Economics-Paper-IX-Industrial-and-labour-Economics-I-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १
औदयोगगक अथथशास्त्राचा पररचय आगण औदयोगगक
रुपरेखा
घटक रचना
१.० ईद्दिष्टये
१.१ औदयोद्दगक ऄथथशास्त्राचा ऄथथ
१.२ औदयोद्दगक ऄथथशास्त्राची व्याप्ती
१.३ औदयोद्दगक रूपरेखा
१.४ प्रश्न
१.० उगिष्टये  औदयोद्दगक ऄथथशास्त्राचा ऄथथ समजून घेणे.
 औदयोद्दगक ऄथथशास्त्राची व्याप्ती व रूपरेखा ऄभ्यासणे.
१.१ औदयोगगक अथथशास्त्राचा अथथ ‘औदयोद्दगक ऄथथशास्त्र’ नावाचा संबंध द्दिटीश औदयोद्दगक ऄथथशासात पीडब्लू एम ऄॅन्ड्रयूस
(द्दिलीप वॉल्टर सोिॉडथ मॅन्ड्रयूस) यांच्या लेखनाशी अहे. ऄॅन्ड्रयूस यांच्यानुसार
‘औदयोद्दगक ऄथथशास्त्र हे काल्पद्दनक व अदशथ पररद्दथथतीमध्ये कसे घडण्यापेक्षा, वाथतवात
काय घडत अहे यात थवारथय द्दनमाथण करते.’ औदयोद्दगक ऄथथशास्त्र ही ऄथथशास्त्राची ऄशी
शाखा अहे ज्यामध्ये ईदयोगसंथथा (पेढी) अद्दण ईद्योगधंद्यांच्या माद्दथथक समथया व
समाजाशी संबंधांचा ऄभ्यास करते. म्हणजेच ऄथथशास्त्रातील औदयोद्दगक ऄथथशास्त्राची
शाखा, एखाद्या ईद्योग क्षेत्रामध्ये कायथरत ईत्पादनसंथथा अद्दण अद्दथथक शक्तींचा ऄभ्यास
करते.
ही शाखा ऄनेक द्दवद्दवधाद्दवध नावांनी रुपास अली अहे. ईदा- औदयोद्दगक संथथा
व्यावसाद्दयक ऄथथशास्त्र , ईपयोग अद्दण व्यापार आ.
औदयोगगक अथथशास्त्रामधील दोन महत्वाचे घटक:
१) वणथनात्मक घटक:
द्दवषयाच्या माद्दहती सामग्रीशी वणथनात्मक घटकाचा संबंध अहे. एखाद्या देशाच्या
व्यावसाद्दयक व औद्योद्दगक संथथांशी वणथनात्मक घटक कायथ करत ऄसतात. हे घटक
ईत्पादन घटकांची ईपलब्धता, नैसद्दगथक साधने व हवामान ईद्योगांतील थपधाथत्मकता, munotes.in

Page 2

औद्योद्दगक व श्रम ऄथथशास्त्र - I
2 शासनाचे द्दनयम व ऄटी, औद्योद्दगक धोरणे, व्यासायीक धोरणे, अद्दण पायाभूत सुद्दवधांची
माद्दहती पुरवतात.
ऄशाप्रकारे, वणथनात्मक घटक हे सकारात्मक दृष्टीकोनातून ऄथथव्यवथथेत होत ऄसलेल्या
घटनांचा ऄभ्यास व कायाथन्ड्वयन करत ऄसतात.
२) व्यावसागयक धोरण यागण गनणथय घेण्याचे घटक:
व्यावसाद्दयक धोरण अद्दण द्दनणथय घेण्याचे घटक है औद्योद्दगक ऄथथशास्त्रात एकात्मक व
द्दनणथय घेण्याशी संबंद्दचत अहेत. जसे, एखादया ईद्योगसंथथेची बाजार द्दवश्लेषण द्दकंमती,
वेतन, वथतूंचे ईत्पादन, ईद्योगसंथथेची, रचना, जाद्दहरात, तंत्राची द्दनवड, ईत्पादन द्दवभेद,
श्रम भरती आ. ऄसे ऄनेक द्दनणथय ईत्पादकाच्या वतथणुकीवर ठरतात ज्याचा ऄभ्यास द्दवद्दवध
बाजार रचनेत औदयोद्दगक ऄथथशास्त्रांतगथत करत ऄसतो.
म्हणून, औदयोद्दगक ऄथथशास्त्रामध्ये अपण सुक्ष्म व थथूल ऄथथशास्त्रांच्या द्दवद्दवध द्दसद्ांतांचा
ऄंग ऄभ्यासात ऄसतो, सुक्ष्म ऄथथशात्रातील ऄनेक द्दसध्दांत यासाठी मुलभूत ठरतात
बाजार रचनेचा ऄभ्यास, सुक्ष्म ऄथथशात्राचा गाभा अहे, ज्यायोगे औदयोद्दगक व्यवथथापन
अद्दण सावथजद्दनक धोरणांमध्ये त्यातील द्दसध्दांत वापरण्याची मदत होते. यामुळे
व्यावसाद्दयक घोरणे अद्दण द्दनणाथयकत्मक घटक औदयोद्दगक ऄथथशास्त्राच्या ऄभ्यासासाठी
ईपयुक्त ठरतात.
१.२ औदयोगगक अथथशास्त्राची व्याप्ती औदयोद्दगक ऄथथशास्त्राचा ऄभ्यास खूप द्दवथतीणथ अहे, त्यामुळे काही घटक मुिे अपण
केंद्रथथानी घेउन ऄभ्यासणार अहोत.
१. औदयोगगक रूपरेखा:
बाजारातील ईत्पादन वाढ अद्दण मागणीच्या कलाचा एखाद्या औदयोद्दगक रूपरेखेच्या
सहाय्याने ऄंदाज येतो, जसे- सवथजनीक, खाजगी, सहकारी मालकी अद्दण यासंबंधी कायथ,
समथया व ईपायांचा ऄभ्यास औदयोद्दगक रूपरेखामधून समजला जाउ शकतो.
२. गवगवधीकरण औदयोगगक संयुगे:
औदयोद्दगक ऄथथशास्त्रामध्ये एखाद्या ईद्योगाचे, क्षेत्रानुसार, ईत्पादनानुसार, भौगोलीक
थथानानुसार भेद केले जातात. यासोबतच ईद्योगातील संयुगे द्दवलीनीकरण अद्दण संपादन
यांचा कारणांयह ऄभ्यास केला जातो.
३. औदयोगगक स्थान:
एखादा प्रथताद्दवत प्रकल्प हा ऄनेक घटकांसह ईदा- साधनांची ईपलब्धता पायाभूत सुद्दवधा
आ. द्दनयोद्दजत ऄसेल, तर यासाठी औदयोद्दगक थथानाची माहीती ऄसणे अवश्यक ऄसते.
यामुळे ईद्योग कोणत्या द्दठकाणी ईभारल्यास ईपयुक्त ठरेल याची प्रद्दचती येते.
munotes.in

Page 3

औदयोद्दगक ऄथथशास्त्राचा पररचय अद्दण औदयोद्दगक रुपरेखा
3 ४. उद्योगांचा फैलाव आगण प्रादेशीक असमतोल:
एखाद्या ईद्योगाचा एका द्दवद्दशष्ट भौगोद्दलक थथानास झालेला िैलाव श्रुवीकरण (केंद्रीकरण)
याच्याशी ईद्योगांच्या िैलावाचा संबंध ऄसतो. ऄशा केंद्रीकरणाची कारणे, द्दवद्दशष्ट
भौगोद्दलक थथानस केंद्रीत झालेल्या ईद्योगांचा प्रकार पायाभूत सुद्दवधा आ. चा ऄभ्यास
यामध्ये सामीद्दलत अहे. याप्रमाणेच, समथया, कारणे अद्दण ईपाय याचा ऄभ्यास प्रादेशीक
ऄसमतोलाशी संदभथ लावून औदयोद्दगक ऄथथशास्त्रामध्ये केला.
५. औदयोगगक उत्पादकता आगण आजारपण:
औद्योद्दगक ईत्पादकता या घटकाचा ऄभ्यास ईद्योगाच्या द्दवकासाशी जोडून केला जातो.
यामध्ये संकल्पना मापन, औद्योद्दगक ईत्पादकतेवर पररणाम करणारे घटक आ. चा ऄभ्यास
केला जातो. यासोबतच औद्योद्दगक अजारपणमध्ये कारणे, पररणाम अद्दण ईपायांचा
ऄभ्यास केला जातो.
६. औद्योगगक गवत्त:
कोणत्याही ईद्योगसंथथेस ईच्च कायथक्षमतेने चालवण्यासाठी द्दवत्त अवश्यक ऄसते.
औद्योद्दगक द्दवत्ताचा ऄभ्यास, ईपलब्य द्दवत्त व त्याचा प्रभावी वापर थतररांवर केला जातो
७. औद्योगगक वाद:
या मुद्यामध्ये व्यापार संघ, शासन अद्दण कामगार यांच्यामधील संघषाथचा ऄभ्यास केला
अहे. सुरळीतपणे सवथ काये पार पाडण्याकररता एकमेकांतील वेट दूर करून समन्ड्वय
साधण्याचा प्रयत्न यामधून केला जातो.
८. श्रम कल्याण:
या घटकामध्ये अपण, द्दसद्ांत प्रमेयांचा ऄभ्याय कामगार कल्याणाच्या ऄनुषंगाने करणार
अहोत. यासोबतच कामगार (श्रम) बाजाराची वैद्दशष्टे, बाल कामगार समथया श्रम सामाद्दजक
सुरक्षा, अंतरराष्ट्रीय श्रम संघाटनेची भूद्दमका यांचाही ऄभ्यास सामाद्दजक करणार अहोत.
१.३ औद्योगगक रूपरेखा बाजारातील नवनवीन रेंड व ईत्पादन वाढीच्या क्षेत्राचे द्दचत्र दाखवण्याचे काम हे औद्योद्दगक
रूपरेखामधून होत ऄसते यामध्ये मुख्यतः ईद्योगाची मालकी ईदा - सावथजद्दनक, खासगी,
सहकारी द्दकंवा कामद्दगरी, समथया याचा ऄभ्यास खालीलप्रमाणे करण्यात अला अहे.
१.३.१ खासगी क्षेत्र - कामगगरी आगण समस्या:
अ. खासगी क्षेत्र (अथथ):
राष्ट्राच्या अद्दथथक द्दियांमध्ये खासगी क्षेत्राचा महत्वाचा भाग अहे. ईत्पादनाच्या
प्रद्दियेमध्ये काही खासगी व्यक्ती द्दकंवा व्यक्तीचा समूह द्दकंवा खासगी संथथा सहभागी
होउन निा महत्तमीकरणाच्या हेतूने कायथ करत ऄसतात. दुसऱ्या शब्दांत, वेगवेगळ्या munotes.in

Page 4

औद्योद्दगक व श्रम ऄथथशास्त्र - I
4 ईत्पादन द्दियांमध्ये खासगी क्षेत्र करतो, ज्यामध्ये व्यद्दक्तगत द्दकंवा संयुक्त पद्तीने
ईयोगसंथथा चालवली जाते. खासगी ईयोगसंथथा ह्या खासगी क्षेत्राद्वारे द्दनयंद्दत्रत केली जाते.
या ऄशा सवथ ईयोगसंथथा काही वैद्दशष्ट्यांनी समान ऄसतात, जसे- खासगी थवाद्दमत्व
(मालकी), निा महत्तमीकरणाचा हेतू अद्दण खासगी ईपिम म्हणूनच राष्ट्राच्या औयोद्दगक
क्षेत्राच्या द्दवकासामध्ये खासगी क्षेत्रांचा वाटा हा वाढत ऄसल्याचे पाहावयास द्दमळते.
ब. भारतातील खासगी क्षेत्राची कामगगरी:
भारतीय ऄथथव्यवथथेमध्ये खासगी क्षेत्राचा मोठा वाटा भारताच्या थवातंत्र्यापूवीही राहीला
होता अद्दण थवातंत्र्यानंतरही अहे. १९९१ चे औयोद्दगक धोरण खासगीकरणास चालना
देणारे अद्दण भारताची ऄथथव्यवथथा खुल्या बाजार व्यवथथेचा मोठा भाग बनवण्याची होती.
भारतीय ऄथथव्यवथथेमध्ये खासगी क्षेत्राची भूद्दमका अपल्याबला खालीलप्रमाणे द्दवथतृतपणे
ऄभ्यासता येइल.
“अग्रगण्य क्षेत्र”: वषथ २००९ -१० मध्ये सरकारी क्षेत्रातील ईद्योगसंथथां पेक्षा खासगी
क्षेत्रातील ईयोगसंथथांची संख्या जाथत झाली. खाली द्ददलेल्या कोष्टकाप्रमाणे, 31 जानेवारी
२०१८ ला ११४३२९२ चालू ईयोगसंथथांपैकी १०७२२५७ ईद्योगसंथथा खासगी
क्षेत्राच्या अहेत (भागानुसार शेऄयथ) यातून खासगी क्षेत्र बाजाराच्या व त्यानूसार द्ददसून येते.
तक्ता क्र. 1.1 31 जानेवारी 2018 रोजी कायथरत उद्योगांची आकडेवारी अ. नं शेयरनुसार कंपनी सरकारी म.न गवना सरकारी एकूण १ सावथजद्दनक मयाथ. १३८६ ६९६४९ ७१०३५ i यादीतील ७४ ७१७२ ७२४७ Ii यादीबाल १३१२ ६२४७६ ६३७८८ २ खासजी मयाथ. ५२८ १०७१७२९ १०७२२५७
२. रोजगार गनगमथती:
रोजगार द्दनद्दमथतीमध्ये खासगी रोगाला मोठा वाटा अहे. महोदयोग, लघु व मोठे ईद्योग
यांमध्येही खासगी क्षेत्राचा मोठा भाग अहे. भारतामध्ये जवळपास ८० % लोक (कायथकारी)
खाजगी क्षेत्राशी द्दनगडीत अहेत.
३. आगथथक गवकासात मदत:
शुंपीटरनूसार खासगी क्षेत्राचा अद्दथथक द्दवकासात मोठा भाग ऄसतो. त्यांच्यानुसार नवीन
ईत्पादन, नवीन तंत्र व नावीण्यता हेच औदयोद्दगकरणाचा पाया ऄसतो. २०१७ च्या
ऄभ्यासानुसार, भारतामध्ये खासगी क्षेत्रात ९० %, रोजगार तयार होउन,
ऄथथव्यवथथेसाठी ७५ % देशांतगथत भांडवल तयार झाले अहे.
munotes.in

Page 5

औदयोद्दगक ऄथथशास्त्राचा पररचय अद्दण औदयोद्दगक रुपरेखा
5 ४. सामाजीक कल्याण:
खासगी क्षेत्र समाजाच्या द्दहतासाठी, कल्याणासाठी धावून येत अहे. द्दवशेषतः अपली
कालावधीमध्ये पुढाकार घेउन लोकांना मदतीचा हात द्ददल्याचे अपल्याला ठाउक अहे.
ईदा- कोद्दव्हङ काळात ऄनेक खासगी कंपन्ड्यांनी पैशाच्या थवरूपात द्दकंवा जीवन-
वाचवण्यासाठी लागणाऱ्या साधनांच्या थवरुपात समाजामध्ये हातभार लावला अहे.
५. व्यवसायीक सामागजक जबाबदारी (सी एस आर):
कंपन्ड्यांमध्ये द्दनसगाथतील साधन संपत्तीचा वापर करून निा द्दमळवला जातो त्याबदल्यात
परतिेड म्हणून सी.एस.अर. द्दनधीची तरतूद करण्यात अली.
६. स्पधाथ आगण नगवण्यता:
ऄथथव्यवथथेमध्ये थपधाथत्मकता वाढवून त्याचे लाभ जसे- दजेदार ईत्पादनाची वाढ, थवथत
द्दकंमती अद्दण ग्राहकांच्या पसंतीमध्ये वाढ करण्याचे काम खासगी क्षेत्राने केले अहे. यामुळे
नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर वाढून कंपन्ड्या ग्राहकांच्या द्दहतासाठी व थवतःच्या नफ्यासाठी
सजग राहत अहेत.
७. आधुगनक औदयोगगक क्षेत्र:
ग्राहकोपयोगी वथतुंच्या ईद्योगसंथथा जवळपास सवथ कंपन्ड्यांकडे अहेत. कपडे, साखर, पेपर
अद्दण खादयतेल सोबतच सौदयथप्रसाधने, औषधे अद्दण रासायद्दनक कंपन्ड्या ह्या खासगी
क्षेत्रातील अहेत.
संशोधन अद्दण द्दवकास (R&D ) मध्ये ऄद्दधक गुंतवणूक करण्यावर यांचा अहे.
८. उच्च शक्ती (सामर्थयथ):
खासगी क्षेत्राचा कल देशांतगथत बचत व मकल देशांतगथत भांडवल द्दनद्दमथती वाढवण्यामध्ये
मोठा सहभाग अहे. या क्षेत्राचा ईत्पादकता दर, ईत्पन्ड्न, बचत अद्दण भांडवल द्दनद्दमथतीची
यशथवी वाटचाल करण्यामध्येही वाटा अहे. देशाच्या द्दवकासामध्ये व सामथथ वाढवण्यासाठी
क्षेत्र सतत ऄग्रेसर राद्दहले अहे
९. संयोजकता सहाय्य:
खासगी क्षेत्र नावीण्यता व संयोजकता वाढीसाठी द्दशक्षण, प्रद्दशक्षण व संशोधनावर
ऄद्दधकाद्दधक खचथ करून ऄथथव्यवथथेमतधील मानव संसाधन प्रकल्प करण्याचा प्रयत्न
करत अहे .
१०. पायाभूत सुगवधांचा गवकास:
देशातील अवश्यक व्यवसाय पायाभूत सुद्दवधांचा द्दवकास शाश्वत थवरुपात साकारला जात
अहे. खाजगी क्षेत्र सावथजद्दनक पायाभूत सुद्दवधा ईभा करण्यासातठीही सावथजद्दनक खासगी
भागीदारी (PPP) मधून कायथरत अहे. munotes.in

Page 6

औद्योद्दगक व श्रम ऄथथशास्त्र - I
6 ११. पयाथवरणीय कायथक्षमता:
थवच्छ, हररत तंत्रज्ञान याद्दण ईत्कृष्ट योजनांमधून पयाथवरणासाठी पूरक व कायथक्षम तंत्र
देण्याचे काम खासगी क्षेत्रामािथत केले जात अहे.
क . भारतातील खासगी क्षेत्रासमोरील समस्या / आव्हाने:
पायाभुत समस्या:
खासगी क्षेत्रामध्ये, खराब दजाथच्या व ऄद्दधक खद्दचथक पायाभूत सुद्दवधा ही महत्वाची समथया
अढळून अली, द्दवदयुत शक्तीचा ऄभाव भारमद्दनयमनाची ऄशा ऄडचणींमूळे खासगी
क्षेत्रांतील द्दवद्दवध ईद्योगांच्या थपधाथत्मकतेवर कामद्दगरीवर प्रद्दतकूल पररणाम होत ऄसतो.
मूल्य घट:
द्दनव्व्ळ मूल्य वाढ म्हणजे एखाद्या ईत्पादनासाठी अलेला खचाथवर अद्दण घसाऱ्या मूल्यावर
द्दनदशथनास येत अहे.
आगथथक गवषमतेमध्ये वाढ:
खासगी क्षेत्रातील ईद्योगांमूळे गररब अद्दण श्रीमंत वगाथमध्ये दरी वाढत ऄसल्याचे द्दचत्र
द्दनमाथण गरीब झाले अहे. देशाचा द्दवकास हा न्ड्याय्य दृष्टीने झाला पाद्दहजे ऄसे ऄसताना,
संपत्तीचा ऄद्दधक कल साठा हा ठराद्दवक वगाथकडे ऄसल्याचे अढळते.
गनयामक प्रगकया:
एखादा नवीन खाजगी ईद्योग ईभारणीसाठी द्दकंवा ईत्पाद्ददत मालासाठी सरकारच्या ऄनेक
द्दवभाग ऄथवा संथथांकडुन द्दनयामक प्रिीयांचा सामना करावा लागत अहे.
अनावश्यक गनयंत्रणे:
काही ठराद्दवक वथतूंच्य द्दकंमती ह्या सरकारी द्दनयंत्रणांगथत लागू होता, यामूळे खाजगी
ईद्योजकांचे मनोधैयथ ढासळते.
अपूरे गवगवधीकरण:
सावथजद्दनक क्षेत्रासाठी राखीव मूलभूत, ऄवजड अद्दण पायाभूत सुद्दवधा यांमध्ये ऄजूनही
खाजगी क्षेत्राची दारे ईघडी केली नाहीत. यामुळे खाजगी क्षेत्रासाठी काही मयाथदा द्दनमाथण
झाल्या अहे .
गवत्त कमतरता:
भौधीक व भांडवल बाजार भारतामध्ये ऄजून पूणथपणे द्दवकद्दसत झाला नाही. महागाइ
द्दथथतीत व्याज दर हे ईच्च ऄसतात. मौसमी कमतरता ईच्च व्याज दरांमुळे खाजगी क्षेत्र
दीघथ मूदतीच्या कजाथबाबत द्दनराश अहेत. लघू ईद्योगांना द्दवत्त गोळा करण्याची मोठी
ऄडचण प्रोथताहीत अहे munotes.in

Page 7

औदयोद्दगक ऄथथशास्त्राचा पररचय अद्दण औदयोद्दगक रुपरेखा
7 औद्योगगक आजारपण आगण वाद:
काही ईद्योगकाही काळानूरुप तोट्याकडे जातात अद्दण कालांतराने बंदही पडतात. यांना
पूंनश्च ईभारीसाठी भांडवल व गुंतवणूकीची अवश्यकता ऄसते जी कदाद्दचतच पूणथ होते.
औद्योद्दगक वादांतून अंदोलने, कामबंद द्दठय्या यामुळे ईत्पादनास थथगीती येते.
गवदेशी स्पधाथ:
भारताने 1991 च्या नवीन अद्दथथक धोरणामध्ये जागद्दतकीकरणास महत्वाचे थथान द्ददले
अहे. जगाच्या बाजारात भारतीय ईद्योगांना द्दटकण्यासाठी संशोधन व द्दवकास, द्दवपणन
यांसारख्या तंत्रांची मदत घ्यावी लागेल.
१.३.२ सहकारी संस्था:
अ. अथथ:
सहकारी संथथा ही थवयंसेवी (एच्छीक) संघटना ऄसते, जी समाजातील अद्दथथक दुबथल
घटकांसाठी बनवलेली ऄसते. एका द्दवद्दशष्ट गाटाने एकतद्दत्रतपणे एका द्दवद्दशष्ट ध्येयासाठी
कायथ केले जाते सहकारी संथथा ही ‚थव द्दहत व परथपर द्दहत या तत्वाने बांधलेली ऄसते
सवथ सदथयांना पातळीवर कायथ करणाऱ्या ऄसतात त्यामुळे त्यांचा अकार हा छोटा ऄसतो.
वेगवेगळी प्रकारच्या सहकारी संथथा, कृषी व बॅंका आ.
ब. वैगशष्टे:
सहकारी संथथाची वैद्दशष्टे खालीलप्रमाणे:
१. ऐच्छीक संस्था:
एका द्दवद्दशष्ट ध्येय साध्य करण्यासाठी सदथय बनू आच्छीणारे व्यक्ती एत्रीत कायथ करत
ऄसतात. कोणत्याही द्दनबंधाद्दवना एखदा व्यक्ती संथथेत प्रवेद्दशत द्दकंवा द्दनगथमीत होउ
शकतो.
२. लोकशाही तत्व:
एखाद्या सहकारी संथथेमध्ये ऄसणारे सदथय ‘एक- सदथय एकमत तत्वानुसार
व्यवथथापकीय सद्दमती नेमून देत ऄसतात. यामधून लोकशाही पद्ध्तीने १) ऄध्यक्ष
२) ईपाध्यक्ष ३) सद्दचव ४) सहसचीव ५) खद्दजनदार यांची व्यवथथापनासाठी द्दनवड केली
जाते.
३. सेवा हेतू:
एखाद्या खाजगी क्षेत्रातील ईद्योगाच्या लाभ हेतू पेक्षा वेगळा म्हणजेच प्रत्येक सदथयाच्या
द्दहतासाठी मदतीसाठी सहकारी संथथांचा हेतू कायथ करत ऄसतो .
munotes.in

Page 8

औद्योद्दगक व श्रम ऄथथशास्त्र - I
8 ४. भांडवल व परतावा:
सहकारी संथथा सदथयांमधून भांडवल द्दनद्दमथती करत ऄसतात. एखादा सदथय हा एकूण
भागांपैकी १० % द्दकंवा १००० ₹ (जी रक्कक्कम मोठी ऄसेल) भाग खरेदी करू शकतो.
सहकारी संथथा कायदा, १९१२ नुसार, सदथयांना द्ददला जाणारा लाभांश दर हा ९ %
आतका ठरद्दवला गेला अहे.
५. सरकारी गनयंत्रणे:
भारतामध्ये सहकारी संथथा कायदयानुसार सहकारी संथथा कायथरत ऄसतात. सहकारी
संथथाना दरवषी सहकारी रद्दजथरार कडे ररपोटथ व ऄकाईंट तपासणीकररता कररता सादर
करावा लागतो.
६. आगधक्याचे वाटप:
लाभांश वाटपानंतर लाभाचे अद्दधक्कय सदथयांच्या व्यवहारातील प्रमाणानूसार वाटप केले
जाते. ईदा- एखाद्या ग्राहक सहकारी सोसायटी मध्ये, एखाद्या सदथयाच्या खरेदीच्या
प्रमाणानुसार बोनसचे द्दवतरण केले जाते.
७. नोंदणी:
एखाद्या सहकारी सोसायटी (संथथा) चे नोंदणीकरण सहकारी संथथा कायदा, १९१२ द्दकंवा
राज्य सहकारी संथथा कायद्यांतगथत करणे ऄद्दनवायथ अहे.
८. मीयाथगदत दागयत्व:
एखाद्या सदथयाचे सहकारी संथथेत तेवढेच दाद्दयत्व ऄसते जेवढे त्याच्या भागभांडवलाचे
प्रमाण मूल्य (शेऄर व्हॅल्यू) ऄसते.
क. प्रकार:
१) गकरकोळ सहकारी संस्था ( ररटेल कोऑपरेटीव्हस):
ग्राहकांच्या िायदयासाठी ग्राहक थटोऄर द्दनमाथण करणे, यास ग्राहक सहकारी संथथा ऄसेही
म्णतात. ग्राहकांना त्यांच्या दैनंद्ददन गरजेच्या वथतू द्दवकण्याची संधी द्ददली जाते. द्दजथे
लहान ईद्योग बंद पडलेले ऄसतात, ऄशा द्दठकाणी या द्दकरकोळ सहकारी संथथा काम करत
ऄसतात . ईदा- कृषी ईत्पादने ऄन्ड्न, हाडथवेऄर आ.
२) कामगार सहकारी संस्था:
एखाद्या कामगार सहकारी संथथेचे सदथय हे, त्या संथथेमध्ये कामगार ऄसतात अद्दण
कामगार सहकारी संथथेचे मालकरी ऄसतात. सहकारी-मालकी ईद्योग सवाथत गतीने
देशामध्ये वाढत अहेत. मोठ्या ईद्योगांमध्येही कमथचारी भाग मालकी योजनांचा
(Employees stock ownership plans ) पयाथय अला अहे. याचा ऄथथ ऄसा होतो की
कामाच्या द्दठकाणी कमथचारी लोकशाही पद्तीने काम करतो. munotes.in

Page 9

औदयोद्दगक ऄथथशास्त्राचा पररचय अद्दण औदयोद्दगक रुपरेखा
9 ३) उत्पादक सहकारी संस्था:
ईत्पादक सहकारी संथथा ह्या ईत्पादकांच्या मालकीच्या ऄसतात व त्यांच्याकडुनच
संचद्दलत ऄसतात. सवथ ईत्पादक द्दवपणनाच्या संधी व ईत्पादन कायथक्षमता वाढवण्याच्या
हेतूने कायथ करत ऄसतात. प्रद्दिया, बाजार अद्दण ईत्पादनाचे द्दवतरण ऄशा कायाथतून ते
अपली जबाबदारी पार पाडत ऄसतात. यामध्ये ईदा- कृषी ईत्पादन, िद्दनथचर ऄथवा
सूतार काम अद्दण हथतकला व्यवसाय आ. समावेश होतो.
४) सेवा सहकारी संस्था:
व्यवसाय द्दवत्त संबंद्दधत पार पाडणाऱ्या सहकारी संथथांना सेवा सहकारी संथथा ऄसे
म्हणतात. ईदा. अरोग्य सेवा, बाल संगोपन अद्दण द्दवद्दधपूवथक दहन सेवा कायथ.
५) गृह सहकारी संस्था:
वैद्दशष्ट्यपूणथ घराची मालकी देणाऱ्या ऄशा गृह सरकारी संथथा गृहसंथथेच्या मालकी
भागाच्या संधी देतात. यामध्ये ऄशा सदथयांचा गट ऄसतो जे सहकारी तत्वावर गृह सेवा
द्दकंवा मालकी पूरद्दवण्याचे काम करतात.
ड. फायदे:
१) सहज गनगमथती:
नोंदणीकरण प्रद्दिया सोपी व सहज शक्कय ऄसल्याने सहकारी संथथा ईभारणी सहजपणे
द्दवना द्दक्कलष्ट ऄटींनी करू शकतो.
२) बंधूता:
कोणत्याही द्दवद्दशष्ट जाती, धमथ, रंग, द्दलंग द्दकंवा राजकीय गटाच्या सहकारी संथथा बनत
नाही. इच्क्षुक व समान द्दहताने प्रेररत लोकच बंधूतेने एकत्र येउन काम करतात.
३) लोकशाही व्यवस्थापन:
सहकारी संथथेचे सदथय ‘एक सदथय - एक मत’ या तत्वाने व्यवथथापकीय मंडळ (सद्दमती)
नेमून देतात. प्रत्येक सदथयास समान ह्कक्कक ऄसतो.
४) शाश्वत वारसाहक्क:
गटाच्या ऄथवा संथथेच्या दीघथकालीन कायद्याची द्दकंवा एखाद्याच्या दीवाळखोरी ऄथवा
वेडेपणामळे नुकसान न होण्याची हमी सहकारामध्ये ऄसते.
५) मयाथगदत दागयत्व:
एखाद्या सदथयाचे त्याच्या भाग प्रमाणानुसार दाद्दयत्व ऄसते. यामध्ये वैयक्तींगत कसलीही
जोखीम नसते यामूळेच गरीब वगथ सूध्दा सहकारी संथथेकडे वळत अहे.
munotes.in

Page 10

औद्योद्दगक व श्रम ऄथथशास्त्र - I
10 ६) सरकारी आधार:
सामाजीक कल्याणाच्या हेतूने जेव्हा सहकारी संथथा पाउल टाकतात, तेव्हा द्दनद्दश्चतच
सरकारचाही अधार ऄसतो. ईदा. कर सवलत अद्दण कमी व्याजदरावरती कजे.
७) अंतगथत गवत्त :
दरवषी सहकारी संथथेस झालेल्या िायद्याचा छोटासा भाग सामान्ड्य राखीव मणून बचत
केला जातो. यातूनच संथथेच्या द्दवकास व वाढीसाठी द्दवत्त वापरतात.
८) गनम्न खचथ:
संथथा चालद्दवण्याचा (कायथरत ठेवण्याचा) खचथ ऄद्दतऄल्प ऄसतो; कारण यामध्ये जाद्दहरात
खचथ, द्दवपणन द्दिया अद्दण कमथचारी वेतनाचा ऄवाढव्य खचथ नसतो.
९) आगधक्य वाटप:
सदथयांच्या भाग प्रमाणानुसार लाभाचे अद्दधक्कय द्दवतररत केले जाते. हे सदथयांच्या
व्यवहारांच्या अधारे ठरते, यामूळे ‘न्ड्याय्य द्दवतरण’ अढळून येते.
१०) सामागजक कल्याण:
सहकारी संथथा ऄ-व्यावसाद्दयक ऄसतात. सहकाराचा अदशथ ठेवण्याचे कायथ या संथथा
करतात. समानता, थवातंत्र्य अद्दण कष्ट करण्याची लोकांची तयारी याचा मौलीक पुरावाच
सहकारी संख्या ऄसतात.
इ . मयाथदा:
१) मयाथगदत भांडवल:
सहकारी संथथाचे भांडवल मयाथद्ददत ऄसते कारण, यातील सदथय अद्दथथकदृष्ट्या दूबथल
ऄसतात. गुंतवलेल्या भांडलावर सहकारी संथथा जाथत परतावा देत नाहीत, यामूळे
सदथयांना प्रोत्साहन द्दमळत नाही. 'एक व्यक्ती - एकमत' हे तत्व लोकांना सहकारी
संथथांमध्ये गुंतवणूक करण्यास प्रोत्साद्दहत करते.
२) अकायथक्षम वयवस्थापन:
व्यवथथापकीय सद्दमतीचे सदथय ऄधथवेळ द्दकंवा ऄल्प ऄनुभवी ऄसल्याने त्यांना अधुद्दनक
तत्त्वे व तंत्रांचे द्दवशेष ज्ञान नसते. मयाथद्ददत अद्दथथक क्षमतेमुळे, सहकारी व्यावसाद्दयक
व्यवथथापकांच्या सेवा द्दमळणे कठीण अहे .
३) सदस्यांमधील वेढ:
सहकारामध्ये ईत्साहाने सुरूवात केली जाते, परंतु हा काही कालावधीतच कमी होतो.
सहकारी संथथा कशी चालवायची यावरुन मतभेद होउ लागतात. काही पदाद्दधकारी
सदथयांकडून आतर सदथयांना व्यवद्दथथत वागणूक द्ददली जात नाही. यामुळे वातावरण दूद्दषत munotes.in

