Economics-Paper-X-Entrepreneurship-SSI-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १उद्योजक - १ घटक रचना १.१ उद्दिष्टे १.२ प्रस्तावना १.३ उद्योजक संकल्पना १.४ यशस्वी उद्योजकांच्या पायऱ्या १.५ यशस्वी उद्योजकांचे गुण १.६ उद्योजकाची भूद्दिका १.७ उद्योजकाची काये १.८ संदभभ १.९ सरावासाठी प्रश्न १.१ उद्दिष्टे • उद्योजक संकल्पना अभ्यासणे. • यशस्वी उद्योजक होण्यासाठी आवश्यक गुण जाणून घेणे. • उद्योजकांचे काये अभ्यासणे. • उद्योजकांसिोरील आव्हाने जाणून घेणे. १.२ प्रस्तावना उद्द्योजक: वास्तद्दवकपणे उद्द्योग करणे, हे िोठ्या जोद्दििेचे व आयोजनाचे व सुद्यतेने केले जाणारे कायभ आहे. फ्रंक एच. नाईट असे म्हणतात द्दक, ”जी व्यक्ती जोिीि व अद्दनश्चततेच्या पररद्दस्ितीत द्दनणभय घेते ती व्यक्ती म्हणजे उद्द्योजक आहे.” िरे पद्दहले तर हे अगदीच योग्य आहे. उद्द्योगाची सुरुवात द्दह तर द्दनणभयातूनच होते. पण आताचा असणारा काळ व सियानुसार या वैद्दशष्ट्यपूणभ युगात सवभ सिावेशक व्याख्येची गरज आहे. उद्द्योगाची भरपूर व नवनव्या असंख्य संधी िोठ्या प्रिाणात उपलब्ध होत असताना उद्द्योजकता ही संकल्पना सिजणे अत्यंत गरजेचे आहे. तर आपण सुरुवात करूया उद्द्योगाच्या व्याख्येपासून. munotes.in

Page 2

संयोजकता आणि लघु उद्योग
2 १.३ उयोजक संकल्पना व व्याख्या उयोजक म्हणजे काय? उद्योजक" हा शब्द फ्ेंच द्दियापद entreprendre वरून आलेला आहे, ज्याचा अिभ "उद्योजकता" आहे. त्याचा शाद्दब्दक अिभ "उपिि घेणे" असाही आहे. १६ व्या शतकाच्या सुरुवातीस लष्करी िोद्दहिेच्या नेत्यांसाठी याचा वापर केला जायचा. तिाद्दप, १७९० च्या सुिारास, वास्तुद्दवशारद आद्दण सावभजद्दनक बांधकािांचे कंत्राटदार, इतर प्रकारच्या साहसांच्या संदभाभत याचा वापर केला गेला. १८ व्या शतकाच्या सुरुवातीस फ्ेंच अिभशास्त्रज्ञ ररचर्भ करद्दटटलॉन यांनी व्यवसायासाठी उद्योजक हा शब्द वापरला. उद्योजक हा एक द्दविेता असतो जो उत्पादनाची साधने द्दविीयोग्य उत्पादनांिध्ये एकद्दत्रत करण्यासाठी िरेदी करतो. तेव्हापासून उद्योजक हा शब्द नवीन संस्िा सुरू करण्याचा द्दकंवा नवीन कल्पना, उत्पादन द्दकंवा सेवा सादर करण्याचा धोका पत्करणाऱ्या व्यक्तीला सूद्दचत केला जाऊ लागला. उद्योजक ही अशी व्यक्ती आहे जी एक नवीन व्यवसाय तयार करते, बहुतेक जोिीि सहन करते आद्दण बहुतेक पुरस्कारांचा आनंद घेते. तर व्यवसाय उभारण्याच्या प्रद्दियेला उद्योजकता असे म्हणतात. उद्योजकाला सािाटयतः नवकल्पक, नवीन कल्पना, वस्तू, सेवा आद्दण व्यवसाय/द्दकंवा प्रद्दियांचा स्रोत म्हणून पाद्दहले जाते. नवीन व्यवसाय सुरू करण्याचा धोका पत्करणाऱ्या व्यक्तीला उद्योजक म्हणतात. उद्योजक त्यांची कल्पना साकारण्यासाठी एक फिभ तयार करतो, ज्याला उद्योजकता म्हणून ओळिले जाते, जे नफ्यासाठी वस्तू द्दकंवा सेवांचे उत्पादन करण्यासाठी भांर्वल आद्दण श्रि एकद्दत्रत करते. उद्योजकता अत्यंत जोििीची आहे परंतु ती अत्यंत फायद्याची देिील असू शकते, कारण ती आद्दिभक संपत्ती, वाढ आद्दण नवकल्पना द्दनिाभण करते. गरजांचा अंदाज घेण्यासाठी आवश्यक कौशल्ये आद्दण चांगल्या नवीन कल्पना बाजारात आणण्यासाठी उद्योजक कोणत्याही अिभव्यवस्िेत िहत्त्वाची भूद्दिका बजावतात. स्टाटभअप तयार करण्याची जोिीि स्वीकारण्यात यशस्वी ठरणारी उद्योजकता नफा, प्रद्दसद्धी आद्दण सतत वाढीच्या संधींनी पुरस्कृत होते. उद्योजकता अयशस्वी झाल्यािुळे नुकसान होते आद्दण गुंतलेल्या लोकांसाठी बाजारपेठेत किी व्याप्ती होते. उद्द्योजक व्याख्या : munotes.in

Page 3

उद्योजक - १
3 उद्द्योजक म्हणजे काय? आधुद्दनक व्यवस्िापनाचे जनक पीटर ड्रकर असे म्हणतात की “जो नेहिी बदलांचा शोध घेतो, त्यास प्रद्दतसाद देतो आद्दण संधी म्हणून त्याचा अगदी योग्य उपयोग करतो तो उद्योजक आहे” ते पुढे म्हणतात की, “सिस्या सोर्वण्याद्वारे नव्हे तर संधींचा उपयोग करून ईच्छीत पररणाि प्राप्त केले जातात.” द्ददलीप सरदार, “लोकांची गरज ओळिून केलेला नाद्दवटयपूणभ व जोद्दििेचा आद्दिभक देवाण घेवाणीचा उपिि म्हणजे उद्द्योजकता होय” शुंपीटरचे असे िानणे होते द्दक, कोणत्याही व्यवसायाला ‘उद्योजकते’ िध्ये रुपांतरीत करायचे असेल तर नाद्दवटय हा एक िूलभूत घटक आहे. शुंपीटर यांनी नाद्दवटयतेला द्दवशेष िानले व नवीन वस्तूचे उत्पादन, त्या वस्तूची नाद्दवन पद्धतीने बाजारात ओळि द्दनिाभण करून नवीन बाजाराला काबीज करणे या बाबींना त्यांनी िहत्व द्ददले. परतू केवळ नाद्दवटयाच तुम्ही धार्स केलं म्हणजे उद्योजकता केली असे नाही. िरे तर, ”लोकांची गरज ओळिून केलेला नाद्दवटयपूणभ व जोद्दििेचा आद्दिभक देवाण घेवाणीचा उपिि म्हणजे उद्द्योजकता होय”.- यात िांर्लेल्या िुख्य चार बाबी सिजणे गरजेचे आहे. पद्दहले म्हणजे लोकांची गरज ओळिणे. दुसरे म्हणजे नाद्दवटय, व द्दतसरे जोिीि घेणे. चौिे म्हणजे आद्दिभक उपिि. उद्योगाला आपण तीन िुख्य भागात द्दवभागू शकतो. १. सेवा उद्योग २. द्दनद्दिभती उद्योग आद्दण ३. द्दविी उद्योग. १.४ यशस्वी उयोजकांच्या पायऱ्या पुढील सािाटय पायऱ्या आहेत ज्या बहुतेक सवभच नाही तर यशस्वी उद्योजकांनी पाळल्या आहेत: १) आद्दथिक द्दस्थरता सुद्दनद्दित करणे: ही पद्दहली पायरी कठोर आवश्यक नाही परंतु तकयाची द्दनद्दश्चतपणे द्दशफारस केली जाते. आद्दिभकदृष्ट्या किी असताना उद्योजकांनी यशस्वी व्यवसाय उभारले असताना, munotes.in

Page 4

संयोजकता आणि लघु उद्योग
4 पुरेशा रोि पुरवठ्यासह व्यवसाय सुरुवात करणे आद्दण चालू द्दनधीची िात्री करणे केवळ इच्छुक उद्योजकांना िदत करू शकते, त्यांनी वैयद्दक्तक वाढ, धावपळ आद्दण झटपट पैसे किावण्याची द्दचंता न करता यशस्वी व्यवसाय उभारण्यासाठी अद्दधक वेळ द्यावा. २) वैद्दवध्यपूणि कौशल्य संच तयार करणे: एकदा एिाद्या व्यक्तीकर्े िजबूत द्दवत्तपुरवठा झाल्यानंतर, द्दवद्दवध कौशल्यांचा संच तयार करणे आद्दण नंतर ती कौशल्ये वास्तद्दवक जगात लागू करणे िहत्वाचे आहे. वास्तद्दवक नवीन काये द्दशकून आद्दण प्रयत्न करून कौशल्य संच तयार करणे शक्य आहे. उदाहरणािभ, एिाद्या िहत्त्वाकांक्षी उद्योजकाची पार्श्भभूिी द्दवत्त क्षेत्रात असल्यास, ते यशस्वी होण्यासाठी आवश्यक सॉफ्ट द्दस्कल्स द्दशकण्यासाठी त्यांच्या द्दवद्यिान कंपनीिध्ये द्दविीच्या भूद्दिकेत जाऊ शकतात. वैद्दवध्यपूणभ कौशल्य संच तयार झाल्यानंतर, ते उद्योजकाला एक टूलद्दकट देते ज्यावर ते कठीण पररद्दस्ितीच्या अपररहायभतेला तोंर् देत असताना त्यावर द्दवसंबून राहू शकतात. १.५.यशस्वी उयोजकांचे गुण यशस्वी उद्योजक होण्यासाठी िालील काही वैद्दशष्ट्ये आवश्यक आहेत. १. आवड: एिादे स्वप्न साकार होण्यासाठी, सुरुवात करण्यासाठी ते अद्दस्तत्वात असले पाद्दहजे. म्हणून तुम्ही प्रिि तुम्हाला आवर्णारी गोष्ट शोधली पाद्दहजे - तुिची आवर्. या द्दवशेष गोष्टीिुळे दररोज उठणे आद्दण प्रत्येक रात्री जागे राहणे फायदेशीर ठरते. द्दतिूनच प्रवास सुरू होतो – उद्योजक कसे व्हायचे याची पद्दहली पायरी. उद्योजक त्यांच्या स्वप्नांचा पाठलाग करण्यास घाबरत नाहीत, द्दकंबहुना, नावीटय आद्दण साहस हेच त्यांना अद्दधक उंचीवर नेणारे आहे. २. द्दचकाटी: कधीही हार िानू नका. लोकद्दप्रय हररी पॉटर िाद्दलकेची लेद्दिका जेके रोद्दलंग द्दतच्या कल्पनेच्या बळावर गररबी, एकाकीपणा आद्दण अस्पष्टतेतून काि करू शकली. द्दतच्या द्दनद्दिभतीिध्ये असलेल्या द्दवर्श्ासािुळे द्दतला द्दतच्या भयानक अर्िळयांवर िात करण्यास िदत झाली. यशस्वी उद्योजकांिध्ये एक अदम्य आत्िा असतो आद्दण जीवन त्यांना जे काही फेकले जाते त्यापेक्षा वर जाण्याची क्षिता असते. munotes.in

Page 5

उद्योजक - १
5 ३. समपिण: आपण आपल्या उद्दिष्टापासून द्दवचद्दलत होऊ नये. एक उद्योजक म्हणून, तुम्हाला एका वेळी एकापेक्षा जास्त कल्पना सुचतील आद्दण प्रत्येकासोबत उर््र्ाण करण्याचा िोह प्रबळ असेल. अशा क्षणी, तुिच्या एकाग्रतेची चाचणी घेतली जाईल. ४. बहुमुखी: प्रारंभ करताना, जेव्हा शक्य असेल तेव्हा वैयद्दक्तकररत्या द्दविी आद्दण इतर ग्राहक संवाद हाताळणे आवश्यक आहे. िेट ग्राहक संपकभ हा लक्ष्य बाजाराला काय आवर्ते आद्दण आपण काय चांगले करू शकता याबिल प्रािाद्दणक अद्दभप्राय द्दिळद्दवण्याचा सवाभत स्पष्ट िागभ आहे. एकिेव ग्राहक इंटरफेस असणे नेहिीच व्यावहाररक नसल्यास, उद्योजकांनी किभचाऱ् यांना ग्राहकांच्या द्दटप्पण्या द्दिळद्दवण्यासाठी प्रद्दशक्षण द्ददले पाद्दहजे. यािुळे ग्राहकांना केवळ सशक्त वाटत नाही, तर आनंदी ग्राहक इतरांना व्यवसायाची द्दशफारस करतात. िानवी आवाज ऐकणे हा नवीन ग्राहकांना भुरळ घालण्याचा आद्दण द्दवद्यिान ग्राहकांचे कौतुक करण्याचा एक द्दनद्दश्चत िागभ आहे. तुिचा व्यवसाय उच्च-तंत्रज्ञान उद्योगात नसला तरीही, उद्योजकांनी त्यांचा संदेश सवाांपयांत पोहोचवण्यासाठी इंटरनेट तंत्रज्ञानाचा वापर केला पाद्दहजे. ५. लवद्दचक: तुिचा स्वतःचा व्यवसाय चालवणे अत्यंत कठीण आहे, द्दवशेषत: सुरवातीपासून सुरुवात करणे. यासाठी िूप वेळ, सिपभण आद्दण अपयश आवश्यक आहे. यशस्वी उद्योजकाने पुढच्या वाटेवरील सवभ अर्चणींना सािोरे जाणे आवश्यक आहे. जेव्हा जेव्हा त्यांना अपयश द्दकंवा नकार द्दिळतो तेव्हा त्यांनी पुढे ढकलले पाद्दहजे. तुिचा व्यवसाय सुरू करणे ही एक द्दशकण्याची प्रद्दिया आहे आद्दण कोणतीही द्दशकण्याची प्रद्दिया द्दशकण्याच्या विसह येते, जी द्दनराशाजनक असू शकते, द्दवशेषत: जेव्हा पैशाची ओढ असते. तुम्हाला यश द्दिळवायचे असेल तर कठीण काळात कधीही हार िानू नका हे िहत्त्वाचे आहे. ६. पैसे जाणकार: काळाबरोबर राहण्याची गुरुद्दकल्ली म्हणजे उत्पटन द्दवरुद्ध िचाभचे कठोर द्दहशेब ठेवणे. आद्दण बहुतेक नवीन व्यवसाय पद्दहल्या वषाभत नफा किावत नसल्यािुळे, या आकद्दस्िकतेसाठी पैसे बाजूला ठेवून, उद्योजक द्दनधीची कितरता किी होण्याचा धोका किी करण्यास िदत करू शकतात. याच्याशी संबंद्दधत, वैयद्दक्तक आद्दण व्यावसाद्दयक िचभ वेगळे ठेवणे आवश्यक आहे आद्दण दैनंद्ददन जीवनातील िचभ भरून काढण्यासाठी कधीही व्यवसाय द्दनधीिध्ये बुर्वू नका. munotes.in

Page 6

संयोजकता आणि लघु उद्योग
6 ७. लक्ष्य केंद्दित करणे: लवद्दचकतेप्रिाणेच, यशस्वी उद्योजकाने लक्ष केंद्दित केले पाद्दहजे आद्दण व्यवसाय चालवताना येणारा आवाज आद्दण शंका दूर केल्या पाद्दहजेत. बाजूला पर्णे, आपल्या अंतःप्रेरणेवर आद्दण कल्पनांवर द्दवर्श्ास न ठेवणे आद्दण अंद्दति ध्येयाकर्े दुलभक्ष करणे ही अपयशाची कृती आहे. एका यशस्वी उद्योजकाने नेहिी लक्षात ठेवले पाद्दहजे की त्यांनी व्यवसाय का सुरू केला आद्दण ते पाहण्यासाठी ते कायि राद्दहले पाद्दहजे. ८. व्यवसाय स्माटि: पैशाचे व्यवस्िापन कसे करावे हे जाणून घेणे आद्दण आद्दिभक स्टेटिेटट सिजून घेणे हे प्रत्येकासाठी स्वतःचा व्यवसाय चालवणाऱ्यांसाठी िहत्त्वपूणभ आहे. तुिचा िहसूल, तुिचा िचभ आद्दण ते कसे वाढवायचे द्दकंवा किी करायचे हे जाणून घेणे िहत्त्वाचे आहे. तुम्ही रोि रक्कि जळत नाही याची िात्री केल्याने तुम्हाला व्यवसाय द्दजवंत ठेवता येईल. तुिचे लक्ष्य बाजार, तुिचे प्रद्दतस्पधी, तुिची बलस्िाने आद्दण किकुवतता जाणून घेऊन, चांगली व्यावसाद्दयक धोरण राबवणे, तुम्हाला तुिचा व्यवसाय चालवण्याच्या कठीण लँर्स्केपिध्ये युक्ती लावू शकेल. ९. कम्युद्दनकेटर: तुम्ही काय करत आहात याची पवाभ न करता जीवनाच्या जवळजवळ प्रत्येक पैलूिध्ये यशस्वी संप्रेषण िहत्वाचे आहे. व्यवसाय चालवतानाही याला िूप िहत्त्व आहे. तुिच्या कल्पना आद्दण धोरणे संभाव्य गुंतवणूकदारांपयांत पोहोचवण्यापासून ते तुिच्या किभचाऱ् यांसोबत तुिची व्यवसाय योजना शेअर करण्यापासून ते पुरवठादारांशी करार करण्यापयांत सवाांसाठी यशस्वी संवाद आवश्यक असतो. तंत्रज्ञानाच्या युगात वाढल्यािुळे, आम्ही सवाांनी त्यांचे कौतुक केले आहे आद्दण त्यांचे अनुकरण करण्याची इच्छा आहे. या उद्योजकांच्या कोणत्या गुणांनी आम्हाला सवाभत जास्त प्रभाद्दवत केले आहे? कदाद्दचत त्यांची तांद्दत्रक सुदृढता, वक्तृत्व कौशल्य, आत्िद्दवर्श्ास आद्दण लोक कौशल्ये? हे, द्दनःसंशयपणे, जेव्हा तुम्ही उद्योजक बनण्याचे स्वप्न पाहता तेव्हा तुम्हाला आवश्यक असलेले आवश्यक गुण आहेत. यासह, येिे उद्योजकाचे इतर काही अपररहायभ गुण आहेत. उयोजकाचे ववववध गुण: १. मोठी स्वप्न पाहण्याची आवड आद्दण धैयि: जर तुम्ही स्वप्न पाहू शकता तर ते तुम्ही साकार पण करू शकता. एिादे स्वप्न साकार होण्यासाठी, सुरुवात करण्यासाठी ते अद्दस्तत्वात असले पाद्दहजे. म्हणून तुम्ही प्रिि तुम्हाला आवर्णारी गोष्ट शोधली पाद्दहजे - तुिची आवर्. या द्दवशेष गोष्टीिुळे दररोज उठणे आद्दण प्रत्येक रात्री जागे राहणे फायदेशीर ठरते. द्दतिूनच प्रवास सुरू होतो – उद्योजक कसे व्हायचे याची पद्दहली पायरी. munotes.in

Page 7

उद्योजक - १
7 उद्योजक त्यांच्या स्वप्नांचा पाठलाग करण्यास घाबरत नाहीत, त्यांच्या िागाभवर ट्रेलब्लेझर बनतात. द्दजिे इतर पावलांचे ठसे नाहीत द्दतिे त्यांना तुर्वायला हरकत नाही. द्दकंबहुना, नावीटय आद्दण साहस हेच त्यांना अद्दधक उंचीवर नेणारे आहे. २. द्दचकाटी: कधीही हार िानू नका. लोकद्दप्रय हररी पॉटर िाद्दलकेची लेद्दिका जेके रोद्दलंग द्दतच्या कल्पनेच्या बळावर गररबी, एकाकीपणा आद्दण अस्पष्टतेतून काि करू शकली. द्दतच्या द्दनद्दिभतीिध्ये असलेल्या द्दवर्श्ासािुळे द्दतला द्दतच्या भयानक अर्िळयांवर िात करण्यास िदत झाली. यािुळे द्दतला अक्षरशः श्रीिंतीकर्े नेले. एक उद्योजक बनणे म्हणजे वाढत्या शक्यता असूनही सैद्दनक कसे बनायचे हे जाणून घेणे. यशस्वी उद्योजकांिध्ये एक अदम्य आत्िा असतो आद्दण जीवन त्यांना जे काही फेकले जाते त्यापेक्षा वर जाण्याची क्षिता असते. ते त्यांचे कम्फटभ झोन सोर्ण्यास घाबरत नाहीत आद्दण वास्तद्दवकतेला सािोरे जाण्यास घाबरत नाहीत, ते कदाद्दचत कठोर असेल. ३. समपिण: उद्योजकीय कौशल्ये आवश्यक असू शकतात की आपण घोर्ा-द्दब्लंकर घालावे जेणेकरून आपण आपल्या उद्दिष्टापासून द्दवचद्दलत होऊ नये. एक उद्योजक म्हणून, तुम्हाला एका वेळी एकापेक्षा जास्त कल्पना सुचतील आद्दण प्रत्येकासोबत उर््र्ाण करण्याचा िोह प्रबळ असेल. अशा क्षणी, तुिच्या एकाग्रतेची चाचणी घेतली जाईल. केवळ संबंद्दधत आद्दण संबंद्दधत कल्पनांना उर््र्ाण देणे िहत्त्वाचे आहे जे तुिचे िुख्य ध्येय पुढे नेतील. शेवटी, सवभ िागाांनी फर्फर्ण्यापेक्षा आद्दण कोणत्याही िागाभने उर््र्ाण करण्यापेक्षा एका कल्पनेसाठी एकिुिी सिपभण अद्दधक नफा देईल. ४. सकारात्मकता: प्रद्दतकूलतेला संधीत रूपांतररत करण्याची क्षिता जीवनात, लोक तुिच्यावर काय फेकतील याचा तुम्ही अंदाज लावू शकत नाही द्दकंवा अंदाजही बांधू शकत नाही. तुिच्या द्दनयंत्रणात असलेली एकिेव गोष्ट म्हणजे तुिची कृती उद्योजक कसे व्हावे हे जाणून घेण्यासाठी, हे ओळिा की टीका हे आणिी एक द्दशक्षण व्यासपीठ आहे जे तुम्हाला अद्दधक उंचीवर नेऊ शकते. तुिच्या िागाभत येणाऱ्या प्रत्येक संधीचा पुरेपूर वापर करण्याचा प्रयत्न करा. ते यशस्वी उद्योजक एक पाऊल पुढे गेले - त्यांनी प्रद्दतकूलतेचे संधीत रूपांतर केले! ५. द्दूरदृष्टी: उद्योजक केवळ कल्पना आद्दण नवद्दनद्दिभती करत नाही तर त्याच्या हातात असलेल्या सोटयाच्या िाणीचे काय करावे हे देिील िाद्दहत असते. त्याला त्याच्या ताद्दकभक द्दनष्कषाभपयांत कसे टयायचे हे िाद्दहत आहे. munotes.in

Page 8

संयोजकता आणि लघु उद्योग
8 ६. आकलनक्षमता आद्दण सजिनशीलता: प्रद्दतभा ओळिण्याची आद्दण प्रोत्साद्दहत करण्याची क्षिता हवी. तो कल्पना घेऊन येतो आद्दण द्दवकद्दसत करतो, त्यािुळे, तो त्याच्या सहकिभचाऱ्यांिध्ये सुप्त सजभनशीलता जाणण्यास आद्दण जागृत करण्यास सक्षि असावा. ही एक उद्योजकाची अत्यावश्यक गुणवत्ता आहे - आपल्या सहकारी कािगारांिध्ये स्पाकभ कसा पेटवायचा आद्दण कल्पनेची ज्योत कशी पेटवायची हे जाणून घेणे. प्रत्येक व्यवसाय कल्पना कालबाह्यता तारिेसह येते. जर तुम्ही सवभ काही स्वतः करण्याचा प्रयत्न केला, तर तुम्हाला कदाद्दचत उशीरा आद्दण उशीर झालेला द्ददसेल. म्हणूनच उद्योजकांना जबाबदारीने प्रद्दतद्दनधीत्व देणे - िूल्य द्दनिाभण करण्यासाठी उपलब्ध कौशल्य संच कसे वापरायचे हे जाणून घेणे िूप िहत्वाचे आहे. शेवटी, हुशार उद्योजक हा कािगार घर्वणारा नसून तो नेता घर्वणारा असतो. ७. स्व-प्रेरणा: आपल्या मयािद्दा ढकलणे: स्वयं-प्रेरणा ही उद्योजकांची अशी एक िुख्य द्दवशेषता आहे की त्याद्दशवाय, आज आपण वापरत असलेली बहुतेक उत्पादने अद्दस्तत्वात नसतील. एक उद्योजक म्हणून, तुम्हाला तुिच्या स्वप्नावर द्दवर्श्ास ठेवण्याआधी तुम्हाला स्वतःच्या वाफेवर बराच काळ धावावे लागेल. त्यांचे पैसे द्दजिे तोंर् आहेत द्दतिे ठेवायला त्यांना अजून जास्त वेळ लागू शकतो. तर, उद्योजक कसे व्हावे याचा आणिी एक िहत्त्वाचा धर्ा म्हणजे कठीण काळात स्वतःला कसे प्रेररत करावे हे जाणून घेणे. तुम्हाला असंख्य बोगद्यातून स्वतःला बाहेर काढावे लागेल. द्दशवाय, सिान शक्ती द्दकंवा किा, क्वद्दचतच, एक िानक प्रेरक आहे. प्रत्येक वेळी, तुम्हाला स्वतःवर द्दवर्श्ास ठेवण्यासाठी आद्दण तुिच्या ियाभदा ढकलण्याचे नवीन िागभ शोधावे लागतील. पण िग, आपल्यािध्ये iPhones, Windows, Amazons आद्दण Harry Potters आहेत! ८. सचोटी: स्वतःशी खरे राहणे यशस्वी उद्योजक कसे व्हायचे हे द्दशकण्यासाठी ही कदाद्दचत सवाभत िौल्यवान गुणवत्ता आहे. कािाची नैद्दतकता ही भूतकाळाचा भाग असलेल्यांपेक्षा द्दटकून राहणाऱ्यांना वेगळे करते. हे असे आहे कारण बाह्य द्दवकास द्दटकवून ठेवण्यासाठी, तुम्हाला आतल्या शुद्ध जागेपासून सुरुवात करणे आवश्यक आहे. यशस्वी उद्योजकाला हे िाहीत असते की कठोर आद्दण हुशारीने काि करण्याबरोबरच, वेळेच्या कसोटीवर द्दटकणारे द्दवजयी सिीकरण द्दिळद्दवण्यासाठी त्याने प्रािाद्दणकपणा जोर्ला पाद्दहजे. munotes.in

Page 9

उद्योजक - १
9 १.६. उयोजक भूद्दमका १. भांडवल द्दनद्दमिती: उद्योजक औद्योद्दगक द्दसक्युररटीजच्या िुद्द्यांद्वारे लोकांच्या द्दनद्दष्िय बचतीची जिवाजिव करतात. सावभजद्दनक बचतीची उद्योगात गुंतवणूक केल्यास राष्ट्रीय संसाधनांचा उत्पादक वापर होतो. भांर्वल द्दनद्दिभतीचा दर वाढतो जो जलद आद्दिभक द्दवकासासाठी आवश्यक आहे. अशा प्रकारे, उद्योजक हा संपत्तीचा द्दनिाभता असतो. २. द्दरडोई उत्पन्नात सुधारणा: उद्योजक संधी शोधतात आद्दण त्यांचे शोषण करतात. ते जिीन, श्रि आद्दण भांर्वल यासारख्या सुप्त आद्दण द्दनद्दष्िय संसाधनांचे वस्तू आद्दण सेवांच्या रूपात राष्ट्रीय उत्पटन आद्दण संपत्तीिध्ये रूपांतर करतात. ते देशातील द्दनव्वळ राष्ट्रीय उत्पादन आद्दण दरर्ोई उत्पटन वाढवण्यास िदत करतात, जे आद्दिभक वाढ िोजण्यासाठी िहत्त्वाचे िापदंर् आहेत. ३. रोजगार द्दनद्दमिती / द्दरडोई उत्पन्नात सुधारणा: उद्योजक संधी शोधतात आद्दण त्यांचे शोषण करतात. ते जिीन, श्रि आद्दण भांर्वल यासारख्या सुप्त आद्दण द्दनद्दष्िय संसाधनांचे वस्तू आद्दण सेवांच्या रूपात राष्ट्रीय उत्पटन आद्दण संपत्तीिध्ये रूपांतर करतात. ते देशातील द्दनव्वळ राष्ट्रीय उत्पादन आद्दण दरर्ोई उत्पटन वाढवण्यास िदत करतात, जे आद्दिभक वाढ िोजण्यासाठी िहत्त्वाचे िापदंर् आहेत. ४. संतुद्दलत प्राद्देद्दशक द्दवकास: सावभजद्दनक आद्दण िाजगी क्षेत्रातील उद्योजक आद्दिभक द्दवकासातील प्रादेद्दशक असिानता दूर करण्यात िदत करतात. केंि आद्दण राज्य सरकारकर्ून देण्यात येणाऱ्या द्दवद्दवध सवलती आद्दण अनुदानांचा लाभ घेण्यासाठी त्यांनी िागासलेल्या भागात उद्योगांची स्िापना केली. िोदी, टाटा, द्दबलाभ आद्दण इतरांच्या सावभजद्दनक क्षेत्रातील पोलाद प्रकल्प आद्दण िाजगी क्षेत्रातील उद्योगांनी आतापयांतची अज्ञात द्दठकाणे आंतरराष्ट्रीय नकाशावर ठेवली आहेत. ५. राहणीमानात सुधारणा: उद्योजक उद्योगांची स्िापना करतात जे जीवनावश्यक वस्तूंची टंचाई दूर करतात आद्दण नवीन उत्पादने सादर करतात. िोठ्या प्रिाणावर वस्तूंचे उत्पादन आद्दण हस्तकलेचे उत्पादन, इत्यादी लघु क्षेत्रातील क्षेत्रात सािाटय िाणसाचे जीवनिान सुधारण्यास िदत होते. हे किी द्दकितीत वस्तू देतात आद्दण वापरात द्दवद्दवधता वाढवतात. munotes.in

Page 10

संयोजकता आणि लघु उद्योग
10 १.७ उयोजकाची काये उद्योजकाला वारंवार द्दनणभय घ्यावे लागतात. त्याला संधी सिजून घेणे, योजना करणे, संसाधनांचे आयोजन करणे आद्दण उत्पादन, द्दवपणन आद्दण अद्दधकाऱ् यांशी संपकाभचे द्दनरीक्षण करणे आवश्यक आहे. सवाभत िहत्त्वाचे म्हणजे त्याला नवद्दनद्दिभती करावी लागते आद्दण जोिीि पत्करावी लागते. उद्योजकाची िुख्य काये तीन श्रेणींिध्ये द्दवभागली जातात: १. जोिीि पत्करण्याची काये, २. प्रशासकीय आद्दण द्दनणभय घेण्याची काये, ३. द्दवतरण काये (आयोजकाची जबाबदारी). १. जोखीम पत्करण्याची काये : हे उद्योजकाचे सवाभत िहत्वाचे आद्दण द्दवद्दशष्ट कायभ आहे. प्रत्येक व्यवसायात काही प्रिाणात जोिीि असते. वस्तू आद्दण सेवांचे उत्पादन नेहिीच भद्दवष्यातील िागण्यांशी संबंद्दधत असते. भद्दवष्यातील िागणी अद्दनद्दश्चत आद्दण अप्रत्याद्दशत आहे, कारण ती फरशन द्दकंवा चव आद्दण ग्राहकांच्या आवर्ीद्दनवर्ीतील बदलांिुळे प्रभाद्दवत होते. द्दकितीची रचना, पैशाचे िूल्य, हवािान पररद्दस्िती आद्दण सरकारी धोरणे हे इतर काही िहत्त्वाचे घटक आहेत जे एिाद्या वस्तूच्या िागणीवर पररणाि करतात. हे सवभ घटक पररवतभनशील आहेत आद्दण भद्दवष्यातील िागणीचा अचूक अंदाज लावणे हे काि करणे कठीण आहे अप्रत्याद्दशत काि उद्योजकाने हाती घेतल्याने त्याला धोका पत्करावा लागतो. जर त्याचा अंदाज चुकीचा ठरला, तर संपूणभ व्यवसाय क्षेत्रात, उत्पादनाचा कोणताही घटक उद्योजकाला झालेल्या तोट्यात सािाद्दयक करत नाही. इतर घटकांना शेअसभ द्दवतरीत केल्यानंतर उत्पादनाच्या द्दविीतून द्दिळालेल्या रकिेतून त्याच्याकर्े उरलेल्या अद्दतररक्त रकिेसाठी उद्योजक पात्र बनण्याचे िुख्य कारण आहे. या अद्दधशेषाला व्यवसायाचा नफा असे म्हणतात. २. प्रशासकीय आद्दण द्दनणिय घेण्याची काये : I व्यवसायाची कल्पना घेणे: उद्योजक एिाद्या द्दवद्दशष्ट व्यवसायाची कल्पना करतो जी त्याच्या स्वभाव, कौशल्य आद्दण संसाधनांना अनुकूल असते. तो बाजाराच्या द्दस्ितीचा आद्दण व्यवसायाच्या शक्यतांचा सिोल (गहन आद्दण व्यापक) अभ्यास करतो. आद्दिभक व्यवहायभतेचा सिोल अभ्यास केल्यानंतर, तो जो व्यवसाय सुरू करायचा तो ठरवतो munotes.in

Page 11

उद्योजक - १
11 ii. व्यवसायाच्या तपद्दशलांचा अंद्दाज आद्दण त्याची अंमलबजावणी: व्यवसायाच्या स्वरूपाद्दवषयी द्दनष्कषाभपयांत पोहोचल्यानंतर, उद्योजक व्यवसायाचे तपशील तयार करतो, म्हणजे काय, कसे आद्दण केव्हा उत्पादन करावे आद्दण संसाधनांची व्यवस्िा कोठून करायची आहे. या सवभ अंदाजांसह, तो त्याच्या योजनांना व्यावहाररक स्वरूप देण्यासाठी सवभतोपरी प्रयत्न करतो, उत्पादनाचे द्दवद्दवध घटक आयोद्दजत करतो आद्दण त्यांना योग्य सािंजस्याने कायभ करण्यासाठी सेट करतो. iii व्यावसाद्दयक द्दियाकलापांचे पयिवेक्षण आद्दण द्दनयंत्रण: व्यवसायाची उद्दिष्टे पूणभ करण्यासाठी उद्योजकाला दैनंद्ददन व्यावसाद्दयक द्दियाकलापांवर देिरेि आद्दण द्दनयंत्रण करावे लागते. यासाठी तो उत्पादनाच्या द्दवद्दवध घटकांिध्ये योग्य सिटवय साधतो. व्यवसायातील जोिीि (यश द्दकंवा अपयश) त्याच्या अिभव्यवस्िेवर िेट पररणाि करत असल्याने, तो व्यावसाद्दयक घर्ािोर्ींवर दृष्टी आद्दण द्दनयंत्रण ठेवतो आद्दण अनावश्यक िचभ टाळतो. त्याला अनेक द्दनणभय घेणे आवश्यक आहे आद्दण या द्दनणभयांची योग्य अंिलबजावणी करणे आवश्यक आहे. Iv नवोपिम: नवोपिि हे उद्योजकाचे सवाभत िहत्वाचे कायभ आहे. एक उद्योजक नवीन उत्पादने, उत्पादनाची द्दकंित किी करण्याच्या नवीन पद्धती, उत्पादनाच्या द्दर्झाइनिध्ये द्दकंवा कायाभिध्ये सुधारणा करण्यासाठी, नवीन बाजारपेठेचा शोध घेण्यासाठी द्दकंवा उद्योगाच्या संघटनेच्या नवीन िागाांचा शोध घेण्यासाठी िाद्दहती, ज्ञान आद्दण अंतज्ञाभन वापरतो. नवोपििाद्वारे, एक उद्योजक एिाद्या सािग्रीचे संसाधनािध्ये रूपांतर करतो द्दकंवा द्दवद्यिान संसाधने नवीन आद्दण अद्दधक उत्पादक कॉद्दटफगरेशनिध्ये एकत्र करतो. ही उद्योजकाची सजभनशीलता आहे ज्याचा पररणाि आद्दवष्कार (नवीन ज्ञानाची द्दनद्दिभती) आद्दण नवकल्पना (नवीन उत्पादने, सेवा द्दकंवा प्रद्दिया तयार करण्यासाठी ज्ञानाचा वापर) िध्ये होतो. ३. द्दवतरण काये : उद्योजक उत्पादनाचे वेगवेगळे घटक आयोद्दजत करतो आद्दण त्यांना कािासाठी सेट करतो. त्यािुळे उत्पादनाच्या प्रत्येक घटकासाठी द्दनधीचे योग्य वाटप करणे ही त्याची जबाबदारी बनते, म्हणजेच उत्पादनाच्या प्रत्येक घटकाला योग्य िोबदला द्दिळणे आवश्यक आहे. येिे िोबदला संपूणभ उत्पादनाच्या द्दविीच्या उत्पटनािध्ये उत्पादनाच्या प्रत्येक घटकाचा वाटा द्दकती असावा या िहत्त्वाच्या द्दनणभयाचा संदभभ देते. िोबदला टयाय्य munotes.in

Page 12

संयोजकता आणि लघु उद्योग
12 आद्दण टयाय्य असावा आद्दण प्रत्येक घटकाला द्ददलेला पेिेंट सिान असावा, जेणेकरून प्रत्येक घटक पूणभपणे सिाधानी असेल. उत्पादनाचे घटक असिाधानी राद्दहल्यास, ते उद्योजकाला त्यांचे सवोत्ति द्दवतरण करू शकणार नाहीत. त्यािुळे याचा फटका शेवटी उद्योजकालाच सहन करावा लागतो. म्हणून, उद्योजकाने अत्यंत सावधद्दगरीने आद्दण सावधद्दगरीने द्दवतरण काये करणे अत्यंत आवश्यक आहे. उयोजकाची इतर महत्त्वाची कायि:- १. योजना तयार करण्यासाठी: उद्योजकाचे पद्दहले आद्दण सवाभत िहत्त्वाचे कायभ म्हणजे उत्पादनाची योजना द्दकंवा योजना तयार करणे म्हणजे उत्पादनाचे प्रिाण, उत्पादनाचा प्रकार आद्दण त्याचे प्रिाण. २. साइटची द्दनवड कारिाना स्िाद्दपत करण्यासाठी उद्योजक जागेची द्दनवर् करतो. द्दठकाण बाजार, रेल्वे स्टेशन द्दकंवा बस स्टँर् जवळ असावे. द्दठकाणाची द्दनवर् कच्च्या िालाच्या स्त्रोताजवळ देिील असू शकते. जागेच्या द्दनवर्ीचा उत्पादन िचाभवर िहत्त्वाचा पररणाि होतो. ३. भांडवलाची तरतूद्द कारिाना द्दकंवा उद्योग उभारण्यासाठी भांर्वल आवश्यक असते. व्यवसायाच्या सवभ टप्प्यांवर भांर्वल आवश्यक आहे. उद्योजकाने स्वतःचे भांर्वल गुंतवलेच पाद्दहजे असे नाही. म्हणून, त्याला भांर्वलदार शोधून काढावा लागेल, गुंतवणुकीसाठी भांर्वलाची तरतूद करावी लागेल. तो शक्यतो किी व्याजदराने भांर्वल द्दिळवण्याचा प्रयत्न करतो. ४. जद्दमनीची तरतूद्द भांर्वलाची तरतूद करून जागेची द्दनवर् केल्यानंतर त्याला जद्दिनीची व्यवस्िा करावी लागते. जिीन एकतर िरेदी केली जाते द्दकंवा भार््याने घेतली जाते. ५. मजुरांची तरतूद्द आधुद्दनक काळात; एका प्रकारची वस्तू तयार करण्यासाठी द्दवद्दवध प्रकारचे श्रि लागतात. उद्योजकाला वेगवेगळया द्दठकाणांहून िजुरांची तरतूद करावी लागते. ६. मशीन्स आद्दण टूल्सची खरेद्दी: उत्पादन सुरू करण्यासाठी आद्दण सुरू ठेवण्यासाठी िशीटस आद्दण टूल्स िरेदी करणे हे उद्योजकाचे कायभ आहे. ७. कच्च्या मालाची तरतूद्द: कच्च्या िालाची तरतूद करणारा उद्योजकच असतो. तो किीत किी द्दकितीत उत्ति दजाभचा कच्चा िाल िरेदी करतो. त्याला कच्च्या िालाचे स्रोतही िाहीत आहेत. munotes.in

Page 13

उद्योजक - १
13 ८. उत्पाद्दनाच्या घटकांचे समन्वय: उद्योजकाच्या िुख्य कायाांपैकी एक म्हणजे उत्पादनाच्या द्दवद्दवध घटकांना योग्य संयोजनात सिटवद्दयत करणे, जेणेकरून उत्पादनाची द्दकंित किीतकिी किी होईल. ९. कामगार द्दवभागणी: उत्पादनाचे वेगवेगळया भागात द्दवभाजन करणे आद्दण ते वेगवेगळया कािगारांवर सोपवणे हे देिील उद्योजकाचे कायभ आहे. अशा प्रकारे, उद्योजक श्रि द्दवभागणीची पातळी आद्दण प्रकार ठरवतो. १०. उत्पाद्दनाची गुणवत्ता बाजारातील स्पधाभ लक्षात घेऊन उद्योजकाला त्याच्या उत्पादनाचा दजाभ ठरवावा लागतो. उत्पाद्ददत िाल केवळ उच्च दजाभचा असावा की श्रेष्ठ आद्दण सािाटय दोटही गुणांचा असावा हे त्याने ठरवायचे आहे. ११. वस्तूंची द्दविी उद्योजकाची जबाबदारी केवळ िालाची द्दनद्दिभती करणेच नाही तर त्याचे उत्पादन द्दवकणे देिील आहे. िालाची द्दविी करण्यासाठी तो िोठ्या संख्येने सेल्सिन द्दनयुक्त करतो. द्दविी वाढवण्यासाठी तो प्रद्दसद्धीची व्यवस्िा करतो. आपले ध्येय साध्य करण्यासाठी तो िाद्दहतीपूणभ आद्दण प्रेरक अशा दोटही पद्धतींचा अवलंब करतो. १२. जाद्दहरात: वृत्तपत्रे, िाद्दसके, रेद्दर्ओ, टीव्ही इत्यादी द्वारे आपल्या िालाची श्रेष्ठता आद्दण दजाभ सिजावून सांगणारी जाद्दहरात करणे हे उद्योजकाचे कतभव्य आहे. त्याच्या िालाची िागणी द्दकंवा द्दविी वाढवण्यासाठी जाद्दहरात केली जाते. १३. बाजार शोधा: उद्योजकाला त्याच्या उत्पादनांसाठी बाजारपेठ शोधावी लागते. तो ग्राहकांच्या आवर्ीनुसार वस्तू तयार करतो ज्याचा बाजारातील ट्रेंर्वरून कळू शकतो. १४. पयिवेक्षण: उद्योजकाच्या िुख्य कािांपैकी एक म्हणजे उत्पादन प्रद्दियेत गुंतलेल्या सवभ घटकांचे पयभवेक्षण करणे. जास्तीत जास्त उत्पादन आद्दण अिभव्यवस्िा सुद्दनद्दश्चत करण्यासाठी त्याला प्रत्येक लहान तपशीलावर देिरेि करावी लागेल. १५. सरकारशी संपकि: आधुद्दनक उत्पादन प्रणालीवर अनेक प्रकारे सरकारचे द्दनयंत्रण असल्याने उद्योजकाला सरकारशी संपकभ साधावा लागतो. उत्पादन सुरू होण्यापूवी परवाना घेतला जातो. उद्योजकाला उत्पादनाचे काही द्दनयि आद्दण द्दनयिांचे पालन करावे लागते आद्दण द्दनयद्दितपणे कर भरावा लागतो. munotes.in

Page 14

संयोजकता आणि लघु उद्योग
14 १६. प्रकल्पाची योग्य अंमलबजावणी आद्दण अंमलबजावणी: उद्योजकाने कृती आरािर््याच्या वेळापत्रकानुसार प्रकल्प सुरू होत असल्याची िात्री करणे आवश्यक आहे. द्दवलंब होऊ नये यासाठी शक्य ते सवभ प्रयत्न केले जातील. १.८ सरावासाठी प्रश्न १. उद्योजक ही संकल्पना स्पष्ट करून उद्योजकांची काये द्दवशद करा? २. यशस्वी उद्योजक होण्यासाठी कोणते गुण आवश्यक आहेत ? ३. आधुद्दनक काळातील उद्योजकाची भूद्दिका सांगा? १.९ संद्दभि • Singh P.N. and Saboo J.C., Entrepreneurship Management, P.N.Singh Centre. • Barra G.S, Dangwal R.C.Entrepreneurship and Small Scale Industries New Potentials – Deep & Publications 1999. munotes.in

Page 15

15 २उīोजक - २ घटक रचना २.१ उिĥĶे २.२ ÿÖतावना २.३ उīोजकतेची संकÐपना २.४ उīोजकता आिण यशÖवी उīोजकांसाठी आवÔयक गुण २.५ यशÖवी उīोजकांमधील कौशÐये २.६ देशा¸या आिथªक िवकासात उīोजकतेची भूिमका २.७ उīोजकता कशी कायª करते? २.८ उīोजकतेवर पåरणाम करणारे घटक २.९ मिहला उīोजकतेसमोरील आÓहाने २.१० उīोजकांसमोरील अडथळे २.११ सरावासाठी ÿij २.१२ संदभª २.१ उिĥĶे • उīोजकतेची संकÐपना अËयासणे • यशÖवी उīोजकांमधील कौशÐये अËयासणे • देशा¸या आिथªक िवकासात उīोजकतेची भूिमका समजावून घेणे • उīोजकतेवर पåरणाम करणारे घटक जाणून घेणे • मिहला उīोजकतेसमोरील आÓहाने समजावून घेणे २.२ ÿÖतावना उīोजकता: आिथªक, सामािजक उÆनती आिण िवकासामÅये उīोग, Óयापार, Óयवसायांचे महßव, योगदान मोठे आहे. उīोग िनमाªण करणाöया उīोजका¸या, उīोजकतेतूनच देशाची आिथªक ÿगती होते. munotes.in

Page 16

संयोजकता आिण लघु उīोग
16 उīोजक उīोग सुł करतो, अनेकांना रोजगार देतो. आिथªक Óयवहारातून, समाज, सरकार यांना करłपाने एकंदर सामािजक ÓयवÖथा चालवÁयाकåरता आिथªक मदत करतोच; पण समाजातील अनेकांना ÿÂय± िकंवा अÿÂय± रीतीने Âयांचा उदरिनवाªह करÁयाकåरता मदत करतो. उīोजक संप°ी िनमाªण करतो व हीच संप°ी देशाला समृĦ, सुरि±त व स±म बनवते. गेÐया काही वषा«तील आपली आिथªक ÿगती ही रोजगारिवरहीत ÿगती आहे असे िदसून आले आहे. रोजगारिनिमªतीचे उिĥĶ सरकारला साÅय करता आले नाही. अथाªतच, रोजगारिनिमªती सवªÖवी सरकार¸या हातात नसते. सरकारपे±ा खासगी उīोग, Óयापार हा रोजगारिनिमªतीकरता अिधक स±म असतो व Âयामुळेच रोजगारिनिमªतीत सरकारला खासगी ±ेýाचा सहभाग िनिIJतच अपेि±त असतो. युवकांना सहभागी कłन घेऊन रोजगाराबरोबरच, उīोजक बनवÁयाचे धोरण सī पåरिÖथतीत राÖत व योµय आहे. Âयाचकåरता उīोजकता िवकासाचा मागª सरकारने अवलंबलेला आहे. गरज आिण िदसून आलेली ±मता, ितचा योµय िवकास या करता सरकारचे उīोजकता िवकासाचे धोरण न³कìच योµय वाटते. यातून िवकिसत झालेÐया Öटाटª-अप इंिडया, Öटँड-अप इंिडया, या नावीÆय, संशोधन व नवउīोजकतेला ÿोÂसाहन देणाöया योजना राÖत व चांगÐया वाटतात. नॅसकॉम¸या एका अहवालानुसार २०१७मÅये १०००हóन जाÖत तंý²ानिनगिडत Öटाटª-अÈस िकंवा नवउīोग ÿÖथािपत झाले आहेत. या वाढीचा वेग सुमारे सात ट³के िदसून येतो. अमेåरका, इंµलंडखालोखाल भारताने या नवउīोगिनिमªतीत जगात ितसरा øमांक पटकावलेला आहे. यात सरकारबरोबरच आयआयटी व Âयासार´या, इतर अनेक शै±िणक, औīोिगक, िव°ीय, उīोजकता िवकास संÖथांचा महßवाचा वाटा आहे. बंगळुł, राजधानी पåरसर, मुंबई, पुणे यांसार´या शहरांबरोबर दुसöया, ितसöया पातळीवरील शहरातूनसुĦा या नवउīोगांची िनिमªती होत आहे िकंवा उīोजकता वाढीला लागली आहे. भारताचा नावीÆयता िकंवा इनोÓहेशन या¸या जागितक øमवारीत ६०वा øमांक लागतो. तो अजून बराच खाली आहे. नावीÆयतेचे वातावरण, पयाªवरणिनिमªती आपÐयाला अīाप साधता आली नाही. अनेक उīोगांतून अपयश घेऊन पुÆहा उभारी घेऊन यशÖवी झालेÐयांची उदाहरणे सवª जगात आहेत. जगात अपयशाचेसुĦा कौतुक होते; परंतु, आपÐयाकडे Âयाची िनंदा होते. ही मानिसकता कशी बदलता येईल, याचा सवा«गीण िवचार जłरीचा आहे. २.३ उīोजकतेची संकÐपना Entrepreneurship Ìहणजे काय? इंटरिÿनरशीपचा अथª उīोग तसेच Óयवसाय असा होत असतो. यात इंटरिÿनर एखाīा अशा इनोÓहेिटÓह आयडीयावर काम करत असतो. ºया¸या Ĭारे Âयाला लोकां¸या जीवनात एक नात ,सहजता िनमाªण करता येईल.लोकांची मदत करता येईल. Âयां¸या समÖया सोडवता येतील. munotes.in

