Economics-Paper-VI-Indian-Economy-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 मॉडयुल - I
१
भारतातील राष्ट्रीय उत्पन्न आणण दरडोई उत्पन्नाची प्रवृत्ती
घटक संरचना
१.० ईद्दिष्टे
१.१ प्रस्तावना
१.२ राष्ट्रीय ईत्पन्नाद्दवषयी मूलभूत माद्दहती
१.३ १९९० पासून भारताच्या राष्ट्रीय ईत्पन्नाची प्रवृत्ती
१.४ १९९० पासून दरडोइ ईत्पन्नाची (PCI) प्रवृत्ती
१.५ भारतीय ऄथथव्यवस्थेतील संरचनात्मक बदल
१.६ सारांश
१.७ प्रश्न
१.० उणिष्टे (OBJECTIVES) • राष्ट्रीय ईत्पन्नाचा ऄथथ जाणून घेणे.
• राष्ट्रीय ईत्पन्नाच्या द्दवद्दवध संकल्पनांचा ऄभ्यास करणे.
• १९९० पासून भारताच्या राष्ट्रीय ईत्पन्नातील प्रवृत्तीचा ऄभ्यास करणे.
• १९९० पासून दरडोइ ईत्पन्नातील प्रवृत्तीचा ऄभ्यास करणे.
• भारतीय ऄथथव्यवस्थेतील संरचनात्मक बदलांचा ऄभ्यास करणे.
१.१ प्रस्तावना (INTRODUCTION) राष्ट्रीय ईत्पन्न एखाद्या देशाने द्ददलेल्या वषाथत ईत्पाद्ददत केलेल्या वस्तू अद्दण सेवांच्या
पैशाचे मूल्य मोजते. राष्ट्रीय ईत्पन्न सामान्यतः सकल /स्थूल राष्ट्रीय ईत्पादन ( GNP)
द्दकंवा सकल/स्थूल देशांतगथत ईत्पादन (GDP) यांच्या स्वरूपात व्यक्त केले जाते. स्थूल
देशांतगथत ईत्पादन (GDP) म्हणजे ऄथथव्यवस्थेत ईत्पाद्ददत केलेल्या सवथ वस्तू अद्दण
सेवांचे पैशातील मूल्य होय. जेव्हा द्दनव्वळ परकीय ईत्पन्न स्थूल देशांतगथत ईत्पादन
(GDP) मध्ये जोडले जाते, तेव्हा अपल्याला स्थूल राष्ट्रीय ईत्पादन ( GNP) प्राप्त होते.
स्थूल देशांतगथत ईत्पादन (GDP) अद्दण स्थूल राष्ट्रीय ईत्पादन ( GNP) हे एकतर चालू
द्दकमतींवर द्दकंवा द्दस्थर द्दकमतींवर मोजले जाउ शकतात. राष्ट्रीय ईत्पन्नाच्या द्दकमती
ऄथथव्यवस्थेचा खरा द्दवकास दर दशथद्दवतात. अद्दथथक द्दवकासासाठी राष्ट्रीय ईत्पन्नामध्ये
वृद्धी होणे अवश्यक अहे. munotes.in

Page 2

भारतीय अथथव्यवस्था
2 १.२ राष्ट्रीय उत्पन्नाणवषयी मूलभूत माणहती (BASIC INFORMATION OF NATIONAL INCOME) भारतामध्ये, राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे पद्धतशीर मोजमाप करण्याचा प्रयत्न प्रथमत: १९४९ मध्ये
करण्यात अला होता. यापूवी काही व्यक्ती अद्दण संस्थांकडून ऄनेक प्रयत्न करण्यात अले
होते. भारताच्या राष्ट्रीय ईत्पन्नाचा ऄंदाज सवथप्रथम दादाभाइ नौरोजी यांनी १८६७-६८
मध्ये मांडला होता. तेव्हापासून भारताच्या राष्ट्रीय ईत्पन्नाचा ऄंदाज लावण्यासाठी
ऄथथशास्त्रज्ञ अद्दण सरकारी ऄद्दधकाऱयांनी बरेच प्रयत्न केले. हे ऄंदाज द्दभन्न - द्दभन्न
अहेत, त्यांची तुलना करता येत नाही.
१९४९ मध्ये, राष्ट्रीय ईत्पन्न सद्दमती ( NIC) द्दनयुक्त करण्यात अली होती. या सद्दमतीचे
ऄध्यक्ष म्हणून पी. सी. महालनोद्दबस अद्दण सदस्य म्हणून डॉ. डी. अर. गाडगीळ अद्दण
व्ही.के.अर.व्ही. राव यांची द्दनयुक्ती करण्यात अली होती. राष्ट्रीय ईत्पन्न सद्दमतीने केवळ
त्या काळातील सांद्दययकी प्रणालीच्या मयाथदांवर प्रकाश टाकला नाही, तर माहीती संकलन
प्रणाली सुधारण्यासाठी देखील सुचवले. या सद्दमतीच्या द्दशफारशीनुसार, राष्ट्रीय ईत्पन्नाचा
ऄंदाज घेण्यासाठी अवश्यक ऄद्दतररक्त सांद्दययकीय माहीती गोळा करण्यासाठी राष्ट्रीय
नमुना सवेक्षण संचालनालयाची स्थापना करण्यात अली. याद्दशवाय, राष्ट्रीय ईत्पन्न
सद्दमतीने १९४८-४९ ते १९५०-५१ या कालावधीसाठी देशाच्या राष्ट्रीय ईत्पन्नाचा
ऄंदाज लावला. अपल्या ऄंदाजांमध्ये, राष्ट्रीय ईत्पन्न सद्दमतीने राष्ट्रीय ईत्पन्नाचा ऄंदाज
लावण्याची पद्धत देखील प्रदान केली, जी १967 पयंत ऄंमलात अणली गेली.
१९६७ मध्ये, राष्ट्रीय ईत्पन्नाचा ऄंदाज लावण्याचे कायथ केंद्रीय सांद्दययकी संघटनेला
(CSO) देण्यात अले. १९६७ पयंत, केंद्रीय सांद्दययकी संघटनेला (CSO) ने राष्ट्रीय
ईत्पन्न सद्दमतीने घालून द्ददलेल्या पद्धतीचे पालन केले होते. त्यानंतर, केंद्रीय सांद्दययकी
संघटनेला (CSO) ने तुलनेने सुधाररत कायथपद्धती अणी प्रक्रीया स्वीकारली अद्दण हे
माहीतीच्या वाढत्या ईपलब्धतेमुळे शक्य झाले अहे. केंद्रीय सांद्दययकी संघटनेला (CSO)
अपले ऄंदाज त्याच्या ‘राष्ट्रीय ईत्पन्नाचे ऄंदाज’ या प्रकाशनात प्रकाद्दशत करते.
राष्ट्रीय उत्पन्नाच्या णवणवध संकल्पना (Various Concepts of National
Income):
१. स्थूल देशांतगथत उत्पादन (Gross Domestic Product - GDP):
स्थूल देशांतगथत ईत्पादन (GDP) म्हणजे एका द्दवद्दशष्ट वषाथत देशात ईत्पाद्ददत केलेल्या
ऄंद्दतम वस्तू अद्दण सेवांचे मूल्य होय. स्थूल देशांतगथत ईत्पादन (GDP) हा स्थूल राष्ट्रीय
ईत्पादन (GNP ) पेक्षा वेगळा अहे. स्थूल राष्ट्रीय ईत्पादन (GNP ) चा एक भाग देशाबाहेर
ईत्पाद्ददत केला जाउ शकतो, ईदाहरणाथथ, USA मध्ये काम करणाऱ या भारतीयांनी
कमावलेला पैसा हा भारताच्या स्थूल राष्ट्रीय ईत्पादन (GNP ) चा एक भाग अहे, परंतु ते
ईत्पन्न परदेशात कमावलेले ऄसल्यामुळे ते स्थूल देशांतगथत ईत्पादन (GDP) चा भाग
नाही. म्हणून स्थूल राष्ट्रीय ईत्पादन (GNP ) च्या सीमा देशाच्या नागररकांद्वारे द्दनधाथररत
केल्या जातात, तर स्थूल देशांतगथत ईत्पादन (GDP) च्या सीमा देशाच्या भौगोद्दलक
मयाथदांद्वारे द्दनधाथररत केल्या जातात. हे देखील स्पष्ट अहे की, GDP अद्दण GNP मधील munotes.in

Page 3

भारतातील राष्ट्रीय उत्पन्न आणण दरडोई उत्पन्नाची प्रवृत्ती
3 फरक "परदेशातून द्दमळणाऱया द्दनव्वळ कमाइमुळे" अहे. जर एखाद्या देशाचे नागररक
परदेशातून त्या देशात कमावत ऄसलेल्या परदेशी लोकांपेक्षा जास्त कमावत ऄसतील, तर
GNP हा GDP पेक्षा जास्त ऄसेल अद्दण जर देशातील परदेशी लोक परदेशात कमावत
ऄसलेल्या नागररकांपेक्षा जास्त कमावत ऄसतील, GNP हा GDP पेक्षा कमी अहे.
२. णनव्वळ राष्ट्रीय उत्पादन (Net National Product – NNP) :
ही राष्ट्रीय ईत्पन्नाची ऄद्दतशय महत्त्वाची संकल्पना अहे. एका वषाथच्या कालावधीत,
सकल राष्ट्रीय ईत्पादनाच्या प्रद्दक्रयेमध्ये, काही भांडवल वापरले जाते द्दकंवा ईपभोगले
जाते, म्हणजे ईपकरणे, यंत्रसामग्री आ. भांडवली वस्तूंचे ऄवमूल्यन होते द्दकंवा घसारा होतो.
भांडवली वस्तू ईत्पादन प्रद्दक्रयेत वापरल्यामुळे त्याचे मूल्य कमी होते. स्थूल राष्ट्रीय
ईत्पादनातून ऄवमूल्यनाचे शुल्क वजा केल्याने अपल्याला द्दनव्वळ राष्ट्रीय ईत्पादन
द्दमळते. याचाच ऄथथ, स्थूल राष्ट्रीय ईत्पादनातून (GNP) घसारा वजा केल्यानंतर सवथ
ऄंद्दतम वस्तू अद्दण सेवांचे बाजार मूल्य म्हणजे द्दनव्वळ राष्ट्रीय ईत्पादन (NNP) होय.
त्यालाच बाजारभावानुसार राष्ट्रीय ईत्पन्न ऄसे म्हणतात. दुसऱया शब्दांत, द्दनव्वळ राष्ट्रीय
ईत्पादन म्हणजे घसारा वजा करून वषथभरात देशात ईत्पाद्ददत केलेल्या ऄंद्दतम वस्तू अद्दण
सेवांचे एकूण मूल्य व परदेशातील द्दनव्वळ ईत्पन्न यांची बेरीज होय.
३. णनव्वळ देशांतगथत उत्पादन (Net Domestic Product – NDP) :
स्थूल देशांतगथत ईत्पादन (GDP) मधून घसारा वजा करून द्दनव्वळ देशांतगथत ईत्पादन
(NDP ) प्राप्त होतो. परदेशातील द्दनव्वळ ईत्पन्नामुळे द्दनव्वळ देशांतगथत ईत्पादन (NDP ) हा
द्दनव्वळ राष्ट्रीय ईत्पादन (NNP) पेक्षा वेगळा अहे. परदेशातील द्दनव्वळ ईत्पन्न
सकारात्मक द्दकंवा धनात्मक ऄसल्यास, द्दनव्वळ देशांतगथत ईत्पादन (NDP ) हा द्दनव्वळ
राष्ट्रीय ईत्पादन (NNP) पेक्षा कमी ऄसेल अद्दण परदेशातील द्दनव्वळ ईत्पन्न ऊणात्मक
ऄसल्यास, द्दनव्वळ देशांतगथत ईत्पादन (NDP ) हा द्दनव्वळ राष्ट्रीय ईत्पादन (NNP) पेक्षा
जास्त ऄसेल. द्दनव्वळ देशांतगथत ईत्पादन (NDP ) ची गणना एकतर बाजार द्दकमतीला
द्दकंवा घटक खचाथला केली जाते.
घटक खचाथला राष्ट्रीय उत्पन्न (National Income at Factor Cost ):
याचा ऄथथ संसाधन पुरवठादारांनी त्यांच्या जमीन, श्रम, भांडवल अद्दण ईद्योजकीय
क्षमतेच्या योगदानासाठी कमावलेल्या सवथ ईत्पन्नाची बेरीज अहे जी वषथभरात द्दनव्वळ
ईत्पादनात जाते. घटक खचाथला राष्ट्रीय ईत्पन्न हे दशथवते की, द्दनव्वळ ईत्पादनासाठी
अद्दथथक संसाधनांच्या बाबतीत समाजाला द्दकती खचथ येतो. घटक द्दकंमतींला राष्ट्रीय
ईत्पन्नालाच राष्ट्रीय ईत्पन्न हा शब्द देखील वापरला जातो.
घटक खचाथला राष्ट्रीय उत्पन्न = णनव्वळ राष्ट्रीय उत्पादन (बाजार णकमतीला राष्ट्रीय
उत्पन्न) - (अप्रत्यक्ष कर + सबणसडी)

munotes.in

Page 4

भारतीय अथथव्यवस्था
4 ४. वैयणिक उत्पन्न (Personal Income ):
वैयद्दक्तक ईत्पन्न हे द्ददलेल्या वषाथत व्यक्ती द्दकंवा कुटुंबांना प्रत्यक्षात द्दमळालेल्या ईत्पन्नाची
बेरीज ऄसते. द्दमळवलेले वैयद्दक्तक ईत्पन्न हे राष्ट्रीय ईत्पन्नापेक्षा वेगळे ऄसते. सामाद्दजक
सुरक्षा योगदान कॉपोरेट अयकर अद्दण ऄद्दवतरीत कॉपोरेट नफा यासारखे काही ईत्पन्न जे
द्दमळवले जातात, परंतू ते प्रत्यक्षात कुटुंबांना प्राप्त होत नाहीत. त्याच रीतीने, हस्तांतररत
देयके यांसारखी काही द्दमळकत सध्या द्दमळत नाही जसे की वृद्धापकाळ द्दनवृत्ती वेतन,
बेरोजगारीची भरपाइ, व्याजाची देय रक्कम आत्यादी. राष्ट्रीय ईत्पन्न द्दमळवण्यासाठी अपण
राष्ट्रीय ईत्पन्नातून तीन प्रकारचे ईत्पन्न वजा केले पाद्दहजे. वैयणिक उत्पन्न = राष्ट्रीय
उत्पन्न - सामाणजक सुरक्षा - योगदान - कॉपोरेट आयकर - अणवतरीत कॉपोरेट नफा +
हस्तांतरण देयके
५. खचथयोग्य उत्पन्न (Disposable Income ):
अयकर, वैयद्दक्तक मालमत्ता कर आत्यादी स्वरूपात सरकारला कर भरल्यानंतर जे वैयद्दक्तक
ईत्पन्न द्दशल्लक राहते, त्याला खचथयोग्य ईत्पन्न (Disposable Income ) ऄसे म्हणतात.
खचथयोग्य उत्पन्न (Disposable Income ) = वैयणिक उत्पन्न - वैयणिक कर
एखादी व्यक्ती त्याच्या आच्छेनुसार खचथयोग्य ईत्पन्न (Disposable Income ) चा ईपभोग
द्दकंवा बचत करण्याचा द्दनणथय घेउ शकते.
१.३ १९९० पासून भारताच्या राष्ट्रीय उत्पन्नातील प्रवृत्ती (TRENDS IN INDIA’S NATIONAL INCOME SINCE १९९०) केंद्रीय सांद्दययद्दकय संघटनेने (CSO) १९९३-९४ ते १९९९-२००० पयंत द्दस्थर
द्दकंमतींला राष्ट्रीय ईत्पन्नाची गणना करण्यासाठी अधारभूत वषथ बदलले अहे. अधारभूत
वषथ २००४-०५ ऄसे सुधाररत केले गेले. देशाच्या राष्ट्रीय ईत्पन्नामध्ये (घटक खचाथला
जीडीपी) २००४-०५ च्या द्दकमतींनुसार १९५०-५१ मधील ९,७१९ कोटी रु. वरून
२०१०-११ मध्ये ७१,५७,४१२ कोटी रुपयापयंत म्हणजे २००४.०५ च्या द्दकमतीनुसार
राष्ट्रीय ईत्पन्नात ७३६ पटीने वाढ झाली अहे.
भारताच्या राष्ट्रीय ईत्पन्नाची प्रवृत्ती ही घटक द्दकंमतीला स्थूल देशांतगथत ईत्पादनाच्या
संदभाथत पुढील तक्ता क्रमांक १.१ मध्ये दशथद्दवण्यात अली अहे.
(नोट – सध्या अधार वषथ २0११-१२ ऄसे अहे.)



munotes.in

Page 5

भारतातील राष्ट्रीय उत्पन्न आणण दरडोई उत्पन्नाची प्रवृत्ती
5 तिा क्रमांक १.१
भारताच्या राष्ट्रीय उत्पन्नाची (घटक णकंमतीला स्थूल देशांतगथत उत्पादन) प्रवृत्ती अ.क्र. णवत्तीय वषथ चालू णकंमतीला स्थूल देशांतगथत उत्पादन (रुपयामध्ये) णस्थर णकंमतीला स्थूल देशांतगथत उत्पादन (रुपयामध्ये) १. १९५०-५१ ९७१९ २२४७८६ २. १९९०-९१ ५१५०३२ १०८३५७२ 3. २०१०-११ ७१५७४१२ ४८८५९५४ (Source: Economic Survey २0११-१२)
द्दस्थर द्दकमतींला राष्ट्रीय ईत्पन्न हे राष्ट्रीय ईत्पन्नातील खरी वृद्धी म्हणजेच वस्तू अद्दण
सेवांच्या ईत्पादनात झालेली वृद्धी दशथवते.
१.४ १९९० पासून दरडोई उत्पन्नाची ( PCI) प्रवृत्ती (TRENDS IN PER CAPITA INCOME (PCI) SINCE १९९०) दरडोइ ईत्पन्न हे मानवी द्दवकासाचे एक महत्त्वाचे सूचक अहे. आतर गोष्टींव्यद्दतररक्त , ते
जीवनमानात वृद्धी दशथवते. पारंपाररकरीत्या दरडोइ ईत्पन्न हे देशाच्या अद्दथथक द्दस्थतीचे
सारांश सूचक मानले जाते. दरडोइ ईत्पन्नातील प्रवृत्ती तक्ता क्रमांक १.२ मध्ये दशथद्दवली
अहे. १९५०-५१ ते २०१०-११ या कालावधीत द्दस्थर द्दकंमतींला दरडोइ ईत्पन्न केवळ
६.३ पटीने वाढले म्हणजेच १९५०-५१ मधील ५,७०८ रु. वरून २०१०-११ मध्ये ते
३५,९९३ रु. पयंत वाढले.
वास्तद्दवक ईत्पन्ना तील वाढीच्या तुलनेत दरडोइ ईत्पन्नातील वाढ खूपच कमी अहे.
लोकसंययेतील झपाट्याने वृद्धी अद्दण वाइट द्दवकास दर हे ऄशा द्दनराशाजनक
कामद्दगरीसाठी प्रामुययाने कारणीभूत अहेत.
तिा क्रमांक १.२
दरडोई उत्पन्नाची (णस्थर णकंमतीला णनव्वळ राष्ट्रीय उत्पादन) प्रवृत्ती अ.क्र. णवत्तीय वषथ णस्थर णकंमतीला णनव्वळ राष्ट्रीय उत्पादन (रुपयामध्ये) १. १९५०-५१ ५७०८ २. १९९०-९१ ११५३५ 3. २०१०-११ ३५९९३ (Source: Economic Survey २०११-१२)
munotes.in

Page 6

भारतीय अथथव्यवस्था
6 १.५ भारतीय अथथव्यवस्थेत संरचनात्मक बदल (STRUCTURAL CHANGES IN INDIAN ECONOMY ) द्दवद्दवध क्षेत्रांचे तीन शीषथकांतगथत वगीकरण करण्यात अले अहे, ते म्हणजे कृषी अद्दण
संलग्न क्षेत्र, ईद्योग क्षेत्र अद्दण सेवा क्षेत्र. कृषी अद्दण संलग्न क्षेत्रांमधून ईद्भवणाऱया स्थूल
देशांतगथत ईत्पादन (GDP ) मधील वाटा सातत्याने घसरला अहे, तर ईद्योग अद्दण सेवा
क्षेत्राच्या वाटयामध्ये वाढ झाली अहे. हा बदल ऄसे दशथवतो की, भारतीय ऄथथव्यवस्था ही
मागास ऄथथव्यवस्थेकडून (backward economy ) द्दवकसनशील ऄथथव्यवस्थेकडे
(developing economy ) स्थानांतरीत झाली अहे.
तिा क्रमांक १.३
घटक णकंमतीला स्थूल देशांतगथत उत्पादनामध्ये णवणवध क्षेत्ांचे शेकडा प्रमाण
(२००४-०५ मधील णस्थर णकंमतीला) अ.क्र. क्षेत् १९५०-५१ १९९०-९१ २०१०-११ १. कृषी व संलग्न क्षेत्र ५६.१ ३३.३ १६.८ २. ईद्योग क्षेत्र १४.४ २४.१ २५.६ 3. सेवा क्षेत्र २९.५ ४२.६ ५७.६ एकुण १००.०० १००.०० १००.०० (Source: Economic Survey २०११-१२)
१. कृषी आणण संलग्न क्षेत्ाचा घटता वाटा (Decreasing Share of Agriculture
and Allied Activities ):
कृषी द्दकंवा शेती हा जीवनाचा एक मागथ अहे अद्दण जनतेचे एक सवाथत महत्वाचे
ईपजीद्दवकेचे साधन अहे. कृषी अद्दण संलग्न क्षेत्राचा वाटा हा १९५०-५१ मधील सुमारे
५६% वरून १९९०-९१ मध्ये ३३.३% अद्दण पुढे २०१०-११ मध्ये सुमारे १७%
पयंत घसरला अहे. १९९६-९७ पासून ईद्योग अद्दण सेवा क्षेत्राच्या वाढीमुळे कृषी अद्दण
द्दबगर कृषी क्षेत्राच्या वृद्धीतील दरी वाढू लागली. जीडीपीमध्ये कृषी अद्दण संलग्न
द्दक्रयाकलापांच्या वाट्यामध्ये सतत होणारी घसरण ऄंशतः ऄथथव्यवस्थेतील आतर
क्षेत्रांमधील ईच्च वाढ अद्दण ऄंशतः या क्षेत्रातील द्दवशेषतः कृषी क्षेत्रातील कमी वाढीमुळे
अहे. नवव्या अद्दण दहाव्या पंचवाद्दषथक योजनांमध्ये कृषी क्षेत्रीय द्दवकास दर हा अठव्या
योजनेच्या ४.७२% च्या तुलनेत ऄनुक्रमे २.४४२% अद्दण २.३% होता. ऄकराव्या
योजनेत कृषी द्दवकास ४% ईद्दिष्टाच्या तुलनेत ३.२८% आतका होता. कमी गुंतवणूक, खत
वापरातील ऄसमतोल, कमी द्दबयाणे बदलण्याचे दर, द्दवकृत प्रोत्साहन प्रणाली,
कापणीनंतरचे कमी मूल्यवधथन अद्दण ऄद्दनयद्दमत पाउस यांचा कृषी क्षेत्राच्या कामद्दगरीवर
पररणाम होत राद्दहला. munotes.in

Page 7

भारतातील राष्ट्रीय उत्पन्न आणण दरडोई उत्पन्नाची प्रवृत्ती
7 २. उद्योग क्षेत्ाचा वाढता वाटा (Rising Share of Industry ):
ईत्पादन, बांधकाम, वीज, वायू अद्दण पाणी पुरवठा यांचा समावेश ऄसलेल्या ईद्योगाचा
वाटा १९५०-५१ मधील GDP च्या १४.४ टक्क्यांवरून १९९०-९१ मध्ये २४ टक्के
अद्दण पुढे २०१०-११ मध्ये २५.६% पयंत वाढला अहे (तक्ता १.४ पहा). औद्योद्दगक
क्षेत्रामध्ये ईत्पादन, बांधकाम, वीज, गॅस अद्दण पाणीपुरवठा यांचा समावेश होतो.
जीडीपीमधील ईद्योगाच्या वाटा जवळील द्दस्थरता दशथवते की, या क्षेत्राच्या संभाव्यतेचा
ऄद्याप पूणथपणे ईपयोग झालेला नाही. ईत्पादन हे ईद्योगातील सवाथत प्रबळ क्षेत्र अहे.
१९९१-९२ अद्दण २०११-१२ दरम्यान सुधार..त्तर कालावधीत GDP मध्ये ईत्पादनाचा
वाटा १४.१६% च्या श्रेणीत राद्दहला. औद्योद्दगक क्षेत्र अंतरराष्ट्रीय व्यापार वातावरण अद्दण
वेगवान तांद्दत्रक बदलांसाठी खुले अहे. ऄशा प्रकारे, हे क्षेत्र नाद्दवन्यपूणथ अद्दण स्पधाथत्मक
ऄसणे अवश्यक अहे.
३. सेवांचा क्षेत्ाचा वाढता वाटा (Increasing Share of Services ):
सेवा क्षेत्रामध्ये तीन घटकांचा समावेश होतो, म्हणजे (i) व्यापार, हॉटेल्स, वाहतूक अद्दण
दळणवळण; (ii) द्दवत्तपुरवठा द्दवमा, ररऄल आस्टेट अद्दण व्यवसाय सेवा; अद्दण (iii)
सावथजद्दनक प्रशासन, संरक्षण अद्दण आतर सेवा. स्थूल देशांतगथत ईत्पादनामधील (GDP )
सेवांचा वाटा १९५०-५१ मधील २९.५ टक्क्यांवरून १९९०-९१ मध्ये ४२.६ टक्के
अद्दण पुढे २०१०-११ मध्ये ५७.६ टक्क्यांपयंत वाढला. सेवा क्षेत्राने एक दशकाहून
ऄद्दधक काळ भारतीय ऄथथव्यवस्थेच्या एकूण वाढीचे महत्त्वाचे आंद्दजन म्हणून काम केले
अहे. देशांतगथत ऄथथव्यवस्थेत या क्षेत्राच्या चैतन्यामुळे भारतीय ऄथथव्यवस्थेने ऄलीकडील
जागद्दतक अद्दथथक संकटाच्या कठीण वषांमध्ये यशस्वीपणे मागथक्रमण केले अहे.
४. सेवांमधील उप-क्षेत्ांचा वाढता वाटा (Increasing Share of sub -sectors in
the Ser vices ):
सेवा क्षेत्र हे तीन घटकांनी बनलेले अहे अद्दण GDP मध्ये त्यांचा वाटा वाढला अहे. हे
तक्ता १.४ मध्ये द्ददले अहे.
अ) व्यापार, हॉटेल्स, वाहतूक आणण दळणवळणाचा वाटा:
जीडीपीमधील त्यांचा वाटा १९५०-५१ मधील ११.3 टक्क्यांवरून २०१०-११ मध्ये
२७.२ टक्क्यांपयंत वाढला अहे. व्यापार, हॉटेल्स, वाहतूक अद्दण दळणवळण सेवा
ऄलीकडच्या वषांत झपाट्याने वाढत अहेत, रेल्वे प्रवासी नेटवकथचा द्दवस्तार अद्दण
व्यावसाद्दयक वाहनांच्या ईत्पादनात प्रभावी प्रगती अद्दण दूरध्वनी कनेक्शनच्या द्दवद्यमान
स्टॉकची जलद भर सेवा क्षेत्रामध्ये घातली अहे, द्दवशेषतः मोबाआल.
ब) णवत्तपुरवठा, णवमा, ररअल इस्टेट आणण व्यवसाय सेवांचा वाटा:
यांचे वाटे १९५०-५१ मधील स्थूल देशांतगथत ईत्पादन (GDP ) च्या ७.७ टक्क्यांवरून
२०१०-११ मध्ये सुमारे १७.४% पयंत वाढले अहेत. हे सवथ द्दवत्तीय सेवांमधील वाढीमुळे
(द्दवत्तीय सेवांमध्ये बँद्दकंग, द्दवमा अद्दण ररऄल आस्टेट सेवांचा समावेश अहे) यामुळे शक्य munotes.in

Page 8

भारतीय अथथव्यवस्था
8 झाले अहे. भारतीय द्दवत्तीय बाजारपेठेची प्रगतीशील पररपक्वता अद्दण सध्या सुरू
ऄसलेली बांधकाम तेजी याला कारणीभूत अहे.
क) सावथजणनक प्रशासन आणण संरक्षण आणण इतर सेवांचा वाटा:
यांचा स्थूल देशांतगथत ईत्पादन (GDP) वाटा १९५०-५१ मधील १०.५ टक्क्यांवरून
२०१०-११ मध्ये १३ टक्क्यांपयंत वाढला अहे. सामुदाद्दयक, सामाद्दजक अद्दण वैयद्दक्तक
सेवा, सावथजद्दनक प्रशासन अद्दण संरक्षण यांच्या वाटा मंद गतीने वाढल्याने राजकोषीय
एकत्रीकरणाची प्रद्दक्रया अद्दण द्दवत्तीय खचथ व्यवस्थापनाची वाढती कायथक्षमता द्ददसून येते.
तिा क्रमांक १.७
घटक खचाथवर स्थूल देशांतगथत उत्पादन (GDP) मधील सेवांच्या णवणवध घटकांचा
टक्केवारी वाटा (२००४-०५ च्या णकंमतीनुसार) सेवा १९५०-५१ २०१०-११ ऄ) व्यापार, हॉटेल्स, वाहतूक अद्दण दळणवळण ११.3 २७.२ ब) द्दवत्तपुरवठा, द्दवमा, स्थावर मालमत्ता अद्दण व्यवसाय सेवा ७.७ १७.४ क) सावथजद्दनक प्रशासन अद्दण संरक्षण अद्दण आतर १०.५ १३.० स्थूल देशांतगथत ईत्पादन (GDP) मध्ये सेवा क्षेत्राचा एकूण वाटा २९.५ ५७.६ (Source: Economic Survey, २0११-१२)
अद्दथथक द्दवकासाच्या द्दसद्धांतानुसार अद्दथथक द्दवकासाची प्रद्दक्रया घडते, राष्ट्रीय
ईत्पन्नामध्ये दुय्यम अद्दण तृतीयक क्षेत्रांचा वाटा वाढतो अद्दण प्राथद्दमक क्षेत्राचा वाटा कमी
होतो. ऄसे क्षेत्रीय बदल भारतात होत अहेत, पण संथ गतीने. राष्ट्रीय ईत्पन्नाच्या क्षेत्रीय
रचनेतील बदल भारतातील अद्दथथक द्दवकासाच्या प्रद्दक्रयेचा पररणाम दशथद्दवतात.
१.६ सारांश (SUMMARY)  स्थूल राद्दष्ट्रय ईत्पादन (GNP ) हे एका वषाथत ईत्पाद्ददत केलेल्या सवथ ऄंद्दतम वस्तू
अद्दण सेवांचे एकूण बाजार मूल्य अद्दण परदेशातील द्दनव्वळ ईत्पन्न अहे. वस्तू अद्दण
सेवांच्या एकूण ईत्पादनाचे द्दकंवा एकूण पुरवठ्याचे हे मूलभूत सामाद्दजक लेखांकन
ईपाय अहे.
 स्थूल देशांतगथत ईत्पादन (GDP ) म्हणजे एका द्दवद्दशष्ट वषाथत देशात ईत्पाद्ददत
केलेल्या ऄंद्दतम वस्तू अद्दण सेवांचे मूल्य होय. munotes.in

Page 9

भारतातील राष्ट्रीय उत्पन्न आणण दरडोई उत्पन्नाची प्रवृत्ती
9  स्थूल देशांतगथत ईत्पादन (GDP ) हा स्थूल राद्दष्ट्रय ईत्पादन (GNP ) पेक्षा वेगळा
अहे.
 द्दनव्वळ राष्ट्रीय ईत्पादन (NNP) म्हणजे घसारा वजा करून वषथभरात देशात
ईत्पाद्ददत केलेल्या ऄंद्दतम वस्तू अद्दण सेवांचे एकूण मूल्य, तसेच परदेशातील द्दनव्वळ
ईत्पन्न.
 स्थूल देशांतगथत ईत्पादन (GDP) मधून घसारा वजा केला ऄसता द्दनव्वळ देशांतगथत
ईत्पादन (NDP) प्राप्त होतो.
 वैयद्दक्तक ईत्पन्न ही व्यक्ती द्दकंवा कुटुंबांना द्ददलेल्या वषाथत प्रत्यक्षात द्दमळालेल्या
ईत्पन्नाची बेरीज ऄसते.
वैयद्दक्तक ईत्पन्न = N.I - सामाद्दजक सुरक्षा - योगदान - कॉपोरेट अयकर -ऄद्दवतरीत
कॉपोरेट नफा + हस्तांतरण देयके.
 अयकर, वैयद्दक्तक मालमत्ता कर आत्यादी स्वरूपात सरकारला कर भरल्यानंतर जे
वैयद्दक्तक ईत्पन्न द्दशल्लक राहते, त्याला खचथयोग्य ईत्पन्न ऄसे म्हणतात.
खचथयोग्य ईत्पन्न = वैयद्दक्तक ईत्पन्न - वैयद्दक्तक कर.
 राष्ट्रीय ईत्पन्न हे तीन वेगवेगळ्या संबंद्दधत पद्धतींनी मोजले जाउ शकते: ऄ) द्दनव्वळ
ईत्पादन पद्धती B) घटक-ईत्पन्न पद्धती C) खचथ पद्धती.
१.७ प्रश्न (QUESTIONS) १. दरडोइ ईत्पन्नाचा ऄथथ काय? १९९० पासून भारताच्या दरडोइ ईत्पन्नातील
प्रवृत्ती स्पष्ट करा.
२. राष्ट्रीय ईत्पन्नाची व्यायया द्या अद्दण १९९० पासून भारताच्या राष्ट्रीय
ईत्पन्नातील प्रवृत्ती स्पष्ट करा.
3. ‘भारतीय ऄथथव्यवस्थेतील संरचनात्मक बदल’ वर टीप द्दलहा.


***** munotes.in

Page 10

10 २
रोजगार िनिमªती व दाåरþय िनमूªलन कायªøम आिण
ÿादेिशक असमानता
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ रोजगार िनिमªती आिण दाåरþय िनमूªलनाचा अथª
२.२ रोजगार िनिमªती आिण दाåरþय िनमूªलन कायªøमांचे संि±Į आढावा
२.३ ÿादेिशक असमानतेचा अथª
२.४ भारतातील ÿादेिशक असमानता कमी करÁयासाठी उपाययोजना
२.५ सारांश
२.६ ÿij
२.० उिĥĶे (OBJECTIVES )  रोजगार िनिमªतीचा अथª अËयासणे.
 दाåरþय िनमूªलनाचा अथª अËयासणे.
 रोजगार िनिमªती आिण दाåरþय िनमूªलन कायªøमांचा थोड³यात आढावा घेणे.
 ÿादेिशक असमानतेचा अथª जाणून घेणे.
 भारतातील ÿादेिशक असमानता कमी करÁयासाठी उपाययोजनांचा अËयास करणे.
२.१ रोजगार िनिमªती आिण दाåरþय िनमूªलनाचा अथª (MEANING OF EMPLOYMENT GENERATION AND POVERTY
ALLEVIATION ) दाåरþय िनमूªलन हे िनयोिजत आिथªक िवकासाचे ÿमुख उिĥĶ आहे. दाåरþय िनमूªलनासाठी
योगदान देणाöया िविवध घटकांमÅये आिथªक वृĦी हा घटक नेहमीच महßवाचा मानला
जातो. परंतू हे आता ल±ात आले आहे कì, हा घटक वृĦीचा दर नसून वृĦीची रचना आहे
जी वृĦी¸या "िůकल डाउन" ÿभावाची गती िनधाªरीत करते.
भारतातील दा åरþय िवरोधी कायªøम मु´यÂवे क¤þ सरकार चालवते. दाåरþय िनमूªलन
कायªøमाचे तीन मु´य ÿकार आहेत: (१) úामीण काय¥, (२) Öवयंरोजगार आिण (३) अÆन
अनुदान. अिलकड¸या वषा«त ितÆही सुधारणा अधीन आहेत. आरोµय, िश±ण, Öव¸छता
आिण गåरब लोकांची ±मता वाढवÁयासाठी आिण Âयां¸या आरोµयाला चालना देÁयासाठी munotes.in

Page 11

रोजगार िनिमªती व दाåरþय िनमूªलन कायªøम आिण ÿादेिशक असमानता
11 इतर सुिवधां¸या ±ेýात योजना वाटप वाढवÁयात आले आहे. समाजातील दुबªल
घटकांसाठी िवशेष कायªøमांĬारे दाåरþयिवरोधी कायªøमांना बळकटी देÁयात आली आगे
आिण पुनरªचना करÁयात आली आहे.
जागितक बँके¸या मते, दाåरþ्य हे आरोµया¸या बाबतीत वंिचत आहे आिण Âयात अनेक
आयाम आहेत. ÂयामÅये कमी उÂपÆन आिण सÆमानाने जगÁयासाठी आवÔयक असलेÐया
मूलभूत वÖतू आिण सेवा घेÁयास असमथªता देखील समािवĶ आहे. दाåरþयामÅये आरोµय
आिण िश±णाची Æयुन°म पातळी, Öव¸छ पाणी आिण Öव¸छतेची अपुरी उपलÊधता, अपुरी
भौितक सुर±ा, आवाजाचा अभाव आिण एखाīाचे जीवन चांगले करÁयासाठी अपुरी ±मता
आिण संधी यांचा समावेश होतो.
भारता¸या िनयोजन आयोगानुसार, सांि´यकì आिण कायªøम अंमलबजावणी
मंýालया¸या अंतगªत राÕůीय नमुना सव¥±ण कायाªलय (NSSO) Ĭारे आयोिजत केलेÐया
úाहक खचª सव¥±णा¸या आधारे देशातील दाåरþयाची पातळी अंदािजत केली जाऊ शकते.
हा लेख भारतातील िविवध दाåरþय िनमूªलन कायªøम आिण भारत सरकारने दाåरþय
िनमूªलनासाठी घेतलेÐया पुढाकारांबĥल माहीती देतो.
भारतातील दाåरþय िनमूªलनासाठी रोजगार िनिमªती महßवाची का आहे?:
भारतातील बेरोजगारीची समÖया हे भारतातील दाåरþयाचे ÿमुख कारण मानले जाते. उ¸च
आिथªक वाढीसह बेरोजगारीची समÖया कमी कłन देशाचा गåरबी दर कमी केला जाऊ
शकतो. भारत सरकार¸या अंतगªत िविवध दाåरþय िनमूªलन कायªøमांची Öथापना केली गेली
आहे ºयाचा उĥेश दाåरþयरेषेखालील कुटुंबांना दरवषê मागणीनुसार आिण िविशĶ हमी
वेतन रोजगार देऊन गåरबी िनमूªलन करणे हा आहे.
दाåरþ्य िनमूªलनासाठी रोजगार िनिमªती ही खालील कारणांमुळे महßवाची आहे.
 यामुळे गरीब कुटुंबां¸या उÂपÆनाची पातळी वाढेल आिण देशातील दाåरþयाचे ÿमाण
कमी होÁयास मदत होईल. Âयामुळे बेरोजगारी आिण दाåरþय यांचा महßवाचा संबंध
आहे.
 úामीण भागात रोजगार कायªøमां¸या िनिमªतीĬारे úामीण-शहरी Öथलांतर कमी होईल.
 रोजगार िनिमªती कायªøमांĬारे उÂपÆना¸या पातळीत वाढ झाÐयाने गåरबांना िश±ण,
आरोµय सुिवधा आिण Öव¸छता यासह मूलभूत सुिवधांमÅये ÿवेश करÁयास मदत
होईल.

munotes.in

Page 12

भारतीय अथªÓयवÖथा
12 २.२ रोजगार िनिमªती आिण दाåरþय िनमूªलन कायªøमांचे संि±Į आढावा (BRIEF OVERVIEW OF EMPLOYMENT GENE RATION AND
POVERTY ALLEVIATION PROGRAMMES ) देशात सÅया कायªरत असलेÐया ÿमुख रोजगार िनिमªती आिण दाåरþय िनमूªलन
कायªøमांची पुिढलÿमाणे चचाª केली आहे:
१. राÕůीय कायाªसाठी अÆन कायªøम (National Food for Work Programme ):
NCMP ¸या अनुषंगाने, १४ नोÓह¤बर २००४ रोजी देशातील १५० सवाªत मागास
िजÐĻांमÅये पूरक मजुरी¸या रोजगाराची िनिमªती तीĄ करÁया¸या उĥेशाने राÕůीय
कायाªसाठी अÆन कायªøम सुł करÁयात आला. हा कायªøम सवª úामीण गरीबांसाठी खुला
आहे ºयांना मजुरी¸या रोजगाराची गरज आहे आिण हÖत अकुशल काम करÁयाची इ¸छा
आहे. ही १०० ट³के क¤þ पुरÖकृत योजना Ìहणून अंमलात आणली जाते आिण राºयांना
अÆनधाÆय मोफत पुरवले जाते. तथािप, अÆनधाÆयावरील वाहतूक खचª, हाताळणी शुÐक
आिण कर ही राºयांची जबाबदारी आहे. िजÐहािधकारी हे िजÐहा Öतरावरील नोडल
अिधकारी आहेत आिण Âयां¸याकडे िनयोजन, अंमलबजावणी, समÆवय, देखरेख आिण
पयªवे±णाची संपूणª जबाबदारी आहे. २००४-०५ साठी, २० लाख टन
अÆनधाÆयाÓयितåरĉ २०२० कोटी Łपये कायªøमासाठी वाटप करÁयात आले आहेत.
२. Öवणªजयंती úाम Öवरोजगार योजना (SGSY) :
एिÿल, १९९९ मÅये सुł करÁयात आलेÐया Öवणªजयंती úाम Öवरोजगार योजना
(SGSY ), सहाÍयक गरीब कुटुंबांना (Öवरोजगार) बँक øेिडट आिण सरकारी अनुदाना¸या
िम®णाĬारे बचत गटांमÅये (SHGs) संघिटत कłन Âयांना दाåरþयरेषे¸या वर आणÁयाचे
उिĥĶ आहे.
३. संपूणª úामीण रोजगार योजना (SGRY) :
२००१ मÅये सुł करÁयात आलेÐया संपूणª úामीण रोजगार योजना (SGRY) चा उĥेश
सवª úामीण भागात अितåरĉ वेतन रोजगार उपलÊध कłन देणे आिण ÂयाĬारे अÆन सुर±ा
आिण पोषण पातळी सुधारणे हे आहे. संपूणª úामीण रोजगार योजना (SGRY) सवª úामीण
गåरबांसाठी खुली आहे ºयांना मजुरी रोजगाराची गरज आहे आिण ºयांना
गावात/वÖतीभोवती हÖत अकुशल काम करÁयाची इ¸छा आहे. हा कायªøम पंचायती राज
संÖथा (PRIs) माफªत राबिवÁयात येतो.
४. úामीण गृहिनमाªण – इंिदरा आवास योजना (IAY):
१९९९-२००० पासून कायाªिÆवत झालेली इंिदरा आवास योजना (IAY) ही गåरबांसाठी
मोफत घरे बांधÁयाची ÿमुख योजना आहे. úामीण िवकास मंýालय (MORD) या
उĥेशासाठी गृहिनमाªण आिण नागरी िवकास महामंडळ (HUDCO) ला इि³वटी सहाÍय
ÿदान करते. munotes.in

Page 13

रोजगार िनिमªती व दाåरþय िनमूªलन कायªøम आिण ÿादेिशक असमानता
13 ५. ÿधानमंýी úामोदय योजना (PMGY) :
२०००-०१ मÅये सुł करÁयात आलेÐया ÿधानमंýी úामोदय योजना (PMGY ) मÅये
ÿाथिमक आरोµय , ÿाथिमक िश±ण , úामीण िनवारा, úामीण पेयजल, पोषण आिण úामीण
िवīुतीकरण यासार´या िनवडक मूलभूत सेवांसाठी राºये आिण क¤þशािसत ÿदेशांना
अितåरĉ क¤þीय सहाÍय (ACA) वाटप करÁयात आले आहे. २००३-०४ तसेच २००४-
०५ साठी, ÿधानमंýी úामोदय योजना (PMGY) साठी अितåरĉ क¤þीय सहाÍय (ACA) चे
वािषªक वाटप Ł. २, ८०० कोटी होते.
६. úामीण रोजगार िनिमªती कायªøम (REGP) :
úामीण भागात आिण लहान शहरांमÅये Öवयंरोजगारा¸या संधी िनमाªण करÁया¸या उĥेशाने
१९९५ मÅये सुł करÁयात आलेला úामीण रोजगार िनिमªती कायªøम (REGP), खादी
आिण úामोīोग आयोग ( KVIC) Ĭारे राबिवÁयात येत आहे. úामीण रोजगार िनिमªती
कायªøम (REGP) अंतगªत, उīोजक खादी आिण úा मोīोग आयोग ( KVIC) कडून
मािजªन मनी सहाÍय िमळवून आिण बँक कजª, जाÖतीत जाÖत Ł. २५ लाख खचाª¸या
ÿकÐपांसाठी úामोīोग Öथापन कł शकतात. úामीण रोजगार िनिमªती कायªøम (REGP)
¸या Öथापनेपासून, ३१ माचª २००४ पय«त, १,८६,२५२ ÿकÐपांना िव°पुरवठा करÁयात
आला आहे आिण २२.७५ लाख रोजगारा¸या संधी िनमाªण झाÐया आहेत. दहाÓया
योजनेत úामीण रोजगार िनिमªती कायªøम (REGP) साठी २५ लाख नवीन रोजगार
िनमाªण करÁयाचे उिĥĶ ठेवÁयात आले आहे. २००३-०४ मÅये ८.३२ लाख रोजगारा¸या
संधी आधीच िनमाªण झाÐया आहेत. २००४-०५ साठी ५.२५ लाख रोजगार संधी िनमाªण
करÁयाचे उिĥĶ िनिIJत करÁयात आले होते.
७. पंतÿधान रोजगार योजना (PMRY) :
पंतÿधान रोजगार योजना (PMRY) ची सुŁवात १९९३ मÅये सुिशि±त बेरोजगार
तŁणांना आिथªकŀĶया स±म उपøम सुł करÁयासाठी मदत कłन Öवयंरोजगारा¸या
संधी उपलÊध कłन देÁया¸या उĥेशाने झाली. आतापय«त, पंतÿधान रोजगार योजना
(PMRY) अंतगªत सुमारे २० लाख युिनट्सची Öथापना करÁयात आली आहे, ºयामुळे
३०.४ लाख अितåरĉ रोजगारा¸या संधी िनमाªण झाÐया आहेत. दहाÓया योजना आिण
२००४-०५ मÅये अितåरĉ रोजगार संधéचे उिĥĶ अनुøमे १६.५० लाख आिण ३.७५
लाख होते. úामीण भागात आिण लहान शहरांमÅये (२०,००० पय«त लोकसं´या) úामीण
उīोगां¸या Öथापनेसाठी úामीण रोजगार िनिमªती कायªøम (REGP) लागू केले जात
असताना, उÂपÆन, शै±िणक पाýता िकंवा लाभाथê¸या वयावर कोणतीही मयाªदा न ठेवता,
पंतÿधान रोजगार योजना (PMRY) हे सुिशि±त बेरोजगार तŁणांसाठी आहे ºयांचे
कोणÂयाही आिथªकŀĶ्या Óयवहायª िøयाकलापांमÅये गुंतÁयासाठी शहरी आिण úामीण
दोÆही भागात ÿितवषª Ł.४०,००० इतके कौटुंिबक उÂपÆन आहे. munotes.in

Page 14

भारतीय अथªÓयवÖथा
14 ८. ÿधानमंýी úाम योजना (PMGSY) :
१०० ट³के क¤þ ÿायोिजत योजना Ìहणून िडस¤बर २००० मÅये ÿधानमंýी úाम योजना
(PMGSY) सुł करÁयात आली. दहाÓया योजने¸या कालावधी¸या अखेरीस úामीण
भागात ५०० िकंवा Âयाहóन अिधक लोकसं´या असलेÐया असंबĦ वÖÂयांना úामीण
कनेि³टिÓहटी ÿदान करÁयाचे या योजनेचे उिĥĶ आहे. úामीण रÖÂयांचे Łंदीकरण आिण
आधुिनकìकरण करणे, हा NCMP चा एक घटक Ìहणून समािवĶ करÁयात आला आहे.
या योजनेला मु´यÂवे क¤þीय रÖते िनधीमधील िडझेल¸या जमा रकमेतून िनधी िदला जातो.
अितåरĉ, कायªøमा¸या आिथªक गरजा पूणª करÁयासाठी बहò-प±ीय संÖथा आिण देशांतगªत
िव°ीय संÖथांचे समथªन केले जात आहे. ऑ³टोबर, २००४ पय«त ७,८६६ कोटी Łपये
खचª कłन एकूण ६०,०२४ िकमी. लांबीचे रÖते पूणª केले गेले.
९. अवषªण ÿवण ±ेý कायªøम (DPAP), वाळवंट िवकास कायªøम (DDP) आिण
एकािÂमक पडीक जमीन िवकास कायªøम (IWDP ):
DPAP, DDP आिण IWDP हे कायªøम पडीक/िनकृĶ जमीनी¸या िवकासासाठी राबिवले
जात आहेत. २००४-०५ मÅये, DPAP, DDP आिण IWDP साठी अनुøमे Ł. ३००
कोटी, Ł. २१५ कोटी Ł. ३६८ कोटी ÿदान करÁयात आले होते. २००४-०५ ¸या
दरÌयान DPAP, DDP आिण IWDP अंतगªत अनुøमे १२.७५ लाख हे³टर ±ेýाचे
२,५५० ÿकÐप, ८ लाख हे³टर ±ेýाचे १,६०० ÿकÐप आिण ८.३२ लाख हे³टर ±ेýाचे
१६५ ÿकÐपांना मंजुरी देÁयात आली आहे.
१०. अंÂयोदय अÆन योजना (AAY) :
िडस¤बर, २००० मÅये अंÂयोदय अÆन योजना (AAY) लिàयत सावªजिनक िवतरण ÿणाली
(TPDS) अंतगªत गरीब कुटुंबांसाठी गहó २.०० Łपये आिण तांदूळ ३.०० Łपये ÿित िकलो
या अÂयंत अनुदािनत दराने अÆनधाÆय पुरवठा सुł करÁयात आला आहे. १ एिÿल,
२००२ पासून २५ िकलो ÿित कुटुंब ÿित मिहना अÆनधाÆयाचे ÿमाण हे ३५ िकलो ÿित
कुटुंब ÿित मिहना पय«त वाढिवÁयात आले आहे. एक कोटी कुटुंबासाठी ही योजना जून,
२००३ मÅये आणखी ५० लाख दाåरþय रेषेखालील कुटुंबांना जोडून वाढवÁयात आली.
२००३-०४ ¸या दरÌयान, अंÂयोदय अÆन योजना (AAY) अंतगªत, ४५.५६ लाख टन
अÆनधाÆया¸या वाटपा¸या िवरोधात , ४१.६५ टन राºय/क¤þशािसत ÿदेश सरकारांनी
उचलले. २००४-०५ ¸या अथªसंकÐपाने १ ऑगÖट, २००४ पासून आणखी ५० लाख
दाåरþय रेषेखालील कुटुंबांना जोडून पुढे िवÖतार केला. या वाढीसह, २ कोटी कुटुंबांना
अंÂयोदय अÆन योजना (AAY) अंतगªत समािवĶ केले गेले आहे.
११. Öवणª जयंती शहरी रोजगार योजना (SJSRY) :
शहरी Öवयंरोजगार कायªøम आिण शहरी रोजगार कायªøम हे SJSRY चे दोन िवशेष घटक
आहेत, जे िडस¤बर, १९९७ मÅये, शहरी दाåरþय िनमूªलनासाठी लागू केलेÐया िविवध इतर
कायªøमा¸या जागी बदलले गेले. Öवणª जयंती शहरी रोजगार योजना (SJSRY) ला क¤þ
आिण राºयांमÅये ७५:२५ ¸या आधारावर िनधी िदला जातो. munotes.in

Page 15

रोजगार िनिमªती व दाåरþय िनमूªलन कायªøम आिण ÿादेिशक असमानता
15 १२. वािÐमकì आवास योजना ( VAMBAY ):
िडस¤बर २००१ मÅये सुł करÁयात आलेली VAM BAY झोपडपĘीतील रिहवाशांसाठी
िनवासी युिनट्सचे बांधकाम आिण अपúेडेशन सुलभ करते आिण योजनेचा एक घटक
असलेÐया िनमªल भारत अिभयान अंतगªत सामुदाियक शौचालयांĬारे िनरोगी आिण स±म
शहरी वातावरण ÿदान करते. या योजनेला क¤þ सरकार ५० ट³के अनुदान देते, उवªåरत
५० ट³के अनुदान राºय सरकारĬारे िदले जाते. या योजने¸या Öथापनेपासून आिण ३१
िडस¤बर २००४ पय«त, ३,५०,०८४ िनवासी युिनट्स आिण ४९,३१२ शौचालयां¸या
आसनां¸या बांधकाम/सुधारणेसाठी ७५३ कोटी Łपये भारत सरकारचे अनुदान Ìहणून
जारी करÁयात आले आहेत.
संदभª : http :/indiabudget.nic.in
२.३ ÿादेिशक असमानतेचा अथª (MEANING OF REGIONAL INEQUALITIES ) ÿादेिशक िवषमता Ìहणजे िविशĶ ÿादेिशक वाटप (पåरभािषत ÿादेिशक संरचनेत वाटप केले
जाऊ शकते) आिण ÿादेिशक संरचने¸या िकमान दोन घटकांमÅये आढळणारी वणª, घटना
िकंवा ÿिøयांमधील िभÆनता िकंवा असमानता होय.
२.४ भारतातील ÿादेिशक असमानता कमी करÁयासाठी उपाय (MEASURES TO REDUCE REGIONAL INEQUALITIES IN
INDIA ) ÿादेिशक िवषमता दूर करÁयासाठी/कमी करÁयासाठी हाती घेतलेले िविवध कायªøम
खालीलÿमाणे ओळखले जाऊ शकतात:
१) क¤þाकडून राºयांमÅये संसाधनांचे हÖतांतरण, मागासलेÐया राºयां¸या बाजूने
वजन:
संसाधनांचे हÖतांतरण (a) िनयोजन आयोगाĬारे मु´यÂवे योजना हÖतांतरणा¸या Öवłपात
आिण (b) िव° आयोगामाफªत योजनातर हÖतांतरणा¸या Öवłपात होते. क¤þीय ÿकÐप
आिण क¤þ ÿायोिजत योजनांचे Öथान िनयोजन आयोगाĬारे सरकार¸या संबंिधत शाखां¸या
सहकायाªने िनयोजन ÿिøयेत िनिIJत केले जाते. या िवषयावरील अलीकडील अËयासातून
असे िदसून आले आहे कì गरीब राºयांना Âयां¸या ®ीमंत समक±ां¸या तुलनेत िवकासा¸या
उĥेशाने मोठ्या ÿमाणात िनधी िमळत आहे.
२) श³य ितत³या कमी वेळेत संपूणª ±ेýात पसरलेÐया कायªøमांना िदलेले ÿाधाÆय:
कृषी, सामुदाियक िवकास, िसंचन आिण ऊजाª, वाहतूक आिण दळणवळण आिण
सामािजक सेवा या कायªøमांचे Óयापक कÓहरेज आहे आिण सवª ±ेýांतील लोकांना मूलभूत
सुिवधा आिण सेवा ÿदान करÁयाचे उिĥĶ आहे. या कायªøमांचा राºयां¸या योजनांमÅये
समावेश असÐयाने, मु´यÂवे राºयां¸या योजनांना िदलेला आकार आिण योजना munotes.in

Page 16

भारतीय अथªÓयवÖथा
16 कालावधीत ते ºया बदलांमधून पार पडतात ÂयाĬारे िवकासाचे फायदे देशा¸या ÿÂयेक
भागात पोहोचवले जातात.
३) औīोिगकŀĶ्या मागे असलेÐया भागात सुिवधांची तरतूद:
नदी खोरे ÿकÐप हे अनेक राºयां¸या योजनांमÅये सवाªत महßवाचे भाग आहेत आिण
बहòउĥेशीय ÿकÐपांमÅये मोठी गुंतवणूक करÁयात आली आहे. हे आिण इतर ÿकÐप
देशातील िवशाल ÿदेशां¸या िवकासासाठी आवÔयक आहेत, Âयापैकì काही टंचाई िकंवा
बेरोजगारीमुळे úÖत आहेत िकंवा अÆयथा खराब िवकिसत आहेत. कृषी उÂपादन आिण
सामुदाियक िवकास कायªøम आिण िश±ण आिण आरोµय योजनां¸या अंमलबजावणीमुळे
िवकासाचे फायदे दुगªम भागात पोहोचवले जातात.
४) úाम आिण लघु उīोगां¸या िवÖतारासाठी कायªøम:
úामीण आिण लघु उīोग देशभर पसरलेले आहेत आिण हाती घेतलेÐया कायªøमांनुसार
क¤þ आिण राºय सरकारांकडून िविवध ÿकारची मदत उपलÊध कłन िदली जाते. सवª
राºयांमÅये औīोिगक वसाहती Öथापन करÁयात आÐया आहेत आिण Âया वाढÂया
ÿमाणात लहान शहरे आिण úामीण भागात वसÐया आहेत.
५) औīोिगक िøयाकलापांचा ÿसार:
सावªजिनक ±ेýातील ÿकÐपां¸या िठकाणी, अÂयावÔयक तांिýक आिण आिथªक िनकषांचा
Âयाग न करता जेथे हे करता येईल तेथे तुलनेने मागास भागांचे दावे ल±ात ठेवले गेले
आहेत. अनेक महßवा¸या ÿकÐपांची जागा त²ां¸या अËयासा¸या आधारे आिण आिथªक
िवचारां¸या आधारे िनिIJत करÁयात आली आहे. परंतु ते आ°ापय«त औīोिगकŀĶ्या
मागासलेÐया भागात वसलेले असÐयाने नंतर¸या लोकांना फायदा होईल. मूलभूत भांडवल
आिण उÂपादक वÖतूं¸या उīोगांसाठी जागा िनवडताना, क¸¸या मालाची सािÆनÅय आिण
इतर आिथªक बाबी Öवाभािवकपणे महßवा¸या ठरÐया आहेत. असे जाणवले आहे कì
úाहकोपयोगी वÖतू आिण ÿिøया उīोगां¸या िवÖतृत ®ेणीमÅये, ÿादेिशक नमुना वाढवणे
श³य आहे. काही ÿमाणात, नवीन ÿिøयांचा िवकास आिण क¸¸या माला¸या नवीन
वापरामुळे उīोगाचा ÿसार होÁयास मदत झाली आहे. अशा घटकांना ÿोÂसाहन
देÁयासाठी, औīोिगक उपøमां¸या ÿादेिशक ÿसारामÅये समतोल राखला जाईल, याची
काळजी घेणे आवÔयक आहे.
६) मागास भागा¸या िवकासासाठी योजना:
मागास भागां¸या िवकासासाठी सÅया¸या धोरणामÅये िवशेष योजनांचा समावेश आहे
ºयाअंतगªत योजना िनधी सामाÆय ±ेýीय कायªøमांसाठी वाटप केलेÐया िनधीपे±ा जाÖत
आिण Âयापे±ा जाÖत उपलÊध कłन िदला जातो.
ÿादेिशक असमानता कमी करÁयासाठी िवशेष योजनांचे खालीलÿमाणे वगêकरण केले
जाऊ शकते:
 िवशेष वैिशĶ्यांसह ±ेýांवर ल± क¤िþत करणाöया योजना: वाळवंट िवकास
कायªøम, अवषªण ÿवण ±ेý कायªøम, कमांड एåरया डेÓहलपम¤ट ÿोúाम, िहल एåरया munotes.in

Page 17

रोजगार िनिमªती व दाåरþय िनमूªलन कायªøम आिण ÿादेिशक असमानता
17 डेÓहलपम¤ट ÿोजे³ट्स आिण उप-योजना, ईशाÆय पåरषद सेट अप आिण आिदवासी
±ेý उपयोजना -योजना आिण आिदवासी िवकास संÖथा ÿकÐप.
 लàय गटावर ल± क¤िþत करणाöया योजना: ही लहान शेतकरी िवकास संÖथा
आिण अनुसूिचत जातéसाठी िवशेष घटक योजना आहे.
 मागासलेÐया भागातील िविशĶ िøयांसाठी ÿोÂसाहन आिण सवलती देणाö या
योजना: िव°ीय संÖथांकडून सवलतीचे िव°पुरवठा, कर सवलत, गुंतवणूक अनुदान,
वाहतूक अनुदान आिण २४६ मागास िजÐहा/±ेýात असलेÐया उīोगांसाठी क¸¸या
मालाचे वाटप आिण मिशनरी भाड्याने घेÁयास ÿाधाÆय आिण úामीण िवīुतीकरण
महामंडळाने मागासलेÐया भागात वीज िवÖतारासाठी Óयवहायªता आिण कजª
परतफेडी¸या अटी िशिथल केÐया.
 राÕůीय सम िवकास योजना: ही योजना १५० िजÐĻांमÅये सुł करÁयात आली
आहे. Ł. २५,००० कोटéचा मागास राºय अनुदान िनधी Öथापन करÁयात आला
आहे; हा िनधी २००५-०६ पासून पाच वषा«साठी कायªरत असेल.
२.६ सारांश (SUMMARY ) भारतातील ÿादेिशक िवषमता हे िनयोजक आिण धोरणकÂया«साठी एक मोठे आÓहान आहे.
अनेक िवकास कायªøम ओÓहरटाइम असूनही, ÿादेिशक िवषमता कायम आहे. िवकास दर,
दरडोई उपभोग खचª, GSDP मÅये ±ेýीय योगदान, कृषी िवकास, औīोिगक िवकास ,
पायाभूत सुिवधांचा िवकास आिण मानवी ७७ िवकासामÅये ÿादेिशक असमानता िदसून
येते. ÿादेिशक असमानतेसाठी जबाबदार असलेले हे महßवाचे घटक आहेत: कामगारां¸या
Óयावसाियक रचनेतील फरक, ऐितहािसक घटक जसे कì पायाभूत सुिवधां¸या
िवकासातील फरक , पायाभूत सुिवधा, िव°ीय संÖथांना िव°पुरवठा करÁयासाठी
अथªसंकÐपीय समथªनात घट, िश±ण आिण ÿिश±ण सुिवधांची तरतूद इ. या िदशेने िविवध
कायªøम सुł करÁयात आले आहेत. ÿादेिशक असमानता दूर करणे. तथािप, या सवª
योजना आिण कायªøमांना अनेक मयाªदा आहेत आिण संतुिलत ÿादेिशक िवकास सुिनिIJत
करÁयासाठी बरेच ÿयÂन करणे आवÔयक आहे.
२.७ ÿij (QUESTIONS ) १. रोजगार िनिमªती आिण दाåरþय िनमूªलनाचा अथª सांगा.
२. रोजगार िनिमªती आिण दाåरþय िनमूªलन कायªøमांची थोड³यात मािहती īा.
३. ÿादेिशक असमानता Ìहणजे काय? भारतातील ÿादेिशक असमानता कमी
करÁयासाठी¸या उपाययोजना ÖपĶ करा.

