Page 1
1 १
िश णा या अथ शा ातील स ंक पना मक म ु े
घटक रचना
१.० उि ्ये
१.१ अथ , या या , िश णा या अथ शा ाची या ी आिण मह व
१.२ िश ण आिण आिथ क प ती / णालीचा सहस ंबंध. अथ णालीची भ ूिमका-
१) िश णाला अथ पुरवठा, २) मनु यबळाचे शोषण
१.३ िश ण एक उ ोग
१.४ िश ण एक उपभोग आिण िश ण ही एक व ैयि क सामािजक आिण रा ीय
गुंतवणूक
१.५ भरमसाठ वाढ आिण िश णाचा आ ंतर िपढीवरील प रणाम
१.० उि ्ये
या करणा या श ेवटी, तु ही,
िश णा या अथ शा ाची या या
सामा य अथ शा व िश णाच े अथ शा यातील फरक
िश णा या अथ शा ातील म ुलभूत सम या ओ ळखू शकाल .
िश ण प तीतील म ुलभूत सम या सोडिव यासाठी िश णाच े अथ शा काय क
शकते ते प कराल .
१.१ अथ , या या , िश णा या अथ शा ाची या ी आिण मह व
अथ शा हे सामािजक शा आह े क याम य े दुिम ळ ोता ंची िवभागणी समाज िनवड
करते, क याम ुळे स ा या वत मान व भिव याम य े माल आिण स ेवांचा पया यी वापर कशा
कार े केला जाऊ शकतो .
अथ शा ह े एक सामािजक शा आह े जे वत : या िनवडीच े आिण पया य शोध या या
संबंिधत आह े. माल आिण स ेवा कशा कार े िनमा ण करावयाची आिण कोणासाठी यास ंबंधी
समाज िनण य घे यास ंबंधीचा अ यास क ेला जातो . रॉिब स ने केले या या यान ुसार munotes.in
Page 2
िश णाच े अथ शा
2 “अथ शा ह े एक सामािजक शा आह े यात द ुिम ळ बाब चा आिण यास पया यी वापराचा
व संप या या स ंबंधीचा मानवी वत नाचा अ यास क ेला जातो .”
िश णा या अथ शा ाचा अथ व व प :
िश णा या अथ शा ह े एक े आह े याम य े सामा य अथ शा ाप े ा वेगळे असून
याम य े चौकशी या े ासंबंधीचा अ यास क ेला जात नाही . िश णा चे अथ शा ह े
आिथ क त व े, संक पना व िश ण ि य ेतील िनयम / कायद े याचे उपयोजन आह े. मानवी
वत न, (मानवी िनण यासंबंधी) कृती, िति या आिण शाल ेय बाबतीत मानवी वत न आिथ क
िवकासाम य े कशा कार े पुढे वाटचाल करत े. यासंबंधी मानवी वत नाचा अ यास क ेला
जातो. िश णाच े अथ शा ह े सामा य अथ शा ाची एक शाखा आह े याम य े, उपल ध
दुिम ळ ोताचा िनवडीन ुसार, वापर क न , चांग या कार े शै िणक िन पती कशी होऊ
शकेल यास ंबंधी शै िणक यव थापक कशा कार े वापर कर ेल या स ंबंधीचा अ यास क ेला
जातो. कामगार अथ शा , साव जिनक अथ शा , क याणकारी अथ शा , वाढ व िवकास
िस ांत अथ शा यातील ाथिमक स ंक पनाचा वापर िश णा या अथ शा ाम य े केला
जातो. जगिव यात पिह या दजा या अथ शा जस े ॲडम ि मथ , अ ेड माश ल, जॉन
टुअट िमल या ंनी िश णातील साव जिनक ग ुंतवणूक त िश ण आिण िवकास याचा मोठ ्या
माणावर प ुर कार क ेला. १९५० म ये अथ शा ा ंनी िश ण आिण आिथ क वाढ यातील
सहसंबंध, िश ण आिण उ प नाच े िवभाजन आिण िश णाला अथ पुरवठा याम ु ांवर जा त
ल क ि त क ेले.
अथ शा ा ंनी िश णातील उ पादन , जेथे इमारती आिण त ं ान आिण िश क कामगार ह े
आव यक द ुिम ळ ोत आह े. ोताच े दुिम ळता हणज े धोरणिनि त करणाया नी खालील
गो ी ठरिव या पािहज ेत.
१) िश णा या य ेक तरावर िकती खच करण े (काय उ पाद न करायच े)
२) समाजा या फाय ासाठी जा तीत जा त श ै िणक स ेवा कशा कार े पुरवाय या
(कशा कार े िश ण उ पादन करायच े) आिण
३) िश णा या य ेक तरावर कोणाला िश ण ाव े (िश ण कोणाला प ूरवायच े)
िश ण ि य ेम ये तीन िनण य घेणारे आहेत. ते हणज े १) समाज, २) सं था/ पुरवठा
करणार े, ३) य िक ंवा (िश ण स ेवा खर ेदी करणार े) िनण य घेणाया ना दोन मह वा या
सम या हणज े िनवड आिण द ुिम ळता होय .
िश णा या अथ शा ाम य े मुलभूत सम या हणज े िश णातील अिनब ध गरजा
पुरिव यसाठी मानवी व भौितक स ंसाधना मया िदत बाब चा समाज , सं था आिण य
यांना कशा कार े वापर करता य ेईल. या मुलभूत सम या ंवर उपायासाठी काही आिथ क
संक पना ंचा उपयोग क ेला जावा .
िश णातील खाजगी आिण सामािजक परतावा , मानवी भा ंडवल आिण िश णा या उपप ी /
िस ांत, िश णातील अनािथ क फायदा , िश ण आिण आिथ क िवकास , अथ शा ाला munotes.in
Page 3
िश णा या अथ शा ातील संक पना मक म ु े
3 िश णाच े योगदान , शै िणक खचा चे मापन , मनु यबळाचे िनयोजन , शै िणक िनयोजन
आिण मानव स ंसाधन िवकास , शै िणक िक ंमत, िकंमतीच े िव ेषण, शै िणक उ पादन ,
शै िणक प रणामकारकता आिण काय मता , िकंमत मता आिण िकमतीची
प रणामकारकता , िकंमत-फायदा िव ेषण आिण िश क प ुरवठा, शै िणक आिण
िनप पातीपणा यासवा चा िश णा या अथ शा ात समाव ेश होतो .
तुमची गती तपासा -
१) िश णा या अथ शा ाची या या
२) सामा य अथ शा व िश णाच े अथ शा यातील फरक .
१.२ िश ण आिण आिथ क णाली / प ती यामधील सहस ंबंध
अथ णालीची भ ूिमका १) िश णाला अथ पुरवठा २) मनु यबळाचे शोषण
अथ णाली :
अथ णाली ही उ पादनाची रचना , आिथ क क या मालाच े िवभाजन / वाटणी , आिथ क
तयार मालाची वाटणी , अथ शा ातील माल /व तू व स ेवा या ंचा वापर / उपभोग याचा
समाव ेश होतो . ते एक स ं था आिण या या सामािजक स ंबंधाचा स ंच होय . पया याने, तो
एक त वाचा स ंच आह े याम य े अथ शा ातील सम या मा ंड या जातात जस े, उ पािदत
ोता ंची मया िदत िवभागणीची द ुिम ळता, अथ णाली ही एक उ पािदत ोता ंचा मानव
आिण स ं थां या सहस ंबंधाचा समाव ेश आह े जसे संप ीच े ढीपर ंपरेनुसार वाटप .
समकालीन अथ णालीची उदाहरणाम य े भांडवलशाही णाली , सा यवादी णाली व
समाजवादी णाली आिण िम अथ यव था .
१) भांडवलशाही अथ णाली :
मु बाजार हा आिथ क म य थी आिण शासनािशवाय क ं ाट आिण मालक या ंना
जबरद तीन े अमलात आण याचा बाजार होय . हा पूण त: िनयंि त बाजारा या िव आह े.
यात शासन उ पादन िकती असाव े, माल आिण स ेवा िकती वापर या , िकंमती आिण
याची वाटणी ह े िनयंि त करत े. हा एक अथ शा ा ंनी वापरल ेली स ं ा हणज े ‘मु
बाजार ’ होय. ‘मु बाजार ’ अथ णाली हणज े जेथे स व बाजार ह े मु असतात . ात
मालम े या अिधका चे संर ण, पण ब ळजबरी नाही . शासक य आिथ क मदतीची ब ळजबरी
नाही, शासनाची म ेदारी नाही आिण शासनाची लादल ेली म ेदारी नाही . भांडवलदार शाही
ही एक माग आहे यात उ पादनावर खाजगी िनय ं ण, यात श ेती, कारखान े व ान या ं या
आिथ क सहस ंबंधावर अवल ंबून आह े. “खाजगी िनय ं ण” या िठकाणी या अथा ने वापरला
आहे क ज े यापारा या तरावर िनय ंि त क ेले जाते. भांडवलदारी िनय ं ण मालक साठी
वापरल े जाते. पण, नोकरशाही या रचन ेनुसार ज े मोठ े महाम ंडळे/ सं था, मोठ्या
यव थापनाकड ून चालिव या जातात या या ंकडे िनयं ण असत े. बाजारातील यापार
आिण आिथ क पधा यासंबंधी भा ंडवलशाही प तीत समािव असत े. भांडवलदारी प ती
ही महाम ंडळ यांना तग ध न ठ ेव यासा ठी ा ंना भरभराट / उ नती कर यासाठी फार थोडी
िनवड असत े. भांडवलदारशाही ; कम चारी, संशोधन , अ यापन आिण श ै िणक ान यावर munotes.in
Page 4
िश णाच े अथ शा
4 प रणाम करत े. िश ण आिण श ै िणक काय जे ा यि क सम या आिण रा ीय िहत
यां याशी स ंबंधीत बाबीच े उ चिश ण प ुर कार करत े यास भा ंडवलशाही अथ यव थ ेत
िश ण ह े बाजार दबाबान ुसार मालक च े असत े.
२) सा यवादी अथ णाली :
िनयोिजत अथ णाली ही एक अशी अथ यव था आह े यात रा य िक ंवा कामगार प रषद
अथ यव थ ेचे यव थापन करत े. ही एक अशी अथ यव था / णाली आह े क याम य े
उ पादन आिण माल व स ेवा यांचा वापर / उपभोग यास ंबंधीचे सव िनण य क सरकार घ ेते.
ा अथ यव थ ेचे िवशाल / मोठ्या माणावर िनयोिजत अथ णाली होय . मु य व े
िनयोिजत अथ णाली िक ंवा िनयोिजत / अिधकार अथ णाली . या अथ यव थ ेम ये क ि य
अथिन योजन हे रा य िक ंवा शासन क न सव अथ िवषयक मोठ ्या े ावर िनय ं ण ठ ेवून
ोताच े वापर आिण प यामालाच े िवतरण यावर िनण य घेते. िनयोजक रा ीय व
सामािजक उि े ल ात घ ेऊन कशाच े उ पादन करायच े व यान ुसार यापा यांना/ फम
यांना तेच उ पादन कराव यास सा ंगतात. िनयोिजत अथ यव था ही प ूण त: अिनयोिजत
अथ यव थ े या िव आह े. जसे बाजार अथ यव थाम य े मोठ ्या अथ िवषयक
िनयोजनाप े ा, खाजगी मालक आपला यि गत फायदा ल ात घ ेऊन उ पादनास ंबंधी
घटक ज े हणज े उ पादन , िवतरण , िकंमती आिण ग ुंतवणूक िनण य ा स ंबंधी िनण य घेतात.
सा यवाद हा समाजवादाप े ा वेगळा आहे. तो हणज े न या सामािजक आिथ क रचन ेनुसार
िवकासा या प वत े या पायावर आधा रत आह े. आिण त े हणज े उ पािदत दबाव / जोर
आिण उ पािदत स ंबंध हे एक समाजवादी समाज हा िवकिसत होय . “हा एक समाजवादाचा
उ चतम तर होय .” जे हा नवीन रचना ही प ूण त: प रप वता , समाजवाद हा प ूण त:
सा यवादाकड े थला ंतर होतो . तो सामा य मालक जी उ पादन आिण िनयोिजत
अथ यव थ ेवर जोर द ेते.
३) समाजवादी अथ यव था :
समाजवादी अथ यव था ही लोका ं या क याणा या त वावर आधा र त आह े. समाजवादी
अथ यव था हा आिथ क उप मा या त वावर आधा रत आह े. जेणे क न लोक ह े
नपÌया या उ पादनाऐवजी मालाचा यो य उपयोग क शकतील . पु कळ अथ वे यांनी
सुरवातीला या अथ यव थ ेला नाकारल े कारण ही फायद ेशीर आह े. पण या द ेशाम य े
समाजवादी अथ यव था होती या ंनी कोण याही अथ यव थ ेपे ा समाजवादाच े मह व व
यश दाखव ून िदल े हे एक िम अथ यव थ े या स ंदभा त उ ा ंती होय .
४) िम अथ यव था :
िम अथ यव था ही एक अशी अथ यव था आह े क , याम य े शासन व खाजगी या
दोघांचे िनय ं ण अ सते िकंवा समाजवाद व भा ंडवलशाही या ंचे िम ण होय . िम
अथ यव थ ेची कोणतीही एक अशी या या नाही . पण यास ंबंधी घटका ंम ये खाजगी
आिथ क वात ं य, (खाजगी क ंपनी) क ीय आिथ क िनयोजन आिण शासनाच े िनयमान ुसार
एकमेकांत िमस ळलेले असतात . munotes.in
Page 5
िश णा या अथ शा ातील संक पना मक म ु े
5 अथ यव था आिण िश ण यामधील सहस ंबध : अथ यव था आिण िश ण या ंचा
अगदी िनकटचा सहस ंबंध आह े. समाजवादी अथ यव थ ेम ये िश णाचा ह ेतू,
अ यास म आिण अ यापन प ती या िनि त क े या जातात क या म ु य व े:
लोकशाही आदश , धमा|नरपे ता, आधुिनक करण समाजस ुधारणा आिण रा ी य
िवकास याबाबी समाजा या क याण कर यास ंबंधी ल ात घ ेत या जातात . िश णाच े
िनयं ण ह े क सरकार िक ंवा रा यसरकार करत े. दुसरीकड े, भांडवलशाही
समाजाम य े, हे िनण य हे रा यशासन घ ेते तर भा ंडवशाही अथ यव थ ेम ये हे घटक
बाजार दबाब /जोर ह े ठरिवत असत े. उदा. मागणी तसा प ुरवठा.
अथ यव थ ेम ये भूिमका १) िश णाला अथ पुरवठा २) मनु यबळाचे शोषण
रा याचा अथ पुरवठा, िनयिमतता आिण ाथिमकता व मा यिमक िश ण ह े अशा कार े
ितिब ंिबत होत े क , समाजा या यि गत क याणासाठी िश ण ह े आव यक आह े.
िश णाची अथ शा ीय स ंघटना ही उ प नातील असमानता , सामािजक गमनशीलता आिण
िविवधता अशा िवषयातील म ु े दूर/ सोडिव यसाठी राजक य तस ेच बाजारा या रचन ेवर
अवल ंबून असत े.
आज काही भा ंडवलदार वत : या िक ंवा य िनय ं णा ार े उ चिश णा या स ं था
िनयंि त करतात . अनेम महामंडळे उ च िश णासाठी फ ंड/अनुदान प ुरिवते याख ेरीज
भांडवलशाही ही अ य र या उ चिश णावर प रणाम करीत असत े. उ च िश णावर
एक अ य ंत मह वाचा प रणाम हा ख ु िव ामान भा ंडवलशाही यव था होय . कारण
भांडवलदारी ही एक समाज , लोक आिण समाज रचना ंची एक मोठी स ेची यव था आह े.
दुसरीकड े सा यवादी समाजात िश णाला अथ पुरवठा हा रा याकड ून केला जातो . िम
अथ यव थ ेम ये िश णाला अथ पुरवठा हा य व रा यशासन या दोघा ं ारे केला जातो .
तसेच भा ंडवलशाही समाजाम य े, यि या मता व कौश यावर आ धा रत मागणी व
पुरवठान ुसार मन ु यबळाचे शोषण क ेले जाते. उदा. बाजारातील दबाब /जोर तर द ुसरीकड े
सा यवादी समाजाम य े, य ला कोण या कारच े िश ण प ुरवायच े यान ुसार कोण या
कारच े मनु यबळ आव यक आह े. याब ल रा य ठरिवत े. िम अथ यव थ ेम ये, य
हा बाजार दबाबा /जोरन ुसार रोजगार िम ळणास अवल ंबून असतो .
१.३ िश ण – एक उ ोग
िश ण एक उ ोग :
िश ण अ ंदाजान े सुिशि त यि िनमा ण करत े जे उ पादन मत ेम ये वाढ अप ेि त असत े.
ही ि या अन ु पािदत य ही उ पािदतम य े पा ंतर करीत असत े. दुस या श दात
सांगायचे झाल े तर, शै िणक उ पादन काय हे समजण े आव यक आह े. िश ण हा एक
उ ोग िवचारात घ ेता परी ा ंचे िनकाल ह े शै िणक ग ुणव ाच े मू यमापन करताना या
संबंधीचे असणार े िनकषाच े मु े हे याम य े समािव असतात . शै िणक यशाम य े पया यी
नैसिग क स ुचक हा कामगार बाजाराम य े सं िमत होत असतो . य हा िश ण ह े
कामात ून, पुढील िश ण , उ चिश ण , उमेदवारी का ळा या योजना या अशा व ेगवेगÈया
मागा तून घेऊ शकतो . वरील मागा तून य हा या या आवडीन ुसार, या या िविवध munotes.in
Page 6
िश णाच े अथ शा
6 वैिश ्यानुसार प ुढे जाऊ शकतो आिण मागील काही वषा म ये जे सं मण पाहता यश ह े
अथ शा ा ंनी िवचारात घ ेतले आह े. िविवध कारणा या ार े कामगार बाजार ह े इतर
यवसायाप े ा िश काच े प अस े आह े. थमत : िश क िश ण ही एक ला ंबलचक
ि या आह े आिण बाजाराम य े समायोजन हो यास व ेळ लागतो . दुसरे िविवध कारणा तव
ि या ंना समान ह का ार े िश क प ेशाम य े अ कट / गु अशी मागणी आह े. ितसर े
बाजाराम य े शासन न ेहमीच मागणी व प ुरवठा याम य े मह वाची भ ूिमका बजावत े. हे सव
ल ण े िश क िश क इतर कामगार बाजारप ेठम य े भरिव पणे िदसून येत नाही आिण
यासाठी का ळजीपूव क िव ेषण कर याची गरज आह े. हणून िश ण हा एक उ ोग
समजला जातो . जो आिथ क उ पािदत य िनमा ण/ उ पािदत करतो . आज या का ळात,
मानवी व अमानवी ोत ह े मानवी उ पािदत काय हे आव यक आह े. यात बाजार दबाब /
जोर हे िश णातील मागणी व प ुरवठा याम य े मह वाची भ ूिमका बजावत े.
१.४ िश ण एक उपभोग – आिण िश ण ही एक यि गत , सामािजक
आिण रा ीय ग ुंतवणूक
िश ण ही एक ग ुंतवणूक :
बेकर (१९६४ ) ने मानवी भा ंडवलाची रचना िवकिसत क ेली यात यान े िश णाचा
पारंपा रक आिथ क मत दश िवले/ मांडले. या रचन ेम ये, िश ण ही म ु य ग ुंतवणूक आह े.
जेथे यि स याची कामगार बाजारातील िम ळवणूक चा याग करतो आिण भिव यातील
उ च व ेतनाचा परतावा िम ळेल या आश ेने संकट ओढाव ून घेतो. बेकर (१९६४ ) आिण ब ेन
पोराथ (१९७६ ) यांनी ( मन १९८६ ) म ये एक मानवी भा ंडवल ितमान ायोिगक काय
केले यास मोठ ्या माणावर उ ेजन िदल े गेले. उ च तरावरील ान व कौश य ह े
भिव यात यश िम ळिव यासाठी , िश णाम य े खच केलेले हे एक कारची साम ुदाियक
गुंतवणूक आह े हे यि न े व रा ान े ओळखले आहे. तरीस ु ा िश णातील ग ुंतवणूक ही
मया िदत साव जिनक व खाजगी ोताचा म ुकाबला / पधा करेल. शै िणक स ंधीचे
िव तारीकरण , याची ग ुणव ेचे यव थापन ह े िश णा या अथ पुरवठ्यासंबंधी यो य
िवतरण व याची खा ी द ेणे हे एक आ हानच आह े. िश ण ही एक ग ुंतवणूक सम जली जात े
कारण त े उ पादन मता आिण उ प न ह े भािव यात वाढिव यास भाग पाडत े. य
खाजगी मोबदला वाढिवत े, तर सव समाज सामािजक मोबदला वाढिवत े. ( य ध न )
िकतीकरी अ यास ार े असे िदसून येते क , खाजगी मोबदला हा सामािजक मोबद याप े ा
अिधक आह े कारण , शासन ह े कराप े ा जा त आिथ क मदत /सबिसडी द ेते.