Page 17

उīोजक - 2
17 आिण पुढे जाऊन भिवÕयात Âयाच छोटयाशा Óयवसाय ¸या कÐपनेवर काम कłन Âयाचे łपांतर तो एक मोठा Óयवसाय उभा कłन एक मोठया िबझनेस इंपायरमÅये करत असतो आज आपण Entrepreneur बनणे का गरजेचे झाले आहे? आज आपÐयाला ÿÂयेकाला वाटते कì आपण एक असे काम करावे ºयात आपÐयावर कोणताही बाँस नसेल. आपण Öवता आपÐया कामाचे मालक असु. ºयात आपÐयाला पािहजे तेÓहा काम करÁयाची पािहजे तेÓहा आराम करÁयाची मुभा असेल आपÐयावर कामाचा तगादा लावायला कुठलाही बाँस राहणार नाही जो आपÐयाला आपÐया कामात वारंवार टोकÁयाचे काम करेल. २.४ .उīोजकता आिण यशÖवी उīोजकांसाठी आवÔयक गुण तुÌही Öवत:च Öवत:ला ओळखा आिण उīोजक बनÁयाचे ÖवÈन बघा. तुÌहाला यशÖवी उīोजक Óहायचे असेल तर हे गुण तुम¸यात आहे का? याची खाýी कłन ¶या. तुÌही जरा ÿयÂन कराल तर हे कौशÐय न³कì आÂमसात कł शकाल व यशÖवी उīोजक बनू शकाल. पाहòया तर ही कोणती कौशÐये आहेत. १. योµय वेळ: तुम¸या डो³यात एखादी कÐपना आली असेल, तुÌही ती सगÑयांसमोर मांडली पण आहेत, पण तुÌही सगÑयांना सांगत आहात कì तुÌही योµय वेळेची वाट पाहात आहात तर तसं कł नका. अशी वाट पाहóन ‘योµय वेळ’ कधीच येणार नाही. Âयासाठी तुÌही डो³यात कÐपना आली कì तीच योµय वेळ समजा आिण कामाला लागा, नाहीतर वाट बघÁयातच आयुÕय संपून जाईल. २. úाहक खूश होतील याची काळजी ¶या: कोणÂयाही धंīात सगÑयात जाÖत महßव कोणाला आहे तर úाहकाला. ‘úाहक देवो भव।’ असं Ìहणतात ते उगीच नाही. úाहकाला जर तुÌही खूश ठेवू शकलात तर तुमचा Óयवसाय न³कìच यशÖवी होईल. सुŁवातीला तुÌहाला फारसा नफा िमळणार नाही, पण एकदा का úाहकाचा तुम¸यावर िवÔ वास बसला तर तो दुसरीकडे जाणार नाही हे न³कì. ३. नवीन शोध: तुÌही सवªसामाÆय Óयावसाियक असाल तर तुÌही आहेत Âयातच समाधानी असता, िमळालेÐया यशाचेच गोडवे गाता, Âयाचा िवजय साजरा करता, पण जर मोठा उīोजक Óहायचं असेल तर सतत काहीतरी नवीन शोध घेतला पािहजे नवीन आÓहाने ¶यायला तयार रािहले पािहजे. हेच यशÖवी उīोजकाचे कौशÐय आहे. munotes.in

Page 18

संयोजकता आिण लघु उīोग
18 ४. कुतूहल: यशÖवी उīोजकांमÅये कुतूहलाची भावना असते ºयामुळे ते सतत नवीन संधी शोधू शकतात. िज²ासू उīोजक Âयांना जे वाटतात Âयावर तोडगा काढÁयाऐवजी, ते आÓहानाÂमक ÿij िवचारतात आिण िविवध मागª शोधतात. उīोजकता आवÔयकतेमÅये , उīोजकतेचे वणªन "शोधाची ÿिøया" Ìहणून केले जाते. ५. नवीन कÐपणा (Innovation): एखादी नवीन इनोवेिटÓह िबझनेस आयडीया सुचणे आिण मग Âयावर आपण एखादा िबझनेस सुł करणे आिण Âयातुन ÿाँिफट ÿाĮ करणे. यात इंटरिÿनर एखाīा पुवªिÖथत िबझनेसमÅये काही इनोवेिटÓह च¤ज कłन Âयात बदल घडवून आणत असतो.आिण आपला एक Öटाटª अप िबझनेस सुł करत असतो ६. िनणªय±मता: यशÖवी होÁयासाठी उīोजकाला कठीण िनणªय ¶यावे लागतात आिण Âयां¸या पाठीशी उभे राहावे लागते. एक नेता Ìहणून, ते Âयां¸या Óयवसाया¸या मागाªवर मागªदशªन करÁयासाठी जबाबदार आहेत, ºयामÅये िनधी आिण धोरणापासून ते संसाधन वाटपापय«त¸या ÿÂयेक पैलूचा समावेश आहे. िनणाªयक असÁयाचा अथª नेहमीच सवª उ°रे असणे असा होत नाही. जर तुÌहाला उīोजक Óहायचे असेल, तर याचा अथª आÓहानाÂमक िनणªय घेÁयाचा आÂमिवĵास असणे आिण ते पाहणे. जर िनकाल अनुकूल पे±ा कमी िनघाला, तर सुधाराÂमक कारवाई करÁयाचा िनणªय िततकाच महßवाचा आहे. ७. टीम िबिÐडंग: एका महान उīोजकाला Âयांची ताकद आिण कमकुवतपणाची जाणीव असते. उिणवा Âयांना रोखून ठेवÁयाऐवजी, ते Âयां¸या ±मतांना पूरक असलेले चांगले संघ तयार करतात. बö याच ÿकरणांमÅये, एखाīा Óयĉì¸या ऐवजी उīोजक संघ आहे, जो उपøमाला यश िमळवून देतो. तुमचा Öवतःचा Óयवसाय सुł करताना, पूरक ÿितभा असणाö या आिण सामाÆय उिĥĶासाठी योगदान देणाöया संघिमýांसह Öवतःला घेरणे महßवाचे आहे. ८. जोखीम सहनशीलता: उīोजकता ही अनेकदा जोखमीशी संबंिधत असते. एखादा उपøम सुł करÁयासाठी उīोजकाला जोखीम पÂकरावी लागते हे खरे असले तरी, ते कमी करÁयासाठी पावले उचलÁयाचीही गरज आहे. munotes.in

Page 19

उīोजक - 2
19 नवीन उपøम सुł करताना अनेक गोĶी चुकì¸या होऊ शकतात, तर अनेक गोĶी बरोबर होऊ शकतात. यशÖवी उīोजकांना Âयां¸या ÿयÂनांचे ÿितफळ िमळिवÁयासाठी काही ÿमाणात जोखीम पÂकरावी लागते; तथािप, Âयांची जोखीम सहनशीलता ते कमी करÁया¸या Âयां¸या ÿयÂनांशी घĘपणे संबंिधत आहे ९. åरÖक घेÁयाची ±मता (Risk Taking Capacity): एक यशÖवी इंटरिÿनर तोच असतो ºया¸यामÅये मोठयात मोठी आिथªक åरÖक Ìहणजेच जोिखम घेÁयाची ±मता असते. १०. िचकाटी: अनेक उīोजक अपयशांना िशकÁयाची आिण वाढÁयाची संधी Ìहणून पाहतात. संपूणª उīोजकìय ÿिøयेत, अनेक गृहीतके चुकìची ठरतात आिण काही उपøम पूणªपणे अपयशी ठरतात. एखाīा उīोजकाला यशÖवी बनवÁयाचा एक भाग Ìहणजे चुकांमधून िशकÁयाची, ÿij िवचारत राहÁयाची आिण Åयेय गाठेपय«त िटकून राहÁयाची Âयांची इ¸छा. ११. दुरŀĶी आिण लीडरशीप काँिलटी (Visionary And Leadership Quality आपÐया उīोग Óयवसायात यशÖवी होÁयासाठी ÿÂयेक इंटरिÿनरला आपण जे करतो आहे Âयातुन भिवÕयात आपÐयाला काय फायदा होणार आहे हे सवª ÖपĶ माहीत असणे गरजेचे आहे. Ìहणजेच Âया¸यात दुरŀĶीकोन असणे आवÔयक असते. तसेच Âया¸यात नेतृÂव हा गुण देखील असणे गरजेचे आहे जेणेकłन तो आपÐया टीमचे नेतृÂव कł शकतो. Âया¸या टीमला मागªदशªन कł शकतो. २.५ यशÖवी उīोजकांमधील कौशÐये Öवत:च Öवत:ला ओळखा आिण उīोजक बनÁयाचे ÖवÈन बघा. तुÌहाला यशÖवी उīोजक Óहायचे असेल तर हे गुण तुम¸यात आहे का? याची खाýी कłन ¶या. तुÌही जरा ÿयÂन कराल तर हे कौशÐय न³कì आÂमसात कł शकाल व यशÖवी उīोजक बनू शकाल. पाहòया तर ही कोणती कौशÐये आहेत. १. योµय वेळ: तुम¸या डो³यात एखादी कÐपना आली असेल, तुÌही ती सगÑयांसमोर मांडली पण आहेत, पण तुÌही सगÑयांना सांगत आहात कì तुÌही योµय वेळेची वाट पाहात आहात तर तसं कł नका. अशी वाट पाहóन ‘योµय वेळ’ कधीच येणार नाही. Âयासाठी तुÌही डो³यात कÐपना आली कì तीच योµय वेळ समजा आिण कामाला लागा, नाहीतर वाट बघÁयातच आयुÕय संपून जाईल. munotes.in

Page 20

संयोजकता आिण लघु उīोग
20 २. úाहक खूश होतील याची काळजी ¶या: कोणÂयाही धंīात सगÑयात जाÖत महßव कोणाला आहे तर úाहकाला. ‘úाहक देवो भव।’ असं Ìहणतात ते उगीच नाही. úाहकाला जर तुÌही खूश ठेवू शकलात तर तुमचा Óयवसाय न³कìच यशÖवी होईल. सुŁवातीला तुÌहाला फारसा नफा िमळणार नाही, पण एकदा का úाहकाचा तुम¸यावर िवÔ वास बसला तर तो दुसरीकडे जाणार नाही हे न³कì. ३. नवीन शोध: तुÌही सवªसामाÆय Óयावसाियक असाल तर तुÌही आहेत Âयातच समाधानी असता, िमळालेÐया यशाचेच गोडवे गाता, Âयाचा िवजय साजरा करता, पण जर मोठा उīोजक Óहायचं असेल तर सतत काहीतरी नवीन शोध घेतला पािहजे नवीन आÓहाने ¶यायला तयार रािहले पािहजे. हेच यशÖवी उīोजकाचे कौशÐय आहे. ४. कुतूहल: यशÖवी उīोजकांमÅये कुतूहलाची भावना असते ºयामुळे ते सतत नवीन संधी शोधू शकतात. िज²ासू उīोजक Âयांना जे वाटतात Âयावर तोडगा काढÁयाऐवजी, ते आÓहानाÂमक ÿij िवचारतात आिण िविवध मागª शोधतात. उīोजकता आवÔयकतेमÅये , उīोजकतेचे वणªन "शोधाची ÿिøया" Ìहणून केले जाते. ५. नवीन कÐपना (Innovation): एखादी नवीन इनोवेिटÓह िबझनेस आयडीया सुचणे आिण मग Âयावर आपण एखादा िबझनेस सुł करणे आिण Âयातुन ÿाँिफट ÿाĮ करणे. यात इंटरिÿनर एखाīा पुवªिÖथत िबझनेसमÅये काही इनोवेिटÓह च¤ज कłन Âयात बदल घडवून आणत असतो. आिण आपला एक Öटाटª अप िबझनेस सुł करत असतो. ६. िनणªय±मता: यशÖवी होÁयासाठी उīोजकाला कठीण िनणªय ¶यावे लागतात आिण Âयां¸या पाठीशी उभे राहावे लागते. एक नेता Ìहणून, ते Âयां¸या Óयवसाया¸या मागाªवर मागªदशªन करÁयासाठी जबाबदार आहेत, ºयामÅये िनधी आिण धोरणापासून ते संसाधन वाटपापय«त¸या ÿÂयेक पैलूचा समावेश आहे. िनणाªयक असÁयाचा अथª नेहमीच सवª उ°रे असणे असा होत नाही. जर तुÌहाला उīोजक Óहायचे असेल, तर याचा अथª आÓहानाÂमक िनणªय घेÁयाचा आÂमिवĵास munotes.in

Page 21

उīोजक - 2
21 असणे आिण ते पाहणे. जर िनकाल अनुकूल पे±ा कमी िनघाला, तर सुधाराÂमक कारवाई करÁयाचा िनणªय िततकाच महßवाचा आहे. ७. टीम िबिÐडंग: एका महान उīोजकाला Âयांची ताकद आिण कमकुवतपणाची जाणीव असते. उिणवा Âयांना रोखून ठेवÁयाऐवजी, ते Âयां¸या ±मतांना पूरक असलेले चांगले संघ तयार करतात. बö याच ÿकरणांमÅये, एखाīा Óयĉì¸या ऐवजी उīोजक संघ आहे, जो उपøमाला यश िमळवून देतो. तुमचा Öवतःचा Óयवसाय सुł करताना, पूरक ÿितभा असणाö या आिण सामाÆय उिĥĶासाठी योगदान देणाöया संघिमýांसह Öवतःला घेरणे महßवाचे आहे. ८. जोखीम सहनशीलता: उīोजकता ही अनेकदा जोखमीशी संबंिधत असते. एखादा उपøम सुł करÁयासाठी उīोजकाला जोखीम पÂकरावी लागते हे खरे असले तरी, ते कमी करÁयासाठी पावले उचलÁयाचीही गरज आहे. नवीन उपøम सुł करताना अनेक गोĶी चुकì¸या होऊ शकतात, तर अनेक गोĶी बरोबर होऊ शकतात. Entrepreneurship Essentials नुसार, उīोजकांना जोखीम आिण ब±ीस यां¸यातील संबंध सिøयपणे ÓयवÖथािपत करणे आिण Âयां¸या कंपÆयांना "उÂकृĶतेचा फायदा" करÁयासाठी Öथान देणे हे महßवाचे आहे. यशÖवी उīोजकांना Âयां¸या ÿयÂनांचे ÿितफळ िमळिवÁयासाठी काही ÿमाणात जोखीम पÂकरावी लागते; तथािप, Âयांची जोखीम सहनशीलता ते कमी करÁया¸या Âयां¸या ÿयÂनांशी घĘपणे संबंिधत आहे ९. åरÖक घेÁयाची ±मता (Risk Taking Capacity): एक यशÖवी इंटरिÿनर तोच असतो ºया¸यामÅये मोठयात मोठी आिथªक åरÖक Ìहणजेच जोिखम घेÁयाची ±मता असते. १०. िचकाटी: अनेक उīोजक अपयशांना िशकÁयाची आिण वाढÁयाची संधी Ìहणून पाहतात. संपूणª उīोजकìय ÿिøयेत, अनेक गृहीतके चुकìची ठरतात आिण काही उपøम पूणªपणे अपयशी ठरतात. एखाīा उīोजकाला यशÖवी बनवÁयाचा एक भाग Ìहणजे चुकांमधून िशकÁयाची, ÿij िवचारत राहÁयाची आिण Åयेय गाठेपय«त िटकून राहÁयाची Âयांची इ¸छा. munotes.in

Page 22

संयोजकता आिण लघु उīोग
22 ११. दुरŀĶी आिण लीडरशीप काँिलटी (Visionary And Leadership Quality): आपÐया उīोग Óयवसायात यशÖवी होÁयासाठी ÿÂयेक इंटरिÿनरला आपण जे करतो आहे Âयातुन भिवÕयात आपÐयाला काय फायदा होणार आहे हे सवª ÖपĶ माहीत असणे गरजेचे आहे. Ìहणजेच Âया¸यात दुरŀĶीकोन असणे आवÔयक असते. तसेच Âया¸यात नेतृÂव हा गुण देखील असणे गरजेचे आहे. जेणेकłन तो आपÐया टीमचे नेतृÂव कł शकतो.Âया¸या टीमला मागªदशªन कł शकतो. १२. एकाú मन (Focus Mind): एक यशÖवी इंटरिÿनर बनÁयासाठी आपले ल± नेहमी आपÐया Åयेयावर असायला हवे. Ìहणजेच आपण पुणª आपÐया टारगेटवर फोकस असणे गरजेचे आहे. जर तुÌही तुम¸या बॉसपे±ा जाÖत काम करत असाल, जर तुÌही नोकरीवर आहात आिण तुम¸या बॉसपे±ा जाÖत काम करत आहात तर तुÌही Öवत:चा Óयवसाय काढायला पूणªपणे योµय आहात. ÖवािमÂव ही तुमची मानिसकता यातून िदसते. कुणा¸या अंमलाखाली काम करत नाही तर तुÌहाला Öवत:ला िसĦ करÁयासाठी काम करत आहात हे यातून िदसून येते आिण तेच उīोजक Ìहणून आवÔयक आहे. तेÓहा आता Öवत:¸या Óयवसायाचा िवचार करायला हरकत नाही. १३. साईडिबझनेसच वाढवा: जर तुÌही नोकरी करत आहात आिण तरीही Öवत:चा छोटासा Óयवसाय पण वेळ िमळेल तसा करत आहात. Óयवसाय चांगला चालत आहे, पण तुÌहाला Âयाकडे ल± देÁयासाठी पुरेसा वेळ िमळत नाहीये तर वाट कशाची बघताय? तुम¸या Óयवसायातच उडी मारा आिण चांगले यश िमळवा. अजून वाट पाहात बसाल तर फसाल. १४. आपÐया उÂपादनाची माहीती (Khow Our Product Service): इंटरिÿनरला आपÐया ÿोड³ट तसेच सिवªसिवषयी संपुणª माहीती असायला हवी.बाजारात कोणता नवीन ů¤ड येतो आहे याबाबद तो जागłक असायला हवा. आपले ÿोड³ट तसेच सिवªस माक¥ट¸या िडमांड पुणª करीत आहे कì नाही.हे Âयाला माहीत असायला हवे. आपÐया ÿोड³ट तसेच सिवªसमÅये कधी काय च¤ज करायला हवे हे Âयाला माहीत असणे देखील गरजेचे असते. munotes.in

Page 23

उīोजक - 2
23 १५. लविचकता (Flexibility): इंटरिÿनरला माक¥ट िडमांडनुसार आपÐया ÿोड³ट तसेच सिवªसमÅये वेळोवेी आवÔयक ते च¤ज करता आले पािहजे.Ìहणेच Âया¸यात Éलेि³झिबिलटी असायला हवी. २.६. देशा¸या आिथªक िवकासात उīोजकतेची भूिमका आिथªक िवकासात उīोजकाची भूिमका महßवाची असते. उīोजक औīोिगकìकरण आिण आिथªक वाढी¸या ÿिøयेत उÂÿेरक Ìहणून काम करतात. केवळ तांिýक ÿगतीमुळे आिथªक िवकास होऊ शकत नाही. आिथªक िवकास Ìहणजे मूलत: वर¸या िदशेने होणारी बदलाची ÿिøया ºयाĬारे देशाचे वाÖतिवक दरडोई उÂपÆन ठरािवक कालावधीत वाढते. अशा आिथªक िवकासात उīोजकाची भूिमका महßवाची असते. उīोजक औīोिगकìकरण आिण आिथªक वाढी¸या ÿिøयेत उÂÿेरक Ìहणून काम करतात. भांडवल, ®म आिण तंý²ान यांचा संघिटत कłन Âयांचा वापर करणारा उīोजकच असतो. Âयानुसार, जेÓहा आिथªक पåरिÖथती काही अथाªने योµय असते तेÓहा नैसिगªक पåरणाम Ìहणून िवकास उÂÖफूतªपणे होत नाही. उīोजक ही नवीन उīोगां¸या िनिमªतीची गुŁिकÐली आहे जी अथªÓयवÖथेला उजाª देते आिण आिथªक संरचना बनवणाöया ÿÖथािपत उīोगांना पुनŁºजीिवत करते. उīोजक पुढील मागा«नी आिथªक िवकासाची ÿिøया सुł करतात आिण िटकवून ठेवतात. देशा¸या आिथªक वाढीमÅये आिण राहणीमानात उīोजकता महßवाची भूिमका बजावते. एक Öटाटªअप, संÖथापक िकंवा लहान Óयवसाय मालक Ìहणून, आपण िवचार कł शकता कì आपण फĉ आपला Öवतःचा Óयवसाय तयार करÁयासाठी आिण आपÐयासाठी आिण आपÐया कुटुंबासाठी पुरिवÁयासाठी कठोर पåर®म करत आहात. परंतु तुÌही ÿÂय±ात तुम¸या Öथािनक समुदायासाठी, राºयासाठी, ÿदेशासाठी आिण संपूणª देशासाठी बरेच काही करत आहात. देशा¸या आिथªक िवकासात उīोजकाने बजावलेÐया महßवा¸या भूिमका येथे आहेत. १. नोकöया िनमाªण करणे: उīोजक हे Öवभावतः आिण Óया´येनुसार नोकरी िनमाªण करणारे असतात, नोकरी शोधणाöयां¸या िवरोधात. साधा अनुवाद असा आहे कì जेÓहा तुÌही उīोजक बनता, तेÓहा अथªÓयवÖथेत एक कमी नोकरी शोधणारा असतो आिण मग तुÌही इतर अनेक नोकरी शोधणाö यांना रोजगार उपलÊध कłन देता. नवीन आिण िवīमान ÓयवसायांĬारे अशा ÿकारची रोजगार िनिमªती हे पुÆहा आिथªक िवकासा¸या मूलभूत उिĥĶांपैकì एक आहे. यामुळेच सरकार नवीन ÖटाटªअÈसना ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण समथªन देÁयासाठी Öटाटªअपइंिडया सारखे उपøम आिण परदेशी कंपÆया munotes.in

Page 24

संयोजकता आिण लघु उīोग
24 आिण Âयां¸या एफडीआयला भारतीय अथªÓयवÖथेत आकिषªत करÁयासाठी मेक इन इंिडया उपøमासारखे इतर उपøम ऑफ इंिडयाने सुł केले आहेत. या सवा«मुळे रोजगारा¸या अनेक संधी िनमाªण होतात आिण जागितक Öतरावर आमचे दजाª वाढवÁयात मदत होत आहे. २. समतोल ÿादेिशक िवकास: नवीन Óयवसाय आिण औīोिगक युिनट्स उभारणारे उīोजक कमी िवकिसत आिण मागासलेÐया भागात राहóन ÿादेिशक िवकासास मदत करतात. या ±ेýातील उīोग आिण Óयवसाया¸या वाढीमुळे पायाभूत सुिवधांमÅये सुधारणा होते जसे कì चांगले रÖते आिण रेÐवे िलंक, िवमानतळ, िÖथर वीज आिण पाणीपुरवठा, शाळा, Łµणालये, शॉिपंग मॉल आिण इतर सावªजिनक आिण खाजगी सेवा ºया अÆयथा उपलÊध नसतील. ÿÂयेक नवीन Óयवसाय जो कमी िवकिसत ±ेýात िÖथत आहे तो ÿÂय± आिण अÿÂय± अशा दोÆही ÿकार¸या नोकöया िनमाªण करेल आिण ÿादेिशक अथªÓयवÖथांना वेगवेगÑया मागा«नी उभारÁयात मदत करेल. नवीन Óयवसायातील सवª नवीन कमªचाö यांचा एकिýत खचª आिण इतर ÓयवसायांमÅये सहाÍयक नोकö या यामुळे Öथािनक आिण ÿादेिशक आिथªक उÂपादनात भर पडते. क¤þ आिण राºय दोÆही सरकारे नŌदणीकृत एमएसएमई Óयवसायांना िविवध फायदे आिण सवलती देऊन अशा ÿकार¸या ÿादेिशक िवकासाला ÿोÂसाहन देतात. सावªजिनक आिण खाजगी ±ेýातील उīोजक आिथªक िवकासातील ÿादेिशक असमानता दूर करÁयात मदत करतात. क¤þ आिण राºय सरकारकडून देÁयात येणाöया िविवध सवलती आिण अनुदानांचा लाभ घेÁयासाठी Âयांनी मागासलेÐया भागात उīोगांची Öथापना केली. मोदी, टाटा, िबलाª आिण इतरां¸या सावªजिनक ±ेýातील पोलाद ÿकÐप आिण खाजगी ±ेýातील उīोगांनी आतापय«त अ²ात िठकाणे आंतरराÕůीय नकाशावर ठेवली आहेत. ३. GDP आिण दरडोई उÂपÆन: भारता¸या MSME ±ेýामÅये ३६ दशल± युिनट्स आहेत जे 8० दशल±ाहóन अिधक लोकांना रोजगार देतात, आता देशा¸या GDP मÅये ३७% पे±ा जाÖत वाटा आहे. या ३६ दशल± युिनट्समÅये ÿÂयेक नवीन जोडणी राÕůीय उÂपÆन, राÕůीय उÂपादन आिण देशा¸या दरडोई उÂपÆनात भर घालणारी उÂपादने आिण सेवा िवकिसत करÁयासाठी जमीन, ®म आिण भांडवल यासार´या आणखी संसाधनांचा वापर करते. जीडीपी आिण दरडोई उÂपÆनातील ही वाढ पुÆहा आिथªक िवकासा¸या आवÔयक उिĥĶांपैकì एक आहे. उīोजक संधी शोधतात आिण Âयांचे शोषण करतात. ते जमीन, ®म आिण भांडवल यासार´या सुĮ आिण िनिÕøय संसाधनांचे वÖतू आिण सेवां¸या łपात राÕůीय munotes.in

Page 25

उīोजक - 2
25 उÂपÆन आिण संप°ीमÅये łपांतर करतात. ते देशातील िनÓवळ राÕůीय उÂपादन आिण दरडोई उÂपÆन वाढवÁयास मदत करतात, जे आिथªक वाढ मोजÁयासाठी महßवाचे मापदंड आहेत ४. राहणीमानाचा दजाª सुधारणे: समाजातील लोकां¸या राहणीमानात वाढ करणे हे आिथªक िवकासाचे आणखी एक महßवाचे उिĥĶ आहे. समाजातील जीवनमान उंचावÁयासाठी उīोजक पुÆहा महßवाची भूिमका बजावतात. ते हे केवळ नोकöया िनमाªण कłनच करत नाहीत, तर नवकÐपनांचा िवकास कłन अवलंब करतात ºयामुळे Âयांचे कमªचारी, úाहक आिण समाजातील इतर भागधारकां¸या जीवनमानात सुधारणा होते. उदाहरणाथª, ऑटोमेशन जे उÂपादन खचª कमी करते आिण जलद उÂपादन स±म करते ते Óयवसाय युिनट अिधक उÂपादन±म बनवते, Âयाच वेळी úाहकांना कमी िकमतीत समान वÖतू ÿदान करते. एखाīा उīोजकाने Âयां¸या ÓयवसायाĬारे आणलेÐया िवकास िकंवा सेवांĬारे हे जीवनमान सुधाł शकते. उÂपादन तयार करÁयाची िकंमत कमी कł शकणाö या नवकÐपनांमुळे Óयवसायाला समान नफा राखÁयाची परवानगी देताना उÂपादनाची िकंमत देखील कमी होते, ºयामुळे úाहकांना कमी पैसे खचª करता येतात. जेÓहा लोक ÖवÖत िकंमतीत उÂपादन िमळवून पैसे वाचवतात, तेÓहा ते बचतीचा वापर इतर कारणांसाठी कł शकतात. हे सुधाåरत राहणीमानाचे īोतक आहे. उīोजक उīोगांची Öथापना करतात जे जीवनावÔयक वÖतूंची टंचाई दूर करतात आिण नवीन उÂपादन िनिमªती करतात. मोठ्या ÿमाणावर वÖतूंचे उÂपादन आिण हÖतिशÐपांचे उÂपादन, इÂयादी लघु उīोग ±ेýात सामाÆय माणसाचे जीवनमान सुधारÁयास मदत होते. हे कमी िकमतीत वÖतू देतात आिण वापरात िविवधता वाढवतात. ५. Óयवसायातील बदलांचा अंदाज लावणे: बहòतेक Óयवसाय िवकिसत होत असताना Âयांना काही ÿकार¸या अिनिIJततेचा सामना करावा लागतो. कोणÂयाही आÓहानांचा अंदाज घेणे आिण श³य ितत³या लवकर Âयांचे िनराकरण करणे ही या पैलूमÅये उīोजकाची भूिमका आहे. अंदाज करणे महßवाचे आहे कारण ते उīोजकाला उÂपादनाचा साठा कमी करणे िकंवा वाढवणे, अīयावत सॉÉटवेअर खरेदी करणे िकंवा øेिडट अिधúहणाचे िनणªय घेÁयासारखे िनणªय घेÁयास मदत करते. ६. Óयवसाया¸या संधी ओळखणे : उīोजक िनयिमतपणे Âयां¸या Óयवसायासाठी िवøì वाढू शकतील िकंवा वाढवू शकतील अशा संधी शोधतात. ते कोणते उÂपादन जोडायचे आिण कोणÂया बाजारपेठेत वाढवायचे ते ओळखतात. उīोजकाने Âयां¸या संभाÓय úाहकांचे ऐकले munotes.in

Page 26

संयोजकता आिण लघु उīोग
26 पािहजे आिण Âयां¸या úाहकां¸या गरजा पूणª करणारी उÂपादने िवकिसत करÁया¸या संधी शोधÐया पािहजेत. ७. संप°ी िनमाªण करणे आिण वाटून घेणे: Óयवसाय सुł करÁयामÅये िøयाकलापांचे नेटवकª समािवĶ असते. एखादा उīोजक छोटा Óयवसाय चालवणारा असो िकंवा एखादी ÿÖथािपत कंपनी, अनेकजण बचतीतून पैसे खचª करतात आिण कुटुंब, िमý िकंवा बँक यां¸याकडून भांडवल िमळवतात. गुंतवणूकदार अनेकदा लहान परंतु संभाÓय Óयवहायª ÓयवसायांमÅये गुंतवणूक करÁयास उÂसुक असतात, तर सावकार उīोजकांना िदलेÐया भांडवलामधून Óयाज िमळवून Âयांचे Öवतःचे Óयवसाय वाढवतात. अशा फंड एकýीकरणाचे चø Öथािनक अथªÓयवÖथेला संप°ी िनमाªण करÁयास मदत कł शकते. 8. Óयवसाय जोखीम घेणे आिण कमी करणे : जेÓहा उīोजक Óयवसाय सुł करतात, तेÓहा Âयां¸या कÐपना यशÖवी झाÐयाची खाýी करÁयासाठी ते िवĴेषण आिण संशोधन करÁयात वेळ घालवतात. श³य ितत³या जोखीम कमी करÁयासाठी उपाययोजना कłन Óयवसायातील अपयशाचा धोका दूर करणे ही उīोजकाची भूिमका आहे. अशा उपायांमÅये कंपनीमÅये स±म आिण वचनबĦ कमªचारी आणणे, Óयवसायातील सवाªत जोखीम-ÿवण िवभागांसाठी िवमा संर±ण िमळवणे आिण अिधक गुंतवणूकदारांना Óयवसाय वाढिवÁयासाठी ÿेåरत करणे समािवĶ आहे. ९. भांडवल िनिमªती: उīोजक औīोिगक िस³युåरटीज¸या मुद्īांĬारे लोकां¸या िनिÕøय बचतीची जमवाजमव करतात. सावªजिनक बचतीची उīोगात गुंतवणूक केÐयास राÕůीय संसाधनांचा उÂपादक वापर होत असतो. भांडवल िनिमªतीचा दर जसा वाढतो तसा जलद आिथªक िवकास होतो . अशा ÿकारे, उīोजक हा संप°ीचा िनमाªता असतो. १०. रोजगार िनिमªती : उदकयोजक Öवयंरोजगार हा सवō°म मागª ÿदान करतो. अÿÂय±पणे, मोठ्या आिण लहान Óयवसाय युिनट्सची Öथापना कłन ते लाखो लोकांना रोजगार देतात. अशा ÿकारे, उīोजकतेमुळे देशातील बेरोजगारीची समÖया कमी होÁयास मदत होते. ११. आिथªक ÖवातंÞय : राÕůीय Öवावलंबनासाठी उīोजकता आवÔयक आहे. आ°ापय«त आयात केलेÐया उÂपादनांचा Öवदेशी पयाªय तयार करÁयास उīोगपती मदत करतात ºयामुळे परदेशावरील अवलंिबÂव कमी होते. Óयापारी देखील मोठ्या ÿमाणावर वÖतू आिण सेवांची िनयाªत करतात आिण ÂयाĬारे देशाला कमी परकìय चलन िमळवून देतात. munotes.in

Page 27

उīोजक - 2
27 असे आयात ÿितÖथापन आिण िनयाªत ÿोÂसाहन देशाचे आिथªक ÖवातंÞय सुिनिIJत करÁयास मदत करतात. १२. बॅकवडª आिण फॉरवडª िलंकेज: एक उīोजक बदल सुł करतो ºयाची साखळी ÿितिøया असते. एंटरÿाइझ¸या ÖथापनेमÅये अनेक मागास आिण फॉरवडª िलंकेज असतात. उदाहरणाथª- Öटील Èलांट¸या Öथापनेमुळे अनेक सहायक युिनट्स िनमाªण होतात आिण लोह खिनज, कोळसा इÂयादéची मागणी वाढते.हे बॅकवडª िलंकेज आहेत. Öटीलचा पुरवठा वाढवून, Èलांट मशीन िबिÐडंग, ट्यूब बनवणे, भांडी उÂपादन आिण अशा इतर युिनट्स¸या वाढीस सुलभ करते. २.७ उīोजकता कशी कायª करते? उīोजकता हे उÂपादनासाठी अिवभाºय Ìहणून वगêकृत केलेÐया संसाधनांपैकì एक आहे, एक उīोजक वÖतू िकंवा सेवा ÿदान करÁयासाठी जमीन/नैसिगªक संसाधने, ®म आिण भांडवल एकý करतो. ते सामाÆयत: Óयवसाय योजना तयार करतात , कामगार भाड्याने घेतात, संसाधने आिण िव°पुरवठा घेतात आिण Óयवसायासाठी नेतृÂव आिण ÓयवÖथापन ÿदान करतात. १. संप°ी िनमाªण आिण वाटणी: Óयवसाय संÖथा Öथापन कłन, उīोजक Âयां¸या Öवतः¸या संसाधनांची गुंतवणूक करतात आिण गुंतवणूकदार, सावकार आिण जनतेकडून भांडवल आकिषªत करतात. हे सावªजिनक संप°ी एकिýत करते एकिýत भांडवल ºयाचा पåरणाम संप°ी िनिमªती आिण िवतरणामÅये होतो, हे आिथªक िवकासा¸या मूलभूत गरजा आिण उिĥĶांपैकì एक आहे. २. समतोल ÿादेिशक िवकास: कमी िवकिसत ±ेýात िÖथत असलेला ÿÂयेक नवीन Óयवसाय ÿÂय± आिण अÿÂय± अशा दोÆही ÿकार¸या नोकöया िनमाªण करेल, ºयामुळे ÿादेिशक अथªÓयवÖथेला अनेक वेगवेगÑया मागा«नी मदत होईल. नवीन Óयवसायातील सवª नवीन कमªचाö यांचा एकिýत खचª आिण इतर ÓयवसायांमÅये सहाÍयक नोकö या यामुळे Öथािनक आिण ÿादेिशक आिथªक उÂपादनात भर पडते. ३. राहणीमानाचा दजाª: समाजातील लोकां¸या राहणीमानात वाढ करणे हे आिथªक िवकासाचे आणखी एक महßवाचे उिĥĶ आहे. समाजातील जीवनमान उंचावÁयासाठी उīोजक पुÆहा महßवाची भूिमका बजावतात. ते हे केवळ नोकöया िनमाªण कłनच करत नाहीत, तर नवकÐपनांचा िवकास कłन अवलंब करतात ºयामुळे Âयांचे कमªचारी, úाहक आिण समाजातील इतर भागधारकां¸या जीवनमानात सुधारणा होते. munotes.in

Page 28

संयोजकता आिण लघु उīोग
28 ४. िनयाªत: कोणताही वाढणारा Óयवसाय परदेशी बाजारपेठेत Âयांचा Óयवसाय िवÖतारÁयासाठी िनयाªतीसह ÿारंभ कł इि¸छतो. आिथªक िवकासाचा हा एक महßवाचा घटक आहे कारण तो मोठ्या बाजारपेठांमÅये ÿवेश ÿदान करतो आिण चलन ÿवाह आिण अिधक िवकिसत परदेशी बाजारपेठांमÅये वापरÐया जाणाö या नवीनतम अÂयाधुिनक तंý²ान आिण ÿिøयांमÅये ÿवेश ÿदान करतो. आणखी एक महßवाचा फायदा असा आहे कì हा िवÖतार Öथािनक अथªÓयवÖथेतील आिथªक मंदी¸या काळात अिधक िÖथर Óयवसाय महसूल िमळवून देतो. ५. सामुदाियक िवकास: आिथªक िवकास नेहमीच समुदाय िवकासात बदलत नाही. समुदाय िवकासासाठी िश±ण आिण ÿिश±ण, आरोµय सेवा आिण इतर सावªजिनक सेवांसाठी पायाभूत सुिवधांची आवÔयकता असते. उदाहरणाथª, नवीन Óयवसायांना आकिषªत करÁयासाठी तुÌहाला समुदायामÅये उ¸च िशि±त आिण कुशल कामगारांची आवÔयकता आहे. जर शै±िणक संÖथा, तांिýक ÿिश±ण शाळा आिण इंटनªिशप¸या संधी असतील तर ते सुिशि±त आिण कुशल कामगारांचा पूल तयार करÁयास मदत करतील. Âयामुळे, नवीन Óयवसाय सुł कłन, नोकöया िनमाªण कłन आिण GDP, िनयाªत, राहणीमानाचा दजाª, कौशÐय िवकास आिण समुदाय िवकास यासार´या िविवध ÿमुख उिĥĶांमÅये सुधारणा कłन आिथªक िवकासाला चालना देÁयासाठी उīोजकांची खूप महßवाची भूिमका आहे २.8 उīोजकतेवर पåरणाम करणारे घटक उīोजकता ही एक जिटल घटना आहे जी िविवध घटकां¸या Ĭारे ÿभािवत होते. काही महßवपूणª घटक खालील ÿमाणे आहेत: १. ÓयिĉमÂव घटक: वैयिĉक घटक:- (अ) पुढाकार (बी) सिøय (क) िचकाटी (डी) समÖया सोडवणारा (इ) अनुभवी (फ) आÂमिवĵास munotes.in

Page 29

उīोजक - 2
29 (छ) Öवत: ची गंभीर (ह) िनयोजक (i) जोखीम घेणारा २. पयाªवरणीय घटक:- हे घटक ºया पåरिÖथतीत एखाīा उīोजकाला काम करावे लागतात Âया पåरिÖथतीशी संबंिधत असतात. राजकìय हवामान, कायदेशीर ÓयवÖथा, आिथªक आिण सामािजक पåरिÖथती, बाजारपेठेतील पåरिÖथती इÂयादी पयाªवरणीय घटक उīोजकता वाढीसाठी महßवपूणª योगदान देतात. उदाहरणाथª, गुळगुळीत आिथªक िøयाकलाप करÁयासाठी एखाīा देशातील राजकìय िÖथरता पूणªपणे आवÔयक आहे. वारंवार होणारे राजकìय िनषेध, बंद, संप, इÂयादी आिथªक िøयाकलाप आिण उīोजकता अडथळा आणतात. अयोµय Óयापार पĦती, असमंजसपणाचे आिथªक आिण िव°ीय धोरण इÂयािद उīोजकता वाढीचा अडथळा आहे. लोकांचे उ¸च उÂपÆन पातळी, नवीन उÂपादनांची इ¸छा आिण अÂयाधुिनक तंý²ानाची, वाहतूक आिण दळणवळणा¸या वेगवान साधनांची आवÔयकता इÂयादी कारण हे उīोजकतेला उ°ेजन देतात. अशा ÿकारे हे वैयिĉक आिण पयाªवरणीय अशा दोÆही घटकांचे िम®ण आहे जे उīोजकतेवर ÿभाव पाडते आिण Óयĉì, संÖथा आिण समाजासाठी इि¸छत पåरणाम आणतात. • उīोजकìय यशासाठी पाच घटक महßवाचे असतात. सजªनशीलता, जोखीम सहन करÁयाची ±मता, संधéबĥल ÿितसाद, नेतृÂव आिण तुÌहाला ÿदान केलेÐया अिधकारांचा लाभ घेÁयाची ±मता. १) कर आकारणी :- सरकार कर आकारणी¸या तरतुदéĬारे बाजारावरील उ¸च ÿमाणात िनयंýण देखील ÿभािवत कł शकते. संपूणª अथªÓयवÖथेसाठी कायदेशीर आिण ÿशासकìय ÓयवÖथा राखÁयासाठी सरकारला काही ÿमाणात कर आकारणी आवÔयक आहे. तथािप, बö याच वेळा सरकार अÂयािधक कर आकारणीचा अवलंब करतात. ते सहसा ®ीमंतांना िभक मागून गरीबांना īायचे धोरण अवलंबतात. हे उīोजकते¸या मूलभूत तßवां¸या िवŁĦ आहे जे सवाªत योµयते¸या जगÁयावर िवĵास ठेवतात. Ìहणून, ºया देशांत कर ÓयवÖथा ÿितबंधाÂमक आहे तेथे उīोजकांचा बिहवाªह िदसून येतो. थोड³ यात, ºया िठकाणी सरकारचा कमीत कमी हÖत±ेप असेल अशा िठकाणी उīोजकांना दुकाने थाटायची आहेत. munotes.in

Page 30

संयोजकता आिण लघु उīोग
30 २) भांडवलाची उपलÊधता :- एखाīा देशा¸या भांडवली बाजाराचा िवकास ºया ÿमाणात होतो ती देखील िदलेÐया ÿदेशात उīोजकते¸या िवकासात मोठी भूिमका बजावते. उīोजकांना जोखमीचे उपøम सुł करÁयासाठी भांडवल आवÔयक असते आिण कÐपना यशÖवी झाÐयाचे आढळÐयास झटपट Óयवसाय वाढवÁयासाठी झटपट भांडवल आवÔयक असते. Ìहणून, ºया देशांमÅये ÿÂयेक टÈÈयावर भांडवल पुरवÁयाची एक िवकिसत ÿणाली आहे, Ìहणजे बीज भांडवल, उīम भांडवल, खाजगी इि³वटी आिण सुिवकिसत Öटॉक आिण बाँड माक¥ट्समÅये उīोजकते¸या नेतृÂवाखाली उ¸च ÿमाणात आिथªक वाढीचा अनुभव येतो. ३) कामगार बाजार :- जवळजवळ कोणÂयाही ÿकार¸या उÂपादनासाठी िकंवा सेवेसाठी ®म हा उÂपादनाचा एक महßवाचा घटक आहे. Âयामुळे वाजवी दरात कुशल कामगारां¸या उपलÊधतेवर उīोजकांचे भिवतÓय अवलंबून असते. तथािप, अनेक देशांमÅये कामगार संघिटत झाले आहेत. ते उīोजकांकडून जाÖत वेतनाची मागणी करतात आिण इतर कामगारांना कमी िकमतीत काम करÁयास मनाई करतात. यामुळे उÂपादनासाठी लागणाöया खचाªत वाढ होते आिण Âयामुळे उīोजकतेवर नकाराÂमक पåरणाम होतो. जागितकìकरणा¸या आगमनाने, उīोजकांना Âयांचे कायª अशा देशांमÅये हलवÁयाचे ÖवातंÞय िमळाले आहे जेथे कामगार बाजारपेठ Âयांना अिधक अनुकूल आहे. यामुळेच चीन, भारत आिण बांगलादेश सार´या देशांनी Âयां¸या देशात उīोजकìय िøयाकलाप मोठ्या ÿमाणात वाढले आहेत. ४) क¸चा माल :- ®माÿमाणेच, नैसिगªक संसाधनांचा क¸चा माल देखील कोणÂयाही उīोगासाठी आवÔयक उÂपादन आहे. काही देशांमÅये हा क¸चा माल राÖत भाव देऊन बाजारातून उपलÊध होतो. तथािप, काही देशांमÅये िवøेते काट¥ल या नैसिगªक संसाधनांवर पूणª िनयंýण िमळवतात. ते क¸चा माल फुगलेÐया िकमतीत िवकतात आिण Âयामुळे उīोजकाला िमळू शकणारा बराचसा नफा िहसकावून घेतात. Âयामुळे, ºया देशांमÅये क¸¸या मालाचा पुरवठा अशा समÖयांना तŌड देत आहे ते देश कालांतराने उīोजकìय उपøमांची सं´या कमी होत आहेत. ५) पायाभूत सुिवधा :- अशा काही सेवा आहेत ºया जवळजवळ ÿÂयेक उīोगाला भरभराटीसाठी आवÔयक असतात. या सेवांमÅये वाहतूक, वीज इÂयादéचा समावेश असेल. या सेवा अितशय मूलभूत असÐयाने, Âयांना कोणÂयाही Óयवसाया¸या munotes.in

Page 31

उīोजक - 2
31 िवकासासाठी आवÔयक असलेÐया पायाभूत सुिवधा Ìहणून संबोधले जाऊ शकते. Ìहणून, जर कोणÂयाही देशाने या सेवांची कायª±मता वाढवÁयावर ल± क¤िþत केले, तर Âयांचा या ±ेýातील जवळजवळ सवª उīोजकां¸या Óयवसायांवर पåरणाम होÁयाची श³यता आहे. Âयामुळे, ºया देशांमÅये पायाभूत सुिवधांची चांगली िवकिसत ÓयवÖथा आहे, Âया देशांमÅये उīोजकतेची उ¸च वाढ िदसून येते आिण या¸या उलटही सÂय आहे. २.९ मिहला उīोजकतेसमोरील आÓहाने मिहला उīोजक :- जगभरात मिहलांनी उīोजकतेत आपला ठसा उमटवला आहे. अपारंपåरक उīोगांमÅये भारतात मिहला पुढे आहेत. तरीही मिहलां¸या उīोजकतेला अīाप िततके ÿोÂसाहन िमळत नसÐयाचे माÖटरकाडª इंडे³स ऑफ िवमेन आंýेपरेनसª या अहवालात नमूद करÁयात आले आहे. यासाठी ५४ देशांचा िकंवा अथªÓयवÖथांचा आढावा घेÁयात आला. Âयात भारताला ४१.७ गुणांक िमळून Âयाचा øमांक ४९वा लागला आहे. ५४ देशांना असे øमांक देताना माÖटरकाडªने आिशया-ÿशांत, मÅयपूव¥कडील देश व आिĀका, उ°र अमेåरका, लॅिटन अमेåरका व युरोप येथील देशांचा िवचार केला. जगातील एकूण मिहला कामगारांमÅये या ÿदेशात ७८.६ ट³के मिहला मनुÕयबळ आहे. भारतात मिहलांना उīोजक बनÁयासाठी कमी संधी आहेत, Âयाचÿमाणे एखाīा उīोगाचे नेतृÂव करÁयासाठीही कमी वाव आहे, असे हा अहवाल सांगतो. िश±णाचा अभाव, तंý²ानिवषयक अ²ान, संÖकार व चालीरीतéचा नको इतका पगडा यांमुळे भारतात मिहलांमÅये उīोजकता ŁजवÁयात अडचण येत आहे. भारतात मिहला उīोजकतेला ÿोÂसाहन देÁयात आपण कमी पडत आहोत. देशातील मिहलांमÅये उīोजक होÁयाची ÿचंड ±मता आहे. मिहला उīोजकांना भेडसावणाöया काही समÖया खालीलÿमाणे आहेत. १. िव° समÖया : िव° हे कोणÂयाही उपøमासाठी "जीवन-रĉ" मानले जाते, मग ते मोठे असो िकंवा लहान. तथािप, मिहला उīोजकांना दोन बाबतीत िव° कमतरतेचा ýास होतो. सवªÿथम, िľयांना Âयां¸या ľोतांकडून बाĻ ľोतांकडून िनधी िमळवÁयासाठी संपािĵªक Ìहणून वापरÁयासाठी Âयां¸या नावावर मालम°ा नसते. अशा ÿकारे, िनधी¸या बाĻ ľोतांमÅये Âयांचा ÿवेश मयाªिदत आहे. दुसरे Ìहणजे, बँका देखील िľयांना कमी पत-पाý मानतात आिण मिहला कजªदारांना परावृ° करतात कì ते कधीही Âयांचा Óयवसाय सोडू शकतात. अशी पåरिÖथती पाहता, मिहला उīोजकांना Âयां¸या Öवतः¸या बचतीवर अवलंबून राहणे बंधनकारक आहे, जर असेल तर आिण िमý आिण नातेवाईकांकडून कजª अपेि±त आहे जे munotes.in

Page 32

संयोजकता आिण लघु उīोग
32 अपेि±त अÐप आिण नगÁय आहेत. अशा ÿकारे, मिहला उīोजक िव° कमतरतेमुळे अपयशी ठरतात. २. क¸¸या मालाची कमतरता: क¸¸या माला¸या कमतरतेमुळे आिण आवÔयक िनिवķांमुळे बहòतांश मिहला उपøम ýÖत आहेत. यात एका बाजूला क¸¸या माला¸या उ¸च िकमती आिण दुसरीकडे क¸¸या मालाला कमीत कमी सवलतीत िमळणे. 1९७1 मÅये अनेक मिहला सहकारी संÖथांचे अपयश हे टोपली बनवÁया¸या कामात गुंतलेले आहे हे क¸¸या मालाची कमतरता मिहलांनी चालवलेÐया उपøमांचा मृÂयू कसा आहे हे एक उदाहरण आहे (गुĮा आिण ®ीिनवासन २००९). ३. कडक Öपधाª: मिहला उīोजकांकडे कॅनÓहािसंग आिण जािहरातीसाठी भरपूर पैसे जमा करÁयासाठी संघटनाÂमक ÓयवÖथा नाही. अशा ÿकारे, Âयांना संघिटत ±ेý आिण Âयां¸या पुŁष समक±ांसह Âयां¸या उÂपादनांचे िवपणन करÁयासाठी कठोर Öपध¥ला सामोरे जावे लागते. अशा Öपध¥मुळे शेवटी मिहला उīोगाचे पåरसमापन होते. ४. मयाªिदत गितशीलता: पुŁषांÿमाणे, भारतात िľयांची गितशीलता िविवध कारणांमुळे अÂयंत मयाªिदत आहे. खोलीसाठी िवचारणा करणारी एकटी मिहला अजूनही संशयाने बिघतली जाते. एंटरÿाइज सुł करÁयात अवघड Óयायाम आिण अिधकाöयांसह िľयांबĥल अपमानाÖपद वृ°ी Âयांना एंटरÿाइज सुł करÁयाची कÐपना सोडून देÁयास भाग पाडते. ५. कौटुंिबक संबंध: भारतात मुलांची आिण कुटुंबातील इतर सदÖयांची काळजी घेणे हे ÿामु´याने मिहलांचे कतªÓय आहे. िववािहत िľयां¸या बाबतीत, ितला ितचा Óयवसाय आिण कुटुंब यां¸यात उ°म संतुलन ठेवावे लागते. Óयवसायात मिहलां¸या ÿवेशासाठी पतéचे समथªन आिण माÆयता आवÔयक अट आहे. Âयानुसार, पतéची शै±िणक पातळी आिण कौटुंिबक पाĵªभूमी Óयवसाियक कायाªत मिहलां¸या ÿवेशावर सकाराÂमक पåरणाम करते. ६. िश±णाचा अभाव: भारतात आजही सुमारे तीन-पंचमांश मिहला िनर±र आहेत. िनर±रता हे सामािजक-आिथªक समÖयांचे मूळ कारण आहे. िश±णा¸या अभावामुळे आिण गुणाÂमक िश±णामुळे मिहलांना Óयवसाय, तंý²ान आिण बाजारपेठेचे ²ान नाही. तसेच, िश±णा¸या अभावामुळे िľयांमÅये कमी यश ÿेरणा िमळते. अशाÿकारे, िश±णा¸या अभावामुळे िľयांना Óयवसाय उभारÁयात आिण चालवताना समÖया िनमाªण होतात. munotes.in

