास ÿोÂसािहत करतो आिण ÿेåरत करतो.
 Tannenbaum, Weschler, Massarik ( १९६१) असे ÿितपादन करतात कì
"नेतृÂव हा एखाīा पåरिÖथतीत वापरला जाणारा आिण िविशĶ Åयेय िकंवा उिĥĶां¸या
ÿाĮीकडे िनद¥िशत केलेला परÖपर ÿभाव आहे."
 कìथ डेिÓहस¸या मते, "नेतृÂव Ìहणजे इतरांना पåरभािषत उिĥĶे उÂसाहाने
शोधÁयासाठी ÿवृ° करÁयाची ±मता. हा मानवी घटक आहे जो समूहाला एकý
बांधतो आिण Âयाला उिĥĶांकडे ÿवृ° करतो.”
 डोनेली, जे.एच., इÓहाÆसेिवच, जे.एम., आिण िगÊसन, जे.एल. (१९८५) ने नेतृÂवाची
Óया´या "संवाद ÿिøयेĬारे अनुयायां¸या िøयाकलापांवर ÿभाव टाकÁयाचा ÿयÂन
आिण काही Åयेय िकंवा उिĥĶे साÅय करÁयासाठी" अशी केली आहे.
 कूंट्झ आिण ओ'डोनेल यांची Óया´या, "ÓयवÖथापकìय नेतृÂव Ìहणजे संÿेषणा¸या
माÅयमाने आंतर-वैयिĉक ÿभाव पाडÁयाची ±मता, Åयेय साÅय करÁयासाठी",
संवादावर ल± क¤िþत केलेÐया परÖपर ÿिøया Ìहणून नेतृÂवावर देखील ल± क¤िþत
करते. munotes.in

Page 42

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
42  आर. टी. िलिÓहंµÖटन यांनी मोज³या शÊदांत उ°म ÿकारे मांडले. Âयां¸या मते, नेतृÂव
Ìहणजे “एक सामाÆय उिĥĶाचे अनुसरण करÁयाची इ¸छा इतरांमÅये जागृत करÁयाची
±मता होय.”
उपरोĉ Óया´यांवłन हे ÖपĶ होते कì, नेतृÂव ही एक ÿिøया आहे ºयामÅये नातेसंबंध
समािवĶ असतात आिण Âयामुळे Âयांचे अिÖतÂववेगळे असू शकत नाही. ºयाÿमाणे
िश±काचे अिÖतÂव िवīाÃयाªिशवाय िनरथªक आहे, Âयाचÿमाणे अनुयायी आिण
पåरिÖथतीिशवाय नेतृÂव िनरथªक आहे. नेतृÂव हा एकट्याचा ÿयÂन नाही. ही Óयĉéमधील
परÖपर देवाणघेवाण आहे. पåरणामी, नेतृÂव ही एक सामािजक ÿिøया आहे ºयामÅये दोन
घटक समािवĶ आहेत: एक नेता आिण अनुयायी.
नेतृÂव Ìहणजे अनुयायांचे मन वळवणे आिण संÖथेतील लोकांना उिĥĶे साÅय करÁयासाठी
मागªदशªन करणे, िनद¥िशत करणे आिण नेतृÂव करणे ही मनोवै²ािनक ÿिøया आहे. हा एक
मानसशाľीय घटक आहे जो समूहाला एकý बांधतो आिण Âयाचे उिĥĶ साÅय
करÁयासाठी Âयाला चालना देतो. नेतृÂव हे कौशÐयांचा समूह मानला जातो. नेतृÂवा¸या
जबाबदाöया योµयåरÂया पूणª करÁयासाठी आपÐयाकडे नेतृÂव कौशÐय असणे आवÔयक
आहे. नेतृÂव Ìहणजे आÂमिवĵास आिण आवेशाने ÿेरणा देऊन अनुयायां¸या कृतéवर ÿभाव
टाकÁयाची ±मता.
नेतृÂव ÿिøया Ìहणजे नेते आिण अनुयायी यां¸यातील परÖपरसंवाद, तसेच पåरिÖथतीजÆय
आिण संघटनाÂमक Āेमवकª ºयामÅये हे संवाद घडतात. हे उिĥĶे साÅय करÁयासाठी
परÖपरसंवादी ÿिøयां¸या भूिमकेवर ÿकाश टाकते.
या सवª Óया´यांवłन असे िदसून येते कì नेतृÂव संकÐपनेचे दोन मु´य आयाम आहेत:
संघटनाÂमक उिĥĶे साÅय करणे आिण Óयĉéशी संवाद साधणे. नेता, अनुयायी आिण
पåरिÖथती हे सवª नेतृÂवाचे अपåरहायª घटक आहेत. नेतृÂव ÿिøया नेता आिण अनुयायी
यां¸यातील परÖपरसंवादाĬारे पåरभािषत केली जाते, तसेच संघटनाÂमक उिĥĶे साÅय
करÁयासाठी नेते आिण अनुयायी यां¸यातील परÖपरसंवाद ºया पåरिÖथतीजÆय आिण
संघटनाÂमक ĀेमवकªमÅये होतात.
२.१.२ वैिशĶ्ये:
नेतृÂव Ìहणजे एखाīा िविशĶ पåरिÖथतीत िविशĶ उिĥĶे साÅय करÁयासाठी इतरांचे वतªन
आिण कायª ÓयवÖथािपत करÁयाची, मागªदशªन करÁयाची आिण ÿभािवत करÁयाची ±मता.
उपरोĉ Óया´यांचे सखोल िवĴेषण केÐयास खालील आवÔयक नेतृÂव वैिशĶ्ये िदसून
येतात:
तो एक सहयोगी ÿयÂन आहे. यात दोन िकंवा अिधक लोकांचा समावेश होतो, Ìहणजे एक
नेता आिण अनुयायी, एकमेकांशी संवाद साधणे नेतृÂव Ìहणजे अनुयायांचे अिÖतÂव सूिचत
करते.
 नेतृÂव हे Åयेय-क¤िþत असते आिण Âयात नेता आिण Âयाचे अनुयायी गटाला Âयाचे
Åयेय गाठÁयात आिण ÿाĮ करÁयासाठी पुढे जाÁयासाठी िøयाकलापांमÅये सहभागी munotes.in

Page 43

िश±णातील नेतृÂव
43 होÁयासाठी सामील होतात. नेतृÂवामÅये नेता आिण Âयाचे अनुयायी यां¸यात
सामाियक Åयेय समािवĶ असते.
 ही एक आंतर-वैयिĉक ÿिøया आहे ºयामÅये नेता लàय साÅय करÁयासाठी
अनुयायांना ÿभािवत करतो आिण मागªदशªन करतो.
 नेतृÂव ही मन वळवÁयाची ÿिøया आहे. नेतृÂव हे सूिचत करते कì नेते Âयां¸या
अनुयायांवर Âया¸या िनद¥शांचे Öवे¸छेने पालन करÁयासाठी ÿभाव पाडू शकतात.
 नेतृÂव ही कला आहे आिण अशा ÿकारे सजªनशील िवचार, योµय िनणªय, िनणªय
घेÁयाची ±मता आिण मागªदशªन करÁयाची कौशÐये वापरणे समािवĶ आहे.
 नेतृÂव हे केवळ पद िकंवा औपचाåरक अिधकाराने ठरवले जाÁयाऐवजी
परÖपरसंवादातून उदयास येते. नेते गट सदÖयां¸या िøयाकलापांना िनद¥िशत कł
शकतात. संÖथे¸या सदÖयांचा Âयां¸या नेतृÂवावर पूणª िवĵास आहे आिण ते बहòसं´य
नेÂया¸या िनद¥शांचे पालन करÁयास तयार आहेत.
 नेतृÂव हे संÖथाÂमक उिĥĶांसाठी Öवे¸छेने कायª करÁयासाठी Óयĉéना ÿेरणा देÁयाचे
कायª आहे. जोपय«त ते संÖथे¸या उिĥĶांशी ट³कर देत नाहीत तोपय«त एक यशÖवी
नेता Âया¸या अनुयायांना Âयांची Öवतःची वैयिĉक उिĥĶे िनवडÁयाची परवानगी देतो.
 नेतृÂव ही एक मनोवै²ािनक ÿिøया आहे ºयामÅये अनुयायांवर ÿभाव टाकणे, Âयांना
एकý बांधणे आिण Åयेय साÅय करÁयासाठी ÿेåरत करणे समािवĶ असते.
 नेतृÂव हे पåरिÖथतीजÆय असते कारण ती िविशĶ पåरिÖथतीत एखादी Óयĉì गृहीत
धरलेली जबाबदारी असते. नेता पåरिÖथतीशी कसा सामना करतो यावर हे सवª
अवलंबून असते.
 नेतृÂव ही केवळ नेÂयाकडून अनुयायांकडे वाहणारी एक रेखीय ÿिøया नाही तर ती
एक संिम® घटक आहे ºयामÅये शĉì आिण िदशा असते जी समूह िकंवा संÖथा
बनवणाöया Óयĉéपे±ा मोठ्या गटातून िवकिसत होते.
Âया¸या संकÐपनेवर आधाåरत नेतृÂव वैिशĶ्यां¸या चच¥नंतर, Âयानंतरचा िवभाग ÿभावी
आिण यशÖवी नेÂयावर ल± क¤िþत करतो. उÐलेख केलेले गुण ºया यशÖवी नेÂयात
असतील ते लोकां¸या िकंवा संÖथे¸या गटाचे नेतृÂव कłन दाखवतात.
आपली ÿगती तपासा:
१. नेतृÂव Ìहणजे काय? नेतृÂवाची संकÐपना ÖपĶ करा.
२. नेतृÂवाची वैिशĶ्ये सांगा.

munotes.in

Page 44

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
44 २.२ ÿभावी आिण यशÖवी नेता नेता आिण नेतृÂव यां¸यातील फरक महßवपूणª आहे, तरीही ते गŌधळात टाकणारे असू
शकते. नेता एक Óयĉì आहे; नेतृÂव ही भूिमका िकंवा िøयाकलाप आहे जी नेता आयोिजत
करतो. एक यशÖवी नेता Âया¸या/ित¸या अनुयायांकडून इि¸छत वतªन ÿाĮ करतो. एखादी
Óयĉì िकंवा समूह कसा वागतो यावłन यश िनिIJत केले जाते. तथािप, पåरणामकारकता हे
नेतृÂवा¸या Öतरावर िनिIJत केले जाते ºया¸या/तो ÿदान करÁयास स±म आहे. नेÂयाने
काय¥ िकती ÿमाणात पूणª केली आिण उिĥĶे साÅय केली यावłन नेतृÂवाची ÿभावीता
तपासली जाते.ÿभावी आिण यशÖवी होÁयासाठी , नेÂयामÅये काही मूलभूत गुण असणे
आवÔयक आहे. अनेक संशोधकांनी अशी काही वैिशĶ्ये ओळखली आहेत जी यशÖवी
नेÂयाकडे असली पािहजेत. तथािप, चचाª खूप वैिवÅयपूणª आहे, ºयामÅये राजकारण,
अÅयाÂमवाद, उīोजकता, शै±िणक, िव°, तंý²ान, वैīकìय आिण Óयवसाय यासार´या
िविवध ±ेýातील यशÖवी आिण ÿभावी नेÂयासाठी आवÔयक असलेÐया गुणांचा समावेश
आहे. Âयामुळे पुढील चचाª शै±िणक Óयवसाय आिण शै±िणक ±ेýातील यशÖवी आिण
ÿभावी नेÂया¸या गुणांपुरती मयाªिदत राहील. यशÖवी आिण ÿभावी नेÂयासाठी खालील
गोĶी आवÔयक आहेत:
इतरांवर ÿभाव टाकÁयाची ±मता:
ÿभावी नेते इि¸छत उिĥĶे साÅय करÁयासाठी इतरांवर ÿभाव टाकू शकतात. तो/ती
ित¸या/Âया¸या अनुयायांना काय करायचे आहे हे ओळखÁयात आिण Âयांना योµय िदशेने
िनद¥िशत करÁयात मदत करतो. याचा अथª असा कì एखाīा ÓयĉìमÅये Âयां¸या कÐपना
आिण वतªनावर ÿभाव टाकÁयाची ±मता असते. ÿभावी नेते खöया आिण सरळ संवादाĬारे
इतरांना पटवून देÁयास स±म असतात.
एक ÿभावी संवादक:
नेता हा कुशल संवादक असणे आवÔयक आहे. नेÂयाने Âया¸या अनुयायांसाठी योजना,
धोरणे आिण ÿिøया ÖपĶपणे, तंतोतंत आिण ÿभावीपणे Óयĉ करणे आवÔयक असते. हे
मन वळवÁयासाठी आिण उ°ेजनासाठी उपयुĉ आहे. सातÂयपूणª अथªपूणª संबंध
असÁयासाठी ºया Óयĉéना Âयाने वारंवार मागªदशªन केले Âयां¸याशी संवाद साधणे
आवÔयक आहे. हेच लोकांना एकý आणते आिण िवĵास िनमाªण करते.
सहयोगी ŀĶीकोन:
समान Åयेय साÅय करÁयासाठी सहकायाªची भावना अपåरहायª आहे. ÿÂयेकाला असे वाटते
कì, ते बदल घडवून आणÁयासाठी योगदान देत आहेत, ते सहभागी होत आहेत आिण
Âयांना ÿितसाद िमळत आहे. समान Åयेय साÅय करÁयासाठी सहकायाªची भावना
अपåरहायª आहे. ÿभावी नेते ÿÂयेक कायªसंघ सदÖयाĬारे अशा ÿकार¸या योगदानासाठी
जागा ÿदान करतात. Âयां¸या सभोवताल¸या इतरांना अिधक महßवाचे आिण अिधक
आÂमिवĵास वाटÁयाची Âयांची ±मता आहे.
munotes.in

Page 45

िश±णातील नेतृÂव
45 ŀĶी आिण उĥेशाची ÖपĶता:
ÿभावी आिण यशÖवी नेÂयासाठी ÖपĶ उĥेश आिण ŀĶी िनिIJत करणे आिण Óयĉ करणे ही
सवाªत महÂवाची आवÔयकता आहे. दूरŀĶी दाखवÐयािशवाय नेÂयाचा ÿभाव िटकू शकत
नाही. तािकªक उपाय तयार करÁयासाठी Âयांनी समÖयांची कÐपना केली पािहजे. उÂकृĶ
नेते केवळ भिवÕयाची कÐपना करत नाहीत, तर Âयांना Âयांची ŀĶी Âयां¸या अनुयायांपय«त
कशी पोहोचवायची आिण Âयांचे ल± आिण सहकायª कसे िमळवायचे हे देखील मािहत
असते. अशा नेÂयांना Âयां¸या भिवÕया¸या ŀĶीकोनातून इतरांना ÿेरणा कशी īावी हे
समजते आिण ते सामाÆय उिĥĶे साÅय करÁयासाठी इतरांना ÿभािवत आिण ÿेåरत कł
शकतात.
िवĴेषणाÂमक मानिसकता:
नेÂयाला अडचणी आिण आÓहानाÂमक पåरिÖथतीचे िवĴेषण करÁयास स±म असणे
आवÔयक आहे. एक ÿभावी नेता हा एक िवĴेषणाÂमक िवचारवंत देखील असतो जो
एखाīा पåरिÖथतीचा सारांश देÁयापूवê Âयाचे फायदे आिण तोटे यांचे मूÐयांकन करतो.
यशÖवी नेते समÖया सोडवणारे असतात जे वेगाने बदलÂया पåरिÖथतीत िनणªय घेÁयास
स±म असतात. ते पåरिÖथती¸या जिटलतेचे िवĴेषण करतात आिण कृतीचे योµय
अËयासøम िनवडतात.
सहानुभूती:
जेÓहा नेतृÂवाचा ÿij येतो तेÓहा सहानुभूती िततकìच महßवाची असते. Æयाय िनणªय आिण
िनÕप±ता ÿाĮ करÁयाचा हा एकमेव मागª आहे. जर एखाīा नेÂयाला लोकां¸या अडचणी
आिण तøारी समजÐया असतील , तसेच Âयां¸या गरजा आिण उिĥĶांची सवªसमावेशक
समज असेल, तर अखेरीस नेÂयाला लोकांचे मानवी संबंध आिण कमªचाöयांशी वैयिĉक
संवाद साधÁयास मदत होईल.
उिĥĶ:
चांगले नेते एक वÖतुिनķ ŀĶीकोन ÿदिशªत करतात जो पूवªúहमुĉ असतो आिण िविशĶ
Óयĉì िकंवा िवचारसरणीकडे Âयांचा कल दशªवत नाही. असे नेते Âयांचे Öवतःचे मत
बनवतात आिण Âयांचे िनणªय वÖतुिÖथती आिण तका«वर आधाåरत असतात.
मानवतावादी:
मानवी ÿितķेचा आदर हा अÂयावÔयक गुण आहे कारण नेÂयाला माणसांशी Óयवहार करावा
लागतो आिण तो Âया¸या अनुयायांशी वैयिĉक संपकाªत असतो. ÿभावी नेते संघटनाÂमक
संरचना समजून घेताना ÓयिĉमÂवाला समथªन आिण ÿोÂसाहन देÁया¸या महßवाची ÿशंसा
करतात. Ìहणूनच, अनुकूल वातावरण तयार करÁयासाठी मानवावर मानवतावादी
आधारावर उपचार करणे आवÔयक आहे.
munotes.in

Page 46

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
46 अखंडता:
ÿभावी नेÂयांमÅये उ¸च पातळीची सचोटी असते आिण ते ÿामािणकपणा, नैितकता आिण
ÿामािणकपणा या मूÐयांचे पालन करतात. या वłन ल±ात याते कì, नेता Âयांना काय
Ìहणायचे आहे ते सांगतो आिण Âयां¸या आĵासनांचे पालन करतो. असे नेते सतत या
सवयी इतरांना दाखवतात. पåरिÖथती िकंवा ते ºया Óयĉéसोबत आहेत Âयाकडे दुलª±
कłन Âयां¸या कृती सातÂयपूणª राहतात.
जबाबदारी घेणे:
ÿभावाची भावना िमळिवÁयासाठी नेÂयाला Âया¸या/ित¸या कामासाठी जबाबदारी आिण
उ°रदाियÂवाची भावना असणे आवÔयक आहे. यासाठी, Âयाने/ितने Öवतःला ÿेåरत केले
पािहजे आिण सवō°म कौशÐये पूणª करÁयाची इ¸छा उ°ेिजत केली पािहजे. तरच तो
Âया¸या/ित¸या अधीनÖथांना Âयांचे सवō°म कायª करÁयास ÿेåरत कł शकेल. ÿभावी नेते
Öवतःला जबाबदार धरतात आिण Âयां¸या चुकांची जबाबदारी ÖवतःÖवीकारतात आिण
इतरांनीही तेच करावे अशी Âयांची अपे±ा असते.
सजªनशीलता आिण नवोÆमेष वाढवणे:
सजªनशीलतेला चालना देÁयासाठी जोखीम पÂकरÁयाची तयारी दशªवणारे नेते, संÖथेला
नवीन उंचीवर नेतील अशा नावीÆयपूणªतेचे पालनपोषण करतात. सतत Åयेयांचा पाठपुरावा
करÁयासाठी ŀढ असणे आवÔयक आहे, तसेच िवचारमंथन आिण ÿयोगांĬारे नवीन
कÐपनां¸या शोधात मुĉ मनाचे आिण लविचक असणे आवÔयक आहे.
आÂम-जागłकता आिण आÂमिवĵास:
नेतृÂवासाठी आÂम-जागłकता आिण आÂमिवĵास आवÔयक असतो. नेता िजतका चांगला
Öवतःला समजून घेतो आिण ितची/Âयाची ताकद आिण कमकुवतता ओळखतो िततका तो
नेता Ìहणून अिधक ÿभावी होऊ शकतो. अनुयायांचा िकंवा सहकाöयांचा िवĵास संपादन
करÁयासाठी नेÂयाला Öवतःवर िवĵास असणे आवÔयक आहे. नेÂयाला Öवतः¸या ÿेरणा,
ÿाधाÆयøम, उिĥĶे आिण आÓहाने यांची पूणª जाणीव असणे आवÔयक आहे.
िवĵास आिण पारदशªकता िनमाªण करणे:
सवाªत महßवपूणª नेतृÂव गुणांपैकì एक Ìहणजे िवĵास िनमाªण करÁयाची आिण पारदशªकता
वाढवÁयाची ±मता. नेते िवĵासाहª असावेत आिण संÖथे¸या ŀĶीकोनाशी संबंिधत सवª
महßवाची मािहती उघड करतील अशी अनुयायी अपे±ा करतात. वÖतुिÖथती लपवून
ठेवÁयापे±ा आिण कमªचाö यांना अंधारात ठेवÁयापे±ा एखाīा नेÂयाने Âयां¸या संÖथेत घडत
असलेÐया ÿÂयेक गोĶीबĥल मोकळेपणाने बोलÐयास ते अिधक चांगले आहे. सवाªत
महßवाचे Ìहणजे, पारदशªकता आिण मोकळेपणा तुम¸या अनुयायांना ÖपĶता देतात आिण
Âयांना ÓयÖत ठेवताना Âयांना अिधक स±म बनवतात. .
वर उÐलेख केलेÐया ÓयितåरĉबुिĦम°ा, सामािजकता, िचकाटी, ÿमुखता, मन वळवÁयाची
±मता, िनणाªयकता, चैतÆय, लोकांचा Æयाय करÁयाची ±मता, अिभÓयĉì इÂयादी काही munotes.in

Page 47

िश±णातील नेतृÂव
47 वैयिĉक गुण आहेत जे एखाīा Óयĉìला नेता बनÁयास मदत करतात. अशाÿकारे, ÿभावी
नेते हे þĶे असतात जे Âयां¸या अनुयायांना Âयां¸या ±मतेनुसार सवō°म कामिगरी
करÁयासाठी ÿभािवत कłन नविनिमªतीला ÿोÂसाहन देतात. सामाÆयतःते एक सामाियक
उिĥĶ िवकिसत करणे, संघ एकý करणे, सहकायाªस ÿोÂसाहन देणे, जबाबदारी घेÁयाचा
िवĵास िनमाªण करणे आिण ÿÂयेक सदÖया¸या Óयिĉमßवाचे समथªन करणे आिण
ÿोÂसाहन देणे याĬारे ते साÅय करतात. ÿभावी आिण यशÖवी नेता बनणे ही एक सतत
चालणारी ÿिøया असते. एका नेÂयामÅये हे सवª गुण एकाच वेळी असू शकत नाहीत. आपण
हे ल±ात ठेवले पािहजे कì चांगला नेता होÁयासाठी वेळ लागतो. नेतृÂव हा एक ÿवास आहे,
गंतÓय नाही. जरी काही लोक नैसिगªक नेतृÂव ±मतांनी जÆमाला आले असले तरी, ही अशी
गोĶ आहे जी कोणीही िशकू शकते आिण सुधाł शकते. खरे ÿयÂन, िचकाटी आिण
पåरणामकारक िनयोजनाĬारे साÅय करÁयासाठी एखादी Óयĉì संघाचे नेतृÂव कł शकते.
२.२.१ नेता आिण ÓयवÖथापक:
नेता आिण ÓयवÖथापकया शÊदांचा वापर एखाīा संÖथेतील Óयĉéचे वणªन करÁयासाठी
केला जातो ºयां¸याकडे औपचाåरक अिधकाराची पदे आहेत, ते खरोखर Âयां¸या
जबाबदाöया कसे पार पाडतात याची पवाª न करता. एखाīा संÖथेमÅये ÓयवÖथापक हा
औपचाåरक नेता असतो Ìहणून तो नेतृÂवाचा वापर करतो असा अथª होत नाही. बö याचदा
लोक असे मानतात कì ÓयवÖथापक आिण नेता समान भूिमका बजावतात. तथािप,
दोघांमÅये काही महßवपूणª फरक आहेत.
वेब ÓयुÂप°ी शÊदकोष (२०२२) नुसार, 'नेता' ही सं²ा जुÆया इंúजी 'leader' वłन घेतली
आहे ºयाचा अथª "नेतृÂव करणारा, मागªदशªक, आचरणासाठी जो पिहला िकंवा सवाªत
ÿमुख आहे." यूके मÅये १५८० ¸या आसपास, इटािलयन शÊद 'maneggiare' पासून
उĩवला आहे, ºयाचा अथª "हाताळणे" िकंवा "घोडा िनयंिýत करणे" असा होतो. Ā¤च शÊद
manège, ºयाचा अथª 'हॉसªमनिशप' या इंúजी शÊदावरही पåरणाम झाला.
कोटर (१९९०) "ए फोसª फॉर च¤ज: नेतृÂव ÓयवÖथापनापे±ा वेगळे कसे असते" नेते आिण
ÓयवÖथापक यां¸यातील फरक खालील ÿमाणे ÖपĶ करतात:
"संÖथेची सवōÂकृĶ िदशा Âयां¸या नेÂयांĬारे िनधाªåरत केली जाते, जे Óयĉéना Âयांचे Åयेय
साÅय करÁयासाठी ÿेåरत करतात."
वेगळेपणाचा दुसरा मुĥा Ìहणजे एखादी Óयĉì नेता Ìहणून उदयास येते. ती/तो एक नेता
Ìहणून उदयास येईल कì नाही हा ÿij नेहमीच िविवध पåरिÖथतéवर अवलंबून असतो.
दुसरीकडे, ÓयवÖथापक नेहमी Âया¸या िकंवा ित¸या पदावर िनयुĉ केला जातो.
ÓयवÖथापकांकडे Âयां¸यासाठी काम करणारे आिण ÿामु´याने आ²ा पाळणारे अधीनÖथ
असतात. नेÂयांना अधीनÖथ नसतात, परंतु Âयांचे अनुयायी असतात. ते औपचाåरक
हòकूमशाही अिधकाराचा Âयाग करतात, कारण अúगÁय Ìहणजे अनुयायी असणे आवÔयक
आहे आिण अनुसरण करणे नेहमीच ऐि¸छक असते. लोकांना काय करावे हे सांगणे Âयांना
नेÂयाचे अनुसरण करÁयास ÿेåरत करत नाही. मूलत:, नेÂयाची नेतृÂव करÁयाची ±मता
नेहमीच अनौपचाåरक शĉéĬारे मदत करते, Ìहणजेच ÿभाव आिण ÿेरणा देÁयाची ±मता. munotes.in

Page 48

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
48 तो/ती औपचाåरक अिधकारा¸या पदावर असू शकतो िकंवा नसू शकतो. दुसरीकडे,
ÓयवÖथापकाकडे नेहमी काही ÿमाणात औपचाåरक अिधकार असतो.
जोडÁयासाठी, नेÂयाचे ÿाथिमक Åयेय Âया¸या िकंवा ित¸या अनुयायांची समान उिĥĶे
साÅय करणे आहे. पåरणामी, नेता आिण अनुयायी यांची उिĥĶे जुळतात. दुसरीकडे,
ÓयवÖथापक, Âया¸या िकंवा ित¸या अधीनÖथांना Öवतःचे समजू नयेत अशी उिĥĶे
शोधतात. मुĥा िसĦ करÁयासाठी, माÅयिमक शाळेतील िश±काचे उदाहरण घेऊ या
ºयाकडे कोणतीही औपचाåरक शĉì नसेल. एक नă िशि±का िविशĶ संकटा¸या
पåरिÖथतीत एक नेता Ìहणून उदयास येऊ शकते ºयामÅये ती ÿेरणा आिण ÿभाव
पाडÁयाची ±मता वापरते आिण उिĥĶे साÅय करÁयासाठी परÖपर ÿयÂन करते.
नेतृÂव अËयासक, वॉरेन बेिनस यांना "नेतृÂवाचे जनक" आिण नेतृÂव िश±ण Ìहणून
ओळखले जात असे. Âयां¸या "ऑन िबकिमंग अ लीडर" (रेÓह. एड. 2003) या पुÖतकात
नेतृÂव आिण ÓयवÖथापन आिण ÓयवÖथापक आिण नेते यां¸यात ÖपĶ फरक आहे. Âयां¸या
मते, "ÓयवÖथापकाचे वतªन आिण िøयाकलाप िनयंýण, िनयोजन, समÆवय आिण आयोज न
यावर ल± क¤िþत करतात. हे एका नेÂयापे±ा वेगळे आहे, ºयाचे वतªन आिण काय¥ नावीÆय,
ŀĶी, ÿेरणा, िवĵास आिण बदल यावर ल± क¤िþत करतात. वॉरेन बेिनस आिण इतर
िवĬानांनी नेता आिण ÓयवÖथापक यां¸यातील फरकाचे महßवाचे मुĥे ओळखले आहेत,
ºयाचा सारांश तĉा २.१ मÅये िदला आहे.
तĉा २.१ नेता आिण ÓयवÖथापक यां¸यातील फरक अ.ø. नेता ÓयवÖथापक १ नेताÂया¸या वैयिĉक गुणां¸या आधारे नेता बनतो. ÓयवÖथापक Âया¸या पदामुळे तो ÓयवÖथापक होतो. २ काय आिण का िवचारतो. कसे आिण केÓहा िवचारतो. ३ लोकांवर ल± क¤िþत करतो आिण नातेसंबंध िनमाªण करतो. िसÖटम आिण िबÐड ÿिøयांवर ल± क¤िþत करतो. ४ योµय आहे असे करतो. योµय आहे ते करा. ५ बदलाची धोरणाÂमक ŀĶी असते. अज¤डा आिण काय¥ Öथािपत आिण अनुकरण करते. ६ िवचार कłन िवकास करतो. ÿशासन आिण देखरेख करतो ७ कमªचाö यांना ÿेरणा देतो आिण Âयांचा िवĵास संपादन करतो. कमªचाö यांवर िनयंýण ठेवते. ८ अनुयायी Öवे¸छेने Âयांचे अनुसरण करतात. अधीनÖथ Âयां¸या कामाचा भाग Ìहणून Âयां¸या आदेशांचे पालन करतात. ९ यथािÖथतेला आÓहान देतो. यथािÖथती Öवीकारतो. १० समÖया सोडवÁयासाठी मानवी मूÐय आिण ±मता वापरतो. समÖया सोडवÁयासाठी िनयोजन आिण संघटनकरतो. munotes.in

Page 49

िश±णातील नेतृÂव
49 अशा ÿकारे, नेतृÂवाला नेता Ìहणून कायª करÁयासाठी कोणÂयाही ÓयवÖथापकìय पदाची
आवÔयकता नसते. दुसरीकडे, ÓयवÖथापकाला , जर Âया¸याकडे नेतृÂव गुण असतील तरच
तो खरा नेता होऊ शकतो. िवĬान अāाहम झालेझिनक "नेÂयाकडे ÿगतीशी संबंिधत
असलेले दूरदशê Ìहणून पाहतात, तर ÓयवÖथापक हे िनयोजक असतात जे ÿिøयेशी
संबंिधत असतात". ÓयवÖथापक समिÆवत कृती आिण कायाªÂमक ÿिøयां¸या वापराĬारे
Âयांची उिĥĶे पूणª करतात. दुसरीकडे, पुढारी लोकांशी कसे जोडले जावे आिण Âयांना कसे
ÿभािवत करावे याबĥल अिधक िचंितत असतात जेणेकłन भिवÕयातील वाढ श³य होईल.
आपली ÿगती तपासा:
१. नेता आिण ÓयवÖथापक यातील फरक ÖपĶ करा.
२. ÿभावी आिण यशÖवी होÁयासाठी नेÂयाकडे असणारे आवÔयक गुण कोणतेते ÖपĶ
करा.
२.३ नेतृÂवाकडे पाहÁयाचा ŀĶीकोन संपूणª इितहासात लोकांना नेतृÂवाबĥल फार पूवêपासून आकषªण वाटत आले आहे, परंतु
अनेक ÿकारचे औपचाåरक नेतृÂव िसĦांत अलीकडेच उदयास आले आहेत. िवसाÓया
शतका¸या पूवाªधाªत, नेतृÂवाची आवड वाढली होती. गेÐया शतकात नेतृÂवा¸या
मानसशाľात Łची वाढली असÐयाने, िविशĶ लोक अपवादाÂमक नेते कसे आिण का
होतात हे ÖपĶ करÁयासाठी िविवध नेतृÂव िसĦांत िवकिसत केले गेले आहेत.
१९४० पय«तचे सुŁवातीचे नेतृÂव िसĦांत, िवशेषत: वैिशĶ्यपूणª ŀिĶकोनाशी संबंिधत,
नेÂयांना अनुयायांपासून वेगळे करणाö या वैिशĶ्यांवर ल± क¤िþत केले. Âयानंतर¸या
िसĦांतांनी इतर पåरवतªनीय Ìहणजे, नेतृÂवातील पåरिÖथतीजÆय घटकांचे परी±ण केले.
नेतृÂवाकडे जाÁयाचा ÿसंगिनķ ŀिĶकोन असा िवĵास ठेवतो कì वैयिĉक वैिशĶ्यांऐवजी
पåरिÖथतीजÆय घटक नेतृÂव िनधाªåरत करतात. िफडलरचे (१९६७) आकिÖमक मॉडेल हे
नेतृÂव सािहÂयातील सवाªत गंभीर आिण तपशीलवार पåरिÖथतीजÆय िसĦांतांपैकì एक
आहे. पåरिÖथतीजÆय पåरवतªनांवर आधाåरत नेतृÂवा¸या घटने¸या अिधक Óयापक
ÖपĶीकरणाची आवÔयकता पाहणारा िफडलर बहòधा पिहला संशोधक होता. काही िवĬान
पåरिÖथतीजÆय िसĦांत आिण आकिÖमक मॉडेलला समान मानतात कारण दोÆही
पåरिÖथती¸या महßवावर जोर देतातते एका टÈÈयावर िभÆन असतात कारण Âयां¸या
नेÂयांकडून वेगवेगÑया अपे±ा असतात. पåरिÖथतीजÆय ŀिĶकोनानुसार, नेÂयाने
पåरिÖथतीशी जुळवून घेतले पािहजे. आकिÖमक िसĦांतानुसार, योµय नेÂयाने योµय
पåरिÖथतीशी जुळवून घेतले पािहजे.
गेÐया काही दशकांमÅये, नेतृÂवाचा ितसरा ŀिĶकोन, ºयाला नेतृÂवावरील वतªणूक ŀĶीकोन
Ìहणून ओळखले जाते, Óयापकपणे संशोधन केले गेले आहे आिण वैिशĶ्य आिण
पåरिÖथतीजÆय ŀिĶकोन जोडले गेले आहे. वतªनाÂमक ŀĶीकोन यावर आधाåरत आहे कì,
ÿभावी नेतृÂव ÿभावी भूिमका वतªनाचा पåरणाम आहे. नेतृÂवासाठी वतªणुकìचा ŀĶीकोन
िविवध नेतृÂव शैली तसेच अनुयायांवर Âयांचा ÿभाव संकÐपना करÁयाचा ÿयÂन करतो. या munotes.in

Page 50

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
50 संकÐपनेचा असा दावा आहे कì अनेक वतªणुकìचे नमुने िकंवा नेतृÂव शैली अिÖतßवात आहे
जी केवळ ÓयĉéमÅयेच नाही तर Âयां¸यातही बदलते. अनेक िविवध नेतृÂव पĦती िवकिसत
केÐया गेÐया असताना, सÅयाचा भाग नेतृÂवा¸या ÿमुख सहा िभÆन ŀिĶकोनांवर ÿकाश
टाकेल. ते पुढील ÿमाणे आहेत: वैिशĶ्य, पåरवतªनाÂमक, ÓयवहाराÂमक, सायको-
डायनॅिमक, कåरÔमाई, सामािजक.
२.३.१ नेतृÂवाचा ŀĶीकोन:
नेतृßवाकडे पाहÁयाचा ŀĶीकोन हा सवाªत जुना ŀĶीकोन आहे जो अनुयायांपासून नेÂयांना
वेगळे करणाöया ल±णां¸या संचाचा अËयास करतो. हे मानसशाľीय अËयास आिण
िसĦांतांचा संदभª देते जे शारीåरक आिण ÓयिĉमÂव वैिशĶ्ये आिण मूÐये यासार´या
नेÂयां¸या वैयिĉक गुणधमा«वर ल± क¤िþत करतात. अनेक सुŁवाती¸या िवशीĶ
संशोधकांनी नेतृÂव हे एक-आयामी ÓयिĉमÂव हे वैिशĶ्य मानले जे सातÂयाने मोजले जाऊ
शकते. नंतरचे ŀĶीकोन संशोधन यशÖवी नेतृÂवाशी संबंिधत असलेÐया वैिशĶ्यां¸या याīा
िवकिसत करÁयावर आधाåरत आहेत आिण नेतृÂवा¸या पåरणामकारकतेचा अंदाज
लावÁयासाठी वापरले जातात. ÓयुÂपÆन केलेÐया ल±णांची यादी नंतर संभाÓय नेÂयां¸या
यश िकंवा अपयशाची श³यता िनिIJत करÁयासाठी Âयांची तुलना केली जाते. 1989 मÅये,
जॉन डÊÐयू. गाडªनर यांनी Âयां¸या नेÂयां¸या मोठ्या ÿमाणावर अËयासाचे पåरणाम सादर
केले, असा िनÕकषª काढला कì अनेक वैिशĶ्ये आहेत नेता कोणÂयाही पåरिÖथतीत यशÖवी
होताना िदसतो. Âयात समािवĶ असलेली काही वैिशĶ्ये होती: शारीåरक चैतÆय आिण तग
धरÁयाची ±मता , कृती-देणारे िनणªय, जबाबदारी ÖवीकारÁयाची उÂसुकता, कायª ±मता,
अनुयायी आिण Âयां¸या गरजा समजून घेणे, लोकांशी वागÁयाचे कौशÐय, कतृªÂवाची गरज,
लोकांना ÿेåरत करÁयाची ±मता, िवĵासाहªता, िनणाªयकता, खंबीरपणा.
नेतृÂ वा¸ या िविवध पÅ दतीनुसार असा दावा केला आहे कì, नेतृÂ वाचा उदय आिण
पåरणामकारकता ÖपĶ करÁ या साठी वेगळी मानिसक वैिशÕ ट्ये आहेत. हे Óयिĉमßवा¸या
वैिशĶ्यांसारखे आहे जे एखाīा Óयĉì¸या िवचार, कृती आिण भावनां¸या सतत
नमुÆयांसाठी आवÔयक आहे आिण ÿÂयेक Óयĉìला इतरांपे±ा वेगळे करते. हे एक ब¤चमाकª
Ìहणून कायª करते ºया¸या िवłĦ एखाīा Óयĉìचे नेतृÂव गुण मोजले जाऊ शकतात. हे
नेतृÂव ÿिøयेतील नेÂया¸या भूिमकेचे सखोल ²ान आिण आकलन ÿदान करते.
उदाहरणाथª, ÓयिĉमÂव िकंवा बुिĦम°ेतील अिĬतीय वैयिĉक फरक काही Óयĉì नेते का
बनताततसेक इतर का बनत नाही हे ÖपĶ होते.
नेतृßवाकडे पाहÁयाचा ŀĶीकोन असे दशªिवतो कì लोकांना िविशĶ ÿितभा आिण गुणधमª
वारशाने िमळतात जे Âयांना नेतृÂवासाठी अिधक अनुकूल बनवतात. नेतृßवाकडे पाहÁयाचा
ŀĶीकोन िसĦांत सहसा नेतृÂवाशी संबंिधत िविशĶ Óयिĉमßव िकंवा वतªणुकìशी संबंिधत
Öवभाव दशªिवतात. जरी या वैिशĶ्यांमुळे नेÂयाला अनुयायांपासून वेगळे केले असले तरी,
नेÂयाची आवÔयक वैिशĶ्ये पåरिÖथतीनुसार बदलू शकतात.
नेता आिण अनुयायी यां¸यातील परÖपरसंवादाकडे दुलª± केÐयाबĥलनेतृßवाकडे पाहÁयाचा
ŀिĶकोनावर टीका केली गेली आहे. वैयिĉक गुणधमª हे एकूण वातावरणाचा केवळ एक पैलू
आहे. ÿामु´याने संभाÓय वैिशĶ्यांवर ल± क¤िþत कłन, नेतृÂवा¸या इतर पैलूंकडे दुलª± munotes.in

Page 51

िश±णातील नेतृÂव
51 केले जाते. पुढे, हे असे गृहीत धरते कì नेतृÂव ही जÆमजात गुणव°ा आहे. हे नेहमीच खरे
नसते, कारण ÿिश±णाĬारेही नेतृÂवगुण िवकिसत केले जाऊ शकतात. तसेच, नेतृÂव
संपादन करÁयासाठी आवÔयक असलेले वैिशĶ्य आिण नेतृÂव िÖथती राखÁयासाठी
आवÔयक असलेले नेतृßवाकडे पाहÁयाचा ŀĶीकोनत फरक करत नाही.
२.३.२ नेतृÂवाकडे पाहÁयाचा पåरवतªनवादी ŀĶीकोन:
१९७० ¸या दशका¸या उ°राधाªपासून नेतृÂव संशोधनाने अधीनÖथांवर नेÂयां¸या
ÿभावावर जोर िदला आहे Âयाऐवजी Âयां¸या अनुयायांना ÿेरणा देÁया¸या आिण स±म
करÁया¸या नेÂयां¸या ±मतेवर भर देते, Âयांना Âयांचे जाÖतीत जाÖत योगदान देÁयाची
परवानगी देते. नेतृÂवाचा पåरवतªनवादी ŀĶीकोन Âयां¸यापैकì एक आहे आिण काहीवेळा तो
कåरÕमाई नेतृÂवाचा एक ÿकार Ìहणून पािहला जातो. १९७८ मÅये, जेÌस मॅकúेगर बÆसª
यांनी Âयां¸या "नेतृÂव" या पुÖतकात पåरवतªनवादी नेतृÂव िसĦांत ÿÖतािवत केला ºयाने
नेतृÂवावर नवीन ŀĶीकोनांवर पåरणाम केला.
बÆसª (१९७८) ¸या मते, नेतृÂव तेÓहा घडते जेÓहा िविशĶ उिĥĶे आिण उिĥĶे असलेले
लोक अनुयायां¸या हेतूंना उ°ेजन देÁयासाठी आिण संतुĶ करÁयासाठी संसाधनांचा वापर
करतात. Âयाने नेतृÂवचेदोन ÿकारचे वगêकरण केले: ÓयवहाराÂमक आिण पåरवतªनाÂमक
Óयवहाराचे नेतृÂव मूलभूत, मु´यतः बाĻ पåरिÖथती आिण गरजांवर ल± क¤िþत करते.
उ¸च Öतरावर, पåरवतªनाÂमक आंतåरक आिण नैितक हेतू आिण गरजांवर ल± क¤िþत
करते. बÆसªची पåरवतªनवादी नेतृÂवाची कÐपना ÿथम उ¸च-øमा¸या मानिसक
आवÔयकतांशी संबंिधत आहे जसे कì आÂम-सÆमान, Öवाय°ता आिण आÂम -वाÖतिवकता
आिण नंतर नैितक समÖया जसे कì, धािमªकता, जबाबदारी आिण दाियÂव.
बÆसª (१९७८) Ìहणतात कì, "नेतृÂव पåरवतªनाचा पåरणाम Ìहणजे परÖपर उ°ेजन आिण
उÆनतीचा संबंध जो अनुयायांना नेÂयामÅये łपांतåरत करतो आिण नेÂयांना नैितक
ÿितिनधीमÅये łपांतåरत कł शकतो". अनुयायांना गटा¸या फायīासाठी वैयिĉक
िहतसंबंधांचा Âयाग करÁयास ÿेåरत करÁयासाठी आम¸यासारखे काही ÖवातंÞयसैिनक हे
पåरवतªनवादी नेÂयाचे आदशª उदाहरण असू शकतात कारण Âयांनी मुĉ भारताची Âयांची
संकÐपना सांगून 'जनमानसात' पåरवतªन केले आिणÖवत:ला मयाªिदत करÁयाऐवजी स°ा
िमळवÁयासाठी उ¸च उĥेशाची जाणीव ठेवली. Âयां¸या नेतृÂवाची ŀĶी Âयां¸या पलीकडे
तसेच Âयां¸या मागे आलेÐया सवा«¸या कÐयाणासाठी आिण संपूणª देशा¸या कÐयाणासाठी
िवÖतारली होती. दुसरे चांगले उदाहरण Ìहणजे अāाहम िलंकन, यू.एस.ए.चे माजी अÅय±,
ºयांनी देशभरात सवª गुलामां¸या ÖवातंÞयाचा ÿचार केला आिण असे करताना लोकांना
सामािजक िहतासाठी वैयिĉक Öवाथाªचा Âयाग करÁयास ÿेåरत केले.पåरवतªनवादी नेÂयांचे
वणªन बनाªडª एम. बास (१९८५) यांनी ÿामु´याने अनुयायांवर होणाöया पåरणामां¸या
संदभाªत केले आहे. नेÂयावर िवĵास, आपुलकì, भĉì आिण आदर असलेले अनुयायी
Âयां¸या ±मते¸या पलीकडे जाÁयास ÿवृ° होतात. हे अनुयायी पåरवतªनवादी नेÂयाशी
सखोलपणे ओळखले जातात आिण Âयांचे łपांतर होते. Åयेयपूतêचे महßव आिण मूÐय
याबĥल जागłकता िनमाªण कłन, अनुयायांना संÖथे¸या िकंवा संघा¸या फायīासाठी
Öवतः¸या Öवाथाª¸या पलीकडे जाÁयासाठी आिण उ¸च øमा¸या गरजा सिøय कłन munotes.in

Page 52

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
52 अनुयायां¸या पåरवतªनाची सोय करतात. यामुळे दोÆही नेÂयांमÅये बदल होतो. आिण
अनुयायांची मूÐये, अपे±ा आिण ÿेरणा. नेता अनुयायां¸या आÂम-कायª±मतेवर आिण
आÂमसÆमानावरही ÿभाव टाकतो. अशाÿकारे, ते Âयां¸या अनुयायांना Âयां¸या पूणª
±मतेपय«त पोहोचÁयासाठी स±म करतात आिण Âयांना मागªदशªन आिण स±म कłन
Âयां¸या संÖथेमÅये अिधक ÿभावीपणे योगदान देतात.
बनाªडª एम. बास (१९७८) यांनी पåरवतªनवादी नेÂयाकडे चार ÿाथिमक घटकांचा उÐलेख
कłन ही संकÐपना पुढे केली: कåरÔमा (आदशª ÿभाव), ÿेरणादायी ÿेरणा, बौिĦक उ°ेजन
आिण वैयिĉक िवचार.
कåरÔमा (आदशª ÿभाव):
पåरवतªनवादी नेÂयाचा Âया¸या अनुसरण करणाöया लोकांवर खूप मोठा ÿभाव असतो आिण
हे ित¸या/Âया¸या आदशª वागणुकìĬारे नेहमीच साÅय केले जाते.
ÿेरणादायी ÿेरणा:
ÿेरणादायी ÿेरणा ही पåरवतªनशील नेÂयाची ÿेरणा आिण अनुयायांना अपेि±त उिĥĶे साÅय
करÁयासाठी आिण योµय गोĶी करÁयासाठी उ°ेिजत करÁयाची ±मता आहे.
बौिĦक उ°ेजना:
पåरवतªनवादी नेÂया¸या समÖया आिण उपायांबĥल जागłकता वाढवÁया¸या ±मतेला
बौिĦक उ°ेजना Ìहणतात. ती/तो अनुयायांना नवीन आिण चांगÐया भिवÕयाची कÐपना
करÁयासाठी बौिĦकåरÂया उ°ेिजत करतो.
वैयिĉक िवचार:
वैयिĉक िवचार सुचिवतो कì पåरवतªनवादी नेता अधीनÖथांची कौशÐये, ±मता आिण
वाढी¸या संधé¸या इ¸छांमधील फरक माÆय करतो. नेता ºया ÿमाणात अनुयायांमÅये खरी
काळजी दाखवतो तो वैयिĉक ल± देÁयाची एक महßवाची बाब आहे.
थोड³यात, पåरवतªनवादी नेते Âयां¸या अनुयायांशी परÖपर संबंध जोपासतात जे िवĵास
आिण वैयिĉक िवचारांवर आधाåरत असतात. ते दूरदशê नेते आहेत जे मूÐयांवर आधाåरत
आिण ÿेरणादायी, बौिĦकŀĶ्या उ°ेजक आिण बदलाचे एजंट आहेत. पåरवतªनवादी
नेÂयांना सामाÆयतः बदल एजंट Ìहणून संबोधले जाते जे कमªचाö यांना नवीन वतªन
ÖवीकारÁयास ÿोÂसािहत करतात आिण Âयांना िनद¥िशत करतात. हे नेते सÅया¸या
पåरिÖथतीवर असमाधानी आहेत आिण Âयां¸या संघटनांना नेहमी चांगÐयासाठी
बदलÁयाचा ÿय Âन करतात. ते Âयां¸या संÖथांना नवीन िÖथती, धारणा िकंवा
कायªसंÖकृतीकडे वळवतात आिण वतªमानाबĥल असंतोष िनमाªण करतात. ते नेहमी नवीन
संधéसाठी बाहेरील जगाचे िनरी±ण करत असतात, ±ेýे आिण तंý²ानातील बदल ÿ±ेिपत
करत असतात आिण Âयांची संÖथा बाहेरील जगाशी सुसंगत ठेवÁयाचे मागª शोधत
असतात.जुÆया समÖयांना ताºया ÿकाशात पाहÁयास मदत कłन ते आÓहानांवर
अनुयायांचा ŀिĶकोन बदलतात. munotes.in

Page 53

िश±णातील नेतृÂव
53 २.३.३ नेतृÂवाकडे पाहÁयाचा Óयवहारीक ŀĶीकोन:
नेतृÂवाकडे Óयवहाराचा ŀĶीकोन हा पåरवतªनवादी ŀĶीकोन नेतृÂवाशी िवरोधाभासी Ìहणून
उदयास आला आहे. Óयवहारी नेतृÂव हे अनुयायां¸या वतªनावर िनयंýण ठेवÁयासाठी आिण
समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी सुधाराÂमक परÖपरसंवादात गुंतून राहÁया¸या नेÂया¸या
ÿवृ°ीĬारे िचÆहांिकत केले जाते. यासाठी, अनुयायी नेÂयाला अिधकार देईल. Óयवहारवादी
नेते Âया¸या आ²ाधारकते¸या बदÐयात बि±से देऊन Âयां¸या अधीनÖथांवर ÿभाव
िमळवतात. हे Óयवहाराशी देखील तुलनाÂमक आहे कारण Âयात िहतसंबंधांचा साधा संवाद
समािवĶ आहे- जर माझी काळजी घेतली जात असेल तर मी तुम¸या िहताची काळजी घेईन
नेता आिण अनुयायी यां¸यातील िहतसंबंधां¸या देवाणघेवाणीĬारे Óयवहाåरक नेतृÂवाचे
वैिशĶ्य आहे. अशाÿकारे, Óयवहार करणारे नेते Âयां¸या अनुयायां¸या गरजांवर ल± क¤िþत
करतात आिण Âया गरजा पूणª करÁयावर आधाåरत Âयां¸याशी संबंध िनमाªण करतात.
बö याच ÿकारे, Óयवहार नेतृÂव िनयोĉा आिण कमªचारी यां¸यातील िविशĶ परÖपरसंवादाचे
ÿतीक आहे जे फĉ बि±से आिण िश±े¸या यंýणेवर आधाåरत आहे. उदाहरण Ìहणून
िनयोĉा आिण कमªचारी यां¸यातील मूलभूत संबंधांचा िवचार करा. कमªचारी देयका¸या
बदÐयात काम करतील आिण जोपय«त Âयां¸या गरजा पूणª होतात तोपय«त ते वåरķां¸या
िनद¥शांचे आिण िनयमांचे पालन करतील. इथे दोघांनाही एकमेकां¸या शĉì आिण
संसाधनांची जाणीव असते. Âयांचे संबंिधत िहतसंबंध गुंफलेले असतात आिण Âयामुळे
संबंध ÿÖथािपत होतात. हे नाते माý Óयवहारापलीकडे िवÖतारत नाही.
पåरवतªनवादी आिण ÓयवहाराÂमक नेतृÂव यातील महßवाचा फरक हा आहे कì केवळ
पूवê¸या नेतृÂवामÅये अनुयायांचे स±मीकरण समािवĶ असते. अशाÿकारे, पåरवतªनवादी
नेते केवळ Âयां¸या अनुयायां¸या कृतéवरच ÿभाव टाकू शकत नाहीत तर Âयांची मूÐये,
अपे±ा आिण ÿेरणा देखील ÿभािवत कł शकतात, तर Óयवहारवादी नेते केवळ Âयां¸या
अनुयायां¸या वागणुकìवर ÿभाव टाकू शकतात. िवशेष Ìहणजे, पåरवतªनवादी आिण
कåरÕमावादी नेते अधीनÖथांना Âयां¸या वैयिĉक िहतसंबंधां¸या पलीकडे िवचार करÁयास
ÿवृ° कł शकतात. संपूणª गटा¸या िहतासाठी कायª करतात, तर Óयवहारवादी नेते
अनुयायां¸या वैयिĉक िहतसंबंधांवर Âयांचा ÿभाव िनमाªण करतात. एक महßवाचा मुĥा
असा आहे कì Óयवहारा¸या नेतृÂवात, एक नेता बि±से आिण िश±ेचा उपयोग अनुयायांना
Âयांची कतªÓये पार पाडÁयासाठी ÿेåरत करÁयासाठी करतो, तर पåरवतªनवादी नेता
अनुयायांना आकिषªत करÁयासाठी आिण काही आदर िमळिवÁयासाठी कåरÔमा वापरतो.
पåरवतªनशील नेतृÂवामÅये समÖया ओळखणे आिण िनराकरण करणे समÖया िवकिसत
होÁया¸या खूप आधीपासून सुł होते. नेता समÖयेचा अंदाज घेतो आिण Âयाचे िनराकरण
करÁयासाठी यो µय ÿयÂन करतो. Óयवहारा¸या नेतृÂवातील नेता समÖया समोर आÐयानंतर
ÿितिøया देतो.
२.३.४ नेतृÂवाकडे पाहÁयाचामनोिवĴेषणाÂमक ŀĶीकोन:
नेतृÂवाचा मनोिवĴेषणाÂमक ŀĶीकोन मूलभूत मनोिवĴेषणाÂमक तßवे हे Āॉइड यां¸या
संशोधनावर आधाåरत आहे. Āॉइड¸या िसĦांतांनी मानवी वतªनाला चालना देणारी
अंतिनªिहत कारणे आिण हेतू अिधक समजून घेÁयासाठी पाया Ìहणून काम केले. Āॉइडचे munotes.in

Page 54

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
54 मनोिवĴेषणाÂमक िसĦांत नंतर Öवीकारले गेले, मनोिवĴेषणाÂमक ŀĶीकोन िवकिसत
करÁयासाठी. अāाहम झालेिनक (१९७७), हावªडªमधील ÓयवÖथापन ÿाÅयापक आिण
तŁण िवĬानांचा एक गट मनोिवĴेषणाÂमक ŀिĶकोनाचे सुŁवातीचे समथªक होते.
 नेतृÂवाचा मनोिवĴेषणाÂमक ŀĶीकोन मानवी वतªना¸या गितशीलतेचा शोध घेतो,
ºयाचे आकलन करणे बहòतेकदा सवाªत कठीण असते. हे यावर जोर देते कì मानव
Âयां¸या समृĦ आिण वैिवÅयपूणª ÿेरक घटकांमुळे आिण परÖपरसंवादा¸या पĦतéमुळे
जिटल, अिĬतीय आिण िवरोधाभासी घटक आहेत. नेतृÂव आिण संÖथे¸या
अËयासाशी संबंिधत मनोिवĴेषणाÂमक ŀिĶकोनातील मु´य संकÐपना आिण काही
मूलभूत कÐपनाआहेत.
 यात ‘इनर िथएटर’ वर ल± क¤िþत करÁयावर भर िदला जातो. आपÐया अनेक
भावना, भीती, हेतू आपÐया अवचेतन हे अंतमªनात असतात. आपÐया Óयिĉमßवाला
आिण कृतéना चालना देणाö या गोĶéबĥल मानव नेहमीच जाणीवपूवªक जागłक नसतो,
परंतु Âयांचा आपÐया ÿितिøया आिण नातेसंबंधांवर मोठा ÿभाव पडतो. जेÓहा एखादी
Óयĉì मानवी वतªनामागील ÿेरणा समजून घेÁयावर, मु´य नातेसंबंधातील संघषª
ओळखÁयावर ल± क¤िþत करते, तेÓहा तो या अंतगªत हेतूंना अिधक उÂपादक परÖपर
संबंधांमÅये संरेिखत कł शकतो.
 मानव हे सवª Âयां¸या मागील अनुभवांचे पåरणाम आहेत. मानवी ÓयिĉमÂव
अनुभवांĬारे तयार होते, जे Âयां¸या जीवना¸या सुŁवाती¸या टÈÈयात सवाªत
ÿभावशाली असतात. हे सुŁवातीचे अनुभव इतरांना आपÐया ÿितसादांना आकार
देतात आिण अनेक नातेसंबंधां¸या िवकासास हातभार लावतात.
 मानवी भावना वेगवेगÑया पåरिÖथतéबĥल Óयĉéना कसे वाटते आिण ते Âयांचे
मानिसकåरÂया कसे आयोजन करतात यावर ÿभाव टाकतात. आपÐया भावनांचे
िनयमन करÁयाची आिण Óयĉ करÁयाची ±मता आपण कोण आिण काय आहोत
यासाठी मूलभूत आहे.
 एक अंतिनªिहत संकÐपना अशी आहे कì Óयĉìचे ÓयिĉमÂव गुणधमª घĘपणे एÌबेड
केलेले असतात आिण सुधारणे जवळजवळ कठीण असते. Öवतः¸या Óयिĉमßवाची
वैिशĶ्ये Öवीकारणे, तसेच इतरांची वैिशĶ्ये समजून घेणे आिण Öवीकारणे ही कÐपना
आहे.
मनोिवĴेषणाÂमक ŀĶीकोन अËयासा¸या आधारावर आधाåरत आहेकì, एखाīा Óयĉì¸या
वतªनावर काय ÿभाव पडतो याचा अËयास कłनतो िकंवा ती कशी कायª करते आिण ते
िविशĶ मागा«नी ÿितिøया देतात िकंवा कायª करतात याची अिधक चांगली समज ÿाĮ केली
जाऊ शकते आिण नंतर Âया ²ानाचा वापर कłन चांगले नेते आिण अनुयायी बनतात.
कायाªÂमकŀĶ्या, मनोगितक ŀĶीकोन नेÂयांना Âयां¸या Óयिĉमßवा¸या वैिशĶ्यांबĥल
अंतŀªĶी िमळिवÁयावर आिण Âयां¸या Óयिĉमßवावर आधाåरत सहकारी/अनुयायांचे
ÿितसाद समजून घेÁयावर भर देतो. Âयाच वेळी, नेते सहकारी/अनुयायांना Âयां¸या munotes.in

Page 55

िश±णातील नेतृÂव
55 Öवतः¸या Óयिĉमßवाबĥ ल अंतŀªĶी िमळिवÁयासाठी ÿोÂसािहत करतात जेणेकłन ते नेते
आिण इतरांबĥल¸या Âयां¸या ÿितिøया समजून घेÁयास िशकू शकतील.
पुढील कारणांमुळे संÖथेतील नेतृÂवासाठी मनोिवĴेषणाÂमक ŀĶीकोन महßवपूणª आहे.
ÿथम, जर नेता ÿभावीपणे आÂमिनरी±ण करत असेल आिण Âया¸या Óयिĉमßवाची
वैिशĶ्ये आिण अंतगªत शĉì समजून घेत असेल, तर ते Âयां¸या भाविनक ÿितसादांशी
सुसंगत असतील आिण Âयानुसार Âयां¸या कायªसंघाकडे Âयां¸या कृती िनद¥िशत करÁयास
स±म असतील. दुसरे Ìहणजे, जर ते Âयां¸या अनुयायां¸या भाविनक ÿितसादांबĥल आिण
नमुÆया¸या वतªनाबĥल अिधक जागłक असतील तर ते Âयां¸या नेतृÂवाची शैली Âयां¸याशी
जुळवून घेÁयास स±म असतील आिण Âयांना लàय साÅय करÁया¸या िदशेने अिधक
चांगÐया ÿकारे नेÁयास स±म असतील. मनोिवĴेषणाÂमक ŀĶीकोन आम¸याकडे संबोिधत
कłन नेतृÂवाला एक महßवपूणª पåरमाण जोडते. पूवêचे अनुभव, अवचेतन, भावना, आÂम-
समज आिण Óयिĉमßवाचे ÿकार ही रणनीती कायª करते कारण लोकांना एकमेकां¸या
Óयिĉमßवांची जाणीव होते आिण Âयामुळे मतभेद ÿकाशात आणले जातात जेणेकłन
Âयांची चचाª करता येईल.
मनोिवĴेषणाÂमक ŀिĶकोनावर टीका केली गेली आहे कारण ती संघटनाÂमक घटक
िवचारात घेत नाही, तर ती केवळ नेÂयां¸या Óयिĉमßवावर आिण नेतृÂव शैलीवर ल± क¤िþत
करते. या ŀिĶकोनामÅये संरचनाÂमक आिण संघटनाÂमक समÖयांकडे दुलª± केले जाते.
इतर टीका अशी आहे कì ती Öवतःला ÿिश±णा¸या पारंपाåरक कÐपनांमÅये सामावून घेत
नाही, कारण ती Óयĉìची आÂम -जागłकता वाढिवÁयावर ल± क¤िþत करते. हे ÿÂयेक
Óयĉìनुसार बदलते Âयामुळे पĦतशीर बदलासाठी िविशĶ मागªदशªक तßवे िकंवा मानक
उपाय ÿदान करणे कठीण आहे.
२.३.५ नेतृÂवाचाकåरÕमाई ŀĶीकोन (CharismaticApproach to Leadership) :
कåरÔमा हा एक úीक शÊद आहे जो "दैवी ÿेåरत ±मता" चा संदभª देतो. समाजशाľ² मॅ³स
वेबर (१९४७) यां¸या मते, "कåरÔमा हा एक ÿकारचा ÿभाव आहे जो अनुयायां¸या
समजुतीवर आधाåरत आहे कì, नेÂयाकडे उÂकृĶ गुण आहेत, एखाīा Óयĉìला Öथान िकंवा
परंपरेचा अिधकार असलेÐया Óयĉìवर ÿभाव पाडÁयाऐवजी "कåरÕमाई नेतृÂव हे ÿामु´याने
अनुयायांचे गुण आहे. अनुयायी नेÂया¸या वागणुकìबĥल¸या Âयां¸या िनरी±णांवर आधाåरत
नेÂयाला काही कåरÕमाÂमक गुणांचे ®ेय देतात.
नेतृÂवासाठी कåरÕमाई ŀĶीकोन दूरदशê नेÂयांĬारे वैिशĶ्यीकृत आहे जे Âयां¸या अनुयायांना
ÿेåरत करÁयास, आशावादाला ÿेरणा देÁयास, यथािÖथतीला आÓहान देÁयास आिण
सकाराÂमक आदशª Ìहणून काम करÁयास स±म आहेत. हे उÂकृĶ संÿेषण ±मतांĬारे
देखील वेगळे आहे.. वैयिĉक ओळखीची मनोिवĴेषणाÂमक संकÐपना ही अशी ÿिøया
आहे ºयाĬारे एखाīा Óयĉìचे दुसö या Óयĉìबĥलचे िवĵास िवशेषत: तयार होतात. नेता
Öवयं-पåरभािषत िकंवा Öवयं-संदभêय बनतो. मुळात, हे अनुयायांचा संदभª देते जे नेÂयांशी
ओळखतात आिण Âया Óयĉìसारखे बनू इि¸छतात. munotes.in

Page 56

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
56 वॉरेन बेिनस (१९८९) यांनी युनायटेड Öटेट्समधील नÓवद ÿभावी नेÂयांचा अËयास
केÐयावर असे आढळले कì –
 कåरÔमाई नेते चाåरÞयाने दूरदशê होते,
 Âयां¸याकडे एक ÖपĶ ŀĶी िकंवा उĥेश होता,
 Âयांचे अनुयायी सहज ओळखू शकतील अशा ÖपĶ शÊदांत ते ŀĶी Óयĉ कł शकले,
 Âयांनी Âयां¸या ŀĶीचा पाठपुरावा करताना िÖथरता आिण समपªण ÿदिशªत केले,
आिणÂयांनी ओळखले आिण Âयां¸या Öवतः¸या सामÃयाªचे भांडवल केले.
अशाÿकारे, कåरÔमाई नेते Öवतःला Âयां¸या अनुयायांसाठी आदशª Ìहणून िचिýत करतील,
जे नंतर नेÂयां¸या िवचारांचे, िवĵासाचे आिण वागणुकìचे अनुकरण करतील आिण
Öवीकारतील. नेता िकतपत कåरÕमाई आहे हे अनुयायां¸या नेÂया¸या अचूकतेवर िवĵास
ठेवून ठरवले जाते. िवĵास आिण नेÂया¸या अनुयायां¸या िवĵासाची समानता. पुढे हे
अनुयायां¸या नेÂयाचा िनिवªवाद Öवीकृती आिण नेÂया¸या Öवे¸छेने आ²ाधारकतेĬारे िनिIJत
केले जाते. शेवटी, संÖथे¸या उिĥĶांसह Âयांची ओळख आिण कायª±मतेची पातळी मोठ्या
ÿमाणात वाढवून Âयाची Óया´या केली जाते.
संÖथा आिण Óयĉì या दोघांसाठीही कåरÕमाई नेतृÂवा¸या फायīांवर सामाÆय सहमती
असली तरी, नेÂयावर अनुयायां¸या जाÖत अवलंिबÂवासाठी टीका केली जाते. नेÂयाशी
ओळख झाÐयामुळे अधीनÖथांकडून नेÂयावर उ¸च Öतरावर अवलंबून राहणे श³य होते.
नेÂया¸या जाÁया¸या अÂयंत पåरिÖथतीत, अनुयायांना संकट, तीĄ दुःखाची भावना आिण
तीĄ अिभमुख समÖया येऊ शकतात.
२.३.६ नेतृÂवाकडे पाहÁयाचा सामािजक ŀिĶकोन:
नेतृÂव हे नेहमीच एखाīा िविशĶ Óयĉìचे वतªन िकंवा शैली Ìहणून पािहले जाते. मÅयवतê
गृहीतक हे आहे कì नेतृÂव वैयिĉक आिण मु´यतः कमी जाÖत ŀĶीकोन आहे, नेता
अनुयायांवर ÿभाव टाकतो. या गृिहतका¸या िवरोधात, काही िवĬानांनी नेतृÂवाची Óया´या
एक अÂयंत ि³लĶ घटना Ìहणून केली आहे ºयामÅये मोठ्या सं´येने लोक आिण Âयांचे
िøयाकलाप, वतªन आिण परÖपरसंवाद यांचा समावेश आहे. नेतृÂवाचा सामािजक ŀĶीकोन
ठळकपणे यावर जोर देतो कì, ही एक सामाियक ÿभावाची ÿिøया आहे िजथे एखाīा
Óयĉìची कृती ही सामािजक ÿिøया Ìहणून नेतृÂवापे±ा अिधक महßवाची नसते.
सामािजक नेतृÂवाची चौकट ÿÂय±ात काही काळापूवê सामािजक ओळख िसĦांता¸या
उदयाने तयार करÁयात आली होती. वैयिĉक आिण समूह वतªन समजून घेÁयासाठी समूह
गितशीलते¸या महßवावर सामािजक ओळख िसĦांताĬारे जोर देÁयात आला आहे.
वैयिĉक ओळख एखाīा िविशĶ पåरिÖथतीत Öवतःला अिĬतीय आिण इतर Óयĉéपे±ा
वेगळी Ìहणून समजते. वैकिÐपकåरÂया, सामािजक ओळख Ìहणजे एखाīा Óयĉì¸या
जागłकतेचा संदभª आहे कì तो िकंवा ती िविशĶ सामािजक गटाशी संबंिधत आहे हे आता
या गटा¸या सदÖयÂवा¸या भाविनक मूÐयाचा आिण महßवाचा एक भाग आहे. सोÈया munotes.in

Page 57

िश±णातील नेतृÂव
57 शÊदात, सामािजक ओळख एखाīा Óयĉì¸या समूहाशी संबंिधत असÐयाची भावना
दशªवते.
मायकेल ए. हॉग यांनी Âयां¸या लेखातील "नेतृÂवाचा सामािजक ओळख िसĦांत" मÅये
"समूह ÿोटोटाइिपकॅिलटी" या शÊदाचे वणªन केले आहे, येथे ÿोटोटाइप या शÊदाचा अथª
असा आहे कì, िविशĶ गुणांचे वणªन करणारी एखादी Óयĉì िकंवा काहीतरी जसजसे लोक
एखाīा गटाशी अिधक ŀढपणे ओळखताततसतसे ते समूहा¸या ÿोटोटाइपकडे बारकाईने
ल± देतात आिण गटातील सवाªत ÿोटोटाइप कोणता िकंवा कोण आहे हे ओळखतात.
पåरणामी, गटातील सवाªत ÿोटोटाइिपकल सदÖय नेता होÁयाची श³यता असते. सामािजक
वगêकरण आिण ÿोटोटाइप -आधाåरत िडपसōनलायझेशन ÿिøयेĬारे सामािजक ओळखीशी
संबंिधत गट ÿिøया Ìहणून Âयांनी नेतृÂवाकडे पािहले.
नेतृÂव िवकासाची काही पåरमाणे सामािजक ओळख िसĦांताĬारे ÖपĶ केली जाऊ
शकतात. या ŀिĶको नानुसार, नेतृÂवाचा उदय ही एक Óयĉì ºया ÿमाणात संपूणª समूहा¸या
ओळखीशी जुळते. कालांतराने समूह िवकिसत होत असताना समूहाचा नमुना उदयास
येतो. नेतृÂव, सामािजक ओळख ŀिĶकोनानुसार, Óयĉìऐवजी समूहाचे कायª आहे. जेÓहा
Óयĉì समूहा¸या ÿोटोटाइपशी अिधक साÌय दाखवतात तेÓहा ते गट नेते Ìहणून उदयास
येतात. ते अिधक सामािजकŀĶ्या आकषªक आहेत, ºयामुळे गट सदÖयांना Âयांचे अिधकार
Öवीकारणे आिण Âयां¸या िनणªयांचे पालन करणे सोपे होते. शेवटी, गट सदÖय
पåरिÖथतीपे±ा Óयĉìला नेतृÂव गुणधमª देतात, पुढे नेताला िकंवा ितला िवशेष मानून इतर
गटापासून वेगळे करतात. ÿोटोटाइपशी सुसंगत वृ°ी आिण वतªन राखणारा नेता यशÖवी
होईल.
सामािजक ओळख िसĦांत गट Öवतःला कसे समजतात आिण ते महßवपूणª मानतात ते मुĥे
तपासतात. िसĦांताचा मु´य आधार असा आहे कì, नेते Öवतः नेÂयाĬारे न ओळखता
िविशĶ सामािजक गटाĬारे ओळखले जाऊ शकतात. हे नेÂयाला गटाचा अज¤डा मंजूर
करÁयाचा आिण गटा¸या गरजांना ÿितसाद देऊन पåरणाम साÅय करÁयाचा अिधकार देते.
सामािजक ŀिĶकोनिसĦांतावर टीका केली गेली आहे कारण Óयĉì गटांमÅये Öवतः¸या
नेतृÂवाची िÖथती हाताळू शकतात आिण ते Öवतःला समूहासाठी आदशª Ìहणून दाखवू
शकतात, ते कदािचत Öवतःला समूहाशी ओळखू शकत नाहीत. पुढे, ते Óयिĉवादाला
सामािजक ओळखीसह बदलते आिण आÂमसÆमानाचे महßव ±ुÐलक बनवते.
नेतृÂवाबĥल िवचार करÁयाचे िविवध पÅदती आहेत, अपवादाÂमक नेÂयां¸या
Óयिĉमßवा¸या वैिशĶ्यांवर जोर देÁयापासून ते लोक कसे नेतृÂव करतात यावर पåरणाम
करणाöया पåरिÖथती¸या तणावपूणª पैलूंपय«त िभÆन आहेत. इतर अनेक संकÐपनांÿमाणेच
नेतृÂव हा बहòआयामी िवषय आहे आिण तो िविवध पैलूंचे संयोजन आहे. काही लोक उÂकृĶ
नेते बनÁयासाठी िवशेष योगदान देतात.
आपली ÿगती तपासा :
१. नेतृÂवासाठी¸या सायकोडायनािमक ŀिĶकोनाचे वणªन करा. munotes.in

Page 58

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
58 २. पåरवतªनवादी नेतृÂव Ìहणजे काय? पåरवतªन नेतृÂव हे Óयवहारी नेतृÂवापे±ा अिधक
ÿभावी का असते ÖपĶ करा?
२.४ गोलमन¸या नेतृÂव शैली नेतृÂव शैली ही िदशा ÿदान करÁयाची, योजनांची अंमलबजावणी करÁयाची आिण लोकांना
ÿेåरत करÁयाची पĦत आिण ŀĶीकोन आहे. गोलमन नेतृÂव शैलीआराखडा (२००२)
नुसार, नेÂयांना कामा¸या िठकाणी बदलÂया वातावरणाला सामोरे जावे लागते आिण ते
कायª±मतेने हाताळÁयाची ±मता असणे आवÔयक असते. ही संपूणª चौकट केवळ भाविनक
बुिĦम°ेवर अवलंबून असते. ती भाविनक बुिĦम°ेला नेतृÂवा¸या पिहÐया आिण एकमेव
महßवा¸या भागांपैकì एक मानते. नेतृÂव करÁयासाठी, नेÂयाने िविवध पैलूं¸या भाविनक
बाजू तसेच अनुयायां¸या भावना समजून घेतÐया पािहजेत. नेÂयाला समजून घेÁयासाठी
आिण िवĵास ठेवÁयासाठी अनुयायांसाठी काही मूलभूत संबंध आिण भाविनक समज असू
īा.
गोलमन लीडरिशप ÖटाइÐस मॉडेल समजून घेÁयासाठी आवÔयक असलेली दुसरी सं²ा,
'रेझोनंट लीडर' आहे. एक ÿितÅवनी करणारा नेता इतरांमÅये आनंददायी आिण उÂसाही
भावना िनमाªण करतो आिण Âयांना भाविनक सुसंवादात आणतो. जेÓहा संघामÅये
ÿितÅवनीयुĉ नेतृÂव चांगÐया ÿकारे लागू केले जाते, तेÓहा Âयाचा पåरणाम भाविनक
समाधान, सहयोग, सह-िनिमªती आिण मजबूत भाविनक जोडणीमÅये होतो ºयामुळे संघाला
कठीण पåरिÖथतीतून जाÁयास मदत होते. उलटप±ी, असंतुĶ नेतृÂवामुळे अिÿय संवेदना,
संबंध नसणे, तणाव आिण अगदी घाबरणे देखील होऊ शकते. यामुळे अिधक लोक
बोलÁयापासून परावृ° होऊ शकतात कारण Âयांना नेता िकंवा इतर सदÖयांकडून होणारा
उþेक िकंवा पåरणाम होÁयाची भीती असते. भाविनक बुिĦम°ेवर आधाåरत सहा नेतृÂव
ÿकारांचे Âयांनी दोन गटांमÅये वगêकरण केले आहे:
i) संलµन नेतृÂव, कोिचंग नेतृÂव, लोकशाही नेतृÂव आिण अिधकृत/दूरदशê नेतृÂव ही
नेतृÂव शैलीची उदाहरणे आहेत जी अनुनाद िनमाªण करतात आिण कायªÿदशªन
सुधारतात.
ii) पेससेिटंग नेतृÂव आिण नेतृÂव शैली, जेÓहा अयोµयåरÂया वापरली जाते तेÓहा िवसंगती
िनमाªण होते.
डॅिनयल गोलेमन¸या भाविनक बुिĦम°ेवर आधाåरत सहा नेतृÂव शैली या नेतृÂव शैलéचा
सवाªत Óयावहाåरक आिण ÿभावी संच असÐयाचे मानले जाते. डॅिनयल गोलेमन (२००२)
सवª सहा शैलéचे थोड³यात वणªन करतात, “हòकुमशही नेते ताÂकाळ पालन करÁयाची
मागणी करतात. अिधकृत नेते लोकांना Âयां¸या ŀĶी¸या िदशेने एकिýत करतात. सहयोगी
नेते भाविनक बंध आिण सुसंवाद िनमाªण करतात. लोकशाही नेते सहभागातून एकमत
िनमाªण करतात. पेससेिटंग नेते उÂकृĶतेची आिण आÂम-िदµदशªनाची अपे±ा करतात. आिण
ÿिश±क नेते भिवÕयासाठी लोकांचा िवकास करतात.” या सहा नेतृÂव शैलéची खाली चचाª
केली आहे. munotes.in

Page 59

िश±णातील नेतृÂव
59 २.४.१ पेससेिटंग नेतृÂव (The Pacesetting Leader) :
पेससेिटंग नेतृÂव, या शÊदाÿमाणे, "मी करतो तसे करा" या ŀिĶकोनाचा वापर कłन
संÖथेची गती िनधाªåरत करणाö या नेÂयावर ल± क¤िþत करते. पेससेिटंग नेतृÂव तेÓहा घडते
जेÓहा नेता उ¸च कामिगरी, वेग आिण उÂकृĶतेचे उदाहरण मांडतो. कायªसंघ सदÖय Âयाचे
अनुसरण करणे अपेि±त आहे, आिण पेसेटरने इतर सवª गोĶéपे±ा कामिगरीवर भर िदला
आहे. पåरणामी, नेÂयाचा असा िवĵास आहे कì एकतर घाई करणे आिण कमी कामिगरी
करणाöया कमªचाöयाकडून काम कłन घेणे िकंवा Âया कमªचाöयाला अ±मतेसाठी काढून
टाकणे योµय आहे.
पेससेिटंग करणारा नेता असाधारणपणे Öवयं-ÿेåरत असतो. हा नेता कायª साÅय करÁया¸या
तीĄ इ¸छेने ÿेåरत आहे आिण उ¸च कायª±मता आिण पåरपूणªतेची मानके सेट करतो. Âयाच
वेळी, हा नेता श³य ितत³या लवकर गोĶी पूणª करÁयासाठी महßवपूणª पुढाकार घेतो. अशा
नेÂयांना उदाहरणाĬारे नेतृÂव करÁयाचे आिण Âयां¸या संघाला उ¸च दजाªवर ठेवÁयाचे
महßव समजते आिण ते ů¤ड-सेटर असतात. एक यशÖवी पेससेिटंग नेतृÂव ÖपĶपणे संÿेषण
केलेÐया आवÔयकतांचे महßव समजतो. एक पेससेिटंग करणारा नेता िवलंब आिण िनराशा
का टाळली पािहजे हे दशªवतो आिण पुनŁ¸चार करतो. काही ÿिसĦ øìडा नेते पेससेिटंग
नेतृÂव शैलीचे िचýण करतात.
कठोर मुदतीमुळे आिण उ¸च-गुणव°े¸या आउटपुटवर भर िदÐयाने अÐपकालीन, वेळ-
संवेदनशील संÖथाÂमक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी पेसेसेिटंग नेतृÂव आदशª आहे. नेता
कायªसंघ सदÖयांची सवाªत मजबूत ±मता शोधÁयात स±म आहे आिण कमªचाö यां¸या
कामाची कामिगरी वाढवÁयासाठी Âयांचा वापर कł शकतो. अÂयंत ÿितभावान आिण
अनुभवी संघाने वेढलेले असताना पेससेिटंग नेतृÂव सवōÂकृĶ चमकते. जेÓहा नेÂयाला
उ¸च-कायª±मता मानक Öथािपत करणे आवÔयक असते, संघाचे मनोबल कमकुवत असते
आिण यशावरील िवĵास कमी असतो तेÓहा ते लागू करणे हा सवō°म ÿकार आहे.
ही नेतृÂवशैली अÐपावधीत ÿभावी ठł शकते, परंतु ती दीघªकाळात कमªचाöयां¸या
ÓयÖततेसाठी आिण ÿेरणांना हानीकारक ठł शकते. काटेकोर मुदतीची पूतªता करÁयात
असमथªता कमी आÂमसÆमान आिण अपुरेपणाची भावना असलेÐया संघ सदÖयांमÅये
तणाव िनमाªण कł शकते. पेस सेिटंग लीडर¸या नेतृÂवाखालील संघाला नेÂयावरील
िवĵासा¸या समÖयेचा सामना करावा लागू शकतो कारण नेÂयाला मागªदशªनाने
सुधारÁयाऐवजी अपुरे असलेÐयांना संपवणे योµय वाटते. पेससेिटंग नेतृÂव हे
पåरणामािभमुख असÐयामुळे केवळ सातÂयाने उ¸च पातळीवरील कामिगरीवर ल± क¤िþत
केले जाते, Âयामुळे सजªनशीलता आिण आिवÕकाराला कमी वाव आहे. पåरणामी, काम
अिधकािधक अदूरदशê, नीरस आिण कंटाळवाणे होत जाते. Âयाच वेळी, संबंध िनमाªण
करÁयावर िकंवा संघाचे मनोबल वाढवÁयावर भर िदला जात नाही. पेससेिटंगमधील काही
कमतरता ल±णीय आहेत, आिण Âयामुळे गोलेमन¸या इतर पाच नेतृÂव शैलéशी समतोल
राखणे आवÔयक आहे.
munotes.in

