Economics-of-Agricultural-Production-and-Rural-Markets-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 मॉडयुल - I
१
कृषी उत्पादनाचे अथथशास्त्र संसाधनाचा वापर आणण
शेतीमधील अणथथरता - I
घटक रचना
१.० ईद्दिष्टे
१.१ प्रस्तावना
१.२ संसाध अद्दण अदा वापर
१.३ ईत्पाद द्दसद्ांत
१.३.१ ईत्पादन फलन
१.३.२ ईत्पादन फलनाचे प्रकार
१.४ महत्वाचे ईत्पादन संबंध
१.५ अदान अद्दण ईत्पादन प्रद्दतस्थापनाचे ऄथथशास्त्र
१.६ प्रश्न
१.७ संदभथ
१.० उणिष्टे (OBJECTIVES) • ईत्पादन द्दसद्ांत समजून घेणे.
• संसाधनांचा आष्टतम वापर जाणून घेणे.
• ‘घटक – घटक’ अद्दण ‘ईत्पादन – ईत्पादन’ संबंधांचे द्दवश्लेषण करणे.
• पयाथयाची ईपलब्धता जाणून घेणे.
• अदान अद्दण प्रदानाचे कायथ समजून घेणे.
१.१ प्रथतावना (INTRODUCTION) प्राथद्दमक क्षेत्रातील ईत्पादन म्हणजे कृषी ईत्पादन . यात गवत, पीक, द्दशकार,
मासेमारी, वनीकरण, खाणकाम, वृक्षतोड, शेती हे प्राथद्दमक क्षेत्राशी द्दनगडीत अहेत. शेती
ईत्पादन म्हणजे भूपृ च्यावर येणारे पीक. झुडपे, फळझाडे, फुलझाडे यासारख्या घटकांचा
यात समावेश अहे. पशुधन हे सुद्ा शेती ईत्पादनात गणले जाते. ऄथथव्यवस्थेतील
प्राथद्दमक क्षेत्रात कच्च्या मालाच्या ईत्खननात अद्दण ईत्पादनात गुंतलेल्या ईद्योगाचा
समावेश होतो. म्हणूनच ऄसे म्हणतात द्दक, शेती ही वनस्पती अद्दण पशुधनाची लागवड munotes.in

Page 2

कृषी ईत्पादन अद्दण ग्रामीण बाजाराचे ऄथथशास्त्र
2 करण्याची पद्त अहे. गद्दतहीन मानवी सभ्यतेच्या ईदयामध्ये शेती हा प्रमुख व्यवसाय होता
ज्याद्वारे पाळीव प्रजातींच्या शेतीमुळे ऄन्नधान्य वाढले ज्यामुळे लोकांना शहरांमध्ये राहता
अले. शेतीचा आद्दतहास हजारो वषाांपूवी सुरू झाला.
भारतासार द्दवकसनशील देशात लोक रोजगार अद्दण ईदरद्दनवाथहासाठी मोठ प्रमाणात
शेतीवर ऄवलंबून अहेत अद्दण औद्योद्दगक क्षेत्रासाठी कच्चा माल ईपलब्ध करून देण्यातही
शेतीची भूद्दमका महत्त्वाची अहे. त्यामुळे अपण अपल्या जीडीपीमध्ये शेतीच्या योगदानाचे
द्दवश्लेषण करू शकतो. कृषी ईत्पादन ऄथथशास्त्र हे कृषी च्या ईत्पादकतेशी संबंद्दधत
अहे. ते संसाधन वाटप, संसाधन संयोजन, संसाधन वापर व कायथक्षमता, संसाधन
व्यवस्थापन अद्दण संसाधन प्रशासन .
कृषी ईत्पादन ऄथथशास्त्रामध्ये ईत्पादन संबंधांचे द्दवश्लेषण अद्दण वैयद्दिक शेतात कृषी
संसाधनांचा पयाथप्त वापर करण्यासाठी तसेच संपूणथ ऄथथव्यवस्थेच्या दृद्दष्टकोनातून शेती
अदानाचा वापर तकथसंगत करण्यासाठी तकथशुद् द्दनणथय घेण्याच्या तत्त्वांचा समावेश अहे.
द्दवद्दवधतेनुसार द्दपके पररपक्व होण्यापूवी १२० ते १८० द्ददवसांच्या कालावधीत वाढतात.
वाढीचे चक्र अद्दण ईच्चारशास्त्रीय ट््यांमध्ये ईगवण पानांचा द्दवकास, मशागत,
पुष्पसंभाराचा ईदय, फळधारणा, पुष्पधारण, पररपक्वता, वृद्त्वाची प्रद्दक्रया अद्दण कापणी
ऄसा होत जातो. ईत्पादनाचे मुख्य घटक नैसद्दगथक संसाधने (जमीन, पाणी, माती, पाउस),
श्रम अद्दण भांडवल ही अहेत.
१.२ संसाध आणण आदाने वापर (RESOURCE AND INPUT USE) अथथशास्त्र (Economics) :
ऄथथशास्त्राची व्याख्या संसाधनांचा आष्टतम वापर ऄशी केली जाते. जी ग्य
ईपलब्ध ऄसलेल्या दुद्दमथळ संसाधनांमुळे होते. गरजा ऄमयाथद्ददत
अहेत अद्दण साधने मयाथद्ददत अहेत म्हणून लोकांच्या ऄमयाथद्ददत गरजा पूणथ करण्यासाठी
संसाधनांचा योग्य वापर .
कृषी अथथशास्त्र (Agricultural Economics) :
कृषी ऄथथशास्त्र हे शेतीद्वारे ईत्पाद्ददत केलेल्या वस्तूंसह वापरल्या जाणार् या संसाधनांचे
वाटप, द्दवतरण अद्दण वापर यांचा ऄभ्यास अहे. कृषी ऄथथशास्त्र द्दवकासाच्या ऄथथशास्त्राच्या
सावथद्दत्रक ईद्दि भूद्दमका बजावते. सेंद्दिय शेतीमध्ये आष्टतम वापरासाठी परवानगी
ऄसलेले ईत्पादन म्हणून कृषी द्दनद्दवष्ांची व्याख्या केली जाते. यामध्ये खाद्यपदाथथ, खते
अद्दण परवानगी ऄसलेली वनस्पती संरक्षण ईत्पादने तसेच स्वच्छता अद्दण ऄन्न
ईत्पादनात वापरल्या जाणार् या पदाथाांचा समावेश अहे. कृषी ईत्पादन म्हणजे कृषीमध्ये
द्दवद्दवध अदानां केले जाणारे ईत्पादन होय. याचा ऄथथ कृषी ईत्पादन, साठवण,
सेवा सुद्दवधा अद्दण द्दस्थर शेती ऄसाही ऄसेल जो वैयद्दिक शेतीच्या घटकांशी संबंद्दधत
अहे. या प्रकरणात अपण ईत्पादन द्दसद्ांत अद्दण ईत्पादन कायाथबिल द्दवद्दवध संकल्पना
द्दशकणार अहोत. या ऄटी सहसा कृषी ऄथथशास्त्र ऄभ्यासक्रमाचा भाग म्हणून सादर केल्या munotes.in

Page 3

कृषी ईत्पादनाचे ऄथथशास्त्र संसाधनाचा वापर अद्दण शेतीमधील ऄद्दस्थरता - I
3 जातात अद्दण कृषी ईत्पादन ऄथथशास्त्राच्या पुढील ऄभ्यासासाठी प्रारंभ द्दबंदू प्रदान
करतात.
कृषी उत्पादनाचे महत्त्वपूणथ उणि पुढीलप्रमाणे आहेत:
• बेरोजगारीच्या समस्या सोडवण्यासाठी रोजगाराच्या संधी द्दनमाथण करणे.
• ग्रामीण अद्दण शहरी तील दरी दूर करण्यासाठी दरडोइ ईत्पन्न वाढवणे.
• पौद्दष्टक पदाथाांचे सेवन सुधारणे अद्दण अरोग्याच्या सुधारणेसाठी मानके सुधारणे.
"जद्दमनीतील जीवन , वनस्पती, प्राणी अद्दण लोक यांच्या परस्परावलंबी समुदायांचे अरोग्य
अद्दण ईत्पादकता यांचा पयाथप्त वापर करणे, हे सेंद्दिय शेतीचे मुख्य ईद्दिष्ट अहे."
१.३ उत्पाद णसद्ांत (THEORY OF PRODUCTION) ईत्पादन अद्दण शेतीच्या संदभाथत ऄभ्यासानुसार ईत्पादन हे ऄसे तंत्र अहे जे द्दवद्दशष्ट
द्दनद्दवष्ांचे ईपभोग्य स्वरूपात रूपांतर करते. शेती ईत्पादनातील सवाथत महत्वाचे घटक
म्हणजे जमीन, श्रम, भांडवल अद्दण संसाधनांच्या ईत्पादनासाठी वापरलेली ईपकरणे .
आद्दच्छत पीक घेण्यासाठी जद्दमनीचा वापर केला जातो. पीक लागवड अद्दण कापणीसाठी
श्रम अद्दण भांडवल वापरले जाते.
कृषी ईत्पादन हा संख्यात्मक संबंधांचा ऄभ्यास अहे जो कृषी क्षेत्रातील ईत्पादन प्रद्दक्रयेत
महत्त्वपूणथ अहे. हे संबंध अदान – प्रदान नमुना अद्दण वैयद्दिक अदानांमधील द्दवद्दवध
प्रकारच्या परस्पर संवादाच्या स्वरुपात अद्दण ईत्पादनाच्या द्दकमतींमध्ये अद्दण ईत्पादन
पद्तीच्या स्वरूपासह अहेत. नफा वाढवणे द्दकंवा खचथ कमी करणे यासारख्या द्दवद्दशष्ट
आद्दच्छत आष्टतमाची प्राप्ती अणते. कृषी ईत्पादन ऄथथशास्त्र संसाधनाच्या वापरा व्याप्ती
अद्दण व्यापक क्षेत्र म्हणून अद्दण त्याच्याशी संबंद्दधत आतर द्दवद्दवध घटक म्हणजे संसाधने,
संसाधन, संयोजन, संसाधन वाटप, संसाधन व्यवस्थापन अद्दण संसाधन प्रशासन यांचा
कायथक्षम वापर करणारे शास्त्र होय. ज्यात 'घटक - ईत्पादन' संबंध, 'घटक - घटक' संबंध,
'ईत्पादन - ईत्पादन' संबंध यासारख्या द्दवषयांचा समावेश होतो ज्याचा ऄभ्यास काही
द्दनयमांद्वारे द्दवचारात घेतला जातो. ईदा. घटत्या ईत्पादन फला द्दनयम, सम ईत्पादन वक्र
(ISO quants) , ईत्पादन शक्यता वक्र , खचथ वक्र आ.
वैयणिक शेतकर यांना साम रे ेावे लागणारे उत्पादन णनणथय तीन वेगवेगा या थवाचपाचे
आहेत:
१. शेतकर् यांनी वापरण्यासाठी द्दवद्दशष्ट प्रमाणात संसाधने ऄसलेल्या ईत्पादनाचा द्दवद्दशष्ट
प्रमाणात वापर करणे ऄपेद्दक्षत अहे. सवाथत फायदेशीर संसाधने द्दमळवून देणार् या
संसाधनांचा वापर करून शेतकरी नेहमीच नफा वाढवण्याचा प्रयत्न करतात. हे
वैद्दशष्ट्य ‘घटक – ईत्पादन’ संबंधांच्या मदतीने ईत्तम प्रकारे स्पष्ट करू शकतो. munotes.in

Page 4

कृषी ईत्पादन अद्दण ग्रामीण बाजाराचे ऄथथशास्त्र
4 २. द्ददलेल्या ईत्पादनाच्या द्दवद्दशष्ट प्रमाणात ईत्पादन करण्यासाठी ईत्पादकाने जास्तीत
जास्त फायदेशीर स्त्रोत वापराच्या संयोजनाबाबत द्दनणथय घेणे अवश्यक अहे. हे
‘घटक-घटक’ संबंधांच्या मदतीने पद्तशीरपणे स्पष्ट करू शकतो.
३. कधीकधी शेतकर्यांना ईत्पादनासाठी ईत्पादनांच्या संसाधनांच्या द्दमश्रणाच्या
फायदेशीर संयोजनाबाबत द्दनणथय घेणे कठीण जाते. याला ‘ईत्पादन-ईत्पादन’ संबंध
ऄसे संबोधले जाते जे कोणते पीक वाढवायचे अद्दण कोणते पशुधन प्रजनन करायचे
अद्दण कोणत्या संयोगाने द्दवद्दशष्ट संसाधने द्ददली जातात याच्याशी संबंद्दधत अहे.
१.३.१ उत्पादन फलन (Production Function) :
ईद्योजक द्दकंवा शेतीच्या व्यवस्थापकाने ईत्पादनाच्या प्रमाणाबाबत योग्य द्दनणथय घ्यावा
अद्दण द्दनद्दवष्ांचे संयोजन देखील करावे. ईत्पादन कायथ हे भौद्दतक ईत्पादन अद्दण शेतकरी
वापरत ऄसलेल्या भौद्दतक द्दनद्दवष्ा यांच्यातील संबंध अहे. हे स्वरूपात
प्रमाणे व्यि केले जाउ शकते.
Y = f (x ₁, x₂, x3 …….. x n )
जेथे Y हे ईत्पादनाची मात्रा (नगसंख्या) X1, X2, X3 चे प्रमाण अहे.
X₁, X2, X3 …….X n.
वरील समीकरण ईत्पादन y अद्दण अदाने X, X ₂, X3 आ. यांच्यातील संबंध दशथद्दवते.
Y = a + bx
वरील समीकरण ऄसे दशथद्दवते की ले अदाने अद्दण ईत्पन्न घेतलेले
ईत्पादन यांच्यात सातत्यपूणथ संबंध ऄसतो, याला रेखीय ईत्पादन फ ऄसेही म्हणतात.
ऄदानांचे रुपांतर प्रदानात करण्याच्या प्रद्दक्रयेला ईत्पादन ऄसे म्हणतात. ईत्पादनाचा खरा
ऄथथ ईपयोद्दगतेची द्दनद्दमथती हा अहे. ईपयोद्दगता द्दनमाथण करण्यासाठी भूमी, श्रम, भांडवल
अद्दण संयोजक या ईत्पादन घटकांची अवश्यकता ऄसते. खते, द्दब-द्दबयाणे, पाणी,
कीटकनाशके या दानांचा वापर करून शेती क्षेत्रातून ईत्पादन प्राप्त होते.
१.३.२ उत्पादन चे प्रकार (Types of Production Functi on):
ऄथथशास्त्र ईत्पादन फ साठी द्दवद्दवध बीजगद्दणतीय समीकरणे व्युत्पन्न केलेली
अहेत जसे की, शेतीची ईत्पादकता ऄनेक घटकांमुळे प्रभाद्दवत होते. ईदा. माती, हवामान
प्रकार अद्दण पीक पद्ती द्दकंवा पशुधन आ. म्हणूनच जागद्दतक ऄथथव्यवस्थेतील ऄमेररका
अद्दण युरोप सारख्या देशांनी शेतीसाठी द्दवद्दवध प्रकारचे ईत्पादन कायथ हाती घेतले अहे.
ईत्पादन फ देखील कालावधीच्या अधारावर वगीकृत केले जाउ शकते. ते
ऄल्पकालीन ईत्पादन फ अद्दण दीघथकालीन ईत्पादन फ ऄसे दोन प्रकार अहेत.
ऄल्पावधीत वेळेची ईपलब्धता नसल्यामुळे काही अदाने द्दस्थर ठेवले जातात अद्दण काही munotes.in

Page 5

कृषी ईत्पादनाचे ऄथथशास्त्र संसाधनाचा वापर अद्दण शेतीमधील ऄद्दस्थरता - I
5 अदाने बदल जातात. ऄल्पकालीन ईत्पादन फलनासाठी बदलत्या प्रमाणाचा द्दनयम
अद्दण दीघथकालीन ईत्पादन फलनासाठी पररमाण प्रत्यय द्दनयम ऄसे संबोधले जाते.
१. एकणेनसी उत्पादन फलन (Homogemeous Production Function) :
एकद्दजनसी ईत्पादन फलन हे ऄसे फलन अहे की, जर प्रत्येक अदानाला 'k' ने गुणाकार
केला तर 'k' फलनामधून पूणथपणे बाहेर काढला जाउ शकतो. 'k' च्या 'v' शिीला
फलनाच्या एकद्दजनसीपणाचा ऄंश ऄसे म्हणतात अद्दण ते एक पररमाण प्रत्ययाचे माप
अहे.
समजा, प्रमाणे एक फलन अहे.
X0 = f (L, K)
अद्दण या फलनाचे दोन्ही घटक समान प्रमाणात ऄशा प्रकारे वाढव की पररणामी नवीन
ईत्पादन X* ची पातळी प्त होइल जी पु लप्रमाणे दशथद्दवली अहे.
X* = f (aL, aK)
जर a चा क क X* चे कायथ a (कोणत्याही शिी 'w' साठी) म्हणून व्यि
केले जाउ शकते.
X* = aw f (L K)
X* = aw X0 ……… X 0 = f (L, K)
या प्रकारचे ईत्पादन फ एकद्दजनसी म्हणून ओळखले जाते अद्दण ज्या बाबतीत 'a'
घटक काढला जाउ शकत नाही , ऄशा बाबतीत ईत्पादन फ एकद्दजनसी
. ऄद्दधक सामान्य स्वरूपात , द्दवद्दशष्ट फलनामध्ये एकद्दजनसी ईत्पादन
खालीलप्रमाणे व्यि केले जाउ शकते:
Ymk = (mx, my)
जेथे 'm' ही कोणतीही वास्तद्दवक संख्या ऄसते अद्दण 'K' द्दस्थर ऄसते तेव्हा हे फ 'K'
ऄंशाचे ऄसते. जर K=१ऄसेल तर फलन पद्दहल्या ऄंशाचे एकद्दजनसी फलन बनते. जर
K=२ ऄसेल तर फलन दुसर्या ऄंशाचे एकद्दजनसी फलन बनते अद्दण दीघथकालीन वाढीव
परतावा देते. दुसरीकडे जर K <१ ऄसेल तर फलन कमी होणारा परतावा देते.
जर ईत्पादनाचे कायथ रेखीय अद्दण एकद्दजनसी ऄसेल, तर या प्रकरणातील सवथ सम
ईत्पादन वक्र (ISO Quants) अकृती १.१ मध्ये दशथद्दवल्याप्रमाणे अकारात तंतोतंत
समान ऄसतील अद्दण क द्दवस्तार मागथ मूळ मधून सरळ रेषा ऄसेल.

munotes.in

Page 6

कृषी ईत्पादन अद्दण ग्रामीण बाजाराचे ऄथथशास्त्र
6 आकृती १.१

अकृती १.१ मध्ये IQ2 हा फि IQ₁ पेक्षा मोठा अहे. ईत्पादनाची पातळी दु्पट दाखवत
अहे. IQ1 अद्दण IQ₂ यांना ऄनुक्रमे A₁ अद्दण A₂ द्दबंदूंवर छेदणारी सरळ रेषा OM
ईत्पत्तीपासून काढली ऄसेल, तर रेखीय एकद्दजनसी ईत्पादन कायाथमध्ये A वरील वक्र IQ
चा ईतार IQ च्या ईताराच्या समान ऄसणे अवश्यक अहे. A₂ द्दबंदूवर या ऄथाथने वक्र
अरंभ द्दबंदुपासून पाद्दहले ऄसता समांतर ऄसणे अवश्यक अहे.
रेखीय एकणेनसी उत्पादन फलनाचे गुणधमथ (Properties of Linear
Homogeneous Production Function) :
१. जर अपण दोन अदाने क क ईदा. भांडवल अद्दण श्रम वापर
क त ऄसाल, तर क ईत्पादन हे अदाने कोणत्या प्रमाणात एकद्दत्रत केले जाते
यावर ऄवलंबून ऄसते.
२. अंद्दशक क RQ अद्दण RQ (ए अदानाचे सीमांत ईत्पादन) हे श्र
(K/L) प्रमाणाचे फलन अहे.
३. जर ईत्पादन फलन हे द्दडग्री १ ऄसलेले एकद्दजनसी फलन ऄसेल, तर श्रम अद्दण
भांडवलाची ईत्पादकता शून्य ऄंशाची एकसमान ऄसेल म्हणजेच दोन्ही
अदनांच्या प्रमाणशीर बदलासाठी ते ऄपररवद्दतथत राहतात.
४. रेखीय एकद्दजनसी ईत्पादन फ यूलरच्या प्रमेयाचे समाधान करते
प्र प्रद्दतपाद्ददत करतो द्दक, एकूण ईत्पादन हे अदानांच्या द्दकंवा ईत्पादन
घटकांच्या सीमांत ईत्पादकतांची बेरीज ऄसते.. RRLK QQQ

munotes.in

Page 7

कृषी ईत्पादनाचे ऄथथशास्त्र संसाधनाचा वापर अद्दण शेतीमधील ऄद्दस्थरता - I
7 २. कॉब- डग्लस उत्पादन (Cabb -Douglas Production Function) :
ईत्पादन फ हे कृषी ईत्पादनासही लागू होते. स्थाद्दनक कृषी ईत्पादनाच्या द्दनदेशांकाचे
अद्दण शेती ईत्पादनात वापरल्या जाणार् या एकूण अदानांच्या द्दनदेशांकाचे गुणोत्तर म्हणून
कृषी ईत्पादकता पररभाद्दषत केली जाउ शकते.
कॉब-डग्लस ईत्पादन फलन हे चाल्सथ डब्ल्यू. कॉब (ऄमेररकन गद्दणततज्ञ) अद्दण पॉल एच.
डग्लस (ऄमेररकन ऄथथशास्त्रज्ञ) यांनी ऄमेररकेच्या द्दवद्दवध ईत्पादन ईद्योगांच्या ऄनुभवजन्य
ऄभ्यासावर अधाररत एक प्रायोद्दगक ईत्पादन फलन अहे. हे ईत्पादन फलन १९२८ मध्ये
ऄमेररकन आकॉनॉद्दमक ररव्यूमध्ये ईत्पादनाचा द्दसद्ांत या लेखाच्या रूपात प्रकाद्दशत झाले.
गद्दणत ज्ञ सी.डब्ल्यू. कॉब अद्दण ऄथथशास्त्रज्ञ पी.एच. डग्लस यांच्या नावाने या ईत्पादन
फलनाला कॉब -डग्लस ईत्पादन फलन म्हणतात.
कॉब-डग्लस उत्पादन फलनाचे गणणतीय समीकरण:
.QA K L
या समीकरणात -
Q = ईत्पादनाची पातळी
K = भांडवल (मशीन, ईपकरणे अद्दण आमारती)
L = श्रम
A = हे तंत्रज्ञानाचे द्दनदेशांक अहे. कायथक्षमतेचे मापदंड अहे ज्याला एकूण घटक
ईत्पादकता देखील म्हणतात अद्दण ते अहे. A अद्दण B हे ईत्पादन फ चे
सकारात्मक मापदंड अहेत जे ऄनुक्रमे भांडवल अद्दण श्रम यां ईत्पादन लवद्दचकता
मोजतात. ही मूल्ये द्दस्थर अहेत अद्दण तंत्रज्ञानाच्या ईपलब्ध द्दस्थतीनुसार द्दनधाथररत केली
जातात.
कॉब-डग्लस ईत्पादन कायाथद्वारे याची खात्री केली जाते की, हे एक गुणाकार ईत्पादन फ
अहे जे सूद्दचत करते की, वस्तू अद्दण सेवांच्या द्दनद्दमथतीसाठी ईत्पादनाचे दोन्ही घटक
अवश्यक अहेत. याचा ऄथथ जर ईत्पादनाच्या घटकांपैकी एकाचे प्रमाण शून्य ऄसेल तर
कोणतेही ईत्पादन होउ शकत नाही. (म्हणजे जर K=0, Q=0 अद्दण जर L = 0, Q = 0).
अणखी एक महत्त्वाची गोष्ट लक्षात घेण्यासारखी अहे की मूलतः ऄसे अढळून अले की
कॉब-डग्लस ईत्पादन फ च्या घातांकांची बेरीज एक अहे. म्हणजे  एक अहे.
संशोधन अद्दण द्दवश्लेषणातून हे सामान्यीकरण करण्यात अले अद्दण ऄसे अढळले की
घातांकांची बेरीज एक, एकापेक्षा जास्त अद्दण एकापेक्षा कमी ऄसू शकते.

munotes.in

Page 8

कृषी ईत्पादन अद्दण ग्रामीण बाजाराचे ऄथथशास्त्र
8 कॉब – डग्लस उत्पादन फलनाचे गुणधमथ:
i) C-D उत्पादन पररमाण प्रत्यय म ेण्यासाठी वापरले ेाऊ शकते:
कॉब-डग्लस ईत्पादन फ परताव्याच्या स्वरूपाच्या गणनेमध्ये वापरले जाउ शकते.
कॉब - डग्लस ईत्पादन फलनामधील घटकांच्या शिी/घातांकांची बेरीज जी a + ß अहे.
मोजपट्टीवर परतावा मोजते. त्यामुळे-
1. जर = 1 ऄसेल, तर द्दस्थर प्रत्यय द्दनयम दशथद्दवते. (CRS)
2. जर 1 ऄसेल, तर ते प्रत्यय द्दनयम दशथद्दवते. (IRS)
3. जर 1 ऄसेल, तर ते प्रत्यय द्दनयम दशथद्दवते. (DRS)
ii). घटक तीव्रता (उत्पादन प्रणियेतील घटकाचे सापेक्ष महत्त्व):
कॉब-डग्लस ईत्पादन फ मध्ये a अद्दण B मधील गुणोत्तर प्र (भांडवलाचे घातांक
अद्दण श्रमाचे घातांक यांच्यातील गुणोत्तर) घेउन घटकाची तीव्रता मोजली जाते.
जर /1 ऄसेल तर ईत्पादनाच्या भांडवल-केंद्दित तंत्राचा वापर हो (ईत्पादन
प्रद्दक्रयेत भांडवल ऄद्दधक महत्त्वाचे ऄसते) अद्दण
जर /1 ऄसेल तर ईत्पादनाच्या श्रम-केंद्दित तंत्राचा वापर केला (ईत्पादन प्रद्दक्रयेत
श्रम ऄद्दधक अवश्यक अहे) जा
iii) आदानांची सरासरी भौणतक उत्पादकता:
भांडवल अद्दण श्रम (APK अद्दण APL) ची क ईत्पादकता पु लप्रमाणे
मोजली जाते. // . 1 1APL Q L AKaL L AkaL L AkaL      // . 1 1APK Q K AKaL K AkaL K Aka L    
iv) आदानांचे सीमांत उत्पादन त्याच्या सरासरी उत्पादनाच्या संदभाथत व्यि केले
ेाऊ शकते:
कॉब-डग्लस ईत्पादन फ च्या बाबतीत भौद्दतक ईत्पादकता / सी मांत ईत्पादने /
अदनांची ईत्पादकता त्यांच्या सरासरी भौद्दतक ईत्पादकतेच्या संदभाथत व्यि केली
जाउ शकते.
सीमांत ईत्पादन म्हणजे द्दवद्दशष्ट अ नांच्या वापरामध्ये एक-घटक बदलामुळे एकूण
ईत्पादनामध्ये होणारा बदल. कॉब-डग्लस ईत्पादन फ चे अंद्दशक क त्याच्या
घटक अदानाचे सीमांत ईत्पादन मोजते.
श्रमा सीमांत ईत्पादक (MPL) = RQorQL munotes.in

Page 9

कृषी ईत्पादनाचे ऄथथशास्त्र संसाधनाचा वापर अद्दण शेतीमधील ऄद्दस्थरता - I
9 /( ) / 1QMPL AK L L Ak L L AK LLAK L L Q L              .APL
भांडवलाचे सीमांत ईत्पादन ()QQMRK orkK /( ) / 11/ / .MPK Q K AK L K AL K k LAK L AK L K Q K APK                  
v. उत्पादन लवणचकता :
कॉब-डग्लस ईत्पादन फ मध्ये श्रम अद्दण भांडवल (जे β अद्दण α अहेत) च्या शिी
ऄनुक्रमे श्रम (L) अद्दण भांडवल (K) ची ईत्पादनाची लवद्दचकता दशथद्दवतात. घटकाची
ईत्पादन लवद्दचकता घटक अदानांच्या संख्येत द्ददलेल्या टक्केवारीच्या बदलामुळे ईत्पादन
टक्केवारीतील बदल दशथवते.
जसे अपल्याला माद्दहत अहे की,
Q=A.KαLβ
कॉब-डग्लस ईत्पादन कायाथमध्ये श्रमाच्या घातांकाची ईत्पादन लवद्दचकता = β
श्रमाची ईत्पादन लवद्दचकता /QLQL द्वारे द्ददली जाते. // /QLQ QL LQL 
कॉब-डग्लस ईत्पादन फ तील भांडवलाच्या भांडवल-घा काची ईत्पादन लवद्दचकता
= α
भांडवलाची ईत्पादन लवद्दचकता /QKQK द्वारे दशथ ली जाते.
अद्दण // /QKQ QK KQK 
म्हणून, श्रमाची ईत्पादन लवद्दचकता β अहे अद्दण भांडवलाची ईत्पादन लवद्दचकता α
अहे.
vi) तांणिक प्रणतथथापनाचा सीमांत दर (MRTS) :
ईत्पादनाच्या द्दसद्ांतामध्ये तांद्दत्रक प्रद्दतस्थापनाचा सीमांत दर (MRTS) जो घटक
अदानामधील प्रद्दतस्थापन / ऄदलाबदली / द्दवद्दनमयक्षमतेचा द्दबंदू दशथद्दवतो. कॉब-डग्लस munotes.in

Page 10

कृषी ईत्पादन अद्दण ग्रामीण बाजाराचे ऄथथशास्त्र
10 ईत्पादन फ च्या बाबतीत तांद्दत्रक प्रतीस्थापनेचा दर श्रम अद्दण भांडवल यांच्या
गुणोत्तरानुसार व्यि केले जाते. ते पुढीलप्रमाणे :- ,/( . / ) / ( . / )/( /)LKMRTS dk dL MPL MPK Q L Q KKL  
अद्दण /( . / ) / ( . / )/(/)KLMRTS dL dK MPK MPL Q K Q LLK  
vii घटक प्रणतथथापनाची लवणचकता एकाबर बर आहे:
कॉब-डग्लस ईत्पादन फ च्या प्रद्दतस्थापन लवद्दचकता (o) भांडवल-श्रम गुणोत्तरातील
बदल भाद्दगले तांद्दत्रक द बदल क . ते
पुढीलप्रमाणे मांडले अहे:
α = (K/L बदल)/ (MRTSL,K मधील बदल)
= {d (K/L)/(K/L)}/{d (MRTSL,K)/ (MRTSL,K)}
= {d(K/L)/(K/L)}/{d (β / α. K/L)/ (β / α. K/L)} = 1
प्रद्दतस्थापन लवद्दचकतेचे मूल्य (α) शून्य अद्दण ऄनंत दरम्यान ऄसू शकते. 'α' मूल्य
सवाथद्दधक घटक अदा प्रद्दतस्थापन शक्यता देखील ऄद्दधक
ऄसते. मयाथद्ददत बाबतीत जर α=0 दोन अदाने एका द्दनद्दित प्रमाणात वापरणे अवश्यक
अहे अद्दण ते एकमेकांना पूरक अहेत ऄशा द्दस्थतीत ईत्पादन समकोन, काटकोन द्दकंवा L-
अकाराचे ऄसतात. दुसर् या मयाथद्ददत प्रकरणात जर α ऄनंताकडे झुकत ऄसेल तर दोन
अदाने ईत्तम प्रकारे बदलले जातात अद्दण सम ईत्पादन वक्र दोन्ही ऄक्षांना स्पशथ
करणार्या सरळ रेषा (रेषीय) ऄसतात. हे सूद्दचत करते की, द्ददलेल्या प्रमाणात ईत्पादन
केवळ भांडवल द्दकंवा केवळ श्रम वापरून द्दकंवा 'K' अद्दण 'L' च्या ऄमयाथद संयोजनाद्वारे
तयार केले जाउ शकते.
viii) उत्पादनाची कायथक्षमता:
कॉब-डग्लस ईत्पादन फ मध्ये, ईत्पादनाची कायथक्षमता गुणांक A द्वारे मोजली जाउ
शकते.
• A चे मूल्य जास्त ऄसल्यास ईत्पादनाची कायथक्षमता जास्त ऄसते
• A चे मूल्य कमी ऄसल्यास ईत्पादनाची कायथक्षमता कमी ऄसते
९. ब-डग्लस उत्पादन चे रेखीय थवाचप:
लॉगररथम वापरून कॉब -डग्लस ईत्पादन फ रेषीय बनवता येते अद्दण प्रद्दतगमन
द्दवश्लेषणाच्या अधारे ईत्पादन पातळीचा ऄंदाज लक्षात येतो. munotes.in

Page 11

कृषी ईत्पादनाचे ऄथथशास्त्र संसाधनाचा वापर अद्दण शेतीमधील ऄद्दस्थरता - I
11 ईदा. अपणास माद्दहत अहे की, .QA K L……………… ……. (१)
समीकरणाच्या दोन्ही बाजूंना लॉगररथम वापरून अपल्याला पुढील सूत्र द्दमळते : ( . )Log Q Log A K L
१.४ महत्वपूणथ उत्पादन संबंध (IMPORTANT PRODUCTION RELATIONSHIP) ईत्पादन संबंधाचे तीन द्दभन्न प्रकार अहेत. ते पुढीलप्रमाणे अहेत:
I) घटक – ईत्पादन संबंध
II) घटक - घटक संबंध
III) ईत्पादन - ईत्पादन संबंध
१.४.१ घटक - उत्पादन संबंध (Factor – Product Relationship) :
अदाने अद्दण ईत्पादनामधील महत्त्वपूणथ संबंध स्पष्ट कर अद्दण त्याचे ईत्पादन फ
बदलत्या प्रमाणाच्या द्दनयमाशी खूप जोडलेले अहे. ईत्पादनाचे तत्त्व म्हणजे संसाधनाची
मात्रा अद्दण पररणामी ईत्पादनाची मात्रा कमी होण्याच्या द्दनयमाच्या कायथक्र शी थेट
संबंद्दधत अहे. हा द्दनयम स्पष्ट करतो की , ईत्पादनाचे प्रमाण एक अदा वाढ
करून अद्दण आतर अदाने द्दस्थर ठेवून बदलते.
बदलत्या प्रमाणांचा द्दनयम या जुन्या शास्त्रीय संकल्पनेला ‘ फल ’
ऄसे नवीन नाव देण्यात अले अहे. या द्दसद्ांताने अद्दथथक द्दवचारांच्या आद्दतहासात महत्त्वाची
भूद्दमका बजावली अहे. अधुद्दनक अद्दथथक द्दसद्ांतामध्ये या द्दसद्ांताचे द्दततकेच महत्त्वाचे
स्थान अहे. कृषी ईत्पादन कायाथमध्ये श्रम वगळता सवथ अदाने (जमीन, ईपकरणे आ.)
द्दनद्दित प्रमाणात ऄसतात बदलते अदाने अहेत. जेव्हा शेतकरी ऄद्दधकाद्दधक श्रम
लावून ईत्पादन वाढवतो, तेव्हा द्दस्थर अद्दण बदलत्या अदानांमधील प्रमाण बदलते.
बदलत्या प्रमाणाच्या द्दनयमाला घटत्या परताव्याच्या द्दनयम म्हणून देखील ओळखले जाते.
ईदा. एका शेतकर्याकडे ऄनेक एकर जमीन, बांधकाम ईपकरणे आत्यादी साधने अहेत.
त्याला अता येणार्या पीक हंगामासाठी द्दकती कामगार कामावर ठेवायचे अहे याचा द्दनणथय
घ्यायचा अहे. हा द्दनणथय घेताना शेतकरी शेतातील श्रमांच्या भौद्दतक ईत्पादकतेवर लक्ष
तिा क्रमांक १.१ मध्ये बदलते अदान म्हणून श्रमासह ईत्पादन मात्रांचे काल्पद्दनक
ईदाहरण घेतले अहे.

munotes.in

Page 12

कृषी ईत्पादन अद्दण ग्रामीण बाजाराचे ऄथथशास्त्र
12 तिा िमांक १.१
पाच एकर ेणमनीत घेतलेले गव्हाचे भौणतक उत्पादन कामगारांची संख्या एकूण उत्पादन सरासरी उत्पादन सीमांत उत्पादन १ १०० १०० १०० पद्दहली ऄवस्था २ २२० ११० १२० पद्दहली ऄवस्था ३ २७० ९० ५० पद्दहली ऄवस्था ४ ३०० ७५ ३० पद्दहली ऄवस्था ५ ३२० ६४ २० दुसरी ऄवस्था ६ ३३० ५५ १० दुसरी ऄवस्था ७ ३३० ४७ ० दुसरी ऄवस्था ८ ३२० ४० -१० द्दतसरी ऄवस्था
पद्दहला स्तंभ कामगारांची संख्या, दुसरा स्तंभ एकूण ईत्पादन, द्दतसरा स्तंभ सरासरी
ईत्पादन अद्दण चौथा स्तंभ सीमांत ईत्पादन दशथद्दवतो.
तिा क्रमांक १.१ मध्ये जर शेतकर्याने गव्हाच्या हंगामात फि ४ मजूर कामावर ठेवले तर
त्याचे शेतातील एकूण ईत्पादन ३०० युद्दनट्स होते. ४ च्या ऐवजी ५ श्रद्दमक लावल्यास
ईत्पादन ३२० पयांत वाढते. मजुरांची संख्या वाढवल्यास एकूण ईत्पादनात वाढ झाली
अहे. 'X' कामगारांना कामावर घेउन ईत्पाद्ददत केलेल्या एकूण ईत्पादनामधून 'X'
कामगारांना रोजगार देउन ईत्पाद्ददत केलेल्या एकूण ईत्पादन वजा करून प्राप्त केले जाते.
म्हणजे द्दतसर्या कामगाराचे सीमांत ईत्पादन २७० – २२०= ५० युद्दनट्स होइल.
तिा क्रमांक १.१ वर सरासरी ईत्पा दन अद्दण सीमांत ईत्पादन दोन्ही सुरुवातीला वाढतात
अद्दण नंतर सीमांत ईत्पादनातील घट सरासरी ईत्पादनापेक्षा ऄद्दधक वेगाने होते. एकूण
ईत्पादन कमाल ऄसते जेव्हा शेतकरी ६ व्या कामगाराला कामावर ठेवतो तेव्हा ७ व्या
कामगाराकडून काहीही ईत्पादन होत नाही अद्दण त्याची सीमांत ईत्पादकता शून्य ऄसते
तर ८ व्या कामगाराचे सीमांत ईत्पादन -१० ऄसते. फि गदी द्दनमाथण करून ८ वा कामगार
केवळ सकारात्मक योगदान देण्यात ऄपयशी ठरत नाही, तर एकूण ईत्पादनात घसरण
होते ऄसे द्ददसून येते.
एक बदलता घटक अद्दण आतर द्दस्थर घटकांचा वापर करून ईत्पादन फ पुढील अकृती
क्र. १.२ मध्ये स्पष्ट केले अहे.


munotes.in

Page 13

कृषी ईत्पादनाचे ऄथथशास्त्र संसाधनाचा वापर अद्दण शेतीमधील ऄद्दस्थरता - I
13 आकृती ि. १.२

अकृती क्र. १.२ मध्ये एकूण ईत्पादन वाढत्या दराने शून्यापासून वाढते. एकूण ईत्पादन
वक्र TPP द्दबंदू A पयांत वरच्या द्ददशेने ऄंतवथक्र अहे. 'A' च्या पलीकडे ईत्पादन वाढतच
राहते परंतु द्दबंदू 'C' वर कमाल पोहोचेपयांत घटत्या दराने वाढते. ईत्पादन कायाथवरील द्दबंदू
'A' जेथे एकूण ईत्पादन वाढत्या दराने वाढणे थांबते त्याला द्दवक्षेपण द्दबंदू (Point of
Inflection) म्हणतात. 'B' कमाल ईत्पादनाचा द्दबंदू दशथवतो. द्दबंदू 'B' च्या पलीकडे एकूण
ईत्पादन वक्र खाली ईतरतो.
यावरून ऄसा द्दनष्कषथ द्दनघतो की, वस्तूच्या ईत्पादनामध्ये अदान – ईत्पादन संबंधांचे
प्रकार ऄसू शकतात. जेव्हा फि एक अदान द्दभन्न ऄसतो अद्दण आतर सवथ अदानांचे
प्रमाण द्दस्थर ठेवले जाते. ते पुढीलप्रमाणे अहेत:
(१) परताव्याचा द्दस्थर सीमांत दर (द्दस्थर ईत्पादकता).
(२) परताव्याचा सीमांत दर कमी करणे (ईत्पादकता कमी करणे).
(३) परताव्याचा सीमांत दर वाढणे (ईत्पादकता वाढवणे).
या तीन प्रकारांची थ डक्यात चचाथ खालीलप्रमाणे आहे:
१. णथथर सीमांत प्रत्याय फलन (Constant Marginal Return Function) :
द्दस्थर ईत्पादनक्षमता द्दकंवा द्दस्थर परतावा हा सवथ चल घटक जे द्दनद्दित घटकावर लागू केले
जातात तेथे ऄनुभवास येते. पररणामी ईत्पादनाच्या एकूण ईत्पादनामध्ये समान जोडणी
केली जाते. घटक अदाने अद्दण ईत्पादन यांच्यातील संबंध नंतर रेखीय म्हणून ओळखले
जातात. ईदाहरणाथथ ०, ५, १०, १५ अद्दण २० द्दकलो दराने खत द्ददले, तर प्रद्दत एकर
पररणामी ऄनुक्रमे ०, १०, ३० अद्दण ४० द्दक्वंटल तांदळाचे ईत्पादन द्दमळते अद्दण munotes.in

Page 14

कृषी ईत्पादन अद्दण ग्रामीण बाजाराचे ऄथथशास्त्र
14 खतांच्या अदानांसाठी द्दस्थर ईत्पादकता प्राप्त होते. द्दस्थर द्दकंवा रेखीय परतावा दशथवणारे
ईत्पादन कायथ अकृती १.३ मध्ये दशथद्दवले अहे.
आकृती १.३
णथथर सीमांत प्रत्याय फलन

अकृती १.३ मध्ये ईत्पादन (तांदूळ) Y-ऄक्षावर दशथद्दवले गेले अहे तर बदलते अदान
(खत) X-ऄक्ष द्वारे दशथद्दवले अहे. पररणामी वक्र Y ही एक सरळ रेषा अहे अद्दण ईत्पादन
कायथ रेखीय ऄसल्याचे म्हटले जाते. द्दस्थर परतावा द्दत्रकोणाद्वारे दशथद्दवला जातो. प्रत्येक
द्दत्रकोणाची अडवी बाजू ईभ्या बाजूच्या पाच द्दकलो खताच्या अदानांशी संबंद्दधत ऄसते
अद्दण तांदळाच्या ईत्पादनाशी संबंद्दधत जोड दशथवते. दहा युद्दनट्स हे सुद्ा ऄसेच व्यि
केले जाते.
बीजगद्दणतीय समीकरणाच्या दृष्टीने हे ईत्पादन कायथ Y = a + bx ऄसे अहे.
जेव्हा प्रद्दत एकर द्दकंवा प्रद्दत पशू अदाने तीव्र होते तेव्हा ऄशा प्रकारचा संबंध सामान्यतः
ऄद्दस्तत्वात येत नाही. द्दस्थर ईत्पादकता क्वद्दचतच अढळते. जेव्हा केवळ एक घटक
शेतीतील आतर सवथ घटकांच्या संदभाथत द्दभन्न ऄसतो.
२. घटते सीमांत प्रत्याय फल :
घटते सीमांत प्रत्याय फल करणे द्दकंवा ईत्पादकता कमी करणे. (जेव्हा अदानाचे प्रत्येक
ऄद्दतररि युद्दनट मागील युद्दनटच्या तुलनेत एकूण ईत्पादनामध्ये कमी जोडते तेव्हा बदलता
घटक ऄद्दस्तत्वात ऄसतो. कमी होणारा परतावा लक्षात येतो. ईदा. जर पद्दहल्या
अदानांमुळे एकूण ईत्पादनात २५ युद्दनट्स जोडली, तर दुसर्याने २० जोडले. एकक
द्दतसरे १५ युद्दनट्स जोडते, चौथे जोडते १० युद्दनट्स अद्दण पाचव्याने ५ युद्दनट्स जोडले.
ऄशा प्रकारचे घटते प्रमानफल ऄनुभवास येते. munotes.in

Page 15

कृषी ईत्पादनाचे ऄथथशास्त्र संसाधनाचा वापर अद्दण शेतीमधील ऄद्दस्थरता - I
15 आकृती १.४
घटते सीमांत प्रत्याय फल

परतावा कमी ह त आ हे:
अकृती १.४ मध्ये पाद्दहल्याप्रमाणे वक्र 'Yp' X -ऄक्षावर ऄंतवथक्र अहे. 1212.........................nnYYYXX X  12 , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .XX X n   पयांत. म्हणून YX गुणोत्तर कमी होत
जाते कारण अपण अदनांची ऄद्दधक नगसंख्या लागू करतो. हा कायदा कृषी ईत्पादनाच्या
जवळजवळ सवथ व्यावहाररक पररद्दस्थतींमध्ये लागू अहे. जद्दमनीवर गहन अद्दण व्यापक
स्वरूपात लागू होते. जद्दमनीच्या तुकड्यावर श्रम अद्दण भांडवलाचे ऄद्दतररि एकक लागू
करणे द्दकंवा श्रम अद्दण भांडवलाच्या प्रमाणात जद्दमनीचे प्रमाण वाढवणे यामुळे परतावा कमी
होतो. शेतीतील घटत्या ईत्पन्नामुळे लोकसंख्येच्या वाढीच्या प्रमाणात जागद्दतक ऄन्न
ईत्पादनाचा द्दवस्तार होउ शकला नाही.
सीमांत ईत्पादन परतावा प्रमाण कमी होण्याच्या घटनेने ईत्पादनाच्या शास्त्रीय द्दसद्ांताला
अकार देण्यात महत्त्वपूणथ भूद्दमका बजावली अहे. वस्तुतः माल्थस, ररकाडो अद्दण त्यांच्या
समकालीन लेखकांनी घटत्या परताव्याबाबत त्यांच्या ऄनेक कल्पनांचा अधार घेतला. munotes.in

Page 16

कृषी ईत्पादन अद्दण ग्रामीण बाजाराचे ऄथथशास्त्र
16 ठराद्दवक ऄपवादात्मक प्रकरणांमध्ये वैध नसले तरी घटत जाणारी परताव्याची पररद्दस्थती
सवथ ईत्पादन प्रद्दक्रयांमध्ये सावथद्दत्रक लागू अहे अद्दण म्हणूनच ऄथथशास्त्रातील ऄनेक
द्दसद्ांतावर महत्त्वपूणथ प्रभाव पडतो.
३. सीमांत प्रत्याय फल वाढणवणे:
जेव्हा बदलत्या घटकाचे प्रत्येक सलग अदान मागील अदानांपेक्षा एकूण ईत्पादनात
ऄद्दधकता दशथद्दवते तेव्हा एकाच घटकावर वाढ प्रत्याय फल ऄद्दस्तत्वात ऄसते. वक्र Yp
द्वारे वाढ प्रत्याय फल अकृती १.५ मध्ये स्पष्ट केले अहेत.
आकृती १.५
भौणतक उत्पादन फ लन एक घटक प्रमाणात वा ढ दशथणवते.

अकृतीमधील वक्र Y. 1.5 हा X-ऄक्षासाठी बद्दहगोल अहे. या अकृतीतील द्दत्रकोण
परतावा दशथवतात तर अदानांच्या पद्दहल्या युद्दनटमधून द्दमळणारा परतावा 2Y₁ आनपुटच्या
दुसर्या युद्दनटमधून परतावा 4Y अहे अद्दण त्यांच्याकडून परतावा 6Y अहे अद्दण बदलत्या
घटकाचा प्रत्येक ऄद्दतररि ईत्पादनामागील एककापेक्षा ऄद्दधक द्दमळतो जे बीजगद्दणत
स्वरूपात खालील प्रकारे व्यि केले जाते. 1212.........................nnYYYXX X  12 3XX X    ऄसल्याने /YX गुणोत्तर वाढत जाइल कारण
अदानाचे ऄद्दधकाद्दधक युद्दनट्स वापरले जातात. munotes.in

Page 17

कृषी ईत्पादनाचे ऄथथशास्त्र संसाधनाचा वापर अद्दण शेतीमधील ऄद्दस्थरता - I
17  घटक उत्पादकता म ेणे:
घटक उत्पादकता द न प्रकारे व्यि केली ेाते:
१. सरासरी भौद्दतक ईत्पादन =
=

२. सीमांत भौद्दतक ईत्पादन =
=

अकृती १.६ मध्ये अपण X-ऄक्षावर अदान अद्दण Y-ऄक्षावर ईत्पादन दशथद्दवले अहे.
म्हणून AB हे OB च्या अदान पातळीशी संबंद्दधत ईत्पादन अहे.
आकृती १.६

या स्तरावर APP हे AB/OB या गुणोत्तराने मोजले जाते परंतु अम्हाला माद्दहत अहे की
AB/OB ही कोनाची स्पद्दशथका देखील अहे α जी ईत्पत्ती कायाथवरील द्दबंदू A मधून एक रेषा
काढून काढली जाते. म्हणून APP = tan α . अकृती १.७ मध्ये C द्दबंदू द्दनवडला अहे
कारण tan हा कमाल द्दबंदूवर अहे.
सीमांत भौद्दतक ईत्पादकता (MPP) अकृती १.७ मध्ये मोजली गेली अहे.
आकृती १.७
munotes.in

Page 18

कृषी ईत्पादन अद्दण ग्रामीण बाजाराचे ऄथथशास्त्र
18 जर ऄंतर AB एका अदानाचे एक एकक दशथवत ऄसेल तर सीमांत भौद्दतक ईत्पादकता ही
H E द्दबंदुतून मोजली जाते. येथे सीमांत भौद्दतक ईत्पादकता (MPP) =HE/CE = tan Ɵ
जे C अद्दण H द्दबंदूंमधील ईतार दशथद्दवते. जर अपण ऄसे गृहीत धरले की अदानाची एकके
खूपच लहान अहेत जसे की CH वक्र बरोबरच सीमांत भौद्दतक ईत्पादकता (MPP) हे त्या
द्दबंदूवरील वक्र ईताराचे मूल्य देते.
अकृती १.८ मध्ये व्युत्पन्न सीमांत भौद्दतक ईत्पादकता (MPP) अद्दण सरासरी भौद्दतक
ईत्पादकता (APP) वक्रांसह काढले अहे.
आकृती १.८

 एकूण, सरासरी आणण सीमांत उत्पादनांमधील संबंध:
अकृती १.८ मध्ये ऄसे नमूद केले अहे की जोपयांत एकूण भौद्दतक ईत्पादकता (TPP)
वाढत्या दराने वाढत अहे तोपयांत सीमांत भौद्दतक ईत्पादकता (MPP) देखील वाढत अहे
अद्दण ईत्पादन कायथ वक्र वरच्या द्ददशेने ऄवतल अहे. A द्दबंदूच्या पलीकडे एकूण भौद्दतक
ईत्पादकता (TPP) वाढत अहे. एकूण भौद्दतक ईत्पादकता (TPP) शी सुसंगत ऄसणारी
सीमांत भौद्दतक ईत्पादकता (MPP) कमी होण्यास सुरवात होते. एकूण भौद्दतक ईत्पादकता
(TPP) ने B द्दबंदूवर ईत्पादनाची सवोच्च पातळी गाठली अद्दण याचवेळी सीमांत भौद्दतक
ईत्पादकता (MPP) कमी कमी होत जाउन शून्यावर येते. या द्दबंदूच्या पलीकडे जर बदलते
अदान अणखी वाढवले तर एकूण भौद्दतक ईत्पादकता (TPP) पूणथपणे कमी होइल ज्या
बाबतीत सीमांत भौद्दतक ईत्पादकता (MPP) नकारात्मक होइल.
A द्दबंदू पासून सीमांत भौद्दतक ईत्पादकता (MPP) घसरण्यास सुरुवात होते अद्दण सरासरी
भौद्दतक ईत्पादकता ( APP) वक्राच्या कमाल मूल्याच्या द्दबंदूवर APP वक्र द्दबंदूला छेदते. हे
छेदनद्दबंदू सीमांत भौद्दतक ईत्पादकता (MPP) अद्दण सरासरी भौद्दतक ईत्पादकता ( APP)
ची कमाल द्दबंदूवर समानता दशथवते. munotes.in

Page 19

कृषी ईत्पादनाचे ऄथथशास्त्र संसाधनाचा वापर अद्दण शेतीमधील ऄद्दस्थरता - I
19  उत्पादन कायाथचे तीन टप्पे:
ऄशा प्रकारे सरासरी ईत्पादन अद्दण सीमांत ईत्पादन यांच्यातील संबंध खालीलप्रमाणे तीन
द्दवधानांद्वारे कमी केला जाउ शकतो:
१. सुरुवातीला एकूण भौद्दतक ईत्पादन (TPP) वाढत्या दराने सरासरी वाढते अद्दण
सीमांत ईत्पादने देखील वाढतात परंतु सीमांत ईत्पादन (MP) हे एकूण ईत्पादन
(AP) पेक्षा ऄद्दधक वेगाने वाढते. या भागात ईत्पादन कायथ वरच्या द्ददशेने ऄंतगोल
ऄसते.
२. जेव्हा सरासरी ईत्पादन कमाल मूल्य गाठते अद्दण द्दस्थर ऄसते तेव्हा सीमांत ईत्पादन
त्याच्या बरोबरीचे ऄसते.
३. कमाल मूल्याच्या द्दबंदूपलीकडे सरासरी ईत्पादनात घसरण होउ लागते परंतु सीमांत
ईत्पादन सरासरी ईत्पादनापेक्षा ऄद्दधक वेगाने घसरते.
वरील संबंधांची बेरीे पुढीलप्रमाणे केली ेाते:
• जेव्हा एकूण ईत्पादन (AP) कमाल अद्दण द्दस्थर ऄसतो सीमांत ईत्पादन (MP) हा
एकूण ईत्पादन (AP)च्या बरोबरीचा होतो
• जेव्हा एकूण ईत्पादन (AP) घसरू लागतो तेव्हा सीमांत ईत्पादन (MP) हा एकूण
ईत्पादन (AP) पेक्षा वेगाने कमी होतो.
अकृती १.८ मध्ये याच पद्तीने अदाने अद्दण ईत्पादनामधील संबंध तीन ट््यात
द्दवभागले जाउ शकतात.
 अवथथा १: हे प्रद्दत कामगार वाढत्या ईत्पादनाद्वारे वैद्दशष्ट्यीकृत अहे. दोन कामगार
एका कामगाराच्या दु्पट पेक्षा जास्त ईत्पादन करतात. ईत्पादनाच्या घटकांच्या
ऄद्दवभाज्यतेमुळे वाढत्या प्रमाणात परतावा द्दमळतो, याचा ऄथथ ऄसा होतो की,
यंत्रसामग्री, व्यवस्थापन, द्दवत्त आ. द्दनद्दित अदाने फार लहान अकारात ईपलब्ध
नाहीत. जेव्हा बदलत्या घटकाचा पुरवठा सुरुवातीच्या ट््यात वाढतो तेव्हा वाढीव
परतावा द्दमळतो कारण द्दनद्दित घटक त्यांच्या पूणथ क्षमतेनुसार कायथ करतात.
ऄद्दवभाज्यतेची संकल्पना ऄस्पष्ट मानली जात ऄसल्याने अधुद्दनक ऄथथशास्त्रज्ञांनी
मोजमाप अद्दण द्दवशेषीकरणाच्या अधारे ऄथथव्यवस्थेला वाढत्या परतीचे श्रेय द्ददले
अहे. स्टेज १ मध्ये ईत्पादन कायथ अदानाच्या पातळीपयांत वाढत राहते ज्यावर
सरासरी ईत्पादकता कमाल अहे. या ट््यात द्दकरकोळ ईत्पादकता सरासरी
ईत्पादकतेपेक्षा नेहमीच जास्त राहते. त्याचा नफा वाढवण्यासाठी शेतकरी जोपयांत
सरासरी ईत्पादकता वाढत अहे तोपयांत पररवतथनशील घटक वाढवत राहू शकतो.
 अवथथा २: एकूण ईत्पादन वक्र वाढत अहे परंतु घटत्या दराने वाढत अहे. द्दह
ऄवस्था ऄशा द्दबंदूपयांत चालू राहते जेथे एकूण ईत्पादन जास्तीत जास्त पातळीपयांत
पोहोचते परंतु सीमांत ईत्पादकता शून्य ऄसते. या ऄवस्थेला घटत्या परताव्याची munotes.in