Page 11

औदयोद्दगक ऄथथशास्त्राचा पररचय अद्दण औदयोद्दगक रुपरेखा
11 होउन सहकारी ईपिम कमी होतात अद्दण थवतःचे ऄद्दथतत्व द्दसद् करण्याची धडपड सुरु
होते.
४) ताठर गनयम:
सहकारी संथथांना कठोर द्दनयमांतगथत कायथ करावे लागते, हे सवथ द्दनयम व कायदे सरकारी
क्षेत्राकडून येतात, यामुळे सहकारी संथथांची लवद्दचकता कमी होते. थपधाथत्मक दृष्टीने
सहकारी संथथांना वाव द्दमळत नाही.
५) राजकीय हस्तक्षेप:
सरकार हे सहकारी संथथांमध्ये गुंतवणूक करत ऄसते. सहकारी संथथांमध्ये
व्यवथथापकीय सद्दमतीमध्ये कायथरत ऄसणारे जाथत पदाद्दधकारी राजकीय लागेबंध ऄसणारे
ऄसतात, यामुळे सहकारी संथथांवर राजकीय पक्षांचे वचथथव वाढण्यास मदत द्दमळते.
सहकाराचा मूळ ईिेश व तत्त्वे हा संथथेचा अधार द्दनराश होताना द्ददसू लागतो.
६) प्रोत्साहनाचा प्रभाव:
सहकारी संथथांतील पदाद्दधकारी हे मानद ऄधीकारी ऄसतात. सहकारामध्ये कमी
मोबदल्याचे ऄद्दधक काम करण्याची त्यांची मानसीकता राहत नाही. सदथयांसमोर कामाचे
व्याप दाखवण्याचे प्रद्दतद्दबंब ईमटवले जाते, यामूळे त्यांना प्रेरणा द्दमळणाऱ्या वाटा बंद
होतात.
१.३.३ सावथजगनक क्षेत्र:
सावथजद्दनक क्षेत्रातील ईद्योग हे सरकारी मालकीचे ऄसतात व सरकारकडूनच त्याचे कायथ व
संचलन केले जाते . वेगवेगळ्या ईत्पन्ड्न मागाथतून ईदा- कर िी अद्दण वेगवेगळ्या
थतरावरील (केंद्र, राज्य व थथाद्दनक थवराज्य संथथा) शासनाकडून द्दवत्त गोळा करून
लोकांच्या द्दहतासाठी सावथजद्दनक ईपयोग क्षेत्र कायथरत ऄसतो.
तक्ता क्र. 1.2 मापदंड मूल्य (31-3-2020 रोजी) केंद्रीय सावथजद्दनक क्षेत्रातील ईद्योग (CPSE5) संख्या 256 256 निा द्दमळद्दवलेल्या CPSE5- संख्या 171 तोटा पत्करलेला CPSE5 - संख्या 85 एकूण भांडवल 3,10,737 करोड एकूण द्दवत्तीय गुंतवणूक 21,58,877 करोड गुंतवणूवलेले भांडवल 31,16,455 करोड एकूण कायाथतून सकल ईत्पन्ड्न 24,61,712 करोड एकूण तोटा 44,817 करोड munotes.in

Page 12

औद्योद्दगक व श्रम ऄथथशास्त्र - I
12 राखीव व अद्दधक्कय 95,77,599 करोड सवथ CPSE5 चा द्दनव्वळ ईत्पन्ड्न 12,35,706 करोड लाभांश घोद्दषत केलेल्या CPSE5 ची संख्या 105 लाभांश द्दवतररत केला 72,136 करोड एकूण लाभ 1,38,112 करोड CPSE5 कडून केंद्राला द्ददलेले योगदान ( ईत्पादन शुल्क, जीएसटी, कॉपोरेट कर, सरकारी कजथ, लाभांश अद्दण आतर कर ) 3,76,425 करोड परकीय चलन ईत्पन्ड्न 121756 करोड
अ) भारतीय अथथव्यवस्थेत सावथजगनक क्षेत्राचा वाटा आगण औदयोगगक गवकास:
१) उत्पन्न गनगमथती:
भारतामध्ये सावथजद्दनक क्षेत्र, ऄथथव्यवथथेत ईत्पन्ड्न वाढवण्यासाठी सकारात्मक भूद्दमका
बजावत अहे . द्दनव्वळ देशांतगथत ईत्पन्ड्न (NDP) मध्ये सावथजद्दनक क्षेत्राचा वाटा चालू
द्दकंमतीनुसार, १९५०-५१ च्या ७.५% वरून २००३-०४ मध्ये २१.७% वाढला अहे .
NDP मधील सावथजद्दनक क्षेत्राचा (सावथजद्दनक प्रशासन व संरक्षण वगळता) १९५०-५१
मधील ३.५ ट्क्कक्कयावरुन २००५-०६ मध्ये ११.१२ टक्कक्कयांपयंत वाढला. तथाद्दप
ऄलीकडच्या काळात द्दनगुंतवणूकीच्या सरकारी धोरणामुळे सावथजद्दनक क्षेत्रातील
संकूद्दचतता, नवीन सावथजद्दनक कंपन्ड्यांवर खचथ कमी केल्यामुळे खासगीकरणाला ऄद्दधक
चालना द्दमळत अहे.
२) भांडवल गनगमथती:
देशाच्या सकल देशांतगथत भांडवल द्दनद्दमथतीमध्ये सावथजद्दनक क्षेत्राने पद्दहल्या योजनेच्या ३.५
टक्कक्कयावरुन अठव्या योजनेत ९.५ टक्कक्कयापयंत वाटा वाढवला अहे . सकल भांडवल
द्दनद्दमथतीमध्ये सावथजद्दनक क्षेत्राच्या तौलद्दनक सहभागांमध्ये पद्दहल्या योजनेच्या ३३.६७
टक्कक्कयावरुन सहाव्या योजने दरम्यान ५० टक्कक्कयांपयंत बदल नोंदद्दवला गेला. २०१९-२०
मध्ये सवथ CPSE मध्ये कायथरत भांडवल ₹ ३१,१६,४५५ कोटी जे घसरत्या थवरुपाचे
द्दनदशथनास येत अहे.
३) रोजगार:
सावथजद्दनक क्षेत्रामधील रोजगार दोन श्रेणीमध्ये द्दवभागले जातात.
a) सरकारी प्रशासन, संरक्षण व आतर सेवांमधील रोजगार
b) केंद्र, राज्य व थथाद्दनक थवराज्य सथथांच्या अद्दथथक ईपिमांमध्ये रोजगार
सावथजद्दनक क्षेत्रातील रोजगाराच्या वाद्दषथक वाढीच्या दरात १९८३-१९९४ मधील १.५३
टक्कक्कयांवरुन १९९३-२००४ दरम्यान ०.८० टक्कक्कयांपयंत पयंत लक्षणीय घट झाली अहे. munotes.in

Page 13

औदयोद्दगक ऄथथशास्त्राचा पररचय अद्दण औदयोद्दगक रुपरेखा
13 ४) पायाभूत सुगवधांचा गवकास:
वीज, वाहतूक, दळणवळण, मूलभूत अद्दण ऄवजड ईयोग, द्दसंचन, द्दशक्षण भाद्दण तांद्दत्रक
प्रद्दशक्षण आत्यादी पायाभूत सुद्दवधा क्षेत्रांवर सावथजद्दनक क्षेत्राच्या गुंतवणूकीमूळे देशाच्या कृषी
अद्दण ईद्योग द्दवकासाचा मागथ मोकळा झाला अहे. देशातील सावथजद्दनक क्षेत्राने द्दवकद्दसत
केलेल्या या पायाभूत सुद्दवधांवर खासगी क्षेत्रावरील गुंतवणूकही ऄवलंबून ऄसले.
५) उद्योगांचा मजबूत पाया:
जड, मूलभूत याद्दण भांडवली वथतूंच्या ईद्योगांमध्ये सुरुवातीच्या गुंतवणूकीमूळे देशात एक
ऄशथवी मजबूत औद्योद्दगक पाया द्दनमाथण झाला अहे. लोखंड, पोलाद, कोळसा, जड
ऄद्दभयांद्दत्रकी, जड द्दवद्यूत सामग्री, पेरोद्दलयम अद्दण नैसद्दगथक वायू, खते, रसायने आ.
सावथजद्दनक क्षेत्राच्या द्दवकासामुळे ईद्योगाचा पाया मजबूत झाला अहे.
६) गनयाथत प्रोत्साहन आगण आयात प्रगतस्थापन:
सावथजद्दनक क्षेत्रातील ईपिम भारताच्या द्दनयाथतीला चालना देण्यासाठी खूप योगदान देत
अहेत. सावथजद्दनक ईपिमांची परकीय चलनातून ईत्पन्ड्न १९६५-६६ मध्ये ३५ कोटी ते
२००३-०४ मध्ये ३४८९३ कोटी वाढले अहे. मात्र ऄलीकडे पून्ड्हा घसरणीचे द्दचत्र समोर
येत अहे.
७) सावथजगनक उत्पन्नामध्ये वाढ:
सावथजद्दनक क्षेत्रातील ईपिम सरकारला लाभांश, ईत्पादन शुल्क कथटम ड्यूटी, कॉपोरेट
कर आत्यादींच्या रूपात संसाधनाचे चांगले योगदान देत अहे . १९८०-८१ मध्ये ७,६१०
कोटी वरून २००३-०४ मध्ये ८५,४४५ कोटी रुपये एवढे योगदान वाढले अहे. ईत्पादन
शुल्क, कथटम ड्यूटी, जीएसटी कॉपोरेट कर केंद्र सरकारच्या कजाथवरील व्याज, लाभांश
अद्दण आतर शुल्क याद्वारे केंद्रीय द्दतजोरीत सवथ CPSE चे योगदान २०१९-२० मध्ये
३,७६,४२५ कोटी रूपये होते.
८) उत्पन्न आागण संपत्ती:
सावथजद्दनक क्षेत्र गरीब लोकांच्या कल्याणासाठी संसाधने जमवून, कामगार कल्याणासाठी
ईपाययोजना करून अद्दण वाजवी द्दकंमतीत मोठ्या प्रमाणात ईपभोगासाठी वथतूंचे ईत्पादन
करून ऄसमानता कमी करू शकते.
९) प्रादेशीक समानता दूर करणे:
सुरूवातीपासूनच औद्योद्दगक द्दवकास मुंबइ, कलकत्ता व चेन्ड्नइ यांसारख्या मोठ्या बंदर
शहरांकडे क्कलास द्ददसून येतो. सावथजद्दनक क्षेत्राने द्दबहार, ओररया, मध्यप्रदेश यांसारख्या
भागास राज्यांमध्ये द्दवषमता दूर करण्याचे प्रयत्न केले अहेत.
ब . सावथजगनक क्षेत्राची कामगगरी:
भारतातील सावथजद्दनक क्षेत्राची कामद्दगरी खालील बाबींमधून ऄभ्यासली जाउ शकते . munotes.in

Page 14

औद्योद्दगक व श्रम ऄथथशास्त्र - I
14 १) राष्ट्रीय उत्पन्नामधील सहभाग:
१९५१ मध्ये, २९ कोटी रुपयांच्या गुंतवणूकीसह िक्त पाच केंद्रीय सावथजद्दनक क्षेत्रातील
ईपिम (CPSE ) होते. २०१९-२० पयंत. २१,५८,८७७ कोटी रुपयांची गुंतवणूक
ऄसणारे २५६ CPSE कायथरत होते. २००५-०६ मध्ये कोळसा ईत्पादनात ८५.२७
कच्चा तेलाच्या ईत्पादनात ८५.८७ % अद्दण पेरोल शुद्ीकरणात ७४.५१ योगदान होते .
CPSE ची संख्या ३१ माचथ २०१२ पयंत २६० होती परंतु २०१९-२० मध्ये ती २५०
पयंत घसरली अहे.
२) नफा:
१९९१-९२ मध्ये रु १३६७५ कोटीवरुन २००६-०७ मध्ये १.४३ लाख कोटी रुपये
आतका निा व्याज अद्दण करपूवथ मधून झाला अहे. अद्दथथक वषथ २०१९ मध्ये ८४ तोट्यात
ऄसलेल्या CPSE चा तोटा ४४.८१७ कोटी रुपये आतका अहे.
३) रोजगार आगण कामगार कल्याण:
सावथजद्दनक क्षेत्र केवळ सवाथत जाथत रोजगार द्दनमाथण करत नसून हे एक अदशथ नेमणूक
करणारा द्दनयोक्ता अहे. सरासरी वेतनही खासगी क्षेत्रापेक्षा जाथत ऄसते. कामगार
कल्याणासाठी टाउनशीप , रुग्णालये, शाळा, कॅन्ड्टीन, वाहतूक सुद्दवधा आ. देण्याचा प्रयत्न
सावथजद्दनक क्षेत्राद्वारे केला जातो.
४) परकीय चलन:
भांडवली वथतू, औदयोद्दगक यंत्रसामग्री अद्दण आतर ईपकरणे जी पूवी अयात केली जात
होती ती अता भारतामध्ये तयार केल्यामुळे परकीय चलनाची बचत होते. २०१९-२०
मध्ये वथतू व सेवांच्या द्दनयाथतीद्वारे CPSE 5 पी चे परकीय चकन ईत्पन्ड्न रु. १,२१,७५६
कोटी आतके होते.
५) कायथक्षमता:
भारतातील सावथजद्दनक क्षेत्रातील ईपिमांच्या गुंतवणूकीवरील परतावा िारच कमी अहे
त्यामुळे कायथक्षमतेच्या बाबतीत ईणीव ऄसल्याचा युक्तीवाद केला जातो.
क) सावथजगनक क्षेत्राच्या समस्या व मयाथदा:
सावथजद्दनक क्षेत्रातील ईद्योगांचा निा ऄल्प ऄसतो, याची ठराद्दवक कारणे खालीलप्रमाणे
अहेत.
१) गकंमत धोरणे:
सावथजद्दनक क्षेत्रातील वथतू व सेवांच्या द्दकंमतीचे द्दनधाथरण 'ना निा ना तोटा’ या द्दनकषावर
अधाररत अहे. हे धोरण मोठ्या प्रमाणात दीघथ कालावधीसाठी थवीकारले अहे. यामुळे
सावथजद्दनक ईपिमांची लाभ शक्कयता कमी अहे अद्दण ऄनेक ईपिम हे तोट्यात जात
अहेत. munotes.in

Page 15

औदयोद्दगक ऄथथशास्त्राचा पररचय अद्दण औदयोद्दगक रुपरेखा
15 २) क्षमतेचा अपूरा वापर:
ऄनेक वषांपासून ऄनेक सावथजद्दनक ईद्योग/ईपिम थथाद्दपत क्षमतेच्या ५० टक्कक्कयांपेक्षा
कमी कायथ करत अहेत. औदयोद्दगक द्दववाद, ऄकायथक्षम व्यवथथापन अद्दण खराब
कामकाज, राजकीय हथतक्षेप आ. कारणे कमी क्षमता द्दनमाथण करतात.
३) प्रकल्पांचे गनयोजन व बांधकामाच्या समस्या:
सावथजद्दनक क्षेत्रातील ईपिमांच्या प्रकल्पांचे द्दनयोजन व बांधकाम करताना थथळाची
चुकीची द्दनवड, मूळ ऄंदाजापेक्षा प्रकल्पांची वाथतवीक द्दकंमत, द्दवलंब व ऄडथळे, ऄयोग्य
द्दकंवा कालबाह्य तंत्रज्ञानाचा वापर आ. समथया द्ददसून येतात.
४) राजकीय हस्तक्षेप:
द्दनयद्दमत कामकाजात राजकीय हथतक्षेपामुळे व्यथथापकीय पदाद्दधकाऱ्यांच्या द्दनयुक्कत्या ह्या
व्यावसायीक क्षमतेनुसार केल्या जात नाहीत. नागरी सेवक (IAS) हे सामान्ड्य
प्रशासनासाठी द्दनवडले जातात परंतु त्यांना सावथजद्दनक ईद्योगांचे प्रमुख पद देणे सुसंगत
ठरत नाही.
५) कामगार व्यवस्थापनाची समस्या:
ऄकुशल कामगार, जाथत मजूरी ही समथया अद्दण मेहनती व ईगमशील कमथचाऱ्यांचा ऄभाव
यामुळे ईत्पादन कमी व ऄकायथक्षम बनत जाते. सावथजद्दनक क्षेत्रातील व्यवथथापनाला
द्दनयद्दमत द्दनणथय घेण्यासाठी थवायत्तता नव्ह्कती कमथचाऱ्यांवर कोणतेही प्रभावी द्दनयंत्रण
नसते.
१.४ प्रश्न खालील प्रश्नांची ईत्तरे दया.
१) औद्योद्दगक ऄथथशास्त्राचा ऄथथ व व्याप्ती थपष्ट करा.
२) भारतातील खासगी क्षेत्राची कामद्दगरी द्दलहा
३) खासगी क्षेत्रातील समथयांचा ऄभ्यास करा.
४) सहकारी संघटनांच्या वैद्दशष्ट्यांची चचाथ करा.
५) सरकारी संथथांचे प्रकार द्दलहा.
६) सहकारी संथथांचे गुण व मयांदा थपष्ट करा.
७) औद्योद्दगक द्दवकासाच्या ऄनुषंगाने भारतातील सावथजद्दनक वाटा थपष्ट करा.
८) सावथजद्दनक क्षेत्राच्या कामद्दगरीचे मूल्यमापन करा.
९) भारतातील सावथजद्दनक क्षेत्राच्या समथया अद्दण मयाथदा कोणत्या अहेत ?
***** munotes.in

Page 16

16 २
िविवधीकरण आिण औīोिगक संयोजन
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ उīोगांतील िविवधीकरण
२.२ िविवधीकरणाचे िनधाªरक घटक
२.३ िविवधीकरणाचे ÿकार
२.४ औīोिगक संयोजन
२.५ सारांश
२.६ ÿij
२.० उिĥĶे  उīोगांतील िविवधीकरण अËयासणे.
 िविवधीकरणाचे िनधाªरक घटक अËयासणे.
 िविवधीकरणाचे ÿकार समजून घेणे.
 औīोिगक संयोजन संकÐपना समजून घेणे.
२.१ उīोगातील िविवधीकरण सÅया औīोिगक जगामÅये अिधकािधक उīोगसंÖथा एकापे±ा आÖत वÖतू व सेवांचे
उÂपादन घेतात. महणजेच हे उपīोग िविवधीकरणाचे धोरण Öवीकारतात.
एल. आर. अमेय यां¸या मते, 'िविवधीकरण Ìहणजे िभÆन आिथªक िøयािवधéवर
ÓयवसायाĬारे कायाªचा ÿसार करणे.
पेनरोज यां¸या मते, जेवा एखादी उīोगसंÖथा जुÆया उÂपादनांचे (वÖतू व सेवांचे) उÂपादन
न थांबवता नवीन वÖतू व सेवांचेही उÂपादन घेऊ लागतो आिण ही नवीन उÂपादने जुÆया
उÂपादनापे±ा थोडीशी वेगळी असतात, तेÓहा Âयास िविवधीकरण असे Ìहणतात.
२.२ िविवधीकरणाचे िनधाªरक घटक िविवधतेचे अनेक िनधाªरक घटक असतात Âयापैकì काहéचा आपण खालीलÿमाणे अËयास
कł.
munotes.in

Page 17

िविवधीकरण आिण औīोिगक संयोजन
17 i) नफा (Profitibility ):
उīोगसंÖथा नफा वाढवÁयासाठी उÂपादनामÅये िविवधीकरणाचा अंगीकार करतात. जेÓहा
वÖतूंचे उÂपादन हे मĉेदारी संÖथेमÅये Öवतंýपणे जवळ¸या पयाªयी वÖतू Ìहणून होऊ
लागते तेÓहा मĉेदारी शĉì िदसून येते. एखादया वÖतू¸या िकंमतीमूळे दुसöया वÖतू¸या
िवøìवर पåरणाम होत असेल तर Âया उपयोगसंÖथेची छेदक लविचकता ही सकाराÂमक
असते. यामÅये पयाªयी वÖतू एकाच मĉेदारी उīोगाकडून संयुĉ िकंमतीस िवकÐय जाऊ
लागतात नफा वाढीची श³यता अिधक असते.
ii) िÖथरता:
सामाÆयता Óयापार (Óयवसाय) हा अिÖथर ता आिण अिनिIJतता यामÅये चालत असतो.
मागणी, िकंमत, नफा इÂयादीमधील चøìय बदल अिÖथरतेचे वातावरण िनमाªण करतात.
परंतु या चøìय बदलांचा सवªच Óयवसायावर व नÉयांवर समान पåरणाम होत नाही. अशा
बदलांचा धोका कमी करÁयासाठी Óयवसाय िविव धीकरणाचा मागª अवलंबतात.
iii) कर ÿोÂसाहन :
वैिवÅयपूणª Óयवसाय / उīोगांसाठी काही कर सवलती उपलÊध असÐयाचे िनदशªनास येते.
Âयामुळे कमी खचाªत भांडवल आकिषªत करणे सहज श³य होते. अशा सवलती
उÂपादना¸या सुŁवाती¸या टÈÈयांत काही कालवसधीसाठीच असतात , अशावेळी अशा
उīोगांचे शेअसª अनेक लोकांना आकषªण िनमाªण करतात .
अशाÿकारे उīोग खालील घटक साÅय करÁयासाठी िविवधीक रण आणतात .
१) िवøì आिण वृÅदी िÖथरता
२) अनुकूल वृÅदी
३) अनुकूल Öपधाª
४) यांिýक बदल
२.३ िविवधीकरणाचे ÿकार िवदयमान Óयवसायां¸या संबंधा¸या याधारे, िविवधीकरणाचे चार Óयापक ®ेणéमÅये
वगêकरण केले गेले आहे, उभे एकाÂमीक िविवधीकरण , ि±तीजसमांतर िविवधीकरण, एकाú
िविवधीकरण आिण समूह िविवधीकरण या चार ®ेणी / ÿकार आहेत.
१. उभे एकाÂमीक िविवधीकरण:
यामÅये उÂयोगसंÖथा िवīमान Óयवसायाशी संबंिधत असलेÐया ÓयवसायामÅये गुंतवणूक
करÁयाचा पयाªय िनवडतात. उÂपादन साखळीमÅये अशा उयोगसंÖथा पूढे िकंवा मागे
सरकत असतात . नवीन Óयवसायासाठी िविशĶ उÂपादन बनवÁया¸या उĥेशाने Ļा
उīोगसंÖथा ÿवेश करतात. मागे असणारी (जाणारी) एकाÂम क (Backward munotes.in

Page 18

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
18 integration) एखाīा उīोगसंÖथेने पूवê खरेदी करत असलेÐया वÖतूंचे उÂपादन Öवतः
सूŁ करणे होय. उदा- चॉकलेट उÂपादन करणारी उīोगसंÖथा Öवतःची कोको वृ±ाची बाग
तयार करते, दूµध उÂपादन उīोगाचा Öवतःचा डेअरी फामª असू शकतो. पूढे जाणारी
एकाÂमता (forward integration ) जेÓहा एखादी उīोगसंÖथा पूवêचे कायª सुŁ देऊन
úाहकां¸या अिधक जवळ जाते. उदा.- िपठाची िगरणी Óयवसाय असणाöया बेकरी उÂपादन
चालू करणे
२. ±ैितज (±ीतीजसमांतर) एकाÂमीक िविवधीकरण:
यामÅये िवपणन साखळी - उÂपादन साखळी¸या समान टÈÈयावर कायªरत एक िकंवा
अिधक समान Óयवसायां¸या संपादनाĬारे , उÂपादनाĬारे िकंवा ÿितÖपधê उÂपादने ताÊयात
घेÁयासाठी होत असते. उदा- लेदर टॅनéग उīोगसंÖथा बूट (शूज), चामड्याचे कपडे व
सूटकेस बनवते, ही उÂपादन लेदर टॅनéगपासून िभÆन असÐयाने यास पाĵª िविवधीकरण
Ìहणतात.
३. समूह िविवधीकरण (Conglomerate Diversification ):
यामÅये नवीन Óयवसाय उÂपादने सÅया¸या Óयवसाय उÂपादनांपासून ÿÂयेक ÿकारे िवभĉ
असतात. हे पूणªपणे असंबंिधत िविवधीकरण आहे. नवीन उīोगसंÖथा उÂपादन व
िवदयमान उÂपादनामÅये ÿिøया तंý²ान कायाªमÅये कोणताही संबंध नसतो.
४. एकाú िविवधीकरण (Concentric Diversification) :
नवीन उÂपादने उīोगसंÖथे¸या िवलमान ÿिøया तंý²ानाशी जोडलेली असतात. नवीन
उÂपादने मÅयवतê उÂपाउने नसतात आिण Âयां¸या िवलमान उÂपादनाशी उËया
(अवलंबुन) जोडणीचा संबंध नसतो. नवीन बाजारात नवीन काय¥ देÁयाचे ÿयÂन एकाú
िविवधीकरणात होत असते.
२.४ औīोिगक संयोजन - िवलीनीकरण यािण संपादन अ. अथª:
िवलीनीकरण Ìहणजे दोन िकंवा अिधक उīोगसंÖथांचे (कंपÆयांचे) एकýीकरण िभÆन
मालकì व ÓयवÖथापना¸या िनयंýणात असलेÐया कंपÆया िविलनीकरणाĬारे एकìकृत
आदेशांतगªत येतात. िवलीनीकरणासाठी 'अिधúहण' िकंवा 'टेक ओÓहर ) या सं²ादेखील
वापरÐया जातात .
संपादन मणजे ताÊयात घेणे एखाīा उīोगसंÖथांने दुसöया उīोगसंÖथांची अंशतः िकंवा
पूणª मालम°ा संपादन करणे.
ब. िवलीनीकरणाचे ÿकार:
खाली नमूद केÐयाÿमाणे िवलीनीरणाचे ÿकार आहेत . munotes.in

Page 19

िविवधीकरण आिण औīोिगक संयोजन
19 १. ±ैितज िवलीनीकरण: यामÅये एकसारखी उÂपादने तयार करणाöया कंपÆया िवलीन
कłन Âयाचे एकच अिÖतÂव बनिवले जाते .
२. उभे िवलीनीकरण: यामÅये एकाच. उÂपादनाशी संबंिधत मÅयवतê (Intermediate )
उÂपादने तयार करणाöया कंपÆया िवलीन केÐया जातात .
३. समूह िवलीनीकरण: यामÅये असंबंिधत उÂपादने तयार करणाöया कंपÆया िवलीज
केÐया जातात. सÅया¸या बाजारात ही सामाÆयपणे औīोिगक जोडणीची बाब झाली
आहे
C. औīोिगक संयोजनाची कारणे/हेतू:
संयोजना¸या वाढीसाठी काही कारणे आहेत, जी खालीलÿमाणे आहेत.
१) संÖथाÂमक ±मता:
उīोगपतé¸या महÂवाकां±ा आिण िसिÅदत ±मतांमुळे अनेक संयोजन तयार होतात, ते
अनुकूल जकात धोरण आिण भांडवली बाजाराने ÿोÂसािहत होतात.
२) Óयापार चø:
जेÓहा अथªÓयवÖथेत चाढ-उतार िकंवा Óयापारी चøे असतात तेÓहा संयोजनासाठी
ÿोÂसाहन िदले जाते. मंदी¸या काळात अनेक लहान व अकायª±म औīोिगक यूिनट
बाजाराबाहेर जातात. नंतर हे मोठ्या उīोगसंÖथांĬारे शोिषत होतात. आिथªक चढ -
उतारांमुळे उīोगांत तेजी येऊ शकते. अशावेळी ÿÂयेक उīोगपती जाÖतीत जाÖत जोखीम
पÂकłन अिधकािध क नाफा कमिवÁयाचा ÿयÂन करेल.
३) सुसूýीकरण:
कायª±म व अकायª±म उīोगांनी एकिýत काम करणे हे सुसूýीकरणाची आशा असते यांत
मोठ्या आिण लहान उīोगसंÖथांस एकमेकांशी जोडले जाऊ शकते .
४) तांिýक ÿगती:
आधुनीक तंý²ानामुळे मोठ्या आकाराचे उīोग आिण िवशेषीकरणाची Öथापना झाली
आहे, Âयामुळे फार कमीलोकांकडे आिथªक स°ा क¤þीत झाली आहे. आधूनीक तंý²ानाचे
फायदे संयोजनािशवाय िमळू शकत नाहीत Âयामुळे संयोजनास महÂव ÿाĮ होते.
५) सरकारी धोरणे:
सरकारी सोरणे जर संयोजनास ÿोÂसािहत करणारी असतील , तर उīोग एकý येÁयाचा
ÿयÂन करतील , Âयाचÿमाणे धोरणामुळे मोठ्या उīोगांना परावृ° केले तर साहिजकच
उīोगपती वेगळे राहÁयाचा ÿयÂन करतील.
munotes.in

Page 20

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
20 ६) ÿवेगक वाढ:
उīोगसंÖथेची Óयवहायªता या, गितशीलता आिण मूÐयविधªत ±मता िटकवून ठेवÁयासाठी
वाढ आवÔयक आहे, एखादी उÂयोगसंÖथा आपÐया िवदयमान बाजाराची िवÖतार कłन
नवीन बाजारात ÿवेश कłन सामÃयª वाढीचे उिÅदĶ साÅय कŁ शकते.
७) बाजार शĉì:
िवलीनीकरणामुळे िवलीन झालेÐया उīोगसंÖथेचा बाजारातील िहÖसा बाढू शकतो.
वाढलेले क¤þीकरण आिण बाजारातील वाटा मोठ्या ÿमाणावर नफा िमळवून देतो, कामगार,
पुरवठादार व खरेदीदार (Labour , Seller and consumer, Supplier - buyer )
यां¸याशी सौदेबाजी करÁयाची शĉì वाढते. अशाÿकारे Öपधाª मयाªिदत कłन िवलीन
झालेकì उīोगसंÖथा अलौकìक नफा िमळवू शकते.
२.५ सारांश िवलीनीकरण आिण संपादनाचे हेतू खालीलÿमाणे सहजरीÂया सारांिशत केले जाऊ
शकतात .
१) बाजारशĉì आिण कायª±मता सुधाłन उयोगसंÖथेस िवलीनीकरणामुळे होणाöया
नाÉयाची ÿिचती होते.
२) उÂपÆनामÅये िÖथरता ÿाĮ होते.
३) िवलीनीकरणामुळे उīोगसंÖथा Öटॉक माक¥ट मÅये नफा स±म बनते.
४) िवलीन झालेÐया उīोगसंÖथे¸या कायª±मतेमÅये वाढ होते. उदा- वाहतूक व िवतरण
खचª कमी होतो. संशोधन व िवकास (Research of Develo pment) खचª कमी होतो
ÓयवÖथापन उÂकृĶ बनते.
५) िवलीन झालेÐया कंपनीकडे बाजार शĉì व िकंमत - उÂपाउन िनणªयाचे अिधकार
येतात.
२.६ ÿij पुढील ÿijांची उ°रे दया.
१) उīोगतील िविवधीकरण Ìह णजे काय ? िनधाªरक घटक िलहा.
२) औīोिगक िविवधीकरणाचे ÿकार ÖपĶ करा.
३) िवलीनीकरण आिण संपादना¸या अथª व ÿकारांची चचाª करा.
४) औīोिगक संयोजनामागील कारणे/हेतूंचे वणªन करा.
***** munotes.in

Page 21

21 ३
औदयोिगक Öथान
घटक रचना
३.० उिĥ Õ टे
३.१ ÿाÖतािवक
३.२ औīोिगक Ö थानाचे िनधाªरक
३.३ वेबरचा Ö थान िसĦांत
३.४ साज¦ट ÉलॉरेÆ सचा अनुमानजÆ य िसĦांत
३.५ उīोगांचा फैलाव आिण िवक¤þीकरण
३.६ सारांश
३.७ ÿij
३.० उिĥ Õ टे  औīोिगक Ö थानाचा अथª व िनधाªरक अËयासणे.
 वेबरचा Ö थान िसĦांत अËयासणे.
 साज¦ट ÉलॉरेÆ सचा अनुमानजÆ य िसĦांत अËयासणे.
३.१ ÿाÖतािवक औīोिगक Ö थानाची योµ य िनवड ही उÂ पा दनाची िकंमत, िवतरण िकंमत, नफा,
उ पादना¸ या घटकांची कायª±मता इ यादéशी िनगडीत असते. यामुळे उīोगाचे Ö थान
काळजीपूवªक िनवडणे हे अÂ यंत महÂ Â वाचे आहे.
िकमबॉल यां¸ या मते, ‘सवाªत िकफायतशीर / फायīाचे Ö थान असे असते º यािठकाणी
क¸ चा माल गोळा कłन Â या चे उÂ पादन होणे आिण úा हकांना िवतåरत करÁ याचा खचª
िकमान असेल.’
३.२ औīोिगक Ö थानाचे िनधाªरक उīोगाचे योµ य Ö थान िनवडÁ यासाठी खालील घटक महÂ Â वा चे आहेत.
अ. मजुरांची उपलÊ धता:
उīोगाची शाÔ व तता आिण नफा Ö वÖ त मजुरां¸ या उपलÊ धतेशी जोडला जातो. Ö वÖ त
मजुरां¸ या उपलÊ धतेमुळे उÂ पादनाचा खचª कमी होतो, º याचा संबंध नफा वाढिवÁ याशी
आहे. munotes.in

Page 22

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
22 उदा. मुंबईतील उīोगांचे अिÖ त Â व व ि ट क ा व Ö थ लांतåरत Ö वÖ त कामगारां¸ या
उपलÊ धतेमुळे आहे.
ब. क¸ ¸ या मालाची उपलÊ ध ता:
उīोगांनी उÂ पािदत केलेÐ या वÖ तू व सेवांची िकंमत आिण नफा टरिवÁ यासाठी क¸ चा माल
हा सवाªत महÂ Â वाचा घटक आहे. जर एखाīा उīोगाचे Ö थान क¸ चा माला¸ या
िठकाणाजवळ असेल तर यामुळे क¸ चा माल उÂ पादक आिण अंतीम उÂ पादकांस चालना
िमळेल.
उदा. लोह आिण पोलाद उīोगाचे Ö थानीकरण क¸ ¸ या माला¸ या Ö ýोताजवळ असणे.
क. वाहतूक:
वाहतूक आिण दळणवळण सुिव धा उīोगा¸ या Ö थानावर पåरणाम करतात कारण याचा
उÂ पादन आिण िवतरणावर देखील पåरणाम होत असतो. वाहतूक केवळ अंतीम उÂ पादन
बाजारापय«त पोहचवÁ यास मदत करत नसून, क¸ चा माल उīोगसंÖ थेपय«त
पोहचिवÁ यासही मदत करते.
ड. बाजार ÿवेश:
नाशवंत उÂ पादन करणाöया उīोगांना बाजारापय«त पोहचÁ यासाठी अÐ प काळाची
आवÔ यकता असते, अशा ÿकार¸ या उīोगांना बाजारा¸ या जवळ असणे आवÔ यक आहे.
यामुळे उīोग हे बाजारा¸ या जवळपास Ö था िपत होÁ यास ÿवªÂ त होतात.
इ. भौगोिलक घटक:
उÂ पादना¸ या गरजेनुसार Ö थान िनिÔ च ती करणे आवÔ यक असते, कारण कठोर हवामान
आÖ थापनासाठी योµ य नसते.
उदा. ऊसाची लागवड २०० ते २६० सेिÐसअस तापमान असलेÐ या ±ेýात करतात.
ई. सरकारी धोरण:
बöयाच वेळा सरकार एखाīा ±ेýामÅ ये नवीन औīोिगक युिनट Ö थापना करÁ यासाठी
ÿोÂ साहन व सबिसडी देÁ याची धोरण अंमलात आणत असते. अशा ±ेýामÅ ये औīोिगक
Ö थान करणे िनिÔ च तच फायīाचे ठरते.
उ. िपÁ याचे पाणी आिण औīोिगक वापरासाठी पाÁ या ची उपलÊ धता:
औīोिगक Ö था न िनिÔ च त करताना पाÁ या ची उपलÊ धता महÂ Â वाची असते. यामुळे
औīोिगक युिनट्सना उÂ पादन ÿिøयेमÅ ये मनुÕ यबळ व उÂ पादनासाठी पाणी मुबलक
ÿमाणात वापरता येते.
munotes.in