***** munotes.in

Page 18

18 मॉडयुल - II
३
कृषी ±ेý - I
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ आिथªक िवकासामÅये कृषीची भूिमका
३.३ कमी उÂपादकतेची कारणे
३.४ कृषी िनिवĶी िकंवा आदाने
३.५ कृषी िकंमत धोरण
३.६ अलीकडील िकमान आधारभूत िकंमत धोरण
३.७ सारांश
३.८ ÿij
३.० उिĥĶे (OBJECTIVES ) • आिथªक िवकासात कृषीची भूिमका अËयासणे.
• कृषी¸या कमी उÂपादकते¸या कारणांचा अËयास करणे.
• कृषी आदानांची संकÐपना जाणून घेणे.
• शेतकö यां¸या उÂपÆन सहाÍयांचा अËयास करणे.
• अलीकडील िकमान आधार मूÐय धोरणाचा अËयास करणे
• कृषी िकंमत धोरणाचा अËयास करणे.
३.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION ) ÖवातंÞया¸या वेळी भारताची शेती मागासलेÐया अवÖथेत होती, शेतीची िकंवा कृषीची ÿित
हे³टर आिण ÿित कामगार उÂपादकता अÂयंत कमी होती, वापरात येणारे तंý जुने आिण
पारंपाåरक होते. कमी उÂपादकतेमुळे, शेतीतूनच शेतकö यांचा उदरिनवाªह चालत असे.
पुढील कारणे भारतीय कृषीचे मागासलेले आिण पारंपाåरक Öवłप ÖपĶ करतात.
१. उÂपादनाचे सामंती संबंध (Feudal relations of production ):
ÖवातंÞया¸या वेळी देशात जमीनदारी, महालवारी आिण रयतवारी अशा तीन ÿकारची
जमीन ÿचिलत होती . जमीनदारांनी शेतकöयांवर िविवध ÿकारे दबाव आणÐयामुळे munotes.in

Page 19

कृषी ±ेý - I
19 जमीनदारी ÓयवÖथा शोषणावर आधाåरत होती असे Ìहटले जाते. रयतवारी पĦतीतील
रयतांनीही Âयांची जमीन भाडेकłंना लागवडीसाठी भाडेतßवावर िदली आिण या भाडेकłंचे
शोषण होत होते. ÖवातंÞयानंतर राºय सरकारांनी मÅयÖथांना संपवÁयासाठी कायदे केले.
तथािप, कृषी संरचनेवर कोणताही तीĄ पåरणाम होÁयासाठी हे पूणªपणे अपुरे होते.
२. अितउÂसाही भांडवल आिण úामीण कजªबाजारीपणा (Usurious capital and
rural indebtedness ):
ÖवातंÞयपूवª काळात, सावकार जाÖत Óयाज आकारत होते, Âयां¸या फायīासाठी
खाÂयांमÅये फेरफार करत होते आिण अनेकदा एका िकंवा दुसö या बहाÁयाने लहान आिण
अÐपभूधारक शेतकö यां¸या जिमनी बळकावत होते. फार पूवêपासून भारतीय शेतकरी
बांधील जमीन गुलामाचे जीवन जगत आहे. ÖवातंÞयानंतर Âयां¸या कारवायांना आळा
घालÁयासाठी सरकारने अनेक पावले उचलली आहेत. सहकारी पतसंÖथांचा िवकास
आिण úामीण पतपुरवठा करÁयात बँकांचा वाढता सहभाग हा एक महßवाचा धोरणाÂमक
उपाय आहे. तथािप, अनेक कारणांमुळे, लहान आिण अÐपभूधारक शेतकरी Âयांची
पतपूतêसाठी सावकारांवर अवलंबून राहतात.
३. ®म बाजार Ĭैतवाद (Labour market dualism ):
जिमनीवरील लोकसं´ये¸या अÂयािधक दबावामुळे, आधुिनक (औīोिगक) ±ेýा¸या तुलनेत
कृषी ±ेýातील मजुरी खूपच कमी असते. यामुळे ®म बाजारामÅये Ĭैतवाद िनमाªण होतो. हा
Ĭैतवाद या वÖतुिÖथतीĬारे ÖपĶ केला जातो कì, मोठ्या सं´येने कामगार कमी वेतन
असूनही पारंपाåरक शेतीला िचकटून राहतात. कारण एकतर शेतीबाहेरील चांगÐया संधé¸या
अ²ानामुळे, िकंवा ते करÁयाची इ¸छा असूनही आधुिनक ±ेýातील नोकरी िमळिवÁया¸या
असमथªतेमुळे, िकंवा अपेि±त वेतन ÿीिमयम¸या संबंधात Öथानांतरण िकंमत अÖवीकायªपणे
जाÖत आहे. यातुलनेत ®म ÖवÖत असÐयामुळे उÂपादनामÅये ®म-क¤िþत पĦतéचा
अवलंब केला जातो.
४. कालबाĻ शेती तंý (Outmoded farming techniques ):
बहòतेक भारतीय शेतकरी कालबाĻ शेती तंýाचा वापर करत आहेत. पारंपाåरक शेती ही
ऊज¥चे जैिवक ľोत, पाऊस आिण खत यावर अवलंबून आहे. उÂपादना¸या या तंýांतगªत
शेतकö यांना िमळणारा परतावा फारच कमी आहे. Âयामुळे शेतीचे Öवłप िनवाªह शेती Ìहणून
योµयåरÂया वणªन केले आहे. तथािप, १९६६ मÅये नवीन कृषी धोरणा¸या आगमनाने,
उÂपादनाची आधुिनक तंýे आिण िबयाणां¸या नवीन उ¸च-उÂपादक वाणांमुळे या ±ेýांमÅये
कृषी उÂपादनात ल±णीय वाढ झाली. तथािप, देशातील मोठ्या भागात कालबाĻ कृषी
तंýांचा वापर सुłच आहे.
५. पीक उÂपादनातील चढउतार आिण अिÖथरता:
भारतीय शेतीला ‘पावसाÑयातील जुगार’ Ìहटले जाते. आताही एकूण िपका¸या ६० ट³के
±ेý पावसावर अवलंबून आहे. Âयामुळे कृषी उÂपादनाची पातळी िनिIJत करÁयात िनसगाªची
मोठी भूिमका असते. munotes.in

Page 20

भारतीय अथªÓयवÖथा
20 ६. कृषी ±ेýातील िविवधता आिण सामाÆयीकरणाची समÖया (Diversities in the
agricultural sector and the prob lem of generalization ):
भारत हा एक मोठा देश आहे ºयामÅये कृषी िविवधता आहे. िभÆन ÿदेश पूणªपणे िभÆन
वैिशĶ्ये ÿदिशªत करतात जेणेकłन देशातील सवª कृषी ±ेýांसाठी कोणतीही एक योजना
तयार केली जाऊ शकत नाही. उदा., पावसाचे उदाहरण ¶या. पिIJम राजÖथान आिण
थार¸या वाळवंटा¸या काही भागात वषाªला ४ ते ५ इंच इतका अिनिIJत पाऊस पडतो, तर
आसाममधील चेरापुंजीमÅये वािषªक ४५० इंचांपे±ा जाÖत पाऊस पडतो. एखाīा िविशĶ
वषाªत बö याच भागांना दुÕकाळी पåरिÖथतीचा सामना करावा लागतो, तर काही भागांना
पुरा¸या ÿकोपाचा सामना करावा लागतो. काही भागात पाणी साचणे आिण खारटपणाची
समÖया आहे. उप-िवभाग आिण होिÐडंµसचे िवखंडन या संदभाªत महßवपूणª ÿादेिशक
असमानता आहेत.
कृषी ±ेýातील मोठया िविवधते¸या उपिÖथतीमुळे वेगवेगÑया ÿदेशांसाठी Öवतंý कृषी
धोरणे आखणे आवÔयक होते. संपूणª राÕůासाठी एकच कृषी धोरण सामािÆयकरण करणे
आिण संरिचत करणे श³य नाही.
३.२ आिथªक िवकासामÅये कृषीची भूिमका (ROLE OF AGRICULTURE IN ECONOMIC DEVELOPMENT ) ३.२.१ िवकसनशील अथªÓयवÖथेत कृषीची भूिमका (Role of Agriculture in
Developing Economy) :
िवकसनशील आिण अिवकिसत राÕůांमÅये Âयां¸या आिथªक िवकासात आिण रोजगार
िनिमªतीमÅये कृषी ±ेý नेहमीच महßवपूणª भूिमका बजावत आहे. आपÐया पुढील चच¥त
आपण अशा अिवकिसत िकंवा िवकसनशील राÕůां¸या आिथªक वाढीमÅये कृषी ±ेýा¸या
योगदानाची तपशीलवा र भुिमका अËयासू.
१. उÂपादन योगदान ( Product Contribution ):
बहòसं´य अिवकिसत िकंवा िवकसनशील राÕůे अÆनधाÆय आिण Öवतः¸या उपभोगासाठी
कृषी ±ेýावर अवलंबून असतात. तथािप, अपवाद Ìहणून मलेिशया आिण सौदी अरेिबया
सारखी काही राÕůे आहेत जी Âयां¸या तेल आिण वायूसार´या नैसिगªक संसाधनांची िनयाªत
करतात ºयामुळे Âयांना मोठ्या ÿमाणात परकìय चलन िमळिवÁयात मदत होते आिण
कमावलेले हे ÿचंड परकìय चलन Âयांना Âयां¸या लोकसं´येसाठी Âयां¸या संपूणª अÆन
गरजा आयात करÁयास मदत करते. हे देश अपवाद असले तरी, इतर सवª िवकसनशील
राÕůांना परकìय चलनाचा इतका मोठा साठा नाही कì ºयातून ते Âयां¸या संपूणª देशा¸या
लोकसं´येची संपूणª अÆनधाÆयाची गरज भागवू शकतील, आिण Ìहणून Âयांना यावर
अवलंबून राहावे लागते. Âयांची Öवतःची शेती Âयां¸या संपूणª लोकसं´येला पोसÁयासाठी
पुरेसे अÆनधाÆय तयार करते.
िवकसनशील िकंवा अिवकिसत राÕůांमÅये, शेतकöयांना Âयां¸या जगÁया¸या गरजेपे±ा
जाÖत अÆनधाÆय उÂपादन करावे लागते, कारण Âयांना Âयां¸या शहरी लोकसं´येला munotes.in

Page 21

कृषी ±ेý - I
21 आवÔयक ÿमाणात अÆनधाÆय पुरवावे लागते. िवकसनशील राÕůांमधील शेतकöयांकडे
अÆनधाÆयाचे िवøìयोµय अिधशेष असणे आवÔयक आहे जे या दोÆही ±ेýां¸या वाढीसाठी
शेवटी आवÔयक असलेÐया दुÍयम आिण तृतीयक दोÆही ±ेýांमÅये कामगार Ìहणून कायªरत
असलेÐया लोकसं´ये¸या अÆन गरजा पूणª करÁयास मदत करेल. दुÍयम आिण तृतीयक
±ेýां¸या वाढीसह, हे िततकेच महßवाचे आहे कì कृषी ±ेýाची वाढ अशा दराने होते जी
वाढÂया कमªचाö यां¸या अÆनधाÆया¸या गरजेशी जुळते आिण दुÍयम तसेच तृतीयक ±ेýाची
वाढ िटकवून ठेवÁयास मदत करते.
कृषी िवकास हा औīोिगक िवकासाशी जुळला पािहजे, कारण जर कृषी उÂपादनात
कमतरता असेल तर परकìय चलना¸या साठ्या¸या कमतरतेमुळे अÆनधाÆय आयात करणे
श³य होत नाही. हे वळण औīोिगक िकंवा दुÍयम ±ेýावर िवपåरत पåरणाम करेल कारण
Óयापारा¸या अटी दुÍयम िकंवा औīोिगक ±ेýा¸या िवरोधात जातील आिण यामुळे शेवटी
वाढीची ÿिøया थांबेल, कारण औīोिगक उÂपादन यापुढे फायदेशीर राहणार नाही. याचा
पåरणाम शेवटी अथªÓयवÖथा ठÈप होÁयात होईल.
२. घटक योगदान ( Factor Contribution ):
िवकसनशील देशां¸या लोकसं´येपैकì जवळपास ६०% लोकसं´या शेतीमÅये गुंतलेली
आहे, Ìहणून कृषी ±ेýात कायªरत असलेÐया अशा कमªचाö यांना योµय ÿिश±ण िदÐयास
कृषी ±ेý हे दुÍयम आिण तृतीयक ±ेýांना मोठ्या ÿमाणात कामगार पुरवठा कł शकते. हे
तेÓहाच घडू शकते जेÓहा औīोिगक िकंवा तृतीयक ±ेýातील उÂपादकता वाढते. लुईस¸या
"मजुरां¸या अमयाªद पुरवठ्यासह िवकासाचे मॉडेल" मÅये कृषी ±ेýातील ÿ¸छÆनपणे
बेरोजगार असलेले अितåरĉ कामगार एकýीकरण औīोिगक िकंवा दुÍयम ±ेýा¸या
वाढीसाठी आिण िवÖतारासाठी आवÔयक आहे आिण िवÖताåरत उīोगांमÅये रोजगार
िनिमªतीसाठी भांडवल संचय आवÔयक आहे. कामगारांसाठी कमी वेतन दर Ìहणजे
औīोिगक िकंवा दुÍयम ±ेýासाठी उÂपादन खचª कमी असेल ºयामुळे उīोगपतéना मोठा
नफा िमळेल, जे या नÉयांची पुढील औīोिगक िवकासासाठी आिण भांडवली संचयनासाठी
पुÆहा गुंतवणूक कł शकतात.
भारतासार´या देशात, िजथे लोकशाही ÓयवÖथा आहे आिण ÿÂयेकाला Öवतःचा Óयवसाय
िनवडÁयाचा अिधकार आहे, ितथे कृषी ±ेýात काम करणाöया मजुरांना जोपय«त कृषी
उÂपादनात वाढ होत नाही तोपय«त Âयांना औīोिगक ±ेýात Öथलांतर करÁयास भाग पाडले
जाऊ शकत नाही. आिण Âयामुळे अÆनधाÆयाचा िवøìयोµय अिधशेष आहे. १९६० ¸या
दशका¸या मÅयात झालेÐया हåरत øांतीने कृषी ±ेýातील तंý²ाना¸या वापरामÅये øांती
घडवून आणÁयात आिण कृषी ±ेýात िवøìयोµय अिधशेष िनिमªती करÁयात महßवपूणª
भूिमका बजावली.
३. भांडवलाचा ąोत (Source of Capital ):
िवकसनशील राÕůांमÅये औīोिगक वाढीसाठी कृषी हे भांडवल िनिमªतीचे ÿमुख साधन असू
शकते. अनेक गरीब िवकसनशील राÕůांमÅये, कृषी उÂपÆन असमानपणे िवतåरत केले जाते, munotes.in

Page 22

भारतीय अथªÓयवÖथा
22 Ìहणून úामीण भागात राहणारे आिण उ¸च उÂपÆन असलेले लोक Âयां¸या बचतीची
औīोिगक िवकासामÅये गुंतवणूक कł शकतात.
शेतीतून िमळणारा जमीन महसूल हा भारतातील राºया¸या उÂपÆनाचा नगÁय ąोत आहे.
िदवंगत डॉ. के. एन. राज यां¸या नेतृÂवाखालील सिमतीने आिथªक िवकासासाठी कृषी
±ेýातून बचत हÖतांतåरत करÁयासाठी ‘कृषी होिÐडंग टॅ³स’ सुचवला आहे.
४. बाजार योगदान ( Market Contribution ):
हे औīोिगक उÂपादनां¸या मागणीवर ÿितिबंिबत होते. िवकासा¸या सुŁवाती¸या टÈÈयात,
जेÓहा शहरी ±ेý फारसे िवकिसत झालेले नसते िकंवा फारच लहान नसते आिण िनयाªत
बाजार अजूनही दूरचे ÖवÈन असते, तेÓहा अिवकिसत राÕůांमधील कृषी ±ेý ही औīोिगक
उÂपादनांची ÿमुख बाजारपेठ आहे. साखर, ताग, कापूस इÂयादी नगदी िपकांचे उÂपादन
िवकून जे उÂपÆन ते िमळवतात ते शेतकरी औīोिगक मालावर खचª करतात. शेतकö यांनी
Âयां¸या िवøìयोµय अितåरĉ अÆनधाÆयाची िवøì कłन जे उÂपÆन िमळवले आहे Âयाचाही
वापर केला जातो.
औīोिगक ±ेýामÅये अिधक ÿमाणात वृĦी होÁयासाठी औīोिगक वÖतूंची मागणी वाढवणे
आवÔयक आहे. भारतामÅये असे आढळून आले आहे कì, जेÓहा जेÓहा कृषी ±ेýामÅये मंद
िकंवा नकाराÂमक वाढ होते, तेÓहा औīोिगक उÂपादनां¸या मागणी¸या कमतरतेमुळे
औīोिगक ±ेýामÅये कोणतीही वाढ झालेली नाही. जेÓहा कृषी उÂपादकता आिण
उÂपादनात वाढ होते तेÓहा औīोिगक वÖतू आिण सेवां¸या मागणीत वाढ होते आिण यामुळे
आिथªक िवकासाचा वेग वाढतो. १९७९ ¸या जागितक िवकास अहवालानुसार, “कमी
øयशĉì असलेली úामीण अथªÓयवÖथा अनेक िवकसनशील देशांमÅये औīोिगक वाढ
रोखून धरते.”
शेती/कृषी आिण उīोग यांचा थेट संबंध आहे, शेतीमुळे िविवध औīोिगक उÂपादनांना
मागणी िनमाªण होते आिण ÂयाबदÐयात उīोगांना अÆन आिण क¸¸या मालाचा पुरवठा
होतो, क¸¸या मालामÅये ऊस, ताग, कापूस, तेलिबया इÂयादéचा समावेश होतो. कृषी ±ेý
देखील कृषी-आधाåरत उīोगांना क¸चा मालाचा पुरवठा करते जसे कì, साखर उÂपादन
उīोग, हातमाग उīोग व िवणकाम उīोग इÂयादी. जेÓहा कृषीची वाढ मंद असते, तेÓहा
या कृषी-आधाåरत उīोगांना क¸चा मालाचा िनयिमत आिण आवÔयक पुरवठा होऊ
शकणार नाही.
वरील िववेचनावłन हे ÖपĶ होते कì, कृषी ±ेýाची जलद आिण िनरोगी वाढ ही जलद
औīोिगक वाढीची पूवª अट आहे. याचा औīोिगक माला¸या संबंधात कृषी उÂपादनां¸या
िकंमतीवर पåरणाम होतो, हेच कृषी आिण उīोग यां¸यातील Óयापारा¸या अटी ठरवते. कमी
कृषी िकंमतéचा अथª उīोगासाठी ÖवÖत क¸चा माल आिण अÆन आहे ºयामुळे खचª कमी
होतो आिण शेवटी नफा जाÖत होतो. शेती¸या ŀिĶकोनातून कमी िकमतीचा अथª
शेतकöयांचे कमी उÂपÆन, ºयामुळे औīोिगक वÖतू खरेदी करÁया¸या Âयां¸या øयशĉìवर
पåरणाम होतो. munotes.in

Page 23

कृषी ±ेý - I
23 कृषी माला¸या िकमती कमी झाÐयामुळे शेतीची उÂपादकता कमी होईल. Ìहणून कृषी ±ेý
आिण औīोिगक ±ेý यां¸यातील Óयापारा¸या अटéचा समतोल साधÁयासाठी, कृषी
मालाची िकंमत जाÖत नसावी िकंवा ती इतकì कमी नसावी कì ºयामुळे कृषी ±ेý आिण
शेतकöयांचे शोषण होईल. पåरणामी कृषी उÂपादकता कमी होईल.
५. परकìय चलन योगदान ( Foreign Exchange Contribution ):
कमी औīोिगक िवकासासह आिथªक िवकासा¸या सुŁवाती¸या टÈÈयात, कृषी उÂपादनांची
िनयाªत ही अिवकिसत देशासाठी परकìय चलन हा कमावÁयाचा मु´य ľोत असू शकतो,
कृषी ±ेý हे ÿाथिमक वÖतूं¸या िनयाªतीतून परकìय चलन िमळवते.
आिथªक िवकासा¸या सुŁवाती¸या टÈÈयात, िवकसनशील देशांना परकìय चलना¸या
मोठ्या संकटाचा सामना करावा लागतो िकंवा ºयाला Âयां¸या औīोिगक िवकासासाठी
औīोिगक वÖतूं¸या आयातीची आवÔयकता पूणª करÁयासाठी ‘परकìय चलन अंतर’ Ìहणून
संबोधले जाते. ÿाथिमक वÖतूंची िनयाªत कłन कृषी परकìय चलना¸या कमाईत योगदान
देते ºयामुळे िवकसनशील राÕůांना Âयां¸या औīोिगक वाढीसाठी आवÔयक असलेÐया
औīोिगक वÖतूंची आयात करता येते, या अशा वÖतू आहेत ºया आयात करणाö या देशात
उÂपािदत केÐया जाऊ शकत नाहीत जरी Âया वÖतू उ¸च संधी खचाªला उÂपािदत केÐया
जातील. Âयामुळे औīोिगक िवÖतारासाठी लागणारा औīोिगक क¸चा माल आिण भांडवली
वÖतू आयात करÁयासाठी लागणारे परकìय चलन िमळवून देशा¸या आिथªक िवकासात
योगदान देÁयात कृषी ±ेý महßवाची भूिमका बजावू शकते. परकìय चलनाचा तुटवडा िकंवा
कमतरता िवकसनशील राÕůा¸या िवकास ÿिøयेत मोठा अडथळा Ìहणून काम करते.
भारता¸या दुसö या आिण ितसö या पंचवािषªक योजनेत गुंतवणुकì¸या संसाधनां¸या
वाटपामÅये कृषी ±ेýाकडे तुलनेने दुलª± करÁयात आले, Âयामुळे वाढीची ÿिøयाही ठÈप
झाली, कारण मूलभूत अÆनधाÆया¸या गरजाही पुरेशा ÿमाणात परकìय चलन िशÐलक
नसÐयामुळे आयात करणे अश³य होते.
६. कृषी आिण दाåरþय िनमूªलन (Agriculture and Poverty Alleviation ):
भारतात, बहòसं´य गरीब लोक देशा¸या úामीण भागात राहतात. ÖवातंÞया¸या ६०
वषा«नंतरही आजही सुमारे ४०% भारतीय úामीण लोकसं´या दाåरþ्यरेषेखाली जगते आिण
Âयातील बहòसं´य अÐपभूधारक शेतकरी, अनुसूिचत जाती आिण जमाती, भूिमहीन
शेतमजूर आहेत. इतरांबरोबरच, भारतीय िनयोजन आयोगाचे माजी उपाÅय± माँटेक िसंग
अहलुवािलया Ìहणाले कì, कृषी िवकासामुळे गåरबी कमी होते. दाåरþ्य िनमूªलनासाठी
आखलेÐया कोणÂयाही धोरणात कृषी ±ेýाचा िवकास महßवाची भूिमका बजावते. कृषी
±ेýा¸या वृĦीमुळे लहान आिण सीमांत शेतकöयांची उÂपादकता तसेच उÂपÆन पातळी
दोÆही वाढÁयास मदत होते आिण रोजगार पातळी तसेच कृषी कामगारांची वेतन पातळी
सुधारते. अशाÿकारे, ते दाåरþय तसेच ÿ¸छÆन बेरोजगारी दोÆहीमÅये मदत करते. कृषी
उÂपादकता वाढÐयाने अÆनधाÆया¸या िकमती कमी होतात आिण Âयामुळे महागाई
िनयंýणात राहÁयास मदत होते आिण Âयामुळे दाåरþयाची पातळी कमी होÁयास हातभार
लागतो. munotes.in

Page 24

भारतीय अथªÓयवÖथा
24 ७. रोजगार िनिमªतीमÅये शेतीचे योगदान (Contribution of Agriculture to
Employment Generation ):
कामगार-अिधशेष असलेÐया िवकसनशील राÕůांसाठी¸या मुलभूत िवकास ÿितमानांमÅये,
Âयांपैकì लुईसचे वृĦीचे ®माचे अमयाªद पुरवठा ÿितमान, तसेच मूलभूत आिण अवजड
उīोगांना अिधक महßव देणारे महालनोिबस वृĦी ÿितमान जे वाढÂया िकंवा िवÖतारणाöया
औīोिगक ±ेýात कृषी ±ेýाला रोजगार देÁयासाठी कृषी ±ेýामधून अितåरĉ ®म काढून
घेÁयाचा मुĥा अधोरेिखत करतात. तथािप, असे आढळून आले आहे कì, शेतीतून अितåरĉ
®म काढून घेÁयाऐवजी, आधुिनक उīोग हे गहन भांडवलÿधान होते आिण Âयांनी अितशय
कमी िकंवा मयाªिदत रोजगारा¸या संधी िनमाªण केÐया ºया शहरी भागात उघडपणे
बेरोजगार कामगारांना कामावर ठेवÁयास स±म नाहीत.
कृषी ±ेýातील वाढ ही चांगली रोजगार ±मता ÿदान करते, तथािप कृषी िवकासातून ही
रोजगार ±मता िनमाªण करÁयासाठी कृषी िवकासाचे योµय धोरण अवलंबणे आवÔयक आहे.
नवीन कृषी तंý²ान जसे कì उ¸च उÂपादन मूÐय िबयाणे, कìटकनाशके, खतांसह
िसंचनासाठी इĶतम ÿमाणात पाÁयाचा वापर केÐयास कृषी ±ेýातील रोजगाराची पातळी
वाढÁयास मदत होईल. उ¸च -उÂपादन देणाö या तंý²ानासार´या िनिवķांचे Łपांतर
शेतकö यांना एकपे±ा अिधक पीक घेÁयास मदत करते ºयामुळे कृषी ±ेýात मोठया ÿमाणात
रोजगार ±मता िनमाªण होते.
िसंचन सुिवधा आिण इतर कृषी पायाभूत गरजा सुधारÁयासाठी आिण िवÖताåरत
करÁयासाठी, कृषी ±ेýातील भांडवली गुंतवणूक वाढवणे आवÔयक आहे जेणेकłन
भारतातील शेतकरी नवीन उ¸च-उÂपादन तंý²ानाचा लाभ घेऊ शकतील. भारता¸या
úामीण भागात उ¸च -उÂपादन देणाö या तंý²ाना¸या Óयापक ÿसारामुळे केवळ कृषी
उÂपादकताच वाढणार नाही तर कृषी ±ेýातील रोजगाराची पातळीही उंचावेल. पूणª
रोजगाराची संभाÓय कृषी वाढ साÅय करÁयासाठी, शेतीमÅये यांिýकìकरणाचा वापर
िनवडक पĦतीने केला पािहजे जेणेकłन मशीनĬारे मनुÕयबळाची बेपवाªईने बदली होणार
नाही ºयामुळे बेरोजगारीची पातळी वाढेल. यापुढे कृषी ±ेýातील रोजगार पातळी
वाढवÁयासाठी, भाडे करार सुधारणा आिण जमीन धारणेवर कमाल मयाªदा लादून जिमनीचे
िवतरण यासार´या भूिमसुधारणा ÿभावीपणे राबिवÐया जाÓयात, कारण लहान शेतकरी
अिधक ®म, उ¸च पीक तीĄता आिण उ¸च उÂपादकता ÿदान करतात .
३.२.२ िवकिसत अथªÓयवÖथेत कृषीची भूिमका (ROLE OF AGRICULTURE IN
A DEVELOPED ECONOMY ):
कोणÂयाही देशा¸या आिथªक िवकासामÅये कृषी ±ेýाने नेहमीच धोरणाÂमक भूिमका
बजावली आहे. तसेच ÿगत देशां¸या आिथªक िहतासाठी कृषी ±ेýाने महßवपूणª योगदान
िदले आहे. जर आपण इितहासावर नजर टाकली , तर आपÐयाला असे िदसून येते कì कृषी
øांतीमुळे तेथे औīोिगक øांती झाÐयाचे ÖपĶ पुरावे आहेत. Âयाचÿमाणे, यूएस आिण
जपानमÅये देखील आपण पाहतो कì, औīोिगकìकरणा¸या ÿिøयेत कृषी िवकासाने
मोठया ÿमाणात मदत केली आहे. munotes.in

Page 25

कृषी ±ेý - I
25 गेÐया काही वषा«त असे िदसून आले आहे कì, वाढलेली कृषी उÂपादकता आिण उÂपादन
देशा¸या सवा«गीण आिथªक िवकासामÅये मोठया ÿमाणात योगदान देते. Âयामुळे कृषी
±ेýा¸या पुढील िवकासाला अिधक महßव देणे अिधक तकªसंगत आिण योµय ठरेल.
ÿा. िकंडरबगªर, टोडारो, लुईस, नकªसे इÂयादी सवª आघाडी¸या अथªशाľ²ां¸या मते,
शेती/कृषी आिथªक िवकासात अनेक ÿकारे योगदान देते, जसे -
१. कृषी ±ेý हे केवळ संपूणª लोकसं´येसाठी अÆनच पुरवत नाही, तर अथªÓयवÖथे¸या
िबगर-कृषी ±ेýांना क¸चा माल देखील पुरवते.
२. कृषी ±ेýामुळे úामीण भागात िबगर-कृषी ±ेýांची मागणी िनमाªण होते, कारण यामुळे
úामीण लोकसं´येची øयशĉì वाढते.
३.२.३ िवकिसत देशांमधील शेतीची भूिमका (Role of Agriculture in A
Deve loped Countries ):
१. राÕůीय उÂपÆनात योगदान ( Contribution to National Income ):
आपण अनेक ÿगत आिण िवकिसत देशां¸या आिथªक इितहासावर नजर टाकली असता
आपÐयाला असे िदसून येते कì, आिथªक ÿगतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी कृषी ±ेýाचे फार
मोठे योगदान आहे. हे अगदी बरोबर सांिगतले गेले आहे कì, आज¸या सुिवकिसत आिण
औīोिगक अथªÓयवÖथा एकेकाळी ÿामु´याने कृषी अथªÓयवÖथा होÂया आिण आज¸या
अिवकिसत अथªÓयवÖथा Ļा ÿामु´याने कृषीÿधान अथªÓयवÖथा आहेत आिण Âयां¸या
राÕůीय उÂपÆनात कृषीचा/शेतीचा मोठा वाटा आहे.
२. अÆन पुरवठा ľोत (Source of Food Supply ):
जरी, शेती हा िवकिसत राÕůांसाठी उÂपÆनाचा मु´य ľोत नसला तरी, िवकिसत
राÕůांसाठी देखील कृषी ±ेý हे महßवपूणª आहे. कारण कृषी उÂपादनात काही कमतरता
असÐयास आिण सतत वाढणारी अÆनाची मागणी पूणª करÁयात कृषी ±ेý अपयशी
ठरÐयास Âयाचा िवकिसत अथªÓयवÖथां¸या िवकास दरावर िवपरीत पåरणाम घडून येईल.
Âयामुळे कोणÂयाही राÕůा¸या आिथªक िवकासासाठी कृषी उÂपादनात वाढ करणे महßवाचे
आहे, मग ते िवकिसत राÕů असो िकंवा िवकसनशील राÕů.
३. क¸¸या मालासाठी पूवª-आवÔयकता (Pre-Requisite for Raw Material ):
कृषी ±ेýाची िÖथर वृिĦ आिण ÿगती कोणÂयाही अथªÓयवÖथेसाठी आवÔयक आहे मग ती
िवकसनशील अथªÓयवÖथा असो िकंवा िवकिसत अथªÓयवÖथा असो. जोपय«त िवकसनशील
अथªÓयवÖथांचा कृषी ±ेýाशी संबंध आहे तोपय«त Âयां¸या राÕůीय उÂपÆनाचा कृषी हा
महßवपूणª भाग असतो. कृषी ±ेýाचे महßव िवकिसत देशांमÅयेही कमी नाही, कारण कृषी
±ेý हे उīोगांना क¸चा माल पुरवते ºयामुळे Âयांचे łपांतर तयार उÂपादनांमÅये होते.
उदाहरणाथª, िपठा¸या िगरÁया गÓहाचे िपठात łपांतर करतात जे शेवटी Âयाच िपठापासून
āेड बनवणाöया āेड उÂपादकांना पुरवले जाते. अशी अनेक उदाहरणे आहेत िजथे उīोग munotes.in

Page 26

भारतीय अथªÓयवÖथा
26 Âयांचा क¸चा माल कृषी उÂपादनांमधून घेतात आिण नंतर अंितम वापरासाठी वÖतू
उÂपािदत करतात.
४. मनुÕयबळाचे Öथलांतर (Shift of Manpower ):
जेÓहा अथªÓयवÖथा ही िवकसनशील अथªÓयवÖथा असते, तेÓहा कृषी ±ेý हे मोठया ÿमाणात
®मशĉì शोषून घेते. तथािप, एखाīा अथªÓयवÖथेसाठी हे अितशय महßवाचे आहे कì,
ऑटोमेशन¸या माÅयमातून कृषी ±ेýात ÿगती होत आहे, ºयामुळे कामगारांना कृषी ±ेýातून
िबगर कृषी ±ेýाकडे वळÁयास मदत होईल ºयामुळे आिथªक िवकास घडून येईल. यामुळे
नेहमी मयाªिदत पुरवठा असलेÐया जिमनीवरील कामगारांचा भार कमी होÁयास मदत
होईल. एकदा जर अथªÓयवÖथा िवकिसत अथªÓयवÖथेत पåरवितªत झाली, तर कृषी ±ेýात
कायªरत असलेÐया मजुरांची ट³केवारी खूपच कमी होईल. मु´यत: ÿगत तंý²ानाने कृषी
±ेýातील ÿचंड ®मशĉìची जागा घेतली आहे. जे शेवटी उ¸च उÂपादकता आिण कृषी
±ेýातील कामगारां¸या मयाªिदत रोजगारास कारणीभूत ठरले आहेत.
५. आिथªक मंदी दूर करÁयासाठी उपयुĉ (Helpful in Phasing out Economic
Depression ):
आिथªक मंदीसार´या काळात जेÓहा औīोिगक उÂपादन हे खाल¸या तळाशी जाऊन
आदळते Ìहणजेच अितशय कमी असते अशा वेळी िवकिसत िकंवा अिवकिसत कोणÂयाही
अथªÓयवÖथेसाठी िटकून राहणे खरोखरच कठीण होते, यावेळी कृषी ±ेý केवळ समाजा¸या
गरजा िनमाªण करÁयात महßवाची भूिमका बजावत नाही तर Âयाहóनही महßवाचे Ìहणजे
लोकांना रोजगार उपलÊध कłन देÁयात आिण Âयामुळे इतर वÖतू आिण सेवांना मागणी
िनमाªण करÁयात महßवाची भूिमका बजावते.
कृषी ±ेýातील ÿगती अÂयावÔयक आहे कारण ते देशा¸या सतत वाढणाöया िबगरशेती
लोकसं´येसाठी तरतूद करते. कृषी ÿगती आणखी आवÔयक आहे कारण ती अनेक
उīोगांना क¸चा माल पुरिवते ºयामुळे देशाला परकìय चलन िमळवÁयात आिण देशात
रोजगार िनिमªती होÁयास मदत होते.
तुमची ÿगती तपासा:
१. िवकसनशील देशात कृषी ±ेýाची भूिमका काय आहे?
२. िवकिसत देशात कृषी ±ेýाची भूिमका काय आहे?
३.३ कमी उÂपादनाची कारणे (CAUSES OF LOW PRODUCTIVITY ) भारतीय शेतीमधील उÂपादकता पातळीची इतर देशांतील पातळीशी तुलना केÐयास
भारतीय शेतीमधील उÂपादकता कमी असÐयाचे िदसून येते. भारतातील गÓहाची
उÂपादकता यूकेमधील उÂपादकते¸या सुमारे ३४ ट³के आिण चीनमधील उÂपादकते¸या
६७ ट³के आहे. तर तांदळा¸या बाबतीत, भारतातील उÂपादकता चीनमधील munotes.in

Page 27

कृषी ±ेý - I
27 उÂपादकते¸या ४९ ट³के आिण यूएसए¸या ४० ट³के आहे. भारतातील िबयाणे कापसाची
उÂपादकता चीन¸या तुलनेत सुमारे एक पंचमांश आहे आिण अमेåरका आिण
पािकÖतान¸या तुलनेत अÅयाªपे±ा कमी आहे. भुईमुगा¸या बाबतीत, भारतातील उÂपादकता
यूएसएमधील उÂपादकते¸या २६ ट³के आिण चीनमधील उÂपादकते¸या ३६ ट³के आहे.
भारत हा बहòतांश कृषी िपकांचा सवाªत मोठा उÂपादक आिण उÂपादक देश आहे, परंतु
उÂपादना¸या बाबतीत तो खूप मागे आहे.
भारतीय शेतीतील कमी उÂपादकतेची कारणे खालील ÿकारांमÅये िवभागÁयात आली
आहेत:
A. साधारण कारणे
B. संÖथाÂमक कारणे
C. तांिýक कारणे
A. सामाÆय कारणे (General causes ):
१. सामािजक वाताव रण (Social environment ): भारतीय शेतकरी अिशि±त,
अंध®Ħाळू, पुराणमतवादी आिण उÂपादना¸या नवीन कृषी तंýांना ÿितसाद न देणारा
आहे ºयामुळे कृषी ±ेýाची उÂपादकता कमी िदसून येते. खेड्यातील सामािजक
वातावरणाचा हा ÿकार अनेकदा कृषी िवकासातील अडथळा असÐयाचे सांिगतले
जाते.
२. जिमनीवर लोकसं´येचा दबाव (Pressure of population on land ):
जिमनीवर लोकसं´येचा ÿचंड दबाव आहे. अथªÓयवÖथेतील िबगर कृषी ±ेýांचा
िवÖतार होऊ शकला नसÐयाने कृषी ±ेýावरील दबाव वाढतच गेला. २००१ मÅये,
úामीण भागातील सुमारे तीन चतुथा«श लोकसं´या कृषी ±ेýात कायªरत होती.
जिमनीवरील वाढता दबाव अंशतः उपिवभागणी आिण होिÐडंµसचे िवखंडन यासाठी
जबाबदार आहे. लहान आिथªक होिÐडंµसवर उÂपादकता कमी िदसून येते.
३. जिमनीचा öहास ( Land degradation ): भारत सरकारने अलीकडेच असा अंदाज
लावला आहे कì, देशातील ३२९ दशल± हे³टर जिमनीपैकì जवळपास िनÌमी माती
िनकृĶ Ìहणून वगêकृत केली जाऊ शकते. जवळजवळ ४३ ट³के जमीन उ¸च öहासाने
úÖत आहे.
B. संÖथाÂमक कारणे (Institutional causes ):
१. जमीन कायªपĦती (Land tenure system ): ÖवातंÞयपूवª काळात, कृषी संरचना
केवळ काही बडे भूमालक आिण जमीनदार यां¸या उपिÖथतीवर अवलंबून होती.
वाÖतिवक शेतकöयाची िÖथती गुलाम िकंवा गुलाम पे±ा जाÖत नÓहती, Âयाला
उÂपादकता वाढवÁयासाठी कोणतेही ÿोÂसाहन िदले जात नÓहते. ÖवातंÞयो°र
काळात मÅयÖथांना संपवÁयासाठी कायदे करÁयात आले. पण Âयामुळे Âयांचा
पोशाखच बदलला आिण ते मोठे जमीनदार झाले. भाडे/खंडाचे िनयमन, कायªकाळाची munotes.in

Page 28

भारतीय अथªÓयवÖथा
28 सुर±ा, भाडेकłंचे मालकì ह³क इÂयादéमुळे भाडेकłंची िÖथती चांगली झाली नाही.
या भू पĦतीमÅये, केवळ तंý²ाना¸या माÅयमातून उÂपादकता वाढवणे कठीण आहे.
२. पत आिण िवपणन सुिवधेचा अभाव (Lack of credit and marketing
facilities ): कमकुवत कृषी संरचनेला िवपणन ÿणाली सार´या कोणÂयाही चांगÐया
पायाभूत सुिवधांĬारे समिथªत नाही, भारतीय अÆन महामंडळ आिण NAFED या
सरकारी संÖथांĬारे मोठया ÿमाणात Óयापार होत असूनही, दोषपूणª आहे. पत िव°
ÿणाली¸या बाबतीत , ÿादेिशक úामीण बँका आिण नाबाडª¸या सेवा अपुणª आहेत.
३. अनािथªक होिÐडंµस (Uneconomic holdings ): राÕůीय नमुना सव¥±णानुसार,
१९६१-६२ मÅये ५२ ट³के होिÐडंµसचा आकार २ हे³टरपे±ा कमी होता. १९९५-
९६ मÅये, एकूण होिÐडंगपैकì ८० ट³के इतके होते. यापैकì बहòतेक होिÐडंµस Ļा
अÂयंत लहान नसून अनेक लहान भूखंडांमÅये देखील िवखुरलेÐया आहेत जेणेकŁन
Âयावरील लागवड केवळ ®म-क¤िþत तंýाने करता येईल. Âयामुळे उÂपादकता कमी
होते. जोपय«त शेतीमÅये लावले जाणारे अिधकचे ®म पयाªयी नोकöयांमÅये हÖतांतåरत
केले जात नाहीत आिण होिÐडंµस एकिýत होणार नाहीत, तोपय«त उÂपादना¸या
आधुिनक तंýांचा अवलंब करता येणार नाही आिण कृषी उÂपादकता वाढवÁया¸या
श³यता मयाªिदत राहतील.
C. तांिýक कारणे (Technical causes ):
१. कालबाĻ कृषी तंýे (Outmoded agricultural techniques ): बहòतेक
भारतीय शेतकरी कालबाĻ कृषी तंýे वापरत आहेत. बहòसं´य शेतकरी अजूनही
लाकडी नांगर आिण बैल वापरतात. खतांचा वापर आिण िबयाणां¸या नवीन उ¸च
उÂपÆन देणाö या वाणांचा वापर देखील अÂयंत मयाªिदत आहे.
२. िसंचना¸या अपुö या सुिवधा (Inadequate irrigation facilities ): िसंचनाचा
पुरेसा िवÖतार होऊनही, आता देखील एकूण पीक ±ेýा¸या ६० ट³के ±ेý पावसावर
अवलंबून आहे. पाऊस अनेकदा अपुरा, अिनिIJत आिण अिनयिमत असतो.
Âयानुसार, ºया भागात िसंचनाची सोय नाही, आिण जो भाग पूणªपणे पावसावर
अवलंबून आहे अशा सवª ±ेýांमÅये उÂपादकता कमी असणे साहिजकच आहे.
िसंचनाची सुिवधा असलेÐया भागातही सदोष ÓयवÖथापनामुळे ±मता पूणªतः वापरात
येत नाही. िसंचनाचा खचªही सातÂयाने वाढत आहे आिण Âयामुळे लहान शेतकरी
उपलÊध िसंचन सुिवधांचा वापर कł शकत नाही.
तुमची ÿगती तपासा:
१. भारतीय शेतीचे Öवłप ÖपĶ करा.
२. भारतीय शेतीतील कमी उÂपादकते¸या संÖथाÂमक कारणांची चचाª करा.

munotes.in

Page 29

कृषी ±ेý - I
29 ३.४ कृषी िनिवĶी/आदाने (AGRICULTURAL INPUTS ) कृषी आदानांचे ÿकार खालीलÿमाणे आहेत -
१. उपभोµय आदाने (Consumable Inputs ):
उपभोµय आदाने हा आदानाचा असा ÿकार आहे जो नैसिगªकåरÂया वापरला जातो.
सामाÆयत: वापरÐया जाणा -या उपभोµय आदानांमÅये उ¸च दजाªचे िबयाणे, माती, खते,
कìटकनाशके, कìटक सापळे, गवत, पाणी इÂयादéचा समावेश होतो.
उपभोµय आदाने ही अÐपभूधारक शेतकöयां¸या कापणीसाठी सवाªत मूलभूत परंतु
आवÔयक सहाÍयक आहेत. कìटकांपासून बचाव करÁयासाठी कìटकनाशके महßवपूणª
आहेत. पालापाचोळा तणां¸या वाढीस ÿितबंधक Ìहणून काम करतो. िनरोगी िपकांची खाýी
करÁयासाठी उ¸च दजाªचे िबयाणे आवÔयक आहे.
२. भांडवली आदाने (Capital Inputs ):
भांडवली आदाने ही कृषी आदाने असतात जी बहòधा यांिýक आिण अिधक तांिýकŀĶया
ÿगत असतात. या कृषी आदाने ही िपकांĬारे Öवतः वापरता येत नाहीत. भांडवली
आदानांचा िवचार मोठया शेतांसाठी आवÔयक साधने Ìहणून केला जातो, परंतु ते पूणªपणे
सÂय नाही. परावितªत आ¸छादन आिण ůेलीिझंग सािहÂय यासार´या मोठया शेततÑयांना
आिण लहान शेतकö यांना मदत कł शकतील अशी भरपूर कृषी आदाने आहेत.
भांडवली आदानांचे इतर काही सामाÆय ÿकार आहेत: नायलॉन जाळी, Öůॅ³टर, नांगर,
िसंचन ÿणाली इÂयादी.
ůॅ³टर आिण नांगर यांसारखी भांडवली आदाने सामाÆयतः लहान शेतकरी वापरत नाहीत,
कारण ती इतकì मोठी गुंतवणूक आहे. आÌही िशफारस करतो कì, अÐपभूधारक
शेतकö यांनी Âयां¸या उÂपादनासाठी नायलॉन जाळी आिण परावितªत आ¸छादन यांसार´या
भांडवली आदानांचा वापर करावा.
३. इको-Ā¤डली कृषी आदाने (Eco-Friendly Agri -Inputs ):
काही ÿकारची कृषी आदाने ही इतर आदानांपे±ा िहरवे असतात आिण जागितक
तापमानवाढ झपाटयाने वाढत असताना, आÌही अशी िशफारस करतो कì ÿÂयेक शेतकरी
हा श³य ितत³या शाĵत होÁयाचा ÿयÂन करत असतो. आÌही असे मानत असतो कì,
शाĵत शेती हे अÐपभूधारक शेतकö यांसाठी एक आÓहान असते कारण Âयां¸याकडे मयाªिदत
संसाधने आहेत, परंतु ते अश³य नाही.
लहान शेतकरी Âयां¸या दैनंिदन िदनचय¥त एकािÂमक कìड ÓयवÖथापन पĦतीचा समावेश
कłन पयाªवरणपूरक होऊ शकतात. एकािÂमक कìड ÓयवÖथापन ŀĶीकोन कìटकांना
रोखÁयासाठी स¤िþय आिण गैर-स¤िþय सामúीचा वापर करते. दोÆहीमधील अचूक संतुलन
शोधून, अÐपभूधारक शेतकरी उ¸च उÂपादनाची खाýी कłन शाĵत शेती पĦती वापł
शकतात. munotes.in

Page 30

भारतीय अथªÓयवÖथा
30 ३.५ कृषी िकंमत धोरण (AGRICULTURAL PRICE POLIC Y) देशा¸या आिथªक िवकासात कृषी िकंमत धोरण हे अúणी भूिमका पार पाडते. शेतकöयांना
ÿोÂ साहन देÁ यासाठी Â यांना ÿोÂ साहन-क¤िþत गुंतवणूक आिण तंý²ानासाठी ÿवृ°
करÁ यासाठी कृषी िकंमत धोरण हे एक महÂ Â वाचे साधन आहे.
कृषी िकंमत धोरणाची उिĥĶे (Objectives of Agricultural Price Policy ):
राÕůीय अथªÓयवÖथेतील शेती¸या Öथानावर अवलंबून कृषी िकंमत धोरणाची उिĥĶे
देशानुसार बदलतात. िवकिसत देशांमÅये, िकंमत धोरणाचे ÿमुख उिĥĶ कृषी उÂपÆनात
होणारी घसरण रोखणे हा आहे तर िवकसनशील अथªÓयवÖथांमÅये कृषी उÂपादन वाढवणे
हे आहे.
कृषी िकंमत धोरणाची मु´य उिĥĶे खालीलÿमाणे सारांिशत केली आहेत:
(i) अÆनधाÆय आिण कृषी माला¸या िकमती यां¸यातील संबंध सुिनिIJत करणे:
कृषी िकंमत धोरणाचा ÿमुख उĥेश Ìहणजे अÆनधाÆय आिण गैर-अÆनधाÆया¸या िकमती
आिण कृषी माल यां¸यातील योµय संबंध सुिनिIJत करणे जेणेकŁन अथªÓयवÖथे¸या या दोन
±ेýांमधील Óयापारा¸या अटी एकमेकां¸या िवरोधात तीĄपणे बदलू नयेत.
(ii) उÂपादक आिण úाहकांचे िहत ल±ात घेणे:
उÂपादक आिण úाहक यांचे िहत साधÁयासाठी, िकंमत धोरणा¸या माÅयमातून कमाल
आिण िकमान मयाªदेतील चढउतारांवर बारीक नजर ठेवली पािहजे.
(iii) िपकां¸या िकमतéमधील संबंध:
िविवध वÖतूं¸या मागणीनुसार उÂपादनाचे उिĥĶ पूणª करÁयासाठी ÿितÖपधê िपकां¸या
िकमतéमधील संबंध िटकून राहतील असे िकंमत धोरण असावे.
(iv) हंगामी चढउतार िनयंिýत करणे:
िकंमत धोरणाचा आणखी एक उĥेश Ìहणजे िकमती¸या वाढी¸या चøìय आिण हंगामी
चढउतारांना िकमान मयाªदेपय«त िनयंिýत करणे.
(v) िकंमत एकिýत करणे:
कृषी िकंमत धोरणाचे उिĥĶ देशातील िविवध ±ेýांमधील िकंमतीचे अिधक एकýीकरण
करणे हे असले पािहजे जेणेकŁन िवøìयोµय अिधशेषाचा िनयिमत ÿवाह चालू ठेवता येईल
आिण शेतमाला¸या िनयाªतीला िनयिमतपणे चालना िमळेल.
(vi) सामाÆय िकंमतीचे िÖथरीकरण करणे:
सामाÆय िकंमत पातळी िÖथर करÁयासाठी, देशातील आिथªक िवकासाला चालना
देÁयासाठी सावªजिनक पåरÓयय वाढवणे हे Âयाचे उिĥĶ असले पािहजे. munotes.in

Page 31

कृषी ±ेý - I
31 (vii) उÂपादनात वाढ:
कृषी माल िकंमत धोरणाचे ÿमुख उिĥĶ हे देशातील िविवध वÖतूंचे उÂपादन वाढिवÁयाचे
असले पािहजे. Âयामुळे लागवडीसाठी लागणारे उÂपादन आिण आदाने यां¸यामÅये संतुलन
राखता आले पािहजे.
३.६ िकमान आधारभूत िकंमत (MINIMUM SUPPORT PRICE ) अÆनधाÆय आिण िकंमत सिमतीने १९६४ मÅये देशात संतुिलत आिण एकािÂमक िकंमत
रचना लागू करÁयासाठी कृषी मूÐय आयोगाची Öथापना करÁयाची िशफारस केली आिण
Âयानुसार १९६५ मÅये कृषी मूÐय आयोगाची Öथापना करÁयात आली. तथािप, १९८५
मÅये कृषी मूÐय आयोगाचे नाव बदलून कृषी खचª आिण मूÐय आयोग असे करÁयात आले.
या आयोगाचे मु´य कायª Ìहणजे िकमान आधारभूत िकंमत (MSP) जाहीर करणे आिण
सावªजिनक िकमान िकमतीला िवकÐया जाणाö या कृषी माला¸या िकमती िनिIJत करणे,
याला आरि±त िकंमत असे देखील Ìहणतात.
िकमान आधारभूत िकंमतीची Óया´या:
आधारभूत िकंमत ही अशी िकंमत Ìहणून पåरभािषत केली जाते ºया िकंमतीला सरकारला
िवøìसाठी देऊ केले जाणारे संपूणª Öटॉक खरेदी करणे बंधनकारक असेल. आधारभूत
िकमतéना कोणतेही ÿÂय± ÿोÂसाहन नसते, ÿÂय± भूिमका नसते, परंतु तरी देखील
शेतकö यांना िविशĶ िकंमत पातळी¸या खाली जाÁया¸या जोखमीपासून संर±ण िमळेल.
िकमान आधारभूत िकंमत जाहीर करÁयाची मु´य उिĥĶे पुढीलÿमाणे आहेत:
१. अिधक उÂपादना¸या िÖथतीत िकंमतीत होणारी घसरण रोखणे.
२. बाजारातील भाव/िकंमत घसरÁया¸या िÖथतीत शेतकö यांना Âयां¸या िपकाची िकमान
िकंमत सुिनिIJत कłन Âयां¸या िहताचे र±ण करणे.
आधारभूत िकंमत ही कोणतीही ÿÂय± ÿोÂसाहनाची भूिमका बजावत नसली तरी देखील
एका िविशĶ पातळी¸या खाली िकमत घसरÁया¸या जोखमीपासून शेतकöयांना सुिनिIJत
करते. या धोरणांतगªत सरकार टंचाई असताना खुÐया बाजारात खरेदी-िवøì कłन Öवत:
बाजारात ÿवेश कłन शेतकöयांचे उÂपÆन िÖथर ठेवÁयाचा ÿयÂन करीत असते.
िकमान आधारभूत िकंमत िकती असावी?:
कृषी उÂपादनां¸या आधारभूत िकंमती िनिIJत करÁयासाठीची मागªदशªक तßवे ही अशा
उिĥĶांवर अवलंबून असतात जी उिĥĶे साÅय करणे श³य असते. कृषी आधारभूत िकंमत
धोरणांचे उिĥĶ वेगवेगÑया देशांमÅये िभÆन असू शकतात आिण आहेत. िदलेÐया
Óया´येनुसार िकमान आधारभूत िकंमत धोरण हे िनधाªåरत पातळी¸या पलीकडे िकमतीत
घट होÁयापासून शेतकöयांना आĵासन देते, काही देशांमÅये (मु´यतः ÿगत देशांमÅये),
अशा िकंमत िवÌयाचे ÿाथिमक उिĥĶ कृषी उÂपÆनाची सामाÆय पातळी िनयंिýत करणे
Ìहणजे उÂपÆन-क¤िþत ŀĶीकोन हे आहे. munotes.in

Page 32

भारतीय अथªÓयवÖथा
32 इतर अनेक देशांमÅये (िवशेषत: िवकसनशील देश) आधारभूत िकंमत धोरणाचे मु´य उिĥĶ
Ìहणजे एकूण कृषी उÂपादन, Ìहणजेच उÂपादनािभमुख ŀĶीकोन वाढिवÁयात मदत करणे हे
होय.
भारतासह बहòतेक िवकसनशील देशांमÅये, सÅया¸या संदभाªत कृषी उÂपादना¸या वाढीचा
दर वाढवणे हे मु´य उिĥĶ आहे जेणेकŁन úाहकांची मागणी पुणª करता येईल. उÂपादन
आिण उÂपादकता वाढवÁयाचा पåरणाम Ìहणून कृषी उÂपÆनात सुधारणा करÁयाचे उिĥĶ
साÅय केले जाईल.
िकमान आधारभूत िकंमत िनिIJत करÁयासाठी काही अथªशाľ²ांचे मत असे होते कì, ते
उÂपादन खचाªवर आधाåरत असावे. पण ÿij असा आहे कì कोणÂया िकंमतीचा िवचार
केला पािहजे? शेतमालाची उÂपादनाची िकंमत अनेक घटकांवर अवलंबून असते जसे कì,
शेताचा आकार, मातीचा ÿकार , पीक पĦती, तसेच उÂपादनाची तंýे इÂयादी. Âयामुळे
उÂपादनाचा सरासरी खचª काढणे किठण होते. या अडचणी टाळÁयासाठी आधारभूत
िकंमत ही शेतमाला¸या खचाªशी संबंिधत असणे आवÔयक असते.
तथािप, आपण हे िनिIJत केले पािहजे कì आपÐया देशातील आधारभूत िकंमत धोरणाचे
ÿाथिमक उिĥĶ कृषी उÂपादन वाढवणे हे असले पािहजे आिण कृषी आिण िबगर कृषी
±ेýामÅये उÂपÆनाचे पुनिवªतरण साÅय करणे हे नाही. हे उिĥĶ ठामपणे डोÑयासमोर ठेऊन
आधारभूत िकमती कमी करÁयास भाग पाडावे लागेल.
या कायªøमानुसार, सरकार शेतमालाची िकंमत बाजारभावापे±ा जाÖत असलेÐया
पातळीवर िनिIJत कłन शेतकöयांकडून खरेदी करते. जे काही अिधशेष बाजारात आहेत ते
संपुĶात येत नाहीत. आकृतीमÅये P० हा गÓहाचा बाजारभाव आहे
MA I Agri Eco कडून आकृती ४.१
वरील आकृतीमÅये, P१ ही सरकारĬारे िनधाªरीत केलेली िकंमत होय. D० या मागणी
वøानुसार फĉ उपभोĉा गÓहाचे OA युिनट्स खरेदी करतात. पण दुसरीकडे, गÓहाचे OB
युिनट िवøìसाठी काढले जातात. Âयामुळे हा अितåरĉ पुरवठा खरेदी कłन तो बफर
ÖटॉकमÅये ठेवÁयाचे बंधन सरकारवर असते.
जर हे धोरण यशÖवी झाले तर, ÿथमतः शेतमाला¸या िकमतीत िकरकोळ चढउतार केले
जातात जेÓहा पूणªपणे मुĉ बाजारा¸या आधारे िकंमत ठरवली गेली असेल. दुसरे Ìहणजे,
उÂपादनातील चढ -उतारांना तŌड देताना कृषी उÂपादकांचा एकूण महसूल िÖथर होईल.
दीघª कालावधीसाठी उÂपादन वाढवता येते, कारण उÂपादकाला मािहत असते कì तो
उÂपादनामÅये वृĦी ही आदाने िकंवा खचाªमÅये वाढ कŁन केली जाऊ शकते. सरकारने
िनिIJत केलेÐया उ¸च आधार िकमती कृषी उÂपादनाला चालना देऊ शकतात ºयामुळे
शेतकरी कोणतेही ®म आिण बदलÂया आदानांचा वापर करत नाहीत आिण शेतकरी
िवīमान उÂपादन पĦतéसह अिधक ÿमाणावर उÂपादन कŁ शकतात आिण नवीन कृषी
तंý²ानाचा शोध आिण अवलंब करतात ºयामुळे नवीन, कमी खचाªत उÂपादनाची श³यता
िनमाªण होते. Âयामुळे दीघªकाळात उÂपादनात वाढ होते. munotes.in

Page 33

कृषी ±ेý - I
33 ३.७ सारांश (SUMMARY ) ÖवातंÞया¸या वेळी भारताची शेती मागासलेÐया अवÖथेत होती, शेतीची िकंवा कृषीची ÿित
हे³टर आिण ÿित कामगार उÂपादकता अÂयंत कमी होती, वापरात येणारे तंý जुने आिण
पारंपाåरक होते. कमी उÂपादकतेमुळे, शेतीतूनच शेतकö यांचा उदरिनवाªह चालत असे.
ÿÖतुत ÿकरणामÅये आिथªक िवकासामÅये कृषीची भूिमका, कमी उÂपादकतेची कारणे,
कृषी िनिवĶी िकंवा आदाने, कृषी िकंमत धोरण व अलीकडील िकमान आधारभूत िकंमत
धोरण इÂयािदंची िवÖतृतपणे चचाª करÁयात आली आहे.
३.८ ÿij (QUESTIONS ) १. भारतीय शेती मागासलेली आिण पारंपाåरक Öवłपाची आहे – ÖपĶ करा.
२. भारतीय शेती¸या कमी उÂपादकतेची कारणे कोणती आहेत?
३. आिथªक िवकासात कृषीची भूिमका ÖपĶ करा.
४. कृषी आदाने यावर िटप िलहा.
५. कृषी िकंमत धोरण यावर िटप िलहा.
६. िकमान आधार भूत यावर िटप िलहा.


