Page 1
1 १
सव साधारण समतोल
घटक रचना :
१.१ उि ्ये
१.२ तावना
१.३ सव साधारण समतोल स ंक पना
१.४ वॉलरस या ंचे सव साधारण समतोल ितमान
१.५ सारांश
१.७ सरावासाठी
१.१ उि ्ये
या घटका या अ यासान ंतर आपणास :
१. सव साधारण स ंतुलनाची स ंक पना समज ेल.
२. वॉलरस या ंचे सव साधारण समतोल ितमान ल ात य ेईल.
१.२ तावना
अथ शा ा या काय प तीम य े समतोल ही स ंक पना अ य ंत मह वाची भ ूिमका बजावत े.
व तुतः आिथ क िस ा ंत समतोल स ंक पन े या आधार े तयार क ेले जातात . अथ शा ातील
समतोल ही स ंक पना भौ ितकशा ात ून घेतली आह े. भौितकशा ात समतोल हणज े
िव ांतीची ि थती . अथ शा ात याचा अथ थोडा व ेगळा आह े. अथ शा ात समतोल हणज े
मागणी आिण प ुरवठा या दोन िव श मधील स ंतुलनाची ि थती होय . समतोला या
दोन स ंक पना अितशय मह वा या आह ेत जसे क आ ंिशक समतोल आिण सामा य
समतोल .
सामा य समतोल िव ेषणाम य े एखा ा व त ूची िक ंमत इतर व त ूं या िकमत प े ा
वतं पणे िनधा रत क ेली जात नाही . िविवध व त ू आिण या ं या िकमती या ं यात
पर परावल ंबन आिण पर परस ंबंध आह े. X व तूची िकंमत ही इतर व त ूं या िक ंमती आिण
मागणी या माणास भािवत करत े. दुसरीकड े, इतर व त ूं या िक ंमती आिण
प रणामा ंमधील बदला ंचा प रणाम X व तूं या िक ंमत वर आिण मागणी क ेले या
प रमाणावर होतो . अशा कार े सामा य समतोल िव ेषण सव व त ूं या िक ंमती आिण
उ पादनाच े घटक या ंचे पर पर आिण एकाच व ेळी िनधा रण प करत े. munotes.in
Page 2
गत स ु म अथ शा – III
2 सामा य समतोलाला "बह -बाजार समतोल " असेही हटल े जाते, उदाहरणाथ X आिण Y
या व त ू एकतर प ूरक िक ंवा पधा मक व त ू असतील , तर X व तू या िक ंमतीतील
बदलाचा प रणाम Y व तू या मागणीवर होईल जो मागणी या ितरकस लविचकत ेचे
प ीकरण द ेतो.
१.३ सव साधारण समतोल स ंक पना
सव साधारण समतोलाचा िस ा ंत सौ ा ंितक अथ शा ाचा एक भाग आह े. याम य े
पुरवठ्यातील बदल , मागणी आिण िक ंमत या ं यातील िविवध पधा मक बाजारप ेठेत
असणारी व ृ ी, िविवध बाजारप ेठेत िनि त होणार े िकंमत पातळीच े संतुलन या ंचे िववेचन
या मा यमात ून प होत े. सव साधारण समतोल हा एकाि मक समतोला या िव
संतुलन स ंक पना आह े. एकाि मक समतोलाम य े फ एकाच घटका या समतोलाचा
अ यास क ेला जातो .
सव साधारण स ंतुलन िस ा ंताम य े अथ यव थ ेतील िविवध समतोला या संक पना आिण
संतुलन थािपत हो यासाठी ग ृहीत धरल े या िविवध स ंक पना ंचा अ यास क ेला जातो .
सव साधारण स ंतुलन िस ा ंताची सव थम मा ंडणी च अथ शा िलओन वॉलरस या ंनी
१८९४ म ये िलिहल े या ’Elements of Pure Economics” या ंथात क ेली.
िव तारीत व पात सा ंगावयाच े झा यास सव साधरण स ंतुलन स ंक पना स ंपूण
अथ यव थ ेची मािहती द ेऊ शकत े. यालाच आपण ’Bottom to Top” िस ांत अस े हणतो .
याम य े य गत घटका ंचा िकंवा य गत वत णुक चा अ यास क न या ंचे िन कष संपूण
अथ यव थ ेला लाग ू केला जा तो. थूल अथ शा ा या िवकास ा . के स या ंनी मोठ ्या
माणात क ेला. ा. के स या ंनी १९३६ म ये ’The General theory of Employment,
Interest and money” या ंथाम य े ’Top to Bottom” संक पना मा ंडली. के स या ंनी
अथ यव थ ेतील यापक घटका ंचा अ यास केला. या याआधार े अथ यव थ ेतील िविवध
संक पा ंचे िनराकरण कर याचा य न क ेला. थूल अथ शा ा या मा यमात ून सम अशा
यापक ा ंची सोडवण ूक कशी करावी याबाबत िवव ेचन क ेले. यां या मत े अथ शा ीय
िव ेषणाचा म ु य उ ेश एका य च े िहत न सून संपूण समाजाच े क याण आह े. याव न
के सची िवचार सरणी िकती यापक होती याची क पना य ेते.
अथ शा ा या इितहासात सव साधारण स ंतुलन ही स ंक पना स ू म अथ शा ाचा एक भाग
हणून ओळखली जात े. बाजार यव त ेम ये िकंमत आिण उ पादन या ंचा जवळचा स ंबंध
असतो. एका व त ूं या िक ंमतीतील बदलाचा प रणाम स ंपूण समाज यव थ ेवर होत असतो .
उदा. ग हा या िक ंमतीत बदल झाला तर ग हावर आधा रत असणा -या य ेक उ ोगावर
याचा प रणाम घड ून येत असत े. जसे ग हापास ून पीठ -पीठापास ून ेड इ. या िक ंमतीत
बदल घड ून येतो. हणज ेच एखा ा व त ूं या िक ंमतीतील बदलाचा अथ यव थ ेवर
िदघ कालीन प रणाम घड ून येत असतो .
सव साधारण स ंतुलन स ंक पन ेची पा भूमी:
सव साधारण स ंतुलन स ंक पना अथ शा ात सव थम नवसनातनवादी अथ शा िलऑन
वॉलरस या ंनी आप या स ु िस अशा ’Elements of Pure Economics” या ंथात munotes.in
Page 3
सव साधारण समतोल
3 मांडली. सव साधारण स ंतुलन स ंक पन ेचा िवकास करीत असताना या ंनी अन ेक सूचना
के या. याम य े यवसायीक अथ शा ा या अन ेक घटका ंचा समाव ेश केला. याम य े
यवहा रक अथ शा ा या अन ेक घटका ंचा समाव ेश केला. याम य े दोन व त ू, अनेक
व तू, उ पादन व ृ ी, पैसा इ. वॉलरस हा २० या शतकातील पिहला अथ शा होय क ,
याने गिणती प तीचा वापर क न सव साधारण स ंतुलनाची स ंक पना शा ीय पायावर
मांडणी कर याचा य न क ेला.
य गत स ंतुलना या स ंक पन ेम ये इतर व त ूं या िक ंमती थी र ठेवून एका व त ूं या
िकंमताrतील बदलाम ुळे संतुलनावर कसा प तीन े बदल होतो याचा अ यास कर यात
आला . य गत स ंतुलनाच े उदाहरण हणज े डॉ. माश ल यांनी मागणी व प ुरवठा स ंदभा त
केलेले िववेचन होय .
सव साधारण स ंतुलन स ंक पन ेचा िवकास वॉलरस न ंतर १९२० व १९३० या दशकात
िथअरो शॉका या ंनी कर याचा य न क ेला. १९५० या दशकात सव साधारण स ंतुलन
संक पन ेचा िवकास क ेनीय-मॅरो, गेराड ड ेबू आिण िलओन ड ल ू मॅकनेझीज या ंनी केला.
यानंतर गिणती प तीन े स व साधारण स ंतुलनाची मा ंडणी शा ीय पायावर कर याचा
य न ा . ेऊर बाक या ंनी केला.
सव साधारण स ंतुलन आिण क याणकारी अथ शा :
सव साधारण स ंतुलन स ंक पना ही वा तिवक िक ंवा स ै ाितक अथ शा ाचा एक भाग
हणून ओळखली जात े. दुिम ळ संसाधनाचा काळजीप ूव क वापर करण े हा वा तिवक /
सै ांितक अथ शा ाचा म ु य िवषय आह े. तर मानवी क याण हा क याणकारी
अथ शा ाचा गाभा आह े. वा तिवक अथ शा ाम य े व त ूचे उ पादन , उपयोग आिण
िविनमय या भागा ंचा अ यास क ेला जातो , पण मानव हा घटक द ुल ीत राहतो . याउलट
क याणकारी अथ शा ात स ंप ीला सा य नाही तर साधन हण ून पािहल े जाते. भौितक
क याण आिण ऐिहक स ुख हे मु य मानवाच े सा य आह े. मानवी क याणाचा अ यास
करणा -या शा ास क याणकारी अथ शा अस े हटल े जात े. समाजाच े िहत साधण े हे
क याणकारी अथ शा ाचा म ु य ह ेतु आहे. क याणकारी अथ शा ात सामािजक क याण
मह म कर यासाठी मानवी यवहारात यो य तो बदल स ुचिवला जातो . क याणकारी
अथ शा ाच े मु य काय हणज े आिथ क क याणाच े मापद ंड ठरिवण े व तो िमळिव यासाठी
यो य त े आिथ क धोरण ठरिवण े हे आह े. क याणकारी अथ शा िविश आदशा या
आधारावर क याणास ंबंधी िनण य घेत अस या ने यास आदश वादी शा अस े हटल े
जाते.
अिलकड या काळात क याणकारी अथ शा ाचा झपाट ्याने िवकास झाला . क याणकारी
अथ शा ाचा अ यास अिभमतप ंथीय अथ शा डॉ . माश ल, िपगू, रॉबी सन या ंनी केला.
तसाच आध ुिनक अथ शा ा . िह स , कॅ डोर, िटंबरजन , सॅ युअलसन या ंनी देखील
केला. उपयोिगत ेला ाधा य द ेणारे अथ शा जा तीत जा त लोका ंचे जा तीत जा त
समाधान हणज े साव जिनक क याण मानतात . कोणा याही क याणात घट न होता
एखा ा या क याणात वाढ होण े हणज े ख-या अथा ने क याण होय , असे पॅरेटो मानतो ,
याउलट आध ुिनक अथ शा भरपाई त वाची स ंक पना मा य करतात तर द ुस-या munotes.in
Page 4
गत स ु म अथ शा – III
4 बाजूला अथ शा िट ंबरजन , सॅ युअलसन ह े अथ शा सामािजक क याण फलनाची
क पना मा ंडतात .
क याणकारी अथ शा ाची या या करताना सीटो ह क मानतो क , क याणकारी
अथ शा ह े धािम क िस ा ंताचा भाग अस ून हे ामु यान े आिथ क धोरणाची िनगडीत आह े.
(“Welfare economics is that part of general body of economic theory
which is concerned primarily with policy.”)
िपगू या मत े, क याणकारी अथ शा ह े पैशा या मोजमापान ेही मोजता आल े पािहज े (“be
brought directly into relation with measuring rod of money”) . िपगू या
क याणा या ा या य ेवर अन ेकांनी िटका क ेली. टीकाकारा ं या मत े, पैशाचे मु य
व तूं या िक ंमतीत होणा -या बदलान ुसार बदलणार े असत े, यामुळे पैसा ह े क याण
मोज याच े अचूक मापक अस ूच शकत नाही .
अिभमतप ंथीय अथ शा माश लने क याणाचा अ यास करीत असताना उपयोिगत ेचा
उपयोग क ेला आह े. यां या मत े, य ला व त ू या उपभोगापास ून िमळणारी उपयोिगता
आनंद, समाधान हणज ेच क याण होय . हे क याण य आ पले उ प न कस े िमळिवतात
व कस े खच करतात यावर अवल ंबून असत े. थोड यात माश लचे क याणकारी अथ शा
उपयोग ेतेवर आधारीत आह े.
याव न क याणकारी अथ शा ा या मत े, मानवी जीवनात स ंप ी ह े अंितम सा य नाही
तर याऐवजी भौितक क याण व ऐिहक स ुख हे मुख सा य आह े. मनु या या क याणा या
आधारावर मा ंडणी क ेले या अथ शा ाला क याणकारी अथ शा हटल े जात े. या
अथ शा ात क याणाचा िवचार क ेला जातो . मह म सामािजक क याण साध यासाठी य ु
धोरणा ंचा वापर कसा करावा याचा अ यास करत े. आिथ क िव ेषणाची जी शाखा
क याणा या ा ंशी िनगडीत असत े, ितला क याणच े अथ शा अस े संबोधल े जाते.
आपली गती तपासा :
१) सव साधारण स ंतुलन हणज े काय?
२) सव साधारण स ंतुलनाची स ंक पना अथ शा ात सव थम कोणी मा ंडली?
१.४ वॉलरस या ंचे सव साधारण स ंतुलन िक ंवा समतोल ितमान
वॉलरस हा सीमा ंतवादी स ं दायातील एक मह वाचा अथ शा हण ून ओळखला जातो .
वॉलरसन े अथ शा ीय िव ेषण गिणतीय प तीन े क न गिणतीय स ं दायाचा पाया
घातला . याने अथ शा ीय िव ेषणात गिणतीय प तीचा वापर क ेला. या या मत े,
गिणताच े ान नसल े या य ला कोण याही कारच े भिव य नाही . या या मत े,
अथ शा हणज े दुसरे ितसर े काही नस ून काही ग ृहीतावर आधा रत प ूण पध या
अव थ ेत िक ंमत िनि ती अशी होत े. याचे िव ेषण करणारा िस ा ंत आह े. याने
उपयोिगत ेवर आधा रत म ु य िस ा ंत व गिणती िस ा ंताचे एक ीकरण क न नवीन िस ा ंत
मांडला. याने बीजगिणत व भ ूिमती या दो ह चा वापर अथ शा ीय िव ेषणात क ेला. munotes.in
Page 5
सव साधारण समतोल
5 वॉलरस आिण पधा मक अथ य थ ेतील स ंतुलन :
वॉलरस या ंनी १८७४ म ये िलिहल े या Elements of pure Economics या ंथात पधा मक
अथ य थ ेत संतुलन कस े थािपत होत े याचे िववेचन गिणती प तीचा वापर क न क ेले.
वॉलरस या ं या मत े, आिथ क यवहार व घटना या ंचे िववेचन करताना य च े मनो यापार ,
य ला व त ूं या उपभोगापास ून ा होणार े समाधान इ यादी क पना ंचा आधार यावा
लागतो . मु यास ंबंधी य िन अगर सीमा ंतवादी िस ा ंत वॉलरसन े वत ं पणे मांडला.
गिणती प तीचा वापर क े यास अथ शा ाला िनि त व प ा होत े, असे ितपादन
केले. या प तीचा वापर क न यान े उपयोिगता िस ा ंत व साव ि क समतोल या ंचा पर पर
संबंध थािपत कर याचा य न क ेला.
वॉलरस या ंनी दुिम ळता हा श द िविश अथा ने वापरला . या या मत े, दुिम ळता श दाचा
अथ हणज े सवा त कमी समाधान द ेणा-या नगापास ून िमळणारी उपयोिगता होय . येक
य जा तीत जा त समाधान ा कर या या उ ेशाने देवघेवीचे िकंवा िविनमयाच े
यवहार करीत असत े. याबाबीन े दोन व त ूंचा िविनमय व अन ेक व त ूंचा िविनमय अस े
वग करण क न व त ूचे मु य ठरत े, असे याचे िववेचन केले.
बाजारात पधा असत े असे गृिहत ध न , अनेक य आप या व त ू िवक यासाठी
बाजारात य ेतात. या आप या व त ूं या िनरिनरा या िक ंमती सा ंगतात. या िक ंमती द ेऊन
िवक या ग े यास मागणी व प ूरवठा समान होऊन बाजारात समतोल थािपत होतो . मा
बाजारात मागणी व प ुरवठा याम य े समानता न झा यास िक ंमतीत बदल होऊ लागतात .
आिण बदलामाफ त समानता थािपत क ेली जा ऊन समतोल साधला जातो . अशा कार े
वॉलरस या मत े, सीमांत उपयोगीता समान कर या या उ ेशाने यवहार क ेले जातात .
यामुळे बाजारात व त ूंचे मु य अशा कार े ठरते क , यामुळे व तुला असल ेली मागणी व
पुरवठा समान होऊन बाजारप ेठेत समतोल िनमा ण होतो . वॉलरसची सीमा ंत उपयोिगत ेची
संक पना ही ज े हॉ स व गॉस ेन यां यापे ा व ेगळी व े होती . कारण वॉलरस या
ितपादनात प ुरवठ्याला थान िदल े जाते. याच माण े हे िववेचन दोन य व दोन व त ू
एवढ्यापूरतेच मया िदत न ठ ेवता बाजारप ेठेतील अन ेक व त ू अनेक य चा या त समाव ेश
केलेला होता .
गिणतीय समीकरणाचा वापर क न वॉलरसन े दाखव ून िदल े क , अथ यव थ ेतील व त ू
बाजारप ेठा व घटक बाजारप ेठा या एकम ेकांशी स ंल न असतात व या बाजाराम य े एकाच
वेळी समतोल सा य होतो . अशा समतोलास ‘साव ि क समतोल ’ असे हणतात .
वॉलरस या मत े, पूण पध या बाजारात साव ि क समतोल सा य हो यासाठी खालील
अट ची प ूत ता हावी लागत े.
१) येक य चा य ेक व त ूसाठीचा उपयोिगता व हा वत ं असतो .
२) येक य िविनमया ार े समाधान मह म कर याचा य न करत े.
३) येक य च े समाधान मह म हो यासाठी िक ंमत ही सीमा ंत उपयोिगत े या माणात
असावी . munotes.in
Page 6
गत स ु म अथ शा – III
6 ४) येक व त ूची मागणी ही या व त ू या प ुरवठ्या इतक असावी लागत े.
वॉलरसन े उ पादन घटका या बाजारातील समतोलाच े िव ेषण क ेले आहे यान े गिणतीय
समीकरणा या आधार े व त ू बाजार व घटक बा जार या ं यातील आ ंतरसंबंध प क ेला
आहे. याने सव साधारण स ंतुलनाच े िव ेषण करताना ाम ु यान े दोन बाजारप ेठांचा िवचार
केला आह े.
१) व तू बाजार : या बाजारात उ पादन स ं था ा िव ेते असतात , तर इतर य ा
ाहक असतात . उ पादन स ं था व त ूचे उ पा दन क न या बाजारात िव साठी आणत
असतात तर सव सामा य लोक ह े ाहक हण ून या व त ू खरेदी करत असतात .
२) घटक बाजार : या बाजारात या याकड े जमीन , म, भांडवल व इतर घटक आह ेत
अशा य या उ पादन घटका ंचे िव ेते असतात , तर उ पादन स ं था या उ पादन
घटका ंची खर ेदी करीत असतात .
वॉलरस या मत े व त ू बाजार व घटक बाजार या दो हीम य े एकाच व ेळी समतोल
थािपत होत असतो .
पूण पधा आिण सव साधारण स ंतुलन (Perfect competition and General equilibrium):
जे हा व त ू बाजार व घटक बाजारात प ूण पधा असत े ते हा सव साधारण स ंतुलन कस े
थािपत होत े याचे िववेचन प ुढील माण े –
पूण पधा हणज े अशी पधा या पध म ये असं य ाहक व अस ं य िव ेते एकिजनसी
व तूचे उ पादन करतात व या बाजारात ाहक व िव े याला बाजारप ेठेचे पूण ान
असत े. ाहक व िव ेते य ां याम य े िनरोगी व प ूण पणे खुली पधा असत े. िव े यांची
सं या इतक मोठी असत े क , यापैक कोण याही एका िव े याचे उ पादन ह े एकूण
उ पादनाचा िवचार करता नग य असत े आिण द ुसरे हणज े ाहक िव े यांची िनवड
करताना समान ीकोन ठ ेवतात . यामुळे बाजाराला प ूण व ा होत े. पूण पध या
बाजारात कोणताही ाहक अथवा िव ेता िकंमत पातळीवर भाव टाक ू शकत नाही .
१.५ सारांश
1) सामा य समतोलाची स ंक पना िलओन वॉलरस या ंनी िदली होती .
२) सामा य समतोल हा श द स ंपूण अथ यव थ ेत एकाच व ेळी सव आिथ क
ि याकलापा ं या समतोलाला स ूिचत करतो .
3) सामा य समतोल ही एक अशी परीि थती आह े याम य े सव बाजारप ेठा आिण सव
िनण य घेणारे घटक एकाच व ेळी समतोल ि थतीत असतात .
4) गृहीतके:
(a) पूण रोजगार munotes.in
Page 7
सव साधारण समतोल
7 (b) प रपूण पधा
(c) एकिवधता
(d) उ प न , चवी या सवयी आिण ाहका ंची पस ंती कायम राहत े.
(e) ि थर यय माण .
(f) प रपूण गितशीलता .
(g) तं ान ि थर .
5) सामा य समतोलासाठी आव यक अट - अ ात चलाची स ं या समीकरणा ं या
सं येएवढी असली पािहज े.
६) पुरेशा अटी :
i) मागणी आिण प ुरवठा व एकम ेकांना छेदणे आव यक आह े.
ii) पुरवठा व हा सामा य आिण धना मक उताराचा असावा . मागणी आिण प ुरवठा व
यांचा एकच छ ेदनिबंदू असावा .
१.६
Q1. सामा य समतोल स ंक पना प रभािषत करा आिण प करा .
Q2. वॉलरसच े सामा य स ंतुलन ितमान प करा .
munotes.in
Page 8
8 २
क याणकारी अथ शा
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ पॅरेटो इ तमता िक ंवा पया ता
२.३ सामािजक क याणा या प ॅरेटो इ तमत े या अटी
२.४ पॅरेटो इ तम स ंसाधन वाटपासाठी सीमा ंत अटी
२.५ प रपूण पधा आिण प ॅरेटो इ तमता
२.६ अ ॅरोचा अश यत ेचा म ेय
२.७ सारांश
२.८
२.० उि े
पॅरेटो इ तमत ेची संक पना समज ून घेणे.
पॅरेटो इ तम स ंसाधन वाटपासाठी या सीमा ंत अिट ंचा अ यास करण े.
प रपूण पधा आिण प ॅरेटो इ तमता या ं यातील स ंबंधांचा अ यास करण े.
अ ॅरो या अश यत े या मेयाचा अ यास करण े.
२.१ तावना
नवसनातनवादी क याणकारी अथ शा ाचा म ु य दोष हा उपयोिगत े या मापनात येणारी
अडचण हा आह े. याच माण े नैितक िनण यास थान िद याम ुळे याचा प रणाम
अथ शा ाच े शा ीय व प न हो या या मागा वर लाग ेल. तसेच आंतरवैयि क त ुलनेचा
वापर क े याने क याणकारी अथ शा ा या काय े ावर अन ेक अडचणी िनमा ण झा या .
या अडचणी द ूर कर यासाठी इटािलयन अथ शा िव ेडो पॅरेटो (Vilfredo Pareto) यांनी
क याणकारी अथ शा ाची रचना करताना उपयोिगत े या गणना मक मापनप ती
ऐवजी मवाचक मापनप तीचा वापर क ेला आिण न ैितक िनण यापास ून मु अस े
क याणकारी अथ शा मा ंड याचा य न क ेला आह े. ो. पॅरेटो (१८४८ -१९२३ ) हे munotes.in
Page 9
क याणकारी अथ शा
9 इटािलयन असल े तरी या ंनी आपल े काय ामु यान े लॅसेने (Lassane) या ि व झ लंड
मधील िव ापीठात अ यापन करीत असताना क ेले आह े व याम ुळे पॅरेटो या ंना लॅसेने
कूल ऑफ इकॉनॉिम सच े सं थापक हटल े जात े. पॅरेटो या ंनी आप या िवव ेचनात
वैयि क त ुलनेस थान िदल ेले नाही. पॅरेटो या ं या िवव ेचनाम य े सामािजक क याणाची
क पना उपभोग व उ पा दना या स ंबंधात आह े.
पॅरेटो या ंनी तयार क ेले या आधारभ ूत त वावरच ब ेरोनी, ो. िह स , ो. कॅ डोर या ंनी
आप या नवीन क याणकारी अथ शा ातील क पना मा ंड या आह ेत. पॅरेटो या ंनी
सामािजक य ु तम क पना प करीत असताना आिथ क क याणाची या या क रणे,
नैितक िनण याचे मह व कमी करण े आिण आिथ क धोरण ठरिव यात क याणकारी
अथ शा ाची उपय ु ता वाढिवण े ही काय केली आह ेत.
२.२ पॅरेटो इ तमता िक ंवा पया यता
अथ शा प ॅरेटो हा आध ुिनक क याणकारी अथ शा ाचा प ुर कता मानला जातो . याने
पया ते या मदतीन े आिथ क मता उि प ूण मोज याचा य न क ेला. यालाच प ॅरेटो
कसोट ्या हणतात . पॅरेटोचे पया तेचे त व सरळ साधे असून या या मत े, इतरां या
क याणात कसलाही बदल न होता , एखा ा या क याणात ज े हा वाढ होत े ते हा यास
शु द सामािजक क याण हणाव े. तसेच सवा या क याणात वाढ झाली असता सामािजक
क याणात वाढ होत े असे तो मानतो . आप या इ तमत या प ीकरणासाठी प ॅरेटोने
मदश ीकोनाचा उपयोग क ेला आह े. यासाठी यान े समव ृ ी व ाचा आधार घ ेतला
आहे. याचाच अथ उपयोिगता मो जता य ेते हे त व ि वकारल े.
पॅरेटो या मत े, एका य या क याणात वाढ (घट) केली असता द ुस-या कोण याही
यि या क याणा या पातळीत बदल होत नस ेल तर एक ूण सामािजक क याणा या
पातळीत वाढ होत े.
गृहीते :-
१. येक उपभो ा वत ं अस ून तो व त ू या िव िवध गटा ंपैक कोणताही गट िनवड ू
शकतो .
२. उ पादनाचा य ेक घटक वत ं आह े.
३. तांि क ानात बदल होत नाही .
४. येक व त ू या उ पादनात सव उ पादन घटका ंचा उपयोग होतो .
५. येक उ पादन ह े िवभाजनीय आह े.
६. उपभो े येक व त ूचे काही नग खर ेदी करतात हणज ेच ते एकाच व त ूचे सव नग
खरेदी करीत नाहीत . munotes.in
Page 10
गत स ु म अथ शा – III
10 ७. येक उपभो ा मया िदत उ प ना या साहा यान े जा तीत जा त समाधान
िमळव याचा य न करतो .
८. येक उ ोगस ं था आपला उ पादन खच कमीत कमी क न जा तीत जा त
नफा िमळिव या चा य न करतो .
९. उ पादन स ंपूण गितशील आह े.
पॅरेटोचे इ तम त व खालील आक ृती या साहा यान े प करता य ेईल.
आकृती . २.१
आकृतीत अ अ ावर 'अ' उपभो ा तर अय अ ावर 'ब' उपभो याचा िवचार क ेला
असून अ उपभो याला व त ूपासून िमळणारी उ पयोिगता 'अ ' अ ावर मोजली आह े
तर 'ब' उपभो याला व त ूपासून िमळणारी उपयोिगता 'अय' अ ावर मोजली आह े.
आकृतीम य े अब हा उ पादन श यता व अस ून यावर 'अ' व 'ब' उपभो याला िमळणा -
या उपयोिगतीच े िभ न गट दश िवले आहेत.
आकृतीत क ा िब ंदूपासून अब ा व ावरील ड , इ, फ या िब ंदूवर झाल ेला बदल गती
दश िवतो. हणज ेच क याणातील वाढ दश िवतो. ही वाढ दोह या क याणात वाढ दश िवत
असेल तर ती स ुधारणा आह े असे पॅरेटो मानतो . पण क , ड, ई या बाह ेरचा कोणताही िब ंदू
पॅरेटो या कसोटीच े प ीकरण क शकत नाही .
िटका :-
१. िटकाकारा ं या मत े, पया ता मोजायची कशी हा खरा आह े कारण पया ता ही
िभ न य न ुसार िभ न अस ू शकत े.