Page 60

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
60 २.४.२ अिधकृत नेता:
अिधकृत नेतृÂव शैलीला काहीवेळा "दूरदशê" नेतृÂव Ìहणून संबोधले जाते. गोलेमन दूरदशê
नेतृÂवाची Óया´या "ÿभावी ŀĶीकोनातून ÿेरणा घेÁयाची आिण ÿेरणा देÁयाची ±मता"
Ìहणून करतात. अिधकृत/þĶा नेता मोठे िचý पाहतो आिण संÖथेसाठी दीघªकालीन
ŀĶीकोन ठरवतो. जेÓहा अिधकृत नेतृÂव शैली वापरली जाते, तेÓहा दीघªकालीन ŀĶी
संÖथे¸या सदÖयांना पुरेशी ÖपĶ केली जाते आिण ÖपĶ केली जाते. ही शैली सहभाग,
संÿेषण आिण Åयेय सेिटंग यावर आधाåरत आहे.
अिधकृत नेता संÿेषण करतो आिण ŀĶीचा ÿचार करतो अशा ÿकारे संÖथे¸या सदÖयांना
ÿेरणा िमळेल आिण Âयांना Âया¸या अंमलबजावणीतून कसा फायदा होईल हे समजेल.
ÿÂयेक कायªसंघ सदÖयाला एकंदर ŀĶीकोन साÅय करÁयाची ÖपĶ कÐपना असते. असे
नेते सिøय असतात आिण अनेकदा आÓहानांचा अंदाज घेऊ शकतात. अिधकृत नेते
जोखीम घेÁयास मागेपुढे पाहत नाहीत ºयामुळे संÖथेला Âया¸या खöया ŀĶी¸या जवळ
येईल. ते ऐ³याला ÿेरणा देतात आिण कमªचाö यां¸या कामिगरीची कबुली देतात. अिधकृत
नेते Âयां¸या संघांना एक सामाÆय िदशा देतात आिण साÅय करÁयाचे उिĥĶ देतात, परंतु ते
कोणÂयाही पसंती¸या मागाªने ते Åयेय साÅय करÁयासाठी मोकळे असतात.
जेÓहा एखाīा नेÂयाला कायªभार Öवीकारावा लागतो आिण ŀĶीमÅये महßवपूणª बदल घडवून
आणÁयाची ÿेरणा असते तेÓहा ही नेतृÂव शैली उ°म कायª करते. जेÓहा नवीन ŀĶी िकंवा
ÖपĶ िदशा आवÔयक असते तेÓहा अिधकृत शैली सवाªत ÿभावी असते, उदा. जेÓहा
बदला¸या काळात - वैयिĉक संÖथाÂमक Öतरावर. अिधकाराचा Âयाग न करता िकंवा
ŀĶीशी तडजोड न करता नेÂयाने िÓहजनवर वैयिĉक ŀĶीकोन िवचारÐयास ते उ°म ÿकारे
वाढेल.
ही एक चांगली नेतृÂव शैली असली तरी ितचा अितवापर कł नये. यापैकì बरेच काही
अÐपकालीन उिĥĶे आिण ऑपरेशनल ÿिøयांवर ल± क¤िþत कł शकत नाही. पåरणामी,
संÖथेचे नुकसान होऊ शकते आिण संघ ŀĶीकोन पूणª करÁयात अ±म होऊ शकतो.
आणखी एक मुĥा असा आहे कì, नेÂया¸या ŀĶीवर एकाúता असते, ºयामुळे अÆयथा
मौÐयवान कÐपना काढून टाकÐया जातात. एखाīा चांगÐया गोĶीसाठी ŀĶी सुधारÁयाची
िकंवा ती पूणªपणे टाकून देÁयाची गरज याकडे वÖतुिनķ ŀिĶकोन नसू शकतो.
२.४.३ संलµन नेता:
संलµन नेतृÂव संबंध आिण लोकांशी अिधक संबंिधत आहे. 'सामािजक एकसंधतेला चालना
देÁयासाठी संलµनता' या शÊदाĬारे सूिचत केÐयाÿमाणे, ते कामा¸या िठकाणी सुसंवाद
आिण मैýी सुिनिIJत करÁयावर क¤िþत आहे. संलµन नेतृÂव शैली टीममÅये िवĵास आिण
सुसंवाद वाढवते, टीमवकªला नवीन उंचीवर चालना देते. उ¸च Öतरावरील िवĵास आिण
संवादामुळे, संलµन नेतृÂव शैली सामाÆयत: कामा¸या िठकाणी मोठ्या ÿमाणात लविचकता
देते याचा अथª असा होतो कì संलµन कायªसंघ अिधक अनुकूल असतात आिण इतर अनेक
संघांपे±ा बदलÂया पåरिÖथतéचा सामना कł शकतात. या नेतृÂव शैलीमÅये भरपूर munotes.in

Page 61

िश±णातील नेतृÂव
61 अिभÿाय समािवĶ आहेत.पोचपावती आिण बि±से, जे सांिघक भावना आिण एकýता
वाढवÁयास मदत करतात.
संबंध मजबूत कłन आिण ÿÂयेक कायªसंघ सदÖयाशी भाविनक पातळीवर जोडून
कोणतीही समÖया सोडवÁयाचा ÿयÂन संलµन नेते करतात. ते Âयां¸या कायªसंघ
सदÖयांसाठी एक आनंददायी कायª वातावरण Öथािपत करÁयाचा ÿयÂन करतात आिण
ओळख देÁयास उÂसुक असतात. संपूणª टीमला आनंदी ठेवÁयावर ल± क¤िþत करत
असताना, संलµन लीडर टीममेट्ससोबत आिण Âयां¸यात चांगले बंध आिण संबंध िवकिसत
करतो. यामुळे टीम सदÖयांना कमी तणाव आिण अिधक Öवाय°ता िमळते. संलµन नेते
Âयां¸या कमªचाö यांसह संपूणª काम साजरे करÁयासाठी वेळ घालवÁयाची श³यता असते.
Âयाच वेळी, संलµन नेता नैितकता आिण मूÐयांना Âयांचे ÿाथिमक ÿाधाÆय मानतो.
Âयाऐवजी, संलµन नेÂयांनी नैितक वतªनाचे उदाहरण मांडले आिण ते ºयां¸यासोबत काम
करतात Âयां¸याकडून Âयांचे पालन करÁयाची अपे±ा करतात. नैितकतेवरचा हा भर Âयांना
Âयां¸या कमªचाö यांबĥल सहानुभूती दशªिवÁयास मदत करतो ºयाची इतर नेतृÂव शैली
सहसा कमी असते.
जेÓहा एखादा संघ गंभीर संकटात असतो तेÓहा संलµन नेते खूप उपयुĉ ठł शकतात.
िशवाय, तळापासून संघ तयार करÁयाचा ÿयÂन करताना, संलµन नेतृÂव िवशेषतः
फायदेशीर ठरते कारण ते िवĵास आिण आपुलकìची भावना वाढवते, जे संघातील
सदÖयांना एकý बांधÁयास मदत कł शकते. सकाराÂमक मागाªने. सकाराÂमक संÿेषणाचा
उपयोग सहयोगी नेÂयांकडून संघाचे मनोबल वाढवÁयासाठी आिण यशाचा दर
सुधारÁयासाठी केला जातो.
संलµन नेतृÂवाचा अितवापर, इतर शैलéÿमाणेच, घातक पåरणाम होऊ शकतात. जर
एखाīा नेÂयाने याचा जाÖत वापर केला, तर तो नेतृÂवा¸या भूिमकेकडे दुलª± करेल आिण
Âयाऐवजी Âया¸या अनुयायांचे चांगले िमý बनेल. यामुळे कायªसंघ सदÖय गŌधळून जाऊ
शकतात कारण Âयांना ³विचतच कारवाई करÁयायोµय सÐला िकंवा सुधारणा आिण
नेÂया¸या मागªदशªनािशवाय िमळतात. काही बाबतीत संलµन नेतृÂव जबाबदारी आिण
उÂपादकतेची कमतरता िनमाªण कł शकते, कारण संघ एकोपा आिण मैýीला ÿाधाÆय िदले
जाते. नेते देखील कठोर िनणªय घेणे टाळतात िकंवा िवरोधाभासी पåरिÖथतीला ÿितसाद
देÁयास िवलंब करतात, ºयामुळे शेवटी संÖथेचे अिधक नुकसान होऊ शकते. पेससेिटंग
नेतृÂव शैली¸या िवłĦ, कमªचाö यां¸या कमी कामिगरीकडे सामाÆयतः दुलª± केले जाते,
Ìहणून कठोर मुदत असताना संलµन नेतृÂव ÿभावीपणे कायª कł शकत नाही. .
२.४.४ कोिचंग लीडरिशप:
कोिचंग लीडरिशप, नावावłनच सूिचत होते, जेÓहा एखादा नेता संघातील सदÖयांना
दीघªकालीन ŀĶीकोनातून िवकिसत आिण सुधारÁयासाठी ÿिशि±त करतो. वतªणूक शाľ²
पॉल हसê आिण ÓयवÖथापन तº² केन Êलँचाडª यांनी Âयां¸या िÖथतीिवषयक नेतृÂव
मॉडेलचा भाग Ìहणून कोिचंग नेतृÂव ÿÖतािवत केले होते. ते १९६९ मÅये िवकिसत झाले.
कोिचंग नेतृÂव नंतर डॅिनयल गोलेमन¸या भाविनक बुिĦम°ेवर आधाåरत नेतृÂव शैलीमÅये munotes.in

Page 62

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
62 समािवĶ केले गेले. ÿिश±ण नेतृÂव सामाÆय लोकांना øìडा, Óयापार, िश±ण, िवøì िकंवा
इतर कोणÂयाही ±ेýात असाधारण गोĶी करÁयासाठी ÿभािवत कł शकते.
कोिचंग नेतृÂव कमªचाö यांची ÓयÖतता वाढवते आिण कालांतराने अिधक चांगले Óयĉì आिण
Óयावसाियक बनÁयासाठी कमªचाö यांचा िवकास करÁयावर ल± क¤िþत करते. ही नेतृÂव
शैली कायª पूणª करÁयास आिण कायªसंघ सदÖयांशी परÖपर संबंध िवकिसत करÁयास
समान महßव देते. कायª क¤िþत वतªन लीडरĬारे कायªसंघ सदÖयांना िनद¥िशत करÁयासाठी
वापरले जाते. िविशĶ काय¥ करा. तथािप, लीडर टीम सदÖयासोबत एक आĵासक संबंध
बनवतो, ºयामुळे टीम सदÖयाला Öवाय°तेची भावना ÿाĮ होऊ शकते. अशा रीतीने, नेता
टीम सदÖयाला आÓहान व समथªन देतो, Âयांना Öवयं-िवकासाकडे मागªदशªन करÁया¸या
उĥेशानेकायª करतो. ÿितबĦता, भागीदारी वाढवतो Âयामुळे ÿिशि±त असलेÐया संघ
सदÖयाची भिवÕयातील उÂपा दकता सुधारते. कोिचंग नेतृÂव शैली अÂयंत कुशल नेता आिण
बदल Öवीकारणाöया टीम सदÖयांसह उÂकृĶ कायª करते.
कोिचंग नेता कामाशी संबंिधत उिĥĶे िकंवा िवøì लàय गाठÁयापे±ा Âयां¸या कायªसंघ
सदÖयां¸या वैयिĉक वाढीस ÿाधाÆय देतात. ते उÂकृĶता ÿाĮ करÁयासाठी Âयां¸या
कमªचाö यांसह एकमेकात काम करतात, जे िशकÁयास आिण वाढÁयास इ¸छुक असलेÐया
लोकांसाठी चांगले कायª करतात. ते हòशारीने समजतात कì Âयांचे मागªदशªन हळूहळू कमी
केले जावे जेणेकłन ÿÂयेक कायªसंघ सदÖयाला अिधक ²ान िवकिसत करता येईल.
Öवाय°तेचे. कोिचंग नेतृÂव शैली ÿÂयेक संघ सदÖया¸या िवकासासाठी दीघªकालीन धोरण
तयार करते. कोिचंग नेतृÂवाचा एक मूलभूत घटक Ìहणून, कोिचंग नेते Âयां¸या वाढीसाठी
रचनाÂमक टीका आिण वेळेवर अिभÿाय वापरतात. Âयाच वेळी, ÿिश±क नेÂयांना Óयĉì
समजून घेणे आवÔयक असÐयाने ÿभावीपणे ÿिश±ण देÁयासाठी भाविनक पातळीवर
ÿिश±ण िदले जाते सहानुभूतीने नेÂयाला आÓहान कसे ठरवायचे आिण Óयĉìचा िवकास
कसा करायचा हे ठरवू देते, तसेच दबावाचा वापर केÓहा कमी करायचा आिण वाढवायचा हे
देखील कळते.
कोिचंग नेतृÂव वेळ घेणारे असू शकते कारण Âयासाठी खूप वेळ लागतो. नेÂयासाठी हे खूप
जाÖत मागणी आहे कारण Âयासाठी Âयांचा बराच वेळ, ÿयÂन आिण अनुभव आवÔयक
आहे, परंतु Âया¸या ÿयÂनांवर िवĵास ठेवÁयासाठी बराच वेळ लागेल. ÿिश±क नेतृÂव शैली
केवळ तेÓहाच यशÖवी होईल जेÓहा कायªसंघ सदÖय ÿिøयेसाठी िततकेच समिपªत
असतील. कोिचंग लीडर केवळ अशा कमªचाö यांसह कायª कł शकतात जे Âयां¸या भूिमका
अिधक चांगले आिण अिधक ÿभावी होÁयासाठी Âयां¸या ±मता वाढिवÁयासाठी वचनबĦ
आहेत. ते यशÖवी होणार नाही, जर संघ सदÖय Öवयं-िवकासासाठी महßवपूणª वचनबĦता
करत नाहीत.
२.४.५ जबरदÖती करणारा नेता:
जबरदÖती नेतृÂव, ºयाला "िनद¥शक" िकंवा "कमांिडंग" नेतृÂव Ìहणून देखील ओळखले
जाते, जेÓहा एखाīा नेÂयाला समÖया जलद आिण ÿभावीपणे सोडवÁयाची आवÔयकता
असते तेÓहा सवō°म वापर केला जातो. जबरदÖती नेतृÂव ही एक िनरंकुश, ऑडªåरंग शैली
आहे ºयामÅये नेता आदेश देतो आिण Âया आ²ा पाळÐया जातात. जबरदÖती करणारा munotes.in

Page 63

िश±णातील नेतृÂव
63 नेता सवª िनणªय घेतो आिण कोणतेही ÖपĶीकरण न देता Âया¸या/ित¸या टीमला आदेश
देतो. सĉ आिण कडक िनयंýण आिण पाठपुरावा, तसेच िनयम, भूिमका आिण
अपे±ांमधली ÖपĶता, लÕकरी नेते सहसा जबरदÖती नेतृÂव शैली वापरतात. हे नेतृÂव
लÕकरातील लोकिÿय नेतृÂव शैली आहे याचे कारण आहे. या नेतृÂव शैलीĬारे ÿदान केलेले
िविशĶ िनयम आिण मानके सुर±ा आिण समाधानकारक िनयामक मानके सुिनिIJत
करÁयासाठी मजबूत Āेमवकª िवकिसत करÁयास अनुमती देतात.
बळजबरी करणारा नेता सूचना देऊन आिण कमªचाö यां¸या भूिमका आिण जबाबदाöया
पåरभािषत करणारे िनयम ठरवून तसेच कायª िसĦीतील कोणतेही अडथळे दूर कłन
ÖपĶता आिण उिĥĶे साÅय कł शकतो. िशवाय, बळजबरी करणाöया नेÂयाला ÿÂयेक
कायªसंघ सदÖयाची ±मता तसेच Âयांची ताकद आिण कमकुवतपणा समजून घेणे आवÔयक
आहे. हे नेÂयाला Âयां¸या कौशÐया¸या पातळीनुसार योµय कायªसंघ सदÖयांना कतªÓये
सोपिवÁयास स±म करेल संवादाची ÖपĶता हे जबरदÖती नेतृÂवाचे वैिशĶ्य आहे. कायª
यशÖवीपणे पूणª करÁयासाठी Âयां¸याकडून काय अपेि±त आहे हे कायªसंघातील ÿÂयेकाला
समजते. िनिदªĶ वेळेत योµयåरÂया कायª पूणª करÁयात अयशÖवी होÁया¸या पåरणामाची
देखील Âयांना जाणीव आहे.
बळजबरी नेतृÂव ÿभावी असू शकते, परंतु केवळ कमी-कुशल संघांसह आिण संकटा¸या
वेळी जेÓहा िनणªय खरोखरच जलद घेतले पािहजेत Âया वेळी उपयोगी असते. नेÂयाचा
अनुभव, संवादाची ÖपĶता आिण चांगली कामिगरी करÁयासाठी अननुभवी संघाचे िनयम
आिण िनयमन करÁयासाठी अननुभवी आिण असंघिटत संघाची रचना करÁयासाठी
जबरदÖती नेतृÂव देखील फायदेशीर आहे. नेतृÂवाची ही शैली उ¸च ÖपĶता आिण
अंमलबजावणीची गती िनमाªण करत असÐयाने, गंभीर पåरिÖथतीत िचंता आिण घाबरणे
कमी कł शकते.
या पåरिÖथती¸या बाहेर, ते Âवरेने असंतुĶतेकडे नेत आहे, कमªचाö यांना वचªÖव, अनादर,
हाताळणी, पीिडत आिण सामाÆयतः नाखूष आिण अनुÂपादक वाटू शकते. जर नेता
Âयाबĥल जागłक नसेल तर हे नेतृÂव Âवरीत िनरंकुश नेतृÂवाकडे येऊ शकते. अशा
पåरिÖथतीत, जबरदÖती नेतृÂव कमªचाö यां¸या सहभागासाठी हािनकारक आहे, िवशेषत:
ि³लĶ पåरिÖथतीत उ¸च -कुशल संघांसह. संÖथे¸या Åयेयासाठी येथे कमªचारी िवकासाचा
Âयाग केला जातो. Âयामुळे दीघªकाळात, संघाचे मनोबल कमी होते आिण कमªचाö यां¸या
सहभागाला ýास होऊ शकतो. पुढे, हे नेतृÂव नेÂया¸या अनुभवावर जाÖत अवलंबून
असÐयाने, नेता पुरेसा अनुभवी नसÐयास तो अपयशी ठरतो.
२.४.६ लोकशाही नेता:
लोकशाही नेतृÂव, ºयाला सहभागी नेतृÂव Ìहणूनही ओळखले जाते, जेÓहा संघात
िवचारांची खुलेआम देवाणघेवाण होते आिण लोकशाही तßवांवर आधाåरत असते तेÓहा
उदयास येते. ÿÂयेक कायªसंघ सदÖयाचा आवाज मौÐयवान असतो आिण Âयाला
नेÂयाÿमाणेच िनणªय ÿिøयेत सहभागी होÁयासाठी ÿोÂसािहत केले जाते. १९३० आिण
१९४० ¸या दशकात काम करणारे वतªणूक मानसशाľ² कटª लेिवन यांना Âयां¸या
नेतृÂवाचा भाग Ìहणून "लोकशाही नेतृÂव" हा शÊदÿयोग करÁयाचे ®ेय जाते. नेतृÂव शैली munotes.in

Page 64

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
64 तपासÁयासाठी गोलमन¸या सहा नेतृÂव शैलéमÅये समकालीन काळात लोकशाही
नेतृÂवाचाही समावेश होतो.
लोकशाही नेतृÂव शैली ही नेतृÂवाची सामूिहक शैली आहे जी कमªचाö यांना स±म बनवून
Âयां¸या अंतगªत कायाªला महßव देते. हे नेते गट सदÖयांना सहभागी होÁयासाठी आिण
योगदान देÁयासाठी ÿेåरत करतात, ºयामुळे Âयांना िनणªय ÿिøयेसाठी अिधक आवÔयक
आिण समिपªत वाटते. लोकशाही नेÂयाने मुĉ-ÿवाह संवाद सुलभ करणे आवÔयक आहे
ºयामÅये ÿÂयेक कायªसंघ सदÖय कÐपना आिण ŀĶीकोन Óयĉ कł शकतो, Ìहणून
ितचे/Âयाचे संवाद कौशÐय आवÔयक आहे. तथािप, लोकशाही नेतृÂवात, नेÂयाला आधी
इतरां¸या इनपुटची परवानगी देÁयाचा अिधकार राखून ठेवला जातो. अंितम िनणªय घेणे
िकंवा संघा¸या िनणªयाला माÆयता देणे.
लोकशाही नेते कमªचाö यांना Âयां¸या उिĥĶांवर आिण Âयांची काय¥ पूणª करÁया¸या पĦतीवर
पåरणाम करणाöया िनणªयांमÅये आवाज देऊन लविचकता आिण जबाबदारीला ÿोÂसाहन
देतात. Âयां¸या कमªचाö यां¸या समÖया आिण समÖया मोकÑया मनाने ऐकून, लोकशाही नेते
हे िशकतात कì Âयांना उ¸च मनोबल राखÁयासाठी काय करावे लागेल. लोकशाही नेते
कामाचे अनुकूल वातावरण ÿदान करतात जेथे सजªनशीलता आिण नावीÆयपूणªतेला भरपूर
वाव असतो. ते ÿÂयेक सदÖयाकडून उ¸च Öतरावरील सहभागाची सुिवधा देतात, ºयामुळे
उ¸च Öतरावरील कमªचारी सहभाग असतो. लोकशाही नेतृÂव कायाªपे±ा लोकािभमुख
वतªनावर जाÖत भर देते. लोकािभमुख वतªन Âयाच वेळीलोकशाही नेÂयासाठीकायª
िसĦीस¸या वाÖतववादी ŀिĶकोनाकडे नेणाöया कÐपना आिण मतांना ÿाधाÆय देÁयाची
±मता खरोखरच महßवाची असते.
लोकशाही शैली ही पåरपूणª नेतृÂव शैलीसारखी भासत असली तरी, ती योµय शैली नाही जी
संकटा¸या वेळी वापरली जाऊ शकते. यामुळे अंतगªत बैठका होतात आिण महßवपूणª िनणªय
पुढे ढकलले जातात कारण िनणªय घेÁयामÅये बरेच लोक गुंतलेले असतात. जेÓहा कमªचारी
अथªपूणª सÐला देÁयासाठी कुशल िकंवा ²ानी नसतात, तेÓहा लोकशाही मॉडेलला तािकªक
अथª ÿाĮ होत नाही. ÿÂयेका¸या ŀिĶकोनावर चचाª करÁयासाठी आिण एकमत
शोधÁयासाठी दीघª बैठकांमुळे उÂपादकता कमी होऊ शकते. लोकशाही नेतृÂवाचे फायदे
तोट्यांपे±ा जाÖत आहेत, Ìहणून या नेतृÂव शैलीचा वापर करÁयाचा िवचार करा.
ÓयÖतते¸या पातळीवर आधाåरत नेतृÂवाचे िविवध ÿकार आहेत जे िनणªय घेताना नेता
ÿयÂन करतो, असे असले तरी, नेतृÂवाची सहभागी िकंवा लोकशाही शैली ही शै±िणक
नेतृÂवासाठी सवाªत अनुकूल असते. हा ŀिĶकोन िश±क, पालक आिण िवīाÃया«सह सवª
भागधारकां¸या सहभागास ÿोÂसाहन देतो. सवª भागधारकांचे ŀिĶकोन िवचारात घेतÐयाने,
एकूण गुणव°ा िवīाÃया«चे िश±ण सुधारले आहे.
सवª नेतृÂव शैली¸या चच¥मÅये शैलीचे ÖपĶीकरणाने नेÂयामÅये िदसणारे िकंवा आवÔयक
असलेले गुणधमª तसेच शैलीची मयाªदा यांचा समावेश होतो. या घटकांचे सखोल परी±ण
नेÂयाला योµय शैली हòशारीने िनवडÁयास स±म करते. पåरिÖथतीनुसार गोलमन¸या नेतृÂव
शैली वेगवेगÑया ÿमाणात लागू केÐया जाऊ शकतात. पेससेिटंग आिण सĉì¸या नेतृÂव munotes.in

Page 65

िश±णातील नेतृÂव
65 शैली अधूनमधून वापरÐया पािहजेत, तर लोकशाही, अिधकृत, संलµन आिण ÿिश±ण हे
ÿकार अिधक वारंवार आिण मोठ्या ÿमाणात वापरÐया पािहजेत.
आपली ÿगती तपासा :
१. जबरदÖती करणारा नेता कोिचंग नेÂयापे±ा वेगळा कसा असतो?
२. तुम¸या मते, गोलेमन¸या नेतृÂवातील कोणती शैली शै±िणक संÖथेसाठी सवाªत योµय
आहे? का?
२.५ सारांश एकिवसाÓया शतकातील आÓहानांना तŌड देÁयासाठी ²ान आिण कौशÐय स±मीकरण
आवÔयक झाले आहे. दोÆही गुणव°े¸या िश±णातूनच िमळू शकतात. गुणव°ेचे िश±ण
सुिनिIJत करÁयासाठी आवÔयकते¸या यादीत ÿभावी शै±िणक नेतृÂव शीषªÖथानी आहे.
पåरणामी, एकिवसाÓया शतकात आिण Âयानंतर¸या शतकांमÅये िश±णाचे नेतृÂव महßवाचे
आहे आिण असेल. जर नेÂयाने संÖथाÂमक वातावरणाला ÿोÂसाहन िदले जे ÿभावी
िश±णास मदत करेल, तर िश±णात ल±णीय वाढ होऊ शकते. अशा ÿकारे, सशĉ
शै±िणक नेते, जे एकाच वेळी नेतृÂवा¸या भूिमका आिण शैलéमÅये पारंगत आहेत आिण
अिधक िश±ण -क¤िþत ÿणाली¸या बाजूने िवīमान ÿणालीची पुनरªचना करÁयास स±म
आहेत, ते एकिवसाÓया शतका¸या गरजा पूणª करÁयासाठी अिधक योµय आहेत.
२.६ ÖवाÅयाय १. नेतृÂवाची संकÐपना व वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
२. "ÓयवÖथापक ऑपरेशनसाठी संरचना आिण Āेमवकª ÿदान करतात, परंतु नेते ÿेरणा
देतात." नेता आिण ÓयवÖथापक यां¸यातील फरका¸या संदभाªसह िवधानाचे समथªन
करा.
३. ÿभावी आिण यशÖवी नेता होÁयासाठी कोणÂया वेगवेगÑया गरजा आहेत? एक
चांगला नेता होÁयासाठी तुÌही ÖवतःमÅये कोणते गुण िवकिसत कł इि¸छता ते ÖपĶ
करा.
४. नेतृÂवाकडे जाणाöया सामािजक ŀिĶकोनाची तपशीलवार चचाª करा.
५. लोकशाही नेतृÂव शैली काय आहे? एखाīा संघटनेत लोकशाही नेतृÂवाला चालना
देÁयासाठी नेÂयाची भूिमका काय असते?
६. गोलमन¸या नेतृÂवा¸या िविवध शैलéचे समालोचनपूवªक िवĴेषण करा. तुम¸या मते,
Âयां¸यापैकì कोणती नेतृÂवाची सवō°म शैली आहे? का?
munotes.in

Page 66

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
66 २.७ संदभª  Avolio, B.J. and Yammarino, F.J. (Ed.) (2013), Introduction to, and
Overview of, Transformational and Charismatic Leadership,
Transformational and Charismatic Leadership: The Road Ahead
10th Anniversary Edition, Emerald Grou p Publishing Limited,
Bingley, Volume. 5, pp. xxvii -xxxiii. Retrieved from
https://doi.org/10.1108/S1479 -357120130000005005
 Bennis, Warren. G. (1989). On Becoming a Leader, Cambridge, MA:
Perseus Pub. [Rev. ed 2003].
 Dansereau, F., Seitz, S., Chiu, C., Sha ughnessy, B., &Yammarino,
F. (2013). What Makes Leadership, Leadership? Using Self -
Expansion Theory to Integrate Traditional and Contemporary
Approaches. The Leadership Quarterly, Vol.24, pp.798 -821.
https://doi.org/10.1016/j.leaqua.2013.10.008
 Dinh, J., L ord, R., Gardner, W., Meuser, J., Liden, R., & Hu, J.
(2014). Leadership Theory and Research in the New Millennium:
Current Theoretical Trends and Changing Perspectives. Leadership
Quarterly, Vol. 25, pp.36 -62. Retrieved from
https://doi.org/10.1016/j.leaq ua.2013.11.005
 Hogg, Michael A. (2001). A social identity theory of leadership.
Personality and Social Psychology Review, Vol.5 (3) pp.184 -
200.Retrieved from
https://doi.org/10.1207/S15327957PSPR0503_1
 KossiviBodjrenou, Ming Xu (2018),Review of Recent Deve lopments
in Leadership Theories’Open Journal of Social Sciences, Vol.6 No.7.
Retrieved from
DOI: 10.4236/jss.2018.67014
 Kotter, John. P. (1990). A Force for Change: How Leadership Differs
from Management. NewYork, NY: Free Press.
 Kuhnert Karl W. and Lewis Philip (1987). Transactional and
Transformational Leadership: A Constructive/Developmental munotes.in

Page 67

िश±णातील नेतृÂव
67 Analysis, The Academy of Management Review Vol. 12, No. 4, pp.
648-657. Retrieved from
https://doi.org/10.2307/258070
 Lunenburg F.C. (2011) Leadership versus Manag ement: A Key
Distinction —At Least in Theory.International Journal of
Management, Business, And Administration Vol. 14, No. 1, pp. 1 -4.
Retrieved from
https://comp.anu.edu.au/courses/comp3120/local_docs/readings/Lu
nenburg_LeadershipVersusManagement.pdf
 Manf red F.R., VerisKets&Cheak A. (2014). Psychodynamics, A
Working paper: Accepted Publication in Northouse, P.G. Leadership:
Theory and Practice 7th Ed. Sage. Retrieved from
https://sites.insead.edu/facultyresearch/research/doc.cfm?did=54942
 Marx Gary (2006) Future -focused Leadership: Preparing Schools,
Students, and Communities for tomorrow’s realities, Association for
Supervision and Curriculum Development, Virginia USA
https://www.etymonline.com/search?q=leader&type=0
 https://www.economicsdiscussion.net/ma nagement/leadership/what -
is-leadership/32116
 https://www.open.edu/openlearncreate/pluginfile.php/20568/mod_re
source/content/1/E838_1_Section4.pdf
 https://www.blackwellpublishing.com/content/personalityandindividua
ldifferences/9781405130080_4_011.pdf
 https: //www.leadershipahoy.com/the -six-leadership -styles -by-daniel -
goleman/

*****
munotes.in

Page 68

68 ३अ
संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - १
घटक रचना
३अ.० उिĥĶे
३अ.१ पåरचय
३अ.२ मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM)
३अ.२.१ HRM चा अथª आिण महßव
३अ.२.२ HRM कसे कायª करते?
३अ.२.३ HRM ची उिĥĶे
३अ.२.४ HRM चे Öवłप
३अ.२.५ HRM ची ÓयाĮी
३अ.२.६ मनुÕयबळ ÓयवÖथापकाची कौशÐये आिण जबाबदाöया
३अ.२.७ HRM मधील नोकरीचे िवĴेषण
३अ.३ सारांश
३अ.४ घटकवार अËयास
३अ.५ संदभª
३अ.० उिĥĶे हा घटक िशकÐयानंतर िवīाथê पुढील बाबतीत स±म होतील:
१) मानव संसाधन ÓयवÖथापनाची संकÐपना ÖपĶ करणे.
२) एक HR ÓयवÖथापकाची कौशÐये आिण जबाबदाöया ÖपĶ करणे.
३) नोकरी िवĴेषणाची संकÐपना ÖपĶ करणे.
४) नोकरी िवĴेषणाची संकÐपना समजून घेणे.
३अ.१ पåरचय ÿÂयेक Óयवसाया¸या यशामÅये पाच ‘M’ ची Ìहणजेच Man (माणूस), Money (पैसा),
Material (सािहÂय), Methods (पĦती), आिण Machinery / Minutes (यंýसामúी /
वेळ) महßवपूणª भूिमका असते. मानव संसाधन हा संÖथेचा आवÔयक घटक आहे. या Âया
सवª कमªचारी आिण लोकांचा समावेश आहे ºयांनी Âयां¸या सेवांĬारे संÖथेला योगदान िदले
आहे. िवशेषतः, कमªचाöयांना Óयवसायाचे मानव संसाधन मानले जाते. munotes.in

Page 69

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - १
69 हा िवभाग एखाīा संÖथे¸या कमªचारी ÓयवÖथापन िøयाकलाप हाताळतो, याला मानव
संसाधन Ìहणून देखील ओळखले जाते. हा िवभाग िनयुĉì, कमªचारी लाभ आिण भरपाईची
ÿिøया देखील पार पाडतो. मानव संसाधन हे ÿÂयेक संÖथेचे जीवन आहे. संÖथेची ÿगती
मु´यÂवे Âयां¸या ±मतेवर आिण कामिगरीवर अवलंबून असते. एक कायª±म आिण स±म
कमªचारी वगª उīोगात दीघªकालीन िटकाव सुिनिIJत करतो.
मानव संसाधन Óया´या:
मानव संसाधनाबĥल वेगवेगÑया लेखकांचे वेगवेगळे ŀिĶकोन होते. Âयापुढे, ते Âयां¸या
कौशÐय, संशोधन आिण अनुभवावर आधाåरत मानव संसाधनाची Óया´या करतात. काही
ÿमुख लेखक आिण तंýांनी िदलेÐया मानवी संसाधनां¸या Óया´या खाली िदÐया आहेत:
िलओन सी. मेिगÆसन यांनी "एच आर Ìहणजे संÖथे¸या कमªचाöयांचे ऐकून ²ान, कौशÐये,
सजªनशील ±मता, ÿितभा आिण योµयता, तसेच ÂयामÅये सहभागी Óयĉéचे मूÐय, वृ°ी व
िवĵास."
ºयुिसअस मायकेल मानवी संसाधनांना 'मानवी घटक' Ìहणून संबोधतात, ºयाचा संदभª
"आंतर-संबंिधत, आंतर-अवलंिबत आिण आंतर-अिभनय, शारीåरक, मानिसक, समाज-
शाľीय आिण नैितक घटकांचा समावेश असलेले एक पूणª आहे."
úे डेÖलर नुसार "नीती आिण पĦती एखाīा ÓयवÖथापन पदा¸या लोक िकंवा मानव
संसाधन पैलू पार पाडÁयासाठी आवÔयक आहेत, ºयात भरती, छाननी, ÿिश±ण, ब±ीस
आिण मूÐयांकन समािवĶ आहे."
डेिÓहड ए. िडसेÆसो आिण Öटीफन पी. रॉिबÆस नुसार "मनुÕय चार िøयाकलापांनी
बनलेला आहे:
अ) कमªचारी वगª
ब) ÿिश±ण आिण िवकास
क) ÿेरणा आिण
ड) देखभाल
क¤िāज िड³शनरीमÅये "मानव संसाधनाची Óया´या" करतांना असे Ìहंटले आहे कì
"लोकांना जेÓहा एखादी मालम°ा मानली जाते जीला नोकरीवर िनयुĉ केले जाऊ शकते
आिण ती कंपनी, संÖथा इÂयादीसाठी उपयुĉ आहे."
मानव संसाधन संकÐपना:
पूवêचे कािमªक ÿशासन एखाīा संÖथेचे एच आर िवभाग Ìहणून ओळखले जात होते कारण
बहòतेक कमªचारी संबंिधत िøयाकलाप उदा. Âयां¸याĬारे संÖथांमÅये भरती, ÿिश±ण,
कमªचारी कÐयाण इÂयादीत कमªचारी नŌदी ठेवणे, रोजगार कायīानुसार संÖथाÂमक
िनयमांची अंमलबजावणी करणे समािवĶ होते. तसेच, कमªचारी ÿशासक वेतन, भरपाई munotes.in

Page 70

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
70 आिण इतर कमªचाöयांचे कायदे िनधाªåरत करतात. ÓयवÖथापक संÖथेतील कामाचा ÿवाह
सुरळीत ठेवÁयासाठी ÿशासकांची काय¥ पार पाडत असत.
पारंपाåरक एच आर नुसार, कमªचारी हे केवळ संÖथेतील उÂपादनाचे ąोत होते. सÅया¸या
पåरिÖथतीत, कायª±म एच आर Óयावसाियकाला ऐंगेजम¤ट, जॉब िडमांड-åरसोस¥स मॉडेल,
एच आर िवĴेषण, अजªदार ůॅिकंग िसÖटम, कमªचारी टनªओÓहर, एच आर åरपोटª, कमªचारी
अनुभव आिण ३६० िडúी सव¥±ण याबĥल मािहती असणे आवÔयक आहे. या संकÐपना
एच आर¸या पारंपाåरक संकÐपनांपे±ा अगदी वेगÑया आहेत. यासह, या संकÐपना Åयेय
साÅय करतांना संÖथा आिण कमªचारी यां¸या परÖपर िवकासावर आधाåरत आहेत. दुसöया
शÊदात, संÖथे¸या वाढीसाठी आिण ÿगतीसाठी कमªचाöयांना मानवी मालम°ा Ìहणून मानले
जाते व समजले जाते.
३अ.२ मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) ३अ.२.१ HRM चा अथª आिण महßव:
Ļुमन åरसोसª मॅनेजम¤ट (HRM - मानव संसाधन ÓयवÖथापन) ही संÖथे¸या कमªचाöयांची
भरती, िनयुĉì, कंýाटी भरती आिण ÓयवÖथापन करÁयाची ÿथा आहे. HRM ला सहसा
फĉ मानवी संसाधने (HR) Ìहणून संबोधले जाते. कंपनी िकंवा संÖथेचा HR िवभाग
सामाÆयतः संÖथेचे Âया¸या कमªचाöयांशी असलेले संबंध िनयंिýत करणारी धोरणे तयार
करÁयासाठी, अंमलात आणÁयासाठी आिण देखरेख करÁयासाठी जबाबदार असतो. मानव
संसाधन हा शÊद ÿथम १९०० ¸या दशका¸या सुŁवातीला आिण नंतर १९६० ¸या
दशकात संÖथेसाठी काम करणाöया लोकांचे एकिýतपणे वणªन करÁयासाठी अिधक
Óयापकपणे वापरला गेला.
HRM हे कमªचारी ÓयवÖथापन आहे ºयात Âया कमªचाöयांवर Óयवसायाची मालम°ा Ìहणून
भर िदला जातो. या संदभाªत, कमªचाöयांना कधीकधी मानवी भांडवल Ìहणून संबोधले जाते.
इतर Óयावसाियक मालम°ेÿमाणे, कमªचाöयांचा ÿभावी वापर करणे, जोखीम कमी करणे
आिण गुंतवणुकìवर जाÖतीत जाÖत परतावा देणे हे उिĥĶ आहे.
आधुिनक एच आर तंý²ान सं²ा ÓĻुमन कॅिपटल मॅनेजम¤ट (HCM) हा HRM शÊदा¸या
तुलनेत अिधक वारंवार वापरला जातो. HCM ही सं²ा मोठ्या आिण मÅयम आकारा¸या
कंपÆया आिण सॉÉटवेअर¸या इतर संÖथांनी अनेक HR काय¥ ÓयवÖथािपत करÁयासाठी
Óयापकपणे िÖवकारली आहे.
आमªÖůाँग (१९९७) नुसार, मानव संसाधनाची Óया´या "संÖथे¸या ÿमुख संसाधनाची -
ÂयामÅये आिण Âयासाठी काम करणारे लोक - ÿाĮ करणे, िवकिसत करणे, ÓयवÖथािपत
करणे, ÿेरणा देणे आिण वचन बĦता ÿाĮ करणे यासाठी एक धोरणाÂमक ŀĶीकोन" अशी
केली जाऊ शकते.
जॉन āॅटन आिण जेĀì गोÐड (२००७) ¸या मते, "मानव संसाधन ÓयवÖथापन हा रोजगार
संबंधांचे ÓयवÖथापन करÁयासाठी एक धोरणाÂमक ŀĶीकोन आहे जो ÖपधाªÂमक फायदा munotes.in

Page 71

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - १
71 िमळिवÁयासाठी लोकां¸या ±मतांचा लाभ घेणे महßवाचे आहे यावर भर देतो, हे एकािÂमक
रोजगार धोरणे, कायªøम आिण सरावां¸या िविशĶ संचाĬारे ÿाĮ केले जात आहे."
मानवी संसाधन ÓयवÖथापनाचे महßव:
संÖथेचे Åयेये साÅय करÁयासाठी आिण संÖकृतीला बळकटी देÁयासाठी कामा¸या िठकाणी
लोकांचे ÓयवÖथापन करणे ही HRM पĦतéची भूिमका आहे. ÿभावीपणे पूणª केÐयावर. एच
आर ÓयवÖथापक नवीन Óयावसाियकांसाठी िनयुĉì करÁयास मदत कł शकतात
ºयां¸याकडे कंपनीची उिĥĶे पुढे नेÁयासाठी आवÔयक कौशÐये आहेत तसेच उिĥĶे पूणª
करÁयासाठी सÅया¸या कमªचाöयांना ÿिश±ण आिण िवकासासाठी मदत कł शकतात.
एखादी कंपनी ित¸या कमªचाöयांइतकìच चांगली असते, ºयामुळे Óयवसायाचे आरोµय
राखÁयासाठी िकंवा सुधारÁयासाठी HRM हा महßवाचा भाग बनतो. याÓयितåरĉ, संÖथेला
ÖपधाªÂमक राहÁयास मदत करÁयासाठी एच आर ÓयवÖथापक नोकरी बाजारा¸या िÖथतीचे
िनरी±ण कł शकतात. यामÅये नुकसान भरपाई आिण फायदे वाजवी असÐयाची खाýी
करणे, कमªचाöयांना जळÁयापासून रोखÁयासाठी कायªøमांचे िनयोजन केले जाते आिण
नोकरी¸या भूिमका बाजारा¸या आधारे ÖवीकारÐया जातात.
३अ.२.२ HRM कसे कायª करते?:
मानव संसाधन ÓयवÖथापन हे समिपªत एच आर ÓयवसाियकांĬारे कायª करते, जे एच आर
संबंिधत काया«¸या दैनंिदन अंमलबजावणीसाठी जबाबदार असतात. सामाÆयतः, मानवी
संसाधनांमÅये ÿÂयेक संÖथेतील संपूणª िवभागाचा समावेश असेल.

िविवध संÖथांमधील एच आर िवभाग Âयां¸या वैयिĉक पदांचे आकार, रचना आिण Öवłप
बदलू शकतात. लहान संÖथांसाठी, मूठभर HR जनरिलÖट असणे असामाÆय नाही, जे munotes.in

Page 72

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
72 ÿÂयेकजण HR कायाªची िवÖतृत ®ेणी करतात. मोठ्या संÖथांमÅये अिधक िविशĶ भूिमका
असू शकतात. वैयिĉक कमªचारी भरती, इिमúेशन आिण िÓहसा हाताळणी, ÿितभा
ÓयवÖथापन, फायदे, भरपाई आिण बरेच काही यासार´या काया«साठी समिपªत असतात.
जरी या एच आर िÖथती िभÆन आिण िवशेष आहेत, तरीही नोकरीची काय¥ एकमेकांशी
ओÓहरलॅप होऊ शकतात.
अमेझॉन हे एक मोठ्या कंपनीचे उदाहरण आहे ºयामÅये अनेक ÿकार¸या िवशेष एच आर
पत आहेत. अमेझॉन¸या कåरअर वेबसाईटवर १५ िभÆन एच आर जॉब शीषªके सूचीबĦ
आहेत:
 HR सहाÍयक
 HR Óयवसाय भागीदार
 HR ÓयवÖथापक
 भतê करणारा
 भतê समÆवयक
 सोसªर
 भतê ÓयवÖथापक
 इिमúेशन त²
 LoA आिण िनवास िवशेष²
 भरपाई िवशेष² / ÓयवÖथापक
 फायदे त² ÓयवÖथापक
 ÿितभा ÓयवÖथापक िवशेष² / ÓयवÖथापक
 िश±ण आिण िवकास िवशेष² ÓयवÖथापक
 एच आर तंý²ान / ÿिøया ÿकÐप कायªøम ÓयवÖथापक
 एच आर िवĴेषण िवशेष² ÓयवÖथापक
३अ.२.३ HRM ची उिĥĶे:
एच आर एम ची उिĥĶे चार मोठ्या ®ेणीमÅये िवभागली जाऊ शकतात:
१) सामािजक उिĥĶे:
कंपनी आिण ित¸या कमªचाöयां¸या नैितक आिण सामािजक गरज िकंवा आÓहानांना
ÿितसाद देणारी उपाययोजना. यामÅये समान संधी आिण समान कामासाठी समान वेतन
यासार´या कायदेशीर समÖयांचा समावेश आहे. munotes.in

Page 73

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - १
73 २) संÖथाÂमक उिĥĶे:
संÖथेची कायª±मता सुिनिIJत करÁयासाठी केलेÐया कृती. यामÅये ÿिश±ण ÿदान करणे,
िदलेÐया कायाªसाठी योµय सं´येने कमªचारी िनयुĉì करणे िकंवा उ¸च कमªचारी ÿितधारण
दर राखणे समािवĶ आहे.
३) कायाªÂमक उिĥĶे:
संपूणª संÖथेमÅये HR कायª ÓयविÖथत ठेवÁयासाठी मागªदशªक तßवे वापरली जातात.
यामÅये एच आर ¸या सवª संसाधनांचे Âयां¸या पूणª ±मतेनुसार वाटप केले जात असÐयाची
खाýी करणे समािवĶ आहे.
४) वैयिĉक उिĥĶे:
ÿÂयेक कमªचाöया¸या वैयिĉक उिĥĶांना समथªन देÁयासाठी वापरलेली संसाधने. यामÅये
िश±ण िकंवा कåरअर िवकासाची संधी देणे तसेच कमªचाöयांचे समाधान राखणे समािवĶ
आहे.
ÿÂयेक संÖथे¸या घटकांमÅये HRM ची उिĥĶे Ìहणजे,
१) उÂपादक कमªचारी ÿदान कłन आिण Âयांची देखरेख कłन संÖथेला ितचे Åयेय
साÅय करÁयात मदत करणे.
२) ÿÂयेक कमªचाöयाची कौशÐये आिण ±मतांचा कायª±मतेने वापर करणे.
३) कमªचाöयांना योµय ÿिश±ण िमळाले आहे िकंवा िमळत आहे याची खाýी करणे.
४) उ¸च समाधान आिण जीवना¸या गुणव°ेसह सकाराÂमक कमªचाöयांचा अनुभव तयार
करणे आिण िटकवून ठेवणे. जेणेकłन कमªचारी Âयां¸या कामासाठी Âयां¸या सवō°म
ÿयÂनांचे योगदान देऊ शकतील.
५) संबंिधत कंपनीची धोरणे, कायªपĦती, िनयम आिण कायदे कमªचाöयांना ÿभावीपणे
कळिवणे.
६) कामा¸या िठकाणी नैितक, कायदेशीर आिण सामािजकŀĶ्या जबाबदार धोरणे आिण
वतªन राखणे.
७) संÖथेतील कमªचाöयांना ÿभािवत करणाöया बाĻ घटकांमधील बदल ÿभावीपणे
ÓयवÖथािपत करणे.
३अ.२.४ HRM चे Öवłप:
१) HRM काही िविशĶ तßवे आिण धोरणांवर आधाåरत आहे जे संÖथाÂमक उिĥĶे साÅय
करÁयासाठी योगदान देतात. munotes.in

Page 74

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
74 २) HRM ही एक Óयापक क Ðपना आहे: मानव संसाधन ÓयवÖथापन हे वैयिĉक
िवभागासाठी िविशĶ नाही, तर ते एक Óयापक कायª आहे आिण संपूणª संÖथेमÅये
पसरलेले आहे, ते संÖथे¸या खाल¸या Öतरापासून ते उ¸च Öतरापय«त¸या सवª
ÿकार¸या लोकांचे ÓयवÖथापन करते.
३) HRM लोकािभमुख आहे: लोक िकंवा मानव संसाधन हा मानवी संसाधन
ÓयवÖथापना¸या सवª िøयाकलापांचा गाभा आहे. मानव संसाधन ÓयवÖथापन
लोकांसह आिण लोकांसाठी कायª करते. हे वैयिĉक आिण संÖथाÂमक उिĥĶे साÅय
करÁयासाठी लोक आिण संÖथा यांना एकý आणते.
४) HRM Ìहणजे सतत िøयाकलाप: बदल आिण वाढलेÐया Öपध¥ला तŌड देÁयासाठी
उÂपादनातील सवª घटक सतत अīयावत आिण सुधाåरत करणे आवÔयक आहे.
Âयाचÿमाणे, पुढील Öतरावरील Öपध¥ला तŌड देÁयासाठी मानव संसाधन देखील सतत
ÿिशि±त, िवकिसत िकंवा बदलले गेले. Âयामुळे हा सततचा उपøम आहे.
५) HRM हे ÓयवÖथापन कायाªचा एक भाग आहे.
६) HRM चे उिĥĶ जाÖतीत जाÖत योगदान सुरि±त करणे हे आहे.
७) कमªचारी शĉìचा इĶतम वापर करणे हे HRM चे उिĥĶ आहे.
३अ.२.५ HRM ची ÓयाĮी:
१) कािमªक पैलू:
 मानव संसाधन िनयोजन: ही अशी ÿिøया आहे ºयाĬारे संÖथा åरĉ असलेÐया
नोकöयांची सं´या ओळखते.
 नोकरी िवĴेषण आिण नोकरी रचना: नोकरी िवĴेषण ही नोकरीसाठी आवÔयक
असलेÐया कामाबĥल डेटा गोळा करणे, दÖतऐवजीकरण करणे आिण िवĴेिषत
करÁयाची पĦतशीर ÿिøया आहे. नोकरीचे िवĴेषण ही नोकरीची Óया´या करणारी
कतªÓये िकंवा वतªन ओळखÁयाची ÿिøया आहे.
 भरती आिण िनवड: नोकरी¸या िवĴेषणातून गोळा केलेÐया मािहती¸या आधारे
जािहराती तयार कłन वृ°पýात ÿकािशत करÁयाची ÿिøया Ìहणजे भरती. िनवड ही
नोकरीसाठी अजª केलेÐया उमेदवारांपैकì सवō°म उमेदवार िनवडÁयाची ÿिøया
आहे.
 कल आिण अनुमान: िनवडलेÐया उमेदवाराला संÖथेची पाĵªभूमी, संÖकृती, मूÐये
आिण कायª नैितकता याबĥल मािहती देणे.
 ÿिश±ण आिण िवकास: नवीन आिण िव īमान कमªचाöयांना Âयांची कामिगरी
सुधारÁयासाठी ÿिश±ण िदले जाते. munotes.in

Page 75

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - १
75  कायªÿदशªन मूÐयांकन: मानव संसाधनाĬारे ÿÂयेक कमªचाöयाची कामिगरी तपासली
जाते. पदोÆनती, बदÐया, ÿोÂसाहन आिण पगारवाढ क मªचाöयां¸या कामिगरी¸या
मूÐयांकना¸या आधारे ठरवली जाते.
 नुकसान भरपाई योजना आिण मोबदला: नुकसान भरपाई योजना आिण मोबदला
योजना करणे हे मानव संसाधन ÓयवÖथापनाचे काम आहे.
 ÿेरणा: मानव संसाधन ÓयवÖथापन कमªचाöयांना ÿेåरत ठेवÁयाचा ÿयÂन करते
जेणेकłन कमªचारी कामात कमाल ÿयÂन ÿयुĉ करतात.
२) कÐयाणकारी पैलू:
मानव संसाधन ÓयवÖथापनाला कमªचाöयां¸या फायīासाठी काही आरो µय आिण सुर±ा
िनयमांचे पालन करावे लागते. हे कामा¸या पåरिÖथतीशी आिण सुिवधांशी संबंिधत आहे.
जसे- कॅÆटीन, ľी कामगारां¸या मुलांसाठी संगोपनालय, िव®ांती आिण जेवणा¸या खोÐया,
िनवास, वाहतुक, वैīकìय सहाÍय, िश±ण, आरो µय आिण सुर±ा, मनोरंजन सुिवधा, इ.
३) औīोिगक संबंध पैलू:
कामकाज सुरळीत चालावे यासाठी HRM युिनयन सदÖयांशी समÆवयाÂमक संबंध
राखÁयाचे काम करते. यात संयुĉ सÐलामसलत, सामूिहक सौदेबाजी, तøार आिण
अनुशासनाÂमक ÿिøया आिण िववाद िनपटारा यांचाही समावेश होतो.
३अ.२.६ मनुÕयबळ ÓयवÖथापकाची कौशÐये आिण जबाबदाöया
HRM उपिवभांमÅये िवभागले जाऊ शकते, िवशेषतः पूवª रोजगार व रोजगार टÈÈयांĬारे,
जेथे ÿÂयेकासाठी एक HR ÓयवÖथापक िनयुĉ केला जातो. HRM िनरी±णा¸या िविवध
±ेýांमÅये खालील गोĶéचा समावेश असू शकतो:
 कमªचारी भरती, ऑनबोिड«ग आिण कायम ठेवणे.
 ÿितभा ÓयवÖथापन आिण कमªचारी ÓयवÖथापन
 नोकरी भूिमका असाइनम¤ट आिण कåरअर िवकास
 भरपाई आिण फायदे
 कामगार कायīाचे पालन
 कामिगरी ÓयवÖथापन
 ÿिश±ण आिण िवकास
 वारसाह³क िनयोजन
 कमªचारी ÿितबĦता आिण ओळख
 संघ बांधणी munotes.in

Page 76

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
76 HR ÓयवÖथापकांना मुÐयवधªन कł शकणाöया कौशÐयांमÅये समािवĶ आहे:
 कमªचारी संबंध
 नोकरी उमेदवार संबंध
 सोिस«ग आिण भरती
 आंतरवैयिĉक संघषª ÓयवÖथापन
 नवीन कमªचारी ऑनबोिड«ग
 HR सॉÉटवेअर आिण मािहती ÿणाली अनुभव
 कामिगरी ÓयवÖथापन
 úाहक सेवा
 ÿकÐप ÓयवÖथापन
३अ.२.७ HRM मधील नोकरीचे िवĴेषण
अ) अथª:
नोकरीचे िवĴेषण ही नोकरीची पĦतशीर आिण तपशीलवार परी±ा आहे. ही नोकरीची
कतªÓये आिण कौशÐयांची आवÔयकता आिण Âयासाठी कोणÂया ÿकारची Óयĉì िनयुĉ
केली जावी हे ठरवÁयाची ÿिøया आहे.
नोकरीचे िवĴेषण ही अशी ÿिøया आहे ºयाĬारे तुÌही नोकöयांची कतªÓये आिण Öवłप
आिण Âयां¸या Åयेयासाठी कोणÂया ÿकारचे लोक िनयुĉ केले जावे हे िनधाªåरत करता. हे
नोकरीचे वणªन आिण नोकरीचे तपशील िलिहÁयाची तरतूद करते, ºयाचा उपयोग भरती
आिण िनवड, भरपाई, कायªÿदशªन मूÐयांकन आिण ÿिश±णामÅये केला जातो.
नोकरीची िवĴेषण ही नोकरीची औपचाåरक आिण तपशीलवार परी±ा आहे. एखादे काम
करÁयासाठी आवÔयक असलेले कायª, कतªÓये आिण जबाबदाöयांची पĦतशीर तपासणी
केली जाते.
एक कायª ही एका वेगÑया उĥेशाने चालवली जाणारी एक वेगळी कामाची िøया आहे.
उदाहरणांमÅये पý टाईप करणे, Óया´यान तयार करणे िकंवा मेल ůक अनलोड करणे
समािवĶ आहे.
एक कतªÓय हा एक मोठा कायª िवभाग आहे ºयामÅये अनेक काय¥ असतात, जे एखाīा
ÓयĉìĬारे केÐया जाणाöया घटनां¸या काही øमाने संबंिधत असतात.
एक पद Ìहणजे संÖथेतील एका Óयĉìने पार पडलेली िकंवा अिधक कतªÓये. संघटनेत जेवढे
कायªकत¥ आहेत तेवढी पदे तरी कमीत कमी तेथे असतात. munotes.in

Page 77

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - १
77 नोकरी¸या जबाबदाöया Ìहणजे काही कामे आिण कतªÓये पार पाडणे. अशा ÿकारे, नोकरीचे
िवĴेषण ही ÿÂयेक कामाची िनिदªĶ काय¥, िøया आिण आवÔयकता िनधाªåरत करÁयासाठी
एक ÿिøया आिण एक साधन आहे.
हा नोकरीचा संपूणª अËयास आहे, ºयामÅये ÿÂयेक ²ात आिण िनधाªåरत घटकांचा समावेश
आहे ºयात कायªÿदशªनात गुंतलेÐया कतªÓये Öवłप, कामगारामÅये आवÔयक असलेले गुण
आिण वेतन, तरस, संधी आिण िवशेषािधकार यासार´या रोजगारा¸या पåरिÖथती यांचा
समावेश होतो. हे संÖथेतील एका कामाचा इतरांशी संबंध ठेवÁयावर देखील जोर देते.
नोकरी िवĴेषण हे नोकरीतील घटक आिण िविवध कृतीमोिहमांशी संबंिधत तपशीलवार
मािहतीचा अËयास, परी±ण आिण संकिलत करÁयाची ÿिøया आहे. ही नोकरीशी संबंिधत
डेटा गोळा आिण िवĴेषण करÁयाची ÿिøया आहे. िविशĶ नोकरी¸या कृती आिण
जबाबदाöयांशी संबंिधत मािहतीचा अËयास आिण संúह करÁयाची ÿिøया Ìहणून Âयाची
Óया´या केली जाते. या िवĴेषणाचे ताÂकाळ उÂपादने Ìहणजे नोकरीचे वणªन आिण
नोकरीचे तपशील आहेत.
Öकॉट, ³लोदर आिण िÖÿगेल यां¸या मते “नोकरीचे िवĴेषण ही नोकरी¸या कृती मोिहमा,
कतªÓये आिण जबाबदाöयांचे गंभीरपणे मूÐयांकन करÁयाची ÿिøया आहे.”
योडर¸या शÊदात "नोकरीचे िवĴेषण ही अशी ÿिøया आहे ºयाĬारे ÿÂयेक नोकरी¸या
संदभाªत तÃये पĦतशीरपणे शोधली जातात आिण नŌदवली जातात."
अशा ÿकारे, नोकरीचे िवĴेषण ही नोकरीबĥल मािहती गोळा करÁयाची ÿिøया आहे.
ब) नोकरी¸या िवĴेषणामÅये या िøयाकलापांचा समावेश असू शकतो:
१) सÅया¸या कमªचाöयां¸या नोकरी¸या जबाबदाöयांचे पुनरावलोकन करणे,
२) इंटरनेटवर संशोधन करणे आिण तÂसम नोकöयांवर ÿकाश टाकणारी ऑनलाइन
िकंवा ऑफलाइन नमुना नोकरीचे वणªन पाहणे,
३) कायª कतªÓये, काय¥ आिण जबाबदाöयांचे िवĴेषण करणे ºयाĬारे पद भरती पूणª करणे
आवÔयक आहे.
४) समान नोकöया असलेÐया कंपÆयांसोबत संशोधन आिण सामाईकìकरण करणे.
५) पदावłन आवÔयक असलेले सवाªत महßवाचे पåरणाम िकंवा योगदान यांचे ÖपĶीकरण
करणे.
क) महßवा¸या संकÐपना:
१) नोकरी:
सोÈया भाषेत, नोकरी Ìहणजे गĜा / िÖथतीमÅये एकूण कामाचे िवभाजन असे समजू शकते.
डेल योडर¸या ÌहणÁयानुसार, "नोकरी Ìहणजे एकýीकरण ते Ìहणजे एकूणच वैयिĉक
कमªचाöयांचे िनयिमत गृहीत कायª मानले जाते आिण जे इतर गृहीत काया«पे±ा वेगळे आहे." munotes.in

Page 78

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
78 अशा ÿकारे, काही कतªÓये, जबाबदाöया, ²ान आिण कौशÐये यांचा समावेश असलेÐया
पदांचा समूह Ìहणून नोकरीचे ÖपĶीकरण केले जाऊ शकते. नोकरीमÅये अनेक पदांचा
समावेश असू शकतो. पद Ìहणजे एखाīा Óयĉìला िनयिमतपणे िनयुĉ केलेÐया कतªÓयांचा
आिण जबाबदाöयांचा संच.
२) नोकरीचे वणªन:
नोकरीचे वणªन हे िलिखत िवधाने आहेत जे पुढील बाबéचे वणªन करतात:
अ) कतªÓये,
ब) जबाबदाöया,
क) एखाīा पदावłन आवÔयक असलेले सवाªत महßवाचे योगदान आिण पåरणाम,
ड) उमेदवारांची आवÔयक पाýता, आिण
इ) एखाīा िविशĶ कामातील नातेसंबंध आिण सहकारी यांची तøार करणे.
नोकरीचे वणªन हे नोकरी¸या िवĴेषणाĬारे िमळालेली वÖतुिनķ मािहती, आवÔयक काय¥
पूणª करÁयासाठी आवÔयक असलेÐया ±मता व कौशÐयांची समज आिण काम
करÁयासाठी संÖथे¸या गरजा यावर आधाåरत आहे.
नोकरीचे वणªन िविशĶ नोकरी¸या जबाबदाöया ÖपĶपणे ओळखते आिण ÖपĶ करते.
नोकरी¸या वणªनामÅये कामाची पåरिÖथती, साधने, वापरलेली उपकरणे, आवÔयक ²ान
आिण कौशÐये आिण इतर पदांशी असलेले संबंध यािवषयी मािहती देखील समािवĶ
असते.
सवōÂकृĶ नोकरीचे वणªन Ìहणजे िजवंत, ĵास घेणारी कागदपýे जी जबाबदाöया
बदलÐयाÿमाणे अīयावत केली जातात. सवōÂकृĶ नोकरीचे वणªन कमªचाöयांना मयाªिदत
करत नाही, उलट Âयांना Âयांचा अनुभव िवÖथारÁयास, Âयांची कौशÐये वाढवÁयास
Âयां¸या संÖथेमÅये योगदान देÁयाची Âयांची ±मता िवकिसत करÁयास कारणीभूत ठरते.
३) िÖथतीचे वणªन:
मानव संसाधन संचालक मागªदशªक आिण ÓयवÖथापक संपूणª कंपनीसाठी मानवी संसाधन
सेवा, धोरणे आिण कायªøमांची एकूण तरतूद करतात.
िनद¥िशत केलेली ÿमुख ±ेýे पुढीलÿमाणे,
 भरती आिण कमªचारी;
 संÖथाÂमक आिण जागा िनयोजन;
 कायªÿदशªन ÓयवÖथापन आिण सुधारणा ÿणाली;
 संघटना िवकास; munotes.in

Page 79

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - १
79  रोजगार आिण िनयामक समÖयांचे पालन;
 कमªचारी अिभमुखता, िवकास आिण ÿिश±ण;
 धोरण िवकास आिण दÖतऐवजीकरण ;
 कमªचारी संबंध;
 कंपनी कमªचारी आिण समुदाय संवाद;
 भरपाई आिण फायदे ÿशासन;
 कमªचारी सुर±ा, कÐयाण, सुŀढता आिण आरोµय;
 धमाªदाय दान देणे आिण;
 कमªचारी सेवा आिण समूपदेशन.
मानव संसाधन संचालक मानव संसाधन ÿथा आिण उिĥĶे तयार करतात आिण Âयांचे
नेतृÂव करतात जे कमªचारी-क¤िþत, उ¸च कायªÿदशªन संÖकृती ÿदान करतात जे
स±मीकरण, गुणव°ा, कायªबला¸या चालू िवकासावर भर देतात.
मानव संसाधन संचालक मानव संसाधन कमªचाöयांĬारे सेवा, धोरणे आिण कायªøमां¸या
अंमलबजावणीचे समÆवय साधतात, सीईओला अहवाल देतात आिण कायªकारी
ÓयवÖथापन संघावर काम करतात, आिण कंपनी ÓयवÖथापकांना मानव संसाधन
समÖयांबĥल सहाÍय आिण सÐला देतात.
४) नोकरी तपशील:
हे कमªचाöयांचे एक मानक आहे आिण Öवीकायª कामिगरीसाठी आवÔयक गुण िनयुĉ करते.
िदलेÐया नोकरीसाठी वैयिĉक कामगारामÅये अपेि±त आवÔयकतांची िलिखत नŌद आहे.
हे नोकरीसाठी आवÔयक असलेÐया कमªचाöयां¸या वैिशĶ्यांचा सारांशाचा संदभª देते.
नोकरी¸या योµय कामिगरीसाठी आवÔयक असलेÐया िकमान Öवीकायª गुणांचे हे िवधान
आहे.
५) नोकरी संरचना:
नोकरी संरचना Ìहणजे आटोपशीर आिण कायª±म घटक - पदे, खाते आिण िवभाग - आिण
Âयां¸या योµय एकाÂमतेसाठी ÿदान करÁया¸या एकूण काया«चे िवभाजन. कामाची
उपिवभागणी ±ैितज ÿमाणावर असते ºयामÅये वेगवेगÑया लोकांĬारे संपूणª संÖथेमÅये
वेगवेगळी कामे केली जातात आिण उËया ÿमाणावर, ºयामÅये संÖथेचे उ¸च Öतर अिधक
लोकां¸या देखरेखीसाठी, उपगट समÆवयासाठी व इतर यासाठी जबाबदार असतात.

munotes.in

Page 80

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
80 ड) नोकरी िवĴेषण डेटाचे संकलन करतांना िवचारात घेतले जाणारे िभÆन घटक
Ìहणजे:
१) प±पातीपणापासून Öवतंý (तÃय अितशयोĉì / तÃय लपिवणे):
उ°रदाते काही वेळा Âयां¸या कामाची गुंतागुंत आिण पåरणामी Âयावरील ÿभुÂव
दशªिवÁयासाठी तÃयांची अितशयोĉì करतात. याउलट काही लोक Âया¸या भीतीपोटी
वÖतूिÖथती लपवून ठेवतात कारण Âयांना संशय असतो कì संÖथेला तो/ती अ±म वाटेल.
अितशयोĉì करणे आिण तÃय लपिवणे या दोÆही गोĶी चुकì¸या डेटाला कारणीभूत
ठरतील आिण Ìहणून डेटा संúाहकाने असा पूवªúह होणार नाही याची काळजी घेतली
पािहजे.
२) िचंताúÖत ÿितसादांना कमी करणे:
काही ÿितसादकत¥ या िøयाकलापाकडे संशयाने पाहतात आिण Âयांना वाटते कì ही
ÓयवÖथापनाची गुĮ रणनीती असू शकते ºयामुळे Âयांना दीघªकाळ हानी पोहोचू शकते.
डेटाची अचूकता आिण सातÂय सुिनिIJत करÁयासाठी अशा सवª भीती आिण िचंता दूर
करणे खूप महßवाचे आहे.
३) योµय डेटा संकलन पĦतीचा वापर:
नोकरीचे िवĴेषण करÁयासाठी योµय डेटा संकलन पĦत िनवडणे खुप महßवाचे आहे. बाहेर
उपलÊध असलेÐया िविवध पĦतéपैकì सवाªत योµय पĦत िनवडली पािहजे आिण ना कì
अपåरहायªपणे सवō°म पĦत.
४) अलीकडील ÿभाव:
ÿितसादकÂया«चा इतर आयामांकडे दुलª± कłन जे अिलकडे घडले आहे िकंवा ते
अलीकड¸या काळात Âयात अिधक गुंतलेले आहेत अशा Âयां¸या नोकरी¸या पैलूंबĥल
अिधक बोलÁयाचा कल असतो. मुलाखत घेणारा अशा चुका होणार नाहीत याची खाýी
करणे आवÔयक आहे आिण या पूवªúहावर मात करÁयासाठी ÿितसादकÂया«ना मागªदशªन
करणे आवÔयक आहे.
५) वचनबĦता:
शीषª ÓयवÖथापन, रेषीय काय¥ आिण शेवटी एच आर िवभाग यांची नोकरी¸या िवĴेषणाचे
यश सुिनिIJत करÁयासाठी सवōपरी बांिधलकì आहे.
ई) नोकरी¸या िवĴेषणाचे पैलू खालीलÿमाणे आहेत:
१) ÿशासकìय िसĦांता¸या शाľीय ÿितमानुसार, नोकरीचे िवĴेषण संÖथेचे
संरचनाÂमक - कायाªÂमक वणªन Öथािपत करते.
२) नोकरीचे िवĴेषण संÖथे¸या ÿÂयेक Öतरावरील जबाबदाöया, भूिमका पåरभािषत
करणे, ÓयाĮी आिण अिधकार यांचे वणªन करते. munotes.in

Page 81

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - १
81 ३) संÖथाÂमक िसĦांता¸या ÓयवÖथा नमुना Łपावलीनुसार, वैयिĉक ±मता वाढवून
संघटनाÂमक कायª±मतेला अनुकूल करÁया¸या महßवा¸या उपयुĉतावादी
आवाहनाला ते उ°र देते.
४) हे मुळात नोकरी¸या अËयासाशी संबंिधत आहे. हे कामावर अितशय तपशीलवार,
िविशĶ आिण संपूणª अËयास करते.
५) वै²ािनक ÓयवÖथापन िनयमांनुसार, नोकरीचे िवĴेषण कामावरील भौितक मागणी,
कामाची भौितक पåरिÖथती आिण मानवी संबंध आिण वतªणुकìशी संबंिधत कामा¸या
ÿिøयेचे तपशीलवार वणªन करते.
६) संÖथाÂमक िसĦांता¸या ÓयवÖथा नमुना Łपावलीनुसार, वैयिĉक ±मता वाढवून
संघटनाÂमक कायª±मतेला अनुकूल करÁया¸या महßवा¸या उपयुĉतावादी
आवाहनाला नोकरीचे िवĴेषण उ°र देते.
फ) HR ÓयवÖथापकांसाठी नोकरी िवĴेषणाचे महßव:
नोकरी िवĴेषण हे एच आर ÓयवÖथापकांसाठी इतके महßवाचे आहे कì Âयाला कमªचारी
करत असलेÐया ÿÂयेक गोĶीचा मूलभूत एकक Ìहटले जाते.
वÖतुिÖथती अशी आहे कì जवळजवळ ÿÂयेक मानव संसाधन ÓयवÖथापन कायªøमाला
काही ÿकार¸या मािहतीची आवÔयकता असते जी नोकरी¸या िवĴेषणातून गोळा केली
जाते.
१) कायª पुनरªचना:
अनेकदा एखादी संÖथा अिधक कायª±म करÁयासाठी िकंवा गुणव°ा सुधारÁयासाठी
कामाची पुनरªचना करÁयाचा ÿयÂन करते. पुनरªचनेसाठी सÅया¸या नोकöयांबĥल
तपशीलवार मािहती आवÔयक आहे. याÓयितåरĉ, पुनरªचनेची तयारी करणे हे अīाप
अिÖतÂवात नसलेÐया नोकरीचे िवĴेषण करÁयासारखे आहे.
२) मानव संसाधन िनयोजन:
िनयोजक मानवी संसाधनां¸या गरजा आिण Âया गरजा कशा पूणª कराय¸या याचे िवĴेषण
करतात Ìहणून Âयां¸याकडे िविवध नोकöयांमÅये आवÔयक असलेÐया कौशÐयांचा
Öतरांबĥल अचूक मािहती असणे आवÔयक आहे, जेणेकłन ते सांगू शकतील कì, कोणÂया
ÿकार¸या मानवी संसाधनांची आवÔयकता असेल.
३) िनवड:
िविवध पदांसाठी सवाªत योµय अजªदारांना ओळखÁयासाठी , िनणªय घेणाöयांना Óयĉéनी
कोणती काय¥ पार पाडली पािहजेत, तसेच आवÔयक ²ान, कौशÐये आिण ±मता आणून
घेणे आवÔयक आहे.
munotes.in

Page 82

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
82 ४) ÿिश±ण:
संÖथेĬारे िनयुĉ केलेÐया जवळजवळ ÿÂयेक कमªचाöयाला ÿिश±णाची आवÔयĉा असेल.
कोणÂयाही ÿिश±ण कायªøमासाठी नोकरीमÅये केलेÐया काया«चे ²ान आवÔयक असते,
जेणेकłन ÿिश±ण हे आवÔयक ²ान आिण कौशÐयांशी संबंिधत असेल.
५) कायªÿदशªन मूÐयांकन:
अचूक कामिगरी मूÐयांकनासाठी ÿÂयेक कमªचारी िकती चांगले कायª करत आहे यािवषयी
मािहती आवÔयक आहे जेणेकłन चांगली कामिगरी करणाöया कमªचाöयांना ब±ीस िमळू
शकेल आिण ते मानकांपे±ा कमी असÐयास Âयांची कामिगरी सुधारेल. नोकरीचे िवĴेषण
ÿभावी कामिगरीशी संबंधीत वतªन आिण पåरणाम ओळखÁयास मदत करते.
६) कåरअर िनयोजन:
कåरअर¸या संधéशी एखाīा Óयĉìची कौशÐये व आकांशा जुळÁयासाठी कåरअर
िनयोजना¸या ÿभारी Óयĉéना िविवध नोकöयां¸या कौशÐयाची आवÔयकता मािहती असणे
आवÔयक आहे. हे Âयांना Óयĉéना अशा नोकöयांमÅये मागªदशªन करÁयास अनुमती देते
ºयामÅये ते यशÖवी होतील आिण समाधानी होतील.
७) नोकरीचे मूÐयांकन:
नोकरी¸या मूÐयमापन ÿिøयेमÅये उिचत वेतन संरचना Öथािपत करÁयासाठी संÖथेला
ÿÂयेक नोकरी¸या सापे± डॉलर मूÐयाचे मूÐयांकन करणे समािवĶ आहे. जर कमªचाöयांना
पगाराची रचना ÆयाÍय आहे यावर िवĵास नसेल, तर ते असमाधानी होतील आिण सोडून
जाऊ शकतात िकंवा Âयांना पदोÆनतीसाठी ÿयÂन करतांना फारसा फायदा होणार नाही.
नोकöयांवर डॉलर मूÐय ठेवÁयासाठी, वेगवेगÑया नोकöयांबĥल मािहती िमळवणे आिण
Âयांची तुलना करणे आवÔयक आहे.
कायदेशीर ŀिĶकोनातून नोकरीचे िवĴेषण देखील महßवाचे आहे. सरकार समान रोजगार
संधीशी संबंिधत आवÔयकता लादते. तपशीलवार, अचूक, वÖतुिनķ नोकरी तपशील िनणªय
घेणाöयांना काय¥ आिण ±मतांवर ल± क¤िþत कłन या िनयमांचे पालन करÁयास मदत
करतात. हे दÖतऐवज िनÕप± रोजगार पĦतéमÅये गुंतवÁयासाठी केलेÐया ÿयÂनांना पुरावा
देखील देतात.
उदाहरणाथª, अमेåरकÆस िवथ िडसेिविलरी कायīाची अंमलबजावणी करÁयासाठी, समान
रोजगार संधी आयोग नोकरीची आवÔयक काय¥ ओळखÁयासाठी आिण अपंग Óयĉìने
वाजवी सोईसह ती काय¥ पार पाडली असती कì नाही हे िनधाªåरत करÁयासाठी नोकरीचे
वणªन पाहó शकतो.
Âयाचÿमाणे, समान वेतन कायīांतगªत िविवध नोकöयांमधील कतªÓयां¸या सूचीची तुलना
दाÓयां¸या मूÐयांकनाशी केली जाऊ शकते. तथािप, नोकरीचे वणªन आिण नोकरी तपशील
योµय रोजगार पĦतéचा पयाªय नाही. munotes.in