Page 33

उīोजक - 2
33 ७. पुŁष-वचªÖव समाज: भारतामÅये अजूनही िľयांना अबला Ìहणून पािहले जाते, Ìहणजे सवª बाबतीत दुबªल. मिहलांची भूिमका, ±मता आिण ±मता यािवषयी पुŁषां¸या आर±णामुळे मिहलांना ýास होतो. थोड³यात, पुŁष ÿधान भारतीय समाजात िľयांना पुŁषां¸या बरोबरीने वागवले जात नाही. यामुळे, Óयवसायात मिहलां¸या ÿवेशात अडथळा िनमाªण होतो. 8. कमी जोखीम सहन करÁयाची ±मता:- भारतातील मिहला संरि±त जीवन जगतात. ते कमी िशकलेले आहेत आिण आिथªकŀĶ्या Öवयंपूणª नाहीत. या सवª गोĶéमुळे एंटरÿाइज चालवताना जोखीम सहन करÁयाची Âयांची ±मता कमी होते. जोखीम पÂकरणे ही यशÖवी उīोजकाची अिनवायª आवÔयकता आहे. वरील समÖयांÓयितåरĉ, अपुöया पायाभूत सुिवधा, िवजेचा तुटवडा, उ¸च उÂपादन खचª, सामािजक ŀिĶकोन, कतृªÂवाची कमी गरज आिण सामािजक -आिथªक अडथळे देखील मिहलांना Óयवसायात येÁयापासून रोखतात. २.१०. उīोजकांसमोरील अडथळे :- उīोजकांना Âयां¸या कंपÆया तयार करताना सहसा अनेक अडथÑयांचा सामना करावा लागतो. Âयापैकì अनेकांनी सवाªत आÓहानाÂमक Ìहणून उĦृत केलेले तीन अडथळे खालीलÿमाणे आहेत: १. नोकरशाहीवर मात करणे २. ÿितभा िनयुĉ करणे ३. िव°पुरवठा िमळवणे २.११ संदभª • Murthy C.S.V. Small Industries & Entrepreneurship Development, Himalaya Publication • Desai Vasant, Dynamics of Entrepreneurial Development and Management, Himalaya Publication • Desai Vasant, Dynamics of Entrepreneurial Development and Management, Himalaya Publication २.१२ सरावासाठी ÿij १. उīोजकता Ìहणजे काय? २. उīोजकतेवर पåरणाम करणारे िविवध घटक िवशद करा? ३ मिहला उīोजकांना कोणÂया आÓहानांचा सामना करावा लागतो? munotes.in

Page 34

संयोजकता आणि लघु उद्योग
34 ३लघु उīोग ±ेýातील ÿकÐप िनधाªरण आिण नŌदणी घटक रचना ३.१ उिĥĶे ३.२ ÿÖतावना ३.३ लघु उīोग: अथª आिण Óया´या ३.४ ÿकÐप िनधाªरण , िनवड आिण ÿकÐप सूýीकरण ३.५ ÿकÐप अहवाल ३.६ नवीन लघु उīोगाची नŌदणी ३.७ Óयवसायासाठी िव°पुरवठ्याचे ąोत ३.८ सरावासाठी ÿij ३.९ संदभª ३.१ उिĥĶे या ÿकरणा¸या शेवटी आपण पुढील गोĶी जाणून घेऊ शकाल: • भारतीय अथªÓयवÖथेसाठी लघु उīोगांचे महßव. • ÿकÐप िनधाªåरत करÁयाची ÿिøया आिण ÿकÐप िनवड आिण ÿकÐप सूýीकरणातील टÈपे. • लघु Öतरावर Óयवसाय सुł करÁयाची ÿिøया आिण संबंिधत अिधकाöयांकडे Âयाची नŌदणी करÁयाची ÿिøया. • Óयवसाय संÖथा आिथªक Óयवहारासाठी आिण Óयवसाया¸या िवÖतारासाठी िनधी कसा गोळा करतात. ३.२ ÿÖतावना लघु उīोग आपÐया देशा¸या आिथªक वृĦी आिण िवकासात महßवपूणª भूिमका बजावत आहेत. अफाट लोकसं´या असलेÐया भारतासार´या िवकसनशील देशासाठी लघु उīोग खूप आवÔयक आहेत कारण यामुळे बरöया लोकांना रोजगार िमळतो आिण बाजारात िविवध वÖतू आिण सेवांची मागणी पूणª करÁयाची ±मता वाढते. सÅया भारताला रोजगार शोधणाöयांपे±ा रोजगार ÿदाÂयांची जाÖत गरज आहे आिण Ìहणूनच हे ÿकरण िवīाÃया«ना Óयवहायª ÿकÐप कसा ओळखावा, िनवड आिण तयार करावा याबĥल munotes.in

Page 35

लघु उद्योग क्षेत्रातील
प्रकल्प णिर्ाारि
आणि िोंदिी
35 अंतŀªĶी िमळिवÁयात मदत करेल. पुढे या ÿकरणात ÿकÐप नŌदणी करÁयासाठी आिण Öवत: चा लहान ÿमाणात Óयवसाय सुł करÁयासाठी अनुसरण कł शकणाöया ÿिøयेबĥल देखील चचाª केली आहे. एखादी Óयवसाय संÖथा सुł करÁयासाठी, चालवÁयासाठी आिण ितचा िवÖतार करÁयासाठी िनधी कसा उभा करता येईल, यािवषयीची मािहतीही या ÿकरणात देÁयात आली आहे. ३.३ लघु उīोग: अथª आिण Óया´या MSME कायदा २००६ नुसार, लघु उīोग हे एक Óयवसाय युिनट आहे ºयामÅये भांडवलाची गुंतवणूक Ł. २.५ लाखांपे±ा कमी नसावी आिण उÂपादन Óयवसायात गुंतव Ðयास ती Ł. ५ कोटीपे±ा जाÖत नसावी. जर लघुउīोग उÂपादन युिनट नसून सेवा पुरवठादार असेल तर Âयाची भांडवली गुंतवणूक Ł.१० लाखांपे±ा कमी नसावी आिण Ł.२. कोटéपे±ा जाÖत नसावी. तथािप MSME अिधिनयम २.००६ ¸या सुधाåरत वगêकरणानुसार w.e.f. १ जुलै २०२० सेवा ÿदाता आिण उÂपादन युिनटमधील फरक काढून टाकला आहे. सुधाåरत वगêकरणानुसार; लघुउīोगात Ł. १ कोटी पे±ा जाÖत भांडवल गुंतवलेले असले पािहजे परंतु Ł. १० कोटी पे±ा जाÖत नसावे. तसेच वािषªक उलाढाल Ł.५ कोटéपे±ा जाÖत असली पािहजे परंतु ती Ł.५० कोटéपे±ा जाÖत नसावी. ३.४ ÿकÐप िनधाªरण, िनवड आिण ÿकÐप सूýीकरण ÿकÐप िनधाªåरत करताना ÿकÐपाबĥल ²ान िमळिवणे आिण योµय ÿकÐपाची िनवड करणे या दोन गोĶéची आवÔयकता. ºया पĦतीने ÿकÐप तयार करायचा आहे आिण ÿकÐपाचा सिवÖतर अहवाल तयार करÁयाचे Öवłपही योµय पĦतीने िवकिसत केले गेले पािहजे. ÿकÐपाची ओळख ही ÿकÐपात चिचªÐया जात असलेÐया समÖयेचे िवĴेषण कłन केली जाते, तसेच Óयवहायªता तपासून आिण चौकटीची छाननी कłन केली जाते. ÿकÐप ओळखÁयाची ÿिøया Ìहणजे ÿकÐपा¸या Óयावहाåरकतेशी आिण तयारीशी संबंिधत िनÕकषª. ÿकÐप ओळखÁयास मदत करणाöया काही महßवपूणª घटकांमÅये पुढील घटकांचा समावेश होतो: • पåरिÖथतीचे िवĴेषण - ºया समÖयेसाठी िकंवा पåरिÖथतीसाठी ÿकÐप ÿÖतािवत केला जात आहे आिण ÿकÐपा¸या पåरणामामुळे समÖया िकंवा Âयामधील पåरिÖथती सोडवÁयास मदत होईल कì नाही हे समजून घेÁयात हे िवĴेषण महßवपूणª भूिमका बजावते. • Óयवहायªता - िबÔत आिण पटनाईक यां¸या मते, या ÿकÐपाची Óयवहायªता ही आहे कì कंपनी Âयां¸यासाठी आिथªक आिण लॉिजिÖटकŀĶ्या योµय असेल अशा एखाīा गोĶीवर काम कł शकते कì नाही. यामÅये भौितक Öथाने, मांडणी योजना, ÿचालन तंý, िव° आिण उपलÊध असलेÐया इतर अनेक घटकांचे िवĴेषण आिण तपासणी करणे समािवĶ आहे. या Óयितåरĉ, ÿकÐप हा आवÔयकतेनुसार आिण उपलÊध संसाधनांनुसार योµय आहे कì नाही हे तपासणे गरजेचे आहे. munotes.in

Page 36

संयोजकता आणि लघु उद्योग
36 • संभाÓयता - ÿकÐप संभाÓयत: यशÖवी होÁयासाठी क¸चा माल, मानवी संसाधने, मनुÕयबळ आिण इतर ऊजाª उपलÊध होईल का, हे शोधणेही समपªक आहे. • अहवालांची पडताळणी - िविवध संÖथा, संशोधक, सरकारी आिण िबगरसरकारी संÖथांचे अहवाल उपलÊध असतात आिण ÿकÐप िनरथªक होणार नाही याची खाýी करÁयासाठी ÿकÐपाची ओळख पटवताना हे अहवाल िवचारात ¶यावे लागतात. या ÿकÐपाचे फायदे देखील तपासून पाहणे आवÔयक आहे जेणेकłन पåरिÖथती िकंवा समÖयांचे िनराकरण होईल. ÿकÐपा¸या धोरण-िनिमªतीशी संबंिधत ÿमुख मुĥे आिण Âयाचा पåरणाम ओळखणे आवÔयक आहे आिण ते सवाªत योµय उपाय Ìहणून ते पूणª करतात का याची खाýी करणे आवÔयक आहे. Âयानंतर खचª आिण इतर आिथªक बाबéना अंितम łप īावे लागते आिण भिवÕयातील कोणÂयाही िवलंबा¸या बाबतीत, संभाÓय मुद्īांमुळे ºयामुळे ÿकÐपा¸या अंितमकरणास िवलंब होऊ शकतो, Âयाचेही अंदाजे िवĴेषण केले पािहजे. शेवटी, या ÿकÐपाला काही राजकìय िकंवा नोकरशाही¸या अडथÑयांचा सामना करावा लागेल कì नाही आिण अशा समÖयांमधून कसे बाहेर पडता येईल याची छाननी करणे आवÔयक आहे, ºयामुळे या ÿकÐपात सहभागी लाभाथê आिण इतर भागधारकांना िदलासा िमळÁयाची भावना िनमाªण होते. ÿकÐप तयार करÁयासाठी, या ÿकÐपा¸या ÿायोजकांना माÆयता देÁयासाठी ÿकÐपा¸या ÿÖतावाचा मसुदा तयार करणे आवÔयक आहे, उपरोĉ ÿÖतावात ÿकÐपा¸या कÐपना, ÿकÐप तयार करÁयामागील धोरणे, संबंिधत उपøमांचा समावेश असावा लागतो आिण ÿकÐपा¸या यशÖवी अंमलबजावणीनंतर जे पåरणाम अपेि±त आहेत Âयांचा समावेश असतो. ÿकÐपा¸या तयारीसाठी या ÿकÐपाशी संबंिधत िविवध भागधारक, लाभाथê आिण इतर संÖथां¸या िविवध आवÔयक गरजा पूणª करणे समािवĶ आहे. थोड³यात, ÿकÐप िनिमªतीमÅये आिथªक, तांिýक, संÖथाÂमक आिण पयाªवरणीय घटकांचा समावेश असलेÐया घटकां¸या Óयवहायªतेची एकिýत चाचणी समािवĶ असते. आिथªक घटकांमÅये ÿकÐपा¸या बाजार±मतेची चाचणी घेणे, Âयाच ÿकÐपाचा अवलंब करणारे बाजारपेठेत ÿचिलत असलेले ÿितÖपधê, ÿितकूलतेचे संभाÓय ąोत आिण भिवÕयातील बाजारपेठा आिण िवøìचा अंदाज यांचा समावेश होतो. कुरोसाकì¸या मते, तांिýक घटक Ìहणजे भौितक Öथान, क¸¸या मालाची उपलÊधता, मानवी संसाधने आिण ÿभावी ÓयवÖथापन. संÖथाÂमक घटक Ìहणजे िवकासाचे वेळापýक, िवतरण वेळ, Óयवसाय संÖकृती इ. शेवटी, आवÔयक संसाधने, िवकासा¸या शाĵत पĦती, ÿदूषणाची कारणे इ. यासारखे पयाªवरणीय घटक. अशा ÿकारे, एखाīा ÿकÐपाचा समावेश करताना हे सवª घटक आिण पåरिÖथती ल±ात ठेवणे आवÔयक आहे, िवशेषत: भारतासार´या उ¸च लोकसं´या असलेÐया देशात ºयामÅये आिथªक, सामािजक आिण राजकìय घटक एखाīा ÿकÐपाची िनवड आिण िनिमªती िनिIJत करÁयात महßवपूणª भूिमका बजावतात. munotes.in

Page 37

लघु उद्योग क्षेत्रातील
प्रकल्प णिर्ाारि
आणि िोंदिी
37 ३.५ ÿकÐप अहवाल Óयवसायासाठी संपूणª िवĴेषण आिण कागदपýे आवÔयक असतात जी Âया¸या Óयवसाय योजनेची संपूणª मािहती ÿदान करतात. हे ÿकÐप अहवालांचा लेखाजोखा देते आिण ÿÖतािवत Óयवसायाची ÿिøया सुिनिIJत करते. भारतात, सुमारे ६३.४ दशल± MSME Óयवसायास उ°ेजन देत आहेत जे जीडीपी¸या सुमारे ३०% योगदान देतात. असे िदसून आले आहे कì, हे ÿकÐप अहवाल मूलभूत संरचनेचे अनुसरण करतात ºयात संÖथेशी संबंिधत मूलभूत मािहतीचा समावेश असतो. ÿकÐप अहवाल बनवताना काही गोĶéचा समावेश करणे आवÔयक आहे. ÿथम, अहवाला¸या हेतूबĥल सामाÆय मािहती देणे आवÔयक आहे. Âयानंतर, एकूण िनÕकषा«चा सारांश एक संि±Į मािहती देऊ शकतो जो वाचकांसाठी अÂयंत आवÔयक आहे. िवशेषत: एमएसएमईवर आधाåरत ÿकÐप अहवाल, जो लेखना¸या सुŁवाती¸या भागात सादर केला जाणे आवÔयक आहे. मग ÿकÐपाचे Öथान, ÿचाराÂमक धोरण, संसाधने आिण इतरांसह वणªन करणे आवÔयक आहे. िवपणन योजनेचे वणªन देखील आवÔयक आहे, लàय ÿे±क, िवभाजन, बजेट, लàय बाजार आिण इतर समािवĶ कłन. ऑपरेिटंग खचª दशªवणे देखील महßवाचे आहे कारण ते ÿकÐपाचे अंदाजे बजेट दशªवते. यात एसएमईने ÿÖतािवत केलेÐया योजने¸या आिथªक पैलूचा देखील समावेश असावा. जसे कì कॅश Éलो Öटेटम¤ट आिण फंड Éलो Öटेटम¤ट. हे पुढील २ ते ३ वषा«साठी कंपनी तयार करत राहते. यािशवाय ही एखाīा ÿकÐपा¸या सवª घटकांचा िवचार कłन केलेली ÿकÐपाची अंमलबजावणी योजना असते. ३.६ नवीन लघु उīोगाची नŌदणी भारतासार´या िवकसनशील अथªÓयवÖथेत, एमएसएमई महßवाची भूिमका बजावते कारण ते आिथªक वृĦी आिण िवकासामÅये खूप योगदान देते. भारतात, हे ओळखले गेले आहे कì MSME २००६ मÅये कायाªिÆवत झाले आहे आिण Óयवसायात ÖपधाªÂमकता िवकिसत करते, सुलभ करते आिण ÿोÂसाहन देते. MSME कायīांतगªत नŌदणी करÁयाचे अनेक फायदे आहेत जसे कì, ते १% ते १.५% दराने कजª देते. हे नवीन Óयवसायांसाठी अनेक सवलतéसह १५ वषा«साठी "िकमान पयाªयी कर (MAT)" øेिडटची परवानगी देते. हे सरकारी िनिवदा, बारकोड सुिवधा आिण थेट करासाठी सूट योजना सहज ÿाĮ करÁयास देखील मदत करते. जवळपास ४६० दशल± लोक MSMEs मÅये कायªरत आहेत जे भारता¸या एकूण उÂपादनापैकì ३३.४% उÂपादन करतात. सÅया, MSME भारतीय सरकारी पोटªलमÅये आढळलेÐया ऑनलाइन नŌदणी ÿिøयेचे अनुसरण करते, जे “उīम पोटªल (udyamregistration.gov.in)” आहे. नŌदणीचे ÿामु´याने दोन ÿकार आहेत. पिहली नवीन उīोजकांसाठी आहे ºयांनी अīाप नŌदणी केलेली नाही. Âयांना ऑनलाइन पोटªलवर जाऊन “जनरेट वन टाइम पासवडª (ओटीपी) बटणावर ि³लक करÁयासाठी Öवतःची नŌदणी करणे आवÔयक आहे. नंतर ते “कायम खाते øमांक (PAN)” पडताळणी पृķ ÓयुÂपÆन करते आिण संÖथेचा ÿकार िलहóन पॅन ÿमािणत करणे आवÔयक आहे. नंतर, उīोजकांनी Âयांचे तपशील तसेच Âयां¸या संÖथेिवषयी थोड³यात मािहती भरणे आवÔयक आहे. नŌदणीसाठी munotes.in

Page 38

संयोजकता आणि लघु उद्योग
38 आवÔयक असलेली काही कागदपýे Ìहणजे उīोजकाचे आधार काडª, संÖथेचे पॅन काडª जे Óयवसाय नŌदणीसाठी पुरावा रेकॉडª Ìहणून गणले जाते. Âया Óयितåरĉ, पॅन नŌदणीसाठी "वÖतू आिण सेवा कर (GST)" शी िलंक करणे आवÔयक आहे. तथािप, MSME Óयवसायाची नŌदणी करÁयासाठी GST नŌदणी अिनवायª नाही. भारतात, लोकांमÅये Öटाटª-अप संÖकृतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी नवीन उīोजकां¸या Óयवसायांची नŌदणी करÁयासाठी उīम पोटªल पूणªपणे िवनामूÐय आहे. ही नŌदणी पूणª केÐयानंतर, ऑनलाइन नŌदणी ÿमाणपý िमळणे हा Óयवसाय सुł करÁयाचा आणखी एक महßवाचा भाग आहे. भिवÕयातील सुिवधांसाठी ÿमाणपý िमळिवÁयासाठी उīोजकांनी पोटªल उघडणे आिण Âयांची ओळखपýे ÿिवĶ कłन लॉग इन करणे आवÔयक आहे. ३.७ Óयवसायासाठी िव°पुरवठ्याचे ąोत भारतातील Óयवसायासाठी िव°पुरवठ्याचे ÿमुख ąोत खालीलÿमाणे वगêकृत केले जाऊ शकतात: १) बँकांकडून कज¥ - बँिकंग ±ेý हे Óयवसाय संÖथेसाठी िव°पुरवठ्याचा ÿमुख ąोत Ìहणून काम करते. भारतातील Óयावसाियक बँका सरकारी िस³युåरटीजची हमी, कंपनी शेअसª इ. सार´या कोणÂयाही तारणा¸या िवरोधात Óयवसायांना िनधी पुरवतात. असे िदसून आले आहे कì बँका कंपÆयांकडून िडब¤चर खरेदी करÁयासाठी देखील गुंतवणूक करतात, परंतु बँकांचा कंपनी¸या शेअसªमÅये गुंतवणूक करÁयाकडे खूप कमी कल असतो कारण हे िडब¤चसª बँका Óयवसायाकडे िशÐलक रािहलेले पैसे वसूल करÁया¸या गरजे¸या वेळी िवकू शकतात. हे कजª øेिडट¸या आधारे िकंवा कधीकधी ओÓहरűाÉट सुिवधांĬारे िदले जाते. Óयवसाय उīोगाला भ³कम पाया घालÁयासाठी बँकांची कज¥ खूप उपयुĉ ठरतात आिण एकदा का Âयाला बाजारात चांगली होिÐडंग िमळाली कì मग बँकां¸या कजªफेडीची रचना आिण Óयवसाया¸या øेिडट Öकोअरनुसार कजªसुिवधा आिण ओÓहरűाÉट मयाªदाही बँका वाढिवतात. २) Öवयंिव°पुरवठा - Óयवसाय उīोगाĬारे गुंतवणूकìचा सवा«त सोपा मागª Ìहणजे Öवयं-िनधी. हा िनधी केवळ हे उīोग Öवतःहóन काय गुंतवणूक कł शकतात एवढ्यापुरता मयाªिदत नाही, तर Âयात बँका आिण इतर िव°ीय संÖथांकडून कजª देÁयात येणाöया पैशांचाही समावेश आहे. कधीकधी सरकार काही िविशĶ Óयवसायांना िनधी पुरवते. Öवयं-िनधीचा वापर कłन बचत आिण Öमाटª गुंतवणुकìची पूणª श³यता असते. ®ीकांत नावा¸या संशोधकाने केलेÐया अËयासानुसार, Öव-िव°पुरवठ्यावर मोठ्या ÿमाणात अवलंबून असलेÐया ÓयवसायाĬारे खचाªत मोठ्या ÿमाणात कपात केली जाते. या ąोताचा मु´य तोटा असा आहे कì, उīोगसमूह गुंतवणुकì¸या संधéमÅये कमी पडÁयाची पूणª श³यता असते आिण Óयवसाया¸या िवÖतारासाठी िनधीची कमतरता भासू शकते. ३) इि³वटी व रोखे - इमारती, यंýसामúी, उपकरणे इÂयादी मालम°ांमÅये िनिIJत गुंतवणुकìसाठी Óयवसाय इि³वटी शेअसª, पसंतीचे समभाग िकंवा रोखे यांवर मोठ्या ÿमाणात अवलंबून असतात. हे शेअसª साधारण, संचयी िकंवा नॉन-³युÌयुलेिटÓह munotes.in

Page 39

लघु उद्योग क्षेत्रातील
प्रकल्प णिर्ाारि
आणि िोंदिी
39 ÿेफरÆस शेअसª असू शकतात. Óयवसायाला िव°पुरवठा करÁयात मोठ्या सं´येने लोक भाग घेऊ शकतील याची खाýी करÁयासाठी शेअसª खूप कमी दशªनी मूÐयावर जारी केले जातात. कंपनीतील ÿवतªकांची गुंतवणूक ित¸या बाजारातील कामिगरीवर अवलंबून असते आिण Âयामुळे उīोगांवर Óयाजाचा बोजा पडत नाही. जे लोक हे िडब¤चसª आिण बाँड खरेदी करतात ते ÿÂय±ात कंपनीला øेिडट सुिवधा ÿदान करतात आिण Âयांना Âयां¸या Óयवसायातील गुंतवणूकìसाठी िनिIJत Óयाज देखील िमळते. ४) िवदेशी गुंतवणूक - यादव यांनी २०२० मÅये केलेÐया अËयासात असे आढळले कì, देशांतगªत गुंतवणूक आिण पत सुिवधांबरोबरच आजकाल Óयवसाय परदेशी भांडवलावर मोठ्या ÿमाणात अवलंबून असतात. भारत सरकार¸या अनुदािनत ÿकÐपांĬारे अनेकदा परकìय सरकारांकडून गुंतवणूक केली जाते आिण जागितक बँक, आंतरराÕůीय नाणेिनधी इÂयादी संÖथांकडूनही गुंतवणूक केली जाते. या Óयितåरĉ अनेक बहòराÕůीय कंपÆयांनी िवलीनीकरण आिण सहकायाªĬारे Âयां¸या भारतीय भागांमÅये गुंतवणूक केली आहे, अशा ÿकारे भारतातील Óयवसायांना आिथªक मदत ÿदान केली आहे. तसेच अिनवासी भारतीय अनेकदा Óयवसाय उīोगां¸या माÅयमातून भारतीय अथªÓयवÖथेत गुंतवणूक करतात. आजकाल परदेशी बँका आिण बाजारपेठांकडून कजाªसाठी¸या तरतुदीही उपलÊध आहेत, Âयामुळे देशांतगªत उīोगांना Âयां¸या Óयवसाया¸या संधी वाढिवÁयास चालना िमळते. ५) पी २ पी कजª - पीअर-टू-पीअर ल¤िडंग ÈलॅटफॉÌसª आजकाल बाजारात खूप आहेत. हे Èलॅटफॉमª हे सुिनिIJत करतात कì गुंतवणूकदार िडिजटल ÈलॅटफॉमªĬारे Óयवसाय उīोगांना कजª देऊन गुंतवणूक कł शकतात. संभाÓय कजª देणाöया¸या पतयोµयतेचे मूÐयमापन Âयात समािवĶ असलेÐया िविवध जोखीम घटकांचा िवचार कłन केले जाते आिण अशा मूÐयांकना¸या आधारे, Óयवसाय उīोग गुंतवणूकì¸या मागाªने िनधीचे आउटसोिस«ग कł शकतात. हे माÅयम सोपे, ýासमुĉ आहे आिण िनणªय Âवरीत घेतले जाऊ शकतात Ìहणून सामाÆयत: कजाªसाठी मंजुरी þुत असतात. लघुउīोगांसाठी खेळÂया भांडवलाची उपलÊधता सुिनिIJत करÁयासाठी या कजाªची ÿामु´याने आवÔयकता असते. ६) इतर िव° संÖथा - भारतातील लघु आिण मÅयम उīोगां¸या गरजा पूणª करÁयासाठी या संÖथांची Öथापना सरकारने केली आहे. यामÅये इंडिÖůयल डेÓहलपम¤ट बँक ऑफ इंिडया, Öमॉल इंडिÖůयल डेÓहलपम¤ट बँक ऑफ इंिडया, इंडिÖůयल फायनाÆस कॉपōरेशन ऑफ इंिडया, इंडिÖůयल åरकÆÖů³शन बँक ऑफ इंिडया, Öटेट फायनािÆशयल कॉपōरेशन आिण Öटेट इंडिÖůयल डेÓहलपम¤ट कॉपōरेशन इÂयादéचा समावेश आहे जे भारतातील Óयावसाियक उपøमांना औīोिगक िव°पुरवठा करतात. औīोिगक िवकासाची आधुिनक संकÐपना हीच या संÖथांनी भरभराटीस आणली आहे आिण Öमॉल Öकेल आिण िमिडयम Öकेल इंडÖůीजना मोठ्या रकमेची कज¥ देऊन औīोिगक ±ेýा¸या आिथªक िवकासात ते महßवपूणª योगदान देतात. या संÖथा munotes.in

Page 40

संयोजकता आणि लघु उद्योग
40 Âयांना केवळ पैसाच पुरवत नाहीत तर उīोगां¸या खचाªवरही देखरेख ठेवतात जेणेकłन औīोिगक िवकासाचे मानदंड अबािधत राहतील. ७) Óयĉì/सावकार - भारतीय आिथªक पåरिÖथतीवłन हा िविशĶ ľोत आजकाल कमी होत चालला असला तरी, वैयिĉक सावकारांकडून Óयावसाियक उपøमांना िव°पुरवठा केÐयाची ÿकरणे अजूनही आहेत. यात घट होÁयाचे कारण Ìहणजे सावकारांकडून आकारले जाणारे उ¸च Óयाजदर असलेली असुरि±त कज¥. हे कोणÂयाही ÿकारे Óयावसाियक उपøमांसाठी फायदेशीर नाही, Ìहणून भारतातील Óयवसाय िव°ाचे हे िविशĶ मॉडेल मोठ्या ÿमाणात िबगर बँिकंग िव°ीय संÖथांनी बदलले आहे. लघु-उīोग असे आहेत कì ते िÖथर आिण खेळÂया भांडवला¸या ŀĶीने, संकटा¸या वेळी िनधी ÿदान करÁयासाठी वैयिĉक िकंवा इतर सावकारांवर अवलंबून असतात. ३.८ ÿij ÿ. १. पुढील ÿijांची उ°रे िलहा. १. ÿकÐप िनधाªरण, िनवड आिण सूýीकरण यावर टीप िलहा. २. नवीन लघु-उīोग नŌदणीमÅये सामील असलेÐया पायöयांचे ÖपĶीकरण īा. ३. Óयावसाियक संÖथांना उपलÊध असलेÐया िव° ąोतांचे ÖपĶीकरण īा. ४. ÿकÐप अहवालावर टीप िलहा. ३. ९ संदभª 1. Barra G.S, Dangwal R.C. Entrepreneurship and Small Scale Industries New Potentials- Deep & Publication 1999. 2. Bisht, N. and Pattanaik, F., 2020. Youth labour market in India: education, employment, and sustainable development goals. In International perspectives on the youth labor market: Emerging research and opportunities (pp. 172-196). 3. Desai Vasant, Dynamics of Entrepreneurial Development and Management, Himalaya Publication. 4. Iqbal, H. and Vishal, S., 2019. Employee Relations In Micro Small And Medium Enterprises In India. International Journal of Scientific and Technology Research. 5. Kurosaki, T., 2019. Informality, micro and small enterprises, and the 2016 demonetisation policy in India. Asian Economic Policy Review, 14(1), pp.97-118. munotes.in

Page 41

लघु उद्योग क्षेत्रातील
प्रकल्प णिर्ाारि
आणि िोंदिी
41 6. Singh, J. and Yadav, A.N. eds., 2020. Natural bioactive products in sustainable agriculture. New York: Springer Nature. 7. Srikanth, R., 2018. India's sustainable development goals–glide path for India's power sector. Energy policy, 123, pp.325-336. 8. Yadav, A.N. ed., 2020. Agriculturally important fungi for sustainable agriculture. Cham: Springer. munotes.in

Page 42

संयोजकता आणि लघु उद्योग
42 ४िनयाªत Óयापारातील लघु उīोगांचा कल आिण आÓहाने घटक रचना ४.१. उिĥĶे ४.२. ÿÖतावना ४.३. िनयाªत Óयापार ४.३.१. Óया´या ४.३.२. जीडीपी¸या ट³केवारीÿमाणे भारताची िनयाªत ४.३.३. िनयाªत िवकास ४.४ िनयाªत Óयापारातील लघु उīोगांचे योगदान आिण कल ४.५ िनयाªत Óयापारातील ÿमुख अडथळे ४.६ िनयाªत कागदपýे आिण सहाÍय ४.७ सरावासाठी ÿij ४.८ संदभª ४.१. उिĥĶे या ÿकरणा¸या शेवटी आपण पुढील गोĶी जाणून घेऊ शकाल: • भारतासाठी िनयाªत Óयापाराचे महßव आिण लघु उīोगां¸या िनयाªतीतील कल. • लघु उīोगांची िनयाªत कामिगरी सुधारÁयातील मयाªदा आिण अडथळे. • िनयाªत कागदपýे आिण सहाÍय ४.२. ÿÖतावना MSME कायदा २००६ ¸या सुधाåरत वगêकरणानुसार, जो लागू झाला. जुलै २०२० असून जो लागू झाला. Âयानुसार कारखाना आिण यंýसामúीमÅये ₹१ ० कोटी पे±ा जाÖत गुंतवणूक नसलेले आिण/िकंवा वािषªक उलाढाल ₹५० कोटी पे±ा जाÖत नसलेले उÂपादन िकंवा सेवा उपøम लघु उīोग Ìहणून वगêकृत केले जातील. िनयाªत Óयापारात वाढ झाÐयामुळे देशाला अिधक परकìय चलन िमळÁयास मदत होते ºयामुळे आपÐया देशाची देयक िशÐलक सुधारÁयास मदत होते आिण परकìय चलनाचा साठाही वाढतो. भारतातील लघु उīोगांना munotes.in

Page 43

णियाात व्यापारातील
लघु उद्योगांचा कल
आणि आव्हािे
43 िनयाªत Óयापारात िवशेषत: उÂपािदत वÖतूं¸या िनयाªतीत मोठी ±मता आहे. या ÿकरणात आपण लघु उīोगां¸या िनयाªतीतील कल , िनयाªत Óयापारा¸या कामिगरीमÅये लघु उīोगांना येणाöया अडचणी आिण िनयाªत ÿिøया व िनयाªत Óयवसायात काम करÁयासाठी आवÔयक असलेली कागदपýे यािवषयी तपशीलवार चचाª करणार आहोत. ४.३ िनयाªत Óयापार ४.३.१. िनयाªत Óयापाराची Óया´या िनयाªत Óयापार Ìहणजे असे आिथªक Óयवहार, जेथे एका देशात उÂपािदत वÖतू दुसöया देशात िवकÐया जातात िकंवा िवमा, दळणवळण सेवा, िव°ीय सÐलागार, मािहती तंý²ान समथªन इ. सार´या दुसöया देशा¸या नागåरकांसाठी Âयां¸या देशात ÿदान केलेली सेवा. सेवा देणाöयाला िकंवा वÖतू िवकणाöयाला "िनयाªतदार" असे Ìहणतात आिण दूरवर¸या एखाīा परकìय देशात असलेÐया खरेदीदाराला "आयातदार" असे Ìहणतात. एखाīा राÕůाने परराÕůांना पुरिवलेÐया वÖतू िकंवा सेवा. कोणतेही राÕů बहòधा संपूणªतः Öवयंपूणª नसते. ÿÂयेक राÕůाची उÂपादक साधनसामúी मयाªिदत असते व ितचे Öवłप अÆय राÕůां¸या साधनसामúीहóन िविभÆन असते. Ìहणूनच ÿÂयेक राÕů केवळ Öवतः¸या साăगीवर संतुĶ न राहता परराÕůांशी Óयापार कłन आपÐया साधनसामúीत भर टाकìत असते व अशा रीतीने उÂपादनात बहòिवधता आणून राÕůीय िवकास साधÁयाचा ÿयÂन करीत असते. राÕůीय िवकासासाठी आवÔयक असणारे घटक उदा., क¸चा माल, मÅयम माल, यंýसामúी, भांडवल, ®मकौशÐय पुरेशा ÿमाणात उपलÊध नसले, तर Âयांची परदेशांतून आयात केली जाते. िशवाय ºया वÖतू िकंवा सेवा राÕůात मुळीच उपलÊध नसतात, Âयांची अÆय राÕůांतून आयात कłन राÕůीय उÂपादन व राहणीमान वाढिवणे श³य होते. ही आयात करता यावी व ितचे मूÐय फेडता यावे Ìहणून ÿÂयेक राÕůाला काही वÖतूंची व सेवांची िनयाªत करणे आवÔयकच असते. Âयाचÿमाणे ºया वÖतूंचे/ सेवांचे उÂपादन अंतगªत मागणीपे±ा अिधक असते, Âयांची िनयाªत कłन िमळणाöया परकìय चलनाचा उपयोग Öवतःला आवÔयक असणाöया वÖतूंची/सेवांची आयात करÁयासाठी करता येतो. आंतरराÕůीय आिथªक सहजीवनाचा एक मागª Ìहणून िनयाªतीचे फार महßव आहे. ४.३.२. जीडीपी¸या ट³केवारीÿमाणे भारताची िनयाªत तĉा ø. ४.१ जीडीपी¸या ट³केवारीÿमाणे भारताची िनयाªत Sr.
No. Year India’s Export as a
Percentage of GDP
जीडीपी¸या
ट³केवारीÿमाणे भारताची
िनयाªत India’s GDP in current
prices (in billion US dollars)
सÅया¸या िकंमतéमÅये भारताचा
जीडीपी (अÊज अमेåरकन डॉलरमÅये) १ २०१
६ १ ९.१ ६% २,२९४.१ २ २ २०१
७ १ ८.७९% २,६५१ .४७ munotes.in

Page 44

संयोजकता आणि लघु उद्योग
44 ३ २०१
८ १ ९.९४% २,७०१ .१ १ ४ २०१
९ १ ८.४३% २,८७०.५ ५ २०२० १ ८.०८% २,६६०.२४ Source: GDP of India १ ९८६-२०२६| Statista (www.statista.com) and Exports, percentage of GDP- Country rankings (http://www.theglobaleconomy.com) ४.३.३ िनयाªत िवकास िनयाªत िवकास हे जगातील सवª िवकिसत व अिवकिसत राÕůांत आिथªक धोरण Ìहणून ÖवीकारÁयात आले आहे. उÂपादना¸या यांिýकìकरणामुळे शेती व कारखानदारी यां¸या पैदाशीत भूिमती ®ेणीने वाढ झाली व लोहमागª, जलमागª व हवाई मागª यां¸या वाहतुकìत øांितकारक बदल झाÐयाने वाढÂया उÂपादनाचे वाटप जगात सवªý होऊ लागले. भौगोिलक ®मिवभागणीनुसार ºया देशाला जी नैसिगªक साधने उपलÊध आहेत, Âया साधनांचा वापर कłन कमी खचाªत िनरिनराळे देश वÖतू बनवू लागले व या वÖतूंची राÕůाराÕůांमÅये देवघेव वाढू लागली. आज अमेåरकेची संयुĉ संÖथाने िकंवा पिIJम जमªनी यांसारखी सुधारलेली राÕůेसुĦा आपÐया गरजां¸या बाबतीत Öवयंपूणª होऊ शकत नाहीत. ºया वÖतू िनमाªण करणे राÕůाला िकफायतशीर नाही, Âया वÖतू आयात कराÓया लागतात व ºया वÖतू इतर देशां¸या मानाने राÕů कमी खचाªत िनमाªण करते, Âया वÖतू ते िनयाªत करते. ÿगत देशांना िनयाªत िवकासाचे धोरण जारीने अंमलात आणावे लागत आहे. या देशांचे उÂपादन ÿचंड ÿमाणात होते व या उÂपादनाचा इतर राÕůांमÅये खप झाला Ìहणजे ते फायदेशीर ठरते तसेच राÕůातील लोकांचा रोजगार व जीवनमान उ¸च पातळीवर ठेवता येते. जर या राÕůांचा िनयाªत Óयापार वाढला नाही, तर Âयांना आपले उÂपादन व तदानुषंिगक समृĦी कायम ठेवता येणार नाही. आज¸या ÿगत राÕůांपैकì अमेåरका िकंवा इंµलंड या देशांना परदेशांत लÕकरी खचª मोठ्या ÿमाणावर करावा लागतो. हा खचª परकìय चलनात करावयाचा असÐयाने ते िमळिवÁयासाठी िनयाªतवाढी¸या धोरणाचा Âयांना अवलंब करावाच लागतो. आयात-िनयाªत Óयापारात समतोल साधÁयाचा एक मागª Ìहणजे आयातीत कपात करणे. अÂयावÔयक वÖतूंची–क¸चा माल िकंवा अÆनधाÆय–आयात कमी केली, तर कारखानदारी मंदावेल व इंµलंडसार´या देशां¸या बाबतीत लोकांना धाÆयटंचाई सहन करावी लागेल. असे धोरण अवलंिबणे राÕůा¸या ŀĶीने अिनĶ असÐयाने िनयाªतवाढीिशवाय या राÕůांना अÆय पयाªय िदसत नाही. मागासलेÐया िवकसनशील देशा¸या ŀĶीनेसुĦा िनयाªत िवकासा¸या धोरणाला अúøम īावा लागतो. जगातील बöयाच मागासलेÐया राÕůांत आता आिथªक िवकासाचे कायªøम अंमलात आणले जात आहेत. या देशांतील कारखानदारी उभी करÁयासाठी क¸चा माल, यंýसामúी, रसायने व इतर अधªप³का माल आयात करावा लागतो तसेच बöयाच देशांत धाÆयटंचाई जाणवत असÐयाने धाÆयाची आयात करावी लागते. या देशांना िवकासासाठी घेतलेÐया munotes.in

Page 45

णियाात व्यापारातील
लघु उद्योगांचा कल
आणि आव्हािे
45 परदेशी कजाªची परतफेड व Óयाजाचे हĮे देÁयासाठी परकìय चलन िमळिवÁयाचा खाýीचा मागª Ìहणजे िनयाªतवाढ हाच होय. मागासलेÐया राÕůांना ÿगत राÕůांकडून कज¥ अथवा मदत यावर फार काळ अवलंबून राहता येणार नाही. Ìहणून मागासलेली राÕůे िनयाªतवाढी¸या कायªøमाला अúøम देत आहेत. भारता¸या योजनाबĦ आिथªक िवकासा¸या कायªøमात िनयाªत Óयापारास महßवाचे Öथान आहे. आपण शेती, कारखानदारी, वाहतूक यां¸या िवकासासाठी अनेक ÿकÐप हाती घेतले आहेत व Âयां¸या पूतªतेसाठी लागणारा क¸चा माल, अधªप³का माल, यंýे व हÂयारे, सुटे भाग यांची आयात आपÐयाला वाढÂया ÿमाणावर करावी लागत आहे. तसेच लोकसं´ये¸या मानाने धाÆयोÂपादन कमी पडत असÐयामुळे आपÐयाला धाÆयाचीही आयात करावी लागते. या गरजांसाठी आपÐयाला परकìय चलन वाढÂया ÿमाणात िमळिवÁयाची आवÔयकता िनमाªण झाली आहे. दुसöया महायुĦामÅये आपण इंµलंडला युĦकायाªसाठी माल पुरिवला, Âयाबĥल आपÐयाला येणे असलेली र³कम Öटिल«ग गंगाजळी Ìहणून इंµलंडकडे ठेवली होती. ही १,७०० कोटी Łपयांची गंगाजळी वापłन आपण १९५७-५८ पय«त आपÐया परकìय चलना¸या गरजा अंशतः पूणª केÐया. ही गंगाजळी संपÐयानंतर आपÐयाला परकìय चलन िमळिवÁयाची िनकड भासू लागली व तेÓहापासून सरकारने िनयाªत िवकासा¸या खास योजना कायªवाहीत आणÐया व िनयाªत Óयापारास पोषक असे संÖथांचे जाळे िनमाªण केले. ४.४ िनयाªत Óयापारातील लघु उīोगांचे योगदान आिण कल भारताची ÿमुख िनयाªत ‘सूàम, लघु आिण मÅयम उīोगा’कडून होते, ºयाला (एमएसएमई) Ìहणून ओळखले जाते. असे िवĴेषण केले गेले आहे कì एमएसएमई उīोगाने िनयाªतीत महßवपूणª योगदान िदले आहे जे जवळजवळ ५.७% आहे. एक कल Ìहणून, जागितक संøमणाÂमक सहकायाªसह सहकायª ही एक महÂवाची ÿिøया आहे. आधुिनक काळात, िनयाªत Óयवसाय ई-Óयवसायाचा पोटªफोिलओ घेऊन भारतातील Óयवसायाची आिथªक वाढ आिण Óयापारी वाढ दशªिवत असे. ÿादेिशक िनयाªत ही भारतीय अथªÓयवÖथेतील तातडीची कृती Ìहणून काम करीत असÐयाने ती ÿवृ°ी Ìहणून ओळखली जाते, असे नमूद करÁयात आले आहे. Öवदेशी तंý²ाना¸या वापरामुळे भारता¸या िनयाªत Óयवसायात वाढ झाली आहे. असे सुचिवले जाऊ शकते कì सरकारने लघु आिण मÅयम कंपÆयां¸या िनयाªत ÿितमानास अिधक िनधी देÁयाची आवÔयकता आहे. भारतीय SME ने जवळपास ४०० अÊज USD (अमेåरकन अथªÓयवÖथेत) गाठले आहे, Âयामुळे देशाचा उÂपादन आधार सुधारला आहे. Óयापार आिण िनयाªतीतील सवा«गीण ÿवृ°ीने भारतातील उÂपादन शĉì नािवÆयपूणª मागाªने ÿकट केली आहे. भारता¸या सरकारी अहवालानुसार, भारतीय अथªÓयवÖथेत एमएसएमईचे योगदान ४०% आहे, असे नमूद केले आहे. एक सूचना Ìहणून, असे Ìहणता येईल कì लहान आिण मÅयम कंपÆयांची सं´या सुधारÁयासाठी लहान आिण मÅयम उīोगांचे अंतगªतीकरण कमी करणे आवÔयक आहे. भारतात, जवळपास ५० दशल± एसएमई आहेत, ºयांचा जागितक Öतरावर िवÖतार करणे आवÔयक आहे. असे नमूद केले आहे कì, SME ¸या िनयाªतीतील ů¤डने "Öथािनक िवचार munotes.in

Page 46

संयोजकता आणि लघु उद्योग
46 करा, जागितक कायª करा" या Åयेयाचे अनुसरण करणे आवÔयक आहे. अशा ÿकारे, या िनÌन-मÅयम आिथªक देशात úामीण आिण शहरी िवकास सुधारला जाऊ शकतो. यािशवाय, साहó आिण अĵनी यांना आढळले कì २०१ ८ मÅये आिथªक वाढ ८.१ % इतकì मोजली गेली होती ºयामुळे $५३८.६४ अÊज उÂपÆन झाले. तथािप, २०१ ९ मÅये १ .७९% ¸या वाढीत घट झाली ºयामुळे एकूण उÂपÆन $५२९.०२ अÊज झाले. MSME उīोगाने आयात आिण िनयाªत ऑपरेशÆसĬारे देशा¸या GDP वाढीमÅये २९% योगदान िदले आहे. २०२० मÅये सÅया सुł असलेÐया महामारीमुळे िनयाªत उīोगाला मोठा तोटा सहन करावा लागला आिण Âयामुळे ४७४.१ ५ अÊज डॉलरचे उÂपÆन िमळाले जे १ ०.७३% कमी झाले. ४.५ िनयाªत Óयापारातील ÿमुख अडथळे उदारीकरणानंतर¸या कालखंडानंतर भारता¸या िनयाªती¸या कामिगरीत ल±णीय सुधारणा झाली असली, तरी; एकूण जागितक Óयापारात भारताचा वाटा तुलनेने अÂयÐप आहे. एिÿल २०१ ९ मÅये जाहीर झालेÐया डÊÐयूटीओ¸या आकडेवारीनुसार, सन २०१ ८ मÅये भारता¸या माल िनयाªतीचा वाटा एकूण जागितक िनयाªती¸या सुमारे १ .७१ % आिण भारता¸या Óयावसाियक सेवा िनयाªतीचा वाटा ३.५२% इतका होता. जागितक Óयापारात भारता¸या Óयापार ±मतेत अडथळा िनमाªण करÁयासाठी अनेक घटक जबाबदार आहेत : देशाचे अंतगªत ÿij : भारता¸या Óयापार व िनयाªत योजनेत िविवध आÓहाने आहेत, जसे कì, गोदाम िनयोजन व ÿचालन तंýाचा अभाव, िनयाªत धोरणातील अवलंबाचा अभाव, िकंमत नसलेली Öपधाª इ. बाबéचा िवचार करणे आवÔयक आहे. या Óयितåरĉ कोिवड महामारीमुळे अथªÓयवÖथा िÖथरावÖथेतून जात आहे, ºयामुळे िनयाªतीची कामिगरी कमी झाली आहे. िनयाªती¸या खराब कामिगरीला भारताची घसरलेली आिथªक कामिगरी जबाबदार आहे, असे िवĴेषण करÁयात आले आहे, कारण या ÿकरणात, पुरेशी पूतªता न झालेÐया गुंतवणूकìची आवÔयकता आहे. िवकासाचा दर िनयोिजत लàयापे±ा ५% ने कमी आहे. धोरणाÂमक ÿभावाचा अभाव : अंतगªत आिथªक Öथैयाª¸या अभावामुळे भारतीय अथªÓयवÖथेचा Óयापार दर खालावणारे ÿij िनमाªण होतात. यासह, सीमेपलीकडील Ĭेषपूणª संबंध देखील एक मोठी मयाªदा आहे. परराÕů Óयापार धोरणाचा Óयापार वाढी¸या कामिगरीवर पåरणाम होतो. परराÕů धोरण बöयाचदा िनयाªतदारांĬारे वाईट मानले जाते कारण ते Âयां¸यावर अनेक िनब«ध लादते. िनयाªत योजनेत आिथªक जोखीम ही एक मोठी मयाªदा असते, ºयामुळे Óयवसायाचा आलेख कमी होऊ शकतो, असे नमूद करÁयात आले आहे. सरकारी कारवाईचा अभाव : नीती आयोगा¸या अहवालानुसार भारता¸या ७०% िनयाªतीवर पाच ÿमुख देशांचे वचªÖव आहे. अशा पåरिÖथतीत सरकारने एक असे धोरण हाती घेतले आहे, जे 'एक-आकार-सवा«ना लागू-सवª धोरण' आहे जे आता उपयोगी नाही; आधुिनक ů¤डनुसार Âयाला पुÆहा आकार देणे आवÔयक आहे. "िनयाªत पåरसंÖथेचा" अभाव चांगला नाही आिण िनयाªत कामिगरीत देशा¸या चांगÐया वाढीसाठी Âयाकडे ल± देणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 47

णियाात व्यापारातील
लघु उद्योगांचा कल
आणि आव्हािे
47 भारतीय åरझÓहª बँके¸या अहवालानुसार, Óयापारदरात एक तूट आहे, ती झाकÁयाची गरज आहे. परदेशी खरेदीदारां¸या मागणीचे Öवłप ल±ात घेऊन उÂपादन ±ेýाने िनयाªती¸या उĥेशाने िविवध वÖतूं¸या उÂपादनावर िवशेष ल± क¤िþत करणे आवÔयक आहे, अशी िशफारस करता येईल. कंपÆयांचा लहान आिण मÅयम आकार आिण तंý²ान ÖवीकारÁया¸या ±मतेचा अभाव िनयाªत उīोगात अडथळा Ìहणून काम करतो. ÿितकूल Óयापार दर : Óयापार योजना पåरणामकारक करÁयासाठी Óयापारी भागीदारांची सं´या पåरणामकारक रीतीने वाढिवणे आवÔयक आहे. उÂपादनाची उ¸च िकंमत हे िवकसनशील आिण अिवकिसत देशांमधील Óयापार तुटीचे कारण होते. संयुĉ राÕůां¸या अनुकूल Óयापार अटी हे भारता¸या वाईट Óयापार कामिगरीचे एक कारण आहे. ÿभावी िनयाªत ÿोÂसाहनाÂमक कायªøमाचा अभाव हे देखील भारता¸या खराब Óयापार कामिगरीचे एक कारण आहे, ºयाचे िनराकरण वेगवेगÑया धोरणांĬारे करणे आवÔयक आहे. िनयाªत िविवधीकरणाचा अभाव ही भारतासह अनेक िवकसनशील देशांना भेडसावणारी आणखी एक मयाªदा आहे. हे ÖपĶ केले जाऊ शकते कì, ही सवª आÓहाने कमी करÁयासाठी जागितक िनयमनाला पुÆहा आकार देणे आवÔयक आहे. ओईसीडी¸या अहवालानुसार, भारता¸या िनयाªत आिण Óयापारातील वर नमूद केलेÐया सवª आÓहानांचे िनराकरण करÁयासाठी िनयाªतीचा कल अÖसल मागाªने सÂयािपत करणे आवÔयक आहे. ४.६ िनयाªत कागदपýे १) पतपýे (Lettter of Credit) णियाात व्यापाराच्या व्यवहाराच्या पद्धतीमध्ये सवाांत जास्त प्रचणलत असिारी पद्धत म्हिजे पतपत्राद्वारे रक्कम णमळणविे होय. णियाात व्यापारामध्ये वेळ व अंतर कमी करण्याच्या दृष्टीिे काही प्रयत्ि झाले. सध्या आंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे आकारमाि खूप णवस्तृत झाले आहे. देशादेशात उधारीचे व्यवहार वाढत चालले आहेत. यामधील समस्या कमी करण्यासाठी ज्या तांणत्रक व शास्त्रीय सुधारिा घडूि आल्या, त्यापैकी एक सुधारिा म्हिजे पतपत्रांचा शोध होय. णियाात व्यापारामध्ये णियाात व्यवहारातील रक्कम ही णियाातीिंतर णमळते. आयातदार व णियाातदार यांच्यामध्ये भौगोणलक अंतर जास्त असते. णियाात व्यवहारातील रक्कम आयातदाराकडूि खात्रीपूवाक णमळावी, म्हिूि आयातदार माल खरेदीचा आदेश णदल्यािंतर आयात देशातील बँकेमार्ात णियाातदाराच्या बँकेकडे णियाात व्यवहारातील रक्कम देण्याच्या बाबतीत पतपत्र देतो. पत्रपत्राच्या काही व्याख्या खालीलप्रमािे सांगता येतील: "पतपत्र म्हिजे आयातदाराच्या बँकिे, आयातदाराच्या वतीिे णियाातदाराला व्यवहाराची रक्कम देण्याबाबत णदलेले पत्र होय. यामध्ये बँकेिे, णियाातदारािे आयातदाराच्या िावािे काढलेली ह ंडी पाठणवताच स्वीकारली जाईल याबद्दल वचि णदलेले असते." "पंतपत्र म्हिजे खरेदीच्या वतीिे णमळालेले व बँकिे आश्वाणसत केलेले अणधकृत चलिच होय.” munotes.in

