Economics-of-Labour-Markets-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १
श्रम बाजाराचे सिł्प – १
घटक रचना
१.० उणĥĶे
१.१ प्सिावना
१.२ श्रम बाजाराची स ंकलपना
१.‘ श्रम बाजाराची व uणशĶ्ये
१.४ श्रम बाजाराचे प्कार
१.५ श्रम बाजारािील शxध णसĦांि
१.६ सारांश
१.७ प्ij
१.० 8वĥĶये (OBJECTIVES )
्या GNका¸्या अË्यासान ंिर आपिांस पुQील बाबéचे आकलन हxईल.
• श्रम बाजारपेठेची संकलपना सपĶ करिा ्य ेईल.
• श्रम बाजारपेठेची वuणशĶ्ये समजून ्येिील.
• श्रम बाजारपेठेचे प्कार समजून ्येिील.
• शxध णसĦांि अË्यासिा ्य ेईल.
१.१ प्रसतािना (INTRODUCTION )
श्रम बाजार Ìहिज े असे णठकाि कì ज े्े मालक व कामगार ्या ं¸्याि परसपर स ंवाद GPून
्येिाि. श्रम बाजाराि उतक pķ कामगारांना कामावर GेÁ्यासाठी सपधा ्थ करिाि. कामगार ह े
समाधानकारक नxकरी णमbणवÁ्यासाठी सप धा्थ करिाि. श्रम बाजाराि 6िर वसि ूप्मािेच
श्रमां¸्या सेवेची खरेदी णवøì केली जािे, परंिु ्या दxGांमध्ये Zार मxठी िZावि आह े. श्रम
बाजार हा केÓहाही पåरपूि्थ नसिx. वसिू¸्या उतपादनासाठी आण् ्थक णवĴेरिाि पुQील GNक
महतवाचे आहेि. त्याि भूणम, श्रम, भांPवल व सं्यxजक ्यांचा समावेश हxिx. ्यापuकì श्रम व
सं्यxजक हे GNक मानवाशी स ंबंणधि आहेि. श्रम हे शारीåरक, बyणĦक व कyशल्यप ूि्थ का्या्थशी
संबंणधि असून हा उतपादनाचा सजीव व णø्याशील GNक आह े. अ््थशास्त्रामध्ये श्रम ही
संकलपना अणधक Ó्यापक सवरूपाची आह े. आण््थक णकंवा मyणþक लाभा¸्या अप े±ेने केलेली
कpिी Ìहिजे श्रम हx्य.
आण््थक णवकासा¸्या प्णø्य ेि श्रम बाजारास ख ूपच महßव आहे. कारि मजुरांचा पुरवठा आणि
मागिी ्यांचा संबंध ्येिx. श्रम बाजार ही सव्य ंणन्यमन ्यंत्िा असिे. सव्थ बाजारपेठांि सव्यं-
णन्यमनाचे ितव लागू पPिे. ्यामधील सव ्थसमावेशक GNक Ìहिज े पुरवठा, मागिी व णकंमि
हx्य. munotes.in

Page 2

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
2 १.२ श्रम बाजाराचरी स ंकल्पना (CONCEPT OF LABOUR MARKET )
ज्या प्णø्येने >खाद्ा णवणशĶ प्कार¸्या श्रमाचा प ुरवठा व त्यासाठी असिारी मागिी ्या ं¸्याि
समिxल णनमा्थि हxिx णकंवा समिxल णनमा ्थि करÁ्याचा प््यतन हxिx , त्यास श्रमबाजार अस े
ÌहNले जािे. श्रम बाजाराि श्रमाची मागिी व श्रमाचा प ुरवठा ्यां¸्यामध्ये समिxल णनमा ्थि
करÁ्याि ्येिx. श्रम बाजारािील वि ्थन, वसिू व सेवा बाजारापे±ा णभÆन असि े. बाजाराणवर्यी
सामाÆ्यि3 अस े ÌहNले जािे कì, णवणशĶ प्कार¸्या श्रमासाठी असिारी मागिी व त्या श्रमाचा
पुरवठा ्यां¸्याि समिxल प्स्ाणपि करÁ्याची जी प्णø्या हxि े, त्यास श्रणमकाची बाजारपेठ
असे ÌहNले जािे.
ज्या प्णø्येने >खाद्ा णवणशĶ प्कार¸्या श्रमाचा प ुरवठा व त्यासाठी असिारी मागिी
्यां¸्याि समिxल णनमा ्थि हxिx णकंवा समिxल णनमा ्थि करÁ्याचा प््यतन हxिx , त्यास श्रम
बाजारपेठ Ìहििाि. श्रम बाजार ही अशी जागा आह े णज्े कामगार आणि कम ्थचारी
>कमेकांशी संवाद साधिाि. श्रम बाजारप ेठेि मालक हा सवōत्तम कामगार कामावर G ेÁ्याचा
प््यतन करिx आणि श्रणमक उत्तम समाधान णमbणवÁ्यासाठी सपधा ्थ करिाि. अ््थÓ्यवस्ेिील
श्रम बाजार श्रमाची मागिी आणि श्रमाचा प ुरवठा ्यां¸्याशी संबंणधि का्य¥ करिx. ्या बाजाराि
श्रमाची मागिी ही प ेQ्यांकPून णकंवा उद्xगसंस्ांकPून श्रमाला ्येिारी मागिी असि े, िर
श्रमाचा पुरवठा हा श्रणमका ंकPून श्रमाचा केला जािारा पुरवठा असिx. बाजारािील श्र माची
मागिी आणि श्रमाचा प ुरवठा सyदाशक्तìन े प्भाणवि हxिx. सव ्थसाधारिपिे असे Ìहििा ्येईल
कì, णवणशĶ प्कार¸्या श्रमासाठी असिारी मागिी व त्या श्रमाचा प ुरवठा ्यां¸्याि समिxल
प्स्ाणपि करÁ्याची जी प्णø्या हxि े, त्यास श्रम बाजारप ेठ असे Ìहििाि.
अमेåरकन श्रम णवभागा¸्या मि े,
ज्या भyगxणलक ± ेत्ाि राहÁ्याचे णठकाि न बदलिा कामगार
रxजगार सहज बदल ू शकिाि अशा आण् ्थकŀĶz्या >कातम भyगxणलक प्द ेशास श्रमाची
बाजारपेठ असे Ìहििाि.
नाममात् बाजाराि श्रणमक श्रमाच े पuसे शxधिाि आणि णन्यxक्ता
6¸Jुक श्रणमक शxधिाि आणि व ेिनदर णनणIJि केले जािाि. श्रम बाजार हा Ó्याĮी¸्या ŀĶीने
स्ाणनक, राÕůी्य णक ंवा अगदी आंिरराÕůी्य पािbीचाही अस ू शकिx. प्त्य± Ó्यवहारा¸्या
ŀĶीने श्रमा¸्या बाजाराची भyगxणलक Ó्याĮी हा महßवाचा GNक ठरिx. Ìहि ूनच णवĴेरिा¸्या
Ó्यावहाåरक म्या ्थदा ल±ाि Gेवून असे Ìहििा ्येईल कì,
ज्या भyगxणलक ± ेत्ाि णवणशĶ
प्कारचे श्रणमक व मालक श्रमशक्तìची खर ेदी आणि णवøì करिाि , त्यास श्रम बाजारप ेठ असे
Ìहििाि.

१.३ श्रम बाजाराचरी िuवशĶये (FEATURES OF LABOUR MARKETS)
वसिू बाजारापे±ा श्रम बाजाराची ल±ि े वेगbी असिाि. श्रम बाजार ही >क अशी प्णø्या
आहे कì, णवणशĶ प्कार¸्या श्रणमका ंचा पुरवठा आणि मागिी ्या ं¸्याि समिxल णनमा ्थि केला
जािx. श्रम बाजाराची व uणशĶ्ये पुQीलप्मािे आहेि.
१. िेतन वनवIJतरी:
श्रम बाजाराचे मूलभूि व आवÔ्यक व uणशĶ्य Ìहिजे वेिन णनणIJिी हx्य. श्रम संGNनांचे
अणसितव नसल्यास श्रम खर ेदी करिारा उद्xजक हा वेिन ठरणविx, पर ंिु वसिू munotes.in

Page 3

श्रम बाजाराचे सवरूप – १
3 बाजाराि सव्थसाधारिपिे णवøेिा वसिूची णकंमि ठरणविx. श्रम बाजाराि काही
ठराणवक काbासाठी श्रमा चे वेिन णस्र राहÁ्याची प्व pत्ती असिे. उद्xजकाला प्त्येक
श्रमा¸्या मागिी-पुरवठz्यािील बदलान ुसार वेिनाि बदल हxव ू न्ये, असे वाNिे.
२. श्रवमक आवण 8द्ोजक संबंV:
वसिू बाजारासारख े श्रम बाजारािील सहस ंबंध िातपुरिे नसिाि. श्रणमक आणि
उद्xजक ्यां¸्यािील संबंधाि Ó्यणक्तगि GNक महßवाच े असिाि. ्याउलN वसिू
बाजाराि वu्यणक्तक GNकांकPे दुल्थ± केले जािे.
३. अ्पूण्थ स्पVा्थ:
श्रम बाजारपेठ व वसिू बाजारपेठ ्यांमध्ये पूि्थ सपधा्थ असिे, अशी सनािनवादी
अ््थशास्त्रज्ांनी मांPिी केली. असे असले िरी प्त्य± Ó्यवहाराि प ूि्थ सपधा्थ कधीच
आQbि नाही. श्रम बाजारपेठेि अपूि्थ सपध¥ची वuणशĶ्ये णदसून ्येिाि. भारिासार´्या
णवकसनशील द ेशाि िर श्रमा¸्या बाजारप ेठेि अपूि्थ सप धा्थ म xठ्या प्मािावर
आQbिे.
४. सरावनक सिł्प:
श्रमाची मागिी आणि श्रमाचा प ुरवठा >खाद्ा प्द ेशापुरिा म्या्थणदि असल्याच े णदसिे.
श्रणमक हे अलवणचक सवरूपाच े असिाि. िे >का णठकािाहóन दुसö्या णठकािी णक ंवा
>का उद्xगािून दुसö्या उद्xगाि जाÁ्यास सहसा ि्यार नसिाि. उतपादकाला
आपल्या उद्xगासाठी णवणशĶ प्कार ¸्या श्रणमकाची आवÔ्यकिा असिे, उतपादक
असा श्रणमक स्ाणनक बाजारप ेठेिून णन्युक्त करÁ्याचा प् ्यतन करिx.
“. श्रम बाजारात अवVक ग ुंतागुंत:
श्रम बाजाराि वसि ू बाजारापे±ा अणधक गुंिागुंि असिे. वसिू बाजाराि, कांदे पुिे
बाजाराि णवøì क ेले णकंवा णदलली बाजाराि णवøì क ेले, िर णवøेत्यासाठी Zारसा
Zरक असि नाही. पर ंिु हे श्रम बाजारािील मानवी श्रणमकासाठी लागू नसिे.
कxििाही Ó्यवसा्य णक ंवा णकिीही मyणþक सवरूपाचा मxबदला असx प्त्य ेक
श्रणमकाला अस े वाNिे कì, आपल्याला सË्य वागि ूक व गyरव, प्णिķा ्या बाबी
कामा¸्या णठकािी आदरप ूव्थक णमbिे आवÔ्यक आह े.
६. अर्थवयिसरा विसतार:
अ््थÓ्यवस्ेचा णवसिार ह े श्रमबाजाराचे महßवाचे वuणशĶ्य आहे. बहòसं´्य लxक
अ््थÓ्यवस्ेि श्रणमक Ìहि ून काम करिाि, िर काही ्xP े ल x क उद्xजक,
Ó्यवस्ापक Ìहि ून का्य्थ करिाि. श्रणमका ंची सं´्या सवा्थणधक असिे. त्यांना
अलपकालीन व ेिन पािbी, कामाच े िास आणि कामा¸्या णठकािची अवस्ा ्यामध्य े
सवारस्य असि े. munotes.in

Page 4

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
4 ७. श्रवमकां¸या कyशलयामधये व\ननता:
श्रम बाजाराि >कणजनसी श्रम कधीच आQbि नाही. प्त्येक श्रणमकांची का्य्थ±मिा,
कyशल्य, प्णश±ि, प्ामाणिकपिा ्याि णभÆनिा असि े. श्रणमकांचे वगêकरि कुशल,
अध्थकुशल व अकुशल श्रणमक अस े केले जािे. >वQेच नÓहे िर >का प्कारच े काम
करिारे दxन श्रणमक सारख े नसिाि. श्रणमकाि णभÆनिा असल्याम ुbे वेिनाि णभÆनिा
असिे. त्यामुbे बाजारपेठेि अपूि्थ सपधा्थ असिे. श्रणमकांमधील णभÆनिा णक ंवा
णवणवधिा हे श्रम बाजारपेठेचे >क महßवपूि्थ वuणशĶz्य आहे.
–. सyदाशक्तìचा व\नन कल:
Cद्xणगकìकरिाचा पåरिाम Ìहि ून पेQीिील सरासरी कामगारा ंची सं´्या मxठz्या
प्मािावर वाQि आह े. त्याचवेbी त्याची सyदाशक्तì णवसिारि आह े, परंिु Ó्यणक्तगि
कामगाराची सyदाशक्तì कमी हxि े आणि सव्थ Ó्यावहाåरक हेिूसाठी िी अ््थहीन राहि
आहे. त्यामुbे Ó्यणक्तगि कामगाराच े वेिनणनणIJिी करिाö्या GNका ंवरील णन्यंत्ि
सुNले आ हे. Cद्xणगकìकरिाम ुbे श्र म ब ा ज ा र ा ि ी ल ख र ेदीदार व णवø ेत्याचा
सyदाशक्तìचा कल णभÆन राहि आह े.
९. असरायरी रोजगार
स्ा्यी सवरूपा¸्या रxजगाराम ुbे उतपादन का्य्थ सुरbीिपिे चालू राहóन देशाचा जलद
Cद्xणगक णवकास हxिx. मात् जागणिकìकरिान ंिर भारिासार´्या अन ेक
णवकसनशील राÕůाि अस्ा्यी सवरूपाचा रxजगार वाQि आह े. िातपुरिा व णकरकxb
रxजगार, कंत्ाNी पधदिीने नxकर भरिी ह े श्रम बाजाराचे प्मुख वuणशĶ्य बनि आहे.
१०. úा्क बाजार्प ेठ:
अत्यंि कुशल कामगार वगbिा 6िर सव ्थ अकुशल श्रणमकाि काम णमbणवÁ्यासाठी
प्चंP सपधा्थ असिे. त्यामुbे श्रम बाजारपेठ Ìहिजे णवरमशक्तì असिाö्या दxन
प±ािील सyदा ठरिx. Ìहि ूनच श्रमा¸्या बाजारप ेठेला úाहकांची बाजारपेठ Ìहििाि,
कारि श्रम हे नाशवंि असिे. मागिी अभावी श्रणमका ंना आपला श्रम पुरवठा राखून
ठेविा ्येि नाही. ्यामुbे श्रम बाजाराि अपूि्थ सपधा्थ अणसितवाि ्येिे.
११. कyशलय्पूण्थ कामगारांचा तुटिडा:
प्ामु´्याने णवकसनशील अ् ्थÓ्यवस्ेि कुशल, प्णशण±ि व देखरेखीचे काम करिाö्या
श्रणमकांचा Zार मxठा ि ुNवPा आहे. कामगारां¸्या णनÌन उतपÆनाच े कारि Ìहिज े
कyशल्याचा अभाव हx्य. दाåरþ्य, णनकpĶ राहिीमान, प्णश±िाचा अभाव, णवत्ती्य व
णबगरणवत्ती्य प् ेरिांचा अभाव 6त्यादी बाबéम ुbे अणवकणसि द ेशािील श्रणमक कमी
कुशल असल्याचे णदसून ्येिे.
१.४ श्रमबाजाराचे प्रकार (TYPES OF LABOUR MARKE )
श्रम हा उतपादनाचा मyणलक आणि सणø्य GNक आह े. वसिू उतपादनाि श्रणमकाच े महßवपूि्थ
्यxगदान आहे. अ््थÓ्यवस्ेिील श्रम बाजार हा श्रमा¸्या मागिी प ुरवठा संबंणधि का्य्थ करिx. munotes.in

Page 5

श्रम बाजाराचे सवरूप – १
5 श्रमाची मागिी ही उतपादकाकPून उतपादन का्या ्थसाठी ्येिे, िर श्रमाचा पुरवठा श्रणमकांकPून
हxिx. बाजारािील श्रमाची मागिी आणि श्रमाचा प ुरवठा सyदाशक्तì¸्या बदलािील प्भावान े
हxिx.
श्रम बाजारपेठेची Ó्याĮी स्ाणनक, राÕůी्य णक ंवा आंिरराÕůी्य देखील असू शकिे. णवणवध
कyशल्ये, पात्िा आणि भyगxणलक स्ान े ्यासाठी लहान व परसपर स ंवाद साधिाö्या श्रम
बाजारपेठा बनलेल्या असिाि. उतपादक व श्रणमक ्यां¸्यामधील मजूरी दर, रxजगार णस्िी,
प्णिसपधा«चे स ि र व न x क र ी ¸ ्य ा स ् ा न ा ब ĥ ल म ा ण ह ि ी च े ण व ण न म ्य क र Á ्य ा व र अ व ल ंबून
असिाि.
श्रम बाजाराचे प्ामु´्याने संGणNि श्रमबाजार आणि अस ंGणNि श्रम बाजार अस े प्कार
पPिाि. संGणNि श्रम बाजाराि रxजगार अNी णनणIJि आणि णन्यणमि असिाि आणि
कामगारांना आĵासन णदल े जािे. असंGणNि श्रम बाजाराि रxजगार अNी णनणIJि क ेल्या जाि
नाहीि आणि णन्यणमिपि े उपøम सरकारशी नŌदिीक pि नसिाि.
अ. राÕůरीय श्रम बाजार (National Labour Market ) :
राÕůी्य पािbीवर बाजार हा श्रणमका ंना व कामगारा ंना रxजगार शxधÁ्याच े णठकाि
आहे. णवणवध महाम ंPbामधील Ó्यवसाण्यक नxकö्या िस ेच उ¸च Ó्यवस्ापन पद े
आणि महाणवद्ाल्यीन प्ाध्यापका ंची भरिी ्यासार´्या रxजगार ्या ंचा समावेश राÕůी्य
श्रम बाजाराि हxिx.
ब. सरावनक श्रम बाजार (Local Labour Market) :
जासिीि जासि रxजगाराच े शxधन हे स्ाणनक श्रम बाजाराि GP ून ्येिे. सणचव सुिार
काम, अवजP वाहनांचे चालक, 6लेण³ůणश्यन ्यांना स्ाणनक श्रम बाजाराि रxजगार
प्ाĮ हxिx. णवणशĶ भागाि ज ेÓहा उद्xजक आणि रxजगार ्या ंची सं´्या कमी असि े
णि्े राÕůी्य पािbीवरील बाजार णनमा ्थि हxिx व ्या उलN ज ेÓहा रxजगार आणि
उद्xजकांची सं´्या मxठz्या प्मािाि असि े िेÓहा स्ाणनक बाजार णनमा ्थि हxिx.
क. अंतग्थत श्रम बाजार (IȿɅȶɃȿȲȽ ȣȲȳɀɆɃ ȤȲɃȼȶɅ) :
>खाद्ा उद्xग स ंस्े¸्या पािbीला ज ेÓहा वेगवेगbी पदे भरली जािाि, त्या ंना
पदxÆनिी णदली जाि े, अशावेbी उद्xग संस्ांिग्थि रxजगाराची णनणम ्थिी हxिे. अशा
बाजाराला अंिग्थि श्रम बाजार अस े ÌहNले जािे.
ड. प्रारवमक श्रम बाजार (Primary Labour Market ) :
प्ा्णमक श्रम बाजाराि उ¸च वेिन, णस्र रxजगार स ंबंध अशी वuणशĶz्ये आQbून
्येिाि. प्ा्णमक श्रम बाजारा¸्या उदाहरिा ंमध्ये लेखांकन कम्थचारी, वकìल, णश±क,
सुिार व Èलंबर ्यांचा समावेश हxिx.
6. दुÍयम श्रम बाजार (Secondary Labour Market ) : munotes.in

Page 6

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
6 दुय्यम श्रम बाजाराि काम करिाö्या कम ्थचाö्यांना अलप वेिन णमbिे आणि अशा
रxजगारामध्ये अणस्र अशा प्कारच े रxजगार संबंध अनुभवास ्येिाि. उदाहरिा् ्थ
ZासN ZूP हॉNेलमधील कम्थचारी, गrस पुरवठा करिाö्या क ंपÆ्यांमधील कम्थचारी,
चिु््थ कम्थचारी 6त्यादéचा ्या श्रम बाजाराि समाव ेश हxिx.
6. संघवटत श्रम बाजार (Orga nized Labour M arket ) :
संGNीि श्रम बाजारामध्य े Cपचाåरक अÔ्या णन्यमा ं¸्या आधारे संGNनांचे णन्यमन
केले जािे. संGNीि श्रम बाजार हा सम ूहांची संGNना Ìहिून Bbखला जािx. अणस्र
सवरूपा¸्या अनy पचाåरक पåरणस्िीला सामxर े जाÁ्यासाठी स ंGNीि श्रम बाजाराची
णनणम्थिी केली जािे. सामाणजक, श u±णिक िसेच आरxµ्यासंबंधी¸्या समस्या ंनी
संGNना त्सि आह ेि. संGNीि सवरूप प्ाĮ Lाल्याम ुbे ्या संGNना अणधक प्बb
हxिाि.
ई. असंघवटत श्रम बाजार (Unorganized Labour Market ) :
असंGणNि श्रम बाजार हा अनyपचाåरक सवरूपाचा असिx. कxित्याही बाबिीि
रxजगारा संबंधी¸्या अNी आणि णन्यमांचे पालन हxि नाही. सरकारकP े ्या संGNनांची
नxदिी नसिे. शेिी ±ेत्ािील JxNे कामगार, भूणमहीन शेिमजूर, सीमांि शेिकरी,
बांधकाम ±ेत्ािील कामगार, मण¸Jमार, पश ुपालन, बांधकाम कामगार, णविकर,
कारागीर, मीठ कामगार, वीN भĘीवरील कामगार, ि ेलणगरिी कामगार 6त्यादéचा
्यामध्ये समावेश हxिx. भारिाि बहòिांशी श्रणमक हे असंGNीि आहेि. >कूि
श्रणमकांपuकì ९०% पे±ा जासि प्माि अस ंGNीि श्रणमकांचे आहे.
१.“ श्रम बाजारातरील शोV वसĦांत (RESEARCH THEORY IN
LABOUR MARKET )
शxध णसĦांि मुलि श्रम बाजाराला लाग ू केला गेला. परंिु िx अ््थशास्त्रािील अन ेक णवर्यांना
लागू पPिx. शxध णसĦा ंि Gर्थिातमक बेकारी¸्या णवĴ ेरिाचे मूb आहे. जेÓहा कम्थचारी
वारंवार नxकरी बदलि असिाि अÔ्याव ेbी Gर्थिातमक बेकारी णनमा्थि हxिे. णवणवध वसिूं¸्या
णनवPीसंदभा्थि úाहकाचे णवĴेरि करÁ्याकåरिा द ेखील ्या णसĦा ंिाचा उप्यxग हxिx. शxध
णसĦांिाि खरेदीदार अ्वा णवø ेत्यां¸्या पुQे णकंमिीबाबि णभÆन दजा ्थ आणि वसिू¸्या
खरेदीबाबि प्लxभनाच े प्या्थ्यी गN उपलÊध असिाि ज्याची िे णनवP करिील णक ंवा िे
GेÁ्याचे Nाbिील. 6्े पसंिी øमाचा आणि अप े±ांचा संच असिx. काला ंिराने त्यामध्ये
बदल हxि राहिx. कामगारा ं¸्या बाबिीि ्या णनवPीचा अ् ्थ वेिन आणि नxकरीच े लाभा
संबंधीची णनवP, कामा¸्या णठकािची णस्िी ्यास ंबंधीची णनवP, नxकरीची व uणशĶz्ये ्या
सवा«चा सं्यxग असा हxिx. िर úाहका ं¸्या बाबिीि हे वसिूचा दजा्थ आणि णकंमिीशी संबंणधि
असिे. ्या दxGां¸्याही बाबिीि शxध हा णक ंमि, दजा्थ आणि 6िर उपलÊध प्या ्थ्य ्यां¸्या
बाबिीिील धारिा ्यावर अवल ंबून असिx. >खादा प्या ्थ्य सवीकारून िx णनणIJि करÁ्याप ूवê
शxधकिा्थ आपल्या शxधावर णवणवध प्या ्थ्यामध्ये णकिी वेb खच्थ करेल हे शxध णसĦांिाि
णवशद केले जािे. शxधाचा कालावधी हा प ुQील अनेक GNकावर आधाåरि आह े. munotes.in

Page 7

श्रम बाजाराचे सवरूप – १
7 अ. आरवक्षत वकमत :
आरण±ि णकंमि Ìहिजे Ó्यक्तì कमीि कमी णकिी णकंमि सवीकारा्यला ि्यार आह े
णकंवा जासिीि जासि णकिी णकमि द्ा्यला Ó्यवस्ापन ि्यार आह े. उदाहरिा््थ
>खाद्ा Ó्यक्तìचे कार खरेदी करÁ्याबाबिच े अंदाजपत्क ५० हजार Łप्ये आहे.
्याकåरिा त्याला शxध खच्थ जर खूप असेल िर िx त्या प्या ्थ्याची णनवP करिार नाही.
कारि अÔ्याव ेbी त्याला ्यxµ्य णक ंमि असलेली, ्यxµ्य दजा ्थची कार शxधÁ्यासाठी
खूप वेb लागेल. दुसरे उदाहरि Ìहिज े कम्थचाö्यांना आरण±ि वेिनाचे लाभ िसेच
बेकारी भत्ते, सुणवधा 6त्यादीमध्य े वाQ Lाली. िर पात् कम ्थचारी नxकरी करÁ्याप े±ा
Gरी राहóन बेकारीचे लाभ शxधÁ्याकåरिा अणधक व ेb देिे पसंि करिील.
ब. खवच्थक शोV :
जर शxध खच्थ वाQि असेल, िर कम्थचारी त्यांचा प्या्थĮ शxध खच्थ कमी करÁ्याचा
प््यतन करिील. उदाहरिा् ्थ कामगारांचे कyशल्य कमी हx9 लागल े आणि कालांिराने
जुनाN बनू लागले िर िे शxध खच्थ कमी करिील आणि नवीन नxकरी शxधÁ्याचा जx
कालावधी आह े िx अत्यंि कमी करिील.
क. वकंमत आवण दजा्थतरील व\ननता :
कम्थचाö्यांना णमbिारी णक ंमि आणि दजा ्थ¸्या संदभा्थिील प्लxभने ्यामध्ये खूप
णभÆनिा असल्यास त्याचा प्भाव प्या ्थĮ शxधा¸्या कालावधीवर पPिx. जर ख ूप
णभÆनिा असल्यास कम ्थचाö्यांना शxध खच्थ कमी करिे भाग पाPिे. िसेच शxधावर
अनावÔ्यक वेb Gालविे Nाbावे लागिे.
ड. सं\ावय Vोके :
शxधासंबंधी संभाÓ्य धxके णकिी आहेि हा GNकदेखील महßवाचा ठरिx. उदाहरिा् ्थ
दीG्थ कालावधीचा शxध शxधकाला ख ूप मxठz्या प्मािाि खच ्थ करÁ्यास भाग पाP ेल.
त्या¸्या बचिीवर प्णिक ूल पåरिाम हxिील आणि अणधक धxका पतकरÁ्याचा स ंभव
वाQू शकिx. त्याम ुbे णकिी धxका पतकरावा लाग ेल ्यावर देखील शxधन अवल ंबून
असिx.
शxध णसĦांि हा दxन प±ां¸्या Ó्यवहारांमधील भेद कमी करून दxGा ंना माÆ्य असिारा
िxPगा काQÁ्या स ंबंधीचा अË्यास हx्य. ्या णसĦा ंिामध्ये खरेदीदार आणि णवø ेिे
>का णवणशĶ णब ंदूला त्यां¸्या Ó्यवहारांमध्ये दxGांना माÆ्य हxईल , अशा णनि्थ्याप्य«ि
पxहxचिाि ्याचे ण व Ĵेरि आQbिे. पूि्थ स प ध ा्थतमक बाजारा¸्या आदश ्थवादी
णवĴेरिा¸्याही पुQे जा9न आण््थक णवĴेरिामध्ये ्या णसĦांिाने भर Gािली आह े.
शxध णसĦांिाि Gर्थिातमक बेकारीचे णवĴेरि आQbिे. जेÓहा कम्थचारी नxकरी¸्या
शxधाि असिाि आणि Ó्या वसाण्यक नवीन रxजगारा ं¸्या शxधाि असिाि अशाव ेbी
बेकारी णनमा्थि हxिे त्याचे णवĴेरि करून त्यावर उपा्य स ुचणवÁ्याचे काम ्या
णसĦांिा¸्या आधारे करÁ्याि आल े आहे. munotes.in

Page 8

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
8 १.६ सारांश (SUMMARY )
अ््थशास्त्रामध्ये श्रम ही संकलपना अणधक Ó्यापक सवरूपाची आह े. आण््थक णकंवा मyणþक
लाभा¸्या अपे±ेने केलेली कpिी Ìहिजे श्रम हx्य. ज्या प्णø्येने >खाद्ा णवणशĶ प्कार¸्या
श्रमाचा पुरवठा व त्यासाठी असिारी मागिी ्या ं¸्याि समिxल णनमा ्थि हxिx णकंवा समिxल
णनमा्थि करÁ्याचा प््यतन हxिx , त्यास श्रम बाजारप ेठ Ìहििाि. वेिन णनणIJिी, श्रणमक आणि
उद्xजक संबंध, स्ाणनक सवरू प, अपूि्थ सपधा्थ कyशल्यपूि्थ कामगारांचा िुNवPा ही श्रम
बाजाराची प्मुख वuणशĶz्ये आहेि. श्रम बाजार हा संGNीि व असंGNीि सवरूपाचा असिx.
संGNीि बाजाराच े श्रणमकांना खूप Zा्यदे हxिाि. िर अस ंGNीि बाजाराि त्या ंना अनेक
समस्यांना सामxरे जावे लागिे. राÕůी्य बाजार , स्ाणनक बाजार, अ ंिग्थि बाजार 6त्यादी श्रम
बाजाराचे 6िर प्कार आह ेि. श्रम बाजारासंबंधीचा शxध णसĦा ंि Gर्थिातमक बेकारीचे
णवĴेरि करिx. िस ेच त्यावर उपा्य स ुचणवÁ्याचे काम ही ्या णसĦा ंिाि केले जािे.
१.७ प्रij (QUESTIONS )
प्ij १. श्रम बाजाराची स ंकलपना णवरद करा.
प्ij २. श्रम बाजाराची व uणशĶz्ये सपĶ करा.
प्ij ‘. श्रम बाजारािील प्कार सपĶ करा.
प्ij ४. श्रम बाजारािील शxध णसĦांि णवरद करा.
7777777
munotes.in

Page 9

9 
श्रम बाजाराचे सिł्प – २
घटक रचना :
२.० उणĥĶ्ये
२.१ प्सिावना
२.२ मानवी भांPवलाचा णसधदा ंि
२.‘ मानवी भांPवलािील गुंिविूक
२.४ णश±िाचा खच्थ व आजीवन Zा्यद े
२.५ सारांश
२.६ प्ij
२.० 8वĥĶये (OBJECTIVES )
• मानवी भांPवलाची संकलपना समजाव ून Gेिे.
• मानवी भांPवल णसधदांिा¸्या प्णिमानाच े णवĴेरि करिे.
• मानवी भांPवलािील गुंिविूक समजून Gेिे.
• णश±िाचा खच्थ व आजीवन Zा्यद े समजून Gेिे.
२.१ प्रसतािना (INTRODUCTION )
कम्थचाö्यां¸्या भणवÕ्यकालीन जीवनमानावर काही णø्या ंचा प्भाव पPि असिx. ब ेकर ्यां¸्या
मिे “संसाधनाचा वापर करून लxका ं¸्या भणवÕ्यकालीन उतपÆनावर प्भाव पाPिाö्या णवणवध
कpिी का्य्थøमावरील गुंिविुकìस मानवी भा ंPवलािील गुंिविूक असे Ìहििाि”. मानवी
भांPवलािील गुंिविुकìचे अनेक माग्थ आहेि िे Ìहिजे —
१. प्त्य± नxकरीमधील प्णश±ि
२. शाले्य णश±ि
‘. जीवनसतवांचा उपभxग अणधक G ेिे
४. आण््थक Ó्यवस्ेबĥलची माणहिी प्ाĮ करि े 6त्यादी हx्य.
्या सवा«चा कमाई व ग ुंिविुकì¸्या आकारमानावर का्य प्भाव अस ेल, हे गुंिविुकì¸्या
परिाÓ्यावर अवल ंबून असिे. परंिु ्या सवा्थमधील >क सामाÆ्य बाब Ìहिज े ्या कpिी
का्य्थøमािील गुंिविुकìमुbे लxकां¸्या शारीåरक व बyणĦक ±मि ेि सुधारिा हx9न त्या ंचे
भणवÕ्यकालीन उतपÆन वाQि े. बö्याच कालावधीन ंिर असे ल±ाि ्ये9 लागले कì, भyणिक
साधनां¸्या उपलÊधि ेमुbे देशािील लxकांचे जीवनमान सुधारÁ्यास 6िर GNक महßवाची
भूणमका बजाविाि. ्यामध्य े कमी ŀÕ्य संसाधने जसे कì, अवगि ज्ान अ्वा णश±ि, अवगि
कyशल्य, प्णश±ि, आरxµ्य 6त्यादी GNका ंचा समावेश हxिx. munotes.in

Page 10

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
10 प्सिुि प्करिामध्य े आपि मानवी भा ंPवलािील गुंिविुकìचा णश±ि, प्णश±ि आणि
स्लांिरावर हxिाö्या पåरिामा ं¸्या अË्यासावर ल± क ¤णþि करिार आहxि.
२.२ मानिरी \ांडिलाचा वसधदा ंत (THEORY OF HUMAN CAPITAL )
मानवी भांPवला¸्या आधारे श्रणमकांची ±मिा आणि दजा ्थ वाQणवÁ्याचा प््यतन क ेला जािx.
्यामध्ये णश±ि - प्णश±ि, आरxµ्यामधील स ुधारिा, स्लांिराचा प्ij हािाbि े 6त्यादéचा
समावेश हxिx. मानवी भांPवल णसĦांिाचा Ó्यवसा्य, प्शासन, Ó्यवहार आणि स् ूल
अ््थशास्त्रािील णवĴ ेरिाप्मािे मानवी संशxधन Ó्यवस्ापना¸्या अË्यासाशी जवbचा स ंबंध
आहे.
अ rPम णसम् ्यांनी १८ Ó्या शिकाि मान वी भांPवलाची मूb कलपना शxध ून काQली. िर
णशकागx णवद्ापीठािील अ् ्थिज् व नxबेल पुरसकार णवजेिे गrरी बेकर ्यांनी मानवी भांPवलाचा
आधुणनक णसधदांि लxकणप््य केला. मानवी भांPवल हा >क महßवाचा GNक Ìहि ून त्याची
संकलपना व प्णिमान णनणम ्थिी¸्या का्या्थसाठी २०१८ मधील नxबेल पाåरिxणरक पॉल रxमन
्यांना सं्युक्तपिे देÁ्याि आले. त्यांनी आण््थक प्गिी समज ून GेÁ्यासाठी आध ुणनक
नवकलपना (Innovation) प्ेåरि ŀĶीकxनाची स्ापना क ेली.
मानवी भांPवल हे गुिधमा्थचे संकलन आहे. सव्थ ज्ान, कyशल्य, बुणधदमत्ता, ±मिा, अनुभव,
णनि्थ्य, प्णश±ि आणि शहािपि ्या ंचा Ó्यणक्तगिåरत्या आणि >कणत्िपि े प् भ ा व
लxकसं´्येवर हxिx. ही स ंसाधने लxकांची >कूि ±मिा सादर करिाि. ्यामुbे राÕůाचे णकंवा
देशाचे णवणशĶ ध्ये्य पूि्थ करÁ्यासाठी णनद ¥णशि केले जा9 शकिे. मानवी भांPवलाचे पुQील
िीन प्काराि वगêकरि केले जािे. (१) बyणĦक भांPवल, (२) सामाणजक भांPवल आणि (‘)
भावणनक भांPवल.
मानवी भांPवल णसधदांि हा णवणवध रxजगारामधील व ेिन णभÆनिे¸्या अrPम णसम्¸्या
सपĶीकरिाचा आध ुणनक णवसिार आह े. रxजगार णश±िासाठीच े खच्थ हे णनÓवb Zा्यद्ा ंचा
महßवाचा GNक आह े. अ््थशास्त्रज् गrरी बेकर आणि जेकब णमÆसर ्या ं¸्या मिे, 6िर बाबी
समान असिाना व u्यणक्तक उतपÆन मानवी भा ंPवल गुंिविुकì¸्या प्मािाि बदलि े. Ìहिजेच
कामगारांनी Ó्यक्तìगि णक ंवा समूहाने Gेिलेल्या णश±ि आणि प्णश±िाचा समाव ेश हxिx.
पुQील अपे±ा अशी आहे कì, मानवी भांPवलाि Ó्यापक ग ुंिविूक श्रमशक्तìमध्य े वाQ आणि
कyशल्य आधाåरि आण् ्थक वpधदीसाठी आवÔ्यक आह े.
वu्यणक्तक श्रणमका ं¸्या उतपादकिा वाQणवÁ्यास स±म असल ेल्या कxित्याही का्या ्थपासून
मानवी भांPवलाची णनणम्थिी हxिे. Ó्यवहाराि पूि्थ वेb णश±ि अत्य ंि सुलभ उदाहरि आह े.
कामगारांसाठी मानवी भा ंPवल गुंिविूकìमध्ये प्त्य± खच्थ आणि आगा9 कमाईची णक ंमि
समाणवĶ असि े. गुंिविूकìचे णनि्थ्य Gेिलेले कामगार वuकणलपक भणवÕ्यािील उतपÆना¸्या
आणि उपभxग प्वाहा¸्या आकर ्थकपिाची िुलना करिाि; ज्यापuकì काही उ¸च वि ्थमान
प्णश±ि खच्थ आणि णवलंणबि उपभxग खचा ्थ¸्या बदल्याि भणवÕ्यािील वाQीव उतपÆनाची
संधी देिाि. मानवी भा ंPवलाि सामाणजक ग ुंिविूकìवर परिावा णमbÁ्यावर ितवि3 समान
पधदिीने गिना णकंवा मxजमाप केले जा9 शकिे. munotes.in

Page 11

श्रम बाजाराचे सवरूप – २
11 अ््थशास्त्रािही मानवी भा ंPवल णसधदांिाचे Nीकाकार भणवÕ्यािील उतपÆनासह आणि मान वी
भांPवला¸्या मु´्य कलपनासह प्म ुख कलपनांचे मापन करÁ्याची अPचि दश ्थविाि.
णश±िािील सव ्थ गुंिविूकì णन्यxक्ता णक ंवा बाजारपेठे¸्या णनि्थ्यानुसार उतपादन±मि ेमध्ये
आगा9 हमी द ेि नाहीि. णवश ेरि3 कåरअर¸्या प्ार ंभी कामगारांची उतपादकिा आणि
भणवÕ्यािील उतपÆन ्या दxÆहीचे मापन करÁ्याची अPचि आह े. अनुभवजÆ्य अË्यासान े
असे सुचणवले आहे कì, उतपÆनािील काही प्चणलि Zरक हा जर स ंपादन केलेल्या
कyशल्यामुbे असेल िर असपĶ Zरका ंचे प्माि अजून जासि आहे. श्रम पुरवठा करिाö्या
Ó्यक्तì¸्या उतपादन ±मि ेपे±ा अपूि्थ संरचना आणि श्रम बाजाराची का्य ्थपधदिी महßवाची
आहे.
मानवी भांPवल णसधदांिावर णश±ि व प्णश±िशास्त्रा¸्या समाजशास्त्रज्ा ंकPून खूप Nीका
केली आहे. सन १९६० ¸्या मा³स्थवादी पुनŁत्ानामध्ये ि्ाकण्ि Ó्यापार Ó्यणक्तणववादाच े
वuधिेसाठी, णवशेरि अमेåरकेि जे्े णसधदांि अणसितवाि आला आणि णवसिारला त्यास व uध
ठरणवÁ्यासाठी त्या¸्यावर Nीका करÁ्याि आली. Ó्यवस् ेवरील दxराबĥल Ó्यक्तéना दxर द ेिे,
कामगारां¸्या QŌगी भांPवलधारकांना दxर देिे आणि दxGांमधील सवारस्याचा ( interest)
णवरxधाभास L ुगारिे ्यावरही Nीका क ेली गेली. ि्ाणप, ्या आवÔ्यक Nीका कमी क ेल्याने
मानवी भांPवल णसधदांि िक्थसंगि णवणनम्य णसधदा ंिाची उतपत्ती Ìहि ून Bbखला जाव ू
शकिx.
२.३ मानिरी \ांडिलातरील ग ुंतिणूक (INVESTMENT IN HUMAN
CAPITAL )
श्रम बाजाराि श्रणमका ंवर िीन प्कारची भा ंPवल गुंिविूक केली जािे. िे िीन प्कार Ìहिज े
णश±ि आणि प्णश±ि , स्लांिर, नवीन नxकरीचा शxध ह े हx्य. ्या िीनही प्कार¸्या
खचा्थमुbे भणवÕ्याि मxठ z्या प्मािाि श्रणमका ंना लाभ णमbिाि.
कxित्याही उद्xगा¸्या मालमत्त ेपuकì >क Ìहिज े त्यांची श्रमशक्तì, त्यास मानवी भा ंPवल
Ìहिून Bbखले जािे. कम्थचारी पåरपूि्थ, उतपादन±म आणि णनरxगी Nीम राखÁ्या साठी
Ó्यावसा्य मालक आणि Ó्यवस्ापक त्या ं¸्या पालिपxरिावर ल± क ¤णþि करीि असिाि.
सकारातमक Ó्यावसाण्यक स ंसकpिी ि्यार करÁ्याचा आणि प्भावीपि े क ा म ग ा र ांना
Ó्यवस्ाणपि करÁ्याच े >क माग्थ Ìहिजे शu±णिक प्गिी आणि ± ेत् णवणशĶ कyशल्या ंमध्ये
प्णश±ि प्दान करून वu्यणक्तकåरत्या ग ुंिविूक करिे.
कम्थचाö्यां¸्या णश±ि-प्णश±िासाठी प uसे खच्थ करिे ही मानवी गुंिविूक आहे, ्याणवर्यी
Ó्यवसा्य मालकाि जागरूकिा वाQि आह े. ्यासाठी सेणमनार आ्यxजन , णवणशĶ िांणत्क
कyशल्य णवकणसि करÁ्यासाठी प्णश±ि वग ्थ, संGर्थ Ó्यवस्ापन 6त्यादीचे आ्यxजन करि े.
्यामुbे कामगारां¸्या कामा¸्या ग ुिवत्तेि सुधारिा करÁ्यासाठी का्य ्थ करिाि, उतपादकिा
वाQिे. जेÓहा कामगारांना वाNिे कì, त्यांची कंपनी Ó्यावसाण्यकŀĶ z्या णवकणसि हxÁ्याि रस
GेÁ्यासाठी 6¸Jुक आहे, िेÓहा िे त्यां¸्या कामाि अणधक आन ंदी आणि उतपादन±म बनिाि.
कामगारांमधील शu±णिक गुंिविूकदेखील Ó्यावसा्याला णनķा णनमा ्थि करिे. जेÓहा कणनķ
पािbीवरील कामगार Ó्यावसाण्यक णवकासा¸्या सपĶ मागा ्थसह प्दान केले जािाि आणि munotes.in

Page 12

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
12 सवि¸्या Ó्यवस्ापनाचा दजा ्थ वाQणवÁ्याची ±मिा पाहिाि , िेÓहा िे सविला कंपनीमध्ये
गुंिणवÁ्याची अणधक श³्यिा असि े आणि वu्यणक्तक व Ó्यावसाण्यक दxÆही उणĥĶ z्ये साध्य
करÁ्यासाठी कठxर पåरश्रम करिाि.
मानवी भांPवल Ìहिजे कामगार त्यां¸्या ज्ान, कyशल्य आणि ±मिा ्या ं¸्याĬारे आण््थक
मूल्य वाQणविx. क ंपनी¸्या बदलत्या खचा ्थपuकì सरासरी ७०% खच्थ मानवी भांPवलावर हxिx.
प्चंP खच्थ मानवी भांPवल णनणम्थिीमध्ये हxि असला िरी अन ेक कंपÆ्या ्यांचे ्यxµ्य णन्यxजन
करीि नाहीि. कामगारा ंकPून Zा्यदे णमbणवÁ्यासाठी आपल्या Ó्यवसा्यामध्य े सणø्यपिे
गुंिविूक करिे आवÔ्यक आह े.
मानवी भांPवल गुंिविूकìचे Zा्यदे पुQीलप्मािे आहेि.
१. कामगारां¸या समाVानात िाQ:
कम्थचाö्यांसाठी Ó्यवसा्य णवकासामध्य े गुंिविूक केल्यामुbे कामाचे समाधान णमb ू
शकिे. सxसा्यNी Zॉर Ļ ूमन åरसxस्थ मrनेजम¤N¸्या २०१४ ¸्या सव¥±िानुसार ४२
कामगारांनी सांणगिले कì, Ó्यावसाण्यक णवकासासाठी त्या ं¸्या संस्ेची वचनबधदिा ,
त्यां¸्या कामाि समाधानी असि े Zार महßवाचे आहे.
२. Vारणा दर सुVारणे (Improve Retention Rates):
सुमारे ५४ कामगारांनी सांणगिले कì, नxकरी शxधिाना पगाराप े±ा कåरअरची प्गिी
महßवाची आहे. ्याÓ्यणिåरक्त ४४ कामगारां¸्या मिे, नxकरीिील वाQ व प्गिीचा
अभाव हे कामा¸्या ििावाचा सवō¸च ąxि आह े. ही आकPेवारी कामगारां¸्या
कåरअर¸्या वाQीच े महßव दश्थणविे.
३. कामगार प्रवतबधदता ( Engagement) विकास:
प्त्येक Ó्यवसा्यासाठी कामगाराची प्णिबधदिा वाQणवि े अúøमाचे आहे. कंपनीिील
काम करिारे कामगार (प्णिबधद) अणधक उतपादक व अणधक णनķावान आह ेि.
कामगारां¸्या णवकासासाठी ग ुंिविूक केल्यास कामगारा ंची प्णिबधदिा वाQि े.
कामगारांना कåरअरसाठी प्गिीची स ंधी देिे, त्यां¸्या णवकासासाठी ग ुंिविूक करिे,
्यामुbे कामगार कामाि Ó्यसि राहिाि. प्त्य ेक Ó्यावसाण्यकान े आपल्या कामगारांना
णवचारावे कì, कxित्या ±ेत्ाि णवकास करÁ्याची आवÔ्यकिा आह े.
४. úा्क प्रवतबधदता विकास:
कामगारांना वpधदीची संधी णदल्यामुbे समाधानी राहि े आणि कंपनीमध्ये गुंिÁ्याची
श³्यिा अणधक असि े. कामगार हा कंपनीचा चेहरा असिx. जेÓहा úाहक Ó्यसि आणि
समाधानी असलेल्या कामगारांशी संवाद साधिाि ि ेÓहा त्यांना सकारातमक अन ुभव
हxÁ्याची अणधक श³्यिा असि े. प्त्येक सकारातमक अन ुभव úाहक प्णिबधदिा
आणि समाधान वाQणविx. ज ेवQे कामगार समाधानी असिील ि ेवQे úाहक संिुĶ
राहिाि.
“. गुंतिणूक दरात िाQ:
प्त्येक कंपनी मानवी भांPवलामध्ये गुंिविूक करिे. आपल्या कम्थचाö्याचे वेिन, लाभ
आणि भत्ते ही आपल्या प ेQी¸्या मानवी भा ंPवलामध्ये गुंिविूक आहे. Ó्यवसा्याचा
णवकास करÁ्यासाठी मानवी भा ंPवल गुंिविूकìवर परिावा वाQणवÁ्यासाठी प uशाचा
खच्थ करावा लागिx. प्गिी णक ंवा णशकÁ्याची स ंधी देवून कामगाराि स ुधारिा करावी. munotes.in

Page 13

श्रम बाजाराचे सवरूप – २
13 ६. संसराÂमक दळणिळण स ुVारणा:
मानवी भांPवल Ó्यवस्ापन स ंपूि्थ कंपनीमध्ये माणहिी¸्या प्वाहा साठी अनुमिी देिे.
मानवी भांPवलािील गुंिविूक गुिवत्ता सं´्यातमक सुधारिां¸्याĬारे Ó्यावसा्याचा
संवाद चांगला वाQणविे. दbिवbिासह कामगारा ¸्या प्गिीचे प् त ्येक पuलू
सुधारÁ्यासाठी मानव भा ंPवल णवकास का्य ्थ करिे. ही प्णø्या स ंप्ेरि कyशल्य
नसिाö्या कम्थचाö्यांना शxधÁ्यास मदि करि े.
७. \रतरीचरी 8°म प्रवक्रया (Better Recruitment):
मानवी भांPवल णवकास कम ्थचाö्यांना कंपनीि णNकवून ठेवÁ्याि मदि करिा ि, परंिु
हे कंपनीला भणवÕ्यासाठी भरिी करÁ्यास मदि करि े. अनेक अनुभवजÆ्य
अË्यासािून असे सपĶ Lाले आहे कì, नxकरीसाठी अज ्थ करिाना प्ाधाÆ्यøमाचा
GNक Ìहिजे णशकÁ्याची आणि प्गिीची स ंधी हx्य.
–. कं्पनयां¸या संसकृतरीत सुVारणा:
मानवी भांPवलामध्ये गुंिविूक करÁ्याचा >क Zा्यदा Ìहिज े संस्े¸्या संसकpिीमध्ये
सुधारिा हxिे. उ¸च कामगार समाधान , प्णिबधदिा आणि स ंप्ेरिामुbे संपूि्थ
संसकpिीमध्ये सुधारिा हxिे. कम्थचाö्यांना णशका्यचे आहे, त्यांना त्यांचे कåरअर
णवकणसि करा्यच े आहे आणि त्यांना दररxज का्या ्थल्याि जाÁ्याचा आ नंद आहे. >क
सकारातमक संसकpिी सशक्त व आन ंदी कम्थचारी णनमा्थि करिे.
२.४ वशक्षणाचा खच्थ ि आजरीिन Zायदे
णश±ि Ìहिजे णशकिे णकंवा ज्ान, कyशल्य, मूल्ये, णवĵास आणि सव्यी अणधúहि करÁ्याची
प्णø्या हx्य. श u±णिक पधदिीमध्य े क्ा लेखन, चचा्थ, णश±ि, प्णश±ि आणि णनद¥णशि
संशxधन ्यांचा समावेश हxिx. णश±कां¸्या माग्थदश्थनाखाली णश±ि G ेिा ्येिे. ि्ाणप, णवद्ा्ê
सव्यं प्ेरिेने णश कू श कि x. C पच ा åरक व अनy पच ाåर क पध द िीन े णश ± ि Gेिा ्येिे.
Cपचाåरक णश±ि प ूव्थ प्ा्णमक पासून महाणवद्ाल्य व णवद्ापीठा ंप्य«िचे असिे.
अ. वशक्षणाचा खच ्थ (Cost of Education) :
णश±ि ±ेत्ािील नवीन णवकासाकP े पाहिा णश±िा¸्या भणवÕ्याकP े ल± देिे कठीि
Lाले आहे. खाजगी णवद्ापीठ दज ¥दार णश±ि देि आहेि, परंिु त्यांचा खच्थ प्चंP
असिx. आज भारिािील काही प्म ुख संस्ांमध्ये अणभ्यांणत्कì णश±िाचा खच ्थ १०
लाख Łप्यां¸्या दरÌ्यान आह े, िx १५ वरा्थनंिर ४० िे ५० लाख Łप्यांप्य«ि वाQेल,
आज खाजगी महाणवद्ाल्यािील व uद्कì्य णश±िाचा खच ्थ २५ लाख Łप्ये आहे, िxच
१५ वरा्थनंिर १ कxNी Łप्यांप्य«ि असेल, Ó्यवस्ापन कxNz्यािील वuद्कì्य
णश±िाचा खच ्थ िर प्चंP वाQला आह े. जगािील सवा ्थि वेगवान णवकसनशील
देशांपuकì भारि >क आह े. भारिािील वारसा आणि स ंसकpिीच उ¸च प्िीची नÓह े िर
अलीकPेच णश±िासाठी जगभरािील णवद्ा्ê आकणर ्थि Lाले आहेि.
णवदेशी णवद्ाÃ्या«साठी भारि हा जगाि उ¸च १५ देशाि णश±ि खचा ्थ¸्या बाबिीि
महागPा देश आहे. 6िर देशा¸्या िुलनेि भारिाि राहÁ्याचा खच ्थ Zार कमी आह े.
भारि सरकार णश±िासाठी णवणवध प्कार े णनधी पुरणविे. munotes.in

Page 14

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
14 भारिािील उ¸च णश±िाचा खच ्थ वाQि आहे. २०१७ ¸्या बाजार णस्िीन ुसार उ¸च
णश±िासाठीची उ लाQाल ७ लाख ८ हजार कxNी Łप्या ंची हxिी. देशाि उ¸च
णश±िाचा णहससा बाजारािील आकार ६०; िर प्ा्णमक णश±िाचा णहससा ४०
आहे. भारिािील णश±िाचा खच ्थ महागाईपे±ा वेगवान आहे. >का सव¥±िानुसार
मध्यमवगê्य क ुNुंब त्यां¸्या पगारा¸्या ६० र³कम मुलां¸्या णश±िावर खच ्थ
करिाि. ्यामध्य े Z ì, पुसिके, ्युणनZॉम्थ, वाहिूक खच्थ, Nz्यूशन Zì व 6िर
कåरअरसाठी लागिारी Zìचा समाव ेश आहे. अË्यासानुसार सव्थसाधारि पालका ंना
>का मुला¸्या णश±िासाठी २०२५ सालाप्य«ि ‘० लाख Łप्ये प् ा ् ण म क
णश±िापासून उ¸च णश±िाप्य «ि खच्थ करावे लागिील. उ¸च णश±िा¸्या वाQत्या
णकंमिीमुbे अनेक पालक णचंिाúसि असिाि. त्याप uकì बहòिेक पालक खच्थ अणधक
असल्याने चांगले णश±ि देवू शकि नाहीि. भारिी्य पालका ंना अशा उ¸च श u±णिक
खचा्थिून खरxखर ्xPीशी सवलि पाहीज े.
ब. वशक्षणाचे आजरीिन Zायद े:
ब¤जाणमन Ā§कणलन¸्या मिे, 'णश±िािील ग ुंिविूकìची भरपाई सवōत्तम असि े.
णश±िाि चांगल्या आ्युÕ्यािील सुवि्थ णिकìN Ìहिून पाणहले जािे. परंिु अनेक िŁि
मुलांना ्यxµ्य व्याि ह े णिकìN णमbि नाही. अन ेक णवद्ाÃ्या«ना त्यां¸्या सभxविाल¸्या
शu±णिक संस्ांचा Zा्यदा Lाला नाही. णश± िाचे आजीवन Zा्यद े पुQीलप्मािे
आहेि.
१. आवर्थक िृधदरी आवण वसररता:
अनेक अ््थशास्त्रज् सहमि आह े कì, णश±ि आणि आण् ्थक वpधदी व णस्रिेचा
प्त्य± सहसंबंध आहे. जेÓहा Ó्यक्तìची श u±णिक प्गिी हxि े, िेÓहा देशाची
आण््थक वpधदी हxिे. देशाचे अणधक णशण±ि नागåरक त्यांची Ó्यणक्तगि आणि
सामाणजक अ् ्थÓ्यवस्ा अणधक णवकणसि आणि ्यशसवी हxÁ्याची श³्यिा
असिे. णश±िाचा उतपÆन वाQ आणि उतपÆन णविरिावर जxरदार प्भाव
पPिx. णश±िाम ुbे संपूि्थ देशाचा Zा्यदा हxिx.
२. आनंदरी आवण वनरोगरी जरीिन:
णश±िाचा सवा ्थि महßवाचा Zा्य दा Ìहिजे वu्यणक्तक जीवनािील स ुधारिा
आणि सामाणजक जीवन ्यxµ्य प्कार चालि े हा हx्य. आÌही दीG ्थ, ज्ानी आणि
आनंदी जीवन जगिx. आण् ्थक सहका्य्थ आ ण ि ण व क ा स ा स ा ठ ी स ंGNना
(OECD) ¸्या मिे, णशण±ि लxक णवणवध सामाणजक का्या ्थि सणø्य सहभागी
असिाि. उदा. मिदान , सव्यंसेवी सहका्य्थ, राजकì्य णहि व व u्यणक्तक णवĵास
6त्यादी. रxज¸्या जीवनाि स ुधारिा करÁ्याणशवा्य णशण±ि Ó्यक्तì त्या¸्या
समक± अणशण±ि Ó्यणक्तप े±ा जासि आ्य ुÕ्य जगिाि. जीवनश uलीि सुधारिा
आणि संपूि्थ कल्याि सुधारÁ्यासाठी णश±ि आवÔ्यक आह े.
३. सामावजक Zायद े - एकता आवण विश्वास:
णश±िामुbे संपूि्थ समाजाचा Zा्यदा हxिx. >क णशण±ि समाज >क स ं्युक्त
समाज आहे. णश±िामुbे समाजाि >कणत्िपिा आणि स ुसंगििेची भावना munotes.in