Page 23

औदयोिगक Öथान
23 ऊ. तंý²ान:
काही वÖ तुं¸ या उÂ पादनासाठी तंý²ानाची भूिमका महÂ Â वाची असते. उīोगाचे Ö थान अशा
िठकाणी असते, º यािठकाणी यंýसामúी आयात करÁ या ची श³ यता जाÖ त असते.
यासोबतच वीजपुरवठा, कुशल कामगार श³ ती सुलभतेने उपलÊ ध असतील.
ए. सांÖ कृतीक सुिवधा (शाळा, łµ णालये आिण मनोरंजन सुिवधा):
औīोिगक Ö था न असे असावे, º यािठकाणी कमªचारी, कामगार आिण Â यां¸ या कुटुंबाचे
जीवन सोयीस् कर आिण आरामदायी बनवेल. शाळा, मनोरंजन पाकª, łµ णालये यांसार´ या
सुिवधा वापरÁ यासाठी उपलÊ ध असाÓ या.
ऐ. िवÂ त उपलÊ धता:
उīोगाचे Ö थान िनधाªरक घटकांपैकì िवÂ त उपलÊ धता हे अÂ यंत महÂ Â वाचे साधन मानावे
लागेल. िवÂ त उपलÊ धता आिण बँिकंग व िवÂ ताची सुलभ उपलÊ धता व यापुढे सुरळीत
चालणाöया उÂ पा दन व िवतरण िøयांमुळे होणारे उīोगाचे िनरोगी वातावरण हे सवª एका
साखळी Ö वłपात गुंफले आहे.
काही वेळा वैयि³ तक िनधाªरक घटकही औīोिगक Ö थान िनिÔ च त करÁ यासाठी मोठी
भूिमका बजावतात.
उदा. एखाīा उīोजक भावनीक िनणªय घेऊन उīोगसंÖ था Ö वत:¸ या जÆ मगावी /
जÆ मÖ थानी Ö थापना कł शकतो.
३.३ वेबरचा Ö थान िसĦांत वेबरचा Ö थान िसĦांत अÐ Āेड वेबर यांनी १९०९ मÅ ये जमªन भाषेत िवकिसत केला आिण
कालª जे. Āेडåरक यांनी १९२९ मÅ ये याचा इंúजी भाषेत अनुवाद केला. वेबरने सवª
िवÔ लेषणाĬारे उīोगा¸ या Ö थानावर पåरणाम करणाöया घटकांची ओळख पटवÁ याचा
ÿयÂ न केला. हा िसĦांत औīोिगक Ö थान शोधÁ याची सामुिहक आिण अवनतीकारक
(Agglomerative and Deglomerative ) घटकांस वाहतूक व ®म खचाªवर ल± क¤þीत
करतो. उīोग Ö था न शोधÁ यासाठी लागणारा खचª ÿाथिमक आिण दूÍयम घटकांमÅ ये
िवभागला जातो , जो खालीलÿमाणे आहे. Ö थान ÿभािवत करणारे घटक ÿाथिमक घटक दूÍयम घटक वाहतूक खचª ®म खचª सामूिहक घटक अवनतीकारक घटक
munotes.in

Page 24

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
24 ÿाथिमक घटक:
१. वाहतूक खचª:
क¸ चा माला¸ या वापरा¸ या आिण ठेवी¸ या संदभाªत कमी वाहतूक खचª असलेली िठकाणे
नेहमीच ®ेयÖ कर असतात. वाहतूक खचª िनिÔ च त करÁ यात खालील घटक महÂ Â वा ची
भूिमका बजावतात.
अ) वाहतूकìस असणारे वजन
ब) कापायचे अंतर
क) वाहतूक Ó यवÖ थेचा ÿकार आिण वापर
ड) ÿदेशाचे Ö वłप आिण रÖ Â यांचे ÿकार
इ) वÖ तूचा ÿकार
Ö थान आकृती खालील घटकांवरदेखील अवलंबून असतात:
अ) क¸ चा माला¸ या ठेवीचा ÿकार
ब) उÂ पादनांमÅ ये पåरवतªनाचे Ö वłप
क¸ चा माल असून खालीलÿमाणे वगêकृत केले जाईल:
 सवªÓ यापी वÖ तू (पाणी, िवटा जे सहज उपलÊ ध आहेत.)
 Ö थािनकìकृत माल (लोह, खिनज, लाकूड इ. फ³ त िविशÕ ट ÿदेशांतच आढळतात.)
अÐ Āेड वेबर:औīोिगक Ö था नाचा िýकोणीय पåरणाम क क
म 1 म 2 म 1 म 2 वजन कमी करणारे उīोग वजन वाढवणारे उīोग munotes.in

Page 25

औदयोिगक Öथान
25 वेबरने क¸ ¸या मालाचे वगêकरण शुĦ (वजन कमी न करणारे) आिण Ö थुल (वजन कमी
करणारे) अशा ÿकारे केले आहे. शुĦ माल, उÂ पादनास Â याचे एकूण वजन देते आिण
उÂ पादनामÅ ये फ³ त एक भाग उÂ पा दनात घेतÐ यास मालाचे वजन कमी होते, असे Ì हटले
जाते. Â यामुळे वजन कमी करणारा माल वापरणारे उīोग ठेवीकडे खेचले जातात आिण शुĦ
माल वापरणारे उīोग उपभोग Ö था नाकडे खेचले जातात.
उīोगाचे Ö थान ठरिवÁ यासाठी Ö थानीकìकृत माल हा िनयमन करणारा घटक आहे. वेबरने
वाहतूक करावयाचे एकूण वजन मापनाचे माल (Material ) िनद¥शांक (Index ) वापरले. माल िनद¥शांक = Ö थानीकìकृत मालाचे वजन तयार उÂ पादनाचे वजन Material Index = weight of localited material weight of finished Products
२. ®म (मजूरीचा) खचª:
उīोगातील मजूरीचा खचª, कामगार, संÖ था आिण तंý²ाना¸ या कायª±मतेवर अवलंबून
असतो. काहीवेळा उīोगाचे Ö थान वाहतूक खचाª¸ या ŀÕ टीने योµ य असते, परंतु ®म
खचाª¸ या ŀटीने महाग असते. अशाÿकारे Ö वÖ त मजूरदेखील औīोिगक Ö थान आकिषªत
करतात, कारण मजुरां¸ या खचाªतील बचत ही वाहतूकì अितåर³ त खचाªपे±ा मोठी असते.
एखाīा िविश Õ ट उīोगासाठी एक िविश Õ ट Ö थान वाहतूक खचाª¸ या आधारावर सवō त म
असू शकते, तेच Ö थान मजूरी¸ या खचाªनूसार योµ य असेलच असे नाही. वेबरने अशा
िÖ थतीत सैĦांितक उपाय सांिगतला Â यास ‘आयसोडापेÆ स’ (Isodapanes ) Ì हणतात.
(Isodapanes Ì हणजे खचª)
दूÍयम घटक:
उīोगाचे Ö थान िविश Õ ट समुह (उÂ पादन Ö वÖ त करणे) आिण अवनती (एकापे±ा जाÖ त
िठकाणी उÂ पा दन) या घटकांवर अवलंबून असते. सामूहीक घटकांमुळे एका िविश Õ ट
िठकाणी उīोगाचे क¤þीकरण होते जे खालीलÿमाणे आहे.
१) यंý आिण इतर तांिý क घटकांचा ÿसार
२) दूłÖ ती व बदली सुिवधा उपलÊ ध
३) कुशल कामगारांची उपलÊ धता
४) उÂ तम बँकéग सुिवधेची उपलÊ धता
अवनतीकरण घटकांचे पåरणाम बाĻ अथªÓ यवÖ थेत होतो जे खालीलÿमाणे आहेत:
१) Ö थािनक करात वाढ munotes.in

Page 26

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
26 २) जिमनीची अिध क िकंमत
३) अिध क मजुरी व वाढीव झाडे
४) गृह समÖ या
अशाÿकारे आपणास िदसून येते कì, समूहीकरण क¤þीकरणास तर अवनतीकरण
उīोगा¸ या िवक¤þीकरणास ÿोÂ साहन देते.
वेबर¸ या िसĦांतावरील टीका:
१) अवाÖ तव ŀÕ टीकोन
२) वाहतूक खचª अवाÖ तव िनकष
३) िकंमत िवचाराचा अभाव
४) अवाÖ तव ®म संकÐ पना
५) कृýीम तÃ यांचा अनािकªक िवचार
अÐ Āेड वेबर¸ या िसĦांतामÅ ये उणीवा असूनही हा Ö थानासंबंधी एकमेव िनÕ कषाªÂ मक
िसĦांत आहे, जो सावªिýक Ö वीकृती व उपयु³ ततेचा आनंद घेत आहे. इतर सवª सूचना
पूणª िकंवा समावेशक नाहीत.
आर. बाळकृÕ ण यां¸ या मते, ‘वेबर¸ या िडड³ टीव िसĦांतातील काही अवासतव गृहीतकांना
पूणªपणे एकÁ यापे±ा, सोडून देणे फायदेशीर ठरेल.’
३.४ साज§ट ÉलॉरेÆ सचा अनुमानजÆ य िसĦांत साज§ट ÉलोरेÆ सने अनुमानजÆ य िसĦांत मांडला आहे. साज§टच िसĦांत वेबरने िदलेÐ या
िसĦांतापे±ा अिध क Ó यावहाåरक व वाÖ त ववादी आहे. हा िसĦांत तयार करÁ या¸ या
उĥेशाने ÿा. साज§ट यांनी उīोगां¸ या Ö थानाची ÿवृÂ ती तपासÁ यासाठी सांि´ य कìय
मािहतीचे िवÔ लेषण केले आहे. उÂ पादन गणने¸ या आधारे एखाīा भागातील कायªरत
लोकसं´ या ल±ात घेऊन सांि´ य कìय उपाय शोधÁ या चा Â यांनी ÿयÂ न केला होता. या
िसĦांताचे दोन महÂ Â वाचे घटक आहेत. १) Ö थान घटक, २) Ö थािनकìकरण गुणांक.
Ö थान घटक:
Ö थान घटक उīोगाचे क¤þीकरण सूिचत करतो. हे एका िविशÕ ट िठकाणी उīोगा¸ या
एकाúते¸ या अंशाचे िनद¥शांक आहे. हा िनद¥शांक िविशÕ ट ÿदेशात आढळणाöया िविशÕ ट
उīोगातील सवª कामगारांची ट³ केवारी घेऊन आिण देशातील एकूण औīोिगक
कामगारां¸ या Â या िविशÕ ट ÿदेशातील ÿमाणानूसार वळवून काढला जातो. िनवडलेला ÿदेश
हो देशाचा राजकìय ÿदेश असेल. अशा िनिमªती¸ या मागील एक कÐ प ना अशी आहे कì,
एखाīा उīोगाचे भौगोिलक िवतरण आिण देशाची लोकसं´ या यां¸ यातील असमानतेचे
ÿमाण Ì हणून Ö थानिनिÔ च ती होणे आवÔ यक आहे. munotes.in

Page 27

औदयोिगक Öथान
27 Ö थान घटक मोजÁ या चे सूý खालीलÿमाणे आहे. Ö थान घटक = िदलेÐ या ±ेýातील कामगारांची ट³ केवारी जी िविशÕ ट उīोगात गुंतलेÐ या कामगारांची सं´ या देशातील एकूण औīोिगक कामगारां¸ या ट³ केवारीनूसार िदलेÐ या ±ेýात औīोिगक कामगारांची एकूण सं´ या Location Factor = Workers engaged in a particular industry as a percentage of Industrial workers engaged in a given area Total No. of industrial workers engaged In a
given area as a percentage of total industrial
workers in a Country
जर Ö थान घटक एककापे±ा जाÖ त असेल, तर Â या ÿदेशाचा उīोगाचा वाटा जाÖ त असेल
असे मानले जाते. जर एककापे±ा कमी असेल, तर Â या ÿदेशामÅ ये उīोग पूरेसे नाहीत. जर
एकका एवढा समान असेल तर संपूणª देशात तो उīोग समान ÿमाणात िवतåरत केला
जातो.
उदा. जर, एखाīा देशातील औīािगक कामगारांची सं´ या ५०० आहे, िदलेÐ या ±ेýात
काम करणाöया कामगारांची सं´ या २०० आहे आिण िविश Õ ट उīोग सं´ येत कामगारांची
सं´ या १०० आहे.
LFI = [(100×100)÷200] ÷ [(200×100)÷500] =
= 50 ÷ 40
= 1.25
LFI >1, Â यामुळे उīोगसं´ या िविशÕ ट ±ेýात जाÖ त क¤þीकृत झाÐ या आहेत. Location Factor index Ö थान घटक िनद¥शांक
Ö थािनकìकरण गुणांक:
एखाīा उīोगाचे िविशÕ ट ±ेýामÅ ये (ÿदेशामÅ ये) क¤þीकरणाची ÿवृÂ ती दशªवÁ याचे कायª
Ö थािनकìरण गुणांक करते. असा िनद¥शांक तयास करÁ याचा उĥेश, उīोगांचे Â याचा फैलाव
व क¤þीकरणा¸ या गुणानूसार विगªकरण करणे होय. हा िनद¥शांक िविशÕ ट उīोगाशी संबंिधत LFI munotes.in

Page 28

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
28 आहे, ÿदेशाशी नाही. Ö थािनकìकरणा¸ या आधारे देशातील सवª उīोगांना उ¸ च, िनÌ न
आिण मÅ यम गुणांका¸ या तीन ®ेणéमÅ ये िवभागले आहे.
कोळसा खाण आिण इतर खिनज उīोगांसारखे Ö थािनकìकरण गुणांक िनÌ न असलेले
उīोग िविशÕ ट ±ेýात क¤þीकृत असतात. Ö थान गुणांक = (±ेýातील कामगारांची %) × (िविशĶ उīोगातील कामगारांची %) 100
Coeffivient of Location = (% of workers in the area) × (% of workers in
particular industry) ÷ 100

समजा, एखाīा ±ेýातील कामगारांची सं´ या ९० आहे आिण िविश Õ ट उīोगात गुंतलेल
कामगार ६० आहेत. तर गूणांक .......... असेल.
COL = (90 -60) ÷ 100
= 30 ÷ 100
= 0.3
Ö थािनकìकरणाचा गुणांक एककापे±ा कमी आहे Â यामुळे, उīोगांमÅ ये Â या ±ेýात (ÿदेशांत)
िवक¤þीकरणाची ÿवृÂ ती िदसून येईल.
टीका:
१) ÉलॉरेÆ सने िदलेले िनद¥शांक केवळ िविशÕ ट देशातील उīोगां¸ या िवतरणाची िÖ थ ती
ÿकार करतात. क¤þीकरणामागील कारणे Ö पÕ ट करÁ यास स±म नाही.
२) Ö थािनकìकरणाचा गुणांक मुलत: ÿÂ येक देशातील िवतरणा¸ या नमुÆ यावर आधारीत
असते, Ì हणून तो देशानूसार मूलत: असतो.
३) उÂ पादक ±मते¸ या ²ानाचा अभाव
४) एका िविशÕ ट ±ेýात (ÿदेशात) काम करणाöया औīोिगक कामगारां¸ या सं´ येवर
अवलंबून असलेला Ö थान परंतु क¤þीकरणाचा िनिÔ च त मागªदशªक नाही. जर तुलना
करावयाची असेल तर ÿ येक ±ेýानूसार उ पादनाचे मापन Ó हावे जे कायª±मतेवर
अवलंबून असते.
३.५ उīोगांचा फैलाव आिण िवक¤þीकरण िवक¤þीकरण Ì हणजे उīोगांचे िवखुरणे, º यात एखाīा उīोग देशा¸ या वेगवेगÑया ÿदेशात
िवखुरला असतो. िवक¤þीकरण Ö थािनकìकरणाचे तोटे दूर करते आिण धोरणाÂ मक व munotes.in

Page 29

औदयोिगक Öथान
29 संर±ण ŀÕ टीकोनाची िशफारत करते. यामुळे ÿादेशीक िवकासा¸ या समतोल राखÁ या त
मदत होते, रोजगारा¸ या संधी वाढतात आिण उपेि± त ±ेýात राहणाöया लोकांचे जीवनमान
उंचावते.
िवक¤þीकरणाचे फायदे:
अ) संतुिलत आिथªक िवकास:
जेÓ हा उīोग देशा¸ या िविवध ÿदेशातील िवखुरने जातात, तेÓ हा सवª ÿदेशांचा समतोल
िवकास होतो, कारण úामीण भागात उīोगांची उभारणी केÐ यास दाåरþय रेषेखालील
लोकांचे जीवनमान उंचावून दाåरþय रेषेवर आणता येते.
ब) सामािजक अध:पतन दूर:
उīोगां¸ या फैलावामुळे (िवखूरÐ याने) झोपडपĘी िवकास समÖ या, गदê यांसार´ या समÖ या
कमी होतात.
क) कामगार गितशीलता:
उīोगांचा फैलाव, कामगारांना कमी िवकिसत ±ेýातून, िवकिसत ±ेýात Ö थलांतåरत
होÁ यास मदत करते आिण यामुळे Â यांचे जीवनमान उंचावते.
ड) धोरणाÂ मक ŀÕ ट ीकोन:
धोरणाÂ मक ŀÕ टीकोनातून िवक¤þीकरण अथªÓ यवÖ थेसाठी फायदेशीर आहे. उīोग एकाच
िठकाणी क¤þीकृत नसÐ यामुळे, युĦिÖ थ तीदरÌ यान झालेÐ या हÐ Ð यामुळे संपूणª
अथªÓ यवÖ थेवर पåरणाम होत नाही.
इ) समानता राखÁ या स मदत:
िवक¤þीकरन समानते¸या ŀĶीने अÂयंत महÂवाचे आहे. वेगवेगÑया िठकाणी चालणारे उīोग,
तेथील Öथािनक लोकांना रोजगार पुरवून जीवनमान उंचावÁयासाठी मदत करतात.
ई) रोजगार आिण राहणीमान:
िवक¤þीकरणामुळे Âया-Âया ÿदेशातील रोजगार वाढÐयास राहणीमान उंचावÁयास मदत
होते. यामुळे रÖते, शै±णीक संÖथा व Łµणालये िनमाªण कłन ÿदेशांचा िवकास होऊ
शकतो.
िवक¤þीकरणाचे तोटे:
अ) कुशल कामगार शĉìची ÿचलता:
कुशल कामगारांचा इतर िठकाणी Öथलांतर करÁयास िकंवा Öथलांतरीत न होणाचा पåरणाम
िविशĶ उīोगा¸या शाĵततेवर होतो. कुशल कामगार शĉìवर अवलंबून रािहÐयाने
उīोगांना उÂपादन ÿिøया कमी खचाªत व वेळेत पूणª करÁयास मदत होते. munotes.in

Page 30

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
30 ब) िनयंýणाचा अभाव:
िवक¤þीत / िवखुरलेले उīोग समान धोरणे पाळत नाहीत. धोरणांचे पालन करणे आवÔयक
असÐयाने, ते िविवध Öथान िकंवा ±ेýासाठी सोयीची (suitable) असणे अपेि±त असते.
क) वेतन भेद:
वेतन हा घटक, उदयोग ºया ±ेýात आहे . Âयाचा भाग बनतो. जर उīोग कुशल कामगार
असलेÐया ±ेýात िÖथत असेल, तर कुशल कामगार नसलेÐया ±ेýा¸या तुलनेत अिधक
वेतन असते .
ड) आदानांची अचलता:
आदानां¸या Öवłपामुळे (ÿकारामुळे), काही िनिवķा उÂपादना¸या िठकाणावłन,
आवÔयकते¸या िठकाणी नेणे फार कठीण असते. अÆन उÂपादन हा उīोगां¸या आदानांचा
भाग आहे Ìहणून नाशवंत कृषी मालाचे उदाहरण आपणास अËयासता येईल.
इ) पåरचालन खचाªत वाढ:
िवक¤þीकरणामुळे िनयिमत िøयाकलाप करÁयासाठी उīोगांना आवÔयक पåरचालन खचª
वाढÁयाचा तोटा होतो.
ई) िवखुरलेÐया उīोगसंÖथांचे शोषण:
काहीवेळा िवखुरलेÐया (िवक¤þीत) उīोगसंÖथांना Öथािनक राजकìय प±ांकडून शोषणाचा
सामना करावा लागतो. राजकìय प±ांना पैसे (फंडस्) īावे लागत असÐयाने नÉयावर
पåरणाम होतो.
३.६ ÿij 1. औīोिगक Ö थानाचे िनधाªरक घटक ÖपĶ करा.
2. वेबरचा Ö थान िसĦांत ÖपĶ करा.
३. साज¦ट ÉलॉरेÆ सचा अनुमानजÆ य िसĦांत ÖपĶ करा.




*****
munotes.in

Page 31

31 ४
ÿादेिशक असंतुलना¸या समÖया
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿाÖतािवक
४.२ पंचवािषªक योजना आिण ÿादेिशक िवकास
४.३ ÿादेिशक िवषमतेचे िनद¥शक
४.४ ÿादेिशक असंतुलनातील ÿादेिशक िनयोजनातील अपयशामागील कारणे
४.५ सारांश
४.६ ÿij
४.० उिĥĶे i) ÿादेिशक असमतोलाची संकÐपना समजून घेÁयास आिण िवĴेषण करÁयास
िवīाÃया«ना मदत करणे.
ii) ÿादेिशक िनयोजन आिण िवकासाची संकÐपना िवīाÃया«ना समजÁयास मदत करणे.
iii) ÿादेिशक असमतोला¸या िनद¥शकांचा अथª आिण मापन िवīाÃया«ना समजÁयास
स±म करणे.
४.१ ÿाÖतािवक भारतातील ÿादेिशक असंतुलनाची वाढती संमÖया ही िनयोजन आयोगाने Öवीकारली आहे.
ितसöया पंचवाषêक योजनेत भारतातील ÿादेिशक िवकासा¸या महßवावर भर देÁयात आला
आहे. Âयात असे ÖपĶ केले कì, ‘‘राÕůा¸या िविवध भागातील संतुिलत िवकास कमी
िवकिसत भागातील आिथªक ÿगती¸या लाभाचा िवÖतार आिण िनयोिजत िवकासाचा मु´य
उĥेश हा उīोगाचा Óयापक िवÖतार असतो. ’’ िनयोजन आयोगाने राÕůीय िवकास
आयोगा¸या मदतीने आिण आता¸या िनती आयोग देशातील ÿÂयेक राºयासोबत बैठकांĬारे
राºया-राºयातील नैसिगªक साधनसंप°ी, (पाणीवाटप आिण वाद तंटे) इ. समÖया
सोडिवÁयाचा ÿयÂन करत आहे. ÖवातंÞयानंतर सुł झालेÐया िनयोजन ÿिøयेचा Öथुल
Öतर ÿदेशांसाठी बहòउĥेशीय ÿकÐपां¸या उभारणीत झाला. ÿारंभ ÿादेिशक ÿकÐपातील
अिवकिसत ÿदेशा¸या िवकासासाठीचे िनयोजन करणे. काही सूàम Öतरावरील िनयोजनाचा
समावेश होतो.
 दामोदर खोरे िनगम.
 बुंदेलखंड ÿादेिशक योजना. munotes.in

Page 32

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
32  इंिदरागांधी कालवा.
 िवदभª आिण तेलंगना ÿादेिशक योजना.
 राजÖथान वाळवंट िवकास योजना.
 केरळ कुट् टानाड िवकास योजना.
सुàम Öतरावरील ÿादेिशक िवकास िनयोजनातील अलीकडील काही ÿकÐपाचा समावेश
 काही मागास आिण अिवकसनशील राºयांना िवशेष ®ेणीचा राºयांचा दजाª देणे.
 झाबुआ िजÐहा पाठालोट िवकास कायªøम
 भारतमाला ÿकÐप
 सागर माला ÿकÐप
४.२ पंचवािषªक योजना आिण ÿादेिशक िवकास ितसöया पंचवािषªक योजनेचा ŀĶीकोन पुढीलÿमाणे होता.
१) राºयांतगªत असमानता आणणाöया राºयांना मदत करा.
२) आंतरराºयीय असमानता कमी करÁयासाठी मागील योजनांमÅये Öवीकारलेले निवन
कायªøम आिण िवÖताåरत कायªøम सुł करणे.
िवकासातील आंतरराºयीय आिण िवÖताåरत कायªøम सुł करणे.
िवकासातील आंतरराºयीय असमानता कमी करÁयासाठी ितसöया पंचवािषªक योजनेत
पुढील पायöया ÿÖतािवत केÐया आहेत.
१. ऋिष उÂपादनात वाढ
२. उÂपÆन आिण रोजगारामÅये जाÖतीत जाÖत वाढ सुिनिIJत करणे.
३. úामीण भागात ÿाथिमक िश±ण, पाणीपुरवठा आिण आरोµय सेवा यासार´या
सामािजक सेवांचा िवकास करणे.
४. संÿेषण आिण वीज यंýणा िवकिसत करणे.
५. राºयातील कमी िवकिसत भागांचे जीवनमान उंचावणे
आंतरराºयीय असमानता कमी करÁयासाठी खालील ÿÖतािवत केÐया होÂया.
१. शेतीचा गहन िवकास
२. िसंचन िवÖतार munotes.in

Page 33

औदयोिगक Öथान
33 ३. लघु आिण úामीण उīोगांना ÿोÂसाहन
४. वीज ±ेýाचा मोठ्या ÿमाणावर िवÖतार
५. रÖते आिण रेÐवे वाहतुकìचा िवकास
६. ६ ते ११ वष¥ वयोगटासाठी सावªिýक िश±णाची तरतूद
७. माÅयिमक, तांिýक आिण Óयावसाियक िश±णासाठी मोठ्या संधी
८. राहणीमान आिण पाणीपुरवठा इ. पåरिÖथतीत सुधारणा.
चौÃया पंचवाषêक योजनेत úामीण भागातील गरीबांसाठी अनेक िवकास योजना सुł
करÁयात आÐया. लहान शेतकरी िवकास संÖथा (एस. डी. एफ. डी. ए.) अÐपभूधारक
(सीमांत) शेतकरी आिण शेतमजूर िवकास संÖथा (िड.पी.ए.पी.), úामीण रोजगारासाठी øॅश
योजना आहेत. पाचÓया पंचवािषªक योजनेत ±ेý िवकासावर भर देÁयात आला. भारतातील
ÿादेशीक िवकास घडवून आणÁयासाठी या योजनेदरÌयान संसाधन आधाåरत िवकास
ŀĶीकोन, लàय गट ŀĶीकोन, ÿोÂसाहन ŀĶीकोन आिण सवªसमावेशक ±ेýाचा ŀĶीकोन
िÖवकारÁयात आला. सातÓया पंचवािषªक योजनेत देशाचा समतोल ÿादेिशक िवकास
घडवून आणÁयासाठी ऋषी उÂपादकता आिण मानव संसाधन िवकासावर भर देÁयात
आला आहे. तांदूळ, भरड तृणधाÆये, कडधाÆये आिण तेलिबयांसाठी ऋषी उÂपादकता
वाढवÁयाचा ÿयÂन करÁयात आला.
४.३ ÿादेिशक िवषमतेचे िनद¥शक अ) दरडोई उÂपÆन :
कृिष िवकास आिण औīोिगक िवकासा¸या पातळीतील आतरराºयीय असमानता यामुळे
दरडोई उÂपÆना¸या वाढीमÅये फरक पडला आहे. पंजाब आिण हåरयाणा सार´या राºयांनी
िसंचन ±ेýाचे उ¸च ÿमाण आिण उ¸च पातळी¸या खतांचा वापर केÐयामुळे कृषी
उÂपादकतेचा उ¸च दर गाठला आहे.
ब) दाåरþ्य रेषेखालील लोकसं´या :
दाåरþ्य रेषेखालील लोकसं´या देखील ÿादेिशक असमतोल िनमाªण करते. मजबूत
उÂपादन आधारामुळे पंजाब आिण हåरयाणा राºयांमÅये गरीबीची ट³केवारी कमी आहे.
क) िवīुतीकरण:
िवकासाठी वीज ही अÂयावÔयक अट आहे. आिण ºया राºयांमÅये वीज िवकासाची ÿिøया
योµय नाही, Âयांना वेगाने वाढÁयात अडथळे येतात. काही राºयांमÅये आजही शंभर ट³के
िवīुतीकरण झालेले नाही.

munotes.in

Page 34

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
34 ड) वाहतूक आिण दळणवळण:
ÿादेिशक असमतोलाचे आणखी एक महßवाचे िनद¥शक Ìहणजे वाहतूक आिण दळणवळण,
बँिकंग, िवमा, सावªजिनक आरोµय आिण िश±णाशी संबंधीत सुिवधां¸या उपलÊधतेत
असमानता.
इ औīोिगकìकरण :
वेगवेगÑया राºयांनी ÿाĮ केलेÐया औīोिगकìकरणाची पातळी देखील िभÆन आहे. िबहार,
ओåरसा, मÅयÿदेश, राजÖथानमÅये एकूण उÂपÆनात उīोगांचा वाटा कमी आहे, तर
महाराÕůात तो जाÖत आहे.
फ) िव° अभाव :
कोणÂयाही ÿदेशा¸या सुरिळत िवकासात िव°ाचा अभाव हा आणखी एक अडथळा आहे.
िनधीची वसूली न झाÐयामुळे िविवध िवकास उपøम योजनांना िव°पुरवठा करÁयास
िव°ीय संÖथांना लािजरवाणे वाटते, पåरणामी हे ÿदेश मागासलेले राहतात.
ख) राजकìय दबाव :
राजकìय प± िवकासा¸या ÿिøयेत हÖत±ेप करतात हे योµयåरÂया िदसून आले आहे.
िकंबहòना केवळ Óहोटबँकेवर ÿभाव टाळÁयासाठी Âयांना Âया भागात आकषªक ÿकÐप
आणायचे आहेत.
संपूणª देशात उपलÊध मानवी आिण भौितक संसाधने िवकास ÿिøयेत आकिषªत
करÁयासाठी आिण सवª ÿदेशातील लोकांना िवकासाचे फायदे वाटून घेÁयास स±म
करÁयासाठी सवª ÿदेशांचा आिण राºयांचा संतुिलत िवकास आवÔयक आहे. पिहÐया
योजनेत असे िदसून आले कì, ÿादेिशक िवषमते¸या समÖयेकडे ल± िदले गेले नसले तरी
दुसरी योजना होती आिण ितसरी योजना, ºयात उīोग कमी िवकिसत भागात असावेत
यास महßव िदले होते.
सन १९६८ मÅये, राÕůीय िवकास पåरषदेने ÿादेिशक असमतोला¸या समÖयेचा िवचार
कłन औīोिगकŀĶ्या मागासलेली राºय आिण क¤þशािसत ÿदेशां¸या ओळखीसाठी
खालील िनकषांची िशफारस केली.
 उīोग आिण खाणकामा¸या योगदानासह एकूण दरडोई उÂपÆन.
 दर लाख लोकसं´येमागे कारखाÆयांमÅये कामगारांची सं´या
 िवजेचा दरडोई वाषêक वापर.
 राºयाची लोकसं´या आिण ±ेýफळा¸या संदभाªत पृķभागा¸या रÖÂयांची लांबी.
 लोकसं´या आिण राºया¸या ±ेýफळा¸या संदभाªत पृķभागा¸या रÖÂयांची लांबी.
 लोकसं´या आिण राºया¸या ±ेýा¸या संबंधात रेÐवे अंतर munotes.in

Page 35

औदयोिगक Öथान
35  राÕůीय िवकास पåरषदेने दोन कायªकारी गट नेमले आहेत.
 औīोिगकŀĶ्या मागसलेली राºये ओळखÁयासाठी पांडे कायªगट
 वां¸छू कायªगट मागासलेÐया भागात उīोग सुł करÁयासाठी राजकोषीय आिण
िव°ीय ÿोÂसाहनाची िशफारस करेल.
४.४ ÿादेिशक असंतुलनातील ÿादेिशक िनयोजनातील अपयशामागील कारणे १. ®ीमंत राºयांचा गरीब संसाधने हÖतांतåरत करÁयास नकार.
२. गरीब राºयांत Öवावलंबनाचा अभाव आिण ®ीमंत राºयांकडून संसाधनांचा
हÖतांतरणावर जाÖत अवलंिबÂव असते.
३. ±ेý िवकास कायªøमांमÅये मागासलेÐया भागांसाठी एकािÂमक ŀĶीकोनाचा अभाव
आहे.
४. मागासलेÐया भागात Âयां¸या अथªÓयवÖथेला बोलावÁयात मोठे क¤þीय ÿकÐप अपयशी
ठरले.
५. सावªजिनक ±ेýातील िव°ीय संÖतांकडून सवलती¸या आिथªक मदतीसाठी
उīोजकांची वृ°ी न बाळगणे.
६. काही िजÐĻांतील काही भागांमÅये िविशĶ मागास भागांसाठी क¤þ सरकार¸या
अनुदानाचे अिधक क¤þीकरण आिण भांडवली संबंिधत गुंतवणूकìवर अशा ÿकार¸या
गुंतवणूक अनुदानाचा जाÖत ÿमाणात समावेश यामुळे कमी रोजगारा¸या संधी िनमाªण
होतात.
७. राºयामÅये अिÖतÂवात असलेÐया आंतरराºयीय असमतोला¸या समÖयेला सामोरे
जाÁयासाठी राºय सरकारĬारे पुरिवलेला अपूरा िनधी.
८. योजना पåरÓयय आिण मागासलेÐया भागा¸या िवकासासाठी राºयाला िदलेली कज¥
आिण अिúम यांचा वापर न करणे.
४.५ सारांश ÿादेिशक असमतोला¸या समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी तुलनेने मागासलेÐया ÿदेशां¸या
िवकासासाठी क¤þीय सहाÍय िविशĶ कायªøमांशी जोडले गेले पािहजे. यािशवाय आिथªक
ŀĶीकोनाची जागा िनयोजन पĦतीने घेतली गेली पािहजे.
ºया अंतगªत मागास ÿदेश Âयां¸या ±मता, ±मतांसह ÖपĶपणे ओळखले जावे जेणेकłन
ÿÂयेक मागासलेÐया ÿदेशांसाठी Öवतंý एजÆसी ÖवीकारÐया जातील Âयामुळे कृषी,
औīोिगक आिण पायाभूत िवकास या सवा«चा समÆवय साधला जाÁयाची गरज आहे. तरच
मागास भागांचा िवकास होईल. munotes.in

Page 36

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
36 ४.६ ÿij 1. ÿादेिशक िवषमतेचे िनद¥शक सांगा.
2. ÿादेिशक असंतुलनातील ÿादेिशक िनयोजनातील अपयशामागील कारणे िवषद करा.