जगातील िवकिसत द ेश आह ेत ते या या दरडोई उ प ना या सरासरी ६ ट के उ प न ह े
साव जिनक शा ळाम ये गुंतवणूक करत े. िश णाच े रा ीय मह व ह े य या
राहणीमाना या व समाजा या क याणा या प रणामावर अवल ंबून असत े. िश णाचा
ाथिमक / मु य माग हणज े िव ा या ना कौश याम य े िनपुण क न ौढपणी या ंना
चांग या कार े नोकरी / यवसाय िम ळावा व याम य े राहणीमान चा ंगले हाव े. पण
िश णाचा एक यापक फायदा हा मोठ ्या माणावर य ला , कुटुंबाला व समा जाला
हावा. हा फायदा ज े फ या ंचा स ंबंध साव जिनक शा ळाप तीत स ंबंिधत असल े या
य नाच न ह े तर ज े करदात े आहे यांनाही हावा . सामािजक व आिथ क प रि थतीची munotes.in
Page 7
िश णा या अथ शा ातील संक पना मक म ु े
7 पसरल ेली स ुधारणा ही य स ुिशि त लोकस ं ये या िन प ी वापर क न एक चा ंग या
कार े मािहती ार े चांगला िनण य घे यास होऊ शक ेल. स या या स ंशोधनात ून अस े प
झाले आहे क , साव जिनक िश णाला पािठ ंबा िद यान े होणाया फाय ान े येक िव ाथ
हा काहीतरी िम ळिवतो. एक चा ंगले सुिशि त लोकस ं येमुळे कमी ब ेरोजगारी , साव जिनक
काया त सहा य, यावर अवल ंबून आिण जा त कर , याबाबी िदस ून येतात. कमी ग ु हेगारी,
साव जिनक आरो य स ुधारणा आिण राजक य व सहर या ंची साव जिनक ग ुंतवणूक त याचा
प रणाम मोठ ्या माणावर सामािजक व आिथ क फायदा हा कोट ्यावधी पया ंम ये होतो
यासाठी िश ण ह े एक मह वाची भूिमका बजावत े.
िश ण – एक उपभोग :
याचव ेळी मानवी भा ंडवलाची रचना / मांडणी ही ता का ळ कोण याही काराची उपभोग
देऊ शकली नाही . खरोखर , पु कळ अत शा ानी िश णा या उपभोगाच े मू यसंबंधी
चचा केली. उदा. क टझ (१९६३ ) चे स याच े/ यावळचे िश णाच े तीन फायद े ओळखले
होते. यापैक एक िश णाची ग ुंतवणूक आिण याच े भिव याती उपभोग . सािह याम य े
िश णा या उपभोगाच े घटकावर ल िदल े गेले. िक येक वाह अस े सुचिवतात क ,
उपभोग ह े एक वाढता मह वप ूण भाग आह े जो िनवडीन ुसार कोठ े आिण कस े कॉलेज क
शकतो त े ठरवू शकतो .
१.५ भरमसाठ वाढ आिण िश णाचा आ ंतर िपढीवरील प रणाम
िश णातील भरमसाठ वाढीचा प रणाम हा यि या िम ळकती या समाज िम ळकतीम य े
पांतरीत होतो . य चा घराम य े कामा या िठकाणी , साव जिनक िठकाणी यान े जे काही
िनण य, कौश य, यि गत ान , याची मता याम य े जे काही स ुधारणा क ेली याचा
फायदा समाजाला या या चा ंग या िश णात ून होतो . उदा. जे हा जा त लोका ंना यो य
आिण ि थर रोजगार िम ळतो ते हा या या फायदा स ंपूण समाजाला होतो . एक उ म
िशि त काय हे फ स ंशोधन आिण नवोप मासाठी फायद ेशीर नसत े तर त े उ म
सुिशि त लोका ंना यापकत ेने पसरल े जात े. शासन आिण सामा य अिव ास िक ंवा
दुजाभाव हा द ुिम ळ लोकांसाठीस ु ा फायद ेशीर होतो . या यित र स ुिशि त पालका ंची
मुलेसु ा साव जिनक मदत कर यास तयार होतात . ही वरील सव उदाहरण े हे उ म िश ण
घे या या स ंदभा तील आह ेत. थोड यात , प रणामकारक िश ण ह े य ला स ंकटापास ून
दूर ठेव यास आिण चा ंगले जीवन जग यास िनण य मता स ुधार यास मदत करत े. एक
अथ शा िम टन ाईडमनन े िलिहल े आह े. मा या मुलांचे िश ण ह े इतर य या
क याणात आिण ि थर व लोक शाही समाजास योगदान आह े” यालाच िश णा या
भरमसाठ वाढीच े प रणाम ओ ळखले जातात . जगातील बह त ेक शासन या ंनी हा ि कोन
वीकारल ेला आह े. यानुसार यापक सामािजक व आिथ क क याणासाठी , तसेच मुला या
यि गत जबाबदारी या ीन े िश णस ं थांम ये मोठ्या माणावर ग ुंतवणूक केली आह े.
साव जिनक िश णाम य े अनेक आ हान े झेलूनसु ा समाजा या क याणाकरीता व य ुवा
वगा या भिव याकरीता हा प रणामकारक माग होय. िश णाच े सव कष साम य ल ात घ ेता,
शाळासाठी आव यक बाबी , अ ययन अ यापनाची ग ुणव ा , िव ा या ना आव यक
असणार े िविवध ोत ह े िनि त केले आहेत. संशोधनान े वारंवार द शिव ले आहे क , छोटे
वग , पा िश क, सुरि त शाळेतील वातावरण आिण अ यावत अन ुदेशना मक सािह य munotes.in
Page 8
िश णाच े अथ शा
8 आिण त ं ानान े िव ा या ची गुणव ा जा तीत जा त िदस ून येते. या सवा साठी प ैशाची
आव यकता आह े. अशा अित र काय मांसाठी आिण स ेवांसाठी िव ा या या सामािजक
आिथ क दोषा ंचा िवचार क ेला जातो . िव ापीठातील िव ाथ हो याच े पालक समज ून अस े
आपण वार ंवार पाहतो . तशा कारच े शाळेमधील िनरी ण यात शाळा सोडल ेले आिण
पालक हो य. एक साध े िनरी णाव न आपण िव ेषण क शकतो क , एका िपढीकड ून
दुस या िपढीकड े भरमसाठ वाढ ही शाळे या स ंदभा त िदस ून येते. आता एक खा ी द ेता येते
क आजची िपढी ही शाळेम ये जात े. िश णा या काया या मा यमात ून पालका ंना
िव ा या या शै िणक ग ुणव ेसंबंधी प रणाम िदस ून येतो. ही यांि क रचना ही व ेगवेग या
मा यमात ून िदस ून येते, यात पालकाच े अनुकरण, तसेच पालका ंचे उ च िश णातील स ंधी
याकड े िव ा या कडे ल िदल े जाते. यास आपण एक पोषण हण ू शकू.
हे एकच अस े प ीकरण नाही ज े िपढीला शै िणक स ंधी या संदभा त आह े. एखा ा असाही
हणू शकेल क , उ चिश ि त पाल कांचे संतती ही िशि त अस ेल कारण अन ुवंिशकतेतून ती
नैसिग क र या बालकाम य े आल ेली अस ेल याव न स ुिचत करता य ेते क , शै िणक
संपादन ह े एका िपढीकड ून दुस याकडे भरमसाठ वाढीन े जाऊ शकत नाही . शेवटी
जबरद तीन े पालक िव ा या चे िश ण ह े नैसिग क र या द े यापे ा याच े यो य पोषण क ेले
जावे. कमी शै िणक स ंपादन ह े कमी व ेतन, कमी िश ण अ शा कार े पांतरीत होत नाही .
आपण अ शा कार े ओळखू शकतो क , पालका ंचे आिण िव ा या चे शै िणक स ंपादन
आिण पालका ंचे उ प न होय . याम य े आपण न ैसिग क मता ओ ळखू शकत नाही . जर
आपण पालका ंची मता ही द ुल ि त क ेली तर पालका या िश णाचा प रणाम हा माग े
जाणारा होईल आिण म ुला या िश णावरील उ प नाच े अंदाज आपण लाव ू शकणार नाही .
तरी पालकाच े िश ण आिण उ प न ह े दो ही मतेवर प रणाम करत े.
वत मान आिण भिव यातील उपभोग :
िनवड ही व ेळे या स ंधीवर लादली जात े. ोता या वापर हा जी ोत प ुढील भिव यात
वापरासाठी उपल ध नाहीत . िनण य आताच यायचा आह े क , स या या गरजा ंची
िवभागणी क भिव यातील गरजा , आज या िव उ ा . काही गो ी आज उपभोग या
जातील तर काही भिव यात , आज काही गरजा ंचा उपभोग कमी क ेला तर भिव यात
उपभोग / वापर वाढ ू शकेल. याचे एक कारण त ु ही आज शाळेत आहात . जर त ु ही पूण वेळ
काम क ेले नाही तर त ु ही पूण उपभोग घ ेऊ शकणार नाही . तु ही उपभोगाला प ुढे ढकलता .
कारण , तु हाला िव ास आह े क , भिव यात चा ंगली नोकरी / यवसाय िम ळेल. जर त ु हाला
जा त िश ण आिण िश ण िदल े तर त े हा त ु ही न ंतर उपभोग या . तु ही स याच े
उपभोग प ुढे ढकलला तर न ंतर ते वाढिव यासाठी कौ श ये ा क शकता. पु हा भरल ेला
तेलाचा प ेला खाल या बाजूने वापर करायला ग ेला तर तो न ंतर भिव यात त ु हाला उपल ध
होणार नाही . तेलाचा वापर करण े, कमी करण े, याचा भिव यात उपयोग होईल .
तुमची गती तपासा :
१) िविवध अथ यव था कोण या आह ेत?
२) िश ण एक उपभोग आिण ग ुंतवणूक यातील फरक .
munotes.in
Page 9
9 २
िश णाचे मू य
घटकाची रचना :
२.० उि ्ये
२.१ शै णीक म ु य स ंक पना
शै िणक म ू यांचे कार - य म ू य, अ य म ू य, खाजगी म ू य, सामािजक
मू य आण स ंधी मू य
२.२ शै िणक म ू य घटक – यांचे अंदाज, यांचा िविवध तरावर वापर , नमुने
(Models ) आिण िश णाचे कार ( तर – ाथिमक , मा यिमक आिण ि िमतीय
माग : औपचारीक व द ूर थ कार सव साधारण हणज े कला , िव ान व वाणी य
यावसाियक व ता ंि क
२.३ बा व अ ंतग त िश णाची मता
२.० उि ्ये
शै िणक म ू य घटकाची स ंक पना समज ून घेणे.
िविवध कार या शै िणक म ू यांची ओ ळख क न घ ेणे.
शै िणक म ू य घटकाच े कशा कार े मोजमाप समज ून याल .
अंतग त व बा शै िणक मता ंची संक पना समज ून घेणे.
२.१ खच िव म ू य, मू यांचा अथ , शै िणक म ू यांचा अथ , आिण
शै िणक म ू यांचे कार
ा िठकाणी खच आिण िक ंमत ा स ं ांची अदलाबदल व पात वापर कर याची व ृ ी
आहे. तथािप , “शै िणक खच ” आिण शै िणक म ू य ा दोन स ं ा समान नाहीत . शै िणक
मू य ह े िश ण संपादन कर यासाठी िक ंवा िश णा या व ृ ीसाठी हो णा या पैशा या/
रकमे या स ंबंिधत आह े. शै िणक स ं थे या आिण रा य व क सरकार या स ू म
तरावरील अ ंदाजप कापास ून आिण खा यापास ून ाची मािहती आपणास उपल ध आह े.
वैय क ीकोनात ून, मू ये ही सव साधारणपण े ठरािवक कालावधीम य े िश ण
संपादनासाठी खच झाल े या रकमेशी (amount ) शी संबंिधत आह े. सं था िक ंवा रा य
यां या ीकोनात ून, या वषा त एक ूण िश णाब ल आल े या वािष क खचा शी संबंिधत
आहे. मू य आिण खच ा स ं ाचा वापर अदलाबदल म य े होते. परंतु य ात म ू य सव munotes.in
Page 10
िश णाच े अथ शा
10 प रचीत आह े. येक िव ा या चा या या ( ाथिमक मा यिमक , उ च मा यिमक ,
िव ापीठ ) तरावरील म ू याशी संबंिधत आह े. तसेच य ेक िव ा या मागे शै िणक म ू य
सं था/ रा य तरावर िव शेषत: िविश कोस साठी मोजमाप (गणना) करतात . परंतु येक
िव ा या मागे मू याशी रा य/ शै िणक स ं था या स ंदभा त कम चारी पगार , साधन े,
देखभाल , इमारत इ . िवषयी झाल े या खचा चा अ ंत भाव आह े. तसेच योग शाळा,
योगशाळेतील प ु तका ंचा, खेळ यांचाही अ ंत भाव आह े. वैय क िश ण संपादना या
ीकोनात ून पु तके, टेशनरी, सािह य शाळांची फ , वास म ू य आिण व तीग ृहामधय े
राहत अस यास व तीग ृहाचा खचा चा समाव ेश होतो. व तीग ृहाम य े राहत अस यास
जेवणाचा खच , व व तीग ृहाचे भाडे यांचा समाव ेश असू शकतो.
मू य चा अथ :
सव साधारणपण े अथ शा ाम य े मू याची स ंक पना व त ू या उ पादना न ंतर िक ंवा
सेवेसाठी असत े. ां या गरज ेची दखल खालील माण े :
अ) मू य पैशाम ये य होत े. िकंवा पैशा िशवाय द ेखील इतर स ं ाम य े य होऊ शकते.
ब) अथ शा ा या यवहाराचा प रणाम म ू यावर अस ू शकतो.
उ पादक , िव ेता, खरेदीदार , ाहक इ .
अशा कार े जे हा मालका या उ पादनास ंबंधी चे घटक उ पादकावर परीणाम करतात .
मालका या म ू याच े सादरीकरण ह े यां या उपभो या ंकडून होत असत े. यावेळी
उ पादक अच ूक आिण मोज या यो य प ैशा या म ू याने पगार , याज, कर इ . ने भरता
येतात.
यवसायाम य े सव साधारणपण े पैशाचे मू यिनधा रण पुढील माण े :
१) य न
२) सािह य
३) ोत
४) वेळ आिण उपयोगीत ेचा उपयोग (Time & utility consumed )
५) संभा य धोका
६) भिव यातील उ पादना या स ंधी आिण मालाची पाठवणी िक ंवा सेवा.
७) सव खच हे मू य आह ेत. परंतु सव मू य खच होत नाही .
उदा. (िनमा ण होणा या मालम ेमधून येणारे उ प न स ंपादन)
शै िणक म ू याचा अथ :
नेहमी म ू ये पैशा या (रकमे या) व पात असतात . यांची अदलाबदल इतर व त ूं या
माला या िक ंवा सेवां या व पात असत े. munotes.in
Page 11
िश णाचे मू य
11 शै िणक े ात इतर े ां या स ेवा माण ेच शै िणक स ेवांचे िनमा ण असत े. िस ांताचा
वापरात पा ंतरण याच म ू याम य े होते.
शै णीक म ू याची स ंक पना वापरा या जव ळपास असत े. शै िणक क ृती या व पाम य े
तीन कार या (अवघडपणा ) कठीणता आढ ळून येते.
अ) शै िणक िनमा णाची या या
ब) आिथ क यवहाराची िश णासंबंधी ओ ळख
क) िश ण हे लोकस ेवा आह े ही व त ुि थती आह े.
इतर े ां या क ृतीचे वग करण ह े िश ण े ातील क ृती या स ेवां या िनमा णाचा आ ह
धरते. ाची या या शै िणक प ती या य ेया संदभा त िव तारीत आह े. काही स ंगी
िश णाचे उ पादन ह े कदाचीत काही माणात मानवी ानाच े जतन आिण िव तारण करत े
इतर उ पादनाच े िनमा ण आिण नागरीकरणाचा िवकास ाम य े मोजल े जाते. य पी इतरा ंचे
मोजमाप राखीव मानवी ो तां या िव ताराम य े होते. आपण सर ळपणासाठी आपण
आप या मया दा ीकोन एकतर शै िणक िनमा णाचे पांतरण िक ंवा याची रचना व
ानाच े मु य भाग . वागणूक चे िविश कार इ . बाब चा समाव ेश होतो.
पिह या काराम य े िश णाची फल ुती ही म ु य व े सं या मक न दीवर मोजली जात े.
दुस या काराम य े िकती माणात य श िमळाले ावर अवल ंबून असत े. दोन व ेगवेग या
या या ंचा उपयोग याच प तीन े िश णाचे िनमा ण सं या मक दोन िभ न मोजमापावर
केलेला आह े. ािव य ेक यवहाराम य े माला िवषयी िक ंवा सेवािवषयक िनमा याने
पुरिवलेले सं या मक िश ण हे ाहकान े संपादन क ेले या िश णाबरोबर नस ते. एकंदरीत
एकूण अंदािजत िक ंवा घटक म ू य ाम ुळे ाचे प ीकरण हणज े संदभ मू य िनमा ण
िकंवा ाहक म ू य होय . िश णाचे िनमा ण व ाहक ाम य े फरक मान यात य ेतो.
िनमा णकता कदाचीत शै िणक आ थापना , (establishment ) िश क, लोक ाधीकरण ,
(िश ण मं ालय ), खाजगी स ेवा देणारी स था , (खाजगी िश णासंदभा त) कुटूंबे (जे मुलांना
घरी आण यास मदत करतात ) िकंवा एखादी न अनौपचारीक िश ण सं था ाहक हणज े
िव ाथ होय . आिण क ुटूंबे खरेदीवर अथा ने मुलां या साठी िश ण होय . ािवषयी
कोणीतरी प ुढील माण े बोलू शकेल.
अ) खाजगी स ं थाच े मू य हणज े या िश णाचे िनमा ण करतात . िवशेषत: िश णाचे
आ थापन (establishment ) आिण शासक य (administrative ) िकंवा प र ण
ाधीकरण (supervisory authorities ). ब) शै िणक ाहका ंचे मू य व म ु य व े कुटूंबे.
शै िणक म ू य कार :
मू याचे वग करण प ुढील माण े :
अ) वैय क िक ंवा खाजगी म ू ये
ब) सं था मक , साव जिनक िक ंवा सामािजक म ू ये munotes.in
Page 12
िश णाच े अथ शा
12 क) य म ू ये
ड) अ य म ू ये
इ) संधी मू ये
आपण ा य ेकाचा अथ पाह या.
अ) वैय क म ू ये िकंवा खाजगी मू य :
िश णाचे वैय क म ू य िक ंवा खाजगी म ू य हणज े िशकणा या ने िकंवा याला / ित या /
वडील पालक िक ंवा संपूण कुटूंब ा ं याकड ून शै िणक म ू य घड ून येते. ांचा स ंबंध
कुटूंबाम य े वैय क असतो . आिण ा ार े वैय क म ू याच े सादरीकरण होत े. व या ार े
प रिचत िश णाचा परतावा ा होतो .
वैय क म ू य दोन कारच े असत े.
१) य
२) अ य
खाजगी म ू य उदाहरण े :
खाजगी िशकवणी आिण परी ा फ इतर फ स ं थेने पुरिवलेली मािसक े, पु तके, वाहतूक,
गणवेश, आिण इतर
ब) सं था मक / साव जिनक / सामािजक म ू ये :
ही मू ये समाजा शी संबंिधत आह े.
शै िणक खच हणज े प रणामी शै िणक ि श ण समाजाम य े िदले या व ेळेत उप म
करणे.
सं था मक तरावर म ू य हणज े (सरकारी , खाजगी िक ंवा या दो ह िम ण ) ांस सं था
मू य िक ंवा िश णाचे साव जिनक म ू य होय .
साव जिनक म ू य हणज े सरकारन े करा या व पात कजा या व पात , िदलेली देणगी
िकंवा अन ुदान िक ंवा िवशेष मदत होय .
िश णा या स ं था मक म ू याच े वग करण प ुढील माण े.
i) बदलत े आिण कायम व पी िश णाचे मू य
ii) आवत आिण अनावत िश णाचे मू य
iii) चालू आिण भा ंडवली म ू य (िश णाचे) munotes.in
Page 13
िश णाचे मू य
13 सं था / साव जिनक / सामािजक म ू ये ही स ु ा १) य २) अ य व पाची
असतात .