Page 15

श्रम बाजाराचे सवरूप – २
15 णनमा्थि हxिे. देशािील नागåरक ज ेवQे अणधक णशण±ि असिील , िेवQा देशाचा
आण््थक णवकास हxईल.
४. दाåरद्रय वनमू्थलन:
अत्यंि गरीबीमध्ये राहिाö्या अन ेक मुलांना मूलभूि णश±ि णमbि नाही आणि
णश±िाची कमिरिा गरी बीचे मूb कारि आह े. उदा. सव्थ मुलांनी मुलभूि
वाचन कyशल्य स ंपादन केल्यास १७.१ दशल± लxकांना अत्यंि गरीबीिून
बाहेर काQिा ्येईल. णश±ि आ्यxगान े णदलेल्या णशकÁ्या¸्या रूपर ेरेनुसार,
णश±ि ‘० दाåरþ्य कमी करÁ्यास मदि करू शकि े.
“. समानता िाQवित े:
णश±ि हे महान समिुल्यापuकì >क आहे. जाि, णलंग णकंवा सामाणजक वग ्थ
वगbिा प्त्येकासाठी समान स ंधी उपलÊध हxÁ्याची खात्ी णश±िाम ुbे णनमा्थि
हxिे. णश±िाची कमिरिा अन ेक चांगल्या नxकरी¸्या स ंधीपासून Ó्यक्तìला
वंणचि ठेविे. णश±िामुbे मुली व मणहलां¸्या संधीप्या्थ्याि वाQ हxिे. प्त्येक
वाQीव वगा्थसह मणहलेची कमाईउतपÆन १० िे २० ने वाQू शकिे.
६. गुन्ेगाररीला आळा:
णश±िामुbे Ó्यक्तìला चांगले आणि वाईN ्या¸्यािील Zरकाची जािीव हxि े.
समाजाप्िी कि ्थÓ्याची भावना उतपÆन Ó्य ुतपÆन हxिे. दाåरþz्याि राहिारे आणि
सवा्थणधक कमजxर असिाि. स ंधी¸्या अभावाम ुbे असे लxक कधीकधी
बेका्यदेशीर मागा्थचा अवलंब करिाि. णश±िाम ुbे संधी णनमा्थि हxिे आणि
लxक अशा समाजणवGािक णø्या Nाb ू शकिाि.
७. ्पया्थिरणरीय Zायद े:
सन २०‘० प्य«ि हवामानािील बदल आणि न uसणग्थक आपत्ती¸्या वाQीव
दरामुbे १२२ दशल± लxक दाåरþ z्याि ्येवू शकिील. úीन 6 ंPसůीजमध्ये
अत्यंि कुशल लxकांची आवÔ्यकिा आह े आणि हे कyशल्य णश±िाम ुbे णनमा्थि
हxि आहे. णश±ि शेिकö्यांना शाĵि शेिी करÁ्यास मदि कर ेल. वाचन,
लेखन, कyशल्य असिार े ल xक प्य ा्थवरिाणवर्यी अणधक स ंवेदनशील व
जागरूक असिाि.
–. वलंग\ेद कमरी:
णलंगभेदामुbे णकंवा मणहलाणवर्यी¸्या प ूव्थúहामुbे त्यां¸्या णश±िावर णवपरीि
पåरिाम हxिx. शारीåरक णह ंसाचारा¸्या णभिीम ुbे अनेक मुली व मणहला शाb ेि
जाि नाहीि. ि्ाणप , णश±ि लxकां¸्या मनxवpत्तीवर सकारातमक पåरिाम करू
शकिे. त्यामुbे णहंसा णनरूप्यxगी हxि े. munotes.in

Page 16

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
16 ९. बालवििा्ाला आळा:
अनेक णवकसनशील राÕůा ंमध्ये ब ा ल ण व व ा ह ह ी > क म x ठ ी ण च ंिा आहे.
णश±िामुbे ह ी ध x क ा द ा ्य क प ध द ि ी आ ण ि प् व pत्ती कमी Lाली आह े.
णश±िािील वाQीबरxबर म ुलéचे लµनाचे व्य वाQिे, बालणववाहाला आbा
बसिx.
१०. मातृमृÂयूदर कमरी:
णश±िामुbे मािा मpत्यूदर कमी हxवू शकिx. सव्थ मािांना प्ा्णमक णश±ि
णमbाल्यास मािा म pत्यू दर दxन-िpिी्यांश कमी हxईल. णश±िाचे बरेच Zा्यदे
>कमेकांशी संबंणधि आहेि. Ó्यक्तì¸्या जीवनाि पåरणस्िी स ुधारÁ्यासाठी िे
>कत् काम करिाि. द ुद¨वाने जगभराि अन ेक णठकािी णश±िाच े Zा्यदे णमbू
शकि नाहीि ि े णश±िा¸्या म्या ्थणदि प्वेशामुbे. णश±िाचा अभाव Ìहिज े
गåरबी, असमानिा आणि काही व ेbा गुÆहेगारी आणि णहंसा ्यासार´्या मxठ z्या
समस्याची णनणम ्थिी हx्य. मागासभागाि शाbा¸्या स ुणवधामुbे शेकPx मुले
गरीबीिून बाहेर पPिाि.
२.“ सारांश (SUMMARY )
१. अलीकP¸्या काbाि मानवी भा ंPवलािील गुंिविूक णवŁĦ भyणिक भा ंPवलािील
गुंिविूक हे सपĶपिे मांPÁ्याि आले आहे.
२. मानवी भांPवला¸्या गुंिविुकìमध्ये णश±ि-प्णश±ि, आरxµ्य, स्लांिर 6त्यादéचा
समावेश हxिx.
‘. 6िर गुंिविुकìप्मािे मानवी भांPवल गुंिविुकìमध्ये भणवÕ्यकालीन कमाईसाठी चाल ू
काbाि केल्या जािाö्या ग ुंिविुकìचा समावेश हxिx.
४. शाले्य आणि संपूि्थ णश±ि प्िाली हा मानवी भा ंPवल गुंिविुकìचा महßवाचा प्कार
आहे, ज्याĬारे कम्थचाö्यां¸्या भणवÕ्यकालीन कमाईमध्ये आणि रxजगारणभम ुखिेमध्ये
वाQ हxिे.
५. गुंिविुकì¸्या परिाÓ्याची ि ुलना गुंिविुकìचा णनि्थ्य GेÁ्यापूवê¸्या गुंिविुकìवरील
खचा्थशी केली जािे.
२.६ प्रij (QUESTIONS )
प्ij १. मानवी भांPवलाचा णसधदा ंि सपĶ करा.
प्ij २. णश±िाचा खच्थ व आजीवन Zा्यद े सपĶ करा.
प्ij ‘. मानवी भांPवलािील गुंिविूक णवरद करा.
7777777munotes.in

Page 17

17 ‘
श्रमाचरी मागणरी
घटक रचना
‘.० उणĥĶ्ये
‘.१ प्सिावना
‘.२ श्रम मागिीची Ó्या´्या
‘.‘ श्रम मागिीचा णसĦाÆि
‘.४ कालावधी आणि बाजाराच े प्कार
‘.५ श्रम बाजाराचे प्कार
‘.६ उद्xगाकPून श्रम मागिी
‘.७ श्रम मागिीचे णनधा्थरक GNक
‘.८ सारांश
‘.९ सरावासाठी प्ij
३.० 8वĥĶये (OBJECTIVES )
• श्रमाची मागिी ही स ंकलपना समजा9न G ेिे.
• श्रमा¸्या मागिीची स uĦांणिक बाजू समजा9न Gेिे
• कामगार मागिी¸्या णनधा ्थरक GNकांवर चचा्थ करिे.
३.१ प्रसतािना (INTRODUCTION )
श्रम बाजार हा मजुरां¸्या Ìहिजेच कामगारां¸्या पुरवठा आणि मागिी स ंदभा्थिील बाजार
आहे. ्या बाजारामध्य े कम्थचारी (Employee) श्रमाचा पुरवठा करिाि आणि णन्यxक्त े
(Employer) श्रमाची मागिी नŌदविाि. श्रम बाजार हा कxित्याही अ् ्थÓ्यवस्ेचा >क
प्मुख GNक असिx आणि भा ंPवल, वसिू आणि सेवांसाठी असलेल्या बाजारपेठांशी
गुंिागुंिीने जxPलेला असिx. आपि ्या पाठामध्य े श्रमा¸्या मागिीची बाज ू समजा9न Gेिार
आहxि.
भूमी, भांPवल, श्रम आणि स ं्यxजन हे उतपादन प्णø्य ेचे मुलभूि GNक आहेि. वसिू अ्वा
सेवेचे उतपादन करिाना उतपा दन संस्ा त्यां¸्या उतपादन प्øì्य ेमध्ये श्रम आणि भा ंPवल
हे दxन महतवाचे GNक वापरि असिाि. उतपादन प्णø्य ेिील ्या उतपादन GNका ंची मागिी
ही िे ज्या वसिू¸्या उतपादन प्णø्य ेशी णनगPीि आह ेि त्या वसिू णकंवा सेवे¸्या मागिीवर
अवलंबून असिे. त्यामुÑ्ये श्रमाची बाजारपेठेिील मागिी ही अप्त्य± मागिी ( Derived
Demand) असिे. munotes.in

Page 18

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
18 ३.२ श्रम मागणरीचरी वया´या (DEFINITION OF LABOR DEMAND )
श्रम मागिी¸्या प ुQीलप्मािे Ó्या´्या केल्या जा9 शकिाि.
१. ‘णदलेल्या कालावधीि >का णवणशĶ व ेिन दराने णन्यxक्ते कामगारांना कामावर G े9
6ण¸Jिाि िी कामगार स ं´्या Ìहिजे श्रमाची णकंवा कामगारांची मागिी हx्य’ णकंवा
२. अ््थशास्त्राि, णन्यx³त्याची श्रम मागिी ही मज ुरी¸्या िासांची सं´्या आहे ज्याला
णन्यxक्ता वेगवेगÑ्या बाĻ (बाĻåरत्या णनधा ्थåरि) चलनांनुसार कामावर G ेÁ्यास 6¸Jुक
आहे, जसे कì मजुरीचा दर, भांPवलाची >कक णक ंमि, त्या¸्या उतपादनाची बाजार -
णनधा्थåरि णवøì णकंमि 6.
श्रमाची मागिी ही उतपादन प्णø्य ेशी संबंणधि अनेक बाĻ GNकाचा पåरिाम असि े.
ही बाब वरील दxनही Ó्या´्या ंवरून णदसून ्येिे. त्यापuकì जवbून संबंणधि असिारा
महतवाचा GNक Ìहिज े ज्या वसिु अ्वा सेवे¸्या उतपादन प्णø्येमध्ये हे श्रम वापरले
जािार आहेि अशा वसिु आणि सेवांना बाजारामध्य े असिारी मागिी. Ìहि ूनच
उतपादनाचा GNक Ìहि ून श्रमाची मागिी ही स ुरूवािीला उलल ेख केल्याप्मािे >क
Ó्युतपÆन मागिी आह े, त्यामध्ये श्रमाची मागिी णनÓवb श्रमासाठी क ेली जाि नाही,
िर वसिू आणि सेवां¸्या उतपादनाि त्या¸्या ्यxगदानासाठी क ेली जािे.
३.३ श्रम मागणरीचा वसĦा ंत (THEORY OF LABOR DEMAND )
ज्याप्मािे वसिु मागिी¸्या णन्यमाप्माि े वसिूची णकंमि कमी Lाल्यावर उपभxक्ता त्या
वसिूचे ज ासि न ग ख र ेदी करा्यला ि्यार हxिx त्याप्माि े सं्यxजक णकंवा उतपादक
श्रमासार´्या उतपादन GNकाची णक ंमि (मजुरी णकंवा वेिन) कमी Lाल्यास अणधक श्रणमक
कामावर ¶्या्यला ि्यार हxिx.
उतपादना¸्या बाजारप ेठेि णवकल्या जािाö ्या वसिू णकंवा सेवांचे उतपादन करÁ्यासाठी
कंपÆ्या उतपादनाच े णवणवध GNक—प्ामु´्याने भांPवल आणि श्रम — >कत् करिाि. त्या ंचे
>कूि उतपादन आणि ज्या पĦिीन े िे श्रम आणि भा ंPवल >कत् करिाि ि े िीन GNकांवर
अवलंबून असिे
१. उतपादन मागिी
२. णदलेल्या मजुरीला त्यांना णमbू शकिारे श्रम आणि भांPवल
‘. उपलÊध िंत्ज्ान
श्रमा¸्या मागिीचा अË्यास करिाना वरील िीन GNका ंचा उतपादन स ंस्ां¸्या श्रमा¸्या
मागिीवर कशाप्कारे पåरिाम हxिx , हे समजावून Gेिे आवÔ्यक ठरि े.
१. 8Â्पादन मागणरीतरील बदल :
जर >खाद्ा उतपादन स ंस्े¸्या उतपादनाची मागिी वाQली , िर िी उतपादन स ंस्ा
अणधक मजुरांची Ìहिजेच श्रमाची मागिी कर ेल, आणि अणधक कम ्थचारी णन्युक्त
करेल. आणि जर उतपादन स ंस्े¸्या वसिू आणि सेवां¸्या उतपादनाची मागिी कमी
Lाली, िर उतपादन संस्ेला कमी श्रम कामगार लागिील आणि त्याि ून कामगारांची munotes.in

Page 19

श्रमाची मागिी
19 मागिी कमी हxईल आणि कमी कम ्थचारी कामावर ठ ेवले जािील. त्याम ूbे श्रणमकांची
मागिी ही संबंणधि उतपादन स ंस्े¸्या उतपाणदि वसि ु मागिीशी प्त्य± स ंबंणधि आहे.
२. मजुररीिेतनातरील बदल :
वेिन बदलल्यावर कम ्थचाö्यांची सं´्या (णकंवा >कूि श्रम िास) मागिी कशी बदलि े?
हे आपि >का उदाहरिाि ून समजावून Gे9. समजा, >का णवणशĶ उद्xगाला दीG ्थ
कालावधीि सिि ब दलिाö ्या मजुरी दराला सामxर े जावे लागि आहे. मात् िंत्ज्ान,
भांPवल आणि उतपादनाची णक ंमि - उतपादनाची मागिी ्या ं¸्यािील संबंध
अपåरवणि्थि राहि आहेि. अशा पåरणस्िीि मज ुरी दर वाQल्यास मागिी क ेलेल्या
मजुरां¸्या प्मािावर का्य पåरिाम हxईल ?
सव्थप््म, जासि मजुरी Ìहिजे जासि उतपादन खच ्थ आणि उतपाणदि वसि ू¸्या
णकंमिीमध्ये वाQ. आिा उतपादना¸्या उ¸च णकमिीला úाहक आपली खर ेदी कमी
करून प्णिसाद द ेि असल्याने त्या उतपाणदि वसि ूची मागिी कमी हxईल. उतपाणदि
वसिूची मागिी कमी Lाल्यावर णन्यxक्ते त्यांचे उतपादन आणि रxजगार (6िर गxĶी
समान आहेि) कमी करिील. रxजगारािील ्या Gसरिीला बदलत्या आकारमानाचा
पåरिाम -सकेल 6Zे³N - उतपादना¸्या JxN z्या प्मािािील बदला ंचा 6ण¸Jि
रxजगारावर हxिारा पåरिाम - Ìहििाि.
३. 8्पलÊV तंत्रज्ानामधये बदल:
दुसरे, मजुरी वाQिे Ìहिून (्ये्े णकमान सुŁवािीला भांPवलाची णकंमि बदलि नाही
असे गpहीि धरून) णन्यxक्ते आधुणनक िंत्ज्ानाचा अवल ंब करून उतपादन खच ्थ कमी
करÁ्यासाठी प््यतन करिील. अस े िंत्ज्ान भांPवलावर जासि आणि श्रमावर कमी
अवलंबून असिे. अणधक भांPवल-क¤णþि उतपादन पĦिीकP े वbल्यामुbे 6ण¸Jि
रxजगार कमीच हxईल. ्या पåरिामाला प्णिस्ापना पåरिाम ( Substitution Effect)
असे ÌहNले जािे, कारि वेिन वाQले कì भांPवल श्रमा¸्या जागी प्णिस्ापीि हxि े.
णवणवध वेिन दरांचे रxजगार सिरा ंवर हxिारे पåरिाम आपि प ुQील उदाहरिाि ून
समजा9न Gे9. पुQील िकत्यामध्ये (िक्ता ø. ‘.१) >का कालपणनक उद्xगाकP ून
श्रमालाकामगारा ंना असलेली मागिी णवचाराि G ेिली आहे.
तक्ता क्र. ३.१
प्रÂयेक मजुररी¸या ्पातळरीिर मागणरी क ेलेले मजूर मजुररी प्रतरी तास (` मधये) श्रमालाकामगारा ंना असलेलरी मागणरी ‘० २२० ४० १९० ५० १६५ ६० १‘२ ७० ११० ८० ९२ munotes.in

Page 20

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
20 वरील िक्ता ø. ‘.१ मध्ये बदलत्या मजुरी पािbीशी स ंबंणधि कामगारांना असलेली
कालपणनक मागिी पािbी दश ्थवली आहे. ्यापूवê उललेख केलेल्या बदलत्या
आकारमानाचा पåरिाम -सकेल 6Zे³N आणि प्णिस्ापन पåरिाम ्या दxGा ंचा
>कणत्ि पåरिाम Ìहि ून मजुरीचा दर वाQि ग ेल्याने ्ये्े रxजगार पािbी कमी कमी
हxि गेलेली णदसिे. िक्ता ø. ‘.१ मधील मजुरीचे दर आणि रxजगार पािbी
्यां¸्यािील संबंध आलेखा¸्या सहाय्याने मांPल्यास आपल्याला श्रमाचा मागिी वø
उपलÊध हxिx. असा वø आक pिी ø. ‘.१ मध्ये दश्थवला आहे.
आकpिी ø. ‘.१ मध्ये श्रमा¸्या मागिी वøाचा उिार PावीकP ून उजवीकPे खाली
्येिारा Ìहिजे नकारातमक आह े. श्रम मागिी वøाचा हा नकारातमक उिार कमी मज ुरी
दरापाशी श्रमाची जासि मागिी आणि ्या उलN जासि मज ुरी दरापाशी श्रमाची कमी
मागिी ही णस्णि दश ्थविx. वसिु अ्वा सेवे¸्या मागिी वøाप्माि े श्रमाचा मागिी
वø हा दxन चलांमधील नकारातमक सहस ंबंध दश्थविx कì ज्यामध ून मजुरी वाQली
कì कमी मजुरांची मागिी केली जािे असा अ््थ सपĶ हxिx. व ेगÑ्या शÊदाि
सांगाव्याचे Lाल्यास श्रमाचा मागिी वø >क महßवाची बाब सपĶ करिx िी Ìहिज े,
मागिी प्भाणवि करिार े 6िर GNक णस्र असिा ना, रxजगाराची अप ेण±ि पािbी
मजुरी¸्या दरािील बदला ं¸्या णवŁĦ णदश ेने बदलिे.
श्रमाचा काल्पवनक मागणरी िक्र

आकृतरी क्र. ३.१
बदलत्या आकारमानाचा पåरिाम -सकेल 6Zे³N आणि प्णिस्ाप न पåरिाम ्या
दxGांचा >कणत्ि पåरिाम साधला ग ेल्यामुbे श्रमा¸्या मागिी वøाचा उिार असा
नकारातमक हxिx. ्या दxनही पåरिामा ंचे सपĶीकरि आपि ्याप ूवê पणहले आहे. श्रम
मागिी वøा¸्या नकारातमक उिाराची कारिमीमा ंसा GNिी सीमाÆि उतपादकिा
(Diminishing Marginal Productivity) ्या संकलपने¸्या आधारे देखील केली
जािे. ही कारिमीमा ंसा आिा आपि ्x P³्याि समजून Gे9्या. 0102030405060708090
0 50 100 150 200 250मजुररीप्रतरीतास
कामगारांनाअसलेलरीमागणरीmunotes.in

Page 21

श्रमाची मागिी
21 ३.३.१ श्रमाचे वसमांत 8Â्पादन (Marginal Product of Labor) :
श्रमाचे णसमांि उतपादन Ìहिज े उतपादन प्णø्य ेमध्ये श्रमाचा >क अणधक नग वापरल्याम ुbे
उतपादन संस्े¸्या >कूि उतपादनामध्य े पPिारी भर हx्य. उदा. १० कामगार कामावर
असिाना उतपादन स ंस्ेचे >कूि रxजचे उतपादन ८० नगांचे हxि असेल. अशावेbी अणधक
>क कामगार कामावर Gेिल्यामुbे >कूि रxजचे उतपादन ८७ नगांचे हxि असेल िर >कूि
उतपादनामध्ये ७ नगांची भर पPिे Ìहिजेच ्या ११ Ó्या øमांकावर कामावर G ेिलेल्या
कामगाराचे णसमांि उतपादन ७ नग आहे असे Ìहििा ्येईल.
? MPL = ο்௉
ο௅ = ்௉௙ି்௉௜
௅௙ି௅௜
्ये्े f आणि i अनुøमे अंणिम आणि सुरवािीचे उतपादन मुल्य दश्थणविाि. जेÓहा श्रमाची
नगसं´्या (L) >का नगाने वाQिे िेÓहा οܮ चे मुल्य १ >वQे असिे.
श्रमाचे णसमांि उतपादन नेहमी उतपादना¸्या भyणिक नगस ं´्येमध्ये Ó्यक्त केले जािे. वर
णदलेल्या उदाहरिामध्य े श्रमाचे सरासरी उतपादन ( Average Product of Labor) ८ नग
6िके (८०१०) Ìहिजेच श्रमा¸्या णसमा ंि उतपादन मूल्यापे±ा जासि आह े. कारि श्रमाचा
>क अणधक नग कामावर G ेिल्यामुbे >कूि उतपादनामध्य े पPि जािारी भर न ेहमी GNि
जािारी असि े. ्यालाच अ््थशास्त्रामध्ये GNत्या णसमांि उतपादकिेचा णन्यम अस े ÌहNले
जािे.
३.३.२ वसमांत 8Â्पादन प्राĮरी (Marginal Revenue Product) :
णसमांि उतपादन प्ाĮीचे मुल्य श्रमा¸्या णसमा ंि उतपादनाला उतपाणदि वसि ू¸्या णकंमिीने
गुिले असिा प्ाĮ हxि े.
? MRP = MPL u P
वरील उदाहरिामध्य े ११ वा कामगार कामावर G ेÁ्यापूवê >कूि उतपादन ८० नगांचे हxिे.
त्या उतपाणदि वसि ूची णकंमि समजा १० Łप्ये आहे. अशावेbी >कूि उतपादन मुल्यप्ाĮी
८० u १० ८०० Łप्ये राहील. ११ वा कामगार कामावर कामावर G ेिल्यानंिर >कूि
उतपादन ८७ नगांचे Lाले. आिा >कूि उतपादन मुल्यप्ाĮी ८७ u १० ८७० Łप्ये
हxईल. Ìहिजेच >कूि प्ाĮीमध्ये ८७० – ८०० ७० Łप्यांची भर पPली. हीच णसमा ंि
उतपादन प्ाĮी आहे. उतपाणदि वसिूची णकंमि णस्र असल्यान े णसमांि उतपादनाला णक ंमिीने
गुिले असिा(वरील MRP = MPL u P हे सूत् वापŁन) आपल्याला णसमांि उतपादन प्ाĮी
णमbिे.
जसे >क अणधक कामगार ( णसमांि मजूर) कामावर Gेिल्यामुbे >कूि उतपादनामध्य े पPिारी
भर (णसमांि उतपादन) GNि जािारी असि े त्याच पĦिीने उतपाणदि वसि ूची णकंमि णस्र
असल्याने >क अणधक कामगार ( णसमांि मजूर) कामावर Gेिल्यामुbे >कूि उतपÆनामध्ये
पPिारी भर (णसमांि उतपादन प्ाĮी -MRP ) सुĦा GNि जािारी असि े. हे GNि जािारे
णसमांि उतपादन प्ाĮीच े (MRP) वेbापत्क Ìहिज ेच श्रमाचा मागिी वø असिx. munotes.in

Page 22

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
22 श्रमाचा वसमांत 8Â्पादन प्राĮरी (MRP ) िक्र

आकृतरी क्र. ३.२
वरील आकpिी ø. ‘.२ मध्ये वेगवेगÑ्या वेिनमजुरी दरांपाशी णन्यxक्ते णकिी कामगारा ंना
कामावर Gेिील हे दश्थणवले आहे. उदाहरिा््थ पणहला कामावर G ेिलेला कामगार ८ Łप्ये
मुल्याचे उतपादन करिx. द ूसरा कामगार कामावर G ेिल्यानंिर दxGे णमbून >कूि उतपादन
मुल्यामध्ये ७ Łप्यांची भर Gालिाि. णिसरा कामगार कामावर G ेिल्यानंिर णिGे णमbून
>कूि उतपादन मुल्यामध्ये ६ Łप्यांची भर Gालिाि. ्याच पĦिीन े ४ ्ा, ५ वा, ६ वा
कामगार कामावर G ेिल्यानंिर प्त्येक वेbी सव्थ णमbून अनुøमे ५ Łप्ये, ४ Łप्ये, ‘ Łप्ये
अशी >कूि उतपादन मुल्यामध्ये (>कूि प्ाĮीमध्ये) भर Gालिाि. ्यावरून अस े ल±ाि ्येिे
कì, कामगारांची मागिी हे णसमांि उतपादन प्ाĮी (MRP ) चे Zणलि आहे.
? QL = f (MRP)
वरील आकpिीमधील MRP वø हाच उतपादन स ंस्ेचा (कंपनी) कामगारश्रम मागिी वø
आहे. जxप्य्थÆि कामगार >क ूि प्ाĮीमध्ये धनातमक भर Gालि आह ेि िxप्य«ि >कूि प्ाĮी
वाQिच राहिार आहे. जxप्य«ि >कूि प्ाĮी वाQि आह े, िxप्य्थÆि उतपादन स ंस्ेला अणधक
कामगार कामावर G ेिे लाभदा्यकच आहे. मात् प्त्य±ाि कामावर ¶्याव्या¸्या कामगारा ंची
सं´्या ही >कूि प्ाĮी वाQि आह े णकंवा नाही ्यावरून ठरि नस ून MRP = MFC ्या
नवसनािन समानि ेिून ठरिे हे आपि पुQे समजून Gे9.

0123456789
0 2 4 6 8 10MRP
€ȡ˜‚ȡšȡȲ…Ȣ Ȳəȡd = MRP
munotes.in

Page 23

श्रमाची मागिी
23
३.३.३ वकतरी कामगार कामािर घ ेणार?
ըշ֣ֆ֠ᮓ ի᭜֌֞ֈ֊֚ե᭭և֧ֆ֔֠շ֐֞չ֒֞ ֚ե᭎֧֑ռ֟֠֊᳟֟ֆ֠

उतपादन संस्े¸्या (कंपनी) णकिी कामगार कामावर ¶्याव्याच े? ्या णनि्थ्याची प्णø्या वरील
आकpिी ø. ‘.‘ ¸्या मदिीने आपि ्xP³्याि समजाव ून Gे9. ्ये्े अ््थÓ्यवस्ेिील श्रम
बाजारपेठेमध्ये पूि्थ सपधा्थ आहे. त्यामुbे उतपादन संस्ेला बाजारपेठेमध्ये कामगार मागिी
नŌदणविाना अ् ्थÓ्यवस्ेिील श्रम बाजारप ेठेमध्ये मागिी आणि प ुरवठz्या¸्या समानि ेिून
णनधा्थåरि हxिारा मज ुरी दर णसवकारावा लाग ेल. हा दर आक pिीमध्ये OB असा आहे. ्या
दरापाशी उतपादन स ंस्ा णिला हवे िेवQे कामगार कामावर G े9 शकिे. त्यामुbे उतपादन
संस्ेसाठी उपलÊध हxिारा श्रम प ुरवठा वø हा प ूि्थ लवणचक Ìहिज ेच आPÓ्या अ±ाला
समांिर असिार आह े. आकpिीमध्ये हा उतपादन स ंस्ेसाठी उपलÊध हxिारा श्रम प ुरवठा
वø S = MFC असा आहे. महत्तम नZा णमbवि े हे उतपादन संस्ेचे >क महतवाचे ध्ये्य
असिे. उतपाणदि वसि ू¸्या अनुरंगाने णवचार कराव्याचा Lाल्यास ज्या उतपादन पािbीपाशी
उतपादन संस्ेची णसमांि प्ाĮी (Marginal Revenue -MR) आणि णसमांि खच्थ
(Marginal Cost -MC) समान हxिे िी उतपादन पािbी उतपादन स ंस्ेला महत्तम नZा
णमbवून देिारी असिे. ्ये्े णसमांि प्ाĮी ही णसमांि उतपादन प्ाĮी ( MRP) आणि णसमांि
खच्थ हा णसमांि उतपादन GNक खच ्थ (Marginal Factor Cost- MFC) आहे. णसमांि
उतपादन GNक खच ्थ हा शेवN¸्या उतपादन GNकावर Ìहिज ेच शेवN¸्या कामगारावर हxिारा
खच्थ ( वेिन  मजुरी) आहे. उतपादन संस्ेसाठी संिुलनाची सीमांििेची अN MR=MC
Ìहिजेच MRP = MFC ही आकpिीमध्ये णबÆदु C पाशी पूि्थ हxिे आहे. त्यामुbे C ्या
णबंदुपाशी णनधा्थåरि हxिारी कामगार स ं´्या OQ ही ्या उतपादन स ंस्ेसाठी महत्तम नZा
देिारी कामगार स ं´्या आहे. त्यामुbे ही उतपादन स ंस्ा OQ >वQे कामगार कामावर G ेईल.
उतपादन संस्ा OQ पे±ा जासि कामगार कामावर G ेिार नाही कारि ्या कामगार पािbी¸्या
पलीकPे णसमांि उतपादन प्ाĮी ( MRP) Ìहिजेच >क जादा कामगार कामावर G ेिल्यामुbे
वाQिारी प्ाĮी ही णसमांि उतपादन GNक खच ्थ (MFC) Ìहिजेच >क जादा कामगार कामावर
Gेिल्यामुbे वाQिाö ्या खचा्थ पे±ा कमी असेल. आणि हे केÓहाही उतपादन स ंस्ेसाठी
िxNz्याचेच राहील.
munotes.in

Page 24

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
24 ३.४ कालािVरी आवण श्रमाचरी मागणरी (DURATION AND LABOR
DEMAND )
अ््थशास्त्रामध्ये उतपादन Zलनाचा अË्यास करिाना कालावधी ( Time period) ही
संकलपना णवणशĶ कालाख ंPाचा संदभ्थ Gे9न, जसे कì पाच वर¥ णकंवा िीन मणहने, वापरली
जाि नाही िर िी स ंकलपनातमक ŀĶीन े व ा प र ल ी ज ा ि े. उतपादन प्णø्य े¸्या ŀĶीने
कालावधीचे प्ामु´्याने दxन प्कार केले जािाि.
१) अल्प कालािVरी ( Short Run) :
अलप कालावधी हा असा कालावधी असिx ज्यामध्य े उतपादन प्णø्य ेिील कमीिकमी
>का आदानाचे (भूमी, भांPवल, श्रम आणि सं्यxजन ्यांपuकì >क) प्माि णस्र असि े
आणि 6िर आदाना ंचे प्माि बदलिार े असू शकिे.
२) दरीघ्थ कालािVरी (Long Run) :
दीG्थ कालावधी हा असा कालावधी असिx ज्यामध्य े उतपादन प्णø्य ेिील सव्थ
आदानांचे प्माि बदलिार े असू शकिे.
३.४.१ अल्प कालािVरीतरील श्रमाचरी मागणरी ( Short run labor demand) :
अलप कालावधीिील उतपादन स ंस्ा, नÉ्याचे म ह त्त म ी क र ि क र ा व ्य ा च े अ स ल ्य ा ने,
श्रणमकांचे स ीम ांि उतपादन (MPL) वासिणवक व ेिना¸्या (WP) बरxबरीचे ह xईप्य«ि
कामगारांना कामावर ठ ेवेल. उतपादन स ंस्ा जxप्य«ि कामगारांची सं´्या वाQवल्यान े
उतपादन वाQि जा9न सरासरी खच ्थ कमी हxि अस ेल िxप्य«ि अणधकाणधक कामगारा ंना
कामावर Gेि राहील. जेÓहा नÓ्याने कामावर Gेिलेल्या कामगारावरचा णसमांि खच्थ MPL
पे±ा जासि हxईल ि ेÓहा िी उतपादन स ंस्ा नवीन कामगार कामावर G ेिे ्ांबवेल. श्रमाचा
सह्यxगी GNक , भांPवल, णस्र गpहीि धरल्याने अलप कालावधीमध्य े कामगारांची सं´्या
उतपादन प्णø्य ेमध्ये वाQवि नेल्यास श्रमाचे णसमांि उतपादन GNि जािे आणि त्यामुbे अलप
कालावधीमध्ये श्रमाचा मागिी वø PावीकPून उजवीकPे उ ि र ि ज ा ि ा र ा Ì ह ि ज ेच
नकारातमक उिरा चा राहिx (आक pिी ø. ‘.‘ चे सपĶीकरि).
३.४.२ दरीघ्थ कालािVरीतरील श्रमाचरी मागणरी ( Long run labor demand) :
दीG्थकाbाि, नZा वाQविारी उतपादन स ंस्ा आपली दxनही आदान े, श्रम (L) आणि
भांPवल (K), कमी -जासि करू शकि े. ्ये्े आपिाला अस े गpहीि धरावे लागेल कì K वाQि
असिाना (L णस्र) णकंवा L वाQि असिाना (K णस्र) GNत्या उतपादन Zलाचा णन्यम
अनुभवास ्येिx. सम-उतपादन(iso-quant) आणि सम- खच्थ (iso-cost) णवĴेरिाचा वापर
करून L आणि K चे प्या्थĮ प्माि आणि त्याआधार े दीG्थ कालखंPािील श्रमाचा मागिी वø
पुQीलप्मािे दाखविा ्येईल.
३.४.२.१ सम-8Â्पादन िक्र (Isoquants) :
प्त्येक सम-उतपादन वø णवणशĶ सिरावरील उतपादन पािbी दश ्थविx आणि ्या उतपादन
पािbीपाशी असलेली L आणि K ची णवणवध सं्यxजन (Combination) दश्थविx. जसे कì munotes.in

Page 25

श्रमाची मागिी
25 आकpिीमध्ये उतपादन पािbी ५० नग दश्थविारा सम-उतपादन वø हा ही उतपादन पािbी
गाठÁ्यासाठी आवÔ्यक असिार े भांPवल आणि श्रमच े K० + L० हे समा्यxजन दश ्थविx.
आकृतरी क्र. ३.४ : सम-8Â्पादन िक्र आवण सम -खच्थ रेषा

३.४.२.२ सम- खच्थ रेषा (iso-cost Line) :
सम- खच्थ रेरा हा >क वø आह े जx दxन आदाना ंचे (श्रम आणि भा ंPवल) णवणवध स ं्यxजन
दश्थविx कì ज्यांचा >कूि खच्थ >क सारखी र³कम असि े. णकंवा
>खादी उतपादन स ंस्ा आपल्या णन्यxणजि खच ्थ र³कमेमध्ये दxन आदानांची (श्रम आणि
भांPवल) कxिकxििी स ं्यxजन(Combinations ) वापरू शकिे हे दश्थविारी रेरा Ìहिजे
सम- खच्थ रेरा हx्य.
आकpिीमध्ये AB ही सम- खच्थ रेरा आहे. ्या रेरेचा उिार ȤȧȣȤȧȢ ्या गुिxत्तरा>वQा
राहील. ्ये्े MPL Ìहिजे श्रमाचे णसमांि उतपादन आहे आणि MPK Ìहिजे भांPवलाचे
णसमांि उतपादन आहे.
३.४.२.३ L आवण K चे 6Ķतम प्रमाण :
वरील आकpिी ø. ‘.४ मध्ये सम- खच्थ रेरा AB ही उतपादन पािbी ५० नग असलेल्या
सम-उतपादन वøाला णब ंदु D मध्ये सपश्थ करिे. त्यामूbे D णबंदुपाशी असिारी उतपादन
पािbी ही ्या उतपादन स ंस्ेची प्या्थĮ उतपादन पािbी आह े. ्या उतपादन स ंस्ेपाशी
असिारे णवत्ती्य स्त्रxि वापŁन ही ्या उतपादन स ंस्ा ५० नगांचे उतपादन करू शकि े आणि
हे उतपादन करीि असिाना ्या उतपादन स ंस्ेला Ko >वQे भांPवल आणि Lo >वQे श्रणमक
कामावर ¶्यावे लागिील. ्या D णबंदुपाशी सम खच ्थ रेरेचा उिार (Wr) असा राहील.
्ये्े श्रमाचा मxबदला w (वेिनमंजूरी) ने आणि भांPवलाचा मxबदला r (Ó्याज) ने दश्थवला
आहे.
munotes.in

Page 26

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
26 ्xP³्याि सांगाव्याचे Lाल्यास अलपकाbामध्य े उतपादन संस्ा ज्या णबंदुपाशी श्रमाची
णसमांि उतपादन प्ाĮी (MRP ) ही वेिन दरापाशी समान हxि े त्या णबंदुपाशी णनणIJि हxिारी
प्या्थĮ कामगार सं´्या कामावर G ेिे. ्याउलN दीG्थ कालावधीमध्य े ज्या णबंदुपाशी श्रमा¸्या
णसमांि उतपादनाचे िुलनातमक मुल्य (MPL चे MPK ¸्या संदभा्थिील मुल्य) हे श्रमा¸्या
िुलनातमक णकंमिीपाशी (Wr) समान हxिे त्या णबंदुपाशी णनणIJि हxिारी प्या ्थĮ कामगार
सं´्या कामावर G ेिे.
३.“ श्रम बाजाराचे प्रकार (TYPES OF LABOR MARKET )
श्रणमक बाजारप ेठेि, कामगारांचा पुरवठा Gरगुिी ±ेत्ाĬारे केला जािx आणि
उद्xगसंस्ाकPून मागिी केली जािे. भारिािील श्रम बाजारप ेठांचे खालील प्कारा ंमध्ये
वगêकरि करिा ्य ेिे.
अ) राÕůरीय श्रम बाजार:
राÕůी्य श्रम बाजार असा बाजार आहे कì, ज्यामध्ये णन्यxक्ते आणि कंपÆ्या राÕůी्य
सिरावर कामगारा ंचा शxध Gेि असिाि. उदाहरिा् ्थ कंपÆ्यांमधील वåरķ पदा ंसाठी
श्रणमकांचा शxध, संशxधन आणि बyणĦक मालमत्ता ± ेत्ाचा कामगारांसाठी शxध 6त्याणद
GNना आणि त्या अन ुरंगाने हxिारा श्रमाचा प ुरवठा हा राÕůी्य श्रम बाजाराचा भाग
असिx.
ब) सरावनक श्रम बाजार:
बहòमिांशी उतपादन ± ेत्ांमध्ये आणि उद्xगा ंमध्ये िpिी्य आणि चि ु््थ श्रेिीिील
कामांसाठी आवÔ्यक कामगारा ंचा शxध स्ाणनक पािbीवर G ेिला जािx .
>लेण³ůणश्यन, सुिारकाम , गवंPीकाम 6त्याणद कामा ंसाठी लागिारे कामगार स्ाणनक
पािbीवर उपलÊध असिाि . णन्यxक्त ेसुĦा अशा कामांसाठी स्ाणनक पािbीवर
कामगारांचा शxध Gेि असिाि. श्रमा¸्या मागिी - पुरवठz्या¸्या अशा GNनां मधून
स्ाणनक श्रणमक बाजार ि्यार हxिx. ्xP³्याि, स्ाणनक श्रणमक बाजाराि स्ाणनक
पािbीवर श्रमा¸्या द ेवाि-Gेवािीचे Ó्यवहार हxिाि.
क) अंतग्थत श्रम बाजार:
अंिग्थि श्रम बाजार ह े उतपादन संस्ेमधील >क प्शासकì्य >कक आह े ज्यामध्ये
कामगारांचे वेिन आणि दाण्यतव प्शासकì्य णन्यम आणि प्णø्या ं¸्या संचाĬारे
णन्यंणत्ि केले जािे. ्या प्कार¸्या Ó्यवस्ेमध्ये कामगारांना प्ा्णमक पािbीवर
नxकö्यांमध्ये णन्युक्त केले जािे आणि पुQे उ¸च सिर उतपादन स ंस्े¸्या अंिग्थि
कामगारांमधून भरले जािाि. वेिन आंिåरकåरत्या णनधा ्थåरि केली जािे आणि
बाजारा¸्या दबावापास ून मुक्त असू शकिे.
ड) प्रारवमक श्रम बाजार:
प्ा्णमक श्रम बाजार हा >क श्रम बाजार आह े ज्यामध्ये सामाÆ्यि उ¸च पगारा¸्या
नxकö ्या, सामाणजक सुर±ा आणि दीG ्थकाb णNकिारे कåरअर लाभ उपलÊध असिाि .
अशा प्कार¸्या नxकö ्या णमbणवÁ्यासाठी Cपचाåरक उ¸च णश±िाची आवÔ्यकिा
असिे. प्ा्णमक श्रम बाजाराणिल व ेिन दर देखील उ¸च असिx. उदाहरिा् ्थ
अका9ंNंN, वकìल, Pॉ³Nर 6त्याणद. munotes.in

Page 27

श्रमाची मागिी
27 6) दुÍयम श्रम बाजार:
दुय्यम श्रणमक बाजार हा असा श्रम बाजार आह े कì, ज्यामध्ये सामाÆ्यि3 कमी
पगारा¸्या नxकö ्या , नxकö्यांमध्ये म्या्थणदि गणिशीलिा आणि िातप ुरिी कारकìद्थ
असिे. ZासN-ZूP रेसNॉरंNमधील कामगार , गrस सNेशन अN¤PंN, णPशवॉशर,
रखवालदार 6. Ó्यवसा्य द ुय्यम श्रम बाजाराचा भाग असिाि.
३.६ 8द्ोगाकडून श्रम मागणरी (LABOR DEMAND FROM
INDUSTRY )
सव्थप््म आपि उद्xग ही स ंकलपना समजा9न G ेिली पाणहजे. >का णवणशĶ वसि ु अ्वा
सेवे¸्या उतपादन प्णø्य ेमध्ये गुंिलेल्या उतपादन संस्ा (कंपÆ्या) णमbून उद्xग ि्यार हxिx.
उदाहरिा््थ मxNर उद्xग हा मxNर णनणम ्थिीमध्ये गुंिलेल्या सव्थ कंपÆ्या णमbून बनि असिx.
्यापूवê आपि पाणहल े आहे (आकpिी ø. ‘.‘ चे सपĶीकरि) कì >कच उतपादन स ंस्ा जी
श्रमाची बाजारामध्य े मागिी -पुरवठ्या¸्या समानि ेिून णनधा्थåरि Lालेली णकंमि Ìहिजेच
मजुरी णवचाराि G े9न कामगारांची मागिी नŌदणवि े. आणि मजुरी दरा¸्या बदलान ुसार
कामावर ¶्याव्या¸्या कामगारा ंचे प्माि बदलि े. परंिु जेÓहा मजुरां¸्या णकंमिी बदलिाि
आणि >काच सपधा ्थतमक उद्xगािील सव ्थ कंपÆ्या (णकंवा >काच अपूि्थ सपधा्थतमक उद्xगािील
कxित्याही कंपÆ्या) त्यांचे >कूि उतपादन बदलÁ्यासाठी त्या ंना आवÔ्यक असल ेल्या
श्रमां¸्या प्मािाि बदल हxिx , िेÓहा त्या उद्xगा¸्या उतपादनाची णक ंमि सुĦा बदलिे. त्या
बदलाचा पåरिाम 6ण¸Jि उतपादनावर आणि मागिी क ेलेल्या श्रमां¸्या प्मािावर हxिx.
ही बाब आपि >का उदाहरिाĬार े समजून Gे9. उदाहरिा््थ, सुिारां¸्या वेिनाि GN
Lाल्यामुbे Gरां¸्या उतपादनाची णक ंमि कमी हxईल , अशा प्कारे Gरांचा पुरवठा वø
उजवीकPे हलणवला जाईल. त्याम ुbे बांधकाम कंपÆ्या बांधकाम वाQवÁ्याची ्यxजना
आखिील आणि त्याि ून Gरां¸्या णकमिीि बदल न Lाल्यास काही णवणशĶ प्मािाि ्याप ूवê
मागिी केलेल्या सुिारांची मागिी आिखी वाQविील. मात् आिा Gरा ंसाठीचा मागिी वø
नकारातमक उिाराचा असल्यान े, उतपादनाि वाQ Lाल्यान े Gरां¸्या बाजारभावाि Gसरि
हxईल. पåरिामसवŁप , प्त्येक सविंत् कंपनीने बाजारभाव GसरÁ्याआधी ज े णन्यxणजि केले
हxिे त्यापे±ा कमी Gरांचे उतपादन करेल. ्याउलN स ुिारां¸्या मजुरीि वाQ Lाल्यास त्याचा
बरxबर णवŁĦ पåरिाम हxईल.
३.७ श्रम मागणरीचे वनVा्थरक घटक (DETERMINANTS OF LABOR
DEMAND )
श्रम णकंवा कामगारां¸्या मागिीवर प ुQील GNक पåरिाम करिाि.
अ) 8Â्पादनाचरी मागणरी :
श्रमाची मागिी ही Ó्य ुतपÆन मागिी आह े. त्यामुbे श्रमाची मागिी न ेहमी िे श्रम वापŁन
उतपाणदि केलेल्या उतपादना¸्या मागिीवर अवल ंबून असिे. उदाहरिा््थ, munotes.in

Page 28

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
28 @Nxमxबाईलची मागिी वाQल्यास @Nxमxबाईल ± ेत्ामध्ये क ा म क र Á ्य ा स ा ठ ी
कामगारांची मागिी आपxआ पच वाQेल.
ब) 8Â्पादकता :
जर उतपाणदि वसि ूची णकंमि आणि मजुरीचे दर णस्र असिील आणि श्रमा¸्या
णसमांि उतपादकिेि वाQ Lाली िर मज ुरांची मागिी वाQ ेल. मजुरां¸्या मागिीिील
ही वाQ MPL आणि मजुरीचे दर ्यांची समानिा साध ून नÉ्याचे महत्तणमकरि
करÁ्यासाठी क ेली जाईल. ्याउलN श्रमा¸्या णसमांि उतपादकिेि GN Lाली िर
मजुरांची मागिी GNेल.
क) 8Â्पादन संसरांचरी सं´या:
सामाÆ्यि उतपादन स ंस्ांची सं´्या Ìहिजेच कंपÆ्यां¸्या सं´्येि वाQ Lाल्यास
णकंवा णन्यxक्ते णन्यx³त्याची स ं´्या वाQल्यास कामगारा ं¸्या मागिीि वाQ हxि े.
उदाहरिा््थ >खाद्ा णवभागामध्य े पूवê असलेल्या कंपÆ्यांमध्ये ५ नवीन कंपÆ्यांची भर
पPल्यास त्या पåरसरामध्य े कामगारांची मागिी आपxआपच वाQ ेल.
ड) 6तर आदानां¸या वकंमतरीतरील बदल:
उतपादन प्णø्येमध्ये श्रम हा GNक भा ंPवल, सं्यxजन ्या सार´्या 6िर GNका ं¸्या
सह्यxगामध्ये वापरला जािx. त्याम ुbे अशा 6िर GNका ं¸्या णकंमिी बदलल्यास त्या
GNकांची मागिी बदलि े . आणि त्यामुbे त्या¸्या बरxबरीन े वापरले जािारे कामगारांचे
प्माि देखील बदलिे.
३.– सारांश (SUMMARY )
श्रम बाजार हा मजुरां¸्या Ìहिजेच कामगारां¸्या पुरवठा आणि मागिी स ंदभा्थिील बाजार
आहे. श्रमाची मागिी ही उतपादन प्णø्य ेशी संबंणधि अनेक बाĻ GNकाचा पåरिाम असि े.
Ìहिूनच उतपादनाचा GNक Ìहि ून श्रमाची मागिी ही स ुरूवािीला उलल ेख केल्याप्मािे >क
Ó्युतपÆन मागिी आह े, त्यामध्ये श्रमाची मागिी णनÓवb श्रमासाठी क ेली जाि नाही िर वसि ू
आणि सेवां¸्या उतपादनाि त्या¸्या ्यxगदानासाठी क ेली जािे.
ज्याप्मािे वसिु मागिी¸्या णन्यमाप्माि े वसिूची णकंमि कमी Lाल्यावर उपभxक्ता त्या
वसिूचे ज ासि न ग ख र ेदी करा्यला ि्यार हxिx त्याप्माि े सं्यxजक णकंवा उतपादक
श्रमासार´्या उतपादन GNकाची णक ंमि (मजुरी णकंवा वेिन) कमी Lाल्यास अणधक श्रणमक
कामावर ¶्या्यला ि्यार हxिx. वसि ु अ्वा सेवे¸्या मागिी वøाप्माि े श्रमाचा मागिी वø
हा दxन चलांमधील नकारातमक सहस ंबंध दश्थविx कì ज्यामध ून मजुरी वाQली कì कमी
मजुरांची मागिी केली जािे असा अ््थ सपĶ हxिx. श्रम मागिी वøा¸्या नकारातमक उिाराची
कारिमीमांसा GNिी णसमांि उतपादकिा (Diminishing Marginal Productivity) ्या
संकलपने¸्या आधारे केली जािे.
अलपकाbामध्य े उतपादन संस्ा ज्या णबंदुपाशी श्रमाची णसमांि उतपादन प्ाĮी (MRP ) ही
वेिन दरापाशी समान हxि े त्या णबंदुपाशी णनणIJि हxिारी प्या ्थĮ कामगार सं´्या कामावर G ेिे. munotes.in

Page 29

श्रमाची मागिी
29 ्याउलN दीG्थ कालावधीमध्य े ज्या णबंदुपाशी श्रमा¸्या णसमांि उतपादनाचे िुलनातमक मुल्य
(MPL चे MPK ¸्या संदभा्थिील मुल्य) हे श्रमा¸्या िुलनातमक णकंमिीपाशी (Wr) समान
हxिे, त्या णबंदुपाशी णनणIJि हxिारी प्या ्थĮ कामगार सं´्या कामावर G ेिे.
३.९ सरािासाठरी प्रij (PRACITCE QUESTIONS )
१. श्रमा¸्या मागिीची स ंकलपना सपĶ करा. मज ुरांची मागिी ही वसि ु अ्वा सेवां¸्या
मागिीपे±ा कशी वेगbी आहे िे सांगा.
२. उतपादन संस्ा उतपादन प्णø्येमध्ये णकिी कामगार कामावर ¶्याव्याच े ्याचा णनि्थ्य
कसा Gेिे िे आकpणिसह सपĶ करा .
‘. अलपावधीिील िस ेच दीG्थ कालावधीिील श्रमा¸्या मागिीच े सवरूप सपĶ करा.
४. मजुरां¸्या मागिीवर पåरिाम करिाö्या GNका ंची चचा्थ करा.
7777777
munotes.in

Page 30

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
30 ’
श्रमाचा ्पुरिठा
घटक रचना
४.० उणĥĶz्ये
४.१ प्सिावना
४.२ श्रम पुरवठz्याचा णसĦांि
४.‘ काम – णवश्रांिी ्यांपuकì >काची णनवP आणि समव pत्ती वø
४.४ अ््थसंकलपी्य म्या्थदा
४.५ उतपÆन- णवश्रांिी समिxल
४.६ श्रमाचा मागे Lुकिारा पुरवठा वø
४.७ मागे Lुकिाö ्या बाकदार श्रम प ुरवठा वøाचे पåरिाम
४.८ सारांश
४.९ सरावासाठी प्ij
४.० 8वĥĶ्ये (OBJECTIVES)
• श्रम पुरवठz्याचा णसĦांि समजून Gेिे.
• कामगार उतपÆन आणि णवश्रा ंिी ्यांचा समिxल कसं साधिाि ्याचे आकलन करिे.
• श्रमाचा मागे Lुकिारा पुरवठा वø आणि त्याच े पåरिाम समजून Gेिे.
४.१ प्रसतािना (INTRODUCTION)
कामगार णकंवा श्रम पुरवठा Ìहिजे कामाचे >कूि िास (प््यतना¸्या िीĄि ेसाठी समा्यxणजि)
कì ज्यामध्ये णदलेल्या वासिणवक व ेिन दरावर काम गार काम करÁ्यास 6¸J ुक असिाि.
णकंवा वेगÑ्या शÊदाि सा ंगाव्याचे Lाल्यास श्रमाचा प ुरवठा Ìहिजे णवणशĶ प्कारचे काम 
श्रम करिाö ्या कामगारांची सं´्या कì जी णवणवध व ेिन पािÑ्याना सवि ;चे श्रम वापरू देÁ्यास
ि्यार असिे.
श्रम पुरवठा ही संकलपना पुQील िीन बाबी धव णनि करिे
१. उतपादन संस्ेचा श्रम कामगार प ुरवठा
२. उद्xगाचा श्रम कामगार प ुरवठा
‘. अ््थÓ्यवस्ेचा श्रम कामगार प ुरवठा
णदलेल्या उतपादन स ंस्ेचा श्रमाचा पुरवठा पूि्थपिे लवणचक असिx. Ìहिज ेच णदलेल्या वेिन
दरापाशी उतपादन स ंस्ा णिला हवे िेवQे कामगार कामावर Gे9 शकिे. मात् >का उतपादन
संस्ेची कामगारांची मागिी ही >क ूि मजुरां¸्या पुरवठz्याचा केवb नगÁ्य भाग असिx. पर ंिु munotes.in