*****

munotes.in

Page 37

37 ५
औīोिगक उÂपादकता
घटक रचना
५.० उिĥ Õ टे
५.१ ÿÖतावना
५.२ ÿÖ तावना : औīोिगक उÂ पा दकता
५.३ उÂ पादकता : अथª आिण मोजमाप
५.४ औīोिगक उÂ पा दकता ÿभािवत करणारे घटक
५.५ सारांश
५.६ ÿÔ न
५.० उिĥ Õ टे i) िवīाÃ या«ना औīोिगक उÂ पादकतेची संकÐ पना समजÁ यास मदत करणे.
ii) िवīाÃ या«ना औīोिगक उÂ पा दकतेचा अथª आिण मापन समजÁ या स स±म करणे.
iii) िवīाÃ या«ना औīोिगक उÂ पादकतेवर पåरणाम करणारे घटक समजून घेÁ यास आिण
 यांचे िवÔ लेषण करÁ यास मदत करणे.
५.१ ÿÖतावना काही ÿमाणात Ó य ³ त केलेÐ या वÖ तू िकंवा सेवां¸ या उ पादनाची कायª±मता Ì हणजे
उÂ पादकता. उÂ पादकतेचे मोजमाप बहòतेक वेळा एकल इनपूट आिण एकूण उÂ पादनाचे
गुणोÂ तर िकंवा एकल इनपूट आिण उÂ पादन ÿिøयेत वापरलेले एकूण इनपूट Ì हणून Ó य³ त
केले जाते, जसे कì, िवशेषत: िविश Õ ट कालावधीत उÂ पा दना¸ या ÿित एकक क¸ चा माल
(िनिवÕ टी).
५.२ ÿÖ तावना : औīोिगक उÂ पा दकता युरोिपयन इकॉनॉिमक कॉपōरेशन¸ या संघटनेने पåरभािषत केÐ यानूसार उÂ पादकता Ì हणजे
उÂ पादनां¸ या घटकांपैकì एकाने उÂ पादनाचे िवभाजन कłन ÿाÈ त केलेले भागफल होय.
अशाÿकारे भांडवल, ®म, जागा, ऊजाª आिण क¸ ¸ या मालाची उÂ पा दकता Â यानुसार
अनुøमे ®म, भांडवल, जागा, ऊजाª िकंवा क¸ ¸ या माला¸ या संबंधात उÂ पादकाचा िवचार
केला जात आहे कì नाही असे Ì हणणे श³ य आहे.
उÂ पादकता Ì हणजे काही ÿमाणात Ó य³ त केलेÐ या वÖ तू िकंवा सेवां¸ या उÂ पादनाची
कायª±मता होय. बहòतेक वेळा उ पादकतेचे मोजमाप हे एका िनिवÕ टीचे एकूण उ पादनाशी munotes.in

Page 38

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
38 गुणोÂ तर Ì हणून Ó य³ त केले जाते िकंवा उÂ पादन ÿिøयेत वापरली जाणारी एकूण िनिवÕ टी.
जसे कì, िवशेषत: िविशÕ ट कालावधीत िनिवÕ टी ¸ या ÿित एकक उÂ पा दन. सवाªत सामाÆ य
उदाहरण Ì हणजे एकूण ®म उÂ पादकता मोजमाप उदा. जसे कì ÿित कामगार एकूण
देशांतगªत उÂ पादन.
उÂ पादकते¸ या अनेक िभÆ न Ó या´ या आहेत (उÂ पादन ते क¸ चा मालाचे गुणोÂ तर Ì हणून
पåरभािषत नसलेÐ यांचा समावेश आहे.) आिण Â यापैकì िनवडक उÂ पादकता मापन आिण
आकडेवारी¸ या उपलÊ धते¸ या उĥेशावर अवलंबून असते. िविवध उÂ पादकता उपायांमधील
फरकाचा मु´ य Ö ýोत देखील उÂ पादकतेचे असे गुणोÂ तर ÿकार मोजण् यासाठी सामाÆ य त:
उÂ पादन आिण िनिवÕ टीचे मापन एकिý त कसे केले जातात या¸ याशी संबंिध त आहे.
१. आंिशक उÂ पादकता:
आंिशक उÂ पादकता, उÂ पादकता उपायांचा संदभª देते. º यामÅ ये िनिवÕ टी िकंवा घटकांचा
एक ÿकार वापरला जातो , परंतू अनेक घटक नाहीत. Ó यवहारात, उÂ पादनातील मोजमाप
Ì हणजे आंिशक उÂ पादकतेचे उपाय. योµ य अथª लावÐ यास हे घटक उÂ पादकता िवकासाचे
सूचक आहेत आिण अथªÓ यवÖ थेमÅ ये िनिवÕ टीचा वापर  या कायª±मतेचा अंदाज वÖ तू
आिण सेवां¸ या िनिमªतीसाठी केला जातो. कंपनी Ö तरावर, िविशष् ट आंिशक उÂ पादकता
उपाय Ì हणजे कामगार तास, सामúी िकंवा ऊजाª उÂ वादना¸ या ÿित युिनट वापरली जाते.
उदा. ®म उÂ पा दकता.
अ) ®म उÂ पादकता:
Ö थूल अथªशाÖ ýात, एक सामाÆ य आंिशक उÂ पादकता उपाय Ì ह णजे ®म उÂ पादकता. ®म
उÂ पादकता हे अनेक आिथª क िनद¥शकांचे ÿकट करणारे सूचक आहे कारण ते
अथªÓ यवÖ थेतील आिथªक वाढ, Ö पधाªÂ मकता आिण राहणीमानाचे गितमान माप देते. हे ®म्
उÂ पादकतेचे मोजमाप आहे उÂ पादकतेचे मोजमाप आहे जे आिथªक वाढ आिण सामािजक
िवकास या दोÆ ही साठी आवÔ यक असलेले ÿमुख आिथªक पाया Ö पÕ ट करÁ यास मदत
करते. सवªसाधारणपणे ®म उÂ पादकता उÂ पादना¸ या आकारमानाचे मोजमाप (Ö थूल
देशांतगªत उÂ पादन िकंवा एकूण वाढीव िकंमत) आिण िनिवÕ टी¸ या वापराचे (एकूण कायª
तासाची संÖ था िकंवा एकूण रोजगार) मोजमाप यां¸ यातील गुणोÂ तरा¸ या समान असते. ®म उÂ पादकता = उÂ पादनाचे आकारमान ®म िनिवÕ टाचा वापर २. बहò-घटक उÂ पादकता:
जेÓ हा अनेक िनिवÕ ठांचा िवचार केला जातो, तेÓ हा मोजमापाला बहò -घटक उÂ पादकता
Ì हणतात. सामाÆ य त: बहò-घटक उÂ पादकता वाढÂ या लेखा (िहशोबिनस) वापłन अंदाज
लावली जाते. िवशेषत: जर िनिवÕ ठा ®म आिण भांडवल असतील आिण उÂ पादन हे
मूÐ यविधªत दरÌ यानचे उÂ पादन आहे. अशा मोजमापन एकूण घटक उÂ पादकता Ì हणतात.
एकूण घटक उÂ पादकता ही अिविशÕ ट वाढ मोजते जी ®म आिण भांडवला¸ या सेवांमधील
िविनमय दराने Ö पÕ ट केली जाऊ शकत नाही. munotes.in

Page 39

औīोिगक उÂपादकता
39 ३. एकूण उÂ पादकता:
जेÓ हा सवª आदान आिण ÿदान उÂ पादकता मापनामÅ ये समािवÕ ट केले जातात तेÓ हा Â याला
एकूण उÂ पादकता Ì हणतात. सवª उÂ पादन िनिवÕ ठा ल±ात घेऊन एकूण उÂ पादकतेचे वैध
मापन आवÔ यक आहे. आÌ ही उÂ पादकतेतील िनिवÕ ठी वगळÐ यास याचा अथª असा होतो
कì वगळलेले िनिवÕ ठी लेखा पåरणामांवर कोणताही पåरणाम न करता उÂ पादनात
अमयाªिदतपणे वापरले जाऊ शकते. कारण एकूण उÂ पादकतेमÅ ये सवª उÂ पादन िनिवÕ ठी
समािवÕ ट असतात. जेÓ हा उÂ पादन ÿिøये¸ या उÂ पÆ ना¸ या िनिमªतीचे Ö पÕ टीकरण करायचे
असते तेÓ हा ते एकािÂ म क चल Ì हणून वापरले जाते.
५.३ उÂ पादकता : अथª आिण मोजमाप उÂ पादकता Ì हणजे उÂ पादनाचे ÿमाण (उÂ पादन) आिण उÂ पादना¸ या ÿिøयेत वापरÐ या
जाणाöया संसाधनांचे ÿमाण (िनिवÕ ठी) यां¸ यातील भौितक संबंध. हे वÖ तू आिण सेवांचे
उÂ पादन आिण उÂ पादन ÿिøयेत वापरÐ या जाणाöया संसाधनां¸ या िनिवÕ ठीमधील गुणोÂ तर
आहे. उÂ पादकता (P) = उÂ पादन (O) िनिवष् ठ ि◌ (I)
उÂ पादन Ì हणजे एकूण उÂ पादन तर िनिवÕ ठी Ì हणजे जिमन, ®म, भांडवल, Ó यवÖ थापन इ.
उ पादकता उ पादन ÿणालीची कायª±मता मोजते. संसाधनांचा º या कायª±मतेने वापर
केला जातो ितला उ पादक कायª±मता Ì हणतात. उ¸ च उ पादकता Ì हणजे कमी
िनिवÕ ठीसह िदलेÐ या र³ कमेचे उÂ पादन करÁ यासाठी िदलेÐ या र³ कमेतून अिधक उÂ पादन
करणे. उīोगां¸ या पातळीवर उÂ पा दकता हे उÂपादन-िनिवÕ ठी ÿमाण असते. परंतू Ö थूल
Ö तरावर उÂ पादकता ही अथªÓ यवÖ था िकंवा देशा¸ या कामिग åरचे मोजमाप आहे. देशा¸ या
ŀÕ टीकोनातून उÂ पादकता Ì हणजे उपलÊ ध वÖ तू आिण सेवांचे देशा¸ या संभाÓ य संसाधनांचे
गुणोÂ तर. उÂपादकता Ì ह णजे िनिविÕ ठ ¸ या ÿित युिनट उÂपादनाचे अथªशाÖ ýीय मोजमाप.
उÂ पादक Ì हणजे एककां¸ या संदभाªत एकूण उÂ पादकाचा संदभª महसूला¸ या संदभाªत आहे
तर िनिवÕ ठी Ì हणजे भांडवल, ®म, उपकरणे व यासार´या उÂ पादना¸ या सवª घटकांचा
संदभª िदला जातो. उ पादकता हा कारखाना कायª±मतेचा एक चांगला सूचक आहे. जर
एखाīा फमªची उÂ पादकता जाÖ त असेल Ì हणजे ती िदलेÐ या िनिवÕ ठीसह अिधक उÂ पा दन
करते, याचा अथª ती संसाधनांचा योµय वापर करत आहे.
 याचÿमाणे कमी उ पादकता हे संसाधने आिण वेळेचा अपÓ यय दशªिवते. उ¸ च उ पादकता
दर असणे अÂ यावÔ यक आहे कारण भांडवल आिण वेळ यांसारखी संसाधनाचा अनावÔ यक
वापर टाळावा लागतो आिण श³ य ितत³ या चांगÐ या ÿकारे उīोगात आणली पािहलेत.
उÂ पादकतेचे मोजमाप िकंवा गणना ही उÂ पािदत मालाचे आकारमान आिण िनिविÕ ठ¸ या
आकारमाना¸ या गुणोÂ तरावłन केले जाऊ शकते.
खालील ÿकारे उÂ पादकता उÂ पादन िनिमªती येते. munotes.in

Page 40

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
40 अ) िनिविÕ ठ ¸ या समान पातळीपासून अिधकािधक उÂ पादन िनिमªती करणे.
ब) िनिविÕ ठ ¸ या कमी पातळीसह समान पातळीचे उÂ पादन िनिमªती करणे.
क) दोÆ हीचे संयोजन करणे.
संपूणª अथªÓ यवÖ थे¸ या आिण कंपनी¸ या दीघªकालीन वाढीसाठी, उ¸ च पातळीची
उÂ पादकता राखली जाणे अयोµ य आहे. उ¸ च उÂ पादकता Ì हणजे संसाधनांचा इÕ टतम
वापर केला जातो. उÂ पादनात अपÓ यय कमी केÐ याने, उÂ पादन खचाªत घट होते आिण
 यानंतर úाहकांना कमी िकंमतीत दज¥दार उ पादने उपलÊ ध होतात. कंपनीचा नफा हा
ित¸ या उÂ पादकतेशी संबंिधत आहे. जाÖ त नफा Ì हणजे जाÖ तीची राखून ठेवलेली संपÂ ती,
जी शेवटी भागधारकांची संपÂ ती वाढवेल.
५.४ औīोिगक उÂ पा दकता ÿभािवत करणारे घटक उÂ पादकता हे अनेक घटकांचे पåरणाम आहे. उÂ पादनाचे घटक हे एकमेकांशी इतके
संबंिधत आहेत कì उÂ पादकतेवर कोणÂ याही एका घटकाचा ÿभाव ओळखणे कठीण आहे.
उÂ पादनाचे घटक हे Öथूलपणे खालीलÿमाणे िवभागले जाऊ शकतात.
१. मानव:
मानवी Ö वभाव आिण वतªन हे उÂ पादकतेचे सवाªत महßवाचे िनधाªरक आहेत. खालील
ÿमाणे मानवी घटकांचे दोन भागांमÅ ये वगêकरण केले जाते.
 कायª±मता:
एखाīा संÖ थेची उÂ पादकता ही तेथील लोकांची ±मता आिण कुवत (कामगार आिण
Ó यवÖ थापक) या दोघांवर अवलंबून असते. काम करÁ याची ±मता ही कमªचाöयांचे िश±ण,
ÿिश±ण, अनुभव, वृÂ ती इÂ यादीĬारे िनयंिýत केले जाते.
 काम करÁ याची इ¸ छा:
लोकांची ÿेरणा आिण मनोबल हा मानवी घटकांचा दुसरा महÂ Â वाचा गट आहे. जो
उÂ पादकता ठरवतो. वेतन ÿोÂ साहन योजना, Ó यवÖ थापनातील कामगारांचा सहभाग,
दळणवळण ÿणाली , अनौपचाåरक गट संबंध, पदोÆ नती धोरण, युिनयन Ó यवÖ थापन संबंध,
नेतृÂ वाची गुणवÂ ता इ. मु´ य घटक हे कमªचाöयांची काम करÁ याची इ¸ छा िनयंिýत करणारे
आहेत. कामाचे तास, Ö व¸ छता, व¤िटलेशन, शाळा, ³ लब, लायāरी, अनुदािनत कॅÆ टीन,
कंपनीची वाहतूक इ. सार´ या बाबéचा कमªचाöयां¸ या ÿेरणा आिण मनोबलावर देखील
पåरणाम होतो.
२. तांिý क:
तांिý क घटक उÂ पा दकते¸ या पातळीवर महÂ Â व पूणª ÿभाव पाडतात. मु´ य तांिýक घटक
Ì हणजे सयंýाचा आकार आिण ±मता, उÂ पादनाची रचना आिण मानकìकरण, सािहÂ य munotes.in

Page 41

औīोिगक उÂपादकता
41 आिण इंधनाचा वेळेवर पुरवठा, तकªसंगतीकरण आिण ऑटोमेशन उपाय, दुłÖ ती आिण
देखभाल, उÂ पादन िनयोजन आिण िनयंýण, सयंýाचे लेआऊट आिण Ö थान, वापरलेली
यंýसामúी आिण उपकरणे, संशोधन आिण िवकास, इÆ Ó ह¤टरी िनयंýण आिण घट, कचरा
आिण भंगाराचा वापर.
३. Ó यवÖ थापकìय:
Ó यवÖ थापकांची ±मता आिण वृÂ ती यांचा उÂ पादकतेवर महÂ Â वाचा ÿभाव असतो. अनेक
संÖ थांमÅ ये, निवनतम तंý²ान आिण ÿिशि±त मनुÕ यबळ असूनही उÂ पादकता कमी आहे.
हे अकायª±म आिण उदािसन Ó यवÖ थापनामुळे झाले आहे. स±म आिण समािपªत
Ó यवÖ थापक सामाÆ य लोकांकडून असाधारण पåरणाम िमळवू शकतात. कमªचाöयांची काम
करÁ याची इ¸ छा आिण ±मता यावर कमªचाöयांचे कायªÿदशªन अवलंबून असते. Ó यवÖ थापन
हे दोÆ ही िनमाªण करÁ यासाठी अÂ ÿेरक आहे. ÿगत तंý²ानासाठी ²ानी कामगारांची
आवÔ यकता असते, जे Ó यावसाियकŀÕ ट्या पाý Ó यवÖ थापकां¸ या अंतगªत उÂ पादकपणे
काम करतात. कोणतीही िवचारधारा कमी ÿयÂ ना त जाÖ त उÂ पादन िमळवू शकत नाही.
मानवी आिण तांिýक संसाधनांचा इÕ टतम वापर व केवळ योµ य Ó यवÖ थापनाĬारेच सुरि±त
केला जाऊ शकतो.
४. नैसिगªक:
भौितक, भूगभêय, भौगोिलक आिण हवामान पåरिÖ थ ती यासार´ या नैसिगªक घटकांचा
उÂ पादकतेवर िवशेषत: उÂ खनन उīोगांवर मोठा ÿभाव पडतो. उदाहरणाथª अÂ यंत (थंड
िकंवा उÕ ण) हवामानात ®माची उÂ पा दकता तुलनेने कमी असते. पाणी इंधन आिण खिनजे
यांसारखी नैसिगªक संसाधने उÂ पादकतेवर पåरणाम करतात.
५. समाजशाÖ ýीय:
सामािजक चालीåरती , परंपरा आिण संÖ था Ļांचा काम आिण नोकरी¸ या ŀिÕ ट कोनांवर
ÿभाव पडतो. उदाहरणाथª जात, धमª इ. ¸ या आधारे पूवाªúह, काही देशांमÅ ये आधुिनक
उīोगां¸ या वाढीस ÿितबंध करते. संयु³ त कुटुंब पĦतीमुळे भारतात कठोर पåर®म
करÁ या¸ या ÿोÂ साहनावर पåरणाम झाला. औīोिगक कामगारांमधील िÖ थरता आिण िशÖ त
ही जिमन आिण मूळ िठकाणाशी घिनठ संबंधामुळे बािधत होते.
६. राजकìय:
उīोगां¸ या उ¸ च उÂ पादकतेसाठी कायदा आिण सुÓ यवÖ था, सरकारची िÖ थ रता,
राº यांमधील सामंजÖ य इÂ यादी बाबी आवÔ य क आहेत. सरकारची कर धोरणे, काम
करÁ याची इ¸ छा, भांडवल िनिमªती, आधुिनकìकरण आिण सयंýाचा िवÖ तार इÂ यादéवर
ÿभाव पडतात. औīोिग क धोरणामुळे सयंýा¸ या आकारमानावर आिण ±मतेवर पåरणाम
होतो. िविशÕ ट आयात मालावरील जकातीची धोरणे Ö पध¥वर ÿभाव टाकतात. उīोगातील
अवसायालातील आिण अकायª±म सयंý (एकक) काढून टाकÐ याने उ पादकता
सुधारÁ यास मदत होते. munotes.in

Page 42

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
42 ७. आिथªक:
बाजारपेठेचा आकार, बँिकंग आिण िवÂ त सुिवधा, वाहतूक आिण दळणवळण ÿणाली
इÂ यादी उÂ पादकतेवर पåरणाम करणारे महÂ Â वाचे घटक आहेत. उÂ पादकता ही एक
अथªशाÖ ýीय सं²ा आहे. जी उÂ पादना¸ या (वÖ तू) उÂ पादनासाठी आवÔ य क असलेÐ या
उÂ पादना¸ या गुणोÂ तराचा संदभª देते. उÂ पादकता हे परÖ परसंबंिधत घटकांचे पåरणाम आहे.
उÂ पादन ÿिøये¸ या िनिवÕ ठी आिण उÂ पादन घटकांशी संबंिध त सवª घटक उÂ पादकतेवर
पåरणाम करतात , अशा ÿकारे असे अनेक घटक आहेत जे अंतगªत आिण बाĻ
उÂ पादकतेवर पåरणाम कł शकतात.
औīोिगक संÖ थे¸ या उÂ पादकतेवर पåरणाम करणारे अंतगªत आिण बाĻ घटक जाणून घेणे.
औīोिगक अिभ यं यांना संसाधनां¸ या पयाªÈ त उपयोिगतेचे िनराकरण करÁ यासाठी आिण
भिवÕ यासाठी धोरणाÂ म क योजना तयार करÁ या साठी आवÔ यक असलेले ÿिश ±ण देणे.
तथािप औīोिग क उÂ पादकतेवर पåरणाम करणारे इतर काही घटक देखील आहेत. º यांचे
वगêकरण खालीलÿमाणे केले जाऊ शकते.
अ) िनयंिýत करÁ यायोµ य घटक (अंतगªत घटक)
ब) अिनयंिýत करÁ यायोµ य घटक (बाĻ घटक)
अ) िनयंिýत करÁ यायोµ य घटक (अंतगªत घटक):
िनयंýणीय घटक हे अंतगªत घटक मानले जातात, हे घटक औīोिगक संघटने¸ या
िनयंýणात असतात. िनयंिýत घटक खालीलÿमाणे आहेत.
१) सािहÂ य आिण श³ ती:
क¸ चा मालाची गुणवÂ ता सुधारणे आिण श³ तीस वाढीव वापर हा उÂ पा दकतेवर अनुकूल
पåरणाम करतो.
सािहÂ य आिण कज¥चा वापर कमी करÁ याचा ÿयÂ न उत् पादकतेवर ल±णीय सुधारणा
घडवून आणतो. Â यामÅ ये दज¥दार सािहÂ य आिण योµ य सामúीची िनवड , अपÓ यव आिण
भंगारावर िनयंýण, ÿभावी साठा िनयंýण, पुरवठा Ö ýोतांचा िवकास आिण कज¥चा इÕ टतम
वापर आिण कजाª बचत यांचा समावेश आहे.
२) यंýसामúी आिण सयंý रचना:
सयंýाचा आकार आिण ±मता वापर याचा थेट पåरणाम उÂ पादकतेवर होतो. इÕ टतम
पातळी¸ या खाली िकंवा Â यापे±ा जाÖ त उÂ पादन हे आिथª कŀÕ ट्या कमी असेल आिण िनÌ न
पातळीवरील उÂ पा दकतेकडे कल राहील. उīोगातील मिश Æ सची Ó यवÖ था आिण
सयंýामधील िÖ थ ती आिण पåरधान केलेÐ या Ó य³ ती¸ या पåरधान केलेÐ या ब¤चची Ö थापना
यावłन उ पादन िकती आिथªक आिण कायª±मतेने बाहेर काढले जाईल हे िनधाªåरत केले
जाईल. munotes.in

Page 43

औīोिगक उÂपादकता
43 ३) मानवी घटक:
मानवी Ö वभाव आिण वतªन हे उÂ पादकतेचे सवाªत महÂ Â वाचे िनधाªरक आहेत. मानवी
घटकांमÅ ये Â यांची ±मता तसेच Â यांची इ¸ छा यांचा समावेश होतो.
अ) काम करÁ याची ±मता:
काम करÁ याची ±मता ही कमªचाöयांचे िनयंýण ÿिश±ण, अनुभव आिण योµ यता यां¸ याĬारे
िनयंिýत केले जाते. एखाīा संÖ थेची उÂ पादकता ही ित¸ या लोकांची ±मता आिण
±मतांवर अवलंबून असते. (कामगार आिण Ó यवÖ थापक)
ब) काम करÁ या ची इ¸ छा:
लोकांची ÿेरणा आिण मनोबल हे उÂ पादन ±मता ठर व णारे अÂ यंत महÂ Â वाचे घटक आहेत.
जसे वेतन ÿोÂ साहन योजना, Ó यवÖ थापनातील कामगारांचा सहभाग, दळणवळण ÿणाली,
अनौपचाåरक गट संबंध, पदोÆ नती धोरण, युिनयन Ó यवÖ थापन संबंध, नेतृÂ वाची गुणवÂ ता,
कामाचे तास, Ö व¸ छता, वायुजीवन, अनुदािनत कॅÆ टीन आिण कंपनी वाहतूक Ó यवÖ था
यामुळे यांवर पåरणाम होतो.
४) संÖ था आिण Ó यवÖ थापकìय घटक:
संघटने¸ या घटकांमÅ ये अिधक चांगले औīोिगक संबंध राखÁ यासाठी संघटनेने उचलेÐ या
िविवध उपाययोजनांचा समावेश होतो. जसे कì ÿितिनधी मंडळ आिण अिधकाराचे
िवक¤þीकरण हे घटक ÿेरणा देखील ÿभािवत करतात. Â याचÿमाणे गटा¸ या अिÖ त Â वावर,
उ¸ च उÂ पादकतेसह Â यांचे Å येय संÖ थे¸ या उिĥ Õ टांमÅ ये योगदान देÁ याची श³ यता असते.
Ó यवÖ थापकांची ±मता आिण वृÂ ती याला उÂ पादकता महÂ Â वा ची असते. स±म आिण
समिपªत Ó यवÖ थापक सामाÆ य लोकांकडून असाधारण पåरणाम ÿाÈ त कł शकतात.
कमªचाöयांचे कायªÿदशªन हे Â यांची ±मता आिण काम करÁयाची इ¸ छा यावर अवलंबून
असते.
५) तांिýक घटक:
तांिý क घटक उÂ पा दकते¸ या पातळीवर महÂ Â व पूणª ÿभाव पाडतात. यामÅ ये सयंýाचा
आकार आिण ±मता, उÂ पादनाची रचना आिण मानकìकरण, उÂ पादन िनयोजन आिण
िनयंýण, सयंý रचना आिण Ö थान, सामúी हाताळणी ÿणाली तपासणी आिण गुणवÂ ता
िनयंýण, वापरलेली यंýसामúी आिण उपकरणे आिण संशोधन आिण िवकास यांचा समावेश
होतो.
ब) अिनयंिýत करÁ यायोµ य घटक (बाĻ घटक) :
अिनयंिýत घटक हे बाĻ घटक Ì हणून ओळखले जातात आिण हे घटक वैयि³ त क
औīोिगक संÖ थे¸ या िनयंýणाबाहेर आहेत.
munotes.in

Page 44

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
44 अिनयंिýत घटक खालीलÿमाणे आहेत:
१) आिथªक, राजकìय आिण सामािजक बदल:
उÂ पादकतेवर पåरणाम करणारे आिथªक, सामािजक आिण राजकìय घटक आहेत.
i) बाजाराचा आकार , बँिकंग आिण केिþ त सुिवधा, वाहतूक आिण दळणवळण ÿणाली
इÂ यादीसारखे आिथªक घटक उÂ पादकतेवर पåरणाम करणारे महÂ Â वाचे घटक आहेत.
ii) राजकìय घटक जसे कì, कायदा आिण सुÓ यवÖ था, सरकारची िÖ थ रता, राº यांमधील
सुसंवाद इÂ यादी हे उīोगांमÅ ये उ¸ च उÂ पादकतेसाठी महÂ Â वाचे आहेत. सरकारची
कर धोरणे ही काम करÁ याची इ¸ छा, भांडवल िनिमªती, आधुिनकìकरण आिण
सयंýाचा िवÖ तार इÂ यादéवर पåरणाम करतात. औīोिगक धोरणांमुळे सयंýाचा आकार
आिण ±मता ÿभािवत होते. अवसायालातील आिण अकायª±म एककाचे (युिनट्स)
उ¸ चाटन देखील उÂ पादकता सुधारÁ यास मदत करते.
iii) सामािजक åरितåरवाज, परंपरा आिण संÖथा यासारखे सामािजक घटक काम आिण
नोकरीकडे पाहÁया¸या वृ°ीवर पåरणाम करतात. उदाहरणाथª, जात, धमª इÂयादé¸या
आधारे पूवाªúह, काही देशांमÅये आधुिनक उīोगां¸या वाढीस ÿितबंिधत करते.
संयु³ त कुटुंब पĦतीमुळे भारतात कठोर पåर®म करÁ या ¸ या ÿोÂ साहनावर पåरणाम
करतात.
२) नैसिगªक संसाधने:
नैसिगªक घटक जसे कì भौितक, भौगोिलक आिण हवामान पåरिÖ थ ती उÂ पादकतेवर
ल±णीय ÿभाव टाकतात. िवशेषत: तीĄ हवामानात (अितशय थंड िकंवा उÕ ण) तुलनेने
कमी असते. नैसिगªक संसाधने जसे कì पाणी, इंधन आिण खिनजे यांसारखी उÂ पादकतेवर
पåरणाम करतात.
३) सरकारी घटक:
सरकारी धारेणे आिण कायªøम सरकारी संÖ थां¸ या उÂ पादकता पĦती, वाहतूक आिण
दळणवळण श³ ती आिण िवÂ तीय धोरणे (Ó याज/कर) उÂ पादकतेवर मोठ्या ÿमाणावर ÿभाव
टाकतात.
५.५ सारांश औīोिगक उÂ पा दकता ÿगतीसाठी जवळजवळ समानाथê बनली आहे. देशाची संसाधने
सामाÆ यत: मयाªिदत असतात, Ì हणून जीवनमान सुधारÁ यासाठी आिण राÕ ůा¸ या
समृĦीसाठी उ¸ च उÂ पादकता आवÔ य क आहे. उ¸ च उÂ पादकतेसाठी सवª ÿकारातील
कचरा नÕ ट करणे आवÔ यक आहे. उ¸ च उÂ पादकता आिथª क वाढ आिण सामािजक ÿगती
ठरते. munotes.in

Page 45

औīोिगक उÂपादकता
45 केवळ उÂ पादकता सुधाłनच नोकरदारांना चांगले वेतन आिण कामाची पåरिÖ थ ती आिण
अिध क रोजगारां¸ या संधी िमळू शकतात. उ¸ च उÂ पादकता úाहकांसाठी कमी िकंमती
आिण भागधारकांसाठी जाÖ त लाभांश आणते. ते देशाची िनयाªत आिण परकìय चलन साठा
सुधारते. अशाÿकारे उÂ पादकता ही समृĦीची गुłिकÐ ली आहे.
५.६ ÿÔ न १. औīोिगक उÂ पा दकतेचा अथª काय आहे? औīोिगक उÂ पा दकतेची संकÐ पना आिण
मापन Ö पÕ ट करा.
२. औīोिगक उÂ पा दकतेवर पåरणाम करणाöया घटकाचे िवÔ लेषण करा.