Page 48

संयोजकता आणि लघु उद्योग
48 आंतरराष्ट्रीय व्यापारास णियाात व्यवहाराच्या पूतातेसाठी पतपत्राची पद्धत सवात्र प्रचणलत आहे. आयातदाराची बँक - आयातदाराकडूि पतपत्राच्या सुरणिततेसाठी काही रक्कम णडपॉणझट म्हिूि घेते. जर आयातदारािे ह ंडी स्वीकारली िाही तर डीपॉणझटची रक्कम बँक जप्त करते. व्यवहाराची रक्कम णियाातदार देशाच्या चलिात णदली जाते. २) जहाज भरणा पý णियाात व्यापारामध्ये हवाईमागाापेिा जहाज मागााचा अवलंब जास्त प्रमािात करण्यात येतो. माल णियाात करण्यासाठी माल जहाजावर चढविे आवश्यक असते. कस्टम णवभागाकडूि कागदपत्रांची पूताता झाल्यािंतर, णियाातदार जहाजाचा माल चढवतो व माल जहाजामध्ये चढवल्यािंतर णियाातदार जहाजाच्या कप्तािाकडूि माल चढवल्याची पोहच होते व िंतर ही पोचपावती जहाज कंपिीच्या कायाालयामध्ये दाखवूि जहाजावर माल चढवण्याबाबतचा अंणतम पुरावा म्हिजे भरिा पत्र. थोडक्यात, जहाज वाहतूक करिारा व जहाज कंपिी यांच्यातील करार म्हिजे जहाज भरिा पत्र होय. जहाज भरणापýातील ÿमुख घटक: १) जहाजकंपिीचे िाव व पत्ता २) जहाजाचे िाव ३) माल जहाजामध्ये चढवल्याची तारीख व प्रवास क्रमांक ४) मूळ प्रमािपत्रांची संख्या ५) माल जहाजात भरलेले बंदर व तारीख ६) माल पोहोचिारे बंदर ७) संवेष्टिांची संख्या ८) जहाज भाडे णदले आहे णकंवा द्यावयाचे आहे. ९) जहाज भरिापत्रक काढिाऱ्या अणधकाऱ्याची सही. ३) उप कĮानाची पावती: या पावतीला जहाज पावती असेही म्हितात. जहाजाच्या उपकप्तािािे जी पावती णदलेली असते त्यास जहाजपावती म्हितात. णियाातदार जेव्हा जकातीचे व्यवहार व अन्य बाबींची पूताता करूि णियाात करावयाचा माल जहाजािे पाठवण्यासाठी बंदरावर िेतो, जहाज कंपिीच्या उपकप्तािास माल बोटीवर घेण्यासाठी ताब्यात घेण्याची णविंती करतो, जहाजाच्या उपकप्तािास णियाात संमती पत्रक आणि जहाज कंपिीचा माल ताब्यात घेण्यासाठीचा आदेश णमळाल्याबाबत पावती देतो; त्यास उपकप्तािाची पावती / जहाजपावती असे म्हितात. उपकप्तािाच्या पावतीचे महत्त्व / उपयोग :→ १) जहाजात माल भरिा केल्याचा पुरावा म्हिूि उपयोग होतो. २) ही पावती म्हिजे माल वाहतुकीसाठी जहाज कंपिीच्या ताब्यात णदल्याचा पुरावा असतो. munotes.in

Page 49

णियाात व्यापारातील
लघु उद्योगांचा कल
आणि आव्हािे
49 ३) णियाातदार णकंवा त्याचा प्रणतणिधी उपकप्तािाची पावती जमा करूि जहाज कंपिीकडूि जहाज भरिापत्रक घेतो. ४) हे पत्रक हस्तांतरिीय असते. ४) जहाज पावती Shipping Bill जहाज पावती हे कस्टमचे सवाांत प्रमुख व महत्वाचे कागदपत्र आहे. जहाजामध्ये माल चढवण्याची परवािगी घेण्यासाठी जहाज पावती कस्टम अणधकाऱ्यांकडूि मागवली जाते. जहाजा भरिापत्र हे जहाज पावतीवरूि तयार करण्यात येते. जहाजािे माल पाठवतािा ज्या बाबींची आवश्यकता असते, अशा सवा बाबी यामध्ये असतात. कस्टम अथॉररटीकडे पुढील तीि प्रकारचे जहाज पावती र्ॉमा असतात. १) करपात्र जहाज पावती→ ज्या मालावर कर आकारला जातो, अशी जहाजपावती. ही पावती णपवळ्या रंगाची असते. २) करमुक्त जहाज पावती→ ज्या मालावर कर आकारला जात िाही अशी जहाज पावती. ही पांढऱ्या रंगाची असते. ३) करपरती जहाज पावती→ ज्या मालावरील शुल्काचे पैसे परत णमळतात. ही पावती णहरव्या रंगाची असते. यापैकी एका पावतीची णिवड णियाातदाराला करावी लागते. जकात णवभागात ही पावती णदल्यािंतर त्याची तपासिी होवूि जकात ठरवली जाते. जकात भरल्यािंतर णियाात करावयाचा माल जहाजात चढवण्याची संमती णमळते. या पत्रकामध्ये पुढील तपशील असतो. १) णियाातदाराचे िाव व पत्ता २) आयातदाराचे िाव व पत्ता ३) प्रणतणिधीचे िाव ४) माल णियाातीचे बंदर ५) माल पोहोचवण्याचे बंदर ६) जहाजाचे िाव ७) मालाचे विाि ८) मालाची बांधिी ९) बोधणचन्ह १०) इतर आवश्यक तपशील जहाज पावती ही वेगवेगळ्या संघटिांिा तपासिीसाठी आवश्यक असते. ही पावती पाच प्रतीमध्ये तयार करावी लागते. णवणवध संस्थांिा एक एक प्रत द्यावी लागते. १) जकात कायाालयाची प्रत (Custom Copy) २) करपरतीसाठी प्रत (Drawback Copy) munotes.in

Page 50

संयोजकता आणि लघु उद्योग
50 ३) णियाातवृद्धी प्रत (Export Promotion Copy) ४) बंदर णवश्वस्तांसाठी प्रत (Port Trust Copy) ५) णियाातदाराची प्रत (Exporter's Copy) जहाज पावतीचा उपयोग जकात अणधकाऱ्याला णियाात मालाची णकंमत ठरवण्यासाठी होतो. तसेच बंदराच्या णवश्वस्त अणधकाऱ्यांकडूि घेण्यासाठी ही पावती महत्वाची असते. यामुळे णियाातदाराला करपरतीची रक्कम णकती णमळिार हेही समजते. ५) उÂपादन उगम ÿमाणपý (Certificate of Origin) आयात-णियाात व्यापारामध्ये व्यापारासंबंधी काही देशांचे करार असतात. करारािुसार णियाात करावयाचा माल हा णियाातदाराच्या देशातच तयार झाला आहे असे णिदेणशत करिारे पत्र म्हिजे उत्पादि उगम प्रमािपत्र होय. आयातदाराच्या देशाकडूि हे पत्रक मागवले जाते. ते णियाातदारािे द्यावयाचे असते. माल हा त्याच णवणशष्ट देशातूि आयात केला गेला आहे; याबद्दल बंदर व जकात अणधकारी कागदोपत्री पुरावा, प्रमािपत्राची मागिी करतात. म्हिूि णियाातदार णवश्वासाहा ररतीिे हा माल त्याच णवणशष्ट देशातूि आयात केला गेला आहे, याबद्दल बंदर व जकात अणधकारी कागदोपत्री पुरावा, प्रमािपत्राची मागिी करतात. म्हिूि णियाातदार णवश्वासाहा ररतीिे हा माल त्याच्याच देशातील आहे असे जाहीर करूि णवश्वासपूवाक खात्रीिे सांगतो. णियाातदाराला असे पत्रक आपल्या देशात चेंबर ऑर् कॉमसा, णियाात वधाि महामंडळे, व्यापारी संघटिा, इ. संस्थांकडूि णमळते. हे प्रमािपत्र देण्यासाठी या संस्थांिा भारत सरकारिे अणधकार णदलेले आहेत. वणकलाती बीजकामध्ये हे प्रमािपत्र आवजूाि पाणहले जाते. थोडक्यात उत्पादि उगम प्रमािपत्र म्हिजे प्रमािपत्रात िमूद केलेला माल त्याच देशात उत्पाणदत णकंवा णिमााि झाल्याचा पुरावा होय. उत्पादि उगम प्रमािपत्राचे महत्व / उपयोग: अ) िनयाªत दाराला होणारे उपयोग→ १) या प्रमािपत्रामुळे माल हा भारतीय आहे हे णसद्ध होते. २) णियाात देशाच्या जकात णवभागाकडूि मालाची सोडविूक करण्याकररता णियाातदाराला या प्रमािपत्राचा उपयोग होतो. आ) आयातदाराला होणारे उपयोग→ १) आयातदाराला मालाची स्वीकृणत त्वररत प्राप्त होते. २) आयातदाराला मालाच्या उत्पादिाचा पुरावा णमळतो. ६) Óयापारी बीजक (Commercial Invoice) णियाातदाराला दयावा लागिारा हा एक महत्वांचा दस्तऐवज आहे. देशा व्यापारामध्ये ज्याप्रमािे बीजकाची आवश्यकता असते त्याचप्रमािे णियाात व्यापारातही बीजकाची munotes.in

Page 51

णियाात व्यापारातील
लघु उद्योगांचा कल
आणि आव्हािे
51 आवश्यकता असते. णियाातदारािे माल पाठवलेल्या वस्तूंचे हे एक बील होय. व्यापारी पद्धतीिे जी माणहती आवश्यक असते ती सवा माणहती या बीजकामध्ये असते म्हिूि यास व्यापारी बीजक असे म्हितात. यामध्ये णियाात केलेल्या वस्तूंची संपूिा माणहती असते. यास मूळ प्रमािपत्र असेही म्हितात. ही जिू णियाात मालाची कुंडलीच असते. याला णवशेष प्रकारचा र्ॉमा असतो असे िसते तर प्रत्येक, णियाातदार आपल्या सोयीिुसार, हा तयार करतो. कॅिडा व अमेररका यासारख्या काही देशांमध्ये यांचा प्रमाणित िमुिा आहे. यामध्ये पुढील बाबींचा समावेश होतो:- • णियाातदाराचे िाव व पत्ता • आयातदाराचे िाव व पत्ता • आदेश व कवर क्रमांक • मालाचे विाि • बांधिीची माणहती • णियाातीच्या अटी व णियम • माल पोहोचिाऱ्या बंदराचे िाव • मालाचे आकारमाि वजि-प्रमाि • दर प्रकार • रक्कम देण्याच्या पद्धती • पतपत्र क्रमांक • वाहि प्रकार • णवमा तपशील • णवणिमय दर • णियाातदाराची सही व्यापारी बीजकामुळे आयातदाराला जकात णकती भरावा णियाातीची णिवळ रक्कम, आयात सवलती आणि बँकेकडूि कजा णमळविे सोपे जाते. ७) वकìलाती बीजक (Consular Invoice) या बीजकाला व्यापारी प्रणतणिधीचा दाखला असेही म्हितात. णियाात व्यापार हा दोि णभन्ि देशांमध्ये होतो. यामुळे परस्पर देशातील सरकारांची णियाात व आयात व्यापाऱ्याला मान्यता असावी लागते. ही मान्यता आहे णकंवा िाही हे पडताळूि पाहण्यासाठी वणकलाती बीजक सादर करावे लागते. या बीजकामध्ये पुढील तपशील महत्त्वाचा असतो. अ) िनयाªत देशाचा परवाना णियाात देश वणकलाती बीजकावर माल देशातूि बाहेर पडण्यास संमती देतो. यामध्ये णियाात वस्तु त्याची प्रमाि संख्या, शेरा, तपासिी, परवािा इत्यादीबाबतचा तपशील येतो. munotes.in

Page 52

संयोजकता आणि लघु उद्योग
52 आ) आयात देशांची संमती आयात देशाच्या बंदरावर माल आल्यािंतर आयातीला आयात देशाची संमती अगोदरचं घेतली जाते, मात्र याबाबतचा तपशील सारांशािे या बीजकामध्ये व्यक्त केलेला असतो. आयात परवािा क्रमांक, आयात वस्तु संख्या, णवणिमय इ. बाबतचा तपशील असतो. हे बीजक णियाातदार आयातदारास पाठवतो. आंतराराष्ट्रीय व्यापारवाढीसाठी प्रत्येक देश आपले व्यापारी प्रणतणिधी इतर णवणवध देशात िेमले जातात. णियाातदार या देशात माल णियाात करिार आहे त्या देशाचा त्याच्या देशात काया करिाऱ्या प्रणतणिधीकडूि असा दाखला सादर केल्यािंतर बीजकातील णकंमत ग्राह्य धरूि जकात ठरवली जाते, तेव्हांच णिमााि होते. यामुळे जकातीसंबंधीचे व्यवहार पूिा करण्यासाठी वेळ वाचतो. वस्तू तत्परतेिे सोडवण्यासाठी आणि बांधिी उघडण्याचा त्रास वाचवण्यासाठी या दाखल्याचा उपयोग होतो. या बीजकावर व्यापारी प्रणतणिधींची सही झाली की णियाातदाराला परकीय चलि णकंवा णियाात णियंत्रि यापासूि मुक्तता णमळते. ४.७ सरावासाठी ÿij १ . िनयाªत िवकासावर सिवÖतर टीप िलहा. २. िनयाªत Óयापारातील लघु उīोगांचे योगदान आिण कल ÖपĶ करा. ३. िनयाªत Óयापारातील ÿमुख अडथळे िलहा. ४. िनयाªतीसाठी आवÔयक असणाöया कागदपýांची मािहती िलहा. ४.८ संदभª १. Baker, H.K., Kumar, S. and Rao, P., २०२०. Financing preferences and practices of Indian SMEs. Global Finance Journal, ४३, p.१ ००३८८. २. Khan, M. and Abasyn, J., २०१ ७. An exploratory evidence of the types of challenges and opportunities perceived by the Small and Medium Enterprises (SMEs) in the apparel export sector of Pakistan. University Journal of Social Sciences, १ ०(२), pp.३७३-३९५. ३. Khushpat S. Jain House Export Import Procedures and Documentation ‘Himalaya Publishing House ४. Murty C.S.V. Small Industries & Entrepreneurship Development, Himalaya Publication ५. Sahoo, P. and Ashwani, २०२०. COVID-१ ९ and Indian economy: Impact on growth, manufacturing, trade and MSME sector. Global Business Review, २१ (५), pp.१ १ ५९-१ १ ८३ munotes.in

Page 53

53 ५ लघु उīोग घटक रचना ५.१ उिĥĶे ५.२ ÿÖतावना ५.३ लघु उīोगांचा अथª आिण ÓयाĮी ५.४ लघु उīोगांचे भूिमका / महßव ५.५ लघु उīोगांना भेडसावणाöया समÖया ५.६ लघु उīोगांसाठी एसडÊÐयूओटी िवĴेषण ५.७ संदभª ५.८ सरावासाठी ÿij ५.१ उिĥĶे • लघु उīोगांचा अथª आिण ÓयाĮी जाणून घेणे • लघु उīोगांची भूिमका अËयासणे • लघु उīोगांना भेडसावणाöया समÖया जाणून घेणे • लघु उīोगांसाठी एसडÊÐयूओटी िवĴेषण समजावून घेणे ५.२ ÿÖतावना लघु उīोग (SSI) मूलत: लघु उīोगांमÅये सामाÆयतः अशा उīोगांचा समावेश असतो जे लहान मशीÆस आिण कमी मनुÕयबळा¸या सहाÍयाने उÂपादन आिण सेवा ÿदान करत असतात.. Öमॉल Öकेल इंडÖůीज (SSI) हे असे उīोग आहेत ºयामÅये उÂपादन आिण सेवांचे ÿÖतुतीकरण लहान िकंवा सूàम ÿमाणात केले जाते. हे उīोग मिशनरी, Èलांट आिण उपकरणांमÅये एकवेळ गुंतवणूक करतात, परंतु ती Ł. 10 कोटéपे±ा जाÖत नाही आिण वािषªक उलाढाल Ł. 50 कोटéपे±ा जाÖत नाही. भारतासार´या िवकसनशील देशांमÅये लघु उīोग अथªÓयवÖथेची जीवनरेखा आहेत.हे उīोग सामाÆयत: कामगार-क¤िþत असतात, आिण Ìहणून ते रोजगार िनिमªतीमÅये महßवाची भूिमका बजावतात. लघु उīोग हे आिथªक आिण सामािजक ŀिĶकोनातून अथªÓयवÖथेचे एक महßवाचे ±ेý आहे, कारण ते दरडोई उÂपÆन आिण अथªÓयवÖथेतील संसाधनांचा वापर करतात. munotes.in

Page 54

संयोजकता आिण लघु उīोग
54 लघुउīोगांमÅये छोट्या उīोगांचा समावेश असतो जे लहान मशीÆस आिण काही कामगार आिण कमªचाöयां¸या मदतीने वÖतू तयार करतात िकंवा सेवा देतात.शेवटी, लघुउīोग हे आिथªक आिण सामािजक ŀिĶकोनातून अथªÓयवÖथेसाठी आवÔयक आहेत. भारतासार´या िवकसनशील देशासाठी, ÿचंड मागणी आिण संधीमुळे हे उīोग फुलतात. काही लघुउīोग वÖतूंची िनयाªतही करत आहेत, Âयामुळे भारतात िवदेशी चलन ÿाĮ होते. भारतात, जवळपास िनÌमी उÂपादने (45-55%) लहान आिण मÅयम उīोगांमधून पाठवली जातात. भारत सरकारकडे कंपनी करत असलेÐया गुंतवणुकì¸या आिण Âयातून िमळणारा महसूल या संदभाªत लघु उīोगांसाठी काही मागªदशªक तßवे आहेत. लघु उīोगांचे तीन भागांमÅये वगêकरण केले जाते: उÂपादन/उÂपादन, सहायक आिण सेवा उīोग. मॅÆयुफॅ³चåरंग इंडÖůीज: या ÿकारचे लघुउīोग सामाÆयतः वैयिĉक मालकìचे असतात. यंýमाग, अिभयांिýकì उīोग, अÆन ÿिøया इÂयादी लघु उīोगांची उदाहरणे आहेत. अनुषंिगक उīोग: मोठ्या कंपÆया िकंवा बहòराÕůीय कंपÆया वÖतू तयार करतात, परंतु ते सवª भाग Öवतः बनवत नाहीत. या कंपÆयांचे िवøेते हे पूरक उīोग आहेत. सेवा उīोग: दुŁÖतीची दुकाने आिण देखभाल उīोग सेवा उīोगां¸या ®ेणीत येतात ५.३ लघु उīोगांचा अथª आिण ÓयाĮी लघु उīोग वÖतूं¸या उÂपादन युिनटसाठी: Èलांट आिण यंýसामúीमधील गुंतवणूक 25 लाख ते पाच कोटé¸या दरÌयान असणे आवÔयक आहे. सेवा पुरवठादारांसाठी: यंýसामúीमधील गुंतवणूक 10 लाख ते दोन कोटé¸या दरÌयान असणे आवÔयक आहे. ५.४ लघु उīोगांची भूिमका / महßव भारतीय अथªÓयवÖथेत लघु उīोगांची भूिमका १) एकूण उÂपादन:- भारतीय अथªÓयवÖथेत उÂपािदत एकूण वÖतू आिण सेवांपैकì जवळपास ४०% वाटा या उīोगांचा आहे. अथªÓयवÖथे¸या वाढीसाठी आिण बळकटीसाठी ते एक ÿमुख कारण आहेत. munotes.in

Page 55

लघुउīोग
55 २) रोजगार:- लघुउīोग देशातील रोजगाराचे ÿमुख ľोत आहेत. संपूणª कामगार शĉì अथªÓयवÖथे¸या औपचाåरक ±ेýात काम शोधू शकत नाही. Âयामुळे हे कामगार-क¤िþत उīोग कामगारां¸या मोठ्या भागाला उपजीिवका देतात. ३) िनयाªतीमÅये योगदान :- भारतातून िनयाªत होणाöया मालांपैकì जवळपास िनÌÌया (45-55%) मालाचे उÂपादन या लघु उīोगांĬारे केले जाते. जवळपास 35% ÿÂय± िनयाªत आिण 15% अÿÂय± िनयाªत ही लघुउīोगातून होते. Âयामुळे भारताचा िनयाªत उīोग Âयां¸या वाढीसाठी आिण िवकासासाठी या छोट्या उīोगांवर अवलंबून असतो. ४) जनतेचे कÐयाण :- आिथªक कारणांÓयितåरĉ, हे उīोग आपÐया देशा¸या सामािजक वाढ आिण िवकासासाठी देखील महßवाचे आहेत. हे उīोग सामाÆयतः िनÌन िकंवा मÅयमवगêय लोकांकडून सुł केले जातात. Âयांना संप°ी िमळवÁयाची आिण इतर लोकांना नोकरी देÁयाची संधी आहे. हे उÂपÆन िवतरणास मदत करते आिण सामािजक ÿगतीमÅये योगदान देते. ५.५ लघुउīोगां समोरील समÖया िविवध अडचणéमुळे लघुउīोग ÿभावीपणे Âयांची भूिमका बजावू शकत नाहीत. लघुउīोगांसमोरील िविवध अडचणी, िविवध समÖया खालीलÿमाणे आहेत. ÿथम, पुरेसा िनधी उपलÊध नाही आिण दुसरे Ìहणजे, कमकुवत आिथªक पायामुळे उīोजकांची पत पाýता कमी असते. Âयां¸याकडे Öवतःची संसाधने नाहीत आिण दुसरे Âयांना कजª देÁयास तयार नाहीत. उīोजकांना सावकारांकडून अवाजवी Óयाजदराने पैसे ¶यावे लागतात आिण यामुळे Âयांचे सवª गिणत िबघडते. राÕůीयीकरणानंतर बँकांनी या ±ेýाला िव°पुरवठा करÁयास सुŁवात केली आहे. हे उīोग अजूनही उ¸च िकमती¸या िनधी¸या अपुöया उपलÊधते¸या समÖयेशी झुंजत आहेत. १. िनधीची कमतरता: लघुउīोजकांकडे दीघªकालीन िकंवा अÐप मुदतीसाठी पुरेसा िनधी अपुरा असतो. Âयामुळे िÖथर मालम°ा तसेच खेळते भांडवल या दोÆहéबाबत मोठ्या उīोगां¸या तुलनेत लहान Óयवसायांना मोठ्या ÿमाणात समÖयांना तŌड īावे लागत आहे. कामकाजाचे ÿमाण, िनधीची कमतरता, क¸¸या मालाची खरेदी हे Âयापैकì काही. भांडवल बाजार िकंवा िव°ीय संÖथांमधून भांडवल उभारÁयासाठी आवÔयक असलेली पत आिण संपािĵªकता या लघु-Öकेल ±ेýाकडे नसते आिण Ìहणून ते munotes.in

Page 56

संयोजकता आिण लघु उīोग
56 Öथािनक सावकारांवर अिधक अवलंबून असतात, जे उ¸च Óयाजदर आकारतात. या युिनट्सना पुरेशा खेळÂया भांडवला¸या अभावाचा ýास होत असतो. लघुउīोजकांकडे दीघªकालीन िकंवा अÐप मुदतीसाठी पुरेसा िनधी अपुरा असतो. Âयामुळे िÖथर मालम°ा तसेच खेळते भांडवल या दोÆहéबाबत. मोठ्या उīोगां¸या तुलनेत लहान Óयवसायांना मोठ्या ÿमाणात समÖयांना तŌड īावे लागत आहे. कामकाजाचे ÿमाण, िनधीची कमतरता, क¸¸या मालाची खरेदी हे Âयापैकì काही. भांडवल बाजार िकंवा िव°ीय संÖथांमधून भांडवल उभारÁयासाठी आवÔयक असलेली पत आिण संपािĵªकता या लघु-Öकेल ±ेýाकडे नसते आिण Ìहणून ते Öथािनक सावकारांवर अिधक अवलंबून असतात, जे उ¸च Óयाजदर आकारतात. या युिनट्सना पुरेशा खेळÂया भांडवला¸या अभावाचा ýास होत असतो. २. क¸चा माल: लहान Óयवसायाची दुसरी मोठी समÖया Ìहणजे क¸चा माल खरेदी करणे. आवÔयक सािहÂय उपलÊध नसÐयास दजाªबाबत तडजोड करावी लागते िकंवा दज¥दार सािहÂय िमळिवÁयासाठी मोठी िकंमत मोजावी लागत असते. साठवण ±मता नसÐयामुळे ते क¸चा माल कमी ÿमाणात खरेदी करतात आिण Âयामुळे Âयांची सौदेबाजी करÁयाची ±मता कमी असते. ३. ÓयवÖथापकìय कौशÐये: लहान Óयवसायाचा ÿचार आिण संचालन एकट्या ÓयĉìĬारे केला जातो, ºया¸याकडे Óयवसाय चालिवÁयासाठी आवÔयक असलेली सवª ÓयवÖथापकìय कौशÐये नसतात. अनेक लघुउīोजकांकडे चांगले तांिýक ²ान असते परंतु ते माक¥िटंगमÅये कमी यशÖवी होतात आिण सवª कायाªÂमक िøयाकलापांची काळजी घेÁयासाठी Âयांना पुरेसा वेळ िमळत नाही. ४. कमी उÂपादक ®म: लहान Óयावसाियक कंपÆया Âयां¸या कमªचाö यांना जाÖत पगार देऊ शकत नाहीत, ºयामुळे कमªचाö यां¸या काम करÁया¸या इ¸छेवर पåरणाम होतो. अशा ÿकारे, ÿित कमªचारी उÂपादकता, तुलनेने कमी राहते आिण कमªचारी उलाढाल सामाÆयतः जाÖत आहे. लहान Óयावसाियक संÖथा कमी मोबदÐयामुळे ÿितभावान लोकांना आकिषªत कł शकत नाहीत. लहान-मोठ्या युिनट्समÅये ®म िवभाजनाचा सराव करता येत नाही, ºयामुळे िवशेषीकरण आिण एकाúतेचा अभाव िदसून येतो. ५. िवपणन: ÿभावी िवपणन हे लहान संÖथांचे कमकुवत ±ेý आहे. या संÖथा मÅयÖथांवर जाÖत अवलंबून असतात, जे काही वेळा कमी िकंमत देऊन आिण देय देÁयास िवलंब कłन munotes.in

Page 57

लघुउīोग
57 Âयांचे शोषण करतात. लहान Óयावसाियक कंपÆयांसाठी आवÔयक पायाभूत सुिवधा नसÐयामुळे थेट िवपणन देखील श³य नाही. ६. गुणव°ा: लहान Óयावसाियक संÖथा सामाÆयतः खचª कमी करÁयावर आिण िकमती कमी ठेवÁयावर ल± क¤िþत करतात. हे करताना, ते दज¥दार संशोधन आिण तंý²ान ®ेणीसुधाåरत करÁयासाठी कौशÐय गुंतवÁयासाठी पुरेशी संसाधने नसÐयामुळे गुणव°ेची इि¸छत मानके राखू शकत नाहीत. ७. ±मता: लहान Óयावसाियक कंपÆयांना मागणी¸या अभावामुळे पूणª ±मतेपे±ा कमी काम करावे लागते. यामुळे Âयांचा पåरचालन खचª वाढतो ºयामुळे हळूहळू आजारपण येऊन आिण Óयवसाय बंद होतो. ८. तंý²ान: कालबाĻ तंý²ानाचा वापर ही लघुउīोगांची गंभीर कमतरता आहे ºयामुळे कमी उÂपादकता आिण िकफायतशीर उÂपादन होते. ९. आजारपण: छोटे उīोग हे अंतगªत आिण बाĻ दोÆही कारणांमुळे आजारी पडतात. अंतगªत समÖयांमÅये कुशल आिण ÿिशि±त कामगारांची कमतरता आिण ÓयवÖथापकìय आिण िवपणन कौशÐये यांचा समावेश होतो. काही बाĻ समÖयांमÅ ये देय देÁ यात िवलंब, खेळÂया भांडवलाची कमतरता, अपुरी कज¥ आिण Â यां¸ या उÂ पादनांची मागणी नसणे यांचा समावेश होतो. १०. जागितक Öपधाª: लहान Óयवसायांना बहòराÕůीय कंपÆयांकडून जागितक Öपधाª आिण ÖवÖत आयातीचा धोका असतो. मोठ्या बहòराÕůीय कंपÆयांची गुणव°ा मानके, तांिýक कौशÐये आिण िवपणन ±मता यां¸याशी Öपधाª करणे Âयां¸यासाठी कठीण आहे. ५.६ SWOT िवĴेषण SWOT िवĴेषण Ìहणजे काय? SWOT िवĴेषण तुÌहाला तुम¸या Óयवसायाची ताकद, कमकुवतपणा, संधी आिण धम³या ठरवÁयात मदत करते. SWOT िवĴेषणे अंतगªत आिण बाĻ घटक ओळखतात येतात जे आपÐया Óयवसाया¸या यश आिण उणीवांवर ÿभाव टाकतात. munotes.in

Page 58

संयोजकता आिण लघु उīोग
58 सामÃयª आिण कमकुवतता दोÆही आपÐया Óयवसाया¸या अंतगªत कामकाजास सामोरे जातात तर संधी आिण धम³या बाĻ असतात. ताकद /सामÃयª strenth :- तुम¸या Óयवसायाची ताकद तुÌहाला तुम¸या Öपध¥¸या पुढे ठेवते, úाहकांना आकिषªत करताना तुÌहाला वरचा हात देते. सामÃया«मÅये आपÐया Óयवसायासाठी काम करणारे कमªचारी देखील समािवĶ आहेत. कुशल, दयाळू आिण जाणकार कमªचारी यशÖवी आिण अयशÖवी ÓयवसायांमÅये फरक करतात. आपÐया Óयवसायाची मालम°ा ही देखील ताकद आहे. आपÐयाकडे मूतª मालम°ा , जी भौितक वÖतू आहेत, आिण अमूतª मालम°ा िकंवा गैर-भौितक मालम°ा आहेत. येथे Óयवसाय सामÃयाªची काही उदाहरणे आहेत: • िनķावंत úाहक • मेहनती कमªचारी • अिĬतीय āँड • मूळ उÂपादने • कमी िकंमत एकदा तुÌही तुम¸या Óयवसायाची ताकद ओळखली कì Âयांना पूणª करा. िवपणन िकंवा नवीन ऑफर िवकिसत करताना आपण आपÐया सामÃया«ना कसे ठळक कł शकता ते पहा. SWOT िवĴेषण तुÌहाला तुम¸या Óयवसायाचे मूÐयमापन करÁयास, योµय बदल घडवून आणÁयास आिण ऑपरेशÆस सुधारÁयास मदत कł शकते. अशĉपणा - weakness :- आपÐया Óयवसायाचा कमकुवतता ही आपला Óयवसाय यशÖवी होÁयास कमी पडतो. कमकुवतपणामÅये आपÐया कंपनी¸या कमतरता आिण ऑपरेट करताना आपÐयाला येणाöया मयाªदा समािवĶ असतात. आपले ÿितÖपधê या ±ेýांमÅये आपÐयापे±ा चांगले काम करतात. तुमचा Óयवसाय काही ±ेýांमÅये खूप Óयापक ŀĶी, िमशन िकंवा āँड असÐयामुळे कमकुवत होऊ शकतो. जर तुमचा Óयवसाय सवªý असेल, तर तुÌही तुम¸या ÿे±कांमÅये ÿितÅवनी कł शकणार नाही. येथे Óयावसाियक कमकुवतपणाची काही उदाहरणे आहेत: • कमी नफा • अÿभावी ÿणाली • उ¸च उलाढाल दर munotes.in

Page 59

लघुउīोग
59 • महागड्या ÿिøया • कÐपकतेचा अभाव जेÓहा तुÌही तुम¸या Óयवसायाची कमकुवतता ठरवता, तेÓहा तुÌही आिण तुम¸या कमªचाöयांनी Âयांना सुधारÁया¸या पĦती आणाÓयात. संधी opportunities :- आपला Óयवसाय योµय आिण अयोµय करत असलेÐया अंतगªत गोĶी बाजूला ठेवून, आपÐया कंपनीला चालना देÁयासाठी आपÐयाकडे बाĻ संधी देखील असतील. संधी Ìहणजे उīोग- िकंवा बाजार-संबंिधत घटक जे तुम¸या Óयवसायाला तुम¸या Öपध¥वर फायदा देतात. तुम¸या Óयवसायाला तुम¸या Óयवसायाबाहेर काय घडत आहे यावर अवलंबून असलेÐया संधéचा सामना करावा लागेल. काही संधी ताÂपुरÂया असू शकतात तर काही कायम असतात. संधéमुळे अिधक उÂपादने िकंवा सेवा िवकणे श³य होईल. िकंवा, ते नवीन úाहकांना आकिषªत करÁयाची तुमची श³यता सुधाł शकतात. संधéची काही उदाहरणे येथे आहेत: • Öपध¥चा अभाव • तुम¸या अपªणाची मागणी करा • बाजार वाढ • ऑनलाइन उपिÖथती िकंवा कÓहरेज • िवøì कर सुĘी संधéचा लाभ न³कì ¶या. जर संधी फĉ ताÂपुरÂया असतील तर संधी गेÐयानंतर सामना करÁयाचे मागª शोधा. धम³या threats :- धम³या हे बाĻ घटक आहेत जे आपÐया Óयवसायाला हानी पोहोचवू शकतात. नवीन िकंवा सुधाåरत Öपधªकांकडून धम³या येऊ शकतात. िकंवा, ते कमकुवतपणामुळे उĩवू शकतात. उदाहरणाथª, एका कायªमुĉ कमªचाöया¸या पåरणामी तुÌहाला नकाराÂमक पुनरावलोकने ÿाĮ होऊ शकतात. तुÌहाला बाजारात बदल देखील िदसू शकतात ºयामुळे मागणी कमी होते. मंदीमुळे úाहक खचाªचा अभाव होऊ शकतो. दुÕकाळ, चøìवादळ िकंवा तीĄ िहमवादळ यासार´या वातावरणामुळे धम³या देखील असू शकतात. संधéÿमाणे, धम³या ताÂपुरÂया िकंवा कायमÖवłपी असू शकतात. munotes.in

Page 60

संयोजकता आिण लघु उīोग
60 येथे Óयवसाय धम³यांची काही उदाहरणे आहेत: • दुÕकाळ ºयामुळे तुमची िपके नĶ होतात • कमी िकंमतéसह नवीन Öपधªक • बाजारातील घसरण • उ¸च बेरोजगारी दर • नकाराÂमक दाब धो³यांना सामोरे जाताना आपÐया Óयवसायाशी जुळवून घेÁयाचे िवचारमंथन आवÔयक आहे. SWOT िवĴेषण आयोिजत करÁयासाठी 3 बाबी :- आपÐयाला एक ÿभावी SWOT िवĴेषण तयार करÁयाची आवÔयकता आहे. १. SWOT िवĴेषण टेÌपलेट तयार करा:- आपण आपले SWOT िवĴेषण सुł करÁयापूवê, आपण तयार असणे आवÔयक आहे. अÓयविÖथत मािहती टाळÁयासाठी SWOT िवĴेषण टेÌपलेट तयार करा. तुमची मािहती तुÌहाला वतªमान आिण भूतकाळातील SWOT िवĴेषणाची तुलना करÁयास मदत कł शकते. आपले टेÌपलेट तयार केÐयानंतर, संबंिधत ®ेणी अंतगªत आपÐया Óयवसाया¸या घटकांची यादी करा. २. आपÐया कमªचाöयांना सहभागी करा:- SWOT िनयोजन बैठका ¶या जेथे कमªचारी योगदान देऊ शकतात. कमªचाöयांचा समावेश केÐयाने बदल अंमलात आणणेही सोपे होईल. कमªचाöयांना काय चालले आहे हे कळÐयावर ते योµय ती कारवाई कł शकतात. आिण, जर कमªचारी िनणªय घेÁयाचा भाग असतील तर कमªचारी एखाīा गोĶीमÅये सुधारणा करÁयास अिधक इ¸छुक असतील. 3. आपÐया SWOT िवĴेषणाचे पåरणाम वापरा :- Åयेय आिण उिĥĶे सेट करÁयासाठी आपले SWOT िवĴेषण वापरावे. कमकुवतपणा आिण धम³यांना दूर करÁयासाठी धोरणे तयार करा. आिण, तुम¸या Óयवसायाची ताकद अधोरेिखत करÁयाचे मागª शोधा आिण तुÌही संधéचा लाभ घेत आहात याची खाýी करा. तुम¸या SWOT िवĴेषणा¸या पåरणामांची तुम¸या Óयवसाया¸या िमशन Öटेटम¤ट, िÓहजन Öटेटम¤ट आिण िबझनेस Èलॅनशी तुलना करा. जर तुम¸या Óयवसायाची ताकद तुम¸या Öटेटम¤ट िकंवा योजनांशी जुळत नसेल तर बदल करा. munotes.in

Page 61

लघुउīोग
61 आपण आपÐया SWOT िवĴेषणाचा वापर आपÐया Óयवसाय āँडमÅये बदल करÁयासाठी देखील कł शकता. जर तुमची ताकद तुम¸या āँडमÅये दाखवली जात नसेल तर Âयांचा समावेश करा. जर तुमची एक कमकुवतता अशी आहे कì तुम¸याकडे ÖपĶ, एकसंध āँड नाही, तर Âयात सुधारणा करा. ५.७ संदभª • Barra G.S, Dangwal R.C.Entrepreneurship and Small Scale Industries New Potentials – Deep & Publications 1999 • Khanka C.S., Entrepreneurial Development. S. Chand and Company • Desai Vasant, Dynamics of Entrepreneurial Development and Management, Himalaya Publication ५.८ सरावासाठी ÿij १. लघु उīोग Ìहणजे काय? अथª आिण ÓयाĮी िलहा? २.लघु उīोगांची भूिमका ÖपĶ करा? ३. लघु उīोगांना कोणÂया समÖयांना तŌड īावे लागते? ४. लघु उīोगांसाठी एसडÊÐयूओटी िवĴेषण ÖपĶ करा? munotes.in

Page 62

संयोजकता आणि लघु उद्योग
62 ६ Óयावसाियक संÖथांचे Öवłप घटक रचना ६.१ उिĥĶे ६.२ ÿÖतावना ६.३ Óयावसाियक संÖथांचे ÿकार ६.४ एकल मालकì :वैिशĶ्ये, फायदे आिण तोटे ६.५ भागीदारी - वैिशĶ्ये, फायदे आिण तोटे ६.६ संयुĉ Öटॉक कंपनी - वैिशĶ्ये, फायदे आिण तोटे 6.7 सहकार - वैिशĶ्ये, फायदे आिण तोटे ६.८ सरावासाठी ÿij ६.९ संदभª ६.१ उिĥĶे • Óयावसाियक संÖथांचे Öवłप समजून घेणे • Óयावसाियक संÖथा ÿकार अËयासणे • Óयावसाियक संÖथांचे फायदे जाणून घेणे • Óयावसाियक संÖथांचे तोटे अËयासणे ६.२ ÿÖतावना सवª ÿथम आपण जाणून घेऊ Óयवसाय Ìहणजे काय ? Óयवसाय ही अशी ÿिøया आहे ºयात वÖतू आिण सेवांचे उÂपादन आिण िवøì नफा िमळिवÁया¸या उĥेशाने िनयिमतपणे केली जाते. ÓयवसायामÅये उÂपादनांपासून वÖतूं¸या िवøì पय«त¸या सवª िøया समािवĶ असतात. Óयवसायाचा मु´य हेतू समाजा¸या गरजा पूणª करणे आिण Âयातून िनधी िमळिवणे हा आहे. ६.३ Óयवसाय संÖथेचे ÿकार १) ±ेýा नुसार Óयवसायाचे ÿकार २) Óयवसाया¸या आकारमाना नुसार ÿकार ३) संÖथा पĦतीनुसार Óयवसायाचे ÿकार munotes.in

Page 63

व्यावसाणयक संस्ांचे
सवरूप:
63 ४) उÂपादना नुसार ÿकार ५) आिथªक िøयां¸या आधारे Óयवसाय ÿकार ६) Óयवसायाचे िठकाण १) ±ेýा नुसार Óयवसायाचे ÿकार:- खाजगी उīोग सरकारी उīोग २) Óयवसाया¸या आकारमाना नुसार ÿकार:- मोठे उīोग (मिÐट नॅशनल कंपनी) मÅयम उīोग लघु उīोग घरगुती उīोग ३) संÖथा पĦतीनुसार Óयवसायाचे ÿकार:- सहकारी संÖथा संयुĉ भांडवली संÖथा भागीदारी संÖथा Óयिĉगत संÖथा ४) उÂपादना नुसार ÿकार:- शेती उīोग (Agriculture Business) मूलभूत उīोग (Primary Industries) पूरक उīोग (Supplementary Industries) सेवा उīोग (Service Industries) ५) आिथªक िøयां¸या आधारे Óयवसाय ÿकार:- अ) ÿाथिमक िøया – ºया िøयां मÅये माणूसा कडून नैसिगªक ľोतांचा थेट वापर केला जातो आिण आपÐया गरजा पूणª करÁयाचा ÿयÂन होतो, Âया सवª िøया ÿाथिमक िøया Ìहणून संबोधले जाते. उदाहरण :- इमारती लाकूड तोडणे, वन उपøम,पशुसंवधªन,शेतीिवषयक कामे,मÂÖयपालन इÂयादी . ब) दुÍयम िøया – या िøयां मÅये नैसिगªक ľोतांचा थेट वापर केला जात नाही. उलट, िनसगाªने ÿदान केलेला माल पुनिनªिमªत कłन वापरला जातो. जसे कì कापसापासून कापूस बनवणे, लोखंडा पासून Öटील, लाकडापासून फिनªचर,गÓहाचे पीठ इ. munotes.in

Page 64

संयोजकता आणि लघु उद्योग
64 क) तृतीय िøया – या िøयां मÅये समाजाला ÿदान केलेÐया सेवांशी संबंिधत िøया समािवĶ असतात. जसे कì िश±ण, आरोµय, ÿशासन, Óयापार, रहदारी,टेलीकॉम,खाīपदाथª घरपोहच करणे इ. सार´या िविवध ±ेýांशी संबंिधत सेवा. ड) चतुथª िøया – ºया िøयां मÅये समाजाचा िवकास करÁया हेतूने कायª केले जाते,Âया सवª िøयांना चतुथª िøया Ìहणून संबोधले जाते उदाहरणाथª संशोधन कायª, वै²ािनक, कलाकार, नेतृÂव, पुरÖकार इ. ६) Óयवसायाचे िठकाण :- úामीण भागातील Óयवसाय. शहरी भागातील Óयवसाय. ६.४. एकल मालकì :वैिशĶ्ये, फायदे आिण तोटे एकल मालकì: एकमेव मालकì िकंवा एकल मालकì, ºयाला एकमेव Óयापारी िकंवा फĉ एक मालकì देखील Ìहटले जाते, हा Óयवसाय अिÖतÂवाचा एक ÿकार आहे जो एका ÓयĉìĬारे चालवला जातो. एकमेव Óयापारी िकंवा एकमेव मालकाĬारे चालवलेÐया Óयवसायाला एकमेव Óयापार िकंवा एकल मालकì Ìहणून ओळखले जाते. Óयवसायाची ÿÂयेक मालम°ा मालका¸या मालकìची असते आिण Óयवसायाची सवª कज¥ मालकाची असतात. एकमाý मालक Âया¸या कायदेशीर नावाÓयितåरĉ Óयापारी नाव िकंवा Óयवसायाचे नाव वापł शकतो. अनेक अिधकार±ेýांमÅये, Óयवसाया¸या नावाचा खरा मालक िनिIJत करणे स±म करÁयासाठी िनयम आहेत. Óयवहारात, सामाÆयत: Öथािनक ÿािधकरणांकडे Öटेटम¤ट Ìहणून Óयवसाय करणे आवÔयक असते. एकल मालकì Ìहणजे काय? - एकल मालकìची Óया´या डेिÓहडसन यां¸या मते, "एकमाý मालक सवª जोखीम पÂकłन Âया¸या नÉयासाठी Óयवसाय करतो". munotes.in

Page 65

व्यावसाणयक संस्ांचे
सवरूप:
65 µलॉस अँड बेकर, "एकल मालकì Ìहणजे एका Óयĉì¸या मालकìचा आिण Âया¸या नÉयासाठी चालवला जाणारा Óयवसाय आहे". बी .ओ. Óहीलर , " Óयवसाय मालकìचे Öवłप जे एकट्या Óयĉì¸या मालकìचे आिण िनयंिýत आहे" कूंट्झ आिण फुÐमर , "एकल मालकì Ìहणजे एका Óयĉì¸या मालकìचा आिण िनयंिýत Óयवसाय आहे". एकल मालकìची मु´य वैिशĶ्ये - एकल मालकì¸या Öवłपाची मु´य वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे ÖपĶ केली जाऊ शकतात:- १) एका माणसाची मालकì:- एकल Óयĉì नेहमीच Óयवसाय संÖथे¸या एकल मालकìचे Öवłप असते. Âया Óयĉìकडे Óयवसायातील सवª मालम°ा आिण गुणधमª आहेत. पåरणामी, तो एकटाच Óयवसायातील सवª जोखीम सहन करतो. २) अमयाªिदत दाियÂव:- अमयाªिदत उ°रदाियÂव Ìहणजे एंटरÿाइझचे नुकसान झाÐयास, मालका¸या खाजगी मालम°ेचा वापर Óयावसाियक दाियÂवे पूणª करÁयासाठी देखील केला जाऊ शकतो. एकमेव मालकाची जबाबदारी अमयाªिदत आहे. याचा अथª असा होतो कì नुकसान झाÐयास, Óयावसाियक मालम°ा, मालका¸या वैयिĉक मालम°ेसह, Óयवसाय दाियÂवे भरÁयासाठी वापरली जातील. ३) सवª नफा िकंवा तोटा मालकाला :- Óयवसायाचा एकमाý मालक असÐयामुळे, तो कमावलेÐया सवª नÉयांचा आनंद घेतो आिण झालेÐया सवª तोट्याचे संपूणª नुकसान भłन काढतो. एकल मालकì¸या Óयवसायातून होणारा संपूणª नफा एकमेव मालकाकडे जातो. जर काही नुकसान झाले असेल तर ते एकट्या मालकाने उचलले पािहजे. ४) कमी कायदेशीर औपचाåरकता:- Óयवसाय संÖथे¸या एकल मालकì¸या Öवłपाची िनिमªती आिण Óयवसायासाठी जवळजवळ कोणतीही कायदेशीर औपचाåरकता आवÔयक नसते. तसेच नŌदणी करणे आवÔयक नाही. तथािप, Óयवसायासाठी आिण Óयवसाया¸या Öवłपावर अवलंबून, एकल मालकìचा िश³का असणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 66

संयोजकता आणि लघु उद्योग
66 अनेक कायदेशीर औपचाåरकता पूणª केÐयािशवाय- मालकìचा Óयवसाय सुł केला जाऊ शकतो. अशा ÿकारे, एकमेव मालकाचा Óयवसाय मालका¸या इ¸छेनुसार िकंवा Âया¸या मृÂयूनंतर संपुĶात येतो. Óयवसायातील नफा आिण तोटा इतर कोणीही एकमेव मालकाशी शेअर करत नाही. जेÓहा आवÔयक असेल तेÓहा Âयाला Öथािनक ÿशासन िकंवा सरकार¸या आरोµय िवभागाकडून परवाना घेणे आवÔयक असू शकते. ५) एका माणसाचे भांडवल :- Óयवसाय संÖथे¸या एकमेव मालकì Öवłपासाठी आवÔयक असलेÐया भांडवलाची ÓयवÖथा एकमेव मालकाĬारे केली जाते. तो एकतर Âया¸या संसाधनांमधून िकंवा िमý, नातेवाईक, बँका िकंवा इतर िव°ीय संÖथांकडून कजª घेऊन ÿदान करतो. ६) एक- िनयंýण:- एकल मालकì¸या Óयवसायातील िनयंýण शĉì नेहमी मालकाकडे असते. Óयवसाय चालवÁयासाठी सवª िनणªय एकटा मालक घेतो. अथाªत, तो Âया¸या आवडीनुसार कोणाचाही सÐला घेÁयास मोकळा आहे. फायदे - एकल मालकìचे काही फायदे आहेत:- १) पूणª िनयंýण/उ°म िनयंýण:- ÿÂयेक गोĶीवर मालकाचे पूणª िनयंýण असते. तो इतर कोणालाच उ°रदायी नसतो Óयवसाया¸या िहतासाठी तो सवªकाही ठरवतो. बरोबर िकंवा चूक, तो पåरिÖथतीचा ताबा घेत असतो. तो िनयोजक तसेच आयोजक आहे, जो ÿÂयेक उपøमाचे कुशलतेने समÆवय करतो. मालकाकडे सवª अिधकार असÐयाने, Óयवसायावर चांगले िनयंýण ठेवणे श³य आहे. २) Âवåरत िनणªय: िनणªय घेÁयामÅये इतर कोणाचाही सहभाग नसÐयामुळे, ते Âवåरत होते आिण या िनणªया¸या आधारे Âवåरत कायªवाही केली जाऊ शकते. काही चूक झाÐयास मालक गोĶी लवकर ÓयविÖथत कł शकतो. िविशĶ संधी Âया¸या वाट्याला आÐयास, तो Âयांचा सहज वापर कł शकतो. भिवÕयात Âयाला अितåरĉ महसूल िमळेल असे वाटÐयास तो िनķावंत úाहकांसाठी जागेवरच मोठी सवलत देऊ शकतो. Óयावसाियक िनणªय घेÁयाची संपूणª जबाबदारी एकमाý मालकाची असते. munotes.in