Page 20

कृषी ईत्पादन अद्दण ग्रामीण बाजाराचे ऄथथशास्त्र
20 ऄवस्था म्हणून ओळखले जाते कारण या ट््यात चल अदनांची सरासरी अद्दण
सीमांत ईत्पादने सतत घसरत ऄसतात.
 अवथथा ३: एकूण ईत्पादनात घट होत अहे. या ऄवस्थेत शेतकर्याला जास्त खचथ
करावा लागतो कारण तो बदलत्या घटकाचा ऄद्दधक वापर करत ऄसतो परंतु त्याच
बरोबर कमी ईत्पादन घेत ऄसतो.
जो शेतकरी नफा वाढद्दवण्याशी संबंद्दधत अहे त्याला वरीलपैकी पद्दहले अद्दण द्दतसरे दोन
ट्पे ऄताद्दकथक वाटतील. ऄवस्था १ मध्ये शेतकर्याला वाढत्या ईत्पन्नाचा सामना करावा
लागत ऄसला तरीही शेतकरी फि ऄवस्था २ मध्ये ईत्पादन बंद करून अपला नफा
वाढवू शकतो ज्यामध्ये एकूण ईत्पादन ऄजूनही वाढत अहे. शेतकर्याने पद्दहल्या ट््यात
जास्तीत जास्त नफ्यासाठी ईत्पादन करणे ऄताद्दकथक अहे.
ऄवस्था ३ ऄशीच तकथहीन अहे. या ट््यात शेतकर्याला जास्त खचथ करावा लागतो
कारण तो ऄद्दधक बदलते घटक वापरत अहे परंतु त्याच वेळी त्याला कमी परतावा द्दमळत
अहे कारण बदलत्या अदानाच्या प्रत्येक ऄद्दतररि नगसंख्येमुळे एकूण ईत्पादनात घट
होते.
ऄशा प्रकारे ऄसा द्दनष्कषथ द्दनघतो की, शेतकर्याला जास्तीत जास्त नफा द्दमळवून
देण्यासाठी संसाधनाच्या वापराची पातळी ऄवस्था २ मध्ये ईद्भवते. घटक खचथ अद्दण
ईत्पादन द्दकंमत द्दवचारात न घेता अदानाच्या द्दवद्दनयोगाची द्दनवडलेली पातळी जास्तीत
जास्त सरासरी भौद्दतक ईत्पादकता ( MPP) अद्दण शून्य सीमांत भौद्दतक ईत्पादकता
(MPP) मधील श्रेणीमध्ये ऄसावी.
लहान शेतकरी ज्याच्याकडे मयाथद्ददत द्दनधी अहे अद्दण त्याचा पररणाम म्हणून भांडवलावर
वाढत्या परताव्याच्या श्रेणीत काम करू शकतो तो मात्र ऄताद्दकथक ईत्पादक नाही. येथील
मध्यवती समस्या ऄज्ञानापेक्षा भांडवली मयाथदांची अहे. लहान शेतकरी बहुतेक वेळा केवळ
पद्दहल्या ट््यात ईत्पादन द्दटकवून ठेवू शकतो, जर त्याने ईत्पादन करायचे ऄसेल तर
त्याच्याकडे दुसर्या ऄवस्थेपयांत ईत्पादन वाढवण्यासाठी पुरेसे संसाधने नसतात.
II. घटक - घटक संबंध:
ईत्पादन प्रद्दक्रयेत ईत्पादनाचे घटक सामान्यतः एकमेकांना बदलतात. गुरांच्या अहाराच्या
बाबतीत बालीला मक्याचा पयाथय द्ददला जाउ शकतो. त्याचप्रमाणे मोलमजुरी अद्दण
कौटुंद्दबक कामगार यांच्यात बदली होउ शकते. हे प्रद्दतस्थापन केवळ समान घटकांमध्येच
नाही तर द्दभन्न घटकांमध्ये देखील घडते. मद्दशन हा मजुराचा पयाथय अहे हे अपल्याला
चांगलेच माहीत अहे अद्दण मजुरांच्या कमतरतेने त्रस्त ऄसलेल्या ऄनेक देशांमध्ये ऄशा
प्रकारची बदली झाली अहे.
 सम उत्पादन वि ( ISO-quan ts Analysis):
दोन चल ऄसलेले ईत्पादन घटक जे ऄल्प कालावधीत एकमेकांसाठी बदलण्यायोग्य अहेत
ते सम ईत्पादन वक्राच्या अधारे दशथद्दवले जाउ शकतात. सम ईत्पादन वक्रावरील सवथ munotes.in

Page 21

कृषी ईत्पादनाचे ऄथथशास्त्र संसाधनाचा वापर अद्दण शेतीमधील ऄद्दस्थरता - I
21 दोन द्दबंदू ईत्पादन घटकांचे (ईदा.श्रम व भांडवल) ऄसे वेगवेगळे संयोग दशथद्दवतात द्दक,
त्यातील प्रत्येक संयोगापासून ईत्पादकाला ईत्पाद्ददत करता येणारे ईत्पादन पररमाण
एकसमान ऄसतात. ऄशा ईत्पादन घटकांच्या वेगवेगळ्या समईत्पादन वक्राच्या व्यापक
संयोगास अकृतीवर दाखद्दवणार्या वक्रास सम ईत्पादन वक्र म्हणतात.
Q0 = f(X₁X₂)
जेथे Q° हे पॅरामीटर अहे. X₁ अद्दण X₂ च्या सवथ संयोगांचे स्थान जे वरील समीकरणाचे
समाधान करतात ते सम ईत्पादन वक्र तयार करतात.
समजा शेतकरी श्रम अद्दण भांडवल या दोन घटकांच्या खालीलपैकी कोणतेही एक पयाथयी
द्दमश्रण वापरून ५० द्दक्वंटल गव्हाचे ईत्पादन देउ शकतो.
तिा िमांक २
सम उत्पादन वि पिक श्रम भांडवल उत्पादन (गहू) १ +१० ५० द्दक्वन्टल २ +७ ५० द्दक्वन्टल ३ +५ ५० द्दक्वन्टल ४ +४ ५० द्दक्वन्टल
सम ईत्पादन वक्र हे कागदावर काढले ऄसता अकृती १.९ मध्ये दशथद्दवल्याप्रमाणे समान
ईत्पादन वक्र द्दमळेल. X-ऄक्षावर श्रमाची रक्कम अद्दण Y-ऄक्षावर भांडवलाची रक्कम
दशथद्दवली अहे. AB हा सम ईत्पादन वक्र अहे जो ५० द्दक्वंटल गहू तयार करू शकणारे
सवथ पयाथयी संयोजन दशथद्दवतो.
आकृती १.९
सम उत्पादन वि
munotes.in

Page 22

कृषी ईत्पादन अद्दण ग्रामीण बाजाराचे ऄथथशास्त्र
22 अकृती १.९ मध्ये, वक्र द्दबंदू 'a' दशथद्दवतो की ५० द्दक्वंटल गहू 'C' भांडवल अद्दण 'L' एकक
श्रमाने तयार केला जाउ शकतो. द्दबंदू 'b' दाखवतो की समान ईत्पादन C₂ भांडवल अद्दण
L एकक श्रमांसह तयार केले जाते. अकृती १.१० मध्ये एक सम ईत्पादन नकाशा द्दचद्दत्रत
करण्यात अला अहे जो चार समान ईत्पादन वक्रांचा संच दशथद्दवतो जो ऄनुक्रमे ५०
युद्दनट्स, १०० युद्दनट्स, १५० युद्दनट्स, अद्दण २०० युद्दनट्स गव्हाच्या ईत्पादनाचे
प्रद्दतद्दनद्दधत्व करतो.
आकृती १.१०
सम उत्पादन नकाशा

सम ईत्पादन वक्राचा अकार दोन अदानांच्या प्रद्दतस्थापनेच्या मयाथदेवर ऄवलंबून ऄसतो.
जर दोन अदाने पररपूणथ पयाथय ऄसतील तर सम ईत्पादन वक्राचा अकार एक सरळ रेषा
ऄसेल जर ते चांगले पयाथय ऄसतील तर सम ईत्पादन वक्र हा द्दकंद्दचत वक्र ऄसेल अद्दण
मूळ बद्दहवथक्र ऄसेल जर घटक कमी पयाथयी ऄसतील तर सम ईत्पादन वक्रामध्ये तीव्र
वक्रता ऄसते. जर दोन अदान घटक एका द्दनद्दित प्रमाणात वापरायचे ऄसतील, म्हणजे ते
पूणथपणे न बदलता येण्याजोगे अहेत, तर अकृती १.११ मध्ये दशथद्दवल्याप्रमाणे काटकोन
अहेत. (a), (b), (c), अद्दण (d) ऄनुक्रमे...
आकृती १.११
munotes.in

Page 23

कृषी ईत्पादनाचे ऄथथशास्त्र संसाधनाचा वापर अद्दण शेतीमधील ऄद्दस्थरता - I
23

अशा प्रकारे अशा संय ेन आदानांच्या तीन णवथतृत श्रेणी आहेत:
१. अदानांचे द्दस्थर प्रमाण संयोजन
२. प्रद्दतस्थापनाचा द्दस्थ र दर
३. बदलण्याचे वेगवेगळे दर
१) णनणित प्रमाण संय ेन:
ईत्पादनाच्या सवथ स्तरांवर अदाने द्दनद्दित प्रमाणात द्दमसळल्या गेल्यासच काही ईत्पादने
तयार केली जातात. अकृती १.१२ मध्ये दशथद्दवल्याप्रमाणे द्दनद्दित गुणांक ऄंतगथत ईत्पादन
समोच्च प्रकार अहे.
समोच्च LS वक्राद्वारे दशथद्दवलेल्या ईत्पादनाची मात्रा तयार करण्यासाठी संसाधनांचे फि
एक संयोजन अहे. १०० युद्दनट्सच्या ईत्पादनासाठी संसाधन X2 अद्दण संसाधन X₁ चे
OM आतके अदान अद्दण OK आतके X2 अदान अवश्यक अहे. जर X₂ OL पयांत
वाढवला तर X ला OM वर द्दस्थर ठेवल्यास ईत्पादन १०० वर राहते. म्हणून X1 अद्दण
X₂ हे दोन्ही मयाथद्ददत घटक अहेत कारण ईत्पादन दोन्हीपैकी एकाच्या आअदानाद्वारे
मयाथद्ददत अहे.
आकृती १.१२
आदानाच्या प्रणतथथापनाचा णथथर दर
munotes.in

Page 24

कृषी ईत्पादन अद्दण ग्रामीण बाजाराचे ऄथथशास्त्र
24 २) प्रणतथथापनाचा णथथर दर:
ईत्पादनाची पातळी द्दकंवा घटक ज्या प्रमाणात एकत्र केले जातात त्या प्रमाणात पवाथ न
करता पूणथपणे बदलण्यायोग्य घटक एकमेकांना द्दस्थर दराने बदलतात. ईदा. कौटुंद्दबक
अद्दण भाड्याने घेतलेल्या मजुरांनी घरी द्दपकवलेले अद्दण खरेदी केलेले धान्य अद्दण काही
द्दबयाणे द्दकंवा खतांचे दोन द्दभन्न ब्रँड जे मुळात एकसारखे अहेत. दोन अदाने जे द्दस्थर
दराने बदलतात ते अकृती १.१३ मध्ये दशथद्दवले अहेत.
अकृती १.१३ मध्ये, घटक प्रद्दतस्थापन दर द्दस्थर ऄसतात कारण जेव्हा ईत्पादन एका
स्तरावर द्दस्थर ठेवले जाते तेव्हा X1 मधील एक युद्दनट नेहमी X₂ मध्ये एक युद्दनट कमी
होते. द्दस्थर प्रद्दतस्थापन दर तिा क्रमांक. ३ मध्ये द्ददलेल्या ईदाहरणामध्ये स्पष्ट केले जाते.
आकृती १.१३
पयाथयी आदाने व णथथर दर

तिा ि. ३
सम उत्पादन प्रणतथथापनाचा णथथर दर X1 X2 ∆X1 ∆X2
(MRS) १ ० ५० २ ५ ४० ५ १० २ ३ १० ३० ५ १० २ ४ १५ २० ५ १० २ ५ २० १० ५ १० २ ६ २५ ० ५ १० २
तिा क्र. ३ मध्ये, प्रद्दतस्थापन गुणोत्तर दोन घटकांच्या सवथ संयोजनांमध्ये द्दस्थर अहे.
द्दस्थर दराने प्रद्दतस्थापन हे मात्र 'घटक - घटक' संबंधांमधील एक टोक अहे. munotes.in

Page 25

कृषी ईत्पादनाचे ऄथथशास्त्र संसाधनाचा वापर अद्दण शेतीमधील ऄद्दस्थरता - I
25 ३. प्रणतथथापन दर (बदलाचा दर):
अदानांच्या एकत्रीकरणात घटक कमी दराने एकमेकांना बदलतात कारण ईत्पादनाचे घटक
एकमेकांसाठी ऄपूणथ पयाथय ऄसतात. एका घटकाचे दुसर्या घटकाशी ईत्पादन पातळी
कायम ठेउन ज्या दराने प्रद्दतस्थापन करता येते तो दर म्हणजेच तांद्दत्रक प्रद्दतस्थापनेचा
सीमांत दर होय. हा दर सम-ईत्पादन वक्राच्या सहाय्याने दशथद्दवला जातो.
आकृती १.१४
प्रणतथथा पनेच्या घटत्या दराचे उदाहरण

 सम उत्पादन विाचे चे गुणधमथ:
१. समउत्पा दन वि ऋणात्मक उताराचा असत : सम ईत्पादन वक्र हे डावीकडून
ईजवीकडे खाली ईतरत जातात. जर खाली ईतरत नसतील तर हे वक्र समान
ईत्पादनाची मात्रा दाखवू शकणार नाहीत. समान ईत्पादनाची मात्रा दाखद्दवण्यासाठी
एका ईत्पादक घटकांची राशी कमी होणे अवश्यक अहे. ही राशी कमी होत नसेल तर
समान ईत्पादन द्दनमाथण न होता ईत्पादनात फरक होतो. सम ईत्पादन वक्र हे नेहमी
वरून खाली येणारे ऊणात्मक ईताराचे ऄसतात.
२. सम उत्पादन वि उगम णबंदूकडे बणहगोल असतात: सम ईत्पादन वक्र काढत
ऄसताना घटकांच्या घटता सीमांत पयाथयतेचा दर गृहीत धरलेला ऄसतो. घटत्या
सीमांत तांद्दत्रक पयाथयता दराचे गृहीत पूणथ करावयाचे ऄसेल तर ईत्पादन वक्राचा
ईतार हा फि ऊणात्मक ऄसून चालणार नाही तर ईत्पादन वक्र हे ईगम द्दबंदूकडे
बद्दहगोल ऄसले पाद्दहजेत. जर सम ईत्पादन वक्र रेषा ऄसतील तर ईत्पादन घटकांचा
सीमांत पयाथयतेचा दर समान राहील म्हणजेच ईत्पादन घटक एकमेकांचे पयाथय
नसतात म्हणून सरळ रेषात्मकतस सम ईत्पादन वक्र द्दमळू शकणार नाही तसेच ईगम
द्दबंदूकडे ऄंतवथक्र ऄसल्यास घटकांच्या सीमांतपयाथतता दर हा वाढत्या स्वरूपाचा
राहील. वाढत्या स्वरूपाचा सीमांत पयाथयतेचा दर हा ऄशक्य अहे कारण एखाद्या munotes.in

Page 26

कृषी ईत्पादन अद्दण ग्रामीण बाजाराचे ऄथथशास्त्र
26 घटकाचे प्रमाण कमी होत ऄसते तेंव्हा त्याचे महत्त्व ईत्पादनात कमी होणे ऄशक्य
अहे. म्हणून संपादन वक्र हे ईगम द्दबंदूकडे बद्दहगोल अकार ऄसतात.
३. वरच्या पातळीवरील सम उत्पादन वि हे उत्पादनाचे ेाथतीत ेाथत पररमाण
दशथणवतात: वरच्या बाजूस ऄसलेले सम ईत्पादन वक्र हे डाव्या बाजूस ऄसलेल्या
सम ईत्पादन वक्रापेक्षा जास्त ईत्पादन दशथद्दवतात तसेच खालच्या पातळीवरील वक्र
वरच्या पातळीवरील वक्रापेक्षा कमी ईत्पादन दशथद्दवतात.
४. सम उत्पादन वि पर थपरांना भेटत नाहीत अथवा क्षेदतही नाहीत: कोणतेही दोन
समूह ईत्पादन वक्र हे एकमेकांना भेटत नाहीत द्दकंवा ते परस्परांना छेदतही नाहीत.
कारण ऄशी पररद्दस्थती झाल्यास सम ईत्पादन वक्राचे द्दनष्कषथ चुकीचे द्दनघतील.
५. सम उत्पादन वि एकमेकास समांतर असतात असे नाही: सम ईत्पादन वक्र सम
ईत्पादन सारणीवरील ईत्पादनाचे द्दनराळे संयोग दशथद्दवतात. हे संयुि दशथद्दवत
ऄसतात. प्रत्येक वेळी ऄसलेल्या घटकांचा सीमांत प्रद्दतस्थापन दर द्दवचारात घेतलेला
ऄसतो. हा दर सवथ दरांच्या बाबतीत समान ऄंतराने बदलत नसल्याने ईत्पादन वक्र
एकमेकांना समांतर होउ शकत नाहीत.
६. द न सम उत्पादन विांच्या दरम्यान अनेक सम उत्पादन वि असू शकतात: दोन
सम ईत्पादन वक्र हे जर ईत्पादनाच्या दोन द्दवद्दशष्ट मात्रा दशथद्दवत ऄसतील तर
दोघांमध्ये ऄसलेल्या जागेत या दोन ईत्पादन राशीमधील ऄसलेल्या ऄनेक राशी
दशथद्दवल्या जाउ शकतात. यामुळे या दोन वक्रांच्या मध्ये ऄनेक वक्र ऄसू शकतात.
ईदा. पद्दहला वक्र १०० मात्रा ईत्पादन दशथवतो तर दुसरा वक्र २०० मात्रा ईत्पादन
पातळी दशथद्दवतो. परंतु या दोन वाक्यांचा मध्ये १२५ ते १७५ मात्रा दशथद्दवणारे वक्र
काढले जाउ शकतात.
III. उत्पादन - उत्पादन संबंध:
अ. द्दतसर् या ईत्पादन द्दनणथयामध्ये ‘ईत्पादन-ईत्पादन’ संबंधांचा समावेश ऄसतो जो
ईपलब्ध द्दनद्दवष्ांच्या साठ्यातून कोणती द्दपके द्दकंवा पशुधन तयार करावे यासंबंधीचे
द्दनणथय ऄसतात. माती अद्दण हवामानाची पररद्दस्थती अद्दण शेतकर्याच्या द्दवल्हेवाटीवर
ऄसलेल्या संसाधनांची संख्या लक्षात घेउन त्याच्या धारण केलेल्या जद्दमनीबाबत
ईभ्या केलेल्या सवथ ईत्पादनांची यादी तयार केली जाते.
ब. मूलभूत संबंध: एकमेकांशी द्दवद्दवध संबंध ऄसलेली शेती ईत्पादने. हे मूलभूत
ईत्पादन-संबंध संयुि ईत्पादने पूरक, पूरक अद्दण स्पधाथत्मक ईत्पादने ऄसतात.
क. संयुि ईत्पादने एकाच ईत्पादन प्रद्दक्रयेद्वारे तयार केली जातात. ईत्पादनांपैकी एक
ईत्पादन एकट्याने तयार केले जाउ शकत नाही परंतु एक द्दकंवा ऄद्दधक ईत्पादनांसह
ऄसणे अवश्यक अहे. सवथ कृषी ईत्पादने बहुतेक संयुि गोदी अहेत. ईदाहरणाथथ गहू
अद्दण पेंढा, मटण अद्दण लोकर , कॉनथ अद्दण ऍक्स हॉग्स अद्दण खत एकद्दत्रतपणे तयार
केले जातात हेच संयुि ईत्पादन समजले जाते.
ड. अकृतीमध्ये १.१५ रेखाद्दचत्र दशथद्दवले अहे. munotes.in

Page 27

कृषी ईत्पादनाचे ऄथथशास्त्र संसाधनाचा वापर अद्दण शेतीमधील ऄद्दस्थरता - I
27 आकृती १.१५
संयुि उत्पादनांसाठी उत्पादन शक्यता

इ. ऄल्प कालावधीच्या द्दवश्लेषणासाठी, संयुि ईत्पादनांना एकच ईत्पादन मानले जाते.
परंतु एका ईत्पादनाची द्दकंमत दुसर् या ईत्पादनापेक्षा जास्त ऄसल्यास दीघथकालीन
समायोजन संयोजनात केले जाते.
ई. पूरक उपिम: दोन ईत्पादने तांद्दत्रकदृष्ट्या एकमेकांना पूरक ऄसतात जेव्हा एकाच्या
ईत्पादनामध्ये वाढ होते ज्यामध्ये संसाधनांची रक्कम द्दस्थर ऄसते तेव्हा दुसर्याच्या
ईत्पादनात वाढ होते.
आकृती १.१६
उत्पादन शक्यता विामधील पूरक संबंध

ईत्पादन शक्यता वक्र पूरक संबंध दशथद्दवत अहे.
अकृती १.१६ मध्ये पूरकतेची श्रेणी द्दबंदू P पासून H पयांत अद्दण द्दबंदू K ते L पयांत
अहे. दोन ईपक्रम कधीही दोन्हीच्या सवथ संभाव्य संयोजनांमध्ये पूरक नाहीत. पूरक नाते
नेहमीच स्पधेला मागथ देते. munotes.in

Page 28

कृषी ईत्पादन अद्दण ग्रामीण बाजाराचे ऄथथशास्त्र
28 पूरक संबंध:
हा संबंध तेव्हा ऄद्दस्तत्वात ऄसतो जेव्हा संसाधनांसह एका ईत्पादनाचे सतत ईत्पादन
दुसर् या ईत्पादनात नफा द्दकंवा त्याग न करता वाढवता येते. ईदा. लहान कुक्कुटपालन
व्यवसाय हा आतर ऄनेक ईद्योगांना ओईकथ अहे. ऄंडी, मासे द्दवक्री, खत द्दवक्री, खाद्य खरेदी
आ. ऄनेक शेती क्षेत्रांमध्ये दुग्धव्यवसाय हा ऄधथ पूरक ईपक्रम अहे. अकृती. १.१७ पूरक
ईद्योगातील संबंध दशथद्दवते.
आकृती. १.१७
उत्पादन शक्यता वि आणण पूरक उपिमांची श्रेणी

उ. थपधाथत्मक संबंध:
प्रद्दतस्पधी ईत्पादने ऄशी अहेत जी शेतकर्यांच्या संसाधनांचा वापर करण्यासाठी स्पधाथ
करतात. शेतकर् यांच्या मयाथद्ददत संसाधनांसह सवथ पीक अद्दण पशुधन ईद्योग कधीतरी
स्पधाथत्मक बनतात. दोन प्रद्दतस्पधी ईत्पादनांसह एकापेक्षा ऄद्दधक ईत्पादन करण्यासाठी
संसाधनांचा वापर केल्यास दुसर् या ईत्पादनाच्या प्रमाणात त्याग करणे अवश्यक अहे.
जेव्हा दोन ईत्पादने स्पधाथत्मक ऄसतात तेव्हा ते द्दस्थर दराने द्दकंवा वाढत्या दराने बदलू
शकतात.
१.५. आदाने आणण उत्पादन प्रणतथथापनाचे अथथशास्त्र तांणिक प्रणत थथापनाचा सीमांत दर:
समईत्पादन वक्र त्या सवथ संयोजनांचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व करते जे समान पातळीचे ईत्पादन तयार
करण्यास सक्षम अहेत. ईत्पादन घटकांमधील बदली क्षमता मयाथद्ददत अहे अद्दण एक
घटक कमी ऄसताना द्ददलेला ईत्पादन तयार करण्यासाठी, ईत्पादन पातळी समान
ठेवण्यासाठी आतर घटकांचा जास्त प्रमाणात वापर केला जातो. समईत्पादन वक्र त्याच्या
खालच्या भागातून काढले अहेत ते ही वस्तुद्दस्थती दशथवण्यासाठी की, जेव्हा एका घटकाचा
कमी वापर केला जातो तेव्हा आतर घटकांचा त्याच्याशी संबंध जोडला जातो. द्दकंबहुना एका munotes.in

Page 29

कृषी ईत्पादनाचे ऄथथशास्त्र संसाधनाचा वापर अद्दण शेतीमधील ऄद्दस्थरता - I
29 घटकासाठी दुस-या घटकाची प्रद्दतस्था पना करणे केवळ ऄद्दधक कठीण होणार नाही कारण
ते पुढे ढकलले जाते अद्दण सामान्यत: त्याला एक पररपूणथ मयाथदा ऄसते ज्याच्या पलीकडे
पुढील प्रद्दतस्थापन ऄशक्य होते. या ट््यावर समईत्पादन वक्र एका ऄक्षाच्या समांतर
बनते जे या द्दबंदूच्या पलीकडे एका घटकाच्या वाढीव वापरामुळे ईत्पादनामध्ये ऄद्दजबात
वाढ होणार नाही , जरी दुसर् या घटकाचे प्रमाण ऄद्दधक द्दभन्न नसले तरी ते द्दस्थर ठेवले
जाते. म्हणून ज्या द्दबंदूंमध्ये समईत्पादन वक्र ऄक्षाला समांतर होतात ते द्दबंदू ज्या मयाथदेच्या
अत बदलणे शक्य अहे ते दशथद्दवते. जर ते सवथ द्दबंदू ज्यांच्या पलीकडे समईत्पादन वक्र
पररमाण ऄक्षांना समांतर होतात ते सवथ द्दबंदू एकत्र जोडले गेले तर अपल्याला ररज रेषा
द्दमळतात जे दशथद्दवते की, त्यांच्यामध्ये अद्दथथकदृष्ट्या व्यवहायथ एकके अहेत. अकृती १.१८
मध्ये दशथद्दवल्याप्रमाणे ५०, १००, २०० युद्दनट गव्हासाठी भांडवल अद्दण श्रम वापरले
जातात.
आकृती १.१८

ररज रेषांच्या मध्ये, समईत्पादन वक्र भांडवल अद्दण श्रम यांचे वेगवेगळे संयोजन दशथद्दवतात
जे ईत्पादनाचे द्ददलेले स्तर तयार करू शकतात. ररज रेषांमध् ये समईत्पादन वक्राचा ईतार
ईत्पादनाचे प्रमाण न बदलता एक घटक दुसर् यासाठी बदलता येउ शकतो ते दर दशथद्दवतो.
ईत्पादनाचे प्रमाण न बदलता गव्हाच्या ईत्पादनात भांडवलाच्या बदल्यात मजुरांचा दर ज्या
दराने तांद्दत्रक प्रद्दतस्थापनाचा सीमांत दर म्हणून ओळखला जातो. घटक L अद्दण C मधील
MTS L,K तांद्दत्रक प्रद्दतस्थापनाचा सीमांत दर ईत्पादनाचे प्रमाण न बदलता A च्या
ईत्पादनामध्ये L साठी K ला बदलता येइल ऄसा दर व्यि करतो. अकृती १.१९ मध्ये
दशथद्दवल्याप्रमाणे G ते H पयांतच्या सम ईत्पादन वक्रावर एक लहान हालचाल होते.


munotes.in

Page 30

कृषी ईत्पादन अद्दण ग्रामीण बाजाराचे ऄथथशास्त्र
30 आकृती १.१९

या हालचालीमध्ये ईत्पादनामध्ये कोणताही बदल न करता थोड्या प्रमाणात Y म्हणजे ∆Y
घटक X म्हणजे ∆X च्या थोड्या प्रमाणात बदलले गेले अहे. द्दबंदू G वर सम ईत्पादन वक्र
PP चा ईतार म्हणून ∆Y/ ∆X समान अहे. त्या द्दबंदूपासून सम ईत्पादन वक्रावर
काढलेल्या स्पद्दशथकेच्या ईतारावरून एका द्दबंदूवर सम ईत्पादन वक्राचा ईतार देखील
ओळखता येतो. अकृती १.२० मध्ये, TT1 ही सम ईत्पादन वक्र PP₁ वर द्दबंदू G वर
काढलेली स्पद्दशथका अहे.
नकारात्मक ईतार तांद्दत्रक प्रद्दतस्थापनाचा दर पररभाद्दषत करतो जेणेकरून:
आकृती १.२०
आदानांचे कमीत कमी णकमतीचे संय ेन

स्पद्दशथका TT1 चा ईतार OT/OT ₁ द्वारे द्ददला जातो. म्हणून द्दबंदू G वर तांद्दत्रक
प्रद्दतस्थापन दर OT/QT ₁ च्या बरोबरीचा अहे. कारण घटक रचना बदलून ईत्पादन सम
प्रमाणात समान राहते. कारण Y घटकामध्ये थोड्या प्रमाणात घट झाल्यामुळे भौद्दतक
ईत्पादनातील नुकसान X फॅक्टरमधील लहान वाढीमुळे भौद्दतक ईत्पादनातील
नफ्याआतकेच ऄसेल. munotes.in

Page 31

कृषी ईत्पादनाचे ऄथथशास्त्र संसाधनाचा वापर अद्दण शेतीमधील ऄद्दस्थरता - I
31 त्यानुसार, ईत्पादनाम नुकसान = अदानांम फायदा
∆Y.MPY = ∆X. MPx
जेथे, MPy अद्दण MPx ऄनुक्रमे Y अद्दण X ची सीमांत भौद्दतक ईत्पादने अहेत.
=

= तांद्दत्रक प्रद्दतस्थापनाचा सीमांत दर.
MRTS xy =

हे सूद्दचत करते की, तांद्दत्रक प्रद्दतस्थापनाचा सीमांत दर देखील सीमांत भौद्दतक
ईत्पादनांच्या दोन घटकांच्या गुणोत्तराच्या समान अहे.
सम उत्पा दन खचथ रेषा:
ईत्पादकाला मयाथद्ददत मुद्दिक भांडवलाच्या सहाय्याने प्राप्त करता येणारे दोन घटकांचे
(भांडवल अद्दण श्रम) सवथ संयोग दशथद्दवणार्या रेषेला सम ईत्पादन रेषा म्हणतात.
समईत्पादन रेषा म्हणजे ऄशी रेषा द्दक, द्दजच्या वरील प्रत्येक द्दबंदू दोन ईत्पादन घटकांचे
(ईदा. श्रम अद्दण भांडवल) ऄसे संयोग दशथद्दवतो द्दक, ज्यासाठी ईत्पादकाला येणारा
ईत्पादन खचथ समान ऄसतो.
ईत्पादनाच्या घटकांचा कमीत कमी खचाथचा समन्वय साधण्यासाठी शेतकर्याला या
घटकांच्या द्दकंमती माद्दहत ऄसणे अवश्यक अहे. घटकांच्या द्दकंमती समईत्पादन खचथ
रेषेद्वारे दशथद्दवल्या जातात. समईत्पादन खचथ रेषा श्रम अद्दण भांडवलाचे द्दवद्दवध संयोजन
दशथद्दवते जे ईद्योग द्ददलेल्या घटक द्दकमतींवर द्ददलेल्या रकमेसाठी खरेदी करू शकते. सम
ईत्पादन (द्दकंमत रेषा) दोन्ही घटकांच्या दोन्ही घटकांच्या संयोजनाचे प्रमाण दशथवते जे
द्ददलेल्या द्दकंमतीसाठी खरेदी केले जाउ शकते. हे अकृती १.२१ मध्ये स्पष्ट केले अहे.
आकृती १.२१
सम उत्पादन खचथ रेषा
munotes.in

Page 32

कृषी ईत्पादन अद्दण ग्रामीण बाजाराचे ऄथथशास्त्र
32 अकृती १.२१ मध्ये, रेषा AB ही समईत्पादन खचथ रेषा अहे. समईत्पादन खचथ रेषा हे
दशथद्दवते की, ईत्पादक OA भांडवल द्दकंवा OB श्रमाची रक्कम द्दकंवा AB रेषेसह श्रम अद्दण
भांडवल यांचे काही संयोजन भाड्याने घेतो. ऄशाप्रकारे सम ईत्पादन खचथ रेषा ही श्रम
अद्दण भांडवलाच्या त्या सवथ संयोजनांचे स्थान अहे ज्यात श्रम अद्दण भांडवल यांच्या
द्दकंमती लक्षात घेउन द्ददलेल्या रकमेसाठी खरेदी करता येते. समईत्पादन खचथ रेषेचा ईतार
हा सम ईत्पादन खचथ रेषेच्या ईताराच्या घटक द्दकमतींच्या गुणोत्तरासारखा अहे.
=

जेथे, PL ही श्रमाची द्दकंमत अहे अद्दण PK ही भांडवलाची द्दकंमत अहे.
वेगवेगळ्या रकमेसाठी तत्सम सम ईत्पादन खचथ रेषा काढल्या जाउ शकतात. जर घटकांवर
खचथ करावयाचा पैसा वाढला तर सम ईत्पादन खचथ रेषा ईजवीकडे सरकते अद्दण हे सूद्दचत
करते की, द्ददलेल्या घटक द्दकंमतींसह ईद्योजक ऄद्दधक घटक खरेदी करू शकतो. ऄशा
प्रकारे अकृती १.२१ प्रमाणे AB, A 1 B₁ अद्दण A₂B2 या सम ईत्पादन खचथ रेषांचे एक
संच अहे अद्दण ते सवथ एकमेकांशी समांतर अहेत. कारण घटकांच्या द्दकंमती सवथ ठीकाणी
समान ऄसल्याचे गृद्दहत धरले जाते. अरंभद्दबंदूजवळ सम ईत्पादन खचथ रेषा एकूण खचथ
(पररव्यय) कमी दशथद्दवतात.
१. खचथ कमी करण्यासाठी इष्टतम आदानांचे संय ेन:
यात ईत्पादकाने द्दकमान खचाथसह द्ददलेले ईत्पादन तयार करावे लागेल. हे अकृती १.२२
मध्ये स्पष्ट केले अहे.
आकृती १.२२
खचथ कमी करण्यासाठी इष्टतम आदानांचे संय ेन
munotes.in

Page 33

कृषी ईत्पादनाचे ऄथथशास्त्र संसाधनाचा वापर अद्दण शेतीमधील ऄद्दस्थरता - I
33 समईत्पादन वक्र Q ईत्पादनासाठी आद्दच्छत स्तर दशथवते. AB, A 1B1 अद्दण A₂ B₂
समईत्पादन खचथ रेषांचे एक संच अहे. समईत्पादन खचथ रेषा समांतर अहेत कारण घटक
द्दकंमती द्दस्थर ऄसल्याचे गृद्दहत धरले अहे.
ईत्पादक 'e' द्दबंदूवर द्दतची द्दकंमत कमी करते द्दजथे सम ईत्पादन वक्र Q समईत्पादन खचथ
रेषेला A1B₁ ला स्पद्दशथका अहे. आष्टतम संयोजन घटक OK अद्दण OL या समईत्पादन
खचथ रेषेचे आष्टतम संयोजन 'e' द्दबंदूवर घडते जेथे द्ददलेले ईत्पादन कमीत कमी खचाथत तयार
केले जाउ शकते. e च्या खाली ऄसलेले द्दबंदू आष्ट अहेत (खचाथच्या दृष्टीने) पण ईत्पादन Q
साठी योग्य नाही. ‘e’ वरील द्दबंदू जास्त सम ईत्पादन खचथ रेषेवर अहेत अद्दण ते जास्त
खचथ दाखवतात. म्हणून द्दबंदू e हा कमीत कमी खचाथचा द्दबंदू अहे अद्दण तो कमाल ईत्पादन
Q ईत्पादनासाठी घटकांचा ईतरता खचथ संयोजन अहे. तो भांडवलाच्या योग्य रकमेने
अद्दण श्रमाच्या OL रकमेद्वारे तयार केला जातो.
द्दबंदू e वर ऄसलेल्या स्पद्दशथकेच्या द्दबंदूवर सम ईत्पादन खचथ रेषेचा ईतार सम ईत्पादन
खचथ वक्राच्या ईताराआतका ऄसतो. समतोल राखण्यासाठी ही पद्दहली ऄट अहे. दुसरी ऄट
ऄशी अहे की सम ईत्पादन खचथ वक्राच्या ईताराचे प्रमाण समतोल द्दबंदूवर ईत्पत्तीपयांत
बद्दहगोल ऄसावे. ऄशा प्रकारे द्दबंदू e वर दोन घटकांच्या द्दकरकोळ ईत्पादनाचे गुणोत्तर
त्यांच्या घटक द्दकमतींच्या गुणोत्तरासारखे अहे -
द्दबंदू E=
= सम ईत्पादन वक्राचा ईतार
२. ेाथतीत ेाथत उत्पादनासाठी पयाथप्त आदान संय ग:
ईत्पादकाची समतोल द्दस्थती वरीलप्रमाणेच अहे, म्हणजे समईत्पादन खचथ रेषा सवाथद्दधक
संभाव्य सम ईत्पादन पररमाणापयांत स्पद्दशथका ऄसावी अद्दण सम ईत्पादन पररमाण
बद्दहगोल ऄसणे अवश्यक अहे. मात्र, सध्याची समस्या वैचाररकदृष्ट्या वेगळी अहे. यात
ईत्पादकाला द्ददलेल्या द्दकंमतीसाठी त्याचे ईत्पादन जास्तीत जास्त वाढवावे लागेल. हे
अकृती १.२३ मध्ये स्पष्ट केले अहे.
आकृती १.२३
munotes.in

Page 34

कृषी ईत्पादन अद्दण ग्रामीण बाजाराचे ऄथथशास्त्र
34 ईत्पादकाची द्दकंमत मयाथदा सम ईत्पादन खचथ रेषा AB द्वारे द्ददली जाते. ईत्पादक ईत्पादन
करू शकणारी कमाल पातळी Q₂ अहे कारण 'e' द्दबंदू सम ईत्पादन वक्र Q₂ वर अहे. द्दबंदू
'e' हा समतोल द्दबंदू अहे कारण या द्दबंदूवर सम ईत्पादन रेषा AB ही सम ईत्पादन रेषा Q₂
ला स्पद्दशथका अहे. सम ईत्पादन खचथ रेषेवरील आतर द्दबंदू म्हणजे S अद्दण T कमी सम
ईत्पादन रेषा Q₁ वर अहेत. 'e' वरील द्दबंदू जे सम ईत्पादन रेषा Q वर अहेत. ते ईच्च
पातळीचे ईत्पादन दशथद्दवतात. जे आष्ट अहेत परंतु खचाथच्या मयाथदेमुळे प्राप्त होउ शकत
नाहीत. त्यामुळे Q₂ हे द्ददलेल्या खचाथसाठी शक्य ऄसलेले जास्तीत जास्त ईत्पादन अहे.
घटकांचे आष्टतम संयोजन OK 1 अद्दण OL 1 हे सम ईत्पादन वक्र अद्दण समईत्पादन खचथ
रेषेच्या स्पद्दशथकेवर अहे.
णवथतार पथ रेषा (Expansion Path) :
समईत्पादन वक्र द्दवश्लेषणातील ईत्पादन द्दवस्तार पथ द्दकंवा प्रमाण रेषा द्दह संकल्पना
समवृत्ती वक्र द्दवश्लेषणातील ईत्पन्न ईपभोग वक्र (ICC) या संकल्पनेशी द्दमळतीजुळती
ऄशी अहे. ईत्पादन घटकांच्या द्दकंमती अद्दण मौद्दिक भांडवल द्ददलेले ऄसताना
ईत्पादकाला समईत्पादन खचथ रेषा अद्दण समईत्पादन वक्र यांच्या स्पशथ द्दबंदूत
ईत्पादकाचा सा ल प्रस्थाद्दपत होतो. समजा , ईत्पादन घटकांच्या द्दकंमती द्दस्थर
ऄसताना ईत्पादकाने जर खचाथत वाढ केली, तर समईत्पादन खचथ रेषा ईजवीकडे मूळ
समईत्पादन खचथ रेषेत समांतर ऄशी सरकेल. हे अकृती क्र. १.२४ मध्ये स्पष्ट केले अहे.
आकृती ि. १.२४

समईत्पादन खचथ रेषा A1 B₁, A₂ B₂ अद्दण A3 B3 एकमेकांना समांतर काढल्या अहेत
कारण संबंद्दधत घटक द्दकंमती द्दस्थर गृहीत धरल्या अहेत. समईत्पादन वक्र Q₁ द्वारे
दशथद्दवलेल्या ईत्पादनाची पातळी तयार करण्याची मुख्य आच्छा ऄसल्यास, द्दकमान खचथ
घटक संयोजन 'e' द्दनवडेल ज्यावर समईत्पादन वक्र Q1 समईत्पादन खचथ रेषा A1B₁ ला
स्पद्दशथका ऄसेल. त्याचप्रमाणे जर ईत्पादकाला समईत्पादन वक्र Q₂ अद्दण Q3 द्वारे
दशथद्दवलेले ईच्च पातळीचे ईत्पादन तयार करायचे ऄसेल तर ते घटक संयोजन ' e1' अद्दण
' e2' द्दनवडेल जे ऄनुक्रमे Q₂ अद्दण Q ईत्पादनासाठी सवाथत कमी खचाथचे घटक संयोजन munotes.in

Page 35

कृषी ईत्पादनाचे ऄथथशास्त्र संसाधनाचा वापर अद्दण शेतीमधील ऄद्दस्थरता - I
35 अहेत. हे लक्षात घेतले पाद्दहजे की, e1, e2 अद्दण e3 द्दबंदूंवर भांडवलासाठी मजुरांच्या
तांद्दत्रक प्रद्दतस्थापनाचा सीमांत दर घटक द्दकमतींच्या गुणोत्तराच्या बरोबरीचा अहे जो
प्रत्येक समांतर संबंद्दधत खचथ रेषेला स्पशथक अहे. जर अपण द्दकमान खचथ घटक e1, e2
अद्दण e3 जोडले तर अपल्याला एक OE रेषा द्दमळते. त्याला द्दवस्तार द्दकंवा प्रमाण रेषा
म्हणतात. द्दवस्ताराचा पथ सम ईत्पादन वक्र अद्दण सम ईत्पादन खचथ रेषा यांच्यातील
स्पद्दशथकेच्या द्दबंदूंचे स्थान म्हणून पररभाद्दषत केले अहे. ईत्पादकाने ईत्पादनाचे प्रमाण
वाढवताना दोन घटकांचे प्रमाण कसे बदलेल. ईत्पादनाच्या द्दवद्दवध स्तरांसाठी द्दवस्ताराचा
पथ घटकांच्या कमीत कमी द्दकमतीच्या संयोजनाचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व करत ऄसल्याने ते
संबंद्दधत घटकांच्या द्दकंमती लक्षात घेउन प्रत्येक स्तरावरील ईत्पादन करण्याचा सवाथत
मागथ दशथद्दवते. तकथसंगत ईद्योजक हे दोन्ही घटक दीघथकाळ बदलू शकतील तेव्हा
प्रमाण रेषेवर कधीतरी ईत्पादन करणे द्दनवडेल.
वापरलेल्या घटकांच्या सापेक्ष द्दकमती अद्दण समईत्पादन वक्राच्या अकारानुसार प्रमाण
रेषेमध्ये द्दभन्न अकार अद्दण ईतार ऄसू शकतात. ऄशा प्रकारे प्रत्येक समसमान नकाशावर
घटकांच्या प्रत्येक द्दभन्न सापेक्ष द्दकमतींमध्ये द्दभन्न प्रमाण रेषा ऄसतील.
१.६ प्रश्न (QUESTIONS) १. शेतीच्या संदभाथत ईत्पादन द्दसद्ांत स्पष्ट करा.
२. 'घटक-घटक' संबंध अकृतीसह स्पष्ट करा.
३. कॉब-डग्लस ईत्पादन फलनाचे गुणधमथ काय अहेत?
४. द्दवस्तार चे वणथन करा.
५. तांद्दत्रक प्रद्दतस्थापनाच्या सीमांत पयाथयता दराची संकल्पना स्पष्ट करा.
१.७ संदभथ (REFERENCES) १. द्दसंग, ए.एस. (२०१०), कृषी ऄथथशास्त्राची मूलभूत तत्त्वे, जम्मू:द्दहमालय पद्दब्लद्दशंग
हाउस.
२. सुंदरम अर. डी. (२०१०). भारताची ऄथथव्यवस्था, द्ददल्ली: एस. चांद अद्दण कंपनी
द्दल.
***** munotes.in

Page 36

36 २
कृषी उÂपादनाचे अथªशाľ, संसाधनाचा वापर आिण
शेतीमधील अिÖथरता - II
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿÖतावना
२.२ कृषी िवकासात उÂपादन आिण आदान बाजारातील अपूणªता
२.३ िकंमत बदलाचे ąोत आिण उÂपÆन अिÖथर ता
२.४ िकंमत अिÖथरता कमी करÁयासाठी सरकारी हÖत±ेपाचे कारण आिण ÿकार
२.५ शेतमाला¸या िशलकì साठ्यांची भूिमका आिण इĶतम आकार
२.६ ÿij
२.७ संदभª
२.० उिĥĶे (OBJECTIVES)  उÂपादन आिण आदान बाजारातील अपूणªता जाणून घेणे.
 िकमतीतील पåरवतªनशीलते¸या ľोतांचे िविवध पैलू समजून घेणे.
 िकंमत िÖथर ठेवÁयासाठी सरकार¸या हÖत±ेपाची भूिमका अËयासणे.
 िकमान आधारभूत िकमतीची संकÐपना समजून घेणे.
 िशलकì साठा िह संकÐपना समजून घेणे.
२.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION ) ÖवातंÞया¸या काळात कृषी ±ेýा¸या अनुभवा¸या आधारे भारत सरकारला २१ Óया
शतकातील बदलÂया जागित क पåरिÖथतीत देशांतगªत आÓहानांचा सामना करÁयासाठी
कृषी ±ेýामÅये सुधारणा करÁयाची गरज ल±ात आली.
शेती हा इतर ±ेýां¸या िवकासाचा आधार आहे. उदा. उīोग, उÂपादन इÂयादी. शेती / कृषी
±ेý लोकांना अÂयंत आवÔयक वापरा¸या वÖतू पुरवते. तथािप, हे ल±ात घेणे गरजेचे आहे
कì, ÖवातंÞयानंतर कृषी िवकास सरासरी ४ ट³³यांपे±ा कमी होता. इतकेच नाही, तर
काही वषा«त िवकास दर अगदी नकाराÂमक होता.
शेतक-यांना भेडसावणा-या अडचणी दूर करÁयात िकंवा कमी करÁयात सरकार महßवपूणª
भूिमका बजावते. उ¸च िवकास दर साÅय करÁयासाठी योµय आिण अनुकूल वातावरण munotes.in

Page 37

कृषी उÂपादनाचे अथªशाľ, संसाधनाचा वापर आिण शेतीमधील अिÖथरता - II
37 िनमाªण करÁया¸या उĥेशाने भारत सरकारने २८ जुलै २००० रोजी राÕůीय कृषी धोरण
जाहीर केले.
राÕůीय कृषी धोरणाची महßवाची उिĥĶे पुढीलÿमाणे आहेत:
१. कृषी ±ेýात वािषªक ४ ट³³यांपे±ा जाÖत िवकास दर गाठणे.
२. आवÔयक संरचनाÂमक बदलांचा पåरचय कłन देणे.
३. आवÔयक सुधारणा आणणे.
४. संसाधनांचा कायª±म वापर करणे.
५. तांिýक पयाªवरणीय आिण आिथªक आवÔयक सहाÍयक सेवांसह उ¸च िवकास दर
िटकवून ठेवणे.
६. शेती अिधक बाजारािभमुख करणे.
७. सवª शेतकö यांना शेतीतील सकाराÂमक बदलांचा फायदा घडवून आणÁयास तसेच
समता साधÁयासाठी धोरणांची कायª±म अमंलबजावणी करणे.
२.२ कृषी िवकासात उÂपादन आिण आदान बाजारातील अपूणªता (IMPERFECTIONS IN PRODUCT AND INPUT
MARKETS IN DEVELOPING AGRICULTURE ) जमीन, कामगार, कजª आिण उÂपादन बाजार यासार´या घटकांमÅये अपूणªता पािहÐया
जाऊ शकतात.
अ) ®म बाजारातील अपूणªता (Labour Market Imperfections ): लहान शेती
करÁयासाठी ÿामु´याने कौटुंिबक मजुरांवर अवलंबून रहावे लागते. शेतीची कामे
करÁयासाठी मोठ्या शेतांना कायमÖवłपी िकंवा हंगामी आधारावर भाड्याने घेतलेÐया
मजुरांवर अवलंबून रहावे लागते. कौटुंिबक ®म हे अविशĶ दावेदार तसेच अविशĶ
जोखमीचे वाहक असÐयाने Âयांना ÿेरीत मानले जाते. दुसरीकडे कामावर घेतलेÐया
मजुरांना सतत देखरेखीची आवÔयकता असते असे मानले जाते कारण ते कौटुंिबक ®म
Ìहणून जाÖत ÿयÂन आिण िनणªय घेत नाहीत.
ब) जिमनी¸या बाजारातील अपूणªता (Land Market Imperfections ): जिमनी¸या
बाजारातील अपूणªता अपूणª जमीन भाड्या¸या बाजारपेठेमुळे , िवøì बाजारातील
अपूणªतेमुळे लविचक मालकì¸या होिÐडंगशी संबंिधत आहेत. जमीन भाड्या¸या
बाजारपेठेतील अपूणªता माशªिलयन अकायª±मतेमुळे आिण Óयवहारा¸या खचाªमुळे अÖपĶ
आिण अÓयावसाियक जमीन सुधारणा कायīामुळे िनमाªण झालेÐया अिनिIJततेमुळे
उĩवतात.
क) पत बाजारातील अपूणªता (Credit Market Imperfections ): शेतीमÅये जोखीम
आिण असमिमत मािहती अंतभूªत असÐयाने, कजª िमळिवÁया¸या उĥेशाने कृषी ±ेýाला munotes.in

Page 38

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
38 पुरिवÐया जाणाö या कजाªची र³कम औपचाåरक िव°ीय संÖथांĬारे िदली जाते यासाठी
शेतकö यांना जमीन िकंवा इतर िनिIJत Öवłपात तारण जमा करणे आवÔयक आहे. अशा
ÿकारे शेतकरी कुटुंबांना तरलता िकंवा कजाª¸या अडचणéचा सामना करावा लागतो. कजª
उपलÊध नसÐयामुळे शेतकöयांची जमीन, मजूर, खते इÂयादी आवÔयक साधने भाड्याने
देÁयाची िकंवा खरेदी करÁयाची ±मता मयाªिदत होऊ शकते.
ड) उÂपादन बाजारातील अपूणªता (Product Market Imperfections ):
बाजारातील अपूणªतेमÅये गहाळ बाजार, अंशत: गहाळ बाजार यांचा समावेश केला जातो.
वÖतू व सेवा देवाणघेवाण करÁयाची परवानगी देणारे Öपधªक आहेत परंतु ÿÂय±ात असा
कोणताही बाजार अिÖतÂवात नसतो. Óयापक ÿमाणात उ¸च Óयवहार खचाªमुळे बाजाराची
िनिमªती कमी होऊ शकते. असमिमत मािहती, नैितक धोका, Óयवहार खचª िह ÿमुख करणे
उÂपादन बाजार अपूणªतेची सांिगतली जातात.
२.३ िकंमत पåरवतªनशीलता आिण उÂपÆन अिÖथरतेचे ąोत (SOURCES OF PRICE VARIABILITY AND INCOME
INSTABILITY ) २.३.१ िकंमत पåरवतªनशीलता (Price Variability ):
शेतमाला¸या िकमतीची अिÖथरता अनेक घटकांमुळे उĩवते ती करणे पुढीलÿमाणे आहेत:
१. शेतकरी Âयां¸या उÂपादना¸या मागणीतील बदलांना ÿितसाद देÁयास स±म नसेल तर
शेतमाला¸या िकमतीत तफावत िदसून येते.
२. शेतकö यांनी सामाÆयतः अपे±ां¸या आधारे उÂपादन केले पािहजे आिण जर Âयां¸या
अपे±ा चुकì¸या ठरÐया तर पुढील उÂपादन चø सुł होईपय«त पåरणामी अितåरĉ
िकंवा कमतरता दुŁÖत करता येत नाही यामुळे शेतमाला¸या िकमतीत बदल होतात.
३. एकदा िपकाची लागवड केÐयानंतर बाजारभावा¸या ÿितसादात उÂपादन
वाढवÁयासाठी अितशय अÐप शेतकरी िवøेय वाढाÓयासाठी ÿयÂन करतात.
४. जरी िकंमती खूप कमी झाÐया तरी शेतकöयांना Âयांचा उÂपादन योजना पूणª करÁयास
भाग पाडतात. जोपय«त िकंमतीत सÅया¸या Óयवहार खचª उदा. कापणीचा खचª
समािवĶ असतो तोपय«त उÂपादन थांबिवता येत नाही. हा खचª शेतकöयांना Âयां¸या
उÂपादन योजनांमधून करावा लागतो जरी िकंमती अितशय अÐप िकंमतीपे±ा कमी
झाÐया.
५. िविशĶ शेती उÂपादनां¸या िकमती दर वषê एक तृतीयांश िकंवा दीड पटीने बदलणे
असामाÆय नाही.
६. िकमतीतील बदलांना मागणी¸या तुलनेने कमी ÿितसाद िमळाÐयामुळे Âयावर अÂयंत
पåरवतªनशीलतेचा पåरणाम होतो- उदा. िवøì पाच ट³³यांनी वाढवायची असेल तर
िकंमत पंधरा ट³³यांनी कमी करावी लागेल. munotes.in

Page 39

कृषी उÂपादनाचे अथªशाľ, संसाधनाचा वापर आिण शेतीमधील अिÖथरता - II
39 २.३.२ उÂपÆन अिÖथरता (Income Instability):
शेतमाला¸या िकमतीची अिÖथरता ही शेती¸या उÂपÆना¸या अिÖथरतेसोबत असते.
१. शेतीचे एकूण उÂपÆन साधारणत: वैयिĉक शेतमाला¸या िकंमतéइतके बदलत नाही,
िनÓवळ उÂपÆन िकंमतéपे±ा जाÖत बदलू शकते.
२. आधुिनक शेती¸या खचाªत तुलनेने िÖथरता असते. शेतकरी यंýसामúी खत िकंवा
मजुरांसाठीची देयके कमी कłन िकंमतीतील घसरणीची भरपाई कł शकत नाही.
३. शेत कामगारांचे उÂपÆन सामाÆयतः इतर कामगारांपे±ा कमी असते.
४. असमानतेची दोन ÿमुख कारणे आहेत. एक Ìहणजे बहòतेक अथªÓयवÖथांमÅये
शेतमजुरांची गरज कमी होत आहे आिण दरवषê मोठ्या सं´येने शेतातील लोक
िवशेषतः तŁणांनी इतरý नोकरी शोधÁयासाठी आपली घरे सोडली पािहजेत.
५. मजुरां¸या परताÓयातील फरक हे शेतातून बाहेर काढÁयासाठी कामगारांचे हÖतांतरण
आवÔयक आहे, जर हÖतांतरण झाले नाही तर शेतीचे उÂपÆन आणखी कमी होईल.
६. शेतकरी लोकांकडे साधारणपणे िबगरशेती लोकांपे±ा कमी िश±ण असते आिण ते
िबगरशेती लोकांपे±ा कमी कमावÁयास तयार असतात.
७. िश±णातील फरक दीघªकाळ िटकणारा आहे आिण सवª िवकिसत आिण अिवकिसत
देशांमÅये आढळतो. राÕůीय िश±ण ÿणाली संयुĉ राÕůांÿमाणे उ¸च िवक¤िþत िकंवा
ĀाÆसÿमाणेच उ¸च क¤þीकृत असली तरीही अिÖतÂवात आहे.
अशा ÿकारे शेतकö यांसाठी उ¸च पातळीची िकंमत आिण उÂपÆनातील अिÖथरता पुरवठा
आिण मागणी¸या बाजारातील मूलभूत तßवांशी संबंिधत आहे. तथािप, ते इतर समú-
आिथªक चलाĬारे शेतकö यांसाठी Óयापक राजकìय , वैधािनक वातावरण आिण कृषी
उÂपादनांवरील सĘेबाजी यामुळे तीĄ होऊ शकतात. अंतगªत आिण बिहगªत घटकांमुळे
मोठ्या िकमतीतील चढउतार आिण उÂपÆनातील तफावत हे शेतकö यांसाठी िविशĶ धोके
दशªवतात. तथािप, कृषी ±ेýाला अनेक जोखमéना तŌड īावे लागते जे इतर ±ेýांना
ÿभािवत करतात तसेच Óयवसाय/उīोजक जोखीम, कायदेशीर जोखीम, सामािजक
जोखीम, आिथªक जोखीम इ. जोखमéचा Âयात समावेश होतो.
२.४ िकंमत समथªन आिण अिÖथरता कमी करÁयासाठी सरकारी हÖत±ेपाचे कारण आिण ÿकार भारत सरकारला १९६४-६५ मÅये ÿा. झा यां¸या अÅय±तेखाली िकंमत धोरणाची गरज
भासू लागली. झा सिमतीने १९६४-६५ या वषाªसाठी कृषी माला¸या िकमतéची िशफारस
केली. सिमतीने पुढे कृषी मूÐय आयोग Öथापन करÁयाची िशफारस केली. Âयानुसार कृषी
मूÐय आयोगाची Öथापना १९६५ मÅये करÁयात आली होती. सÅया कृषी खचª आिण
िकमती आयोग ( CACP) असे Ìहणतात. आयोगाने वािषªक आधारावर ÿशािसत िकमती
िनधाªåरत करणे आिण घोिषत करणे अपेि±त आहे. munotes.in