क) य म ू य :
जी मू ये य िदसतात यास य म ू य हणतात . िव ा या कडून िविवध घटकावर
जो खच केला जातो य म ू ये हे खच आहेत. ांची वत ं पणे ओळख नम ूद होत े. आिण
हा िनमा ण मू याचा एक भाग आह े. सेवा िकंवा िवभाग होय .
काही य म ू ये पुढील माण े :
अनुदेशन (Instruction ) छापील साही य , इंधन ऑईल, देखभाल , घर त े शाळा वाहन
वापरावरील द ु ती खच , माहीती द ेणा या सेवावरील खच , घरसािह य द ु ती खच , े
भेटी, िशकवणीवर खच , पु तका ंची खर ेदी, टेशनरी, गणवेश, वाहतूक व व तीग ृह खच इ.
ड) अ य म ू य :
अ य म ू य हे कधी य आकारल े जात नाही . परंतु यांचा सम वय स ेवाशी असतो . हे
काय म चालिव यासाठी अ याव यक आह े. ा स ेवांचा अंतभा व आह े परंतु ास मया दा
नाहीत उदा . अकाऊ ं ट अ ंदाजप क , पे रोल, खरेदी, खाते, अंदाज, तयारी , वैय क
यव थापन , म यवत डाटा या , काही काय मास अ य म ू याची परवानगी असत े.
इतर काही काय मास शासक य परवानगी असत े. इतर काही काय मास अ य
मू यांची परवानगी नसत े. काही व ेळा संपूण खच य म ू यावर होतो . हा खच शाळेस
य िम ळत नाही . परंतु हा शाळेत हजर राह या वर अवल ंबून असतो . तु ही व त ुमचे कुटूंब
अ य मू य िनय ंि त क शकता.
यावेळी आपण शै िणक म ू यां या िविवध स ंक पना समज ून घेऊ शकू, यावेळी मू याच े
खरे व प आपण समज ून घेऊ शकू.
वर उ लेख के या माण े मू य हणज े पैशा या वा तवाम य े य खच होय. िकंवा
िविश उप मा या सम वयासाठी केलेला खच होय.
उदा. िव ाथ जाण ून घेऊ इ छीतो पदवी प ूण हो यास िकती म ू य लाग ेल? महािव ालय
२०,०००/- . वािष क खच िनधा रीत करत े. ास (Notational Cost ) दखलपा म ू य
संबोधतात . परंतु याच े / ितचे पदवी प ूण हो यास ३०,०००/- . वाष क खच येतो ास
(Actual Cost ) ( य ) वा तव म ू य हणतात .
( ाम य े सव कार या खचा चा समाव ेश होतो. तसेच पदवी प ूण होईपय त वाढ णा या
िकमती तस ेच खाजगी म ू याचा द ेखील समाव ेश होतो.)
munotes.in
Page 14
िश णाच े अथ शा
14 खालील त ा खाजगी व सामािजक म ू याचे भाग द शिव तो.
Social Cost सामािजक म ू ये Private Cost खाजगी म ू ये
य
मू य िश कांचे पगार
स ि थतीतील इतर खच
मालावर व स ेवावर िश यवृ ी
पु तकावरील खच
अंतग त भाड े (rent) फ स (fees)
पु तके
वास खच
अ य मू य भिव यातील कमाई भिव यातील कमाई
इ) संधी मू य : संधी मू य ही एक अ शी संक पना आह े क अथ शा ाम य े ाची या या
करता य ेत नाही . ास पहाता य ेत नाही , असा ाचा अथ करता य ेत नाही . ा या या य े
िवषयी य पी थोड े बोलता य ेईल. परंतु हे एक ता वीक िठकाण आह े. संबंिधत स ंक पन ेची
ओळख ता वी क ्या करता य ेईल. संधी मू य हे सव आह े. अभाव व आव यकतेनुसार
यांची िनवड करता य ेईल. तुम या िनवडीसाठी त ु ही काय िनवडणार नाही . संधी मू य हे
भिव यातील मौ यवान पया य आह े. जावेळी तु हास काहीतरी िम ळाले तर त ु ही काय
ाल. संधीमू य हे महािव ा लयात जा याऐवजी जर त ु ही काम क न प ैसे िमळवले तरी त े
सा य करता य ेते.
दुसरीकड े तु ही पदवी िम ळिव यासाठी चार वष वाया घालवतात हणज े चार वषा चा
तु हास पगार िम ळत नाही . दुस या बाजूने िवचार करता पदवी घ ेऊन त ु ही त ुमचे भिवत य
(Carrear ) िश णामुळे घडवू शकता. चार वषा तील पदवीसाठी होणार े पगाराच े नुकसान
भ न काढ ू शकता. अशा कार े संधी मू य हे भिव यात एक चा ंगला म ू य पया य आह े.
खालील उदाहरण ग ृहीत धरा .
समजा त ु हास चम ोग कारखा याम य े नोकरीची स ंधी आल ेली आह े. व ासाठी त ु हास
मिहना ६,०००/- . पगार द ेवू केलेला आह े. ा कंपनीम य े तु ही ज ू झाला नाही . समजा
तु ही (टे सटाईल ) कापड उ ोगात भरती झाला ा उ ोगाम य े तु हास मिहना ३,५००
. पगार िम ळत आह े. वैय क ी कोनात ून पाही यास त ुमची बदली कमाई आह े. ल ात
ठेवा बदली कमाई ही स ंधी मू यासारखीच असत े. सामािजक ीकोनात ून पाही यास
३,५००/- मू यास स ंधी हणतात . जर त ु हास (लेदर) चम ोग कारखा यात नोकरीस
ठेवले तर ह े संधी मू य होत े.
मू याचे तीन भाग प ुढील माण े :
१) सामािजक म ू य munotes.in
Page 15
िश णाचे मू य
15 २) खाजगी म ू य
३) संधी मू य
तु ही सहजपण े एखा ा िव ा या चा अ ंदाजे वाष क खच येक तरावर िक ंवा िश ण
कारावर काढ ू शकता. परंतु जर या िठकाणी काही वाया जात नस ेल आिण प ु हा प ु हा
पुनरावत (repetitions ) होत नस ेल तर म ू य (गणना) मोजणी कर यास फायद ेशीर होईल .
२.२ िश णाचे एकक म ू य िक ंवा िश णाचे घटक म ू य (Unit Cost of
Education )
िश णाचे घटक म ू य हणज े य ेक भागा या माणात म ू य होय . हणज ेच य ेक
िव ा या मागे, येक पदवीधरासाठी , इ. घटक म ू य हणज े, एखा ा कोस म ये एकूण
िशकणारा ंची न दणी एका िव िश वषा म ये ा धरली जात े. कधी कधी या िव िश
कोस साठी वगा त य ात िकती िशकणार े हजर असतात तो वग मोजणी (गणना )
कर या या उ ेशासाठी घ ेतला जातो . परंतु न दणी पटावरील सव िशकणार े मोजमापासाठी
ा धरल े जात नाहीत . फ िनयिमत य ात हजर असणार ेच ा धरतात . पया याने
घटक म ू य फलिन पती शी (output ) शी संबंिधत असत े. हणज े यश वी पदवीधर िक ंवा
िशकणार े होय. ास िश णाचे परीणामी म ू य हणतात . ा कार या म ू य गणन े म य े
वाया जा याची (wastage ) ची का ळजी घेतली जात े. सव साधारण म ू य व परीणामी म ू य
ामधील फरकान े शै णीक प तीमधील तरा ंवरील मत ेत बदल होऊ शकतो.
अशा कार े आपण शै िणक घटक म ू याचे व पाची गणना क शकतो. ती पुढील माण े:
SketÀ Ce Ke®e&Òel³eskeÀ efµekeÀC eeN³eeceeies cegu³e (efµe#eCee®es IeìkeÀ cetu³e) S ketÀC e veeWoC eer
SketÀ Ce Ke®e&Òel³eskeÀ Jeiee&ceO³es Òel³e#eele npej efµek eÀC eeN³ee ceeies cetu³e Jeiee&le GHeefmLele efJeÐeeLeer& mebK³ee
SketÀC e Ke®e&³eµemJeer efµekeÀC eeN³eeceeies cetu³e Heeme nesC eejs efµekeÀCeeN³eeb®eer mebK³ee(HejerCeeceer efµekeÀC eeN³eeb®es IeìkeÀ cetu³e)
SketÀ Ce Ke®e&Yeeb[ Jeueeceeies µew#eefC ekeÀ cetu³e S ketÀC e ueeskeÀmebK³ee munotes.in
Page 16
िश णाच े अथ शा
16 घटक म ू या या वग करणाच े मह व :
मनु यबळ िनयोजनासाठी आिण स ंबंिधत उ ेशासाठी परीणामी घटकम ू य फार
मह वाच े आहे.
घटक म ू य वग करणाची िनवड ही या ं या उ ेशा माण े असत े. सव साधारणपण े मू य
हे उ च स ंवेदनशील िव ा या म ये असत े. िव ाथ प ु कळवेळा घटक ग ृहीत धरला
जातो. परंतु वगा तील उपकरणा या म ू य गणन ेसाठी यो य घटक ग ृहीत धरला जातो .
सव साधारणपण े िश णाचे घटक म ू यासाठी वाष क गणना क ेली जात े. िकंवा य ेक
वषा साठी (मोजमाप ) गणना क ेली जात े. एका वषा ऐवजी पाच वषा या कालावधी गणती
ही यो य ठरणार नाही आिण Flej mlejleerve JeDeterminants of Educational Costs शै णीक म ू याची िन ि ती घटक :
समाजाम य े िश णाचा तर स ुधार यासाठी िवचार करण े य ेकाचे कत य आह े. व
यासाठी शै िणक म ू य िन ि तीचे ान अ याव यक आह े. शै िणक योजन ेचे मू य ह े
नेहमी एक ूण ोतासाठी एक ूण मू य द शिव ते. परंतु उपाययोजनासाठी व म ू यमापनासाठी
घटक म ू य ह े फार अथ पूण आहे. घटक म ू य ह े येक शै िणक मूढमती माग े असत े.
हणज ेच मू य/ िव ाथ , मु य/ शाळा, मू य/ िश क इ. िव ा या या स ंपादन व पाम य े
िश णा या िविवध फल िन पती आह ेत.
उदा. िकती स ं येने पदवीधर पास झाल े इ.
हणून घटक म ू याचे अंदाजप क बनवताना का ळजी घेतली पािहज े.
अ) येक िव ाथ न दणी साठी म ू य
ब) य ात वगा त हजर असणाया साठी म ू य
क) िदलेला कोस य श वीरी या प ूण करणा या येकासाठी म ू य.
घटक म ू य ठरिवताना य ेणा या सम या का ळजीपूव क हाता ळ या पाहीज ेत. िव ाथ
सं येची िनवड ही न ेहमी यो य ठरत नाही . कारण सव मू ये िव ाथ स ये माण े िभ न
बदलत असतात .
उदा. िश क व या ंचे पगार , इमारती मधील एक ूण चौ.मी. जागा इ .
अशा कार म ू य / िव ाथ िक ंवा मू य / शाळा गृहीत धरल े पािहज े.
munotes.in
Page 17
िश णाचे मू य
17 शै णीक म ू यांची तीन कार े िवभागणी होत े.
िव ाथ स ंबंधीत
िश क संबंधीत आिण
इमारत आिण उपकरण स ंबंिधत.
िवकास कर णा या रा याम य े सव साधारणपण े हे तीन चा वीकार क ेला जात आह े. घटक
मू य ह े िकमती या तरावर बदलत असत े. िशकणाया ची स ं या वाढत आह े, शै िणक
गुणव ा वाढत आह े, िश णाची मागणी , तसेच शाळा वाढीसाठी दबाव य ेत आह े.
भिव यका ळा या िवचार करता अ ंदाजप क बनवताना थम ह े ल ात ठ ेवले पािहज े क
िव ाथ स ं या क शी वाढेल. हणज ेच वाढ या िव ाथ स ं येचा दखल घ ेतली पाहीज े.
तसेच वाढ या िश क सं येची दखल घ ेणे गरज ेचे आहे व नंतर वाढ या शाळांची दखल
घेणे गरज ेचे आह े. दुसरे हणज े ा येकामाग े मू य वाढ य ेक भागासाठी िवचारात
घेतली पािहज े.
िश णा या खचा ची िवभागणी करण े अ याव यक आह े. ही िवभागणी खाजगी व सरकारी
े ात करण े आव यक आह े. उदा. िविवध भागाम य े भांडवली खच (Capital
Expenditure ) व ट पा -ट पा न े खच (recurrin g expenditure ) ट पा-ट पा न े (capital
expenditure ) (मू य) हे नावा माण ेच ठरावीक कालावधीन ंतर िनयिमत व िन ि त असत े.
भांडवली खच (मू य) हे दुस या बाजूस एकाच व ेळी गुंतवणूक असत े.
मू य पुढील घटका ंवर िनधा रीत असत े.
अ) िश कां या पगाराचा तर व रचना
ब) येक तरावरील िश क िव ाथ सरासरी माण
क) पगारा यतीरी शै णीक म ू य
ड) इमारती व इतर सािह यासाठी भा ंडवली म ू य
इ) उपकरणासाठी भा ंडवली म ू य
अथा तच वरील प ैक य ेक घटकाची िन ि ती ही िनधी (Funds ) या उपल धत ेनुसार
होत असत े तसेच िश क िव ाथ या ं या न दणीव न होत असत े.
वरील घटका ं या बदलान ुसार िज हाम य े, रा याम य े देशाम ये शै िणक अ मान ुसार
िदला जातो . यानुसार खच केला जातो .
आपली गती तपासा :
१) मू या या अथ शा व िश ण ामधील वापराचा फरक सहा ओ ळीत िलहा .
munotes.in
Page 18
िश णाच े अथ शा
18 २.३ अंतग त व बा शै िणक मता (External & Internal
Efficiency of Education )
जर आपण मानवी शाळेम ये भांडवली ग ुंतवणूक ही एक िनमा ण मानवी ग ुंतवणूक आह े. ा
िवधाना शी सहमत अस ेल तर आपण थम मता ग ृहीत धरण े आव यक आह े. गुंतवणूक ची
िनवड ही पधा मक ोताचा उपयोग क न बा मत ेवर आधारीत असावी . तसेच
समाजाची उ ी ्ये आिण अ ंतग त मता ोता ं या उपयोगावर आधारीत ग ुंतवणूक असावी .
सव जगाम य े भारतासह शै णीक म ू य कारची ओ ळख िनि तीच झाल ेली आह े. तु ही
ल ात ठ ेवले पािहज े एकूण मू य हे िव ाथ , शाळा, िश क ा ं या वाढी शी िनगडीत आह े.
घटक म ू य हे कमी होऊ शकते, वाढू शकते िकंवा ि थर राह शकते. हे वाढी या स ंबंिधत
आहे. शै िणक म ू य अ यासासाठी आपणास िविवध माणा ंची गणती करण े गरजेचे आहे.
ते पुढील माण े : अ) े ा माण े मू य ( ामीण , शहरी) ब) एकूण मू य क ) घटक म ू य ड )
िनि त व बदलत े मू य इ) सरासरी (average ) मू य
मू य काराच े वग करण ह े उ ेश व गरज ा ं याशी िनगडीत आह े.
येक िव ा या या न दणी माग े मू य आिण य श वी िव ा या मागे मू य समान आह े. परंतु
य ात अस े होत नाही ाच े मु य कारण हणज े गळती होय . हणून यश वी
िव ा या मागे मू य हे न दणी िव ा या मागे मू यापे ा जा त असत े. ाचा फरक प तीचा
मतेम ये मोजता य ेतो. जेवढा कमीत कमी फरक त ेवढी प तीची मता जा त असत े.
अथ शा ा म ये मता स ंक पन ेची या या (input ) सुरवातीची ोत व (output )
फलिन प ी ाम य े सहज करता य ेते. अथ शा ाची मता ही फलिन प ी (output )
म ये घटका ं या वाढीवर िद या ग ेले या स ुरवाती या ोतान ुसार (input ) वाढते.
effciency = outputinput
=HeÀueefve
फलिन प ी (output ) ि थर ठ ेवून (input ) िदलेले ोत ह े चांग या उ पादनाम ुळे
(िनमा णामुळे) कमी करता य ेते.
िश णाशी स ंबंिधत प ुढील माण े िवधान करता य ेईल. शै िणक फलिन प Ìती (output ) ही
(input ) उपल ध असल े या ो त हणज े िव ाथ , िश क , इमारत , अ यास म ा ं या
एकि त चा ंग या प रणामान े वाढत े. अथ शा व िश ण शा ा ं यापुढे मु य सम या
हणज े (input ) ोता ंचे यो य िम ण , यो य माणात कस े कराव े जेणे क न श ै िणक
फलिन प ीम य े वाढ होईल . परंतु दुसरी सम या हणज े (output ) “फलिन प ीच े
मोजमाप कस े कराव े?” munotes.in
Page 19
िश णाचे मू य
19 रोनान या मत े हे प करण े तसे फार अवघड काम आह े. कारण श ै िणक प ती या
सरावासाठी कोणत ेही सव मा य काय णाली त व नाही . तसेच यो य या या असल ेला
कोणताही दश क फलिन प ीसाठी (output ) नाही.
अंतग त मता (Internal Efficiency ) :
यावेळी िश णाच े फलिन प ी अिधक माणात िदल े या श ै िणक ोतामध ून होत े.
यावेळी िश णाची अ ंतग त मता स ुधारली जात े िकंवा याच फलिन प ीसाठी कमी
शै िणक ोता ंचा वापर क े यास अ ंतग त मता स ुधारते. अशा कार े शै िणक
अथ शा ाच े वग करण ह े मु य व े शै िणक फलिन प ी या िनमा णावर व या ं या श ै िणक
मू यांशी संबंिधत असत े.
अंतग त मता ही िदल ेले ोत (input ) व फलिन प ी (output ) ही शै िणक प तीशी
िकंवा वैयि क श ै णीक स ं थाशी स ंबंिधत असत े. सव साधारण लोका ं या िश णासाठी
शासक य अथ सहा य द ेते. बा मता ंचा िवचार क ेला तर कमीत कमी लोका ंसाठी
िश णासाठी िकती माणात शासक य अथ सहा यची ग ुंतवणूक करावी तस ेच िम
कारासाठी श ै िणक अथ सहा य िकती माणात असाव े असा समोर य ेतो. यावेळी
अंतग त मता ंचा िवचार क ेला असता सरकारकड ून िश णासाठी िम ळाले या अथ
सहा याची िवभागणी प ुढील माण े करता य ेईल.
िश क िश णासाठी
अ यास म प ुन बांधणीसाठी
सुिवधा स ुधार यासाठी
तसेच साव जिनक अथ सहा य अन ुदान ह े ाहका ंना िव ा या ना िकंवा िव ाथ स ुिवधा
िनमा णासाठी प ुरिवले जाते.
मा या मते अंतग त मता ही बा मता वाढिव यासाठी मह वाची आह े. लोकां यासाठी
शासक य अथ सहा य ह े वत : मह वाच े उ ी नाही . याचे उ ी हणज े िश णाची
गुणा मक व स ं या मक वाढ क न समाजाम य े गुणा मक व स ं या मक वाढ क न
समाजाम य े िवकास व स ुधारणा घडव ून आणण े हे होय. जर अ ंतग त मता कमी अस ेल तर
बा मता कमी होत े, शै िणक फलिन प ी द ेखील कमी होत े.
जा त माणात शासक य अथ सहा य अस ेल तर त े वाया (wastage ) फुकट जा याच े
माण ही वाढत े. अंतग त मता ही काही व ेळा दुल ि त क ेली जात े. हा दुल ि त पणान ंतर
बरोबर क ेला जातो . तो पुढील बदल या जगास तोड द ेऊन बरोबर क ेला जातो .
अ) शै िणक म ू यात वाढ क न
ब) आिथ क वाढीच े ोत वाढव ून
क) उ च िश णाची स ंधी िनमा ण क न munotes.in
Page 20
िश णाच े अथ शा
20 एखा ा वगा तील िव ाथ स ं या याच वगा या ग े या वष या िव ाथ एक ूण न द
असल े या िव ाथ स ं ये या ट क ेवारीत काढता य ेते. एखा ा वगा तील पत दजा घटकाची
मोजमाप कर यासाठी अ ंतग त मता ही श ै िणक मोजमा पाची प त आह े.