*****





munotes.in

Page 46

46 ६
औīोिगक आजारपण
घटक रचना
६.० उिĥĶे
६.१ ÿाÖतािवक
६.२ औīोिगक आजार पण
६.२.१ औīोिगक आजारपण : ÿाÖतािवक
६.२.२ औīोिगक आजारपणाची कारणे
६.२.३ औīोिगक आजारपणाचे पåरणाम
६.२.४ औīोिगक आजारपणावर उपचाराÂमक उपाय
६.३ तकªशुĦीकरण
६.३.१ तकªशुĦीकरण : ÿाÖतािवक
६.३.२ तकªशुĦीकरण : संकÐपना आिण Óया´या
६.३.३ तकªशुĦीकरणाचे पैलू
६.३.४ तकªशुĦीकरणाचा ÿभाव
६.४ सारांश
६.५ ÿij
६.० उिĥĶे i. औīोिगक आजारपणाची संकÐपना आिण अथª व Âयाचीन कारणे, पåरणाम आिण
उपचाराÂमक उपायांिवषयी िवīाथा«ना मािहती देणे.
ii. िवīाथा«ना तकªशुĦीकरणाचा अथª, Âयाचे पैलू आिण ÿभाव यांचे िवĴेषण करÁयास
स±म करÁयासाठी.
६.१ ÿाÖतािवक औīोिगक आजारपण Ìहणजे अशी औīोिगक कंपनी Ìहणून (िकमान पाच वषाªकåरता
नŌदणीकृत कंपनी) पåरभािषत केली जाते िजने कोणÂयाही आिथªक वषाª¸या शेवटी ती¸या
संपूणª िनÓवळ संप°ीएवढे िकंवा Âयाहóन अिधक नुकसान केले आहे अशा आिथªक वषाªत
रोख नुकसान झाले आहे. आिण अशा आिथªक वषाª¸या तÂकाळ पूवêचे आिथªक वषª होय.
जागितक आिथªक पåरषद िजिनÓहा सन १०२७ ¸या बैठकìनूसार तकªसंगतीकरण Ìहणजे
संÖथेला पĦती आिण तंýांचा संदभª आहे. जे ÿयÂन िकंवा सामúीचा िकमान कचरा सुरि±त
करÁयासाठी िडझाइन केलेले आहे. ÂयामÅये सामúी आिण उÂपादनां¸या ®म munotes.in

Page 47

औīोिगक आजारपण
47 मानकìकरणा¸या वै²ािनक संघटनेचा तसेच ÿिøयांचे सरलीकरण व वाहतूक आिण
िवपणन ÿणालीमÅये सुधारणा यांचा समावेश आहे.
६.२ औīोिगक आजार पण ६.२.१ औīोिगक आजारपण : ÿाÖतािवक:
औīोिगक आजारपण Ìहणजे अशी औīोिगक कंपनी (पाच वषाªपे±ा कमी कालावधीसाठी
नŌदणीकृत कंपनी असणे) Ìहणून पåरभािषत केले जाते, जीने कोणÂयाही आिथªक वषाª¸या
शेवटी, ती¸या संपूणª िनÓवळ संप°ी एवढे िकंवा Âयाहóन अिधक नुकसान केले आहे आिण
अशा आिथªक वषाªत रोख नुकसान झाले आहे आिण अशा आिथªक वषाª¸या तÂकाळ पूवêचे
आिथªक वषª होय.
åरझÓहª बँक ऑफ इंिडया¸या ÌहणÁयानुसार अवसाधानातील ÿकÐप असे आहेत. ºयाने
Âया¸या चालू कायªकाळात वषाªकाठी रोख तोटा नŌदवला आहे आिण िव°पुरवठा करणाöया
बँके¸या िनकालानुसार चालु वषाªसाठी तसेच पुढील वषêही रोख नुकसान होÁयाची श³यता
आहे.
६.२.२ औīोिगक आजारपणाची कारणे:
औīोिगक आजाराची अनेक कारणे आहेत तथािप ते बाĻ आिण अंतगªत कारणे Ìहणून
िवभागले जाऊ शकतात. ती कारणे खालीलÿमाणे तपशीलवार ÖपĶ केली आहेत.
बाĻ कारणे:
अ. सामाÆय मंदीचा कल:
औīोिगक घटकांना काहीवेळा सामाÆय उदािसनता जाणवते. सवªसाधारणपणे औīोिगक
उÂपादनांना मागणी नसÐयामुळे हे िदसून येते. एकूणच आिथªक घडामोडीमÅये मंदीचा
ÿकÐपां¸या कामिगरीवर पåरणाम होतो. मागणी¸या अयोµय अंदाजामुळे, ÿकÐपची उÂपादने
औīोिगक ÿकÐपाला अडचणीत आणतात.
ब. िनिवķी¸या उ¸च िकंमती:
जेÓहा उÂपादन खचª जाÖत असतो आिण िविøची ÿाĮी कमी असते तेÓहा औīोिगक
ÿकÐप बाजारात उभे राहó शकत नाही. जेÓहा ऊजाª संकटात पेůोिलयसार´या इंधना¸या
िकंमती वाढतात तेÓहा ÖपधाªÂमक ÿिøया उÂपादनां¸या िकंमती कमी ठेवतात तेÓहा हे
घडते.
क. क¸चा माला¸या उपलÊधतेचा अभाव:
क¸चा मालाचे पुरवठादार िनयिमतपणे िकंवा दज¥दार उपलÊध नसतात तेÓहा औīोिगक
घटक अडचणीत सापडतात. आयात करÁयात आलेÐया क¸¸या माला¸या बाबतीत हे
सहसा घडते. munotes.in

Page 48

औīोिगक व ®म अथªशाľ – I
48 ड. सरकारी धोरणांमÅये बदल:
सरकार¸या धोरणाÂमक आराखड्यातील काही बदलांमुळे औīोिगक आजार देखील
उĩवतात. वारंवार होणारे हे बदल औīोिगक ÿकÐपा¸या दीघªकालीन उÂपादनात, आिथªक
आिण िवपणन िनयोजनावर पåरणाम करतात. आयात, औīोिगक परवाना आिण करÿणाली
बाबत सरकारी धोरणांमधील बदलू केÐयास Óयवहायª ÿकÐप आजारी पडू शकतात.
उदाहरणाथª, सन १९९१ पासून¸या उदार आयात धोरणामुळे अनेक लघू उīोग घटक
पुÆहा आजारी पडले आहेत.
इ. पायाभूत सुिवधांमधील अडथळे:
औīोिगक आजारपणासाठी अनेकदा पायाभूत सुिवधांची अडचण जबाबदार असते.
कोणतेही औīोिगक ÿकÐप िदघªकाळ वाहतुक आिण वीज अडथÑयामुळे िटकू शकत नाही.
अंतगªत कारणे:
अ. ÿकÐप मूÐयांकन कमतरता:
जेÓहा ÿकÐप¸या आिथªक, िवि°य आिण तांिýक Óयवहायªतेचे सवªसमावेशक मूÐयांकन न
करता ÿकÐप सुł केले जातात तेÓहा औīोिगक ÿकÐप आजारी पडतात.
ब. औīोिगक अशांतता आिण कमªचारी ÿेरणा अभाव:
जेÓहा कामगारांमÅये असंतोष असतो तेÓहा कोणतेही औīोिगक ÿकÐप सुरळीत आिण
कायª±मतेने कायª कł शकत नाही. जेÓहा ®माला ÿेरणा िमळत नाही तेÓहा चांगÐया
पåरणामांची अपे±ा केली जाऊ शकत नाही आिण यामुळे अनेक औīोिगक ÿकÐप आजारी
पडतात तसेच Óयवहायªता नसतात.
क. तंý²ानाची चुकìची िनवड:
ÿवतªकांनी चुकìचे तंý²ान वापरÐयास Âयाचे पåरणाम असमाधानकारक असतील. बöयाच
औīोिगक ÿकÐपात, िवशेषतः लघु ±ेýातील, योµय मिशनरी आिण ÿकÐप Öथािपत
करÁयासाठी Óयावसाियक मागªदशªन घेत नाहीत, जर यंýसामúी आिण ÿकÐपाने Öथािपत
केलेले टनª दोषपूणª व अनुपयुĉ असÐयाचे िदसून आले, तर ते नुकसान सहन करÁयासाठी
िनमाªण होतात आिण आजारी व Óयवहायª नसतात.
ड. िवपणन समÖया:
अÿचलीत उÂपादन आिण बाजार संपृĉतेमुळे औīोिगक ÿकÐप आजारी पडतात. जेÓहा
उÂपादनांचे िम®ण úाहकां¸या मागणीशी जुळत नाही तेÓहा औīोिगक घटक आजारी
पडतात.
इ. अयोµय Öथान:
जर एखाīा औīोिगक ÿकÐपाचे Öथान बाजारा¸या िबंदुपासून िकंवा िनिवķां¸या
पुरवठ्यावłन सबोध असेल तर Âयाला अभेī अडचणéचा सामना करावा लागेल. munotes.in

Page 49

औīोिगक आजारपण
49 फ. िव°ीय अभाव:
अपुरी आिथªक ÓयवÖथा िकंवा वेळेवर आिथªक मदत न िमळÐयास औīोिगक ÿकÐपाला
आिथªक अडचणéचा सामना करावा लागतो.
ग. भांडवलाची अयोµय रचना:
िवशेषतः बांधकाम िकंवा कायª उभारणीला उशीर झाÐयामुळे भांडवली संरचना अयोµय
िकंवा अनुपयुĉ असÐयाचे िसĦ झाÐयास, यामुळे खचª वाढेल िकंवा अवाजवी कजª मोठ्या
ÿमाणात घेतले जाईल आिण संबंिधत ÿकÐपासाठी आिथªक समÖया िनमाªण होईल.
ह. ÓयवÖथापनातील उणीव:
औīोिगक आजाराचे सवाªत मोठे कारण Ìहणजे ÓयवÖथापकìय अकायª±मता, Óयावसाियक
ÓयवÖथापनाचा अभाव हे अनुभवी ÓयवÖथापन आहे आिण आनुवंिशक ÓयवÖथापनाचे
अिÖतÂव हे औīोिगक आजाराचे एक महßवाचे कारण आहे. अकायª±म ÓयवÖथापनामुळे
िनयिमत िवचारांिशवाय गोĶी योµय ŀिĶकोनातून जाणÁयास असमथªता येते. अकायª±म
ÓयवÖथापन चांगÐया संघाची उभारणी करÁयास आिण संघिटत सामुिहक ÿयÂनांसाठी
आÂमिवĵास िनमाªण करÁयास असमथª आहे आिण िनरंकुश आिण सŀढ िनणªय घेते.
य. ऐि¸छक आजार:
काही आजार असे आहेत कì जे सरकारी सवलत िकंवा िव°ीय संÖथांकडून मदत िमळणे
यासार´या िविवध हेतूंसाठी उīोजकांकडून Öवे¸छेन आमंिýत केले जातात. अशाÿकारे
औīोिगक आजाराचे ®ेय कोणÂयाही एका िकंवा साÅया कारणाला िदले जाऊ शकत नाही
परंतु कदािचत संबंिधत कारणां¸या संयोगाचा पåरणाम असू शकतो.
६.२.३ औīोिगक आजारपणाचे पåरणाम:
औīोिगक आजारपणाते अथªÓयवÖथेवर िविवध पåरणाम होऊ शकतात. काही पåरणामांची
चचाª खालीलÿमाणे केली आहे.
बँका आिण िवि°य संÖथांचे मोठे आिथªक नुकसान:
बँका आिण िवि°य संÖथा उīोग सुł करÁयासाठी भरीव िनधी देतात. साहिजकच,
आजारी औīोिगक ÿकÐपामÅये भरीव िनधी बंद केÐयाने बँका आिण िवि°य संÖथां¸या
भिवÕयातील कजª देÁया¸या ±मतेवर पåरणाम होतो. पुढे, थकìत मजकूर आिण अवाजवी
दीघª कालावधीची वसूली आिण अनेक ÿकरणांमÅये थकìत रकमेचा एक छोटासा भाग
शेवटी वसूल केला जातो. Âयामुळे बँका आिण िवि°य संÖथां¸या आिथªक आरोµयावर याचा
िवपरीत पåरणाम होतो.
रोजगार संधी गमावणे:
औīोिगक आजारा¸या गंभीर पåरणामांपैकì एक Ìहणजे रोजगाराची हानी आिण तेथे
अथªÓयवÖथेतील बेरोजगारीची आपÐयासार´या अितåरĉ ®माची सवाªत धोकादायक munotes.in

Page 50

औīोिगक व ®म अथªशाľ – I
50 सामािजक आिथªक समÖया मÅये वाढ होते. एका अंदाजानुसार आजारी आिण कमकुवत
(युिनट्स) ÿकÐप बंद झाÐयामुळे सुमारे ३० लाख कामगार ÿभािवत होÁयाची श³यता
आहे.
सापे± ŀिĶने औīोिगक ±ेýातील एकूण रोजगारांपैकì सुमारे ६% औīोिगक आजारामुळे
ÿभािवत होÁयाची श³यता आहे. आजारी युिनट्स बंद झाÐयामुळे एकूण ३० लाख
कामगारांवर पåरणाम होÁयाची श³यता आहे, एकूण दोन-तृतीयांशहóन (६८%) अिधक
कामगार एकटया ±ेýात (छोट्या) बेरोजगार होतील देशा¸या रोजगारा¸या पåरिÖथतीत ही
एक भयानक श³यता आहे.
औīोिगक अशांततेचा उदय:
आजारी ÿकÐप (युिनट्स) बंद झाÐयामुळे केवळ बेरोजगारीच नाही तर औīोिगक अशांतता
देखील होते. जेÓहा जेÓहा कामे केली जातात आिण नोकöया काढून घेतÐया जातात तेÓहा
कामगार संघटना Âयास िवरोध करतात आिण उīोगां¸या संपाचा अवलंब करतात. अशा
गडबडीमुळे औīोिगक वातावरणाची शांतता धो³यात येते. Âयामुळे औīोिगक उÂपादनाला
फटका बसतो.
संभाÓय गुंतवणूकदार आिण उīोजकांवर िवपरीत पåरणाम:
औīोिगक आजारांचा संभाÓय गुंतवणूकदार आिण उīोजकांवरही िवपरीत पåरणाम होतो.
आजारपणामुळे, (युिनट¸या) ÿकÐपा¸या शेअर¸या िकंमतीत घसरण झाली, ºयाचा
देशा¸या शेअर बाजारावर िवपरीत पåरणाम होतो. अशाÿकारे, औīोिगक आजारामुळे
संभाÓय गुंतवणूकदारांमÅये गुंतवणूकìसाठी िनराशेचे मनोिव²ान िनमाªण होते.
तसेच ÿकÐपाचे (युिनटचे) अपयश आिण बंद होणे हे संभाÓय उīोजकांसाठी िनराशाजनक
उदाहरण Ìहणून कायª करते, जे उÂपादना¸या समान पातळीवर येÁयाची योजना आखत
आहेत. एकूणच, औīोिगक वातावरण अथªÓयवÖथे¸या औīोिगक िवकासासाठी गैर-बाहक
बनते.
दुिमªळ संसाधनांचा अपÓयय:
आपÐयासार´या अÐप िवकिसत अथªÓयवÖथेत नैसिगªक संसाधने आधीच कमी आहेत. जर
ही दुिमªळ संसाधने आजारी ÿकÐपामÅये बंद केली गेली, तर ती दुिमªळ संसाधनांची नासाडी
होईल. अÆयथा गुंतवणूक केÐयास अथªÓयवÖथेला वाढीव परतावा िमळाला असतो.
सरकार¸या महसूलाचे नुकसान:
सरकार आपÐया महसूलाचा मोठा िहÖसा औīोिगक ÿकÐपांवर लावले जाणारे िविवध कर
आिण शु³लाĬारे जमा करते. परंतु, जेÓहा मोठ्या संÖथेने औīोिगक ÿकÐप (युिनट्स)
आजारी पडतात, तेÓहा आजारी ÿकÐपांकडून िविवध शु³लĬारे भरीव महसूल वाढÁयाची
श³यता खूप कमी होते. अशा ÿकारे, औīोिगक आजारामुळे सरकार¸या महसूलही बुडतो.
महसूला¸या कमतरतेचा पåरणाम संपूणª अथªÓयवÖथे¸या कामकाजावर होतो. munotes.in

Page 51

औīोिगक आजारपण
51 औīोिगक आजारां¸या पåरणामांवर भाÓय करणारा िनयोजन आयोग (१९८३) नमुद
करतो:
“औīोिगक आजारपणाची घटना केवळ बेरोजगाराची समÖया वाढवते असे नाही तर
फलदायी भांडवली गुंतवणूक देखील करते आिण पुढील औīोिगक वाढीसाठी सामाÆयतः
ÿितकूल वातावरण िनमाªण करते. ÿगत देशांमÅये जेथे पुरेसे सामािजक सुर±ा फायदे
आहेत. हे औīोिगक ŀÔयाचे सामाÆय वैिशĶ्ये Ìहणून िÖवकारले जाते. परंतु अशा
आजाराचे जाÖत गंभीर आिथªक पåरणाम अशा देशात होतात िजथे बेरोजगारी ही एक मोठी
समÖया आहे आिण नैसिगªक संसाधने कमी आहेत हे ÖपĶपणे औīोिगक आजाराची
समÖया असे एक ±ेý आहे ºयास सरकारने ÿाधाÆय िदले पािहजे.”
६.२.४ औīोिगक आजारपणावर उपचाराÂमक उपाय :
सरकारी धोरणाÂमक उपाय :
औīोिगक आजारा¸या समÖयेचा सामना करÁयासाठी अनेक उपाययोजना करÁयात
आलेÐया आहेत. åरझÓहª बँक ऑफ इंिडयाने सुłवाती¸या टÈÈयावर आजार
ओळखÁया¸या महßवावर जोर िदला आहे. क¤þ सरकार, राºय सरकारे आिण िव°ीय
संÖथां¸या ÿशासकìय मंýालयां¸या मागªदशªनासाठी ऑ³टोबर १९८१ रोजी (ºयात नंतर
फेāु १९८२ मÅये बदल करÁयात आला.) जरी केलेÐया मागªदशªक तßवांमÅये औīोिगक
आजारा¸या समÖयेला तŌड देÁयासाठी उपाययोजनां¸या संदभाªत धोरणाÂमक चौकट
मांडÁयात आली आहे.
मागªदशªक तßवांची मु´य वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे आहेत:
अ. सरकारमधील ÿशासकìय मंýालयांनी संबंिधत शुÐकामÅये औīोिगक ±ेýातील
आजारा¸या संदभाªत ÿितबंध आिण उपचाराÂमक कारवाईची जबाबदारी (नमुद)
िनिदªĶ केली आहे. आजारपणाचे िनरी±ण करÁयात आिण आजारी ÿकÐपा¸या
(युिनट्स.) पुनłºजीवन आिण पुनवªसनासाठी समÆवय साधÁयात ÿशासकìय
मंýालयाची मÅयवतê भुिमका असेल. योµय ÿकरणांमÅये, ते मोठ्या औīोिगक
±ेýासाठी जेथे आजार मोठ्या ÿमाणावर असेल तेथे Öथायी सिमÂया देखील Öथापन
करतील.
ब. िवि°य संÖथा देखरेख ÿणाली मजबूत करतील जेणेकłन ÿारंिभक आजार
टाकÁयासाठी वेळेवर सुधाराÂमक कारवाई करणे श³य होईल. ते सहाÍयक
युिनट्सकडून आिण अशा युिनट्स¸या बोडªवर Âयांनी नामिनद¥िशन केलेÐया
संचलकांकडून िनयतकािलक (िनयमके येणारा) परतावा ÿाĮ करतील. इंडिÖůयल
डेÓहÐपम¤ट बँक ऑफ इंिडयाĬारे याचे िवĴेषण केले जाईल आिण अशा िवĴेषणाचे
पåरणाम संबंिधत िवि°य संÖथा आिण सरकार यांना कळवले जातील.
क. िवि°य संÖथा आिण बँकां¸या िनदानाÂमक अËयासा¸या आधारे आजारी िकंवा
ÿारंिभक आजारी ÿकÐपासाठी (युिनट्स) आवÔयक सुधाराÂमक कारवाई सुł
करतील. वाढÂया आजारी ÿकÐपा¸या बाबतीत, िवि°य संÖथा ÓयवÖथापनाची munotes.in

Page 52

औīोिगक व ®म अथªशाľ – I
52 जबाबदारी घेÁयाचा िवचार करेल जेथे Âयांना एका ÿकÐपा¸या आरोµयास पुनªसंचियत
करÁयाचा िवĵास असेल. यासाठी िव° मंýालयाला ÓयवÖथापनासाठी योµय मागªदशªन
तßवे जारी करावी लागतील.
ड. जेथे िवि°य संÖथा आिण बँका या आजारपणाला ÿितबंध करÁयास िकंवा आजारी
ÿकÐपाचे पुनªºजीवन सुिनिIJत करÁयास स±म असतात, तेथे ते सामाÆय बँिकंग
ÿिøयेनुसार ÿकÐपाला Âयां¸या थकबाकìचा Óयवहार करतील. तथािप, तसे
करÁयापूवê, ते या ÿकरणाचा अहवाल सरकारला देतील. तसेच ºया ÿकÐपाचे
राÕůीयीकरण करायचे कì नाही िकंवा ÓयवÖथापनातील कामगारां¸या सहभागासह
अÆय कोणÂयाही पयाªयी उपøमाचे पुनªºजीवन करता येईल कì नाही हे ठरवले
जाईल.
इ. जेथे राÕůीयीकरण करÁयाचे ठरिवले जाते, Âया उपøमाचे, Âयाचे ÓयवÖथापन उīोग
अिधिनयम (िवकास आिण िनयमन) १९५१ ¸या तरतुदीनुसार सहा मिहÆयां¸या
कालावधीसाठी सरकारला राÕůीयीकरणासाठी आवÔयक पावले उचलÁयास स±म
करÁयासाठी ताÊयात घेतले जाऊ शकते.
फ. शेवटी उīोग अिधिनयम, १९५१ ¸या तरतुदéनुसार सÅया ÓयवÖथािपत केलेÐया
औīोिगक उपøमांवर देखील वरील तßवांनुसार कायªवाही केली जाईल.
सवलती:
सरकारने थेट हÖत±ेपािशवाय आजारी ÿकÐपा¸या पुनªºजीवनासाठी काही सवलती
देखील िदÐया आहेत. उदाहरणाथª, सरकारने सन १९७७ मÅये ÿाĮीवर कायīात कलम
७२A ची जोड देऊन सुधारणा केली आहे. ºयात िनरोगी ÿकÐप जेÓहा िवलीनीकरणाĬारे
आजारी ÿकÐपाचा ताबा घेतात तेÓहा Âयांना पुनªºजीिवत करÁया¸या ŀिĶकोनातून कर
लाभ िदला जाऊ शकतो.
कर लाभ हा िवलीनीकरणानंतर िनरोगी कंपÆयांĬारे संिचन Óयवसाय तोटा आिण आजारी
कंपÆयांचे अÿÖतुत घसारा या Öवłपात असतो. लघु उīोग ±ेýातील आजारी घटकांना
Âयां¸या पुनªºजीवन योजना लागु करÁयासाठी बँका आिण िवि°य संÖथांकडून आवÔयक
िनधी िमळिवÁयासाठी Âयांना मऊ (Soft) अटéवर मािजªत मनीची तरतूद करÁयाची योजना
१ जानेवारी १९८२ पासून सुł करÁयात आली आहे.
िशवाय १% इत³या नाममाý सेवा शुÐकावर १० लाख łपयांपे±ा जाÖत ÿकÐप खचª
नसलेÐया युिनट्ससाठी १५ लाख łपयांपय«त िदघªकालीन इि³वटी¸या (सहभाग)
Öवłपात आिथªक सहाÍय संभाÓयपणे Óयवहायª आजारी एस एम आय (SSI) ला राÕůीय
इि³वटी फंडातून उपलÊध आहे.
औīोिगक आिण आिथªक पुनरªचन मंडळाची Öथापना (BIFR):
क¤þ सरकारने जानेवारी १२, १९८७ पासून आजारी औīोिगक कंपनी कायदा (िवशेष
तरतूद), १९८५ लागू कłन औīोिगक आिण आिथªक पुनरªचनेसाठी एक मंडळ Öथापन munotes.in

Page 53

औīोिगक आजारपण
53 केले. कोणÂयाही सुłवाती¸या टÈÈयावर हÖत±ेप करणे आिण आजारी आिण संभाÓय
Óयवहायª कंपÆयां¸या संदभाªत जे उपाय केले जातील ते शोधणे, ÿितबंध करणे, तसेच
सुधाराÂमक, उपचाराÂमक आिण इतर उपाययोजना करणे हे एक मोठे पाऊल आहे.
आजारी पडणाöया उīोगां¸या संÖथेत मोठ्या ÿमाणात वाढ होत असताना औīोिगक
आिण आिथªक पुनरªचना मंडळा¸या (BIFR) भुिमकेवर पुनिवªचार करÁयाची आवÔयकता
आहे. औīोिगक आिण आिथªक पुनरªचना मंडळाची Öथापना ही आजारी समजÐया
जाणाöया उīोगांचे पुनłºजीवन सुलभ करÁयासाठी करÁयात आली. जेÓहा एखादा उīोग
आजारी पडतो, तेÓहा औīोिगक आिण आिथªक पुनरªचना मंडळ पुनłºजीवन धोरण
ÿÖताव तयार करÁयासाठी एक ऑपरेिटंग एजÆसी (कजªदारांमÅये सवाªत जाÖत कजª
असुरि±त असलेली आघाडीची िवि°य संÖथा) Ìहणून कायª करते.
कंपनी आिण कजªदार (बँका आिण िवि°य संÖथा, सरकारी संÖथा सदÖय/एजÆसी)
यां¸यातील परÖपर िवरोधी िहतसंबंधांमुळे आिण एस आय सी (SIC) अ (A) कायīातील
काही ýुटéमुळे औīोिगक आिण आिथªक पुनरªचना मंडळाकडे नŌदणीकृत आजारी कंपनी
ÿकÐपा¸या योµय िनकालात ÿगती मंदावली आहे. पुनवªसन योजना ४०-४५% अपयशी
ठरÐया, पåरणामी अनेक ÿकरणे पुÆहा उघडावी लागली.
सन १९९७-९८ या कालावधीत नŌदणी/आजारपणाचे ÿमाण ल±णीयरीÂया वाढले. कारण
(अ) उīोगात ÿचिलत मंदीचे ů¤ड (ब) खराब आिथªक बाजाराची पåरिÖथती, आिण (क)
बँका / िवि°य संÖथांनी िडफॉÐटसª (थकबाकìदार) / संभाÓयतः आजारी कंपÆयांबाबत
घेतलेली कठोर भूिमका Âयां¸या नॉन-परफॉिमªग ॲसेट (NPA) खाती अंसगªत परतफेडीची
पुनिनªधाªरण इÂयादी.
जर आपण औīोिगक आिण आिथªक पुनरªचना कंपÆयांसाठी संभाÓय आजारी मंडळ तसेच
एफ आय एस आिण बँकां¸या एन पी ए ची नŌद घेतली तर समÖया अिधक तीĄ िदसते.
िकंबहòना, बँकां आिण इतरांचे एन पी ए वाढतच गेले आहेत.
सन १९९७-९८ पय«त आजारी कंपÆयांवरील थकìत बँक कजª माचª, २००० मÅये ł.
१२,६५८ कोटéहóन अिधक असामाÆय ÿमाणात पोहोचले आहे. १५ लाखांहóन अिधक
कामगार कंपनी आजारी पडÐयाने ÿभािवत झाले आहेत.
औīोिगक पुनरªचना बँक ऑफ इंिडया (IRBI):
सन १९८५ मÅये Öथापन करÁयात आलेÐया औīोिगक पुनरªचना बँक ऑफ इंिडयाने
औīोिगक आजारांची वाढ तपासÁयासाठी आिण औīोिगक पुनłºजीवनासाठी िविवध
पावले उचलली आहेत. एिÿल, १९९७ पासून इंडिÖůयल åरकÆÖů³शन बँक ऑफ
इंिडयाचे (IRBI) नाव बदलून इंडिÖůयल इनÓहेÖटम¤ट बँक ऑफ इंिडया (IIBI) असे
करÁयात आले. माचª २००० पय«त अनुøमे ł. १०,०९० कोटी आिण ł. ७,३५३ कोटी
इतके संिचत आिथªक सहाÍय मंजूर आिण िवतरीत केले गेले.
सन १९८६ मÅये इंडिÖůयल डेÓहलपम¤ट बँक ऑफ इंिडया (IDBI) मÅये लघुउīोग
िवकास िनधीची Öथापना ही एक महßवाची उपाययोजना होती. ही योजना लघु उīोग
±ेýाला िवशेष आिथªक सहाÍय ÿदान करÁयासाठी आहे. हा िनधी केवळ िवकास, िवÖतार munotes.in

Page 54

औīोिगक व ®म अथªशाľ – I
54 आिण आधुिनकìकरणासाठीच नÓहे तर पुनिवªत सहाÍय देÁयासाठी वापरला जाईल, परंतु
आजारी असलेÐया लघुउīोगां¸या पुनवªसनासाठीही वापरता येईल.
आधुिनकìकरण िनधी:
सरकारने वľोīोग आिण ताग ±ेýा¸या आधुिनकìकरणासाठी कापड आधुिनकìकरण िनधी
Öथापन केले आहेत. या दोन फंडांतगªत केवळ िनरोगी युिनट्सना (ÿकÐपाला)
आधुिनकìकरणासाठी ११.५% Óयाजदराने सहाÍय ÿदान केले जाते; तसेच आजारी परंतु
संभाÓय Óयवहायª ÿकÐपाला सुĦा सहाÍय केले जाते. ÿवतªकां¸या योगदानाचा एक भाग पूवª
करÁयासाठी कमकुवत ÿकÐपांना िवशेष कजª िदले जाते.
गोÖवामी सिमतीचा अहवाल:
डॉ. ओंकार गोÖवामी यां¸या अÅय±तेखाली औīोिगक आजार आिण कॉपªरेट पुनरªचना या
सिमतीने जुलै १९९३ मÅये आपला अहवाल सादर केला.
आजारी कंपÆयां¸या संदभाªत सिमती¸या मु´य िशफारशी खालीलÿमाणे आहेत:
अ. औīोिगक आजारपण ओळखÁयासाठी आजाराची Óया´या बदलली पािहजे:
i) मुदत कजª देणाöया संÖथांना परतफेड करताना १८० िदवस िकंवा Âयाहóन अिधक
कालावधीचे कजª परत करÁयाचा कालावधी िदला जातो.
ii) रोख जमा िकंवा खेळÂया भांडवलामÅये १८० िदवस िकंवा Âयाहóन अिधक
काळासाठी अिनयिमतता.
ब. आजारी कंपÆयां¸या अंतगªत संसाधनांची िनिमªती सुधारÁयासाठी नागरी जिमन
अिधिनयम १९७६ (कमाल मयाªदा आिण िनयम) मÅये सुधारणा.
क. कंपÆयां¸या मालम°ेची जलद पुनरªचना संपुĶात आणणे आिण िविøसाठी औīोिगक
आिण आिथªक पुनरªचना मंडळाला स±म करणे.
ड. आजारी कंपनीचा औīोिगक आिण आिथªक पुनबा«धणीसाठी बोडाªचा Öवतःचा संदभª
ऐि¸छक असावा, अिनवायª नाही.
आजारी औīोिगक कंपÆया दुłÖती कायदा, १९९४:
आजारी औīोिगक कंपनी अिधिनयम, १९८५ मÅये १९९४ सुधारणा अिधिनयमाĬारे
आणलेले बदल आजारी औīोिगक कंपनी अिधिनयमा¸या Óया´येतील बदलांशी संबंिधत
आहेत. औīोिगक एजÆसी टमªचा िवÖतार, आजारपणाची चौकशी सवª बाबतीत पूणª झाली
आहे असे ÖपĶीकरण औīोिगक िव° आिण पुनरªचना मंडळाकडून संदभª िमळाÐयानंतर
सुł झाÐयाचे मानले जाईल. उलट िविलनीकरणाला वाव, १२० िदवसा¸या
कालावधीनंतर संमती समजली जाते, आजारी कंपनीला बँका िकंवा िवि°य संÖथाĬारे
िनधी जारी करÁयासाठी एकक िखडकì संकÐपना वापरली जाते. औīोिगक आिण आिथªक
पुनरªचना मंडळाĬारे मंजूर पुनłºजीवन योजनां¸या अंमलबजावणीवर देखरेख, िवि°य munotes.in

Page 55

औīोिगक आजारपण
55 संÖथा / बँका / राºय सरकारांचे कामकाज धारण करणे. संभाÓय आजाराची ÿकरणे
नŌदवÁयासाठी क¤þ, सरकार, राºय सरकार, बँका, संÖथांना अिधक स±म करणे.
आजारपणा¸या Óया´येत, आजारी Ìहणून औīोिगक कंपनी¸या नŌदणीचा कालावधी सात
वłन पाच वष¥ करÁयात आला आहे. िशवाय, मागील दोन वषाª¸या कालावधीत रोख
नुकसानीची अट माफ करÁयात आली आहे. याचा अथª असा कì एखाīा औīोिगक
कंपनीची िनÓवळ संप°ी पूणªपणे संपुĶात आÐयानंतर आिण पाच वषा«पे±ा कमी नसलेÐया
नŌदणीनंतर ती आजारी औīोिगक कंपनी मानली जाईल.
उपाययोजना:
आजारी युिनट्स¸या पुनłºजीवनासाठी काही ÿभावी उपाय योजले जाऊ शकतात ते
Ìहणजे तांिýक मदत, Óयावसाियक समुपदेशन आिण सुधाåरत ÓयवÖथापन. तसेच
आजारपणा¸या काळात Óयावसाियक आिण ÓयवÖथापनाची भूिमका अिधक महßवाची
असते.
कोणताही आजारी उīोग तांिýक आिण Óयावसाियक सÐलागारांÓयितåरĉ पुरेशा, वेळेवर
आिण सॉÉट फायनाÆसिशवाय कधीही बरा होऊ शकणार नाही. बँकसª या समÖयेची
गुłिकÐली आहेत. बँकसªची भूिमका पुÆहा पåरभािषत करणे आवÔयक आहे आिण Âयांना
मदत करÁयासाठी आिण आजारी औīोिगक घटकांना आलेÐया पåरिÖथतीतून बाहेर
काढÁयासाठी एक निवन िदशा देणे आवÔयक आहे. आिथªक सÐला, सहाÍय आिण
िवÌया¸या संबंिधत बाबी, गृहीत मालम°ा सोडणे आिण वेळेवर िव°पुरवठा याबाबतीत ही
सेवा आिण समथªनाची पातळी आहे.
आजारी औīोिगक कंपनी िवधेयक १९९७ लोकसभेत मंजूर केले, ÂयामÅये उÂसाहवथªक
बदल करÁयात आले. ÂयामÅये असे सुचिवÁयात आले कì एक कालबĦ कायªपĦती
अवलंबली जावी, ºयामÅये योजनेला मंजूरी īावी लागेल आिण औīोिगक आिण आिथªक
पुनरªचना मंडळ Æयायालयाची नाही, तर मÅयÖथाची भूिमका बजावेल.
तांिýक अÿचिलतपणा आिण आिथªक गैरÓयवÖथापन हे देखील महßवाचे घटक आहेत,
ºयामुळे औīोिगक आजार होतातय नवीन तरतुदéनुसार, सवª संबंिधतांकडून योजनेला
एकमताने संमती िमळिवÁयाची संधी िदली जाईल, यामÅये अयशÖवी झाÐयास सुरि±त
कजªदार योजना तयार करÁयाचा ÿयÂन करतील आिण हे सवª अयशÖवी झाÐयास, हमी
िवकली जाईल, असे करणे श³य नसेल तरच, औīोिगक आिण आिथªक पुनरªचना मंडळ
कंपनी बंद करÁयाचे आदेश देऊ शकते.
६.३ तकªशुĦीकरण ६.३.१ तकªशुĦीकरण : ÿाÖतािवक:
उīोगातील तकªशुĦीकरण ÿथम जमªनीमÅये शोधले गेले. पिहÐया महायुĦानंतर जमªनीची
अथªÓयवÖथा पूणªपणे उद्ÅवÖत झाली होती. जे उīोग युĦापूवê शीषªÖयाली होते ते कमी
होत आहेत. ºया उīोगांमÅये िनधीची तीवª टंचाई जाणवत होती आिण बाजारातून मंदीचे munotes.in

Page 56

औīोिगक व ®म अथªशाľ – I
56 वातावरण होते अशा उīोगांमÅये ®मशĉì खूपच कमी झाली होती. नुकसान भरपाई¸या
ओ»याखाली आिण चलता¸या मुÐयातील घसरणीमुळे जमªनीची आिथªक िÖथती सवाªत
वाईट झाली. उīोगांना ओळखून सुधारणे आवÔयक आहे. बदला घेतलेÐया अथªÓयवÖथेचे
पुनवªसन आिण पुनगªठन करÁया¸या उĥेशाने सन १९२१ मÅये राÕůीय आयोगाची Öथापना
करÁयात आली. या आधारावर अनेक ÿयोग करÁयात आले. अनेक निवन साधने आिण
तंýे आणली गेली. Âयाचा पåरणाम जमªनीची अथªÓयवÖथा चमÂकाåरकåरÂया पुनłºजीिवत
होÁयात झाला. सन १९२४ ते १९२९ या कालावधीत अÐपावधीतच देशाने आपले जुने
Öथान (गतवैभव) परत िमळिवले. या सवª ÿयोगांना आिण ÿयÂनांना एकिýतपणे
तकªशुĦीकरण असे Ìहटले जाते. जमªन भाषेत तकªशुĦीकरणाला (rationalisiering)
रॅशनलाईझåरंग असेही Ìहणतात. याचाच अथª नवीन औīोिगक øांती असे नाव िदले आहे.
६.३.२ तकªशुĦीकरण : संकÐपना आिण Óया´या:
सामाÆय भाषेत तकªशुĦीकरण Ìहणजे चांगले पåरणाम िमळिवÁयासाठी तकªशुĦ आिण
तािकªक िवचार. औīोिगक अथाªने Ļा तीन सुधारणा आिण उīोगाची पुनरªचना कłन वेळ,
®म, भौितक पĦती, साधने इÂयादéशी संबंिधत कचरा आिण अकायª±मता कर
करÁयासाठी ही एक कृती आहे.
Óयापक अथाªने, िविवध ÿकारचे कचरा आिण अकायª±मता काढून टाकÁयासाठी आिण
बाजारा¸या मागणीची पूतªता करÁयासाठी आिण िकंमत कमी करÁयासाठी चांगÐया
समÆवियत आिण एकािÂमक पĦतीने औīोिगक िøयाकलपां¸या संरचनेत आिण
िनयंýणांमÅये मूलभूत बदल सूिचत केले जातात.
जागितक आिथªक पåरषद िजिनÓहा १९२७, नुसार तकªसंगतीकरण Ìहणजे संÖथे¸या पĦती
आिण तंýांचा संदभª आहे, जे ÿयÂन िकंवा सामúीचा िकमान कचरा सुरि±त करÁयासाठी
िडझाईन केलेले आहे. ÂयामÅये सामúी आिण उÂपादनां¸या ®म मानकìकरणा¸या वै²ािनक
संघटनेचा समावेश आहे आिण ÿिøयांचे सरलीकरण आिण वाहतूक व िवपणन ÿणालीमÅये
सुधारणा.
ÿोफेसर ई.ए.जी. रॉिबÆसन यां¸या मते, तकªशुĦीकरण Ìहणजे संपूणª उīोगांशी वैयिĉत
Öवłपा¸या संबंधांची पुनरªचना होय.
ÿोफेसर साज«ट ÉलॉरेÆस यां¸या मतानुसार, एका उīोगातील सवª ÿकारांमÅये संयुĉ कृती
कłन कचरा आिण अकायª±मता शाľोĉ आिण तािकªकŀĶ्या दूर करÁयाचा
तकªसंगतीकरण हा ±ण आहे.
६.३.३ तकªशुĦीकरणाचे पैलू:
सुधारणांसाठी चळवळ:
तकªशुĦीकरण ही सुधारणा, पåरवतªनासाठी øांती, पुनरªचना आिण पुनरªचनेची योजना,
पुनłºजीवन आिण वाढीची चळवळ आहे. जमªनी¸या ढासळलेÐया औīोिगक रचने¸या
पुनłºजीवन आिण वाढीसाठी ते िÖवकारले गेले. munotes.in