Page 40

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
40 (अ) िकमती¸या योµय पातळीचे िनधाªरण:
CACP ने िकंमतीची योµय पातळी ठरवताना खालील घटकांचा िवचार करणे अपेि±त
आहे:
(i) उÂपादन खचª
(ii) आदानां¸या िकंमतéमÅये बदल
(iii) बाजार भाव
(iv) मागणी आिण पुरवठा
(v) जोखीम घटक
(vi) औīोिगक खचाªवर पåरणाम
(vii) राहणीमाना¸या खचाªवर पåरणाम
(viii) सामाÆय िकंमत Öतरावर पåरणाम
(ix) आंतरराÕůीय िकमतीची पåरिÖथती
(x) िविवध िपकां¸या िकमतीमधील समानता, आदान आिण ÿदानां¸या िकमतéमधील
समानता आिण शेतकö यांना िमळालेÐया आिण úाहकांनी िदलेÐया िकंमतीतील
समानता
(xi) भूतकाळातील िकंमत पातळीचा कल / ÿवृ°ी
(ब) ÿशािसत िकमतéची घोषणा :
भारत सरकारने िकमान आधारभूत िकंमती, खरेदी िकमती आिण वैधािनक िकमान
आधारभूत िकमती अशा तीन वेगवेगÑया ÿकार¸या ÿशािसत िकमती सादर केÐया आहेत.
(i) िकमान आधारभूत िकमती (MSP ): नैसिगªक आप°ी िकंवा दलालांनी पडलेली (कमी)
िकंमत िदÐयाने शेतकöयांना Âयां¸या िपकास योµय िकंमत िमळत नाही. Âयामुळे
शेतकöयां¸या िहताचे र±ण करÁयासाठी काही ठरािवक िपकांसाठी क¤þ शासन िकमान
आधारभूत िकंमती जाहीर करते. िकमान आधारभूत िकंमत Ìहणजे सरकारने ÿÂयेक
हंगामात ठरािवक िपकांसाठी पेरणी पूवêच घोिषत केलेली अशी िकंमत . ºया िकंमतीला
शेतकöयाने सरकारला देऊ केलेला सवª माल िवकत घेÁयाची सरकारने पूवª हमी िदलेली
असते. िकमान आधारभूत िकंमती कृषी खचª व मूÐय आयोग िनधाªåरत करते.
(ii) वैधािनक िकमान आधारभूत िकंमत: यापूवê ताग आिण ऊस या दोन वÖतूं¸या
बाबतीत िकमान आधारभूत िकमतीला वैधािनक दजाª देÁयात आला होता. यामुळे कोणीही
वÖतू Âया¸या िकमान आधारभूत िकमतीपे±ा कमी दराने खरेदी करणे बेकायदेशीर ठरते.
उसा¸या बाबतीत कोणताही का रखाना वैधािनक िकमान दरापे±ा कमी भाव देऊ शकत munotes.in

Page 41

कृषी उÂपादनाचे अथªशाľ, संसाधनाचा वापर आिण शेतीमधील अिÖथरता - II
41 नाही. तागा¸या बाबतीत बाजारातील पायाभूत सुिवधा सतत कमकुवत राहतात Âयामुळे
िकमान आधारभूत िकंमतीची अंमलबजावणी करणे कठीण काम झाले आहे. Âया¸या
वैधािनक आधाराऐवजी वैधािनक िकमान िकंमतीची अंमलबजावणी असमाधानकारक
राहते. अशा ÿकारे आिथªक देखाÓयांना सामोरे जाÁयासाठी कायīा¸या मयाªदा ओळखून
Âया हाताळÐया पािहजेत.
(iii) खरेदी िकंमत: खरेदी िकंमत ही ती िकंमत आहे ºयावर सरकार उÂपादकांकडून धाÆय
खरेदी करते. साधारणपणे खरेदीची िकंमत खुÐया बाजारातील िकंमतीपे±ा कमी असते,
परंतु िकमान िकंमतीपे±ा जाÖत असते.
(iv) िनगªम िकमती: िनगªम िकमती Ìहणजे Âया िकंमती आहेत ºयावर सरकार रेशन
दुकानांवर धाÆय पुरवठा करते. दाåरþ्य रेषेखालील úाहकां¸या (BPL) िहताचे र±ण
करÁयासाठी Ļा िकंमती खरेदी िकंमतéपे±ा कमी असतात. िकमान आधारभूत िकंमत
आिण िनगªम िकंमतीमधील फरक सरकार सबिसडीĬारे भłन काढते. अंÂयोदय अÆन
योजना (AAY) योजनेसाठी िनगªम िकंमत ३०० ÿित ि³वंटल होती. २००२-०३ पासून
AAY ®ेणéसाठी िनगªम िकंमत अपåरवितªत रािहली आहे. या वÖतूंसाठी िकमान आधारभूत
िकंमत िनगªम िकंमतीपे±ा खूप जाÖत होती.
(क) ÿशािसत िकंमतéची अंमलबजावणी:
ÿशािसत िकंमती¸या अंमलबजावणीसाठी सरकारने खालील उपायांचा िवचार करणे
आवÔयक आहे:
(i) िविवध एजÆसéवर कायª सोपवणे: भारतीय अÆन महामंडळ (FCI) बहòतेक
अÆनधाÆयांसाठी िकंमती समथªन काय¥ हाती घेते. भरड धाÆय, कडधाÆये आिण
तेलिबयांसाठी अशा ÿकारचे कायªøम हाती घेते. भारतीय कापूस आिण ताग महामंडळांना
अनुøमे कापूस आिण तागासाठी िकंमत िनिIJतीचे कायª सोपवÁयात आली आहेत. उसा¸या
बाबतीत साखर कारखानदारांनी उÂपादकांना िकमान िकंमत देणे बंधनकारक आहे.
तंबाखूसाठी िकंमत धोरणा¸या िनणªयांची अंमलबजावणी करÁयाची जबाबदारी तंबाखू
मंडळावर आहे. रबर, कॉफì, चहा, मसाले, नारळ, तेल-िबया आिण वनÖपती तेले,
फलोÂपादन इÂयादéसाठी तÂसम िवशेष वÖतू मंडळे अिÖतÂवात आहेत.
(ii) राÕůीय पीक रचना अंदाज कायाªलय (NCFC) ची Öथापना: सरकारने जानेवारी,
१९९९ मÅये मजुरी¸या वÖतू आिण सामाÆय माणसा¸या वापरा¸या इतर वÖतूंचा समावेश
असलेÐया ÿाथिमक उÂपादनां¸या िकंमतéवर काळजीपूवªक ल± ठेवÁयासाठी आिण
आवÔयक असÐयास जोरदार हÖत±ेपाची िशफारस करÁयासाठी Âयाची Öथापना केली.
बाजारात सरकारĬारे ÿगत चेतावणी ÿणाली िवकिसत केली आहे जी संभाÓय पुरवठ्यातील
कमतरता दशªवेल. कांदे, डाळी आिण खाīतेला¸या बाबतीत हे आ°ापय«त आवÔयक
वाटले होते. munotes.in

Page 42

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
42 (iii) उ¸च अिधकारÿाĮ िकंमती संिनयंýण मंडळाची Öथापना: १९९९ मÅये
जीवनावÔयक वÖतूं¸या िकंमतéवर देखरेख ठेवÁयासाठी आिण बाजारातील सरकार¸या
हÖत±ेपाची अपे±ा करÁयासाठी याची Öथापना करÁयात आली होती.
(iv) िशलकì साठा / भाविÖथरक साठा : िशलकì साठा हे सरकारĬारे िकंमती िÖथर
ठेवÁयासाठी तयार केलेला साठा असतो. भारतीय अÆन महामंडळ आिण नाफेड यांनी
आवÔयक धाÆयाचा बफर साठा तयार केला आहे ºयाचा वापर उÂपादनाची कमतरता
असताना केला जातो. १९९२ पासून बफर ÖटॉकमÅये सातÂयाने वाढ होत आहे. सÅया
आपÐयाकडे आवÔयक धाÆयाचा पुरेसा िशलकì साठा आहे.
(v) गोदाम: सरकारने (FCI) भारतीय अÆन महामंडळा¸या गोदामांसह गोदामे उभारÁयाची
ÓयवÖथा केली आहे. अशी गोदामे शेतकöयांना शेतमालाची बाजारात मागणी होईपय«त
साठवून ठेवÁयास मदत करतात. िकमान आधारभूत िकंमत Ìहणजे खरेदी¸या वेळी
सरकारकडून शेतकöयां¸या पीक उÂपादनासाठी पैसे देणे, बाजारातील िकंमती¸या
चढउतारांपासून िपकांना वाचवणे हा Âयाचा उĥेश आहे. सरकारने िनिIJत केलेली िकमान
आधारभूत िकंमत िह शेतकöयांसाठी मोबदला मानली जाते, परंतु िकमान आधारभूत
िकंमतीला कायदेशीर आधार नाही.
१९६६-६७ मÅये जेÓहा देशाने हåरत øांती तंý²ानाचा अवलंब केला, तेÓहा िकमान
आधारभूत िकंमतीचे धोरण ÿथम सुł करÁयात आले. देशांतगªत उÂपादनाला चालना
देÁयासाठी आिण शेतकöयांना उ¸च उÂपÆन देणाöया वाणांची लागवड करÁयास ÿोÂसािहत
करÁयासाठी सरकारने िकमान आधारभूत िकंमत धोरणाचा अवलंब केला. शेतकöयांना
िकमान आधारभूत िकंमतीची हमी देÁयात आली.
िकमान आधारभूत िकंमत ही वैधािनक संÖथा असलेÐया कृषी खचª आिण िकंमती
आयोगा¸या (CACP) िशफारशéवर आधाåरत क¤þाĬारे िनिIJत केली जाते. CACP खरीप
आिण रÊबी हंगामासाठी दोन Öवतंý अहवाल सादर करते आिण या क¤þा¸या आधारे
वषाªतून दोनदा िकमान आधारभूत िकंमत (MSP ) िनिIJत करते.
कृषी खचª व मूÐय आयोगाĬारे (CACP ) वापरÐया जाणाö या महßवा¸या खचाª¸या संकÐपना
Ìहणजे C आिण C₂ खचª.
C₂ खचाªमÅये वाÖतिवक मालकाने उÂपादनात केलेले सवª वाÖतिवक खचª आिण वाÖतिवक
मालकाने केलेले उÂपादन तसेच भाडेपĘ्याने िदलेले भाडे तसेच कौटुंिबक ®माचे अयोµय
मूÐय तसेच मालकì¸या भांडवली मालम°े¸या मूÐयावरील Óयाज तसेच जमीन महसूला¸या
मालकì¸या जिमनीचे भाडे मूÐय यांचा समावेश होतो.
C आिण C₂ खचª + शेतकöया¸या ÓयवÖथापकìय मोबदÐयासाठी खचाª¸या १० ट³के
इतका आहे.
Ìहणून िकमान आधारभूत िकंमत (MSP) चे सूý देखील खालील ÿकारे Óयĉ केले जाऊ
शकते:
MSP = C = (C 2+ C3) munotes.in

Page 43

कृषी उÂपादनाचे अथªशाľ, संसाधनाचा वापर आिण शेतीमधील अिÖथरता - II
43 Öवािमनाथन फॉÌयुªला: 'शेतकöयांवरील राÕůीय आयोग' या नावाने Öवािमनाथन सिमतीने
२००६ मÅये सादर केलेÐया आपÐया अहवालात भाåरत सरासरी उÂपादन खचª (C₂)
पे±ा ५० ट³के जाÖत िकमान आधारभूत िकंमत िनिIJत करÁयाची िशफारस केली. Âयाला
C₂ + ५०% असे Ìहणतात. नुकÂयाच झालेÐया आंदोलनात महाराÕůातील शेतकöयांनी
Öवािमनाथन फॉÌयुªला लागू करÁयाची मागणी केली.
 िकमान आधारभूत िकंमत िमळणाöया िपकांची वगªवारी:
 आ°ापय«त, क¤þाकडून २३ िपकांना िकमान आधारभूत िकंमत िनिIJत कłन आधार
िदला जात आहे. ते तृणधाÆये (७), कडधाÆये (५), तेलिबया (७) आिण Óयावसाियक
िपके (४) कुटुंबातील आहेत.
िकमान आधारभूत िकंमत िमळालेली िपके खालीलÿमाणे:
१. भात
२. ºवारी
३. बाजरी
४. मका
५. रागी
६. तूर (अरहर)
७. मूग
८. उडीद
९. कापूस
१०. भुईमूग
११. सूयªफूल िबयाणे
१२. सोयाबीन
१३. ितळ
१४. कारळा िबयाणे
१५. गहó
१६. बालê
१७. मसूर (मसूर)
१८. रेपसीड आिण मोहरी
१९. तोåरया munotes.in

Page 44

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
44 २०. ताग
२१. नारळ - सुके खोबरे असणारा नारळ आिण डे-हÖ³ड नारळ
भारतातील िकमान आधारभूत िकंमत धोरणा¸या अपयशाची कारणे:
 िकमान आधारभूत िकंमतीची आवÔयकता:
िकमान आधारभूत िकंमती सरकारमाफªत Âया-Âया िपकां¸या पेरणीपूवêच जाहीर
केÐया जातात. Âयामुळे शेतकöयांना आपÐया मालाला िकमान िकती भाव िमळू शकेल
याचा पूवª अंदाज पेरणी पूवêच येतो. Âयामुळे तो अिधकािधक उÂपादन घेÁयासाठी
ÿयÂन करतो, शेतीत कायम Öवłपी सुधारणा (उदा. सुपीकता वाढिवणे, िनचायाªचा
ÿij सोडिवणे, िवहीर बांधणे इ.) हाती घेऊ शकतो. Âयामुळे कृषीमÅये गुंतवणूक वाढून
िवकासास हातभार लागतो.






यो᭏य खरेदी धोरणाचा अभाव अ᳖धा᭠या᭒या आयातीवर अयो᭏य देखरेख कृषी खचᭅ व मू᭨य आयोगाकडून
खचाᭅचे अयो᭏य मू᭨यमापन लहान व सीमांत शेतकरी ᮧᮧा᳙ ᳴कमतीपयᲈत पोहचत नाही भूमी सुधारणा व जलᳲसचन सुिवधांचे अपयश शेतकᮋयांसाठी सवᭅसमावेशक धोरणांचा अभाव खचᭅ मु᭨यामापनात मागणी᭒या बाजूकडे दुलᭅᭃ भारतातील ᳰकमान आधारभूत ᳴कमत धोरणा᭒या अपयशाची कारणे munotes.in

Page 45

कृषी उÂपादनाचे अथªशाľ, संसाधनाचा वापर आिण शेतीमधील अिÖथरता - II
45 २.५ शेतमाला¸या िशलकì साठ्यांची भूिमका आिण इĶतम आकार शेतमालाचे िशलकì साठे काही ÿमाणात शेतमाल राखून ठेवत आहे ºयाचा वापर
िकंमतीतील चढउतार आिण अनपेि±त आणीबाणीसाठी केला जातो. अÆनधाÆय, कडधाÆये
इÂयादी जीवनावÔयक वÖतू आिण जीवनावÔयक वÖतूंसाठी सामाÆयतः िशलकì साठा
ठेवला जातो. बाजारातील अकायª±मतेमुळे Ìहणजेच बाजारात कांīाची कमतरता
असÐयाने नाफेड Âयाचा िशलकì साठा राखून ठेवत आहे आिण काही ÿमाणात कांīाचा
साठा सोडत आहे. भारतात अÆनधाÆयाचा िशलकì साठा हे धोरणाÂमक अÆन आिण कृषी
िवतरीत करÁयाचे एक साधन Ìहणून पािहले जाते. देशांतगªत साहाÍयभूत धोरणे
उपभोगÂयांसाठी अÆन सुर±ा सुिनिIJत करणे, शेतकöयांना उÂपादन ÿोÂसाहन ÿदान करणे,
दुÕकाळात मदत ÿदान करणे यासारखी उिĥĶ्ये पूणª करÁयाचा ÿयÂन करतात.
चांगला शेतमाल बाजारपेठेत उपलÊध झाला तर पुरवठा वाढतो. S2 पय«त पुरवठा वाढला
तर बाजारभाव P2 पय«त कमी होईल.
ही िकंमत लàय िकंमतीपे±ा कमी आहे (TP).
TP वर िकंमत कायम ठेवÁयासाठी सरकारला अितåरĉ साठा (Q2-Q1) खरेदी कłन
माल साठवणे आवÔयक आहे. यामुळे बाजारातील पुरवठा कमी होतो आिण िकंमती लिàयत
िकंमतीवर ÿभावी ठ रतात. munotes.in

Page 46

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
46

या पåरिÖथतीमÅये पुरवठ्यात घट झाली असता मुĉ बाजारपेठेत िकंमत P2 पय«त वाढेल
(लàय िकंमती¸या वर) िकंमती लàय िकंमतीपय«त कमी करÁयासाठी सरकारने िशलकì
साठ्यामधून वÖतूंची िवøì करणे आिण S1 ला पुरवठा ÿभावीपणे वाढवणे आवÔयक आहे.
• भारत सरकारने राÕůीय कृषी सहकारी पणन संघ (NAFED) , भारतीय अÆन
महामंडळ (FCI) आिण लहान शेतकरी शेती Óयावसाियक संघ (SFAC) यांना
िशलकì साठा खरेदी करÁयाचे काम िदले आहे.
 िशलकì साठा िनिIJत करÁयाचे उिĥĶ:
अÆनधाÆयाचा िशलकì साठा भारत सरकार ( GOI) / क¤þ सरकारĬारे राखून ठेवÁयाची
उिĥĶ्ये पुढीलÿमाणे आहेत:
i) अÆन सुर±ा: अÆन सुर±ेसाठी िनधाªåरत केलेÐया िशलकì साठ्या¸या मानदंडांची
पूतªता करणे.
ii) कÐयाणकारी योजना: लिàयत सावªजिनक िवतरण ÿणाली (TPDS) आिण इतर
कÐयाणकारी योजना ( OWS) Ĭारे पुरवठ्यासाठी मािसक धाÆय वाटप करणे.
iii) आपÂकालीन वापर: अनपेि±त पीक अपयश, नैसिगªक आप°ी इÂयादéमुळे
उĩवलेÐया आपÂकालीन पåरिÖथतéना उपलÊध कłन देणे.
iv) िकंमत िÖथरता: िकमती िÖथरीकरण िकंवा पुरवठा वाढवÁयासाठी बाजार हÖत±ेप
गरजेचा असतो जेणेकŁन खुÐया बाजारातील िकंमती िनयंिýत करÁयास मदत होईल.

munotes.in

Page 47

कृषी उÂपादनाचे अथªशाľ, संसाधनाचा वापर आिण शेतीमधील अिÖथरता - II
47  िशलकì साठ्याचे मूलभूत िनयम आिण तßवे:
i) आिथªक Óयवहारांवरील कॅिबनेट सिमती ýैमािसक आधारावर िकमान िशलकì साठा
मानदंड िनिIJत करते. Ìहणजेच ÿÂयेक आिथªक वषाª¸या १ एिÿल, १ जुलै, १
ऑ³टोबर आिण १ जानेवारी रोजी.
ii) िशलकì साठा िनयमांÓयितåरĉ भारत सरकारने ३० लाख टन गÓहाचा धोरणाÂमक
राखीव साठा िनधाªåरत केला आहे.
iii) सÅया भारत सरकार अÆनधाÆय साठा मानक हा शÊद वापरÁयास ÿाधाÆय देते:
अÆनधाÆय साठा मानक याचा अथª जे क¤þीय अÆनधाÆय कोठारातील साठ्या¸या
पातळीचा संदभª देते, जे कोणÂयाही वेळी अÆनधाÆय आिण अÂयावÔयक गरजा पूणª
करÁयासाठी पुरेसे आहे. पूवê या संकÐपनेला िशलकì साठा आिण धोरणाÂमक राखीव
साठा असे संबोधले जात असे.
iv) सÅया, भारत सरकारने २२.०१.२०१५ रोजी िनिIJत केलेÐया िशलकì साठ्या¸या
मानदंडांमÅये पुढील घटक समािवĶ आहेत:
राखीव साठा: लàय िनधाªåरत सावªजिनक िवतरण ÓयवÖथा (TPDS ) आिण इतर
कÐयाणकारी योजना ( OWS ) अंतगªत मािसक िवतरण आवÔयकता पूणª करÁयासाठी
राखीव साठा ठेवला जातो.
अÆन सुर±ा साठा: खरेदीतील कमतरता भłन काढÁयासाठी अÆन सुर±ा साठा ठेवला
जातो.
v) लàय िनधाªåरत सावªजिनक िवतरण ÓयवÖथा (TPDS ) आिण इतर कÐयाणकारी
योजना (OWS ) अंतगªत जारी करÁयासाठी अÆनधाÆयाची चार मिहÆयांची आणीबाणी
काळातील राखीव साठा Ìहणून िनधाªåरत केली जाते, तेÓहा Âयावरील अितåरĉ
र³कम िशलकì साठा Ìहणून मानली जाते आिण भौितकŀĶ्या दोÆही िशलकì साठा
आिण आणीबाणी काळातील राखीव साठा एकामÅये िवलीन केले जातात आिण वेगळे
करता येत नाहीत.
vi) सÅया¸या ÿथेनुसार, भारत सरकार अÆनधाÆय साठ्याला िकमान िनयमांपे±ा जाÖत
आिण जाÖतीचा साठा मानते आिण वेळोवेळी िनयाªत खुÐया बाजारातील िवøìĬारे
िकंवा राºयांना अितåरĉ वाटप कłन ते रĥ करते. िशलकì साठ्या¸या आकड्यांचे
साधारणपणे दर पाच वषा«नी पुनरावलोकन केले जाते, क¤þ सरकार¸या कोठारात /
गोदामात उपलÊध असलेला अÆनसाठा हा खालीलÿमाणे आहे:
राºय सरकारी संÖथा (SGAs) :
१. िवक¤िþत खरेदी योजनेत भाग घेणारी राºये
२. भारतीय अÆन महामंडळ (FCI)
munotes.in

Page 48

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
48 आ°ापय«त GOI ने ठरवलेÐया बफर Öटॉकसाठी Öटॉिकंग िनकषांमÅये हे समािवĶ
आहे:
१. आणीबाणी काळातील राखीव साठा : कÐयाणकारी योजनांसाठी मािसक आवÔयकता
पूणª करÁयासाठी आवÔयक असलेला साठा.
२. अÆन सुर±ा साठा-खरेदीची कमतरता भłन काढÁयासाठी साठा: कÐयाणकारी
योजनांतगªत इÔयूसाठी अÆनधाÆय हे ऑपरेशनल Öटॉक Ìहणून गणले जाते, तर अितåरĉ
बफर Öटॉक आिण ऑपरेशनल Öटॉक दोÆही मानले जाते. जो साठा िकमान साठा
करÁया¸या िनयमांपे±ा जाÖत आहे तो अितåरĉ साठा मानला जातो आिण तो वेळोवेळी
काही राºयांसाठी िकंवा खुÐया बाजारात िवøìĬारे अितåरĉ वाटप कłन िनयाªत केला
जातो.
अ) िशलकì साठ्याचे महßव / आवÔयकता:
१. िकंमती िÖथर करÁयासाठी : िकमतीतील िÖथरता शेतकöयांचे उÂपÆन िटकवून
ठेवÁयास मदत करते. िकंमतीत झपाट्याने घट झाÐयाने शेतकरी Óयवसायातून बाहेर
पडू शकतात ºयामुळे संरचनाÂमक बेरोजगारीत वाढ होते.
२. गुंतवणुकì¸या वाढीसाठी: चांगÐया िकंमतीची िÖथरता कृषी ±ेýात अिधक
गुंतवणुकìला ÿोÂसाहन देईल.
३. महागाई कमी कर णे: िनधाªåरत आिण लिàयत िकंमती úाहकांसाठी जादा िकंमती
टाळÁयास मदत करतात आिण अÆन महागाई कमी करÁयास मदत करतात. जे
गåरबीत राहणाöया कुटुंबांसाठी महßवाचे असू शकते, ºयांना वषा«¸या कमतरते¸या
काळात उ¸च िकंमत मोजावी लागते.
४. मािहती तंý²ाना¸या माÅयमातून पुरवठ्यात सातÂय आणणे: हे अÆन पुरवठा
राखÁयासाठी आिण कमतरता टाळÁयास मदत करते.
५. कÐयाणकारी योजनांना चालना देÁयासाठी मदत करते: सावªजिनक िवतरण
योजनां¸या माÅयमातून कÐयाणकारी योजना ÿभावीपणे चालवÁयासाठी कÐयाणकारी
राºयांना मदत करते.
िशलकì साठ्या¸या अंमलबजावणीमÅये येणारी आÓहाने / समÖया:
अ) तािकªकŀĶ्या ÿशासनाचा उ¸च खचª: िशलकì साठा खरेदी करÁयासाठी वाटप
केलेÐया मोठया िनधीमुळे कृषी मंýालय आिण भारतीय अÆन महामंडळ यांना
गोदामाची कायª±म Öथापना आिण काम करÁयासाठी िनधी उपलÊध कłन
देÁयासाठी अंदाजपýक तयार करणे आिण समायोिजत करणे ýासदायक ठरते, हे
खालील ÿकारे पािहले जाऊ शकते: munotes.in

Page 49

कृषी उÂपादनाचे अथªशाľ, संसाधनाचा वापर आिण शेतीमधील अिÖथरता - II
49 १. दुहेरी अपÓयय: अशाľीय साठवणुकì¸या पĦतéमुळे मोठया ÿमाणात अÆनसाठा
खराब होतो आिण Âयाच वेळी भारतातील लोकसं´येची मोठी ट³केवारी उपासमारीने
मरत आहे.
२. गोदाम समÖया: खरेदीनंतर पुरेशी साठवण जागा आिण इतर साठवणूक पायाभूत
सुिवधांचा अभाव िदसून येतो, Âयामुळे अÆनधाÆयाचे मोठया ÿमाणावर नुकसान होते.
३. नासाडी: साठवणुकì¸या अपुöया सुिवधांमुळे उघडया, बाहेरील अÆनधाÆय साठा
उंदीर, दव आिण पावसामुळे खराब होतो, ºयामुळे सरकारचे मोठे आिथªक नुकसान
होते.
४. वाहतुकì¸या समÖया: भारतीय अÆन महामंडळ गोदामांपय«त आिण तेथून धाÆया¸या
वाहतुकìचा खचª मोठा आहे. वाहतुकì¸या वेळची गळतीमुळे देखील नुकसान घडून
येते.
५. ĂĶाचार आिण चोरी करणे: िशलकìचा साठा कधीकधी काळा बाजार , मī उÂपादन
कारखाने, मृत/मयत लाभाथê यां¸याकडे वळवले जातात. अशाÿकारे लिàयत
लोकसं´येऐवजी, इतरांना अÆनधाÆया¸या िशलकì साठ्याचा फायदा होतो, यामुळे
लोकसं´येची मोठी ट³केवारी उपाशी राहते.
ब) Óयापार िवकृती ÿथा: पिIJमेकडील अनेक िवकिसत देशांमÅये अÆनधाÆयाची सरकारी
खरेदी आिण िशलकì साठयाची देखभाल ही Óयापार िवकृती मानतात. Âयाबाबत
Âयांनी भारताला जागितक Óयापार संघटनेने (WTO) लàय केले.
क) िवरोधी पीक पĦती: तांदूळ आिण गहó यांसार´या अÆनधाÆयांसाठी िकमान
आधारभूत िकंमतीसह िशलकì साठा एकिýत केÐयाने या अÆनधाÆयांचे जाÖत
उÂपादन होते. ही पाणी-क¤िþत िपके आहेत आिण अिधक उÂपादनासाठी खतांचा
अिधक वापर करणे आवÔयक आहे. याचा केवळ पयाªवरणावरच पåरणाम होत नाही,
तर भारता¸या पोषण सुर±ेशी तडजोड करणाöया पीक िविवधतेवरही पåरणाम होतो.
तांदूळ आिण गहó उÂपादनासाठी अनुकूल नसलेÐया ÿदेशातील शेतकरी देखील
तांदूळ आिण गहó खाÁयाकडे झुकतात.
ड) मुĉ ÿÿाĮी: सावªजिनक िवतरण ÓयवÖथा चालवÁयासाठी एकूण िशलकì साठ्याचा
योµय अंदाज घेता येत नाही आिण आपÂकालीन पåरिÖथ तीत अÆनसाठ्याची खरेदी
पुढे िशलकì साठ्याची योµय साठवण आिण बाहेर काढÁयासाठी आÓहान िनमाªण
करते.
२.६ ÿij (QUESTIONS) १. शेती ±ेýातील अिÖथर िकंमती आिण उÂपÆन यासाठी जबाबदार असणारे घटक
कोणते?
२. िकमान आधारभूत िकंमतीचे वणªन करा. munotes.in

Page 50

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
50 ३. िशलकì साठा या पासून आपणास काय अथªबोध होतो?
४. शेतमाला¸या बाजारातील िकंमत Öथैयª राखÁयामÅये सरकारची भूिमका ÖपĶ करा.
५. िकमान आधारभूत िकंमत अपयशी ठरÁयाची कारणे ÖपĶ करा?
२.७ संदभª (REFERENCES) १. हेडी अलª ओ., कृषी उÂपादनाचे अथªशाľ आिण संसाधनांचा वापर, ÿेÆटीस हॉल,
Æयूयॉकª, १९६१ (ÿितमान १)
२. कहलोन ए.एस. आिण डी.एस.Âयागी , भारतातील कृषी िकंमत धोरण, अलाइड
पिÊलशसª. नवी िदÐली, १९८३ (ÿितमान १)
*****






munotes.in

Page 51

51 मॉडयुल - II
३
úामीण िव° बाजार - १
घटक रचना
३.० उिĥĶये
३.१ ÿÖतावना
३.२ úामीण िव°पुरवठयाची मागणी
३.३ úामीण िव°पुरवठयाचे वगêकरण
३.४ सारांश
३.५ ÿij
३.६ संदभª
३.१ उिĥĶये (OBJECTIVES) १) úामीण िव°पुरवठया¸या ÖवŁपाचा / गरजेचा अËयास करणे.
२) úामीण िव°पुरवठयाचे वगêकरण अËयासणे
३) úामीण िव°पुरवठयाचा िबगर संÖथाÂमक ľोतांचा अËयास करणे.
३.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) भांडवल हा उÂपादनाचा एक महÂवाचा घटक आहे. भांडवल हा जिमनीसारखा
कायमÖवŁपी (अिवनाशी) व िÖथर घटक ना ही. तो उÂपादनाचा गितशील व नाशवंत घटक
आहे. आिथªक िवकासासाठी भांडवलाची िनतांत आवÔयकता असते. úामीण िवकासामÅये
नाणे बाजाराची भूिमका ही महÂवपूणª ठरते. नाणेबाजारात अÐप मुदती¸या भांडवलाची
देवाण व घेवाण होत असते. या बाजारात बँका आिण िव°ीय संÖथा यां¸याकडे असणारा
जादाचा िनधी हा कजªदारांकडून मागणी केला जातो. भारतीय नाणे बाजार या दोन
ÿकरांमÅये वगêकरण झालेला आहे. असंघिटत ľोतांमÅये सावकार, Óयापारी, जिमनदार,
नातेवाईक, अडते िकंवा दलाल यांचा समावेश होतो. या ÿकारास िबगर संÖथाÂमक ľोत
असेही संबोधले जाते. संघटीत िकंवा संÖथाÂमक ľोतांमÅये सहकारी पतपुरवठा संÖथा,
Óयापारी बँका, नाबाडª, सरकारी बँकाइÂयादéचा समावेश होतो. úामीण भागात मु´यÂवे कृषी
व िबगर कृषी कारणांसाठी कजाªची मागणी केली जाते. ही मागणी आपणास कोणकोणÂया
कारणांसाठी केली जाते ते पूढील ÿमाणे पाहता येईल.
munotes.in

Page 52

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
52 ३.२ úामीण िव°पुरवठयाची मागणी (DEMAND FOR RURAL CREDIT) अिवकिसत आिण िवकसनशील देशात úामीण अथªÓयवÖथेत शेती हाच ÿमुख Óयवसाय
असतो. Âयाचबरोबर शेती पूरक उīोगही कायªरत असतात. परंतु Âयाचे ÿमाण अÐप असते.
úामीण िव°पुरवठया¸या मागणीचे ÖवŁप आपणास पुढील ÿमाणे ÖपĶ करता येते.
úामीण िव°पुरवठयाचे ÖवŁप / गरज (Nature/Need Of Demand For Rural
Credit) :
१) उÂपादनासाठी : जी कजª शेती¸या उÂपादनिवषयक कायाªसाठी वापरली जातात
Âयांना उÂपादक कजª असे Ìहणतात. ÿामु´याने शेतीचे उÂपादन व उÂपादकता
वाढिवÁयासाठी या कजाªची मागणी केली जाते. उदा. खते, िब-िबयाणे, औषधे, जनावरे
खरेदी करणे, शेती उपयुĉ यंýांची खरेदी, शेतीत सुधरणा करणे, िवहीर खोदणे,
पाईपलाईन टाकणे, शेतीला बांध-बंिदÖती करणे यासार´या कारणांसाठी कजाªची
मागणी केली जाते.
२) उपभोगासाठी: ºया कजाªची मागणी शेती उÂपादनाशी संबंधीत नसलेÐया
कारणांसाठी िकंवा उपभोगासाठी केली जाते Âया कजाªस अनुÂपादक कजª असे
Ìहणतात. कृषी उÂपदनाची िवøì ते पूढील हंगाम या दोहŌमÅये मोठे अंतर असते. या
दरÌयान¸या का ळात लहान िकंवा अÐप उÂपÆन असणाöया शेतकया«ना आिथªकŀĶया
तग धŁन राहणे कठीण असते. उÂपÆनाची इतर साधनेही उपलÊध नसतात. पåरणामी
कुटुंबाचा चåरताथª चालिवÁयासाठी Âयांना कजª ¶यावी लागतात. Âयाचबरोबर अवषªण
िकंवा पूर िÖथती¸या काळात कृषी उÂपÆन येत नसÐयाने सुÅदा उपभोग कजª घेणे
øमÿाĮ ठरते.
३) कृषी िवकासासाठी: शेतकöयाला कृषी उÂपादन हाती आÐयानंतर पूवê घेतलेÐया
कजाªची परतफेड करणे तसेच भिवÕयातील उपभोगासाठी सोय कŁन ठेवणे यासाठी
ते खचª करावे लागते. काही वेळा शेतातूनच शेतमाल मÅयÖथांकरवी बाजारपेठेत
पाठवून लवकरात लवकर पैसे उभारणे आवÔयक असते. कजाªची परतफेड
केÐयानंतर शेता¸या िवकासासाठी उÂपÆन िशÐलक राहत नाही. जोपय«त शेतीचा
िवकास होत नाही तोपय«त शेतकöयांचे दाåरþयाचे ŀĶचøही नĶ होणे कठीण असते.
तेÓहां शेतात िवहीर खोदणे, िसंचन ÓयवÖथा करणे, कुंपण घालणे, जिमनीचे
सपाटीकरण करणे यासा´या बाबीसाठी कजाªची आवÔयकता असते.
४) अनुÂपादक कारणांसाठी: शेतकरी व úामीण जनतेला मुला-मुलé¸या लµन
कायाªसाठी, बारसे, Óयĉì¸या मृÂयूनंतर¸या िवधी करÁयासाठी, कोटª-कचेरी¸या
खचाªसाठी, Łढी परंपरा, अंध®Åदा, जýा-याýा यासार´या बाबéवर मो ठया ÿमाणात
खचª केला जातो. हा खचª मु´यÂवे खाजगी कजª घेऊन केला जातो.
५) आकिÖमक कारणांसाठी: भारतातील शेती मु´यÂवे माÆसुनवर आधारीत आहे.
शेतीमÅये पेरणी झाÐयानंतर पाऊस पडला नाही तर िपक वाया जाते िकंवा िपकास munotes.in

Page 53

úामीण िव° बाजार - १
53 दुसरी कडून पाÁयाची ÓयवÖथा करावी लागते. तसेच पाऊस जाÖत पडÐयास िपके
कुजली जातात, Âयांची वाढ खुंटते पåरणामी उÂपादनात घट होऊन शेतकöयाचे
नुकसान होते. िपकांवर हवामानातील अचानक होणाöया बदलांमुळे रोग जडतात. या
बाबéचा पूवª अंदाज बांधणे श³य होत नाही. अशा वेळी हे नुकसान भŁन काढणे िकंवा
नैसिगªक आप°ीस तŌड देÁयासाठीही कजाªचा आधार घेणे आवÔयक असते.
६) कौटुंिबक व Óयावसाियक गरजा भागिवÁयासाठी: úामीण भागात घरगुती भांडी व
कपडे खरेदी करणे, औषधापचारांवरील खचª भागिवणे, शै±िणक व इतर कौटुंिबक
गरजांची पूतªता करणे, यासाठी कजाªची आवÔयकता असते. Âयाचबरोबर वाहतूक
साधनांची दुŁÖती आिण इतर भांडवली खचª भागिवÁयासाठी कजाªची आवÔयकता
असते.
७) शेती साधनां¸या खरेदीसाठी: शेतीमÅये सुधाåरत बी-िबयाणे, रासायिनक खते,
िकटकनाशके व जंतूनाशके, िवīुत पंप, ऑईल इंिजन, ů³टर, हाव¥Öटर, िसड िűÐस,
गहó कापणी यंý, मळणी यंý यासार´या साधनां¸या खरेदीसाठी कजाªची आवÔयकता
असते.
८) शेती पूरक Óयवसायासाठी: लहान व सीमांत शेतकरी आिण शेतमजूरांना आपले
उÂपÆन वाढिवÁयासाठी पूरक Óयवसाय करÁयाची आवÔयकता असते. असे पूरक
Óयवसाय सुł करÁयासाठी भांडवलाची गरज असते. ती गरज कजª घेऊन पूणª करावी
लागते. पूरक Óयवसाय उदा. कु³कुटपालन, वराहपालन, मधुमि±कापालन
शेळीपालन, पशुपालन इÂयादी आहेत.
९) इतर कारणांसाठी: शेतातील तांिýक बदलांसाठी शेतजिमनीचे र±ण करÁयासाठी
शेतजमीन खरेदी करÁयासाठी शेती उÂपादकता वाढिवÁयासाठी कजाªची आवÔयकता
असते.
थोड³यात वरील िविवध ÿकार¸या कृषी व िबगर कृषी कारणांसाठी úामीण भागात
कजाªसाठी मागणी केली जाते.
३.३ úामीण कजाªचे ÿकार/वगêकरण (TYPES/ CLASSIFICATION OF RURAL CREDIT) munotes.in

Page 54

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
54

munotes.in

Page 55

úामीण िव° बाजार - १
55 १) कालावधीनुसार वगêकरण:
कालावधीनुसार úामीण कजाªचे वगêकरण पुढील तीन ÿकारांमÅये करता येते.
अ) अÐपकालीन कजª:
''जे कजª एक वषª िकंवा १५ मिहÆयांपे±ा कमी कालावधीसाठी घेतले जाते Âयास
अÐपकािलन कजª असे Ìहणतात.'' अशा कजाªची परतफेड उÂपादन घेतÐयानंतर केली
जाते. अÐपकािलन कज¥ ही मु´यÂवे हंगामातील आदानांसाठी आवÔयक असतात. उदा.
िबयाणे, खते, चारा व पशुखाī, हंगामातील शेतीतील िविवध कामे, शेतमजुरांची मजुरी देणे,
ůॅ³टर व इतर साधनांचे भाडे देणे इÂयादी. úामीण भागात अÐपमुदतीची कज¥ ÿामु´याने
जिमनदार व सावकारांकडून िदली जातात.
ब) मÅयम मुदतीची कज¥:
''ºया कजाªची मुदत १५ मिहने ते ५ वषª या कालावधीसाठी असते, Âया कजाªस मÅयम
मुदतीची कज¥ असे संबोधले जाते.'' अशा कजाªची परतफेड शेतकöयांकडून वािषªक
हÈÂयांĬारे ५ वषा«पय«त केली जाते. मÅयमकालीन कज¥ ही बहòदा जनावरे खरेदी करणे,
शेतीला लागणारी छोटी यंýे खरेदी करणे, साठवणूकì¸या सोयी िनमाªण करणे, िवहीरéची
देखभाल-दुŁÖती करणे यासाठी घेतली जातात. अशाÿकारची कज¥ ही úामीण भागात
मु´यÂवे Óयापारी बँका, सहकारी सोसाय ट्या, सावकार आिण जिमनदारांकडून घेतली
जातात.
क) दीघªकालीन कज¥:
''जी कज¥ ५ वष¥ मुदतीपे±ा अिधक कालावधीसाठी (२० वष¥पय«त) घेतली जातात, Âया
कजाªस दीघªकालीन कज¥ असे Ìहणतात '' शेतीमÅये कायम ÖवŁपा¸या सुधारणा करणे,
ůॅ³टर खरेदी करणे, भांडवली कृषी अवजारे खरेदी करणे, िवहीर खुदाई करणे, जुÆया
कजाªची परतफेड करणे, जिमनीचे सपाटीकरण करणे यासार´या कारणांसाठी दीघªकालीन
कज¥ घेतली जातात. अशाÿकारची कज¥ मु´यÂवे ÿाथिमक शेती सहकारी पतपुरवठा संÖथा,
úामीण िवकास बँका आिण Óयापारी बँकांकडून घेतली जातात.
२) उĥेशानुसार वगêकरण:
अ) उÂपादक कजª:
उÂपादक कज¥ ही शेतीतील िविवध ÿकारची कामे करणे उदा. कृषी उÂपादन घेÁयापासून ते
Âयाची िवøì करेपय«त¸या कारणांसाठी ही कज¥ घेतली जातात. उÂपादक कज¥ ही कृषी
आदानांसाठी उदा. िबयाणे, खते, कìटकनाशके, छोटी यंýे, बैल, गाय, Ìहैस खरेदी करणे,
ůॅ³टर व इतर कृषी अवजारे खरेदी करणे, साठवणूक सोयéसाठी बांधकाम करणे,
जलिसंचन सुिवधांसाठी िवहीर खोदणे, पाईपलाईन, िठबकिसंचन, िÖÿंकलर खरेदी करणे
यासाठी घेतली जातात. हा सवª खचª उÂपादनाशी संबंधीत आहे. या बाबéवरील खचाªमुळे
शेतकöयां¸या उÂपÆनात वाढ होते. munotes.in

Page 56

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
56 ब) अनुÂपादक कजª:
कृषी उÂपादनािशवाय शेतकöयांना उदरिनवाªह आिण इतर अनुÂपादक कायाªसाठी कजाªची
आवÔयकता असते. उदरिनवाªहासाठी मु´यÂवे कपडे, भांडी, शै±िणक सािहÂय खरेदी
करणे, औषधांवरील खचª करणे, घर दुŁÖती करणे, अंÂयिवधीसार´या बाबीवरील खचª,
वृÅदापकाळातील खचª, िववाह आिण िविवध सण -समारंभ वरील खचª, Æयायलयातील
तंट्यांसाठी होणारा खचª, धािमªक पूजा, अलंकार खरेदी करणे, अंध®Åदेमुळे होणारा खचª
इÂयादी कारणांसाठी कजाªची गरज असते. या कारणांसाठी केलेÐया खचाªमुळे उÂपÆनात
कोणÂयाही ÿकारची वाढ होत नसते. पåरणामी शेतकया«वरील कजाªचा बोजा माý वाढत
जातो.
३) तारणानुसार वगêकरण:
अ) तारण कजª:
जे कजª घेÁयासाठी शेतकरी िकंवा Óयĉì Âया कजाªसाठी तारण देतात Âयास तारण कजª
असे Ìहणतात. úामीण भागात शेतकरी व इतर Óयĉì उÂपादनासाठी , शेती िवकासासाठी,
आकिÖमत कारणांसाठी यािशवाय इतरही काही कारणांसाठी कजª घेतात. अशी कजª
घेताना शेतजिमन, घर िकंवा जागा, सोÆयाचे दािगने यासार´या वÖतू तारण Ìहणून िदÐया
जातात. व Âया¸या मूÐया¸या आधारावर Óयĉéना कजª िमळते.
ब) तारणिवरहीत / िवनातारण कजª:
जे कजª घेताना शेतकरी िकंवा Óयĉì कोणÂयाही ÿकारचे तारण देत नाहीत Âया कजाªला
तारणिवरहीत कजª असे Ìहणतात. तारणिवरहीत कजª हे उÂपादन, उपभोग, िवकास
यासर´या कारणांसाठी खचª केले जाते. अशी कज¥ ही ÿामु´याने खाजगी सावकार,
जिमनदार, नातेवाईक व िमýमंडळी या¸याकडून घेतली जातात.
४) कजªदाÂयानुसार वगêकरण:
अ) संÖथाÂमक कजªपुरवठा:
úामीण भागातील वेगवेगÑया संÖथांमाफªत जो कजªपुरवठा केला जातो Âयास संÖथाÂमक
कजªपुरवठा असे Ìहणतात. संÖथांÂमक कजªपुरवठयामÅये Óयापारी बँका, सहकारी बँका,
सरकार, åरझÓहª बँका ऑफ इंिडया, Öटेट बँका ऑफ इंिडया व इतर सरकारी ±ेýातील
बँका, नाबाडª, ÿादेिशक úामीण बँका, अúणी बँका योजना इÂयादéचा समावेश होतो.
संÖथाÂमक कजªपुरवठयाचे Óयाजदर हे खाजगी कजाª¸या Óयाजदरापे±ा अÐप असतात.
ब) िबगर संÖथाÂमक कजªपुरवठा:
Óयĉìगत ľोतातून केÐया जाणाöया कजªपुरवठयास बीगर संÖथाÂमक कजªपुरवठा
Ìहणतात. यामÅये सावकार, जिमनदार, सराफì पेढीवाले, Óयापारी, नातेवाईक व
िमýमंडळéचा समावेश होतो. या कजाªचा Óयाजदर हा तुलनेने अिधक असतो व कजª munotes.in

Page 57

úामीण िव° बाजार - १
57 वसुली¸या पÅदतीही अÂयंत कठोर ÖवŁपा¸या असतात. काही वेळी अशी कज¥ िबनÓयाजी
िकंवा उसनवार ÖवŁपाचीही असू शकतात.
५) कजाª¸या गुंतवणूकìनुसार वगêकरण:
अ) भांडवली खचाªसाठी:
शेतीमÅये कायम ÖवŁपा¸या सुधारणा करÁयासाठी भांडवली खचाªची आवÔयकता असते.
Âयासाठी भांडवली कजª घेतली जातात. यामÅये जिमनीची खरेदी, िवहीर खोदणे, यंý-
सामुúीची खरेदी, अवजारांची खरेदी यासार´या बाबéसाठी भांडवली कजª घेतले जाते.
ब) चालू खचाªसाठी:
शेतीमÅये िबयाणे, खते, कìटकनाशके, तृणनाशके, शेतमजूरांची मजूरी, अवजारांचे भाडे
यावरील खचª हा कृषी उÂपादन ÿिøयेतील खचª असतो. हा खचª ÿितवषê व वारंवार करावा
लागतो. कृषी उÂपादन चांगले येÁयासाठी हा खचª करावा लागतो. तसेच उÂपादनासाठी
जमीन तयार करणे, मशागत करणे, औषध फवारणी , कापणी, मUणी, शेतमालाची िवøì
करणे, वाहतूक करणे या बाबीसुÅदा चालू खचाªत समािवĶ होतात. Âयाचबरोबर शेतमालाचे
उÂपादन ते िवøì या कालावधीत कुटुंबा¸या िविवध गरजा पूणª करÁयासाठी चालू खचª
करावा लागतो. यासाठीही कजाªची मागणी केली जाते.
६) कजाª¸या उपयोगानुसार वगêकरण:
अ) शेती कायाªसाठी:
शेतीमÅये वेगवेगÑया ÖवŁपाची काय¥ करÁयासाठी जे कजª काढले जाते Âयास शेती
कायाªसाठी कजªपुरवठा Ìहणतात. यामÅये शेतीसाठी आवÔयक असणारी आदाने खरेदी
करणे तसेच शेतीत कायम ÖवŁपा¸या सुधारणा करणे यासाठी कजाªची मागणी केली जाते.
ब) कौटुंिबक कायª:
शेतकöयाने आपले कौटुंिबक कायª पूणª करÁयासाठी जे कजª घेतलेले असते Âयाला
कौटूंिबक कायª कजª Ìहणतात. उदा. उपभोग, मुला-मुलीचे लµन िश±ण, धािमªक कायª, सण-
समारंभ, चालीरीती इÂयािदसाठी घेतलेली कज¥.
३.४ ५ सारांश (SUMMARY) úामीण िव°पुरवठा हा ÿामु´याने कृषी ±ेýाचा िवकास, कृषी आधाåरत Óयवसायाचा िवकास
आिण कुिटरोīोगां¸या िवकासासाठी आवÔयक असतो. याबरोबरच úामीण भागात काही
अनुÂपादक कारणांसाठीही कजाªची मागणी केली जाते. úामीण भागात िबगर संÖथाÂमक
आिण संÖथाÂमक अशा दोन ÿकारची पतपुरवठा ÓयवÖथा उपलÊध असते. úामीण कजाªचे
काळानुसार उĥेशानुसार, तारणानुसार, कजªदाÂया नुसार, कजाª¸या उपयोगानुसार व
कजाª¸या गुंतवणूकìनुसार िविवध ÿकार पडतात. úामीण िव°पुरवठयामÅये ÖवातंÞयपूवª
कालखंडा पासून िबगर संÖथाÂमक ľोतांचे ÿाबÐय आहे. यामÅये सावकार, Óयापारी व munotes.in

Page 58

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
58 दलाल, नातेवाईक, जिमनदार व िमýपåरवार यांचा समावेश होतो. या ľोतांमÅये सावकारी
कज¥ ही शेतकया«ची िपळवणूक मोठया ÿमाणात करतात. तरीही या ľोताकडे शेतकरी
पुन:पुÆहा वळताना िदसतात. कारण हे कजª िमळवÁयाची ÿिøया अÂयंत सोपी असते.
३.५ ÿij (QUESTIONS) १) úामीण िव°पुरवठयाची गरज ÖपĶ करा.
२) úामीण कजाªचे वगêकरण ÖपĶ करा.
३) कृषी िव°पुरवठया¸या िविवध ľोतांवर सिवÖतर िटÈपण िलहा.
३.६ संदभª (REFERENCES) १) Economic survey of India - 2011 -12
२) Coperation in India - B.S.ma thur
३) Indian Economy - Datta k sundaram
४) Agricultrial Economis - R.G. Desai
५) Agricultiral problems of India - memoria c.B & Tripathi B.B
६) Economis of Agricultire - A.A.Rane & A.C. Deorukhkar
७) कृषी अथªशाľ – डॉ. िवजय किवमंडन
८) भारतीय अथª ÓयवÖथा – डॉ. घाटगे / डॉ. वावरे.
*****

munotes.in

Page 59

59 ४
úामीण पत बाजार - २
घटक रचना
४.० उिĥĶये
४.१ ÿÖतावना
४.२ भारतातील संÖथाÂमक पतपुरवठा पÅदतीचा उगम
४.३ Óयापारी बँकांची भूिमका आिण कामिगरी
४.४ सहकारी बँका / पत संÖथा
४.५ ÿादेिशक úामीण बँक
४.६ नाबाडª
४.७ स±म िव°
४.८ भारतातील úामीण िव° पुरवठयातील अपूणªता
४.९ सारांश
४.१० ÿij
४.११ संदभª
४.० उिĥĶये (OBJECTIVES) १) भारतातील संÖथाÂमक पतपुरवठा पÅदती¸या उगमाचा अËयास करणे.
२) कृषी ±ेýासाठी¸या संÖथाÂमक पतपुरवठा पÅदती अËयासणे
३) भारतातील संÖथाÂमक पतपुरवठा पÅदतीतील अपूणªतांची चचाª करणे.
४.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) भारतात ÖवातंÞयÿाĮीनंतर िनयोजनाÂमक आिथªक िवकास करÁयाची ÿिøया सुŁ झाली
कृषी ±ेýाची मूलभूत समÖया सोडिवÁयासाठी सहकारी पतÓयवÖथेची पुनªरचना करÁयाचा
ÿयÂन करÁयात आला. यामÅये अिखल भारतीय úामीण पतपुरवठा पाहणी सिमती¸या
अहवालातील िशफारशी महÂवपूणª ठरÐया. भारतात िýÖतरीय व िĬÖतरीय पतपुरवठा
ÓयवÖथा िनमाªण करÁयात आली. ÂयाĬारे कृषी ±ेýास पतपुरवठा केला जातो. कृषी
पतपुरवठयात सहकारी ÓयवÖथेबरोबरच सरकारी ±ेýातील बँका व Óयापारी बँकाचीही
भूिमका महÂवाची ठरते. ÿÖतूत ÿकरणामÅये आपण अथªÓयवÖथेतील िविवध ÿकार¸या
बँकांकडून शेती व úामीण िवकासासाठी केला जाणायाª पतपुरवठयाचा अËयास करणार
आहोत.
munotes.in

Page 60

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
60 ४.२ भारतातील संÖथाÂमक पतपुरवठा पÅदतीचा उगम (EVOLUTION OF INSTITUTIONAL CREDIT SYSTEM
IN INDIA) भारता¸या आिथªक िवकासातील एक महÂवाची समÖया ही úामीण अथªÿबंधनाची होती.
२० Óया शतका¸या सुŁवातीस शेतकया«ची सावकारी पाशातून सुटका कŁन Âयांची
आिथªक दुबªलता कमी करÁया¸या हेतूने सहकारी चळवळीची सुŁवात झाली. सन १९०४
साली संमत झालेÐया सहकारी संÖथा¸या पिहÐया कायīाने बँक िनिमªतीस सुŁवात
झाली. १९१२ ¸या कायīानुसार ÿाथिमक सहकारी संÖथा आिण सवªसाधारण Óयĉì
यां¸या संघटनेने सहकारी बँका Öथापन करÁयास संमती िमळाली. १९२७ साली िजनेÓहा
येथे भरलेÐया राÕůसंघा¸या जागितक अथª पåरषदेने (World economic conference)
एक खास ठराव पास कŁन कृषी पतपुरवठया¸या ±ेýात सहकारी संÖथा पार पािडत
असलेÐया महÂवपूणª भूिमकेकडे िवचारवंतांचे ल± वेधले होते. Âयानंतर १९३५ मÅये
भारतात åरझÓहª बँकेची Öथापना करÁयात आली. åरझÓहª बँके¸या १९३७ ¸या अहवालात
असे नमूद करÁयात आले आहे कì úामीण िव°पुरवठयासाठी िवशेष सोय केली पािहजे.
१९४७ मÅये भारताला ÖवातंÞय िमळाÐयानंतर राजकìय वातावरण बदलले. १९४९ मÅये
åरझÓहª बँकेचे राÕůीयीकरण करÁयात आले.
ÖवातंÞय ÿाĮीनंतर भारतात १९५१ पासून पंचवािषªक योजनां¸या माÅयमातून
िनयोजनबÅद आिथªक िवकासास सुŁवात झाली. सरकारने १९५१ मÅये
®ी.ए.डी.गोरवाला यां¸या अÅय±तेखाली आिखल भारतीय úामीण पतपुरवठा पाहणी
सिमती िनयुĉ केली. या सिमतीने úामीण पतपुरवठयाचा अËयास कŁन १९५४ मÅये
आपला अहवाल सरकारला सादर केला. या अहवालामÅये सहकार हा अयशÖवी ठरला
आहे माý तो यशÖवी झालाच पािहजे (cooperation is failed but it must suceed)
असे मत Óयĉ केले. सहकारी चळवळीस ५० वषाªचा कालावधी झाला तरीही úामीण
िव°पुरवठयाची गरज पूणª करÁयात सहकारी संÖथा अयशÖवी ठरÐया आहेत. Âयामुळे
देशात आिथªकŀĶया स±म आिण सहकाराचा सहभाग असलेÐया Óयापारी बँकांची
आवÔयकता आहे. या बँके¸या शाखा देशभर असाÓयात. बँकेने सहकारी संÖथाना
कजªपुरवठया¸या सोयी उपलÊध कŁन īाÓयात. या बँकेने राÕůीय िनयोजन, राÕůीय
अúøम असणायाª योजना िवचारात घेऊन आपले पतिवषयक धोरण आखावे. तसेच úामीण
भागाला अथªपुरवठा करावा. तरच úामीण िव°पुरवठयाचा ÿij सुटेल.
आिखल भारतीय úामीण पतपुरवठा पाहणी सिमती¸या िशफारशी िवचारात घेऊन भारत
सरकारने úामीण पतपुरवठयाबाबत काही महÂवाचे िनणªय घेतले ते पूढील ÿमाणे:
१) १ जुलै १९५५ मÅये इंिपåरअल बँकेचे राÕůीयकरण कŁन ितचे Öटेट बँक ऑफ
इंिडया मÅये Łपांतर करÁयात आले. या बँकेवर úामीण बँकéग िवकासाची जबाबदारी
सोपिवली.
२) भारतीय åरझÓहª बँकेने दीघªकालीन कायाªसाठी नॅशनल ॲिúकÐचरल øेडीट फंड व
नॅशनल ॲिúकÐचरल øेडीट (िÖथरीकरण) फंड असे दोन फंड िनमाªण केले. या
माÅयामातून सहकारी पतपुरवठया¸या िवकासास गती देÁयात आली. munotes.in