Page 67

व्यावसाणयक संस्ांचे
सवरूप:
67 याचा पåरणाम Óयवसायासाठी जलद िनणªय घेÁयावर होतो कारण ÿÂयेक िकरकोळ समÖयेसाठी अनेक प±ांशी सÐलामसलत करÁयाची आवÔयकता नसते. ३) गोपनीयता – एकमाý मालक Óयवसायाचा एकमेव िनणªय घेणारा Ìहणून सवª Óयवसाय-संबंिधत मािहती Öवतःकडे ठेवू शकतो. एकल मालकìचे खाते सावªजिनक करÁयासाठी कायदा Âयांना बंधनकारक करत नाही. Óयवसायाची गुĮता हा ÿÂयेक Óयवसायासाठी महßवाचा घटक आहे. हे योजना, तांिýक ±मता, Óयावसाियक धोरणे इ. बाहेरील िकंवा ÿितÖपÅया«पासून गुĮ ठेवÁयाचा संदभª देते. एकल मालकì¸या Óयवसाया¸या बाबतीत, ÓयवÖथापन आिण िनयंýण Âया¸या हातात असÐयामुळे मालक Âया¸या योजना Öवतःकडे ठेवÁयासाठी खूप चांगÐया िÖथतीत असतो. ४) नफा-सामाियकरण / थेट ÿेरणा:- एकमेव मालकाकडे Óयवसायामधून िमळवलेÐया नÉयावर संपूणª मालकì असते. ते इतर कोणाशीही नफा वाटून घेÁयास बांधील नाहीत. कमावलेला नफा हा एकमेव मालकाचा असतो आिण तो तोट्याचा धोकाही सहन करतो. अशा ÿकारे, ÿयÂन आिण ब±ीस यांचा येथे थेट संबंध आहे. जर Âयाने कठोर पåर®म केले तर अिधक नफा िमळÁयाची श³यता आहे आिण अथाªतच, तो या नÉयाचा एकमेव लाभाथê असेल. हे ब±ीस Âया¸यासोबत कोणीही शेअर करणार नाही. हे एकमेव मालकास कठोर पåर®म करÁयासाठी मजबूत ÿेरणा ÿदान करते. ५) पूतªता - एकमाý मालक Âयां¸या Óयवसायातील जोखीम आिण बि±से या दोÆहीसाठी जबाबदार असÐयाने, अगदी िकरकोळ यश देखील इतर Óयवसाय ÿकारांपे±ा अिभमान आिण समाधानाची भावना देऊ शकते. या िनकषांमुळे एकल मालकì फायदेशीर ठरते ६) कमी भांडवल:- खूप कमी भांडवलात तुÌही Óयवसाय सुł कł शकता.Öथािनक ÿािधकरण िकंवा सरकार¸या आरोµय िवभागाकडून परवाना आवÔयक असलेÐया Óयवसायांिशवाय कोणÂयाही कायदेशीर औपचाåरकतेचे पालन करÁयाची आवÔयकता नाही. munotes.in

Page 68

संयोजकता आणि लघु उद्योग
68 िनिमªतीÿमाणेच, Óयवसाय संपवणे देखील खूप सोपे आहे. कोणÂयाही वेळी Óयवसाय तयार करणे िकंवा बंद करणे हा तुमचा िववेक आहे. ७) वैयिĉक संबंध :- एकमेव मालक नेहमीच úाहक आिण कमªचाöयांशी चांगला वैयिĉक संपकª ठेवÁया¸या ÿयÂन करत असतो. थेट संपकª एकमेव मालकाला úाहकां¸या वैयिĉक आवडी, नापसंती आिण अिभŁची जाणून घेÁयास स±म करतो. तसेच, हे कमªचाö यांशी जवळचे आिण मैýीपूणª संबंध राखÁयास मदत करते यामुळे Óयवसाय सुरळीत चालतो. ८) ऑपरेशन मÅये लविचकता:- एकमाý मालक Âया¸या िनणªयानुसार आवÔयकतेनुसार Óयवसाय ऑपरेशनचे Öवłप आिण ÓयाĮी बदलÁयास Öवतंý आहे. एकमाý मालक आवÔयकतेनुसार Âयाचा Óयवसाय वाढवू शकतो िकंवा कमी कł शकतो. समजा, पुÖतकां¸या दुकानाचे मालक Ìहणून, तुÌही शालेय िवīाÃया«साठी पुÖतके िवकत आहात. तुÌहाला तुमचा Óयवसाय वाढवायचा असेल, तर तुÌही पेन, पेिÆसल, रिजÖटर इÂयादी Öटेशनरी वÖतू िवकÁयाचा िनणªय घेऊ शकता. ९) Öवयंरोजगाराला ÿोÂसाहन :- या Óयवसाय संÖथेचे Öवłप लोकांसाठी रोजगारा¸या संधी िनमाªण करते. मालक काही वेळा इतरांसाठीही नोकरी¸या संधी िनमाªण करतो. तुÌही वेगवेगÑया दुकानांमÅये पािहलं असेल कì अनेक कमªचारी úाहकांना वÖतू िवकÁयात मालकाला मदत करत आहेत. एकल मालकìचे तोटे - एकल मालकì Âया¸या मयाªदांसह येते.वर चचाª केलेÐया फायīांमुळे एकल Óयवसाय हा Óयवसाय संÖथेचा सवō°म ÿकार आहे.तरीही, काही तोटे देखील आहेत, जसे कì; १) मयाªिदत भांडवल :- एकमेव मालकì Óयवसायात, मालक असतो जो Óयवसायासाठी आवÔयक भांडवलाची ÓयवÖथा करतो. एकट्या Óयĉìसाठी मोठ्या ÿमाणावर भांडवल उभारणे अनेकदा कठीण बनते. मालकाचा िनधी, तसेच उधार घेतलेला िनधी, काही वेळा Óयवसाया¸या वाढीसाठी आिण िवÖतारासाठी आवÔयक असलेÐया गरजा पूणª करÁयासाठी अपुरा पडतो. munotes.in

Page 69

व्यावसाणयक संस्ांचे
सवरूप:
69 २) मालकावर अवलंिबÂव - मालक आिण Âयांचा Óयवसाय हे एकल मालकìचे एकल अिÖतÂव आहे. याचे अनेक फायदे असले तरी, Óयवसायाचे सातÂय केवळ मालका¸या कÐयाणावर अवलंबून असते. मृÂयू, िदवाळखोरी, तुŁंगवास इÂयादी बाबतीत, Óयवसाय चालू ठेवÁयासाठी उ°रािधकारी िकंवा वारस नसÐयास ते बंद होऊ शकते. ३) अमयाªिदत दाियÂव :- जर एकमेव मालक Óयावसाियक जबाबदाöया आिण Óयावसाियक िøयाकलापांमुळे उĩवणारी कज¥ भरÁयात अयशÖवी झाला तर Âयाची वैयिĉक मालम°ा देखील धो³यात येऊ शकते. याचा पåरणाम असा होतो कì Óयवसायाचे अिÖतÂव सुिनिIJत करÁयासाठी एकमेव Óयापारी अÂयंत कमी जोखीम घेतात. ४) सातÂय अभाव :- एकमेव मालकì Óयवसायाचे अिÖतÂव मालका¸या जीवनाशी जोडलेले आहे. मालकाचा आजार, मृÂयू िकंवा िदवाळखोरी यामुळे Óयवसायाचा अंत होऊ शकतो. Âयामुळे Óयवसायाचे सातÂय अिनिIJत आहे. ५) मयाªिदत आकार :- Óयवसाय संÖथे¸या एकल मालकì¸या Öवłपात, एक मयाªदा असते ºया¸या पलीकडे ित¸या िøयाकलापांचा िवÖतार करणे कठीण होते. एका िविशĶ मयाªदेपलीकडे Óयवसाय वाढला तर Âया¸या कारभारावर देखरेख आिण ÓयवÖथापन करणे एकट्या Óयĉìला नेहमीच श³य नसते. ६) ÓयवÖथापकìय कौशÐयाचा अभाव :- एकमेव मालक ÓयवÖथापना¸या ÿÂयेक पैलूमÅये त² असू शकत नाही . तो ÿशासन, िनयोजन इ. मÅये त² असू शकतो, परंतु कदािचत माक¥िटंगमÅये कमी असू शकतो. ७) संसाधनांचा अभाव - भागीदारी िकंवा कंपनी¸या तुलनेत एकल मालकìमÅये मोठ्या ÿमाणावर भांडवल उभारणे हे एक आÓहान आहे. Óयवसायाचा हा ÿकार मु´यत: वैयिĉक बचत आिण मालकाने घेतलेÐया कजाªवर चालतो. भांडवल अभावामुळे Óयवसाय वाढÁयास अडथळा िनमाªण होऊ शकतो. ८) ÓयवÖथापन - मालकाला Óयवसायाशी संबंिधत बहòतेक िकंवा सवª िøयाकलाप जसे कì खरेदी, úाहक संबंध, िवøì, िवपणन, लेखा इ. पार पाडावे लागतात. ते Óयवसाय munotes.in

Page 70

संयोजकता आणि लघु उद्योग
70 ऑपरेशÆसमÅये मदत करÁयासाठी इतरांना कामावर ठेवू शकतात, परंतु मयाªिदत िव°/भांडवल मालकाला काम पूणª होÁयापासून रोखू शकते. मालकाला इतरां¸या मदतीिशवाय सवª िøयाकलाप पार पाडावे लागतील. िनÕकषª एकल मालकì हा Óयवसायाचा एक आकषªक ÿकार आहे, परंतु तो Âया¸या Öवतः¸या मयाªदांसह येतो. हे काही िविशĶ Óयवसायांसाठी अनुकूल आहे आिण ते िनणªय घेÁयावर आिण नफा वाटणीवर पूणª िनयंýण ठेवÁयास अनुमती देते. तरीही, Óयवसाय अयशÖवी झाÐयास ल±णीय दाियÂवांचा धोका देखील असतो ६.५ भागीदारी - वैिशĶ्ये, फायदे आिण तोटे भागीदारी¸या काही Óया´यांचा िवचार कłया: भारतीय भागीदारी कायदा, 1932, कलम- "सवा«साठी कायª करत असलेÐया Óयवसायातील नफा वाटून घेÁयास सहमत असलेÐया Óयĉéमधील संबंध" अशी भागीदारीची Óया´या केली आहे यूएसए¸या एक समान भागीदारी कायīाने भागीदारीची Óया´या "दोन िकंवा अिधक Óयĉéची संघटना Ìहणून सह-मालक Ìहणून नÉयासाठी Óयवसाय करणे" अशी केली आहे. जेएल हॅÆसन यां¸या मते, "भागीदारी ही एक Óयावसाियक संÖथेचा एक ÿकार आहे ºयामÅये जाÖतीत जाÖत वीस लोकांपय«त दोन िकंवा अिधक Óयĉì काही ÿकारचे Óयावसाियक िøयाकलाप करÁयासाठी एकý येतात". आपण भागीदारीची Óया´या दोन िकंवा अिधक Óयĉéची संघटना Ìहणून कł शकतो ºयांनी एकý चालवलेÐया Óयवसायाचा नफा वाटून घेÁयास सहमती दशªिवली आहे. हा Óयवसाय सवा«साठी िकंवा Âयां¸यापैकì कोणीही सवा«साठी कायª करत असतात. मु´य वैिशĶ्ये : वरील Óया´ये¸या आधारे, Óयवसाय मालकì/संÖथे¸या भागीदारी Öवłपाची मु´य वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे १. अिधक Óयĉì:- ÿोÿायटरिशप¸या िवरोधात, भागीदारी फमª Öथापन करÁयासाठी बँिकंग Óयवसायासाठी जाÖतीत जाÖत दहा Óयĉì आिण िबगर बँिकंग Óयवसायासाठी वीस Óयĉé¸या अधीन िकमान दोन Óयĉì असाÓयात. २. नफा आिण तोटा शेअåरंग: भागीदारी Óयवसायात कमावलेला नफा आिण तोटा वाटून घेÁयाचा करार आहे. munotes.in

Page 71

व्यावसाणयक संस्ांचे
सवरूप:
71 ३. करार संबंध: भागीदारी भागीदारांमÅये तŌडी िकंवा लेखी कराराĬारे तयार केली जाते. ४. कायदेशीर Óयवसायाचे अिÖतÂव: भागीदारी काही कायदेशीर Óयवसाय करÁयासाठी आिण Âयाचा नफा िकंवा तोटा सामाियक करÁयासाठी तयार केली जाते. काही धमाªदाय काय¥ पार पाडÁयासाठी भागीदारी Ìहणून केली जात नाही. ५. अÂयंत सĩावना आिण ÿामािणकपणा: भागीदारी Óयवसाय हा केवळ भागीदारांमधील अÂयंत चांगÐया िवĵासावर अवलंबून असतो. ६. अमयाªिदत दाियÂव: भागीदाराची फमªमÅये अमयाªिदत जबाबदारी असते. याचा अथª असा कì जर भागीदारी फमªची मालम°ा फमª¸या दाियÂवांची पूतªता करÁयासाठी कमी पडली तर, भागीदारां¸या खाजगी मालम°ेचा देखील हेतूसाठी वापर केला जाईल. ७. शेअर हÖतांतरणावरील िनब«ध: इतर सवª भागीदारांची संमती न घेता कोणताही भागीदार आपला िहÖसा कोणÂयाही बाहेरील Óयĉìकडे हÖतांतåरत कł शकत नाही. फायदे : Óयवसायाचे मालकì Öवłप Ìहणून, भागीदारी खालील फायदे देते: 1. सुलभ िनिमªती: भागीदारी हा एंटरÿाइझ चालिवÁयासाठी भागीदारांमधील करार आहे. Ìहणून, ते तयार करणे तुलनेने सोपे आहे. िनिमªतीशी संबंिधत कायदेशीर औपचाåरकता कमी आहेत. भागीदारी Óयवसाय तयार करणे सोपे आहे. यासाठी कमी कायदेशीर औपचाåरकता आवÔयक आहेत आिण खचª देखील कमी आहे. भागीदारी Óयवसाय तयार करÁयासाठी फमªची नŌदणी देखील आवÔयक नाही. केवळ भागीदारांनी Âयां¸यामÅये करार केला पािहजे २. अिधक भांडवल उपलÊध: मयाªिदत िनधी¸या मयाªदेमुळे एकमेव मालकìत ºया समÖया असतात ती भागीदारी कमी करते. Âयामुळे कंपनीची कजª घेÁयाची ±मताही वाढते. िशवाय, कजª देणाöया munotes.in

Page 72

संयोजकता आणि लघु उद्योग
72 संÖथांनाही मालकìपे±ा भागीदारीला øेिडट देÁयात कमी जोखीम जाणवते कारण नुकसानीचा धोका केवळ एका ऐवजी अनेक भागीदारांमÅये पसरलेला असतो. ३. एकिýत ÿितभा, िनणªय आिण कौशÐय: भागीदारीत एकापे±ा जाÖत मालक असÐयाने सवª भागीदार िनणªय घेÁयात गुंतलेले असतात. सहसा, एकमेकांना पूरक होÁयासाठी भागीदारांना वेगवेगÑया िविशĶ ±ेýांमधून एकý केले जाते. उदाहरणाथª, तीन भागीदार असÐयास, एक भागीदार उÂपादन, दुसरा िव° आिण ितसरा िवपणन ±ेýातील त² असू शकतो. हे फमªला चांगले िनणªय घेÁयासाठी सामूिहक कौशÐयाचा फायदा देते. अशाÿकारे, "एकापे±ा दोन डोके बरी" ही जुनी Ìहण भागीदारीला लागू होते. ४) जोखीम सामाियकरण: भागीदारी फमªमÅये सहसा बरेच सदÖय असतात. सदÖय नफा आिण तोटा समान वाटून घेÁयास सहमत असÐयाने, जोखीम देखील सवª सदÖयांनी सामाियक केली आहे. पåरणामी, एकमेव मालका¸या तुलनेत, ÿÂयेक भागीदारावरील जोखमीचा भार खूपच कमी असतो. कमी भारामुळे, भागीदार अिधक नÉयाचे मािजªन असलेले धोकादायक ÿकÐप हाती घेÁयास ÿवृ° होतात. भागीदारी¸या बाबतीत, फमªचे नुकसान सवª भागीदारांĬारे Âयां¸या -सामाियक गुणो°रानुसार सामाियक केले जाते. अशा ÿकारे, ÿÂयेक भागीदारा¸या बाबतीत तोट्याचा वाटा मालकì¸या बाबतीत कमी असेल. ५. लविचकता: एकल मालकì ÿमाणेच भागीदारी Óयवसाय देखील लविचक असतो. भागीदार सहजपणे ÿशंसा कł शकतात आिण बदलÂया पåरिÖथतéवर Âवåरत ÿितिøया देऊ शकतात. कोणतीही महाकाय Óयावसाियक संÖथा नवीन संधéना इत³या जलद आिण सजªनशील ÿितसादांना रोखू शकत नाही. भागीदारी फमªमÅये िकमान कायदेशीर औपचाåरकता असते आिण ती सरकारी िनयंýणापासूनही मुĉ असते. Âयामुळे, भागीदार Âयां¸या आवडीनुसार फमªमÅये बदल कł शकतात. ते भांडवलाचा आकार, Óयवसायाचा आकार आिण ÓयवÖथापन रचनेत कोणÂयाही अितåरĉ कायदेशीर ÿिøयेिशवाय बदल कł शकतात. जेÓहा आवÔयक असेल तेÓहा, भागीदार बाĻ वातावरणातील बदलां¸या आधारे फमªमÅये िनणªय घेऊ शकतात. ६. कर फायदा: भागीदारीला लागू होणारे कर आकारणीचे दर ÿोÿायटरिशप आिण कंपनी¸या Óयवसाया¸या मालकìपे±ा कमी आहेत. munotes.in

Page 73

व्यावसाणयक संस्ांचे
सवरूप:
73 ७. गोपनीयता: भागीदारी फमªने Âयांची खाती ÿकािशत करणे आवÔयक नाही. पåरणामी, Óयवसायात होणारे Óयवहार Óयवसायातच राहतात. तसेच, भागीदार हेच असतात जे Óयवसायाचे महßवपूणª िनणªय घेतात, आिण Âयामुळे Óयापार गुिपते लीक होÁयाची श³यता नसते आिण फमªची गोपनीयता राखली जाते. ८. कामाची िवभागणी: भागीदारीमÅये, फमªचे सवª काम भागीदारांमÅये Âयां¸या ²ान आिण कौशÐया¸या आधारावर िवभागले जाते. भागीदारीत ®म िवभागणी श³य आहे. कामा¸या या िवभागणीमुळे कायª±म ÓयवÖथापन होते, ºयामुळे जाÖत नफा िमळतो. ९. अिधक िवÖताराची ÓयाĮी: भागीदारीमÅये एकल मालकì¸या Óयवसायापे±ा अिधक िवÖतृत ÓयाĮी असते. भागीदारी फमªमÅये, भागीदार Âयां¸या भांडवलामधून आिण Âयां¸या कजाªतून अिधक ल±णीय िनधीची ÓयवÖथा कł शकतात. भागीदारांकडे ÓयवÖथापकìय कौशÐये देखील चांगली आहेत. Âयां¸या संघटनाÂमक कौशÐयांचा उपयोग िवÖतार आिण कायª±मतेसाठीही केला जातो. १०. सुलभ िवघटन: भागीदारीचे िवघटन करÁयासाठी कोणÂयाही कायदेशीर ÿिøयेची आवÔयकता नसते. िदवाळखोरी िकंवा वेडेपणा, िकंवा भागीदाराचा मृÂयू, यामुळे फमªचे िवघटन होऊ शकते. Âयामुळे, भागीदारी िवसिजªत करणे सोपे आिण ÖवÖत आहे. ११. खचª बचत:- Óयवसाय भागीदार असÐ याने तुÌ हाला Ó यवसाय चालवÁ यासाठी आवÔ यक असलेला खचª आिण भांडवली खचाªचा आिथªक भार सामाियक कł शकतो. यामुळे एकट्याने जाÁयापे±ा जाÖत ÿमाणात बचत होऊ शकते. १२. अिधक Óयवसाय संधी:- Óयवसाय भागीदार असÁयाचा एक फायदा Ìहणजे ®म सामाियक करणे. भागीदार असÐ याने तुÌ ही केवळ अिधक उ पादक बनू शकत नाही, परंतु अिधक Ó यवसाय संधéचा पाठपुरावा करÁ यासाठी तुÌ हाला सुलभता आिण लविचकता परवडते . हे कदािचत संधी खचाªची कमतरता देखील दूर करेल. १३. संधी खचª :- हे संभाÓय फायदे िकंवा Óयवसाया¸या संधी आहेत जे तुÌही इतर मागा«चा पाठपुरावा करत असताना तुÌहाला सोडून देÁयास भाग पाडले जाऊ शकते. शेवटी, एक-Óयĉì बँड Ìहणून, तुÌही तुमचा वेळ आिण ÿितभा कुठे क¤िþत करायची हे ठरवायचे आहे. munotes.in

Page 74

संयोजकता आणि लघु उद्योग
74 ®मात भाग घेणारा भागीदार तुम¸या मागाªत येणाöया अिधक संधéचा शोध घेÁयासाठी वेळ मोकळा कł शकतो. १४. उ°म काम:- ®म सामाियक कłन, भागीदार भार हलका देखील कł शकतो. आवÔयकतेनुसार तुÌहाला वेळ काढता येईल. याचा तुम¸या वैयिĉक जीवनावर सकाराÂमक पåरणाम होऊ शकतो. तोटे : भागीदारीचे तोटे वरील फायदे असूनही, Óयवसाय संÖथे¸या भागीदारी Öवłपाशी संबंिधत काही तोटे देखील आहेत. या तोटे/तोट्यांचे वणªन खालीलÿमाणे आहे. १. अमयाªिदत दाियÂव: भागीदारी फमªमÅये, भागीदारांचे दाियÂव अमयाªिदत असते. मालकì ह³काÿमाणेच, जर Óयवसाय Âयाचे कजª फेडू शकत नसेल तर भागीदारां¸या वैयिĉक मालम°ेला धोका असू शकतो. २. िवभागलेले ÿािधकरण:- ÿÂयेक भागीदार Âया¸या संबंिधत वैयिĉक ±ेýात Âया¸या जबाबदाöया पार पाडू शकतो. परंतु, संपूणª एंटरÿाइझसाठी धोरण तयार ±ेýा¸या बाबतीत, भागीदारांमÅये संघषª होÁयाची श³यता असते. एंटरÿाइझ िवषयांवर भागीदारांमधील मतभेदांमुळे अनेक भागीदारी नĶ झाÐया आहेत. ३. सातÂय नसणे: एका भागीदाराचा मृÂयू िकंवा माघार यामुळे भागीदारी संपुĶात येते. Âयामुळे भागीदारी¸या सातÂयबाबत अिनिIJतता कायम आहे. ४. िनिहत ÿािधकरणाचा धोका:- ÿÂयेक भागीदार हा Óयवसायासाठी एजंट आहे. Ìहणून, Âयाने घेतलेले िनणªय सवª भागीदारांना बांधील आहेत. कधीकधी, एक अ±म भागीदार चुकìचे िनणªय घेऊन कंपनीला अडचणीत आणू शकतो. एका भागीदाराने घेतलेÐया िनणªयांमÅये गुंतलेली जोखीम इतर भागीदारांनी देखील उचलली पािहजे. Âयामुळे Óयावसाियक भागीदार िनवडणे हे वैवािहक जोडीदाराला जीवनसाथी िनवडÁयासारखे आहे. munotes.in

Page 75

व्यावसाणयक संस्ांचे
सवरूप:
75 ५. भाविनक समÖया:- अनेक समÖया समोर आÐयास जोडीदारासोबत काम करणे कठीण होऊ शकते. उदाहरणाथª, मतभेदांमुळे िकंवा Óयवसायात असमान ÿयÂनांमुळे संघषª उĩवू शकतात. भागीदारीचे फायदे आिण तोटे मोजताना भावनांना सवलत देऊ नका. ६. भिवÕयातील िवøì गुंतागुंत:- भिवÕयात पåरिÖथती बदलत असताना, तुÌही िकंवा तुमचा भागीदार Óयवसाय िवकू इि¸छत असाल. आिण भागीदारांपैकì एकाला िवøìमÅये ÖवारÖय नसÐयास अडचणी येऊ शकतात. ७. िÖथरतेचा अभाव:- भागीदारीचे फायदे आिण तोटे यांचा समतोल साधताना, तुÌही अÿÂयािशततेचा सामना करÁयास स±म आहात का याचाही िवचार करणे आवÔयक आहे. तुम¸ या भागीदारी करारामÅ ये तुम¸ या बाहेर पडÁ याची ठोस रणनीती असÐ यास, भागीदार¸ या िÖ थतीमुळे होणारा बदल Ó यवसायात अिÖथरता िनमाªण कł शकतो. ८. अमयाªिदत दाियÂव: - भागीदारी Óयवसायात, भागीदार सवª नुकसान आिण नफा Âयां¸यामÅये सामाियक करतात. भागीदारांना सवª कजाªची जबाबदारी घेÁयाचा अिधकार आहे, जरी ते Âयांचे कजª नसले तरीही. सवª भागीदारांचे दाियÂव मयाªिदत नाही. हे सहसा भागीदारां¸या वैयिĉक गुणधमा«वर आिण िव°ांवर ओझे असते. ९. भांडवल अवरोिधत करणे: जर एखाīा भागीदाराला Âयांची संप°ी फमªमधून काढून ¶यायची असेल, तर ते एकटे असे कł शकत नाहीत. जर इतर भागीदारांनी Âयास सहमती िदली, तरच पैसे काढणे श³य आहे. भागीदारांना Âयांचे शेअसª दुसöयाला हÖतांतåरत करÁयाची परवानगी नाही. जर एखाīाला असे करायचे असेल तर Âयांनी इतर भागीदारांची संमती घेणे आवÔयक आहे. पåरणामी, ते Âयां¸या गुंतवणुकìची तरलता गमावतात. भागीदारीमÅये गुंतवणूक करÁयापासून लोकांना परावृ° करणारे हे एक महßवाचे कारण आहे. १०. अिनिIJतता: - भागीदारी Óयवसाय अिÖथरतेने úÖत आहे. वेडेपणा, िदवाळखोरी, सेवािनवृ°ी आिण भागीदाराचा मृÂयू यामुळे Óयवसायाचा अचानक अंत होऊ शकतो. वर नमूद केलेÐया कारणांÓयितåरĉ, भागीदार इतर भागीदारांना Óयवसायाचे िवघटन देखील ल±ात घेऊ शकतो. या सवª अिÖथरतेचा पåरणाम Ìहणून, Óयवसायासाठी दीघª पÐÐयाचे िनयोजन आिण नािवÆयपूणª कÐपना करणे कठीण झाले आहे. munotes.in

Page 76

संयोजकता आणि लघु उद्योग
76 ११. सावªजिनक िवĵासाचा अभाव: - भागीदारी कंपÆयांवर जनतेचा िवĵास कमी आहे कारण Âयांचे वािषªक अहवाल आिण खाती ÿकािशत केली जात नाहीत. Âयामुळे Âयां¸या कारभारावर जनतेचा िवĵास नाही. १२. िनणªय घेÁयात अडचण: - भागीदारी Óयवसायात िनणªय घेÁयापूवê ÿÂयेक भागीदाराची संमती आवÔयक असते. िकरकोळ ते मोठ्यापय«त, सवª िनणªयांना सवª भागीदारां¸या संमतीची आवÔयकता असते. धोरण-िनधाªरण िनवडीसाठी सवª भागीदारांची Öवीकृती आवÔयक आहे. पåरणामी, भागीदार फमªबĥल उÂÖफूतª िकंवा Âवåरत िनणªय घेÁयास अ±म आहेत. १३. परÖपर मतभेद:- भागीदारी फमªचे तपशील, रेकॉडª आिण गुिपते सवª भागीदारांना माहीत असतात. भागीदारांमÅये परÖपर संघषª उĩवÐयास, फमªबĥल मािहती लीक होÁयाची उ¸च श³यता असते. भागीदार Âयां¸या कंपनीचे रहÖय इतर ÿितÖपÅया«ना देऊ शकतात. भागीदारीचे काही फायदे आिण तोटे यांचे िवĴेषण करताना, तुÌही असा िनÕकषª काढू शकता कì फायदे तोट्यांपे±ा जाÖत आहेत. इतकेच काय, भागीदारीचे काही तोटे योµय पåर®म, योµय तपास आिण तपशीलवार, लेखी, Óयवसाय पूवªिनयोिजत कłन दूर केले जाऊ शकतात. शेवटी, भागीदारा¸या भूिमकेत तुÌही आरामदायक आहात याची खाýी करा. Öवतःला िवचारा कì भागीदारी तुÌहाला एकट्याने कł शकत नसलेली वाढीची कोणती उिĥĶे साÅय करÁयात मदत कł शकते. ६.६ संयुĉ Öटॉक कंपनी - वैिशĶ्ये, फायदे आिण तोटे. संयुĉ Öटॉक कंपनी संयुĉ Öटॉक कंपनी Ìहणजे एक Óयवसाय संÖथा आहे जी ित¸या सवª भागधारकां¸या संयुĉ मालकìची आहे. सवª भागधारकांकडे कंपनीतील ठरािवक ÿमाणात Öटॉक असतो, जो Âयां¸या समभागांĬारे दशªिवतो. Óयाखा:- ÿोफेसर हॅनी, " नÉयासाठी Óयĉéची Öवयंसेवी संघटना असते, ºयांचे भांडवल काही हÖतांतरणीय समभागांमÅये िवभागलेले असते आिण अशा समभागांची मालकì ही कंपनी¸या सदÖयÂवाची अट असते ". संयुĉ Öटॉक कंपनीची वैिशĶ्ये:- संयुĉ Öटॉक कंपनी¸या वैिशĶ्यांचा अËयास केÐयाने Âयाची रचना ÖपĶ करता यैते. munotes.in

Page 77

व्यावसाणयक संस्ांचे
सवरूप:
77 १. कृिýम कायदेशीर Óयĉì :- संयुĉ Öटॉक कंपनी ही एक कृिýम Óयĉì आहे जी कायīाने तयार केलीली असते . नैसिगªक Óयĉì Ìहणून Âयाचा कोणताही शारीåरक आकार नाही परंतु नैसिगªक Óयĉìचे जवळजवळ सवª अिधकार ितला ÿाĮ होतात. एखाīा नैसिगªक Óयĉìÿमाणे, कंपनी काही गोĶी कł शकते, जसे कì Öवतः¸या नावावर मालम°ा, करार करणे , कजª घेणे आिण पैसे देणे, खटला भरणे िकंवा खटला भरणे इ. हे अिधकार Âयांना कायīाने ÿदान केले आहेत . २. Öवतंý कायदेशीर संÖथा :- जॉइंट Öटॉक कंपनीचा तयार होताच ितची Öवतःची वेगळी कायदेशीर ओळख तयार होते. Âयामुळे कंपनीचा सदÖय कंपनीसाठी जबाबदार नाही. तसेच कंपनी कोणÂयाही Óयावसाियक िøयाकलापांसाठी ित¸या कोणÂयाही सदÖयांवर अवलंबून राहत नाही. ३. िनगमन:- एखाīा कंपनीला Öवतंý कायदेशीर संÖथा Ìहणून माÆयता िमळिवणे आिण ती अिÖतÂवात येणे आवÔयक आहे. िनगमन िशवाय, कंपनीचे अिÖतÂव नाही. ४. शाĵत उ°रािधकार:- संयुĉ Öटॉक कंपनी कायīातून जÆमाला येते, Âयामुळे कंपनी बंद करÁयाचा एकमेव मागª Ìहणजे कायīाचे कामकाज. मृÂयू, िदवाळखोरी िकंवा इतर सदÖयांना समभाग हÖतांतåरत केÐयाने कंपनी ÿभािवत होत नसते. कंपनीचे आयुÕय Âया¸या सदÖयां¸या जीवना बरोबर नसते. कंपनीचे सदÖय िकंवा भागधारक बदलत राहतील, Âयाचा कंपनी¸या जीवनावर पåरणाम होणार नाही. ५. मयाªिदत उ°रदाियÂव: एकमेव मालकì आिण भागीदारी यां¸यातील फरक Ìहणजे मयाªिदत दाियÂव. कंपनी¸या भागधारकांची जबाबदारी ही नेहमी मयाªिदत राहते. कंपनी¸या कजाªची परतफेड करÁयासाठी सदÖयाची वैयिĉक मालम°ा रĥ केली जात नाही . भागधारकांचे दाियÂव न भरलेÐया भाग भांडवला¸या रकमेपय«त मयाªिदत राहते. जर Âयाचे शेअसª पूणª भरले असतील तर Âयाला कोणतेही दाियÂव राहत नाही. कजाª¸या रकमेवर काहीही पåरणाम होणार नाही. Öवतः¸या कजाªची परतफेड करायची असेल तर केवळ कंपÆयांची मालम°ा िवकली जाऊ शकते. सभासदांना पैसे भरायला भाग पाडले जाऊ शकत नाही. जर कंपनी लेनदारांना पैसे देऊ शकत नसेल तर शेअरहोÐडर कंपनीला जे भरायचे आहे Âयापे±ा जाÖत काही देणार नाही. munotes.in

Page 78

संयोजकता आणि लघु उद्योग
78 ६. कॉमन सील: संयुĉ Öटॉक कंपनी ही एक कृिýम Óयĉì आहे . Âयामुळे, तो Âया¸या नावाने कोणÂयाही करारावर Öवा±री कł शकणार नाही. Ìहणूनच सवª कागदपýे आिण करारा¸या कागदपýांवर सील िचकटिवणे आवÔयक आहे. मंडळाने घेतलेले सवª िनणªय कंपनी¸या कॉमन सीलसह अिधकृत असावेत ,ºयावर कंपनीचे नाव आिण अिधकृत कमªचाö यांची Öवा±री असावी. ७. लोकशाही ÓयवÖथापन: संयुĉ Öटॉक कंपनी ही लोकशाही संÖथा आहे. वािषªक सवªसाधारण सभा आिण संचालक मंडळा¸या बैठकìत लोकशाही¸या तßवांचे पालन कłन मंडळा¸या िहताचे िनणªय घेतले जातात. ८. Öवतंý ÓयवÖथापन आिण मालकì:- संयुĉ Öटॉक मंडळाचे वैिशĶ्य Ìहणजे कंपनीची मालकì आिण ÓयवÖथापन यां¸यातील ÖपĶ फरक. अशा कंपÆयांचे मालक मोठे असतात आिण Âयां¸या नावापुरते मयाªिदत शेअसª िवखुरलेले असतात ,ºयामुळे Âयांना कंपनीचे दैनंिदन Óयवहार हाताळणे थोडे कठीण होते. Ìहणून, आशी काय¥ स±म ÓयवÖथापकìय कमªचाö यांकडे िदली जातात .जे मालकांचे ÿितिनधी Ìहणून काम करतात आिण ते कंपनी¸या दैनंिदन ÓयवÖथापनासाठी जबाबदार असतात. ९. शेअसªची हÖतांतरण±मता: संयुĉ Öटॉक कंपनीचे शेअसª कंपनी ÓयवÖथापना¸या पूवª परवानगीिशवाय एका Óयĉìकडून दुसöया Óयĉìकडे हÖतांतåरत करता येतात. ते Âयांचे समभाग हÖतांतåरत करÁयास मोकळे आहेत. संयुĉ Öटॉक कंपनीचे फायदे :- संयुĉ Öटॉक कंपनीचे काही ÿमुख फायदे पुढल ÿमाणे आहेत. १. मोठ्या भांडवलाचा फायदा:- जगातील सवō¸च कंपÆया अशा कंपÆया आहेत ºयांना मोठ्या आिण अिधक भांडवलाची आवÔयकता असते . हे Óयवसाय सावªजिनक फंड आिण गुंतवणूकदारांकडून िमळालेÐया िनधीĬारे आवÔयक भांडवल उभाł शकतात. मंडळात िविवध सदÖय मोठ्या ÿमाणात भांडवल गुंतवतात. जेÓहा संयुĉ Öटॉक कंपनीमÅये भांडवलाची कमतरता भासते तेÓहा ती लोकांसाठी शेअसª जारी कł शकते. असे शेअसª जारी केÐयाने ÿचंड भांडवल गोळा होते. munotes.in

Page 79

व्यावसाणयक संस्ांचे
सवरूप:
79 २. कंपनीचे िÖथर अिÖतÂव:- जॉइंट Öटॉक कंपनीचे Öवतंý ,कायदेशीर आिण कायमचे अिÖतÂव असते. यामुळे लोकां¸या नजरेत अशा Óयवसायाला िÖथरता िमळत जाते.याचा पåरणाम Ìहणजे कंपनीला चांगÐया संधी ÿाĮ होऊन Óयवसायाची सतत वाढ होÁयास मदत होते. तसेच संयुĉ Öटॉक कंपनीचे आयुÕय दीघªवधीचे असते.ÓयवÖथापनात काही बदल झाले, संचालक मंडळ िकंवा काही सदÖय आले िकंवा गेले तरी कंपनी¸या कामकाजावर याचा पåरणाम जाणवत नाही. ३. कर लाभ :- कॉपōरेट कर हा आपÐया देशातील करÿणालीचा मु´य असा Öतंभ आहे . आयकर कायदा कंपÆयांसाठी कर लाभ ÿदान करते जे कर दाियÂव कमी करÁयास मदत करतात. सबिसडी, कपात िकंवा सूट या Öवłपात अनेक ÿोÂसाहन देखील ÿदान करत असते. ४. Óयवसायात गुंतवणूक वाढेल :- संयुĉ Öटॉक कंपÆयांचे िनयमन हे कंपनी कायदा, 1956 ¸या तरतुदé Ĭारे केले जाते. कंपनीचे ÓयवÖथापन ,मािहती ही कंपनी¸या भागधारकांना आिण मालकांना कळवावी लागते. यामुळे लोकांचा आिण गुंतवणूकदारांचा कंपनीवरचा िवĵास वाढत जातो, कारण Âयांना Âयांनी केलेÐया गुंतवणुकìची खाýी असते. ५. समभागांचे हÖतांतरण:- संयुĉ Öटॉक कंपनीमÅये समभागांचे िवनामूÐय हÖतांतरण करÁयाची तरतूद आहे. कोणीही कंपनीत सामील होÁयासाठी आिण कंपनी सोडÁयासाठी भाग पाडत नाहीत. संयुĉ Öटॉक कंपनीचे शेअसª हÖतांतåरत करÁयासाठी परवानगी िकंवा परÖपर संमतीची आवÔयकता नसते. संयुĉ Öटॉक कंपनी¸या मयाªदा / तोटे :- १. िनिमªतीची जिटल आिण लांबलचक ÿिøया :- जॉइंट Öटॉक कंपनीची एक मयाªदा Ìहणजे Âया¸या िनिमªतीची ÿिøया जिटल आिण लांबलचक असते . यास िकÂयेक िदवसही लागू शकतात Âया¸या दैनंिदन कामकाजादरÌयानही कंपनीला असं´य कायदे, िनयम , अिधसूचना इÂयादéचे पालन करावे लागते. यामुळे केवळ वेळ लागत नाही तर कंपनीचे ÖवातंÞय देखील कमी होते. munotes.in

Page 80

संयोजकता आणि लघु उद्योग
80 कंपनीमÅये भागधारक, ÿवतªक, संचालक मंडळ , कमªचारी असे अनेक भागधारक असतात. िडब¤चर धारक इ . हे सवª भागधारक Âयां¸या फायīासाठी पहात असतात आिण Âयामुळे अनेकदा िहतसंबंधांचा संघषª होतो २. मयाªिदत जबाबदारी:- संयुĉ Öटॉक कंपÆयां¸या भागधारकांची मयाªिदत जबाबदारी असते. Âयांचे उ°रदाियÂव कंपनीतील Âयां¸या शेअर¸या मयाªदेपय«त आिण Âयां¸याकडे असलेÐया शेअसª¸या न भरलेÐया िकंवा थकबाकì¸या रकमेपय«त मयाªिदत आहे. यामुळे कंपनी¸या कजाªवरील Âयांचे ए³सपोजर मयाªिदत होते. ३. शाĵत अिÖतÂव:- संयुĉ Öटॉक कंपनीचे अिÖतÂव कायम आहे. याचा अथª असा होतो कì संयुĉ Öटॉक कंपनीचे अिÖतÂव संपुĶात आणÁयाचा एकमेव मागª Ìहणजे कायīाचे कायª. मृÂयू, िदवाळखोरी िकंवा इतर सदÖयांना समभाग हÖतांतåरत केÐयाने कंपनी ÿभािवत होत नाही. ४. गुĮतेचा अभाव :- कंपनीला आपÐया सवª Óयवहारांचे तपशीलवार रेकॉडª ठेवावे लागतात. िनयिमतपणे कंपनीला अंतगªत आिण बाĻ लेखापरी±कांĬारे ऑिडट करावे लागते आिण मालक आिण गुंतवणूकदार यांना कळवावे लागते . Âयामुळे ÓयवÖथापन िकंवा कमªचाöयांना कोणतीही गुĮता पाळणे िकंवा गुंतवणूकदारांना मूखª बनवणे श³य नाही. ५. नŌदणी आिण िनगमन :- कंपनी¸या िनिमªतीमÅये अÂयिधक कायदेशीरपणा, ती अिÖतÂवात येÁयासाठी कंपनीची नŌदणी आिण िनगमन अिनवायª आहे. यासाठी ÿवतªक आिण कंपनी¸या ÓयवÖथापनाĬारे Óयापक कायदेशीर अनुपालनांचे पालन करणे आवÔयक आहे. कंपनी Öथापन करÁया¸या सुŁवाती¸या टÈÈयाÓयितåरĉ, ितचे आिथªक िववरण तयार करÁयासाठी आिण अहवाल देÁयासाठी िनधाªåरत मागªदशªक तßवांचे पालन करणे देखील आवÔयक आहे. असे कायदेशीर पालन कंटाळवाणे असू शकते आिण कंपनी¸या कामकाजा¸या दैनंिदन कामकाजात अडथळा िनमाªण कł शकते. ६. भागधारकां¸या ÖवारÖया¸या अभाव :- भागधारकांचे दाियÂव Âयां¸या शेअसª¸या न भरलेÐया रकमे¸या मयाªिदत असते . बहòतेक भागधारक केवळ लाभांश उÂपÆन आिण Âयां¸या गुंतवणुकìवरील भांडवली नÉयाशी संबंिधत असतात. Ìहणूनच, भागधारकां¸या ÖवारÖया¸या अभावामुळे ÓयवÖथापनाला कंपनीबĥल¸या Âयां¸या कतªÓयात कमी रस िनमाªण झालेला आढळून येतो. munotes.in

Page 81

व्यावसाणयक संस्ांचे
सवरूप:
81 ७. अवाजवी सरकारी िनयंýण :- संयुĉ Öटॉक कंपÆयांना अिधक भांडवलाची आवÔयकता असते. तसेच देशात आिण परदेशात िवखुरलेÐया वैयिĉक भागधारकांकडून गुंतवणूकìची मागणी केली जाते. यासाठी मालकाचे आिण गुंतवणूकदारांचे िहत जपÁयासाठी अÂयािधक सरकारी अनेक नोकरशाही अडथळे आिण कायदेशीर अनुपालन आहेत जे बहòतेक उīोजकांना नवीन कंपनी सुł करÁयापासून परावृ° करत असतात. ८. िनणªय घेÁयास िवलंब होतो:- कंपनीचे ÓयवÖथापन हे कंपनी¸या मालकांचे ÿितिनधी आहेत. Âयामुळे, कंपनीचा कोणताही मोठा िनणªय बोडाª¸या बैठकìत िदलेÐया माÆयतेनंतरच घेतला जाऊ शकतो. यामुळे अनेकदा िनणªय ÿिøयेत अनावÔयक िवलंब होताना िदसून येतो. ९. अ±म ÓयवÖथापन.:- कंपनीचे ÓयवÖथापन Óयवसायातील गुंतागुंतीचे कायª हाताळÁयास तसेच मालकांची संप°ी वाढवÁयास स±म असावे. जर कंपनीचे ÓयवÖथापन स±म नसेल तर Âयाचा पåरणाम Ìहणजे कंपनी बंद होऊ शकते. Ìहणूनच, कंपनीचे कामकाज हाताळÁयासाठी कंपनीचे ÓयवÖथापन स±म आिण अनुभवी असा़वे. १०. मंडळाचे अवाजवी िनयंýण :- कंपनीचे संचालक मंडळ ित¸या दैनंिदन कायाªसाठी आिण नÉयासाठी जबाबदार असते. कंपनी कायīाने मंडळा¸या हातात अनेक अिधकार िदलेले आहेत ºयामुळेतते आपली वैयिĉक उिĥĶे पूणª करÁयासाठी Âयांचा गैरवापर कł शकतात . कंपनीमÅये भागधारक, ÿवतªक, संचालक मंडळ , कमªचारी. िडब¤चर धारक इ . हे सवª भागधारक Âयां¸या फायīाचे पहात असतात आिण Âयामुळे अनेकदा िहतसंबंधांचा संघषª होताना िदसून येतो. ६.७ सहकारी संÖथा - वैिशĶ्ये, फायदे आिण तोटे. ÿÖतावना - सहकार िकंवा सहकारी ही एक खाजगी ÓयवसायसंÖथा असते, ºयाची मालकì Ìहणजे Óयĉéचा समूह आहे आिण ते आपले सामाÆय Åयेय पूणª करÁयासाठी चालवतात. हा समूह Óयवसाय चालवÁयासाठी एकý काम करतात आिण नफा आिण इतर फायदे सामाियक करतात. सहकारी संÖथेचे फायदे:- सहकारी संÖथे¸या फायīांमÅये हे समािवĶ आहे: munotes.in

Page 82

संयोजकता आणि लघु उद्योग
82 १. लोकशाही रचना: सहकारी संÖथेचे सदÖय "एक सदÖय, एक मत" तÂवाचे पालन करतात, याचा अथª असा आहे कì, सहकारातील Âयांची गुंतवणूक िकतीही असो, ÿÂयेकाला आपले मत Óयĉ करता येत असते़. २. कमी ÓयÂयय: सभासदांना Âया¸या संरचनेत ÓयÂयय न आणता िकंवा तो िवसिजªत न करता Óयवसायात सामील होÁयाची आिण सोडÁयाची परवानगी आहे. ३. िनिमªती करणे सोपे: इतर संÖथा Öथापने¸या तुलनेत सहकारी सोसायटीची िनिमªती करणे सोपे असते . कोणतेही दहा ÿौढ लोक एकý येऊन सहकारी संÖथा Öथापन कł शकतात. ४. सदÖयÂवासाठी कोणताही अडथळा नाही: सहकारी संÖथेचे सदÖयÂव ÿÂयेकासाठी खुले असते. धमª, जात, पंथ, िलंग, रंग इ.¸या आधारावर सामील होÁयास कोणीताही अडथळा इथे नसतो . एखादी Óयĉì Âयाला आवडेल तेÓहा सदÖय होऊ शकते आिण सदÖय Ìहणून राहणे पसंत नसÐयास तो सोडून जाऊ शकतो. ५. मयाªिदत दाियÂव: बहòतेक ÿकरणांमÅये, सदÖयांचे दाियÂव Âयांनी योगदान िदलेÐया भांडवला¸या मयाªदेत असते. Âयामुळे आिथªक नुकसान झाले िकंवा िदवाळखोरी झाÐयास Âयांची खाजगी मालम°ा जĮ होÁया¸या भीतीपासून ते मुĉ राहतात. ६. लोकशाही ÓयवÖथापन: सहकारी संÖथेचे ÓयवÖथापन Âयां¸यातील िनवडून आलेÐया सदÖयांĬारे केले जाते. ÿÂयेक सदÖयाला Âया¸या एक मताने समान अिधकार असतो. तो समाजा¸या धोरण िनिमªतीमÅये सिøय सहभाग घेऊ शकतो. Âयामुळे सवª सदÖय समाजासाठी िततकेच महßवाचे आहेत. ७. िÖथरता आिण सातÂय/शाĵत उ°रािधकार.: सहकारी संÖथा सभासदां¸या मृÂयूने, िदवाळखोरीमुळे, वेडेपणाने, कायमÖवłपी अ±मतेने िवसिजªत करता येत नाही. नवीन सदÖय सामील होऊ शकतात आिण ºया जुÆया सदÖयांना सोसायटी सोडायची आहे ते सोडून जाऊ शकतात. परंतु सवª सदÖयांनी एकमताने सोसायटी िवसिजªत करÁयाचा िनणªय घेतÐयािशवाय सोसायटी कायªरत राहते. munotes.in

Page 83

व्यावसाणयक संस्ांचे
सवरूप:
83 ८. आिथªक काय¥: मÅयÖथां¸या उ¸चाटनामुळे सहकारी संÖथांचे कामकाज आिथªकŀĶ्या फायदेशीर होत राहते. आवतê आिण न येणारे खचª कमी केले जातात. उÂपादन िकंवा खरेदीचे ÿमाण आपोआप वÖतूंची िकंमत कमी करत असते. Âयामुळे िवøì िकंमत कमी होताना िदसते. ९. सदÖयांनी शेअर केलेले अिधशेष: सोसायटी आपÐया सदÖयांना नाममाý नÉयावर वÖतू आिण सेवा िवøì करते. काही ÿकरणांमÅये, सोसायटी बाहेरील लोकांना वÖतू आिण सेवा िवकते. या नÉयाचा उपयोग दैनंिदन ÿशासन आिण सोसायटीचा इतर खचª भागवÁयासाठी केला जात असतो. नफा/अिधशेषा¸या िवतरणाची ÿिøया सहकारी संÖथा कायदा कॅप 490 मÅये नमूद केली आहे. अितåरĉ रकमेचा काही भाग लाभांश िकंवा ठेवीवरील Óयाज Ìहणून िवतरीत केला जातो आिण काही राखीव Ìहणून ठेवला जातो. १०. राºय संर±ण: सहकारी संÖथांना Âयांचे उिĥĶ साÅय करÁयासाठी सरकार िवशेष सहाÍय पुरवत असते , सरकार सहकारी संÖथांना आिथªक Öथैयª आिण भिवÕयात शाĵत वाढ बळकट करÁयासाठी अनेक ÿकार¸या अनुदानांचा िवÖतार करत असते. सहकारी संÖथेचे तोटे : अनेक फायदे असूनही, सहकारी संÖथांना काही मयाªदा िकंवा तोटे आहेत. यापैकì काही मयाªदा आहेत Âया पुढील ÿमाणे : १. भांडवल उभारणे: मोठे गुंतवणूकदार इतर Óयवसाय संरचनांमÅये गुंतवणूक कł शकतात, ºयामुळे Âयांना मोठा वाटा िमळू शकतो. कारण सहकारी संरचना सवª गुंतवणूकदारांना मोठ्या आिण लहान अशा दोÆही ÿकारे समान वागणूक देते. २. उ°रदाियÂवाचा अभाव: सहकारी संÖथा संरचने¸या ŀĶीने अिधक आरामशीर असतात, Âयामुळे जे सदÖय पूणªपणे सहभागी होत नाहीत िकंवा Óयवसायात योगदान देत नाहीत तो पय«त इतर सदÖयांना दूर जाÁयाचा धोका असतो. ३. मयाªिदत संसाधने: सहकारी संÖथांची आिथªक ताकद ही सभासदांनी िदलेÐया भांडवलावर अवलंबून असते. मािसक योगदान Ìहणून सदÖयता शुÐक मयाªिदत आहे. कारण Âयांचे सदÖय munotes.in