*****


munotes.in

Page 34

34 ४
कृषी ±ेý - II
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ कृषी िव°ाचा अथª
४.३ कृषी िव°ाचे ąोत
४.४ सूàम िव°
४.५ नाबाडª: भूिमका आिण कायª
४.५.१ नाबाडªची भूिमका
४.५.२ नाबाडªचे कायª
४.६ कृषी िवपणन: रचना आिण समÖया
४.६.१ कृषी िवपणनाची रचना
४.६.२ कृषी िवपणना¸या समÖया
४.७ शेतकöयांसाठी राÕůीय धोरण, २००७
४.८ स¤िþय कृषी धोरण
४.९ भारतात अÆन सुर±ा
४.१० सारांश
४.११ ÿij
४.० उिĥĶे (OBJECTIVES) • कृषी िव°ाचा अथª आिण ąोत यांचा अËयास करणे.
• सूàम िव°ाची संकÐपना समजून घेणे.
• नाबाडªची भूिमका आिण कायाªचा अËयास करणे.
• कृषी िवपणनाची रचना आिण समÖयांचा अËयास करणे.
• शेतकöयांसाठी राÕůीय धोरण, २००७ चा अËयास करणे.
• स¤िþय कृषी धोरणाचा अËयास करणे.
• भारतातील अÆन सुर±ेचा अËयास करणे.

munotes.in

Page 35

कृषी ±ेý - II
35 ४.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION ) कोणÂयाही देशा¸या आिथªक ÿगतीमÅये कृषीचा/शेतीचा फार मोठा वाटा असतो. िवकिसत
राÕůां¸या आिथªक िवकासात कृषी ±ेýाचे मोठे योगदान आहे तसेच अिवकिसत िकंवा
िवकसनशील राÕůांमÅये देखील कृषी ±ेýाची भूिमका िततकìच महßवाची आहे. भारतीय
लोकसं´येपैकì जवळपास ७५% लोक Âयां¸या उपजीिवकेसाठी कृषीवर अवलंबून आहेत.
Âयामुळे कृषी ±ेý हे संपूणª राÕůासाठी आिथªक उलाढालéचा सवाªत मोठा ľोत बनला आहे.
तंý²ाना¸या झपाट्याने िवकासामुळे दुÍयम आिण तृतीयक ±ेýांमÅये भरीव वाढ होत
असली तरीदेखील कृषी हा Óयवसायाचा एक अितशय महßवाचा ľोत आहे.
४.२ कृषी िव°ाचा अथª (MEANING OF AGRICULTURAL FINANCE ) कृषी िव° Ìहणजे सामाÆयतः शेती Óयवसायाशी संबंिधत आिथªक पैलूंचा अËयास, परी±ण
आिण िवĴेषण करणे, जे भारताचे मु´य ±ेý आहे. आिथªक बाबéमÅये कृषी वÖतूंचे उÂपादन
आिण Âयांची िवÐहेवाट यासंबंधी¸या पैशा¸या बाबéचा समावेश होतो.
४.२.१ कृषी िव°ाची Óया´या (Definition of Agricultural finance ):
मुरे (१९५३) यांनी कृषी िव°ाची Óया´या "शेतकöयांकडून कजª घेÁयाचा आिथªक अËयास,
कृषी कजª देणाö या एजÆसéची संघटना आिण कायªपĦती आिण समाजा¸या शेतीसाठी¸या
कजाªबाबत¸या िहताचा अËयास" अशी केली.
टंडन आिण ढोनडयाल (१९६२) यांनी कृषी िव°ाची Óया´या ही "कृषी िव° ही
अथªशाľाची अशी एक शाखा आहे जी वैयिĉक शेतीशी संबंिधत आिण आिथªक
संसाधनांशी संबंिधत आहे."
४.२.२ कृषी िव°ाचे Öवłप आिण ÓयाĮी (Nature and Scope of Agricultural
finance ):
कृषी िव° हा िवषय सूàम आिण समú या दोÆही Öतरांवर अËयासला जातो. समú िव°
(Macro Finance ) हा संपूणª अथªÓयवÖथेत कृषीसाठी िनधी उभारÁया¸या िविवध
ľोतांशी संबंिधत आहे. तसेच ते िविवध कृषी पतसंÖथांची कजª देÁयाची ÿिøया, िनयम,
कायदे, देखरेख आिण िनयंýण यां¸याशीही संबंिधत आहे. Âयामुळे मॅøो-फायनाÆस हे एकूण
Öतरावर शेती¸या िव°पुरवठ्याशी संबंिधत आहे.
सूàम-िव° Ìहणजे शेतकरी वैयिĉक कृषी युिनट्सचे आिथªक ÓयवÖथापन आिण वैयिĉक
कजाª¸या िविवध ąोतांचा कसा िवचार करतो, ÿÂयेक ľोताकडून कजª घेÁयाचे ÿमाण
आिण तो शेतीमधील पयाªयी वापरांमÅये Âयाचे वाटप कसे करतो या¸या अËयासाशी
संबंिधत आहे, तसेच भिवÕयातील िनधी¸या वापराशी संबंिधत आहे. Ìहणून, मॅøो-
फायनाÆस हा कृषी ±ेýा¸या एकूण पत गरजांशी संबंिधत पैलूंशी संबंिधत आहे, तर सूàम-
िव° Ìहणजे वैयिĉक कृषी Óयवसाया¸या आिथªक ÓयवÖथापनाशी संबंधीत आहे. munotes.in

Page 36

भारतीय अथªÓयवÖथा
36 ४.२.३ कृषी िव°ाचे महßव (Significance of Agricultural Finance ):
१) कृषी िव° हे देशा¸या कृषी-सामािजक-आिथªक िवकासामÅये समú आिण सूàम
दोÆही Öतरांवर महßवपूणª आहे, असे गृहीत धरते.
२) कृषी/शेती Óयवसाय बळकट करÁयासाठी आिण दुिमªळ संसाधनांची उÂपादकता
वाढवÁयासाठी कृषी ±ेý हे उÂÿेरक भूिमका बजावत आहे.
३) शेती¸या िव°ाĬारे खरेदी केलेÐया नवीन तंý²ाना¸या आदानांचा वापर कृषी
उÂपादकता वाढिवÁयास मदत करतो.
४) मोठया ÿमाणावर आिथªक गुंतवणुकìĬारे पुरिवÐया जाणा-या आिण शेतीला आधार
देणाöया कृषी िव°ामÅये पायाभूत सुिवधांमÅये वाढ झाÐयामुळे शेतातील उÂपÆनाची
पातळी वाढते ºयामुळे úामीण भागातील लोकांचे राहणीमान सुधारते.
५) कृषी िव° ÿादेिशक आिथªक असमतोल देखील कमी कł शकते आिण आंतर-कृषी
मालम°ा आिण संप°ी यांमधील िभÆनता कमी करÁयासाठी िततकेच चांगले आहे.
६) कृषी िव° हे सूàम आिण समú Öतरावर आिथªक िवकासासाठी फॉरवडª आिण
बॅकवडª िलंकेजेसमधील लीÓहरसारखे आहे.
७) भारतीय शेती अजूनही पारंपाåरक असÐयाने आिण िनवाªह ÖवŁपाची असÐयाने,
नवीन तंý²ानाचा अवलंब कłन आधारभूत पायाभूत सुिवधा िनमाªण करÁयासाठी
कृषी िव°पुरवठा आवÔयक आहे.
८) देशातील मोठे आिण लघु पाटबंधारे ÿकÐप, úामीण िवīुतीकरण, खते आिण
कìटकनाशक संयंýांची Öथापना, कृषी ÿोÂसाहन कायªøम आिण दाåरþ्य िनमूªलन
कायªøम राबिवÁयासाठी मोठया गुंतवणुकìची आवÔयकता आहे.
४.३ कृषी िव° ąोत (SOURCES OF AGRICULTURAL FINA NCE ) कृषी िव° ही ऑन-आिण ऑफ-फामª अशा दोÆही ÿकार¸या कृषी िøयांना आिण आदाने
तरतूद, उÂपादन, िवतरण, घाऊक, ÿिøया आिण िवपणन यासार´या Óयवसायांना समथªन
देÁयासाठी समिपªत अनेक ÿकार¸या सेवांसाठीची तरतूद आहे.
कृषी िव° हे खालीन दोन वगा«मÅये िवभागÁयात आले आहे:
(i) गैर-संÖथाÂमक ąोत.
(ii) संÖथाÂमक ąोत

munotes.in

Page 37

कृषी ±ेý - II
37 (i) गैर-संÖथाÂमक ąोत (Non-Institutional Sources ):
कृषी िव°ाचा गैर-संÖथाÂमक ąोत हा úामीण चलन बाजाराचा असंघिटत भाग आहे. गैर-
संÖथाÂमक िकंवा खाजगी ľोतांमÅये सावकार, Óयापारी, किमशन एजंट, नातेवाईक आिण
जमीनदार यांचा समावेश होतो. हे ąोत भारतीय बँिकंग कंपनी कायīा¸या क±ेत येत
नाहीत. या एजÆसé¸या िहशोबाचे सरकारकडून मुÐयांकन केले जात नाही. या एजÆसéवर
सरकारचे कोणतेही िनयंýण नाही. या एजÆसéचे Âयां¸या कजªदारांशी अनौपचाåरक संबंध
आहेत. Óयाजदर, िनयम आिण हमीदार याबाबत लविचकता आहे. गैर-संÖथाÂमक ąोत
पुढीलÿमाणे आहेत i) सावकार ii) नातेवाईक iii) Óयापारी iv) किमशन एजंट v) जमीनदार.
(ii) संÖथाÂमक ąोत (Institutional Sources ):
(अ) सहकारी संÖथा
(ब) अनुसूिचत Óयावसाियक बँका
(क) ÿादेिशक úामीण बँका (RRBs)
(अ) सहकारी संÖथा (Cooperatives ):
(i) ÿाथिमक कृषी सहकारी संÖथा (PACSs) अÐप आिण मÅयम मुदतीचे कजª देतात.
(ii) PCARDB शेतीसाठी दीघªकालीन कजª देतात.
(ब) Óयावसाियक बँका (Commercial banks ):
वाÖतिवकत: १९७० पय«त úामीण भागातील संÖथाÂमक कजाªचा ÿमुख ąोत Ìहणून
सहकारी बँकांवर पूणªपणे अवलंबून राहÁयाचे सरकारी धोरण होते. केवळ सहकारी बँक ही
वाढती मागणी पूणª कł शकत नाही, असे सरकारला वाटले. Âयामुळे सरकारी धोरणामÅये
बदल होऊन úामीण कजª देÁयासाठी अनेक संÖथा िवकिसत झाÐया. १९६९ मÅये १४
मोठ्या बँकांचे राÕůीयीकरण करÁयात आले आिण १९८० मÅये आणखी सहा बँकांचे
राÕůीयीकरण करÁयात आले. २००४ मÅये, एकूण शाखांची सं´या ६७०६२ पय«त वाढली
होती, Âयापैकì ३२,२०० शाखा úामीण भागात होÂया. वर नमूद केलेÐया úामीण कजाª¸या
±ेýात Óयापारी बँकांचे यश असूनही, Âयांची कामिगरी आिण कायªÿणालीवर बरीच टीका
झाली आहे.
(क) ÿादेिशक úामीण बँका (Regional Rural Banks ):
úामीण बँकांवरील कायªगटाने (१९७५) úामीण समाजातील दुबªल घटक, लहान आिण
सीमांत शेतकरी, भूिमहीन मजूर, कारागीर आिण इतर úामीण रिहवासी यांना पतपुरवठा
करÁयासाठी Óयावसाियक बँका आिण सहकारी संÖथां¸या ÿयÂनांना पूरक Ìहणून ÿादेिशक
úामीण बँक (RRBs) Öथापन करÁयाची िशफारस केली.
विक«ग úुप¸या िशफारशéनुसार, १९७५ मÅये सुŁवातीला पाच ÿादेिशक úामीण बँकांची
(RRBs) Öथापना करÁयात आली. नंतर Âयांची सं´या १९६ वर पोहोचली. २००३-०४ munotes.in

Page 38

भारतीय अथªÓयवÖथा
38 मÅये ÿादेिशक úामीण बँकांनी (RRBs) कृषी ±ेýाला कजª Ìहणून ७,५८१ कोटी Łपये
िदले होते जे एकूण संÖथाÂमक कजाª¸या ८.७% इतके होते.
४.४ सूàम िव° (MICRO FINANCE ) सूàम िव° हा "गरीबांसह बँिकंग" चा एक अिभनव ŀĶीकोन आहे ºयामÅये Öवयं ६७ मदत
गट (SHG), गैर-सरकारी संÖथा (एनजीओ), पतसंÖथा इÂयादéĬारे गरीबांना बँक øेिडट
िदले जाते. Óयवहार खचª आिण परतफेड उ¸च ÿमाणात. SHG -बँक जोडणी कायªøम,
नाबाडªने सुł केलेला आिण ÿोÂसािहत केलेला, आता ३० राºये आिण क¤þशािसत
ÿदेशांमधील ५२० हóन अिधक िजÐĻांतील Óयापारी बँका, RRB आिण सहकारी बँकां¸या
३०,००० हóन अिधक शाखांĬारे जोमाने राबिवला जात आहे. माचª २००७ ¸या अखेरीस,
तÊबल २.९ दशल± बचत गट बँकांशी जोडले गेले आहेत आिण ७,००० Öवयंसेवी संÖथा
या योजनेशी संलµन आहेत.
४.५ नाबाडª: भूिमका आिण कायª (NABARD: ROLE AND FUNCTION ) कृषी आिण úामीण िवकास राÕůीय बँक (नाबाडª) या राÕůीय बँकेची Öथापना जुलै, १९८२
मÅये कृषी पुनिवª° िवकास महामंडळ (एआरडीसी) आिण सहकारी बँका आिण ÿादेिशक
úामीण बँका (RRB ) यां¸या संदभाªत भारतीय åरझवª बँकेची पुनिवª°िवषयक काय¥ ताÊयात
घेÁयासाठी संसदे¸या कायīाĬारे करÁयात आली आहे.
भारतीय åरझवª बँकेचे गÓहनªर हे नाबाडªचे अÅय± असतात.
४.५.१ नाबाडªची भूिमका (Role of N ABARD):
१. ही एक सवō¸च संÖथा आहे जीला úामीण भागातील शेती आिण इतर आिथªक
िøयाकलापांसाठी धोरण, िनयोजन तसेच ऑपरेशÆस यासंबंधी¸या सवª बाबी
हाताळÁयाचा अिधकार आहे.
२. úामीण िवकासासाठी अनेक िवकासाÂमक कायªøमांना चालना देÁयासाठी गुंतवणूक
आिण उÂपादन øेिडट ÿदान करणाöया संÖथांसाठी ही एक पुनिवª° संÖथा आहे.
३. ही भारतातील øेिडट िवतरण ÿणालीची शोषण ±मता सुधारत आहे, ºयामÅये
देखरेख, पुनवªसन योजना तयार करणे, पतसंÖथांची पुनरªचना आिण कमªचारी
ÿिश±ण यांचा समावेश आहे.
४. ही ±ेýीय Öतरावर िवकासाÂमक कामात गुंतलेÐया सवª ÿकार¸या संÖथां¸या úामीण
पत िव°पुरवठा िøयाकलापांना समÆवियत करते आिण भारत सरकार, आिण राºय
सरकारे, तसेच RBI आिण इतर राÕůीय Öतरावरील संÖथांशी संपकª साधते जे धोरण
तयार करÁयाशी संबंिधत आहेत. .
५. नाबाडª देशातील सवª िजÐĻांसाठी दरवषê úामीण पत योजना तयार करते. munotes.in

Page 39

कृषी ±ेý - II
39 ६. úामीण बँिकंग आिण कृषी व úामीण िवकासा¸या ±ेýात संशोधन करÁयास नाबाडª
ÿोÂसाहन देते.
४.५.२ नाबाडªची काय¥ (Functions of NABARD):
नाबाडªची (अ) सवō¸च संÖथा Ìहणून आिण (ब) पुनिवª° संÖथा Ìहणून दुहेरी भूिमका आहे.
नाबाडªला सवō¸च संÖथेची भूिमका RBI कडून वारसाह³काने िमळाली आहे, याचाच अथª
असा होतो कì नाबाडªला कृषी पत संदभाªत पूवê RBI Ĭारे केली जाणारी सवª काय¥ पार
पाडावी लागत आहेत. Âयाचबरोबर, नाबाडªने ARDC ची काय¥ देखील हाती घेतली आहेत
आिण अशा ÿकारे कृषी आिण úामीण िवकासासाठी कजª देणाöया सवª बँका आिण िव°ीय
संÖथांना पुनिवª° सुिवधा ÿदान करते.
i) एकािÂमक úामीण िवकासाला चालना देÁयासाठी कृषी, लघुउīोग, कुटीर आिण
úामोīोग, हÖतकला आिण úा मीण हÖतकला आिण वाÖतिवक कारागीर आिण इतर
संबंिधत आिथªक उपøमांसाठी सवª ÿकार¸या उÂपादन आिण गुंतवणूक øेिडटसाठी
नाबाडª पुनिवª° संÖथा Ìहणून सेवा ÿदान करते.
ii) नाबाडª राºय सहकारी बँका (SCBs), ÿादेिशक úािमण बँक (RRBs ), Öथािनक
िवकास बँक (LDBs ) आिण भारतीय åरझवª बँक (RBI) ने मंजूर केलेÐया इतर
िव°ीय संÖथांना अÐपमुदतीचे, मÅयम मुदतीचे आिण दीघªकालीन पत (øेिडट)
ÿदान करते.
iii) नाबाडª राºय सरकारांना सहकारी पतसंÖथां¸या भागभांडवलाची सदÖयता घेÁयास
स±म करÁयासाठी दीघª मुदतीचे कजª (२० वषा«पय«त) देते.
iv) नाबाडª क¤þ सरकारने माÆयता िदलेÐया कोणÂयाही संÖथेला दीघªकालीन कजª देते
िकंवा भाग भांडवलात योगदान देते िकंवा कृषी आिण úामीण िवकासाशी संबंिधत
कोणÂयाही संÖथे¸या रो´यांमÅये गुंतवणूक करते.
v) नाबाडªकडे क¤þ आिण राºय सरकारे, िनयोजन आयोग आिण इतर अिखल भारतीय
आिण राºयÖतरीय संÖथां¸या िवकासासोबतच लघुउīोग, úाम आिण कुटीर उīोग,
úामीण हÖतकला , लघु उīोग आिण िवक¤िþत ±ेý इÂयादé¸या उपøमांची देखील
जबाबदारी सोपवÁयात आली आहे
vi) ÿाथिमक सहकारी संÖथांÓयितåरĉ, ÿादेिशक úािमण बँका (RRB ) आिण सहकारी
बँकांची तपासणी करÁयाची जबाबदारी देखील नाबाडªला पार पाडावी लागते.
vii) कृषी आिण úामीण िवकासामÅये संशोधनाला चालना देÁयासाठी, िविवध ±ेýां¸या
गरजेनुसार ÿकÐप आिण कायªøम तयार करÁयासाठी आिण िडझाइन करÁयासाठी
आिण िवशेष कृती िकंवा उपøम समािवĶ करÁयासाठी नाबाडªला संशोधन आिण
िवकास िनधी राखून ठेवावा लागतो. munotes.in

Page 40

भारतीय अथªÓयवÖथा
40 ४.६ कृषी िवपणन: रचना आिण समÖया (AGRICULTURAL MARKETING: STRUCTURE AND PROBLEMS ) कृषी िवपणनामÅये कृषी उÂपादनाला शेतातून úाहकांपय«त पोहचिवÁयाकरीता आवÔयक
असलेÐया सेवांचा समावेश होतो. या सेवांमÅये शेतकरी, मÅयÖथ आिण úाहकांना संतुĶ
करÁयासाठी कृषी उÂपादनांचे िनयोजन, आयोजन, िदµदशªन आिण हाताळणी यांचा
समावेश आहे. उÂपादनाचे िनयोजन, वृĦी आिण कापणी, ÿतवारी, पॅिकंग आिण पॅकेिजंग,
वाहतूक, साठवणूक, कृषी- आिण अÆन ÿिøया , बाजार मािहतीची तरतूद, िवतरण,
जािहरात आिण िवøì यासार´या असं´य परÖपरसंबंिधत कृतéचा समावेश आहे.
पåरणामकारकपणे, कृषी िवपणन हा शÊद कृषी उÂपादना¸या पुरवठा शृंखला ऑपरेशÆस¸या
संपूणª ®ेणीचा समावेश होतो मग ते तदथª िवøìĬारे िकंवा अिधक एकािÂमक साखळीĬारे
केले गेले असेल, जसे कì करार शेती.
४.६.१ कृषी िवपणनाची रचना (Structure of Agricultural Credit) :
भारतातील कृषी बाजारपेठांचे महßवाचे ÿकार खालीलÿमाणे आहेत.
१. ÿाथिमक िकंवा Öथािनक बाजार (Primary or Local Markets ):
या बाजारांचे आयोजन úामपंचायतीĬारे केले जाते, जे ÓयापलेÐया जागेसाठी
दुकानदारांकडून काही भाडे आकारतात. या बाजारांना दि±णेकडील राºयांमÅये 'श¤डी'
(shandies), केरळमÅये 'चुना' (chuna), उ°र आिण ईशाÆयेकडील राºयांमÅये हाट
(hat), प¤थ (painth ) िकंवा बाजार (bazar ) Ìहणून ओळखले जाते, जे आठवड्यातून
एकदा िकंवा दोनदा गावां¸या शेजारी भरतात. एकूण िवøì केलेÐया अिधशेषांपैकì ५०
ट³³यांहóन अिधक या बाजारांमÅये िवकले जाते. गावातील बिनया या बाजारात मÅयÖथ
Ìहणून काम करतात.
२. दुÍयम बाजार (Secondary Markets) :
या बाजारपेठांमÅये वषªभर िनयिमतपणे Óयवहार होतात. बाजारपेठा Öटोरेज, हाताळणी
आिण बँिकंग सेवां¸या सुिवधा ÿदान करतात आिण रÖते आिण रेÐवेĬारे चांगली सेवा िदली
जाते. याला ‘घाऊक’ िकंवा ‘अस¤बिलंग’ बाजार Ìहणूनही ओळखले जाते आिण Âयांना मंडई
िकंवा गुंग Ìहणतात. या माक¥टमÅये अनेक मÅयÖथ काम करतात.
३. टिमªनल बाजार (Terminal Markets ):
ही बाजारपेठ úाहकांना, अंितम खरेदीदारांना िकंवा ÿिøये¸या िठकाणी माल पोहोचवÁयाचे
कायª करते. अशा बाजारपेठा मोठया शहरांमÅये िकंवा बंदरांवर असतात.
४. मेळावे (Fairs ):
तीथª±ेýातील धािमªक ÿसंगी भरणारे मेळावे हे भारतातील कृषी उÂपादना¸या िवपणनाचे
महßवाचे ąोत आहेत. असे मेळावे दरवषê आयोिजत केले जातात आिण ते िजÐहा
अिधकारी, Öथािनक संÖथा िकंवा खाजगी एजÆसीĬारे आयोिजत केले जातात. िबहार, munotes.in

Page 41

कृषी ±ेý - II
41 ओåरसा, यू.पी., महाराÕů, पिIJम बंगाल आिण राजÖथान या राºयांमÅये मेळावे खूप
लोकिÿय आहेत.
५. िविनयिमत बाजार ( Regulated markets ):
ÿाथिमक आिण दुÍयम बाजारपेठेतील ÓयापाöयांĬारे सामाÆयत: फसवणूक करणाöया ÿथांना
आळा घालÁया¸या उĥेशाने सरकारने िविनमियत बाजारांची Öथापना केली आहे. सरकारी
िनयम आिण िनयमने बाजार पĦती िनयंिýत करतात.
६. सहकारी िवपणन ( Cooperative marketing ):
ही बाजारपेठ सहकायाª¸या तßवां¸या आधारे चालते. सहकारी िवपणन संÖथा कृषी उÂपादन
थेट úाहकांपय«त पोहोचवू शकते, अशा ÿकारे मÅयÖथ आिण मÅयÖथांची मोठी फौज
िवतरीत कł शकते.
७. राºय Óयापार ( State Trading ):
भारतात कृषी उÂपादन हा कृषी िवपणनाचा एक महßवाचा घटक बनला आहे. भारतीय अÆन
महामंडळासार´या राºय संÖथा, खेड्यापाड्यात आिण आजूबाजूला Âयांची खास क¤þे
काढतात आिण मंडईत कापणी¸या वेळी शेतकö यांकडून सरकारने ठरवून िदलेÐया
िकमतीवर उÂपादन घेतात.
४.६.२ कृषी िवपणन समÖया (Problems of Agricultural Marketing ):
अ) भारतातील कृषी िवपणनामÅये मÅयÖथ मोठ्या ÿमाणात गैरÿकार करतात.
ब) गावांमÅये योµय गोदामांची सोय नसÐयामुळे शेतकöयाला आपली उÂपादने खड्डे,
मातीची भांडी, क¸चा भांडार इÂयादéमÅये साठवावी लागली. साठवÁया¸या या
अशाľीय पĦतéमुळे मोठया ÿमाणात नासाडी घडून येते.
क) ÿतवारीसाठी कोणतीही तरतूद नÓहती, Âयामुळे चांगले िबयाणे वापरÁयासाठी आिण
चांगÐया वाणांचे उÂपादन करÁयासाठी कोणतेही ÿोÂसाहन नÓहते.
ड) दळणवळणा¸या सुिवधाही अÂयंत अपुöया होÂया आिण फĉ मोज³याच गावांना
रेÐवे आिण प³के रÖते मंडईंनी जोडलेले होते. शेतमालाची वाहतूक
बैलगाड्यांसार´या संथ गतीने चालणाö या वाहतुकì¸या वाहनांवर केली जात होती
ºयांचा उपयोग दूरवर¸या िठकाणी माल नेÁयासाठी करता येत नÓहता आिण
शेतकरी आपला माल जवळ¸या बाजारपेठेत कमी िकमतीत िवकÁयास भाग
पडतात.
इ) शेतकरी अिशि±त असÐयामुळे Âयांना िविवध बाजारपेठेतील Âयां¸या माला¸या
िकमतीची मािहती नाही , Âयामुळे Âयांना मÅयÖथांनी िदलेला भाव ÖवीकारÁयािशवाय
पयाªय राहत नाही. munotes.in

Page 42

भारतीय अथªÓयवÖथा
42 ई) भारतीय शेतकरी गरीब असÐयामुळे Âया¸याजवळ माल साठवÁयाची ±मता नसते,
Ìहणून तो Âयाचा कृषी माल कापणीनंतर लगेचच कमी िकमतीत िवकÁयाचा ÿयÂन
करतो.
उ) पूवê कजाª¸या संÖथाÂमक ľोतांचा संपूणª अभाव होता आिण शेतकरी जवळजवळ
पूणªपणे सावकारांवर अवलंबून होते ºयांचे एकमेव उिĥĶ शेतकö यांचे शोषण करणे हे
होते. Âयामुळे ते शेतक-यांना बाजारभावापे±ा कमी िकमतीत Âयांचा शेतमाल
िवकÁयास भाग पाडत असत.
४.६.३ भारतातील कृषी िवपणन ÿणाली सुधारÁयासाठी सरकारी उपाययोजना
(Government Measures to Improve Agricultural Marketing System in
India ):
कायª±म कृषी बाजारपेठेमुळे शेतकöयांची कायª±मता वाढू शकते आिण अिधक
उÂपादनासाठी ÿोÂसाहन िमळू शकते. कृषी िवपणनातील दोष दूर करÁयासाठी शासनाने
पुढील उपाययोजना केÐया आहेत.
१. िनयमन केलेÐया बाजारपेठांची Öथापना (Establishment of Regulated
markets ):
िविनयिमत बाजारपेठ हे अशे एक िठकाण आहे िजथे Óयवहार िविवध िनयम आिण
िनयमांĬारे िनयंिýत केले जातात. बाजार सिमÂयांमÅये उÂपादक, Óयापारी आिण सरकारचे
ÿितिनधी असतात , जे या बाजारांचे कामकाज पाहतात. या सिमÂया वाजवी ÿतवारी
पĦतéची अंमलबजावणी करणे, बाजार कायªकÂया«ना परवाना देणे, अनिधकृत बाजार
शुÐकाची कपात करणे/थांबवणे, िवøìची खुली िललाव ÿणाली सुł करणे आिण मानक
वजनाची अंमलबजावणी करणे आिण िववादां¸या बाबतीत िनÕप± लवाद सुरि±त करणे
यासाठी जबाबदार आहेत. या बाजारपेठा माक¥ट याडª, गोदामे, शेड इ. उपलÊध कłन
देतात. शेतकöयांना िवĵासाहª आिण अīयावत बाजारा¸या बातÌया उपलÊध कłन िदÐया
जातात. देशात ७,१६१ िनयंिýत बाजारपेठा आहेत.
२. खाजगी टिमªनल बाजार (Private Term inal Markets ):
खाजगी प±ांना कृषी उÂपादनांसाठी टिमªनल माक¥ट उभारÁयाची परवानगी िदली जात
आहे. ही बाजारपेठ कॉपōरेट, इतर खाजगी उīोग आिण सहकारी संÖथांĬारे उभारली जात
आहे. बाजारपेठांमÅये पुरवÐया जाणाöया सुिवधांमÅये इले³ůॉिनक िललाव, कोÐड चेन
आिण सोयीÖकर िठकाणी असलेÐया ÿाथिमक संकलन क¤þांकडून लॉिजिÖटक सपोटª
यांचा समावेश होतो.
३. साठवण आिण गोदाम सुिवधांसाठी तरतूद (Provision for Storage and
Warehousing facilities ):
सुधाåरत Öटोरेज मागणी¸या संबंधात पुरवठा िनयंिýत करÁयाचे, िकमतéचे िÖथरीकरण
आिण बफर Öटॉकची देखभाल करÁयाचे कायª करते. वेअरहाऊस हे एक गोडाउन आहे munotes.in

Page 43

कृषी ±ेý - II
43 जेथे उÂपादन िकंवा वापरा¸या िठकाणाहóन ÿवासात माल साठवला जातो. सावªजिनक
आिण खाजगी दोÆही ±ेýांमÅये Óयावसाियक आधारावर कृषी िपकांसाठी साठवण आिण
गोदाम सुिवधा उपलÊध आहेत. या सुिवधा पुरवणाöया मु´य संÖथाÂमक संÖथा Ìहणजे
क¤þीय आिण राºय वखार महामंडळे, भारतीय अÆन महामंडळ आिण सहकारी संÖथा होत.
४. कॉपōरेट िवपणन (Corporate marketing ):
कॉपōरेट्स जोखीम घेÁयास अिधक स±म आहेत आिण लहान व मÅयम शेतकö यांपे±ा
आिथªक नुकसान सहन कł शकतात. कॉपōरेट शेतकöयांकडून करारा¸या आधारे उÂपादन
खरेदी करतात आिण Âयांना ÿचिलत बाजारभाव देतात. चांगला भाव िमळाÐयास शेतकरी
आपला माल इतरý िवकू शकतात. कॉपōरेट िकरकोळ साखळी¸या अनेक पैलूंवर िबयाणे
िवतरण, खतांचा वापर, िसंचन तंý²ान सुधारणे, øेिडट, ÿिøया आिण शीतगृहे उभारणे,
वाहतूक आिण शेवटी उÂपादनाची िवøì अशा अनेक बाबéवर तपशीलवार ल± देत आहेत.
५. मानक वजन आिण ÿतवारी ( Standard Weights and Grading ):
मानक वजन आिण मापे कायदा, १९५८ मÅये अंमलात आणÁयात आला. या
कायīानुसार, Óयवहारांसाठी फĉ सरकारी वजने आिण मापे वापरली जाऊ शकतात. कृषी
उÂपादनाची ÿतवारी कृषी उÂपादन (ÿतवारी आिण िवपणन) अिधिनयम, १९३७ ¸या
तरतुदीनुसार केली जाते, ºयासाठी अ ॅगमाकª (AGMARK ) िचÆह वापरले जाते. हे िचÆह
गुणव°ेचे वैिशĶ्य आहे. १५० कृषी आिण संबंिधत वÖतूंसाठी ÿतवारी मानके िनिIJत
करÁयात आली आहेत. ४१ वÖतूं¸या संदभाªत िनयाªत करÁयापूवê अिनवायª ÿतवारी केली
जाते.
६. बाजार मािहती ( Market Information ):
सावªजिनक संÖथा आिण सहकारी संÖथांशी संबंिधत कृषी उÂपादने शेतकöयांना उपलÊध
कłन िदले जाते. मािहती¸या ÿसारासाठी िडÖÈले बोडª, रेिडओ, दूरदशªन, साĮािहक,
मािसक आिण वािषªक ÿकाशने, पåरषदा इÂयादी सवª ÿकारची माÅयमे वापरली जातात. ही
मािहती सेवा बाजारा¸या िनरोगी कामकाजासाठी आवÔयक असलेÐया पायाभूत सुिवधांचा
एक भाग आहे. पुढे, २००५-०६ दरÌयान, माक¥िटंग åरसचª आिण इÆफॉम¥शन नेटवकª,
AGMARKNET ही योजना देशातील महßवा¸या घाऊक बाजारपेठांना िकमती आिण
बाजाराशी संबंिधत मािहतीचे संकलन आिण ÿसार करÁयासाठी इले³ůॉिनक कनेि³टिÓहटी
ÿदान करÁयासाठी लागू करÁयात आली आहे.
७. वाहतूक ÓयवÖथा (Transport arrangements ):
एकािÂमक रÖते िवकास कायªøमात, आपÐया लाखो गावांना राÕůीय मु´य ÿवाहात
आणÁयासाठी úामीण रÖÂयांना उ¸च ÿाधाÆय देÁयात आले आहे. दहाÓया योजने¸या
सुłवातीस, १,५०० आिण Âयाहóन अिधक लोकसं´या असलेÐया एकूण ६७,९१५
गावांपैकì ६१,९४७ गावे सवª-हवामान रÖÂयांनी जोडली गेली होती. Âयाचÿमाणे, १,०००
ते १,५०० लोकसं´या असलेÐया एकूण ५७,८५९ गावांपैकì ४०,५५१ गावे अशी
जोडली गेली आहेत. munotes.in

Page 44

भारतीय अथªÓयवÖथा
44 ८. अÆनधाÆयाचा राºय Óयापार ( State Trading in Food -grains ):
हे ÿामु´याने तूट असलेÐया राºयांना अÆनधाÆय पुरवÁया¸या उĥेशाने सुł करÁयात आले
आहे. तथािप, शेतकö यांना वाजवी भाव िमळवून देÁयासाठी हा उपाय देखील ÖवीकारÁयात
आला आहे. हे अंशतः अÆन िवभाग आिण अंशतः FCI Ĭारे हाताळले जाते.
९. बाजार हÖत±ेप योजना (MIS):
बागायती/कृषी माला¸या उÂपादकांचे संर±ण करÁयासाठी, जे नाशवंत ÖवŁपाचे आहेत,
िपकां¸या वाढी¸या कालावधीत अिधक पीक आÐयास, जेÓहा िकमती अÂयंत खाल¸या
पातळीवर येतात तेÓहा संकटात िवøì करÁयापासून, सरकार संबंिधत राºय सरकार¸या
िवनंतीनुसार िविशĶ वÖतूसाठी एमआयएस लागू करते. झालेले नुकसान क¤þ आिण राºय
यां¸यात ५०:५० ¸या आधारावर वाटून घेतले जाते. NAFED ची क¤þीय नोडल एजÆसी
Ìहणून िनयुĉì करÁयात आली आहे जी राºय िनयुĉ एजÆसी Ìहणजेच राºय िवपणन
महासंघांमाफªत योजना चालवते.
१०. िवपणन तपासणी, संशोधन आिण ÿिश±ण (Marketing Inspection,
Research and Training ):
बाजार तपासणी , संशोधन आिण ÿिश±ण यासाठी पुरेशा ÓयवÖथे¸या आवÔयकतेकडे
सरकारने ल± िदले आहे. बाजाराचे अधूनमधून केलेले सव¥±ण समÖया ओळखÁयात आिण
Âयावर उपाय शोधÁयात मदत कł शकतात. िवपणन आिण िनरी±ण संचालनालय ÿमुख
कृषी उÂपादनांची तपासणी आिण संशोधन करते.
११. सहकारी िवपणन ( Cooperative marketing ):
शेतकöयांनी वैयिĉकरीÂया Öवत:ला सहकारी संÖथेत संघिटत करणे आवÔयक आहे; ते
Âयांचे उÂपादन एकिýतरीÂया करतात आिण एकिýतपणे िवøì करतात. िवøìतून िमळणारे
उÂपÆन वैयिĉक सदÖयांमÅये Âयां¸या िवøì केलेÐया उÂपादनातील Âयां¸या वाट्या¸या
ÿमाणात िवतरीत केले जाते.
तुमची ÿगती तपासा:
१. भारतातील िविवध ÿकारचे कृषी बाजार कोणते आहेत?
२. भारतातील सहकारी िवपणनावर टीप िलहा .
४.७ शेतकöयांसाठी राÕůीय धोरण, २००७ (NATIONAL POLICY FOR FARMERS, २००७) भारत सरकारने शेतकö यांसाठी राÕůीय धोरण , २००७ मंजूर केले आहे. शेतकö यांसाठीचे
राÕůीय धोरण, इतर गोĶéसह, कृषी ±ेýा¸या िवकासासाठी सवा«गीण ŀĶीकोन ÿदान करते.
शेतकöयांसाठी राÕůीय धोरण, २००७ चे िवÖतृत ±ेý खालीलÿमाणे आहे: munotes.in

Page 45

कृषी ±ेý - II
45 १. या धोरणाचा फोकस उÂपादन आिण उÂपादकतेसोबतच शेतकöयां¸या आिथªक
कÐयाणावर आहे.
२. मालम°ेतील सुधारणा: खेड्यातील शेतकरी कुटुंबाकडे उÂपादक मालम°ा िकंवा
िवøìयोµय कौशÐये िकंवा Âयाची उपलÊधता आहे याची खाýी करणे.
३. पाणी वापर ±मता: सवª पीक उÂपादन कायªøमांमÅये िसंचना¸या पाÁया¸या ÿित
युिनट जाÖतीत जाÖत उÂपादन आिण उÂपÆन या संकÐपनेला ÿाधाÆय िदले जाईल
आिण पाणी वापराबाबत जागłकता आिण कायª±मतेवर भर िदला जाईल.
४. जैव-तंý²ान, मािहती आिण दळणवळण तंý²ान (ICT), अ±य ऊजाª तंý²ान,
अंतराळ अनुÿयोग आिण नॅनो-तंý²ान यासार´या नवीन तंý²ानांना शाĵत
आधारावर जमीन आिण पाÁया¸या ÿित युिनट उÂपादकता सुधारÁयासाठी ÿोÂसािहत
केले जाईल.
५. समिÆवत कृषी जैव-सुर±ा कायªøम आयोिजत करÁयासाठी राÕůीय कृषी जैव-सुर±ा
ÿणालीची Öथापना केली जाईल.
४.८ स¤िþय शेती (ORGANIC FARMING ) FSSAI नुसार, 'स¤िþय शेती' ही रासायिनक खते, कìटकनाशके आिण कृिýम संÿेरक िकंवा
अनुवांिशकåरÂया सुधाåरत जीवांसार´या कृिýम बाĻ आदानाचा वापर न करता कृषी
उÂपादनाची पåरसंÖथा िनमाªण करÁयासाठी शेतीची रचना आिण ÓयवÖथापनाची एक
ÿणाली आहे.
स¤िþय शेतीला चालना देÁयासाठी सरकारी उपøम:
१. ईशाÆय ±ेýासाठी िमशन ऑग¥िनक ÓहॅÐयू चेन डेÓहलपम¤ट (MOVCD):
िमशन ऑग¥िनक ÓहॅÐयू चेन डेÓहलपम¤ट फॉर नॉथª ईÖट रीजन (MOVCD -NER) ही एक
क¤þीय ±ेý योजना आहे, जी राÕůीय शाĵत कृषी िमशन (NMSA) अंतगªत एक उप-िमशन
आहे.
२०१५ मÅये कृषी आिण शेतकरी कÐयाण मंýालयाने अŁणाचल ÿदेश, आसाम, मिणपूर,
मेघालय, िमझोराम, नागालँड, िस³कìम आिण िýपुरा या राºयांमÅये अंमलबजावणीसाठी
लॉÆच केले होते.
उÂपादकांना úाहकांशी जोडÁयासाठी आिण संपूणª मूÐय साखळी¸या िवकासास समथªन
देÁयासाठी मूÐय साखळी पĦतीने ÿमािणत स¤िþय उÂपादन िवकिसत करणे हे या योजनेचे
उिĥĶ आहे.

munotes.in

Page 46

भारतीय अथªÓयवÖथा
46 २. परंपरागत कृषी िवकास योजना ( PKVY):
परंपरागत कृषी िवकास योजना २०१५ मÅये सुł करÁयात आली, ही ÿमुख ÿकÐप
राÕůीय शाĵत कृषी िमशन (NMSA) ¸या मृदा आरोµय ÓयवÖथापन (SHM) चा एक
िवÖतृत घटक आहे.
PKVY अंतगªत, स¤िþय गावे द°क घेऊन ³लÖटर पÅदतीने आिण सहभागी हमी ÿणाली
(PGS) ÿमाणपýाĬारे स¤िþय शेतीला ÿोÂसाहन िदले जाते.
३. ÿमाणन योजना ( Certification Schemes ):
i) भारतीय अÆन सुर±ा आिण मानक ÿािधकरण (FSSAI) हे देशातील अÆन
िनयामक आहे आिण देशांतगªत बाजारपेठेतील स¤िþय अÆन आिण आयातीचे िनयमन
करÁयासाठी देखील जबाबदार आहे.
ii) सहभागी हमी ÿणाली ( PGS): PGS ही स¤िþय उÂपादने ÿमािणत करÁयाची एक
ÿिøया आहे, जी Âयांचे उÂपादन दज¥दार दजाª¸या मानकांनुसार होते याची खाýी
करते. PGS úीन रासायिनक मुĉ उÂपादनांना 'स¤िþय' मÅये संøमण अंतगªत िदले
जाते ºयास ३ वष¥ लागतात. हे ÿामु´याने घरगुती कारणासाठी आहे.
iii) स¤िþय उÂपादनासाठी राÕůीय कायªøम (NPOP): NPOP िनयाªत उĥेशांसाठी
तृतीय प± ÿमाणन ÿिøयेĬारे स¤िþय शेती ÿमाणपý देते.
iv) मृदा आरोµय काडª योजनेमुळे रासायिनक खतां¸या वापरात ८-१०% घट झाली
आहे आिण उÂपादनात ५-६% वाढ झाली आहे.
४. कृषी-िनयाªत धोरण २०१८ (Agri-export Policy २०१८):
³लÖटसªवर भर आिण "भारताचे उÂपादन (Produce of India )" ¸या जािहरातीमुळे व
माक¥िटंगमुळे भारतातील स¤िþय शेतीवर सकाराÂमक पåरणाम झाला आहे.
५. एक िजÐहा - एक उÂपादन ( ODOP):
उ°र ÿदेशातील Öवदेशी आिण िवशेष उÂपादने/िशÐपांची अिधक ŀÔयमानता आिण
िवøìला ÿोÂसाहन देणे, िजÐहा Öतरावर रोजगार िनिमªती करणे हा या कायªøमाचा उĥेश
आहे.
लहान आिण सीमांत शेतकö यांसाठी मोठ्या ÿमाणावर िम°Óययता आणÁयासाठी
एúीगेटसªची उपिÖथती अÂयावÔयक आहे.
६. मायøो फूड ÿोसेिसंग एंटरÿाइजेसचे PM औपचाåरकरण ( PM FME):
अÆन ÿिøया उīोग मंýालयाने (MoFPI) ' आÂमिनभªर भारत अिभयान' चा एक भाग Ìहणून
PM FME योजना सुł केली. munotes.in

Page 47

कृषी ±ेý - II
47 लहान उīोजकांना नवीन बाजारपेठांमÅये ÿवेश करÁयासाठी राÖत कजाªिशवाय नवीन
तंý²ान आणÁयाचे उिĥĶ आहे.
७. शूÆय बजेट नैसिगªक शेती (Zero Budget Natural Farming ):
िझरो बजेट नैसिगªक शेती ही पारंपåरक भारतीय पĦतéमधून रासायिनक मुĉ शेती
रेखाटÁयाची पĦत आहे.
४.९ भारतात अÆन सुर±ा (FOOD SECURITY IN INDIA ) अÆन सुर±ेचा अथª आिण Óया´या (Meaning and definition of food
security ):
जागितक िवकास अहवाल ( १९८६) ने अÆन सुर±ेची Óया´या - सिøय, िनरोगी
जीवनासाठी पुरेसे अÆन सवª लोकांना नेहमीच उपलÊध होणे होय.
अÆन आिण कृषी संघटना (FAQ) ने अÆन सुर±ेची Óया´या अशी केली आहे - सवª
लोकांना नेहमीच Âयांना आवÔयक असलेÐया अÆन िमळÁयासाठी भौितक आिण आिथªक
दोÆही उपलÊधता ÿाĮ होतील , याची खाýी करणे.
भारतातील अÆन धोरण ( Food Policy in India ):
उिĥĶे (Objecti ves):
१) Öथािनक आिण Óयापक दुÕकाळ टाळणे.
२) शेतकöयांना फायदेशीर भाव िमळवून देÁयासाठी, Âयांना आधुिनक आदाने आिण
तंý²ान वापरÁयास ÿोÂसािहत करणे.
३) बाजारातील िवकृतीमुळे िकंमती िÖथर करणे.
४) अÆनधाÆया¸या िकमतीत झपाट्याने घट होत असताना िकमतीला आधार देणे.
५) वर¸या िदशेने मजबूत दबाव असताना िकमती कमी ठेवÁयासाठी ÿशासकìय
माÅयमांĬारे ÿयÂन करणे.
६) असुरि±त वगा«ना बाजारभावापे±ा कमी दराने अÆनधाÆय पुरवठा करणे.
७) सावªजिनक िवतरणासाठी बाजारभावापे±ा कमी दराने अÆनधाÆय खरेदी करणे.
८) सरकारी कामकाज सुलभ करÁयासाठी अÆनधाÆयाचा बफर Öटॉक तयार करणे आिण
Âयाची देखभाल करणे.
९) अथªÓयवÖथेतील सामाÆय चलनवाढी¸या शĉéचा ÿितकार करÁयासाठी कृषी िकंमत
धोरणाचा वापर करणे.
munotes.in

Page 48

भारतीय अथªÓयवÖथा
48 अÆन धोरणाची साधने (Instruments of Food Policy ):
भारतातील अÆन धोरणाची िविवध साधने तीन िवभागांतगªत ÖपĶ केली जाऊ शकतात,
अ) अÆनधाÆयाचे उÂपादन आिण पुरवठा,
ब) अÆनधाÆयांचा उपभोग,
क) अÆनधाÆयाचे िवतरण.
अ) अÆनधाÆयाचे उÂपादन आिण पुरवठा (Production and Supply of food -
grains ):
भारतातील कृषी िनयोजनाचे मूळ उिĥĶ अÆनधाÆय उÂपादनात Öवावलंबन साÅय करणे हे
आहे.
१. उÂपादन (Production ):
िवशेषत: अÆनधाÆयांचे उÂपादन आिण सवªसाधारणपणे कृषी उÂपादन, मापकां¸या
पॅकेज¸या अवलंब कłन वाढवÁयाचा ÿयÂन केला गेला आहे ºयाचे तीन शीषªकांमÅये
िवभागणी केली जाऊ शकते, उदा., तांिýक सुधारणा, संÖथाÂमक आिण पायाभूत सुधारणा
आिण सहाÍय सेवा.
तांिýक सुधारणा आिण संÖथाÂमक सुधारणांचा उĥेश पायाभूत सुिवधा उपलÊध कłन देणे
हे आहे जे कृषी उÂपादनात जलद वाढ करÁया¸या उिĥĶासाठी अनुकूल ठरते. िकमान
आधारभूत िकंमती उÂपादकांना हमी देतात कì, िकमती िकमान आिथªक पातळी¸या खाली
येऊ िदÐया जाणार नाहीत. १९७७-७८ पासून दरवषê आधारभूत िकमतीमÅये वाढ केली
जात आहे.
२. पुरवठा (Supply ):
देशांतगªत पåरिÖथतीनुसार अÆनधाÆयाचे देशांतगªत उÂपादन नेहमी आयातीĬारे पुरवले
जाते. सवªसाधारणपणे अÆन धोरणानुसार आयातीचे ÿाथिमक उिĥĶ सावªजिनक िवतरण
ÓयवÖथा िटकवून ठेवÁयासाठी आिण समाजातील दुबªल घटकां¸या िहताचे र±ण करणे हे
आहे.
ब) अÆनधाÆयाचा उपभोग ( Consumption of food -grains ):
भारतामÅये अÆनधाÆया¸या उपभोगाचे दोन पैलू आहेत:
• अÆनधाÆयाचा उपभोग घेणा-यांची सं´या वाढत आहे.
• लोकांचा उपभोग घेÁयाचा पॅटनª हा तृणधाÆये, िवशेषत: गहó आिण तांदूळ यां¸या बाजूने
आहे.
munotes.in

Page 49

कृषी ±ेý - II
49 १. लोकसं´या धोरण (Population Policy ):
या संदभाªतील सरकारी धोरणाचा उĥेश लोकांना Âयां¸या कुटुंबाचा आकार तपासÁयासाठी
सुिवधा आिण ÿोÂसाहन देणे हा आहे. देशा¸या लोकसं´या धोरणाचा एक भाग असलेÐया
कुटुंब कÐयाण िनयोजन कायªøमाने ÿजनन दर कमी करÁयासाठी खूप ÿयÂन केले आहेत.
२. पोषण धोरण ( Nutrition policy ):
१९९३ मÅये तयार करÁयात आलेले राÕůीय पोषण धोरण, िवशेष असुरि±त गटांसाठी
पोषण हÖत±ेप, अÆनपदाथा«चे सुŀढीकरण, सूàम-पोषक आिण ÿिथने-ऊज¥¸या कमतरतेवर
िनयंýण अशा आंतर-±ेýीय कायªøमांĬारे पूरक आहाराचे सावªिýकìकरण यासार´या
अÐपकालीन उपायांचे महßव ल±ात येते. एकािÂमक बाल िवकास योजनेĬारे ÿी-Öकूल
मुलांना आिण गभªवती आिण निस«ग मातांना आहार देणे, शाळेत जाणाöया मुलांसाठी
माÅयाÆह भोजनासह मूलभूत िकमान सेवा, पोषण आिण सावªिýक लसीकरण
वाढिवÁयासाठी बालकांचे अिÖतÂव आिण सुरि±त मातृÂव कायªøम राबिवणे, हे साÅय
करÁयासाठी, १९९५ मÅये राÕůीय कृती योजना सुł करÁयात आली.
क) अÆनधाÆय िवतरण ( Distribution of food -grains ):
१. सावªजिनक िवतरण ÿणाली (PDS):
भारतातील सावªजिनक िवतरण ÓयवÖथेचा मूळ उĥेश úाहकांना ÖवÖत आिण अनुदािनत
िकमतीत जीवनावÔयक वÖतू उपलÊध कłन देणे हा आहे. ही ÿणाली चालवÁयासाठी,
सरकार बाजारयोµय अितåरĉ रकमे¸या काही भागाची खरेदी Óयापारी/िमलसª आिण
उÂपादक यां¸याकडून करते. अशा ÿकारे खरेदी केलेले धाÆय रेशन / राÖत भाव दुकानां¸या
नेटवकªĬारे आिण / िकंवा बफर Öटॉक तयार कłन úाहकांना िवतåरत केले जाते. भारतात
खाīतेल, साखर, कोळसा, रॉकेल आिण कापड यां¸या िवतरणासाठी PDS चा वापर केला
जातो. तांदूळ, गहó, साखर आिण रॉकेल या PDS अंतगªत समािवĶ असलेÐया सवाªत
महßवा¸या वÖतू आहेत. एकूण PDS िवøìत या चार वÖतूंचा वाटा ८६ ट³के आहे. PDS
दरवषê सुमारे १६० दशल± कुटुंबांना Ł. ३०,००० कोटी पे±ा जाÖत िकमती¸या वÖतूंचे
िवतरण करते आिण हे कदािचत जगातील सवाªत मोठे िवतरण नेटवकª आहे.
PDS ला अÆनधाÆय पुरवणारी मु´य संÖथा Ìहणजे १९६५ मÅये Öथापन करÁयात
आलेली भारतीय अÆन महामंडळ (FCI) आहे. अÆनधाÆयाची खरेदी, साठवणूक, वाहतूक,
िवतरण आिण इ तर अÆनपदाथª िवøì करणे हे महामंडळाचे ÿाथिमक कतªÓय आहे. यामुळे
एकìकडे शेतकö यांना Âयां¸या उÂपादनासाठी योµय भाव िमळतो आिण दुसरीकडे úाहकांना
क¤þ सरकारकडून ठरवून िदलेÐया समान िकमतीत अÆनधाÆय िमळते.
२. बफर Öटॉक (Buffer stocks ):
हा असा साठा आ हे जो सरकारला पीक अपयशा¸या एका वषाªतही पुरवठा राखÁयास स±म
करेल. बफर Öटॉकची ÿाथिमक उिĥĶे Ìहणजे िकंमत िÖथर करणे आिण शेती उÂपÆनाची
िÖथरता ÿाĮ करणे. ही उिĥĶे सरकारने ठेवलेÐया बफर Öटॉकचा इĶतम आकार िनिIJत munotes.in

Page 50

भारतीय अथªÓयवÖथा
50 करतात. अÆनधाÆय राखून ठेवÁयामÅये Óयाज गमावणे, गो-डाउन भाड्याने देणे आिण
साठवणुकìत होणारा अपÓयय अशा खचाªचा समावेश होतो. हे खचª १९९१-९२ मधील
Ł.७७.५५ ÿित ि³वंटल वłन २००५-०६ मÅये Ł.३९०.० ÿित ि³वंटलपय«त
वाढÐयाचा अंदाज आहे आिण दरवषê १५ ट³के दराने वाढ होत असÐयाचा अंदाज आहे.
३. खरेदी (Procurement ):
बफर Öटॉक ऑपरेशÆस यशÖवीåरÂया राखली गेली, तरच Âयांना सरकारकडून
अÆनधाÆया¸या योµय खरेदीचे समथªन केले जाऊ शकते. अिलकड¸या वषा«त भारतात
खालील खरेदी पĦती ÖवीकारÐया गेÐया आहेत:
• एक मĉेदारी खरेदी ºयामÅये संपूणª िवøìयोµय अिधशेष फĉ राºयाला िवकला
जाईल;
• उÂपादकांवर Âया¸या एकूण जमीनधारणेवर आिण बागायती जिमनीसाठी िविशĶ
भारांकासह ®ेणीबĦ आकारणी;
• िमलसª/िवøेÂयांवर आकारणी;
• िमलसªसह परवानाधारक घाऊक िवøेÂयांकडून खरेदी;
• खुÐया बाजारात खरेदीला समथªन.
राÕůीय अÆन सुर±ा कायदा २०१३ (National Food Security Act २०१३):
राÕůीय अÆन सुर±ा कायदा २०१३ ('अÆनाचा अिधकार कायदा ' असे देखील Ìहणतात) हा
संसदेचा एक भारतीय कायदा आहे ºयाचा उĥेश देशातील १.२ अÊज लोकांपैकì सुमारे
दोन तृतीयांश लोकांना अनुदािनत अÆनधाÆय ÿदान करणे हा आहे. १२ सÈट¤बर, २०१३
रोजी कायīावर Öवा±री करÁयात आली . ५ जुलै, २०१३ पय«त पूवªल±ी राÕůीय अÆन
सुर±ा कायदा, २०१३ (NFSA २०१३) भारत सरकार¸या िवīमान अÆन सुर±ा
कायªøमांसाठी कायदेशीर ह³कांमÅये łपांतåरत झाला. Âयात मÅयाÆह भोजन योजना ,
एकािÂमक बाल िवकास सेवा योजना आिण सावªजिनक िवतरण ÿणालीचा समावेश आहे.
पुढे, NFSA २०१३ मÅये मातृÂव ह³कांना माÆयता देÁयात आली. मÅयाÆह भोजन
योजना आिण एकािÂमक बाल िवकास सेवा योजना या सावªिýक Öवłपा¸या आहेत, तर
सावªजिनक िवतरण ÿणाली (PDS) लोकसं´ये¸या दोन तृतीयांश लोकांपय«त पोहोचेल
(úामीण भागात ७५% आिण शहरी भागात ५०%).
४.१० सारांश (SUMMARY) १. भारतीय शेतकö यां¸या कजाª¸या गरजा १५ मिहÆयांपय«त¸या कालावधीसाठी
अÐपकालीन कजª, १५ मिहने ते ५ वषा«¸या कालावधीसाठी मÅयम मुदतीचे कजª
आिण ५ वषा«पे±ा जाÖत कालावधीसाठी दीघªकालीन कजª Ìहणून वगêकृत केÐया
जाऊ शकतात. munotes.in

Page 51

कृषी ±ेý - II
51 २. शेतकöयांसाठी कजाªचे दोन ąोत उपलÊध आहेत - संÖथाÂमक आिण खाजगी.
संÖथाÂमक कजª Ìहणजे सहकारी संÖथा आिण सहकारी बँका आिण ÿादेिशक
úामीण बँकांसह (RRBs) Óयावसाियक बँकांनी शेतकöयांना िदलेले कजª होय.
३. खाजगी िकंवा गैर-संÖथाÂमक ľोतांमÅये सावकार, Óयापारी आिण किमशन एजंट,
नातेवाईक आिण जमीनदार यांचा समावेश होतो.
४. कृषी आिण úामीण िवकासासाठी राÕůीय बँक (NABARD) िकंवा राÕůीय बँकेची
Öथापना जुलै १९८२ मÅये कृषी पुनिवª° िवकास महामंडळ (ARDC) आिण
सहकारी बँका आिण RRB शी संबंिधत भारतीय åरझÓहª बँकेची पुनिवª° काय¥
ताÊयात घेÁयासाठी संसदे¸या कायīाĬारे करÁयात आली आहे.
५. भारतात कृषी िवपणनाचे िविवध ÿकार आहेत जसे कì ÿाथिमक बाजार, दुÍयम
बाजार, टिमªनल, जýा, िविनयिमत बाजार , सहकारी बाजार , राºय Óयापारी
महामंडळे इ.
६. भारतातील कृषी िवपणनातील दोष दूर करÁयासाठी सरकारने अनेक उपाययोजना
केÐया आहेत.
७. Âयानुसार कृषी मूÐय आयोगाची Öथापना जानेवारी, १९६५ मÅये करÁयात आली.
१९८५ मÅये Âयाचे नामकरण किमशन फॉर अॅिúकÐचरल कॉÖट्स अँड ÿाइसेस
(CACP) करÁयात आले.
८. CACP फूड झोनचे संघटन, िकमान आधारभूत िकमती आिण खरेदी िकमती
िनिIJत करणे, राशिनंग आिण राÖत भाव दुकानांĬारे िवøì इÂयादी काय¥ करते.
९. अÆन आिण कृषी संघटना (FAQ) ने अÆन सुर±ेची Óया´या अशी केली आहे - सवª
लोकांना नेहमी आवÔयक असलेÐया मूलभूत अÆनापय«त भौितक आिण आिथªक
दोÆहीची उपलÊधता ÿाĮ होईल , याची खाýी करणे.
१०. `भारतातील अÆन धोरणाची िविवध साधने तीन िवभागांतगªत ÖपĶ केली जाऊ
शकतात, अ) अÆनधाÆयाचे उÂपादन आिण पुरवठा, ब) अÆनधाÆयाचा वापर , क)
अÆनधाÆयांचे िवतरण.
११. `भारतातील सावªजिनक िवतरण ÿणाली (PDS) चे मूळ उिĥĶ úाहकांना ÖवÖत आिण
अनुदािनत िकमतीत अÂयावÔयक उपभोµय वÖतू ÿदान करणे आहे.
१२. `सावªजिनक िवतरण ÿणाली (PDS) मधील उिणवा आिण कम कुवतपणा दूर
करÁयासाठी, लिàयत सावªजिनक िवतरण ÿणाली (TPDS) सुचवÁयात आली
आहे.
४.११ ÿij (QUESTIONS ) १. úामीण कजाªची गरज आिण उĥेश ÖपĶ करा.
२. भारतीय कृषीमÅये úामीण पतपुरवठयाचे ąोत कोणते आहेत?
३. नाबाडªवर टीप िलहा. munotes.in

Page 52

भारतीय अथªÓयवÖथा
52 ४. भारतातील िविवध ÿकार¸या कृषी बाजारांची चचाª करा.
५. भारतातील कृषी बाजाराचे दोष काय आहेत?
६. कृषी बाजारातील दोष दूर करÁयासाठी सरकारने अवलंबलेÐया उपाययोजना ÖपĶ
करा.
७. कृषी िकंमत धोरणाचे तपशीलवार वणªन करा.
८. भारतातील अÆन धोरणाचे परी±ण करा.