Page 83

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - १
83 मानव संसाधन Óयावसाियकांना मदत करÁयाÓयितåरĉ नोकरीचे िवĴेषण पयªवे±क आिण
इतर ÓयवÖथापकांना Âयांची कतªÓये पार पाडÁयास मदत करते. नोकरी िवĴेषणामधील
डेटा ÓयवÖथापकांना Âयां¸या घटकांमधील कामाचे ÿकार ओळखÁयात मदत कł शकतो,
तसेच कामा¸या ÿवाहा¸या ÿिøयेबĥल मािहती ÿदान कł शकतो, जेणेकłन ÓयवÖथापक
हे काम सवाªत कायª±म पĦतीने केले आहे कì नाही याचे मूÐयांकन कł शकतात.
नोकरीचे िवĴेषण मािहती ÓयवÖथापकांना देखील समथªन देते कारण ते िनयुĉìचे िनणªय
घेतात, कामिगरीचे पुनरावलोकन करतात आिण पुरÖकारांची िशफारस करतात.
नोकरीचे िवĴेषण खालील मािहती ÿदान करते:
१) नोकरी ओळख : नोकरी शीषªक, नोकरी संकेतांक
२) नोकरीची वैिशĶ्ये: नोकरीचे Öथान, भौितक ÓयवÖथा , आवÔयक पयªवे±ण Öतर,
संघाचे अिधकार ±ेý आिण संबंिधत धोके, इ.
३) नोकरीची कतªÓये (मु´य िøयाकलाप): ÿÂयेक कतªÓया¸या संभाÓय वारंवारतेसह
कतªÓयांची तपशीलवार यादी.
४) वापरलेली उपकरणे आिण सािहÂय
५) नोकरी कशी केली जाते: मु´यत: नोकरीशी संबंिधत िøये¸या Öवłपावर ल± क¤िþत
केले जाते.
६) आवÔयक कािमªक गुणधमª: अनुभवाची पातळी, घेतलेले ÿिश±ण, ÿिश±णाथê,
शारीåरक सामÃयª, समÆवय पातळी , मानिसक ±मता, सामािजक कौशÐये, संवाद
कौशÐये, इ.
७) नोकरी संबंध: ÿगती¸या संधी, कामाची पåरिÖथती , आवÔयक सहकायª, इ.
नोकरी¸या मािहतीचे मु´यत: पाच ľोत आहेत जे खालीलÿमाणे आहेत
१) नोकरी धारकांची ÿijावली:
मािहती नोकरी धारकांकडून वैयिĉकåरÂया गोळा केली जाऊ शकते िकंवा नोकरी
ÿijावलीĬारेनी श³य िततकì लहान, सोपी असावी, ÿijावली कोणÂया उĥेशासाठी वापरली
जात आहे हे ÖपĶ केले पािहजे आिण ती वापरÁयापूवê तीची चाचणी केली पािहजे.
२) इतर कमªचारी ºयांना काम मािहत आहे.:
यामÅये पयªवे±क आिण फोरमॅन यांचा समावेश असू शकतो ºयांना िवशेष ÿिश±ण िदले
जाऊ शकते आिण Âयां¸या देखरेखीखाली कामाचे िवĴेषण करÁयास सांिगतले जाऊ
शकते.
munotes.in

Page 84

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
84 ३) Öवतंý िनåर±क:
ही अशी Óयĉì आहे जी काम करत असलेÐया कमªचाöयाचे िनरी±ण करते. िवशेष नोकरी-
पुनरावलोकन सिमÂया िकंवा तांिýकŀĶ्या ÿिशि±त नोकरी िवĴेषकांना काम आिण
Âयां¸याकडून गोळा केलेली आवÔयक मािहती िदली जाऊ शकते.
४) नोकरी पदािधकारी रोजिनशी िकंवा लाँग:
जर नोकरी करणाöया Óयĉìने Âयाची /ितची डायरी िकंवा लॉग अīयावत ठेवले तर Âयाची /
ितची नेकरीची कतªÓये, Âयाची वारंवारता आिण कतªÓये पार पाडली जातात तेÓहा हे खूप
उपयुĉ मािहती देखील देऊ शकते.
५) मुलाखती:
संबंिधत लोकां¸या मुलाखतीĬारे मािहती देखील गोळा केली जाऊ शकते.
ज) नोकरी िवĴेषणामÅये खाली वणªन केलेÐया वेगवेगÑया पायöयांचा समावेश होतो:
१) नोकरीिवĴेषणा¸या वापराचे िनधाªरण
२) नोकरी¸या िवĴेषणतील धोरणाÂमक िनवडी
३) मािहती संकलन
४) मािहती ÿिøया , नोकरीचे वणªन आिण नोकरीचा तपशील.
पायरी १: नोकरी िवĴेषणा¸या वापरांचे िनधाªरण:
नोकरी िवĴेषणाची सुłवात नोकरी िवĴेषणां¸या वापरा¸या िनधाªराने होते. नोकरी
िवĴेषणाचे िविवध उपयोग आहेत. पूवê ते भरती आिण िनवडीसाठी वापरले जायचे आिण
नंतर Âयाची ÓयाĮी वाढली, Ìहणून नोकरीचे िवĴेषण करÁयापूवê, संÖथेने नोकरी¸या
िवĴेषणाचे उपयोग पåरभािषत केले पािहजेत. कारण, हेतू जाणून घेतÐयािशवाय आवÔयक
मािहती गोळा करता येत नाही. मोठ्या संÖथांमÅये, हे सवªसमावेशक. पĦतशीर आिण
िलिखत Öवłपात केले जाते. परंतु लहान संÖथांमÅये ही ÿिøया सामाÆयत: अनौपचाåरक
असते आिण मयाªिदत हेतूंसाठी वापरली जाते.
पायरी २: नोकरी िवĴेषणातील धोरणाÂमक िनवडी:
नोकरी¸या िवĴेषणा¸या संदभाªत काही धोरणाÂमक िनवडी आहेत ºयांचे वणªन खाली केले
आहे.
अ) कमªचाöयांचा सहभाग:
नोकरीचे िवĴेषण करÁयापूवê, नोकरीमÅये कमªचाöयांचा िकती सहभाग आहे हे जाणून घेणे
उिचत आहे कारण नोकरीधारकाला नोकरी बĥल चांगली मािहती असते आिण नोकरी
धारकांकडून नोकरीबĥ्ल मािहती गोळा करणे सोपे असते. परंतु ÿij असा आहे कì नोकरी munotes.in

Page 85

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - १
85 धारकाने या ÿिøयेत सहभागी Óहावे कì नाही कारण नोकरी धारकाकडून Âया¸या
नोकरीतील कतªÓये आिण जबाबदाöया वाढवÁया¸या सवª श³यता असतात. जर
कमªचाöयांचा सहभाग नसेल, तर संÖथेने हाती घेतलेÐया ÿिøयेबĥल संशयाÖपद बनतात.
Ìहणून,नोकरीचे िवĴेषण करÁयापूवê कमªचाöयांवर होणाöया िवपåरत पåरणामासह
नोकरीमÅये कमªचाöयांचा सहभाग िकती ÿमाणात आहे हे समजून घेतले पािहजे.
कमªचाöयांना नोकरी िवĴेषण कायªøम आयोिजत करÁयाचे उिĥĶ पटवून देÁयासाठी कृती
करायला हवी आिण Âयांचे सहकायª िमळवायला हवे.
ब) िवĴेषणा¸या तपशीलांची पातळी:
नोकरीचे िवĴेषण सखोल केले जाऊ शकते िकंवा तपशीलांमÅये न जाता ते पूणª केले जाऊ
शकते. Ìहणून िवĴेषणा¸या तपशीलांची पातळी पåरभािषत करणे आवÔयक आहे.
सामाÆयतः, उिĥĶे आिण िवĴेषणाचा वापर कामा¸या Öवłपासह िवĴेषणा¸या तपशीलांची
पातळी िनधाªåरत करतात. मयाªिदत जबाबदाöयांसह िनयिमत Öवłपा¸या नोकरीसाठी कमी
तपशीलांची आवÔयकता असते आिण पुनरावृ°ी न होणाöया नोकरीसाठी तपशीलवार
िवĴेषण आवÔयक असते.
क) िवĴेषणाची वारंवारता आिण वेळ:
नोकरी¸या िवĴेषणाची वारंवारता आिण िवĴेषण ºया कालावधीत करावयाचे आहे ते
देखील कामाचे िवĴेषण करतांना िवचारात घेतले जाणारे आणखी एक महßवाचे घटक
आहे.
सामाÆयतः नोकरीचे िवĴेषण खालील पåरिÖथतीत केले जाते:
१) जेÓहा एखादी संÖथा नÓयाने Öथापन केली जाते िकंवा संÖथेमÅये नवीन नोकरी
िनमाªण केली जाते िकंवा
२) जेÓहा संÖथेमÅये नोकरीची पुनरªचना आिण तकªशुĦीकरण सुł केले जाते िकंवा
३) जेÓहा नोकरीची मागणी आिण मोबदला यांचा संबंध नसतो िकंवा
४) जेÓहा एखादे काम करÁया¸या तंý²ानात, पĦतीत आिण कायªपĦतीत बदल होतो.
ड) भूतक¤िþत िव. भिवÁयािभमुख:
सामाÆयतः नोकरीचे िवĴेषण मागील कामिगरी¸या आधारे केले जाते. परंतु तंý²ानातील
झपाट्याने होत असलेÐया बदलामुळे नोकरी¸या गरजां¸या बदलानुसार भिवÁयािभमुख
ŀĶीकोन सुł करावा लागेल. भिवÁयािभमुख नोकरीचे िवĴेषण संÖथेला आधीच कमªचारी
िमळवÁयाची आिण िवकिसत करÁयाची ÿिøया सुł करÁयास अनुमती देते. उदाहरणाथª,
बöयाच संÖथांमÅये, टाइपरायटरची जागा संगणकाने घेतली जाते आिण संÖथेला Âयानुसार
Âयांचे कमªचारी तयार आिण िवकिसत करावे लागतात.
munotes.in

Page 86

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
86 पायरी ३: मािहती संकलन:
नोकरी िवĴेषणा¸या ÿिøयेमÅये पुढील पायरी Ìहणजे नोकरी िवĴेषणासाठी मािहती गोळा
करणे ºयामÅये खालील उप चरणांचा समावेश आहे:
अ) गोळा कराय¸या मािहतीचा ÿकार
ब) मािहती गोळा करÁयासाठी अवलंबली जाणारी पĦत
क) मािहती संकलनात गुंतलेÐया Óयĉì
अ) गोळा कराय¸या मािहतीचा ÿकार:
गोळा कराय¸या मािहतीचा ÿकार ठरवतांना, नोकरीबĥलचे सवª तपशील एकý करणे
आवÔयक आहे, ते कामा¸या वणªनाशी संबंिधत असू शकते जसे कì का, केÓहा, कसे कायª
केले जाते, वापरली जाणारी मशीन, साधने व उपकरणे, नोकरीची सामúी, नोकरी धारकाची
वैयिĉक आवÔयकता, इ.
ब) मािहती गोळा करÁयासाठी अवलंबली जाणारी पĦत:
डेटा गोळा करÁयासाठी वापरÐया जाणाöया पĦती¸या संदभाªत िनरी±ण, मुलाखात पĦत,
ÿijावली, चेकिलÖट, तांिýक पåरषद इÂयादी अनेक पĦती आहेत. िविशĶ पĦतीचा वापर
हा नोकरी¸या िवĴेषणासाठी आवÔयक मािहती¸या ÿकारावर अवलंबून असतो.
क) मािहती संकलनात गुंतलेÐया Óयĉì:
सामाÆयतः मािहती गोळा करÁयात गुंतलेÐया Óयĉì-ÿिशि±त नोकरी िवĴेषण, पयªवे±क,
नोकरीचे पदािधकारी िकंवा नोकरी धारक असतात. ÿिशि±त नोकरी िवĴेषक वÖतुिनķता,
मािहती संकलन आिण अहवालात सातÂय राखतात परंतु Âयां¸याकडून नोकरीचे आंतåरक
घटक चुकू शकतात. पयªवे±क मािहतीचे जलद संकलन चांगली ओळख होईल परंतु
Âयां¸याकडे वेळेची कमतरता आहे आिण Âयां¸याकडे नोकरी¸या िवĴेषणासाठी आवÔयक
कौशÐयाची कमतरता आहे.
नोकरी धारक अिधक ओळखीने मािहती देतात परंतु Âयांचे मत प±पाती असू शकते आिण
नोकरी¸या िवĴेषणासाठी संबंिधत मािहती ÿदान करÁयात Âयां¸याकडे कौशÐयाचा अभाव
असतो. तथािप, डेटा संकलना¸या ÿिøयेत सहभागी होणाöया Óयĉéचा ÿकार शेवटी
नोकरी¸या िवĴेषणा¸या उĥेशावर आिण िवĴेिषत केÐया जाणाöया नोकरी¸या Öवłपावर
अवलंबून असतो.
पायरी ४:मािहती ÿिøया, नोकरीचे वणªन आिण नोकरी तपशीलवार नŌदी:
नोकरी िवĴेषणा¸या ÿिøयेतील शेवटची पायरी Ìहणजे गोळा केलेÐया मािहतीवर ÿिøया
करणे ºयामÅये िविवध संबंिधत घटकांमÅये मािहतीचे संपादन आिण वगêकरण समािवĶ
आहे जे नोकरीचे वणªन आिण नोकरी तपशीलवार नŌदी तयार करÁयासाठी उपयुĉ आहेत.
नोकरीचे वणªन Ìहणजे कतªÓये, जबाबदाöया आिण िविशĶ नोकरीची आवÔयकता यांचे munotes.in

Page 87

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - १
87 वणªन. नोकरी तपशीलवार नŌदी हे असे िवधान आहे जे नोकरी धारकांकडे नोकरी
यशÖवीरीÂया पार पाडÁयासाठी िकमान Öवीकाराहª पाýतेचे वणªन करते.
ग) नोकरी िवĴेषणासाठी वापरÐया जाणाöया पĦती:
नोकरी¸या िवĴेषणासाठी अनेक पĦती वापरÐया जातात. या पĦती नोकरीबĥल डेटा
गोळा करÁयासाठी आहेत.
या खालीलÿमाणे आहेत:
पĦत १: ÿijावली:
नोकरीशी संबंिधत डेटा गोळा करÁयासाठी ही एक Óयापकपणे वापरली जाणारी पĦत आहे.
ÿijावलीची रचना अशा पĦतीने केली आहे कì नोकöयांचे नामकरण, कतªÓयांचे वणªन,
वापरलेÐया यंýे व उपकरणे, कामाची पåरिÖथती इÂयादी सवª डेटा गोळा केला जाऊ
शकतो.
ÿijावली ही कमªचारी / अधीनÖथ आिण पयªवे±क या दोघांĬारे भरली जाते. ÿijावली
अितशय ÖपĶ, समजÁयाजोगी आिण संबंिधत असावी. जर ÿijावली कमªचाöयांचे /
ÓयवÖथापकांचे ÿितसाद आणÁयास सम± नसेल, तर ती टाकून īावी आिण नवीन
ÿijावली तयार करावी.
पĦत २: िलिखत कथन:
या ÿणालीमÅये, कमªचारी दररोज केलेÐया ÿमुख कतªÓयांची नŌद ठेवतो, ÿÂयेक कायª कधी
सुł होते आिण पूणª होते हे िचÆहांिकत करतो. हे कथनांचा आधार बनते जे वेगवेगÑया
नोकöयांशी संबंिधत मािहती िमळिवÁयाचे साधन बनते. ते अपूणª आिण असंघिटत असू
शकतात, Ìहणून ते तुÌहाला मुलाखाती इÂयादीसह पूरक करणे आवÔयक आहे.
पĦत ३: िनरी±णे:
या पĦतीत नोकरी िवĴेषक हे लोक ते करत असतांना वैयिĉकåरÂया िनरी±ण करतात.
तो कोणÂयाही एका कामा¸या चøात नोकरीवर केलेली काय¥, कामाचा वेग, कामाची
िÖथती, नोकरीचे धोके इÂयादी तपासतो. या िनरी±णां¸या आधारे तो नोकरीचे िवĴेषण
करतो. या पĦतीत एक ÿमुख मयाªदा आहे. ती Ìहणजे िवĴेषकाने कोणती मािहती
िनरीि±त करावी आिण कोणती कł नये याबĥल खूप काळजी ¶यावी लागते. तसेच
िनरी±णांनतर, Âयाचे िवĴेषण कसे करावे हे Âयाला मािहती असले पािहजे.
पĦत ४: मुलाखती:
या पĦतीत िवĴेषक काम करत असतांना कमªचाöयांची वैयिĉक मुलाखात घेतात.
वेगवेगÑया कमªचाöयांकडून गोळा केलेला डेटा संकिलत करÁयासाठी एक मानक Öवłप
वापरला जातो. िवĴेषक नोकरीशी संबंिधत मानक ÿij िवचारतो, िवĴेषण केÐया जाणाöया
नोकöयांशी संबंिधत सवª ÿijांचे ÖपĶीकरण देÁयासाठी या मुलाखाती अनेकदा िनरी±ण
साधनासह वापरÐया जातात. या िवĴेषणामÅये, कमªचाöयांना नोकरीबĥलची खरी मािहती munotes.in

Page 88

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
88 नेहमीच येत नाही परंतु बुिĦमान िवĴेषकाकडे असंबंिधत मािहतीकडून संबंिधत
मािहतीकडे बदलÁयाची ±मता असते.
मुलाखतीचे फायदे:
१) मािहती िमळिवÁयाची ही अितशय सापी आिण जलद पĦत आहे जी कदािचत िलिखत
Öवłपात कधीच िमळणार नाही.
२) एक अितशय कुशल मुलाखातकार अनौरचाåरकपणे गट / कायªøमांबĥल काही
मािहती घेऊ शकतो ºयाचे कधीही संघटनाÂमक तĉांवर िचýण केले जात नाही.
३) मुलाखती वेगवेगÑया आिथªक िकंवा सुरि±तते¸या कारणांमुळे नोकरीबĥल असमाधान
दशªवू शकतात ºयामुळे ÓयवÖथापकाला Âयाचे पुनिवªĴेषण करÁयात मदत होऊ
शकते.
मुलाखतीचे तोटे:
अ) कमªचाöयांमÅये Âयां¸या नोकरीचे महßव वाढवÁयाची ÿवृ°ी असते. यामुळे
िवĴेषकां¸या नोकरी¸या गरजांबĥल वेगळी धारणा िनमाªण होते.
ब) ÿितसादकत¥ सहसा काही ÿकारचे कायª±मता मूÐयमापन Ìहणून मुलाखती घेतात
ºयाचा Âयां¸या वेतनावर पåरणाम होऊ शकतो. अशा ÿकारे, ते Âयां¸या नोकरी¸या
काही जबाबदाöयांची अितशयोĉì करतात आिण इतरांना कमी करतात.
क) ÿितसादकÂया«मÅये साÅया कायª िवधानांपे±ा िवधानां¸या ±मतेवर आधाåरत आवृÂया
समािवĶ असू शकतात.
ड) िववेकì िवĴेषक कदािचत ती मािहती िमळवू शकणार नाही आिण जर Âयाला Âया¸या
ÿijांचे अनेक इनपूट िमळत असतील तर Âयाला वैध ÿितसाद िमळणे कठीण होऊ
शकते. ही अितशय संथ ÿिøया आहे.
नोकरी िवĴेषण ÿijावलीचे ÿकार:
नोकरी¸या िवĴेषणासाठी डेटा गोळा करÁयासाठी वापरÐया जाणाöया ÿijावली
साधारणपणे चार ÿकारची असतात ºया नोकरी¸या Öवłपावर अवलंबून असतात, जसे
कì:
१) JRQ - Job Related Questionnaire नोकरी संबंिधत ÿijावली
२) PAQ - Position Analysis Questionnaire िÖथती िवĴेषण ÿijावली
३) MPDQ - Management Position Description Questionnaire ÓयवÖथापन
िÖथती वणªन ÿijावली
४) FJAQ - Functional Job Analysis Questionnaire कायाªÂमक नोकरी िवĴेषण
ÿijावली munotes.in

Page 89

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - १
89 १) JRQ (नोकरी संबंिधत ÿijावली):
हे ÿij नोकरीचे घटक आिण नोकरी¸या कामिगरी¸या आवÔयकतां¸या िवĴेषणासाठी
नोकरी ि³लĶता यासंबंिधत डेटा ÿसाåरत करतात.
२) PAQ (िÖथती िवĴेषण ÿijावली):
या ÿijांमÅये मािहती¸या ľोताचा ÿकार आिण Öवłप, कायªÿदशªनामÅये लागू केलेली
मानिसक ÿिøया, कायªÿदशªनासाठी शारीåरक िøयाकलाप, इतर नोकöया / नोकरी आिण
कामगारांशी संबंध, कामाचे वातावरण िकंवा संÖकृती आिण नोकरीची कामिगरी
सुधारÁयासाठी ÿचिलत व इतर संबंिधत मािहती यासार´या सहा ÿमुख ±ेýांचा समावेश
होतो.
हा डेटा ÓयवÖथापकाला समुह िकंवा िøयाकलापां¸या घटकांचे नोकरी¸या आयामांमÅये
वै²ािनकŀĶ्या िवĴेषण करÁयास स±म करतात.
३) MPDQ (ÓयवÖथापन िÖथती वणªन ÿijावली):
हे ÿij ÓयवÖथापकìय नोकöयांचे िवĴेषण करÁयासाठी रचना केलेले आहेत आिण Ìहणूनच
या ÿijांचा उĥेश ÓयवÖथापक / कायªकारéकडून सवª संभाÓय मािहती गोळा करणे हा आहे
जेणेकłन नोकरीचे महßव, संÖथेसाठी Âयाचे महßव िकंवा सांिगतलेÐया नोकरीसाठी
इि¸छत जबाबदाöया आिण उ°रदाियÂव तपासता येईल.
४) FJAQ कायाªÂमक नोकरी िवĴेषण ÿijावली:
हे एक कायाªिभमुख नोकरी िवĴेषण आहे िजथे ÿij हे काम करÁयासाठी आवÔयक
असलेÐया ÓयĉìमÂवाची Óया´या करÁयासाठी उĉनोकरी िकंवा इतर उīोगातील तÂसम
नोकरीमधील कमªचाöयांकडून मािहती गोळा करÁयासाठी रचना केलेले आहेत.
म) स±मता ŀĶीकोन :
नोकरी िवĴेषणा¸या स±मता ŀĶीकोन (याला स±मता आधाåरत नोकरी िवĴेषण असेही
Ìहणतात) हा मानवी संसाधन ÓयवÖथापनातील तुलनेने नवीन सराव आहे. कायª±मतेवर
आदाåरत नोकरी¸या िवĴेषणामÅये कायª ÿभावीपणे पार पाडÁयासाठी आवÔयक
असलेÐया स±मते¸या ŀĶीने नोकरीचे िवĴेषण करणे समािवĶ आहे.
अशा ÿकारे, नोकरीची Óया´या पारंपåरक नोकरीÿमाणे कतªÓये आिण जबाबदाöयां¸या
संदभाªत न करता आवÔयक ±मतां¸या ŀĶीने केली जाते. एखाīा Óयĉìची स±मता Ìहणजे
Âयाचे ²ान, कौशÐये, ŀĶीकोन, मूÐये आिण ÖवारÖय यांचे संयोजन होय. नोकरी¸या
िवĴेषणाची स±मता ŀĶीकोन या गृहीतकावर आधाåरत आहे कì लोकांची ±मता
संÖथाÂमक कामिगरीवर ÿभाव टाकते. Âयामुळे तुलनेने िÖथर असलेÐया आिण ठरािवक
नोकरी¸या वणªनांमÅये िलिहÐया जाऊ शकतील अशा नोकöया असलेÐया Óयĉéचा िवचार
करÁयाऐवजी, नोकरी करÁयासाठी वापरÐया जाणाöया कौशÐयांवर ल± क¤िþत करणे
अिधक संबंिधत असू शकते. munotes.in

Page 90

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
90 संÖथा नोकरी¸या िवĴेषणासाठी स±मते¸या ŀĶीकोन का िÖवकारतात याची तीन
मु´य कारणे आहेत:
१) संपूणª संÖथेमÅये आवÔयक वतªणूकìशी संवाद साधणे.
२) संÖथेची एकूण स±मता पातळी वाढते.
३) संघटनाÂमक ÖपधाªÂमक फायदा वाढिवÁयासाठी लोकां¸या ±मतांवर जोर देणे.
नोकरी¸या िवĴेषणासाठी स±मते¸या ŀĶीकोन ÖवीकारÁया ची ÿिøया खालीलÿमाणे
आहे:
१) वåरķ ÓयवÖथापकांची एक टीम भिवÕयातील कामिगरी पåरणाम ±ेýे ओळखते
संÖथेसाठी महßवपूणª आहेत. उदाहरणाथª, úाहक अिभमुखता, नवकÐपना, कमाªचारी
उÂपादकता, इ.
२) संÖथेतील नोकöयांबĥल मािहती असलेÐया Óयĉéचे पॅनेल गट तयार केले जातात. या
गटात उ¸च आिण कमी कामिगरी करणारे कमªचारी, पयªवे±क, ÓयवÖथापक, ÿिश±क
आिण इतर असे समािवĶ असू शकतात.
३) एच आर िवभागातील एक फॅिसिलटेटर िकंवा बाहेरील सÐलगार नोकरी¸या
वतªणुकìची िविशĶ उदाहरणे आिण नोकरीवरील वाÖतिवक घटना िमळिवÁयासाठी
पॅनेल सदÖयांची मुलाखत घेतात.
४) वतªणूक िव²ाना¸या संबंिधत संकÐपनांचा वापर कłन सुिवधा देणारा ÿÂयेकजण
स±मतेचे तपशीलवार वणªन िवकिसत करतो. हा टÈपा ÖपĶता आिण तपशील ÿदान
करतो जेणेकłन संÖथेतील कमªचारी, पयªवे±क, ÓयवÖथापक आिण इतरांना
नोकöयांशी संबंिधत कौशÐयांची ÖपĶ समज यावी.
५) ±मतांचे मूÐयांकन केले जाते आिण Âयांना पूणª करÁयासाठी आवÔयक Öतर ओळखले
जातात. ÿÂयेक कामासाठी ±मता िनिदªĶ केÐया आहेत.
६) कामिगरीची मानके ओळखली जातात आिण नोकरीशी जोडली जातात. या¸या
ÿकाशात, स±मतेवर ल± क¤िþत कłन योµय कमªचारी िनवड छाननी, ÿिश±ण आिण
भरपाई ÿिøया िवकिसत केÐया जातात व अंमलात आणÐया जातात.
न) नोकरी िवĴेषणाचे उपयोग:
एक चांगला नोकरी िवĴेषण कायªøम हा चांगÐया एच आर ÓयवÖथापनाचा एक आवÔयक
घटक आहे. नोकरी¸या वणªना¸या Öवłपात नŌदवलेला नोकरी िवĴेषण डेटा सवाªत
मौÐयवान मािहती ÿदान करतो जी इतर अनेक कमªचारी पूणªÂवासाठी आवÔयक आहे.
नोकरी¸या िवĴेषणाचे उपयोग खालीलÿमाणे सारांिशत केले जाऊ शकतात:
१) संÖथे¸या मानवी संसाधनांचा अंदाज लावÁयास ते उपयुĉ आहे. munotes.in

Page 91

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - १
91 २) भरती¸या उĥेशाने, नोकरी िवĴेषकांनी नोकरीशी संबंिधत वतªन करÁयासाठी
आवÔयक असलेÐया वैयिĉक पाýतेची मािहती ÿदान करणे आवÔयक आहे.
३) योµय Óयĉìला योµय वेळी नोकरीवर ठेवÁयास मदत होते.
४) हे नोकरी¸या मूÐयांकनासाठी पाया Ìहणून वापरले जातात.
५) हे कमªचाöयां¸या ÿिश±ण आिण िवकास कायªøमांसाठी ÓयवÖथापनाला आवÔयक
मािहती पुरवते.
६) हे संÖथे¸या कायªÿदशªन मूÐयमापन ÿणाली¸या िवकासासाठी ÖपĶ मानके Öथािपत
करÁयास मदत करते.
७) हे हाताळÁयासाठी आवÔयक असलेली यंýसामúी आिण साधने तसेच कामा¸या
वातावरणाशी संबंिधत धोके वÖतुिनķपणे पाहÁयास ÓयवÖथापनाला मदत करते.
८) हे कमªचाöयां¸या मानिसक बनावाशी जुळÁयासाठी नोकöयांची पुनरªचना करÁयास
मदत करते.
नोकरी िवĴेषणाचे मु´य फायदे पुढीलÿमाणे आहेत:
१) नोकरीचे िवĴेषण ÿÂयेक कामात योµय कमªचाöयांची िनवड आिण िनयुĉì सुलभ
करते.
२) ÓयवÖथापन गरजू कमªचाöयांना पुरेसे ÿिश±ण देऊ शकते.
३) नोकरी¸या िवĴेषणा¸या मदतीने वाजवी वेतन दर िनिIJत केला जातो.
४) नोकरीचे िवĴेषण हे नोकरीचे मूÐयांकन आिण गुणव°ा मानांकनात मदत करते.
५) नोकरीचे िवĴेषण वåरķांना वेळेवर िनणªय घेÁयास मदत करते. हे िनणªय पदोÆनती,
बदली, िनवड इÂयादीशी संबंिधत असू शकतात.
६) नोकरी¸या िवĴेषणा¸या मदतीने औīोिगक िववाद संपुĶात आणले जाऊ शकतात.
७) ÓयवÖथापकाकडून पुरेशी िशÖतभंगाची कारवाई केली जाऊ शकते.
८) योµय कमªचाöयांची िनवड कमªचाöयांमÅये नोकरीतील समाधान सुिनिIJत करते.
९) नोकरीचे िवĴेषण कामगार उलाढाल, गैरहजेरी कमी करÁयात आिण वेतन
िनिIJतीतील असमानता दूर करÁयात मदत करते.
१०) हे कायªÿदशªन मूÐयांकनाचा आधार ÿदान करते आिण ÓयवÖथापनाचे िनयंýण कायª
सुलभ करते.
munotes.in

Page 92

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
92 ३अ.३ सारांश आजकाल, मानव संसाधन Óयावयाियक संÖथेचे धोरणाÂमक Óयवसाय भािगदार Ìहणून
काम करतात. यामÅये उīोगतील ÖपधाªÂमक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी कामगार धोरणांचा
िवकास आिण Âयांची अंमलबजावणी यांचा समावेश आहे. तसेच सवª संबंधांचा वापर संÖथा
मजबूत करÁयासाठी आिण उ¸च ÖपधाªÂमक Óयावसाियक वातावरणात िटकाव सुिनिIJत
करÁयासाठी केला जातो.
३अ.४ घटकवार अËयास  मानव संसाधन िवकास Ìहणजे काय? Âयाचे Öवłप आिण ÓयाĮी ÖपĶ करा.
 नोकरी िवĴेषण संकÐपना आिण मानवी संसाधन िवकासातील भूिमका यावर चचाª
करा
 नोकरी िवĴेषण Ìहणजे काय?
 एच. आर. ÓयवÖथापकांना नोकरी¸या िवĴेषणाचे महßव समजावून सांगा.
३अ.५ संदभª  https://www.hrhelpboard.com/human -resource.htm
 https://www.techtarget.com/searchhrsoftware/definition/human -
resource -management -HRM
 https://www.enotesmba.com/2014/04/natur e-and-scape -of-human -
resource -management.html
 https://www.economicsdiscussion.net/human -resource -
management/job -analysis -in-hrm/31863

*****
munotes.in

Page 93

93 ३ब
संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - २
घटक रचना
३ब.० उिĥĶे
३ब.१ पåरचय
३ब.२ कमªचारी िवकास (Staff D evelopment) - (SD)
३ब.२.१ SD चा अथª
३ब.२.२ SD ची उिĥĶे.
३ब.२.३ SD ची गरज
३ब.२.४ SD चे ŀĶीकोन
३ब.२.५ SD ¸या पĦती
३ब.२.६ SD ची योजणा ÿिøया
३ब.२.७ SD ¸या पायö या
३ब.३ संघटनाÂमक िवकास (Organizational Development ) - (OD)
३ब.३.१ OD चा अथª
३ब.३.२ OD ची वैिशĶ्ये
३ब.३.३ OD ची उिĥĶे
३ब.३.४ िश±कांसाठी संÖथाÂमक कौशÐये
३ब.४ सारांश
३ब.५ घटकवार अËयास
३ब.६ संदभª
३ब.० उिĥĶे हा घटक िशकÐयानंतर िवīाथê पुढील बाबतीत स±म होतील.
१) कमªचारी ÓयवÖथापनाची संकÐपना ÖपĶ करणे.
२) कमªचारी ÓयवÖथापनाची गरज ÖपĶ करणे.
३) संघटनाÂमक िवकासाची संकÐपना ÖपĶ करणे.
४) संघटनाÂमक िवकासाचे घटक ÖपĶ करणे.
munotes.in

Page 94

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
94 ३ब.१ पåरचय सÅया¸या Óयवसाियक पåरिÖथतीत, मानव संसाधन िवभाग हा कोणÂयाही Óयवसाियक
संÖथेतील सवाªत आवÔयक िवभागांपैकì एक आहे. संÖथेमÅये योµय Óयĉìची िनयुĉì
करÁयात हा िवभाग महßवाची भूिमका बजावतो. कमªचाöयांचे कयªÿदषªन Âयां¸या उिĥĶांसह
संरेिखत करÁयासाठी ते संÖथेला समथªन देते. तसेच, हे ÓयवÖथापकांना स±म
कमªचाöयांची िनयुĉì करÁयास, ÿिश±ण आिण िवकासाĬारे Âयांचे कायªÿदशªन सुधारÁयास,
सवªसमावेशक संÖकृतीची उÂøांती आिण संबंध राखÁयास स±म करेल.
३ब.२ कमªचारी िवकास - STAFF DEVELOPMENT (SD) 3ब.२.१ SD चा अथª:
कमªचारी िवकास ही पĦती आिण कायªपĦतéची ÿिøया आहे जी संÖथेतील लोकांचे ²ान,
±मता आिण कौशÐये िवकिसत करÁयात मदत करते. हे एखाīा Óयĉìची आिण
िवīापीठाची पåरणामकारकता आिण कायª±मता देखील सुधारते. कोणÂयाही िवīापीठाचे
िकंवा शै±िणक संÖथेचे यश हे कमªचारी िवकासावर अवलंबून असते. कमªचाöयांची भूिमका
संबंिधत ²ान, कौशÐये आिण ±मता असणे आहे, कारण संÖथे¸या यशासाठी कमªचारी
ओळखले जातात.
संबंिधत कौशÐये असलेले अिधक कमªचारी आकिषªत करÁयासाठी कमªचारी िवकासाला
धोरणाÂमक आिण Óयावसाियक ŀिĶकोनाची आवÔयकता आहे. हे उ¸च-कुवत असलेले
कमªचारी राखून ठेवÁयास देखील मदत करते ºयांना Âयांची संबंिधत उिĥĶे पूणª करणे
आवÔयक आहे.
कमªचाöयांची ±मता िनमाªण करÁयात कमªचारी िवकास महÂवाची भूिमका बाजवतो.
संÖथे¸या िवकासाÂमक उिĥĶांना ÿोÂसाहन आिण समथªन देणारी चौकट िश±कांना ÿदान
करणे हे कमªचारी िवकासाचे मु´य उĥीĶ िवचारात घेणे आहे, Âयां¸या िवभागांचे यश िविवध
धोरणांवर अवलंबून असते.
उपलÊध संसाधनांचा जाÖतीत जाÖत वापर करतांना, िवभाग हे िश±ण आिण िवकास
संघासोबत काम करतात. कमªचारी िवकास िनयोजनाशी समिÆवत ŀिĶकोन िवकिसत
करÁयासाठी हे केले जाते. कमªचाö यांचे नेते िकंवा ÓयवÖथापक यांना िविशĶ कौशÐये आिण
²ान ÿदान केले जाते ºयाĬारे ते Âयां¸या कमªचाö यांसाह भागीदारीत काम कł शकतात.
यामुळे कामात कायª±मता येते आिण पåरणामी कमªचाö यांची सतत वाढ होते.
येथे, सदÖयांना िवīापीठातील िविवध भूिमकां¸या यशÖवी िनयोजनासाठी कौशÐये
आÂमसात करÁयासाठी ÿोÂसािहत केले जाते. हे कमªचाö यासाठी उ¸च ®ेणी िवचार आिण
अÅययनाचा मागª ठरतो. या सवª िविवध ÿिøयांसह, वैयिĉक कमªचारी सदÖयांची Âयांची
±मता जाÖतीत जाÖत वाढवÁया¸या इ¸छेमÅये योµय संतुलन िनमाªण केले जाते.
munotes.in

Page 95

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - २
95 LEARDRSHIP SKILL MOTIVATION
ÿभावी कमªचारी िवकाससाठी पयªवे±क आिण Âयांचे कमªचारी यां¸यात सतत सहकायª
आवÔयक आहे. पयªवे±क Âयां¸या कमªचाö यां¸या Óयावसाियक िवकासासाठी िश±ण आिण
Óयावसाियक िवकासा¸या संधी ÿदान कłन िकंवा ओळखून आिण ÿिश±ण आिण
अिभÿाय ÿदान कłन मागªदशªन आिण समथªन करÁयास जबाबदार आहेत, कमªचाö यांना
अशा संधी ÿदान करÁयासाठी पयªवे±कांना मदत करÁयासाठी, बफेलो Öटेट असे कायªøम
आिण संसाधने ÿदान करते जे कमªचाö यांना Âयां¸या कामाशी संबंिधत कौशÐये वाढिवÁयास
मदत कł शकतात. कमªचारी देखील Âयां¸या Öवत:¸या Óयावसाियक िवकासाची
जबाबदारी सामाियक करतात आिण Óयावसाियक िव कासासाठी उपलÊध संसाधनांचा
फायदा घेÁयाबĥल Âयांना Âयां¸या पयªवे±कांशी बोलÁयास ÿोÂसािहत केले जाते.
3ब.२.२ कमªचारी िवकास (SD) उिĥĶे:
 नोकरी¸या कमिगरीची पातळी वाढवÁयासाठी कौशÐये आिण ²ान सुधारणे.
 तुम¸या िवभागा¸या उिĥĶांना आिण महािवīालया¸या Åयेयाला पाठéबा देÁयासाठी
तुम¸या नोकरीमÅये सामÃया«चा अिधक फायदा घेणे.
 नवीन कौशÐये आिण ²ान िशकणे जे तुÌहाला नवीन जबाबदाö यांसाठी तयार करेल
िकंवा तुमची कåरअर ÿगती ±मता वाढ्वेल.
३ब.२.२ कमªचारी िवकासाची (SD ची) गरज:
कमªचारी िवकास कामा¸या िठकाणी महÂवाचा का आहे याची पाच कारणे:
१) कायª±मता:
Óयावसाियक िवकास हे सुिनिIJत करÁयात मदत कł शकतो कì तुÌही आिण तुमचे
कमªचारी हे तुमचे सहकारी, úाहक आिण समुदायाला Óयावसाियक सेवा देÁयासाठी
आवÔयक असलेले ²ान आिण कौशÐये िटकवून ठेवता आिण वाढवता. कमªचाö यांना
Âयां¸या कारिकदêत ÿगती करÁयास आिण नवीन पदांवर जणायस स±म करणे जेथे तुÌही
इतरांचे ने°ृव, ÓयवÖथापन, ÿभाव आिण मागªदशªन कł शकतात.
२) सुसंगतता:
संरिचत ÿिश±ण आिण िवकास कायªøम सवª कमªचाö यांना अनुभव आिण ²ानाचा
सातßयपूणª Öतर असÐयाची खाýी करÁयात मदत कł शकतो आिण तुम¸या कमªचाö यांकडे
समान कौशÐये आहेत हे जाणून घेÁयाचा आÂमिवĵास तुÌहाला अनुभती देतो. जे तुम¸या
कायªवेळ योजनेत लविचकता ÿदान करतो. munotes.in

Page 96

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
96 ३) अनुपालक:
तुमचे ²ान संबंिधत आिण अīयावत आहे याची खाýी करÁयासाठी ÿिश±ण आिण िवकास
मदत कł शकतात. तुÌही आिण तुमचे कमªचारी नवीनतम िनयमांचे पालन करत
असÐयाची खाýी करणे.
४) कमकुवतपणा दूर करणे:
सवō°म कमªचाö यांमÅयेही Âयां¸या कामा¸या िठकाणी काही कमकुवतपणा असतो. चालू
असलेÐया ÿिश±ण आिण िवकास कायªøम तुÌहाला तुम¸या कमªचाö यांना Âयां¸या
कामा¸या ÿÂयेक घटकात अिधक अĶपैलू आिण अिधक कुशल बनÁयास मदत कłन
कोणतीही कमकुवतपणा शोधून Âयावर उपाय करÁयास अनुमती देतो.
५) आÂमिवĵास:
ÿिश±ण आिण िवकास कमªचाö यांना Âयां¸या भूिमकेत आÂमिवĵास वाढिवÁयास मदत कł
शकतात. ÿिश±ण आिण िवकासातील गुंतवणूक कमªचाö यांना Âयांचे कौतुक केले आहे हे
दशªिवÁयास मदत करते ºयामुळे Âयांना नोकरीतील समधांनाची अिधक पातळी
अनुभवÁयास मदत होते.
३ब.२.४ SD चे ŀिĶकोन:
कमªचारीवृंद / कमªचारी िवकासाचे अनेक ŀिĶकोन चारÓयापक ®ेणéमÅये येतात: औपचारीक
िश±ण, मूÐयांकन, नोकरीचे अनुभव आिण परÖपर संबंध.
१) औपचारीक िश±ण :
संÖथा िविवध औपचारीक शै±िणक कायªøमांĬारे कमªचारी िवकासास एकतर कामा¸या
िठकाणी िकंवा इतर िठकाणी समथªन देऊ शकतात. यामÅये िवशेषत: संÖथे¸या
कमªचाöयांसाठी रचना केलेÐया लहान अËयासøम, कायªøमादरÌयान कॅÌपसमÅये
राहणाöया कमªचाöयांना देऊ केलेले िवīापीठ कायªøम आिण अिधकारी एमबीए ÿोúाÌस
(ºयामÅये Óयवसाय ÿशासनात पदÓयु°र पदवी िमळवÁयासाठी ÓयवÖथापकांना
आठवड्या¸या शेवटी िकंवा संÅयाकाळी भेटÁयासाठी नŌदणी केली जाते) यांचा समावेश
असू शकतो. या कायªøमांमÅये Óयवसाय त²ाची Óया´याने, Óयावसाियक खेळ आिण
िसÌयुलेशन, अनुभवाÂमक कायªøम आिण úाहकांसोबत¸या िमिटंगचा समावेश असू शकतो.
२) मूÐयांकन:
कमªचारी िवकासासाठी ÿदान करÁयाचा दूसरा मागª Ìहणजे मूÐयांकन-मािहती गोळा करणे
आिण कमªचाöयांना Âयांचे वतªन, संÿेषण शैली िकंवा कौशÐयाबĥल अिभÿाय ÿदान करणे.
मूÐयांकनासाठीची मािहती ही कमªचारी, Âयांचे सहकारी, ÓयवÖथापक आिण úाहकांकडून
येऊ शकते. सÅया¸या ÓयवÖथापकांची ताकद आिण कमकुवतपणा मोजÁयासाठी
ÓयवÖथापकìय ±मता असलेÐया कमªचाöयांना ओळखणे हा मूÐयांकनाचा सवाªिधक munotes.in

Page 97

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - २
97 वारंवारपणे वापरला जाणार उपयोग आहे. उ¸च-Öतरीय कायªकारी पदांवर जाÁयाची ±मता
असलेÐया ÓयवÖथापकांना ओळखÁयासाठी संÖथा मूÐयांकनाचा वापर करतात.
संघांना काम सोपिवणाöया संÖथा वैयिĉक कायªसंघ सदÖयांची ताकद आिण कमकुवतपणा
आिण संघा¸या उÂपादकतेवर कायªसंघ सदÖयां¸या िनणªय आिण संÿेषण शैलीचा ÿभाव
ओळखÁयासाठी मूÐयांकनाचा वापर कł शकतात. िवकासास समथªन देÁयासाठी¸या
मूÐयांकनासाठी, ºया कमªचाöयाचे मूÐयमापन केले जात आहे Âयां¸याशी मािहती सामाियक
करणे आवÔयक आहे. Âया मूÐयमापन मिहतीसह, कमªचाöयाला कौशÐयातील कमतरता
सुधारÁयासाठी आिण आधीच िशकलेÐया कौशÐयाचा आिण आधीच िशकलेÐया
कौशÐयांचा वापर करÁयासाठी सूचना आवÔयक आहेत. ÿिश±ण अËयासøमांमÅये
सहभागी होÁयासाठी िकंवा नवीन नोकरी¸या अनुभवाĬारे कौशÐये िवकिसत करÁयासाठी
सूचना असू शकतात. मूÐयांकन मािहती आिण उपलÊध िवकासा¸या संधीवर आधाåरत,
कमªचाöयांनी Öव-सुधारणेसाठी¸या Âयां¸या ÿय°ां¸या मागªदशªनाखाली कृती योजना
िवकिसत केÐया पािहजेत.
संÖथा िवकासाÂमक मूÐयांकणामÅये वापरत असलेÐया मािहती¸या पĦती आिण
ľोतांमÅये िभÆन असतात (“तुÌहाला मिहत आहे का?” बॉ³स पहा). बöयाच संÖथा
कामिगरीचे मूÐयांकन करतात. अÂयाधुिनक िवकास ÿणाली असलेÐया संÖथा कमªचाöयांची
कौशÐये, Óयिĉमßव ÿकार आिण संÿेषण शैली मोजÁयासाठी मानसशाľीय चाचÁया
वापरतात. ते कमªचाöयांचे वतªन आिण इतरांसोबत काम करÁया¸या शैलीचे Öवत:चे,
समवयसकांचे आिण ÓयवÖथापकांचे मानांकन गोळा कł शकतात. या मूÐयांकन
पĦतीसाठी वापरÐया जाणाöया साधनांमÅये मायसª-िबµज टाइप इंिडकेटर, मूÐयांकन क¤þे,
ब¤चमाकªचे मूÐयांकन, कायªÿदशªन मूÐयांकन आिण ३६०-अंश अिभÿाय समािवĶ आहेत.
एडवडª जोÆस Âयां¸या स¤ट लुईस मु´यालयाबाहेर काम करणाöया आिथªक सÐलागारां¸या
ने°ृव भूिमकेसाठी आवÔयक वतªन आिण ÓयिĉमÂव आहे कì नाही हे मूÐयांकन
करÁयासाठी वापरले जाते.
३) नोकरीचे अनुभव:
बहòतेक कमªचाö यां¸या िवकास नोकरी¸या अनुभवांĬारे संबंध, समÖया, मागÁया, काय¥ आिण
कमªचाö यां¸या नोकया«¸या इतर वैिशĶ्यां¸या संयोजनाĬारे होतो. कमªचाö यां¸या
िवकासासाठी नोकरीचे अनुभव वापरणे असे गृहीत धरते कì िवकास होÁयाची श³यता
तेÓहा असते जेÓहा कमªचाöयांची कौशÐये आिण अनुभव कमªचाöयां¸या सÅया¸या
नोकरीसाठी आवÔयक असलेÐया कौशÐयांशी पुणªपणे जुळत नाहीत. यशÖवी होÁयासाठी
कमªचाö यांनी Âयांचे कौशÐय वाढवले पािहजे. दुसö या शÊदात, Âयांनी नवीन कौशÐये िशकली
पािहजेत, Âयांनी कौशÐये आिण ²ान नवीन मागाªनी लागू केले पािहजे आिण नवीन
अनुभवांवर ÿभुÂव िमळवले पािहजे. उदाहरणाथª, ºया कंपÆया कमªचाöयांना परदेशी
बाजारपेठेचा िवÖतार करÁयासाठी तयार कł इि¸छतात Âया Âयांना िविवध आंतरराÕůीय
नोकöयांसाठी िनयुĉ करत आहेत. एखादी लहान कंपनी कमªचाöयांना िवकिसत
करÁयासाठी नोकरी¸या अनुभवांचा यशÖवीपणे कसा उपयोग करते हे जाणून घेÁयासाठी munotes.in

Page 98

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
98 “सवō°म पĦती ” बॉ³स पहा. नोकöयां¸या अनुभवांĬारे आपÐयाला िवकासाबĥल हे काही
कळते ते स¤टर फॉर िøएिटÓह लीडरिशपणे केलेÐया अËयासा¸या मािलकेतून येते.
या अËयासांनी अिधकाöयांना Âयां¸या ÓयवÖथापकìय शैलीत आिण या अनुभवांतून
िशकलेÐया धड्यामÅये पुरवू शकणाöया कåरअर एव¤टची ओळख करÁयास सांिगतले. मु´य
इÓह¤ट्समÅये जॉब असाइनम¤ट (असे कì अयशÖवी कृतीचे िनराकरण करणे), परÖपर संबंध
(पयªवे±कांसोबत िमळणे), आिण संøमणाचे ÿकार (जय पåरिÖथतéमÅये ÓयवÖथापकास
ÿथम आवÔयक पाĵªभूमी नसणे) समािवĶ होते. यासार´या नोकरी¸या अनुभवांĬारे,
ÓयवÖथापक सामाÆय आÓहा ने काही हातळायची, Öवत:ला कसे िसĦ करायचे, बदलाचे
ने°ृव कसे करायचे, दबाव कसे हाताळायचे आिण इतरांवर ÿभाव कसा टाकायचा हे
िशकतात, कमªचारी िवकासासाठी नोकरी¸या अनुभवांची उपयुĉता कमªचारी हा अनुभवांना
नकाराÂमक ताणतणाव Ìहणून पाहतात, तेÓहा कमªचाöयांना उ¸च पातळी¸या हािनकारक
मागÁयांपैकì, ÓयवÖथापकांना बदल िनमाªण करÁयापासून आिण अडतÑयांवर मात
करÁयापासून (ÿितकूल Óयावसाियक पåरिÖथती , ÓयवÖथापन समथªनाचा अभाव, वैयिĉक
समथªनाचा अभाव िकंवा कठीण वåरķ) नकाराÂमक तणाव अनुभवÁयाची श³यता होती.
संशोधन असे सूिचत करते कì अडथळे वगळता नोकरी¸या सवª मागÁया िशकÁयाशी
संबंिधत आहेत.
संÖथानी नोकरीचे अनुभव िदले पािहजेत. ºयामुळे अÅययन वाढÁयाची श³यता असते
आिण Âयांनी नकाराÂमक तणावाचा समावेश असलेÐया पåरिÖथती¸या पåरणामांचा िवचार
केला पािहजे. नोकरी¸या अनुभवांĬारे िवकासावरील संशोधन ÓयवÖथापकांवर क¤िþत
असले तरी, लाइन कमªचारी देखील नोकरी¸या अनुभवातून िशकू शकतात. उदाहरणाथª,
संÖथा ही संघषª िनराकरण, डेटा िवĴेषण आिण úाहक सेवा यासह टीमवकªसाठी आवÔयक
कौशÐये िवकिसत करÁयासाठी नोकरी¸या अनुभवांचा वापर कł शकतात. संघ तयार
करतांना आिण कमªचारी संघात भूिमका बदलतांना हे अनुभव येऊ शकतात. िविवध नोकरी
असाइनम¤ट हे समािवĶ आहे. संÖथा नोकरी¸या अनुभवा¸या ľोत Ìहणून किनķतेकडील
हालचाली Ìहणजेच पदोनावती िकंवा पदोÆनती देखील वापł शकते.
४) आंतरवैयिĉक संबंध:
अिधक अनुभवी संÖथे¸या सदÖयाशी संवाद साधून कमªचारी कौशÐये िवकिसत कł
शकतात आिण संÖथेबĥल आिण úाहकांबĥल Âयांचे ²ान वाढवू शकतात. कमªचारी
िवकासासाठी दोन ÿकारचे संबंध वापरले जातात ते Ìहणजे मागªदशªन आिण ÿिश±ण.
मागªदशªक:
गुŁ (मागªदशªक) हा एक अनुभवी, उÂपादक वåरķ कमªचारी असतो जो कमी अनुभवी
कमªचारी ºयाला आि®त Ìहणतात Âयाला िवकिसत करÁयात मदत करतो. मागªदशªक
आिण आि®तांĬारे सामाियक केलेÐया ÖवारÖय िकंवा मूÐयां¸या पåरणामी बहòतेक मागªदशªन
संबंध अनौपचारीकपणे िवकिसत होतात. संशोधनानुसार, ºया कमªचाöयांना गुŁ शोधÁयाची
आिण आकिषªत करÁयाची श³यता असते Âयां¸या ÓयिĉमÂवाची िविशĶ वैिशĶ्ये असतात:
भाविनक िÖथरता, Âयांचे वतªन पåरिÖथतीशी जुळवून घेÁयाची ±मता आिण शĉì आिण munotes.in

Page 99

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - २
99 यशासाठी उ¸च गरजा, कमी -अनुभवी कमªचाöयासह यशÖवी वåरķ कमªचाöयांना एकý
आणÁया¸या संÖथे¸या िनयोिजत ÿयÂनाचा भाग Ìहणून मागªदशªन करणारे संबंधदेखील
िवकिसत होऊ शकतात. औपचाåरक मागªदशªन कायªøमांचा एक मोठा फायदा असा आहे
कì ते िलंग िकंवा वंश िवचारात न घेत सवª कमªचाöयांसाठी मागªदशªकांचा ÿवेश सुिनिIJत
करतात. एक मागªदशªन कायªøम हे देखील सुिनिIJत कł शकतो कì उ¸च-संभाÓय
कमªचारी हे मु´य ±ेýातील ²ानी, अनुभवी मागªदशªकांशी जुळले आहेत-आिण हे कì
ÿािधकरणा¸या पदावरील मागªदशªक संÖथे¸या कमªचाöयां¸या वाÖतिवक जीवनातील
आÓहानांबĥल ऐकत आहेत. तथािप, कृýीमरीÂया तयार केलेÐया नातेसंबंधात,
मागªदशªकांना समुपदेशन आिण ÿिश±ण ÿदान करÁयात अडचण येऊ शकते. या मयाªदेवर
मात करÁयासाठी, मागªदशªक आिण आि®तांनी Âयां¸या कायªशैली, Óयिĉमßवे आिण
पाĵªभूमीवर चचाª करÁयासाठी वेळ घडवला पािहजे, ही संभाषणे दोÆही प±ांना Âयां¸या
नातेसंबंधात आरामदायक होÁयासाठी आवÔयक असलेला िवĵास िनमाªण करÁयात मदत
करतात.
मागªदशªन कायªøम हे सवाªत यशÖवी तेÓहा होतात जेÓहा ते ऐि¸छक असतात आिण
सहभागéना कायªøमाचे तपशील समजतात. कमªचारी िवकासासाठी ÓयवÖथापकांना
पुरÖकृत करणे देखील महÂवाचे आहे, कारण ते मागªदशªन आिण इतर िवकास िøयाकलाप
फायदेशीर असÐयाचे संकेत देतात. याÓयितåरĉ, संÖथेने Âयां¸या परÖपर आिण तांिýक
कौशÐयांवर आधाåरत मागªदशªकांची काळजीपूवªक िनवड केली पािहजे, Âयांना भूिमकेसाठी
ÿिश±ण िदले पािहजे आिण कायªøमाने Âयाचे उिĥĶ पूणª केले आहे कì नाही याचे मूÐयांकन
केले पािहजे. मािहती तंý²ान संÖथांना यापैकì काही मागªदशªक तÂवे पूणª करÁयात मदत
कł शकतात. उदाहरणाथª, जर गुŁ आिण आि®त समोरासमोर भेटू शकत नसतील तर
िÓहिडओ कॉनफरिसंग हा एक चांगला पयाªय असू शकतो. डेटाबेस संभाÓय मागªदशªकां¸या
वैिशĶ्यांबĥल मािहती संचियत कł शकतात आिण आि®त शोध इंिजनचा वापर कłन
मागªदशªक शोधू शकतात जे तो िकंवा ती शोधत असलेÐया गुणांशी सवō°म जुळतात.
ऑनलाइन डेटाबेस झेरॉ³सवर यशÖवी मागªदशªन कसे उपलÊध कłन देत आहेत याचे
वणªन “HRM” बॉ³समÅये आहे, गुŁ आिण आि®त दोघांनाही मागªदशªन संबंधचा फायदा
होऊ शकतो. ÿिश±ण, संर±ण, ÿायोजकÂव, आÓहानाÂमक असाइनम¤ट आिण संÖथे¸या
ÓयवÖथापकांमÅये ŀÔयमानता यासह आि®त कåरअर समथªन ÿाĮ करतात. Âयांना
सकाराÂमक नातेसंबंधाचे फायदे देखील िमळतात- एक िमý आिण आदशª जो Âयांना
Öवीकारतो, Âयां¸याबĥल सकाराÂमक मात ठेवतो आिण Âयांना Âयां¸या संÖथेमÅये Âयांचा
अिधक ÿभाव असÁयाची श³यता असते. मागªदशªक Ìहणून काम केÐयाने ÓयवÖथापकांना
Âयांची परÖपर कौशÐये िवकिसत करÁयाची आिण ते संÖथेसाठी काहीतरी महÂवाचे
योगदान देत असÐयाची भावना वाढवÁयाची संधी देते. ±ेýातील नवीन संशोधनासार´या
बाबéवर तांिýकŀĶ्या ÿिशि±त आि®तसोबत काम केÐयाने गुłचे तांिýक ²ान देखील वधू
शकते. अिधक कमªचाöयांना मागªदशªनाचा लाभ िमळवा यासाठी, काही संÖथा समूह
मागªदशªन कायªøम वापरतात, जे एक यशÖवी वåरķ कमªचाöयाला चार ते सह आि®त
िनयुĉ करतात. समूह मागªदशªनाचा एक संभाÓय फायदा असा आहे कì आि®त
एकमेकांकडून तसेच मागªदशªकाकडून िशकू शकतात. munotes.in

Page 100

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
100 नेता आि®तांना संघटना समजून घेÁयास मदत करतो, Âयां¸या अनुभवांचे िवĴेषण
करÁयात Âयांना मागªदशªन करतो आिण कåरअर¸या िदशा ÖपĶ करÁयात मदत करतो.
गटातील ÿÂयेक सदÖय िविशĶ असाइनम¤ट पूणª कł शकतो िकंवा गट एखाīा समÖयेवर
िकंवा एकý काम कł शकतो.
ÿिश±ण:
ÿिश±क हा एक समवयÖक िकंवा ÓयवÖथापक असतो जो कमªचाöयाला ÿवृ° करÁयासाठी,
Âयाला िकंवा ितला कौशÐय करÁयात मदत करÁयासाठी आिण मजुबतीकरण आिण
अिभÿाय देÁयासाठी कमªचाöयासोबत काम करतो; ÿिश±क तीनपैकì एक िकंवा अिधक
भूिमका बजावू शकतात:
१) अिभÿाय देताना एखाīा कमªचाöयासोबत काम करणे.
२) कमªचाöयांना Öवत:साठी िशकÁयास मदत करणे, उदाहरणाथª Âयांना त² शोधÁयास
मदत करणे आिण Âयांना इतरांकडून अिभÿाय िमळिवÁयास िशकवणे.
३) मागªदशªक, अËयासøम िकंवा नोकरीचे अनुभव यासारखी संसाधने ÿदान करणे.
केण Êलंचडª कंपंनीमधील ÿिश±ण त² िलंडा िमलर यांनी, ितने काम केलेÐया दोन
िवरोधाभासी ÓयवÖथापकां¸या बाबतीत ÿिश±का¸या भूिमकेचे वणªन केले आहे. यापैकì
पिहला, åरटेिलंग कंपनीत ÓयवÖथापकाकडे ÿिश±क नसलेला एक सुपरवायझर होता.
åरटेल मॅनेजरचा बॉस घाबरला होता कì जर Âयाचे कमªचारी खूप िशकले तर तो िततका
मूÐयवान राहणार नाही. Ìहणून Âयाने िकरकोळ ÓयवÖथापकाचे (åरटेल मॅनेजर) अनुभव
मयाªिदत केले जोपय«त तो इतकì िनराश झाली नाही कì दुसरीकडे नोकरी शोधू लागली.
याउलट एक िव°ीय सेवा Óयवसायात, ÓयवÖथापकाला Âया¸या कमªचाöया¸या िवकास
करÁयासाठीची ÿितķा ÿाĮ होती.
िमलर¸या ÌहणÁयानुसार, या ÓयवÖथापकांची ताकद ÿिश±णाची होती:”Âया Óयĉìला
कंपनीĬारे माÆयता िमळेपय«त आिण नवीन पदावर पदोÆनती िमळेपय«त Óयĉì िवकिसत
होÁयासाठी Âयाला िकती वेळ लागेल हे Âयाला नेमके ठाऊक होते.” आिण कंपनीला Âयाचा
वारसा Ìहणून या िवकासाचा Âयाला िवचार आला, दुसöया शÊदात, ÿिश±कला मिहत आहे
कì इतर कमªचाöयांना अिधक मौÐयवान बनिवÁयाची ±मता हे Âयाचे महान मूÐय आहे.
संशोधन असे सूिचत करते कì ÿिश±ण ÓयवÖथापकांना सुधारणेसाठीची ±ेýे ओळखून
आिण लàय िनिIJत कłन सुधारÁयास मदत करते.
ÿिश±क सहनुभूतीशील, आĵासहक, Óयावहाåरक व आÂमिवĵास बाळगून असले तरी
Âयांनी चुकìचे वतªन केले नाही िकंवा इतरांना काय करावे हे सांगÁयाचा ÿयÂन केला नाही
तर ÿिश±ण यशÖवी होÁयाची श³यता असते. ÿिश±णाचा फायदा होÁयासाठी,
कमªचाöयांना खुÐया मनाने आिण ÿिøयेत ÖवारÖय ठेऊन समािवĶ होणे गरजेचे आहे.
३ब.२.५ HRM मÅये कमªचारी िवकासा¸या (SD) पĦती:
पåरिÖथतीनुसार,या महÂवा¸या िवकास पĦतीमÅये अनेक िभÆन ŀिĶकोन असू शकतात:
कमªचारी ÿिश±ण, ÿभावी ÿिश±ण आिण ने°ृव मागªदशªन. ÿिश±ण हे कमªचारी िवकासाचे munotes.in

Page 101

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - २
101 “शुĦ” Öवłप Ìहणून पिहले जाऊ शकते, कारण ते सहसा कमªचाöयांना औपचाåरक
पĦतीने मु´य नोकरीचे ²ान, कौशÐये आिण मािहती बदली करÁयासाठी वापले जाते.
HRM मधील कमªचारी िवकास पĦती:- एखाīा िविशĶ ±ेýाशी संबंिधत बहòतेक कामे
करÁयास स±म, ÿिशि±त आिण अनुभवी कमªचारी वगª ही ÿÂयेक संÖथेची मूलभूत गरज
आहे. हे सवª बाजारपेठेतील Öपधाª आिण गितमान संÖथांमधील नोकरीचे उपकार आहेत
ºयामÅये गेÐया काही दशकांपासून कमªचारी िवकासाची गरज कमालीची वाढली आहे आिण
भिवÕयातही ती आणखी वाढणार आहे.
कमªचारी आधार िवकिसत करणे हा एक िशकÁयाचा अनुभव आहे आिण तो एकमªचाöयां¸या
नोकरी¸या कामिग रीमÅये अनेक सुधारणा घडवून आणतो. बöयाच ÿकरणांमÅये, या
सुधारणा कायमÖवłपी असतात आिण दीघª कालावधीत सुĦा नÓयाने िमळवलेले ²ान,
कौशÐय आिण वतªणूकìतील बदल कंपनीला उ¸च यश पातळी गाठÁयात मदत कł
शकतात. कौशÐय आिण ²ानातील हा बदल अनेक कमªचारी िवकास पĦतéĬारे आणला
जाऊ शकतो, जेथे ÿÂयेक पĦतीचे Öवत:चे काही फायदे आिण तोटे आहेत.
१) नोकरीवरील ÿिश±ण :
नोकरीवरील ÿिश±ण हे नोकरीवर ÿÂय±पणे ÿदान केÐया जाणाöया ÿिश±णाची संबंिधत
आहे आिण Ìहणूनच ते या नावानेच ओळखले जसे कारण नोकरीची काय¥ ÿिश±क िकंवा
Öवत: कमªचाöयाĬारे, ÿिश±का¸या देखरेखेखाली थेट केली जातात. हे ÿामु´याने वापरले
जाते जेणेकłन ÿिश±कनाथêणा कामाचे Öवłप आिण ते आटो³यात आणÁयाची योµय
आिण ÿभावी पĦत समजेल.
ÿिश±ण पĦत Ìहणून “नोकरीवरील ÿिश±ण ” वापराय¸या उĥेशाने, कमªचारी नोकरी,
ÿिश±ण पूणª झाÐयानंतरचे अपेि±त पåरणाम आिण कायª पूणªÂवातील ÿिश±णाचा हेतु याचे
िवहंगलोकन देत असतो. ÿिश±क कामाचे ÿाÂयि±क दाखवतो Ìहणून ÿिश±णाथêणा
न³कल करÁयासाठी एक ÿत िदली जाते. जोपय«त कमªचाö याला Âया¸या Öवत:¸या कामात
समाधान वाटत नाही तोपय«त ही ÿिøया पुÆहा-पुÆहा केली जाते.
२) जॉब रोटेशन (नोकरी िफरवणे):
नावाÿमाणेच जॉब रोटेशन Âयां¸या ²ानाचा िवÖतार करÁयासाठी आिण Âयांची कौशÐये
तसेच ±मता सुधारÁयासाठी संÖथेतील कमªचाö यां¸या पदांमÅये सतत बदल करÁयाची
सबंिधत आहे. हे रोटेशन एकतर अनुलंब िकंवा शैितज रोटेशनÅये (पदोÆनती िकंवा
पदावनती नाही) Öथानांतर समािवĶ असते, तर उËया रोटेशनमÅये, कामगाराला नवीन
Öथानावर बढती िदली जाते. हे समा²त: जॉब ÿिश±णाचे उपÿकार मानले जाते.
कमªचाö याला िवकासा¸या पĦती Ìहणून नोकरी िफरवणे हा एखाīा Óयĉìला कंपनी¸या
उ¸च पातळीवरील कामकाजासमोर आणणा¸या एक उ°म मागª आहे, जेणेकłन तो
Âया¸या कारिकदêत के घडणार आहे Âयासाठी Öवत:ला तयार करतो. यामुळे ±मतांमÅये
कमालीची सुधारणा होते, Âयामुळे अपेि±त आिण वाÖतिवक कौशÐय पातळीतील फरक
कमी होतो. munotes.in

Page 102

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
102 हे कमªचाö याला एक ÿितभावंत बनिवÁयासोबत Âयाचा आÂमिवĵास आिण Âयाची नवीन
मािहती आÂमसात करÁयाची ±मता यांना जबरदÖत चालना देते, ºयामुळे तो िवशेष
ÿकरणांसाठी रचना केलेÐया बहòतेक कÐपनांचे łपांतर कł शकतो आिण सामाÆय
पåरिÖथतीतही Âयांना अंमलात आणू शकतो. हे िसÌयुलेशन पुढे नवीन Óयवसाय कÐपनांचा
वेगवान िवकास करते.
३) कोिचंग (ÿिश±ण):
ÿिश±णा¸या उĥेशाने िवशेषत: िनयुĉ केलेÐया ÿिश±काĬारे िकंवा अिधक अनुभवी
कमªचारी िकंवा अनेक कमªचाö यांĬारे सुĦा ÿिश±ण िदले जाऊ शकते. बö याच वेळा, जेÓहा
ÿिश±ण नोकरी¸या वेळेत केले जाते आिण ते देखील, कामा¸या िठकाणी , तेÓहा ते एक
ÿकारचे नोकरीवरील ÿिश±ण मानले जाते आिण अÆयथा, हे सामाÆयत: नोकरी¸या बाहेरचे
ÿिश±ण Ìहणून पूरक असते. जे साधारणपणे वगªखोÐयांवर आधाåरत असते. कोिचंगमÅये
ÓयवÖथापक कौशÐये िकंवा उपयुĉ सÐला िकंवा दोÆही देऊनही आपली भूिमका बजावू
शकतो.
४) ÿिश±ण अËयासøम :
हे कमªचारी ÿिश±ण आिण िवकास ÿिøयेचे पारंपाåरक Öवłप आहे आिण ते कमªचाö यां¸या
िवĴेषणाÂमक आिण िवकिसत करÁयाची ही पĦत सहसा सेिमनार आिण ÿिश±ण
अËयासøम आिण तदनंतर पुÖतके िकंवा Óया´याने या भोवती िफरते. अनेक संÖथा
घरोघरी िकंवा बाहेर¸या लोकां¸या मदतीने हे अËयासøम आयोिजत करतात.
ÿिश±ण अËयासøमां¸या िवकासाचे साधन Ìहणून वापर करÁयाचा मु´य फायदा Âया¸या
खचाªची ÿभािवता आिण Óया´यान ÿिøयेदरÌयान अिभÿाय आिण सहभागामÅये ÿचंड
सुधारणा करÁया¸या िदशेने िनद¥िशत केलेÐया ÿचंड ±मतेमÅये आहे.
५) वेÖटीÊयूÐस:
कमªचारी ÿिश±ण Ìहणून वेÖटीÊयूÐस वापरणे Ìहणजे नोकरी¸या ÿिश±णासाठी समान
उपकरणे वापरणे समािवĶ करते. या दोÆहीमधील ÿाथिमक फरक असा आहे कì
ÿिश±णाची ÓयवÖथा कुठेही आिण केÓहाही केली जाऊ शकते. Âयामुळे कमªचाö यांना
कोणÂयाही बाĻ Óय Âययािशवाय आिण अडथÑयांिशवाय ÿिश±णचा आनंद घेता येईल.
Ìहणून, कौशÐयाचे हÖतांतरण जलद आिण सहज होते.
६) िसÌयुलेशन:
कमªचाö यां¸या िवकासाचा मागª Ìहणून िसÌयुलेशनमÅये वाÖतिवक जीवनातील पåरिÖथतीचे
ÿितिबंब देÁयासाठी कृिýम वातावरणाचा वापर समािवĶ असतो जेणेकłन सहभागी
ÿÂय±ात काम कłन परंतु िनयंिýत पåरिÖथतीत िशकू शकतील. आभासी ÿिश±ण
भुिमसह, Âयात केस िवĴेषण, भूिमका िनभावणे, ÿायोिगक खेळ, केस Öटडीज तसेच गट
संवाद यांचा समावेश असू शकतो. munotes.in

Page 103

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - २
103 वेिÖटÊयुÐस¸या िवपरीत, अिभÿाय आिण कायªÿदशªन उपाय ताÂकाळ असतात आिण
ÿिश±ण समादरÌयान िकंवा शेवटी सहभागीना Âयां¸या ±मतांची जाणीव कłन िदली जाते.
यािशवाय, समान संधीसह कृिýम वातावरण तयार करÁयासाठी लागणारा खचª खूपच कमी
आहे आिण खराब पåरणामांची श³यता कमी आहे. या मागाªवर एकमाý अडचण आहे कì
वाÖतिवक पåरिÖथती आिण दबावांची अचूक न³कल तयार करणे अÂयंत कठीण आहे
ºयामुळे िदशाभूल करणारे पåरणाम होऊ शकतात.
७) ÿोúाम केलेले िश±ण आिण Öव-अËयास:
जर योµय िनयोजनाĬारे केला गेला तरच Öवयं- अÅययन हा कमªचारी िवकासाचा सवाªत
ÿभावी मागª ठł शकतो, ÿिश±णा¸या उĥेशाने िविवध संकÐपनांचे ÖपĶ िचý
िमळवÁयासाठी मुिþत पुिÖतकेसह संगणक ÿोúामचा वापर केला जाऊ शकतो, कारण
यामुळे िशकणाöयाना वेगवेगÑया कोनातून िविशĶ वÖतूिÖथतीचे िनरी±ण करता येते.
िशवाय, अिभÿाय ÿिøया खूप वेगवान आहे आिण बहòतेक वेळा, वाचकाला वाचÐयानंतर
आिण ÿijांची उ°रे िदÐयानंतर लगेच अिभÿाय िमळतो. आता पूवêपे±ा अिधक वेगवान
झाली आहे आिण चॅनेलला आणखी मोठ्या सं´येने सहभागी होÁयास,िशकÁयास,
सुधारÁयास आिण अिभÿाय िमळवÁयास अनुमती देते. जेÓहा कमªचारी हे जगातील िविवध
±ेýांशी सबंिधत असतात तेÓहा ही पĦत अÂयंत उपयुĉ आहे.
३ब.२.६ कमªचारी िवकास(SD) योजना ÿिøया :
कमªचारी िवकास ही एक सतत चालणारी ÿिøया आहे जी कमªचöयांना संÖथेतील अिधक
ÿभावीपणे मदत करते. ल±ात ठेवा कायाªलयात वेळेवर येÁयासाठी आिण जाÁयासाठी
तुÌहाला पैसे िदले जात नाहीत. बकì¸यापे±ा वेगळे उडून िदसÁयासाठी तुÌहाला खरोखरच
उÂकृĶ कामिगरी करणे आवÔयक आहे. बदलते वातावरण आिण कामा¸या िठकाणी खचª
िटकून राहÁयासाठी कमªचाöयांनी Âयांचे ²ान वेळेनुसार अīयावत करणे आवÔयक आहे.
जेÓहा एखादी Óयĉì एखाīा संÖथेत सामील होते तेÓहा पिहÐया िदवसापासूनच कमªचारी
िवकास ÿिøया सुł होते. कमªचारी िवकास योजना अंमलात आणÁयासाठी तुÌहाला
खरोखर वािषªक मूÐयांकनाची ÿती±ा करÁयाची गरज नाही. नवीन कमªचाöयांना इंड³शन
आिण ओåरएंिटग हे देखील कमªचारी िवकासाचे ÿभावी मागª आहेत.
तुÌहाला कमªचारी िवकास योजना का आवÔयक आहे हे समजून ¶या:
कमªचारी िवकास योजना कमªचाöयाला Âया¸या वतªमान तसेच भिवÕयातील
असाइनम¤टसाठी तयार करतात आिण Âयाला संÖथेसाठी एकिनķ आिण समिÿªत करतात.
एखाīा कमªचाöयाला Âया¸या कामा¸या पिहÐया िदवशीही आरामदायक वाटले पािहजे.
एखाīा कमªचाöयाने संÖथेत ÿवेश केÐया¸या पिहÐयाच िदवशी कामिगरी सुł होते.
इंड³शन ÿोúाम अथªपूणª आहे आिण केवळ औपचाåरकता नाही याची खाýी करा.
अिभमुखता कायªøमांनी संÖथेची धोरणे आिण कायªपĦती, िनयम आिण फायदे यांची
ओळख कłन िद ली पािहजे. एखाīा Óयĉìची शै±िनक पाýता, पाĵªभूमी, मागील अनुभव,
िवषेशीकरण आिण ÖवारÖय असलेÐया ±ेýां¸या अनुषंगाने Âया¸या मु´य जबाबदारीची ±ेýे munotes.in

Page 104

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
104 तयार करा जे भिवÕयातील संदभाªसाठी एखादी Óयĉì घरी परत घेऊ जाऊ शकेल. संघ
ÓयवÖथापक िकंवा अहवाल देनयाª बॉसने आदशªपणे नवीन कमªचाöयाला संÖथेकडे िनद¥िशत
करÁयासाठी काही दज¥दार वेळ घालवला पािहजे. Âया¸यावर अनावÔयक मािहतीचा
अिधभार टाकू नका. मा»यावर िवĵास ठेवा, तो कधीही परत येणार नाही. नोकरी¸या
अपे±ा पिहÐयाच िदवशी कमªचाöयांना कळवÐया पािहजेत. कोणÂयाही अिभÿाय िकंवा
ÿijांसाठी खुले राहा. नवीन सदÖयाला Âया¸या सहकारी कायªकÂया«सोबत जेवण करायला
सांगा. Âयाला Âया¸या टीम सदÖयांशी पåरिचत होऊ īा. अखेर Âयाला Âयां¸यासोबत काम
करावे लागेल.
ÓयवÖथापकांनी कमªचाöयांना िनयिमत अिभÿाय देणे आवÔयक आहे. कामिगरीचे मूÐयांकन
िकंवा पदोÆनती कमªचाöयांना आIJयªचिकत करेल अशी येऊ नये. तुम¸या कमªचाöयांशी
अितशय पारदशªक राहा. Âयांना Âयां¸या सī कामिगरीचे ÖपĶ िचý आिण संÖथेतील
वाढीचा तĉा īा.
कमªचारी िवकास योजनेचे दोन ÿकार आहेत:
१. Óयवसाियक वाढ :
अशा कामिगरी िवकास योजना Óयĉéना Âयां¸या कåरअर¸या वाढीसाठी मदत करÁयासाठी
तयार केÐया जातात. अशा योजनेत, एक संघ ÓयवÖथापक Âया¸या कायª संघ सदÖयांसह
बसतो आिण िवकासाची उिĥĶे कधी पूणª करता येतील यासाठी िविशĶ मुदतीसह िवकास
योजना तयार करतो. कमªचाöयांना ÿिश±ण आिण कमªचारी िवकास िøयाकलाप गांभीयाªने
घेÁयासाठी मुदत देणे आवÔयक आहे. नवीन कौशÐये आिण ²ान ÿाĮ करÁयासाठी
कमªचाöयांना ÿिश±ण सýे, सेिमनार, पåरषदांमÅये उपिÖथत राहÁयासाठी ÿोÂसािहत केले
जाते.
२. सुधारणा:
ÓयवÖथापक एक कायªÿदशªन सुधारणा योजना तयार करÁयात ºयाला PIP
(Performance Improvement Plan) देखील Ìहणतात आिण कमªचाöयांना Âयांचे ,
कायªÿदशªन सुधारÁयास मदत करÁयासाठी कृती योजना तयार करतात. कमªचाöयांना
केवळ Âयां¸या Óयवसाियक िवकासासाठीच नÓहे तर Âयां¸या वैयिĉक वाढीसाठीही ÿिश±ण
िदले जाते. वतªणूक कौशÐये, संवाद कौशÐये, परÖपर कौशÐये सुधारÁयासाठी पुढाकार
घेतला जातो ºयामुळे Âयांना दीघªकाळ मदत होईल.
कमªचारी िवकास योजनांचा पाठपुरावा:
सवाªत महÂवाचा टÈपा Ìहणजे अंमलबजावणीचा टÈपा जेÓहा कमªचारी िवकास योजना
कृतीत आणÐया जातात. पाठपुरावा करणे महßवाचे आहे. कमªचारी िवकास योजने¸या
यशÖवी अंमबजावणीस ÿितबंध करणाöया सवाªत लहान समÖयेवर देखील चचाª करा.
कोणतीही शंका ल± न देता सोडू नका. Âयाचा तुÌहाला नंतर ýास होईल.
munotes.in