२. िटकाकारा ं या मत े कोणा या तरी क याणात घट झा यािशवाय इतरा ं या क याणात
वाढ करण े श य नसत े याम ुळे कोणाच े अक याण न होता इत रां या क याणात भर
टाकण े श य नसत े. munotes.in
Page 11
क याणकारी अथ शा
11 ३. पॅरेटोची ही स ंक पना स ंिद ध आह े. यामुळे ितचा धोरणा मक अ ंमलबजावणीत कमी
उपयोग होतो .
४. पूण पध वर आधा रत आह े.
५. पॅरेटोने अथ यव थ ेत होणार े तांि क बदल ल ात घ ेतले नाहीत .
६. पॅरेटो लोका ं या आवडी -िनवडी ि थर ग ृहीत धरतो , पण य ात तस े घडत नाही .
कारण उपभो या या उपभोगावर व उ पादनावर िविवध घटका ंचा प रणाम होत
असतो .
७. सव व तू ा िवभाजनीय असतात अस े हणण े हणज े वा तवत ेचा िवपया स होय .
सारांश :-
ा. पॅरेटो यां या िवव ेचनावर वरील माण े िटका क ेलेली असली तरी प ॅरेटोचे योगदान नवीन
क याणकारी अथ शा ाची स ंक पना प कर यासाठी उपय ु आह े. पॅरेटोनंतर ा .
कॅ डोर आिण िह स या ंनी िवव ेचन क ेले आहे. यासाठी या ंनी हानीच े त व िवचारात
घेतले आह े. यानंतर क याणकारी अथ शा ात ा . सायटोव क , यांनी भरपाई त व
सुधा रत व पात मा ंडून तीप ूत िस ा ंत िवकिसत क ेला आह े. ा. बग सन, एरो,
सॅ युलसन आिण िट ंटनर, यांनी सामािजक क याण फलन ही स ंक पना मा ंडली आह े.
सामािजक क याण ह े य या क याणावर अवल ंबून असत े. य च े क याण याला
ा होणा -या उ प नासोबतच समाजातील स ंप ी या िवतरणावर अवल ंबून असत े. अशी
सामािजक क याणाची म ूळ संक पना मा ंड यात आली आह े. सामािजक क याणा या अटी
प करताना यि ची िविश व त ूबाबतची पस ंती कायम असत े. तांि क ानात
बदल होत ना ही आिण य ेक यि वत :ला जा तीत जा त क याण ा क न
घे याचा य न करत असत े.
२.३ सामािजक क याणा या प ॅरेटो पया ते या िक ंवा इ तमत े या अटी
इटािलयन अथ शा प ॅरेटो या ंनी सामािजक क याणाची सकारा मक कसोटी
मांडली. पॅरेटो या मत े, "एका य या क याणात वाढ क ेली असता द ुसया कोण याही
य या क याणा या पातळीत बदल होत नस ेल तर एक ूण सामािजक क याणात वाढ
होते."
"Welfare is said to increase, if at least one person is made better off with
no change in the position of others."
िशवाय एकाच व ेळी सवा या क याणात वाढ होत अस ेल तर यास इ तम क याण
समजाव े पॅरेटो या ा स ंक पन ेचा अ यास िह स लन र यांनी केला. या स ंदभा त काही
अटी घात या . ा. िह सनी उपभोग , उ पादन व िवभाजन ा स ंदभा त िसमा ंततेची अट
घातली .
munotes.in
Page 12
गत स ु म अथ शा – III
12 यालाच प ॅरेटो या इ तमत े या अटी हणतात . ा अटी प ुढील माण े :
१) िविनमयाची इ तम अट (The Optimum Condition of Exchange):
वरील अटीन ुसार उपभो े या दोन व त ूंचा उपभोग घ ेतात या दोन व त ूंमधील िसमा त
पया यता दर हा य ेक उपभो याबाबतीत सारखा असला पािहज े.
याचा द ुसरा अथ असा क , दोन िभ न उपभो य व त ूंचा िसमा त पया यता दर या ं या
िकंमती या माणाबरोबर असावा . उपभो ा ज े हा एखा ा व त ू या नगात वाढ करतो
ते हा याला द ुसया व तू या नगाचा याग करावा लागतो . एका व त ू या वाढीसाठी द ुसया
व तूचा करावा लागल े या याग या या माणास िसमा त पया यता माण हणतात .
उपभो या या बाबतीत हा दर घटत असतो याम ुळे उपभो ा एकाच समव ृ ी व ावर
असतो . कारण एकाच समव ृ ीव ावर िभ न िब ंदूत उपभो याला िमळणार े समाधान
सारख े असत े. िविनमयाची इ तम अट खालील आक ृती या साहा यान े प करता य ेईल.
आकृती . २.२
वरील आक ृतीत A आिण B हे दोन उपभो े X व Y आिण ा दोन व त ूंचा िवचार क ेला
आहे. OA हा आर ंभ िबंदू A या उपभो याचा आह े. OB हा आर ंभिबंदू B या उपभो याचा
आहे. A1, A2 व A3 हे A उपभो याच े समव ृ ी व आह ेत तर B1, B2 व B3 व हे B
उपभो याच े समव ृ ी व आह ेत. आकृतीतील कोणताही िब ंदू दोन िभ न उपभो यातील
दोन िभ न व त ूंचे गट दश िवतो.
आकृतीत E या िब ंदूत A1 व B1 हे दोन अन ु मे A व B उपभो याच े समव ृ ी व
एकमेकांना पश करतात . ते हा A हा उपभो ा X या व त ूचे OA-Xa आिण Y या व त ूचे Oa-
ya नगांचा उपभोग होतो . यावेळी B हा उपभो ा X व तूचे OB-Xb नग व Y व तूचे ob-yb
नग उपभोगतो . E या िबंदूला दोन िभ न व त ूतील सीमा त पया यता दर हा या व त ूं या
िकंमती या माणाबरोबर नाही . कारण ा दोन िभ न समव ृ ी व ा ंचा उतार सारखा नाही .
हणून E ा िब ंदूला A आिण B उपभो या या X आिण Y व तूतील िविनमयाच े माण munotes.in
Page 13
क याणकारी अथ शा
13 इ तम अस ू शकत नाही त े हा आक ृतीत असा एखा ा िब ंदू शोधू क या िब ंदूला दुसया
उपभो या या उपयोिगत ेत घट न होता . एखा ा उपभो या या उपयोिगत ेत मा वाढ
झालेली असत े.
A उपभो याला X व तूचे पूव पे ा जा त नग व B उपभो याला Y व तूचे पूव पे ा जा त
नग यावयाच े आहेत. अशा प रि थतीत दो ही उपभो े जे हा पूव या समव ृ ी व ा या
वर या िदशेने सरकतात त े हा कोणा याही समाधानात घट न होता दोघानाही िमळणार े
समाधान जा त असतो .
जे हा उपभो े E िबंदूकडून R िबंदूकडे सरकतात त े हा A उपभो याला Y व तू या
यागाम ुळे X व तूचे तर B उपभो याला X व तू या यागाम ुळे भ् व तूचे पूव पे ा जा त
नग खर ेदी करता य ेतात. ा िब ंदूला B उपभो या या समाधानात कोणताही बदल होत
नाही कारण तो म ुळ याच समव ृ ी व ावर असतो तर A उपभो ा A3 समवृ ी व ावर
असतो याम ुळे या या समाधानात वाढ होत े कारण उजवीकड े समव ृ ी व जा त
समाधान द ेतात.
याउलट P या िबंदूत गेलो असता B उपभो ा ितसया (B3) समवृ ी व ावर आह े हणज ेच
या या समाधानात वाढ होत े. याउलट A उपभो ा पिह याच समव ृ ी व ावर
अस याम ुळे समाधान कायम असत े.
अशा कार े P,Q,R हे िबंदू पॅरेटो या अट ची प ूत ता करतात . करार व ावरी ल कोण याही
पश िबंदूला X आिण Y व तूतील िसमा त पया यता दर सारखाच असतो . यामुळे ा
व ावरील कोणताही िब ंदू िविनमया या इ तम अटीची प ूत ता करतो याम ुळे ा व ावरील
कोणताही िब ंदू समाजा या क याणात वाढ दश िवतो.
२) उ पादन घटका या िवतरणा या इ मत ेची अट (The Optimum condition of
factor substitution) :
ही अट उ पादन घटका ं या इ तम िवभाजना या स ंदभा त अस ून तीन ुसार,
कोण याही एका समान उ पादनासाठी दोन िभ न उ ोगस ं थानी उपयोगात आणल े या
दोन उ पादन घटकातील ता ंि क िसमा त पया यता दर समान असावा .
आकृतीत िभ न उ ोगस ं थानच े िभ न समउ पादन व काढल े आहेत. यावरील य ेक
िबंदू िविश उ पादन पातळीला दोन िभ न उ पादन घटकातील सीमा त पया यता दर
येक िबंदूला सारखा असतो . ही अट प ुढील आक ृती या साहा यान े प करता य ेईल. munotes.in
Page 14
गत स ु म अथ शा – III
14
आकृती . २.३
X आिण Y हे दोन िभ न उ पादन घटक आह ेत आिण A व B या दोन उ ोग स ं था आह ेत.
A1, A2 , A3 हे A उ ोगस ं थेचे तर B1, B2, B3 हे B उ ोगस ं थेचे समउ पादन व आह ेत.
समउ पादन व ा ंचा उतार X व Y या दोन िभ न उ पादन घटका ंतील ता ंि क िसमा त
पया यता दर दश िवतो.
E िबंदूत संतुलन झाल े आहे तर ती उ ोगस ं था X चे OA-xa व Y चे OA-ya उ पादन घटक
उपयोगात आणत े. पण E या िब ंदूला दोन िभ न उ पादन घटकातील ता ंि क िसमा त
पया यता दर सारखा नाही . कारण ह े दोन िभ न समउ पादन व वरील िब ंदू आहेत. दोन
िभ न उ पादन घटका ं या िवभाजना या इ तमत े या अटीची त े हाच प ूत ता होत े. जे हा
दोन िभ न उ पादन घटका ंतील ता ंि क िसमा त पया यता दर सारखा होतो . वरील
आकृतीतील CC ा करार र ेषेवरील य ेक िबंदू (P,Q,R) ा अटीची प ूत ता करतो . याचाच
अथ CC ा रेषेवरील कोण याही िब ंदूला उ पादना या य ेक घटकाचा इ तम उपयोग
होतो.
३) िवशेषीकरणा या माणाची इ तम अट (The Condition of Optimum
degree of specialisation) :
“कोण याही दोन उ ोगस ं था या कोण याही दोन व त ूंचे उ पादन करतात या व त ूं या
पांतरणाचा िसमा त दर सारखा असला पािहज े.”
ही अट प ुढील आक ृती या साहा यान े प करता य ेईल.
munotes.in
Page 15
क याणकारी अथ शा
15
(A) (B)
आकृती . २.४
A उ ोगस ं थेचा TA व B उ ोगस ं थेचा TB हा िवशेषकरण व आह े. या व ावरील य ेक
िबंदू हा िदल े या उ पादन घटका या मदतीन े दोन िभ न उ पादनाच े जा तीत जा त िकती
नग उ पािदत होऊ शकतात ह े दश िवतो. हे व आर ंभिबंदूशी अंतग ल आह ेत याचा अथ
िसमा त पया यता दर वाढत जातो .
A उ ोगस ं था X व तूचे OD व Y व तूचे CD नग तयार करत े याचाच अथ दोन िभ न
उ ोगस ं थांचे X आिण Y ा व त ूंचे एकूण उ पादन अन ु मे OD + OF व CD + EF असत े हे
वरील आक ृतीव न प होत े.
४) उ पादन -घटक उपयोगाची इ तम अट (The Condition of Optimum
factor-product utilisation) :
दोन िभ न उ ोगस ं थांनी व त ू िनिम तीसाठी उपयोगात आणल े या उ पादन घटकाचा व
या िना |मती व त ूमधील िसमा त पा ंतरणाचा दर दो ही उ ोग स ं थासाठी समान असला
पािहज े. ही अट प ुढील आक ृती या सहा यान े प करता य ेईल. munotes.in
Page 16
गत स ु म अथ शा – III
16
आकृती . २.५
आकृतीत A या उ ोगस ं थेचा OA हा पा ंत रत व आह े तर B या उ ोगस ं थेचा हा OB
पांत रत व आह े. अ अ ावर L उ पादन घटक मोजल े आहेत. तर अय अ ावर Z
उ पादन घटक मोजल े आहेत. आकृतीत दोन िभ न उ पादकता पा ंत रत व OA आिण
OB आहेत यािठकाणी इ तम उ पादन नसत े. कारण त े पर परा ंना पश करीत नाही .
जर हा व वर या बाज ूला सरकला असता तो आता , OB1 होतो व तो OA व ाला E िबंदूत
पश करतो . आकृतीतील E िबंदू उ पादन घटक व उ पादन उपयोिगत ेचा इ तम स ंबंध
दश िवतो, कारण दो ही व E िबंदूत पश करतात . तेथे पांत रत व ाचा उतार सारखा
असतो . यामुळे व तूची उ पादकता CD पासून KH पय त वाढत े.
५) उ पादन पया तेची इ तम अट (The Optimum condition of Product
Substitution) :
उ पादन पया ते या इ तम अटीन ुसार दोन व त ूंचा उपभोग घ ेणा-या उपभो या या या
दोन व त ूचा िसमा त पया यता दर समान असला पािहज े. हणज ेच दोन िभ न
उ पादनातील िसमा त पया यता व िसमा त पा ंत रत दर समान असला पािहज े.
munotes.in
Page 17
क याणकारी अथ शा
17
आकृती . २.६
वरील आक ृतीत AB हा X आिण Y ा व त ूचा समाजातील उपभो या ंचा पा ंत रत व
आहे. तसेच IC1 व IC2 हे उपभो या या उपभोगाच े समव ृ ी व काढल े आहेत. L ा
िबंदूला समाजात X व तूचे ON व Y व तूचे NL एवढे उ पादन असत े याव ेळी एक उपभो ा
X व तूचे O1M व Y व तूचे ML एवढे नग उपभोगतो पण L हा इ तम िब ंदू नाही. कारण या
िबंदूत िसमा त पया यता दर व सीमा त पा ंत रत दर सारख े नाहीत . कारण AB हा व IC1
ला L िबंदूत पश करत नाही . उपभो ा L िबंदूपासून E कडे सरकतो त े हा AB व द ुस-या
समवृ ी व ाला E िबंदूत पश करतो . येथे उ पादक व उपभो े समतोलात असतात . येथे
( MRS † MRT ) ही अट प ूण होते.
६) उ पादन घटक उपयोगा या ती त ेची इ तम अट (The Optimum
condition for intensity of factor use) :
वेतनदर आिण आराम यातील िसमा त पया यता दर हा म तास व याम ुळे उ पािदत
होणाया व तूं या नगा या िसमा त पा ंतरणा या दराबरोबर असला पािहज े.
जे हा उ पादन घटकाला िमळणारा मोबदला हा या उ पादन घटका ं या िसमा त
उ पादकत ेएवढा असतो त े हा वरील अटीची प ूत ता होत े. हे पुढील आक ृती या साहा यान े
प होत े.
munotes.in
Page 18
गत स ु म अथ शा – III
18
आकृती . २.७
'अ ' अ ावर उ पादन घटक व 'अय' अ ावर उ पादन मोजल े आहे. TC हा अंतग ल व
असून तो काम आिण उ पादन यातील वाढत े िसमा ंत पा ंतरण दश िवतो. तर समव ृ ी
व बिहव आह े तो व काम आिण आराम यातील घटता िसमा त पया यता दर दश िवतो.
आकृतीत L ा िब ंदूवर इ तम अटीची प ूत ता होत नाही . दुसरा समव ृ ी व TC या
पांतरण व ाला P िबंदूत छेदतो. उपभो ा काम आिण आराम यातील िसमा त पा ंतरण
दर व काम आिण आराम यातील िसमा त पया यता दर हा पर परा ं या बरोबर असतो .
यामुळे P िबंदूला वरील अटीची प ूत ता होत े.
७) आतंरकालीक इ तम अट (the Optimum Internal-tempo ral condition) :
दोन उ पादन घटकातील आिण दोन व त ूमधील सीमा त कालीक पा ंतरणाचा दर
धोकारिहत रो यावर िमळणाया याजदराबरोबर असला पािहज े.
थोड यात याचा अथ असा क उ पादक उ पादन करताना या याजा या दरान े
भांडवलाची उभारणी करतो तो याजदर आिण यान े गुंतिवल े या भांडवलाचा
िसमा त उ पादकता दर समान असला पािहज े.
पुढील आक ृतीत अ अ ावर प ैशातील उ प न व अय अ ावर प ैशाचे मू य मोजल े आहे
IC1 व IC2 हे दोन कालसमव ृ ी व आह ेत. munotes.in
Page 19
क याणकारी अथ शा
19
आकृती . २.८
कालसमव ृ ी व ावरील य ेक िबंदू हा चिलत कालातील व भिव याती ल उ प न या ंचा
घटता िसमा त पया यता दर दश िवतो. TC हा काल उ पादन श यताव आह े. यावरील
येक िबंदू भांडवलाची घटती िसमा त उ पादकता दश िवतो.
वरील अटीची त े हाच प ूत ता होत े. जे हा कालसमव ृ ीव व काल उ पादन श यता व
पर परा ंना पश करता त. हे िबंदू या L िबंदूत पर परा ंना छेदतात पण तो स ंतुलन िब ंदू
नाही. तर IC2 व TC व ाला P िबंदूत पश करतो याम ुळे ा िब ंदूला वरील अटीची
पूत ता होत े.
२.४ पॅरेटो इ तम स ंसाधन वाटपासाठी सीमा ंत अटी
पॅरेटो इ तमता िनकष आिथ क काय मतेचा स ंदभ देतात ज े व त ुिन पण े मोजल े जाऊ
शकतात . िस इटािलयन अथ शा िव ेडो पॅरेटो या ं या नावाव न याला प ॅरेटो
िनकष हणतात .
परेटो या ंनी क याणा या नव -शा ीय ि कोनाशी असहमत आह े. नव-शा ीय
अथ शा ाचा असा िव ास होता क सामािजक क याण हा श द व ैयि क उपयोिगता ं या
एकूण बेरजेला सूिचत करतो या म ु यतः मोजता य ेतात. नवशा ीय ि कोनाशी प ॅरेटोचे
असहमत कारण ;
1) उपयु तेचे मु य मापन वीकारण े.
2) उपयु तेची पर पर व ैयि क रचना नाकारण े.
पॅरेटो िनकषान ुसार, कोणताही बदल जो िकमान एका य ला अिधक चा ंगला बनवतो
आिण कोणीही वाईट नसतो तो सामािजक क याणाची स ुधारणा होय . याउलट असा बदल munotes.in
Page 20
गत स ु म अथ शा – III
20 याम ुळे कोणीही चा ंगले होत नाही आिण कमीत कमी एक वाईटही होत नाही तो हणज े
समाज क याणातील घट .
हे िनकष व ैकि पक र या खालील माण े नमूद केले जाऊ शकत े:
ा. बाउमोल या ं या श दा ंत, कोणाच ेही नुकसान होणार नाही आिण काही लोका ंना या ं या
वत: या अ ंदाजान ुसार चा ंगले बनवणारा कोणताही बदल ही स ुधारणा मानली पािहज े.
अथ यव थ ेत पॅरेटो इ तम प रि थती ा कर यासाठी , तीन सीमा ंत अटी प ूण के या
पािहज ेत.
1) ाहका ंम ये व तूं या िवतरणाची काय मता .
2) उ ोगस ं थांमधील घटका ं या वाटपाची काय मता (उ पादनाची काय मता ).
3) व तूंमधील घटका ं या वाटपाची काय मता (उ पादना या िम णात िक ंवा उ पादना या
रचनेत काय मता ).
ाहका ंम ये व तूं या िवतरणाची काय मता :
एजवथ बॉ स आक ृती या मदतीन े हे प क ेले जाऊ शकत े.
गृहीतक े:
अ) सुरेश (S) आिण रम ेश (R) या दोनच य नी स ंपूण समाज तयार होतो .
b) एकूण उ पादनात फ दोन व त ूंचा समाव ेश होतो अ न (F) आिण कार (C).
c) उपयोिगता ं या पर पर त ुलनाची अन ुपि थती असत े.
आकृती . 2.1 : ाहका ंम ये व तूं या िवतरणाची काय मता munotes.in
Page 21
क याणकारी अथ शा
21 वरील आक ृतीम य े OS आिण OR अनु मे सुरेश आिण रम ेश यांचे आरंभिबंदू आहेत. IS1
ते IS5 हे सुरेशसाठीच े समसमाधान व आह ेत. IR1 ते IR5 हे रमेशसाठीच े समसमाधान
व आह ेत. सु वातीला दोन व त ू सुरेश आिण रम ेश यां याम य े K िबंदू या िठकाणी
िवतरीत क े या जातात . यानंतर स ुरेशला KH अ न आिण KL कार इत या मा ा ा
होतात . िबंदू K हा IR2 आिण IS4 या दोन समसमाधान व ा ंचा छेदनिबंदू आहे. K ते P
पय तची हालचाल स ुरेशचे क याण वाढवत े परंतु रमेशचे क याण कमी करत नाही ह े वरील
आकृतीम य े पाहावयास िमळत े. (सुरेश IS4 व न IS5 या समसमाधान व ावर सरकतो ,
पण रम ेश मा समान समसमाधान व ावर राहतो ). हणून, 'K' ची तुलना क ेली असता , 'P'
पॅरेटो काय म आह े. याच माण े K पासून O पय तची हालचाल सुरेशचे क याण कमी न
करता रम ेशचे क याण वाढवत े. हणून ‘O' देखील प ॅरेटो काय म आह े. जसे क O आिण
P हे दोन य या औदासी य व ा ंमधील पिश केचे िबंदू आहेत, हे पॅरेटो इ तम िब ंदू
मानल े जाऊ शकतात . असे सव िबंदू (M, N, O, P) रेषा CC1 ने जोडल ेले आहेत. आिण
हे करार व हण ून ओळखल े जातात .
वरील आक ृतीम य े अस े िदस ून येते क , करार व वरील एका िब ंदूपासून दुस-या
िबंदूपय त या हालचालीम ुळे सामािजक क याण कमी होत े. अशा कार े करार व प ॅरेटो या
दोन ाहका ंमधील व त ूंचे इ तम िवतरण िब ंदूचे थान दश िवते.
करार व CC1 दोन य या IC3 या पिश के या िब ंदूंना जोडत आह े, पिश के या
िबंदूवर IC5 चे उतार समान आह ेत. दुस या श दा ंत, करार व वरील य ेक िब ंदूवर,
खालील अटी प ूण के या जातात .
िन कष : जेथे MRS हा सीमा ंत ित था पन दर आह े. X आिण Y या दोन व त ू आ हेत
आिण A आिण B या दोन य आह ेत. याचा अथ असा क स ंपूण समाजात दोन
व तूंमधील सीमा ंत ित थापन दर िदल े या िवतरणातील सव ाहका ंसाठी समान असण े
आव यक आह े, यालाच प ॅरेटो इ तमता िक ंवा पया ता अस े हणतात .
घटकां या वाटपाची काय मता :
एजवथ बॉ स आक ृतीचा वापर प ॅरेटो घटका ंचे इ तम वाटप शोध यासाठी द ेखील क ेला
जाऊ शकतो . याकरीता समसमाधान व ाऐवजी समउ पादन व ाचा उपयोग करावा
लागेल. समउ पादन व ह े म आिण भा ंडवल या दोन घटका ं या व ेगवेग या स ंयोगां या
मा यमातून उ पादनाची समान पातळी दश िवतात . एजवथ बॉ स आक ृतीम य े दोन
व तूंसाठी समउ पादन व ाच े दोन स ंच काढल े जाऊ शकतात आिण या ंचे पश िबंदू हे
करार व ा ार े जोडल े जाऊ शकतात , जसे क व त ूं या िवतरणातील काय मते या
बाबतीत क ेले गेले होते. करार व ावरील िब ंदू हा पॅरेटो इ तम िब ंदू आहे आिण या िब ंदूवर
दोन व त ूं या समउ पादन व ा ंचे उतार ह े समान आह ेत.
म आिण भा ंडवल या ंमधील सीमा ंत ता ंि क ित थापन दरान े (MRTSLK) सम
उ पादन व ाचा उतार दश िवला जातो . हणून घटक वाटपातील सीमा ंत काय मतेची
ि थती अशी सा ंिगतली जाऊ शकत े,
munotes.in
Page 22
गत स ु म अथ शा – III
22
MRTS X MRTSY
LK LK
जेथे, X आिण Y व तू आहेत आिण L आिण K म आिण भा ंडवल आह ेत.
उ पादना या स ंरचनेत काय मता
सामािजक क याण वाढव याचा ितसरा स ंभा य माग हणज े उ पादना ं या िम णात िक ंवा
संरचनेत बदल . दोन व त ू X आिण Y (MRPTXY) मधील उ पादन प रवत नाचा सीमा ंत दर
हा X आिण Y व तू या सीमा ंत ित थापन दरा या समान असण े आव यक आह े.
उ पादना या प ॅरेटो इ तम रचन ेसाठी कोण याही दोन व त ूंमधील MRPT हा दोन
व तूंमधील MRS या समान असण े आव यक आह े.
MRPT XY
MRS A XY MRS B XY जेथे A आिण B दोन य आह ेत, X आिण Y व तू आह ेत. MRPTXY X व तूचे
अित र एकक िमळिव यासाठी िकती माणात Y व तूचा याग करण े आव यक आह े ते
दश िवते. दुस या श दा ंत, MRPT हा असा दर आह े या दराला एका व त ूचे दुस या
व तूम ये पांतरण होत े. हा दर उ पादन श यता व ा या उताराबरोबर आह े. सारांश,
खालील तीन सीमा ंत अटी प ूण के यास प ॅरेटो इ तम ि थती ा क ेली जाऊ शकत े.
1) कोण याही दोन व त ूंमधील MRS हा सव ाहका ंसाठी समान आह े.
2) कोण याही दोन घटका ंमधील MRTS समान आह े.
3) दोन व त ूंचा MRPT व MRS हे दो ही समान असतील .
ए. पी. लन र आिण िह स या ंनी सीमा ंत ि थतीला थम म ि थती हटल े आह े, जे
खालील माण े आहेत:
1) ाहका ंम ये इ तम िवतरण .
2) इ तम स ंसाधन वाटप .
3) घटक व ेळेचे इ तम वाटप .
4) इ तम घटक उ पादन स ंबंध.
5) उ पादना ंची इ तम िदशा .
ि तीय ेणी या अटी : सीमांत अटी ा वर नम ूद के या माण े आहेत, ा अटी जरी प ॅरेटो
काय मते या ा ीसाठी आव यक नस या तरी प ुरेशा आह ेत.
1) सव उदासीनता व ह े बिहव आह ेत ( हणज ेच सीमा ंत ित थापन दर हा घटता
असतो ).
2) सव प रवत न व ह े आरंभिबंदूला अ ंतव आह ेत (सीमांत प रवत न दर (MRPT) हा
वाढता असतो ).
munotes.in
Page 23
क याणकारी अथ शा
23 मू यमापन :
पॅरेटोने क याणकारी अथ शा ा या िवकासात मह वप ूण योगदान िदल े आहे. या या प ॅरेटो
इ तमत े या स ंक पन ेचे सव कौत ुक होत े. उपयोिगत ेचे मु य मापन आिण उपयोिगत ेची
पर पर व ैयि क त ुलना नाकारण े हे क या णकारी अथ शा ा या िव ेषणातील एक मोठ े
ेक आह े.
तथािप समी का ंनी पॅरेटो िव ेषणातील काही कमतरता िनदश नास आण या आह ेत.
1) मू य िनण याचे घटक :
पॅरेटो इ तमता म ू य िनण यापास ून मु नाही . िदलेले वाटप इ तम आह े क नाही ह े
ठरव याआधी व ेगवेग या य साठी व त ूंचे सापे मह व जाण ून घेतले पािहज े.
2) मया िदत उपयोजन :
पॅरेटो िनकष अशा बदलाच े मू यमापन क शकत नाही याम ुळे काही लोक चा ंगले होतात
आिण इतर वाईट होतात . बह तेक सरकारी धोरणा ंमुळे काही लोका ंना फायदा होतो आिण
इतरांना हानी पोहोचवणार े बदल होतात . हे प आह े क , कठोर प ॅरेटो िनकष वा तिवक
जगा या प रि थतीत मया िदत लाग ू आहेत.