*****

munotes.in

Page 53

53 मॉडयुल - III
५
भारतातील औīोिगक िवकास आिण औīोिगक धोरणांसाठी
पायाभूत सुिवधा
घटक संरचना
५.० उिĥĶये
५.१ ÿÖतावना
५.२ औīोिगक िवकासासाठी पायाभूत सुिवधा : अथª आिण महßव
५.३ आिथªक िवकासात औīोिगक िवकासाची भूिमका
५.४ ÖवातंÞयापासून भारताचे औīोिगक धोरण
५.५ १९९१ चे नवीन आिथªक धोरण
५.६ सूàम, लघु व मÅयम उīोग (MSMEs)
५.७ मोठे उīोग
५.८ सारांश
५.९ ÿij
५.० उिĥĶये (OBJECTIVES)  औīोिगक िवकासासाठी पायाभूत सुिवधा ही संकÐपना समजून घेणे.
 भारतातील औīोिगक धोरणांशी िवīाÃया«ना पåरिचत करणे.
 एमएसएमई ±ेýाची भूिमका, महßव िवīाÃया«ना पूणªपणे समजू शकेल.
 भारतातील मोठ्या ÿमाणावरील उīोगां¸या वाढीचे िवīाÃया«ना ÖपĶीकरण देणे.
 भारता¸या आिथªक िवकासात मोठ्या उīोगांची भूिमका समजून घेणे.
५.० ÿÖतावना (INTRODUCTI ON) पायाभूत सुिवधा ±ेý हे भारतीय अथªÓयवÖथेसाठी एक ÿमुख चालक आहे. भारता¸या
सवा«गीण िवकासाला चालना देÁयासाठी हे ±ेý अÂयंत जबाबदार आहे आिण देशात
जागितक दजाª¸या पायाभूत सुिवधांची कालबĦ िनिमªती सुिनिIJत करणारी धोरणे सुł
करÁयासाठी सरकारकडून तीĄ ल± क¤िþत केले जात आहे. पायाभूत सुिवधा ±ेýात वीज,
पूल, धरणे, रÖते आिण शहरी पायाभूत सुिवधांचा िवकास यांचा समावेश होतो. munotes.in

Page 54

भारतीय अथªÓयवÖथा
54 ५.२ औīोिगक िवकासासाठी पायाभूत सुिवधा (INFRASTRUCTURE FOR INDUSTRIAL DEVELOPMENT) ५.२.१ पायाभूत सुिवधांचा पåरचय (Introduction to Infrastructure) :
देशातील जलद आिथªक वाढ आिण दाåरþ्य िनमूªलनासाठी पायाभूत सुिवधा महßवपूणª
आहेत. जगातील इतर अथªÓयवÖथांशी भारतीय अथªÓयवÖथेचे एकìकरण होÁयासाठी रÖते
व रेÐवे वाहतूक ÓयवÖथा, बंदरे, वीज, िवमानतळे या Öवłपात पुरेशा पायाभूत सुिवधांची
आिण Âयां¸या कायª±म कायाªचीही गरज आहे.
५.२.२ पायाभूत सुिवधांचे महßवाचे घटक (Important Constituents of
Infrastructure) :
१. वीज आिण Âया¸या उÂपादनाचा ąोत जसे कì कोळसा आिण तेल
२. रÖते आिण रÖते वाहतूक
३. रेलवे
४. संÿेषण, िवशेषत: दूरसंचार
५. बंदरे आिण िवमानतळे; आिण
६. शेतीसाठी िसंचन हे महßवाचे पायाभूत सुिवधा आहे
पायाभूत सुिवधांचे एक वैिशĶ्य Ìहणजे इतर घटकां¸या बाबतीत मागणी-पुरवठ्यातील
तफावत Âयातील काही आयात कłन भłन काढता येत असली, तरी पायाभूत सुिवधांची
कमतरता आयाती¸या माÅयमातून भłन काढता येत नाही. कारण Öथान-आधाåरत
पायाभूत सुिवधांची गरज देशांतगªत अथªÓयवÖथेत Âया¸या ±मते¸या िवकासाĬारे पूणª केली
जाऊ शकते. उदाहरणाथª, आपण वीज सुिवधा, रÖते, बंदरे िकंवा रेÐवे आयात कł शकत
नाही कारण ते देशांतगªत अथªÓयवÖथेत तयार करावे लागतात.
५.२.३ पायाभूत सुिवधांची महÂवाची वैिशĶये (Important Features of
Infrastructure) :
पायाभूत सुिवधां¸या काही िविशĶ वैिशĶ्यांचा उÐलेख करणे योµय आहे -
पिहली गोĶ Ìहणजे, पायाभूत सुिवधां¸या उभारणीसाठी मोठ्या ÿमाणात गुंतवणूकìची
आवÔयकता असते आिण ते उÂपादनात योगदान देतात, बर् याच काळानंतर Ìहणजे Âयांचा
ÿÂय± अंितम उÂपादन तयार करÁयाचा कालावधी बराच मोठा असतो.
दुसरे Ìहणजे, मोठ्या ÿमाणात ओÓहरहेड कॅिपटल आिण लंपी इÆÓहेÖटम¤टमुळे, Âयापैकì
बहòतेकांमÅये मोठ्या ÿमाणावरील उÂपादनाचे फायदे आढळतात. अनेक पायाभूत
सेवांमÅये आढळणार् या मोठ्या ÿमाणावरील फायदे मुळे, Âयां¸यात नैसिगªक पैशाची
वैिशĶ्ये आढळतात. munotes.in

Page 55

भारतातील औīोिगक िवकास आिण औīोिगक धोरणांसाठी पायाभूत सुिवधा
55 पायाभूत सुिवधांचे ितसरे महßवाचे वैिशĶ्य Ìहणजे ते बाĻता िनमाªण करतात.
उदाहरणाथª, úामीण रÖते बांधÐयामुळे शेतीला फायदा होईल कारण शेतकरी आपली
उÂपादने शहरांमÅये िवकू शकतात जेथे Âयांना िकफायतशीर िकंमत िमळू शकते. यािशवाय,
सुधाåरत वाहतुकìमुळे Âयांचा वाहतूक खचª कमी होत असÐयाने Âयांना खते, कìटकनाशके
आिण इतर औīोिगक उÂपादने यासार´या काही िनिवķा तुलनेने ÖवÖत िकंमतीत िमळू
शकतात. पॉवर Èलांट्स सकाराÂमक आिण नकाराÂमक अशा दोÆही ÿकार¸या बाĻता
िनमाªण करतात. वीज ÿकÐपां¸या बांधकामामुळे वीज िनिमªती होते जी औīोिगक
वापरासाठी वापरली जाते ती उÂपादन आिण Óयावसाियक वापरास मदत करते आिण
ÂयाĬारे आिथªक वाढीस गती देÁयास मदत करते. एक ऊजाª ÿकÐप ÿदूषकां¸या
उÂसजªना¸या Öवłपात, िवशेषत: काबªन डायऑ³साइड उÂसजªना¸या łपात नकाराÂमक
बाĻता देखील िनमाªण करतो.
पायाभूत सुिवधां¸या वरील वैिशĶ्याचा अथª असा आहे कì, ÖपधाªÂमक बाजार ÿणाली बर्
याच ÿकरणांमÅये पायाभूत सुिवधां¸या सामािजक इĶतम पातळी ÿाĮ करÁयास स±म
होणार नाही. याÓयितåरĉ, अनेक पायाभूत सुिवधांमÅये, मोठ्या ÿमाणावरील उÂपादनाचे
फायदे आहेत आिण Ìहणूनच Âयांची वैिशĶ्ये नैसिगªक मĉेदारी आहेत. दुस-या शÊदांत
सांगायचे तर, Âयांची सामािजक इĶतम पातळी गाठÁयात आपÐयाला बाजारपेठेतील
अपयश आढळते.
Âयामुळे या पायाभूत सुिवधा एकतर सरकार आिण सावªजिनक ±ेýातील उīोगांनी बांधÐया
आहेत िकंवा चालवÐया जातात िकंवा खासगी ±ेýाला Âयात गुंतवणूक कłन Âया
चालवÁयाची परवानगी िदली असेल तर, Âयांचे िनयमन सरकारने करणे आवÔयक आहे,
जेणेकłन Âयांनी úाहकांचे शोषण कł नये. उदा., पायाभूत सेवा असलेÐया िवजेचे िवतरण
टाटा व åरलायÆस या दोन वीज कंपÆयांकडून िदÐली¸या िविवध ÿदेशांत केले जात आहे,
सरकारने नेमलेÐया ÿािधकरणाकडून िवजेचे दर व इतर शुÐकाचे िनयमन केले जात आहे.
Âयाचÿमाणे आणखी एक पायाभूत सेवा असलेÐया टेिलकÌयुिनकेशनमÅये एअरटेल,
Óहोडाफोन, आयिडया, एमटीएनएल अशा िविवध कंपÆया वायरलेस टेिलफोनीची (Ìहणजेच
मोबाइल सेवा) ही सेवा ůायकडून िनयंिýत केली जात आहे.
५.२.४ पायाभूत सुिवधांचे महßव (Significance/Importance of
Infrastructure) :
केवळ वेगवान आिथªक वाढीसाठीच नÓहे तर सवªसमावेशक वाढ सुिनिIJत करÁयासाठीही
चांगÐया दजाª¸या पायाभूत सुिवधा महßवा¸या आहेत यावर भर देÁयाची गरज आहे.
सवªसमावेशक वाढीĬारे आमचा अथª असा आहे कì िवकासाचे फायदे देशातील बहòतेक
लोक सामाियक करतात. अशा ÿकारे सवªसमावेशक वाढीमुळे देशातील गåरबी दूर होऊन
उÂपÆनातील िवषमता कमी होईल.
उदाहरणाथª, सूàम, लघु आिण मÅयम उīोग (एमएसएमई) संपूणª अथªÓयवÖथेत आिण
Âयां¸याĬारे उÂपादनामÅये िवखुरलेले आहेत आिण Âयां¸या वाढीसाठी मोठ्या उīोगांशी
कायª±मतेने Öपधाª करÁयासाठी दज¥दार आिण िवĵासाहª पायाभूत सुिवधांमÅये ÿवेश munotes.in

Page 56

भारतीय अथªÓयवÖथा
56 आवÔयक आहे, जे बहòतेक वेळा Âयांचे Öवतःचे काही लहान उजाª ÿकÐप िकंवा जनरेटर
Öथािपत करणे यासार´या Âयां¸या Öवत: ¸या पायाभूत सुिवधा तयार कł शकतात.
यािशवाय, मोठ्या ÿमाणावरील कंपÆया बंदरांजवळ आिण वाहतूक क¤þाजवळ िजथे
आवÔयक पायाभूत सुिवधा उपलÊध आहेत, Âया िठकाणी Öथापन केÐया जाऊ शकतात.
दुसरीकडे, छोटे उīोग अथªÓयवÖथेत मोठ्या ÿमाणात िवखुरलेले आहेत आिण Âयांना
सामाÆय पायाभूत सुिवधां¸या उपलÊधतेवर अवलंबून रहावे लागते. अशा ÿकारे, सामाÆय
पायाभूत सुिवधांची उभारणी कłन लघु उīोगांना मोठ्या उīोगांशी यशÖवीपणे Öपधाª
करÁयास मदत होते आिण ®म-क¤िþत असÐयाने कामगारांसाठी मोठ्या ÿमाणात
रोजगारा¸या संधी िनमाªण होतात. Âयामुळे िवकसनशील देशांतील गåरबी दूर होÁयास मदत
होईल.
िसंचन, úामीण िवīुतीकरण, रÖते आिण रÖते वाहतूक यासार´या पायाभूत सुिवधां¸या
िवÖतारामुळे कृषी िवकासाला चालना िमळेल आिण कृषी ÿिøया उīोगांची Öथापना होईल.
या सामाÆय पायाभूत सुिवधांमुळे शेतकरी आिण ÿिøया उīोगां¸या मालकांना क¸चा माल,
खते आिण इतर िनिवķां¸या गरजा ÖवÖत दरात िमळÁयास मदत होईल आिण Âयांना
Âयांची उÂपादने मोठ्या शहरांमÅये आिण शहरांमÅये असलेÐया बाजारात आणÁयास मदत
होईल.
अशा ÿकारे, िथरलवॉल¸या मते, "गरीब शेतकöयांसाठी सुधाåरत पायाभूत सुिवधांमुळे
Âयांचा इनपुट खचª कमी होईल आिण कृषी उÂपादन वाढेल आिण बाजारपेठांमÅये ÿवेश
वाढवून Óयापाöयांची मĉेदारी कमी होईल. पायाभूत सुिवधा आिण बाजारपेठेतील कमी
ÿवेशामुळे, सुमारे दोन तृतीयांश आिĀकन शेतकरी राÕůीय आिण जागितक
बाजारपेठेपासून तुटलेले आहेत. अिधक चांगली वाहतूक Ìहणजे शाळा, Łµणालये आिण
इतर आरोµय सुिवधांसह सावªजिनक संसाधनांमÅये अिधक ÿवेश करणे होय.'
यावłन असे िदसून येते कì, पायाभूत सुिवधां¸या िवÖतारामुळे कृषी आिण लघु-úामीण
उīोगांमÅये रोजगाराची िनरंतर वाढ होईल आिण úामीण भागात समृĦी येईल आिण अशा
ÿकारे सवªसमावेशक िवकास सुिनिIJत होईल. यािशवाय, úामीण भागातील लोकांचे शहरी
भागात मोठ्या ÿमाणात होणारे Öथलांतर रोखÁयासही मदत होईल, जेथे शहरी गदê,
झोपडपĘ्यांची वाढ आिण घरांची तीĄ कमतरता िनमाªण झाली आहे.
पुरेशा पायाभूत सुिवधां¸या अभावामुळे केवळ आिथªक िवकासाचा अभावच नाही, तर
आरोµय सेवा आिण िश±ण यासार´या आवÔयक सामािजक सेवांपय«त पोहोचÁयासाठी
लोकांचा वेळ, ÿयÂन आिण पैसा या बाबतीतही अितåरĉ खचª होतो. पुरेशा पायाभूत
सुिवधां¸या महßवावर भर देताना, २०१३-१४ या वषाªसाठी भारतीय आिथªक सव¥±ण
िवभागा¸या लेखकांनी अगदी बरोबर िलिहले आहे कì, "अिलकड¸या वषा«त úामीण आिथªक
वाढीमुळे िवīमान पायाभूत सुिवधांवर िवशेषत: वाहतूक, ऊजाª आिण दळणवळणावर ÿचंड
दबाव आला आहे. जोपय«त Âयात ल±णीय सुधारणा होत नाही तोपय«त पायाभूत सुिवधा
वाढीसाठी आिण दाåरþ्य कमी करÁया¸या अडथÑयासाठी अडथळा ठरत राहतील.' दुस-
या शÊदांत सांगायचे झाले तर पायाभूत सुिवधां¸या पयाªवरणीयŀĶ्या शाĵत िवकासाबरोबर munotes.in

Page 57

भारतातील औīोिगक िवकास आिण औīोिगक धोरणांसाठी पायाभूत सुिवधा
57 अथªÓयवÖथेचे एकýीकरण कłन मजबूत, िटकाऊ आिण समतोल िवकास सुिनिIJत करणे
हे एक आÓहान आहे.
गेÐया दशकात (२००३-०४ ते २०१३-१४) पायाभूत सुिवधांमÅये मोठ्या ÿमाणात
गुंतवणूक झाÐयाने भारत जगातील दुसöया øमांकाची सवाªत वेगाने वाढणारी अथªÓयवÖथा
बनला आहे परंतु दोन वषा«त (२०१२- माचª २०१४) आिथªक िवकास मंदावला आिण हे
मु´यतः रखडलेÐया पायाभूत ÿकÐपांमुळे झाले आहे, ºयाने आिथªक िवकासाला खीळ
घातली. Âयामुळे भारतीय अथªÓयवÖथा पुÆहा वेगवान िवकासा¸या मागाªवर आणायची असेल
तर पायाभूत सुिवधा ÿकÐपांना पयाªवरणाची मंजुरी Âवåरत देणे आिण Âयातील गुंतवणुकìला
गती देणे, ही तातडीची गरज आहे.
चांगÐया दजाª¸या पायाभूत सुिवधां¸या उपलÊधतेमुळे अथªÓयवÖथेतील उÂपादकतेची
पातळी वाढते आिण उīोगांचा खचª कमी होतो. यािशवाय पुरेशा पायाभूत सुिवधां¸या
उपलÊधतेमुळे केवळ वाहतूक सुिवधांमÅये सुधारणा कłन देशांतगªतच नÓहे, तर बंदरे आिण
िवमानतळां¸या सुधारणेĬारे परकìय Óयापाराला चालना िमळÁयास मदत होते. हे फमªĬारे
उÂपादनात िविवधता आणÁयास मदत करते कारण ते क¸¸या मालाचा आवÔयक पुरवठा
आिण इतर इनपुट्स ºया िठकाणी मुबलक ÿमाणात उपलÊध आहेत Âया िठकाणाहóन
िमळिवÁयास स±म आहेत. िशवाय, सुधाåरत पायाभूत सुिवधांसह कंपÆया िविवध ÿदेश
आिण देशांतील लोकां¸या मागणीनुसार वÖतूंचे उÂपादन कł शकतात.
जागितक बँके¸या अंदाजानुसार, सन २००८ मÅये िवकसनशील देशांनी वाहतूक, ऊजाª,
पाणी, Öव¸छता, दूरसंचार, िसंचन अशा नवीन पायाभूत सुिवधांमÅये वषाªला सुमारे ५००
अÊज डॉलसªची गुंतवणूक केली. िवकसनशील देशांमÅये अजूनही एक अÊज लोकांना
Öव¸छ पाणी उपलÊध नाही, दोन अÊज लोकांना Öव¸छता आिण िवīुत शĉìचा अभाव
आहे आिण िवकसनशील देशांमÅये अजूनही पुरेशा वाहतूक सुिवधांचा अभाव आहे.
सवªसाधारणपणे पायाभूत सुिवधां¸या महßवावर चचाª केÐयानंतर, आता आपण देशा¸या
आिथªक िवकासासाठी ±ेý-िविशĶ पायाभूत सुिवधां¸या महßवापे±ा कमी चचाª करतो.
५.२.५ मुलभूत पायाभूत सुिवधा (Basic Infrastructure Services):
१. रÖते वाहतूक (Road Transport) :
रÖते वाहतूक ही आणखी एक महßवाची पायाभूत सुिवधा आहे जी माल, क¸चा माल आिण
इंधन यां¸या वाहतुकìसाठी आवÔयक आहे. वाहतुकì¸या उपलÊधतेमुळे कृषी व औīोिगक
उÂपादनां¸या बाजारपेठेचा िवÖतार होतो व ÂयाĬारे उÂपादकांना मोठ्या ÿमाणावर उÂपादन
करता येते व मोठय़ा ÿमाणात अथªÓयवÖथेचा लाभ घेता येतो.
यािशवाय, वाहतूक िवकासामुळे उÂपादनासाठी अिधक ±ेýे आिण संसाधने खुली होÁयास
मदत होते. देशा¸या काही भागात िवपुल ÿमाणात जंगले आिण खिनज संसाधनांचा साठा
असू शकतो परंतु ते उÂपादनासाठी अबािधत राहतात कारण ते दूरÖथ आिण वाहतुकì¸या
माÅयमांĬारे दुगªम असतात. अशा ÿकारे या मागास ÿदेशांना रÖते आिण रेÐवे ¸या
बांधकामाशी जोडÁयाची गरज आहे जेणेकłन Âयांचे न वापरलेले खिनज आिण वनसंप°ी munotes.in

Page 58

भारतीय अथªÓयवÖथा
58 उÂपादनासाठी वापरली जाईल. सुमारे ४९ लाख िकलोमीटर पसरलेÐया जगातील सवाªत
मोठ्या रÖÂयांचे जाळे भारतात आहे. यामÅये राÕůीय महामागª, þुतगती मागª, राºय महामागª,
िजÐहा मागª यांचा समावेश असून लांबीचा तपशील तĉा ३५.२ मÅये देÁयात आला आहे.
गेÐया काही वषा«त राÕůीय महामागा«¸या िवकासात आिण úामीण रÖÂयां¸या िवकासात
काही ÿमाणात ÿगती झाली आहे, परंतु Âयासाठी अजून बरेच काही आवÔयक आहे.
तĉा ø. ५.१: भारतातील रÖते रÖÂयाचा ÿकार लांबी (िक.मी.मÅये) राÕůीय महामागª आिण जलद महामागª ९२८५१ राºय महामागª १४२६८७ इतर रÖते ४६२९४८२
एकूण ९२,८५१ िक.मी. लांबीचे राÕůीय महामागª (एन.एच.एस.) देशाचे जाळे Ìहणून काम
करतात. राÕůीय महामागा«चा िवकास ही क¤þ सरकारची जबाबदारी असून राÕůीय महामागª
िवकास ÿकÐपा¸या (एनएचडीपी) िविवध टÈÈयां¸या माÅयमातून एकूण ५४,४७८
िक.मी.¸या एनएचचे अīयावतीकरण व मजबुतीकरण करÁयाचे बंधन घालÁयात आले
आहे. माचª २०१४ पय«त एकूण सुमारे २२ हजार िकमी लांबीचे काम पूणª झाले आहे. ºया
जमीनीवłन राÕůीय महामागा«ना जावे लागते, Âयां¸या जमीन मालकाकडून जमीन संपािदत
केÐयामुळे राÕůीय महामागª िवकिसत करÁया¸या मागाªत काही अडचणी येतात.
भारतात जÌमू-काÔमीर, ईशाÆय आिण इतर िवशेष ÿवगाªतील राºयांमÅये रÖते जोडणीला
गती देÁयासाठी िवशेष ÿयÂनांची गरज आहे. अकराÓया पंचवािषªक योजनेत ईशाÆयेकडील
रÖÂयां¸या िवकासात चांगली सुŁवात झाली होती आिण १२ Óया योजनेत अिधक जोमाने
पाठपुरावा करÁयाचा ÿÖताव आहे, ºयामÅये ईशाÆयेकडील कनेि³टिÓहटीला उ¸च ÿाधाÆय
देÁयात आले आहे. िशवाय, आंň ÿदेश, िबहार, छ°ीसगड, झारखंड, मÅय ÿदेश, ओिडशा
आिण उ°र ÿदेशातील डाÓया िवचारसरणी¸या अितरेकìपणामुळे ÿभािवत झालेÐया
िजÐĻांमÅये रÖते बांधणी आिण राÕůीय महामागा«चे (एनएच) अपúेडेशन या ±ेýां¸या
सवªसमावेशक िवकासासाठी काम हाती घेÁयात आले आहे.
२. रेÐवे (Railways):
रेÐवे हे वाहतुकìचे साधन Ìहणून एक महßवपूणª पायाभूत सुिवधा आहे ºयाचा िवÖतार आिण
कायª±म कायª अथªÓयवÖथे¸या वेगवान वाढीसाठी आवÔयक आहे. आपÐयासार´या
वाढÂया अथªÓयवÖथे¸या मागÁयांसाठी रेÐवेने आपÐया मालवाहतुकìचे जाळे िवÖतारणे,
ÿÂयेक वॅगनमागे अिधक वजन वाहóन नेÁयाची ±मता वाढिवणे आिण जलद गतीने
िवतरणासाठी रेÐवे यंýणेची कायª±मता वाढिवणे आवÔयक आहे. यािशवाय, रेÐवेला
आपÐया ÿवासी सेवांची पोहोच आिण दजाª सुधारणे आवÔयक आहे. माल आिण ÿवासी
वाहóन नेÁयाची वाढती मागणी पूणª करÁयासाठी भारतीय रेÐवेचे सÅयाचे ल± अितåरĉ
±मतेची िनिमªती, अिÖतÂवात असलेÐया नेटवकªचे आधुिनकìकरण, मालम°े¸या वापरात
सुधारणा आिण उÂपादकता यावर असले पािहजे. याÓयितåरĉ, Âया¸या सेवां¸या गुणव°ेत munotes.in

Page 59

भारतातील औīोिगक िवकास आिण औīोिगक धोरणांसाठी पायाभूत सुिवधा
59 सवा«गीण सुधारणा घडवून आणÁयासाठी Âया¸या रोिलंग Öटॉकचे आधुिनकìकरण आिण
देखभाल पĦतéवर ल± िदले पािहजे.
हे पुढे नमूद केले जाऊ शकते कì भारतीय रेÐवेने Âया¸या िवÖतार आिण
आधुिनकìकरणासाठी अंतगªत संसाधने िनमाªण करणे अपेि±त आहे. ÿभावी बहòमागêय
वाहतूक ÓयवÖथेचा भाग होÁयासाठी आिण पयाªवरणÖनेही आिण आिथªकŀĶ्या स±म
वाहतूक ÓयवÖथा सुिनिIJत करÁयासाठी धोरण िवकिसत करणे हे भारतीय रेÐवेचे Óयापक
उिĥĶ असले पािहजे.
३. िवमानतळ (Airports) :
आंतरराÕůीय दळणवळणासाठी िवमानतळ िवकास ही पायाभूत सुिवधांची मूलभूत गरज
आहे, िवशेषत: कारण हवाई ÿवासाची मागणी भारतात वेगाने वाढेल असा अंदाज आहे.
अकराÓया योजने¸या कालावधीत िवमानतळिवकासात ल±णीय ÿगती झाली होती आिण
बंगलोर, हैदराबाद, िदÐली आिण मुंबई येथील चार नवीन िवमानतळांचा सावªजिनक-
खाजगी सहभाग (पीपीपी) पĦतीने िवकास झाला होता. भारतात िवमानतळा¸या पायाभूत
सुिवधांचा िवÖतार करणे, मेůो आिण नॉन-मेůो शहरांमधील िवमानतळ पायाभूत सुिवधांचे
आधुिनकìकरण आिण úीनिफÐड िवमानतळांची िनिमªती सरकार¸या िवचाराधीन आहे.
ÿादेिशक कनेि³टिÓहटी, ÿादेिशक क¤þांचा िवकास आदé¸या आधारे िनिIJत करÁयात
आलेÐया ३५ िबगर मेůो िवमानतळांचा िवकास िवमानतळ ÿािधकरणाने (एएआय) हाती
घेतला आहे. ३५ पैकì ३३ महानगरांमÅये मेůो िवमानतळाचे काम पूणª झाले असून उवªåरत
वडोदरा व खजुराहो या दोन िवमानतळांचे काम ÿगतीपथावर आहे.
४. बंदरे (Ports) :
आंतरराÕůीय Óयापार कनेि³टिÓहटीसाठी बंदरे ही आणखी एक महÂवाची पायाभूत सुिवधा
आहे. यांतूनच ÿामु´याने इतर देशांमÅये मालाची िनयाªत होते व माल व क¸चा माल आयात
केला जातो. कायª±म बंदरांिशवाय परकìय Óयापाराचा िवÖतार करणे श³य नाही. अकराÓया
योजने¸या कालावधीत (२००७- १२) भारतीय बंदरां¸या िवÖतारासाठी काही समÖयांना
तŌड īावे लागले, कारण या संदभाªत ÿÖतािवत सावªजिनक-खासगी सहभागासाठी
(पीपीपी) अनेक ÿij सोडवावे लागले. यावर आता तोडगा काढÁयात आला असून येÂया
पाच वषा«त या ±ेýात ल±णीय ÿगती होईल, अशी अपे±ा Óयĉ केली जात आहे. राºय
सरकारां¸या अखÂयारीत येणाöया छोट्या बंदरां¸या बाबतीत, अकराÓया योजने¸या
कालावधीत चांगली ÿगती झाली आहे.
२०१३-१४ या वषाªत भारतातील ÿमुख आिण िबगर-ÿमुख बंदरांनी एकूण ९८० दशल±
टन मालवाहतुकìची हाताळणी केली, जी २०१२-१३ ¸या तुलनेत ५.० ट³³यांनी वाढली
आहे. याचे ®ेय ÿामु´याने ÿमुख बंदरांवर हाताळÐया जाणाöया कागōमÅये १.८ ट³के वाढ
झाÐयाचे Ìहणता येईल. याउलट २०१३-१४ मÅये िबगर-ÿमुख बंदरांवरील वाहतूक ९.६
ट³³यां¸या आसपास वाढली आहे, तर २०१२-१३ मÅये ही सं´या ९.८ ट³के होती.
munotes.in

Page 60

भारतीय अथªÓयवÖथा
60 ५. दूरसंचार (Telecommunications) :
आधुिनक अथªÓयवÖथेत दूरसंचार ±ेýाला महßवाचे Öथान आहे. ई-कॉमसª आिण ई-
गÓहनªÆससाठी दूरसंचार सेवां¸या कायª±मतेची आवÔयकता असते. अॅमेझॉन, िÉलपकाटª,
Öनॅपडील या कंपÆया वÖतूं¸या िवøìसाठी ई-कॉमसªमÅये गुंतÐया आहेत. ते मोबाइल आिण
इंटरनेट नेटवकªĬारे काम करतात. यािशवाय अनेक बीपीओ कंपÆया दूरसंचार¸या
माÅयमातून आऊटसोिस«ग सेवा देत आहेत. कायª±म दूरसंचार ÿणालीिशवाय ई-कॉमसª
आिण बीपीओ¸या माÅयमातून Óयवसाय श³य नाही. दूरसंचार आिण इंटरनेट
कनेि³टिÓहटीमÅये संबंिधत वाढ ही उÂपादकता वाढवणारा िवकास आहे आिण याचा
फायदा घेÁयासाठी भारत चांगÐया ÿकारे आधाåरत आहे.
भारतातील दूरसंचार ±ेýात गेÐया अनेक वषा«त ÿभावी िवÖतार आिण मोठी गुंतवणूक झाली
असून टेिल-इंटेिÆसटी २००८ मधील २६.२ ट³³यांवłन २०१२ मÅये ७८.७
ट³³यांपय«त वाढली आहे. भारतातील दूरसंचार िवÖताराचे नेतृÂव खासगी ±ेýाने केले
आहे, ºयांचा बाजारातील िहÖसा (कने³शन¸या सं´ये¸या बाबतीत) २००८ मधील ७३.५
ट³³यांवłन २०१२ मÅये ८६.३ ट³³यांपय«त वाढला आहे. माý, २००८ मÅये टू जी
Öपे³ůम¸या वाटपातील मनमानी आिण अिनयिमततेमुळे २०११ मÅये सुÿीम कोटाªने टू जी
लायसÆस आिण संबंिधत Öपे³ůम रĥ कłन िललावाĬारे Öपे³ůमचे पुनवाªटप करÁयाचे
आदेश िदले होते. जानेवारी २०१३ पय«त टू जी Öपे³ůमचा नवा िललाव पूणª झाला.
िवशेषत: Ňीजी आिण फोर जी सेवा सुł झाÐयाने दूरसंचार ±ेýात आणखी िवÖतार
होÁयास खूप मोठा वाव आहे. यािशवाय, अलीकडेच जुलै २०१५ मÅये पंतÿधानांनी
दूरसंचार¸या भूिमकेला ÿोÂसाहन देÁयासाठी िडिजटल इंिडया योजना सुł केली आहे.
भारतात दूरसंचार सेवा पुरिवणाöया अनेक कंपÆया अिÖतÂवात आÐया आहेत. Óयावसाियक
कंपÆया आिण अगदी शेतकरी देखील अशा दूरसंचार सेवेसाठी साइन अप कł शकतात जे
बाजारभाव आिण बाजारातील इतर पåरिÖथतीबĥल एसएमएस िकंवा ई-मेलĬारे मािहती
ÿदान करते. हे Âयांना Âयां¸या Óयवसायासंदभाªत इĶतम िनणªय घेÁयास मदत करेल. बँका
Âयां¸या úाहकांना एसएमएस िकंवा ई-मेलĬारे Âयां¸या ठेवéची िÖथती आिण पैसे काढÁयाची
िÖथती देखील ÿदान करीत आहेत. यािशवाय बँका Âयांना खुÐया असलेÐया गुंतवणुकì¸या
मागा«बाबतची मािहती ई-मेलĬारे देत आहेत.
ई-कॉमसª आिण ई-गÓहनªÆसमÅये कायª±म टेिलकॉम नेटवकªची भूिमका ल±ात घेता आिण
देशातील अÂयाधुिनक आयटी सुिवधांसाठी सावªजिनक सेवां¸या तरतुदी उपलÊध कłन
देणे आवÔयक आहे. अिधक चांगÐया Öपे³ůम ÓयवÖथापनाचे धोरण, राÕůीय फायबर-
ऑिÈटक नेटवकª मजबूत करणे, नेटवकª मोबाइल नंबरची श³यता आिण úामीण टेिलफोनी
या मुद्īांकडे ल± देणे आवÔयक आहे.
५.२.६ पायाभूत सेवां¸या कामिगरीचे मूÐयमापन (Evaluation of Performanc e
of Infrastructural Services):
सावªजिनक ±ेýात िकंवा िनयिमत खाजगी ±ेýात असो, पायाभूत सुिवधा ¸या सेवांची
कामिगरी खूपच खराब आहे. अनेक िवकसनशील देशांमÅये, बहòतेक लोकसं´येला वीज munotes.in

Page 61

भारतातील औīोिगक िवकास आिण औīोिगक धोरणांसाठी पायाभूत सुिवधा
61 आिण अलीकडेपय«त टेिलफोन सेवांमÅये ÿवेश िमळत नाही. ÖवातंÞया¸या ५० वषा«हóन
अिधक काळानंतर, भारतात पुरेसे प³के úामीण रÖते बांधले गेले नÓहते आिण नैसिगªक
महामागा«ची अवÖथा अÂयंत वाईट होती आिण ते योµय ÿकारे बांधले गेले नÓहते आिण
भारतात चांगली बंदरे आिण बंदरे नसÐयामुळे देशा¸या परकìय Óयापारावर पåरणाम झाला.
२००१ पासूनच दहाÓया, अकराÓया आिण बाराÓया पंचवािषªक योजनेत úामीण रÖते,
महामागª, चांगली बंदरे, िवमानतळे बांधÁयाचे काम सुł करÁयात आले आहे.
िवजे¸या बाबतीत, सेवेचा दजाª बर् यापैकì खराब झाला आहे. राजधानी िदÐलीतही
अनेकदा ÓहोÐटेजमÅये चढ-उतार आिण अनेकदा पुरवठा-कपात झाली आहे. उ°र ÿदेश,
हåरयाणा आिण इतर राºयांमÅये अनेक तास पुरवठ्यात ÓयÂयय येत आहे, ºयामुळे मोठ्या
कंपÆयांना Âयांचे Öवतःचे मोठे जनरेटर बसिवÁयास भाग पाडले जाते. यािशवाय सामाÆयत:
वीज िवतरणाची जबाबदारी असलेÐया राºय िवīुत मंडळांचे मोठ्या ÿमाणात नुकसान होत
आहे. Âयां¸याकडून आकारÐया जाणार् या िकंमतéमÅये पुरवठ्या¸या बदलÂया खचाªचा
समावेश नसतो, ओÓहरहेड खचाªत योगदान देणे तर सोडाच.
Âयाचÿमाणे, मोबाइल फोन वायरलेस तंý²ानाचा मोठ्या ÿमाणात वापर होÁयापूवêपय«त
टेिलफोन कने³शÆस फारच कमी होती आिण बाजारपेठा, उÂपादक आिण úाहक यांना
जोडÁयासाठी आवÔयक असलेÐया आवÔयक उÂपादक सेवेऐवजी ल³झरी úाहक सेवा
होती. िशवाय टेिलफोन कने³शन िमळवÁयासाठी अनेक वष¥ वाट पाहावी लागते. तथािप,
गेÐया १२ वषा«त, टेिलफोन सेवे¸या बाबतीत, भारतात गोĶéमÅये बरीच सुधारणा झाली
आहे, िवशेषत: मोबाइल टेिलफोन सेवे¸या Óयापक वापरामुळे. Âयाचÿमाणे, भारतात, रेÐवे
बंदर आिण िवमानतळ सेवांची कामिगरी बर् यापैकì अकायª±म आिण खराब रािहली आहे
आिण Âयां¸या सेवा सुधारÁयासाठी कठोर सुधारणा करÁयाची आवÔयकता आहे.
शेवटी, ÿा.टी.एन. ®ीिनवासन यांचे Ìहणणे बरोबर आहे कì, भारतासह अनेक िवकसनशील
देशां¸या खराब कामिगरीमÅये पायाभूत सुिवधा पुरवणाöया उīोगांची कामिगरी हा एक
घटक आहे. अशा ÿकारे पायाभूत सुिवधा ±ेýांमÅये सुधारणा घडवून आणÁयाचे ÿकरण
अितशय मजबूत आहे, Âयांची Öवतःची कामिगरी सुधारÁयासाठी आिण इतर ±ेýातील
सुधारणांचे संभाÓय फायदे साÅय करÁयासाठी अÿभािवत आिण खराब कामिगरी करणार्
या पायाभूत सुिवधा ±ेýाचा ओढा दूर करणे.
कामगार आिण भांडवल या दोÆही Öवłपातील अफाट साधनसंप°ीमुळे पायाभूत
सुिवधांमधील गुंतवणुकìचे अितशय आĵासक पåरणाम भारताने दाखवले आहेत. Âयामुळे
भारतात औīोिगक आिण Óयावसाियक पायाभूत सुिवधांमÅये सातÂयाने वाढ होत असून,
Âयातून ल±णीय परतावा िमळत आहे आिण देशा¸या आिथªक िवकासाला हातभार लागत
आहे. भारतीय अथªÓयवÖथेसाठी एक महßवाचा चालक Ìहणजे पायाभूत सुिवधा ±ेý. देशात
जागितक दजाª¸या पायाभूत सुिवधा िनमाªण करÁयासाठी या ±ेýा¸या िवकासासाठी सरकार
कशा ÿकारे मदत करते आिण कालबĦ िनिमªतीची हमी कशी देते, या संदभाªत भारता¸या
सवा«गीण िवकासाकडे ल± देणे महßवाचे आहे. जागितक बँकां¸या मते, लॉिजिÖट³स
परफॉमªÆस इंडे³स भारत जगातील सवª देशांपैकì ४४ Óया øमांकावर आहे. २०१९ मÅये,
ते चपळता इमिज«ग माक¥ट्स लॉिजिÖटक इंडे³समÅये दुसर् या øमांकावर आहे. munotes.in

Page 62

भारतीय अथªÓयवÖथा
62 ५.२.७ पायाभूत सुिवधांचा िवकास Ìहणजे काय? (What is Infr astructure
Development) :
पायाभूत सुिवधा सवाªत मूलभूत सुिवधा ÿदान करतात ºया िविवध आिथªक िøयाकलापांना
सेवा देÁयास मदत करतात आिण ÂयाĬारे देशाची वाढ, देशाचा िवकास, िश±ण,
दळणवळण, वाहतूक, बँिकंग आिण िवमा, आरोµय, तंý²ान सुलभतेस मदत करतात.
अथªÓयवÖथे¸या वाढीस चालना देÁयासाठी आवÔयक असलेÐया काही मूलभूत गरजा हे
नुकतेच ÿदान केलेले उदाहरण आहे. अथªÓयवÖथेसाठी, हे अथªÓयवÖथेसाठी सेवा िकंवा
वÖतूंचे उÂपादन करत नाहीत तर बाĻ अथªÓयवÖथा तयार कłन उīोग, शेती आिण
Óयापाराचे उÂपादन करÁयास मदत करतात. रेÐवे मागª िकंवा राÕůीय महामागª ही आिथªक
पायाभूत सुिवधांची उ°म उदाहरणे आहेत. ते बाĻ गुंतवणूकìस ÿवृ° करÁयात आिण
अथªÓयवÖथा िनमाªण करÁयात मदत करतात.
५.२.८ पायाभूत सुिवधा आिण िवकास (Infrastructure and Development) :
अथªÓयवÖथेतील सवाªत मूलभूत वÖतूं¸या मूलभूत िवकासासाठी, ते आवÔयक आहे कारण
ते कोणÂयाही वÖतू िकंवा सेवां¸या थेट उÂपादनास मदत करत नाही परंतु ते
अथªÓयवÖथे¸या िविवध ±ेýातील िविवध वÖतू आिण सेवा सुलभतेस मदत करते. ÿाथिमक,
माÅयिमक आिण तृतीय ±ेý. आिथªक िवकासाचा Öतर हा देशा¸या पायाभूत िवकासावर
अवलंबून असतो, ही वÖतुिÖथती आहे. जगातील सवाªिधक िवकिसत देशांकडे पािहले तर
आिथªक आिण सामािजक पायाभूत सुिवधां¸या बाबतीत ÿचंड ÿमाणात वाढ झाÐयाचे
सहज ल±ात येते.
दळणवळण आिण वाहतुकìमुळे या देशांमÅये øांितकारक ÿगती झाली आहे. उ°म
िनयोजनबĦ आिण संघिटत बँिकंग आिण िवमा यांमुळे या देशांमधील िव°ीय ±ेýही चांगले
काम करत आहे. तंý²ान आिण िव²ाना¸या बाबतीतही ÿचंड ÿमाणात ÿगती होत आहे.
परंतु भारतासार´या काऊंटीजमÅये आपÐयाकडे गुणाÂमक पायाभूत सुिवधांचे इतके उ¸च
दजाªचे िनकष नाहीत आिण Âयामुळे आिथªक िवकासाची पातळी संथ आिण खालची आहे.
५.२.९ भारतीय अथªÓयवÖथेतील पायाभूत सुिवधा (Infrastructure in Indian
Economy) :
अथªÓयवÖथेत उÂपादन आिण गुंतवणूक सुलभ करÁयासाठी आपÐयाला गुणव°े¸या ŀĶीने
सवō°म पायाभूत सुिवधांची आवÔयकता आहे आिण ते पुरेसे असले पािहजे. मोठ्या
पायाभूत सुिवधांमुळे Âया ±ेýात मोठ्या गुंतवणूकìचा मागª मोकळा होतो. परंतु अिवकिसत
देशांची समÖया कमी आिथªक िवकासामुळे या सुिवधांची कमतरता आहे. उवªåरत जगा¸या
मानाने ÖवातंÞय िमळेपय«त भारतीय अथªÓयवÖथा मागे होती. Ìहणून एकदा आÌही Öवतंý
झालो कì देशा¸या िनयोजनकारांसाठी ÿाधाÆय होते ते पायाभूत सुिवधां¸या िवकासाला.
एकूण िनयोिजत खचाªपैकì सुमारे ५० ट³के खचª पायाभूत सुिवधांसाठी खचª करÁयात
आला. पिहÐया योजनेत वीजेवर तेरा ट³के, पूर व िसंचन िनयंýणावर दहा ट³के तर
स°ावीस ट³के र³कम वाहतूक व दळणवळणासाठी खचª करÁयात आली. ÖवातंÞयानंतर
आपण केलेÐया पायाभूत सुिवधां¸या सवª िवकासामुळे आपण उवªåरत जगाशी जुळवून munotes.in

Page 63

भारतातील औīोिगक िवकास आिण औīोिगक धोरणांसाठी पायाभूत सुिवधा
63 घेतले आहे आिण िवकास आिण िवकासा¸या बाबतीत हा देश सवाªत आशादायक देश
बनला आहे.
५.३ आिथªक िवकासात औīोिगक िवकासाची भूिमका (ROLE OF INDUSTRIAL DEVELOPMENT IN THE ECONOMIC
GROWTH) पुढील मुĥे आिथªक वाढीतील औīोिगक िवकासाची भूिमका ÖपĶ करतात:
१. उīोगांचे आधुिनकìकरण (Modernisation of Industry) :
शेती¸या आधुिनकìकरणासाठी औīोिगक िवकास आवÔयक आहे. भारतात शेती ही
पारंपåरक आिण मागासलेली आहे. उÂपादन खचª जाÖत आिण उÂपादकता कमी. शेतीचे
आधुिनकìकरण करÁयासाठी आपÐयाला ůॅ³टर, Ňेशर, पंप सेट आिण हाव¥Öटरची गरज
आहे. उÂपादकता वाढिवÁयासाठी आपÐयाला रासायिनक खते, कìटकनाशके व तणनाशके
इÂयादéची आवÔयकता असते. ही सवª औīोिगक उÂपादने आहेत. औīोिगक
िवकासािशवाय या वÖतूंचे उÂपादन होऊ शकत नाही. जूट, कापूस, ऊस इ. कृषी उÂपादने
हा क¸चा माल आहे. Éले³स, कापड आिण साखर इ. सारखी तयार उÂपादने तयार
करÁयासाठी आपÐयाला औīोिगकìकरणाची आवÔयकता आहे. Âयामुळे शेती¸या
आधुिनकìकरणासाठी औīोिगक िवकास आवÔयक आहे.
२. िव²ान आिण तंý²ानाचा िवकास (Development of Science and
Technology) :
औīोिगक िवकासामुळे िव²ान आिण तंý²ाना¸या िवकासाला ÿोÂसाहन िमळते. औīोिगक
उīोग संशोधन करतात आिण नवीन उÂपादने िवकिसत करतात. जैवइंधना¸या Öवłपात
इथेनॉल हे औīोिगक िवकासाचे उदाहरण आहे. उīोग Âया¸या कचर् यावर संशोधन करतो
आिण जॅůोफा िबयाÁयांपासून बायोिडझेल सार´या उप-उÂपादनांचा िवकास करतो.
औīोिगकìकरणामुळे आपण अणुिव²ान, उपúह दळणवळण आिण ±ेपणाľे इÂयादéमÅये
ÿगती केली आहे.
३. भांडवल िनिमªती (Capital Formation) :
भांडवलाची तीĄ कमतरता ही भारतीय अथªÓयवÖथेची मु´य समÖया आहे. कृषी ±ेýात
अनुशेष अÐप आहे. Âयाची जमवाजमवही खूप कठीण आहे. मोठ्या ÿमाणावरील
उīोगांमÅये अनुशेष खूप जाÖत असतो. बाĻ आिण अंतगªत अथªÓयवÖथांचा वापर कłन
उīोगांना अिधक नफा िमळू शकतो. हा नफा िवÖतार आिण िवकासासाठी पुÆहा गुंतवला
जाऊ शकतो. Âयामुळे औīोिगकìकरणामुळे भांडवल िनिमªतीस मदत होते.
४. औīोिगकìकरण आिण नागरीकरण (Industrualisat ion and Urbanisation) :
शहरीकरणामुळे औīोिगकìकरण यशÖवी होते. एखाīा िविशĶ ÿदेशातील
औīोिगकìकरणामुळे वाहतूक आिण दळणवळणाची वाढ होते. शाळा, महािवīालये, तांिýक munotes.in

Page 64

भारतीय अथªÓयवÖथा
64 संÖथा, बँिकंग आिण आरोµय सुिवधा औīोिगक तळाजवळ Öथापन केÐया आहेत.
राऊरकेला घनदाट जंगल होते, परंतु आता ओåरसामधील अÂयाधुिनक शहर आहे. मोठे
उīोग उभारÐयानंतर अनेक अनुषंिगक युिनट्सची Öथापना झाली आहे.
५. संर±ण उÂपादनात आÂमिनभªरता (Self -reliance in defence production) :
संर±ण उÂपादनात आÂमिनभªरता ÿाĮ करÁयासाठी औīोिगकरण आवÔयक आहे. युĦ
आिण आणीबाणी¸या काळात शľाľांसाठी परदेशांवर अवलंबून राहणे घातक ठł शकते.
कॅिपटल गुड्स आिण इंडिÖůयल इÆĀा Öů³चरमÅये Öवावलंबनही आवÔयक आहे.
पोखरण (राजÖथान) येथील अणुÖफोट आिण अµनी ±ेपणाľ ही औīोिगक िवकासाची
उदाहरणे आहेत.
६. आंतरराÕůीय Óयापारात महßव (Importance in International Trade) :
Óयापाराला चालना देÁयासाठी औīोिगकìकरण महßवाची भूिमका बजावते. औīोिगकŀĶ्या
मागासलेÐया देशांपे±ा ÿगत राÕůांना Óयापारात फायदा होतो. अिवकिसत देश ÿाथिमक
उÂपादनांची िनयाªत करतात आिण औīोिगक उÂपादने आयात करतात. कृषी उÂपादने
कमी िकंमतीची आ²ा देतात आिण Âयांची मागणी सामाÆयत: लविचक असते. औīोिगक
उÂपादने उ¸च मूÐयांची आ²ा देतात आिण Âयांची मागणी लविचक असते. यामुळे
Óयापारातील तफावत िनमाªण होते. देयकां¸या िशÐलकतेतील तूट भłन काढÁयासाठी
आÌहाला आयात पयाªयी उÂपादने तयार करावी लागतील िकंवा औīोिगक िवकासाĬारे
िनयाªत ÿोÂसाहनासाठी जावे लागेल.
७. नैसिगªक संसाधनांचा वापर (Use of Natural Resources) :
भारत हा गåरबांची वÖती असलेला ®ीमंत देश आहे, ही एक सामाÆय Ìहण आहे. याचा अथª
असा आहे कì भारत नैसिगªक संसाधनांमÅये समृĦ आहे परंतु भांडवल आिण तंý²ाना¸या
अभावामुळे, या संसाधनांचा वापर केला गेला नाही. संसाधनांचा योµय वापर कłन Âयांचे
तयार औīोिगक उÂपादनांमÅये łपांतर केले पािहजे. िāिटश लोकांनी आपÐया देशात
औīोिगक वÖतूंचे उÂपादन करÁयासाठी भारताचा ÖवÖत क¸चा माल घेतला. Âयां¸या
औīोिगक उÂपादनांसाठी बाजारपेठ Ìहणून भारताचा वापर केला जात असे. Âयामुळे भारत
गåरबीशी लढला आिण औīोिगक øांती¸या काळात इंµलंडला फायदा झाला. Ìहणूनच
संसाधनांचा योµय वापर करÁयासाठी औīोिगकìकरण महßवपूणª भूिमका बजावते.
८. गरीबी आिण बेरोजगारीचे िनमूªलन (Alleviation of Poverty and
Unempolyment) :
झपाट्याने होणाöया औīोिगकìकरणातून गåरबी आिण बेरोजगारीचे लवकर उ¸चाटन होऊ
शकते. जपानसार´या औīोिगकŀĶ्या ÿगत देशांमÅये हा ÿकार घडला आहे. औīोिगक
±ेýाची संथ वाढ Óयापक दाåरþ्य आिण मोठ्या ÿमाणात बेरोजगारीसाठी जबाबदार आहे.
Âयामुळे औīोिगक ±ेýाची झपाट्याने वाढ झाÐयाने खेड्यातील अितåरĉ कामगार
उīोगात वापरात आणता येतील. munotes.in

Page 65

भारतातील औīोिगक िवकास आिण औīोिगक धोरणांसाठी पायाभूत सुिवधा
65 ९. आिथªक िवकास के मु´य ±ेý (Main Sector of Economic Development) :
उīोगाकडे आिथªक िवकासाकडे अúगÁय ±ेý Ìहणून पािहले जाते. ÿगत तंý²ानाचा वापर
कłन आिण ®म आिण वै²ािनक ÓयवÖथापनाची िवभागणी कłन आपÐयाकडे मोठ्या
ÿमाणात अथªÓयवÖथा असू शकतात. Âयामुळे उÂपादन आिण रोजगार झपाट्याने वाढेल.
यामुळे आिथªक वाढ आिण भांडवल िनिमªती होईल.
१०. राÕůीय आिण दरडोई उÂपÆनाची जलद वाढ (Fast Growth of National
and Per Capita Income) :
औīोिगक िवकासामुळे राÕůीय व दरडोई उÂपÆनाची झपाट्याने वाढ होÁयास मदत होते.
ÿगत देशां¸या आिथªक िवकासा¸या इितहासावłन असे िदसून येते कì, औīोिगक
िवकासाची पातळी आिण राÕůीय व दरडोई उÂपÆनाची पातळी यांचा िनकटचा संबंध आहे.
उदाहरणाथª, राÕůीय उÂपÆनात औīोिगक ±ेýाचा वाटा २६% होता आिण सन २०००
मÅये दरडोई उÂपÆन अमेåरकेत ३६,२४० डॉलर होते.
याच वषê शेतीचा वाटा केवळ २% होता. जपानमÅये ित¸या जीडीपीमÅये औīोिगक
±ेýाचा वाटा ३६% होता आिण ितचे दरडोई उÂपÆन ३६२१० डॉलर होते. भारतात
औīोिगकìकरणामुळे २०-०१ मÅये जीडीपीमÅये औīोिगक ±ेýाचे योगदान २८.५%
पय«त गेले आहे आिण २० मÅये दरडोई उÂपÆन १६,४८६ Ł. झाले आहे.
११. उ¸च राहणीमान आिण सामािजक पåरवतªनाचे िचÆह (Sign of Higher
Standard of Living and Social Change) :
औīोिगक ±ेýा¸या ÿगतीिशवाय सËय जीवनमान ÿाĮ करÁयासाठी एखादा देश उ¸च
गुणव°े¸या वÖतू आिण सेवांचे उÂपादन कł शकत नाही.
५.४ ÖवातंÞयापासून भारताचे औīोिगक धोरण (INDUSTRIAL POLICY IN INDIA SINCE INDEPENDENCE) औīोिगकìकरण हा आिथªक िवकासाचा महßवाचा घटक आहे. औīोिगक धोरण Ìहणजे
देशातील औīोिगक िवकासासाठी सरकारने अवलंिबलेÐया धोरणांचा संदभª आहे. भारत
सरकारने १९४८ मÅये भारता¸या पिहÐया औīोिगक धोरणात सुधारणा केली आहे.
बदलÂया वातावरणाकडे ल± वेधÁयासाठी नवे औīोिगक धोरण आणÁयात आले.
सÅया¸या औīोिगक धोरणाचा उĥेश भारतीय अथªÓयवÖथेचे जागितकìकरण करणे आिण
देशांतगªत अथªÓयवÖथेत बाजारपेठे¸या शĉéचा मुĉ खेळ ÿदान करणे हा आहे.
 उīोगाची मालकì आिण रचना आिण Âया¸या कामिगरीवर ÿभाव पाडÁयासाठी
सरकारी कृती. हे अनुदान भरणे िकंवा इतर मागा«नी िव°पुरवठा करणे िकंवा िनयमनाचे
Öवłप घेते. munotes.in

Page 66

भारतीय अथªÓयवÖथा
66  Âयात कायªपĦती, तßवे (Ìहणजे िदलेÐया अथªÓयवÖथेचे तßव²ान), धोरणे, िनयम व
कायदे, ÿोÂसाहन व िश±ा, दरिनिIJती धोरण, कामगार धोरण, परकìय भांडवलाकडे
पाहÁयाचा सरकारचा ŀिĶकोन इÂयादéचा समावेश होतो.
५.४.१ उिĥĶे (Objectives) :
भारतातील सरकार¸या औīोिगक धोरणाची ÿमुख उिĥĶे अशी:
 उÂपादकतेत सातÂयपूणª वाढ िटकवून ठेवणे;
 फायदेशीर रोजगार वाढिवÁयासाठी ;
 मानवी संसाधनांचा इĶतम वापर साÅय करÁयासाठी;
 आंतरराÕůीय ÖपधाªÂमकता ÿाĮ करÁयासाठी; आिण
 भारताला जागितक ±ेýातील एक ÿमुख भागीदार आिण खेळाडू Ìहणून łपांतåरत
करÁयासाठी.
५.४.२ ÖवातंÞयानंतरची भारतातील औīोिगक धोरणे:
१. १९४८ चा औīोिगक धोरण ठराव:
उīोजक आिण ÿािधकरण या दोÆही नाÂयाने औīोिगक िवकासात राºयाची भूिमका ÖपĶ
करणाöया धोरणा¸या Óयापक łपरेषाची Óया´या केली गेली. Âयात भारतात िम® आिथªक
मॉडेल असणार असÐयाचे ÖपĶ करÁयात आले.
Âयात उīोगांचे चार िवÖतृत ±ेýांमÅये वगêकरण करÁयात आले आहे:
i) Öůॅटेिजक इंडÖůीज (पिÊलक से³टर): Âयात तीन उīोगांचा समावेश होता, ºयात
क¤þ सरकारची मĉेदारी होती. यामÅये शľाľे आिण दाłगोळा, अणुऊजाª आिण
रेÐवे वाहतूक यांचा समावेश होता.
ii) बेिसक/कì इंडÖůीज (पिÊलक कम ÿायÓहेट से³टर): कोळसा, लोखंड आिण
पोलाद, िवमान िनिमªती, जहाजबांधणी, टेिलफोन, टेिलúाफ आिण वायरलेस
उपकरणांची िनिमªती आिण खिनज तेल या सहा उīोगांना "कì इंडÖůीज" िकंवा
"बेिसक इंडÖůीज" Ìहणून घोिषत करÁयात आले.
हे उīोग क¤þ सरकार Öथापन करणार होते. माý, सÅया अिÖतÂवात असलेले खासगी
±ेýातील उīोग सुł ठेवÁयास परवानगी देÁयात आली.
iii) महßवाचे उīोग (िनयंिýत खासगी ±ेý): यात जड रसायने, साखर, सूती कापड व
लोकरी उīोग, िसम¤ट, कागद, मीठ, यंýाची अवजारे, खते, रबर, हवाई व सागरी
वाहतूक, मोटार, ůॅ³टर, वीज आदी १८ उīोगांचा समावेश होता. munotes.in

Page 67

भारतातील औīोिगक िवकास आिण औīोिगक धोरणांसाठी पायाभूत सुिवधा
67 हे उīोग खासगी ±ेýांतगªत कायम आहेत, माý क¤þ सरकारने राºय सरकारशी
सÐलामसलत कłन Âयां¸यावर सवªसाधारण िनयंýण ठेवले होते.
iv) इतर उīोग (खाजगी व सहकारी ±ेý): वरील तीन ÿकारात समािवĶ न झालेले
इतर सवª उīोग खासगी ±ेýासाठी खुले ठेवÁयात आले.
औīोिगक धोरण ठराव, १९४८ ¸या अंमलबजावणीसाठी १९५१ मÅये उīोग (िवकास व
िविनयमन) कायदा संमत करÁयात आला.
२. १९५६ चे औīोिगक धोरण िवधान:
सरकारने आपÐया पिहÐया औīोिगक धोरणात (Ìहणजे १९४८चे धोरण) १९५६ ¸या
औīोिगक धोरणाĬारे सुधारणा केली.
याला "भारताची आिथªक राºयघटना" िकंवा "Öटेट कॅिपटिलझमचे बायबल" Ìहणून
ओळखले जात असे.
१९५६ ¸या धोरणात सावªजिनक ±ेýाचा िवÖतार करणे, एक मोठे आिण वाढणारे सहकारी
±ेý िनमाªण करणे आिण खाजगी उīोगांमÅये मालकì व ÓयवÖथापन वेगळे करÁयास
ÿोÂसािहत करणे आिण सवाªत महßवाचे Ìहणजे खाजगी मĉेदारीचा उदय रोखणे यावर भर
देÁयात आला. Âयात जून १९९१ पय«त¸या उīोगां¸या संदभाªत सरकार¸या धोरणाची
मूलभूत चौकट उपलÊध कłन देÁयात आली.
आयपीआर, १९५६ उīोगांना तीन ®ेणéमÅये वगêकृत केले:
i) १७ उīोगांचा समावेश असलेÐया अनुसूची अ ही राºयाची अनÆय जबाबदारी होती.
या १७ उīोगांपैकì शľाľे आिण दाłगोळा, अणुऊजाª, रेÐवे आिण हवाई वाहतूक
या चार उīोगांमÅये क¤þ सरकारची मĉेदारी होती; उवªåरत उīोगांमधील नवीन
युिनट्स राºय सरकारांनी िवकिसत केले.
ii) १२ उīोगांचा समावेश असलेले अनुसूची ब हे खाजगी आिण सावªजिनक अशा दोÆही
±ेýांसाठी खुले होते; तथािप, असे उīोग उ°रो°र सरकारी मालकìचे होते.
iii) अनुसूची क - या दोन अनुसूचéमÅये समािवĶ नसलेले इतर सवª उīोग हा ितसरा वगª
होता जो खाजगी ±ेýासाठी खुला ठेवÁयात आला होता. तथािप, कोणÂयाही ÿकारचे
औīोिगक उÂपादन घेÁयाचा अिधकार राºयाने राखून ठेवला.
आयपीआर १९५६ मÅये रोजगारा¸या संधéचा िवÖतार करÁयासाठी आिण आिथªक शĉì
आिण िøयाकलापांचे Óयापक िवक¤þीकरण करÁयासाठी कुटीर आिण लघु उīोगां¸या
महÂवावर भर देÁयात आला
या ठरावात औīोिगक शांतता राखÁयासाठी ÿयÂन करÁयाचे आवाहनही करÁयात
आले होते; लोकशाही समाजवादाची ÿित²ात उिĥĶे ल±ात घेऊन उÂपादना¸या
उÂपÆनातील बöयापैकì वाटा कĶकöयांना िदला जाणार होता. munotes.in

Page 68

भारतीय अथªÓयवÖथा
68 टीका : आयपीआर १९५६ मÅये खाजगी ±ेýाकडून जोरदार टीका झाली, कारण या
ठरावामुळे खाजगी ±ेýा¸या िवÖताराची ÓयाĮी ल±णीयरीÂया कमी झाली.
परवाÆयां¸या ÿणालीĬारे हे ±ेý राºय िनयंýणाखाली ठेवले गेले.
औīोिगक परवाने:
 नवीन उīोग सुł करणे िकंवा उÂपादनाचा िवÖतार करणे, सरकारकडून परवाना
िमळवणे ही एक पूवªअट होती.
 आिथªकŀĶ्या मागासलेÐया भागात नवीन उīोग सुł करÁयास सुलभ परवाना आिण
वीज आिण पाणी यासार´या महßवपूणª इनपुट¸या अनुदानाĬारे ÿोÂसािहत केले गेले.
देशात अिÖतßवात असलेÐया ÿादेिशक िवषमतेचा सामना करÁयासाठी हे केले गेले.
 अथªÓयवÖथेला मालाची अिधक गरज आहे, अशी सरकारची खाýी पटली तरच
उÂपादनवाढीचे परवाने िदले जात होते.

३. १९७७ चे औīोिगक धोरण िवधान:
िडस¤बर १९७७ मÅये जनता सरकारने संसदेत िनवेदनाĬारे आपले नवे औīोिगक धोरण
जाहीर केले.
 या धोरणाचा मु´य भर Ìहणजे úामीण भागात आिण लहान शहरांमÅये मोठ्या
ÿमाणात िवखुरलेÐया कुटीर आिण लघु उīोगांना ÿभावी ÿोÂसाहन देणे हा होता.
 या धोरणात लघु ±ेýाचे तीन गट करÁयात आले- कुटीर आिण घरगुती ±ेý, लघु
±ेý आिण लघुउīोग.
 १९७७ ¸या औīोिगक धोरणात मोठ्या ÿमाणावरील औīोिगक ±ेýासाठी िविवध
±ेýे िनिIJत करÁयात आली होती - मूलभूत उīोग, भांडवली वÖतू उīोग, उ¸च
तंý²ान उīोग आिण लघुउīोगांसाठी राखीव वÖतूं¸या यादीबाहेरील इतर उīोग.
 १९७७ ¸या औīोिगक धोरणात मोठ्या Óयावसाियक घराÁयांची ÓयाĮी मयाªिदत
करÁयात आली, जेणेकłन एकाच उīोगसमूहा¸या कोणÂयाही युिनटला बाजारात
ÿबळ व मĉेदारीचे Öथान ÿाĮ होऊ नये.
 यात कामगार अशांतता कमी करÁयावर भर देÁयात आला. सरकारने शॉप Éलोअर
लेÓहलपासून बोडª लेÓहलपय«त ¸या ÓयवÖथापनात कामगारां¸या सहभागाला
ÿोÂसाहन िदले.
 टीका : औīोिगक धोरण १९७७ वर गंभीर टीका झाली, कारण मोठ्या ÿमाणावरील
युिनट्स¸या ÿबळ िÖथतीला आळा घालÁयासाठी ÿभावी उपायांचा अभाव होता
आिण या धोरणात मोठमोठी Óयावसाियक घरे आिण बहòराÕůीय कंपÆयां¸या भूिमकेला munotes.in

Page 69

भारतातील औīोिगक िवकास आिण औīोिगक धोरणांसाठी पायाभूत सुिवधा
69 आळा घालÁयासाठी अथªÓयवÖथे¸या कोणÂयाही सामािजक-आिथªक पåरवतªनाची
कÐपना नÓहती.
४. १९८० चे औīोिगक धोरण:
१९८० ¸या औīोिगक धोरणात आिथªक महासंघा¸या संकÐपनेला चालना देणे,
सावªजिनक ±ेýाची कायª±मता वाढिवणे आिण गेÐया तीन वषा«तील औīोिगक उÂपादनाचा
कल बदलÁयाचा ÿयÂन केला गेला आिण मĉेदारी आिण ÿितबंधाÂमक Óयापार पĦती
(MRTP) कायदा आिण परकìय चलन िनयमन कायदा (फेरा) वरील आपला िवĵास
पुÆहा ŀढ केला.
५.५ १९९१ चे नवीन आिथªक धोरण (NEW ECONOMIC POLICY OF 1991) ५.५.१ ÿÖतावना (Introduction):
पी. Óही. नरिसंह राव यां¸या नेतृÂवाखाली १९९१ साली भारताचे नवे आिथªक धोरण सुł
करÁयात आले. या धोरणामुळे ÿथमच जागितक ÿदशªनासाठी भारतीय अथªÓयवÖथेचे दार
खुले झाले. या नÓया आिथªक धोरणात पी. Óही. नरिसंह राव सरकारने आयात शुÐक कमी
केले, खासगी कंपÆयांसाठी राखीव ±ेý खुले केले, िनयाªत वाढवÁयासाठी भारतीय चलनाचे
अवमूÐयन केले. यालाच िवकासाचे एलपीजी मॉडेल असेही Ìहणतात.
नवीन आिथªक धोरण Ìहणजे आिथªक उदारीकरण िकंवा आयात शुÐकात िशिथलता,
बाजारपेठा िनयंýणमुĉ करणे िकंवा खाजगी आिण परदेशी कंपÆयांसाठी बाजारपेठा उघडणे
आिण देशा¸या आिथªक पंखांचा िवÖतार करÁयासाठी कर कमी करणे.
माजी पंतÿधान मनमोहन िसंग हे भारता¸या Æयू इकॉनॉिमक पॉिलसीचे (एनईपी) जनक
आहेत. मनमोहन िसंग यांनी २४ जुलै १९९१ रोजी एनईपी सुł केली.
५.५.२ १९९१ ¸या नवीन आिथªक धोरणाची मु´य उिĥĶे:
क¤þीय अथªमंýी डॉ. मनमोहन िसंग यांनी १९९१ मÅये नवीन आिथªक धोरण (एनईपी)
सुł करÁयामागील ÿमुख उिĥĶे पुढीलÿमाणे सांिगतली आहेत :
भारतीय अथªÓयवÖथेला 'जागितकìकरणा¸या आखाड्यात झोकून देणे आिण Âयाला
बाजारपेठे¸या अिभमुखतेवर नवीन भर देणे, हा यामागचा मु´य उĥेश होता.
१. महागाईचा दर कमी करÁयाचा एनईपीचा हेतू होता.
२. उ¸च आिथªक िवकास दरा¸या िदशेने वाटचाल करणे आिण परकìय चलनाचा पुरेसा
साठा िनमाªण करणे हा यामागचा हेतू होता.
३. Âयाला आिथªक Öथैयª ÿाĮ कłन ¶यायचे होते आिण सवª ÿकारचे अकारण िनब«ध
काढून अथªÓयवÖथेचे łपांतर बाजारपेठे¸या अथªÓयवÖथेत करायचे होते. munotes.in

Page 70

भारतीय अथªÓयवÖथा
70 ४. वÖतू, सेवा, भांडवल, मानव संसाधनं आिण तंý²ान या आंतरराÕůीय ÿवाहाला
अनेक बंधनं न घालता परवानगी īायची होती.
५. अथªÓयवÖथे¸या सवª ±ेýांमÅये खासगी कंपÆयांचा सहभाग वाढवायचा होता.
Âयामुळेच सरकारसाठी¸या ±ेýांची राखीव सं´या कमी झाली. आतापय«त ही सं´या
फĉ २ आहे.
१९९१ ¸या मÅयापासून सुŁवात कłन सरकारने परकìय Óयापार, थेट परकìय गुंतवणूक,
िविनमय दर, उīोग, िव°ीय िशÖत इÂयादéशी संबंिधत आपÐया धोरणांमÅये काही
आमूलाú बदल केले आहेत. जेÓहा िविवध घटक एकý केले जातात, तेÓहा एक आिथªक
धोरण तयार होते जे पूवê जे काही घडले आहे Âयापासून एक मोठे ÿÖथान दशªिवते.
नÓया आिथªक धोरणाचा भर अथªÓयवÖथेत अिधक ÖपधाªÂमक वातावरण िनमाªण कłन
ÿणालीची उÂपादकता व कायª±मता सुधारÁयावर रािहला आहे. ÿवेशातील अडथळे
आिण कंपÆयां¸या वाढीवरील िनब«ध दूर कłन हे साÅय केले जाणार होते.
५.५.३ नवीन आिथªक धोरणात अवलंबलेले मु´य उपाय:
िविवध िनयंýणांमुळे अथªÓयवÖथा सदोष बनली. उīोजक नवीन उīोग Öथापन करÁयास
तयार नÓहते (कारण एमआरटीपी कायदा १९६९ पासून मुĉ उīोजकांसारखे कायदे). या
िनयंýणांमुळे ĂĶाचार, अनावÔयक िवलंब आिण अकायª±मता वाढली. अथªÓयवÖथे¸या
आिथªक िवकासाचा दर खाली आला. तर, अशा पåरिÖथतीत अथªÓयवÖथेवर लादलेले
िनब«ध कमी करÁयासाठी आिथªक सुधारणा सुł करÁयात आÐया.
निवन आिथªक धोरणा¸या शाखा निवन आिथªक धोरण उदाåरकरण खाजगीकरण जागितिककरण
१. उदारीकरणा¸या उपायांतगªत खालील पावले उचलली गेली:
(i) Óयापारी बँकांĬारे Óयाज दराचे िवनामूÐय िनधाªरण:
उदारीकरणा¸या धोरणांतगªत बँिकंग ÿणालीचा Óयाजदर आरबीआयĬारे िनिIJत केला
जाणार नाही तर सवª Óयावसाियक बँका Óयाज दर िनिIJत करÁयासाठी Öवतंý आहेत.
(ii) लघु उīोगांसाठी (एसएसआय) गुंतवणूक मयाªदेत वाढ:
लघुउīोगांची गुंतवणुकìची मयाªदा १ कोटी Łपये करÁयात आली आहे. Âयामुळे या
कंपÆया आपली यंýसामúी अपúेड कł शकतात आिण Âयांची कायª±मता वाढवू शकतात. munotes.in

Page 71

भारतातील औīोिगक िवकास आिण औīोिगक धोरणांसाठी पायाभूत सुिवधा
71 (iii) भांडवली वÖतू आयात करÁयाचे ÖवातंÞय:
भारतीय उīोगांना Âयांचा सवा«गीण िवकास करÁयासाठी परदेशातून यंýे आिण क¸चा माल
खरेदी करÁयाची मुभा असेल.
(iv) उīोगांना िवÖतार आिण उÂपादनाचे ÖवातंÞय:
या नवीन उदारीकरण युगात आता उīोग Âयां¸या उÂपादन ±मतेत िविवधता आणÁयास
आिण उÂपादन खचª कमी करÁयास मोकळे आहेत. पूवê सरकार उÂपादन ±मतेची कमाल
मयाªदा िनिIJत करत असे. कोणताही उīोग Âया मयाªदेपलीकडे उÂपादन कł शकला नाही.
आता उīोगांना बाजारपेठे¸या गरजेनुसार Öवत:च आपले उÂपादन ठरिवÁयाची मुभा आहे.
(v) ÿितबंधाÂमक Óयापार पĦती रĥ करणे:
मĉेदार आिण ÿितबंधाÂमक Óयापार पĦती (एमआरटीपी) कायदा १९६९ नुसार,
१०० कोटी िकंवा Âयाहóन अिधक मालम°ा असलेÐया सवª कंपÆयांना एमआरटीपी कंपÆया
असे Ìहटले गेले आिण Âयां¸यावर अनेक िनब«ध लादले गेले. आता या कंपÆयांना
गुंतवणूकìचा िनणªय घेÁयासाठी सरकारची पूवªपरवानगी ¶यावी लागणार नाही. आता
एमआरटीपी कायīाची जागा Öपधाª कायदा, २००२ ने घेतली आहे.
(vi) औīोिगक परवाना आिण नŌदणी काढून टाकणे:
पूवê खाजगी ±ेýाला नवीन उपøम सुł करÁयासाठी सरकारकडून परवाना ¶यावा लागत
असे. या धोरणात खासगी ±ेýाला परवाना आिण इतर िनब«धांपासून मुĉ करÁयात आले
आहे.
(vii) खालील उīोगांसाठी उīोग परवाना आवÔयक आहे:
(i) दाł
(ii) िसगारेट
(iii) संर±ण उपकरणे
(iv) औīोिगक िवÖफोटक
(v) औषधे
(vi) घातक रसायने
२. खाजगीकरणा¸या उपायाअंतगªत खालील पावले उचलली गेली:
सोÈया भाषेत सांगायचे तर खासगीकरण Ìहणजे खाजगी ±ेýाला पूवê सावªजिनक ±ेýासाठी
आरि±त असलेले उīोग उभारÁयाची परवानगी देणे. या धोरणांतगªत अनेक पीएसयू
खासगी ±ेýाला िवकÁयात आले. शÊदशः सांगायचे तर, खाजगीकरण ही खासगी ±ेýाला
सावªजिनक ±ेýातील युिनट्स¸या (पीएसयू) मालकìमÅये समािवĶ करÁयाची ÿिøया आहे. munotes.in