Page 61

úामीण पत बाजार - २
61 ३) सन १९५६ मÅये नॅशनल को-ऑपरेिटÓह डेÓहलपम¤ट ॲÁड वेअरहाऊिसंग बोडाªची
Öथापना करÁयात आली. तसेच १९५७ मÅये स¤ůल वेअरहाऊिसंग कापōरेशन
Öथापन करÁयात आले.
४) जÌमू-कािÔमर वगळता सवª राºयात Öटेट वेअरहाऊिसंग कापōरेशÆस Öथापन
करÁयात आली. या माÅयमातून शेतमाल साठवणूकì¸या सोयी - सुिवधांना चालना
देÁयात आली.
५) सहकारी ±ेýातील कमªचाöयांना ÿिश±ण देÁयासाठी पूणे येथे वैकुंठभाई मेहता या¸या
नावाने सहकारी ÿिश±ण संÖथा Öथापन करÁयात आली. तसेच पाच िवभागीय
ÿिश±ण क¤þे पूणे, मþास, रांची, इंदौर व िमरत येथे Öथापन करÁयात आली.
गोरवाला सिमती¸या िशफारशé¸या अंमलबजावणीमुळे कृषी पतयंýणेला एक िनिIJत
धोरणाÂमक िदशा ÿाĮ झाली. माý úामीण कजाªची मागणी पूणª करÁयात सहकारी
पतÓयवÖथा पूरेशी यशÖवी झाली नाही. Âयामुळे सरकारने हÖत±ेप कŁन Óयापारी बँकांना
तसेच सहकारी बँकांना कृषी पतपुरवठयासाठी महÂवाची भूिमका बजावयास उ°ेजन िदले.
Âयासाठी १९६९ मÅये १४ मोठया Óयापारी बँकांचे व १९८० मÅये ६ मोठया Óयापारी
बँकांचे राÕůीयीकरण करÁयात आले. यानंतर¸या टÈयात सरकारने १९७५ मÅये िवभागीय
úामीण बँकांची Öथापना केली. अशाÿकारे शेती±ेýा¸या संÖथाÂमक िव°पुरवठयासाठी
मÐटी-एजÆसी ॲÿोच अनेक वष¥ राबिवÁयात आला.
åरझÓहª बँक ही सहकारी चळवळीस ÿÂय±ात मदत करीत आहे. Âयासाठी राÕůीय सहकारी
िवकास महामंडळ (National cooperative Development Corporation) Öथापन
करÁयात आले. Âयानंतर या बहò सÖथा ŀĶीकोनानुसार या सवª संÖथांमÅये समÆवय
साधणारी राÕůीय Öतरावर एक िशखर संÖथा असावी असे वाटÐयाने १९८२ मÅये
नाबाडªची Öथापना करÁयात आली. úामीण िव°पुरवठया बाबतची िशखर संÖथा Ìहणून
नाबाडª काम पाहते. तसेच सन १९९६-९७ मÅये Öथािनक ±ेýीय बँकांची Öथापना
करÁयात आली.
४.३ Óयापारी बँकांची भूिमका आिण कामिगरी (ROLE AND PERFORMANCE OF COMMERCIAL BANKS) बँक राÕůीयीकरणापूवê Óयापारी बँका या शेती पतपुरवठयापासुन दूर होÂया. शेती
पतपुरवठयासाठी अÂयÐप पतपुरवठा केला जात होता. १९५१-५२ मÅये एकूण कृषी
पतपुरवठयात Óयापारी बँकांचा िहÖसा फĉ ०.९% इतका होता. सन १९६८ मÅये
सरकारने Óयापारी बँकांवर सामािजक िनयंýण लादले व कायīाने राÕůीय पत सिमती
Öथापन केली. एकूण कजªपुरवठयातील ठरािवक ट³के िहÖसा कृषी ±ेýाला करावा असे
बंधन घालÁयात आले. Âयाचा फारसा उपयोग झाला नाही. Âयामुळे जुलै १९६९ मÅये ºया
Óयापारी बँकां¸या ठेवी ५० कोटी Łपयांपे±ा जाÖत आहेत अशा १४ बँकांचे राÕůीयीकरण
करÁयात आले. व एिÿल १९८० मÅये ६ बँकांचे राÕůीयीकरण करÁयात आले.
munotes.in

Page 62

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
62 Óयापारी बँकां¸या राÕůीयीकरणानंतर बँकांनी úामीण भागात मोठया ÿमाणात शाखा उघडून
कजªपुरवठा करÁयाचे काम केले. या बँका शेतकया«ना ÿÂय± अÐप व मÅयम मुदतीचा
कजªपुरठा करतात. शेतमालाचा साठा करणे, Âयावर ÿिøया करणे, Âयाची वाहतूक व िवøì
करणे यासाठीही ÿÂय± आिण अÿÂय±åरÂया कजªपुरवठा केला जातो. Óयापारी बँका या
भारतीय अÆन महामंडळ आिण राºय सरकारांना अÆनधाÆयाचा साठा करÁयासाठी अथª
सहाÍय करतात. काही बँका खेडे द°क योजनेत सहभागी झाÐया आहेत.
पंपसेट खरेदी करणे ůॅ³टर आिण इतर शेतकì यंýसामúी खरेदी करणे, िवहीर आिण
ट्यूबवेल खोदणे, फळबागांचा िवकास, जिमनीचे सपाटीकरण आिण दुŁÖती, नांगरा सारखी
शेतकì अवजारांची आिण शेती उपयुĉ जनावरांची खरेदी यासाठी Óयापारी बँकांचा
कजªपुरवठा केला जातो संÖथाÂमक कजाª मÅये Óयापारी बँकांचा िहÖसा हा ७०% होता.
सÅया Óयापारी बँकांकडून शेतकöयांना िदÐया जाणायाª कजाªत अÐयकालीन पीक कजाªचे
ÿमाण ४२ ते ४५% इतके आहे. तर मÅयमकालीन कजाªचे ÿमाण हे ३५ ते ३७% इतके
आहे दुµध उÂपादन, वराह पालन, मधुमि±का पालन, म¸छीमारी इÂयादी साठी एकूण
कजाª¸या १५% कजª Óयापारी बँकांनी िदले. एकािÂमक úामीण िवकास योजनांतगªत úामीण
िवभागाचा िवकास घडवून आणÁयासाठी Óयापारी बँका ÿयÂन करीत आहेत.
४.४ सहकारी बँका / पतसंÖथा (CO-OPERATIVE CREDIT INSTITUTIONS) कृिष पतपुरवठयामÅये सहकारी बँकांची भूिमका ही अÂयंत महÂवपूणª आहे. या बँकांनी
सावकाराची जागा घेऊन सावकारांचे वचªÖव संपुĶात आणावे अशी अपे±ा होती. परंतु
अजुनही या संÖथांची पुरेशी गुणव°ापूणª िवकास झालेला नाही. सहकारी पतपुरवठा हा
सवाªत ÖवÖत आिण सवō°म असा úामीण कजª पुरवठयाचा मागª आहे. भारतात सहकारी
बँकांची रचना िýÖतरीय आहे व ित िपरॉिमड¸या आकाराची आहे. ते पूढीलÿमाणे:
अ) राºय सहकारी बँका:
सÅया भारतात राºय सहकारी बँकांची सं´या ३१ इतकì आहे. राºयामिधल सवª िजÐहा
मÅयवतê सहकारी बँका आिण इतर सहकारी संÖथांना Âयां¸या कायाªत िविवध ÿकारची
मदत करÁया¸या हेतूने राºय पातळीवर राºय सहकारी बँकांची Öथापना केलेली आहे. ही
बँक सहकारी बँकांची िशखर संÖथा आहे. राºयातील िजÐहा मÅयवतê सहकारी बँकांना
अथªसहाÍय कŁन Âयां¸या Óयवहारांवर िनयंýण ठेवÁयाचे कायª ही बँक करते. åरझÓहª बँकेशी
संपकª साधÁयाचे साधन Ìहणून ही बँक उपयुĉ ठरते. या बँकेची एकूण सभासदसं´या
२००९-१० मÅये ३,३०,८०८ इतकì होती. यामÅये सहकारी सोसायट्यांची सं´या
१९७३२ तर वैयिĉक सभासदांची सं´या ३११०७६ इतकì होती. सन २००९-१०
मÅये बँके¸या एकूण ठेवी ८४,८३,७७३ लाख इत³या होÂया. एकूण कजªपुरवठा
३४५६१९० लाख Łपये व मÅयमकालीन आिण इतर ÿकारचा कजªपुरवठा हा
१४५४१६३ लाख Łपये इतका होता. åरझÓहª बँकेकडून र³कम कजाªऊ घेऊन Âयाचा
पुरवठा िजÐहा मÅयवतê सहकारी बँकांना आिण ÿाथिमक सहकारी पतपुरवठा संÖथांना
केला जातो. सÅया नाबाडªकडून या बँकांनी घेतलेÐया कजाªचे ÿमाण Âयां¸या एकूण खेळÂया munotes.in

Page 63

úामीण पत बाजार - २
63 भांडवलाशी ५० ते ९० % इतके असते. राºय सहकारी बँकेला नाबाडª आिण राÕůीय
सहकार िवकास महामंडळ या¸याकडूनही कजªपुरवठा केला जातो. हा कजªपुरवठा मु´यÂवे
दीघªकालीन ÖवŁपाचा असतो. राºय सहकारी बँक ही नाबाडª आिण िजÐहा मÅयवतê
सहकारी बँकेत दुवा Ìहणून कायª करते. राºय सहकारी बँक ही राºयातील सहकारी
चळवळीची मागªदशªक, िमý व आधारभूत Ìहणून कायª करीत असते.
ब) िजÐहा मÅयवतê सहकारी बँक:
िजÐहा मÅयवतê सहकारी बँका Ļा िजÐहातील ÿाथिमक सहकारी पतपुरवठा संÖथांचा संघ
होय. सÅया देशात ३७२ िजÐहा मÅयवतê सहकाåर बँका आहेत. ÿाथिमक सहकारी
पतपुरवठा संÖथा व राºय सहकारी बँका यांना जोडणारा दुवा Ìहणून िजÐहा मÅयवतê
सहकारी बँका कायª करतात. या बँकांची सभासद सं´या सन २००९-१९ मÅये
३९७५६६० इतकì होती. यामÅये ÿाथिमक सहकारी पतपुरवठा संÖथा सभासद
९७३६२४ इतके होते तर वैयĉìक सभासदांची सं´या ३००२०३६ होती. याच वषê
बँकाचे वसूल भांडवल ७७७६५६ लाख Łपये होते. एकूण ठेवी १४६३०३१४ लाख
Łपयां¸या होÂया तर कजªपुरवठा हा १०४९९७१५ लाख Łपयांचा होता. यामÅये
अÐपकालीन कजªपुरवठा ६६२६३५७ लाख Łपये व मÅयमकालीन कजªपुरवठा
२५२९४६७ लाख Łपये इतका होता. बँकांचे खेळते भांडवल २०६९१८४४ लाख
Łपयांचे होते.
िजÐहा मÅयवतê सहकारी बँका या िजÐĻातील सहकारी पतपुरवठा संÖथांना सवª ÿकारचे
भांडवल पुरिवतात. Âयां¸या कायाªवर देखरेख ठेवतात. शेती-उÂपादन, Öथावर मालम°ा
िकंवा सोने-चांदी यां¸या तारणावर संÖथांना व ÓयिĉगतåरÂया कजª पुरवठा करतात.
सभासदांसाठी कजªरो´यांची खरेदी-िवøì करतात. åरझÓहª बँक व नाबाडª कडून भारतातील
कमकुवत िजÐहा मÅयवतê सहकारी बँकांचे पुन:गªठण करÁयाचा ÿयÂन होत आहे. नाबाडª
राºय सरकारांना अÐप दराने कजªपुरवठा करते. Âया¸या साहाÍयाने राºय सरकारांनी
मÅयवतê सहकारी बँकांचे भागभांडवल खरेदी कŁन Âयाची ताकद वाढवावी अशी अपे±ा
आहे.
क) ÿाथिमक कृषी सहकारी पतपुरवठा संÖथा:
खेड्या¸या पातळीवर शेतकöयांना अÐप मुदतीचा कजªपुरवठा करÁयासाठी Öथापन
करÁयात आलेÐया संÖथा Ìहणजे ÿाथिमक कृषी सहकारी पतपुरवठा संÖथा होत. भारतात
सन १९०४ ¸या सहकारा¸या पिहÐया कायīाने या संÖथाची सुरवात झाली. एकाच
खेड्यातील १० िकंवा Âयापे±ा जाÖत Óयĉì एकý येऊन अशा सहकारी संÖथा Öथापन
करता येतात. या संÖथा सभासदांना कजª देÁयाचे व सभासदां¸या आिथªक उÆन°ीचे कायª
करतात. या संÖथा úामीण भागात अÂयंत ÿाथिमक Öतरावर काम करणायाª आिण अÐप
मुदतीचा कजªपुरवठा करणायाª संÖथा आहेत. शेती आिण शेती आधारीत Óयवसायांना या
संÖथाकडून अÐप व मÅयम मुदतीचा पतपुरवठा केला जातो. सन २००९-१० मÅये
ÿाथिमक कृषी सहकारी पतपुरवठा संÖथांची सं´या ही ९४,६४७ इतकì होती. Âयांची
सभासद सं´या ही १२६४१९ हजार इतकì होती. या संÖथांचे वसूल भांडवल ७१४८४२
लाख Łपये, एकूण ठेवी ३५२८६०७ लाख Łपये, एकूण कजªपुरवठा ७४९३७५४ लाख munotes.in

Page 64

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
64 Łपये पैकì अÐप मुदतीचा कजªपुरवठा ६१९५०७६ लाख Łपये व मÅयम मुदतीचा
कजªपुरवठा हा १२९८६७८ लाख Łपये तर एकूण थकबाकì ही ३९५२४०१ लाख Łपये
होती.
राजÖथान, ओåरसा, मÅय ÿदेश, केरळ, महाराÕů, तािमळनाडू आिण गुजरात राºयात
ÿाथिमक कृषी सहकारी पतपुरवठा संÖथांनी चांगले यश संपादन केले आहे. परंतु इतर
राºयात या संÖथांचा अपेि±त िवकास झाला नाही. या संÖथा स±म ÓहाÓयात Ìहणून
åरझÓहª बँकेने िवलीनीकरणाचे धोरण Öवीकारले. या संÖथांची सवाªत मोठी डोकेदुखी Ìहणजे
वाढते थकबाकìचे ÿमाण होय. १९७० पासून देशातील Óयापारी बँकांनी ÿाथिमक कृषी
सहकारी पतपुरवठा संÖथां¸या सहाÍयाने úामीण भागात कजªवाटपाचे धोरण Öवीकारले
आहे. शेतमाल उÂपादन, साठवणूक, वाहतूक, ÿिøया आिण िवøì इÂयादीचा एकिýत
समÆवय साधून ÿाथिमक कृषी सहकारी पतपुरवठा संÖथांचा िवकास साधÁयाचे ÿयÂन
केले जात आहेत.
४.५ ÿादेिशक úामीण बँक (REGIONAL RURAL BANK) भारत सरकारने १ जुलै १९७५ मÅये २० कलमी कायªøम जाहीर केला. या कायªøमातील
एक महÂवाचे कलम úामीण कजªबाजारीपणा øमश: कमी कŁन शेतकöयांना आिण úामीण
कारािगरांना संÖथाÂमक कजª उपलÊध कŁन देणे हे होते. úामीण भागातील कजªबाजारीपणा
कमी करÁयासाठी व कृषी िव°पुरवठयाचा आढावा घेÁयासाठी ®ी एम. नरिसंहम् यां¸या
अÅय±तेखाली एक गट िनयुĉ केला. या अËयासगटा¸या िशफारसीनुसार अथªÓयवÖथेतील
शेती ±ेýाचे महÂव िवचारात घेऊन २६ सÈट¤बर १९७५ रोजी ±ेýीय úामीण बँकांची
Öथापना करÁयात आली आिण ÿायोिगक तÂवावर ५ ÿादेिशक úामीण बँका सुŁ करÁयात
आÐया. या बँकांचे कामकाज ÿÂय±ात २ ऑ³टोबर १९७५ रोजी सुŁ झाले. ÿÂयेक
ÿादेिशक úामीण बँकेचे अिधकृत भांडवल हे २५ लाख Łपये होते. क¤þ सरकारने
सुŁवातीस या बँकेत ५०% भाग भांडवलात िहÖसा िदला होता. वसूल भांडवल हे
सामाÆयत: ÿायोजक बँक, क¤þ सरकार आिण राºय सरकार पुरिवते. Âयां¸या वाटा अनुøमे
५०%, ३५% आिण १५% या ÿमाणे असतो. १९८७ नंतर ÿादेिशक बँकां¸या कायīात
बदल करÁयात येऊन बँकांचे अिधकृत भांडवल ५ कोटी Łपये आिण वसूल भांडवल १
कोटी Łपये असावे असे ठरिवÁयात आले. ÿादेिशक úामीण बँका या úामीण भागातील
शेतकरी वगª लहान - मोठे Óयवसाय, िविवध सहकारी संÖथाना पतपुरवठा करतात.
Âयाचबरोबर úामीण भागात बचत करÁयास ÿवृ° करणे आिण उīोजकता िवकासास ÿेरणा
देÁयाचे काम या बँका करतात. देशात सÅया १९६ ÿादेिशक úामीण बँका ४२७ िजÐĻात
१४४७५ शाखां¸या साहाÍयाने कायª करीत आहेत.
४.६ राÕůीय कृषी व úामीण िवकास बँक (नाबाडª) NATION ALAGRICULTURAL AND RURAL DEVELOPMENT
BANK (NABARD) भारतात कृषी िवकासा¸या बाबतीत ÖवातंÞय पूवª कालखंडापासून ÿयÂन करÁयात येत
आहेत. सहकारी चळवळी¸या माÅयमातून कृषी पतपुरवठयावर भर देÁयात आला. माý munotes.in

Page 65

úामीण पत बाजार - २
65 १९५० पय«त úामीण पतपुरवठयात सावकारांचेच ÿाबÐय रािहले. ÖवातंÞय ÿाĮीनंतर
सरकारने úामीण िवकासावर ल± क¤िþत केले. Âयासाठी úामीण भागातील सहकारी
संÖथांचा िवकास करÁयाचा ÿयÂन केला. अिखल भारतीय úामीण पतपुरवठा पाहणी
सिमतीĬारे úामीण भारता¸या कजªिवषयक गरजा जाणून घेÁयाचा ÿयÂन केला. åरझÓहª
बँकेने úामीण पतपुरवठयात वाढ Óहावी आिण सहकारी पतपुरवठा रचना स±म Óहावी
यासाठी बँकेत 'राÕůीय कृषी पतपुरवठा' दीघª मुदत िनधी आिण 'राÕůीय कृषी पतपुरवठा'
Öथैयª िनधी िनमाªण केले. १९६३ मÅये åरझÓहª बँकेने 'कृषी पुनªिव° व िवकास महामंडळ'
(Agricultural Refinance and Development Corporation) Öथापन केले. तसेच
१९७१ मÅये पतहमी महामंडळ (Credit Gurarantee Corporation) Öथापन केले.
१९७४ मÅये अúøम ±ेýाची संकÐपना मांडÁयात आली. तथािप, úामीण पतपुरवठयाचा
वेगाने िवÖतार होÁयाची आवÔयकता åरझÓहª बँकेला वाटत होती. शेती व úामीण
िवकासासाठी पतपुरवठा करणायाª संÖथां¸या कायाªत एकसूýीपणा िनमाªण करणे व Âयां¸या
कायाªला योµय िदशा देणे यासाठी िशखर बँकेची आवÔयकता वाटÐयाने १२ जुलै १९८२
रोजी 'राÕůीय कृषी आिण úामीण िवकास बँक' (नाबाडª) ची Öथापना करÁयात आली आिण
कृषी पुनªिव° व िवकास महामंडळाचे कायª नाबाडªकडे सोपिवÁयात आले.
नाबाडªचे भागभांडवल ५०० कोटी Łपये आहे. यामÅये ५०% भांडवल åरझÓहª बँकेने तर
उवªåरत ५०% भांडवल हे क¤þ सरकारने िदले आहे. तसेच वसूल भांडवल १०० कोटी
Łपये आहे. दीघªकालीन रकमे¸या गरजा भागिवÁयासाठी नाबाडª क¤þ सरकार, जागितक
बँक, आंतरराÕůीय िवकास मंडळ (IDA) , आंतरराÕůीय िवकास संÖथा (IFC)
इÂयादéकडून भांडवल उभारणी करते. Âयाचबरोबर इंµलंड, अमेåरका, नेदरलँड्स,
िÖवÂझल«ड, पिIJम जमªनी यासार´या राÕůांकडूनही नाबाडªला कज¥ उपलÊध झाली आहेत.
नाबाडªने राÕůीय úामीण पतपुरवठा िनधी Öथापन केला असून या िनधीस åरझÓहª बँकेकडून
पूवê असलेÐया राÕůीय कृषी पत िनधीतून (दीघª Óयवहार) १२०५ कोटी Łपये आिण
राÕůीय कृषी पत िनधीतून (िÖथरीकरण) ४४० कोटी Łपये ÿाĮ झाले आहेत. नाबाडª¸या
भांडवल आिण िनधीत अिलकडील काळात ÿचंड वाढ झाली असून सन २००२ मÅये
नाबाडªचे भांडवल २००० कोटी Łपयांवर नेÁयात आले.
नाबाडª úामीण पतपुरवठा ±ेýात िशखर बँक Ìहणून काम पाहते. शेती úामीण िवकासाशी
िनगडीत सवª पतपुरवठािवषयक गरजांची पूतªता करÁयाचे कायª ही बँक करते. बँकेने
१९९३-९४ मÅये ३९६० कोटी Łपयांचा अÐपकालीन पतपुरवठा केला होता. Âयात
उ°रो°र वाढ होऊन सन २००९-१० मÅये २५७७१ कोटी Łपये एवढ्या रकमेचा
पतपुरवठा करÁयात आला. राºय सहकारी बँका आिण ÿादेिशक úामीण बँकांना १९९३-
९४ मÅये ९१ कोटी Łपयांचा मÅयम व दीघªकालीन पतपुरवठा केला. Âयात वाढ होऊन
२००९-१० मÅये तो ६६० कोटी Łपये झाला. नाबाडª राºय सहकारी बँका आिण
ÿादेिशक úामीण बँकांना अÐप व मÅयम मुदतीचा पुनिवª° पुरवठा करते.१९९९-२०००
मÅये अÐप व मÅयम मुदतीचा एकंदरीत पुनªिव° पुरवठा ५५१२ कोटी Łपयांचा होता.
२००६-०७ मÅये तो १६३३८ कोटी Łपयांपय«त वाढला. नाबाडªने १९९२-९३ मÅये लघु
पाटबंधारे योजनांना सवाªिधक Ìहणजे २४% पतपुरवठा करÁयात आला. १९९७-९८ मÅये
सवाªिधक पतपुरवठा (२८%) शेती¸या यांिýकìकरणाला करÁयात आला. यािशवाय munotes.in

Page 66

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
66 फलोīान Óयवसाय , दुµध Óयवसाय, मÂÖय Óयवसाय , शेती - म¤ढीपालन, जिमनीत सुधारणा
करणे या उĥेशानेही पुनªिव° पुरवठा करÁयात येतो.
नाबाडªने सन १९९५-९६ पासून úामीण पायाभूत सोयी िवकास िनधी Öथापन केला आहे.
हा िनधी मु´यÂवे राºय सरकारांना úामीण भागातील पायाभूत सुिवधांचा िवÖतार कŁ
यासाठी पतपुरवठा करÁयासाठी Öथापन केला आहे. सन १९९५ पासून या िनधीतून
केलेला पतपूरवठा पूढीलÿमाणे आहे.
कोĶक ø. ४.२
úामीण पायाभूत सोयी िवकास िनधीअंतगªत पतपुरवठा (आकडे कोटीत) अ.ø. वषª कजª मंजूरी कजª िवतरण िवतरीत झालेÐया कजाªची मंजूर कजाªशी ÿमाण (%) १ १९९५ १९१० १७६० ९२.२ २ १९९६ २६२७ २३७३ ९०.३ ३ १९९७ २७०७ २३७७ ८७.८ ४ १९९८ २९७६ २१६० ७२.६ ५ १९९९ ३५३२ २५०२ ७०.८ ६ २००० ४५७९ २७८८ ६०.९ ७ २००१ ५०५६ २०५५ ४०.६ ८ २००२ ६०८४ ११२६ १८.५ ९ २००९ १५६३० ३४७४ २२.२ १० २०१० १८३१४ १६०० ८७.३४
(Source: Report on Trend and prog ress of Banking in India २००२-०३,
२००८-९ २०१०-११)
देशात जलिसंचन योजना, रÖते, पूल बांधकाम, पूर िनयंýण, गुदामे व शीतगृहांची उभारणी,
भूसंवधªन, फलोīान, मासेमारी इÂयादी बाबéसाठी पतपुरवठा केला आहे.
४.७ स±म िव° (MICRO FINANCES) सूàम िव° Ìहणजे समाजातील लहानात लहान घटकांपयªत बँिकंग सुिवधा पोहोचिवणे होय.
नेहमी¸या बँकéग पÅदतीत दुबªल घटक हे दुलªि±त राहÁयाची श³यता असते. या कुटुंबांना
बँकéग ÓयवÖथेत सामावून घेÁयासाठी सूàम पातळीवर बँक Óयवसाय करणे आवÔयक ठरते.
सूàम बँकéग¸या ÿमुख पाच पÅदती आहेत. अ) úामीण बँक ब) बचत गट क) Óयिĉगत
पतपुरवठा पÅदत ड) समूह िकंवा समुदाय बँकéग इ) पतसंघटन संÖथा सूàम िव°ाचा एक
ÿमूख ÿकार Ìहणजे ÖवयंसहÍयता गट होय. ÖवयंसहाÍयता गट Ìहणजे Óयिĉगत
सभासदांचा असा समूह कì जे सामुहीक िहतासाठी Öवे¸छेने एकý आलेले असतात. या
गटांना बयाªचदा बचत गट या नावानेही ओळखले जाते. भारतात अनैपचाåरक गट िकंवा
ÖवयंसहाÍयता गटाची नेमकì िÖथती जाणून घेÁयासाठी सवªÿथम १९८६-८७ मÅये munotes.in

Page 67

úामीण पत बाजार - २
67 नाबाडªने ÿयÂन केले. ÖवयंसहाÍयता गट आिण बँक जोडणी कायªøम (SHGS -Bank
linking progamme) नाबाडªने सुŁ कŁन ÿोÂसाहन िदले. हा कायªøम देशातील सूàम
िव°ाचा सवाªत मोठा कायªøम Ìहणून गणला जातो. हा कायªøम राबिवÁयात Óयापारी बँका,
ÿादेिशक úामीण बँका आिण सहकारी बँकांचा पुढाकार आहे. या कायªøमांतगªत ३१ माचª
२०११ अखेर देशातील ७४.६२ लाख ÖवयंसहÍयता गटांनी आपली बचत खाती िविवध
बँकांमÅये उघडून ७०१६ कोटी Łपयांची बचत केली होती. याच वषाª अखेरीस ४७.८७
लाख Öवयं-सहÍयता गटांनी ३१,२२१ कोटी Łपयांचे कजª िविवध बँकांकडून घेतले होते.
यावŁन हे ÖपĶ होते कì कजª घेणाöया Öवयं-सहाÍयता गटांची सं´या १.३ ट³यांनी घटली
आिण कजाªत ११.४ % ची वृÅदी झाली. नाबाडª¸या ३१ माचª २०११ ¸या संिखकì
मािहतीनुसार देशातील ÖवयंसहाÍयता गटांना घेतलेÐया कजाªपैकì अिनÕपािदत मालम°ेचे
(NPA) ÿमाण ४.७ % होते.
कोĶक øमांक : ४.३
सूàम िव° कायªकमाची ÿगती वषª नवीन ÖवयंसहाÍयता गटांना केलेला िव°पुरवठा सं´या
(लाखात) र³कम (कोटी Ł) वाढ % २००७-०८ १२.२८ ८८४९.२६ २००८-०९ १६.०९ १२२५६.५१ ३८.५० २००९-१० १५.८७ १४४५३.३० १७.९० २०१०-११ ११.९६ १४५४७.७३ ०.६५ (Source - NABARD)
४.८ भारतातील úामीण िव°पुरवठयातील अपूणªता (IMPERFECTIONS IN RURAL CREDIT MARKETS IN
INDIA) भारतीय अथªÓयवÖथेत ÖवातंÞयो°र कालखंडात कृषी ±ेý व úामीण भाग यां¸या
िवकासासाठी अनेक धोरणाÂमक उपाययोजना करÁयात आÐया. úामीण िवकासासाठीची
पूवª अट Ìहणजे िव°पुरवठा होय. úामीण िव°पुरवठासाठी देशात सरकार, åरझÓहª बँक,
Öटेट बँक, नाबाडª, सहकारी बँका, ÿादेिशक िवकास बँका आिण Óयापारी बँका िविवध
योजनांĬारे पतपुरवठा करीत आहेत. तरीही सīिÖथतीत úामीण िव°पुरवठयात काही
महÂवा¸या अपूणªता आहेत. Âया आपणास पूढीलÿमाणे ÖपĶ करता येतील.
१) लहान व सीमांत शेतकया«ची दयनीय आिथªक िÖथती:
आजही भारतात एकूण शेतजिमनी¸या ६०% शेतजमीन ही माÆसूनवर आधाåरत आहे.
तसेच एकूण शेतकöयांपैकì ८०% शेतकरी हे लहान व सीमाÆत शेतकरी आहेत. कृषी
उÂपादनातील अिनिIJततेमुळे या शेतकöयांची िÖथती अÂयंत हलाखीची आहे. Âयामुळे
बँकांकडून कजª िमळÁयात शेतकया«ना अडचणी येतात. तसेच बँका तारणािशवाय कजª munotes.in

Page 68

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
68 पुरवठा करÁयास तयार असत नाहीत. पåरणामी नाईलाजाÖतव या शेतकरी वगाªस खाजगी
सावकारांकडून अिधक Óयाजदराने कजª घेणे भाग पडते. मोठया Óयाजदराची कज¥ ही
शेतकया«ना िपढ्यान िपढ्या सावकारा¸या बोजाखाली राहणे भाग पाडतात. सावकाराची
कजª वसूलीची पÅदतीही अÂयंत कठोर ÖवŁपाची असते. याचा पåरणाम आज देशात
महाराÕů, आंň ÿदेश , पंजाब यासार´या राºयात शेतकया«¸या आÂमहÂयेचे सý वाढताना
िदसते.
२) सहकारी संÖथांची वाढती थकबाकì:
वाढती थकबाकì ही सहकारी पतपुरवठा संÖथांसमोरील व इतर बँकांसमोरील डोकेदुखी
बनली आहे. या संÖथाचा थकबाकìत सातÂयाने वाढ होत आहे. åरझÓहª बँकेने नेमलेला एका
अËयासगटा¸या मते या संÖथांची थकबाकì वाढÁयाची कारणे Ìहणजे, शेतकöयांची कजª
परतफेडीची नकाराÂमक मानिसकता कजाªचा दुŁपयोग, कजªदार व बँकर या¸यात
समÆवयाचा अभाव , चूकìचे कजªधोरण, थकबाकìदारांवर ताÂकाळ कारवाई करÁयाचा
अभाव ही महÂवाची कारणे आहेत. Âयाचबरोबर बाĻ घटकांचा हÖत±ेप, िविवध ÿकार¸या
कजाªतील सवलती या बाबीसुÅदा कजª वसूलीस अडथळा ठरतात. या संÖथांबाबत दुद¥वाची
बाब Ìहणजे एकूण कजाª¸या ४५% पय«त थकबाकìचे ÿमाण वाढलेले आहे.
३) कजाªचे असमान िवतरण:
भारतातील úामीण पतपुरवठयातील आणखी एक महÂवाची समÖया Ìहणजे कजाªचे
असमान िवतरण होय. úामीण स माजातील आिथªकŀĶया दुबªल घटक हे शेतमजूर, कूळ,
खंडाने शेती करणारे शेतकरी, िसमाÆत शेतमजूर आिण úामीण कारगीर आहेत. समाजातील
हा गरीब घटक कजाªचा गरजू घटक आहे. माý सहकारी िव°पुरवठयात या घटकांना फĉ
३ ते ५% िव°पुरवठा केला आहे. तसेच एकूण कृषी उÂपादकांमÅये लहान व िसमांत
शेतकया«चे ÿमाण हे ८०% पे±ा अिधक असूनही एकूण सहकारी पुरवठयापैकì यांना फĉ
३५% पतपुरवठा केला जातो. Âयामुळे हा िव°पुरवठा कृषी उÂपादनाची गरज
भागिवÁयासाठी अÂयंत अपूरा आहे. याचबरोबर देशातील िविवध राºयांनमÅयेही सहकारी
िव°पुरवठयात असमानता आहे. भारतात गुजरात, हåरयाणा आिण तािम ळनाडू या राºयात
सहकारी पतपुरवठा हा समाधान कारक आहे. ओåरसा, िबहार, उ°र ÿदेश आिण पिIJम
बंगालमÅये सहकारी पतपुरवठा हा अÂयंत असमान आिण असमाधानकारक आहे.
आिदवाशी आिण जंगलयुĉ ÿदेशात सहकारी पतपुरवठयाची पåरिÖथती आणखीच गंभीर
आहे.
४) दीघªकालीन úामीण िव°पुरवठयाची समÖया:
úामीण िवकासासाठी दीघªकालीन िव°पुरवठा करणाöया सहकारी कृषी आिण úामीण
िवकास बँके¸या थकबाकìची समÖया ही अÂयंत गंभीर ÖवŁपाची आहे. देशातील ÿाथªिमक
सहकारी कृषी आिण úामीण िवकास बँकाचे कजाª¸या थकबाकìचे ÿमाण हे ४२ ते ४४ %
¸या दरÌयान आहे. थकबाकìचे वाढते ÿमाण हे बँके¸या कजªपुरवठयावर मयाªदा टाकणारे
आहे. तसेच मÅयवतê सहकारी कृषी व úामीण िवकास बँका िवÖतारत आहेत परंतु वाढता
Óयवसाय आिण बँकéग ±ेýातील नवी आÓहाने पेलÁयासाठी Âयां¸याकडील मनुÕयबळ स±म munotes.in

Page 69

úामीण पत बाजार - २
69 नाही. पतपुरवठयातील संÖथाÂमक बदलासाठी मÅयवतê कृषी व úामीण िवकास बँकेकडे
तांिýक बाबी उपÐबध आहेत. माý गुणाÂमकतेकडे आिण कायª±मता वाढीकडे दुलª± झाले
आहे. या बँकांचा कजªपुरवठा हा ÿामु´याने दुµध Óयवसाय, कु³कुटपालन, शेती Óयवसाय,
मÂÖय Óयवसाय , शेळीपालन, रेशीम उīोग इÂयादीसाठी केला जातो. माý कृषी - ÿिøया
उīोगास िव°पुरवठा करÁयास आज मोठी संधी आहे.
५) Óयापारी बँकां¸या úामीण िव°पुरवठयातील अडचणी:
देशातील Óयापारी बँकासमोर úामीण िव°पुरवठया¸या संÖथाÂमक समÖयेबरोबर संपूणª
úामीण भागात अिÖतÂवातील बँकां¸या शाखांसमवेत पोहोचÁयाचीही समÖया आहे. ही
समÖया सरकारी बँकां¸या संघटनाÂमक रचनेशी आिण मनुÕयबळा¸या उपलÊधतेशी
संबंिधत आहे. úामीण भागात बहòतांशी लहान व िसमांत शेतकया«ची सं´या सवाªिधक आहे.
हे शेतकरी देशातील ६ लाख खेड्यांमÅये िवखुरलेले आहेत. या सवª शेतकया«पय«त
४७००० शाखां¸या सहाÍयाने पोहचणे अÂयंत कठीण लàय आहे. एवढेच नÓहे तर Óयापारी
बँकां¸या शाखा िवÖतार योजनेनंतरही देशातील कांही खेडी बँकéग¸या सेवेपासून वंिचत
आहेत. úामीण िव°पुरवठयामÅये सवª Óयापारी बँका आिण ÿादेिशक िवकास बँकांवर मोठया
ÿमाणात िव°ीय ताण येत आहे. कारण देशातील सं´येने अिधक असणाöया लहान व
िसमांत शेतकöयां¸या खाÂयां¸या हाताळणीचा खचª अिधक होत आहे. यािशवाय दुसरी
समÖया Ìहणजे ही कज¥ या बँकांना अÐप आिण सवलती¸या दराने पुरवावी लागत आहेत.
याचा पåरणाम बँकां¸या नपÌयावर होतो. सन १९९० आिण २००८-०९ ¸या कृषी आिण
úामीण पुनªिव° योजने¸या अमंलबजावणीचा पåरणाम Ìहणजे Óयापारी बँकांची आिथªक
±मता कमकुवत होऊ लागली.
६) अúणी बँक योजनेतील दुबªलता:
१९७२ मधील बँकéग किमशन¸या मते, अúणी बँका Ļा Âयांना वाटून िदलेÐया
िजÐहयांमÅये योµय पÅदतीने उभारÁया गेÐया नाहीत. देशातील अनेक अúणी बँकांनी
आपÐया िजÐहयासाठी अवाÖतव मो ठया वािषªक पतयोजना तयार केÐया आहेत.
वाÖतिवक िजÐहयाची पतयोजना शा ľशुÅद पायावर आधारलेली असली पािहजे.
िजÐहयातील Óयापारी बँका, सहकारी बँका, िव°ीय संÖथा व िवकास खाते यां¸यात योµय
समÆवय घडवून आणÁयात अúणी बँका अपयशी ठरÐया आहेत. अनेक िजÐहयात ÿभावी
िवकास यंýणा नसÐयाने मूलभूत सेवा व सोई उपलÊध होत नाहीत. िजÐहयाची वािषªक
पतयोजना तयार करÁयासाठी व Âया योजनेची ÿभावीपणे व पåरणामकपणे कायªवाही
करÁयासाठी िजÐहा पात ळीवर गितशील, कÐपक, िøयाशील नेतृÂवाचा अभाव आहे.
िजÐहयाची आिथªक - तांिýक पाहणी ही अúणी बँक योजनेतील अÂयंत महÂवाची पायरी
आहे. हे काम अúणी बँकांकडे सोपिवÁयात आले. परंतु आिथªक - तांिýक सव¥±ण
करÁयासाठी कुशल व अनुभवी यंýणा नसÐयाने आ°ापय«त¸या पाहणीत अनेक दोष
आढळतात. अúणी बँक केवळ पुढाकार घेणारी व नेतृÂव करणारी बँक असते. िजÐहयातील
इतर Óयापारी बँका व सहकारी बँका यां¸या िøयाशील सहकायाªची आवÔयकता असते.
ÿÂय±ात िजÐहयातुन इतर बँका योजना तयार करताना उÂसाह दाखिवतात. परंतु
योजनांची कायªवाही करÁयात उÂसाह दाखिवत नाहीत. munotes.in

Page 70

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
70 ७) ÿादेिशक úामीण बँकां¸या समÖया:
ÿादेिशक úामीण बँकां¸या Öथापने¸या वेळी जी अपे±ा होती Âयाबाबत या बँकांची ÿगती
संथ गतीने होत असÐयाचे िदसते. या बँकांनी लहान आिण िसमांत शेतकरी आिण दुबªल
घटकांना िव°पुरवठा करावा ही अपे±ा होती. परंतु Âयाबाबत Âयांनी केलेली गुंतवणूक
अÂयÐप आहे आिण िवशेषत: या ±ेýाला आपÐया अिध³य िनधीतून कज¥ िदली जात
नसÐयाचे आढळते. शाखा िवÖताराबाबत ÿादेिशक úामीण बँका व Âया¸या ÿायोजक बँकांत
सुसूýता असÐयाचे आढळत नाही. úामीण भागातून जनतेत बचतीिवषयी आवड िनमाªण
कŁन ठेवीचे ÿमाण वाढिवÁयात या बँकांना फारसे यश आÐयाचे िदसत नाही. ÿादेिशक
úामीण भागातून काम करणारा अिधकारी व कमªचारी वगª हा शहारातील पåरिÖथतीशी
पåरिचत असतो. úामीण भागातील पåरिÖथती व लोकां¸या समÖयांची Âयांना कÐपना असत
नाही. Âयामुळे úामीण भागा¸या समÖया जाणून Âयानुसार कायª करीत असताना अनेक
अडचणी उËया राहतात. या बँकांना कजªवसुलीत फारसे यश ÿाĮ झालेले नाही. काही
बँकां¸या बाबतीत थकबाकìचे ÿमाण ४५% पय«त आहे.
८) सेवा ±ेý ŀिĶकोना¸या Óयूहरचनेतील समÖया:
úामीण िव°पुरवठयासाठी सन १९८८ मÅये सेवा ±ेý ŀĶीकोन ही नवीन Óयूरचना
ÖवीकारÁयात आली. या ŀĶीकोना अंतगªत Óयापारी बँकां¸या िनम शहरी आिण úामीण
बँकांना एक िविशĶ ±ेý वाटून देÁयात आले. Âया ±ेýा¸या आिथªक वृÅदीसाठी Âयांनी Âया
±ेýाचे योµय पÅदतीने िनयोजन करणे आवÔयक असते. यामागील महÂवाची भूिमका Ìहणजे
एकाच ÿदेशात पुन:पुÆहा कज¥ िदली जाऊ नयेत आिण Óयापक ±ेý िव°पुरवठयाखाली यावे
िह आहे. िविशĶ ±ेýच बँके¸या कायª±ेýात असÐयाने Âया भागातील लहान व सीमांÆत
शेतकरी लाभाथê िनवडणे Âयांना पतपुरवठा करणे सोपे होते. माý सेवा ±ेý ŀĶीकोन हा
िविवध समÖयांनी úासला आहे. उदा. बँके¸या सवª शाखांना खेड्यांची िवभागणी व सĉìने
िÖवकारÁयास भाग पाडणे पसंत नाही, बँके¸या ±मतेचा अपूरा वापर, या ŀĶीकोनात निवन
बँका समािवĶ होÁयास नकार देतात, बँकामधील कमªचाया«¸या कायª±मतेचा अपूरा वापर,
ºया कमªचाया«ना úामीण शाखेत िनयुĉ केले आहे ते तेथे राहÁयास तयार असत नाही,
कारण úामीण भागात राहÁया¸या चांगÐया सुिवधा, िश±णा¸या चांगÐया सुिवधा उपलÊध
असत नाहीत. भारतातील उ°र -पूवª राºयांचा आिदवाशी व जंगलयुĉ ÿदेश, ओåरसा,
िबहार िह राºये अिवकािसत आहेत. या राºयातील ५२ खेडी सेवा ±ेý ŀĶीकोनात
आणलेली आहेत. व ही एकाच बँकेकडे सोपिवलेली आहेत.
९) सूàम िव°ातील समÖया:
भारतात úामीण िव°पुरवठयात सूàम िव°ाची भूिमका अÂयंत महÂवाची आहे. यामÅये
ÿामु´याने Öवयं: सहाÍयता बचत गट ÿभावीपणे काम करीत आहेत देशातील सरकारी,
सहकारी ±ेýातील बँका व Óयापारी बँकांनी या बचत गटांना मोठया ÿमाणांत िव°पुरवठा
केला आहे. माý आज úामीण भागातील ३० कुटुंबे फĉ सूàम िव°ा¸या योजनेखाली
आलेली आहेत. उवªरीत ७०% कुटुंबे अजूनही या संधीपासून दूर आहेत. देशातील कांही
राºयात अजूनही Öवयं:सहाÍयता बचत गटां¸या िनिमªतीस ÿोÂसाहन व मदत केली जात munotes.in

Page 71

úामीण पत बाजार - २
71 नाही. Öवयं:सहाÍयता बचत गट व बँका या¸यामÅये योµय समÆवय नाही. यासाठी सूàम
िव°ाची योजना अÂयंत काटेकोरपणे राबिवणे úामीण िवकासा¸या ŀĶीने महÂवाचे आहे.
४.९ सारांश (SUMMAR Y) úामीण िव°पुरवठयात िबगर संÖथाÂमक व संÖथाÂमक िव°पुरवठा महÂवाचा ठरतो.
संÖथाÂमक िव°पुरवठयाचा उगम हा २० Óया शतका¸या सुरवातीस शेतकöयांची सावकारी
पाशातून सुटका कŁन Âयांची आिथªक दुबªलता कमी करÁया¸या हेतूने सहकारी चळवळी
माÅयमातून झाला. १९०४ मÅये सहकाराचा पिहला कायदा झाला व सहकारा¸या
माÅयमातून कृषी व úामीण िवकासासाठी पतपुरवठा करÁयात येऊ लागला. १९५१ मÅये
भारत सरकारने सहकारी पतपुरवठयाचा अËयास करÁयासाठी ®ी.ए.डी.गोरवाला या¸या
अÅय±तेखाली िनयुĉ करÁयात आलेÐया सिमतीने १९५४ मÅये आपÐया अहवालात
úामीण पतपुरवठयात सहकार अयशÖवी झाÐयाचे Ìहटले होते. या सिमतीने िविवध
िशफारशी केÐया Âयातील एक महÂवाची िशफारस Ìहणजे Öटेट बँक ऑफ इंिडया¸या
Öथापनेची होय. कृषी ±ेýासाठी केला जाणायाª िव°पुरवठया¸या ľोतांमÅये सरकार,
Óयापारी बँका, सहकारी बँका, िवभागीय úामीण बँका यांचा समावेश होतो.
भारतातील कृषी व úामीण िवकासा¸या पतÓयवÖथेत अÐप व मÅयमकालीन पतपुरवठा
आिण दीघªकालीन पतपुरवठा अशी दोन ÿकारची ÓयवÖथा आहे सहकारी अÐप व
मÅयमकालीन पतÓयवÖथा ही िýÖतरीय व िĬÖतरीय ÖवŁ पाची आहे. नाबाडª ही úामीण
पतपुरवठयातील िशखर संÖथा आहे. नाबाडªने úामीण िवकासात िविवध ÿकारे अÂयंत
महÂवाची भूिमका बजावली आहे. यािशवाय अúणी बँक योजना आिण सूàम िव°पुरवठाही
महÂवाचा ठरतो. अिलकडील का ळात úामीण भागात Öवयं:सहाÍयता बचत गट
पतपुरवठयात महÂवाची भूिमका पार पाडत आहेत. नाबाडªने िकसान øेडीट काडª योजना
सुŁ कłन कृषी िवकासास चालना देÁयाचे काम केले आहे. या योजनेमÅयेही सहकारी
बँका, ÿादेिशक úामीण बँका व Óयापारी बँका समािवĶ झाÐया आहेत. ÖवातंÞयो°र
काळखंडात संÖथाÂमक पतपुरवठयात मोठया ÿमाणांत वाढ झाली असली तरीही कृषी व
úामीण िव°ाची मागणी पूणª करÁयामÅये यश ÿाĮ झाले नाही. संÔथाÂमक वाढ ही
िव°पुरवठया¸या बाबतीत िदसते माý गुणाÂमकŀĶ्या यामÅये वाढ झालेली नाही.
संÖथाÂमक िव°पुरवठा हा úामीण भागातील सावकारीचे पूणªपणे उ¸चाटन करÁयात
यशÖवी झाÐयाचे िदसत नाही. ÂयाŀĶीने यात योµय तो धोरणाÂमक बदल होÁयाची
आवÔयकता आहे.
४.१० ÿij (QUESTIONS) १) भारतातील संÖथाÂमक िव°पुरवठया¸या उगमावर िटÈपण िलहा.
२) भारतातील कृषी व úामीण ±ेýासाठी¸या संÖथाÂमक िव°पुरवठयाचा आढावा ¶या.
३) सहकारी ±ेýातील िýÖतरीय िव°पुरवठा ÖपĶ करा.
४) भारतातील úामीण िव°पुरवठयातील अपूणªता ÖपĶ करा. munotes.in

Page 72

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
72 ४.११ संदभª (REFERENCES) १. Economic survey of India - २०११-१२
२. Corperation in India - B.S. mathur
३. Theory, History and practice of coperation R.D.Bedi
४. Mordern Banking , International Trade and public Fiance :
D.M.mithani
५. Commercial Banking in India - kamal Nayan
६. Indian Economy - Datta & Sundram
७. Handbook of Statistics on Indian Economy - २००७-०८
८. भारतीय अथªÓयवÖथा – डॉ. घाटगे / डॉ.वावरे

*****

munotes.in

Page 73

73 मॉडयुल - III
५
®म बाजार - १
घटक रचना
५.० उिĥĶये
५.१ ÿÖतावना
५.२ काम, कौशÐय आिण उÂपादकता संकÐपना
५.३ रोजगारी व बेरोजगारी मापना¸या पÅदती
५.४ मुĉ आिण बंिदÖत कामगार
५.५ मालक - कामगार संबंध
५.६ सारांश
५.७ ÿij
५.८ संदभªसूची
५.० उिĥĶये (OBJECTIVES) या घटकाचा अËयास केÐयानंतर आपणास पूढील बाबी मािहती होतील
१) काम कौÔयÐय आिण उÂपादकता यां¸या संकÐपना समजÁयास मदत होईल.
२) रोजगारी आिण बेरोजगारी¸या मापनाचे ÖवŁप समजेल.
३) रोजगारी आिण बेरोजगारी बाबत संि´यकì मािहती गोळा करÁयाची साधने
समजÁयास मदत होईल.
४) मालक आिण कामगार यांतील संबधाचे ÖवŁप समजेल.
५) मुĉ आिण बंिदÖत ®िमकांचे ÖवŁप ल±ात येईल.
५.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) उÂपादना¸या िविवध घटकापैकì ®म हा उÂपादनाचा महÂवपूणª घटक मानला जातो.
सहिजवन ®म बाजाराला अथªÓयवÖथेत महÂवाचे Öथान असते. ÿÂयेक देशा¸या रोजगार
पÅदती¸या आधारे तेथील ®म बाजाराची रचना आिण िदशा िनिIJत होत असते. ®म
बाजारामÅये ®माची मागणी आिण ®माचा पुरवठा यां¸यातील परÖपर संबधाची ÿिøया
सातÂयाने सुŁ असते. अथªÓयवÖथेतील उīोग, शेतीसेवा या ±ेýाचा िवकास हा ÿामु´याने
तेथील ®म बाजारा¸या िवकासावर आधाåरत असतो. थोड³यात ®म बाजारामÅये ®म हा
घटक महÂवपूणª असÐयाने ®माची उÂपादकता, ®म कौशÐये, रोजगाराची िÖथती , वेतनदार
मालक ®िमक संबध तसेच ®म बाजाराचे िवभाजन इ. गटकांना ®म बाजारामÅये munotes.in

Page 74

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
74 अनÆयसाधारण असे महÂव आहे. Âयामुळे आपणास ®मबाजाराचे सुý समजून घेणे
आवÔयक ठरते. ÿÖतुत घटक अËयासामÅये आपण ®म बाजारासंबधी वरील िविवध
घटकांची सखोल चचाª करणार आहोत.
५.२ काम, कौशÐय आिण उÂपादकता संकÐपना (CONCEPT OF WORK, SKILL AND PR ODUCTIVITY) ५.२.१ काम (Work):
सवªसाधारणपणे कोणÂयाही ÿकार¸या कायाªत गुंतÁया¸या िøयेला काम िकंवा कायª असे
Ìहणतात. ºया कायाªमुळे वÖतु व सेवांचे उÂपादन होते आिण Âयामुळे राÕůीय उÂपÆना¸या
मुÐयात भर पडते अशा कायाªला अथªशाľात काम असे संबोधले जाते. ºया Óयĉìकडून
असे काम केले जाते Âयास ®िमक िकंवा कामगार असे Ìहणतात. अथªशाľात पैशाची ÿाĮी
कŁन देणाöया सवª ÿकार¸या शाåररीक, मानिसक आिण बौिÅदक कायाªला ®म असे
Ìहणतात. अथाªत सवª ÿकार¸या ®मामधून वÖतु व सेवांची िनिमªती होऊन Âयामुळे राÕůीय
उÂपÆनात वाढ होत असते. कामाचा संबंध ÿामु´याने िश±ण, आरोµय, सभोवतालचे
वातावरण आिण कौशÐय या घटकांशी असतो असे असले तरी देखील कोणतेही काम
करÁयासाठी कौशÐय हा भाग अÂयंत महßवपूणª मानला जातो. Âयामुळे आपणास कामा¸या
संबधात कौशÐय आिण उÂपादकता या दोन संकÐपना अËयासणे महßवाचे आहे.
५.२.२ ®म कौशÐय (Skill) :
®म कौशÐयाची संकÐपना अितशय Óयापक ÖवŁपाची आहे. ®म कौशÐयाचा संबंध
ÿामु´याने ®िमकां¸या उÂपादकतेशी असतो. एखादा ®िमक तेवढ्याच वेळेत इतर
®िमकांपे±ा दुÈपट उÂपादन करीत असेल तर तो Âया ®िमकां¸या कौशÐयाचा पåरणाम
मानला जातो. िनयोिजत वेळेत ®ेķ आिण अिधक काम करणाöया ®िमकां¸या शिĉला '®म
कौशÐय' असे Ìहणतात. याचाच अथª ®म कौशÐय आिण कायª±मता यांचा संबंध
®िमकांची योµयता आिण Âयां¸या गुणांशी असतो. कौशÐयाची िनिमªती कामा¸या
अनुभवातून होत असते. ®म कौशÐयामुळे उÂपादना¸या गुणव°ेत व दजाªमÅये वाढ होऊन
उÂपादन संÖथेला लाभ होतो तसेच ®िमकाला सुÅदा आिथªक मोबदला िमळत असÐयाने
Âयाचाही फायदा होतो. अशाÿकारे ®मकौशÐयामुळे दुहेरी फायदा िनमाªण होतो.
अिलकडील का ळामÅये ®िमकां¸या कौशÐयामÅये वाढ घडवून आणÁयासाठी ÿिश±णावर
मोठ्या ÿमाणात भर िदला जात आहे. असे असले तरी देखील बहòसं´य ®िमक अिशि±त
असÐयाने ÿिश±ण कायªøम ÿभावी होत नाही. Ìहणूनच ®िमकांमÅये िकमान कौशÐये
िनमाªण करÁयासाठी Âयांना माÅयिमक Öतरापय«तचे मुलभूत िश±ण अÂयंत गरजेचे आहे.
अशा ÿकार¸या मुलभूत िश±णामुळे ®िमकांना देÁयात येणारे िवशेष ÿिश±ण ÿभावी होऊन
Âयामुळे ®िमकांची कौशÐये िवकिसत होतात. थोड³यात ®म कौशÐयामुळे कुशल
®िमकांची सं´या वाढुन अथªÓयवÖथेतील रोजगाराचा दजाª आिण ®िमकांची उÂपादकता
िवकिसत होÁयास हातभार लागतो. ®म कौशÐये वाढÐयामुळे कृषी उīोग व सेवा ±ेýातील
®िमकांची उÂपादकता वाढत असते Âयामुळे Âया ±ेýातील उÂपादकता व उÂपादन
वाढÁयास चालना िम ळून राÕůीय उÂपनात वाढ घडून येते. munotes.in