3) अिनि त :
पॅरेटो िव ेषणाम य े करार व वरील य ेक िबंदू इ तमत ेची खा ी द ेतो. करार व वरील
िविवध पया यांमधून िनवड करण े श य नाही . ह डरसन आिण क ुंड यां या श दात , - पॅरेटो
इ तमत े या ीन े क याणाच े िव ेषण समाधानाम य े मोठ्या माणात अिनि तता सोडत े
कारण ह े असीम िब ंदू आहेत जे पॅरेटो इ तम आह ेत.
तुमची गती तपासा :
1. पेरेटो काय म प रि थती ा कर यासाठी कोण या अटी प ूण करा या लागतील ते
सांगा.
2. पॅरेटो इ तमता िनकष काय आह े?
3. पॅरेटो िव ेषणाम य े कोण या कमतरता आह ेत.
२.५ पॅरेटो पया ता व प ूण पधा (PARETO OPTIMALITY
AND PERFECT COMPE TITION)
पॅरेटो या मत े पॅरेटो पया ता इतर कोण याही पधा पे ा पूण पध त सा य करण े श य
होते. पूण पध त पॅरेटो पया य ते या अटीची प ूत ता पुढील माण े सा य करता य ेईल.
पॅरेटोची उ पादनातील महतम ा :-
म (L) व भांडवल (K) या दोन घटका ंचे x व y व तू या उ पादनात कशा कार े िवतरण
झाले आहे यावर उ पादनाची पया ता / मह मता अवल ंबून असत े. जर उ पादन घटका ंचे
िवतरण अशा कार े झाल े असेल क एका व त ूचे उ पादन वाढिव यासाठी द ुसया व तूचे
उ पादन कमी करण े आव यक अस ेल तर घटक िवतरणात प ॅरेटोची काय मता सा य munotes.in
Page 24
गत स ु म अथ शा – III
24 झाली अस े हणता य ेईल. असे हो यासाठी दोन घटकातील िसमा त ता ंि क पया यता दर
या दोन व त ूचे उ पादन करणाया उ पादन स ं थांम ये सारखाच असावा हणज ेच
XYMRSTS LK MRSTS LK
पूण पध त या िब ंदूत समखच रेषा व समउ पादन व एकम ेकास पश करतात . या
िबंदूत उ पादकाचा समतोल सा य होतो .
MRTSLK = PL/PK
पूण पध त सव उ पादन स ं थाना समान िक ंमत िमळत े.
MRTSX
LK = PL/PK = MRTSY
LK
MRTSX
LK = MRTSY
LK
ही प रि थती प ॅरोटो या करार रेषेवर दाखवता य ेते.
२) पॅरेटोची िविनमयातील मह मता / पया ता :-
जर व त ूंचे िवतरण अशा कार े होत अस ेल क , एका उपभो या या उपभोगातील व त ू
कमी क न द ुसया या उपयोगात वाढ करता आली तरच प ॅरेटो पया ता िविनमयात सा य
झाली अस े हणता य ेईल. हणज ेच एका उपभो या या उपभोगात घट क े यािशवाय
दुसया उपभो या या समाधानात वाढ करता य ेत नस ेल तर िविनमयात पया ता सा य
झाली अस े हणता य ेईल. जेथे िकंमतरेषा समव ृ ी व ास पश करत े तेथे उपभो याच े
संतुलन सा य होत े.
A व B या दोन उपभो या ं या ीन े :
munotes.in
Page 25
क याणकारी अथ शा
25 ३) िवशेषीकरणाची पया ता / मह मता :-
िवशेषीकरणाची काय मता सा य कर यासाठी दोन व त ूंमधील िसमा ंत ह ता ंतरण दर
(MRT) हा सव उ पादन स ं थासाठी सारखा असण े आव यक आह े.
ABMRSTS XY MRSTS XY
A व B या दोन उ ोगस ं था X व Y या दोन व त ूचे उ पादन होतात . या ि थतीत ही अट
वरील माण े मांडता य ेते.
येक उ ोगस ं था अिधकािधक नफा कमाव याच े उि ठरवत े. यामुळे य ेक
उ ोगस ं था दो ही व त ूंमधील िसमा ंत ह ता ंतरण दर व िक ंमती या ंचे गुणो र समान ठ ेवते.
MRTA
XY = PX/PY = MRTB
XY
वरील समीकरण िवश ेषीकरणातील काय मता सा य करत े. िवशेषीकरणातील काय मता
पूण पध त सा य होत े.
४) सव साधारण आिथ क पया ता / काय मता :-
मह म क याणाकारी व त ूचे िनरिनरा या उपभो याम य े वाटप अशा तह ने असाव े क
या वाटपाम ुळे उपभो या ंना पया समाधान ा होईल व उ पादनात पया काय मता
िनमा ण होईल यासाठी अशा कार े उ पादन झाल े पािहज े क उपभो े व उ पादक
संतुलनाव थ ेत असतील .
पूण पध त समान िक ंमत िनि त झा यान े या पातळीला X व Y व तूमधील सीमा त
पया यता दर व िसमा ंत ह ता ंतरण दर सारख े असतील त ेथे सव साधारण आिथ क
काय मता िमळ ेल.
जे हा उपभो ा सव च अशा समव ृ ी व ावर असतो त े हा तो स ंतुलनात असतो
यावेळी
MRSXY = PX/PY
जे हा उ पादक उ पादन श यता व ावर असतो व स ंतुलनात असतो त े हा उ पादन
काय मता िमळत े. यावेळी
ही ि थती आढळ ून येते ते हा उपभो े व उ पादक दोघ ेही समाधानी असतात .
हणज ेच पॅरेटो पया ते या अटीची प ूत ता पूण पध त होत े.
munotes.in
Page 26
गत स ु म अथ शा – III
26 पॅरेटो या य ु तमत ेतील अडथळ े (OBSTACLES OF PARETO OPTIMALITY)
पॅरेटोचे त व य ात य े या या मागा त अन ेक अडथळ े आहेत.
१) म ेदारी :-
बाजारात अप ूण पधा ि कंवा म ेदारीय ु पधा असेल तर साधनस ंप ीच े
काय मतेने िवतरण होणार नाही . यामुळे िवतरणातील काय मता िमळणार नाही व मह म
सामािजक क याण सा य होणार नाही कारण अप ूण पध त पॅरेटो या अटी प ूण होणार
नाहीत .
२) प रपूण ानाचा अभाव :-
पॅरेटो या मह म क याण सा य कर या या अटीसाठी बाजारात प ूण पधा आव यक
आहे. तसेच उ पादना या य ेक घटकाला बाजाराच े पूण ान आव यक आह े परंतू
य ात अन ेक उ पादन व उपभो े यांना बाजाराच े संपूण ान असतच नाही . व अप ूण
ाना या आधार े उपभो ा मह म समाधान व उ पादक मह म नफा िमळव ेलच अस े
नाही.
३) सामािजक फाय ा -तोट्याचे मापन अश य :-
अनेक सामािजक व त ू अशा आह ेत क या ंचा उपयोग एकि त र या घ ेतला जातो . उदा.
र ते, बगीचे, यायालय इ . एकि त उपभोग घ ेत यान ंतर कोणाला िकती फायदा िक ंवा तोटा
झाला याच े मापन अश य असत े.
४) बिहग त ि थती :-
अथ यव थ ेत अन ेक उ पादनस ं था असतात याप ैक एका या धोरणातील बदला ंचा
इतरां या उ पादन , नफा इ यादीवर भाव पडत असतो . अथ यव थ ेतील अन ेक बा
बचतीम ुळे नफा होतो तर ऋणा मक बा बचतीम ुळे नुकसान होत े. ता पय अथ यव थ ेतील
अशा अन ेक बा बचती व बा ऋणा मक बचतीम ुळे पॅरेटो त वा या सामािजक क याणात
अडथळा िनमा ण होत े.
सारांश:
पॅरेटो या िवव ेचावर अशा कार े िटका झा या अस या तरी ह े िववेचन आधारभ ूत हण ून
अन यसाधारण मह व धारण करणार े आहे. कारण या िवव ेचना या आ धारावरच ो .
िह स क ॅ डोर या ंचे ितप ूरक त वासारख े आधुिनक िस दा ंत मांडलेले आहेत.
२.५ अ ॅरोचा अश यता म ेय
हा म ेय अ ॅरो या सामािजक िनवड िस ा ंताचा एक भाग आह े. य या ाधा या ंब ल
समाजा या पस ंती या ितिनिध वावर आधा रत अ ॅ रो या अश यत े या म ेयाचे प रणाम
िनवडण ुकांसार या अन ेक लोकशाही ि य ेसाठी ख ूप मह वाच े आहेत. परंतु दुद वाने, हे munotes.in
Page 27
क याणकारी अथ शा
27 देखील िदस ून येते क , जगातील कोणतीही मतदान णाली िनद ष नाही . प रणामी ,
वा तिवक प रणाम ा करण े कधीही अश य आह े.
अ ॅरोचा अश यता म ेय:
अॅरोचा अश यता म ेय अस े सांगतो क , सामािजक क याण फलन य ेक वैध
ोफाइलला िदल े या पया यां या यव थ े या व ैयि क िनवडी या ऑड रचे सामािजक
ाधा य द ेते. समाजाची रचना करणा या सव य च े ाधा य ितिब ंिबत करणार े
समाजक याण िनमा ण कर णे, हे एक अश य काम आह े. यामुळे, सामािजक बदल घडव ून
आण यासाठी व ैयि क पस ंत ना सामािजक ाधा याम य े एकि त कर यासाठी वाजवी
लोकशाही काय प ती थािपत करण े फार कठीण आह े, असे यात हटल े आहे.
अ ॅरो या अश यत े या म ेयाला अ ॅ रोचा सामािजक िनवडीचा िस ांत िकंवा सामा य
अश यता म ेय अस ेही हणतात . अथ शा ातील नोब ेल पा रतोिषक िवज ेते - अथ शा
केनेथ अॅरो यां या नावाव न या म ेयाचे नाव द े यात आल े आहे. यांनी 1951 म ये एका
पेपरम य े हे तािवत क ेले, जे नंतर सामािजक िनवड आिण व ैयि क मू ये नावा या
पु तकात पा ंत रत झाल े. िनवडण ुका िक ंवा मतदानादर यान व ैयि क िनवड चा
समाजावर काय प रणाम होतो ह े या पु तकात प क ेले आहे.
या म ेयाम य े, सुसंगत हणज े संवेदना म यव था आिण अस ंगत हणज े संवेदना म
म. उदाहरणाथ , जर एखा ाला सफरच ंद सवा त जा त आवडत अस ेल तर स ं ी आिण
केळी कमीत कमी आवडतात . प रणामी , हा म स ुसंगत आह े. तथािप , तीन फळा ंचे
ाधा य सव म त े कमीत कमी यव थ ेत करताना , एखा ाला खालील गो ी िमळतात :
सं ी या त ुलनेत सफरच ंद, केळी या त ुलनेत सं ी आिण क ेळी या तुलनेत सफरच ंद पस ंत
करतो , याला अस ंगत अस े हणतात .
अ ॅरो या अश यत े या म ेयाचे पाच िनकष :
अ ॅरोने मतदानासाठी ाधा य णाली तयार कर याचा य न क ेला जी या य , सुसंगत
आिण गट ाधा या या व पातील अिधक स ुसंगत अस ेल. मतदान िन प हाव े यासाठी
अ ॅरोने पाच िनकष आखल े. ते खालील माण े आहेत.
1. ह कूमशाही नसण े
2. असंब पया यांचे वात ं य
3. पॅरेटो काय मता
4. अ ितब ंिधत डोम ेन आिण
5. सामािजक म
मेयानुसार, येथे नमूद केले या पाच िनकषा ंचे उ ल ंघन करण े अश य आह े आिण अस ंगत
मतदान िक ंवा च य ाधा य े होऊ शकतात . देशाचा िनवड ून आल ेला नेता 50% मतांचा
िवजेता देखील अस ू शकतो . अ ॅरोचा अश यता म ेय पुरावा हण ून, 1992 या य ूएस munotes.in
Page 28
गत स ु म अथ शा – III
28 अ य ीय िनवडण ुकांचा अ यास क ेला जाऊ शकतो , याम य े िबल ि ल ंटन या ंनी केवळ
43% लोकि य मता ंसह िनवडण ुका िज ंक या . यांचे ित पध अस ूनही - जॉज ड य ू बुश
यांना 38% मते िमळाली आिण रॉस प ेरोट या ंना 19% मते िमळाली .
अ ॅरो या अश यत े या म ेयातील अटी :
अ ॅरो या अश यता म ेय स य ठर यासाठी काही िनकष प ुण होणे गरज ेचे असत े. तरच
देशात िन प आिण या य िनवडण ुका होऊ शकतात . यातील य ेक अटी िनवडण ूक
ि य ेसाठी मह वाची आह े. याम य े पुढील गो चा समाव ेश आह े:
1. ह कूमशाही अि त वात नसण े:
मतदाराची उम ेदवाराची िनवड ही समाजातील य ेक सद याची िनवड अस ू शकत नाही
आिण याची पस ंती समाजाच े ितिनिध व क शकत ना ही, असे यात नम ूद केले आहे.
हणून, सामािजक क याण फलनाच े पालन कर यासाठी समाजातील य ेक सद या या
ाधा या ंचा िवचार क ेला पािहज े.
2. असंब पया यांचे वात ं य:
िविश उपसम ूहाचे सामािजक र ँिकंग समाजातील एखा ा य ार े या उपसम ूहा या
ु लक पया यां या मवारीतील बदलाप े ा वत ं असण े आव यक आह े.
3. पॅरेटो काय मता :
समाजान े येक य न े केले या स ुसंगत ाधा या ंचे कौतुक केले पािहज े. याचा अथ असा
क समाजातील बह स ं य य नी एखादा पया य िनवडला , तर तो सामािजक पस ंती या
माच े पालन करण े आव यक आह े. िशवाय , मतदानाचा िनकाल ाधा य ोफाइलब ल
कोण याही सहान ुभूतीपूण वृ ीपास ून रिहत असावा .
4) अ ितब ंिधत डोम ेन:
या ि थतीन ुसार, एखा ान े सव मतदारा ं या िनवडी मोज या पािहज ेत जेणेक न त े
सामािजक ाधा या ंचे पूण रँिकंग दश वेल.
5) सामािजक म :
या ि थतीसाठी मतदारा ंना या ं या मता या िनवड चा वापर अशा कार े करण े आव यक
आहे जे एकम ेकांशी सव म त े वाईट मान े संबंिधत आह ेत.
उदाहरण :
मेय समज ून घे यासाठी अ ॅ रो या अश यत े या म ेया या उदाहरणाचा अ यास करण े
आव यक आह े, जसे येथे चचा केली आह े.
टारबकम य े कॉफ या A, B आिण C या तीन व ेगवेग या जाती आह ेत अस े समज ूया.
टारबक य ेथे कॉफ या िविवध कारा ंसाठी या ं या पस ंतीचा म सा ंग यासाठी 3 munotes.in
Page 29
क याणकारी अथ शा
29 लोकांचा एक गट िनवडला आह े - डेि हड, डायना आिण ायन . या लोका ंनी कॉ फ या
वाणां या र ँिकंगसह या ंची िनवड जाहीर करण े आव यक आह े. यामुळे, ते यां या
आवडीन ुसार या ं या आवडीन ुसार सव म त े वाईट अशी मवारी लाव ू शकतात .
काही काळान ंतर, डेि हड, डायना आिण ायन या ंनी या ं या पस ंतीचा म खालील माण े
सादर क ेला:
डेि हड - ABC
डायना - BCA
ायन - CAB
खालील माण े एक प रणाम प क शकतो :
डेि हड B पे ा A ला आिण C पे ा B ला पस ंती देतो. डायना C पे ा B ला आिण A पे ा
C ला पस ंती देते. ायन A पे ा C ला आिण B पे ा A ला ाधा य द ेतात. यामुळे, आपण
असा िन क ष काढू शकतो क ,
1/3 लोक A>B>C असा ाधा य म िनि त करतात , 1/3 लोक B>C>A असा ाधा य
म िनि त करतात , आिण 1/3 लोक C>A>B असा ाधा य म िनि त करतात .
दुस या श दात ,
2/3 लोक B पे ा A ला ाधा य द ेतात
2/3 लोक C पे ा B पसंत करतात ; आिण
2/3 लोक A पे ा C ला ाधा य द ेतात
यामुळे, एक िवरोधाभास उ वतो ज ेथे येक 2/3 बह सं य A पे ा B, B पे ा C आिण C
पे ा A पसंत करतात .
२.६
१) पॅरेटो इ तमता /यु तमता ही स ंक पना प करा .
२) पॅरेटो पया ते या अटी कोण या आह ेत?
३) पॅरेटो पया ता व प ूण पधा यावर िटप िलहा .
४) पॅरेटो पया ते या अटी प ूण पध त कशा सा य होतात , याचे िववेचन करा .
munotes.in
Page 30
30 ३
म ेदारी
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ म ेदारीची स ंक पना
३.२ एकािधकार श च े मोजमाप
३.३ मु यभेदाचे कार आिण वग करण
३.४ िवभेिदकृत म ेदारी अ ंतग त समतोल िक ंवा संतुलन
३.५
३.० उि े
म ेदारीची स ंक पना आिण म ेदारी श च े मोजमा प अ यासण े.
िकंमत भ ेदभावाच े कार आिण वग करण जाण ून घेणे.
भेदभावप ूण म ेदारी अ ंतग त समतोल अ यास करण े.
३.१ एकािधकार िक ंवा म ेदारीची स ंक पना
३.१.१ अथ :
म ेदारीला इ ं जीत Monopoly असे हटल े जाते, Mono हणज े एक व poly हणज े
िव ेता हण ून म ेदारी हणज े एक िव ेता िकंवा उ पादक असल ेला बाजार कार होय .
व तू या प ुरवठ्यावर म ेदाराच े संपूण िनयं ण असत े याम ुळे तो बाजारातील िक ंमत
ि वकारणारा नस ून िकंमतकता असतो . तसेच बाजारात एका प ेिढस द ुसरी क ुठली प ेिढ
पध क हण ून पण नसत े. यामुळे जेवढ्या व त ू उ पािदत क े या जातात त ेवढ्या व त ू
बाजारात िव स य ेतात, एका व त ुला बाजारात कोणताही पया य नस याम ुळे इतर
कोण याही व त ू या प ुरवठ्यामुळे िकंमतीवर काहीच प रणाम होत नसतो .
म ेदारी प करणा या या या प ुढील माण े आहेत.
१. " या बाजा रात उ पादकाच े िकंमतीवर प ूण िनयं ण असत े या बाजाराला म ेदारी अस े
हणतात " - ा. च बरलीन
munotes.in
Page 31
म ेदारी
31 २. "म ेदारी हणज े बाजाराची अशी अव था क यात य ेक उ पादन स ं था आप या
उ पादनाची िक ंमत बदल यास वत ं असत े. हणज ेच म ेदारा या व त ु या मा गणीची
दुस या उ पादन स ं थेने उ पािदत क ेले या व त ु या स ंदभा तील ितरकस लविचकता
शू य असत े " - ा. ि िफन
३. " या या व त ु या मागणीचा व खाली य ेणारा असतो असा उ पादक िव ेता हणज े
म ेदार होय " - ा. लन र
४. "प रपूण पध या िव टोकाला असणारा बाजाराचा कार हणज े म ेदारी होय व
जे हा स ंपूण उ ोग एका उ पादका या हातात असतो त े हा ती िनमा ण होत े"- ा.
िल स े.
३.१.२ म ेदारीची व ैिश ्ये:
म ेदारीची म ुख वैिश ्ये खालील माण े आहेत.
१) एक िव ेता वा एक प ेिढ : म ेदारी बाजारात एका िव े या ार े िकंवा एका प ेिढ ार े
व तूचे उ पादन क ेले जात े याम ुळे बाजारातील प ुरवठ्यावर िव े या ार े िकंवा पेिढ ार े
संपूण िनयं ण ठेवले जाते. िव ेता ज र एक असला त र ाहक मा अस ं य असतात .
२) पया यी व त ूचा अभाव : म ेदारी अव थ ेत एका व त ूला दुसरी वसत ू जवळची पया यी
व तू हणून उ पािदत होत नाही याम ुळे म ेदाराच े संपूण बाजारातील प ुरवठ्यावर िनय ं ण
असत े व व त ू या िक ंमतीवर काहीच प रणाम होत नाही .
३) मु व ेश नाही : म ेदारी बाजारात नवीन उ पादकाला या व त ू या उ पादना या
े ात व ेश असत नाही . वेशा या मागा त नैसिग क, तांि क, कायद ेशीर कार या
अडचणी अस ू शकतात .
४ िकंमत कता : म ेदारीत म ेदाराला आप या व त ुं या िक ंमतीत बदल कर याच े पूण
वातं य असत े याम ुळे उ पादक हा िक ंमत वीकार णारा नस ून िकंमतकता असतो .
५) उतरता मागणी व : म ेदार न याच े उ ेश सा य कर यासाठी मागणी या
लविचकत ेनुसार व त ूची िकंमत िनि त क न व त ूची िव करतो . अिधक िक ंमतीस कमी
व तूची िव करतो , तर कमी िक ंमतीस जादा व त ूची िव करतो . हणून मागणी व ा चा
उतार उतरता होत ग ेलेला असतो .
६) मू यिवभ ेद : म ेदार एकाच व त ूसाठी एकाच बाजारात व ेगवेग या ाहका ंकडून
वेगवेगळी िक ंमत वस ूल करतो . यालाच म ू यिवभ ेद अस े हणतात व अशा कारचा
मू यिवभ ेद क न म ेदारास मह म नफा िमळवायचा असतो .
७) पध काचा अभाव : म ेदारी प रि थतीत एका उ पादकाला द ुसरा पध क नसतो .
बाजारातील प ुरवठ्यावर एकाच प ेिढचे िनय ं ण अस याम ुळे दुसरी प ेढी व ेशासाठी
िशरकाव करीत नाही .
munotes.in
Page 32
गत स ु म अ थ शा – III
32 ३.१.३ म ेदारीच े कार :
म ेदारीच े खालील कारात वग करण करता य ेते.
१) शु म ेदारी (Pure Monopoly ) : म ेदारी बाजारात पध चा पूण पणे अभाव
िदसून येत अस यास या म ेदारीस श ु म ेदारी अस े हणतात . परंतु अशा कारची
म ेदारी विचत िदस ून येते.
२) साधी म ेदारी (Simple Monopoly ) : जे हा म ेदार आप या सव ाहका ंसाठी
व तूची िनरिनराळी िक ंमत न ठ ेवता ज े हा एकच िक ंमत आकारात अस ेल तर या कारास
'साधी म ेदारी' हणतात . साधारणतः अशा कारची म ेदारी ही एकाच बाजारप ेठेत
अनुभवायास य ेते.
३) नैसिग क म ेदारी (Natural Monopoly ) : जे हा उ पादक साधना या न ैसिग क
उपल धत ेमुळे उ पादनास एखा ा व त ू या िनिम तीबाबत एकािधकार ा होतो , ते हा
अशा कारा या म ेदारीस 'नैसिग क म ेदारी' असे हणतात . उदा. पे ोिलयम खिनज
संप ीचा कौश यप ूण वापर इ यादी .
४) कायद ेशीर म ेदारी (Legate Monopoly) : जे हा म ेदारीस काय ाच े पाठबळ
िमळून एखा ा व त ू व स ेवा स ंबंधी एकािधकार होत असतो , ते हा या म ेदारीस
कायद ेशीर म ेदारी हणतात . उदा. िवज िनिम ती, रे वे.
५) खाजगी म ेदारी (Private Monopoly ) : जे हा एखा ा व त ू या उ पादनावर
खाजगी उ ोगाची मालक असत े, ते हा या म ेदारीस 'खाजगी म ेदारी' असे हणतात .
६) साव जिनक म ेदारी (Public Monopoly) : जे हा एखा ा व त ू या उ पादनावर
सरकारची मालक अस ेल, ते हा या म ेदारीस 'साव जिनक म ेदारी' हणतात .
७) भेदयु म ेदारी (Discriminating Monopoly) : जे हा म ेदार एक समान
व तू, अनेक ाहका ंना वेगवेग या िक ंमतीत िवकत अस ेल तर या म ेदारीस 'भेदयु
म ेदारी' असे हणतात .
३.२ एकािधकार श च े मोजमाप
प रपूण पध ला आधार मान ून म ेदारी श ची िड ी मोजली जात े, ा यापक ए . पी. लन र
यांनी प रप ूण पधा ही सामा िजक ्या इ तम (जा तीत जा त ) क याण द ेणारी बाजारप ेठ
मानली आह े. प रपूण पध तील कोणत ेही िवचलन या या मत े म ेदारी श च े अि त व
सूिचत करत े. प रपूण पध या अ ंतग त, समतोल तरावर िक ंमत सीमा ंत खचा या
बरोबरीची असत े. समतोल िक ंमतीशी स ंबंिधत उ पादनाची पातळी स ंसाधना ंचे इ तम
वाटप स ूिचत करत े. जे हा पध ची िड ी ही प रप ूण पे ा कमी असत े, हणज े अपूण
बाजारप ेठेखाली , मागणी व खाल या िदश ेने जातो आिण िक ंमत सीमा ंत खचा या
बरोबरीची नसत े. ो. लन र यां या मत े, िकंमत आिण सीमा ंत खच य ां यातील फरक ह े munotes.in
Page 33
म ेदारी
33 म ेदारी श या अि त वाच े सूचक आह े. िकंमत आिण सीमा ंत खच यां यातील फरक
अिधक अस यास , िव े याने उपभोगल ेली म ेदारी श द ेखील अिधक असत े.
सू पात ,
येथे,
P - समतोल िक ंमत आह े.
MC - समतोल उ पादन तरावर सीमा ंत खच .
प रपूण पध या अ ंतग त, सीमांत खच आिण िक ंमत या ं यातील फरक श ू य आह े,
प रपूण पध या अ ंतग त म ेदारी श चा अभाव आह े. िनद शांकाचे मू य (P-MC)/P
िजतक े मोठे असेल, िततक िव े याकड े असल ेली म ेदारी श जा त असत े.
लन र यां या म ेदारी श या मापका ंवर खालील कारणा ंव न टीका क ेली जात े.
१. हा उपाय बाजारात उपय ु नाही ज ेथे िकंमत नसल ेली पधा िकंवा उ पादन िभ नता
आहे. जसे क म ेदारी पधा अंतग त. दुस या श दा ंत, जे हा उ पादन े एकम ेकांशी पधा
करतात , िकंमती या बाबतीत न ह े, तर उ पादनातील फरक , जािहराती िक ंवा इतर
कोण याही िव ो साहन प त या स ंदभा त, वर नम ूद केलेले सू म ेदारी श च े
माण मोज यासाठी वापरल े जाऊ शकत नाही .
२. लन र या म ेदारी श या मोजमापा या िवरोधात टीक ेचा आणखी एक मह वाचा
मु ा असा आह े क , हा उपाय म ेदारी या क ेवळ एका प ैलूवर आधा रत आह े आिण तो
हणज े िकमत वर िनय ं ण. िकमत वरील िनय ं णाची िड ी िव मान पया यां या
उपल धत ेवर अवल ंबून असत े. परंतु म ेदारी श स ंभा य पया याने देखील धो यात य ेऊ
शकते याचा या उपायान े िवचार क ेला जात नाही .
३.३ मु यभेदाचे कार आिण वग करण
तावना :
मू यभेद हणज े िव ेता िविश व त ूकरता िनरिनरा या ाहका ंना िनरिनरा या िक ंमती
आकार याच े धोरण अवल ंिबतो, याला म ू यभेद हणतात . मू यभेद हे म ेदारी
बाजारप ेठेचे खास व ैिश ्य आह े. कारण म ेदार हा बाजारातील एकम ेव उ पादक अस यान े
व पया यांचा अभाव अस यान े आप या म ेदारी साम या चा उपयोग क न म ू यभेद क
शकतो . munotes.in
Page 34
गत स ु म अ थ शा – III
34 डॉ टर ीम ंत णा ंकडून जा त फ तर गरीब णाकड ून कमी फ घ ेतात. हा
मू यभेदाचाच कार आह े.
या या ( Definition ) :
१) ीमती जोन रॉिब सन :
"एकाच िनय ं णाखाली उ पादन क ेले या एकाच कार या व त ूसाठी व ेगवेग या
ाहकाकड ून वेगवेगळी िक ंमत घ ेणे हणज े मू यभेद होय ".