Page 72

भारतीय अथªÓयवÖथा
72 खासगीकरणाचे मु´य कारण Ìहणजे राजकìय हÖत±ेपामुळे पीएसयू तोट्यात चालले
आहेत. ÓयवÖथापक Öवतंýपणे काम कł शकत नाहीत. उÂपादन ±मता कमी वापरली
गेली. Öपधाª आिण कायª±मता वाढिवÁयासाठी पीएसयूचे खासगीकरण अपåरहायª होते.
खाजगीकरणासाठी खालील पावले उचलली आहेत:
i) पीएसयू¸या समभागांची िवøì:
भारत सरकारने सावªजिनक आिण िव°ीय संÖथेला सावªजिनक आिण िव°ीय संÖथेला
पीएसयूचे समभाग िवकÁयास सुŁवात केली उदा. सरकारने माŁती उīोग िलिमटेडचे
समभाग िवकले. आता खासगी ±ेý या पीएसयूची मालकì िमळवेल. खासगी ±ेýाचा िहÖसा
४५ ट³³यांवłन ५५ ट³³यांपय«त वाढला आहे.
ii) पीएसयूमÅये िनगु«तवणूक:
सरकारने तोट्यात जात असलेÐया पीएसयूमÅये िनगु«तवणुकìची ÿिøया सुł केली आहे.
याचा अथª असा आहे कì सरकार हे उīोग खाजगी ±ेýाला िवकत आहे. सरकारने खासगी
±ेýाला ३०,००० कोटी Łपयांचे उīोग िवकले आहेत.
iii) सावªजिनक ±ेýाचे कमीत कमी करणे:
यापूवê सावªजिनक ±ेýाला चालना देÁयासाठी आिण दाåरþ्य दूर करÁयात मदत
करÁया¸या उĥेशाने महßव िदले गेले होते. परंतु हे पीएसयू हे उĥीĶ साÅय कł शकले
नाहीत आिण नवीन आिथªक सुधारणांअंतगªत पीएसयू¸या संकुचना¸या धोरणाचे अनुसरण
केले गेले. सावªजिनक ±ेýासाठी राखीव उīोगांची सं´या १७ वłन २ पय«त कमी
करÁयात आली.
(अ) रेÐवे पåरचालन
(ब) परमाणु ऊजाª
३. जागितकìकरण :
शÊदशः µलोबलायझेशन Ìहणजे जागितक िकंवा जागितक बनिवणे, अÆयथा संपूणª जगाचा
िवचार करणे. ढोबळमानाने सांगायचे झाले तर जागितकìकरण Ìहणजे परकìय गुंतवणूक,
Óयापार, उÂपादन आिण आिथªक बाबéिवषयी देशांतगªत अथªÓयवÖथेचा उवªåरत जगाशी
होणारा संवाद होय.
जागितकìकरणासाठी खालील पावले उचलली आहेत:
(i) शुÐकात कपात:
केवळ जागितक गुंतवणूकदारांना भारताची अथªÓयवÖथा आकषªक बनिवÁयासाठी आयात-
िनयाªतीवर लावÁयात येणारे कÖटम ड्युटी आिण दर हळूहळू कमी केले जातात.
munotes.in

Page 73

भारतातील औīोिगक िवकास आिण औīोिगक धोरणांसाठी पायाभूत सुिवधा
73 (ii) दीघªकालीन Óयापार धोरण:
Óयापार धोरणाची सĉì जाÖत कालावधीसाठी लागू केली गेली.
पॉिलसीची मु´य वैिशĶ्ये अशी आहेत:
(अ) उदारमतवादी धोरण
(ब) परकìय Óयापारावरील सवª िनयंýणे काढून टाकÁयात आली आहेत
(ग) खुÐया Öपध¥ला ÿोÂसाहन िदले आहे.
(iii) भारतीय चलनाची आंिशक पåरवतªनीयता :
आंिशक पåरवतªनीयता ही Óया´या भारतीय चलनाचे (िविशĶ मयाªदेपय«त) łपांतर इतर
देशां¸या चलनात करणे अशी करता येईल. जेणेकłन परकìय संÖथाÂमक गुंतवणूक
(एफआयआय) आिण थेट परकìय गुंतवणुकì¸या (एफडीआय) ŀĶीने परकìय गुंतवणुकìचा
ओघ.
ही पåरवतªनीयता खालील Óयवहारासाठी वैध ठरली:
(अ) कौटुंिबक खचª भागिवÁयासाठी पैसे पाठवणे
(ब) Óयाज देणे
(ग) वÖतू व सेवांची आयात-िनयाªत .
(iv) परकìय गुंतवणुकì¸या इि³वटी मयाªदेत वाढ :
िवदेशी भांडवली गुंतवणुकìची इि³वटी मयाªदा ४० ट³³यांवłन १०० ट³के करÁयात
आली आहे. ४७ उ¸च ÿाधाÆय उīोगांमÅये १००% मयाªदेपय«त परकìय थेट गुंतवणूकìला
(एफडीआय) कोणÂयाही िनब«धािशवाय परवानगी िदली जाईल. यासंदभाªत परकìय चलन
ÓयवÖथापन कायदा (फेमा) लागू करÁयात येणार आहे.
भारतीय अथªÓयवÖथा सÅया जगा¸या नकाशावर चमकत असेल, तर Âयाचे एकमेव ®ेय
जाते ते १९९१ साली झालेÐया नÓया आिथªक धोरणा¸या अंमलबजावणीला.
५.६ सूàम, लघु व मÅयम उīोग (एमएसएमई) (MICRO, SMALL AND MEDIUM ENTERPRISES (MSME)) ५.६.१ ÿÖतावना (Introduction):
सूàम, लघु, मÅयम उīोग (एमएसएमई) या वÖतू आिण वÖतूं¸या उÂपादन, उÂपादन आिण
ÿिøया करÁयात गुंतलेÐया संÖथा आहेत.
एमएसएमई ±ेýाला भारतीय अथªÓयवÖथेचा कणा मानले जाते ºयाने देशा¸या आिथªक
िवकासात भरीव योगदान िदले आहे. Âयातून रोजगारा¸या संधी िनमाªण होतात आिण munotes.in

Page 74

भारतीय अथªÓयवÖथा
74 मागास व úामीण भागा¸या िवकासात काम केले जाते. भारतात अंदाजे ६.३ कोटी
एमएसएमई आहेत.
याÓयितåरĉ, खालील वैिशĶ्यांमुळे, ते उÂपादन उīोगात ÿवेश कł इि¸छणार् यांसाठी
उÂपÆनाचा एक Óयवहायª ąोत मानले जातात
भारतीय उÂपादनांसाठी िनयाªत जािहरात आिण संभाÓयता:
 िनधी - िव° आिण अनुदान
 सरकारचा ÿचार आिण पािठंबा
 देशांतगªत बाजारात मागणीत वाढ
 कमी भांडवल आवÔयक
 मनुÕयबळ ÿिश±ण
 ÿकÐप ÿोफाइल
 क¸चा माल आिण यंýसामúी खरेदी
एमएसएमईचा भारता¸या जीडीपीमÅये अंदाजे ८% वाटा आहे, ६० दशल±ाहóन अिधक
लोकांना रोजगार िमळतो, िनयाªत बाजारात ४०% आिण उÂपादन ±ेýात ४५% चा मोठा
वाटा आहे. Ìहणूनच, भारता¸या सवा«गीण आिथªक िवकासासाठी Âयांना अनÆयसाधारण
महßव आहे.
सूàम, लघु आिण मÅयम उīोग िवकास (एमएसएमईडी) कायदा, २००६ ¸या माÅयमातून
भारत सरकारने एमएसएमईची संकÐपना ÿथम सादर केली.
भारत सरकारने सूàम, लघु आिण मÅयम उīोग िवकास कायदा, २००५ (एमएसएमई
कायदा) लागू केला ºयाअंतगªत सूàम, लघु आिण मÅयम उīोगांचे (एमएसएमई) वगêकरण
दोन घटकांवर अवलंबून होते: (i) वनÖपती आिण यंýसामúीतील गुंतवणूक; आिण (ii)
एंटरÿाइझची उलाढाल. हे ल±ात घेणे देखील समपªक आहे कì उÂपादन आिण सेवा ±ेýात
गुंतलेÐया उīोगांसाठी उपरोĉ घटकांवर आधाåरत एमएसएमई Ìहणून वगêकृत
करÁयासाठी वेगवेगळे उंबरठे िविहत केले गेले होते.
तथािप, अलीकडेच, सूàम, लघु आिण मÅयम उīोग मंýालया¸या आÂमिनभªर भारत
अिभयान (एबीए) अंतगªत, १ जून २०२० ¸या अिधसूचनेनुसार, वनÖपती आिण
यंýसामुúीतील गुंतवणूक आिण उīोगांची वािषªक उलाढाल या दोÆहéसाठी संिम® िनकष
घालून एमएसएमई वगêकरणात सुधारणा केली. तसेच, पूवê¸या एमएसएमई Óया´येनुसार
उÂपादन आिण सेवा ±ेýांमधील फरक दूर करÁयात आला आहे. या काढून टाकÐयामुळे
±ेýांमधील समानता िनमाªण होईल.
munotes.in

Page 75

भारतातील औīोिगक िवकास आिण औīोिगक धोरणांसाठी पायाभूत सुिवधा
75 ५.६.२ सूàम, लघु, मÅयम उīोग (एमएसएमई ) चे वगêकरण (Classification of
MSME :
सूàम, लघु, मÅयम उīोग (एमएसएमई) चे नवीन वगêकरण १ जुलै २०२० पासून लागू
होईल. Óयवसायांना चालना देÁयासाठी आिण वगêकरणा¸या पूवê¸या उंबरठ्यापे±ा जाÖत
वाढ केÐयामुळे सूàम, लघु, मÅयम उīोग (एमएसएमई) कायīांतगªत देÁयात आलेले फायदे
गमावÁयाची वाढती भीती कमी करÁयासाठी सरकारने हे नवीन वगêकरण सुł केले आहे.
हा सरकारचा Öवागताहª उपøम असला, तरी िविवध ÿij अनु°åरत आहेत, ते Ìहणजे -
"फॅ³टरी आिण यंýसामúी" Ìहणजे काय, फॅ³टरी आिण यंýमागां¸या गुंतवणूकì¸या
मोजणीबाबतची मागील मागªदशªक तßवे अजूनही लागू राहतील का?
िशवाय, हे ल±ात घेणे उिचत आहे कì अथªमंÞयांनी ÖपĶ केले आहे कì एबीए अंतगªत
एमएसएमईसाठी जाहीर केलेÐया मदत उपायांचा लाभ घेÁयासाठी Öटाटª-अÈस पाý आहेत.
Öटाटª-अÈस एमएसएमई¸या Óया´येत ÖपĶपणे समािवĶ नसले तरी, उÂपादन आिण सेवा
±ेýात कायªरत आिण गुंतलेले Öटाटª-अप उīोग आधार पोटªलवर (एमएसएमई¸या सुधाåरत
वगêकरणाचा िवचार करता) सूàम, लघु, मÅयम उīोग(एमएसएमई) Ìहणून Öवत: ची नŌदणी
करÁयाचा िवचार कł शकतात. एमएसएमई Ìहणून नŌदणी कłन, Öटाटª-अÈस एबीए
अंतगªत एमएसएमईंना ऑफर केलेÐया इतर िविवध फायīांचा लाभ घेऊ शकतात.
अिधकृत अिधसूचना, या संदभाªतील ÿती±ा केली जाते.
पूवê¸या सूàम, लघु, मÅयम उīोग (एमएसएमई) वगêकरणाची सुधाåरत वगêकरणाशी तुलना
करणे जेथे गुंतवणूक आिण वािषªक उलाढाल, दोÆही एमएसएमई Ìहणून एंटरÿाइझ¸या
वगêकरणासाठी िवचारात घेतÐया पािहजेत, खाली नमूद केले आहे: पूवêचे सूàम, लघु, मÅयम उīोग (MSMEs) वगêकरण िनकष: फॅ³टरी आिण यंýसामúी / उपकरणे मधील गुंतवणूक वगêकरण सूàम लहान मÅयम मॅÆयुफॅ³चåरंग एंटरÿाइजेस २५ लाख Łपयांपे±ा जाÖत गुंतवणूक नाही ५ कोटी Łपयांपे±ा जाÖत गुंतवणूक नाही १० कोटéपे±ा जाÖत गुंतवणूक नाही सेवा देणारे उपøम १० लाख Łपयांपे±ा जाÖत गुंतवणूक नाही २ कोटी Łपयांपे±ा जाÖत गुंतवणूक नाही ५ कोटी Łपयांपे±ा जाÖत गुंतवणूक नाही संशोिधत सूàम, लघु, मÅयम उīोग (MSMEs) वगêकरण (१ जुलै, २०२०) संिम® िनकष : फॅ³टरी आिण यंýसामुúी/उपकरणे आिण वािषªक उलाढालीतील गुंतवणूक munotes.in

Page 76

भारतीय अथªÓयवÖथा
76 वगêकरण सूàम लहान मÅयम मॅÆयुफॅ³चåरंग एंटरÿायजेस आिण एंटरÿाइजेस र¤डåरंग सिÓहªसेस पी अँड एम / उपकरणांमÅये गुंतवणूक १ कोटी Łपयांपे±ा जाÖत नाही आिण वािषªक उलाढाल ५ कोटéपे±ा जाÖत नाही पी अँड एम / उपकरणांमÅये गुंतवणूक १० कोटéपे±ा जाÖत नाही आिण वािषªक उलाढाल ५० कोटéपे±ा जाÖत नाही पी अँड एम / उपकरणांमÅये गुंतवणूक ५० कोटéपे±ा जाÖत नाही आिण वािषªक उलाढाल २५० कोटéपे±ा जाÖत नाही
५.६.३ सूàम, लघु, मÅयम उīोग (एमएसएमई) ची वैिशĶ्ये (Features of MSME) :
एमएसएमईची काही आवÔयक वैिशĶ्ये येथे आहेत:
१. सूàम, लघु, मÅयम उīोग Óयवसायांसाठी देशांतगªत तसेच िनयाªत बाजारात सुधाåरत
ÿवेशासाठी वाजवी सहाÍय ÿदान करÁयासाठी ओळखले जातात.
२. सूàम, लघु, मÅयम उīोग उÂपादन िवकास, िडझाइन इनोÓहेशन, हÖत±ेप आिण
Óयवसाया¸या पॅकेिजंग घटकांना समथªन देतात.
३. सूàम, लघु, मÅयम उīोग तंý²ान, पायाभूत सुिवधा आिण या ±ेýा¸या
आधुिनकìकरणास समथªन देतात.
४. सूàम, लघु, मÅयम उīोग रोजगारा¸या संधी आिण कजª ÿदान करतात.
५. सूàम, लघु, मÅयम उīोग देशातील िविवध बँकांना øेिडट मयाªदा िकंवा िव°पुरवठा
समथªन ÿदान करतात.
५.६.४ भारतीय अथªÓयवÖथेत सूàम, लघु, मÅयम उīोग (एमएसएमई) ची भूिमका
(Role of MSME in Indian Economy):
१. भारतीय अथªÓयवÖथे¸या अंदाजात सूàम, लघु, मÅयम उīोग ±ेý हा एक अÂयंत
गितमान घटक असÐयाचे िसĦ झाले आहे. सूàम, लघु, मÅयम उīोग देशांतगªत
तसेच आंतरराÕůीय बाजारपेठांसाठी िविवध उÂपादने तयार करतात आिण तयार
करतात, Ìहणून Âयांनी िविवध उÂपादन िवभाग आिण उīोगां¸या वाढीस आिण
िवकासास चालना देÁयास मदत केली आहे.
२. वंिचत भागात रोजगारा¸या संधी उपलÊध कłन देÁयात सूàम, लघु, मÅयम उīोग नी
महßवपूणª भूिमका बजावली आहे.
३. शहरांतील मोठ्या उīोगां¸या तुलनेत कमी भांडवली खचª असलेÐया अशा भागांचे
औīोिगकìकरण करÁयास Âयांनी मदत केली आहे. munotes.in

Page 77

भारतातील औīोिगक िवकास आिण औīोिगक धोरणांसाठी पायाभूत सुिवधा
77 ४. कमी गुंतवणुकìची गरज, कामकाजात लविचकता, आयातीचा कमी दर आिण
देशांतगªत उÂपादनातील उ¸च योगदान अशा िविवध ±ेýांमÅये सूàम, लघु, मÅयम
उīोगनीही देशा¸या िवकासात योगदान िदले आहे आिण महßवपूणª भूिमका बजावली
आहे.
५.७ मोठे उīोग (LARGE SCALE INDUSTRIES) ५.७.१ मोठे उīोग Ìहणजे काय?(What are Large Scale Industries ):
ºया उīोगांमÅये ÿचंड पायाभूत सुिवधा, क¸चा माल, उ¸च मनुÕयबळाची गरज आिण
मोठ्या भांडवलाची गरज असते, असे उīोग Ìहणून मोठ्या उīोगांना संबोधले जाते. ºया
संÖथांकडे १० कोटी Łपयांपे±ा जाÖत िÖथर मालम°ा आहे, Âया मोठ्या ÿमाणावरील
उīोग मानÐया जातात.
अथªÓयवÖथेची वाढ या उīोगांवर खूप अवलंबून आहे. असे उīोग परकìय गंगाजळी
आणणे, रोजगारा¸या संधी िनमाªण करणे आिण आिथªक िवकासाचा मागª ÿशÖत करणे या
िदशेने काम करतात.
५.७.२ भारतातील मोठे उīोग (Large Scale Industries in India) :
भारतातील मोठ्या उīोगांचे खालील ÿकार¸या उīोगांमÅये वगêकरण करता येईल:
१. लोह आिण पोलाद उīोग
२. ऑटोमोबाईल उīोग
३. वľोīोग
४. दूरसंचार उīोग
५. मािहती तंý²ान उīोग
६. पेůोिलयम और ÿाकृितक गैस उīोग
७. रेशमी उīोग
८. फिटªलायझर उīोग
९. जूट उīोग
१०. पेपर उīोग
११. िसम¤ट उīोग
munotes.in

Page 78

भारतीय अथªÓयवÖथा
78 ५.७.३ मोठ्या उīोगांचे फायदे (Advantages of Large -Scale Industries):
मोठे उīोग खालील फायदे देतात:
१. मोठ्या ÿमाणावरील उīोग अÂयाधुिनक यंýसामúी आिण तंý²ानाचा वापर करतात,
ºयामुळे उÂपादन सुधारÁयास मदत होते. मोठ्या ÿमाणावर उÂपादन होत
असÐयामुळे कंपÆयांना फायदा होतो तसेच ते अथªÓयवÖथेसाठी फायदेशीरही ठरते.
२. मोठ्या ÿमाणावरील उīोग अथªÓयवÖथेतील उīोगां¸या िवकासासाठी मदत करतात,
जे औīोिगकìकरणासाठी आवÔयक आहे.
३. मोठ्या ÿमाणावरील उīोगांना कुशल कामगारांची गरज असते आिण Ìहणूनच मोठ्या
ÿमाणावरील उīोगां¸या िवकासामुळे देशातील कुशल कामगारांचा िवकास होÁयास
मदत होते.
४. मोठ्या उīोगांना मोठ्या ÿमाणात क¸¸या मालाची गरज असते, ºयामुळे संबंिधत
±ेýात रोजगारा¸या संधी खुÐया होतात.
५. मोठ्या ÿमाणात उīोग मोठ्या ÿमाणात उÂपादनामÅये गुंतलेले असÐयाने, वÖतू
आिण सेवांचा खचª कमी करÁयाची संधी उपलÊध होते कारण ते मोठ्या ÿमाणात
उÂपािदत केले जातात.
६. मोठ्या ÿमाणावरील उīोगांमुळे लघुउīोगां¸या िवकासास मदत होते, कारण वÖतूंची
गरज केवळ एकाच उīोगाला पूणª करता येत नाही.
Ìहणूनच, लघु उīोगांना अनुषंिगक उÂपादनांची िनिमªती करणे आवÔयक आहे आिण
Ìहणूनच मोठ्या ÿमाणात उīोगां¸या वाढीवर लघु उīोगांची भरभराट होते.
७. मोठ्या ÿमाणावरील उīोगांना भांडवलाची आवक जाÖत असÐयाने संशोधन व
िवकासासाठी आवÔयक खचª होऊ शकतो. अशा संशोधनामुळे भिवÕयात अिधक नफा
कमावÁयास मदत होईल.
८. मोठ्या ÿमाणावरील उīोग आपÐया कमªचार् यांना पुरेसा मोबदला आिण इतर फायदे
देऊन Âयांचे जीवनमान सुधारÁयास मदत करतात.
५.७.४ मÅयम आिण मोठ्या उīोगां¸या समÖया (Problems of Medium and
Large -Scale Industries) :
१. भांडवलाचा अभाव (Lack of Capital) :
मÅयम आिण मोठ्या ÿमाणात उīोगां¸या Öथापनेसाठी मोठ्या ÿमाणात भांडवलाची
आवÔयकता असते. Âयामुळे भांडवलाचा अभाव ही मÅयम व मोठ्या उīोगांची समÖया
आहे.
munotes.in

Page 79

भारतातील औīोिगक िवकास आिण औīोिगक धोरणांसाठी पायाभूत सुिवधा
79 २. पायाभूत सुिवधांचा अभाव (Lack of Infrastructure) :
वाहतूक, दळणवळण आिण वीज यासार´या पायाभूत सुिवधा हे उīोग चालवÁयासाठी
सवाªत आवÔयक घटक आहेत. आपÐया देशात नमूद केलेÐया सवª पायाभूत सुिवधा पुरेशा
सं´येने उपलÊध नाहीत िकंवा पुरेशा नाहीत.
३. कुशल मनुÕयबळाचा अभाव (Lack of Skilled Manpower) :
सवªसाधारणपणे मÅयम, मोठ्या उīोगांना नाजूक काम हाताळÁयासाठी कुशल
मनुÕयबळाची गरज असते, पण आपÐया देशात āेन űेनची पåरिÖथती आहे. तर, कुशल
मनुÕयबळाची कमतरता आहे.
४. ÖपधाªÂमकतेचा अभाव (Lack of Competitiveness) :
बहòतेक भारतीय औīोिगक उÂपादने कमी दजाªची आहेत. अशी कमी गुणव°ेची उÂपादने
देशांतगªत आिण आंतरराÕůीय बाजारात पूणª करÁयास अडचण िनमाªण करतात.
५. िलिमटेड माक¥ट (Limited Market) :
लोकांची øयशĉì कमी असÐयामुळे भारतीय औīोिगक उÂपादनांची देशांतगªत बाजारपेठ
फारच मयाªिदत आहे. देशभरात वÖतू िवकÁयासाठी वाहतूक आिण दळणवळणा¸या
सुिवधांचा अभाव आहे.
५.८ सारांश (SUMMARY) औīोिगक वाढीवर पåरणाम करणारे अलीकडील धोरणाÂमक उपøम पुढीलÿमाणे
आहेत.
१. जीएसटीची अंमलबजावणी (Implementation of GST) :
जीएसटी ही सरकारने सादर केलेली एक गेम च¤िजंग सुधारणा आहे. जीएसटी¸या
अंमलबजावणीमुळे करातील अडथळे दूर होऊन देशात एक समान बाजारपेठ िनमाªण करणे
सुलभ होईल, अशी अपे±ा आहे; करांचे कॅÖकेिडंग काढून टाकणे, ºयामुळे उÂपादन
वÖतूंचा उÂपादन खचª कमी होईल. आिण जिटल कर ÿणालीशी संबंिधत Óयवहार खचª कमी
कłन Óयवसाय करÁयातील सुलभता वाढवते. जीएसटी¸या अंमलबजावणीमुळे असंघिटत
±ेýातील उīोगांचाही समावेश होणार आहे.
२. मेक इन इंिडया (Make in india) :
'मेक इन इंिडया' कायªøम २५ सÈट¤बर २०१४ रोजी जागितक Öतरावर सुł करÁयात
आला आहे, ºयाचा उĥेश भारताला उÂपादन, संशोधन आिण नािवÆयता आिण जागितक
पुरवठा साखळीचा अिवभाºय भाग बनिवÁयाचे जागितक क¤þ बनिवणे हा आहे. हा उपøम
नवीन ÿिøया, नवीन पायाभूत सुिवधा, नवीन ±ेýे आिण नवीन मानिसकता या चार
Öतंभांवर आधाåरत आहे. munotes.in

Page 80

भारतीय अथªÓयवÖथा
80 ३. Öटाटª अप इंिडया (Start -up India) :
Öटाटª अप इंिडया हा भारत सरकारचा एक ÿमुख उपøम आहे, ºयाचा उĥेश देशात
नािवÆयपूणª आिण Öटाटª-अÈस¸या पोषणासाठी एक मजबूत इको-िसÖटम तयार करणे आहे
जे शाĵत आिथªक वाढीस चालना देईल आिण मोठ्या ÿमाणात रोजगारा¸या संधी िनमाªण
करेल. या उपøमाĬारे सरकारने नािवÆयपूणª आिण िडझाइनĬारे ÖटाटªअÈसना वाढÁयास
स±म बनिवणे हे उĥीĶ ठेवले आहे.
४. Óयवसाय करÁयात सुलभता:
Óयवसाय सुलभता सुधारÁयासाठी सरकारने अनेक उपाययोजना हाती घेतÐया आहेत.
ÿशासन अिधक कायª±म आिण ÿभावी करÁयासाठी िवīमान िनयमांचे सुलभीकरण आिण
तकªसंगतीकरण आिण मािहती तंý²ानाचा पåरचय यावर भर देÁयात आला आहे. या
ÿयÂनांची ÓयाĮी वाढिवÁया¸या ÿिøयेत राºयांनाही बोडाªवर आणÁयात आले आहे.
५. बौिĦक संपदा अिधकार (आयपीआर) धोरण:
मे, २०१६ मÅये, सरकारने ÿथमच बौिĦक संप°ीसाठी भिवÕयातील रोडमॅप तयार
करÁयासाठी सवªसमावेशक राÕůीय बौिĦक संपदा ह³क (आयपीआर) धोरण Öवीकारले.
याचा उĥेश भारतीय बौिĦक संपदा पåरसंÖथेत सुधारणा करणे, देशात नािवÆयपूणª चळवळ
िनमाªण करÁयाची आशा बाळगणे आिण "िøएिटÓह इंिडया" ¸या िदशेने आशा बाळगणे हा
आहे. अिभनव भारत".
ÿÖतुत ÿकरणा¸या अÊयास केÐयांनतर पायाभूत सुिवधांचा अथª, पायाभूत सुिवधांचे महÂव,
पायाभूत सुिवधां¸या कामिगरीचे मूÐयमापन, भारतातील औīोिगक धोरण, १९९१ निवन
आिथªक धोरण, सूàम, लघु व माÅयम उīोग, मोठे उīोग आिण आिथªक िवकास इÂयादéचे
िवÖतृत ²ान ÿाĮ होईल.
५.९ ÿij (QUESTIONS) १. खालील बाबéवर सिवÖतर िटपा िलहा.
i) पायाभूत सुिवधा
ii) पायभूत सेवां¸या कामिगरीचे मूÐयमापन
iii) १९४८ चे औīोिगक धोरण
iv) १९५६ चे औīोिगक धोरण
v) १९७७ चे औīोिगक धोरण
vi) १९८० चे औīोिगक धोरण
vii) मोठे उīोग आिण आिथªक िवकास
viii) सूàम, लघु व माÅयम उīोग
***** munotes.in

Page 81

81 ६
औīोिगक िवकासासाठी अलीकडील धोरणे आिण कायªøम
घटक संरचना
६.० उĥीĶये
६.१ ÿÖतावना
६.२ Öटाटªअप इंिडया - एक सरकारी उपøम
६.२.१ ÿÖतावना
६.२.२ Öटाटªअप इंिडया योजनेचा कृती आराखडा
६.२.३ Öटाटªअप इंिडयाचे फायदे
६.२.४ Öटाटªअप इंिडयासमोरील आÓहाने
६.३ मेक इन इंिडया
६.३.१ ÿÖतावना
६.३.२ मेक इन इंिडया - २५ ±ेýांवर ल± क¤िþत केले आहे
६.३.३ योजनेचे आधारÖतंभ
६.३.४ मेक इन इंिडया कशासाठी?
६.३.५ मेक इन इंिडया – उिĥĶे
६.३.६ मेक इन इंिडया – उपøम
६.३.७ मेक इन इंिडया – योजना
६.३.८ मेक इन इंिडया – ÿगती
६.३.९ मेक इन इंिडया – फायदे
६.३.१० मेक इन इंिडया – आÓहाने
६.४ भारतातील कौशÐय िवकास Ìहणजे काय?
६.४.१ कौशÐय िवकास Ìहणजे काय?
६.४.२ मोफत कौशÐय िवकास अËयासøम ऑनलाइन
६.४.३ एन.एस.डी.सी.¸या माÅयमातून योजना आिण उपøम
६.५ भारतात थेट परकìय गुंतवणूक
६.५.१ ÿÖतावना
६.५.२ बाजार आकार
६.५.३ भारतातील थेट परकìय गुंतवणुकìचे फायदे
६.५.४ भारतातील थेट परकìय गुंतवणूक आिण Âयाचा आिथªक पåरणाम
६.६ ÿij munotes.in

Page 82

भारतीय अथªÓयवÖथा
82 ६.० उĥीĶये (OBJECTIVES) • भारतातील औīोिगक िवकासासाठी िविवध धोरणे आिण कायªøम समजून घेणे.
• Öटाटª अप इंिडया इिनिशएिटÓह आिण Âयाची भूिमका आिण आÓहाने यां¸याशी
िवīाÃया«ना पåरिचत करणे.
• िवīाÃया«ना मेक इन इंिडया िमशन आिण Âयाचे फायदे पूणªपणे समजू शकतील.
• भारतात रोजगार िनिमªतीसाठी िÖकल इंिडया उपøम िवīाÃया«ना समजावून सांगणे .
• भारता¸या आिथªक िवकासात थेट परकìय गुंतवणुकìची भूिमका समजून घेणे.
६.१ ÿÖतावना या ÿकरणामÅये आपण िविवध औīोिगक िवकास धोरणे आिण कायªøमांचा अËयास
करणार आहोत. यामÅये Öटाटª अप इंिडया, मेक इन इंिडया, कौशल िवकास इÂयादéचा
समावेश आहे.
६.२ Öटाटªअप इंिडया - एक सरकारी उपøम (STARTUP INDIA) ६.२.१ ÿÖतावना:
Öटाटªअप इंिडया उपøमाची घोषणा भारताचे माननीय पंतÿधान यांनी १५ ऑगÖट २०१५
रोजी केली होती. या ÿमुख उपøमाचे उĥीĶ आहे कì देशात नािवÆयपूणª आिण
ÖटाटªअÈसचे पालनपोषण करÁयासाठी एक मजबूत इको-िसÖटम तयार करणे जे शाĵत
आिथªक िवकासाला चालना देईल आिण मोठ्या ÿमाणात रोजगारा¸या संधी िनमाªण करेल.
या Óयितåरĉ, १६ जानेवारी २०१६ रोजी भारता¸या पंतÿधानां¸या हÖते Öटाटªअप
इंिडयासाठी कृती योजनेचे अनावरण करÁयात आले. कृती आराखड्यात "सरलीकरण
आिण हँडहोिÐडंग", "िनधी समथªन आिण ÿोÂसाहन" आिण "उīोग-शै±िणक भागीदारी
आिण उÕमायन" यासार´या ±ेýातील १९ कृती बाबéचा समावेश आहे.
Öटाटªअप इंिडया उपøमाची ŀĶी ÿÂय±ात आणÁया¸या िदशेने भारत सरकारने वेगवान
ÿयÂन केले आहेत. Öटाटªअप इंिडया उपøमांतगªत भरीव ÿगती झाली आहे, ºयामुळे
देशभरात उīोजकतेची भावना जागृत झाली आहे.
उīोग आिण अंतगªत Óयापार ÿोÂसाहन िवभागाला (डीपीआयआयटी ) इतर सरकारी
िवभागांसह Öटाटªअप इंिडया उपøमा¸या अंमलबजावणीत समÆवय साधणे बंधनकारक
आहे. डीपीआयआयटी Óयितåरĉ, Öटाटªअप इंिडया अंतगªत उपøम ÿामु´याने पाच
सरकारी िवभागांĬारे चालिवले जातात, उदा. िव²ान आिण तंý²ान िवभाग (डीएसटी),
जैव-तंý²ान िवभाग (डीबीटी), मानव संसाधन िवकास मंýालय (एमएचआरडी), कामगार
आिण रोजगार मंýालय आिण कॉपōरेट अफेयसª मंýालय (एमसीए) आिण नीती आयोग. munotes.in

Page 83

औīोिगक िवकासासाठी अलीकडील धोरणे आिण कायªøम
83 जानेवारी २०१६ मÅये हा उपøम सुł झाÐयापासून, Öटाटªअप इंिडया कृती योजन¤तगªत
भरीव ÿगती झाली आहे. Öटाटªअप इंिडया कृती योजने¸या १९ कृती िबंदूंवर केलेली
तपशीलवार ÿगती पåरिशĶ-१ येथे आहे.
Öटाटªअप इंिडया ॲ³शन Èलॅन¸या पलीकडे इतर अनेक उपøम देशातील Öटाटªअप
चळवळी¸या सवा«गीण वाढीसाठी हाती घेÁयात आले आहेत. अशा उपøमांतगªत आतापय«त
केलेÐया कामिगरीचा सारांश पåरिशĶ-२ येथे आहे.
Öटाटªअप इंिडया योजना हा रोजगार िनिमªती आिण संप°ी िनिमªतीसाठी भारत सरकारचा
पुढाकार आहे. Öटाटªअप इंिडयाचे उĥीĶ Ìहणजे उÂपादने आिण सेवांचा िवकास आिण
नािवÆयता आिण भारतातील रोजगार दर वाढिवणे. Öटाटªअप इंिडया योजनेचे फायदे
Ìहणजे कामाचे सुलभीकरण, िव° सहाÍय, सरकारी िनिवदा, नेटविक«ग संधी. Öटाटªअप
इंिडयाचे उद् घाटन पंतÿधान ®ी. नर¤þ मोदी १६ जानेवारी २०१६ रोजी . चला Öटाटªअप
इंिडयाचे फायदे आिण पाýतेबĥल अिधक जाणून घेऊया.
६.२.२ Öटाटªअप इंिडया योजनेचा कृती आराखडा:
Öटाटªअप इंिडयाचा कृती आराखडा खालील घटकांवर आधाåरत आहे:
कामाचे सुलभीकरण:
या उपøमामुळे नवीन ÿवेिशकांना ÿेरणा िमळावी Ìहणून Âयांचे काम सोपे होते. यामÅये
सरकारने उचललेÐया पुढील पावलांचा समावेश आहे:
 पिहली गोĶ Ìहणजे, सरकारने Öटाटªअप इंिडया हबची Öथापना केली आहे िजथे
इनकॉपōरेशन, नŌदणी, तøार हाताळणी इÂयादéशी संबंिधत सवª कामे आहेत.
 दुसरे Ìहणजे, कोठूनही आिण केÓहाही नŌदणी सुलभ करÁयासाठी सरकारकडून एक
अजª आिण ऑनलाइन पोटªल सुł केले जाते.
 ितसरे Ìहणजे, पेटंट अिधúहण आिण नŌदणी आता ÖटाटªअÈससाठी वेगवान आहे.
 शेवटी, िदवाळखोरी आिण िदवाळखोरी िवधेयकानुसार, २०१५ मÅये ÖटाटªअÈस
जलद गतीने बंद करणे सुलभ होते. एक नवीन Öटाटªअप िनगमना¸या ९० िदवसां¸या
आत Öवत: ला बंद कł शकते.
िव° सहाÍय:
ÖटाटªअÈसना ÿेåरत करÁयासाठी, सरकार िविवध आिथªक सहाÍय ÿदान करते. सरकारने
उचललेली ही पावले पुढीलÿमाणे :
सरकारने ४ वषा«साठी १० हजार कोटी Łपयांचा िनधी (दरवषê २५०० कोटी Łपये) Öथापन
केला आहे. अशा फंडातून सरकार िविवध ÖटाटªअपमÅये गुंतवणूक करते.
िवशेष िनधी िदला जातो, गुंतवणूक केली जाते, ºयामुळे कॅिपटल गेनवरील आयकरातून सूट
िमळते. munotes.in

Page 84

भारतीय अथªÓयवÖथा
84 इनकॉपōरेशननंतर पिहÐया ३ वषा«साठी ÖटाटªअÈससाठी आयकर सूट उपलÊध आहे.
आयकर कायīाÆवये, जेथे एखाīा Öटाटªअपला (कंपनीला) शेअसª¸या वाजवी बाजार
मूÐयापे±ा जाÖत असलेÐया शेअसª¸या जारी करÁयासाठी कोणताही िवचार ÿाĮ होतो, तेथे
ÿाĮकÂयाª¸या हातात असा अितåरĉ िवचार करणे हे इतर ąोतांकडून िमळणारे उÂपÆन
Ìहणून करपाý असते.
ÖटाटªअÈसमÅये Óह¤चर कॅिपटल फंडांĬारे केलेÐया गुंतवणूकìला या तरतुदी¸या अनुÿयोगातून
सूट देÁयात आली आहे. ÖटाटªअÈसमÅये इन³यूबेटसªनी केलेÐया गुंतवणूकìपय«त हीच गोĶ
आहे.
६.२.३ Öटाटªअप इंिडयाचे फायदे:
 आिथªक लाभ
 आयकर लाभ
 नŌदणी फायदे
 सरकारी िनिवदा
 नेटविक«ग¸या ÿचंड संधी
१. आिथªक लाभ:
बहòतेक ÖटाटªअÈस पेटंट आधाåरत आहेत. याचा अथª ते अिĬतीय वÖतू िकंवा सेवा तयार
करतात िकंवा ÿदान करतात. Âयां¸या पेटंटची नŌदणी करÁयासाठी, Âयांना ÿचंड खचª करावा
लागतो जो पेटंट िकंमत Ìहणून ओळखला जातो.
या योजनेअंतगªत सरकार पेटंट खचाªवर ८० ट³के सूट देते. िशवाय, पेटंट नŌदणी आिण
संबंिधत ÿिøया Âयां¸यासाठी वेगवान आहे. तसेच, पेटंट िमळवÁयासाठी सरकार
फॅिसिलटेटरची फì भरते.
२. इनकम टॅ³स बेिनिफट्स:
ÖटाटªअÈस आयकर शीषªकाखाली चांगÐया ÿमाणात लाभांचा आनंद घेतात. िनगमन
वषाªनंतर सरकार Âयां¸या ३ वषा«¸या आयकरात सूट देते.
पण आंतरमंýालय मंडळाकडून ÿमाणपý िमळाÐयानंतरच ते Âयाचा लाभ घेऊ शकतात.
तसेच, Âयांनी िविशĶ फंडात पैसे गुंतवÐयास ते भांडवली नÉयावरील करातून सूट
िमळÁयाचा दावा कł शकतात.
३. रिजÖůेशन बेिनिफट्स:
ÿÂयेकाचा असा िवĵास आहे कì Óयवसाय चालिवÁयापे±ा Óयवसायाचा समावेश आिण
नŌदणी करणे अिधक कठीण आहे. कारण नŌदणी¸या लांब आिण गुंतागुंती¸या पायöया आहेत. munotes.in

Page 85

औīोिगक िवकासासाठी अलीकडील धोरणे आिण कायªøम
85 Öटाटªअप इंिडया योजनेअंतगªत, नŌदणी सुलभ करÁयासाठी एक अनुÿयोग आहे. Öटाटª अप
इंिडया हबमÅये एकच बैठक आयोिजत केली जाते. तसेच, Âयां¸यासाठी एकच शंका आिण
समÖया सोडवÁयाची िखडकì आहे.
४. सरकारी िनिवदा:
उ¸च देयके आिण मोठ्या ÿकÐपांमुळे ÿÂयेकजण सरकारी िनिवदा िमळिवÁयाचा ÿयÂन
करतो. पण सरकारी िनिवदा संपादन करणे सोपे नाही. या योजनेअंतगªत सरकारी िनिवदा
िमळवÁयात ÖटाटªअÈसना ÿाधाÆय िमळते. तसेच, Âयांना कोणताही पूवाªनुभव असणे
आवÔयक नाही.
५. नेटविक«ग¸या ÿचंड संधी:
नेटविक«ग संधी Ìहणजे िविशĶ िठकाणी आिण वेळेवर िविवध Öटाटªअप भागधारकांना
भेटÁयाची संधी. सरकार दरवषê (देशांतगªत तसेच आंतरराÕůीय पातळीवर) २ Öटाटªअप
फेÖट आयोिजत कłन ही संधी उपलÊध कłन देते. Öटाटªअप इंिडया योजना बौिĦक संपदा
जागłकता कायªशाळा आिण जागłकता देखील ÿदान करते.
६.२.४ Öटाटªअप इंिडयासमोरील आÓहाने:
१. सामाÆयत: लोकांचा असा िवĵास आहे कì ÖटाटªअÈस केवळ नवीन कÐपना िकंवा
योजनेबĥल िवचार करतात. परंतु, केवळ िवचार करÁयापे±ा अशा योजनेची
अंमलबजावणी करणे अिधक आवÔयक आहे.
२. Öटाटªअप इंिडया योजनेबाबत सरकारचा ŀिĶकोन िकंवा ŀĶीकोन हा अÐपकालीन
Öवłपाचा आहे. हे ÖटाटªअÈस¸या दीघªकालीन मागाªकडे पहात नाही.
३. कोणÂयाही नवीन Óयवसाया¸या यशासाठी, स±म कायªबल आवÔयक आहे. पण
Öटाटªअप¸या बाबतीत सुŁवाती¸या टÈÈयात िनधीअभावी कुशल मनुÕयबळ श³य होत
नाही.
४. इतर संÖथां¸या तुलनेत ÖटाटªअÈसमÅये अपयशापय«त पोहोचÁयाचा धोका जाÖत
असतो. याचे कारण असे आहे कì ते बर् यापैकì वेगाने पावले उचलÁयाकडे झुकतात.
६.३ मेक इन इंिडया (MAKE IN INDIA) ६.३.१ ÿÖतावना:

मेक इन इंिडया िमशन लोगो munotes.in

Page 86

भारतीय अथªÓयवÖथा
86 'मेक इन इंिडया'चा लोगो - िगअर ÓहीÐसपासून बनवलेला िसंह - Öवतःच सरकार¸या ŀĶी
आिण राÕůीय िवकासात उÂपादनाची अिवभाºय भूिमका ÿितिबंिबत करतो. वेईडेन +
केनेडी इंिडया िलिमटेड या परदेशी कंपनी¸या भारतीय शाखेने हा लोगो तयार केला होता.
मेक इन इंिडया हा एक उपøम आहे जो २५ सÈट¤बर, २०१४ रोजी सुł करÁयात आला
होता, जो गुंतवणूक सुलभ करÁयासाठी, नािवÆयपूणªतेला चालना देÁयासाठी, वगाªतील
पायाभूत सुिवधांमÅये सवō°म िनिमªती करÁयासाठी आिण भारताला उÂपादन, िडझाइन
आिण नािवÆयपूणªतेचे क¤þ बनिवÁयासाठी सुł करÁयात आला होता. मजबूत उÂपादन
±ेýाचा िवकास हे भारत सरकारचे मु´य ÿाधाÆय आहे. भारताचे उÂपादन ±ेý जगासमोर
आणणारा हा पिहला 'Óहोकल फॉर लोकल' उपøम होता. या ±ेýात केवळ आिथªक
िवकासाला उ¸च मागाªवर नेÁयाचीच नÓहे तर आपÐया तŁण ®मशĉì¸या मोठ्या गटाला
रोजगार उपलÊध कłन देÁयाची ±मता आहे.
मेक इन इंिडया उपøमाने महßवपूणª कामिगरी केली आहे आिण सÅया मेक इन इंिडया २.०
अंतगªत २७ ±ेýांवर ल± क¤िþत केले आहे. उīोग आिण अंतगªत Óयापार ÿोÂसाहन िवभाग
उÂपादन ±ेýांसाठी कृती योजनांमÅये समÆवय साधत आहे, तर वािणºय िवभाग सेवा
±ेýांमÅये समÆवय साधत आहे.
संभाÓय गुंतवणूकदारांना ओळखÁयासाठी मेक इन इंिडया कृती योजनां¸या
अंमलबजावणीसाठी भारत सरकार गुंतवणूक सुिवधेअंतगªत सतत ÿयÂन करीत आहे. मेक
इन इंिडया बॅनर अंतगªत देशातील गुंतवणूक आकिषªत करÁयासाठी कायªøम, िशखर
पåरषदा, रोड शो आिण इतर ÿोÂसाहनाÂमक उपøम आयोिजत करÁयासाठी परदेशातील
भारतीय िमशन आिण राºय सरकारांना सहकायª केले जात आहे. थेट परकìय गुंतवणुकìला
चालना देÁयासाठी आिण देशातील Óयवसाय सुलभता सुधारÁयासाठी आंतरराÕůीय
सहकायª वाढिवÁयासाठी गुंतवणूक पोहोच उपøम राबिवले जात आहेत.
२०१४-२०१५ मÅये ४५.१५ अÊज अमेåरकन डॉलसª¸या तुलनेत २०१९-२० या
आिथªक वषाªत भारताने आतापय«तचा सवाªिधक वािषªक थेट परकìय गुंतवणुकìचा ओघ
७४.३९ अÊज अमेåरकन डॉलर (ताÂपुरता आकडा) नŌदिवला आहे. गेÐया सहा आिथªक
वषा«त (२०१४-२०) भारताला ३५८.३० अÊज अमेåरकन डॉलरचा थेट परकìय
गुंतवणुकìचा ओघ ÿाĮ झाला आहे, जो गेÐया २० वषा«त (६८१.८७ अÊज अमेåरकन
डॉलर) नŌदवलेÐया थेट परकìय गुंतवणुकì¸या ५३ ट³के आहे.
Óयवसाय सुलभता सुधारÁयासाठी उचललेÐया चरणांमÅये िवīमान ÿिøयांचे सुलभीकरण
आिण तकªसंगतता यांचा समावेश आहे. देशातील गुंतवणुकìचे वातावरण सुधारÁयासाठी
करÁयात आलेÐया उपाययोजनांचा पåरणाम Ìहणून जागितक बँके¸या डुईंग िबझनेस åरपोटª
(डीबीआर) २०२० नुसार भारताने जागितक बँके¸या Óयवसाय सुलभते¸या øमवारीत
६३Óया Öथानावर झेप घेतली. Óयवसाय सुł करणे, कर भरणे, सीमाओलांडून Óयापार
करणे आिण िदवाळखोरीचे िनराकरण करणे या ±ेýातील सुधारणांमुळे हे चालिवले जाते.
अलीकडे, सरकारने भारतात देशांतगªत आिण परकìय गुंतवणूकìला चालना देÁयासाठी
सुł असलेÐया योजनांÓयितåरĉ िविवध पावले उचलली आहेत. यामÅये नॅशनल munotes.in

Page 87

औīोिगक िवकासासाठी अलीकडील धोरणे आिण कायªøम
87 इÆĀाÖů³चर पाइपलाइन, कॉपōरेट टॅ³समÅये कपात, एनबीएफसी आिण बँकां¸या
तरलते¸या समÖया सुलभ करणे, देशांतगªत उÂपादनाला चालना देÁयासाठी धोरणाÂमक
उपाययोजना यांचा समावेश आहे. भारत सरकारने सावªजिनक खरेदी आदेश,
टÈÈयाटÈÈयाने उÂपादन कायªøम (पीएमपी), िविवध मंýालयां¸या उÂपादनाशी िनगिडत
ÿोÂसाहन योजनांĬारे वÖतूं¸या देशांतगªत उÂपादनास ÿोÂसाहन िदले आहे.
तसेच, भारतात गुंतवणूक करणाöया गुंतवणूकदारांना गुंतवणूकदार अनुकूल पåरसंÖथांना
आधार देणे, सुलभ करणे आिण ÿदान करणे या उĥेशाने, क¤þीय मंिýमंडळाने ०३ जून,
२०२० रोजी क¤þ सरकार आिण राºय सरकारांमधील समÆवयासाठी जलद गुंतवणूक
करÁयासाठी सवª संबंिधत मंýालये / िवभागांमÅये एक अिधकारÿाĮ सिचव गट (ईजीओएस)
आिण ÿकÐप िवकास क± (पीडीसी) Öथापन करÁयास माÆयता िदली आहे. आिण ÂयाĬारे
देशांतगªत गुंतवणूक आिण थेट परकìय गुंतवणुकìचा ओघ वाढिवÁयासाठी भारतातील
गुंतवणूकयोµय ÿकÐपांची पाईपलाईन वाढवली आहे.
मेक इन इंिडया उपøमांतगªत अनेक क¤þ सरकारची मंýालये/ िवभाग आिण िविवध राºय
सरकारे हाती घेत आहेत. िशवाय, मंýालये Âयां¸याĬारे हाताळÐया जाणार् या ±ेýांसाठी
कृती योजना, कायªøम, योजना आिण धोरणे तयार करतात.
६.३.२ मेक इन इंिडया - २५ ±ेýांवर ल± क¤िþत केले आहे:
मेक इन इंिडया वेबसाइटने २५ फोकस ±ेýांची यादी देखील केली आहे आिण एफडीआय
धोरणे, आयपीआर इÂयादéसह या ±ेýांबĥल आिण संबंिधत सरकारी योजनांबĥल सवª
संबंिधत तपशील देखील सादर केले आहेत. या मोिहमेअंतगªत समािवĶ असलेली मु´य ±ेýे
(२७ ±ेýे) खाली िदली आहेत:
मॅÆयुफॅ³चåरंग से³टसª :
1. एरोÖपेस आिण िडफेÆस
2. ऑटोमोिटÓह आिण ऑटो घटक
3. फामाªÖयुिटकÐस आिण मेिडकल िडÓहाइसेस
4. जैव-ÿौīोिगकì
5. कॅिपटल गुड्स
6. वľोīोग आिण वľे
7. रसायने आिण पेůो रसायने
8. इले³ůॉिन³स िसÖटम िडझाईन अँड मॅÆयुफॅ³चåरंग (ईएसडीएम)
9. लेदर आिण पादýाणे
10. अÆन ÿिøया munotes.in

Page 88

भारतीय अथªÓयवÖथा
88 11. रÂने आिण दािगने
12. िशिपंग
13. रेÐवे
14. बांधकाम
15. नवीन आिण नवीकरणीय ऊजाª
सेवा ±ेý:
16. मािहती तंý²ान आिण मािहती तंý²ान स±म सेवा (IT & ITES)
17. पयªटन आिण आदराितÃय सेवा
18. वैīकìय मूÐय ÿवास
19. वाहतूक आिण ÿचालन तंý सेवा
20. लेखा आिण िव° सेवा
21. ऑिडओ िÓहºयुअल सेवा
22. कायदेशीर सेवा
23. दळणवळण सेवा
24. बांधकाम आिण संबंिधत अिभयांिýकì सेवा
25. पयाªवरण सेवा
26. िव°ीय सेवा
27. िश±ण सेवा
६.३.३ योजनेचे आधारÖतंभ:
हा उपøम चार खांबांवर बांधला गेला आहे जो खालीलÿमाणे आहे:
१. नवीन ÿिøया:
थेट परकìय गुंतवणूक आकिषªत करÁयासाठी नवीन सुधारणांचा पåरचय आिण पुरातन
Óयवसाय कायदे अīयावत करणे हे या योजनेचे मु´य वैिशĶ्य आहे.
२. नवीन पायाभूत सुिवधा:
नािवÆयता आिण संशोधनाचा पाया वाढिवÁयासाठी अÂयाधुिनक तंý²ान आिण हाय-Öपीड
कÌयुिनकेशनसह औīोिगक कॉåरडॉर आिण Öमाटª शहरांचा िवकास. कुशल कमªचार् यांना munotes.in

Page 89

औīोिगक िवकासासाठी अलीकडील धोरणे आिण कायªøम
89 ÿिश±ण देणे आिण Óयवसायाची वेळेवर नŌदणी करणे हा देखील या उपøमाचा एक
मनोरंजक आिण अÂयंत आवÔयक घटक आहे. िवकिसत करÁयात आलेला ÿमुख
औīोिगक कॉåरडॉर असा आहे -
 िदÐली-मुंबई इंडिÖůयल कॉåरडोर (डीएमआयसी)
 चेÆनई-ब¤गळुŁ औīोिगक कॉåरडोर (सी.बी.आय.सी.सी.)
 ब¤गलुŁ-मुंबई इकोनॉिमक कॉåरडोर (बीएमईसी)
 िवजाग-चेÆनई इंडिÖůयल कॉåरडोर (Óहीसीआयसी)
 अमृतसर कोलकाता इंडिÖůयल कॉåरडोर (एकेआयसी)
३. नवीन ±ेý:
२५ ±ेýां¸या िवकासाला चालना देÁयाचा ÿÖताव . या योजनेत समािवĶ असलेÐया
±ेýांमÅये ÿवेश केला जाऊ शकतो.
४. नवीन मानिसकता:
उīोगांशी सरकार¸या संवादा¸या पĦतीत आमूलाú बदल घडवून आणÁयास ÿोÂसाहन
देणे.
ÿमुख भागधारक:
 भारताची गुंतवणूक िवभाग
 संर±ण उÂपादन िवभाग
 मािहती आिण ÿसारण मंýालय
 अंतराळ िवभाग
 उīोग आिण अंतगªत Óयापाराला ÿोÂसाहन िवभाग
 िव°ीय सेवा िवभाग
 खाण मंýालय
 िवदेशी गुंतवणूक सुिवधा मंडळ
 गृह मंýालय
 नागरी उड्डयन मंýालय
 दूरसंचार िवभाग
 आिथªक Óयवहार िवभाग
 िडपाटªम¤ट ऑफ फामाªÖयुिटकÐस munotes.in

Page 90

भारतीय अथªÓयवÖथा
90 ६.३.४ मेक इन इंिडया कशासाठी?:
सरकारने उÂपादनावर ल± क¤िþत करणे का िनवडले याची अनेक कारणे आहेत. मु´य
गोĶéवर खाली चचाª केली आहे:
1. गेली दोन दशके भारता¸या िवकासगाथेचे नेतृÂव सेवा±ेýानेच केलेले िदसते.
अÐपावधीतच या ŀिĶकोनाचा फायदा झाला आिण भारता¸या आयटी आिण बीपीओ
±ेýाने मोठी झेप घेतली आिण भारताला अनेकदा 'जगाचे बॅक ऑिफस' असे संबोधले
जात असे. माý, २०१३मÅये भारतीय अथªÓयवÖथेत सेवा ±ेýाचा वाटा ५७
ट³³यांपय«त वाढला असला, तरी रोजगारात केवळ २८ ट³के वाटा उचलला गेला.
Âयामुळे रोजगाराला चालना देÁयासाठी उÂपादन ±ेýात वाढ करणे आवÔयक होते.
याचे कारण असे कì, देशातील डेमोúािफक िडिÓहडंडचा िवचार करता सेवा ±ेýात
सÅया कमी शोषण ±मता आहे.
2. ही मोहीम सुł करÁयाचे आणखी एक कारण Ìहणजे भारतातील उÂपादनाची खराब
िÖथती. एकूण भारतीय अथªÓयवÖथेत उÂपादनाचा वाटा केवळ १५% आहे. हे पूवª
आिशयातील आम¸या शेजार् यांपे±ा खूपच कमी आहे. वÖतूं¸या बाबतीत एकूणच
Óयापार तूट असते. सेवेतील Óयापार अनुशेषामुळे भारता¸या वÖतूंमधील Óयापार
तुटी¸या एक पंचमांश भागाचा समावेश होत नाही. या Óयापार तुटीचे उ°र देÁयाची
आशा केवळ सेवा ±ेý कł शकत नाही. मॅÆयुफॅ³चåरंगला िचप इन करावे लागेल.
भारत आिण परदेशी अशा दोÆही ÿकार¸या उīोगांना भारतात उÂपादन ±ेýात
गुंतवणूक करÁयासाठी ÿोÂसाहन देÁयाची सरकारची अपे±ा आहे, ºयामुळे या
±ेýाला मदत होईल आिण कुशल आिण अकुशल अशा दोÆही पातÑयांवर रोजगार
िनिमªती होईल.
3. उÂपादनावर ल± क¤िþत करणे Ìहणजे िविवध अËयासानुसार, इतर कोणÂयाही
±ेýाचा देशातील आिथªक िवकासावर इतका मोठा गुणक ÿभाव पडलेला िदसत नाही.
उÂपादन ±ेýाचे मोठे मागासलेले दुवे आहेत आिण Ìहणूनच, उÂपादन±ेýातील
मागणीतील वाढीमुळे इतर ±ेýांमÅयेही वाढ झाली आहे. यामुळे अिधक रोजगार,
गुंतवणूक आिण नािवÆयता िनमाªण होते आिण सामाÆयत: अथªÓयवÖथेत उ¸च दजाªचे
जीवनमान िनमाªण होते.
६.३.५ मेक इन इंिडया – उिĥĶे:
मेक इन इंिडया मोिहमे¸या उĥेशाने अनेक लàये आहेत. ते असे आहेत:
१. उÂपादन ±ेýाचा िवकास दर वषê १२-१४ ट³³यांपय«त वाढवा.
२. २०२२ पय«त उÂपादन ±ेýात १०० दशल± अितåरĉ रोजगार िनमाªण करा.
३. २०२२ पय«त जीडीपीमÅये उÂपादन ±ेýाचा वाटा २५% पय«त वाढला आहे.
४. सवªसमावेशक वाढीस चालना देÁयासाठी शहरी गरीब आिण úामीण ÖथलांतåरतांमÅये
आवÔयक कौशÐय संच तयार करणे. munotes.in

Page 91

औīोिगक िवकासासाठी अलीकडील धोरणे आिण कायªøम
91 ५. उÂपादन ±ेýातील देशांतगªत मूÐयवधªन आिण तांिýक खोलीमÅये वाढ.
६. पयाªवरण-शाĵत वाढ असणे.
७. भारतीय उÂपादन ±ेýा¸या जागितक ÖपधाªÂमकतेत वाढ करणे.
६.३.६ मेक इन इंिडया – उपøम:
१. ÿथमच रेÐवे, िवमा, संर±ण आिण वैīकìय उपकरणे ही ±ेýे अिधक थेट परकìय
गुंतवणुकìसाठी (एफडीआय) खुली करÁयात आली आहेत.
२. Öवयंचिलत मागा«तगªत संर±ण ±ेýातील थेट परकìय गुंतवणुकìतील कमाल मयाªदा
४९ ट³³यांवłन ७४% करÁयात आली आहे. एफडीआयमÅये ही वाढ करÁयाची
घोषणा अथªमंýी िनमªला सीतारामन यांनी १६ मे २०२० रोजी केली होती.
३. बांधकाम आिण िविशĶ रेÐवे पायाभूत सुिवधा ÿकÐपांमÅये, Öवयंचिलत मागा«तगªत
१००% थेट परकìय गुंतवणुकìस परवानगी देÁयात आली आहे.
४. गुंतवणूकदार सुिवधा क± आहे जो गुंतवणूकदारांना भारतात येÁयापासून ते देशाबाहेर
जाÁयापय«त मदत करतो. गुंतवणूकपूवª टÈपा, अंमलबजावणी आिण िडिलÓहरी
सेवांनंतर अशा सवª टÈÈयांमÅये गुंतवणूकदारांना सेवा देÁयासाठी २०१४ मÅये याची
िनिमªती करÁयात आली होती.
५. भारताचा 'ईज ऑफ डुइंग िबझनेस' दजाª सुधारÁयासाठी सरकारने पावले उचलली
आहेत. २०१९ मÅये ईज ऑफ डुईंग िबझनेस इंडे³समÅये भारत २३ अंकांनी
वधाłन ७७ Óया Öथानावर पोहोचला असून या िनद¥शांकात दि±ण आिशयात सवō¸च
Öथान िमळवले आहे.
६. ®म सुिवधा पोटªल, ई-िबझ पोटªल आदी पोटªल सुł करÁयात आले आहेत. ई-िबझ
पोटªल भारतात Óयवसाय सुł करÁयाशी संबंिधत अकरा सरकारी सेवांसाठी िसंगल-
िवंडो अॅ³सेस ऑफर करते.
७. Óयवसाय सुł करÁयासाठी लागणारे इतर परवाने आिण परवानेही िशिथल करÁयात
आले आहेत. मालम°ा नŌदणी, करभरणा, वीज जोडणी घेणे, करारांची अंमलबजावणी
करणे, िदवाळखोरी सोडिवणे अशा ±ेýांत सुधारणा करÁयात येत आहेत.
८. इतर सुधारणांमÅये परवाना ÿिøया, परदेशी गुंतवणूकदारां¸या अजा«साठी कालबĦ
मंजुरी, कमªचारी राºय िवमा महामंडळ आिण कमªचारी भिवÕय िनवाªह िनधी
संघटनेकडे नŌदणीसाठी ÿिøया Öवयंचिलत करणे, मंजुरी देताना राºयांनी सवō°म
पĦतéचा अवलंब करणे, िनयाªतीसाठी कागदपýांची सं´या कमी करणे आिण पीअर
मूÐयांकनाĬारे अनुपालन सुिनिIJत करणे, Öवयं-ÿमाणपý इÂयादéचा समावेश आहे.
९. मु´यत: पीपीपी पĦती¸या गुंतवणूकìĬारे भौितक पायाभूत सुिवधा सुधारÁयाची
सरकारची अपे±ा आहे. बंदरे आिण िवमानतळांमÅये गुंतवणूक वाढली आहे.
डेिडकेटेड Āेट कॉåरडॉरदेखील िवकिसत केले जात आहेत. munotes.in

Page 92

भारतीय अथªÓयवÖथा
92 ६.३.७ मेक इन इंिडया – योजना:
मेक इन इंिडया कायªøमाला पािठंबा देÁयासाठी अनेक योजना सुł करÁयात आÐया. या
योजनांची चचाª खाली केली आहे:
िÖकल इंिडया:
या िमशनचे उĥीĶ आहे कì भारतात दरवषê िविवध ±ेýात १० दशल± कौशÐय ÿाĮ करणे.
मेक इन इंिडया ÿÂय±ात येÁयासाठी उपलÊध असलेÐया मोठ्या मनुÕयबळाला
उिजªतावÖथा ÿाĮ कłन देÁयाची गरज आहे. हे महÂवाचे आहे कारण भारतात
औपचाåरकåरÂया कुशल कमªचार् यांची ट³केवारी लोकसं´ये¸या केवळ २% आहे.
Öटाटªअप इंिडया:
या कायªøमामागील मु´य कÐपना Ìहणजे एक पåरसंÖथा तयार करणे जी ÖटाटªअÈस¸या
वाढीस चालना देते, शाĵत आिथªक वाढीस चालना देते आिण मोठ्या ÿमाणात रोजगार
िनिमªती करते.
िडिजटल इंिडया:
भारताला ²ानाधाåरत आिण िडिजटली स±म अथªÓयवÖथेत łपांतåरत करणे हा यामागचा
उĥेश आहे.
ÿधानमंýी जन धन योजना (पीएमजेडीवाय):
बँिकंग बचत आिण ठेव खाती, रेिमटÆस, øेिडट, इÆशुरÆस, पेÆशन या िव°ीय सेवांमÅये
िकफायतशीर पĦतीने ÿवेश सुिनिIJत करÁयासाठी या अिभयानात आिथªक समावेशनाची
कÐपना करÁयात आली आहे.
Öमाटª िसटीज:
या िमशनचे उĥीĶ भारतीय शहरांमÅये बदल घडवून आणणे आिण पुनŁºजीिवत करणे हे
आहे. अनेक उप-उपøमां¸या माÅयमातून भारतात १०० Öमाटª शहरे िनमाªण करÁयाचे
उिĥĶ आहे.
अमृत:
अमृत हे अटल िमशन फॉर åरºयुवेनेशन अँड अबªन ůाÆसफॉम¥शन आहे. मूलभूत
सावªजिनक सुिवधा िनमाªण करणे आिण भारतातील ५०० शहरे अिधक राहÁयायोµय आिण
सवªसमावेशक बनिवणे हे Âयाचे उĥीĶ आहे.
Öव¸छ भारत अिभयान:
भारताला अिधक Öव¸छ बनिवणे आिण मूलभूत Öव¸छता आिण Öव¸छतेला चालना देणे या
उĥेशाने हे एक िमशन आहे. munotes.in