Page 84

संयोजकता आणि लघु उद्योग
84 िनÌन आिण मÅयम वगाªतील आहेत. अशा ÿकारे सहकारी संÖथा सुŁवातीला मोठ्या ÿमाणावर भांडवल आवÔयक असलेÐया मोठ्या Óयवसायांसाठी योµय नाहीत. ४. अकायª±म ÓयवÖथापन: सहकारी संÖथेचे ÓयवÖथापन फĉ सभासदांकडून केले जाते. Âयां¸याकडे कोणतेही ÓयवÖथापकìय आिण िवशेष कौशÐये नसतात. ही या ±ेýाची मोठी कमतरता मानली जाते. ५. गुĮतेचा अभाव: सहकारी संÖथा Âयां¸या Óयवसायात गुĮता पाळत नाहीत कारण संÖथां¸या कारभारावर बैठकांमÅये खुलेपणाने चचाª केली जाते. परंतु Óयावसाियक संÖथे¸या यशासाठी गुĮता खूप महßवाची असते . यामुळे Öपधªकांना अिधक ÿभावी मागा«नी Öपधाª करÁयाचा मागª मोकळा होतो. ६. िववाद आिण मतभेद: समाजा¸या ÓयवÖथापनामÅये िविवध सामािजक, आिथªक आिण शै±िणक पाĵªभूमीतील िविवध ÿकारचे कमªचारी असतात. अनेक वेळा ते अनेक महßवा¸या मुद्īांवर एकमेकांशी ठामपणे िभÆन असतात. हे समाजा¸या िहतासाठी हािनकारक ठरते कारण Âयामुळे िनणªयांना िवलंब होऊ शकतो. िभÆन मते आिण िववाद ÓयवÖथापना¸या पåरणामकारकतेला लकवा देऊ शकतात. ६.८ सरावासाठी ÿij १. एकल मालकì Ìहणजे काय? Âयाची वैिशĶ्ये िलहा? २. एकल मालकì फायदे आिण तोटे िवशद करा? ३. भागीदारी संकÐपना ÖपĶ कłन Âयाची वैिशĶ्ये सांगा. ४. भागीदारीचे फायदे आिण तोटे िलहा. ५. संयुĉ Öटॉक कंपनी Ìहणजे काय? वैिशĶ्ये सांगा. ६. संयुĉ Öटॉक कंपनीचे फायदे आिण तोटे ÖपĶ करा ७. सहकार Ìहणजे काय? Âयाची वैिशĶ्ये, फायदे आिण तोटे िलहा? ६.९ संदभª • Singh P.N. and Saboo J.C., Entrepreneurship Management, P.N.Singh Centre • Desai Vasant, Dynamics of Entrepreneurial Development and Management, Himalaya Publication munotes.in

Page 85

85 ७ लघु उīोगांसाठी ÓयवÖथापन आिण ÿोÂसाहन - I घटक रचना ७.१. उिĥĶ्ये ७.२. ÿÖतावना ७.३. ÓयवÖथापनाची मूलभूत तßवे ७.४. उÂपादन आिण ÿचालन ÓयवÖथापन ७.५. कायªरत भांडवल ÓयवÖथापन ७.६. िवपणन ÓयवÖथापन ७.७. संदभª ७.८. सरावासाठी ÿij ७.१. उिĥĶ्ये • ÓयवÖथापनाची मूलतßवे समजून घेणे. • ÓयवÖथापनाची काय¥ जाणून घेणे. • उÂपादनाची संकÐपना अËयासणे. • उÂपादन आिण ÿचालन ÓयवÖथापनाची ÓयाĮी जाणून घेणे. • खेळÂया भांडवला¸या ÓयवÖथापनाची संकÐपना समजून घेणे. • िवपणन ÓयवÖथापनाची संकÐपना अËयासणे. ७.२ ÿÖतावना आज¸या आÓहानाÂमक काळात Óयवसाय िवकिसत करणे कठीण झाले आहे. ÓयवÖथापना¸या अिÖतÂवाची गरज ÿचंड वाढली आहे. एका शाळेतील िश±कांचे उदाहरण घेऊ ºयांना मुलांना सहलीला नेÁयाची जबाबदारी िदली जाते. िश±कांनी अनेक गोĶी जसे कì- कुठे जायचे (िठकाण), केÓहा जायचे (वेळ), एकूण िवīाथê सं´या आिण एकूण िश±क सहलीला जाणार आहेत, िकती पैसे आवÔयक आहेत (बजेट), कसे गोळा करायचे (संसाधने), सहलीचे वेळापýक, िवīाथê घłन कसे गोळा करायचे आिण Âयांना कसे सोडायचे इÂयादी. मग ÿवासासाठी करÁयासाठी बसची ÓयवÖथा करणे, िवīाÃया«कडून पैसे गोळा करणे, भोजन ÓयवÖथा आिण Âयाचे वाटप करणे इÂयादी कामे िश±कांना इतरांना सोपवावी लागतात. पुÆहा, ÿÂयेक शाळेतील िश±कांना जर अशीच कामे िनयुĉ केली असतील तर ते िश±क Öवतःची ±मता आिण ÖवारÖय तसेच इतर अनेक घटकां¸या साहाÍयाने Öवतः¸या पĦतीने हाताळू शकतात. munotes.in

Page 86

संयोजकता आिण लघु उīोग
86 केवळ Óयवसायासाठीच नÓहे तर बँका, शाळा, महािवīालये, Łµणालये, हॉटेÐस, चॅåरटेबल ůÖट इÂयादéसाठीही ÓयवÖथापन महßवपूणª भूिमका बजावते.ÿÂयेक Óयवसाय युिनटची Öवतःची काही उĥीĶे असतात. ही उिĥĶे अनेक Óयĉé¸या समÆवयाने आिण ÿयÂनांनी साÅय केली जाऊ शकतात. भूमी, ®म , भांडवल आिण उīोजकता असे उÂपादनाचे चार घटक आहेत. या घटक समÆवयािशवाय आिण संयोजनािशवाय उÂपादन करणे श³य नाही. उÂपादन हा Âयां¸या एकिýत ÿयÂनांचा पåरणाम आहे. अशा ÿकारे, उÂपादनाचे यश Âयात वापरÁयात आलेÐया घटकां¸या ÿभावी संयोजनावर आिण सहकायाª¸या यशावर अवलंबून असते. सÅया¸या जागितक ÖपधाªÂमक युगात Óयवसाय िवकिसत करÁयासाठी, िवशेष कौशÐय आिण ²ानाची आवÔयकता आहे. तसेच एखाīा उīोगसंÖथेने िनधाªåरत केलेली उिĥĶे साÅय करÁयासाठी सगÑया घटकांचे पूणª सहकायª कसे िमळवावे, अशा कौशÐयांना/²ानाला ‘ÓयवÖथापन’ Ìहणतात. ७.३. ÓयवÖथापनाची मूलभूत तßवे ÓयवÖथापन Ìहणजे ®म , यंýे, पैसा, सािहÂय आिण ÿिøया वापłन योµय िदशा, समÆवय आिण अनेक िøयाकलापांचे एकýीकरण. जेणेकłन इि¸छत पåरणाम िमळू शकतील आिण पूवªिनधाªåरत उिĥĶे गाठता येतील. माणसा¸या आिथªक जीवनात ÓयवÖथापन फार महßवाची भूिमका बजावते, ही एक समूहिøया आहे. वै²ािनक िवचार आिण तांिýक नवकÐपनांनी युĉ अशी आधुिनक सामािजक संघटनेतील ही अपåरहायª संÖथा मानली जाते. कोणÂयाही उÂपादक कृतीतून, Óयवसायातून िकंवा Óयापारातून गरजा भागिवÁयासाठी िजथे िजथे मानवी ÿयÂन एकिýतपणे करायचे असतात, ितथे ÓयवÖथापनाचा एक ना दुसरा ÿकार महßवाचा असतो. अिलकड¸या काळात ÓयवÖथापनाला अनÆय साधारण महßव ÿाĮ झाले आहे. सवª संघिटत िøयाकलापांमÅये ÓयवÖथापन ही एकािÂमक शĉì आहे. जेÓहा जेÓहा दोन िकंवा दोनपे±ा जाÖत लोक समान Åयेय/ उिĥĶ साÅय करÁयासाठी एकý काम करतात, तेÓहा Âयांना Âयां¸या कायाªत समÆवय साधावा लागतो. अनुकूल / अपेि±त पåरणामांना साÅय करÁयासाठी Âयांना Âयां¸या संसाधनांची अशा ÿकारे मांडणी आिण वापर करावा लागतो. Óयवसाय-संघटनेमÅये उपयोगात येणाöया साधनसामúीचे आिण Óयĉéचे िनयंýण करणारी व पूवªिनयोिजत उिĥĶे साÅय करÁयासाठी योिजलेली सुिविहत यंýणा Ìहणजे ÓयवÖथापन होय. उÂपादनघटकांना संघिटत व िदµदिशªत कłन Âयां¸यापासून संप°ी िनमाªण करÁयाचे काम ÓयवÖथापनाचे असते. िथओ हेमन या ÿिसĦ ÓयवÖथापनतº²ाने ÿोफेशनल मॅनेजम¤ट िथअरी अँड ÿॅि³टस या úंथात ÓयवÖथापन या शÊदाचे तीन अथª सांिगतले आहेत : कोणÂयाही संघटनेत उ¸च पदावर कायª करणाöया अिधकारीवगाªला उĥेशून ÓयवÖथापन ही सं²ा वापरली जाते. दुसरा अथª Ìहणजे ÓयवÖथापन ही एक ²ानशाखा असून ते एक शाľही आहे. या ²ानशाखेत ÓयवÖथापनाचे िसĦांत, कायªपĦती इÂयादéबाबत अËयास केला जातो. munotes.in

Page 87

लघु उīोगांसाठी
ÓयवÖथापन आिण
ÿोÂसाहन - I
87 ÓयवÖथापना¸या ितसöया अथाªनुसार ÓयवÖथापन ही एक ÿिøया असून तीत Óयवसायाचे िनयोजन, संघटन, िनदेशन वा संचालन, अिभÿेरणा, समÆवय व िनयंýण इ. काया«चा समावेश होतो. ÓयवÖथापन Ìहणजे ÿामु´याने िनदेशन असे Ìहणता येईल. Óयवसाय ÓयवÖथापनात कमªचारी-िनवड, ÿिश±ण, िनरी±ण आिण मनुÕयबळिवकास यांचाही अंतभाªव होतो. Óयवसाय ÿशासन ही वेगळी संकÐपना असून तो ÓयवÖथापनाचाच एक भाग मानला जातो; परंतु काही ÓयवÖथापनतº²ां¸या मते ÓयवÖथापन व ÿशासन या संकÐपनांमÅये िनिIJत फरक आहे. ऑिलÓहर शेÐडन या िāिटश ÓयवÖथापनतº²ा¸या मते उīोगामÅये ÿशासनाचे कायª Óयवसाय संघटनेची धोरणे िनिIJत करणे; िव°, उÂपादन व िवतरण यांमÅये समÆवय ÿÖथािपत करणे; संघटनेचे ±ेý िनिIJत करणे आिण संघटनेचे उिĥĶ साÅय करÁयाकåरता िनमाªण केलेÐया यंýणेवर िनयंýण ठेवणे हे असते. (द िफलॉसॉफì ऑफ मॅनेजम¤ट, १९२३). ÓयवÖथापनाचे कायª ÿशासनाने ठरवून िदलेÐया धोरणांची Âयांतील मयाªदां¸या आधीन राहóन अंमलबजावणी करणे व िविशĶ उिĥĶ साÅय करÁयासाठी संघटना राबिवणे हे असते. Óयवसाय संघटनेत काम करणाöया कमªचाöयांचे दोन ÿकारे वगêकरण करता येते : (१) उÂपादनकाöयात िकंवा कारखाÆयात ÿÂय±पणे भाग घेणारे कमªचारी (२) कमªचाöयांना िनिIJत कामे सोपवून Âयां¸याकडून ती िनयोिजत कामे करवून घेणारे अिधकारी. दुसöया ÿकार¸या सवª कमªचाöयांचा समावेश ÓयवÖथापनामÅये होत असतो. उīोगÓयवसाया¸या ÿमुख ÓयवÖथापकापासून ते साÅया मुकादमापय«त अनेक अिधकाöयांचा या वगाªत समावेश होतो. या सवª अिधकाöयांना काöयाची योजना तयार करणे, आवÔयक ती संघटना उभारणे, कमªचाöयांची नेमणूक करणे, Âयांना आवÔयक ते आदेश देणे, संदेशवहनाची सुयोµय ÓयवÖथा करणे, कमªचाöयांना ÿेरणा देणे, Âयां¸या कामात समÆवय साधणे व Âयां¸यावर िनयंýण ठेवणे अशी अनेक काय¥ करावी लागतात. Óयवसायाचा आकार जेवढा मोठा आिण कामगारांची सं´या जेवढी जाÖत, Âया ÿमाणात ÓयवÖथापकìय कायª करणाöयांची सं´यासुĦा मोठी असते. ÓयवÖथापकìय िøया करणाöया Óयĉì िविवध Öतरांवर Âयांना सोपिवलेली काय¥ पार पाडीत असतात. साधारण आकारा¸या Óयवसाय संघटनेत उ¸च Öतरीय ÓयवÖथापन, मÅयम Öतरीय ÓयवÖथापन व िनÌन Öतरीय ÓयवÖथापन असे तीन Öतर असÐयाचे आढळून येते. ÓयवÖथापनाची Óया´या:- `ÓयवÖथापन’ या सं²ेची Óया´या अनेक तº²ांनी अनेक ÿकारे केलेली आढळते. या Óया´या इत³या आहेत कì, ÓयवÖथापकागिणक Óया´या अशी िÖथती िदसते. तरीसुĦा` ÓयवÖथापन’ या सं²ेचा अथª अिधक चांगÐया ÿकारे समजावून घेÁयासाठी काही Óया´या िवचारात घेणे आवÔयक ठरते. ‘ÓयवÖथापन’ सं²े¸या पुढील काही Óया´या: १) लॉड जॉजª – “आपण हाती घेत असलेÐया ÿÂयेक कृतीमÅये समÆवय िकंवा एकसंधपणा आणणारा एक घटक अंतभूªत असतो. एकसंधपणािशवाय आपÐया कृती पåरणामशूÆय, अडखळणाöया, Öवेर व अनुÂपादक होतील. आपÐया कृतीमÅये योजना,उिĥĶे व एकसंधपणा आणणाöया घटकाला ÓयवÖथापन Ìहणता येईल.” munotes.in

Page 88

संयोजकता आिण लघु उīोग
88 ÓयवÖथापना¸या या Óया´येमÅये समÆवय िकंवा एकसंधता व सुÓयवÖथा या गोĶीवर िवशेष भर िदलेला आहे. ÓयवÖथापना¸या अभावी गŌधळ, अÓयवÖथा व अनागŌदी माजेल व कोणतेही उिĥĶ साधले जाणार नाही असेही या Óया´येवłन Ìहणता येईल. २) पीटर űकर – “ ÓयवÖथापकाला Âया¸या अिधकाराखालील संÖथेला योµय ÿकारे कायª करÁयास व ितची Öवतःची भर घालÁयास समथª करÁयासाठी ती अÂयंत महßवाची परÆतु िविभÆन Öवłपाची िनयुĉ काय¥ करावी लागतात.” • संÖथेचे िविशĶ उिĥĶ व कायª ठरिवणे. • (Âयासाठी) करावया¸या कृती उÂपादक बनिवणे व काम करणाöयाला कृती केÐयाचे समाधान देणे. • समािजक पåरणाम व जबाबदाöया सांभाळणे. या Óया´येमÅये ÓयवÖथापना¸या िविवध कायाªवर सुयोµय भर िदलेला आढळतो. Âयाचÿमाणे ÓयवÖथापका¸या सामािजक जबाबदारीचाही या Óया´येत समावेश केलेला िदसतो. ३) कुÆटझ् व ओडोनेल् – “उिĥĶे गाठÁयासाठी समूहातील Óयĉéना कायª±मतेने व पåरणामकारपणे कायª करÁयास पोषक असे वातावरण एखाīा संÖथेत िनमाªण करणे व िटकिवणे Ìहणजे ÓयवÖथापन.” या Óया´येनुसार ÓयवÖथापकाला मु´यतः संÖथेत ठरािवक उिĥĶे गाठÁयासाठी पोषक वातावरण िनमाªण करावे लागते. संÖथेसंÖथेतील वातावरण िनराळे असते व हा िनराळेपणा ÓयवÖथापकाने ल±ात घेणे आवÔयक असते असेही या Óया´येवłन सुचिवता येईल. ४) जॉजª टेåर – “उिĥĶे ठरिवÁयासाठी आिण लोक व साधनसामúी यांचावापर कłन ती गाठÁयासाठी केली जाणारी एक वेगळी ÿिøया Ìहणजे ÓयवÖथापन. या ÿिøयेत िनयोजन, संघटन, संचालन व िनयंýण या कायाªचा समावेश असतो.” ही Óया´या ÓयवÖथापनाची काय¥ ÖपĶ करते, Âयाचÿमाणे ठरिवलेली उिĥĶे लोकां¸या ÿयÂनांनीच गाठली जातात हेही सांगते. वरील सवª Óया´यांचा िवचार केÐयास असे िदसून येईल कì, ÓयवÖथापना¸या संकÐपनेचा िविवध ŀिĶकोणातून या Óया´यांमÅये िवचार करÁयात आलेला आहे. ÓयवÖथापनाची िनरिनराळी कायª व मूलतßवे यां¸यावर कमीजाÖत भर देÁयाकडे या Óया´यांचा मु´यतः कल आहे. ÓयवÖथापना¸या सवª अंगांचा िवचार कłन ÓयवÖथापना¸या सवª कायाªवर अथवा मूलतßवांवर सारखाच भर देणारी Óया´याच ÓयवÖथापनाची पåरपूणª Óया´या होऊ शकेल. अशी सवªमाÆय Óया´या जरी आज नसली तरी Âयामुळे फारसे िबघडत नाही. कारण िनरिनराÑया Óया´यांमधील फरक केवळ वरवरचा आहे. बहòतेक ÓयवÖथापकांची Âयां¸या भूिमकेबĥलची जाण जरी िभÆनिभÆन असली तरी Âयांची ÿÂय±ातील काय¥ सामाÆयतः सारखीच असतात. माý सवªमाÆय व सुयोµय Óया´ये¸या अभावी ÓयवÖथापनशाľातील ²ाना¸या ÿगतीत व तद्◌्िवषयक पĦतशीर अËयासात अडथळे िनिIJतच येतात. munotes.in

Page 89

लघु उīोगांसाठी
ÓयवÖथापन आिण
ÿोÂसाहन - I
89 ÓयवÖथापनाची वैिशĶ्ये:- ÓयवÖथापन या संकÐपनेची काही ठळक वेिशĶ्ये सांगता येतील. ती पुढीलÿमाणे : १) हेतु पुरÖąता : ÓयवÖथापनात नेहमी कोणÂयातरी उिĥĶांची पूतªता अिभÿेत असते. ÓयवÖथापन कुठलासा िनिIJत हेतू साÅय कłन घेÁयासाठी िकंवा िविशĶउिĥĶांची पूतªता करÁयासाठी केले जाते. Ìहणजे ÓयवÖथापनासाठी एखाīा उिĥĶाची आवÔयकता असते, मग ते उिĥĶ ÖपĶपणे सांिगतले असो अथवा गृहीत धरलेले असते. उिĥĶा¸या पूतªतेवर ÓयवÖथापनाचे यश मोजले जाते. Ìहणूनच उिĥĶाची िनिIJती करणे हा ÓयवÖथापनाचा अितशय महßवाचा भाग ठरतो. ठरिवलेÐया उिĥĶाची मोजपĘी वापłन झालेले काम मापता येते. उिĥĶ ठरिवÁयाचे काम ÓयवÖथापका¸या ŀिĶने अनेकदा तािÂवक Öवłपाचे ठरते. कारण ÂयामÅये मूÐयिवषयक िवचार व संÖथेचे अúøम यांना ÿाधाÆय िमळत असते. २) समूह- ÿयÂनांशी िनगडीत : ÓयवÖथापनाचा Óयĉé¸या ÿयÂनांशी संबंध आहे. तथािप Óयĉì-समूहा¸या ÿयÂनांशी ÓयवÖथापनाचा अिधकतर संबंध आहे. ÓयवसायसंÖथा ºया उिĥĶां¸या पूतªतेसाठी अिÖतÂवात येते ती उिĥĶे समूहां¸या ÿयÂनानेच मु´यतः गाठावयाची असतात. ÓयवÖथापक जी कामे करवून घेतो. ती लोकां¸या-एखाīा दुसöया Óयĉì¸या नÓहे – कडून व लोकां¸यासह करवून घेतो. संघटनेतील अनेकां¸या कृतéचे समÆवय साधÁयाचे व Âया कृतéचे समान उिĥĶां¸या िदशेने संचालन करÁयाचे कायª ÓयवÖथापकाला करावे लागते. मानवी ÿयÂनांना पåरणामकारकता आणून देÁयाचे काम ÓयवÖथापन करते. Ìहणूनच Âया ÓयवÖथापनामुळे संÖथेतील लोकांचे ÿयÂन केवळ सवª Óयिĉगत ÿयÂनांची बेरीज असे न राहता Âया ÿयÂनांना एक िनराळेच Öवłप ÿाĮ होते. ३) अमूतªता : ÓयवÖथापन अमूतª असते. ÓयवÖथापन ही एक दडलेली शĉì आहे. फलिनÕप°ीवłन ÓयवÖथापनाचे अिÖतÂव जाणवते. सुÓयवÖथा, समाधानाकारक उÂपादन, मािहतगार, कमªचारीवगª, मनमोकळे व उÂसाहदायी वातावरण ही चांगÐया ÓयवÖथापनाची काही ठळक ल±णे. परÆतु ती बहòधा फĉ जाणवतात, दाखवता येत नाहीत. अनेकदा गेरÓयवÖथापनामुळे Ìहणजेच ÓयवÖथापना¸या अभावामुळे ÓयवÖथापनाचे महßव कळते. गैरÓयवÖथापनाचे पåरणाम चटकन ल±ात येतात. ४) कृितशीलता : ÓयवÖथापन ही एक कृती िकंवा कायª आहे. तो एखादा आिथªक अथवा राजकìय िकंवा सामािजक वगª नÓहे. ÓयवÖथापन Ìहणजे ÓयवÖथापकìय काय¥. ती काय¥ करणारे लोक नÓहेत. ÓयवÖथापनाची संकÐपना Ìहणूनच िøयाÂमक मानली जाते. ५) पåरिÖथतीचा संदभª : ÓयवÖथापनतßवात अगर शाľात एखादी गोĶ करÁयाचा एकमेव उÂकृĶ मागª सांिगतलेला नसतो. ÓयवÖथापन पåरणामकारक करÁयासाठी िविशĶ पåरिÖथती िवचारात ¶यावी लागते. ठरिवलेली उिĥĶे गाठÁयासाठी संÖथेमÅये पोषक वातावरण िकंवा पåरिÖथती िनमाªण करणे हे ÓयवÖथापकाचे मु´य काम असते. ÓयवÖथापका¸या हाताखालील लोक ºया पåरिÖथतीत काम करीत असतात Âया पåरिÖथतीला ÓयवÖथापकच जबाबदार धरला जातो. ही पåरिÖथती ÓयवÖथपकापुढे िनÂय नवी आÓहाने ठेवीत असते. munotes.in

Page 90

संयोजकता आिण लघु उīोग
90 ६) सावªिýकता : समान उिĥĶां¸या पूतªतेसाठी माणसांचे संघिटत ÿयÂन जेथे जेथे चालू असतात तेथे तेथे ÓयवÖथापन आवÔयक असते. याच अथाªने ÓयवÖथापन सावªिýक असते असे Ìहटले जाते. शासकìय, सामािजक, शे±िणक, धािमªक िकंवा इतर Öवłपाचे संघिटत ÿयÂन ÓयवÖथापनािशवाय Óयथª आहेत. कारखाÆया¸या चार िभंतीपुरताच ÓयवÖथापनाचा Óयाप मयाªिदत नाही. सवª ÿकार¸या संÖथांमÅये, सवª Öतरांवर ÓयवÖथापन आवÔयक ठरते, मग Âया संÖथांची उिĥĶे कोणतीही असोत. ७) Óयावसाियकता : पूवê बहòतेक ÓयवÖथापक हेच संÖथांचे मालक असत. हळूहळू Âया मालक- ÓयवÖथापकांची जागा Óयावसाियक ÓयवÖथापक घेत आहेत. Óयावसाियक ÓयवÖथापकांजवळ िविशĶ ²ान व कौशÐय असते आिण या गोĶéचा िनरिनराÑया ÿसंगी Óयावसाियक ÓयवÖथापक वापर करतात. हे Óयावसाियक ÓयवÖथापक संÖथांचे मालक नसतात. Óयावसाियक ÓयवÖथापक िनमाªण होत नाहीत, तयार केले जातात. ÓयवÖथापनाची काय¥ िनयोजन, संघटन, कमªचारी-िनयुĉì, संचालन, समÆवय, अिभÿेरणा व िनयंýण ही ÓयवÖथापनाची काय¥ परÖपरसंबĦ व परÖपरावलंबी असतात. ÓयवÖथापनाचे कोणतेही कायª Öवतंýपणे होऊ शकत नाही. कोणतेही एक कायª करताना इतर काय¥ही करावी लागतात. Ìहणून परÖपरसंबĦ ÿिøयाकारक संरचना असे ÓयवÖथापनाचे Öवłप असते. िनयोजन Óयवसाय संघटनेचे उिĥĶ साÅय करÁयासाठी Óयवसाया¸या कायाªचे िनयोजन करावे लागते. Ìहणजेच भिवÕयकाळातील कायाªचे Öवłप व पĦती ठरिवणे Ìहणजे िनयोजन होय. िनयोजनात Óयवसायातील िविवध िवभागांसाठी लàय िनिIJत केले जाते व ते साÅय करÁयाकåरता पåरणामकारक पĦती शोधून काढÐया जातात. संघटन कायाªची सिवÖतर योजना तयार झाÐयानंतर ती योजना अमलात आणÁयासाठी एक Óयापक, परंतु कायª±म यंýणा आवÔयक असते. Ļा यंýणेलाच संघटन (ऑगªनायझेशन) Ìहणतात. संघटन Ìहणजे ÓयवÖथापनाची चौकट होय. उÂपादनकाöयाचे िविवध िवभागांत िवभाजन करणे, उÂपादन-ÿिøया िनधाªåरत करणे, िविवध खाÂयांतील कमªचाöयांचे संघटनांतगªत संबंध िनिIJत करणे, अिधकाöयां¸या िनयंýणाचे ±ेý ठरिवणे, ÿÂयेक अिधकाöयाची जबाबदारी िनिIJत कłन Âयाला आवÔयक ते अिधकार ÿदान करणे ही संघटनकाय¥ होत. कमªचारी-िनयुĉì Óयवसायात अनेक ÿकार¸या सेवकांची व अिधकाöयांची नेमणूक करावी लागते. ÿÂयेक िवभागात पदे व कमªचारी यांचे Öवłप व सं´या िनिIJत करावी लागते. कमªचाöयांची िनयुĉì आवÔयक Âया ÿमाणात व पाýतेनुसार करावी लागते. संघटने¸या गरजेनुसार Âयांना योµय ते ÿिश±णही īावे लागते. munotes.in

Page 91

लघु उīोगांसाठी
ÓयवÖथापन आिण
ÿोÂसाहन - I
91 संचालन संघटनेतील िविवध Öतरांवर मागªदशªनाचे वा िनद¥शनाचे काम केले जाते. संघटने¸या ÿÂयेक घटकाला Âयाने कोणते कायª करावयाचे आहे Ļाबाबत िनिIJत आदेश देणे, हे ÓयवÖथापनाचे महßवाचे कायª असते. ÿÂयेकाला एकाच वåरķाकडून सवª आदेश ÿाĮ Óहायला हवेत. िनदेशन काöयाचे यश बöयाच ÿमाणात ÿभावी नेतृÂवावर अवलंबून असते. समÆवय Óयवसायात अनेक Óयĉì व िवभाग काम करीत असतात. ÿÂयेकाचे कायª±ेý, कायª करÁयाची पĦती आिण ±मता िभÆनिभÆन असते. सवª िवभागांची काय¥ जरी वेगळी असली, तरी Âयांचा उĥेश एकच असतो. या सवª ÿिøयेत एकसूýीपणा आणÁयासाठी केलेÐया सामूिहक ÿयÂनांना समÆवय असे Ìहणतात. समÆवयाचा अभाव असÐयास संघटनेत गŌधळाची पåरिÖथती िनमाªण होऊ शकते. अिभÿेरणा ÓयवÖथापन-कायाªत ®मशĉì हा महßवाचा घटक असतो. संघटने¸या उिĥĶपूतêसाठी कमªचाöयांना वेळोवेळी ÿोÂसाहन देणे Ìहणजे अिभÿेरणा होय. अिभÿेरणा ÿामु´याने आिथªक व आिथªकेतर अशा दोन ÿकार¸या असतात. जी ÿेरणा कामगारांचे उÂपÆन वाढिवÁयासाठी साहाÍयक ठरते, अशा ÿेरणेला आिथªक ÿेरणा असे Ìहणतात. आिथªकेतर ÿेरणेमुळे (उदा., नोकरीची सुरि±तता, ÿगतीसाठी वाव इ.) कामगारांमÅये कतªÓयतÂपरता, कĶाळूपणा, िनķा इ. गुण जोपासले जाऊ शकतात. िनयंýण िनयोजनानुसार ÿÂय±ात कायª होते आहे िकंवा नाही, हे पडताळून पाहणे Ìहणजे िनयंýण होय. िनयंýण ही एक सातÂयपूणª ÿिøया असून ितचे कायª योजना आखÐयापासून सुł होते. संÖथेचे ÿÂय± कायª आिण अपेि±त कायª यां¸यात तफावत आढळून आÐयास याची कारणे शोधणे व ती दूर करणे, ही िनयंýणकायाªची महßवाची जबाबदारी असते. ÓयवÖथापन-तßवांचे महßव कोणÂयाही Óयवसायाचे ÓयवÖथापन यशÖवीपणे आिण कायª±मतेने होÁयाकåरता काही तßवांचे पालन करणे आवÔयक असते. आंरी फेयॉल (१८४१–१९२५) या Ā¤च ÓयवÖथापन-तßव²ाने ÓयवÖथापनाची खालील चौदा मूलभूत तßवे िवशाद केली आहेत. कूंट्झ व ऑडॉनेल यां¸या िÿिÆसपÐस ऑफ मॅनेजम¤ट (१९५९) या úंथात या तßवांसंबंधीचे िववेचन आढळते. १. ®मिवभागणी : कायाªचे योµय िवभाजन कłन ÿÂयेक कृती एका िकंवा अनेक कमªचाöयांकडे सोपिवÐयामुळे कामगारां¸या कायª±मतेत बरीच वाढ होते. कायाªचे िवभाजन केÐयामुळे िवशेषीकरणाला वाव िमळतो व उÂपादकता वाढते. munotes.in

Page 92

संयोजकता आिण लघु उīोग
92 २. अिधकार व जबाबदारी : संघटनेत जेÓहा एखाīा Óयĉìवर जबाबदारी सोपिवली जाते, तेÓहा Âया Óयĉìला अिधकार दान करणे आवÔयक असते. आवÔयक Âया अिधकारािशवाय कोणालाही जबाबदारी पार पाडणे श³य नाही. अिधकार व जबाबदारी या एकाच नाÁया¸या दोन बाजू असून Âयां¸यात संतुलन िटकवून ठेवणे, हे ÓयवÖथापनाचे काम असते. ३. िशÖत : ÓयवÖथापनकाöयात सवª कमªचायाªकडून िशÖतबĦ आचरणाची अपे±ा असते. िशÖतबĦ संघटना चांगले काम कł शकते. संघटनेत िशÖत जोपासणे ही ÓयवÖथापनाची जबाबदारी असते. ४. आदेशातील एकवा³यता : संघटनेतील ÿÂयेक कमªचाöयाला Âया¸यावर सोपिवलेले काम पार पाडÁयासाठी आवÔयक ते आदेश एकाच अिधकायाªकडून िमळाले पािहजेत. आदेशांची एकवा³यता नसÐयास संघटनेत िशÖत राहत नाही व Âयाचा Öथैयावर िवपरीत पåरणाम होऊ शकतो. ५. मागªदशªनातील एकवा³यता : समान उĥेश असलेÐया आिण समान कायª करणाöया Óयिĉसमूहाचा खातेÿमुख एक असावा आिण Âयाला एकच योजना असावी. Âयामुळे मागªदशªनात एकवा³यता व सुसूýता येते. ६. सवªसामाÆय िहताला ÿाधाÆय : संघटनेत Óयिĉगत िहतापे±ा संघटने¸या िहताला ÿाधाÆय देणे आवÔयक असते. कोणताही िनणªय घेताना संघटनेचे िहत महßवाचे आहे, हे ÓयवÖथापनाने नजरेआड कłन चालणार नाही. Óयिĉगत िहताला ÿाधाÆय िदÐयास कामगारांत मतभेद िनमाªण होऊ शकतात. ७. वेतन : कमªचाöयांना िमळणारा मोबदला व कमªचाöयांचे समाधान, कायª±मता व उÂपादकता यां¸यामÅये जवळचा संबंध असÐयाने ÿÂयेकाला Âया¸या कामाचा योµय मोबदला ÓयवÖथापनाने िदला पािहजे. ८. क¤þीकरण : आंरी फेयॉल¸या मते संघटनेत योµय Öतरावर अिधकाराचे क¤þीकरण केÐयामुळे ÓयवÖथापना¸या ±मतेचा मह°म उपयोग कłन घेता येतो. िकती ÿमाणात अिधकाराचे क¤þीकरण या िवक¤þीकरण करावे, हे संघटनेचा आकार, Öवłप व अिधकाöयांची ±मता यांवर अवलंबून असते. ९. अिधकार-साखळी : (Öकेलर चेन). ÓयवÖथापनात वåरķ अिधकाöयापासून किनķ अिधकायाªपय«तचे संबंध ÖपĶ करÁया¸या ŀĶीने अिधकार-साखळी िनमाªण करणे आवÔयक असते. या साखळीमुळे अिधकारक±ा िनिIJत होतात व कोणी कोणास जबाबदार राहावे हे िनिIJत होते. अिधकार-साखळीमुळे Óयĉéमधील परÖपरसंबंध व संÿेषण सुिनिIJत व सुलभ होते आिण कायªपूतªतेतील गितमानता वाढते. १०. øम : (ऑडªर). संघटनेत ÿÂयेक Óयĉìला, तसेच ÿÂयेक वÖतूला जसा øम योजून िदलेला असतो Âयानुसार ितचे िनिIJत Öथान असते. फेयॉलने Âयाची िवभागणी वÖतुøम (मटेåरयल ऑडªर) व सामािजक øम (सोशल ऑडªर) अशी केली आहे. ‘ÿÂयेक वÖतूला (Óयĉìला) ितचे असे िनिIJत Öथान आिण ÿÂयेक वÖतू (Óयĉì) munotes.in

Page 93

लघु उīोगांसाठी
ÓयवÖथापन आिण
ÿोÂसाहन - I
93 ित¸या योµय Öथानी’ हे सूý या øमÓयवÖथेत अवलंबले जाते. या तßवामुळे योµय माणसे योµय कामाकåरता नेमली जाऊ शकतात व कायª±मता वाढू शकते. ११. समानता : कामगारांमÅये भेदभाव न करता जर Âयांना समानतेने वागवले, तर कामगार व ÓयवÖथापन यां¸यात सलो´याचे संबंध ÿÖथािपत होऊ शकतात आिण कामे यशÖवीपणे पार पडू शकतात. १२. नोकरीतील Öथैयª : संघटनेतील ÿÂयेक कमªचाöयाला नोकरीचे Öथैयª असेल, तर तो आपले कायª अिधक रस घेऊन कायª±मतेने पूणª करÁयाचा ÿयÂन करतो. अिÖथर कामगारवगª हे ÓयवÖथापनाचे अपयश मानले जाते. १३. पुढाकाराची भावना : कामगारांना Öवतंýपणे िवचार करÁयास ÿोÂसाहन देणे व Âयां¸यामÅये पुढाकाराची इ¸छा जागृत करणे, हे ÓयवÖथापनाचे काम असते. ÓयवÖथापनाने जर योµय Âया ÿेरणा िदÐया, तर कमªचारी आपÐया सुĮ शĉìचा उपयोग कłन उÂपादनाचे ÿमाण वाढवू शकतात. १४. एकì हेच बळ : (संघभाव). सवª कामगारांत जर एकìची भावना असेल, तरच उÂपादकता व उÂपादन वाढू शकते. ÓयवÖथापनकायª हे सामूिहक व संघिटत ÿयÂनांचे फळ असते. यावर फेयॉलने भर िदला आहे. ७.४ उÂपादन आिण ÿचालन ÓयवÖथापन वÖतूं¸या व सेवां¸या िनिमªतीसाठी संघटनेची उभारणी कशी करावयाची; यंýसामúी, कामगार व भांडवल इ. घटकांची जुळवणी कłन कमी खचाªत जाÖत उÂपादन Âवåरत कसे काढावयाचे आिण Âयासाठी संघटनेला योµय Öवłप देऊन ितला आपले उिĥĶ साधÁया¸या ŀĶीने कायªÿवण कसे करावयाचे, हे ठरिवÁयाचे तंý Ìहणजेच उÂपादन ÓयवÖथापन. पुढारलेÐया औīोिगक राÕůांत हे शाľ बरेच महßवाचे मानतात व Âयातील तßवांनुसार िनरिनराÑया उÂपादन संघटना आपली जबाबदारी पार पाडÁयाचा ÿयÂन करीत असतात. कारखाÆयातील यंýां¸या साहाÍयाने वÖतूंची व सेवांची िनिमªती हेच बहòतेक संघटनांचे उिĥĶ असते. कारखाÆयातील उÂपादनाची संघटना खातेवार केलेली असते व ÿÂयेक खाÂयाकडे िकंवा िवभागाकडे एक िविशĶ जबाबदारी सोपिवÁयात येते. िनयोजन िवभाग उÂपादन कसे व कोणी करावयाचे हे ठरिवतो, तर िनयंýण िवभाग उÂपादन िनयोजनाÿमाणे Óहावे यासाठी आवÔयक ती कारवाई करतो. उÂपािदत मालाची गुणव°ा िटकिवÁयाची जबाबदारी गुणव°ा िनयंýण िवभागाकडे असते गुणव°ा िनयंýण. उÂपÆन, पåरÓयय, भांडवलगुंतवणूक इ. बाबéची अंदाजपýके तयार कłन Âयाÿमाणे उÂपादन चालू ठेवÁयाचे कायª अंदाजपýकìय िनयंýण व पåरÓयय िनयंýण पĦतéचा उपयोग कłन साधता येते. कारखाÆया¸या यशासाठी Âयास लागणाöया सामúीचा व मालाचा पयाªĮ पुरवठा करÁयासाठी सामúी िनयंýण व माल िनयंýण ही तंýे वापरावी लागतात. यंýे व अवजारे सुिÖथतीत रहावीत व ÂयांमÅये िबघाड होऊन उÂपादनात वारंवार ÓयÂयय येऊ नये, यासाठी अिभयांिýकì िवभाग संधारण समÖयांचा योµय अËयास कłन आवÔयक munotes.in

Page 94

संयोजकता आिण लघु उīोग
94 ते उपाय वापरतो. Âयाचÿमाणे कारखाÆयाचा िवकास Óहावा व संÖथेची भरभराट िटकून रहावी Ìहणून संशोधन व िवकास-िवभाग संशोधन कłन आवÔयक Âया कÐपना व योजना ÓयवÖथापनास सुचिवतो. या सवª िवभागांचा व तंýांचा यथायोµय समÆवय साधÁयाची जबाबदारी जरी मु´यतः कारखानाÓयवÖथापकाकडे असली, तरी उÂपादनसंÖथे¸या उ¸च पातळीवरील ÓयवÖथापन-यंýणेची Âयाला अनेक बाबतéत मदत ¶यावी लागते. उÂपादन िनयोजन व िनयंýण उÂपादन संघटना ºया तंýा¸या साहाÍयाने उÂपादन कोणते, कोणी, कसे, कोठे व केÓहा करावयाचे हे ठरिवतात आिण ठरिवÐयाÿमाणे उÂपादन Óहावे Ìहणून आवÔयक असलेÐया उपायांचा वापर करतात, Âया तंýास ‘उÂपादन िनयोजन व िनयंýण’ असे Ìहणतात. १९२९ मÅये सुł झालेÐया जागितक मंदीमुळे उद् भवलेÐया अडचणéना तŌड देÁयासाठी उÂपादनसंÖथांना या तंýाची िवशेष गरज भासू लागली. िशवाय गेÐया पÆनास वषा«त झालेÐया यांिýक ÿगती मुळे उÂपादनाचे Öवłप पार बदलून ते जाÖत गुंतागुंतीचे होत गेले आिण Âयाचबरोबर पूणª रोजगारीचे तßव अंमलात आणÁयाची जबाबदारी औīोिगक आघाडीवरील राÕůांना Öवीकारावी लागली. या सवª कारणांमुळेच अलीकडील काळात उÂपादनाचे योµय िनयोजन करणे आिण उÂपादन ÿिøयांचे आवÔयक ते िनयंýण करणे, या दोÆही गोĶéचे महÂव उÂपादन संघटनांना पटू लागले. उÂपादन िनयोजनाचा व िनयंýणाचा मु´य उĥेश úाहकां¸या गरजा पुरिवÁया¸या ŀĶीने वÖतूंचे व सेवांचे कमीतकमी खचा«त िनयिमतपणे उÂपादन करणे हा होय. असे करावयाचे Ìहणजे क¸चा माल, यंýे, अवजारे, अंशÿिøियत माल व प³का माल यांचे उÂपादन-यंýणेतील साठ्यांचे ÿमाण पयाªĮ असावे लागते. यांिýक ÿगतीचा फायदा úाहकांना Óहावा, Ìहणून नवीन उÂपादनतंýांचा अवलंब कłन एकूण उÂपादनाचे पåरणाम वाढिवणे, ही जबाबदारीसुĦा उÂपादन संघटनांवर येऊन पडते. औīोिगक ±ेýातील Öपधाª जसजशी तीĄतर होते, तसतशी कमी खचाªत जाÖत उÂपादन करÁयाची आवÔयकता उÂपादनसंÖथांना पटू लागते व Ìहणून Âयांना उÂपादन-िनयोजनाची व िनयंýणाची गरज अिधकािधक भासू लागते. आणखीही एका उिĥĶाची जाणीव उÂपादन संघटनांना ठेवावी लागते; ती Ìहणजे रोजगारीत िÖथरता आणÁयाची. ÿÂय± मागणीनुसारच उÂपादन करावयाचे ÌहटÐयास कारखाÆयांतील रोजगारीमÅये Óयापारातील तेजमंदीÿमाणे वेळोवेळी फरक करावे लागतील. कामगारां¸या िहतास व राÕůा¸या आिथªक Öथैयाªस असे फरक अपायकारक असतात; Ìहणून अपेि±त मागणीचा अंदाज कłन Âयाÿमाणे उÂपादनसंÖथा आपला उÂपादनाचा कायªøम आखतात आिण योµय ते उपाय योजून रोजगारीचे ÿमाण िÖथर ठेवÁयाचा ÿयÂन करतात. úाहकांची सेवा, पयाªĮ साठे, जाÖतीतजाÖत उÂपादन व रोजगारी -िÖथरता ही उिĥĶे समोर ठेवूनच उÂपादन िनयोजन व िनयंýण करावे लागते. उÂपादन िनयोजन व िनयंýण करÁयाची जबाबदारी संघटने¸या संबंिधत िवभागाकडे असते. Âया िवभागास खरेदी िवभाग, अिभयांिýकì िवभाग, साठे व दजाª िनयंýण िवभाग, कमªचारी ÿशासन िवभाग व पåरÓयय िनयंýण िवभाग इ. िवभागांशी योµय तो संपकª ठेवून आपली जबाबदारी पार पाडावी लागते. ÓयवÖथापना¸या उ¸चतम Öतरावर सवªसाधारण उÂपादनकायªøम ठरला, Ìहणजे तो कायªवाहीत आणÁयाचे काम िनयोजन व िनयंýण munotes.in

Page 95

लघु उīोगांसाठी
ÓयवÖथापन आिण
ÿोÂसाहन - I
95 िवभागाकडे येते. िनयोजन िवभागात ÿथम तो उÂपादन कायªøम कसकसा पार पाडावयाचा, याचा िवचारपूवªक आराखडा तयार केला जातो. Âयाबरहòकूम उÂपादन होÁयासाठी इतर Óयĉéना व उपिवभागांना कोणते आदेश īावयाचे ते ठरिवतात. Âया आदेशांÿमाणे कायªवाही सुł झाली, Ìहणजे उÂपादन िनयंýणाची ÓयवÖथा करावी लागते. आदेश बरोबर पाळले जात आहेत कì नाहीत, याचा पाठपुरावा करावा लागतो व जłर Âया सुधारणा करÁयाचे आदेश पुÆहा संबंिधत घटकांना īावे लागतात. या सवª िनयंýणांचा उĥेश कमीतकमी वेळ व पैसा खचª कłन दज¥दार वÖतू िगöहाइकां¸या पदरात योµय िकंमतीला व वेळेवर पडावी, हा असतो. बाĻतः िनयोजन व िनयंýण या िøया सोÈया वाटतात; पण ÿÂय± उÂपादनातील गुंतागुंती व हÂयारे, अवजारे, कामगार आिण उÂपादनपĦती यांची िविवधता ल±ात घेतÐयास, िनयोजन व िनयंýण तंýांचा यशÖवी वापर Ìहणजे एक िबकट समÖया आहे, याची खाýी पटते. उÂपादन िनयोजन व िनयंýण िवभागाची जबाबदारी व Âया¸या कायाªची ÓयाĮी खालील त³Âयावłन ÖपĶ होईल. उÂपादन िनयोजनाचे तीन टÈपे आहेत : मागªिनिIJती, कालिनिIJती (शेड्यूिलंग) व आदेशिनिIJती (िÿपरेशन ऑफ ऑडªसª). उÂपािदत वÖतूमÅये कोणते गुणधमª असले पािहजेत व ितचे उÂपादन िकती ÿमाणावर करावयाचे आहे, याचे िदµदशªन उ¸चÖतरावरील ÓयवÖथापनाकडून िनयोजन िवभागास होते. ही उिĥĶे साÅय करÁयासाठी क¸चा माल कोणÂया दजाªचा, िकती ÿमाणावर व कोणÂया वेळी उपलÊध झाला पािहजे; उÂपादनासाठी कोणती पĦती वापरावयाची; Âयासाठी कोणÂया यंýांचा, हÂयारांचा कोणÂया øमाने उपयोग करावयाचा इ. ÿijांची उ°रे िनयोजनिवभागास शोधून काढावी लागतात. उपलÊध मािहती¸या आधारे इĶ उÂपादन कोणी, कसे व केÓहा करावयाचे, याचा आराखडा िनयोजन िवभागात तयार होतो. या आराखड्यात क¸चा माल कारखाÆयातील वेगवेगÑया ÿिøयांसाठी िनरिनराÑया यंýांकडे िविवध टÈÈयांनी कसकसा जावा, हे ठरवावे लागते. यालाच मागªिनिIJती Ìहणतात. कालिनिIJती Ìहणजे ÿÂयेक ÿिøयेसाठी िकती वेळ उिचत आहे, हे आगाऊ ठरिवणे. कामगारांची उÂपादकता, यंýांची िनिमªती±मता व उÂपादन पĦतीची वैिशĶ्ये या गोĶी िवचारात घेऊन उÂपादनाचा उिचत वेग ठरिवता येतो. असे करताना उÂपादन कमीतकमी वेळात Óहावे परंतु Âयाचा दजाª खालावू नये, याची काळजी ¶यावी लागते. मागªिनिIJती व कालिनिIJती ठरली Ìहणजे उÂपादन कसकसे, केÓहा आिण कोणी करावयाचे हे िनिIJत होते. तसे ते Óहावे Ìहणून िनयोजन िवभाग ÿÂयेक उपिवभागासाठी,
munotes.in

Page 96

संयोजकता आिण लघु उīोग
96 कामगारसमूहासाठी व कामगारासाठी सिवÖतर आदेश तयार करतो. या आदेशात कामगाराने कसकशा िøया कराÓया, यंýांचा वेग िकती ठेवावा, Âयां¸यावर कशी देखरेख ठेवावी, माल व अवजारे कोठून िमळवावी, ÿिøया झालेला माल कोणीकडे कसकसा पाठवावा व Âयाची नŌद कशी करावी इ. सूचना िदलेÐया असतात. यालाच आदेशिनिIJती Ìहणतात. िहचा उĥेश कामगारां¸या वेळेची व ®माची बचत Óहावी, ÿÂयेकास आपली जबाबदारी ÖपĶपणे कळावी आिण उÂपादन योµय समÆवय साधून अÓयाहतपणे व कायª±मतेने Óहावे, हा असतो. मागªिनिIJती, कालिनिIJती व आदेशिनिIJती झाली, Ìहणजे उÂपादन िनयोजनाचे काम संपते. िनयोजन िवभागाने केलेÐया आराखड्यानुसार ÿÂय± उÂपादन सुł झाले, Ìहणजे उÂपादन िनयंýणाची जबाबदारी सुł होते. उÂपादन िनयंýणाचेही तीन टÈपे आहेत :आ²ापन (इशूइंग ऑडªसª), पाठपुरावा व दुŁÖतीसूचना (करेि³टÓह अ ॅ³शन). िनयोजन िवभागाने तयार केलेले आदेश िववि±त Öथळी व िववि±त Óयĉéना लेखी त³Âयांत िमळतील अशी ÓयवÖथा करणे, यालाच आ²ापन Ìहणतात. केवळ आ²ापन कłन भागत नाही. िदलेÐया आदेशांचे िबनचूक पालन होत आहे, अशी खबरदारी ¶यावी लागते. हेही िनयंýण िवभागाचे कायª असते. हे कायª पåरणामकारक रीतीने पार पाडावयाचे, तर कारखाÆयात िठकिठकाणी उÂपादन कसे चालले आहे, याची तपासणी कłन सिवÖतर व िबनचूक मािहती िमळवावी लागते आिण ितची मूळ आराखड्याशी तुलना कłन िनÕकषª काढावे लागतात; यालाच पाठपुरावा Ìहणतात. पाठपुराÓयामÅये जर मूळ आराखड्यापे±ा उÂपादनात महßवाचे फरक आढळले, तर आवÔयक तेथे दुŁÖतीसूचना पाठिवÁयाचे कामही िनयंýणाचेच असते. िनयंýण िवभागात आपली जबाबदारी पार पाडÁयासाठी कारखाÆयातील सवª घडामोडéची संपूणª मािहती घेऊन ितचा बारकाईने अËयास करावा लागतो. Âयासाठी िविवध यंýणांचा उपयोग करतात. उपलÊध मािहती िविशĶ ÿकारे संकिलत कłन उठावदार त³Âयांत ती मांडली, तर ÓयवÖथापनास आवÔयक ते िनÕकषª काढणे सोपे जाते. िनयंýण फलकांचा उपयोग कłन Âयांवर या मािहतीचे संकिलत रीÂया व पåरणामकारक िदµदशªन करता येते. या फलकां¸या आधारे कारखाÆयातील िविवध िवभागांतील ÿगतीचे समú िचý ŀĶीसमोर येते आिण Âयावłन िनयोिजत उिĥĶ गाठÁयासाठी काय इलाज करावेत, याचा चटकन िनणªय घेता येतो. िनयंýणा¸या अशा िविवध ³लृÈÂयांपैकì गँट तĉा हा एक सवª साधारणपणे वापरला जाणारा तĉा आहे.
त³Âयात दाखिवÐयाÿमाणे डाÓया बाजू¸या Öतंभात मागणी øमांक दशªिवतात. उजवीकडे एका आडÓया रेघेवर ती मागणी पुरी करÁयासाठी कराÓया लागणाöया ÿिøयांची कालिनिIJती
munotes.in