२) ा. ि ट लर :
“मू यभेद हणज े तांि क ्या सार या असल े या व त ू यां या िसमा त खचा या
माणात नसल े या िक ंमतीना िवकण े होय".
३) ा. िल स े :
“उ पादन खचा तील फरकाशी स ंबंिधत नसल े या कारणाम ुळे जे हा एकाच व त ूंची
वेगवेग या ाहका ंना वेगवेग या दोन िक ंवा याप े ा जा त िक ंमतीला उ पादक िव
करतो , ते हा मू यिवभ ेद आढळ ून येतो".
मू यभेदाचे कार :
मू यभेदाचे वेगवेगळे कार प ुढील माण े प करता य ेतील.
१) य न ुसार म ू यभेद :
येक य ची आिथ क प रि थती आिण गरज िवचारात घ ेऊन म ेदार एकाच व त ू व
सेवेसाठी िनरिनरा या ाहका ंना िनरिनराळी िक ंमत आकारतो , याला य गत म ू यभेद
हणतात .
२) थानान ुसार म ू यभेद:
एकाच कार या व त ू आिण स ेवेसाठी व ेगवेग या िठकाणी व ेगवेगळी िक ंमत आकारली
जात अस ेल तर यात थानान ुसार म ू यभेद हणतात . उदा. फळांची िक ंमत
कुलाबासार या ीम ंत व तीत जा त असत े, तर का ंजूरमागा ला कामगार व तीत कमी
असत े.
३) वेळेनुसार म ू यभेद:
म ेदार स ेवे या व ेळेनुसार िकमत आका शकतो . उदा. एस.टी.डी. म ये दूर अंतरावर
कॉल कर यासाठी िदवसा आकारला जाणारा दर व रा ीसाठी आकारला जाणारा दर हा
वेगवेगळा आह े.
हणज ेच सेवा कोण या कालावधीत प ुरिवली जात े यानुसार दरात बदल क न म ू यभेद
केला जातो . munotes.in
Page 35
म ेदारी
35 ४) िव या व पान ुसार म ू यभेद :
व तू या िव च े व प कस े आहे यान ुसार स ु ा मू यभेद केला जातो . उदा. जर व त ूची
िव घाऊक व पाची अस ेल तर कमी िक ंमत आिण िकरकोळ व पाची अस ेल तर
जा त िक ंमत आकारली जा ते.
५) व तू या वापरान ुसार म ू यभेद :
एकाच कारची व त ू िकंवा स ेवा िनरिनरा या उपयोगाक रता िक ंवा िनरिनरा या
यवसायात वापरली असता जर व ेगवेग या िक ंमती आकार या असतील तर याला
व तू या वापरान ुसार म ू यभेद अस े हणतात . उदा. रा यवीज म ंडळ, िवजेचा वापर
घरगुती, कारखा यासाठी , शेतीसाठी वापर याकरता व ेगवेगळे दर आकारीत असतात .
६) िलंगपर व े मू यभेद :
काही िव ेते ी ाहका ंना व तात व त ू देतात तर प ु षांना दर जा त आकारतात . ी
ाहका ंमुळे एकूण यवसाय वाढ ेल हा यामाग े हेतू असतो .
७) वयोपर व े मू यमेद :
लहान म ुले, ौढ अस े ाहका ंचे गट पाड ून एकाच स ेवेसाठी व ेगवेग या िक ंमती आकार या
जात असतील तर याला वयपर व े मू यभेद हणतात . उदा. बसम य े १२ वषा या आतील
मुलांना अध ितिकट तर ौढा ंना पूण ितिकट घ ेतले जाते.
८) कायद ेशीर म ू यभेद :
सरकार या काय ा या आधार े सु ा मू यभेद करता य ेतो. उदा. रेशन द ुकानातील ता ंदूळ
व ग हा या िक ंमती आिण ख ु या बाजारातील ग हा या िक ंमती यात फरक आढळ ून येतो.
मु यभेदाचे विग करण :
ा. ए.सी. िपगू यांनी मू यभेदाचे वग करण प ुढील तीन कारात क ेलेआहे :
१) थम ेणीचा म ू यभेद (Price Discrimination of the First Degree) :
थम ेणीचा म ू यभेद हा श ु मू यभेद असतो . व तूचा य ेक नग हा व ेगवेग या
िकंमतीला िवकला जात अस ेल तर याला थम ेणीचा म ू यभेद हणतात . ाहक एखा ा
व तूला मूक याप े ा या व तूला जा तीत जा त िक ंमत द े यास तयार असतो . ती िकंमत
म ेदार वस ूल करतो . या कारात ाहकाला उपभो याच े संतोषािध य िमळ ू िदले जात
नाही. हा मू यभेद कर यासाठी िव ेता य ेक खर ेदीदाराबरोबर व ेगवेग या वाटाघाटी
करतो .
२) ि तीय ेणीचा म ू यभेद (Second Degree Price Discrimination) :
येक गटातील ाहकाकड ून एकाच व त ूसाठी व ेगवेगळी िक ंमत आकारतो व ही िक ंमत या
गटाची कमीत कमी मागणी िक ंमत असत े. या कार या म ू यभेदात सव च उपभो याच े munotes.in
Page 36
गत स ु म अ थ शा – III
36 संतोषािध य काढ ून घे यात म ेदाराला यश िमळत नाही . ि तीय ेणी म ू यमेदात
ाहका ंची पूण त: िपळवण ूक होत नाही .
३) तृतीय ेणीचा म ू यभेद (Third Degree Price Discrimination) :
म ेदार ज े हा या या ाहका ंची िवभागणी दोन िक ंवा याप े ा अिधक बाजारात करीत
असतो . आिण य ेक बाजारात एकाच व त ूसाठी व ेगवेगळी िकंमत आकारतो त े हा याला
तृतीय ेणीचा म ू यभेद अस े हणतात .तृतीय ेणी या म ू यभेदाचे उदाहरण हणज े
अवपूंजन (Dumping) होय. म ेदार द ेशांतग त बाजारात अिधक िक ंमतीला व त ू िवकतो
आिण परद ेशातील बाजारात तीच व त ू कमी िक ंमतीला िवकतो , मू यभेदाचे हे िविश
धोरण हणज े अवप ूंजन होय .
३.४ िवभेिदकृत म ेदारी अ ंतग त समतोल िक ंवा संतुलन
म ेदारी माण ेच मू यभेदा या म ेदारीतील समतोलासाठी सीमा ंत ा ी = सीमांत खच ही
अट प ूण हावी लागत े. मू यभेदातील समतोलासाठी प ूढील दोन अटी एकाच व ेळी पूण
हो याची आव यकता असत े.
१) येक बाजारप ेठेतील सीमा ंत ा ी एकसारखी असली पािहज े.
२) येक बाजारप ेठेत सीमा ंत ा ी ही म ेदारा या सीमा ंत खचा बरोबर झाली पािहज े.
या दो ही अटी प ूण झा यास म ू यभेद करणा -या म ेदाराचा नफा मह मीकरणाचा ह ेतू
सा य होऊन समतोल साधला जातो .
आकृती . ३.३
वरील आक ृतीत 'अ' आिण 'ब' या दोन बाजारप ेठा आह ेत. म ेदार आपली व त ू दोन िभ न
बाजारप ेठेत िव करीत आह े. दो ही बाजारप ेठेतील मागणीच े व प िभ न आह े. 'अ'
बाजारातील मागणी कमी लवचीक आह े तर 'ब' बाजारातील मागणी अिधक लवचीक आहे.
'अ' बाजारातील सरासरी ा ीचा व जलद गतीन े खाली य ेतो. तर 'ब' बाजारातील
सरासरी ा ीचा व म ंद गतीन े खाली उतरत आह े. munotes.in
Page 37
म ेदारी
37 म ेदारी स ं थेचा सीमा ंत ा ी व MR हा 'अ' आिण 'ब' बाजारप ेठां या 1MR आिण 2MR या सीमा ंत ा ी व ा ं या ब ेरजेव न बनला आह े. हणून हा व बाकदार आह े.
सीमांत खचा चा व (MC) हा इं जी U आकाराचा असतो . दो ही बाजारातील सीमा ंत
खच MC आिण सीमा ंत ा ी MR जेथे एकम ेकांना छेदतात . तो म ेदाराचा समतोल िब ंदू
होय. आकृती 'क' म ये 'E' िबंदू या िठकाणी सीमा ंत ा ी व सीमा ंत खचा चा व
एकमेकांना छेदतो त ेथे उ ोगस ं थेचा समतोल साधला जातो . म ेदार 'अ' बाजारात 1OQ
हे उ पादन 1OP या िक ंमतीला िवक ेल तर 'ब' बाजारात 2OQ हे उ पादन 2OPया
िकंमतीला िवक ेल. 'अ' बाजारातील मागणी कमी लवचीक अस यान े तेथे पुरवठा कमी
क न जा त िक ंमत आकारली जाईल . याउलट 'ब' बाजारातील मागणी जा त लवचीक
अस यान े तेथे िकंमत कमी क न अिधक नगा ंची िव कर याचा य न क ेला जाईल .
आकृतीत 1E हा अ बाजाराचा समतोल आह े, तर 2E हा ब बाजाराचा समतोल आह े.
कारण या दो हीही िठकाणी सीमा ंत ा ी = सीमांत खच अशी ि थती आ हे. 1OQ'अ'
बाजारप ेठेतील प ुरवठ्यापे ा 2OQ हा 'ब' बाजारप ेठेतील प ुरवठा अिधक आह े. तसेच 1OP
ही 'अ' बाजारप ेठेतील िक ंमत 'ब' बाजारप ेठेतील OP2 या िकंमतीपे ा अिधक आह े. येथे 'अ'
बाजारप ेठेतील नफा हा अिधक आह े.
वरील िवव ेचनाव न अस े हणता य ेते क , 'अ' बाजारातील मागणी कमी लवचीक अस यान े
म ेदारास व त ूंचा पुरवठा कमी क न िक ंमत जा त आकारता य ेते. तर 'ब' बाजारातील
मागणी अिधक लवचीक अस यान े म ेदार व त ूंचा पुरवठा अिधक करतो व िक ंमत कमी
आकारतो .
मू यभेद कोण या ि थतीत श य असतो ?
म ेदारीम य े मू यभेद श य होतो अस े हणता य ेत नाही . कारण म ेदारी ही
मू यभेदासाठी आव यक अट असली तरी प रप ूण अट असत नाही . मू यभेदासाठी
म ेदारास काही बाब ची द ता घ ेणे आव यक असत े. म ेदारास दोन िक ंवा अिधक
बाजारप ेठा एकमेकांपासून वत ं राखता आ या पािहज ेत. व त बाजारप ेठेतील व त ू व
महाग बाजारप ेठेतील व त ू वंत ठ ेवता आ या पािहज ेत तस ेच ाहकही या - या
बाजारातच िसिमत राहीला पािहज े. बाजारप ेठा वत ं राख यासाठी अिधक खच येता
कामा नय े. सरकारच े िकंमतीवर िनय ं ण नसाव े.
अथ यव थ े या ीकोणात ून मू यभेद यो य क अयो य ह े ठरिवण े अवघड असत े. आिथ क
क याण , साव जिनक उपय ु ते या स ेवा, सामा य गरजा ंची पूत ता, उ पादनात वाढ घडव ून
आणण े इ यादी ीकोणात ून मू यभेदाचे समथ न केले जाते. मा म ू यभेदामुळे उ पादन
साधना ंचा वेगवेग या वापरासाठी द ु पयोग होत अस ेल, उ पादनात घट होत अस ेल तर
मू यभेदाचे धोरण अयो य मानाव े लागेल.
munotes.in
Page 38
गत स ु म अ थ शा – III
38 आपली गती तपासा :
१) म ेदारीची व ैिश ्ये सांगा.
२) म ेदारीतील समतोलासाठीची अट सा ंगा.
३) मू यभेद हणज े काय?
४) मू यभेद कोण या ि थतीत श य असतो ?
३.५
Q1. म ेदारीची स ंक पना आिण एकािधकार श च े मोजमाप प करा .
Q2. िकंमतीतील भ ेदभावाच े कार आिण वग करण कोणत े?
Q3. भेदभाव म ेदारी अ ंतग त समतोल प करा .
munotes.in
Page 39
39 ४
म ेदारीय ु पधा
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ म ेदारीय ु पध ची संक पना
४.२ म ेदारीय ु पध तील म ेदारी बाजारातील व त ूभेदाचे िनयमन
४.३ म ेदारीय ु पधा बाजारातील स ंतुलन िक ंवा समतोल
४.४ अित र मता
४.५ सारांश
४.६
४.० उि े
म ेदारीय ु पध ची संक पना जाण ून घेणे.
म ेदारीय ु पध या व ैिश ्यांचा अ यास करण े.
म ेदारीय ु पध तील अ प व िदघ कालीन िक ंमत समतोल अ यासण े.
म ेदारीय ु पध तील अित र मत ेचे प ीकरण द ेणे.
४.१ म ेदारीय ु पध ची संक पना
तावना :
पूण पध या तस ेच म ेदारी या बाजारप ेठेत िकंमत व उ पादनाचा समतोल कसा होतो
याचे प ीकरण पािह यान ंतर हे प होत े क प ूण पधा िकंवा म ेदारी अशा व पाची
बाजारप ेठ य ात असत नाही याम ुळे य ातील बाजारप ेठ कशी असत े या िवषयी
सै ांितकरणाला स ु वात झाली व १९२६ म ये ा. ाफा या ंनी सव थम म ेदारीय ु
पध या बाजारप ेठबाबत सा ंिगतल े. परंतू म ेदारीय ु पध चे प ीकरण द े याचे ेय
अमे रकन अथ शा एडवड च बरलीन आिण ि िटश अथ शा ीमती जॉन रॉिब सन
यांना स ंयु पणे जात े. ा. ई. एच. च बरलीन या ंनी The Theory of Monopolistic
Competition हा ंथ िलिहला व िमस ेस जोन रॉिब सन या ंनी The Economics of
Imperfect Competition हा ंथ िलिहला . िकंमत व उ पादन य यवहारात कस े munotes.in
Page 40
गत स ु म अथ शा – III
40 ठरते य ांचे वा तवाशी स ुसंगत अस े प ीकरण द े याचा य न दोन अथ तं ानी क ेला
असला तरी या ं या िव ेषणा या प तीत फरक आह े
म ेदारीय ु पध या बाजारप ेठेची या या :
ा. च बरलीन “असं य िव े यामधील समान वापरा या मा िभ न व ैिश ्ये असणा या
व तू या िव बाबतची पधा हणज े म ेदारीय ु पधा होय.”
ा. मेहता " य ात िविनमयाची ि थती अशी असत े क या ि थतीला अप ूण म ेदारीची
ि थती हणता य ेईल आिण आ ंिशक म ेदारा या ि थतीकड े दुस या ीन े बिघतल े तर ती
अपूण पध ची ि थती असत े."
म ेदारीय ु पध ची वैिश ्ये (Features of Monopolistic Competition):
१) असं य िव ेते :
म ेदारीय ु पध त िव े याची स ं या मोठी असत े. मा प ूण पध पे ा िव े यांची सं या
लहान असत े. तर म ेदारीप े ा अिधक असत े. ा बाजारप ेठेत य ेक िव े याचा ठरािवक
ाहक अस याम ुळे याचा थोड ्याफार माणात एकािधकार चालतो . पण उ पादका या
उ पादनाला जवळचा पया य अस याम ुळे तो म ेदारा माण े संपूण ि न यं ण क शकत
नाही.
२) व तूिभ नता :
म ेदारीय ु बाजारप ेठेत अन ेक पध क असल े तरी य ेक पध काची व त ू िभ न असत े.
व तू ही ग ुण वैिश ्यांनी सारखी असली तरी ती बा पात िभ न दाखिव याचा य न
केला जातो . व तूिभ नता ह े ा पध चे मुख वैिश ्य आह े. जेवढे उ पादक त ेवढ्या िभ न
व तू मग ही िभ नता व त ूचा आकार , रंग, वजन, वे न इ यादी म य े बदल क न तो करत
असतो . यामुळे येकाची व त ू वेगवेगळी असत े. हणून य ेक उ पादक आप या व त ूचा
म ेदार असतो . पण याचव ेळी याला कमी अिधक पया यी व त ूं या पध ला त ड ाव े
लागत े.
३) सुलभ व ेश व िनग मन :
म ेदारीय ु पध त उ ोगस ं थाना उ पादन े ात व ेश कर यास व यात ून बाह ेर
पड या या बाबतीत कोणतीही ब ंधने नसतात . वेश व िनग मनात सहजता ह े म ेदारीय ु
पध चे मह वाच े वैिश ्ये आहे. जे हा बाजारात नफा होतो त े हा नवीन स ं था उ ोगाकड े
आकिष त होतात व तोटा होत अस यास या उ ोगात ून बाह ेर पडतात .
४) िव खच :
म ेदारीय ु पध त य ेक उ पादक बाजारातील िव त आप या अिधकािधक िह सा
वाढव याचा य न करतो . बाजारातील व त ू या एकम ेकांना जवळ या पया यी अस यान े
िव खच आव यक बनतो . उदा. िव ितिनधी न ेमणे, दश न भरवण े मोफत व त ू देणे
इ यादी . munotes.in
Page 41
म ेदारीय ु पधा
41 ५) जािहरात खच :
म ेदारी बाजारातील व त ू एकम ेकांना जा त जवळ या पया यी अस यान े आपली व त ू
इतराप े ा अिधक े आह े हे सांग यासाठी , ाहका ं या मनावर िब ंबव यासाठी जािहरात
खच केला जातो . जािहरात दोन कारची असत े.
१) मािहती वजा जािहरात : या जािहरातीत फ व त ूची मािहती क न िदली जात े.
२) पधा मक जािहरात : या जािहरात इतराप े ा आपली व त ू े आह े हे ाहका ं या
मनावर िब ंबवले जाते.
६) समूह संक पना :
बाजारप ेठेत व त ूिभ नता असत े. येक पध क बाजारात िटक ून राह याचा य न करतो .
वेगवेग या उ पादका ं या व त ू एकम ेकांस पया यी अस यान े आपापसातील स ंभा य पधा
टाळ यासाठी त े संघ थापन करतात .
७) जा त लविचक मागणी :
म ेदारीय ु पध तील यवसाय स ं थां या उ पादनाला असल ेली मागणी अिधक लविचक
असत े. परंतू ही मागणी प ूण पध माण े पूव लविचक नसत े. म ेदारीय ु पध तील
उ ोगस ं था निजकचा पया य ठरतील अशाच व त ूंचे उ पादन करतात . सहािजकच अशा
वेळी मागणी लविचक र हाते. एखा ा उ ोगस ं थेने आप या व त ूंची िकंमत कमी क े यास
या उ ोगस ं थे या व त ूला असल ेली मागणी मोठ ्या माणावर वाढत े. पूण पध त
सरासरी ा ी व हणज े मागणी व अ अ ाला समा ंतर असतो . तर म ेदारीय ु
पध त तो म ेदारीप े ा उथळ व पाचा असतो . हा मागणी व मागणी लविचक
अस याच े प करतो .
अशी व ैिश ्ये असल ेली बाजारप ेठ हणज ेच म ेदारीय ु पध ची बाजारप ेठ होय . या
बाजारात काही माणात म ेदारी व काही माणात पधा आढळ ून येते.
४.२ म ेदारीय ु पध तील म ेदारी बाजारातील व त ूभेदाचे िनयमन
व तूभेद िकंवा व त ूिवभेदीकरण िक ंवा उ पादन िभ नता ह े म ेदारीय ु पध चे एक
वैिश ्य आह े. व तू िकंवा उ पादनातील अ पशा फरका ंमुळे व त ू िकंवा उ पादन े
एकमेकांचे जवळच े पया य आह ेत. साबण , कपडे, टूथपे ट इ यादी व त ूं या बाबतीत अन ेक
पया यी व त ू उपल ध आह ेत परंतु खालील घटका ंमुळे येक व त ू ही द ुस या व त ूपे ा
िभ न आह े.
1) ँडचे नाव - ँड नावाम ुळे उ पादना ती लोका ंची िन ा िवकिसत होत े. उ ोगस ं थेचे
नाव ह े वतःच व त ू िकंवा उ पादनाच े नाव असत े जसे क रेमंड कापड , एलजी टी ही ,
कोलग ेट टूथपे ट ही ँडेड उ पादना ंची काही उदाहरण े आ हेत. ँड नाव उ पादना ंम ये
फरक कर यास मदत करत े. munotes.in
Page 42
गत स ु म अथ शा – III
42 2) िडझाइन - िडझाईन या आधार े उ पादना ंम ये फरक करता य ेतो. ज, कार, फिन चर
ही अशी काही उ पादन े आहेत जी िडझाइन या आधार े खरेदी केली जातात .
3) आकार – उ ोगस ं था या ंचे उ पादन ह े वेगवेग या आकारात तयार करतात
जेणेक न ाहक या ं या पस ंती या आकाराचा उपभोग घ ेऊ शकतील .
4) रंग - ाहक या ं या र ंगा या आधारावर िविवध उ पादन े खरेदी क इि छतात . ज,
कपाट , टूथ श इ यादी उ पादना ंचा वापर या ं या र ंगा या आधार े केला जातो .
5) चव आिण स ुगंध - साबण , टूथपे ट, फेस पावडर , शॅ पू इ यादी उ पादन े यां या चव
आिण पर य ूम या आधारावर खर ेदी केली जातात .
6) से समनिशप - से समनचा सकारा मक ि कोन , यांची चा ंगली वागण ूक, यांचे
सहकाय इ याद म ुळे लोक िविश क ंपनी या उ पादना ंना ाधा य द ेतात.
7) िव प ात स ेवा - ाहक उ पादन घ ेत असताना िव प ात स ेवांचा िवचार करतात .
कारण टी ही , ज, वॉटर य ु रफायर या ंसार या उ पादना ंना वॉर ंटी कालावधी असतो
या दर यान क ंपनी या ं या ाहका ंना मोफत स ेवा पुरवते.
अशा कार े, िव न ंतर या स ेवांची गुणव ा ख ूप मह वाची आह े. उपरो घटका ंमुळे
ाहका ंना या ं या व त ूंवर िक ंवा उ पादना ंवर काही िन ा असत े. ाहका ंची ही
उ पादनावरील िन ा उ ोगस ं थेला काही माणात म ेदारी दान करत े.
व तूिवभेदीकरण िक ंवा व त ूिभ नता िक ंवा उ पादन िभ नता क ंप यांना या ं या
उ पादना ंसाठी िभ न िक ंमती आकार याची परवानगी द ेते. म ेदारीय ु पध या अ ंतग त
उ ोगस ं थेने िन ाव ंत ाहका ंवर म ेदारी आव यक आह े.
४.३ म ेदारीय ु पधा बाजारातील स ंतुलन िक ंवा समतोल
४.३.१ म ेदारीय ु पधा बाजाराम य े उ ोगस ं थेचे अ पकालीन स ंतुलन:
म ेदारी पधा मक फम अ पावधीत अलौिकक नफा , सामा य नफा िक ंवा तोटा यासह
काय क शकत े. म ेदारीय ु पधा बाजाराम य े उ ोगस ं थेचे अ पकालीन स ंतुलन ह े
तीन प रि थतीम य े आकृत या साहा यान े पुिढल माण े प करता य ेते.
• असाधारण िक ंवा असामा य नफा
उ ोगस ं थेचा मागणी व आिण खच व पाहता , उ ोगस ं था या िठकाणी MR=MC
असेल, या िठकाणी जा तीत जा त उ पादन क न असाधारण नफा ा कर ेल. ही
उ ोगस ं थे या उ पादनाची स ंतुलन पातळी आह े. munotes.in
Page 43
म ेदारीय ु पधा
43
आकृती . ४.१
X अ ावर उ पादन (output) मोजतो आिण Y अ ावर िक ंमत (price) दश िवली आह े.
AR आिण MR हे सरासरी महसूल व आिण सीमा ंत महस ूल व आह ेत जे अिधक
लविचक िक ंवा ल ॅटर आह ेत. SAC आिण SMC हे अ पकालीन सरासरी खच व आिण
अ पकालीन सीमा ंत खच व आह ेत. उ ोगस ं थेचा संतुलन िक ंवा समतोल िब ंदू E आहे
आिण उ पादनाची समतोल पातळी OQ आहे. अशा कार े िनधा रत िक ंमत OP िकंवा
QM आहे. वरील आक ृतीम य े िकंमत OP आिण उ पादन OQ सह, एकुण महस ूल (TR)
= OQMP, तर एक ुण खच (TC) = OQER आहे हणज ेच एकुण महस ूल (TR) > एकुण
खच (TC) आहे.
हणून, असाधारण िक ंवा असाअमा य नफा = REMP (OQMP -OQER)
• साधारण िक ंवा सामा य नफा
सामा य न याची ि थती अ य ंत दुिम ळ असत े. मागणी आिण खचा तील बदलाम ुळे,
उ ोगस ं थेला काहीव ेळा फ ितचा उ पादन खच भागवण ेच श य होत े हणज ेच केवळ
सामा य नफा ा होतो .
आकृती . ४.२ munotes.in
Page 44
गत स ु म अथ शा – III
44 वरील आक ृतीम य े, MR आिण MC हे सीमा ंत महस ूल आिण सीमा ंत खच व एकम ेकांना
E1 िबंदू या िठकाणी छ ेदून जातात ज ेथे संतुलन घड ून येते. यािठकाणी उ पादन = OQ1,
िकंमत= OP1, एकुण महस ूल (TR) = OQ 1R1P1, एकूण खच (TC) = OQ 1R1P1
आहे हणज ेच TR = TC आहे. हणून, उ ोगस ं थेला सामा य नफा ा होतो .
• तोटा
मागणी आिण खचा या प रि थ तीमुळे हे देखील श य आह े क , एखादी उ ोगस ं था
तोट्यात चाल ेल. खालील आक ृती या साहा यान े आपण तोट ्याची प रि थती समज ून
घेऊया.
आकृती . ४.३
िदले या महस ूल आिण खच व ांसह, उ ोगस ं था E2 या िब ंदूवर स ंतुिलत आह े, जेथे
MR आिण MC व एकम ेकांना छेदतात.
संतुिलत उ पादन = OQ2 आिण स ंतुिलत िक ंमत = OP2 आहे. TR = OQ2L2P2, TC
= OQ 2N2M2 आहे हणज ेच TC > TR आहे. हणून, उ ोगस ं था P2L2N2M2 एवढे
नुकसान िक ंवा तोटा सहन कर ेल.
अ पावधीत ज े हा कंपनीला तोटा होतो , ते हा यवसाय स ु ठेवायचा क नाही ह े ठरवाव े
लागत े. जोपय त उ ोगस ं था ित या एक ूण प रवत नीय खचा ची भरपाई कर यास स म
आहे, तोपय त उ ोगस ं था यवसाय स ु ठेवेल .
४.३.२ म ेदारीय ु पधा बाजाराअ ंतग त उ ोगस ं थेचे दीघ कालीन स ंतुलन :
दीघ काळात उ ोगस ं थेला ित या उ पादना या िनि त घटका ंम ये सव आव यक बदल
करणे श य आह े. दीघ काळात सव खच प रवत नशील अस यान े, उ ोगस ं था तोटा सहन
क न काय करण े सु ठेवू शकत नाही . म ेदारीय ु पधा बाजाराम य े मु व ेश आिण
मु िनग मन अस यान े, िव मान उ ोगस ं थांनी िमळवल े या असाधारण न याम ुळे,
अिधक उ ोगस ं था बाजारात व ेश करतील आिण या उ ोगस ं था उ पादन खच भ
शकत नाहीत या बाजार सोडतील . बाजारात व ेश करणा या अिधक उ ोगस ं था
िव मान उ ोगस ं थांचा िह सा िक ंवा नफा कमी करतात आिण हण ूनच दीघ काळात सव munotes.in
Page 45
म ेदारीय ु पधा
45 कंप या फ सामा य नफा कमावतील . खालील आक ृती या मदतीन े सामा य न या या
बाबतीत चचा केली जाऊ शकत े.
आकृती . ४.४
िदले या महस ूल आिण खच व ांसह, वरील आक ृतीम य े समतोल िब ंदू E आहे जेथे MR
आिण MC व एकम ेकांना छेदतात . संतुिलत उ पादन = OQ, िकंमत = OP, TR =
OQRP व TC = OQRP आहे. येथे TR=TC आहे हणज ेच येथे उ ोगस ं थेला साधारण
िकंवा सामा य नफा ा होतो .