बा मता (External Efficiency ) :
यावेळी िदले या श ै िणक ोतात ून जा तीत जा त फलिन प ी होत े. यावेळी बा
िश णाची मता वाढत े. सामािजक िवकास करण े हे बा मत ेचे येय आह े. बा मताच े
वग करण ह े पुढील माण े समथ न क न करता य ेईल. िविश मन ु यबळा या मागणीन ुसार
शै िणक ग ुंतवणूक केली जात े. इतर ग ुंतवणूक या पया यापे ा शै िणक ग ुंतवणूक अिधक
चांगला परतावा द ेते. िवकसनशील द ेशाम य े गुंतवणूक चा परता याचा दर हणज े मानवी
गुंतवणूक चा दर हा इतर ग ुंतवणुक या परता यापे ा जा त आह े. हणून सरकार ह े मोठ्या
माणावरील ग ुंतवणूकदार आह े. हणून सरकारन े मोठ्या माणावर िश णावर ग ुंतवणूक
केली पािहज े. िश णावरील ग ुंतवणूक समाजासाठी फायद ेशीर आह े.
बा मताताचा उपयोग क ेवळ सरकारी अथ सहा यासाठी होत नस ून बा मता ा
सरकारन े कोण या कारच े िश ण ाव े हे ठरिव यासाठी फार मह वाच े आहे. कोण या
कार या व कोण या तरास ाधा य ाव े हे ठरिव यास बा मता मदत करत े.
उदा. िव तृतपणे ितपादन करता य ेते क , मा यिमक आिण उ च मा यिमक िश णा या
परता या पे ा ाथिमक िश णाचा परता याचा दर जा त आह े. हणून इकड े ल द ेणे फार
मह वाच े आहे. ाचे मोजमाप पदवीधरा ंची वैिश ्ये व बाजारातील नोक या (job market )
ां या सम वयावर अवल ंबून असत े.
बा मताचा दश क हणज े िश णाम य े िविवध तरावर हो णा या खचा चा सामािजक
आिण खाजगी परता या दराम य े होतो व खचा चे अंदाजप कासाठी बा मत ेचा उपयोग
होतो.
उदा. शै िणक िव यावसाियक ा ीकोनात ून देशा या यापक तरावर यो य दश क
गुणव ा िश णासाठी नाही ही ख ेदाची बाब आह े.
बा मत ेची अ मतेसाठी प ुढील कारण े आहेत.
अ) मा यिमक तरावर कमी माणात ग ुंतवणूक
ब) बाजारा या (market ) िनयोजना या वापरासाठी जा तीत जा त िनद श.
क) वािष क िनयोजन व अ ंदाजप काचा िनण यासाठी बाजाराचा वापर
ड) उ च िश णासाठी समाजाची वाढती मागणी .
इ) अपुरे शै णीक ोता ंची उपल धी
फ) अयो य िनवड प ती
ज) अयो य श ै िणक आिथ क प त munotes.in
Page 21
िश णाचे मू य
21 अ मत ेची चार त व े पुढील माण े
१) क सरकार व शा ळा याम य े अनुदानाचा ग ैरवापर व ोता ंची गळती.
२) िश क भरती न करण े.
३) शाळांम ये ोता ंची गळती.
४) िश क म ु या यापक या ं याम य े िवशेष वाभािवक ग ुणधमा चा अभाव
५) िव ाथ ग ळती
६) अ यापना यित र इतर कामाचा िश कावर ताण .
७) सरकारी शा ळांम ये ोताची ठ ेवण िक ंवा िवभागणी
८) वग आकार प ूव मोठा होता . स या वगा चा आकार लहान आह े. िश णा या
फलिन प ीसाठी (output ) िश क ह े मौ यवान ोत आह ेत.
munotes.in
Page 22
23 ३
िश णातील खच -फलिन पती िव ेषण
घटक रचना :
३.० उि ्ये
३.१ खच -फलिन पती िव ेषण – अथ , हेतू आिण सम या
३.२ िश णातील वय , शै िणक वष व सरासरी उ प न
३.३ िश णातील ग ुंतवणूक वरील परता याच े मू यमापन व अथ िनव चन
३.४ िश णातील खच -प रणाम कारकता िव ेषण, खच प रणामकारकता आिण खच
फलिन पती यातील फरक
३.५ िश णातील खच जाणीव – संक पना
३.६ संदभ ंथ
३.० उि य े
या घटकाचा अ यास क े यानंतर तु हाला
खच -फलिन पती िव ेषणाचा – अथ , हेतू आिण सम या सा ंगता य ेतील.
वय, शै िणक वष व सरासरी उ प न यातील स ंबंध प करता य ेईल.
खच लाभ माण व िसमा ंत खच याची गणना करता य ेईल.
िश णावरील ग ुंतवणूक या परता याच े मू यमापन व अथ िनव चन करता य ेईल.
खच फलिन पती , खच प रणामकारकता व खच जाणीव यातील फरक सा ंगता य ेईल.
३.१ खच -फलिन पती िव ेषण – अथ , हेतू आिण सम या (Meaning ,
Pळrpose and Problems of Cost Benefit Analysis )
अथ :
कोण याही कारची ग ुंतवणूक हणज े भिव यका ळात िमळणा या फाय ाकरीता वत मान
उपभोगा ंचा याग होय व वत मान का ळात केले या खचा या मानान े भिव य का ळात िकती
अिधक फायदा होईल याच े िव ेषण यात क ेले जाते. आपण घडव ून आणल ेली िनयोिजत
कृती िकती भावी वा िकती िनक ृ होती ह े ठरिव यासाठी खच फलिन पती िव ेषणाचा munotes.in
Page 23
िश णातील खच - फलिन पती िव ेषण
23 वापर क ेला जातो . खच -लाभ िव ेषण कोण याही े ासाठी करता य ेते. मु य व ेक न
आिथ क ांसाठी या चा वापर क ेला जातो . सामािजक पात ळीवर इतर आिथ क े ात या
प तीन े नपÌया तोट ्याची तपासणी क न समाजिहत सवा त चांगले कशाने साधेल या ीन े
िनण य घेतला जातो . तशाच प तीन े िश ण िवषयक बाबतीतही अस े िनण य घेता येतील का
हे पाह या या उ ेशाने िश णात खच फलिन पती िव ेषण करण े आव यक ठरत े.
खच फलिन पती िव ेषण / खच लाभ िव ेषण या या :
एखा ा क पासाठी क ेलेला खच व यावर िम ळालेला लाभ (नफा) यांची प त शीरपणे
केलेली तुलना व गणना हणज े खच -फलिन पती िव ेषण होय . खच लाभ िव ेषणाम य े
क पा या सकारा मक व नकारा मक प रणामा ंचे मापन क ेले जात े. खच -फलिन पती
िव ेषणात सकारा मक बाबी एक क न व नकारा मक बाबी वग ळून िनण य घेतला जातो .
दो ही घटका ंमधील फरक िनयोिजत क ृती यो य क अयो य होती ह े दश िवते.
खच लाभ िव ेषण :
उदा. एक उ पादन यव थापक , तु ही उ पादन वाढिव यासाठी १ अ ज ट ंि पंग
यं साम ु ी िवकत घ े यास ंबंधीचे िवचार प ुढे ठेवता. सदर हा िवचार उपा या ा ंकडे
ठेव याप ूव , तु हाला त ु ही स ुचिवल े या गो ीसाठी काही व त ूि थती समोर ठ ेवली पाहीज े
जेणेक न त ु ही ठरिव ले या बाबीत ून खच लाभाच े िव ेषण करता य ेईल. तु ही नवीन
यं ामुळे न क फायदा /लाभ होईल . यामुळे ित तासाला त ु ही १०० वेळा उ पादन क
शकता. तीन कामगार स या ज े हातान े काम करतात याजागी य ं ाचा वापर होईल यात ुन
एकसारख ेपणा व ग ुणव ा चा ंगली अस ेल.
यं ासाठी आव यक असणारी वीज यासाठी त ु हाला खच करावा लाग ेल. इतर बाबी खच
मह वा या नाहीत . येक मिह या या उ पादन तासाला ज ेवढे उ पादन होईल या या
१०० पट अिधक उ पादन होऊन यान ुसार त ू ही िव िक ंमत मोज ू शकाल. याम य े २%
हे खराब अस ेल या त तु ही तीन कामगारा ंचे वेतन समािव करा . तरीस ु ा चा ंगला लाभ
होईल.
यानंतर त ु ही य ं ाची मािसक िकम ंतीला ित या िव या १२ मिह याला भाग ून याच े
नंतर १० वषा पय त िवचार क ेला यात िवज ेची उपयोिगता , ितचा खच व खर ेदी िकंमत या
सवा चा िवचार क न एकि त खचा चा आकडा िम ळतो. यातून तु ही एक ूण िकंमत त ूम या
खचा या लाभात ून वजा क ेली आिण त ु ही िव ेषण केले तर यात ून चांगला लाभ होतो . हे
सव तू ही त ुम या उपा य ा समोर ठ ेवा. बरोबर क च ूक यात ून तू हाला यो य क पना
सुचेल.
खच -फलिन पती िव ेषणाच े हेतू (Purchase of Cost – Benefit Analysis ) :
१) एखा ा क पावर आपण क ेलेली गुंतवणूक िबनच ुक होती ह े ठरिवण े व याच े समथ न
करणे.
२) क पा ंची तुलना कर यासाठी पाया तयार करण े. munotes.in
Page 24
िश णाच े अथ शा
24 ३) क पामधील य ेक घटकावर य ेणारा अप ेि त खच व यावर िम ळणारा अप ेि त
लाभ याची त ुलना क न खचा या त ुलनेत िकती अिधक लाभ िम ळाला हे शोधणे यात
समािव असत े.
४) गुंतवणूक चा समाज िहतावर काय प रणाम होईल या ंचा अ ंदाज बा ंध यासाठी खच -
फलिन पती िव ेषण उपयोगात आणतात .
५) भिव यात क पाचा / गुंतवणूक चा होणारा प रणाम अ यासण े.
खच -फलिन पती िव ेषणा या पाय या / ट पे (Stages in the cost benefit
analysis ) :
एखा ा िनयोिजत क पात क ेले या ग ुंतवणूक मुळे िन वळ समाज िहतात वाढ होईल का
हा मूलभूत समोर य ेतो. गुंतवणूक या िनण या मागा त तो मह वप ूण घटक असतो .
ट पा १ (अ) सामािजक खच व सामािजक लाभ याची गणना :
या ट यात ाम ु यान े मापिनय व अमापिनय खचा ची गणना क ेली जात े.
मापिनय खच व लाभ : येथे समाजान े/ सं थेने केलेला य खच व लाभ या ंची गणना
होते.
अमापिनय खच व लाभ : येथे मु य व े क न अ य खच व या पासून झाल ेला लाभ
याची गणना क ेली जात े.
ही ि या अित शय मह वप ूण असून यात ाम ु यान े खच व लाभाच े सव मह वप ूण /
िव सिनय घटक ओ ळख याचा य न क ेला जातो .
ट पा १ (ब) घडणा या घटना ंचे सू म िव ेषण :
आपण िव िश र कम ग ुंतिवली तर आपली फलिन प ती िकती अस ेल? या µनांशी
संबंिधत ही पायरी आह े. यात स ू म भ ेद ल ात घ ेवून िव ेषण क ेले जाते. जर िम ळणा या
फलिन पती बाबत िन ि ती अस ेल तर य लाभात िकती फरक पडला याच े िव ेषण
येथे होते.
ट पा २ : भिव यातील लाभ म ू य जम ेस न धरण े :
कोण याही क पा या कालवधीत वाढ झा यान े खचा त वाढ होत े याच माण े अिधक
काळ क प चालिव यान े अिधक लाभ होतो . सामा यपण े यि ग ुंतवणूक वर न ंतर या
लाभाप े ा ता कािलक लाभाचा िवचार करतात (इतर प रि थती सारखी असताना उ शीरा
िमळणा या लाभाप े ा लवकर िम ळणारा ला भ अिधक पस ंत करतात ) हणून भिव यातील
लाभ म ू याची गणना क ेली जात नाही वा जम ेस धरल े जात नाही .
munotes.in
Page 25
िश णातील खच - फलिन पती िव ेषण
25 ट पा ३ : खच व लाभ त ुलना :
गुंतवणूक वरील परता याचा िनवड सामािजक दर (met social rate of return )
ठरिव यासाठी खच व लाभ यात त ूलना क ेली जात े.
ट पा ४ : परता या या दराची त ुलना :
शासनाकड े मया िदत िनधी अस याम ुळे अनेक क पाप ैक कोणता क प हाती यावा
याचा िनण य करावा लागतो अ शावेळेस क पापास ुन गुंतवणूक केलेले मुळ भांडवल िन व ळ
लाभा या पात िकती िम ळते याची त ुलना क ेली जात े व दोन क पात जा त परतावा
देणा या क पात ग ुंतवणूक केली जात े.
तुमची गती तपासा :
१) खच फलिन पती हणज े काय? याचे ट पे प करा .
३.२ वय-िश ण-मोबदला / वय-शै िणक वष - आिण सरासरी उ प न
(Profiles of Age -Education –Earnings )
जगात सव एक गो आढ ळून येते ती हणज े याचे िश ण जा त याच े उ प न / पगार
जा त . िश णावर झाल ेला खच आिण याम ुळे जादा िम ळणारे उ प न या ंची सा ंगड घालता
येते. सु वाती या कालावधीम य े ाथिमक तरावरील शै िणक ग ुंतवणूक वर िम ळणारा
परतावा हा अिधक होता . गुण पी मानवी भा ंडवला या कमतरत ेमुळे कमी आिथ क उ प न
असणा या देशांनी िश णाम य े मोठ ्या माणात ठोस ग ुंतवणूक क ेली. ाथिमक
िश णावरील ग ुंतवणूक मुळे िमळणा या अिधक परता याम ुळे िवकसन शील द ेशांनी
िश णावरील ग ुंतवणूक स ाधा य िदल े. काळा या ओघात िश णावरील परता या या दर
कमी होऊ लागला . शाळे या वषा म ये होऊ लागल ेली वाढ व याचव ेळेस िश णावरील
परता यात स ु ा कमी य ेवू लागली . गे या १२ वषा म ये ाथिमक शाळेतील िश णावरील
परता यात सव साधारणपण े घट होऊ लागली आह े ही घट शेकडा ०.६ इतक आह े.
(सा ोपोलस आिण प ॅ ीनोस २००४ ) याच बरोबर शै िणक तरात स ु ा वाढ होऊ
लागली आह े. याव न अस े ल ात य ेते क सव घटक समान असतील व िश णा या
मागणीत वाढ झाली अस ेल तर याची प रणीती िश णावरील परता यात अ प माणात
घट हो यात होत े. तं ानातील गतीम ुळे शालेय िश णात वाढ होऊ लागली . शालेय
िश णाची मागणी सव वाढ याम ुळे शालेय िश णावरील परता यात अ प घट िदस ून येते.
मागील काही द शकात अ प उ प न अस णा या देशांम ये शालेय िश णावरील परता यात
घट झा याच े िदसून येते. याच व ेळेस िवकिसत द ेशात झाल े या त ं ानातील ा ंतीमुळे
या देशात कुशल कामगारा ं या मागणीत मोठ ्या माणात वाढ झाली आिण याम ुळे
िश णावरील परता यात वाढ झाल ेली िदस ून येते. १९८० या द शकापास ून शालेय
िश णावरील परता याचा वाह खाल या िद शेने गेलेला िदसतो . याच द शकाम य े
लोकस ं ये या माणात मा यिमक िश णाम य े ल णीय वाढ झा याच े िदसून येते तर
ाथिमक िश णात घट झाल ेली िदस ून येते याचा अथ असा क ाथिमक िश णाचे सव
साव ीकरण झाल े व याम ुळे परता यात घट झाली असावी . या कालावधीत मा यिमक munotes.in
Page 26
िश णाच े अथ शा
26 िश णा या मागणीत वाढ झाल ेली िदसत ेच याच बरोबर परता यात स ु ा वाढ झाल ेली
आढळते. यामुळे िश णात मोठ ्या माणात ग ुंतवणूक करावा हा िवचार ब ळ होऊ लागला .
िश ण हा मानवाचा म ूलभूत ह क मानला ग ेला आह े. यामुळेच िव ालय व िव ापीठाम य े
रा ीय स ंसाधन ार े गुंतवणूक केली जात आह े. सवा साठी िश ण (२००२ ) या जागती क
अहवालात नम ूद केले आह े क िवकसन शील देशांम ये शालेय िश णावरील खाजगी व
सामािजक ीकोनात ुन िम ळणारा परतावा हा मा यिमक िश णाचा त ुलनेत शालेय
िश णात सात यान े अिधक आह े. याचे माण सामा यपण े आिथ क े ावरील परता याप े ा
जा त आढ ळून येते. (Unes co २००२ :३४) िश णासाठी जागितक मोिहम (२००५ : ३)
याम य े हटल े आहे क म ु य व े मुल साठी िदल ेले िश ण कुंटुबा या उ पादनास हातभार
लावत े व दारी ्यतेचे च स ंपिव यास सहा य करत े. ाथिमक िश ण घेतले या त ण
मिहला , िनर र मिहला ं या त ुलनेत एच .आय.वी एड्स या रोगापास ून दोन पट अिधक
सुरि त राहतात . तसेच या ंचे उ प न ह े य ेक शालेय वषा या िश णाबरोबर वाढत
असत े. हणज ेच रा ाचा सवा गीण िवकास कर यासाठी क ुपोषण, एडस, दारी ्य, भूख व
अनारो य द ूर ठेव यासाठी ाथिमक िश णाचे साव ीकरण आव यक आह े.
१९५० साली अम े रकेत थम वय , शै िणक वष व सरासरी उ प न या ंची मािहती गो ळा
कर यात आली या या आधार े माक लॉग यांनी खालील िन कष काढल े आहेत.
१) चाळीस वषा पय त उ प न वाढत राहत े या यान ंतर कधीतरी िशखर गाठ ून उतरणीला
सु वात होत े.
२) िश ण िजतक े जा त िततक उ प नातील वाढ स ु वाती या वषा त जा त असत े.
याच माण े सु वातीच े वेतनही िश ण जा त असल े तर जा त आढ ळून येते.
३) िश ण िजतक े जा त तसा उ प नाचा उ चा ंक गाठावयाला व ेळ ही जा त लागतो .
याच माण े िनवृ ी नंतरचे उ प न जा त िश ण घेतले या लोका ं या बाबतीत जा त
आढळून येते.
या व न ल ात य ेते क वय , शै िणक वष व सरासरी उ प न (पैसा, सामािजक िहत ,
िवकास ) यांचा सकारा मक स ंबध आढ ळून येतो.
खच -गुणो र गणना (Calculation Cost Ratio ) :
खच -फलिन पती िव ेषणात लाभ -खच माण दश क हणून वापरल े जाते. तसेच या ार े
एखा ा क पाच े एकि त आिथ क मू य सा ंग याचा य न क ेला जातो . लाभ-खच गुणो र
(Benefit ) हे क पा ार े खचा या त ुलनेत ा लाभाच े आिथ क व पात य क ेलेले
माण असत े. सव लाभ आिण खच हे क पाच े ता कािलक म ू य जम ेस न धरता य
केलेले असतात . क पाच े मू यमापन कर यासाठी लाभ -खच माण प तीचा वापर क ेला
जातो. उदा. सव िश ा अिभयानात िकती रकम ेची गरज आह े. येक िवभागासाठी िकती
र कम िदली पािहज े. या रकम ेचे िवतरण कस े केले पािहज े, कोण कोण या व त ुंची
आव यकता आह े. क पा या य श वीतेसाठी उपरो सव घटका ंची गणना करण े
आव यक ठरत े. munotes.in
Page 27
िश णातील खच - फलिन पती िव ेषण
27 लाभ-खच माण -सु (Benefit Cost Ratio Formula ) :
लाभ खच माण काढ यासाठी आपण या िठकाणी एका का पिनक यवसायाचा िवचार
क . सव र कॉरपोरेशन ही का पिनक क ंपनी आह े. या आ थापना या उ च पात ळीवरील
काय कारी यव थापका या मनात नवीन सव र कंपनी स ु कर याचा िवचार आला .
यां या मता माण े ही नवीन क ंपनी या उ ोगात ा ंती घडव ून आण ेल. या नवीन क ंपनी या
िनयोजन , िवकास व उ पादन कर यासाठी ५५००० डॉलर इतक ग ुंतवणूक करावी
लागेल. या कंपनी ार े उ पादन स ु झाल े व या उ पादनान े मोठ्या माणात यवसाय क ेला
व ५,००,००० डॉलर इतका िव मी िन व ळ नफा ा क ेला. सु ा या सहा यान े आपणास
लाभ खच माण खालील माण े काढता य ेईल.
(BCR)
5,00,000= = 9.0955,000GlHeeoveeÜejs Peeuesuee efveJJeU ueeYe ueeYe Ke®e& ÒeceeC e GlHeeovee®ee SketÀC e Ke®e& iegbleJeC etkeÀ
या िठकाणी लाभ खच माण ह े ९.०९ डॉलर इतक े आहे. हणज ेच वरील अ थापनास
येक गुंतवले या १.०० डॉलर माग े ९.०९ इतका सरासरी परतावा िम ळाला.