Page 31

श्रमाचा पुरवठा
31 उद्xगासाठीचा कामगारश्रम प ुरवठा णवचाराि G ेिल्यास संपूि्थ उद्xगासाठी हा कामगार
पुरवठा पूि्थपिे लवणचक असि नाही Ìहिज ेच >खाद्ा उद्xगाला णदलेल्या वेिन दरापाशी
अम्या्थणदि प्मािाि कामगार उपलÊध हxिील अस े न ा ह ी. त्या उद्xगाला अशाव ेbी
आवÔ्यक असिारे ज्यादा कामगार 6िर उद्xगा ंमधून जादा वेिन दर दे9न आकरू्थन ¶्यावे
लागिील. उद्xगांमधील उतपादन स ंस्ा उपलÊध वेिन दाराला पुरेशे कामगार कामावर
णमbि नसल्यास सध्या कामावर असिाö्या कामगारा ंना ज्यादा काम करा्यला लाव ून सुĦा
आपल्यासाठी श्रमाचा प ुरवठा वाQवून Gे9 शकिाि.
>का णवणशĶ उद्xगासाठी उपलÊध हxिारा श्रमाचा प ुरवठा हा पुरवठz्या¸्या णन्यमान े बांधील
असिx Ìहिजेच कमी वेिन दरापाशी कमी श्रमाचा प ुरवठा आणि जा सि वेिन दरापाशी जासि
श्रमाचा पुरवठा अशी णस्िी असि े. त्यामुbे उद्xगासाठी श्रम पुरवठz्याचा वø नेहमी
धनातमक उिाराचा राहिx .
अ््थÓ्यवस्ेसाठी श्रम पुरवठा हा अनेक आण््थक, सामाणजक, राजकì्य आणि स ंस्ातमक
सवरूपा¸्या GNका ंवर अवलंबून असिx. उदारिा् ्थ काम करÁ्यासाठी णस्त्र्या ंची असिारी
6¸Jा आणि सामाणजक ब ंधने, लxकसं´्येचे सरासरी व्य, णश±िाचे व्य, अध्थवेb नxकरी¸्या
संधी, समाजाचा णववाह स ंदभा्थिील ŀणĶकxि, कुNुंबांचे सरासरी आकारमान 6त्या दी GNक
अ््थÓ्यवस्ेमध्ये हxिाö ्या श्रम पुरवठz्यावर बरा – वाईN पåरिाम GP वून आिि असिाि.
पूि्थ आणि अपूि्थ सपध¥¸्या बाजारपेठांमध्ये कामगार पुरवठz्याची संकलपना वेगÑ्या पĦिीने
ल±ाि ¶्यावी लाग ेल. पूि्थ सपध¥मध्ये उपलÊध श्रमाचा प ुरवठा णवणवध रxजगार स ंधी मध्ये
आपxआप अशाप्कार े णवभागला जाईल कì , सव्थ रxजगार संधी मधील श्रमाची सीमा ंि
उतपादकिा समान हxईल. कारि कामगारश्रम प ूि्थ स प ध¥¸्या बाजारपेठेमध्ये > क ा
रxजगारािून दुसö्या रxजगारामध्य े णवना अP्bा स्ला ंिåरि हx9 शकिx. परंिु जेÓहा
अशाप्कारे कामगाराला >का रx जगारािून दुसö्या रxजगारामध्य े णवना अP्bा स्ला ंिåरि
हxिे श³्य हxि नाही ि ेÓहा प्त्येक रxजगाराधीन कामगारांची सीमांि उतपादकिा व ेगवेगbी
राहील आणि त्याम ुbे वेिन दरसुĦा वेगवेगbे राहिील.
अ््थÓ्यवस्ेमध्ये उद्xगांना हxिारा कामगारा ंचा पुरवठा कामगार संGNनां¸्या कpिी आणि
का्य्थøमांमुbे सुĦा प्भाणवि हxि असिx. कामगार स ंGNनांनी संप पुकारल्यास त्या
काbामध्ये उतपादन Ó्यवस् ेसाठी श्रम पुरवठा कमी हxिx. काहीव ेbा णन्यxक्ते दे9 करि
असलेला वेिन दर वि्थमान राहिीमान णNकव ून ठेवÁ्यासाठी अप ुरा असिx. अशाव ेbी हा
वेिन दर कामगार संGNना सवीकारि नाहीि आणि मग त्याम ुbे श्रमाचा पुरवठा कमी हxिx.
४.१.१ श्रमा¸या ्पुरिठ्यािर ्पåरणाम करणार े घटक
सामाÆ्यि3 बाजारप ेठेमध्ये हxिारा कामगारा ंचा पुरवठा पुQील GNकांमुbे प्भाणवि हxि
असिx.
१. 6तर क्षेत्रातरील िेतन दर:
अ््थÓ्यवस्ेिील >का णवणशĶ ±ेत्ांमधील कामगारा ंना उ¸च वेिन दर णदला जाि
असेल िर िशाच प्कारची शu±णिक पात्िा असिाö्या द ुसö्या ±ेत्ािील कामगार ि े
±ेत् सxPून उ¸च वेिन दर देिाö्या ±ेत्ांमध्ये जाÁ्याचा प््यतन करिाि. त्याम ुbे ्या
दुसö्या 6िर ±ेत्ांना श्रम पुरवठा कमी पPिx. munotes.in

Page 32

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
32 २. िेतनेतर ला\ांचरी 8्पलÊVता :
अ््थÓ्यवस्ेमध्ये वेिना Ó्यणिåरक्त 6िर लाभ श्रणमकांना वाQत्या प्मािाि उपलÊध
हxि असिील िर उतपादन प्णø्य ेसाठी श्रमाचा प ुरवठा कमी हxिx. उदारिा् ्थ
आपल्याकPे स ाव्थजणनक णविरि Ó्यवस् ेमाZ्थि सवसि दरामध्य े णकंवा मxZि
अÆनधाÆ्य उपलÊध हxि असल्यान े आजकाल úामीि भागामध्य े मजुरांची उपलÊधिा
कमी हxि चालली आह े
३. काम आवण विश्रा ंतरी यामVरील ्पसंतरी:
समाजाचा कल कामाला पस ंि करÁ्याचा असेल िर श्रम पुरवठा वाQेल. ्याउलN
समाजाचा कल णवश्रा ंिी आणि चuनीला पसंिी देÁ्याचा असेल िर पुरवठा कमी हxईल.
४. वशक्षण आवण कyशलय यांचरी 8्पलÊVता :
समाजामध्ये णश±िाचे प्माि अणधक अस ेल, िसेच कyशल्य धारि करिाö्या लxका ंचे
प्माि अणधक अस ेल िर श्रमाचा प ुरवठा वाQि जािx. ्याउलN ज्या समाजामध्य े
णश±ि आणि कyशल्य धारि करÁ्याला Zारस े महßव नसिे अशा समाजा मध्ये
णश±िाचे आणि कyशल्याच े प्माि कमी राहि े आणि त्यामुbे अशा अ््थÓ्यवस्ेमध्ये
श्रमाचा पुरवठा सुĦा कमी राहिx .
४.२ श्रम ्पुरिठ्याचा वसĦांत
सपधा्थतमक बाजारपेठेमध्ये श्रमाचा पुरवठा वेिन दरा¸्या आधार े णनणIJि हxिx. वेिन दर उ¸च
असेल िर अणधक कामगार कामावर ्या्यला ि्यार हxिाि आणि व ेिन दर कमी अस ेल िर
काम करÁ्यास 6¸J ुक असिाö्या कामगारा ंचे प्माि कमी असि े. वेिन दर आणि श्रमाचा
पुरवठा ्यां¸्यामधील अशा सरb स ंबंधामुbे श्रमा¸्या पुरवठz्याचा सपधा्थतमक बाजारपेठेमधील
वø धनातमक उिाराचा Ìहिज ेच PावीकPून उजवीकPे वर जािारा असिx.
आकृतरी क्र. ४.१
समú श्रम ्पुरिठा िक्र

munotes.in

Page 33

श्रमाचा पुरवठा
33 सपध¥¸्या बाजारप ेठेमध्ये वेिन दरा¸्या Ó्यणिåरक्त प ुQील GNक श्रमाचा
पुरवठा वøा¸्या स्लांिरास कारिीभ ूि हxिाि.
अ. काम करÁयास सक्षम असणाöया लोकस ं´येचे आकारमान:
सामÆ्यि व्य वर्थ १६ िे ६० ्या व्यxगNािील काम करÁ्यास 6¸J ुक असिाö्या
आणि काम करÁ्याची ±मिा असिाö्या Ó्यक्तì णमb ून कामगार लxकस ं´्या ि्यार
हxिे. कामगार लxकस ं´्या ही णनवpत्तीचे व्य, शाbा सxPÁ्याच े व्य, स्लांिर ्या
GNकांमुbे प्भाणवि हxिे. काम करÁ्यास स±म असिाö्या लxकस ं´्येचे आकारमान
अणधक असल्यास श्रम प ुरवठा वø उजवीकP े स्लांिåरि हxिx.
ब. सरलांतर:
श्रम बाजारपेठेवर स्लांिराचा खूप मxठा पåरिाम हxिx. सामाÆ्यि3 कमी व ेिन दर
असिाö्या भागािून उ¸च वेिनदर असिाö्या भागाकP े स्लांिåरि हxÁ्याचा कल
असिx त्यामुbे उ¸च वेिन दर देशांमध्ये श्रम पुरवठा अणधक िर कमी व ेिन दर
असिाö्या देशांमध्ये श्रमाची कमिरिा अशी णस्िी अन ुभवास ्येिे.
क. लोकांचरी कामांना असणाररी ्पस ंतरी:
जर लxक कामाला अणधक पस ंिी देिारे असिील िर श्रम पुरवठा वाQिx. लxकांची
कामा¸्या प्िी असिारी ही पस ंिी कामािून णमbिारा परिावा, कामावर णमbिार े
6िर सवरूपाचे लाभ, राहिीमानाचा खच्थ 6त्यादी GNका ंमुbे प्भाणवि हxिे.
ड. आवर्थकेतर ला\:
कामा¸्या सवरूपािील बदल , आण््थक सुरण±ििा, कामावर णमbिाö्या
सुĘz्या, बQिीची श³्यिा 6त्यादीसार´्या आण् ्थकेिर लाभांमुbे सुĦा बाजारपेठेिील
कामगारांचा पुरवठा बदलू शकिx. अशा आण््थकेिर लाभां¸्या बाबिीि सुधारिा
Lाल्यास पुरवठा वø उजवीकP े स्लांिåरि हxिx.
6. प्रÂयक्ष करांचे प्रमाण:
उतपÆन करांसार´्या प्त्य± करा ंचे प्माि अणधक असल्यास लxक कामाप े±ा
णवश्रांिीला अणधक पस ंिी देिाि. त्यामुbे श्रमाचा पुरवठा कमी हxिx .
9. अिलंवबत लोकसं´येचे प्रमाण:
कामगार लxकस ं´्येवर अवलंबून असिाö्या लहान म ुले, व्यxवpĦ 6त्यादी सार´्या
अवलंणबि लxकसं´्येचे प्माि अणधक अस ेल िर लxक कामाला अणधक पस ंिी देिाि.
त्यामुbे आपxआपच श्रमाचा प ुरवठा वाQिx. आणि श्रम पुरवठा वø उजवीकP े
स्लांिरीि हxिx.
४.३ काम – विश्रांतरी यां्पuकì एकाचरी वनिड आवण समि ृ°री िक्र
कामापासुन पुरेसे उतपÆन णमbू लागले कì कामगाराला णवश्रा ंिी सुĦा िेवQीच महतवाची वाN ू
लागिे. >का णवणशķ उतपÆनपािbीन ंिर कामगारां¸्या बाबिीि कामासाठी द्ाव्याचा व ेb munotes.in

Page 34

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
34 आणि णवश्रांिीचा वेb ्यामध्ये परसपर णवरxध स ुरू हxिx. अÔ्याव ेbी कामगाराला अणधक काम
करून अणधक उतपÆन णमbवा्यच े कì नेहमीची जबाबदारी प ूि्थ केल्यानंिर णशललक
राणहलेल्या वेbेचा उप्यxग णवश्रा ंिी आणि मनxर ंजनासाठी करा्यचा ्याचा णनि ्थ्य ¶्यावा
लागिx. 6्े दxन चलामध्य े णनवP करÁ्याची व ेb त्या¸्यावर ्य ेिे. ही णनवP कामगार कशी
करिाि ्याचे सपĶीकरि आपि समव pत्ती वøा¸्या मदिीन े समजा9न Gेिार आहxि.
समवpत्ती वø णवĴेरिाचा वापर >खाद्ा Ó्यक्तìची णमbकि आणि णवश्रा ंिी ्यामधील णनवP
सपĶ करÁ्यासाठी आणि कामगारा ंकPून कामाचे अणधक िास णमbवा्यच े असल्यास जासि
BÓहरNाईम मज ुरी दर का अदा करि े आवÔ्यक आह े हे दश्थणवÁ्यासाठी वापरल े जा9 शकिे.
्ये्े >क गxĶ ल±ाि G ेिे आवÔ्यक आह े िी Ìहिजे Zुरसिीचा काही व ेb कामासाठी द े9न
जादा Ó्यणक्तकP ून उतपÆन णमbवल े जािे. Ìहिजे Zुरसिी¸्या वेbेचा त्याग करूनच जादा
कमाई केली जाि असि े. Zुरसिी¸्या ्या त्यागाच े प्माि णजिके जासि असेल, Ìहिजेच
कामाचे प्माि णजिके जासि असेल णििके जासि उतपÆन Ó्यक्तìला णमbि े.
Zुरसिीचा वेb हा णवश्रांिी, Lxपिे, खेbिे, रेणPB आणि N ेणलणÓहजनवर स ंगीि ?किे
6त्यादीसाठी वापरल े जा9 शकिे. ्या सव्थ गxĶी Ó्यक्तìला समाधान द ेिाि. Ìहिूनच,
अ््थशास्त्राि णवश्रांिी ही >क सामाÆ्य वसि ू मानली जािे कì, ज्याचा वापर >खाद्ा Ó्यक्तìला
समाधान देिx. ्याउलN उतपÆन ह े सामाÆ्य ø्यशक्तìच े प्णिणनणधतव करि े जे णवणवध गरजा
पूि्थ करÁ्यासाठी वसि ू आणि सेवा खरेदी करÁ्यासाठी वापरल े जा9 शकिे. अशा प्कारे
उतपÆन अप्त्य±åरत्या समाधान प्दान करि े. Ìहिून, आपि उतपÆन आणि णवश्रा ंिी ्या दxन
सामाÆ्य वसिु गpहीि धरून त्या ं¸्या दरÌ्यानचा समव pत्ती वø काQू शकिx.
ըշ֣ֆ֠ᮓ 2
ի᭜֌᳖ը֟օ֗֟᮰֞եֆ֠ ֑֞եռ֣֗֐֚֞ᱫ֗֠ᮓ

munotes.in

Page 35

श्रमाचा पुरवठा
35 आकpिी ४.२ मध्ये उतपÆन आणि णवश्रा ंिी दरÌ्यान समव pत्ती वø नकाशा दश ्थवला आहे.
नेहमी¸्या समवpत्ती वøाचे सव्थ गुिधम्थ ्या वøामध्ये आहेि. हे गुिधम्थ पुQीलप्मािे.
१. प्त्येक समवpत्ती वø उतपÆन आणि णवश्रा ंिी¸्या णवणवध प्या ्थ्यी सं्यxजनांचे
प्णिणनणधतव करि े जे Ó्यक्तìला समान पािbीच े समाधान प्दान करि े.
२. समवpत्ती वø PावीकPून उजवीकPे उिरि जािारा असिx.
‘. समवpत्ती वø आरंभणबंदुपाशी बणहगōल असिx.
४. दxन समवpत्ती वø परसपरा ंना कधीही Jेदि नाहीि.
५. उजवीकPील समव pत्ती वø PावीकPी ल समवpत्ती वøापे±ा अणधक समाधान द ेिारा
असिx.
णवश्रांिी आणि उतपÆन ्या ं¸्यामधील सीमांि प्णिस्ापन दर (ȤȩȪ) मxजिारा समव pत्ती
वøाचा उिार उतपÆन आणि णवश्रा ंिी ्यां¸्या दरÌ्यान असल ेला परसपर णवरxध (ů ेP@Z)
दश्थणविx. Ìहिजेच कामगाराला जादा उतपÆन णमb वा्यचे असेल िर णवश्रांिी कमी करावी
लागेल आणि जर जादा णवश्रा ंिी णमbवा्यची अस ेल िर उतपÆन कमी हxईल.
आकpिी ४.२ वरून असे णदसून ्येिे कì, णबंदू ș ्ये्े समवpत्ती वø IC१ वर कामगार Ó्यक्तì
>क िास (¨ȣ) णकंवा șȚ >वQz्या णवश्रांिीसाठी ¨I ( ȘȚ) >वQी उतपÆन GN
सवीकारÁ्यास ि्यार आह े. ्याउलN णबंदू Ș ्ये्े समवpत्ती वø IC१ वर िxच कामगार Ó्यक्तì
¨I ( ȘȚ) >वQz्या वाQीव उतपÆनासाठी >क िास (¨ȣ) णकंवा șȚ >वQी णवश्रांिी सxPून
देÁ्यास ि्यार आह े.
४.४ अर्थसंकल्परीय मया्थदा ( BUDGET CONSTRAINT)
कामगार जादा उतपÆना¸्या बदल्याि णकिी प्मािाि णवश्रा ंिीची वेb सxPून द्ा्यला ि्यार
आहे णकंवा जादा णवश्रांिी GेÁ्यासाठी णकिी उतपÆन सxP ून द्ा्यला ि्यार आह े हे उतपÆन
आणि णवश्रांिी ्या दxGांमधील णवणनम्याचा बाजार दर का्य आह े, Ìहिजेच कामा¸्या िासाला
णमbिारा वेिन दर का्य आह े ्यावर अवलंबून असिे.
्ये्े मजुरीचा दर हा णवश्रा ंिीचा संधी खच्थ (Opportunity ȚɀɄɅ) आहे. Ìहिजेच दुसö ्या
शÊदांि सांगा्यचे Lाले िर, णवश्रांिीचा कालावधी >का िासान े वाQवÁ्यासाठी , >खाद्ा
Ó्यक्तìला उतपÆन णमbणवÁ्याची स ंधी (प्णि िास व ेिना¸्या बरxबरीन े) सxPून द्ावी लागिे जी
िx >क िास काम करून णमbव ू शकिx. ्यािून उतपÆन-णवश्रांिी¸्या म्या्थदा सामxö ्या ्येिाि.
कxित्याही Ó्यक्तìसाठी दररxजचा उपलÊध असल ेला जासिीि जासि व ेb २४ िासांचा
असिx. त्यामुbे, >खादी Ó्यक्तì णवश्रा ंिीसाठी दररxज जासिीि जासि २४ िास दे9 शकिे
णकंवा उतपÆन णमbवÁ्यासाठी ्याप uकì काही वेb दे9न उतपÆन आणि णवश्रा ंिी दxÆही कमी
अणधक प्मािाि णमbव ू शकिे. munotes.in

Page 36

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
36
आकpिी ø. ४.‘ मध्ये णवश्रांिी आPÓ्या अ±ा¸्या o बाजूने उजवीकPे मxजली जािे आणि
कामगाराकPे जासिीि जासि उपलÊध असिारी णवश्रा ंिीची वेb ɀȴ (२४ िासां6िकì) आहे.
जर >खादी Ó्यक्तì णदवसािील सव ्थ २४ िास काम करू शकली , िर त्याला ȦȘ >वQे उतपÆन
णमbेल. ्ये्े उतपÆन ȦȘ हे वेb ȦȚ ¸्या प्िी िास व ेिन दराने गुिाकारा¸्या >वQ े आहे
(ȦȘ ȦȚ u Ɉ). ्ये्े Ɉ प्िी िास वेिन दर दश्थणविx. आकpिीमध्ये सरb रेरा ȘȚ ही
अ््थसंकलपी्य म्या्थदा रेरा (șɆȵȸȶɅ Constraint ) आहे, ज्याला ्ये्े सामाÆ्यि3 उतपÆन -
णवश्रांिी म्या्थदा रेरा Ìहिून देखील संबxधले जािे. ही रेरा उतपÆन आणि णवश्रा ंिीचे णवणवध
सं्यxजन (Combinations ) दश्थणविे कì ज्यामधून Ó्यक्तìला णनवP करावी लागि े. जर
>खाद्ा Ó्यक्तìने Ț चे सं्यxजन (Combination ) णनवPले, िर त्याचा अ् ्थ असा कì
त्या¸्याकPे OL१ Zुरसिीचा वेb आणि OM१ उतपÆनाची र³कम आह े. Ìहिजेच त्याने
CL१ >वQे िास काम करून OM१ >वQी र³कम कमावली आह े. उतपÆन-णवश्रांिी म्या्थदा
रेरा ȘȚ वरील 6िर णबंदूंची णनवP केली गेल्यास णवश्रांिी, उतपÆन आणि कामाच े णभÆन
सं्यxजन उपलÊध हxईल.
आकpिीमध्ये ,
उतपÆन ȦȘ ȦȚ. Ȯ
? OM१  OL१ Ȯ
त्यामुbे , उतपÆन-णवश्रांिी वø ȦȘȦȚ चा उिार वेिन दरा¸्या बरxबरीचा असिx.
४.“ 8Â्पनन- विश्रांतरी समतोल
आिा उतपÆन आणि णवश्रा ंिी ्यांचा समवpत्ती वø नकाशा (आक pिी ø. ४.२) आणि
अ््थसंकलपी्य म्या्थदा रेरा (आकpिी ø. ४.‘) ्यांना >कत् आिल्यास आपल्याला Ó्यणक्त
संिुलना¸्या णस्िीमध्य े उतपÆन आणि णवश्रा ंिी ्यांचे सवा्थणधक समाधान द ेिारे सं्यxजन
munotes.in

Page 37

श्रमाचा पुरवठा
37 कसे णनवPिे हे समजून Gेिा ्येईल. कामगाराची सवō¸च समाधान द ेिारी संिुलनाची अवस्ा
समजून Gेिाना पुQील दxन महßवाची ग pणहिके णवचाराि ¶्या्यला हवीि.
१) िx णदवसाला त्याला आवP ेल णििके िास काम करÁ्यास मxकbा आह े.
२) िx काम करÁ्यासाठी णकिी िास णनवPिx ्याची परवा न करिा मज ुरीचा दर समान
असिx.
आकृतरी क्र. ४.४ : वयक्तìचा 8Â्पनन- विश्रांतरी समतोल (Utility Maximization)

णदलेल्या वेिना¸्या दरासह , Ó्यक्तì उतपÆन-णवश्रांिी रेरा ȘȚ वरचे असे उतपÆन आणि
णवश्रांिीचे सं्यxजन णनवPेल ज्यामुbे त्याचे समाधान जासिीि जासि हxईल. आक pिी ४.४
मध्ये, णदलेली उतपÆन-णवश्रांिी रेरा ȘȚ ही णबंदू ș वरील समवpत्ती वø IC२ ला सपणश्थका
आहे, जी णवश्रांिी¸्या OL१ आणि उतपÆना¸्या OM१ ची णनवP दश्थविे. ्या प्या्थĮ णस्िीि,
उतपÆन-णवश्रांिी ůेP @Z (Ìहिज े उतपÆन आणि णवश्रा ंिी दरÌ्यान असल ेला णसमाÆि
प्या्थ्यिा दर -ȤȩȪ) हा मजुरी¸्या दराबरxबर (Ìहिज ेच, ्या दxGांमधील बाजार णवणनम्य
दराबरxबर) आह े. ्या समिxल णस्िीि Ó्यक्तì दररxज CL१ िास काम करि े (CL१ OC-
OL१). अशा प्कारे, त्याने CL१, िास काम करून OM१ उतपÆन णमbवल े आहे. ही उतपÆन
आणि णवश्रांिी ्यां¸्या सं्यxजनाची णनवP Ó्यणक्तला उपलÊध म्या ्थदांमध्ये राहóन सवō¸च
समाधान देिारी असेल. कारि B णबÆदुपाशी असलेली ही णनवP त्या¸्या ȘȚ ्या अ््थसंकलप
रेरेवरील सवा्थि उजवीकPील णनवP आह े. उजवीकPील समव pत्ती वø PावीकPील
समवpत्तीवøापे±ा अणधक समाधान द ेिारा असिx. ्या ग ुिधमा्थनुसार IC‘ हा ्ये्े सवा्थणधक
समाधान देिारा वø असला िरी िx वø अ् ्थसंकलप रेरे¸्या बाहेर आहे. त्यामुbे IC‘ ्या
वøावरील कxििाही णबÆद ु Ó्यक्तì¸्या आवा³्याबाह ेर आहे. Ìहिून B णबंदुपाशी ्या Ó्यक्तìन े
केलेली णनवP ही णिला सवō¸च समाधान द ेिारी असेल.

munotes.in

Page 38

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
38 ४.६ श्रमाचा मागे Lुकणारा ्पुरिठा िक्र
आकpिी ४.१ मध्ये दश्थणवल्याप्मािे श्रमाचा पुरवठा वø नेहमीच वर¸्या णदश ेने जािx असे
नाही. िx मागे वbू शकिx णकंवा वाकू शकिx. ्याचा अ् ्थ असा हxिx कì उ¸च व ेिन दरापाशी,
Ó्यक्तì कमी श्रम प ुरवÁ्यास (Ìहिज े कमी िास काम कर ेल) ि्यार हxईल . कxित्या
पåरणस्िीि मज ुराचा पुरवठा वø (Ìहिज े कामाचे िास) वर¸्या णदश ेने सरb पुQे जािx आणि
कxित्या पåरणस्िीि िx माग े वाकिx हे उतपÆनाचा पåरिाम आणि मज ुरी¸्या दरािील
बदला¸्या प्या्थ्यिा पåरिामा¸्या स ंदभा्थि सपĶ केले जा9 शकिे.
णकमिीिील बदलाप्माि ेच, मजुरी¸्या दराि वाQ Lाल्यान े त्याचा प्णिस्ापन पåरिाम
(Substitution ȜȷȷȶȴɅ) आणि उतपÆन पåरिाम ( Income ȜȷȷȶȴɅ) संभविx. मजुरां¸्या
पुरवठz्यावर (काम क ेलेले िास) ्या दxGा ंचा णनÓवb >कणत्ि पåरिाम हा प्णिस्ापन
पåरिामा¸्या आकारमानावर आणि मज ुरी¸्या दरािील वाQी¸्या उतपÆन पåरिामावर
अवलंबून असिx. ्ये्े हे ल±ाि Gेिे महßवाचे आहे कì, णवश्रांिी ही >क सामाÆ्य वसि ू आहे
ज्याचा अ््थ असा आहे कì उतपÆनाि वाQ Lाल्याम ुbे कामाचे िास कमी केले जा9 शकिाि
आणि त्यािून णवश्रांिीचा अणधक आन ंद णमbवला जािx. Ìहिज ेच, मजुरी दराि वाQ
Lाल्याचा उतपÆन पåरिाम णवश्रा ंिीवर सकारातमक असिx , Ìहिजेच, णवश्रांिी¸्या िासांमध्ये
वाQ केली जािे (Ìहिजेच, कामगार पुरवठा कमी हxिx).
दुसरीकPे, मजुरी¸्या दराि वाQ Lाल्याम ुbे संधी खच्थ (Opportunity ȚɀɄɅ) णकंवा
णवश्रांिीची णकंमि वाQिे, Ìहिजेच णवश्रांिीचा आनंद िुलनेने अणधक महाग हxिx. त्याम ुbे,
मजुरी¸्या दराि वाQ Lाल्याम ुbे काही लxक णवश्रा ंिी कमी करून काम (आणि त्या मुbे
उतपÆन) वाQविाि कì ज्याम ुbे मजुरांचा पुरवठा वाQिx. मज ुरी¸्या दरािील वाQीचा हा
प्णिस्ापन पåरिाम आहे ज्यामुbे णवश्रांिी कमी हxिे आणि कामगार प ुरवठा (Ìहिजे काम
केलेल्या िासांची सं´्या) वाQिx. त्यामुbे असे Ìहििा ्येिे कì, श्रम पुरवठादारासाठी
(कामगारांसाठी), उतपÆनाचा पåरिाम आणि प्णिस्ापन पåरिाम णवŁĦ णदश ेने का्य्थ
करिाि.
प्णिस्ापन पåरिामाप े±ा उतपÆनाचा पåरिाम अणधक मजब ूि असल्यास, वेिन दर वाQीचा
>कणत्ि पåरिाम मज ुरांचा पुरवठा कमी करÁ्यासाठी हxईल. ्याउलN , जर प्णिस्ापन
पåरिाम उतपÆना¸्या पåरिामापे±ा िुलनेने मxठा असेल, िर मजुरी¸्या दराि वाQ Lाल्यान े
कामगार पुरवठा वाQेल.
मजुरी¸्या दराि वाQ हxÁ्याचा पåरिाम उतपÆन पåरिाम आणि प्णिस्ाप न पåरिाम ्यां¸्या
मध्ये कसा णवभागला जािx ह े आकpिी ४.५ मध्ये दश्थणवले आहे.
munotes.in

Page 39

श्रमाचा पुरवठा
39 आकृतरी क्र. .5 : मजुररी दर िाQरी¸या ्पåरणामाचे प्रवतसरा्पन ्पåरणाम आवण
8Â्पनन ्पåरणाम या ं¸यामधये विघटन

आकpिी ø. ४.५ मध्ये Y- अ±ावर पuशाचे उतपÆन आणि X-अ±ावर णवश्रांिी (PावीकPून
उजवीकPे) आणि श्रम प ुरवठा (उजवीकP ून PावीकPे) मxजले आहे. समजा सुŁवािीला
मजुरीचा दर Ȯ० आहे आणि सव्थ उपलÊध िास OC काम करÁ्यासाठी वापरल्यास , ȦȤ०
पuशाचे उतपÆन णमbि े. त्यामुbे सुŁवािीची अ््थसंकलप रेरा ȚȤɀ आहे. आकpिीमध्ये CM०
ही अ््थसंकलप रेरा णबंदू ț मध्ये आराम आणि उतपÆन ्या ं¸्यािील समव pत्ती IC१ ला
सपणश्थका आहे. मजुरी दर Ȯ० पाशी Ó्यक्तì संिुणलि आहे आणि OL० >वQz्या णवश्रांिीचा
आनंद Gेिे आहे व Ìहिून CL० >वQz्या कामा¸्या िासा ंचा पुरवठा करि आह े. आिा समजा,
वेिन दर w१ प्य«ि वाQला आह े पåरिामी उतपÆन -णवश्रांिी म्या्थदा रेरा (अ््थसंकलप रेरा)
CM१ अशी उË्या अ±ावर वर सरकि े. आिा, ȚȤ१ ही नवीन उतपÆन -णवश्रांिी म्या्थदा रेरा
असल्याने Ó्यक्तìचा समिxल आिा ș णबंदूवर आहे. ्या ș णबंदूपाशी िx CL० पे±ा कमी
असलेल्या CL१ कामा¸्या िासा ंचा पुरवठा करिx आह े. अशा प्कारे, मजुरी¸्या दराि वाQ
Lाल्यामुbे, मजुरांचा पुरवठा L०L१ ने कमी Lाला आह े.
मजुरां¸्या पुरवठz्यावरील हा मज ुरी¸्या वाQीचा पåरिाम कमी करÁ्यासाठी , उतपÆनािील
िZावि भरपाई द े9न त्याचे पuशािील उतपÆन आपि कमी करू. अस े करÁ्यासाठी आपि
Ó्यक्तìकPून 6िके उतपÆन काQून Gे9 कì िx मूb समवpत्ती वø IC१ वर परि ्येईल. आिा
आकpिीमध्ये ȧȨ ही अशी रेरा आहे जी उतपÆनािील िZावि कमी करून त्या¸्या प uशाचे
उतपÆन कमी क ेल्यानंिर णमbिे. ȧȨ ही नवीन अ््थसंकलप रेरा णबंदू Ȝ मध्ये समवpत्ती वø
IC१ ला सपश्थ करि आहे कì ज्या णबंदुपाशी िx कामासाठी EL२ >वQे िास पुरविx आहे.
munotes.in

Page 40

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
40 w० िे w१ मजुरी दराि बदल Lाल्याम ुbे, Zुरसिीचा कालावधी ि ुलनेने अणधक महाग हxि
असल्याने, िx णवश्रांिीसाठीचा वेb कामामध्ये (Ìहिजे कामगार पुरवठा) L०L२ ला बदलिx
आहे. हा प्णिस्ापना पåरिाम आह े कì जx कामगार प ुरवठा L०L२ ने वाQविx. आिा , जर
त्या¸्याकPून Gेिलेले पuसे त्याला परि णदल े िर उतपÆन-णवश्रांिीची रेरा (अ््थसंकलप रेरा)
पुÆहा CM१ वर वbिे. TM१ अ््थसंकलप रेरेवर, िx ș णबंदूवर त्या¸्या ज ुÆ्या समिxल
णस्िीवर पxहxचिx णज् े िx CL१ कामाचे िास पुरविx. अशाप्कार े, णबंदू Ȝ िे ș प्य«िची
हालचाल वेिन दर वाQीचा उतपÆन पåरिाम दश ्थविे आणि पåरिामी कामगार प ुरवठा L२L१
ने कमी हxिx. अÔ्याप्कार े, मजुरी¸्या दरािील वाQी¸्या उतपÆन पåरिामाम ुbे L२L१ ने
कामगार पुरवठा कमी हxिx , िर प्णिस्ापन पåरिामामुbे L२L१ ने कामगार पुरवठz्याि वाQ
हxिे. आकpिी ४.५ वरून असे णदसून ्येिे कì, ्ये्े उतपÆन पåरिाम हा प्णिस्ाप न
पåरिामापे±ा अणधक मजबूि आहे कì ज्यामुbे णनÓवb पåरिाम Ìहि ून L०L१ कामा¸्या
िासांनी कामगार पुरवठा कमी Lाला आह े. अशा पåरणस्िीमध्य े श्रमाचा पुरवठा वø मागे
वाकिारा असिx. मात् ्याउलN जर प्णिस्ाप न पåरिाम हा उतपÆन पåरिामाप े±ा अणधक
मजबूि असेल िर मजुरीचा दर वाQल्या ने श्रमाचा पुरवठा वाQेल. त्या पåरणस्िीि मात् श्रम
पुरवठा PावीकPून उजवीकPे वर जािारा (आक pिी ø. ४.१ मध्ये दश्थवल्या प्मािे) असेल.
मात् प्त्य± Ó्यवहारामध्य े प्णिस्ापन पåरिाम आणि उतपÆन पåरिाम ्या ंपuकì कxििा
पåरिाम अणधक मजब ूि हxईल हे सांगिा ्येि नाही. ि्ाणप ज ेÓहा मजुरीचा दर खूप कमी
असिx आणि िx वाQिx िेÓहा अणधक उतपÆन णमbवून णकंवा वसिू आणि सेवांची मागिी
वाQविा ्यावी ्यासाठी णवश्रा ंिी कमी करून मज ुरांचा पुरवठा वाQवला जािx. ्य े्े प्णिस्ापन
पåरिाम हा उतपÆना¸्या पåरिामा पे±ा मxठा असिx.
परंिु जेÓहा Ó्यणक्त आधीच मxठ z्या प्मािाि श्रमाचा प ुरवठा करि अस ेल आणि पुरेसे उतपÆन
णमbवि असेल, अशा पåरणस्िीि मज ुरी¸्या दराि आिखी वाQ Lाल्यास Ó्यक्तì अणधक
णवश्रांिीची मागिी करÁ्यास प्व pत्त हx9 शकि े. अशा वेbी उतपÆन पåरिाम उ¸च व ेिन
दरां¸्या प्णिस्ापन पåरिामापे±ा जासि असिx.
वरील दxÆही GNना ंचा >कणत्ि णवचार क ेल्यास असे ल±ाि ्येिे कì, मजुरी दर वाQि
असिाना >का णबंदूप्य«ि प्णिस्ापन पåरिाम उतपÆना¸्या पåरिामाप े±ा अणधक मजब ूि
असिx. ज्यामुbे कामगार पुरवठा वø वर¸्या णदश ेने सरb वाQि जािx , परंिु त्यापलीकPे
उ¸च वेिन दरामुbे, श्रम पुरवठा वाQÁ्या?वजी कमी हxि जािx आणि श्रम प ुरवठा वø मागे
वाकिx.





munotes.in

Page 41

श्रमाचा पुरवठा
41 आकृतरी क्र. ४.६ : मजुरांचा मागे Lुकणारा ्पुरिठा िक्र

आकpिी ø. ४.६ ¸्या PावीकPील भागामध्य े मजुरी प्सिाव वø ( ȮȲȸȶ ȦȷȷȶɃ ȚɆɃɇȶ)
दश्थवला आहे आ ण ि उ ज व ी क P ी ल भ ा ग ा म ध ्य े P ा व ी क P ी ल भ ा ग ा ि ी ल ण व श्र ा ंिी-का्य्थ
समिxला¸्या आधार े श्रमाचा पुरवठा वø काQला आह े. सुरूवािीला अ््थÓ्यवस्ेमध्ये Ȯ०
(Ìहिजे अ््थसंकलप म्या्थदा रेरा Ìहिून CM०) हा मजुरीचा दर असिाना CL० कामाचे िास
(कामगार) >वQा प ुरवठा केला जािx आहे. जेÓहा मजुरीचा दर वाQून Ȯ१ असा हxिx ि¤Óहा
उतपÆन वाQिार असल्यान े अ््थसंकलप म्या्थदा रेरा CM१ अशी स्लांिåरि हxिे. आणि
Ó्यणक्तकामगार उजवीकPील अणधक समाधान द ेिाö ्या समवpत्ती वøावर स्ला ंिåरि हxिx.
आणि B णबÆदुपाशी असलेला श्रमाचा वाQीव CL१ असा पुरवठा केला जािx. ्ये्े मजुरी दर
Ȯ० वरून Ȯ१ असा वाQलेला असिाना, प्णिस्ापना पåरिाम हा उतपÆना¸्या पåरिामा
पे±ा मxठा असल्यान े, श्रमाचा पुरवठा वाQिx. त्याम ुbे आकpिी ø. ४.६ ¸्या उजवीकPील
भागामध्ये श्रम पुरवठा वø C’ पासून B’ प्य्थÆि PावीकPून उजवीकPे वर जािाना णदसिx.
मजुरी¸्या दराि Ȯ२ प्य«ि आिखी वाQ Lाल्यास , उतपÆन-णवश्रांिीची म्या्थदा (अ््थसंकलप
रेरा) आिा CM२ अशी उË्या अ±ावर आिखीन वर सरकि े. आणि त्यामुbे Ó्यक्तì आिा
उजवीकPील अणधक समाधान द ेिारा समवpत्ती वø (IC‘) वर सरकिx. नवीन CM२
अ््थसंकलप रेरा आिा Ș णबÆदुमध्ये IC‘ ्या समवpत्ती वøाला सपश ्थ करिे. Ó्यक्तì आिा Ș
णबंदुपाशी संिुणलि हxिx आणि ्या णबÆद ुपाशी णनधा्थåरि हxिारा CL२ >वQा पूवê पे±ा कमी
श्रमाचा पुरवठा करÁ्यास ि्यार हxिx. उतपÆन णवणशķ म्या ्थदेबाहेर वाQल्यावर Ó्यक्तì उतप Æन
वाQीपे±ा णवश्रांिीला अणधक महतव द े9 लागिx. ्ये्े आिा उतपÆन पåरिाम हा प्णिस्ापना
पåरिामा पे±ा मxठा असल्यान े वेिन  मजुरी दर वाQल्यावर श्रमाचा प ुरवठा वाQÁ्या?वजी
कमी हxिाना णदसिx. त्याम ुbे आकpिी ø. ४.६ ¸्या उजवीकPील भागामध्य े असलेला श्रम
पुरवठा वø B’ णबÆदुकPून Ș’ णबंदुकPे जािाना मागे Lुकिx.
munotes.in

Page 42

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
42 ४.७ मागे Lुकणाö या बाकदार श्रम ्प ुरिठा िक्राचे ्पåरणाम
मागे Lुकिारा पुरवठा वø प्गिीशील कर धxरि सूणचि करिx. अणधक उतपÆन असिाö ्या
Ó्यक्तéवर अणधक दरान े कर, िर कमी उतपÆन असिाö ्या Ó्यक्तéवर कमी दरान े कर अशा कर
प्िालीचे सुिxवाच हा वø करिx. अ शाप्कारचे कर धxरि अवल ंणबल्यास कमी उतपÆन
गNािील Ó्यक्तéना अणधक काम करÁ्याच े प्xतसाहन णमb ेल आणि अणधक उतपÆन असिाö ्या
Ó्यक्तéकPून अणधक दरान े कर वसूल केल्याने सरकारला करा ंपासून अणधक उतपÆन
णमbÁ्यास मदि हxईल.
४.– सारांश (SUMMARY )
श्रमाचा पुरवठा Ìहिजे णवणशĶ प्कारचे काम  श्रम करिाö ्या कामगारांची सं´्या कì जी
णवणवध वेिन पािÑ्यांना सविचे श्रम वापरू देÁ्यास ि्यार असि े. उतपादन संस्ेला श्रमाचा
पुरवठा पूि्थपिे लवणचक असिx. णवणशĶ उद्xगासाठी उपलÊध हxिारा श्रमा चा पुरवठा हा
पुरवठz्या¸्या णन्यमान े बांधील असिx Ìहिज ेच कमी वेिन दरापाशी कमी श्रमाचा प ुरवठा
आणि जासि व ेिन दरापाशी जासि श्रमाचा प ुरवठा अशी णस्िी असि े. अ््थÓ्यवस्ेसाठी
श्रम पुरवठा हा अनेक आण््थक, सामाणजक, राजकì्य आणि स ंस्ातमक सवरूपा¸्या GNका ंवर
अवलंबून असिx. अ््थÓ्यवस्ेमध्ये उद्xगांना हxिारा कामगारा ंचा पुरवठा कामगार
संGNनां¸्या कpिी आणि का्य्थøमांमुbे सुĦा प्भाणवि हxि असिx.
सपधा्थतमक बाजारपेठेमध्ये श्रमाचा पुरवठा वेिन दरा¸्या आधार े णनणIJि हxिx. वेिन दर
आणि श्रमाचा पुरवठा ्यां¸्यामधील प्त्य± संबंधामुbे श्रमा¸्या पुरवठz्याचा सपधा्थतमक
बाजारपेठेमधील वø धनातमक उिाराचा Ìहिज ेच PावीकPून उजवीकPे वर जािारा असिx.
कामापासुन पुरेसे उतपÆन णमbू लागले कì, कामगाराला णवश्रा ंिी सुĦा िेवQीच महतवाची वाN ू
लागिे. कामगार जादा उतपÆना¸्या बदल्याि णकिी प् मािाि णवश्रांिीची वेb सxPून द्ा्यला
ि्यार आहे णकंवा जादा णवश्रा ंिी GेÁ्यासाठी णकिी उतपÆन सxP ून द्ा्यला ि्यार आह े हे
उतपÆन आणि णवश्रा ंिी ्या दxGांमधील णवणनम्याचा बाजार दर का्य आह े, Ìहिजेच कामा¸्या
िासाला णमbिारा व ेिन दर का्य आह े, ्यावर अवलंबून असिे.
श्रमाचा पुरवठा वø नेहमीच वर¸्या णदश ेने जािx असे नाही. िx माग े वbू शकिx णकंवा वाकू
शकिx. प्णिस्ापन पåरिामापे±ा उतपÆनाचा पåरिाम अणधक मजब ूि असल्यास, वेिन दर
वाQीचा >कणत्ि पåरिाम मज ुरांचा पुरवठा कमी करÁ्यासाठी हxईल. ्याउलN , जर
प्णिस्ापन पåरिाम उतपÆना ¸्या पåरिामाप े±ा िुलनेने मxठा असेल, िर मजुरी¸्या दराि
वाQ Lाल्याने कामगार पुरवठा वाQेल.

munotes.in

Page 43

श्रमाचा पुरवठा
43 ४.९ सरािासाठरी प्रij (PRACTICE QUESTIONS )
१. श्रमाचा पुरवठा Ìहिजे का्य? श्रमा¸्या पुरवठा णसĦांिावर ्xP³्याि चचा ्थ करा.
२. काम – णवश्रांिी ्यांपuकì >काची णनवP Ó्यणक्त कशा रीिीने करिे िे समवpत्ती वøा¸्या
सहाय्याने सपĶ करा.
‘. मजुरी दर वाQी¸्या पåरिामाच े प्णिस्ापन पåरिाम आणि उतपÆन पåरिाम
्यां¸्यामध्ये आकpिी¸्या सहाय्यान े णवGNन करून दाखवा.
४. मजुरी प्सिाव वøा¸्या सहाय्यान े श्रमाचा मागे Lुकिारा पुरवठा वø कसा काQला
जािx?
7777777
munotes.in

Page 44

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
44 “
श्रम बाजारातरील िेतनविषयक बाबरी - I
घटक रचना
५.० उणĥĶ्ये
५.१ प्सिावना
५.२ वेिनमजुरीचे णसĦांि
५.२.१ वेिनाचा णनवा्थह वेिन णसĦांि
५.२.२ वेिन णनधी णसĦांि
५.२.‘ सीमांि उतपादकिा णसĦांि
५.२.४ मजुरीचा मागिी – पुरवठा णसĦांि
५.२.५ मजुरी व सामुदाण्यक सyदाशक्तì
५.‘ णभÆन बाजारामध्य े वेिन
५.४ भारिािील वेिनमजुरीची संरचना
५.५ श्रम बाजाराचे GNक
५.६ वेिनमजुरीचा वाNा आणि व ेिन उतपÆनाची असमानिा व णवभाजन
५.७ आंिर-णवभागी्य वेिन णभÆनिा
५.८ प्ij
“.० 8वĥĶये (OBJECTIVES )
• वेिन  मजूरीचे णवणवध णसĦांि अË्यासिे.
• वेिन  मजूरीची संरचना अË्यासिे
• श्रम बाजाराचे GNक जािून Gेिे
• णभÆन बाजारपेठेमध्ये वेिन ही संकलपना अË्यासिे.
“.१ प्रसतािना (INTRODUCTION )
munotes.in

Page 45

श्रम बाजारािील वेिनणवर्यक बाबी - I
45
“.२ िेतनमजुररीचे वसĦांत (Theory of ȮȲȸȶɄȮȲȸȶɄ )
“.२.१ वनिा्थ् िेतन वसĦांत (Subsistence Wage Theory of Wages)
“.२.२ िेतन वनVरी वसĦांत (Wage Fund Theory)
“.२.३ िेतनाचा  मजूररीचा सरीमांत 8Â्पादकता वसĦांत (Marginal Productivity
Theory of Wages) :
>कxणिसाÓ्या शिका¸्या अख ेरीस अ््थशास्त्राि सव्थमाÆ्य Lालेला मजुरी णसĦांि Ìहिजे
सीमांि उतपादकिा णसĦा ंि हा हx्य. णवसाÓ्या शिकाि ्या णसĦा ंिावर बरीच Nीका Lाली.
प्णसĦ अ््थशास्त्रज् ˀल ĀेP माश्थल ्याने हा णसĦांि Ó्यवणस्िपि े पुQे मांPला. हा णसĦा ंि
आöहासी सीमा ंि प्त्या्य णन्यमावर आधारल ेला आहे. ्या णन्यमानुसार उिरत्या सीमा ंि
आणि सरासरी प्त्या्या ंची प्वpत्ती अनुभवास ्येिे.
गृ्रीतके (Assumptions) :
१. श्रमाची >कसंधिा
२. उतपादन GNका ंची गणिशीलिा
‘. पåरपूि्थ सपध¥चे अणसितव
४. णकरकxb परिावा कमी करÁ्याचा का्यदा
५. उतपादनाचे GNक >कमेकांसाठी बदलÁ्याची श³्यिा
मजुरी¸्या सीमांि उतपादकिा णसĦा ंिानुसार प्त्येक का्य्थणन्युक्त मजुराची मजुरी
उतपादनसंस्ेने कामाला लावल ेल्या >कंदर मजुरां¸्या सीमांि उतपादकिेने ठरणवली
जािे. मजुरां¸्या श्रमाची सीमा ंि उतपादकिा Ìहिजे उतपादनसंस्ेने मजुरां¸्या
सं´्येि >काने वाQ केली असिा वसि ू¸्या उतपादनाि त्या मज ुरा¸्या कामामुbे जी
वाQ हxिे, त्या वसिुउतपादना¸्या वाQीच े मyणþक मूल्य हx्य. जसजशी मज ुरांची सं´्या
वाQवावी, िसिशी >कंदर मजुरांची सीमांि उतपादकिा कमीकमी हxि जाि े. ्यावरून
मजुरां¸्या श्रमांची सीमांि उतपादकिा र ेरा काQिा ्येिे आणि िी रेरा Ìहिजेच
उतपादनसंस्ेची मजुरां¸्या श्रमाला मागिी र ेरा हx्य.
उतपादनसंस्ा णकंवा मालक मज ुरांना जासिीिजासि णकिी मज ुरी देईल, हे ्या
णसĦांिाने सपĶ केले. ्याचा अ््थ असा नÓहे कì, मालक मजुरांना िेवQी मजुरी देईलच.
Ìहिजेच मजुरां¸्या मजुरीचा दर सीमांि उतपादनकि ेने ठरि नाही. मात् >का णवणशĶ
पåरणस्िीि Ìहिज े संपूि्थ रxजगारी¸्या ग pहीिप्ावर प्त्य ेक धंद्ाि मजुरीचा दर
सीमांि उतपादकिे>वQा असेल. Ìहिजे अशा पåरणस्िीि मालक मज ुरांना त्यां¸्या
श्रमाचे संपूि्थ Zb देईल, काही णहरावून ठेविार नाही.
टरीका (Criticism ) : munotes.in

Page 46

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
46 • परंिु सत्यसpĶीि मजुरांमध्ये बेकारी असल्याम ुbे ‘संपूि्थ रxजगारीž चे अणसितव
गpहीि धरून चालि नाही.
• मजुरांची सीमांि उतपादकिा काQि े श³्य नाही, कारि उतपादनाि Lाल ेली
वाQ सव्थ उतपादन GNक साधनां¸्या सहका्या्थमुbे Lालेली असिे. Ìहिून
प्त्येक उतपादन GNक साधनाची सीमा ंि उतपादकिा णवभक्त करून सा ंगिा
्येि नाही.
• प्चणलि उतपादन िंत्ानुसार उतपादन GNक साधनांची पåरमािे ्xPीशीही
बदलिे श³्य नसेल, िर कxित्याही >का उतपादनGNक साधना ंची सीमांि
उतपादकिा काQिा ्य ेिे श³्य नाही.
• Ìहिून हा णसĦांि असमप्माि प्त्या्य णन्यमावर आधारल ेला आहे. Ìहिजे
उतपादनिंत् णदलेले असूनही उतपादन GNक साधनांची पåरमािे णवणशĶ क±ेि
बदलिा ्येिे श³्य आहे,असे गpहीि धरले पाणहजे
“.२.४ मजुररीचा मागणरी – ्पुरिठा वसĦांत (Demand and Supply Theory of
Wage ) :
आधुणनक काbािील मज ुरीचा सव्थसामाÆ्यपिे úाĻ ठरलेला णसĦांि Ìहिजे मागिी – पुरवठा
णसĦांि हx्य. आधुणनक अ््थशास्त्रज् जॉन åरचP ्थ णह³स ्याने मांPलेला सुधाåरि सीमांि
उतपादकिा णसĦा ंि खö्या अ्ा्थने मागिी – पुरवठा णसĦांिच आहे, कारि सगbे का्य्थणन्युक्त
आहेि, असे मानून िx सीमांि उतपादकिा णसĦा ंि मांPला आहे.
“णसĦांिानुसार प्त्येक उद्xगधंद्ािील वेगवेगÑ्या प्कार¸्या मागिी श्रमा ंची णकंमि –
Ìहिजेच मजुरीचे दर – त्या त्या प्कार¸्या श्रमा¸्या मागिी – पुरवठz्याने ठरिे.”
मजुरां¸्या श्रमांची मागिी त्या ं¸्या सीमांि उतपादकिेवर अवलंबून असिे. Ìहिून मानवी
श्रमांचा मागिीवø कxित्याही वसि ू¸्या मागिीवøाप्मािे PावीकPून उजवीकPे उिरिारा
असिx. Ìहिजे मजुरीचा दर कमी Lाला, िर श्रमांची मागिी वाQि े. उद्xगधंद्ाि मजुराची
>कंदर सं´्या, रxजगाराची पािbी , अणधक Zुरसि णकंवा अणधक मजुरी ्यांि मजुरांनी
णनवPलेला प्या्थ्य, ्यांवर मजुरां¸्या श्रमाचा प ुरवठा अवलंबून असिx. सव ्थसाधारिपिे
मजुरीचा दर वाQला , िर त्या त्या धंद्ाि श्रमाचा पुरवठा वाQिx आणि श्रमाचा पुरवठा – वø
वसिू¸्या पुरवठा – वøाप्मािे खालून वर उजÓ्या बाजूकPे जािारा असिx. अ्ा्थि कधीकधी
मजुरीचा दर वाQला , िरी मजुरांना Zुरसिी¸्या वेbेि आराम करÁ्याची 6¸Jा अणधक
िीĄिेने हxि असेल, िर श्रमांचा पुरवठा वाQिार नाही आणि मग प ुरवठा – वø माग¸्या
बाजूला Lुकलेला णदसेल.
्xP³्याि, मजुरीचा दर मजुरां¸्या श्रमा¸्या मागिी – पुरवठz्याने ठरिx आणि िx मजुरीचा
दर का्य्थणन्युक्त मजुरां¸्या सीमांि उतपादकिे>वQा असिx.
“.२.“ मजुररी ि सामुदावयक सyदाशक्तì (Wage and Collective Bargaining ) : munotes.in