Page 57

औīोिगक आजारपण
57 कचरा आिण अकायª±मता दूर करणे:
तकªसंगतीकरणाचे आणखी हे एक महßवाचे वैिशĶ्ये आहे. अंतिनªहीत अकायª±मता दुर
करÁयासाठी तकªशुĦीकरणा¸या अवलंब केला जातो आिण पुłषां¸या पैशाची आिण
सामúीची गŌधळलेली अवशेष अवÖथा होय.
तकªशुĦ आिण वै²ािनक पĦती आिण तंýाचा वापर:
तकªशुĦीकरणात जुÆया पĦती, पारंपाåरक ŀिĶकोन आिण अवै²ािनक आिण अÓयविÖथत
िवचारसरणी िकंवा निवन पĦती, आधुिनक ŀिĶकोन आिण वै²ािनक आिण तािकªक िवचार
यांची मदत घेतली जाते.
सवªसमावेशक ÿिøया:
तकªशुĦीकरण ही एक सवªसमावेशक ÿिøया आहे. ते केवळ उÂपादकापुरते मयाªिदत नाही.
यामÅये तंý²ान, आिथªक ÓयवÖथापन, कामगार संबंध आिण वैयिĉक ÓयवÖथापन,
िवपणन पĦती आिण सराव, वाहतूक आिण गोदाम इÂयादéचा समावेश आहे. जेणेकłन
संपूणª अथªÓयवÖथेला पुÆहा योµय मागाªवर आणता येईल आिण अपेि±त िवकात साधता
येईल.
Öथूल ŀिĶकोन:
तकªशुĦीकरण सुàम ŀिĶकोनात नाही तर Öथूल ŀिĶकोनात जगते. ते उīोगािभमुख आहे,
फमª ओåरएंटेड नाही. तकªसंगत आिण तािकªक िवचार मोठ्या ÿमाणावर उīोगात लागू केले
जातात. सामूिहक ÿयÂनां¸या मदतीने उīोगातील ÿÂयेक युिनटला (ÿकÐपाला) तकªसंगत
केले जाते, जेणेकłन जाÖतीत जाÖत फायदे िमळू शकतील.
औīोिगक संशोधनाला ÿोÂसाहन:
हे देखील तकªशुĦीकरणाचे एक महßवाचे वैिशĶ्ये आहे. जाÖतीत जाÖत फायदा
िमळिवÁयासाठी संशोधन आिण िवकासाला चालना िदली जाते. जुÆया पĦती आिण तंýे
बदलून निवन पĦती आणणे, पारंपाåरक ÿणाली आिण ŀिĶकोन िसĦ संशोधन आिण
िवकास देखील केला जातो.
सामािजक हेतू:
तकªशुĦीकराचा सामािजक हेतू हा कचरा आिण अकायª±मता दूर कłन आिण तकªसंगत
आिण तािकªक साधने आिण तंýाचा अवलंब कłन उÂपादकता सुधारली जाते, कायª±मता
वाढते आिण उÂपादन खचª कमी केला जाणे आहे. यामुळे िकंमत ठरिवÁयास मदत होते
ºयांचा úाहकाला फायदा होतो.
संसाधनाचा अिधकतम वापर सुिनिIJत करणे:
तकªशुĦीकरण उपलÊध संसाधनाचा इĶतम वापर सुिनिIJत कł शकते. हे सवª²ात सÂय
आहे कì संसाधने काढून टाकली जातात आिण Ìहणून ती दुिमªळ आहेत. अतािकªक munotes.in

Page 58

औīोिगक व ®म अथªशाľ – I
58 वापरामुळे संसाधने लवकर संपतात आिण उÂपादनाची िकंमत वाढते. संसाधनाचा इĶतम
वापर सुिनिIJत केÐयािशवाय िकमान खचाªत जाÖतीत जाÖत उÂपादन श³य नाही.
अिधकािधक उÂपादन:
तकªशुĦीकरणाचा उĥेश तकªसंगत आिण तािकªक ŀिĶकोन वापłन उÂपादन वाढवणे हा
आहे. हे खचª कमी करता करÁयात आिण úाहकांना कमी िकंमतीत उÂपादने ऑफर
करÁयात मदत करते. उ°म दजाªची यंýसामúी आिण उपकर व पर आ
उ एक क यª±म व ढ उ प द व ढ .
िकमान ÿयÂनात अिधक कायª±मता:
कायª±मता उīोगा¸या एकूण कामिगरीवर आिण लाभ ±मतेवर पåरमाण करते. Âयामुळे
तकªसंगतीकरण कामा¸या पåरिÖथतीत सुधारणा कłन कामगारांची कायª±मता
सुधारÁयाचा ÿयÂन करते.
िवपणन आिण िवतरण ÿणाली सुलभ करणे:
िवतरण ÿणालीची कायª±मता आिण पåरणामकारकता सुधारणे हे तकªसंगतीकरणा¸या
मूलभूत उिĥĶांपैकì एक आहे. हे उिĥĶ साÅय करÁयासाठी जोपय«त मÅयÖथांचा गुणाकार
काढून टाकला जात नाही आिण वाहतूक ÓयवÖथेशी संबंिधत आिथªक भार संपुĶात आणला
जात नाही. तोपय«त अनावÔयक वाहतूक पĦती नĶ केÐया जातात.
उÂपादनाची गुणव°ा सुधारणे:
तकªसंगतीकरणाचा उĥेश केवळ उÂपादनाचे ÿमाण वाढवणे नाही तर उÂपादनाची गुणव°ा
वाढवणे देखील आहे. समानता क¸चा माल, मानकìकरण आिण तपशील वापłन
उÂपादनाची गुणव°ा वाढिवली जाते.
औīोिगक िÖथरता Öथािपत करणे:
तकªशुĦीकरणा¸या मूलभूत उिĥĶांपैकì एक Ìहणजे राĶामÅये औīोिगक िÖथरता ÿÖथािपत
करणे. राĶा¸या संपूणª औīोिगक रचनेची पुनरªचना आिण पुनरªचना करÁयाचे मागª अवलंबून
हे केले जाते. एकूणच हे धो³यात आिण Óयापार चøांवर मात करÁयास मदत करते.
औīोिगक संबंध सुधारणे:
कामगारांची कायª±मता वाढवÁयासाठी तकªशुĦीकरणाचा उĥेश उīोगातील औīोिगक
संबंधाची िÖथती सुधारणे हा आहे. मुंबई कापड मजकुर सिमती १९४१ ने कामगारां¸या
कायª±मतेत आिण कामा¸या पåरिÖथतीत सुधारणा करÁयावर भर िदला. िकंबहòना, केवळ
ÿेåरत आिण समाधानी कायªकताªच चांगले पåरणाम देऊ शकतो.
उÂपादना¸या िविवधतेचे िनयमन:
उÂपादनां¸या अनावÔयक िविवधतेमुळे उīोगांचा अपÓयय होतो आिण दुिमªळ संसाधनांवर
भर पडतो, यामुळे úाहकां¸या मनात संĂम िनमाªण होतो Ìहणून युिĉवादाचा उĥेश munotes.in

Page 59

औīोिगक आजारपण
59 उÂपादनां¸या अनावÔयक वाणांना कमी करणे हा आहे. ºयाĬारे उÂपादन ÿिøया आिण
पĦती मानकìकरण आिण úेिडंग यावर संशोधन केले जाते.
समाजाचे जीवनमान उंचावणे:
जनसामाÆयांचे जीवनमान उंचावणे हे देखील तकªशुĦीकरणाचे मूळ उिĥĶ आहे. सवªच
पातÑयांवर कचरा आिण अकायª±मता काढुन टाकून कामकाजाची पåरिÖथती सुधारते
आिण आधुिनक साधने आिण तंýाचा पåरचय कłन, कायª±मतेत वाढ होते, जाÖतीत
जाÖत उÂपादन होते, उÂपादनाची गुणव°ा सुधारली जाते, संसाधने चांगÐया ÿकारे
वापरली जातात आिण खचª कमी केला जातो.
६.३.४ तकªशुĦीकरणाचा ÿभाव:
औīोिगक िवकास आिण आिथªक Öथैयाªसाठी तकªशुĦीकरण ही गुŁिकÐली मानली जाते.
ते कचरा आिण अकायª±मतेवर हÐला करते आिण कायª±मता आिण उÂपादकता तसेच
सामािजक कÐयाणाला ÿोÂसाहन देते. पåरणामी, Âयाचा उÂपादक , úाहक आिण रा Õůावर
सकाराÂमक पåरणाम होतो.
अ. उÂपादकांवर पåरणाम:
सुŁवातीला तकªशुĦीकरणामुळे उÂपादकांना अनेक ÿकारे फायदा होतो, हे खालीलÿमाणे
आहेत.
i) अिधक िकंवा उ¸च उÂपादन
ii) खचª कमी करणे
iii) शĉì आिण सािहÂयाचा जाÖतीत जाÖत वापर करणे
iv) उ¸च नफा
v) अयोµय Öपधाª दूर करणे
vi) िनधीची पयाªĮता
vii) मानकìकरणाचे फायदे
viii) िवशेषीकरणाचे फायदे
ix) Óयापार चøा¸या नुकसानापासून संर±ण
x) औīोिगक संशोधनाला ÿोÂसाहन
xi) उ°म औīोिगक महामंडळाची जािहरात

munotes.in

Page 60

औīोिगक व ®म अथªशाľ – I
60 ब. कामगारांवर पåरणाम:
कामगार हा कोणÂयाही औīोिगक ÓयवÖथेचा महßवाचा भाग असतो, Ìहणून उÂपादन,
उÂपादकता, नफा आिण संसाधनांचा वापर यांचे Öतर कामगारां¸या कायªसंÖकृतीवर मोठ्या
ÿमाणात ÿभािवत होतात. हेच कारण आहे कì तुÌही तकªशुĦीकरणावर खूप ल± देता. पुढे,
तकªशुĦीकरणाचा कामगारांना अनेक ÿकारे फायदा होतो. हे फायदे खालीलÿमाणे आहेत.
i) कायª±मतेत वाढ
ii) मोबदÐयात वाढ
iii) रोजगारात िÖथरता
iv) कामाची योµय पåरिÖथती
v) कामगार कÐयाण
vi) योµय िनवड आिण ÿिश±ण
vii) परÖपर सहकायª
क. úाहकांवर पåरणाम:
तकªशुĦीकरणाचा फायदा úाहकांनाही होतो. मु´य फायदे खालीलÿमाणे आहेत.
i) उ°म उÂपादनांची उपलÊधता
ii) ÖवÖत उÂपादनांची उपलÊधता
iii) उÂपादन िनवडीतील सुलभता
iv) राहणीमानाचा उ¸च दजाª
v) उ¸च गुणव°ेतील उÂपादनांची उपलÊधता
vi) Âवåरत िवतरण
ड. राÕůावर पåरणाम:
जमªनीमÅये िवÖकळीत अथªÓयवÖथेची पुनरªचना करÁया¸या ŀिĶकोनातून तकªशुĦीकरणाची
योजना सुŁ करÁयात आली होती हे आपÐयाला मािहत आहे. यावłन असे िदसून येते कì
शेवटी तकªशुĦीकरणाचा अनेक मागा«नी राÕůाला फायदा होतो. राĶाला िमळालेले ÿमुख
लाभ खालीलÿमाणे आहेत.
i) संसाधनांचा ÿभावी आिण आिथªक वापर
ii) राÕůीय उÂपÆनात वा ढ
iii) आिथªक समृĦी आिण िÖथरता munotes.in

Page 61

औīोिगक आजारपण
61 iv) जलद औīोिगक िवकास
v) वाढती िनयाªत ±मता
६.४ सारांश औīोिगक आजारपण:
औīोिगक आजारा¸या समÖयेची गंभीरता ल±ात घेऊन सरकारने िविवध उपाययोजना
केÐया आहेत. तथािप, काही समी±कांनी असे िनरी±ण नŌदवले कì आजारी औīोिगक
कंपÆया अिधिनयम १९८५, ची ÓयाĮी पुरेशी नाही आिण काही बेईमान उīोजक Âयांचे
युिनट्स चालू करÁयाचा ÿयÂन करत आहेत, जसे कì िविवध सवलती आिण सवलती
िमळिवÁयासाठी मुĥाम आजारी Ìहणतात.
Âयामुळे सरकारी संÖथांनी खöया आजारी औīोिगक ÿकÐपांचा शोध घेÁयासाठी आिण
योµय वेळी पुनŁºजीवन ÿिøया सुŁ करÁयासाठी सावधिगरी बाळगली पािहजे.
तकªशुĦीकरण:
तकªसंगतीकरण Ìहणजेचांगले पåरणाम िमळिवÁयासाठी तकªसंगत आिण तािकªक िवचारांचा
संदभª होय. औīोिगक अथाªने ही सुधारणा आिण उīोगाची पुनरªचना कłन वेळ, ®म,
सािहÂय, पĦती, साधने इÂयादéशी संबंिधत कचरा आिण अकायª±मता दूर करÁयासाठी
एक कृती आहे. िविवध ÿकारचा कचरा आिण अकायª±मता काढून टाकÁयासाठी आिण
बाजारा¸या मागणीची पूतªता करÁयासाठी सुसंगत आिण एकािÂमक औīोिगक
िøयाकलापां¸या संरचनेत आिण िनयंýणामÅये मूलभूत बदल देखील सूिचत करतात.
६.५ ÿij १. औīोिगक आजाराची संकÐपना ÖपĶ करा.
२. औīोिगक आजाराची करणे काय आहेत?
३. औīोिगक आजारा¸या पåरणामांचे िवĴेषण करा.
४. औīोिगक आजारावरील उपायांवर चचाª करा.
५. तकªशुĦीकरणाचा अथª काय आहे? Âयाचे पैलू ÖपĶ करा.
६. तकªशुĦीकरणा¸या ÿभावावर चचाª करा.
*****


munotes.in

Page 62

62 ७
भारतातील औīोिगक िवकास - १
घटक रचना
७.० उिĥĶये
७.१ ÿÖतावना
७.२ निवन औīोिगक धोरण १९९१
७.३ निवन औīोिगक धोरण २०१२
७.४ िनगु«तवणूक धोरण
७.५ लघु उīोग आिण úामीण औīोिगकìकरण
७.६ राÕůीय वÖतूिनमाªण धोरण २०११
७.७ अिलकडील काळातील भा रतातील औīोिगक वृÅदी
७.८ सारांश
७.९ ÿij
७.० उिĥĶये  निवन औīोिगक धोरण १९९१ चा अËयास करणे.
 निवन औīोिगक धोरण २०१२ चा अËयास करणे.
 िनगु«तवणूक धोरण ही संकÐपना जाणून घेणे.
 लघु उīोग आिण úामीण औīोिगकìकरण या बाबéिवशयी समजून घेणे.
 राÕůीय वÖतूिनमाªण धोरण २०११ अËयासणे.
 अिलकडील काळातील भारतातील औīोिगक वृÅदी समजावून घेणे.
७.१ ÿÖतावना निवन औīोिगक धोरणामुळे भारतीय अथªÓयवÖथेला जगासमोर येÁयाची संधी िमळाली. या
धोरणाने आयात षुÐकात कपात केली, या धोरणानंतर खाजगी ±ेý वाढीस लागले. या
दरÌयान िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी भारतीय चलनाचे अवमूÐयन करÁयात आले.याच
धोरणाला Ö¸ळ , आिथªक धोरण १९९१ / खाउजा १९९१ असेही Ìहणतात. सन १९५६
¸या औīोिगक धोरणानंतर औīोिगक िवकासाचा वेग वाढला. उदारीकरणाला गती
िमळाली, तसेच बाजार िनयंýणमुĉ करणे श³य झाले Ìहणजेच िनयम व अटी कमी होÁयास
मदत झाली. तसेच कर कपात होÁयास मदत झाली.
भारत सरकारने सावªजिनक उपøमामÅये कायª±मता वृÅदी आणÁया¸या ŀĶीने िनगु«तवणूक
धोरण िÖवकारले. लघु उīोग आिण úामीण औīोिगकìकरणामुळे ÿादेिषक असमतोल दूर munotes.in

Page 63

भारतातील औīोिगक िवकास - १
63 होऊन कÐयाण व राÕůीय उÂपÆनाचे समान वाटप होÁयास िनिÕचतच मदत झाली आहे.
औīोिगक ±ेýाचे Ìहणजेच वÖतुिनमाªण ±ेýाचे योगदान १५ ते १६ ट³के ¸या आसपास
आहे. पण हेच ÿमाण चीनमÅये ४२ ट³के एवढे आहे. अिलकडील काळात सावªजिनक
±ेýापे±ा खाजगी ±ेýाला भर देÁयात येत आहे, कारण कायª±मतेचा िवचार केला तर
सावªजिनक ±ेýापे±ा खाजगी ±ेýाची कायª±मता अिधक वाढीस लागली गेली आहे. ÿÖतूत
ÿकरणात निवन औīोिगक धोरण १९९१ व २०१२, िनगु«तवणूक धोरण, लघु उīोग
आिण úामीण औīोिगकìकरण , राÕůीय वÖतूिनमाªण धोरण २०११ यांची मािहती घेणार
आहोत.
७.२ निवन औīोिगक धोरण १९९१ काँúेस सरकार¸या काळात, ®ी. पी. Óही. नरिसंहराव पंतÿधान असताना व अथªत²
मनमोहन िसंग हे अथªमंýी असताना,जागितक ÖपधाªÂमकता वाढिवÁयासाठी व रोजगाराला
चालना देÁयासाठी २४ जुलै १९९१ ला नवीन औīोिगक धोरण आखले,Âयामुळे
सावªजिनक ±ेýाचा भार कमी झाला.
नवीन औīोिगक धोरण १९९१, ची उिĥĶये (Objectives o f NIP 1991) :
१. देशी उÂपादन तंýाचा िवकास करणे.
२. उīोगां¸या िवक¤þीकरणाला चालना देणे.
३. िनयाªतीला ÿोÂसाहन देणे.
४. साधनसंप°ीचा पयाªĮ वापर करणे.
५. िवदेशी भांडवल व गुंतवणुकìला चालना देणे.
६. औīािगक Öथापना ,िवÖतार, िवलीनीकरण करणे.
७. िनगु«तवणुकìला चालना देणे.
८. औīािगक िवकासातील अडथळे दुर करणे.
९. अथªसंकÐपातील औīोिगक ±ेýाबाबतची तरतुद कमी करणे.
१०. पुरेसे िवदेषी भांडवल गोळा करणे.
११. महागाईचा दर कमी करणे.
नवीन औīोिगक धोरण १९९१, ¸या तरतुदी (Policies of NIP १९९१)
१. औīोिगक परवाना पÅदत रĥ , फĉ १४ उīोगांना परवाना आवÕयक, कोळसा,
दाł, पेůोल, पेůोिलयम उÂपादने, साखर, औशधे þÓये व औषधे, घातक रसायने,
िसगारेट, पेपर, वतªमानपýाचा कागद, Èलायवूड, इले³ůोिनक वÖतू, युÅदसामुúी. munotes.in

Page 64

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
64 २. सावªजिनक ±ेýाची ÓयाĮी कमी केली,फĉ ६ उīोग सावªजिनक ±ेýात, उदा. संर±ण
उīोग, अणुऊजाª, खिनजतेल, कोळसा, रेÐवे वाहतूक.
३. मĉेदारी व ÿितबंधक Óयापार ÿथािवशयक कायदा १९७०, Monopolies and
Restrictive Trade Practices Act (MRTP Act) १९७० कमी करÁयात आला.
सन १९८५ ची १०० कोटीची मयाªदा काढून टाकली व यासाठी पूवª परवानगी नाही,
आता एकुण उÂपादना¸या २५ ट³के मĉेदारी ÿाĮ करता येऊ शकते.
४. लघु उīोगातील भांडवल मयाªदा ३५ लाख वłन ६० लाख करÁयात आली.
५. पुरक उīोगातील भांडवल मयाªदा ४५ लाख वłन ७५ लाख करÁयात आली.
६. इतर उīोगांना लघुउīोगात २४ ट³के भागभांडवल गुंतिवÁयास परवानगी देÁयात
आली.
७. उīोग Öथानिन िIJतीचे धोरण िषिथल करÁयात आले.
८. औīोिगक ±ेýात, िवदेषी ÿÂय± गुंतवणुकìला (FDI) ४९,७४ व १००ट³के
परवानगी देÁयात आली. उदा.कोळसा आिण िलµनाईट, ÿदूशण िनयंýण उपकरणे,
वीज िनिमªती, बंदरे, खाणकामात १०० ट³के िवदेषी गुंतवणूकìला माÆयता देÁयात
आली. अलीकडील िनणªयामÅये तेलषुÅदीकरण, िवषेश आिथªक ±ेý (SEZ) आिण
िविवध दूरसंचार संबंिधत ±ेýांमÅये १०० िवदेषी गुंतवणूकìला माÆयता देÁयात आली.
९. ने १ कोटी पय«त ÿाधाÆय ±ेýात गुंतवणूकìची परवानगी उīोगांना िदली.Âयासाठी
उīोग संÖथेला ५ ट³के देषांतगªत िवøì व ८ ट³के िनयाªतीवर रॉयटी/मानधन देÁयाचे
माÆय केले.
१०. सावªजिनक उīोगांना, Ìहणजेच नवरÂन, िमनीरÂन ,महारÂन यासारखा दजाª व Âया
अनुशंगाने िवषेशिधकार देÁयात आले. (सīा,नवरÂन १४, िमनीरÂन ७३ ,महारÂन
१० आहेत)
११. खाजगी ±ेýा¸या भािगदारी (Public Pr ivate Partnership) ला चालना, Âयातून
गुणव°ेला महßव िदले.
१२. तोटयातील उīोगां¸या बाबत िवलीनीकरण उमतहमत व अिधúहण acquisition ला
ÿाधाÆय िदले.
१३. लघु उīोगांना सवलती देÁयात आÐया.क¸चामालाचा पुरवठा, िवपणन ÓयवÖथा ,पुरेसे
भांडवल.
१४. अितराĉ रोजगाराचा भार कमी करÁयास भर. उदा. VRS
१५. लघुउīोगांना कजªपुरवठा करÁयासाठी एक िखडकì योजना सुł केली.
१६. िवदेशी गुंतवणक चालना व तंý²ाना¸या आयातीस माÆयता देÁयात आली. munotes.in

Page 65

भारतातील औīोिगक िवकास - १
65 िनयाªत वाढीला चालना देÁयासाठी, सामािजक व आिथªक िवकास घडवून आणÁयासाठी,
दारीþय कमी करÁयासाठी , नवीन औīोिगक धोरण ÿभावी ठरले आहे. या धोरणात
उदारीकरण,जागितकìकरण , खाजगीकरण, ;Ö¸ळĦ या बाबéना महßव देÁयात आले होते.हे
िदसुन येते.
७.३ औīोिगक धोरण २०१२ जागितक ÖपधाªÂमकता वाढिवÁयासाठी व रोजगाराला चालना देÁयासाठी औīोिगक धोरण
२०१२ हे नवीन औīोिगक धोरण आखले. औīोिगक धोरणां¸या यशÖवीवर देषाची
आिथªक ÿगती अवलंबून असते. अकरÓया पंचवाषêक योजनेत औīोिगक वृÅदीचे लàय
ÿितवशê १० ट³³के इतके िनिÕचत करÁयात आले.
औīोिगक धोरण २०१२, ची उĥीĶ्ये:
१. उīोगांपुढील समÖयांचे िनराकरण करÁयास ÿाधाÆय देणे.
२. भौितक आधार भूत संरचनेचा िवकास करणे.
३. खाजगी-सावªजिनक भािगदारीस ÿोÂसाहन देणे.
४. औīोिगक सुधारणा कायªøम हाती घेणे.
औīोिगक धोरण २०१२, ¸या उपाययोजना:
१. कौशÐय िवकास योजना राबिवणे.
२. Óयावसाियक िष±ण व ÿ िश±ण पÅदतीचा दजाª सुधारणे.
३. राÕůीय कौशÐय िवकास संÖथेची Öथापना करणे.
४. गुंतवणूक मयाªदेत वाढ करणे.
५. उÂपादन षुÐक सूट मयाªदेत वाढ करणे.
६. दुÍयम समÖयांची सोडवणूक करणे.
७. तांिýक सुधारणेसाठी योजना राबिवणे.
८. एकािÂमक आधारभूत संरचनेचा िवकास करणे.
९. बाजार िवकास साहाÍय भूिमका बजािवणे.
१०. सूàम आिण लघुउīोगां¸या उ°ेजनासाठी पॅकेज देणे.
११. िनंयýणमुĉ औīोिगक धोरण व िनगु«तवणूक चालना देणे.
१२. सावªजिनक ±ेýात सुधारणा घडवून आणणे. munotes.in

Page 66

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
66 िनयाªत वाढीला चालना देÁयासाठी, सामािजक व आिथªक िवकास घडवून आणÁयासाठी,
दारीþय कमी करÁयासाठी , औīोिगक धोरण २०१२ हे अिधक ÿभावी ठरले आहे. या
धोरणात उदारीकरण , जागितकìकरण , खाजगीकरण बाबéना महßव देऊन पुढे वाटचाल
करÁयात आली. हे िदसुन येते.
७.४ िनगु«तवणूक धोरण जवळजवळ सवªच देषानी मुĉ बाजारÿणालीचा अवलंब केला. सरकारी ±ेýाचा परतावा ५
ट³केपे±ा कमी झाÐयाने िनगु«तवणूक धोरण ही संकÐपना समोर आली. भारत सरकारने
सावªजिनक उपøमामÅये कायª±मता वृÅदी आणÁया¸या ŀĶीने िनगु«तवणूक धोरण
िÖवकारले. या धोरणातून सुłवातीला ३१ उपøमात िव°ी य संÖथा सवªसामाÆय
जनतेसाठी खुली करÁयात आली. रोखे िनगु«तवणूक सिमती ऑगÖट सन १९९२ मÅये
Öथापन करÁयात आली. यावर िटका केÐयामुळे भारत सरकारने ऑगÖट १९९६ मÅये
िनयोजन आयोगाचे माजी सदÖय जी.Óही.रामकृÔण यां¸या अÅय±तेखाली िनगु«तवणूक
आयोग Öथापन केला. िनगु«तवणूक ÿिøया कषा पÅदतीने राबवावी, या बाबत सÐला देणे
हे या आयोगाचे मु´य काम होते. सावªजिनक उपøमांचे िनगु«तवणूकìकरण हे वेगवेगळया
पातळीवर व वेगवेगळया ÿमाणात करावे असे यांनी सुचिवले.तसेच Âयांनी िनगु«तवणूक िनधी
ÖथापÁयाची सूचना केली.
िनगु«तवणूक संकÐपना:
‘‘िनगु«तवणूकìला अपगुंतवणूक व िविनवेश असेही Ìहणतात.
‘‘िनगु«तवणूक Ìहणजे गुंतवणूक िवकून रोख र³कम िकंवा िव°ीय साधन संप°ी िमळिवणे
होय,’’
िकंवा
‘‘सरकारी उīोगातील िहÖसा कमी कłन खाजगी ±ेýाला अिधकािधक वाव देÁयाची
ÿिøया Ìहणजे िनगु«तवणूक होय.’
खाजगी कंपÆया,Ìयुचअल फंड,िवमा कंपÆया,बॅंका, यांना भाग िवøì कłन सवªसामाÆय
नागरीक व कामगारांना भाग िवøì कłन िकंवा िविषÔट मयाªदेपय«त िवदेषी नागरीक आिण
कंपÆयांना भाग िवøì कłन िनगु«तवणूकìची ÿøìया राबिवता येते.
िनगु«तवणूक धोरणाची उĥीĶ्ये:
१. सावªजिनक साधनसामुúीत व उÂपादनात वाढ करणे.
२. सावªजिनक उपøमाची पुनªरचना करणे.
३. आधुिनकìकरण घडवून आणणे.
४. ÓयवÖथापन घडवून आणणे. munotes.in

Page 67

भारतातील औīोिगक िवकास - १
67 ५. िविवध उīोगात योµय Öपधाª िनमाªण करणे.
६. अितåरĉ नोकरांची कपात करणे.
७. कायª±मतेत वाढ घडवून आणणे.
८. उīोगांची तुट कमी करणे.
िनगु«तवणूकìची धोरणे:
१. निवन औīोिगक धोरण १९९१,राÕůीय गुंतवणूक िनधीची Öथापना २००५ तसेच
सावªजिनक रोजगार, िष±ण, आरोµयासाठी िव िशĶ िनधीची तरतूद करÁयात आली.
२. १०महारÂन,१४ नवरÂन, ७३ िमनीरÂन उīोगांना ÿाधाÆय देÁयात आले.
४. ऐि¸छक स¤वा िनवृ°ी राबिवÁयात आली.
५. रंगराजन सिमतीने,४० ट³के पे±ा जाÖत िनगु«तवणूक मयाªदा नसावी असे सुचिवले
होते Âयाचबरोबर अित महßवा¸या उīोगांत ती २६ ट³के पे±ा जाÖत नसावी असे
सुचिवले.
६. औīोिगक परवाने सुलभ करÁयात आले.
७.िवदेषी गुंतवणूकìचे उदारीकरण करÁयात आले.
८.िवदेषी तंý²ानाला ÿोÂसाहन देÁयात आले.
िनगु«तवणूक धोरणाचे पåरणाम:
१. आिथªक उदारीकरणाला चालना िमळाली.
२. अथªÓयवÖथेचा वृÅदीदर वाढÁयात मदत झाली.
३. राजिकय हÖत±ेप कमी करÁयाला मदत झाली.
४. सावªजिनक गुणाÂमकता वाढली.
५. आधुिनकìकरणाला चालना िमळाली.
६. सावªजिनक कजाªत घट झाली.
७. सावªजिनक सेवांचा ÿभावी वापर करÁयात वाव िमळाली.
८. सामािजक पायाभुत स¤वा िवकिसत करÁयास मदत िमळाली.
९. राजकोशीय तुट ; कमी होÁयास मदत झाली.
१०. सावªजिनक उपøमाची कायª±मता वाढली. munotes.in

Page 68

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
68 मूळ Öवłपातील िनगु«तवणूक ही संकÐपना अमेरीका व युरोपीय देशातील आहे. ही
संकÐपना सन १९८८-८९ दरÌयान िāटनचे पंतÿधान मागªरेट थैचर यां¸या नेतृÂवात सुł
झाली.सन १९९१ पासुन खाजगीकरणाची ÿøìया िनगु«तवणूकì¸या माÅयमातून सुł
झालेली आहे. दरवशê सरकार िनगु«तवणूकìĬारे िविषÔट र³कमे एवढे उिĥÔट साÅय होईल
यासाठी ÿयÂन करते.सन २०२१-२२ मÅये हे िनग«◌ुतवणक र³कमेचे उिĥÔट १.७५
लाख कोटी एवढे ठेवÁयात आले आहे. िनगुंतवणूकìचे ÿमाण २६ ट³के, ४९ ट³के, १००
ट³के या Öवłपात असते. सरकार मोठया ÿमाणावर िनगु«तवणूक कłन उपभोĉा व समाज
िहता¸या र±णा¸या जबाबदारीतून मुĉ होÁयाचा ÿयÂन करीत आहे,हे कÐयाणकारी
अथªषाľात बसत नाही, हे िदसुन येते.
७.५ लघु उīोग आिण úामीण औīोिगकìकरण अ. लघु उīोग:
सन १९४७ नंतर लघुउīोगाची वेगाने वाढ झाली. लघु उīोगाची परंपरागत लघुउīोग व
आधुिनक लघुउīोग असे दोन भागात वगêकरण केले जाते. या िषवाय úामीण व शहरी
लघुउīोग असे सुÅदा लघुउīोगाचे ÿकार पडतात. लघु उīोग हे असे आहेत जे लहान यंýे
आिण कमीत कमी ®म वापłन िनमाªण करतात, उÂपादन करतात आिण सेवा ÿदान
करतात. या Óयवसायांनी भारत सरकारने घालून िदलेÐया िनयमांचे पालन करणे आवÔयक
आहे.
अथªÓयवÖथे¸या अिÖतÂवासाठी लघु उīोग महßवपूणª आहेत, िवशेषतः भारतासार´या
उदयोÆमुख देशांमÅये हे Óयवसाय सामाÆयतः ®म -क¤िþत असÐयामुळे, ते रोजगार
िनिमªतीमÅये महßवपूणª भूिमका बजावतात. लघु उīोग हे आिथªक आिण सामािजक दोÆही
ŀिĶकोनातून अथªÓयवÖथेचा एक महßवाचा भाग आहेत, कारण ते दरडोई उÂपÆन आिण
संसाधनां¸या वापरासाठी मदत करतात. लघुउīोगांमुळे उÂपादन, गुंतवणूक, रोजगार,
िनयाªत यांमÅये वाढ होत गेली आहे. लघुउīोगा¸या ÿगतीचा िवचार केला असता असे
िदसुन येते कì, लघुउīोगा¸या सं´येत मोठी वाढ होत गेली आहे. सन २०११-१२ ला
भारतातील लघुउīोगाची सं´या ४४७,७३ लाख एवढी होती. सन २०११-१२ या वशê
लघुउīोगाचे उÂपादन पािहले असतो ते १८,३४,३३२ कोटी łपये झाले होते,
Âयाचबरोबर सन २०११-१२ लघुउīोगांपासून १०१२,५९ लाख एवढा रोजगार िमळाला
होता. तेÓहा लघुउīोगांपासून िनयाªत ही १,५०,२४२ कोटी łपयाची झाली होती.
भारतामÅये सूàम, लघु व मÅयम उīोगांचा देषा¸या जीडीपी मÅये जवळपास ८७ ट³के
वाटा आहे. तर उÂपादनापैकì ४५ ट³के वाटा आहे व जवळपास िनयाªतीत ४० ट³के वाटा
लघुउīोगाचा आहे.
भारतीय अथªÓयवÖथेत लघु-उīोगांची भूिमका:
१. रोजगार±मताः
लघु-उīोगांमÅये जाÖत ®म-क¤िþत Öवłप असते. लघु-औīोिगक उपøमांमÅये
गुंतवलेÐया र³कमेचा पåरणाम अिधक नोकöयांमÅये होÁयाची श³यता आहे. कमीत कमी munotes.in