लाभ-खच माण िव ेषण (Benefit Cost Ratio Analysis ) :
येक गुंतवणूक क पात धोका व अिन ि तता कमी जा त माणात असतातच . हणूनच
कोण याही उ ोगास व शासनास ग ुंतवणूक कर यासाठी िनण य घेताना लाभ खच माण
िव ेषणाचा उपयोग क ेला जातो . लाभ-खच माण िव ेषणाम ुळे शासन, उ ोगास िविभ न
क पात ग ुंतवणूक बाबत सकारा मक व नकारा मक िवचार करता य ेतो. हणजेच लाभ -
खच माण िव ेषणाम ुळे आपणास आपण ग ुंतवणूक क इि छ णा या क पावर खचा या
तुलनेत लाभ होईल क नाही याची मािहती होत े व या क पास ंदभा त िनण य घे यास
माग दशन िमळते.
लाभ-खच माण िव ेषण करताना काही ि ल घटका ंचा स ु ा समाव ेश होतो या
घटका ंमुळे याची गणना करण े कठीण होत े. य कामगारा ंनी केलेले उ पादन , उ पादन
करताना राहील े या ुटी, उ पादन करता ंना उ पादन साख ळीत अडचणी य ेणे यामुळे लाभ-
खच माणावर प रणाम होतो व त े माण कमी हो याची श यता वाटत े. हणून क पाची
िनवड करताना या घटका ंचा सु ा िवचार करण े आव यक ठरत े.
शासन िक ंवा उ ोजकान े क पा या खचा या त ुलनेत िमळणा या परता याचा िवचार
क न जर िनण य घेतला तर या ंना मोठ ्या माणात लाभ होतो . आिण हण ून भिव यातील
क पाची िनवड कर याची लाभ खच माण स ु िनण य ि य ेत मह वप ूण भूिमका
िनभावत े.
तुमची गती तपासा :
१) लाभ-खच माणावर प रणाम करणार े घटक प करा . munotes.in
Page 28
िश णाच े अथ शा
28 ३.३ िश णातील परता या या दराच े मू यमापन व अथ िनव चन
(Interpretations and Evaluation )
अथ िव ाम ये परता या या दरास , गुंतवणूक वरील परतावा , लाभाचा दर व काहीव ेळेस
फ परतावा अथवा मोबदला अस े संबोधल े जाते. परतावा दर (Rate of Return ) हणज े
भांडवल ग ुंतवणूक शी (घसारा वजा जाता ) नपÌयाचा दर होय . भांडवल आिण नफा या या
मापनावर या दरातील फरक अबल ंबून असतो . याम य े क पात ुन िमळालेला पैसा वा
गेलेला पैसा यास याज / नफा/ तोटा ा ी , िन वळ उ प न / िन वळ तोटा अस े हटल े जाते.
क पाम य े गुंतवणूक केले या रकम ेस, भांडवल, मु ल, मालम ा अस े संबोधल े जात े.
परता याचा दर हा शेकडेवारीत गणला जातो .
उदा. या क पात स ु वातीची ग ुंतवणूक . ६०,०००/- आिण वािष क घसारा .
१२,०००/- यात ५ या वष शेवटी उरल े या साधन साम ु ीचे मू य शू य ठरत े. यात
िन वळ सरासरी उ प न ८,००० असेल तर == %ª . 8,000HejleeJ³ee®ee oj 100 13.33ª . 60,000
परता याचा दर हा १३.३३% आहे.
efveJJeU GlHevveme$ g e - HejleeJ³ee®ee oj 100megª Jeeleer®ee r iebl g eJeCetkeÀ
परता याचा दर काढताना िक ंवा याची गणना करताना एका वषा चा िकंवा अन ेक वषा चा
कालवधीचा स ु ा िवचार करता य ेतो.
एका कालावधीसाठी गिणतीय परतावा (Single Period Arithmatic Mean ) :
गिणतीय परतावा FiArith
iVFrV
Vi सु वाती या ग ुंतवणूक चे मु य ( हग्◌ूग्aत् न्a ल िद aह हन ेूसह )
VF गुंतवणूक चे अंतीम म ू य (इ हaत् न्a ल िद aह हन ेूसह )
rArithकाही व ेळेस उ प न या अथा ने वापरला जातो .
त ण असल े या लोकस ं येतून भौगोिलक पात ळीवर जर लाभ उठवावयाच े असतील तर
िश ण हे एक मह वप ूण साधन आ हे. या जाणीव ेन अथ मं ी णव म ुखज या ंनी िश णासाठी
. ५२,०५७ कोटी राख ून ठेवलेले आहेत मागील वषा पे ा ही र कम २४% अिधक आह े.
असे ितपादन अथ मं ी णव म ुखज या ंनी लोकसभ ेला अथ संक प मा ंडते वेळी केले होते.
सन २०२५ पय त भारतातील ७० % ह न अिधक लोकस ं या ही कामकर णा या
वयोगटातील अस ेल. िवकिसत रा ा ं या त ुलनेत ती ख ूपच अिधक असणार आह े. तसेच या munotes.in
Page 29
िश णातील खच - फलिन पती िव ेषण
29 कालावधीत मा यिमक िश णा या साव ि करणाकड े सु ा ल ाव े लाग ेल. कुशल
कारागीरा ंची गरज वाढणार आह े, उ च िश णात स ु ा वाढ होणार आह े. यासाठी ही २४%
वाढ कर यात आली आह े. तसेच िश ण ह क काय ा या अ ंमलबजावणीसाठी स ु ा
िनधीम य े ४०% वाढ कर यात आली आह े.
िश ण ह क काय ा या अ ंमलबजावणीसाठी मोफत व स या िश णासाठी सव िश ा
अिभयानात स ुधार कर याच े ठरल े आह े. यासाठी २०११ -१२ या अथ संक पा त
२१,००० कोटी इतका िनधी राब ून ठेवला आह े. हा िनधी २०१० -११ या १५,०००
कोटी या तरत ुदीपे ा ४०% जा त आह े. अथ म यांनी, २०११ -१२ पासून मा यिमक
िश णा या यावसायीकरणाची घोषणा स ु ा केली. या ार े त णा ं या रोजगारात वाढ
होईल. अनुसुचीत जाती व जमाती या इ . ९ वी व १० वी या वगा त िशकणा या
िव ा या साठी िश यवृ ीची घोषणा स ु ा मं यानी क ेलेली आह े. याचा फायदा द ेशातील
४० लाख िव ा या ना होणार आह े.
माच २०१२ पय त देशातील १५०० उ च िश ण सं था तावीत रा ीय ान क ाशी
(National Knowledge Network ) जोड याच े येय िनि त केले आहे. तसेच २०२२
पूव २ वष आधी रा ीय कौ श य िवकास प रषद या कालावधीत १५ कोटी क ुशल मन ु य
बळाची िनिम ती कर याचा य न कर ेल. यासाठी २६ क पा ंना या प ूव च म ंजुरी िदल ेली
आहे. याचा एकि त खच ६५८ कोटी इतका आह े. या क पामध ुनच प ुढील १० वषा त
जवळ-जवळ चार कोटी कौ श य ा क ुशल मन ु यबळाची िनिम ती कर ेल. चालू आिथ क
वषा त आजपय त २०,००० य नी कौ श याच े ि श ण िदल े आह े.यापैक ७५%
य नी रोजगार स ु ा ा झाला आह े. पुढील वषा साठी रा ीय कौ श य िवकास
प रषद ेसाठी (NSDC ) . ५०० कोटी चा िनधी उपल ध कर यात आला आह े.
या यित र िश ण े ासाठी अथ मं यांनी अलीगड म ु लीम िव ापीठा या म ुशीदा बाद (प.
बंगाल) व मलाप ुरम (केरळ) येथील थापीत हो णा या उपक ासाठी य ेक . ५० कोटी
इतका िनधी िवपरीत क ेला आह े. तसेच केरळ येथील ाणी शा िव ापीठासाठी एकरकमी
१०० कोटी इतक े अनुदान िदल े आहे. तसेच वधा येथील म . गांधी आ ंतररा ीय िह दी
िवµविव ालया या अलाहाबाद व कोलकाटा या क ा या थापन ेसाठी य ेक . १०
कोटी इ तका िनधी िवतरीत क ेला आह े.
मा. अथ मं यांनी इंडीयन इ टीट ्यूट ऑफ टे नॉलॉ जी साठी एक रकमी . २०० कोटी
अनुदान िदल े तसेच . २० कोटी कोलकाता य ेथील भारतीय यव थापक य स ं था (IIM)
यासाठी व . २०० कोटी मौलाना आझाद िश ण ित ानासाठी ठ ेव यात आल े आहेत.
उपरो मािहतीव न आपणास शासनान े िश ण े ात क ेले या ग ुंतवणूक चे ान होत े. या
व न आपणास सरकारन े एकूण गुंतवणूक िकती क ेली आह े? या गुंतवणूक मुळे िकती वाढ
होणार आह े? या वाढीचा दर कसा असणार आह े याची गणना करावी लाग ेल. या गणन े ारे
आपण ग ुंतवणूक वरील परता याचा दर िन ि त क शकू.
munotes.in
Page 30
िश णाच े अथ शा
30 तुमची गती तपासा :
१) २०२५ या अख ेरीस अथ मं यांनी सव िश ा अिभयानामधील दरा या परता यास ंबंधी
केले या घोषण ेचे मापन करा .
३.४ िश णातील खच (प र यय ) प रणामकारकत ेचे िव ेषण (Cost
Effecti veness Analysis in Educa tion)
अथ शा ाचे मू यमापन कर या या िविभ न त ं ांपैक एक अस े खच प रणामकारता
िव ेषण त ं आह े. याम य े लाभा या व पान ुसार त ं ाची िनवड क ेली जात े.
खच प रणामकारकता िव ेषण हा अथ शा ा या अ यासाचा आक ृतीबंध अस ून यात
ामु यान े एका फ लिन पती या स ंदभा त िविभ न घटका ं या ह त ेपां या प रणामा ंचे
मापन क ेले जाते.
उदा. गुणव ेत झाल ेली वाढ , सा रता दर वाढण े, जीवनमानाचा दजा उंचावण े, सामािजक
िहत या फल िन पती साठी िश ण, आिथ क सहा य अ शा िविभ न घटका ंचा झाल ेला
प रणाम या ंचे मापन कर णे होय. कोण याही शै िणक िन पती म य े फलीत व खच यांचा
समाव ेश होतो. खचा या प रणामकारकत ेचे मापन कर यासाठी फिलता या पा µव भूमीवर
खचा चे मापन कराव े लागत े.
खच प रणामकारकता िव ेषणाच े उपयोग :
िन पती या खचा या प रणामकारकत ेचे िव ेषण करताना िव िभ न पया यांचे मू यमापन
करणे समािव असत े.
१) खच सा यत े या काय े ात अस णा या िविभ न पया यांचा आढावा घ ेणे.
२) शै िणक फलिन पतीत स ुधारणा कर यासाठी कोणता प ुरक काय म उपयोगात
आणला पािहज े हे िवचारत घ ेणे.
३) ती-िव ाथ खचा या साप े कोण या काय मात ून ित -िव ाथ जा तीत जा त /
िकंवा चांगली फलिन पती िम ळेल याचा शोध घे याचा य न करण े.
खच -लाभ खच प रणामकारकता या मधील फरक (Difference Between Cost
Benefit and Cost effetivencess in educatiom ) :
खच -फलिन पती िव ेषण ही अ शी सं ा आह े क याम य े –
एखादा क प , काय म िक ंवा धोरणा मक योजण े चे मू यांकन िक ंवा िक ंमत
ठरिव यास मदत करत े.
कोण याही कारचा आिथ क िनण य घे याचा उपागम िक ंवा िस ा ंत होय . munotes.in
Page 31
िश णातील खच - फलिन पती िव ेषण
31 एकूण अप ेि त खचा या साप े एक िक ंवा अिधक क ृती या एक ूण फाय ा चे मापन क न
जा तीत जा त फलीत द ेणा या पया याची िनिव वादपण े िनवड कर या या ि य ेचा
समाव ेश दो ही या याम य े होतो.
या ि य ेम ये क पावर होणारा स ु वाती या व चाल ू असणा या खचा चे आिथ क मू य
यावर िम ळणारा अप ेि त परतावा या ंचा समा वेश होतो. एखा ा िव िश कृती या खच
आिण फलिन पतीच े अचूक मापन िक ंवा अंदाज बा ंधणे नेहमीच कठीण जात े, यवहाराम य े
खच व फलिन पती स ंदभा त अंदाज बा ंध यासाठी िव ेषक एकतर सव प तीचा वापर
करतात िक ंवा बाजारा या वत नाव न िनण य घेतात.
उदा. तािवत उ पादनाच े (व तूचे) उ पादन कर याप ूव यव थापक उ पादन व िवतरण
खच याची त ुलना अप ेि त िव शी करेल व यान ंतर जर यास खच केलेला महस ूल परत
िमळत अस ेल तरच तो उ पादन कर याचा िनण य घेईल. खच -फलिन पती िव ेषण खच
आिण फलीत याना िव िश काली क समान पायावर ठ ेव याचा य न करत े. तसेच कसर
दराची (Discount Rate ) िनवड क ेली जात े. क पातील धो याचा माणात कसर दरात
वाढ क न म ू यमापन क ेले जात े. या कसर दराचा भिव यातील खच -फलिन पतीच े
त कालीन म ू या या स ंदभा त मापन कर यासाठी उपयोग क ेला जातो . कसर दर जर उ च
असेल तर भिव यात अित शय कमी परतावा िम ळतो व कमी सामािजक िहत साधल े जाते.
खच फलिन पती िव ेषण य िक ंवा जनत े या प ैसा दे या या इ छ ेचे मापन कर याच े
येय िनि त करत असत े.
खच -प रणामकारकता िव ेषण (Cost Effectiveness Analysis ) :
खच -प रणामकारकता िव ेषण ह े अथ शा ीय िव ेषणाचा भाग अस ून यात दोन क ृती या
संदभा त खचा या साप े प रणामा (फिलत ) शी तुलना क ेली जात े. खच -फलिन पती
िव ेषण ह े खच -प रणामपारकत ेपे ा पूण त: भी न आह े. हे प रणामाच े मापन कर यासाठी
आिथ क मू य िनि त क न द ेते. खच प रणामकारकत ेचा वापर िविभ न े ात क ेला जात
असला तरी िश ण व आरो य स ेवा या े ात स ु ा याचा उपयोग क ेला जातो . आरो य
े ात आरो यावरील प रणामा ंची तपासणी कर यासाठी ह े अितशय संयु क अस े मा यम
आहे. (उदा. मृ युदरात झाल ेली घट , वाढल ेले आय ु यमान , अकालीज म ). खच
प रणामकारकता िव ेषण ह े गुणो र माण यात य क ेले जाते. आरो य स ेवेचा िवचार
करता या ठीकाणी छ ेद हा िविभ न उपाया ंमुळे आरो यात झाल ेली स ुधारणा (ज म दरात
झालेली घट , आयु यात वाढ ) आिण अ ंशाम ये आरो य स ुधारणा साठी झाल ेला खच यांचा
समाव ेश होतो. खच उपय ु ता िव ेषण ह े खच प रणामकारकता िव ेषणासारख ेच असत े.
खच -प रणामकारकता िव ेषणाचा वापर िविभ न कार या स ंघटीत क ृत चे िनयोजन व
यव थापन कर यासाठी क ेला जातो .
=Deejei s ³e meJ s eebmeeþe r Peeuesuee Ke®eKe®e Heej f CeecekeÀejkeÀlee iegCeesllej Deejesi³eeJej Peeuesue s Heej f Ceece
िश णाम य े खच प रणामकारकता िव ेषण याचा उपयोग िश ण े ात क ेलेली गुंतवणूक
व याचा मानवी ग ुण पी भा ंडवलावर झाल ेला परीणाम या ं या अ यासासाठी क ेला जातो . munotes.in
Page 32
िश णाच े अथ शा
32 उदा. सव िश ा अिभयानासाठी २१०० कोटी पय े िनधी द े यात आला . आता आपणास
िव ेषण कराव े लागेल ही ग ुंतवणूक कोठ े करावी लाग ेल याचा प रणाम काय होईल .
अपेि त प रणाम िम ळेल क नाही यावर प ुढचे िनयोजन ठर ेल, पुनिव चार, पुनिन योजन
करावे लागेल.
तुमची गती तपासा :
१) खच फलिन पती िव ेषण आिण खच प रणामकारकता िव ेषण यामधील फरक प
करा.
३.५ खच जाणीव / खच सावधानता (Cost Consciousness )
आिथ क े ात य ेक अ थापना म य े खचा या बाबतीत , खच कमी करण े, व खचा त
कपात करण े, खचा चे आकलन करण े, याकड े जा त ल असत े. स प रि थतीत य ेक
उ पादक , आपल े कोणत ेही उ पादन असो जा ती त जा त खच कमी कर याचा , बचत
कर याचा य न करत असतो . कोणती प ती , उपाय क ेला तर खचा त बचत होईल , याचा
वापर इतर िठकाणी कसा करता य ेईल याचा िवचार य ेक उ पादक करीत असतो
हणज ेच तो उ पादन करताना खचा बाबत सावधानता बा ळगत असतो .
िश ण े ात स ु ा आपण खचा बाबत सावधानता बा ळगली पािहज े. जर आपण खचा त
कपात क ेली तर झाल ेली बचत आपणास िश णा या द ुसया े ात उपयोगात आणता
येईल.
उदा. िश ण े ात िश क, वग , पु तके िविश / ठरिवल े या कामासाठीच वापरल े जातात .
परंतू आपण एखादा वग या या उपयो गानंतर दुसया अ ययन ह ेतू साठी वापरला . एकच
िश क िविभ न क ावर उपयोगात आणला तर खचा त बचत होईल व स ंसाधनाचा जा तीत
जा त वापर करता य ेईल.
खच कपात कर या या खालील चार उपागम आह ेत :
१) क ीभूत स ंघटना मक उपागम िनमा ण करण े (Create a Centered
Organis ation Approach ) :
कोण याही स ंघटने या स ुधारणेसाठी िविभ न िठकाणी अस णा या अ थापना ंना एकि त
करणे आव यक आह े व ही सव अ थापन े एक स ंल न घटक हण ून काय करतील तर
खचा त कपात होईल . िविभ न िठकाणी असणार े कम चारी या या अ थापनात उपयोगात
आणल े जातील . िश ण े ात या माण े िवषयाम य े गाभा घटकासाठी एकदा उपागम
प ती या ंची अ ंमलबजावणी क ेली क य ेकाला याच े ान होईल . नवीन सद य
आ यावर प ूव चा सद य यास ि श ण द ेवू शकेल याम ुळे खच कपात होईल .
२) ि ल ता कमी करण े (Generate quick wins by re ducing complexity ):
यव थ ेमधील , आ थापनामधील असल ेली ली ता द ुर के याने खचा त कपात हो यास
मदत होत े. munotes.in
Page 33
िश णातील खच - फलिन पती िव ेषण
33 उदा. िश णाम य े जर स ुलभता आणली तर स ुधारणा होत े. आजस ु ा आपण मोठ ्या
माणात ह त िलिखताचा वापर करतो , मोठ्या माणात कागदावर काम करतो . य गत
काय होतात . पंरतू या ऐवजी जर आपण त ं ान व गटकाय याचा वापर क ेला तर व ेळ व
पैसा दोघा ंची बचत होईल .
३) सु ढ ि या थािपत करण े (Establish Robust Processes ) :
प रणामकारक काय व नावी याचा वीकार याम ुळे सुधारणा घड ून येतात. िश णात
नािव यप ूण प ती, नवोप म या ंचा वापर क े यास स ुधारणा मोठ ्या माणात होत े.
उदा. काय भारा स ंबंधी माग काढून अ ययन -अ यापन ि य ेत िविभ न ोता ं या वापर
क न आिण सव वगा साठी समान श वाप न आपण स ुधारणा घडव ून आण ू शकतो.
एकाि मक खच कपात यव थ ेचा िवकास (Develop Fully Integrated Cost
Reduction System ) :
िश ण े ातील य ेक य न े िनि त केले पािहज े व य ेक वेळी जाणीव ठ ेवली पािहज े
क , िश ण े ात ज े सा य होत आह े, सुधारणा घडत आह ेत यासाठी खच करावा
लागतो . इमारत , िश क वेतन, ोतांची उभारणी या सवा साठी प ैसा खच करावा लागतो .
हणून या सव गो ीचा वापर अिधकतम , यायप ूण केला पािहज े. यांचा दु पयोग करता
कामा नय े. अशा कार े यव थ ेतील य ेकाने जाणीव ठ ेवली तर खचा त कपात होईल .