Page 47

श्रम बाजारािील वेिनणवर्यक बाबी - I
47 सामुणहक सyदाशक्तìची स ुŁवाि सव्थप््म 6ंµलंPमध्ये Lाली. 6ंµलंPमध्ये कारखाÆ्याचे प्माि
वाQल्यानंिर कामगारवग्थ आपल्या मजुरीचे दर कामाचे िास, काम करÁ्याचे णठकाि 6. सव ्थ
समस्या Ó्यक्तìश3 मालकाप ुQे मांPÁ्या?वजी साम ूणहकåरत्या त्या मा ंPिे अणधक श्रे्यसकर
समजू लागले. पåरिामि3 मालक व कामगार स ंG ्यां¸्याि वाNाGाNी हx9 लागल्या.
मालकाला अशा प्कार¸्या वाNाGाNी उप्य ुक्त वाNू लागल्या. त्या मुbे 6ंµलंPमध्ये ही प््ा
वाQली. णवशेर Ìहिजे का्यद्ा¸्या व शासना¸्या हसि± ेपाणशवा्य सामूणहक वाNाGाNी हx9
लागल्या. करार हxिाि ि े पाbÁ्याचे नuणिक बंधन मालक व कामगार ्या ं¸्यावर असिे.
अमेåरकेिही अशा प्कार¸्या साम ूणहक वाNाGाNéना ख ूप प्णिसाद णमbि ग ेला. परंिु नंिर¸्या
काbाि अकुशल मजुराची सं´्या वाQि गेली व जागणिक महाम ंदी आली. त्याम ुbे सामूणहक
वाNाGाNीचा जx ह³क कामगारा ंना णमbाला हxिा त्याची अ ंमलबजाविी करि े दुरापासि
Lाले. पåरिामि3 सरकारन े १९‘५ मध्ये का्यदा कŁन कामगारा ंना ह³क णमbव ून णदला.
6ंµलंP व अमेåरकेि वाQलेली सामूणहक वाNाGाNीची प््ा हb ूहbू जगभर पसŁ लागली.
नÓ्यानं सविंत् Lालेल्या आणश्या - आणĀकेिील देशांनी सुĦा ्या पĦिीचा सवीकार क ेला.
अ्ा्थि सव्थत् ्या प््ेला शंभर N³के ्यश णमbाले नाही. भांPवलशाही व साÌ्यवादी द ेशािील
राजकì्य व आण् ्थक धxरिे वेगÑ्या प्कारची असल्यान े ही वाNाGाNीची प््ा आQbि नस े.
मात् अलीकP¸्या काही वरा ्थि हòकूमशाही व साÌ्यवादी चyकNीला हादर े बसले. राजकì्य व
आण््थक ±ेत्ाि सवािंÞ्याचे वारे वाहó लागले. उद्xग Ó्यवसा्याि खाजगी णनि ्थ्याला महतव
्ये9 लागले. >का अ्ा्थने भांPवलशाही अ् ्थÓ्यवस्ेचा पुरसकार हx9 लागला. त्याम ुbे
भांPवलदार Ìहिज े मालक व मज ूर ्यां¸्या संGNना णनमा्थि हx9 लागल्या. पåरिामि3
6ंµलंH-अमेåरकेप्मािे ्याही देशाि सामूणहक वाNाGाNéना प्ार ंभ हxईल व Cद्xणगक णववाद
णमbणवÁ्याचा प््यतन हxईल. अशी आशा कराव्यास हरकि नाही. आ ंिरराÕůी्य कामगार
संGNनेने १९४९ साली सामूणहक वाNाGाNीला आ ंिरराÕůी्य माÆ्यिा णदली.
णवकसनशील द ेशाि िर साम ूणहक वाNाGाNीला अणधक महतव आह े. कारि देशाची
अ््थÓ्यवस्ाच णवकसनशील असल्यान े त्याि हxिाö्या स ुधारिांना खूप वाव असिx. त्याम ुbे
उद्xग Ó्यवसा्याि णनर ंिर बदल हxि असिाि. ्या ंणत्क व िांणत्क सुधारिा सार´्या हxिाि.
क¸्या मालाचे सवरूप बदलिे, Ó्यापार चøे णनमा्थि हxिाि, शासन Ó्यवस्ा बदलि े. ्या व
6िर कारिामुbे उद्xगापुQे जे प्ij णनमा्थि हxिाि िे लवकराि लवकर व समाधानकारåरत्या
सxPणविे गरजेचे असिे. अशावेbी सामुणहक सyदाशक्तìचा सवीकार केला जािx.
सामुव्क सyदाशक्तìचा अर ्थ :
“सामुदाण्यक सyदा णक ंवा सामुदाण्यक करार±मिा Ìहिज े मालक आणि कामगारा ंचे प्णिणनधी
्यां¸्याि वेिन व कामाचे िास व 6िर ्याबाबि मिभ ेद णमNवÁ्याचे साधन हx्य.”
>खादा कामगार मालकवगा ्थशी वेिना¸्या ्यxµ्य वाNाGाNी कŁ शकि नाही . Ìहिून सव्थ
कामगारां¸्या विीने जे का मग ारांचे प् णिण नधी अ सिा ि , िे म ाल कवग ा्थशी करार णकंवा
वाNाGाNी करिाि .
सामुदाण्यक करार±मि ेमुbे कामगारांचे कxित्याही प्कारच े शxरि हxि नाही . सामुणहकåरत्या
कामगारां¸्या अPचिी मालक वगा ्थसमxर ठेवÁ्याि ्येिाि आणि मालकवगा्थकPून
वाNाGाNीसाठी ्यxµ्य वािावरि णनमा ्थि करÁ्याि ्येिे. munotes.in

Page 48

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
48 सामुदावयक सyदाशक्तìचरी ि uवशĶ्ये :
सामुदाण्यक सyदाशक्तìची स ंकलपना पुQील वuणशĶz्यावरून अणधक सपĶ हxईल .
१. सामुव्क प्रवक्रया:
सामुदाण्यक सyदा ही >क प्कारची साम ुणहक प्णø्या असि े कामगार आणि मालक ्या
दxGांचाही ्यामध्ये समावेश असिx.
२. गवतमान प्रवक्रया:
कामगार आणि मालक ्या ंनी >खाद्ा णवणशĶ व ेbी ज्या वाNाGाNी क ेलेल्या असिाि,
त्या का्यमसवŁपी असि नाहीि. बदलत्या पåरणस्िीन ुसार सामुदाण्यक करार±मि ेि
गणिमानिा असि े.
३. लिवचकता:
सामुदाण्यक करार±मि ेि कामाचे िास, बxनस, वेिन ्यासार´्या GNका ं¸्या अनुरंगाने
बदल हxिाि.
४. वयाि्ाåरक माग ्थ:
सामुदाण्यक करार±मि ेि Bद्xणगक लxकशाहीचा Ó्यावहाåरक माग ्थ असे ÌहNले जािे.
लxकशाही मागा ्थनेच कामगार व मा लक ्यां¸्यािील समस्या ंची सxPविूक हxिे.
“. Cद्ोवगक संघष्थ सोडिÁयाचा माग ्थ:
Cद्xणगक ±ेत्ाि अनेक बाबीवŁन स ंGर्थ (िंNे)णनमा्थि हxिाि. िे णमNवÁ्याचे माग्थ
Ìहिून सामूणहक करार±मि ेचा लाभ + करार±मिेचा Zा्यदा दxGा ंनाही हxिx.
६. लोकशा्री प्रवक्रया:
सामुहीक सyदाशक्तì लxकशाही मागा ्थने का्य्थ करिे. सामुदाण्यक करार±मि े¸्या
बाबिीि कामगार स ंGNना अणधक मजब ूि असाÓ्या लागिाि. कामगार स ंGNना
णवसकbीि अस ेल िर सामुणहक करार±मि ेचा लाभ कामगाराला णमbिार नाही.
कामगार व मालक ्या दxGा ंनीही परसपरां¸्या समस्या समजाव ून Gेिल्या िर
सामुदाण्यक करार±मि ेचा Zा्यदा दxGा ंनाही हािा
“.३ व\नन बाजारामधये िेतन (WAGES IN DIFFERENT MARKETS)
प्रसतािना:
श्रम बाजार हा वसि ू व सेवां¸्या बाजारासारखा असि नाही . श्रम बाजाराि श्रमाची मागिी व
श्रमाचा पुरवठा ्यां¸्यामध्ये समिxल णनमा्थि करÁ्याि ्येिx. श्रम बाजारािील वि ्थन, वसिू व
सेवा बाजारापे±ा णभÆन असि े. ज्या प्णø्येने >खाद्ा णवणशĶ प्कार¸्या श्रमाचा प ुरवठा व
त्यासाठी असिारी मागिी ्या ं¸्याि समिxल णनमा ्थि हxिx णकंवा समिxल णनमा ्थि करÁ्याचा
प््यतन हxिx त्यास श्रमबाजार , असे ÌहNले जािे. श्रम बाजाराणवर्यी सामाÆ्यि3 अस े ÌहNले munotes.in

Page 49

श्रम बाजारािील वेिनणवर्यक बाबी - I
49 जािे कì, णवणशĶ प्कार¸्या श्रमासाठी असिारी मागिी व त्या श्रमाचा प ुरवठा ्यां¸्याि
समिxल प्स्ाणपि करÁ्याची जी प्णø्या हxि े, त्यास श्रमाची बाजारप ेठ हे नाव देिा ्येईल.
संकल्पनावया´या :
“ज्या प्णø्येने >खाद्ा णवणशĶ प्कार¸्या श्रमाचा प ुरवठा व त्यासाठी असिारी मागिी
्यां¸्याि समिxल णनमा ्थि हxिx णकंवा समिxल णनमा ्थि करÁ्याचा प््यतन हxिx , त्यास श्रम
बाजारपेठ Ìहििाि.”
श्रम बाजार ही अशी जागा आह े णज्े कामगार आणि कम ्थचारी >कमेकांशी संवाद साधिाि.
श्रम बाजारपेठेि मालक  काम द ेिारा (Employers ) हा सवōत्तम कामगार कामावर G ेÁ्याचा
प््यतन करिx आणि श्रणमक उत्तम समाधान णमbणवÁ्यासाठी सपधा ्थ करिाि. अ््थÓ्यवस्ेिील
श्रम बाजार श्रमाची मागिी आणि श्रमाचा प ुरवठा ्यां¸्याशी संबंणधि का्य¥ करिx. ्या बाजाराि
श्रमाची मागिी ही प ेQz्याकPून श्रमाला ्येिारी मागिी असि े, िर श्रमाचा प ुरवठा हा
श्रणमकांकPून श्रमाचा केला जािारा प ुरवठा असिx. बाजारािील श्रमाची मागिी आणि
श्रमाचा पुरवठा सyदाशक्तìन े प्भाणवि हxिx.
सव्थसाधारिपिे असे Ìहििा ्येईल कì , णवणशĶ प्कार¸्या श्रमासाठी असिारी मागिी व त्या
श्रमाचा पुरवठा ्यां¸्याि समिxल प् स्ाणपि करÁ्याची जी प्णø्या हxि े, त्यास श्रम बाजारप ेठ
असे Ìहििाि.
नाममात् बाजाराि श्रणमक श्रमाच े पuसे शxधिाि आणि णन्यxक्ता 6¸J ुक श्रणमक शxधिाि आणि
वेिनदर णनणIJि क ेले जािाि. श्रम बाजार हा Ó्याĮी¸्या ŀĶीने स्ाणनक, राÕůी्य णकंवा अगदी
आंिरराÕůी्य पािbीचाही अस ू शकिx. णवणवध पात्िा , कyशल्य आणि भyगxणलक स्ान े
्यासाठी लहान, परसपर श्रणमक बाजारप ेठा बनलेल्या असिाि. िे णन्यxक्ता आणि श्रणमकाचा
मजूरी दर, रxजगाराची णस्िी , प्णिसपधा्थचे सिर आणि नxकरी¸्या स्ानाबĥल माणहिीच े
णवणनम्य करÁ्यावर अवल ंबून असिाि.
सuधदांणिकŀĶz्या वेिन णनणIJिी¸्या स ंदभा्थि बाजारपेठेचे भyगxणलक णकंवा ±ेत्ातमक वuणशĶz्य
महßवाचा भाग नाही , प्त्य± Ó्यवहारा¸्या ŀĶीने श्रमा¸्या बाजाराची भyगxणलक Ó्याĮी हा
महßवाचा GNक ठरिx . Ìहिूनच णवĴेरिा¸्या Ó्यावहाåरक म्या ्थदा ल±ाि Gेवून असे Ìहििा
्येईल कì, ज्या भyगxणलक ± ेत्ाि णवणशĶ प्कारच े श्रणमक व मालक श्रमशक्तìची खर ेदी आणि
णवøì करिाि त्यास श्रम बाजारप ेठ Ìहििाि.'
कामगार िेतन ्पĦतरी :
वेिना¸्या सवरूपाबĥल व ेगवेगbे ण स Ħ ांि प्चणलि आह ेि. त्यांपuकì दxन महßवा¸्या
णसĦांिांचा ्ये्े उललेख केला, Ìहिजे पुरेसे हxईल.
अ) ्पव्ला वसĦा ंत åरकाडōचा ‘वेिनाबĥलचा पxलादी का्यदा ž हा हx्य. ्या
णसĦांिाप्मािे कामगारांनी णकिीही प््यतन क ेले, िरी >का णवणशĶ म्या ्थदे पलीकPे
कामगारांचे वेिन वाQिे संभवनी्य नसिे. णवणशĶ पåरणस्िीि जग Á्यासाठी व मुले
वाQणवÁ्यासाठी कामगाराला णजिका खच ्थ ्येईल, त्याहóन अणधक वेिन कामगाराला munotes.in

Page 50

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
50 णमbिे आण््थकŀĶz्या श³्यच नाही. कारि जासि व ेिन णमbाले कì कामगारांची
सं´्या वाQिे आणि वाजवीप े±ा जासि सं´्या वाQली कì व ेिनाचे दर िाबPिxब
खाली ्येिाि. Ìहिून वेिन वाQले पाणहजे असा कामगारा ंनी आúह धरि े चुकìचे व
णनर््थक आहे, असा ्या णसĦांिाचा णनÕकर्थ आहे.
ब) दुसरा वसĦांत काल्थ मा³स्थ ्याचा आहे. त्यानुसार कामगारा¸्या श्रमशक्तìम ुbे नवीन
मूल्ये णनमा्थि हxिाि. ्यािून जीवनणनवा्थहाला आवÔ्यक ि ेवQेच मूल्य वेिना¸्या रूपान े
कामगाराला णदले जािे. बाकìचे अणिåरक्त मूल्य उतपादना¸्या साधना ंचा मालक जx
भांPवलदार, िx णगbंकpि करिx. ्या णसĦा ंिाचे णवसिpि आणि शास्त्री्य णवव ेचन
मा³स्थ¸्या ‘दास कrणपNल’ ्या जगप्णसĦ ú ं्ाि आQbिे. भांPवलशाही पĦिी¸्या
चyकNीि कामगारा ं¸्या वेिनाि भरीव व का्यम सवरूपाची वाQ हxिे श³्य नाही, असा
मा³स्थचा णनÕकर्थ आहे.
लxकशाहीवादी द ेशांमध्ये कामगारांचे संG व उद्xगधंद्ांचे चालक ्यां¸्याि सामुदाण्यक
वाNाGाN हx9न व ेिनाचे दर ठरिाि. ह òकूमशाही राÕůांमध्ये सरकारी हòकुमाप्मािे
वेिनाचे दर ठरिाि. भारिाि णनराbी पĦि रूQ आहे. सुŁवािीला वेिन ठरणवÁ्याच े
काम केले िे Cद्xणगक Æ्या्याल्या ंनी आिा बö ्याच धंद्ांि िे काम वेिन मंPbाकPे
सxपणवÁ्याि आल ेले आहे. सरकारी कम ्थचाö ्यां¸्या वेिनश्रेिी णनणIJि करÁ्यासाठी
भारिाि वेिन आ्यxग नेमÁ्याची पĦि आह े. आिाप्य«ि िीन वेिन आ्यxगांनी क¤þ
सरकारला आपले अहवाल सादर क ेले आहेि. ्यxµ्य वेिन कसे णनणIJि करावे, त्याचा
णवचार करÁ्यासाठी \ारत सरकारन े १९४– सालरी ‘योµय िेतन सवमतरी’ नेमली
हxिी. णिचे णनि्थ्य दxन वरा«नंिर प्णसĦ Lाल े. वेिन मंPbांनी आपल्या णशZारशी त्या
णनि्थ्यानुसार कराÓ्या, असे त्यां¸्यावर बंधन असिे.
“.४ \ारतातरील िेतनविषयक Vोरण  रचना ि घटक
उतपादन का्या्थि कामगारांचे ्यxµ्य सहका्य्थ णमbÁ्यासाठी कामगारा ंना त्यां¸्या कामाचा ्यxµ्य
मxबदला णमbाला पाणहज े. कामगारामुbे उ द् x ग संस्ेचा नZा वाQि असल्याम ुbे
वेिनाबरxबरच त्याला नÉ्यािील Æ्याय्य वाNा Ìहि ून बxनसही णदला जािx . मात् कामगारा ं¸्या
श्रमाची भरपाई Ìहिज े वेिन अ्वा मजुरी ्यxµ्य पĦिीन े ण मbिे आवÔ ्य क असि े.
कामगारां¸्या णहिर±िासाठी ्यxµ्य अशा व ेिनणवर्यक धxरिाची गरज आह े . वेिन रचना
ठरणविाना Æ्याय्य व ेिनणवर्यक बाबéबरxबरच प ुQील गxĶी णवचाराि G ेिे आवÔ्यक आह े.
१) णवकसनशील अ् ्थÓ्यवस्ेिील उद्xगां¸्या गरजा
२) मxबदला देÁ्याची पĦिी
‘) समाणवĶ कामगारा ंचे वग्थणनहा्य प्कार
४) कामाचे िास
५) णवणवध प्देश व ±ेत्ािील उद्xगांची वuणशĶz्ये.
“.“ श्रम बाजार्पेठेचे घटक munotes.in

Page 51

श्रम बाजारािील वेिनणवर्यक बाबी - I
51 श्रम बाजाराि श्रमशक्तì लxकसं´्या, अज्थदारांची लxकसं´्या, अज्थदार सं´्या आणि
णनवPलेल्या Ó्यक्तì अस े चार GNक असिाि .
१. श्रमशक्तì लोकस ं´या:
श्रमशक्तì लxकस ं´्या णकंवा कामगार दलाि सहभाग हा श्रम बाजाराि काम
करÁ्यासाठी उपलÊध असल ेल्या Ó्यक्तéची स ं´्या हx्य. हे सव्थ कामगार जे त्यां¸्या
नxकरीसाठी आपली कyशल्य े आणि सेवा @Zर करीि आह ेि त्यांचा उद्xग णवचाराि
न Gेिा त्यांचा णवचार करि े.
२. अज्थदार लोकसं´या:
दुसरा GNक Ìहिज े अज्थदार लxकसं´्या जे त्यां¸्या णवणशĶिेसाठी आणि कyशल्या ंना
अनुŁप णवणशĶ नxकरीसाठी अज ्थ करीि असलेल्या लxकांना संदणभ्थि करिे. णन्यxक्ते
सव्थप््म श्रम बाजारावर कNा± Nाकिाि आणि न ंिर णवणशĶ नxकरीसा ठी णनणIJि
केलेल्या कyशल्य आणि पात्िा प ूि्थ करिाö्या Ó्यक्तéकP े पाहिाि. उदा. आ्यNी ,
úाणZ³स णPLा6न आणि ितसम नxकरी शxधि असल ेले लxक त्याच अज ्थदारा¸्या
लxकसं´्येचे आ हेि जे ्य ा प् क ा र ¸ ्य ा Ó ्य ा व स ा ण ्य क ा ं¸्या शxधाि असल ेल्या
भरिीकत्या«Ĭारे लà्य केले गेले आहेि.
३. अज्थदार सं´या:
णिसरा GNक Ìहिज े अज्थदार सं´्या, जx सुŁवािीला त्यांचा बा्यxPाNाि पाठव ून
णवणशĶ नxकरीसाठी अज ्थ करÁ्यास 6¸J ुक असलेल्या लxकांची वासिणवक स ं´्या
आहे. णनवP प्णø्य ेचा हा पणहला भाग मानला जा9 शकिx ज े्े णवणशĶ संस्े¸्या
भरिी णवभागाला अज्थ प्ाĮ हxिाि आणि प ुQील चाचिी¸्या िपासिीसाठी कxि प्गिी
करिे हे ठरवÁ्यासाठी त्या ंचे पPदे लाविाि.
४. वनिडलेलरी वयक्तì:
चy्ा GNक Ìहिज े णनवPलेली Ó्यक्तì, ज्याला नxकरीसाठी Gेिलेले आहे. अ्ा्थि,
्याचा आधार बö्याच GNका ं¸्या आधारावर क ेला जािx आणि त्या Ó्यक्तìला
्यxµ्यिे¸्या णनधा्थåरि सेN¸्या णवŁधद दाखवल े जािे .
“.६ िेतनमजुररीचा िाटा आवण िेतन 8Â्पननाचरी असमानता ि वि\ाजन
भारि सरकार १९४८ मध्ये वेिनणवर्यक धxरि णनणIJि करÁ्यासाठी सणमिी न ेमली . Æ्याय्य
वेिन दर कxित्या िßवावर आधाåरि असाव े ्याणवर्यी णशZारस करÁ्यासाठी ्या न ेमलेल्या
सणमिीने जीवनावÔ्यक व ेिन , णकमान वेिन आणि Æ्याय्य व ेिन ्या संकलपना सपĶ क ेल्या .
१. जरीिनािÔयक ि ेतन: munotes.in

Page 52

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
52 जीवनावÔ्यक व ेिन Ìहिजे श्रणमकाला अÆन , वस्त्र, णनवारा ्याबरxबरच क ुNुंबािील
मुलांचे णश±ि, आजारपि, सxई - सुणवधा पुरणविे व भणवÕ्यासाठी आपत्ती णनवारिा् ्थ
िरिूद करिा ्येईल >वQे वेिन हx्य.
२. वकमान िेतन:
णकमान वेिन Ìहिजे सुसंसकpि समाजािील मािसा¸्या सव ्थसामाÆ्य गरजा भागणविा
्येईल >वQे वेिन हx्य. णकमान वेिनाचे िßव मxठz्या प्मािावर सवीकारÁ्याि आल े .
उद्xगािील वेिनाि वाQ करि े , कामगारांची णपbविूक कमी करिे , कामगारां¸्या
णकमान गरजा भागणविा ्य ेईल 6ि³्या व ेिनाची हमी द े9न उद्xगाि शा ंििा
प्स्ाणपि करÁ्यास प् ेरिा देिे , ही णकमान वेिनाची प्मुख उणĥĶे आहेि.
३. नयाÍय िेतन:
Æ्याय्य वेिन हे णकमान वेिनापे±ा ्xPे जासि आणि जीवनावÔ्यक व ेिनापे±ा कमी
असिे. Æ्याय्य वेिन ठरणविाना उद्xगस ंस्ेची वेिन देÁ्याची कुविही णवचाराि ¶्यावी
असे सणमिीने ÌहNले आहे. Æ्याय्य वेिन जीवनावÔ्यक व णकमान वेिना¸्या मध्ये
कxठे असेल हे श्रणमकांची उतपादकिा , त्यासार´्या 6िर उद्xगािील व ेिन दर अशा
6िर GNकांवर अवलंबून राहील. ज्या उद्xगाि कामगारा ंची सyदाशक्तì मxठ z्या
प्मािावर Ìहिज ेच कामगार संGNना प्बb आह े, त्या उद्xगाि चाल ू वेिन हे Æ्याय्य
वेिना¸्या आसपास असि े.
“.६ वलंग\ेद आवण िेतनव\ननता
‘समान काम, समान वेिन’ सारखा का्यदा स ंमि करूनही स्त्री व प ुŁर ्यांना णमbिारे वेिन
हे >कमसान असि नाही. णवश ेरि3 संGणNि ±ेत्ाि णस्त्र्या व प ुŁर ्यांना >काच प्कार¸्या
कामासाठी समान व ेिन णमbिे. परंिु असंGNीि ±ेत्ाि णस्त्र्या व प ुŁर ्यांनी समान प्कार चे
काम केले िरी त्यांना समान वेिन णमbि नाही. णस्त्र्या ं¸्या श्रमबाजारामध्य े बहòिांश णस्त्र्या
्या असंGNीि ±ेत्ाि काम करीि असिाि. पåरिामी णस्त्र्या ंना णमbिारे वेिन हे पुŁरां¸्यापे±ा
कमी राहिे.
णस्त्र्या व पुŁर ्यां¸्यािील वेिनणभÆनिेचे प्मुख कारि Ìहिज े णन्यx³त्याचा  उतपादकाचा 
मालक वगा्थचा पूव्थúहदूणरि ŀĶीकxन आणि प ुŁरप्धान संसकpिी हx्य. समाजाि णस्त्र्या ंना
नेहमीच दुय्यम स्ान णदल े गेले आहे. ्यामुbे काहीवेbेस अणधक कĶाची , काNकसरीची काम े
णस्त्र्यांनी केली िरी त्यांना कमी वेिन णदले जािे. बö्याच असंGNीि ±ेत्ाि असे णदसून ्येिे
कì, पुŁरां¸्या पे±ा ५० कमी कामाचा मxबदला णस्त्र्या ंना >काच प्कार¸्या कामासाठी
णदला जािx. उदा . श ेिाि जवारी काQÁ्याच े काम णस्त्र्या व प ुŁर बरxबरीने करीि असले िरी
णस्त्र्यांना >का णदवसाचा मxबदला २०० Ł. 6िका णदला जािx , िर पुŁरांना िx ४०० Ł.
6िका णदला जािx. वासिणवक प ुŁर णस्त्र्यांपे±ा दुÈपN काम करि नाहीि.
सव्थसाधारिपिे अणधक कĶाची व धx³्याची काम े पुŁर करिाि िर कमी कĶाची , सxपी कामे
णस्त्र्यांकPून केली जािाि, ्यामुbे कामाचे सवरूप णभÆन असल्यान े वेिनदराि णभÆनिा
आQbिे. उदा. शेिाि 9स िxP करÁ्याच े काम पुŁराकPून केले जािे िर िxच 9स munotes.in

Page 53

श्रम बाजारािील वेिनणवर्यक बाबी - I
53 खुरपÁ्याचे, त्याची बांधिी करÁ्याचे काम णस्त्र्या करिाि. ्याम ुbे पुŁरांना >का णदवसाि
५०० Ł. 6िकì, िर णस्त्र्यांना २०० Ł. 6िकì मजूरी णमbिे.
असंGNीि ±ेत्ािील णस्त्र्यांकPून केली जािारी काम े णवचाराि Gेिा त्यां¸्या मागिी¸्या
िुलनेि पुरवठा अणधक असिx . कारि बह òिांश णस्त्र्या Gरकाम करि मज ूरी करÁ्याचा प््यतन
करिाि, ्यामुbे त्यां¸्या मागिी¸्या ि ुलनेि पुरवठा अणधक राह óन त्यांना कमी वेिन णमbिे.
काही कामे अणधक मेहनिीची अणधक कĶाची असिाि कì , जी करÁ्यासाठी प ुŁरांचीच
आवÔ्यकिा असि े, अशा कामांसाठी पुŁरांना अणधक वेिन णदले जािे. उदा. धाÆ्यान े
भरलेली पxिी णस्त्र्या सहजासहजी उचल ू शकि नाहीि. अशा व ेbेस अशी धाÆ्यान े भरलेली
पxिी उचलÁ्याच े काम करिाö्या प ुŁरांना अणधक वेिन णदले जािे.
ज्या ±ेत्ाि श्रणमकां¸्या मागिी¸्या ि ुलनेि त्यांचा पुरवठा जासि आह े. अशा ±ेत्ाि णस्त्र्यांनी
काम करÁ्याला प ुŁरांचा णवरxध असिx. मात् णन्यxक्ता  उतपादक अशा व ेbेस णस्त्र्यांना काम
देÁ्यास ि्यार असिx , कारि णस्त्र्या ्या कमी व ेिनावर करÁ्यास ि्यार असिाि िर द ुसö्या
बाजूला त्यांना द्ाÓ्या लागिाö्या व ेिना¸्या िुलनेि त्यांची उतपादकिा अणधक राहि असि े,
्यामुbे उतपादकाचा  स ं्यxजकाचा नZा वाQि असिx.
संGNीि ±ेत्ािही पुŁरप्धान संसकpिीमुbे पुŁरां¸्या िुलनेि णस्त्र्यांचा पुरवठा हा कमी राहिx.
णस्त्र्यांनी Zक्त चूल आणि मूल ही जबाबदारी सा ंभाbली आहे. पुŁरांची 6¸Jा, िर काही
वेbेस सक्तì असि े. बö्याचदा णस्त्र्या ंनी Gराबाहेर जावून नxकरी करि े हे पुŁरां¸्या ŀĶीने
कमीपिाचे वाNिे, त्यामुbे बö्याचदा ज्या क ुNुंबाची आण््थक पåरणस्िी चा ंगल्या प्कारची
असेल िर णस्त्र्या ्या काम करÁ्यास ि्यार हxि नाहीि. त्याम ुbे >कंदरीि श्रमबाजा राि
णस्त्र्यांचा णहससा कमी असल्याम ुbे वेिनवाQीसाठी ज्या ं¸्याकPून सांणGक प््यतन हxि
नसल्यामुbे वेिनाचे णस्त्र्यांचे दर कमी राहिाि.
कुNुंबाची आण््थक पåरणस्िी हलाखीची अस ेल िरच णस्त्र्या काम करÁ्यासाठी ि्यार हxिाि.
त्यामुbे णमbेल त्या वेिनावर त्या काम करÁ्यास ि्यार असिाि . बö्याचदा णस्त्र्या सवि3च े
वuकणलपक उतपÆन कमी ग pहीि धरिाि, त्यामुbेही ्या कमी वेिनावर काम करÁ्यास ि्यार
हxिाि. पुŁरां¸्या िुलनेि णस्त्र्यांची गणिशीलिा ही कमी राहि असल्याम ुbे णस्त्र्यांना
बö्याचदा कमी व ेिनावर काम कराव े लागिे. बö्याचदा पुŁर मxठz्या प्मािाि स्ला ंिर करून
अणधक वेिन णमbवÁ्याचा प््यतन करिाि , मात् मुलांची व Gर सांभाbÁ्याची सव ्थ जबाबदारी
णस्त्र्यांवर असल्याने णस्त्र्यांमध्ये अणधक वेिनाचे काम णमbणवÁ्यासाठी मxठ z्या प्मािाि
गणिशीलिा णदसून ्येि नाही.
बाजाराि जर प ूि्थ सपधा्थ असेल, संGNीि ±ेत् असेल, िर णस्त्र्या व पुŁर ्यांना समान वेिन
णमbेल परंिु प्त्य± Ó्यवहाराि मात् श्रम बाजाराि मक्त ेदारी्युक्त सपधा्थ णदसून ्येिे. िसेच शेिी
±ेत् कì णज्े णस्त्र्या मxठz्या प्मािाि काम करीि असिाि. हा श ेिी Ó्यवसा्य अस ंGNीि
±ेत्ाि असल्यान े णस्त्र्यांना पुŁरां¸्या िुलनेि कमी वेिन णमbिे.
काही कामे अशा प्कारची असिाि कì , णज्े पुŁर वगा्थची मक्तेदारी मxठz्या प्मािाि णदस ून
्येिे. munotes.in

Page 54

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
54 उदा. संर±ि दलाि णक ंवा űा्यÓहरचे काम णस्त्र्यां¸्या िुलनेि मxठz्या प्मािाि करिाि ,
्यामुbे ्या ±ेत्ाि मणहलांचे काम करÁ्याच े प्माि कमी राहóन 6िर ±ेत्ािील त्यांचा पुरवठा
वाQून त्या कमी वेिनावरही काम करÁ्यास ि्यार हxिाि.
उदा. णशण±केचे काम णस्त्र्यां¸्या ŀĶीने अणधक सुरण±ि असल्याम ुbे बहòिांश णस्त्र्या कमी
वेिनावरही हे काम करÁ्यास ि्यार हxिाि.
णवकणसि देशाि णस्त्र्यां¸्या सा±रिेचे प्माि अणधक असि े. ्यामुbे त्या आपल्या ह³काबĥल
जागpि असिाि. त्याम ुbे णवकणसि देशाि णस्त्र्या व प ुŁरां¸्या वेिनाि Zरक आQb ून ्येि
नाही. परंिु भारिासार´्या णवकसनशील द ेशांि णस्त्र्यां¸्या सा±रिेचे प्माि कमी असि े.
िसेच पदवीचे णश±ि Gेिलेल्या णस्त्र्यांचे प्माि कमी असिे. ्यामुbे अध्थणशण±ि, णनर±र
णस्त्र्या णमbेल त्या वेिनावर काम करÁ्यास ि्यार असल्याम ुbे णस्त्र्यांना कमी वेिन णमbिे.
ज्यावेbेस णस्त्र्यां¸्या सा±रिेचे प्माि वाQेल, त्यां¸्यािील संGNन सशक्त हxईल , पुŁर प्धान
संसकpिीचे समूb उ¸चाNन हxईल , णस्त्र्यांकPे पाह Á्य ाच ा स ं्यxजकांचा मालक वगा ्थचा
पूव्थúहदूणरि ŀĶीकxन नाहीसा हxईल , त्यावेbेस णस्त्र्या व पुŁर ्यां¸्यािील वेिनणभÆनिा
संपुĶाि ्येईल.
“.७ आंतर-वि\ागरीय िेतन व\ननता
जे.>स.णमल ्यांनी आण््थक णसĦांिाि Ó्यावसाईक व ेिनाचे सपĶीकरि ह े प्णश±िा¸्या
खचा्थिील Zरक णकवा मज ुरी¸्या 6िर अP्Ñ्याĬारे देिा ्येिे. ि्ाणप, हे दीG्थकालीन वेिन
णभÆनिेसाठी कारिीभूि आहे. िसेच अलपावधीि, Ó्यवसा्यािील स ं´्या व Ó्यक्तéची स ं´्या
णनणIJि आहे. ्यामुbे मागिी आणि व ेिन कठxरिेि कमाईवरील बदलांमुbे पåरिाम हxिx.
मजुरी मुbाि >का Ó्यवसा्याि बदलि े. कारि >कच श्रणमक बाजार ना सिx, िर अनेक
श्रणमक बाजारप ेठा आहेि. बाजार हा णवणवध प्कार¸्या श्रमा ंवर अवलंबून असिx.
उदाहरिा््थ, अणभ्यंिाची कमिरिा अस ू शकिे, िर Pॉ³Nरांसाठी बाजाराि मज ुरांचा पुरवठा
आहे परंिु त्यां¸्यासाठी बाजाराि अणिåरक्त असू शकिे. ्या दxÆही बाजारािील मज ुरीचे दर
वेगbे असिील. अलपावधीि , णवणशĶ प्कार¸्या श्रमा ंचा पुरवठा (Pॉ³Nर) णवशेर Ìहिून
वाQविा ्येि नाही, त्यासाठी कठxर प्णश±ि आवÔ्यक अस ू शकिे, णवशेर ्यxµ्यिा आवÔ्यक
आहे जी कदाणचि नस ेल.
“.– प्रij (QUESTIONS )
१. णनवा्थह वेिन णसĦांि सपĶ करा.
२. सीमांि उतपादकिा णसĦांि सपĶ करा.
‘. मजुरीचा मागिी – पुरवठा णसĦांि सपĶ करा.
४. वेिन णनधी णसĦांि सपĶ करा.
५. वेिन  मजूरी रचना व वेिनाचे GNक सपĶ करा.
६. वेगवेगÑ्या बाजारािील वेिन णनणIJिी सपĶ करा.
7777777munotes.in

Page 55

55 ”
श्रम बाजारातरील िेतनविषयक बाबरी - II
घटक रचना
६.० उणĥĶ्ये
६.१ कंत्ाNी कम्थचारी
६.२ कंत्ाNी कम्थचाö्यांची वuणशĶ्ये
६.‘ श्रम बाजारािील लवणचकिा
६.४ सुधारिापूव्थ आणि नंिर¸्या काbाि भारिाि वेिन आणि उतपादन स ंबंध
६.५ प्ij
६.० 8वĥĶये (OBJECTIVES)
• कंत्ाNी कम्थचारी व कंत्ाNी कम्थचाö्यांची वuणशĶ्ये अË्यासिे.
• श्रम बाजारािील लवणचकिा अË्यासिे.
६.१ कंत्राटरी कम्थचाररी (CONTRACT LABOUR )
Ļा पĦिीि क ंत्ाNदारामाZ्थि णकंवा ठेकेदारामाZ्थि मजुरांची भरिी केली जािे. ठेकेदार
ठरणवक मुदिीसाठी णकंवा णवणशĶ का्य ्थ पूि्थ क र Á ्य ा स ा ठ ी म ज ूर पुरणवÁ्याचा करार
Ó्यावसाण्यकाशी णक ंवा मालकाशी करिx. सxपणवल ेले काम पूि्थ करवून GेÁ्याची जबाबदारी
िx सवीकारिx. ्या पĦिी अंिग्थि Gेिलेले मजूर कxित्याही Ó्यावसाण्यका¸्या का्यम नxकरीि
राहाि नाहीि. करार स ंपिाच Ó्यावसाण्यकाशी त्याच े कxित्याही प्कारच े संबंध राहाि
नाहीि. 6मारिीच े बांधकाम, 6मारिी¸्या सल rबचे काम, धरिावरची काम े, रसिेबांधिी
6त्यादीसाठी लागिाö्या मज ुरांची भरिी ्या पĦिीन े केली जािे. िसेच रेलवे 6ंणजणनअåरंग
Ó्यवसा्य व कापP णगरÁ्या ंिही ्या पĦिीचा अवल ंब केल्याचे णदसून ्येिे.
्या पĦिीचे अनेक दxर आहेि. सवा्थि महßवाचा दxर Ìहिज े कxित्याही प्कारच े कामगार
का्यदे करार मजुरांना लागू हxि नाहीि व त्याम ुbे का्यद्ांपासून णमbिाö्या स ंर±िाचा त्यांना
लाभ Gेिा ्येि नाही. लेबर 6ÆहवेणसNगेशन कणमNी ( १९४६ ) ¸्या सूचनेनुसार काही कामगार
का्यद्ां¸्या िरिुदी करार मज ुरांना लागू क र Á ्य ा ि आ ल ्य ा . प र ंिु कारखाÆ्या¸्या
मालकवगा्थला व Ó्या०वसाण्यकांना त्यापासून पbवाN काQि े श³्य Lाले. ्या पĦिीि
मxPिारे मजूर स्लांिर करिारे असल्याने मालक वगा्थला का्यद्ा¸्या िरि ुदéपासून पbवाN
काQिे श³्य Lाले.
रॉ्यल कणमशन @Z ल ेबरने Ļा पĦिीचा णनर ेध केला व मजुरां¸्या णनवPीवर , कामा¸्या
िासांवर व त्यांना द्ाव्या¸्या व ेिनावर Ó्यवस्ापका ंचे णन्यंत्ि असावे असे सुचणवले. munotes.in

Page 56

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
56 करार मजूर पĦिीचा दुसरा महßवाचा दxर Ìहिज े ठेकेदार कमीि कमी णकंमिी¸्या बxलीवर
(ȣɀɈȶɄɅ ȳȺȵ ) करार करिx व त्याम ुbे मजुरांना अगदी कमी व ेिन दे9न त्यांचे आण््थक
शxरि करिx. ‘कमीि कमी वेिन व जासिीि जासि काम ’ ्या धxरिामुbेच अणधक नZा िx
णमbवू शकिx.
Ļा पĦिीचा णिसरा दxर Ìहिज े कामगार कल्यािा¸्या जबाबदारीि ून हे मालक लxक आपली
सुNका करिाि. कxित्याही प्कार¸्या कामगार कल्याि ्यxजना अगर का्य ्थøम करार
मजुरांसाठी उपलÊध हxि नाहीि. भा रि सरकारने मजूर प्ijांचा अË्यास करÁ्यासाठी
नेमलेल्या नrशनल कणमशन @न ल ेबरने (१९६९) देखील करार मजूर पĦिीचे अनेक
दुÕपåरिाम सरकार¸्या णनदश ्थनास आिले. प्त्य± मजूर (Direct labour ) व करार मजूर
Ļां¸्या वेिनािील व कामकाजा¸्या अNीिील ( Working conditions ) Zार मxठी िZावि
कणमशनने नजरेस आिली. वेगवेगÑ्या उद्xगांसाठी स्ापन क ेलेल्या वेिन मंPbांनी प्त्य±
मजूर व करार मज ूर Ļां¸्या वेिनदराि >कस ूत्िा आिÁ्याची णशZारस क ेली. परंिु Ļा
णशZारसéची अ ंमलबजाविी ्यxµ्य ्य ंत्िेअभावी हx9 शकली नाही. पåरिामी करार मज ुरांचे
दर 6िर प्त्य± मज ुरां¸्या दरापे±ा खूपच कमी राणहल े.
त्xNक वेिनाÓ्यणिåरक्त करार मज ुरां¸्या पĦिीचे 6िरही दxर न rशनल कणमशनन े नजरेस
आिले.
8दा. अणन्यणमि व दीG ्थकामाचे िास, रxजगारी¸्या स ुरण±ििेचा व खात्ीचा अभाव , पगारी
रजेचा अभाव, कामगार णवमा ्यxजना , भणवÕ्य णनवा्थह णनधी ्यासार´्या सx्यéचा अभाव
6त्यादी. कणमशनन े शेवNी अशी णशZारस क ेली कì, करार मजुर पĦिीचे दxर पाहिा िी
पĦि रĥ करÁ्याच े णकंवा त्याचे उ¸चाNन करÁ्याच े सरकारचे सव्थसाधारि धxरि असाव े.
जे्े करार मजूर पĦि आवÔ्यकच आह े. िे्े मजुरांचे णहि साधÁ्या¸्या करार मजूर णन्यमन
व उ¸चाNन का्यदा (१९७०) (The contract labour Regulation and Abolition Act
१९७०) संमि करून मज ुरांची णपbविूक व आण््थक शxरि ्ांबणवÁ्या¸्या ŀĶीन े पावले
उचलली आहेि. सरकारने जाहीर केलेल्या उद्xगािून करार मजूर पĦिीचे उ¸चाNन करि े
व जे्े असे उ¸चाNन श³्य नाही ि े्े करार मजुरां¸्या सेवा णन्यमांचे णन्यमन करिे ही ्या
का्यद्ाची प्मुख उणĥĶे आहेि .
६.२ कंत्राटरी कम्थचाöयांचरी िuवशĶ्ये
१. वनरक्षरता:
6िर देशां¸्या िुलनेि भािी्य कामगारा ंमध्ये कमालीची णनर±रिा आQb ून ्येिे.
त्यामुbे Cद्xणगक ±ेत्ािील नवीन िंत्ज्ान, कyशल्य 6. गxĶी आतमसाि करÁ्यास
कामगारांना अP्bा णनमा ्थि हxिx. पåरिामी त्या ंची उतपादकिा व का्य ्थ±मिा कमी
हx9न णमbिार े वेिन कमी णमbि े व त्याचे सवरूपही णनकpĶ दजा्थचे असिे.
२. कामगारांचरी अनु्पवसरतरी ि सरला ंतराचरी समसया:
भारिी्य कामगारांची मानणसकिा आपल े भyगxणलक स्ान , कुNुंब ्यांना सxPून बाहेर
काम णमbवÁ्याची मानणसकिा नसि े. त्यामुbे त्याना >काच णठकािी णमbिार े वेिनही munotes.in

Page 57

श्रम बाजारािील वेिनणवर्यक बाबी - II
57 कमी णमbिे. त्या णमbिाö्या व ेिनािून त्या¸्या कyN ुंणबक गरजांची पूि्थिादेखील हxि
नाही. त्यामुbे बö्याचवेbा िx कामावर जाि े Nाbू लागिx. भारि हा क pरीप्धान देश
असल्याने िx आहे त्या शेिीमध्ये काम करून उदरणनवा ्थह करीि असिx.
३. ्पारं्पाåरक वशक्षण ्पधदतरी:
भारिािील णश±ि पधदिी ही पार ंपाåरक असल्यान े कामगारांना रxजगार णमbवÁ्यास
अPचिी णनमा्थि हxिाि, रxजगाराणभमुख व कyशल्यावर आधाåरि णश ±ि णमbि
नसल्याने कामगारांना कमी वेिनाची व णनकpĶ दजा्थची कामे करावी लागिाि. त्याम ुbे
कामगारां¸्या णवकासावरिी म्या ्थदा ्येिाि.
४. वनकृष्ठ दजा्थचे आरोµय ि रा्णरीमान:
भारिी्य कामगारा ंना णमbिारे वेिन कमी असल्यान े त्यांची दरPxई उतपÆनही कमी
असिे . दाåरþz्याचे प्माि अणधक असि े . मूb त्यां¸्या मूलभूि गरजांची पूि्थिा देखील
हxि नाही. ्या सव्थ गxĶéचा पåरिाम त्या ं¸्या आरxµ्यावर व राहिीमानावर हxिx .
कामगारांना सतव्युक्त व पyĶीक आहार णमbि नसल्यान े त्यांचे आरxµ्य खालाव ून
त्यांची का्य्थ±मिा व उतपादकिा कमी हxि े, जे अ््थÓ्यवस्े¸्या ŀĶीने णहिाचे नसिे.
“. वलंगानुसार िेतन व\ननता:
भारिाि स्त्री व प ुŁर असा भेद केला जािx. आजही णस्त्र्या ंना समाजाि दुय्यम स्ान
णदले जािे. स्त्री¸्या िुलनेि पुŁरांना णदले जािारे वेिन हे कमी असिे.
६. कामाचे ्ंगामरी सिł्प:
बö्याच कामगारांना वर्थभर काम णमbि नाही. वरा ्थिून काही मणहन े काम णमbिे.
बाकìचे मणह Æ्य ाि त्य ा ंना बेकारीि रहावे ल ा ग िे. उदा. साखर कराखाÆ्यािील
कामगारांना 9स गbीि ह ंगामािच काम णमbि े. हंगाम संपिाच कारखाना ब ंद हxिx
व त्यामुbे कारखाÆ्यािील बö्याच कामगारा ंना पुQील हंगाम ्येईप्य«ि बेरxजगार रहावे
लागिे.
७. सyदाशक्तìचरी कमतरता:
कामगारांचे वेिन हे त्यां¸्या सyदाशक्तìवरून ठरि असि े. सyदाशक्तì ही व ेिन
णनणIJिीबाबि कामगार व मालक ्या ं¸्यामध्ये GPून ्येिे. ज्या¸्या बाज ूने सyदाशक्तì
अणधक असिे; वेिन णनणIJिीचा अणधकारही त्या¸्याकP े जािx. परंिु णवणवध कारिान े
कामगारांची सyदाशक्तì कमी असल्यान े िx त्या¸्या कामाच े वेिन ठरवू शकि नाही.
मालक वग्थच वेिनाचे दर ठरणविाि , असे ठरणवले जािारे वेिन कामगारां¸्या
ŀĶीकxनािून Zारच कमी असि े.
–. कायदे ि वनयमांचरी कमतरता:
सरकारने कामगारांना सुरण±ििा देिे व त्यांचे कल्याि साधÁ्यासाठी णवणवध णन्यम
व का्यदे केले आहेि. परंिु िरीही मालक वग ्थ त्यािून पbवाNा काQ ून कामगारांचे munotes.in

Page 58

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
58 शxरि करिाि. बö्याचव ेbा त्यां¸्याकPून का्यदे व णन्यमांची पा्यमलली हxि े. १९९१
¸्या नवीन आण् ्थक धxरिाि खाजगीकरिाचा णसवकार क ेल्याने सरकारचे णन्यंत्ि व
मालकì कमी हxि ग ेल्याने खाजगी कंपÆ्यांचे प्स् वाQि ग ेले. असे मालक वग्थ
कामगारांना अणधक वेb काम करून G ेिे, बालकामगार कामास ठ ेविे, कामगारांना
कमी वेिन देिे 6त्यादी सवरूपाि कामगारा ंचे शxरि करू लागल्यान े अणसितवाि
आलेले का्यदे व णन्यमही कुचकामी ठरि आह ेि.
९. बाजार्पेठेतरील अ्पूण्थता:
बाजारपेठेिील अपूि्थिा Ìहिजे कामगारांना कामाचे सवरूप, काम कxठे णमbिे,
वेिनाचे दर का्य आहेि, ्याणवर्यी ्यxµ्य माणहिी न णमbि े हx्य. त्यामुbे बरेच कामगार
कामापासून वंणचि राहिाि. कामगार वगा्थिील णनर±रिेमुbे काम देिाö्या >जÆसीची
माणहिी ही वेbेवर त्यांना णमbि नाही.
१०. Cद्ोवगक मागासल े्पणा:
भारिाि 6िर द ेशां¸्या िुलनेि उद्xग±ेत्ाचा णवकास Zारसा व ेगाने Lाला नाही.
अणिåरक्त लxकस ं´्येला रxजगार पुरवÁ्याि Cद्xणगक ± ेत्ाला अप्यश आल े, त्यामुbे
आजही भारिाि जवbपास ५१ लxकसं´्या शेिीवर अवलंबून आहे.
११. असमाVानकारक कामाच े वठकाण:
कारखाÆ्यािील कामगारा ंचे आरxµ्य व स ुरण±ििा ्या ŀĶीकxनाि ून पाणहले असिा
Zारशी समाधानकारक णस्िी आQb ून ्येि नाही. काम करीि असल ेल्या णठकािी
णवश्रांिी स्ाने, शyचाल्ये, उपाहारगpहे, स्त्री कामगारां¸्या मुलांकåरिा णशशुगpहे 6. सx्यी
्यxµ्य प्मािाि उपलÊध नसिाि. काम करीि असिाना कामगारा ंचे अपGािापासून
संर±ि करÁ्यासाठी प््मxपचारा ं¸्या साधनांची कमिरिा जािवि े. ्या सव्थ गxĶीमध्ये
कामगारां¸्या प्कpिीवर वाईN पåरिाम हx9न त्या ंची उतपादकिा व का्य ्थ±मिा ्यावर
अणनĶ पåरिाम हxि अ सिx.
१२. मालक ि कामगारातरील स ंघष्थ:
आधुणनक काbाि कामगार स ंGNना अणसितवाि आल्यान े अशा कामगार स ंGNना
कामगारांचे वेिन, वेिनवाQ, लाभांशामध्ये वाQ करिे, रजेचा कालावधीमध्य े वाQ
करिे 6. बाबिची मागिी मालक वगा ्थकPे धरिाि. जर मालक वगा «नी कामगार
संGNनां¸्या मागÁ्या माÆ्य केल्या नाहीि, िर कामगार स ंप, बंद, हPिाb करून
कारखाने बंद पाPिाि. त्याम ुbे उतपादन प्णø्या ब ंद हx9न त्याचा अणन Ķ पåरिाम
अ््थÓ्यवस्ेवर GPून ्येिx.
१३. कामगारां¸या िासति ि ेतनात िाQ न ्ोणे:
शासनाने कामगारां¸्या वेिनवाQीकåरिा जरी उपा्य ्यxजल े असले िरी त्यामुbे
कामगारां¸्या रxख वेिनाि वाQ हxि आली िरी त्या ं¸्या वासिव व ेिनाि
णकंमिवाQीमुbे वाQ Lालेली णदसि नाही. munotes.in

Page 59

श्रम बाजारािील वेिनणवर्यक बाबी - II
59 १४. असंघवटत कामगारा ंचरी समसया:
सवािंÞ्यप्ाĮीनंिर आपल्या द ेशाि कामगारा ं¸्या कल्यािा् ्थ अ नेक का्यदे
अणसितवाि आल े. त्याचबरxबर कामगार स ंGNनांचा उद्य Lाला , त्यामुbे संGणNि
±ेत्ािील कामगारा ंना णवणवध ्यxजना ंचा लाभ णमbू लागला . परंिु असंGणNि ±ेत्ािील
कामगारांना अशा शासकì्य ्यxजना ंचा लाभ णमbि नाही. मालक वग ्थ व भांPवलदार
वगा«कPून असंGणNि कामगारा ंचे Zार भ्यानकåरत्या शxरि हxि असि े आणि त्यामुbे
शxणरि कामगार शxणरिच राणहला आणि अणसितवाि असल ेल्या अनेक चांगल्या
कामगार का्यद्ा ंचा लाभ ्या अस ंGणNि कामगारा ंना णमbू शकला नाही.
१“. प्रवशक्षण ि कyशलय क ¤द्राचरी कमतरता:
बेरxजगारांचे वाQिे प्माि पाहिा शासनान े स्ापन केलेल्या कyशल्य क ¤þाची सं´्या
Zारच कमी आह े. त्यामुbे बö्याच रxजगाराणभम ुख ्युवकांना प्णश±ि व कyशल्य
णमbवÁ्यापासून वंणचि रहावे लागिे.
६.३ श्रम बाजारातरील लिवचकता
श्रम बाजारािील लवणचकिा ही व ेगवान आहे. ज्यामुbे श्रम बाजारािील चQ - उिार
समजिाि आणि समाज अ् ्थÓ्यवस्ेिील व उतपादनािील चQ - उिार श्रमबाजारा ि
सवीकारले जािाि. श्रमबाजार लवणचकि ेची सवा्थि सामाÆ्य Ó्या´्या नव उदारमिवादी
Ó्या´्या आहे. ्यामुbे श्रम बाजार संस्ाची सहज मागिी वाQली आह े. मागिी आणि प ुरवठा
वøां¸्या सहाय्याने णनधा्थåरि केलेल्या श्रम बाजारप ेठेि णनरंिर समिxल राखÁ्यास मदि
हxिे. रxबN्थ¸्या शÊदाि, श्रमबाजार संस्ांनी कामगारां¸्या मागिीस कमजxर करून
बाजारािील ण³लअåर ंग का्या्थि अP्bा आिला हxिा . मजूरीचा वेिन खच्थ समावेश करून
णकंवा नकारातमक न ुिनीकरि करून कामगारा ंना नxकरीसाठी कमी आकर ्थक बनणवले. श्रणमक
बाजार लवणचकि ेची सवा्थि प्णसधद स ंकलपना वापरलेल्या Ó्यूहरचनां¸्या आधारावर चार प्कार¸्या लवणचकिा अस ू शकिाि.
१. बाĻ सं´याÂमक लिवचकता:
बाĻ सं´्यातमक लवणचकिा ही कामावर Gेिलेल्या श्रणमकांचे समा्यxजन णकंवा बाĻ
बाजारािील कामगारा ंची सं´्या हx्य. कामगारांना िातपुरत्या कामावर णक ंवा ठराणवक
मुदिी¸्या णकंवा कामगार का्यद्ाि बदल करून िस ेच रxजगार सुरण±ििा का्यद्ाि
णशण्लिा ठेवून मालक गरज भासल्यास का्यमसवरूपी कम ्थचाö्यांना भाPz्याने Gेवून
पेQीची गरज पूि्थ करिx.
२. अंतग्थत सं´याÂमक लिवचकता:
अंिग्थि सं´्यातमक लवणच किा कधी - कधी कामा¸्या व ेbेिील लवणचकिा णक ंवा
िातपुरिी लवणचकिा Ìहि ून Bbखली जाि े. कामाचे िास समा्यxणजि करून णक ंवा
पेQी¸्या पूवê¸्या वेbापत्ाĬारे प्ाĮ केली जािे. ्यामध्ये अध्थवेb णकंवा लवणचक
कामकाजाचे िास णकंवा बदल  पाbी (रात्पाbी, आठवPz्याची शेवNची पाbी,
कामाची वेbखािी, पालकांची रजा BÓहर Nाईम रजा ) ्यांचा समावेश हxिx. munotes.in