४.४ अित र मता
म ेदारीय ु पधा बाजाराअ ंतग त अित र मता िनमा ण केली जात े, म ेदारीय ु
पध अंतग त उ ोगस ं थेचे संतुलन उ पादना या इ तम पातळीप े ा कमी माणात ा
होते. याचा अथ असा होतो क , संसाधना ंचा पूण पणे वापर क ेला जात नाही आिण हण ून
िव मान मत ेचा हा कमी वापर क े याने मता जा त होत े. खालील आक ृती अित र
मतेची संक पना प करत े.
आकृती . ४.५
वरील आक ृतीम य े ैितज AR आिण MR प रपूण पधा दश िवते आिण खाली उतरत
जाणार े AR आिण MR व म ेदारीय ु पधा दश िवतात . आकृतीव न ह े प आह े क ,
प रपूण पध तील स ंतुिलत िब ंदू E वर िक ंमत OP आिण उ पादन OQ ा होत े. तर munotes.in
Page 46
गत स ु म अथ शा – III
46 म ेदारीय ु पधा बाजाराअ ंतग त समतोल िब ंदू E1 वर, िकंमत OP1 आिण उ पादन
OQ1 ा होत े. हे दश िवते क , प रपूण पध या अ ंतग त फम िकमान खचा सह इ तम
पातळीच े उ पादन (OQ) तयार करत े आिण याम ुळे कमी िक ंमत (OP) आकारत े.
दुसरीकड े म ेदारीय ु पधा बाजा राअंतग त इ तम उ पादन पातळी (OQ1) पे ा कमी
उ पादन करत े आिण अिधक िक ंमतीला (OP1) िवकत े. उ ोगस ं था इ तम पातळीप े ा
कमी उ पादन करत े हण ून, उ ोगस ं थेची Q1Q मता वापरली जात नाही . ही
म ेदारीय ु पधा बाजाराची अित र मता आह े.
• मतेचा कमी वापर होत अस यान े, यामुळे बेरोजगारीची सम या िनमा ण होत े.Y
• जर फम िकंवा उ ोगस ं था या ं या उ पादनाची बाजारप ेठेत मागणी वाढिव यात यश वी
झाली नाही , तर सव उ ोगस ं थांचा िव खचा या पात होणारा खच वाया जाईल .
• जािहरात वर मोठ ्या माणावर खच के याने व तू आिण स ेवां या िकमती वाढतील आिण
यामुळे ाहका ंची िपळवण ूक होत े.
४.५ सारांश
हे करण म ेदारीय ु पधा मक बाजारप ेठेचा अ यास करत े. यात म ेदारीय ु पध ची
वैिश ्ये समािव आह ेत. म ेदारीय ु पध ची संक पना ोफ ेसर च बरिलन या ंनी मांडली.
म ेदारीय ु पधा ही अिधक वा तववादी बाजार रचना आह े. या करणाम य े
अ पावधीत आिण दीघ कालावधीत उ ोगस ं थे या स ंतुलनाचा अ यास कर यात आला
आहे.
४.६
खालील बाब वर टीप िलहा -
१. म ेदारीय ु पध ची संक पना आिण व ैिश ्ये.
२. म ेदारीय ु पध तील व त ूिवभेदीकरण िक ंवा उ पादन िभ नता .
३. म ेदारीय ु पधा बाजाराअ ंतग त समतोल
४. अित र मता
munotes.in
Page 47
47 ५
अ पािधकार
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ अ पािधकारा या या या
५.३ अ पािधकाराच े कार
५.४ अ पािधकार बाजारप ेठेची वैिश ्ये
५.५ अ पािधकारातील क ुन ितमान
५.६ िकंमत ताठरता - पॉल ि वझी ितमान
५.७ संगनमत व अस ंगनमत अ पािधकार
5.8 िकंमत न ेतृ व ितमान े
5.9
५.० उि े
अ पािधकार बाजारप ेठे या िविवध या या , कार व व ैिश े अ यासण े.
कुन ितमान अ यासण े.
पॉल ि वझी ितमान अ यासण े.
िकंमत न ेतृ व ितमान े अ यासण े.
संगनमत व अस ंगनमत अ पािधकार जाण ून घेणे.
५.१ तावना
अ पजनािधकार हा अप ूण पध या बाजारप ेठेचा एक मह वाचा कार आह े. जे हा बाजारात
व तू या उ पादका ंची स ं या अ प असत े ते हा ती बाजारप ेठ अ पािधकार बाजारप ेठ
हणून ओळखली जात े.
munotes.in
Page 48
गत स ु म अथ शा – III
48 अ पािधकार ा मराठी श दाचा इ ं जी भाष ेत असल ेला ि तश द Oligopoly हा आह े.
‘Oligos’ या श दाचा अथ 'अ पस ं य' असा होतो . तर ‘Pollen’ या श दाचा अथ 'िव ेते'
असा आह े. हणज ेच Oligopoly या श दाचा अथ अ पजन िव ेते असा आह े. याव न
अ पािधकार हणज े ''बाजारप ेठेत अ पिव े यांचा अिधकार होय .“
अ पा िधकारा या िस ा ंताची सव थम मा ंडणी िस च अथ शा क ुन या ंनी केली.
सन १८३८ म ये यािधकारा या पात हा िस क ेला. पण १८८० पय त या
िस ांताकड े जगातील अथ शा ा ंचे जवळजवळ दुल झाल े. १८९७ म ये या िस ा ंताचे
ी.एन.टी.बेकॉन या ंनी इं जीत भाषा ंतर केले. तरीही अ पािधकारावर १९३० पय त िवश ेष
संशोधन झाल े नाही . इ.स.१९३३ म ये े. च बरलीन व ीमती रॉिब सन ् य ांनी या
िवचारास चालना िदली व यान ंतर अन ेक अथ शा ा ंनी अ पािधकाराच े वेगवेग या
रीतीन े िववेचन कर यास सु वात क ेली.
५.२ अ पािधकारा या या या
ा. िव यम फ ेलनर या ंनी अ पािधकाराच े वण न करताना 'अ पिव े यातील पधा ' असे
केले आह े. अ पजनािधकार बाजारप ेठेत काही अ प िव ेते आपापसात पधा करीत
असतात . ा. जॉज टी लर या ंनी अ पजनािधकाराची या या प ुढील माण े केली आह े.
ो. जॉज ि ट लर - ''अ पजनािधकार हणज े अशी प रि थती िक यात एखादी
उ ोगस ं था आपली बाजारिनती ि त प या या य यवहारान ुसार ठरवत े.“
ा. हैवमन - ''अ पजनािधकार बाजारप ेठेत काही थोड ्या य िक ंवा सं था उ पादनाची
िव करत असतात . तसेच या ंचे उ पादन एकिजनसी िक ंवा पर परपया यी व पाच े
असत े.“
या बाजारप ेठेत व त ूचे उ पादन करणाया थोड्याच उ ोगस ं थांम ये पधा चालू असत े
या बाजारप ेठेस अ पजनािधकार िक ंवा अ पस ं यांक म ेदारीची बाजारप ेठ अस े
हणतात . इं लंड, अमे रका, भारत ही द ेखील अ पािधकार बाजारप ेठेची वैिश ्ये आहेत.
भारतातील अ पािधकाराची अ ॅ युिमिनअम उ ोग , टील उ ोग , िसम ट उ ोग , शीतप ेय
उ ोग , दुचाक मण वनी इ यादी उदाहरण े आहेत. ा सव यवसाया ंम ये उ पादका ंची
सं या दहा त े बारा या दर यान असत े. यामुळे या िनण या या बाबतीत एकम ेकांवर
अवल ंबून असतात .
५.३ अ पािधकाराच े कार (TYPES OF OLIGOPOLY)
िनरिनरा या िनकषा ं या सहा यान े अ पािधकारा ंचे वग करण क ेले जाते.
१) पूण व अप ूण अ पािधकार
पूण अ पािधकारात िव े यां या व त ू पूण पध माण े एकिजनसी असतात . याउलट अप ूण
अ पािधकार बाजारप ेठेत िव े यां या व त ू एकिजनसी नसतात , यात व त ूभेद केला
जातो. munotes.in
Page 49
अ पािधकार
49 २) खुला व ब ंिद त अ पािधकार
खु या अ पािधकारात नवीन िव े यांना म ु पणे वेश करता य ेतो याउलट नवीन
उ ोगसं थां या व ेशाला ब ंधन अस ेल तर याला ब ंिद त अ पािधकार हणतात .
३) आंिशक व प ूण अ पािधकार
आंिशक अ पािधकारात एक उ पादनस ं था िक ंमत िनि ती करत े व इतर उ पादनस ं था
या िक ंमतीच े अनुकरण करतात . हणज ेच िकंमत न ेतृ व असत े. तर पूण अ पािधकारात
येक उ ोगस ं था िक ंमत व उ पादन िनण य वत ं पणे घेते. हणज ेच पूण अ पािधकारात
िकंमत न ेतृ व नसत े.
४) संगनमत व अस ंगनमत अ पािधकार
संगनमत अ पािधकारात सव उ पादक एक य ेऊन स ंगनमतान े िकंमत व उ पादन माण
िनि त करतात . याउलट अस ंगनमत अ पािधकारा त संगनमत नसत े. येक िव ेता
वतः या इ छ ेनुसार िक ंमत आकारतो .
५) संयु व स ंघटीत अ पािधकार
संयु अ पािधकारात एकाच म यवत स ं थेमाफ त सव उ पादका ं या उ पादना ंची िव
केली जात े. यामुळे काही अ प िव े यांचेच िकंमतीवर िनय ं ण रहात े. तर स ंघटीत
अ पािधकारात अ प िव े यांम ये िकंमत, उ पादन , बाजारप ेठ इ. िवषयी करार झाल ेला
असतो . बाजारप ेठेची आपापसात वाटणी क ेली जात े.
५.४ अ पािधकार बाजारप ेठेची वैिश ्ये (FEATURES OF
OLIGOPOLY)
अ पािधकार बाजारप ेठेचे प ीकरण व ेगवेग या अथ त ांनी वेगवेग या ीकोनात ून केले
आहे. यामुळे अ पािधकार बाजारप ेठेचे एकच ि तमान सा ंगता य ेत नाही . मू यिनि ती या
ीने अ पािधकाराची सव च वैिश ्ये मह वाची आह ेत. पण यातील काही अिधक
मह वाची आह ेत, यांचे प ीकरण प ुढील माण े देता येईल.
१) उ पादका ंची अ पस ं या :
अ पािधकार बाजारप ेठेत िव े यांची सं या अ प असत े. पूण पध त अस ं य उ पादक
असतात तर म ेदारी या प रि थतीत एकच उ पादक प ुरवठ्यावर िनय ं ण ठ ेवतो.
अ पस ं यांक म ेदारी या प रि थतीत उ पादका ंची स ं या मोजक च िक ंवा हाता या
बरोबर मोज या इतक असत े. याचाच अथ येक उ पादक आप या प ुरवठ्यावर िनय ं ण
ठेवतो.
२) पर परावल ंबन आिण पधा :
उ पादका ंची स ं या कमी अस याम ुळे एका उ पादनस ं थेचा िनण य द ुसया
उ पादनस ं थे या िनण यावर अवल ंबून असतो . हणज ेच उ पादकात पर प रावलंिब व munotes.in
Page 50
गत स ु म अथ शा – III
50 असत े आिण याम ुळे यां यात पधा सु होत े. एकान े िकंमत कमी क े यास याला
यु र हण ून दुसरा आप या व त ूची िकंमत कमी करतो . यामुळे िकंमतयु स होत े.
३) पर पर स ंगनमत :
िकंमत पध मुळे िकंमत कमी होऊन सव उ पादका ंचे नुकसान होईल . हे नुकसान
टाळ याचा माग हणज े पर पर स ंगनमत करण े. उ पादक , उ पादन , िव व िक ंमत
यासंबंधी करार करतात आिण समान धोरण आख ून एकम ेकांतील पधा कमी कर याचा
य न करतात . यालाच “स जना ंचा करार ” असेही संबोधतात .
४) ताठर / प र ढ िक ंमत:
ताठर िक ंमत हणज े मागणी प ुरवठ्यानुसार न बदलणारी िक ंमत होय . िकंमत ताठर
ठेव याच े कारण हणज े िकंमत य ु सु होईल ही िभती य ेक उ पादकाला वाटत े.
यामुळे िविश िक ंमत ि थर ठ ेवली जात े. फ ती िक ंमत उ पादका या फायद ाची
असली पािहज े. अितउ च िक ंमत ि थर ठ ेवणे हणज े हकाच े नुकसान कर यासारख े आहे.
५) जािहरात आिण िव खच :
उपभो याला आप या व त ूची मािहती क न द ेऊन मागणी वाढिव यासाठी
अ पािधकारात सव च सं था जािहरात आिण िव खच करतात .
६) उ ोगस ं थां या व ेशास ब ंधन :
अ पािधकारा िव े यांम ये फार प धा असत े. यामुळे अ पकाळात उ ोगध ं ातून बाह ेर
जा यास िक ंवा व ेश कर यास ब ंधने नसतात . परंतू िदघ काळात मा व ेशास ब ंधने
असतात .
७) िभ न स ं था मक रचना :
अ पािधकार बाजारप ेठेतील स ं थांम ये एकसारख ेपणा िदस ून य ेत नाही . काही
उ पादनस ं था आकारान े चंड मोठ ्या असतात तर काही उ पादनस ं था आकारान े लहान
असतात . काही व ेळा उ पादन एकिजनसी असत े तर काही व ेळा व त ूभेद केला जातो .
८) गैरनफा ह ेतू :
अ पािधकार बाजारप ेठेतील उ पादनस ं थांचा हेतू न याबरोबरच उ पादनस ं थेचा िव तार
करणे, िव वाढवण े, नावलौिकक संपादन करण े हा स ु ा असतो .
९) कोनदार /टोकदार /दंतूर मागणीव :
अ पािधकारातील मागणीव ाच े व प ठरिवण े सोपे नाही. कोणीही उ पादकाची वागण ूक
कशी अस ेल हे सांगू शकत नाही . यामुळे हा मागणीव कोनदार व पाचा असतो .
munotes.in
Page 51
अ पािधकार
51 सारांश
िविवध व ैिश ्यां या आधारावर अ पा िधकार बाजारप ेठ आपल े वेगळेपण, वतं ओळख व
अि त व राख ून असत े. चिलत प रि थतीत ही बाजारप ेठ सव कषा ने आढळत े.
५.५ कुन चे अ पािधकार ि तमान (COURNOT’S MODEL)
कुन ा च अथ शा ानी १९३८ म ये यािधकाराच े ि तमान िवकिसत क ेले. एकाच
बाजारप ेठेतील दोन उ ोगस ं यांचा िवचार क ेला आह े. या बाजाप ेठेत दोनच िव ेते व
असं य ाहक असतात . या बाजारप ेठेत यािधकार बाजारप ेठ हणतात . कुन या ंनी
आपल े मुळ ितमान च भाष ेत िलिहल े आह े. कुन चे ितमान प ुढील ग ृहीतकावर
आधा रत आह े.
गृिहते
१) दोनच िव ेते
२) दो ही िव े यांचे उ पादन प ूण पणे एकिजनसी असत े.
३) उ पादन न ैसिग क व पाच े आहे. (नैसिग क पाणी )
४) उ पादन खच शू य असतो .
५) धे ही िव े यांना बाजारप ेठेतील मागणीची मािहती असत े.
६) धे ही िव े यांचा एकच सरळ रेषा मक मागणी व आह े.
७) कुन अस ेही ग ृहीत धरतो क यािधकार िव े या या िक ंमतीतील बदला या
कस याही िति या पर परावर होत नाही .
वरील ग ृहीत प रि थती या आधार े िव ेता बाजारप ेठेत िकंमत व उ पादन िनि ती कशी
होते हे पुढील आक ृती या सहा यान े प करता य ेईल.
आकृतीत अ अ ावर उ पादन व अय अ ावर िक ंमत दश वली आह े. ‘कक१’ हा बाजार
मागणीव आह े हणज ेच सरासरी ा ी व तर MR हा िसमा त ा ी व आह े.
munotes.in
Page 52
गत स ु म अथ शा – III
52
उ पादन
आकृती . ५.१
‘कक१’ ही रेषा बाजार मागणी दश वते व अक १ हे एकूण उ पादन ‘अ’ व ‘ब’ या िव े यांचे
आहे. दो ही िव े यांनी मह म पातळीस उ पादन कर याच े ठरिवल े तर बाजारातील
िकंमत श ू य पातळीवर य ेईल. परंतू शू य िक ंमतीस व त ू िवक यास िव े यांना नफा
िमळणार नाही कारण मह म नफा ह े यांचे उि आह े.
सु वातीला ‘अ’ हा उ पादक उ पादन घ ेतो ‘ट१’ िबंदूत सीमा त खच = िसमा त ा ी
अस यान े तेथे समतोल साधला जाईल ‘अ’ हा उ पादन ‘अप१’ िकंमत आकार ेल आिण
‘अट१’ उ पादन कर ेल.
‘ब’ हा उ पादक ‘अ’ उ पादक आपल े उ पादन बदलणार नाही अस े समज ून उ पादन
करेल. ‘ब’ उ पादकाचा मागणीव ‘बक१’ असा असेल. तो एक ूण उ पादना या अध
उ पादन कर ेल. हणज ेच ‘ट१क’ या अध हणज े ‘ट१ट२’ उ पादन कर ेल. ‘ट१ट२’ हे
उ पादन एक ूण उ पादना या २५ ् आहे. ‘ब’ या उ पादका या बाजारातील व ेशास ‘अ’
उ पादक आपली िति या द ेईल. कारण ‘ब’ उ पादका या व ेशामुळे िकंमत ‘अप१’ व न
‘अप२’ पय त कमी होईल . ‘अ’ उ पादक अस े मानतो क ‘ब’ उ पादक आपल े उ पादन
बदलणार नाही हणज ेच ‘ट१ट२’ एवढेच ठेवेल हण ून ‘अ’ उ पादक ‘ब’ उ पादकान े न
घेतले या उ पादना या (ट२क) या अध उ पादन होईल अशा कार े दो ही उ पादक
एकमेकां या उ पादनास िति या द ेत राहतील . धे ही िव े यांची िकंमत समान होईपय त
ही िति या स ु राहील .
munotes.in
Page 53
अ पािधकार
53 अशा कार े दो ही िव े यांची िव िक ंमत आिण नफा समान राहील याम ुळे या
प रि थतीत प ु हा बदल श य नसतो . हणज ेच कुन या ितमानात ि थर समतोल िनमा ण
होतो. िव े यांची स ं या जशी वाढत जात े या माणात उ पादनात वाढ होऊन िक ंमत
कमी होत े. िति या व ा या सहा यान े कुन या यािधकार ितमानाच े प ीकरण .
एका िव े याने आप या उ पादनात बदल क े यास द ुसया िव े याची िति या का य
असेल हणज ेच एका िव े या या उ पादनातील बदलाला िति या हण ून दुसया
िव े याचे उ पादन काय अस ेल हे िति या व ाव न ल ात य ेते.
समजा ‘अ’ व ‘ब’ हे दोन िव ेते असतील ‘अ’ या उ पादनात बदल झा यास ‘ब’ चे
उ पादन काय अस ेल िकंवा ‘ब’ या उ पादनात बदल झा यास ‘अ’ चे उ पादन काय
असेल हे यां या िति या व ाव न ल ात य ेते. या िति या व ा या सहा यान े
समतोल कसा साधला जातो ह े पुढील आक ृती या सहा यान े प होत े.
ce Deve
12
3ce ce1
2veye ®es GlHeeove
3ve
De ®es GlHeeoveye [FkeÀDe
#e
आकृती . ५.२
वरील आक ृतीत अ अ ावर ‘अ’ उ पादकाच े उ पादन तर ‘अय’ अ ावर ‘ब’ उ पादकाच े
उ पादन दश वले आहे. ‘अब’ हा ‘अ’ िति या व तर ‘कड’ हा ‘ब’ चा िति या व
आहे. सु वातीला ‘अ’ उ पादक ‘अय१’ उ पादन करतो . हे उ पादन समतोलाप े ा कमी
आहे हणून ‘ब’ हा ‘अन१’ उ पादन करतो ाला िति या हण ून ‘अ’ हा ‘अम२’ उ पादन
करतो . तर ‘ब’ हा ‘अन२’ उ पादन करतो . अशा कार े ‘अ’ हा ‘अम३’ तर ‘ब’ हा ‘अन३’
उ पादन कर ेल दोघा ंचे उ पादन समान होईल ‘इ’ या िब ंदूत ‘अ’ व ‘ब’ उ पादका ंचे
िति या व एकम ेकांना छेदतात ा समतोल िब ंदूला कुन िबंदू हणतात .
मू यमापन :
कन च े ि तमान ि थर समतोलाच े प ीकरण करत असल े तरी िटकाकारानी याच े पुढील
दोष दाखिवल े आहेत. munotes.in
Page 54
गत स ु म अथ शा – III
54 १) येक िव ेता गृिहत धरतो क , आप या ि त प या चा उ पादन प ुरवठा ि थर आह े.
परंतु य ात प ुरवठ्यात वार ंवार बदल होत असतात .
२) हे एक थ ैितक ि तमान आह े. परंतू अथ यव था गितमान असत े.
३) हे ि तमान उ ोगस ं थां या व ेशाकड े दुल करीत अस याम ुळे हे बंद प आह े.
४) उ पादन खच शू य असतो ह े गृिहत बरोबर नाही .
वरील दोष अस ूनही क ुन या ि तमानाला आिथ क िवचारा ं या इितहासात थान आह े.
कारण म ेदारी आिण प ूण पधा ा अवा तव बाजारा ं या म य े असणारा ि स ं था
अ पािधकार ा बाजाराच े पि करण द ेणारा हा पिहलाच य न होता .
५.६ िकंमत ताठरता – बाकय ु मागणीव – कोनदार मा गणीव – पॉल
ि वझी ि तमान (PRICE RIGIDITY – KINKY DEMAND CURVE –
PAUL SWEEZY’S MODEL)
अ पािधकार हणज े बाजाराची अशी रचना क , याम य े दोनप े ा अिधक उ पादक
असतात . पण या ंची सं या १० ते १५ या दर यान असत े. अ पािधकारात स ंगनमतीय व
असंगनमतीय ि तमान े िविवध उ पादका ंचे पर परावल ंिब व मा य क न िक ंमत उ पादन
िनि ती कर या या ि य ेचे िववेचन करतात .
िकंमत ताठरता - पॉल ि वझी ि तमान (Price Rigidity -Paul Sweezy’s Model)
अथ शा ात गाजल ेले ि तमान हण ून या ि तमानाचा उ ल ेख केला जातो . अ पा िधकार
बाजारप ेठेत व त ू या िक ंमतीत ताठरता का असत े हणज े िकंमत बदलावी असा िवचार
िव ेता का करत नाही . या िकंमत ताठरत ेचे प ीकरण कर याचा य न पॉल ि वझी या
अमे रकन अथ शा ान े तसेच ा. हॉल व ा . िहच या ि टीश अथ शा ान े केलेला
िदसतो. या या प ीकरणास बाकदार मागणीव गृहीतक अस े नाव िदल े आहे.
अ पस ं यांक म ेदारीत एकदा िक ंमत ठरली क िक य ेक वष िकंमत बदलत नाही . जर
मागणी अगदीच कमी झाली तर िक ंमतीत बदल क ेला जातो . थोड यात मागणी व उ पादन
खचा तील बदल िक ंमतीत बदल करत नाहीत . कारण मोठ ्या उ ोगस ं थेत िकंमतीत बदल
करणे महाग पडत े. नवीन दरप क े तयार करावी लागतात . यामुळे िकंमतीत बदल करत
नाही. बाकदार मागणीव ा या सहा यान े उ पादकाची वागण ूक अशी का िदसत े? हणज ेच
िकंमत कमी जा त क नय े असे का वाटत े ? याचे प ीकरण द ेता येते. अ पा िधकार
बाजारप ेठेत य ेक िव ेता अस े मानतो क , याने आपली िक ंमत चिलत िक ंमतीपे ा
कमी क े यास याच े पध क िकंमत कमी करतील याम ुळे िव े याची मागणी कमी होईल .
तसेच चिलत िक ंमतीपे ा िक ंमत अिधक ठ ेव यास पध क िकंमतीच े अनुकरण करणार
नाहीत . हणजेच अ पािधकार बाजारप ेठेत िकंमत वाढी या बाबतीत पधा होत नाही तर
िकंमत घटी या बाबतीत पधा होते. हणून मागणी व ाचा काही भाग लविचक तर काही
भाग ताठर / कमी लविचक असतो . munotes.in
Page 55
अ पािधकार
55 िकंमत ताठरत ेची / प र ढत ेची कारण े
अ पािधकारात जर िक ंमत य ु नस ेल तर िक ंमत ताठर ता आढळत े. िकंमत ताठरता याचा
अथ व त ूची िक ंमत दीघ काळात ि थर रहाण े होय. िकंमत ताठरत ेची कारण े पुढील माण े
देता येतील.
१) अ पािधकारातील अिनि तता द ूर कर याचा िक ंमत ताठरता हा भावी उपाय आह े.
२) िकंमत य ु टाळ यासाठी िक ंमत ि थर ठ ेव याचा य न क ेला जातो .
३) िकंमत बदल याऐवजी ग ैरिकंमत पध चा आ य उ पादक घ ेतात.
४) सतत बदलणाया िकंमतीम ुळे छपाई व ट ेशनरी खचा त वाढ होत े.
५) व तूची चिलत िक ंमत उपभो या ंना परवडणारी जर अस ेल तर या ि थतीत उ पादन
पेढी िक ंमत वाढव ून उपभो या ंना दुखवू इि छत ना ही. तसेच चिलत िक ंमतीपे ा
कमी िक ंमत आका न उपभो या या मनात ''व तूची त खालावली असावी “ हा
गैरसमज उ ोगस ं था िनमा ण क इि छत नस यान े व तूची िकंमत ि थर रहात े.
६) चिलत िक ंमतीस नवीन प ेढयां या व ेशास अडथळा िनमा ण होत अस यास उ पादन
पेढया व त ूची िकंमत ि थर ठ ेव याचा य न करतात .
ि वझी ि तमानाची ग ृिहते
१) उ ोग हा ज ुना व प रप व अस ून यात सव उ ोगस ं थांना मा य असणारी िक ंमत
थापन झाल ेली असावी .
२) िकंमत घटीच े अनुकरण ि त पध करतात .
३) िकंमत वाढीच अन ुकरण कर यास ि त पध तयार नसतात .
४) सव उ पादका ंचे िनण य एकम ेकांवर अवल ंबून असतात .
वरील ग ृिहतका ं या आधारावर काढल े या मागणी व ास दोन कार या लविचकता
असतात . चिलत िक ंमत दाखिवणाया िबंदू या वर मागणीची लविचकता जा त असत े. तर
या िब ंदू या खाली मागणी व ाची लविचकता कमी असत े. िकंमत ताठरत ेचे प ीकरण
पुढील आक ृती या सहा यान े देता येईल.
munotes.in
Page 56
गत स ु म अथ शा – III
56 Deve
21keÀ
keÀkeÀ
He
#eìefkeÀbcele ÒeeHleer
MC123MC
MC³e
MRGlHeeoveAR
आकृती . ५.३
अ पािधकारातील मागणी िभ न व पाची अस याम ुळे या व त ूचा मागणीव म ये खाच
/बाक असल ेला असतो . या मागणीव ास िक ंमती या िठकाणी बाक असतो हण ून याला
बाकदार मागणीव हणतात .
वरील आक ृतीत 'क क १' आिण 'क१क२' असा मागणीव काढला आह े. या
मागणीव ा या काही भागाम य े लविचकता जा त , तर काही भागाम य े लविचकता कमी
आहे. हणून 'क१' या िठकाणी मागणी व ास बाक आह े. या िठकाणी मागणीव
वाकल ेला िदसतो त ेथे िकंमत ि थर ठ ेवली जात े. 'अ न' िकंवा 'क१ ट' ही िकंमत ि थर
आहे. जोपय त या िक ंमतीपे ा सवा चा खच कमी अस ेल तोपय त सवा ना नफा िमळत
रहाणार . यामुळे सव जण िक ंमत ि थर ठ ेवतील . िकंमत कमी झाली असता िक ंमत य ु
पुकार यासारख े आहे. िकंमत कमी झाली असता सव जण सामील होतील पण कोणालाच
फायदा होणार नाही . हणून 'अ न' ही िकंमत ि थर ठ ेवली जात े. तसेच `MR' व (िसमा त
ा ी वक ) िकंमती या िठकाणी त ुटलेला आह े व ठरािवक मया देनंतर तो आप या म ूळ या
ि थतीत य ेतो. जोपय त `MR' व ा या त ुटले या भागात िसमा त खचा चा व असेल
तोपय त उ ोगस ं था िक ंमतीत बदल करत नाहीत . िकंमत ि थर ठ ेऊन व त ूम ये आकष क
व तूभेद कर याचा य न करत े. हणूनच सव साधारणपण े अ पािधकारात िक ंमत ि थर
असत े. पॉल ि वझी या ंचे िकंमत ताठरत ेचे प ीकरण सव साधारण प रि थतीला ध न
आहे. अ पािधकारात व त ूची िकंमत ि थर रहात े. हे यांनी सा ंिगतल ेले वण न यो य वाटत े.