तुमची गती तपासा :
१) खच सावधानता / खच जाणीव ही स ंक पना प करा .
३.६ संदभ ंथ
जंगले मंगला (२०११ ) औ ोिगक अथ शा , शांत प लीक ेशन.
भाटवड ेकर मो . िव. (१९७८ ), िश णाचे अथ शा , मराठी अथ शा प रषद , मुंबई.
Dasgupta Ajit , Pearce D .W. ((1972 ). Cost-Benefit Analysis . Theory
and Practice . The Macmillan Press Ltd . London .
Mishan E . I. (1971 ) Cost Benefit Analysis , George Allen and Union
Ltd.
munotes.in
Page 34
३४ ४
िश णाच े मू य िनधा रण
घटक रचना :
४.० उि ्ये
४.१ िश णा या म ू याच े सू म आिण िवशाल े (ता वीक अ यास )
४.२ िश णा या म ू याच े ा यि क / ायोिगक उपाय
४.३ अित र ित िव ाथ श ु काबाबत असल े या सम या
४.०. उि ्ये (Objection )
आपण हा घटक वाच यान ंतर आपणास खालील म ु े समजतील .
िश णा या म ू याच े सू म आिण िवशाल े े सांगता य ेतील.
िश णा या म ू याच े ा यि क उपाय सा ंगता य ेतील.
अित र ित िव ाथ श ु कबाबत सम या सा ंगता य ेतील.
४.१ िश णा या म ू याच े सू म आिण िवशाल े (Macro and Micro
Aspects of Pricing of Education )
२१ या शतकाम य े यि आिण समाज या दो हीसाठी उ च िश णाच े मह व वाढत आह े.
यि साठी वत :चे जीवनमा न व राहणीमान उ ंचावण े, ित ा ा करण े आिण अथा जनाची
मता वाढिवण े यासाठी ख ुप मह वाच े आह े. तसेच आिथ क थ ैय ा कर यासाठी
याचबरोबर लोकशाही आिण सामाजीक याय व ृि ंगत कर यासाठीही मह वाच े आह े.
यािशवाय भारतासिहत अन ेक देशांम ये वाढ या उदािसनता वा कठोरत ेमुळे िश ण
दुल ि त होत े. याम य े िव ाथ स ं या जा त , कम चाया चा अभाव व िव ाथ िश क
माण , भौितक स ुिवधांचा अभाव , इमारत या िनग ेचा अभाव , िनितम ेचा अभाव
असणा या िश का ंचे वाढत े माण , खाजगी तस ेच व -िव ीय स ं थांमधील कम चाया ना
कमी व ेतन आिण वाढती फ या सम या भारताम य े िदसून येतात. िश णा या म ू याबाबत
असल ेले मह वाच े अनेक खालील स ंबंिधत आह ेत.
िव ा या साठी उ च िश ण ही चा ंगली ग ुंतवणूक आह े?
म यमवग य क ुटुंबातील िव ा या साठी उ च िश ण घ ेणे सहज श य आह े का?
कमी उ प न क ुटुंबातील िव ा या साठी उ च िश ण सहज उपल ध आह े का?
उ च िश णाला खरच ं चांगले मू य आह े का? munotes.in
Page 35
िश णाच े मू य िनधा रण
35 उ च िश णाच े मू य िव ाथ , याचे कुटुंिबय आिण शासन याम य े कसे िवत रत क ेले
जाते?
वरील काही अिधक चच तील ा ंशी संबंिधत आह ेत. याचे उदाहरण हणज े ट्युशन फ
या अहवालाम य े २०००० पये व याप े ा अिधक फ असल ेली महािव ालयािवषयी
िव ा या या मनात भीती वाढत राहत े. काही अ ंशी शासक य अन ुदानाच े धोरण ह े लोका ंना
िश ण घ े यास मदत करत े. यापुढे, अनुदानाम ुळे शासना या अथ संक पावर अिधक बोजा
येतो व याम ुळे महािव ालया ंना या ंची आिथ क बाज ू सावर यासाठी या ंना शु काम य े
वाढ क न द े यात य ेते. शेवटी सरासरी कम चा यांचे वेतन ह े वाढ या महागाईन ुसार वाढत े
परंतु २००८ -२०११ या वषा म ये उ च महागाई अ स यान े खरेदी मता द ेखील कमी
झाली.
उ च िश णाच े मू य हे िव ा या वर िश ण घ े याबाबत य प रणाम करत े हणून उ च
िश णाच े मू य वाढिव यास ंदभा त िव ाथ , पालक आिण श ै िणक धोरण िनमा ते य ांचा
िवचार क न िनि त करण े आव यक आह े.
उ च िश णा या म ु याच े कल /उप म (Trends in Pricing of Higher
Education )
२० या शतका या श ेवटी व २१ या शतका या स ु वातीला उ च िश णाच े एकूण सहा
कारच े उप म िदस ून येतात. याम य े ामु यान े आथ क , राजक य आिण सामािजक
जीवन आिण घटना ंशी स ंबंिधत घटका ंचा उ च िश णातील सहभाग आिण वापर यावर
प रणाम झाल ेला िदस ून येतो व याचा प रणाम उ च िश णा या म ू यावर पडतो .
हे उप म िक ंवा ीकोन सव देशांम ये िकंवा देशांतग त असल ेले िदसून येतात. उ च
िश णास ंदभा त देशाची असल ेली आिथ क उदासीनता व नवीन य ेणारी धो रणे य ां या
तारत यातील फरक या ंचा प रणाम जा त िदस ून येतो.
उप म प ुढील माण े :
अनुदेशनाच े ित एकक वाढणार े मू य ( येक िव ाथ स ंदभा त)
िव ाथ न दणीम य े होणारी वाढ /वाढती िव ाथ स ं या.
वाढती ान आधा रत यव था
शासन अथवा लोका ं या मह सूलाचे वाढ या म ू यास ंदभा त असल ेले अपयश
खाजगीकरण वाढिवणारा उप म क या ार े िश णाच े मु य ही वाढत े व शासना या
महसुलात घट ही झाली .
वाढते उदा रकरण आिण याचा प रणाम हणज े साव जिनक आिण खाजगी
यव था ंमधील क याम य े उ च िश णा या स ं थांचा समा वेश असतो अशा
िठकाणच े िवक ीकरण आिण खाजगीकरण munotes.in
Page 36
िश णाच े अथ शा
36 उ च िश णासाठी उ प नाच े ोत (Sources of Income of Higher
Education )
भारताम य े उ च िश णाचा िनधी म ु यत: खालील ोता ंकडून ा होतो . याम य े
शासन , िव ाथ श ु क आिण उ प नाच े इतर माग िवशेषत: उ ोग , काशना ंचे िवतरण ,
वयंसेवी सं था या ंचा समाव ेश होतो . उदा. रलाय स ही क ंपनी द ेखील एक स ंसाधन िक ंवा
उ प नाचा माग िदसून येते.
परंतु याम य ेही िव ा या चे शु क हा उ प नाचा माग िदवस िदवस कमी होताना िदसतो .
तसेच उ च िश णासाठी याप े ा जा त िनध ची आव यकता असत े. शासना या
िश णावरील एक ूण खचा पैक ३/४ खच हा उ च िश णासाठी वापरला जातो . याबरोबर
अशासक य ोत याम य े िव ाथ शु क आिण वय ंसेवी सं थांचे योगदान द ेखील कमी
होताना िदसत े.
दुस या बाजूला अस े िदसून येते क , उ च िश णा या यव थ ेची गरज व ेगाने वाढतना
िदसत आह े. याव न अस े ल ात य ेते क , साव जिनक अथ संक प उ च िश णासाठी
पुरेसा िनधी द ेवू शकत नाही . उ च िश णा या अथ संक पाम य े मागील दहा वषा पासून
अनेक धोरणा ंम ये तडजोड िक ंवा समायोजन क ेलेले िदस ून येते. हणून येणा या
दशकाम य े असं य पया यांबाबत योग क न पाहण े आव यक आह े. जसे िव ाथ फ ,
िव ाथ कज आिण खाजगीकरण . याचबरोबर उ च िश णाची मागणी िदवस िदवस वाढत
आहे. या त ुलनेने िव ा या ची उ च िश ण द ेणा या सं थांची वाढ होताना िदसत नाही.
जरी भारतातील न दणीच े माण अ य ंत कमी असल े तरी साव जिनक अथ संक प प ुरेसा
िनधी उपल ध क न द ेऊ शकत नाही . िनधीसाठी प ुरेसे पया य उपल ध असल े तरी उ च
िश ण घ ेणाया म ये समानता थािपत करता य ेणे आव यक आह े. समानता आिण
सामािजक याय ह े मा यिम क तरावरील य ेणा या बह मा यिमक तरा ंवरील िव ा या मुळे
लवकर थािपत होण े संभवत नाही .
तथािप , या िठकाणी उ च िश णा या वाढल े या श ु कास ंदभा त होणा या प रणामाच े पून
प र ण होण े आव यक आह े.
४.२ तृतीय तरावर िश णा या म ू याच े ा यि क / ायािगक उपाय
(Practical Solution to the Pricing of Education at Tertiary
Level ))
१) अनुदेशना या म ू याम य े ित एकक वाढ ( ित िव ाथ ) (Increasing Unit
(per student ) Costs of Instruction )
संपूण जगातील उ च िश णाला भ ेडसावणारी म ूलभूत सम या आिथ क सम या अस ून
याची स ु वात ही जर िव ािपठा ंनी या ंची वािष क फ वाढिव यान े उ व णा या
संकटांपासून होत े. फ मधील वाढ ही न ैसिग क अस ून िदवस िदवस कम चारी वग या व ेतनात
वाढ होत आह े. कम चारी व ेतनात हो णा या वाढीच े माण ह े जर सामा य अथ यव थ ेशी
संबंिधत असल े िकंवा जर यािठकाणी खरच ं अथ यव थ ेत वाढ होत अस ेल, हणज े munotes.in
Page 37
िश णाच े मू य िनधा रण
37 महागाईचा दर वाढला तर याचा प रणाम अथ यव थ ेत होतो आिण ही स ं ा ित एकक
मू याम य े वाढ करत े. याम य े कम चारी भ ा आिण उ पादन मता िक ंवा
उ पादना मता रोध या गोठरी य ेतात. वाढल ेला हा ताण कमी कर यासाठी िव ापीठा ंना
ित िव ाथ शु काम य े वाढ करण े आव यक असत े. खालील घटका ंवर मु यत: महसुल
अवल ंबून असतो .
अ) तं ान (Technology ):
खाजगी े ातील माल -उ पादक कारखा या ंम ये तं ाना या वापराम ुळे मनु यबळावर
होणारा खच कमी होतो . परंतु िवरोधाभास हणज े उ च िश णाम य े तं ानाचा वापर
खिच क ठरतो . जरी उ पादनाची िक ंमत जा त ठरिवली तरी अिधक महस ुल आव यक
आहे.
ब) ि थर बदल (Constant Change ):
उ च िश णाम य े ा यापक आिण कम चा यांकडून जुने काय म लवकर सुटत नाहीत
यापे ा अिधक जलदगतीन े नवीन काय म य ेतात.
क) संशोधन (Research ):
उ च िश णातील म ू य हे जलदगतीन े वाढत े िवशेषत: भौितक व ज ैव-वै िकय शा ातील
महाग त ं ानाचा वापर . या त ं ानाचा वापर कर यासाठी उ च ितच े िव ाथ व
ा यापक जर असतील तर होणारा खच हा कमी असतो , हणून काही िव ापीठा ंम ये
उ च ब ुि म े या िव ा या ची िनवड क न या ंनाच व ेश िदला जातो . उ च िश णाचा
अथ पुरवठा हा कमी असतो , यामुळे यानुसार ित एककावर होणारा खच
भागिव यास ंदभा त दडपण य ेते.
२) वाढणारी िव ाथ न दणी / वेश (Increasing Enrolements ):
वाढणारी िव ाथ न दणी िक ंवा व ेश हे िव ापीठाप े ा रा ीय यव थ ेवर जा त प रणाम
करते. या वाढीचा ित िव ाथ म ू य वाढीशी स ंबंध अस ून याचा आिथ क प रणाम होतो .
या प रणामाला ाम ु यान े तीन गो ी कारणीभ ूत आह ेत या य ेक देशाम य े आढळतात.
पिहली गो हणज े १८ ते २४ वष वयोगटातील य ुवकांचे महािव ालय व िव ापीठा ंमधील
वाढते माण , दुसरे हणज े उ च सहभागाच े माण न दणीवर प रणाम करत े. हे वाढत े अ)
मा यिमक तरावरील न दणी / िव ाथ स ं येमधील वाढ ब ) रोजगारा या स ंधीमधील बदल
आिण चा ंग या रोजगारास ंबंधी वाढल ेली पधा , क) सामािजक आिण आिथ क गितशीलता
आिण यायामधील वाढ आिण ितसर े हणज े एकूण लोकस ं येपैक पार ंपा रक ्या
मागासल ेले, वंिचत घटक िवश ेषत: एस.सी./ एस.टी., ि या , ामीण भागातील िव ाथ ,
अ पस ं याक आिण श ै िणक ्या मागास गट या ं या बाबतीत उ च िश णातील
िव ा या चा सहभाग वाढावा हण ून शासनाची असल ेली धोरण े िनिम ती आिण श ेवटचा
घटक हणज े उ च िश णाच े वाढत े मू य क ज े िव ा या कडून व ेश घेताना व अंितम
पदवी दान कर ेपय त ि वकारल े जाते. पदवीन ंतरचे िश णस ु ा महाग झाल ेले िदसून येते.
याचे उ म उदाहरण यायच े झाले तर एम .बी.ए. िकंवा यावसाियक पद य ु र िश ण याची
मागणी स या वाढत आह े. याचबरोबर स या िश क यवसायाला स ु ा िवश ेष मह व ा
झालेले िदसून येते. munotes.in
Page 38
िश णाच े अथ शा
38 ३) ान आधा रत यव थ ेत वाढ (The Increasingly knowledge based
Economy ) :
सव च देशांतील उ च िश णा या िव प ुरवठ्यावर प रणाम करणारा ितसरा मह वाचा घटक
हणज े ान आधा रत यव था . या यव थ ेचा स ंबंध उ च त ं ान , आराखड े, अथ ,
यव थापन या ं याशी आह े. ान आधा रत यव थ ेचा उ च िश णावर आिथ क प रणाम
िदसून येतो, क या ार े नवीन मह वाची व उ च दजा ची शै िणक काय म िनिम ती करावी
लागत े. याम य े समािव िव ाथ व ा यापक या ं यामुळे ित िव ाथ मू य वाढत े. ान
आधा रत यव था याला व ैयि क ्या िश णाची गरज आह े याला व द ेशाला
गुणव ाप ूण िश ण उपल ध क न द ेणे, कम चारी गरजा क ी आिण सव समाव ेशक अशी
आहे. या उप माम ुळे येक िठकाणी अिधक महस ुलाची आव यकता भासत े आिण त े
उपल ध न झा यास याम य े अना था िनमा ण होत े परंतु याचव ेळी शासनाला व िव ाथ
आिण पालका ंना िश णाबाबत ग ुंतवणूक वाढिव याच े सूिचत ही करत े. िव ा या ना कज
सुिवधा उपल ध होण े ही स ंधी सु झाली ज ेणे क न िव ा या ना चा ंगली नोकरी िम ळेल व
तो कज परतफ ेडीसाठी स म होईल .
४) उ च िश णातील कठोरता / उदािसनता (Higher Educational Austerity ):
या मुद् ाचा ता का ळ प रणाम हा उ च िश णा या आिथ कतेवर झाल ेला िदस ून येतो.
यामुळे उ च िश णाची रा ीय यव था , िव ापीठ व उ च मा यिमक िश ण द ेणा या
सं थांमधील उदािसनत ेम ये वाढ झाल ेली िदस ून येते. जवळजवळ अशा कारची
उदािसनता व ैि क जाणवत े. याचा प रणाम खालील व ैिश ्यांनुसार िदसतो .
अ) उ च िश णा या स ं था आिण िव ापीठ े य ांची उदािसनता गद या वग खो या ,
वाढल ेली वगा तील गद , आळशी व असमाधानी कम चारी, कालबा व प ुरेसी नस ेलेली
ंथालय े, इंटरनेटचा अभाव , संशोधनासाठी पािठ ंबा व कालावधी कमी द ेणे तसेच अ यापन ,
अ ययन आिण स ंशोधनाची ग ुणव ा ग ृिहत धरण े यातून कट होत असत े.
ब) उ च िश णा या रा ीय यव थ ेम येही काही बाबतीत उदािसनता िदस ून येते.
मा यिमक तरात ून बाह ेर पड णा या सव मुलांना व ेश देणे िकंवा या ंना अप ेि त प ुढील
िश णासाठीची स ंधी उपल ध क न द ेणे. तसेच अित ब ुि मान व उ च दजा या ा यापक
वगा ला पुरेसा सेवा न प ुरिवणे आिण जागितक ान यव थ ेबरोबर पधा कर याची मता
कमी असत े.
क) िव ा या या बाबतीत ही राह या या जाग े या भाड ्यात झाल े या वाढीम ुळे बह सं य
िव ा या ना पूण वेळ िकंवा अध वेळ काम कराव े लागत े व याबरोबर िश ण याव े लागत े.
काही जण तर मा यिमक िश णान ंतर ित स या तरावर व ेश न घ ेता िश ण अध वट
सोडतात . िश णातील उदासीनता ही स ंपूण जगातील िवकसनशील द ेशात िदस ून येते.
उ च िश णातील उदािसनत ेबाबत धोरणा मक उपाय
(Policy Solution to Higher Educational Austrerity )
munotes.in
Page 39
िश णाच े मू य िनधा रण
39 मु या-संदभा त उपाय (Cost Side Solution ):
िव ापीठ व रा ीय यव था ंवरील वाढ या उ रदािय वाची मागणी आिण आिथ क दडपण
यासाठी उपाय हण ून िश णाच े मू य आिण महस ुल या दो ही बाज ुंना ाधा य द ेत आह ेत.
मू याबाबत उपाय हण ून वगा चा आकार वाढिवण े आिण अ यापन अिधभार , अनुर णाकड े
दुल , पूण वेळ ा यापका ंपे ा अध वेळ ा या पक न ेमणे आिण कमी मह वाच े अ यास म
वगळून टाकण े याचा समाव ेश होतो . हे उपाय खरतर कठीण आिण श ै िणक ्या सम या
िनमा ण करणार े आहेत. िवशेषत: ा यापक आिण या ं या राजक य स ंघटना या न ेहमी
नाग रका ंकडून कमी माणात महस ूल िमळतो अशा गो ी या िवरोधात अ सतात िक ंवा मा य
करायला तयार नसतात . जरी या ंनी मूलभूत अथ यव थ े या त ुटवड्या या त वाचा
ि वकार क ेलेला असला तरी या ंची शै िणक जबाबदारी व शासन अथवा क ुलगु याबाबत
खूप वेगवेगळी िनद शके आहेत. यावर सोपा उपाय हणज े न दणी ि य ेवर भर द ेणे िकंवा
उ च िश णा या स ं था याम य े संशोधन महािव ालय े आिण ता ंि क स ं था या दो ह चा
समाव ेश होतो . अशा स ं थांम ये कमी म ू य घ ेणा या सं थांची व ेश मया दा कमी असण े या
उपायान े उ च सहभाग आिण उपयोग या य ेयावर प रणाम क ेलेला आह े.
उ च िश णाम य े मू य-संदभा त उपाय करताना श ै िणक ग ुणव ा , मता , सामािजक
समानता आिण िव ाथ गरजा ंची जबाबदारी , कम चारी आिण समाज या सवा चा एकि त
िवचार होण े आव यक आह े. िव ापीठ व िव ापीठाशी स ंल न महािव ालयाम य े कम चारी
िनयु करताना शाना या यव थापनामाफ त िकंवा नागरी स ेवा योजना ं या िनयमान ुसार
न करता याम य े अपूण ता िदस ून येते. ही अप ूण ता ब याचदा िश णावर होणारा खच
वाचिव यासाठी क ेली जात े. कारण उ वणार े आिथ क संकट व यापास ून सुटका क न
घे यासाठी शासन स ं थेमाफ त िनग िमत क ेलेले िनयम , कं ाटीकरण आिण राजक य
िववेचन याम य े ामु यान े कम चारी वगा ची सेवा खंडीत करण े, अध वेळ िकंवा ता प ुर या
कालावधीसाठी कम चा यांची िनय ु , सेवेतील क ं ाटीकरण , एका वषा चा िनधी द ुस या
वषा साठी वापरण े, अथ सक पात बदल करण े अशा स म या िनमा ण क न माग काढ याचा
य न क ेला जातो .