Page 105

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - २
105 ÿगतीचे िनरी±ण करा:
कमªचारी िवकास योजनांचा कमªचाया«ना कसा फायदा होत आहे हे शोधÁया सिण
कमªचाया«¸या ÿगतीचे मोजमाप करणे आवÔयक आहे. कमªचारी िवकास योजना कमªचाया«ना
Âयां¸या कåरअर¸या वाढीसाठी खरोखर मदत करत आहे कìनाही ते शोधा. तुम¸या
असाधारण कामिगरी बĥल ÓयवÖथापनाकडून तुमचे कौतुक होत आहे का? तुमचे यश
साजरे करायला िवसł नका.
३ब.२.७ कमªचारी िवकास (SD) ÿिøयेचे टÈपे (पायöया):
बöयाच घटनामÅये जेÓहा कोणी कमªचारी िवकासाचा उÐलेख करतो, तेÓहा सवªÿथम ल±ात
येते ती बाब Ìहणजे तंý² ÿिश±ण. परंतु कमªचारी िवकास योजना हा Âयापे±ा खूप जाÖत
आहे. एक िवचारपूवªक आिण योµयåरÂया अंमलात आणलेली कमªचारी िवकास योजना
केवळ उÂपादकतेवर पåरणाम करत नाही तर कायªरत व देखभाल मानकìकरण,
जबाबदारीचे अखंड संøमण आिण संपूणªपणे संÖथे¸या ÿभिवतेला ÿोÂसाहन देते.
कमªचारी िवकास आिण उ°रािधकार िनयोजन हे एकमेकांचे समानाथê शÊद आहेत. ल±ात
ठेवा, तुÌही केवळ टीम¸या ÿशासकìय कमªचाöयांना आिण तंý²ांना अिधक ÿवीण
होÁयासाठी ÿिश±ण देत नाही, तर एक िदवस उ¸च -Öतरीय ÓयवÖथापन िÖथ ती देखील
Öवीकारत आहात.
कमªचारी िवकास योजंनानी केवळ कमªचाöयाचे वतªमान नोकरीचे शीषªक आिण
जबाबदाöयांना संबोिधत केले पािहजे असे नाही तर उधवªगामी गितशीलतेकडे एक ÖपĶ
आिण संिशĮ मागª देखील दशªिवला पािहजे. सू- पåरभािषत िवकास योजना कमªचाöयां¸या
कåरअर¸या ÿगितशी संबंिधत असलेली संिदµधता आिण संĂम दूर कłन Âयां¸या
मनोबलावर सकाराÂमक पåरणाम करेल. जर तुÌही याŀि¸छकपणे कमªचाöयांचा एक गट
िनवडला आिण Âयांना पदोÆनतीसाठी िवचारात घेÁयासाठी काय मािहत असले पािहजे असे
िवचारले तर ते ÿijाचे अचूक उ°र देऊ शकतील का? जर तुमची संÖथा इतर
अनेकांसारखी असेल, तर उ°र आहे- कदािचत नाही.
ÓयवÖथापन Ìहणून आपण आपÐया ताÉया¸या दैनंिदन कामकाजात इतके गुंतून जातो कì
आपण हे िवसłन जातो. असे कमªचारी आहेत जे एक िदवस आपÐया पदावर चांगÐया
ÿकारे काम करÁयाची आकां±ा बाळगतात. तुम¸या कमªचाöयांना िवकास योजनेचे महßव
सांगताना, तुÌही ÿिश±णाचे फायदे आिण Âयां¸या कåरअर¸या मागाªवर असलेला
परÖपरसंबंध सांगावा. ल±ात ठेवा कì िवकास आराखड्या¸या यशÖवी अंमबजावणीसाठी
अनेक वैयिĉक घटक मागªदशªन करतील. एखाīा Óयĉìला काय िशकÁयास ÿवृ° करते हे
जाणून घेतÐयाने तुÌहाला ÿोúाम तुम¸या कमªचाöयांना िवकÁयास मदत होईल आिण सिøय
सहभागास ÿोÂसाहन िमळेल. या घटकांमÅये पैसा, नोकरीची सुरि±तता, पदोÆनतीची
±मता, अिभयान, इ. समावतात.
कोणÂयाही Óयवहायª आिण अथªपूणª िनयोजन ÿिøयेÿमाणे, तुÌही ÿोúामला तािकªक आिण
अनुøिमक चरणामÅये िवभािजत केले पािहजे. तुमचा कमªचारी िवकास आराखडा िवकिसत
करताना तुÌही खालील पाच पायöया िवचारात घाÓयात. munotes.in

Page 106

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
106 पायरी १: गरज िनिIJत करणे:
ÓयवÖथापन भिवÕयातील आवÔयकता बाजूला ठेवून येथे आिण आता (वतªमान) यावर ल±
क¤िþत करते. गरजेचे मूÐयांकन करतांना, तुÌहाला केवळ सÅया¸या ÿिश±णातील
कमतरताच नाही तर भिवÕयातील कमªचाöया¸या सेवािनवृ°ी पाहणे आवÔयक आहे.
दीघªकालीन संÖथाÂमक ²ानाची अनपेि±त िकंवा अिनयोिजत हानी ही कदािचत सवाªत
िवनाशकारी घटना आहे जी संÖथाÂमक पåरणामकारकतेवर नकाराÂमक पåरणाम घडते.
योµयवåरÂया संबोिधत न केÐयास, कमी झालेÐया संÖथाÂमक अनुभवांचे पåरणाम जलद
होतात आिण एजÆसीना पुनÿाªĮ होÁयासाठी अनेक मिहने िकंवा वष¥ लागू शकतात. बहòतेक
ताफा ( Éलीट) ÓयवÖथापकांना Âयांचे पयªवे±क िनवृ° होÁया¸या िदवसाची, जरी तारीख
सामÆयात: आधीच पिहत असली तरी, भीती वाटते कारण ते Âयां¸या जाÁयाआधी Âयांची
बदली योµयåरÂया तयार करÁयात अयशÖवी ठरेल. जेÓहा िनवडलेÐया बदली बाहेरील
अजªदार असतो जो तुम¸या ताफा मोहीम आिण उपकरणांशी पूणªपणे अपåरिचत असतो
तेÓहा हा पåरणाम वाढतो.
एखादा कमªचारी Âया¸या/ित¸या कामात िमळून आहे कì नाही हे ठरवÁयाचे मूÐयांकन करणे
कठीण असू शकते आिण कमªचाöया¸या थेट िनयंýणाखाली नसलेÐया इतर घटकांशी
सबंिधत असू शकते. कमªचाöया¸या कायª±मतेत अडथळा आणू शकणाöया संËयाव
घटकांमÅये हे समािवĶ असू शकते: ताफा ÓयवÖथापन मािहती ÿणालीचा अभाव, िलिखत
ÿमािणत ÿिøयेचा अभाव िकंवा खराब िलिखत ÿमािणत ÿिøया, ताÉयाची िÖथती
(वय,आिण खराब ÓयवÖथापन, ही फĉ काही नावे आहेत.
तुम¸या कमªचाöयांचे सामÃयª आिण कमकुवतपणाचे ÿारंिभक मूÐयांकन कłन गरज िनिIJत
करणे सुł करा. तुम¸या संÖथेची Öवतःची Öव- समी±ा करा आिण कोणÂया गोĶी बरोबर
िकंवा चूक अिनÁयाश िकंवा अपयशात योगदान देणारे मूलभूत घटक याची यादी करा.
कारण आिण पåरणाम संबंध जाणून घेतÐयाने तुÌहाला मूळ कारण आिण यशÖवी
पåरणामासाठी चांगली योजना िनिIJत करÁयात मदत होईल.
तुम¸या कमªचाöयांनी कोणÂया Öतरावर कामिगरी करणे अपेि±त आहे हे िनधाªåरत
करÁयासाठी, तुÌहाला एक आधररेखा (बेसलाईन) िवकिसत करणे आवÔयक आहे
ºयावłन मोजमाप कायाªचे आहे. आधररेखाचे उदाहरण असे असेल: तुÌही भाग
िवभागाकडून मािसक आधारावर एकूण Öटॉक¸या ०.०५% पे±ा कमी नुकसान गुणो°र
ट³केवारी राखÁयाची अपे±ा करता. नंतर तोटा या शÊदाची Óया´या “योµय
दÖतऐवजीकरणाĬारे करता येणार नाही असे कोणतेही भाग िकंवा पुरवठा” अशी केली जाते.
आधररेखा Öथािपत केÐयावर, आपण नंतर मूलभूत करणे तपासणे सुł कł शकता कì
भाग कमªचारी आधाररेषा पूणª करÁयास स±म नाहीत.
शेवटी, तांिýक कौशÐय सुधारणेने तुमची कमªचारी िवकास योजना पूणªपणे पåरभािषत कł
नये. ÓयवÖथापन आिण पयªवेक±ी कौशÐये देखील िवचारात घेतली पािहजेत आिण
समािवĶ केली पािहजेत. ल±ात ठेवा, तुÌही तुम¸या कमªचाöयांना Âयां¸या कामात अिधक munotes.in

Page 107

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - २
107 िनपुण बनवÁयासाठीच नÓहे तर एक िदवस मी तुमची जागा घेÁयासाठीसुĦा ÿिश±ण देत
आहात.
पायरी २: योजना िवकिसत करणे:
एकदा तुÌही गरज िनिIJत केÐयानंतर, तुÌही ती कशी पूणª करणार आहात हे ठरवावे. या
चरणात तुÌही तुम¸या योजनेचे कोण, काय, केÓहा आिण कसे पैलू िवकिसत कराल.
ÿिश±णातील महßवपूणª åरĉता Ìहणून ओळखÐया गेलेÐया सवª आवÔयकतांची यादी
कłन ÿारंभ करा. Âयांची तािकªक आिण आनुøिमक øमाने यादी कłन ÿारंभ करा आिण
Âयांना Óयवसाियक ®ेणीमÅये गटबĥ करा. उदा. मॅकॅिनक, भाग, ÿशासकìय. एकदा तुमचे
िवĴेषण पूणª झाले कì तुम¸या गरजा पूणª करÁयासाठी सवō°म अशी कोणती िशकवÁयाची
पĦत वापराल ते ठरवा. ती पĦत ÿिश±क चिलत (वगª), Öव- अËयास, िÓहिडओ, मजकूर
िकंवा संगणक/वेब आधाåरत ÿोúाम असू शकते. तुÌही नोकरीवरील ÿिश±ण आिण
मागªदशªन कायªøम देखील िवचारात घेऊ शकता.
तुÌही तुम¸या ÿशासकìय कमªचाöयांना आिण तंý²ांना केवळ अिधक ÿवीण होÁयासाठीच
नÓहे तर एक िदवस उ¸चÖतरीय ÓयवÖथापन पदावर घेऊन जाÁयासाठी ÿिश±ण देत
आहात.
तुम¸या उपकरणे आिण पुरवठा¸या गरजांचे अंदाजपýक आधीच तयार करा आिण
सॉÉटवेअर आिण ÿिश±ण साहाÍयासाठी िनधीचा िवचार करा. कमªचाöयां¸या अिधकृत
नोकरी¸या िवकास िनकष समािवĶ करÁयासाठी आिण ÿचाराÂमक आव Ôयकतांचा भाग
Ìहणून िवकास जोजना यशÖवीरीÂया पूणª करÁयासाठी तुÌही तुम¸या मानव संसाधन
िवभागाशी देखील सÐलामसलत करायला हवी.
आता तुÌही ठरवले आहे कì कोणाला ÿिशि±त केले जाईल आिण तुÌही काय िशकवाल,
तर मग जेÓहा याची योजना करायची याची वेळ आली आहे. योµय वेळापýक आवÔयकता
आिण तुम¸या दैनंिदन कामकाजावर Âयांचा ÿभाव ठरवून सुŁवात करा. औपचाåरक
ÿिश±ण वेळापýक तयार करा आिण ÿÖतािवत ÿिश±ण तारखांचा अगोदर ते कमªचाöयांना
िवतरीत करा. ÿिश±ण वेळापýक अशा ÿकारे िवकिसत केले पािहजे कì वगª सामúी
उ°रो°र अिधक ÿगत होईल.
तुम¸या ÿिश±ण वगाªचा जाÖतीत जाÖत फायदा होÁयासाठी आिण Âयांची पåरणामकारकता
वाढवÁयासाठी, खालील कमªचारी हँडआउट्स िवकिसत करा:
१) औपचाåरक अËयासøमाची łपरेषा जी अËयासøम, Âयाची लांबी आिण ÿिश±ण
तारखा आिण िशकÁयाची उिĥ Ķे याबĥल तपशीलवार मािहती देतात.
२) संदभª सािहÂय: वगª िवषयाशी सुसंगत मु´य धोरणे आिण कायªपĦती कॉपी करा. तुÌही
ÿÂयेक कमªचाöयाला तुम¸या नवीनतम स§डटª ऑपरेिटंग ÿोिसजरची (SOP) ( ÿमािणत
कायाªिÆवत कृती) संपूणª ÿत देऊ शकता. munotes.in

Page 108

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
108 खाजगी उÂपादकां¸या कागदपýां¸या बाबतीत मािहती जारी करÁयापूवê Âयांचे कॉपीराइट
आिण िवतरण ÿितबंध तपासा.
३) फसवणूक पýके: संि±Į ŀत संदभª मागªदशªक जे ÖवारÖयांचे महßवाचे मुĥे हायलाइट
करतात.
४) úािप³स आिण ÿिøया ÿवाह आकृती: हे जिटल करते ÖपĶ करÁयात महात
करÁयासाठी आिण कायाªतील ÿÂयेक चरणाचे ŀÔय ÿितिनिधÂव ÿदान करÁयासाठी
वापरले जातात. ÿिøया ÿवाह आकृÂया øॉस फं³शनल पायöयां¸या तपशील
देÁयासाठी खूप उपयुĉ आहेत आिण िदशाÂमक िनयंýणे जे कमªचाöयांना योµय िनणªय
घेÁयास मागªदशªन करतात.
कमªचारी ÿिश±णा¸या ÿगतीचा मजोवा घेÁयासाठी, तुÌहाला ÿÂयेक वेगÑया जॉब
वणªनासाठी तपशीलवार कायªसूची िवकिसत करायची आहे जी नोकरीसाठी आवÔयक
असलेÐया महßवपूणª कायाªवर आधाåरत आहे. कायª सुचीमÅये िविशĶ कायª आवÔयकता
आिण पूनरावृ°ीची सं´या असणे आवÔयक आहे जे कमªचाöयाला Âयां¸या नोकरीमÅये
स±म मानले जाÁयासाठी यशÖवीåरÂया ÿदिशªत केले जाणे आवÔयक आहे.
उदाहरणाथª, पयªवे±काचे कायª “योµयातेसाठी पूणª झालेÐया कामा¸या ऑडªरचे मूÐयांकन
करा” Ìहणून सूचीबĦ केले जाऊ शकते. Âया कायाªसाठी उप – घटकांचा नमुना
खालीलÿमाणे असेल:
 केलेÐया कामासाठी योµय ®म वेळा सूचीबĦ आहेत हे िनिIJत करा.
 िविशĶ दुŁÖती कायाªसाठी िबल केलेले सवª भाग दुŁÖतीसाठी लागू आहेत हे िनिIJत
करा.
 Öथािपत केलेÐया सवª भागांमÅये सबंिधत लेखन आिण ®म वेळा आहेत हे िनिIJत
करा. कमªचाöयां¸या ýुटी शोधÁया¸या ±मतेची पूणª चाचणी करÁयासाठी मूÐयांकन
करणे कठीण असलेÐया नमुना वकª ऑडªर दÖतऐवज तयार करÁयाचा िवचार करा.
ÿिश±ण दÖतऐवजां¸या Óयितåरĉ, कंिटÆयूटी बाईंडर वापर केवळ ÓयवÖथापन
कमªचाöयां¸या अनुपिÖथतीत तापöया¸या अखंड मिहलेचाच समथªन देत नाही तर
संÖथाÂमक ²ाना¸या नुकसानाचे पåरणाम देखील कमी करतो. बाईंडरमÅये कोणती सामúी
आहे हे कंिटÆयूटी बाईंडरने ÿमािणत केले पािहजे. कमीतकमी, बाईंडरमÅये खालील गोĶéचा
समावेश असावा:
 महßवपूणª काय¥ आिण जबाबदाöया जÂया सतत¸या आधारावर पर पाडÐया पािहजेत.
 संपकाªचे मुĥे आिण मोिहमेशी Âयांचा संबंध
 आवतê अहवाला¸या ÿती आवÔयक तारखे¸या तपिशलांसह, ÿदान केलेला डेटा,
िवतरण ®ेणीøम आिण ते कसे संकिलत केले जातात.
 िविशĶ िनयामक दÖतऐवज आिण वेबसाईट पßयांचे संदभª munotes.in

Page 109

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - २
109 शेवटी, सावधिगरीचा एक शÊद: ÿिश±णाचा मजकूर हा िवīमान धोरणे आिण कायªपĦतीशी
िवरोधाभासी नसतो, परंतू Âयांना मजबूत करतो याची खाýी करा, कमªचाöयाला चुकìची
मािहती ÿदान करणे व फĉ नंतर¸या तारखेला ती दुŁÖत करÁयापे±ा वगाª¸या वैधतेसाठी
काहीही अिधक हािनकारक नाही.
ÿदान केलेÐया ÿिश±ण मािहतीमÅये कोणताही िवरोध नाही याची खाýी करÁयासाठी
तुम¸या SOP चा संदभª ¶या. जर तुम¸या मोिहमेत औपचाåरक SOP नसेल तर तुÌही
तुमची कमªचारी िवकास योजना लागू करÁयापूवê ता िलहा. कमªचारी िवकास वगª कधीच
धोरण तयार करÁयासाठी िकंवा सादर करÁयासाठी वापरला जाऊ नये, तर िवīमान धोरण
मजबूत करÁयासाठी वापरला जावा. औपचाåरक वगाªत. तुÌहाला शेवटची गोĶ हवी आहे ती
Ìहणजे धोरणाÂमक मुद्īांवर वादिववाद सुł करणे. हे वगाª¸या हेतूपासून िवचिलत करेल
आिण शेवटी वगाªची सजावट आिण वेळापýक पूणªपणे िबघडू शकते.
पायरी ३: योजनेची अंमलबजावणी करणे:
अंमलबजावणीची सवाªत गंभीर बाब Ìहणजे ÿिश±काकडून ÿिश±णाथêकडे मािहतीचे
यशÖवी हÖतांतरण. एक सुिवचारीत ÿिश±ण योजना, योµयåरÂया अंमलात आणली नाही
तर ती पूणªपणे िबघडू शकते.
तुमचे िश±क हे वåरķ कमªचारी िकंवा ÓयवÖथापन कमªचारी असेल पािहजेत जे ते िशकवत
असलेÐया िवषयात पारंगत असावे. तुम¸या ÿिश±कांना िनयोिजत वगाª¸या आधीच
ÓयवÖथापन कमªचाö यांसमोर ÿिश±ण सýांचा पुवाªËयास करायला सांगा. असंिघत िकंवा
खराबपणे अंमलात आणलेले ÿिश±ण सý चांगÐयांपे±ा अिधक नुकसान करेल.
अÓयविÖथत वगª गŌधळ िनमाªण करतील आिण कमªचाöयांमÅये “ठीक आहे, जर ÓयवÖथापन
काळजी करत नसेल तर मी का कł?”
ÿिश±काला ÿे±कांची मािहती असणे आवÔयक आहे. ÿÂयेकजण एकच गतीने िशकत
नाही. ÿिश±काला ÿे±कां¸या अनुभवाची पातळी िवचारात घेÁयास सांगा आिण तेथून
मूलभूत गोĶी आिण ÿगतीसह ÿारंभ करा. सूचनांचा वेग िनिIJत करा जेणेकłन
कमªचाöयांना िशकवले जाणारे सािहÂय आÂमसात करÁयासाठी वेळ िमळेल, परंतु Âवरीत
िशकणाö यांना कंटाळा येÁयाइतका मंद नाही. ÿिश±कणाची गती योµय आहे कì नाही हे
िनधाªåरत करÁयासाठी ÿिश±ण सýादरÌयान ÿij – उ°रे चुकìची असÐयास, तुÌहाला
वगाªची गती समायोिजत करावी लागेल.
ल±ात ठेवा, वेगवेगळे लोक वेगवेगÑया ÿकारे (ŀÔय ŀĶ्या, हँड्स- ऑन, इ.) आिण
वेगवेगÑया वेगाने िशकतात. बरेच लोक गोĶी कłन िशकतात, Ìहणून श³य ितत³या हँड-
ऑन (ÿÂय±) िøयाकलाप. समािवĶ करÁयाचा ÿयÂन करा. शेवटी, ÿिश±ण िवषय आिण
उपिÖथतीचे दÖतऐविजकरण करा. कोणाला ÿिशि±त केले गेले, ते कशावर ÿिशि±त झाले
व ते केÓहा ÿाĮ झाले याचा मागोवा ठेवणे आवÔयक आहे.

munotes.in

Page 110

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
110 पायरी ४: योजनेचे मूÐयमापन आिण सुधारणा:
ÿिश±ण ÿभावी होते कì नाही हे मला कसे कळेल? ÿÂयेकाने ÿिश±णाची उिĥĶे जाणून
घेतली का? मी कायªÿदशªना आधीचे आिण नंतरचे मेिů³स कसे मोजणार आहे? तुम¸या
कायªøमा¸या यशाचे आिण अपयाशाचे मूÐयमापन करताना तुÌही Öवतःला हे ÿij िवचारले
पािहजेत.
ÿिश±णाची पåरणामकारकता ठरवÁयासाठी आधी नंतर सूचनाÂमक चाचÁया िकंवा मौिखक
ÿijमंजुषा ही उपयुĉ साधने आहेत. ÿिश±णा¸या महßवपूणª पैलूंमÅये महßवा¸या असलेÐया
चाचÁया िवकिसत करा. चाचÁया या लहान आिण मुĥेसूद ठेवा. फĉ कागदावर जागा
भरÁयासाठी फॉरमॅट केलेÐया लांबलचक चाचÁया तयार करणे टाळा. लेखी चाचÁयांपे±ा
हँड- ऑन मूÐयमापन देखील अिधक योµय असू शकते, कारण बहòतेक लोक असे कłन
िशकतात. ÿijांमÅये कोणतीही संिदµधता नसÐयाचे सुिनिIJत करÁयासाठी ÓयवÖथापन
कमªचाöयांना चाचÁयांचे पुनरावलोकन कł īा. पूवª – अËयासøम परी±ा कमªचाöयां¸या
²ानाची आधी आिण नंतरची सूचना पातळी िनधाªåरत कł शकते.
तुÌहाला ÿिश±णाबĥल कमªचाöयांना काय वाटले हे जाणून ¶यायचे असÐयास, तुÌही
िननावी िटÈपणी काडª¸या Öवłपात अिभÿाय मागू शकता. सवªसाधारणपणे, एखाīा
Óयĉìने Âयाचे िकंवा ितचे नाव नकाराÂमक िटÈपणीशी जोडून ÿितशोधाची भीती नसतांना
Âयाचे खरे मत Óयĉ करÁयाची, अिधक श³यता असते.
कंिटÆयूटी बाईंडरचा वापर केवळ ÓयवÖथापन कमªचाöयां¸या अनुपिÖथतीत ताÉया¸या
अखंड मोिहमेला समथªन देत नाही तर संÖथाÂमक ²ाना¸या नुकसानचे पåरणाम देखील
कमी करते.
योµय आिण चांगÐया ÿकारे अंमलात आणलेÐया ÿिश±ण कायªøमा¸या पूतªतेनंतर तुÌही
कामिगरीवर Âवरीत सकाराÂमक पåरणामाची अपे±ा केली पािहजे. कामिगरीत ल±णीय
सुधारणा अपेि±त नसÁयाचे कारण नसावे. वाढीव कामिगरीचे ÿमाण मोजÁयासाठी तुमचे
बेसलाईन (अधाररेखा) मेिů³स वापरा. कामिगरीमÅये जलद सुधारणा ल±ात न आÐयास,
तुÌहाला तुम¸या संपूणª ÿिश±ण कायªøमाचे पुनªमुलांकन करणे आवÔयक आहे.
पायरी ५: योजना िटकवून ठेवणे:
कोणताही कौशÐय संच राखÁयासाठी पुनराव°ी ही गुŁिकÐली आहे. कोणÂयाही यशÖवी
कमªचारी िवकास योजनेसाठी ÿाĮ नफा िटकवून िनयतकािलक åरĀेशर ÿिश±ण आवÔयक
असते. ल±ात ठेवा कì जसजसा वेळ जातो तसतसे लोक Âयांना काय िशकवले होते ते
िवसरतात. ल±ात ठेवा कì एखादे कौशÐय िजतके अिधक ि³लĶ असेल िकंवा ते ºया
कालावधीत शेवटचे केले गेले जो िजतका जाÖत असेल, िशकÁयाचा ±य होÁयाचा वेग
िततकाच जलद होईल.
एक दीघªकालीन åरĀेशर ÿिश±ण कायªøम िवकिसत करा जो तुम¸या ÿिश±ण गरजा
अिधक मजबूत करेल. जेÓहा तुÌहाला मोठ्या कमªचारी टनª ओÓहर इÓह¤टचा अनुभव येतो
तेÓहा ÿिश±ण चø सुधारÁयाचा िवचार करा. गंभीर आिण गुंतागुंती¸या कामांसाठी तुमचे munotes.in

Page 111

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - २
111 ÿिश±ण ÿाधाÆयøम तयार करा आिण ते वाजवीपे±ा जाÖत कł नका. खूप वारंवार आिण
िकंवा खूप लांबलचक पुनरावृ°ी केÐयाने शेवटी परतावा कमी होतो. काही वेळा, तुम¸या
कमªचाöयां¸या ÿिश±णातील ÿाधाÆयøम रस कमी होईल आिण यामुळे Âयांना असे वाटू
शकते कì ÓयवÖथापना¸या Âयां¸या हòशारीवर िवĵास नाही.
शेवटी ल±ात ठेवा कì िटकाव हा कोणÂयाही कमªचारी िवकास योजनेचा सवाªत महßवाचा
पैलू आहे आिण Âयािशवाय, मागील सवª पायöया भिवÕयात अपयशी ठरतील.
३ब.३ संघटनाÂमक िवकास (ORGANIZATIONAL DEVELOPMENT) - OD ३ब ३.१ OD चा अथª:
संÖथा:
संÖथा Ìहणजे लोकांचा एक समूह जो एकý काम करतो, जस¤कì अती पåरिचत सांगताना,
धमªदाय संÖथा, एक संघ िकंवा कॉपōरेशन.
िविशĶ उिĥĶ साÅय करÁयासाठी एकिýतपणे Óयवसाय,³लब इÂयादी तयार करणाöया
लोकांचा समूह.
वेगवेगÑया लोकांनी OD ची वेगवेगÑया ÿकारे Óया´या केली आहे. कुÆझ एट अल यां¸या
मते, “ओडी हा Óयवसायाची पåरणामकारक ता सुधारÁयासाठी एक पĦतशीर एकािÂमक
आिण िनयोिजत ŀिĶकोन आहे. सवª Öतरांवरील कृतीशील कायª±मतेवर िवपरीत पåरणाम
करणाöया समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी हे रिचत केलेले आहे.”
बफª यांनी OD ची Óया´या “वतªणूक िव²ान तंý²ान, संशोधन आिण िसĦांत यां¸या
वापराĬरे संÖथे¸या संÖकृतीत बदलाची िनयोिजत ÿिøया” अशी केली आहे.
Ā¤च आिण बेल यां¸या मते “ओडी हा संघटनाÂमक सुधारणेचा एक पĦतशीर ŀिĶकोन
आहे, जो वैयिĉक आिण संÖथाÂमक कÐयाण आिण पåरणामकारकता वाढवÁयासाठी
वतªणूक िव²ान िसÅदांत आिण संशोधन लागू करतो.”
आता, OD ला “बदललेÐया पåरिÖथतीत वैयिĉक तसेच संÖथाÂमक कÐयाण
सुधारÁयासाठीचा दीघªकालीन, अिधक Óयापक बदल ŀिĶकोन ” Ìहणून पåरभािषत केले
जाऊ शकते.
संÖथाÂमक िवकासाची Óया´या एखाīा घटकांमÅये ÿणाली बदलÁयासाठी वापरली
जाणारी उिĥĶ – आधाåरत पĦत Ìहणून केली जाऊ शकते. संÿेषण ÿिøया िकंवा Âयां¸या
आधारभूत संरचनेत बदल कłन संÖथाÂमक िवकास साधला जातो. कमªचाöयां¸या
वतªनाचा अËयास केÐयाने Óयावसाियकांना कामा¸या वातावरणाचे परी±ण आिण िनरी±ण
करÁयास आिण बदलाची अपे±ा करÁयास स±म करते, ºयाचा पåरणाम नंतर चांगला
संÖथाÂमक िवकास साधÁयासाठी होतो. munotes.in

Page 112

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
112 संÖथाÂमक िवकास ÿिøया:
संÖथाÂमक िवकास ÿिøयेतील एक पारंपåरक ŀिĶकोन Ìहणजे कृती संशोधन मॉडेल. हे
मॉडेल अनेक संÖथाĬारे OD ÿिøयेचे मागªदशªन करÁयासाठी वापरले जाते. Âयाचे नाव जे
वणªन करते तेच ÂयामÅये आहे – संशोधन आिण कृती. तथािप. OD ÿिøयेमÅये फĉ
संशोधन आिण िवकासापे±ा बरेच काही आहे. अिभÿाय ÿसाåरत करÁयासाठी अनेक
पळवाटा वापरÐया जातात, जे बदल करÁयासाठी संÖथेला अिधक ÿितसाद देते.
३ब.३.२ OD ची वैिशĶ्ये:
OD ¸या Óया´येत िनिहत असलेले ठळक वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे एकिýत केली आहेत:
पिहले Ìहणजे, OD हा िनयोिजत बदलासाठी एक पĦतशीर ŀिĶकोन आहे. ही संÖथाÂमक
समÖया आिण संधीचे िनदान करÁयाची आिण नंतर Âयांना कौशÐय लागू करÁयाची
संरिचत शैली आहे.
दुसरे, OD हे ठोस संशोधन आिण िसĦांतावर आधाåरत आहे. यामÅये संÖथांसमोरील
आÓहणासाठी वतªणुकìशी संबंिधत असलेÐया आपÐया ²ानाचा वापर समािवĶ आहे.
ितसरे, OD ही Óयĉì आिण संÖथामधील ÓयÖत संबंध ओळखतो. संÖथा हे माÆय करते कì
संÖथा बदलÁयासाठी Óयĉì बदलÐया पािहजेत.
चौथे, OD हे Åयेयािभमुख आहे. ही एक ÿिøया आहे जी वैयिĉक आिण संÖथाÂमक
कÐयाण आिण पåरणामकारक ता सुधारÁयाचा ÿयÂन करते.
पाचवे, OD हे समÖया सोडवÁयासाठी रचना केलेले आहे.
३ब.३.३ OD ची उिĥĶे:
OD ची मु´य उिĥĶे आहेत:
१) नफा, बाजार शेअसª, नावीÆयपूतªता इ. Ĭारे मोजÐयाÿमाने संÖथाÂमक कामिगरी
सुधारणे.
२) संÖथांना Âयां¸या वातावरणाशी अिधक अनुकूल बनवणे जे नेहमी बदलत राहते.
३) सभासदांना संघटनाÂमक समÖयांना सामोरे जाÁयास तयार करणे आिण संघटनाÂमक
समÖयांवर रचनाÂमक उपायांमÅये योगदान īावे.
४) आंतरवैयिĉक संबंध, आंतर- समूह संबंध, भूिमका बजावणाöयांमधील िवĵासाची
पातळी आिण समथªन यासारखा अंतगªत वतªन पĦती सुधारणे.
५) Öवतःला आिण इतरांना समजून घेणे, मोकळेपणा आिण अथªपूणª संवाद आिण
संघटनाÂमक िवकासा¸या िनयोजनात सहभाग घेणे. munotes.in

Page 113

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - २
113 डµलस मॅ³úेगर, जे युिनयन काबाªइडमÅये काय करत होते, Âयानं पĦतशीरपणे बोलणारे
आिण संघटनाÂमक सुधारणेसाठी OD ¸या अंमलबजावणीचे समथªन करणारे पिहले
वतªनाÂमक वै²ािनक मानले जाते. असे असले तरी, यूएसए, यूके, जपान, नॉव¥, Öवीडन
आिण अगदी भारतातही तर अिधकािधक लोकिÿय आिण ŀÔयमान होत आहे.
भारतात, OD १९६८ पासून सुł आहे. HAL, HMT, IDPL, LPC, SAIL, TELCO
आिण TISCO सार´या अनेक सावªजिनक आिण खाजगी ±ेýातील संÖथा संघटनाÂमक
समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी OD ¸या हÖत±ेपाचा वापर करत आहेत.
संघटनाÂमक िवकास समजून घेÁयाचा एक चांगला मागª Ìहणजे संघटनाÂमक िवकासाची
उदाहरणे पाहणे.
वाÖतिवक – जगातील उदाहरणे पाहणे देखील आपÐयाला मदत कł शकते:
 संघटनाÂमक िवकास का महßवाचा आहे ते जाणून ¶या.
 संघटनाÂमक िवकास संघटनाÂमक बदलापे±ा कसा वेगळा आहे ते जाणून ¶या.
 ÿÂयेक ŀिĶकोन कधी अंमलात आणायचा ते िशका.
संÖथाÂमक िवकास उदाहरणे:
संÖथाÂमक िवकास ÿकÐपामÅये चालू, दीघªकालीन कायªøमांचा समावेश असू शकतो जसे
कì:
 कमªचारी ÿिश±ण: कमªचाöयांचे ÿिश±ण, िवशेषत: िडिजटल Óयवसाय वातावरणात
आवÔयक आहे. आिण आजीवन िश±ण अिधक वाÖतव बनत असतांना, याचा अथª
सतत ÿिश±ण उपøम अवÔयम भावी.
 उÂपादन, संशोधन आिण िवकास: नवीन सेवा, उÂपादने आिण कÐपनांचा िवकास
Óयवसायाचे Öवłप बदल शकतो. तथािप, हे कायªøम यशÖवी Óहायला अनेक वष¥
लागतात.
 सांÖकृितक बदल मोहीम: संÖकृती महßवाची आहे - हे संÖथेची उÂपादकता,
चपळता, कायªÿदशªन आिण इतर अनेक गोĶéवर पåरणाम करते. एखाīा संÖथे¸या
Åयेयाशी संÖकृतीचे संरेखन करणे हा सहसा दीघªकालीन, सातÂयपूणª ÿयÂन असतो.
आता, काही वाÖतिवक जगातील संÖथाÂमक िवकास उदाहरणे पाहó:
 कमªचाöयांना पुÆहा ÿिशि±त आिण उÆनत करÁयासाठी Amazon चा
अलीकडील उपøम : ऑनलाइन åरटेल कंपनीने अलीकडेच आपÐया कामगारांना
पुÆहा ÿिशि±त करÁयासाठी $७०० दशल± खचª करÁयाचे वचन िदले आहे. हा
अúेिषत – िवचार ÿकÐप Âया¸या Öवतः¸या कमªचाöयांना पुढील वषाªमÅये लविचक
राहÁयास मदत करेल. कंपनीला संबंिधत, आधुिनक आिण अÂयाधुिनक ठेवणारे
कमªचारी ÿिश±ण कायªøम िवकिसत करÁयात Óयवसायाला मदत करेल. munotes.in

Page 114

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
114  गुगलची िशकÁयाची संÖकृती: गुगल¸या नाही एि³झ³युिटÓह¸या मते, दीघªकालीन
Óयवसाय वाढीसाठी िश±णावर भर देणारी संÖकृती महßवाची आहे. गुगलसार´या
सतत वाढणाöया आिण बदलणाöया Óयवसायांसाठी िशकÁयाची संÖकृती आवÔयक
आहे.
 Öटारब³सचे पयाªवरणीय उपøम: सुÿिसÅद कॉफì कंपनीने िविवध पयाªवरणपूरक
उपøम सादर केले ºयात पुनवाªपर, पेपर कप कपात, ऊजाª वापर इÂयादéचा समावेश
आहे. साहिजकच, या दीघªकालीन बदलांचा पयाªवरणावर सकाराÂमक पåरणाम होईल.
परंतु ते कंपनीची ÿितमा आिण ितची पायाभूत िÖथती देखील सुधारतील
 वॉलमाटªचे दीघªकालीन िडिजटल पåरवतªन कायªøम: Amazon आिण इतर
ऑनलाईन िकरकोळ वॉलमिटवर पåरवतªन घडवून आणÁयासाठी दबाव आणला हे
गुिपत नाही. यूएसए åरटेलरने जिटल, दीघªकालीन िडिजटल पåरवतªन ÿयÂनांमÅये
गुंतून ÿितसाद िदला आहे. यामÅये िविवध ÿकारचे िडिजटल द°क कायªøम, नवीन
úाहक सेवांचा पåरचय आिण बरेच काही समािवĶ आहे.
३ब.२.४ िश±कांसाठी सांथाÂमक कौशÐये:
िश±क Ìहणून काम करताना सवाªत महÂवाचे कौशÐय Ìहणजे संघटना. संघटनाÂमक
कौशÐये िश±कांना वगाªत सुÓयवÖथा राखÁयात आिण Âयां¸या िवīाÃयाªसाठी िशकÁया¸या
संधी अनुकूल करÁयात मदत करतात. िश±कांसाठी संघटनाÂमक कौशÐये का महßवाची
आहे हे जाणून घेणे आिण काही शीषª कौशÐयांचे मूÐयमापन केÐयाने तुÌहाला अिधक
संघिटत होÁयास मदत होऊ शकते. या लेखात, आपण संघटनाÂमक कौशÐये काय आहेत,
ती वगाªत कां महÂवाची आहेत, िश±कांसाठीची काही सवाªत महßवाची कौशÐये यावर चचाª
कł आिण तुमची संÖथा कशी सुधारावी यासाठी तुÌहाला ितला पुरवू.
िश±क Ìहणून काम करतांना संघटनाÂमक कौशÐये महßवाची असतात कारण तर वगाªत
कायª±मता आिण वेळेचे ÓयवÖथापन करÁयास मदत करतात. वगाªतील अनेक िवīाÃया«चे
िश±ण ÓयविÖथत करÁयासाठी िश±क सहसा जबाबदार असतात आिण चांगली
संÖथाÂमक कौशÐये Âयांना मदत कायª शकतात.
 Âयांचा Âयां¸या िवīाÃया«सोबत असलेला िशकवÁयाचा वेळ अनुकूल करा.
 िवīाÃया«ना एक – एक अिभÿाय īा.
 Âयां¸या िवīाÃया«¸या वैयिĉक िश±णा¸या गरजा चांगÐया ÿकारे समजून ¶या.
 िवīाÃया«ना िशकÁयासाठी अिधक वेळ घालवायचा असेल असे आवÔयक िवषय
ओळखा.
 महßवाची संÖथाÂमक आिण वेळ ÓयवÖथापन कौशÐये मॉडेल करा.

munotes.in

Page 115

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - २
115 िश±कांसाठी संÖथाÂमक कौशÐये:
वगाªत संघिटत होणे Ìहणजे वेळेपूवê तयारी करणे आिण आपÐयाला आवÔयक
िशकवÁयाची साधने आिण संसाधने कोठे िमळू शकतात हे नेहमी जाणून घेणे. िश±कांसाठी
येथे काही महßवाची संÖथाÂमक कौशÐये िदली आहेत:
१) देत तारखा तयार करणे व Âयांची पूतªता करणे:
िश±क वारंवार देत तारखा तयार करतात आिण Âयाची अंमबजावणी करतात, ºयामुळे हे
िशकÁयासाठी एक महßवाचे कौशÐय बनते. पुतªतेसाठी Âयां¸या Öवतः¸या देत तारखा
असÁयासोबताच िवīाÃया«¸या असाइनम¤टसाठी िनयत तारखा िनिIJत करÁयाचेही िश±क
हे ÿभारी असतात. पुरेशा सुचनेसह ÖपĶ अपे±ा िनिIJत केÐयाने िश±कांना Âयां¸या
िनधाªåरत तारखा तयार करÁयात आिण Âयाची पूतªता करÁयात मदत होऊ शकते.
२) काय¥ सोपिवणे:
िशĶमंडळ िश±कांना वेळेचे अिधक कायª±मतेने ÓयवÖथापन करÁयास मदत कł
शकते.महßवाची कामे पूणª करÁयासाठी इतरांना सोपवÁयाची ±मता िश±काला शै±िणक
काया«वर अिधक ल± क¤िþत करÁयास मदत कł शकते. वगाªतील कामांना ÿाधाÆय देÁयास
िशकÐयाने वेळ आिण संÖथाÂमक कौशÐये अिधक कायª±मतेने ÓयवÖथािपत करÁयात
मदत होऊ शकते.
३) िनणªय घेणे:
संÖथेचा एक महßवाचा भाग Ìहणजे िनणªय घेÁयाची ±मता. ÿÂयेक िनणªया¸या साधक
आिण बाधकांची तुलना कशी करायची आिण एक पटकन िनवडायचे हे िशकणे िश±कांना
दररोज अिधक काय¥ ÓयवÖथािपत करÁयात मदत कł शकते. िनणªय घेÁयाÓयितåरĉ,
पयाªयी िकंवा पाठपुरावा िनणªय ओळखÁयाची ±मता देखील ÿभावी संÖथेस मदत कł
शकते.
४) ÿकÐपांचे ÓयवÖथापन:
िश±कांकडे एकच वेळी अनेक ÿकÐप असतात, िवशेषतः जर ते िदवसभर वेगवेगळे िवषय
िकंवा वगª िशकवत असतील. ÿकÐप कायª±मतेने कसे ÓयवÖथािपत करावे आिण ÿÂयेक
कायाªची आवÔयकता कशी खंिडत करावी हे िशकणे संÖथाÂमक कौशÐये सुधारÁयास मदत
करते. िविवध ÿकÐपांमÅये अÓयविÖथतपणा आणणारे अडथळे ओळखणे देखील कौशÐय
आणखी िवकिसत करÁयात मदत कł शकते.
५) वेळेचे ÓयवÖथापन:
वेळेचे ÓयवÖथापन हा संघिटत होÁयाचा महßवाचा भाग आहे. वेळे¸या वाढीमÅये काय¥
िवभािजत करÁयाची ±मता िश±कांना संघिटत राहóन िदवसभर कतªÓये पूणª करÁयात महत
कł शकते. काही िश±कांना संघटनाÂमक कतªÓयांवर ल± क¤िþत करÁयासाठी वेळेची
आखणी करणे देखील ÿभावी वाटू शकते. munotes.in

Page 116

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
116 ६) वेळापýक तयार करणे:
िश±क Ìहणून वेळापýक तयार करणे हे आणखी एक महßवाचे काम आहे, कारण अनेकदा
िश±क वगाªत वेळेचे ÓयवÖथापन करतात. वेळेपूवê ÓयविÖथत राहÁयाची ±मता सुधारते. हे
सुिनिIJत करते कì िश±क वगª सýात सवª िवषय बसवू शकतात.
७) गरजा आिण अपे±ा संवाद साधणे:
शािÊदक आिण लेखी दोÆही गरजा आिण अपे±ा संवाद साधÁयाची ±मता िश±कांना
ÓयविÖथत राहÁयास मदत कł शकते. संÿेषण हे सुिनिIJत करते कì िश±कांना कायª सुł
करÁयापूवê आिण संसाधनांचे वाटप करÁयापूवê Âयांना आवÔयक असलेली सवª मािहती
आहे. चांगले िलखीत संवाद कौशÐय िश±कांना संघटनाÂमक कौशÐये आणखी
सुधारÁयासाठी नोट्स घेÁयास मदत करते.
८) समÖया सोडिवणे:
समÖया सोडिव Áयाची कौशÐये देखील संÖथामक कौशÐयांची संबंिधत असतात. जे िश±क
समÖया ओळखÁयात अिनंÂयांचे िनराकरण करÁयात चांगले आहेत ते Âयांचा वेळ अनुकूल
कł शकतात आिण वगाªत ÓयविÖथत राहó शकतात. कायª±मतेने समÖयांचे िनराकरण कसे
करावे हे िशकणे िश±कांना वगाªत अनपेि±त आÓहानांवर मात करÁयास मदत कł शकते
आिण तेही Âयां¸या राहÁया¸या ±मतेवर पåरणाम न करता.
संघिटत िश±क असणे:
िश±क Ìहणून संघिटत होÁयासाठी ÿÂय±पणे सराव व सुधारणेची ±ेýे ओळखणे आवÔयक
असू शकते. िश±क Ìहणून तुमची संÖथा सुधारÁयासाठी तुÌही वापł शकता अशा काही
ितला येथे आहेत:
अ] भावी योजना करा:
वगाªत सुÓयविÖथत राहÁयास कोणतेही अडथळे तळून पुढे िनयोजन केÐयाने तुÌहाला
संघिटत राहÁयास मदत होऊ शकते. वगाª¸या आदÐया राýी तुमचे सािहÂय व वगª योजना
तयार करणे तुÌहाला धड्यांसाठी तयार करÁयात मदत कł शकते.
ब] संÖथाÂमक संसाधने वाÿ:
Èलॅनर िकंवा डेली åरमाइंडर अॅÈससारखी संसाधने जेÓहा संÖथे¸या बाबतीत येतात तेÓहा
तुÌहाला ůॅकवर राहÁयास मदत कł शकतात. तुÌही या ÿोúाÌसचा वापर असाइनम¤ट्स
िकंवा तुÌही पूणª कł इि¸छत असलेÐया कायाªचे Öमरणपý रेकॉडª करÁयासाठी देखील कł
शकता.
क] संघटनाÂमक कौशÐयांचे िनयिमतपणे पुनरावलोन करा:
तुÌही ºया िविशĶ संÖथाÂमक कौशÐयांमÅये उÂकृĶ आहात ते कालांतराने बदलू शकतात.
सुधारणेचे कोणतेही ±ेý ओळखÁयासाठी तुम¸या संÖथाÂमक कौशÐयांचे िनयिमतपणे munotes.in

Page 117

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - २
117 पुनरावलोकन करा आिण नंतर ती कौशÐये आणखी िवकिसत करÁयासाठी योजना तयार
करा.
ड] संघटनाÂमक कामासाठी वेळ िनयोिजत करा:
संघटनाÂमक काय¥ पूणª करÁयासाठी तुम¸या िदवसाची िविशĶ वेळ आखून घेणे फायदेशीर
ठł शकते. तुÌही ही वेळ कागदपýे दाखल करÁयासाठी िकंवा कामाची यादी तयार
करÁयासाठी वापł शकता.
इ] काया«ना ÿाधाÆय īायला िशका:
काया«ना ÿाधाÆय कसे īायचे हे िशकणे देखील तुÌहाला ÓयविÖथत राहÁयास मदत कł
शकते. तुÌहाला पूणª करÁयासाठी आवÔयक असलेÐया सवª असाइनम¤टची सूची तयार करा
आिण नंतर Âयांना सवाªत महßवा¸या ते िकमान महßवा¸या Öथानांवर ÿथम ल± क¤िþत
करा.
फ] ÓयÂयय कमी करा:
ल± िवचिलत करणे कमी केÐयाने तुÌहाला तुम¸या समोर¸या कामावर ल± क¤िþत
करÁयात मदत होऊ शकते. जेÓहा तुÌहाला संघिटतपणापे±ा कमी वाटत असेल, तेÓहा
िवचलन ओळखÁयाचे धेÍय ठेवा आिण Âयावर मात करÁयासाठी योजना िवकिसत करा.
ग] गŌधळ कमी करा:
³लासłम आिण तुम¸या ऑिफसमधील गŌधळ कमी केÐयाने गोĶी शोधणे सोपे होऊ
शकते. ºयामुळे तुÌहाला ÓयविÖथत राहÁयास मदत होऊ शकते. वारंवार ³लास
मटेåरयलमधून जा आिण तुÌहाला यापुढे आवÔयक नसलेÐया कोणÂयाही वÖतूचे
पुनचªøìकरण करा.
म] दुसöया कामावर जाÁयापूवê पिहले कायª पूणª करा:
दुसöया असाइनम¤टवर जाÁयापूवê पिहले कायª पूणª करÁयाचे Åयेय ठेवा. पुढचे काम सुł
करÁयापूवê ते कायª पूणªपणे करÁयाची खाýी करा.
भ] वगाªत संघटनेला ÿोÂसाहन īा:
िवīाथê आिण िश±क एकिýतपणे संघटनाÂमक कौशÐये सुधारÁयासाठी कायª कł
शकतात. िश±क वगाªचा वापर कłन संÖथेचे/संघटनेचे महßव पटवून देऊ शकतात आिण
संघटना सुधारÁयासाठी िवīाÃया« सोबत एकý काम कł शकतात.
न] टेÌपलेटस वापरा (साचेबĦ नमुना वापरा):
टेÌपलेटस िश±कांसाठी वेळ वाचवणारा असू शकतात. टेÌपलेट्ससह एक फोÐडर तयार
करा ºयाचा वापर तुÌही वगाªत सामाÆय वगाªतील कामे पूणª करÁयासाठी लागणार वेळ
करÁयासाठी कł शकता, जसे कì úेडéग असाइनम¤ट. munotes.in

Page 118

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
118 ३ब.३.५ संघटनाÂमक िवकासाचे फायदे:
उÂपादकता आिण कायª±मता वाढÐयाने अनेक फायदे येतात. या मेिů³समधील
सकाराÂमक पåरणामांना ÿोÂसाहन देÁयाचा एक उ°म मागª Ìहणजे सुिवचाåरत संÖथाÂमक
िवकास संरचना वापरणे. संघटनाÂमक िवकासाचा वापर एखाīा संÖथेला योµय साधनांनी
सुसºज करÁयासाठी केले जातो जेणेकłन ती बाजार पेठेतील बदलांशी अनुकूलपणे
(फायदेशीरपणे) जुळवून घेऊ शकेल आिण ÿितसाद देऊ शेकल. संघटनाÂमक िवकासा¸या
फायīांमÅये खालील गोĶéचा समावेश आहे:
१) साÂयÂयपूणª िवकास:
संÖथाÂमक िवकासात भाग घेणारे घटक सतत Âयांचे Óयवसाय मॉडेल िवकिसत करतात.
संÖथाÂमक िवकास सुधारणेचा एक िÖथर नमुना तयार करतो ºयामÅये पåरणाम आिण
गुणव°ेसाठी धोरणाचे िवकसन, मूÐयमापन, अंमलबजावणी व मूÐयांकन केले जाते.
थोड³यात, ही ÿिøया एक अनुकूल वातावरण तयार करते, ºयामÅये कंपनी अंतगªत आिण
बदल असे दोÆही बदल Öवीकाł शकते. िनयतकािलक नूतनीकरणाला ÿोÂसाहन
देÁयासाठी या बदलाचा फायदा घेतला जातो.
२) ±ैितज आिण उËया संÿेषणात वाढ:
संÖथाÂमक िवकासासाठी महßवपूणª गुणव°ा Ìहणजे संÖथेतील ÿभावी संवाद, परÖपरसंवाद
आिण अिभÿाय. एक कायª±म संÿेषण ÿणाली कमªचाöयांना कंपनीची Åयेये, मूÐये आिण
उिĥĶे यां¸याशी संरेिखत करते:
मुĉ संÿेषण ÿणाली कमªचाöयांना संÖथेतील बदलाचे महßव समजÁयास स±म करते.
सिøय संÖथाÂमक िवकासामुळे संÖथेमÅये, संवाद वाढतो, सुधारणेला ÿोÂसाहन
देÁयासाठी सतत अिभÿाय सामाियक केला जातो.
३) कमªचारी वाढ:
संÖथाÂमक िवकास ÿभावी संÿेषणावर महवतपूणª भर देतो, ºयाचा उपयोग कमªचाöयांना
आवÔयक बदल करÁयास ÿोÂसािहत करÁयासाठी केला जातो. अनेक उīोग बदलांसाठी
कमªचारी िवकास कायªøम आवÔयक आहेत. पåरणामी, अनेक संÖथा Âयां¸या कमªचाöयांची
कौशÐये सुधारÁयासाठी Âयांना अिधक बाजार-संबंिधत कौशÐयांसह सुसºज करÁयासाठी
कायª करत आहेत.
४) उÂपादने आिण सेवा वाढवणे:
नवोपøम हा संÖथामक िवकासा¸या मु´य फायīापैकì एक आहे आिण उÂपादने आिण
सेवा सुधारÁयासाठी योगदान देणारा एक मु´य घटक आहे. बदलाचा एक ŀिĶकोन Ìहणजे
कमªचारी िवकास - एक महÂवाचा क¤þिबंदू Ìहणजे ÿेरणा आिण यशाचा पुरÖकार. munotes.in

Page 119

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - २
119 कमªचाöयां¸या यशÖवी सहभागामुळे नावीÆय आिण उÂपादकता वाढते. ÖपधाªÂमक ,
िवĴेषणाĬारे, úाहकां¸या अपे±ा आिण बाजार संशोधन, संÖथाÂमक िवकास बदलांना
ÿोÂसाहन िमळते.
५) वाढीव नÉयाचे ÿमाण:
संघटनाÂमक िवकास तळागाळावर सुĦा िविवध ÿकारे ÿभाव तकटŌ वाढीव उÂपादकाला
आिण नावीÆय पूणªतेचा पåरणाम Ìहणून नफा आिण कायª±मता वाढते. खचª कमी होतो
कारण संÖथा कमªचाöयांची उलाढाल आिण अनुपिÖथती अिधक चांगÐया ÿकारे
ÓयवÖथािपत कł शकते. एखाīा घटका¸या उिĥĶांचे संरेखन केÐयानंतर, ते पूणªपणे
िवकास, उÂपादन आिण सेवा गुणव°ेवर ल± क¤िþत कł शकते, ºयामुळे úाहकां¸या
समाधानामÅये सुधारणा होते.
३ब.३.६ संघटना िवकास ÿिøयेचे घटक: संघटना िवकास ÿिøयेचे घटक १. दीघªकालीन ÿयÂन २. शीषª ÓयवÖथापनाचे नेतृÂव आिण समथªन ३. ŀĶी ÿिøया ४. सशĉìकरण ÿिøया ५. िशकÁयाची ÿिøया ६. समÖया िनराकरण ÿिøया ७. चालू असलेÐया सहयोगी ÓयवÖथापनाĬारे ८. मुĉì ÓयवÖथापन ९. सÐलागार - सुिवधा देणाöयांची भूिमका वापरणे १०. कृती संशोधन ११. अखंड कायª संघ व इतर कॉिÆफगरेशनĬारे
१) दीघªकालीन ÿयÂन: याचा अथª संघटना बदलÁयास आिण िवकास होÁयास वेळ
लागतो. कधीही न संपणारा सतत बदल Ìहणून सुधारणेचे वणªन करणे अिधक अचूक
आहे.
२) शीषª ÓयवÖथापनाचे नेतृÂव आिण समथªन: शीषª ÓयावÖथापनाने बदलाचा ÿयÂनाचे
नेतृÂव करायलाच हवे आिण Âया ÿयÂनांना सिøयपणे ÿोÂसाहन िदले पािहजे. शीषª munotes.in

Page 120

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
120 ÓयवÖथापनाने सुधारणेचा ÿवास सुł केला पािहजे आिण Âयावर ल± ठेवÁयासाठी
वचनबÅद असेल पािहजे.
३) ŀĶी ÿिøया: या ÿिøयेĬारे संÖथेचे सदÖय Óयवहायª, सुसंगत आिण संÖथेने देऊ
केलेÐया उÂपादन आिण सेवां¸या Öवłपाची िचýे िवकिसत करतात.
४) सशĉìकरण ÿिøया: याचा अथª असा आहे कì नेतृÂव वतªन आिण मानवी संसाधन
पĦती जे संÖथे¸या सदÖयांना Âयां¸या कौशÐयांचा श³य िततका पूणª िवकास आिण
वापर करÁयास स±म करतात.
५) िशकÁयाची ÿिøया: याचा अथª वैयिĉक, संघ आिण संÖथाÂमक िश±ण सुलभ
करणाöया परÖपरसंवाद, ®वण आिण आÂमपरी±ण करÁयाची ÿिøया.
६) समÖया िनराकरण ÿिøया: हे संÖथेचे सदÖय पåरिÖथतीचे िनदान, समÖया
सोडिवÁयाचे, िनणªय घेÁया¸या आिण संÖथे¸या वातावरणातील समÖया, संधी आिण
आÓहान आिण Âयां¸या अंतगªत कायªÿणालीवर कृती करÁया¸या पĦतéचा संदभª देते.
७) चालू असलेÐया सहयोगी ÓयवÖथापना Ĭारे: संÖथांमÅये ÓयवÖथािपत करÁयासाठी
सवाªत महßवाची गोĶ Ìहणजे संÖकृती. मूÐये, ŀिĶकोन, िवĵास, गृिहतक,
िøयाकलाप, िनयम आिण कलाकृतीचा ÿचिलत नमुना संÖथे¸या सिøयतेवर पåरणाम
करतो.
८) मुĉì ÓयवÖथापन: मुĉì ÓयवÖथापन Ìहणजे समकालीन नोकरशाही संरचना Âयां¸या
कायाªÂमक वैिशÕयांसह आिण कठोर पदानुøमासह आज¸या वेगवान बाजारपेठे¸या
मागणीसाठी सवªच चुकì¸या आहेत.
९) सÐलागार - सुिवधा देÁयाया«ची भूिमका वापरणे: हा आपला िवĵास Óयĉ करतो कì
संघटन िवकास उपøमांचे िनयोजन आिण अंमलबजावणी करÁयासाठी Óयवसाियक
सहाÍय िमळिवÁयाचा नेÂयांना फायदा होऊ शकतो.
१०) कृती - संशोधन: याचा अथª सहयोगाÂमक व पुनरावृ°ी िनदान आिण ºयामÅये नेते,
संÖथेचे सदÖय आिण, OD ÿि³टशनसª समÖया आिण संधी पåरभािषत करÁयासाठी
आिण Âयांचे िनराकरण करÁयासाठी एकý काम करतात अशा कृतéचे सहभागी मॉडेल
आहे.
११) अखंड कायª संघ आिण इतर कॉिÆफगरेशनĬारे: हे ओळखते कì संघ संÖथामÅये
काय¥ पूणª करÁयासाठी योगदान देऊ शकतात. संÖथांमधील संघांचे सवाªत ÿचिलत
ÿकार Ìहणजे अखंड कायª संघ ºयात िविशĶ कायª करÁयासाठी वåरķ आिण,
अधीनÖथ असतात.
उपरोĉ घटक OD कायªøमां¸या प±ांमÅये उपिÖथत असणे आवÔयक आहे.
कायªøमांदरÌयान काही घटक काहीवेळा उपिÖथत नसू शकतात. munotes.in

Page 121

संÖथेतील मानव संसाधन ÓयवÖथापन (HRM) - २
121 परंतु ÿÂयेक संÖथेने OD कायªøम हाती घेताना आिण Âयाची अंमलबजावणी करतांना
बहòतांश घटक दाखिवÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे.
३ब.४ सारांश संÖथे¸या HR िøयकलपां¸या कायªपĦतीत एक उÐलेखनीय बदल िदसून येतो. आजचे
HR िवभाग सिøय आहेत आिण Âयां¸या ±मतांमधून सवō°म पåरणाम िमळवÁयासाठी
कमªचाöयां¸या सहभागामÅये आिण स±मीकरणामÅये गुंतवणूक करतात. महßवाकांशी आिण
नावीÆयपूणª HR रणनीती संÖथे¸या वाढीसाठी योµयता सुधारतात. थोड³यात, एखाīा
संÖथेचा मानवी संसाधनांचा सवō°म वापर करÁयासाठी HRM अितशय जागłक आिण
भिवÕयाचा वेध घेणारी आहे.
३ब.५ घटकवार अËयास १) कमªचाöयां¸या िवकासाबाबत गरजा आिण उिĥĶे ÖपĶ करा.
२) OD चा अथª ÖपĶ करा.
३) संघटक Ìहणून िश±कांची कौशÐये नŌदवा.
४) कमªचारी िवकास आिण संÖथाÂमक िवकास यां¸यातील फरक ÖपĶ करा.
३ब.६ संदभª  https://hr.buffalostate.edu/staff -devpme nt.
 https://www.teachmint.com/glossary/s/staff -
development/#~:text=Staff%20 development %20 is %20 a % 20
process, an % 20 individual %20 and %20 the %20 universi ty.
 https://come.com/blog/three -methods -of-employee -development -
training -washing -and-mentoring/
 https://www.businessstudynotes.com/HRM/employee -development -
methods -for-small -business/
 https://corporatefinanceinstitute.com/resources/knowledge/strategy/o
rganizational -development/
 Developing Employees for future success
 https://nscpolteksbt.sc.id/ebook/files/Ebook/b usiness %20
Administration/Fundamentals %20 of %20 Human %20 Resource
%20 Management %20 4th% 20 Edition%20 %20 Noe %20
Hollenbeck %20 Gerhart %20 Wright/ Chapter %20 %20 %20
Developing%20 Employee %20 For 20% Future %20 SSucess.pdf
***** munotes.in

Page 122

122 ४
लोकांचे ÓयवÖथापन
घटक रचना
४.० उिĥĶ
४.१ पåरचय
४.२ संघषª ÓयवÖथापन
४.२.१ संघषाªचा अथª आिण Óया´या
४.२.२ संÖथेतील संघषाªचे ÿकार
४.२.३ संघषाªची कारणे
४.२.४ संघषª ÓयवÖथापनाची Óया´या
४.२.५ संघषª ÓयवÖथापन शैली
४.२.६ संघषª ÓयवÖथापन - ५ उपाय
४.३ øोध ÓयवÖथापन
४.३.१ øोधाचा अथª
४.३.२ øोधाचे पåरणाम
४.३.३ øोध/राग ÓयवÖथापन तुÌहाला कशी मदत कł शकते?
४.४ वेळ ÓयवÖथापन
४.४.१ वेळ ÓयवÖथापनातील अडथळे
४.४.२ चांगÐया वेळ ÓयवÖथापनाचे फायदे
४.४.३ वåरķांशी सहसंबंध राखणे
४.५ सारांश
४.६ ÖवाÅयाय
४.७ संदभª
४.० उिĥĶे या िवषयाचे वाचन केÐयानंतर िवīाÃया«ना खालील गोĶी करता येतील:
१) संघषाªचा अथª ÖपĶ करता येतील
२) संघषª ÓयवÖथािपत करÁयाचे मागª ÖपĶ करता येतील.
३) संघषª ÓयवÖथापनाचे ÿकार समजून घेता येईल.
४) संघषª ÓयवÖथापनाची कारणे समजून घेता येईल. munotes.in

Page 123

लोकांचे ÓयवÖथापन
123 ५) संघषª ÓयवÖथापनाचे िनराकरण करÁयासाठी धोरणे लागू करता येतील.
६) रागाचे ąोत आिण राग हाताळÁयासाठी रणनीती शोधता येईल.
७) वेळे¸या ÓयवÖथापनातील अडथळे, वेळे¸या ÿभावी वापरासाठी धोरणे जाणून घेता
येईल.
८) मालकाशी नाते जपÁयाचे मागª जाणून घेता येईल.
४.१ पåरचय आजकाल , जग वेगाने िÖथÂयंतरातून जात आहे आिण या जलद संøमणामुळे Óयĉìला
िविवध भावनांचा सामना करावा लागत आहे. संÖकृती आिण भौितक वादयां¸यात समतोल
साधÁया¸या संघषाªत Óयĉì तणाव úÖत होत आहे. Óयĉìला अनेक भूिमका पार पाडाÓया
लागतात , आिण ÿÂयेक भूिमका हाताळÁयासाठी वेगवेगÑया ±मतांची आवÔयकता असते;
Âयामुळे वैयिĉक संघषª आतून िनमाªण होतो. ²ाना¸या Öफोटामुळे जग सवा«साठी सुलभ
झाले आहे; Ìहणून, वåरķ आिण अधीन Öथकॅिलबरचा समान टÈपा सामाियक करतात.
Âयामुळे कामा¸या िठकाणी मालक आिण अधीनÖथ यां¸यातील संघषª पाहायला िमळतो.
वाहतुकì¸या साधनाने जगा¸या िविवध भागांतील लोकांना एकमेकां¸या जवळ आणले आहे,
आिण Ìहणूनच लोकां¸या दोन गटांमÅये सांÖकृितक संघषª िदसून येतो. Óयĉéना Âयां¸या
कåरअर आिण जीवनात उपलÊध असलेÐया अनेक संधéमुळे अनेक आंतåरक संघषª िनमाªण
होतात.
संघषाªची कारणे सवªý िदसत असÐयाने िविवध ±ेýांतील िवĬान लोकांकडून रणनीती ही
िवकिसत केली जाते; जुÆया काळात, गुŁ आिण ऋषी हे ÿेरणा आिण मागªदशªनाचे ąोत
होते. तथािप , आता Óयावसाियक मागªदशªन आिण नेतृÂव देत आहेत.
४.२ संघषª ÓयवÖथापन ४.२.१ संघषाªचा अथª आिण Óया´या:
 क¤िāज िड³शनरीनुसार - "िवरोधी मते िकंवा तßवे असलेÐया लोकांमÅये सिøय
मतभेद"
 संघषाª¸या भरपूर Óया´या आहेत, आिण संघषाªची एकच सवª समावेशक Óया´या
शोधणे हा एक कठीण ÿयÂन आहे. संघषª ÓयवÖथापन आिण वाटाघाटी कौशÐयांमÅये
Óयĉéना ÿिश±ण देÁया¸या उĥेशाने, असा ÿयÂन केवळ कठीणच नाहीतर
अनावÔयक देखील आहे.
 संघषª ÓयवÖथापन ÿिश±ण ÿदान करताना, सहभागéनी Âयां¸या Öवतः¸या
ŀĶीकोनातून आिण अनुभवातून संघषाªची Óया´या करÁयासाठी एकý येणारे घटक
समजून घेणे महßवाचे आहे. Ìहणून, संघषाªची योµय Óया´या मु´यÂवे वैयिĉक अनुभव
आिण संदभाªची बाब आहे. एका Óयĉìसाठी, संघषª एक िÖथती िकंवा पåरिÖथती
Ìहणून िदसू शकतो, तर दुसöया Óयĉìसाठी , संघषª एक वतªन िकंवा ÿिøया Ìहणून munotes.in

Page 124

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
124 कÐपना केली जाऊ शकते. जेÓहा एखाīाचे कायª लोकांना चांगÐया ÿकारे समजून
घेÁयास आिण संघषाªचे िनराकरण करÁयात मदत करणे असते, जे अनुभवा¸या
कपड्यात खोलवर आिण गुंतागुंतीने िवणलेले असते, तेÓहा एका Óया´ये¸या वैधतेचे
दुसöयापे±ा जाÖत कौतुक करणे फारसे महßवाचे नसते. सवाªत मोलाची गोĶ Ìहणजे
िशकणाöयासाठी अथª िनमाªण करणे.
 शेवटी, संघषाª¸या बहòतेक Óया´यांमÅये बरेच साÌय आहे आिण ते मु´यÂवे संदिभªत
तपशीलांĬारे वेगळे केले जातात. संघषाªचा अथª ÿभावीपणे िशकवÁयासाठी एकािधक,
वैध Óया´यांचे सादरीकरण आवÔयक आहे ºयामधून िशकणाöयाने Âया¸या अनुभव
आिण ŀĶीकोनाशी ÿितÅविनत होणारी Óया´या शोधू शकता.
 जेÓहा िशकणाöयांकडे संघषाªची तांिýक Óया´या असते जी Âयां¸याशी सुसंगत असते,
तेÓहा ते संघषª िवĴेषणा¸या ÿिøयेत Âयांचे पिहले साधन ÿाĮ करतात. Óयĉì
संघषाª¸या Óया´येचा वापर कł शकतात जी Âयांना सÅया संबोिधत करत असलेÐया
संघषाªची Óयापक łपरेषा करÁयासाठी सवाªत जाÖत अथª पूणª आहे. एकटे, हे साधन
थोडेसे मूÐय ÿदान करते, परंतु संघषाª¸या गितशीलतेची समज िवकिसत करÁयासाठी
ÿारंिभक िबंदू Ìहणून, हे एक अितशय उपयुĉ साधन असू शकते.
 सामािजक संघषª Ìहणजे मूÐयांवर िवरोधकांमधील संघषª आिण दुिमªळ िÖथती, शĉì
आिण संसाधनांवर दावा." (एल. कोसर, दफं³शÆस ऑफ सोशल कॉिÆÉल³ट ,
१९५६ )
 "संघषª Ìहणजे िनणªय घेÁया¸या मानक यंýणेतील िबघाड आहे, ºयामुळे एखाīा
Óयĉìला िकंवा गटाला पयाªय िनवडÁयात अडचणी येतात." (जे. जी. माचª आिण एच.
ए. सायमन , संÖथा, १९५८ )
 "संघषª जे धोरणाÂमक असतात ते मूलत: सौदेबाजी¸या पåरिÖथती असतात ºयामÅये
एका सहभागीची Âयाची ±मता ÿाĮ करÁयाची ±मता इतर सहभागी¸या िनवडी िकंवा
िनणªयांवर अवलंबून असते." (टी. शेिलंग, दÖůॅटेजी ऑफ कॉिÆÉल³ट, १९६० )
 "संघषª ही अशी पåरिÖथती आहे ºयामÅये िभÆन सहभागéसाठी अटी, पĦती िकंवा
उिĥĶे मूळतः िवसंगत असतात." (सी. जी. िÖमथ , ÿशासकìय िव²ान ýैमािसक,
१९६६ )
 "संघषा«मÅये मूÐयांवर दोन िकंवा अिधक लोकांमधील संघषª िकंवा िÖथती, शĉì िकंवा
दुिमªळ संसाधनांसाठी Öपधाª समािवĶ असते (एल. कोसर, सामािजक संघषाª¸या
अËयासात सातÂय , १९६७ )
 "संघषª हा एक ÿकारचा वतªन आहे जो जेÓहा दोन िकंवा अिधक प± िवरोधी िकंवा
लढाईत असतात तेÓहा दुसöया Óयĉì िकंवा गटा¸या िøयाकलाप िकंवा Âयां¸याशी
संवाद साधÁयापासून सापे± वंिचत रािहÐयाचा पåरणाम Ìहणून उĩवते." (जे. ए.
िलटरर , अकादमी ऑफ मॅनेजम¤ट जनªल, १९६६ ) munotes.in

Page 125

लोकांचे ÓयवÖथापन
125  "कोणÂयाही सामािजक पåरिÖथतीमÅये िकंवा ÿिøयेत संघषª उĩवतो ºयामÅये दोन
िकंवा अिधक सामािजक घटक कमीत कमी एका ÿकार¸या िवरोधी मनोवै²ािनक
संबंधाने िकंवा िकमान एक ÿकारचे िवरोधी परÖपर संवादाने जोडलेले असतात." (सी.
एफ. िफंक, जनªल ऑफ कॉिÆÉल³ट åरझोÐयूशन, १९६८ )
 “जेÓहा ही िवसंगत िøयाकलाप होतात तेÓहा संघषª असतो. एक प± हÖत±ेप करत
आहे, ÓयÂयय आणत आहे, अडथळा आणत आहे िकंवा दुसöया प±ा¸या कृती कमी
ÿभावी बनवत आहे. (M. Deutsch, The Resolution of Conflict, १९७३ )
 "संघषª ही एक परÖपरसंवादी अवÖथा आहे ºयामÅये एका अिभनेÂयाचे वतªन िकंवा
उिĥĶे काही ÿमाणात इतर अिभनेÂया¸या िकंवा अिभनेÂया¸या वतªनाशी िकंवा
Åयेयांशी िवसंगत असतात." (J. T. Tedeschi, B. R. Schlenker आिण T. V.
Bonoma, Conflict, Power and Games, १९७३ )
 “संघषª ही अशी ÿिøया आहे ºयामÅये दोन िकंवा अिधक प± दुसöयाचे Åयेय साÅय
करÁयासाठी िनराश करÁयाचा ÿयÂन करतात . अंतिनªिहत संघषाªचे घटक ितÈपट
आहेत: परÖपरावलंबन, Åयेयांमधील फरक आिण धारणांमधील फरक. (जे. ए. वॉल,
िनगोिशएशन , १९८५ )
 "संघषª हा शĉéचा िवरोध आहे." (एल. एस. कान, पीसमेिकंग, १९८८ )
४.२.२ संÖथेतील संघषाªचे ÿकार:
Brodtker et al (2001). असा युिĉवाद करा कì संघषª तीन ÿमुख घटकांनी तयार केला
आहे:
 मनोवृ°ी: सं²ानाÂमक कÐपना आिण भावना ;
 वतªन: ÖपĶ वतªन आिण संभाÓय आøमक िøया; आिण
 िवरोधाभास: मूÐये आिण ÖवारÖये.
संघषª हे जीवनातील एक अटळ सÂय आहे. मग ती मैýी असो, कौटुंिबक गितशीलता असो
िकंवा अगदी कामाची जागा असो, वेळोवेळी संघषª होतच असतो.
युĉì ते टाळत नाही, परंतु ते अिधक चांगÐया ÿकारे ÓयवÖथािपत करते. संघषाªचे कारण
आिण ÿकार काय आहे हे आपण ओळखू शकÐयास, Âयाचे िनराकरण करणे सोपे होईल.
कामा¸या िठकाणी िवरोधाभास सोडवणे िवशेषतः महÂवाचे आहे. बहòराÕůीय कॉपōरेट
संÖथांपासून ते Öटाटª-अÈस पय«त महािवīालयीन िमýां¸या गॅरेजमधून बाहेर पडलेÐया
संÖथांनी सुरळीतपणे कायª करÁयासाठी संघषा«चे िनराकरण करणे आवÔयक आहे.
एखाīा संÖथेतील संघषा«चे ÿकार िभÆन असू शकतात, परंतु काही Óयापक ®ेणी आहेत
ºयामÅये आपण Âयांना ठेवू शकतो. शेवटी, जगभरातील लोक कामा¸या िठकाणी काही
शासमान ÿकारे कायª करतात. munotes.in

Page 126

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
126 कामा¸या िठकाणी िविवध ÿकारचे संघषª ओळखणे आिण Âयांचे िनराकरण करणे
उÂपादकता पातळीत सुधारणा सुिनिIJत करेल. संघषाªचे िनराकरण केÐयाने संघाचे सदÖय
एकमेकांना चांगÐया ÿकारे समजून घेतात आिण एकसंध एकक Ìहणून काम करतात.
संÖथेतील संघषा«चे मु´य ÿकार पाहó:
१. Óयĉì अंतगªत संघषª:
संÖथेतील सवª ÿकार¸या संघषा«पैकì, ही सुŁवात करणे सवō°म आहे. मानव हा गुंतागुंतीचा
ÿाणी आहे. आपÐयापैकì ÿÂयेकाकडे अनÆय ±मता, नैितकता, कÐपना , ®Ħा असतात.
आंतर वैयिĉक संघषª Ìहणजे एखाīा संÖथेमÅये काम करताना एखाīा Óयĉìला सामोरे
जाणाöया संघषाªचा संदभª. जेÓहा संÖथे¸या कÐपना, Åयेय िकंवा ŀĶी एखाīा Óयĉì¸या
नैितक मूÐयेआिण िवĵास ÿणालéशी संरेिखत नसतात तेÓहा आंतर वैयिĉक संघषª उĩवू
शकतो. Óयĉì काम कł शकत नाही कारण ते करत असलेÐया कामावर Âयांचा िवĵास
नाही. आंतर वैयिĉक संघषª आÂÌयाचा शोध घेऊन आिण Âयाला खरोखर काय हवे आहे हे
समजून घेऊन सोडवले जाऊ शकते..
आंतर वैयिĉक संघषª:
ÿÂयेक Óयĉì अिĬतीय आहे. जरी तुÌही एकाच उिĥĶासाठी काम करत असाल, तरी ही
ŀिĶकोनांमÅये फरक िनमाªण होÁयाची श³यता आहे. हे फरक तßव²ान, कायª नीित,
िनयमांचे पालन, ŀĶी िकंवा ÓयवÖथापन शैलीबĥल असू शकतात. एखाīा संÖथेतील सवª
ÿकार¸या संघषा«पैकì, आंतर वैयिĉक संघषª हा आपÐयापैकì बहòतेकांनी अनुभवला असेल.
काही वेळा कायाªलयीन गÈपांमधून कुłप Öवłप धारण करणे िकंवा ‘ऑिफस पॉिलिट³स ’
Ìहणून वगêकृत करणे, जेÓहा िभÆन ŀĶीकोन असलेले आिण जीवना¸या िविवध ±ेýातील
लोकÂयांचा बराचसा वेळ एकý घालवतात तेÓहा परÖपर संघषª जवळजवळ अपåरहायª
असतो. परÖपर संघषª उÂपादकता आिण मनोबलावर िवपåरत पåरणाम करतात. वेळेवर ल±
न िदÐयास ते सहजपणे वाढू शकतात.
आंतरगट संघषª:
संÖथाÂमक उिĥĶे बहòधा महßवाकां±ी असतात – Âयांना िविवध Öतरांचा अनुभव आिण
कौशÐय असलेले लोक एकý येणे आवÔयक असते. Âयामुळे सुरळीत कामकाजासाठी
कमªचाöयांची संघांमÅये िवभागणी करणे सामाÆय आहे. संÖथेतील इतर काही ÿकार¸या
संघषा«ÿमाणे, आंतर-संघ संघषª हा एकाच संघात िविवध Óयिĉमßवांनी एकý काम
केÐयामुळे होतो. हे श³य आहे कì कायª संघ िकंवा गटातील काही लोकांमÅये काही मूÐये
आिण िवĵास समान आहेत, परंतु जस जसा संघाचा आकार वाढतो तस तसे संघषª देखील
होÁयाची श³यता असते. आंतर-संघ संघषª जबाबदाö यांची ÖपĶ िवभागणी , कामाची ÆयाÍय
िवभागणी आिण ÓयवÖथापन धोरणाĬारे ÓयवÖथािपत केले जाऊ शकते ºया अंतगªत
संघातील कोणÂयाही सदÖयाला कोणÂयाही ÿकारची ‘िवशेष’ वागणूक िदली जात नाही.
munotes.in

Page 127

लोकांचे ÓयवÖथापन
127 आंतर-संघ संघषª:
कामा¸या िठकाणी संघषाªचा सवाªत मोठा ÿकार, आंतर-संघ संघषª असेल. कोणतीही संÖथा
ÿभावीपणे कायª करÁयासाठी, चाका¸या सवª कॉµसमÅये समतोल असणे आवÔयक आहे .
अनेक Óयĉì, गट, संघ, मंडळे आिण इतर भाग धारक एकý काम करत असताना, आंतर-
संघ संघषª सोडवणे ही संघटनाÂमकने Âयांची जबाबदारी आहे. पयªवे±कांनी हे सुिनिIJत
करणे आवÔयक आहे कì संÿेषण चॅनेल खुले आहेत आिण संघांमधील कोणताही तणाव
िकंवा सहकाöयाचा अभाव अंकुरात नाहीसा झाला आहे. हे करÁयासाठी, Âयांना पूवाªúह दूर
करणे, कायªभार ÿभावीपणे वाटप करणे आिण मनोबल वाढवणे आवÔयक आहे. नेÂयाला
Óयिĉमßवातील फरक , सहकारी नातेसंबंध आिण सामूिहक शĉì ल±ात ¶यावी लागते.
शािÊदक चचाª आिण सकाराÂमक मजबुतीकरण आंतर-संघ संघषª सोडवÁयासाठी खूप पुढे
जाते.
वैयिĉक-सामूिहक संघषª:
वैयिĉक-समूह संघषª गटातील Óयĉì आिण संपूणª गट यां¸यात होतो. हा संघषª अगदी
सहज होऊ शकतो. Óयĉì¸या गरजा िकंवा उिĥĶे गटांपे±ा िभÆन असÐयास समÖया उĩवू
शकतात. Óयĉì आिण Âयां¸या गटातील एक सामाÆय समÖयाही बांिधलकìची पातळी आहे.
एखाīा Óयĉìला िविवध Öतरांची बांिधलकì आिण समूहातील वेगवेगÑया भूिमकांमÅये
संøमण जाणवू शकते. Âयानंतर Óयĉì Âयां¸या सदÖयÂवात पाच टÈÈयांतून जाऊ शकते:
“तपास , समाजीकरण , देखभाल, पुनªसमाजीकरण आिण Öमरण ”. या टÈÈयांबरोबरच, Óयĉì
ºया िविवध ÿकार¸या संøमणांमधून जाऊ शकते: “ÿवेश, Öवीकृती, िवचलन आिण
िनगªमन”. हे टÈपे आिण संøमण Óयĉì¸या वैयिĉक मूÐयांवरआिण वचनबĦते¸या
पातळीवर पåरणाम कł शकतात.
दोन संघातील संघषª:
दोन िकंवा अिधक िभÆन गटांमÅये गट-गट संघषª होतो. हा संघषª सामाÆयतः जेÓहा दोन गट
लढत असतात आिण एकाच Åयेयासाठी कायª करत असतात तेÓहा घडते. यामुळे गटांमÅये
संपकª आिण तणाव िनमाªण होऊ शकतो. कायª ÿदशªन, िविशĶ गटांचे महßव आिण
सवªसाधारणपणे, संघ-ÓयवÖथापनातील शýुÂवा¸या आधारावर गट एकमेकांशी संघषाªत
येऊ शकतात. जरी गटांमÅये संघषª असू शकतो, तरीही Âयांचे सदÖय एकमेकां¸या संपकाªत
येऊ शकतात. आंतरसमूहांमधील संपकª ±माशीलतेला ÿोÂसाहन देऊ शकतो आिण कधी
कधी गटांमÅये समेट घडवून आणतो. गटांमधील हा संपकª गट सदÖयांना इतरांबĥल नवीन
मते तयार करÁयास, पूवªúह कमी करÁयास आिण Öवीकृतीला ÿोÂसाहन देÁयास मदत कł
शकतो. एका शहरातील दोन कॉफì शॉÈस दुसöयापे±ा जाÖत úाहक आणÁयासाठी भांडत
असतील तर गट -गट संघषाªचे उदाहरण असेल. गटांमÅये समÖया िनमाªण करणारा आणखी
एक घटक Ìहणजे भौगोिलक Öथान. संघषाªमुळे Óयĉì आिण संÖथा या दोघांवर ही
नकाराÂमक पåरणाम होतात. गट -समूहसंघषाªचे अनेक नकाराÂमक पåरणाम होतात.
उदाहरणाथª, गटातील Óयĉéना कामात रस नसणे, नोकरीत जाÖत असंतोष असतो.
munotes.in