Page 97

लघु उīोगांसाठी
ÓयवÖथापन आिण
ÿोÂसाहन - I
97 दाखिवता येते. या रेघे¸या खाली दुसöया समांतर रेघेवर उÂपादन सुł झाÐयापासून ÿÂयेक ÿिøयेस ÿÂय±ात िकती कालावधी लागला, याची नŌद करता येते. या दोन रेघांची तुलना कłन ÿÂय±तः िनिमªती पूवªिनिIJत कालावधीत पुरी होऊ शकेल कì नाही, याची कÐपना उÂपादन िनयंýण िवभागास येते व जłर तर आवÔयक Âया सूचना देऊन मागणी वेळेवर पुरी करÁयाचा ÿयÂन करणे सोपे जाते. अशा रीतीने ठरािवक कालावधीचे उिĥĶ व झालेले कायª यांची तुलना गँट त³Âयावłन ताबडतोब नजरेत भłन कायªवाहीत सुधारणा करÁया¸या ŀĶीने आवÔयक ते आदेश देणे िनयंýण िवभागास सोपे जाते. काही मोठे कारखाने उÂपादन िनयंýणासाठी Öवयंचिलत यंýांचाही उपयोग करतात. उÂपादन िनयोजन व िनयंýण यशÖवी होÁयासाठी क¸चा माल, यंýे, अवजारे, अंशÿिøियत माल व प³का माल यां¸या साठ्यांवर योµय िनयंýण ठेवावे लागते. हे साठे उÂपादनिøयेत ÓयÂयय येणार नाही, असे पयाªĮ असावे लागतात. Âयांचे िनयंýण कायª±म होÁयासाठी िविशĶ तंý वापरावे लागते. उÂपादन िनयंýण व साठे िनयंýण परÖपरांवर अवलंबून असतात आिण दोहŌचा योµय समÆवय साधूनच ÓयवÖथापनास आपले उिĥĶ गाठता येते. पैसा, ®म, साधनसामúी व वेळ यांचा योµय उपयोग कłनच उÂपादनाचे ÓयवÖथापन यशÖवी होऊ शकते. याचाच अथª उÂपादनाचे ÿij आिथªक, तांिýक व मानवी Öवłपाचे असतात. ते ÿij सोडिवÁयासाठी उÂपादन िनयोजन व िनयंýण हे तंý अÂयंत उपयोगी आहे. ते वापरÐयाने उÂपादन वेळ¸यावेळी व ÓयविÖथतपणे करता येते; कामाची व जबाबदारीची िवभागणी ÖपĶपणे व शाľीय रीतीने करता येते आिण उÂपादक घटकां¸या उÂपादकतेचा जाÖतीतजाÖत फायदा उÂपादन संघटनांना िमळिवता येतो. अंदाजपýकìय िनयंýण उÂपादनाचे ÓयवÖथापन करताना उÂपादना¸या िनयोजनाबरोबरच Óयवसाया¸या इतर शाľांचेही काळजीपूवªक िनयोजन करावे लागते व सवª शाखांचा सुयोµय समÆवय साधावा लागतो. उÂपादनसंÖथे¸या दीघªकालीन आिथªक योजनेची अÐपकालीन योजनांमÅये िवभागणी करावी लागते व Âयांची एक गुंफण बनवावी लागते. हे करÁयाचे एक साधन Ìहणून अंदाजपýकìय िनयंýण ही पĦती ÓयवÖथापकांना वापरावी लागते. या पĦतीनुसार ठरािवक उिĥĶे िनयोिजत कालावधीत पूणª करता यावीत Ìहणून सिवÖतर अंदाजपýके तयार करÁयात येतात. ही अंदाजपýके उÂपÆन, पåरÓयय, भांडवलगुंतवणूक इ. बाबéसंबंधी असतात. या पĦतीची ÓयवÖथापनास तीन ÿकारे मदत होते: (१) िनयोिजत ÿिøयांची काय फलिनÕप°ी झाली पािहजे, याचे थोड³यात िचý ÓयवÖथापकांस िमळू शकते. Âयामुळे पयाªयी योजनांपैकì कोणÂया योजनेची िनवड करावी व एखादी योजना समाधानकारक आहे कì नाही हे Âयांना समजते. (२) या पĦतीमुळे ÓयवÖथापकांना उÂपादनाची जबाबदारी िनरिनराÑया Óयĉéकडे व िवभागांकडे कशी वाटावी, हे ल±ात येते व उÂपादना¸या िविवध ÿिøयांमÅये समÆवय साधणे सोपे जाते. munotes.in

Page 98

संयोजकता आिण लघु उīोग
98 (३) या पĦतीमुळे ÓयवÖथापकांना कमªचाöयांचे कायªपालन मोजणे श³य होते. अंदाजपýकातील अंदाजाÿमाणे ÿÂय± उÂपादन न झाÐयास कारणे शोधून ताÂकाळ उपाय मोजता येतात. याचाच अथª िनरिनराÑया कमªचाöयां¸या व एकूण संÖथे¸या कायाªवर िनयंýण ठेवता येते. अंदाजपýकìय िनयंýण यशÖवी Óहावे Ìहणून एक ÖपĶपणे िनधाªåरत केलेली संघटना असावी लागते; योµय अशी लेखांकन पĦती वापरावी लागते; अंदाजपýकांचा उपयोग कसा करावयाचा याचे संबंिधतांना सतत ÿिश±ण īावे लागते व Âयाचा वेळोवेळी अËयास कłन Âयां¸यामÅये आवÔयक Âया सुधारणाही कराÓया लागतात. िशवाय या पĦतीला उ¸च ÓयवÖथापकांचा भरघोस पािठंबाही असावा लागतो. उÂपादन िवभागाचे अंदाजपýक बनिवÁयापूवê साधारणतः खालील गोĶी कराÓया लागतात. अंदाज पýका¸या कालावधीत नफा, िवकास व आिथªक िÖथती यांसंबंधीची कंपनीची काय उिĥĶे असावीत, याचा एक आराखडा तयार करावा लागतो. Âयाचÿमाणे एकूण आिथªक पåरिÖथतीत व संÖथे¸या िविशĶ उīोगा¸या ±ेýात काय फेरबदल होÁयाची श³यता आहे, याचा पूवª-अंदाज ¶यावा लागतो. या अंदाजावर आधारलेले असे एकूण िवøìÓयवहाराचे अंदाजपýक बनवून नंतरच ÿÂय± उÂपादन िवभागाचे अंदाजपýक तयार करता येते. ÂयामÅये उÂपादना¸या िनरिनराÑया क¤þांसाठी िनरिनराळी अंदाजपýके बनवावी लागतात. Âयांतच क¸चा माल, कमªचारी, उÂपादनास लागणाöया सोयी यांचे िनयोजन व Âयां¸यासाठी लागणारा पåरÓयय या तपिशलाचा समावेश करावा लागतो. कारखाÆयातील िवभागीय ÓयवÖथापकां¸या जबाबदारीची िवभागणी या अंदाजपýकांतून ÖपĶ केलेली असते. पåरÓयय िनयंýण उÂपादन ÓयवÖथापनेचे एक साधन Ìहणजे पåरÓयय िनयंýण होय. Âयाची तीन ÿमुख उिĥĶे असतात : (१) वÖतूची िवøì-िकंमत ठरिवताना ित¸या उÂपादनासाठी िकती खचª करावा लागला, हे जाणणे आवÔयक असते. (२) एखाīा वÖतूचे उÂपादन संÖथेला फायदेशीर होत आहे कì नाही, हे ठरिवÁयासाठी ित¸यासाठी केलेला पåरÓयय िवचारात ¶यावा लागतो. (३) एखाīा उÂपादन-ÿिøयेची कायª±मता मोजÁयासाठी पåरÓययाचे िवĴेषण उपयोगी पडते. पåरÓयय िनयंýण पĦतीचा वापर करताना पåरÓययाची योµय वगªवारी करावी लागते. ÿÂय± कमªचाöयांवरील व ÿÂय± क¸¸या मालावरील जो खचª Âयाला ‘ÿमुख पåरÓयय’ Ìहणतात. ÿमुख पåरÓययात कारखाÆया¸या खचाªचे ÿमाण िमळिवले Ìहणजे ‘कारखाना पåरÓयय’ िकती, ते समजते. कारखाना पåरÓयय व ÿशासन खचª िमळून येणारी र³कम Ìहणजेच ‘िनिमªती पåरÓयय’. ÂयामÅये िवøì खचª िमळिवला Ìहणजे उÂपािदत वÖतूंचा ‘एकूण पåरÓयय’ िनिIJत होतो. उÂपादनसंÖथेला úाहक, कमªचारी व भागधारक या तीन घटकां¸या अपे±ा पुöया कराÓया लागतात आिण तसे करÁयासाठी वेगवेगÑया टÈÈयांतील पåरÓययावर िनयंýण ठेवणे आवÔयक होते. Âयासाठी पåरÓयय लेखांकन पĦतीचा अवलंब कłन ÓयवÖथापकांना संÖथेस आलेÐया पूवाªनुभवांवłन पåरÓययाची ÿामाÁये ठरिवता येतात. Âया ÿामाÁयांचा उपयोग कłन पåरÓयय िनयंýण करणे हे िवशेषतः ÿमािणत माला¸या उÂपादना¸या बाबतीत सुलभ होते; Ìहणून ÿमािणत यंýां¸या व ÿिøयां¸या साहाÍयाने ÿमािणत माल ºया कारखाÆयात तयार होतो, तेथे ÿमािणत पåरÓयय पĦती पåरÓयय िनयंýणासाठी सुलभतेने वापरता येते. munotes.in

Page 99

लघु उīोगांसाठी
ÓयवÖथापन आिण
ÿोÂसाहन - I
99 सामúी िनयंýण उÂपादन ÓयवÖथापन यशÖवी होÁयासाठी सामúी िनयंýण आवÔयक असते. सामúीची योµय काळजी घेतली नाही, तर उÂपादनात ÓयÂयय येतो. उīोगसंÖथे¸या बहòतेक िवभागांतील ÓयवÖथापकांना योµय सामúीची योµय वेळी योµय ÿमाणात उपलÊधता, ही एक गंभीर समÖया होऊन बसते. सामúी भरमसाट ÿमाणात घेतÐयाने बरेच कारखाने डबघाईस आÐयाची उदाहरणे सापडतात, कारण Âयामुळे भांडवल अडकून पडते; साठवणुकìचा खचª वाढतो; सामúीत घट होते िकंवा ती िनŁपयोगी होÁयाची श³यता असते. याउलट, पुरेशी सामúी वेळेवर न पुरिवता आÐयास, उÂपादन व िवøì िवभाग यां¸या कायª±मतेस वाव िमळत नाही आिण उÂपादन पåरÓययात वाढ होत जाऊन मालाची िवøì घटते व िवøì-उÂपÆन कमी होते. उÂपादनात िवलंब झाला Ìहणजे संÖथेने úाहकांना िदलेÐया माला¸या पुरवठ्याबĥलची वचने पाळता येणे अश³य होते व Âयामुळे िगöहाईक दुसरीकडे जाÁयाची श³यता असते. Ìहणूनच बहòतेक संÖथांना सामúी िनयंýणाकडे पुरेसे ल± īावे लागते. ºया वÖतूं¸या िवøì-िकंमतीत सामúीवरील पåरÓययाचे ÿमाण िवशेष असते, Âयांचे उÂपादन करताना सामúी िनयंýणास िवशेष महßव ÿाĮ होते. योµय ती सामúी योµय ÿमाणात, योµय वेळी, योµय Öथळी खरेदी कłन ती कारखाÆयास कमीतकमी खचाªत उपलÊध होईल अशी ÓयवÖथा करणे, ही सामúी िनयंýणाची ÿमुख जबाबदारी होय. माल िनयंýण सामúी िनयंýणाचाच एक भाग Ìहणजे माल िनयंýण होय. सामúी कोणती व िकती ÿमाणात साठवावी, हे ÓयवÖथापनाचे धोरण िनिIJत झाले Ìहणजे ते अंमलात आणÁयासाठी ºया गोĶी कराÓया लागतात, Âयांचा समावेश ‘माल िनयंýण’ या सदराखाली करÁयाचा ÿघात आहे. कारखाÆयातील िनरिनराÑया िवभागां¸या माला¸या गरजा Âयांना कोठलीही अडचण न येता भागिवÐया जाÓयात, अशा रीतीने Âयांना माल पुरिवÁयाचे कायª माल िनयंýण पĦतीचे असते. िनरिनराÑया उÂपादन क¤þां¸या माला¸या गरजा उÂपादन पĦतीवर अवलंबून असतात. ºया क¤þात उÂपादनाचा वेग संथ व एकसारखा असतो, तेथे मालाचा साठा कमीतकमी ठेवून उÂपादन संथपणे चालू ठेवणे श³य होते; परंतु काही वेळा उÂपादनाची तांिýक पåरिÖथती अशी असते कì, एखादी ÿिøया फĉ मोठ्या ÿमाणावरच करावी लागते. अशा वेळी Âया िठकाणी पुरेसा माल अगोदर साठवून ठेवणे भाग पडते. माल िकती ÿमाणात ठेवावयाचा, हे तांिýक घटकाÿमाणेच पåरÓययावरही अवलंबून असते. माल भरमसाट ÿमाणावर ठेवÐयास खचाªत अतोनात वाढ होते; उलट तो अÂयÐप ÿमाणात ठेवला, तर उÂपादनात एकदम वाढ करता येत नाही; खरेदी िकंमतीत सवलत िमळू शकत नाही व पुरवठ्यात ÓयÂयय आला, तर उÂपादनात खंड पडणे अपåरहायª होते. माल भरमसाट ठेवÐयामुळे होणारा खचª व कमी ÿमाणात ठेवÐयाने संभवणारे धोके यांची परÖपरांशी तुलना कłनच मालाचे पयाªĮ ÿमाण ठरवावे लागते व ही जबाबदारी माल िनयंýकाची असते. मालाचे ÿमाण कारखाÆयात िठकिठकाणी पयाªĮ असावे Ìहणून मालाची खरेदी, Âयाची वाहतूक व पुरवठा, उÂपादनाचा वेग इ. बाबéवर बारकाईने ल± पुरवून मालिनयंýक उÂपादनÓयवÖथापकास मदत करीत असतो. munotes.in

Page 100

संयोजकता आिण लघु उīोग
100 संधारण समÖया उÂपादन सुरळीत चालावे Ìहणून केवळ चांगली यंýे व अवजारे खरेदी कłन भागत नाही; Âयांचे योµय रीतीने संधारण करावे लागते. उÂपादनामुळे यंýे व अवजारे िझजत असतात. घषªण, उÕणतामानातील फरक, यंýांचा थरकाप इ. कारणांमुळे यंýे नादुŁÖत होत असतात िकंवा Âयांची कायª±मता कमी होते. ती संपूणªतः कायª±म राहावी Ìहणून Âयांची वारंवार तपासणी कłन, Âयांना आवÔयक ते तेल, रŌगण देऊन Âयांची देखभाल करणे आवÔयक असते. यंýाचा एखादा भाग िनकामी होऊन ते बंद पडÁया¸या आतच तो काढून टाकून Âया¸या जागी दुसरा भाग बसिवला, तर उÂपादनात ÓयÂयय येत नाही. अशा धोरणास ‘संर±क संधारण’ असे Ìहणतात. हे धोरण अनुसरÁयासाठी संधारण समÖयांचा योµय अËयास करावा लागतो व कमªचाöयांनी यंýांचा वापर काळजीपूवªक करावा, Âयांचे वेग पयाªĮ मयाªदेपलीकडे जाऊ देऊ नयेत Ìहणून Âयांना ÿिश±ण īावे लागते. कमªचाöयां¸या कायªपĦतीवर योµय देखरेख ठेवावी लागते. संधारणाची ही जबाबदारी कुशल तंý²ावर सोपवावी लागते. यंýां¸या सुट्या भागांचा पुरेसा साठा बाळगणे, यंýांची िनयिमतपणे तपासणी करणे, Âयांना तेलपाणी देणे व Âयांचे िबघाड कमीतकमी वेळात दूर करणे, ही संधारण िवभागाची जबाबदारी असते. संशोधन व िवकास आधुिनक उīोगसंÖथा उÂपादनाचे ÓयवÖथापन करताना संशोधन व िवकास यांना िवशेष महßव देताना आढळतात. याचे कारण उघड आहे. úाहकांची मागणी एकसारखी बदलत असÐयामुळे कोठलीही वÖतू िÖथर Öवłपात बाजारात वाढÂया ÿमाणावर सदोिदत खपू शकत नाही. úाहकांना नÓया वÖतूंचे आकषªण असते आिण Âयां¸या बदलÂया आवडीिनवडéनुसार उÂपादनात फेरबदल करणे उīोगसंÖथांना आवÔयक ठरते. यासाठी Âयांना Öवतंý संशोधन िवभाग संघिटत करावा लागतो. या िवभागातील वै²ािनक व ÿकÐपक उÂपािदत वÖतू व Âयांना पयाªयी असणाöया वÖतू यांचे संशोधन करीत असतात. उÂपािदत वÖतूला पयाªयी वÖतूं¸या Öपध¥ला तŌड देता यावे Ìहणून ित¸यामÅये कोणते फेरफार कłन ितचे आकषªण वाढवावे, यासंबंधी¸या कÐपना संशोधन िवभागाने सुचवावया¸या असतात. Âया कÐपना Óयवहायª आहेत कì नाहीत; Âया अंमलात आणÐयास कंपनीचा नफा वाढेल कì नाही, याचा िवचार कłन नंतर ÓयवÖथापक Âया बाबतीत योµय तो िनणªय घेऊ शकतात. संशोधन िवभागाचे कायª±ेý केवळ कंपनी¸या वÖतूसाठी बाजारात असलेली मागणी कायम कशी राहील एवढ्यापुरतेच मयाªिदत नसते. ÿÂयेक कंपनी िवकासासाठी धडपड करीत असते. ितला आपले कायª±ेý व नफा वाढिवÁयाची तळमळ असते. Ìहणून िवकासा¸या ŀĶीने कोणते ÿयÂन करावेत, या ÿijाचे उ°रही संशोधन व िवकास िवभागाला शोधून काढावे लागते. या िवभागावर होणारा खचª Ìहणजे एक ÿकारची भांडवली गुंतवणूकच आहे, अशी उīोगसंÖथांची धारणा असते. साहिजकच मोठ्या ÿमाणावर उÂपादन करणाöया उīोगसंÖथांचे या िवभागावरील खचाªचे ÿमाण भरपूर असते. Âयाचÿमाणे िवकिसत राÕůां¸या संशोधनावरील खचª इतर राÕůां¸या मानाने िकतीतरी अिधक असतो. उÂपादन आिण ÿचालन ÓयवÖथापनाचे महßव :- • उīोगसंÖथेची उिĥĶे साÅय करते . • उīोगसंÖथेची ÿितķा, सĩावना आिण ÿितमा वाढवते. munotes.in

Page 101

लघु उīोगांसाठी
ÓयवÖथापन आिण
ÿोÂसाहन - I
101 • उīोगसंÖथेला नवीन उÂपादने सादर करÁयास मदत करते. • इतर कायाªÂमक ±ेýांना समथªन देते. • Öपध¥ला सामोरे जाÁयास मदत होते. • संसाधनांचा इĶतम वापर. • उÂपादन खचª कमी करतो. उÂपादन आिण ÿचालन ÓयवÖथापनाची कारणे :- • वÖतू आिण सेवां¸या िनिमªतीत लोकांची भूिमका समजून घेÁयास मदत होते. • उīोगसंÖथेचे िचý ÖपĶ होÁयास मदत होते. • कåरअर िनवडÁयास मदत होते. • Âयाचा संयोजकांना धोरणाÂमक उपयोग होतो. • राÕůासाठी ते िकती महÂवाचे आहे हे समजÁयास मदत करते. ७.५ कायªरत भांडवल ÓयवÖथापन उīोजकाला दोन ÿकार¸या भांडवलाची आवÔयकता असते- िÖथर भांडवल आिण कायªरत भांडवल. िÖथर मालम°ा िमळिवÁयासाठी िÖथर भांडवल आवÔयक आहे आिण कायªरत भांडवल ही दैनंिदन कामकाज करÁयासाठी आवÔयक असलेÐया िनधीची र³कम आहे. संसाधनां¸या तुटवड्यामुळे लघु उīोगांसाठी कायªरत भांडवल ÓयवÖथापन महßवाचे आहे. कायªरत भांडवल सकल िकंवा िनÓवळ कायªरत भांडवल असू शकते. एकूण कायªरत भांडवल चालू मालम°े¸या एकूण रकमेचा संदभª देते तर िनÓवळ कायªरत भांडवल Ìहणजे चालू मालम°ा वजा चालू दाियÂवे. कायªरत भांडवल उÂपादक भांडवलाचा एक घटक आहे. Âयाचे मूÐय संपूणªपणे उÂपािदत वÖतूंकडे हÖतांतåरत केले जाते आिण वÖतू िवøìनंतर ताबडतोब Âया¸या मालकाकडे परत केले जाते, ºया¸या िकंमतीत कायªरत भांडवलाचे मूÐय समािवĶ केले गेले. कायªरत भांडवल Ìहणजे ÿगत भांडवलाचा वाटा होय जो क¸चा माल, इंधन, िवजेचे पैसे, सहाÍयक सािहÂय, कामगार यां¸या खरेदीवर खचª केला गेला. यात रोख रकमेचाही समावेश आहे. भांडवलाचे ľोत नफा, बँक कज¥, गुंतवणूक, संÖथापकाचा िनधी इ. मानले जातात. कायªरत भांडवल ÓयवÖथापनाची उिĥĶे :- यशÖवी िव°ीय ÓयवÖथापनासाठी आवÔयक पूवª-अट Ìहणजे ठोस आिण सातÂयपूणª मालम°ा ÓयवÖथापन धोरणांची Öथापना, ºयात िनिIJत तसेच चालू मालम°ांचा समावेश आहे. munotes.in

Page 102

संयोजकता आिण लघु उīोग
102 खेळÂया भांडवलाचा ÿभावी वापर केÐयामुळे उÂपादकता आिण नफा जाÖतीत जाÖत वाढतो. खेळÂया भांडवला¸या ÓयवÖथापनाची दोन उिĥĶे आहेत उदा., नफा आिण सॉÐÓहÆसी आिण िनिIJत आिण खेळÂया भांडवलामÅये योµय गुणो°र राखÁयाचा ÿयÂन कłन ते साÅय केले जाऊ शकतात. अशा गुणो°रांमुळे िनधीचा सुरळीत आिण जलद ÿवाह सुिनिIJत होतो आिण उīमशीलतेचा नफा आिण कायª±मता वाढते. खेळÂया भांडवलाचे योµय ÓयवÖथापन रोख पावती आिण रोख खचª समøिमत करते आिण एक युिनट कमीतकमी रोख साठ्यासह कायª कł शकते. कायªरत ÓयवÖथापनाचे ÿाथिमक िकंवा मूलभूत उĥीĶ Ìहणजे Óयवसायाचे गुळगुळीत ऑपरेिटंग चø सुिनिIJत करणे. दुÍयम उĥीĶ Ìहणजे खेळÂया भांडवलाची पातळी इĶतम करणे आिण िनधीची िकंमत कमी करणे. िव°ीय ÓयवÖथापनाचे ®ेķ उिĥĶ Ìहणजे संप°ी जाÖतीत जाÖत करणे आिण शाĵत वाढ आिण िवकासासह नफा जाÖतीत जाÖत कłन ते िमळवता येते. शाĵत वाढ आिण िवकासासाठी, úाहक, पुरवठादार, कमªचारी इÂयादéसह सवª भागधारकांची उĥीĶे संÖथे¸या वाढीशी संरेिखत केली पािहजेत. कायªरत भांडवलाचे ÓयवÖथापन हे एक Óयवसाय धोरण आहे जे सुिनिIJत करÁयासाठी असे ठरिवले आहे कì एखादी कंपनी आपÐया सÅया¸या मालम°ा आिण दाियÂवांचे सवō°म पåरणाम करÁयासाठी कायª±मतेने कायª करते. कायªरत भांडवल ÓयवÖथापनाचा मूळ उĥेश कंपनीला Âयाचा अÐपकालीन पåरचालन खचª आिण अÐप-मुदती¸या कजाª¸या जबाबदाöया पूणª करÁयासाठी पुरेसा रोख ÿवाह राखÁयास स±म करणे हा आहे. कायªरत भांडवलाचे ÿमाण ÿभािवत करणारे घटक :- लघुउīोगां¸या कायªरत भांडवला¸या गरजा एका घटकापासून दुसöया घटकामÅये आिण एका ÿकार¸या युिनटमधून दुसöया ÿकारात िभÆन असतात. लहान-मोठे युिनट्स, जे भाड्या¸या जागेत आहेत आिण ÿिøये¸या कामात गुंतलेले आहेत, Âयांना इतर युिनट्सपे±ा मोठ्या ÿमाणात भांडवलाची आवÔयकता असते. कायªरत भांडवला¸या ÿमाणावर पåरणाम करणारे इतर महßवाचे िनधाªरक पुढीलÿमाणे आहेत: १. आकारमान :- कायªरत भांडवलाचे ÿमाण थेट Óयवसाया¸या आकारमानावर अवलंबून असते. एककाचा आकार िजतका मोठा असेल, िततके कायªरत भांडवलाचे ÿमाण मोठे असते. २. उÂपादनाची ÿिøया:- उÂपादना¸या साÅया अÐप-कालावधी¸या ÿिøयेसाठी कमी ÿमाणात कायªरत भांडवल आवÔयक असते. ३. क¸¸या मालाचे एकूण खचाªचे ÿमाण:- क¸¸या मालाची िकंमत आिण ÿमाण हे खेळÂया भांडवलाचे ÿमाण ठरवतात. munotes.in

Page 103

लघु उīोगांसाठी
ÓयवÖथापन आिण
ÿोÂसाहन - I
103 ४. खरेदी आिण िवøì¸या अटी:- खेळÂया भांडवलाची र³कम थेट øेिडट¸या वापरासह बदलते. ५. ®माचे महßव :- लघु आिण कुटीर उīोग हे ®मÿधान घटक आहेत आिण Ìहणूनच Âयांना मोठ्या ÿमाणात कायªरत भांडवल आवÔयक आहे. ६. रोखीची आवÔयकता :- आवÔयक खेळÂया भांडवलाची र³कम थेट युिनट¸या रोख गरजेसह बदलते. ७. हंगामी फरक:- हंगामी लघुउīोगांना मोठ्या ÿमाणावर खेळÂया भांडवलाची आवÔयकता असते. ८. बँिकंग सुिवधा:- जर एखाīा लहान ÿमाणावरील युिनटकडे चांगले बँिकंग कने³शन असेल, तर Âया¸याकडे चालू दाियÂवांपे±ा िनयिमत कायªरत भांडवलाचे िकमान मािजªन असू शकते. ९. लहान Öकेल युिनट¸या वाढ आिण िवÖतारा¸या ÿमाणात कायªरत भांडवलाची आवÔयकता थेट बदलते. चालू मालम°ा, चालू दाियÂवे आिण Âया दरÌयान अिÖतÂवात असलेÐया परÖपरसंबंधांचे ÓयवÖथापन करÁया¸या ÿयÂनात िनमाªण होणाöया समÖयांशी चालू मालम°ा, चालू दाियÂवे आिण Âया दरÌयान अिÖतÂवात असलेÐया परÖपरसंबंधांचे ÓयवÖथापन करÁया¸या ÿयÂनात िनमाªण होणाöया समÖयांशी कायªरत भांडवल ÓयवÖथापनाचा संबंध असतो. ७.६. िवपणन ÓयवÖथापन िवपणना¸या ±ेýामÅये ÓयवÖथापनाची तßवे व पĦती यांचा अवलंब करÁया¸या ÿिøयेला ‘िवपणन ÓयवÖथापन’ असे Ìहणता येईल. संपूणª िवøय मोिहमेमधील सवª अवÖथांमÅये केली जाणारी योजनांची आखणी व Âयांची अंमलबजावणी व िøयांचा अंतभाªव िवøय ÓयवÖथापनात होतो. िवपणनकायª करणाöया संÖथेची उिĥĶे गाठÁया¸या हेतने िवपणना¸या दोÆही बाजूंना लाभकारक ठरतील असे िविनमयाचे Óयवहार करÁयाकåरता आिण बाजारपेठांशी संबंध ÿÖथािपत करÁयाकåरता, तसेच Âयांचे संवधªन व जतन करÁयाकåरता आखÁयात आलेÐया कायªøमांचे िनयोजन, अंमलबजावणी, िवĴेषण व िनयंýण Ìहणजे ‘िवपणन ÓयवÖथापन’ अशी Óया´या िफिलप कोटलर यांनी केली आहे. िवपणन ÓयवÖथापनामÅये úाहकां¸या गरजा, इ¸छा, जािणवा तसेच अúøम यां¸या पĦतशीर िवĴेषणावर भर िदला जातो. या िवĴेषणा¸या आधारे वÖतूचे Öवłप व मूÐयिनधाªरण, दळणवळण आिण िवतरण ही काय¥ केली जातात. संÖथेची उिĥĶे गाठÁयासाठी मागणीची पातळी, मागणीिनिमªतीचा काळ आिण मागणीचे Öवłप िनयंिýत करणे हे िवपणन ÓयवÖथापनाचे महßवाचे कायª मानता येईल. बाजारपेठांमधील संधीचा अचूक अंदाज घेणे व Âयानुसार िवपणन-िनयोजन करणे, िवपणन संÖथेची उभारणी करणे, िवपणनकायाªचे संचालन व िनयंýण करणे या ÿमुख बाबéचा िवपणन ÓयवÖथापनामÅये अंतभाªव होतो. सÅया¸या ÿगत तंý²ाना¸या युगात ÿÂयेक उīोगाची आिथªक उिĥĶे, उÂपादनचे Åयेयं पूणª करÁयासाठी एका मजबूत िवतरण ÓयवÖथेची गरज आहे अगदी ल± देऊन योµय िवतरण munotes.in

Page 104

संयोजकता आिण लघु उīोग
104 ÓयवÖथेचा वापर केला तर, उīोगाची आिथªक Åयेयं पूणª होऊ शकतील. फĉ थोडं िवतरण ÓयवÖथेबाबतीत स²ान होणं गरजेचं आहे. Ìहणजेच हातात असणारा पैसा कसा आिण िकती खचª करायचा, आपले उÂपादन úाहकापय«त िकती वेगवान पĦतीने पोहोचवावे, या सवª घटकांचा िवपणन ÓयवÖथेत समावेश होतो. उīोजकाला अवघड वाटणारी गोĶ Ìहणजे úाहकाला आकिषªत करणे, Âयाला Öवतःची ÿॉड³ट समजून सांगणे, úाहकाला िटकवून ठेवणे यासाठी Âयांनी कोणÂया मागाªचा अवलंब करावा हा ÿÂयेक उīोजकाला पडलेला ÿij असतो या सगÑया ÿijांची उ°र Ìहणजे “िवपणन ÓयवÖथापन” होय. उīोजकाला ÿथमतः हे जाणून घेणे आवÔयक आहे ही आपले उÂपादन वापरणारा úाहक वगª नेमका कोणता आहे? तो कोणÂया भागात राहतो? úाहकाला आपÐया उÂपादनाची गरज आहे का? आिण आपले उÂपादन úाहकास आवडते आहे का? िवपणनाची पारंपåरक संकÐपना ’उÂपादनािभमुखी’ (Product Oriented) होती तर ÿगत संकÐपनेत úाहकां¸या गरजा क¤þÖथानी (customer demand base) आहेत.िवपणन ÓयवÖथा िनमाªण करताना पुढील घटकांचा समावेश होतो. • िवपणन ÓयवÖथापन पĦती आपण तयार करत असलेले उÂपादन देशांतगªत बाजारपेठेत िवøì करणार आहोत िक आंतरराÕůीय Öतरावरती घेऊन जाणार आहोत. िवतरणाची पĦती ही आपण कोणÂया ÿकारची बाजारपेठ िनवडतो Âयावरती अवलंबून असते. िवपणणा¸या पĦती पुढील ÿमाणे : ● एकािÂमक िनयोजन : िवपणन करÁयाआधी ते का करायचे आहे? ते कोणÂया पĦतीने करायचे आहे? कोणÂया úाहक वगाªसाठी करायचे आहे? ते आधी िनिIJत कłन ¶यावे लागेल. या सव¥ घटकांचा िवचार कłन िवपणणाची पĦती िनिIJत करावी लागते. ● सामúी िवपणन : िवपणन करताना ते कोणÂया घटकाचे करायचे आहे हे ल±ात घेणे आवÔयक असÐयामुळे उÂपादनाची गुणव°ा, उÂपादनाची वैिशķे, उÂपादनाचा úाहकास होणार उपयोग, उÂपादन मुळे úाहकास येणारी सुलभता या सव¥ घटकांचा िवचार करावा लागतो. ● संशोधन : िवपणन करताना आपले Öपधªक कोणकोणÂया घटकांचा िवपणनासाठी उपयोग करतात? बाजारपेठेत कोणÂया ÿकारचे िवपणन केले जाते? आपण कÔया ÿकारे िवपणन कłन úाहकास आकिषªत कł शकतो? या सवª घटकाचे संशोधन करावे लागते. ● जािहरात : िवतरण ÓयवÖथेमÅये जािहरात úाहकांपय«त पोहोचÁयासाठी महßवपूणª माÅयम आहे यामÅये आपण कोणÂया ÿकार¸या तंý²ानाचा वापर करतो यावरती आपÐया munotes.in

Page 105

लघु उīोगांसाठी
ÓयवÖथापन आिण
ÿोÂसाहन - I
105 उÂपादनाची ÿिसĦी आिण úाहक सं´या अवलंबून असते आपले उÂपादन सातÂयपूणª ÿयÂनांनी úाहकां¸या नजरेसमोर येत रािहले पािहजे यासाठी तांिýक ŀĶ्या ÿगत आिण पारंपåरक जािहरात साधनांचा वापर केला जातो उदा.फेसबुक माक¥िटंग आिण पोÖटर माक¥िटंग. ● िडिजटल माक¥िटंग : िवपणन करÁयासाठी िडिजटल माक¥िटंगचा वापर केला जातो. यामÅये You tube, Facebook, Instagram, What App इ. घटकांचा मोठ्या ÿमाणावर उपयोग केला जातो. तसेच सÅया बाजारपेठेत उīोजक Öवतःची वेबसाइट तयार कłन िवपणन करतात. ● मूÐयमापन : आपण वापरत आसलेÐया िवपणन पĦतीचे वेळोवेळी मूÐयमापन करणे आवÔयक आहे. यावłन आपणास आपण वापरलेली िवपणन पĦती िकतपण úाहकास आकिषªत करÁयास फायदेशीर ठरली आहे हे ल±ात येते. ७.७ संदभª 1. Desai Vasant, Dynamics of Entrepreneurial Development and Management, Himalaya Publication. 2. Frederick Winslow Taylor: Principles of Scientific Management, Harper & Brothers, New York, १९४७. 3. Henry L. Fayol: General & Industrial Management, Sir Issac Pitman & Sons, London, १९४९. 4. Peter F. Drucker: Practice of Management, Allied Publishers, New Delhi,१९७०. 5. Singh P.N. and Saboo J.C., Entrepreneurship Management, P.N.Singh Centre. ७.८ सरावासाठी ÿij १. ÓयवÖथापनाची वैिशĶ्ये सिवÖतर ÖपĶ करा. २. ÓयवÖथापनाची काय¥ िलहा. ३. उÂपादन आिण ÿचालन ÓयवÖथापन यावर थोड³यात टीप िलहा. ४. कायªरत भांडवल ÓयवÖथापन Ìहणजे काय ते ÖपĶ करा. ५. िवपणन ÓयवÖथापन यावर थोड³यात टीप िलहा. munotes.in

Page 106

स ंय ो ज क त ा आण ि ल घ ु उद्यो ग
106 ८लघु उīोगांसाठी ÓयवÖथापन आिण ÿोÂसाहन – २ घटक रचना ८.१ उिĥĶ्ये ८.२. ÿÖतावना ८.३. मानव संसाधन ÓयवÖथापन ८.४. संपूणª गुणव°ा ÓयवÖथापन ८.५. मािहती ÓयवÖथापन ÿणाली (MIS) ८.६. लघु उīोगांना ÿोÂसाहन ८.७ संदभª ८.८ सरावासाठी ÿij ८.१ उिĥĶ्ये • मानव संसाधन ÓयवÖथापनाचे (HRM) Öवłप आिण ÓयाĮी जाणून घेणे. • संपूणª गुणव°ा ÓयवÖथापन (TQM) या संकÐपनेचा अËयास करणे. • लघु उīोगांमÅये संपूणª गुणव°ा ÓयवÖथापना गरज समजून घेणे. • मािहती ÓयवÖथापन ÿणालीचे िवहंगावलोकन करणे. • मािहती ÓयवÖथापन ÿणालीचे घटक जाणून घेणे. • लघु उīोगांना सवलती देÁयाचे फायदे आिण समÖया समजून घेणे. ८.२. ÿÖतावना: या ÿकरणामÅये आपण मानव संसाधन ÓयवÖथापन (एचआरएम), एकूण गुणव°ा ÓयवÖथापन (टी³यूएम), ÓयवÖथापन मािहती ÿणाली (एमआयएस) यासार´या िविवध संकÐपनांचा अËयास करणार आहोत. लघु उīोगांना िदÐया जाणाöया िविवध सवलती आपण बघणार आहोत. एखाīा संÖथेसाठी योµय वेळी योµय Óयĉì ठेवÁयासाठी मानव संसाधन ÓयवÖथापन अÂयंत आवÔयक आहे. आज¸या ÖपधाªÂमक युगात गुणव°ेला खूप महßव आहे. सतत सुधारणा munotes.in

Page 107

ल घ ु उ द्य ो ग ा ंस ा ठ ी
व्य वस्थापन आणि
प्रोत्साहन – २
107 करÁयासाठी गुणव°ा राखणे कठीण आहे. लघुउīोग सुł करणे सोपे आहे परंतु योµय गुणव°ेिशवाय Âयांचे अिÖतÂव िटकवणे कठीण आहे. ÓयवÖथापन हे ÿामु´याने मािहतीवर अवलंबून असते. मािहती हा ÓयवÖथापन मािहती ÿणालीचा सवा«त महÂवाचा ľोत आहे. ÿोÂसाहन िकंवा भ°े लघुउīोगांना ÿेåरत करतात. उīोजकाला योµय िनणªय घेÁयासाठी आिण Âयावर कृती करÁयासाठी ÿोÂसाहन महßवाचे असते. ८.३. मानव संसाधन ÓयवÖथापन व् य व स् थ ा प न श ा स्त्र ा त म ा न व ी स ंस ा ध न व् य वस् थ ा प न ा ल ा अ त् य ंत म ह त् व ा च े स् थ ा न आ ह े. त् य ा च े क ा र ि ह ी ण त त क े च म ह त् व ा च े आ ह े. भ ा ंड व ल , भ ू म ी ण क ं व ा य ं त्र स ा म ु ग्र ी य ा उ त् प ा द न घ ट क ा ं च े व् य व स् थ ा प न क र ि े फ ा र स े अ ड च ि ी च े न ा ह ी . क ा र ि त े ण न ण ज ि व घ ट क आ ह ेत . प र ं त ु व् य व स ा य ा त ी ल म ा न व ी स ं स ा ध न ह ा स ज ी व घ ट क आ ह े . व् य व स ा य ा च ा आ त् म ा आ ह े. त् य ा म ु ळ े त् य ा च् य ा व् य व स् थ ा प न ा ल ा ण व श े ष म ह त् व आ ह े . व् य व स ा य स ं स् थ े त ण क ं व ा उ त् प ा द न प्र ण ि य े त व ा प र ल् य ा ज ा ि ा ऱ् य ा स व ि घ ट क ा ं च ा म ह त्त म व ा प र ह ा प्र ा म ु ख् य ा न े व् य व स ा य ा त ी ल म ा न व ी स ंस ा ध न य ा घ ट क ा ंव र अ व ल ंब ु न अ स त ो . म् ह ि ून च म ा न व ी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ा क ड े ज ा ि ी व प ू व ि क ल क्ष ण द ल े ज ा त े . म ा न व ी स ं स ा ध न म् ह ि ज े उ त् प ा द न प्र ण ि य ेत ी ल स ज ी व घ ट क आ ण ि त् य ा च् य ा म ा न ण स क त े च ा दृ ण ि क ो न व भ ा व भ ा व न ा ंच ा क ा म ा व र व क ा य ि प द्ध त ी व र ण न ण ि त च प र र ि ा म ह ो त ो म् ह ि ून च य ा घ ट क ा ंच े व् य व स् थ ा प न क र ि े ह ी अ ण न व ा य ि व क ौ श ल् य प ू ि ि ब ा ब आ ह े. Óया´या – म ा न व ी स ंस् थ ा प न व् य व स् थ ा प न ह ी स ंक ल् प न ा अ त् य ं त व् य ा प क स् व रु प ा च ी आ ह े. व् य व स् थ ा प न क्ष े त्र ा त क ा ळ ा न ु स ा र आ ण ि प र र ण स् थ त ी न ु स ा र ण व ण व ध ण व च ा र ा ंच ी भ र प ड त ग े ल ी . त् य ा म ु ळ े स व ि म ा न् य ह ो ई ल अ श ी व् य ा ख् य ा क र ि े अ ड च ि ी च े आ ह े. म ा न व ी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न म् ह ि ज े क म ि च ा र ी व् य व स् थ ा प न म् ह ि ून म ा न व ी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च ी व् य ा ख् य ा क र त ा न ा क म ि च ा र ी व् य व स् थ ा प न ह ी स ं क ल् प न ा स म ो र ठ े व ल ी ज ा त े . 1) कारख्यान्या त काम करि ाऱ्या स्त्री-प ु रु ष ा ंच े योगदान महत्त म र ा ह ा व े आणि त् य ा ंन ा क ा म ा प ा स ू न आणि स ंच ण ल त करण्या ऱ्या क ा य ा ि ल ा मा नवशणि व्यव स्थापन अ स े म्हि तात. 2) व्यव साया च्या उ ण ि ि प ू त ि त े स ा ठ ी प्र त् य ेक क म ि च ा ऱ् य ा च े य ोगदान महत्त म र ह ा व े यासाठी क म ि च ा ऱ् य ा ंन ा प्र ेर र त करि ाऱ् या व्यव स्थाप नाचा णवस्तार म् ह ि ज े मान वी स ं स ा ध न व्यव स्थापन. 3) व्यणिगत, स ं घ ट न ा त् म क आणि सामाणजक उ ण ि ि े साह्य करण्यासाठी म न ु ष् य ब ळ ा च ी प्राप्ती, णवका स, न ु क स ा न भरपाई, एकीकरि ण ट क व ू न ठ े व ि े व णवभाजन क र ि े, या स व ि बाबी साधता याव् यात म् ह ि ून योज ना आ ख ि े, स ंघ ट न े च ी उभा रिी क र ि े आणि ण न य ंत्र ि क र ि े या ण ि य ा ं न ा मानवी स ं स ा ध न व्यव स्थापन म्हि तात. munotes.in

Page 108

स ंय ो ज क त ा आण ि ल घ ु उद्यो ग
108 व र ी ल व् य ा ख् य ा ं व रु न अ स े ल क्ष ा त य े त े क ी , व् य व स ा य स ंस् थ े त ण व ण व ध प ा त ळ ी व र क ा य ि र त अ स ि ा ऱ् य ा म न ु ष् य ब ळ ा श ी स ंब ंण ध त अ स े म ा न व ी स ं स ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च े क ा य ि आ ह े. म ा न व ी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न म् ह ि ज े व् य व स ा य ा स ा ठ ी ल ा ग ि ा ऱ् य ा म न ु ष् य ब ळ ा च ी भ र त ी , ण न व ड , प्र ण श क्ष ि आ ण ि ण व क ा स ह ी क ा य ि प्र ण ि य ा ह ो त म ा न व ी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च ा म ू ळ क ें द्रण ब ंद ू अ स त ो त ो म् ह ि ज े व् य व स ा य ा त ी ल म न ु ष् य ब ळ ण क ं व ा क म ि च ा र ी . मानवी संसाधन ÓयवÖथापनाची उिĥĶ्ये :- म ा न व ी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ा त व् य व स ा य ा त ी ल म ा न व ी घ ट क ा ंव र ल क्ष क ें द्र ी त क े ल े ज ा त े आ ण ि व् य व स ा य ा स ा ठ ी य ो ग् य म न ु ष् य ब ळ प्र ा प्त क र ण् य ा प ा स ू न त् य ा च ा ण व क ा स क र ण् य ा प य ं त ज ा ि ी प ू व ि क प्र य त् न ा ंच े ठ र ा ण व क उ ि ी ि अ स त े . व् य व स् थ ा प न ा च े म ू ल भ ू त उ ण ि ि स ा ध् य क र ण् य ा स ा ठ ी म ा न व ी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च ी उ ण ि ि ् य े प ू र क ठ र ि ा र ी अ स त ा त . म ा न व ी स ं स ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च ी प ु ढ ी ल च ा र प ू र क उ ण ि ि ् य े अ स त ा त :- 1) Óयिĉगत उिĥĶ्ये :- व्यव साय स ं घ ट न े त णवणवध पात ळीवर काम करि ाऱ्या क म ि च ा र ा ऱ् य ा ं च् य ा व्यणि गत णव कासा ल ा आणि व्यणिगत उणििाल ा मदत क र ि े ह े म ानवी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च े उ ण ि ि े आ ह े. 2) कायाªÂमक उिĥĶ :- व्यव सा य स ं घ ट न े च् य ा कामकाजात स ु स ू त्र त ा व समन्वय कायम ठ े व ि े त स ेच क ा य ि म ू ल् य म ा प न, म ू ल् य ा ंक न करू न णकमान ख च ा ि त महत्त म पररिाम साह्य क र ि े ह े मानवी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च े उणि ि अ स त े. 3) संघटनाÂमाक उिĥĶ :- व् य व स् थ ा प न ा च े म ू ल भ ू त उणिि साध्य करण्या साठी सक्षम य ंत्र ि ा ण न म ा ि ि क र ण् य ा च े क ा य ि मानवी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ा म ध् य े क र ा व े ल ा ग त े य ा ंस ा ठ ी म न ु ष् य ब ळ णनयोजन करून त् य ा ंच े प्र णशक्षि व णवका साच्या म ा ध् य म ा त ू न व्यव साय स ंघ ट न े ल ा प ू र क क ा य ि क र ण् य ा च े उणिि मान वी स ं स ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च े अ स त े. 4) सामािजक उिĥĶ :- व् य व स ा य ा म ध् य े सामाण जक जबाबदाऱ्या पाळाव्या लागतात. श ा स न ा न े व्यव साय स ंस् थ े ल ा ल ा ग ू क े ल े ल े क ा य द े णनयम य ा ं च े क ट ा क्ष ा न े पा लन क र ि े आणि स म ा ज क ा य ा ि त योगदान द ेि े ह े मानवी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च े उणिि अ स त े. व र ी ल उ ण ि ि ा ंव् य ण त र र ि म ा न व ी स ं स ा ध न व् य व स् थ ा प न ी ख ा ल ी ल क ा ह ी उ ण ि ि ् य े आ ह ेत ः- 1) व् य व स ा य स ं घ ट न े स ा ठ ी य ो ग् य म न ु ष् य ब ळ प्र ा प्त क र ि े व त् य ा च ा क ा य ि क्ष म प ि े व ा प र क र ि े. 2) क म ि च ा ऱ् य ा ंम ध् य े आ प ु ल क ी च ी भ ा व न ा ण न म ा ि ि क र ण् य ा स ा ठ ी व ण न ष्ठ ा ण न म ा ि ि क र ण् य ा स ा ठ ी त् य ा ंन ा व् य व स ा य ा श ी ए क रु प क र ि े, प्र क ी क र ि घ ड व ू न आ ि ि े, 3) क म ि च ा ऱ् य ा ंन ा प्र ण श ण क्ष त क र ि े, स ा त त् य ा न े त् य ा ंच् य ा ज्ञ ा न व क ौ श ल् य ा त व ा ढ क र ि े व त् य ा य ू न त् य ा ंच ा व् य ण ि ग त ण व क ा स स ा ध ि े. 4) व् य व स ा य स ंस् थ े त ंग ि त य ो ग् य व ा त ा व र ि ण न म ा ि ि क र ि े ज ेि ेक रू न क म ि च ा ऱ् य ा ं च् य ा क ा य ि क्ष म त े व र व दृ ण ि क ो न ा त अ न ु क ू ल प र र ि ा म ह ो ई ल , munotes.in

Page 109

ल घ ु उ द्य ो ग ा ंस ा ठ ी
व्य वस्थापन आणि
प्रोत्साहन – २
109 5) व् य व स ा य स ंस् थ े अ ंत ग ि त य ो ग् य प्र क ा र े स ंघ ट न र च न ा क रू न अ ंत ग ि त स ंब ंध ज ो प ा स ि े व व् य व स ा य ा च े क ा य ि क्ष म प ि े स ंच ा ल न क र ि े. 6) क म ि च ा ऱ् य ा ंच े म न ो ब ल व ा ढ ण व ण् य ा स ा ठ ी व ण ट क ू न र ा ह ण् य ा स ा ठ ू प्र य त् न क र ि े. 7) क म ि च ा ऱ् य ा ंन ा प ा त्र त े न ु स ा र ज ब ा ब द ा ऱ् य ा स ो प व ि े व य ो ग् य म ो ब द ल ा द ेि े. 8) क म ि च ा ऱ् य ा ंन ा स ु र ण क्ष त त े च् य ा दृ ि ी न े आ व श् य क अ स ल े ल ा उ प ा य य ो ज न ा क र ि े . ह ी स ु र क्ष ा आ ण थ िक , स ा म ा ण ज क न ो क र ी ण व ष य क अ स ेल . 9) क म ि च ा ऱ् य ा ंन ा ण न ि ि य प्र ण ि य ेत स ह भ ा ग ी क रू न घ ेि े व व् य व स ा य ा च े उ ण ि ि स ा ध् य क र ि े. मानवी संसाधन ÓयवÖथापनाची काय¥ :- म ा न व ी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ह ी अ त् य ंत व् य ा प क स ंक ल् प न ा आ ह े. क म ि च ा ऱ् य ा ंच ी व् य व स ा य स ंस् थ े त भ र त ी झ ा ल् य ा प ा स ू न त ो व् यव स ा य स ं स् थ ा स ो ड ू न ज ा ई प य ं त त् य ा च् य ा श ी स ंब ंण ध त स व ि क ा य ि व ेळ ो व े ळ ी म ा न व ी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ा ल ा क र ा व ी ल ा ग त ा त . य ा स ंप ू ि ि क ा य ा ि च े य ो ग् य प्र क ा र े व ग ी क र ि क र त ा य ा व े. य ा दृ ि ी न े त् य ा ंच े द ो न प्र क ा र े ण व भ ा ज न क े ल े ज ा त े . 1) म ा न व ी स ं स ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च ी व् य व स् थ ा प क ी य क ा य े 2) म ा न व ी स ं स ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च ी स ंच ल ा न ा त् म क क ा य े 1) ÓयवÖथापकìय काय¥ :- व् य व स् थ ा प न ा त ी ल म ू ल भ ू त क ा य े म ा न व ी स ंस ा ध न व्यव स्थापनात प ार पाडावी ल ागतात. अ) िनयोजन (Planning) - म ा न व ी स ं स ा ध न व् य व स् थ ा प न ा त ण न य ो ज न क र त ा न ा प्र ा म ु ख् य ा न े क म ि च ा र ी ण व ष य् क ग र ज ा ण न ण ि त क र ि े, क म ि च ा र ी ण व ष य ध ो र ि त य ा र क र ि े, क म ि च ा र ी प्र ा प्त क र ण् य ा स ा ठ ी ण व ण भ न् न स्र ो त ण व च ा र ा त घ े ि े, उ ण ि ि ठ र व ि े, ब द ल ी इ त् य ा द ी ब ा ब त च े ध ो र ि त य ा र क र ि े, क म ि च ा र ी व ेत न ा ब ा ब त ध ो र ि ठ र व ि े इ त् य ा द ी ब ा ब त च ा ण व च ा र ण न य ो ज न ा त क े ल ा ज ा त ो . ब) संघटन - म ा न व ी स ं स ा ध न व् य व स् थ ा प न ा त उ प ि म ा च े स् व रु प ल क्ष ा त घ े ऊ न स ंघ ट न क ा य ि क े ल े ज ा त े . ण व ण व ध क ा य ा ं च े य ो ग् य र र त् य ा ण व भ ा ज न क र ि े, य ो ग् य त े न ु स ा र क ा म ा ब ा ब त च े अ ण ध क ा र ज ब ा ब द ा ऱ् य ा ण न ण ि त क र ि े आ ण ि ठ र व ल े ल े उ ण ि ि स ा ध् य कर ण् य ा स ा ठ ी औ प च ा र र क स ंब ध ा च ी श ं ख ल ा त य ा र क र ि े ह ी क ा म े म ा न व ी स ं स ा ध न व् य व स् थ ा प न ा ल ा स ं घ ट न ा उ भ ा र ि ी च् य ा दृ ि ी न े क र ा व ी लागतात. क) संचालन - व् य व स् थ ा प क आ ण ि त् य ा च े स ह ा य् य क य ा ं च् य ा त ी ल म ा ग ि द श ि न , प य ि व ेश ि , स ंप्र े र ि , स ह क ा य ि , स ंद ेश व ह न क र ण् य ा च ी प्र ण ि य ा म् ह ि ज े स ंच ा ल न होय . म ा न व ी स ं स ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च े ह े अ त् य ं त म ह त् व ा च े क ा य ि आ ह े. स ंच ा ल न प्र भ ा व ी आ ण ि य श स् व ी ठ र ल् य ा स द ो न ग ो ि ी स ा ह्य ह ो त ा त . ए त र क म ि च ा ऱ् य ा ं च े म ह त्त म य ो ग द ा न ण म ळ व त ा य े त े आ ण ि द ु स र े म् ह ि ज े म ा न व ी स ंब ंध ा ं त स ल ो ख ा munotes.in