पण या ं या ि तमानावर िटका क ेली जात े.
पॉल ि वझी ि तमानावरील िटका
१) बाकदार मागणीव हा केवळ का पिनक व पाचा मागणी व आहे. य
अ पािधका रातील मागणीव वेगळा अस याची श यता आह े.
२) अ पािधकारात मागणी व ास न ेमका बाक क ुठे असेल हे सांगता य ेत नाही . munotes.in
Page 57
अ पािधकार
57 ३) पॉल ि वझी या ंनी व त ूची िकंमत ि थर ठ ेवली जात े याचे प ीकरण िदल े आहे. परंतू
ती िकंमत कशी ठरवली जात े, ती कशी ि थर रहात े याचे प ीकरण िद लेले नाही.
४) िकंमत ि थर ठ ेव यास जनत ेचा िवरोध अस ेल, िवदेशी उ पादका ंची पधा असेल अशा
प रि थतीत व त ूची िकंमत ि थर कशी रहात े याचे प ीकरण द ेता येत नाही .
५) े. ि टगलर या ंनी िवक ुंिचत मागणी व ास ंबंधी अन ेक कारची सा ंि यक मािहती
िमळिव याचा य न क ेला आिण या ंनी या य नाआधार े असा िन कष काढला आह े
क , अ पािधकारात बया च िठकाणी िक ंमत ताठरता असत े, पण िवक ुंिचत मागणीव
आढळत नाही .
असे असल े तरीही अन ेक अथ शा ा ंचा िवक ुंिचत मागणीव वर भरवसा आह े व तो
अ पािधकारातील पध चे प ीक रण कर यास मदत करतो , असे .बामुल यांचे मत आह े.
५.७ संगनमत अ पािधकार व अस ंगनमत अ पािधकार
अ पािधकारात उ ोगस ं थांची स ं या फारच कमी असत े. यामुळे जर एखा ा
उ ोगस ं थेने आप या व त ू या िक ंमतीत बदल क ेला तर याचा प रणाम इतर
उ ोगस ं थां या उ पा दनावर व िक ंमतीवर होतो . ा. मॅचलप या ं या मतान ुसार
उ ोगस ं थांचे संगनमतान ुसार दोन म ु य कार पडतात .
१) संगनमत अ पािधकार (Collusive Oligopoly)
२) असंगनमत अ पािधकार (Non -Collusive Oligopoly)
१) पूण संगनमत अ पािधकार (Perfect Collusive Oligopoly)
जे हा स ंगनमत अ पािधकारात व त ूची िक ंमत व उ पादन िनि ती करताना
अडचणी य ेत नाहीत िक ंवा वेगवेग या उ ोगस ं थांत िकमत िनि ती आिण उ पादनाबाबत
एकमत असत े यास प ूण संगनमत अ पािधकार अस े हणतात . संगनमत काराप ैक
काट ल हा एक कार चिलत आह े. काट लचे दोन कार आह ेत.
१) क ीकृत काट ल (Centralised Cartel )
२) बाजारप ेठ िवभाजन (Market Sharing Cartel )
१) क ीकृत काट ल (Centralised Cartel )
काट ल करार या िठकाणी आढळतात या िठकाणी प ूण संगनमतान े िकंमत ठरिव याचा
कार िदसतो . आपापसातील पधा कमी क न जा तीत जा त नफा िमळिव यासाठी
िविश उ ोगध ं ातील स ं था एक य ेतात त े हा िनमा ण होणाया संघटनेला काट ल अस े
हणतात . िकंमत, उ पादन , िव इ यादी स ंदभा त या ंचे एकच धोरण आकरल े जात े.
काट ल हे ऐि छक , स च े, मु व उघड व पात अस ू शकत े.
munotes.in
Page 58
गत स ु म अथ शा – III
58 अ पस ं यांक म ेदारी बाजारप ेठेत सव उ ोगस ं थांचे उ पादन व िक ंमत ठरिव याचा
अिधकार प ूण तः वत ं अशा स ं थेकडे देतात त े हा यास प ूण काट ल अस े हणतात . सव
उ ोगस ं था एक य ेऊन स ंपूण उ ोगा ंचा नफा कमाल करण े व पूव िनयोिज त प तीन े
यांचे सव सभासदा ंम ये वाटप करण े या करारा या अटी असतात . सव उ ोगस ं थांचे
उ पादन अस े ठरिवल े जाते क याम ुळे उ ोगाचा उ पादन खच िकमान होईल . उ पादन ह े
िकमान खच पातळीस य े याची प रि थती हणज े या पातळीस सवा चा िसमा त खच
समान असतो . उ ोगध ं ात िनमा ण होणाया व तूला िकती मागणी असत े हे काट ल बोडा स
मािहत आह े. यामुळे उ ोगध ं ाचा सरासरी व िसमा त ा ी व काढता य ेतो.
De ve 21
GlHeeovekeÀ He
#eefkeÀbcele Ke®e& ÒeeHleer
MC123MCMC³e
MRAR
ve ve ve 3ceCMC
आकृती . ५.४
वरील आक ृतीत 'अ ' अ ावर उ पादन तर 'अय' अ ावर िक ंमत खच व ी दश िवली
आहे. उ ोगध ं ातील स ं थांनी संगनमतान े संघ थापन क ेला आह े. हा संघ कमाल नफा
िमळिव याच े उि ठरिवतो . उ ोगध ं ाचा एक ूण मागणीव हणज े सरासरी ा ी व
(AR) आकृतीत दश िवला आह े. तर MR हा िसमा त ा ी व आहे. बाजारात तीन
उ ोगस ं था आह ेत. यांचे िसमा त खच व अनु मे MC1, MC2, MC3 हे आहेत. या तीन
व ा या आड या ब ेरजे या सहा यान े उ ोगध ं ांचा िसमा त खच व काढला आह े.
संयु नफा जा तीत जा त िमळिव यासाठी काट ल बोड या िठकाणी उ ोगध ं ाचा
िसमा त खच व िसमा त ी समान होतात या िठकाणी उ पादन था ंबिवते. आकृतीत MC
= MR िह ि थती 'म' िबंदूत पूण होते. हणज ेच एकि त ्या कमाल नफा िमळिव यासाठी
एकूण उ पादन िकती असाव े व िक ंमत िकती असावी ह ठरत े. समतोल उ पादन 'अन' हे
असून या उ पा दनाला िक ंमत सरासरी ीबरोबर हणज ेच 'पन' ठरते. एकूण उ पादन
'अन' हे सव उ ोगस ं थांम ये अशा कार े वाटल े जाईल िक सवा चा िसमा त खच
सारखाच य ेईल. पिह या उ ोगस ं थेने 'अन' उ पादन , दुसया उ ोगस ं थेने 'अन२' तर
ितसया उ ोगस ं थेने 'अन३' उ पादन कराव े. आपल े उ पादन 'अक' या िक ंमतीलाच munotes.in
Page 59
अ पािधकार
59 िवकतील . एकूण न याच े वाटप उ पादन खचा या स ंदभा त होईलच अस े नाही . पूव
करारान ुसार स ु ा होऊ शकत े. पूण काट ल ही ि थती यवहारात व ेगळी िदसत े. य ात
अशा कार े प रप ूण संघ अि त वात य ेत नाही . फ िक ंमत ठरिव यासाठीच सा ंिघक क ृती
केली जाईल . येक उ ोगस ं थेला आपला नफा कमाल हो यासाठी या िक ंमतीस िकती
उ पादन कराव े हे ठरवून तेवढ्या उ पादनाची िव करावी लाग ेल.
२) बाजारप ेठ िवभाजन (Market Sharing Cartel)
यवहारात स ंगनमतान े िकंमत ठरिव या या गटातील यवहारात िदसणारा आणखी एक
कार हणज े बाजारप ेठ िवभाजन होय . उ ोगस ं था व त ूची िक ंमत ठरिव याबाबत
संगनमत करतात आिण व त ूची बाजारप ेठ आपापसात िवभाग ून घ ेतात. येक
उ ोगस ं थे या िव न ुसार फायदा या स ं थेला िमळतो . उ ोगध ं ा या मागणीत य ेक
उ ोगस ं थे या मागणीचा भाग अस यान े उ ोगस ं थेचा मागणीव हा उ ोगध ं ा या
मागणी व ासारखाच असतो . एकूण मागणी सव उ ोगस ं थांम ये सार याच माणात
वाटायची अस ेल तर मागणी व सारखाच अस ेल. पण जर मागणी िभ न माणात वाटायची
असेल तर मागणीव वेगवेगळे काढाव े लागतील . बाजारप ेठेतील मागणी ही सव
उ ोगस ं थांम ये सार याच माणात वाटली आह े असे गृिहत धरल े आहे.
DeGlHeeovekeÀ#eefkeÀbcele Ke®e& ÒeeHleer2MC³e
MRARCMC
j
meue Je
FKe
ì
HeÀ(AR)AC1
MRMR
आकृती . ५.५
वरील आक ृतीत अ अ ावर उ पादन आिण अय अ ावर िक ंमत, खच व ी दश िवली
आहे. 'AR' हा सरासरी ी व हणज ेच उ ोगध ं ाचा मागणीव आहे. MR हा िसमा त
ीचा व आहे. MC = MR ही संतुलनाची अट 'इ' या िब ंदूत पूण होते. ते हा समतोल
उ पादन 'अक' आहे. तर िक ंमत 'वक' आहे. ही िकंमत सरासरी ी बरोबर आह े. 'अक' हे
उ ोग धं ाचे उ पादन उ ोगस ं थांम ये सार याच माणात वाटल े जाणे आव यक आह े.
हणून MR हा उ ोगध ं ाचा िसमा त ी व उ ोगस ं थेचा सरासरी ा ी व आहे. या munotes.in
Page 60
गत स ु म अथ शा – III
60 व ास 'AR' हे नाव िदल े आहे. याला अन ुस न `MR' हा उ ोगस ं थेचा िसमा त ीव
काढला आह े. तर MC2 हा उ ोगस ं थेचा िसमा त खच व आहे. MC = MR ही अट
उ ोगस ं थे या बाबतीत 'ट' या िबंदूत पूण होते. यावेळी 'अफ' हे समतोल उ पादन अस ून
'लफ' ही िक ंमत आह े. या ि थतीत उ ोगस ं थेचा सरासरी खच िकंमतीपे ा कमी
अस यान े उ ोगस ं थेस येक नगामाग े 'लख' एवढा नफा होतो . हा नफा आक ृतीत
रेखांक त भागान े दश िवला आह े. उ ोगस ं थेचा िसमा त खच वेगळा अस ेल तर बाजारप ेठ
िवभाजन व ेग या कार े झाले असत े.
येक सं था वतः या िसमा त खच व ीन ुसार िक ंमत ठरवत े. 'व ' या िक ंमतीपे ा
थोडी जा त िक ंवा कमी िक ंमत आकारली जाईल . येक सं था वतःची प रि थती
सुधार यासाठी बाजारात अिधक वाटा िमळावा हण ून िकंमतीत सवलत द ेईल. यामुळे
मागणी व खचा त फरक पड ेल आिण करार बाज ूला राह न वत ं पणे िकंमत ठरवली जाईल .
२) अपूण िकंवा औपचा रक स ंगनमत अ पािधकार (Imperfect Collusive Oligopoly
(Price Leadership))
अपूण िकंवा औपचा रक स ंगनमत अ पािधकरात उ ोगस ं था आपली स ंघटना थापन
करीत नाहीत तर याऐवजी स ंगनमत न करता पर परातील पधा नाहीशी करतात . या
कारात एखादी उ ोगस ं था सव उ ोगस ं थांचे नेतृ व करत े आिण इतर उ ोगस ं था
यांचे अनुकरण करतात . यामुळे िनरिनरा Èया उ ोगस ं थांतील पधा कमी होत े. पधा
कमी कर या या या प तीस िक ंमत न ेतृ व (Price Leadership) हणतात .
५.८ िकंमत न ेतृ व ितमान े
एखा ा उ ोगस ं थेला नेता हण ून इतर सं थांनी प व म ु पणे मा यता िदली तर ती
सं था िक ंमत व उ पादन यािवषयी जो िनण य घेते याचा ि वकार व पालन इतर स ं था
िनमुटपणे करतात . या काराला िक ंमत न ेतृ व अस े हणतात .
अ पस ं यांक म ेदारी बाजारप ेठेतील िक ंमत न ेतृ व या कारात स ंगनमतान े व त ूची
िकंमत ठरिवली जात े आिण ठरिवल ेली िक ंमत सव उ ोगस ं था मा य करतात . िकंमत
आकार याबाबत एक अिलिखत करार झाल ेला असतो . सभा-चचा होऊन एक िविश
िकंमत िनि त कर यात य ेते आिण जर िक ंमतीत बदल झाला तर न ेतृ व करणारी स ं था
िकंमत बदल याची घोषणा करत े आिण इत र सं था या माण े आप या व त ू या िक ंमतीत
बदल करतात . िकंमत न ेतृ वाचे चार कार आह ेत.
१) अ पखच सं था (Low Cost )
अ पस ं यांक म ेदारी बाजारप ेठेतील उ ोगध ं ात या उ ोगस ं थेचा उ पादन खच कमी
असतो ती उ ोगस ं था व त ूची िकंमत ठरवत े आिण इतर सं था ती िक ंमत मा य करतात .
जर इतर स ं थांनी ती िक ंमत मा य क ेली नाही तर या ंना बाजारात ून बाह ेर पडाव े लागत े. ही
ि थती प ुढील आक ृतीत दश िवली आह े.
munotes.in
Page 61
अ पािधकार
61 De
GlHeeovekeÀ
#eefkeÀbcele Ke®e& ÒeeHleer³e
MCB
ACB
MCA
ACA
ARA MRA MRBDHe
ve12D
ve 1He
HekeÀ1
keÀ
आकृती . ५.६
अ पखच ि थतीत िक ंमत व उ पादन िनि ती कशी होत े याचे प ीकरण कर यासाठी
पुढील ग ृिहत प रि थती िवचारात घ ेतली आह े.
गृिहते
१) A आिण B या दोनच उ पादनस ं था आह ेत.
२) उ पादन एकिजनसी आह े.
३) बाजार मागणीव िदला आह े.
४) A या उ पादनस ं थेचा खच जा त आह े तर B या उ पादनस ं थेचा खच कमी आह े.
वरील आक ृतीत अ अ ावर उ पादन तर अय अ ावर िक ंमत खच व ी दश िवली आह े.
DD हा बाजार मागणीव हणज ेच A उ ोगस ं थेचा खच कमी अस याम ुळे 'A' या
उ ोगस ं थेचे खच व आकृतीत खाली दश िवले आहेत. MRA हा 'A' या उ ोगस ं थेचा
िसमा त ीचा व आहे.
'A' या उ ोगस ं थेचा समतोल 'प' या िबंदूत होतो . कारण या िब ंदू या िठकाणी MR = MC ही
संतुलनाची अट प ूण होते. 'A' उ ोगस ं था 'अन' एवढे उ पादन करत े आिण ह े उ पादन
'कन' या िकंमतीस िवकत े. 'कन' ही िकंमत 'A' उ ोगस ं थे या सरासरी ीबरोबर तर `B'
उ ोगस ं थे या सरासरी खचा बरोबर आह े. `B' ही उ ोगस ं था 'अन१' एवढे उ पादन
करते आिण MC = MR ही ि थती 'प१' या िबंदूत पूण होते. 'अन१' उ पादनाला 'प२न' ही
िकंमत आकारली असता उ ोगस ं थेला जा तीत जा त नफा िमळतो . पण या
उ ोगस ं थेने ही िक ंमत आकारण े यो य होणार नाही . कारण ही िक ंमत 'A' उ ोगस ं थे या
'कन' या िक ंमतीपे ा जा त आह े. यामुळे `B' या उ ोगस ं थेला आपल े हक गमवाव े
लागतील . यामुळे `B' ही उ ोगस ं था तस े न करता 'A' उ ोगस ं थेला पुढारी मानत े आिण
ितने ठरिवल े या िक ंमतीला व त ू िवकत े. 'A' या उ ोगस ं थेने ठरवल ेली िक ंमत `B' munotes.in
Page 62
गत स ु म अथ शा – III
62 उ ोगस ं थे या सरासरी खचा बरोबर अस याम ुळे B उ ोगस ं थेला वाजवी नफा िमळतो .
`B' या उ ोगस ं थेने जर 'A' ने ठरिवल ेली िक ंमत आकारली नाही तर 'A' उ ोगस ं था `B'
उ ोगस ं थे या सरासरी खचा पे ा कमी िक ंमत आकार ेल आिण याम ुळे `B' उ ोगस ं थेला
तोटा होईल आिण ितला बाजारात ून िनघ ून जाव े लागेल. हणून ती तस े न करता A चे
नेतृ व मा य करत े आिण ितन े ठरिवल े या िक ंमतीलाच आपली व त ू िवकत े.
२) भावी स ं था (Dominant Firm)
अ पािधकार बाजारप ेठेतील सव सं था सार याच आकारमाना या नसतात . काही
सं थांचा बाजारातील िव तील िह सा जा त असतो , तर काह चा िह सा कमी असतो .
अशा ि थतीत या स ं था आकारमानान े मोठ्या असतात या स ं थांचा बाजारा या
िव तील िह सा जा त असतो . वाभािवकपण े िकंमत ठरव याचा अिधकार बळ
सं थेकडे िदला जातो . ितने ठरवलेली िक ंमत सवा ना मा य करावी लागत े. अशी स ं था
आप या मागणीचा िवचार क न यान ुसार कमाल नफा िमळ ेल अशी िक ंमत ठरवत े.
३) सूचक िक ंमत न ेतृ व (Barometric Leadership)
जर स ं था सव साधारणपण े सार याच आकारमाना या असतील तर या ं या खचा म ये
फारशी तफावत नसत े. यामुळे कोणतीही उ ोगस ं था प ुढारीपण ि वकार यास तयार
होणार नाही . जर सव च उ ोगस ं था व त ूची िक ंमत ठरिव याक रता पधा क लाग या
तर िक ंमत य ु ाला स ु वात होईल . बाजारातील सवा चे िह स े कमी-जा त माणात बदलत
जातील ही गो हका ं या ी ने फाय ाची असली तरी उ ोगस ं थां या ीन े हानीकारक
असत े. अशाव ेळी उ ोगध ं ातील सवा त जु या व अन ुभवी स ं थेकडे नेतृ व िदल े जाते. ही
सं था बाजारातील व त ूला असणारी मागणी , उ पादन घटका ं या िक ंमती सरकारच े
करिवषयक धोरण इ . गो ी ल ात घ ेऊन यो य तो बदल आप या व त ू या िक ंमतीत करत े.
हणज े इतर स ं थांना िक ंमतीत बदल कर याची स ूचना िमळत े. या उ ोगस ं था प ुढारी
सं थे माण े वागतील आिण या प तीन े िकंमत व उ पादनास ंबंधी धोरणात बदल करतील .
या अव थ ेत य ेकाचे अि त व वत ं रहात े, कायद ेशीर ब ंधन येत नाही . आपापसातील
अिन पधा टाळता य ेते आिण प ूव सूचना िमळत ग े याने यो य तो बदल करता य ेतो. हणून
या प तीस स ूचक िक ंमत न ेतृ व हणतात .
४) आ मक न ेतृ व (Aggressive Leadership)
जे हा इतर स ं था बळ सं थेचे िकंमत धोरण मा य करत नाहीत व बळ सं थेला लहान
सं था बाजारात नको असतात त े हा ती स ं था आ मक िक ंमत न ेतृ व ि वकारत े.
हणज ेच बाजारातील इतर स ं थां या सरासरी खचा पे ा िक ंमत कमी आकारत े. या
सं थांना तोटा होऊ लाग यान े या स ं था बाजारात ून िनघ ून जातात . वाभािवकपण े सव
मागणी बळ सं थेला िमळत े ही स ं था वतः या इ छ े माण े पािहज े तेवढी िक ंमत आका
शकते.
munotes.in
Page 63
अ पािधकार
63 िकंमत न ेतृ व रचन ेतील अडचणी
िकंमत उ पादन , मागणी व इ यादी मह वा या घटका ं या बाबतीत अिनि तता अन ुभवास
येणाया अ पािधकार बाजार रचन ेत िकंमत न ेतृ व मह वाची भ ूिमका बजावत े. परंतू वा तव
बाजारप ेठेत िकंमत न ेतृ व अ पािधकार प रि थतीत इत या सहज प तीन े गो ी घडतात
असे नाही कारण –
१) िकंमत न ेतृ व करणाया उ ोगस ं थेस आप या धोरणाच े अन ुकरण करणाया
उ ोगस ं थेवर काय प रणाम होतील व या ं या ि ित या काय असतील याचा न ेमका
अंदाज करण े अवघड असत े. यात च ूक झा यास याच े िकंमत धोरण व िक ंमत न ेतृ व
दो ही अडचणीत य ेतात.
२) काही व ेळेस िकंमत न ेतृ व करणाया उ ोग स ं थेने अनुयायी स ं थांना आवडणार नाही
इतक अिधक िक ंमत ठ ेव यास अन ुयायी स ं था उघड आ हान न द ेता आप या
िकंमती कमी क लागतात . यासाठी िक ंमत बा सवलत चा वापर क ेला जातो . उदा.
उधारीवर माल द ेणे, िव न ंतरची स ेवा मोफत द ेणे, सवलत द ेणे, ह यान े िव व
हका ंचे आदराित य इ . अशा प रि थतीत िक ंमत न ेतृ व अि थर व ब ेभरवशाच े होते.
३) उ पादन खचा तील मोठ ्या फारकाम ुळेही िकंमत न ेतृ व अडचणीत य ेऊ शकते.
४) िकंमत न ेतृ व करणाया उ ोगस ं थेने िकंमत फारच अिधक ठ ेव यास या उ ोगात
न या उ ोगस ं था य ेतील. न या उ ोगस ं था ज ु या उ ोगस ं थेचे िकंमत न ेतृ व
मानतीलच अस े नाही.
लहान उ ोगस ं था जािहरात िक ंवा उ पादनाची गुणव ा वाढिवण े यासारख े डावप ेच
खेळतात व आपला बाजारातील िह सा वाढवतात . अशा कार या अडचण म ुळे
दीघ कालपय त िकंमत न ेतृ व ि वकारल े जात नाही .
५.९
१) अ पािधकार हणज े काय त े सांगून याची व ैिश ्ये प करा .
२) अ पािधकाराच े िविवध का र कोणत े?
३) िकंमत न ेतृ व ही स ंक पना प करा .
४) कुन ितमानाच े उदाहरणासह सखोल िवव ेचन करा .
५) अ पािधकारातील पॉल ि वझीच े ितमान प करा .
६) संगनमतीय अ पािधकार हणज े काय?
munotes.in
Page 64
64 ६
खेळ िस ा ंत
घटक रचना :
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ खेळ िस दा ंत गृिहते
६.३ खेळ िस दा ंतातील स ंक पना
६.४ नॅशचा समतोल
६.५ कैदयाची क डी व अ पािधकार िस दा ंत
६.६ अ पािधकारातील काट ल ितमानात क ैदया या क डी ितमानाचा सहभाग
६.७
६.० उि े
खेळ िस ा ंत व ख ेळ िस ा ंतातील िविवध स ंक पना अ यासण े.
नॅश समतोल समज ून घेणे.
कै ाची क डी ही स ंक पना अ यासण े.
६.१ तावना
अ पजनािधकारी बाजारप ेठेतील ितमान े िविवध उि ान ुसार मा ंडली जातात .
अ पजनािधकारी बाजारप ेठेतील काही ि तमा ने जा तीत जा त नफा तर काही ि तमान े
जा तीत जा त िव त व डो यायासमोर ठ ेऊन मा ंडली जातात . काही ि तमानाम य े
इतर उ ेश ठरल ेला असतो आिण याच ि तमानाम य े खेळ िस ांताचा वापर कर यात
आला आह े.
जॉन य ूमन आिण ऑ कर मॉरग े टन ांनी या ं या “Theory of Games &
Economics Behavaiour” ा ंथात १९४४ साली ख ेळ िस ांत सव थम िस
केला. खेळ िस ांत हे एक गिणतीय त ं अस ून याचा उपयोग अ पािधकारातील
उ ोगस ं थे या गिणतीय वागण ुक या िव ेषणासाठी समप क र या य ूमन व मॉग न टन munotes.in
Page 65
खेळ िस ांत
65 यांनी सव थम क ेला. नंतर या काळात ऑ वॉन , िबन टाईन , माट न श ुिबक इ याद नी
ा िवव ेचनात मह वाच े योगदान िदल े आहे.
अ पािधकारातील िक ंमत िनि तीचा सोडिव यासाठी ख ेळाडूस ख ेळ िस ांताम य े
अनेक यु या उपल ध असतात . यापैक एकाची िनवड करा यची असत े. या यु या
पुढील माण े आहेत.
i) िकंमत बदलण े.
ii) व तूभेद करण े.
iii) जािहरात करण े.
िकंमत बदल याम य े व त ूची िक ंमत कमी कर याबाबत पधा केली जात े. जािहरात ,
िट. ही., रेिडओ, वत मानप इ . मा यमात ून करता य ेते. थसेच व त ूत बदल क न ,
िवशेषत: रंग, प, आका र बदल ून करता य ेतो. येक उ ोगपतीन े वतःची य ु िनवडली
क , यातून बाजारातील ख ेळीचे फल ठरत े.
६.२ खेळ िस दा ंत गृिहते
१) अ पस ं यांक म ेदारी बाजारप ेठेतील उ ोगपती आपली य ु िनि त करताना अस े
गृिहत धरतो क , ि त पध जी य ु िनवड ेल ती या ला घातक अस ेल. यामुळे
उ ोगपती वतःला स ुरि तत ेची यु िनवडतो . अ पस ं यांक म ेदारी बाजारप ेठेत
खेळ िस ांत वाप न िनण य कस े घेतले जातात ह े पहा यासाठी याला या या
ि त प या या कोण या य ु या उपल ध आह ेत हे मािहत असण े गरजेचे असत े. कारण
एकाला जी य ु अन ुकूल असत े ती दुसया ला ि तक ूल असत े.
२) खेळ िस ांताम य े ि थर ब ेरीज ख ेळ आहे. हणज ेच ि त पध अस े गृिहत धरतात क ,
बाजारात उपल ध असल े या न याची एक ूण बेरीज कायम असत े. एकाचा नफा
वाढला तर द ुसया चा नफा कमी होतो . ही बेरीज १० आहे असे गृिहत धरल े आहे.
३) 'शू य' बेरीज ख ेळ गृिहत धरला आह े. शू य बेरीज ख ेळ हणज े एकाला नफा होतो याचा
अथ दुसया ला तोटा होतो . बाजारात 'अ' व 'ब' हे दोन िव ेते आहेत. या दोघा ं या
न याची ि थर ब ेरीज दहा आह े. येकाला तीन य ु या उपल ध असतात . येकाला
िकती नफा िमळ ेल हे यान े वापरल ेली यु आिण याच व ेळेस दुस याने वापरल ेली
यु यावर अवल ंबून अस ेल.
ा िस ा ंतात ख ेळ कोठे आिण कसा था ंबतो ह े ल ात घ े यासाठी 'अ' आिण 'ब' या दोन
खेळाडूंचा िवचार क ेला आह े. समजा 'अ' आिण 'ब' या ख ेळाडूंकडे येक तीन यु या
आहेत व यापास ून या ंना िकती फायदा िक ंवा तोटा होतो ह े मािहत आह े.
खालील उदाहरणात िभ न ख ेळी व या ख ेळीपास ून िमळणार े उ प न दश िवले आह े.