Page 128

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
128 ४.२.३ संघषाªची कारणे:
संघषाªची पाच मु´य कारणे आहेत: मािहती संघषª, मूÐय संघषª, ÖवारÖय संघषª, नातेसंबंध
संघषª आिण संरचनाÂमक संघषª.
अ. जेÓहा लोकांकडे िभÆन िकंवा अपुरी मािहती असते िकंवा कोणता डेटा संबंिधत आहे
यावर मतभेद होतात तेÓहा मािहती िववाद उĩवतात. ऐकÁयासाठी पुरेसा वेळ देऊन,
तटÖथ ÓयĉìĬारे सोयीÖकर आदरयुĉ वातावरणात प±ांना मािहतीतील असमानता
दूर करÁयास अनुमती िमळते.
ब. जेÓहा लोकांना समजलेली िकंवा वाÖतिवक िवसंगत िवĵास ÿणाली असते तेÓहा
मूÐयांमÅये संघषª िनमाªण होतो. िजथे एखादी Óयĉì िकंवा गट आपली मूÐये इतरांवर
लादÁयाचा ÿयÂन करतो िकंवा मूÐयां¸या संचावर अनÆय अिधकाराचा दावा करतो,
तेÓहा िववाद उĩवतात. जरी मूÐये वाटाघाटी न करÁयायोµय असू शकतात, Âयांची
चचाª केली जाऊ शकते आिण लोक एकमेकांसोबत शांततेने आिण सुसंगतपणे जगणे
िशकू शकतात.
क. समजलेÐया िकंवा वाÖतिवक िवसंगत गरजांवरील Öपध¥मुळे ÖवारÖय संघषª होतात.
पैसा, संसाधने िकंवा वेळे¸या मुīांवłन असे संघषª होऊ शकतात. प± बहòतेकदा
चुकून मानतात कì Âयां¸या Öवतः¸या गरजा पूणª करÁयासाठी, Âयां¸या ÿितÖपÅयाªचा
Âयाग केला पािहजे. मÅयÖथ िहतसंबंध जोडÁयाचे मागª ओळखÁयात आिण परÖपर
लाभा¸या संधी िनमाªण करÁयात मदत कł शकतो.
ड. जेÓहा गैरसमज, तीĄ नकाराÂमक भावना िकंवा कमकुवत संÿेषण असते तेÓहा
नातेसंबंधात संघषª होतो. एक Óयĉì दुसöयावर अिवĵास ठेवू शकते आिण असा
िवĵास ठेवू शकते कì दुसöया Óयĉìची कृती Ĭेषाने िकंवा दुसöयाला हानी
पोहोचवÁया¸या हेतूने ÿेåरत आहे. ÿÂयेक Óयĉìला समÖयांबĥल बोलÁयासाठी आिण
इतर Óयĉì¸या िचंतेला ÿितसाद देÁयासाठी अिवरत वेळ देऊन नातेसंबंधातील संघषª
दूर केला जाऊ शकतो.
इ. संरचनाÂमक संघषª इतरांवर केलेÐया जाचक वतªनामुळे होतात. मयाªिदत संसाधने
िकंवासंधी तसेच संÖथा संरचना अनेकदा संघषª वतªनाला ÿोÂसाहन देतात. प±ांना
मÅयÖथीचा चांगला फायदा होऊ शकतो कारणमंच शĉì असंतुलन तटÖथ करÁयात
मदत करेल.
संघषाªचे कारण काहीही असो , एक अनुभवी मÅयÖथ प±ांनाÂयांचे ल± लढÁयापासून
िनराकरणाकडे वळिवÁयास मदत कł शकतो. ते अपåरहायªपणे िनःप±पाती असÐयाने,
तटÖथ असे वातावरण तयार करतात जेथे प± ÿिøयेवर िवĵास ठेवू शकतात आिण
िनराकरणासाठी कायª कł शकतात.

munotes.in

Page 129

लोकांचे ÓयवÖथापन
129 ४.२.४ संघषª ÓयवÖथापनाची Óया´या:
संघषª ÓयवÖथापन Ìहणजे संघषª ओळखणे आिण हाताळणे हे समजूतदारपणे, िनÕप±पणे
आिण कायª ±मतेने हाताळणे. Óयवसायातील संघषª हा कामा¸या िठकाणी एक नैसिगªक भाग
असÐयाने, संघषª समजून घेणारे आिण Âयांचे िनराकरण कसे करावे हे मािहत असलेले
लोक असणे महÂवाचे आहे. आज¸या जगात हे नेहमीपे±ा जाÖत महßवाचे आहे. ÿÂयेकजण
ते ºया कंपनीसाठी काम करतो Âया कंपनीसाठी ते िकती मौÐयवान आहेत हे दाखिवÁयाचा
ÿयÂन करत असतात आिण काही वेळा यामुळे टीम¸या इतर सदÖयांशी वाद होऊ
शकतात.
४.२.५ संघषª ÓयवÖथापन शैली:
जरी संघषª हा कोणÂया ही कामा¸या िठकाणी एक सामाÆय आिण नैसिगªक भाग असला
तरी, यामुळे अनुपिÖथती, गमावलेली उÂपादकता आिण मानिसक आरोµय समÖया उĩवू
शकतात. Âयाच वेळी, संघषª हा एक ÿेरक असू शकतो जो नवीन कÐपना आिण नािवÆय
िनमाªण करतो तसेच वाढीव लविचकता आिण काम काजा¸या संबंधांची चांगली समज
िनमाªण करतो. तथािप, संघटनां¸या यशात योगदान देÁयासाठी संघषª ÿभावीपणे
ÓयवÖथािपत करणे आवÔयक आहे.
आज¸या कायªरत Óयावसाियकांसाठी एक महßवपूणª पाýता हे समजून घेणे आहे कì
आपÐया ÿÂयेकाकडे संघषाªचा सामना करÁयाचा Öवतःचा मागª आहे. जगभरातील मानव
संसाधन िनयामक (एच आर) Óयावसाियक, संघषª ÓयवÖथापना¸या पाच ÿमुख शैली
आहेत- सहयोग करणे, Öपधाª करणे, टाळणे, सामावून घेणे आिण तडजोड करणे.
“ÿÂयेक रणनीतीचे Öवतःचे फायदे आहेत; कोणतीही योµय िकंवा चुकìची संघषª ÓयवÖथापन
शैली नाही,” डॉ. बाबªरा बेनोिलएल Ìहणतात, “तुÌही संघषा«ना सहज कसे ÿितसाद देता हे
समजून घेणे तसेच इतर ÓयवÖथापन शैलéबĥल जागłकता वाढवÁयामुळे तुÌही िविशĶ
पåरिÖथतéकडे कसे जाता आिण कायª±म आिण ÿभावी संघषª कसे घडवून आणता हे मदत
कł शकते. ठराव."
i. पाच ÿमुख संघषª ÓयवÖथापन शैली:
ÿÂयेक शैली केÓहा आिण कशी वापरायची हे जाणून घेतÐयाने संघषª िनयंिýत करÁयात
मदत होऊ शकते आिण कामकाजा¸या वातावरणात सुधारणा होऊ शकते.
१. सहयोगी शैली:
खंबीर आिण सहकायाªचे संयोजन, जे सहयोग करतात ते ÿÂयेका¸या िचंतापूणª करणारे
समाधान ओळखÁयासाठी इतरांसोबत काम करÁयाचा ÿयÂन करतात. या शैलीत, जे
टाळÁया¸या िवŁ Ħ आहे, दोÆही बाजूंना हवे ते िमळू शकते आिण नकाराÂमक भावना कमी
केÐया जातात. “जेÓहा दीघªकालीन नातेसंबंध आिण पåरणाम महßवाचे असतात तेÓहा
सहयोग करणे उ°म कायª करते - उदाहरणाथª, दोन िवभागांना एका िवभागामÅये munotes.in

Page 130

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
130 समाकिलत करÁयाचे िनयोजन, िजथे तुÌहाला नÓयाने Öथापन झालेÐया िवभागात
दोÆहीपैकì सवō°म हवे आहे,” डॉ. बेनोलील Ìहणतात.
२. ÖपधाªÂमक शैली:
जे Öपधाª करतात ते ठाम आिण असहयोगी असतात आिण दुसöया Óयĉì¸या खचाªवर
Öवतः¸या िचंतांचा पाठपुरावा करÁयास इ¸छुक असतात. डॉ. बेनोलील ÖपĶ करतात कì
ही शैली वापरणे कायª करते जेÓहा आपण संबंधांची काळजी करत नाही परंतु पåरणाम
महÂवाचा असतो , जसे कì नवीन ³लायंटसाठी दुसöया कंपनीशी Öपधाª करताना. पण, ती
सावध करते, “तुम¸या संÖथेमÅये Öपधाª कł नका; Âयामुळे संबंध िनमाªण होत नाहीत. "
३. शैली टाळणे:
जे संघषª टाळतात ते िबनधाÖत आिण असहयोगी असतात आिण मुÂसĥीपणाने एखाīा
मुīाला बगल देतात िकंवा फĉ धो³या¸या पåरिÖथतीतून माघार घेतात. "पåरिÖथतीला
सामोरे जाणे पुढे ढकलणे अिधक सुरि±त असताना याचा वापर करा िकंवा तुÌहाला
पåरणामाबĥल फारशी िचंता नसेल, जसे कì नोकरीवर Face Time वापरÁया¸या Âयां¸या
नीितम°ेबĥल सहकमªचाया«शी तुमचा संघषª असÐयास.
४. सामावून घेणारी शैली:
Öपध¥¸या उलट, समोर¸या Óयĉìला संतुĶ करÁयासाठी सामावून घेताना आÂमÂयागाचा
एक घटक असतो . जरी ते उदार वाटत असले तरी, ते कमकुवत लोकांचा फायदा घेऊ
शकते आिण राग आणू शकते. डॉ. बेनोलील Ìहणतात , “जेÓहा तुÌहाला िनकालाची फारशी
पवाª नसते पण तुÌहाला नाते जपायचे असते िकंवा ते जपायचे असते तेÓहा तुÌही सामावून
घेऊ शकता ,” डॉ. बेनोलील Ìहणतात , “जसे कì बॉससोबत जेवायला जाणे आिण सहमत
होणे, तुÌहाला हवे असÐयास दुपार¸या जेवणासाठी थाईफूडसाठी जाÁयासाठी , ते
मा»यासाठी ठीक आहे.”
५. तडजोड करणारी शैली:
या शैलीचे उिĥĶ एक समपªक, परÖपर Öवीकाराहª उपाय शोधणे आहे जे काही खंबीरपणा
आिण सहकायª राखून संघषाªतील दोÆही प±ांचे अंशतः समाधान करते. “पåरणाम िनणाªयक
नसताना आिण तुÌही वेळ गमावत असताना ही शैली वापरणे उ°म आहे; उदाहरणाथª,
जेÓहा तुÌहाला फĉ िनणªय ¶यायचा असेल आिण अिधक महßवा¸या गोĶéकडे जायचे
असेल आिण िनणªय घेÁयासाठी थोडेसे देÁयास तयार असाल,” डॉ. बेनोलील Ìहणतात.
"तथािप ," ती पुढे Ìहणते, "कोणीही खरोखर समाधानी नाही याची जाणीव ठेवा."
डॉ. बेनोिलएल Ìहणतात, “िववाद उĩवÐयावर घाबłन का हे अÂयंत महßवाचे आहे कारण
तुÌही कł शकता अशा काही गोĶी आहेत, जसे कì संघषª कमी करÁयासाठी ÿितसाद
देÁयासाठी एक भांडार तयार कłन अिधक कुशल आिण पाý बनणे.
आज¸या Óयावसाियक जगात तुम¸याकडे असलेले हे सवाªत मौÐयवान कौशÐयांपैकì एक
असले तरी, संघषª ÓयवÖथापन हे असे काहीतरी आहे ºयापासून बरेच लोक टाळतात. munotes.in

Page 131

लोकांचे ÓयवÖथापन
131 संघषª आपÐयापैकì बहòतेकांसाठी वैयिĉक आिण Óयावसाियक दोÆही संदभा«मÅये
Öवाभािवकप णे अÖवÖथ आहे, परंतु उÂपादक , िनरोगी मागाªने संघषª ÿभावीपणे
हाताळÁयास िशकणे आवÔयक आहे - िवशेषत: कामा¸या िठकाणी.
आपण नेतृÂव िÖथतीत असÐयास हे िवशेषतः खरे आहे. संघषª उĩवताच ते ÿभावीपणे
ÓयवÖथािपत करÁयात स±म होÁयासाठी - आिण तुम¸या कायª संघा¸या सवō°म
िहतासाठी - हे तुम¸या िहताचे आहे. संघषª सोडवÁयासाठी धोरणे िशकणे हा नेतृÂवाचा एक
आवÔयक भाग आहे.
संघषª िनराकरण हे एक कौशÐय आहे जे अनेक वषा«¸या सराव आिण अनुभवातून उ°म
ÿकारे तयार केले जाते, तरीही काही सवाªत सामाÆय आिण ÿभावी संघषª िनराकरण
धोरणांसह ÿारंभ केÐयाने तुÌहालापुढील वषा«पय«त काम करÁयासाठी एक मजबूत पाया
िमळेल.
४.२.६ संघषª िनराकारणाचे पाच ÿमुख धोरणे:
१. संघषाªकडे दुलª± कł नका:
जर तुÌही कोणी असाल ºयाला संघषाªला सामोरे जाणे आवडत नसेल, तर तुमचे डोके
वाळूत टाकणे आिण ते अिÖतÂवात नसÐयाची बतावणी करणे मोहक वाटू शकते, आशा
आहे कì ते Öवतःच िनराकरण करेल. हे कधी कधी घडू शकते, परंतु सÂय हे आहे कì
बहòसं´य वेळा, यामुळे पåरिÖथती आणखी िबघडते. दुलªि±त संघषा«मÅये कालांतराने
वाढÁयाची आिण अयोµय ±णी पुÆहा ÿकट होÁयाची ÿवृ°ी असते, Ìहणून तुम¸या कायª
संघाला अनुकूल बनवा आिण जेÓहा ते उĩवतात तेÓहा संघषª दूर करा, आपण ओळखताच
कळीमÅये संभाÓय िवषारी पåरिÖथती नĶ करा.
२. समÖया काय आहे ते ÖपĶ करा:
तुÌही तुम¸या टीममधील दोन सदÖयांमधील संघषाªला सामोरे जात असÐयास , तुÌहाला
सवª तÃये िमळणे महßवाचे आहे. सहभागी असलेÐया ÿÂयेक Óयĉìसोबत बसा आिण नेमकì
समÖया काय आहे ते शोधा. ÿÂयेक Óयĉìला पåरिÖथती कशी समजते? कोणÂया गरजा
पूणª होत नाहीत ? ÿÂयेक प± योµय ठराव Ìहणून कायपाहतो ? तुÌही िनःप±पाती मÅयÖथ
Ìहणून काम करत आहात हे सहभागी सवª प±ांना समजले आहे याची खाýी करा आिण
Âयांना कळवा कì ते संवेदनशील मािहती शेअर करÁयास सोयीÖकर वाटू शकतात.
३. सहभागी प±ांना बोलÁयासाठी एकý आणा:
एकदा तुÌहाला सवª सहभागी प±ांशी Öवतंýपणे बोलÁयाची संधी िमळाली कì, Âयांना एका
बैठकìत एकý आणा जेणेकłन ते तटÖथ वातावरणात Âयांचे मतभेद दूर कł शकतील. हा
िवचार मंथन, सिøय ऐकÁयाची आिण वेगवेगÑया ŀĶीकोनांसाठी मोकळे राहÁयाची वेळ
आहे - समÖया काय आहे, ÿÂयेक Óयĉì संघषाªत कोणती भूिमका बजावत आहे आिण
काही संभाÓय उपाय काय असू शकतात याची सामाÆय समज िमळवणे हे Åयेय आहे.
munotes.in

Page 132

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
132 ४. उपाय ओळखा:
दोÆही प±ांना पåरिÖथतीवर चचाª करÁयाची संधी िमळाÐयानंतर, समाधानकारक ठराव
काय असू शकतो - आिण तेथे कसे जायचे हे ओळखÁयाची वेळ आली आहे. तĬतच, या
टÈÈयापय«त, दोÆही प± एकमेकांची बाजू समजून घेतील, आिण बöयाचदा संघषª केवळ
सुलभ, खुÐया संवादाने सोडवला जाईल. तथािप , पåरिÖथतीला पुढील िनराकरणाची
आवÔयकता असÐयास , तुÌहाला Âयात पाऊल टाकावे लागेल आिण Âयांना वाजवी तोडगा
काढÁयात मदत करावी लागेल. या टÈÈयासाठी थोडावेळ आिण ÿयÂन आवÔयक असू
शकतात , कारÁयासाठी दोÆही प±ांनी Âयांचे मतभेद आिण ÿाधाÆये बाजूला ठेवून कायª
करÁयासाठी काही सामाईक आधार शोधणे आवÔयक आहे (ºयामÅये Âयांना पåरिÖथतीतून
सवª काही न िमळणे समािवĶ असू शकते). Âयानंतर, दोÆही Óयĉéस ह पायöयांची एक ठोस
यादी तयार करÁयासाठी कायª करा ºयामुळे समाधान साÅय होईल.
५. िनरी±ण करणे आिण संघषाªचे अनुसरण करणे सुł ठेवा
फĉ एक उपाय ओळखला गेला आहे आिण संबोिधत केला गेला आहे याचा अथª असानाही
कì तो िनघून जाईल. एक ÓयवÖथापक Ìहणून, संघषª खरोख र हाताळला गेला आहे आिण
िनराकरण करÁयासाठी ओळखÐया गेलेÐया चरणांचे पालन केले जात आहे याची खाýी
करÁयासाठी दोÆही प±ांशी संपकª साधÁयाची जबाबदारी तुमची आहे. सवª काही ठीक
चालले आहे असे वाटत असÐयास , वेळोवेळी थांबणे आिण िनरी±ण करणे ल±ात ठेवा,
फĉ गोĶी खरोखर सुरळीत चालÐया आहेत कì नाही हे पाहÁयासाठी िकंवा पृķ भागाखाली
अजूनही र¤गाळलेले तणाव आहेत जे हाताळले जाणे आवÔयक आहे. जर हे ÖपĶ असेल कì
समाधान कायª करत नाही िकंवा पåरिÖथतीसाठी योµय िनराकरण नÓहते, तर अपे±ा
पुनस«चियत करÁयासाठी , पयाªयी उपाय ओळखÁयासाठी आिण सकाराÂमक आिण िनरोगी
िनमाªण करÁयासाठी Âयांचा संवाद सुł ठेवÁयासाठी दोÆही प±ांसोबत कायª करÁयात
सिøय असÐयाचे सुिनिIJत करा. कामाचे वातावरण.
तुमची ÿगती तपासा:
१. संघषा«ची कारणे काय आहेत.
२. संघषª ÓयवÖथापनासाठी कोणÂया धोरणांचा अवलंब केला जातो.
३. संघषा«¸या ÿकारांवर लहान टीप िलहा.
४. मापन संघषª ÓयवÖथापन शैली काय आहेत.
४.३ øोध/राग ÓयवÖथापन ४.३.१ øोधाचा अथª:
रागही एक सामाÆय , िनरोगी भावना आहे, चांगली िकंवा वाईट नाही. कोणÂयाही भावनां
ÿमाणे, ती एक संदेश देते, तुÌहाला सांगते कì पåरिÖथती अÖवÖथ करणारी , अÆयायकारक
िकंवा धमकì देणारी आहे. रागावर तुमची गुडघे दुखीची ÿितिøया Öफोटाची असेल, munotes.in

Page 133

लोकांचे ÓयवÖथापन
133 तथािप , तो संदेश कधीही पोहोचवÁयाची संधी नाही. Âयामुळे, जेÓहा तुम¸यावर वाईट
वागणूक िकंवा अÆयाय झाला असेल तेÓहा राग येणे अगदी सामाÆय आहे, परंतु जेÓहा तुÌही
Öवतःला िकंवा इतरांना इजा पोहोचेल अशाÿकारे राग Óयĉ करता तेÓहा एक समÖया
बनते. तुÌहाला वाटेल कì तुमचा रागबाहेर काढणे चांगले आहे, तुम¸या आजूबाजूचे लोक
खूप संवेदनशील आहेत, तुमचा राग ÆयाÍय आहे िकंवा तुÌहाला आदर िमळवÁयासाठी
तुमचा राग दाखवÁयाची गरज आहे. परंतु सÂय हे आहे कì रागामुळे लोक तुÌहाला ºया
ÿकारे पाहतात, तुमचा िनणªय खराब करतात आिण यशा¸या मागाªत अडथळा आणतात
Âयावर नकाराÂमक पåरणाम होÁयाची श³यता जाÖत असते.
४.३.२ øोधाचे पåरणाम:
राग जो सतत भडकतो िकंवा िनयंýणाबाहेर जातो Âयाचे तुम¸यासाठी गंभीर पåरणाम होऊ
शकतात:
शारीåरक ÖवाÖÃय:
सतत तणाव आिण रागा¸या उ¸च पातळीवर काम केÐयाने तुÌहाला Ńदयिवकार , मधुमेह,
कमकुवत रोग ÿितकारक शĉì, िनþानाश आिण उ¸च रĉदा बहोÁयाची श³यता असते.
मानिसक आरोµय:
तीĄ रागामुळे मोठ्या ÿमाणात मानिसक ऊजाª खचª होते आिण तुम¸या िवचारांवर ढग
पडतो , Âयामुळे एकाú करणे िकंवा जीवनाचा आनंद घेणे कठीण होते. यामुळे तणाव , नैराÔय
आिण इतर मानिसक आरोµय समÖयादेखील होऊ शकतात.
कåरअर:
रचनाÂमक टीका, सजªनशील मतभेद आिण गरम वादिववाद िनरोगी असू शकतात. परंतु
फटके मारÐयाने तुमचे सहकारी, पयªवे±क िकंवा ³लायंट वेगळे होतात आिण Âयांचा आदर
कमी होतो.
संबंध:
तुÌहाला सवाªिधक आवडत असलेÐया लोकांमÅये øोध कायमÖवłपी चĘे आणू शकतो
आिण मैýी आिण कामा¸या संबंधात अडथळा आणू शकतो. Öफोटक रागामुळे इतरांना
तुम¸यावर िवĵास ठेवणे, ÿामािणकपणे बोलणे िकंवा आराम दायक वाटणे कठीण होते—
आिण िवशेषतः मुलांसाठी हानीकारक आहे.
जर तुमचा Öवभाव उÕण असेल, तर तुÌहाला असे वाटेल कì ते तुम¸या हाताबाहेर गेले आहे
आिण Âया ÿाÁयाला काबूत आणÁयासाठी तुÌही फारसे काही कł शकत नाही. पण तुम¸या
रागावर तुमचा िवचार करÁयापे±ा जाÖत िनयंýण आहे . तुम¸या रागाची खरी कारणे आिण
या राग ÓयवÖथापन साधनांबĥल¸या अंतŀªĶीसह, तुÌही इतरांना न दुखावता तुम¸या
भावना Óयĉ करायला िशकू शकता आिण तुमचा Öवभाव तुम¸या आयुÕयाला हायजॅक
करÁयापासून रोखू शकता. munotes.in

Page 134

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
134 ४.३.३ øोध/राग ÓयवÖथापन तुÌहाला कशी मदत कł शकते?:
बöयाच लोकांना असे वाटते कì राग ÓयवÖथापन Ìहणजे आपला राग दाबणे िशकणे होय.
पण कधीही रागावणे हे िनरोगी Åयेय नाही. तुÌही िकतीही ÿयÂन केला तरी ही राग बाहेर
येईल. राग ÓयवÖथापनाचे खरे उिĥĶ रागा¸या भावनांना दडपून टाकणे नाही, तर
भावनांमागील संदेश समजून घेणे आिण िनयंýण न गमावता िनरोगी मागाªने Óयĉ करणे हे
आहे. तुÌही असे केÐयावर, तुÌहाला फĉ बरे वाटेलच असे नाही, तर तुम¸या गरजा पूणª
होÁयाची , तुम¸या जीवनातील संघषª ÓयवÖथािपत करÁयात आिण तुमचे नाते अिधक
मजबूत होÁयाची श³यता ही अिधक असेल.
राग ÓयवÖथापना¸या कलेमÅये ÿभुÂव िमळिवÁयासाठी काम करावेलागते, परंतु आपण
िजतका सराव कराल िततके सोपे होईल. आिण मोबदला खूप मोठा आहे. तुम¸या रागावर
िनयंýण ठेवÁयास आिण योµय åरÂयाÓयĉ करÁयास िशकÐयाने तुÌहाला चांगले नातेसंबंध
िनमाªण करÁयात , तुमचे Åयेय साÅय करÁयात आिण िनरोगी , अिधक समाधानी जीवन
जगÁयास मदत होईल.
टीप १: तुम¸या रागामागे नेमके काय आहे ते शोधा:
तुÌही कधी मूखª गोĶीवłन वादात सापडला आहात का? मोठ्या मारामारी अनेकदा लहान
गोĶीवłन होतात , जसे कì िडश सोडली िकंवा दहा िमिनटे उशीर झाला. पणÂया मागे
सहसा मोठी समÖया असते. जर तुÌहाला तुमची िचडिचड आिण राग झपाट्याने वाढत
असेल तर Öवतःला िवचारा , "मला खरोखर कशाचा राग आहे ?" िनराशेचा खरा ąोत
ओळखणे तुÌहाला तुमचा राग अिधक चांगÐया ÿकारे Óयĉ करÁयात , रचनाÂमक कृती
करÁयास आिण िनराकरणासाठी कायª करÁयास मदत करेल.
तुमचा राग लािजरवाणा , असुरि±तता, दुखापत, लाज िकंवा असुरि±तता यासार´या इतर
भावनांवर मुखवटा घालत आहे का?
जर तुमचा गुडघे दुखीचा ÿितसाद अनेक पåरिÖथतéमÅये राग असेल तर तुमचा Öवभाव
तुम¸या खöया भावना लपवत असÁयाची श³यता आहे. िवशेषत: जर तुÌही अशा कुटुंबात
वाढलात तर जेथे भावना Óयĉ करÁयास पूणªपणे िनŁÂसािहत केले जाते. एक ÿौढ Ìहणून,
तुÌहाला रागाÓयितåरĉ इतर भावना माÆय करणे कठीण जाऊ शकते.
राग देखील िचंतेवर मुखवटा घालू शकतो. जेÓहा तुÌहाला धोका जाणवतो , एक तर
वाÖतिवक िकंवा काÐपिनक , तुमचे शरीर "लढा िकंवा उड्डाण" ÿितसाद सिøय करते.
"लढा" ÿितसादा¸या बाबतीत , ते सहसा राग िकंवा आøमकता Ìहणून ÿकट होऊ शकते.
तुमचा ÿितसाद बदलÁयासाठी , तुÌहाला िचंता िकंवा भीती कशामुळे वाटत आहे हे
शोधÁयाची आवÔयकता आहे.
रागा¸या समÖया तुÌही लहानपणी िशकलेÐया गोĶéमुळे उĩवू शकतात. तुÌही तुम¸या
कुटुंबातील इतरांना ओरडताना , एकमेकांना मारताना िकंवा वÖतू फेकताना पािहÐयास ,
तुÌहाला वाटेल कì राग अशाÿकारे Óयĉ केला जावा. munotes.in

Page 135

लोकांचे ÓयवÖथापन
135 राग हे उदासीनता (िवशेषत: पुŁषांमÅये), आघात िकंवा तीĄ ताण यासार´या इतर
अंतिनªिहत आरोµय समÖयेचे ल±ण असू शकते.
तुम¸या रागात डोळयाला भेटÁयापे±ा जाÖत काही आहे हे कळते.
तुÌहाला तडजोड करणे कठीण आहे. इतर लोकांचे ŀिĶकोन समजून घेणे तुम¸यासाठी
कठीण आहे आिण मुĥा माÆय करणे कठीण आहे का? जर तुÌही अशा कुटुंबात वाढलात
िजथे राग िनयंýणाबाहेर गेला असेल, तर तुÌहाला आठवत असेल कì रागावलेली Óयĉì
सवाªत मोठ्याने आिण सवाªत जाÖत मागणी कłन कशी मागª काढली. तडजोड केÐयाने
अपयश आिण असुरि±ततेची भीतीदायक भावना येऊ शकते.
तुÌही िभÆन मतांकडे वैयिĉक आÓहान Ìहणून पाहता. तुमचा मागª नेहमीच बरोबर असतो
यावर तुमचा िवĵास आहे आिण इतर लोक असहमत असताना रागवतात का? जर तुÌहाला
िनयंýणात असÁयाची तीĄ गरज असेल िकंवा नाजूक अहंकार असेल, तर तुÌही इतर
ŀĶीकोनांचा अथª तुम¸या अिधकाराला आÓहान Ìहणून लावू शकता , फĉ गोĶéकडे
पाहÁया¸या वेगÑया पĦती ऐवजी.
तुÌहाला रागाÓयितåरĉ इतर भावना Óयĉ करÁयात ýास होतो. कठोर आिण िनयंýणात
असÁयाचा तुÌहाला अिभमा न आहे का? भीती, अपराधीपणा िकंवा लाज या सार´या
भावना तुÌहाला लागू होत नाहीत असे तुÌहाला वाटते का? ÿÂयेका¸या मनात Âया भावना
असतात Âयामुळे तुÌही रागाचा वापर Âयां¸यासाठी आवरण Ìहणून करत असाल. जर तुÌही
वेगवेगÑया भावनांनी अÖवÖथ असाल , िडÖकने³ट झाला असाल िकंवा ÿसंगांना
रागवलेÐया एक-नोट ÿितसादात अडकले असाल , तर तुम¸या भावनांशी पुÆहा संपकª
साधणे महßवाचे आहे.
टीप २: तुम¸या रागाची चेतावणी िचÆहे जाणून ¶या:
तुÌहाला असे वाटेल कì तुÌही केवळ चेतावणी न देता øोधाने Öफोटत आहात , खरे तर
तुम¸या शरीरात शारीåरक चेतावणीची िचÆहे आहेत. तुमचा Öवभाव तापू लागला आहे या
तुम¸या Öवतः¸या वैयिĉक ल±णांची जाणीव कłन िदÐयाने तुमचा राग िनयंýणाबाहेर
जाÁयाआधी Âयावर िनयंýण ठेवÁयासाठी पावले उचलता येतात.
तुम¸या शरीरात राग कसा येतो याकडे ल± īा:
 तुम¸या पोटात गाठी
 आपले हात िकंवा जबडा घĘ पकडणे
 िचकट िकंवा लालसर वाटणे
 जलद ĵास घेणे
 डोके दुखी
 िफरावेसे वाटणे munotes.in

Page 136

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
136  "लाल िदसणे"
 मन एकाú करÁयात अडचण येणे.
 धडधडणारे Ńदय
 आपले खांदे ताणणे
टीप ३: तुमचे िůगर ओळखा:
 तणाव पूणª घटना व रागाला पयाªय नाही, परंतु या घटनांचा तुम¸यावर कसा पåरणाम
होतो हे समजून घेणे तुÌहाला तुम¸या वातावरणावर िनयंýण ठेवÁयास आिण
अनावÔयक ýास टाळÁयास मदत कł शकते. तुमची िनयिमत िदनचयाª पहा आिण
िøयाकलाप , िदवसा¸या वेळा, लोक, िठकाणे िकंवा पåरिÖथती ओळखÁयाचा ÿयÂन
करा ºयामुळे िचडिचड िकंवा संतĮ भावना िनमाªण होतात.
 ÿÂयेक वेळी तुÌही िमýां¸या िविशĶ गटासह िűं³ससाठी बाहेर जाता तेÓहा कदािचत
तुÌही भांडता. िकंवा कदािचत तुम¸या रोज¸या ÿवासातील रहदारीचा तुÌहाला ýास
होईल. जेÓहा तुÌही तुमचे िůगर ओळखता , तेÓहा ते टाळÁया¸या मागा«चा िवचार करा
िकंवा पåरिÖथती वेगÑया पĦतीने पहा जेणेकłन. तुÌहाला राग येणार नाही.
 नकाराÂमक िवचारांचे नमुने ºयामुळे राग येऊ शकतो
 तुÌहाला असे वाटेल कì बाĻघटक - इतर लोकां¸या असंवेदनशील कृती,
उदाहरणाथª, िकंवा िनराशाजनक पåरिÖथती - तुमचा राग आणत आहेत. परंतु
रागा¸या समÖयांचा तुम¸या सोबत काय घडते या¸याशी कमी संबंध आहे, जे घडले
Âयाचा तुÌही कसा अथª लावता आिण िवचार करता यावर अवलंबून आहे.
 सामाÆय नकाराÂमक िवचार नमुÆयांमÅये जे राग आणतात आिण उ°ेिजत करतात:
अितसामाÆयीकरण :
उदाहरणाथª, “तुÌही मला नेहमी ÓयÂयय आणता. तू कधीच मा»या गरजांचा िवचार करत
नाहीस. ÿÂयेक जण माझा अनादर करतो. पाýतेचे ®ेय मला कधीच िमळत नाही.”
“लोभ”आिण “आवÔयक” या गोĶéचा वेध घेणे:
पåरिÖथती कशाÿकारे जावी िकंवा जाणे आवÔयक आहे याबĥल कठोर ŀिĶको न बाळगणे
आिण जेÓहा वाÖतिवकता या ŀĶीकोनाशी जुळत नाही तेÓहा राग येणे.
मनाने वाचणे आिण िनÕकषाªपय«त जाणे:
कोणीतरी काय िवचार करत आहे िकंवा काय वाटत आहे हे तुÌहाला "मािहत" आहे असे
गृहीत धłन - कì Âयांनी जाणून बुजून तुÌहाला नाराज केले, तुम¸या इ¸छेकडे दुलª± केले
िकंवा तुमचा अनादर केला. munotes.in

Page 137

लोकांचे ÓयवÖथापन
137 दोष देणे:
जेÓहा काही वाईट घडते िकंवा काहीतरी चूक होते, तेÓहा ती नेहमी कोणाचीतरी चूक असते.
तुÌही Öवतःला सांगता, "जीवन ÆयाÍय नाही," िकंवा तुम¸या Öवतः¸या जीवनाची
जबाबदारी घेÁयाऐवजी तुम¸या समÖयांसाठी इतरांना दोष īा.
जेÓहा तुÌही तुम¸या रागाला उ°ेजन देणारे िवचार नमुने ओळखता , तेÓहा तुÌही गोĶéबĥल
कसे िवचार करता ते पुÆहा तयार करायला िशकू शकता. Öवतःला िवचारा: िवचार
खराअसÐयाचा पुरावा काय आहे ? ते खरे नाही का? पåरिÖथतीकडे पाहÁयाचा आणखी
सकाराÂमक , वाÖतववादी मागª आहे का? या गोĶéचा िवचार करणाöया िमýाला मी काय
सांगू?
टीप ४: लवकर शांत होÁयाचे मागª जाणून ¶या:
तुमचा राग वाढत असÐयाची चेतावणी िचÆहे कशी ओळखायची आिण तुम¸या कारणाचा
अंदाज कसा ¶यायचा हे तुÌहाला कळले कì, तुमचा राग िनयंýणाबाहेर जाÁयापूवê तुÌही
Âवरीत कृती कł शकता. अशी अनेक तंýे आहेत जी तुÌहाला शांत होÁयास आिण रागावर
िनयंýण ठेवÁयास मदत कł शकतात.
रागा¸या शारीåरक संवेदनांवर ल± क¤िþत करा. जरी हे िवरोधाभासी वाटत असले तरी,
जेÓहा तुÌही रागात असता तेÓहा तुम¸या शरीराला कसे वाटते ते पािहÐयास तुम¸या रागाची
भाविनक तीĄता कमी होते.
काही खोल ĵास¶या. खोल , मंद ĵासो¸¹वास वाढÂया तणावाचा सामना करÁयास मदत
करते. आपÐया फुÉफुसांमÅये श³य िततकì ताजी हवा िमळवून पोटातून खोल ĵास घेणे
ही महÂवाचे आहे.
हालचाल करा. Êलॉ कभोवती वेगाने चालणे ही एक चांगली कÐपना आहे. शाåररीक
हालचालéमुळे पेÆट-अप एनजê åरलीझ होते ºयामुळे तुÌही शांत डो³याने पåरिÖथतीशी
संपकª साधू शकता.
आपÐया संवेदनांचा वापर करा. आपण Âवरीत तणाव कमी करÁयासाठी आिण शांत
होÁयासाठी ŀĶी, वास, ऐकणे, Öपशª आिण चव वापł शकता. तुÌही एखादे आवडते संगीत
ऐकÁयाचा , मौÐयवान फोटो पाहÁयाचा , एक कप चहाचा आÖवाद घेÁयाचा िकंवा पाळीव
ÿाÁयाला कुरवाळÁयाचा ÿयÂन कł शकता.
जर तुÌही Âयांना ताण देत असाल तर तुमचे खांदे रोल करा, उदाहरणाथª, तुम¸या मानेला
आिण टा ळूला हल³या हाताने मसाज करा.
हळूहळू दहापय«त मोजा. तुम¸या तकªशुĦ मनाला तुम¸या भावना कळू देÁयासाठी मोजणीवर
ल± क¤िþत करा. दहापय«त पोहोचेपय«त तुÌहाला िनयंýणाबाहेर वाटत असÐयास , पुढे
मोजणे सुł करा.
munotes.in

Page 138

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
138 टीप ५: तुमचा राग Óयĉ करÁयासाठी आरोµय दायी मागª शोधा:
जर तुÌही ठरवले असेल कì पåरिÖथतीबĥल राग आणणे योµय आहे आिण ते अिधक चांगले
करÁयासाठी तुÌही काही कł शकता , मु´य Ìहणजे तुम¸या भावना िनरोगी मागाªने Óयĉ
करणे. सकाराÂमक मागाªने संघषª कसा सोडवायचा हे िशकÐयाने तुमचे नाते संबंध खराब
होÁयाऐवजी मजबूत होÁयास मदत होईल.
िनÕप± लढा:
एखाīावर नाराज होणे ठीक आहे, परंतु जर तुÌही ÿामािणकपणे लढले नाही तर नाते
लवकर तुटते. फायिटंग फेअर तुÌहाला इतरांचा आदर करताना तुम¸या Öवतः¸या गरजा
Óयĉ कł देते.
नाते संबंधाला आपले ÿाधाÆय īा:
वादात "िजंकÁयापे±ा" नाते िटकवणे आिण मजबूत करणे हे नेहमीच तुमचे पिहले ÿाधाÆय
असले पािहजे. समोर¸या Óयĉìचा आिण Âयां¸या ŀिĶकोनाचा आदर करा.
वतªमानावर ल± क¤िþत करा:
एकदा तुÌही वादा¸या भोवöयात सापडलात कì, भूतकाळातील तøारी िमसळून टाकणे
सोपे होते. भूतकाळाकडे पाहÁयापे±ा आिण दोष देÁयाऐवजी, समÖयेचे िनराकरण
करÁयासाठी आपण वतªमानात काय कł शकता यावर ल± क¤िþत करा.
±मा करÁयास तयार Óहा:
आपण इ¸छुक नसÐयास िकंवा ±मा करÁयास अ±म असÐयास संघषाªचे िनराकरण करणे
अश³य आहे. िश±ेची इ¸छा सोडवÁयामÅयेच संकÐप आहे, जे आपÐया नुकसानाची
कधीच भरपाई कł शकत नाही आिण आपले आयुÕय आणखी कमी कłन आिण िनचरा
कłन आपÐया इजा वाढवते.
गोĶी जाÖत तापÐया तर िवराम ¶या:
जर तुमचा राग िनयंýणाबाहेर जाऊ लागला , तर काही िमिनटांसाठी िकंवा तुÌहाला शांत
होÁयास वेळ लागेल तो पय«त Öवत:ला या पåरिÖथतीतून दूर करा.
एखादी गोĶ कधी सोडायची ते जाणून ¶या:
तुÌही करारावर येऊ शकत नसÐयास , असहमत होÁयास सहमती īा. वाद चालू
ठेवÁयासाठी दोन लोक लागतात. संघषª कोठेही होत नसÐयास , तुÌही िवलग करणे आिण
पुढे जाणे िनवडू शकता.
टीप ६: Öवतःची काळजी घेऊन शांत रहा:
तुम¸या एकंदर मानिसक आिण शारीåरक आरोµयाची काळजी घेतÐयाने तणाव कमी
होÁयास आिण रागा¸या समÖया दूर करÁयात मदत होऊ शकते. munotes.in

Page 139

लोकांचे ÓयवÖथापन
139 तणाव ÓयवÖथािपत करा:
जर तुमची तणाव पातळी वाढत असेल, तर तुÌहाला तुमचा राग िनयंिýत करÁयासाठी
संघषª करÁयाची श³यता जाÖत आहे. माइंडफुलने समेिडटेशन, ÿगतीशील Öनायू
िशिथलता िकंवा खोल ĵास यासार´या िव®ांती तंýांचा सराव करÁयाचा ÿयÂन करा.
तुÌहाला शांत वाटेल आिण तुम¸या भावनांवर अिधक िनयंýण राहील.
तुमचा िवĵास असलेÐया Óयĉìशी बोला:
िमý िकंवा िÿय Óयĉìशी समोरासमोर गÈपा मारÐयाने तणाव कमी होतो. Óयĉìला उ°रे
देÁयाची गरज नाही, Âयांना फĉ एक चांगला ®ोता असणे आवÔयक आहे. परंतु आपÐया
भावनांबĥल बोलणे आिण पåरिÖथतीबĥल वेगळा ŀĶीकोन शोधणे सारखेच नाही.
एखाīावर फĉ तुमचा राग Óयĉ केÐयाने तुमचा राग वाढेल आिण तुम¸या रागाची समÖया
आणखी वाढेल.
पुरेशी झोप ¶या:
झोपे¸या कमतरतेमुळे नकाराÂमक िवचार वाढू शकतात आिण तुÌहाला ±ुÊध आिण उदास
वाटू शकते. सात ते नऊ तास चांगÐया दजाªची झोप घेÁयाचा ÿयÂन करा.
िनयिमत Óयायाम करा:
तणाव दूर करÁयाचा आिण तणाव कमी करÁयाचा हा एक ÿभावी मागª आहे आिण तो
तुÌहाला िदवसभर अिधक आरामशीर आिण सकाराÂमक वाटू शकतो. बöयाच िदवसात
िकमान ३० िमिनटे लàय ठेवा, जर ते सोपे असेल तर लहान कालावधीत िवभािजत करा.
अÐकोहोल आिण űµसपासून दूर रहा:
ते तुमचे ÿितबंध कमी करतात आिण तुमचा राग िनयंिýत करणे आणखी कठीण कł
शकतात. खूप जाÖत कॅफìन सेवन केÐयाने देखील तुÌहाला िचडिचड होऊ शकते आिण
राग येऊ शकतो.
टीप ७: तणाव कमी करÁयासाठी िवनोद वापरा:
जेÓहा गोĶी तणावúÖत होतात , तेÓहा िवनोद आिण खेळकरपणा तुÌहाला मूड हलका
करÁयास , मतभेदांवर गुळगुळीत करÁयास , समÖया सुधारÁयास आिण गोĶéना ŀĶीकोन
ठेवÁयास मदत कł शकतात. जेÓहा तुÌहाला वाटते कì एखाīा पåरिÖथतीत Öवतःला राग
येतो, तेÓहा थोडा हलका िवनोद वापłन पहा. हे तुÌहाला समोर¸या Óयĉìचा बचाव न
करता िकंवा Âयां¸या भावना दुखावÐयािशवाय तुमचा मुĥा मांडू शकते.
तथािप , हे महÂवाचे आहे कì तुÌही समोर¸या Óयĉìसोबत हसणे, Óयंµय, उĦट िवनोद
टाळा. शंका असÐयास , Öवत:ची अवमूÐयन करणारा िवनोद वापłन ÿारंभ करा. आÌहा
सवा«ना असे लोक आवडतात जे Âयां¸या Öवतः¸या अपयशावर हळुवारपणे मजा कł
शकतात. शेवटी, आपण सवª दोषपूणª आहोत आिण आपण सवª चुका करतो. munotes.in

Page 140

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
140 Ìहणून, कामावर तुमची चूक झाली असेल िकंवा तुÌही Öवतःवर कॉफì सांडली असेल, तर
रागावÁयाऐवजी िकंवा भांडण करÁयाऐवजी, Âयाबĥल िवनोद करÁयाचा ÿयÂन करा. जरी
िवनोद सपशेल पडला िकंवा चुकìचा बाहेर आला , तरीही आपणास अपमािनत होÁयाचा
धोका एकमेव Óयĉì आहे .
जेÓहा ताव आिण राग कमी करÁयासाठी िवनोद आिण खेळाचा वापर केला जातो, तेÓहा
संभाÓय संघषª अिधक कने³शन आिण जवळीक साधÁयाची संधीदेखील बनू शकतो.
टीप ८: तुÌहाला Óयावसाियक मदतीची आवÔयकता असÐयास ओळखा :
यापूवê¸या राग ÓयवÖथापन तंýांचा सराव कłनही, तुमचा राग अजूनही िनयंýणाबाहेर जात
असÐयास , िकंवा तुÌही कायīाने अडचणीत येत असÐयास िकंवा इतरांना ýास देत
असÐयास , तुÌहाला अिधक मदतीची आवÔयकता आहे.
राग ÓयवÖथापन वगª तुÌहाला Âयाच संघषा«चा सामना करणाöया इतरांना भेटू देतातआिण
तुमचा राग ÓयवÖथािपत करÁयासाठी िटपा आिण तंýे िशकू शकतात.
थेरपी, एकतर गट िकंवा वैयिĉक, तुम¸या रागामागील कारणे शोधÁयाचा आिण िůगर
ओळखÁयाचा एक उ°म मागª असू शकतो. रा ग Óयĉ करÁयासाठी नवीन कौशÐयांचा
सराव करÁयासाठी थेरपी एक सुरि±त जागादेखील देऊ शकते.
तुमची ÿगती तपासा:
१. रागाचे वाईट पåरणामकाय आहेत.
४.४ वेळेचे ÓयवÖथापन वेळ ही पृÃवीवरील सवाªत मयाªिदत वÖतू आहे. आपÐया सवा«ना सारखेच २४ तास
िमळतात – मग काही लोक इतरांपे±ा Âयां¸या वेळेसह अिधक साÅय करतात असे का
िदसते? उ°र आहे चांगले वेळÓयवÖथापन.
टाइम मॅनेजम¤ट Ìहणजे तुमचा वेळवेगवेगÑया अॅि³टिÓहटéमÅये कसा िवभागायचा याचे
आयोजन आिण िनयोजन करÁयाची ÿिøया आहे. ते बरोबर िमळवा , आिण कमी वेळेत
अिधक काम करÁयासाठी तुÌही अिधक हòशारीने काम कराल , कठीण नाही, वेळ कमी
असताना आिण दबाव जाÖत असतानाही.
सवō¸च यश िमळिवणारे Âयांचा वेळ अÂयंत चांगÐया ÿकारे ÓयवÖथापन करतात. आिण
कृितशील¸या वेळ-ÓयवÖथापन संसाधनांचा वापर कłन , तुÌही देखील तुम¸या वेळेचा
पुरेपूर उपयोग कł शकता – आ°ापासूनच!
४.४.१ वेळÓयवÖथापनातील अडथळे:
उ¸च िश±ण घेतलेÐया लोकांवर कामाचा भार आिण जबाबदाöया असतात ºयामुळे Âयांना
बरेच िदवस काम करावे लागते. नेÂयांसाठी पåरषदांना उपिÖथत राहणे, ÿिश±णात भाग घेणे munotes.in

Page 141

लोकांचे ÓयवÖथापन
141 आिण वेळ ÓयवÖथापनावर पुÖतके आिण लेखवाचणे हे सामाÆय आहे परंतु ते जे िशकतात
ते अंमलात आणÁयासाठी संघषª करावा लागतो.
Âयां¸यापैकì बहòतेकांना ÿाधाÆय देणे, दैनंिदन उिĥĶे िनिIJत करणे, ÿकÐप ÓयवÖथापन
साधने वापरणे, िनयुĉ करणे, सवाªत आÓहानाÂमक काय¥ लवकर करणे, Âयां¸या
कमªचाöयांना अिधक Öवतंýपणे काम करÁयास स±म करÁयासाठी ÿिश±ण देणे, आिण
Öवतःला जबाबदार ठेवणे या गोĶéची जाणीव होते, परंतु ते तसे करत नाहीत.
वेळ ÓयवÖथापनाशी Âयांचा संघषª ²ाना¸या कमतरतेमुळे नसून Âयांचे न बदलणारे वतªन
आहे. नवीन पĦती लागू करÁयाऐवजी ते जुÆया सवयी पुÆहा का करत राहतात याची कारणे
Âयांना माहीत नसतील िकंवा Âयांची कारणे Âयांना समजत असतील व ते कसे बदलाय चे हे
Âयांना माहीत नसेल.
सामाÆयतः ते Âयां¸या संघटना आिण Öवयं-िशÖती¸या अभावासाठी Öवत:ला दोष देतात
िकंवा Âयांनी िनमाªण केलेÐया ÓयÂययांसाठी ते इतर लोकांना दोष देतात, िकंवा दोÆही. ते
Âयां¸या पåरिÖथतीकडे अÂयंत Óयावहाåरक ŀĶीकोनातून पाहतात आिण अनेकदा िनराश
िकंवा कŌडÐयासारखे वाटतात.
अवचेतन अडथळे:
वेळेचे ÓयवÖथापन भाविनकåरÂया योिजले जाते आिण सुधारणा करÁयाची पिहली पायरी
Ìहणजे भावनांना सामोरे जाणे. लोकांना नेहमी जाणीवपूवªक मािहत नसते कì Âयांचे िनणªय
आिण वतªन कशामुळे चालते. थोड³यात, Óयĉéना ते आनंद िमळवून देÁयासाठी आिण
वेदना िनमाªण करÁयाची अपे±ा असलेÐया गोĶी टाळÁयासाठी Âयांना ÿोúाम केले जाते.
आनंद आिण वेदनांचे हे मूÐयमापन ³विचतच जाणीवपूवªक असते आिण ते अÂयंत
Óयिĉिनķ असते, कारण ते Óयĉì¸या भूतकाळातील अनुभव, ®Ħा, भीती आिण गरजांवर
आधाåरत असते. ÿभावी वेळ ÓयवÖथापनासाठी येथे काही सामाÆय अवचेतन अडथळे
आहेत.
१. पåरपूणªता शोधणे:
पåरपूणªता शोधÁयामुळे ÓयवÖथापकांना ÿÂयेक ÿकÐपावर जाÖत वेळ घालवावा लागेल. ते
लहान तपशीलांना खूप महßव देऊ शकतात जे इतर कोणा¸या ल±ात येणार नाहीत. ते
Âयांचे काम खूपवेळा तपासू शकतात , Öवतःवर शंका घेÁयास सुŁवात करतात आिण
जिटलता जोडतात ºयामुळे अिधक मूÐय िमळत नाही. एक कायª पूणª करÁयासाठी
घालवलेला अनावÔयक वेळ दुसöया कायाªसाठी पूणªपणे गहाळ होईल, ºयामुळे अनावÔयक
िवलंब होईल. पåरपूणªता शोधणे देखील दबाव वाढवू शकते, समजलेÐया अडचणीची पातळी
वाढवू शकते आिण िवलंब होऊ शकते.
२. िनयंýण आवÔयक आहे:
काही लोकांना सवª गोĶी िनयंýणात ठेवÁयाची तीĄ इ¸छा असते आिण ते कायª िवतरण
करÁयास तयार नसतात कारण Âयांचा असा िवĵास आहे कì काहीतरी योµयåरÂया munotes.in

Page 142

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
142 करÁयाचा सवō°म मागª Ìहणजे ते Öवतः करणे. Âयां¸या मानवी संसाधनांचा धोरणाÂमक
वापर करÁयाऐ वजी ते ±मतेपे±ा जाÖत कामांची जबाबदारी घेतात. जेÓहा ते Âयां¸या
कमªचाöयांचे सूàम ÓयवÖथापन करतात आिण इतर लोकां¸या कामाचे पुनरावलोकन
करÁयाचा आúह धरतात . ते Âयांची वैयिĉक ÿाधाÆये असलेÐया बदलांची िवनंती कłन
ÿकÐपांना जाÖत गुंतागुंती देखील कł शकतात परंतु काया«मÅये वÖतुिनķपणे मूÐय जोडत
नाहीत.
३. कायª टाळणे:
ÓयवÖथापक Öवतःला आरामदायक कामांमÅये ÓयÖत ठेवतात आिण अहवाल
िलिहÁयासार´या भीतीदायक कामात िवलंब करतात.
१. कायª पूणª करताना खूप वेदना जाणवणे,
२. आंतåरक ÿेरणा आिण कायाªमÅये ÖवारÖय नसणे,
३. कायª पूणª करÁयासाठी बाĻ दबाव नसणे,
४. का तकªसंगत करणे यासह िविवध कारणांमुळे टाळले जाऊ शकते. ÿती±ा करणे
Öवीकायª आहे,
५. यापे±ा इतर कामांना अिधक महßव देणे,
६. महßवा¸या ऐवजी तातडी¸या गोĶéवर ल± क¤िþत करणे,
७. कायª आटोपशीर भागांमÅये हाताळÁया ऐवजी Âया¸या ÓयाĮीने घाबरणे,
८. पुरेसे सजªनशील िकंवा उÂसाही वाटत नाही आिण Âयाऐवजी सोपी काय¥ िनवडणे िकंवा
९. एखाīा Óयĉì¸या भाविनक गरजा पूणª करणारे कायª िनवडणे (उदा. परÖपरसंवाद
आिण कने³शनची आवÔयकता पूणª करÁयासाठी मीिटंग िकंवा फोनकॉल िकंवा Âवåरत
समाधानासाठी ई-मेÐसना उ°र देणे आिण उÂपादक असÁयाची भावना).
४. अपयशाची भीती :
एखादा ÿकÐप यशÖवीåरÂया पूणª करÁया¸या ±मतेवर आÂमिवĵास नसÐयामुळे भीती
आिण िवलंब िनमाªण होतो. अवघड ÿकÐप शेवट¸या ±णापय«त ढकलला जाईल , ºयामुळे
अिधक तणाव आिण दबाव िनमाªण होईल. हे पॅटनª अशा लोकांसाठी सामाÆय आहे जे
(१) Âयांना कसे समजले जाते याबĥल खूप काळजी करतात आिण इतरां¸या सेवेपे±ा
टीका करÁयावर अिधक ल± क¤िþत करतात ,
(२) Âयां¸या नोकरीमÅये नवीन आहेत आिण Âयांना पुरेसे स±म वाटत नाही, पुरेशी मािहती
िदली जात नाही िकंवा काय¥ यशÖवीåरÂया पूणª करÁयासाठी पुरेशी तयारी , कłन
देखील जात नाही munotes.in

Page 143

लोकांचे ÓयवÖथापन
143 (३) एक गंभीर पयªवे±क आहे ºयाला खूश करणे खूप कठीण आहे ,
(४) Âयां¸या मनात काय धो³यात आहे ते अितशयोĉì करा आिण अÆयायकारक िचंता
िनमाªण करा,
(५) अशा वातावरणात काम करा जे समथªन देत नाही आिण वाटेल. असुरि±त, िकंवा
(६) यांना भूतकाळात वाईट वागणूक िदली गेली आहे आिण Âयांचे सÅया चे कामाचे
वातावरण िनरोगी असले तरीही Âयांना टीका िकंवा िश±ा होÁयाची भीती वाटते.
५. ÿसÆन करÁयाची इ¸छा:
ºया लोकांना इतरांना खूश करÁयाची सवय असते Âयांना इतरांना “नाही” ÌहणÁयात
अडचण असते, जरी Âयांना खाýी असते कì ते Âयांची वचने पूणª कł शकणार नाही.
पåरणामी , ते जाÖत ÓयÖत होतील आिण Öवत:ला डेडलाइन पूणª करÁयास असमथª
ठरतील. एखाīाला िनराश करÁयाची Âयांची भीती बहòतेक वेळा Öवत:ची पूतªता करणारी
भिवÕयवाणी बनते कारण Âयां¸याकडे सीमा नसतात. ते लोकांना Âयांचा बराच वेळ Óयथª
कł देतात, Âयांना खूप वेळा कॉल कł देतात, खूप अनुकूलतेसाठी िवचारतात आिण
Âयांना इतरý िनद¥िशत केले जावेत असे ÿकÐप िनयुĉ करतात. ते अनावÔयक Âयाग
करतात कारण Âयांना लोकिÿय Óहायचे असते आिण Âयांना Öवतःला काय हवे आहे यापे±ा
इतर लोकांना काय हवे आहे याला ÿाधाÆय देतात.
६. जोडून घेÁयाची आवÔयकता:
कधीकधी , सहकमªचाöयांशी दीघª संभाषणात गुंतून नातेसंबंध जोपासÁयासाठी िकती वेळ
घालवायचा याचा ÓयवÖथापक अिधक अंदाज लावतात. खुÐया दाराचे धोरण असलेले नेते
ºयां¸याकडे Öवयं-िशÖत नाही ते लोकांना Âयां¸या कायª ÿवाहात जाÖत ÿमाणात ÓयÂयय
आणू शकतात आिण Âयांचे Öवागत जाÖत कł शकतात. नातेसंबंध हे अÂयंत महßवा चे
असताना आिण नेÂयांना संघकायª, िनķा आिण सहयोगाला ÿेरणा कशी īावी हे मािहत
असणे आवÔयक आहे, Âयांनी असे गृहीत धł नये कì संभाषणांचे ÿमाण हे गुणव°ेचे संकेत
आहे. इतर लोक काम करत आहेत िकंवा समाजी करण करत आहेत कì नाही असा ÿij
करतात तेÓहा बरेच उ¸च साÅय करणारे ÿेरणा गमावतील. अितशय शांत वातावरणामुळे
मनोबल आिण समपªण दुखावते. जेÓहा कामापे±ा मैýी अिधक महßवाची वाटते तेÓहा मानके
कमी होÁयाची श³यता असते आिण Âयामुळे उÂपादकताही कमी होते.
७. आरामआिण ओळख शोधत आहे:
ÿÂयेकजण बदल Öवीकारत नाही. खरंतर, बहòतेक लोक बदलासाठी अÂयंत ÿितरोधक
असतात. बöयाच Óयĉì इĶतम नसले तरीही पåरिचत , सोयीÖकर आिण अंदाज
करÁयासारखे करत राहणे पसंत करतात. जुÆया सवयी मोडÁयासाठी बांिधलकì आिण
आÂम-िशÖत आवÔयक आहे. जर एखाīाने उ°रदाियÂव आिण फॉलो -Ňूसाठी रचना
बदलÁयाचा आिण तयार करÁयाचा ÖपĶ हेतू ठेवला नाही, तर ते नेहमीÿमाणेच गोĶी munotes.in

Page 144

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
144 करÁयास परत येतील. वेळेचे ÓयवÖथापन सुधारणे कठीण नाही परंतु काही लोकांना ते खूप
अपåरिचत आिण अÖवÖथ वाटते.
८. सिøय होÁयाऐवजी ÿितिøयाशील असणे:
काही ÓयवÖथापक Âयां¸या कामाचे वणªन िदवसभर आग िवझवÁयासारखे करतात. Âयांची
रचना आिण संÖथे¸या अभावामुळे Âयांना Âयांचे कामाचे िदवस ईमेल, कॉÐस , मीिटंµज
आिण संकटांचे िनराकरण करÁयासाठी ÿितिøया देÁयात घालवावे लागतात. Âयांचा
िवĵास आहे कì ते ÿिøया िकंवा ÿणाली तयार करÁयासाठी वेळ काढू शकत नाहीत िकंवा
Âयां¸या कमªचाöयांना अिधक काम करÁयासाठी िकंवा Öवतंýपणे काम करÁयासाठी
ÿिशि±त कł शकत नाहीत. ते Âयांचे डोके पाÁया¸यावर ठेवÁयात ÓयÖत आहेत आिण
Âयांचे कायª ÿवाह आिण पåरणामकारकता सुधारÁयासाठी वेळ कसा काढावा हे Âयांना
मािहत नाही. Âयां¸याकडे वेळ उपलÊध नाही या िवĵासाशी असलेली Âयांची संलµनता
Âयांना वेळ ÓयवÖथापन धोरणे लागू करÁयापासून ÿितबंिधत करते.
९. जाÖत काम केÐयाचा अिभमान बाळगणे:
जेÓहा कोणी वैयिĉक Âयागाचा आिण जाÖत कामाचा अिभमान बाळगतो , तेÓहा ते Âयां¸या
वेळेचे ÓयवÖथापन सुधारत नाहीत. दररोज वेळेवर कायाªलय सोडÁयास स±म असÐयाने
Âयांची Öवत:ची ÿितमा खराब होईल. Âयामुळे ते िकती पåर®म घेतात या¸याशी Âयांचे
आÂम-मूÐय आिण ओळख जोडलेली आहे; मोकळा वेळ तयार करÁया चे मागª शोधणे
जाणीवपूवªक आकषªक असू शकते परंतु नकळतपणे नाकारले जाईल. ते काम-जीवन
समतोल साधÁया¸या Âयां¸या ÿयÂनांना तोडफोड करतील कारण Âयांना वाटते कì कठोर
पåर®म अिधक सÆमाननीय आहेत. Âयांचा अंतगªत संघषª Âयांना सवयी बदलÁयापासून
रोखेल.
१०. पुरेसे चांगले वाटत नाही:
Âयाचÿमाणे, जेÓहा नेÂयांचा अथक आंतåरक आवाज Âयांना सांगतो कì ते पुरेसे चांगले
नाहीत िकंवा पुरेसे करत नाहीत , तेÓहा ते Âयांची योµयता िसĦ करÁयासाठी आिण Öवत:ची
Öवीकृती शोधÁयासाठी जाÖत काम करत राहतील. Âयांचे आतील टीकाकार Âयां¸या वेळेचे
ÓयवÖथापन सुधारÁया¸या ÿयÂनांना तोडफोड करतील कारण नकळत Åयेय जाÖत करणे
आिण Âयाग करणे हे कमीनाही.
अवचेतन अडथÑयांवर मात करणे:
या अडथÑयांवर मात करÁयाची पिहली पायरी Ìहणजे Âयांची जाणीव होणे. ÿिश±काĬारे
आÂम-िचंतन सहज आिण ÿभावीपणे केले जाऊ शकते. वेळ ÓयवÖथापना¸या चांगÐया
पĦती अंमलात आणÁयात अडचण का येत आहे याची कारणे Âया Óयĉìला
समजÐयानंतर, ते उपाय शोधू शकतात आिण जुÆया सवयी बदलÁयास वचनबĦ होऊ
शकतात. munotes.in

Page 145

लोकांचे ÓयवÖथापन
145 ºया ÓयवÖथापकांना आता हे समजले आहे कì ते नकळतपणे कोणÂया गरजा (Âया) पूणª
करÁयाचा ÿयÂन करत आहेत ते या गरजा पूणª करÁयासाठी नवीन वाहने शोधू शकतात ,
ºयामुळे अवांिछत वतªन बदलणे श³य होईल. Âयांची भीती थोड³यात माÆय केÐयाने Âयांना
आĵासन िमळवÁयासाठी उपायांचा िवचार करता येईल आिण भीती नाहीशी होईल.
िबघडलेले कायª कारणीभूत असलेÐया दीघªकालीन िवĵासांना ओळखणे Âयांना ŀĶीकोन
बदलÁयाची आिण जुÆया पĦतéपासून मुĉ होÁयाची संधी देईल.
जोपय«त आपण आपले Öवतःचे िनणªय आिण वतªन जाणीवपूवªक पाहणे आिण बदल करणे
िनवडत नाही तोपय«त कामा¸या सवयी अचेतन मनाĬारे िनधाªåरत केÐया जातात. केवळ हेतू
ÿभावी नाहीत कारण अडथळे दूर करÁयासाठी पृķभागावर आणणे आवÔयक आहे .
²ान आिण कृती यातील अंतर, Ìहणजे काय करावे हे जाणून घेणे आिण ÿÂय±ात ते करणे,
वेळ ÓयवÖथापनाची भाविनक बाजू ल±ात घेऊनच भłन काढता येईल. तुम¸या कामाचा
ÿचंड ताण आिण जुÆया सवयéशी संघषª करणे थांबवा.
४.४.२ चांगÐया वेळ ÓयवÖथापनाचे फायदे:
तुमचा वेळ ÿभावीपणे कसा ÓयवÖथािपत करायचा हे तुÌहाला माहीत आहे, तेÓहा तुÌही
अनेक फायदे अनलॉक कł शकता :
 अिधक उÂपादकता आिण कायª ±मता.
 कमी ताण.
 चांगली Óयावसाियक ÿितķा.
 ÿगतीची श³यता वाढते.
 तुमचे जीवन आिण कåरअरची उिĥĶे साÅय करÁयासाठी अिधक संधी.
एकंदरीत, तुमचा वेळ सवō°म कसा वापरायचा हे िनवडÁया¸या आÂमिवĵासाने तुÌही
अिधक िनयंýणात राहó शकता.
तुÌही तुमचा वेळ िकती ÓयविÖथत ÓयवÖथािपत करता?:
आपÐया िवīमान ŀिĶकोना चे मूÐयांकन कłन ÿारंभ करा. महßवा¸या गोĶी चांगÐया
ÿकारे पार पाडÁयासाठी तुÌही तुमचा वेळ ÓयविÖथत करÁयात िकती चांगले आहात ?
वेगवेगÑया िøयाकलापांमÅये तुÌही तुमचा वेळ संतुिलत कł शकता? आिण जेÓहा तुÌही
एखादी गोĶ करÁयासाठी वेळ काढता , तेÓहा तुÌही ल± क¤िþत कł शकता - आिण ते पूणª
कł शकता ?
तुमचे वेळेचे ÓयवÖथापन िकती चांगले आहे?:
हे तुÌहाला दाखवेल कì तुÌ हाला काय बरोबर आहे, तसेच तुÌ ही कुठे - आिण कसे – सुधाł
शकता ते हायलाइट करेल: munotes.in

Page 146

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
146 चांगले वेळ ÓयवÖथापन िøयाकलापांकडून पåरणामांकडे ल± क¤िþत करते. ÓयÖत असणे हे
ÿभावी असÁयासारखे नाही. खरंतर, बöयाच लोकांसाठी, ते िजतके ÓयÖत असतात िततके
कमी ते ÿÂय±ात साÅय करतात.
१. सामाÆयवेळ-ÓयवÖथापन साधने:
वेळ ÓयवÖथापनमÅये तुमचे एकूणच वेळÓयवÖथापन सुधारÁयासाठी िडझाइन केलेली
संसाधने आहेत. हे सामाÆय वेळ-ÓयवÖथापन आÓहानांसाठी Óयावहाåरक उपाय देतात,
तसेच मु´य सवयी अिधक चांगÐयासाठी बदलÁया चे मागª देतात.
अिधक संघिटत कसे Óहावे हे ÖपĶ करते कì आपले वातावरण आपÐया िवचारसरणी ÿमाणे
संघिटत का असणे आवÔयक आहे! उ¸च संघिटत लोकांकडून Óयावहाåरक िटपा, तसेच
तुम¸या वेळेवर अिधक िनयंýण ठेवÁयासाठी तंý²ान वापरÁया¸या कÐपना िशकून
¶याÓयात. आिण, चांगले वेळ ÓयवÖथापन आपÐया िøयाकलापांचे िनयोजन , रेकॉिड«ग
आिण ÿितिबंिबत करÁयावर अवलंबून असÐयाने, करÁयासाठी काही सवōÂकृĶ साधनांचे
ÖपĶीकरण जाणून ¶याÓयात , ºयात िøयाकलाप लॉग, टू-डूिलÖट आिण कृती कायª øम
यांचा समावेश आहे .
२. ÿाधाÆयøम:
जेÓहा तुÌही योµय गोĶéसाठी वेळ घालवता तेÓहा तुÌही अिधक साÅय कł शकता. पण Âया
गोĶी काय आहेत हे कसं कळणार ?
आयझेन हॉवरचे तातडी चे / महßवा चे तßव हे मागÁयांमधील फरक ओळखÁयाचा एक मागª
आहे, जेणेकłन तुÌही Âयांना सु²पणे ÿाधाÆय īाल.
३. वेळापýक:
तुÌहाला काय करÁयाची गरज आहे हे कदािचत तुÌहाला माहीत असेल – पण तुÌही ते कधी
करावे? टाइिमंग Ìहणजे सवª काही आहे.
तुÌहाला ताजेतवाने वाटत असताना कठीण कामे पूणª करÁयासाठी पैसे िदले जातात ,
उदाहरणाथª, आÌही हे "मॉिन«ग" टाÖकमÅये ÖपĶ करतो ?
४. लàयिनधाªåरतकरणे
सवाªत यशÖवी "टाइम मॅनेजसª" कडे लàय ठेवÁयासाठी ÖपĶ लàय असतात. ते
S.M.A.R.T. लàय िवकिसत करतात , ºयामुळे Âयांना Âयांचा वेळ ÿभावीपणे वाटप करता
येतो.
खिजना मॅिपंग हा तुमची उिĥĶे ÖपĶपणे पाहÁयाचा एक शिĉशाली मागª आहे – जेणेकŁन
तुÌही Âयांना आवÔयक वेळ देÁयास ÿवृ° Óहाल. वैयिĉक किमशन Öटेटम¤ट्स संघिटत
राहÁयासाठी आिण तुम¸या योजनांशी वचन बĦ राहÁयासाठी देखील उपयुĉ आहे.
munotes.in

Page 147

लोकांचे ÓयवÖथापन
147 ५. एकाúताआिण फोकस:
केवळ आपÐया ÿाधाÆय øमांचा पाठपुरावा करÁयासाठी वेळ काढणे चांगले नाही. Âया
वेळेचा वापरही तुÌहाला करावा लागेल. एकाúता आपले काम ÿभावीपणे पूणª करÁयास
आपली मदद करतो. एकाúतेने केलेले काम कधी िह उ¸चं ÿतीचे असते, व Âयासाठी
लागणार वेळही कमी लागतो. आपण िविवध तंýांचा वापर कłन आपली उÂपादकता वाढवू
शकता . ºयामÅये िवचिलत होणे कमी करणे आिण "ÿवाह" ¸या क¤िþत िÖथतीत जाÁयाचा
सÐला समािवĶ आहे.
तुÌही घłन काम करत असताना आिण तुÌही िफरताना तुमचे काम करत असताना तुमचा
वेळ चांगÐया ÿकारे वापरÁयाबाबत तपशीलवार मागªदशªन देखील घेतले पािहजे.
४.४.३ वåरķांशी सहसंबंध राखणे:
कमªचारी आिण बॉस यां¸यातील संबंध हे सवªसहभागी प±ांसाठी महÂवा चे आहे. हे ÖपĶपणे
कमªचाö यांसाठी एक िनणाªयक आहे - Âयांचे ÓयवÖथापक Âयां¸या भूिमकेत बदल कł
शकतात आिण कंपनीमÅये Âयांची ÿगती आिण यश यावर महßवपूणª ÿभाव टाकू शकतात.
तथािप , ÓयवÖथापकाने Âयां¸या कमªचाö यांशी ÖवÖथ संबंध ठेवणे देखील महßवा चे आहे .
याचे कारण असे कì ÓयवÖथापकाचा ŀिĶकोन समजून घेणारे आिण Âयाचा आदर करणारे
ÿवृ° कमªचारी असणे Ìहणजे उ°म दजाªचे काम आिण कामा¸या िठकाणी अिधक
सकाराÂमक आिण सहका याªचे वातावरण. हे आता अगदी åरमोटवकª फोसª असलेÐया
कंपÆयांसाठी ही खरे आहे .
हे मजबूत नातेसंबंध असणे Ìहणजे संपूणª संÖथा अिधक चांगले कायª करते. शेवटी, ते Âया
कंपनी¸या úाहकांĬारे पािहÐयाÿमाणे नफा, ÿितķा आिण आकषªकतेवर पåरणाम करते.
तथािप , हे जिटल संबंध एका िदवसात तयार होत नाहीत आिण Âयांना काही िवचार आिण
सूचना आवÔयक आहेत.
खाली ल सहा मागªआहेत ºयाĬारे कमªचारी Âयां¸या बॉसशी Âयांचे संबंध सुधाł शकतात
आिण Âया विधªत नातेसंबंधाचे ब±ीस िमळवू शकतात.
१. पुढाकार ¶या:
उ¸च ÓयवÖथापन नेहमीच नवीन आिण कृितशील अशा कमªचाö यां¸या शोधात असते आिण
Âयांना पुरÖकृत करत असते जेÓहा ÿकÐप जवळ येÁयाची वेळ येते. तुमचा उÂसाह आिण
अिभनव कÐपना ÿदिशªत केÐयाने हे िदसून येईल कì तुÌही असे कोणी नाही आहात जे
Âयांना करावे लागेल Ìहणून वळले आहे, परंतु तुÌही कंपनीसाठी मूÐय वाढवत आहात.
२. योµय चच¥¸या वेळेची रचना करा:
तुम¸या बॉसशी दज¥दार संवाद साधणे हे ÖपĶपणे तुÌही चांगले नाते संबंध वाढवÁया¸या
सवō°म मागा«पैकì एक आहे. तथािप , याचा अथª असा नाही कì जेÓहा ते तुम¸याकडून
अपे±ा करत नसतील तेÓहा तुÌही Âयां¸या कायाªलयात काही कÐपना पटकन जाणून munotes.in

Page 148

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
148 घेÁयासाठी 'पॉप' केले पािहजे. खरंतर, सतत ÓयÂययांमुळे आपण शोधत असलेले उलट
पåरणाम होÁयाची अिधक श³यता असते. Âयां¸यासोबत िनधाªåरत वेळे¸या मयाªदेसह
योµयåरÂया िनयोिजत बैठक करणे हा अिधक चांगला पयाªय आहे. हे दशªिवते कì तुÌही
Âयां¸या वेळापýकाचा आदर करता.
या Óयितåरĉ , ही एक अवरोिधत बैठक असÐयामुळे, तुÌही एकý घालवलेला वेळ संपूणªपणे
तुÌही चच¥साठी आणलेÐया िवषयावर क¤िþत आहे. हे नवीन सहयोग सॉÉटवेअर¸या
अंमलबजावणीपासून Óयवसाय कायªøम आयोिजत करÁयापय«त काहीही असू शकते.
"चॅट" साठी वेळेत बुिकंग करÁयापे±ा तुÌही कंपनीची उिĥĶे साÅय करÁयासाठी Âयांना
कशी मदत कł शकता यावर ल± क¤िþत करÁयासाठी मीिटंगचा वेळ हòशारीने वापरा. एक
अज¤डा िनिIJत करा. अÐप आिण दीघªकालीन उिĥĶांवर चचाª करा आिण भरपूर ÿij िवचारा
जेणेकłन तुÌहाला मीिटंगमधून जाÖतीत जाÖत मूÐय िमळेल.
३. वैयिĉक संÿेषण वापरा:
वैयिĉक संÿेषण वापरणे हे एक कठीण संतुलन कायª असू शकते. तथािप, योµयåरÂया
वापरÐयास ते आपÐया ÓयवÖथापकास अशा ÿकारे िÿय होऊ शकते कì Óयवसायाबĥल
बोलणे श³य नाही.
याचा अथª अितपåरिचत असणे असा नाही. Âयां¸या जीवनािवषयी काही ÿामािणक चौकशी
आिण तुम¸या बॉसला अÖवÖथ वाटू शकेल अशा अयोµय िटÈपÁयांमÅये एक बारीकरेषा
आहे .
येथे मु´य गोĶ Ìहणजे कामा¸या संदभाªबाहेर Âयां¸या जीवनात खरी ÖवारÖय Óयĉ करणे
परंतु अÂयंत वैयिĉक मानÐया जाणाöया िठकाणी जाÖत िवÖतार न करणे. उदाहरणाथª,
Âयां¸या वीक¤डबĥल िकंवा Âयां¸या एखाīा छंदाबĥल िवचारणे हे दशªिवते कì तुÌही
मयाªदारेषा ओलांडÐया िशवाय काळजी करता.
४. सकाराÂमक कायª नीित ठेवा:
जर तुÌही सवाªत िवĵासू संवाद साधणारे नसाल , तर तुम¸या बॉसशी तुमचे नाते
सुधारÁयाचा एक उ°म अÿÂय± मागª Ìहणजे कठोर पåर®म करणे. जरी तुमचा बॉस
िनयिमतपणे येऊन तुम¸या टीमला भेट देत नसला आिण तुम¸याशी थेट बोलत असला
तरी, तुÌही एक कायª±म कमªचारी आहात ही मािहती Âयांना ऑिफस चॅटमÅये िकंवा तुम¸या
कामिगरी¸या पुनरावलोकनात अिधक ÖपĶपणे िमळेल. हे नेहमीपे±ा अिधक महßवा चे आहे
कारण काही Óयवसाय आता Âयां¸या बहòतेक कमªचाö यांसह दूरÖथपणे काम करतात.
"िøया शÊदांपे±ा मोठ्याने बोलतात" या कमाली चे हे पåरपूणª ÿदशªन आहे. तुमची कामाची
नैितकता ÿेझ¤टेशन आिण मीिटंगसाठी तुम¸या तयारीपय«त देखील वाढली पािहजे. जर
तुÌही या शेअåरंग Èलॅटफॉमªवर भरपूर तपशीलांसह आिण चांगÐया िवचारां¸या कÐपनांसह
आलात , तर तुÌही तुम¸या बॉसला दाखवू शकता कì तुÌही अशी Óयĉì आहात ºयाची
Âयांना टीमचा एक मौÐयवान सदÖय Ìहणून ओळख Óहावी. munotes.in