Page 75

®म बाजार - १
75 ®म कौशÐयाचे मापन (Measurement of skills of Labour):
कोणÂयाही ±ेýातील ®िमकां¸या उÂपादन कायाªतील कौशÐयाचे मापन करणे हे अÂयंत
कठीण काम मानले जाते. असे नसले तरी िविवध उदयोगात कायªरत असणाöया ®मीकांचे
कौशÐय ल±ात घेऊन Âयांची उÂपादकता समजुन घेÁयासाठी ®म कौशÐयांचे मापन करणे
गरजेचे असते सवªसाधारणपणे ®िमकां¸या कौशÐयांचे मापन पुढील घटकांĬारे केले जाते.
i) ®माची तुलना:
®िमकांचे कौशÐय जाणून घेÁयासाठी ®िमक एवजी िविशķ वेळी इतरांपे±ा िकती आिण
कसे करतात याबाबत तुलना करणे आवÔयक असते. ठरािवक वेळेमÅये ®िमकांचे उÂपादन,
गुणव°ा, वेळेचा उपयोग, अपÓययाचे ÿमाण, िनयिमतता, संसाधनांचा कायª±म उपयोग इ.
बाबत तुलना केली जाते. कारण एखाīा ®िमक आपÐया इतर सहकारी ®िमकांपे±ा
अिधक आिण चांगÐया दजाªचे काम करतो त¤Óहा इतर ®िमकां¸या तुलनेत Âयाचे कौशÐय
अिधक आहे असे समजले जाते.
ii) उÂपादनाचे पåरमाण:
उÂपादन केþांत वजन करत असणाöया सवª ®िमकांसाठी कामाची िÖथती सारखीच असली
पािहजे Âयामुळे ®िमकां¸या कायª±मतेचे मापन करता येते. सामाÆयपणे िविशĶ पåरिÖथतीत
जे ®िमक िनयोिजत वेळेत अÆय ®िमकांपे±ा अिधक कायª करतात ते अिधक कुशल
समजले जातात.
iii) उÂपादन कायाª¸या पåरिÖथतीची समानता:
उÂपादन ±ेýात काम करणाöया ®िमकांची कायª±मता मोजताना उÂपादन ±ेýातील
पåरिÖथती उदा ० िविवध यंýसामúी, क¸चामाल, उपलÊध वेळ, वातावरण, इ० मÅये
समानता असली पािहजे. Âयामुळे ®िमकांचे कौशÐय मोजणे श³य होते.
iv) उÂपादनाचा दजाª:
जेÓहा कोणÂयाही उÂपादन संÖथेमधील एक ®िमक ठरािवक वेळेत इतर ®िमकांपे±ा
अिधक चांगÐया दजाªचे काम करतो Âयामुळे उÂपादन गुणव°ापूणª व दज¥दार होते ÂयावŁन
कामगारांचे कौशÐय मोजता येते.
v) वेळेचा उपयोग:
®िमकाला Âया¸या कायाªसाठी लागणारा वेळ ल±ात घेऊन Âया¸या कौशÐयाचे मापन केले
जाते. सामाÆयपणे उÂपादन कायªचालू असताना काही ®िमक हे िनधाªåरत वेळेमÅये इतर
®िमकां¸या तुलनेत कमी वेळेत जाÖत कायª करीत असतील तर ते अिधक कुशल व
कायª±म आहेत असे समजले जाते.

munotes.in

Page 76

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
76 कौशÐय िनिमªती (Skill Formation) :
®िमकांमÅये िविवध ÿकारची कौशÐय िनमाªण करणे हे ÓयवÖथापना¸या ŀĶीने अÂयंत
महÂवाचे कायª मानले जाते. कामगारां¸यात कौशÐय िनमाªण केÐयामुळे Âयांची कायª±मता
वाढुन उÂपादकता वाढÁयास मदत होते व Âयाचा फायदा कामगार व उदयोगसंÖथा या
दोहŌना होतो. याŀĶीने िवचार करता कौशÐय िनिमªती ही संकÐपना ल±ात घेणे िनतांत
आवÔयक आहे. कौशÐय िनिमªतीचा अथª आपणास पुढील ÿमाणे सागता येईल.
ÿÂयेक ®िमकांमÅये असणाöया अंगभूत कौशÐयचा शोध घेऊन ÓयवÖथापनाने ®िमकां¸या
कÐपकतेमÅये आिण उÂपादकतेत वाढ करÁयासाठी जािणवपुवªक वातावरण िनिमªती कŁन
Âयांना ÿोÂसाहन आिण ÿिश±ण देÁया¸या ÿिøयेला कौशÐय िनिमªती असे Ìहणतात.
कौशÐय िनिमªती ही ÿामु´याने पुढील दोन घटकांवर अवलंबुन असते.
सामाÆय िश±ण (General Education):
िश±ण ही एक उपभोµय वÖतू मानली जाते, कला, सािहÂय, भाषा, वािणºय, िव²ान इ.चे
²ान िश±णामुळे िमळते. ÿÂयेक Óयĉì सामाÆय िश±ण घेऊन आपला बौिĦक िवकास
करीत असते. िश±णातील गुंतवणूकìमूळे देशातील मानवी संसाधनांची गुणव°ा वाढते
Âयातुनच Óयवसाय उपयोगी कौशÐयाची िनिमªती येते. या सवाªतुन ®मकौशÐयात वाढ
घेÁयास मदत होते Âयामुळे एकुण उÂपादनात वाढ होÁयास मदत होते. थोड³यात शै±िणक
पाýता संपादन केÐयािशवाय Óयĉìचे िवचार आिण ŀĶीकोन Óयापक होत नाहीत. Ìहणून
औदयोिगक पåरसरात कायªरत असणाöया ®िमकां¸या कौशÐय िनिमªतीचा ÿमुख आधार
Ìहणून िश±णाकडे पािहले जाते.
Óयावसाईक िश±ण आिण ÿिश±ण (Vocational Education & Trainin g):
®िमकांमÅये कौशÐय िनिमªती करणारा आणखी एक महÂवपुणª घटक Ìहणुन Óयावसाईक
िश±ण आिण ÿिश±णाकडे पाहीले जाते. उदयोग संÖथां¸या ÓयवÖथापनाने पुढाकार घेऊन
कायªरत असणाöया ®िमकांना आपली कायª±मता वाढिवÁयासाठी Óयावसाईक िश±ण
आिण ÿिश±णा वर भर िदला पािहजे Âयामुळे अकुशल ®िमकांमधील कायªकुशलता वाढून
Âयां¸या उÂपादकतेत वाढ होÁयास चालना िमळते एकूणच देशा¸या आिथªक िवकासाला
गती देÁयात Óयावसाईक िश±ण आिण ÿिश±ण या बाबी अिधक महÂवपुणª ठरतात. अशा
ÿकार¸या िश±णामुळे औदयोिगक ±ेýातील आधुिनक यंý सामúीवर कुशल ®िमक अिधक
कायª±मपणे सहभागी होऊन उÂपादनाची िøया यशÖवीपणे पुणª करता येईल.
सारांशाने असे सांगता येईल कì ®िमकांमÅये कौशÐय िनिमªती करÁयासाठी ®िमकांना
उदयोग आिण रोजगारासंबधीचे Óयावसाईक िश±ण देणे आवशयक आहे. तसेच िवशेषकŁन
अकुशल ®िमकांसाठी सातÂयाने ÿिश±णाची तरतुद केली पािहजे. आिण कुशल
®िमकांमÅये देखील Âयांची कायª±मता सातÂयाने वाढिवÁयासाठी ÿिश±णाची ÓयवÖथा
केली पािहजे. Âयामुळे औदयोिगक संÖथे¸या एकुण उÂपादकतेत वाढ होऊन Âयां¸या
लाभ±मतेत वाढ होÁयास मदत होईल. munotes.in

Page 77

®म बाजार - १
77 ५.२.३ उÂपादकता संकÐपना (Concept of Productivity):
सवª ÿकार¸या अथªÓयवÖथेत ®म हा एक महÂवाचा उÂपादनाचा घटक आहे. Ìहणुनच
कायª±म ®माची आिथªक िवकासामÅये असणारी महÂवपुणª भूिमका उÂपादकतेशी जोडली
गेली आहे. ®िमकांचे आिथªक िवकासातील योगदान हे Âयां¸या उÂपादकतेवर अवलंबुन
असते. सवªसाधारपणे उपलÊध साधनसामúीचा कायª±मपणे वापर होणे Ìहणजेच
उÂपादकता होय. असा उÂपादकतेचा अथª होतो. ÿा.मेहता यां¸या मतानुसार उÂपादकता
या शÊदाला अनेक अथª असले तरी Âयातुन एक सामाÆय तÂव िनघते. ते Ìहणजे एखादया
घटकाची अिधक कायª±मतेने व काटकसरीने िनमाªण k◌ाÀरÁयाची ±मता Ìहणजे
उÂपादकता होय.
उÂपादकतेची Óया´या अशी करता येईल कì वÖतू व सेवां¸या उÂपादनाशी मानवी तसेच
उÂपादन ÿिøयेशी संबंिधत असणाöया इतर घटकांचे ÿमाण होय. उÂपादकतेतुन उÂपादन
व Âयासाठी वापरलेली आदाने यां¸यातील गुणो°र Óयĉ होते. याचाच अथª उÂपादन आिण
उÂपादकता यां¸यात घिनķ संबंध असून उÂपादन हे वापरÁयात आलेली आदाने व Âयांचा
कायª±म वापर (उÂपादकता) यातुन िनिIJत येते.
देशा¸या एकूण आिथªक िवकासासाठी देशातील ®िमकांची कायª±मता आिण उÂपादकता
वाढिवणे हाच एक ÿभावी उपाय मानला जातो. आधुिनक उदयोग, Óयापार, दळणवळण
तसेच कृषी ±ेý या सवª ±ेýांमÅये ®िमकांची भूिमका वाढिवणे हीच ®मशĉìची खरी
उÂपादकता मानली जाते.
उÂपादकतेतील वाढ (Productivi ty Growth) :
उÂपादकतेतील वाढ याचा अथª खालील ÿमाणे घेतला जातो.
१) तेवढ्याच आदानां¸या सहाÍयाने अिधक उÂपादन करणे.
२) कमी आदनां¸या सहाÍयाने पुवêइतकेच उÂपादन करणे.
३) आदानां¸या ÿमाणातील वाढीपे±ा उÂपादना¸या ÿमाणात वाढ घडवुन आणणे.
४) आदानां¸या ÿमाणात जेवढी घट होईल Âयापे±ा उÂपादना¸या ÿमाणात कमी घट
होणे.
उÂपादकता वाढीची तंýे (Techniques of productivity Growth) :
उÂपादकता वाढीसाठी पुढील तंýाचा वापर केला जातो.
अ) यंýे साधने यांची देखभाल व ÂयामÅये सुधारणा
ब) कायª गती व वेळ यांचा शाľीय अËयास कŁन एखादे कायª अिधक कायª±मणे
करÁयाची पĦती शोधणे.
क) उÂपादनाची सोपी पĦत , ÿमाणीकरण आिण िवशेषीकरण यांचा अवलंब करणे. munotes.in

Page 78

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
78 ड) उÂपादन गुणव°ा, तसेच उÂपादन खचª काटकसर िनयंýण तंý अवलंिबणे.
ई) औदयोिगक संबंधांत सुसंवाद ÿÖथािपत करणे.
फ) ÿÂयेक कायाªसाठी योµय Óयĉìची िनवड करणे.
ब) कामागारांसाठी ÿेरक वेतन योजना राबिवणे.
म) कामगारांना योµय ÿिश±णाची सोय करणे.
उÂपादकता वाढीसंबंधी¸या वरील तंýािशवाय खालील ÿमुख सात घटक उÂपादकता
वाढ िनिIJत करÁयास मदत करतात.
१) तांिýक ÿगतीचा दर
२) यंýे साधने यामधील भौितक भांडवल गुंतवणुक
३) ®मशĉìचा दजाª
४) नैसिगªक साधनसामúीचा दजाª व आकारमान
५) औदयोिगक रचना व आंतर±ेýीय Öथानांतरण
६) Öथुल आिथªक वातावरण िकंवा पåरणामकारक मागणीची िÖथती
७) Öथुल आिथªक धोरण वातावरण.
हॅरीस यांनी उÂपादकता वृÅदीचे ÿमुख तीन घटक मानले आहेत ते पुढीलÿमाणे
१. यंýे आिण साधने यांमधील गुंतवणुक
२. िश±ण ÿिश±ण आिण मानवी भांडवल
३. Óयापार व गुंतवणुकìचे खुलेकरण
भारतातील उÂपादकतेचा अËयास करÁयाचा ÿयÂन अनेक अËयासकांनी केला आहे.
ÂयामÅये ÿामु´याने कारखानदारी ±ेýातील एकुण घटक उÂपादकता वृĦीवर भर िदलेला
िदसुन येतो. या अËयासांमधुन असे सुिचत होते कì सन १९७० पय«त¸या काळात
भारतातील एकुण घटक उÂपादकता वाढीचा दर घटत गेÐयाचे िदसते. नंतर¸या काळामÅये
Ìहणजेच १९८० नंतर Óयापारी व औदयोिगक धोरणामÅये बदल करÁयात आले.
नÓया आिथªक धोरणाचा Öवीकार १९८० नंतर¸या काळात सुŁ झाला. उदारीकरण
जागितकìकरण या संकÐपना भारतीय अथªÓयवÖथेत सुŁ करÁयात आÐया िवशेषत:
औदयोिगक ±ेýात नÓया सुधारणांना वेग आला व Âयाचा पåरणाम Ìहणून एकुण घटक
उÂपादकता वाढÁयास चालना िम ळाली.
२००१ मÅये ढोलकìया आिण कपुर यांनी केलेÐया अËयासात Âयांना असे िदसुन आले कì
भारतातील िनयाªत ±ेýातील तसेच िबगर-िनयाªत ±ेýातील एकुण घटक उÂपादकतात वाढ munotes.in

Page 79

®म बाजार - १
79 झाली आहे. तसेच अिलकडील काळात िवरमानी यांनी भारतातील एकुण घटक
उÂपादकतेचे मापन केले आहे Âयांना आपÐया अËयासातुन असे आढळून आले आहे कì
ÖवातंÞयापासुन १९८० पय«त¸या काळात उÂपादकता घटक गेलेली आहे. तसेच १९८०
नंतर उÂपादकता वाढत आहे. Âयामुळे भारतातील एकुण घटक उÂपादकतेची रचना
अ±राÿमाणे िदसुन येते. १९५० मÅये देशाची उÂपादकता वाढ २.५% इतकì होती ती
१९७० पय«त ०.५% पय«त कमी झाली आिण नंतर १९८० पासुन पुढील काळात २.६%
पय«त उÂपादकतेत वाढ झालेली िदसते.
उÂपादकतेचे ÿकार (Types of Productivity) :
गरजेनुसार उÂपादकते¸या िविवध संकÐपना वापरÐया जातात ÂयावŁन उÂपादकतेचे
िविवध ÿकारात वगêकरण केले जाते. आपणास उÂपादकतेचे िविवध ÿकार पुढील ÿमाणे
सांगता येतील.
i) भौितक उÂपादकता (Physical productivity) :
ज¤Óहा उÂपादकता ही उÂपादन एककामÅये Óयĉ केली जाते त¤Óहा Âयास भौितक
उÂपादकता असे Ìहटले जाते.
ii) मुÐय उÂपादकता (Value productivity):
ज¤Óहा उÂपादकतेचे पैशातील मुÐय िवचारात घेतले जाते Âयास मुÐय उÂपादकता असे
Ìहणतात.
iii) सरासरी उÂपादकता (Average Productivity):
ज¤Óहा एकूण उÂपादनाला एकूण कामगार सं´यने भागले जाते त¤Óहा Âयास सरासरी
उÂपादकता असे Ìहटले जाते.
iv) सीमांत उÂपादकता (Marginal Productivity) :
शेवट¸या कामगाराने उÂपादनात जी भर घातली जाते त¤Óहा Âयास िसमांत उÂपादकता असे
Ìहणतात. िकंवा एक जादा ®िमक वाढिवÐयामुळे एकुण उÂपादनात जी िनÓवळ वाढ घडून
येते Âयास सीमांत उÂपादकता असे संबोधले जाते.
v) Öथुल उÂपादकता (Gross productivity) :
ज¤Óहा सवª उÂपादन घटकांची िमळून उÂपादकता काढली जाते Âयास Öथूल उÂपादकता
िकंवा एकूण घटक उÂपादकता असेही Ìहणतात.
उÂपादकतेवर पåरणाम करणारे घटक (Factors determinant of productivity) :
सामाÆयपणे उÂपादकतेवर पåरणाम करणाöया घटकांचे वगêकरण ÿमुख दोन घटकांमÅये
करता येते ते Ìहणजे अ) सवªसाधारण घटक ब) िवशेष घटक
munotes.in

Page 80

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
80 अ) सवªसाधारण घटक:
१) तांिýक घटक:
उÂपादनासाठी कोणÂया ÿकारचे तंý वापरलेले जाते यावर बöयाच ÿमाणात उÂपादकता
अवलंबुन असते. यांिýक शĉìचा वापर Öवयंचिलत यंýे संघटन कौशÐयात सुधारणा,
िवशेषीकरणाचा अवलंब, ÓयवÖथापकìय सुधारणा यांसार´या तांिýक घटकांमुळे
उÂपादकतेत वाढ घडुन येते.
२) िव°ीय घटक:
औदयोिगक उÂपादकतेवर िवि°य घटकांचा मोठ्या ÿमाणात पåरणाम घडून येतो. आधुिनक
तंý²ानाचा वापर हा मु´यत: िव°पुरवठ्यावर अवलंबुन असतो. िव°पुरवठा पुरेशा
ÿमाणात आिण योµय दराने उपलÊध झाÐयास उÂपादकता वाढीस हातभार लागतो. जेथे
भांडवल पुरवठा अिधक असतो तेथे यांýीकìकरण आिण आधुिनकìकरणाचा वेग जाÖत
असतो.याचा पåरणाम Ìहणून उÂपादकता वाढते याउलट जेथे भांडवलाचा Ìहणजेच
पयाªयाने िव°पुरवठ्याचा तुटवडा भासतो तेथे उÂपादकता घटÁयाची श³यता असते.
३) ®म घटक:
उÂपादकतेवर ÿभाव पाडणारा ®म हा एक महÂवपुणª घटक मानला जातो. ®माची
उÂपादकता ही ®िमकाची ±मता कामाची िÖथती , कौशÐय, ÿिश±ण, अनुभव तसेच
कामाबाबतचा ŀĶीकोन इ. घटकांवर अवलंबुन असते. तसेच वेतनाची पातळी व वेतन
देÁयाची पÅदत यांचा ही ®मा¸या उÂपादकतेवर पåरणाम होतो.
४) ÓयवÖथापकìय घटक :
सुयोµय संघटन, रचना, ÿिशि±त आिण अनुभवी ÓयवÖथापक यामुळे औīोिगक उÂपादकता
वाढते. औīोिगक संबंधात ताणतणाव असÐयास तसेच ÓयवÖथापन अकायª±म दजाªचे
असÐयास कामगारांची उÂपादकता घटते. भारतीय ÓयवÖथापक पारंपाåरक पÅदतीने
ÓयवÖथापन करीत असÐयामुळे याचा पåरणाम Ìहणून भारतीय कामगारांची उÂपादकता
घटलेली आढळून येते.
५) बाजार घटक:
बाजारपेठेचे आकारमान, बाजारातील Öथैयª यांचाही ®मा¸या उÂपादकतेवर पåरणाम होतो.
िवÖतृत बाजारपेठेमुळे ®मिवभागणीचे फायदे िमळतात. पåरणामी उÂपादकता अिधक राहते.
माý मागणीत फार मोठ्या ÿमाणात चढ उतार होत असÐयास अगर मंदीची िÖथती
उĩवÐयास उÂपादकतेत घट घडून येते.
ब) िवशेष घटक:
उÂपादकतेवर वरील तांिýक घटकांबरोबरच िवशेष घटकांचाही पåरणाम होत असतो असे
िवशेष घटक राÕůीय तसेच ÿादेिशक पातळीवरही पåरणाम करीत असÐयाने उÂपादकतेवर
ÿादेिशक पåरणाम कसा होतो ते पुढील घटकांĬारे ÖपĶ करता येते. munotes.in

Page 81

®म बाजार - १
81 १) नैसिगªक घटक:
हवामान, भौगोिलक पåरिÖथती यांसार´या नैसिगªक घटकांचा उÂपादकतेवर पåरणाम होतो
उदा. खिनज उīोग हा भौगोिलक पåरिÖथतीवर अवलंबून असतो तसेच कापड उīोगासाठी
दमट हवामानाची आवÔयकता असते. अशा ÿकारची नैसिगªक पåरिÖथती व हवामान
उपलÊध नसÐयास उÂपादकतेवर ÿितकूल पåरणाम घडून येतो.
२) सरकारी धोरण :
सरकारचे राजकोषीय धोरण व चलन िवषयक धोरण तसेच सरकारची ÿशासकìय पÅदती
यांचा उÂपादकतेवर पåरणाम घडून येतो. सरकारने करांचा दर उ¸च ठेवला तर Âयाचा
गुंतवणूकìवर अिनĶ पåरणाम होतो व उÂपादकता घटते याउलट गुंतवणूकìला सरकारने
सवलती िदÐया स गुंतवणूक वाढून उÂपादकता वाढते. तसेच सरकारने उīोगांना मोठ्या
ÿमाणावर संर±ण िदÐयास उīोगांची Öपधª±ªमता कमी होऊन उÂपादकता घटत जाते.
३) सामािजक घटक:
कामगारांची गितिशलता, िश±ण नÓया बदलाकडे बघÁयाचा ŀĶीकोन, धोका ÖवीकारÁयाची
वृ°ी, कामगारांबाबत ÓयवÖथापनाचा ŀĶीकोन, औīोिगक संबंध यांसार´या सामािजक
घटकांचाही उÂपादकतेवर पåरणाम घडून येतो.
५.३ रोजगारी व बेरोजगारी मापना¸या पĦती (METHODS OF MEASUREMENT OF EMPLOYMENT AND
UNEMPLOYMENT) वेगवान िवकास आिण रोजगारा¸या िवÖतृत संधी ही आिथªक धोरणाची ÿमुख उिĥĶे आहेत.
वाढÂया ®मशĉìला उÂपादक रोजगार पुरिवणे हे आपÐया सवªसमावेशक िवकासा¸या
उिĥĶाचे ÿमुख अंग आहे. उ¸च िवकासाचा दर रोजगारीत वाढ घडवून आणतो. रोजगाराची
लविचकता उÂपादना¸या संबंधात मोजली जाते. उÂपादनात वाढ झाÐयामुळे रोजगारीत
शेकडा वाढ होते. अथªÓयवÖथेतील एकूण रोजगाराची लविचकता हा ±ेिýय रोजगाराची
लविचकता आिण उÂपादनाची रचना यांचा एकिýत पåरणाम असतो. या िठकाणी हे ही खरे
आहे कì जेÓहा अथªÓयवÖथा िवकिसत होते तेÓहा रोजगाराची लविचकता खाली येते. हा
®िमकां¸या उÂपादकतेत सुधारणा झाÐयाचा ÿितिबंब असतो. अथाªत ®िमकां¸या
उÂपादकतेतील सुधारणा शाĵत उ¸च Öथुल देशांतगªत उÂपादनासाठी आवÔयक असतात.
िवकास कायªøमांतून िवÖतृत रोजगार संधी िनमाªण करÁयासाठी ÿामु´याने तीन घटकांवर
भर देÁयात आला आहे. ते Ìहणजे वृĦी ®िमकांची उÂपादकता आिण ®म व भांडवल यांची
सापे± िकंमत. िवकासा¸या ÿिøयेतील रचनाÂमक बदलांचा पåरणाम रोजगारी¸या कलावर
सुĦा घडून आलेला आहे. भारतामÅये रोजगाåर¸या कामाची दोन महÂवपूणª वैिशĶे
आपणास िदसुन येतात.
१) भारतीय अथªÓयवÖथेत रचनाÂमक पåरवतªन घडून आले आहे. हे पåरवतªन अितशय
वैिशĶयपूणª असे आहे. ते Ìहणजे भारतीय अथªÓयवÖथा शेती उÂपादनाकडुन munotes.in

Page 82

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
82 उदयोगाकडे व उदयोगाकडुन सेवा±ेýाकडे वाटचाल करत आहे. सेवा ±ेýाचा Öथुल
देशांतगªत उÂपादनातील िहÖसा ६०% इतका जाÖत असÐयामुळे भारतीय
अथªÓयवÖथा अिधक िवकासा¸या ितसöया अवÖथेत Ìहणजेच उड्डाणावÖथेत गेलेली
िदसुन येते.
२) भारतातील रचनाÂमक बदलामÅये आणखी एक महÂवपूणª बदल िदसतो तो Ìहणजे
रोजगारातील ±ेýीय िहÖसाची रचना हा होय. जरी शेतीचा Öथुल देशांतगªत
उÂपादनातील िहÖसा १९५१ मÅये ५२²् होता तो घटुन २००१ मÅये २१²् पय«त
घटला असला तरीसुÅदा याच कालावधी मधील रोजगार िहÖसा ६५²् वŁन ५७²्
पयªतच कमी झालेला िदसतो. याचाच अथª अथªÓयवÖथेतील वरील रचनाÂमक
बदलाचा पåरणाम रोजगा रातील बदलावर फार अÐपÿमाणात झालेला िदसतो.
वरील रचनाÂमक पåरवतªनातुन असे ल±ात येते कì जरी सेवा ±ेýाचा उÂपादनाचा िहÖसा
५१% इतका असला तरी २००१ मधील सेवा ±ेýाचा रोजगारामधील िहÖसा केवळ २२²्
इतकाच आहे. उÂपादनातील ±ेýीय बदलाबरोबर रोजगारात बदल होत असला तरी
रोजगारात होणारा बदल अितशय ह ळूवार िकंवा नगÁय आहे ही एक उÐलेखिनय अशी बाब
आहे कारण सेवा ±ेýातील रोजगाराची लविचकता ही शेती ±ेýातील रोजगार
लविचकतेपे±ा जाÖत आहे. Óही.के.आर.राव यांनी यास अथªÓयवÖथेची ''रचनाÂमक
अवनित'' असे Ìहटले आहे.
५.३.१ रोजगारी व बेरोजगारी संबंधी मािहतीची सांि´यकìय साधने (Data sources
of Employment and unemployment):
देशात असणारी रोजगाराची व बेरोजगाराची िÖथती जाणून घेणे आिण Âयानुसार आिथªक
धोरणाची आखणी करणे हे ÿÂयेक देशातील सरकारचे ÿमुख कायª असते िवशेषत:
भारतासार´या िवकासनशील देशांमÅये बेरोजगारीचा ÿij हा मुलभूत ÿij मानला जातो.
िवकसनशील देशां¸या तुलनेत िवकिसत देशांमÅये औदयोिगक िवकासाचे ÿमाण अिधक
असÐयाने तेथील बेकारीचे ÖवŁप शहरी बेकारी असे असते माý िवकसनशील देशांमÅये
úामीण बेकारी व शहरी बेकारी यांचे सह अिÖतÂव असते. Ìहणून अनेक देशांनी आपÐया
अिथªक िनयोनजामÅये बेरोजगारी व दाåरþ िनमुªलना¸या उĥीĶाला ÿाधाÆय िदलेले आहे.
आिथªक िनयोजना¸या माÅयमातुन िकती लोकांना रोजगार उपलÊध कŁन िदला जाईल
याबाबत अīयावत मािहती िम ळणे आवÔयक असते आिण Ìहणुनच रोजगारी व बेरोजगारी
संबंधात सांि´यकìय आकडेवारी गोळा कŁन तसेच ितचे सखोल अÅययन कŁन
Âयाबाबतची मािहती पुढील संÖथांĬारे वेळोवेळी ÿिसÅद केली जाते.
५.३.२ राÕůीय नमुना सव¥±ण संघटना (National Sample S urvey
Organisation) ( NSSO):

भारतात राÕůीय Öतरावर सांि´यकìय मािहती आिण आकडेवारी गोळा करÁयासाठी केिþय
सांि´यकìय संघटनेकडे (Central Statistical Organisation - CSO) जबाबदारी
सोपिवÁयास आली आहे. ÂयाÈनुसार १९७१ मÅये राÕůीय नमुना सव¥±ण संघटना
(NSSO) Öथापन करÁयात आली आहे . या संÖथेमाफªत सवª ±ेýातील अिथªक सामािजक munotes.in

Page 83

®म बाजार - १
83 सव¥±ण केले जाते. देशातील अिथªक व सामािजक िवषयांवर तांिýक सÐला देÁयाचे कायª ही
संÖथा करते. िपक सव¥±ण, बेरोजगारी सव¥±ण, लोकसं´या व राहणीमानाचे सव¥±ण,
कौटुंिबक Óययाचे सव¥±ण, वाचक वगाªसंबंधीचे सव¥±ण, इ. अशा ÿकार¸या सव¥±णातुन
िदघªकालीन कायाªसाठी महÂवा¸या िवषयांवरील तुलनाÂमक मिहती व आकडेवारी उपलÊध
होते.
५.३.३ रोजगार िविनमय क¤þे (Employment Exchange Centers):
®म बाजारपेठ िनयंिýत करÁया¸या हेतुने सरकारकडुन उपयोगात आणले जाणारे रोजगार
िविनमय क¤þ हे एक महÂवाचे साधन आहे. या क¤þामाफªत एकुण रोजगारात असणाöया
लोकांची सं´या आिण रोजगारासाठी नŌदाणी केलेÐया लोकांची सं´या उपलÊध होते व
ÂयावŁन रोजगारी व बेरोजगारी याबाबत अनुमान काढता येते
५.३.४ जनगणना अहवाल (Censu s Report):
जनगणना अहवालामधुन देशातील कृषी, उīोग आिण सेवा या ±ेýांमÅये िकती लोक
रोजगारात आहेत याबाबतची आकडेवारी ÿकािशत केली जाते. असे असले तरी जनगणना
अहवाल दर दहा वषा«नी ÿिसÅद होत असतो. Âयामुळे दरवषê देशातील लोकसं´या
वाढी¸या तुलनेत रोजगार िनिमªती¸या दरांची मािहती ÿिसÅद करणे आवÔयक आहे.
५.३.५ राÕůीय नमुना सव¥±णानुसार बेकारीचे िनकषª:
भारतामÅये राÕůीय नमुना सव¥±ण संघटनेĬारे िविवध िवभागासंबधी राÕůीय ÖतरावŁन
सांि´यकìय मािहती आिण आकडेवारी गोळा कŁन ÿिसÅद केली जाते राÕůीय नमुना
सव¥±णानुसार बेरोजगारीचे पुढील तीन िनकष मानले जातात.
१) सामाÆय बेकारी (General Unemployment):
देशातील बहòतांश Óयĉì िनयिमत रोजगार िमUिवÁया¸या ÿयÂनात असतात सव¥±ण
संÖथे¸या सव¥±ण काळात संपुणª वषªभर िवना रोजगार असणाöया Óयĉìची मािहती गो ळा
केली जाते. अशा बहòसं´य बेकार असलेÐया Óयĉé¸या सं´येला सामाÆय िÖथतीत
असणारी बेरोजगारी असे समजले जाते. थोड³यात वषाªतील ३६५ िदवसां¸या काळात
बेकार असणाöया Óयĉìची सामाÆय बेकार Ìहणुनच सव¥±णात नŌद केली जाते.
२) साĮािहक बेकारी (Weekly Unemployment):
सात िदवसां¸या पुवê¸या काळात Âया Óयĉì¸या रोजगाराची िÖथती कशी होती यावŁन
साĮािहक बेरोजगारीचे अनुमान केले जाते. जर रोजगारा¸या शोधात असणाöया व मोठ्या
ÿमाणात बेकार लोकांना संपुणª आठवड्यात एक तास सुÅदा रोजगार िमळत नसेल तर Âया
Óयĉé¸या बेकारीला साĮािहक बेकारी असे Ìहणतात. याचाच उलट अथª असा आहे कì
कोणÂयाही बेकार Óयĉìला आठवड्यातुन जरी एक तास रोजगार िमळत असेल तर Âयाला
साĮािहक बेरोजगार Ìहणता येणार नाही. Âयामुळे बेरोजगारीचे अशा ÿकारचे सव¥±ण
अिधक महÂवपुणª मानले जाते. munotes.in

Page 84

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
84 ३) दैिनक बेरोजगारी (Daily Unemployment):
देशातील बहòसं´य úामीण आिण शहरी Óयĉì दैिनक बेकार Ìहणून ओळखÐया जातात.
कारण रोजगारा¸या शोधात असणा öया बहòतेक Óयĉì एक िकंवा Âयापे±ा अिधक
िदवसांसाठी रोजगारािवना राहतात. Âयांची गणना दैिनक बेरोजगारांमÅये केली जाते.
अशाÿकारची देशातील दैिनक बेरोजगारांबाबत सांि´यकìय मािहती राÕůीय नमुना
सव¥±णातुन केली जाते. Âयामुळे सरकारला अशा Óयĉé¸या रोजगारासाठी िवशेष रोजगार
कायªøम राबिवÁयास मदत होते.
देशा¸या एकुण रोजगारा¸या धोरणात दैिनक बेरोजगारी सवाªत महÂवाची समजली जाते.
वरील ÿमुख तीन बेरोजगारी सव¥±ांची तुलना केÐयास असे आढळून येते कì दैिनक
बेकारी¸या सव¥±णात फार कमी ÿमाणात चुका होÁयाची श³यता असते Âया तुलनेत
सामांÆय बेकारी आिण साĮािहक बेकारी यां¸या सव¥±णामÅये मोठ्या ÿमाणात चुका
होÁयाची श³यता असते.
५.४ मुĉ आिण बंिदÖत कामगार (FREE AND UNFREE LABOUR ) मुĉ ®िमक Ìहणजे Öवे¸छेने आपला रोजगार िनवडतो तसेच कामा¸या शतê आिण कामाची
िÖथती व मोबदला इ. सवª गोĶी Öव¸छेने िनवडतो. याउलट बंिदÖत कामगार सĉìने तसेच
इ¸छा नसताना कामा¸या सवª अटी माÆय करतो असे कामगार होय. बंिदÖत कामगाराला
कामाचे ठीकाण, काम¸या अटी िनवडÁयाचे ÖवातंÞय नसते बंिदÖत कामगाराला सĉìचा
कामगार असेही Ìहटले जाते बंिदÖत कामगाराची िÖथती काहीशी गुलामगीरी तसेच वेठ
िबगारी सारखी असÐयाने हा एक मानवतेला कलंक मानला जातो.
आंतरराÕůीय ®म संघटनेने सĉì¸या कामगाराची Óया´या पुढीलÿमाणे केली आहे.
''सĉìचा कामगार Ìहणजे एखादे काम िकंवा सेवा एखाīा Óयĉì¸या इ¸छेिवŁÅद आिण
दबावाखाली कŁन घेतले जाते व ºया कामामÅये ती Óयĉì Öवे¸छेने सहभागी होत नाही.''
सĉì¸या कामगारांचे वगêकरण पुढील ÿकारात केले जाते.
१) खाजगी आिथªक िपळवणूक या गटातील कामगार:
सवªसाधारणपणे असे िदसून येते कì जवळजवळ २/३ इतके सĉìचे कामगार या ÿकारात
मोडतात. यामÅये घरगुती काम करणारे सĉìचे कामगार, शेतात काम करणारे कामगार,
दुगªम úामीण भागात काम करणारे कामगार यांचा समावेश होतो.
२) राºयाने लादलेले सĉìचे कामगार:
यामÅये सुरि±तते¸या कायाªसाठी सĉìने भरती केलेÐया कामगारांचा समावेश असतो.
Âयांना िनवडीचे ÖवातंÞय अÂयंत अÐपÿमाणात असते.
३) Óयापार, ल§िगक छळ यामधील सĉìचे कामगार:
या सĉì¸या कामगारांसाठी जगभरामÅये ÿादेिशक पÅदतीचा अवलंब केला जातो. munotes.in

Page 85

®म बाजार - १
85 आंतरराÕůीय ®मसंघटनेने आपÐया २००५ ¸या अहवालात असे नमुद केले आहे कì
जगात जवळपास १२.३ अÊज लोक सĉìचे कामगार Ìहणून काम करतात. आिशया आिण
पॅिसिफक हे दोन ÿमुख ÿदेश असे आहेत कì येथे सवाªत जाÖत सĉìचे कामगार आढळून
येतात. तसेच सĉì¸या कामगार वगाªमÅये कजªधारी, वेठिबगार कामगारांचे ÿमाण हे
ÿामु´याने दि±ण आिशयाई आिण लॅिटन अमेåरका या देशात जाÖत असÐयाचे िदसते.
बंिदÖत / सĉì¸या कामगारांबाबत सैÅदांितक वादिववाद (Theoretical Debate
About Unfree/Forced Labour) :
बंिदÖत कामगार आिण भांडवलशाही यां¸या चच¥मधून टोम (ऊदस्) आिण बानाजी
(Banaji ) यां¸यामÅये मतभेद आढळून येातात. माý āÖस (Brass) राव आिण बानाजी
यां¸या िवचारात साÌयता आढळून येते या सवाª¸या मतानुसार बंिदÖत कामगारांचे जोपय«त
मुĉ करारानुसार संबंध असतात तो पय«त ते मुĉ आिण समान असतात.
मुĉ आिण बंिदÖत कामगारां¸या बाबत¸या िववादात āÖस यां¸या मतानुसार बंिदÖत
कामगार आिण भांडवलशाही हे परÖपरांना िवसंगत असतात. कारण बंिदÖत कामगार
िनमाªण करणे हेच भांडवलशाहीचे ÿमुख ÅयेÍय असते. असे कामगार Âयांचे ÿभुßव िकंवा
सामÃयª िसÅद करÁयात असमथª असतात. Âयामुळे ते आपÐया ®म पुरवठ्यावर िनयंýण
ठेवू शकत नाहीत Âयामुळे भांडवलदारांना असे ®िमक अितशय ÖवÖतात उपलÊध होतात.
āÖस यांचा िसĦांत सवªसाधारणपणे वरवर पाहता सī:िÖथतीतील बंिदÖत कामगारांचे
संबधांची ÿगतशील मांडणी करणारा िसĦांत समजला जातो. ÿायोिगक तÂवावर Âयाने
ÿामु´याने कजªधारीत बंिदÖत कामगारांवर भर िदलेला आहे कì जेथे असे कामगार आपली
®मशĉì कजª घेतलेÐया मालकांकडे गहाण ठेवतात. Âयामुळे असे कामगार वषाªनुवष¥
मालकां¸या बंधनात अडकलेले असÐयाने ते मालकांपुढे िनÕÿभ ठरतात. भारतामÅये
भांडवली शेतीमÅये अशा ÿकारचे हंगामी कामगार संबंध िनमाªण झालेले आहेत.
५.५ मालक कामगार संबंध (EMPLOYER - EMPLOYEE RELATION ) मालक व कामगार संबंधामÅये काळानुŁप बदल झालेले आहेत. पिहÐया महायुÅदपूवê
औīोिगक संÖथेतील सेवायोजक (मालक) व ®िमकांचे संबंध केवळ मालक-मजूर असेच
होते. परंतु औīोिगक øांतीनंतर सेवायोजक आिण ®िमक यां¸यातील संबंधामÅये बराच
फरक झालेला िदसतो. जेÓहा कामगार मालक संबंध सलो´याचे असतात तेÓहा औīोिगक
±ेýात शांतता िनमाªण होते व कामगार व मालक या दोघांचेही कÐयाण होÁयास हातभार
लागतो. माý जेÓहा मालक व कामगार यां¸यातील संबंध सलो´याचे नसतात तेÓहा
औīोिगक संघषª, अशांतता, संप, टाळेबंदी, मोच¥ यासार´या घटना िनमाªण होतात.
मालक कामगार संबंध अनेक घटकांनुसार िनिIJत होत असतात. उदा. उÂपादनाची पÅदती,
शेतीसुधारणा, Óयवसायाचे बदलते ÖवŁप, तसेच किनķ वगाªबाबतची राजकìय इ¸छा शĉì
इ. घटकांनुसार मालक कामगार यांमधील संबंध िनिIJत होत असतात. munotes.in

Page 86

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
86 १) वसाहतवादी का ळात वेठिबगार कामगारांना मालकाकडून थोड्याफार ÿमाणात
संर±ण असे. उÂपादक, úाहक यामधील संबंधाचा फायदा कामगार वगाªला िमळत
होता.
२) वसाहतीनंतर¸या काळात हÖतोīोगावर आधाåरत आधुिनक आिथªक संबंध पूवêपे±ा
अिधक शोषणाचे बनले.
३) ÖवातंÞयो°र काळात परंपरागत वेठिबगार कामगारांचे मालकाशी असणारे संबंध
मयाªिदत झाले. úामीण ®िमकांचे Łपांतरण अिधक ÿमाणात वेठिबगार कामगारांऐवजी
Öथलांतåरत कामगारांमÅये झाले.
४) भारतातील बहòतांशी úामीण भागामÅये मुĉ ®िमकांचे संबंध कमी अिधक ÿमाणात
शेती ±ेýाशी ÿÖथािपत झाले. उÂपादना¸या पÅदतीचे ®मÿधान अथªÓयवÖथेमधून
आधुिनकìकरण झाले Âयामुळे Âयातून आधुिनक वेठिबगारी उदयास आली.
मालक कामगार संबंधाचे ÖवŁप:
१) आधुिनक वेठिबगारी:
आधुिनक वेठिबगारांमÅये कामगारांशी संबंध ÿÖथािपत करÁयासाठी हंगामापूवê कामगारांना
आगाऊ कज¥ िदली जातात. कामगार कामा¸या िठकाणी हंगामानूसार Öथलांतåरत होतात.
Öथलांतåरत कामगारांकडून ºयादा तास काम कŁन घेतले जाते व मोबदÐयात अÐप
मोबदला िदला जातो व मोठ्या ÿमाणात Âयांची िपळवणूक केली जाते. कामगारांना एकदा
आगाऊ र³कम िदÐया नंतर Âयांना कामा¸या िठकाणी सĉìने हजर राहणे बंधनकाकरक
असते. या ÿकारमÅये ÿामु´याने ऊस तोड कामगार, बांधकाम इ. चा समावेश होतो. अशा
कामगारांमÅये जातीÓयवÖथा, कुटूंबसंÖथा यांचा पगडा असतो. मोठ्या ÿमाणात अÖपृशता,
भट³या जाती जमातéचे ÿाबÐय या ÓयवÖथेमÅये आढळून येते. आिथªक बंधनामुळे अनेक
पुŁष कामगार आधुिनक वेठिबगारी Öवीकारतात तर ľीया बंिदÖत कामगार Ìहणुन काम
करतात. तसेच मुले Âयां¸या इ¸छेनुसार अशाÿकार¸या कामामÅये सहभागी होतात.
२) ठेकेदार ®िमक संबंध:
यामÅये ठेकेदार िकंवा काम देणारा सेवायोजक वेठिबगर कामगारांना आगाऊ र³कम देऊन
Âयांचे ÓयवÖथापन व Öथलांतरीत कामगारांचे संघटन कŁन Âयांचे कामाचे ठीकाण,
राहÁयाचे ठीकाण इ.चे ÓयवÖथापन करतो. ठेकेदार कामगार तसेच मु´य ठेकेदारासाठी
काम करतो. िदघª मुदतीचे कज¥ िदÐयामुळे कामगार व ठेकेदार यांचा िदघªकालीन संबंध
ÿÖथािपत झालेले असते. Âयामुळे कामगार अशा ठेकेदारांशी बांिधल झालेले असतात.
Âयां¸या कजª बाजारीपणामुळे ठेकेदारांकडेच Âयांना कायमÖवŁपी काम करावे लागते.
३) कंýाटी कामगार:
कामाचे कायाªलयीन वगêकरण कंýाटी कामगार व ठेकेदारांदार यांचेĬारे हाती घेतले जाते.
कंýाटी कामगार हे िवखुरलेले असतात. बांधकाम ÓयवसायामÅये ८३ कामगार काम
करतात Âयापैकì जवळपास १०.०७ द. ल. कामगार कंýाटी कामगार Ìहणून कायªरत munotes.in

Page 87

®म बाजार - १
87 आहेत. कंýाटी काम हे ÿामु´याने असंघिटत ±ेýामÅये समािवĶ असते. ÂयामÅये ÿामु´याने
दगडखाण, िबडी कामगार व बांधकाम Óयवसाय इ. चा समावेश होतो. या पÅदतीत मजूरीचा
खचª कमी असतो. संघटीत व असंघटीत ±ेýातील ®म कायª या पÅदतीने मोठ्या ÿमाणात
केली जातात.
४) दीघªकालीन कज¥ व नैिमि°क कामगार संबंध:
गरीब कामगारांना फारच अÐप ÿमाणात रोजगार संधी उपलÊध असतात. Âयामुळे असे
कामगार दीघªमुदती¸या कजाªत अडकलेले असतात. अलीकडे पयाªयी रोजगार संधी
उपलÊध झाÐयामुळे कामगार दीघªमुदती कज¥ घेणे टाळतात. दीघªकालीन कज¥ घेणारे
नैिमि°क कामगार ÿामु´याने तािमळनाडू तसेच आंňÿदेश तसेच या राºयात आढळतात.
दीघªकालीन कजª घेणारे बंिदÖत कामगारांची तुलना परंपरागत बंिदÖत शेतमजुरांशी केली
जाते. ते ठेकेदार बदलत असतात.
वरील ÿमाणे िविवध ÖवŁपाचे कामगार, मालक संबंध िदसून येतात. ºया संबंधामÅये
परावलंिबÂव आिण असमानता यांचा समावेश होतो. िवशेषत: वेठिबगार कामगारांमÅये
मालक कामगार संबंध परावलंबी आहे याचाच अथª बहòतांश कामगार हे मालक वगाªवर
अवलंबून आहेत. Âयांना Öवत:चे Öथान िकंवा अिÖतÂव िनमाªण करता येत नसÐयाने
मालकांपुढे ते िनÕÿभ ठरतात. Âयामुळे मालक Âयांचे शोषण करतात. Âयामुळे Âयांचा दजाª
परावलंबनाचा असतो.
५.६ सारांश (SUMMARY) ®म बाजारपेठेमÅये ®म बाजाराचा िवकास हा ÿामु´याने ®िमकांची कायª±मता Âयां¸या
अंगी असलेले िविवध कौशÐये आिण ®िमकांची उÂपादकता या सार´या महÂवपूणª
घटकांवर आधारलेला असतो Âयामुळे ®िमकां¸या कौशÐयात वाढ घडवून आणणे Ìहणजेच
पयाªयाने ®िमकां¸या कायª±मतेत व उÂपादकतेत वाढ घडवून आणणे अÂयंत महßवपूणª
बाब समजली जाते. ®म बाजारपेठेमÅये बेरोजगारी आिण रोजगारी या बाबीदेिखल
ितत³याच महßवपूणª असतात. अथªÓयवÖथेतील रोजगार व बेरोजगाराची पातळी हा घटक
®म बाजाराचा िवकासावर व आकारमानावर पåरणाम करणारा घटक समजला जातो.
Âयामुळे रोजगार व बेरोजगार या संबंधी सांि´यकìय आकडेवारी व मािहती गोळा कŁन
Âयाबाबत अËयास करणे गरजेचे ठरते. तसेच मालक व कामगार संबंध ही बाब देिखल ®म
बाजारपेठे¸या िवकासावर पåरणाम करणारी बाब मानली जाते. मालक कामगार संबंध
िजतके चांगले असतात िततकì कामगारांची उÂपादकता व कायª±मता वाढÁयास मदत
होते. Âयामुळे मालक व कामगार Ļा दोहŌचा फायदा होतो. ®मा¸या बाजारपेठेचा अËयास
करताना मुĉ ®िमक व बंिदÖत ®िमक या घटकांचाही अËयास करणे महßवपूणª ठरते.
Âयामुळे ®म बाजार पेठेचे ÖवŁप समजÁयास मदत होते.

munotes.in

Page 88

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
88 ५.७ ÿij (QUESTIONS) १) काम कौशÐय व उÂपादकता यां¸या संकÐपना ÖपĶ करा.
२) ®म कौशÐय िनमाªण करणारे घटक िवशद करा.
३) ®म उÂपादकता Ìहण जे काय ? उÂपादकता िनिIJत करणा öया घटकांची चचाª करा.
४) रोजगार व बेरोजगारी संदभाªत सं◌ाि´यकìय मािहती गोळा करÁया¸या िविवध
साधनांची चचाª करा.
५) मालक व कामगार यांतील संबंधाचे ÖवŁप ÖपĶ करा.
६) मुĉ ®िमक व बंिदÖत ®िमकांचे ÖवŁप ÖपĶ करा.
५.८ संदभª सूची (REFERENCES) १) Labour Economics - Issues and Policy - M. S. Chauhan २०१०.
२) Dynamic of Wages - A. N. Mathar
३) Economic and Political Weekly - Various Issues
४) Indian Economy - Datta Ruddar / Sundaram K. P. M.
५) ®माचे अथªशाľ - ÿभाकर देशमुख - िवīाÿकाशन नागपूर
६) ®म अथªशाľ - सुधीर बोधनकार / डॉ. साहेबराव चÓहाण - ®ी साईनाथ ÿकाशन
नागपूर
७) वेतन िसÅदांत - डॉ. ज. फा. पाटील / ÿा. िव. ब. काकडे - फडके ÿकाशन, कोÐहापूर


***** munotes.in

Page 89

89 ६
®म बाजार - २
घटक रचना
६.० उिĥĶये
६.१ ÿÖतावना
६.२ वेतनाचे ÿकार
६.२.१ िकमान वेतन
६.२.२ Æयुनतम वेतन
६.२.३ योµय वेतन
६.३ वेतन िनिIJतीचे िसĦांत
६.३.१ वेतनाचा िनवाªह िसĦांत
६.३.२ वेतन िनधी िसĦांत
६.३.३ वेतनाचा शेष उÂपÆनधारी िसĦांत
६.३.४ वेतनाचा िसमांत उÂपादकता िसĦांत
६.३.५ वेतनाचा आधुिनक िसĦांत
६.४ ®म बाजारपेठेचे िवभाजन
६.५ िलंग आधाåरत िवभेदीकरण
६.६ सारांश
६.७ ÿij
६.८ संदभª सूची
६.० उिĥĶये (OBJECTIVES) या घटकाचा अËयास केÐयानंतर आपणास पुढील घटकांची मािहती होईल.
१) वेतनाचे िविवध ÿकार समजÁयास मदत होईल.
२) वेतन िनिIJतीचे िविवध िसĦांत समजÁयास मदत होईल.
३) ®म बाजार पेठे¸या िवभाजनाचे ÖवŁप समजेल.
४) ®म बाजारातील ľी कामगार व पुŁषकामगारांचे ÖवŁप समजÁयास मदत होईल.
६.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) कामाला Âया¸या का याªबĥल िमळणारा मोबदला Ìहणजेच वेतन होय. ®िमकाला िमळणारे
वेतन िविवध ÖवŁपात िमळते. ÿामु´याने िकमान वेतन, जीवन वेतन, व योµय वेतन असे
वेतनाचे ÿकार पडतात. वेतनदर कसा िनिIJत होतो या संदभाªत िविवध िसĦांत मांडलेले munotes.in

Page 90

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
90 आहेत ÂयामÅये ÿामु´याने िनवाªह वेतन िसĦांत वेतन िनधी िसĦांत वेतनाचा सीमांत
उÂपादकता िसĦांत व वेतनाचा आधुिनक िसĦांत यां¸या समावेश होतो. हे सवª िसĦांत
वेतन िनिIJतीचे ÖवŁप ÖपĶ करÁयास उपयुĉ मानले जातात. तसेच काम बाजारपेठेचे
ÖवŁप ल±ात घेताना ®म बाजारपेठ िवभागणी हा घटक महßवपूणª ठरतो. कामातील फरक
व वेतनातील फरक यावŁन ®म बाजारपेठेची िवभागणी केली जाते. ®म बाजारामÅये ľी
कामगार व पुŁष कामगार यांचे ÖवŁप समजून घेणे महßवपूणª ठरते. Âयामुळे ľीयांचे
आिथªक िवकासातील योगदान ÖपĶ होते. ÿÖतुत घटकामÅये आपण वरील सवª घटकांचा
सिवÖतर आढावा घेणार आहोत.
६.२ वेतनाचे ÿकार (TYPES OF WAGES) ®म हा उÂपादनाचा एक ÿमुख घटक असुन उÂपादन कायाªत सहभागी झाÐयाबĥल ®माला
जो मोबदला िदला जातो Âयाला वेतन आिण मजुरी असे Ìहणतात. वेतन िकंवा मजुरी हा
आिथªक ÖवŁपातील मोबदला असतो. सामाÆयत: मजूरी ही ®िमकांना Âयां¸या ®मा¸या
ŀĶीने एक महßवाचा भाग मानला जातो.
वेतन िनिIJतीचा ÿij हा अथªÓयवÖथेतील Óयापक आिथªक व सामािजक ÿij समजला
जातो. ®िमकां¸या राहणीमानात सातÂयाने वाढ घडवून आणणे व Âयाबरोबरच उÂपादकांना
Âयां¸या गुंतवणुकìवर योµय परतावा िमळवून देणे आिण देशातील आिथªक व सामािजक
उिĥĶे साÅय करणे ही वेतन धोरणाची ÿमुख उिĥĶे असतात. Âयामुळेच वेतन ही एक केवळ
आिथªक बाब नसुन ितला सामाजिजक बाजुही असते. कामगारां¸या सवª ÿijांमÅये एक
मÅयवतê ÿij Ìहणून वेतनदर िनिIJतीकडे पािहले जाते. वेतनाचा ÿij हा उÂपादन±मता,
उÂपादकतेचा दर उÂपादनाचा ®म खचª कायª±मता, उÂपािदत वÖतुंची िवøì िकंमत,
संघटनेचा नफा, आिण देशातील औīोिगक शांतता इ. घटकांना िनिIJत करतो.
सवªसामाÆयपणे वेतनाची वगªवारी ÿमुख तीन ÿकारांमÅये केली जाते ते Ìहणजे जीवन वेतन,
Æयुनतम िकंवा िकमान वेतन आिण योµय वेतन हे होत.
६.२.१ िनवाªह जीवन वेतन (मजुरी) (Living Wages) :
ºया वेतनामुळे कामगार आपÐया कुटुंबा¸या सवª ÿाथिमक गरजा Âयाबरोबरच आरामदाई
इ¸छा सहजपणे भागवु शकतील अशा मजुरी िकंवा वेतनास जीवन मजुरी असे Ìहणतात.
®िमकांना Âयां¸या ÿाथिमक गरजा पूणª करÁयासाठी स±म करणे हेच जीवन मजुरीचे उिĥĶे
आहे. तसेच Âयां¸या कौटुंिबक गरजांिशवाय िविवध आरामदायी इ¸छा आिण सामािजक
गरजा पूणª कŁन Âयां¸या भिवÕयकालीन आकिÖमक संकटांसाठी तरतूद कŁन ठेवÁयासाठी
समथª करणे हे सुĦा जीवन वेतनामागचे उिĥĶ आहे.
जीवन मजुरीतून कामगार व Âयां¸या कुटुंिबयांना फĉ अÆन, वľ व िनवारा एवढेच न
िमळता Âया¸या मुलांना िश±ण चागÐया वैīकìय सेवा, सामािजक गरजांची पूतªता, आिण
वृĦापकाळासाठी पुरेशी तरतूद करणे श³य होते.

munotes.in

Page 91

®म बाजार - २
91 ६.२.२ Æयुनतम (िकमान) मजुरी (Minimum Wages):
वतªमान औīोिगक तसेच Óयावसायीक पयाªवरणामÅये ®िमकांना आपÐया गरजा पूणª
करÁयासाठी िकमान आिथªक मोबदला िमळवून देणे हे शासन यंýणेचे कतªÓय समजले जाते.
या िवचारसरणीमधुनच Æयुनतम मजुरीची संकÐपना पुढे आली. Æयुनतम मजुरी Ìहणजे
कामगारांना िदÐया जाणाöया मजुरीची िकमान मयाªदा असते. उīोगाची िÖथती कशीही
असो कामगारांना Æयुनतम मजुरी देÁयाची सवªÖवी जबाबदारी सेवायोजकांची असते.
Æयुनतम मजुरीमुळे ®िमकांना आपÐया कुटुंबा¸या गरजा पूणª करणे श³य होते.
Æयुनतम मजुरीबाबत कारखानदार नेहमीच संकुिचत वृ°ीने वागतात. Âयामुळे ®िमकांना
इतकì Æयुनतम नगर िकमान मजुरी िमळाली पािहजे कì, Âयामधून Âयां¸या शारीåरक गरजा
भागुन Âयां¸या कायª±मतेची पातळी िटकवुन ठेवणे Âयांना श³य होईल. Âयासाठी Âयांना या
मजुरीĬारे इतके उÂपÆन िमळाले पािहजे कì Âयामधुन ®िमकांना िश±ण वैīिकय उपचार व
भÓय काही सोई ÿाĮ होतील. काही िवचारवंतां¸या मते ®िमकांना िमळणारी Æयुनतम मजुर
इतकì असावी कì Âयातून ®िमक समाधानाने जीवन जगु शकतील तसेच Âयांना चांगÐया
सवयी जडतील. Âयाबरोबर ®िमकांमÅये Öवािभमान िनमाªण होऊन Âयांना समाजÓयवÖथेत
योµय Öथान िम ळÁयास मदत होईल.
Æयुनतम मजुरीची उिĥĶे:
Æयुनतम मजुरीची काही ÿमुख उिĥĶे पुढील ÿमाणे सांिगतली जातात.
१) कामगारां¸या कायª±मतेमÅये वाढ घडवून आमणे.
२) अनैितक व समाजिवघातक ÖवŁपा¸या Öपध¥ला आळा घालणे.
३) कामगारांची िपळवणूक थांबिवणे.
४) कामगारां¸या कमीत कमी मजुरीवर काम करÁया¸या ÿवृ°ीवर िनयंýण ठेवणे.
५) औīोिगक शांतता िटकवुन ठेवणे.
६) कामगारां¸या दुबªलतेचा गैरफायदा घेणाöया ÿवृ°éना आळा घालणे.
७) अपुöया साधन सामúी¸या आधारे उÂपादन कायª करणाöया कारखानदारांचे उ¸चाटन
करणे
८) कामगारांना आिथªक व सामािजक सुरि±तता पुरिवणे.
९) कामगारांना Âयांचे उ¸च दजाªचे राहणीमान जगता यावे यासाठी ÿयÂन करणे.
१०) कामगार संघटना बळकट करÁयास हातभार लावणे.
११) िवशेषत: असंघटीत कामगारांना िवशेष सुरि±तता ÿाĮ कŁन देणे.
१२) ÓयवÖथापनाची पĦत सुधारणे.
१३) कामगारां¸या उÂपादकतेत सुधारणा घडवुन आणणे. munotes.in