Page 60

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
60 ३. काया्थÂमक लिवचकता:
का्या्थतमक लवणचकिा णक ंवा संस्ातमक लवणचकिा ही कxित्या कारिासिव
कामगारांना का्या्थमध्ये आ ण ि पेQी¸्या कणठि कामाि आधीपास ूनच का्य्थरि
असलेल्या कामगारां¸्या वेbापत्काĬारे प्ाĮ केली जािे. हे कामा¸्या पधदिीच े संGNन
णकंवा Ó्यवस्ापन प्णश±ीि कामगाराĬार े केले जािे. आउNसxसéग णø्याĬार े देखील
हे प्ाĮ केले जावू शकिे. जॉब रxNेशन हे अनेक का्या्थतमक लवणचकिा ्यxजना ंना
णदलेले नाव आहे.
४. वि°रीय वकंिा िेतन लिवचकता:
णवत्ती्य णकंवा वेिन लवणचकिा णदसून ्येिे जेÓहा वेिनाची पािbी >कणत्िपि े ठरणवली
जाि नाही आणि कामगारा ं¸्या वेिनाि अणधक णभÆनिा असि े. 6िर रxजगार खच ्थ
श्रमाची मागिी प ुरवठा प्णिणबंबीि करिाि. ह े नxकरी प्िालीसाठी दर णक ंवा मूल्यांकन
आधाåरि वेिन प्िाली णकंवा वu्यणक्तक कामणगरी व ेिन ्याĬारे प्ाĮ केले जावू शकिे.
“. कामगारासाठरी लिवचकता:
श्रम बाजार लवणचकिा ही णन्यx³त्यान े त्य ा¸्य ा उतप ाद न णक ंवा Ó्यवसा्या¸्या
चøामध्ये वरीलप्मािे Ó्या´्या Ìहिून वापरल्या जािाö्या Ó्य ूहरचनेपे±ा अणधक आह े.
वाQत्या ŀणĶकx िािून असे णदसून ्येिे कì, श्रम बाजारपेठ लवणचकिा संभाÓ्यपिे
श्रणमक आणि क ंपÆ्या, कम्थचारी आणि णन्यxक्त े ्यां¸्यासाठी वापरली जाव ू शकिे.
कामगारांना कामाचे आ्युÕ्य आणि कामाच े िास समा्यxजन करÁ्यासाठी आणि
त्या¸्या सवि3¸्या पसंिीवर आणि 6िर णø्यांना स±म करÁ्यासाठी >क पधदि
Ìहिून देखील ्याचा वापर क ेला जावू शकिx.
्युरxणप्यन कणमशनन े सं्युक्त रxजगार अहवाल आणि त्या¸्या नवीन Éल ेण³स¸्युåरNी
पधदिीि देखील कामगार आणि णन्यx³त्या ंसाठी लवणचकिा वाQणवÁ्याची प ुरेशी
पधदि माणगिली आह े. जे नवीन उतपादन± म गरजा आणि कyशल्याच े þुिगिीने आणि
पåरिामकारक बनणवÁ्यास आणि स ं्यxजन सुलभ करÁ्यास स±म आह े. 'श्रम
बाजाराि बाĻ लवणचकिा वाQणवÁ्याचा >कमात् माग ्थ Ìहिून बाĻ लवणचकिा लाग ू
करÁ्या¸्या प्या ्थ्या¸्या रूपाि ETUC ने भर णदला आह े. ůेP ्युणन्यन का1úेसने
कामगारासाठीची सव्थ कामगारांना लागू करावी ्याचे सम््थन केले. ्यासाठी बbकN
णन्यम करावेि. कामगार वापरÁ्यास स±म असल्यास लवणचकिा आणि सवा्यत्तिा
उप्युक्त आहे.
६.४ सुVारणा्पूि्थ आवण नंतर¸या काळात \ारतातरील िेतन आवण 8Â्पादन
संबंV
\ारतातरील कामगारविषयक Vोरण:
देशािील कामगारवग्थ >का अ्ा्थने अ््थÓ्यवस्े¸्या णवकासाचे >क प्मुख साधन आहे, कारि
कामगारांची उतपादनशक्तì , का्य्थ±मिा व त्यांचे सहका्य्थ ्यावर उतपादन व प्या ्थ्याने आण््थक
णवकास अवलंबून असिx. साहणजकच , कामगारां¸्या जीवनाशी णनगणPि असल ेल्या णवणवध
प्ijांणवर्यी कामगार णहि-संवध्थना¸्या ŀĶीने शासनाला आपला का्य ्थøम जाहीर करावा munotes.in

Page 61

श्रम बाजारािील वेिनणवर्यक बाबी - II
61 लागिx. अशा का्य ्थøमास कामगारणवर्यक धxरि Ìहििा ्य ेईल. सव«कर अशा
कामगारणवर्यक धxरिाि रxजगारीणवर्यक धxरि , कामगारांचे वेिन, त्यां¸्याकåरिा
सामाणजक सुर±े¸्या ्यxजना, कारखाÆ्यािील कामास ंबंधीची णस्िी, कामगार कल्याि
्यxजना, कामगारां¸्या Ó्यावसाण्यक णश±िाची सx्य , कामगारगpह ्यxजना आणि कामगार व
मालक ्यां¸्यािील िंNे सxPणवÁ्याकåरिा ्य ंत्िा वगuरे प्ijांणवर्यीचा का्य्थøम अंिभू्थि हxिx.
अ्ा्थि अ््थÓ्यवस्े¸्या णवकासा¸्या ध्य े्याने प्ेåरि Lालेल्या शासनालाच अशा प ुरxगामी व
णø्याशील कामगारणवर्यक धxरिाची जरूरी भासि े. Ìहिूनच सवा«गीि आण््थक
णवकासासाठी भारिाि णन्यxजनातमक अ््थÓ्यवस्ेचे धxरि अवलंणबल्यामुbे कामगारणवर्यक
धxरिाला अणधक महßव प्ाĮ Lाल े आहे.
भारिािील कामगारणवर्यक धxरि सवाि ंÞ्यxत्तर काbािच जÆमास आल े. सवािंÞ्यपूव्थ
काbाि शासनाच े कामगारणवर्यक धxरि णनणÕø्यि ेचे हxिे. Ļाचे कारि >कंदरीि शासनाचा
अ््थÓ्यवस्ेकPे पाहÁ्याचा ŀणĶ कxि िNस्िेचा हxिा अ््थÓ्यवस्े¸्या णवकासा¸्या णनणIJि
अशा का्य्थøमाचा अभाव हxिा. 6िक ेच का्य, पि सरकारची Cद्xणगक नीिी भारिी्य
उद्xगधंद्ां¸्या वाQीला व प्या ्थ्याने आण््थक णवकासाला पxरक नÓहिी. 6 ंúजी आमदानीि
सुŁवािीस जे का्यदे Lाले, त्यांचा प्मुख उĥेश कामगार कामासाठी णमbाव ेि आणि त्यांनी
मध्येच काम सxPून जा9 न्ये, हा हxिा. कामगार व मालक Ļा ं¸्याि कलह Lाल े असिा त्या
वािावरिाि रा ज्यािील शांििा व साव्थजणनक सुरण±ििा राखि े ĻापलीकPे सवािंÞ्यपूव्थ
काbाि कामगारणवर्यक धxरि ग ेले नाही. कामा¸्या िासा ं¸्या णन्यंत्िाबĥलचे का्यदे
प्ामु´्याने भ ा र ि ी ्य म ा ल ा च ी स प ध ा ्थशक्तì कमी करÁ्याकåरिा णāणNश णहिस ंबंणधिांनी
आिलेल्या दबावामुbेच करÁ्याि आ ले. Ļा का्यद्ांचे प्मुख उĥेश कामगारां¸्या कामाचे
िास कमी करि े आणि कारखाÆ्या ंि काम करिाö ्या णस्त्र्या व मुले Ļांची सुरण±ििा जपिे,
हे हxिे. १९१९ पासून कामगारणवर्यक प्ij प्ा ंणिक सरकार¸्या अणधकारक± ेि आले.
कामगारां¸्या प्ijाणवर्यी Ó्यापक चyकशी करÁ्या कåरिा १९‘१ साली णāणNश सरकारन े
कामगार आ्यxगाची णन्य ुक्तì केली. कामगारणवर्यक प्ijा ंचा सखxल अË्यास करून Ļा
आ्यxगाने कामगारांची णस्िी सुधारÁ्याकåरिा णवसि pि णशZारशी केल्या. परंिु आण््थक मंदी
आणि अणस्र राजकì्य वािा वरि Ļांमुbे Ļा णशZारशéची Zारशी अ ंमलबजाविी Lाली
नाही. पुQील काbाि काही प्ा ंणिक सरकारांनी णवणवध उद्xगा ंिील कामगारांचे वेिन, कामाची
णस्िी वगuरे गxĶéची चyकशी करÁ्याकåरिा चyकशी -सणमत्या नेमल्या, परंिु माणहिी आणि
आकPेवारी गxbा करÁ्यापलीकP े त्यां¸्या अहवालांिून Zारशी णनÕपत्ती Lाली नाही. १९‘७
मध्ये भारिािील बह òसं´्य प्ांिांि राÕůी्य सभ ेची मंणत्मंPbे अणधकारारूQ Lाली आणि
त्यांनी कामगारणवर्यक धxरि का्य ्थवाहीि आिÁ्याचा प््यतन क ेला. परंिु ्युĦा¸्या प्ijावर
णāणNश सत्तेशी मिभेद Lाल्यामुbे मंणत्मंPbांना अणधकारúहिान ंिर ्xP³्या काbािच
राजीनामे द्ावे लागले.
सवािंÞ्यxत्तर काbाि Cद्xणगक ± ेत्ाि भारिाि >क ूि अशांििेचे वािावरि हxि े. कामगार
व मालक Ļांचे संबंध णबGPले हxिे भरमसाN भाववाQीम ुbे कामगारां¸्या वासिणवक व ेिनाि
बरीच GN Lाली हxिी. ्याउलN मालकवगा «नी ्युĦकाbाि भरमसाN Zा्यदा णमbणवला हxिा.
साहणजकच नÉ्याि बxनस¸्या रूपान े वाNा व वासिणवक व ेिनाचे णस्रीकरि, अशा मागÁ्या
कामगार करीि हxि े. परंिु आण््थक अणस्रिेमुbे Ļांपuकì कxित्याच मागÁ्या माÆ्य करÁ्यास munotes.in

Page 62

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
62 मालकवग्थ ि्यार नÓहिा. साहणजकच मालक आणि कामगार Ļा ं¸्यािील कलह वाQ ून त्याचा
Cद्xणगक उतपा दनावर अणनĶ पåरिाम हxि हxिा. ह े िंग वािावरि कमी करÁ्याकåरिा व
Cद्xणगक उतपादनाला चालना द ेÁ्याकåरिा शासनाला सणø्य कामगार धxरि आखाव े
लागले. Ļा धxरिान ुसार शासनाने Cद्xणगक कलह GPवून आिला. Cद्xणगक कलह
शांििे¸्या मागा्थने सxPणवÁ्याकåरिा सक्तì¸्या लवादाच े ्युĦकाbािील धxरि शासनान े पुQे
चालू ठेवले व त्यानुसार संप व Nाbेबंदी Ļांवर णन्यंत्ि Gािले. संGणNि उद्xगां¸्या मानाने
लGुउद्xग, úामxद्xग व शेिी Ļांिील कामगारांची णस्िी दु3सह हxिी. त्या ं¸्या मजुरीचे दर
अत्यंि कमी हxिे व मागÁ्या प्भावी रीिीने मांPÁ्याकåरिा आवÔ्यक असल ेली संGNना
त्यां¸्याि नÓहिी. अशा कामगारा ंनाही संर±ि देÁ्याचे धxरि शासनान े जाहीर केले. अशा
िö हेने सवािंÞ्यप्ाĮीनंिर कामगारांचे उपेण±लेले ह³क माÆ्य Lाल े.
वरील धxरि का्या ्थणÆवि करÁ्याकåरिा १९४८ साली णकमान व ेिनाचा का्यदा करू न
असंGणNि उद्xगा ंिील वेिन णन्यमबĦ करÁ्याचा पणहला प््यतन करÁ्याि आला.
त्याचप्मािे ्यxµ्य वेिनाबाबि सव्थमाÆ्य अशी माग ्थदश्थक िßवे णनणIJि करÁ्याकåरिा क ¤þ
शासनाने ‘्यxµ्य वेिन सणमिी’ ची णन्युक्तì केली. कामगारांना नÉ्याि कxित्या िßवावर वाNा
णमbावा, हे ठरणवÁ्याकåरिा ‘नZा सहणवभाजन सणमिी’ नेमÁ्याि आली. त्याचप्माि े
Cद्xणगक कलह सxPणवÁ्याकåरिा सक्तì¸्या लवादाच े िßव प्स्ाणपि करÁ्याि आल े. ्यxµ्य
वेिनाखेåरज णवणवध प्कार¸्या धx³्या ंपासून कामगारांचे र±ि करÁ्याकåरिा शासनान े णवमा
्यxजनाणवर्यक का्यदा क ेला. १९४८ साली आपल्या Cद्xणगक धxरिाचा मस ुदा जाहीर
केला आणि त्यान ुसार कामगार प्णिणनधéना उद्xगणवर्यक णनि ्थ्य Gेिाना सहभागी करून
GेÁ्या¸्या धxरिाचा प ुनŁ¸चार केला.
कामगारांचे राÕůी्य अ््थÓ्यवस्ेिील महßव ल±ाि G े9न पणहल्या प ंचवाणर्थक ्यxजनेि
कामगारणवर्यक धxरि आखल े गेले. कामगारणवर्यक धxरिाची आखिी उद्xगध ंद्ां¸्या व
कामगारवगा्थ¸्या णवणशĶ गरजा भागणवÁ्या¸्या ŀĶीन े आ ण ि णन्य x णजि अ ् ्थÓ्यवस्े¸्या
आवÔ्यकिेनुसार करÁ्याचे मु´्य िßव अवल ंणबÁ्याि आले. हे धxरि आखिाना भारिी्य
संणवधानािील माग ्थदश्थक िßवे पुQे ठेणवली गेली. पणहल्या ्यxजन े¸्या काbाि कामगारा ंचे वेिन
व कामगार-मालक संबंध Ļांबाबि बरीचशी स ुधारिा Lाली. कामगार स ुरण±ििा व कल्याि
Ļांबाबिही बö ्याचशा ्यxजना का्या ्थणÆवि Lाल्या. अन ेक पािÑ्यांवर सं्युक्त णवचार-
णवणनम्याचा उपा्य ्यशसवी Lाला. शासना¸्या सामाणजक Æ्या्या¸्या ि ßवानुसार
कामगारणवर्यक अन ेक प्ijांवर Cद्xणगक Æ्या्याल्या ंना कामगारांनी अनुकूल असेच णनि्थ्य
णदले. राज्य सरकारा ंनी कामगार कल्याि क ¤þे सुरू केली व Cद्xणगक Gरबा ंधिी¸्या
का्य्थøमाला चालना णदली.
दुसö ्या ्यxजनेि Cद्xणगक णशसि स ंणहिा व आचार संणहिा ्यांचा सवीकार, Ó्यवस्ापनाि
कामगारांनी सहभागी हxÁ्याची ्यxजना , कामगार णश±ि ्यxजना व Cद्xणगक
उतपादनवाQी¸्या महßवाची वाQत्या प्मािावर णनमा ्थि Lालेली जािीव, ्या धxरिांचा अंिभा्थव
हxिx. त्याचप्माि े क ा म ग ा र ांना णमbिाö ्या वेिनांि वाQ करÁ्या¸्या ŀĶीन े क ा ह ी
उद्xगांकåरिा णत्प±ी्य व ेिन मंPbे नेमÁ्याि आली व अशा उद्xगा ंिील कामगारांचा महागाई
भत्ता णनवा्थह णनद¥शांकाशी जxPÁ्याि आला. पर ंिु च ल न व ा Q व णि¸्यामुbे हxिाö ्या
णकंमिवाQीमुbे, वरील गxĶी करूनही सव ्थसाधारिपिे कामगारां¸्या वासिणवक व ेिनाि munotes.in

Page 63

श्रम बाजारािील वेिनणवर्यक बाबी - II
63 Zारसा Zरक Lाला नाही , उलN कामगारा ंचे सरासरी वासिणवक व ेिन खालीच ग ेले.
Cद्xणगकìकरिा¸्या वाQत्या गिीम ुbे ण ि स ö ्य ा ्य x ज ने¸्या काbाि कामगारणवर्यक
धxरिाला Zारच महßव आल े आणि त्याचबरxबर कामगारा ंची जबाबदारीही वाQली. णिसö ्या
्यxजने¸्या काbाि कामगार कल्याि -्यxजनांचा णवसिार, उतपादन±मिेिील वाQ, बेकारीला
आbा GालÁ्याकåरिा रxजगार का्या ्थल्यांची वाQ, Ļा गxĶéवर भर द ेÁ्याि आला. राÕůाचा
आण््थक णवकास वेगाने Óहावा Ìहिून आण््थक भरभराNीची Zb े केवb कामगार व मालक
्यांनीच सव्थिxपरी उपभxग ून चालिार नाही. समाजा¸्या सव «कर प्गिीची गरज ल±ाि
Gे9नच भरभराNीिील वाNा ्या उभ्य प±ांना त्यां¸्या किp्थतवा¸्या प्मािाि णमbावा , ्या
िßवावर णिसö ्या ्यxजनेि णवशेर भर देÁ्याि आला.
्या पंचवाणर्थक ्यxजनां¸्या काbाि आिखी काही उद्xगा कåरिा वेिन मंPbे नेमÁ्याि आली.
शासनाने बxनस मंPb नेमून बxनससार´्या वादúसि प् ijाकåरिा माग्थदश्थक िßवे का्यद्ाने
प् स्ाणपि केली. कामगारां¸्या प्ijांची सव«कर चyकशी करÁ्याकåरिा राÕůी्य कामगार
आ्यxग नेमला. संर±ि व समpĦी Ļा शासना¸्या धxरिाला ्य ुĦकाbाि (१९६५)
कामगारवगा्थने प्शंसनी्य सा् णदली. सारा ंश, पणहल्या ्यxजन े¸्या काbाि कामगारा ं¸्या
मूलभूि गरजा पुरणवÁ्यावर णवश ेर भर देÁ्याि आला आणि भावी का्य ्थøमाची णदशा णनणIJि
करÁ्याि आली. द ुसö ्या ्य x ज ने¸्या काbाि त्या आदश ्थ क ा ्य्थøमाची अंमलबजाविी
करÁ्याचे प््यतन Lाले आणि त्या प््यतना ंस णिसö ्या ्यxजनेि अणधक वेगाने चालना णमbाली.
चyÃ्या पंचवाणर्थक ्यxजने¸्या काbाि मागील ्यxजन ेिील कामगारणवर्यक धxरिच प ुQे चालू
ठेवÁ्याचे ठरणवÁ्याि आल े. उतपादन±मि ेची वाQ, पुरसकार वेिन आणि ्य्ाकम ्थ वेिन Ļा
पĦिी Ļांवर चyÃ्या ्यxजन े¸्या आराखPz्याि णवशेर भर देÁ्याि आला.
णन्यxजन काbािील कामगारणवर्यक धxरि प्त्य±ाि णकिपि ्यशसवी Lाल े, हा प्ij
णवचाराि GेÁ्यासारखा आह े. स्ूलमानाने असे णदसिे कì, Cद्xणगक अशा ंििेि GN Lाली
आहे, वेिनामध्ये भरमसाN वाQ हxÁ्याच े Nाbले गेले आहे, बxनस आ्यxगा¸्या णशZारशéम ुbे
कामगारांचा Zा्यदा Lाला आह े व वाQत्या णक ंमिéमुbे वासिणवक व ेिनावर Lालेल्या
पåरिामांना शांििेने िŌP देÁ्याची सहनशक्तìही कामगारवगा ्थने दाखणवली आह े. ्यावरून
शासनाचे कामगारणवर्यक धxरि प ुरxगामी आहे, असे ÌहिÁ्यास काहीच हरकि नाही. अस े
असिानासुĦा जी कधीकधी Cद्xणगक अशा ंििा णदसिे, णिचे प्मुख कारि Ìहिज े,
कामगारणवर्यक का्यद्ा ची ्यxµ्य प्कार े अंमलबजाविी हxि नाही , हे हx्य. त्याचबरxबर
वाQत्या णकंमिéमुbे कामगारां¸्या वासिणवक व ेिनाि वाQ न हxिा GNच हxि े रxजगारी पुरेशा
प्मािाि उपलÊध हxि नाही कामगार व मालक Ļा ं¸्याि कpणि-सणमत्या व सं्युक्त सललागार
सणमत्या Ļां¸्याĬारा अपेण±ि सहका्या्थची भावना प्स्ाणपि Lाली नाही. णनकxप कामगार
संGNनांची अजून Óहावी णििकì वाQ Lाली नाही . कामगारां¸्या गणल¸J वसत्या ंचे णनमू्थलन
Lाले न ा ह ी. सामुदाण्यक वाNाGाNीचा Óहावा णििका प्सार Lाला नस ून Cद्xणगक
Æ्या्याल्याकPे धाव GेÁ्याची प्वpत्ती कमी Lाली नाही. खाजगी ±ेत्ाि कामगारणवर्यक
धxरिाि णदसिाö ्या वरील उणिवा कमीजासि प्मािाि सरकारी ± ेत्ािील उद्xगा ंणवर्यीही
आQbून ्येिाि. राÕůी्य कामगार आ्यxगान े ्या उणिवा नाहीशा करÁ्या¸्या ŀĶीन े Cद्xणगक
संबंध आ्यxगांची स्ापना करावी , अशी णशZारस क ेली आहे. munotes.in

Page 64

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
64 राÕůरीय िेतन Vोरण: का्री समसया
सवािंÞ्यxत्तर काbाि आपल्या द ेशाि संGणNि ±ेत्ांिील कामगारा ं¸्या वेिनासंबंधी¸्या
णवचारांि दxन सविंत्, समांिर सूत् आQbून ्येिाि. >क आदश ्थवादी, प्गणिशील सूत् व दुसरे
Ó्यवहारवादी, णहशेबी जuसे-्े-वादी सूत्.
सवािंÞ्यप्ाĮीनंिर लगेच, जीवन णनवा्थह वेिन हा कामगारा ंचा ह³क आहे असा णवचार प ुQे
्ये9 लागला. ज े उद्xगधंदे आपल्या कामगारा ंना णनवा्थहवेिन दे9 शकि नसिील , त्यांना
अणसितवाि राहÁ्याचा अणधकार नाही , अशा सवरूपाची णवधान े अणधकारपदावरील काही
Ó्यक्तéनी त्या काbाि क ेली हxिी.
णPस¤बर, १९४७ मध्ये भारि सरकारन े >क णत्प± पåररद बxलावली हxिी व त्या पåररद ेि
>कमिाने सवीकpि Lालेला >क ठराव ‘Cद्xणगक ्युĦबंदी ठराव' Ìहिून बराच प्णसĦी
पावला. ्या ठरावाि कामगारा ंना Æ्याय्य वेिन णमbवून देÁ्यावर णवशेर जxर देÁ्याि आला
हxिा, िसेच Æ्याय्य वेिन, भांPवलावर Æ्याय्य मxबदला आणि ितसम बाबéचा अË्यास करून
त्यासंबंधी णनणIJि णनि ्थ्य GेÁ्यासाठी काही ्य ंत्िा स्ापन Óहावी अशी णशZारसही त्या
ठरावाि करÁ्याि आली हxिी.
िेतना¸या तरीन ्पातÑया :
भारि सरकारन े Cद्xणगक ्युĦबंदी ठरावाचा पाठप ुरावा Ìहिून >क Æ्याय्य व ेिन सणमिी
स्ापन केली. ्या सणमिी¸्या अहवालाचा द ेशािील वेिनणवर्यक धxरिास ंबंधी णवचारांवर
बराच पåरिाम Lाला. ्या सणमिीन े वेिना¸्या िीन णनणIJि पािÑ्या ठरवल्या त्या अशा
१: जीवनणनवा्थह वेिन, २: उणचि वेिन व ‘: णकमान वेिन.
सणमिी¸्या ÌहिÁ्यान ुसार जीवन वेिन Ìहिजे केवb जीवना¸्या णकमान गरजा भागवÁ्याला
पुरेसे 6िकेच वेिन नÓहे, िर कामगार क ुNुंबांना जीवन णनरxगी िस ेच प्णिणķिपि े जगिा
्येईल, काही सामाÆ्य स ुखसx्यी उपलÊध हxिील , मुलाबाbांचे णश±ि, सामाणजक गरजा
आणि जीवनाि संभविाö्या आपत्तéना िŌP द ेिा ्येईल असे सव्थ जीवन वेिनािून श³्य Lाले
पाणहजे.
णकमान वेिन हे केवb णजवंि रहा्यलाच प ुरेसे नसावे िर कामगाराला ्xP ेसे णश±ि,
Cरधxपचार व आवÔ्यक सx्यी उपलÊध हx9न त्याची का्य ्थ±मिा णNकून राहील 6िक े
असावे. जीवनवेिन ही वरची पा िbी व णकमान व ेिन ही खालची पािbी ्या ं¸्या दरÌ्यान
कxित्या िरी पािbीवर उणचि व ेिन ठरवले जावे. ही नेमकì पािbी, वेिनाचे सव्थसाधारि
प्स्ाणपि प्माि , श्रमाची उतपादकिा , >कून राÕůी्य उतपÆन व त्याची णवभागिी , संबंणधि
उद्xगाचे देशा¸्या आण््थक GPिीि महßव , वेिनाचा बxजा पेलÁ्याची मालकाची शक्तì अशा
अनेक बाबी णवचाराि G े9न ठरवली जावी. Æ्याय्य व ेिन सणमिीने असेही ÌहNले कì णिने
णनद¥श केलेली प्मािे हीही काही शाĵि , कधी न बदलिा ्य ेिारी नाहीि, कारि देशा¸्या
आण््थक णवकासामुbे आज जी गxĶ च uनीची समजली जाि े िीच गxĶ उद्ा गरजेची हx9न
बसिे श³्य आहे. munotes.in

Page 65

श्रम बाजारािील वेिनणवर्यक बाबी - II
65 ्याच काbाि द ेशािील वेगवेगÑ्या भागाि व व ेगवेगÑ्या उद्xगांि उपणस्ि हxिाö्या
वेिनणवर्यक णववादा ंचा, लवादामाZ्थि णनवाPा केला जाि हxिा. Ļा अन ेक णनवाPz्यांिूनही
काही कलपना साकार हxि हxत्या. व ेिन ठरविाना स ंबंणधि ±ेत्ािील >खाद्ा उद्xगाची
>कंदर पåरणस्िी णवचाराि G ेिली जावी, केवb >खाद्ा कारखाÆ्याचीच नÓह े हे >क ितव
लवादांनी सव्थसाधारिपिे स व ी क ा र ले. िसेच णनदान संGणNि उद्xगांि िरी, >खाद्ा
कारखाÆ्याची आण् ्थक णस्िी णकिीही वाईN असली िरी व ेिन काही णकमान पािbीह óन कमी
ठरवले ज ा 9 न ्ये, असाही पा्यंPा लवादां¸्या णनवाPz्यांमुbे प P ल ा . क ा म ग ा र ा ं¸्या
णमbकिी¸्या खö्या म ूल्याचे संर±ि करÁ्यासाठी वाQत्या भाववाQी बरxबर त्या ंना वाQत्या
प्मािाि महागाई भत्ता णमbावा , मात् महागाई भß्याच े मूb वेिनाशी प्माि सवा «ना सारखे
नसावे, कमी वेिन णमbविाö्या काम गारांना वाQत्या महागाईची भरपाई अणधक प्मािाि
जवb जवb श ंभर N³के णमbावी, वर¸्या वेिनवाल्यांना ही भरपाई øमश3 कमी प्मािाि
णमbाली िरी चाल ेल, अशी ŀĶी लवादा ंनी सामाÆ्यि3 सवीकारली. व ेगवेगbे लवाद, लेबर
अपीलेN ůा्यÊ्यूनल व भारिाच े सवō¸च Æ्या्याल्य ्या ंनी ्या णवणवध िßवांची वेbxवेbी बारीक
िपासिी करून त्या ंना सुसपĶ असे सवरूप देÁ्याचा प््यतन सिि क ेला आहे.
सन १९४८ मध्ये णकमान वेिन का्यदा करÁ्याि आला. काही उद्xगािील कामगार
संGNने¸्या बbावर सवि3च े संर±ि करू शकि नाहीि. ठराणवक पĦिीन ुसार चyकशी करून
असे उद्xग हòPकून काQून ्या उद्xगांिील कामगारांसाठी णकमान व ेिन णनणIJि करून ि े
Gxणरि व लागू करÁ्याचा अणधकार सरकारला द ेÁ्याि आला. ज्या उद्xगाि व ेिनमान व
कामाची पåरणस्िी अत्य ंि णनकpĶ असेल व जे्े कामगारां¸्या शxरिाची श³्यिा जासि
असेल अशा उद्xगा ंसाठी णकमान व ेिन ठरवून दे9न िे्ील कामगारांचे शxरिापासून संर±ि
करिे, हा ्या का्यद्ामागील उĥ ेश आहे.
वनÕकष्थ:
हा णहशेब सवीकाराह्थ नसला िरी >क अ ंदाज Ìहिून त्या¸्याकPे पाहó. ्या णहशेबानुसार १९६७
¸्या णकंमिीवर, भारिािील वेगवेगÑ्या णठकािा ंसाठी णकमान व ेिनाचे आकPे दरमहा Ł.
१५६ िे Ł. २२७ ¸्या दरÌ्यान णनGाल े. Ìहिजे १९६७ ¸्या णकंमिीवर णकमान व ेिनाचा
आकPा सरासरी दरमहा Ł. २०० असा धरिा ्येईल. त्यानुसार १९५७ ¸्या णकंमिीना िxच
आकPा दरमहा Ł. ‘७५, Ìहिजेच वरा्थकाठी Ł. ४५०० असा ्येिx. कामगार क ुNुंबाला
णमbा्यला हवे अशा णकमान व ेिनाचा हा, जरा पPिे माप धरून केलेला, >क अंदाज Lाला.
पि प्त्य±ाि पåरणस्िी का्य आह े? १९७५ मध्ये कारखाÆ्यांिील कामगारांचे सरासरी
णकमान वेिन वरा्थला Ł. ४‘०१, Ìहिजे वरील अंदाजापे±ा जवb जवb २०० Łप्यांनी
कमीच हxिे. प्त्य±ािील णकमान व ेिन ्या सरासरीह óन पुÕकb कमी हxिे हे उGPच
आहे.राÕůी्य दरPxई प्ाĮीिील वाQी¸्या दराप े±ा काहीसा कमीच भरिx.
विĴेषणानंतरचे वनÕकष्थ :
(१) अगदी Lुकत्या णहशेबाने १९७५ साली, कामगारांचे सरासरी वेिनमुĦा गरजांवर
आधाåरि णकमान पािbीप्य «ि Lाले नÓहिे. णकमान वेिन िर त्या पािbीप े±ा बरेच
खाली हxिे. munotes.in

Page 66

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
66 (२) १९५१ पासून कामगारां¸्या वासिणवक व ेिनाि नेहमी चQउिार हxि राणहल े आहेि
आणि िेÓहापासून १९७५ प्य«ि वासिणवक व ेिना¸्या चøवाQीचा दर वरा ्थला जेमिेम
हा वाQीचा दर >क N³का >वQा णनGिx.
(‘) कारखाÆ्यािील कामगार हा द ेशांिील वेगवेगÑ्या उतपादन प्णø्यांपuकì णवशेर सुGणNि
आणि प्गि िंत्ा¸्या उतपादन प्णø्य ेि पूि्थवेb श्रम करिx, त्यांि श्रमाची उतपादकिा
ही अणधक असि े. िरीही कामगार क ुNुंबांची दरPxई प्ाĮी १९७५ मध्ये राÕůी्य दरPxई
प्ाĮीपे±ा अगदी ्xPीशीच अणधक हxि े.
(४) उतपादना¸्या म ूल्यांमध्ये उतपादन प्णø्य ेमुbे जी भर पPिे िी मु´्यि3 कामगारान े
्यंत्ाने वा ्यंत्ाणशवा्य केलेल्या कामामुbे पPि असिे. उतपादन प्णø्य ेमुbे Lालेली
मूल्यवpĦी (Óहrल्यू अrPेP बा्य मrÆ्युZr³चर) णह जर श्रम उतपादकि ेचे गिक मानले
आणि णकंमिी णस्र धरून णहश ेब केला, िर १९५१ िे १९७५ ्या कालखंPाि
श्रमाची उतपादकिा वाणर ्थक िीन N³के चøवाQीने उंचावली आहे. मात् ्याच मुदिीि
कामगारांचे वाQलेले वासिणवक वेिन जेमिेम दरसाल >क N³का णदसि े.
(५) उतपादन प्णø्य ेमुbे Lालेल्या मूल्यवाQीपuकì कामगारांना वेिनरूपाने णकिी भाग
णमbिx? १९५१-५‘ मध्ये जवb जवb ५० N³के वाNा कामगारा ंना वेिना¸्या
रूपाने णमbे. १९७‘-७५ मध्ये हे प्माि ‘२.५ N³³्याप्य«ि Gसरले आहे.
६.“ प्रij (QUESTIONS )
१. कंत्ाNी कामगार संकलपना सपĶ करून त्याची वuणशĶz्ये णलहा.
२. श्रम बाजार संकलपना व लवणचकिा सपĶ करा.
7777777
munotes.in

Page 67

67 •
\ारतातरील श्रम बाजार - I
घटक रचना
७.० उणĥĶे
७.१ श्रणमक बाजारप ेठेिील संबंध, जxखीम, माणहिी आणि प्xतसाहना ंची भूणमका.
७.२ दुहेरी आणि णवभाजीि श्रम बाजार
७.‘ श्रम बाजार लवणचकिा
७.४ भारिािील कम ्थचारी उलाQाल
७.५ स्लांिरीि मजुर
७.६ सारांश
७.७ प्ij
७.० 8वĥĶे (OBJECTIVES )
• जxखीम, माणहिी आणि प्xतसाहना ंची भूणमका समजून Gेिे.
• श्रणमक बाजार , Cपचाåरक आणि अनyपचाåरक कामगार बाजार आणि क ंत्ाNी
कामगारांमधील Ĭuिवाद आणि णवभाजन अË्यासिे.
• श्रणमक बाजार आणि गåरबी ्या ं¸्यािील संबंध आणि श्रणमक बाजार लवणचकि ेची
संकलपना समजून Gेिे.
• कम्थचारी उलाQालीची स ंकलपना, कारिे, पåरिाम आणि उपा्य अË्यासिे.
• स्लांिåरि कामगार ही स ंकलपना समजून Gेिे.
७.१ श्रवमक बाजार्पेठेतरील स ंबंV, जोखरीम, माव्तरी आवण प्रोÂसा्ना ंचरी
\ूवमका
भारि ही मु´्यतवे कpरीप्धान अ््थÓ्यवस्ा असून त्यािील २‘ लxकसं´्या शेिीवर
अवलंबून आहे. गेल्या पाच दशकाि , श्रमशक्तìचे कpरीकPून णबगरशेिीकPे पåरवि्थन सुरू
Lाले आहे, जरी त्याची गिी म ंद आणि सव्थ प्देशांमध्ये असमान आहे.
भारिा¸्या लxकस ं´्येपuकì >क चिु्ा«श लxकसं´्या शहरी आह े, त्यािील बहòिांशी
महानगरांमध्ये क¤णþि आहे (णवसाåर्या, १९९६). úामीि-शहरी स्लांिर हे महानगरांमध्ये
अणधक णदसून आले आहे, शहरी मजुरीचे दर कमी हxि आह ेि आणि त्याम ुbे शहरी
अनyपचाåरक ± ेत्ाि ल±िी्य (िस ेच प्¸JÆन) बेरxजगारी णनमा्थि हxिे (कुंPू आणि गुĮा,
१९९६). ि्ाणप, कामगारां¸्या संबंधाि स्लांिर मापक आहे, मागील >क दशकांपासून
हbूहbू िे कमी हxि आहे (श्रीवासिव, १९९८). munotes.in

Page 68

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
68 संGणNि (Cपचाåरक) ± ेत्ाि अ््थÓ्यवस्े¸्या >क दशांश पे±ा कमी कम्थचारी आहे; िे
१९७७ -७८ मधील ८.८ N³³्यांवरून १९९‘-९४ मध्ये ८.१ N³³्यांप्य«ि Gसरले आहे.
कpरी अ््थÓ्यवस्ेि, बहòसं´्य लxकसं´्या शेिकरी आणि शेिमजूर आहे. úामीि कुNुंबांपuकì
>क िpिी्यांश कुNुंबे ही मु´्यि3 मजुरी¸्या रxजगारावर जगिारी शेिमजूर कुNुंबे आहेि.
कदाणचि त्यां¸्यापuकì ्xPा मxठा भाग बाजारािील अÆनाच े णनÓवb खरेदीदार आहे, ्याचा
अ््थ िे णनवा्थह करिारे शेिकरी आहेि. >कूि अ््थÓ्यवस्ेसाठी कामगार-लxकसं´्येचे प्माि
सुमारे ४० N³के णस्र राणहले आहे, िर मणहलांसाठी िे सुमारे २८ N³के आहे. मणहलां¸्या
रxजगाराला मxठ z्या प्मािाि कमी ल ेखले जािे.
ि्ाणप, णबगर-कpरी ±ेत्ामध्ये, शu±णिक सिर अणधक चा ंगले आणि वuणवध्यपूि्थ आहेि,
मु´्यि3 Cपचाåरक णश±ि आणि प्णश±ि स ुणवधा, बहòिेक साव्थजणनक ±ेत्ाĬारे प्दान
केल्या जािाि.
णन्यxणजि Cद्xणगकìकरिा¸्या स ंभाÓ्य म नुÕ्यबbाची आवÔ्यकिा प ूि्थ क र Á ्य ा स ा ठ ी
णन्यxजना¸्या स ुŁवािी¸्या दशका ंमध्ये उ¸च आणि िा ंणत्क णश±िामध्य े मxठी गुंिविूक
करÁ्याि आल्यान े, आिा भारिामध्य े उ¸च कुशल अणभ्यंिे आणि णवज्ान पदवीधरा ंची भरीव
>काúिा आहे. अणलकP¸्या वरा «ि, संगिक सॉÉNव ेअर¸्या णन्या्थिीिील वाQ आणि
णवकणसि अ््थÓ्यवस्ांमध्ये सॉÉNवेअर Ó्यावसाण्यका ंचे ल±िी्य प्मािाि स्ला ंिर ्यािून
असे णदसून आले कì, भारिाचा िुलनातमक Zा्यदा हxि आह े.
भारि हा कpणर प्धान देश असून शेिी हे úामीि भागािील लxका ंचे उतपÆनाचे प्मुख साधन
आहे. भारिािील कpणर श्रम बाजार हा अपूि्थ आहे. शेिी उतपादनाि जxखीम ग ुंिलेली असिे.
हवामानािील अणनणIJििा , आदाने उ प ल Ê ध िेिील पåरवि्थनशीलिा आणि उतपाणदि
मालासाठी णवमा सुणवधेचा अभवामुbे जxखीम उĩवि े.
रxजंदारीवर कामावर G ेिलेले, िातपुरत्या सवरूपाि कामावर G ेिलेले, मजूर आणि
दीG्थकालीन वेिन करारा¸्या आधार े कामावर Gेिलेले, का्यम मजूर ्यांचे सहअणसितव श्रम
बाजाराि आQbि े. मालक आणि मज ूर दxGांनाही जxखीम सहन करावी लागि े. कारि
मालकास उतपादनाि ून णमbिारी प्ाĮी णह श ेवNी णमbिे व िी अणनणIJि असि े िर मजुरास
रxजगार णमbेल कì नाही ्याची शाĵिी नसिे.
का्यमसवरूपी व ेिन करार हे अशा पåरणस्िीच े पåरिाम आहेि, जे्े प््यतनांचे परी±ि केले
जा9 शकि नाही. का्यमसवरूपी कामगारा ंना अशा जबाबदाö्या सxपवल्या जािाि ज्याि
णनि्थ्य, णववेक आणि जबाबदारी आवÔ्यक असि े. का्यमसवरूपी कामगार करार िातप ुरत्या
कामगार करारा ं¸्या माणलके¸्या िुलनेि श्रेķ असिाि. कारि दxGां¸्या उतपÆनािील Zरक
हे >क िुलनातमक साधन Ìहि ून काम करिे आणि आवÔ्यक प््यतन पािbीपास ून कxििेही
णवचलन हे बेरxजगारीला कारिीभ ूि ठरू शकिे.
उतपादन खच्थ कमी करÁ्यासाठी मालक का्यमसवरूपी आणि िातप ुरत्या श्रमशक्तìचा ्यxµ्य
आकार णनणIJि करिाि. कामगारां¸्या प््यतनांसार´्या अणवøì्य आदा नांवर णन्यंत्ि
णमbवÁ्यासाठी आणि उतपादन जxखीम कमी करÁ्यासाठी जमीन मालक भाP ेकरार ि्यार
करिाि. munotes.in

Page 69

भारिािील श्रम बाजार - I
69 उदाहरिा््थ, जेÓहा कामगारा¸्या प््यतना ंवर ल± ठेविे कठीि असिे, िेÓहा जमीन मालक
आपली जमीन भाP ेकरूला णनणIJि भाP z्याने दे9 करिाि, जे्े णनणIJि भाPे वगbिा सव्थ
उतपादन भाPेकरूकPे जािे. अशावेbी भाPेकरूची नuणिक धx³्याची समस्या सxPवि े.
भाPे कराराचा आिखी >क सामाÆ्य प्कार Ìहिज े पीकवाNिी णकंवा उतपादन समान वाNिी
जे्े भाPेकरू आणि जमीन मालक दxG ेही पूव्थ-णनधा्थåरि पĦिीने उतपादन सामाण्यक
करिाि. णनणIJि भाP े प्िाली¸्या ि ुलनेि पीकवाNिी ही णनक pĶ Ó्यवस्ा आह े, असा
्युणक्तवाद केला जािx.
भाPेकरू¸्या प््यतना ंवर ल± ठेविा ्येि नसल्याने अशा पåरणस्िीि , भाPेकरू¸्या काम
चुकवेणगरीला प्xतसाहन णमbि े. कारि भाPेकरारा¸्या ्या सवरूपा¸्या अ ंिग्थि भाPेकरूने
उतपाणदि केलेल्या उतपादनाचा भाग मालकाकP े सxपणवला जािx.
जxखीम, असमणमि माणहिी आणि प्xतसाहन समस्या ं¸्या अणसितवाम ुbे, úामीि भागाि
णवणवध श्रणमक बाजार अणसितवाि आह ेि. िे पुQीलप्मािे :
१. वनिा्थ् शेतरी:
णनवा्थह शेिी Ìहिजे लहान प्मािाि क ेली गेलेली शेिी हx्य. शेिीचा आकार लहान
असल्याने शेिी साठी िंत्ज्ानचा वापर करिा ्य ेि नसल्याने उतपादकिा कमी
असिे. णनवा्थह शेिीमुbे कुNुंबाला Zक्त अÆनाचा प्ा्णमक ąxि णमbिx. ि्ाणप
अनेक गरीब कुNुंबे >का दुĶचøाि अPकली असिाि , ज्याची सुŁवाि कमी पxरिान े
हxिे, ज्याचा ्ेN पåरिाम शारीåरक श्रमा¸्या उतपादकि ेवर हxिx. जरी मज ूर 6िरांना
त्यांचे श्रम भाPz्याने देिाि िरीही िे त्यां¸्या जणमनीवर श ेिी करू शकिाि कारि क pरी
उतपादनािील अणनणIJिि ेमुbे Gरासाठी अÆन उतपा दन करिे णकंवा पुरविे हे महßवाचे
आहे.
२. ्परीकिाट्प करण े:
पीकवाNप हा कामगारा ंना मालकाĬार े प्xतसाहन देÁ्याचा >क माग ्थ आहे त्यामुbे
णनरी±ि खच्थ आणि 6िर खच ्थ Nाbिा ्येिx. सuĦांणिकŀĶz्या, हे मॉPेल असमणमि
माणहिी आणि प्xतसाहन समस्या ं¸्या बाजारािील अप्यशांवर माि करÁ्याचा >क माग ्थ
आहे. हे भूणमहीन कामगारा ंना जमीन आणि साधन े उपलÊध करून द ेिे. जमीनदार
जमीन, साधने, आणि कज्थ देिx. वर्थभर णबगर हंगामी कामगार ठ ेवून मालकाला Zा्यदा
हxिx. जमीनमालक ज्या Ó्यक्तéनाक ुNुंबांना माहीि आह े अ श ा कुNुंबासxबिच
पीकवाNप करिx ज्यामुbे Ó्यवहार खच्थ कमी हxिx.
३. \ाडेतÂिािर शेतरी:
भाPे ितवावर जमीन कसिाना भाPेकरू जमीनमालकाला ठराणवक भाP े देिx, परंिु
जणमनीवर काम करिाना करार काbाि त्याला कशाचीही शाĵिी नसि े. त्यामुbे
भांPवल आणि ि ंत्ज्ानामध्ये गुंिविुकìसाठी कमी प्xतसाहन राहि े आणि
उतपादकिेि कxििीही स ुधारिा हxि नाही. भाPेकरू प््यतन पािbी¸्या अधीन munotes.in

Page 70

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
70 त्याची उप्युक्तिा जासिीि जासि वाQवÁ्याचा प््यतन करिx आणि जमीन मालकाशी
केलेला करार पाbÁ्याचा प््यतन करिx . भाPेकरू¸्या प्णिसादाचा णवचार करून
करारा¸्या अNéमध्य े ZेरZार करून जमीन मालक आपली उप्युक्तिा वाQवÁ्याचा
प््यतन करिx.
४. स्काररी शेतरी:
लहान जमीन-मालक शेिी करÁ्यासाठी >कत् ्य े9न मxठे ±ेत् ि्यार करिाि. पर ंिु
त्यामुbे आद ने आणि उतपादनामध्य े मxठz्या प्मािावर अ् ्थÓ्यवस्ेचे शxरि हx9
शकिे. जर काही अणिåरक्त उतपादन Lाल े िर बाजाराि प्वेशाचा प्ij णनमा ्थि हxिx.
्यासाठी úामीि आणि शहरी भागा ंमध्ये वाहिूक व 6िर पा्याभ ूि सुणवधा सुधारिे
आवÔ्यक आह े, णज्े अणधशेर अणधक णकंमिीला णवकला जाईल.
“. वयािसावयक श ेतरी:
Ó्यावसाण्यक श ेिी úामीि श्रणमक बाजाराि ल±िी्य बदल GPव ून आिू शकिे. मxठा
जमीन मालक लहान जमीन मालका ंना णपकांचे उतपादन करÁ्यासाठी आणि त्या ंना
नवीन िंत्ज्ान, आदान े प्दान करÁ्यासाठी करार करिx. लहान जमीन मालकान े
सवि3¸्या वापरासाठी काही जमीन राख ून ठेवली आणि उतपÆनाच े 6िर स्त्रxि
असिील िर क ंत्ाNी शेिी चांगली आहे. जर िx पूि्थपिे कंत्ाNी शेिी¸्या उतपÆनावर
अवलंबून असेल िर त्याला णनक pĶ मजुरी णमbÁ्याचा धxका स ंभविx. िसेच काम
प्ासंणगक असू शकिे.
७.२ दु्ेररी आवण वि\ाजरीत श्रम बाजार
दुहेरीपिा¸्या ŀणĶकxिा¸्या ग pणहिकामध्ये उ¸च वेिनाचा प्ा्णमक णवभाग आणि अलप
वेिनाचा दुय्यम णवभाग अस े दxन णवभागाि श्रम बाजाराच े णवभाजन Lाल े आहे. प्ा्णमक
णवभागिील का्य ्थ करÁ्याची पåरणस्णि सामाÆ्यि3 अन ुकूल असिे, िसेच णस्र रxजगार
आणि नxकरीची स ुर±ा असिे. प्ा्णमक णवभागाि रxजगार स ंGNनेचे णन्यमन करिार े णन्यम
सुसपĶ आणि Æ्याय्य आह ेि. दुसö्या बाजूला दुय्यम णवभागािील रxजगाराची वuणशĶ अलप
अनुकूल असिाि. ्य े्े नxकरीची सुरण±ििा कमी असि े आणि उलाQालीचा दर अणधक
असिx.
भारिासार´्या णवकसनशील द ेशां¸्या श्रणमक बाजारप ेठेचे दुहेरीपिा हे वuणशĶ आहे. श्रणमक
बाजाराि दुहेरीपिा हा पुQील कारिांमुbे आQbिx
१. कामगारांचरी नोकररी प्राVानय े:
चांगले वेिन णकंवा 6िर ±ेत्ाि रxजगारा¸्या अणधक स ंधी उपलÊध असिानाही
कामगार णवणशĶ ± ेत्ाि काम करÁ्यास प्ाधाÆ्य द ेिाि. उदाहरिा् ्थ, मजुरी दर आणि
रxजगारा¸्या स ंधी िुलनेने अणधक चांगल्या असलेल्या शहरी भागाि स्ला ंिåरि
हxÁ्या?वजी úामीि कामगार गावािच राहिे पसंि करिाि. त्याम ुbे úामीि भागाि munotes.in

Page 71

भारिािील श्रम बाजार - I
71 बेरxजगारी आणि शहरी भागाि मज ुरांची कमिरिा ह े क ामग ारां¸्या भyगxणलक
गणिशीलिे¸्या अभावामुbे असू शकिे.
२. कामगार ्पुरिठ्यातरील अवि\ाºयता:
कामाचे िास अणवभाज्य आह ेि. ि्ाणप, भारिासार´्या द ेशांिील कामगार प ूि्थपिे
शहराि णस्रव लेले नाहीि आणि Ìहि ून त्यांचा दुहेरी सवभाव आह े ज्याचे वि्थन
úामीि-शहरी असे केले जा9 शकिे. कामगारांना कारखाÆ्याि िस ेच शेिाि दxÆही
णठकािी काम करा्यला आवPि े. ि्ाणप, कारखाÆ्यांĬारे अशा प्िालीस परवानगी
णदली जा9 शकि नाही. श ेिी¸्या हंगामाि शेिावर काम करÁ्या ची 6¸Jा आणि कधी
कधी शेिाि परि जाÁ्याची 6¸Jा ह े भ ा र ि ा ि ी ल क ा म ग ा र उ ल ा Q ा ल आ ण ि
अनुपणस्िीचे >क महßवाचे कारि आहे.
३. C्पचाåरक आवण अनy्पचाåरक कामगार बाजार:
Cपचाåरक श्रम बाजार कामगार का्यद्ाĬार े संरण±ि आहेि आणि िे देखील संGणNि
आहेि. Cपचाåरक श्रम बाजारािील मजुरीचे दर आणि कामकाजाची पåरणस्िी
का्यद्ाĬारे णनधा्थåरि केली जािे. ्याउलN, अनyपचाåरक श्रणमक बाजार कामगार
का्यद्ाĬारे शाणसि नसिाि त्याम ुbे मजुरीचे दर आणि कामाची पåरणस्िी ख ूपच
खराब आहे आणि Cपचाåरक आणि अनyपचाåरक ± ेत्ािील कामगारा ं¸्या वेिन
दरांमध्ये मxठी िZावि आह े.
७.२.१ श्ररी श्रम बाजार (Urban Labour Market ) :
>ल. के. देशपांPे ्यां¸्या मुंबईिील श्रम बाजारा¸्या अË्यासावर आधाåरि (स ेगम¤Nेशन @Z
लेबर माक¥N अ केस सNPी @Z बॉÌब े, १९८५) ्यां¸्या मिे, मुbाि िीन णवभाग आह ेि. हे
कारखाने ±ेत्, लहान आस्ापना ± ेत् आणि प्ासंणगक कामगार ±ेत् आहेि. श्रम बाजाराच े
णवभाजन úामीि भागाि ून शहरी भागाि क ेले जािे आणि भारिािील शहरी कामगार शक्तì ही
मु´्यतवे स्लांिåरि कामगार शक्तì आह े, ज्यांची मुbे úामीि भागाि आQbिाि. कामगार
शक्तì त्यां¸्या मालमत्ते¸्या मालकì¸्या आधारावर Bbखली जाि े. ज्यांची मालकì नाही
णकंवा कमी भyणिक आणि मानवी भा ंPवल आहे त्यांना पåरGी्य बाजाराि णकरकxb कामगार
Ìहिून रxजगार णमbिx. 6िर ज े मालमत्ते¸्या मालकì¸्या बाबिीि चा ंगले आहेि िे शहरी
कामगार बाजारा¸्या चा ंगल्या णवभागाि प्व ेश करिाि. Ó्यावसाण्यक आणि आ ंिर-±ेत्ी्य
गणिशीलिेचा अभाव बहòसं´्य गरीबांना पåरGी्य श्रम बाजाराि ठ ेविx .
लहान आस्ापना ± ेत्ािील श्रणमका ं¸्या कमाईनंिर GNक श्रमाची खरी कमाई सवा ्थि जासि
असिे,अनyपचाåरक मज ुरांची खरी कमाई ख ूप कमी आहे. गrरी रॉजस्थ ्यांनी त्यां¸्या कामाि
“णवभाणजि कामगार बाजारप ेठेिील रxजगार णनणम ्थिी; भारिािील >क सामाÆ्य समस्या आणि
पåरिाम”, १९९‘ ने शहरी श्रम बाजाराचे साि श्रेिéमध्ये वगêकरि केले आहे
१. संरण±ि णन्यणमि मज ुरीचे काम
२. असुरण±ि दीG्थकालीन मजुरीचे काम munotes.in

Page 72

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
72 ‘. असुरण±ि णन्यणमि अलपकालीन मज ुरीचे काम
४. असुरण±ि अणन्यणमि मज ुरी काम
५. सविंत् मजुरीचे काम
६. अलप भांPवल मालकì सव्य ंरxजगार
७. भांPवलाणशवा्य णकरकxb सव्य ंरxजगार
रॉजस्थ¸्या ÌहिÁ्यान ुसार, समाजाि णजि³्या जासि णवभाजक र ेरा असिील णििक े श्रणमक
बाजाराचे िुकPे करिे सxपे हxईल आणि कमाई¸्या कमी स ंधी, णवभाजनाची िीĄिा जासि
असेल.
जॉन हråरस (शहरी अ््थÓ्यवस्ेचे चåरत्, कxईÌबिूर, WPW, १२ जून१९८२ मधील लGु
उतपादन आणि श्रणमक बाजार) ्या ंनी कामगारांचे वगêकरि पाच श्र ेिéमध्ये केले आहे
का्यमसवरूपी व ेिन कामगार, अलपकालीन व ेिन कामगार, प्¸JÆन वेिन कामगार, आणश्रि
कामगार आणि सवि का्य ्थरि कामगार.
का्यम पगारी कामगारा ंना नxकरीची स ुर±ा असिे आणि िे मxठz्या कारखाÆ्यांमध्ये काम
करिाि. ्या कामगारा ंचे वेिन जासि असि े. का्यम कामगारा ंना जमीन मालकìची पाĵ ्थभूमी
आहे. िे उ¸च जािीच े आहेि, चांगले णशकलेले आहेि आणि सहसा ि े अणधक दूर¸्या
णठकािाहóन ्येिाि.
अलपकालीन अलप -मुदिीचे वेिन कामगार लहान कारखाÆ्या ंमध्ये ण कंवा 6िर
आस्ापनांमध्ये काम करिाि. त्या ंना नxकरीची स ुरण±ििा नसिे. त्यांचे वेिन कमी असि े.
अलप-मुदिीचे वेिन कामगार णनÌन जािीच े आQbिाि आणि त्या ंना जमीन मालकìची
पाĵ्थभूमी नसिे. प्¸JÆन मज ुरी करिारे कामगार, आणश्रि कामगार आणि सव्य ंरxजगार
कामगार हे सव्थ प्ासंणगक कामगार आह ेि. िे सहसा खाल¸्या जािीिील असिाि आणि
त्यांची कमाई कमी असि े.
७.२.२ úामरीण श्रम बाजार (Rural Labour Market ) :
úामीि श्रणमक बाजार हा सवा ्थि मxठा णवभाग आह े ज्यामध्ये ५६.६ श्रमशक्तì कpरी ±ेत्ाि
का्य्थरि आहे. जणमनीची मालकì आणि जािी¸्या उिर ंPी¸्या सवरूपाि मालमत्त ेचे णविरि
हे úामीि श्रणमक बाजारप ेठेिील महßवाचे ल± ि आहे. úामीि श्रणमक बाजारप ेठेिील
मालकाचे कामगारांवर णन्यंत्ि का्यम आह े. úामीि भागािील कामगारा ंचे कल्याि जमीन
मालकशी सyदा करÁ्या¸्या ±मि ेवर आणि साव्थजणनक ह³कांवर प्भाव NाकÁ्या¸्या त्या¸्या
±मिेवर अवलंबून असिे. हंगामी स्लांिåरि कामगार कामासाठी >का णठकािाह óन
दुसरीकPे जािाि आणि अक ुशल काम करिाि. िे úामीि श्रणमक बाजाराि बाह ेरचे Ìहिून
Bbखले जािाि आणि त्या ंचे त्यां¸्या मालकांशी णस्र संबंध नसिाि. úामीि मजूर शक्तìचा
मxठा भाग संGणNि नाही. munotes.in