Page 69

भारतातील औīोिगक िवकास - १
69 अÐपावधीत, मोठ्या ÿमाणावर िøयाकलापांमÅये गुंतवलेले भांडवल. छोट्या-मोठ्या
कंपÆयांना ÿोÂसाहन िदÐयाने कृषी हंगामी बेरोजगारी कमी होÁयास मदत होईल आिण
Âयामुळे ®माचा वापर करणे श³य होईल जे अÆयथा Óयथª जाईल. हे उīोग Öवयंरोजगाराचे
भरपूर पयाªय उपलÊध कłन देतात. हेच Öवयंरोजगारी पुढे देशाचा कणा बनतात. या
Öवावलंबी Óयĉé¸या आिथªक पåरिÖथतीला चालना देÁयासाठी सवªतोपरी ÿयÂन केले
पािहजेत.
२. कमी गुंतवणुकìची आवÔयकता:
लघुउīोगांचा एक मोठा फायदा Ìहणजे ते भांडवली खचाªत बचत करतात. कारण
िवकसनशील देशांमÅये भांडवल कमी आहे. लघुउīोग अगदी सहज उभारता येतात. मोठी
गुंतवणुक न करता ही आवÔयकता लघुउīोग उभारले जाऊ शकतात.
३. संसाधनाचा योµय वापर:
लघु उīोग भांडवल िनमाªण करतील. úामीण भागात लहान-मोठ्या◌ा कंपÆयांचा िवÖतार
úामीण भागातील रिहवाशांना अिधक काटकसरी होÁयासाठी आिण Âयांचे पैसे गुंतवÁयास
ÿेåरत करेल. िशवाय, लहान उÂपादकांना िव°पुरवठा करणे आवÔयक आहे. भांडवलातून
संसाधनाचा योµय वापर करता येतो.
४. ÿवीणता पातळी:
लघुउīोगांचा आणखी एक फायदा Ìहणजे Âयासाठी कौशÐय हलके लागतात, तर मोठ्या
उīोगांना फोरमन, अिभयंते आिण लेखापाल यांसार´या ÓयवÖथापन आिण पयªवे±ी
कौशÐयांची आवÔयकता असते. लघु-उīोग हे औīोिगक अनुभव ÿदान करतात आिण
मोठ्या सं´येने लघु-उīोग ÓयवÖथापकांना ÿिश±ण Ìहणून सेवा देतात, Âयापैकì काहéना
मोठे ÿकÐप ÓयवÖथािपत करÁयाची ±मता िमळते.
५. शेतीवर कमी अवलंिबÂव:
कुटीर आिण लघु-उīोगांची भरभराट होत असताना, शेतातले अितåरĉ ®िमक
लघुउīोगांकडे वळतील, पåरणामी हेच अिधक आदशª Óयावसाियक िवतरण होईल.
६.शहरी भागातील गदê कमी करणे:
हे उīोग úामीण भागात फायदेशीर रोजगार देऊन गदê¸या शहरी िठकाणी गदê कमी
करतील.
७. हåरतøांती िटकवून ठेवणेः
छोट्या-मोठ्या कंपÆया कृषी-आधाåरत उīोग आिण सेवा िवकिसत कłन úामीण भागात
हåरत øांती िटकवून ठेवÁयास मदत कł शकतात, जसे कì अÆन ÿिøया उīोगांसाठी
शेती अवजारे आिण उपकरणांचे उÂपादन, तसेच कृषी यंýसामúी दुŁÖती आिण सेवा
कायªशाळा. िशवाय, हåरत øांतीचा पåरणाम Ìहणून, रेिडओ, दूरदशªन संच, ůािÆझÖटर,
सायकली, िशवणकाम आिण सŏदयªÿसाधने. munotes.in

Page 70

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
70 ८. परकìय चलनाची उपलÊधता:
लघुउīोग हे दोन कारणाÖतव देयकां¸या संतुलना¸या ŀĶीने ÆयाÍय आहेत. एक तर, Âयांना
ÿारंभ करÁयासाठी जाÖत परकìय चलनाची आवÔयकता नसते, Âयामुळे ते देयकां¸या
िशÐलकìवर जाÖत ताण देत नाहीत. दुसरे Ìहणजे, लघुउīोग िनयाªत वाढवून देशा¸या
परकìय चलना¸या साठ्याला मदत कł शकतात. हे उīोग पारंपåरक आिण अपारंपाåरक
अशा दोÆही ÿकार¸या उÂपादनांची िनयाªत करतात.
९. úाहकािभमुख उÂपादनांची िनिमªती:
लघुउīोग, जे ÿामु´याने úाहकोपयोगी वÖतू तयार करतात, िवकास ÿिøयेत महßवाची
भूिमका बजावतात. औīोिगकìकरणा¸या ÿिøयेत जेÓहा उÂपÆन वाढते तेÓहा úाहक
उÂपादनांची मागणी ही वाढते. जर úाहकोपयोगी वÖतूंचा पुरेसा पुरवठा होत नसेल, तर
िकंमती वाढतील, ºयामुळे केवळ गरीब कमªचाöयांचे जीवनमान कमी होत नाही तर िवकास
ÿिøयेलाही धोका िनमाªण होतो.
१०. राजकìय आिण सामािजक लाभ:
लघु उīोग िवधायक हेतूंसाठी लोकांमधील शिĉशाली सुĮ शĉéना पुÆहा जागृत करÁयात
मदत कł शकतात. या ÓयवसायांमÅये हाती घेतलेले मूतª उपøम कामाचे Öवावलंबन,
आÂमिवĵास, यशÖवी होÁयाची महßवाकां±ा आिण िनरोगी राÕůा¸या इतर वैिशĶ्यांभोवती
बांधले जाऊ शकतात.
११. वंशपरंपरागत कौशÐय संर±ण:
छोट्या-मोठ्या कंपÆयांनी आम¸या कारािगरां¸या वारसाने िमळालेÐया कौशÐयांचे जतन
करÁयात मदत केली, जे अÆयथा नाहीसे होईल. úामीण आिण लहान शहरांमधील अनेक
Óयĉì मोठ्या औīोिगक क¤þांशी संबंिधत यांिýक, िनरस आिण रोबोिटक जीवनापासून
वाचतील.
१२. जलद िवकास:
ºयावेळी भांडवली गुंतवणूक आिण उÂपािदत वÖतूंचा ÿवाह सुł होÁयाचा कालावधी
तुलनेने कमी असतो. तेÓहा लघुउīोग जलद िवकास घडवून आणÁयासाठी तडजोड करत
असतात.
१३.िवखंडन/िवक¤þीकरण:
समतोल ÿादेिशक िवकासा¸या उिĥĶाला चालना देत असताना, लघुउīोगांचा िवकास,
उīोग िवक¤þीकरणावर भर देईल. आपÐया देशातील उīोगांचे ÿादेिशक िवतरण खूपच
असमान आहे, जे आपÐया औīोिगक रचनेतील एक ÿमुख दोष आहे. दुसरीकडे, काही
ÿदेशांमÅये, मोठ्या ÿमाणात उīोग अयोµय दराने वाढत आहेत.
munotes.in

Page 71

भारतातील औīोिगक िवकास - १
71 भारतीय अथªÓयवÖथेत लघु-उīोगां¸या समÖया:
१. खराब ±मतेचा वापर:
अनेक लघुउīोगांमÅये, ±मता वापर Öथािपत ±मते¸या ५० ट³के ही देखील नाही.
जवळपास िनÌमी मिशनरी पडून आहे. भांडवल अनावÔयकपणे थांबवले जाते आिण
िनिÕøय मिशनरी देखील जागा Óयापते, Âयाची िनगा राखणे आवÔयक असते पåरणामी खचª
वाढतो.
२. अयोµय ÓयवÖथापन:
अनेक लघुउīोग हे फारसे कौशÐय िकंवा अनुभव नसलेÐया कमी पाý उīोजकांĬारे अ±म
पĦतीने चालवले जातात. मागणी,उÂपादन पातळी आिण तंý, आिथªक उपलÊधता,
संभावना इÂयादी बाबéचा फारच कमी िवचार केला गेला आहे. एका अिधकृत
अËयासानुसार, लघुउīोगां¸या आजाराचे ÿमुख कारण Ìहणजे ÿकÐप ÓयवÖथापनातील
कमतरता Ìहणजेच ÿवतªकांचा मूलभूत ±ेýातील अनुभवीपणा कमी असणे, हे होय.
३. अपुरा िव°पुरवठा:
अनेक लघुउīोगांना िनधी¸या कमतरतेचा सामना करावा लागतो. देशांतगªत भांडवली
बाजारात लघुउīोग सहजासहजी ÿवेश कł शकत नाहीत. बँका आिण िव°ीय संÖथांना
िविवध ÿिøया आिण औपचाåरकता पूणª कराÓया लागतात. ÿदीघª िवलंबानंतरही वाटप
करÁयात आलेला िनधी अपुरा आहे. लघुउīोगांना Âयां¸या गरजांसाठी Âवåरत िनधी िमळू
शकत नाही. Âयांना जाÖत Óयाज आकारणाÚया खासगी सावकारांवर अवलंबून राहावे
लागते.
४. क¸¸या मालाचा तुटवडा:
क¸चा माल आवÔयक ÿमाणात आिण गुणव°ेनुसार उपलÊध नाही. क¸¸या मालाची मागणी
पुरवठ्यापे±ा जाÖत असÐयाने क¸¸या माला¸या िकंमती खूप जाÖत असतात ºयामुळे
िकंमत वाढते. क¸¸या माला¸या कमतरतेमुळे िनिÕøय ±मता, कमी उÂपादन, मागणी पूणª
करÁयास असमथªता आिण úाहकांचे नुकसान होते.
५. िवपणन समथªनाचा अभाव:
लघुउīोगांमÅये Öपधªक, úाहकांची ÿाधाÆये, बाजारातील कल या संदभाªत बाजाराचे ²ान
नसते. Âयांचे उÂपादन ÿमाण लहान असÐयाने आिण मोठ्या◌ा ÿमाणात मागणी पूणª कł
शकत नसÐयामुळे Âयांची बाजारपेठ अÂयंत मयाªिदत आहे. आता उदारीकरण आिण
जागितकìकरणा¸या ÿिøयेमुळे Âयांना Öथािनक उīोग तसेच कमी िकंमतीत चांगÐया
दजाªची उÂपादने िवकणाÚया परदेशी Öपधªकां¸या Öपध¥ला सामोरे जावे लागत आहे. उदा.
चीनकडून चांगÐया दजाª¸या आयातीमुळे खेळणी, इले³ůॉिनक वÖतू, मशीन टूÐस,
रसायने, कुलूप आिण कागद इÂयादéचे उÂपादन करणाÚया बहòतेक भारतीय संÖथ
अÓयवहायª बनÐया आहेत. munotes.in

Page 72

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
72 ६. खेळÂया भांडवलाची समÖया:
अनेक लघुउīोगांना अपुöया खेळÂया भांडवला¸या समÖयेचा सामना करावा लागतो.
बाजारातील ²ाना¸या अभावामुळे Âयांचे उÂपादन मागणीपे±ा जाÖत आहे आिण भांडवल न
िवकÐया गेलेÐया ÖटॉकमÅये संपते. Âयां¸याकडे इतर खचª भागवÁयासाठी आिण Óयवसाय
चालवÁयासाठी पुरेसा िनधी नाही.
७. िनयाªतीमÅये समÖया:
Âयांना िनयाªत ÿिøया, मागणीचे नमुने, उÂपादन ÿाधाÆये, आंतरराÕůीय चलन दर आिण
परदेशी खरेदीदारा¸या वतªनाबĥल मािहती नसते. लघुउīोग Âयां¸या िनकृĶ दजाªमुळे आिण
िकंमतीतील ÖपधाªÂमकता नसÐयामुळे परदेशी बाजारपेठेत ÿवेश कł शकत नाहीत. तैवान,
जपान इÂयादी देशांमÅये लघुउīोगांनी उÂपािदत केलेली उÂपादने अनेक परदेशात िनयाªत
केली जातात. परंतु भारतात लघुउīोगांची िनयाªत ÖपधाªÂमकता सुधारÁयासाठी फारसा
िवचार आिण ल ± क¤िþत केलेले नाही.
८. आधुिनक तंý²ानाची समÖया:
अनेक लघुउīोग अजूनही जूÆया, कालबाĻ तंý²ानाचा वापर करतात ºयामुळे खराब
गुणव°ा आिण कमी उÂपादकता येते. नवीन तंý²ान िवकिसत करÁयासाठी संशोधन आिण
िवकासामÅये गुंतÁयासाठी Âयां¸याकडे पुरेसा िनधी, कौशÐये िकंवा संसाधने नाहीत. इतर
कंपÆयांकडून तंý²ान घेणे महाग आहे. Âयामुळे लघु उīोगांना Âयांचे जुने तंý चालू
ठेवÁयािशवाय पयाªय उरला नाही.
या सवª समÖया बरोबरच िवजेची समÖया, मोठया उīोगांबरोबर समÖया, आजारी
लघुउīोगाचे मोठे ÿमाण, कराचे ÿमाण जाÖत, ÿिष±ण व संषोधनाची समÖया, संघटनेचा
अभाव, अकुशल कामगार, अकायª±म संयोजक, काही उīोगसंÖथाचे हंगामी Öवłप,
वाढता उÂपादन खचª या सार´या समÖयाना लघुउīोगांना तŌड īावे लागते.
लघुउīोगां¸या समÖया सोडिवÁयासाठी िविवध उपाययोजना केÐया जातात. ÂयामÅये कजª
व िव°पुरवठयाची ÓयवÖथा, िनयाªत ÿोÂसाहन, गोदामे व साठवणूक गृहे,कर सवलती
यांचाही समावेश होतो.
ब. úामीण औīोिगकìकरण :
úामीण भागातील कमी होत चाललेÐया रोजगारा¸या संधी ही úामीण िवकासावर पåरणाम
करणाöया सवाªत गंभीर समÖयांपैकì एक आहे. लोकां¸या कौशÐयाला साजेशा नोकÚया
शोधणे ही कोणÂयाही सरकारसाठी मोठी समÖया असते. शेती ही सामाÆयतः फायदेशीर
मानली जाते. यामुळे शहरांमÅये Öथलांतरात ल±णीय वाढ झाली आहे, ºयामुळे शहरी
गरीब िÖथती आणखी वाढली आहे. शेतीचा Âयाग हा úामीण िवकासातील अलीकडचा
अडथळा आहे. िवरोधाभास असा आहे कì कॉपōरेट िहतसंबंध आिथªक फायīासाठी úामीण
संसाधनांचे पĦतशीरपणे शोषण करत आहेत. úामीण जनतेला मािहती, तº²ता, कौशÐये
यां¸या अभावामुळे Âयांची जमीन, वाळू, माती, पाणी, वनÖपती, वनौषधी, झाडे आिण इतर munotes.in

Page 73

भारतातील औīोिगक िवकास - १
73 नैसिगªक साधनसंप°ी यांसार´या साधनसंप°ीचा नफेखोरी¸या िहतसंबंधांĬारे शोषण होत
आहे.
úामीण औīोिगकìकरण: अथª:
उīोग ही आÖथापना आहेत जी मोठ्या ÿमाणात वापरासाठी वÖतू तयार करतात.
उīोगांमुळे सवªसामाÆयांना रोजगार िमळतो. उīोग देशा¸या आिथªक िवकासात योगदान
देतात. úामीण उīोग हे úामीण संसाधनांवर अवलंबून असतात आिण ते ÿामु´याने
Öथािनक पातळीवर उपलÊध संसाधने, मानवी शĉì आिण Öवदेशी िकंवा घरगुती
तंý²ाना¸या ÿभावी वापराĬारे रोजगार िनिमªती करÁया¸या उĥेशाने सुł केले असतात.
लघुउīोगाना ‘‘úामोīोग’’ िकंवा ‘‘देश उīोग‘‘ Ìहणून संबोधले जाते. बेरोजगारी कमी करणे
आिण वैयिĉक आिण घरगुती कमाई वाढवणे हे Âयाचे Åयेय आहे. यामÅये आिथªक
आवÔयकता सामाÆयतः लहान असतात.
सन १९६२ मÅये जेÓहा िनयोजन आयोगाने úामीण उīोग ÿकÐप कायªøमाला माÆयता
िदली तेÓहा ÿथमच ‘‘úामीण उīोग‘‘ हा वा³यांश वापरला गेला. ‘‘úामीण उīोग‘ हा
शÊदÿयोग खादी , úामोīोग, हातमाग, हÖतकला, रेशीम उīोग आिण úामीण भागात
वसलेले छोटे आिण सेवा Óयवसाय अशा ÿकार¸या उīोगांना सूिचत करतो,‘‘ असे िनयोजन
आयोगाने (१९८८) गावावरील एका अËयासात िलिहले आहे úामीण औīोिगकìकरणामÅये
खेड्यांमÅये चालवÐया जाणाöया िबगर-कृषी आिथªक िøयाकलापांचा समावेश होतो, ºयाचा
आकार कुटुंबांपासून ते मोठ्या उīोगांपय«त असतो. लघु-उÂपादन आिण ÿिøया उīोग ,
तसेच असं´य ÿकार¸या सेवा ही या उपøमांची उदाहरणे आहेत. अिलकड¸या वषा«त
घरगुती Óयवसाय कमी झाले आहेत, तर लघु-उīोग, िबगर-घरगुती उīोग वाढले आहेत.
कुटीर Óयवसाय, जे अधªवेळ कौटुंिबक ®मावर अवलंबून आहेत, ते लघु-Öतरीय, पूणª-वेळ
आिण िवशेष úामीण उīोगां¸या तुलनेत अकायª±म आहेत. िनयोजनात úामीण
औīोिगकìकरण महßवाची भूिमका बजावते.
úामीण औīोिगकìकरणाचे महßव:
भारतासह बहòतेक उदयोÆमुख देशांमÅये úामीण ®मशĉì वेगाने वाढत आहे, तर नोकरी¸या
श³यता कमी होत आहेत. úामीण भागातील गरीबी दूर करायची असेल तर, िबगरशेती
रोजगाराचे पयाªय िवकिसत झाले पािहजेत कारण कृषी िवÖतारासाठी उपलÊध जमीन
दुिमªळ होत चालली आहे. úामीण भागातून महानगरात Öथलांतåरत होणाÚया कामगारां¸या
वाढÂया ÿवाहाला मोठ्या ÿमाणात शहरी उīोगांना शोषून घेणे श³य होणार नाही, शहराचा
िवकास आिण र चना पाहता. आपण शहरीकरणाची ÿिøया मंद केली पािहजे, कारण, Âयाचे
सामािजक आिण पयाªवरणीय पåरणाम घडून येतात, जसे कì रहदारी, ÿदूषण, जिमनीची
वाढती िकंमत इ. पåरणामी, कृषी ±ेýातून उÂपादन आिण सेवा ±ेýाकडे मजूर Öथलांतåरत
करणे गंभीर बनते. सेवा ±ेýातील रोजगार मयाªिदत असÐयामुळे, úामीण
औīोिगकìकरणाकडे, úामीण भागातील गåरबांना, नोकöया देणारे आिण पैसा पुरवÁयाचे
साधन Ìहणून पािहले जाते. úामीण औīोिगकìकरणाचे महßव पुढीलÿमाणे: munotes.in

Page 74

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
74 १) Âयां¸याकडे शहरी Öथलांतर कमी करÁयाची आिण ÂयाĬारे शहरीकरण समÖया कमी
करÁयाची ±मता आहे.
२) मोठ्या शहरांमधील औīोिगक क¤þीकरणाचे ÿमाण कमी करÁयाचे सामƾय यात आहे,
Âयांचा पयाªवरणाला फायदा होतो.
३) ते úामीण उÂपÆन वाढवू शकतात आिण शेतकÚयांना िबगरशेती काम देऊ शकतात.
४) ते कुशल आिण अकुशल कामगारांना काम शोधÁयात मदत कł शकतात.
५) जाÖत औīोिगक क¤þीकरण रोखून ते संतुिलत औīोिगकìकरणाला चालना देऊ
शकतात.
६) ते Öथािनक गरजांवर आधाåरत आहेत आिण Öथािनक वापरा¸या गरजा पूणª
करÁयासाठी अिधक अनुकूल आहेत.
úामीण औīोिगकìकरणाची भूिमका:
योजना िनधीची अÐप ट³केवारी ÿाĮ कłनही , úामीण औīोिगकìकरणाचा भारता¸या
िनयाªत महसुलात एक तृतीयांश वाटा आहे. हे िविचý आहे कì, ÿचंड िनयाªत ±मता
असूनही, आÌही आम¸या पंचवािषªक योजनांमÅये या ±ेýा¸या िवकासासाठी िनयाªत
ÿोÂसाहनाचा समावेश केलेला नाही. तथािप, याचा अथª असा नाही कì या ±ेýा¸या
िनयाªतीला चालना देÁयासाठी कोणतेही ÿयÂन केले गेले नाहीत. úामीण औīोिगकìकरण,
वÖतूं¸या िनयाªतीला चालना देÁयासाठी सरकारचे ÿयÂन, हÖतकला आिण हातमाग िनयाªत
सार´या संÖथांमÅये िदसून येतात.महामंडळ आिण क¤þीय उīोग महामंडळ Âयांची ÿचंड
िनयाªत ±मता असूनही Âयांचा आम¸या पंचवािषªक योजनांमÅये समावेश नाही. गाव आिण
लहान-Óयवसाय वाढीचे ÿमुख लàय Ìहणून िनयाªतीत योगदान पािहले असता असे िदसुन
येते कì, úामीण औīोिगकìकरणाने उÂपादन, रोजगार आिण िनयाªतीत सतत वाढ नŌदवली
आहे.
úामीण औīोिगकìकरणाची ÿकार :
मु´य कायाªवर आधाåरत या उīोगां¸या चार ®ेणी आहेत:
१) पारंपाåरक úामीण Óयवसायः खादी, चामडे, लाकूड काम, कारागीर उīोग , सुती
कापड, हातमाग आिण यंýमाग दोÆही आिण कापड, हÖतकला, रेशीम उīोग आिण
लोकर िवकास ही पारंपåरक úामीण Óयवसायांची उदाहरणे आहेत.
२) अवजड उīोगः जड उīोगाना वाढती मागणी आिण वाव आहे. जड उīोग यामÅये
खालील गोĶéचा समावेश आहेः (अ) बायो-मास खत (ब) जैिवक िनिवķा, (क) िमनी-
Öटील Èलांट्स (इ) सहाÍयक अिभयांिýकì, जे मÅयम आिण मोठ्या◌ा शेतात नांगरची
गरज हाताळू शकतात.
३) मÅयम गट उīोगः (अ) लहान िसम¤ट Èलांट िकंवा कोळसा उजाª ľोत (ब)
कागदापासून बनिवलेले लहान Èलांट इ. munotes.in

Page 75

भारतातील औīोिगक िवकास - १
75 ४) हलके उīोगः (अ) पशुखाī आिण चारा उīोग, (ब) úामीण भागातील घरांची मागणी
पूणª करÁयासाठी इमारत आिण बांधकाम कायªøमांचा िवÖतार करणे, िबजागर, पडदे,
दरवाजे आिण िखड³या¸या चैकटी, आिण छÈपर घालÁयाचे सािहÂय यासारखे
बांधकाम सािहÂय तयार करणारे उīोग (क) úामीण पोलाद आिण लोखंडाचा वापर
कłन सुधाåरत कृषी अवजारे आिण यंýसामúी.
úामीण औīोिगकìकरणाची आÓहाने:
१) तंý²ान बहòिवधता:
तंý²ान बहòिवधता úामीण औīोिगकìकरणात एक महßवपूणª अडथळा आहे. एकìकडे
आपÐयाकडे हँड िÖपिनंग आहे आिण दुसरीकडे आपÐयाकडे पॉवर िÖपिनंग, हॅÆड लूिमंग
आिण पॉवर लूिमंग आहे. अनेक úामीण Óयवसाय, जसे कì अÆन ÿिøया, इमारत,
चामड्या¸या वÖतू, सुतारकाम, लोहार, कागद बनवणे, अÆन संर±ण आिण ÿिøया, हे
िविवधता ÿदिशªत करतात. िविशĶ ÿदेश केवळ लघुउīोग (Öमॉल Öकेल इंडÖůीज) साठी
बाजूला ठेवले पािहजेत आिण úामीण औīोिगकìकरण वाढीसाठी, गुणव°ा आवÔयकता,
उÂपादन ±मता आिण िकमती अनुदाने यांचा िवचार केला जाऊ शकतो.
२) रोजगाराचा ÿकार आिण Öवłप:
úामीण उīोगा¸या ÿकारानुसार नोकरी¸या आवÔयकतांचे Öवłप िभÆन असते. Öवयं-
रोजगार, मजुरी-रोजगार, वेतन-सह-Öव-रोजगार इÂयादी उदाहरणे आहेत. पåरणामी, úामीण
उīोग उभारताना रोजगारा¸या पॅटनªचा िवचार करणे आवÔयक आहे.
३) úामीण उīोजकांमÅये ÓयवÖथापकìय आिण उīोजकìय कौशÐये:
úामीण उīोगांमÅये ÓयवÖथापकìय आिण उīोजकìय कौशÐयाचा सामाÆयतः अभाव आहे.
तळागाळातील तांिýक मनुÕयबळा¸या अभावामुळे िवक¤िþत औīोिगकìकरणासाठी
अडथळा िनमाªण होतो. गावातील कारागीर आिण उīोजकांना, ÓयवÖथापनाची िविवध
कौशÐये िनमाªण करणे आवÔयक आहे.
४) øेिडटवर ÿवेश:
संÖथाÂमक पत िमळवणे ही लहान उīोजकांसाठी नेहमीच समÖया असते. बहòतांश úामीण
उīोगांना आिथªक ąोतांची कमतरता भासत आहे. जागितकìकरणामुळे शहरी उīोजक
आिण åरअल इÖटेट माक¥टकडे øेिडट िसÖटीममÅये बदल होत असून ते úामीण
उīोजकांना पतसंकटात ठेवत आहे.
५) िवपणन पायाभूत सुिवधा:
úामीण उīोजकां¸या उÂपादनांचे िवपणन ही एक ÿमुख समÖया आहे. जोपय«त úामीण
वÖतू नेहमी¸या पुरवठा साखळीत ÿवेश करत नाहीत तोपय«त Âयांना बाजारपेठ िमळू
शकणार नाही. पåरणामी , मजबूत úामीण िवपणन पायाभूत सुिवधांिशवाय, úामीण
औīोिगकìकरण पूणªपणे अपयशी ठरेल. munotes.in

Page 76

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
76
६) úामीण उīोगांची Óया´या:
जागितकìकरणा¸या ŀĶीकोनातून úामीण उīोगांची Óया´या करणे महßवाचे आहे.
लघुउīोगाची १९७९ ची संकÐपना संÖथाÂमक úामोīोगांना लागू होत नाही. या
उīोगांमÅये एकूण गुंतवणूक वाढली असली तरी दरडोई गुंतवणूक माý वाढलेली नाही.
७) भूिमकेची ÖपĶता:
लघु आिण कुटीर ÓयवसायांमÅये राÕůीय आिण राºय सरकारां¸या भूिमका ÖपĶपणे
पåरभािषत केÐया पािहजेत. क¤þ सरकार, क¤þीय अनुदािनत योजन¤तगªत रेशीम, खादी आिण
हÖतकला यासारखे िविवध उīोग घेते. दुसरीकडे राºय सरकार, यां¸या अंमलबजावणीची
जबाबदारी घेत आहे. दुसöया मागाªने सांगायचे तर, क¤þ सरकारने या Óयवसायांना रोख
र³कम, कर सूट आिण धोरणाÂमक समथªन पुरवले, तर राºयांनी अंमलबजावणी
हाताळली. दुसरीकडे, राºय सरकारे, Âयाला ÿोÂसाहन देणे ही संघीय सरकारची जबाबदारी
आहे असे मानताना िदसते. पåरणामी, क¤þ आिण राºय सरकारां¸या भूिमकेत ÖपĶतेचा
अभाव आहे.
७.६ राÕůीय वÖतूिनमाªण धोरण २०११ भारता¸या आिथªक वृÅदीमÅये सेवा ±ेýाचे योगदान ६२ ट³के पे±ा जाÖत आहे. औīोिगक
±ेýाचे Ìहणजेच वÖतुिनमाªण ±ेýाचे योगदान १५ ते १६ ट³के ¸या आसपास आहे. पण
हेच ÿमाण चीनमÅये ४२ ट³के एवढे आहे. जर वÖतूिनमाªण वाढले तर रोजगार िनमêतीला
चालना िमळत असते चीन, कोåरया, हांगकांग, िसंगापुर, ताइवान या िवकिसत देषांचा
िवकास िविनमाªण ±ेýामुळे झाला आहे, या ठीकाणी अिधकािधक नवÿवतªनाचा वापर केला
जात आहे. Âयामुळे भारतात सुÅदा वÖतुिनमाªण ±ेýात वाढ करÁयासाठी ४ नोÓह¤बर
२०११ मÅये राÕůीय िविनमाªण धोरण घोिशत केले.
राÕůीय िविनमाªण/वÖतुिनमाªण धोरण २०११, ची उĥीĶ् ये:
१. िविनमाªण ±ेýात ÿितवशê १२ते १४ ट³के वृÅदी घडवून आणणे.
२. एकूण राÕůीय उÂपादनातील १६ ट³के असलेला वÖतुिनमाªणाचा सहभाग २०२२
पय«त २५ ट³के पय«त नेणे.
३. वÖतुिनमाªण ±ेýात २०२२ पय«त १० कोटी रोजगार िनमाªण करणे.
४. úामीण भागातून शहराकडे आलेले ®िमक व शहरातील गरीबांना कौशÐय आधारीत
ÿिश±ण देणे.
५. Öथािनक वÖतूिनमाªण व औīोिगक गहनतेला महßव देणे.
६. जागितक Öपधाª±मता वाढिवणे. munotes.in

Page 77

भारतातील औīोिगक िवकास - १
77 ७. सातÂयपूणª िवकास घडवून आणणे.
८. पयाªवरणाला संतुिलत अवÖथेत ठेवणे.
राÕůीय िविनमाªण/वÖतुिनमाªण धोरण २०११, ¸या तरतुदी:
१. लघु व कुटीर उīोगांना महßव देÁयात आले. सÅया लघु व कुटीर उīोगांचा
उÂपादनात वाटा
४५ ट³के एवढा आहे.
२. पयाªवरण पुरक उīोगांना चालना देÁयात आली.
३. िदÐली -मुÌबई औīोिगक कोåरडोरला चालना देÁयात आली.
४. िव°ीय साहाÍयाची उपलÊधता करÁयात आली.
५. राÕůीय गुंतवणूकìला ÿाधाÆय देÁयात आले.
६. परिकय गुंतवणूकìला चालना देÁयात आली.
७. Óयावसाियक िनयमांचे उदारीकरण करÁयात आले.
८. गुणव°ेला चालना देÁयात आली.
९. नवÿवतªनाला महßव देÁयात आले.
१०. औīोिगक ÿøìयेत भागधारकांचा समावेश करÁयात आला.
११. सावªजिनक उīोगांना चालना देÁयात आली.,उदा. संर±ण,िवज.
१२. ÿशासकìय सुधारणांना चालना देÁयात आली.
१३. बाजारिवशयक सुिवधांना ÿाधाÆय देÁयात आले.
१४. कौशÐय िवकासाची उपलÊधता करÁयात आली.
१५. माहीती तंý²ानाला चालना देÁयात आली.
१६. ÖपधाªÂमक फायदे देणाöया उīोगांना चालना देÁयात आली, उदा.वाहतूक उīोग,
औशध िनिमªती, औशधी साधने.
१७. महßवा¸या उīोगांचा िवकास करÁयात आला, उदा. हवाई, जलवाहतूक, मािहती
तंý²ान, इले³ůॉिनक वÖतू, संदेशवहनाची साधने, सौरऊजाª.
१८. भांडवली वÖतूंना चालना देÁयात आली, उदा. यंýे, अवजड उīोग, िवīुत उपकरणे,
खाणी. munotes.in

Page 78

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
78 १९. रोजगारिभमुख उīोगांना चालना देÁयात आली.,उदा.कापड उīोग ,चामडे वÖतू व
पादýाणे, आभुषणे व अलंकार, अÆन ÿिøया.
देशातील औīोिगक ±ेýाला चालना देÁया¸या उĥेशाने िनमाªण केलेले हे एक सवªसमावेषक
धोरण आहे. सामािजक व आिथªक िवकास घडून आणÁयासाठी राÕůीय वÖतूिनमाªण धोरण
२०११, अिधक ÿभावी ठरले आहे. या धोरणामुळे आिथªक व रोजगार संधी िमळवÁयास
मदत झाली आहे. भारतात युवा वगª Ìहणजे कायªकारी लोकसं´या ६० ट³के पे±ा जाÖत
आहे. Âयांचा वापर अिधक ÿभावीपणे करÁयासाठी राÕůीय वÖतूिनमाªण धोरण २०११ खुप
महßवाचे ठरले आहे, हे िदसुन येते.
७.७ अिलकडील काळातील भारतातील औīोिगक वृÅदी अिलकडील काळात सावªजिनक ±ेýापे±ा खाजगी ±ेýाला भर देÁयात येत आहे, कारण
कायª±मतेचा िवचार केला तर सावªजिनक ±ेýापे±ा खाजगी ±ेýाची कायª±मता अिधक
वाढीस लागली गेली आहे. उपलÊध साधनसामुúीचा पयाªĮ वापर खाजगी ±ेýातून होत
असताना िदसुन येत आहे, तसेच सरकार सुÅदा आपली जबाबदारी कमी करÁयासाठी
वेगवेगळया मागा«चा वापर करत आहे. िनगु«तवणूकì¸या माÅयमातून सरकार आपली
गुंतवणूक कमी करत आहे.बाजार यंýणा खुली करÁयावर व उदारीकरणावर सरकारचा कल
पाहावयास िमळतो.भारतातील औīोिगक वाढीची अिलकडील काळातील ÿवृ°ी पुढील
मुīां¸या आधारे ÖपÔट करता येईल.
१. औīोिगक परवाना पÅदती कमी करÁयावर भर देÁयात आला आहे.
२. खाजगी ±ेýातील उīोगांना ÿोÂसाहन देÁयात आले आहे.
३. िनगु«तवणुक धोरणाला अिधक महßव व ÿाधाÆय देÁयात आले आहे.
४. परिकय खाजगी गुंतवणुकìला ÿोÂसाहन देÁयात आले आहे.
५. उīोगांचे खाजगीकरण करÁयाकडे अिधक कल िदसते.
६. जागितकìकरणातून Óयापक भूिमका Öवीकारली आहे, हे पाहावयास िमळते.
७. पायाभुत िवकासाला चालना िमळत आहे.
८. अवजड व भांडवली वÖतूं¸या उīोगांचा िवकास होताना िदसुन येतो.
९. उīोगांचे िवक¤þीकरण करÁयावर भर देÁयात आला आहे.
१०. ÓयवÖथापन ही ÿøìया अिधक ÿभावी होताना िदसून येते.
११. आयात पयाªयीकरण व परकìय चलनाची बचत होत आहे.
१२. उपलÊध साधनसामुúीचा कायª±म वापर होत आहे.
१३. बाजारपेठां¸या िवÖताराची Óयापक ÿवृ°ी वाढत आहे. munotes.in