याव न अशी गरज वाटत े क , यव थापक य वाय ा आिण लविचकता याबाबत
खाजगी स ं थाशी स ंबंध थािपत क न , उ च यव थापक य वायत ा आिण
काया|नतीम य े लविचकता याला ाधा य िदल े पािहज े, असा िवचार क ेला असता हा नवीन
एकि त ना साव जिनक यव थापनाचा ीकोन िनमा ण होईल आिण िव ापीठातील
िन प ी याम य े संशोधन , िश ण या ंचा समाव ेश अस ेल आिण तो लोका ंना िक ंवा
करदा या ंना घेवून तयार करता य ेईल.
महसूल पुरवठा आिण म ू य-भागीदारी (Revenue Supplementatio n and Cost
Sharping ):
महसूल पुरवठा म ू य कपातीसाठी पया य आह े आिण आिथ कतेबाबत कोण या गो ना
ाधा य द ेणे आव यक आह े यािवषयी मािहती सादर करत े.
munotes.in
Page 40
िश णाच े अथ शा
40 हा पुढील व पात घ ेता येवू शकतो .
अ) कम चारी आिण स ं थांतग त उ ोगशीलता
ब) िव ापीठ स ेवा यावसाियका ंसाठी भाड ेत वावर उपल ध क न द ेणे.
क) संशोधन शोधा ंची यावसाियक ीन े माक िटंग
ड) िनधी उभा करण े, माजी िव ाथ स ंघ िकंवा इतर दानश ूर यि ंकडून
तथािप , सवा त शा त आिण स म अशी गो जाण ून घेणे हणज े मू य-भागीदारी होय .
‘मू य-भागीदारी ’ या श दा चा अथ असा क , शासनाचा िक ंवा करदा या ंचा उ च िश णा या
आिथ क दडपणाचा िकमान / कमीत कमी भार हा पालका ंवर िक ंवा िव ा या वर सोपवण े.
‘मू य-भागीदारी ’ हणज े उ च िश णाच े मू य हे शासन / करदात े, पालक / िव ाथ आिण
िफलॅन ॅिप ट या ं याम य े िवभागण े. याचबरोबर धोरणाम य े देखील याबाबत अस े नमुद
केलेले िदसून येते क उ च िश णाचा भार हा इतरा ंकडून िमळवावा व शासन इतर भार
घेते. ‘मू य-भागीदारी ’ ही जा तीत जा त ‘ट्युशन फ ’ / ‘िश ण शु क’ आिण ‘उपभो ा
कर’ यां याशी स ंबंिधत असत े. िवशेषत: शासन िक ंवा शै िणक स ं था या ंना वग आिण बोड
यांचा पुरवठा क ेला जातो .
तथािप , आता धोरण बदलत ेय क याम य े उ च म ू य-भागीदारी अन ेक मागा ारे करता
येऊ शकत े.
राजक य आिण आदश वादी स ंदभ (Political and idelogical Content ):
उ च िश णा या म ू यांचे वाह या ंवर संयु घटका ंचा भाव आह े.
अ) रा -िविश स ंदभ
ब) जागितक राजकारण
क) जगातील िवचारधारा /आदश वाद आिण
ड) वाढती उदासीनता , जगातील सव देशांम ये िदसून येते.
वरील सव घटक िनयोिजत धोरणा मक उपाया ंवर भाव पाडतात . राजक य ्या
शासनान े शै िणक स ं थेतील बा िन प ी , ( याम य े िव ापीठ े आिण महािव ालय े),
संसाधना ंची िवभागणी , शु क िनि ती आिण कम चारी व ेतन ह े देणे अ पेि त असत े. परंतु
दुस या बाजूने िवचार क ेला असता साव जिनक े ातील रोजगार आिण साव जिनक े
याम य े कमी जाणवत े. राजक य ीकोनान ुसार शासन याम य े राजकारणी आिण नागरी
सेवक ह े वक ी होताना िदसतात व याचा प रणाम या या काय मानावर होताना िदसतो .
हणून खाजगी त वावर स ं था उ या करण े व लोका ंना या ंचा वापर करावयास द ेणे. यातून
िमळणारा कर व वाढत े आिथ क दडपण कमी होईल व शासनावर पडणारा भार कमी होईल .
सू म तरावरील िश णाच े मू य (Micro level Pricing of Eucational ):
सू म तरावर िश णा या म ू याबाबत खालील बाबी िवचारात घ ेवू शकता . munotes.in
Page 41
िश णाच े मू य िनधा रण
41 मोठ्या सं थेने िव ा या ची न दणी करण े. यावेळी महािव ालय स ु होत े, यावेळी
मतेनुसार पूव िव ाथ स ं या भरण े िकंवा व ेश पूण करण े. िव ाथ न दणी
हो यासाठी समाजातील गरजा आधा रत िव ेषणांचा अ यास करावा . या ह ेतू
सा यत ेसाठी आप यासार याच इतर स ं थांमधील िव ाथ न दणी , यांचे आिथ क
यवहार व इतर यव थापिकय बाबी , समाजा चे परी ण करण े आव यक आह े.
याचबरोबर िव ाथ व पालका ंची अिभ ची जाण ून घे यासाठी या ं यासोबत सभ ेचे
आयोजन कराव े. सं थांसाठी कमी िव ाथ स ं येमुळे िनमा ण हो णा या अडचणी
सोडिव याप े ा जा तीत जा त नाही पर ंतु अपेि त िव ाथ न दणी करण े हे सेपे व
सोयी कर ठ शकत े. थम वष होणारी न दणी करण े अवघड असल े तरी प ुढील
दो ही वष न दणीचा ास कमी होतो . हणून सं थेने थम वष िव ाथ न दणीला
ाधा य द ेणे आव यक आह े.
वगा नुसार आिण इतर अन ुदेशन काय मान ुसार िव ाथ -िश क ग ुणो र िन ीती व
अदलाबदली
अनुदेशन काय म आिण इतर उप मा ंसाठी ंथालय आिण योगशा ळा सुिवधाआिण
डा आिण आरो य साधन े, सां कृतीक काय मांची गरज , उपहारग ृह, दळणवळण,
संगणक आिण म ृदु णाली , समुपदेशक इ यादी उपल ध क न द ेणे.
अिधक हण ुन या ोता ंकडून महस ूल ा होऊ शकतो अशा ोता ंचा िवचार क न
ठेवणे.
तुमची गती तपासा
१) सू म तरावर म ू य िनि ती कशी क ेली जात े?
२) िश णा या म ू याबाबत ा यि क िक ंवा ायोिगक उपाय कोणत े?
४.३ ित िव ाथ श ु का या सम या (Ptroblem of C apitation
Fees )
भारताम य े मागील काही वषा म ये िश ण े ात खाजगी िश णस ं थाचा उदय मोठ ्या
माणात होत आह े. यामाग े अनेक कारण े आहेत. यापैक िश णाच े यवसाियकरण करण े
हे िदसून येते. दहा वषा म ये भारतात उ च िश णाम य े खाजगीकरण अन ेक कारणा ंसाठी
िविवध कारात होताना िदस ून येत आह े. मु य हणज े शासक य उ च िश णा या
सं थाम य े देखील नवीन व -िव ीय अ यास मा या व पात खाजगीकरण िदस ुन येते.
दुसरे हणज े शासक य अन ुदािनत स ं थांचे पांतर खाजगी -िवना अन ुदािनत िक ंवा व -
िव ीय महािव ालया ंना िव तरासाठी म ुभा द ेणे तस ेच िवना -मा यत ेिशवाय स ु ा
महािव ालय े सु कर याची परवानगी द े यात य ेऊ लागली व या ंना यवसाियक खाजगी
उ च िश ण स ं था अस े संबोध यात य ेऊ लागल े आहे. munotes.in
Page 42
िश णाच े अथ शा
42 खाजगीकरणा या वाढ या भावाम ुळे काही वषा पासून खाजगी यवसाियक
महािव ा लयांची सं या मोठ ्या माणात वाढल ेली िदस ून येते. ही जलद वाढ उ च िश ण
देणा या सं थांची स ं या मक वाढ करत े यािवषयी श ंका नाही पर ंतु गुणव े या
ीकोनात ून शासनाचाही िवनाअन ुदािनत महािव ालयावर अप ेि त एवढ े िनयं ण नाही .
अनेक खाजगी महािव ालय े जरी िव ा या या व ेशा वेळी पा ता परी ा , मुलाखती इ .
यासार या दजा मक गो च े आयोजन करत असली तरी िव ा या ना व ेश देताना मा
अित र ‘फ ’ आका न व ेश िदला जातो . िश ण श ु क सिमतीन े मंजुर केले या ित
िव ाथ श ु काप े ा अित र फ घ ेवून वेश देताना आढ Uतात. गुणव ा यादीत अस ूनही
काही िव ाथ व ेशापास ून वंिचत राहतात तर या ंची अित र फ भर याची क ुवत आह े
आिण जरी त े िव ाथ व ेशाचे िनकष प ूण क शकत नाही या ंना सु ा व ेश िमU◌ू
शकतो .
खाजगीकरणाम ुळे िश णाच े य ावसाियक करण हो याचा धोका स ंभवतो . जरी पध चे
वातावरण िनमा ण झाल ेले असल े तरी काही महािव ालया ंनी िश णा या ग ुणव ेत वाढ
कर याप े ा अिधक आिथ क नफा कसा होईल याकड े ल क ि त क ेलेले िदसून येते.
ित िव ाथ श ु का ती सहमती व िवरोधी त ारी (Argument for against the
capitation fee ):
महािव ालय े आिण िव ापीठाची ित िव ाथ श ु क आकार याची प ती ही िविवध
तरावर चच ली जात े. ‘गुणव ेचा वध िक ंवा नाश ’ अशा श दात याचा उ चार क ेला जातो .
मोिहनी ज ैन िव कना टक रा य सरकार या ं या केसबाबत सव च यायालयान े िदलेला
िनकाल हणज े ित िव ाथ अित र श ु क आकारणी हणज े वतं , जुलमी अ मािणक
आिण तस ेच भारतीय रा यघटन ेतील १४ या कलमातील म ुलभूत अिधकारा या
समानत े या ह काची पायम ली आह े. हणून २०१० या ता ं ीक श ै िणक स ं था,
वै क य स ं था आिण िव ापीठा ंमधील अयो य प त ना ितब ंध िव ाथ श ु क घ ेणे हा
चौकशी यो य ग ु हा ठरतो . परंतु दुस या बाजुला खाजगी स ं थांनी यावर आ ेप घेवून
घेतलेली अित र फ हा िवकास िनधी हण ून घेतला जातो आिण प ु हा तो स ं थेवरच
गुंतवुन सं थे या ग ुणव ा िवकासासाठी याच वापर क ेला जातो अस े सांगून वत :चे र ण
केले, तसेच या य ित िव ाथ श ु काबाबत सहमत आह ेत या ंची अशी त ार आह े
क अन ेक रा यातील खाजगी िवना अन ुदानीत अिभया ंि क महािव ालया ंना ित वष
एका िव ा या ला पय े ३०,०००/- एवढे शु क म ंजुर केलेले आह े. परंतु क मोठ्या
शहरांतील प ूव ाथिमक शा ळासु ा याप े ा अिधक श ु क आकारतात . हणून आ हाला
असे वाटत े क , अशी प रि थती असताना आ य कारक मागणी होत े क , खाजगी
सं थांनीसु ा उ च तीच े तांि क िश ण िव ा या ना वरील श ु काम य े पुरिवणे.
हणून मं ालयान े काही अिभया ंि क आिण व ै क य स ं था आिण िव ापीठा ंशी स ंबंिधत
महािव ालयातील अयो य प त ना शोध ून काढ या याम य े ामु यान े ित िव ाथ
अित र श ु क आकारण े आिण डोन ेशनची मागणी , भरले या र कम ेची पावती न द ेणे,
यावसाियक अ यास मा ंना व ेश देतानाची काय प ती अपारदश क व श ंका िनमा ण
करणारी असण े, कबुल केले या स ेवा सुिवधा प ूण न करण े, िन न- ती या िश ण स ेवा munotes.in
Page 43
िश णाच े मू य िनधा रण
43 पुरिवणे, सारमा यमातील च ुक या जािहराती , खोट्या जािहराती दाखव ून िव ा या ना
आकिष त करण े, अपा िक ंवा अ िशि त िश क , गुणप क े व इतर कागदप े राखून ठेवणे
यासव अयो य प तीचा समाव ेश होतो .
तांि क श ै िणक स ं था, वै िकय श ै िणक स ं था आिण िव ापीठातील अयो य
प त ना ितब ंध कायदा -२०१० (The Prohibi tion of Unfair Practice in
Technical Education Institutions , Medical Educational Institution &
University Bill , 2010 )
काय ा या मस ु ातील ठ Uक गो ी :
िव ा या या अिभ चीच े संर ण कर यासाठी ता ंि क, वै िकय श ै िणक स ं था आिण
िव ापीठा ंतील अ यो य प त ना ितब ंध करण े.
अयो य प ती िक ंवा चूक या था ंम ये अित र ित िव ाथ श ु क भरण े िकंवा
मागणी करण े. िविश ग ुणव ा यादीिशवाय िव ा या ना व ेश देणे.सं थेकडून
आकार या जा णा या शु काची पावती न द ेणे, िव ा या ना चुक या प तीन े माग दश न
करणा या जािहराती कािशत करण े आिण श ु क भर ेपय त िव ा या ची गुणप क े
राखून ठेवणे.
या ितब ंध काय ा या मस ु ाम य े येक सं थेने िकमान ६० िदवसा ंपूव आप या
महािव ालयाची मािहती प ुि तका कािशत करण े, आिण व ेश ि येचा अहवाल
यवि थत रि त क न ठ ेवणे अिनवाय केले आह े. मािहती प ु तीकेम ये वेश
शु कािवषयी मािहती , पा तेचे िनकष , वेश ि या आिण कम चाया िवषयी मािहती
उदा. िश क व इतर .
ितबंध काय ा ार े अित र ित िव ाथ श ु क आकारण े, मािहतीपु तीकेत
िदले या िनकषान ुसार व ेश ि या न करण े, चुक या जािहराती कािशत करण े
इ यादी सार या क ृत ना ग ु हा समज ून यावर यो य तो द ंड आकारला जाईल .
मु य म ु े आिण िव ेषण
ित िव ाथ श ु क आकारणी या म ु ांबाबत त ा ंम ये मतिभ नता िद सून येते.
काह या मत े अित र ित िव ाथ श ु काबाबत समानता थािपत कर यासाठी
ितबंध आव यक आह े. तर इतरा ं या मत े शै िणक स ं थांची वाढ क े याने याचा
प रणाम ित िव ाथ श ु क आपोआप कमी होईल . तसेच मुलभूत िवषय हणज े
िव ाथ मत ेचा तुटवडा आिण िश णाची ग ुणव ा कमी याचा िवचार करण े आव यक .
सद य िनयमान ुसार ित िव ाथ अित र श ु काची मागणी ही ब ेकायद ेशीर बाब
आहे. तरीस ु ा श ु क घ ेणे थांबलेले नाही . जर ितब ंध काय ाम य े ित िव ाथ
शु क आकरणीबाबत िनयमात असल ेली िशिथलता दूर करत नाहीत तोपय त ही प ती
कशी था ंबवावी ह े प होत नाही . munotes.in
Page 44
िश णाच े अथ शा
44 सदर ितब ंध काय ाचा मस ु ाम य े असे प करतो क , यातील तरत ुद चा श ै िणक
सं था थापन क न या ंचे शासन पाह याचा अ पस ं यांकां या अिधकाराला बाधा
आणणारा नाही . तथािप , अ पस ं यांक सं थांना कोण या तरत ुदी लाग ु होत नाही
िकंवा या ंना कोण या तरत ुद पास ून सवलत द े यात आली आह े हे प होत नाही .
ितबंध काय ा या मस ु ाम य े अशी िशफारस कर यात आली आह े क , जर एखा ा
सं थेने अित र ित िव ाथ श ु क आकारल े िकंवा गैरसमज पसरव णा या चुक या
जािहराती कािशत करण े अशा व पाचा ग ु हा केला तर कमीत कमी ३ वषा ची बंदी
आिण ५० लाख पया ंपय त दंड आकारला जावा . परंतु ही र कम इतर ग ु ां या
हणज े अ नस ुर ा आिण दजा कायदा -२००६ , अनुसूिचत जमाती आिण इतर
पारंपा रक ड गरी व ती कायदा २००६ , या काय ा ंचा भंग कर याप े ा अिधक आह े.
तुमची गती तपासा
१) अित र ित िव ाथ श ु क हणज े काय?
२) शासन कशा कार े या सम य ेला ितसाद द ेते?
munotes.in
Page 45
४५ ५
िश णासाठी िव प ुरवठा
घटक रचना :
५.० उि ्ये
५.१ तावना
५.२ िश णाच े अथ शा
५.२.१ िव प ुरवठा – अथ व व प
५.३ िश णासाठीच े िविवध िव ोत
५.४ िविवध अ ंदाजप कातील सम वय व िनय ं ण
५.५ सारांश
५.६ सरावासाठी अिधक
५.७ संदभ
५.० उि ्ये
या घटकाचा अ यास क े यानंतर तु हाला –
िव प ुरवठा या स ंक पन ेचा अथ व व प प करता य ेईल.
िश णासाठीच े िविवध िव ोत प करता य ेतील.
उ च िश णासाठी या िविवध द ेण या व अन ुदान योजना ंची त व े व घात / रीत प
करता येतील.
िश णा या िविवध तरावर िव यवहारातील शासनाची भ ूिमका प करता य ेईल.
५.१ तावना
कोण याही यवहारात याम य े खाजगी यवहार असतील , साव जिनक असतील अथवा
रा ीय तरावरील कोण याही यवहारात 'िव ' (पैसा) अ यंत मह वाची भ ूिमका बजा वते
कारण यवहारात िव ाला अन यसाधारण अस े मह व असत े. िव यवहार व मानवी गती
या एकाच ना याचा दोन बाज ू असतात याच स ू ानूसार शै िणक े ातही िव ाला
ाधा याच े मह व िदल े जाते. िश णा या सव तरावर िव ाला मह व आह े. सव च तरावर munotes.in
Page 46
िश णाच े अथ शा
46 यो य िव प ुरवठा झाला तर या सव च तरावर गतीची दार े िनि तच ख ुली होतील . िश ण
यव थ ेला जर िव प ुरवठा था ंबला अथवा कमी झाला तर स ंपूण यव थ ेवर याचा प रणाम
होईल यासाठी िश ण व िव या दो हीही गो ी िवचारात घ ेणे अ यंत आव यक आह े.
५.२ िश णाचे अथ शा
अथ :
अथ शा ातील त व े, संक पना व िनयमा ंचे िश ण ि य ेतील उपयोजन हणज ेच िश णाच े
अथ शा होय .
िश णाच े अथ शा या स ंक पन ेम ये शालेय यव थ े या स ंदभा त मानवी वत न, (मानवी
िनण य), कृती आिण िति या इ . चा समाव ेश होतो.
माशल व जॉन टुअट मील या ंनी िश ण व िवकास या स ंक पना िश णातील साव जिनक
गुंतवणुक या स ंदभा त प क े या व सन १९५० दर यान अथ शा ांनी आपल े ल
िश ण व आिथ क वाढ व िश णाच े िव यव थापन यावर क ीत क ेले.
या या :
i) “Economics of education is a branch of economics which uses
economics tools to solve educational prob lems and tackle
educational iss ues.”
ii) Economics of ed ucation is the st udy of how ed ucational managers
make choices concerning the use of the scarce ed ucational
resources and this is what economist do in the ed ucationa l system .
या सव या या ंव न अस े ल ात य ेते क , िव यवहार हणज े यवसायाला लागणारा िनधी
जमा करण े, याचा यो य वापर करण े व िव यवहारा ंचे यो य शासन व यव थापन करण े
होय. पैसा उभा करण े व याचा यो य वापर करण े या दो ही काया चा िव यवहारात
समाव ेश १९५० नंतर झाल ेला आढ ळतो. यानंतरच िव यवहारा या स ै ांितक व
िव ेषणा मक अ यासास स ु वात झाली . यवसाय िव यवहारात रोख प ैशाचा यवहार ,
अंदाजप क य िनय ं ण, साहा याच े िनयं ण यासार या बाब कड े ल द े यास स ु वात
झाली.
पारंप रक िव यवहा रा या काया त िनधी उभा कर या या ाला मह व होत े पण या या
पया वापराला मह व न हत े. पारंप रक ि कोनात ून िव ीय काय फारच मया िदत व
संकुिचत व पाच े होते. नेहमी न उ व णा या ासंिगक ांचा िवचार यात ाम ु यान े
केला जात अ से.