Page 110

स ंय ो ज क त ा आण ि ल घ ु उद्यो ग
110 ण ट क व त ा य ो त ो . य ा दृ ि ी न े स ंच ा ल न ा च े क ा य ि ण व श ेष म ह त् व ा च े आ ण ि ण न ि ा ि य क आ ह े. ड) समÆवय :- स म न् व य म् ह ि ज े स ु स ंग त ी स ा ध ण् य ा च ा प्र य त् न व् य व स ा य स ंस् थ े त च ा ल ि ा ऱ् य ा ण व ण व ध ण ि य ा , क ा य ि य ा ंच् य ा य ो ग् य त ी स ंम त ी र ा ख ण् य ा स ा ठ ी , स म न् व य ा च े क ा य ि क े ल े ज ा त े प्र त् य ेक क म ि च ा ऱ् य ा च े क ा य ि प र स् प र प ू र क अ स ा व े आ ण ि स व ा ं न ी ए क ा ण न ण ि त म ा ग ा िन े प्र य त् न क र ा व ेत य ा स ा ठ ी स म न् व य आ व श् य क असतो. इ) िनयंýण – ण न य ंत्र ि ा च् य ा प्र ण ि य ो त क म ि च ा ऱ् य ा ं च् य ा क ा म ा च े प्र म ा ि ण न ण ि त क े ल े ज ा त े . क म ि च ा ऱ् य ा ंन े क े ल े ल ा प्र त् य क्ष क ा म ा च ी प्र म ा ि ा श ी त ु ल न ा क े ल ी ज ा त े , ठ र ल े ल् य ा प्र म ा ि ा त आ ण ि प्र त् य क्ष क ा म ा त त फ ा व त आ ढ ळ ल् य ा स त ु ल न ा क े ल ी ज ा त े . अ प य श ा च ी क ा र ि े श ो ध ल ी ज ा त ा त आ ण ि क ा य ि म ा न स ु ध ा र ण् य ा स ा ठ ी उ प ा य य ो ज न ा क े ल ा ज ा त ा त . 2) संचालनाÂमक काय¥ – म ा न व ी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च् य ा स ंच ा ल न ा त् म क क ा य ा ि त प्र ा म ु ख् य ा न े क म ि च ा र ी प्र ा प्त क र ि े, क म ि च ा ऱ् य ा ंच ा ण व क ा स क र ि े, क म ि च ा ऱ् य ा ंन ा म ो ब द ल ा द ेि े आ ण ि क ा य ि क्ष म क म ि च ा ऱ् य ा ंन ा ण ट क व ू न ठ े व ि े य ा क ा य ा ि च ा स म ा व ेश ह ो त ो . म ा न व ी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च ी स ंच ा ल न ा त् म क क ा य ि प ु ढ ी ल प्रम ा ि े – अ) मानवी संसाधन िनयोजन – व् य व स ा य स ं ख् य ेच ी क म ि च ा र ी ण व ष य क ग र ज ण न ण ि त क र ि े आ ण ि त ी प ू ि ि क र ण् य ा स ा ठ ी ण व ण व ध स ा ध न े व म ा ग ा ं च ा ण व च ा र क र ि े. य ा ंस ा ठ ी म ा न व ी स ं स ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च ा स त त ण न य ो ज न क र ा व े ल ा ग त े व य ो ज न ा ंच े म ू ल् य म ा प न त थ ा प थ ः क र ि क र ा व े ल ा ग त े . ब) भरती व िनवड – य ो ग् य व ेळ ी य ो ग् य प ा त्र त े च ा क म ि च ा र ी उ प ल ब् ध क र ण् य ा च् य ा दृ ि ी न े क म ि च ा र ी भ र त ी प्र ण ि य ा म ह त् व ा च ी अ स त े . भ र त ी व ण न व ड प्र ण ि य े च् य ा म ा ध् य म ा त ू न क ा य ि क्ष म आ ण ि य ो ग् य म न ु ष् य ब ळ ा च ा स ा ठ ा उ प ल ब् ध ह ो त ो . क) ÿिश±ण व िवकास – क म ि च ा ऱ् य ा ंच े क ौ श ल् य ण व क ा स क र ि े, ज्ञ ान व म ाणहती प ु र ण व ि े आ ण ि त् य ा ंच े क ा य ि म ा न स ु ध ा र ि े य ा स ा ठ ी क म ि च ा र ी प्र ण श क्ष ि व ण व क ा स ा ं च े क ा य ि क े ल े ज ा त े . त् य ा स ा ठ ी प्र ण श क्ष ि ा च् य ा ण व ण व ध प द्ध त ी व क ा य ि ि म अ म ल ा त आ ि ल े ज ा त ा त . ड) बढती, बदली व िनवृ°ी – म ा न व ी स ं स ा ध न ण व भ ा ग क म ि च ा ऱ् य ा ंन ा ब ढ त ी द े ि े, ब द ल ी क र ि े त स ेच ण न व त्त ी ब ा ब त च े ध ो र ि ठ र व त ा न ा स ह ा य् य क र ि े. व् य व स ा य स ंस् थ े अ ंत ग ि त क म ि च ा र ी ण व ष य क ह ी त ी न म ू ल भ ू त क ा य े क र त ा न ा म ा न व ी स ं स ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च ी भ ू ण म क ा म ह त्त् व ा च ी ठ र त े . क ा ह ी प्र स ं ग ी क म ि च ा ऱ् य ा ं व र प द ा व न त ी च ी क ा र व ा ई क े ल ी आ ह े. ई) आरोµय, सुरि±तता व सेवा – क म ि च ा ऱ् य ा स ाठ ी व् य व स् थ ा प न क म ि च ा र ी स ह ा य् य य ो ज न ा र ा ब व त े . आ ध ु ण न क व् य व स ा य स ंस् थ ा क म ि च ा र ी आ र ो ग् य आ ण ि स ु र क्ष ा य ो ज न ा ब ा ब त अ ण ध क ज ा ग रू क आ ह ेत . क ा म ग ा र ा ंच् च ा स ु र ण क्ष त त े ब ा ब त ण न य म munotes.in

Page 111

ल घ ु उ द्य ो ग ा ंस ा ठ ी
व्य वस्थापन आणि
प्रोत्साहन – २
111 ठ र ण व ि े द ु घ ि ट न ा च े प्र म ा ि क म ी त क म ी ठ े व ण् य ा स ा ठ ी य ो ज न ा र ा ब ण व ि े, व ै द्य ण क य स ु ण व ध ा प ु र ण व ि े, क र म ि ु क ी च् य ा स ो य ी उ प ल ब् ध क रू न द ेि े इ त् य ा द ी क ा य े क म ि च ा ऱ् य ा ं च् य ा आ र ो ग् य व स ु र ण क्ष त त े ब ा ब त प ा र प ा ड ल ी ज ा त ा त . फ) वेतन व ÿशासन – क म ि च ा ऱ् य ा ंच ा श्र म ा च ा य ो ग् य त ो म ो ब द ल ा द ेि े आ व श् य क अ स त े . त् य ा स ा ठ ी व् य व स् थ ा प न ा च ा म ंज ु र ी च ी प द्ध त ी ठ र व ि े, व े त न ध ो र ि ठ र व ि े, प्र ेर ि ा म य य ो ज न ा ठ र व ि े, व ेतन ा व् य ण त र र ि ण द ल् य ा ज ा ि ा ऱ् य ा अ न ु ल ा भ ा ंच े प्र म ा ि व ध ो र ि ठ र व ि े इ त् य ा द ी क ा य े क र ा व ी ल ा ग त ा त . क म ि च ा ऱ् य ा ं च् य ा र ो ख म ो ब द ल् य ा च े प्र म ा ि ण न ण ि त क र ि े. ह े क म ि च ा र ी व् य व स् थ ा प न ा च े स व ा ं त अ व घ ड क ा य ि आ ह े. प र ं त ु व् य व स ा य स ंस् थ ा आ ण ि क म ि च ा र ी द ो ह ों च् य ा दृ ि ी न े त े व ढ े च म ह त् व ाच े क ा य ि आ ह े. ग) कायª मूÐयमापन – क म ि च ा ऱ् य ा ं च् य ा क ा म ा च े म ू ल् य म ा प न क े ल् य ा स त् य ा ं च् य ा क ा म ा च ी ग ि न ा क र त ा य ेत े व क ा य ि म ू ल् य ा ंक न स ो प े ह ो त े . क ा य ि म ू ल् य म ा प न ा क ड े क म ि च ा ऱ् य ा ल ा क ा म ा न ु स ा र व य ो ग् य त े न ु स ा र म ो ब द ल ा द ेत ा य े त ो . ण भ न् न व े त न य ो ज न ा श क् य ह ो त े . थ ो ड क् य ा त म ा न व ी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ा ल ा प्र ा म ु ख् य ा न े म न ु ष् य ब ळ ा च े ण न य ो ज न क र ि े, क म ि च ा ऱ् य ा ंच ी भ र त ी व ण न व ड क र ि े, क म ि च ा ऱ् य ा ंन ा प्र ो त् स ा ह न द ेि े आ ण ि क म ि च ा ऱ् य ा ं च् य ा क ा म ा च े म ू ल् य म ा प न क र ि े, ह ी च ा र क ा य े प ा र प ा ड ा व ी ल ा ग त ा त . य ा क ा य ा ि च ा प्र त् य क्ष स ंब ंध व् य व स ा य स ंच ा ल न ा श ी य े त ो . मानवी संसाधना ÓयवÖथापनाचे महÂव :- उ त् प ा द न ा च् य ा अ न् य घ ट क ा ंप ेक्ष ा क म ि च ा र ी ह ा घ ट क व ै ण श ि ् य प ू ि ि आ ह े. ह्य ा च े व् य व स् थ ा प न क र ण् य ा स ा ठ ी म ा न व ी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ह ी व् य व स् थ ा प न ा च ी स् व त ं त्र ज्ञ ा न श ा ख ा उ द य ा स आ ल े ल ी आ ह े. उ त् प ा द न ा च् य ा ण व ण व ध घ ट क ा ंच ी म ह त्त म क ा य ि क्ष म त ा उ प य ो ग ा त आ िण् य ा च े क ा य ि म ा न व ी स ं स ा ध न व् य व स् थ ा प न ा ल ा क र ा व े ल ा ग त े . य ा दृ ण ि क ो न ा त ू न म ा न व ी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च े म ह त् व आ ह े. प ु ढ ी ल ण व व ेच न ा व रू न म ा न व ी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च े म ह त्त् व ल क्ष ा त य ेई ल . 1) गुंतागुंतीचे ÓयवÖथापन – व् य व स ा य स ंस् थ े त म ा न व ी स ंब ंध ज ो प स ि े, क ा म ग ा र व व् य व स् थ ा प न ा त स म न् व य व स ह क ा य ि स ा ध ि े, औ द्य ो ण ग क स ंब ंध ा त ण ब घ ा ड ह ो ि ा र न ा ह ी य ा च ी ख ब र द ा र ी व घ ेि े य ा स ा र ख् य ा म ह त्त् व प ू ि ि ब ा ब ीं व र व् य व स् थ ा प न ा ल ा ल क्ष क ें द्र ी त क र ा व े ल ा ग त े . क म ि च ा ऱ् य ा ंक ड ू न क ा म क रू न घ ेि े आ ण ि आ प ल ा ह ेत ू स ा ध् य क र ि े ह े व् य व स् थ ा प न ा स म ो र ए क आ व् ह ा न आ ह े . त े व ढ े च ग ु ंत ा ग ु ंत ी च े क ा म द े ख ी ल आ ह े. 2) मानवी घटकांचा ÿभाव – उ त् प ा द न क्ष म त ा प ू ि ि त ः क ा म ग ा र ा ंव र अ व ल ं ब ू न अ स त े . उ च् च प्र ण त च ा क च् च ा म ा ल अ स ल ा आ ण ि अ क ा य ि क्ष म क ा म ग ा र अ स ल े त र अ न् य घ ट क ा ंच ी ह ी उ त् प ा द क त ा क म ी ह ो ई ल . म् ह ि ून क ा म ग ा र य ा घ ट क ा ंक ड े द ु ल ि क्ष क रू न च ा ल ि ा र न ा ह ी . अ न् य घ ट क ा ं च ी उ प य ो ण ग त ा आ ण ि क ा य ि क्ष म त ा munotes.in

Page 112

स ंय ो ज क त ा आण ि ल घ ु उद्यो ग
112 क ु श ल आ ण ि क ा य ि क्ष म क ा र म ग ा र ा ंव र अ व ल ंब ू न आ ह े. म् ह ि ून त् य ा च् य ा व् य व स् थ ा प न ा च े ण द व स ेंण द व स म ह त्त् व व ा ढ त आ ह े. 3) जागितकìकरण – ज ा ग ण त क ी क र ि ा म ु ल े आ ज च े व् य ा व स ा ण य क व ा त ा व र ि ब द ल ल े आ ह े. म् ह ि ून म ा न व ी स ंस ा ध न ा च ा दृ ि ी क ो न म ह त्त् व ा च ा झ ा ल े ल ा आ ह े. ब ह ु र ा ष् र ी य क ं प न् य ा ंच ी ध् य ेय ध ो र ि े व् य ा प क क अ थ ा ि न े र ा ब व ल ी ज ा त ा त . ण व द ेश ा त अ स ल े ल् य ा स व ि श ा ख ा ंम ध् य े ए क ा च व ेळ े स ह ी त त्त् व े आ ण ि ध ो र ि े ल ा ग ू क े ल ी ज ा त ा त . ज ा ग ण त क ी क र ि ा च् य ा प्र ण ि य े त व् य व स ा य – स ंस् थ े ल ा आ ंत र र ा ष् र ी य पातळीव र ी ल घ ड ा म ो ड ीं च ी न ों द घ् य ा व ी ल ा ग त े व स् व त ः च ी अ द्य य ा स ठ े व ा व े ल ा ग त े . त् य ा म ु ळ े म ा न व ी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च ी ग र ज अ ण ध क च त ी व्र ह ो त आ ह े. 4) तंý²ान आिण कौशÐय – ण व ज्ञ ा न आ ण ि त ंत्र ज्ञ ा न ा त झ प ा ट ् य ा न े ह ो ि ा र ी प्र ग त ी , ण द व स ेंण द व स स ु ध ा र त ज ा ि ा र ा त ंत्र ज्ञ ा न ा च ा द ज ा ि य ा म ु ळ े ण व ण शि क म ि च ा ऱ् य ा ं च ी म ा ग ि ी स त त व ा ढ त ा न ा ण द स त े . क म ि च ा र ी क े व ळ क ु श ल च न व् ह े त र प्र ण श ण क्ष त ह ी अ स ा व े ल ा ग त ा त . आ ज च े व् य व स ा य म ो ठ ् य ा प्र म ा ि ा व र स् व य ंच ल त य ंत्र े , उ प क र ि े व त ंत्र ज्ञ ा न ा व र आ ध ा र ल े ल े आ ह ेत . अ श ा प र र ण स् थ त ी त त े च ा ल व ि ा ऱ् य ा म ा न व ी घ ट क ा ंच े म ह त्त् व व ा ढ ि े स् व ा भ ा ण व क च आ ह े. म ानव ी घटकावर च व्यव साय प्र णिया अ व ल ंब ू न अ स ल् य ा म ु ळ े म ा न व ी स ं स ा ध न ा च् य ा व् य व स् थ ा प न ा च े म ह त्त् व ण द व स ें ण द व स व ा ढ त आ ह े . 5) Öपध¥चे युग – ज ा ग ण त क ी क र ि ा म ु ळ े ब ा ज ा र प ेठ ा ण व स् त ा र ल े ल् य ा आ ह ेत . प र र ि ा म त , स् प ध ेच े स् व रू प अ ण ध क च त ी व्र झ ा ल े ल े आ ह े. अ श ा प र र ण स् थ त ी त स् प ध ा ि क र ण् य ा च ी क्ष म त ा , भ ा ं ड व ल ी , स ा म र्थ य ि , आ ध ु ण न क त ंत्र ज्ञ ा न आ ण ि क ु श न म न ु ष् य ब ळ ज य ा ं च् य ा ज व ळ अ स े ल त े च स् प ध ेत ण ट क त ा त ा व य श स् व ी ह ो त ा त . स् प ध ेत य श ण म ळ ण व ण् य ा स ा ठ ी श्र म उ त् प ा द न घ ट क ा ंप ेक्ष ा क ा म ग ा र य ा घ ट क ा ंच ी अ न ु क ु ल त ा अ ण ध क म ह त् व ा च ी आ ह े. य ा स ा ठ ी व् य व स् थ ा प न ा ल ा ज ा ि ी व प ू व ि क प्रयत्न क र ा व े ल ा ग त ा त . क ा म ग ा र ा ंच े म न ो ब ल व ा ढ व ि े, ज्ञ ा व क ौ श ल् य स ंव ध ि न क र ि े त् य ा ल ा क ा म ा च े स म ा ध ा न ण म ळ े ल अ स े व ा त ा व र ि ण न म ा ि ि क र ि े आ ण ि त्याची म ह त्त म क ा य ि क्ष म त ा व ा प र ि े ह ी म ह त्त् व ा च ी क ा म े म ा न व ी स ं स ा ध न व्यव स्थापनाला करावी ला गतात. थ ो ड क् य ा त व् य व स ा य स ंस् थ े स म ा न व ी स ं स ा ध न ा ल ा अ न न् य स ा ध ा र ि म ह त्त् व अ स त े . व् य व स ा य ा स ा ठ ी त् य ा च ब र ो ब र र ा ष् र ा स ा ठ ी क म ि च ा र ी ह ा घ ट क म ह त्त् व ा च ा ठ र त ो . व् य व स ा य स ंस् थ े त ी ल म ा न व ी स ंब ंध ा ंप ास ू न व् य व स् थ ा प न ा च ी क ा य े स ु रू ह ो त ा त आ ण ि म ा न व ी स ंब ंध ा प य ं त य े ऊ न थ ा ंब त ा त . य ा व रू न म ा न व ी स ंस ा ध न व् य व स् थ ा प न ा च े म ह त्त् व ल क्ष ा त य ेत े . ८.४. संपूणª गुणव°ा ÓयवÖथापन स ंप ू ि ि ग ु ि व त्त ा म् ह ि ज े ण क म ा न ग्र ा ह क ा ं च् य ा अ ंत ग ि त ग र ज ा ंच े प ू ि ि प ि े स म ा ध ा न क र ि े ह ो य . क ॅ न ब न न े ग्र ा ह क ा ंच् य ा ग र ज ा म् ह ि ज े अ प ेक्ष ा प ु ढ ी ल प्र क ा र च् य ा अ स त ा त, अ स े स ा ं ण ग त ल े आ ह े . munotes.in

Page 113

ल घ ु उ द्य ो ग ा ंस ा ठ ी
व्य वस्थापन आणि
प्रोत्साहन – २
113 • व स् त ू ण क ं व ा स ेव े च ी ण न ण ि त उ ण ि ि े अ स ि े. • ण न ण ि त उ ण ि ि ा ं श ी ब ा ंध ी ल र ा ह ि े. • य ो ग् य व ेळ े त त् य ा ं च ी प ू त ि त ा क र ि े. • प ैश ा च ी ण क ं म त ण म ळ ि े. वेळेत वÖतू आिण सेवा िमळणे या व् य ा ख् य ेव रू न अ स े ल क्ष ा त य ेत े क ी, त ी व स् त ू ग्र ा ह क क ो ि त् य ा उ ि े श ा न े घ े ि ा र आ ह े त ो उ ि े श स ा ध् य ह ो त ो क ी न ा ह ी ह े म ह त्त् व ा च े आ ह े. त स ेच त ी व स् त ु त् य ा ल ा व ेळ े व र ण म ळ ि े, त स ेच प ैश ा च् य ा प्र म ा ि ा त त् य ा व स् त ू न े स ेव ा द े ि े ह ेह ी म ह त् व ा च े आ ह े. म् ह ि ज ेच य ा म ध् य े ग्र ा ह क ा च ा उ ि े श, व ेळ, प ैस ा य ा त ी न ह ी ब ा ब ी क ें द्र स् थ ा न ी आ ह ेत . ह ी ग ो ि क ें द्र स् थ ा न ी अ स ल ी प ा ण ह ज े त स ेच ग्र ा ह क ा ंच् य ा स व ि ग र ज ा ंच ी प ू व ी क म ी त क म ी अ ं त ग ि त ख च ा ि त क र त ा आ ल ी प ा ण ह ज े . म् ह ि ज े त् य ा व स् त ू च ा उ त् प ा द न ख च ि क म ी त क म ी अ स ल ा प ा ण ह ज े . य ा ब ा ब ी क ं प न ी ल ा स ा ध् य क र ा व य ा च् य ा असत ील त र ग ु ि व त्त ेच् य ा स ंद भ ा ि त प ु ढ ी ल ण त्र स ू त्र ी य ो ज न ा अ स ल ी प ा ण ह ज े: १ ) ग्र ा ह क ा च् य ा अ प ेक्ष ा प ू ि ि क र ण् य ा स ा ठ ी ग ु ि व त्त ा ण न य ो ज न २ ) व ेळ े त म ा ल द ेण् य ा स ा ठ ी आ ण ि ण क म ा त अ ंत ग ि त ख च ा ि स ा ठ ी ग ु ि व त्त ा ण न य ंत्र ि 3) स त त ग ु ि व त्त ेत व ा ढ संपूणª गुणव°ा ÓयवÖथापन :- स ंप ू ि ि ग ु ि व त्त ा व् य व स् थ ा प न ा च े प्र म ु ख उ ण ि ि प ु ढ ी ल प्र म ा ि े अ स त े . क ं प न ी च् य ा प्र त् य ेक स द स् य ण क ं व ा व् य ि ी ल ा च ु क ा ण व र ण ह त उ त् प ा द न प्र ण ि य ेम ध् य े म् ह ि ज े उ त् प ा द न प्र ण ि य ेत ी ल ह ा न ी ट ा ळ ि े य ा म ध् य े स ा म ा व ू न घ ेि े ह ो य . संपूणª गुणव°ा ÓयवÖथापन पुढील चार गोĶéवर भर िदला जातो. १ ) ग्र ा ह क ा ंच ा स ह भ ा ग २ ) क म ि च ा ऱ् य ा ंच ा स ह भ ा ग ३ ) क ा य ि प द्ध त ी प्र ण ि य ेच े प ू ि ि ज्ञ ा न ४) एकत्र काम स ंप ू ि ि ग ु ि व त्त ा व् य व स् थ ा प न ा त ग्र ा ह क ा ंच् य ा स व ि ग र ज ा ंच े व अ प ेक्ष ा ंच े स म ा ध ा न क े ल े ज ा त े . त् य ा स ा ठ ी व् य व स् थ ा प क ी य प द्ध त ी च े य ो ग् य ण न य ो ज न त स ेच उ त् प ा द न व ण व त र ि प्र ण ि य े च ी प ु न ि र च न ा आ ण ि स ंघ ट न ा त् म क र च न े म ध् य े आ म ू ल ा ग्र ब द ल क े ल े ज ा त ा त . य ा म ु ळ े ग्र ा ह क ा ल ा स त त च ा ंग ल ी स ेव ा व स् त ू ण म ळ ू श क त ा त . स ंप ू ि ि ग ु ि व त्त ा व् य व स् थ ा प न ह ी क ं प न ी च् य ा व र र ष्ठ व् य व स् थ ा प न ा च ी ज ब ा ब द ा र ी म ा न ल ी ज ा त े . व् य व स् थ ा प न ा च ी क ा य ि क्ष म त ा व अ च ू क ण न ि ि य क्ष म त ा य ा ग्र ा ह क ा ंच े प ू ि ि स म ा ध ा न द ेि ा र े उ त् प ा द न ा द ेव ू श क त ा त . ज ी क ं प न ी स ंप ू ि ि ग ु ि व त्त ा व् य व स् थ ा प न स् व ी क ा र त े त् य ा क ं प न ी ल ा व् य व स् थ ा प न ा च् य ा स व ि क्ष े त्र ा त म् ह ि ज े उ त् प ा द न, अ थ ि, munotes.in

Page 114

स ंय ो ज क त ा आण ि ल घ ु उद्यो ग
114 ण व प ि न क म ि च ा र ी, स ा म्र ग ी व् य व स् थ ा प न य ा म ध् य े ब द ल क र ा व े ल ा ग त ा त . ब ा ज ा र प ेठ े त ी ल ग्र ा ह क ा ं च् य ा ग र ज ा व त् य ा ंत ह ो ि ा र े ब द ल ल क्ष ा त घ ेव ू न आ प ल ी व् य ू ह र च न ा, धो रि आणि य ोज ना व क ा य ि प द्ध त ी ण न ण ि त क े ल ी ज ा त े . थ ो ड क् य ा त स ंप ू ि ि ग ु ि व त्त ा व् य व स् थ ा प न े स ा ठ ी क ं प न ी व् य व स् थ ा प न ा न े स व ि क्ष े त्र ा त क ु श ल त ा प्र ा प्त क े ल ी प ा ण ह ज े. स ंप ू ि ि ग ु ि व त्त ेव र भ र ण दल ा प ा ण ह ज े . संपूणª गुणव°ा ÓयवÖथापनाची वैिशĶ्ये: स ंप ू ि ि ग ु ि व त्त ा व् य व स् थ ा प न य ा प्र ण ि य ेत ग्र ा ह क ा ंच् य ा अ प ेक्ष ा, क ा म ग ा र ा ं त ग ु ि व त्त ा, ब ा ंण ध क ी च ी ण न ण म ि त ी, ण न ि ि य घ ेण् य ा च ी ख ु ल ी प द्ध त ी, स म स् य ेव र म ा त य ा व र भ र ण द ल ा ज ा त ो . य ा प्र ण ि य े च ी व ैण श ि ् य े ख ा ल ी ल प्रम ा ि े स ा ंग त ा य ेत ी ल ः- १) जागणतक व स् प ध ा ि त् म क ब ा ज ा र प ेठ े म ु ळ े स ंप ू ि ि ग ु ि व त्त ा व् य व स् थ ा प न ा त ग्र ा ह क ा ण भ म ु ख दृ ि ी क ो न स् व ी क ा र ण् य ा त य े त ो, ग्र ा ह क ा ंच् य ा अ प ेक्ष ा ंच ी प ू त ि त ा क र ा य च े क ा म स ंप ू ि ि ग ु ि व त्त ा व् य व स् थ ा प न ा ल ा क र ा व े ल ा ग त े . २) य ा स ंक ल् प न े त क म ी त क म ी ख च ा ि त उ त् क ि द ज ा ि च् य ा व स् त ू ण क ं व ा स ेव ा प ु र ण व ि े अ प ेण क्ष त आ ह े. ३) स ंप ू ि ि ग ु ि व त्त ा व् य व स् थ ा प न ा त उ त् प ा द न प्र ण ि य ेत ी ल स व ि घ ट क ा ंच ा स म ा व ेश ह ो त ो, म् ह ि ज ेच व् य व स् थ ा प क, ण न र ी क्ष क व क ा म ग ा र य ा ंच ा स म ा व ेश ह ो त ो . संपूणª गुणव°ा ÓयवÖथापनाचे फायदे: १) स ंप ू ि ि ग ु ि व त्त ा व् य व स् थ ा प न ा म ु ळ े द ज ेद ा र व स् त ू ंच ी ण न ण म ि त ी ह ो त े . २) व स् त ू च् य ा द ज ा ि स ु ध ा र ि ेम ु ळ े ण व ि ी त व ा ढ ह ो त े व उ त् प ा द क ा ंच ा न फ ा व ा ढ त ो . य ा म ु ळ े क ा म ग ा र ा ंन ा य ो ग् य व ेत न व ेळ े व र द ेत ा य ेत े . त् य ा ं न ा ण व ण व ध स ु ण व ध ा द ेत ा य ेत ा त . ३) य ा प द्ध त ी त क ा म ग ा र ा ंन ा ण व श्व ा स ा त घ े ऊ न उ त् प ा द न ा त स ुध ा र ि ा क े ल ी ज ा त े . त् य ा म ु ळ े उ त् प ा द न ा त व ा ढ च ह ो त े . ४) ग्र ा ह क ा ंन ा अ प ेण क्ष त उ त् प ा द न ण म ळ त अ स ल् य ा न े त् य ा ंन ा स म ा ध ा न प्र ा प्त ह ो त े . त् य ा म ु ळ े त े स् व त ः च व स् त ू च ी ज ा ण ह र ा त क र त ा त . ५) य ा स व ि प्र ण ि य ेम ु ळ े स ंस् थ े च ा ण व क ा स ह ो ण् य ा स म द त ह ो त े . स ंस् थ े च ा न ा व ल ौ ण क क व ा ढ त ो . ६) स् प ध ा ि य ु ि ब ा ज ा र प ेठ े त स् प ध ेल ा य श स् व ी प ि े त ों ड द ेत ा य े त े . त स ेच व स् त ू ंच् य ा च ा ंग ल ा द ज ा ि म ु ळ े व स् त ू ं च ी ण व ि ी स ह ज त े न े ह ो त े . संपूणª गुणव°ा ÓयवÖथापनाचे तोटे: १) क ो ि त ी ह ी न व ी न स ंक ल् प न ा क ा म ग ा र व व् य व स् थ ा प क स ह ज ा स ह ज ी स् व ी क ा र त न ा ह ी त . २) व्यव स्थापक अणधकार प्रदान करण्यास तया र नसतात. munotes.in

Page 115

ल घ ु उ द्य ो ग ा ंस ा ठ ी
व्य वस्थापन आणि
प्रोत्साहन – २
115 ३) य ा प द्ध त ी त क ा म ग ा र ा ं च् य ा स ु र ण क्ष त त े क ड े ण व श ेष ल क्ष ण द ल े ज ा त न ा ह ी . म् ह ि ून क ा म ग ा र ा ंच ा ण व र ो ध अ स त ो . ४) स ंप ू ि ि ग ु ि व त्त ा व् य व स् थ ा प न ह ी स ंथ च ा ल ि ा र ी प्र ण ि य ा आ ह े. म् ह ि ून उ त् प ा द क ा ंच ा त्याला णवरोध असतो. ५) क ं प न ी च् य ा य श ा स ा ठ ी क ं प न ी त ी ल स व ि घ ट क ा ं न ा प्र ण श क्ष ि द े ि े आ व श् य क अ स त े प र ं त ु अ न े क उ द्य ो ग ा म ध् य े अ स े प्र ण श क्ष ि द ेि े अ श क् य अ स त े . ६) ए क ू ि ग ु ि व त्त ा व् य व स् थ ा प न ा स ा ठ ी म ो ठ ् य ा भ ा ंड व ल ा च ी ग र ज अ स त े . प र ं त ु भ ा ंड व ल क म ी अ स ल् य ा म ु ळ े अ न े क उ द य ो ग ा ंम ध् य े ह ी क ल् प न ा प्र त् य क्ष ा त आ ि त ा य ेत न ा ह ी . ८.५. मािहती ÓयवÖथापन ÿणाली (MIS) ÓयवÖथापन हे मुळात मािहतीवर अवलंबून असते, जे कोणÂयाही MIS चा एक महßवाचा घटक आहे. मािहती हा MIS चा सवाªत महÂवाचा ľोत आहे. MIS ही एक ÿणाली आहे ºयामÅये लोक, मशीÆस, ÿिøया, डेटाबेस आिण डेटा मॉडेल असतात, जे Âयाचे घटक Ìहणून असतात. ही ÿणाली संÖथे¸या अंतगªत आिण बाĻ ľोतांकडून डेटा गोळा करते. Óया´या:- H. Weihrich आिण H. Koontz MIS ची Óया´या करतात ''ही एक औपचाåरक ÿणाली आहे जी उīोगसंÖथेची अंतगªत आिण बाĻ मािहती वेळेवर, ÿभावी आिण कायª±मतेने गोळा करते, एकिýत करते, तुलना करते आिण िवĴेषण कłन ÿमािणत करते .'' MIS चे घटक:- MIS ही एक मािहती ÿणाली आहे जी डेटावर ÿिøया करते आिण Âयाचे मािहतीमÅये łपांतर करते. MIS सहा घटकांनी बनलेले असते- लोक, ÿिøया, डेटा संसाधने, नेटवकª संसाधने, हाडªवेअर आिण सॉÉटवेअर. हे सहा घटक संÖथाÂमक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी इनपुट ÿिøया, आउटपुट, अिभÿाय आिण िनयंýण करÁयासाठी एकिýत होतात. १. लोक:- सवª मािहती ÿणाली¸या यशÖवी ऑपरेशनसाठी लोक हे सवाªत महÂवाचे घटक आहेत. लोकांमÅये अंितम वापरकत¥/³लायंट असे लोक असतात जे ते तयार केलेली मािहती वापरतात. अंितम वापरकत¥ úाहक, िवøेते, अिभयंते, िलिपक इÂयादी असू शकतात. अंितम वापरकत¥ िनणªय घेÁयासाठी ÿिøया केलेला डेटा वापरतात. संगणक ÿणाली िवशेष² संगणक ÿणालीसाठी तांिýक सहाÍय ÿदान करणाöया िभÆन ÿकार¸या उīोगांमÅये काम करतात. Âयाला िसÖटीम¸या कामकाजाचे संपूणª तांिýक ²ान आहे. तो संगणक पåरचालकांना ÿिश±ण देऊ शकतो. संगणक उपकरण ऑपरेटर हा संÖथेचा कमªचारी असतो, जो संगणक उपकरण चालवतो. munotes.in

Page 116

स ंय ो ज क त ा आण ि ल घ ु उद्यो ग
116 संगणक ÿणाली सुरळीत चालÁयासाठी सहाÍयक कमªचारी जबाबदार आहेत. सहाÍयक कमªचारी संगणक उपकरण ऑपरेटरना मदत करतात. नेटवकª ÿशासक/िसÖटम ÿशासक संÖथांचे संगणक नेटवकª अīयावत ठेवÁयासाठी आिण सुरळीत चालÁयासाठी जबाबदार असतो. एकापे±ा जाÖत संगणक/सॉÉटवेअर Èलॅटफॉमª वापरणाöया कोणÂयाही कंपनीला वेगवेगÑया ÿणालéचे समÆवय साधÁयासाठी नेटवकª ÿशासकाची आवÔयकता असते. २. ÿिøया/पĦती :- ÿिøया Ìहणजे संगणक-आधाåरत मािहती ÿणाली¸या वापरासाठी मागªदशªक तßवांचा संच होय. ÿिøया ÓयवÖथापन Öवतःहóन िकंवा सÐलागारां¸या मदतीने िनिIJत कł शकते. ÿिøया संÖथे¸या Öवłपावर अवलंबून असते. वेगवेगÑया संÖथांसाठी कायªपĦती वेगवेगळी असते. ÿिøया Âयां¸या ÿाधाÆयøमानुसार एका िवभागापासून दुसर् या िवभागात िभÆन असू शकतात. उदा., िवøì िवभागाला िवøì करावया¸या युिनट्सची सं´या, ºया बाजारपेठेतील मालाची िवøì करावयाची आहे ती िठकाणे इÂयादéची मािहती आवÔयक असू शकते, तर उÂपादन िवभागाला क¸चा माल, यंýसामúीची उपलÊधता इÂयादéची मािहती आवÔयक असते. Ìहणूनच, वेगवेगÑया िवभागांनी Âयांची कायªपĦती वेगवेगÑया ÿकारे िनिIJत केली आहे जेणेकłन एमआयएस एखाīा िविशĶ िवभागा¸या गरजेनुसार डेटा पुनÿाªĮ करÁयात मदत कł शकेल. ३. डेटा संसाधने:- यात क¸चा-डेटा आिण ÿिøया केलेला डेटा (डेटाबेस) समािवĶ आहे. डेटाबेसवर ÿिøया केली जाते आिण डेटा संघिटत केला जातो. यशÖवी Óयवसाय पĦतéबĥल तÃये, िनयम आिण केस उदाहरणां¸या łपात ²ान. डेटा ľोतांनी खालील िनकष पूणª करणे आवÔयक आहे: - सवªसमावेशक :- या िवषयाबĥलचा सवª डेटा डेटाबेसमÅये ÿÂय±ात उपिÖथत आहे. गैर-िनरथªक:- डेटाचा ÿÂयेक तुकडा डेटाबेसमÅये फĉ एकदाच अिÖतßवात असतो. संरिचत डेटा :- ÿिøया आिण साठवणीची िकंमत कमी करÁयासाठी डेटा पĦतशीरपणे संúिहत केला जातो. ४. नेटवकª संसाधने:- नेटवकª संसाधनांमÅये सÓहªर संगणक, ³लायंट संगणक आिण कÌयुिनकेशन/ ůाÆसिमशन मीिडया, इंटरनेट, इंůानेट आिण ए³Öůानेट यांचा समावेश होतो. सÓहªर हा एक संगणक आहे जो िवनंÂयांवर ÿिøया करÁयासाठी आिण Öथािनक नेटवकª/इंटरनेटवर इतर संगणकांना डेटा िवतरीत करÁयासाठी िडझाइन केलेला आहे. munotes.in

Page 117

ल घ ु उ द्य ो ग ा ंस ा ठ ी
व्य वस्थापन आणि
प्रोत्साहन – २
117 ³लायंट संगणक संगणक हाडªवेअर िकंवा सॉÉटवेअरचा संदभª देते जे सÓहªरĬारे उपलÊध केलेÐया डेटामÅये ÿवेश करते. कÌयुिनकेशन/ ůाÆसिमशन मीिडया हे नेटवकªमधील सÓहªर आिण ³लायंट कॉÌÈयुटरĬारे वापरलेले मागª आहेत. Âयात वायडª/वायरलेस मीिडयाचा समावेश असू शकतो. वायडª मीिडयामÅये फायबर ऑिÈटक आिण को-अ±ीय केबÐसचा समावेश होतो. वायरलेस मीिडयामÅये वाय-फाय आिण मोबाइल नेटवकªचा समावेश आहे. ५. हाडªवेअर:- यामÅये मािहती ÿिøयेत वापरÐया जाणाö या सवª भौितक उपकरणे आिण सामúीचा समावेश आहे. इनपुट उपकरणे Ìहणजे कìबोडª, माऊस, Öकॅनर, सेÆसर इ. आउटपुट उपकरणे मॉिनटर, िÿंटर, नेटवकª उपकरणे इ. Öटोरेज उपकरणे हाडª űाइÓह, ³लाउड Öटोरेज इ. आहेत, जी फाइÐस, िनद¥िशका आिण इतर डेटा संúिहत करतात. . ÿोसेसर (इंटेल प¤िटयम, i५., i७, इ.) मािहतीमÅये डेटा¸या ÿिøयेस गती देतात. ६. सॉÉटवेअर:- यात िविवध कायªøम आिण अनुÿयोग असतात. सॉÉटवेअर दोन ÿमुख गटांमÅये िवभागले गेले आहे, (जेथे सवª ÿोúाÌसमÅये बसतात) - िसÖटम सॉÉटवेअर आिण अॅिÈलकेशÆस सॉÉटवेअर. िसÖटम सॉÉटवेअर- हे ऑपरेिटंग िसÖटमला संदिभªत करते, Ìहणजे, डॉस, िवंडोज, मॅक ओएस, इ. ऑपरेिटंग िसÖटम हा संगणकावर चालणारा सवाªत महßवाचा ÿोúाम आहे. इतर ÿोúाÌस आिण ऍिÈलकेशÆस चालवÁयासाठी ÿÂयेक सामाÆय संगणकामÅये ऑपरेिटंग िसÖटम असणे आवÔयक आहे. ऍिÈलकेशन सॉÉटवेअर िविशĶ काय¥ पूणª करÁयासाठी िवशेष सॉÉटवेअरचा संदभª देते. ऍिÈलकेशन सॉÉटवेअर जे असे ÿोúाम आहेत जे अंितम वापरकÂया«Ĭारे संगणका¸या िविशĶ वापरासाठी थेट ÿिøया करतात. उदा., िवøì िवĴेषण कायªøम, पेरोल ÿोúाम आिण वडª ÿोसेिसंग िसÖटम. MIS मÅये फĉ चार घटक असू शकतात- लोक, हाडªवेअर, सॉÉटवेअर आिण डेटा. ÿिøया डेटाचा एक भाग असू शकतात आिण नेटवकª संसाधने हाडªवेअर आिण सॉÉटवेअरचा भाग आहेत. ८.५. लघु उīोगांना ÿोÂसाहन ÿोÂसाहन ही अशी गोĶ आहे जी एखाīाला काहीतरी करÁयास िकंवा िविशĶ ÿकारे वागÁयास ÿेåरत करते िकंवा ÿोÂसािहत करते. ही एक ÿेरक शĉì आहे जी उīोजकाला योµय िनणªय घेÁयास आिण Âयावर कृती करÁयास ÿवृ° करते. ÿोÂसाहनांमÅये सवलती, अनुदाने आिण बि±से यांचा समावेश होतो. दोÆही आिथªक आिण गैर-आिथªक ÿोÂसाहने उīोजकाला िनणाªयक कृतीकडे ढकलतात. munotes.in

Page 118

स ंय ो ज क त ा आण ि ल घ ु उद्यो ग
118 ÿोÂसाहनाचे उĥीĶ Ìहणजे एखाīा उīोजकाला राÕů आिण समाजा¸या Óयापक िहतासाठी एक नवीन उपøम Öथािपत करÁयास ÿवृ° करणे. ÿोÂसाहनाची गरज : ÿोÂसाहनाची गरज खालीलÿमाणे - १) िवकासातील ÿादेिशक असमतोलाचे मूÐयांकन करÁयासाठी :- ÿोÂसाहन आिण सवलतéचे नेहमीचे पॅकेज मागासलेÐया तसेच िवकिसत ÿदेशांमÅये उपलÊध झाले आहे. माý, मागास िजÐĻांमÅये जे अपुरे आहे, ते Ìहणजे एकूणच असलेली पयाªवरणवृĦी, असा औīोिगक ÿशासन, उīोग िवभाग, िजÐहाÖतरीय अिधकारी, िवकास महामंडळे आदéचा अनुभव आहे. Óयापारी, Óयापारी, शेतकरी, Óयावसाियक इÂयादी िविवध उपøम गटां¸या बचतीचे िखसे ओळखणे आिण अशा िठकाणी ÿचिलत तोटे भłन काढÁयासाठी Âयांना योµय ती मािहती तसेच योµय ÿोÂसाहन देणे हा एक मागª आहे. औīोिगक धोरण बाजारातील अपूणªता सुधारÁयासाठी आिण पुरवठा आिण मागणी¸या शĉéना समतोल पातळीवर पोहोचवÁयासाठी औīोिगकìकरणा¸या ÿिøयेला गती देÁयासाठी ÿोÂसाहनांचा वापर करते. अशा धोरणाचे उिĥĶ काही उīोजकांना िकंवा समाजातील काही घटकांना (उदा. तंý²) यांना Âयां¸या Öवत:¸या पसंती¸या ±ेýाऐवजी सरकारने िनवडलेÐया भागात Âयांचे औīोिगक युिनट शोधÁयासाठी ÿवृ° करणे हा आहे. ÿादेिशक असमतोलामुळे ÿादेिशक संसाधनांचा ÿभावी वापर होऊ शकतो, उÂपÆन आिण राहणीमानातील असमानता दूर होऊ शकते आिण अिधक एकािÂमक समाजाला हातभार लावता येतो. २) आिथªक अडचणी दूर कłन उīोजकतेला चालना देÁयासाठी:- आिथªक अडचणéबĥल, या ±ेýात नवीन ÿवेश करणाöयांना अपुöया पायाभूत सुिवधांमुळे अनेक अडथÑयांचा सामना करावा लागतो. क¤þीय ÿशासकìय िवभागांना उīोजक आिण Âयां¸या ÿकÐपांपासून वेगळे करणारे अंतर, माक¥ट इंटेिलजÆस, उīोजक मागªदशªन आिण ÿिश±ण, तांिýक सÐलागार आिण मच«ट बँिकंग सुिवधा इÂयादी िविवध सहाÍयक सेवांची कमतरता यामुळे नवीन उīोजकांना ýास सहन करावा लागतो. िविवध ÿोÂसाहने देऊन काही िकंवा सवª समÖया अनेक मागा«नी कमी करÁयाचा उĥेश आहे. औīोिगक वसाहती, औīोिगक संकुल इ., वीज उपलÊधता, सवलतीचे िव°, भांडवली गुंतवणूक अनुदान, वाहतूक सबिसडी, इ. उīोगातील उīोजकां¸या उदयास येणारे अडथळे सोडवÁयासाठी ÿोÂसाहनाची काही उदाहरणे आहेत. munotes.in

Page 119

ल घ ु उ द्य ो ग ा ंस ा ठ ी
व्य वस्थापन आणि
प्रोत्साहन – २
119 ३) ÖपधाªÂमक सामÃयª िटकवून ठेवÁयासाठी आिण Âया¸या वाढीसाठी :- काही ÿोÂसाहने उīोगां¸या Öथापनेशी संबंिधत असतात, तर काही उīोगां¸या अिÖतÂवाशी आिण वाढीशी संबंिधत असतात. युिनट¸या Öथापने¸या पिहÐया काही वषा«पय«त अनेक ÿोÂसाहने मयाªिदत आहेत, तर Âयापैकì काही दीघª कालावधीसाठी उपलÊध कłन िदली जातात. लघु उīोगांसाठी¸या आर±ण धोरणाची उदाहरणे िदली जाऊ शकतात, ºयामुळे एखादी लहान पेढी माý ºया बाजारात मोठ्या युिनट्सĬारे ÿवेश ÿितबंिधत आहे Âया बाजारात Öपधाª करÁयाची आशा कł शकते. जर हे युिनट्स आधीच Öथािपत केले गेले असतील आिण नंतर आर±ण धोरणाखाली आणले गेले असतील, तर Âया¸या ÖपधाªÂमक सामÃयाªस पािठंबा देÁयासाठी ते ÿोÂसाहन देईल. नव´या Óयĉìसाठी आर±ण Ìहणजे इंडÖůीतच ÿवेश करÁयासाठी ÿोÂसाहन असतं. िकंमती¸या पसंतीमुळे Âयाची ÖपधाªÂमक सामÃयª सुधारते. अशा ÿकारे, एक सजªनशील आिण चतुर उīोजक Öवत: चा एक Łपया आिण Âयातून भांडवलही न टाकता एक लहान उīोग आिण / िकंवा उīोग Öथािपत कł शकतो. काही यशÖवी उīोजकांनी Öवत:चे औīोिगक साăाºय िनमाªण केले आहे, दजाª व स°ा ÿाĮ केली आहे. ÿोÂसाहनाचे फायदे:- ते एक ÿेरणादायक शĉì Ìहणून कायª करतात जे संभाÓय उīोजकांना उÂपादन ±ेýात ÿवेश करÁयास ÿवृ° करतात. ते उīोजकांना मागास भागात उīोग सुł करÁयास ÿोÂसािहत करतात. अनुदान आिण ÿोÂसाहन देऊन सरकार उÂपादकांना खालील ÿकारे मदत कł शकते: i) सवª ÿदेशांमÅये औīोिगक िवकास एकसमानतेने आणणे. ii) अिधक नवीन उīोजक िवकिसत करणे ºयामुळे उīोजकांचा िवकास होतो. iii) उīोजकांची Öपध¥ला यशÖवीपणे सामोरे जाÁयाची ±मता वाढिवणे. iv) लघु-उīोजकां¸या एकूण समÖया कमी करणे. ÿोÂसाहन देÁयामुळे िनमाªण झालेÐया काही समÖया :- १. आजकाल ÿोÂसाहनाचा मोठ्या ÿमाणात गैरवापर केला जात आहे. २. ÿोÂसाहन हे अÿामािणकपणाचे कारण ठरले आहे. ३. काही िठकाणी ÿोÂसाहनामुळे प±पातीपणा आिण मोठ्या ÿमाणात ĂĶाचाराला वाव िदला गेला आहे. ४. काही िठकाणी ÿोÂसाहन अनैितक Óयवसाय पĦतéचे बीज बनले आहेत. ५. पåरणामी ितजोरीवर आिथªक भुद«ड पडतो. ६. ÿोÂसाहन आिण आिथªक मदत ÿदान करÁयाचे उĥीĶ ³विचतच साÅय झाले आहे. munotes.in

Page 120

स ंय ो ज क त ा आण ि ल घ ु उद्यो ग
120 लघुउīोग राÕůा¸या आिथªक िवकासात आिण ÿगतीत धोरणाÂमक भूिमका बजावतात. हे उīोग राÕůीय उÂपÆन आिण संप°ीचे समÆयायी वाटप सुिनिIJत करतात. Ìहणूनच Öथािनक संसाधने आिण Öवयंपूणª úामीण अथªÓयवÖथे¸या चांगÐया वापरासाठी लघुउīोग हे आधार उīोग आहेत. ८.७ संदभª 1. Barra G.S, Dangwal R.C.Entrepreneurship and Small Scale Industries New Potentials – Deep & Publications 1999 2. Desai Vasant, Dynamics of Entrepreneurial Development and Management, Himalaya Publication 3. Khanka C.S., Entrepreneurial Development. S. Chand and Company 4. Khushpat S. Jain House Export Import Procedures and Documentation' Himalaya Publishing House 5. Murthy C.S.V. Small Industries & Entrepreneurship Development, Himalaya Publication 6. Singh P.N. and Saboo J.C., Entrepreneurship Management, P.N.Singh Centre ८.८ सरावासाठी ÿij १. मानव संसाधन ÓयवÖथापनाचे Öवłप आिण ÓयाĮी ÖपĶ करा. २. मानव संसाधन ÓयवÖथापना¸या उĥीĶांवर टीप िलहा. ३. लघु उīोगांमÅये संपूणª गुणव°ा ÓयवÖथापना¸या आवÔयकतेचे वणªन करा. ४. ÓयवÖथापन मािहती ÿणालीचे घटक ÖपĶ करा. ५. लघु उīोगांना ÿोÂसाहन देÁयाबाबत टीप िलहा. ६. लघु उīोगांना ÿोÂसाहन देÁयाचे फायदे आिण Âयामुळे िनमाªण झालेÐया समÖया ÖपĶ करा. munotes.in