Page 93

औīोिगक िवकासासाठी अलीकडील धोरणे आिण कायªøम
93 सागरमाला:
या योजनेचा उĥेश बंदरांचा िवकास करणे आिण देशात बंदरां¸या नेतृÂवाखालील
िवकासाला चालना देणे हा आहे.
इंटरनेशनल सोलर अलायंस (आयएसए):
आयएसए ही १२१ देशांची युती आहे, Âयापैकì बहòतेक सूयªÿकाशाचे देश आहेत, जे एकतर
पूणªपणे िकंवा अंशतः ककªवृ° आिण मकरवृ°ा¸या दरÌयान आहेत. सौर तंý²ानामÅये
संशोधन आिण िवकासाला चालना देणे आिण Âया संदभाªतील धोरणे तयार करणे या
उĥेशाने हा भारताचा पुढाकार आहे.
ए.जी.आय.:
लोकांना जोडून आिण नवकÐपनांचे Óयापारीकरण करÁयास मदत कłन देशातील
नािवÆयपूणª पåरसंÖथेला चालना देÁयासाठी अµनीईआय िकंवा ए³सेिलंग úोथ ऑफ Æयू
इंिडया¸या इनोÓहेशनची सुŁवात करÁयात आली.
६.३.८ मेक इन इंिडया – ÿगती:
मेक इन इंिडया योजनेला अनेक टÈपे देÁयात आले आहेत. काही ÿमुख खाली सूचीबĦ
आहेत:
१. वÖतू व सेवा कर (जीएसटी) लागू झाÐयामुळे Óयवसायांसाठी कर ÿिøयाÂमक ÿणाली
सुलभ झाली आहे. जीएसटी मेक इन इंिडया मोिहमेला चालना देणारा ठरला आहे.
२. देशात िडिजटायझेशनला वेग आला आहे. करआकारणी, कंपनी इनकॉपōरेशन आिण
इतर अनेक ÿिøया ऑनलाइन करÁयात आÐया आहेत, ºयामुळे एकूण ÿिøया
सुलभ होईल आिण कायª±मता सुधारली जाईल. यामुळे ईओडीबी िनद¥शांकात
भारताचा øमांक उंचावला आहे.
३. िदवाळखोरी आिण िदवाळखोरी संिहता २०१६ या नवीन िदवाळखोरी संिहतेने
िदवाळखोरीशी संबंिधत सवª कायदे आिण िनयम एकाच कायīात समाकिलत केले.
यामुळे भारताचा िदवाळखोरीचा कोड जागितक मानकां¸या बरोबरीने गेला आहे.
४. पीएमजेडीवायसार´या आिथªक समावेशना¸या योजनांमुळे मे २०१९ पय«त ३५६
दशल± नवीन बँक खाती उघडली गेली.
५. एफडीआय उदारीकरणामुळे भारताचा ईओडीबी िनद¥शांक अनुकूल होÁयास मदत
झाली आहे. मोठ्या ÿमाणात थेट परकìय गुंतवणुकìमुळे रोजगार, उÂपÆन आिण
गुंतवणूक िनमाªण होईल.
६. भारतमाला आिण सागरमाला सार´या योजना, तसेच रेÐवे¸या िविवध पायाभूत
सुिवधा िवकास योजनां¸या माÅयमातून पायाभूत सुिवधा आिण कनेि³टिÓहटीला मोठी
गती िमळाली आहे. munotes.in

Page 94

भारतीय अथªÓयवÖथा
94 ७. भारतनेट - ही एक दूरसंचार पायाभूत सुिवधा ÿदाता आहे. जीओआयने देशा¸या
úामीण भागात िडिजटल नेटवकª वाढिवÁयासाठी Öथािपत केली आहे. हा कदािचत
जगातील सवाªत मोठा úामीण āॉडबँड ÿकÐप आहे.
८. वाöयापासून वीज वापरÁया¸या ±मते¸या बाबतीत भारत जगात चौÃया øमांकावर
आहे आिण सौर ऊज¥चा वापर करÁयात जगात ६ Óया øमांकावर आहे. एकूणच,
Öथािपत नवीकरणीय ऊजाª ±मतेमÅये भारत जगात पाचÓया øमांकावर आहे.
६.३.९ मेक इन इंिडया – फायदे:
१. मेक इन इंिडया मोिहमेत देशासाठी अनेक सकाराÂमक घडामोडी झाÐया आहेत. या
िमशनमधून ÿाĮ झालेले आणखी काही फायदे खाली िदले आहेत.
२. रोजगारा¸या संधी िनमाªण करणे.
३. आिथªक िवकासाचा िवÖतार कłन जीडीपी वाढवणे.
४. जेÓहा थेट परकìय गुंतवणुकìचा ओघ अिधक होईल, तेÓहा Łपया मजबूत होईल.
५. छोट्या उÂपादकांना जोर िमळेल, िवशेषत: जेÓहा परदेशातील गुंतवणूकदार Âयात
गुंतवणूक करतात.
६. जेÓहा देश भारतात गुंतवणूक करतील, तेÓहा ते आपÐयाबरोबर िविवध ±ेýातील
अīयावत तंý²ानही आणतील.
७. या अिभयानांतगªत हाती घेÁयात आलेÐया िविवध उपøमांमुळे भारताने ईओडीबी
िनद¥शांकात Öथान पटकावले आहे.
८. úामीण भागात उÂपादन क¤þे आिण कारखाने उभारÐयास या भागां¸या िवकासालाही
चालना िमळेल.
६.३.१० मेक इन इंिडया – आÓहाने:
या मोिहमेला काही भागात यश िमळाले असले, तरी Âयावर टीकाही झाली आहे.
ÿÖथािपतांनी ठरिवलेली उ°ुंग उिĥĶे ितला गाठायची असतील तर देशासमोर अनेक
आÓहानेही आहेत. काही टीका खाली िदÐया आहेत.
१. भारतात सुमारे ६०% लागवडीयोµय जमीन आहे. उÂपादनावर भर िदÐयामुळे शेतीवर
नकाराÂमक पåरणाम होणार असÐयाचे बोलले जात आहे. यामुळे लागवडीयोµय जमीन
कायमची िवÖकळीत होऊ शकते.
२. असेही मानले जाते कì वेगवान औīोिगकìकरणामुळे (अगदी "िहरवागार होÁयावर"
जोर देऊनही) नैसिगªक संसाधनांचा öहास होऊ शकतो.
३. मोठ्या ÿमाणावर थेट परकìय गुंतवणुकìला आमंिýत करÁयाचा पåरणाम असा आहे
कì, Öथािनक शेतकरी आिण लघु उīोजकांना आंतरराÕůीय खेळाडूं¸या Öपध¥ला तŌड
देता येणार नाही. munotes.in

Page 95

औīोिगक िवकासासाठी अलीकडील धोरणे आिण कायªøम
95 ४. उÂपादनावर संपूणª ल± क¤िþत करणारी ही मोहीम ÿदूषण आिण पयाªवरणीय
दुÕपåरणामांना कारणीभूत ठł शकते.
५. देशातील भौितक पायाभूत सुिवधांमÅये गंभीर ýुटी आहेत. ही मोहीम यशÖवी
होÁयासाठी देशात उपलÊध असलेÐया पायाभूत सुिवधांची उभारणी करणे आिण
कमीत कमी Öतरावरील ĂĶाचारासार´या समÖया कमी करणे आवÔयक आहे. येथे,
भारत चीनकडून धडे घेऊ शकतो, ºयाने जागितक उÂपादनाचा आपला वाटा १९९०
¸या दशकातील २.६% वłन २०१३ मÅये २४.९% पय«त नाटकìयåरÂया सुधारला
आहे. चीनने रेÐवे, रÖतेमागª, वीज, िवमानतळ इÂयादी भौितक पायाभूत सुिवधा वेगाने
िवकिसत केÐया.
६.४ भारतातील कौशÐय िवकास Ìहणजे काय? (SKILL DEVELOPMENT IN INDIA) ६.४.१ कौशÐय िवकास Ìहणजे काय?:
आपले संपूणª जीवन हे आपली कौशÐये िवकिसत करÁयाचा एक दीघª कालावधी आहे.
आपण चालायला िशकतो. आपण बोलायला िशकतो. आपण Öवतःची काळजी कशी ¶यावी
हे िशकतो. हे सवª Âयाच सामाÆय पĦतीĬारे साÅय केले जाते कì एखादी गोĶ अवचेतन
कृती होÁयापूवê पुÆहा पुÆहा पुÆहा पुनरावृ°ी केली जाते. आपण नंतर¸या आयुÕयात
कौशÐये िवकिसत करतो Âयाच ů¤डचे अनुसरण करतो. फरक एवढाच आहे कì, आपण
अËयासात अिधक जागłक आिण आपÐया सहभागाबĥल उÂसुक आहोत.
कौशÐय िवकासाची Óया´या मूलत: खालील ÿिøया Ìहणून केली जाऊ शकते:
 एखाīा Óयĉìची कौशÐये आिण ²ानातील अंतर ओळखणे
 ही कौशÐये िवकिसत करणे आिण बळकट करणे. हे गंभीर आहे कारण आपली
कौशÐये आपÐया योजना ÿभावीपणे अंमलात आणÁयाची आपली ±मता ठरवतात.
कौशÐय िवकासाचे ढोबळमानाने दोन ÿकारांत वगêकरण करता येते. ते असे आहेत:
 कठीण कौशÐये : एखाīा िविशĶ कायाªशी संबंिधत कौशÐये; सामाÆयत: सहज पणे
मोजता येÁयाजोगी. िवषय ÿावीÁय, ÿिश±ण आिण िवशेष पाýता यासार´या ²ान-
आधाåरत असÁयाचे Âयांचे उĥीĶ आहे. भाषेतील ÿवाहीपणा, ए³सवायझेड टेक
कौशÐये, úािफक िडझाइन आिण िÖøिÈटंग ही सवª कठीण कौशÐये आहेत.
 सॉÉट िÖकÐस: सहयोग, ÓयवÖथापन, समÖया-िनराकरण, तणाव ÓयवÖथापन, िनणªय
±मता, लविचकता, ±मता यासार´या हÖतांतरणीय ÿवृ°ीची Óयिĉमßव कौशÐये
 आÓहानांना आिण संÿेषणाला सामोरे जा. munotes.in

Page 96

भारतीय अथªÓयवÖथा
96 ६.४.२ मोफत कौशÐय िवकास अËयासøम ऑनलाइन (Free Skill Development
Course Online) :
िÖकल इंिडया आिण मेड इन इंिडया या उपøमाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी नॅशनल िÖकल
डेÓहलपम¤ट कॉपōरेशनतफ¥ देशात िविवध ÿकारचे ऑनलाइन कौशÐय िवकास अËयासøम
उपलÊध आहेत. एमओओसी, Ìहणजेच मॅिसÓह ओपन ऑनलाइन कोसªमÅये तुÌही अनेक
मोफत ऑनलाइन कोस¥स ए³सÈलोर कł शकता. ऑनलाईन िवनामूÐय कौशÐय िवकास
अËयासøम ऑफर करणारे शीषª िश±ण Èलॅटफॉमª येथे आहेत:
 नॅशनल िÖकल डेÓहलपम¤ट कॉपōरेशन (एनएसडीसी)
 MOOCs
 कोस¥रा
 एिलसन
 िÖकलशेअर
 NSDC Ĭारे eSkill India
येथे ऑनलाइन सवाªत लोकिÿय कौशÐय िवकास अËयासøम आहेत:
 कोस¥रावर येल युिनÓहिसªटीतफ¥ द सायÆस ऑफ वेल-बीइंग
 कोस¥रावर Öटॅनफोडª युिनÓहिसªटीĬारे मशीन लिन«ग
 एनएसडीसीĬारे िडिजटल Óहा
 एन.एस.डी.सी.तफ¥ रोजगार±मता आिण िडिजटल सा±रता
 इिÖकल इंिडयातफ¥ पंतÿधान आरोµय िमý
 कोस¥रावरील टोरŌटो िवīापीठातफ¥ मानसशाľाचा पåरचय
 कॅिलफोिनªया िवīापीठ, आयिवªन यांनी कोस¥रावर शै±िणक लेखन
६.४.३ एन.एस.डी.सी.¸या माÅयमातून योजना आिण उपøम (Schemes &
Initiatives through NSDC):
१. ÿधानमंýी कौशल िवकास योजना २०१६-२०२०:
राÕůीय कौशÐय िवकास महामंडळा¸या माÅयमातून कौशÐय िवकास आिण उīोजकता
मंýालयाने पंतÿधान कौशÐय िवकास योजना (पीएमकेÓहीवाय) २०१५-१६ लागू केली
असून देशातील २४ लाख युवकांना यात सामावून घेÁयाचे उिĥĶ ठेवÁयात आले आहे.
अनेक भारतीय तŁणांना उīोगाशी संबंिधत कौशÐय ÿिश±ण घेता यावे, या उĥेशाने ही
योजना राबिवली जाते, ºयामुळे Âयांना अिधक चांगली उपजीिवका िमळÁयास मदत होईल. munotes.in

Page 97

औīोिगक िवकासासाठी अलीकडील धोरणे आिण कायªøम
97 पूवª िशकÁयाचा अनुभव िकंवा कौशÐये असलेÐया Óयĉéचे मूÐयांकन केले गेले आिण
ÿीिमशन ऑफ ÿायर लिन«ग (आरपीएल) ®ेणीअंतगªत ÿमािणत केले गेले.
आपÐया ÿायोिगक टÈÈयात, पीएमकेÓहीवायने १९.८५ लाख उमेदवारांना ३७५
नोकरी¸या भूिमकेत ÿिश±ण िदले. पीएमकेÓहीवाय २०१५-१६ अंतगªत, राÕůीय कौशÐय
िवकास महामंडळा¸या (एनएसडीसी) ÿिश±ण भागीदारांना रोजगार डेटा अहवाल देणे
बंधनकारक नÓहते. उपलÊध रोजगार डेटा या योजन¤तगªत ÿदान केलेÐया वाÖतिवक
रोजगाराचा केवळ काही भाग ÿितिबंिबत करतो. एकूण ÿिशि±त उमेदवारांपैकì सुमारे
२.५३ लाख उमेदवारांची नŌद करÁयात आली आहे. ही एक ब±ीस आधाåरत योजना
होती, जी यशÖवी उमेदवारांना ब±ीस Ìहणून ÿिश±णाचा संपूणª खचª ÿदान करते.
देशात अिÖतÂवात असलेÐया कौशÐय िवकास पåरसंÖथे¸या एकłपता आिण
मानकìकरणाचे समान िनकष १५ जुलै २०१५ रोजी अिधसूिचत करÁयात आले.
पीएमकेÓहीवाय २०१५-१६ ¸या िश±णावर आधाåरत आिण Âयास सामाईक िनकषांशी
संरेिखत करÁया¸या आधारे, या योजनेची पुनरªचना करÁयात आली आहे आिण क¤þीय
मंिýमंडळाने १३ जुलै, २०१६ रोजी झालेÐया बैठकìत, पंतÿधान कौशल िवकास
योजना (पीएमकेÓहीवाय) २०१६-२०२० मÅये बदल आिण िनरंतरतेसह नवीन
आवृ°ीला माÆयता िदली आहे, ºयात चार वषा«तील (२०१६-२०२०) १ कोटी लोकांना
कौशÐय देÁयासाठी १२ Łपये खचª करÁयात आला आहे. ००० कोटी .
पीएमकेÓहीवाय (२०१६-२०२०) ही अनुदान-आधाåरत योजना आहे, जी तŁणांची
रोजगार±मता वाढिवÁयासाठी २५२ हóन अिधक नोकरी¸या भूिमकांमÅये िवनामूÐय
कौशÐय िवकास ÿिश±ण आिण कौशÐय ÿमाणपý ÿदान करते. ही योजना २ ऑ³टोबर
२०१६ रोजी खालील उĥीĶांसह सुł करÁयात आली होती:
i. शाळा सोडणारे, महािवīालयीन िवīाथê आिण बेरोजगार तŁणांना अÐपमुदती¸या
अËयासøमांĬारे नवीन कौशÐय िवकास ÿिश±ण ÿदान करणे
ii. कौशÐय ÿमाणीकरणाĬारे सÅया¸या कायªशĉìचे उपलÊध कौशÐय ओळखणे
iii. राºयां¸या ±मता िवकासास कारणीभूत असलेÐया योजने¸या अंमलबजावणीत
राºयांना गुंतवून ठेवणे
iv. उīोगा¸या गरजांसह ÿिश±णा¸या संरेखनासह ÿिश±ण पायाभूत सुिवधांची गुणव°ा
सुधारणे
v. ÿमाणपý ÿिøयेमÅये मानकìकरणास ÿोÂसािहत करणे आिण कौशÐयांची नŌदणी
तयार करÁयाची ÿिøया सुł करणे
२. ÿधानमंýी कौशल क¤þ (पीएमकेके):
िÖकल इंिडया िमशन अंतगªत, कौशÐय िवकास आिण उīोजकता मंýालयाने (एमएसडीई)
भारतातील ÿÂयेक िजÐĻात अÂयाधुिनक, ŀÔयमान आिण आकां±ी मॉडेल ÿिश±ण
क¤þांची Öथापना सुł केली आहे, ºयामुळे सवª संसदीय मतदारसंघांची ÓयाĮी सुिनिIJत munotes.in

Page 98

भारतीय अथªÓयवÖथा
98 केली जाईल. या आदशª ÿिश±ण क¤þांना "ÿधानमंýी कौशल क¤þ" (पीएमकेके) असे
संबोधले जाते.
पीएमकेके हा एमएसडीईचा कौशÐय िवकास ÿिश±णा¸या िवतरणासाठी ÿमािणत पायाभूत
सुिवधा िनमाªण करÁया¸या िदशेने एमएसडीईचा पुढाकार आहे जो रोजगार±मतेवर ल±
क¤िþत कłन उ¸च गुणव°ेचे उīोग-चािलत अËयासøम चालिवÁयासाठी सुसºज आहे
आिण कौशÐय िवकास ÿिश±णासाठी एक महßवाकां±ी मूÐय तयार करÁयासाठी सुसºज
आहे. पीएमकेकेने अÐप-मुदती¸या ÿिश±ण पåरसंÖथेचे आदेशाधाåरत िवतरण मॉडेलमधून
िटकाऊ संÖथाÂमक मॉडेलमÅये łपांतर करÁयाची कÐपना केली आहे.
पीएमकेके कायªøम ÿिश±ण पायाभूत सुिवधा िनमाªण करÁयासाठी ७० लाख
Łपयांपय«त¸या सॉÉट लोन¸या łपात आिथªक सहाÍय ÿदान करतो आिण िजÐहा Öतरावर
सरकारचा ÿमुख कौशÐय िवकास कायªøम असलेÐया ÿधानमंýी कौशÐय िवकास योजना
(पीएमकेÓहीवाय) ¸या िवतरणास पूरक आहे.
६.५ भारतात थेट परकìय गुंतवणूक (FOREIGN DIRECT INVESTMENT IN INDIA) ६.५.१ ÿÖतावना:
आिथªक िवकासाचा एक महßवाचा चालक असÁयाबरोबरच , थेट परकìय गुंतवणूक
(एफडीआय) ही भारता¸या आिथªक िवकासासाठी एक मोठी िबगर-कजª आिथªक संसाधने
रािहली आहे. तुलनेने कमी वेतन, करसवलती आदी िवशेष गुंतवणूक िवशेषािधकार
इÂयादéचा लाभ घेÁयासाठी परदेशी कंपÆया भारतात गुंतवणूक करतात. ºया देशात परकìय
गुंतवणूक केली जात आहे, Âया देशासाठी याचा अथª तांिýक ²ान ÿाĮ करणे आिण रोजगार
िनिमªती करणे असाही होतो.
भारत सरकारची अनुकूल धोरणाÂमक ÓयवÖथा आिण मजबूत Óयावसाियक वातावरणामुळे
परकìय भांडवल देशात वाहत राहील याची खाýी पटली आहे. संर±ण, पीएसयू तेल
शुĦीकरण कारखाने, दूरसंचार, पॉवर ए³Öच¤ज आिण Öटॉक ए³Öच¤ज सार´या ±ेýांमÅये
थेट परकìय गुंतवणुकìचे िनयम िशिथल करÁयासारखे अनेक उपøम सरकारने
अिलकड¸या वषा«त हाती घेतले आहेत.
६.५.२ बाजार आकार:
उīोग आिण अंतगªत Óयापार ÿोÂसाहन िवभागा¸या (डीपीआयआयटी ) मते, एिÿल २०००
ते जून २०२१ या कालावधीत भारतातील थेट परकìय गुंतवणुकìचा ओघ ५४७.२ अÊज
अमेåरकन डॉलसª इतका होता, जे सूिचत करते कì Óयवसाय सुलभता सुधारÁयासाठी
आिण थेट परकìय गुंतवणुकìचे िनयम िशिथल करÁया¸या सरकार¸या ÿयÂनांचे पåरणाम
िदसून आले आहेत.
एिÿल २०२१ ते जून २०२१ या कालावधीत भारतातील एफडीआय इि³वटीचा ओघ
१७.५६ अÊज अमेåरकन डॉलरवर होता. एिÿल २०२१ ते जून २०२१ दरÌयान¸या munotes.in

Page 99

औīोिगक िवकासासाठी अलीकडील धोरणे आिण कायªøम
99 आकडेवारीवłन असे िदसून आले आहे कì ऑटोमोबाईल ±ेýाने सवाªिधक ४.६६ अÊज
अमेåरकन डॉलसªचा थेट परकìय गुंतवणुकìचा ओघ आकिषªत केला आहे, Âयानंतर संगणक
सॉÉटवेअर आिण हाडªवेअर ±ेý (३.०६ अÊज अमेåरकन डॉलसª), सेवा ±ेý (१.८९ अÊज
अमेåरकन डॉलसª) आिण धातूलिजªकल उīोग (१.२६ अÊज अमेåरकन डॉलसª) यांचा
øमांक लागतो.
एिÿल २०२१ ते जून २०२१ दरÌयान, िसंगापूर (३.३१ अÊज अमेåरकन डॉलसª) मधून
भारताने सवाªिधक थेट परकìय गुंतवणूक गुंतवणूक (३.३१ अÊज अमेåरकन डॉलसª)
नŌदिवली, Âयानंतर मॉåरशस (३.२९ अÊज अमेåरकन डॉलर), अमेåरका (१.९५ अÊज
अमेåरकन डॉलर), केमन आयलँड्स (१.३२ अÊज अमेåरकन डॉलर), नेदरलँड्स (१.०९
अÊज अमेåरकन डॉलर), जपान (५३९ दशल± अमेåरकन डॉलर) आिण यूके (३४५
दशल± अमेåरकन डॉलसª) यांचा øमांक लागतो. याच काळात कनाªटकमÅये सवाªिधक
८.४५ अÊज अमेåरकन डॉलरचा थेट परकìय गुंतवणुकìचा ओघ नŌदिवÁयात आला असून,
Âयानंतर महाराÕů (४.०९ अÊज अमेåरकन डॉलर), िदÐली (१.९५ अÊज अमेåरकन
डॉलर) आिण गुजरात (७६५ दशल± अमेåरकन डॉलर) यांचा øमांक लागतो.
६.५.३ भारतातील थेट परकìय गुंतवणुकìचे फायदे:
१. महßवा¸या ±ेýात गुंतवणुकìला ÿोÂसाहन देणे:
थेट परकìय गुंतवणुकìला परवानगी देऊन आपण पायाभूत सुिवधां¸या िवकासासार´या
महßवा¸या ±ेýांमÅये गुंतवणुकìला चालना देऊ शकतो, ºयामुळे भांडवली वÖतूंचे अिधक
उÂपादन होईल. उदा., वीजिनिमªतीत गुंतवणूक केÐयास अिधक िवīुत ऊजाª िनमाªण होऊ
शकते, ºयामुळे अिधक उīोगांची वाढ होऊ शकेल.
२. नवीन तंý²ान:
एफडीआय अिधक नवीन तंý²ान आणू शकते जे आतापय«त देशात Öवीकारले गेले नÓहते.
संÿेषण ÿणालीतील अलीकडील घडामोडी ही उदाहरणे आहेत. इतर देशां¸या मदतीने
उपúहां¸या ÿ±ेपणामुळे देशातील दळणवळण यंýणेची वाढ श³य झाली आहे. भारता¸या
दळणवळण ÓयवÖथेला चालना देÁयासाठी नोिकया भारतात आला आहे.
३. भांडवला¸या आवकेत वाढ:
एफडीआयमुळे देशात िवशेषत: महßवा¸या आिण मु´य ±ेýांमÅये अिधक भांडवला¸या
ÿवाहाला ÿोÂसाहन िमळते. आपÐयाकडे केवळ पैशा¸या Öवłपातच नÓहे तर सािहÂया¸या
Öवłपातही भांडवलाची कमतरता आहे. एफडीआय ही दरी कमी करतील, ºयाĬारे देशात
जलद आिथªक वाढ होईल.
४. िनयाªतीत वाढ:
एफडीआय¸या मदतीने अनेक अिवकिसत देशांची िनयाªत वाढली आहे. आिथªक ±ेýांची
िनिमªती आिण १००% िनयाªत-क¤िþत युिनट्स¸या ÿोÂसाहनामुळे एफडीआयला इतर
देशांमधून Âयांची िनयाªत वाढिवÁयात मदत झाली आहे. Âयांनी उÂपािदत केलेÐया काही munotes.in

Page 100

भारतीय अथªÓयवÖथा
100 úाहकोपयोगी उÂपादनांना जगभर बाजारपेठ असते. थेट परकìय गुंतवणुकì¸या
उपिÖथतीमुळे िनयाªतीची रचना आिण िनयाªती¸या िदशेत बदल झाला आहे.
५. रोजगारा¸या संधéना ÿोÂसाहन देणे:
िवकसनशील देशांमÅये थेट परकìय गुंतवणुकì¸या आगमनामुळे सेवा ±ेýाला चालना
िमळाली आहे. यामुळे जािहरात आिण िवपणन तंý²ानात बदल झाला आहे. Âयामुळे
रोजगारा¸या संधéना अिधक वाव िमळतो. एफडीआयमुळे सुिशि±त बेरोजगारी काही
ÿमाणात कमी झाली आहे कारण ते काही भारतीय कायªशĉì शोषून घेऊ शकतात.
६. िव°ीय सेवांना ÿोÂसाहन देणे:
एफडीआयमुळे केवळ आपÐया बँिकंग उīोगातच ÿवेश न करता मच«ट बँिकंग, पोटªफोिलओ
गुंतवणूक इÂयादी इतर उपøमांचा िवÖतार कłन देशा¸या िव°ीय सेवा बळकट होतात,
ºयामुळे अिधक नवीन कंपÆयांना चालना िमळाली आहे. यामुळे देशातील भांडवली
बाजारालाही मदत झाली आहे.
७. िविनमय दर िÖथरता:
åरझÓहª बँक ऑफ इंिडया आपÐया िविनमय िनयंýण उपायांĬारे देशातील िविनमय दर
कायम ठेवत आहे. परंतु परकìय चलनाचा सतत आिण सततचा पुरवठा हा िविनमय दरा¸या
िÖथरतेसाठी आवÔयक आहे. देशात अिधक एफडीआय येत असताना, हे श³य झाले आहे
आिण आज आरबीआयकडे १ अÊज डॉलसªपे±ा जाÖत परकìय चलन राखीव िÖथती आहे.
८. मागास भागाचा िवकास :
मागास भागा¸या िवकासासाठी थेट परकìय गुंतवणूक ही एकÿकारे जबाबदार आहे. दूरगामी
आिण मागास भागात Âयांनी सुł केलेले अनेक उīोग आहेत, पåरणामी या भागांचा
औīोिगक क¤þांमÅये िवकास झाला आहे. काही मागासलेÐया ÿदेशांनी मागास भागात
उīोग सुł करÁयासाठी एफडीआय¸या सेवांचा वापर केला आहे. भारतातील ®ीपेरंबदूर
आिण मराईमलाईनगर येथे सुł झालेÐया Ļुंदाई आिण फोडª कार युिनट्सची उदाहरणे
आहेत.
९. नैसिगªक संसाधनांचा वापर:
एफडीएलĬारे देशातील नैसिगªक संसाधनांचा अिधक चांगÐया ÿकारे वापर केला जातो जो
अÆयथा वापरला गेला नसता. स¤ट गोबेन µलास कंपनी आिण कागद आिण Æयूजिÿंटची
िनिमªती ही Âयाची उदाहरणे आहेत.
१०. लोकां¸या जीवनशैलीत बदल:
एफ.डी.आय.¸या उपिÖथतीमुळे लोकां¸या जीवनशैलीत बदल झाला आहे यात शंका नाही.
या वÖतू भाड्याने खरेदी ÿणालीĬारे उपलÊध कłन देÁयात आÐयाने टीÓही, Āìज,
ऑटोमोबाइल अशा úाहकोपयोगी वÖतूंची खरेदी श³य होते. बहòतांश शहरांमÅये वाहनांची
वाढती सं´या हे जीवनशैलीतील बदलाचे एक ठळक उदाहरण आहे. munotes.in

Page 101

औīोिगक िवकासासाठी अलीकडील धोरणे आिण कायªøम
101 गेÐया दशकभरात भारत हा जगभरातील थेट परकìय गुंतवणुकìचा (एफडीआय) सवō¸च
ÿाĮकताª ठरला आहे. महामारी असूनही, भारत सातÂयाने सावरला आहे आिण
गुंतवणूकदारांसाठी हे एक महßवपूणª गंतÓयÖथान आहे. आिथªक वषª (आिथªक वषª) २०२०-
२१ साठी देशात एकूण एफडीआयमÅये ९.८% वाढ झाली आहे, ºयामुळे गेÐया वषê¸या
तुलनेत थेट परकìय गुंतवणुकìचा पाचवा øमांक िमळाला आहे.

६.५.४ भारतातील थेट परकìय गुंतवणूक आिण Âयाचा आिथªक पåरणाम:
१. थेट परकìय गुंतवणुकìमुळे (एफडीआय) अथªÓयवÖथेची दीघªकालीन वाढ होते.
बहòराÕůीय कंपÆया देशांतगªत कंपÆयांमÅये तंý²ान हÖतांतरण घडवून आणतात.
कंपÆयांमÅये स¤िþय वाढ िकंवा िवÖतार होतो. रोजगारही वाढतो.
२. एफडीआयमुळे कंपÆयांची मालम°ा वाढत असÐयाने ताळेबंद मजबूत होतो.
Óयवसायांचा नफा वाढतो आिण ®माची उÂपादकताही वाढते.
३. दरडोई उÂपÆन वाढते आिण उपभोगात सुधारणा होते. कर महसुलात वाढ होते आिण
सरकारी खचª वाढतो.
४. जीडीपी वाढतो आिण Âयाचाही एक मागे पडलेला पåरणाम होतो ºयामुळे पुढील
वषा«मÅये जीडीपीही वाढतो.
५. िशवाय, गुंतवणूकìचा गभªधारणेचा कालावधी असतो आिण काही वषाªनंतर परतावा
वाढतो.
६. थेट परकìय गुंतवणूक कंपÆया आिण Ìहणूनच अथªÓयवÖथा उ¸च वाढी¸या मागाªवर
ठेवते आिण थेट परकìय गुंतवणुकìची योµय ÿिøया Ìहणजे अथªÓयवÖथेतील
धोरणाÂमक ±ेýांची िनवड ºयामुळे सवाªिधक आरओआय िनमाªण होतो.
७. थेट परकìय गुंतवणूक ही देशांतगªत गुंतवणुकì¸या साठ्याला ठोस पूरक Ìहणूनही काम
करते, जी कमी बचतीमुळे भारतात कमी (सुमारे ३२%) आहे. ही गुंतवणूक
ÓयवसायांमÅये ÖपधाªÂमकता वाढवते, नािवÆयआिण कायª±मता वाढवते आिण बाजारात
चांगली उÂपादने आिण सेवांĬारे जीवनमान वाढवते.
८. िनयाªतीला चालना िमळते आिण देयकांचे संतुलन िशÐलक दशªिवते ºयामुळे डॉलर¸या
तुलनेत Łपयाचे मूÐय वाढते. फॉरे³स साठ्यात ल±णीय वाढ होते आिण यामुळे munotes.in

Page 102

भारतीय अथªÓयवÖथा
102 आरबीआयची मालम°ा वाढते ºयामुळे पैशाचा पुरवठा वाढतो आिण अशा ÿकारे
³वांिटटी िथअरी ऑफ मनीनुसार महागाईदेखील वाढते.
९. परकìय संÖथाÂमक गुंतवणूक (एफआयआय) िकंवा गरम पैशापे±ा थेट परकìय
गुंतवणूक (एफडीआय) चांगली आहे जी अिÖथर Öवłपाची आहे आिण शेअर आिण
रोखे बाजारात जाते. थेट परकìय गुंतवणुकìमुळे कंपÆयांमÅये ठोस वाढ होते आिण
Ìहणूनच शेअर बाजारात तेजी येते आिण अिधक भांडवल आकिषªत होते, ºयामुळे
Óयवसायांसाठी अिधक िनधी जमा होतो.
१०. थेट परकìय गुंतवणुकìमÅये तंý²ान हÖतांतरण िकंवा देशांतगªत देशात तांिýक ²ानाची
हालचाल होते ºयामुळे कौशÐय िवकास होतो आिण उ¸च भांडवलासह यामुळे
उÂपादकता आिण नफा वाढतो.
गेÐया २० वषाªत (एिÿल २००० - सÈट¤बर २०२०) देशातील एकूण थेट परकìय
गुंतवणुकìचा ओघ ७२९.८ अÊज डॉलसª आहे, तर गेÐया ५ वषा«त (एिÿल २०१४-सÈट¤बर
२०१९) एकूण थेट परकìय गुंतवणुकìचा ओघ ३१९ अÊज डॉलसª होता, जो गेÐया २०
वषाªतील एकूण थेट परकìय गुंतवणुकì¸या सुमारे ५०% आहे.
६.६ ÿij (QUESTIONS) िटपा िलहा.
१. Öटाटªअप इंिडयाचे फायदे
२. Öटाटªअप समोरील आÓहाने
३. मेक इन इंिडयाची उिĥĶये
४. मेक इन इंिडयाचे फायदे आिण आÓहाने
५. भारतामधील कौशÐय िवकास


*****
munotes.in

Page 103

103 मॉडयुल - IV
७
भारतीय अथªÓयवÖथेत सेवा ±ेýाची भूिमका
घटक संरचना
७.० उिĥĶये
७.१ भारतातील सेवा ±ेýाचा पåरचय
७.२ सेवा ±ेýाचे पाच मु´य फायदे
७.३ सेवा ±ेýाचे महßव
७.४ भारतीय अथªÓयवÖथेत सेवा ±ेýाचे काही योगदान
७.५ भारतातील आरोµय सेवेची वाढ आिण कामिगरी
७.५.१ ÿÖतावना
७.५.२ बाजार आकार
७.५.३ गुंतवणूक
७.५.४ शासकìय उपøम
७.५.५ सरकारचे यश
७.५.६ भावी वाटचाल
७.६ भारतीय पयªटन आिण आदराितÃय उīोग
७.६.१ ÿÖतावना
७.६.२ बाजार आकार
७.६.३ गुंतवणूक
७.६.४ शासकìय उपøम
७.६.५ सरका रचे यश
७.६.६ भावी वाटचाल
७.७ मािहती तंý²ान (IT) आिण आयटी स±म सेवा (ITES)
७.७.१ आयटी स±म सेवा (ITES)
७.७.२ मािहती तंý²ान स±म सेवा (ITES) ÿिøया आिण सेवा
७.७.३ मािहती तंý²ान स±म सेवा (आयटीईएस ) ¸या संधी आिण आÓहाने
७.७.४ भारतीय आयटीईएस ±ेýा¸या वाढीस चालना देणारे घटक
७.७.५ आय.टी.ई.एस.चे फायदे आिण धोके
७.८ ÿij munotes.in

Page 104

भारतीय अथªÓयवÖथा
104 ७.० उिĥĶये (OBJECTIVES)  भारतीय अथªÓयवÖथेत सेवा ±ेýाची भूिमका समजून घेणे.
 भारतातील आरोµय सेवा ±ेýा¸या वाढीची आिण कामिगरीची िवīाÃया«ना ओळख
कłन देणे.
 भारतातील Óयापार आिण पयªटनाची कामिगरी िवīाÃया«ना पूणªपणे समजू शकेल.
 आयटी आिण आयटी -स±म सेवांची वाढ आिण कामिगरी समजून घेणे.
७.१ भारतातील सेवा ±ेýाचा पåरचय (INTRODUCTION TO THE SERVICE SECTOR IN INDIA) भारतातील सेवा ±ेýाची वाढ हे आिथªक िवकासा¸या पारंपाåरक मॉडेÐसना झेप घेÁयाचे
एक अिĬतीय उदाहरण आहे. ÖवातंÞयानंतर ५० वषा«¸या अÐपावधीतच देशा¸या
जीडीपीमÅये भारतातील सेवा ±ेýाचे योगदान ६० ट³³यांहóन अिधक िसंहाचा वाटा आहे.
तथािप , हे अīाप केवळ २५% ®मशĉì कायªरत आहे. पåरणामी, शेती (जे िÖथर आहे)
आिण उÂपादन (जे अīाप पूणª ±मतेने वाढलेले नाही) आपÐया बहòतेक नोकरदार
लोकसं´येला िटकवून ठेवत आहेत. हे भारतातील भिवÕयातील आिथªक वाढीसाठी एक
अिĬतीय आÓहान आहे आिण भारतातील सेवा उīोगा¸या संभाÓयतेचा वेगवान वापर
करÁयास मदत करेल अशा चौकटीबाहेरील उपायांची आवÔयकता आहे. इÆÓहेÖट इंिडया
भारतीय अथªÓयवÖथेतील सेवा ±ेýाचे योगदान , Âया¸या यशाकडे पाहतो आिण
भिवÕयातील ÆयाÍय आिथªक िवकासासाठी संभाÓय स±म करणार् यांचा शोध घेतो.
कोणÂयाही देशाचा आिथªक िवकास हा थेट ÿाथिम क ±ेý, दुÍयम ±ेý आिण तृतीयक ±ेý
या अथªÓयवÖथे¸या तीन ±ेýां¸या ÿगतीवर आिण ÿगतीवर अवलंबून असतो . शेती,
मासेमारी, वनीकरण , खाणकाम , दुµधÓयवसाय इ. मधून क¸¸या मालाचे उÂपादन आिण
िनÕकषªण यांमÅये गुंतलेÐया नैसिगªक संसाधनांचा थेट वापर करणारे अथªÓयवÖथेचे
ÿाथिमक ±ेý आिण औīोिगक ±ेý Ìहणून ओळखले जाणारे दुÍयम ±ेý अशा
उपøमांशी संबंिधत आहे ºयात क¸¸या मालाचे वापरÁयायोµय उÂपादनांमÅये łपांतर
करणे समािवĶ आहे. भारताची बहòतेक लोकसं´या ÿाथिमक ±ेýात गुंतलेली आहे जी
देशातील अÐप-रोजगाराचे मु´य कारण आहे. गेÐया काही वषा«त, मॅÆयुफॅ³चåरंग हे एक
मोठे ल± क¤िþत केले गेले असले तरी पायाभूत सुिवधां¸या अभावामुळे दुÍयम ±ेýात
(अवजड उÂपादन , हलके उÂपादन , ऊजाª-उÂपादन , अÆन ÿिøया इÂयादéचा समावेश
आहे) फारशी वाढ िदसून आली नाही. Âयामुळे ही अÐपमजगार लोकसं´या लवकर
आÂमसात करÁयासाठी तृतीयपंथीय ±ेýाकडे वळÁयाची गरज आहे.
सेवा ±ेý Ìहणून ओळखÐया जाणार् या तृतीयक ±ेýात Âया¸या छýीमÅये िविवध
गोĶéचा समावेश आहे. Âयापैकì काही Ìहणजे आरोµय आिण कÐयाण , पयªटन, िव®ांती
आिण करमणुकìचे उपøम तसेच लोकांना वÖतूंची िकरकोळ िवøì आिण िवøì. गेÐया
सहा वषा«त सेवा ±ेýात मोठी उÂøांती झाली असून, Âयामुळे देशा¸या उÂपादक ±ेýाचा munotes.in

Page 105

भारतीय अथªÓयवÖथेत सेवा ±ेýाची भूिमका
105 Öवतंý दजाª िमळाला आहे. िशवाय परकìय चलनावरही या ±ेýाचा मोठा पåरणाम होतो
आिण Âयामुळे देशा¸या आधुिनक आिथªक िवकासातही मोठा हातभार लागतो .
७.२ सेवा ±ेýाचे पाच मु´य फायदे (ADVANTAGES OF THE SERVICE SECTOR) १. कोणतीही इÆÓह¤टरीची गरज भासत नाही (No Inventory) : सेवा ±ेýात
गोदामात साठवावी लागणारी इÆÓह¤टरीचा साठा तयार करÁयाची गरज भासत नाही.
कारण तुÌही जे उÂपादन िवकत आहात ते तुमचं कौशÐय आिण कौशÐय आहे,
ºयात तुम¸याकडे आवÔयक सेवा पार पाडÁयासाठी आवÔयक असणारी आवÔयक
ती उपकरणं असणं आवÔयक आहे, आवÔयक Âया इÆÓह¤टरीने भरलेलं गोदाम
नाही.
२. सुŁवात करणे सोपे (Easy to Start Up): इतर Óयवसाय उīोगां¸या तुलनेत
सेवा ±ेýात Óयवसाय सुł करणे तुलनेने सोपे असते. कारण सेवा ±ेýातील
Óयवसायासाठी उठÁयासाठी आिण जाÁयासाठी परवाना , फोन आिण आवÔयक
कौशÐये आिण कौशÐय असलेÐया Óयĉìपे±ा थोडे अिधक आवÔयक असते. हे
केवळ ÿारंभ करणे सोपेच नाही तर खूप परवडणारे देखील बनवते.
३. लविचक तास (Plexible Hours) : सेवा ±ेýात काम केÐयामुळे कामा¸या
तासांमÅये लविचकता येते, ºयामुळे तुÌहाला तुमचं कौशÐय आिण िश±ण आणखी
वाढवÁयाची संधी िमळते आिण इतर महßवाची कामं पूणª करÁयाची संधी तुÌहाला
िमळू शकते.
४. बदलांशी अिधक अनुकूलता (Greater Adaptability to Changes) :
उÂपादनावर आधाåरत कंपÆयां¸या तुलनेत सेवा ±ेýातील कंपÆया úाहकां¸या
गरजांमधील बदलांशी सहजतेने आिण लवकर जुळवून घेÁयास स±म असतात .
५. आिथªक संकटा¸या काळातही नोकरी उपलÊध कłन देते (Provides Job
Even During Economic Crisis) : आिथªक मंदी¸या काळात जेÓहा लोक
आपÐया खचाªत कपात करत असतात आिण केवळ गरजेपोटी पैसे देत असतात ,
तेÓहा सेवा ±ेý नोकरी िटकवून ठेवÁयास आिण महसूल आणÁयास मदत करते
कारण सेवा ±ेýातील त²ांना नेहमीच मागणी असते.
७.३ सेवा ±ेýाचे महßव (SIGNIFICANCE OF THE SERVICE SECTOR) १. २०२० -२१ मÅये सेवा ±ेýासाठी सÅया¸या िकंमतéवर एकूण मूÐयविधªत (जीÓहीए )
अंदाजे ९६.५४ लाख कोटी Łपये आहे आिण भारता¸या एकूण जीÓहीए¸या
१७९.१५ लाख कोटी भारतीय Łपयां¸या जीÓहीएमÅये ५३.८९% आहे. अशा
ÿकारे, देशा¸या िनÓवळ राÕůीय उÂपादनात सवाªिधक वाटा आहे. munotes.in

Page 106

भारतीय अथªÓयवÖथा
106 २. औīोिगकìकरणाला चालना िमळते: सेवा ±ेý उÂपािदत वÖतूं¸या िवतरणा¸या
समथªनाथª वाहतूक, बँिकंग, वीज, दुŁÖती िकंवा दळणवळण अशा िविवध सुिवधा
पुरवते, ºयाचा थेट पåरणाम देशातील उīोगा¸या िवकासावर होतो. उदा.- वाहतूक
ÿणाली मजूर, क¸चा माल आिण तयार माल Âयां¸या गंतÓयÖथानी नेÁयास मदत
करते, उÂपादनासाठी बाजारपेठ तयार करÁयासाठी संÿेषण नेटवकªची आवÔयकता
असते आिण उīोगांची भरभराट होÁयासाठी आपÐयाला बँिकंग आिण िवजेची
आवÔयकता असते. िशवाय , बाजारपेठेकडून िमळणारा अिभÿाय , जलद िवतरण
तसेच उÂपादने सानुकूिलत करÁयाची ±मता हे सवª सेवा उīोगावर अवलंबून असते.
३. सन २०१७ मÅये जागितक बँके¸या आकडेवारीनुसार, भारत २.५९ िůिलयन
डॉलसª जीडीपी सह ६ Óया øमांकाची सवाªत मोठी अथªÓयवÖथा बनला आहे, ºयामुळे
ĀाÆसला ७ Óया Öथानावर खाली आणले गेले आहे, ºयामुळे देशातील सेवा ±ेýा¸या
वाढीस परवानगी िमळाली आहे. ०
४. शेतीची वाढ: नेटवकª सुिवधा पुरवून सेवा ±ेýे कृषी उÂपादनां¸या िवकासास मदत
करतात जसे कì क¸चा माल आिण तयार माल एका िठकाणाहóन दुसर् या िठकाणी
नेÁयास मदत करतात .
५. वÖतूं¸या उÂपादकतेत वाढ: सेवा ±ेý कामगारांना योµय तांिýक ²ान/िश±ण
देÁयाबरोबरच Âयांना योµय वैīकìय सुिवधा उपलÊध कłन देÁयास मदत करते.
िशवाय , सेवा ±ेý संÿेषण आिण वाहतूक ÿणालéचे संघिटत नेटवकª देखील सुलभ
करते जे कामगारांमधील गितशीलता आिण मािहती वाढिवÁयात मदत करते.
पåरणामी उÂपादकता वाढते.
६. उ°म दजाªचे जीवन ÿदान करते: िश±ण आिण आरोµय , बँिकंग आिण िवमा तसेच
दळणवळण आिण वाहतूक या ±ेýात चांगÐया सेवा पुरवून सेवा ±ेýाने देशातील
जीवनमान उंचावÁयास मदत केली आहे आिण अशा ÿकारे देशाचा मानव िवकास
िनद¥शांक (एचडीआय ) उंचावÁयास मदत केली आहे.
७. बाजारपेठेची वाढ: हे ±ेý ÿाथिमक व दुÍयम अशा दोÆही ±ेýां¸या गरजा
भागिवणाöया िविवध सेवा पुरवते आिण अशा ÿकारे तयार मालाला बाजारपेठ तसेच
क¸चा माल िकंवा शेती व उīोग या दोÆही ±ेýांना बाजारपेठ उपलÊध कłन देÁयास
मदत करते.
८. आंतरराÕůीय Óयापारातील वाढ: भारता¸या सेवां¸या Óयापारात भरीव वाढ
नŌदिवÁयात आली कारण हा देश आयसीटी सेवांमÅये जागितक पातळीवर
ÖपधाªÂमक बनला , ºयामुळे िनयाªतीत अनेक पटéनी वाढ झाली आिण भारता¸या
Óयापार अनुशेषात वाढ झाली. सेवा िनयाªतीने सवªसमावेशक आिथªक ÿिøयांना
हातभार लावला आहे आिण चांगÐया पगारा¸या नोकöयांची सं´या वाढवून आिण
उ¸च-उÂपादकता ±ेýात ®माचे पुनवाªटप केले आहे.
९. ÿादेिशक िवषमता दूर करते: सेवा ±ेýाने ÿÂयेक लहान शहर व खेडे यांना
दळणवळण व वाहतूक या सुसंघिटत ÿणालीĬारे जोडणे श³य झाले आहे. िशवाय , munotes.in

Page 107

भारतीय अथªÓयवÖथेत सेवा ±ेýाची भूिमका
107 देशातील िविवध मागास भागात िश±ण , वैīकìय तसेच बँिकंग सेवांचा िवÖतार
झाÐयाने देशभरातील ÿादेिशक असमतोल आिण िवषमता दूर होÁयास मदत झाली
आहे.
७.४ भारतीय अथªÓयवÖथेत सेवा ±ेýाचे काही योगदान (SOME CONTRIBUTION OF SERVICE SECTOR IN INDIAN
ECONOMY) एिÿल २० ते जून २०२० दरÌयान ८३.१४ अÊज डॉलसªचा ओघ असलेले सेवा ±ेý हे
भारतातील एफडीआयचे सवाªत मोठे ÿाĮकताª आहे. सेवा ±ेýा¸या छýीतील काही सेवा
खाली सूचीबĦ आहेत:
१. संशोधन आिण िवकास सेवा (Research and development services) :
२०२० ¸या µलोबल इनोÓहेशन इंडे³समÅये भारत पिहÐया ५० देशांमÅये ४८ Óया
øमांकावर आहे. ÖपधाªÂमक खचाªत उपलÊध असलेले उ¸चÿिशि±त भारतीय
मनुÕयबळ आिण भारतीय बाजारपेठेत उपलÊध असलेले बौिĦक भांडवल यामुळे हे
±ेý जगभरातील बहòराÕůीय कंपÆयांसाठी महßवपूणª संधी उपलÊध कłन देते. याच
कारणाÖतव , अिलकड¸या वषा«त, अनेक बहòराÕůीय कंपÆयांनी Âयांचे संशोधन
आिण िवकासाचा भाग भारतात हलिवला आहे िकंवा हलिवला आहे. हे Âया
बहòराÕůीय कंपÆयांना एकतर Öथािनक बाजारपेठेची सेवा देÁयासाठी नवीन
नािवÆयपूणª उÂपादने िवकिसत करÁयास िकंवा मूळ कंपनीला जागितक बाजारपेठेत
उÂपाद ने जलद गतीने िवतरीत करÁयास मदत करते. सन २०२२ पय«त भारताचा
संशोधन आिण िवकासातील खचª देशा¸या एकूण जीडीपी¸या सुमारे २% करÁयाचे
लàय आहे.
२. दूरसंचार सेवा (Telecom Services) : ůाय¸या आिथªक वषª २०२० नुसार
भारतात ÿित úाहक दरमहा सरासरी सुमारे ११ जीबी वायरलेस डेटाचा वापर
आहे, जो २०२४ पय«त १८ जीबीपय«त पोहोचÁयाची श³यता आहे. अशा ÿकारे,
भारत जगभरातील डेटाचा सवाªत मोठा úाहक बनला आहे.
३. आयटी स±म सेवा (ITES ) : भारतातील सामािजक -आिथªक पåरिÖथती आिण
वेगाने बदलणारे Óयवसाय , तसेच इंटरनेटचा ÿसार यामुळे भारतीय आयटीईएस
उīोग आता िदवस¤िदवस आपले ±ेý वाढवत आहे आिण जागितक बाजारपेठेसाठी
एक कठीण ÿितÖपधê बनला आहे. सॉÉटवेअर आिण आयटी -स±म सेवे¸या
िनयाªतीत भारता¸या यशामुळे सेवांचा एक ÿमुख िनयाªतदार बनला आहे आिण
१९९० ते २०१३ या काळात जागित क सेवा िनयाªतीतील वाटा ०.६% वłन
३.३% पय«त वाढला आहे.
४. पयªटन सेवा (Tourism Servies) : ऐितहािसक वारसा , पयाªवरणातील
िविवधता , भूÿदेश, समृĦ संÖकृती आिण देशभरात पसरलेली नैसिगªक सŏदयाªची
िठकाणे यामुळे भारतीय पयªटन आिण आितÃय उīोग हे भारतातील एक महßवाचे
सेवा ±ेý Ìहणून उदयास आले आहे. अशा ÿकारे, पयªटन हा आपÐया देशासाठी munotes.in

Page 108

भारतीय अथªÓयवÖथा
108 परकìय चलनाचा एक महßवपूणª ąोत आहे. २०१९ मÅये, ÿवास आिण पयªटनाचे
जीडीपीमÅये एकूण योगदान एकूण ६.८% होते आिण आिथªक वषª २०२० मÅये,
भारतातील पयªटन ±ेýाचा देशातील एकूण रोजगारापैकì ८ ट³के वाटा होता.
२०२९ पय«त भारतीय बाजारात सुमारे ५३ दशल± रोजगार िनमाªण होतील अशी
अपे±ा आहे.
िनÕकषª (Conclusion) :
भारतातील सेवा ±ेýात सवª ±ेýांमÅये सवाªिधक रोजगार िनिमªती आहे. तर, Âयात मोठ्या
वाढीची ±मता आहे आिण अÂयंत उÂपादक रोजगार ÿदान करÁयाची ±मता आहे,
ºयामुळे महसूल िनिमªती होते. रोजगार िनिमªती¸या समÖयेवर मात करÁयासाठी , िÖकल
इंिडया ÿोúामचे उĥीĶ २०२२ पय«त सुमारे ४० कोटी लोकांना बाजारपेठेशी संबंिधत
कौशÐये ÿदान करणे हे आहे. कौशÐय िवकास कायªøमांमÅये खासगी ±ेýातील
उपøमांचा अवलंब कłन आिण Âयांना आवÔयक तो िनधी उपलÊध कłन देऊन हे
करÁयाचे उिĥĶ आहे. Âयाचÿमाणे, मेक इन इंिडया कायªøमाचे उĥीĶ देशातील उÂपादन
±ेýाला चालना देणे हे आहे आिण अशा ÿकारे सेवा ±ेýा¸या पोटªफोिलओमÅये भर
घालÁयासाठी गुणक पåरणाम होईल . अशा पåरिÖथतीत , Öटाटªअप इंिडया उपøम हा
नािवÆयपूणª ÖटाटªअÈसना पािठंबा देÁयाची ऑफर देऊन भारतातील उÂपादन तसेच सेवा
उīोग या दोहŌसाठी एक महßवाचा स±म करणारा आहे. अशा ÿकारे आपण असे Ìहणू
शकतो कì, आगामी काळात देशाचे भिवÕय घडिवÁयात सेवा ±ेý मोठी भूिमका बजावणार
आहे.
७.५ भारतातील आरोµय सेवेची वाढ आिण कामिगरी (GROWTH AND PERFORMANCE OF HEALTHCARE IN INDIA) ७.५.१ ÿÖतावना (Introduction):
महसूल आिण रोजगार या दोÆही बाबतीत आरोµय सेवा हे भारतातील सवाªत मोठ्या
±ेýांपैकì एक बनले आहे. हेÐथकेअरमÅये Łµणालये, वैīकìय उपकरणे, ि³लिनकल
चाचÁया , आउटसोिस«ग, टेिलमेिडिसन, वैīकìय पयªटन, आरोµय िवमा आिण वैīकìय
उपकरणे यांचा समावेश आहे. भारतीय आरोµय सेवा ±ेýाची ÓयाĮी , सेवा बळकट करणे
आिण सावªजिनक तसेच खासगी कंपÆयांĬारे वाढÂया खचाªमुळे वेगाने वाढत आहे.
भारतीय आरोµय सेवा िवतरण ÿणालीचे सावªजिनक आिण खाजगी अशा दोन ÿमुख
घटकांमÅये वगêकरण केले जाते. सरकार , Ìहणजेच सावªजिनक आरोµय सेवा ÿणालीमÅये,
ÿमुख शहरांमधील मयाªिदत दुÍयम आिण तृतीयक काळजी संÖथांचा समावेश आहे आिण
úामीण भागात ÿाथिमक आरोµय क¤þां¸या (पीएचसी ) Öवłपात मूलभूत आरोµय सुिवधा
ÿदान करÁयावर ल± क¤िþत केले आहे. खाजगी ±ेý बहòतेक दुÍयम, तृतीयक आिण चतुथª
®ेणी देखभाल संÖथा ÿदान करते ºयात महानगरे आिण पिहÐया Öतरातील आिण िĬतीय
®ेणी¸या शहरांमÅये मोठ्या ÿमाणात एकाúता आहे. munotes.in

Page 109

भारतीय अथªÓयवÖथेत सेवा ±ेýाची भूिमका
109 भारताचा ÖपधाªÂमक फायदा हा सुिशि±त वैīकìय Óयावसाियकां¸या मोठ्या समूहात आहे.
आिशया आिण पािIJमाÂय देशांमधील समवयÖकां¸या तुलनेत भारत देखील िकफायतशीर
आहे. भारतात शľिøयेचा खचª अमेåरका िकंवा पिIJम युरोपमÅये होणाöया खचाª¸या एक
दशांश आहे. आरोµय सेवेची गुणव°ा आिण सुलभते¸या बाबतीत भारत १९५ देशांमÅये
१४५ Óया øमांकावर आहे.
७.५.२ बाजार आकार (Market Size) :
हेÐथकेअर माक¥ट २०२२ पय«त ितÈपट वाढून ८.६ िůिलयन Łपये (१३३.४४ अÊज
अमेåरकन डॉलर ) पय«त वाढू शकते. भारतीय वैīकìय पयªटन बाजारपेठ १८% वाय-ओ-
वाय दराने वाढत आहे आिण २०२० पय«त ९ अÊज अमेåरकन डॉलसªपय«त पोहोचÁयाची
अपे±ा आहे. एकूण देशांतगªत उÂपादनाची (जीडीपी ) ट³केवारी Ìहणून आरोµय सेवेचा खचª
वाढत आहे, हे ल±ात घेता आरोµयसेवा वाढिवÁयास ल±णीय वाव आहे. आिथªक वषª
२०२० मÅये सरकारचा आरोµय सेवा ±ेýावरील खचª जीडीपी¸या १.६% पय«त वाढला
आहे, जो आिथªक वषª २०१६ मÅये १.३% होता. भारतात आरोµय िवÌयाला वेग येत आहे.
आिथªक वषª २०२० मÅये आरोµय िवÌयाने िलिहलेले एकूण थेट ÿीिमयम उÂपÆन
१७.१६% वाढून ५१,६३७.८४ कोटी Łपये (७.३९ अÊज अमेåरकन डॉलर ) झाले आहे.
७.५.३ गुंतवणूक (Investment) :
एिÿल २००० ते माचª २०२० दरÌयान Łµणालये आिण िनदान क¤þांनी ६.७२ अÊज
अमेåरकन डॉलसªची थेट परकìय गुंतवणूक (एफडीआय ) आकिषªत केली, असे उīोग आिण
अंतगªत Óयापार िवभागा¸या (डीपीआयआयटी ) िवभागाने जाहीर केलेÐया आकडेवारीनुसार.
भारतीय आरोµय सेवा उīोगात अलीकडील काही गुंतवणूक खालीलÿमाणे आहेत:
१. सÈट¤बर २०२० मÅये आयुष मंýालयाने औषधी वनÖपतé¸या लागवडीला ÿोÂसाहन
देÁयासाठी उīोग संÖथांशी सामंजÖय करार केला.
२. ऑ³टोबर २०२० मÅये अिखल भारतीय आयुव¥द संÖथेने अॅिमटी युिनÓहिसªटी फॉर
आयुव¥द åरसचªसोबत सामंजÖय करार केला.
३. मे २०२० मÅये, जुिबलंट जेनेåर³स िलिमटेडने भारतासह १२७ देशांमÅये संभाÓय
कोिवड -१९ औषध रेमडेिसवीरचे उÂपादन आिण िवøì करÁयासाठी अमेåरका िÖथत
िगिलयड सायÆसेस इंकबरोबर नॉन-ए³स³लुिझÓह परवाना करार केला.
४. मे २०२० मÅये कालाªइल úुपने अॅिनमल हेÐथ फोकÖड फामाªÖयुिटकल कंपनी,
से³व¤ट सायंिटिफक िलिमटेडमÅये सुमारे १,५८० कोटी Łपये (२२४.१५ दशल±
अमेåरकन डॉलर ) मÅये ७४% िहÖसा िवकत घेतला.
५. एिÿल २०२० मÅये देशातील पिहली कोिवड -१९ सॅÌपल कले³शन मोबाईल लॅब,
Ìहणजेच 'मोबाईल बीएसएल -३ Óहीआरडीएल लॅब' सुł करÁयात आली होती, जी
एका िदवसात १००० हóन अिधक नमुÆयांवर ÿिøया कł शकते आिण कोिवड -१९
शी लढÁयाची देशाची ±मता वाढवू शकते. munotes.in

Page 110

भारतीय अथªÓयवÖथा
110 ६. आिथªक वषª २०१९ मÅये Łµणालयांमधील िवलीनीकरण आिण अिधúहण (एम अँड
ए) सौīांचे मूÐय िवøमी १५५% ने वाढून ७,६१५ कोटी Łपये (१.०९ अÊज
अमेåरकन डॉलसª) झाले आहे.
७. ऑगÖट २०१९ मÅये, मायøोसॉÉट इंिडया आिण अपोलो हॉिÖपटÐस úुपने एआय -
समिथªत Ńदय व रĉवािहÆयासंबंधी रोग जोखीम Öकोअर एपीआयसाठी राÕůीय
ि³लिनकल समÆवय सिमती Öथापन करÁयासाठी सहमती दशªिवली.
८. जानेवारी २०१९ मÅये, नॅशनल कंपनी लॉ िůÊयुनलने (एनसी एलटी ) ůाय-काउंटी
ÿीिमयर िहयåरंग सिÓहªसेस इंक¸या िभलाई Öकॅन अँड åरसचª ÿायÓहेट िलिमटेड
(बीएसआर ) डायµनोिÖट³स िलिमटेडला ६७ कोटी Łपये (९.२९ दशल± अमेåरकन
डॉलसª) मÅये खरेदी करÁयाची योजना मंजूर केली.
९. भारत सरकार¸या आरोµय आिण कुटुंब कÐयाण मंýालयाने िदलेÐया मािहतीनुसार,
भारत आिण ³युबा यांनी आरोµय आिण वैīकìय ±ेýात सहकायª वाढिवÁयासाठी
सामंजÖय करारावर Öवा±öया केÐया.
१०. फोिटªस हेÐथकेअरने मिणपाल हॉिÖपटल एंटरÿायजेसमÅये आपÐया हॉिÖपटल
Óयवसायाचे िविलनीकरण रĥ करÁयास माÆयता िदली. टीपीजी आिण डॉ. रंजन पाल
मिणपाल हॉिÖपटल एंटरÿाइजमÅये ३,९०० कोटी Łपये (६०२.४१ दशल±
अमेåरकन डॉलर ) गुंतवू शकतात .
७.५.४ शासकìय उपøम (Government Initiatives):
भारतीय आरोµय सेवा उīोगाला चालना देÁयासाठी भारत सरकारने हाती घेतलेले काही
ÿमुख उपøम पुढीलÿमाणे:
१. क¤þीय अथªसंकÐप २०२० २१ मÅये पोषण-संबंिधत कायªøमांसाठी Ł. ३५,६००
कोटी (५.०९ अÊज अमेåरकन डॉलसª) ची तरतूद करÁयात आली आहे.
२. क¤þीय अथªसंकÐप २०२० -२१ मÅये पीएमजेएवायसाठी ६,४०० कोटी Łपये
(९१५.७२ दशल± अमेåरकन डॉलसª) सह आरोµय ±ेýासाठी सरकारने ६९,०००
कोटी Łपये (९.८७ अÊज अमेåरकन डॉलसª) खचाªची घोषणा केली आहे.
३. भारत सरकारने २०२२ पय«त आरोµय सेवा खचª सकल देशांतगªत उÂपादना¸या
(जीडीपी ) ३% पय«त वाढिवÁयाचे उĥीĶ ठेवले आहे.
४. फेāुवारी २०१९ मÅये, भारत सरकारने मानेथी, िजÐहा रेवाडी, हåरयाणा येथे
१,२९९ कोटी Łपये (१८०.०४ दशल± अमेåरकन डॉलसª) खचूªन नवीन अिखल
भारतीय आयुिवª²ान संÖथा (एÌस) ची Öथापना केली.
५. क¤þीय मंिýमंडळाने ९,०४६ कोटी Łपयां¸या (१.२९ अÊज अमेåरकन डॉलसª) तीन
वषा«¸या बजेटसह राÕůीय पोषण िमशन (एनएनएम ) Öथापन करÁयास मंजुरी िदली. munotes.in