Page 73

भारिािील श्रम बाजार - I
73 ७.२.३ \ारतातरील प्रारवमक आवण द ुÍयम श्रवमक बाजार (Primary and
Secondary Labour M arket in India ) :
णवभागी्य श्रम बाजाराचा ŀणĶकxन प्ा्णमक आणि द ुय्यम श्रणमक बा जारांमध्ये Zरक करिx.
प्ा्णमक ±ेत् प्ा्णमक सवि ंत् आणि प्ा्णमक गyि मध्य े उप-णवभाणजि आह े. प्ा्णमक
±ेत्ािील कामगारा ंना Cपचाåरक श्रम बाजाराचा लाभ णमbिx , िर दुय्यम ±ेत्ािील
कामगारांना कxित्याही प्कारची सामाणजक स ुर±ा णमbि नाही. भारिाि , साव्थजणनक आणि
खाजगी दxÆही ± ेत्ाि काम करिाö ्या प्ा्णमक श्रणमक बाजारािील कामगारा ंना उ¸च वेिन,
रxजगार सुर±ा, चांगली कामाची पåरणस्िी , कåरअरची प्गिी आणि का्यद ेशीर संर±ि
णमbिे. दुय्यम श्रणमक बाजाराि , वेिन कमी आहे, कामाची पåरणस्िी खराब आह े आणि
कåर्यर¸्या प्गिी ला वाव नाही. द ुय्यम बाजारपेठेि कामगारांचे शxरि हxिे. दुय्यम श्रणमक
बाजारपेठेिील कामगारांचा उलाQाल दर जासि असिx , गuरहजर राहÁ्या¸्या GNना जासि
असिाि आणि अनाज्ाकारीि ेचे प्माि जासि असि े.
दुय्यम श्रणमक बाजार >कस ंध नाही. लGु-Cद्xणगक GNका ंसाठी श्रम बाजार हा दुय्यम
बाजाराचा >क भाग आह े. कåरअर¸्या प्गिी¸्या स ंधéचा अभाव, कमी वेिन आणि कमी
नxकरीची सुरण±ििा असूनही, कामगार अनyपचाåरक ± ेत्ािील अनyपचाåरक कामाप े±ा
लहान Cद्xणगक ्य ुणनNzसमधील रxजगार उत्तम मानिाि.
७.२.४ \ारतातरील श्ररी अनy्पचाåरक कामगार बाजार :
शहरी अनyपचाåरक श्रम बाजार हा द ुय्यम श्रणमक बाजाराचा >क भाग आह े. शहरी
अनyपचाåरक श्रणमक बाजारािील सहभागéची खालील व uणशĶz्ये आहेि
१. सहभागी असुरण±ि आहेि.
२. सहभागी अणन्यंणत्ि आहेि आणि श्रम प्णिसाद द ेÁ्यासाठी मुक्त आहेि.
‘. बहòिेक कामगारांकPे कमी कyशल्य आणि खराब मालमत्त ेची मालकì असि े आणि
त्यामुbे बाजारािील शक्तéना प्णिसाद द ेÁ्याचे त्यांचे सवािंÞ्य म्या्थणदि आहे.
शहरी अनyपचाåरक श्रम बाजाराचा वापर úामीि स्ला ंिåरि कामगारा ंĬारे अलप आणि
अणनणIJि उतपÆन द ेिारा अस्ा्यी रxजगार प्या ्थ्य Ìहिून केला जािx.
जातरीिर आVाåरत \ ेद\ाि :
जाि, वंश आणि णलंग ्यािील Zरका ंमुbे श्रणमक बाजारप ेठेि णवभाजन हxि े. भारिाि वांणशक
भेदभाव हा मुĥा नाही. ि्ाणप , भेदभावा¸्या ŀĶीन े जाि आणि णल ंग हे मxठे मुĥे आहेि.
भारिाि, अनुसूणचि जािी आणि जमािéमध्य े ?णिहाणसकŀĶ z्या भेदभाव केला गेला आहे
आणि Ìहिून अनुसूणचि जािी आणि जमािéमधील कामगारा ंना रxजगार शxधावा लागिx.
दुÍयम बाजार :
प्ा्णमक बाजारािील णन्यxक्त े अनुसूणचि जािी आणि जमािé¸्या सदस्या ंणवŁĦ पूव्थúहदूणरि
असिाि आणि त्या ं¸्या सेवा भाPz्याने Gेि नाहीि. जािी -आधाåरि भेदभावामुbे वेिन munotes.in

Page 74

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
74 भेदभाव, नxकरीिील भेदभाव आणि स ेवा सुर±ेमध्ये भेदभाव हxिx. अन ुसूणचि जािी आणि
जमािी¸्या सदस्या ंसxबि णश±ि, आरxµ्य आणि बाजारप ेठेिील प्वेश ्या ±ेत्ािही भेदभाव
केला जािx.
ते कमरी ्पगारा¸या नोकöया ंिर काम करतात :
्या प्कार¸्या Ó्यावसाण्यक भ ेदभावाला Ó्यावसा ण्यक पp्³करि Ìहििाि. अनyपचाåरक
±ेत्ाि, असे आQbून आले आहे कì णन्यxक्ते ȪȚȪȫ कामगारांना ्या अNीवर कामावर G ेिाि
कì िे गuर-ȪȚȪȫ मजुरां¸्या वेिना¸्या िुलनेि कमी वेिन सवीकारिाि.
वलंग-आVाåरत \ेद\ाि :
णलंग-आधाåरि भेदभाव Ìहिजे मणहलांना कमी मxबदला णदला जािx आणि त्यांची चांगली
कyशल्ये, पात्िा आणि उतपादकिा अस ूनही त्यां¸्या सेवेची पåरणस्िी द्यनी्य आह े.
समाजशास्त्रज्ां¸्या मिे, णपिpसत्ताक Ó्यवस् ेिील णस्त्र्यां¸्या अधीनिेमुbे श्रणमक बाजारप ेठेि
अधीनिा ्येिे. मुंबई आणि कxईÌबि ूर सार´्या शहरा ंमधील Cद्xणगक कामगा र बाजारपेठेि
सपĶ णवभाजन आह े. मणहलांना सव्थ प्कार¸्या नxकö्या णमbÁ्यापास ून रxखले जािे. हािमाग,
्यंत्माग आणि 6िर लG ुउद्xग ±ेत्ािील मणहला कामगारा ंना मxठz्या कारखाना ± ेत्ापे±ा
जासि भेदभाव सहन करावा लागिx. णनर±र असल्यान े आणि त्यांना ůेP ्युणन्यनचे सम््थन
नसल्यामुbे िे कमी पगारा¸्या नxकö ्या ंमध्ये गुंिलेले आहेि ज्याि कåरअर¸्या प्गिीची
कxििीही श³्यिा नाही. णवभाणजि श्रम बाजार सामाणजक आणि आण् ्थकŀĶz्या भेदभाव
असलेल्यांना प्ा्णमक श्रम बाजारामध्य े प्वेश करÁ्याची परवानगी द ेि नाही.
७.३ श्रम बाजार लिवचकता (LABOR MARKET FLEXIBILITY )
श्रम बाजाराची लवणचकिा ही बाजाराची अशी ्य ंत्िा आहे जी श्रम बाजारा ंना मागिी आणि
पुरवठा वø ्यां¸्या JेदनणबंदूĬारे णनधा्थåरि णनरंिर समिxल गाठÁ्यास स±म करि े.
श्रम बाजार संस्ा कामगारांची मागिी कमक ुवि करून, मजुरीवरील खच्थ वाQवून कामगारांना
कामावर ठेविे कमी आकर्थक बनवून बाजारा¸्या समा शxधि का्या्थि अP्bा आििाि ;
कामगार पुरवठा णवकpि करिे, आणि बाजार ्य ंत्िेचे का्य्थ समिxल णबGPवि े, Ìहिजे,
सyदेबाजी¸्या वि्थनावर प्भाव पाPि े.
अrNणकÆसनने श्रणमक बाजारािील लवणचकि ेचा सवा्थि प्णसĦ Zरक दश ्थणवला आहे. कंपÆ्या
वापरि असलेल्या रिनीिéवर आधाåरि , िx नमूद करिx कì चार प्कारची लवणचकिा अस ू
शकिे.
१. बाĻ सं´याÂमक लिवचकता :
बाĻ सं´्यातमक लवणचकिा Ìहिज े श्रम GेÁ्याचे समा्यxजन णकंवा बाĻ बाजारािील
कामगारांची सं´्या. कामगारांना िातपुरत्या कामावर णक ंवा णनणIJि मुदिी¸्या करारावर
णन्युक्त करून णकंवा णशण्ल णन्य ुक्तì णन्यमांĬारे णकंवा दुसö्या शÊदांि रxजगार संर±ि munotes.in

Page 75

भारिािील श्रम बाजार - I
75 का्यद्ाि णशण्लिा द े9न हे साध्य केले जा9 शकिे, जे्े मालक त्यान ुसार
का्यमसवरूपी कम ्थचाö ्यांना कामावर ठेवू शकिाि आणि काQ ून Nाकू शकिाि.
२. अंतग्थत सं´याÂमक लिवचकता :
अंिग्थि सं´्यातमक लवणचकिा ्याला कामकाजा¸्या व ेbेची लवणचकिा णक ंवा ?णहक
लवणचकिा अस ेही Ìहििाि. ही लवणचकिा क ंपनीमध्ये आ ध ी प ा सून का्य्थरि
असलेल्या कामगारां¸्या कामाचे िास णकंवा वेbापत्क समा्यxणजि करून प्ाĮ क ेली
जािे. ्यामध्ये अध्थवेb, लवणचक-वेb, णकंवा लवणचक कामाचे िासणशÉNzस (रात्ी¸्या
णशÉNzस आणि वीक¤P¸्या णशÉNzससह), कामा¸्या वेbेचे खािे, पालकांची रजा,
BÓहरNा6म 6त्यादéचा समाव ेश हxिx.
‘. काया्थÂमक लिवचकता :
का्या्थतमक लवणचकिा णक ंवा संस्ातमक लवणचकिा Ìहिज े कम्थचाö ्यांना णवणवध
णø्या आणि का्या «मध्ये हसिांिåरि केले जा9 शकिे. कंपनी णह Ó्यवस्ापन प्णश±ि
कामगारां¸्या संGNनेशी संबंणधि असिे . हे आउNसxणस«ग णø्याकलापा ंĬारे देखील
प्ाĮ केले जा9 शकिे.
४. आवर्थक वकंिा िेतन लिवचकता :
आण््थक णकंवा वेिन लवणचकिा Ìहिज े ज्यामध्ये वेिन पािbी >कणत्िपि े ठरवली
जाि नाही आणि कामगारा ं¸्या वेिनामध्ये अणधक Zरक असिx. ह े असे केले जािे
जेिेकरून वेिन आणि 6िर रxजगार खच ्थ श्रमाचा पुरवठा आणि मागिी प्णिणब ंणबि
करिाि.
हे नxकरीसाठी दर प्िाली णकंवा मूल्यांकन-आधाåरि वेिन प्िाली णक ंवा वu्यणक्तक
कामणगरी वेिनाĬारे प्ाĮ केले जा9 शकिे. लवणचकिे¸्या चार प्कारा ंÓ्यणिåरक्त 6िर
प्कारची लवणचकिा आह े जी अनुकूलिा वाQणवÁ्यासाठी वापरली जा9 शकि े.
उललेख करÁ्यासारखा >क माग ्थ Ìहिजे स्ाणनक लवणचकिा णक ंवा णठकािाची
लवणचकिा. ्यामध्य े सामाÆ्य कामा¸्या बाह ेर काम करिाö ्या कम्थचाö ्यांचा समावेश
हxिx जसे कì Gरािील काम , आउNवक्थस्थ णकंवा Nेणलवक्थस्थ. हे आस्ापनेिील 6िर
का्या्थल्याि स्लांिåरि Lालेल्या कामगारांना देखील समाणवĶ करू शकिाि.
७.४ \ारतातरील कम्थचाररी 8लाQाल (EMPLOYEE TURNOVER IN
INDIA )
कम्थचाö ्यांची उलाQाल >खाद्ा स ंस्ेमध्ये आणि बाहेरील कम्थचाö ्यां¸्या स्लांिराचा संदभ्थ
देिे आ ण ि Ì ह िूनच त्याला कामगारा ंची 6ंNरZम्थ गणिश ी लिा अस ेही संबxधले ज ा िे.
कम्थचाö ्यां¸्या उलाQालीची Ó्या´्या णनणIJि कालावधीि काम करिाö ्या कम्थचाö ्यािील
बदलाचा दर अशी क ेली जा9 शकि े. munotes.in

Page 76

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
76 कम्थचारी उलाQाल ह े णवद्मान कम्थचारी णकिी प्मािाि सxPिाि आणि न वीन कम्थचारी
णदलेल्या कालावधीि स ंस्े¸्या सेवांमध्ये प्वेश करिाि ्याच े मxजमाप करिाि. कम्थचारी
उलाQालीची Ó्या´्या कामगार अशा ंििेचे मxजमाप Ìहिून देखील केली जािे कारि संप ही
कामगार अशांििेची सपĶ अणभÓ्यक्तì आह ेि. कम्थचाö्यांची उलाQाल कम ्थचाö्यांचे मनxबल
आणि त्यांची का्य्थ±मिा मxजिे. उलाQालीचा दर णजिका जासि णििका मनxबल आणि
का्य्थ±मिा कमी. हे दxन पuलू >खाद्ा संस्े¸्या ्यशासाठी क ¤þस्ानी असिाि आणि Ìहि ून
त्याकPे गांभी्या्थने ल± देिे आवÔ्यक आह े.
सांण´्यकì्यŀĶz्या, कम्थचारी उलाQाल ह े त्या कालावधीसाठी प ूि्थ-वेb कम्थचाö ्यां¸्या सरासरी
सं´्येशी वाणर्थक णकंवा माणसक णवभक्ति ेचे गुिxत्तर Ìहिून Ó्यक्त केले जािे. असे गpहीि धरले
जािे कì >कूि उपलÊध नxकö्या ंची सं´्या णस्र आह े. कम्थचारी उलाQाल खालील प्कार े
मxजली जािे
१. >कूि बदली सूत्ानुसार, कम्थचारी उलाQाल स ूत्ाĬारे Ó्यक्त केली जािे
ȫ ȩȮ ɉ १००
्ये्े ȩ >कूि बदली आहे आणि W ही सरासरी का्य ्थरि शक्तì आहे.
२. सxPिे, णPसचाज्थ 6 त ्य ा द ी स ा र ´ ्य ा > क ूि Nाbिा ्य ेÁ्याजxµ्या णवभक्ति ेनुसार,
कम्थचाö ्यांची उलाQाल खालीलप्माि े Ó्यक्त केली जािे
ȫ ୗ – ୙
ௐɉ १००
्ये्े S Ìहिजे णवभक्त हxिे, U Ìहिजे अपåरहा्य्थ णवभक्त हxिे (णनवpत्ती, मpत्यू) आणि W Ìहिजे
सरासरी कम्थचारी सं´्या.
‘. >कूि प्वेश आणि पp्³करिानुसार, कम्थचारी उलाQाल स ूत्ाĬारे Ó्यक्त केली जािे
ȫ Ș  Ȫ 0 ௉ଵା௉ଶ
ଶ× ଷ଺ହ
ெ
जे्े Ș Ìहिजे प्वेशासाठी, S पp्³करिासाठी , P१ आणि P२ Ìहिजे अनुøमे
मणहÆ्या¸्या स ुरूवािीला आणि श ेवNी कम्थचाö्यां¸्या >कूि सं´्येसाठी आणि M
Ìहिजे मणहÆ्यािील णदवसा ंची सं´्या ज्यासाठी आकP े णमbाले आहेि.
४. साधारिपिे, ज्या कालावधीसाठी मxजमाप अप ेण±ि आहे त ्य ा क ा ल ा व ध ी ि
रxजगारा¸्या समाĮी¸्या स ं´्ये¸्या N³केवारी¸्या संदभा्थि कम्थचाö ्यां¸्या उलाQालीची
गिना केली जािे. अशा प्कारे, कम्थचारी उलाQाल आह े
ȫ Ȫȝ ɉ१००
जे्े ȫ उलाQाल दश्थविx, S Ìहिजे कालावधी दरÌ्यान >क ूि पp्³करि, आणि ȝ
कालावधी दरÌ्यान सरासरी श्रमशक्तì. munotes.in

Page 77

भारिािील श्रम बाजार - I
77 ७.४.१ कम्थचाररी 8लाQालरीचरी कारण े :
सेवाणनवpत्ती, राजीनामा, Nाbेबंदी आणि बPिZê ही कम ्थचारी उलाQालीची सामाÆ्य कारि े
आहेि. ्यापuकì णनवpत्ती हे अपåरहा्य्थ कारि आहे. ि्ाणप, संस्ेमध्ये कम्थचारी का्यम
ठेवÁ्याची धxरिे लागू करून राजीनामा आणि बPिZê दxÆही कमी करिा ्य ेिाि. अपåरहा्य ्थ
उलाQाल ज्याला न uसणग्थक उलाQाल द ेखील Ìहििाि . मpत्यू, सेवाणनवpत्ती, Nाbेबंदी आणि
Gर्थि बेरxजगारी ्यांसार´्या कारिा ंमुbे उĩविे.
मंदी, हंगामी Zरक आणि सपध ¥मुbे कामाि GN Lाल्याम ुbे कम्थचाö्यांना कामावरून कमी क ेले
जा9 शकिे. राजीनामे आणि बPिZê ही उलाQालीची प्म ुख कारिे असल्याचे आQbून
आले आहे. राजीनामा हे कामा¸्या पåरणस्िीबĥल असमाधानी , खराब वेिन, खराब आरxµ्य,
आजारपि, कyNुंणबक पåरणस्िी 6. कारिा ंमुbे असू श क िे. संप, गuरवि्थन, अवज्ा,
अका्य्थ±मिे¸्या प्करिांमध्ये णशसिभंगाची कारवाई, 6. वस्त्रxद्xगािील बदली Ó्यवस्ा ह े
कम्थचारी उलाQालीच े महßवाचे कारि असल्याच े आQbून आले.
उ¸च पगार असल ेल्या Ó्यवस्ापकì्य कम ्थचाö ्यांमध्ये कम्थचारी उलाQाल द ेखील जासि आह े
कारि िुÌही >का संस्ेिून दुसö्या संस्ेि णजिके जासि णशÉN कराल णििक े िुÌही
वाQी¸्या जासि उंचीवर जाल, असा कम्थचाö ्यांचा समज नवीन कम्थचारी, अनाकर्थक
नxकö्या, कमी-कुशल कामगार आणि िŁि लxका ंमध्ये कम्थचाö्यांची उलाQाल जासि आह े.
७.४.२ कम्थचाररी 8लाQालरीच े ्पåरणाम :
कम्थचाö्यां¸्या उलाQालीमुbे कम्थचाö्यांची का्य्थ±मिा कमी हxि े आणि िे णनķेचा लाभ
GेÁ्या¸्या णस्िीि नसिाि. उ¸च उलाQालीम ुbे कम्थचाö ्यां¸्या >किेवर णवपåरि पåरिाम
हxिx. उलाQालीम ुbे म ाल का लाह ी ि xNा ह xि x. णश क Á्य ा¸ ्य ा का ला वधी ि कम ्थचाö ्यांची
उतपादकिा कमी असि े ्याचा अ््थ णश±िाचा खच्थ मालक उचलिx. >कदा का कम ्थचारी
त्या¸्या कामाि प ुरेसा णनपुि Lाला आणि िx णक ंवा िी नxकरी सxPली कì मालकाच े नुकसान
हxिे. ि्ाणप, जर कम्थचाö ्यांची उलाQाल स ंपूि्थ उद्xगाि णििकìच जासि अस ेल, िर कुशल
कम्थचाö ्यांचा िxNा उद्xगािील 6िर स ंस्ामधून ्येिारा कुशल कम्थचारी णमbवून कमी केला
जा9 शकिx.
ि्ाणप, नवीन कम्थचाö ्यांचे संपादन नेहमीच जासि खचêक असि े. ि्ाणप, उ¸च कम्थचारी
उलाQाल, देशािील संसाधनांचा 6Ķिम वापर प्णिब ंणधि करिे.
७.४.३ कम्थचाररी 8लाQाल कमरी करÁयासाठरी 8्पाय :
संपूि्थ उद्xगािील कम ्थचाö ्यांची उलाQाल कमी करÁ्यासाठी , संपूि्थ उद्xगांमध्ये आणि
उद्xगांमधील णवभागा मधील उलाQाली¸्या म्या ्थदेचे मूल्यांकन करÁ्यासाठी समस्य ेचा
वuज्ाणनक अË्यास करि े आवÔ्यक आह े.
्यxµ्य Ó्यक्तìला ्यxµ्य व ेbी ्यxµ्य णठकािी ठ ेवÁ्यासाठी संस्ेची भरिी णकंवा णन्युक्तì धxरि
वuज्ाणनक असले पाणहजे. कमी कालावधीि क ंपनी सxPून जाÁ्याची दाN श³्यिा आह े, अशा
कम्थचाö्यां¸्या उलाQालीची समस्या कमी करÁ्यासाठी क ंपÆ्यांची भरिी, णन्युक्तì आणि munotes.in

Page 78

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
78 प्णश±ि धxरिे ्यxµ्य असले पाणहजेि. णनवP आणि णन्य ुक्तì करÁ्यापूवê जॉब सपेणसणZकेशÆस
आणि मrन सपेणसणZकेशÆस जुbले पाणहजेि.
शेवNी, प्बुĦ कम्थचारी प्य्थवे±ि, चांगली कामाची पåरणस्िी , वेिनाचा >क चा ंगला दजा्थ,
कåर्यर¸्या प्गिीची चा ंगली Ó्यवस्ा, 6िर वेगbे Zा्यदे आणि सहानुभूिीपूि्थ Ó्यवस्ापन
कम्थचारी उलाQालीची समस्या णनणIJिपि े कमी करू शकि े.
७.“ सरलांतररीत मजुर
शहरीकरि आणि Cद्xणगकìकरि ्या >काचव ेbी GPिाö्या प्णø्या आह ेि. कxित्याही
देशािील Cद्xणगकìकरि आणि शहरीकरिा¸्या प्णø्य ेमध्ये úामीि भागाि ून शहरी भागाि
स्लांिराचा समावेश हा असिxच. Cद्xणगकìकरिाची प्णø्या स ुरू असिाना úामीि
मजुरांचे Cद्xणगक ±ेत्ाकPे स्लांिर सुरूच राहिे.
Cद्xणगकìकरिाची प्णø्या प ूि्थ Lाल्यावर आणि द ेशाचे कpरीप्धान देशािून पुनप्धान
Cद्xणगक देशाि रूपांिर Lाल्यावर ह े स्लांिर नगÁ्य बनि े.
Cद्xणगक देशामध्ये úामीि िे शहरी स्ला ंिर सक्तì¸्या पåरणस्िीि हxि े. सक्तì¸्या
पåरणस्िéमध्य े चांगल्या पगारा¸्या रxजगारा¸्या स ंधéची जवbपास अन ुपणस्िी णकंवा
कxित्याही रxजगाराची जवbपास अन ुपणस्िी समाणवĶ असि े. úामीि भागािील स ंधी आणि
वाQत्या Cद्xणगकìकरिासxबि वाQत्या शहरी भागाि रxजगारा¸्या अन ंि संधéची
उपलÊधिा असि े.
भारिाि úामीि श्रम शक्तéच े शहरी भागाि स्ला ंिर हxÁ्यास स ुŁवाि Lाली ख ेPी आणि
कुNीर उद्xगांचा नाश आणि मxठ z्या शहरांमध्ये मxठे कारखाने सुरू Lाले. खेPेगावाि आणि
कुNीर उद्xगाि काम करिार े लxक, भूणमहीन शेिमजूर आणि लहान आणि अलपभ ूधारक
शेिकरी हे शूþ Ìहिून Bbखल्या जािाö ्या जािी समाजा¸्या चyÃ्या वगा्थिील हxिे, ज्यांना
आिा 6िर मागासवगê्य ( ȦșȚ) Ìहिून Bbखले जािे. ्या वगा्थिील लxकांना णवणवध
धाणम्थक, सामाणजक आणि आण् ्थक म्या्थदा णह हxत्या. ि्ाणप, िे गावां¸्या आि णस्ि हxि े
आणि बणहÕकpि णकंवा अणि-शूþां¸्या अवस्ेि हxिे. जाणिÓ्यवस् ेिील सवा्थि खाल¸्या
øमािील लxका ंना Ìहिजे आिा अनुसूणचि जािी Ìहि ून Bbखले जािारे बणहÕकpि लxक
जे भारिी्य खेPz्यां¸्या सीमेवर राहिाि आणि णवणवध प्कार¸्या धाणम ्थक, आण््थक आणि
सामाणजक अप ंगतवाने úसि हxिे. त्यांना शहरे केवb रxजगारा¸्या स ंधéची क¤þेच नाहीि, िर
खेPेगावािील प्चणलि असल ेल्या शxरिातमक आणि अमानवी जाणिÓ्यवस् ेपासून सवि3ला
मुक्त करÁ्याची स ंधी वाNली. भारिी्य शहरा ंमधील Cद्xणगक श्रमशक्तìचा मxठा भाग úामीि
भागािून आला हxिा.
Cद्xगीकरिाम ुbे भारिी्य समाजा¸्या सवा ्थि खाल¸्या जािी शहराकP े आकणर्थि Lाल्या.
जे उ ¸ च जािीचे ह x िे िे देखील शहरांकPे आ क ण र्थि Lाले, कारि भारिािील
Cद्xणगकìकरिा¸्या स ुŁवािी¸्या काbाि उ¸च जािéमध ून आलेल्या णशण±ि कामगारा ंना
केवb शहरेच रxजगाराची स ंधी दे9 शकि हxिे. munotes.in

Page 79

भारिािील श्रम बाजार - I
79 ७.“.१ úामरीण ते श्ररी सरलांतराचरी कारणे खालरीलप्रमाण े सारांवशत करता येतरील.
१. गाव आणि कुNीर उद्xगांची GN, शेिजणमनीवर गावािील लxकस ं´्येचा वाQिा दबाव
आणि पåरिामी स्ला ंिर.
२. लहान आणि अलपभ ूधारक शेिकरी आणि भ ूणमहीन शेिमजुरांना नवीन शहर े केवb
आण््थक संधीच देि नाहीि, िर खेPz्यांिील कठxर सामाणजक उिर ंPीपासून मुक्तìही
देिाि.
‘. भारिी्य गावां¸्या सीमेवर राहिाö्या आणि उप -मानवी अणसितव जगिाö्या अन ुसूणचि
णकंवा मागास जािीिील Ó्यक्तéना शहर े णह ्या पåरणस्िीि ून मुक्त करिारे मध्यस्
Ìहिून आQbून आले.
४. úामीि भारिािील मज ूर वगा्थिील कज्थबाजारीपिाचे सवरूप दीG्थकालीन हxिे.
शहरांनी अत्यंि कज्थबाजारी कामगार वगा ्थला सुNकेचा माग्थ उपलÊध करून णदला.
McDonald, Jansen आणि McGee सार´्या सामाणजक शास्त्रज्ा ंनी ्यापूवê
स्लांिरा¸्या पुश आणि पुल णसĦांिाचा पुरसकार केला आहे. वेगवेगÑ्या देशांिील
स्लांिराला कारिीभ ूि GNक वेगवेगbे गpहीि धरले जाि असले िरी, Cद्xणगक
øांिी¸्या सुŁवािीपासूनच जगभर शहरा ंची LपाNz्याने हxिारी वाQ ही वसि ुणस्िी
नाकारिा ्येि नाही.
७.“.२ úामरीण ते श्ररी सरलांतराचे तोटे :
úामीि िे शहरी स्लांिराचे िxNे स्लांिåरि आणि ्यजमान शहर े आणि ज्या गावा ंमधून
स्लांिर हxिे त्यांनाही भxगावे लागिाि.
स्लांिरामुbे शहरे आणि गावे ्यांना भेPसाविारे समस्या पुQीलप्मािे आहेि.
१ . श्ररी जरीिनश uलरी¸या समायोजना¸या समसया:
शहराि स्लांिåरि Lालेल्या नवीन गावाची úामीि मानणसकिा आणि व pत्ती का्यम
राहिे.त्या¸्यासाठी शहर ह े देशा¸्या णवणवध भागा ंिून आलेल्या, वेगवेगÑ्या भारा
बxलिाö्या आणि व ेगवेगÑ्या चालीरीिी आणि चालीरीिéच े पालन करिाö्या लxका ंचे
आकर्थि असिे.असमाधानकारक कामाची पåरणस्िी , खराब राहिीमान आणि
वu्यणक्तक संबंधांसह शहरी जीवनाची ्या ंणत्क पĦि ही नवीन स्ला ंिåरिाने आपल्या
गावाि राहÁ्याप ूवê माहीि नसि े. शहरी जीवनश uलीशी जुbवून Gेिे त्या¸्यासाठी >क
कठीि समस्या बनि े. जे काम करि राहिाि आणि शहरा ंमध्ये राहिाि िे ठराणवक
काbाने आपले समा्यxजन करिाि , जे जुbवून Gेि नाहीि िे आपल्या गावी परि
जािाि आणि ज े शहरांमध्ये राहिाि िे का्यमचे स्ाण्यक हxिाि ि े त्यां¸्या जीवनाि
आणि जगÁ्याि शहरी बनिाि. munotes.in

Page 80

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
80 २. सरलांतåरतांचे खराब आरोµय आवण काय ्थक्षमता:
खेPz्यापाPz्याि अणसितवा¸्या सीमार ेरेवर राहिाö्या स्ला ंिåरिांना शहरांमध्ये
सवा्थणधक त्ास सहन करावा लागिx.
त्यांना रेलवे Łbां¸्या कPेला बांधलेल्या LxपPपĘz्यांमध्ये आणि शहरािील 6िर
LxपPपĘz्यांमध्ये आणि उदzधवसि भागाि णनवारा शxधावा लागिx.शहरा ंमध्ये नÓ्याने
स्लांिåरि Lालेल्या úामीि गरीबा ंना LxपPपĘz्यांमध्ये आश्र्य ¶्यावा लागिx.
LxपPपĘीिील जीवन आणि जगि े GािेरPे असिे. राहÁ्यासाठी मxकbी जागा कमी
असिे . राहÁ्याची पåरणस्िी उप -मानवी आणि मानहानीकारक असि े.
असंGणNि ±ेत्ाि काम करिार े Cद्xणगक कामगार ्या LxपPपĘ z्यांमध्ये राहिाि,
कमी वेिन णमbि असल्यान े कुNुंबािील सदस्या ंचे शरीर आणि आतमा >कत्
ठेवÁ्याची प््यतन करिाि. त्या ं¸्या कामा¸्या णठकािी कxििीही आरxµ्य आणि
कल्यािकारी स ुणवधा नसल्याम ुbे, त्यांचे आरxµ्य आणि का्य ्थ±मिा कालांिराने कमी
हxिे.
३. कyटुंवबक जरीिनाचरी अन ु्पवसरतरी:
शहरांमध्ये स्लांिåरि हxिारे úामीि गरीब सामाÆ्यि3 अणववाणहि असिाि. िसेच
जे णववाणहि असिाि त्या ंना मुलांसह शहरांमध्ये ्यxµ्य णनवारा नसल्याम ुbे त्यांचे कुNुंब
खेPz्यांमध्ये सxPावे लागिे. >कNेपिा आणि णनरxगी ल §णगक जीवनाची अन ुपणस्िी ्या
स्लांिåरिांना णन्यणमिपि े वेÔ्यांकPे जाÁ्यास भाग पाPि े. गरीब खेPेगावािील
स्लांिåरि वेÔ्येला भेN देिाि जी उप-मानवी पåरणस्िीिही राहि े.
्या स्लांिåरिांना ल§णगक संबंधािून पसरिारे आजार हxिाि आणि ि े त्यां¸्या गावी
परिल्यावर हे आजार त्यां¸्या पतनéना देिाि.
Cद्xणगकìकरिा¸्या स ुŁवािी¸्या काbाि LxपPपĘीिील लxकस ं´्येमध्ये ल§णगक
संबंधािून पसरिारे आजाराचे प्माि खूप जासि हxिे, परंिु >चआ्यÓही आणि
>Pzसचे प्माि LxपPपĘीिील लxकस ं´्येमध्ये सवा्थणधक असल्याच े आQbून आले
आहे.
४. अवशवक्षत Cद्ोवगक कम्थचाररी:
पणहल्या णपQीिील Cद्xणगक कम ्थचारी Ìहिजे खेPz्यािील स्ला ंिåरि जे
साधारिपिे गावािील समाजािील सवा ्थि खाल¸्या आणि गरीब सिराि ून आलेले
हxिे. िे णन3संश्यपिे अणशण±ि हxि े.
्या कामगारांमध्ये सा±रिा आणि णश±िाचा अभाव असल्यान े िे पूि्थपिे Ó्यावसाण्यक
कामगार संGNनांवर अवलंबून असिाि. भारिािील ů ेP ्युणन्यन चbवbीि बाह ेरील
नेिpतवाची समस्या Cद्xणगक कामगारा ंमधील णनर±रि ेची समस्या आह े. हे
Ó्यावसाण्यक कामगार स ंGNना अनेक वेbा गरीब आणि अणशण±ि Cद्xणगक munotes.in

Page 81

भारिािील श्रम बाजार - I
81 कामगारांना Cद्xणगक अशा ंििा णनमा्थि करÁ्यासाठी णच्ाविी द े9न त्यांचे शxरि
करिाि जेिेकरून िे शxरि करिाö ्या मालकांना Êलrकमेल करू शकिील.
“. गररीब कामगार िचनबĦता आवण 8¸च श्रम 8लाQाल:
नवीन úामीि स्ला ंिåरिांनी Cद्xणगक ± ेत्ाशी पूि्थपिे जुbवून Gेिे णििकेसे जमाि
नाही, िे वारंवार त्यां¸्या मूb गावांना भेN देिाि ज्यामुbे अनुपणस्िीची समस्या
उĩविे. पुQे, जे Cद्xणगक जीवनाशी ज ुbवून GेÁ्यास अ्यशसवी ठरिाि ि े त्यां¸्या
गावी परििाि आणि कामगारा ंची उलाQाल जासि हxि े. कामगार उलाQाल ह े णदलेल्या
कालावधीि का्य ्थरि असलेल्या पूि्थ-वेb कामगारां¸्या सरासरी स ं´्येशी वाणर्थक
णवभक्तिेचे गुिxत्तर आहे. अशा प्कारे जर कामगार उलाQाल ५ N³के असेल, िर
्याचा अ््थ >का वरा्थि णन्युक्त केलेल्या १०० कामगारांपuकì ५ कामगारांनी त्यां¸्या
सेवा समाĮ केल्या आहेि. कमकुवि बांणधलकìमुbे कामगारांची का्य्थ±मिा कमी हxि
असिाना, उ¸च श्रम उलाQालीम ुbे प् ण श ण ±ि मनुÕ्यबb आणि आस्ापन ेĬारे
प्णश±िाचा खच ्थ कमी हxिx.
७.“.३ úामरीण ते श्ररी सरलांतराचे Zायदे :
úामीि िे शहरी स्ला ंिराचे काही Zा्यदे शहरे आणि खेPz्यांना णमbि असिाि. ि े
खालीलप्मािे आहेि
१. बेरोजगार úामरीण कामगार दलाचा 8Â्पादक िा्पर:
खेPz्यापाPz्याि रxजगारा¸्या स ंधी Zार कमी आह ेि.खेPz्यािील अ््थÓ्यवस्ा
णवसिारि असल ेल्या श्रमशक्तìला रxजगार द ेÁ्या6िकì मxठी नसि े. Cद्xणगक क¤þे
आणि शहरे खेPz्यांमध्ये णवसिारिाö्या आणि जासि श्रमशक्तìला Zा्यद ेशीर रxजगार
देिाि. Cद्xणगकìकरि ही >क णनर ंिर प्णø्या आह े आणि ्या प्णø्येला पxरक
ठरÁ्यासाठी सिि णवसिारि असल ेल्या श्रमशक्तìची आवÔ्यकिा असि े.
Cद्xणगकìकरिा¸्या स ुŁवािी¸्या काbाि ही श्रमशक्तì ख ेPz्यांकPूनच उपलÊध हx9
शकिे. >कदा का Cद्xणगक समाज णस्र Lाला आणि पणहल्या णपQीिील शहरी
प्जनन कामगार शक्तì उद्यास आली कì , úामीि श्रमशक्तìची गरज कमी हxि े.
ि्ाणप, शहरे आणि शहरी भागाि आवÔ्यक असल ेले स±म, कĶाbू आणि िगPे
अंगमेहनि खेPz्यांकPून शहरांना सिि पुरवले जािे.
२. श्रांमधये सिसत मजुरांचरी 8्पलÊVता:
खेPेगावािील बेरxजगार कामगार मxठ z्या सं´्येने शहरांमध्ये स्लांिर करिाि
ज्यामुbे Cद्xणगक राखीव स uÆ्य ि्यार हxिे. अत्याणधक मज ुरां¸्या पुरवठz्यामुbे मजुरी
दर खाली Qकलल े जािाि ज्यामुbे शहरांमध्ये उतपादनाचा खच ्थ कमी हxिx.
अशा प्कारे स्लांिरामुbे उतपादन खच ्थ कमी हxÁ्यास मदि हxि े. ि्ाणप, कमी
Lालेल्या उतपादन खचा ्थचा Zा्यदा úाहका ंप्य«ि पxहxचवला नाही , िर
अ््थÓ्यवस्ेिील महागाई¸्या दबावावर णन्य ंत्ि ठेवÁ्यास मदि करिx . munotes.in

Page 82

श्रम बाजाराचे अ््थशास्त्र
82 ३. सांसकृवतक आÂमसातरीकरण आवण úामरीण ŀवĶकोनातरील बदल :
जे स्लांिåरि शहरांमध्ये राहिाि आणि काला ंिराने त्यांना आपले Gर बनविाि ि े
वpत्ती आणि संसकpिीने शहरी बनिाि. ज ेÓहा हे स्लांिåरि लxक वेbxवेbी त्यां¸्या
गावी परि जािाि , िेÓहा िे सामाणजक आणि व u्यणक्तक ±ेत्ाि बदलाची भ ूणमका पार
पाPिाि. गावकरी आणि भ ेN देिारे स्लांिåरि ्यां¸्यािील णन्यणमि आणि व u्यणक्तक
संवादामुbे गावािील वpत्ती, रूQी आणि संसकpिीि आतमसाि आणि स ंवध्थन प्णø्येĬारे
बदल GPून ्येिाि.
४. गािांत विकास काम े करणे :
शाbा आणि महाणवद्ाल्य े बांधिे, आरxµ्य क¤þे स्ापन करि े, आरxµ्याणवर्यी
जागरूकिा णनमा ्थि करिे, णवशेरि मािा आणि बाल आरxµ्य सेवा, úाम उपøम
स्ापन करिे, आणि úामीि उद्xगा ं¸्या वाQीस हािभार लावि े, सूàम-कज्थ संस्ा
स्ापन करिे आणि खेPz्यािील लहान उद्xजका ं¸्या वाQीस मदि करि े 6. úामीि
भारिाि, काही स्लांिåरिांनी णवकासातमक उपøम स ुरू केले आहेि ज्यामुbे
úामीि समाजाि जािकार बदल GP ून आले आहेि.
७.“.४ úामरीण ते श्ररी सरलांतराचा कल :
भारिािील Cद्xगीकरि आणि त्यासxबि शहरीकरिाची प्णø्या आिा १५० वरा«हóन
अणधक जुनी Lाली आह े. १९Ó्या शिका¸्या उत्तराधा ्थि मुंबईि पणहल्या कापP णगरिी¸्या
उभारिीपासून ्याची सुŁवाि Lाली. ि ेÓहापासून ही प्णø्या >कणत्ि आणि मजब ूि Lाली
आहे.
परंिु भारि हा मु´्यि3 कpरीप्धान देश आहे आणि ६५  पे±ा जासि लxकस ं´्या ्ेN
शेिीवर अवलंबून आहे. केवb २५  लxकसं´्या शहरांमध्ये राहिे ज्याि उद्xग आणि स ेवा
±ेत्ाचा राÕůी्य उतपÆनाि ७५  वाNा आहे.
त्यामुbे लxकांचे úामीि िे शहरी स्लांिर पुQील काही काb अस ेच सुरू राणहल. प्त्य ेक
शहरी भारिी्य नागåर कांची खेPz्याकPे BQ असली िरी िx आिा गावकरी नाही.
िx त्या¸्या मूb गावी परि जािx ि े Zक्त आराम करÁ्यासाठी आणि त्या¸्या लxका ंशी संबंध
ठेवÁ्यासाठी आणि काही प uसे कमवÁ्यासाठी त्या¸्या श ेिाि काम करि नाही . खरं िर, आिा
त्यां¸्यापuकì बहòिेकांकPे गावाि कxििीही जमीन नाही कारि त्या ंनी िी आधीच णवक ून
गावािील जीवनाला अ ंणिम णनरxप णदला आह े.
आज आपल्याकP े Cद्xणगक सxसा्यN z्या आहेि ज्या पूि्थपिे शहरीकpि Lालेल्या आहेि
आणि शहरी जीवनपĦिी¸्या सव्यी आह ेि. आज Cद्xणगक आणि शहरी कामगारा ंना त्यांचे
ह³क, कामगार का्यद े आणि संGीकरिाची िाकद ्याबĥल ख ूप माणहिी आह े आणि िे
राजकì्यŀĶz्या जागरूक आह ेि. munotes.in

Page 83

भारिािील श्रम बाजार - I
83 ७.६ सारांश (SUMMARY )
संGणNि कम्थचारी जरी वासिणवक कम ्थचाö ्यां¸्या N³केवारी¸्या ŀĶीने अगदी कमी असल े िरी,
त्यांचे >कूि आकारमान स ुमारे ‘० दशल± कामगार ह े देशािील कम्थचाö ्यां¸्या सुमारे ७ 
आहे. नागरीकरि आणि Cद्xणगकìकरिाची प्णø्या >कणत्ि आणि मजब ूि करÁ्यासाठी
संGणNि का्य्थशक्तìचा णवसिार करि े आवÔ्यक आह े. >कìकPे कामगारांचे संGNन आणि
देशभरािील कंपÆ्या आणि आस्ापना ंनी कामगार का्यद्ा ंचे सवे¸Jेने पालन केल्याने हे श³्य
आहे.
७.७ प्रij (QUESTIONS )
Q.१. श्रणमक बाजारपेठेिील संबंध, जxखीम, माहीिी आणि प्xतसाहनांची भूणमका सपĶ करा.
Q.२ णNपा णलहा
अ) शहरी कामगार बाजार
ब) úामीि कामगार बाजार
क) प्ा्णमक व दुय्यम श्रणमक बाजार
P) श्रम बाजार लवणचकिा
6) स्लांिåरि मजूर
Q.3 भारिािील कम्थचारी उलाQालीचा अ््थ, कारिे, पåरिाम आणि उपा्य सपĶ करा.
7777777
munotes.in

Page 84

श्रम बाजाराचे अर्थशास्त्र
84 ८ भारतातील ®म बाजार - II घटक रचना : ८.० उद्दिष्टये ८.१ वेतन व उत्पादकतेवर संघटनांचा प्रभाव ८.२ सरकार आद्दि श्रम बाजार द्दनयमन ८.३ द्दकमान वेतन ८.४ भारतातील मजुरांसाठी सामाद्दजक सुरक्षा उपाय ८.५ व्यावसाद्दयक सुरक्षा ८.६ भारतातील वेतन आद्दि उत्पन्न धोरि ८.७ जागतीकरि आद्दि श्रम बाजार ८.८ सारांश ८.९ प्रश्न ८.० उिĥĶये (OBJECTIVES)  संघटनांचा वेतन व उत्पादकतेवरील प्रभाव स्पष्ट करा.  भारतीय श्रम बाजाराशी संबंद्दधत द्दवद्दवध संकल्पना अभ्यासिे ८.१ वेतन व उÂपादकतेवर संघटनांचा ÿभाव : (IMPACT OF TRADE UNIONS ON PRODUCTIVITY AND WAGES) कामगारांनी आपल्या नोकरीद्दवषयक द्दितसंबंधाच्या संरक्षिासाठी व संवधथनासाठी स्र्ापन करण्यात आलेली स्र्ायी स्वरूपाची संघटना म्ििजे कामगार संघटना िोय. अशा संघटना जगातील जवळ जवळ सवथ देशात कामगारानी स्र्ापन केल्या आिेत. कामगार जेव्िा मोठया संख्येने एकत्र येऊन काम करू लागतात. त्यावेळी संघटनेची आवश्यकता द्दनमाथि िोते. मजुरीचे दर, कामाचे तास, कामाची पद्धत वगैरे गोष्टी प्रत्येकाने वेगवेगळे बोलिे करून ठरद्दवण्याऐवजी सवाांनी द्दमळून सामुदाद्दयक पद्धतीने ठरद्दविे योग्य आिे, असे अनुभवाने पटल्यामुळे कामगारांनी त्यासाठी संघटना बनद्दवल्या, त्यांनाच नंतर कामगार संघटना िे नामाद्दभधान प्राप्त झाले. munotes.in

Page 85

भारतातील श्रम
बाजार - II
85 ८.१.१ भारतातील कामगार संघटना (Trade Unions in India) : भारतातील उद्योग धंद्याची सुरूवात जरी १८५० च्या सुमारास झाली, तरी स्र्ायी स्वरूपाच्या कामगार संघटना स्र्ापन व्िायला जवळ जवळ साठ वषथ उलटावी लागली. आधुद्दनक स्वरूपाची पद्दिली कामगार संघटना १९१८ साली मद्रास येर्े ‘मद्रास लेबर युद्दनयन’ या नावाने स्र्ापन झाली. अॅनी बेझंट यांचे सिकारी बी. पी. वाद्दिया यांनी द्दि संघटना उभारण्याच्या कामात पुढाकार घेतला िोता. तत्पूवी एक वषथ अिमदाबाद येर्े कामगारांनी संघटना बनद्दवण्याचे कायथ अनुसयाबेन साराभाई यांच्या नेतृत्वाखाली सुरू झाले िोते. प्रत्यक्षात संघटना बनून द्दतचे काम सुरू व्िायला मात्र तीन वषथ लागली. कामगार संघटना आद्दि कामगार कायद्याच्या मूल्यांकनासाठी उत्पादकतेवर संघटनांचे पररिाम समजून घेिे आवश्यक आिे. दुसर् यापेक्षा अद्दधक उत्पादनक्षम असलेली संस्र्ा समान आदानांच्या संयोजनाचा वापर करून अद्दधक उत्पादन देऊ शकते द्दकंवा कमी आदाने वापरून समान उत्पादन उत्पाद्ददत करू शकते. संघटनांचे श्रेय असलेल्या उत्पादकतेत वाढ म्ििजे द्दकरकोळ उत्पादन रचनेमध्ये वास्तद्दवक बदल आद्दि केवळ उच्च वेतनाच्या प्रद्दतसादात कामगार मागिी वक्र (उच्च भांिवल-श्रम गुिोत्तराचा अर्थ) वाढिे नव्िे, तर कामाच्या द्दठकािी सामूद्दिक सौदेबाजीने पद्धतशीरपिे उत्पादकता वाढते आद्दि त्यामुळे नुकसान टळते, त्यामुळे संघटनाचे आयोजन सुलभ करिार्या धोरिांसाठी जोरदार युद्दिवाद केला जातो. व्यवस्र्ापनाकिून योग्य संस्र्ात्मक प्रद्दतसादासि सामूद्दिक सौदेबाजीचा पररिाम िोतो. या मतानुसार, संघटना उलाढाल कमी करतात आद्दि कामाच्या द्दठकािी अद्दधक कायथक्षम प्रशासन संरचना स्र्ाद्दपत करतात ज्या सावथजद्दनक वस्तू, उत्पादनातील पूरकता आद्दि दीघथकालीन करार संबंधांद्वारे वैद्दशष्ट्यीकृत असतात. संघटनेमुळे उत्पादकता लक्षिीयरीत्या वाढते. िा द्दसद्धांत द्दततकासा लागू पित नािी. त्यानंतरच्या अभ्यासात असे आढळून आले की, संघटनेचे उत्पादकतेवर सकारात्मक पररिाम िोण्याऐवजी नकारात्मक िोतात. संघीकरिामुळे उत्पादकतेत मोठी वाढ नफा आद्दि रोजगाराच्या पुराव्याशी सुसंगत आिे. संघटनेच्या गद्दतमान प्रभावावर आद्दि उत्पादकता, द्दवक्री आद्दि रोजगाराच्या वाढीवर संघटनेच्या नकारात्मक प्रभावांवर लक्ष केंद्दद्रत केले आिे. ज्या उद्योगांमध्ये वेतन घनता गुिांक सवाथत जास्त आिे अशा उद्योगांमध्ये उत्पादकतेवर िोिारे पररिाम सवाथत जास्त असतात. िा नमुना उत्पादन कायथ चाचिीच्या समीक्षकांनी भाकीत केला आिे की, संघटन घनता गुिांक प्रत्यक्षात उत्पादकता प्रभावाऐवजी वेतन प्रद्दतद्दबंद्दबत करतात. िे पररिाम संघटनेच्या "शॉक इफेक्ट" व्याख्येला देखील समर्थन देतात, ज्याद्वारे व्यवस्र्ापनाने अद्दधक कायथक्षमतेने संघद्दटत करून, द्दढलाई कमी करून आद्दि मोजलेली उत्पादकता वाढवून कामगार खचाथत वाढ िोण्यास प्रद्दतसाद द्ददला पाद्दिजे. उत्पादकतेवर संघटनेचे सकारात्मक पररिाम सामान्यत: जेर्े स्पधाथत्मक दबाव अद्दस्तत्वात असतो तेर्े सवाथत जास्त असतो आद्दि िे सकारात्मक पररिाम मुख्यत्वे खाजगी क्षेत्रांपुरते मयाथद्ददत असतात. सावथजद्दनक शाळांचे बांधकाम, सावथजद्दनक ग्रंर्ालये, सरकारी कायाथलये, शाळा, munotes.in

Page 86

श्रम बाजाराचे अर्थशास्त्र
86 कायद्याची अंमलबजाविी आद्दि रुग्िालये यांमधील संघटनेचे सकारात्मक पररिाम द्दवशेषत: अनुपद्दस्र्त असतात. कामगार संघटनेच्या संदभाथत इतर देशांसाठीचे पुरावे खूपच मयाथद्ददत आिेत. द्दिटीश अभ्यासक, संघ घनता आद्दि उत्पादकता पातळी यांच्यातील नकारात्मक संबंध दशथवतात. कॅनिासाठी १९२६ ते १९७८ या कालावधीतील उत्पादकतेवर सुरुवातीला सकारात्मक संघटने वर "शॉक" प्रभाव सूद्दचत करतात, जरी संघीकरिामुळे उत्पादकता वाढीचा वेग ५ ते ८ वषाांच्या आत सकारात्मक पररिाम देते. बनौली (१९९२) यांना असे आढळून आले की, स्पधाथत्मक दबावाचा सामना करिार् या छोटया पुरवठादारांसाठी काम करिार्या युद्दनयन्स वगळता, जपानमधील उत्पादकतेवर (आद्दि नफा) नकारात्मक पररिाम आढळला. ८.२ सरकार आिण ®म बाजार िनयमन (STATE AND LABOUR MARKET REGULATIONS) श्रम बाजाराचे द्दनयमन राज्य कामगार कायद्याद्वारे केले जाते. भारतातील कामगार कायद्याचे संरक्षिात्मक कायदे, द्दनयामक कायदे, सामाद्दजक सुरक्षा कायदा आद्दि कल्यािकारी कायदे यांमध्ये वगीकरि केले जाते. संरक्षिात्मक कायद्यांत, ते कायदे समाद्दवष्ट केले जातात ज्यांचा मूळ उिेश द्दकमान कामगार मानकांचे संरक्षि करिे आद्दि कामाच्या पररद्दस्र्तीत सुधारिा करिे िा आिे. कारखाने, खािी, वाितूक, दुकाने आद्दि इतर आस्र्ापनांमध्ये मुलांचे आद्दि मद्दिलांचे कामाचे तास, सुरद्दक्षतता आद्दि रोजगार या क्षेत्रातील द्दकमान कामगार मानकांशी संबंद्दधत कायदे. वेतन आद्दि द्दकमान वेतनाची पद्धत ठरविारे कायदे देखील संरक्षिात्मक कायद्यांतगथत येतात. कारखाना कायदा १९४८, खाि कायदा १९५२, कामगार कायदा १९५१, मोटार वाितूक कामगार कायदा १९६१, दुकाने आद्दि आस्र्ापना कायदा १९४६, वेतनाची देयके अद्दधद्दनयम १९३६, द्दकमान वेतन कायदा १९४८, बालकामगार (प्रद्दतबंध आद्दि द्दनयमन) कायदा १९८६ आद्दि कंत्राटी कामगार (द्दनयमन आद्दि द्दनमूथलन) कायदा, १९७०. द्दनयामक कायद्यांतगथत, ते कायदे समाद्दवष्ट केले जातात ज्यांचा मुख्य उिेश मालक आद्दि कमथचारी यांच्यातील संबंधांचे द्दनयमन करिे आद्दि औद्योद्दगक द्दववादांचे द्दनराकरि करण्याच्या पद्धती प्रदान करिे आिे. िे कायदे कामगार आद्दि कामगार संघटना, मालक संघटना आद्दि कामगार यांच्यातील संबंधांचे द्दनयमन देखील करतात. ट्रेि युद्दनयन कायदा १९२६ , औद्योद्दगक द्दववाद कायदा १९४७ आद्दि औद्योद्दगक रोजगार (स्र्ायी आदेश) कायदा १९४६ िे द्दनयामक कायद्यांतगथत येतात. सामाद्दजक सुरक्षा कायद्यांतगथत, त्या कायद्यांचा समावेश केला जातो ज्यांचे उद्दिष्ट कामगारांना जीवनातील द्दवद्दशष्ट आकद्दस्मक पररद्दस्र्तीत सामाद्दजक सुरक्षा लाभ प्रदान करिे आिे. munotes.in