यालाच Pay-off Matrix असे हणतात . 'अ'कडे असणाया िविवध ख ेळी अ १, अ२ व
अ३ आहेत. तर 'ब' कडे असणाया खेळी ब १, ब२ व ब३ आहेत. हे आपण प ुढील
फलिन पती प का या आधार े पाह . munotes.in
Page 66
गत स ु म अथ शा – III
66
वरील त यात दश िव या माण े अ ज े हा अ १ यु िनवडतो त े हा ब हा याला ब २ ने
उ र द ेतो. ते हा 'अ' ला नफा .८ असतो तर 'ब' चा नफा (१० - ८) हणज े .२ असतो .
त यातील सव सं या 'अ' चा नफा व 'ब' चा तोटा दश िवतात . वरील त यात ून अ आिण
ब कोण या य ु या िनवडण े पसंत करतो यावर ख ेळाचा िन कष अवल ंबून असतो .
समजा 'अ' हा खेळाडू आपली ख ेळी ख ेळतो, ते हा 'ब' याला अशा ख ेळीने उ र द ेतो क ,
याम ुळे 'अ' ला होणारा नफा कमीत कमी अस ेल अशा प र ि थतीत 'अ' हा अ १ खेळी
खेळतो त े हा 'ब' याला ब १, ब २, ब ३ या खेळीने उ र द ेऊ शकतो . समजा 'अ' या अ
१ खेळीला 'ब' ने ब १ ने उ र िदल े तर 'अ' ला िमळणारा नफा .२ असतो . 'ब' ने ब २ ने
उ र िदल े तर .८ व ब ३ ने उ र िदल े तर नफा .१ असतो . अशा प रि थतीत 'अ' या
अ १ खेळीला 'ब' हा न क च ब ३ ने उ र द ेईल. कारण त े हा 'अ' ला िमळणारा नफा .१
असेल. तसेच 'अ' ने अ२ खेळी ख ेळली असता 'ब' हा ब १, ब २ व ब ३ ने उ र द ेऊ
शकतो . पण यातील ब २ या ख ेळीनेच उ र द ेतो. कारण याम ुळे 'अ' ला िमळणारा नफा
कमी हणज े .३ असतो . तसेच 'अ' या अ ३ खेळीला 'ब' हा ब १ नेच उ र द ेतो ते हा
'अ' ला िमळणारा नफा कमीत कमी .५ असतो .
अशा कार े 'अ' या अ १ खेळीला 'ब' हा ब ३ ने, अ २ खेळीला 'ब' हा ब २ खेळीने व 'अ'
या अ ३ खेळीला 'ब' हा ब १ ने उ र द ेतो. यामुळे 'अ' ला िमळणारा नफा अन ु मे, .१,
.३, .५ असा असतो . ते हा 'अ' या समोर असा िनमा ण होतो क , याने अ १, अ
२ व अ ३ पैक कोणती ख ेळी ख ेळावी. 'अ' हा अशी ख ेळी ख ेळतो क , जी याला मह म
नफा िमळव ून देते. यामुळे 'अ' हा अ ३ हीच ख ेळी ख ेळतो व या या ा ख ेळीला 'ब' हा ब
३ नेच उ र द ेतो व त े हा याला नफा .५ होतो.
खेळाची स ु वात 'ब' ने केली असता 'ब' ला ब १, ब २, ब ३ या िभ न ख ेळी उपल ध
आहेत. यातील कोणतीही ख ेळी तो ख ेळू शकतो . समजा 'ब' ने अ १, अ २, अ ३ या
खेळीने उ र द ेऊ शकतो . वरील त ा 'ब' चा तोटा दश िवतो. यामुळे 'ब' या ब १ खेळीला
'अ' जे हा अ १ ने उ र द ेतो ते हा 'ब' चा तोटा .२ असतो . अ२ ने उ र िदल े तर तो
.४ व अ ३ ने उ र िदल े तर तो .५ असतो . अशाच कार े 'ब' या ब २ खेळीला 'अ' हा
अ१ ने उ र द ेतो. ते हा 'ब' चा तोटा .८ असतो व 'ब' या ब ३ खेळीला 'अ' हा अ२ ने
उ र द ेतो ते हा 'ब' चा तोटा .९ असतो . munotes.in
Page 67
खेळ िस ांत
67 थोड यात 'ब' जे हा ब १ खेळी ख ेळतो त े हा 'अ' हा अ३ ने उ र द ेतो. तसेच जे हा ब २
खेळी ख ेळतो त े हा 'अ' हा अ१ ने व ब३ खेळी ख ेळतो. या ख ेळीला 'अ' हा अ२ ने उ र
देतो. यामुळे 'ब' ला होणारा तोटा अन ु मे .५, .८ व .९ आहे. अशा प रि थतीत 'ब'
हा ती ख ेळी ख ेळतो. याम ुळे याला होणारा तोटा कमीत कमी अस ेल. याचे उ र प
आहे क , 'ब' जे हा ब१ खेळी ख ेळतो व 'अ' हा याला अ ३ खेळीने उ र द ेतो ते हा 'ब' चा
तोटा कमीत कमी हणज े .५ असतो . जे को कात दश िवले आहे. अशा कार े 'ब' हा ब१,
ब२, ब३ ा िभ न ख ेळी ख ेळत असला तरी तो ब १ हीच ख ेळी ख ेळतो व त े हा या या ा
खेळीला 'अ' हा अ२ याच ख ेळीने उ र द ेतो. ते हा याचा तोटा .५ असतो .
अशा कार े वरील न याव न 'अ' आिण 'ब' कोण या ख ेळी ख ेळतात व याना त े कसे उ र
देतात ह े वरील त याव न ल ात य ेते. याव न ख ेळाचा श ेवट हा या िब ंदूत होतो याला
Saddle Point ( याण िब ंदू) हणतात व त ंभाचा िकमान .५ चे मू य हणज ेच (Saddle
Point) याण िब ंदू होय. येथेच खेळ समा होतो .
६.३ खेळ िस ा ंतातील स ंक पना
१) खेळाडू - या िस ा ंतात जी उ ोगस ं था िनण य घेते या स ं थेस खेळाडू हटल े आहे.
हणज ेच या िस ा ंतात 'अ' व 'ब' हे दोन ख ेळाडू आहेत.
२) यूह - या िस ा ंतात ख ेळाडूंना अन ेक पया य उपल ध असतात आिण उपल ध
पया यांपैक िनवडल े या िनण यांची साखळी हणज े यूह होय .
३) लाभ – खेळात सहभागी होणाया य ेक ख ेळाडूस लाभ िमळतो आिण हा लाभ
पैशा या व पात असतो .
४) सहकाराचा ख ेळ – सहकाया या मा यमात ून ख ेळाची रचना होत े. िकंमत
ठरिव याबाबत एकम ेकांत चचा होते आिण याला अन ुस न िनण य घेतले जातात .
५) असहकाराचा ख ेळ – जर ख ेळातील ख ेळाडू एकम ेकांशी िवचारा ंतील द ेवाणघ ेवाण करत
नसतील िक ंवा अ य ख ेळाडूंशी कसल ेही सहकाय करत नसतील तर यास
असहकाराचा ख ेळ हणतात .
िटका:
१) खेळ िस ांत सो या व पातील अ पािधकारात उपय ु ठरतो पण ि ल
अ पािधकारास उपय ु ठरत नाही .
२) खेळ िस ांतातील उ ोगस ं थां या वत नाम य े िभ नता असत े पण ि तक ूल
प रि थतीत स ुधार याची या उ ोगस ं थांची तयारी असत े.
३) यूनतम नफा व मह म नफा ह े त व काह ना आदश वादी वाटत े पण ह े त व आध ुिनक
अथ शा ाला यो य वाटत नाही .
munotes.in
Page 68
गत स ु म अथ शा – III
68 सारांश:
खेळ िस ांत अ पािधकारी उ ोगस ं थेला अच ूक िनण य घे यास उपय ु ठरतो . खेळ
िस ांताचे मह व बाजारप ेठेतील िनण यापुरते मया िदत नस ून राजकारण , ि◌ डा , ल कर
इ यादी या य ूहरचन ेत खेळ िस ांताचा वाटा मोठा असतो .
ेिसड ट काट र ां या अ य ीय कारिकद त आम च े ुप सचीव असल े या िव यम पीकॉक
ां या मत े यावसाियक आिण ल करी िनण य ि य ेत ख ूप सा य असत े. यु
यूहरचन ेव न यावसाियक अन ेक गो ी िशकत असतात . हणून हा िस ा ंत
यावसाियका ंना माग दश क ठरतो .
६.४ नॅश समतोल (NASH EQUILIBRIUM)
खेळ िस ांतातील एक अितशय मह वाची स ंक पना हरज े नॅश समतोल होय . पध क
पेढीची य ूहरचना ि थर असताना एखा ा प ेढीने आप या िनण यात क ेले या बदला ंची
साखळी हणज े नॅश समतोल होय .
नॅश समतोल हणज े असे तं होय क , या आधार े भावी य ूह अि त वात नसल े या
प रि थतीत अ ंितम समतोलाचा मागोवा घ ेतला जातो . अ प जनािधकार ही य ु भूमी
असून याम य े कावेबाजी, हेरिगरी या त ं ाचा अवल ंब केला जातो . या प रि थतीच े वण न
अमे रकन अथ तं जॉन न ॅश यांनी केले आहे.
उदा. अ पािध कारात 'अ' व 'ब' या दोन उ ोगस ं था आह ेत. यांना दोन य ु या उपल ध
आहेत.
१) िकंमत वाढ करण े.
२) िकंमत घट करण े.
एका उ ोगस ं थेने व तूची िकंमत कमी क ेली असता इतर उ ोगस ं था स ु ा जशास तस े
धोरणाचा अवल ंब करतात , असे गृहीत धरल े आह े. हणज ेच अशा प रि थती त य ेक
उ ोस ं था आपला समतोल थािपत कर यासाठी ित पधा या धोरणाचा िवचार क न
िनण य होत े. पुढील त या या आधार े आप याला समतोलाच े प ीकरण करता य ेईल.
फलिन प ी त ा
ब चे पया य
िकंमत घट िकंमत वाढ
अ चे पया य िकंमत घट अ – नफा १० लाख
ब – नफा १० लाख अ – नफा १०० लाख
ब – नफा (-५० लाख)
efkebÀcele Jee{ अ – नफा (-५० लाख)
ब – नफा १०० लाख अ – नफा -५० लाख
ब – नफा -५० लाख
munotes.in
Page 69
खेळ िस ांत
69 िन कष :-
१) जर 'अ' आिण 'ब' दो ही स ं थानी िक ंमत कमी क ेली तर दोघा ंनाही १० लाख फायदा
िमळेल.
२) जर दो ही स ं थांनी िकंमत वाढी या बाबतीत सहकाय केले तर दोघा ंनाही ५० लाख
फायदा िमळ ेल.
३) जर 'अ' उ ोगस ं थेची िक ंमत उ च असताना 'ब' ने िकंमत कमी क ेली तर 'ब' ला
१०० लाख पय े फायदा िमळ ेल. हा खेळ अनेक वेळा ख ेळला ग ेला तर 'ब' चा फायदा
कमी होईल .
४) जशास तस े धोरणाचा अवल ंब करताना सहकाय तोडल े जात े. यामुळे दुसया
उ ोगस ं थेला तोटा होतो . यामुळे सं था, सहकाय कर यास तयार होतात .
नॅश समतोलात कोणतीही उ ोगस ं था समतोलापास ून दूर जाऊ इि छत नाही . कारण
या उ ोगस ं थेस अ य िवश ेष लाभ होत नाही .
सारांश :-
वरील िवव ेचनाव न असे प होत े क , येक उ ोगस ं थेला आपल े धोरण
ठरिव यासाठी द ुसया उ ोगस ं थेवर अवल ंबून रहाव े लागत े. उ ोगस ं था वत ं पणे
आपल े धोरण ठरव ू शकत नाही .
सारांश पान े असे हणता य ेईल क न ॅश समतोल अशा प रि थतीच े वण न करतो क
याम य े येक उ ो गसं था ित प या या धोरणाव न आपली य ूहरचना ठरवत े.
६.५ कै ाची क डी व अ पािधकार िस ा ंत (PRISONER’S DILEMA AND OF
OLIGOPOLY THEORY)
कै ाची क डी ही स ंक पना अ पािधकारातील उ ोगस ं थे या वागण ूक चे प ीकरण
कर यास उपयोगी पडत े. अ पािधका रातील उ ोगस ं था अिनि तत े या ि थतीत िनण य
घेत असत े. हा िनण य घेत असताना इतर स ं था कशा कार े यू र द ेतात यावर ितचा
िनण य अवल ंबून असतो . तसेच हा िनण य िकंमतीतील बदल , खच आिण जािहरात या
ितघांचा वापर कसा होतो यावर अवल ंबून असतो . कै ाची क डी हे ि तमान उ ोगस ं था
वाथ पण े िकंवा सहकाया ने कसा िनण य घेते यावर अवल ंबून असत े. उदाहरणा या
सहा यान े ही स ंक पना प ुढील माण े प करता य ेते.
उदा. बेला व र ंगा हे दोघे िम ब ँकेवर दरोडा घालताना पकडल े जातात . कारण दरोडा
घालताना या ंनी पुरेशी का ळली घ ेतलेली नसत े. यांना पकड यान ंतर पोलीस दोन
वेगवेगÈया खो यात ठ ेवतात. यामुळे ते एकम ेकांशी संपक साधू शकत नाहीत . एकमेकांशी
िवचारिविनमय क शकत नाहीत .
पोलीस ब ेलाला सा ंगतात, ''जर त ू गु हा कब ूल केलास आिण पोिलसा ंना सहकाय केलेस व
रंगाने सहकाय केले न ाही तर त ुला १ वषा साठी त ु ंगवास तर र ंगाला १० वषा साठी munotes.in
Page 70
गत स ु म अथ शा – III
70 तु ंगवास. पण जर र ंगाने पण सहकाय केले तर दोघा ंनाही पाच -पाच वष तु ंगवास िदला
जाईल आिण जर दोघा ंनीही ग ु हा कब ूल केला नाही तर दोघा ंनाही दोन -दोन वष तु ंगवास
िदला जाईल .“ िविवध िनण य आिण याबाबत चे पया य पुढील प का या आधार े िवचारात
घेता येतील.
ऋण फलिन प ी प क (Negative Payoff Matrix)
रंगाची िनवड
गु हा कब ूल करण े गु हा कब ूल न करण े
बेलाची
िनवड गु हा कब ूल करण े रंगा – ५ वष तु ंगवास
बेला – ५ वष तु ंगवास रंगा – १० वष तु ंगवास
बेला – १ वष तु ंगवास
गु हा कब ूल न करण े रंगा – १ वष तु ंगवास
बेला – १० वष तु ंगवास रंगा – २ वष तु ंगवास
बेला – २ वष तु ंगवास
कै ाची क डी ि तमानाम य े दोन य ु यांचा वापर क ेला जातो .
१) गु हा कब ूल करण े.
२) गु हा कब ूल न करण े.
या ि तमा नामध ून पुढील पया य समोर य ेतो.
१) दोघांनीही ग ु हा कब ूल केला तर दोघा ंनाही ५ वष तु ंगवास .
२) एकान े पोिलसा ंना सहकाय केले आिण ग ु हा कब ूल केला तर १ वष तु ंगवास आिण
दुसया ला १० वष तु ंगवास .
येकाला अिनि तत े या ि थतीत िनण य यावा लागतो . कारण दुसरा कसा िनण य घेतो हे
याला मािहत नसत े. यामुळे येकाला वत ं पणे िनण य यावा लागतो . एकाला होणारा
तु ंगवास हा द ुसया या िनण यावर अवल ंबून असतो . जे हा दोघ ेही एकम ेकांशी संपक साधू
शकत नाहीत त े हा त े वत ं पणे िनण य घेतात. अशा प रि थ तीत य ेकजण वाथा ने
वागून वतः या फाय ाचा िनण य घेतो.
जर र ंगाला थम िवचारल े तर तो ग ु हा कब ूल कर ेल. कारण नाहीतर याला १० वष
तु ंगवास होईल . कारण ब ेला ग ु हा कब ूल करणार क नाही ह े याला ठाऊक नाही ,
हणज ेच अिनि तत े या प रि थतीत य ेकजण वतः या फाय ाचा िनण य घेतो.
अिनि तत े या प रि थतीत कोणीही धोकादायक िनण य ि वकारत नाही . दुसया या
फाय ाचा िवचार करत नाही . अिनि तत े या प रि थतीत न ेहमी वाईटात ून वतः या
फाय ाचाच िनण य घेतला जातो . munotes.in
Page 71
खेळ िस ांत
71 सारांश :
थोड यात िन कष पान े आपणा स अस े हणता य ेते क , अ पजनािधकारात - वरील क डी
सोडव या या ीन े दोघांनीही ग ु हा कब ूल क न सौ य िश ा ि वकारण े यो य होईल .
६.६ अ पािधकारातील काट ल ितमानात होणारा क ैदया या क डी ितमानाचा
सहभाग
अ पािधकारातील काट ल ि तमानाम य े कै ा या क डी ि तमानाचा वापर क ेला जातो .
बाजारात A व B या दोन उ ोगस ं था आह ेत. या आपला काट ल संघ बनवतात आिण
िव व उ पादन करतात . यां यासमोर प ुढील पया य िदसतात .
१) एकमेकांना सहकाय क न करारात ठर या माण े िकंमत ठरव ून नफा िमळिवण े.
२) एकमेकांशी पधा क न व ैयि क र या जा तीत जा त नफा िमळिवण े.
३) दोघांनीही एकम ेकांना सहकाय केले नाही तर स ंगनमत त ुटेल आिण नफा कमी होईल .
कै ाची क डी ि तमानाम य े दोन उ ोगस ं थांम ये वेगवेगळे पया य असतात आिण यात ून
या िनवड करतात . हे पया य पुढील मा णे असतात .
A – उदयोगस ं था
पधा पधा सहकाय
B उ ोगस ं था िकंमत कमी करण े A – 5 लाख
B – 5 लाख A – 2 लाख
B – 25 लाख
सहकाय A – 25 लाख
B – 2 लाख A – 15 लाख
B – 15 लाख
पया य:
१) दोघांनीही एकम ेकांना सहकाय केले व काट ल संघाने ठरवल ेली िक ंमत आकारली तर
येकाला .१५ लाख िमळतील .
२) जर दोघा ंनीही िक ंमत कमी कर याबाबत पधा केली तर नफा कमी होईल व य ेक
.५ लाख नफा िमळ ेल.
३) जर 'A' उ ोगस ं थेने पधा केली पण ‘B’ उ ोगस ं थेने मा काट ल संघाने ठरवल ेली
िकंमत आकारली तर ‘B’ ला .२ लाख व 'A' ला .२५ लाख नफा िमळ ेल.
४) जर ‘B’ उ ोगस ं थेने पधा केली पण 'A' ने मा काट ल संघाने ठरवल ेली िक ंमत ठेवली
तर 'A' उ ोगस ं थेला .२ लाख व ‘B’ उ ोगस ं थेला .२५ लाख नफा िमळ ेल.
'A' उ ोगस ं था नफा िमळिव यासाठी सहकाय कर याप े ा पधा करण े पसंत कर ेल. ‘B’
उ ोगस ं थास ु ा ह ेच धोरण ि वकार ेल. सांिघक न याप े ा व ैयि क नफा जा त
ठेव याकड े यांचा कल अिधक राहील . हेच प ीकरण आप याला आक ृती या सहा यान े
करता य ेईल. munotes.in
Page 72
गत स ु म अथ शा – III
72 A- उ ोगस ं था B - उ ोगस ं था
DeGlHeeovekeÀ
#eefkeÀbcele Ke®e& ÒeeHleer³e
ve ve 1De De veGlHeeoveGlHeeoveHeÀpe Hece
ìFjMCAMCB MC(A+B)
ARMRceme
(A) (B)2 ve(A)ve(B)2
आकृती . २.१
मागील आक ृतीम य े अ अ ावर उ पादन तर अय अ ावर िक ंमत, खच व ी दश िवली
आहे. 'मम' हा बाजार मागणी व आहे. बाजारात A व B या दोन उ ोगस ं था आह ेत. MC-A
व MC-B हे अनु मे 'A' व ‘B’ या उ ोगस ं थांचे िसमा त खच व आहेत. या दोघा ंनी
ि ितज समा ंतर बेरीज क न `MC' हा ितसरा खच व काढला आह े जे हा MC = MR होते.
तेथे काट ल संघ उ पादन व िक ंमत ठरवण े पसंत कर ेल. सांिघक नफा जा तीत जा त
ठेव याचा य न कर ेल. 'अन' उ पादन व 'अप' िह िकंमत ठर ेल.
'अन' ा उ पादनाच े वाटप A व B या उ ोगस ं थांम ये करावयाच े आहे. ते वाटप क ेले
असता A उ ोगस ं था 'अप' िहच िक ंमत आकार ेल व 'अन (A)' एवढे उ पादन कर ेल तर ‘B’
उ ोगस ं था 'अन (B)' एवढे उ पादन कर ेल, अन (A) + अन (B) = अन होय .
जर 'अप' िकंमतीला A उ ोगस ं थेने आपल े उ पादन अन (A) व न अन २ (A) केले तर
ितची िव वाढ ून नफा वाढ ेल. हा नफा र ेखांक त भागान े दश िवला आह े. जर 'अप'
िकंमतीला B उ ोगस ं थेने आपल े उ पादन अन (B) व न अन २ (B) केले तर ितची िव
वाढून नफा वाढ ेल. हा नफा आक ृतीत र ेखांक त भागान े दश िवला आह े. उ ोगस ं थेने
वतः या न याचा िवचार क े याने काट लचे अि त व समा होत े.
६.७
१) खेळ िस ांताचे िववेचन करा .
२) खेळ िस ांतातील म ुख संक पना कोण या ?
३) कै ांची क डी ि तमानाच े िववेचन करा .
४) अ पािधकारातील काट ल ि तमानात होणारा क ै ांची क डी ि तमानाचा सहभाग
यावर चचा करा.
munotes.in
Page 73
73 ७
मािहतीच े अथ शा
घटक रचना :
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ शोधाच े अथ शा
७.३ जु या व त ूंचा बाजार आिण िवषय मािहती
७.४ ितकूल िनवड सम या
७.५ बाजार स ंकेत
७.६ नैितक जोखमीची सम या
७.७ मालक - ितिनधी सम या
७.८
७.० उि े
शोध अ थ शा ाची स ंक पना समज ून घेणे.
असमिमत मािहती या स ंक पन ेचा अ यास करण े.
जु या व त ूंचा बाजार आिण ितक ूल िनवडीब ल जाण ून घेणे.
नैितक धो याची सम या समज ून घेणे.
बाजार स ंकेत संक पन ेचा अ यास करण े.
मालक - ितिनधी सम य ेचा अ यास करण े.
७.१ ता वना
अथ शा ातील नोब ेल पा रतोिषक २००१ साली अम े रके या तीन अथ त ांना िवभाग ून
दान कर यात आल े. कॅिलफोिन या िव ापीठाच े जॉज . ए. अॅकरलॉफ , टॅनफोड
िव ापीठाच े जोस ेफ इ. ि टगिलट ्झ आिण प ेनक या ंनी िव ीय बाजाराबाबतचा िस ा ंत
िवकिसत कर याचा य न क ेला. असमिमती मािहती (Assymmetric Information) उपल ध munotes.in
Page 74
गत स ु म अथ शा – III
74 असल े या बाजाराच े िव ेषण या ंनी केले. बाजारात काय रत असल े या काही य जवळ
इतरां या त ुलनेत अिधक यो य मािहती उपल ध असत े. मािहती िविनमय बाबत या
सामा य िस ा ंताचा पाया १९७० साली या तीन अथ शा ानी घातला . यांचे योगदान
आधुिनक 'मािहती अथ शा ासाठी ' अ यंत मह वप ूण ठरते.
७.२ शोधाच े अथ शा (ECONOMICS OF SEARCH)
ाहक बाजारात व त ूची खर ेदी करत असताना या िविश व त ूिवषयी स ंपूण मािहती
िमळिव याचा य न करतो . यासाठी ाहकाला आपला व ेळ व पैसा खच करावा लागतो
हाच व त ू खरेदीचा शोध खच होय.
ाहक व त ूची खर ेदी करताना व त ूला कोणत े पया य उपल ध आह ेत. व तू कोणकोण या
बाजारात िमळ ू शकत े. व तूचा दजा कोण या कारचा आह े. व तू िटकाऊ आह े क ा?
पया यी व त ूं या िक ंमती व म ूळ व तूची िकंमत यात फरक आह े का? िकतपत उपभोगा या
ीने व तू सुरि त आह े का? या सवा चा िवचार ाहक करतो .
व तू खरेदी करताना व त ू िवषयी जािहरात वाचण े, मािसकात ून आल ेली मािहती वाचण े,
यासाठी य प ु तके मािसक े खरेदी करण े, िविवध बाजारा ंना भेटी देणे, व तूिवषयी
फोनव न मािहती िमळवण े, यासाठी उपभो ा व ेळ, पैसा व म खच घालतो या सवा चा
समाव ेश शोध खचा त होतो .
रा त िक ंमतीचा शोध घ ेणे, हा व त ू खरेदी ि य ेतील सवा त मह वप ूण व वेळ घालवणारा
घटक आह े. उ पादन जर दजा मक अस ेल आिण िव या सव अटी हणज े िव े याची
वागणूक, उधारीची सोय िक ंवा व त ू ह यावर िमळ याची सोय , माल परतीची प त
ठरािवक मालावर िमळणारी अस या तरी य ेक िठकाणी िक ंमत व ेगवेगळी अस ू शकत े.
वाभािवक ाहकाला बाजाराची प रप ूण मािहती अस ेलच अस े नाही. तसेच ाहक व त ूचा
दजा , अचूक माप , सोई कर वाटप या गो ी द ेखील िवचारा ंत घेतो.
ाहक हा शोध ि य ेतून िमळणारा िसमा त लाभ व िसमा त खच समान होईपय त िकमान
िकंमतीचा शोध चाल ू ठेवतो. जर व त ू घराजवळील बाजारप ेठेत महाग िमळत अस ेल व
दूर या बाजारप ेठेत व त िमळत अस ेल तर य ेक वेळी व त ू खरेदीसाठी द ुर या
बाजारप ेठेत जाणार नाही . कारण द ुर या बाजारप ेठेत जा यासाठी खच होणारा व ेळ व
वास खच यांचा ाहक िवचार कर ेल. जर हा खच जा त अस ेल तर थािनक बाजारप ेठेत
माल खर ेदी कर याला जा त मह व द ेईल.
सारांश :-
येक ाहकाला ज े हा श य अस ेल ते हा िकमान िक ंमतीचा तो शोध घ ेत असतो .
िसमा त लाभ व िसमा त खच िवचारात होऊन व त ू कोण या िक ंमतीला खर ेदी करायची ह े
तो ठरवतो .
munotes.in
Page 75
खेळ िस ांत
75 ७.३ जु या व त ूंचा बाजार आिण असमिमत मािहती (LEMON MARKET &
ASYMMETRIC INFORM ATION)
तावना :-
१९७० म ये िस अथ शा जॉज ऑकरलॉफ या ंनी ही स ंक पना मा ंडली. Market
for Lemons या लेखात या सम य ेची चचा केली आह े.
ऑकरलॉफ या ंनी आपला िस ा ंत प कर या या ीन े नेहमी या आिथ क यवहाराच े
िव ेषण क ेले. वापरल े या मोटार गाडीची खर ेदीिव आह े व यातील यवहार या ंनी
उदाहरणादाखल घ ेतला आह े. अशा व त ूंची चा ंगली िक ंवा वाईट ि थती खर ेदी
करणाया पे ा िव े याला अिधक मािहत असत े. संभा य ाहक स ंपूण मािहती उपल ध
नस यान े साश ंक असतात आिण अशा कार या मोटा रीम य े न क च काहीतरी उिणवा
असतील अस े यांना वाटत े. मया िदत मािहती या आधार े अस े ाहक व त ू या
गुणधम बाबत आपल े वत :चे तक काढतात . हे ाहक याम ुळे व त ू िवकत घ ेताना कमीत
कमी िक ंमतीला व त ू पदरी पाड ून घे या या य नात असतात . यामुळे िकंमतीची घसरण
सु होऊन उ च ती या मोटारी या िव े यांजवळ उपल ध आह ेत ते बाजारात व ेश
कर यास फारस े इ छुक नसतात . याचाच प रणाम हणज े िन न दजा या व त ू िव साठी
बाजारात उपल ध होतात . अशा कार या उणीवा असल े या हल या ती या व त ूंना
ऑकरलॉफ या ंनी ‘लेमन’ हे नाव िदल े आह े. अशा घसर या दजा या प ुन: िवकल े या
(Second Hand) वापरल े या व त ू बाजारात अस यान े ाहक अिधकच स ंशयी होतात आिण
िकंमतीची घसरण अिधकच व ेगाने सु होत े. उ च ती या व त ू या िव े यांजवळ
आहेत ते िव ेते बाजारात ून बाह ेर पडतात आिण उतर या िक ंमतीम ुळे बाजाराच े अि त वच
संपु ात य े यास आर ंभ होतो .