Page 111

भारतीय अथªÓयवÖथेत सेवा ±ेýाची भूिमका
111 ६. २३ सÈट¤बर २०१८ रोजी, भारत सरकारने ÿधानमंýी जन आरोµय योजना
(पीएमजेएवाय) सुł केली, जी दरवषê १०० दशल±ाहóन अिधक कुटुंबांना Ł.
५००,००० (७,१२४.५४ अमेåरकन डॉलसª) चा आरोµय िवमा ÿदान करÁयासाठी
सुł केली.
७. ऑगÖट २०१८ मÅये, भारत सरकारने आयुÕमान भारत-राÕůीय आरोµय संर±ण
िमशनला क¤þ आिण राºय सरकार या दोÆही राºयांनी ६०:४०, डŌगराळ
ईशाÆयेकडील राºयांसाठी ९०:१० आिण िविधमंडळासह क¤þशािसत ÿदेशांसाठी
६०:४० या ÿमाणात क¤þ पुरÖकृत योजना Ìहणून माÆयता िदली. हे क¤þ िविधमंडळ
नसलेÐया क¤þशािसत ÿदेशांसाठी १००% योगदान देईल.
८. देशातील लसीकरणाची ÓयाĮी वाढिवÁया¸या उĥेशाने भारत सरकारने िमशन इंþधनुष
सुł केले. िडस¤बर २०१८ पय«त िकमान ९०% लसीकरण कÓहरेज साÅय करणे
आिण भारता¸या úामीण आिण शहरी भागातील लसीकरण न झालेÐया आिण अंशतः
लसीकरण न झालेÐया मुलांना समािवĶ करणे हे उĥीĶ आहे.
७.५.५ सरकारचे यश (Achievements):
सरकारचे यश पुढीलÿमाणे:
१. जुलै २०१९ पय«त, सुमारे १२५.७ दशल± कुटुंबांनी ÿधानमंýी जन आरोµय
योजन¤तगªत (पीएमजेएवाय) लाभाथê Ìहणून नŌदणी केली आहे. या योजनेत १६,०८५
Łµणालयांची नŌदणी करÁयात आली असून Âयात ८,०५९ खासगी Łµणालये आिण
७,९८० सावªजिनक Łµणालये यांचा समावेश आहे. Âयात उपचार योजनेत १९ आयुष
पॅकेजचा समावेश होता.
२. सÈट¤बर २०१९ पय«त आयुÕमान भारत-ÿधानमंýी जनआरोµय योजनेअंतगªत सुमारे
५० लाख लोकांना मोफत उपचार िमळाले.
३. नोÓह¤बर २०२० मÅये भारतातील वैīकìय महािवīालयांची सं´या आिथªक वषª
२०१६ मधील ४१२ वłन >५६० पय«त वाढली आहे.
४. सॅÌपल रिजÖůेशन िसिÖटम बुलेिटन-२०१६ नुसार, २०१३ पासून भारतात माता
मृÂयू दर (एमएमआर ) मÅये २६.९% घट नŌदवÁयात आली आहे.
५. नोÓह¤बर २०२० मÅये, नॅशनल टेलीमेिडिसन सेवा सुł झाÐयापासून ८ लाख
टेिलकÆसÐटेशन पूणª केÐया, ºयामुळे Łµण-ते-डॉ³टर सÐलामसलत Âयां¸या घरा¸या
मयाªदेपासून, तसेच डॉ³टर -ते-डॉ³टर सÐलामसलत करÁयास स±म केले गेले.
७.५.६ भावी वाटचाल (Road Ahead):
भारत ही वैīकìय उपकरणे उīोगातील खेळाडूंसाठी संधéनी भरलेली भूमी आहे. ÿगत
िनदान सुिवधांसाठी ÿचंड भांडवली गुंतवणूक असलेÐया उ¸च-दजाª¸या िनदान सेवांसाठी
हा देश एक अúगÁय गंतÓयÖथान बनला आहे, अशा ÿकारे लोकसं´ये¸या मोठ्या ÿमाणात munotes.in

Page 112

भारतीय अथªÓयवÖथा
112 सेवा पुरवत आहे. यािशवाय , भारतीय वैīकìय सेवा úाहक Âयां¸या आरोµय सेवे¸या
देखभालीसाठी अिधक जागłक झाले आहेत.
भारतीय आरोµय सेवा ±ेý खूप वैिवÅयपूणª आहे आिण ÿÂयेक िवभागात संधéनी भरलेले
आहे, ºयात ÿदाता , देयदार आिण वैīकìय तंý²ानाचा समावेश आहे. Öपधाª वाढÐयामुळे,
Óयवसाय नवीनतम गितशीलता आिण ů¤डचा शोध घेÁयाचा िवचार करीत आहेत ºयांचा
Âयां¸या Óयवसायावर सकाराÂमक पåरणाम होईल. आिथªक वषª २०२२ पय«त भारतातील
Łµणालय उīोग ८.६ िůिलयन (१३२.८४ अÊज अमेåरकन डॉलर ) पय«त वाढेल असा
अंदाज आहे, जो आिथªक वषª २०१७ मÅये ४ िůिलयन Łपये (६१.७९ अÊज अमेåरकन
डॉलर ) होता, जो १६-१७% सीएजीआरवर होता.
भारत सरकार २०२५ पय«त सावªजिनक आरोµयावरील खचª देशा¸या जीडीपी¸या २.५%
पय«त वाढवÁयाचा िवचार करीत आहे. भारताचा ÖपधाªÂमक फायदा हा भारतीय कंपÆयां¸या
नवीन औषध अनुÿयोगाला (ए.एन.ए.डी.ए.) माÆयता िमळÁया¸या वाढÂया यशा¸या
दरामÅये आहे. भारत संशोधन आिण िवकास तसेच वैīकìय पयªटनातही मोठ्या ÿमाणात
संधी उपलÊध कłन देतो. थोड³यात , शहरी आिण úामीण अशा दोÆही ÿकार¸या भारतात
आरोµय सेवा पायाभूत सुिवधांमÅये गुंतवणुकì¸या मोठ्या संधी उपलÊध आहेत.
२०२० पय«त भारतीय आरोµय सेवा ±ेý १९३.८३ अÊज अमेåरकì डॉलरवर पोहोचÁयाची
श³यता आहे. उÂपÆनाची वाढती पातळी , आरोµयिवषयक अिधक जागłकता ,
जीवनशैली¸या आजारांची वाढती ÿाधाÆय आिण िवÌयाची सुधाåरत उपलÊधता हे
िवकासात महßवाचे योगदान असेल. भारतात आरोµय िवÌयाला वेग येत आहे. आिथªक वषª
२०२० मÅये आरोµय िवÌयाने िलिहलेले एकूण थेट ÿीिमयम उÂपÆन १७.१६% वाढून
५१,६३७.८४ कोटी Łपये (७.३९ अÊज अमेåरकन डॉलर ) झाले आहे.
देशात ३९३ आयुव¥द आिण २२१ होिमओपॅथी सरकारी माÆयताÿाĮ महािवīालये होती.
एिÿल २०२० पय«त उपक¤þांची सं´या १६९,०३१ वर पोहोचली असून ÿाथिमक आरोµय
क¤þांची सं´या वाढून ३३,९८७ झाली आहे. Łµणालय उīोगाचा आकार २०२० पय«त
१९३.८३ अÊज अमेåरकन डॉलसª आिण २०२२ पय«त ३७२ अÊज अमेåरकन डॉलसªपय«त
पोहोचÁयाचा अंदाज आहे.
नोÓह¤बर २०२० मÅये, नॅशनल टेलीमेिडिसन सेवा सुł झाÐयापासून ८ लाख
टेिलकÆसÐटेशन पूणª केÐया, ºयामुळे Łµण-ते-डॉ³टर सÐलामसलत Âयां¸या घरा¸या
मयाªदेपासून, तसेच डॉ³टर -ते-डॉ³टर सÐलामसलत करÁयास स±म केले गेले. भारता¸या
आरोµय सेवा उīोगात खाजगी ±ेý एक दोलायमान शĉì Ìहणून उदयास आले आहे,
ºयामुळे Âयाला राÕůीय आिण आंतरराÕůीय ´याती ÿाĮ झाली आहे. देशा¸या एकूण
आरोµयसेवे¸या खचाª¸या जवळपास ७४ ट³के खचª हा या खचाªचा आहे. टेिलमेिडिसन हा
भारतात झपाट्याने उदयास येणारा ů¤ड आहे. ÿमुख Łµणालयांनी (अपोलो , एÌस आिण
नारायण Ńदयालय ) टेिलमेिडसीन सेवांचा अवलंब केला आहे आिण अनेक सावªजिनक-
खासगी भागीदारé मÅये (पीपीपी ) ÿवेश केला आहे. िशवाय , जागितक दजाªची Łµणालये
आिण कुशल वैīकìय Óयावसाियकां¸या उपिÖथतीमुळे वैīकìय पयªटनासाठी पसंतीचे
िठकाण Ìहणून भारताचे Öथान मजबूत झाले आहे. munotes.in

Page 113

भारतीय अथªÓयवÖथेत सेवा ±ेýाची भूिमका
113 भारतीय वैīकìय पयªटन बाजारपेठ १८% वाय-ओ-वाय दराने वाढत आहे आिण २०२०
पय«त ९ अÊज अमेåरकन डॉलसªपय«त पोहोचÁयाची अपे±ा आहे. आिथªक वषª २०१९ मÅये
Łµणालय ±ेýातील िवलीनीकरण आिण अिधúहण (एम अँड ए) सौīांचे मूÐय िवøमी
१५५% वाढून ७,६१५ कोटी Łपये (१.०९ अÊज अमेåरकन डॉलसª) वर गेले.
भारत सरकारने क¤þीय अथªसंकÐप २०२० -२१ अंतगªत ३४,११५ कोटी Łपयां¸या
(४.८८ अÊज अमेåरकन डॉलसª) बजेटसह राÕůीय आरोµय अिभयान सुł ठेवÁयास
माÆयता िदली आहे. राÕůीय पोषण अिभयानाचे उĥीĶ Öटंिटंगचे ÿमाण २% ने, कुपोषणाचे
ÿमाण २% ने कमी करणे, अशĉपणा ३% ने आिण कमी जÆमा¸या बाळांचे ÿमाण २% ने
कमी करणे हे आहे. आयुÕमान भारत-पंतÿधान जन आरोµय योजना (पीएमजेएवाय) या
५०० दशल±ाहóन अिधक लाभाÃया«ना लàय करणारा सवाªत मोठा सरकारी अनुदािनत
आरोµय सेवा कायªøम, क¤þीय अथªसंकÐप २०२० -२१ अंतगªत ६,४२९ कोर (९१९.८७
दशल± अमेåरकन डॉलसª) देÁयात आला आहे. नोÓह¤बर २०१९ पय«त, सुमारे ६३.७ लाख
लोकांना पीएमजेएवाय अंतगªत मोफत उपचार िमळाले.
पंतÿधान आरोµय सुर±ा योजनेअंतगªत (पीएमएसएसवाय ) क¤þीय अथªसंकÐप २०२० -२१
अंतगªत ३,००० कोटी Łपयांची (४२९.२५ दशल± अमेåरकन डॉलर ) तरतूद करÁयात
आली आहे. आरोµय आिण कुटुंब कÐयाण मंýालयाने िडस¤बर २०१९ ते माचª २०२० या
कालावधीत तीĄ िमशन इंþधनुष (आयएमआय ) २.० सुł केले होते.
क¤þीय अथªसंकÐप २०२० -२१ अंतगªत आरोµय आिण कुटुंब कÐयाण मंýालय आिण
आरोµय संशोधन िवभागाला अनुøमे ६५,०१२ कोटी Łपये (९.३० अÊज अमेåरकन
डॉलर ) आिण २,१०० कोटी Łपये (३००.४७ दशल± अमेåरकन डॉलर ) देÁयात आले
आहेत. सरकारचा आरोµय ±ेýावरील खचª आिथªक वषª २०२० मÅये जीडीपी¸या (सकल
देशांतगªत उÂपादन ) १.६% पय«त वाढला आहे, जो आिथªक वषª २०१६ मÅये १.३%
होता. २०२५ पय«त सावªजिनक आरोµयावरील खचª देशा¸या जीडीपी¸या २.५% पय«त
वाढवÁयाचा सरकारचा िवचार आहे. २०२७ पय«त आरोµयसेवेचा जीडीपीतील वाटा १९.७
ट³³यांनी वाढÁयाची श³यता आहे. एिÿल २००० ते माचª २०२० या कालावधीत औषधे
आिण औषधिनमाªण ±ेýात थेट परकìय गुंतवणुकìचा (एफडीआय ) ओघ १६.५० अÊज
अमेåरकì डॉलर इतका होता.
७.६ भारतीय पयªटन आिण आदराितÃय उīोग (INDIAN TOURISM AND HOSPITALITY INDUSTRY) ७.६.१ ÿÖतावना (Introduction):
भारतीय पयªटन आिण आितÃय उīोग भारतातील सेवा ±ेýातील वाढी¸या ÿमुख
चालकांपैकì एक Ìहणून उदयास आला आहे. समृĦ सांÖकृितक आिण ऐितहािसक वारसा ,
पयाªवरणातील िविवधता , भूÿदेश आिण देशभरात पसरलेली नैसिगªक सŏदयाªची िठकाणे
ल±ात घेता भारतातील पयªटनात ल±णीय ±मता आहे. पयªटन हा देशासाठी परकìय
चलनाचा महßवपूणª ąोत असÁयाबरो बरच संभाÓय मोठा रोजगार िनमाªण करणारा देखील
आहे. आिथªक वषª २०२० मÅये भारतात पयªटन ±ेýात ३.९ कोटी रोजगार िनमाªण झाले; munotes.in

Page 114

भारतीय अथªÓयवÖथा
114 हे देशातील एकूण रोजगारांपैकì ८.०% होते. २०२८ पय«त ही सं´या वािषªक दोन
ट³³यांनी वाढून ५२.३ दशल± रोजगारांवर जाÁयाची श³यता आहे.
डÊÐयूटीटीसी¸या ÌहणÁयानुसार, २०१९ मÅये जीडीपीमÅये ÿवास आिण पयªटना¸या
एकूण योगदाना¸या बाबतीत भारत १८५ देशांमÅये १० Óया Öथानावर आहे. २०१९ मÅये,
ÿवास आिण पयªटनाचे जीडीपीमÅये योगदान एकूण अथªÓयवÖथे¸या ६.८% होते, - Ł.
१३,६८,१०० कोटी (१९४.३० अÊज अमेåरकन डॉलसª).
७.६.२ बाजार आकार (Market Size) :
ÿवासाचे िनयोजन , बुिकंग आिण अनुभव घेÁयासाठी वापरÐया जाणार् या िडिजटल
साधनां¸या बाबतीत भारत हा सवाªत िडिजटली ÿगत ÿवासी देश आहे. भारतातील वाढता
मÅयमवगª आिण वाढÂया िडÖपोजेबल उÂपÆना मुळे देशांतगªत आिण बिहगाªमी पयªटना¸या
वाढीस आधार िमळाला आहे. २०१९ मÅये, भारतात परदेशी पयªटकांचे आगमन (एफटीए )
१०.८९ दशल± होते, जे ३.२०% वाय-ओ-वाय ¸या वाढीचा दर साÅय करते. २०१९
मÅये, पयªटनातून एफईई ४.८% वाढून १,९४,८८१ कोटी Łपये (२९.९६ अÊज
अमेåरकन डॉलर ) झाला. २०१९ मÅये, ई-टुåरÖट िÓहसाĬारे आवक २३.६% ने वाढून
२.९ दशल± झाली आहे. आंतरराÕůीय हॉटेल साखळीमुळे देशात Âयांची उपिÖथती वाढत
आहे आिण २०२० पय«त भारता¸या पयªटन आिण आितÃय ±ेýात सुमारे ४७% आिण
२०२२ पय«त ५०% वाटा असेल.
७.६.३ गुंतवणूक (Investments):
२०१८ मÅये ४५.७ अÊज अमेåरकन डॉलसªचा ओघ असलेÐया ÿवास आिण पयªटन
±ेýातील गुंतवणूकì¸या बाबतीत भारत जागितक Öतरावर ितसर् या øमांकाचा देश होता,
जो देशातील एकूण गुंतवणूकì¸या ५.९% होता. हॉटेल आिण पयªटन ±ेýाला एिÿल २०००
ते सÈट¤बर २०२० या कालावधीत १५.५७ अÊज अमेåरकन डॉलसªचा एकिýत थेट
परकìय गुंतवणुकìचा ओघ ÿाĮ झाला.
७.६.४ शासकìय उपøम (Governmant Initiatives) :
भारत सरकारने पयªटन उīोगातील देशाची ±मता ओळखली आहे आिण भारताला
जागितक पयªटन क¤þ बनिवÁयासाठी अनेक पावले उचलली आहेत. भारता¸या पयªटन
आिण आितÃय ±ेýाला चालना देÁयासाठी भारत सरकारने योजलेले काही ÿमुख उपøम
खालीलÿमाणे:
१. ४ नोÓह¤बर २०२० रोजी, क¤þीय पयªटन आिण सांÖकृितक राºयमंýी (आय/सी) ®ी.
ÿÐहादिसंग पटेल यांनी "गुŁवायूर, केरळचा िवकास " (पयªटन मंýालया¸या ÿशाड
योजन¤तगªत) ÿकÐपांतगªत बांधलेÐया "पयªटन सुिवधा क¤þ" सुिवधेचे उĤाटन केले.
२. पयªटन मंýालयाची 'देखोपनादेश' वेिबनार मािलका २८ नोÓह¤बर २०२० रोजी '१२
मिहने साहसी ÿवास ' या नावाने भारताला साहसी पयªटन Öथळ Ìहणून ÿोÂसाहन
देÁयाची श³यता आहे. munotes.in

Page 115

भारतीय अथªÓयवÖथेत सेवा ±ेýाची भूिमका
115 ३. ऑ³टोबर २०२० मÅये, पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी गुजरातमधील आरोµय Óहॅन,
एकता मॉल, िचÐűÆस Æयूिůशन पाकª आिण सरदार पटेल ÿाणी संúहालय / जंगल
सफारी या नमªदा िजÐĻातील केविडया येथील Öटॅ¸यू ऑफ युिनटीजवळ चार नवीन
पयªटन Öथळांचे उद् घाटन केले.
४. हा उपøम िनयोिजत १७ नवीन ÿकÐपांचा एक भाग आहे. यािशवाय , भारता¸या
पयªटनाला चालना देÁयासाठी सरकार अहमदाबाद ते Öटॅ¸यू ऑफ युिनटी पय«त सी-
Èलेन सेवा सुł करणार आहे.
५. पयªटन मंýालयाने ऑ³टोबर २०२० मÅये ³वािलटी कौिÆसल ऑफ इंिडया
(³यूसीआय) सोबत भागीदारी कłन साथी (िसÖटम फॉर असेसम¤ट, अवेअरनेस अँड
ůेिनंग फॉर हॉिÖपटॅिलटी इंडÖůी) नावाचा उपøम िवकिसत केला. हॉटेÐस,
रेÖटॉरंट्स, बी अँड बी आिण इतर युिनट्स¸या सुरि±त कामकाजासाठी कोिवड -१९
¸या संदभाªत जारी केलेÐया मागªदशªक तßवे / एसओपीची या उपøमाĬारे ÿभावीपणे
अंमलबजावणी केली जाईल .
६. पयªटन मंýालयाने भारताची संÖकृती आिण वारशावरील अनेक गंतÓयÖथाने आिण
सखोलता आिण िवÖताराची मािहती देÁयासाठी देखो अपना देश वेिबनार मािलका
सुł केली.
७. पयªटन मंýालयाने भारतातील १२ साइटसाठी (आयकॉिनक साइट्ससह) ऑिडओ
ओिडगोस नावाचे ऑिडओ गाईड सुिवधा अॅप सुł केले.
८. पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी २०२२ पय«त भारतातील १५ देशांतगªत पयªटन Öथळांना
भेट देÁयाचे आवाहन केले.
८. 'Öटॅ¸यू ऑफ युिनटी' Ìहणून ओळखÐया जाणाöया सरदार वÐलभभाई पटेल यां¸या
पुतÑयाचे उĤाटन ऑ³टोबर २०१८ मÅये झाले. १८२ मीटर उंचीवरील ही जगातील
सवō¸च उभी मूतê आहे. यामुळे देशातील पयªटन ±ेýाला चालना िमळेल आिण ते
जागितक पयªटन नकाशावर येईल अशी अपे±ा आहे.
९. भारत सरकार २०२० पय«त जगातील आंतरराÕůीय पयªटकां¸या आगमनात एक%
आिण २०२५ पय«त २% वाटा साÅय करÁयासाठी काम करत आहे.
१०. अथªसंकÐप २०२० -२१ अंतगªत, भारत सरकारने ईशाÆयेकडील आठ राºयांसाठी
Öवदेश दशªन अंतगªत पयªटन सिकªट¸या िवकासासाठी १,२०० कोटी Łपये
(१७१.७० दशल± अमेåरकन डॉलसª) िदले आहेत.
११. अथªसंकÐप २०२० -२१ अंतगªत, भारत सरकारने ÿशाड योजन¤तगªत पयªटन
सिकªट¸या िवकासासाठी २०७.५५ कोटी Łपये (२९.७० दशल± अमेåरकन डॉलर )
िदले आहेत.
१२. २०१९ मÅये, सरकारने १,००१ Łपये (१४.३२ अमेåरकन डॉलर ) शुÐक असलेÐया
हॉटेल łमवरील जीएसटी कमी कłन ७,५०० Łपये (१०७.३१ अमेåरकन डॉलर ) munotes.in

Page 116

भारतीय अथªÓयवÖथा
116 ÿित राýी ७,५०० Łपये (१०७.३१ अमेåरकन डॉलर ) पय«त कमी केला आिण
७,५०१ Łपयांपे±ा जाÖत (१०७.३२ अमेåरकन डॉलर ) पयªटन Öथळ Ìहणून
भारताची ÖपधाªÂमकता वाढिवÁयासाठी १८% पय«त कमी केला.
७.६.५ सरकारचे यश (Achievements) :
२०१९ -२० या वषाªतील सरकारचे यश खालीलÿमाणे आहे:
१. २०१९ -२० या वषाªत Öवदेश दशªन योजनेअंतगªत नवीन ÿकÐपांसाठी १,८५४.६७
कोटी Łपये (२६९.२२ दशल± अमेåरकन डॉलर ) अितåरĉ िनधी मंजूर करÁयात
आला .
२. Öवदेश दशªन आिण ÿशाद योजन¤तगªत या भागातील पयªटनाचा िवकास आिण ÿसार
करÁयासाठी पयªटन मंýालयाने ईशाÆयेकडील सवª राºयांचा समावेश असलेÐया १८
ÿकÐपांना Ł. १,४५६ कोटी (२११.३५ दशल± अमेåरकन डॉलसª) मÅये मंजुरी
िदली.
३. 'Öटेट ऑफ युिनटी' Ìहणून ओळखÐया जाणाöया सरदार वÐलभभाई पटेल यां¸या
पुतÑयाचे उĤाटन ऑ³टोबर २०१८ मÅये झाले आिण नोÓह¤बर २०१९ पय«त एकूण
महसूल ८२.५१ कोटी Łपये (११.८१ दशल± अमेåरकन डॉलर ) इतका होता.
७.६.६ भावी वाटचाल (Road Ahead) :
शांतते¸या मागाªने Öवत: ला तणावाचे पुनŁºजीवन करÁयासाठी लोक आिलशान
हॉटेÐसमÅये राहत होते तर मु³कामाकडे एक उदयोÆमुख कल Ìहणून पािहले जाते. अशा
गरजा पूणª करÁयासाठी , मॅåरयट इंटरनॅशनल, आयएचजी हॉटेÐस आिण åरसॉट्ªस आिण
ओबेरॉय हॉटेÐस सार´या ÿमुख हॉटेल चेनमÅये मु³कामा¸या ऑफसª सादर केÐया जात
आहेत, अितथी हॉटेलमधील अनेक ³युरेट केलेÐया अनुभवांमधून िनवडू शकतात .
भारता¸या ÿवास आिण पयªटन उīोगात मोठ्या ÿमाणात वाढीची ±मता आहे. ई-िÓहसा
योजने¸या िवÖतारासाठीही हा उīोग उÂसुक आहे, ºयामुळे भारतातील पयªटकांचा ओघ
दुÈपट होÁयाची अपे±ा आहे. 'असोचेम' आिण 'येस बँके'ने केलेÐया संयुĉ अËयासानुसार,
उ¸च अथªसंकÐपीय तरतूद आिण कमी खचाª¸या आरोµय सेवा सुिवधे¸या पाĵªभूमीवर
भारतातील ÿवास आिण पयªटन उīोगात २.५% वाढ करÁयाची ±मता आहे.
ÿवास आिण पयªटनासाठी भारत ही एक मोठी बाजारपेठ आहे. हे कोनाडा पयªटन
उÂपादनांचा वैिवÅयपूणª पोटªफोिलओ ÿदान करते - øूझ, साहस , वैīकìय, कÐयाण ,
øìडा, एमआयसीई , इको-टुåरझम, िचýपट , úामीण आिण धािमªक पयªटन. देशांतगªत आिण
आंतरराÕůीय पयªटकांसाठी आÅयािÂमक पयªटनाचे िठकाण Ìहणून भारताची ओळख आहे.
पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी लाल िकÐÐयावłन ÖवातंÞया¸या भाषणात पयªटनाला चालना
देÁयासाठी २०२२ पय«त भारतातील १५ देशांतगªत पयªटन Öथळांना भेट देÁयाचे आवाहन
केले. वÐडª इकॉनॉिमक फोरमने ÿकािशत केलेÐया ůॅÓहल अँड टुåरझम कॉिÌपिटिटÓहनेस
åरपोटª २०१९ मÅये भारत ३४ Óया øमांकावर आहे. munotes.in

Page 117

भारतीय अथªÓयवÖथेत सेवा ±ेýाची भूिमका
117 डÊÐयूटीटीसी¸या इकॉनॉिमक इÌपॅ³ट २०१९ ¸या अहवालात , भारता¸या ůॅÓहल अँड
टुåरझम जीडीपी योगदानात ४.९% वाढ झाली आहे, जी चीन आिण िफिलिपÆसनंतर
ितसर् या øमांकाची आहे. याÓयितåरĉ , अहवालात असेही नमूद केले आहे कì २०१४ -
२०१९ दरÌयान , भारताने (६.३६ दशल± ) िनमाªण केलेÐया रोजगारां¸या सं´येत सवाªत
मजबूत वाढ पािहली (६.३६ दशल± ), Âयानंतर चीन (५.४७ दशल± ) आिण िफिलिपÆस
(२.५३ दशल± ) यांचा øमांक लागतो .
भारता¸या जीडीपीमÅये ÿवास आिण पयªटन ±ेýाचे एकूण योगदान २०१७ मधील १५.२४
लाख कोटी Łपयांवłन (२३४.०३ अÊज अमेåरकन डॉलर ) वाढून २०२८ मÅये ३२.०५
लाख कोटी Łपये (४९२.२१ अÊज अमेåरकन डॉलर ) पय«त वाढÁयाची श³यता आहे.
२०२२ पय«त भारतातील या ±ेýातून एकूण उÂपÆन ५० अÊज अमेåरकì डॉलरपय«त
पोहोचÁयाचे लàय आहे.
आिथªक वषª २०२० मÅये भारतात पयªटन ±ेýात ३.९ कोटी रोजगार िनमाªण झाले; हे
देशातील एकूण रोजगारांपैकì ८.०% होते. २०२८ पय«त आंतरराÕůीय पयªटकांची आवक
३०.५ अÊजांपय«त पोहोचÁयाची श³यता आहे. िडस¤बर २०१९ पय«त १६९ देशांना ई-
िÓहसा सुिवधा देÁयात आली होती.
२०१९ मÅये, भारतात परदेशी पयªटकांचे आगमन (एफटीए ) १०.८९ दशल± होते, जे
३.२०% वाय-ओ-वाय ¸या वाढीचा दर साÅय करते. २०१९ मÅये, पयªटनातून एफईई
४.८% वाढून १,९४,८८१ कोटी Łपये (२९.९६ अÊज अमेåरकन डॉलर ) झाला. २०१९
मÅये, ई-टुåरÖट िÓहसाĬारे आवक २३.६% ने वाढून २.९ दशल± झाली आहे.
Öवदेश दशªन योजनेअंतगªत ६,०३५.७० कोटी Łपये (८६३.६० दशल± अमेåरकन
डॉलर ) िकंमती¸या ७७ ÿकÐपांना मंजुरी देÁयात आली आहे. क¤þीय अथªसंकÐप २०२० -
२१ मÅये, सरकारने ईशाÆयेकडील Öवदेश दशªन अंतगªत पयªटन सिकªट¸या िवकासासाठी
१,२०० कोटी Łपये (१७१.७० दशल± अमेåरकन डॉलसª) िदले आहेत.
भारत सरकारने 'अतुÐय भारत!' आिण 'अिथती देवो भव' सार´या अनेक āँिडंग आिण
िवपणन उपøमां¸या लाँिचंगमुळे िवकासाला चालना िमळाली आहे. देशातील वैīकìय
पयªटनाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी भारत सरकारने िÓहसाची एक नवीन ®ेणी - वैīकìय
िÓहसा िकंवा एम-िÓहसा देखील जारी केली आहे. २०२० पय«त जगातील आंतरराÕůीय
पयªटकां¸या आगमनात १% आिण २०२५ पय«त २% वाटा साÅय करÁयासाठी सरकार
काम करत आहे.
कोिवड लॉकडाऊननंतर सरकारने िदलेÐया िशिथलतेदरÌयान, इंिडयन असोिसएशन ऑफ
टूर ऑपरेटसªने (आयएटीओ ) आंतरराÕůीय उड्डाणे पुÆहा सुł करÁयासाठी रोडमॅप
िनिIJत करावा आिण ई-िÓहसा आिण टुåरÖट िÓहसाची सुिवधा īावी, अशी िवनंती
सरकारकडे केली आहे.
Âयानंतर नोÓह¤बर¸या अखेरीस, भारताने परदेशी नागåरक आिण भारतीय नागåरकां¸या
अिधक ®ेणéसाठी िÓहसा आिण ÿवास िनब«धांमÅये ®ेणीबĦ सूट लागू केली. साथी¸या munotes.in

Page 118

भारतीय अथªÓयवÖथा
118 संकटानंतर, दि±ण आिशयाई देशातील पयªटकांसाठी दरवाजे उघडून ÿादेिशक पयªटनात
ÿवेश करÁयाची सरकारची योजना आहे.
पयªटन ±ेýातील गुंतवणुकìला चालना देÁयासाठीही सरकार गंभीर ÿयÂन करत आहे.
हॉटेल आिण पयªटन ±ेýात Öवयंचिलत मागाªने १०० ट³के थेट परकìय गुंतवणुकìला
(फॉरेन डायरे³ट इÆÓहेÖटम¤ट) परवानगी आहे. युनेÖको¸या जागितक वारसा Öथळां¸या
आसपास (िदÐली आिण मुंबई वगळता ) असलेÐया २-, ३ आिण ४ Öटार ®ेणीतील
हॉटेÐससाठी पाच वषा«ची करसवलत देÁयात आली आहे.
क¤þीय अथªसंकÐप २०१९ -२० नुसार भारत सरकारने भारतातील १७ आयकॉिनक
पयªटन Öथळे जागितक दजाª¸या िठकाणी िवकिसत करÁयाची घोषणा केली. पयªटन
मंýालयाने एिÿल २०२० मÅये इंøेिडबल इंिडया¸या संÖकृती आिण वारशाची संपूणª खोली
आिण िवÖतार याबĥल मािहती देÁयासाठी डेखो अपना देश वेिबनार सुł केले. १७
ऑगÖट २०२० पय«त या मािलकेअंतगªत ४८ वेिबनार घेÁयात आले होते.
पयªटन मंýालयाने ऑ³टोबर २०२० मÅये ³वािलटी कौिÆसल ऑफ इंिडया (³यूसीआय)
सोबत भागीदारी कłन साथी (िसÖटम फॉर असेसम¤ट, अवेअरनेस अँड ůेिनंग फॉर
हॉिÖपटॅिलटी इंडÖůी) नावाचा उपøम िवकिसत केला. हॉटेÐस, रेÖटॉरंट्स, बी अँड बी
आिण इतर युिनट्स¸या सुरि±त कामकाजासाठी कोिवड -१९ ¸या संदभाªत जारी केलेÐया
मागªदशªक तßवे / एसओपीची या उपøमाĬारे ÿभावीपणे अंमलबजावणी केली जाईल .
७.७ मािहती तंý²ान (IT) आिण आयटी स±म सेवा (ITES) मु´यत: आयटी आिण आयटीईएस उīोगामुळे भारताला जगाचे बॅक ऑिफस मानले जाते.
भारतातील या ±ेýाचा २०१० -१५ ¸या तुलनेत १५ ट³के चøवाढ वािषªक िवकास दर
(सीएजीआर ) दराने झाला आहे, जो जागितक आयटी-आयटीईएस खचाªपे±ा ३-४ पट
जाÖत आहे आिण २०२० पय«त ९.५ ट³के ते ३०० अÊज अमेåरकन डॉलसª¸या
सीएजीआरने िवÖतारÁयाचा अंदाज आहे. मािहती तंý²ान (आयटी ) उīोगासाठी भारत हे
जगातील सवाªत मोठे सोिस«ग डेिÖटनेशन देखील आहे, जे १२४-१३० अÊज अमेåरकन
डॉलसª¸या बाजारपेठेपैकì अंदाजे ६७ ट³के आहे.
७.७.१ आयटी स±म सेवा (ITES ):
ºयाला वेब स±म सेवा िकंवा दूरÖथ सेवा िकंवा टेली-विक«ग देखील Ìहणतात , संÖथे¸या
कायª±मतेत सुधारणा करÁयासाठी मािहती तंý²ानाचा वापर करणार् या ऑपरेशÆस¸या
संपूणª ÓयाĮी चा समावेश आहे. या सेवांमÅये कåरअरचे िविवध पयाªय उपलÊध आहेत ºयात
कॉल स¤टर, मेिडकल ůाÆसिøÈशन , मेिडकल िबिलंग आिण कोिडंग, बॅक ऑिफस
ऑपरेशÆस, रेÓहेÆयू ³लेम ÿोसेिसंग, लीगल डेटाबेस, कंट¤ट डेÓहलपम¤ट, पेरोल,
लॉिजिÖट³स मॅनेजम¤ट, जीआयएस (िजओúािफकल इÆफम¥शन िसÖटम ), एचआर सेवा,
वेब सेवा इÂयादéमÅये संधéचा समावेश आहे.
सेवेचा दजाª सुधाłन Óयवसाय स±म करणारे मािहती तंý²ान Ìहणजे आयटी स±म सेवा
होय. सवाªत महÂवाची बाब Ìहणजे आयटी स±म सेवेचे मूÐयवधªन. मूÐयवधªन हे अशा munotes.in

Page 119

भारतीय अथªÓयवÖथेत सेवा ±ेýाची भूिमका
119 Öवłपात असू शकते - úाहक संबंध ÓयवÖथापन , सुधाåरत डेटाबेस, सुधाåरत देखावा
आिण भावना इÂयादी . आयटी स±म सेवेचा पåरणाम दोन ÿकारांमÅये आहे:
 थेट सुधारीत सेवा
 अÿÂय± फायदे .
ÿÂय± लाभांची ताबडतोब जाणीव होऊ शकते, परंतु अÿÂय± फायदे कालांतराने ÿाĮ
होऊ शकतात आिण जर िनयोजनपूवªक िनयोजन केले तर Âयाचा अितश य ÿभावीपणे
उपयोग केला जाऊ शकतो .
७.७.२ मािहती तंý²ान स±म सेवा (ITES) ÿिøया आिण
सेवा:
ITES आयटी -गहन ÿिøया आिण सेवांची ®ेणी ÿदान करते, ºयात Óयवसाय ÿिøया
आउटसोिस«ग (बीपीओ ) आिण ²ान ÿिøया आउटसोिस«ग (केपीओ) यांचा समावेश आहे,
जो दूर¸या िठकाणाहóन ÿदान केला जातो आिण दूरसंचार नेटवकªवर िवतरीत केला जातो.
आय.टी.ई.एस. सामúी ÓयवÖथापन , िव° आिण खाती, संशोधन आिण िवĴेषण िवभाग
यासार´या अनुलंब गोĶéवर ल± क¤िþत करते. ITES मÅये हे समािवĶ आहे:
 úाहक संवाद सेवा: ºयात पुरेशी दूरसंचार पायाभूत सुिवधा, ÿिशि±त सÐलागार ,
आवÔयक डेटाबेसमÅये ÿवेश, इंटरनेट आिण úाहकांना मािहती आिण समथªन ÿदान
करÁयासाठी इतर ऑनलाइन मािहती पायाभूत सुिवधांचा समावेश आहे
 बॅक ऑिफस ऑपरेशÆस: डेटा एंůी, फायनाÆस आिण अकाऊंिटंग आिण एचआर
सेवांसह डेटा łपांतरण.
 ůाÆसिøÈशन /भाषांतर सेवा
 सामúी िवकास / ॲिनमेशन / अिभयांिýकì / िडझाइन आिण जी.आय.एस.
 दूरÖथ िश±ण , डेटा शोध, माक¥ट åरसचª, नेटवकª कÆसÐटÆसी आिण ÓयवÖथापन
यासह इतर सेवा.
पसंतीची अनुÿयोग ±ेýे अशी ±ेýे आहेत िजथे मोठ्या ÿमाणात डेटा आहे ºयावर ÿिøया
करणे आवÔयक आहे आिण पåरणाम िवतरीत करÁयासाठी Âयाचा वापर करणे आवÔयक
आहे, िकंवा डेटा हा सेवेचा पåरणाम आहे. सवª ÿकरणांमÅये, आयटीचा वापर न करता हे
कायª अÆयथा अयोµय असेल. आयटी स±म सेवा तैनात केÐया जाऊ शकतात अशी काही
सवाªत महÂवाची ±ेýे खालीलÿमाणे आहेत:
 टेलीमाक¥िटंग
 हेÐप डेÖक
 úाहक समथªन क¤þे munotes.in

Page 120

भारतीय अथªÓयवÖथा
120  डेटा गोदाम
 ůाÆसिøÈशन स¤टसª
 वाहतूक ůॅिकंगसाठी जीआयएस मॅिपंग
 इले³ůॉिनक िडिÖůÊयुशन .
७.७.३ मािहती तंý²ान स±म सेवा (आयटीईएस) ¸या संधी आिण आÓहाने:
बदलती आिथªक आिण Óयावसाियक पåरिÖथती , झपाट्याने तंý²ानातील नविनिमªती,
इंटरनेटचा ÿसार आिण जागितकìकरण यामुळे ÖपधाªÂमक वातावरण वाढत आहे.
तंý²ानाची भूिमका महामंडळांना समथªन देÁयापासून ते Âयांचे łपांतर करÁयापय«त
िवकिसत झाली आहे. उ¸च गुणव°े¸या आिण ÖपधाªÂमक तंý²ाना¸या िनराकरणाची
Âयांची गरज भागिवÁयासाठी जागितक कंपÆया ऑफशोअर तंý²ान सेवा ÿदाÂयांकडे
वाढÂया ÿमाणात वळत आहेत. अशा ÿकारे कंपनीला अखंड, यशÖवी , िटकाऊ आिण
Öकेलेबल Óयवसाय तयार करÁया¸या आिण िटकवून ठेवÁया¸या ÿयÂनात िविवध ÿकार¸या
जोखमी आिण आÓहानांचा सामना करावा लागू शकतो . काही आÓहानांचा सामना करावा
लागतो :
 खरोखरच जागितक दजाªचे िसĦ झालेले जागितक िवतरण मॉडेल तयार करÁयाची
आिण Âयाची देखभाल करÁयाची ±मता जी तुम¸या संÖथेला úाहकांना सवō°म
िकनाöयावर सेवा ÿदान करÁयास अनुमती देईल. यासाठी अनेक वेळ िवभागांमÅये
चोवीस तास अंमलबजावणीची ±मता , अÂयंत कुशल तंý²ान Óयावसाियकां¸या
मोठ्या तलावामÅये ÿवेश करणे आिण जेथे योµय तेथे िनराकरणे पुÆहा वापरÁयासाठी
²ान ÓयवÖथापन ÿणाली आवÔयक आहे
 आपÐया úाहकांना बाजारपेठेतील फरक िकंवा ÖपधाªÂमक फायदा िमळिवÁयात मदत
करÁयासाठी आिण अशा ÿकारे आपÐया ³लायंट¸या तंý²ाना¸या बजेटचा मोठा
वाटा हÖतगत करÁयासाठी एक मजबूत, सवªसमावेशक, वगाª¸या शेवटी सवō°म ,
िवÖतृत आिण िवÖताåरत करणे.
 जेÓहा संधी उĩवते तेÓहा मोजÁयाची ±मता . यासाठी पायाभूत सुिवधांमÅये सतत
गुंतवणूक करावी लागेल आिण नवीन Óयावसाियकांची वेगाने भरती, ÿिश±ण आिण
उपयोिजत करणे आवÔयक आहे
 आिथªक मंदी¸या काळात महसूल आिण खचाªचे ÓयवÖथापन करा, िकंमतéचा दबाव,
सेवांचे कमॉिडटीझेशन आिण कमी केलेले वापर दर सहन करÁयाची तुम¸या संÖथेची
±मता वाढवाणे.
 ůेझरी ऑपरेशÆसमÅये िविनमय दर अिÖथरता आिण काउंटर पाटê जोखीम
ÓयवÖथािपत करणे. munotes.in

Page 121

भारतीय अथªÓयवÖथेत सेवा ±ेýाची भूिमका
121  जाÖत अवलंिबÂव आिण बाजारातील भरीव िहÖसा गमावÁयाचा धोका कमी
करÁयासाठी आपÐया ³लायंटची यादी Óयवसाया ¸या अनुलंब वर िवÖतृत करणे
 जागितक गुणव°े¸या मानकांनुसार उÂकृĶ आिण अÂयाधुिनक ÿकÐप ÓयवÖथापन
पĦती राखणे आिण úाहकांचे सवō¸च समाधान िमळिवÁयासाठी वेळेवर, सातÂयपूणª
आिण अचूक अंमलबजावणीची खाýी करणे
 आपली संÖथा भौगोिलक ÿदेशात वेळोवेळी हाती घेऊ शकेल अशा अकाबªनी
वाढी¸या संधéचे यशÖवी समाकलन सुिनिIJत करणे
७.७.४ भारतीय आयटीईएस ±ेýा¸या वाढीस चालना देणारे घटक:
मु´यत: आयटी आिण आयटीईएस उīोगामुळे भारताला जगाचे बॅक ऑिफस मानले जाते.
भारतातील या ±ेýाचा िवकास २०१० -१५ ¸या तुलनेत १५ ट³के चøवाढ वािषªक
िवकास दराने (सीएजीआर ) झाला आहे, जो जागितक आयटी -आयटीईएस खचाªपे±ा ३-४
पट जाÖत आहे आिण २०२० पय«त ९.५ ट³के ते ३०० अÊज अमेåरकन डॉलसª¸या
सीएजीआरने िवÖतारÁयाचा अंदाज आहे. मािहती तंý²ान (आयटी ) उīोगासाठी भारत हे
जगातील सवाªत मोठे सोिस«ग डेिÖटनेशन देखील आहे, जे १२४-१३० अÊज अमेåरकन
डॉलसª¸या बाजारपेठेपैकì अंदाजे ६७ ट³के आहे. ऑनलाइन शॉिपंग, सोशल मीिडया
आिण ³लाउड कÌÈयुिटंग¸या वाढÂया ÿभावामुळे हा ů¤ड आणखी वाढणार आहे. आयटी
मािहती तंý²ान सेवा िदµगज Ìहणून भारता¸या उदयामागील काही सवाªत महÂवा¸या
घटकांचा समावेश आहे -
 नÓयाने उदयास येणारे अनुलंब, जसे कì िकरकोळ , आरोµय सेवा, उपयोिग ता इ.
 अमेåरका आिण युरोप या दोÆही देशांकडून आयटी सेवां¸या मागणीचे पुनŁºजीवन
 तंý²ान आिण दूरसंचारचा अवलंब वाढिवÁयास कारणीभूत ठरणार् या सरकारी
उपøमांवर ल± क¤िþत केले, ºयामुळे शेवटी आयसीटी द°क घेÁयाचे ÿमाण वाढले
 उ¸च-मूÐय úाहकां¸या सं´येत वाढ (> $ १००)
 आयटीईएस सेवांना समथªन देÁयासाठी Öमॅक माक¥टमÅये (सामािजक , गितशीलता ,
िवĴेषणे, ³लाउड ) वाढ
 जगभरात वाढता संशोधन आिण िवकास खचª
 नवीन कमªचार् यांना ÿिश±ण देÁयासाठी वाढता खचª (२०१६ मÅये १.६ अÊज
डॉलसª)
 संपूणª देशाला जोडणारे मोठ्या ÿमाणात ऑिÈटकल फायबर नेटवकª टाकÁयाची भारत
सरकारची योजना
 दूरसंचारचे अंशत: खासगीकरण
 इतर बहòतेक िवकिसत आिण िवकसनशील देशां¸या तुलनेत कमी ऑपरेिटंग खचª munotes.in

Page 122

भारतीय अथªÓयवÖथा
122  सरकारने देऊ केलेÐया करसवलती आिण एसओपी
 देशभरातील िटयर -२ शहरांमÅये एकािधक एसईझेडचा िवकास
७.७.५ आय.टी.ई.एस.चे फायदे आिण धोके (Benefits and Threats of ITES) :
फायदे (Benefits) :
१. कंपनीची लविचकता वाढते: आयटीईएसचा भाग असलेÐया िबझनेस ÿोसेस
आउटसोिस«ग¸या (बीपीओ ) माÅयमातून कंपÆया आपली लविचकता वाढवतील .
आय.टी.ई.एस. िवøेÂयांĬारे ÿदान केÐया जाणार् या बर् याच सेवा सेवा सेवा-सेवा
तßवावर िदÐया जातात . हे कंपनीला Âयां¸या िकंमतीची रचना िफ³Öड ते Óहेåरएबल
कॉÖटमÅये बदलÁयास मदत करते. Óहेåरएबल कॉÖट एखाīा कंपनीला बदलांना
þुतपणे ÿितसाद देÁयास आिण आउटसोिस«गĬारे फमªला अिधक लविचक बनिवÁया त
मदत करते.
२. आय.टी.ई.एस. कंपनी¸या लविचकतेत योगदान देÁयाचा आणखी एक मागª Ìहणजे
एखादी कंपनी नोकरशाही¸या िनब«धांमुळे कोणतेही ओझे न घेता, Âया¸या मूलभूत
±मतांवर ल± क¤िþत करते. यासह मु´य कमªचार् यांना नॉन-कोअर ऑपरेशÆस िकंवा
ÿशासकìय ÿिøया करÁयापासून मुĉ केले जाते आिण फमªचे मु´य Óयवसाय तयार
करÁयात अिधक वेळ आिण शĉì खचª कł शकते.
३. आय.टी.ई.एस. संघटनाÂमक लविचकता वाढिवÁयाचा आणखी एक मागª Ìहणजे
Óयवसाय ÿिøयेचा वेग वाढिवणे. रेषीय ÿोúॅिमंगसार´या तंýांचा वापर कłन आपण
उÂपादन वेळ आिण सूची पातळी कमी कł शकतो , ºयामुळे पåरणामकारकता आिण
िनयंýणे वाढू शकतात िकंवा खचª कमी होऊ शकतो .
४. साखळी भागीदारांचा ÿभावी वापर आिण Óयवसाय ÿिøया आउटसोिस«गसह पुरवठा
साखळी ÓयवÖथापन (एससीएम ) अनेक Óयवसाय ÿिøयांचा वेग वाढवते. शेवटी,
लविचकता हा संÖथाÂमक जीवनचøाचा एक टÈपा आहे.
५. आयटीईएसने नॉट¥लला नोकरशाही संघटनेतून अÂयंत िवĵासाहª ÿितÖपÅयाªत
łपांतåरत करÁयास मदत केली.
६. Ìहणून आय.टी.ई.एस. कंपÆयांना Âयांचा वेग आिण ±मता िटकवून ठेवÁयास मदत
करते, जे कायª±म होÁयासाठी अÆयथा Âयांनी Âयाग करणे आवÔयक आहे. एखादी
कंपनी जलद गतीने वाढते कारण ती लोक िकंवा उपकरणांसाठी मोठ्या भांडवली
खचाªमुळे कमी मयाªिदत असेल, ºयामुळे हळूहळू खचª िलहóन काढÁयासाठी अनेक वष¥
लागू शकतात . वर नमूद केलेले युिĉवाद आय.टी.ई.एस.¸या बाजूने असले आिण
संÖथांची लविचकता वाढवत असले, तरी ÓयवÖथापनाने Âया¸या अंमलबजावणीबाबत
खूप सावधिगरी बाळगणे आवÔयक आहे.
७. Óयवसाय ÿिøया आउटसोिस«गमÅये ÓयÖत राहÁयाचा िनणªय घेÁयापूवê कंपनीने
आÓहानांकडे ल± देणे आवÔयक आहे. आणखी एक मुĥा असा आहे कì बर् याच munotes.in

Page 123

भारतीय अथªÓयवÖथेत सेवा ±ेýाची भूिमका
123 ÿकरणांमÅये बीपीओला आकारासह इतरांपे±ा वेगळे करÁयास कमी वाव आहे. ते
समान सेवा ÿदान करतात , समान भौगोिलक पाऊलखुणा आहेत, समान तंý²ान
Öटॅक आहेत आिण समान गुणव°ा सुधारणेचे ŀिĶकोन आहेत.
जोखीम (Threats) :
१. आय.टी.ई.एस. सह जोखीम हा मु´य धोका आहे: मािहती ÿणालीचे आउटसोिस«ग
केÐयाने संÿेषणा¸या भागापासून आिण गोपनीयतेपासून सुर±ा धोके उĩवू शकतात .
उ°र अमेåरकन िकंवा युरोिपयन कंपनी¸या डेटाची सुर±ा उप-खंडात ÿवेश िकंवा
िनयंिýत केÐयावर खूप कठीण असते.
२. ²ाना¸या ŀिĶकोनातून पािहले तर कमªचाöयांमधील ŀिĶकोनात झालेला बदल,
सÅया¸या खचाªला कमी लेखणे आिण ÖवातंÞय गमावÁयाचा मोठा धोका यामुळे
आऊटसोिस«गमुळे संघटनांमधील एक वेगळे नाते िनमाªण होते.
३. कोणतेही फायदे साÅय करÁयासाठी आउटसोिस«गचे धोके आिण धोके ÓयवÖथािपत
केले जाऊ शकतात . जर आपण संरिचत मागाªने आउटसोिस«ग ÓयवÖथािपत कł
शकलो , सकाराÂमक पåरणाम जाÖतीत जाÖत कł शकलो , जोखीम कमी कł
शकलो आिण कोणतेही धोके टाळले, तर Óयवसाय सातÂय ÓयवÖथापन (बीसीएम )
मॉडेल तयार होते.
७.८ ÿij (QUESTIONS) १. सेवा ±ेýाचे फायदे ÖपĶ करा.
२. सेवा ±ेýाचे महßव िवशद करा.
३. भारतीय अथªÓयवÖथेतील सेवा ±ेýाचे योगदान ÖपĶ करा.
४. 'भारतातील आरोµय सेवेची वाढ आिण कामिगरी ' यावर िटप िलहा.
५. 'भारतीय पयªटन आिण आदराितÃय उīोग ' यावर िटप िलहा.
६. 'मािहती तंý²ान स±म सेवा (ITeS)' यावर िटप िलहा.

*****
munotes.in

Page 124

124 ८
भारतीय िश±ण ±ेýातील संशोधन आिण िवकास
घटक संरचना
८.० उिĥĶये
८.१ िश±णा¸या संदभाªत संशोधन आिण िवकास सेवा
८.१.१ ÿÖतावना
८.१.२ Óया´या
८.१.३ संशोधन आिण िवकासाचे ÿकार
८.१.४ िवकास
८.१.५ सामाÆय संशोधन आिण िवकास ÿिøया
८.१.६ िवīापी ठांमÅये संशोधन आिण िवकास क±
८.२ शै±िणक संशोधन
८.३ िश±ण ±ेýातील संशोधनाची वैिशĶये
८.४ िश±णातील संशोधनाचे उĥेश
८.५ िश±णात संशोधनाचे महßव
८.६ सÅया¸या शै±िणक संदभाªत संशोधनाची आÓहाने
८.७ भारतातील रोजगार िनिमªतीमÅये कौशÐय िवकास
८.७.१ कौशÐय िवकास आिण रोजगारा¸या संधी
८.७.२ भारतातील कौशÐय िवकास
८.७.३ भारतातील कौशÐय िवकासाचे फायदे
८.७.४ भारतातील कौशÐय िवकास ÿिश±णात तंý²ानाचे महßव भारत
८.७.५ कौशÐय िवकास भारता¸या भिवÕयाला कसा आकार देत आहे?
८.७.६ बेरोजगारी कमी करÁयासाठी कौशÐय िवकासाचे महßव
८.७.७ उपाय
८.७.८ कौशÐय िवकासासाठी देशांनी ºया महßवा¸या मुद्īांचा सामना करणे
आवÔयक आहे ते असे आहेत
८.८ १२ वी पंचवािषªक योजना (२०१२ -२०१७ )
८.९ सारांश
८.१० ÿij

munotes.in

Page 125

भारतीय िश±ण ±ेýातील संशोधन आिण िवकास
125 ८.० उिĥĶये  िवīाÃया«ना िश±ण ±ेýातील संशोधन आिण िवकास समजावून सांगणे.
 भारतातील रोजगार िनिमªतीत कौशÐय िवकासा¸या भूिमकेची िवīाÃया«ना ओळख
कłन देणे.
 १२ Óया पंचवािषªक योजनेदरÌयान सेवा ±ेýाची कामिगरी समजून घेणे.
८.१ िश±णा¸या संदभाªत संशोधन आिण िवकास सेवा (RESEARCH AND DEVELOPMENT SERVICES WITH REFERENCE TO
EDUCATION) ८.१.१ ÿÖतावना (Introduction):
इतर Óयवसाय , संघटना िकंवा जीवना¸या ±ेýाÿमाणेच िश±णालाही या वेगाने बदलणाöया
युगात अनेक आÓहानांचा सामना करावा लागत आहे. आÓहानांचा सामना करÁयासाठी
िश±ण ±ेýात िवकास होणे आवÔयक आहे, जे संशोधनातून उ°म ÿकारे आणता येईल.
संशोधन आिण िवकास उपøम िवīमान अËयासøम , िशकÁयाचे सािहÂय , अÅयापन
पĦती आिण तंýे आिण सī मूÐयांकन ÿणाली िवकिसत करÁयास मदत कł शकतात .
तर, िवकासा¸या माÅयमातून केलेÐया संशोधनामुळे नविनिमªती होते.
संशोधन या सं²ेमÅये 'रे'+'सचª' हे दोन शÊद असतात . "Re" Ìहणजे पुÆहा पुÆहा आिण
"शोध" Ìहणजे काहीतरी शोधणे. खरं तर सवō°म आिण कान (१९९८ ) यांनी उघड
केलेÐया डेटाचे िनयोिजत आिण पĦतशीर संकलन, िवĴेषण आिण Óया´या यांĬारे एखाīा
समÖयेवर िवĵासाहª उपाय Ìहणून पोहोचÁयाची ÿिøया Ìहणजे संशोधन होय. बॉयिकन
(१९७२ ) यांनी असे Ìहटले आहे कì, िश±ण ±ेýातील संशोधन ही िवĴेषणाची वै²ािनक
पĦत चालू ठेवÁयाची अिधक औपचाåरक , पĦतशीर आिण सखोल ÿिøया आहे.
िश±णातील संशोधनाचे उĥीĶ ÿामु´याने शै±िणक समÖयांचा पĦतशीरपणे शोध घेणे
आिण Âया समÖयांवर संभाÓय उपाय ÿदान करÁयाचा ÿयÂन करणे हे आहे. िश±णातील
संशोधनामुळे अËयासøमाचा िवकास आिण सुधारणा, िवīाÃया«ना अडचणéसह िश±ण
देणे, वैयिĉक फरक आिण ÿाधाÆये समजून घेणे आिण वैयिĉक िवīाÃया«¸या गरजेनुसार
िश±णा¸या पĦतéशी जुळवून घेÁयात महßवपूणª ÿगती करणे श³य झाले आहे.
८.१.२ Óया´या (Definitions):
संशोधन आिण िवकास (संशोधन आिण िवकास ) Ìहणजे अिÖतÂवात असलेली उÂपादने
िकंवा ÿिøयांबĥल नवीन ²ानाची िनिमªती िकंवा संपूणªपणे नवीन उÂपादनाची िनिमªती होय.
हे पĦतशीर सजªनशील कायª आहे आिण पåरणामी नवीन ²ानाचा उपयोग नंतर नवीन
सािहÂय िकंवा संपूणª नवीन उÂपादने तयार करÁयासाठी तसेच िवīमान उÂपादनांमÅये
बदल आिण सुधारणा करÁयासाठी केला जातो. munotes.in

Page 126

भारतीय अथªÓयवÖथा
126 संशोधन आिण िवकास (संशोधन आिण िवकास ) ही Âया सवª शोधाÂमक िøयाकलापांसाठी
एक सामाÆय सं²ा आहे जी एक शोध लावÁया¸या उĥेशाने िश±ण संÖथा घेते ºयामुळे
एकतर नवीन शै±िणक उÂपादने (उदा. अËयासøम , िश±ण सािहÂय ) िकंवा ÿिøया (उदा.
अÅयापन िकंवा मूÐयांकन ÿिøया ) िकंवा िवīमान शै±िणक उÂपादने िकंवा
कायªपĦतीसुधारणे होऊ शकते.
८.१.३ संशोधन आिण िवकासाचे ÿकार (Forms of Research and
development) :
कोणÂयाही शै±िणक संÖथे¸या यशिÖवतेसाठी संशोधन आिण िवकास हा एक महßवाचा
घटक आहे. संशोधन आिण िवकासात हेतूपुरÖसर दोन ÿमुख ÿकार¸या संशोधनाचा
समावेश आहे. हे मूलभूत आिण उपयोिजत दोÆही संशोधन पĦतशीरपणे एकý करते आिण
समÖयांचे िनराकरण शोधणे िकंवा नवीन शै±िणक उÂपादने तयार करणे हे Âयाचे उĥीĶ
आहे. यात बाजारपेठ आिण िवīाÃया«¸या गरजा यावर संशोधन करणे आिण या गरजा पूणª
करÁयासाठी नवीन आिण सुधाåरत उÂपादने आिण सेवा िवकिसत करणे समािवĶ आहे.
८.१.४ िवकास (Development) :
जेÓहा एखाīा संशोधनाचे िनÕकषª सािहÂय , ÿणाली आिण पĦतéसह िविशĶ उÂपादनां¸या
उÂपादनासाठी वापरले जातात तेÓहा िवकास होतो. ÿोटोटाइप आिण ÿिøयांचे िडझाइन
आिण िवकास देखील या ±ेýाचा एक भाग आहेत. िवकास Ìहणजे असे संशोधन जे
उÂपादनासाठी आवÔयक ²ान आिण िडझाईÆस तयार करते आिण Âयांना ÿोटोटाइपमÅये
łपांतåरत करते उदा. कोसª मटेåरयल िवकिसत करणे िकंवा Öवयं-गती¸या िश±णासाठी
संगणक सॉÉटवेअर िवकिसत करणे.
८.१.५ सामाÆय संशोधन आिण िवकास ÿिøया (General R & D Process) :
उपयुĉ उÂपादने तयार करÁयासाठी संशोधन आिण िवकासास मिहने िकंवा वष¥ लागू
शकतात . िवīापीठे या ÿिøयेचा उपयोग नवीन उÂपादन िवकास आिण नािवÆयपूणªतेसाठी
करतात . ÿÂयेक महािवīालयाची िकंवा िवīापीठाची Öवतःची वेगळी संशोधन पĦती
असली , तरी Âयासाठी एक सवªसाधारण संशोधन ÿिøया ही चौकट तयार करेल.
१. कÐपना िनमाªण करा
२. बाजारपेठेचे संशोधन करा
३. िवīाÃया«¸या गरजा ओळखा
४. कÐपनांना पåरÕकृत करा
५. कÐपनांवर ल± क¤िþत करा
६. उिĥĶे ओळखा
७. मूलभूत संशोधन munotes.in

Page 127

भारतीय िश±ण ±ेýातील संशोधन आिण िवकास
127 ८. गृहीतक बनवा आिण ÖपĶ करा
९. संĴेषण करा आिण िसĦांत करा
१०. उपयोिजत संशोधन
११. संकÐपना परी±ण संशोधन
१२. उÂपादनाची रचना आिण चाचणी करा
१३. िवकास
१४. ÿोटोटाइप िवकिसत करा आिण चाचणी करा
१५. नावीÆय
१६. तांिýक शोधाचा िवकास आिण िवपणन
१७. Öकेिलंग अप
१८. उÂपादनाचे Óयापारीकरण
८.१.६ िवīापीठांमÅये संशोधन आिण िवकास क± (R & D Cell in Universities) :
संशोधन आिण िवकास (संशोधन आिण िवकास ) हे िवīापीठां¸या वाढीसाठी आिण
सुधारÁयासाठी एक मौÐयवान साधन आहे. जवळपास सवª िवīापीठांकडे यासाठी आर
अँड डी सेल आहे. संशोधन आिण िवकास िवīापीठा¸या आकारावर अवलंबून असते.
छोट्या िवīापीठांमÅये, संशोधन आिण िवकास बजेट आिण खचाª¸या मयाªदांमुळे
उÂपादनसुधारणेवर अिधक ल± क¤िþत करतात . मोठी िवīापीठे नवीन उÂपादने सादर
करÁयासाठी तसेच िवīमान उÂपादने सुधारÁयासाठी संशोधन आिण िवकासाला अिधक
वेळ आिण संसाधने समिपªत करÁयास स±म होऊ शकतात . संशोधन आिण िवकासाचे
फायदे बयाªचदा दीघªकालीन असतात , Ìहणून हे ल±ात ठेवणे महÂवाचे आहे कì Âयातील
गुंतवणूकìमुळे अÐप-मुदतीचा नफा होऊ शकत नाही. संशोधन आिण िवकास अिधक
कायª±म ÿिøया आिण सेवा िवतरीत करÁयाचे नवीन मागª िवकिसत करÁयात तसेच
उÂपादन िवकास आिण सुधारणेस मदत कł शकते. ºया िवīापीठांकडे आर अँड डी सेल
आहे, अशा िवīापीठांना यश िमळÁयाची श³यता नसलेÐया िवīापीठांपे±ा अिधक असते.
८.२ शै±िणक संशोधन (EDUCATIONAL RESEARCH) शै±िणक संशोधन Ìहणजे िश±ण ±ेýाशी संबंिधत मािहतीचे पĦतशीर संकलन आिण
िवĴेषण होय. संशोधनात िवīाÃया«चे िश±ण , अÅयापन पĦती , िश±क ÿिश±ण आिण
वगाªतील गितशीलता यासह िविवध पĦती आिण िश±णा¸या िविवध पैलूंचा समावेश असू
शकतो .
शै±िणक संशोधक सामाÆयत : सहमत आहेत कì संशोधन कठोर आिण पĦतशीर असले
पािहजे. तथािप , िविशĶ मानके, िनकष आिण संशोधन ÿिøया याबĥल कमी सहमती munotes.in