Page 79

भारतातील औīोिगक िवकास - १
79 १४. वÖतूं¸या गुणव°ेकडे अिधक भर िदला जात आहे
१५. शेती आधारीत उīोगांत घटीची ÿवृ°ी िदसून येत आहे.
१६. औīोिगक िनयाªतीत मयाªदीत वृÅदी पहावयास िमळते.
१७. औīोिगक परवा ना पÅदतीत घटीची ÿवृ°ी िदसून येते.
१८. औīोिगक िनयम व ÿøìयेचे सुलभीकरण झाले आहे.
१९. कौशÐयिशल ®िमकांना ÿाधाÆय देÁयात आले आहे.
२०. उ¸च आधुिनक ÿøìयेतून उÂपादनात वाढ करÁयावर भर आहे.
वåरल बाबéĬारे अिलकडील काळातील औīोिगक कल व वाढीची ÿवृ°ी अिधक ÖपÔट
होताना िदसुन येते.षेती व स¤वा ±ेýाला आधार देÁयात औīोिगक ±ेýाची बाजू खुप
महßवपुणª आहे, औīोिगक ±ेýा¸या वाढीमुळे रोजगाराला सुÅदा चालना िमळत आहे,
उÂपादन व उपभोग ÿøìया अिधक ÿभावी होत चालली आहे, उīोग वेगवेगळी नािवÁयता
आणून बाजारातील आपले Öथान िटकवÁयाचा ÿयÂन करताना िदसुन येत आहेत, कारण
úाहक हा नेहमीच गुणव°ेला व नािवÁयाला ÿाधाÆय देत असतो, हे िदसून येते.
७.८ सारांश भारतीय अथªÓयवÖथेत लघु उīोगांचे Öथान महßवाचे आहे. िनयोजन काळात
लघुउīोगांसाठी ÿयÂन करÁयात आले. लघुउīोगांमुळे उÂपादन, गुंतवणूक यांमÅये मोठया
ÿमाणात वाढ झाली आहे. लघुउīोगां¸या समÖया सोडवÁयासाठी सरकार सातÂयाने
ÿयÂन करत आहे. úामीण उīोगांमÅये खादी उīोग, भरड धाÆय ÿिøया उīोग , तेलिबया
ÿिøया, अखाīतेल आिण साबण , चमडा उīोग, हाताने बनवलेला कागद, मध िनमê°ी,
काचेची व इतर भांडी, गुळ व खांडसरी. शहरांमधील मजुरी¸या नोकöयां¸या शोधात úामीण
भागातून शहरी भागाकडे होणारे Öथलांतर ल±ात घेता, úामीण औīोिगकìकरण ल±णीय
आहे. शेती¸या कमी पगारामुळे लोक उīोगात Öथलांतरीत होत आहेत. भारत सरकार,
शेतकöयांना, कृषी उÂपादन Óयवहायª आिण फायदेशीर बनवÁयासाठी मदत करते, Âयाच
बरोबर कृषी ±ेýातील गदê कमी करÁयासाठी úामीण औīोिगकìकरणाला ÿोÂसाहन देते.
क¸¸या मालापासून ते माक¥िटंग मदतीपय«त, भारत सरकारकडे úामीण औīोिगकìकरणाला
मदत करणाöया अनेक संÖथा आहेत. भारता¸या जागितकìकरण आिण मुĉ-बाजार
अथªÓयवÖथेत उīोगांचे Öथान महßवाचे आहे, हे िदसुन येते.
७.८ ÿij १. निवन औīोिगक धोरण १९९१ सिवÖतर ÖपĶ करा.
२. िनगु«तवणूक धोरण ही संकÐपना Öपष्ट करा.
३. लघु उīोगांची भूिमका सांगून Âयां¸या समÖया ÖपĶ करा. munotes.in

Page 80

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
80 ४. úामीण औīोिगकìकरणाचा अथª, महßव, भूिमका, ÿकार, आÓहाने ÖपĶ करा.
५. राÕůीय वÖतूिनमाªण धोरण २०११ ÖपĶ करा.
६. िटपा िलहा:
१. निवन औīोिगक धोरण २०१२.
२. अिलकडील काळातील भारतातील औīोिगक वृÅदी.
*****


munotes.in

Page 81

81 ८
भारतातील औīोिगक िवकास - २
घटक रचना
८.० उिĥĶये
८.१ ÿÖतावना
८.२ भारतीय अथªÓयवÖथेतील बहòराÕůीय कंपÆयांची भूिमका
८.३ बहòराÕůीय कंपÆयांचे फायदे-तोटे
८.४ भारतातील औīोिगक िव°
८.५ सारांश
८.६ ÿij
८.० उिĥĶये  भारतीय अथªÓयवÖथेतील बहòराÕůीय कंपÆयांची भूिमका समजावून घेणे.
 बहòराÕůीय कंपÆयांचे फायदे-तोटे जाणून घेणे.
 भारतातील औīोिगक िव°ÿणाली अËयासणे.
८.१ ÿÖतावना बहòराÕůीय कंपनी हा एक Óयवसाय आहे जो देशाबाहेर चालतो िजथे ितची Öथापना झाली.
जागितक कॉपōरेशनचे मु´यालय एका देशात असते, परंतु ते इतर देशांमÅये Óयवसाय
करतात, ºयांना यजमान देश Ìहणून संबोधले जाते. उदा. पेÈसी आिण कोका-कोला यांचे
मु´यालय युनायटेड Öटेट्समÅये असूनही ते जागितक Öतरावर कायªरत आहेत. ‘अलौिकक
कंपÆया‘ िकंवा ‘ůाÆसनॅशनल कंपÆया‘ ही बहòराÕůीय कंपÆयांची इतर नावे आहेत.
आंतरराÕůीय Óयापारा¸या सुłवातीपासूनच बहòराÕůीय कंपÆया अिÖतÂवात आहेत आिण
िवकसनशील देशां¸या आिथªक आिण औīोिगक िवकासात Âयांनी महßवाची भूिमका
बजावली आहे.
औīोिगक िवकासाला चालना देÁयासाठी योµय वेळी, योµय ÿमाणात आिण वाजवी
पåरिÖथतीवर पैसा उपलÊध असणे महßवाचे आहे. संतुिलत पĦतीने औīोिगक िवकासाला
चालना िमळाली पािहजे. ÿÖतूत ÿकरणात भारतीय अथªÓयवÖथेतील बहòराÕůीय कंपÆयांची
भूिमका, बहòराÕůीय कंपÆयांचे फायदे-तोटे, भारतातील औīोिगक िव° यांची मािहती घेणार
आहोत.
munotes.in

Page 82

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
82 ८.२ भारतीय अथªÓयवÖथेतील बहòराÕůीय कंपÆयांची भूिमका एक बहòराÕůीय कंपनी Ìहणजे अशी कंपनी िकंवा फमª िकंवा उīोग आहे ºयाचे मु´यालय
अमेरीका,िāटन,जमªनी,जपान इ.िवकिसत देषात असते.तसेच Âया िवकिसत व िवकसनिषल
देषात कायªरत असतात. बहò राÕůीय कंपÆयानी आिषया, आिĀका, लॅटीन अमेरीका,
आÖůेिलया, Æयूझीलंड, दि±ण अमेरीकेत ÿवेश केला आहे. बहòराÕůीय कंपÆया खनन, चहा,
रबर, कॉफì, कोको, वृ±ारोपण, तेल काढणे, घरगुती उÂपादने, िनयाªत वÖतू इ. ±ेýात
कायªरत आहेत Âयां¸या कायाªमÅये बॅंिकंग, िवमा, जलवाहतूक, हॉटेल इ. सेवा सुÅदा येतात.
बहòराÕůीय कंपÆयानी जागितक गुतंवणूक, उÂपादन, Óयापार, िव°, तंý²ान यावर वचªÖव
िनमाªण केले आहे. भारतीय अथªÓयवÖथेतील बहòराÕůीय कंपÆयांची भूिमका पुढीलÿमाणे:
१. रोजगार िनिमªती: बहòराÕůीय कंपÆया Âयां¸या यजमान राÕůांमÅये मोठ्या◌ा ÿमाणात
नोकöया िनमाªण करतात. उ¸च बेरोजगारी दर असलेÐया देशांसाठी बहòराÕůीय
कंपÆयाचा हा एक महßवपूणª फायदा आहे.
२. परकìय पैशाचा Öवयंचिलत ÿवाह: बहòराÕůीय कॉपōरेशन उदयोÆमुख देशां¸या जलद
िवकासासाठी अÂयंत आवÔयक भांडवल आणतात. खरं तर, बहòराÕůीय कंपÆयां¸या
ÿवेशाचा पåरणाम Öवयंचिलत होतो.
३. परदेशी भांडवलाचा ओघ: बहòराÕůीय कंपÆया¸या ÿवेशामुळे भारताला अÊजावधी
डॉलरची आंतरराÕůीय गुंतवणूक ÿाĮ झाली आहे.
४. िनिÕøय संसाधनांचे ÿभावी वापर: बहòराÕůीय कंपÆयामुळे Âयां¸या ÿगत तांिýक
²ानामुळे यजमान देशा¸या िनिÕøय भौितक आिण मानवी संसाधनांचा ÿभावीपणे
वापर कł शकतात. यजमान देशाचे राÕůीय उÂपÆन यामुळे वाढते.
५. आिथªक िÖथतीत सुधारणा: बहòराÕůीय कॉपōरेशन यजमान देशांना Âयांची िनयाªत
वाढिवÁयात मदत करतात. पåरणामी , ते यजमान देशाला Âयाची देयके िशÐलक
सुधारÁयात मदत करतात.
६. तांिýक िवकास: बहòराÕůीय कंपÆया हे खरे तर एका देशातून दुसöया देशात तांिýक
िवकासाचे हÖतांतरण करÁयाचे साधन आहे. बहòराÕůीय कंपÆयांचा पåरणाम Ìहणून
गरीब यजमान देश तांिýकŀĶ्या वाढू लागतात.
७. ÓयवÖथापन िवकास: बहòराÕůीय कंपÆया अÂयाधुिनक ÓयवÖथापन पĦती वापरतात.
कमªचारी Óयापक ÓयवÖथापन संशोधन करतात. काही मागा«नी, ते सवाªत अīयावत
ÓयवÖथापन िसĦांत वापłन ÓयवÖथापना¸या Óयावसाियकìकरणात मदत करतात.
यामुळे यजमान देशांमÅये ÓयवÖथापकìय िवकास होतो.
८. Öथािनक मĉेदारीचा अंत: जेÓहा बहòराÕůीय कंपÆया बाजारात ÿवेश करतात तेÓहा ते
यजमान देशामÅये Öपधाª िनमाªण करतात. बहòराÕůीय कंपÆया Öथािनक मĉेदारां¸या
शोषणाÂमक वतªनाचा अंत करतात. बहòराÕůीय कंपÆया, खरेतर, देशांतगªत
Óयवसायांना Âयांची कायª±मता आिण गुणव°ा वाढवÁयास भाग पाडतात. बहòराÕůीय munotes.in

Page 83

भारतातील औīोिगक िवकास - २
83 कंपÆयांनी िनमाªण केलेÐया Öपध¥¸या धो³यामुळे, अनेक भारतीय उīोगांनी प्◌ैव् -
९००० गुणव°ा ÿमाणपýे ÿाĮ केली आहेत.
९. राहणीमानाचा दजाª वाढवणे: बहòराÕůीय कंपÆया उ¸च-गुणव°ेची उÂपादने आिण
सेवा िवतरीत कłन यजमान राÕůांमधील लोकांचे जीवनमान सुधारÁयात योगदान
देतात.
१०. आंतरराÕůीय बंधुता आिण संÖकृतीचा ÿचार: बहòराÕůीय कंपÆया िविवध देशां¸या
अथªÓयवÖथांना जागितक अथªÓयवÖथेशी जोडतात. बहòराÕůीय कंपÆया Âयां¸या
आंतरराÕůीय ÓयवहारांĬारे जगभरात बंधुÂव आिण संÖकृती तसेच जागितक शांतता
आिण समृĦी वाढवतात.
अषाÿकारे भारतीय अथªÓयवÖथेत बहòराÕůीय कंपÆयांची भूिमका िदसून येते, बहòराÕůीय
कंपÆया सामाÆयतः यजमान राÕůांकडून कमी िकमतीचा क¸चा माल आिण कामगार
िमळवतात, िवशेषतः जेÓहा असे देश िवकसनशील अथªÓयवÖथा असतात. बहòराÕůीय
कंपÆया यजमान देशांमÅये िवøì कłन Âयां¸या मालाची बाजारपेठ वाढवून Âयांची कमाई
वाढवू शकतात. ते सहसा भरपूर पैसे कमावतात. बहòराÕůीय कंपÆया अनेक देशांमÅये कायª
कłन आिण उ¸च -गुणव°े¸या सेवा ÿदान कłन जगभरात सĩावना िनमाªण करतात,
ºयाचा ते दीघªकाळात फायदा घेऊ शकतात.
बहòराÕůीय कंपÆयांचे उदाहरणे:
नेÖले, िहंदुÖथान िलÓहर, िपटर इंµलंड, िफलीÈस, कोकोकोला, पेÈसी, टोयाटो मोटसª,
तोिषबा, सोनी, सुझुकì, युिनिलÓहर, åरबॉक, हŌडा, एम.आर.एफ., सीएट, एल.जी, सॅमसंग,
बी.पी.एल, कोलगेट, जनरल मोटसª.
बहòराÕůीय कंपÆयाचे ÿकार, विगªकरण: बहòराÕůीय कंपÆयाचे तीन भागात विगªकरण केले
जाते:
१. बहòराÕůीय सेवा कंपÆया.
२. बहòराÕůीय उÂपादन कंपÆया.
३. बहòराÕůीय Óयापारी कंपÆया.
८.३ बहòराÕůीय कंपÆयांचे फायदे-तोटे बहòराÕůीय कंपÆयाचे फायदे:
१. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे पायाभुत सुिवधाचा िवकास झाला आहे.
२. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे भांडवल व गुंतवणूकìत वाढ होÁयास मदत झाली आहे.
३. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे संषोधन व िवकास चालना िमळाली आहे, तसेच आिथªक Öथैयª
िनमाªण होÁयास मदत झाली आहे. munotes.in

Page 84

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
84 ४. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे रोजगारा¸या संधीत वाढ झाली आहे.
५. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे साधनसामुúीचा पयाªĮ वापर होत आहे.
६. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे आंतराÕůीय Óयापारात वाढ होत आहे.
७. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे मĉेदारी संपूÔटात येते.
८. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे उÂपादनाचा दजाª सुधारतो.
९. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे िनयाªतीत वाढ व आयातीत घट झाली आहे.
१०. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे आधुिनक तंý²ानात वाढ व तंý²ानाचे हÖतांतरण झाले आहे.
११. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे कृशी व औīोिगक िवकास/आधारभूत संरचनेचा िवकास झाला
आहे.
१२. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे िष±ण व िष±णाचे लाभ िमळतात.
१३. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे ÖपधाªÂमकतेत वाढ/Öपधाª िनमाªण होते.
१४. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे लोकांचे राहणीमान उंचावÁयास मदत झाली आहे.
१५. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे अथªÓयवÖथेचे एकिýकरण करÁयास मदत झाली आहे.
१६. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे निवन कौशÐयांचा फायदा िमळत आहे.
१७. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे ÿचंड िवøì ÓयवÖथा िनमाªण झाली आहे.
१८. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे निवन ŀÔटीकोन व संÖकृती तयार होत आहे.
१९. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे सामािजक व मानिसक पीरवतªन घडून येत आहे.
२०. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे बाजारपेठां¸या िवकासाला चालना िमळत आहे.
बहòराÕůीय कंपÆयाचे तोटे:
१. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे Öथािनक कतृªßवाकडे दुलª± होत आहे.
२. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे देशांतगªत बाजारावर िनयंýण ÿÖथािपत होत आहे.
३. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे ÿादेिशक िवषमता िनमाªण झाली आहे.
४. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे आिथªक धो³याची िभती िनमाªण झाली आहे.
५. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे देशा¸या सावªभौमßवार हÖत±ेप िनमाªण झाले आहे.
६. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे अिधकतम नफा िमळिवÁयावर भर देत आहेत.
७. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे कर चुकवेिगरी वाढीस लागली आहे. munotes.in

Page 85

भारतातील औīोिगक िवकास - २
85 ८. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे देशी उīोगांची िपछेहाट झाली आहे.
९. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे वाढीव िकंमतीची समÖया िनमाªण झाली आहे.
१०. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे सामािजक जबाबदारी व Æयायाला डावलले जात आहे.
११. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे घातक Öपधाª िनमाªण झाली आहे.
१२. बहòराÕůीय कंपÆयाĬारे ®ीमंत लोकांसाठी वÖतू िनिमª°ी केली जाते.
१३. बहòराÕůीय कंपÆयामÅये मोठया पगारावर नसलेले ÿषासक नेमले जातात.
१४. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे वसाहतवाद व साधनसंप°ीचा अमयाªद वापर होत आहे.
१५. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे Öथािनक उÂपादक व उपभोĉा दोहŌस हानी होत आहे.
१६. बहòराÕůीय कंपÆया भांडवलÿधान तýं²ानावर भर देत आहेत.
१७. बहòराÕůीय कंपÆयाĬारे सदोश उÂपादनांची िवøì होÁयाची श³यता असते.
१८. बहòराÕůीय कंपÆयाचा उ¸च दजाª¸या ÿिष±णास नकार असतो.
१९. बहòराÕůीय कंपÆया कालबाĻ यंýे व तंý²ान वापरÁयाची श³यता असते.
२०. बहòराÕůीय कंपÆयामुळे संÖकृतीवर आघात बसत आहे.
बहòराÕůीय कंपÆया मह°म नफा िमळिवÁयासाठी ÿयÂन करत असतात. Âयं◌ाचा
सामािजक Æयाय व नैितकतेशी संबंध नसतो.Âया ÿÂयेक देषात पगारी ÓयवÖथापकाची
नेमणूक करत असतात, पण Âया ÓयवÖथापकांना धोरणे ठरिवणे, िनणªय घेणे इÂयादी
बाबतचे अिधकार नसतात. चे Öवłप हे अÐपिवøतािधकाराचे असते. तांिýक व िव°ीय
®ेÔठव, नवीन वÖतूंचा शोध इÂयादी कारणांने Âया िटकून असतात. बहòराÕůीय कंपÆया
िवकसनशील देषात आÐया आसता उīोगांशी ६०% ४० ट³के ÿमाणात एकिýत काम
करÁयावर भर िदला पािहजे. Âयात देशी उÂपादनांना चालना देणे, Öथािनक नैसिगªक
साधनसामुúीचा पुरेपुर वापर करणे या वरही भर िदला पािहजे. अनेक वषा«¸या
अËयासानुसार, बहòराÕůीय कंपÆयाचा यजमान देशांवर कोणताही फायदेशीर िकंवा
नकाराÂमक ÿभाव नाही. हे खरे आहे कì, उदयोÆमुख देशांमÅये बहòराÕůीय कंपÆया
महßवपूणª भूिमका बजावतात. ते अिधक रोजगारा¸या संधी देऊ शकतात, कामगारांना
ÿिशि±त कł शकतात आिण मोठ्या ®मशĉìसाठी उ¸च -Öतरीय कौशÐयां¸या िवकासास
उ°ेजन देऊ शकतात. बहòराÕůीय कंपÆयांचा जीडीपी वाढ आिण भांडवल िनिमªती तसेच
गåरबी कमी करÁया तही योगदान देत आहेत. दुसरीकडे, बहòराÕůीय कंपÆया, ÿदूषण िकंवा
मानवी ह³कां¸या उÐलंघनासाठी जबाबदार ठरत आहेत. बहòराÕůीय कंपÆया¸या
समी±कांचा असा दावा आहे कì बहòराÕůीय कंपÆया या लविचक पयाªवरणीय कायदे
असलेÐया िवकसनशील राÕůांचा शोध घेऊन आिण उÂपादक ±ेýात गुंतून Âयांचा उÂपादन
खचª कमी करÁयाचा ÿयÂन करतात, हे िदसुन येते. munotes.in

Page 86

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
86 ८.४ भारतातील औīोिगक िव° ‘‘औīोिगक िव° ‘‘ याचा अथª उīोगांना वÖतू आिण सेवां¸या िनिमªतीशी संबंिधत िøया पार
पाडÁयासाठी आवÔयक असलेÐया िविवध ÿकार¸या िव°पुरवठ्या◌ा¸या समÆवयाचा
संदभª आहे. इमारतéचे बांधकाम, मशीन खरेदी, बदली आिण क¸¸या मालाची खरेदी ही सवª
उÂपादन िøयाकलापांची उदाहरणे आहेत. या िøयाकलापांसाठी तीन ÿकारचे िव°
आवÔयक आहे: अ) दीघªकालीन िव°, ब) मÅयम-मुदतीचे िव° क) अÐपकालीन िव°.
औīोिगक िव°: संकÐपना:
औīोिगक िव° हे कंपनीचे जीवनमान मानले जाते. पुरेशा गुंतवणुकìिशवाय औīोिगक
ÿगती होणे अश³य आहे. योµय गुंतवणुकì¸या कमतरतेमुळे भारता¸या औīोिगक
िवकासाला महßवपूणª Öथान आिण आकार िमळू शकले नाही. Âयां¸या िनिIJत भांडवली
खचाª¸या गरजा तसेच Âयां¸या खेळÂया भांडवला¸या गरजा पूणª करÁयासाठी, उīोगांना
अÐप व मÅयम आिण दीघªकालीन िव°पुरवठा आवÔयक असतो.
आधुिनक औīोिगक िवकासावर अनेक घटकांचा ÿभाव आहे. औīोिगक अंतगªत आिण
बाĻ ÿभाव अंदाजे दोन गटांमÅये िवभागले गेले आहेत. अंतगªत ÿभाव असे आहेत जे
ÓयवÖथापनाĬारे िनयंिýत केले जाऊ शकतात. उदा. एखाīाचे Öवतःचे िव° ąोत, जमीन,
®म, भांडवल आिण उīोजकता गुणव°ा ही सवª उदाहरणे आहेत. बाĻ पैलू Ìहणजे
ÓयवÖथापना¸या िनयंýणाबाहेरील बाबी, यामÅये िव°पुरवठा उपलÊधता आिण ąोत, पैसा
आिण भांडवली बाजाराची कायª±मता, पायाभूत सुिवधा आिण नैसिगªक संसाधने हे सवª
घटक एकमेकांशी जोडलेले आहेत. िनधीची उपलÊधता हा या घटकांपैकì सवाªत आवÔयक
घटक आहे. औīोिगक ±मता िकती वाढवता आिण सुधारली जाऊ शकते यावर Âयाचा
ÿभाव पडतो. याचे कारण असे कì, एकट्या िव°ाने कोणतीही औīोिगक िवकासाची
समÖया सोडवता येत नसली, तरी िव° हे घटकां¸या खरेदीमÅये न³कìच मदत कł
शकतात. िव° हे हòशारीने वापरÐयास औīोिगक िवकासाला चालना िमळू शकते. पåरणामी,
औīोिगक िवकासाला चालना देÁयासाठी योµय वेळी, योµय ÿमाणात आिण वाजवी
पåरिÖथतीवर पैसा उपलÊध असणे महßवाचे आहे, कारण, औīोिगक िवकासाला चालना
देÁयासाठी वाजवी पåरिÖथती महßवाची असते.
औīोिगक िव°ाचे ąोत/मागª: संकÐपना:
भारतातील खालील काही ÿमुख ľोत आहेत, ºयातून भारतीय उīोगांना Âयांचे आवÔयक
िव° िनयिमतपणे िमळत आहे:
१. शेअसª आिण िडब¤चसª:
भारतात, कंपनी¸या भांडवलाची मोठी ट³केवारी सामाÆयतः शेअसª िवकून उभी केली जाते.
कंपÆया भांडवली बाजारातही िडब¤चसª जारी करतात, अिलकड¸या वषा«त पåरवतªनीय
िडब¤चर मोठ्या ÿमाणात सामाÆय होत आहेत.
munotes.in

Page 87

भारतातील औīोिगक िवकास - २
87 २. सावªजिनक ठेवी:
सामाÆय लोकांकडून जमा केलेÐया ठेवी हे औīोिगक िनधीचे दुसरे łप आहे.
अहमदाबादमधील कापड उīोगाची Öथापना मु´यतः सावªजिनक ठेवéवर झाली. Âयािशवाय
मुंबई कॉटन िमÐस आिण सोलापूर कॉटन िमÐस आहेत. आसाम आिण बंगाल¸या चहा¸या
बागांनीही सावªजिनक ठेवीĬारे पुरेसे िÖथर भांडवल उभारले आहे. अिलकड¸या वषा«त
अनेक औīोिगक उपøमांनी एक ते तीन वषा«साठी सावªजिनक ठेवéना आकषªक Óयाजदराने
आमंिýत केले आहे. या ąोतातील सवाªत मोठी ýुटी Ìहणजे ही गुंतवणूक कधीही काढली
जाऊ शकते, Âयामुळे दीघªकालीन गुंतवणुकìसाठी सावªजिनक ठेवी योµय नाही.
३. Óयावसाियक बँका:
Óयापारी बँका देखील ÖटॉकĬारे समिथªत आिण ÓयवÖथापकìय एजंट¸या पूरक हमीĬारे
समिथªत अÐप-मुदतीची रोख-øेिडट कज¥ बनवत आहेत. सवªसाधारणपणे, Óयावसाियक
बँका ÿगत कज¥, ओÓहरűाÉट आिण सरकारी िस³युåरटीज आिण ÖटॉकĬारे सुरि±त
केलेÐया कॅश øेिडट सुिवधां¸या Öवłपात Óयवसायां¸या खेळÂया भांडवला¸या गरजा
भागवÁयासाठी कज¥ देतात. आयडीबीआय¸या Öथापनेपासून, Óयावसाियक बँका उīोगांना
मÅयम मुदतीचे कजª देत आहेत.
४. Öवदेशी बँकसª:
भारतात, Öथािनक बँकसª संकटा¸या काळात उīोगांना महßवपूणª मदत करत आहेत. शहरी
भागातील लहान आिण मÅयम आकाराचे Óयवसाय Öथािनक बँकसªकडून पुरेसे िव°पुरवठा
ÿाĮ करÁयास स±म आहेत. तथािप, हे देशी बँकसª अशा कजा«वर वारंवार उ¸च Óयाजदर
आकारतात.
५. मुदत-कजª देणाöया संÖथा:
वर नमूद केलेले िव° ąोत मयाªिदत असÐयामुळे, या उīोगां¸या आिथªक गरजा पूणª
करÁयासाठी, Âयांना कजª देÁयासाठी अनेक मुदत कजª देणाöया संÖथांची Öथापना करÁयात
आली आहे. इंडिÖůयल फायनाÆस कॉपōरेशन ऑफ इंिडया ;ÈÃÊÈद्ध, इंडिÖůयल øेिडट
अँड इÆÓहेÖटम¤ट कॉपōरेशन ऑफ इंिडया ;ÈÊÈÊप्Ħ, इंडिÖůयल डेÓहलपम¤ट बँक ऑफ
इंिडया ;ȳठÈĦ, भारतीय औīोिगक पुनरªचना महामंडळ ;ÈÂÊÈद्ध, तसेच राºय िव°ीय
महामंडळे आिण राºय औīोिगक िवकास कॉपōरेशन, यािशवाय, भारतीय आयुिवªमा
महामंडळ ;ÖÈÊÈद्ध आिण युिनट ůÖट ऑफ इंिडया या सवª भारतीय Óयवसायांना मोठ्या
ÿमाणात िनधी पुरवतात, अलीकड¸या काळात या औīोिगक िव°पुरवठ्याचे ÿमुख ľोत
बनले आहेत.
अ. इंडिÖůयल डेÓहलपम¤ट बँक ऑफ इंिडया:
ही बॅंक देशा¸या औīोिगक िवकासाला मदत करÁयासाठी िव° आिण इतर सेवा देते. ही
बॅंक नवीन बांधकाम, तसेच आधुिनकìकरण, िवकास आिण िविवधीकरणासाठी दीघªकालीन munotes.in

Page 88

औīोिगक व ®म अथªशाľ - I
88 िव°पुरवठा करते. आपÐया कॉपōरेट ³लायंट¸या िविवध मागÁया पूणª करÁयासाठी ही कायª
करते. उपकरणे िव°, मालम°ा øेिडट आिण कॉपōरेट कजª यांसारखी कायª ही बॅंक करते.
ब. इंडिÖůयल øेिडट अँड इÆÓहेÖटम¤ट कॉपōरेशन ऑफ इंिडया िलिमटेड:
िवलीनीकरण आिण अिधúहणांना सबिसडी यामुळे भारतीय अथªÓयवÖथे¸या अनेक
±ेýांमÅये एकýीकरण सुलभ करÁयात मदत झाली. मे २००२ पासून, संपूणª िवøì आिण
िकरकोळ िवøìसह इंडिÖůयल øेिडट अँड इÆÓहेÖटम¤ट कॉपōरेशन ऑफ इंिडया िलिमटेड
समूहाचे िव°पुरवठा आिण बँिकंग Óयवसाय एकाच फमªमÅये िवलीन केले गेले आहेत.
क.Öमॉल इंडÖůीज डेÓहलपम¤ट बँक ऑफ इंिडया:
ही बॅंक लघुउīोग ±ेýाला पुनिवª°, िडÖकाउंिटंग लाइÆस आिण संसाधन समथªन यंýणा
ÿदान करÁयासाठी बँका आिण राºय-Öतरीय िव°ीय संÖथांचे नेटवकª वापरते. ही बॅंक
औīोिगक ±ेýा¸या गरजा पूणª करÁयासाठी थेट िव°पुरवठा देखील करते.
ड. इंडिÖůअल फायनाÆस कॉपōरेशन ऑफ इंिडया िलिमटेड:
ÿकÐप िव°, िव°ीय सेवा आिण Óयवसाय सÐलागार सेवा ही बॅंक देत असते. ही बॅंक
गुंतवणूकदाराना उīम भांडवल सेवा ÿदान करते.
इ. इंडिÖůयल इÆÓहेÖटम¤ट बँक ऑफ इंिडया िलिमटेड:
इंडिÖůयल इÆÓहेÖटम¤ट बँक ऑफ इंिडया िलिमटेड ही Óयवसायांना अनेक आिथªक उपाय
पुरवते, ºयामÅये ÿकÐप िव°, अÐपकालीन नॉन -ÿोजे³ट अॅसेट, कायªरत भांडवल आिण
इतर अÐप-मुदतीची कज¥ यांचा समावेश आहे.
फ. इÆĀाÖů³चर डेÓहलपम¤ट फायनाÆस कंपनी िलिमटेड:
इÆĀाÖů³चर डेÓहलपम¤ट फायनाÆस कंपनी िलिमटेडची Öथापना १९९७ मÅये,
नािवÆयपूणª उÂपादने आिण ÿिøयांĬारे ÓयावसाियकŀĶ्या Óयवहायª पायाभूत सुिवधा
ÿकÐपांमÅये खाजगी भांडवलाचा ÿवाह सुलभ करÁया¸या उĥेशाने एक िवशेष संÖथा
Ìहणून करÁयात आली.
त. इंडिÖůयल åरकÆÖů³शन बँक ऑफ इंिडया:
आजारी उīोगांना Âयां¸या पायावर उभे राहÁयास आिण बाजारपेठेत Öपधाª करÁयास मदत
करणे हे या बॅंकेचे ÿमुख उिĥĶ आहे.
म. राºय िव°ीय िनगम :
ते गरजू Óयवसायांना कजª देतात. ते शेअसª आिण िडब¤चरला देखील ÿोÂसाहन देतात आिण
आवÔयक असÐयास कजाªची हमी देतात. उīोगांना, बॅंकेĬारे परकìय गुंतवणूक आिण
ÿारंिभक सावªजिनक ऑफåरंग ;ȸÓĦ Ĭारे आिथªक मदत देखील िमळते.
munotes.in

Page 89

भारतातील औīोिगक िवकास - २
89 ८.५ सारांश बहòराÕůीय कंपÆयानी ; जागितक गुतंवणूक, उÂपादन, Óयापार, िव°, तंý²ान यावर वचªÖव
िनमाªण केले आहे. भारतीय अथªÓयवÖथेतील बहòराÕůीय कंपÆयांची भूिमका महßवाची आहे.
एक Óयावसाियक संÖथा ही एकमाý मालक, भागीदार िकंवा भागधारकांĬारे िनयंिýत
असली तरीही, भिवÕयातील नफा िकंवा परताÓया¸या अपे±ेने Óयापारात गुंतलेली असते.
Óयवसाय सुł करÁयासाठी, कंपनीने कोणताही परतावा िमळवÁयापूवê पैसे गुंतवले
पािहजेत. यंýे खरेदी करणे आवÔयक आहे, कारखाÆयाची जागा खरेदी करणे आवÔयक
आहे िकंवा भाडेपĘीवर घेणे आवÔयक आहे, क¸चा माल खरेदी करणे आवÔयक आहे आिण
कमªचाöयांना Âयां¸या सेवांसाठी वेतन िदले जाणे आवÔयक आहे. कंपनीना या सवª
बाबéसाठी आिथªक संसाधनांची आवÔयकता असते. नफा होÁयासाठी कंपÆयाना वाट
पहावी लागते. फमª¸या ऑपरेशनमÅये गुंतवलेले पैसे वाजवी वेळेत परताÓया¸या Öवłपात
फमªला परत येणे अपेि±त आहे. यासाठी कंपनीला वाट पाहावी लागणार आहे. उदा.
उÂपादकाने वÖतू िवकÁयापूवê उÂपादन करणे आवÔयक आहे. Âया¸याकडे Âया¸या वÖतू
तयार करÁयासाठी िनधी असेल तरच तो असे कł शकतो. उīोगांमÅयेही, उīोजकांना
वÖतू आिण सेवां¸या उÂपादनासाठी आवÔयक सुिवधा उभारÁयासाठी भांडवल आवÔयक
असते. अशा ÿकारे एखाīा फमª¸या Öटाटª-अप आिण सुरळीत कामकाजासाठी िव° ही एक
महßवाची पूवªअट आहे, हे िदसुन येते.
८.६ ÿij १. भारतीय अथªÓयवÖथेतील बहòराÕůीय कंपÆयांची भूिमका ÖपĶ करा.
२. बहòराÕůीय कंपÆयांचे फायदे-तोटे ÖपĶ करा.
३. औīोिगक िव° ही संकÐपना ÖपĶ कłन भारतातील औīोिगक िव°ाचे ąोत ÖपĶ
करा.


*****


munotes.in