एखा ा बाजारप ेठेतील सव चजण एकच िनयम पाळतील अस े नाही िक ंवा दजा कडे
पहा याचा सवा चा ीकोन समान अस ेलच अस े नाही. यामुळे काही यापाया ना कायमच
फायदा ठरावीक मािहती असल े या ाहका ंना कमी दजा ची उ पादन े िवकून िमळतो . जो
दजा वरवर यो य वाटतो . याची िनि त खा ी नसत े. जे हा िव े यापे ा ाहकाला जा त
मािहती असत े अशा प रि थतीत बाजारप ेठेतील िनयिमत मागणी व प ुरवठा करणार े घटक
भावी असतील त े हा िव े याला जा तीत जा त िक ंमत िमळ ेल आिण दजा पे ा जा त
िकंमत असल ेली उ पादन बाजारप ेठेपासून दूर ठेवली जातील . मािहतगार ाहक हा चा ंगला
ाहक असतो . उदा. उ म अ न व वाईन या ंचा का पिनक दजा ाहकाला मािहत असतो .
खा यास यो य काय आह े याची ाहकाला क पना असत े. दजा ची चाचणी वास , चव
याव न क ेली जात े. मगच प ैसे िदले जातात .
पुढील आक ृती या साहा यान े जु या व त ूंचा बाजार (Lemon Market) ही संक पना प
करता य ेईल. या संक पन ेत अस े गृहीत धरल े आहे क माक टम य े दोन कार या कार
उपल ध आह ेत. या सव कार वापरल े या आहेत. यातील काही कार चा ंग या ि थतीत
आहेत तर काही कार वाईट ि थतीत आह ेत. ाहक आिण िव ेते या दोघा ंनाही या गो ची
क पना आह े. हणज ेच बाजारप ेठ दोन कारची आह े. एक चा ंग या कारची व वाईट
कारची आक ृती या पिह या िवभागात 'सस' हा प ुरवठा व चा ंग या ि थतीतील munotes.in
Page 76
गत स ु म अथ शा – III
76 वापरल े या कारसाठी काढला आह े तर 'मम' हा चा ंग या ि थतीतील कारसाठी असणारा
मागणी व आह े. हे दोन व एकम ेकांना 'र' िबंदूत पश करतात . ते हा चा ंग या
ि थतीतील कारची िक ंमत 'अक' ठरते व पुरवठा हणज े िव 'अप' होते.
िवभाग – I िवभाग - II
De1keÀ j
efkeÀbcele
GlHeeoveGlHeeove / HegjJeþece
12
He[
me
ì De He2
efkeÀbcelece
ce2
ce3
3jce2ce
keÀ1
[[
[2
[
1[1 me
2meme³e
³eJe
आकृती . ७.१
आकृती या द ुसया िवभागात 'स२स२' हा कमी दजा या वापरल े या कारसाठी असणारा
पुरवठा व आह े. हा आक ृतीत खाल या पातळीवर दश िवला आह े. तर 'ड१ड१' हा कमी
दजा या वापरल े या कारसाठी असणारा मागणी व आह े. हे दोन व एकम ेकांना 'न'
िबंदूत छेदतात . ते हा 'अव' ही िकंमत ठरत े व िव 'अट' होते.
उ च दजा या कारची 'अक' या िक ंमतीला 'अप' िव होत े. तर कमी दजा या कारची
'अव' या िकंमतीला 'अट' िव होत े. िव े याला कोण या कार चा ंग या व कोण या कार
वाईट याची ाहकाप े ा जा त मािहती असत े. हाचतर असब मािहतीतील म ुख
आहे.
खरेदी करणारा ाहक अस े गृिहत धरत े क याला ५०% उ च दजा ची कार िमळ ेल
ाहका या मत े, सव कार म यम दजा या आह ेत. या उ च पण नाहीत व किन पण
नाहीत . आकृती या पिह या िवभागात 'म२म२' हा म यम दजा या कारचा मागणीव
आहे तर आक ृती या द ुसया िवभागात 'ड२ड२' हा म यम दजा या कारचा मागणी व
आहे. हा मागणी व उ च दजा या मागणी व ा या खालील बाज ूस काढला आह े.
आकृती या पिह या िवभागात 'म२म२' या मागणीव ास 'सस' हा पुरवठा व 'र१' िबंदूत
पश करतो . ते हा 'अप१' एवढ्या कारची 'अक१' िकंमतीला िव होत े हणज ेच ाहकान े
उ च दजा या कार म यम दजा या आहोत अस े गृहीत धर याम ुळे िकंमत कमी होऊ
लागली आह े. munotes.in
Page 77
खेळ िस ांत
77 आकृती या द ुसया िवभागात 'अव' ही कमी द जा या कारची िक ंमत आह े. आिण या
िकंमतीला उ च दजा या कार िवकण े अश य आह े. वाभािवकपण े चांग या कार
बाजारात ून बाह ेर जातात . चांग या मोटारी माक टमधून बाह ेर गे यामुळे माक टचा दजा
दु यम रहातो .
या संक पन ेचा वापर बाजारप ेठे या अिनि त दजा या सम य े या उदाहरणासाठी क ेला
आहे. मोटारी खर ेदी कर याप ूव ाहकाला चा ंगली व वाईट मोटार कोणती याची क पना
नसते. यामुळे ाहक जी मोटार खर ेदी करणार आह े याचा दजा चांगलाच असणार अशी
वत:चीच समज ूत घालतो व या माण े मोटारीची िक ंमत देतो.
याचाच अथ असा क , वापरल े या पर ंतू उ म ि थतीत असणाया मोटारी या मालकाला
याला अप ेि त असणारी जा त िक ंमत िमळत नाही . यामुळे चांग या मोटारीच े मालक
आप या मोटारी बाजारात िव स ठ ेवणार नाहीत या ंनी आप या मोटारी माक ट मध ून
काढून घेत यान े मोटारीचा सरासरी दजा कमी होतो आिण याम ुळे ाहका ंना आप या
अपे ा कमीत -कमी ठ ेवा या लागतात . याचा अ ंितम प रणाम हणज े बाजारात िवषम
मािहती असत े. प रणामी , कमी दजा या गाड ्या उ च दजा या ज ु या गाड ्यांना बाजारात ून
बाहेर काढतात . या प रि थतीला ितक ूल िनवडी या सम य ेचे िनराकरण कर यासाठी
पुढील उपाया ंचा अवल ंब करता य ेईल.
१) शासक य अिधकाया माफ त िकंमत िनि त करण े.
२) िव े याने ाहकाला व त ूची हमी द ेणे अिधक मह वाच े आहे. ही हमी एखा ा खाजगी
िति त क ंपनीमाफ त देखील ा झा यास बाजारय ं णेत सुधारणा घड ू शकेल. उदा.
टोयोटो सारखी क ंपनी गाड ्यांची पाहणी क न , वापरल े या मोटार गाड ्यांची दु ती ,
क न प ुढील १,००,००० मैलापय त या अ ंतराची हमी ाहकाला द ेऊ दोघा ंनाही
समिमती मािहती उपल ध होऊन बाजारय ं णा प ुन काय रत होईल .
३) िवमा बाजारासाठी गटािवमा हा एक उपा य होऊ शकतो . गट िव यासाठी क ंपनी काही
माणात स ूट देते. यात स ंपूण कंपनी िक ंवा सोसायटीम य े काम करणाया कम चाया चा
िवमा उतरिवता य ेत अस यान े सु ढ आिण आजारी य चा यो य म ेळ साधला जातो .
उपचाराला लागणाया खचा या ८०% र कम िवमा क ंपनी द ेते तर २०% णाला
वत:ला ावी लागत े. हा एक तोडगा याबाबतीत होऊ शकतो .
सारांश :-
लेमन बाजारप ेठ िनमा ण हो यास कारणीभ ूत ठरणार े घटक हणज े गँरेटीची हमी नाही
ाहकाला खा ी वाट याचा अभाव असतो . खरेदी पूव कुठलाही ाहक उ पादना या
िनि तीची अच ूक क पना क शकत नाही . यावर उपाय हणज े बदल या प रि थतीत
िकमान भारतात तरी शासनाला याबाबतीत ह त ेप क न काय ाची अ ंमलबजावणी
कर या या ीन े य नशील रहाण े आव यक आह े.
munotes.in
Page 78
गत स ु म अथ शा – III
78 ७.४ ितक ूल िनवडीची सम या (The Problem of Adverse
Selection)
तावना :-
िव िन वड या स ंक पन ेचा शोध सव थम नोब ेल पा रतोिषक िवज ेते जॉज अॅकरलोख
यांनी १९७० म ये लावला . िव िक ंवा चुक ची िनवड हा श द योग अथ शा ात आिण
िव या या े ात करतात .
िवमा े ाम य े िवमा उतरवणारी य आिण िवमा क ंपनी ह े दोन घटक असतात .
आरो या या िव याचा ह ा , िवमेदाराच े वय, याची क ृती याव न िनि त क ेला जातो .
िवमा उतरवणारी य आपल े आरो य िवषयक तपासणी अहवाल िवमा क ंपनीला सादर
करते याव न िवमा क ंपनी िव या या ह ा ठरवत े पण ही मािहती प ूण पणे खरी नसत े.
याउलट िवमा उतरवणाया य ला आप या क ृतीची रोगाची तपशीलवार मािहती असत े.
िवमा क ंपनी व िवमा उतरवणारी या ं याम य े जर मािहतीची द ेवाणघ ेवाण यवि थत नस ेल
तर चुक ची िक ंवा िव िनवड एक सम या बनत े.
िवमा उतरवण े नेहमीच फायद ेशीर नसत े. चांगले आरो य असणाया य या ी ने िवमा
उतरवण े कमी फायद ेशीर असत े. याउलट खराब आरो य असणाया यि ची स ं या जा त
असत े. अशा ितक ूल िनवडी या प रि थतीत िवमा क ंपनीला िव याचा ह ा सरासरीप े ा
अिधक बसवावा लागतो . जर चा ंगले आरो य असणाया यि ची स ं या कमी असत े. अशा
ितकूल िन वडी या प रि थतीत िवमा क ंपनीला िव याचा ह ा सरासरीप े ा अिधक
बसवावा लागतो . जर चा ंगले आरो य असणाया यि नी िवमा उतरवण े नाकारल े तर खराब
आरो य असणाया ाहका ं या िवमा ह यात क ंपनी वाढ करत े. अशा प रि थतीत खराब
आरो य असणाया यि ंना िवमा उतरव याप े ा औषधउपचार खच करण े परवडत े.
धो याची पातळी या यवसायायात जा त आह े. या यवसायात सव साधारणपण े िवमा
उतरिवला जातो व हा धोका ि वकार यासाठी िवमा क ंप या िव याचा ह ा वाढवतात .
शेवटी िव याचा ह ा एवढा वाढतो क िवमा उतरवण े कोणालाच फायद ेशीर ठरत नाही .
िव िनवड हा श द योग अशा प रि थतीच े वण न करतो क यात लोक भरपाईच े वण न
करतात . जे लोक िवमा उतरवतात या लोका ंचे माण िवमा ितिनिधन े दर ठरिव यासाठी
वापरल े या लोका ंपे ा जा त असत े. उदा. िव याचा ह ा ठरवताना िवमा ितिनधी या
भागातला म ृ यूदर ल ात घ ेतो. हा मृ यूदर वया या माणात ल ा त घेतला जातो . उदा.
समाजात त ंबाखू खाणार े व न खाणार े असे दोन गट असतात . दोघेही िव याचा समान ह ा
भरतात . तंबाखू न खाणाया ची मृ यूची श यता सरासरी प े ा कमी असत े तर त ंबाखू
खाणाया ची मृ यूची श यता जा त असत े. दोघांम ये िवमा क ंपनी फरक क शकत नाही ,
जर फरक क शकत असती तर त ंबाखू न खाणाया कडून कमी ह ा घ ेतला असता पर ंतू
जे हा कंपनीला फरक करता य ेत नाही त े हा ती त ंबाखू न खाणाया या ह यातला काही
भाग त ंबाखू खाणाया या भरपाई करता वापरत े. तंबाखू न खाणाया ना याची जाणीव असत े.
यामुळे ते िवमा उत रव यास नाख ूश असतात . तंबाखू खाणाया नी ज ेवढा ह ा ायला
पाहीज े याप े ा या ंना कमी ावा लागतो . यामुळे ते िवमा उतरव यास तयार होतात . अशा munotes.in
Page 79
खेळ िस ांत
79 प रि थतीत िवमा क ंपनीला तोटा होतो कारण त ंबाखू खाणार ेच िवमा उतरवतील याम ुळे
कंपनीने गृिहत धर याप े ा मृ यूदर जा त राहील .
िवमा क ंप यांपे ा णा ंना आप या वत : या आरो याबाबतची अिधक उ म मािहती
असत े. अिधक आजारी लोक जा तीत जा त िवमा उतरव या या य नात असतात . िवमा
कंपनीला िवमा घ ेणारा िकतपत स ु ढ अस ेल याबाबतची यो य आिण स ंपूण मािहती नसत े.
भरपाई द े याची र कम वाढ यास िवमा क ंपनीला तोटा सहन करावा लागतो . हणून या
कंप या िव या या ह या ंची र कम अिधक ठ ेव याचा य न करतात . या ि य ेत इ छ ुक
आिण स ु ढ स ंभा य यि ना द ेखील जा त िक ंमत मोजावी लागत े. वाढ या िव या या
ह या या र कम ेमुळे चांगले आरो य असणाया य वत :चा िवमा उतरव या या
भानगडीत न पडता या ि य ेतून बाह ेर पडतात आिण िवमा बाजारात आजारी , ण
य च े माण वाढीस लाग याची श यता असत े.
िवमा क ंप या ितक ुल िनवडीची सम या सोडव यासाठी िवमा उतरवणाया य ची स ंपूण
व सखोल व ै िकय तपासणी करण े, वयोगटान ुसार ह या ंची आखणी करण े,
कालख ंडानुसार ह ा िनि त करण े, यवसायान ुसार ह या ंचे िभ न दर ठ ेवणे या मागा चा
अवल ंब करतात .
िव या माण ेच बँकां या कजा या बाबतही अशीच प रि थती िनमा ण होत े. चांग या व
वाईट कज दारांना बँका समान याजदर आकारतात . हा याजाचा दर उ च असतो . कारण
कज परतफ ेड करणार े व न करणार े कज दार ब ँकांना ओळखण े श य नसत े. यामुळे उ म
कज दार जा त याजदरावर कज घे यास उ स ुक नसतात . आिण बाजारात ून अस े
यवसाय कत बाहेर पड यास क जा ची परतफ ेड िनयिमतपण े न करणार े यावसाियक
बाजारात रहातात . यामुळे बँका याजदर वाढवतात .
समारोप :-
सं ेपात, बाजारात द ेवघेव करणाया दोन य ना मािहतीची उपल धतता िभ न असण े
याला मािहतीची असम पता हणतात . या ि थतीत बाजारातील द ेवघेव मया िदत रहात े व
याचा प रणाम बाजारातील तरलता व पधा मकता यावर अटळपण े होतो.
७.५ बाजार स ंकेत (MARKET SIGNALING)
तावना :-
बाजारस ंकेत ही स ंक पना ए . एम्. पे स् य ांनी मा ंडली. मायकेल प े स् य ांचा ज म
१९४३ साली झाला . टॅनफोड िव ापीठा या ‘ ॅ युएट क ूल ऑफ िबिझन ेस’ येथे ते
यव थापन या िवषयाच े मानद ा यापक होत े. यांनी हॉव ड येथे अथ शा आिण
यवसाय शासन या दोन िवषयाच े ा यापक पद भ ूषिवल े. अमे रकन इकॉनॉिमक र ुव,
बेल जन ल ऑफ इकॉनॉिम स , जन ल ऑफ इकॉनॉिमक िथअरी आिण पि लक पॉलीसी या
िनयतकािलका ं या स ंपादक य म ंडळावर त े अनेकदा होत े.
munotes.in
Page 80
गत स ु म अथ शा – III
80 पे स् यां या बाजारात सहभागी होणार े नेहमीच फायदा िमळव या या स ंधीचा शोध घ ेत
असतात . उदा. िश ण े ात िव ाथ जा तीत जा त वष महािव ालयात राह न उ च
िश ण ा कर याचा य न करतात . अिधकािधक कौश य व न ैपू य ा करण े हा
यामागाचा उ ेश असतो . परंतू याचाच द ु यम घटक हणज े िश ण प ूण झा यास नोकरीस
ठेवणाया मालकाला य िकती ब ु ीमान आिण क करी आह े, याचा अ ंदाज य ेतो.
यवसाया या स ंदभा त नप Ìयाचा स ंकेत लाभा ंशा या मा य माने ा होऊ शकतो . रोखे
बाजारात इतरा ं या त ुलनेत वत :चे वेगळेपण थािपत कर याची स ंधी याम ुळे िमळत े.
पे स या ंनी अस े दाखव ून िदल े क प रप ूण मािहती असणार े अिभकत उ म दजा या
व तूंची खर ेदी करणाया ाहका ंना िनवड ू शकतात . उदा. वापरल े या मोटारीच े दोन
भागात िवभाजन करता य ेईल. े दजा आिण किन दजा असल े या मोटारी ाहक ,
उ च दजा या मोटारीसाठी १२,००० पये दे यास तयार होतील आिण किन दजा या
मोटारीसाठी १०,००० पये दे यास तयार होतील . अशाच मोटारीसाठी िव ेते उ च
दजा साठी ११,००० पये तर किन दजा साठी ९,००० पये िकंमत िनि त करतील .
ाहक व िव ेते या दोन कार या मोटारीच े वग करण क शक ेल तर यवहार फाय ाचा
होईल.
उ च दजा या मोटारीसाठी यवहार १२,००० . व ११,००० पये या िक ंमती या
दर यान े होईल . तर किन दजा या मोटारीसाठी यवहार १०,००० . व ९,००० पये
या िकंमती या दर यान े होईल .
िविश िव ेता मोटारीला नवा र ंग लाव ून टायर बदल ून मोटर आकष क बनव याचा य न
करेल. या ार े मोटारीचा दजा उ म आह े हा स ंकेत ाहकाला द े याचा य न कर ेल.
अशारी तीने जु या मोटारी आकष क बनव यास अिधक खच येतो.
समजा , या मोटारीमधील उ च दजा या मोटारी आकष क कर यास १,००० . खच येतो
तर किन दजा या मोटारी आकष क कर यास ४,००० . खच येतो. तर िव े या या
ीने ९,००० मूळ िकंमत + मोटार आकष क येणारा खच ४,००० . = १३,००० .
खच येतो. परंतू ही िक ंमत उ म दजा या मोटारीच े ाहकान े नमूद केले या १२,००० .
िकंमतीपे ा जा त आह े. अशा ि थतीत िव ेते जु या मोटारीना आकष क बनव याचा
य न करणार नाहीत या मोटारी तशाच िवकतील .
सारांश :-
बाजार संकेतामुळे अयो य िनवडीला आळा बसतो . वाभािवकच ँडनेम थािपत करण े,
व तू बदल ून देणे इ याद या सहा यान े व तूची गुणव ा ाहकापय त पोहच ू शकत े.
७.६ नैितक जोखमीची सम या (THE PROBLEM OF MORAL
HAZARD)
तावना :-
जोसेफ, ि टगिलट ्झ यांनी अथ शा ात मािहतीच े अथ शा या न या शाख ेची िनिम ती केली
व ितक ूल िनवड आिण न ैितक धो याची सम या या िस ा ंता या िवकासात मोलाची munotes.in
Page 81
खेळ िस ांत
81 कामिगरी पार पाडली . "िवमा उतरवला याबाबत हण ून या जोखमीसाठी िवमा उतरवला
याबाबत य िन काळजी बन या तर जोखीम वाढ ेल व िव याची िक ंमतही वाढ ेल याला
नैितक जोखीम सम या हणतात ."
नैितक स ंकटा या ितक ृतीम य े असब मािहती ही म ु यािधकाया ची इतर म य था ं या
हालचालीचा मागोवा घ ेऊन िनरी ण कर याची असमथ ता असत े. िव िक ंवा ितक ूल
िनवडी या ितमानाम य े मु यािध काया ला ितिनधीच े काही ग ुण मािहत नसतात . नैितक
भय हा फ िवमा क ंपनीचा नस ून जे लोक जा त फायदा िमळव ू शकतात . याबाबत
सु ा हा िनमा ण होऊ शकतो .
िवमा स ंर ण नसल े या य प े ा िव याच े संर ण उपभोगणाया य आिण मालम ा
ां या आजार , अपघात , आग इ . संकटाम य े होणा -या वाढीला न ैितक धो याची सम या
हटल े जाते. जे हा एखादी य िवमा स ंर ण ि वकारत े, ते हा अपघात , आजारपण आग
याची जबाबदारी िवमा क ंपनीवर पडत े. यामुळे ती य ब ेजबाबदार रहात े. यामुळेच
अपघात आग , आजारपण या ंचे माण वाढत े.
वाभािवक िवमा क ंपनीची जबाबदारी वाढत े आिण िवमा खचा त वाढ होत े. उदा. १) एखादी
य कार खर ेदी करत े आिण अपघाताची जबाबदारी आप यावर राह नय े हणून ती िवमा
उतरवत े. िवमा उतरव याम ुळे ती ब ेजबाबदारपण े कार चालवत े. वभािवक अपघाताच े
माण वाढत े. िवमा उतरव याम ुळे अपघात झा यास सव नुकसान भरपाई िवमा
कंपनीकड ून िमळत े.
उदा. २) आरो य िवमा उतरव या न ंतर आप या आरो यावर कमी खच करत े. तसेच
आरो याची कमी काळजी घ ेते आिण याम ुळे ती आजारी पड याची श यता वाढत े पण
यांचा िवमा उतरवल ेला नसतो त े आजारी पड या नंतर जा त काळजी घ ेतात.
िवमा उतरवल े या य िवमा क ंपनीकड ून जा त प ैसे वसूल कर यासाठी जा त र कम ेची
िबले सादर करतात . गरज नसताना महागड े उपाय करतात . गाडीचा िवमा उतरव यास
गाडीची िनट द ेखभाल करत नाहीत . गाडी िन काळजीपण े चालवतात . गाडीचा िवमा
उतरवणाया य आगीत होणार े नुकसान वाढव ून सा ंगतात. आग लाग ू नये हण ून
ितबंधक उपाय योजना कर याच े टाळल े जाते.
नैितक धो या या सम य ेचे भावीपण े िनयं ण केले नाही तर आरो य , आग, आजारपण या
िव या ंचे ह े भरमसाठ वाढतील याम ुळे िव या या म ुळ हेतूलाच ध का बस ेल. मोठया
धो याम ुळे होणारी हानी ाहक व क ंपनी या ंनी वाट ून यावी हा सामािजक ह ेतूच न होईल .
िव या ं या काय मतेब ल श ंका िनमा ण होईल व िवमा यवसाय ब ंद हो याची प रि थती
िनमा ण होईल .
नैितक धो याची सम या सोडिव यासाठी प ुढील उपाया ंचा अवल ंब करता येईल
१) िवमा बाजारासाठी गट िवमा हा एक उपाय होऊ शकतो . गट िव यासाठी क ंपनी काही
माणात स ूट देते. संपूण कंपनी िक ंवा सोसायटी म य े कामकरणाया कम चाया चा िवमा
उतरिवता य ेत नस यान े सु ढ आिण आजारी य चा यो य म ेळ साधला जातो . munotes.in
Page 82
गत स ु म अथ शा – III
82 आजाराला लागणाया खचा या ८० ट के र कम िवमा क ंपनी द ेते. तर २० ट के
र कम णाला ावी लागत े. हा एक तोडगा या बाबतीत होऊ शकतो .
२) या य ब ेजबाबदारपण े गाडी चालवतात आिण अपघात जा त करतात या ं या
बाबतीत िव या ं या ह यात वाढ करता य ेईल.
३) या क ंप यांम ये आग ला ग याची श यता आह े यांना आगीची प ूव सुचना द े याया
साधना ंचा वापर कर यास स करण े आव यक आह े.
७.७ मालक – ितिनधी सम या (PRINCIPAL –AGENT PROBLEM)
भांडवलशाही अथ यव थ ेत मोठ ्या उ ोगात भा ंडवलाच े मालक व यव थापक यात
िवभाजन झाल ेले आढळ ून येते यातूनच मालक - ितिनधी सम या उगम पावत े. या दो ही
घटका ंची उि ्ये िभ न असतात . भांडवलाच े मालक ज े असतात या ं या िवकास कसा
होईल याकड े ते अिधक ल द ेतात. तर यव थापक पगारी नोकर असतात . यामुळे ते
वत:ची बढती , पगार यात वाढ कशी होईल ह े पहातात .
मोठ्या कंप यात यव थापन व मालक ह क या ं यात िवभागणी झाल ेली असत े.
यव थापका ंनी भागधारका ंचे िहत ल ात होऊन कारभार करावा न ेम याचा व या ंना
कामाव न काढ याचा प ूण अिधकार असतो . पण यवहारात भागधारका ंचे िहत कशात
असत े. सव भागधारक सहभागी नसतील तर या ंचे िहत कशात आह े हे कसे ठरवायच े, ही
एक सम या िनमा ण होत े भागधारका ंचे िहत व यव थापका ंचे िहत यात िवरोध िनमा ण
झाला तर यव थापक वत :चे िहत साध याचा य न करणार नाहीत याची तजवीज कशी
करता य ेईल हा िनमा ण होतो . यवहारात भागधारका ंचा एक गट यव था पकांवर
िनयं ण ठ ेवू शकतो . अशा ि थतीत छोट ्या भागधारका ंचे िहत कस े साधल े जाईल हा
असतो .
वा तवात समभागधारका ं या लोकशाहीच े व प काय असत े. यव थापका ंवर
प रणामकारक िनय ं ण कस े ठेवावे. यांचे वेतन या ं या कामाशी कस े िनगडीत करता
येईल. या सव सम या भा ंडवलशाही द ेशात आजही स ुटले या नाहीत . वेतनाचा स ंबंध
उ पादनाशी जोडण े सोप े नाही . बह तेक यव थापक य िनण य समाईक रीतीन े घेतले
जातात . यामुळे यशापयशाची जबाबदारी यि गत पातळीवर िनि त करण े कठीण होत े.
उ पादनाधा रत व ेतनाची रचना ग ुंतागुंतीची असत े. फ व ेतनदराशी िनगडीत नसत े. याचे
प ीकरण मािहती अथ शा ा या चौकटीत करता य ेते. यव थापकावर िनय ं ण ठ ेव याच े
काम अ य पण े भांडवल बाजारामाफ त होत े. कारण बाजारात ून समभागाची खर ेदी क न
अकाय म यव थापक काढ ून टाकण े श य असत े. य ा त कंप यांवर िनय ं ण
ठेव याची बाजारप ेठ िकती काय म आह े याबाबतही वादिववाद होतात . कंप यांवर िनय ं ण
ठेव यासाठी भा ंडवली बाजारप ेठांना पया य हण ून बँका व इतर िव ीय स ं थांचा उपयोग
कर याची पर ंपरा जपान व जम नी या द ेशात आह े. munotes.in
Page 83
खेळ िस ांत
83 मालक - ितिनधी सम या सोडव यासाठी उ च पातळीवरील य ना मोठ ्या माणात
बोनस िदला जातो . वत: या लाभाचा िवचार क न यव थापक क ंपनीत राह न क ंपनी या
िदघ कालीन िवकासासाठी य न करतात .
७.८
१) शोध खचा ची संक पना प करा .
२) जु या व त ूचा बाजार आिण िवषय मािह ती िटप िलहा .
३) ितकूल िनवडीची स ंक पना प करा .
४) बाजार स ंकेत हणज े काय?
५) नैितक जोखमी या सम य ेचे िववेचन करा .
munotes.in