Page 149

लोकांचे ÓयवÖथापन
149 ५. अिभÿाय िवचारा:
तुम¸या बॉसकडून फìड बॅक मागणे अनेक गोĶी करते. बॉस¸या ŀĶीकोनातून, हे दशªिवते
कì तुÌहाला ÿकÐप आिण तुम¸या भिवÕयातील कायª ÿदशªना बĥल पुरेशी काळजी आहे कì
सुधारणा कशी करावी हे जाणून ¶यायचे आहे. यावłन असे िदसून येते कì तुÌही िनयुĉ
केलेले ÿकÐप तुÌही करत नाही कारण ते तुमचे काम आहे परंतु तुÌही तुम¸या कामात
मनापासून गुंतवणूक केÐयामुळे ते Óयवसाय यशÖवी होÁयास मदत कł शकतात.
हे देखील दशªिवते कì तुÌही पुढे जात आहात , जे तुम¸या बॉसला सूिचत करते कì तुÌही
पदोÆनती आिण िवकासाबĥल िवचार करत आहात. फĉ हा हेतू दाखवÐयाने तुमचे नाव
Âयां¸या मनात अúभागी राहते जेÓहा ते कमªचाö यांना बढतीसाठी िवचारात घेतात.
ÿÂय±ात फìडबॅक कसा िवचारायचा या¸या ŀĶीने, तुÌही पुÆहा योµयÿकारे संरिचत
मीिटंगची वेळ िवचारली पािहजे ºयामुळे चांगÐया गुणव°ेचे पåरणाम िमळू शकतील.
तुÌ हाला अिभÿाय कसा जायला आवडेल यासाठी िविशĶ अज¤डा घेऊन या.
जेÓहा तुÌहाला अिभÿाय िमळत असेल, तेÓहा ते काय Ìहणत आहेत ते सिøयपणे ऐकणे
आिण भिवÕयात तुÌही कसे सुधारणा कł शकता याची नŌद घेणे महßवा चे आहे. हे दशªवेल
कì तुÌही ही ÿिøया गांभीयाªने घेत आहात आिण तुÌही हे फĉ बॉ³सवर िटक करÁयासाठी
करत नाही आहात.
शेवटी, तुÌही काम करत असलेÐया पुढील ÿोजे³टमÅये Âया िशफारसी लागू कłन तुÌहाला
फìडबॅक समजला आहे हे दाखवा. तुÌही तुम¸या बॉस¸या सÐÐयाला समजून घेतले आिण
Âयावर योµय ÿकारे ÿिøया केली हे दाखवून Âयांना हेच कळते कì तुÌही केवळ Âयां¸या
मागªदशªनाचा आदर करत नाहीतर तुÌही सुधारÁयास स±म आहात.
पुÆहा, आजकाल वाÖतिवक जीवनातील सभा आयोिजत करणे अिधक कठीण आहे.
तथािप, िÓहिडओ कॉÆफरिÆसंगसह अशाÿकारे पोहोचÁयासाठी तुÌही इतर अनेक संÿेषण
Èलॅटफॉमª वापł शकता.
६. Åयेयांबĥल बोला:
िनयोĉा आिण कमªचारी दोघांनाही अशा गोĶी आहेत ºया Âयांना साÅय कराय¸या आहेत,
वैयिĉक रीÂया Âयां¸या कåरअर¸या संदभाªत आिण सामाÆयतः कंपनी¸या उिĥĶां¸या
बाबतीत. तुÌहाला तुम¸या बॉस¸या उिĥĶांची जाणीव आहे आिण Âयांना तुम¸या Åयेयांची
जाणीव आहे याची खाýी केÐयाने तुम¸या नातेसंबंधा¸या पåरणामकारकतेमÅये आिण
तुम¸या कåरअर¸या ÿगतीमÅये मोठा फरक पडू शकतो.
तुम¸ या बॉसला तुम¸ या योजना नेम³ या काय आहेत आिण तुÌ हालाही उिĥĶे िकती वेगाने
साÅय होताना िदसत आहेत हे सांगÁ याने ते तुÌ हाला मदत करÁयासाठी काय कł शकतात
हे समजÁ या त मदत करते. कंपनीकडून िकंवा तुम¸या बॉसकडून तुÌहाला काय हवे आहे
याबĥल खुले राहóन तुÌही महßवाकां±ी, ÿामािणक आिण पुढे-िवचार करणारे आहात हे
Âयांना आशेने िसĦ केले पािहजे. munotes.in

Page 150

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
150 बॉस आिण कमªचारी दोघेही संरेिखत आहेत अशी उिĥĶे ठेवणे िनयो³Âयासाठी देखील
चांगले आहे कारण यामुळे पåरणामांमÅये अिधक सहकारी गुंतवणुकì सहकंपनीतील
कमªचाö यां¸या सहभागाला चालना िमळावी.
या मािहतीची देवाणघेवाण दोÆही मागा«नी होणे आवÔयक आहे. िकंबहòना, तुम¸या
िनयो³Âयाची कंपनीबĥलची ŀĶी काय आहे आिण Âयां¸या Öवतः¸या ÿगती¸या कÐपना
ÿथम आहेत हे जाणून घेणे तुम¸यासाठी अिधक उपयुĉ ठरेल.
४.५ सारांश संघषª ही माणसाची सदैव ÿचिलत असलेली भावना आहे, तो इतर मानवा¸या Öवभाव ,
संÖकृती आिण वागणुकìमुळे ÿभािवत होतो आिण यामुळे दोन Óयĉé¸या िहतामÅये फरक
येतो आिण योµयåरÂया हाताळले नाहीतर संघषª िनमाªण होतो. संघषª हाताळÁयासाठी िविवध
मनोवै²ािनकमागª आहेत.
राग ही माणसाची आणखी एक नकाराÂमक भावना आहे. रागा चे शरीर आिण मनावर अनेक
नकाराÂमक पåरणाम होतात , शेवटी Âयाचा पåरणाम नातेसंबंध, कुटुंब आिण कåरअरवर
होतो. रागावर िनयंýण िविवध Öव-समुपदेशन तंýांनी करता येते.
वेळ ही पृÃवी वरील सवाªत मयाªिदत वÖतू आहे परंतु जर Âयाचा हòशारीने वापर केला तर तो
एखाīा¸या यशाचा महßवाचा घटक बनू शकतो. आÌहाला असे लोक भेटतात जे
Âया¸याकडे वेळे¸या कमतरतेबĥल तøार करतात आिण अयशÖवी झाÐयाबĥल दोष
देतात, दुसरीकडे योµयåरÂया ÓयवÖथापन केÐयास या यशाचे ÿतीक आहे .
४.६ ÖवाÅयाय अ) खालीलपैकì योµय पयाªय िनवडा.
१. लोक एकमेकांशी बोलत असताना तŌडी भाषा वापरतात . लोक संवाद साधÁयाचा
आणखी एक मागª Ìहणजे देहबोली वापरणे. देहबोली Ìहणजे काय?
अ. अिभÓयĉì आिण हावभाव जे एक Óयĉì Âया¸या शरीरासह करते.
ब. आपण आपला आवाज वाढवÁयाचे िकंवा कमी करÁयाचे मागª.
क. वादापासून पळ काढणे.
ड. िमýांना आपÐया बाजूने ठेवÁयाचा ÿयÂन करत आहे.
२. वाद शांत करÁयासाठी खालीलपैकì कोणती सूचना संवाद साधÁयाचा सवō°म मागª
आहे ?
अ. आरडाओरडा करा आिण Öवतःचे संर±ण करÁयासाठी आपले हात ओलांडून
जा. munotes.in

Page 151

लोकांचे ÓयवÖथापन
151 ब. आपण असहमत असलेÐया Óयĉìपासून दूर पहा.
क. समटोन वापरा .
ड. तुÌहाला धमकावले जात नसÐयास िकंवा धोका पÂकरला जात नसला तरीही
ÿौढ Óयĉì िमळवा .
३. जेÓहा तुÌही वाद घालता तेÓहा समोर¸या Óयĉì¸या ŀĶीकोनाचा िवचार करणे चांगले
असते . 'ŀĶीको न' Ìहणजे काय?
अ. ŀिĶकोन िकंवा मत
ब. उ¸चारण
क. गुंडिगरीचे वतªन
ड. चेहöयावरील भाव
ब) खालील ÿijांची उ°रे īा.
१) रागाची ल±णे शोधाआिण राग हाताळÁयासाठी¸या धोरणांची यादी करा.
२) संघषा«ना काही िनरोगी आिण अÖवाÖÃयकर ÿितसाद काय आहेत.
३) संघषª िनराकरणाची काही ÿमुख तंýे कोणतीआहेत? तुÌही कोणते सवō°म वापराल .
४) øोधाची कारणे कोणती आहेत?
५) वेळ ÓयवÖथापनाचे काय फायदे आहेत?
४.७ संदभª 1. MacDonald, Kevin (2009 -04-01). "Evolution, Psychology, and a
Conflict Theory of Culture". E volutionary Psychology. 7 (2):
147470490900700206. doi:10.1177/147470490900700206. ISSN
1474 -7049. S2CID 4247168.
2. Jump up to:a b Afzalur Rahim, M (2011), Managing Conflict in
Organizations, Transaction Publishers, ISBN 978 -1-4128 -1456 -0
3. M. Afzalur Ra him (31 October 2010). Managing Conflict in
Organizations. Transaction Publishers. p. 15. ISBN 978 -1-4128 -
1456 -0. Retrieved 11 October 2012.
4. M. Afzalur Rahim (31 October 2010). Managing Conflict in
Organizations. Transaction Publishers. p. 16. ISBN 978 -1-4128 -
1456 -0. Retrieved 11 October 2012. munotes.in

Page 152

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
152 5. Rahim, M. Afzalur. (2011). Managing conflict in organizations (4th
ed.). New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers. ISBN 978 -1-
4128 -1456 -0. OCLC 609872245.
6. MacLean, John (2001 -10-20). "Obituary: Michael Nic holson". The
Guardian. Retrieved 2020 -07-18.
7. Jump up to:a b Nicholson, Michael (1992). Rationality and the
analysis of international conflict. Cambridge: Cambridge University
Press. ISBN 0 -521-39125 -3. OCLC 23687612.
8. Fischer, Michael D. (September 20 12). "Organizational Turbulence,
Trouble and Trauma: Theorizing the Collapse of a Mental Health
Setting". Organization Studies. 33 (9): 1153 –1173.
doi:10.1177/0170840612448155. ISSN 0170 -8406. S2CID
52219788.
9. Fischer, Michael Daniel; Ferlie, Ewan (Janua ry 2013). "Resisting
hybridisation between modes of clinical risk management:
Contradiction, contest, and the production of intractable conflict".
Accounting, Organizations and Society. 38 (1): 30 –49.
doi:10.1016/j.aos.2012.11.002. S2CID 44146410.
10. Sidorenkov, Andrey V; Borokhovski, Evgueni F; Kovalenko, Viktor
A (October 2018). "Group size and composition of work groups as
precursors of intragroup conflicts". Psychology Research and
Behavior Management. 11: 511 –523. doi:10.2147/prbm.s178761.
ISSN 1179 -1578. PMC 6207408. PMID 30498379.
11. Jump up to:a b "Types of Group Conflict: Guide for Managers |
High Speed Training". The Hub | High Speed Training. 2017 -03-06.
Retrieved 2020 -07-18.
12. Videbeck, Sheila L. (2006). Psychiatric Mental Health Nursing (3rd
ed.). Lippincott Williams & Wilkins. ISBN 9780781760331.
13. Alia-Klein, Nelly; Gan, Gabriela; Gilam, Gadi; Bezek, Jessica;
Bruno, Antonio; Denson, Thomas F.; Hendler, Talma; Lowe, Leroy;
Mariotti, Veronica; Muscatello, Maria R.; Palumbo, Sara; Pellegrini ,
Silvia; Pietrini, Pietro; Rizzo, Amelia; Verona, Edelyn (January
2020). "The feeling of anger: From brain networks to linguistic
expressions". Neuroscience &Biobehavioral Reviews. 108: 480 –
497. doi:10.1016/j.neubiorev.2019.12.002. PMID 31809773. munotes.in

Page 153

लोकांचे ÓयवÖथापन
153 14. "Ang er definition". Medicine.net. Retrieved 2008 -04-05.
15. Harris, W., Schoenfeld, C.D., Gwynne, P.W., Weissler,
A.M.,Circulatory and humoral responses to fear and anger, The
Physiologist, 1964, 7, 155.
16. Raymond DiGiuseppe, Raymond Chip Tafrate, Understand ing
Anger Disorders, Oxford University Press, 2006, pp. 133 –159.
17. Anger, The American Heritage Dictionary of the English Language,
Fourth Edition, 2000, Houghton Mifflin Company.
18. Jump up to: a b Michael Kent, Anger, The Oxford Dictionary of
Sports S cience & Medicine, Oxford University Press, ISBN 0 -19-
262845 -3
19. Jump up to: a b c d e f g h Raymond W. Novaco, Anger,
Encyclopedia of Psychology, Oxford University Press, 2000
20. Phillip Brown (2014). 26 Words That Can Change Your Life:
Nurture Your M ind, Heart and Soul to Transform Your Life and
Relationships. BookB. pp. 76 –. ISBN 978 -0-9939006 -0-0.
21. Richard Walsh (2008). Time Management: Proven Techniques for
Making Every Minute Count. Adams Media. pp. 232 –238. ISBN
978-1-4405 -0113 -5.
22. Richard Walsh (2008). Time Management: Proven Techniques for
Making Every Minute Count. Adams Media. pp. 161 –163. ISBN
978-1-4405 -0113 -5.
23. Patrick Forsyth (2013). Successful Time Management. Kogan
Page Publishers. pp. 90 –93. ISBN 978 -0-7494 -6723 -4.

*****
munotes.in

Page 154

154 ५
म¤टॉåरंग म¤टॉरिशप (मागªदशªकाचे मागªदशªन)
घटक रचना
५.० उिĥĶे
५.१ पåरचय
५.२ अथª आिण Óया´या
५.२.१ म¤टॉरची वैिशĶ्ये
५.२.२ म¤टीचा अथª
५.२.३ म¤टॉåरंगची तßवे
५.२.४ म¤टॉåरंगची गरज आिण महßव
५.२.५ िश±ण आिण Óयावसाियक िवकासामÅये म¤टॉरचे महßव
५.३ म¤टॉåरंगचे मॉडेल
५.४ म¤टॉåरंगची कौशÐये
५.४.१ म¤टॉåरंगची िचिकÂसक कौशÐये
५.४.२ िश±णामÅये म¤टॉरची भूिमका
५.५ सारांश
५.६ ÖवाÅयाय
५.७ संदभª
५.० उिĥĶे  म¤टॉåरंगची संकÐपना आिण तßवांचे ²ान.
 म¤टी चा अथª ÖपĶ करणे.
 म¤टॉåरंगची गरज आिण महßव ओळखाणे.
 म¤टॉåरंगचे मॉडेल ÖपĶ करणे.
 म¤टॉåरंगची कौशÐये लागू करणे आिण िवकिसत करणे.
 म¤टॉåरंगची भूिमका समजून घेणे.
 म¤टॉåरंगसाठी वृ°ी िवकिसत करणे.
munotes.in

Page 155

म¤टॉåरंग म¤टॉरिशप (मागªदशªकाचे मागªदशªन)
155 ५.१ ÿÖतावना म¤टॉåरंगही संकÐपना मानवी सËयतेइतकìच जुनी आहे. 'म¤टॉåरंग' संÖकृती ÿाचीन úीसची
आहे, जेÓहा ओिडिसयसने Âयाचा िमý म¤टॉर Âया¸या अनुपिÖथतीत Âयाचा मुलगा
तेलमाचू¸या िश±णाची जबाबदारी सोपवली. तेलामाचू आिण म¤टॉर यां¸यातील संबंध
'म¤टॉåरंग' Ìहणून ओळखले जाऊ लागले. भारतीय इितहास गुł þोणाचायª आिण अजुªन
िकंवा चाण³य आिण राजा चंþगुĮ मौयª यां¸या łपाने म¤टॉåरंग करÁया¸या उदाहरणांनी
भरलेला आहे. लेिवÆसन¸या मते, एक गुł हा िश±क, ÿायोजक, समुपदेशक, कौशÐय
आिण बुĦीचा िवकासकताª, यजमान मागªदशªक, आदशª आिण सवाªत महßवाचे Ìहणजे तŁण
Óयĉìला ÿौढ Ìहणून ºया ÿकारचे जीवन हवे आहे Âयाबĥलची ŀĶी ÿाĮ करÁयासाठी मदत
करणारा आिण मदत करणारा असतो. म¤टॉåरंगही अशी Óयĉì आहे जी सखोल िशकवणी,
ÿिश±ण आिण मागªदशªनाĬारे दुसö या Óयĉìची ±मता पĦतशीरपणे िवकिसत करते.
मागªदशªन ही एक अशी ÿिøया आहे ºयाĬारे वåरķ कमªचारी नवीन भरतीसाठी िमý,
तÂव²ानी आिण मागªदशªक Ìहणून काम करतो. मागªदशªन कåरअर संबंिधत काय¥ तसेच
मानसशाľीय काय¥ दोÆही करते. ÿभावी मागªदशªन कायªøम ÿथम सकाराÂमक मागªदशªन
संबंध िवकिसत करतो आिण नंतर, इि¸छत वतªनातील बदलांचे मागªदशªन करÁयावर ल±
क¤िþत करतो. मागªदशªन ÿिøया औपचाåरक आिण अनौपचाåरक, संरिचत आिण असंरिचत
असू शकते.
िश±ण ÿणालीमÅये, मागªदशªन ही एक जिटल आिण बहòआयामी ÿिøया आहे जी
िवīाÃया«ना आिण नवीन िश±कांना मागªदशªन करÁयासाठी, िशकवÁयासाठी , ÿभािवत
करÁयासाठी आिण Âयांना मदत करÁयासाठी (बे आिण होÌस, 1992) आहे. Ìहणून, गुł
आिण ÿाĮकताª यां¸यात ÿभाव िभÆन असू शकतो. िश±णात Łची िनमाªण करÁयासाठी
आिण एक िशि±त घटक Ìहणून समाजात िवशेष योगदान देÁयासाठी, िश±णादरÌयान
म¤टॉåरंगचा योµय वापर आवÔयक आहे. िश±क आिण म¤टॉåरंग हे बहòतेक ÿकरणांमÅये
अिवभाºय घटक असतात ; कारण म¤टॉåरंग हा एक आदशª िश±क असलेÐया गुणांपैकì एक
आहे. 'म¤टॉåरंग', 'म¤टॉåरंग िश±क' आिण 'िश±क म¤टॉåरंग' हे तीन वेगवेगळे िवषय आहेत.
पिहÐयाची ÓयाĮी तपशीलवार आहे, तर शेवट¸या दोनमधील अंतर अनुÿयोग आिण
उĥेशा¸या ±ेýावर अवलंबून आहे. म¤टॉåरंग ÿेरणा आिण िदशा पलीकडे िवÖताåरत आहे.
कुटुंबातील सदÖय, िमý, सहकारी, िश±क इ. सार´या म¤टॉåरंगचे ľोत आिण कायª±ेý
िवÖतृत आहे. एक 'म¤टॉåरंग िश±क' सहसा एखाīा कामावर अवलंबून शै±िणक संÖथेतील
िवīाथê, सहकारी आिण इतर कमªचाöयांचे नेतृÂव, मागªदशªक आिण मागªदशªक करतात.
परÖपर िवĵास आिण आÂमिवĵासाने वैिशĶ्यीकृत पåरिÖथती. Âयाचे अजª आिण उĥेशाचे
±ेý िवÖतृत आहे, परंतु ते एखाīा म¤टॉåरंगसारखे नाही.
५.२ अथª आिण Óया´या म¤टॉर ही त² Óयĉì आहे जी म¤टीचे ÓयिĉमÂव िवकिसत करÁयात मदत कł शकते.
म¤टीसाठी म¤टॉरची दोन ÿाथिमक काय¥ असतात. कåरअरशी संबंिधत कायª म¤टॉरला
ÿिश±क Ìहणून Öथािपत करते जो म¤टीची कायª±मता आिण िवकास वाढिवÁयासाठी सÐला
देतो. मनोसामािजक कायª म¤टॉåरंगला एक आदशª आिण म¤टॉåरंगसाठी समथªन ÿणाली munotes.in

Page 156

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
156 Ìहणून Öथािपत करते. दोÆही काय¥ Óयावसाियक िवकास तसेच सामाÆय कायª-जीवन
संतुलनाशी संबंिधत ÖपĶ आिण अÖपĶ धडे देतात. म¤टी हा शÊद अशा Óयĉé¸या िवÖतृत
®ेणीचा संदभª देÁयासाठी वापरला जातो जो मागªदशªक आिण सÐलागार यां¸या वयाची
िकंवा िÖथतीकडे दुलª± कłन नातेसंबंधांचे मागªदशªन करताना "िश±क" ¸या भूिमकेत असू
शकतात.
१. डेिÓहड ³लटरबक यां¸या मते, ‘म¤टॉåरंगमÅये ÿामु´याने सहानुभूतीपूवªक ऐकणे,
अनुभवाची देवाणघेवाण, Óयावसाियक मैýी, िचंतनाĬारे अंतŀªĶी िवकिसत करणे, एक
Åवनीफलक बनणे, ÿोÂसाहन देणे’ यांचा समावेश होतो.
२. जेकोबी¸या मते, 'म¤टॉåरंग ही एक-एक मदत करणारी संबंध िकंवा पोषण ÿिøया आहे'.

३. िवकì एल. नाडोÐÖकì¸या मते, 'म¤टॉåरंगÌहणजे अनुभवी Óयĉìला (मागªदशªक) कमी
अनुभव असलेÐया Óयĉìशी (म¤टी) जोडणे Ìहणजे Âयां¸या वैयिĉक आिण
Óयावसाियक वाढीस मदत करणे'.
अÅयापना¸या तुलनेत म¤टॉåरंग ही एक Óयापक संकÐपना आहे. म¤टॉåरंग ही ÿिøया आहे
िजथे म¤टॉåरंग अिधक अनुभवी आिण जाणकार Óयĉì असतो. म¤टॉåरंगम¤टीची ताकद आिण
कमकुवतपणा ओळखतो आिण म¤टीचे Óयिĉमßव तयार करÁयासाठी सवō°म पĦती आिण
²ान पास करतो. गुłचा ÿभाव आिण ÿेरणा ºयामुळे उ¸च यश, कौशÐये आिण ÿगत ²ान
ÿाĮ होते. तुमचा मागªदशªक आिण सÐलागार यां¸यातील संबंध अिधक अनौपचाåरक असू
शकतात. āेन Öटॉिम«ग, चचाª िकंवा सहकारी तंýे इÂयादी उ¸च अÅयापन तंýाĬारे ²ान िदले
जाते.
munotes.in

Page 157

म¤टॉåरंग म¤टॉरिशप (मागªदशªकाचे मागªदशªन)
157 ५.२.१ म¤टॉरची वैिशĶ्ये:
१. म¤टॉåरंगसाठी म¤टॉर आिण म¤टी यां¸यामÅये उ¸च ÿमाणात परÖपर िवĵासाची
आवÔयकता असते.
२. ÿभावी संÿेषण ही म¤टॉåरंग कायªøमांची गुŁिकÐली आहे.
३. म¤टॉåरंगचे यश हे म¤टॉåरंगची उपलÊधता आिण भिवÕय सांगÁया¸या ±मतेवर अवलंबून
असते.
४. ही भागीदारी तयार करÁयाची पĦतशीर ÿिøया आहे.
५. ÿभावी म¤टॉåरंगसाठी आÂम-सÆमान आिण आÂमिवĵास आवÔयक आहे.
६. एकमेकांमधील परÖपर आदर देखील आवÔयक आहे.
५.२.२ म¤टीचा अथª:
म¤टी ही अशी Óयĉì असते जी एखाīा म¤टॉåरंग¸या ÿिश±णाखाली असते िकंवा Âयांना
Âयांचे Åयेय साÅय करÁयात मदत करÁयासाठी Âयांना नवीन कौशÐये िशकवते. म¤टी ही
अशी Óयĉì असते िजला अिधक अनुभवी िकंवा कुशल म¤टॉरकडून सÐला, ÿिश±ण िकंवा
मागªदशªन िमळते. म¤टीकडे अनेकदा िविशĶ कौशÐये िकंवा ±मता असतात ºया Âयांना
Âयां¸या गुłकडून िशकाय¸या असतात आिण गुł Âयांना िशकवÁयासाठी िकंवा
िशकवÁयासाठी िनिIJत वेळ घालवू शकतात. सामाÆयतः, म¤टॉर आिण म¤टॉåरंग एकिýतपणे
लàये Öथािपत करतात आिण संपूणª मागªदशªन कायªøमात नवीन कौशÐये िशकÁयासाठी
िकंवा अËयास करÁयासाठी िनयिमतपणे भेटतात.
५.२.३ म¤टॉåरंगची तßवे:
िमटनेसम¤टॉåरंगहा एक परÖपरसंवादी िश±ण आिण शै±िणक अनुभव आहे, जो वैयिĉक
आिण कåरअर¸या िवकासात मदत करÁयासाठी ÿदान केला जातो. खाली काही तßवे
आहेत जी म¤टॉåरंगचे नातेसंबंध सुł करÁयापूवê उपयुĉ ठł शकतात. कायªøमात
सहभागी होणाö या म¤टéना हे समजते कì म¤टॉर Âयांचा वेळ आिण अनुभव Öवयंसेवा करÁयात
ÓयÖत Óयावसाियक असतात. Âयांना समजते कì म¤टॉरची भूिमका ÿेरणा देणे आिण म¤टॉåरंग
करणे आहे, आिण काम आयोिजत करÁयात िकंवा रोजगार ऑफर करÁयात मदत करणे
आवÔयक नाही.
िवĵास:
म¤टॉåरंगसाठी परÖपर आदरावर आधाåरत िवĵासाहª, गोपनीय संबंध आवÔयक आहेत.
म¤टॉåरंग ही एक ÿिøया आहे ºयाĬारे गुł ÿेåरत, ÿेरणा आिण म¤टॉåरंग करतात. म¤टी¸या
िवकासासाठी परÖपर िवĵास आवÔयक आहे. उदाहरणाथª, जर Âयांना एकमेकां¸या
±मतांवर शंका असेल तर सुधारणा आिण वाढीसाठी थोडी जागा आहे.
munotes.in

Page 158

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
158 जबरदÖतीने न केलेले नाते:
म¤टॉåरंगमÅये ÖपĶपणे बांधलेले नाते समािवĶ असते जे जवळचे आिण अिवरोध आहे (मैýी
िकंवा पालकÂवा¸या िवपरीत). कोणÂयाही ÿकार¸या िश±णासाठी इ¸छा आिण आवड हे
दोन महßवाचे घटक आहेत. हे पैलू गुł आिण म¤टी यां¸यातील मजबूत संबंध सुिनिIJत
करतात जे खरोखरच वाढतील.
वेळ Āेम:
म¤टॉåरंगमÅये िनिIJत वेळेची बांिधलकì असते. म¤टॉरची वेळ महßवाची असते आिण
म¤टॉåरंगÓयितåरĉ Óयावसाियक बांिधलकì देखील पूणª करावी लागते. Ìहणून म¤टॉर आिण
म¤टी िनिIJत वेळापýकाचे पालन करतात.
वाढ आिण िवकास:
म¤टीची िविशĶ वाढ उिĥĶे वाढवÁयासाठी मागªदशªन संबंध िनयोिजत आहे; कमªचारी
मूÐयांकनासार´या संÖथाÂमक आवÔयकतांसाठी नाही.
Åयेये आिण वचनबĦता:
म¤टॉåरंगचा उĥेश म¤टॉर आिण म¤टी यांनी ÖपĶपणे पåरभािषत उिĥĶे/पåरणामांसह परÖपर
Öथािपत केला पािहजे.
मॉडेल वतªन:
म¤टॉरने म¤टéसाठी कामिगरीचे मॉडेल तयार केले पािहजे ºयामुळे Âयांना अंतŀªĶéचे िनरी±ण
आिण िवकास करÁयाची संधी िमळते.
सुधारणा:
म¤टéनी Öवतःसाठी "बार वाढवून" ÿगती दशªिवली पािहजे कारण Âयांची अंतŀªĶी आिण
कौशÐये वाढतात.
ऑÊजे³ट ओåरएंटेड:
जेÓहा म¤टी Öवतंýपणे कायª करÁयास स±म असेल तेÓहा मागªदशªन संबंध समाĮ होते.
आरंभ करा:
मागªदशªक नाते िटकवून ठेवÁयासाठी, म¤टीने मागªदशªकाचे ÿij िवचारÁयासाठी पुढाकार
¶यावा, ºयामुळे मागªदशªकाला शै±िणक आिण Óयावसाियक ÖवारÖये आिण mentee चे
उिĥĶे जाणून घेÁयास मदत होईल. म¤टॉर ऑफर करÁयास तयार असलेÐया सेवांसाठी
िवचारÁयास घाबł नका.

munotes.in

Page 159

म¤टॉåरंग म¤टॉरिशप (मागªदशªकाचे मागªदशªन)
159 वचन बĦतेचा आदर करा:
म¤टॉåरंग ही मागणी करणारी नोकरी आहे आिण म¤टॉर एक ÓयÖत Óयावसाियक आहे.
गुłकडे अनेक जबाबदाöया आिण वचनबĦता असतात. Ìहणून, म¤टीने म¤टॉरचा वेळ आिण
गुंतवणुकìचे कौतुक केले पािहजे. वेळेवर ÿितसाद देणे आवÔयक आहे.
ÖपĶ संÿेषण:
तुÌहाला काही ÿij असतील िकंवा काही चचाª करायची असेल तर गुłशी संपकª ठेवा. गरजा
ओळखा आिण म¤टॉरशी ÖपĶपणे संवाद साधा. िवचार आिण िचंता आयोिजत करÁयासाठी
काही क¤िþत ऊजाª घालणे उपयुĉ ठł शकते.
úहणशील Óहा :
नवीन गोĶी िशकÁयास , दुसरा ŀĶीकोन ÿाĮ करÁयास आिण सूचना आिण रचनाÂमक
टीकेला ÿितसाद देÁयास तयार Óहा.
अनुसरण:
सÐलागारा¸या सूचनांवर वेळेवर कृती करा आिण नंतर म¤टॉरला परत कळवा. उिĥĶे
ओळखणे तसेच संबंध क¤िþत ठेवणे आिण पुढे जाणे महßवाचे आहे. तयारी कłन सभांना
या.
लोकांचे ह³क आिण ÿितķेचा आदर:
म¤टी आिण म¤टॉरदोघांनाही वैयिĉक फरक िवचारात घेÁयासाठी मागªदशªन करते जेणेकłन
कोणतेही मतभेद Âयां¸या परÖपरसंवादात प±पात करणार नाहीत. हे तßव एक Öमरणपý
Ìहणून देखील कायª करते कì काही मागªदशªन संबंधांमÅये शĉì िभÆनता असू शकते
ºयामुळे ÿिøयेवर पåरणाम होऊ शकतो.
सचोटी:
संबंध ÿÖथािपत करताना म¤टॉर आिण म¤टी दोघांनीही ते करÁयास सहमती दशªिवली आहे.
संघषª िकंवा गŌधळाचा मुĥा उĩवÐयास, ÿÂयेक Óयĉìने Âया समÖयेचे िनराकरण करÁयास
तयार असले पािहजे.
५.२.४ म¤टॉरची गरज आिण महßव:
समथªन वाढ:
म¤टॉर दुसö या Óयĉì¸या Óयावसाियक िकंवा वैयिĉक िवकासास ÿोÂसाहन देतात आिण
स±म करतात. ए क मागªदशªक Åयेय िनिIJत कłन आिण अिभÿाय देऊन Âयां¸या
ÿयÂनांवर ल± क¤िþत करÁयात मदत कł शकतो. पåरणामी, ºया कंपÆया कमªचाö यांची
कौशÐये तयार कł इि¸छतात ते सहसा म¤टॉåरंगकायªøम तयार करतात. म¤टॉरचे ²ान
ÿिशि±त करÁयात आिण उ¸च -गुणव°ेचे आिण उÂपादक कायªबल तयार करÁयात मदत munotes.in

Page 160

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
160 कł शकते. कमªचारी िवकासाला ÿोÂसाहन देणाöया कामा¸या िठकाणांची ÿशंसा करतात,
कारण ते दाखवू शकतात कì Âयांचा िनयोĉा Âयांना महßव देतो आिण Âयांना वाढू इि¸छतो.
²ानाचा ľोत Ìहणून सøìय Óहा:
म¤टॉर िविशĶ अंतŀªĶी आिण मािहती ÿदान कł शकतात जे म¤टीचे यश स±म करतात.
उदाहरणाथª, ते िविशĶ काय¥ कशी करावी िकंवा उपयुĉ कौशÐये कशी िवकिसत करावी
याबĥल सूचना देतात. Âयां¸या कåरअरची सुŁवात करणाöया Óयĉéना अशा मागªदशªनाचा
फायदा होऊ शकतो , कारण Âयामुळे Âयांना या भूिमकेत अिधक जलद आरामदायी
वाटÁयास मदत होते. उदाहरणाथª, Óयवसाय सुł करणाö या Óयĉìला Âयांचा ÿारंिभक
Óयवसाय योजना आिण बजेट कसे िवकिसत करावे हे िशकÁयास एक म¤टॉर मदत कł
शकतो.
Åयेय िनिIJत करÁयात मदत करा:
एक म¤टॉरÂयां¸या मेÆटीला वैयिĉक िकंवा Óयावसाियक िवकासाची उिĥĶे िनिIJत करÁयात
मदत कł शकतो. ÿभावी Åयेय-सेिटंगसाठी, ते SMART लàये तयार कł शकतात—
िविशĶ, साÅय करÁयायोµय , संबंिधत आिण वेळेवर आधाåरत. ही उिĥĶे म¤टी¸या ÿयÂनांवर
ल± क¤िþत करÁयात मदत कł शकतात आिण मागªदशªकाला ÿगतीचा मागोवा घेणे आिण
Âयाचे मूÐयांकन करणे सोपे करते. िविशĶ कौशÐये िवकिसत करÁयासाठी िकंवा िविशĶ
ÿाधाÆयøमांची पूतªता करÁयासाठी मोठ्या उिĥĶाचा पाठपुरावा करÁयासाठी ते लहान काय¥
ओळखू शकतात.
जबाबदारी सांभाळा:
एक म¤टॉरÂयां¸या Åयेयांसाठी जबाबदार धरÁयास मदत करतो. ÿगतीचा मागोवा घेतÐयाने,
मागªदशªक म¤टीला ल± क¤िþत कłन ते पूणª करÁया¸या मागाªवर राहÁयास मदत करतात. हे
देखील सुिनिIJत कł शकते कì म¤टी Âयांनी सेट केलेÐया Åयेयांबĥल िवसरणार नाही.
कोणीतरी पाहत आहे हे जाणून घेणे ÿेरणा Ìहणून काम कł शकते, कारण म¤टी कदािचत
Åयेय पूणª करÁयात अयशÖवी होऊन म¤टॉर िनराश कł इि¸छत नाही.
ÿोÂसाहन īा:
जेÓहा म¤टी Öवतःला Âयांचे कायª करÁयासाठी िकंवा Åयेय गाठÁयासाठी संघषª करत
असÐयाचे आढळते, तेÓहा ते समथªनासाठी Âयां¸या गुłकडे जाऊ शकतात. हे ÿोÂसाहन
Âयांना आÓहानांना न जुमानता पुढे जात राहÁयास ÿेåरत कł शकते. गुł Âयां¸यामÅये
आÂमिवĵास िनमाªण करÁयासाठी Âयां¸या म¤टीची ताकद ओळखू शकतो आिण Óयĉ कł
शकतो. आÂमिवÔ वा साची तीĄ भावना असÐ या ने म¤टीला Â यांचे Åयेय सोडÁ याची श³यता
कमी होऊ शकते.
जोडणी करÁयात मदत करा :
एक म¤टॉरÂयां¸या म¤टीचे Óयावसाियक नेटवकª तयार करÁयात मदत कł शकतो. जेÓहा म¤टी
Óयावसाियक िकंवा वैयिĉक उिĥĶे ओळखतो, तेÓहा मागªदशªक Âयांना संभाÓय संधी िकंवा munotes.in

Page 161

म¤टॉåरंग म¤टॉरिशप (मागªदशªकाचे मागªदशªन)
161 Âयांना मदत कł शकतील अशा Óयĉéशी जोडू शकतो. मागªदशªकाला सामाÆयत: अिधक
उīोग अनुभव िकंवा उ¸च-Öतरीय कåरअर असÐयामुळे, हे कने³शन कåरअर¸या
ÿगतीसाठी मौÐयवान असू शकतात.
ऐकÁयाची इ¸छा आहे:
जेÓहा एखाīा Óयĉìकडे कÐपना असतात, तेÓहा ते चचाª करÁयासाठी िकंवा ÿयÂन
करÁयासाठी एक संसाधन Ìहणून म¤टॉåरंग वापł शकतात. म¤टॉर Âयांचे संबंिधत ²ान आिण
अनुभव वापłन िनÕप± सÐला िकंवा मते देऊ शकतात. या अंतŀªĶीसह, म¤टी कोणती
पावले उचलायची आिण कÐपनेचा पाठपुरावा करायचा कì दूर जायचे हे अिधक चांगÐया
ÿकारे समजू शकतो. Âयाचÿमाणे, एक म¤टॉर देखील Âयांना ऐकू शकतो आिण कामा¸या
िठकाणी संघषा«सार´या दैनंिदन िचंतनांनवर सÐला देऊ शकतो.
िवĵासू सहकारी Ìहणून काम करा:
िवĵास हे म¤टॉåरंग करणाö या नातेसंबंधां¸या मु´य घटकाचे ÿितिनिधÂव करते. म¤टीने
िवĵास ठेवला पािहजे कì म¤टॉरला Âयांचे सवō°म िहत आहे आिण ते अचूक आिण
ÿामािणक म¤टॉåरंग ÿदान करतील. Óयावसाियक जग देखील ÖपधाªÂमक असू शकते, Ìहणून
जेÓहा आवÔयक असेल तेÓहा गोपनीय मािहती खाजगी ठेवÁयासाठी Âयांना एकमेकांवर
अवलंबून राहणे आवÔयक आहे. िनयिमतपणे संÿेषण करणे आिण Âयां¸या वचनांचे पालन
करणे या संबंधांवर िवĵास ÿÖथािपत करÁया¸या दोन पĦती ÿदिशªत करतात.
रचनाÂमक अिभÿाय īा :
िवĵासू म¤टॉरचे नाते ÿामािणक अिभÿाय स±म करते. िवĵास ÿÖथािपत कłन, म¤टीला हे
समजते कì रचनाÂमक टीकेचा हेतू Âयांना वाईट वाटÁयाऐवजी Âयांची Óयावसाियक वाढ
वाढवणे आहे. म¤टॉरचा कमकुवतपणा ओळखू शकतात आिण Âयांना सुधारÁया¸या
मागा«बĥल सÐला देऊ शकतात. हे एक Óयावसाियक नाते असÐयामुळे, म¤टॉर वÖतुिनķ
भूिमका बजावतो. दरÌयान, एखादा िमý म¤टी¸या कमकुवतपणा ओळखÁयास संकोच कł
शकतो कारण Âयांना गंभीर िदसÁयाची इ¸छा नसते.
म¤टॉåरंगचे तßवे īा:
Âयां¸या कåरअरची सुŁवात करणाöया Óयĉéसाठी, एक म¤टॉरÓयावसाियक अपे±ांवर
म¤टॉåरंगचे तßवे सेट करÁयात मदत कł शकतो. उदाहरणाथª, ते भूिमकेचे ÿाधाÆयøम
आिण कामा¸या िठकाणी योµय वागणूक ÖपĶ कł शकतात. ही म¤टॉåरंग तßवे म¤टीला योµय
कामा¸या सवयी लावÁयास मदत कł शकतात ºयामुळे Âयांना ल± क¤िþत करÁयास आिण
Âयांचे काम यशÖवीåरÂया पार पाडÁयास स±म करते. या ÿभावी कामा¸या सवयी Âयांना
अिधक उÂपादन±म बनÁयास आिण Âयां¸या पयªवे±कांना ÿभािवत करÁयात मदत कł
शकतात.

munotes.in

Page 162

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
162 संबंिधत अनुभव आहे:
जेÓहा श³य असेल तेÓहा, Óयĉéनी अशा म¤टॉरची िनवड करावी ºयांना Âयां¸या
Óयवसायाशी िकंवा उिĥĶांशी संबंिधत अनुभव असेल. जेÓहा म¤टॉर Âयांचे यश Óयĉ
करतात, तेÓहा Âयांनी घेतलेÐया पावलां¸या िदशेने ÿयÂन करÁयासाठी आिण कॉपी
करÁयासाठी म¤टॉर Âयांचा उदाहरण Ìहणून वापर कł शकतात. मागªदशªक Âयां¸या
ÿवासात केलेÐया चुका देखील शेअर कł शकतात. म¤टीला फायदा होतो कारण ते
चुकां¸या नकाराÂमक पåरणामांबĥल धडे िशकतात परंतु Âयाचे पåरणाम Âयांना Öवतःला
भोगावे लागत नाहीत. या अनुभवांबĥल जाणून घेतÐयाने म¤टीला कायª करÁयासाठी तयार
करÁयात मदत होऊ शकते
५.२.५ िश±ण आिण Óयावसाियक िवकासामÅये म¤टॉरचे महßव:
जगाने महान लोकांना मोठ्या गोĶी साÅय करताना पािहले आहे. जेÓहा एक मागªदशªक
Âयां¸या पाठीशी होता. म¤टॉरनेहमीच पडīामागे काम करत असतात आिण Âयां¸या
मागªदशªकांना सवōÂकृĶ िमळवÁयासाठी पुढे ढकलत असतात. Âयां¸या म¤टी¸या शै±िणक
आिण Óयावसाियक िव कासासाठी म¤टॉरचे महßव आिण भूिमका जाणून घेऊया.
 एक म¤टॉरमूलत: िवīाÃयाªला Âयां¸या शै±िणक आिण Óयावसाियक शोधा¸या ÿÂयेक
टÈÈयावर मािहतीपूणª िनणªय घेÁयास मदत करतो.
 ते म¤टोर आहेत जे आपला पुढचा मागª उजळतात, मग आपण आपÐया कåरअर¸या
िनवडéमÅये अडकलो आहोत िकंवा आपÐया जीवना¸या कोणÂयाही महßवपूणª
टÈÈयावर मदतीची आवÔयकता आहे.
 तुÌ ही तुम¸ या इि¸ छत नोकरी¸ या सवōच Ö थानावर पोहोचू शकता िकंवा तुम¸ या
Ó यवसायाची कÐपना अंमलात आणू शकता, परंतु रÖ सी जाणून घेÁ यासाठी, तुÌ हाला
िवÔ वास ठेवता येईल अशा कोणाचे तरी मागªदशªन हवे आहे.
 एक म¤टोर तुÌहाला अशी मािहती ÿदान करतो जी कदािचत कोणÂयाही पुÖतकात
नसेल. हे तपशील Âयां¸या ±ेýातील अनुभव आिण कौशÐयातून येतात.
 म¤टॉरनी जगभर काही मागा«नी ÿयÂन केले आिण चाचणी केली आहे आिण काय कायª
करते हे Âयांना मािहत आहे. उदाहरणाथª, जर तुÌही एखाīा ³लायंटशी वाटाघाटी
करत असाल, तर म¤टॉरला न³कì काय बोलावे आिण पुढाकार घेÁयासाठी काय
टाळावे हे कळेल.
 म¤टॉरकेवळ शारीåरकŀĶ्या बळकट आिण मदत करत नाहीत तर मानिसक आिण
वैयिĉक िवकास देखील ÿदान करतात.
"मला एक यशÖवी Óयĉì दाखवा आिण मी तुÌहाला अशी Óयĉì दाखवीन ºयाचा Âया¸या
िकंवा ित¸या आयुÕयात खरोखर सकाराÂमक ÿभाव पडला आहे. तुÌही उदरिनवाªहासाठी
काय करता याची मला पवाª नाही-जर तुÌही ते चांगले केले तर मला खाýी आहे कì
कोणीतरी तुÌहाला आनंद देत असेल िकंवा मागª दाखवेल.” - डेÆझेल वॉिशंµटन munotes.in

Page 163

म¤टॉåरंग म¤टॉरिशप (मागªदशªकाचे मागªदशªन)
163 आपली ÿगती तपासा:
१. म¤टॉåरंग पåरभािषत करा.
२. म¤टॉåरंगची तीन तßवे ÖपĶ करा.
३. Óयावसाियक िवकासासाठी म¤टॉåरंग कसे आवÔयक आहे?
४. िश±णातील म¤टॉरचे महßव उदाहरणासह ÖपĶ करा.
५.३ म¤टॉåरंगचे मॉडेल म¤टॉåरंगचे अनेक ÿकार, िकंवा 'मॉडेÐस' आहेत. वेगवेगÑया उĥेशांसाठी म¤टॉåरंगवेगवेगÑया
ÿकारे लागू केले जाऊ शकते, कारण काही ÿकारचे म¤टॉåरंगिविशĶ उिĥĶे साÅय
करÁयासाठी इतरांपे±ा चांगले असू शकतात.
उदाहरणाथª, जेथे उ¸च-संभाÓय पदवीधारकांना म¤टॉåरंगचा सवाªिधक फायदा होऊ शकतो,
जे ÿसूती िकंवा िपतृÂव रजेनंतर कामावर परत येतात Âयांना सहकमê मागªदशªना¸या
सामाियक अनुभवातून अिधक फायदा होऊ शकतो.Âयाचÿमाणे, जर तुÌही ²ान िटकवून
ठेवÁयावर ल± क¤िþत करत असाल, तर åरÓहसª म¤टॉåरंग हे वापरÁयासाठी सवō°म मॉडेल
ठरणार नाही. तथािप , जेÓहा िडिजटल कौशÐय सामाियकरणाचा ÿij येतो, तेÓहा ते तŁण
कमªचाö यांना वृĦ कमªचाö यांचे म¤टॉåरंग करÁयासाठी आदशª असू शकते.
ÿोúाम सुł करताना िवचारात घेÁयासाठी मॉिनटåरंगचे काही ÿमुख ÿकार येथे
आहेत:
वन-ऑन-वन म¤टॉåरंग:
हे म¤टॉåरंगचे पारंपाåरक मॉडेल आहे, जेथे एक म¤टॉर आिण एक म¤टॉर म¤टीला िवकिसत,
सुधारÁयास आिण साÅय करÁयात मदत करÁयासाठी मागªदशªन संबंधात ÿवेश करÁयास
सहमती देतात. या ÿकार¸या म¤टॉåरंगमÅये, म¤टीला ÖवारÖय असलेÐया ±ेýामÅये म¤टॉरला
अिधक अनुभव असतो आिण Âयामुळे तो सÐलागार आिण म¤टॉर Ìहणून काम कł शकतो.
पीअर म¤टॉåरंग:
पीअर म¤टॉåरंगमÅये समान वया¸या आिण अनुभवा¸या पातळीवरील सहकारी एकमेकांना
म¤टॉåरंग करतात. ते 'म¤टॉर' आिण 'म¤टी' Ìहणून काम कł शकतात, परंतु एकंदरीत, पीअर
म¤टॉåरंग Ìहणजे औपचाåरक समथªन ÿणाली तयार करणे, एकý िशकणे आिण एकमेकांना
जबाबदार धरणे.
úुप म¤टॉåरंग:
या म¤टॉåरंग शैलीमÅये एका म¤टॉरचा समूहातील अनेक म¤टीसोबत काम करणे समािवĶ
असते. समूह म¤टॉåरंग कमी वेळेत अिधक म¤टéपय«त पोहोचÁयास आिण Âयां¸यावर ÿभाव
टाकÁयास मदत करते आिण िवशेषतः जर संÖथांकडे चांगÐया म¤टॉरची कमतरता असेल munotes.in

Page 164

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
164 तर - समावेशकते¸या संÖकृतीला चालना देÁयासाठी मदत होते. गट सेिटंगमÅये म¤टॉåरंगचा
सराव केÐयाने ÿÂयेकाची टीमवकª कौशÐये सुधारÁयास मदत होते.
Öपीड म¤टॉåरंग:
Öपीड म¤टॉåरंग Ìहणजे मािहती िकंवा कौशÐयाचा महßवाचा भाग िशकÁया¸या उĥेशाने
झटपट एक-ऑफ मागªदशªन सýे. म¤टॉåरंगची ही शैली दीघªकाळ िटकणारे नातेसंबंध िनमाªण
करÁयावर ल± न देता थोड³यात परंतु ÿभावी ²ान वाटप करÁयास ÿोÂसाहन देते. Öपीड
म¤टॉåरंग पारंपाåरक म¤टॉåरंगकायªøमासोबत कायª कł शकते आिण म¤टéना तदथª आधारावर
नवीन गोĶी िशकून दीघªकालीन संबंध िनमाªण करÁयास अनुमती देते.
ई- म¤टॉåरंग:
शेवटी, दूरÖथ काम अिधक सामाÆय आिण आवÔयक होत असताना, ई- म¤टॉåरंग हा
आणखी एक ÿकारचा म¤टॉåरंग आहे ºयाचा Óयवसायात वापर कł शकतो. फĉ तुमचे
लोक ऑिफसमÅये नाहीत याचा अथª असा नाही कì मागªदशªन कायªøम थांबवावे लागतील.
मागªदशªन सॉÉटवेअर वापरणे Ìहणजे मागªदशªन अजूनही होऊ शकते आिण ÿभाव पाडू
शकते.
åरÓहसª म¤टॉåरंग:
अगदी जसं वाटतं तसं, åरÓहसª म¤टॉåरंग Ìहणजे जेÓहा एखादी अिधक किनķ Óयĉì अिधक
वåरķ Óयĉìला मागªदशªन करते. सवª एक-एक मागªदशªन संबंधांमÅये उलट मागªदशªन
वापरÁयाची ±मता असते, कारण नेहमीच भरपूर असते, आपण एकमेकांकडून िशकू शकतो.
वरीलÿमाणे िविवध ÿकारचे म¤टॉåरंग सवª वैध आहेतआिण तुम¸या संÖथेमÅये िविवध उĥेश
पूणª कł शकतात. तुÌहाला तुम¸या लोकांसाठी आिण तुम¸या Åयेयांसाठी सवō°म ÿकारचे
म¤टॉåरंगिमळेपय«त काही चाचणी आिण ýुटी लागू शकतात, परंतु ते सवª िशकÁया¸या आिण
²ानाची देवाणघेवाण करÁया¸या संÖकृतीत योगदान देÁयास मदत करतील.
५.४ म¤टॉåरंग कौशÐय मु´य म¤टॉåरंग कौशÐये म¤टॉर आिण म¤टी दोघांनी Âयां¸या म¤टॉåरंगभागीदारीमÅये खालील
मु´य कौशÐयांचा वापर केला पािहजे.
१. सिøयपणे ऐकणे:
सिøय ऐकणे हे सवाªत मूलभूत मागªदशªन कौशÐय आहे; इतर कौशÐये तयार होतात-आिण
आवÔयक असतात. जेÓहा तुÌही नीट ऐकता, तेÓहा तुÌही तुम¸या म¤टी आिण म¤टॉरना
दाखवून देता कì Âयां¸या िचंता ऐकÐया आिण समजÐया गेÐया आहेत. पåरणामी, Âयांना
तुम¸याकडून ÖवीकारÐयासारखे वाटते आिण िवĵास िनमाªण होतो. आपण ल±पूवªक ऐकत
आहात हे सूिचत करÁयाचा मागª Ìहणजे अनेक िनरी±ण करÁयायोµय वतªन करणे.
उदाहरणाथª, तुÌही उÂकृĶ ®ोता असÐयास, तुÌही: munotes.in

Page 165

म¤टॉåरंग म¤टॉरिशप (मागªदशªकाचे मागªदशªन)
165  “हÌम . . .” आिण "मनोरंजक. . .” िकंवा काहीवेळा तुÌहाला संदेशामागील अथª आिण
भावना समजÐया आहेत हे दशªिवÁयासाठी काही िटÈपÁया परत ÿितिबंिबत करणे
(पåरवतªन करणे);
 लोकां¸या डोÑयांकडे थेट पाहणे, आपले डोके हलिवणे, Âयां¸याकडे थोडेसे झुकणे,
भुसभुशीत करणे िकंवा योµय तेथे हसणे यासारखी योµय अशािÊदक भाषा वापरा;
 गुł आिण म¤टी बोलत असताना Âयांना ÓयÂयय आणणे टाळा;
 ल±ात ठेवा आिण Âयांनी भूतकाळात सांिगतलेÐया गोĶéमÅये ÖवारÖय दाखवा ("तसे,
तुम¸या ÓयवÖथापकासोबतची मीिटंग कशी झाली?"); आिण
 तुम¸यापैकì ÿÂयेकाने जे सांिगतले Âयातील मु´य घटकांचा सारांश īा.
संभाषण आपÐया अनुभवांकडे आिण मतांकडे वळवÁया¸या आवेगाचा नेहमी ÿितकार करा
आिण आपण ऐकत असलेÐया समÖयांवर Âवåरत उपाय शोधू शकता. ÿथम काळजीपूवªक
ऐका; समÖया खूप नंतर सोडवा. तुम¸या गुłंना आिण म¤टéना तÂकाळ समÖया
सोडवÁयाची सवय असÐयास , तुÌही Âयांना चांगले ®ोते आिण समÖया शोधक बनÁयास
मदत कł शकता का ते पहा.
२. िबिÐडंग ůÖट:
तुमचे गुł आिण सÐलागार तुम¸यावर िजतके जाÖत िवĵास ठेवतील, िततकेच ते
Âयां¸यासोबत¸या तुम¸या भागीदारीसाठी वचनबĦ असतील आिण तुÌही अिधक ÿभावी
Óहाल. हा िवĵास कालांतराने िवकिसत होतो - जर तुमचे म¤टॉर तुम¸याकडून काही योµय
वतªनांचे िनरी±ण करतात. िवĵासाहª होÁयासाठी, आपण हे करणे आवÔयक आहे:
 तुम¸या म¤टी आिण म¤टॉरĬारे शेअर केलेला िवĵास ठेवा;
 एकý योµय वेळ घालवा;
 Âयांना िदलेÐया तुम¸या वचनांचे पालन करा;
 तुम¸या म¤टॉर आिण म¤टॉåरंग¸या सीमांचा आदर करा;
 तुम¸या चुका माÆय करा आिण Âया सुधारÁयाची जबाबदारी ¶या; आिण
 तुÌही एखाīा गोĶीशी असहमत िकंवा असमाधानी असÐ यास आिण का असÐ या स ते
कुशलतेने तुम¸ या भागीदारांना सांगा जेणेकłन तुÌ ही Âयां¸याशी ÿामािणक आहात हे
Âयांना कळेल.
िवशेषत: øॉस-िडफरÆससह (उदा. िलंग, संÖकृती, शैली, वय) म¤टॉåरंग, िवĵास िनमाªण
करणे महßवपूणª आहे आिण कालांतराने िवकिसत केले पािहजे. munotes.in

Page 166

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
166

३. ÿोÂसाहन देणारे:
िफिलÈस-जोÆस¸या संशोधनानुसार, सवाªत मौÐयवान म¤टॉåरंग कौशÐय Ìहणजे ÿोÂसाहन
देणे. यामÅये तुम¸या म¤टॉåरंग भागीदारांना ओळख आिण ÿामािणक सकाराÂमक शािÊदक
अिभÿाय देणे समािवĶ आहे.
शेवट¸या वेळी तुमची खूप ÿशंसा कधी झाली होती? कधीही नसÐयास , आपण एकटे नाही
आहात. ÿभावी म¤टॉåरंग Âयां¸या म¤टéना ÿोÂसाहन देतात, ºयामुळे म¤टéचा आÂमिवĵास
वाढÁयास मदत होते आिण Âयांना िवकिसत होÁयास मदत होते.
Âयाच वेळी, यशÖवी म¤टी Âयां¸या म¤टॉर सकाराÂमक रीतीने मजबुत करÁयाचा एक मुĥा
बनवतात, जे म¤टॉरला क¤िþत आिण ÿेåरत ठेवÁयास मदत करतात. तुम¸या म¤टॉåरंगला
आिण म¤टॉरला िनयिमतपणे खरा, सकाराÂमक अिभÿाय īा.
ÿोÂ साहन करÁ याचे अनेक मागª असले, आिण म¤टॉåरंग आिण म¤टॉरÂ यांना आवडÁ या¸ या
ÿकारांमÅ ये आिण ÿमाणात वेगळे असू शकतात, तुÌही हे कł शकता:
 िसĦी आिण कृतéबĥल तुम¸या म¤टॉर भागीदारांची ÿशंसा करा;
 Âयां¸या कामिगरी आिण कतृªÂवाÓयितåरĉ सकाराÂमक गुण (जसे कì िचकाटी आिण
सचोटी) दशªवा;
 एकांतात Âयांची Öतुती करा;
 इतर लोकांसमोर Âयांची ÿशंसा करा (सावªजिनक Öतुतीबाबत कोणÂयाही सांÖकृितक
आिण शैली¸या ÿाधाÆयांबĥल संवेदनशील असणे);
 आभार आिण कौतुक Óयĉ करा;
 ÿोÂसाहन देणारे मेमो िकंवा ई-मेल िलहा आिण मानाथª Óहॉइस मेल सोडा; आिण
 Âयांनी तुÌहाला िदलेली कोणतीही मदत तुÌही कशी वापरता ते Âयांना कळू īा. munotes.in

Page 167

म¤टॉåरंग म¤टॉरिशप (मागªदशªकाचे मागªदशªन)
167 तुमची ÿशंसा आिण ÿोÂसाहन ÿामािणक आहे याची खाýी करा. म¤टॉåरंग करताना, खूप
कमी ऐवजी खूप ÿशंसा करÁया¸या िदशेने चूक करा. काही मानवी िवकास त² ÿÂयेक
सुधाराÂमक िटÈपणीसाठी चार िकंवा पाच ÿशंसाचे गुणो°र िशफारस करतात.
४. Åयेये आिण वतªमान वाÖतव ओळखणे:
तुÌ ही गुł िकंवा मागªदशªक असÐ यास, तुम¸ याकडे वैयिĉक ŀĶी, िविशÕ ट Åयेये आिण
सÅ या¸ या वाÖतवाचे चांगले आकलन असले पािहजे. एक म¤टॉरÌहणून, ÖपĶ Óहा आिण
तुम¸या म¤टॉरशी Âयां¸या ŀĶी, ÖवÈने आिण कåरअर/जीवन Åयेयांबĥल बोला. Âयांना
तुम¸या सÅया¸या वाÖतवात रस असेल (तुमची ताकद आिण मयाªदांबĥलचा तुमचा
ŀिĶकोन तसेच तुम¸या संÖथेतील पåरिÖथतीची सÅयाची वाÖतिवकता) आिण Âयांना
ओळखÁयासाठी मदत हवी आहे.
म¤टी Ìहणून, तुÌहाला हे कौशÐय देखील आवÔयक आहे. मदत मागÁयापूवê, तुÌहाला तुमची
ताÂपुरती उिĥĶे, सामÃयª, तुÌहाला कोणÂया िवकासाची गरज आहे आिण तुÌहाला हवी
असलेली िविशĶ मदत जाणून घेतली पािहजे. तुÌही तुम¸या गुłंशी यािवषयी चचाª करावी.
तुÌही यािवषयी िजतके अिधक जागłक असाल आिण संभाÓय सहाÍयकांपय«त तुÌही ते
िजतके अचूकपणे पोहोचवू शकाल, िततकेच ते तुम¸या पुढील चरणांमÅये मदत करतील. हे
म¤टॉåरंग कौशÐय ÿदिशªत करÁयासाठी:
 तुम¸यासाठी काय महßवाचे आहे, तुÌहाला काय महßव आहे आिण सवाªत जाÖत काय
हवे आहे हे जाणून ¶या;
 ºया ±ेýांमÅये तुÌही चांगली कामिगरी करÁयास स±म आहात, ते तुÌही चांगÐया-ते-
उÂकृĶ Öतरावर कł शकता अशा वतªणुकìची अगदी ठोस उदाहरणे ओळखा;
ÖवतःमÅये आढळलेÐया आिण इतरांनी नŌदवलेÐया िविशĶ कमकुवतपणा िकंवा वाढीची
±ेýे ओळखा;
 तुम¸या वैयिĉक जीवनात आिण कåरअरमÅये साÅय करÁयासाठी ताÂपुरती एक ते
पाच वषा«ची उिĥĶे सेट करा; आिण
 तुम¸या ±मता आिण पåरिÖथतीचे अचूक वणªन करा.
ÿभावी म¤टॉर आिण म¤टी िनयिमतपणे नवीन अिभÿाय आिण िनरी±णे समािवĶ कłन या
आÂम-²ानात सतत सुधारणा करत असतात. पीटर एम. स¤ज, द िफÉथिडिसÈलीनमÅये,
या कौशÐयांचा उÐलेख "वैयिĉक ÿभुÂव" चा भाग Ìहणून करतात, ºयाला तो ÿवास
Ìहणतो, गंतÓय नाही. munotes.in

Page 168

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
168

५.४.१ म¤टॉरसाठी िचिकÂसक कौशÐये:
१. वर वणªन केलेÐया मु´य म¤टॉåरंग¸या कौशÐयांÓयितåरĉ, म¤टéना िवकिसत करÁयात
मदत करÁयासाठी म¤टॉर अनेक िविशĶ ±मता वापरतात.
२. सूचना देणे/±मता िवकिसत करणे:
कदािचत सवª म¤टॉर Âयां¸या म¤टॉåरंगचा भाग Ìहणून काही िशकवणी िकंवा सूचना देतात.
औपचाåरक म¤टॉåरंग करताना कौशÐय िवशेषतः महÂवाचे आहे. याचा अथª ³विचतच असा
होतो कì तुÌही औपचाåरक भाषणे आिण Óया´याने īाल. Âयाऐवजी, तुमची सूचना
सामाÆयत: अिधक अनौपचाåरक असेल—िविशĶ वतªणूक मॉडेिलंगपासून ते ट्यूशन
मोडमÅये, एक-एक कłन कÐपना आिण ÿिøया Óयĉ करणे. तुÌही कराल:
 लोक, पुÖतके, सॉÉटवेअर, वेबसाइट्स आिण इतर मािहती ąोत यासारखी संसाधने
शोधÁयात तुÌही तुम¸या मागªदशªकांना मदत करत असताना "िशकÁयाचे दलाल" Óहा;
 समजावून सांगून, ÿभावी उदाहरणे देऊन आिण िवचार करायला लावणारे ÿij
िवचाłन तुम¸या म¤टॉरला नवीन ²ान, कौशÐये आिण वृ°ी िशकवा;
 तुम¸या म¤टॉरला इितहास, मूÐये, संÖकृती आिण राजकारणासह Âयां¸या संघटनांबĥल
Óयापक ŀĶीकोन िमळिवÁयात मदत करा ;
 तुÌही काय करÁयाचा ÿयÂन करत आहात ते दाखवून ÿभावी वतªन ÿदिशªत करा
िकंवा मॉडेल करा; आिण
 Âयांना कायª±मतेचे िनरी±ण करÁयात आिण आवÔयकतेनुसार चरणांवर पुÆहा ल±
क¤िþत करÁयात मदत करा.
तुम¸या सूचनांचा मु´य भाग Ìहणजे म¤टॉåरंग ÿिøया िशकवणे. तुÌही ÿिøया िटÈपÁया
देऊन हे कł शकता—िनद¥श कłन, नाव देऊन आिण अÆयथा तुम¸या म¤टॉåरंगचा कोणता
पैलू तुÌही Âया वेळी करत आहात—आिण का? munotes.in

Page 169

म¤टॉåरंग म¤टॉरिशप (मागªदशªकाचे मागªदशªन)
169 ३. ÿेरणादायी:
उÂकृĶ म¤टॉरला चांगÐया Óयĉéपासून वेगळे करणारे एक कौशÐय Ìहणजे Âयां¸या म¤टॉरला
महानतेसाठी ÿेåरत करÁयाची ±मता. Öवत: एक उदाहरण मांडून आिण तुम¸या म¤टéना
इतर ÿेरणादायी लोक आिण पåरिÖथतéचा अनुभव घेÁयास मदत कłन, तुÌही Âयांना
Âयां¸या मूळ ÖवÈनां¸या पलीकडेही उ°ेिजत आिण ÿेरणा देणाöया भिवÕयातील मागा«वर
जाÁयास मदत कł शकता. म¤टॉर ÿेरणादायी होÁया¸या ±मतेमÅये िभÆन असतात. तुÌही
कł शकता का ते पहा:
 Öवतः ÿेरणादायी कृती करतात ºया तुम¸या मेÆटéना सुधारÁयाचे आÓहान देतात;
 ÿेरणादायी असलेÐया इतरांचे िनरी±ण करÁयास Âयांना मदत करा;
 Âयां¸यासाठी इतर ÿेरणादायी अनुभवांची ÓयवÖथा करा;
 Âयांना सांसाåरक गोĶéपासूनवर जाÁयाचे आिण जीवनातील महßवा¸या गोĶी करÁयाचे
आÓहान īा; आिण
 Âयांनी भूतकाळात केलेÐया ÿेरणादायी कृती आिण पुÆहा उÂकृĶ बनÁयाचे मागª
ओळखÁयात Âयांना मदत करा.
म¤टीजना काय करावे हे सांगणे आिण खरे तर Âयांना तुम¸या पावलावर पाऊल ठेवायला
लावणे नेहमीच मोहक असते. एक म¤टॉर Ìहणून तुमचे आÓहान हे सुिनिIJत करणे कì तुमचे
म¤टॉर Âयांचे Öवतःचे महानतेचे Öवłप ओळखतील आिण Âयांचा पाठपुरावा करतील.
४. सुधाराÂमक अिभÿाय ÿदान करणे:
वारंवार आिण ÿामािणक सकाराÂमक अिभÿाय देÁयाबरोबरच, ÿभावी मागªदशªक हे म¤टéना
सुधाराÂमक अिभÿाय देÁयास इ¸छुक आिण स±म असले पािहजेत. तुÌ हाला तुम¸ या
म¤टीजने चुका केÐ याचे िकंवा इ¸ छे¸ या पे±ा कमी पÅ दतीने परफॉमª केÐ याचे तुÌ ही िनरी±ण
करता, तुÌ हाला तुÌ हाला काय वाटते ते Â यांना कळवावे आिण पåरिÖथती हाताळÁ यासाठी
काही चांगले मागª ÿदान करावेत. इतरांपे±ा तुम¸याकडून ते ऐकणे Âयां¸यासाठी कदािचत
चांगले असेल. हे मागªदशªका¸या संर±ण कौशÐयाचा एक पैलू आहे, जोखीम ÓयवÖथापन ,
नंतर वणªन केले आहे. तुÌ ही तुम¸ या म¤टीजशी चचाª कł शकणाö या पिहÐया गोĶéपैकì एक
आहे कì Âयांना हा फìडबॅक कसा आिण कसा िमळवायचा आहे. जर Âयांनी परवानगी िदली
असेल आिण ते येत आहे ते आधीच मािहत असÐयास लोक सुधाराÂमक अिभÿाय
ऐकÁयास अिधक इ¸छुक आहेत. Âयाच वेळी, तुÌहाला असे करÁयासाठी आमंिýत केले
असÐयास तुÌही फìडबॅक देÁयाची अिधक श³यता असेल. ÿयÂन:
• जेÓहा Âयांचे वतªन िकंवा उÂपादने समाधानकारक नसतील तेÓहा सकाराÂमक,
अपमानाÖपद, Óयवसायासारखे शÊद आिण आवाजाचा Öवर वापरा;
• खाजगीत सुधाराÂमक अिभÿाय īा;
• कामिगरीनंतर श³य ितत³या लवकर अिभÿाय īा; munotes.in

Page 170

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
170 वतªनांवर िविशĶ (अÖपĶ िवłĦ) अिभÿाय īा ; आिण
• Âयांना पुढील वेळी ÿयÂन करÁयासाठी उपयुĉ सूचना ऑफर करा, जेÓहा ती वेळ
येईल तेÓहा संसाधन बनÁयाची ऑफर īा.
सुधाराÂमक अिभÿाय देÁया¸या कौशÐयापे±ा ÿोÂसाहन देणारे कौशÐय अिधक वेळा
वापरा.
जोखीमीचे ÓयवÖथापण करणे:
ÿभावी म¤टॉåरंगचे आणखी एक वेगळे वैिशĶ्य Ìहणजे Âयांची इ¸छा आिण Âयां¸या म¤टसªचे
आप°éपासून संर±ण करÁयाची ±मता. तुमचे एक कायª हे आहे कì तुम¸या म¤टé¸या
अनावÔयक चुका करÁयापासून रोखणे कारण ते योµय जोखीम ¶यायला िशकतात. जोखीम
ÓयवÖथािपत करÁयाचे हे कौशÐय िबिÐडंग ůÖट¸या मूळ कौशÐयावर ल±पूवªक तयार
करते, जे आधी ओळखले गेले. काहीजण या जोखीम ÓयवÖथापन ÿिøयेचा संदभª
"शाखेतून बाहेर पडा, नंतर तयार झाÐयावर उड्डाण करा."
म¤टॉर ÌहणूनतुÌही खालील कृती कराल:
 तुÌही अनुभवलेÐया काही जोखमéसह (आिण चुका) कृती आिण ÿकÐपांमÅये गुंतलेली
जोखीम ओळखÁयात तुम¸या म¤टॉरला मदत करा;
 िनणªयात मोठ्या चुका (Óयवसाय, कåरअर, आिथªक, वैयिĉक आिण इतर) टाळÁयास
मदत करÁयासाठी सूचना करा िकंवा
 Âयांना चांगली तयारी करÁयास िशकÁयास मदत करा, सु² सÐला ¶या, नंतर Âयां¸या
Öवतः¸या िनणªयांवर आिण कृतéवर िवĵास ठेवा; आिण
 जर कठीण पåरिÖथतीत िवनंती केली असेल, तर इतरांसोबत तुमचा सÐलागार Ìहणून
हÖत±ेप करा. बö याच कॉपōरेशÆसमधील म¤टीज आिण मागªदशªकांनी जोखीम
ÓयवÖथािपत करणे हे अिधकािधक महßवाचे मागªदशªन कौशÐय Ìहणून ओळखले
आहे.
दरवाजे उघडणे:
मागªदशªक सहसा Âयां¸या म¤टéना ŀÔयमानता ÿदान करÁया¸या िÖथतीत असतात. याचा
अथª योµय दारे उघडणे ºयामुळे Âयांना लोकांना भेटÁयाची आिण ते काय कł शकतात हे
वेगवेगÑया ÿे±कांना दाखवून देतात. संशोधनात असे िदसून आले आहे कì जेÓहा
मागªदशªक अशा ÿकारे म¤टीजसाठी आĵासन देतात, तेÓहा Âयां¸या कायाªला चांगला
ÿितसाद िमळÁयाची श³यता जाÖत असते. दरवाजे उघडÁयासाठी, तुÌही हे कराल: •
तुम¸या म¤टीला इि¸छत उिĥĶे गाठÁयात मदत कł शकतील अशा लोकांना चांगले शÊद
सांगा;
 वैयिĉकåरÂया तुम¸या मेÆटéना योµय संपका«शी ओळख कłन īा; munotes.in

Page 171

म¤टॉåरंग म¤टॉरिशप (मागªदशªकाचे मागªदशªन)
171  तुम¸या म¤टीज¸या ±मता इतरां¸या ल±ात आÐयाची खाýी करा;
 तुम¸या मेÆटéना असाइनम¤ट िकंवा संधी īा ºयामुळे Âयांना महßवाचे सहकारी,
पुरवठादार िकंवा úाहकांशी संवाद साधता येईल; आिण
 तुम¸या मेÆटीला पाठपुरावा करÁयासाठी इतर संसाधने सुचवा.
तुÌही तुम¸ या म¤टीसाठी संधी िनमाªण कł शकाल जेÓहा तुÌ हाला िवÔ वास असेल कì ते
 यां¸ यामधून जाÁ यास तयार आहेत. तुÌही असे केÐयाने तुम¸या ÿितķेवर पåरणाम होऊ
शकतो, तुÌही ÿथम तुम¸या मेÆटéना स±म आिण िवĵासाहª Ìहणून पाहó इि¸छत असाल.
िवकासा¸या ÿयÂनांचा एक भाग Ìहणून ही ÿिøया तुम¸या म¤टोला समजावून सांगा.
५.४.२ िश±णामÅयेम¤टॉरची भूिमका:
म¤टॉर िविवध ±ेýे आिण ÓयवसायांमÅये आढळू शकतात. ते शै±िणक म¤टॉर, Óयावसाियक
म¤टॉर, øìडा म¤टॉरइÂयादी असू शकतात. सÐलागार, ÿेरक, ÿिश±क इ. यांसार´या सं²ा
अनेकदा म¤टॉåरंगसाठी परÖपर बदलÐया जातात. या सवª अटी एकिýतपणे एक चांगलाम¤टॉर
बनवतात. कोणÂयाही ±ेýातील म¤टॉरची मूलभूत भूिमका जाणून घेऊया.
 मूलभूत गोĶéपासून सुŁवात करÁयासाठी, तुम¸या ±मता आिण आवडी समजून घेणे
ही म¤टॉरची भूिमका आहे. ते फĉ याŀि¸छक सूचनांसह ÿारंभ करत नाहीत. तुÌही
काय स±म आहात हे जाणून घेÁयाचा ते ÿयÂन करतात आिण Âयानंतर तुÌहाला
म¤टॉåरंग करतात.
 काय करावे िकंवा एखादी गोĶ कशी करावी हे म¤टॉर तुÌहाला सांगत नाही. ते
तुम¸यासाठी Åयेय योजना मोडीत काढतात आिण ÿÂयेक पायरीसाठी ¶याय¸या
कृतéचे फायदे आिण तोटे तुÌहाला म¤टॉåरंगकरतात. ते तुÌहाला Âयां¸या भूतकाळातील
चुकांबĥल सांगतील ºयासाठी तुÌही एक साधÌयª काढू शकता.
 एक म¤टॉरम¤टीसाठी सकाराÂमक आधारÖतंभ Ìहणून काम करतो. चुकì¸या िकंवा
नुकसानी¸या पåरिÖथतीत, ते तुÌहाला तुम¸या सवō°म ±मतेकडे ढकलतात आिण
Âयातून बाहेर येÁयाचे मागª सुचवतात.
 म¤टॉरने रचनाÂमक टीका करÁयापासून दूर राहó नये. म¤टॉर आिण म¤टी यां¸यातील
यशÖवी आिण फलदायी नातेसंबंधासाठी ÿामािणक टीका िकंवा मूÐयांकन आवÔयक
आहे.
 म¤टॉरची आणखी एक महßवाची भूिमका Ìहणजे Âयां¸या म¤टॉåरंग¸या मतांचा आिण
कÐपनांचा आदर करणे. वåरķ पद भूषवÁयाचा अथª असा नाही कì िशकÁयासाठी
आणखी जागा नाही. एक चांगला म¤टॉर अशा कÐपनांना ÿोÂसाहन देईल आिण
Âयां¸या म¤टीचा आÂमिवĵास वाढवेल.
 िविवध पदांवर असलेÐया लोकांशी Óयवहार करताना एक म¤टॉर तुÌहाला चांगली वृ°ी
िवकिसत करÁयात मदत करतो. munotes.in

Page 172

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
172  म¤टीचे सिøयपणे ऐकणे ही म¤टॉरची आणखी एक महßवाची भूिमका आहे. या
गुणव°ेवर पुरेसा जोर िदला जाऊ शकत नाही आिण Âयाकडे कधीही दुलª± केले
जाऊ नये. एखाīाचे ऐकणे आिण फĉ ऐकणे या दोन अितशय िभÆन संकÐपना
आहेत आिण गुł नेहमीच चांगला असावा.
 म¤टॉरने आपले अपयश लपवू नये आिण नेहमी अिभÿाय आिण शंकांसाठी खुले
असावे. या अपयशांचा अथª असा नाही कì म¤टॉर पुरेसा चांगला नाही. याउलट, हे
दशªिवते कì म¤टॉर या अडथÑयांवर मात करÁयास स±म आहे आिण Öवत: ला एक
गितमान कामिगरी करणारा Ìहणून िसĦ करतो.
५.५ सारांश कåरअर¸या िवकासासाठी म¤टॉåरंग हे फार पूवêपासून एक शिĉशाली साधन Ìहणून
ओळखले जाते. कåरअर¸या सुŁवाती¸या मानसशाľ²ांना सÐला िदला जातो कì Âयांनी
Öवतःहóन अनौपचाåरकपणे िकंवा औपचाåरक म¤टॉåरंगकायªøमात सहभागी होÁयासाठी
म¤टॉåरंग शोधा. म¤टॉर आिण सÐलागार कसे जुळले आहेत याची पवाª न करता, िशĶाचार
आिण नीितम°ेची मागणी आहे कì संबंध Óयावसाियक पĦतीने दोÆही Óयĉéचा िवचार
आिण आदर राखून केले जावे. म¤टॉåरंग ही एक गितमान ÿिøया आहे आिण म¤टॉåरंगचे
िवकासाÂमक नेटवकª म¤टéना अनेक म¤टॉåरंग ओळखÁयात मदत कł शकते जे कåरअरशी
संबंिधत िविवध गरजा पूणª कł शकतात. यशÖवी म¤टॉåरंग सहसा दोÆही भागीदारांसोबत
मैýीमÅये िवकिसत होते जे िशकतात आिण एकमेकांना समथªन देतात.
५.६ ÖवाÅयाय १. मागªदशªन (म¤टॉåरंग) पåरभािषत करा.
२. मागªदशªनाची (म¤टॉåरंग) ३ तßवे ÖपĶ करा.
३. Óयावसाियक िवकासासाठी मागªदशªन (म¤टॉåरंग) कसे आवÔयक आहे?
४. िश±णातील मागªदशªकाचे (म¤टॉर) महßव उदाहरणासह ÖपĶ करा.
५. तुÌही वगाªत मागªदशªनाचे (म¤टॉåरंग) कोणते मॉडेल वापराल?
६. िश±णातील मागªदशªकाची (म¤टॉर) भूिमका ÖपĶ करा.
७. मागªदशªनाची (म¤टॉåरंग )पाच कौशÐये ÖपĶ करा.
५.७ संदभª  http://www.aims -international.org/aims12/12A -CD/PDF/K709 -
final.pdf munotes.in