Page 92

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
92 Æयुनतम मजुरी िनिIJती¸या पĦती:
Æयुनतम मजूरी िनिIJत करÁया¸या ÿमुख दोन पĦती आहेत. Âया Ìहणजे अ) अÿÂय±
पĦत आिण ब)ÿÂय± पĦत होय.
अ) अÿÂय± पĦत :
अÿÂय± पĦतीनुसार पुढील ÿकारे Æयुनतम मजूरी दर िनधाªरीत केला जातो.
१) सरकारचे अनेक िवभाग असतात. अशा िवभागांकडून सरकारी मालकì¸या
उīोगांमधील ®िमकांचा Æयुनतम मजुरीचा दर सरकार ठरवून देते. सरकारी
मालिक¸या उīोगांमÅये िविशĶ दराने Æयुनतम मजूरी िमळू लागÐयामुळे कालांतराने
इतर उīोग ÓयवसायामÅये काम करणारे ®मीक सुĦा Âयाच दराने मजूरी परत Óहावी
अशी मागणी कŁ लागतात. Âयामुळे खाजगी ±ेýातील उīोगांना असा Æयुनतम
मजूरीचा दर माÆय करावा लागतो. Âयामुळे सवªच ®िमकांना सरकारने ठरवून िदलेÐया
दराने Æयुनतम मजूरी िमळÁयास ÿारंभ होतो.
२) सरकार¸या ÿÂयेक िवभागाकडून दरवषê िविवध कामांचे ठेके िदले जातात.
सरकार¸या िवभागाकडून अशा ठेकेदारांबरोबर Æयुनतम मजूरी दराबाबतचा करार
केला जातो. या करारानुसार ठेकेदारांना ठरलेÐया दराने आपÐया कामगारांना िकमान
मजूरी īावी लागते. जगातील बहòतेक देशांमÅये या पĦतीचा वापर करÁयात आÐयाचे
आढळते.
३) सेवायोजक आिण ®िमक यां¸यातील संबंध सलो´याचे ठेवÁयाकåरता सामूिहक
सौīाचे तंý ÿभावी ठरते. या सामूिहक सौदेबाजीमÅये एखादा करार कŁन Æयुनतम
मजूरी दर ठरिवला जातो. Âयामुळे इतर सवª कारखानदारांना सरकार अशा कराराची
अÌमल बजावणी करÁयास भाग पाडÁयासाठी एखादा कायदा तयार करते. Âयामुळे
सामोदायीक सौदेबाजीतून Æयुनतम मजुरी दर िनिIJत करÁयात येतो. इंµलंड, जमªनी,
इटली, पोतुªगाल यासार´या देशांमÅये अशा ÿकारे कायदे करÁयात आलेले आहेत.
ब) ÿÂय± पĦत:
Æयुनतम मजूरी दर िनIJीत करÁया¸या ÿÂय± पĦतीचे ÖवŁप पुढील ÿमाणे सांिगतले जाते.
अ) सरकार एक Öवतंý कायदा तयार कŁन िविशĶ उīोगाकरता िकंवा देशातील सवªच
उīोगांकåरता Æयुनतम मजूरीचा दर िनिIJत कŁ शकते. देशातील सवªच कामगारांना
आिथªक व सामािजक Æयाय िमळवून देÁया¸या उĥेशाने सरकार अशा ÿकारचा ÿयÂन
कŁन शकते. अथाªत या कायīांचे ÖवŁप अितशय Óयापक असÐयामुळे लहान
देशामÅयेसुĦा अशा ÿकारचा ÿयÂन करणे फार अवघड असते. संपूणª देशातील
कामगारांकरीता Æयुनतम मजूरीचा ठरािवक दर अमलात आणणे अश³य ठरते.
औīोिगक शांतता िटकून ठेवÁयाकरीता तसेच अÂयंत अÐपवेतनावर काम करणाöया
कामगारांना Æयाय िमळवून देÁयासाठी या पĦतीला अनेक मयाªदा पडतात. Âयामुळे
Æयुनतम मजूरीदर िनIJीत ही पĦत फारशी यशÖवी होत नाही. munotes.in

Page 93

®म बाजार - २
93 ब) Æयुनतम मजूरीदर िनिIJत करÁयाची आणखी एक ÿÂय± पĦत Ìहणजे वेतन मंडळाची
Öथापना होय. या मंडळावर कामगार आिण सेवायोजक यांचे समान ÿितिनधी
असतात. वेतन मंडळाचा अÅय± Ìहणून एका ýयÖथ Óयĉìची सरकार नेमणूक करते.
वेतन मंडळ कायम ÖवŁपाचे िकंवा ताÂपुरÂया ÖवŁपाचे असू शकते. वेतन मंडळाची
कायªपĦत लोकशाही ÖवŁपाची असते. या वेतन मंडळा¸या माÅयमातून सवª ÿijावर
चचाª कŁन योµय िनणªय घेतला जातो. मजूरीचा दर ठरिवÁया करीता वेतन मंडळाची
िनयुĉì केÐयामुळे ®िमकांना अनेक फायदे िमळतात. तसेच औīोिगक शांतता
राखली जाते. वेतन मंडळा¸या माÅयमातून माÆय झालेले करार िदघªकाळ िटकणारे
असतात. हा या पĦतीचा सवाªत महßवाचा फायदा असतो.
Æयनतम मजूरीदर िनधाªरीत करÁयाची तßवे:
Æयुनतम मजूरी दर िनिIJत करताना खालील ÿमुख तßवांचे पालन होणे अÂयावÔयक असते.
१) उīोगा¸या देय±मतेचे तßव:
जेÓहा कामगारांसाठी Æयुनतम मजुरीदर िनिIJत केला जातो. Âयावेळी उīोगाची देय±मता
सुĦा ल±ात घेणे अÂयंत गरजेचे असते. कारण वेतन िदÐयामुळे Âयाचा उīोगावर अितåरĉ
बोजा पडणार नाही याचा िवचार करणे आवÔयक ठरते. Âयामुळे याठीकाणी उīोगा¸या
देय±मतेचे तßव पाळावे लागते.
२) समानतेचे तßव:
या तßवानुसार सवª कामगार कì जे एकच काम करतात आिण ºयांची काम करÁयाची ±मता
आिण अनुभव समान आहे. Âयांना समान मजुरी िदली गेली पािहजे. यातßवाचा अथª सवा«ना
समान वेतन असा नÓहे याचा अथª असा घेतो कì, एकाच उīोगात काम करणा öया समान
कायª±मता आिण अनुभव असणाöया ®िमकांना समान मजुरी िमळाली पािहजे.
३) राहणीमान दजाªचे तßव:
िकमान मजुरी िनिIJत करीत असताना राहणीमाना¸या दजाªचे तßव सुĦा िवचारात घेतले
पािहजे. मजुरी कामगारां¸या मुलभूत गरजा व आवÔयक सोई सुिवधा िवचारात घेऊन
िनिIJत केली पािहजे. या ŀĶीकोनातून Öथान आिण उīोगानुसार मजुरी िनिIJत केली
पािहजे. या बरोबरच मजुरीमÅये वेळोवेळी सुधारणा झाÐया पािहजेत.
६.२.३ योµय मजुरी वेतन (Fair Wages) :
®िमकांना Âयां¸या ®माचा योµय मोबदला िमळवून देÁया¸या ÿिøयेचे Æयुनतम मजूरी,
जीवन मजूरी आिण योµय मजूरी असे तीन टÈपे पडतात. या पैकì आपण योµय मजूरीची
संकÐपना पुढील ÿमाणे समजावून घेवू. योµय मजूरीची शाĵती ही जगातील सवªच
औīोिगक ®िमकांची एक अÂयंत महßवाची मागणी आहे. योµय मजूरी या संकÐपनेची
Óया´याकरणे पार अवघड आहे. या सं²े¸या काही Óया´या ÿचिलत आहेत. सुÿिसĦ
अथªशाľ² ÿा. िपगु यां¸या मतानुसार मयाªदीत ŀिĶकोनातून िवचार केÐयास Âयाच
Óयवसायातील समान दजाª¸या कामगारांना इतर उīोगामÅये िकंवा इतर ÿदेशात munotes.in

Page 94

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
94 िमळणाöया मजूरी एवढी मजूरी िदली जात असेल तर Âयास योµय मजूरी असे Ìहणता येईल
तर Óयापक ŀिĶकोनातून िवचार केÐयास संपूणª देशात Âयाच ÿकारचे कायª करणाöया
कामगारांना िमळणाöया मजूरी एवढी मजूरी जर िविशĶ उīोगामधील कामगारांना िदली
जात असेल तर Âयास योµय मजूरी Ìहणता येईल. तसेच समाजशाľा¸या ²ानकोशानुसार
योµय मजूरीची Óया´या, ''समान कौशÐय , व अडचणीचे कायª करणाöया कामगारांना
िमळणाöया मजूरी एवढी मजूरी अशी Óया´या करÁयात आली आहे.''
कामगारांना िदली जाणारी मजूरी आिण Âयांची कायª±मता यामÅये िनिIJत Öवłपाचा
सहसंबंध असतो. उÂपादनाची पातळी वाढिवÁयासाठी कामगारां¸या कायª±मतेत वाढ होणे
आवÔयक अस ते. अथाªत कामगारांची कायª±मता Âयांना Âयां¸या ®माचा योµय मोबदला
िदÐया िशवाय वाढत नाही. या गोĶीची जाणीव झाÐयाने भारतामÅये १९४८ मÅये
®मसÐलागार मंडळाने योµय मजूरी सिमतीची िनिमªती केली आहे. या सिमती¸या मतानुसार
मजूरी आिण जीवन मजूरी यां¸या मयाªदामÅये योµय मजूरीचा दर िनिIJत केला जातो. योµय
मजूरी ही Æयुनतम मजूरीपे±ा जाÖत तर जीवन मजूरीपे±ा कमी असते. अशा ÿकारे,
Æयुनतम मजूरी ही योµय मजूरीची िभÆन मयाªदा असते तर जीवन मजूरी ही योµय मजूरीची
वÖती मयाªदा असते.
६.३ वेतन िनिIJतीचे िसĦांत (THEORIES OF WAGES DETERMINATION) ÿÖतावना:
उÂपादना¸या घटकांमधील ®म हा उÂपादनाचा मुलभूत आिण सøìय घटक असून या
घटकाला उÂपादन मूÐयांपैकì जो भाग िमळतो, Âयालाच मजुरी अथवा वेतन असे Ìहणतात.
थोड³यात मजुरी Ìहणजे ®िमकाला Âया¸या ®माबĥल िदला जाणारा मोबदला होय. एका
अथाªने मजुरी ही कामगाराला Âया¸या ®माबदĥल िमळणारी िकंमतच असते.
कामगाराला िम ळणारे उÂपÆन, Âयांचे राहणीमान, समाजातील Âयांचा दजाª तसेच कामगारांचे
आिथªक कÐयाण या सवª गोĶी ÿामु´याने कामगारांना िमळणाöया वेतनावर अवलंबुन
असतात. कामगारांना िमळणारी मजुरी िकंवा वेतन कसे िनिIJत होते हे ÖपĶ करÁयासाठी
अथªत²ांनी िविवध िसĦांत मांडलेले आहेत Âयापैकì काही िनवडकच िसĦांताचे िववेचन
आपण करणार आहोत.
६.३.१ वेतनाचा िनवाªह िसĦांत (Living Wage Theory) :
वेतन िनिIJतीबाबतचा वेतनाचा िनवाªह िसĦांत ÿामु´याने ĀाÆसमधील िनसगªवादी अथªत²
टरगॉट यांनी मांडला आहे. या िसĦांताची मांडणी युरोपमÅये जेÓहा लोकसं´या वेगाने वाढत
होती, परंतु अÆनधाÆयाचे उÂपादन माý कमी वेगाने वाढत होते. अशा पाĵªभूमीवर झालेली
आहे.
या िसĦांतानुसार कामगाराला िमळणारे वेतन हे Âयाला Öवत:चा व कुटुंबाचा खचª
चालिवÁयासाठी कराÓया लागणा öया खचाªएवढे असते. िदघªकाळात कामगारांना िमळणारी
मजुरी ही फĉ Âयां¸या व Âयां¸या कुटुंबाचा िजवन िनवाªह चालिवता येईल एवढीच असते. munotes.in

Page 95

®म बाजार - २
95 कामगारां¸या व Âयां¸या कुटुंबा¸या काही आवÔयक गरजा असतात Âया गरजा
भागिवÁयाकरता Âयांना जो कमीत कमी खचª करावा लागतो तेवढेच वेतन Âयाला
िदघªकाळात ÿाĮ होते. थोड³यात या िसĦांताचा मुलभूत िवचार असा आहे कì, ®म ही
देखील बाजारात खरेदी िवøì केली जाणारी वÖतू असून इतर वÖतूं¸या िकमतीÿमाणेच
®माची िकंमत Ìहणजेच वेतन देखील िदघªकाळात ®मा¸या उÂपादन खचाªनुसार ठरते. येथे
®माचा उÂपादन खचª याचा अथª ®मां¸या िनवाªहाचा खचª होय.
६.३.२ वेतन िनधी िसĦांत (Wage Fund Theory):
वेतन िनिIJतीबाबत मांडलेला हा िसĦांत ÿामु´याने अथªत² जे. एम. िभल यां¸या नावाशी
िनगिडत आहे. या िसĦांतात वेतनदराबाबत मागणी व पुरवठा या दोÆही बाजं◌ुनी तसेच
अÐपकालीन ŀĶीकोनातून िवचार करÁयात आला आहे. या िसĦांतामÅये वेतन आिण
भांडवल यांचा िवचार कŁन िसĦांताची मांडणी केलेली आहे.
वेतन िनधी िसĦांतानुसार कोणÂयाही वेळी असणारा वेतनदर हा Âया काळातील ®मशĉì
आिण Âया देशातील भांडवल यां¸यावर अवलंबुन असते. कामगारांना कामावर लावताना
Âयांना वेतन देता यावे या कåरता सेवायोजक एक िनधी तयार करत असतो. असा िनधी हा
Âयां¸या भांडवलाचाच एक भाग असतो असे वेतन िनधी ठरलेला असतो िकंवा िनिIJत
असतो ÂयामÅये अÐपकाळात सहजा सहजी बदल होत नाही. Âयामुळे वेतनाचा दर हा
वेतनिनधी आिण कामगारांची सं´या (®मशĉì) यां¸या अनुपातावर अवलंबून असतो असे
हा या िसĦांतामधुन ÖपĶ होते.
वेतन िनधी¸या वरील िसĦांतालादेखील अनेक मयाªदा पडतात. Âया पुढीलÿमाणे सांगता
येतील.
१) या िसĦांतानुसार वेतनिनधी हा िÖथर िकंवा िनिIJत असतो असे गृिहत धरले आहे.
परंतु Óयवसायातील पåरिÖथती व ®माची उÂपादÆनता यामÅये बदल घडून आÐयास
सेवायोजकाला वेतनिनधीत बदल करणे भाग पडते. Âयामुळे वेतन िनधी Öथीर असतो
असे Ìहणणे योµय ठरणार नाही.
२) भांडवलापैकì वेतनिनधीसाठी िदला जाणारा भाग कोणÂया पĦतीने िनिIJत केला
जातो. याचे ÖपĶीकरण या िसĦांतामÅये िमळत नाही.
३) कामगारांची सं´या िकंवा ®माचा पुरवठा नेहमी Öथीर असतो असे या िसĦांताचे
Ìहणजे चुक आहे.
४) भांडवलाबरोबरच खंड व नफा यांमधून सुĦा वेतन िनधी उभारता येऊ शकतो परंतु
याचा िवचार या िसĦांतामÅये करÁयात आला नाही.
वेतन िनधी िसĦांताला वरील िविवध मयाªदा असÐया तरी देखील या िसĦांताची एक
जमेची बाजू अशी सांगता येईल कì, वेतनिनधी िसĦांत हा औīोिगकरणा¸या ÿारंिभक
अवÖथेत असणाöया अथªÓयवÖथांना सुसंगत ठरतो. हा िसĦांत ®मा¸या पुरवठ्याबरोबरच
®मा¸या मागणीचाही िवचार करतो ही या िसĦांताची जमेची बाजू सांगता येईल. munotes.in

Page 96

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
96 ६.३.३ वेतनाचा शेष उÂपÆनधारी िसĦांत (Residual Claimant Theory of
Wages):
या िसĦांताची मांडणी अमेåरकन अथªशाľ² ÿा. वा@कर यांनी केली आहे. Âयां¸या मते,
उīोगा¸या ÿाĮीचे िवभाजन हे ÿमुख चार उÂपादन घटकां¸या मोबदÐया मÅये होत असते.
ÂयामÅये भूिमला िदÐया जाणारा खंड, भांडवलाचे Óयाज, संयोजकाचा नफा आिण
कामगाराला िदले जाणारे वेतन यांचा सामावेश होतो. उÂपादन ÿिøयेमÅये खंडाÿमाणेच
नफा सुĦा पूवªिनिIJत असतो. वॉकर यां¸या मते संयोजका¸या कौशÐयाला नपÌया¸या
ÖवŁपात खंड िमळतो. भूिम भांडवल या उÂपादन साधनांना मोबदला िदÐयानंतर जो भाग
िशÐलक राहतो तो कामगारांना वेतना¸या ÖवŁपात िदला जातो. याचाच अथª कामगाराचा
मोबदला Ìहणजे वेतन हे शेष उÂपÆनासारखे असते. Ìहणूनच या िसĦांतास शेष
उÂपÆनधारी िसĦांत असे Ìहटले जाते.
थोड³यात एकूण उÂपादनातून खंड, Óयाज, नफा हे वजा केÐयानंतर जो भाग िशÐलक
राहतो Âयास वेतन Ìहटले जाते. Âयामुळे इतर पåरिÖथती िÖथर असताना उÂपादनात वाढ
झाÐयास वेतनामÅयेही वाढ होईल. याउलट उÂपादन कमी झाÐयास उÂपादनामÅये घट
होईल. वेतन वाढिवÁयाचा एकमेव मागª Ìहणजे कामगारांची कायª±मता िकंवा उÂपादकता
वाढिवणे होय. जेवढ्या ÿमाणात उÂपादकता वाढेल. तेवढ्या ÿमाणात शेष उÂपÆन Ìहणजेच
वेतन वाढेल असे या िसĦांतातून ÖपĶ केले आहे.
या िसĦांतावर अनेक िटका केÐया जातात. िटकाकारां¸या मते उÂपादन साधनां¸या िविवध
घटकांचे मोबदले देÁयात आÐयानंतर िशÐलक राहणाöया रकमेवर कामगारांचा अिधकार
नसतो. तर संयोजकाचाच अिधकार असतो. हा ŀिĶकोन माÆय केÐयास वेतन कसे िनिIJत
होते याचे उ°र िमळत नाही.
६.३.४ वेतनाचा िसमांत उÂपादकता िसĦांत (Marginal Productivity Theory
of Wages):
वेतनाचा सीमांत उÂपादकता िसĦांत हा अथªशाľात माÆयता पावलेला एक महßवाचा
िसĦांत मानला जातो. या िसĦांतानुसार िदघªकाळात उÂपादना¸या ÿÂयेक घटकाला
िमळणारा मोबदला हा Âया घटका¸या िसमांत उÂपादकते एवढा असतो. या िसĦांताची
मांडणी जे.बी. ³लाकª यांनी केलेली आहे.
िसĦांताची गृिहते:
१) घटक बाजारात व वÖतू बाजारात पूणª Öपधाª आहे.
२) ®म हे पूणª गितशील आहेत.
३) ®म हे एकिजनसी असून पूणªपणे परÖपरांना पयाªयी आहेत.
४) उÂपादनाचे तंý िÖथर असून िदघªकालात उÂपादनाचे घटक बदलता येतात.
५) ®िमकांना Âयांची िसमांत उÂपादकता मािहत असते. munotes.in

Page 97

®म बाजार - २
97 वरील गृिहतांनुसार ÿÂयेक कामगाराला िम ळणारे वेतन हे Âयां¸या िसमांत उÂपादकते¸या
मूÐया एवढे असते. ºया िठकाणी ®िमकांची िसमांत उÂपादकता आिण Âयाला īावे
लागणारे वेतन समान होते Âया िठकाणी वेतन दर िनिIJत होतो.
िसमांत उÂपादकता िसĦांत हा वेतन पातळी आिण रोजगार पात ळी यां¸यात सरळ व
कायाªÂमक संबंध असÐयाचे ÖपĶ करतो. संयोजक नेहमी उÂपादन घटकामÅये अशा ÿकारे
समायोजन करतो कì , ®िमकांचे सीमांत उÂपादन आिण वेतन दर यात समानता ÿÖथािपत
होईल.
िसĦांताचे टीकाÂमक मूÐयमापनः
सीमांत उÂपादकता िसÅदांताचे समथªन िजत³या ÿभिवपणे करÁयात आले तेवढ्याच
ÿमाणात या िसĦांतावर टीका सुĦा केÐया जातात. Âया पुढील ÿमाणे सांिगतÐया जातात.
१) या िसĦांतामÅये फĉ ®मा¸या मागणीचाच िवचार केला आहे. ®मा¸या पुरवठ्याचा
मुळीच िवचार करÁयात न आÐयामुळे हा िसĦांत एकांगी ठरतो.
२) या िसĦांतानुसार सीमांत उÂपादकतेत वाढ झाली तरच वेतनात वाढ होऊ शकते.
माý कामगार संघटनां¸या कायाªमूळे सीमांत उÂपादकतेत वाढ होत नसतानाही वेतन
दरात वाढ होते. याकडे दुलª± करÁयात आले आहे.
३) सीमांत उÂपादकता िसĦांतात ºया गोĶी गृिहत धरÁयात आलेÐया आहेत ती सवª
गृहीते अवाÖतव आहेत कारण बाजारात पूणª Öपधाª कधीही नसते.
४) या िसĦांतात िदघª काळाचा िवचार करÁयात आलेला आहे काही त²ां¸या मते,
''अÐपकाळात उÂपादक घटकांना िमळणारा मोबदला Âयां¸या सीमांत उÂपादकतेपे±ा
नेहमीच कमी िकंवा जाÖत असतो.''
५) सीमांत उÂपादकता िसĦांतानुसार कामगारांना तसेच संयोजकाला सीमांत उÂपादकता
मािहत असते. परंतु सीमांत उÂपादकतेचे Óयवहारात मापन करणे अश³य असते.
थोड³यात, वेतना¸या सीमांत उÂपादकता िसĦांतामधील गृिहत मानÁयात आलेÐया अनेक
बाबी अवाÖतव आहेत. उदा. ®माचे सवª ह³क समान असणे, ®िमकांची पूणª गितिशलता,
उÂपादनाचे तंý िÖथर पूणª Öपधाª इ. गृिहते अवाÖतव असÐयामुळे सीमांत उÂपादकता
िसĦांता मधील वाÖतवता कमी होते.
६.३.५ वेतनाचा आधुिनक िसĦांत (Modern Theory of Wages) :
वेतना¸या सीमांत उÂपादकता िसĦांताने फĉ ®मा¸या मागणीचे ÖपĶीकरण केले Âयामुळे
तो िसĦांत एकांगी ठरला माशªल यांनी या िसĦांतावर िटका कŁन वेतनावर मागणी व
पुरवठ्याचा समान ÿभाव पडत असतो हे ÖपĶ केले Ìहणजे वेतन िनिIJती ही ®माची मागणी
व ®माचा पुरवठा यातून होते असे आधुिनक िसĦांतामधुन ÖपĶ केले आहे.
आधुिनक अथªशाľ²ां¸या मते उÂपादना¸या िøयेमÅये उÂपादना¸या साधनांचा उपयोग
कŁन वÖतुंचे उÂपादन करÁयात येत असले तरी बाजारामÅये वÖतूंची िकंमत ºया शĉìमुळे munotes.in

Page 98

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
98 िनिIJत होते. Âयाचÿमाणे उÂपादन साधनांचा मोबदला िनिIJत होत असतो. याचाच अथª
असा कì, कामगारां¸या ®मातून िनमाªण झालेÐया एखाīा वÖतुंचे मूÐय ºया पĦतीने ठरते
Âयाच पĦतीने कामगारां¸या ®माचा मोबदला (वेतन) ठरतो. थोड³यात असे Ìहणता येईल
कì वÖतुंची िकंमत ही वÖतुंची मागणी व वÖतुचा पुरवठा या मधुन जशी िनिIJत येते.
Âयाÿमाणेच ®िमकांचे वेतन देखील ®माची मागणी व ®माचा पुरवठा यामधून िनिIJत होत
असते.
®माची मागणी:
®माची मागणी ही ÿामु´याने ®माची उÂपादकता आिण वÖतु करता असलेली मागणी यावर
अवलंबून असते. जेÓहा वÖतुंसाठी मागणी वाढते तेÓहा वÖतुचे उÂपादन वाढिवÁयासाठी
®माची मागणी वाढते. अशा ÿकारे ®माची मागणी ही परो± ÖवŁपाची असते आिण ती
वÖतु¸या मागणीतील बदलानुसार बदलते. ®माची मागणी िकती ÿमाणात वाढेल हे
®िमकां¸या सीमांत उÂपादकतेवर आधाåरत असते. तर ®िमकां¸या सीमांत
उÂपादकतेनुसार वेतन दर िनिIJत येतो. उÂपादका¸या ŀĶीने कामगाराला देÁयात येणारे
वेतन हे कामगारा¸या सीमांत उÂपादकतेबरोबर असणे आवÔयक आहे. वेतन दर सीमांत
उÂपादकतेपे±ा कमी असÐयास उÂपादक अिधक कामगार कामावर घेईल. Ìहणजेच
®िमकांची मागणी वाढेल. याउलट वेतन दर सीमांत उÂपादकेतेपे±ा जाÖत असÐयास
उÂपादकाला तोटा होईल. Âयामुळे तो कामगारांची मागणी कमी करेल. यावŁन हे ÖपĶ होते
कì, उÂपादका¸या ŀĶीने िकंवा ®मा¸या मागणी¸या बाजुने िवचार केÐयास वेतनाचा दर या
®मा¸या सीमांत उÂपादकते¸या मूÐयाबरोबर असतो. अÐपकाळात काही िविशĶ
कारणामुळे वेतन दर कमी जाÖत होत असला तरी Âयाची ÿवृ°ी सीमांत उÂपादकतेबरोबरच
होÁयाची असते.
®माचा पुरवठा:
®माचा पुरवठा हा ÿामु´याने ®मीकांची सं´या आिण ®िमकां¸या कायª±मतेवर अवलंबून
असतो. ®िमकां¸या एकुण सं´येमुळे ®मा¸या पुरवठ्याची सं´याÂमक बाजू िनिIJत होते.
तर ®मीकां¸या कायª±मतेमुळे ®माची गुणाÂमक बाजु िनिIJत होते. लोकसं´येत वाढ
झाÐयास ®माचा पुरवठा वाढतो तसेच कामगारां¸या कायª±ेýामÅये वाढ झाÐयामुळे देखील
®मा¸या पुरवठ्यात वाढ होत असते. Âयाचÿमाणे ľी पुŁष ÿमाण, वयोरचना, ľीयांचा
सामािजक दजाª यांसार´या सामािजक घटकांवर ®माचा पुरवठा अवलंबून असतो.
®मा¸या पुरवठ्या¸या बाजुने िवचार केÐयास ®िमकांचे वेतन Âयांना जीवनमान
जगÁयाकåरता पुरेशे असले पािहजे. ÿÂयेक कामगार Âया¸या जीवन िनवाªहा¸या
गरजांबरोबरच काही सामािजक तसेच सुखसोई¸या इ¸छा पुणª करणे श³य होईल. इतके
वेतन िमळÁयाची अपे±ा करतात.
®माची मागणी व पुरवठा यामधील संतुलन:
वरील िववेचनावŁन असे ÖपĶ होते कì ®माची मागणी िकंमत ही ®िमकां¸या सीमांत
उÂपादकते¸या मुÐयाबरोबर असते तर ®माची पुरवठा िकंमत ®िमकांना अपेि±त असलेले
िविशĶ जीवनमान जगÁयाकåरता आवÔयक असलेÐया रकमेबरोबर असते. उÂपादकांकडून munotes.in

Page 99

®म बाजार - २
99 ®माची मागणी केली जाते तर ®िमकांकडून ®माला पुरवठा केला जातो. Âयामुळे ºया
िठकाणी ®माची मागणी व ®माचा पुरवठा केला जातो Âयामुळे ºया ठीकाणी ®माची मागणी
व ®माचा पुरवठा समान होतात तेथे संतुलन होऊन वेतनाचा दर िनिIJत होतो. याचाच अथª
ºया िविशĶ पåरिÖथतीत ®माची मागणी िकंमत व ®माची पुरवठा िकंमत या दोÆही समान
होतात. तेथेच ®िमकां¸या वेतनाचा दर िनिIJत होतो. असे वेतन िनिIJती¸या आधुिनक
िसĦांतामधुन ÖपĶ केले जाते.
६.४ ®म बाजारपेठेचे िवभाजन (LABOUR MARKET SEGMENTATION) ®म बाजारपेठ िवभागणी ही संकÐपना समजून घेÁयासाठी आपणास ÿथमत:
®मबाजारपेठेची रचना ल±ात घेणे आवÔयक आहे. Âयानुसार आपणास ®म बाजारपेठे¸या
रचनेची Óया´या पुढील ÿमाणे करता येईल. कामगार भरती, कामगारांची िनवड वेतन
पĦती, कामगार बदली , आिण िवभĉìकरण इ. सार´या रोजगार िवषयक ÿचिलत व
ÿÖथािपत पĦतीचा संच Ìहणजे ®म बाजारपेठेची रचना होय.''
®म बाजारपेठे¸या रचनेमधुनच ®म बाजारपेठ िवभाजन ही संकÐपना पुढे झालेली आहे.
®म बाजारपेठ िवभागणी खालील िÖथतीमधुन अिÖतÂवात येते.
१) जेÓहा ®िमकांना Âयां¸या कौशÐयानुसार वेगÈया ÿकारचे काम आिण Âयासाठी
वेगळया ÖवŁपात मोबदला िदला जातो अशा पåरिÖथतीत ®म बाजारपेठेचे िवभाजन
घडून येते.
२) जेÓहा अिधक आकषªक ÿकारची कामे मयाªिदत असतात आिण अशी कामे सवा«नाच
हवी असतात. परंतु ती काहéनाच उपलÊध होतात तेÓहा अशा पåरिÖथतीत ®म
बाजारपेठेचे िवभाजन घडून येते.
®मिवभाजन बाजारपेठेचे ÿकार:
सवª सामाÆयत: ®मिवभागणी बाजारपेठेचे ÖवŁप आपणास पुढील ÿकारांनुसार ÖपĶ करता
येईल.
अ) संरिचत ®मबाजारपेठ:
®मा¸या संरिचत बाजारपेठेत Öवयंरोजगार करणारे शेतमजुर, घरकाम करणारे गडी, यांचा
समावेश केला जात नाही. तर अशी बाजारपेठ सामाÆयपणे पुढील तीन ÿकारात िवभागली
जाते.
१) सरकारी कमªचाöयांसाठी असणारी ®म बाजारपेठ
२) कामगार संघटना बाĻ ®मबाजारपेठ
३) सामुदाईक सौīामधुन िनमाªण झालेली ®मबाजारपेठ munotes.in

Page 100

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
100 सरकारी कमªचाöयांसाठी असणारी ®मबाजारपेठ ही तांिýक व ÿगत ÖवŁपाची असते. या
बाजारपेठेत वेतन सुरि±तता, सेवा या घटकांना फार महßव िदले जाते. कामगारां¸या
भरतीसाठी िकमान शै±िणक पाýता व Óयावसाईक गुणव°ा या अटी महßवा¸या असतात.
अंतगªत पदोÆनती, वर¸या जागेवर भरती या बाबéना अशा ÿकार¸या बाजारपेठेत वाव
असतो. अशा ® म बाजारपेठेत जरी सरकारला सेवाशतê बदलÁयाचा अिधकार असला तरी
सरकारी कमªचाöयांची ®मबाजारपेठेमÅये ÿगत कामगार संघटना असते.
संरिचत बाजारपेठेचे दुसरे ÖवŁप Ìहणजे ºया ®मबाजारात कामगार संघटनांचा ÿभाव
नसतो अशा ®मबाजारपेठा होय. याठीकाणी िनयोĉा (मालक) बहòधा संघटीत ±ेýापे±ा
वेगळा व Öवतंý असतो. यामÅये ÿामु´याने बँका, िवमा कंपÆया, मोठी दुकाने यांचा समावेश
करता येईल. ही कामे सवªसाधारणपणे पांढरपेशा ÖवŁपाची (White Collar) असतात. व
संबंिधत कामामधील कामगार सुĦा संघटनाबाĻ असतात.
संरिचत बाजारपेठेत ºया ठीकाणी कामगार संघटना ÿभावी असतात. Âया ठीकाण¸या
कामाचे ÖवŁप बहòधा शारीåरक ÖवŁपाचे असते. अशा ®म बाजारात िवशेषत: ±ेýात
बांधकाम, वाहतुक बंदरावरील हमाली इ. सार´या कामगार संघटनांचा वेतन व कामगार
संबंधी धोरणावर अिधकतर ÿभाव असतो. माý मालक वगª संघिटत व समथª असÐयास
यामÅये सामुदाईक सौदा पĦतीचा अिधक वापर केला जातो.
ब) असंरिचत ®म बाजारपेठ:
एक मालक व एक कामगार अशा ÖवŁपाची ®माची मागणी व पुरवठ्याची जेÓहा िÖथती
असते तेÓहा असंरिचत बाजार आढळून येतो. कामगार िनयुĉì, वेतनदर इतर सेवाशतê या
बाबतीत अशा ®म बाजारपेठेत कोणतेही िनिIJत िनयम असत नाहीत. िवशेषत: शेतमजूर,
घरगडी, मोलकरीण, डॉ³टर, वकìल, इंिजिनयसª, िहशेब तपासणीस, छोट्या दुकानातील
नोकर, अशा ÿकार¸या कामगारांचा या ®मबाजारपेठेत समावेश होतो. अशा ®मबाजारात
कामगार संघटनांचा ÿभाव फार कमी असतो. या कामगारांना वेतन बाĻ सवलती फारÔया
िमळत नाहीत. मालक कामगार यां¸यातील सेवा करार िलिखत असत नाहीत व Âयांचे
संबंध खाजगी Óयĉìगत ÖवŁपाचे असतात.
क) अंतगªत व बाĻ ®मबाजारपेठ (Internal and External Labour Market) :
जेÓहा एकाच उīोगसंÖथेत कामगार आपली ÿगती कŁन वर¸या पदावर øमाøमाने िनयुĉ
होत असतो. तेÓहा अंतगªत ®मबाजारपेठेची संकÐपना ल±ात ¶यावी लागते. पदोÆनतीसाठी
कमªचारी नÓया उīोगसंÖथेत संधी शोधÁयाचा ÿयÂन करतो. तेÓहा बाĻ ®मबाजारपेठ ही
संकÐपना ल±ात ¶यावी लागते. उदा. काही शहरात एखादीच मोठी उīोगसंÖथा असेल तर
Óयावसाय तसेच रोजगार ÿगतीसाठी बाĻ ®मबाजाराची फारशी श³यता नसते.
Óयावसायीक ÿगतीसाठी उपलÊध असणा öया संधीचे ÿमाण िविवध उīोगांमÅये कमी
असते. अशा संधीची श³यता िजतकì अिधक ितत³या ÿमाणात कामगार वगª समाधानी,
ÿयÂनशील, िनķावन व कायª±म असÁयाची अिधक श³यता असते. उÅवªगामी ÖवŁपाची
Óयावसाईक ÿगती कमी वेतन उīोगधंīापे±ा उ¸च वेतन असणाöया उīोगधंīात अिधक
िदसून येते. munotes.in

Page 101

®म बाजार - २
101 ड) ÿधान ®मबाजारपेठ व दुÍयम ®मबाजारपेठ (Prim ary and Secondary
Labour Market):
शहरी भागात आढ ळणाöया ®मबाजारासंबंधी एक नवा ŀĶीकोन ÿा. जेåरंजर व ÿा. िपरे
यांनी मांडलेला आहे. Âयां¸या मते शहरी भागात ®िमकांचा असा एक गट असतो कì
ºयां¸या बाबतीत अिधक ÿमाणात बेकारी व कमी वेतनदार अशी अडचणीची पåरिÖथती
आढळून येते Âयांचे ÖपĶीकरण करÁयासाठी Âयांनी मांडलेला िĬदल ®मबाजाराचा िसĦांत
(Dual Labour Market Theory) उपयुĉ ठरतो या िसĦांतानुसार शहरी भागत ÿधान
®मबाजारपेठ व दुÍयम ®मबाजारपेठ अशी िĬदल ®मबाजारपेठ असते. Âयां¸यात काही
ÿमाणात उÅवªगामी ®मगितशीलता िदसून येते. परंतु दुÍयम ®मबाजारातील ®िमकांना
ÿधान समबाजारात ÿवेश िमळिवणे ÿÂय±ात फार कठीण असते. आकषªक वेतनमान,
कामाची चांगली िपरिÖथती व सातÂयापुवª रोजगार ही ÿधान ®मबाजाराची वैिशĶे असतात.
तर अिनयिमत रोजगार , िनकृĶ वेतनमान व ÿितकुल कामाची िÖथती ही दुÍयम बाजाराची
वैिशĶ्ये असतात. हॉटेÐस, पेůोलपंप, बांधकाम ±ेýातील िकरकोळ रोजंदारी कामे, घरकाम
ही दुÍयम बाजारपेठेची उदाहरणे मानली जातात. कामा¸या अिनयिमत पणाबरोबरच
®िमकांचा अिनयिमत पुरवठा अशी ही अवÖथा दुÍयम बाजारपेठेत िदसून येते. या बरोबरच
कमी वेतन, ÿितकुल कामाची िÖथती व अिनयिमत रोजगार यांसार´या कारणांमुळे दुÍयम
बाजारामÅये ®िमकांची गैरहजेरी व काम सोडून जाÁयाची वृ°ी यांचे ÿमाण जाÖत असते.
६.५ िलंग आधाåरत िवभेदीकरण (GENDER BASED DISCRIMIN ATION) ®म बाजारामÅये देशातील एकूण ®मशĉìचा िवचार करीत असताना एकूण ®मशĉìचे
पुŁष ®िमक व ľी ®िमक असे वगêकरण केले जाते. Âया आधारावर एकूण ®िमकांमÅये
पुŁष ®िमकांशी ľी ®िमकांचे असलेले ÿमाण ल±ात घेता येते. िवशेषत: अशा ÿकार¸या
अËयासामुळे ľीयांचे आिथªक ±ेýातील योगदान समजÁयास मदत होते.
वतªमान समाजÓयवÖथा ही पुŁष ÿधान आहे. यामÅये कुटुंबा¸या िहताचे िनणªय घेÁयाची
आिण आिथªक Óयवहारांची जबाबदारी सामाÆयपणे पुŁषांचीच असते. Ìहणून ľीयां¸या
कÐयाणाचे बहòतेक िनणªय पुŁषच Âयामुळे सīिÖथतीत उīोग Óयवसाय तंý²ान, ÿशासन,
सेवा, कृषी, शारीåरक वाट्याची कामे अशा सवª ±ेýांत िľयांचा सहभाग असला तरी
Âयां¸या Öवत:¸या मयाªदामुळे Âयांचे आिथªक योगदानाचे ÿमाण मयाªिदतच असते. Ìहणून
देशातील िविवध ±ेýां¸या आिथªक Óयवहारात िľयांची भूिमका केवळ दुÍयम आिण गौण
नसुन ती पुŁषावलंबी सुĦा आहे. Âयामुळे Âयांना दुÍयमÖथान िमळते.
भारतीय समाज ÓयवÖथेत घर आिण मुले सांभाळÁयाची जबाबदारी मु´यत: िľयांचीच
समजली जाते. अशा पåरिÖथतीत देशातील बहòतेक ľीया आपÐया कौटुंिबक गरजा
भागिवÁयासाठी केवळ नाईलाजाने रोजगारासाठी घराबाहेर पडतात. Âयामुळे Âयां¸याकडे
सामाÆयत: कमी कौशÐयाचे, कमी दजाªचे व सातÂयाने करावे लागणारे काम सोपिवले जाते.
साहािजकच Âयांना िमळणारा कामाचा मोबदला कमी िम ळतो. िविवध ±ेýात िविवध
ÿकारची ÿगती आिण सुधारणा झाÐया असÐया तरी उÂपादन कायाªत आजही िľयांना
रोजगारातील सहाÍयक ÖवŁपाची भुिमका बजावावी लागते. तरीदेखील सīिÖथतीत munotes.in

Page 102

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
102 राÕůीय अथªÓयवÖथेतील सवªच ±ेýात पुŁष ®िमकांबरोबर ľी ®िमक सुĦा कायªरत
असÐयाचे िदसते.
६.५.१ ľी पुŁष ®िमक संरचना:
आधुिनक Óयावसाईक पयाªवरणात भारता¸या एकूण ®म संरचनेमÅये अिथªक िवकासा¸या
िविवध योजनांमुळे अपेि±तच बदल घडून येत नाहीत. भारता¸या एकूण काम संरचनेचा
आढावा घेतÐयास आपणास ®मीक संरचनेचे ÖवŁप खालील ÿमाणे ल±ात येईल.
इ.स. १९७१ ते २००१ या कालावधीतील भारतातील ±ेýिनहाय ®म रचना एकूण ľी
पुŁष यां¸या ÿमाणा ľी ®िमकांचे ÿमाण िदले आहे.
तĉा ø. ६.१
(आकडे ट³केवारीत) अø. वषª ®म रचनेची वगªवारी ÿाथिमक ±ेý उīोग िनिमªती ±ेý सेवा ±ेý १ १९७१
ľी-पुŁष ľी ®मीक ७२.२६ ८०.१० ९.४६ १०.५० १०.१२ ९.४० २. १९८१ ľी-पुŁष ľी ®िमक ६९.३३ ८१.१३ ११.३० ९.३० ११.३७ ९.५७ ३. १९९१ ľी-पुŁष ľी ®िमक ६९.२० ७१.४० १३.१० १०.७५ १८.७० ९.८५ ४. २००१ ľी-पुŁष ľी ®िमक ६७.५० ७५.२० १५.२५ ९.२० १७.२५ १५.६०
Source : Women's contribution to Indian's Economic of social
development page No 39.
वरील आकडेवारी वŁन असे िदसते कì भारतातील ±ेýिनहाय ®म संरचनेत उīोग ±ेý
आिण सेवा ±ेýा¸या तुलनेने ÿाथिमक उīोगातील एकूण ľी पुŁष ®िमकांची आिण ľी
®िमकांची सं´या अिधक आहे. याचाच अथª आजही देशातील औīोगीकरणा¸या ÿिøयेत
वाढ होऊन देखील तसेच सेवा ±ेýाचा िवकास होऊनही ÂयामÅये ľी ®िमकांचा सहभाग
मयाªिदतच असÐयाचे ÖपĶ होते.
६.५.२ ľी ±िमकांचे ÿमाण कमी असÁयाची कारणे:
अनेक असंघटीत ±ेýामÅये कायªरत असणाöया ľी ®िमकांना पुŁष ®िमकां¸या तुलनेत
सेवायोजकांकडून कोणÂयाही िवशेष सेवा सवलती िदÐया जात नाहीत. Âयामुळे ľी
®िमकांचे मोठ्या ÿमाणात शोषण होते. एकìकडे अथªÓयवÖथेचा सवा«गीण िवकास होत
असताना ľी ®िमकांना देखील रोजगारा¸या िविवध संधी उपलÊध होताना िदसतात.
ľीयांचे िश±ण, सामािजक दजाª यांमÅये वाढ होत आहे. ľीया पुŁष ®िमकांशी सवªच
±ेýात Öपधाª करीत आहेत तर दुसरीकडे देशातील अनेक ±ेýात ľीयांना रोजगारांची
अनुकूल पåरिÖथती असताना सुĦा पुŁष ®िमकां¸या तुलनेत Âयांची िप¸छेहाट होताना munotes.in

Page 103

®म बाजार - २
103 िदसते. याचाच अथª ľी ®िमकांचे ÿमाण पुŁष ®िमकांपे±ा अÐप आहे. याला जबाबदार
असणारी ÿमुख कारणे पुढील ÿमाणे सांगता येतात.
१) ľी ®िमकांबाबतचा गैरसमज:
सवªसाधारणपणे ľीयां¸या बाबतीत Âयांची कायª±मता कमी असणे, बराच वेळ वाया
घालिवणे, कामावर गैरहजर राहणे, Âयां¸याकडे कमी कौशÐय असणे, काम टाळाटाळ करणे
यांसारखे अनेक गैरसमज ÿचिलत आहेत. Âयामुळे Âयांना अनेक चांगÐया कामासाठी
नाकारले जाते.
२) यंýे हाताळÁयासाठी असमथª:
बहòतेक ľी कामगार यंýे हाताळÁयासाठी असमथª असतात. असा सेवायोजकांचा गैरसमज
असतो. Ìहणून भारतासार´या देशात यांिýक उīोगामÅये ľी ®िमकांचे ÿमाण हे पुŁष
®िमकां¸या तुलनेत कमी आढळते.
३) शारीåरक ±मता कमी:
भारतातील सवªच ®म - ľी कामगार व पुŁष कामगारांना समान दराने मजूरी िदली जावी
अशी तरतूद केली आहे. समान कामासाठी समान मोबदला हे सुý राºयघटनेने माÆय केले
आहे. असे असूनही अवघड आिण शारीåरक - काम करÁयासाठी ľी वगª असमथª आहेत
असे सेवायोजकांचे मत आहे. Âयामुळे अनेक सेवायोजक आपÐया उīोगात ®िमकांची
भरती करताना ľी ®िमकांपे±ा पुŁष ®िमकांना जाÖत ÿाधाÆय देतात. पåरणामी ľी
®िमकांचे ÿमाण कमी राहते.
४) ľी ®िमक कÐयाणातील वाढ :
िविवध ±ेýात काम करणाöया ľी ®िमकां¸या सुरि±ततेसाठी आिण कÐयाणासाठी भारतीय
®म कायīात अनेक सुिवधा िदलेÐया आहेत. Ìहणून भारतातील पारंपाåरक उīोग करणारे
सेवायोजक हे ľी ®िमकांना काम देÁयाचे टाळतात. पåरणामी Âयांची ®मशĉìमधील
सं´या कमी असÐयाचे िदसते.
५) कमी मजुरी (अÐप वेतन):
देशातील अनेक उīोगात जड आिण हल³या कामांचे िवभाजन कŁन Âयांचे ľी ®िमक व
पुŁष ®िमक यां¸यामÅये वाटप केले जाते. Âयानुसार पुŁष ®िमकांना िदली जाणारी मजूरी
आिण ľी ®िमकांना िदली जाणारी मजुरी यामÅये फरक केला जातो. परंतु औīोिगक
पयाªवरणातील अनेक उīोगात ľी पुŁष ®िमकांना समान कामे िदली जातात. तरी सुĦा
Âया उīोगात काम करणा öया ľी पुŁष ®िमकांना कमी जाÖत मंजुरी िदली जाते. Âयामुळे
ľी ®िमकांचे ÿमाण कमी होत असते.
ľी पुŁष ®िमक असमानता ही एक िवकसनशील देशामÅये भेडसावणारी समÖया आहे.
Âयामुळे ľीयांचे ®मबाजारातील व ÓयवÖथापनातील अिÖतÂव कमी होत असते. सवª
सामांÆयपणे असे आढळून येते कì बöयाच ±ेýांमÅये एकाच ÿकार¸या कामासाठी पुŁषांपे±ा
ľीयांना देÁयात येणारे वेतन कमी िदले जाते. माý िवकिसत देशांमÅये ľी पुŁष ®िमकांना
देÁयात येणाöया वेतनात तसेच Âयां¸या कामामÅये भेद केला जात नाही परंतु अनेक munotes.in

Page 104

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
104 िवकसनशील राºयांमÅये याबाबतीत कमालीची िभÆनता आढळून येते. या बाबतीत भारत
देश एक समपªक उदाहरण आहे. िविवध अËयासांमधून असे िदसून येते कì अनेक देशांमÅये
ľीयांचा भुमी भांडवल या घटकांवर अिधकार नसÐयाने Ìहणजेच उÂपादनाची साधनावर
Âयांची मालकì नसÐयाने Âया स±म झालेÐया नाहीत. याचा पåरणाम Ìहणून एकूण
®मसं´येत Âयांचा वाटा अÐप राहतो. सहािजकच Âयामुळे आिथªक िवकासाला िखळ बसते.
६.६ सारांश (SUMMARY) ®म बाजारामÅये एक महßवाचा ÿij मानला जातो तो Ìहणजे ®िमकांचे वेतन होय.
®िमकांना वेतन देÁयाचे वरील िविवध ÿकार ल±ात घेतÐयास असे Ìहणता येईल कì
®िमकांना देÁयात येणारे वेतन योµय वेतन, जीवन वेतन, आिण Âयां¸या िनवाªहा¸या गरजा
पूणª होऊन चांगले राहणीमान जगता येईल. इतके िकमान वेतन िमळणे आवÔयक आहे.
वेतन िनिIJित¸या िसĦांताचा आढावा घेतÐयास असे ÖपĶ होते कì, वेतन िनिIJती
करÁयात ÿामु´याने सीमांत उÂपादकता िसĦांत आिण आधुिनक िसĦांत अिधक ®ेķ
ठरतात. ®म बाजारपेठ¸या िवभागणीचा आढावा घेतÐयास आपणास असे ल±ात येते कì
®म बाजारपेठेची िवभागणी ÿामु´याने ÿधान ®मबाजार व दुÍयम ®म बाजार या दोन
ÿकारात केली जाते. ľी-पुŁष कामगारां¸या अËयासातून असे ÖपĶ होते कì
सवªसाधारणपणे ľी कामगारांचे ÿमाण हे पुŁष कामगारांपे±ा अÐप आहे. तसेच ľीयांना
िमळणारे वेतन हे देखील पुŁषांपे±ा कमी आहे.
६.७ ÿij (QUESTIONS) १. वेतना¸या ÿकारांचे ÖवŁप ÖपĶ करा.
२. वेतनदर िनिIJतीसंबंधीचा सीमांत उÂपादकता िसĦांत ÖपĶ करा.
३. वेतनाचा आधुिनक िसĦांत ÖपĶ करा.
४. ®म बाजारपेठे¸या िवभागणीचे ÖवŁप ÖपĶ करा.
५. ®म बाजारातील िलंग भेद िवभेदीकरणाचे ÖवŁप ÖपĶ करा.
६.८ संदभª सूची (REFERENCES) १) Dynamics of Wages - A. N. Mathar Popular Prakashan Bombay.
२) Labour Economics - Issues & Policy M.S. Chauhan 2010 .
३) Econ omic & Political Weekly - Various Issues
४) वेतन िसĦांत डॉ. जे. फा. फाटील. िव. ब. ककडे, फडके ÿकाशन कोÐहापुर
५) ®म अथªशाľ ÿभाकर देशमुख, - िवīा ÿकाशन नागपुर
६) ®म अथªशाľ डॉ. सुिधर बोधनकर / डॉ. साहेबराव चÓहाण साईनाथ ÿकाशन
नागपुर.
***** munotes.in

Page 105

105 मॉडयुल - IV
७
जमीन व खंड बाजार - १
घटक रचना
७.० उिĥĶये
७.१ ÿÖतावना
७.२ शेती कसÁया¸या िविवध पĦती
७.३ शेतीतील िवभािजत मालकì ह³क
७.४ शेतजिमनीचा खंड बाजार
७.५ औपचाåरक आिण अनौपचाåरक खंड पĦती
७.६ जिमन भाडेपĘी Óयवहाराचे अथªशाľ
७.७ िपक सहभागातील खंड पĦती
७.८ सारांश
७.९ ÿij
७.१० संदभªसूची
७.० उिĥĶये (OBJECTIVES) १. शेती कसÁया¸या िविवध पĦतéचा अËयास करणे.
२. शेतीतील िवभाजीत मालकì ह³काचा अËयास करणे.
३. शेतजमीनी¸या खंडिवषयक बाजाराचे ÖवŁप समजावून घेणे.
४. जमीन भाडेपĘी बाजाराचे अथªशाľ समजावून घेणे.
७.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) कृषी ±ेý हे अथªÓयवÖथेतील एक महßवाचे ±ेý आहे. हे ±ेý कसÁया¸या पĦती िभÆन िभÆन
आहेत. सामािजक व आिथªक बदलांबरोबर, तांिýक सुधारणांबरोबर शेतमालाची मागणीतही
बदल होत गेले. Âयामुळे शेती कसÁया¸या पĦतीही बदलत आहेत. या बदलÂया पĦती
अËयासणे, शेती ±ेýातील िवभाजीत मालकì ह³काची संकÐपना ित¸या उÂपादकतेवर
पåरणाम करते Âयाचा अËयास करणे Âयाच बरोबर शेत जिमनी¸या खंड िवषयक बाजाराचे
बदलते ÖवŁप समजावून घेणे आवÔयक ठरते. जमीन भाडेपĘी बाजाराचे अथªशाľ
समजावून घेÁया¸या उĥेशाने या घटकामÅये िवĴेषण केले आहे. कृषी ±ेýातील हे मूलभूत
बदल कृषी अथªशाľा¸या अËयासकाला मािहत असणे आवÔयक आहे. Âया ŀĶीने आपण
हा घटक अËयासणार आहोत. munotes.in

Page 106

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
106 ७.२ शेती कसÁया¸या िविवध पĦती (TYPES OF FARMING ) भारतीय शेती Óयवसायाचा आढावा घेतला असता असे िदसून येते कì भारतीय शेतीमÅये
शेतजमीन कसÁया¸या िविवध पĦती अवलंबÐया जात आहेत. काही पĦती काळा¸या
ओघात व बदलÂया ÓयवÖथेनुसार बंद झाÐया आहेत तर काही पĦतीमÅये बदलही झालेले
आहेत. यामधील काही महßवा¸या पĦती पुढील ÿमाणे आहेत.
७.२.१ वैयĉìक शेती (Peasant Farming) :
वैयĉìक शेती पĦती ही भारतीय शेती मधील महßवाची पĦती अजून बहòतांश शेती
उÂपादन या पĦतीनेच घेतले जात आहे. या पĦतीमÅये वैयĉìक शेतकरी Öवत: शेतीमÅये
उÂपादन घेतो व बहòतांश उÂपादन Öवत:¸या उपभोगासाठीच वापरत असतो. वैयिĉक
शेतीची वैिशĶ्ये पुढीलÿमाणे आहेत.
 वैयĉìक शेती ही परंपरागत पĦतीने केली जाते.
 या शेतीमÅये भांडवली गुंतवणूक कमी असते.
 बहòतांश उÂपादन Öवत:¸या उपभोगासाठी घेतले जाते.
 ®िमक Ìहणून कुटूंबातील Óयĉìचाच वापर केला जातो.
 या शेतीचे आकारमान लहान असते.
 िवøेय
 वाढावा कमी असतो.
 धारण±ेýाचे आकारमान लहान असÐयाने यांिýकìकरणाचा फारसा अवलंब केला
जात नाही.
वैयिĉक शेती पĦतीचे फायदे :
१) या पĦतीत शेतीची उÂपादकता वाढÁयाची श³यता असते. शेतकरी Öवत:¸याच
शेतीत काम करीत असÐयामुळे ते आिÂमयतेने शेती कसतात. नफा झाÐयास
शेतकöयांनाच Âयाचा घाम िम ळतो. अÆयथा नुकसानीस सामोरे जावे लागते.
२) वैयिĉक शेती पĦतीत कुटुंबातील Óयĉìच काम करीत असÐयामुळे मजूरीवर Öवतंý
खचª करÁयाची आवÔयकता नसते. Âयाचबरोबर Öवत:¸या कुटुंबातील सदÖयच काम
करीत असÐयाने कामाची गुणव°ाही चांगली राहते.
३) वैयिĉक शेतीमÅये अनेकांजवळ छोटी धारण±ेýे असÐयामुळे संप°ी व उÂपÆनाचे
समान वाटप होÁयास मदत होते. कारण कांही थोड्याच लोकां¸या हातात उÂपादनाची
साधने असतील तर úामीण भागात संप°ीत िवषमता िनमाªण होऊ शकते. munotes.in