Page 87

भारतातील श्रम
बाजार - II
87 भारतामध्ये, या श्रेिीतील मित्त्वाच्या कायद्यांमध्ये कामगार नुकसान भरपाई कायदा १९२३, कमथचारी राज्य द्दवमा कायदा १९४८, कोळसा खािी भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी आद्दि द्दवद्दवध तरतुदी कायदा १९४८, कमथचारी भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी आद्दि द्दवद्दवध तरतुदी कायदा, १९५२ च्या मध्यवती कायद्याचा समावेश आिे. १९६१, पेमेंट ऑफ ग्रॅच्युइटी कायदा १९७२ आद्दि पेमेंट ऑफ पेन्शन कायदा १९९५.कल्यािकारी कायद्याचे उद्दिष्ट कामगारांच्या कल्यािाला चालना देिे आद्दि त्यांचे जीवनमान सुधारिे िे आिे. ८.२.१ संर±णाÂमक कामगार कायदे संरक्षिात्मक कायद्यांमध्ये, कारखाना कायदा १९४८, खाि कायदा १९५२, कामगार कायदा १९५१ , मोटार वाितूक कामगार कायदा १९६१, दुकाने आद्दि आस्र्ापना कायदा १९४६, वेतन देय कायदा १९३६, यासारखे मित्त्वाचे कायदे,द्दकमान वेतन कायदा १९४८, बालकामगार (प्रद्दतबंध आद्दि द्दनयमन) कायदा १९८६, आद्दि कंत्राटी कामगार (द्दनयमन आद्दि द्दनमूथलन) कायदा, १९७० यांची येर्े र्ोिक्यात चचाथ केली आिे. १. कारखाना कायदा, १९४८: १९४८ चा फॅक्टरीज अॅक्ट िा कायद्याच्या अंतगथत व्याख्येनुसार सवथ कारखान्यांना लागू िोतो. फॅक्टरीज कायद्याचा कलम ५ कामगार कल्यािाशी संबंद्दधत आिे. कायद्यातील कलम ११ ते २० कामगारांच्या आरोग्याशी संबंद्दधत आिेत. कलम २१ ते ४१ कामगारांच्या सुरक्षेशी संबंद्दधत आिेत आद्दि कलम ४२ ते ५० कामगारांच्या कल्यािाशी संबंद्दधत आिेत. कारखान्यातील कामगारांचे आरोग्य धोक्यांपासून संरक्षि करिे, त्यांची सुरद्दक्षतता सुद्दनद्दित करिे, शारीररक कामाची पररद्दस्र्ती सुधारिे, कामाच्या तासांचे द्दनयमन करिे आद्दि तरुि व्यिी आद्दि मद्दिलांचे रोजगार, सुद्दवधा प्रदान करिे आद्दि कामाचे वातावरि सुधारिे िी या कायद्याची मुख्य उद्दिष्टे आिेत. २. वेतन देय कायदा, १९३६ : वेतन देय कायदा, १९३६ ची पुढील उद्दिष्टे आिेत: वेतनाची द्दनयद्दमतता सुद्दनद्दित करण्यासाठी, ते वेतन द्दवद्दित रीतीने केले जाते, अद्दनयंद्दत्रत कपातींना प्रद्दतबंध करण्यासाठी, मालकाच्या दंि आकारण्याच्या अद्दधकारावर प्रद्दतबंध घालण्यासाठी आद्दि कामगारांना उपाय प्रदान करण्यासाठी. िा कायदा मालकाना वेतन कालावधी द्दनद्दित करतो ज्याच्या शेवटी ते मजुरी देण्यास जबाबदार असतात.कायदा द्दवद्दित रीतीने मजुरी देण्यास कायदेशीरररत्या जबाबदार मालकांना सिी करतो. िे अद्दधकृत वजावट देते आद्दि द्दनयोक्त्यांच्या इतर कोित्यािी वजावटीच्या अद्दधकारावर द्दनबांध घालते. कायद्याच्या तरतुदींचे उल्लंघन केल्याबिल आद्दि कामगारांना त्यांचे देय नाकारल्याबिल द्दनयोक्त्यांद्दवरुद्ध कारवाई रोखण्यासाठी आद्दि त्यांच्याद्दवरुद्ध कारवाई करण्यासाठी या अद्दधद्दनयमात द्दनरीक्षकाची तरतूद आिे. munotes.in

Page 88

श्रम बाजाराचे अर्थशास्त्र
88 ३. िकमान वेतन कायदा, १९४८ : द्दकमान वेतन कायदा, १९४८ नुसार वैधाद्दनक द्दकमान वेतन द्दनद्दित केले गेले आिे. ि कायदा १९२१ मध्ये पाररत झालेल्या ILO अद्दधवेशनाच्या अनुषंगाने भारत सरकारने मंजूर केला आिे. या कायद्याच्या भाग I मध्ये समाद्दवष्ट असलेल्या रोजगारासाठी लागू िोतो आद्दि अद्दधद्दनयमाच्या अनुसूचीचा कायद्याने द्दवद्दित केलेल्या प्रद्दक्रयेनुसार मजुरीचे द्दकमान दर द्दनद्दित झाल्यानंतर, वेतन देण्याची क्षमता द्दवचारात न घेता, िे वेतन देिे मालकाचे बंधन आिे. ४. बालकामगार (ÿितबंध आिण िनयमन) अिधिनयम, १९८६ : द्दसंलेिर उचलिे, राखेचे खि्िे साफ करिे, इमारत बांधकाम, केटररंग, द्दविी बनविे, कापेट द्दवििे, द्दसमेंट उत्पादन, कापि छपाई, रंगरंगोटी आद्दि द्दविकाम, माद्दचस तयार करिे, स्फोटके, फटाके, अभ्रक कद्दटंग, द्दस्ललद्दटंग आद्दि लोकर साफ करिे यासारख्या अनेक व्यवसायांमध्ये मुलांना कामाला िा कायदा प्रद्दतबंध करतो. भारत सरकारने नोकरीतून काढून टाकलेल्या मुलांसाठी १२४ द्दवशेष शाळांची स्र्ापना केली िोती आद्दि बालकामगारांवरील राष्ट्रीय धोरि, १९८७ अंतगथत ज्यात बालकामगारांचे प्रमाि आढळते असे अनेक उद्योगांमध्ये बालकामगार प्रशासन प्रकल्प िाती घेतले िोते. १९९० मध्ये बाल कामगारांवर अभ्यास करण्यासाठी राष्ट्रीय कामगार संस्र्ेमध्ये बाल कामगार कक्षाची स्र्ापना करण्यात आली. ५. कंýाटी कामगार (िनयमन आिण िनमूªलन) कायदा, १९७० : कंत्राटी कामगारांच्या कल्यािासाठी कामाच्या पररद्दस्र्ती, आरोग्य आद्दि सुरद्दक्षतता, वेतन आद्दि इतर सुद्दवधांचे द्दनयमन करण्याची तरतूद या कायद्यात आिे. कंत्राटदाराने कंत्राटी कामगारांच्या वापरासाठी कॅन्टीन, प्रसाधनगृिे, शौचालये, मूत्रालये, द्दपण्याचे पािी, आद्दि प्रर्मोपचार पेटी देिे आवश्यक आिे. जर कंत्राटदार सुद्दवधा पुरवण्यात द्दकंवा वेतन देण्यास अपयशी ठरला, तर मुख्य द्दनयोिा कंत्राटी कामगारांना सुद्दवधा देण्यासाठी द्दकंवा वेतन देण्यास जबाबदार असेल आद्दि मुख्य द्दनयोिा कंत्राटदाराकिून असा खचथ वसूल करू शकतो. या कायद्याचा उिेश कंत्राटी कामगारांच्या कामावर बंदी घालिे िा आिे आद्दि जेर्े प्रद्दतबंध करिे शक्य नािी तेर्े कंत्राटी कामगारांच्या कामाच्या पररद्दस्र्तीमध्ये सुधारिा करण्याचा प्रयत्न केला आिे. वीस द्दकंवा त्यािून अद्दधक कामगारांना कंत्राटी कामगार म्ििून काम करिार् या प्रत्येक आस्र्ापनाला आद्दि वीस द्दकंवा त्यािून अद्दधक कामगारांना काम करिार् या प्रत्येक कंत्राटदाराला िा कायदा लागू आिे. िा कायदा केंद्र आद्दि राज्य सरकारांना वीस पेक्षा कमी कामगार काम करिार्या कोित्यािी आस्र्ापना द्दकंवा कंत्राटदाराला कायद्याच्या तरतुदी लागू करण्याचा अद्दधकार देतो. केंद्र सरकारने कोळसा, लोिखद्दनज, चुनखिी, िोलोमाईट, मॅंगनीज, क्रोमाईट, मॅग्नेसाइट, द्दजलसम, अभ्रक आद्दि ज्वलनशील मातीच्या खािी, बांधकाम उद्योग munotes.in

Page 89

भारतातील श्रम
बाजार - II
89 आद्दि रेल्वेमध्ये कामाच्या श्रेिींनुसार कंत्राटी कामगारांच्या रोजगारावर बंदी घातली आिे. केंद्रीय अन्न मिामंिळाची गोदामे आद्दि बंदरांमध्ये कंत्राटी कामगारांना बंदी आिे. ८.२.२ िनयामक कायदे : ट्रेि युद्दनयन कायदा १९२६, औद्योद्दगक द्दववाद कायदा १९४७ आद्दि औद्योद्दगक रोजगार (स्र्ायी आदेश) कायदा १९४६ िे द्दनयामक कायद्यांतगथत येतात. या कायद्यांची खाली र्ोिक्यात चचाथ केली आिे. १. ůेड युिनयन कायदा, १९२६ १९२६ चा भारतीय ट्रेि युद्दनयन कायदा ट्रेि युद्दनयनची अशी व्याख्या करतो, "कोितेिी संयोजन, मग ते तात्पुरते असो द्दकंवा कायमस्वरूपी, प्रामुख्याने कामगार आद्दि कामगार, कामगार आद्दि द्दनयोिे यांच्यातील द्दकंवा द्दनयोिा आद्दि द्दनयोिा यांच्यातील संबंधांचे द्दनयमन करण्याच्या उिेशाने द्दकंवा प्रद्दतबंधात्मक अटी लादण्यासाठी तयार केलेल्या. कोित्यािी व्यापार द्दकंवा व्यवसायाचे आचरि आद्दि दोन द्दकंवा अद्दधक कामगार संघटनांच्या कोित्यािी फेिरेशनचा समावेश िोतो. या कायद्याची उद्दिष्टे आिेत: कामगार संघटनांच्या नोंदिीसाठी तरतूद करिे, नोंदिीकृत कामगार संघटनांना कायदेशीर आद्दि कॉपोरेट दजाथ देिे आद्दि त्यांच्या अद्दधकारी आद्दि सदस्यांना कायदेशीर ट्रेि युद्दनयन द्दक्रयाकलापांच्या संदभाथत द्ददवािी आद्दि गुन्िेगारी दाद्दयत्वापासून मुिता प्रदान करिे. २. औīोिगक िववाद कायदा, १९४७ : औद्योद्दगक द्दववाद कायदा, १९४७, कलम २(क) नुसार, “औद्योद्दगक द्दववाद म्ििजे द्दनयोिा आद्दि द्दनयोिा, द्दकंवा द्दनयोिा आद्दि कामगार यांच्यातील द्दकंवा कामगार आद्दि कामगार यांच्यातील कोितािी द्दववाद द्दकंवा फरक िोय जो रोजगार द्दकंवा गैर-रोजगार द्दकंवा रोजगाराच्या अटींशी द्दकंवा कोित्यािी व्यिीच्या श्रमाच्या अटींशी संबंद्दधत आिे.” औद्योद्दगक द्दववाद कायदा, १९४७ मध्ये कलम २ (अ) समाद्दवष्ट करून,वैयद्दिक कामगारास त्याला सेवेतून काढून टाकिे, बितफथ करिे यासंबंधी औद्योद्दगक द्दववाद उपद्दस्र्त करण्याचा अद्दधकार देण्यात आला आिे, या कायद्याची उद्दिष्टे अशी आिेत की : मालक आद्दि कमथचारी दोघांसाठी सामाद्दजक न्याय सुद्दनद्दित करिे, भांिवल आद्दि कामगार यांच्यातील द्दववाद सामंजस्याने आद्दि लवादाद्वारे सोिविे, बेकायदेशीर संप आद्दि ताळेबंदी रोखिे, कामगारांना कामावरून कमी करिे, या प्रकरिात नुकसान भरपाई देिे, कामगारांना द्दनयोक्त्याकिून िोिार्या अत्याचारापासून संरक्षि करिे आद्दि सामूद्दिक सौदेबाजीला प्रोत्सािन देिे. munotes.in

Page 90

श्रम बाजाराचे अर्थशास्त्र
90 ३. औīोिगक रोजगार (Öथायी आदेश) अिधिनयम, १९४६ : या कायद्याचा उिेश म्ििजे औद्योद्दगक आस्र्ापनांमधील द्दनयोक्त्यांनी त्यांच्या अंतगथत असलेल्या रोजगाराच्या अटी पुरेशा अचूकतेने पररभाद्दषत करिे आद्दि त्यांच्याद्वारे द्दनयुि केलेल्या कामगारांना त्या पररद्दस्र्तीची माद्दिती देिे आवश्यक आिे. रोजगाराच्या अटी आद्दि शतींमध्ये एकसमानता आिण्यासाठी, औद्योद्दगक संघषथ कमी करण्यासाठी, द्दनयोिे आद्दि कमथचारी यांच्यातील चांगले संबंध वाढवण्यासाठी आद्दि स्र्ायी आदेशांना वैधाद्दनक पाद्दवत्र्य आद्दि मित्त्व देण्यासाठी िा कायदा लागू करण्यात आला. िा कायदा संपूिथ भारत आद्दि प्रत्येक औद्योद्दगक आस्र्ापनांना लागू आिे ज्यामध्ये १०० द्दकंवा त्यािून अद्दधक कामगार कायथरत आिेत. ४. सामािजक सुर±ा कायदा : भारतात, केंद्र सरकारने औद्योद्दगक कामगारांना संरक्षि देण्यासाठी खालील सामाद्दजक सुरक्षा उपाययोजना केल्या िोत्या: कामगार भरपाई कायदा, १९२३; कमथचारी राज्य द्दवमा कायदा, १९४८; कोळसा खाि बोनस योजना आद्दि भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी कायदा १९४८; गोदी कामगार (द्दनयमन आद्दि रोजगार) ) कायदा, १९४८; कामगार द्दनयुिी कायदा १९५१; कमथचारी भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी कायदा १९५२; आसाम चिा लागवि कायदा १९५५; मातृत्व लाभ कायदा १९६१; कौटुंद्दबक द्दनवृत्ती वेतन योजना १९६४; सीमेन्स भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी कायदा १९६४; कमथचारी भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी अद्दधद्दनयम १९६१; वृद्धापकाळ पेन्शन योजना १९८१; पेमेंट ऑफ ग्रॅच्युइटी कायदा १९७२ आद्दि कमथचारी ठेव द्दलंक्ि द्दवमा योजना १९७६; या श्रेिीतील मित्त्वाचे कायदे खाली र्ोिक्यात स्पष्ट केले आिेत. ५. कामगार भरपाई कायदा, १९२३ : िा कायदा द्दनयोक्त्यांना रोजगाराच्या दरम्यान झालेल्या अपघातांसाठी कामगारांना भरपाई देण्याचे बंधन घालतो, मृत्यू द्दकंवा संपूिथ अपंगत्व द्दकंवा आंद्दशक अपंगत्व झालेल्या कामगारांच्या बाबतीत भरपाई देय आिे. िा कायदा द्दनयोक्त्याच्या व्यापार द्दकंवा व्यवसायाच्या उिेशाने द्दनयुि केलेल्या कामगारांच्या सवथ श्रेिींना लागू आिे. जर दुखापतीमुळे मृत्यू िोत नािी, तर कामगाराच्या चुकीमुळे उदा., पेये, ड्रग्ज, एखाद्या आदेशाचे जािूनबुजून अवज्ञा करिे इ.च्या प्रभावामुळे झाली असल्यास कोितीिी भरपाई देय नािी. व्यावसाद्दयक रोग झालेल्या कामगारांच्या बाबतीत भरपाई देय आिे. मृत्यू, कायमचे संपूिथ अपंगत्व, आंद्दशक अपंगत्व आद्दि तात्पुरते अपंगत्व यासाठी भरपाई देय आिे. िा कायदा राज्य सरकारांकिून कामगारांच्या भरपाईसाठी आयुिांमाफथत प्रशाद्दसत केला जातो. कमथचार् यांचा राज्य द्दवमा कायदा कायाथद्दन्वत असलेल्या भागात िा कायदा लागू िोत नािी. munotes.in

Page 91

भारतातील श्रम
बाजार - II
91 ६. कमªचारी राºय िवमा कायदा, १९४८ : १९४८ चा कमथचारी राज्य द्दवमा कायदा िा भारतातील सामाद्दजक द्दवम्याच्या द्ददशेने टाकलेले आिखी एक पाऊल आिे. िा कायदा कमथचार् यांना आजारपि, प्रसूती आद्दि रोजगाराच्या दुखापतीच्या बाबतीत कािी फायदे प्रदान करतो आद्दि द्दवजेवर चालवल्या जािार् या आद्दि १० पेक्षा जास्त व्यिींना द्दकंवा वीज नसलेल्या परंतु २० पेक्षा जास्त व्यिींना रोजगार देिारे कारखाने या सवथ कारखान्यांना लागू िोतो. िा कायदा िंगामी कारखान्यांना लागू िोत नािी. िा कायदा कमथचारी/राज्य द्दवमा मिामंिळाद्वारे प्रशाद्दसत केला जातो. द्दवमा योजनेला कमथचारी राज्य द्दवमा द्दनधीद्वारे द्दवत्तपुरवठा केला जातो जो द्दनयोिा आद्दि कमथचार्यांच्या योगदानातून आद्दि केंद्र आद्दि राज्य सरकार, स्र्ाद्दनक अद्दधकारी द्दकंवा इतर कोित्यािी व्यिी द्दकंवा संस्र्ा यांच्याकिून अनुदान, देिग्या आद्दि भेटवस्तूंद्वारे उभारला जातो. द्दनयोिे कव्िर केलेल्या कमथचार्यांना देय वेतनाच्या चार टक्के योगदान देतात आद्दि कमथचारी त्यांच्या वेतनाच्या १.५ टक्के दराने योगदान देतात. वैद्यकीय सेवेवरील खचाथत राज्य सरकारे द्दकमान १२.५ टक्के योगदान देतात. िा कायदा वैद्यकीय सेवा आद्दि रोख स्वरूपात दोन प्रकारचे फायदे प्रदान करतो. ७. गोदी कामगार (िनयमन आिण रोजगार) अिधिनयम, १९४८ : गोदी कामगारांची सुरक्षा, आरोग्य आद्दि कल्याि भारतीय िॉक वकथसथ रेग्युलेशन, १९४८ द्वारे समाद्दवष्ट आिे. िा कायदा मुंबई, कलकत्ता, मद्रास, द्दवशाखापट्टिम, कोचीन, मोरमुगाव आद्दि कांिला या प्रमुख बंदरांमध्ये कायथरत आिे. कामगारांची माद्दसक आद्दि राखीव कामगारांमध्ये द्दवभागिी केली जाते. माद्दसक कामगार िे द्दनयद्दमत कामगार आिेत आद्दि रोजगाराच्या सुरद्दक्षततेचा आनंद घेतात. कामगारांच्या इतर श्रेिीची नोंदिी राखीव कामगारांमध्ये केली जाते आद्दि त्यांना िॉक लेबर बोिाांद्वारे द्दनयुि केले जाते. गोदी कामगारांना वषथभरात द्दकमान आठ सुट्या पगारासि द्ददल्या जातात. सवथ राखीव कामगारांसाठी रोजगार, कामगार भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी आद्दि उपदानाचा लाभ घेतात. त्यांच्यासाठी स्वतंत्र गृिद्दनमाथि योजना आखण्यात आल्या आिेत. त्यांना वैद्यकीय सुद्दवधा आद्दि मुलांच्या द्दशक्षिाच्या बाबतीत कािी सवलतीिी द्ददल्या जातात. त्यांच्यासाठी कँटीन आद्दि रास्त भाव दुकानेिी द्ददली जातात. ८. मातृÂव लाभ कायदा, १९६१ : केंद्र आद्दि राज्य सरकारांच्या द्दवद्दवध मातृत्व लाभ कायद्यांतगथत मातृत्व तरतुदींशी संबंद्दधत मतभेद दूर करण्यासाठी, केंद्र सरकारने १९६१ चा मातृत्व लाभ कायदा नावाचा नवीन कायदा संमत केला. ज्या आस्र्ापनांना कमथचारी राज्य द्दवमा कायदा लागू िोत नािी त्यांना िा कायदा लागू आिे. munotes.in

Page 92

श्रम बाजाराचे अर्थशास्त्र
92 १९९५ च्या कायद्यातील दुरुस्तीने गभथधारिा मद्दिला कमथचार् यांना वेतनासि सिा आठवि्यांची रजा प्रदान केली, ट्यूबक्टोमी ऑपरेशन करिार् या मद्दिला कमथचार् यांना दोन आठवि्यांची वेतनासि रजा आद्दि गभथधारिा द्दकंवा ट्यूबक्टोमीच्या वैद्यकीय समाप्तीमुळे उद्भवलेल्या आजाराच्या बाबतीत जास्तीत जास्त एक मद्दिन्याच्या वेतनासि रजा मंजूर करण्यात आली आिे. मॅटद्दनथटी बेद्दनद्दफट (सुधारिा) कायदा १९९५ िा ०१ फेिुवारी १९९६ रोजी अंमलात आला. या कायद्यानुसार कािी कालावधीसाठी रोख मातृत्व लाभ देण् याची तरतूद आिे. एखाद्या मद्दिला कमथचार्याने द्दतच्या अपेद्दक्षत प्रसूतीच्या द्ददवसाआधी बारा मद्दिन्यांत द्दकमान १६० द्ददवस काम केले असेल तर ती मातृत्व लाभांसाठी पात्र आिे. ९. कमªचारी भिवÕय िनवाªह िनधी आिण िविवध तरतुदी कायदा, १९५२ : या कायद्यात कारखाने आद्दि इतर आस्र्ापनांमधील कमथचार्यांसाठी अद्दनवायथ भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधीची स्र्ापना करण्याची तरतूद आिे. द्दनवृत्तीनंतर द्दकंवा लवकर मृत्यू झाल्यास त्यांच्या अवलंद्दबतांना सामाद्दजक सुरक्षा प्रदान करिे िा या कायद्याचा उिेश आिे. द्दनयोिा आद्दि कमथचार् यांकिून अद्दधद्दनयमानुसार देय योगदानाचा दर वेतनाच्या ८.३३ % आिे. केंद्र सरकारने ५० द्दकंवा त्यािून अद्दधक व्यिींना रोजगार देिार्या आस्र्ापनांच्या बाबतीत िा दर सुधाररत करून १० % केला आिे. योजनेअंतगथत, द्दनयोक्त्यांनी प्रत्येक कमथचार् यांसाठी एक योगदान कािथ राखिे आवश्यक आिे आद्दि िी कािे EPF आयुिांच्या तपासिीच्या अधीन आिेत. प्रत्येक कमथचार्याला द्दनधीमध्ये जमा केलेल्या रकमेवर व्याज द्दमळण्यास पात्र आिे. एखाद्या सदस्याचा मृत्यू झाल्यास, त्याच्या खात्यावर असलेली रक्कम त्याच्या वारसदार व्यिींना अदा करावी लागते. १०. कमªचारी ठेव जमा िलं³ड िवमा योजना, १९७६ : कामगार भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी कायदे (सुधारिा) अध्यादेश १९७६ िा कोळसा खािी भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधीच्या सदस्यांना द्दवमा संरक्षि देण्यासाठी आद्दि कमथचारी प्रदान द्दनधी न देता ठेवी-द्दलंक्ि द्दवमा योजना म्ििून ओळखली जािारी एक नवीन सामाद्दजक सुरक्षा योजना लागू करण्यासाठी लागू करण्यात आला. अध्यादेशात अशी तरतूद आिे की, कमथचारी भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी अद्दधद्दनयम १९५२ अंतगथत समाद्दवष्ट असलेल्या भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधीचे सदस्यत्व घेतलेल्या कमथचार्याचा मृत्यू झाल्यास, त्याच्या भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधीचे पैसे प्राप्त करण्याचा अद्दधकार असलेल्या कमथचार्याला देखील 'सरासरी द्दशल्लकच्या समतुल्य अद्दतररि देयकाचा िक्क असेल. मागील बारा मद्दिन्यांत मृत व्यिीच्या भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधीसि द्दनयोिा आद्दि केंद्र सरकार यांनी कमथचार् यांच्या दरमिा वेतन द्दबलाच्या अनुक्रम ०.५% आद्दि ०.२५% दराने योगदान देिे आवश्यक आिे. भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी सदस्यांच्या फायद्यासाठी सरकारने पेन्शन योजनािी सुरू केली. munotes.in

Page 93

भारतातील श्रम
बाजार - II
93 ११. कमªचारी कुटुंब िनवृ°ीवेतन योजना, १९९५ : कमथचारी भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी कायदा, १९५२ मध्ये सुधारिा करून १९७१ मध्ये कमथचारी कुटुंब द्दनवृत्तीवेतन योजना सुरू करण्याची तरतूद करण्यात आली. सेवेत अकाली द्दनधन झालेल्या कामगारांच्या कुटुंबाला िी योजना दीघथकालीन संरक्षि देते. कमथचारी भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी योजनेच्या सवथ सदस्यांना ते अद्दनवायथपिे लागू आिे. कौटुंद्दबक द्दनवृत्तीवेतन, जीवन द्दवमा लाभ आद्दि सेवाद्दनवृत्ती सि पैसे काढण्याचे फायदे या योजनेअंतगथत उपलब्ध आिेत. १९९५ मध्ये योजनेत आिखी सुधारिा करण्यात आली आद्दि "कमथचारी पेन्शन योजना १९९५" असे नामकरि करण्यात आले. नवीन योजनेचा उिेश सदस्य आद्दि त्याच्या कुटुंबाला वृद्धापकाळात आद्दर्थक सिाय्य प्रदान करिे. द्दनयोक्त्यांचे ८.३३% योगदान पेन्शन फंिात जमा केले जाते. कमथचार्यांच्या वेतनात केंद्र सरकारचे योगदान १.१६ टक्के आिे. कौटुंद्दबक पेन्शन योजना, १९७१ चे सदस्य असलेल्या सवथ व्यिींसाठी आद्दि नवीन योजना लागू झाल्याच्या तारखेपासून १६ नोव्िेंबर, १९९५ पासून कमथचारी भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधीचे सदस्य बनलेल्या सवाांसाठी िी योजना अद्दनवायथ आिे. १२. पेम¤ट ऑफ úॅ¸युटी कायदा, १९७२ : िा कायदा संपूिथ देशाला लागू आिे. िे प्रत्येक कारखाना, खाि, तेलक्षेत्र, बंदर आद्दि रेल्वे कंपनी, दुकान द्दकंवा आस्र्ापना आद्दि दिा द्दकंवा त्यािून अद्दधक व्यिी कायथरत असलेल्या राज्यातील इतर आस्र्ापनांना लागू िोतो. कोित्यािी कुशल, अधथ-कुशल द्दकंवा अकुशल, मॅन्युअल, पयथवेक्षी, तांद्दत्रक द्दकंवा कारकुनी काम करण्यासाठी द्दनयुि केलेले सवथ कमथचारी या कायद्यात समाद्दवष्ट आिेत. केंद्र द्दकंवा राज्य सरकारच्या अंतगथत पदावर असलेल्या आद्दि इतर कोित्यािी कायद्याद्वारे द्दकंवा ग्रॅच्युइटीच्या देयकासाठी प्रदान केलेल्या कोित्यािी द्दनयमांद्वारे शाद्दसत असलेल्या अशा व्यिीला िा कायदा लागू िोत नािी. ३५००/- मजुरी मयाथदा काढून टाकण्यासाठी अद्दधद्दनयमात १९९४ मध्ये सुधारिा करण्यात आली. या कायद्यांतगथत समाद्दवष्ट असलेला कमथचारी त्याच्या सेवाद्दनवृत्ती, राजीनामा, मृत्यू द्दकंवा अपंगत्वावर नोकरी संपुष्टात आल्यावर ग्रॅच्युइटीचा िक्कदार आिे. कमथचार्याने ग्रॅच्युइटीसाठी पात्र िोण्यासाठी मृत्यू द्दकंवा अपंगत्व वगळता ५ वषाांपेक्षा जास्त अखंद्दित सेवा केली असावी. कमथचार् याला देय ग्रॅच्युइटीची रक्कम रु. १०,००,००० /- पेक्षा जास्त नसावी. एखाद्या कमथचार्याला या कायद्यांतगथत उपलब्ध असलेल्या कोित्यािी पुरस्कार, करार द्दकंवा द्दनयोक्त्यासोबतच्या करारांतगथत ग्रॅच्युइटीच्या अद्दधक चांगल्या अटी प्राप्त करण्याचा अद्दधकार आिे. ८.३ िकमान वेतन (MINIMUM WAGES) १९४९ मध्ये भारत सरकारने नेमलेल्या न्याय्य वेतन सद्दमतीच्या मते, द्दकमान वेतन िे केवळ आयुष्याच्या उदरद्दनवाथिासाठी नािी तर कामगाराच्या कायथक्षमतेच्या जतनासाठी प्रदान केले पाद्दिजे. munotes.in

Page 94

श्रम बाजाराचे अर्थशास्त्र
94 कामगाराची कायथक्षमता सुद्दनद्दित करण्यासाठी, द्दशक्षि, आरोग्य आद्दि कािी सुद्दवधांसाठी द्दकमान पुरेसे वेतन असिे आवश्यक आिे. अशाप्रकारे द्दकमान वेतन कामगारांना चांगल्या सवयी, स्वाद्दभमान आद्दि चांगल्या नागररकत्वाला चालना देऊ शकिार् या सोई आद्दि सभ्यता प्रदान करतात. द्दकमान वेतन म्ििून पररभाद्दषत केले जाऊ शकते जे की, कामगाराला आरामात जगण्यासाठी पुरेसे असू शकते ज्याच्या सवथ जबाबदार्या एक सरासरी कामगार सामान्यतः अधीन असेल. द्दकमान वेतन द्दनद्दित करिे िे औद्योद्दगक कामगारांसाठी खूप मित्त्वाचे आिे. कारि त्याचा, त्यांच्या आरोग्यावर, ताकदीवर आद्दि मनोबलावर पररिाम िोतो. सामाद्दजक न्यायाच्या द्दितासाठी, कामगारांना वाजवी आद्दि न्याय्य जीवनमान सुद्दनद्दित करण्यासाठी कामगारांचे वेतन पुरेसे असले पाद्दिजे. सामाद्दजक स्र्ैयथ राखण्यासाठी कामगाराला पुरेशी मजुरी देिे मित्त्वाचे आिे. औद्योद्दगक शांतता आद्दि सौिादथ राखण्यासाठी द्दकमान वेतन मित्त्वाचे आिे. कामगार संपत्तीच्या उत्पादनात भागीदार असतो आद्दि म्ििून उद्योगाच्या नफ्यामध्ये त्यांचा योग्य वाटा आिे. पुढे, कामगारांची कायथक्षमता आद्दि उत्पादकता चांगल्या राििीमानावर अवलंबून असते आद्दि चांगले जीवन जगण्यासाठी, योग्य प्रमािात वेतन आवश्यक आिे. शेवटी, द्दकमान वेतनावरील द्दनद्दितीमुळे कामगारांचे शोषि रोखले जाते आद्दि कामगारांच्या उत्पादक क्षमतेशी संबंद्दधत कामाच्या मूल्यानुसार त्यांचे वेतन सुरद्दक्षत िोते. वाजवी वेतन सिमतीनुसार िकमान वेतनाची उिĥĶे पुढीलÿमाणे होती. १. ज्या उद्योगांमध्ये वेतन अत्यंत कमी आद्दि अपुरे आिेत अशा उद्योगांमधील वेतन वाढविे. २. कामगारांचे शोषि रोखण्यासाठी आद्दि कामगारांच्या उत्पादक क्षमतेनुसार केलेल्या कामाच्या मूल्यानुसार वेतन द्दनद्दित करिे; आद्दि ३. कामगारांना आनंदी ठेवून उद्योगात शांतता प्रस्र्ाद्दपत करिे, मजुरीच्या दराच्या िमीसि जे त्यांना त्यांच्या द्दकमान आवश्यकता पूिथ करण्यास सक्षम करू शकेल. द्दकमान वेतन सल्लागार सद्दमती आद्दि द्दवद्दवध औद्योद्दगक न्यायाद्दधकरिांच्या द्दनिथयांनुसार, सरकारने कािी सामान्य तत्त्वे द्दवकद्दसत केली आिेत जी द्दकमान वेतन कायद्यांतगथत वेतन द्दनद्दित करताना लक्षात घेतली जातात. ८.३.१ गरज-आधाåरत िकमान वेतन : जुलै, १९५७ मध्ये नवी द्ददल्ली येर्े झालेल्या कामगार पररषदेत द्दकमान वेतन िे गरजेवर आधाररत असायला िवे, असे ठरवण्यात आले. औद्योद्दगक कामगारांच्या द्दकमान मानवी गरजांची खात्री करिे. द्दकमान वेतन सद्दमत्या, वेतन मंिळांसि सवथ वेतन-द्दनधाथरि प्राद्दधकरिांसाठी मागथदशथक म्ििून खालील द्दनयम स्वीकारले गेले, munotes.in

Page 95

भारतातील श्रम
बाजार - II
95 १. द्दकमान वेतन मोजताना, एका कमावत्या व्यिीसाठी तीन उपभोग घटकांचा समावेश करण्यासाठी मानक कामगार-वगीय कुटुंब घेतले पाद्दिजे, मद्दिला, मुले आद्दि द्दकशोरवयीन यांच्याकिे दुलथक्ष केले जात आिे. २. सरासरी भारतीय प्रौढ व्यिीसाठी द्दशफारस केलेल्या कॅलरींच्या द्दनव्वळ सेवनाच्या आधारावर द्दकमान अन्नाची आवश्यकता मोजली जावी. ३. कपियांच्या आवश्यकतांचा अंदाज दरिोई वापराच्या आधारावर १८ यािथ प्रद्दत वषथ केला गेला पाद्दिजे, ज्यामुळे सरासरी कामगाराच्या कुटुंबाला चार, एकूि ७२ यािथ द्दमळतील. ४. सरकारी औद्योद्दगक गृिद्दनमाथि योजनेंतगथत प्रदान केलेल्या द्दकमान क्षेत्राशी संबंद्दधत भािे द्दकमान वेतन द्दनद्दित करताना द्दवचारात घेतले पाद्दिजे. ५. इंधन, द्ददवाबत्ती आद्दि इतर द्दवद्दवध वस्तूंचा खचथ एकूि द्दकमान वेतनाच्या २० टक्के असावा. पररषदेने असे नमूद केले की, जेर्े द्दकमान वेतन द्दनद्दित केले आिे ते द्दशफारस केलेल्या द्दनकषांपेक्षा कमी असेल. तर ज्या पररद्दस्र्तीने त्यांना द्दनयमांचे पालन करण्यापासून रोखले त्या पररद्दस्र्तीचे समर्थन करिे संबंद्दधत अद्दधकार्यांवर बंधनकारक असेल. भारतातील वेतन मंिळांनी औद्योद्दगक कामगारांसाठी वेतन द्दनद्दित करताना द्दनयमांचे पालन केले पाद्दिजे. ८.३.२ िनवाªह वेतन : रास्त वेतनावरील सद्दमतीने असे म्िटले आिे की, द्दनवाथि वेतन िे वेतनाच्या सवोच्च पातळीचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व करते आद्दि त्यात त्या सवथ सुद्दवधांचा समावेश असेल ज्या आधुद्दनक सुसंस्कृत समाजात राििार्या नागररकाला देशाची अर्थव्यवस्र्ा पुरेशी प्रगत असताना आद्दि मालक सक्षम असताना अपेक्षेचा िक्क आिे, ज्या त्याच्या कामांच्या द्दवस्ताररत आकांक्षा पूिथ करतील. सद्दमतीने असे द्दनरीक्षि नोंदवले की, द्दनवाथि मजुरीमुळे पुरुष कमावत्या व्यिीला स्वत:साठी आद्दि त्याच्या कुटुंबासाठी अन्न, वस्त्र आद्दि द्दनवारा या आवश्यक गोष्टी पुरवता आल्या पाद्दिजेत. तर्ाद्दप, द्दनवाथि वेतन द्दनद्दित करताना राष्ट्रीय उत्पन्न आद्दि उद्योगासाठी देय देण्याची क्षमता द्दवचारात घेिे आवश्यक आिे. सद्दमतीने मजुरी द्दनद्दितीची उच्च मयाथदा म्ििून ‘द्दनवाथि वेतन’ मानक म्ििून द्दनद्दित केले, तर द्दकमान वेतन िी खालची मयाथदा द्दनित केली आिे. ८.३.३ वाजवी / राÖत वेतन कामगार आद्दि व्यवस्र्ापन यांच्यातील संबंध सुधारण्यासाठी १९४७ मध्ये ठराव मंजूर करण्यात आला, ज्यामध्ये कामगारांना वाजवी वेतनाची तरतूद करण्यात आली. त्यानंतर, भारत सरकारने १९४८ मध्ये वाजवी वेतनाची तत्त्वे आद्दि न्याय्य वेतनाच्या अंमलबजाविीसाठी उपाययोजना ठरवण्यासाठी एक उद्दचत वेतन सद्दमती नेमली. रास्त वेतन सद्दमतीने १९४९ मध्ये सादर केलेल्या अिवालात द्दकमान वेतन िे द्दनवाांि मजुरीच्या तुलनेत munotes.in

Page 96

श्रम बाजाराचे अर्थशास्त्र
96 कमी असल्याचे द्दनरीक्षि नोंदवले. योग्य वेतन िे द्दकमान वेतनापेक्षा जास्त असावे. तर्ाद्दप, रास्त वेतनाची वरची मयाथदा देय देण्याची क्षमता, श्रमाची उत्पादकता, मजुरीचे प्रचद्दलत दर, राष्ट्रीय उत्पन्नाची पातळी आद्दि अर्थव्यवस्र्ेतील उद्योगाचे स्र्ान यावरून द्दनद्दित केले पाद्दिजे, कौटुंद्दबक घटकामध्ये तीन उपभोग घटकांचा समावेश आिे असे मानले जावे. १९४८ चा िकमान वेतन कायदा : द्दकमान वेतन कायदा, १९४८ नुसार वैधाद्दनक द्दकमान वेतन द्दनद्दित केले गेले.१९२१ मध्ये मंजूर झालेल्या द्दकमान वेतनावरील ILO अद्दधवेशनानंतर भारत सरकारने िा कायदा मंजूर केला. अद्दधद्दनयमाच्या अनुसूचीच्या भाग I आद्दि II मध्ये समाद्दवष्ट असलेल्या रोजगारासाठी िा कायदा लागू िोतो. कायद्याने द्दवद्दित केलेल्या प्रद्दक्रयेनुसार मजुरीचे द्दकमान दर द्दनद्दित झाल्यानंतर, वेतन देण्याची क्षमता द्दवचारात न घेता, िे वेतन देिे मालकाला बंधनकारक असेल. द्दकमान वेतन कायदा, १९४८ च्या मुख्य तरतुदी खालीलप्रमािे आिेत: १. द्दवद्दशष्ट रोजगारांमध्ये द्दकमान वेतन द्दनद्दित करण्याची तरतूद आिे, जेर्े श्रमाचे शोषि िोण्याची दाट शक्यता आिे. २. या कायद्यात द्दनद्दितीची तरतूद आिे (अ) द्दकमान वेळ, (ब) िमी वेळेचा दर आद्दि (क) द्दवद्दवध व्यवसाय आद्दि कामगारांच्या द्दवद्दवध वगाांसाठी योग्य अद्दतररि श्रम दर. सरकारने द्दनद्दित केलेल्या द्दकंवा सुधाररत केलेल्या द्दकमान वेतनामध्ये पुढील गोष्टींचा समावेश असेल: (अ) मजुरीचा मूळ दर आद्दि द्दवशेष भत्ता ज्या दराने आद्दि सरकारने द्दनदेद्दशत केलेल्या त्या पद्धतींनी समायोजन केले जाईल, (ब) जीवनावश्यक वस्तूंच्या पुरवठ्याच्या संदभाथत राििीमान भत्त्याच्या द्दकंमतीसि द्दकंवा त्याद्दशवाय मूलभूत दर आद्दि सवलतींचे रोख मूल्य, (क ) एक दर ज्यामध्ये मूळ दर, राििीमान भत्त्याची द्दकंमत आद्दि सवलतीचे रोख मूल्य, इत्यादी सवथ पुन्िा समाद्दवष्ट केले आिेत. मजुरी रोखीने द्ददली जावी आद्दि सरकारला पूिथ द्दकंवा अंशतः देय देण्याचा अद्दधकार या कायद्याने द्ददला आिे. ३. सरकार ठराद्दवक अंतराने दरांचे पुनरावलोकन करेल. द्दकमान वेतन दर सुधाररत करण्याचा कालावधी पाच वषाांपेक्षा जास्त नसेल, भाग १ मध्ये नमूद केलेल्या सवथ उद्योगांमध्ये रोजगारासाठी सवथ राज्यांच्या सरकारांनी द्दकमान वेतन द्दनद्दित केले आिे. नोव् िेंबर, १९९२ अखेरीस या कायद्यांतगथत समाद्दवष्ट करण् यात आलेल् या रोजगारांची एकूि संख् या केंद्र आद्दि राज् यांसाठी १०२३ िोती. उदािरिार्थ, ऑटोमोबाईल दुरुस्तीसाठी जानेवारी, २०१२ ते जून, २०१२ या कालावधीसाठी द्दकमान वेतन द्दनद्दित करण्यात आले िोते. munotes.in

Page 97

भारतातील श्रम
बाजार - II
97 ८.४ भारतातील मजुरांसाठी सामािजक सुर±ा उपाय (SOCIAL SECURITY MEASURES FOR LABORERS IN INDIA) प्रत्येक द्दवकसनशील देशासाठी सामाद्दजक सुरक्षा उपायांना दुिेरी मित्त्व आिे. प्रर्म, सामाद्दजक सुरक्षा िे कल्यािकारी राज्याच्या उद्दिष्टाच्या द्ददशेने एक मित्त्वाचे पाऊल आिे ज्यामध्ये लोकांचे राििीमान आद्दि कामाची पररद्दस्र्ती सुधारली जाते आद्दि त्यांचे संरक्षि केले जाते. दुसरे म्ििजे, औद्योद्दगकीकरि प्रद्दक्रया मजबूत करण्यासाठी सामाद्दजक सुरक्षा मित्त्वाची आिे. िे कामगारांना अद्दधक कायथक्षम बनण्यास सक्षम करते आद्दि औद्योद्दगक द्दववादांमुळे िोिारा अपव्यय कमी करते. सामाद्दजक सुरक्षेचा अभाव उत्पादनात अिर्ळा आितो आद्दि द्दस्र्र आद्दि कायथक्षम कामगार शिी तयार िोण्यास प्रद्दतबंध करतो. त्यामुळे सामाद्दजक सुरक्षा िी एक बुद्दद्धमान गुंतविूक आिे जी दीघथकाळात चांगला लाभांश देते. भारतात, केंद्र सरकारने औद्योद्दगक कामगारांना संरक्षि देण्यासाठी खालील सामाद्दजक सुरक्षा उपाययोजना केल्या िोत्या: १. कामगार भरपाई कायदा, १९२३ २. कमथचारी राज्य द्दवमा कायदा, १९४८ ३. कोळसा खािी बोनस योजना आद्दि भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी कायदा, १९४८ ४. गोदी कामगार (द्दनयमन आद्दि रोजगार) कायदा, १९४८ ५. वृक्षारोपि कामगार कायदा, १९५१ ६. कमथचारी भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी कायदा, १९५२ ७. आसाम चिा लागवि कायदा, १९५५ ८. मातृत्व लाभ कायदा, १९६१ ९. कौटुंद्दबक पेन्शन योजना,१९६४ १०. सीमेन्स प्रॉद्दव्ििंट फंि कायदा,१९६६ ११. कमथचारी कुटुंब द्दनवृत्ती वेतन योजना,१९७१ १२. सव्िाथयव्िरद्दशप पेन्शन योजना १३. वृद्धापकाळ द्दनवृत्ती वेतन योजना १४. पेमेंट ऑफ ग्रॅच्युइटी कायदा,१९७२ १५. कमथचार् यांची ठेव द्दलंक्ि द्दवमा योजना,१९७६ १. कामगार भरपाई कायदा, १९२३ : सामाद्दजक द्दवम्याच्या द्ददशेने पद्दिले पाऊल भारत सरकारने १९२३ मध्ये कामगार भरपाई कायदा पाररत करून उचलले. िा कायदा रोजगाराच्या दरम्यान उद्भवलेल्या अपघातांसाठी कामगारांना भरपाई देण्याचे बंधन द्दनयोिांवर लादतो, ज्यामुळे मृत्यू द्दकंवा पूिथ द्दकंवा आंद्दशक अपंगत्व येते. िा कायदा द्दनयोक्त्याच्या व्यापार द्दकंवा व्यवसायाच्या उिेशाने द्दनयुि केलेल्या कामगारांच्या सवथ श्रेिींना लागू आिे. जर दुखापतीमुळे मृत्यू िोत नािी, तर munotes.in

Page 98

श्रम बाजाराचे अर्थशास्त्र
98 कामगाराच्या चुकीमुळे उदा., पेये, ड्रग्ज, एखाद्या आदेशाचे जािूनबुजून पालन न केल्याने, इ.च्या प्रभावामुळे मृत्यु िोतो, अशा वेळेस कोितीिी भरपाई देय नािी. व्यावसाद्दयक रोग झालेल्या कामगारांच्या बाबतीत भरपाई देय आिे. . २. कमªचारी राºय िवमा कायदा, १९४८ १९४८ चा कमथचारी राज्य द्दवमा कायदा िा भारतातील सामाद्दजक द्दवम्याच्या द्ददशेने टाकलेले आिखी एक पाऊल आिे. िा कायदा कमथचार् यांना आजारपि, प्रसूती आद्दि रोजगाराच्या दुखापतीच्या बाबतीत कािी फायदे प्रदान करतो आद्दि द्दवजेवर चालवल्या जािार् या आद्दि १० पेक्षा जास्त व्यिींना द्दकंवा वीज नसलेल्या परंतु २० पेक्षा जास्त व्यिींना रोजगार देिारे कारखाने या सवथ कारखान्यांना लागू िोतो. िा कायदा िंगामी कारखान्यांना लागू िोत नािी आद्दि ज्या कामगारांची मजुरी रु. ४०००/- पेक्षा जास्त नािी अशा कामगारांचा समावेश यात िोतो. िा कायदा कमथचारी/राज्य द्दवमा मिामंिळाद्वारे प्रशाद्दसत केला जातो. ३. कोळसा खाणी बोनस योजना आिण भिवÕय िनवाªह िनधी कायदा, १९४८ : जम्मू-काश्मीर वगळता देशातील सवथ कोळसा खािींना िा कायदा लागू आिे. कोळसा खािी असलेल्या राज्यांमध्ये चार कोळसा खािी बोनस योजना कायथरत आिेत. या योजना कामगारांना अद्दधक द्दनयद्दमत उपद्दस्र्तीत रािण्यासाठी प्रोत्सािन देतात आद्दि त्याद्वारे कोळसा खाि उद्योगात एक द्दस्र्र कामगार शिी प्रदान करते. गैरिजेरी कमी करण्यासाठी, जे कामगार एका द्दतमािीत ठराद्दवक द्ददवसांची िजेरी लावतात आद्दि बेकायदेशीर संपात भाग घेत नािीत त्यांना त्रैमाद्दसक बोनस देण्याची तरतूद केली जाते. िी योजना कोळसा खािींमधील सवथ कमथचार्यांना लागू िोते ज्यांची माद्दसक मूळ कमाई रु.७३० पेक्षा जास्त नािी. ४. गोदी कामगार (िनयमन आिण रोजगार) अिधिनयम, १९४८ : गोदी कामगारांची सुरक्षा, आरोग्य आद्दि कल्याि भारतीय िॉक वकथसथ रेग्युलेशन, १९४८ द्वारे समाद्दवष्ट आिे. िा कायदा मुंबई, कलकत्ता, मद्रास, द्दवशाखापट्टिम, कोचीन, मोरमुगाव आद्दि कांिला या प्रमुख बंदरांमध्ये कायथरत आिे. कामगारांची स्र्ूलपिे माद्दसक आद्दि राखीव कामगारांमध्ये द्दवभागिी केली जाते. माद्दसक कामगार िे द्दनयद्दमत कामगार आिेत आद्दि रोजगाराच्या सुरद्दक्षततेचा आनंद घेतात. कामगारांच्या इतर श्रेिीची नोंदिी केली जाते आद्दि त्यांना िॉक लेबर बोिाांद्वारे द्दनयुि केले जाते. गोदी कामगारांना वषथभरात द्दकमान आठ सुट्या पगारासि द्ददल्या जातात. ५. आसाम टी Èलांटेशन ÿॉिÓहडंट फंड कायदा, १९५५ : या कायद्यात आसाममधील चिाच्या मळ्यातील कमथचार्यांच्या सवथ श्रेिींचा समावेश आिे. कमथचार् यांचे योगदान िे द्दनयोक्त्यांद्वारे जुळिार् या योगदानासि वेतनाच्या ८ % आिे. १९६३ मध्ये भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी सदस्यांसाठी गट द्दवमा योजना सुरू करण्यात आली. योजनेंतगथत मंिळाकिून सवाांसाठी ब्लँकेट पॉद्दलसी घेण्यात आली. munotes.in

Page 99

भारतातील श्रम
बाजार - II
99 १८-४० वयोगटातील भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी मध्ये पुरुष सदस्यांना रु. ५००, मद्दिला सदस्यांना रु. २५० आद्दि कमथचारी प्रत्येकी रु. १००० समाद्दवष्ट आिेत. द्दवश्वस्त मंिळाकिून सदस्यांच्या भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधीतून द्दवम्याचा िप्ता कापला जातो. राष्ट्रीय करारांतगथत,१९५६ पासून आसाममधील वृक्षारोपिावर कायथरत असलेल्या प्रत्येक कामगाराला रु.१३५ बोनस म्ििून देय आिेत. १९६७ मध्ये पेन्शन फंि योजना सुरू करण्यात आली. या योजनेत भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी व्यद्दतररि वृक्षारोपि कामगारांना पेन्शन लाभ देण्याची तरतूद आिे. भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधीच्या जमा न केलेल्या व्याजाच्या रकमेतून पेन्शन द्ददले जाते. ६. सीमÆस ÿॉिÓहडंट फंड कायदा, १९६६ : अल्प कालावधीसाठी जिाजांवर काम करिार् या नाद्दवकांच्या समस्या द्दवशेष स्वरूपाच्या असतात आद्दि म्ििूनच १९६६ मध्ये सीमेन्स प्रॉद्दव्ििंट फंि कायदा पाररत करण्यात आला. १९५८ च्या मचांट द्दशद्दपंग कायद्यांतगथत जिाजाच्या चालक दलाचा सदस्य म्ििून कायथरत द्दकंवा कामावर असलेला प्रत्येक नाद्दवक मात्र कािी श्रेिीतील अद्दधकारी व इतर कमथचारी या योजनेत समाद्दवष्ट िोते. कायद्यांतगथत समाद्दवष्ट असलेल्या प्रत्येक द्दनयोक्त्याने जुलै, १९६४ ते जुलै, १९६८ या कालावधीसाठी द्ददलेल्या वेतनाच्या ६% आद्दि त्यानंतर त्याने द्दनयुि केलेल्या प्रत्येक नाद्दवकाच्या संदभाथत ८ % द्दनधीमध्ये योगदान देिे आवश्यक आिे. भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधीचा उपाय मृत्यू द्दकंवा अवैधतेच्या आकद्दस्मकतेसाठी पुरेसा मानला जात नसल्यामुळे, राष्ट्रीय कामगार आयोग, १९६९ ने भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधीचा कािी भाग सेवाद्दनवृत्ती-सि-कौटुंद्दबक द्दनवृत्ती वेतनात रूपांतररत करण्याची द्दशफारस केली. त्यानुसार भारत सरकारने २०१५ मध्ये कुटुंब द्दनवृत्ती वेतन योजना सुरू केली. १९७१ यामध्ये कोळसा खािी भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी कायदा १९४८, कमथचारी भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी कायदा १९५२ आद्दि आसाम चिा लागवि कायदा १९५५ द्वारे समाद्दवष्ट असलेल्या सवथ कामगारांचा समावेश केला. ७. मातृÂव लाभ कायदा, १९६१ : केंद्र आद्दि राज्य सरकारांच्या द्दवद्दवध मातृत्व लाभ कायद्यांतगथत मातृत्व तरतुदींशी संबंद्दधत मतभेद दूर करण्यासाठी, केंद्र सरकारने १९६१ चा मातृत्व लाभ कायदा नावाचा एक नवीन कायदा संमत केला. िा कायदा त्या आस्र्ापनांना लागू आिे जेर्े कमथचारी राज्य द्दवमा कायदा लागू नािी. १९९५ च्या कायद्यातील दुरुस्तीमुळे गभथधारिा वैद्यकीय समाप्ती झाल्यास मद्दिला कमथचार्यांना वेतनासि सिा आठवि्यांची रजा, क्षयरोग शस्त्रद्दक्रया करिार्या मद्दिला कमथचार्यांना वेतनासि दोन आठवि्यांची रजा आद्दि गभथधारिा द्दकंवा ट्यूबक्टोमीच्या वैद्यकीय समाप्तीमुळे उद्भविारा आजार. अशा पररद्दस्र्तीत कमाल एक मद्दिन्याच्या वेतनासि रजा देण्यात आली. मातृत्व लाभ (सुधारिा) कायदा, १९९५ िा कायदा १ फेिुवारी १९९६ रोजी लागू झाला. munotes.in

Page 100

श्रम बाजाराचे अर्थशास्त्र
100 ८. कमªचारी भिवÕय िनवाªह िनधी आिण िविवध तरतुदी कायदा, १९५२ : या कायद्यात कारखाने आद्दि इतर आस्र्ापनांमधील कमथचार्यांसाठी अद्दनवायथ भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधीची स्र्ापना करण्याची तरतूद आिे. द्दनवृत्तीनंतर द्दकंवा लवकर मृत्यू झाल्यास त्यांच्या अवलंद्दबतांना सामाद्दजक सुरक्षा प्रदान करिे िा या कायद्याचा उिेश आिे. द्दनयोिा आद्दि कमथचार् यांकिून अद्दधद्दनयमानुसार देय योगदानाचा दर वेतनाच्या ८.३३% आिे. केंद्र सरकारने ५० द्दकंवा त्यािून अद्दधक व्यिींना रोजगार देिार्या आस्र्ापनांच्या बाबतीत िा दर ०% इतका सुधाररत केला आिे. योजनेअंतगथत, द्दनयोक्त्यांनी प्रत्येक कमथचार् यासाठी एक योगदान कािथ राखिे आवश्यक आिे आद्दि िी कािे EPF आयुिांच्या तपासिीच्या अधीन आिेत. प्रत्येक कमथचार्याला द्दनधीमध्ये जमा केलेल्या रकमेवर व्याज द्दमळण्यास पात्र आिे. एखाद्या सदस्याचा मृत्यू झाल्यास, त्याच्या खात्यावर असलेली रक्कम त्याच्या नामद्दनदेद्दशत व्यिींना अदा करावी लागते. िी योजना सदस्यांना आजारपि, व इतर कारिास्तव अंशतः पैसे काढण्याची परवानगी देऊन आद्दर्थक सिाय्य प्रदान करते आद्दि त्यांना त्यांच्या सामाद्दजक जबाबदार्या जसे की बिीि/भाऊ/मुलगी/मुलाचे लग्न द्दकंवा मुलांचे उच्च द्दशक्षि द्दकंवा घराचे बांधकाम यासारख्या सामाद्दजक जबाबदार्या पार पािण्यासाठी द्दनधी उपलब्ध करून देते. ९. कमªचारी ठेव जमा िलं³ड िवमा योजना, १९७६ : कामगार भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी कायदे (सुधारिा) अध्यादेश १९७६ िा कोळसा खािी भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधीच्या सदस्यांना द्दवमा संरक्षि देण्यासाठी आद्दि कमथचारी प्रदान द्दनधी न देता ठेवी-द्दलंक्ि द्दवमा योजना म्ििून ओळखली जािारी एक नवीन सामाद्दजक सुरक्षा योजना लागू करण्यासाठी लागू करण्यात आला. अध्यादेशात अशी तरतूद आिे की कमथचारी भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी अद्दधद्दनयम १९५२ अंतगथत समाद्दवष्ट असलेल्या भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधीचे सदस्यत्व घेतलेल्या कमथचार्याचा मृत्यू झाल्यास, त्याच्या भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधीचे पैसे प्राप्त करण्याचा अद्दधकार असलेल्या कमथचार्याला देखील 'सरासरी द्दशल्लक'च्या समतुल्य अद्दतररि देयकाचा िक्क असेल. मागील बारा मद्दिन्यांत मृत व्यिीच्या भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधीसि द्दनयोिा आद्दि केंद्र सरकार यांनी कमथचार् यांच्या दरमिा वेतन द्दबलाच्या अनुक्रमे ०.५ आद्दि ०.२५% दराने योगदान देिे आवश्यक आिे. भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी सदस्यांच्या फायद्यासाठी सरकारने पेन्शन योजनािी सुरू केली. १०. कमªचारी कुटुंब िनवृ°ी वेतन योजना, १९९५ : कमथचारी भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी कायदा, १९५२ मध्ये सुधारिा करून १९७१ मध्ये कमथचारी कुटुंब द्दनवृत्ती वेतन योजना सुरू करण्याची तरतूद करण्यात आली. सेवेत अकाली द्दनधन झालेल्या कामगारांच्या कुटुंबाला िी योजना दीघथकालीन संरक्षि देते. कमथचारी भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधी योजनेच्या सवथ सदस्यांना ते अद्दनवायथपिे लागू आिे. कौटुंद्दबक द्दनवृत्ती वेतन, जीवन द्दवमा लाभ आद्दि सेवाद्दनवृत्ती सि पैसे काढण्याचे munotes.in