Page 173

म¤टॉåरंग म¤टॉरिशप (मागªदशªकाचे मागªदशªन)
173  https://www.nmu.edu/Webb/ArchivedHTML/UPCED/mentoring/docs/
Role-mentor.pdf
 https://my.lerner.udel.edu/wp -
content/uploads/Skills_for_Sucessful_Mentoring .pdf
 https://www.mentoring.org/wp -
content/uploads/2019/11/Full_Toolkit.pdf
*****

munotes.in

Page 174

174 ६
िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
घटक संरचना
६.० उिĥĶे
६.१ पåरचय
६.२ िवहंगावलोकन
६.३ िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
६.३.१ आिथªक ÓयवÖथापनाचा अथª
६.३.२ आिथªक ÓयवÖथापनाची उिĥĶे आहेत
६.३.३ आिथªक ÓयवÖथापनाची काय¥
६.३.४ िश±णातील आिथªक ÓयवÖथापन (िश±णातील आिथªक ÓयवÖथापनाची
भूिमका)
६.३.५ िश±णातील आिथªक ÓयवÖथापना¸या कायªÿदशªनाचे ±ेý/घटक
६.४ आिथªक िनयोजन: उिĥĶे आिण आिथªक िनयोजनाची गरज
६.४.१ िनयोजन काय आहे?
६.४.२ िनयोजना¸या Óया´या
६.४.३ आिथªक िनयोजन (अथª आिण Óया´या)
६.४.४ आिथªक िनयोजनाची उिĥĶे
६.४.५ आिथªक िनयोजनाची गरज
६.४.६ िनÕकषª
६.५ अथªसंकÐप/अंदाजपýक आिण अंदाजपýकआखणी यांची संकÐपना, िश±णातील
महसूल िनिमªती धोरणे
६.५.१ अंदाजपýक संकÐपना
६.५.२ अंदाजपýक आखणी संकÐपना (अथª, Óया´या)
६.५.३ अंदाजपýक आखणीआिण अंदाज
६.५.४ अंदाजपýक आखणीगरज आिण उिĥĶे
६.५.५ अंदाजपýक आखणी ÿिøया
६.५.६ अंदाजपýक आखणीची मूलभूत तßवे
६.५.७ िश±णातील महसूल िनिमªती धोरणे
६.५.८ महसूल िनिमªती धोरणे- अथª आिण Óया´या
६.५.९ महसूल िनिमªतीची रणनीती/डावपेच
६.५.१० िनÕकषª munotes.in

Page 175

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
175 ६.६ खचª ÓयवÖथापन- खचाªचा अथª आिण ÿकार, खचª लाभाचे िवĴेषण, खचª ÿभावी
िवĴेषण
६.६.१ खचª ÓयवÖथापन- संकÐपना, अथª
६.६.२ खचª ÓयवÖथापनाची ÿिøया (खचª ÓयवÖथापना¸या ÿिøयेत सामील
असलेले चरण)
६.६.३ खचª-संकÐपना
६.६.४ खचाªचे ÿकार
६.६.५ िश±णाचे फायदे
६.६.६ खचª-लाभ (कॉÖट-बेिनिफट) िवĴेषण
६.६.७ खचª-लाभ िवĴेषणाचे Āेमवकª मॉडेल
६.६.८ िश±णा¸या खचª-लाभ िवĴेषणाची टीका
६.६.९ लाभ खचª ÿमाण (BCR) ची गणना
६.६.१० खचª ÿभावीता
६.६.११ खचª ÿभािवता गणना
६.६.१२ खचª लाभ िवĴेषण आिण खचª ÿभािवतता यां¸यातील फरक करा
६.६.१३ िनÕकषª
६.७ सारांश
६.८ ÖवाÅयाय
६.९ संदभª
६.० उिĥĶे हे युिनट वाचÐयानंतर तुÌही हे कł शकाल:
 िश±णातील िव° ÓयवÖथापन संकÐपनेचा अथª सांगा.
 ‘िश±णातील िव° ÓयवÖथापन शÊदाची Óया´या करा
 आिथªक िनयोजनाची संकÐपना ÖपĶ करा.
 िव° िनयोजनाची उिĥĶे आिण गरजांचे िवĴेषण करा.
 पुढील संकÐपना पåरभािषत करा- बजेट आिण बजेिटंग
 िश±णातील महसूल िनिमªती धोरणे सांगा.
 संकÐपना पåरभािषत करा- खचª ÓयवÖथापन.
 िश±णा¸या खचाªचे ÿकार सांगा.
 कॉÖट बेिनिफट अॅनािलिसस, कॉÖट इफेि³टÓह अॅनािलिससची संकÐपना ÖपĶ करा.
 खचª लाभ िवĴेषण, खचª ÿभावी िवĴेषण भेद सांगा. munotes.in

Page 176

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
176 ६.१ पåरचय िव° हे िश±ण ÓयवÖथेचे जीवनमान आहे. रĉािशवाय शरीर कायª कł शकत नाही. Âयाच
ÿकारे िव° आिण Âयाचे ÓयवÖथापन हे िश±ण ÓयवÖथेचा एक महßवाचा भाग आहे. या
पैलूकडे दुलª± करणे किठण आहे कारण ती िजतकì आपली उिĥĶे, उÂपादन/पåरणाम
तसेच कåरअर¸या ÿकाराशी संबंिधत आहे िततकेच आिथªक सवª गोĶéना चालना देते.
आिथªक ÓयवÖथापनाचे िविशĶ ²ान ही काळाची गरज असते आिण कोणÂयाही ÿणालीचे
यश असते.
भांडवलाची आवÔयकता चालू आिण िÖथर मालम°ेची िकंमत, ÿचाराÂमक खचª आिण
दीघª-®ेणीचे िनयोजन यासार´या घटकांवर अवलंबून असेल. भांडवली आवÔयकता:
अÐपकालीन आिण दीघªकालीन आवÔयकता या दोÆही पैलूंसह पाहणे आवÔयक आहे.
भांडवल/िनधी उभारणी ही भांडवली रचनेनुसार भांडवलाची िकंमत िकमान असेल अशा
पĦतीने मालकì¸या िकंवा कजाªऊ भांडवलाचा पयाªय िनवडून करता येते. भांडवली रचना
ही वेगवेगÑया ÿकारचे भांडवल, Ìहणजे, मालकìचे भांडवल िकंवा कजª घेणे, संÖथेमÅये
आवÔयक भांडवलाचे सापे± ÿकार आिण ÿमाण होय. या रचनेमÅये कजª-इि³वटी ÿमाण -
अÐप-मुदतीचे आिण दीघªकालीन अशा दोÆही िनणªयांचा समावेश होतो. परंतु बहòतेक
शै±िणक संÖथा अनुदान, अËयासøम शुÐक, देणµया, धमाªदाय, कॅिपटेशन फì, कजª
इÂयादéवर अवलंबून असू शकतात आिण मंýालयाचा अथªसंकÐप शै±िणक धोरणां¸या
अंमलबजावणीसाठी देखील मदत करते.
अथªसंकÐपांतगªत, कालमयाªदा योजना/आिथªक िनयोजन चø अÐपकालीन, मÅयम
मुदती¸या आिण दीघªकालीन िनधी¸या , Ìहणजेच 5, 10, 20 वष¥ इ.गरजेनुसार चालवले
जाईल. शै±िणक कायªøमांचा िवकास िकंवािवÖतारसाठी ÿभावी आिण पुरेशी आिथªक
आिण गुंतवणूक धोरणे िनिIJत करणे आवÔयक आहे, परंतु ही धोरणे लागू करÁयापूवê
िविवध Öतरांवर ÿकÐप िवĴेषण करणे आवÔयक आहे. ÿकÐपा¸या पåरणाम/फायīांसह
कोणÂयाही ÿकÐपात गुंतवणूक Ìहणून खचª िकंवा खचाªचे िवĴेषण, ÿकÐपा¸या यश िकंवा
अपयशासाठी िवचारात घेतले जाईल. गुंतवणुकìचे यश जाणून घेÁयासाठी खचª
पåरणामकारकता देखील मदत करते. खचª फायīाचे िवĴेषण आिण खचª पåरणामकारकता
ÿकÐपाचे यश तपासÁयात मदत करते. तसेच गुंतवणुकìचा योµय िनणªय घेताना ते
आवÔयक असते.
िनधीचा जावक आिण आवक यां¸यातील वाजवी संतुलन, िÖथरता राखÁयास मदत करते.
आकिÖमक पåरिÖथतéसाठी िनधी पुरेसा असेल याचीही खाýी देते.
६.२ िवहंगावलोकन वरील गोĶी सुलभ करÁयासाठी, Owen (२००६:५४) ने नमूद केले आहे कì आिथªक
सं´या ही सवª ÓयवÖथापकांसाठी मु´य कौशÐय आहे. बहòतेक आिथªक ÓयवÖथापन
कौशÐयांमÅये संसाधनांचे वाटप आिण लàये, अपे±ा आिण ÿाधाÆयøम यांचा समावेश
असतो. सवª ÓयवÖथापकांना आवÔयक असलेली मु´य आिथªक कौशÐये Âयांना munotes.in

Page 177

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
177 यशÖवीåरÂया- बजेट सेट करÁयास, बजेट ÓयवÖथािपत करÁयास आिण खचª ÓयवÖथािपत
करÁयास संमती देतात.
आिथªक िनयोजन हे आिथªक ÓयवÖथापनाचे महßवाचे कायª आहे. Óयवसाय छोटा असो
िकंवा मोठा असो हे कायª पार पाडावे लागते. Âयाचÿमाणे, नवीन तसेच िवīमान Óयवसायाने
हे कायª अÂयंत काळजीपूवªक केले पािहजे कारण ते िनधीची खरेदी आिण ÿभावी वापराशी
संबंिधत आहे. आिथªक ÓयवÖथापना¸या मदतीने आिथªक िनयोजन िनिIJत केले जाईल
आिण Âयानुसार अंदाजपýक तयार केले जाईल.
बजेट Ìहणजे, 'िनधाªåरत कालावधीसाठी योजनेची पåरमाणवाचक अिभÓयĉì. Âयात
िनयोिजत िवøìचे ÿमाण आिण महसूल, संसाधनांचे ÿमाण, खचª आिण खचª, मालम°ा,
दाियÂवे आिण रोख पैसा-ÿवाह यांचा समावेश असू शकतो.' जेÓहा, बजेट ही बजेटची रचना,
अंमलबजावणी आिण संचालन करÁयाची ÿिøया आहे. ही बजेट िनयोजन आिण तयारी,
अथªसंकÐपीय िनयंýण आिण संबंिधत ÿिøयांची ÓयवÖथापकìय ÿिøया आहे. अथªसंकÐप
संÖथाÂमक उिĥĶे पूणª करÁयासाठी आिथªक योजना अंमलात आणÁयाचा ÿयÂन करतो.
Öपध¥त आिण समाजात िटकून राहÁयासाठी आिण वाढीसाठी नािवÆयपूणª आिण सजªनशील
कÐपना/योजना वापरणे आवÔयक आहे तसेच योजना यशÖवी करÁयासाठी मोठ्या िनधीची
आवÔयकता आहे. महसूल िमळवÁयासाठी िविवध कायªøम िकंवा उपøम राबवून मोठा
िनधी िमळू शकतो. संÖथे¸या अिÖतÂवासाठी, वाढीसाठी आिण िवÖतारासाठी लागणारा
महसूल िनमाªण करÁयासाठी ÿÂयेक संÖथेĬारे िविवध धोरणे लागू केली जातात.
ÿÂयेक उÂपादन िकंवा सेवेची िकंमत असते. पैशा¸या Łपातिकंमत गणलीजाते. पैसा
वापर/खचª करणे याला खचª Ìहणतात. Âयामुळेिकंमत/मूÐय आिण खचª ही संबंिधत
संकÐपना आहेत. शै±िणक संÖथांमÅये शै±िणक सेवां¸या उÂपादन आिण िवतरणासाठी
पैसे खचª करणे आवÔयक असते. शै±िणक खचª िवīाÃयाªĬारे देखीलवैयिĉक Öतरावर
केला जातो, संÖथा देखील पायाभूत सुिवधा, कमªचारी, ÿशासन आिण इतर तंý²ान,
उपकरणे इÂयादéसाठी खचª करते.
समाजही शै±िणक ÓयवÖथेसाठी हातभार लावतो, सरकार िनधी खचª करते. Âयामुळे
िश±णासाठी िविवध ÿकारचे खचª होतात. सेवामुÐयाची/िकमतीची ÿभावीता आणÁयासाठी
फंडाचे िवĴेषण करणे आवÔयक आहे कारण गुंतवणूक चांगले उÂपादन िकंवा पåरणाम देऊ
शकते. कोणÂया ÿमाणातशै±िणक खचª िकंवा गुंतवणुक फायदयाची िसĦ होते. सवा«चे
िवĴेषण बजेट अंतगªत केलेÐया खचाªची िकंवा गुंतवणुकìची पåरणामकारकता जाणून
घेÁयासाठी आवÔयक आहे.
या सवा«मÅये आिथªक ÓयवÖथापन ही एक महßवाची भूिमका बजावते िवशेषत: शै±िणक
ÓयवÖथेसाठी जी आता गुंतवणूक Ìहणून िवचारात घेतली जात आहे आिण या गुंतवणुकìने
राÕůीय िवकासासाठी उÂपादक मनुÕयबळा¸या मागाªने चांगला परतावा िकंवा पåरणाम िदले
पािहजेत.या सवा«मÅये आिथªक ÓयवÖथापन ही एक महßवाची भूिमका बजावते िवशेषत:
शै±िणक ÿणालीसाठी जी आता गुंतवणूक Ìहणून िवचारात घेतली जात आहे आिण या
गुंतवणुकìने राÕůीय िवकासासाठी उÂपादक मनुÕयबळा¸या मागाªने चांगला परतावा िकंवा
पåरणाम िदते. munotes.in

Page 178

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
178 Âयाचअनुषंगाने, या घटकांतगªत आपण पुढीलगोĶéची चचाª करणार आहोत:
अ) आिथªक िनयोजन: आिथªक िनयोजनाची उिĥĶे आिण गरज
ब) अथªसंकÐप आिण अथªसंकÐपाची संकÐपना, िश±णातील महसूल िनिमªती धोरण
क) खचª ÓयवÖथापन: अथª आिण खचाªचे ÿकार, खचª लाभ िवĴेषण, खचª ÿभावी
िवĴेषण.
६.३ िश±णातील िव° ÓयवÖथापन ६.३.१ आिथªक ÓयवÖथापनाचा अथª (आिथªक ÓयवÖथापन Ìहणजे काय?):
आिथªक ÓयवÖथापनाची Óया´या पांडे (१९९५) यांनी ÓयवÖथापन िøयाकलाप अशी केली
आहे जी िनयोजन आिण िनयंýणाशी संबंिधत आहे.
आिथªक ÓयवÖथापन हे संÖथा िकंवा संÖथेĬारे हाती घेतलेÐया आिथªक योजना, कायªøम
िकंवा कृतéचे आयोजनाचे धोरणाÂमक िनयोजन, संकलन, िदµदशªन आिण िनयंýण यां¸याशी
संबंिधत असते. यामÅये िनधीचे पुरेपूर वाटप आिण वापराशी संबंिधत सवª िøयाकलाप /
कृतéचा समावेश होतो. कोणÂयाही संÖथा िकंवा संÖथे¸या आिथªक ÓयवÖथापनामÅये
ÓयवÖथापन तßवे देखील लागू होतात. देशा¸या आिथकª ÓयवÖथापनातही आिथªक
ÓयवÖथापन महßवाची भूिमका बजावते. आिथªक ÓयवÖथापन िव°ीय ÓयवÖथापक आिण
Âयाची टीम / सिमती सदÖय करतात. संÖथांची अंितम उिĥĶे आिण उिĥĶे साÅय
करÁयासाठी आिथªक ÓयवÖथापन आवÔयक आहे.
६.३.२ आिथªक ÓयवÖथापनाची उिĥĶे पुढीलÿमाणे आहेत:
१. संÖथेसाठी िनधीचा पुरेसा ÿवाह राखणे.
२. िकमान खचाªत िनधीचे चांगले ąोत शोधÁयात मदत करणे.
३. िनधी¸या इĶतम आिण कायª±म वापरासाठी मागªदशªन करणे.
४. संÖथेची ताकद आिण कमकुवतता यावर मागªदशªन कłन Âयानुसार Âयांचे आिथªक
िनयोजन करता येईल.
५. िनरोगी वाढीसाठी गुंतवणुकì¸या नवीन सुरि±त संधी िनमाªण करणे.
६. गुंतवणूकदारांना Âयां¸या गुंतवणुकìवर चांगला परतावा िमळवून देÁयाचा ÿयÂन करणे.
७. संÖथेची भांडवली रचना तयार करÁयात मदत करणे.
६.३.३ आिथªक ÓयवÖथापनाची काय¥:
आिथªक ÓयवÖथापनाची भूिमका िविवध Öवłपाची असते. हे ÓयवÖथापना¸या खालील
पैलूंवर आधाåरत आहे: munotes.in

Page 179

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
179 आिथªक िनयोजन आिण िनधी संपादन करताना िव°ीय ÓयवÖथापन संÖथेला मागªदशªक
Ìहणून मदत करते.
संÖथे¸या गरजेनुसार ते िनधी ÿभावी पĦतीने आयोिजत करते
हे गंभीर आिथªक िनणªयादरÌयान संÖथांना मागªदशªक तßवे ÿदान करते;
६.३.४ िश±णातील आिथªक ÓयवÖथापन (िश±णातील आिथªक ÓयवÖथापनाची
भूिमका):
शै±िणक ÿणाली िकंवा शै±िणक संÖथांचे आिथªक ÓयवÖथापन Ìहणजे Âया ÓयवÖथापन
िøयाकलापांचा संदभª आहे जो िनधी कसा िमळवायचा, संÖथे¸या आिथªक संसाधनांचा,
शै±िणक कायªøमां¸या अंमलबजावणीसाठी संसाधने िवतåरत करÁया¸या िनणªयांशी
संबंिधत आहे.
आिथªक ÓयवÖथापन िनधी उभारÁयात आिण िनधीचा सवाªत ÿभावी आिण कायª±मतेने
वापर केला जाऊ शकतो याची खाýी करÁयास मदत करते. संसाधनां¸या टंचाईमुळे
शै±िणक संÖथां¸या ÓयवÖथापकांनी Âया तुटपुंºया िनधीचा योµय वापर करणे सुिनिIJत केले
पािहजे.
िविवध Öतरां¸या अËयासासाठी शै±िणक धोरणे आिण अËयासøम ठरवणारे ÓयवÖथापन,
ÿशासक आिण सरकार यां¸या फायīासाठी आिथªक बाबéमÅये Âयां¸या कारभाराची नŌद
ठेवÁयासाठी नािवÆयपूणª तंýे ÿदान कłन संÖथे¸या ÿमुखांना मदत करतात. िश±णातील
आिथªक ÓयवÖथापनात, रोख पावÂया आिण देयके यांची िनयिमत तपासणी िकंवा
पडताळणी करणे आिण रोख रकमेचे सुरि±त जागी र±ण करणेयाचा समावेश होतो.
६.३.५ िश±णातील आिथªक ÓयवÖथापना¸या कामिगरीचे ±ेý/घटक:
१. िनधीसंकलन आिण उभारणी.
२. िविवध शै±िणक संÖथांसाठी आिथªक संसाधनांचे वाटप.
३. िनधीचा इĶतम वापर.
४. रोख आिण कज¥ ÓयवÖथािपत कłन रोख पावÂया आिण देयके यांचे पयªवे±ण.
५. िनयिमत नŌदी ठेवणे आिण रोख िशÐलक सुरि±त ठेवणे.
६. गितमान ÓयवÖथापकìय संरचना िवकिसत करणे.
७. िश±णातील आिथªक धोरणां¸या ÿभावी अंमलबजावणीसाठी मंच, मंडळे, सिमÂया,
पåरषद इ.ची Öथापना करणे.
८. राÕůीय शै±िणक धोरणा¸या उिĥĶां¸या पूतªतेसाठी संÖथाÂमक, राºय आिण क¤þीय
Öतरावर शै±िणक कायªøम, वेतन आिण इतर सेवा अÅयापन-अÅययन
िøयाकलापांसह िवकिसत करणे. munotes.in

Page 180

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
180 ९. संÖथाÂमक, राºय आिण क¤þ Öतरावर अथªसंकÐप तयार करणे.
१०. पायाभूत सुिवधांचा िवकास, संÖथाÂमक Öथापना आिण शै±िणक संÖथांची मालम°ा
आिण संरचना ÓयवÖथािपत करणे.
११. आिथªक अहवाल तयार करणे.
१२. िनयम आिण िनयम सेट करणे.
१३. शै±िणक योजना/उिĥĶे, वेळ, िठकाण आिण संसाधनांची उपलÊधता यां¸या गरजा पूणª
करÁयासाठी बजेिटंग आिण अकाउंिटंग ÓयवÖथािपत करÁयासाठी ÿभावी िव°ीय
ÿणाली िनमाªण करणे.
अशा ÿकारे ÿÂयेक ÓयवÖथापन िनधाªåरत उिĥĶे/गंतÓय साÅय करÁयासाठी ÿभावीपणे
ÿयÂन करते, मग िश±णात आिथªक ÓयवÖथापन कसे अपवादाÂमक असू शकते. ÿिशि±त-
कुशल मानव संसाधनाĬारे पåरणाम ÿÖतुत कłन समाजाची सेवा करÁयासाठी ते अिधक
गितमानपणे योगदान देत आहे जे एखाīा राÕůा¸या आिथªक िवकासात योगदान देईल.
आिथªक िनयोजन, आयोजन, आिथªक योजनेचे समÆवय आिण अंमलबजावणी केलेÐया
योजनां¸या यश/अपयशाचे मूÐयमापन करÁयात िश±णातील िव°ीय ÓयवÖथापन मोठे
योगदान िदते.
६.४ आिथªक िनयोजन: उिĥĶे आिण आिथªक िनयोजनाची गरज ६.४.१ िनयोजन काय आहे?:
जेÓहा असे Ìहटले जाते कì ÓयवÖथापन Ìहणजे िनयोजन, आयोजन, िनयंýण आिण काय¥
समÆवियत करणे, िनयोजन हे मूळ िकंवा सवō¸च कायª आहे आिण Âयािशवाय इतर
कोणतेही कायª पुढे जाऊ शकत नाही.
िनयोजन हा ÓयवÖथापनाचा एक महßवाचा घटक आहे जो संÖथेला काय साÅय करायचे
आहे आिण ही उिĥĶे/उिĥĶे कशी साÅय करता येतील हे आधीच जाणून घेÁयास मदत
करते. सेट ÓयवÖथापन ÿिøयेचा हा पिहला मुĥा आहे.
६.४.२ िनयोजना¸या Óया´या :
 िनयोजनामÅये Âया सवª ÓयवÖथापन िøयाकलापांचा समावेश असतो ºयात संÖथांची
उिĥĶे/उिĥĶे िनिIJत करणे आिण ते कसे साÅय करता येतील हे ठरवणे (डी बीअर
आिण रोसोउ, २००५:१०). या अËयासा¸या संदभाªत ते शाळे¸या आिथªक बाबé¸या
िनयोजनाशी संबंिधत आहे.
 नेल (२००७:१६०) नुसार, िनयोजन हा कोणÂयाही िøयाकलापाचा सवाªत महÂवाचा
घटक आहे आिण Âयािशवाय कमªचारी कायª कł शकतील असे कोणतेही लàय
राहणार नाही. िनयोजन हा पुढचा िवचार करत असतो आिण जो कोणी काहीही munotes.in

Page 181

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
181 योजना करतो (शालेय िव° देखील) Âयाने का, काय, केÓहा, कुठे, कोण आिण कसे
असे ÿij िवचारले पािहजेत. या ÿijांची उ°रे मग पुढचा मागª ठरवतील.
हे संÖथेला उिĥĶे आिण चांगले पåरणाम साÅय करÁयास मदत करते.
हे गुणव°ा, ÿितķा/ओळख आिण संÖथे¸या सवा«गीण िवकासास समथªन देते.
हे एखाīा संÖथे¸या आिथªक िÖथरतेसाठी उ°म धोरणे ÿदान करते.
थोड³यात, आिथªक ÓयवÖथापन हे साधारणपणे एखाīा संÖथे¸या/संÖथे¸या आिथªक
संसाधनांची खरेदी//संकलन, वाटप आिण िनयंýण यां¸याशी संबंिधत असते.
६.४.३ आिथªक िनयोजन: (अथª आिण Óया´या):
आिथªक िनयोजन Ìहणजे, आिथªक उिĥĶे ओळखणे, ती उिĥĶे आयोिजत करणे आिण ते
कसे पूणª करायचे याचे िनयोजन करणे हे एक सुसंगत चø आहे. खरं तर, एखाīा संÖथेची
उिĥĶे पूणª करÁयासाठी हा एक चरण-दर-चरण ŀĶीकोन आहे. िव°ीय िनयोजन ही
आवÔयक भांडवलाचा अंदाज घेÁयाची ÿिøया आहे. ही एंटरÿाइझ¸या िनधीची खरेदी,
गुंतवणूक आिण ÿशासना¸या संबंधात आिथªक धोरणे तयार करÁयाची ÿिøया आहे.
नÓयाने Öथापन झालेÐया तसेच अिÖतÂवात असलेÐया संÖथेने हे कायª अÂयंत
काळजीपूवªक पार पाडले पािहजे कारण ते िनधी¸या खरेदी आिण ÿभावी वापराशी संबंिधत
आहे, Ìहणून काळजीपूवªक तयार केलेली आिथªक योजना केवळ िनधीची िकफायतशीर
आिण पुरेशी खरेदी सुिनिIJत करणार नाही तर Âयांचा योµय वापर देखील करेल.
Óयवसायाची ÿिøया आिथªक िनयोजनापासून सुł होते, अनेक वेळा रोख ÿवाह आिण
अंदाज ताळेबंदा¸या Öवłपात. काळजीपूवªक तयार केलेली आिथªक योजना केवळ िनधीची
िकफायतशीर आिण पुरेशी खरेदी सुिनिIJत करणार नाही तर Âयांचा योµय वापर देखील
करेल ºयामुळे Óयवसाय यशÖवी होईल.
ब¤जािमन Āँकिलन¸या मते, "जर तुÌही योजना आखÁयात अयशÖवी झालात , तर तुÌही
अयशÖवी होÁयाची योजना आखत आहात." तुमची अनेक िभÆन आिथªक उिĥĶे असू
शकतात जी तुÌहाला साÅय करायची आहेत परंतु ती जीवनात योµय वळणावर
पोहोचÁयासाठी ; तुम¸याकडे खूप लहान वयात आिथªक योजना असणे आवÔयक आहे.
Āँकिलनचा आिथªक योजना/िनयोजनावरील वरील िवचार पुढील Óया´येला पूरक
आहे:
ए³वेउएमे पी.¸या नुसार. "िव° Ìहणजे ती कला तसेच पैशाचे ÓयवÖथापन करÁयाचे शाľ
आहे, ºयाचा संबंध ÿÂयेक ÿिøया, बाजार, संÖथा आिण रोख हÖतांतरणाशी संबंिधत
तसेच सरकार आिण Óयवसाय यां¸यात गुंतलेला असतो."
वॉकर आिण बौन यां¸या मते, "आिथªक िनयोजन िव°ा¸या कायाªशी संबंिधत आहे आिण
Âयात फमªची आिथªक उिĥĶे, आिथªक धोरणे आिण आिथªक ÿिøयांचा समावेश आहे." munotes.in

Page 182

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
182 जागितक अथªÓयवÖथेमÅये, कोणÂयाही संÖथेची िकंवा कंपनीची पåरणामकारकता आिण
कायª±मता अनेक घटकांवर अवलंबून असते ºयांचे वगêकरण कायª, संÿेषण, आिथªक
िनयोजन आिण िनयंýण आिण ÓयवÖथापन िनयोजन यांसारखे केले जाऊ शकते.
कंपनी¸या आिथªक िनयोजना¸या उिĥĶांची योµय मािहती असणे आवÔयक आहे अÆयथा
Åयेये ओळखणे आिण आपÐया उिĥĶांसाठी साÅय करÁयायोµय लàये िनिIJत करणे कठीण
आहे.
६.४.४ आिथªक िनयोजनाची उिĥĶे:
एकूण भांडवला¸या गरजेचा अंदाज लावणे:
आिथªक िनयोजनाची पिहली पायरी Ìहणजे वाÖतिवक गुंतवणूक िकंवा आवÔयक भांडवल
िनिIJत करणे. मुळात अÐप-मुदती¸या आिण दीघªकालीन हेतूंसाठी भांडवलाची आवÔयकता
असते. भांडवलाची आवÔयकता जािहरात आिण ऑपरेशन खचाªसह चालू िकंवा िÖथर
मालम°ेची आवÔयकता यासार´या अनेक घटकांवर अवलंबून असते. ÿणाली¸या
िनधाªåरत उिĥĶांनुसार अंदाज तयार केला जाईल. शै±िणक ÓयवÖथेत सुł करÁयात
आलेÐया बहòआयामी िकंवा िवÖतारीत कायªøमानुसार देखील हा बदल केलेला असतो.
वाढ/िवÖतारात बाजारा¸या मागणीनुसार सुł केलेला कोणताही नवीन
अËयासøम/कायªøम समािवĶ असतो. उदा. IT िकंवा कोणतेही Óयावसाियक अËयासøम,
सॉÉट िÖकÐड/लाइफ िÖकÐड ÿोúाम , िडúी/पोÖट िडúी ÿोúाम इÂयादéचा नÓयाने सुŁ
केले जातात. Âयामुळे, अशा ÿणाली¸या िवÖतारासाठी आिथªक िनयोजन भावीअंदाज
लावÁयास मदत करते.
िनधी¸या ľोतांची उपलÊधता आिण वेळ ठरवणे:
िनधीचे ąोत आिण वेळ िनिIJत करणे अÂयंत महßवाचे आहे. Óयवसाया¸या गरजेनुसार
आवÔयक िनधी योµय वेळी उपलÊध असावा. आिथªक िनयोजनामुळे सÅया¸या गरजेनुसार
िनधीचा योµय ąोत आिण योµय वेळी Âयाची उपलÊधता िनिIJत करÁयात मदत होते. िनधी
उभारÁयाचे ľोत ठरवताना, िविवध Öतरांवर कायªøम, उपøम इÂयादी िनयिमतपणे
आयोिजत करÁया साठी िनधीची पयाªĮता िनयिमतपणे सुिनिIJत करणे देखील आवÔयक
आहे. मूलभूतपणे, कालमयाªदा योजना/आिथªक िनयोजन चø अÐपकालीन, मÅयम
मुदती¸या आिण दीघªकालीन िनधी¸या गरजेनुसार आखले जाईल, Ìहणजे 5, 10, 20 वष¥
इ.
भांडवली संरचनेची रचना:
Óयवसायाची भांडवली रचना ही भांडवला¸या एकूण बाĻ िकंवा अंतगªत इि³वटी-डेबट
रेिशओची रचना मानली जाते. गरजेनुसार आिण सÅया¸या आिथªक िÖथतीनुसार, संÖथेने
भांडवली रचना िनिIJत केली आहे, Ìहणजे िकती कजª ¶यायचे, िकती मालकìचे भांडवल
असावे, इÂयादी. आिथªक िनयोजनामÅये कजª ते इि³वटी गुणो°राचा िनणªय आिण दोÆही
ÿकारची गुंतवणूक आवÔयक असते. अÐप आिण दीघªकालीन. परंतु बहòतेक शै±िणक
संÖथा अनुदान, अËयासøम शुÐक, देणµया, धमाªदाय, कॅिपटेशन फì, कजª इÂयादéवर
अवलंबून असू शकतात आिण मंýालयाचा अथªसंकÐप शै±िणक धोरणां¸या munotes.in

Page 183

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
183 अंमलबजावणीसाठी देखील मदत करतो. आिथªक िनयोजन संÖथा / िवभाग / िवīापीठ /
मंýालय Öतरावरील अÐपकालीन बदल तसेच दीघªकालीन उिĥĶांनुसार बदलÂया गरजांचा
अंदाज घेÁयासाठी िनधीची रचना लविचक ठेवÁयास मदत करते.
अितåरĉ आिण िनधीची कमतरता यां¸यात संतुलन राखणे:
ÿणालीला अनावÔयक िनधी उभारÁयापासून रोखणे ही आिथªक िनयोजनाची ÿमुख उिĥĶे
आहेत. जादा िनधी Ìहणजे केवळ पैशाची अनावÔयक गुंतवन आहे ºयामुळे ÿणालीसाठी
कोणताही महसूल उÂपÆन होऊ शकत नाही. Âयाच ÿकारे िनधीची कमतरता देखील
कायª/उिĥĶ पूणª करÁयावर पåरणाम करेल. Âयामुळे, चांगÐया पåरणाम/पåरणामासाठी
िनधीची जाÖती आिण कमतरता यां¸यात संतुलन राखणे आवÔयक आहे. हे िनधीचा
बिहवाªह आिण आवक यां¸यातील वाजवी संतुलन सुिनिIJत करते जेणेकłन िÖथरता
राखली जाईल. आकिÖमक पåरिÖथतéसाठी िनधी पुरेसा असेल याचीही खाýी देते.
जोखीम/अिनिIJततेसाठी सवō°म पयाªयी धोरणे िनवडणे:
आिथªक िनयोजन, कृती योजनेशी संबंिधत जोखीम आिण समÖया शोधून काढते. िनयोजन
टÈÈयावर समÖया शोधÐयानंतर, आढळलेÐया समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी िविशĶ
पयाªयी धोरणे तयार केली जातात. हे कायª पूणª करÁयास मदत करते आिण वेळ, पैसा आिण
ऊजाª वाचवते. भिवÕय अिनिIJत असÐयाने आिण जोखीम हे Óयवसायाचे दुसरे नाव आहे,
Ìहणून जेÓहा जेÓहा कोणÂयाही आपÂकालीन िकंवा आकिÖमक पåरिÖथतीत िनधीची गरज
भासते तेÓहा अिनिIJततेचा सामना करÁयासाठी अशा िनधीची खरेदी/संकलन आिण वाटप
करÁयातच िनयोजन मदत करते.
उिĥĶे, धोरणे, कायªपĦती, कायªøम, अंदाजपýक, खचª-लाभ आिण खचª ÿभावी िवĴेषण
इ.
ही उिĥĶे, धोरणे, कायªपĦती, कायªøम, अथªसंकÐप, खचª आिण खचª लाभाचे िवĴेषण
इÂयादी तयार करÁयात मदत करते. हे शै±िणक कायªøमां¸या वाढीसाठी िकंवा
िवÖतारासाठी ÿभावी आिण पुरेशी आिथªक आिण गुंतवणूक धोरणे सुिनिIJत करते. िनधीची
पुरेशी तरलता सुिनिIJत कłन रोख िनयंýण, कजª देणे, कजª घेणे इÂयादी धोरणे तयार
करÁयात मदत करणे हा आिथªक िनयोजनाचा एक उĥेश आहे. फायनाÆस मॅनेजर ची
संरचना सुिनिIJत करते कì गुंतवणुकìवर जाÖतीत जाÖत परतावा िमळिवÁयासाठी दुिमªळ
आिथªक संसाधनांचा कसा जाÖतीत जाÖत वापर केला जाईल. हे आगामी काळात िनिIJत
शै±िणक धोरणां¸या अंमलबजावणीसाठी संÖथाÂमक Öतरावर िकंवा िवभागीय Öतरावर
िकंवा िवīापीठ Öतरावर िकंवा मंýालय Öतरावर बजेट तयार करÁयात मदत करते.
६.४.५ आिथªक िनयोजनाची गरज:
अपÓयय टाळÁयासाठी आिण बचत वाढवÁयासाठी :
अपÓयय टाळÁयासाठी आिण भिवÕयातील उĥेशासाठी पैसे/िनधी वाचवÁयासाठी आिथªक
िनयोजन आवÔयक आहे. िमळकत/नफा आिण खचª/तोटा यािवषयी अंतŀªĶी पाहÁयाĬारे हे munotes.in

Page 184

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
184 श³य होऊ शकते. ýुटी शोधणे आिण अनावÔयक खचª ÓयावहाåरकŀĶ्या कमी करणे सोपे
होते. यामुळे दीघªकाळात ÿणाली ÓयवÖथेचीबचत आपोआप वाढते. सातÂयपूणª
िनयोजनामुळे संघटनाÂमक िवÖतार आिण वाढीसाठी िनयोजन करÁयात मदत होते.
बाजारपेठेतील सĩावना आिण ÿितमा वाढवÁयासाठी :
चांगले आिथªक िनयोजन एखाīा संÖथे¸या उÂपादनाची िकंवा कåरअरची िकंवा कौशÐयाची
गुणव°ा सुधारÁयास मदत करते. चांगÐया जािहराती आिण माक¥िटंग¸या माÅयमातून
कोणतीही संÖथा समाजात चांगली ÿितमा िनमाªण कł शकते. सामािजक ÿबोधनासाठी
चांगÐया िनधीची गरज आहे. संÖथेतील कामाचा दजाª अīयावत आिण सुधाåरत केला
जाऊ शकतो जेÓहा िनधी¸या तरतुदी योµय वेळी उपलÊध कłन िदÐया जातात. अÅयापन
आिण िशकÁया¸या ÿिøयेत िकंवा इतर शै±िणक कायªøमांमÅये आधुिनकìकरण,
िविवधीकरण आिण नवीन आधुिनक तंýांचा अवलंब करणे हे केवळ आिथªक िनयोजना¸या
मदतीनेच श³य आहे.
आपÂकालीन पåरिÖथती िकंवा आपÂकालीन पåरिÖथतéसाठी तयार राहÁयासाठी :
आिथªक िनयोजन आकिÖमक पåरिÖथतीत िनधी तयार करÁयास मदत करते, कोणÂयाही
नुकसानी¸या बाबतीत, आकिÖमक पåरिÖथती उĩवÐयास िनधी उभारÁयाबाबत आĵासन
िदले जाते. आपÂकालीन िनधी िविवध खचª वेळेवर भरÁयास मदत कł शकतो.
िनयोजनािशवाय आज आिण उīा कशाची गरज आहे याचा अंतŀªĶी आढावा आिण
अËयास करणे श³य नाही. गुंतवणुकìचे सवª िनणªय आिथªक िनयोजनाने श³य होऊ
शकतात. भिवÕय अिनिIJत आहे आिण जोखीम हे Óयवसायाचे दुसरे नाव आहे, Âयामुळे
अिनिIJततेला तŌड देÁयासाठी िनयोजन करणे आवÔयक आहे.
संÖथेची िनधाªåरत Åयेये आिण उिĥĶे साÅय करÁयासाठी:
आिथªक िनयोजन हे केवळÅयेये आिण उिĥĶे ठरवÁयासाठी नÓहे तर ती वेळोवेळी साÅय
करÁयासाठी आवÔयक असतात. फĉ बचत/गुंतवणूक वाढवणे आिण खचª/िकंमत कमी
करणे एवढेच नाही तर आिथªक योजना कशी, केÓहा, काय आिण कुठे हवी याचे िनयोजन
करणे आवÔयक आहे. सामÃयª आिण कमकुवततेनुसार सवª खचाªचे िवĴेषण, अंदाजपýक,
अंदाज इÂयादीĬारे िनणªय घेतला जाईल. सवª ÓयवÖथा/िनधी उपलÊधतेसह नवीन Åयेये
आिण उिĥĶे िनिIJत केली जातील आिण उलटप±ी,Åयेयपूतªतेसाठी िनधी उभारला जातो.
संप°ी/दीघªकालीन गुंतवणूक िनमाªण करÁयासाठी:
भूखंड, यंýसामúी, इमारत, मालम°ा, फिनªचर इÂयादी खरेदी करÁयासाठी भरपूर िनधीची
आवÔयकता होती. ही दीघªकालीन गुंतवणूक हे अÐपकालीन उिĥĶ नसून Âयासाठी
सुŁवातीपासूनच िनयोजन करणे आवÔयक आहे. इतर िस³युåरटीज जसे कì शेअसª,
िडब¤चर बाँड, Ìयु¸युअल फंड, मुदत ठेवी इÂयादéमÅये गुंतवणूक तेÓहाच श³य आहे जेÓहा
आिथªक योजना सतत यशÖवी होत असते. अशा सवª गुंतवणूक कोणÂयाही शै±िणक
संÖथे¸या वाढीसाठी आिण िवÖतारासाठीही महßवा¸या असतात. अशी संप°ी/गुंतवणूक munotes.in

Page 185

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
185 िनमाªण करÁयाचे ÖवÈन केवळ चांगÐया आिण ÿभावी आिथªक िनयोजनाĬारेच श³य आहे
कारण Âयासाठी भरपूर िनधीची आवÔयकता असते.
कमªचारी कÐयाण कायªøम राबिवÁयासाठी:
मनुÕयबळ हा कोणÂयाही संÖथे¸या यशाचा कणा असतो. मानव संसाधन हा उÂपादनाचा
अÂयंत महßवाचा घटक आहे. जर आपण अशा संसाधनांचा ÿभावीपणे वापर केला तर अशा
उपøमात चांगले पåरणाम िदसून येतील. Âयामुळे, कमªचाöयां¸यापूणª योगदान ÿाĮीसाठी
तेनोकरीवर समाधानी/खुश असायला हवेत. Âयांना नोकरी, पदोÆनती, कौतुक, अितåरĉ
कामाची भरपाई , िवमा, úॅ¸युइटी, पेÆशन योजना इÂयादéची सुर±ा िमळणे आवÔयक आहे.
या सवा«साठी कोणÂयाही कमªचारी कÐयाण कायªøमासाठी तरतूद करÁयासाठी आिथªक
िनयोजनासह भरपूर िनधीची आवÔयकता असते.
मनुÕयबळ िवकास कायªøम/संवधªन कायªøम आयोिजत करÁयासाठी:
शै±िणक संÖथा हे मुलांचे ÿिश±ण क¤þ आहे. िश±ण ही समाजाची मागणी आहे. दज¥दार
िश±ण िकंवा अÅयापन-िश±ण अनुभव देÁयासाठी, कमªचाö यांना ÿिशि±त करणे आवÔयक
आहे. आयसीटी, शै±िणक धोरणे, अÅयापन-िश±ण कायªøम/पĦती, शै±िणक तंý²ान
इÂयादéमÅये झालेÐया बदलांमुळे ÿिश±ण आवÔयक आहे. िश±कां¸या Óयावसाियक
वाढीसाठी आिण Âयां¸या कौशÐय, िश±ण, िव®ांतीसाठी इतर समृĦी कायªøमांसाठी असे
ÿिश±ण कायªøम आयोिजत करणे आवÔयक आहे. Âयामुळे अशा सवª कायªशाळा, सेिमनार
आिण ÿिश±णासाठी पाठवणे यासाठी िनधीची आवÔयकता असते जे आिथªक
िनयोजनाĬारे श³य आहे. हे महाग आहे पण ती काळाची गरज आहे.
भांडवली देयके आिण महसूल देयके ÓयवÖथािपत करÁयासाठी :
दरवषê, संÖथेला भांडवली देयके जसे कì मालम°ा खरेदीसाठी िदलेली र³कम,
भागभांडवल आिण िडब¤चसªची पूतªता, मालकाकडून दीघª űॉइंगची परतफेड, मालम°े¸या
खरेदीवर भरलेला ÿीिमयम आिण गुडिवलची देयके इÂयादéचे ÓयवÖथापन करावे लागते.
पगार, मजुरी, रोख खरेदी, कजªदारांना देय र³कम, देय िबले, वÖतूं¸या पुरवठ्यासाठी
करारा¸या उÐलंघनाची भरपाई, बँके¸या कजाªवरील Óयाज आिण GS, इÂयादी महसूल
देयके ÓयवÖथािपत करा. अशी सवª देयके असू शकतात. पुरेशा िनधीĬारे श³य आहे. िनधी
संकलन/खरेदी आिण वाटपासाठी आिथªक िनयोजन आवÔयक आहे.
योµय योजना अंमलात आणणे आिण आिथªक योजने¸या पåरणामकारकतेचे
िनयिमतपणे िनरी±ण करणे:
एकदा तुÌही तुमचे पैसे गुंतवले कì आिथªक िनयोजन ÿिøया संपत नाही. िनधी िनयिमतपणे
कसा काम करत आहे यावर ल± ठेवणे आवÔयक आहे. कोणतेही सकाराÂमक पåरणाम न
िमळाÐयास, Âयांना चांगÐया कामिगरी करणाöया िनधीसह बदलÁयाची गरज आहे.
उदाहरणाथª, तंý²ान, कायªपĦती, इ.मधील बदलांनंतर आिथªक ÿाधाÆयøम बदलू
शकतात. संÖथेची उिĥĶे साÅय कłन योजनेची पåरणामकारकता तपासÁयासाठी आिथªक munotes.in

Page 186

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
186 िनयोजन आवÔयक आहे िकंवा मु´य उिĥĶे साÅय करÁयासाठी योजनेत Âयानुसार बदल
केले जातील.
बाĻ ऑिडट आिण पुनरावलोकनात मदत करÁयासाठी:
काही संÖथांना नेहमीच कायदेशीरåरÂया दरवषê तयार केलेÐया ऑिडटची आवÔयकता
असते, तर काहéना बाĻ पुनरावलोकने आिण बाĻ ऑिडट करÁयाची िचंता असते. काही
संÖथांमÅये ÿदान केलेÐया खचाªची समÖया आहे, नंतर कदािचत ते तीन वषा«तून एकदा
तरी बाĻ ऑिडटसाठी जाणे िनवडू शकतात. अशा ÿकारे योµय आिथªक योजना उÂपÆन
आिण खचाªचा आढावा घेÁयास, खचाªत कपात करÁयास आिण भिवÕयातील Óयवहारासाठी
दीघªकालीन बचत करÁयास मदत करते.
उिĥĶे, धोरणे, कायªपĦती, कायªøम, अंदाजपýक, खचª आिण खचª लाभाचे िवĴेषण
इÂयादी तयार करÁयात मदत करÁयासाठी :
फायनाÆस मॅनेजर Āेम हे सुिनिIJत करते कì गुंतवणुकìवर जाÖतीत जाÖत परतावा
िमळिवÁयासाठी दुिमªळ आिथªक संसाधनांचा जाÖतीत जाÖत वापर केला जातो. हे ÿभावी
धोरण, कायªøम, अंदाजपýक, खचª लाभ िवĴेषण इ. तयार करÁयात मदत करते आिण
नंतर योजनेची पåरणामकारकता तपासÁयासाठी लेखापरी±ण, अहवालांचे पुनरावलोकन
इÂयादीĬारे मूÐयांकन करÁयात मदत करते.
६.४.६ िनÕकषª:
फायनाÆस मॅनेजर Āेम हे सुिनिIJत करते कì गुंतवणुकìवर जाÖतीत जाÖत परतावा
िमळिवÁयासाठी दुिमªळ आिथªक संसाधनांचा जाÖतीत जाÖत वापर केला जातो. हे ÿभावी
धोरण, कायªøम, अंदाजपýक, खचª लाभ िवĴेषण इ. तयार करÁयात मदत करते आिण
नंतर योजनेची पåरणामकारकता तपासÁयासाठी लेखापरी±ण, अहवालांचे पुनरावलोकन
इÂयादीĬारे मूÐयांकन करÁयात मदत करते.
आपली ÿगती तपासा:
 आिथªक ÓयवÖथापन Ìहणजे काय?
 आिथªक िनयोजन Ìहणजे काय?
 आिथªक िनयोजनाची उिĥĶे आिण गरज थोड³यात ÖपĶ करा.
६.५ अथªसंकÐपाची संकÐपना आिण अथªसंकÐप, िश±णातील महसूल िनिमªती धोरणे ६.५.१ बजेट: संकÐपना:
ऑ³सफडª आिण क¤िāज िड³शनरीनुसार- munotes.in

Page 187

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
187 बजेट हा शÊद जुÆया Ā¤च शÊद बुगेट वłन आला आहे, ºयाचा अथª "Öमॉल लेदर पसª"
असा होतो, जो "लेदर पाउच, पसª" साठी गॉिलश बुजचा कमी/लहान आकारआहे.
"अथªसंकÐप" या शÊदाचा सामाÆय वापर एखाīा Óयĉìने िकंवा संÖथे¸या Âयां¸या
अनुमािनत उÂपÆन आिण खचाªवर आधाåरत आिथªक योजनेचा संदभª देते. िवÖतारानुसार,
ती Óयĉì िकंवा संÖथा खचª करÁयासाठी उपलÊध असलेÐया रकमे¸या अथाªने देखील
वापरली जाते.
एक आिथªक िववरण ºयामÅये सरकार पुढील वषाªत िविशĶ गोĶéवर िकती पैसे खचª
करÁयाची योजना आखत आहे आिण Âयाची ÓयवÖथा कशी केली जाईल याची नŌद केली
आहे. एखाīा गोĶीवर िकती पैसे खचª करायचे याचे काळजीपूवªक िनयोजन करणे Ìहणजे
बजेट.
अथªसंकÐप Ìहणजे एखाīा िविशĶ उĥेशासाठी वाटप केलेÐया िव°ांची बेरीज आिण ते कसे
पूणª करायचे या¸या ÿÖतावांसह अपेि±त खचाªचा सारांश. यात बजेट अिधशेष, भिवÕयात
वापरÁयासाठी पैसे पुरवणे, िकंवा ºयात खचª उÂपÆनापे±ा जाÖत आहे अशा तूटचा समावेश
असू शकतो.
कॉपōरेट बजेट:
कंपनीचे बजेट बö याचदा दरवषê संकिलत केले जाते, परंतु ते पूणª झालेले बजेट असू शकत
नाही, सामाÆयत: ल±णीय ÿयÂनांची आवÔयकता असते, ही अÐप-मुदती¸या भिवÕयासाठी
एक योजना असते, िवशेषत: शेकडो िकंवा हजारो लोकांना िविवध िवभागांमÅये (ऑपरेशन,
मानव संसाधन, आय. टी., इ.) अंितम बजेटमÅये Âयांचे अपेि±त महसूल आिण खचª
सूचीबĦ करÁयासाठी. इतर ÿकारे, सरकारचा अथªसंकÐप हा Âया सरकार¸या अपेि±त
महसूल आिण खचाªचा सारांश िकंवा योजना असतो. सरकारी बजेटचे तीन ÿकार आहेत =
ऑपरेिटंग िकंवा चालू बजेट, भांडवल िकंवा गुंतवणूक बजेट आिण रोख िकंवा रोख ÿवाह
बजेट.
रोख ÿवाह/रोख बजेट:
भिवÕयातील रोख पावती आिण िविशĶ कालावधीसाठी खचाªचा अंदाज. हे सहसा
अÐपकालीन भिवÕयातील कालावधी कÓहर करते. रोख ÿवाह बजेट Óयवसायाला हे
िनधाªåरत करÁयात मदत करते कì खचª भरÁयासाठी उÂपÆन केÓहा पुरेसे असेल आिण
कंपनीला बाहेर िव°पुरवठा कधी करावा लागेल.
६.५.२ बजेट/अथªसंकÐप: संकÐपना (अथª, Óया´या):
अथªसंकÐप हा एक पĦतशीर ŀĶीकोन आहे, जो Óयĉì, कुटुंब, गट, Óयवसाय संÖथा िकंवा
सरकार¸या महसूल आिण खचाªचा अंदाज लावतो. वाÖतववादी अहवाल Óयवसायांना
Âयांची आिथªक कामिगरी शोधÁयात मदत करतो. िनणªय±मतेसाठी हे महßवाचे आहे.
बजेटमÅये खचाªची सवªसमावेशक यादी तयार करणे िकंवा काही ®ेणéवर ल± क¤िþत करणे
समािवĶ असू शकते. काही लोक Âयांचे बजेट हाताने िलिहÁयास ÿाधाÆय देतात, तर काही munotes.in

Page 188

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
188 लोक Öÿेडशीट िकंवा बजेिटंग अॅप वापरतात. बजेटचा कोणताही योµय मागª नाही - जे एका
Óयĉìसाठी कायª करते ते दुसö यासाठी कायª कł शकत नाही.
अथªसंकÐप ही बजेटची रचना, अंमलबजावणी आिण संचालन करÁयाची ÓयवÖथापकìय
ÿिøया आहे. अथªसंकÐप हे भिवÕयातील लेखांकनाचे सवō¸च Öतर आहे जे कृतीचा एक
िनिIJत मागª दशªवते आिण केवळ अहवाल देत नाही तर वेळेवर अिभÿायाĬारे िनयंिýत
करते.
Âयांचे वैयिĉक, कॉपōरेट, सरकारी, िÖथर, लविचक, माÖटर, ऑपरेिटंग, रोख, आिथªक
आिण ®म उपÿकारांमÅये वगêकरण केले आहे. वाढीव, शूÆय-आधाåरत, िøयाकलाप-
आधाåरत, सहभागी, वाटाघाटी, आिण मूÐय ÿÖताव, इ. अथªसंकÐपा¸या आणखी वेगÑया
पĦती.
६.५.३ अथªसंकÐप आिण अंदाजपýक (BUDGETTING AND
FORECASTING) :
अंदाजपýक ही जगा¸या भिवÕयातील िÖथतीचा अंदाज लावÁयाची ÿिøया आहे, जगा¸या
Âया पैलूंशी संबंिधत असून आिण भिवÕयातील िøयाकलापांवर पåरणाम होÁयाची श³यता
असते.
कोणताही संघिटत Óयवसाय Âयाचे भिवÕयातील धोरण आिण िनणªय तयार करÁयासाठी
भिवÕयातील पåरिÖथती आिण ů¤डची अपे±ा करणे िकंवा गणना करणे टाळू शकत नाही.
अंदाज हे संभाÓय घटनांशी संबंिधत आहे तर अथªसंकÐप हे िनयोिजत घटनांशी संबंिधत
आहे. अथªसंकÐपा¸या अगोदर अंदाजपýक तयार केले पािहजे, परंतु अथªसंकÐप
अंदाजपýकाÓयितåरĉ इतर हेतूंसाठी केले जाऊ शकते.
अशा ÿकारे, अंदाज वतªवताना काय घडÁयाची श³यता आहे याचा अंदाज बांधला जातो,
तर अथªसंकÐप Ìहणजे भिवÕयात अनुसरÁयाचे धोरण आिण कायªøम सांगÁयाची ÿिøया.
िशवाय, अंदाजपýक हे िनयंýणाचे साधन असताना कोणÂयाही िनयंýणाची भावना गुंतवत
नाही कारण ते कृतीची कसरत करते जे इ¸छेनुसार Óयवहारात आणेल जेणेकŁन ते
भिवÕयातील पåर िÖथतीशी संबंिधत असेल परंतु अिÖतÂवात असेल िकंवा नसेल.
६.५.४ अथªसंकÐपाचा हेतू आिण उिĥĶे:
संÖथे¸या िविवध िवभागां¸या िøयाकलापांचे समÆवय साधÁयासाठी आिण Âयावर िनयंýण
आणÁयाचा ÿयÂन करÁयासाठी िविवध Óयवसाय ऑपरेशनल टÈÈयांसाठी योजना तयार
करणे हा अथªसंकÐपाचा एकंदर उĥेश आहे. उĥेश साÅय करÁयासाठी, बजेट खालील
उिĥĶे साÅय कł शकते:
१. फमª¸या भिवÕयातील आिथªक िÖथतीचा अंदाज लावणे आिण फमªला सॉÐÓह¤ट
ठेवÁयासाठी Óयवसायात आवÔयक असलेÐया िनधीची भिवÕयातील गरज.
२. कमीत कमी खचाªत िनधी¸या उपलÊध ľोतांनुसार भांडवली रचना ठरवणे. munotes.in

Page 189

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
189 ३. इि¸छत ÿमाणात उÂपÆन िमळिवÁयासाठी आिण Óयवसायातील तोटा कमी
करÁयासाठी फमª¸या भिवÕयातील िवøì, उÂपादन खचª आिण इतर खचाªचा अंदाज
लावणे.
४. संÖथेचे िविवध िवभाग, िवभाग, क¤þ यां¸या कायª±मते¸या िवकासासाठी समथªन
करणे.
५. समान उिĥĶां¸या िदशेने संÖथे¸या िविवध िवभागांमÅये समÆवय िनमाªण करणे
६. रोख, साठा, िवøì/पåरणाम, पåरणाम इ.शी संबंिधत संÖथां¸या कायª±मतेवर िनयंýण
ठेवणे.
७. िवभागीय ÿमुखांची कतªÓये ठरवणे.
८. अथªसंकÐपीय ÿणालीĬारे संÖथेवर क¤þीकृत िनयंýण सुिनिIJत करणे.
६.५.५ बजेट ÿिøया:
(अथªसंकÐपावर Wallstreetmojo.com वर ÿकािशत झालेÐया लेखाचा संदभª)
अथªसंकÐपीय ÿिøया सामाÆयतः पुढील वषाªसाठी ÿमुख/ºयुिनयर एि³झ³युिटÓ×सना
वरीķ ÓयवÖथापना¸या अंदाज आिण िवपणन ÿकÐप उिĥĶां¸या ÿाĮीसह, बजेट पूणª
होÁया¸या वेळापýकासह सुł होते.
एखाīा फमªची िøयाकलाप ÿिøया वÖतू िकंवा सेवां¸या िवøìवर अवलंबून असते. िवøì
अंदाज तयार करÁयासाठी सÅया¸या बाजारातील पåरिÖथतीचे मूÐयांकन करणे आवÔयक
आहे तसेच बाजारातील िÖथती (अंतगªत आिण बाĻ घटकांचा िवचार कłन)
खालीलÿमाणे काय असेल याचे अंदाज आवÔयक आहेत. ºया कालावधीसाठी बजेटची
िशफारस केली जाते आिण िनिIJत केली जाते.
माक¥िटंग मॅनेजरचा िवøì अंदाजा नंतर बजेट सिमतीसमोर चच¥साठी सादर केला जातो.
अथªसंकÐपीय सिमती, िजथे वरीķ ÓयवÖथापन, अथªशाľ² आिण सांि´यकìशाľ²ांनी
ÿÖतािवत केलेÐया ऐितहािसक पåरणाम आिण भिवÕयातील अंदाजां¸या ÿकाशात अंदाजाचे
काळजीपूवªक मूÐयांकन करते आिण आवÔयक असÐयास, अंदाजात सुधारणा सुचवते
िकंवा पूणª पुनअªËयास आिण पुनरावृ°ीची िवनंती करते.
संÖथेचे अÅय± िवøì ÿ±ेपण मंजूर करतात, जे नंतर बजेट सिमती¸या ÿÖतावावर
आधाåरत संÖथेचे िवøì बजेट बनते. िवøìचे बजेट िवøì आिण िवतरण खचाª¸या बजेटशी
जुळते. दोन बजेट एकý जोडून येÂया वषाªत अंदािजत िनÓवळ िवøì महसुलाची गणना केली
जाते.
फमªचे उÂपादन अंदाजपýक िवøì बजेट, तसेच िवøì आिण िवतरण खचª बजेट नंतर तयार
केले जाते. उÂपादन अंदाजपýक हे उÂपादन अंदाजांवर आधाåरत असते जे िवøìचे
अंदाजपýक, जाÖतीत जाÖत आिण िकमान पूणª झालेÐया मालाचा साठा, रोपांची ±मता
आिण िविवध उÂपादन घटकांची उपलÊधता ल±ात घेऊन तयार केले जातात. munotes.in

Page 190

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
190 अथªसंकÐपीय कालावधीसाठी िनयोिजत उÂपादन िनिIJत केÐयावर उÂपादन बजेट
(उÂपादन करावया¸या ÿमाणात Óयĉ केलेले) उÂपादन खचाª¸या बजेटमÅये बदलले जाऊ
शकते. मटेåरयल कॉÖट बजेट, लेबर कॉÖट बजेट आिण ओÓहरहेड्स बजेट हे उÂपादन
खचाªचे बजेट बनवतात.
सामúी खचाªचे अंदाजपýक अंदािजत उÂपादन आिण वÖतू आिण सेवां¸या िवøìसाठी
आवÔयक असलेÐया सामúीची अपेि±त िकंमत दशªवते. सामúीची िकंमत वापरÁयात येणारे
ÿमाण आिण ÿित युिनट दर वापłन मोजली जाते. आवÔ यक माýा ठरवÁयाची जबाबदारी
उÂपादन िवभागाची असते, तर दर ठरवÁयाची जबाबदारी खरेदी िवभागाची असते.
लेबर कॉÖट बजेट हे उĥीĶ उÂपादन पार पाडÁयासाठी लागणाö या थेट ®म खचाªचा अंदाज
लावते. हा अथªसंकÐप तयार करायचा असेल तर आधी एक युिनट मजूर पूणª Óहायला िकती
वेळ लागतो आिण Âयासाठी िकती पैसे īावे लागतात हे जाणून ¶यायला हवे.
ओÓहरहेड्स बजेट ही अपेि±त ओÓहरहेड्सची सूची असते (दोÆही िÖथर आिण चल)
ºयाला बजेट कालावधी दरÌयान भरावे लागते. संÖथे¸या सवª िवभागां¸या ओÓहरहेड
अंदाजांचा वापर कłन हे बजेट तयार केले जाते.
एकदा पदाथा«ची मूÐय ®ेणी, ®म मूÐय िकंमत ®ेणी आिण ओÓहरहेड्स िकंमत ®ेणी तयार
झाÐयानंतर, संपूणª उÂपादन मूÐय िकंमत ®ेणी तयार केली जाऊ शकते. ही िकंमत ®ेणी
सामाÆयतः मूÐय पýका¸या आतील आकारासह ÿदान केली जाते.
शाĵत आधारावर आपÐया ÿितÖपÅया«वर आøमक चेहरा िमळवÁयासाठी, एंटरÿाइझने
नवीन Óयापार वाढवणे आवÔयक आहे िकंवा कमीत कमी िकमतीत सÅयाचा माल िनमाªण
करÁयासाठी नवीन युĉì करणे आवÔयक आहे. अशा ÿकारे, एंटरÿाइझला अËयास आिण
सुधारणा ÿयÂनांवर खचª करावा लागतो.
संशोधन आिण िवकास अथªसंकÐप दोन भागांमÅये काढला आहे:
(i) अपूरणीय Öतरावर संशोधन आिण िवकास कायª चालू ठेवÁयासाठी आवÔयक िनिIJत
िकंवा िÖथर खचª; आिण
(ii) हाती असलेले ÿकÐप पूणª करÁयासाठी िकंवा हाती घेतले जाणारे ÿकÐप पूणª
करÁयासाठी लागणारा खचª. कोणते नवीन ÿकÐप हाती ¶यायचे आिण सÅयाचे
कोणतेही ÿकÐप सोडून īायचे कì नाही हे ÓयवÖथापनाचे आहे.
भांडवली अथªसंकÐप महसूल खाÂया¸या िवłĦ भांडवली खाÂयावरील पावÂया आिण
देयकांचा अंदाज घेÁयासाठी तयार केला जातो. अथªसंकÐपीय कालावधीत करावया¸या
भांडवली खचाªबाबत ÓयवÖथापना¸या िनणªयानंतर, भांडवली खाÂयावरील मिहÆयानुसार
पावÂया आिण देयके दशªिवÁयासाठी भांडवली बजेट तयार केले जाते.
महसूल खाÂयावरील अपेि±त पावÂया आिण देयके दशªिवणारे रोख बजेट Öवतंýपणे तयार
केले जाते. munotes.in

Page 191

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
191 एकदा िवøì, उÂपादन िव° आिण इतर िøयाकलापांसाठी Öवतंý अंदाजपýक तयार केले
गेले आिण अंितम केले गेले आिण लिàयत िवøì, िवøìची िकंमत, खचª िनिIJत झाÐयानंतर,
लिàयत नफा आिण तोटा खाते आिण ताळेबंद काढता येतो.
ही िवधाने एकिýतपणे माÖटर बजेट Ìहणून ओळखली जातात.
बजेट ÿिøया आकृती १ मÅये दशªिवली आहे ‘बजेट ÿिøया Āेमवकª’:

आकृती १. बजेिटंग ÿिøया Āेमवकª (Figure 1. Budgeting proce ss
framework )
६.५.६ बजेटची मूलभूत तßवे:
जेÓहा अथªसंकÐप हे ÓयवÖथापकìय िनणªय घेÁयाचे ÿभावी तंý Ìहणून िवचारात घेतले
जाते, तेÓहा काही तßवांचे पालन करणे आवÔयक आहे.
ही तßवे आहेत:
१. ÓयवÖथापनाचे समथªन:
अथªसंकÐपा¸या यशÖवी अंमलबजावणीसाठी पूणª पाठबळाची गरज आहे, शंभर ट³के
िनकाल िमळिवÁयासाठी उ¸चÖतरीय ÓयवÖथापनाचे मागªदशªन आिण सहकायª आवÔयक
आहे.
२. कमªचाöयांचा सहभाग:
किनķ कमªचारी/कमªचाö यां¸या सहकायाªने उिĥĶे िनिIJत करणे, बजेट तयार करणे आिण
Âयाची अंमलबजावणी करणे यामÅये ÓयवÖथापना¸या सवª Öतरांवर सहभाग घेतला पािहजे,
Âयांना िनिIJतपणे आगामी कालावधी¸या िवकासाचा काळजीपूवªक िवचार करÁयास आिण
Âयानुसार अंदाजपýक तयार करÁयास ÿवृ° करावे. पातळी
munotes.in

Page 192

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
192 ३. संÖथाÂमक उिĥĶाचे िवधान:
संघटनाÂमक उिĥĶा¸या िवधानात ÖपĶता असावी. संÖथाÂमक उिĥĶे, धोरणे आिण
धोरणां¸या चौकटीत उिĥĶे िनिIJत केली पािहजेत.
४. जबाबदारीचा िवचार:
ÿÂयेक कमªचाö यांना ÓयवÖथापकìय कामांसाठी काही जबाबदारी िदली जाते. पåरणाम िकंवा
पåरणाम कामिगरी मूÐयांकनाĬारे तपासले जातील. उ°रदाियÂव अहवालांमÅये अनेकदा
वाÖतिवक तुलना करÁयासाठी बजेटचे कायª पूणª करणे समािवĶ असते.
५. संघटनाÂमक रचना:
संÖथेची रचना आिण अिधकाराचे वाटप करणे आवÔयक आहे. अथªसंकÐप सिमती आिण
संÖथेतील अÅय± यांची भूिमका आिण जबाबदाöया ÿÂयेकाने जाणून घेतÐया पािहजेत.
६. लविचकता:
अथªसंकÐपा¸या अंमलबजावणीदरÌयान काही बदल सादर करणे आवÔयक आहे, Âयानंतर
Âया िविशĶ वषाªत गृहीतके सेट केली जातील, Ìहणून बजेट पुÆहा Öथािपत केले जाईल.
७. पåरणाम संÿेषण:
ÓयवÖथापन अहवाल आिण मािहती सेवेसाठी योµय संÿेषण ÿणाली Öथािपत केली पािहजे
जेणेकłन ÿाĮ मािहती/डेटा संबंिधत ÓयवÖथापकाला वेळेवर सादर करता येईल. Âयानुसार
उपचाराÂमक कारवाई केली जाईल आिण वरपासून खालपय«त आिण Âयाउलट संपकª
साधला जाईल.
८. Åवनी लेखा ÿणाली:
अचूक, अचूक, िवĵासाहª आिण तÂपर मािहती िनमाªण करÁयासाठी एक चांगली लेखा
ÿणाली िवकिसत करणे आवÔयक आहे.
६.५.७ िश±णातील महसूल िनिमªती धोरणे:
महसूल िनिमªती Ìहणजे काय? / महसुल िनिमªतीची संकÐपना (Óया´यांसह):
 महसूल िनिमªती हा शÊद वÖतू आिण सेवां¸या उÂपादनाĬारे उÂपÆन िनमाªण
करÁया¸या ÿिø येला देखील सूिचत करतो. एखाīा Óयĉìसाठी, कमाई िनमाªण करणे
Ìहणजे अशा गोĶी करणे ºयामुळे शेवटी Óयĉìला उÂपÆनाची िनिमªती होईल जसे कì
नोकरीवर काम करणे, गुंतवणूक करणे िकंवा Óयवसाय सुł करणे.
 Óयवसायात, महसूल िनिमªतीचा अथª असा आहे कì एखादी कंपनी ित¸या वÖतू आिण
सेवा िवकून उÂपÆन िमळिवÁयासाठी सिøय पावले उचलून उपाययोजना करते. munotes.in

Page 193

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
193  Investopedia नुसार, महसुलाची Óया´या अशी केली जाते: “महसूल Ìहणजे
सामाÆय Óयवसाय ऑपरेशÆसमधून ÓयुÂपÆन केलेला पैसा, ºयाची गणना युिनट्स¸या
िवøì¸या सं´ये¸या सरासरी िवøì िकमती¸या पट Ìहणून केली जाते.”
 महसूल िनिमªती Ìहणजे उÂपÆन िनमाªण करÁयासाठी, महसूल िनमाªण करÁयासाठी
आिण रोख र³कम आणÁयासाठी पावले उचलÁयाची आिण कृती करÁयाची ÿिøया.
Óयवसायातील महसूल िनिमªती हे सवाªत महÂवाचे कायª आहे ºयामुळे संÖथेला उÂपÆन
आिण िवøì लàयांचे िनयोजन करता येते आिण असे लàय साÅय करÁयासाठी
आवÔयक पावले उचलता येतात.
६.५.८ महसूल िनिमªती धोरणे: अथª आिण Óया´या:
Hofer and Schedal ( 1978), एक गेम Èलॅन Ìहणून रणनीतीचे वणªन केले आहे ºयाĬारे
संÖथेची उिĥĶे आिण उिĥĶे साÅय केली जातात. Âयांनी वतªमान आिण िनयोिजत संसाधन
िवभागाचा मूलभूत नमुना Ìहणून महसूल िनिमªतीची रणनीती आिण संÖथा आपली उिĥĶे
आिण उिĥĶे कशी साÅय करेल हे दशªवणारे पयाªवरणीय परÖपरसंवाद देखील पåरभािषत
केले.
तथािप, ÿभावी महसूल िनिमªतीसाठी, Hofer and Schedal ( 1978), ने खालील
धोरणे सुचवलीआहेत:
I. महसुला¸या अितåरĉ ąोतांचा पåरचय कłन घेणे.
II. महसूल िनिमªती कमªचाö यां¸या अितåरĉ ÿयÂनांसाठी ÿोÂसाहन ÿदान करणे.
III. महसूल िवभागा¸या अिधकाöयाकडून वेळोवेळी छापेमारी करणे.
IV. िवīमान करांचे कायª±म आिण ÿभावी संकलन करणे.
V. सावªजिनक ÿबोधन आिण मोहीम जे करदाÂयाला तÂपर पेम¤ट¸या महßवाबĥल िशि±त
करणे.
६.५.९ महसूल िनिमªतीची रणनीती/रणनीती:
ÿÂयेक Óयवसायानुसार वेगवेगळे डावपेच अिÖतÂवात आहेत, Ìहणजे नफा िमळवणे िकंवा
ना-नफा िमळवणे. ही युĉì केवळ िवøì िकंवा िवपणनच नÓहे तर सवª िवभागांसाठी लागू
केली जाईल. खरंच, ÿितÖपधê होÁयासाठी , आपÐया ÿितÖपÅया«पासून उभे राहÁयासाठी.
डावपेचांची काही उदाहरणे:
 अिधक संभावना िनमाªण करणे
 तुमचा łपांतरण दर वाढवणे (वेबसाइट, लाइÓह चॅट, ÿमोशन इ. Ĭारे)
 एक आदशª úाहक ÿोफाइल िवकिसत करणे munotes.in

Page 194

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
194  तुम¸या महसूल धोरणा¸या अंमलबजावणीसाठी मागªदशªन करÁयासाठी सवō°म
पĦती लागू करणे
 ÿित िवøì सरासरी िकंमत वाढवणे
 अिधक लीड्स िनमाªण करणे
 úाहकांना लीड्सचे łपांतरण वाढिवÁयाचे िनयोजन िशकवणे.
 आदशª úाहक ÿोफाइल ओळखणे
 उÂपादन खचª आिण ओÓहरहेड खचª कमी करÁयाचे मागª शोधणे
 िवøì वाढवÁयाचे मागª शोधणे
 úाहकांना अपसेल िकंवा øॉस-सेल करÁया¸या संधी पाहणे
 नवीन उÂपादने आिण सेवा सुł करÁयाचे िनयोजन करणे
 नवीन बाजारपेठेतील ÿवेशाचा िवचार करणे
 संपादन आिण M&A िवचारात घेणे
ओळखीचा िनयम “जो िदखता है िबकता है” असा आहे, याचा अथª केवळ जािहरातीĬारे
उÂपादन िकंवा सेवा हायलाइट करणे असा नाही तर आपÐया उÂपादनाची िकंवा सेवेची
कायª, पåरणाम, गुणव°ा, िवĵासाहªता, िनķा आिण उपयुĉता दशªवणे देखील आहे.
जोपय«त संघटना डावपेच लागू करत नाही, तोपय«त संÖथे¸या Óयवसाया¸या वाढीसाठी
आिण िवÖतारासाठी आवÔयक असलेला महसूल उÂपÆन कł शकत नाही.
६ मागª िवīापीठे Âयां¸या उÂपÆनाचा ÿवाह वाढवू शकतात/उÂपÆन कł शकतात.
(गॅरेथ िहल, १८ माचª, २०२१, यांचा लेख)
एकूणच उ¸च िश±ण ±ेýासाठी महामारीचा काळ कठीण आहे. अिÖथर अथªÓयवÖथेमुळे
पारंपाåरक महसूल ÿवाह आिण बाĻ िनधी धो³यात आला आहे. यािशवाय, उ¸च फì,
िवīाÃया«¸या जीवनशैलीत बदल आिण अलीकडे, जागितक साथी¸या रोगामुळे देखील
िवīाथê सं´या कमी होÁयाचा संभाÓय धोका िनमाªण झाला आहे; अिनिIJतता आिण दबाव
वाढवणे.
याचा अथª नवकÐपना आिण कौशÐय आिण संसाधनांचा अिधक चांगÐया ÿकारे वापर
करÁयासाठी सजªनशील मागा«ची वाढती गरज आहे. या लेखात लेखक सुचवतो-
पुढील सहा मागª जे उ¸च िश±ण / िवīापीठांना चांगÐया भिवÕयासाठी नवीन, वाढणारे
आिण शाĵत महसूल ÿवाह िनमाªण करÁयासाठी संधी देऊ शकतात.
munotes.in

Page 195

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
195 Óयावसाियक ÿिश±ण :
Óयावसाियक ÿिश±ण अËयासøम सामाÆय जनता , खाजगी ±ेý िकंवा उīोग संÖथांना
ऑफर केले जातात. कौशÐय ÿिश±ण, सतत Óयावसाियक िवकास ( CPD) आिण ±ेý
िविशĶ िश±ण हे एक वाढणारे आिण संभाÓय फायदेशीर ±ेý आहे आिण िवīापीठांकडे या
सेवा देÁयासाठी ²ान आिण सुिवधा आहेत, जोपय«त Âयां¸याकडे अËयासøम बुिकंग आिण
ÓयवÖथापन ÿणाली यासारखी योµय साधने आहेत. .
Óयावसाियक सेवा:
नॉलेज ůाÆसफर पाटªनरिशप (KTP) आिण सÐलागार सेवा यासार´या योजनांĬारे
ÿाÅयापकांचे कौशÐय आिण खाजगी ±ेý यां¸यातील दुवा िनमाªण करणे. एक समिपªत
िवभाग जो Óयवसाया¸या िवकासावर ल± क¤िþत करतो आिण नवीन Óयावसाियक संधी
आिण भागीदारी शोधतो ºयामुळे दीघªकालीन शाĵत उÂपÆन िमळू शकते.
कॉÆफरिÆसंग आिण कायªøम:
हे सहसा साथी¸या रोगाने वापरले असेल, परंतु भिवÕयात या सेवा पुÆहा आवÔयक
असतील. कमाई¸या संधी वाढवÁयासाठी, शै±िणक संÖथांना सिøयपणे ÿचार करÁयास
स±म असणे आवÔयक आहे आिण नंतर कमªचारी आिण अËयागतांसाठी साइन-अप पासून
इÓह¤ट ÓयवÖथापनापय«त एक कायª±म वापरकताª अनुभव तयार करणे आवÔयक आहे.
नॉन-टमª िनवास भाड्याने:
नवीन िवīाÃया«सह ÖपधाªÂमक राहÁयासाठी िवīापीठांना दज¥दार िनवासÖथानामÅये
गुंतवणूक करावी लागत असÐयाने, िवīाथê नसताना या खोÐयांचा वापर करÁयाची संधी
िनमाªण करते. ऑफ-टमªमÅये या खोÐयांमÅये ताबा िमळवणे जागा आिण संसाधनांचा
ÿभावी वापर होऊ शकतो ; पयªटनासाठी असो, पåरसरातील Öथािनक कायªøमांशी संबंध
जोडणे असो िकंवा राýीचा Óयवसाय असो.
मीिटंग łम आिण सुिवधा भाड्याने देणे:
अशाच ÿकारे, िवīापीठांमÅये शेकडो वेगवेगÑया खोÐया, हॉल आिण तÂसम सुिवधा
असतील ºयात Âयांचा बराचसा वेळ åरकामा होतो. ते लोकांसाठी भाड्याने देऊ कłन
अितåरĉ महसूल जनरेटर बनÁयास स±म आहेत का? अिधकािधक Óयवसाय िनिIJत
कायाªलयीन जागेपासून दूर जात असÐयाने, ताÂपुरÂया आिण लविचक बैठकì¸या जागेची
गरज येÂया काही वषा«त वाढÁयाची श³यता आहे.
खेळ, िशिबरे आिण उपøम:
3G फुटबॉल, रµबी आिण हॉकì खेळपĘ्यांपासून ते िजम Öपेस, टेिनस कोटª आिण इतर
øìडा सुिवधांपय«त, शै±िणकŀĶ्या वापरात नसताना लोकांसाठी बुिकंग ÓयवÖथािपत करणे
सोपे करते, िवīापीठाकडे आधीच असलेÐया संसाधनांचा वापर कłन पुढील संधी देऊ
शकतात. िशवाय , शालेय सुĘ्यांमÅये पालक नेहमी Âयां¸या मुलांसाठी िøयाकलापां¸या munotes.in