Page 107

जमीन व खंड बाजार - १
107 ४) या ÿकारची शेती पĦती वैयिĉक कायª±मता वाढिवÁयास ÿेरणा देते. तसेच
जमीनीची मालकì कायम असÐयाने कायª±मतेचा अिधक वापर कŁन आवÔयक Âया
सुधारणा कŁन सवªसाधारण जिमनीचे łपांतर उÂपादक जिमनीत कŁ शकतात.
वैयिĉक शेती पĦतीचे दोष:
१) शेतीचे आकारमान िकफायतशीर नसÐयामुळे उÂपादकता वाढिवÁयाची मयाªदा येतात.
भारतासार´या िवकसनशील देशात वारसा ह³का¸या कायīामुळे शेतजिमनीचे
िवभाजन व अपखंडन झाले आहे. Âयामुळे जिमनीचे धारण±ेý घटत चालले आहे.
२) शेतकरी वगª हा अÐप भूधारक असÐयामुळे अशा धारण±ेýातील गुंतवणूकìचे ÿमाणही
असते. साधनांची कमतरता असÐयामुळे अशी शेती कायदेशीर होत नाही.
३) छोटे शेतकरी पुÆहा पुÆहा जिमनी¸या नैसिगªक ±मतेचा वापर करीत असतात. ही शĉì
िचरंतन िटकून राहÁयासाठी माý उपाययोजना केला जात नाहीत. Âयामुळे जिमनीचा
कस िटकून न राहता नुकसान होÁयाची श³यता असते.
४) वैयिĉक शेती पÅदतीत यांिýकìकरणास मयाªदा येतात. कारण छोट्या आकारा¸या
जिमनीत यंýाचा वापर करणे खिचªक असते. माý अिलकडील काळात छोट्या
आकाराची यंýे उपलÊध होऊ लागली आहेत.
७.२.२ जिमनदारी शेती (Estate farming):
जमीनदारी पĦतीमÅये जमीन एकट्या¸या मालकìची असते. जमीन सलग िकंवा अनेक
तुकड्यांमधे िवभािजत झालेली असू शकते. जिमनदार इतर लोकांना जिमनीत
मशागतीसाठी राबिवतो व तो फĉ Âयाचा लाभ उठिवत असतो. जमीनदारी पĦतीत जमीन
कसÁया¸या दोन पĦती असतात. Âया पूढीलÿमाणे.
अ) पिहÐया पĦतीत ®िमकांना कामावर लावून Âयां¸याकडून शेतीची सवª कामे करवून
घेतली जातात. यासाठी आवÔयक असणारी सवª जबाबदारी जिमनदाराचीच असते.
शेतीतील नफा िकंवा तोटा या¸याशी मजूरांचा संबंध येत नाही. तुलनेने ही पĦती
चांगली आहे. कारण जिमनदाराने Öवत: गुंतवणूक केली असÐयाने नफा
िमळिवÁयासाठी जिमनदार Öवत: जिमनीकडे ल± देतो. कांही वेळा ®िमकांना मिधल
वेळ राबवून Âयांचे शोषण करÁयाचा ÿयÂन होतो. Âयांना कमी वेतन देÁयाचा ÿयÂन
होतो. परंतु हे शोषण इतर पĦतीपे±ा कमी असते.
ब) जमीनदारी शेती¸या दुसöया पĦतीत एक ठरावीक र³कम घेऊन जमीन कसÁयासाठी
दुसöया शेतकöयास िदली जाते. यामÅये अिधक र³कम देणाöयास जिमन करÁयास
िदली जाते. शेती उÂपादनातील नफा-तोट्याशी जमीनदाराचा संबंध असत नाही.
Âयाचबरोबर जो शेतकरी जाÖतीत जाÖत र³कम देईल Âयास जमीनदार जमीन
कसÁयास देतो. माý शेती नैसिगªक अनुकुलतेवर अवलंबून असÐयामुळे शेतीतील
उÂपादन हे अिनिIJत ÖवŁपाचे असते. Âयामुळे जमीन कसणारी Óयĉì जिमनीचा munotes.in

Page 108

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
108 अिधकािधक उपयोग कŁन घेÁया¸या हÓयासापोटी जिमनीचे शोषण करतो. पåरणामी
जिमनीचा दजाª खालावÁयाची श³यता असते.
जमीनदारी शेती पĦतीत कूळ शेती (Tenant farming) पĦती िनमाªण होते. कांही वेळा
यातून पोट कुळही िनमाªण होते. अशा वेळी माý शेती उÂपादनावरच फĉ ल± क¤िþत
झाÐयाने जमीनी¸या उÂपादकतेकडे व दजाªकडे दुलª± होते.
७.२.३ ÿमंडळीय शेती (Corporate Farming):
ÿमंडळीय शेती ही भांडवली शेती (Capitalistic Farming) कंपनी शेती (Corporate
Farming) िकंवा जमीनदारी शेती (State farming) या नावानेही संबोधली जाते.
ÿमंडळीय शेती ही जमीनदारी शेतीशी काही बाबतीत िमळती जुळती असते. या शेती
पĦतीमÅये एखादी कंपनी िकंवा सं´या शेतमाल उÂपादनासाठी शेतजमीन खरेदी कŁन
ÂयामÅये गुंतवणूक करीत असते. यामÅये ÿÂयेक सभासदाचा भांडवली िहÖसा असतो.
यामÅये भांडवल पुरिवणाöया Óयĉì सं´येने अिधक असतील तर Âया संघटन ÿकारास
संयुĉ भांडवल शेती ÿकार Ìहणतात.
अ) या शेतीचे आकारमान मोठे असते.
ब) कृषी उÂपादनासाठी आधुिनक तंýाचा वापर केला जातो.
क) शेतीतील कामे पगारे शेतमजूरांकडून कŁन घेतली जातात.
ड) सवª उÂपादन बाजारात िवøì करÁयासाठी घेतले जाते.
इ) कांही कंपÆया उÂपािदत शेतमाल Öवत:¸या कृषी ÿिøया संÖथांना पुरिवतात.
ई) या शेतीमÅये बहòिपक पĦती िकंवा एकाच िपकाचे Óयापक ÿमाणावर उÂपादन घेतले
जाते.
जिमनदारी पĦतीÿमाणे ÿमंडळीय शेतीतही शेतमजूरांचे शोषण होते. भारतासार´या
िवकसनशील राÕůात अशा पĦतीची शेती परवडणारी नाही. कारण या शेतीमÅये मोठ्या
ÿमाणात यांिýकìकरण झालेले असते. देशात ®मशĉì व पशुधन मुबलक ÿमाणात उपलÊध
आहे. यांिýकìकरणामुळे ®मशĉì व पशुशĉì वाया जाÁयाचा धोका असतो. हे जादाचे
®िमक सांभाळून घेÁयाइतपत देशाचा िवकास झालेला नाही. दुसरीकडे यांिýकìकरणाने
उÂपादनात वाढ झाली. तरी Âयाचा लाभ कोणÂया घटकांना िमळेल या बाबतीत ÿijिचÆह
असते.
७.२.४ सामुिहक शेती (Collective Farming):
सामुहीक शेती पĦतीमÅये शेतकöयांचा गट िकंवा समुदाय सामुहीकपणे शेतीचे ÓयवÖथापन
करतात. उÂपादनाचे िनयोजन करीत असतात. या शेतीतील उÂपादनाचे िनयोजन व
ÓयवÖथापन याबाबतचे िनणªय सवª शेतकरी एकिýतपणे घेतात.
munotes.in

Page 109

जमीन व खंड बाजार - १
109 सामुहीक शेतीची वैिशĶये:
अ) शेतीवरील मालकì सामुिहक िकंवा वैयिĉक असते. परंतु उÂपादन माý सामुिहकåरÂया
घेतले जाते.
ब) िपकांची िनवड, तंýाची िनवड सामुिहकपणे केली जाते.
क) शेतमालाची िवøì वैयिĉकåरÂया करता येत नाही.
ड) संयुĉ ÓयवÖथापनाचे िनणªय सवª शेतकöयांवर बंधनकारक असतात.
सामुिहक शेतीला संयुĉ शेती (Joint Farming) असेही संबोधले जाते. लागवड करताना
जिमनीचा िविशĶ भाग ÿÂयेकाला िमळत असला तरी ÿÂयेक वेळी तोच भाग न िमळता
वेगवेगळे ±ेý िमळते. समुहातील कोणÂयाही Óयĉìला आपली जमीन िवकÁयाचा ह³क
नसतो. या शेती पĦतीचा सवाªत मोठा फायदा Ìहणजे शेतीचा आकार िकफायतशीर राहतो.
Âयामुळे जिमनी¸या िवभागातील दोष राहत नाहीत. सामुहीक िहताला या शेती ÿकारात
महßव िदले गेÐयाने सदÖयां¸या सुखदु:खात सवªजण सहभागी होतात. Âयामुळे समाजात
शांतता ÿÖथािपत होÁयास मदत होते.
७.२.५ सरकारी शेती (State Farming):
जी शेती शासकìय मालकìची असते व उÂपादनाचे िनणªय शासकìय िनयंýणेĬारा घेतले
जातात आिण उÂपादनाचा खचªही शासन करीत असते व शासकìय धोरणाÿमाणे सदर
शेतीतील शेतमालाची िवÐहेवाट लावली जाते. Âयास सरकारी राºय शेती असे Ìहणतात.
सरकारी रोजीची कांही महßवाची वैिशĶ्ये आपणास पुढीलÿमाणे सांगता येतील.
अ) शेतजिमनीवरील संपूणª मालकì सरकारची असते.
ब) शेतीचे िनयोजन व ÓयवÖथापन शासकìय यंýणेĬारे केले जाते.
क) सरकारी शेतीतील उÂपादन शासकìय धोरणानुसार होत जाते.
ड) सरकारी शेतीतील सवª कायाªसाठी शासनाकडून िव°पुरवठा होतो.
इ) सरकारी शेतीचा उपयोग कृषी ÿयोगशाळा िकंवा नमुना शेती Ìहणून केला जातो.
ई) या ÿकार¸या शेतीत मजूरांची िÖथती इतरांपे±ा वेगळी असते, कारण Âयां¸या
कामा¸या संबंधातील िविवध िनयमांचे पालन केले जाते.
राºय/सरकारी शेती ही मोठ्या आकाराची असÐयाने यामÅये आधुिनक यंýाचा व तंýाचा
वापर करणे श³य होते. शेतीत जलिसंचनासार´या कायमÖवŁपी सुधारणा करणे श³य
होते. या शेतीत मोठ्या ÿमाणावरील उÂपादनाचे लाभ िमळतात. ही पĦती भारताबरोबरच
इतर अनेक देशांमÅये आढळते. हरीत øांतीनंतर देशातील कृषी उÂपादन वाढिवÁयासाठी
सरकारने सामुिहक शेतीबरोबरच सरकारी शेती पĦती सुŁ करÁयाचे ठरिवणे भारतातही
उ°र ÿदेशामÅये ही पĦती अिÖतÂवात आहे. munotes.in

Page 110

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
110 सरकारी शेती पĦतीमÅये काही दोष आढळतात. उदा. सरकारी यंýणेची अकायª±मता,
िनणªय ÿिøयेतील िवलंब, उदािसनता, लाचलुचपत असे गैर ÿकार िदसून येतात.
नोकरशाहीमधील सवª दोष शेती ±ेýात आढळून येतात. सरकारी पुढाकाराने अशी मोठ्या
आकाराची शेती करावयाची -सवªसामाÆय शेतकöयाची मानिसकता िवचारात घेणे øमÿाĮ
ठरते.
७.२.६ सहकारी शेती (Cooperative farmings) :
सहकारी शेती पĦतीमÅये दहा िकंवा दहापे±ा अिधक शेतकरी एकý येऊन कृषी सहकारी
संÖथा Öथापन करतात व संÖथे¸या माÅयमातून कृषी मालाचे उÂपादन व िवपणन करतात.
सहकारी शेती संÖथे¸या धोरणाÿमाणे शेतीमÅये िपक होÁयाचे अिधकारी वैयिĉक
सभासदास īावयाचे कì सामुिहक िनणªय ¶यावयाचा ते ठरिवले जाते.
ÿा. खुसरो यांनी सहकारी शेतीची Óया´या पुढीलÿमाणे केली आहे. ''जेथे अनेक Óयĉì
िकंवा कुटुंब ऐि¸छकपणे आपली जमीन व उÂपादक साधने एकिýत करतात, या जिमनीवर
काम करताना अथवा ितचे ÓयवÖथापन करताना Âयांना ®मा¸या ÿमाणांत मोबदला िमळतो
आिण Âयांनी ÿदान केलेला मालम°े¸या ÿमाणात Âयांना नफा िकंवा लाभांश िमळतो. असे
कायª±ेý Ìहणजे सहकारी शेती होय.''
सहकारी शेतीचे फायदे:
शेतमाला¸या उÂपादनात वाढ घडवून आणणे, शेतकöयां¸या उÂपÆनात वाढ घडवून आणणे
आिण शेतकöयांना उÂपादक रोजगार संधी उपलÊध कŁन देणाöया उिĥĶांनी सहकारी शेती
पĦतीचा शेतकöयांनी Öवीकार करावा असे अपेि±त आहे. सहकारी शेतीचे फायदे
पुढीलÿमाणे आहेत
अ) मोठया आकारमानाचे लाभ:
भारतासार´या िवकसनशील देशात ७५ट³के पे±ा जाÖत शेतकöयां¸या मालकì¸या
जिमनीचे आकारमान लहान आकाराचे असÐयाने शेती िकफायतशीर ठरत नाही. सहकारी
शेती पĦतीत अशा शेतजिमनीचे ±ेý एकिýत करता येते. Âयामुळे मशागतीयोµय
शेतजिमनी¸या ±ेýात वाढ होते. Âयामुळे अशा शेतजिमनीत अनेक सुधारणा घडवून आणता
येतात.
ब) संसाधनांची सं´याÂमक व गुणाÂमक दजाª उंचावतो:
या पĦतीत सभासद शेतकरी Âयां¸या मालकìची शेतीिवषयक संसाधने एकिýत करतात.
Âयामुळे शेतीस आवÔयक मानवी ®म, पशुनर तसेच अवजारे यांची सं´याÂमक वाढ घडून
येते. Óयĉìगत शेतकरी शेती पĦती या संसाधनांची एक तर उणीव, कमतरता भासते,
अथवा या संसाधनांचा पयाªĮ व कायª±म वापर घडून येत नाही. सहकारी शेती संघटन
पĦतीत जिमन तसेच इतर सवª साधनसामुúीचा गुणाÂमक दजाª िटकवून Âयात वाढ
करÁयासाठी ÿयÂन केले जाऊ शकतात.
munotes.in

Page 111

जमीन व खंड बाजार - १
111 क) ÓयवÖथापन िवषयक फायदे:
या शेती पĦतीत सभासद शेतकरी आिण िनवडून िदलेला संचालक मंडळाकडून िवचार
िविनमय कŁन शेती ÓयवÖथापनिवषयक िनणªय घेतले जातात. शेतीची मशागत, िपकांची
िनवड, िपकांची लागवड, Âयांची देखभाल आिण शेतमाल िवपणन ÓयवÖथेिवषयी सवा«¸या
मतांमधून िनणªय घेतले जात असताने Âयात चूका होÁयाची संभाÓयता कमी राहते. शेतीचे
काटेकोरपणे ÓयवÖथापन करÁयावर भर देणे श³य होत असÐयाने िपकांची देखभाल,
िवपणन पĦतीत सुधारणा होऊन शेतीतून जाÖत उÂपÆन िमळणे श³य होते.
ड) िवपणन िवषयक लाभ:
सहकारी शेती पĦतीत शेतमालाची िवपणन ÓयवÖथा कायª±मपणे करता येते. संचालक
मंडळ शेतमाला¸या िवपणन ÓयवÖथेत सुधारणा घडवून आणÁयासाठी ÿयÂनशील असते.
शेतमालाची साठवणूक, ÿतवारी, वाहतूक आिण इतर बाबतीत द±ता घेतली जाऊन
बाजारात शेतमालाचे भाव चांगले असताना शेतमाल पाठवून िवøì उÂपÆनात वाढ घडवून
आणता येते.
इ) पयाªवरणीय फायदे:
सहकारी शेती पĦतीĬारे पयाªवरणीय घटकांची दखल घेता येणे श³य होते. पयाªवरणावर
ÿितकूल पåरणाम करणाöया शेती िवषयक कामकाज, कृती टाळून पयाªवरणीय घटकांचे
र±ण करता येते. जिमनीचा उपजत उÂपादक गुणधमª िटकवून ठेवणे, ±ारपड जिमन िनमाªण
होणार नाही याची द±ता घेणे, जलिसंचनाकåरता उपलÊध पाÁयाचा काटकसरीने वापर
करणे, रासायिनक खतांचा समतोल वापर करणे इÂयादी बाबी जाणीवपूवªक िवचारात
घेतÐया जात असÐयाने पयाªवरणीय हानी टाळता येते.
सहकारी शेती पĦतीचे दोष:
सहकारी शेती पĦतीĬारे काही लाभ साÅय करता येत असले तरी या पĦतीमुळे काही दोष
िनमाªण होतात. ते पुढीलÿमाणे.
अ) एकिजनसी जिमनीची कमतरता :
या शेतीपĦतीत सहभागी होणारे शतकरी Öवत:कडील किनķ अथवा कमी सुिपक जिमन
देÁयाची ÿवृ°ी दशªिवतात अशा शेती¸या उÂपादकतेत असमानता असते. अशा जिमनीवर
सहकारी शेतीचा ÿयोग करताना खचª वाढत जातो. सभासद शेतकöयांची जमीन एकिजनशी
असÐयासच सहकारी शेती पĦतीचा िकफायतशीरपणा कायम ÖवŁपा¸या सुधारणा
करÁयाबाबत फारसे उÂसुक नसतात.
ब) आधुिनक तंý²ाना¸या वापरावरील मयाªदा:
सहकारी शेती पĦतीत सहभागी शेतकöयांना जाÖतीत जाÖत रोजगारसंधी उपलÊध
होÁयाची अपे±ा असते. तसेच शेतीत काम करÁयासाठी अिधकतम पशुबळ वापरावे अशीही munotes.in

Page 112

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
112 अपे±ा असते. Âयामुळे शेतीत आधुिनक तंý²ान वापराकडे दुलª± होते. पåरणामी
शेतीिवषयक कामे वेळेत पूणª होÁयावर मयाªदा येतात.
क) शेतकöयांचे अ²ान:
शेतकöयांमधील िनर±रता आिण अ²ानीपणामुळे मुळातच शेतकरी सहकारी शेती संघटन
पĦतीत सहभागी होÁयास फारसे तयार नसतात. सहकारी शेतीकåरता Öवमालकìची
जिमन िदÐयास Âयावरील Âयांचा मालकì ह³क संपुĶात येईल अशी Âयांना िभती वाटते.
Âयातून Âयांचे ÿबोधन कŁन Âयांना सहकारी शेतीत सहभागी होÁयास ÿवृ° केले तरी ते
Öवत:¸या परंपरागत मनाÿमाणे शेती हाताळली जावी असा आúह धरतात. सहकारी शेतीत
सहभागी झालेले शेतकरी बहòसं´येने िनर±र आिण अ²ानी असÐयास सहकारी शेतीचा
ÿयोग फारसा यशÖवी होत नाही.
ड) संचालक मंडळाचा ŀĶीकोन:
सहकारी शेती पĦती कायाªिÆवत करताना िनडलेÐया संचाल मंडळाचा ŀĶीकोन, Âयांची
कायªकुशलता, अचुक व नेमके िनणªय घेÁयाची ±मता, Âयांचे शेतीिवषयक ²ान यांचा
सहकारी शेती पĦतीची कायª±मता िनधाªरीत करÁयावर ÿभाव पडतो. अिशि±त अडाणी,
परंपरागत िवचारां¸या शेतकöयामधऊन िनवडलेले संचालक मंडळ फारसे कायª±म ठŁ
शकत नाही. संचालक मंडळाचा हेकेखोरपणा, िवÖकळीतपणा सहकारी शेती पĦती
कायª±मपणे हाताळू शकत नाही.
७.२.७ अचूक िनदानाची शेती (Precision Farming):
शेतीिवषयक उपलÊध नवीन तंý²ान आिण शेतीशी संबंिधत अनेक संदभाªतील मािहतीचे
संकलन व ितचा वापर कŁन शेतीची कामे करÁयाबाबतचा िनणªय घेÁया¸या ÿिøयेशी
अचूक िनदानाची शेती संकÐपना संबंिधत आहे. शेतजिमनीची िनवड करÁयापासून ते ितची
मशागत, िपकांची िनवड, िपकांची देखभाल, शेतमालाची िवपणन ÓयवÖथा इ. पय«तची शेती
िवषयक कामे योµय वेळी, योµय पĦतीने कशी पूणª करावयाची Âयाचे पूवª िनयोजन कŁन
शेती करणे Ìहणजे अचूक शेती होय. संभाÓय पाऊसमान, उपलÊध जलिसंचन, सुिवधांची
±मता, शेतजिमनीचे भौगोिलक Öथान, हवामानातील बदल , रासायिनक खत वापरांचे
ÿमाण व वेळ आिण शेतमाला¸या िवपणन संधी या सवª बाबéची तपशीलवार मािहती घेऊन,
Âयावर आधारीत शेती कामांचे िनयोजन केÐयास शेतीतील अनावÔयक घडामोडी टाळता
येतात आिण शेती अिधक काटेकोरपणे करता येऊ शकते.
अचूक संधी या सवª बाबéची तपशीलवार मािहती घेऊन Âयावर आधारीत शेती कामांचे
िनयोजन केÐयास शेतीतील अनावÔयक घडामोडी टाळता येतात आिण शेती अिधक
काटेकोरपणे करता येऊ शकते.
अचूक िनदाना¸या शेतीचे फायदे:
१) शेतीत आधुिनक तंý²ान आिण साधनसामúी वापरास चालना िम ळते. munotes.in

Page 113

जमीन व खंड बाजार - १
113 २) शेती करताना जाणवणारी अिनिIJतता आिण धो³याची पातळी िकमान पातळीवर
आणता येते.
३) शेतीत केली जाणारी अनावÔयक कामे टाळता येतात आिण Âयामुळे उÂपादनखचाªत
बचत करता येते.
४) शेतीची कामे िनयोजनबĦ åरतीने पार पाडता आÐयाने शेती करणे कĶÿद वाटत
नाही.
५) नैसिगªक आप°ीमुळे होणारे नुकसान टाळÁयासाठी यंýणा अिÖतÂवात ठेवता येते.
तसेच नैसिगªक आप°ीमुळे होणाöया नुकसानीचे पूवª अनुमान काढता येते. Âयामुळे
ÿÂय±ात नुकसान झाÐयास ते सहन करÁयाची मानिसकता तयार होते.
६) शेतीवरील पयाªवरणीय ÿितकूल घटकांचा बंदोबÖत करता येतो.
७) शेतीमधून अंतगªत तसेच बाĻ बचती¸या ÖवŁपातील लाभ िमळिवता येतात आिण या
ÖवŁपातील तोटे िकमान पातळीवर आणता येतात.
८) शेतकöयां¸या उÂपÆनात वाढ होऊन राहणीमान उंचावÁयास मदत होते.
९) शेतीिवषयक आदानांचा काटकसरीने, कायª±मपणे वापर होऊन शेतमाल
उÂपादना¸या खचाªत घट घडवून आणता येते.
अचूक िनदाना¸या शेती पĦतीवरील मयाªदा:
१) या पĦती¸या शेतीत वापराÓया लागणाöया नवीन सुधारीत तंý²ानाची अपूरी
उपलÊधता आिण Âयां¸या अचूक वापरािवषयीचे शेतकöयांचे अ²ान व ते
वापरÁयासाठीची दुबªल आिथªक ±मता, यामुळे ही शेतीपĦती सहजपणे Öवीकारता
येत नाही.
२) लहान तसेच अÂयÐप भूधारक शेतकरी काटेकोर शेती पĦती पासून वंिचत राहÁयाची
अिधक श³यता असते.
३) या शेती पĦती¸या यशÖवी वाटचालीकåरता आवÔयक संÖथाÂमक मागªदशªना¸या
Öथािनक पातळीवर पुरेशा ÓयवÖथा िवकिसत झालेÐया नाहीत.
४) शेती ±ेýासाठी आवÔयक असणाöया मुळातून सुिवधा आदाने यांची उपलÊधता
असÐयािशवाय अचूक िनदाना¸या शेतीपĦतीचा अवलंब िकफायतशीर ठरत नाही.
७.२.८ स¤िþय शेती पĦती (Organic Farming) :
हåरतøांतीचा पåरणाम Ìहणून कृषी उÂपादनात वाढ झाली. अÐपकाळात शेती
उÂपादकतेतही वाढ झाली. माý दीघªकाळात शेतीची उÂपादकता घटू लागली. अÆनधाÆयात
वाढ घडवून आणÁया¸या उिĥĶास ÿाधाÆय देत असताना शेतमाला¸या मानवी आरोµया¸या
ŀĶीकोनातून आवÔयक गुणाÂमक दजाªकडे आिण पöयावरणपूरक शेती घडामोडé¸या
बाबéकडे दुलª± होत गेले. रासायिनक खते, रोग ÿितबंधक व जंतुनाशक औषधां¸या
अितåरĉ वापराĬारे अÆनधाÆय, भाजीपाला तसेच फळांचे घेÁयात येणारे उÂपादन मानवी munotes.in

Page 114

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
114 आरोµयावर घातक पåरणाम घडवून आणत असÐयाचे िनदशªनास येऊ लागते. जगभर यावर
गंभीरपणे िवचारमंथन सुŁ झाले यातून स¤िþय शेती पĦतीस चालना िमळाली.
स¤िþय शेती पĦतीत संघटनिवषयक रचना पĦतीमÅये बदल घडवून आणÁयाची
आवÔयकता असते. शेती करÁया¸या सवª ÿकारांमÅये तसे पĦतéमÅये स¤िþय शेती केली
जाऊ शकते. या पĦतीिवषयी Óयिĉगत, संघटनाÂमक तसेच सं´याÂमक पातळीवŁन
आपापले िवचार मांडले जात आहेत. शेतीत िपके होÁयासाठी रासायिनक घटकांचा वापर
करÁयाऐवजी पारंपाåरक खते, शेतीतील पालापाचोळा आिण नैसिगªक घटकांचा वापर
करÁयाशी स¤िþय शेती िनगडीत आहे. िबगर रासायिनक आिण पयाªवरण पूरक शेती
आदानांचा, घटकांचा वापर कŁन शेतीची उपजत नैसिगªक उÂपादकता िटकवून
ठेवÁयासाठी व Âयात वाढ घडवून आणÁयासाठी केला जाणाöया ÿयÂनांचा स¤िþय शेतीमÅये
अंतभाªव असतो. या पĦतीĬारे जैविविवधता, जैिवक चø, मातीचा जैिवक पातळीवरील
दजाª यांचे जनत कŁन पयाªवरणिवषयक ÓयवÖथापन पĦतीचा अंगीकार कŁन शेतीतून
उÂपादन घेÁयाचा ÿयÂन केला जातो.
स¤िþय शेती संशोधन संÖथा, स¤िþय शेती चळवळिवषयक आंतरराÕůीय संघटना
(International Federation of organic Agriculture Movement) यांनी केलेÐया
सव¥±णानुसार (२००७-०८) जगात सुमारे १३० देशांमÅये ३०.४ दशल± हे³टसªवर ०.७
दशल± स¤िþय शेती संÖथा Öथापन झालेÐया आहेत. जागितक शेतजिमनी¸या एकूण
±ेýफळापैकì सुमारे ०.६५ट³के शेतजिमनी स¤िþय शेतीकåरता वापरÁयात येत आहेत.
भारतात सÅया सुमारे ५.२८ लाख हे³टसª शेतजिमनीचा स¤िþय शेतीकåरता वापर केला
जातो. भारतात सुमारे १५०० ÿमािणत स¤िþय शेती संÖथांची नŌदणी झालेली असून
Âयां¸याकडून भारतातील एकूण शेतजिमनीपैकì ०.३ट³के ±ेý स¤िþय शेती करÁयासाठी
वापरले जाते. भारतात शेती आिण ÿिøयामुĉ अÆनपदाथª िनयाªत िवकास ÿािधकरण
(Agriculture and Processed Food Products Export Development) स¤िþय शेती
पĦती िवकिसत करÁयासाठी ÿोÂसाहनाÂमक कायªøम राबिवत असून ित¸या ÿयÂनामुळे
जवळपास ५.८५ लाख टन स¤िþय शेती उÂपादनाची िनयाªत करÁयात आली आहे.
स¤िþय शेती पĦतीचे फायदे:
१) मातीची धुप व खारटपणा आटो³यात ठेवता येतो.
२) परंपरागत पĦतीने शेतीतील कामे केली जात असÐयाने मानवी ®माचा वापर वाढून
रोजगारवृĦी होÁयास उपयुĉ ठरते
३) शेतीत स¤िþय शेतीचा ÿयोग केÐयास शेती करÁयाचा तसेच िपकांचा उÂपादनखचª
कमी राहतो.
४) स¤िþय शेतीमुळे मानवी आरोµयास पोषक शेतमालाची उपलÊधता होते.
५) परंपरागत पĦतीचा अवलंब केला जात असÐयाने अÆनधाÆय व िबगर अÆनधाÆय
वगêय उÂपादनांमधील मुलभूत गुणव°ा घटकांचा उपभोग घेता येतो.
६) पयाªवरणीय समतोल िनिमªतीमÅये स¤िþय शेतीची भूिमका महßवपूणª ठरते. munotes.in

Page 115

जमीन व खंड बाजार - १
115 ७.३ शेतीतील िवभािजत मालकì ह³क (SEGMENTED LAND PROPERTY RIGHT) भारतातील शेतजमीन धारणािधकारामÅये सतत घट होत असÐयाचे िदसून येत आहे.
एकìकडे वारसा ह³काने शेतजमीनीचे तुकडीकरण तर दुसरीकडे िबगरशेती कायाªसाठी
शेतजमीनीची िवøì अशा कारणामुळे मोठे धारण±ेý कमी होवून देशातील सरासरी
धारण±ेýही कमी होत असÐयाचे िदसून येत आहे. सÅया भारतातील सवªच राºयांमÅये
जमीनी¸या िवभाजनाची िकंवा तुकडीकरणाची समÖया ही गंभीर होत आहे. वारसा ह³क
कायīाने मुळ शेतकöयाची जमीन Âया¸या आपÂयांमÅये वाटून िदली जात असÐयामुळे
एकाच धारण±ेýाचे तुकडीकरण होते व िवभाजीत मालकì िनमाªण होते.
भारतात शेतजमीनीची मालकì एका िविशĶ गटाकडे असली तरी सुĦा शेतजमीन िवøì
बाजाराचा (Land Sale Market) िवकसीत झालेला असÐयाने तसेच शेती ते िबगरशेती
(Agriculture to Non -agriculture) ±ेýाकडे शेतजमीनीची िवøì वाढत असÐयामुळे
शेतजमीनीचे िवभाजन होत आहे. िवभाजीत मालकì ह³कामुळे सलग शेती (Extensive
Farming) ही संकÐपना मोडीत िनघत आहे. तुकड्या तुकड्यांची शेती मोठ्या ÿमाणात
वाढत असÐयाचे िदसून येत आहे. पåरणामी शेतीतील गुंतवणूक कमी होऊन शेती¸या
आधुिनकìकरणावरही मयाªदा येत आहेत. भारतातील शेतजमीनी¸या िवभाजना¸या इतर
काही समÖया ल±ात घेतÐया असता असेही िदसून येते कì जमीन मालकì¸या
िवभाजनामÅये िलंगभेदाची समÖयाही अÂयंत महßवाची आहे. देशातील बहòतांश
शेतजमीनीवर पुŁषांची थेट मालकì आहे. िľयांची थेट मालकì असलेÐया शेतजमीनीचे
ÿमाण खूपच कमी आहे. तसेच सामािजक ŀĶ्या िवचार करता देशातील आिदवासी
मागासवगêय, अनुसूिचत जाती व जमाती¸या लोकांकडे खूप कमी शेतीची मालकì
असÐयाचे िदसून येते. राºयाराºयातील जमीन धारणेची तुलना केली असता असे िदसते
कì राजÖथानमÅये ÿितकूटुंबाकडे सरासरी २.०७७ हे³टर एवढी जमीन आहे तर देशात
सवाªत कमी सरासरी जमीन अिधकार केरळमÅये आहे. केरळमधील ÿितकुटुंब सरासरी
शेतजमीन केवळ ०.२३४ हे³टसª एवढीच आहे. तर देशातील ११ट³के शेतजमीनी
अनुसूिचत जमीनी ९ ट³के अनुसुिचत जाती. ४४ट³के शेतजमीन इतर मागासवगêय, तर
उवªरीत ३६ट³के शेतजमीन इतरां¸या मालकì¸या आहेत.
देशातील िविवध ÿकार¸या संशोधन संÖथाचे अहवाल पाहणीत असे िदसते कì आिदवासी,
अनुसूिचत जाती व जमाती इÂयादी मागासवगêयाकडील शेतजमीनी कमी होत आहेत.
तसेच úामीण भागातील लोकां¸याकडीलही सरासरी धारण±ेý कमी होत आहे.
७.४ शेतजिमनीचा भाडेपĘी बाजार /खंडिवषयक बाजार (THE LAND LEASE MARKET) शेतजमीनी¸या भाडेपĘी बाजारामÅये भाडेपĘ्यांनी जमीन कसÁयास देणारे आिण
भाडेपĘ्यांनी जमीनकसÁयास घेणारे हे दोन घटक अÂयंत महßवाचे असतात. इतर
वेगवेगÈया वÖतुं¸या बाजाराÿमाणेच मागणी करणारे आिण मागणीची पूतªता करणारे हे दोन
घटक शेतजमीन बाजारामÅयेही महßवाचे असतात. काही वेळेस Öव¸छेने तर काही वेळेस munotes.in

Page 116

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
116 इतर कोणतेही पयाªय नसÐयामुळे िकंवा Öवत: जमीन कसणे अÔय³य असÐयामुळे
शेतजमीन भाडेपĘ्यानी (खंडाने) कसÁयास िदली जात असते.
१) शेतजमीनीचा पुरवठा:
शेतजमीनी¸या खंड बाजारात िकंवा भाडेपĘीत बाजारात खंडाने जमीन कसÁयास देणारा
घटक हा महßवाचा समजला जातो. यामÅये ÿामु´याने तीन ÿकारचे पुरवठादार असतात.
अ) मोठे शेतकरी व जमीनदार :
ºया शेतकöयांकडे मोठ्या ÿमाणात धारण±ेý आहे असे शेतकरी आपली सवª शेतजमीनी
Öवत: कसू शकत नसÐयामुळे हे शेतकरी आपली शेतजमीन वापरात राहावी ÂयामÅये
शेतमालाचे उÂपादन होत राहावे याकåरता तसेच Âयामधून उÂपÆनही िमळावे Ìहणून जमीन
खंडाने कसÁयास देत असतात. सÅया भारतात उ¸च जमीनधारणा कायīामुळे जमानीदार
मोठ्या शेतकöयांकडील शेतजमीनीचे ÿमाण कमी झालेले असते तरी काही राºयात आजही
मोठ्या शेतकöयांचे अिÖतÂव िदसून येते. असे शेतकरी भूमीहीन शेतकöयांना शेतजमीन
कसÁयास देत असतात.
ब) लहान िकंवा अÐपभूधारक शेतकरी:
ºया शेतकöयांकडे २ हे³टर िकंवा Âयापे±ा कमी धारण ±ेý आहे अशा लहान िकंवा
अÐपभूधारक शेतकöयांना कमी धारण ±ेý असÐयामुळे तसेच भांडवलाची कमतरता
असÐयामुळे Öवत: शेती कसणे श³य नसते असे शेतकरी आपली शेती खंडाने इतरांना
कसÁयास देत असतात.
क) शेतजमीन न कसणारे भुधारक:
काही भुधारकांकडे शेतजमीन असते परंतु हे भूधारक Öवत: नोकरी िकंवा इतर Óयवसाय
करत असÐयामुळे शेतजमीन कसत नाही. तर हे भुधारक आपली शेतजमीन इतर Óयĉéना
खंडाने जमीन कसÁयास देत असतात.
२) शेतजमीनीची मागणी:
मागणी ही ÿामु´याने कृषी व िबगर कृषी उिĥĶासाठी होत असली तरी ÿÖतुत अËयासामÅये
आपण केवळ शेतजमीन कसÁयासाठी जी मागणी असते. Âयाचाच ÿामु´याने िवचार
करणार आहोत. शेतजमीन कसÁयासाठी शेतजमीनीची भाडेपĘ्याने िकंवा खंडाने मागणी
करणारे घटक पुढील ÿमाणे असतात.
अ) भांडवलदार शेतकरी:
भांडवलदार िकंवा ®ीमंत शेतकरी हे शेतजमीनीस मागणी करणारा महßवाचा घटक असतो.
®ीमंत शेतकöयाकडे गुंतवणूक करÁयासाठी मोठ्या ÿमाणात भांडवल असÐयामुळे तसेच हे
शेतकरी मनुÕयबळाचीही ÓयवÖथा कŁ शकत असÐयामुळे खंडाने शेतजमीनीची मागणी
करत असतात. munotes.in

Page 117

जमीन व खंड बाजार - १
117 ब) भूमीहीन:
ºया Óयĉìकडे शेतजमीन नाही परंतु Âयांना शेती कसावयाची आहे अशा Óयĉì मोठ्या
शेतकöयाकडून िकंवा जे शेतकरी जमीन कŁन काही अशांकडून शेतजमीन खंडाने
करÁयासाठी घेतात.
क) भूमीहीन शेतमजूर:
ºया भूमीहीन शेतमजूरांना शेती कसावयाची आहे असे शेतमजूर शेतकöयाकडून शेतजमीन
खंडाने घेतात व ÂयामÅये शेती उÂपादन घेत असतात. शेतीमÅये कायमÖवŁपी रोजगार
ÿाĮ होत नसÐयामुळे हे शेतमजुर खंडाने शेती कŁन उÂपÆन िमळवÁयाचा ÿयÂन करीत
असतात.
ड) इतर मागणीदार:
वरील िविवध घटकांबरोबरच काही कृषीमाल ÿिøया संÖथा आिण Óयĉì इतरांची
शेतजमीन खंडाने घेऊन आवÔयक शेतमालाचे उÂपादन घेतात.

७.५ औपचाåरक आिण अनौपचाåरक खंड पĦती (FORMAL AND INFORMAL LEASE) भारतीय शेती ÓयवसायामÅये शेतजमीन भाडेपĘ्याने िकंवा खंडाने कसÐयास देÁयासाठी
औपचाåरक व अनौपचाåरक करार पĦतीचा उपयोग केला जात आहे. िवशेषत: जमीन
सुधारणा कायīा¸या अंमलबजावणी नंतर¸या काळात औपचाåरक खंड पĦतीचा वापर
वाढत असÐयाचे िदसून येत आहे. पुवê मोठ्या ÿमाणात िलखीत ÖवŁपात करार कŁन
शेतजमीन कसÐयास देÁयाची पĦती ÿचिलत होती परंतु कसेल Âयाची जमीन या तßवाचा
वापर कŁन शेतजमीन कसणाöया शेतकöयास शेतजमीनीची मालकì हÖतांतरीत केली
जाऊ लागÐयामुळे तसेच खंडाचे शासकìय दर िनधाªरीत झाÐयामुळे िलखीत करार
पĦतीचा वापर कमी झालेला िदसून येत आहे. आजही मोठ्या ÿमाणात शेतजमीनी खंडाने munotes.in

Page 118

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
118 िदÐया जात असÐया तरी खंडिवषयक करारा¸या औपचाåरकता न ठेवता करार िलहóन
घेणारा व करार करणारा यामÅये िलिखत करार न होता औपचाåरक ÖवŁपात मौखीक
करार होवून जमीनी खंडाने िदÐया जात आहेत. अिलखीत करार हा धोकादायक असला
तरी कायīातून वाचÁयासाठी मौखीवÀ करार वाढत आहेत परंतु Âयामधून अनेक
समÖयाही िनमाªण होत असÐयाचे िदसून येत आहे.
७.६ जिमन भाडेपĘी Óयवहाराचे अथªशाľ (ECONOMICS OF LAND LEASE) शेतजमीन भाडेपĘी Óयवहाराचा अËयास केला असता असे िदसून येते कì सÅया भारतीय
शेती ÓयवसायामÅये जमीन खंडाने देÁया¸या िविवध पĦती उपपĦती वापरात आहेत.
ÿदेशानुसार राºयानुसार या पĦतीमÅये िभÆनता ही आहे. या सवª पĦती ल±ात घेता Âयांचे
दोन ÿमुख ÿकारामÅये वगêकरण करता येते.
अ) पैसा ÖवŁपातील खंड पंĦती (Cash Rent Method) व िपक सहभागीÂव पĦती
(Crop Sha ring method)
१. पैसा ÖवŁपातील खंड पĦती:
भारतीय अथªÓयवÖथेत वÖतु िविनमय पĦतीऐवजी छापील चलन पĦतीचा कŁ
झाÐयानंतर¸या काळात पैसा ÖवŁपातील खंड पĦतीचा अवलंब वाढत गेलेला िदसून येतो.
िविवध ÿकार¸या आिथªक Óयवहारांची पुतªता करÁयासाठी पैशाची गरज वाढत गेÐयामुळे
िपक सहभागीÂव पĦती¸या जोडीलाच पैसा खंड पÅदतीचा वापरही वाढत गेलेला िदसून
येतो. ''पैसा ÖवŁपातील खंड मÅये सुधारकाने आपली जमीन इतर Óयĉìस एका िविशĶ
कालावधी साठी जमीन वापरÁयास िदÐया बाबतचा पैशा¸या ÖवŁपातला मोबदला होय.''
हा मोबदला ठरिवÁयासाठी सामाÆयत: पुढील पĦती वापरÐया जातात.
अ) िनिIJत खंड (Fixed Rent):
या पĦतीमÅये जमीनी¸या वापराबाबतचा पैशा¸या ÖवŁपातील खंड िपकाची लागवड
करÁयापूवêच ठरिवला जातो. जमीनीमÅये चांगले िपक आले िकंवा िपक आले नाही
तरीदेखील ठरलेला िनिIJत (Fixed) खंड भुधारकास/जमीनी¸या मालकास देणे øमÿाĮ
असते. तो बदलला (कमी िकंवा जाÖत) जात नाही.
ब) बदलता पैसा ÖवŁपातील खंड (Fexible cash Rent):
शेतीमधील बदलÂया पैसा ÖवŁपातील खंड पĦतीमÅये हंगामापूवê खंडाचा करार करते
वेळी खंडाची एक िकमान र³कम (min imum cash Rent) "रवली जात नाही. शेतीतून
ÿाĮ झालेÐया ÿÂय± उÂपÆन िकंवा उÂपादनावर खंड िनिIJत केला जातो. खंड हा संबंधीत
शेतजमीनीतून उÂपादीत झालेÐया शेतमाला¸या िकंमतीवŁन ठरिवला जातो. या पĦतीत
शेतजमीनीचा मालक आिण जमीन कसणारा हे दोघेही अिनिIJतता पÂकरत असतात.
munotes.in

Page 119

जमीन व खंड बाजार - १
119 क) आधार खंड अिधक बोनस (Base Rent Plus Bonus):
पैसा ÖवŁपात खंड आकारÁयाची ही एक वैिशĶ्यपूणª पĦती असून या पĦतीमÅये खंडाने
īावया¸या जमीनीमधील अपेि±त उÂपÆन (Expected Revenue) गृहीत धŁन आधार
खंड (Base Rent ) "रिवला जातो आिण ज र शेतीतील उßपÆन अपे±ीत उÂपÆनापे±ा
अिधक आले तर िविशĶ दराने बोनस खंड (Bonus Rent) आकारला जातो. तर
अपे±ेपे±ा कमी उÂपÆन आÐयास केवळ आधार खंडच घेतला जातो. या पĦतीमÅये
जमीनीचा मालक आपÐयाकडील धोका कमी करÁयाचा ÿयÂन करीत असतो. तर जमीन
कसणाöयासाठी धोका काही ÿमाणात कमी होत असतो. माý अिधक उÂपÆन आÐयास
बोनस खंड िदÐयामुळे जमीन कसणाöयास काही ÿमाणात नुकसान सहन करावे लागते.
पैसा ÖवŁपातील खंड पĦतीचे फायदे/महßव:
पैसा ÖवŁपातील खंड पĦती ही अिलकडील काळात अिधक ÿचलीत होत असÐयाचे
िदसून येत आहे. कारण Ļा पĦतीमÅये पुढील फायदे िदसून येतात.
 थेट पैसा ÖवŁपातील उÂपÆन ÿाĮ होते.
 शेतमाला¸या िकंमतीतील बदलाचा धोका टाळता येतो.
 बदलÂया खंड पĦतीमÅये जमीन देणारा व घेणारा या दोघांनाही अिनिIJतता कमी
करता येते.
 िनिIJत खंड पĦतीमÅये अिधक मेहनत कŁन अिधक उÂपÆन घेणाöया शेतकöयास
जाÖत उÂपÆन िम ळवता येते.
 पैसा ÖवŁपातील खंड पĦतीमÅये कमी/ िनकृĶ दजाªचा शेतमाल आÐयामुळे होणारे
शेतमालाचे नुकसान टाळता येते.
 पैसा खंड पĦतीत जमीन कसणारा शेतकरी Öवाय°ता अनुभवू शकतो. शेत
मालकाचा फारसा हÖत±ेप राहत नाही.
 खंडाची र³कम अिधकच ठरÐयामुळे शेतकरी अिधक उÂपÆन घेÁयाचा ÿयÂन करतो.
७.७ िपक सहभागातील खंड पĦती (CROP SHARING RENT METHOD) िपक सहभागीÂव खंड पĦती ही भारतीय शेती Óयवसायातील अÂयंत जुनी खंड पĦती
असुन ही पĦती वाटा पĦती, बटई पĦती, बगाª पĦती इÂयादी नावानेही ओळखली जाते.
िविवध राºयामÅये Ļा पĦीतीचा उÐलेख वेगवेगÈया नावाने केला जातो. ''िपक सहभागी
पĦतीमÅये शेतजमीनीचा मालक आपली शेती िविशĶ काळासाठी शेतकöयास कसÁयास
देतो व Âया¸या मोबदÐयात Âया जमीनीतून ÿाĮ झालेÐया िपकातील िविशĶ िहÖसा होत
असतो.'' या पĦतीमÅये पुढील उपपĦती असÐयाचे िदसून येते.
munotes.in

Page 120

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
120 अ) खचª अिधक िपक िहÖसा (Cost Plus Crop Share):
या पĦतीमÅये शेतजमीनीचा मालक शेतजमीन कसÁयास घेणाöया शेतकöयास आपली
जमीन खंडाने ठरवून देत असतो. माý Âया शेतीमÅये उÂपादन घेÁयासाठी जो खचª येतो तो
खचªही दोघांमÅये िमळून केला जातो. बीयाणे, खते, औजारे, शेतमजूर यासाठी येणारा सवª
खचª दोघांमÅये केला जातो व शेतीतून िमळणारा शेतमालही पूवªिनधाªरीत ÿमाणात दोघांत
वाटून घेतला जातो.
या पĦतीमधील काही कराराम Åये कोणÂया ÿकार¸या कृषी आदानावरी खचª शेतमालकाने
īावयाचा आहे हे ठरिवले जाते तर काही वेळेस सवª ÿकारचा खचª शेतमालकाने īावयाचा
असतो. अथाªत ही बाब करार करते वेळी दोघांची सौदाशĉì कशी आहे Âयावर अवलंबून
असते.
ब) फĉ िपक वाटा (Only Crop Sharing):
फĉ िपक वाटा पĦतीमÅये शेतमाल उÂपादनाचा सवª खचª शेतजमीन कसणाöया
शेतकöयाने करÁया¸या अटीवर शेतजमीन कसÁयास िदली जाते. या पĦतीत खचाªची
कसलीही जबाबदारी शेतजमीन मालकावर नसते. केवळ शेतीतून ÿाĮ झालेÐया
शेतमालामÅये पुनªिनधाªरीत ÿमाणात िहÖसा ÿाĮ होतो. ही पĦती शेतमालकासाठी चांगली
असली तरी शेतजमीन कसणाöयासाठी खचêक असते.
क) िनिIJत िपक वाटा (Fixed crop Sharing):
िनिIJत िपक वाटा पĦतीमÅये जमीन खंडाने देते वेळीच संबंधीत शेतीतून ÿाĮ होणाöया
उÂपादनातील िकती िहÖसा शेतमालकास īावयाचा आहे ते ठरिवले जाते. शेतीमÅये कमी
उÂपÆन आले िकंवा अपे±ापे±ा जाÖत उÂपÆन आले तरी िपक वाटा कमी केला जात नाही
अथवा तो वाढवला जात नाही.
ड) बदलता िपक वाटा (Flexible Crop Sharing):
ºया शेतीमÅये िपक िकती येईल याबाबत मोठी अिनिIJतता असते असी शेती खंडाने देते
वेळी बहòदा बदलता िपक वाटा िकंवा तरता िपक वाटा खंड पĦतीचा अवलंब केला जातो.
या पĦतीमÅये िपक वाटा िकती īावयाचा हे ÿÂय± उÂपादनावŁन ठरिवला जातो जेÓहा
िपक अपे±ेपे±ा कमी येते तेÓहा कमी िपक वाटा तर िपक अिधक येते तेÓहा अिधक िपक
वाटा िदला जातो. यासाठी िकमान अपेि±त उÂपादन िकती येईल तेही गृहीत धरलेले
असते. परंतु ÿÂय± अनुभवानुसार असे िदसून येते. या पĦतीमÅये पीक वाट्यावŁन अनेक
वेळा वादिववाद व तøारीचे ÿसंग उĩवत असतात.
िपक वाटा पĦतीचे महßव / फायदे:
शेतजमीनीचा खंड आकारÁया¸या िपक वाटा पĦतीचा वापर सÅया कमी होत असला तरी
आजची ही पĦती िटकून असÐयाचे िदसून येते. कारण या पĦतीमÅये पुढील फायदे
असÐयाचे िदसून येते. munotes.in

Page 121

जमीन व खंड बाजार - १
121  िपक वाटा पĦतीमÅये जमीन कसणाöया शेतकöया¸या उÂपÆनाबाबतची अिनिIJतता
कमी होते.
 िनिIJत िपक वाटा पĦतीमुळे जमीन कसणाöया शेतकöयास अिधक उÂपादन घेÁयाचे
ÖवातंÞय राहते.
 अिनिIJत िपक वाटा पĦतीमÅये कमी उÂपादन आÐयास कमी खंड व अिधक उÂपादन
आÐयास अिधक खंड īावा लागत असÐयाने दोघांनाही लाभ होतो.
 फĉ िपक वाटा खंड पĦतीत खचाªचा भार शेतजमीन मालकावर नसÐयामुळे िनÕøìय/
पडीत जमीन खंडाने देÁयाची ÿवृती वाढून लागवड ±ेý वाढत आहे.
३. शेतजमीनचा खंड िनधाªरण समÖया:
शेतजमीन खंडाने देÁयासाठी िविवध पĦती व अपĦती ÿचिलत असÐया तरी या पĦती¸या
वापरामÅये िविवध ÿकार¸या समÖया िकंवा अडचणी असÐयाचे िदसून येते. या अडचणी
िकंवा समÖया पुढील ÿमाणे आहेत.
अ) जमीनीची उÂपादकता व खंड: खंडाचे िनधाªरण करÁयासाठी जमीनीची उÂपादकता
हा महßवाचा घटक असतो. परंतु नेहमीच शेती कसणाöयास जमीनी¸या
उÂपादकतेबाबत मािहती नसते. Âयामुळे खंडा¸या िनधाªरणात समÖया िनमाªण होते.
ब) सौदाशĉì व खंड: बहòतांशवेळा शेतकरी व शेतमालक या दोघांमधील कोणाची
सौदाशĉì अिधक आहे यावर खंडाचे दर अवलंबून असतात. सामाÆयत: लहान
शेतीधारण ±ेý असलेÐया शेतकöयाची सौदाशĉì कमी असÐयाने Âयाला कमी खंड
ÿाĮ होतो.
क) शेतजमीनीची उपलÊधता : िविशĶ ÿदेशामÅये उÂपादक शेतजमीनीची उपलÊधता
िकती आहे Âयावरही खंडाचे दर अवलंबून असतात. ºया ÿदेशात शेतजमीनी कमी
आहेत अशा ÿदेशातील खंडकरी शेतकöयास जाÖत खंड देऊन शेतजमीन ¶यावी
लागेल.
ड) धारणािधकाराचे क¤þीकरण : शेतजमीनीची मालकì मोठे शेतकरी व जमीनदाराकडे
झालेली असÐयामुळे जमीनदार आपली जमीन खंडाने देताना अवाÖतव खंडाची
आकारणी करताना िदसतात.
इ) अिलखीत खंड िवषयक करार : खंडाने जमीन कसÁयास देताना अिलखीत करार
पĦतीचा वापर केला जात असÐयामुळे शेतजमीन मालक व शेतकरी यां¸यात वाद
िनमाªण होत असÐयाचे िदसून येते. िपक अिधक आÐयानंतर िकंवा अÂयंत कमी
आÐयानंतर असे वाद िनमाªण होताना िदसून येतात.
प) नैसिगªक अिनिIJतता : बहòतांश खंडिवषयक करार िनिIJत खंड करार पĦतीने
होतात. परंतु नैसगêक अिनिIJतीमुळे उÂपादनाबाबत अिनिIJतता असÐयामुळे अनेक
खंडकरी शेतकöयांचे नुकसान होते व उÂपादना¸या ÿेरणा कमी होत जातात. munotes.in

Page 122

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
122 फ) अवाजवी शासकìय दर : शासनाने ठरवुन िदलेले खंडाचे दर हे सरकारी उÂपादकता
िवचारात घेऊन ठरवुन िदलेले असतात. परंतु ÿÂयेक शेती±ेýाची उÂपादकता
वेगवेगळी असते अशा पåरिÖथतीत खंडाचे दर िनधाªरीत करÁयामÅये अनेक अडचणी
येतात.
उ) शेतमाला¸या िकंमतीबाबतची अिनिIJतता : शेतमाला¸या िकंमती सतत बदलत
असÐयामुळे खंडाने घेतलेÐया जमीनीमधुन ÿाĮ होणाöया उÂपÆनाबाबतही
अिनिIJतता असते. अशा पåरÖथीतीत खंडाचे दर ठरिवÁयामÅये अडचण िनमाªण होते.
७.८ सारांश (SUMMARY) शेती कसणाöया¸या िविवध पĦती आहेत. यामÅये मु´यÂवे वैयिĉक शेती, भांडवली शेती,
सामुिहक शेती, जिमनदारी शेती, ÿमंडळीय शेती, सरकारी शेती, सहकारी शेती, अचूक
िनदानाची शेती व स¤िþय शेती यांचा समावेश होतो. ÿÂयेक शेतीपĦतीचे कांही गुण िकंवा
फायदे व दोष आहेत.
भारतात सातÂयाने धारण±ेýात घट होताना िदसते. शेतजिमनीचे िवभाजन व तुकडीकरण
झाÐयाने जिमनीचा आकार िकफायतशीर राहत नाही. सÅया शेतजमीन िवøì बाजाराचा
िवकास होत असÐयाने व िबगरशेती कारणांसाठी जिमनीचा वापर मोठ्या ÿमाणांत होत
असÐयाने शेतजिमनीचे िवभाजन होत आहे. अशा जिमनीत आधुिनक यंýसामुúीचा वापर
करणे श³य होत नाही. शेतीतील गुंतवणूकही कमी होते. शेतजिमनीचा भाडेपĘी करा◌ार
कŁन जिमन कसÁयास देÁयाचे ÿकार वाढत आहेत. मोठे शेतकरी आपली जिमन इतरांना
कसÁयासाठी खंडाने देतात. तर दुसरीकडे अÐप भूधारक शेतकरी भांडवलाचा अभाव
असÐयानेही शेतजिमनी दुसöयास खंडाने देतात. याबरोबर शेती ±ेýात औपचाåरक व
अनौपचाåरक खंडपĦतीही अिÖतÂवात आहे. जिमन कसÁयासाठी देÁयाचे कांही करार
पैसाŁप खंडा¸या साहाÍयाने केले जातात तर कांही करार पैसा व वÖतूं¸या ÖवŁपातही
िनिIJत होत असतात. खंडा¸या रकमा हंगामानंतर बदलू शकतात. कायमÖवŁपी एकच खंड
असत नाही. बöयाच वेळा खंड हा शेतजिमनी¸या मागणी-पुरवठ्यावर अवलंबून असतो.
७.९ ÿij (QUESTIONS) १. भारतातील शेती कसÁया¸या िविवध पĦती ÖपĶ करा.
२. शेतीतील िवभाजीत मालकì ह³कावर सिवÖतर िटÈपण िलहा.
३. शेतजिमनीचा खंडिवषयक बाजाराचे ÖवŁप िवशद करा.
४. औपचाåरक व अनैपचाåरक खंड पĦती Ìहणजे काय ?
५. जमीन भाडेपĘी Óयवहाराचे अथªशाľ ÖपĶ करा.
६. िपक सहभागातील खंड पĦती ÖपĶ करा.
munotes.in

Page 123

जमीन व खंड बाजार - १
123 ७.१० संदभªसूची (REFERENCES) १. Bhalla G. S. 1981) Agrdrian Changes in India fince Independence,
peoples publishing House, New Delhi.
२. Cheurg S.N.S. (1969) the theory of Share Tenancy chicago university
Press.
३. Chowdhary Prem (2009) Gender, Discrimination in Land ownership
Land Reforms i n India Vol. II sage Publication New Delhi.
४. Goet S.J. (1993) Interlinked market and the cash crop food crop
debate in land abundant tropical Agriculture, Economis Development
and cultural change, vol 41, Issue 2, PP 343 361.
५. Tha D (2005), An overvi ew of farming systme Research in India,
Annuals of Agricultural Resedrch Vol. 24, Issue 4, PP 695 -706.
६. डॉ. घाटगे / डॉ. अिनष वावरे (२०१०) भारतीय अथªÓयवÖता िनराणी ÿकाशन, पुणे,
ÿथमावृ°ी.