Page 128

भारतीय अथªÓयवÖथा
128 आहे. शै±िणक संशोधक मानसशाľ , अथªशाľ, समाजशाľ , मानववंशशाľ आिण
तßव²ान यासह िविवध शाखांचा आधार घेऊ शकतात . अनेक िवīाशाखांमधून पĦती
आखÐया जाऊ शकतात . वैयिĉक संशोधन अËयासातून काढलेले िनÕकषª अËयासलेÐया
सहभागé¸या वैिशĶ्यांĬारे आिण ºया पåरिÖथतीत हा अËयास केला गेला Âया अटéĬारे
मयाªिदत केले जाऊ शकतात .
शै±िणक अËयास सुधारÁयासाठी अÅयापन -अÅययन पåरिÖथतीिवषयी नवीन ²ान
िवकिसत करणे हा शै±िणक संशोधनाचा उĥेश आहे. शै±िणक संशोधन खालील चलांना
संबोिधत कł शकते:
 िश±ण: िवīाथê िविवध िवषय कसे चांगले िशकतील ?
 अÅयापन: िवīाÃया«¸या कतृªÂवाला चालना देÁयासाठी अÅयापना¸या सवō°म पĦती
कोणÂया आहेत?
 ÿेरणा: िश±कांनी आपÐया िवīाÃया«ना साÅय करÁयासाठी ÿेåरत करÁयासाठी
सवō°म पĦती कोणÂया आहेत?
 िवकास: मुले आिण ÿौढ लोक Âयां¸या सं²ानाÂमक, सामािजक आिण भाविनक
कौशÐयांसह कालांतराने कसे बदलतात ?
 वगाªचे ÓयवÖथापन: कोणÂया वगाªतील िकंवा शालेय पĦतéमुळे िवīाÃया«¸या
िश±णासाठी वगª इĶतम बनतो?
८.३ िश±ण ±ेýातील संशोधनाची वैिशĶये (CHARACTERISTICS OF RESEARCH IN THE FIELD OF EDUCATION) संशोधनाची वैिशĶये पुढीलÿमाणे:
a) आपÐया समाजात आिण िश±ण ÓयवÖथेत अंतभूªत असलेÐया घटनेचा एक पĦतशीर
आिण गंभीर तपास Ìहणजे संशोधन होय.
b) वै²ािनक पĦतीचा अवलंब कłन एखाīा घटनेचा तािकªक आिण पĦतशीरपणे अथª
लावणे आिण Âयाचे ÖपĶीकरण देणे हे संशोधनाचे उĥीĶ आहे.
c) संशोधन अनुभवजÆय पुरावे आिण िनरी±णीय अनुभवावर आधाåरत असते आिण
सामाÆयीकरण , तßवे िकंवा िसĦांत िवकिसत करतात आिण िश±णाशी संबंिधत
समÖयांचे ÿij आिण िनराकरणे शोधÁया¸या िदशेने िनद¥िशत केले जाते.
d) िश±णातील संशोधन ÿिøया , उÂपादन आिण िश±ण ÿणालीशी संबंिधत सामािजक ,
शै±िणक, आिथªक आिण सांÖकृितक घटनांशी संबंिधत आहे आिण मानवी वतªन
आिण Âयां¸या भावनांचा अËयास करते.
e) िश±ण ±ेýातील संशोधन हे दोÆही गोĶी नवीन तÃयांचा शोध घेÁयासाठी आिण जुÆया
गोĶéची पडताळणी करÁयासाठी केले जाते आिण िविवध मानवी िøयाकलाप , munotes.in

Page 129

भारतीय िश±ण ±ेýातील संशोधन आिण िवकास
129 सामािजक संÖथा आिण िश±ण िश±ण ÿिøया यां¸यात ÿासंिगक संबंध ÿÖथािपत
करÁयाचा ÿयÂन केला जातो.
८.४ िश±णातील संशोधनाचे उĥेश (PURPOSES OF RESEARCH IN EDUCATION) अ) संशोधनातून मनुÕयाचे, सामािजक जीवनाचे व संÖथांचे काय, केÓहा, कसे व का, या
ÿijांची उ°रे िमळतात . िविवध तÃये आिण Âयांचे आंतरसंबंध शोधून काढणे आिण
िवकृतéचा Âयाग करÁयास आिण वाÖतवाबĥल¸या आपÐया आकलनात हातभार
लावÁयास आपÐयाला मदत करणे हा यामागचा मु´य उĥेश आहे.
ब) संशोधनाचा आणखी एक उĥेश Ìहणजे आपÐया समाजात आिण िश±ण ÓयवÖथेत
ÿचिलत असलेÐया िविवध समÖयांचे िनदान करणे आिण Âया समÖयांचे गंभीर व
तािकªक िवĴेषण करणे. आपÐया समाजात गåरबी, बेरोजगारी, आिथªक व ľी-पुŁष
िवषमता , सामािजक Öतरीकरण इÂयादी असं´य समÖया आहेत आिण या समÖयांमुळे
आपÐया िश±णÓयवÖथेवर पåरणाम होतो. अशा समÖयांचे Öवłप आिण पåरमाण यांचे
िनदान आिण िवĴेषण करणे आवÔयक आहे. समÖयांचे िवĴेषण केÐयास योµय
उपचाराÂमक कृतéची ओळख पटते.
क) संशोधनातून सामािजक व शै±िणक संÖथां¸या Öवłपािवषयी ÿÂय± मािहती िमळते.
हे ²ान आपÐयाला सामािजक घटनांवर िनयंýण ठेवÁयास मदत करते. संशोधनात
नवीनतम गरजा आिण ÿगती¸या पातळीची तपासणी आिण मूÐयांकन करÁयाची
±मता देखील आहे.
ड) संशोधनाचा आणखी एक महßवाचा उĥेश Ìहणजे िविवध समÖया आिण आÓहानांवर
संभाÓय उपाय आिण ÿभावी उपाय सुचिवणे. िश±ण ÿणाली आिण Âया¸याशी संबंिधत
घटक सुधारÁयासाठी संशोधक नािवÆयपूणª आिण सजªनशील रणनीती आिण कÐपना
घेऊन येतात. संशोधक अिÖतßवात असलेÐया वाईट गोĶी आिण समÖयांची कारणे
ओळखू शकतात आिण अशा ÿकारे ते योµय उपचाराÂमक िøया करÁयास मदत कł
शकतात .
८.५ िश±णात संशोधनाचे महßव (IMPORTANCE OF RESEARCH IN EDUCATION) संशोधन हे अËयासाचे एक वै²ािनक आिण पĦतशीर साधन आहे आिण िश±ण ±ेýात
Âयाचे अफाट मूÐय आहे.
१. िश±णातील संशोधनामुळे कोणताही िवषय आिण Âयाचे ÿाचायª अिधक चांगÐया
ÿकारे आिण सोÈया पĦतीने समजून घेÁयास मदत होते ºयामुळे नवीन ÿijांचा
सामना करावा लागेल आिण Âया ÿijांची उ°रे शोधÁयास आपण कोणÂयाही िवषयाचे
नवीन िसĦांत िशकू शकतो . munotes.in

Page 130

भारतीय अथªÓयवÖथा
130 २. संशोधनामुळे संशोधनातील तफावत ओळखÁयास मदत होते, िश±ण ÿणाली¸या
िविवध Öतरांवरील िशकÁयाची दरी िनमाªण होते आिण जे अिÖतÂवात आहे आिण जे
अपेि±त आहे Âयातील अंतर कमी करÁयाचा ÿयÂन केला जातो. िश±णा¸या
सामािजक पैलूंशी संबंिधत संशोधन मुलां¸या िवकासाची आिण िशकवÁया¸या
पĦतीची खाýी देते.
३. संशोधन Óयावसाियक नेहमीच िशकत असतात , गोĶी शोधत असतात , मािहतीचे
िवĴेषण करत असतात , ÿाĮ मािहतीनुसार Âयांचे वतªन जुळवून घेत असतात ,
आधुिनक मागणीनुसार सुधारणा करÁयाचा िवचार करत असतात आिण Âयां¸याशी
जुळवून घेत असतात आिण अशा ÿकारे सामािजक िव²ान संशोधन समाज ,
सामािजक आिण शै±िणक संÖथां¸या कÐयाणासाठी मदत करते.
४. संशोधनातील िनÕकषª िश±क , िश±क िश±क , ÿशासक , धोरणकत¥, पालक आिण
िश±ण ±ेýात सहभागी असलेÐया इतर भागधारकांसाठी फायदेशीर ठł शकतात .
िश±णातील अंतर कमी करÁयासाठी वगाªतील अÅयापन ÿिøयेत संशोधन िनÕकषा«ची
अंमलबजावणी केली जाऊ शकते. िश±क ÿिश±ण कायªøम, अËयासøम िवकास
कायªøम आिण शै±िणक धोरणे तयार करÁयासाठी िनÕकषा«चा वापर केला जाऊ
शकतो .
५. संशोधन पĦती िश±कांना Âयां¸या सरावाबĥल िवĴेषण करÁयासाठी आिण
मािहतीपूणª िनणªय घेÁयासाठी साधने देतात. संशोधनामुळे िश±क आिण िश±क
िश±क िश±क आिण अिभमुखता यां¸या Óयावसाियक िवकासास मदत होऊ शकते
आिण िश±ण ÿणालीमÅये नवीन शै±िणक धोरणे, मूÐयमापन तंýे अंमलात
आणÁयासाठी Âयांना २१ Óया शतकातील कौशÐये आÂमसात करÁयासाठी तयार
केले जाऊ शकते. िश±कांना Âयां¸या Óयावसाियक कृती आिण िनणªयांमÅये शै±िणक
संशोधनाचे संबंिधत िनÕकषª आिण वै²ािनक िसĦांत वापरÁयास आिण समाकिलत
करÁयास स±म केले पािहजे.
६. िश±ण ±ेýातील संशोधनामुळे िवīाÃया«चे िश±क , िश±क िश±क , पालक आिण इतर
भागधारकां¸या िश±ण ±ेýाशी संबंिधत िविवध समÖया , Öथािनक आिण जागितक
वातावरणाशी संबंिधत समज, ŀिĶकोन यांचे िवĴेषण करÁयास मदत होते. अशा
ÿकारे, संशोधनाचे िनÕकषª संबंिधत भागधारकांची मते ल±ात घेऊन Âया समÖयांवर
संभाÓय उपाय सूिचत करतात आिण सुचिवतात.
८.६ सÅया¸या शै±िणक संदभाªत संशोधनाची आÓहाने (CHALLENGES OF RESEARCH IN PRESENT
EDUCATIONAL CONTEXT) संशोधनाशी संबंिधत अनेक आÓहाने आहेत आिण ती खालीलÿमाणे आहेत:
१. िश±णाचे राजकìय Öवłप : शै±िणक संशोधना¸या पåरणामकारकते¸या समÖयांची
सुŁवात िश±णा¸या राजकìय -प±पाती Öवłपापासून होते. लोकिश±ण ही एक
सामािजक रचना आहे जी ÿितसाद देते आिण सरकारचे िनयमन करते. शै±िणक munotes.in

Page 131

भारतीय िश±ण ±ेýातील संशोधन आिण िवकास
131 उिĥĶां¸या िकंवा मानकां¸या łपाने शै±िणक ÓयवÖथेत अंतभूªत असलेÐया सामािजक
आिण राजकìय आदशा«चा शोध घेणे कठीण आहे.
२. संशोधनाची िव²ान Ìहणून Óया´या नसणे ही समÖया : शै±िणक संशोधनामुळे
िश±णाचे ÿij सुटतात आिण Âयातून Âयाचा सराव िनिIJत होतो, अशी अपे±ा
सुŁवातीपासूनच होती. या संदभाªत िव²ान आिण तंý²ानावर आधाåरत संशोधना¸या
तुलनेत सामािजक िव²ानातील शै±िणक संशोधनाकडे अनेकदा दुलª± केले जाते
आिण Âयांचे अवमूÐयन केले जाते.
३. शै±िणक संशोधन आिण िश±णाची ÿथा यांतील िवÖथापन : शै±िणक
संशोधनातील अकायª±मता ÖपĶ करणारा ितसरा युिĉवाद हा Âया Óयवसाया¸या
Óयवहाराशी असलेÐया संबंधात दडलेला आहे. िश±णपĦतीत अंतभूªत असलेले
संशोधन आिण शाळा, महािवīालये आिण इतर संÖथांमधील िश±णाचा सराव यात
तफावत आहे. बहòतेक वेळा, वगाªतील ÿिøया , मूÐयमापन तंýे आिण अÅयापन
सािहÂय यांचा चालू असलेला सराव संशोधना¸या सूचनांपे±ा वेगळा असतो .
अशा अनेक गुंतागुंती आहेत ºयाअंतगªत शै±िणक संशोधन कायª करते. इतर आÓहाने
खालीलÿमाणे आहेत:
१. िश±ण आिण अÅयापनाचा अनुभव संशोधन आिण पुराÓयांवर आधाåरत आहे, परंतु
तो िसĦांत, िवचारसरणी , सुिवधा आिण पूवªúह यापैकì कोणताही एक होÁयाचा धोका
आहे.
२. िश±णातील संशोधनाचा मु´य उĥेश हा मुĉ करणे, आिण लोकशाही आिण संधी¸या
समानतेला चालना देणे हा असला पािहजे, परंतु ÿÂय±ात , प±पातीपणा आिण इतर
ÿभाव संशोधकांवर पåरणाम करीत आहेत.
३. कृितशील नागåरक िवकिसत करÁयाची सवªÖवी जबाबदारी िश±णाची आहे. परंतु
वाÖतिवक संदभाªत वैचाåरक मागाªचा अवलंब कłन िनवडीवर मयाªदा येतात, जे
िश±णा¸या वाÖतिवक हेतू¸या िवŁĦ आहे, ही ÿणाली कालबाĻ होÁयाचा आिण
दूरदशê न होÁयाचा धोका आहे.
४. िशकणे गुंतागुंतीचे असते आिण यशावर अनेक घटकांचा ÿभाव पडतो , सामािजक
पाĵªभूमी, कौटुंिबक पाĵªभूमी, Óयिĉमßव , वय, िलंग, Öथान इ. आपÐयाला Öथािनक
आिण वैयिĉक वातावरणाशी जुळवून घेता यावे Ìहणून िसĦांतांची सांगड घालणे,
Âयांची चाचणी करणे आिण Âयांना आÓहा न देणे आवÔयक आहे. सुिवधा आिण
ÓयवÖथापन महÂवाचे आहे.
संसाधनांचा िनधी आिण उपलÊधता , राÕůीय धोरण आिण तरतुदéचा ÿभाव , संशोधकां¸या
²ानाची खोली आिण आकलन पातळी , धोरण अंमलबजावणी आिण ÿशासक , धोरणकत¥,
िश±क , नैितक मुĥे, वाङ् मयचौयª आिण इतर अनेक मुĥे देखील सÅया¸या संदभाªत
संशोधनाशी संबंिधत आहेत जे िश±ण ±ेýातील संशोधनाचे सकाराÂमक पåरणाम सुिनिIJत
करÁयासाठी बदलणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 132

भारतीय अथªÓयवÖथा
132 सÅया¸या िश±ण पĦतीत पåरवतªनाची गरज असून गुणव°ा िटकिवÁयासाठी ÓयवÖथेत
आमूलाú बदल करणे आवÔयक आहे. संशोधन आपÐयाला काय कायª करते आिण का
करते, अÐप आिण दीघªकालीन पåरणाम काय आहेत हे समजून घेÁयास मदत कł शकते,
िनणªय आिण कृतéचे समथªन आिण तकª ÿदान करते, समÖया ओळखून अनपेि±त गोĶéना
सामोरे जाÁयास मदत करते आिण सुधारणेस ÿोÂसाहन देते. Ìहणूनच, िश±णा त
संशोधनाची ÿभावी अंमलबजावणी करणे ही आपÐयाला सवाªत जाÖत गरज आहे.
संशोधनातील आÓहाने ओळखÁयासाठी आिण िश±ण ±ेýा¸या उÆनतीसाठी आिण
आपÐया िश±ण ÿणाली¸या कÐयाणासाठी तसेच आपÐया समाजासाठी Âया आÓहानांना
सामोरे जाÁयासाठी संभाÓय उपाय आिण अंमलबजावणीची रणनीती ÿदान करÁयासाठी
पुढील संशोधनाचा िवÖतार केला जाऊ शकतो .
८.७ भारतातील रोजगार िनिमªतीमÅये कौशÐय िवकास (SKILL DEVELOPMENT IN EMPLOYMENT GENERATION IN INDIA) ८.७.१ कौशÐय िवकास आिण रोजगारा¸या संधी (Skill Development and
Employment Opportun ity):
मूलभूतपणे, कौशÐय िवकास Ìहणजे एखाīाने आपले ÿावीÁय सुधारÁयासाठी आिण
भिवÕयासाठी तयार राहÁयासाठी गुंतवणूक केलेली वेळ, उÂकटता Ìहणून अनुसरण केलेली
कोणतीही चपळता आिण योµय वेळी यशाचे उ¸च दर असलेले कायª पूणª करÁयाची ±मता .
हे आवÔयक आहे कारण एखाīाची कौशÐये Âयां¸या योजना यशÖवीपणे अंमलात
आणÁयाची Âयांची ±मता िनिIJत करतात .
आज¸या जगात , योµय िश±ण आिण ÿिश±णाचा अभाव लोकांना चांगÐया पगारा¸या
रोजगाराची उपलÊधता मयाªिदत कłन Öवत: ¸या ÿगती¸या संधéपासून ÿितबंिधत करते.
अखेरीस, यामुळे अशा Óयĉéना आिथªक िवकासात ÿभावी योगदान देÁयापासून रोखले
जाते. अशा ÿकारे, पुरेशी शै±िणक गुणव°ा आिण ÿिश±ण हे दाåरþ्या¸या पयाªवरण-
ÿणालीला मोडून काढÁयाचे मूलभूत मागª Ìहणून ओळखले जातात . ĵेता िम®ा या एका
Óयĉìने अगदी बरोबर Ìहटले आहे कì, "कौशÐय िवकास हा आता िनवडीचा िवषय
रािहलेला नाही. जुळवून घेणे, िटकून राहणे आिण यशÖवी होणे अÂयावÔयक आहे."
८.७.२ भारतातील कौशÐय िवकास (Skill Development in India) :
भारतात सा±रतेचे ÿमाण सुमारे ७०% आहे, जे काही कमीतकमी िवकिसत देशांपे±ा कमी
आहे आिण जेÓहा रोजगार±मतेचा िवचार केला जातो, तेÓहा Âयापैकì केवळ २०%
रोजगार±म आहेत. सा±रता ही केवळ िश±णापुरतीच मयाªिदत नाही, तर कौशÐया¸या
संकÐपनेपय«तही िवÖताåरत होते, ºयात तांिýक कौशÐय , Óयावसाियक कौशÐये,
हÖतांतरणीय कौशÐये, िडिजटल कौशÐये आिण रोजगार आिण उपजीिवकेसाठी आवÔयक
असलेले इतर ²ान आिण ±मता यांचा समावेश आहे. एका सव¥±णानुसार, केवळ २५%
भारतीय कमªचार् यांनी कौशÐय िवकास कायªøम पार पाडला आहे आिण भारताला अिधक
सं´येने कुशल कमªचारी यांची आवÔयकता आहे. munotes.in

Page 133

भारतीय िश±ण ±ेýातील संशोधन आिण िवकास
133 या युगात, बöयाच संÖथा कमी कुशल कमªचाöयांपे±ा कुशल कमªचाöयांना ÿाधाÆय देतात
कारण Âयां¸याकडे कåरअरची उÂकृĶ वाढ होते आिण ते कुशल कायाªसह Âयाच ÿकारे
संÖथेला चालना देÁयास मदत करतात . अिधक महßवपूणª पåरणामांसाठी कौशÐये
उÂपादन±मता आिण कामाची गुणव°ा तीĄ करतात . जागितक Óयापार संघटने¸या मते,
भारताने कौशÐय िवकास आिण ÿिश±णावर ल± क¤िþत केÐयास २0३५ मÅये जीडीपी
पातळी ३%-५% पय«त वाढू शकते. देशा¸या सवा«गीण िवकासासाठी भारताने युवकांना
ÿिश±ण देÁयाची आिण Âयांना कौशÐय देÁयाची मोठी गरज आहे.
कौशÐय िवकास आिण उīोजकता मंýालय (एमएसडीई) भारतातील कौशÐय िवकास
उपøमांमÅये समÆवय साधÁयासाठी जबाबदार आहे. देशभरात संÖथा Öथापन कłन
देशात कौशÐय िवकासाला चालना देÁयाचे उिĥĶ असलेÐया नॅशनल िÖकल डेÓहलपम¤ट
कॉपōरेशन (एनएसडीसी) आिण सरकार आिण खासगी ±ेýा¸या ÿयÂनांमÅये समÆवय
साधÁयाचा ÿयÂन करणारी राÕůीय कौशÐय िवकास संÖथा (एनएसडीए) अशा िविवध
संÖथांना या संÖथेने पािठंबा िदला असून कौशÐय िवकासास मदत करÁयाचा ÿयÂन केला
आहे.
माननीय पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी १५ जुलै २0१५ रोजी कौशÐय िवकास आिण
उīोजकता मंýालया¸या अंतगªत कौशÐय भारत अिभयानाचा शुभारंभ केला, ºयाचे उĥीĶ
२0२२ पय«त भारतातील ४0 कोटी लोकांना िविवध कौशÐयांमÅये ÿिशि±त करÁयाचे
आहे. या िमशनमÅये समाजातील चांगÐया उपजीिवकेसाठी आिण आदरासाठी भारतीय
तŁणांना Óयावसाियक ÿिश±ण आिण ÿमाणपý देÁयाचा ÿयÂन केला जातो. या
मोिहम¤तगªत राÕůीय कौशÐय िवकास अिभयान, राÕůीय कौशÐय िवकास व उīोजकता
धोरण, २०१५, ÿधानमंýी कौशÐय िवकास योजना (पीएमकेÓहीवाय), कौशÐय कजª
योजना, úामीण भारत कौशÐय इÂयादी िविवध उपøम आहेत.
सीएलआर िÖकल ůेिनंग फाउंडेशन सार´या खाजगी संÖथा युवकांना कौशÐय िवकास ,
तांिýक कौशÐय ÿिश±ण आिण रोजगार , कमवा आिण िशका, गैर-तांिýक कौशÐये आिण
सॉÉट िÖकÐस सेवा देÁयासाठी सरकार¸या एनईईएम योजने¸या तरतुदीनुसार कायª
करता त. देशातील जनते¸या िश±ण आिण कौशÐय िवकासापय«त¸या सुŁवाती¸या
टÈÈयापासून ते शै±िणक संधéमÅये सुधारणा करणाöया कायªøमांना आपण पािठंबा िदला
पािहजे.
कौशÐय िवकास हे लोकांना स±म बनवÁयासाठी , Âयां¸या भिवÕयाचे र±ण करÁयासाठी
आिण एखाīा Óयĉì¸या सवा«गीण िवकासासाठी एक महßवाचे साधन आहे. आज¸या
जागितकìकरणात रोजगार±मता वाढवणारा हा महßवाचा पैलू आहे. कौशÐय हे एखाīा¸या
शै±िणक िÖथतीइतकेच आवÔयक आहे. िश±ण आिण कौशÐये आता हातात हात घालून
गेली पािहजेत. एखाīा देशाची आिथªक वाढ आिण सामुदाियक िवकास यांमागील Âयांची
मुळे आहेत.
या संदभाªत िश±ण आिण कौशÐयां¸या संपादनामुळे औīोिगक ÿगती, आिथªक िविवधता ,
नािवÆयता , तांिýक उÂøांती आिण देशाचा सवा«गीण िवकास होऊ शकतो . munotes.in

Page 134

भारतीय अथªÓयवÖथा
134 ८.७.३ भारतातील कौशÐय िवकासाचे फायदे (Advantage of Skill
Devel opment in India) :
 ÿािवÁयवृĦी
 कौशÐय संच वाढवा
 अिधक पåरणामांसह कमी वेळात कायª साÅय करा
 कामिगरी¸या पातळीत वाढ
भारत सरकारने कौशÐय िवकासासाठी अनेक योजना आखÐया आहेत, पण Âयाही
भारतात कौशÐय िवकास ÿिश±णा¸या संधी िनमाªण करÁयासाठी पुरेशा नाहीत . Âयांना
कौशÐय िवकास कायªøमांवर जोर देÁयाची आिण Óयĉéना Âयां¸या ÿितभेचा आिण ²ानाचा
उपयोग करÁयास मदत करÁयाची आवÔयकता आहे. आज ÿÂयेकाला चांगले कåरअर
ÿÖथािपत करायचे आहे आिण Âयासाठी योµय कौशÐय िवकास ÿिश±णाची गरज आहे.
कोणÂयाही Óयĉì¸या कåरअरचा तो एक महßवाचा भाग ठरतो. लोकांचे सवा«गीण कौशÐय
वाढिवÁयासाठी भारतातील कौशÐय िवकास ÿिश±ण अिनवायª केले पािहजे. Âयांना
िवकिसत करÁयासाठी योµय मागªदशªन आिण ÿिश±ण उपøमांची आवÔयकता आहे.
संÿेषण, तांिýक ²ान इÂयादी गोĶी Óयĉéना धłन ठेवÁयासाठी महßवा¸या असतात .
कौशÐय िवकास ÿिश±णाĬारे Âयांना वाढÁयासाठी आिण िवकिसत करÁयासाठी पुरेशी
संधी िमळाली तरच हे श³य होईल. अनेक िवīापीठांनी कौशÐय िवकासाला महßव िदले
असÐयाने अनेक िवīाथê सहज बसवले गेÐयाचे आढळून आले. आज संÖथांना ÿभावी
आिण उÂपादक लोक हवे आहेत. कौशÐय िवकासामुळे लोक ÿभावीपणे काम कł शकतात
आिण जे काही करतात Âयात यश िमळवू शकतात . पदोÆनतीची श³यता वाढू शकते आिण
Óयĉì Âयां¸या कारकìदêत िलÉटचा अनुभव घेऊ शकतात . एकूणच काय तर भारतात
कौशÐय िवकासा चे ÿिश±ण आवÔयकच !
८.७.४ भारतातील कौशÐय िवकास ÿिश±णात तंý²ानाचे महßव भारत
(Significance of Technology in Skill Development Training in India) :
पुढाकारातील कौशÐय िवकास ÿिश±ण वाढिवÁयासाठी तंý²ान आवÔयक आहे. तंý²ान
उमेदवारांसाठी मानक ÿिश±ण साधने पåरभािषत करÁयात मदत करते जेणेकłन सवª
चाचÁया आिण ट्यूटोåरयल सहजपणे आयोिजत केले जाऊ शकतात . कुशल कामगार
िनमाªण करÁयाचे मु´य उĥीĶ तŁणांना रोजगारा¸या संधéशी जोडले जाणे आवÔयक आहे.
आवÔयक संधéिशवाय देशातील बेरोजगारीची मूळ आÓहा ने कधीच सुटणार नाहीत !
८.७.५ कौशÐय िवकास भारता¸या भिवÕयाला कसा आकार देत आहे? (How is
Skill Development Shaping the future of India) :
१. रोजगार±मतेची सुधारलेली पåरिÖथती : सरकार आिण िवīापीठांनी कौशÐय
िवकासावर भर िदला असÐयाने Èलेसम¤ट űाइÓह¸या वेळी अनेक िवīाÃया«ना सहज
बसवÁयात आÐयाचे आढळून आले. कोणÂयाही संघटनेला ÿभावी , उÂपादक आिण munotes.in

Page 135

भारतीय िश±ण ±ेýातील संशोधन आिण िवकास
135 िनपुण कमªचार् याची आवÔयकता असते. कौशÐय िवकासामुळे लोक उÂपादकतेने
काम कł शकले आिण कमी वेळात, अिधक चांगली Öव-वाढ आिण कॉपōरेटसह,
अिधक सं´येने लàय साÅय कł शकले.
२. सरकार तŁणांना Âयां¸या आवडीनुसार आिण गरजेनुसार चांगÐया संधी उपलÊध
कłन देत आहे: िकमान ७0% लोकांपय«त रोजगार दर वाढिवणे हे यामागील उĥीĶ
आहे. कौशÐय जागłकता कायªøम लोकांना कौशÐय ÿिश±ण उपøमाचे ÿॉÖपे³टस
समजÁया स आिण अिधक लàय साÅय करÁयात मदत करÁयास मदत करीत आहेत.
३. वैयिĉक िवकास: कौशÐय िवकासामुळे कोणÂयाही ±ेýातील Óयĉìचे ÿावीÁय वाढते.
Óयावसाियक नेटवकª, अिधक चांगले संÿेषण, वेळेचे ÓयवÖथापन आिण वाटाघाटी
कौशÐये तयार करÁयासाठी कौशÐय वाढवते.
४. ÿितभेची जोपासना: कौशÐये ही अशी गोĶ आहे जी िशकून िमळवता येते. कौशÐय
ÿिश±ण लोकांना इि¸छत ±ेýात Âयां¸या जÆमजात ÿितभेची ओळख पटिवÁयास ,
ÿिशि±त करÁयास आिण जोपासÁयास मदत करत आहे.
५. űॉपआउट्सची सं´या कमी: भारतातील सवाªत मोठा ÿij Ìहणजे बेरोजगारी. आज
िनयो³Âयांना आवÔयक असलेÐया मूलभूत कौशÐयांवर ÿिøया करÁयासाठी
िवīाÃया«ना मदत करÁयासाठी आिण Âयां¸या कारकìदêकडे एक चांगली िदशा
िनद¥िशत करÁयासाठी कौशÐय िवकास .
६. कåरअर वाढी¸या वाढÂया संधी: ÿÂयेकाला आपÐया आयुÕयात चांगलं कåरअर
सुशोिभत करÁयाची इ¸छा असते. कोणÂयाही यशÖवी कåरअर ÿवासात कौशÐय
िवकास हा सवा«त महßवाचा भाग असतो . कौशÐयामुळे Óयĉì लविचक , िवĵासाहª,
उÂपादक आिण कायª±म होऊन नोकरी¸या ÿॉÖपे³टसमÅये कायª±म बनते आिण
Âयामुळे कåरअर¸या संधी Łंदावतात.
ÿभावी , कायª±म आिण शाĵत कौशÐय िवकास पåरसंÖथेचा पाया गेÐया काही वषा«त
घातला गेला होता, परंतु आता Âयावर बांधकाम करÁयाची वेळ आली आहे. Êलूमबगª
इकॉनॉिमक लेख आिण Âया¸या अंदाजानुसार, भारताचा जीडीपी २0१९ मÅये २.७
िůिलयन डॉलरवł न २0२५ पय«त ५ िůिलयन डॉलसª आिण २0३0 पय«त ८.४ िůिलयन
डॉलसªपय«त वाढेल. आपण ते साÅय करतो कì नाही हे आपण या दशकाचे भांडवल कसे
करतो आिण आपण ÓयÂययांची कारणे िकती ÿभावीपणे दूर करतो यावर अवलंबून आहे.
आपण या संधीचा उपयोग अिधक ÿेरणा घेऊन तकªसंगत आिण गंभीरपणे Öवत: ची
पुनबा«धणी करÁयासाठी केला पािहजे. हे काम ह³यूªिलयन आहे परंतु अश³य नाही. संभाÓय
भिवÕय आिण संभाÓय भिवÕय यातील अंतर हे लविचकपणा आिण ŀढिनIJयाने नेहमीच
कमी केले जाते.

munotes.in

Page 136

भारतीय अथªÓयवÖथा
136 ८.७.६ बेरोजगारी कमी करÁयासाठी कौशÐय िवकासाचे महßव (Importance of
Skill Development to Reduce Unemployment) :
बहòतेक सुिशि±त भारतीय तŁण रोजगारासाठी तयार नसतात Ìहणून उīोगांमधील भरती
करणारे कुशल उमेदवार शोधÁयासाठी धडपडत आहेत. कंपÆया दररोज¸या आधारावर
वापरत असलेÐया नवीन युगातील कौशÐयांचा Âयां¸यात अजूनही अभाव आहे. टेक
Óयावसाियकांवर सवाªत जाÖत पåरणाम होऊ शकतो . अिभयांिýकì, आयटी इÂयादी उīोग -
िविशĶ ÿिश±णासाठी मयाªिदत ऑनलाइन आिण ऑफलाइन अËयासøमांसह, बहòतेक
तŁण ÓयावसाियकांमÅये Âयां¸या कामा¸या िठकाणी ऑन-द-Éलोअर समÖयांचा सामना
करताना आÂमिवĵासाचा अभाव असतो . िशवाय , शाळा, महािवīालये आिण िवīापीठे
जुÆया अËयासøमांचे पालन करीत असÐयाने उīोगांĬारे अवलंबÐया जाणार् या नवीन
तंý²ाना¸या ²ानाची ल±णीय कमतरता आहे. जेÓहा Óयावसाियक वाÖतिवक जीवनातील
पåरिÖथतीला सामोरे जातात तेÓहा यामुळे अडथळा िनमाªण होतो.
परंतु येथेच कौशÐय िवकास मदत कł शकतो . कौशÐय िवकासामुळे कुशल आिण
बेरोजगार तŁणां¸या सं´येतील िवषमता संपुĶात येऊ शकते. कौशÐय िवकास िश±णापे±ा
एक पायरी वर जातो आिण िवīाÃया«ना Óयावसाियक होÁयासाठी तयार करतो . जगातील
सवाªत तŁण देशांपैकì एक असÐयाने, जागितक सोिस«गसाठी पसंतीचे िठकाण बनÁयाची
±मता भारतात आहे. कौशÐय िवकास तŁण ÓयावसाियकांमÅये अिधक आÂमिवĵास
िनमाªण कłन हे ÿÂय±ात आणू शकतो .
Âयांची रोजगार±मता जसजशी वाढेल, तसतसे बेरोजगारीचे ÿमाण कमी होईल आिण शेवटी
देशाची आिथªक वाढ होईल.
८.७.७ उपाय (Solution) :
भारतातील केवळ ३% कमªचार् यांना औपचाåरक ÿिश±ण िदले जाते. दुसरीकडे, चीन¸या
८0% पे±ा जाÖत कमªचार् यांना ÿिश±ण िदले जाते. आपÐया शेजार¸या भागात ताबडतोब
Öपधाª असÐयामुळे, आपणही अिधक चांगली रणनीती अवलंबÁयाची गरज आहे.
िश±णा¸या सामाÆय मानकांना िनरोप देÁयाची आिण नवीन पĦतéचा अवलंब करÁयाची
वेळ आली आहे. ÿिश±ण आिण कौशÐय िवकासाची मानके िजतकì उ¸च असतील िततके
आपले कायªबल अिधक चांगले होऊ शकते.
एडटेक Èलॅटफॉमª उīोग त²ांकडून अंतŀªĶी ÿदान करणारे कायªøम आिण एक
अËयासøम सादर कłन हे अंतर कमी करीत आहेत जे भारतीय तŁणांना िवīाथê ते
Óयावसाियक आिण शेवटी, खरे नेते असा ÿवास करÁयास मदत करतात .
नॅशनल िÖकल डेÓहलपम¤ट कॉपōरेशन (एनएसडीसी ) देखील ही समÖया सोडवÁयासाठी
हातभार लावू शकते. कौशÐय िवकासाकडे अजूनही ºया ÿकारचे ल± िदले पािहजे िततके
ल± िदले जात नाही. एनएसडीसी Âयाभोवती अिधक जागłकता िनमाªण कł शकते आिण
Óयावसाियकांना मदत कł शकेल असे योµय कायªøम घेऊन येऊ शकते. Âयाचा सÅयाचा
Èलेसम¤टचा यशाचा दर केवळ १२% आहे. हे अËयासøमात अजूनही अिÖतßवात
असलेÐया øॅकचे ÿमाण सांगते. munotes.in

Page 137

भारतीय िश±ण ±ेýातील संशोधन आिण िवकास
137 हे ÿij सोडिवÁयासाठी कदािचत बरीच वष¥ लागू शकतात . परंतु योµय िदशेने एक पाऊल
आपÐयाला शेवटी तेथे पोहोचÁयास मदत कł शकते. सरकार , िश±ण ÓयवÖथा , उīोग
आिण िवīाथê यांनी एकमताने कौशÐय िवकास आिण ÿÂय± ²ानाचे महßव समजून घेतले
आिण माÆय केले तरच बदल घडून येऊ शकतो .
तंý²ानाची वाढती भूिमका, हवामान बदल, लोकसं´याशाľीय बदल, शहरीकरण आिण
मूÐयसाखळéचे जागितकìकरण यासार´या जागितक मेगा ů¤डमुळे कामाचे आिण
कौशÐयां¸या मागणीचे Öवłप बदलत आहे. २१ Óया शतकातील कामगार बाजारात
यशÖवी होÁयासाठी , एखाīाला सवªसमावेशक कौशÐय संचाची आवÔयकता आहे:
१. सं²ानाÂमक कौशÐये, ºयात गुंतागुंती¸या कÐपना समजून घेÁयाची, पयाªवरणाशी
ÿभावीपणे जुळवून घेÁयाची, अनुभवातून िशकÁयाची आिण तकªशĉìची ±मता
समािवĶ असते. मूलभूत सा±रता आिण सं´याÂमकता तसेच सजªनशीलता, गंभीर
िवचार आिण समÖया सोडवणे ही सं²ानाÂमक कौशÐये आहेत.
२. सामािजक-भाविनक कौशÐये, जी आंतरवैयिĉक आिण सामािजक पåरिÖथती
ÿभावीपणे नेिÓहगेट करÁया¸या ±मतेचे वणªन करतात आिण Âयात नेतृÂव, सांिघक
कायª, आÂम-िनयंýण आिण धैयª यांचा समावेश आहे.
३. तांिýक कौशÐये, जी िविशĶ कायª करÁयासाठी आवÔयक असलेले ÿाĮ ²ान,
कौशÐय आिण परÖपरसंवादांचा संदभª देतात, ºयात आवÔयक सामúी , साधने िकंवा
तंý²ानावरील ÿभुÂवाचा समावेश आहे.
४. िडिजटल कौशÐये, जी वरील सवª कौशÐयांवर øॉस-किटंग आिण रेखाटन करतात
आिण मािहती सुरि±तपणे आिण योµयåरÂया ÿवेश करणे, ÓयवÖथािपत करणे, समजून
घेणे, समाकिलत करणे, संवाद साधणे, मूÐयांकन करणे आिण तयार करÁया¸या
±मतेचे वणªन करतात .
कौशÐयांचा िवकास रोजगार±मता आिण ®म उÂपादकता वाढवून आिण देशांना अिधक
ÖपधाªÂमक बनÁयास मदत कłन संरचनाÂमक पåरवतªन आिण आिथªक वाढीस हातभार
लावू शकतो . उ¸च-गुणव°े¸या कमªचार् यांमधील गुंतवणूकìमुळे एक सģुणी चø तयार होऊ
शकते, जेथे संबंिधत आिण गुणव°ेची कौशÐये उÂपादकता वाढ आिण थेट परदेशी थेट
गुंतवणूक स±म करतात , ºयामुळे सÅया¸या कमªचार् यांना अिधकािधक चांगÐया रोजगार
आिण िश±ण आिण ÿिश±ण ÿणालीमÅये अिधक सावªजिनक आिण खाजगी गुंतवणूक
िमळते. यामुळे, सÅया¸या आिण भिवÕयातील दोÆही कमªचार् यांसाठी रोजगार±मता आिण
उÂपादकता वाढते.
तरीही , बहòतेक देश कौशÐय िवकासाचे आĵासन पूणª करÁयासाठी संघषª करत आहेत.
मूलभूत सा±रता आिण काम करणार् या वयोगटातील लोकसं´ये¸या सं´याÂमकतेत ÿचंड
तफावत आहे, कारण १५+ (िकंवा जागितक लोकसं´ये¸या १८ ट³के) वयोगटातील ७५०
दशल± लोक िलिहता -वाचता येत नाहीत , असे सांगतात, जर सा±रतेचे मोजमाप थेट
मूÐयमापनाĬारे केले गेले तर ते जवळजवळ दुÈपट असते. ÿौढ कौशÐयांचे मोठ्या
ÿमाणावरील आंतरराÕůीय मूÐयमापन सामाÆयत : कौशÐयां¸या िवसंगतीकडे तसेच munotes.in

Page 138

भारतीय अथªÓयवÖथा
138 अËया स, संÖथा आिण लोकसं´या गटां¸या ±ेýातील िश±णाकडे परत येÁयामÅये मोठ्या
ÿमाणात िभÆनता दशªिवतात. अनेक िवकसनशील देशांतील िनयोĉे असे सांगतात कì,
कुशल कामगारांची कमतरता ही Âयां¸या कायाªसाठी एक मोठी आिण वाढती अडचण आहे,
ºयामुळे Âयां¸या नािवÆय पूणª ±मतेवर पåरणाम होतो.
कोिवड -१९ साथी¸या रोगामुळे समÆयायी , समपªक आिण गुणव°ापूणª कौशÐय िवकासा¸या
संकटपूवª ŀĶीला अिधक िदलासा िमळाला आहे, ºयामुळे सुधारणे¸या मागणीत अनपेि±त
िनकडीची भर पडली आहे आिण िनिÕøयते¸या ÿचंड खचाªवर ÿकाश टाकÁयात आला
आहे.
८.७.८ कौशÐय िवकासासाठी देशांनी ºया महßवा¸या मुद्īांचा सामना करणे
आवÔयक आहे ते असे आहेत:
१. ÿवेश आिण पूणªता: सबंध जगात , ÿीÖकूलपासून ते माÅयिमक िश±णापासून ते
Óयावसाियक ÿिश±णापय«त¸या िश±ण आिण कौशÐय िवकासातील गुंतवणुकìचा
परतावा जाÖत आहे. कमी सा±रतेसाठी वेतन दंड कोलंिबया, जॉिजªया आिण
युøेनमÅये नऊ ट³के गुण आिण घानामÅये १९ ट³के गुण आहे. आिण या¸या अगदी
उलट ही गोĶ खरी आहे: āाझीलमÅये, Óयावसाियक कायªøमांचे पदवीधर सामाÆय
माÅयिमक शालेय िश±ण घेतलेÐयांपे±ा सुमारे १० ट³के जाÖत वेतन िमळवतात .
तरीही , अनेक कमी उÂपÆन असलेÐया आिण मÅयम उÂपÆन असलेÐया देशांमÅये
ÆयाÍय ÿवेशाची तरतूद करणे हे एक आÓहान आहे. िशवाय , बरेच िवīाथê जे िश±ण
िकंवा ÿिश±ण कायªøमांमÅये ÿवेश घेÁयास ÓयवÖथािपत करता त ते Âयांचे िश±ण पूणª
करत नाहीत आिण औपचाåरक पाýता ÿाĮ करÁयास चुकतात, ºयामुळे आजीवन
कमाई¸या संभाÓयते¸या बाबतीत शै±िणक गुंतवणूकìवरील परतावा नाटकìयåरÂया
कमी होऊ शकतो .
२. गुणव°ा: बरेच तŁण मूलभूत सा±रतेचे कौशÐय आÂमसात न करता शाळेत जातात ,
ºयामुळे Âयांना नोकरी¸या बाजारात Öपधाª करणे श³य होत नाही. घानामधील एकूण
कामकाजा¸या वया¸या लोकसं´येपैकì ८० ट³³यांहóन अिधक आिण केिनयातील
६० ट³³यांहóन अिधक लोकांना तुलनेने सोÈया úंथांमधून साधी मािहती िमळू शकत
नाही. जे लोक माÅयिमक आिण पोÖट-सेकंडरी Öतरावर तांिýक आिण Óयावसाियक
ÿिश±णात ÿवेश करतात Âयां¸यासाठी, परतावा िवशेषीकरण आिण संÖथेĬारे मोठ्या
ÿमाणात बदलू शकतो . अनेक देशांमधील तांिýक आिण Óयावसाियक ÿिश±ण
(टीÓहीईटी ) ÿणालéना गुणव°े¸या हमीशी संबंिधत आÓहानांचा सामना करावा लागतो ,
पåरणामी सामाÆय माÅयिमक िकंवा तृतीयक िश±णा¸या तुलनेत Óयावसाियक ůॅक हा
दुसर् या øमांकाचा सवō°म पयाªय असÐयाचे समजते.
३. ÿासंिगकता: तांिýक आिण Óयावसाियक िश±ण आिण ÿिश±ण - जे सहा मिहने ते
तीन वषा«पय«त कोठेही िटकू शकते - तŁणांना, िवशेषत: िľयांना, चांगÐया पगारा¸या
नोकरीसाठी Öपधाª करÁयाचे कौशÐय देऊ शकते. असे असले तरी, या कायªøमांचा
अËयासøम आिण िवतरण कामगार बाजारपेठे¸या गरजांना ÿितसाद देईल याची munotes.in

Page 139

भारतीय िश±ण ±ेýातील संशोधन आिण िवकास
139 खाýी करÁयासाठी Öथािनक िनयो³Âयांना गुंतवून ठेवÁया¸या ŀĶीने अिधक ÿयÂन
करणे आवÔयक आहे.
४. कायª±मता: ÿशासन , िव°पुरवठा आिण गुणव°ेची हमी यां¸याशी संबंिधत आÓहाने
देखील कौशÐय िवकास कायªøमां¸या कायª±मतेवर पåरणाम करतात . पåरणामी
अनावÔयकपणे उ¸च खचª वंिचत तŁण आिण ÿौढांना या ÿोúाÌसमÅये ÿवेश
करÁया¸या संधी मयाªिदत कł शकतात .
चांगली बातमी अशी आहे कì कौशÐय िवकासामÅये काय कायª करते आिण काय नाही
आिण कोणासाठी , याचा पुरावा वाढत आहे. जागितक बँक समूहात (डÊÐयूबीजी) आÌही
जगभरातील सरकारांना कौशÐय िवकासा¸या सवाªत मूलभूत आÓहा नांचा सामना
करÁया¸या उĥेशाने सुधारणा आिण कायªøमांची रचना, अंमलबजावणी आिण िशकÁयास
पािठंबा देतो.
आता आपण हे Óयापक अिखल भारतीय चळवळ आपÐया देशा¸या भिवÕयामÅये सुधारणा
घडवून आणÁयात कशा ÿकारे अिवभाºय भूिमका बजावू शकते, याचा शोध घेणार आहोत .
१. रोजगारा¸या दरात झालेली वाढ: आतापय«त भारतातील जॉब माक¥टमÅये अशा
उमेदवारांचा समावेश होता, जे सुिशि±त असूनही अनेक संधी गमावून बसले होते,
कारण Âयां¸याकडे िविशĶ जॉब ÿोफाइलसाठी आवÔयक असलेÐया कौशÐयांचा
अभाव असू शकतो . 'िÖकल इंिडया' या उपøमामुळे Óयĉì िनयुĉ केलेÐया कौशÐय
िवकास संÖथांकडून िविवध ±ेýांत योµय ते ÿिश±ण िमळवू शकतात आिण
Óयावसाियक ±ेýात येÁयापूवê नोकरीस तयार होऊ शकतात .
२. उÂपादकतेत वाढ: कौशÐय िवकासाĬारे Óयĉì योµय मागªदशªनाने हळूहळू आपली
उÂपादकता सुधाł शकतील , ºयामुळे Âयांची कायª±मता आणखी वाढेल. या मोिहमेचे
उĥीĶ एक कुशल कामगार िनमाªण करणे हे आहे - हा घटक भारता¸या ®मशĉìची
पåरिÖथती मोठ्या ÿमाणात सुधाł शकतो आिण आपÐया देशा¸या िवकासाला अनेक
पटéनी गती देÁयास मदत कł शकतो .
३. तŁणांना Êलू कॉलर जॉÊस िमळवून देÁयासाठी स±म करा: 'िÖकल इंिडया' िमशन
अंतगªत पीएमकेÓहीवाय योजनेमुळे तŁणांना अनेक Êलू कॉलर जॉÊस िमळू शकतात ,
कारण या उपøमांतगªत ÿिश±ण घेणाöयांना ते यशÖवीåरÂया पूणª झाÐयावर अिधकृत
ÿमाणपý िमळते. हे Âयांचे ÿिश±ण सÂयािपत कł शकते आिण Âयांना नोकरी¸या
चांगÐया संभाÓयतेत ÿवेश िमळिवÁयात मदत कł शकते.
४. ÿाथिमक आिण माÅयिमक िश±ण Öतरावर कौशÐय िवकास: 'िÖकल इंिडया' हे
अिभयान कौशÐयातील तफावत आणखी कमी करÁयासाठी शालेय Öतरावर कौशÐय
िवकासाला ÿोÂसाहन देते आिण ÿोÂसाहन देते. असे केÐयाने लवकरच नोकरीसाठी
तयार असलेÐया Óयĉì तयार होÁयास मदत होऊ शकते - ºयामुळे Âयांना Âयां¸या
मागाªत कोणÂयाही अडथÑयांिशवाय Âयां¸या Óयावसाियक ÿवासास ÿारंभ करÁयास
स±म केले जाऊ शकते munotes.in

Page 140

भारतीय अथªÓयवÖथा
140 ५. úामीण लोकसं´याशाľातील रोजगाराची पåरिÖथती सुधारणे: भारतातील úामीण
लोकसं´येमÅये कौशÐयां¸या तफावतीची समÖया बहòतांशी ÿचिलत असÐयाने या
कलमात वाढ करणे आिण Âयांची रोजगार±मता सुधारÁयासाठी Âयांची कौशÐये
ओळखणे अÂयंत महßवाचे बनले आहे. 'िÖकल इंिडया'मुळे úामीण भागाती ल अनेक
Óयĉéना िविवध कायªøमांमÅये ÿिश±ण घेतÐयानंतर चांगÐया पगारा¸या नोकöया
िमळवता आÐया आहेत आिण/िकंवा पुढे Âयांनी आयुÕयात कधीतरी आÂमसात
केलेÐया कौशÐयांचा सÆमान करता आला आहे. हा कल असाच चालू रािहला , तर
úामीण लोकसं´याशाľ भारता¸या िवकासाला अिधकािधक ÿमाणात चालना देÁयात
आपला वाटा उचलू शकेल.
हे साÅय करणे कठीण काम वाटत असले, तरी वÖतुिÖथतीमुळे ÓयवÖथेतील तसेच या
िमशनसाठी लोकांचा िवĵास न³कìच पुनस«चियत होऊ शकतो . Ìहणूनच, आपण असे Ìहणू
शकतो कì हे घटक भारता¸या भिवÕयामÅये øांती घडवून आणÁयासाठी 'िÖकल इंिडया'ला
न³कìच मदत कł शकतात - कोणÂयाही आÓहानांवर मात कł शकेल आिण देशा¸या
अथªÓयवÖथेत महßवपूणª योगदान देऊ शकेल असे कायªबल तयार कł शकतील .
८.८ १२ वी पंचवािषªक योजना (२०१२-२०१७) (12th YEAR PLAN) भारत सरकार¸या बाराÓया पंचवािषªक योजनेत ९% िवकास दर गाठÁयाचा िनणªय घेÁयात
आला आहे परंतु राÕůीय िवकास पåरषदेने (एनडीसी ) २७ िडस¤बर २०१२ रोजी बाराÓया
योजनेसाठी ८% िवकास दरास माÆयता िदली.
जागितक पातळीवरील ढासळÂया िÖथतीमुळे पुढील पाच वषा«त सरासरी ९ ट³के
िवकासदर गाठणे श³य नसÐयाचे िनयोजन आयोगाचे उपाÅय± माँटेकिसंग अहलुवािलया
यांनी Ìहटले आहे. नवी िदÐली येथे झालेÐया राÕůीय िवकास पåरषदे¸या बैठकìत या
योजनेला मंजुरी देऊन अंितम वाढीचे लàय ८% िनिIJत करÁयात आले आहे.
देशा¸या एनडीसीसमोर माÆयतेसाठी अंितम øमांक (आिथªक वाढीचे लàय) िनवडÁयासाठी
लवकरच Âयांनी आयोगा¸या इतर सदÖयांशी आपली मते मांडावीत, असेही Âयांनी सूिचत
केले.
१२ Óया पंचवािषªक योजनेत गåरबी १0 ट³³यांनी कमी करÁयाचा सरकारचा मानस आहे.
अहलुवािलया Ìहणाले, "योजने¸या कालावधीत शाĵत आधारावर दाåरþ्याचा अंदाज
दरवषê ९% ने कमी करÁयाचे आमचे लàय आहे". तÂपूवê, राºय िनयोजन मंडळे आिण
िनयोजन िवभागां¸या पåरषदेत बोलताना ते Ìहणाले कì, अकराÓया योजनेदरÌयान दाåरþ्य
कमी होÁयाचे ÿमाण दुपटीने वाढले आहे. आयोगाने Ìहटले होते कì , त¤डुलकर
दाåरþ्यरेषेचा वापर करताना २००४ -०५ ते २००९ -१० या पाच वषा«त घट होÁयाचे
ÿमाण दरवषê सुमारे १.५% अंक इतके होते, जे १९९३ -९५ ते २००४ -०५ या
कालावधी¸या तुलनेत दुÈपट होते. या योजनेचे उĥीĶ सवª ÿकार¸या अडथÑयांपासून
बचाव करणार् या देशा¸या पायाभूत सुिवधा ÿकÐपां¸या सुधारणेचे उĥीĶ आहे. िनयोजन
आयोगाने सादर केलेÐया दÖतऐवजात १२ Óया पंचवािषªक योजनेत पायाभूत सुिवधां¸या
वाढीमÅये १ िůिलयन अमेåरकन डॉलरपय«तची खासगी गुंतवणूक आकिषªत करÁयाचे उĥीĶ munotes.in

Page 141

भारतीय िश±ण ±ेýातील संशोधन आिण िवकास
141 आहे, ºयामुळे सरकारचा अनुदानाचा बोजा जीडीपी¸या २ ट³³यांवłन (एकूण देशांतगªत
उÂपादन ) १.५ ट³³यांपय«त कमी होईल. यूआयडी (युिनक आयड¤िटिफकेशन नंबर)
योजनेतील अनुदानां¸या रोख हÖतांतरणासाठी एक Óयासपीठ Ìहणून काम करेल.
बाराÓया पंचवािषªक योजनेची उिĥĶे अशी होती:
 िबगरशेती ±ेýात ५० दशल± नवीन कामा¸या संधी िनमाªण करणे.
 शाळा नŌदणीतील िलंगभाव आिण सामािजक दरी दूर करणे.
 उ¸च िश±णाची उपलÊधता वाढिवणे.
 ०-३ वष¥ वयोगटातील मुलांमधील कुपोषण कमी करणे.
 सवª गावांना वीज उपलÊध कłन देणे.
 úामीण भागातील ५०% जनतेला िपÁयाचे पाणी योµय ÿकारे उपलÊध Óहावे, यासाठी .
 दरवषê १ दशल± हे³टरने हåरत ±ेý वाढिवणे.
 ९०% कुटुंबांना बँिकंग सेवा उपलÊध कłन देणे.
तĉा २.३ मÅये िदलेÐया जी.Óही.ए.¸या ±ेýीय योगदानावłन असे िदसून येते कì बाराÓया
योजने¸या कालावधीत कृषी आिण उīोगांचा वाटा कमी होत आहे, तर सेवांचा वाटा
सातÂयाने वाढत आहे. २०१५ -१६ (पीई) मÅये जीÓहीएमधील शेतीचा वाटा १७.०
ट³³यांपय«त आिण उīोगांचा २९.७ ट³³यांपय«त खाली येÁयाची श³यता आहे. तथािप ,
२०१५ -१६ (पीई) मÅये सेवांचा वाटा ५३.२ ट³³यांपय«त पोहोचÁयाची अपे±ा आहे.
िवकासा¸या तुलनेने सुŁवाती¸या टÈÈयावर एकूण उÂपादनात सेवांसाठी इतका मोठा वाटा
हा वैिशĶ्यपूणª नाही आिण िचंतेची बाब आहे, कारण भारतात शेतीकडून सेवांकडे होणारा
संरचनाÂमक बदल औīोिगक ±ेýाला मागे टाकत आहे.

हे ल±ात घेणे महÂवाचे आहे कì जीÓहीएमधील उÂपादन ±ेýाचा वाटा बाराÓया योजने¸या
पिहÐया तीन वषा«त कमी होत आहे आिण २0१५-१६ (पीई) मÅये तो आणखी कमी होऊन munotes.in

Page 142

भारतीय अथªÓयवÖथा
142 १६.२ ट³³यांपय«त खाली येÁयाची श³यता आहे. अथªÓयवÖथेला उ¸च-िवकासा¸या
मागाªवर नेÁयासाठी, औīोिगक ±ेýा¸या - िवशेषत: उÂपादन - संभाÓयतेचा उपयोग करणे
अÂयंत आवÔयक आहे ºयामुळे एकूण वाढीस चालना िमळेल. भारताला जगाचे उÂपादन
क¤þ बनवÁया¸या उĥेशाने सरकारने 'िÖकल इंिडया' आिण 'मेक इन इंिडया' सारखे कायªøम
सुł केले आहेत.
देशाला सÅया दुहेरी आÓहानाचा सामना करावा लागत आहे: उ¸च ÿिशि± त, दज¥दार
®मांची तीĄ कमतरता , तसेच कमªचार् यां¸या मोठ्या वगाªची गैर-रोजगार±मता ,
ºयां¸याकडे सुिशि±त असताना , कमी िकंवा कोणतेही नोकरीचे कौशÐय नाही. कौशÐय
िवकास आिण उīोजकता राÕůीय धोरण २०१५ मÅये २००९ ¸या धोरणाला मागे टाकले
आहे.
वेग, मानक (गुणव°ा) आिण िटकाऊपणासह Öकेिलंगचे आÓहान पेलणे हे नवीन धोरणाचे
ÿाथिमक उĥीĶ आहे. हे धोरण कौशÐय िवकासाला सुधाåरत रोजगार±मता आिण
उÂपादकतेशी जोडते जेणेकłन भारतातील सवªसमावेशक िवकासाचा मागª मोकळा होईल.
'मेक इन इंिडया' कायªøमात गुंतवणूक सुलभ करÁयासाठी , नविनिमªतीला चालना
देÁयासाठी, बौिĦक संप°ीचे संर±ण करÁयासाठी आिण सवō°म दजाª¸या उÂपादन
पायाभूत सुिवधा िनमाªण करÁयासाठी तयार करÁयात आलेÐया ÿमुख नवीन उपøमांचा
समावेश आहे. या संदभाªत सरकारने हाती घेतलेला सवाªत Óयापक आिण महßवपूणª
धोरणाÂमक उपøम Ìहणजे राÕůीय उÂपादन धोरण होय.
हे धोरण उÂपादन ±ेýासाठी अशा ÿकारचे पिहलेच धोरण आहे; Âयात िनयम, पायाभूत
सुिवधा, कौशÐय िवकास , तंý²ान, िव°पुरवठ्याची उपलÊधता , बाहेर पडÁयाची यंýणा
आिण या ±ेýाची वाढ िनिIJत करणाöया इतर समपªक घटकांचा समावेश आहे. वľोīोग
आिण वľे, चामडे आिण पादýाणे, रÂने आिण दािगने आिण अÆन ÿिøया यासार´या
रोजगारÿधान उīोगांचा समावेश आहे. मशीन टूÐस, जड िवīुत उपकरणे, अथªमूिÓहंग
आिण खाण उपकरणे आिण जड वाहतूक यासार´या भांडवली वÖतू उīोग ; एरोÖपेस,
िशिपंग, आयटी हाडªवेअर आिण इले³ůॉिन³स, दूरसंचार उपकरणे, संर±ण उपकरणे आिण
सौर ऊजाª यासारखे धोरणाÂमक महßव असलेले उīोग ; आिण ºया उīोगांमÅये भारताला
ऑटोमोबाईÐस , फामाªÖयुिटकÐस, वैīकìय उपकरणे यासारखे ÖपधाªÂमक लाभ िमळतात .
िवकासाचे पुनŁºजीवन करÁयासाठी आिण अथªÓयवÖथेतील संरचनाÂमक अडचणéवर मात
करÁयासाठी , सरकारने महßवपूणª धोरणाÂमक सुधारणा हाती घेतÐया आहेत. अÐपकालीन
आिथªक ÓयवÖथापना¸या गरजा, िवशेषत: चलनवाढीला आळा घालणे आिण बाĻ ±ेýातील
असमतो ल कमी करणे, तसेच शाĵत िवकासाची मÅयम ते दीघªकालीन ŀĶी, या बाबी
धोरणाÂमक बदलांमÅये ल±ात घेतÐया जातात .
सुधारणे¸या नवीन उपायांमÅये हे समािवĶ आहे:
१. िडझेलचे दर िनयंýणमुĉ, या ±ेýात नÓया गुंतवणुकìचा मागª मोकळा ;
२. गॅस¸या िकंमती वाढिव णे आिण िकंमती आंतरराÕůीय िकंमतéशी जोडणे जेणेकłन
गॅस¸या पुरवठ्यासाठी ÿोÂसाहन िमळेल आिण वीज ±ेýातील अडथळे दूर होतील ; munotes.in

Page 143

भारतीय िश±ण ±ेýातील संशोधन आिण िवकास
143 ३. ऊजाª उÂपादनांवर कर लावÐयाने महसूल संकलनात वाढ होते आिण Âयाचे
पयाªवरणीय पåरणाम सकाराÂमक होतात ;
४. Öवयंपाका¸या गॅस¸या अनुदानाची जागा राÕůीय Öतरावर थेट हÖतांतरणाने घेणे;
५. कोळसा ±ेýात िललावाĬारे सुधारणा करÁयासाठी अÅयादेश काढणे;
६. वÖतू व सेवा करावर (जीएसटी ) राजकìय करार करणे, ºयामुळे घटनादुŁÖती
िवधेयक कायदेशीररीÂया संमत होऊ शकेल;
७. संर±ण आिण िवमा ±ेýात थेट परकìय गुंतवणुकìची मयाªदा वाढवणे; सोÆयावरील
पåरमाणाÂमक िनब«ध दूर करणे; .
८. भूसंपादन कमी जुजबी करÁयाचा अÅयादेश मंजूर करणे, Âयामुळे Óयवसाय करÁयाचा
खचª कमी करणे, तसेच शेतकöयांना योµय मोबदला िमळावा , याची द±ता घेणे;
९. राजÖथानमधील कामगार सुधारणांसाठी राÕůपतé¸या संमतीची सोय करणे आिण
अनेक कामगार कायīांचे एकýीकरण करणे आिण पारदशªक करणे;
१०. िनगु«तवणुकìचा एक कायªøम सुł करणे ºयाअंतगªत कोल इंिडयातील सरकार¸या
िहÔÔयापैकì १० ट³के िहÖसा जनतेला देऊ करÁयात आला होता;
११. खाणी आिण खिनजे (िवकास आिण िनयमन ) (एम.एम.डी.आर.) सुधारणा कायदा ,
२0१५ संमत करणे, जे देशातील आतापय«त िÖथर खाण ±ेýा¸या पुनŁºजीवनासाठी
एक महßवपूणª पाऊल आहे. या सुधारणां¸या उपायांचा अथªÓयवÖथेवर ल±णीय
एकिýत पåरणाम होÁयाची अपे±ा आहे
८.९ सारांश (SUMMARY) संशोधन आिण िवकास (R&D) Ìहणजे अिÖतÂवातील उÂपादने िकंवा ÿिøयांबĥल
²ाना¸या नवीन भागाची िनिमªती िकंवा संपूणªपणे नवीन उÂपादनाची िनिमªती होय.
शै±िणक संशोधन Ìहणजे शै±िणक ±ेýाशी संबंिधत डेटाचे िकंवा माहीतीचे पĦतशीर
संकलन आिण िवĴेषण.
माननीय पंतÿधान ®ी नर¤þ मोदी यांनी १५ जुलै, २०१५ रोजी कौशÐय िवकास आिण
उīोजकता मंýालया¸या अंतगªत िÖकल इंिडया िमशनची सुŁवात केली, ºयाचे उिĥĶ
२०२२ पय«त भारतातील ४० कोटéहóन अिधक लोकांना िविवध कौशÐयांमÅये ÿिशि±त
करÁयाचे आहे.
८.१० ÿij (QUESTIONS) १. िश±णा¸या संदभाªत संशोधन आिण िवकास सेवा ÖपĶ करा.
२. ‘शै±िणक संशोधन’ वर टीप िलहा. munotes.in

Page 144

भारतीय अथªÓयवÖथा
144 ३. िश±ण ±ेýातील संशोधनाची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
४. िश±णातील संशोधनाची उिĥĶे िलहा.
५. िश±णातील संशोधनाचे महßव ÖपĶ करा.
६. सÅयिÖथतीत िश±णा¸या संदभाªत संशोधनाची आÓहाने कोणती आहेत?
७. १२ Óया पंचवािषªक योजनेची (२०१२ -२०१७ ) नŌद īा .




*****
munotes.in