Page 196

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
196 शोधात असतात , िवīाथê जवळपास नसतानाही िशिबरे, वगª आिण िøयाकलाप
चालवÁयासाठी िवīापीठ कॅÌपस एक योµय जागा असÐयाचे िदसते.
िवīापीठांमÅये नैसिगªक संसाधने आहेत जी Óयावसाियक मागा«Ĭारे शाĵत पातळीवर कमाई
कł शकतात आिण स±म असावीत. नविनिमªती, िनमाªण आिण ÓयावसाियकŀĶ्या
Óयवहायª आउटलेट्समÅये łपांतåरत करÁयात स±म असणारी ÿितभावान मने
िवīापीठातील कमªचाöयांमÅये िनःसंशयपणे अिÖतÂवात असतील. तथािप, ते यशÖवी
करÁयासाठी, ÿÂय±ात ते करÁयाची इ¸छाशĉì असणे आवÔयक आहे आिण ÿÂयेक
उपøम यशÖवी करÁयासाठी साधनांमÅये गुंतवणूक करणे आवÔयक आहे.
टेÌÈलेट.नेट वेबसाइट Êलॉग
(https://www.template.net/blog/university/u niversity -revenue -
alternatives/ ) वर वेगवेगÑया लेखकांĬारे “8 मागª िवīापीठे पयाªयी उÂपÆन िनमाªण कł
शकतात” खाली ÖपĶ केले आहेत:
सवōÂकृĶ दजाªचे िश±ण देणे आिण िवīापीठाचे øमवारीत सुधारणा करÁयाबरोबरच,
िवīापीठ ÿशासक Âयां¸या संÖथेसाठी महसूल िनमाªण करÁयावरही ल± क¤िþत करतात.
तथािप, सातÂयपूणª महसूल िमळिवÁयासाठी केवळ िश±ण शुÐक पुरेसे नाही. Ìहणून, ते
काय करतात ते Ìहणजे महसूल िमळवÁयासाठी पयाªयी मागª शोधणे. काही पयाªयी माÅयमे
आहेत आिण ते िवīापीठां¸या कमाईला कशी मदत करतात.
भागीदारी¸या संधéसाठी खुले असणे:
सावªजिनक-खाजगी िवīापीठ भागीदारी संधी उ¸च िश±ण संÖथांसाठी अगिणत फायदे
उघडतात. एक उ°म उदाहरण Ìहणजे पुÖतकांची दुकाने आिण शै±िणक सािहÂय देणाö या
इतर Óयवसायांसह भागीदारी करणे. काही िवīापीठे Âयां¸या बजेटमÅये शै±िणक
सािहÂयासाठी जागा िमळवÁयासाठी धडपडत आहेत. िवīाÃया«नी भागीदारी Óयवसाया¸या
शै±िणक सािहÂया¸या खरेदीमुळे Âयांना महसूल िमळेल आिण Âया उÂपÆनाची ठरािवक
ट³केवारी िकंवा अंदाज िवīापीठा¸या िखशात जाईल.
Öथािनक उīोगांचा फायदा घेणे:
Öथािनक उīोग जसे कì िचýपट, øìडा आिण कॉपōरेट कंपÆया अशा संÖथा आहेत
ºयांकडे िवīापीठे Âयांचा महसूल वाढवÁयासाठी मदत कł शकतात. काही िवīापीठे
टीÓही जािहराती , मूÓही सेट्स, åरअ ॅिलटी टीÓही शो आिण Öपोट्ªस मॅचेसचे िठकाण Ìहणून
Âयांची िøयाकलाप क¤þे आिण सुिवधा देतात. हा ŀĶीकोन कमाईचा िनिIJत मागª आहे.
Öथािनक उīोग Âयां¸या िøयाकलाप आिण कायªøमांसाठी कॅÌपसमधील Öथळांचा वापर
करÁयासाठी मोठे पैसे देÁयास तयार आहेत.
कॉपōरेट ÿिश±ण कायªøम ऑफर करणे:
हावªडª िवīापीठासार´या उ¸च िश±ण संÖथा Óयावसाियक आिण कंपनी अिधकारी
यां¸यासाठी कॉपōरेट ÿिश±ण कायªøम देत आहेत. अशा ÿकारचे उ¸च िश±ण अËयासøम munotes.in

Page 197

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
197 महाग आहेत, आिण अशा कायªøमांतगªत उ¸च ÿोफाइल िवīाथê Âयांना वेळेवर पैसे
देÁयास पूणªपणे स±म आहेत. असे Ìहटले आहे कì, कॉपōरेट ÿिश±ण कायªøम ऑफर
करणाö या िवīापीठांना महसुला¸या िÖथर आवक ÿवाहाचा आनंद िमळÁयाची श³यता
आहे.
धारणा वर ल± क¤िþत करणे:
काही िवīापीठ ÿ शासक Âयां¸या कमाईला इĶतम करÁयात Âयां¸या िवīाÃया«पे±ा जाÖत
िदसत नाहीत. Âयां¸या िवīाÃया«कडून कमाई करत राहÁयासाठी, िवīापीठ ÿशासकांनी
िवīाÃया«ना कायम ठेवÁयासाठी धोरणे तयार करÁयावर ल± क¤िþत केले पािहजे, Âयांना
बाहेर पडÁयापासून िकंवा इतर िवīापीठांमÅये Öथानांतåरत करÁयापासून रोखले पािहजे.
मुĉ आिण वैिवÅयपूणª संÖकृतीची Öथापना करणे:
मुĉ आिण वैिवÅयपूणª संÖकृती ÿÖथािपत करणे हे उÂपÆन िमळवÁयाचे थेट पयाªयी माÅयम
असू शकत नाही, परंतु तसे करणे न³कìच ÿभावी आहे. अशावेळी, अिधकािधक िवīाथê
नावनŌदणी करÁयास आिण Âयां¸या इि¸छत Óयवसायाचा पाठपुरावा करÁयास इ¸छुक
असतील. अिधक िवīाथê Ìहणजे िवīापीठासाठी अिधक महसूल. Âया Óयितåरĉ, वैिवÅय
असलेÐया िवīापीठामÅये खाजगी आिण सावªजिनक दोÆही ±ेýांमÅये भागीदार
िमळवÁयाची अिधक ±मता असते, ºयामुळे Âयांना Âयांचा महसूल दर ऑिÈटमाइझ
करÁयात मदत होऊ शकते.
सहाÍयक सेवांवर ल± क¤िþत करणे:
िवīापीठांनी Âयां¸या िवīाÃया«ना, िवशेषत: जे इतर शहरे, शहरे आिण राºयातील आहेत
Âयांना सहाÍयक सेवांची िवÖतृत चेकिलÖट ÿदान करणे आवÔयक आहे. बहòधा
िवīाÃया«¸या िशकवणी आिण फì¸या पुढे, दज¥दार अÆन िनवड ही उÂपादने आहेत जी
जाÖत िकंमत असूनही बहòतेक िवīाथê खरेदी करÁयास इ¸छुक असतात. ÂयाÓयितåरĉ,
िवīापीठ ÿशासक बाहेरील खाī Óयवसायांना कॅÌपसमÅये जागा भाड्याने देÁयासाठी
आिण िवīाÃया«ना Âयांची उपभोµय उÂपादने िवकÁयासाठी आमंिýत कł शकतात.
माल िवकणे:
िविवध उīोगांमधील अनेक ÿकारचे Óयवसाय Âयां¸या मु´य उÂपादनांिशवाय दुÍयमपणे
Óयापारी माल िवकतात. िवīापीठे, एक तर, Âयांचा महसूल वाढवÁयासाठी Óयापारी माल
िवकतात. टी-शटª, जॅकेट्स, हòडीज, कॅÈस, नोटबुक, पेन इÂयािद मालाची उÂकृĶ उदाहरणे
आहेत. िवīापीठाचा āँड आिण शालेय भावना दशªिवणाöया कोणÂयाही उÂपादनाची उ¸च
िवøì±मता असते, िवशेषत: Âयाचे िवīाथê, माजी िवīाथê आिण इतर लो कांसाठी जे
Âया¸या िवīापीठ øìडा संघांचे चाहते असू शकतात. िवīापीठे Âयां¸या आवडीनुसार
कॅÌपस, िकरकोळ Öटोअसª आिण ऑनलाइन ÖटोअरमÅये Âयांचा माल िवकू शकतात.

munotes.in

Page 198

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
198 सोशल मीिडयाची उपिÖथती असणे:
अगिणत ÿगत डेटा िवĴेषणाने हे दशªिवले आहे कì सोशल मीिडयामÅये उपिÖथती असणे
हे िवपणन आिण Óयवसायासाठी िवøì वाढिवÁयात ÿभावी आहे. यामुळे, िवīापीठांचे
फेसबुक, ट्िवटर, इंÖटाúाम इ. वर Âयांचे Öवतःचे सोशल मीिडया पेज/खाते आहे. सोशल
मीिडयावर कमाई करÁयाचा िवīापीठांचा एक उ°म मागª Ìहणजे Âयांचे Öवतःचे YouTube
चॅनेल असणे. Youtube वर, ते शै±िणक िवषयांसंबंधी िÓहिडओ ÿकािशत कł शकतात जे
सामाÆय दशªकांसाठी मनोरंजक आहेत. Âयांचे चॅनल अशा ÿकारे लाखो सदÖय िमळवू
शकतात.
िवīापीठे ही मोठी संÖथा आहेत यात शंका नाही. जेÓहा मोठ्या संÖथा चालवÁयाचा आिण
चालवÁयाचा िवचार येतो तेÓहा या ÿिøयेत मोठ्या ÿमाणावर आिथªक संसाधने गुंतलेली
असतात. Âया कारणाÖतव , िवīापीठ ÿशासक नेहमी कमाईसाठी इतर ľोत शोधतील.
पयाªय शोधत असताना, ते Âयां¸या शै±िणक सेवा आिण िवīाथê कÐयाण ÿिøयेची
गुणव°ा देखील सुधारत आहेत. िशवाय, असे केÐयाने, Âयांना समाजात िÖथर Öथान िमळू
शकते.
®ी. जनªल-युिनÓहिसªटी िबझनेसमÅये ऑ³टोबर, २०११ मÅये ÿकािशत झालेÐया
लेखाĬारे åरक शेåरडनने महसूल िनिमªती¸या काही नवीन धोरणांवर ल± क¤िþत केले:
 पाठ्यपुÖतकांचे सानुकूल ÿकाशन,
 बौिĦक संपदा िवकणे
 Öथािनक Óयवसायासाठी संशोधन करा
 ÿाÅयापक सÐला सेवा िवकणे
 इंटरनेट Óयवसाय
 सवलत काडª कंपनीसह भागीदार
 िवशेष वगª
 आंतरराÕůीय िवīाथê उÆहाळी कायªøम
खचª बचत पयाªय:
 कॅÌपसचे न वापरलेले भाग बंद करा
 तापमान िनयंýण उपकरणे वापरा:
 खोलीतील ÿकाश िनयंýण उपकरणे वापरा
 िवजेऐवजी िदवसाचा ÿकाश वापरा
 जागा कचरा ÓयवÖथापन. munotes.in

Page 199

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
199  छतावर सौर पॅनेल
 पाणी वाचवा
 खरेदी काडª वापरा
 ±ेýांमधील शै±िणक ओÓहरलॅप कमी करा
खचª शेअåरंग पयाªय:
 छपाईचा खचª कमी करा
 सामील Óहा िकंवा सामूिहक खरेदी गट तयार करा
 ÿायोिजत संशोधन िøयाकलापांशी संबंिधत खचाªसाठी शुÐक
 उपयुĉता सामाियकरण
 सॉÉटवेअर ±मता
न वापरलेली इमारत आिण उपकरणे भाड्याने:
 सामुदाियक कायªøमांसाठी फुटबॉल िकंवा बाÖकेटबॉल Öटेिडयम भाड्याने īा जसे
कì मैिफली, Öवॅप मीट इ.
 माजी िवīाथê क¤þ जागा भाड्याने īा
 सुिवधा भाड्याने
 सेÐयुलर टॉवर ऍÆटीनासाठी छतावरील जागा भाड्याने īा
िविवध कÐपना:
 तुमचा āँड ओळखा
 Öथिगत देखभाल ůॅक करÁयासाठी डेटाबेस वापरा
 पाý िवīाÃया«ना दुसरी संधी īा
 ÿाÅयापकांना Âयां¸या Öवत: ¸या पगारासाठी पूरक करÁयाची परवानगी īा
 अिधक खचª-बचत कÐपना िनमाªण करा
िनधी उभारणी:
 "वैयिĉकृत" टेलीमाक¥िटंगला रोजगार īा
 वगªखोÐया आिण इमारती आिण अगदी वैयिĉक अËयासøम समाĮ करा
 अितåरĉ िवøì िकंवा िललाव बंद
 एक मनोरंजक कायªøम आयोिजत करा munotes.in

Page 200

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
200 ६.५.१० िनÕकषª:
"अथªसंकÐप" या शÊदाचा सामाÆय वापर एखाīा Óयĉìने िकंवा संÖथे¸या Âयां¸या
अनुमािनत उÂपÆन आिण खचाªवर आधाåरत आिथªक योजनेचा संदभª देते. िवÖतारानुसार,
ती Óयĉì िकंवा संÖथेकडे खचª करÁयासाठी उपलÊध असलेÐया रकमे¸या अथाªने देखील
वापरली जाते. बजेिटंग ही बजेटची रचना, अंमलबजावणी आिण संचालन करÁयाची
ÓयवÖथापकìय ÿिøया आहे. अथªसंकÐपाशी संबंिधत िविवध उिĥĶे, ÿिøया आिण तßवे
आहेत ºयांचा िवशेषत: शाळा/िवīापीठांमÅये संघटनाÂमक अथªसंकÐप करताना िवचार
करणे आवÔयक आहे. ÿÂयेक अथªसंकÐपात उिĥĶे पूणª करणे आिण उपøम/ÿकÐप
सुरळीतपणे पार पाडणे आवÔयक असते. परंतु वाढ/िवÖतारासाठी िनधी/महसुलाची गरज
आहे जी िनमाªण करणे आवÔयक आहे. महसूल िनिमªती Ìहणजे उÂपÆन िनमाªण
करÁयासाठी, महसूल िनमाªण करÁयासाठी आिण रोख र³कम आणÁयासाठी पावले
उचलÁयाची आिण कृती करÁयाची ÿिøया. ÿÂयेक संÖथा वेगवेगÑया महसूल िनिमªती
धोरणांचा अवलंब कł शकते ºयामुळे संÖथेने िनिIJत वेळेत िनधाªåरत केलेला टÈपा
गाठÁयात मदत होते. या धोरणे Öवयं-िनधी उभारणीची साधने Ìहणून मदत करतात
ºयामुळे संÖथेला िनिIJत Åयेय पूणª करÁयात आÂमिवĵास आिण यशÖवी होतो.
आपली ÿगती तपासा:
 अथªसंकÐपाची उिĥĶे काय आहेत?
 महसूल िनिमªती¸या िविवध धोरणे काय आहेत?
६.६ खचª ÓयवÖथापन: खचाªचा अथª आिण ÿकार, खचª लाभाचे िवĴेषण, खचª ÿभावीता िवĴेषण ६.६.१ खचª ÓयवÖथापन: संकÐपना, अथª:
कॉÖट मॅनेजम¤ट ही कोणÂयाही िøयाकलाप चालिवÁयाशी संबंिधत खचाªचे िनयोजन,
अंमलबजावणी आिण िनयंýण करÁयाची ÿिøया आहे. यात अिधक ÿभावीपणे
अंदाजपýक, अंदाज आिण खचाªचे िनरी±ण करÁयासाठी खचª मािहती संकलन, अनुÿयोग,
िवĴेषण आिण अहवाल देणे समािवĶ आहे.
गाटªनर शÊदकोषानुसार:
खचª ÓयवÖथापन ही Óयवसाय चालवÁयाशी संबंिधत खचाªचे िनयोजन आिण िनयंýण
करÁयाची ÿिøया आहे. यात अिधक ÿभावीपणे अंदाजपýक, अंदाज आिण खचाªचे
िनरी±ण करÁयासाठी खचª मािहती गोळा करणे, िवĴेषण करणे आिण अहवाल देणे
समािवĶ आहे. खचª ÓयवÖथापन पĦती िविशĶ ÿकÐपांवर िकंवा कंपनी¸या एकूण
ऑपरेिटंग मॉडेलवर लागू केÐया जाऊ शकतात. खचª ÓयवÖथापन हे िवशेषत: बचत िनमाªण
करÁयावर आिण दीघªकालीन नफा वाढवÁयावर ल± क¤िþत करते.
munotes.in

Page 201

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
201 खचª ÓयवÖथापन Ìहणजे काय?:
(accountingtools.com ¸या लेखानुसार, खचª ÓयवÖथापन आहे ..)
कॉÖट मॅनेजम¤ट Ìहणजे ÓयवसायाĬारे लागणाöया वाÖतिवक िकंवा अंदािजत खचाªचे
िनयंýण. कंपनीसाठी योµय खचाªचे ÓयवÖथापन करणे अÂयावÔयक आहे, अÆयथा ितला
सातÂयाने नफा िमळवÁयात अडचण येईल.
६.६.२ खचª ÓयवÖथापनाची ÿिøया (खचª ÓयवÖथापना¸या ÿिøयेत सामील असलेले
चरण):
पायरी १. खचª मािहती गोळा करा:
ही मािहती सामाÆयत: वाÖतिवक खचाªसाठी सामाÆय खातेवहीकडून येते, परंतु मािहती
ÿणालीमÅये लागू केलेÐया िøयाकलाप-आधाåरत खचª ÿणालीĬारे देखील िनिIJत केली
जाऊ शकते.
पायरी २. खचª कमी करÁया¸या संधéसाठी पुनरावलोकन:
या पायरीमÅये खचाªचे िनिIJत, पåरवतªनीय आिण िमि®त खचा«मÅये िवभाजन करणे, ů¤ड
लाइनवर खचाªचे पुनरावलोकन करणे, अडथÑयां¸या ऑपरेशÆसवरील पåरणामांचे िवĴेषण
करणे आिण ब¤चमाकª कंपÆयां¸या खचाªशी तुलना करणे समािवĶ आहे.
पायरी ३. पåरणाम नŌदवा :
िशफारस केलेÐया कृतéसह िवĴेषणाचे पåरणाम ÓयवÖथापनास कळवा.
पायरी ४. िनयंýणे Öथािपत करा:
ÓयवÖथापनाĬारे लादलेले बदल हेतूनुसार पाळले जातात याची खाýी करÁयासाठी िनयंýणे
सेट करा.
पायरी ५. बदलांचे िनरी±ण करा:
या िवĴेषणा¸या पåरणामी ÓयवÖथापनाने लादलेÐया कोणÂयाही बदलांचे िनरी±ण करा,
बदलांमुळे Óयवसाया¸या खचाª¸या ÿोफाइलमÅये कसा बदल झाला आहे हे पाहो.
पीएम नेटवकª जनªलमधील कॉÖट मॅनेजम¤ट ऑगÖट १९८७ वर लेख
जॉज¥स, पी. सी. | ÓहॅलेÆस, जी. Óही.
खचª ÓयवÖथापन हे ÿकÐप ÓयवÖथापकां¸या ÿाथिमक काया«पैकì एक आहे. ÿकÐपाची
ÓयाĮी/गुणव°ा आिण वेळ ÓयवÖथापन यां¸याशी एकिýत केÐयावर, ही तीन काय¥ ÿकÐप
ÓयवÖथापनाचा गाभा बनतात. खचª ÓयवÖथापन कायª ÿकÐपा¸या संपूणª जीवनचøात
ÿÂयेक टÈÈयावर Âयाचे महßवाचे ल± क¤िþत करते. ÿकÐपा¸या यशाची कारणे सूचीबĦ munotes.in

Page 202

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
202 करताना, खचाªचे ÓयवÖथापन हे सवाªत महÂवाचे आहे कारण ÿकÐपा¸या सवª पैलूंचा या
कायाªवर पåरणाम होतो. मालकासाठी "तळाची ओळ" काय महßवाची आहे?
६.६.३ खचª: संकÐपना:
'खचª' आिण 'खचª' यांचा संबंध:
दोÆही सारखे नाहीत.
खचª आिण खचª हा शÊद परÖपर बदलून वापरला जातो, परंतु बö याच वेळा, आÌही 'खचª' हा
शÊद वापरतो आिण िविशĶ Öतराशी (ÿाथिमक , माÅयिमक, उ¸च माÅयिमक िकंवा
िवīापीठ) संबंिधत ÿित िवīाथê खचाªचा संदभª घेतो. Âयाचÿमाणे, िविशĶ अËयासøम
िकंवा Öतरासाठी राºयासाठी ÿित िवīाथê खचª मोजला जातो. Óयĉì¸या ŀिĶकोनातून,
िश±ण घेÁया¸या खचाªमÅये पुÖतके आिण Öटेशनरी, शाळेची फì, ÿवासाचा खचª आिण
िवīाथê वसितगृहाचा वापर करत असÐयास, Âयात वसितगृहाचे भाडे, मेसचे शुÐक
इÂयादéचा समावेश असेल.
शै±िणक एंटरÿाइझमÅये, आÌहाला िश±णाचा पुरवठादार आिण िश±णाचा úाहक
यां¸याकडून Öवतंýपणे खचª करावा लागतो. यामुळे अथªशाľात खचाªचा पुनिवªचार करणे
आवÔयक आहे जेणेकłन ते िश±णासाठी योµयåरÂया लागू केले जाऊ शकते, खरेतर,
जेÓहा आपण खचाªची संकÐपना िश±णावर लागू करÁयाचा ÿयÂन करतो तेÓहा िश±णाचे
उÂपादन भौितकवादी नसÐयामुळे अडचणी उĩवतात आिण ते िवचारात घेते. 'सावªजिनक-
सेवा' हे िश±णा¸या िøयाकलापांचे मूळ Öवłप आहे. या अडचणी आहेत: िश±णामुळे
िनमाªण होणाöया 'उÂपादन'ची Óया´या; िश±णाशी संबंिधत 'आिथªक Óयवहार करणाöयांची'
ओळख; आिण िश±णामÅये 'सावªजिनक सेवे'चे वैिशĶ्य आहे हे सÂय आहे.
शै±िणक योजनेची िकंवा नवकÐपनाची िकंमत बहòतेक वेळा Âया¸या एकूण खचाª¸या
संदभाªत Óयĉ केली जाते जे Âयाला समिपªत केलेÐया एकूण संसाधनांचे मूÐय दशªवते.
युिनटची िकंमत ÿित शै±िणक युिनटची िकंमत आहे, उदा., ÿित िवīाथê खचª, ÿित
शाळेचा खचª, ÿित िश±क खचª, इ. ÿित िवīाथê खचª सूिचत कł शकतो:
अ) नŌदणी केलेÐया ÿित िवīाथê खचª:
ब) ÿÂय±ात शाळेत जाणाöया ÿित िवīाÃयाªचा खचª; िकंवा
क) िदलेला अËयासøम यशÖवीåरÂया पूणª करÁयासाठी ÿित िवīाथê खचª.
शै±िणक खचª तीन ®ेणéमÅये िवभागले जाऊ शकतात: िवīाÃया«शी संबंिधत; िश±कांशी
संबंिधत; आिण इमारती आिण उपकरणांशी संबंिधत. सामाÆय वाढÂया अवÖथेत, ितÆही
घटकांसह एक संिम® युिनट अवलंबले जाऊ शकते. िकमतीतील बदल, िशकणाöया
लोकसं´येतील वाढ, शै±िणक दजाª वाढणे, िश±णाची मागणी तसेच शालेय वयाची पातळी
वाढवÁयाचा दबाव यामुळे युिनट खचª वाढÁयाची श³यता आहे. आवतê खचª आिण
भांडवली खचª यासार´या िविवध घटकांमÅये सरकारी आिण खाजगी संÖथांĬारे
िश±णावरील खचाªचे िवभाजन करणे आवÔयक आहे. नावाÿमाणे आवतê खचª (िकंवा खचª) munotes.in

Page 203

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
203 ठरािवक अंतराने िनयिमतपणे होतो. भांडवली खचª िकंवा खचª, दुसरीकडे, एक वेळ
गुंतवणूक आहेत.
६.६.४ खचाªचे ÿकार:
िश±णाची एकक िकंमत:
िश±णाची एकक िकंमत ÿित युिनट खचª आहे. युिनटची िकंमत साधारणपणे नŌदणीकृत
िवīाथê मोजली जाते. परंतु ते ÿित पदवीधर िवīाथê, ÿित-अËयासøम आिण
पेåरिÖटट्यूशननुसार मोजले जाऊ शकते. िश±णा¸या एकूण खचाªला एकूण िवīाÃया«¸या
सं´येने भागून ते आले आहे.
िश±णाची एकूण िकंमत:
िश±णाचा एकूण खचª Ìहणजे िवīाथê-पालकांनी केलेÐया आिण संÖथा/सरकार/समाजाने
केलेÐया सवª खचाªची बेरीज. यात िश±क आिण िश±केतर कमªचाöयां¸या पगारावर झालेला
सवª खचª, शै±िणक संÖथे¸या इमारती, उपकरणे आिण इतर सािहÂयाचा पåरशोिधत खचª
िवचारात घेतला जातो; पुÖतके, Öटेशनरी, वसितगृहात राहणे आिण आधीची कमाई
यावरील िवīाÃया«चा घरगुती खचª.
सÅयाचा खचª:
सÅया¸या खचाªमÅये िश±क आिण िश±केतर कमªचाö यां¸या पगाराचा भरणा यांसार´या
वतªमान/िनयामकांवर आधाåरत उपøमांवर केला जाणारा खचª समािवĶ आहे; इमारती,
उपकरणे इ.चे अवमूÐयन. जर खचाªचे वगêकरण चालू खचाª¸या शीषाªखाली केले जाऊ नये,
जोपय«त चालू वषाªत अशा खचाªचा काही भाग िकंवा सवª खचª केला जात नाही.
भांडवली खचª:
दुसरीकडे, भिवÕयासाठी खचª केलेÐया पåरÓययांचा समावेश आहे. भांडवली खचाªमÅये
पायाभूत सुिवधां¸या िवकासासाठी झालेला खचª, वगªखोÐया, वसितगृहे, शाळा-कायाªलये,
ÿयोगशाळा, उपकरणे खरेदी इÂयादéसाठी झालेला खचª समािवĶ आहे. जर वापर चालू
वषाª¸या पुढे वाढवला गेला तर, संबंिधत खचाªचा िवचार केला जावा. भांडवली खचª.
थेट खचª:
िश±णा¸या थेट खचाªमÅये िवīाथê िकंवा Âयांचे कुटुंब आिण शै±िणक संÖथांनी
िश±णासाठी केलेला खचª ÖपĶपणे समािवĶ असतो. िश±ण शुÐक, पुÖतके, वसितगृहाचा
अितåरĉ खचª, बोिड«ग, शालेय गणवेश/कपडे, शाळेत ये-जा करणे इÂयादéचा खचª िवīाथê
आिण Âयां¸या कुटुंिबयांना करावा लागतो. शै±िणक संÖथा अÅयापन आिण िश±केतरां¸या
पगारावर ÖपĶ खचª करतात. कमªचारी, लायāरी पुÖतके, भांडवली खचª, ÿयोगशाळांसाठी
उपकरणे आिण रसायने. हे आिण िश±णावरील इतर कोणतेही ÖपĶ खचª िश±णा¸या थेट
खचाªमÅये समािवĶ आहेत.
munotes.in

Page 204

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
204 अÿÂय± खचª:
अÿÂय± खचा«ना अनेकदा िश±णाची संधी खचª Ìहटले जाते. अÿÂय± खचा«ना अÿÂय±
खचª असेही Ìहणतात. ÿÂय± खचाª¸या िवपरीत, िश±णाचा अÿÂय± खचª ÖपĶ ऐवजी
अंतिनªिहत आहे. िश±णा¸या अÿÂय± खचाªमÅये िवīाÃया«नी गमावलेÐया कमाई¸या
खचाªचा समावेश होतो. िवīाÃया«नी शाळा/कॉलेजमÅये ÿवेश घेÁयाऐवजी नोकरी कłन
काही उÂपÆन िमळवले असते. शाळेत उपिÖथत राहóन, िवīाÃयाªने अÆयथा िमळिवलेले
उÂपÆन सोडून िदले.
खाजगी खचª:
खाजगी खचाªमÅये िवīाथê-पालकांनी पूणª करÁयासाठी केलेÐया सवª खचाªचा समावेश होतो
(a) िशकवणी खचª, (b) नॉन-ट्यूशन खचª, आिण (c) कमाई मागे. िवīाÃया«नी भरलेÐया
िशकवणी खचाªचा अंदाज लावताना, सामाÆयतः आÌही िवīाÃयाªला िमळालेÐया आिथªक
सहाÍय, िशÕयवृ°ी इÂयादी फìमधून वजा करतो. दुसöया शÊदांत, िश±णा¸या खाजगी
खचाªमÅये केवळ िनÓवळ िशकवणी खचª समािवĶ केला जातो. नॉन-ट्यूशन खाजगी
खचाªमÅये, आÌही पुÖतके, Öटेशनरी, उपकरणे, िवīाÃया«¸या देखभालीचा खचª (लॉिजंग
आिण बोिड«ग) आिण वाहतूक यासार´या वÖतूंचा समावेश करतो.
सामािजक खचª:
िश±णाची सामािजक िकंमत ही िश±णा¸या खाजगी आिण संÖथाÂमक खचाªची एकूण बेरीज
आहे. खाजगी खचाªमÅये िनÓवळ िशकवणी खचª, नॉन-ट्यूशन खचª यांचा समावेश होतो.
संÖथाÂमक खचाªमÅये सÅयाचा िकंवा पåरचालन खचª आिण शाळा िकंवा समाजाने वहन
केलेला िश±णाचा भांडवली खचª यांचा समावेश होतो. संपूणª समाजासाठी िश±णा¸या
एकूण सामािजक खचाª¸या गणनेमÅये संधी खचª िकंवा आधीच िमळालेले उÂपÆन समािवĶ
केले जात नाही.
पåरवतªनीय खचª:
उÂपादन पातळी कोणतीही असो , फमª नेहमीच ठरािवक खचª उचलते उदा., ÓयापलेÐया
जागेचे भाडे, कमाल कमªचाö यां¸या पगाराची आवÔयकता इ. आिण काही चल खचª जे
उÂपादन पातळीवर अवलंबून असतात िकंवा दुसöया शÊदांत, जे सं´येनुसार बदलतात.
उÂपािदत युिनट्स. पåरवतªनीय खचाªमÅये शालेय पुÖतके, िश±कांचे पगार इÂयादéचा
समावेश होतो.
िनिIJत खचª:
सवª Óयावहाåरक हेतूंसाठी, कायम कमªचाö यांसाठी कायमÖवłपी कमªचाö यां¸या पगारावर
(शै±िणक आिण गैर-शै±िणक दोÆही) खचª िनिIJत खचª मानला जाऊ शकतो. शाळा िकंवा
िवīापीठासार´या अÅयापन ÿितķान¸या बाबतीत , िनिIJत खचाªमÅये, उदाहरणाथª,
भांडवलाचा समावेश होतो. इमारतीची िकंमत, उपकरणे आिण हिनªिशंग िकंवा Âयांचे
संबंिधत वािषªक भाडे इ. munotes.in

Page 205

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
205 सामाÆय खचª:
क¤þ िकंवा राºय सरकार िकंवा Öथािनक Öवराºय संÖथांसार´या संबंिधत सावªजिनक
ÿािधकरणांĬारे सामाÆयतः सामाÆय खचª िनधाªåरत केला जातो. उदा., पगारा¸या संदभाªत
िश±णातील खचाªचे िनयम आहेत. िश±कांची वेतन®ेणी, ÿित िश±क िवīाÃया«ची सं´या,
ÿित िश±क खचª होणारी एकूण र³कम इÂयादéचे िनयोजन अपेि±त धतêवर केले जाते.
परंतु हे िनयम ÿÂय±ात झालेÐया खचाªशी िकंवा खचाªशी जुळतीलच असे नाही.
वाÖतिवक खचª:
बö याचदा असे घडते कì ÿÂयेक Öतरासाठी आिण िश±णा¸या ÿकारासाठी ÿचिलत
सकाराÂमक िकंवा वाÖतिवक खचª मानक िकंवा अपेि±त िकंवा िनयोिजत खचाªपे±ा िभÆन
असतात. वाÖतिवक खचª वाÖतिवक Öतरावर आिण िनयमांनुसार खचª केला जातो.
सामािजक गरजेनुसार ते घडू शकते.
संधी खचª:
एखाīा िविशĶ कृतीचा पाठपुरावा करÁ यासाठी मागे टाकÁ याची आवÔ यकता आहे. पयाªयी
कृती कłन तुÌहाला जे फायदे िमळू शकत होते ते इतर मागाªने ठेवा.
इतर वÖतू िकंवा सेवां¸या बाबतीत तुÌहाला जे हवे आहे ते िवकत घेÁयासाठी तुÌहाला काय
सोडून īावे लागेल याचा अथª संधीची िकंमत आहे. जेÓहा अथªशाľ² "खचª" हा शÊद
वापरतात तेÓहा आमचा सहसा संधी खचाªचा अथª होतो.
जेÓहा अथªशाľ² एखाīा संसाधना¸या "संधी खचª" चा संदभª देतात, तेÓहा Âयांचा अथª
Âया संसाधना¸या पुढील-सवō¸च-मूÐयवान पयाªयी वापराचे मूÐय आहे.
या संसाधनांसाठी पुढील-सवō°म पयाªयी वापर
उदा: PTA मु´याÅयापकाला सांगतो कì Âया¸याकडे सूàमदशªकां¸या खरेदीसाठी काही
पैसे आहेत. डोके कृत²तेने Öवीकारते, जरी असे वाटते कì एका ÿयोगशाळेत मूलभूत
उपकरणे िवÖतृत करणे हे उ¸च ÿाधाÆय असेल.
ÿाइम कॉÖट:
शाळे¸या मु´य शै±िणक कायाªशी संबंिधत संसाधने आिण Âया¸या सहाÍयक ÿशासकìय,
वाहतूक आिण खानपान काया«शी संबंिधत संसाधनांमधील खचª.
उपकंपनी खचª:
शाळे¸या एकूण खचाªची अशा ®ेणéमÅये िवभागणी करणे, ÿÂयेका¸या ट³केवारीसह,
महßवाचे आहे.
वषाªनुवष¥ ट³केवारीचे िनरी±ण करणे आिण सहाÍयक ®ेणéवरील आनुपाितक आिण
वाÖतिवक खचª कमी होत आहे िकंवा वाढत आहे हे पाहणे श³य करते. munotes.in

Page 206

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
206 ६.६.५ िश±णाचे फायदे:
हे मानवी संसाधनाचे मूÐयवधªन आिण तांिýक सुधारणा आहे जेणेकłन ते राÕůीय
उÂपादकता, वाढ आिण िवकासाला चालना देऊ शकेल.
पåरमाणवाचक फायदे:
हे Âयां¸या िश±णा¸या वषाªत िशकलेÐया आिण परी±ेत यशÖवी घोिषत केलेÐया
िवīाÃया«¸या सं´ये¸या संदभाªत Óयĉ केले जाऊ शकते. परी±ेत यशÖवी होÁयासाठी
आिण उ°ीणªतेचे ÿमाणपý सुरि±त करÁयासाठी िवīाÃया«ना िशकायला लावणे आवÔयक
आहे.
गुणाÂमक फायदे:
हे शै±िणक ÿिøयेĬारे 'मूÐयविधªत' ¸या ŀĶीने Óयĉ केले जाऊ शकते. हे िवīाÃया«ना ²ान,
कौशÐये, ŀĶीकोन आिण सामािजक आिण वतªणूक िनयमांसह सुसºज कłन केले जाते.
Âयासाठी िश±णाचे उिĥĶ पूणª झाले कì नाही हे पािहले जाते.
६.६.६ िकंमत/खचª -लाभ िवĴेषण:
सवाªत फायदेशीर पयाªय िनवडÁयासाठी एकूण अपेि±त खचª िव. एक िकंवा अिधक िøयांचे
एकूण अपेि±त फायदे मोजÁयाची ÿिøया
खचª / लाभ िवĴेषण: संकÐपना, अथª आिण Óया´या:
कॉÈसª ऑफ इंिजिनयसªने यूएस मÅये CBA चा वापर सुł केला, १९३६ ¸या फेडरल
नेिÓहगेशन कायīाने ÿÖतािवत फेडरल-वॉटरवे इÆĀाÖů³चरसाठी खचª-लाभ िवĴेषण
अिनवायª केले. १९३९ चा पूर िनयंýण कायदा CBA ची फेडरल पॉिलसी Ìहणून Öथापना
करÁयात महßवपूणª भूिमका बजावत होता, "ºयाला ते जमा करतात ते फायदे अंदािजत
खचाªपे±ा जाÖत असावेत."
'कॉÖट बेिनिफट अॅनािलिसस' हा शÊद आिथªक नफा साÅय करÁयासाठी काही ÿकार¸या
गुंतवणुकì¸या खचाªची आिण फायīांची पĦतशीर तुलना आहे. कॉÖट बेिनिफट
अॅनािलिसस ही अशी ÿिøया आहे िजथे सÅया गुंतवलेÐया खचाªवर परताÓयाचे िवĴेषण
केले जाते.
यू.एस. आमê कॉÈसª ऑफ इंिजिनयसª¸या जल िवकास ÿकÐपांमÅये कॉÖट-बेिनिफटचा
उगम आहे. कॉÈसª ऑफ इंिजिनयसªचा उगम अमेåरकन øांतीमÅये जॉजª वॉिशंµटनने िनयुĉ
केलेÐया Ā¤च अिभयंतांमÅये झाला. या ÿकÐपांतगªत गुंतवणुकìचे ÿकार केले जाऊ
शकतात आिण वेळोवेळी िवĴेषण केले गेले आिण लाभ िकंवा परताÓयाचा दर
तुलनाÂमकŀĶ्या िवĴेिषत केला गेला. पुढे, शै±िणक अथªशाľ²ाने शोधून काढले कì
कॉÈसªने सावªजिनक गुंतवणुकì¸या आिथªक िवĴेषणासाठी एक ÿणाली िवकिसत केली
आहे. तेÓहापासून अथªशाľ²ांनी कॉÈसª पĦतéवर ÿभाव टाकला आहे आिण Âयात munotes.in

Page 207

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
207 सुधारणा केली आहे आिण /खचª लाभ िवĴेषण बहòतेक सावªजिनक िनणªय घेÁया¸या
ÿकÐपांमÅये Öवीकारले गेले आहे.
हे एक तंý आहे जे ®म, वेळ आिण खचª बचत इÂयादी फायīां¸या ŀĶीने अवलंब आिण
सरावासाठी सवō°म ŀĶीकोन ÿदान करणारे पयाªय िनधाªåरत करÁयासाठी वापरले जाते.
(David, Ngulube and Dube , २०१३).
कॉÖट बेिनिफट अ ॅनािलिससची Óया´या ही सÅया¸या गुंतवणुकìशी संबंिधत ÿकÐप, िनणªय
िकंवा सरकारी धोरणाचे फायदे आिण खचाªची गणना आिण तुलना करÁयासाठी पĦतशीर
ÿिøया Ìहणून देखील केली जाते.
अिधकतर सवª ÿकार¸या गुंतवणुकì Ìहणजे भिवÕयातील फायदे/åरटÆसª अिधक चांगÐया
उÂपादना¸या िकंवा उÂपÆना¸या मागाªने सुरि±त करÁयासाठी सÅया¸या वापराचा Âयाग
करÁयािशवाय काहीच नसते. खचª-लाभ िवĴेषण सÅया वापरÁयाचा िनणªय घेतलेÐया
खचाª¸या ÿकाशात या भिवÕयातील फायīांचे मूÐयांकन करÁयाचे एक साधन ÿदान करते.
संसाधनां¸या तकªशुĦ वाटपासाठी मागªदशªक Ìहणून गुंतवणुकì¸या अपेि±त उÂपÆनाचे
मोजमाप ÿदान करणे हा अशा िवĴेषणाचा उĥेश आहे.
अशा िवĴेषणाचे महßव खालीलÿमाणे िदलेÐया Âया¸या अंतिनªिहत गृिहतकांवłन
समजू शकते:
१. संसाधने दुिमªळ आहेत;
२. ही दुिमªळ संसाधने पयाªयी कारणांसाठी वापरली जाऊ शकतात;
३. िनणªयकत¥ Âयांचा तकªशुĦ पĦतीने वापर कł इि¸छतात, Ìहणजे,
४. िजथे ते जाÖतीत जाÖत लाभ देतात; आिण
५. Âयांचे खचª आिण फायदे मोजले जाऊ शकतात.
ºया ÿमाणात ही गृिहतके कोणÂयाही िविशĶ ÿकरणात वैध नाहीत, खचª-लाभ िवĴेषणास
मयाªदा असतील. तथािप, Óयवहारात, आÌही जे िवचारात घेत आहोत ते केवळ खचª आिण
फायīांचा एक भाग आहे. उदाहरणाथª, जेÓहा एखादा मुलगा शाळेत जातो तेÓहा मूल आिण
पालक दोघांनाही Âया¸या/ित¸या िश±णावर पåरणाम करÁयासाठी बराच वेळ īावा लागतो.
यामÅये खचाªचा समावेश असलेÐया वेळेÓयितåरĉ, ÓयिĉमÂव िवकास , मुलाचे वैयिĉक
आिण सामािजक समायोजन यांसार´या काही इतर तयारéमÅये देखील खचª समािवĶ
असतो. गुंतलेÐया खचाªचे ÿकार मूÐयात अमूतª आहेत आिण पैशा¸या ŀĶीने मोजले जाऊ
शकत नाहीत. Âयाचÿमाणे, फायīां¸या बाबतीत, Óयĉì तसेच समाजासाठी काही गैर-
आिथªक आिण अमूतª फायदे िमळू शकतात, उदा. सुधाåरत संÿेषण, सामािजक गितशीलता ,
पुढील ²ान िमळिवÁयाचा आनंद, सुधाåरत सामािजक समायोजन इ.
Ìहणून, खचª-लाभ िवĴेषणामÅये, आÌही खचª आिण फायīाचा तो भाग िवचारात घेतो जो
पैशा¸या ŀĶीने मोजला जाऊ शकतो. तुÌहाला मािहती आहेच कì, भिवÕयात काही फायदे munotes.in

Page 208

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
208 िमळवÁयासाठी सÅया गुंतवणूक केली जाते. आिण जेÓहा फायदा खचाªपे±ा जाÖत असतो
तेÓहा गुंतवणूक Óयवहायª असते.
सामाÆय खचª-लाभ िवĴेषण ÿिøयेत खालील पायöया आहेत:
 कृतीची उिĥĶे आिण उिĥĶे पåरभािषत करा.
 पयाªयी िøयांची यादी करा.
 भागधारकांची यादी करा
 मोजमाप िनवडा आिण सवª खचª आिण लाभ घटक मोजा.
 संबंिधत कालावधीत खचª आिण फायīां¸या पåरणामाचा अंदाज लावा.
 सवª खचª आिण फायदे एका सामाÆय चलनात łपांतåरत करा.
 सवलत दर लागू करा.
 िवचाराधीन िøयां¸या िनÓवळ वतªमान मूÐयाची गणना करा.
 संवेदनशीलता िवĴेषण करा.
 िशफारस केलेÐया कृतीचा अवलंब करा.
 मूÐयमापन
CBA ÿकÐपाचे सकाराÂमक िकंवा नकाराÂमक पåरणाम मोजÁयाचा ÿयÂन करते. एकूण
आिथªक मूÐया¸या पयाªवरणीय िवĴेषणामÅये समान ŀĶीकोन वापरला जातो. दोÆही खचª
आिण फायदे िविवध असू शकतात. तुलनेने-िवपुल बाजार डेटामुळे िकंमती-लाभ
िवĴेषणांमÅये खचाªचे ÿितिनिधÂव केले जाते. फायīांचे मूÐयमापन करÁयाचे मागªदशªक
तßव Ìहणजे हÖत±ेपामुळेÿभािवत झालेÐया सवª प±ांची यादी करणे आिण Âयां¸या
कÐयाणावर Âयाचा पåरणाम Ìहणून सकाराÂमक िकंवा नकाराÂमक मूÐय (सामाÆयतः
आिथªक) जोडणे.
६.६.७ कॉÖट-बेिनिफट िवĴेषणाचे Āेमवकª मॉडेल:
(डॉ. आर.ए. शमाª यां¸या मते)
Āेमवकª मॉडेल िवशेष कायªøमाची ÿीिमयम िकंमत गुंतवणुकìची र³कम, खचª मानते. एक
िवशेष कायªøमाची िकंमत Öथािपत केली जाते; अÆवेषकाने िवīाÃयाªचे सामÃयª आिण
कमकुवतते¸या आधारावर कायªøमाचे मूÐयांकन करणे आवÔयक आहे "हा कायªøम
िवīाÃयाª¸या ÿौढ जीवनात ÖवातंÞय आिण उÂपादकते¸या बाबतीत Âयां¸या पूणª
±मतेनुसार साÅय करÁयाची ±मता कोणती पदवी वाढवतो." वरील ÿijाचे उ°र शोधत
असताना, अÆवेषकाकडे जीवनातील यशाचे दोन मूलभूत संकेतक असावेत.
 Óयावसाियक यश आिण ÖवातंÞय; आिण munotes.in

Page 209

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
209  िनवासी ÖवातंÞय.
ÿÂयेक िनद¥शकासाठी मूÐयांकनकÂयाªĬारे दोन ÿ±ेपण केले जातात.थोड³यात, ÿथम
ÿ±ेपण मूÐयमापन केÐया जाणाö या िवशेष कायªøमा¸या अंमलबजावणी¸या łपात एखाīा
Óयĉìकडून वाÖतिवकपणे अपेि±त असलेÐया ÖवातंÞया¸या पातळीचे ÿमाण ठरवते.
दुसरे हे गृहीत धłन ÖवातंÞया¸या संभाÓय पातळीचे ÿमाण ठरवते कì सामाÆय कायªøम
सुł कłन िवīाथê िश±ण घेतात.
दोन ÿ±ेपणांमधील फरक संबंिधत िनद¥शकांना िनÓवळ लाभ देतो; एकिýतपणे घेतलेÐया
िनÓवळ लाभामुळे एकूण कायªøम लाभ िमळतो.Āेमवकª दÖतऐवज अंदाजां¸या पåरमाणात
वापरÁयासाठी पूणª ÿिøयेवर (डेटा) िवÖतृत तपशील ÿदान करतो. िश±णाची िकंमत आिण फायदे पैलू िकंवा घटक आवक (इनपुट) जावक (आउटपुट) खचª (िश±णावरील खचª) फायदे (परतावे) (ÿÂय± आिण अÿÂय±) Öथापना खचª इमारत, ÿयोगशाळा, úंथालय, पायाभूत सुिवधा, खेळाचे मैदान राÕůीय लाभ, सामािजक लाभ, वैयिĉक लाभ: नोकरी¸या संधी, नोकरीतील समाधान, अितåरĉ माल. िश±णाचे ÿमाण: िमळवलेले ²ान, िशकलेली कौशÐये, मूÐय अिभमुखता गुणाÂमक लाभ, पåरमाणवाचक लाभ, आिथªक लाभ, गैर-आिथªक लाभ आवतê खचª कमªचारी, ÿशासन, देखभाल, खेळ आिण खेळ संसाधने भौितक भांडवल, मानवी भांडवल
६.६.८ िश±णा¸या खचª-लाभ िवĴेषणाची टीका:
अथªत² आिण िश±णत²ांनी खालीलÿमाणे िश±णा¸या खचª फायīाचे िवĴेषण
करÁयासाठी अनेक सैĦांितक आिण Óयावहाåरक आ±ेप/टीका मांडÐयानुसार-
१. कमाईतील िभÆनता नैसिगªक ±मता, ÿेरणा, सामािजक पाĵªभूमी िलंग, Óयवसाय,
अनौपचाåरक िश±ण इÂयादीमधील फरक दशªिवतात, याचा िनिIJतपणे िश±णा¸या
फायīांवर पåरणाम होईल.
२. िश±ण हे कामगार/कमªचाöयांना अिधक उÂपादन±म बनिवÁयाचे आĵासन देत नाही
परंतु ते Öøìिनंग उपकरण/िफÐटर Ìहणून काम करते आिण उÂकृĶ नैसिगªक ±मता
ओळखÁयात मदत करते. िदवस¤िदवस उ¸च आिण उ¸च िश±णाची मागणी आहे
ºयामुळे संसाधने वाया जात आहेत. munotes.in

Page 210

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
210 ३. कमाईतील फरक कामगारां¸या उÂपादकते¸या Öवłपातील फरक मोजू शकत नाही
परंतु ®िमक बाजारा¸या थेट आिथªक फायīांचे मोजमाप करÁयात अपूणªता असू
शकते.
४. या थेट फायīांÓयितåरĉ, िश±णामुळे अÿÂय± िकंवा िÖपलओÓहर फायदे िमळतात,
Ìहणजे िश±णामुळे लोकांची उÂपादकता वाढू शकते, ऐवजी िशि±त कामगार Öवतः
िकंवा Öवतःहóन आिण कमाईत फरक दाखवत नाही.
५. परताÓयाची गणना िशि±त कामगारां¸या पूणª रोजगाराची गृहीत धरते तर िवकसनशील
देशांमÅये पदवीधर आिण माÅयिमक शाळा सोडणाöयांची बेरोजगारी अनुभवत आहे.
६. परताÓया¸या गणनेचे दर वतªमान आिण मागील मागणी आिण पुरवठा पåरिÖथती
ÿितिबंिबत करतात तर भिवÕयातील मागणी आिण पुरवठा योजनाकाराशी संबंिधत
आहे. अशा ÿकारे परताÓयाचा दर शै±िणक िनयोजनासाठी एक खराब साधन ÿदान
करतो.
७. परताÓयाचा खाजगी दर िनरथªक आहे कारण Óयĉì Âयां¸या वैयिĉक आिथªक
गुंतवणुकìचे िनणªय घेत असताना शै±िणक िनवडी करत नाहीत.
अशाÿकारे वरील समी±कांनी िश±णा¸या सीबीए¸या संपूणª संकÐपनेवर हÐला केला आहे
आिण नाकारला आहे आिण पुढे ते कसे बदलले आहे ते सुचवले आहे.
६.६.९ लाभ खचª ÿमाण (BCR) ची गणना:
माÅयिमक िश±ण आिण उ¸च िश±णासाठी लाभ Ł. ६00.00 आिण Ł. १२00.00 ÿित
वषª अनुøमे. आपण असे गृहीत धł या कì हे फायदे संबंिधत Óयĉìला २0 वष¥ (Ìहणजे
वीस वष¥ नोकरी) िमळतील आिण या वषा«साठीचा Óयाज दर वािषªक ६ ट³के राहील.
गुणो°र िजतके जाÖत िततके िश±णा¸या Âया Öतरासाठी गुंतवणुकìची नफा जाÖत.
माÅयिमक िश±ण आिण उ¸च िश±ण या दोÆहीसाठी लाभ -खचाªचे गुणो°र खालील सूý
वापłन मोजले जाते: Ĭारे (िगिलस एट अल, १९८३)

ºयामÅये:
B, = वािषªक लाभ (माÅयिमकसाठी Ł. ६00/- आिण उ¸च िश± णासाठी Ł. १000/-)
C, = वािषªक खचª (माÅयिमकसाठी Ł. १00/- आिण उ¸च िश±णासाठी Ł. २00/-)
i = Óयाज दर (६% ÿितवषª)
t = वेळ (३ वष¥ खचª वेळ, आिण २0 वष¥ लाभ वेळ) munotes.in

Page 211

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
211 n
∑ खचª झालेÐया वषा«ची एकूण बेरीज आिण ÿाĮ लाभ.
माÅयिमक िश±णाची लाभ िकंमत/मूÐय

लाभ सूý
खालीलÿमाणे सरलीकृत केले जाऊ शकते:

Âयाचÿमाणे, िकंमत सूý खालीलÿमाणे सरलीकृत केले जाऊ शकते:

Âयामुळे,

उ¸च िश±णलाभ िकंमत ÿमाण,
munotes.in

Page 212

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
212 िनÕकषª:
या गुंतवणुकìत, BCR 1 (BCR> 1) पे±ा जाÖत असÐयाने ÿकÐप Óयवहायª आढळला.
वरील उदाहरण दशªवते कì माÅयिमक िश±णाचा लाभ- खचª गुणो°र (BCR )उ¸च
माÅयिमक िश±णापे±ा उ¸च आहे कारण माÅयिमक िश±णात शै±िणक गुंतवणूक जाÖत
आहे.
६.६.१० खचª/िकंमत-ÿभािवता:
िकंमत-ÿभावीता/पåरणामकारकता Ìहणजे शाळा/िश±णाची Åयेये आिण उिĥĶे पूणªपणे
गाठणे होय.सुधाåरत कायªÿदशªन/पफōम«स, श³यतो कामिगरी िनद¥शकांनुसार सुधारला
असेल तर, जसे कì परी±ा िनकाल िकंवा चाचणी गुण यामÅये सुधारणा Ìहणजे खचª-
ÿभािवता झाली. (परंतु ही सुधारणा शालाबाĻ नÓयाने शाळेत आलेÐया गुणव°ाÿधान
िवīाÃया«मुळे ÿाĮ झालेली असता कामा नये, तरच ती िकंमत ÿभािवता ठरेल) िकंमत
ÿभािवतेमुळे
िवīाÃया«ची वृ°ी आिण वतªन सुधारÁयास मदत होईल.
पालक आिण समुदाय संबंध चांगले होतील.
शाळेतील वातावरण सुधारÆयास मदत होईल.
िकंमत-ÿभािवता:
कायª±मता Âया¸या खचाªशी संबंिधत आहे.
अिधक िकफायतशीर - समान खचाªत जाÖत कायª±मता िकंवा कमी खचाªत समान
कायª±मता.
खचª-ÿभावीता िवĴेषणामÅये खचª आिण पåरणामकारकता पुनरावलोकन समािवĶ आहे.
खचª-ÿभावीता िवĴेषणाची अचूकता ती वापरत असलेÐया खचª आिण पåरणामकारकता
मेिů³सवर अवलंबून असते. दुसरीकडे, हे मूÐयांकन करÁयासाठी वापरÐया जाणाö या
पĦतéमÅये ल±णीय फरक आहेत.
कॉÖट-इफेि³टवनेस अ ॅनािलिसस (सीईए) हे ÿकÐप िकंवा िøयाकलापातील एकूण इनपुट
िकंवा खचª आिण Âयाचे आउटपुट िकंवा उिĥĶे यां¸यातील संबंध मोजÁयाचे तंý आहे. खचª
आिण पåरणामकारकता या दोÆहéचे ÿमाण िनिIJत करणे आवÔयक आहे, परंतु ते आिथªक
ŀĶीने मोजणे आवÔयक नाही. Ìहणून, िकंमत-ÿभावी िवĴेषण, खचª-लाभ िवĴेषणापासून
वेगळे केले जाणे आवÔयक आहे, जे परताÓया¸या दराĬारे आिथªक ŀĶीने ÿकÐपाची िकंमत
आिण फायदे दोÆही मोजÁयाचा ÿयÂन करते. लÕकरी संर±णासार´या ±ेýात सावªजिनक
धोरणा¸या मूÐयमापनासाठी खचª-ÿभावीता िवĴेषण िवकिसत केले गेले, जेथे उिĥĶे
ÖपĶपणे पåरभािषत आिण मोजता येÁयाजोगी आहेत, परंतु पैशा¸या ŀĶीने नाही. आरोµय
आिण िश±णासह सावªजिनक धोरणा¸या इतर ±ेýांसाठी ÿकÐप मूÐयमापनासाठी याचा
अलीकडेच वापर केला जात आहे. munotes.in

Page 213

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
213 CEA हे सामाÆयत: गुणो°र Ìहणून दशªिवले जाते, जेथे अंश हा नÉयाचा खचª असतो आिण
भाजक हा मोजमापातून िमळणारा लाभ असतो. गुणव°ा-समायोिजत जीवन वषª हे बहòतेक
वेळा वापरले जाणारे पåरणाम मेिůक (QALY) असतात. या हÖत±ेपां¸या िकंमत-
ÿभावीतेची तुलना करÁयासाठी, खचª - उपयुĉता ÿमाणात, जे खचाªमÅये भाजक आहेत
Âया आरोµय हÖत±ेपाĬारे उÂपािदत वाढीव गुणव°ा-समायोिजत जीवन वषा«ची (QALYs)
गणना करता येते.,
QALYs ची कÐपना आकृती १ ‘गुणव°ा समायोिजत जीवन वष¥’ मÅये ÖपĶ केली
आहे: Y-Axis After Education Secondary Education Quality of Life (Knowledge) Primary Education 0 8 12 Before Education Age (Years) X-Axis
वरील आकृती १. ‘गुणव°ा समायोिजत जीवन वषª (QALYs) ’ शै±िणक Öतरांवर
क¤िþत आहे:
Ìहणजे,ÿाथिमक ते माÅयिमक Öतर, जेथे िविवध शै±िणक कायªøम/रणनीती ÿभावी
पĦतीने लागू केÐया जातात आिण िविशĶ वयानंतर ÿाĮ झालेÐया पåरणामांमुळे जीवनाचा
दजाª सुधारला जातो, Ìहणजे वय ८ ते १२ वष¥ X-Axis वर मोजले जाते आिण जीवना¸या
गुणव°ेवर आधी िमळवलेले ²ान आिण Y-Axis वर िश±णानंतर जेथे शूÆय िश±णापूवê
गुणव°ा दशªवते आिण ते वर¸या िदशेने सुधारते. िविवध Öतरांवर ÿभावी
रणनीती/कायªøमांवर खचª होणारा खचª िवīाÃयाª¸या वाढÂया वयानुसार उ¸च Öतरावरील
िश±णासाठी िवचारात घेतले जाते जे समृĦ ²ानाने जीवनाचा दजाª सुधारते.
खचª-ÿभावीपणाची कÐपना योजना बनवÁयासाठी आिण अनेक ÿकार¸या तयार केलेÐया
िøयाकलापां¸या िनयंýणासाठी लागू केली जाते. जीवना¸या शै±िणक गरजासार´या
जीवनातील अनेक घटकांमÅये याचा मोठ्या ÿमाणावर वापर केला जातो जो दज¥दार
जीवनासाठी अÂयंत आवÔयक आहे. आिण ÿÂयेक Öतरावरील िश±ण पूणª झाÐयानंतर
गुणव°ा सुधारली जाईल. परंतु ÿÂयेक Öतरावर िश±णाची िकंमत वेगळी असेल आिण
दज¥दार उपजीिवकेसाठी माÅयिमक िश±ण ÿाथिमकपे±ा चांगले िसĦ झाले असेल.
माÅयिमक िश±णात लागू केलेली धोरणे अिधक आगाऊ आिण समाजासाठी तसेच राÕůीय
वाढीसाठी उपलÊध असलेले एक चांगले नागåरक आिण ÿिशि±त मानव संसाधन Ìहणून
िवīाÃया«ना łपांतåरत करÁयासाठी Âयां¸यापय«त पोहोचू शकतात. munotes.in

Page 214

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
214 िदलेली िकंमत - समान िकंवा थोड्या-बदललेÐया खचाªसह उ¸च पåरणामकारकता, िकंवा
समान पåरणामकारकतेसह कमी खचª. शाळे¸या पदोÆनतीवर खचª केÐयाने अिधक
िवīाÃया«ची नŌदणी होते; खरेदीमुळे शै±िणक भेटéची सं´या आिण कॅÌपसबाहेर
िशकÁया¸या संधी वाढतात. थोड्या अितåरĉ खचाªसह, समवयÖक िशकवÁयामुळे
िवīाÃया«ची उपलÊधी वाढते. इनपुट आिण आउटपुटची गुणव°ा आिण ÿमाण यां¸यातील
संबंध हे दोÆही घटक आहेत जे िकमती-ÿभावीतेवर पåरणाम करतात.
हे खचª आिण पåरणाम दोÆहीसाठी िनणªय पयाªय िवचारात घेते आिण िदलेÐया खचाªमÅये
आिण श³य ितत³या आिथªकŀĶ्या पूवªिनधाªåरत उिĥĶे िकंवा लàये (उ¸च) साÅय
करÁयाचा ÿयÂन करते. हे िविशĶ शै±िणक उिĥĶे (लेिवन, १९९५) साÅय करÁयाचे सवाªत
कायª±म माÅयम देखील िनिIJत करते. आिण, आउटपुटची गुणाÂमक सुधारणा देखील
श³य ितत³या आिथªकŀĶ्या केली पािहजे.
६.६.११ खचª/िकमती-ÿभावीतता ÿमाण (कॉÖट इफेि³टवनेस रेशो) ची गणना:
नवीन धोरण खचª - सÅया¸या ÿचिलत खचª
खचª-ÿभावीतता ÿमाण (CE ratio ) = _________________________________
नवीन रणनीती ÿभाव – वतªमान ÿचिलत ÿभाव
CEA िकंमत-ÿभावीते¸या गुणो°रावर आधाåरत नवीन ÿाधाÆयकृत धोरणे ओळखून
िदलेÐया पåरिÖथतीत काय Óयावहाåरक आिण श³य आहे यािवषयी मागªदशªन ÿदान करते.
पसंतीची रणनीती कशासाठी बनते याबĥल कोणताही करार नाही, जरी समाजाचा खचª-
ÿभावीता गुणो°र ŇेशोÐड (Ìहणजे, कोणÂयाही िदलेÐया हÖत±ेपासाठी, एका QALY ची
सुधारणा समाजासाठी िकती मूÐयवान आहे?) साधारणपणे िनधाªåरत खचाªमÅये असÁयाचा
अंदाज आहे.
तथािप, खचª-ÿभावीपणाचा ŀĶीकोन , िश±णािवषयी Óयापक िनणªय घेÁयासाठी योµय नाही,
जसे कì कोणÂया ÿकार¸या शाळेचा िवकास करÁयासाठी कमीत कमी खचª येईल हे ठरवणे
िकंवा पॉिलटेि³नक¸या िव²ान पदवीधरांची पारंपाåरक िवīापीठे िकंवा मुĉ िवīापीठांशी
तुलना करणे. ºयासाठी खचª-कायª±मतेचा ŀĶीकोन वापरला जातो).
संÖथे¸या Öतरावर, वगाªत िकंवा वगªखोÐयांमÅये िदलेली Óया´याने, खचª-ÿभावीता ŀĶीकोन
अिधक अनुकूल आहे कारण या Öतरांवर, उिĥĶे अिधक ÖपĶपणे िनिदªĶ केली जाऊ
शकतात. जेÓहा उिĥĶ िवīाÃया«ना िविशĶ मोजता येÁयाजोµया िश±णा¸या स±मते¸या
पातळीपय«त वाढवायचे असते, जसे कì परदेशी भाषा बोलणे िकंवा गिणती कौशÐये वापरणे,
उदाहरणाथª, Âयाचा उपयोग िवशेषतः िशकवÁया¸या ŀिĶकोनाबाबत िनणªय घेÁयासाठी
केला जाऊ शकतो. पयाªयी िश±ण पĦती ºया कł शकतात ही उिĥĶे साÅय करणे वारंवार
उपलÊध असते (पारंपाåरक पाठ्यपुÖतकांचा वापर कłन Óया´याने, लहान ट्यूटोåरयल
गट, ÿोúाम केलेला मजकूर वापłन Öवयं-अËयास, संगणक-सहािÍयत ÿिश±ण इ.). अंितम
पåरणाम समान असÐयास कमीत कमी खिचªक पयाªय िनवडले पािहजेत.
munotes.in

Page 215

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
215 ६.६.१२ कॉÖट बेिनिफट अॅनािलिसस आिण कॉÖट इफेि³टवनेस यामधील फरक:
(संदभª-https://www.publichealthnotes.com/21 -differences -between -cost-
benefit-analysis -cba-and-cost-effectiveness -analysis -cea/) खचª लाभ िवĴेषण Cost Benefit Analysis (CBA) खचª/िकंमत ÿभािव°ा Cost Effectiveness Analysis (CEA) कॉÖट बेिनिफट अॅनािलिसस (CBA) हे एक आिथªक मूÐयमापन तंý आहे जे हÖत±ेपा¸या खचाªची तुलना केलेÐया फायīाशी करते, जेथे फायदा आिथªक युिनट्सĬारे मोजला जातो. कॉÖट इफेि³टवनेस अॅनािलिसस (सीईए)
एक आिथªक मूÐयमापन तंý आहे जे दोन
िकंवा अिधक हÖत±ेपां¸या 'िकंमत ÿित
पåरणाम' ची तुलना करते, िजथे पåरणाम
"नैसिगªक" युिनट्सĬारे मोजले जातात
(आयुÕयाची वष¥ िमळवली, आयुÕयाची जतन
केलेली वष¥) CBA आिथªक पåरणामांवर ल± क¤िþत करते CEA गैर-मौिþक पåरणामांवर ल± क¤िþत
करते येथे, खचª आिण पåरणाम दोÆही मौिþक युिनटमÅये मोजले जातात. येथे, पåरणाम नैसिगªक घटकांĬारे मोजले
जातात. िनÓवळ लाभ = लाभ – खचª खचª पåरणामकारकता गुणो°र (CER) =
हÖत±ेपाची िकंमत/हÖत±ेपाचा ÿभाव पåरणाम: िनÓवळ आिथªक लाभ पåरणामांमÅये हे समािवĶ आहे: आयुÕयाची वष¥ वाचली, हॉिÖपटलचे िदवस रोखले, मृÂयूची सं´या रोखली, रĉदाब कमी झाला इ. खचª-पåरणाम तुलना 'िनÓवळ खचª' दशªवते. खचª-पåरणाम तुलना ‘कॉÖट्स ÿित ³वािलटी अॅडजÖटेड लाइफ इयसª (QALY)’ दाखवते. सीबीए आिथªक अटéवर आधाåरत असÐयाने, ते पåरमाणाÂमक ÿकÐप मूÐयमापन तंý आहे. CEA हे गुणाÂमक आिण पåरमाणवाचक मूÐयमापन तंýांचे िम®ण आहे. हे Óयापक सामािजक ŀĶीकोन Öवीकारते कारण Âयात सवª खचª आिण सवª फायदे समािवĶ आहेत. आिथªक मूÐयाशी संबंिधत पåरणामांवर Âयाची मयाªदा आहे. या िवĴेषणानंतर, फायदा खचाªपे±ा जाÖत असÐयास हÖत±ेप िनवडला पािहजे आिण हाती घेतला पािहजे. या िवĴेषणानंतर, पåरणाम Ìहणून आपण हÖत±ेप िनवडू शकतो ºयात उ¸च नैसिगªक एकके आहेत (आयुÕयाची वष¥ िमळवली, वाचलेली वष¥ इ.) बाĻ गोĶéचाही िवचार केला जातो. बाĻÂवाचा िवचार केला जात नाही. िविवध पåरणामांसाठी िडझाइन केलेÐया सावªजिनक खचª कायªøमांचे मूÐयांकन खचª पåरणामकारकता िवĴेषण (सीईए) समान िकंवा समान पåरणाम िवतरीत munotes.in

Page 216

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
216 करÁयासाठी याचा वापर केला जातो. करÁयासाठी िडझाइन केलेÐया िविवध ि³लिनकल धोरणां¸या सापे± मूÐयाची तुलना करते. पåरणाम लाभ – ते - खचª आिण गुंतवणुकìवरील परताÓया¸या गुणो°रानुसार सादर केले जातात पåरणाम हÖत±ेपां¸या पåरणामकारकते¸या ÿित युिनट वाढीव खचाª¸या संदभाªत सादर केले जातात. पåरणाम सामाÆयतः खचª, िनÓवळ लाभांमधील फरक Ìहणून Óयĉ केला जातो पåरणाम सामाÆयतः वाचलेÐया जीवांची सं´या, घटलेली िवकृती िकंवा मृÂयुदर Ìहणून Óयĉ केला जातो. खचª-लाभ िवĴेषणासाठी, आयुÕया¸या ÿÂयेक वषाªसाठी आिथªक मूÐय िनयुĉ करणे आवÔयक आहे. खचª-ÿभावीता िवĴेषण केवळ आरोµय/िश±ण इ. लाभांकडे ल± वेधून घेते, जे कमाई केलेले नाहीत. कोणÂयाही हÖत±ेपा¸या िनणªयासाठी िनÓवळ नफा आिण तोटा तपासला जातो. ठरािवक हÖत±ेपाने िदलेÐया अथª संकÐपातून िमळू शकणारा फायदा जाÖतीत जाÖत केला आहे िकंवा लàय साÅय करÁयासाठी खचª कमी केला आहे का या¸या िवĴेषणावर िनणªय अवलंबून असतो. CBA मधून िमळणारे फायदे ÿÂय±, अÿÂय± िकंवा अमूतª असू शकतात. CEA केवळ आरोµय/शै±िणक इ. पåरणामांवर ल± क¤िþत करते. आरोµय/अ-शै±िणक इ. पåरणामांकडे दुलª± करते. CBA चे िनकाल आधीच ²ात आहेत. िकंमत-ÿभावीता दीघªकालीन पåरणामांवर अवलंबून असते, जे ²ात नाहीत. खचª-लाभ िवĴेषण िदलेले पåरणाम साÅय करÁयासाठी सवō°म मागª ओळखÁयात मदत करते. खचª-ÿभावीता िवĴेषण अिधक साÅय करÁयासाठी संसाधने पुनिनªद¥िशत करÁयाचे मागª ओळखÁयात मदत करते. CBA औīोिगक ÿकÐपां¸या मूÐयमापनासाठी योµय आहे, कारण आिथªक मूÐय सहज काढता येते. सेवािभमुख संÖथांसाठी सीईए अिधक योµय आहे. सीबीए तुलनेने अिधक ि³लĶ आहे कारण ÿÂयेक बाबीचे ÿमाण िनिIJत करणे आवÔयक आहे आिण Âयात संधी खचª आिण वेळ घटक देखील िवचारात घेतला जातो. CEA ची गणना करणे खचª-लाभ िवĴेषणापे±ा तुलनेने सोपे आहे कारण सवª बाबéचे आिथªक मूÐयामÅये पåरमाण करणे आवÔयक नाही. सीबीएचा वापर सरकार¸या कायªकारी Öतरावर िनयामक ÿÖतावांचा िवचार करताना केला जातो ºयाची अंमलबजावणी करणे महाग असेल परंतु समाजासाठी संभाÓयतः मोठे आिथªक फायदे असतील. CEA संभाÓय Óयापार बंदचा िवचार करते आिण फायīा¸या ÿित जोडलेÐया युिनट¸या आरोµय हÖत±ेपां¸या खचाªचे वैिशĶ्य कłन संसाधनां¸या वाटपाचे मूÐयमापन करÁयात मदत करते. munotes.in

Page 217

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
217 CBA ची मयाªदा अशी आहे कì:  डेटा संकलन खचाªसाठी जिटल असू शकते.  पैशांÓयितåरĉ इतर Öवłपातील फायīांचे मूÐयांकन केले जाऊ शकत नाही. CEA ची मयाªदा अशी आहे कì: CEA वेगवेगÑया पåरणामांची िनिमªती करणाöया हÖत±ेपांमÅये तुलना करत नाही.
६.६.१३ िनÕकषª:
खचª ÓयवÖथापन हा एक Óयापक िवषय आहे ºयामÅये िविवध डेटा संकलन, िवĴेषण,
अहवाल आिण िनयंýण िøयाकलाप समािवĶ आहेत. शै±िणक योजनेची िकंवा
नवकÐपनाची िकंमत बहòतेक वेळा Âया¸या एकूण खचाª¸या संदभाªत Óयĉ केली जाते जे
Âयाला समिपªत केलेÐया एकूण संसाधनांचे मूÐय दशªवते. िविवध ÿकारचे खचª आहेत.
सवाªत फायदेशीर पयाªय िनवडÁयासाठी एकूण अपेि±त खचª िव. एक िकंवा अिधक िøयांचे
एकूण अपेि±त फायदे मोजÁयाची ÿिøया (खचª लाभ िवĴेषण ÿिøयेअंतगªत. िश±णा¸या
खचाªची गणना करÁयाचे दोन मागª आहेत. Ìहणजे खचª लाभ िवĴेषण. आिण िकफायतशीर
िवĴेषण. पåरणामकारकतेमÅये िश±णाचे ÿÂय± आिण अÿÂय± दोÆही फायदे समािवĶ
आहेत. दुसरीकडे, खचª-लाभ िवĴेषण हे िश±णा¸या खचाªचे पåरमाण आिण आिथªक िकंवा
आिथªक ŀĶीने फायदे शोधÁयाचा ÿयÂन करते. खचª लाभ िवĴेषणास मयाªदा आहेत.
आपली ÿगती तपासा:
१. खचª ÓयवÖथापन पåरभािषत करा.
२. िश±णाची िकंमत काय आहे? िश±णा¸या िविवध ÿकार¸या खचा«ची चचाª करा.
३. खचª-लाभ िवĴेषण (कॉÖट बेिनिफट िवĴेषण) ÖपĶ करा.
४. योµय उदाहरणांसह िकंमत - ÿभावी°ा िवĴेषणावर चचाª करा.
६.७ सारांश फायनािÆशअल मॅनेजम¤ट¸या टीमकडे आिथªक िनयोजन आहे आिण Âयानुसार अंदाजपýक
तयार केले जाईल. नािवÆयपूणª महसूल िनिमªती धोरणां¸या अंमलबजावणीमुळे, संÖथा
केवळ िश±णातील गुंतवणुकìवर चांगला परतावा िमळवून यशÖवी होणार नाही. परंतु
आिथªक िनयोजन करÁयासाठी आिथªक ÓयवÖथापनाचा अथªसंकÐप तयार करÁयाचा
अËयास असणे आवÔयक आहे. Âयाच वेळी आपÐयाला वेगवेगÑया खचª आिण फायīांसह
खचª िकंवा खचª मािहत असणे आवÔयक आहे जेणेकŁन आÌही कॉÖट बेिनिफट
अॅनािलिसस आिण कॉÖट इफेि³टÓह अॅनािलिससĬारे िवĴेषण कł शकू. संÖथेचे
िनधाªåरत लàय िकंवा उिĥĶे/उिĥĶे पूणª करÁयासाठी समान कमाईची रणनीती सुł ठेवायची
िकंवा उपलÊध संसाधनांसह योµय धोरण बदलायचे कì नाही हे आिथªक ÓयवÖथापनाचे
ठोस िनणªय घेÁयास मदत करेल. िश±णातील सुŀढ आिथªक ÓयवÖथापनासाठी, संÖथेचा
िवÖतार, पåरवतªन आिण वाढीसाठी नािवÆयपूणª धोरणे राबवताना वरील संबंिधत ±ेýांचा munotes.in

Page 218

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
218 िव°ीय ÓयवÖथापकाने अËयास करणे आवÔयक आहे. ÿभावी नेतृÂव, सांिघक भावना
आिण ÿेरणादायी धोरणे शै±िणक आिथªक योजनेत यश िमळवÁयास मदत करतात.
६.८ ÖवाÅयाय ÿ.१ आिथªक ÓयवÖथापन Ìहणजे काय?
ÿ.२ ‘आिथªक िनयोजन हे आिथªक ÓयवÖथापनाचे महßवाचे कायª आहे’, आिथªक
िनयोजनाची गरज आिण महßव या संदभाªत चचाª करा.
ÿ.३ अंदाजपýक तयार करÁया¸या ÿिøयेवर एक टीप िलहा.
ÿ.४ अलीकड¸या काळात शै±िणक संÖथांना Âयां¸या संÖथां¸या िवÖतार आिण
आधुिनकìकरणा¸या ÿिøयेत कोणÂया िविवध महसूल िनिमªती धोरणांना मदत केली
जाते? उदाहरण īा.
ÿ.५ कॉÖट बेिनिफट अॅनािलिसस आिण कॉÖट इफेि³टव अॅनािलिसस हे िश±णा¸या
खचाªशी कसे संबंिधत आहेत पण वेगÑया पĦतीने काम करतात? चचाª करा.
६.९ संदभª  R.A. Sharma, Economics of Education (Educational Finance and
productivity), R. Lall Book Depot, Meerat.
 Gillis, M. and (1983) : Perkins, D.H., Economics of Development,
New York: W. W. Norton & Company.
 Elchann, C. (1972), Economics of Education, Massachusetts: D.C.
Heath & Co.
 Camoy, M. (1995), 'Economics of Education: Then and Now', in
Carno y, M. (ed.) International Encyclopedia of Economics of
Education (2nd Ed.), Oxford : Pergamon Press.
 Tlaleessaumpolokeng, “the effectiveness of financial management in
schools in the Lejweleputswa education district”
 David, Ngulube and Dube, (2013), It is a technique that is used to
determine options that provide the best approach for the adoption and
practice in terms of benefits in labour, time and cost savings etc.
 M. Woodhall, Cost -Effectiveness Analysis in Education
 Georgas, P. C. | Vallance, G. V., Article on Cost Management August
1987, in PM Network Journal
 Patrick J. McEwan, ‘Cost -effectiveness analysis of education and
health interventions in developing countries’ * Department of
Economics, Wellesley College, 106 Central Street, Wellesley, MA
02481, US munotes.in

Page 219

िश±णातील िव° ÓयवÖथापन
219  Lynn Stothers, D. F. Penson and J. T. Wei, Cost effectiveness, A
clinical research article.
 Tal Gilead, Education and the Rationale of Cost -Benefit Analysis,
The British Journal of Education Studies, 62/4 373 -91(final version of
the paper) at http: //dx.doi.org/10.1080/00071005.2014.969190
 H. M. Levin,”Cost -effectiveness Analysis”, International
Encyclopedia of Economics of Education, 2: ed, 1995; - Ed. by Martin
Carnoy; - Oxford: Pergamon; - pp 381 - 386
 ȚĂRAN-MOROȘAN Adrian Lucian Blaga University of Sibiu,
Romania SAVA Raluca Lucian Blaga University of Sibiu, Romania
DIACONESCU Claudia Lucian Blaga University of Sibiu, Romania,
“THE COSTS AND BENEFITS OF EDUCATION –A BRIEF
REVIEW“
 Maureen Woodhall, ‘Cost -benefit analysis in educational planning’
Third edition.
 Patrick J. McEwan, Cost -effectiveness analysis of education and
health interventions in developing countries
 Mr. Rick Sheridan, “Some new strategies of revenue generations”
through article published in Journal -University Business, in October,
2011
 Hofer and Schedal (1978), ‘For effective revenue generation’,
Wallstreetmojo.com,
 https://thinkbooker.com/blog/6 -ways -universities -can-increase -their-
revenue -streams -in-2021 -2218 March 2021 / by gareth hill
 https://www.differencebetween.com/differenc e-between -cost-
effectiveness -analysis -and-vs-cost-benefit -analysis/
 https://www.mywestford.com/
 Westford University - Management Articles, 4th March, 2020
 Budget, budgeting [Accessed 11 March 2008],
www.cimaglobal.com/mycima
 https://www.wallstreetmojo.com/ budgeting/
 https://www.researchgate.net/publication/269636891_Revenue_Gener
ation_Strategies_Leveraging_Higher_Education_Resources_for_Incre
ased_Income
 /https://thinkbooker.com/blog/6 -ways -universities -can-increase -their-
revenue -streams -in-2021 -22(18 March 2021 / by gareth hill)
 “8 Ways Universities Can Generate Alternative Revenue” by different
authors on the template.net website blog munotes.in

Page 220

शै±िणक ÓयवÖथापन आिण नेतृÂव
220 (https://www.template.net/blog/university/university -revenue -
alternatives/)
 https://www.publichealthnotes.com/21 -difference s-between -cost-
benefit -analysis -cba-and-cost-effectiveness -analysis -cea/
 https://www.wallstreetmojo.com/cost -management/ ‘What is Cost
Management?’, Article by Ratnesh Sharma and Reviewed by Dheeraj
Vaidya, CFA, FRM
 file:///E:/RAW%20DOWNLOADS/Unit -
3=Cost%2 0Analysis%20in%20Education.pdf
 file:///E:/RAW%20DOWNLOADS/Unit -
4=Return%20of%20education.pdf
 file:///E:/RAW%20DOWNLOADS/Unit -9%20 -budgeting.pdf
 Cost Management, as per Article of accountingtools.com
 https://www.searchenginejournal.com/alternative -search -
engines/271409/#close(47 Ideas for Raising Funds for your College
from Unusual Sources)
 http://www.universitybusiness.com/article/general -revenuePotential
College Business Ventures:

*****

munotes.in