*****


munotes.in

Page 124

124 ८
जमीन व खंड बाजार - २
घटक रचना
८.० उिĥĶये
८.१ ÿÖतावना
८.२ भारतातील जिमनधारणेतील िवषमता
८.३ बाजार संलंµनता व बाजार साखळी
८.४ भारतीय सेतीतील रचनाÂमक बदल
८.५ भारतीय कृषी ÓयवÖथा व कृिषिवषयक संबंध
८.६ सारांश
८.७ ÿij
८.८ संदभªसूची
८.० उिĥĶये (OBJECTIVES) १) भारतातील जिमनधारणेतील िवषमतेचा अËयास करणे.
२) बाजार संलµनता आिण बाजार साखळी या संकÐपना समजावून घेणे.
३) भारतीय शेतीचे परंपरागत ÖवŁप ते आधुिनक शेती पय«तचा रचनाÂमक बदल
अËयासणे.
४) भारतीय कृषी ÓयवÖथेतील बदलाची िदशा अËयासणे.
५) भारतातील कृिषिवषयक संबंधाचा अËयास करणे.
८.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) भारता¸या अथªÓयवÖथेचा कणा संबोधली जाणारी शेतीÓयवÖथा ही िवषमतेने úासली आहे.
देशात शेती¸या धारण±ेýा¸या बाबतीत मोठा शेतकरी मोठा व लहान शेतकरी आणखी
लहान बनत चालला आहे. देशात जिमन धारणे¸या आकारमानावŁन शेतकöयांचे पाच गट
पाडले जातात. यामÅये िसमांत शेतकरी, लहान शेतकरी, िनम-मÅयम शेतकरी, मÅयम
शेतकरी व मोठा शेतकरी असे गट येतात. या सवª शेतकöयांची आिथªक व सामािजक बाजू
अËयासणे आवÔयक ठरते. ÿÖतूत ÿकरणामÅये आपण भारतातील जिमन धारणेतील
िवषमता, बाजार संलµनता व बाजार साखळी, भारतीय शेतीतील रचनाÂमक बदल आिण
भारतीय कृषी ÓयवÖथा व कृषी िवषयक संबंध या बाबी अËयासणार आहोत. munotes.in

Page 125

- २
125 ८.२ भारतातील जिमनधारणेतील िवषमता (INEUALITY IN DISTRIBUTION OF HOLDING ) भारतीय शेती Óयवसायात जमीन धारणेतील िवषमता ही महßवाची समÖया आहे. भारतात
सÅया मोठ्या शेतकöयांकडे अिधक धारण±ेý तर लहान शेतकöयांकडे अÂयंत कमी
धोरण±ेý अशी िÖथती आहे. सामाÆयत: धारण±ेýामधील िवषमतेचे मोजमाप करÁयासाठी
जिमनीवरील मालकì (Ownership Holding) आिण ÿÂय± लागवडीखालील धार ण±ेý
(Operational Holding) या दोन संकÐपना वापरÐया जातात. ÖवातंÞयो°र कालखंडात
भारतातील जिमनीवरील मालकì आिण ÿÂय± लागवडीखालील धारण±ेýात झालेला बदल
पूढील कोĶकात दशªिवला आहे.
तĉा øमांक ८.१
जिमनीवरी मालकìिनहाय ±ेýाचे िवभाजन जिमनीचा आकार मालकìिनहाय धारण±ेýाचे शेकडा ÿमाण वापरातील धरण±ेýाचे शेकडा ÿमाण १९५३-५४ १९८२-
८३ २००३ १९५३-५४ १९८२-८३ २००३ १.भूिमहीन २३.१ ११.९ १०.० ०.० ०.० ०.० २.िसमांत ३८.१ ५५.३ ६९.६ ६.२ १२.२ २३.० ३. लहान १३.५ १४.७ १०.८ १०.१ १०.५ २०.४ अ) एकूण ७४.७ ८१.३ ९०.४ १६.३ २८.७ ४३.४ ४.िनम मÅयम १२.५ १०.८ ६.० १८.४ २३.४ २२.० ५. मÅयम ९.२ ६.५ ३.० २९.१ २९.८ ब) एकूण २१.७ १७.३ ९.० ४७.५ ५३.२ ४५.१ क) मोठा ३.६ १.४ ०.६ ३६.१ १८.१ एकूण अ + ब +क १०० १०० १०० १०० १०० १०० Source : compiled and computed from variou s Rounds of National Survey .
वरील कोĶकावŁन हे ÖपĶ होते कì, िसमांत आिण लहान शेतकöयां¸या वापरातील
धारण±ेýाचे ÿमाण वाढत आहे. Âयाचवेळी या कालावधीत Âयां¸याकडील मालकìिनहाय
धारण±ेýाचे शेकडा ÿमाणही वाढत आहे. मोठ्या शेतकöयां¸या बाबतीत कì ºयांची
शेतजिमन २५ एकर व Âयापे±ा अिधक आहे Âयांचे कडील धारण±ेý आिण ÿÂय±
वापराखालील जिमनीचे ÿमाण घटत असÐयाचे िदसते. यावŁन हे ÖपĶ होते कì सरकारने
कमाल धारणा कायīानुसार मोठ्या शेतकöयांकडील अिध³याचा शेतजिमनी िनम मÅयम व
मÅयम आकारा¸या शेतकöयांकडे हÖतांतरीत केÐया आहेत.
िनम मÅयम आिण मÅयम शेतकöयांना एकूण वापराखालील जिमनी¸या संदभाªत सवाªिधक
लाभ ÿाĮ झाला आहे. आिण úामीण भागात या शेतकöयांचेच राजकìय वचªÖव िदसून येते. munotes.in

Page 126

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
126 तĉा øमांक ८.२
भारतातील एकूण धारण±ेý व ÿÂय± लागवडीखालील धारण±ेý
धारण±ेýाचा ÿकार धारण±ेýांची सं´या दशल± ÿÂय± लागवडीखालील धारण±ेý (दशल± हे³टर) सरासरी धारण±ेý (हे³टसªमÅये) १९८०-८१ १९९५-९६ २०००-०१ १९८० -८१ १९९५-९६ २०००-०१ १९८०- ८१ १९९५-९६ २०००-०१ १. िसमांत १ हे³टरपे±ा कमी ५०.१ (५६.४) ७१.२ (६१.६) ७६.१ (६३.०) १९.७ (१२.१) २८.१ (१७.१) ३०.१ (१८.८) ०.३९ ०.४० ०.४० २. लहान १ ते २ हे³टर १६.०
(१८.१) २१.६
(१८.७) २२.८ (१८.९) २३.२ (१४.१) ३०.७ (१८.८) ३२.३ (२९.३) १.४५ १.४२ १.४१ ३. िनम मÅयम २ ते ४ हे³टर १२.५
(१४.०) १४.२
(१२.३) १४.१ (११.७) ३४.६ (२१.२) ३८.९ (२३.८) ३८.३ (२४.०) २.७८ २.७३ २.७२ ४. मÅयम ४ ते १० हे³टर (९.१)
८.०
७.०
(६.१) ६.६ (५.४) ४८.६ (२९.६) ४१.४ (२५.५) ३८.१ (२३.८) ६.०४ ५.८४ ५.८० ५. मोठे १० हे³टर व Âयापे±ा अिधक २.२
(२.४) १.४
(१.२) १.२ (१.०) ३७.७ (२३.०) २४.२ (१४.८) २१.१ (१३.२) १७.४१ १७.२१ १७.१८ ६. एकूण धारण±ेý ८८.८ (१००) ११५.६ (१००) १२०.८ (१००) १६३.८ (१००) १६३.४ (१००) १५९.९ (१००) १.८४ १.४१ १.३२
Source : Ministry of Agriculture, Annual Report (1994 -95) and
Agricultural Statistics at a Glance 2007.
टीप : कंसातील आकडे एकूण धारण±ेýाशी शेकडा ÿमाण दशªिवतात.
वरील कोĶकावŁन हे ÖपĶ होते कì, देशातील धारण ±ेýाचे आकारमान ८८.८
दशल±ावŁन सन १९९५-९६ मÅये ११५०६ दशल± पय«त वाढले तर २०००-०१ पय«त
या ±ेýात वाढ ५.२ दशल±ने वाढ होऊन ते १२०-८ दशल± पय«त पोहोचले. Âयाचबरोबर
ÿÂय± लागवडीखालील ±ेý १९८०-८१ व १९९५-९६ मÅये १६३-१६४ दशल± हे³टर
¸या दरÌयानच रािहले. सन २०००-०१ मÅये यामÅये घट होऊन ते १६० दशल± हे³टर
इतके झाले.
भारतीय शेतकöयाकडील धारण±ेýाचा अËयास केÐयास असे िदसून येते कì, अनेक
शेतकöयांचा नावावर Âयां¸या मालकì¸या शेतजिमनी आहेत. परंतु ÿÂय±ात Âया शेतजिमनी
Öवत: मालक कसत नाही. तर कुळ शेतकरी िकंवा जमीनदार Óयिĉच Âयाचा वापर करीत
आहेत. शेतकरी Öवत:¸या जिमनी खंडाने कसÁयासाठी इतरांना देत असÐयामुळे
लागवडीखालील धारण ±ेýामÅये कमािलची िवषमता िनमाªण होत आहे.
वापरातील धारण±ेý = एकूण धारण±ेý - खंडाने िदलेली जमीन +
खंडाने इतरांकडून घेतलेली जमीन
munotes.in

Page 127

- २
127 भारतात जमीन धारणेचे सवªसाधारणपणे पाच ÿकार िदसून येतात.
i) सीमांत धारण±ेý (Marginal Hold ing):
एक हे³टरपे±ा कमी ±ेý असलेÐया शेतकöयांची गणना सीमांत धारण±ेýात केली जाते.
सन १९७०-७१ मÅये ७१ दशल± धारण±ेýापैकì ३६ दशल± धारण±ेýे Ìहणजेच
५१ट³के धारण±ेýे सीमांत होती. १९८१-८१ मÅये यात वाढ होऊन ते ५०.१ दशल±
८८.८ दशल±पैकì इतके झाले. तर १९९६-९६ मÅये एकूण धारण±ेý ११५.६ दशल±
झाले. यापैकì ७१.२ दशल± Ìहणजे ६१.६ट³के धारण±ेý हे सीमांत धारण±ेý होते. सन
२०००-०१ मÅये एकूण धारण±ेýापैकì (१२०.८ दशल±पैकì ७६.१ दशल± Ìहणजे
६३.०ट³के धारण±ेý हे सीमांत धारण±ेý होते. यावŁन असे ल±ात येते कì, सीमांत
धारण±ेýा¸या सं´येत ÖवातंÞयो°र काळात सातÂयाने वाढ होत आहे.
ii) अÐप / लहान धारण±ेý (Small Holding):
१ ते २ हे³टसªपय«त शेती असणाöयांचा समावेश लहान धारण±ेýामÅये होतो. सन १९७०-
७१ मÅये ७१ दशल± धारण±ेýापैकì २४ दशल± धारण±ेýे Ìहणजे ३४ट³के धारण±ेýे
लहान आकाराची होती. सन १९८०-८१, १९९५-९६ व २०००-०१ मÅये एकूण
धारण±ेýात अनुøमे ८८.८ ११५.६ , १२०.८दशल± एवढी वाढ झाली. लहान
धारण±ेýात याच कालावधीत अनुøमे १६ दशल± २१.६ दशल± व २२.८ दशल±
इतकì वाढ झाली. Ìहणजेच हे ÿमाण उपरोĉ कालावधीत अनुøमे १८.१ट³के,
१८.७ट³के व १८.९ ट³के नी वाढले.१९८०-८१, १९९५-९६ व २०००-०१ या
कालावधीत ÿÂय± लागवडीखालील लहान धारण±ेý हे अनुøमे २३.२ दशल± हे³टर,
३०.७ दशल± हे³टर व ३२.३ दशल± हे³टसªने वाढले.
iii) िनम मÅयम धारण±ेý (Semi - medium Holding) :
ºया शेतकöयांकडील शेतजिमन २ ते ४ हे³टर¸या दरÌयान आहे Âयास िनम मÅयम
धारण±ेý Ìहणतात. सन १९८०-८१ मÅये िनम मÅयम धारण±ेýाची सं´या १२.०५
दशवत १४ट³के होती. यात १९९५-९६ व २०००-०१ मÅये अनुøमे १४.२ दशल± व
१४.१ दशल±पय«त वाढ झाली. तर याच कालावधीत ÿÂय± लागवडीखालील धारण±ेý
अनुøमे ३४.६ दशल± हे³टसª २१.२ ट³के, ३८.९ दशल± हे³टसª (२३.८ट³के) व
३८.३ देशल± हे³टसª (२४ट³के) पय«त वाढले. या कालावधीत िनम माÅयम
धारण±ेýातील ±ेýाचे सरासरी ÿमाण २.७८ हे³टसª, २.७३ हे³टसª व २.७२ हे³टसª असे
होते.
iv) मÅयम धारण±ेý (Medium Holding):
४ हे³टसª ते १० हे³टसª दरÌयान धारण±ेý असणाöया शेतकöयांचा समावेश मÅयम
धारण±ेýात होते. सन १९७०-७१ मÅये भारतातील ७१ दशल± धारण±ेýापैकì ८
दशल± धार±ेýे Ìहणजे ११ट³के मÅयम धारण±ेýे होती. १९८०-९१, १९९५-९६ व
२०००-०१ मÅये ही सं´या अनुøमे ८ दशल±, ७.० दशल± व ६,६ दशल± Ìहणजेच
एकूण धारण±ेýा¸या अनुøमे ९.१ट³के ६.१ट³के व ५.४ट³के पय«त घटत गेले. Âयाच munotes.in

Page 128

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
128 बरोबर ÿÂय± लागवडीखालील ±ेýही वरील कालावधीत ४६.०६ दशल± हे³टर
(१९.६ट³के) ४१.४ दशल± हे³टर (२५.३ ट³के) व ३८.१ दशल± हे³टर
(२३.८ट³के) ने घटत गेÐयाचे िदसते.
v) मोठी धारण±ेýे (Large Holdings):
१० हे³टसª अिधक जमीन असणाöया ±ेýाचा समावेश मोठ्या धारण±ेýात होतो. सन
१९७०-७१ मÅये ७१ दशल± धारण±ेýापैकì ३ दशल± धारण±ेýे Ìहणजे ४ट³के
धारण±ेýे मोठी होती. १९८०-८१ मÅये २.२ दशल± २.४ट³के, १९९५-९६ मÅये १.४
दशल± १.२ ट³के व २०००-०१ मÅये १.२ दशल± १.० ट³के धारण±ेý ही मोठी होती.
याच कालावधीत ÿÂय± लागवडीखालील धारण±ेý अनुøमे ३७.७ दशल± हे³टसª
२३ट³के, २४.२ दशल± हे³टसª (१४.८ ट³के) व २१.१ दशल± हे³टसª १३.२ असे
कमी होत गेलेले िदसते.
भारतीय जमीन धारणेतील िवषमतेची कारणे (Causes of inequality in Land
Holding in India.):
i) वाढती लोकसं´या व वारसा ह³क:
भारतात लोकसं´या वृĦीचा दर अिधक रािहÐयाने शेतजिमनीचे िवभाजन व तुकडीकरण
वाढते. कुटुंबातील सदÖयसं´या अिधक असÐयाने Âयां¸यामÅये शेतजिमनीची वाटणी होऊ
लागली. मोठ्या शेतकöयांकडील शेतजिमनी वारसा ह³काने Âयाच कुटुंबातील आपÐयांना
िमळत असÐयामुळे मोठ्या शेतकöयांचा शेतजिमनी लहान शेतकöयांकडे हÖतांतरीत होत
नाहीत. तथािप जिमन धारणेतील िवषमता कमी होÁयाऐवजी वाढतच जाते. लहान व
िसमांत शेतकöयां¸या कुटुंबातील अपÂयांना मुळातच कमी असलेÐया धारण±ेýाचेच
हÖतांतरण होत असÐयामुळे िवषमता कमी होत नाही.
ii) संयुĉ कुटुंब पĦतीचा हाªस:
भारतात पूवê एकý कुटुंब पĦती अिÖतÂवात होती. कुटुंब एकिýत रहात असÐयामुळे शेती
ही सवा«¸या मालकìची होती. सवª कारभार एकिýत केला जात असे. माý बदलÂया
पåरिÖथतीनुसार Óयुिĉवाद वाढीस लागÐयाने कुटुंबाचे िवभाजन होऊ लागले. संयुĉ कुटुंब
पĦती मोडकळीस आली. पåरणामी शेतजिमनीचे तुकडीकरण होऊ लागले. Âयातूनच
धारण±ेýातील िवषमता वाढू लागली तसेच धारण±ेýाचे आकारमानही घटत गेले.
iii) हÖतोīोग व úा मीण उīोगांचा öहास:
भारतातील धारण±ेýातील िवषमतेचे व लहान आकारमानाचे महßवाचे कारण Ìहणजे
úामीण भागातील उīोग व हÖतÓयवसायांचा हाªस होय. úामीण भागात िविवध ÿकारचे हÖत
Óयवसाय उपलÊध असÐयाने लोकांना रोजगारा¸या संधी ÿाĮ होत असत. तथािप
तंý²ानातील सुधारणांमुळे व यंýा¸या साहाÍयाने उÂपािदत होणाöया वÖतु¸या Öपध¥त हे
परंपरागत हÖतोīोग तग धŁ शकले नाहीत. पåरणामी परंपरागत Óयवसाय सोडून लोकांना
शेतीकडे वळावे लागले. Âयामुळेही शेतजिमनीचे तुकडीकरण होऊन जिमनधारणेतील
िवषमता वाढली. munotes.in

Page 129

- २
129 iv) खाजगी जिमनधारणा ह³क व धारणािधकारातील िवषमता:
भारतीय अथªÓयवÖथेत खाजगी मालम°ा धारण करÁयाचा अिधकार ÿÂयेक Óयिĉस
असÐयामुळे खाजगी Óयĉì वैयिĉकåरÂया शेतजमीन खरेदी कŁ शकतात. पåरणामी
भांडवलदार व ®ीमंत Óयĉì िकंवा जमीनदार लोक लहान व अडचणीत आलेÐया
शेतकöयां¸या शेतजिमनी खरेदी करतात. Âयामुळे जिमनधारणेतील िवषमता वाढत आहे.
v) शेतकöयांचा कजªबाजारीपणा व धारण±ेýातील िवषमता:
भारतातील बहòतांश शेतकरी सावकार, जमीनदार, Óयापारी इÂयादीकडून कजª घेतात. परंतु
अÐप उÂपादन िकंवा िपकाचे नुकसान या कारणांमुळे कजाªची परतफेड कŁ शकत नाहीत.
अशावेळी कजाªसाठी तारण ठेवलेली जमीन सावकार िकंवा जमीनदाराकडे हÖतांतरीत होते.
Âयामुळेही धारण±ेýात िवषमता िनमाªण होते.
vi) सरकार धोरण :
ÖवातंÞयो°र कालखंडात सरकारने जमीन िवषयक सुधारणा वेगाने करÁयास सुŁवात
केली. कूळ कायदे, कमाल जमीन धारणा कायदे इÂयादी कायदे केले. माý या कायīांची
अंमलबजावणी योµय ÿकारे झाली नाही. पåरणामी शेतजिमनी¸या धारण±ेýातील िवषमता
कमी झाली नाही.
८.३ बाजार संलµनता व बाजार साखळी (MARKET INTERLOCKING AND INTERLINKING) संलµन बाजारÓयवÖथा व बाजारपेठेची साखळी ही शेतीÓयवसायासाठी अÂयंत महßवाची
असते. कारण या संलµनता व साखळीमुळे कृषी उÂपादन, िवपणन, व इतर कृषी कायाªसाठी
महßवाची मदत होत असते. बाजार सलंµनतेमुळे कृषी कायाªमुळे िविवध ÿकार¸या
Óयवहारातील खचाªत घट होत असते. आदान व ÿदान यामधील संलµनता शेतकöयास
अÂयंत उपयुĉ ठरतात. उदा. लहान अथवा गरजू शेतकरी शेतमालाचे उÂपादन घेÁयासाठी
आवÔयक आदाने (िबयाणे, खते, औजारे, िकटकनाशके इ.) उधारीवर खरेदी करतो.
अशावेळी शेतीतून येणाöया िपका¸या िवøìपासून िमळणाöया उÂपÆना¸या हमीवर ही अदाने
खरेदी करत असतो. सवªसाधारण अनुभवानुसार असे िदसून येते कì लहान शेतकरी िव°ीय
बाजार, आदानांचा बाजार तसेच िवपणन बाजाराची संलµनता (Interlocking) " वत
असतो कì ºयाचा फायदा दोघांनाही होत असतो. शेतकरी व ®मीक बाजार यामÅयेही
महßवाची संलµनता असते. कर ®मीक बाजार (Labour Market) हा कृती उÂपादन
कायाªसाठी अÂयंत महßवाचा बाजार असतो. या बाजारातून ÿाĮ होणाöया ®िमकांची
कौशÐये, उÂपादकता व Âयांना īाÓया लागणाöया वेतनदरावर शेतकöयाचे िनवळ उÂपÆन
अवलंबून असते. शेतजमीनाचा खंड बाजार (Land lease Market or Rental Market)
हा देखील शेती¸या ŀĶीने अÂयंत महßवाचा असतो. या बाजारातील मािहती¸या पयाªĮेवर
शेतमालकास िमळणार खंड अवलंबून असतो. खंड बाजाराची पूरेशी मािहती असÐयास
शेतजमीनीचा मालक अिधक खंड ÿाĮ कŁन घेÁयामÅये यशÖवी होऊ शकतो. munotes.in

Page 130

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
130 बाजारसलंµनतेबरोबरच शेतीिवषयक बाजार साखळी देखील अÂयंत महßवाची असते.
शेती±ेýा¸या बाबतीत आदानांचा बाजार (Input Market) ®मबाजार (Labour Market)
व वÖतू बाजार (Goods market) यां¸यात महßवाची साखळी असते. कृतीसाठी आवÔयक
असणारी िविवध ÿकारची आ दाने व ®मीकां¸या सहाÍयाने घेतलेले उÂपादन कृषीमाला¸या
बाजारपेठेत िवøì केले जातात व ते अंितम उपभो³Âयापय«त िकंवा शेतमालावर ÿिøया
करणाöया कृषीमाल ÿिøया संÖथापय«त पोहचवले जाते.

८.४ भारतीय शेतीतील रचनाÂमक बदल (STRUCTURAL CHANGES IN IND IAN AGRICULTURE ) शेती हा मानवाचा मूलभूत आिथªक Óयवसाय आहे. भारतासार´या देशात तर कृषीÓयवसाय
ही एक जीवन पĦती आहे. कृषी Óयवसायाचा उगम फार ÿाचीनकाळी झाला आहे Âयाचा
अिलकडील का ळात िवकास व आधुिनकìकरण वेगाने होत आहे. पारंपाåरक शेतीचा िवचार
करता याची सुŁवात िशकार, मासेमारी व पशुपालनातून झालेली िदसून येते. मानवाला
अÆनाची शाĵती शेती Óयवसायाने िदली. Ìहणूनच शेती Óयवसायाला मानवी संÖकृतीचा
उष:काल असे Ìहटले जाते. औīोगीकरण, वाहतूक, Óयापार, यासार´या आधुिनक
Óयवसायाचा िवकास शेती Óयवसायामुळेच झाला आहे. भारतीय शेतीची पारंपाåरक रचना ही
मानवा¸या गरजेनुसार आिण िव²ान तंý²ानातील बदलानुसार बदलत गेलेली िदसते. हा
रचनाÂमक बदल आपणास पुढील ÿमाणे ÖपĶ करता येईल.
८.४.१ पारंपाåरक शेती (Conventional Agricultures):
मानवाने आपÐया गरजा पूणª करÁयासाठी शेती Óयवसाय सुŁ केला. यानंतर जसजशी
लोकसं´या वाढू लागली तसे शेती Óयवसायात काम करÁयासाठी पाÁयाचा वापर करÁयास
सुŁवात केली. कृषी Óयवसायाची सुŁवात केÓहा व कोठे झाली याबाबत कृषीत²ांमÅये
िविवध मते आहेत. समाजाची लोकसं´या जसजशी वाढू लागली तसे अÆनासाठी मागणी
वाढू लागली. ही मागणी पूणª करÁयासाठी उपलÊध कृषी²ानाचा पĦतीचा िबयाणांचा मोठ्या
ÿमाणावर वापर सुŁ झाला. यातून कृषी Óयवसायाला चालना िमळाली. वाढÂया
लोकसं´येमुळे लोकांचा परÖपरांशी संपकª वाढला यातूनच कृषीकलेचा, बी बीयाणांचा ÿसार
झाला. munotes.in

Page 131

- २
131 पारंपाåरक शेतीचे ÖवŁप मु´यÂवे उदरिनवाªहाची शेती या ÿकारचेच होते. या शेतीला
चåरताथाªची शेती िकंवा गुजराण ÖवŁपाची शेती असेही Ìहणतात. अµनेय द±ीण व पूवª
आिशया मोसमी आिशया या भागात उदरिनवाªहा¸या शेतीचा िवकास झाला आहे. उÕण
कटीबंधातील सखल भागात या शेतीचे ±ेý जाÖत आहे. भारतात आजही अनेक ÿदेशामÅये
उदरिनवाªहाची शेती केली जाते. Öथलांतराची शेती, कोरडवाहò शेती व सखोल शेती असे
उदरिनवाªहा¸या शेतीचे ÿकार पडतात.
Öथलांतरा¸या शेतीमÅये िवरळ वनÖपती व उतार असलेÐया जागेची िनवड कŁन ितची
साफसफाई केली जाते. शेतीतील बहòतांश कामे हाताने व जनावरां¸या सहाÍयाने व साÅया
अवजारांनीच केली जातात. अवजारांमÅये मु´यÂवे खुरणे, फावडे साÅया काठ्या, िटकाव
यांचा वापर केला जात होता. जिमनीस खतांचा पुरवठा केला जात नÓहता. तसेच ÿामु´याने
मका, तांदूळ, सोयाबीन, बटाटे, िमरची, कांदे, आले, घेवडा यासारखी िपके घेतली जात
होती. तसेच लोक शेती Óयवसायाबरोबर जोडधंदा Ìहणून िशकार करणे व मासेमारी
यासारखे Óयवसायही करत. दर २-३ वषाªनी शेतीचे अÆयý Öथलांतर केले जाते. माý
Öथलांतरीत ÖवŁपा¸या शेतीमुळे झाडे झुडपे तोडली जात होती. पåरणामी जिमनीची धूप
होऊन ितची सुपीकता कमी होते. मोठ्या ÿमाणात वनसंप°ी नĶ होऊन पयाªवरणावर
दुÕपåरणाम होत.
जगात फार पूवêपासून कोरडवाहó पĦतीची शेती केली जाते. ºया ÿदेशात पावसाचे ÿमाण
२५ ते ५० सेमी असते अशा ÿदेशात केÐया जाणाöया शेतीस कोरडवाहó शेती असे
Ìहणतात. उपलÊध असणा öया ओलाÓयावर िपके घेतली जातात. मु´यÂवे बालê, कापूस,
गहó, ºवारी, बाजरी, मूग, उडीद, तीळ, मटकì यासारखी िपके कोरडवाहó शेतीत घेतली
जातात. या ÿकार¸या शेतीत वषाªतून एकच िपके घेणे श³य होते. Âयामुळे शेतकöयां¸या
उÂपÆनावर मयाªदा येत होÂया. भारतात या शेतीस िजरायत शेती असे Ìहणतात. आजही
भारता¸या िविवध व दुÕकाळúÖत भागात िजरायत शेती केली जाते. या शेतीस
कायमÖवŁपी पाणीपुरवठ्या¸या सोयी कŁन िवकास करÁयाची गरज आहे.
पारंपाåरक शेतीचे वैिशĶ्ये आपणास पुढीलÿमाणे सांगता येतील.
१) शेतीचे ÖवŁप उदरिनवाªहाचे असते.
२) पाणीपुरवठा हा पूणªपणे नैसिगªक ľोतांवर व पावसावर अवलंबून असते.
३) जुÆया तंýाचाच शेतीत वापर केला जातो.
४) जुÆया पĦतीची यंýे उदा. खुरपे, फावडे, िटकाव, लोखंडी चाकू, साÅया काढ्या इ.
यांचाच ÿामु´याने शेतीत वापर केला जातो.
५) िपकपĦतीने जुनाट असते.
६) आधुिनक तंý व यंýांचा वापर केला जात नाही.
७) रासायिनक खतांचा वापर केला जात नाही. munotes.in

Page 132

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
132 ८) िवøìयोµय वाढाÓयाची िनिमªती केली जात नाही.
९) नवÿवतªनाचा अभाव.
१०) शेतीसंशोधन व शेती िवकासाचा अभाव.
११) माती परी±णाचा अभाव.
१२) शेतकöयांचा ŀिĶकोनसुĦा पारंपाåरक ÖवŁपाचाच असतो. नवे बदल ÖवीकारÁयाची
तयारी नसते.
१३) शेतीत मानवी शĉì व ÿाÁयांचाही ÿामु´याने वापर केला जातो.
१४) वाहतुक साधनांचा अभाव.
१५) भट³या ÖवŁपाची शेती केÐयाने िविशĶ एकाच ÿदेशातील शेतीचा िवकास होत नाही.
१६) शेतीला जोडधंदा Ìहणून दुµधÓयवसाय, कु³कुटपालन, म¤ढीपालन यांसार´या
Óयवसायांचा अभाव.
१७) िकटकनाशके व तृणनाशके यां¸या वापराचा अभाव.
१८) भांडवलाचा वापर अÂयÐप.
१९) शेतीची उÂपादकता अÂयÐप.
२०) शेतीतील बचत व गुंतवणूकìचे ÿमाण अÂयÐप.
थोड³यात पारंपाåरक शेती ही अÖथायी ÖवŁपाची शेती होती. यातून फारसे उÂपÆन िमळत
नÓहते. Âयामुळे अशाÿकार¸या शेतीचे आिथªक महßव हे अÂयंत कमी होते. भारतासार´या
देशातच आजही ३ लाख हे³टर जमीन भट³या शेती खाली आहे. पåरणामी अशा शेतीतून
खाīाÆनाचा तुटवडा जाणवतो व कुपोषणासार´या समÖयांना तŌड īावे लागते.
८.४.२ आधुिनक शेती (Modern Agriculture):
सुŁवाती¸या काळात शेतीचे ÖवŁप ÿाथिमक व उदरिनवाªहाचे होते. Âयामुळे शेती
मागासलेली होती. बहòतांशी शेती¸या मशागतीची कामे हातानेच केली जात. िपकेसुĦा
अÂयंत िनकृĶ दजाªची घेतली जात होती. Âयामुळे पारंपाåरक शेतीला आिथªकŀĶ्या महßव
नÓहते. लोकसं´येत जसजशी वाढ होत गेली, लोकां¸या गरजा होऊ लागÐया व ितचे पूवêचे
भटके ÖवŁप जाऊन Öथायी ÖवŁप ÿाĮ होऊ लागले. शेतीमÅये साधी लाकडी अवजारे
वापरÁयास सुŁवात झाली. शेतीिवकासा¸या ÿिøयेमÅये िसंचनसोयी मृदासंधारण,
यासार´या योजना आखून राबिवÁयात येऊ लागÐया. Âयाचबरोबर बी बीयाणे, रासायिनक
खते यासार´या शेती आदानांचे योµयåरतीने वाटप घडवून आणÁयासाठी काही
उपाययोजना करÁयात आÐया. आधुिनक शेतीचाच एक भाग Ìहणून कायªøम राबिवÁयात
आला. िविवध ÿकार¸या शेती सुधारणा रासायिनक खते, अवजारे औषधां¸या वापराने कृषी
उÂपादन व उÂपादकतेत वाढ घडून आली. पåरणामी हåरतøांतीनंतर धवलøांती, munotes.in

Page 133

- २
133 नीलøांतीही घडून आली. आधुिनक शेतीचा िवचार करता यामÅये सखोल शेती Óयापारी
शेती फलशेती उती संव व अगदी अिलकडील का ळातील नॅनो कृषी तंý²ानाचा अËयास
महßवाचा ठरतो. आधुिनक शेतीतील या ÿकारांचा आपण थोड³यात पुढीलÿमाणे आढावा
घेऊ.
१) सखोल शेती:
सखोल शेती ही सुधाåरत शेती आहे. छोट्या आकारा¸या जमीनीवर िविवध िपके व अिधक
उÂपादने घेÁया¸या उĥेशाने भांडवल, ®म यांचा मोठा वापर कŁन केलेÐया शेतीस सखोल
शेती असे Ìहणतात. ºया देशात िकंवा ÿदेशात अितåरĉ लोकसं´येमुळे शेतजमीनीचे
तुकडीकरण झालेले आहे अशा राÕůात सखोल शेती केली जाते. वषाªतून दोन -तीन िपके
घेतली जातात. यासाठी आधुिनक तंý²ानांिनयुĉ अवजारे, िबयाणे, रासायिनक व नेसिगªक
खतांचा मोठ्या ÿमाणात वापर केला जातो. जलिसंचना¸या िÖपंकलर व िठबक या
साधनांचाही वापर केला जातो. सखोल शेतीमÅये मु´यÂवे भाताचे िपक घेतले जाते. या
िशवाय गहó, मका, डाळी, सोयाबीन, तेलिबया, भाजीपाला यासार´या िपकांचा समावेश
होतो. सखोल शेतीमÅये मु´यÂवे संिम® िपके घेतली जातात. तसेच या शेतीचे दर हे³टरी
उÂपादन हे अिधक असते.
२) Óयापारी शेती :
बाजारपेठेत शेतमालाची िवøì करÁयासाठी िकंवा िनयाªतीसाठी उÂपादन घेतले जाते. Âयास
Óयापारी शेती Ìहणतात. Óयापारी शेती ही अिलकडील काळात िवकसीत झालेली आहे.
िवÖतृत खाī िपकांची शेती व िम® शेती असे Óयापारी शेतीचे मु´य दोन ÿकार पडतात.
िवÖतृत शेती या ÿकारामÅये मोठ्या आकारा¸या शेतजमीनीवर यंýां¸या सहाÍयाने शेती
केली जाते. याचबरोबर मका, बालê, तेलिबया, ऊस, कापूस इÂयादéचे उÂपादनही मोठ्या
ÿमाणात घेतले जाते. शेतीतील बहòतांश कामे यंýाĬारे होतात. ही शेती ÿामु´याने कमी
पावसा¸या ÿदेशात होते. Óयापारी शेती ही संिम® ÖवŁपाचीही असते. संिम® शेतीमÅये
मु´यÂवे िपकांबरोबर पशुपालनही केले जाते. संिम® शेतीमÅये गहó, मका, बटाटा, बीट,
भाजीपाला यासारखी उÂपÆने घेतली जातात. मोठ्या ÿमाणात भांडवल व तंý²ानाचा वापर
केला जातो. तसेच नैसिगªक व रासायिनक खते, औषधे आधुिनक अवजारां¸या वापरामुळे
शेतीचे उÂपादन व उÂपादकता वाढÁयास मदत होते. या शेती ÿकारात संिम® िपके घेतली
जात असÐयाने वषªभर शेतीत िपके घेतील जातात. पåरणामी शेतमजुरांना वषªभर रोजगार
ÿाĮ होतो. िपके आलटून पालटून घेतली जात असÐयाने जिमनीची सुिपकता िटकून राहते.
शेतकरी शेतीबरोबर दुµध उÂपादन, कु³कुटपालन, इमूपालन, यासारखी उÂपादने घेत
असÐयाने Âयां¸या उÂपÆनातही वाढ होते. पयाªयाने úामीण जनतेचे राहणीमान उंचावÁयास
मदत होते. युरोप व संयुĉ संÖथानामधील शेतीचा आकार सरासरी १५ ते १७५
हे³टरपय«त असÐयाने या राÕůात शेतीचे यांýीकìकरण मोठ्या ÿमाणात घडून आलेले आहे.
तसेच या राÕůात जोडधंदा Ìहणून कु³कुटपालन, बदके पाळणे, शेÈया, म¤ढ्या, डुकरे
पाळणे हे Óयवसाय केले जातात. या देशांमधून जगभर दूध मांस, अंडी, लोकर, कातडी,
हाडे, इÂयादीची िनयाªत केली जाते.
munotes.in

Page 134

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
134 ३) फळशेती व फुलशेती:
आधुिनक शेतीचा एक भाग िकंवा कृषी ±ेýातील ÿगतीचा एक पåरणाम Ìहणजेच फळशेती व
फुलशेती होय. ते शेतीसुĦा Óयापारी िकंवा बागायती ÖवŁपाचीच शेती होय. फळशेतीचा
िवचार करता मानवा¸या उÂøांतीपासूनच ही शेती केली जाते. मग नैसिगªकåरÂया वाढणाöया
फळांचा वापर मानव आपÐया उदारिनवाªहासाठी करीत होता. नंतर¸या काळात शेती¸या
ÿगतीबरोबर फ ळशेतीचाही िवकास होत गेला. आज जगभरातून िविवध ÿकार¸या फळांना
व फुलांना मोठ्या ÿमाणात मागणी आहे. तसेच आधुिनक तंý²ाना¸या वापराने फळÿिøया
उīोगही िवकसीत होत आहे. तसेच या उÂपादनांची मागणी व िकंमत िवचारात घेता ही
शेती फायīाची होत असÐयाने शेतीकरण सुिवधा, साठागृहे, वाहतूक ÓयवÖथा, बाजारपेठा
यांचा िवÖतार होत आहे. भारतासार´या देशात सहकारी तßवावर úामीण भागात फळे व
फुले शेतीकरण, ÓयवÖथा, साठागृहांची अīयावत ÓयवÖथा कŁन ही उÂपादने
आंतरराÕůीय बाजारपेठेत पाठिवÁयाचा ÿयÂन केला जात आहे. फुलोÂपादना¸या बाबतीत
तर लीहाऊसेस¸या उभारणीसाठी शासकìय Öतरावर अनुदाने देऊन शेतकöयांना
ÿोÂसाहन देÁयाचा ÿयÂन होत आहे. पåरणामी आज देशा¸या अनेक úामीण भागात
फळशेती व फुलशेती िवकसीत होत आहे. ºया भागात पाÁयाचा तुटवडा आहे Âया भागात
टँकरने पाणीपुरवठा कŁन िठबक िसंचन व िÖÿंकलर¸या सहाÍयाने फलबागांना
पाणीपुरवठा कŁन þा±े व डाळéब यासार´या फ ळबागा िवकसीत केÐया जात आहेत.
िशवाय या उÂपादनांची िवदेशात िनयाªतही केली जात आहे. फलोÂपादनामÅये जगातील
Öपेन, इटली, तुकªÖथान, हंगेरी, Æस, ऑÖůेलीया, चीन, भारत, पािकÖतान, इिजĮ,
सुदान, थायलंड, नडा, जपान ऑÖůेलीया Æयूझीलंड या राÕůामधून þा±े, अंजीर, िलंबू,
संýी, मोसंबी, आंबा, केळी, पेŁ, फणस, पपई, खजूर, सफरचंद, जदाªळू यासारखी फळे
उÂपािदत कŁन Âयाचा Óयापार जगातील इतर राÕůांमÅये केला जातो. तर फलोÂपोदनात
जगात मु´यÂवे नेदरलँड िÖवÂझल«ड व संयुĉ संÖथामधून जरवेरा, आिकªड, कान¥सन,
लीली, शेवंती, झ¤डू, मोगरा, गुलाब यासार´या फुलांचे उÂपादन मोठ्या ÿमाणात होते.
भारतासार´या देशात उÕण हवामान व भरपूर सूयªÿकाश यामुळे फळे व भाजीपाÐयाचे
उÂपादन मोठ्या ÿमाणात होते.
भारतातील फ ळ उÂपादनां¸या बाबतीत एक बाब महÂवाची आहे. ती Ìहणजे देशात
उÂपािदत होणारी सवª ÿकारची फळे, क¸चा माला Ìहणूनच दुसöया देशात िनयाªत केली
जातात. फळांवर ÿिøया करणारे उīोग आवÔयक Âया ÿमाणात देशात िवकसीत झालेले
नाहीत. फळÿिøया उīोगांचा िवकास झाÐयास या िपकांमÅये मूÐयवृĦी होईल िशवाय
रोजगार िनिमªतीतही भर पडेल.
४) उती संवधªन :
जैव तंý²ानाचा एक महßवाचा घटक Ìहणजे उती संवधªन होय. फळे आिण फुलां¸या िविवध
जाती¸या िवकासासाठी उती संवधªन महßवाचे ठरते. या नÓया तंý²ाना¸या सहाÍयाने
एखादी पेशी, पेशीचा समूह अथवा पान िकंवा खोडाचा भाग यासार´या एखादा झाडाचा
भाग पोषका¸या माÅयमात िनयंýीत वातावरणात वाढिवला जातो. यामÅये वनÖपती¸या
एका डोÑयापासून अनेक रोपे तयार केली जातात. तंý²ानाचा दुसरा महßवाचा फायदा munotes.in

Page 135

- २
135 Ìहणजे वनÖपती¸या अनेक सुधाåरत जाती िनमाªण कŁन Âयांची वाढ जलदगतीने करता
येते. िशवाय Âया रोगमुĉही करता येतात. पारंपाåरक पĦतीने नवीन संकåरत जाती तयार
करÁयासाठी ५ ते ६ वष¥ लागत असतील तर या तंý²ानाने ६ ते ८ मिहÆयात नवीन
संकरीत जाती तयार करता येतात. ÿितकूल वातावरणात ही या वनÖपतé¸या जाती तग
धŁ शकतात. तसेच उÂपािदत होणारे अÆन धाÆय उ¸च गुणव°ेचे असते. Âयाचबरोबर
जैवतंý²ाना¸या सहाÍयाने रोपे तयार करÁयाचा खचªही अÂयÐप असतो. अिलकडील
काळात िविवध ÿकारची फ ळे फुले वनÖपती व अÆनधाÆयाची िपके यामÅये जैवतंý²ान व
उतीसंवधªनाचा वापर करÁयाकडे जगातील बहòतांश शेतकöयांचा कल वाढत आहे. पåरणामी
शेती¸या िचरंजीवी िवकासास ही बाब अÂयंत पोषक अशी आहे.
५) नॅनो कृषी तंý:
परंपरागत शेती ते आधुिनक शेतीपय«तचा ÿवास जर पािहला तर शेती सुधारणेमÅये
सुधाåरत व उ¸च पैदास देणाöया िबयाणांचा वापर, रासायिनक व स¤þीय खतांचा वापर,
िकटक नाशक, तृणनाशके, आधुिनक शेती अवजारांचा वापर, जलिसंचनां¸या आधुिनक
पĦतéचा वापर , या बाबéचा वापर वाढून शेती उÂपादन व उÂपादकता वाढिवÁयाचा ÿयÂन
करÁयात आला. Âयाचबरोबर साठागृहे, शीतगृहे व वाहतूक दळणवळणाचा िवकास करÁयात
आला. अिलकडील का ळात जैवतंý²ानाचा वापर कृषी ±ेýात मोठ्या ÿमाणात सुŁ आहे.
माý आज शेती±ेýासमोर वाढÂया लोकसं´ये¸या अÆनधाÆया¸या गरजा पूणª करणे, या
धाÆनाचा गुणव°ापूणª साठा करणे, िविशĶ हवामाना¸या व अधªशुÐक भागात मयाªिदत
जिमनीत कृिýम पाणीपुरवठा कŁन िपक उÂपादन वाढिवणे, जमीनीची धूप होत असलेÐया
भागात आिण नैसिगªक जैविविवधतेत िपकांचे उÂपादन वाढिवणे तसेच रासायिनक खते व
िकटकनाशकां¸या वाढÂया वापरामुळे होणारी पयाªवरण हानी रोखणे यासारखे काही गंभीर
ÿij अथªÓयवÖथेसमोर आहेत. यावर उपाय Ìहणून नॅनो कृषी तंý²ानाचा अËयास व वापर
महßवाचा ठरतो. आधुिनक शेतीचा एक अÂयंत महßवाचा भाग Ìहणून या तंý²ानास महÂव
ÿाĮ झाले आहे.
डे³सलर या शाľ²ाने १९८१ मÅये सवªÿथम नॅनो टे जी या शÊदÿयोगाचा वापर
केला. हे तंý²ान अणु (Atom) व पदाथाª¸या लहानात लहान कठा (Molecule) यांचे
इि¸छत नवीन पĦतीत Łपांतर करÁयािवषयीचे संशोधन आहे. यामÅये लहानात लहान
कंÈयुटर कì जे सूचनांची अंमलबजावणी करते Âयाचा वापर केलेला असतो. हे तंý DNA
(Deoriraido Nucklic Acid) या तंýासारखे आहे. शेती ±ेýात आिण मु´यÂवे
खाīाÆना¸या िनिमªतीमÅये या अÂयाधुिनक तंýाचा वापर Ìहणजे कृषी िवकासाचा एक
सवō¸च टÈपाच मानावा लागेल. या तंýा¸या वापराने वनÖपतéमधील सुĮ गुणांवर ÿयोग
कŁन नवीन जाती िवकसीत करÁयामÅये शाľ²ांना यश ÿाĮ झाले आहे. नैनो िवÈस¸या
सहाÍयाने वनÖपतéमÅये असणारी िविवध जनुके (Jeans) यांची चाचणी केली जाते. Âयातून
कोणते जनुक वनÖपती¸या चांगÐया िÖथतीत व आजारपणा¸या काळात िÖथरावते िकंवा
िøयाशील राहते. याची कÐपना येते. या िनÕकषाªवŁन कोणते जनुक सुधाåरत उÂपादन
देणारे आहे याची कÐपना येते. Âयानुसार Âयाचा वापर िविशĶ पåरिÖथतीत कृषी उÂपादनात
वाढ करता येते तसेच कोणते जनुक ±ारपड जिमनीत व अÂयंत कोरड्या जिमनीत िटकू
शकते याचीही कÐपना आÐयाने Âयानुसार िपकांचे उÂपादन होणे श³य होते. नॅनो तंý²ान munotes.in

Page 136

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
136 हे सīिÖथतीत िवकिसत होत असलेले तंý²ान आहे. या तंýा¸या साहÍयाने Óयिĉ हÓया
Âया िपकाचे उÂपादन कŁ शकते. Âयाचबरोबर उÂपादनाची गुणव°ा जोपासणे व ितची
सुरि±तता या ŀĶीने हे तंý²ान उपयुĉ ठरते. जागितक पातळीवर िनमाªण झालेÐया
पयाªवरणीय समÖया कमी करणे अÆनधाÆयाचा ÿij सोडिवणे यासाठी नॅनो तंý²ान उपयुĉ
ठरते.
८.५ भारतीय कृषी ÓयवÖथा व कृिषिवषयक संबंध (AQUA RIAM STRUCTURE AND RELATIONS IN INDIA ) भारतीय अथªÓयवÖथा ही कृषीÿधान अथªÓयवÖथा समजली जात असली तरी सÅया
भारतीय अथªÓयवÖथेचे ÖवŁप बदलते आहे. देशा¸या राÕůीय उÂपÆनातील तसेच देशातील
एकूण रोजगार िनिमªतीमधील शेतीचे महßव कमी होत आहे. नवीन आिथªक धोरण, बदलते
तंý²ान जागितक अथªÓयवÖथेतील वेगवेग बदला¸या पाĵªभूमीवर भारतीय
कृषीÓयवÖथेचे ÖवŁप आिण Âयामधील परÖपरसंबंधही बदलत असÐयाचे िदसून येत आहे.
८.५.१ भारतीय कृषी ÓयवÖथेतील बदलाची िदशा:
भारतीय कृषी ÓयवÖथेत जे महßवाचे बदल घडून येत आहेत Âयाचे ÖवŁप पुढीलÿमाणे
आहे.
अ) राÕůीय उÂपÆनातील योगदान:
बदलÂया पåरिÖथतीनुसार भारतीय शेती±ेýाचा राÕůीय उÂपÆनातील िहÖसा कमी होत
असून ते १४.५ ट³केपय«त खाली आलेला आहे तर औīोगीक व सेवा ±ेýाचे महßव वाढत
आहे.
ब) úामीण जनतेचे कृषीवरील अवलंिबÂव :
देशा¸या एकूण अथªÓयवÖथेत शेतीचे महßव कमी झालेले असले तरी úामीण अथªÓयवÖथेचा
िवचार करता शेती हाच महßवाचा Óयवसाय आहे. úामीण भागातील जनता व úामीण उīोग
Óयवसाय शेतीवरच अवलंबून आहे.
क) शेतीचे आधुिनकìकरण :
भारतीय शेतकöयांना शेतीबाबतचे आधुिनक तंý²ान उपलÊध होऊ लागलेले असले तरी हे
तंý²ान लहान व गरीब शेतकöयाला परवडणारे नसÐयामुळे आजही बहòतांश शेती परंपरागत
तंý²ाना¸या सहाÍयानेच केले जात आहे.
ड) अÐप जमीनधारणा :
सरासरी धारण ±ेýाचा िवचार करता भारतीय अथªÓयवÖथेतील शेतीÓयवसायात िसमांत
भुधारकांची सं´या सवाªिधक आहे. ७५४०८ हजार शेतकरी िसमांत भुधार असून Âयांचे
एकूण शेतकöयांशी असणारे ÿमाण ६२.३ ट³के आहे. Âया¸याकडील सरासरी शेतजमीन
०.४० हे³टसª एवढी कमी आहे. munotes.in

Page 137

- २
137 ई) अपूरी सं´यांÂमक िव°पुरवठा यंýणा:
शेती Óयवसायासाठी कजª पुरवठा करÁयासाठी भारतातील सं´याÂमक पतपुरवठा यंýणा
स±म करÁयाचा ÿयÂन केला जात असला तरी आजही ही यंýणा शेतीÓयवसायासाठी
पुरेसा िव°पुरवठा करÁयामÅये यशÖवी झालेली नाही.
प) कुळ शेती :
भारतीय शेतीÓयवÖथेत अनेक भूमीहीन शेतकरी जमीन मालकांकडून शेतजमीनी खंडाने
कसÁयासाठी घेताना िदसतात. कुळ कायīा¸या अंमलबजावणीमुळे जमीन खंडाने देÁयाचे
िलखीत करार कमी झालेले असले तरी आताही मोठ्या ÿमाणात शेतजमीनी खंडाने
कसÁयास िदÐया जात आहेत.
फ) अकायª±म कृती िवपणन ÓयवÖथा :
भारतीय अथªÓयवÖथेत शेतमालाची खरेदी िवøì करÁयासाठी खाजगी, शासकìय व
सहकारी िवपणन ÓयवÖथा अिÖतÂवात आहे. परंतु या ÓयवÖथेĬारे शेतकöयाचे मोठ्या
ÿमाणात शोषण केले जात असÐयाचे िदसून येत आहे. सहकारी िवपणन ÓयवÖथाही
शेतकöयाचे शोषण व Âयांची िपळवणूक कमी करÁयामÅये यशÖवी झालेली िदसत नाही.
८.५.२ भारतातील कृषीिवषयक संबंध:
भारतातील कृषीिवषयक संबंधाचा अËयास करÁयासाठी भारतातील जुनी कृषी ÓयवÖथाही
ल±ात घेणे आवÔयक ठरते. सÅयाचे कृषीिवषयक संबंध व ÖवातंÞयपूवª काळातील
कृतीिवषयक संबंध यामÅये कमालीचा बदलही झालेला िदसून येतो.
ÖवातंÞयपूवªकाळात Ìहणजेच िāटीश राजवटी¸या काळात भारतीय शेतीÓयवसायामÅये
शासन व शेतकरी यां¸यात जमीनदार, पाटील, कुलकणê, जाहगीरदार असे िविवध मÅयÖथ
अिÖतÂवात होते. िāटीशकाळात रयतवारी पĦती जमीनदारी पĦती या दोन अÂयंत
महßवा¸या पĦती अिÖतÂवात होÂया जमीनदार हे शेतकöयांना जमीनी कसÁयास देऊन
Âयां¸याकडून शेतसारा वसुल कŁन तो सरकारी ितजोरीत जमा करÁयाचे कायª करीत होते.
परंतु १८२२ पासून रयतवारी पĦती अिÖतÂवात आÐयामुळे भारतीय शेतीवरील
जमीनदाराचे वचªÖव कमी होत गेले.
भारतातील वतªमान पåरÖथीती ल±ात घेता शासन व शेतकरी यां¸यामÅये जमीनदार िकंवा
इतर मÅयÖथांची सं´या खूपच कमी झाली आहे. कुळ कायīा¸या अंमलबजावणीनंतर
ÿÂय± शेती कसणाöया शेतकöयांना शेतजिमनीचा ताबा िमळाÐयामुळे शेतकरी हाच
शेतजिमनीचा मालक झालेला िदसून येतो. सÅया देशात उ¸च जिमनधारणा कायīाची
अंमलबजावणी केली जात असÐयामुळे ºयां¸याकडे जाÖत शेतजिमनी आहेत Âया जिमनी
काढून घेऊन भूिमहीन Óयिĉला िदÐया जात आहेत. Âयामुळे ÿÂय± शेतकöयांकडे
शेतजिमनीची मालकì ह³क हÖतांतरीत होत आहेत.
munotes.in

Page 138

कृषी उÂपादन आिण úामीण बाजाराचे अथªशाľ
138 ८.६ सारांश (SUMMARY) भारतात जमीन धारणे¸या िवषमतेचा ÿij हा एक गंभीर ÿij बनला असून वारसा ह³क,
जिमन खरेदी-िवøì Óयवहार व जिमन हÖतांतरणामुळे जिमनी¸या मालकìचे िþकरण
झालेले िदसून येतात. जिमनी¸या खंड िवषयक बाजाराचा तसेच संपूणª कृतीिवषयक
बाजाराचा िवचार करता या बाजारामÅये िविवध ÿकारे आंतरसंबंध व अंतगªत साखळी
असÐयाचे िदसते. िāटीश काळापासून ते आजपय«त या साखळीमÅये िविवध ÿकारचे बदल
झालेले असले तरी शेतीÓयवÖथेत पूरक बदल झालेले नाहीत. शेतीमÅये परंपरागत तंýाचा
वापर, शेितवरील अवलंिबÂव, अÂयÐप जिमनधा रणा, अपुरी िव°ÓयवÖथा आिण अकायª±म
िवपणन ÓयवÖथा इÂयादी समÖयाही असÐयाचे िदसून येते.
८.७ ÿij (QUESTIONS) अ) खालील ÿijांची उ°रे िलहा
१) भारतातील शेतजिमन कसणाöया िविवध पĦती ÖपĶ करा.
२) पैसा ÖवŁपातील खंड व िपक वाटा / िहÖसा खंड पĦतीचे वणªन करा.
३) भारतातील जमीन धारणेतील िवषमते¸या समÖयावर भाÕय करा.
४) शेतीतील बाजारसंलµनता व बाजार साखळीचे ÖवŁप ÖपĶ करा.
५) भारतातील कृषी ÓयवÖथेतील बदलाची िदशा ÖपĶ करा.
ब) थोड³यात िटपा िलहा.
१) सहकारी शेती व भांडवली शेती
२) शेतीतील िवभाजीत मालकì ह³क
३) शेतजमीनीची मागणी व पूरवठा
४) औपचाåरक व अनौपचाåरक खंड पĦती
५) खंड िनधाªरण ÿिøयेमधील समÖया.
८.८ अिधक अËयासासाठी संदभªसूची (REFERENCES) १) Bahlla G.S. (1981) Aqrarian change in India Since Independance,
peoples publishing House, New De lhi
२) Cheung S.N.S. (1969 The Theory of Share Tenancy, Chicago
University press)
३) Chowdhry prem (2009), Gender discrimination in Land ownership
Land Reform in India, Vol II Sage publication New Delhi. munotes.in

Page 139

- २
139 ४) Goet 2 S.N. 1993 Interlinked market and the ca sh Crop food crop
debate in land abundant tropical Aqriculture, Economic Development
and caltural change vol. 41 issue 2, pp 343 -361
५) Jah D (2003) and overview of Farming System Research in India
Annula of Agricultural Research Vol. 24, issue - 4 PP 695 -706.

*****

munotes.in