Page 101

भारतातील श्रम
बाजार - II
101 फायदे या योजनेअंतगथत उपलब्ध आिेत. १९९५ मध्ये योजनेत आिखी सुधारिा करण्यात आली आद्दि "कमथचारी पेन्शन योजना १९९५" असे नामकरि करण्यात आले. नवीन योजनेचा उिेश सदस्य आद्दि त्याच्या कुटुंबाला वृद्धापकाळात आद्दर्थक सिाय्य प्रदान करिे. द्दनयोक्त्यांचे ८.३३ % योगदान पेन्शन फंिात जमा केले जाते. कमथचार्यांच्या वेतनात केंद्र सरकारचे योगदान १.१६ टक्के आिे. कौटुंद्दबक पेन्शन योजना, १९७१ चे सदस्य असलेल्या सवथ व्यिींसाठी आद्दि नवीन योजना लागू झाल्याच्या तारखेपासून १६ नोव्िेंबर, १९९५ पासून कमथचारी भद्दवष्य द्दनवाथि द्दनधीचे सदस्य बनलेल्या सवाांसाठी िी योजना अद्दनवायथ आिे. ११. पेम¤ट ऑफ úॅ¸युटी कायदा, १९७२ ; िा कायदा संपूिथ देशाला लागू आिे. िे प्रत्येक कारखाना, खाि, तेलक्षेत्र, बंदर आद्दि रेल्वे कंपनी, दुकान द्दकंवा आस्र्ापना आद्दि दिा द्दकंवा त्यािून अद्दधक व्यिी कायथरत असलेल्या राज्यातील इतर आस्र्ापनांना लागू िोतो. कोित्यािी कुशल, अधथ-कुशल द्दकंवा अकुशल, मॅन्युअल, पयथवेक्षी, तांद्दत्रक द्दकंवा कारकुनी काम करण्यासाठी द्दनयुि केलेले सवथ कमथचारी या कायद्यात समाद्दवष्ट आिेत. केंद्र द्दकंवा राज्य सरकारच्या अंतगथत पदावर असलेल्या आद्दि इतर कोित्यािी कायद्याद्वारे द्दकंवा ग्रॅच्युइटीच्या देयकासाठी प्रदान केलेल्या कोित्यािी द्दनयमांद्वारे शाद्दसत असलेल्या अशा व्यिीला िा कायदा लागू िोत नािी. ३५०० /- मजुरी मयाथदा काढून टाकण्यासाठी अद्दधद्दनयमात १९९४ मध्ये सुधारिा करण्यात आली. या कायद्यांतगथत समाद्दवष्ट असलेला कमथचारी त्याच्या सेवाद्दनवृत्ती, राजीनामा, मृत्यू द्दकंवा अपंगत्वावर नोकरी संपुष्टात आल्यावर ग्रॅच्युइटीचा िक्कदार आिे. कमथचार्याने ग्रॅच्युइटीसाठी पात्र िोण्यासाठी मृत्यू द्दकंवा अपंगत्व वगळता ५ वषाांपेक्षा जास्त अखंद्दित सेवा केली असावी. कमथचार् याला देय ग्रॅच्युइटीची रक्कम रु. १०,००००० /- पेक्षा जास्त नसावी. एखाद्या कमथचार्याला या कायद्यांतगथत उपलब्ध असलेल्या कोित्यािी पुरस्कार, करार द्दकंवा द्दनयोक्त्यासोबतच्या करारांतगथत ग्रॅच्युइटीच्या अद्दधक चांगल्या अटी प्राप्त करण्याचा अद्दधकार आिे. वरील सवथ योजनांचा सामाद्दजक सुरक्षा घटकामध्ये समावेश िोतो. ८.५ Óयावसाियक सुर±ा (OCCUPATIONAL SECURITY) व्यावसाद्दयक धोके िे रोजगाराशी संबंद्दधत धोके आिेत. व्यावसाद्दयक अपघात आद्दि रोगांमुळे दरवषी १.८ लाखांिून अद्दधक कामगारांचा मृत्यू िोतो आद्दि ११० दशलक्ष कामगार रोजगार-संबंद्दधत जखमांमुळे प्रभाद्दवत िोतात. उपचारापेक्षा प्रद्दतबंध नेिमीच चांगला असतो. व्यावसाद्दयक आरोग्य िे सवथ संभाव्य अपघात आद्दि रोग टाळण्यासाठी घेतलेले प्रद्दतबंधात्मक उपाय आिेत. इंटरनॅशनल लेबर ऑगथनायझेशन (ILO) ने द्दतच्या द्दशफारशींद्वारे जगभरातील सरकारांना व्यावसाद्दयक आरोग्य सेवांवर कायदा करण्यासाठी प्रभाद्दवत केले आिे. १९८१ मध्ये, ILO ने व्यावसाद्दयक सुरक्षा आद्दि आरोग्य आद्दि कामकाजाच्या वातावरिावर एक अद्दधवेशन आद्दि द्दशफारस स्वीकारली जी औद्योद्दगक युद्दनट्सच्या स्तरावर द्दवकद्दसत munotes.in

Page 102

श्रम बाजाराचे अर्थशास्त्र
102 करण्यासाठी राष्ट्रीय धोरि आद्दि कृती पररभाद्दषत करते. व्यावसाद्दयक सुरक्षेची उद्दिष्टे खालीलप्रमािे आिेत: १. काम आद्दि कामाच्या वातावरिामुळे उद्भविार्या आरोग्य धोक्यांपासून कामगारांना संरक्षि सुद्दनद्दित करिे. २. कामगारांचे शारीररक आद्दि मानद्दसक कल्याि सुद्दनद्दित करिे. व्यावसाद्दयक आरोग्य सेवांची काये खालीलप्रमािे आिेत: १. व्यावसाद्दयक धोके आद्दि रोग ओळखिे आद्दि प्रद्दतबंधात्मक तसेच द्दनयंत्रि उपाय सुचविे. २. धोकादायक कामावरील कामगारांना वेळोवेळी बदलवून धोकादायक कामाच्या प्रद्दक्रयेसाठी सुरद्दक्षत मयाथदा सुद्दनद्दित करिे जेिेकरुन कोित्यािी एकाच कामगाराचे नुकसान िोऊ नये. ३. सवथ कामगारांना आरोग्य द्दशक्षि देिे. भारतीय अर्थव्यवस्र्ेच्या सापेक्ष मागासलेपिामुळे भारतात व्यावसाद्दयक आरोग्य आद्दि सुरद्दक्षततेकिे मोठ्या प्रमािात दुलथक्ष केले जाते. अर्थव्यवस्र्ेच्या असंघद्दटत क्षेत्रांबाबत िे अगदी खरे आिे, जेर्े कामगारांना कामाच्या द्दठकािी कोित्यािी प्रकारचे संरक्षि न देता द्दकंवा अपघात द्दकंवा रोग झाल्यास कामगारांना कोित्यािी प्रकारची भरपाई न देता सवथ प्रकारच्या धोक्यांचा सामना करावा लागतो. राष्ट्रीय कामगार आयोग, २००२ ने असंघद्दटत क्षेत्रात काम करिार्या कामगारांसाठी सवथसमावेशक कायद्याची द्दशफारस केली आिे. ८.६ भारतातील वेतन आिण उÂपÆन धोरण (WAGE AND INCOME POLICY IN INDIA) अर्थव्यवस्र्ेत वेतन दोन मित्त्वपूिथ काये करतात. सवथप्रर्म, ते उद्योगातील उत्पादने उत्पन्नाच्या स्वरूपात वेतन द्दमळविार्यांमध्ये द्दवतररत करतात. दुसरे म्ििजे, ते उत्पादनाच्या खचाथवर पररिाम करतात. वेतन िे द्दकंमत पातळी आद्दि रोजगार द्दनधाथररत करते. वेतन धोरिाच्या समस्यांना तीन आयाम आिेत. राष्ट्रीय स्तरावर, कामगारांसाठी अद्दधक चांगले राििीमान, रोजगार वाढविे आद्दि भांिवल द्दनद्दमथती वाढविे या परस्परद्दवरोधी उद्दिष्टांचे द्दनराकरि करिे िी बाब मित्वपूिथ आिे. स्र्ाद्दनक स्तरावर द्दि समस्या आिे की, अशी प्रिाली द्दवकद्दसत करण्याची गरज आिे जी चांगल्या उत्पादनासाठी प्रोत्सािन देईल. दुसरा मित्त्वाचा पररमाि म्ििजे आद्दर्थक द्दवकासाला पोषक अशी वेतन रचना द्दवकद्दसत करिे. द्दनयोद्दजत आद्दर्थक द्दवकासाचा एक मित्त्वाचा उिेश म्ििजे लोकांचे जीवनमान उंचाविे. द्दवकसनशील देशातील बिुसंख्य कायथरत लोकसंख्या गरीब आिे आद्दि त्यामुळे द्दनयोद्दजत munotes.in

Page 103

भारतातील श्रम
बाजार - II
103 आद्दर्थक द्दवकासाचे फायदे त्यांच्यापयांत पोिोचले पाद्दिजेत. म्ििून राष्ट्रीय वेतन धोरि देशातील द्दनयोजकांना सवाथत मित्त्वाचे उद्दिष्ट साध्य करण्यास मदत करते. राष्ट्रीय वेतन धोरिाचे उद्दिष्ट देशाच्या आद्दर्थक पररद्दस्र्तीनुसार शक्य द्दततक्या उच्च स्तरावर मजुरी स्र्ाद्दपत करिे आवश्यक आिे आद्दि ते िे देखील सुद्दनद्दित करते की मजुरीला आद्दर्थक द्दवकासाच्या पररिामी देशाच्या वाढीव समृद्धीचा योग्य वाटा द्दमळेल. भारतातील ‘मजुरी धोरि’ िा शब्द सामाद्दजक आद्दि आद्दर्थक धोरिाची द्दवद्दशष्ट उद्दिष्टे साध्य करण्याच्या उिेशाने मजुरीच्या स्तरावर द्दकंवा संरचनेवर द्दकंवा दोन्िीवर पररिाम करिारा कायदा आिे. वेतन धोरिाच्या सामाद्दजक उद्दिष्टांमध्ये कमी वेतनाचे उच्चाटन, वाजवी कामगार मानकांची स्र्ापना आद्दि वाढत्या द्दकमतींपासून वेतन द्दमळविार्यांचे संरक्षि यांचा समावेश असू शकतो. एकूिच वेतन कमाविार् या समुदायाचे आद्दर्थक कल्याि वाढविे िे वेतन धोरिाचे मित्त्वाचे उद्दिष्ट आिे. ILO च्या मते, द्दवकसनशील अर्थव्यवस्र्ेतील वेतन धोरिाची उद्दिष्टे खालीलप्रमािे असावीत: १. वेतन देयकातील गैरप्रकार आद्दि गैरवतथन रि करिे. २. ज्या कामगारांची सौदेबाजीची द्दस्र्ती कमकुवत आिे अशा कामगारांसाठी द्दकमान वेतन द्दनद्दित करिे आद्दि कामगार संघटना आद्दि सामूद्दिक सौदेबाजीच्या वाढीस चालना देिे. ३. आद्दर्थक द्दवकासाच्या फळांमध्ये कामगारांना न्याय्य वाटा द्दमळिे आद्दि त्यांना मिागाईपासून बचाव करिे. ४. मजुरीच्या फरकांद्वारे आद्दि पररिामांनुसार वेतन प्रिालीद्वारे योग्य असेल तेर्े श्रमशिीचे अद्दधक कायथक्षम वाटप आद्दि वापर घिवून आििे. ८.६.१ भारतातील राÕůीय वेतन धोरणाचे महßव : मजुरीची समस्या िी सवाथत मित्त्वाची कामगार समस्या आिे, कारि ती प्रत्येक कामगाराशी संबंद्दधत आिे आद्दि ती सरासरी भारतीय कामगारांना भेिसाविार्या अनेक समस्यांवर उपाय आिे. वाढलेल्या वैयद्दिक वास्तद्दवक उत्पन्नाचा अर्थ अद्दधक आद्दर्थक कल्याि िोय. मजुरीचा प्रश्न िा मालक आद्दि कामगार यांच्यातील संघषाथचे प्रमुख कारि आिे. भारतातील औद्योद्दगक कामगारांची साक्षरता कमी आिे. ते असंघद्दटत आिेत आद्दि त्यांची कमकुवत सौदेबाजीची द्दस्र्ती आिे. भारतात, कामगार आद्दि मालक यांच्या सापेक्ष शिीने वेतन करार आद्दि द्दनिथय द्दनद्दित केले आिेत. भारतातील औद्योद्दगक मजुरी कमी राद्दिली आिे, त्यामुळे कामगारांना न्याय्यता सुद्दनद्दित करण्यासाठी वेतन धोरि आद्दि वेतन द्दनयमन आवश्यक आिे. वेतन / मजुरी धोरि आद्दि वेतन द्दनयमन िे अगदी मुि बाजाराच्या अर्थव्यवस्र्ेतिी श्रद्दमक मंिळाचा अद्दवभाज्य भाग आिेत, कारि न्याय बाजार शिी द्दि केवळ द्दनयोक्त्यांच्या द्दितासाठी सोिला जाऊ शकत नािी. भारताच्या संदभाथत वेतन धोरि खालील मित्त्वाच्या घटकांमुळे मित्त्वाचे ठरते: munotes.in

Page 104

श्रम बाजाराचे अर्थशास्त्र
104 १ द्दनयोद्दजत आद्दर्थक द्दवकासाची उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी राष्ट्रीय वेतन धोरि आवश्यक आिे. न्याय्य वेतन धोरिाद्दशवाय औद्योद्दगक शांतता प्रस्र्ाद्दपत िोऊ शकत नािी. २. भारतीय राज्यघटनेने त्याच्या प्रस्तावनेत द्दवकासाचा आदेश द्ददलेला आिे. १९९१ पासून देशाने खाजगीकरिाच्या वाटेवर सुरुवात केली असली तरी खाजगीकरि आद्दि समाजाचा समाजवादी पद्धती यांच्यात कोितािी संघषथ नािी. उत्पन्नातील असमानता आद्दि दाररद्र्य कमी करण्यासाठी, संपूिथ देशात वेतन न्याय्य असले पाद्दिजे आद्दि केवळ एक सुद्दवचाररत राष्ट्रीय वेतन धोरिच अशी न्याय्यता सुद्दनद्दित करू शकते. ३. १९ व्या शतकाच्या उत्तराधाथत आकार घेिारी आद्दि १९७० आद्दि १९८० च्या दशकात द्दशखरावर पोिोचलेली ट्रेि युद्दनयन चळवळ कमकुवत झाली आद्दि देशातील संपूिथ कामगार शिी संघद्दटत करण्यात अपयशी ठरली. १९९० नंतर आद्दि खाजगीकरिाच्या पाश् वथभूमीवर, देशातील कामगार संघटना चळवळ व्याविाररकररत्या अद्दस्तत्वात नािी. अशा पररद्दस्र्तीत, लोकांना सामाद्दजक आद्दि आद्दर्थक न्यायाची िमी देण्यासाठी सरकारी द्दनयमन आद्दि वेतन धोरि अद्दधक मित्त्वाचे ठरते. ४. वैधाद्दनक प्रशासकीय आद्दि अधथ-न्याद्दयक द्दनधाथरि आद्दि भारतातील वेतन सुधारिेसाठी राष्ट्रीय वेतन धोरि एकसमानता आद्दि द्दनष्पक्षता सुद्दनद्दित करण्यासाठी आवश्यक आिे. ८.६.२ पंचवािषªक योजना आिण वेतन धोरण :  पिहली पंचवािषªक योजना (१९५१-५६) : पद्दिल्या पंचवाद्दषथक योजनेत िे मान्य करण्यात आले आिे की “औद्योद्दगक क्षेत्राच्या संदभाथत, योजनेच्या अंमलबजाविीच्या कालावधीत नफा आद्दि मजुरी यांवर सरकारचे कािी द्दनयंत्रि असावे आद्दि मिागाईचा दबाव रोखण्यासाठी गुंतविूक खचाथला प्रोत्सािन द्ददले जाऊन उत्पादन वाढले जावे.” वेतनातील वाढीव सुधारिा वेतनवाढीला कारिीभूत ठरू नये आद्दि आद्दर्थक अद्दस्र्रता द्दनमाथि करू नये अशी द्दशफारस करण्यात आली िोती. योजनेत द्दशफारस केली आिे की, वेतन वाढ केवळ खालील उिेशांसाठीच केली जावी: १. द्दवसंगती दूर करण्यासाठी द्दवद्यमान दर असामान्यपिे कमी आिेत. २. तकथसंगतीकरि आद्दि नूतनीकरि द्दकंवा आधुद्दनकीकरिाचा पररिाम म्ििून वाढीव उत्पादकतेद्वारे वास्तद्दवक मजुरीच्या द्ददशेने पद्दिले पाऊल म्ििून युद्धपूवथ वास्तद्दवक वेतन पुनसांचद्दयत करिे. या योजनेत भद्दवष्यातील कृतीचे द्दनयमन करिार्या कािी बाबी नमूद केल्या आिेत. िे द्दवचार खालीलप्रमािे आिेत: munotes.in

Page 105

भारतातील श्रम
बाजार - II
105 १. सवथ वेतन समायोजन सामाद्दजक धोरिाच्या तत्त्वांनुसार असले पाद्दिजेत आद्दि उत्पन्नातील असमानता कमी करिे आवश्यक आिे आद्दि कामगाराला राष्ट्रीय उत्पन्नात त्याचा योग्य वाटा द्दमळिे आवश्यक आिे. २. द्दवद्दवध श्रेिीतील कामगारांच्या वेतनाला राििीमान वेतनाचा दजाथ गाठण्यापूवी जे अंतर पार करावे लागते त्या प्रमािात श्रमाचे दावे उदारपिे िाताळले पाद्दिजेत. ३. मजुरी मानकीकरिाची प्रद्दक्रया वेगवान आद्दि शक्य द्दततक्या प्रमािात वाढद्दवली पाद्दिजे. ४. द्दवद्दवध व्यवसाय आद्दि उद्योगांमध्ये कामाच्या सापेक्ष भाराचे वैज्ञाद्दनक मूल्यांकन केले पाद्दिजे. ५. मिागाई भत्त्याच्या पन्नास टक्के रक्कम वेतनासोबत जोिली जावी. ६. योजना कालावधीत द्दकमान वेतन कायद्याची पूिथ आद्दि प्रभावी अंमलबजाविी करिे आवश्यक आिे. ७. बोनस रोखीने देिे प्रद्दतबंद्दधत केले जावे आद्दि फरक कामगारांच्या बचतीत टाकला जावा. ८. मजुरीच्या सवथ बाबी िाताळण्यासाठी प्रत्येक राज्यात आद्दि केंद्रात द्दत्रपक्षीय रचना असलेली कायमस्वरूपी वेतन मंिळे स्र्ापन करावीत.  दुसरी पंचवािषªक योजना (१९५६-६१) : दुसर्या योजनेत कामगार धोरिात योग्य बदल करिे आवश्यक असल्याचे नमूद केले. कामगार वगाथच्या अपेक्षांनुसार वेतन आिण्यासाठी योजनेत तत्त्वे मांिण्यात आली. या योजनेमध्ये पररिामांद्वारे द्दकंवा उत्पादकतेवर आधाररत वेतनवाढीद्वारे देय देण्याची संकल्पना मांिण्यात आली. वेतन द्दववाद शांततेने सोिवण्यासाठी, योजनेमध्ये द्दनयोिा, कामगार यांचे समान प्रद्दतद्दनधी आद्दि वेगवेगळ्या क्षेत्रातील वैयद्दिक उद्योगांसाठी स्वतंत्र अध्यक्ष असलेल्या द्दत्रपक्षीय वेतन मंिळांची द्दशफारस केली आिे. या योजनेत माद्दजथनल युद्दनट्समध्ये सुधारिा करण्याच्या गरजेवरिी भर देण्यात आला आिे. कारि त्यांना वाजवी वेतनाच्या स्र्ापनेवर मयाथदा आिली जात िोती. योजनेत स्वेच्छेने द्दकंवा अद्दनवायथपिे मोठ्या युद्दनट्ससि सीमांत युद्दनट्सचे एकत्रीकरि करण्याची द्दशफारस केली आिे.  तीसरी पंचवािषªक योजना (१९६१-६६) द्दतसर्या योजनेत पुन्िा सांद्दगतले की, मोठ्या उद्योगांमधील वेतन सामूद्दिक सौदेबाजी, सामंजस्य, लवाद आद्दि द्दनिथयाद्वारे द्दनद्दित केले जाईल आद्दि वेतनाच्या उिेशाने द्दत्रपक्षीय वेतन मंिळे (उद्योगद्दनिाय) स्र्ापन करण्याचे धोरि द्दनद्दित करण्यात आले. द्दकमान वेतन कायद्याच्या चांगल्या अंमलबजाविीसाठी, तपासिीसाठी यंत्रिा मजबूत करिे आवश्यक असल्याचे द्दनरीक्षि या योजनेत नमूद करण्यात आले. munotes.in

Page 106

श्रम बाजाराचे अर्थशास्त्र
106  चौथी पंचवािषªक योजना (१९६९-७४) : या योजनेदरम्यान वेतन प्रोत्सािनांवर चचाथ करण्यात आली आद्दि उत्पादकता आद्दि प्रोत्सािनांवर एक अभ्यास गट स्र्ापन करण्यात आला. अभ्यास गटाने उत्पादकता आद्दि प्रोत्सािनांवर मित्त्वपूिथ द्दशफारसी केल्या ज्या उद्योग आद्दि व्यापारी संघटनांनी स्वीकारल्या.  पाचÓया योजनेत (१९७५ -८०) : उत्पादकता आद्दि प्रोत्सािनांच्या संदभाथत आधीच्या योजनांनी द्दनधाथररत केलेले लक्ष्य साध्य करण्याच्या गरजेवर भर द्ददला.  सहाÓया योजनेत (१९८०-८५) अद्दतररि रोजगार द्दनद्दमथतीच्या दृष्टीने वेतन धोरिाच्या अंमलबजाविीवर भर देण्यात आला.  सातÓया पंचवािषªक योजनेत (१९८५-९०) कायथक्षमता आद्दि उत्पादकता आद्दि उद्योगातील अद्दधक स्पधाथ यावर अद्दधक भर देण्यात आला. औद्योद्दगक परवाना आद्दि आयातीचे िळूिळू उदारीकरि करण्यात आले. सिाव्या योजनेपासून कामगार धोरिाची द्दनद्दमथती कमी िोत चालली िोती.  आठÓया आिण नवÓया योजने¸या कालावधीत संरक्षिात्मक कामगार धोरिाचा उल्लेख नािी पि याउलट, या संपूिथ कालावधीत द्दनगथमन धोरिावर चचाथ झाली. जादा कामगार असलेल्या उद्योगांमधून अद्दतररि कामगारांची कपात, पुनप्रथद्दशद्दक्षत आद्दि पुनद्दनथयुिीसाठी राष्ट्रीय नूतनीकरि द्दनधीची स्र्ापना करण्यात आली. संघद्दटत क्षेत्रातील रोजगार कमी झाला आद्दि या काळात असंघद्दटत क्षेत्रातील रोजगार वाढला. खाजगी क्षेत्राने कामगार कायद्यांचे तकथसंगतीकरि करण्याची मागिी केली आिे आद्दि सरकारने उद्योगाच्या बाजूने औद्योद्दगक द्दववाद कायदा आद्दि ट्रेि युद्दनयन कायद्यात सुधारिा करण्याचा अयशस्वी प्रयत्न केला.  १० Óया योजने¸या कालावधीत (२००२-०७) कामगार धोरिाचे लक्ष्य २० पेक्षा कमी कामगार काम करिार्या छोट्या आस्र्ापनांकिे वळवले जात िोते. योजनेच्या दस्तऐवजात असे द्ददसून आले आिे की, ६० टक्के कामगार २० पेक्षा कमी कामगार असलेल्या आस्र्ापनांमध्ये काम करतात. या योजनेत कामगार धोरि आद्दि कामगारांच्या या भागावर लक्ष केंद्दद्रत करण्याची गरज व्यि करण्यात आली िोती. munotes.in

Page 107

भारतातील श्रम
बाजार - II
107 ८.७ जागतीिककरण आिण ®म बाजार (GLOBALIZATION AND THE LABOUR MARKET) जागद्दतकीकरिाचा पररिाम िा जगाच्या द्दवद्दवध घटकांवर व द्दवद्दवध क्षेत्रावर द्ददसून आला. िा पररिाम चांगला व वाईट असा दुतफी िोता. भारतीय श्रम बाजाराचा द्दवचार करता याचे दोन्िी पररिाम द्ददसून आले. भारत मुळातच श्रमप्रधान देश असल्याने नवीन तंत्रज्ञानाचा मजुरीच्या संद्दधवर प्रद्दतकूल पररिाम झाला. परंतु त्याचबरोबर परकीय भांिवलाला प्रवेश द्दमळाल्याने अनेक नवीन क्षेत्र मजुरासाठी उपलब्ध झाली. श्रमाचे सुद्धा आंतरराष्ट्रीयकरि झाले. आंतरराष्ट्रीय श्रम द्दवभाग म्ििजे उत्पादन प्रद्दक्रयेच्या द्दवद्दवध भागांचे जगातील द्दवद्दवध द्दठकािी वाटप करिे. जागद्दतकीकरिाचा िा एक पररिाम आिे ज्याचा पररिाम श्रद्दमक बाजारात द्ददसून आला आिे. िी श्रमांची भौगोद्दलक द्दवभागिी आिे जी उत्पादनाची प्रद्दक्रया राष्ट्रीय सीमा तेव्िा िोते. परदेशातील उत्पादन सुद्दवधांमुळे िस्तांतरि द्दकंवा 'जागद्दतक औद्योद्दगक िस्तांतरिाचा कल वाढला आिे, ज्यामध्ये उत्पादन प्रद्दक्रया द्दवकद्दसत देशांमधून आद्दशयातील द्दवकसनशील देशांमध्ये (उदािरिार्थ चीन आद्दि भारत) आद्दि लॅद्दटन अमेररकेत स्र्लांतररत केली जाते. जागद्दतक औद्योद्दगक बदल िोत आिे कारि कंपन्या घटक तयार करण्यासाठी आद्दि एकत्र करण्यासाठी स्वस्त स्र्ानांच्या शोधात आिेत. उत्पादन प्रद्दक्रयेचे कमी द्दकंमतीचे श्रम-केंद्दद्रत भाग द्दवकसनशील जगात िलवले जातात जेर्े खचथ खूपच कमी असतो. वाितूक आद्दि संप्रेषि तंत्रज्ञान, तसेच उत्पादनाची द्दवखंिन आद्दि स्र्ान लवद्दचकता याचा फायदा घेऊन कंपन्या देखील स्र्लांतर करू शकतात. १९५३ ते १९९० च्या दशकाच्या उत्तराधाथपयांत, जागद्दतक उत्पादनातील औद्योद्दगक अर्थव्यवस्र्ांचा वाटा ९५ % वरून ७७ % पयांत घसरला आद्दि द्दवकसनशील अर्थव्यवस्र्ांचा वाटा ५ % वरून २३ % पयांत चौपट झाला. सैद्धांद्दतकदृष्ट्या, द्दभन्न प्रदेश वेगवेगळ्या द्दक्रयांमध्ये पुढारलेले आिेत आद्दि प्रत्येकाला याचा फायदा िोतो, परंतु कािी अभ्यास असे दशथद्दवतात की, व्यविारात, कमी-कुशल, कमी मोबदला, आद्दि पयाथवरिास िानीकारक काम नवीन औद्योद्दगकीकरि आद्दि द्दवकसनशील देशांमध्ये स्र्लांतरीत केले जाते, जेर्े अनेकदा असंघटीत मद्दिला कामगार, द्दबकट पररद्दस्र्तीत काम करतात. नवीन आंतरराष्ट्रीय उत्पादन व्यवस्र्ेमध्ये नफा द्दटकवण्यासाठी आउटसोद्दसांग मित्त्वाचे बनले आिे. संख्यात्मक लवद्दचकता सुद्दनद्दित करण्यासाठी कामगार-केंद्दद्रत उत्पादन द्दक्रयांचे आउटसोद्दसांग लिान कंपन्यांना केले जाते जेिेकरुन कामगारांना मागिीतील बदलांनुसार नेमिे द्दकंवा कामावरून काढून टाकता येईल. त्यामुळे श्रमशिीचे दोन द्दवभाग अद्दस्तत्वात आले आिेत. एक, बिु-कुशल कायथक्षमतेने लवद्दचक मुख्य कायथबल आद्दि दुसरे पररघीय कायथबल जे संख्यात्मक लवद्दचकतेने वैद्दशष्ट्यीकृत आिे. पररघीय श्रमशिीमध्ये, रोजगाराची उच्च असुरद्दक्षतता आिे आद्दि कामाची पररद्दस्र्ती खराब आिे. munotes.in

Page 108

श्रम बाजाराचे अर्थशास्त्र
108 ८.७.१ संरचनाÂमक समायोजन धोरणे आिण Âयांचा ®मावर होणारा पåरणाम : जागद्दतकीकरिाच्या युगात कामगार बाजार सुधारिांना संस्र्ात्मक नवकल्पना आवश्यक आिे. द्दवद्दवध प्रकारच्या वंद्दचतांच्या स्वरूपातील सामाद्दजक खचथ टाळण्यासाठी कायदेशीर चौकटीत सुधारिा सुरू करण्यासाठी एक द्दवचारपूवथक दृष्टीकोन आवश्यक आिे. या वंद्दचतांचे स्वरूप खराब वेतन, अनुपद्दस्र्ती द्दकंवा नोकरीच्या सुरद्दक्षततेचा अभाव, खराब कामाची पररद्दस्र्ती, अनुपद्दस्र्ती द्दकंवा सामाद्दजक सुरद्दक्षततेची कमतरता असू शकते. म्ििून, कामगार बाजार सुधारिा अशा प्रकारे सुरू केल्या पाद्दिजेत की उत्पादकता, दुद्दमथळ संसाधनांचे कायथक्षम वाटप आद्दि रोजगार यांसारख्या समस्यांशी कोित्यािी प्रकारे तिजोि केली जािार नािी. सध्याचे कामगार कायदे कामगारद्दवरोधी आद्दि रोजगारद्दवरोधी आिेत, असा भारतामध्ये मोठ्या प्रमािावर द्दवश्वास आिे. िी भावना या वस्तुद्दस्र्तीवर आधाररत आिे की, केवळ नऊ टक्के कामगार संघद्दटत रोजगारात गुंतलेले आिेत. बिुसंख्य कमथचारी असंघद्दटत क्षेत्रात कायथरत आिेत जे कोित्यािी प्रकारच्या संस्र्ात्मक संरक्षिाच्या अनुपद्दस्र्तीद्वारे वैद्दशष्ट्यीकृत आिेत. त्यामुळे असंघद्दटत क्षेत्रातील कामाची पररद्दस्र्ती अत्यंत वाईट आिे. संघद्दटत कामगार शिी पूिथपिे संरद्दक्षत आिे, तर असंघद्दटत कामगार शिी पूिथपिे असुरद्दक्षत आिे कारि अर्थव्यवस्र्ेच्या असंघद्दटत क्षेत्रात मुि द्दनगथमन आद्दि प्रवेश आिे. कामगार कायदे अद्दधक लवद्दचक बनवल्यास संघद्दटत क्षेत्रात अद्दधक रोजगार द्दनमाथि िोतील आद्दि संघद्दटत आद्दि असंघद्दटत क्षेत्रातील कामाच्या पररद्दस्र्तीतील असमानता कमी िोईल, असे सुधारिा समर्थकांचे म्िििे आिे. भारत सरकारने स्वीकारलेल्या संरचनात्मक समायोजन धोरिांचा एक भाग म्ििून, खालील दोन मित्त्वाच्या कामगार कायद्यांमध्ये कामगार बाजार सुधारिांची मागिी केली गेली: १. कंत्राटी कामगार (द्दनयमन आद्दि द्दनमूथलन) कायदा, १९७० चे कलम १० काढून टाकिे. २. औद्योद्दगक द्दववाद कायदा, १९४७ चा अध्याय काढून टाकिे (१९७५-७७ च्या आिीबािी दरम्यान सादर केले गेले). असे मानले जाते की, रोजगार सुरक्षा व्यवस्र्ा िे औद्योद्दगक रोजगाराच्या संर् वाढीचे एक मित्त्वाचे कारि आिे. कामगार कायद्यातील कठोरपिामुळे मजुराचा खचथ मजुरीच्या दरापेक्षा खूपच जास्त असल्याचे आढळून येते. कठोर कामगार कायद्यांच्या सामाद्दजक खचाथचे रूपांतर उच्च द्दकंमतींमध्ये िोते आद्दि औद्योद्दगक उत्पादनांच्या बाजारपेठेची कमी वाढ िोते. उच्च श्रम खचाथमुळे भांिवल तुलनेने स्वस्त झाले आिे आद्दि भांिवल गिन औद्योद्दगक द्दवकासाच्या वाढीस प्रोत्सािन देत आिे. munotes.in

Page 109

भारतातील श्रम
बाजार - II
109 कंýाटी कामगार (िनयमन आिण िनमूªलन) कायदा, १९७० : जागद्दतक व्यापार संघटनेच्या राजवटीत जागद्दतकीकरिामुळे िोिारे श्रमांचे आंतरराष्ट्रीय द्दवभाजन, जागद्दतकीकरि आद्दि पररिामी देशांतगथत, आंतरराष्ट्रीय आद्दि जागद्दतक बाजारपेठेतील जागद्दतक स्पधाथ आद्दि श्रद्दमक बाजारातील लवद्दचकतेची मागिी यामुळे द्दवद्दवध रोजगार पद्धतींचा उदय झाला आिे आद्दि कंत्राटी कामगारांचा वापर देखील झाला आिे.१९९५ साली जागद्दतक व्यापार संघटनेची स्र्ापना झाल्यापासून नोकर्या, घटक, वस्तू, सेवा आद्दि काये यांचे आउटसोद्दसांग सातत्याने वाढत आिे. जागद्दतकीकरिाच्या युगात कंत्राटी कामगारांना मित्त्व आले आिे. जेव्िा काम रोजगाराच्या करारानुसार केले जाते, तेव्िा सेवेच्या कराराद्वारे मालक-कमथचारी संबंध स्र्ाद्दपत केले जातात. सेवेचा करार कायमस्वरूपी, तात्पुरता, अधूनमधून द्दकंवा िंगामी असू शकतो. कामगार कायदे सेवा करार द्दनयंद्दत्रत करतात. ८.७.२ उदारीकरण आिण ®म बाजार : १९९१ मध्ये भारतीय अर्थव्यवस्र्ेच्या उदारीकरिासि, अनेक खाजगी कंपन्यांनी आद्दर्थक उत्पादनात मोठी भूद्दमका साकारण्यास सुरुवात केली आद्दि एकाच वेळी केंद्र आद्दि राज्य स्तरावरील दोन्िी सरकारांनी व्यवसाय चालद्दवण्यात आपली भूद्दमका कमी करण्यास स्वीकारण्यास सुरुवात केली. आद्दर्थक सुधारिांमुळे वाढलेली देशांतगथत आद्दि परदेशी स्पधाथ, देशांतगथत उत्पादकांना कायथक्षमता सुधारण्यासाठी आद्दि प्रगत तंत्रज्ञानाचा मोठ्या प्रमािावर वापर करण्यास प्रवृत्त केले. १९९१-९८ या कालावधीत भारतामध्ये प्रमुख पाच तांद्दत्रक सिकायाांसि सुमारे ३२५० तांद्दत्रक मंजुर्या द्दमळाल्या िोत्या. माद्दिती आद्दि दळिवळि तंत्रज्ञानातील प्रगती आद्दि संगिीकरि उत्पादन प्रिाली सारख्या मान्य केलेल्या व्यवस्र्ापन कल्पनांनी जागद्दतक स्तरावर आद्दि द्दवशेषतः भारतात रोजगार संबंधांवर तंत्रज्ञानाचा प्रभाव वाढवला आिे. ८.७.३ तांिýक बदल आिण रोजगार : रोजगारावर अनेक घटकांचा पररिाम िोतो, दोन प्रमुख र्ेट संबंद्दधत घटक म्ििजे उत्पादनासाठी प्रद्दत युद्दनट कामगार आवश्यकता (प्रद्दत युद्दनट मनुष्य-तास) आद्दि उत्पादनाची एकूि मागिी. अशी शक्यता िोती की, तांद्दत्रक सुधारिांमुळे प्रद्दत-युद्दनट कामगारांची आवश्यकता कमी िोईल परंतु त्याच वेळी तांद्दत्रकदृष्ट्या प्रगत उत्पादनाच्या कमी द्दकंमतीमुळे वाढलेल्या मागिीमुळे, कामगारांची एकूि मागिी वाढू शकते. कामगारांच्या मागिीतील िी अपेद्दक्षत वाढ मात्र सवथ क्षेत्रांसाठी/उद्योगांसाठी द्दततकीच वास्तद्दवक नसेल. भारतातील संघद्दटत उत्पादन क्षेत्रातील रोजगाराच्या अभ्यासात असे आढळून आले की, १९८१ ते २००२ पयांत वास्तद्दवक सकल मूल्यवद्दधथत मध्ये दरवषी ७.४ टक्के वाढ झाली असली तरी, कामगारांच्या रोजगारात केवळ ४.३ ने वाढ झाली आिे आद्दि बिुतेक िी वाढ ९० च्या दशकाच्या सुरुवातीच्या काळात झाली आिे, तर ९० च्या उत्तराधाथत आद्दि चालू munotes.in

Page 110

श्रम बाजाराचे अर्थशास्त्र
110 दशकाच्या सुरुवातीच्या काळात संघद्दटत उत्पादन क्षेत्रातील रोजगार कमी िोण्याचा कल द्ददसून आला आिे. त्याचवेळी, संघद्दटत सेवा क्षेत्रातील रोजगार गेल्या दशकाच्या उत्तराधाथत आद्दि या दशकाच्या सुरुवातीच्या काळात वाढला आिे. संघद्दटत उत्पादन क्षेत्राने १९९६ नंतरच्या रोजगारात मोठी घट दशथद्दवली आिे, तर या काळात सेवा वाढल्या आिेत. बँकांच्या तांद्दत्रक आधुद्दनकीकरिाचा पररिाम म्ििून असे आढळून आले की, रोजगारामध्ये एकूि वाढ झाली असली तरी, िी वाढ पूवीच्या नवीन क्षेत्रांमध्ये रोजगाराच्या उदयोन्मुख वाढीमुळे शक्य झाली आिे. पुढे, त्याच उद्योगातिी, कमथचार् यांच्या व्यावसाद्दयक आद्दि कायथ प्रिालीमध्ये ८ टक्क्यांनी घट झाल्याचे द्ददसते, तर एकूि रोजगार ३ ते ५ टक्क्यांनी वाढला आिे, िे सूद्दचत करते. कामगारांकिून पयथवेक्षी आद्दि कायथकारी पर्कांमध्ये कमथचार् यांचे स्र्लांतर आद्दि कौशल्याच्या आवश्यकतांमध्ये संबंद्दधत बदल झाला . १९८२-२००२ या कालावधीसाठी संघद्दटत उत्पादन क्षेत्राच्या एकूि अभ्यासात असे आढळून आले आिे की, कामगार संवगाथच्या तुलनेत पयथवेक्षी युद्दनटमधील कमथचार् यांच्या मोठ्या रोजगारासि एकूि मूल्यवद्दधथत मध्ये वाढ िोते. पुढे, बँद्दकंग, सॉफ्टवेअर सेवा आद्दि वस्त्रोद्योग यांसारख्या अनेक उद्योगांमध्ये एकाच व्यावसाद्दयक गटातील कमथचार् यांच्या प्रकारात, ऑपरेटर आद्दि मजुरांपासून व्यावसाद्दयक आद्दि तांद्दत्रक कामगारांपयांतच्या मागिीत बदल झाला आिे. ८.७.४ कुशलतेवर ÿभाव ; उत्पादन आद्दि सेवा तंत्रज्ञानाचा सतत द्दवकास िोत असताना जसे की नाद्दवन्यता, उत्पादन द्दवक्री, रोबोद्दटक्स, सेवा गुिवत्ता संकल्पना इ. रोजगार उपलब्ध करून देण्यासाठी कृषी क्षेत्रानंतर सवाथत मोठे योगदान देिार्या उद्योग व सेवा क्षेत्रावर दबाव वाढला आिे. जेव्िा कापि द्दगरण्यामध्ये नवीन प्रकारचे तांद्दत्रकदृष्ट्या प्रगत यंत्रमाग आिले गेले, तेव्िा कौशल्याची आवश्यकता र्ेट उत्पादनात सामील िोिार्या श्रमाऐवजी उत्पादन प्रद्दक्रयेचे द्दनरीक्षि आद्दि समस्याद्दनवारि करण्यासाठीच्या कुशलतेत बदलली. याचे कारि असे की, नवीन स्वयंचद्दलत यंत्रसामग्रीच्या पररचयामुळे, तंत्रज्ञान एकमेकांपासून वेगळे राद्दिलेले नािीत आद्दि दोष शोधण्यासाठी उत्पादन प्रद्दक्रयेची संपूिथ माद्दिती आद्दि वापरल्या जािार् या द्दवद्दवध उपकरिांशी पररद्दचत असिे आवश्यक आिे. त्यामुळे कामासाठी आवश्यक कौशल्ये, ज्यात पूवी मानवी द्दनपुिता, आद्दि पुनरावृत्ती कायाांमध्ये शारीररक सामर्थयथ यावर जोर देण्यात आला िोता, ते यंत्र समस्याद्दनवारि आद्दि प्रद्दक्रया िाताळिी कौशल्यांच्या आवश्यकतेने घेतले आिे. आधुद्दनकीकरि केलेल्या द्दगरिीमध्ये वररष्ठ कामगारांच्या भूद्दमका आद्दि जबाबदार्या अद्दधक लवद्दचक िोत्या आद्दि त्यांच्याकिून कठोर आद्दि द्दवद्दशष्ट वाटपाच्या तुलनेत जास्त द्दवभाग िाताळण्याची अपेक्षा केली िोती, कापि उद्योगातील कौशल्याच्या गरजांवर नवीन तंत्रज्ञानाचा प्रभाव मोठ्या प्रमािावर नोंदवला गेला आिे. भारतातील वस्त्रोद्योगाचे स्र्ूल देशांतगथत उत्पादनामध्ये ४ टक्के munotes.in

Page 111

भारतातील श्रम
बाजार - II
111 योगदान आद्दि जगाच्या कापि उत्पादनात १२ टक्के योगदान असलेले द्दवशेष स्र्ान िोते (GOI २००९). कापूस द्दगरिी कामगारांचा उत्पादन क्षेत्रातील एकूि रोजगारांपैकी २० टक्के वाटा िोता आद्दि कापि उद्योग नवीन उत्पादन प्रद्दक्रयांचा पररचय करून देतो. ८.७.५ वेतनावर पåरणाम : वेतनावर तांद्दत्रक बदलाचा पररिाम संद्दमश्र झाला आिे. भारतीय कंपन्यांच्या बाबतीत असे आढळून आले की, सामूद्दिक सौदेबाजी आद्दि कामगार कायद्यांच्या तरतुदींचा वेतन द्दनद्दित करण्यात मित्त्वपूिथ प्रभाव आिे. अंग मेिनत करिार्या कमथचार् यांचे मूळ वेतन आद्दि बोनस, िे दशथद्दवते की, वेतन अद्याप प्रत्यक्ष संबंध नसलेल्या घटकांद्वारे द्दनधाथररत केले जाते. द्दसंग आद्दि नंद्ददनी (१९९९) यांनी सॉफ्टवेअर उद्योगात केलेल्या अभ्यासात असे आढळून आले की, तांद्दत्रक बदलाचा कमथचार्यांना द्ददल्या जािार्या पगारावर लक्षिीय पररिाम िोतो. चक्रवती (२००२) यांना सूत द्दगरिी कामगारांच्या अभ्यासात असे आढळून आले की, आधुद्दनक द्दगरण्यांना पारंपाररकांच्या तुलनेत कामगारांकिून 'असामान्य कौशल्ये' आवश्यक असतात. तंत्रज्ञानातील बदलामुळे वेतनावरिी पररिाम झाला आिे. ८.७.६ कामगार Öवीकृती : नवीन तंत्रज्ञानाची ओळख करून देण्याची कारिे प्रत्येक संस्र्ेनुसार द्दभन्न असतात. द्दवशेषत: बाजारातील पररद्दस्र्तीतील बदलांना प्रद्दतसाद म्ििून व्यवस्र्ापनाद्वारे ललांटमध्ये नवीन उत्पादन प्रिाली आिली जाते, ज्यासाठी अद्दधक 'कायथक्षम' तंत्रज्ञानाचा अवलंब करिे आवश्यक असते (दत्ता १९९६). अभ्यासकांनी असे सूद्दचत केले आिे की, तांद्दत्रक सुधारिामुळे जास्त उत्पादकता, कमी खचथ तसेच कामाचे वातावरि सुधारते (उदा: द्दवरमिी १९९०, दत्ता १९९०). िेवी इलेद्दक्ट्रकल्स (द्दवरमिी१९९०), सॉफ्टवेअर ( द्दसंि आद्दि नंद्ददनी१९९९), वस्त्रोद्योग (चक्रवती २००२, २००६, धनराज २००१), आद्दि बँद्दकंग (दत्ता १९९०) मधील द्दवद्दवध क्षेत्रांसाठी उत्पादकतेत सुधारिा द्ददसून येते. अभ्यासक असे दशथद्दवतात की, कािी काळानंतर मोठे तांद्दत्रक बदल नेिमीच संस्र्ेच्या प्रद्दक्रयेत लक्षिीय बदल घिवून आितात. ऑटोमेशन सुरू करण्यापूवी युद्दनयन आद्दि कमथचार्यांना द्दवश्वासात घेतले गेले. संगिकीकरि म्ििजे काय आद्दि त्यातून कोिते बदल िोऊ शकतात यासंदभाथत माद्दिती, द्दशक्षि आद्दि कमथचार्यांच्या प्रद्दशक्षिाच्या मुि प्रवािाद्वारे िे केले गेले. कोअर बँद्दकंग सोल्यूशन्सच्या अंमलबजाविीसि द्दवद्दवध उपक्रमांद्वारे एका मोठ्या सावथजद्दनक क्षेत्रातील बँकेतून बँक ऑफ बिोदाचे ग्रािक-केंद्दद्रत, तंत्रज्ञानावर आधाररत बँकेत झालेले पररवतथनाचे श्रेय कमथचार् यांशी स्पष्ट आद्दि पारदशथक संवादाला जाते (खंिेलवाल २००७). भारताच्या संदभाथत केलेल्या अभ्यासातून असे द्ददसून आले आिे की, नोकरीतील समाधान आद्दि कामाच्या द्दठकािी स्वातंत्र्य आद्दि स्वायत्तता या संदभाथत सकारात्मक दृद्दष्टकोन आढळतो. munotes.in

Page 112

श्रम बाजाराचे अर्थशास्त्र
112 नवीन तंत्रज्ञान स्वीकृतीच्या संदभाथत लक्षिीयरीत्या सकारात्मक संबंध असल्याचे आढळते (गुटूथ आद्दि द्दत्रपाठी २०००, वेंकटचलम आद्दि वेलायुधन १९९९). यांनी त्यांच्या स्टील ललांटच्या अभ्यासात अर्थपूिथ, आरामदायक नोकर् या आद्दि तंत्रज्ञान यांच्यात मित्त्वपूिथ आद्दि सकारात्मक संबंध आढळून आला, िे असे सूद्दचत करते की नवीन तंत्रज्ञानाचा पररचय कमथचार् यांना कामावर कसे वाटते? यावर प्रभाव पाितो. ८.८ सारांश (SUMMARY) १. भारतीय श्रम बाजार औपचाररक आद्दि अनौपचाररक श्रम बाजारांमध्ये द्दवभागलेला आिे. उत्पादन, वीज, वाितूक आद्दि द्दवत्तीय सेवा मोठ्या प्रमािावर औपचाररक क्षेत्रात आिेत. अनौपचाररक क्षेत्रात कृषी क्षेत्र िे सवाथत मोठे क्षेत्र आिे. कृषी व्यद्दतररि, अनौपचाररक क्षेत्रातील इतर उद्योग खािकाम, उत्पादन, बांधकाम, व्यापार, वाितूक आद्दि समुदाय आद्दि सामाद्दजक आद्दि वैयद्दिक सेवा आिेत. २. औपचाररक कामगार असे आिेत जे संघद्दटत आिेत आद्दि त्यांचा आनंद घेतात. संरक्षिात्मक कामगार कायद्याचे फायदे. तर्ाद्दप, औपचाररक कामगार भारतातील श्रमशिीच्या फि सात टक्के आिेत, तर अनौपचाररक श्रमशिी ९७ टक्के आिे. दोन्िी प्रकारच्या श्रमांच्या त्यांच्या द्दवद्दशष्ट समस्या आिेत. अनौपचाररक कामगार कामगार संघटना स्र्ापन करण्याच्या द्दस्र्तीत नािीत, कारि द्दनयोिा-कमथचारी संबंध प्रस्र्ाद्दपत करिे कठीि आिे. ३. जोखीम, असमद्दमत माद्दिती आद्दि प्रोत्सािन समस्यांच्या अद्दस्तत्वामुळे, ग्रामीि भागात द्दवद्दवध श्रद्दमक बाजार अद्दस्तत्वात आिेत. ४. भारतासारख्या कमी द्दवकद्दसत देशांच्या कामगार बाजारपेठेत दुिेरीपिा िे वैद्दशष्ट आिे. ५. श्रम द्दवभाजनाची मित्त्वाची कारिे म्ििजे भेदभाव, पुरवठा-बाजूचे घटक आद्दि उत्पादक द्दक्रयाकलापांचे आधुद्दनकीकरि. भारतीय अर्थव्यवस्र्ा िी एक द्वैतवादी अर्थव्यवस्र्ा आिे ज्यामध्ये आधुद्दनक आद्दि पारंपाररक क्षेत्रे शेजारी शेजारी कायथरत आिेत. आधुद्दनक औपचाररक क्षेत्र शिरांमध्ये केंद्दद्रत आिे, तर पारंपाररक अनौपचाररक क्षेत्र ग्रामीि भागात केंद्दद्रत आिे. औपचाररक श्रम बाजार सामाद्दजक सुरक्षा कायद्याद्वारे संरद्दक्षत आिे आद्दि मोठ्या प्रमािात संघद्दटत आिे, पारंपाररक श्रम बाजार संघद्दटत नािी आद्दि कायदेशीर संरक्षिाचािी अभाव आिे. औपचाररक आद्दि अनौपचाररक श्रद्दमक बाजारांमध्ये मजुरीचे दर आद्दि उत्पन्न मोठ्या प्रमािात बदलतात. ६. पगारावर कंत्राटी कामगारांची नोंद नािी. मुख्य द्दनयोक्त्याला कंत्राटी मजुरीचा फायदा स्वस्त मजूर आद्दि द्दनयद्दमत रोजगारामुळे उद्भवू शकिार् या इतर खचथ टाळण्याच्या दृष्टीने आिे. कंत्राटी कामगार िे श्रमाचे सवाथत शोद्दषत प्रकार िोते. त्यामुळे कंत्राटी कामगारांचे शोषि रोखण्यासाठी भारत सरकारने कंत्राटी कामगार कायदा केला. या कायद्याचा उिेश कंत्राटी कामगारांच्या कामावर बंदी घालिे िा आिे आद्दि जेर्े munotes.in

Page 113

भारतातील श्रम
बाजार - II
113 प्रद्दतबंध करिे शक्य नािी तेर्े कंत्राटी कामगारांच्या कामाच्या पररद्दस्र्तीमध्ये सुधारिा करण्याचा प्रयत्न केला आिे. ७. अनौपचाररक कामगारांमध्ये गररबीचे प्रमाि २०.४% िोते जे औपचाररक कामगारांच्या बाबतीत ४.९% िोते. अकृषक कामगारांमध्ये, अनौपचाररक क्षेत्रातील गररबीचे प्रमाि औपचाररक कामगारांच्या तुलनेत पाचपट जास्त िोते. ८. कामगार बाजारपेठेची लवद्दचकता िी बाजाराची यंत्रिा आिे जी कामगार बाजारांना मागिी आद्दि पुरवठा वक्र यांच्या छेदनद्दबंदूद्वारे द्दनधाथररत द्दनरंतर समतोल गाठण्यास सक्षम करते. अॅटद्दकन्सनने श्रद्दमक बाजारातील लवद्दचकतेचा सवाथत प्रद्दसद्ध फरक द्ददला आिे. कंपन्या वापरत असलेल्या रिनीतींवर आधाररत, तो नमूद करतो की चार प्रकारची लवद्दचकता असू शकते. अ) बाह्य संख्यात्मक लवद्दचकता ब) अंतगथत संख्यात्मक लवद्दचकता क) कायाथत्मक लवद्दचकता ि) आद्दर्थक द्दकंवा वेतन लवद्दचकता इ) स्र्ाद्दनक लवद्दचकता ८.९ ÿij (QUESTIONS) १ . ‘ग्रामीि कामगार करार आद्दि जोखमीची भूद्दमका, माद्दिती आद्दि प्रोत्सािन’, यावर टीप द्दलिा. २. श्रमातील द्वैतवाद आद्दि द्दवभाजन यावर एक टीप द्दलिा. ३. कामगारांचे स्र्लांतर यावर टीप द्दलिा. ५. श्रद्दमक बाजाराच्या लवद्दचकतेवर टीप द्दलिा. ६. कामगार संघटनाचा वेतन द्दनद्दिती व उत्पादनावरील पररिाम स्पष्ट करा? ७. जागतीद्दककरिाचा श्रम बाजारावरील पररिाम स्पष्ट करा? ८. ‘सामाद्दजक सुरक्षा’ यावर टीप द्दलिा. ९. सरकार आद्दि कामगार श्रम बाजार द्दनयमन सबंध स्पष्ट करा? १०. भारतातील वेतन धोरि स्पष्ट करा? munotes.in