परंतु आध ुिनक ि कोनात ून िव यवहाराचा िवचार स ु झा यावर िव काया चे व प
यापक झाल े, यात िव प ुरवठा आिण याचा यो य उपयोग या दो ह ना मह व द े यात
आले. िव उभारणीऐवजी िव ा या काय म व प रणामकारक उपयोगाला , ासंिगक munotes.in
Page 47
िश णासाठी िव प ुरवठा
47 ाऐवजी द ैनंिदन ांना अिधक मह व िदल े जाऊ लाग ेल; यां यावर अिधक भर िदला
जाऊ लागला . आधुिनक ि कोनान ुसार िव यव थापनात एक ूण यव थापनाचा
अिवभा य भाग आह े आिण िव काया त दोन कारची काय समािव आह ेत. आिथ क
योजना करण े, िनधी उभा करण े, थावर मालम ेची रचना ठरवण े, उ प नाच े यव थापन
करणे व िनय ं ण ठ ेवणे या सव िव ीय काया ना 'आवत काय ' (Recurring Funvtions )
हणतात . यवसायाची स ु वात ( थापना ), पुनरच ना, एकि करण , वगैरे संगी उ वणार े
िव ीय काय हे नेहमी न य ेणारे असे काय असत े. अशा काया ला 'अनाव ती काय ' (Non-
Recurring Function ) असे हणतात .
वरील िवव ेचनाव न अस े हणता य ेईल क , सं थेशी संबंिधत 'िव ' ही संक पना यापक
आहे. िव ाची या ी प ुढील माण े सांगता य ेईल.
सं था उभी कर यासाठी लागणारी जमीन , इमारत वगैरे भौितक बाबी व कम चारी वग हे
मूलभूत घटक िव ा िशवाय उपल ध होऊ शकणार नाहीत .
सं थेचे यवहार सात यान े चाल ू राहाव ेत यासाठी द ैनंिदन द ेखभाल , पय वे ण,
िनयं ण, कम चाया चे वेतन अ शा अनेक बाब साठी खच करावा लागतो . हे खच
भाग यासाठी आव यक व प ुरेसा िव प ुरवठा करावा लागतो .
सं थेला थ ैय व दजा ा हो यासाठी या योजना आख या जातात या ंची आिण
िव तार योजना ंची पूत ता हो यासाठी िव ाची गरज असत े.
खच मया िदत ठ ेवून पैशाची बचत क शी करता य ेईल हे ठरवाव े लागत े.
िव ह े सव कार या प र ि थतीत व सव कार या स ं थांम ये मह वाच े असत े.
सं थेतील य ेक काया ची एक िव ीय बाज ू असत े व ित याकड े यो य कार े ल द ेणे
आव यक असत े.
िव यव थापन (Finanace Management ) :
जोसेफ ॅडले य ां या मत े िव ीय / िव यव थापन ह े यवसाय यव थापनाच े एक े
आहे. याचा स ंबंध भांडवलाचा यो य वापर व भा ंडवला या ोता ंची का ळजीपूव क िनवड
यां याशी आहे. उि े सा य कर या या ीन े ही काय करण े आव यक असत े. िव
यव थापन काया चे यव थापक य काय करण े आव यक असत े. िव यव थापन काया चे
यव थापक य काय व दैनंिदन काय असे दोन म ुख भाग पडतात .
१) यव थापक य काय :
अ) िव िवषयक अ ंदाज : िव ीय गरजा िन ि त करण े, िव प ुरवठ्या या मागा ची मािहती
िमळिवणे व िव उभारणीस ंबंधी अ ंदाज करण े – अंदाज िजतक े अचूक व न ेमके तेवढेच
िनण यही अच ूक ठरतात . munotes.in
Page 48
िश णाच े अथ शा
48 ब) िव उभारणी व ग ुंतवणूक चे िनण य : सं थेसाठी लागणार े िव कोण या मागा ने
उभे करायच े, यासाठी कोण या साधना ंचा उपयोग करायचा , याची ग ुंतवणूक क शी
करायची या िवषयीच े िनण य घेणे हा िव यव थापनाचा मह वाचा भाग आ हे.
क) मालम ेचे संघटन : सं थेची काय चालू कर यासाठी काही म ूलभूत साधनसाम ी
लागत े. इमारत , फिन चर, शै िणक साधन े, योगशाळांमधील उपकरण े व य ं े,
ंथालयातील प ु तके तसेच सं थेतील य ं े (टाइपरायटर , साय लो टाइिल ंग मशील,
झेरॉ स म शीन वगैरे) या सवा चे संघटन िव यव थापन करत े.
ड) रोकड यव थापन : दैनंिदन काय यवि थत व व ेळेवर पार पाड यासाठी रोकड
र कम प ुरेशा माणात व ेळेवर उपल ध क न द े याची जबाबदारी िव यव थापनावर
असत े. पु तके, टेशनरी, योगशाळेतील उपकरण े वगैरे माल या ं याकडून घेतला जातो
यांना िबलाची र कम व ेळेवर अदा क ेली जात े िकंवा नाही यावर स ं थेची पत अवल ंबून
असत े.
ई) उ प नाच े यव थापन : सं थे या िव िवषयक गरजा व ेळेवर भागवता या यात या
ीने जमा खच यांचा यो य म ेळ तर घालावा लागतोच पण िशलÁक र कम (उ प न) कोठे
गुंतवावी हणज े अिधक ला ंभाश ा होईल . या रकम ेतून िव तार योजन ेसाठी िकती
र कम वापरायची , भिव यातील योजना ंसाठी िकती व क शी तरतूद करायची यािवषयीच े
मह वाच े िनण य िव यव थापनाला याव े लागतात .
फ) िव प ुरवठ्या या नवीन मागा िवषयी िन ण य : सं थे या िव तारासाठी न यान े
िव उभारणी आव यक ठरत े. या व ेळेस िव प ुरठ्या या ढ मागा म ये काही बदल कराव े
लागतात ; अशा प रि थतीत म ुदतबंद ठेवीवर कज काढण े, िव ा या कडून िवकास िनधी
जमवण े, दानशूर य कड ून देण या िम ळवणे आिण िव िश योजना ंसाठी िव प ुरवठा क
शकणा या सं थांशी / मंडळाशी (िव ापीठ अन ुदान म ंडळ, महानगरपािलका वग ैरे)
वाटाघाटी करण े अशा काही न ेहमी या मागा पे ा वेग या मागा चा अवल ंब करावा लागतो .
ग) िव ीय काया चे मू यमापन : सं थेतील िव प ुरवठा, िव उभारणी व िव
िविनयोग यास ंबंधी या कामिगरीचा व ेळोवेळी आढावा घ ेणे, परी ण करण े व ुटी
आढळ यास या स ुधारणासाठी माग दशक सूचना द ेणे, नवीन त ं ाचा अवल ंब क न िव ीय
न दीच े काम कर याब ल ि श ण आयोिजत करण े ही िव यव थापनाची जबाबदारी
असत े.
ह) व र यव थापनास संल न : सं थेिवषयी धोरण े ठरवताना तस ेच िव तार
योजना ंसारख े मह वाच े दीघ कालीन िनण य घेताना िव यव थापनाचा संल न अ यंत
मोलाचा ठरतो .
२) दैनंिदन काय : ासंिगक िक ंवा न ैिमि क व पा या कामा ंबरोबरच िव
यव थापनाला द ैनंिदन व पाची काम ेही करावी लागतात . सं थे या कामातील सात य व
काय मता याच काया वर अवल ंबून असत े.
munotes.in
Page 49
िश णासाठी िव प ुरवठा
49 अ) न दी ठ ेवणे : आिथ क िश त बा ळग यासाठी िव ीय यवहारा या िनयिमत न दी ठ ेवणे
अ याव यक असत े, यामुळे उ प न व खच (आवक -जावक ) यांची मािहती आव यक ते हा
सहजी उपल ध होत े.
ब) िव ीय मस ुदे : उ प न व खच याबाबतच े तपशील पूव िनि त मस ु ात िविहत नम ु यात
िलिहण े हे काम स ंबंिधत िवभागान े करण े मह वाच े असत े.
क) देखरेख : बँकेतील रकम ेची व रोकड रकम ेची आवक -जावक या ंवर देखरेख व िनय ं ण
राख याची जबाब दारी िव यव थापनाची असत े.
ड) िव ग ुंतवणुक बाबत : सं थेने केले या िविवध कार या िव ग ुंतवणूक बाबत यो य
कार े न दी ठ ेव याची व या ंचे जतन कर याची जबाबदारी िव यव थापनाची असत े.
ई) व र यव थापनास मािहती प ुरिवण े : िव िवषयक स :ि थती व द ैनंिदन घडामोडी ,
अडचणी यािवषयीची मािहती अहवाल पान े व र यव थापनास वार ंवार प ुरव याच े
काय ही िव यव थापनास कराव े लागत े.
िव ीय िनयोजन :
आधुिनक िव ीय काया त िव ीय िनयोजनाला मह वाच े थान आह े. िव ीय िनयोजन
अ प म ुदतीच े, म यम मुदतीच े व दीघ मुदतीच े असू शकते. वॉकर व बॉ न यां या मत े,
िव ीय िनयोजन ह े ामु यान े िव काया शी िनगिडत असत े. यात स ं थेची िव ीय उि े
ठरिवण े, िव ीय धोरण े व काय प ती ठरिवण े या काया चा अंतभा व होतो .
इतर कोण याही कार या िनयोजना मा णे िव ीय िनयोजनात द ेखील प ुढील पायया चा
समाव ेश होतो.
उि ठरिवण े, आिथ क धोरण े ठरिवण े, आिथ क काय प ती ठरिवण े, मू यमापन करण े.
५.२.१ िव प ुरवठा अथ व व प :
िव (Finance ) या श दाचा इ ं जी श दकोशातील अथ असा आह े. साव जिनक प ैशाचे
शासन िक ंवा यव थापन कर याची कला , पैशाची देवाणघ ेवाण करण े िनधी उभा करण े, व
याचा िविनयोग करण े. (Money affairs , the art of managing or administering ,
the public money , the management or use of fund ; to raise or provide
fund).
ऑसबॉ न आर. सी. यां यामत े, िव काय हणज े यवसायाला लागणारा िनधी जमिव याची
याचा वापर कर याची ि या होय .
munotes.in
Page 50
िश णाच े अथ शा
50 ५.३ िश णासाठीच े िविवध िव ोत (Resources of Finance for
education )
िश णा या िविवध िव ोताम य े पुढील बाब चा समाव ेश होतो.
१) खाजगी ोत
२) साव जिनक ो त
३) िव ा या कडून िमळणारे शु क
४) देणगी
िश णासाठीचा िविवध िव ोताम य े काही खाजगी , साव जिनक ोता ंचा समाव ेश होतो.
याम य े िव ा या कडून आकारली जाणारी फ व द ेणगी इ . चा ही समाव ेश होतो.
१) खाजगी ोत
२) साव जिनक ोत
उ च िश णाला सा व जिनक े ातून उ ेजन िम ळणे अ य ंत आव यक असत े. कारण
यातूनच शै िणक व सामािजक य ेयांम ये समतोल साधला जाव ू शकतो. िकंबह ना
स ा या ानािधि त समाजात तग ध न राह यासाठी समाजातील खाजगी ोता ंची
मदत होण े अ यंत गरज ेचे आहे. यासाठी िव ोत हे सतत बदलणार े असल े पािहज ेत.
उ च िश णासाठी म ु यता शासनाकड ून मोठ ्या माणात िव प ुरवठा होतो .
३) फ :
फ ही िव ा या कडून आकारली जात े. उ च िश णासाठी िम ळणा या िव ोता ंम ये
िव ा या कडून िविवध अ यास मासाठी आकारल े जाणार े शु क या चा समाव ेश होतो.
िदवस िदवस उ च िश ण घ ेणा या िव ा या या स ं येत ही भर पडत आह े. यामुळे उ च
िश णा या गरजाही वाढ या आह ेत. याम य े असे कषा ने जाणवत े क उ च िश णासाठी
साव जिनक बज ेट मध ूनही प ुरेसे िव सहा य िम ळत नाही .
II) Endowments a nd grants :
िश णिवषयक आिथ क जबाबदारीतील सहभाग व िवतरण (Sharing and
Distrbution of Financial Responsibility ) :
ा तािवक :
िश णावरील िव यवहाराबाबतची जबाबदारी सव च संबंिधतावर असत े. कारण िश णाचा
संबंध य ेक य व य ेक सामािजक स ं थांशी असतो , ते हा सवा गीण िश णावर
होणा या खचा चा भार उचलण े आव यक आह े. या बाबतीत खालील काय वािह या ंवर िव शेष
जबाबदारी असत े. munotes.in
Page 51
िश णासाठी िव प ुरवठा
51 काय वािह या :
१) क ीय सरकार
२) रा य सरकार े
३) सहकारी स ं था
४) िविवध समाजगट
५) पालक वग
िव प ुरवठ्याचे यव थापन , अंदाजप क व िनधीची िवभागणी (Budgeting and
Allocation of Funds ) :
येक खचा या बाबीला सरकारकड ून एक कोड न ंबर िदला जातो . िश णावरील खचा चा
कोड न ंबर आह े ०७७. मुख खचा या बाब ची प ुढे उपघटका ंत िवभागणी क ेली जात े.
िश णाबाबत प ुढील उपघटक िन ि त कर या त आल े आहेत.
१) ाथिमक िश ण
२) मा यिमक िश ण
३) िवशेष िश ण
४) िव ापीठ प ूव िश ण
५) िव ापीठीय व उ च िश ण
६) तांि क िश ण
७) सव सामा य िश ण
येक म ुख उपघटका या बाब ची आणखी िवभागणी क ेली जात े. उदाहरणाथ , मा यिमक
िश णा या िवभागणीत प ुढील बाबी येतात.
१) िशकिव याच े शु क व इतर शु क
२) पाठ्य पु तका या िव पास ूनचे उ प न
३) इतर ा ी
िश ण े ातील िह शेब तपासणी Auditing in Education ) :
१) िहशेब तपासणीच े दोन कार असतात .
१) अंतग त िहशेब तपासणी
२) काय ान े बंधनकारक तपासणी (Statutory Audit ) munotes.in
Page 52
िश णाच े अथ शा
52 २) येक सं थेत रोकड प ु तक ठ ेवणे बंधनकारक असत े.
३) कॅश बुकात पगारप क े, पगारा यित र अ य िव यवहार व िजमखाना अस े तीन
िवभाग असतात .
४) येक आिथ क यवहार ल ेखी व पात कर याच े बंधन असत े व यास पावती ावी
लागत े. येक पावतीत प ुढील रकान े असतात .
१) तारीख
२) यवहाराचा तप शील
३) लेजर फोिलओ
४) रोख र कम
५) बँक व ितची शाखा
५) िकरको ळ कॅश बुक (Petty Cash Book ) : यात प ुढील रकान े असतात .
१) रोख र कम जमा
२) पावती मा ंक (Voucher No .)
३) िदलेली एक ूण र कम
४) शीष क (Head )
६) खचा ची न द प ुढील शीष काखाली (Head ) करावी लागत े.
१) पगार अन ुदान
२) पगार व मानधन
३) ा ी कर
४) एल. आय. सी
५) यवसाय कर
६) वेश व महािव ालय शु क
munotes.in
Page 53
िश णासाठी िव प ुरवठा
53 ५.४ िव ीय अ ंदाजप कातील सम वय व िनय ं ण (Co-ordinating
and Controlling - Budgeting )
ा तािवक :
िश णातील िव ीय अ ंदाज करण े ही बाब कठीण आह े. यवसाय – उ ोग े ातील िव ीय
अंदाज करण े या मानान े सोपी बाब असत े. िश ण े ातील िव यव थ ेस अन ेकांचा
हातभार लागत असतो . क सरकार , रा य सरकार , सं था, थािनक वरा य स ं था,
पालक , िव ाथ इ यादी . या सवा त सम वय राखण े आव यक असत े.
िव यव थापन :
जोसेफ ॅडल या ं यामत े िव यव थापन ह े यवसाय यव थापनाच े एक े आह े. याचा
संबंध भांडवलाचा यो य वापर व भा ंडवला या ोता ंची का ळजीपूव क िनवड या घटका ंशी
असतो . शै िणक उि ्ये सा य कर या या ीन े ही काय करण े आव यक असत े.
िव यव थापन काया चे दोन िवभागात विग करण क ेले जाते.
१) यव थापक य काय
२) दैनंिदन काय
अ) िव िवषयक अ ंदाज :
याम य े शै िणक स ं ये या िव ीय गरजा कोण या ह े िनि त केले जात े. तसेच
िव प ुरवठा या मागा ची मािहती िम ळवून िव उभारणी स ंबंधी अंदाज क ेले जाता त.
ब) िव उभारणी व ग ुंतवणूक चे िनण य :
सं थेसाठी लागणार े िव कोण या मागा ने उभे कराव े. कोण या साधना ंचा उपयोग करावा व
गुंतवणूक कशी करावी यािवषयीच े िनण य घेतले जातात .
िव प ुरवठा :
या शै िणक स ं थांना काही माणात आिथ क अन ुदान िम ळते अशा सं थां या
िव प ुरवठ्यासंबंधी िवचार करताना िश णा या ाथिमक , मा यिमक व उ च मा यिमक इ .
तरांचा िवचार करावा लाग ेल. उ च िश णाचा िवचार करता अस े िदस ून येते क ,
महािव ालयीन कम चाया चा एक ूण वािष क वेतनात ून या महािव ालयातील िव ा या चे
शै िणक शु क वजा जाता उरल ेली र कम रा य शासनाकड ून महािव ालयाला िम ळते
हणज े कम चारी व ेतनाला १००% अनुदान िम ळते. कम चारी व ेतना या काही ट क े
वेतने र अन ुदान शासनतप À (अनुदानपा ) महािव ालयीन दरवष िम ळते. स या िव ान
शाखे या महािव ालया ंना १८% सव (िव ान , कला, वािण य ) िव ाशाखा असल े या
महािव ालया ंना १५% व िश ण महािव ालया ंना १२% वेतने र अन ुदान िम ळते.
munotes.in
Page 54
िश णाच े अथ शा
54 िव ापीठा ंचा िवचार करता िव ापीठ तरावर िव ा या चे शै िणक शु क वजा न करता
रा य शासनाकड ून १००% वेतन अन ुदान िम ळते. परंतु येथे िव ापीठा ंना
महािव ालया ंसारख े वेतने र अन ुदान िम ळत नाही .
उ प नाच े इतर ोत हणज े :
िव ा या कडून िमळणारे १) पा ता शु क २) प र ा शु क इ . तसेच िव ापीठा शी संल न
असल े या महािव ालयाकड ून सु वातीला अिधक व न ंतर काही िव िश र कम वािष क
संल नता शु क हण ून िव ापीठाना िम ळते. यािशवाय काही िवकास योजना ंसाठी िव ापीठ
अनुदान म ंडळाकडून अन ुदान िम ळते.
सन १९९१ या स ु वातीला जागितक करणाचा एक भाग हण ून आिथ क reform
पॅकेजची घोषणा क ेली गेली. याम य े िश ण े ासाठी साव जिनक बज ेटमधून याम य े खास
क न भरीव आिथ क तरत ुद कर यात आली .
उ च िश णासाठीचा िवचार कर यात आला . ाथिमक व मा यिमक िश णाची शै िणक
पा ता िटकिव याम य े उ च िश ण मह वाची भ ूिमका बजावत े. मा यिमक िश णासाठी
अ यंत कमी माणात (जवळपास ५%) खचा चा वाटा क ाकड ून िमळतो.
ाथिमक िश ण हा सव देशाचा मूलभूत अिधकार आह े. तर उ च िश णात ून देशा या
आिथ क व त ं ानािवषयक गती समजत े. वाढ या लोकस ं येमुळे उ च िश णासाठी
िमळणा या खचा या तरत ुदीतून उ च िश णा या कोण याच गरजा भागिव या जात
नाहीत.
िव ापीठ अन ुदान आयोग (University Grant Commission -UGC ) :
उ च िश णाचा दजा उंचाव या या ह ेतूने िविवध िव ापीठा ंची थापना , शासन आिण
िव यव था यावर अ ंकुश ठेव यासाठी , यांना यो य त े माग दशन पुरिव यासाठी िव ापीठ
अनुदान आयोगाची था पना करावी , अशी िशफारस उ च िश णासाठी न ेमले या
राधाक ृ णन आयोगान े केली होती . यानुसार १९५३ म ये क सरकारन े या िशफारशीची
य अ ंमलबजावणी हण ून UGC ची थापना क ेली आिण १९५६ म ये ितला
वाय त ेचा (Autonomous ) दजा दान कर यात आला . UGC ही रा ीय तरावरील
वाय स ं था आिण आयोग अस ून उ च िश णा या स ंदभा त (िश क िश णासह ) िविवध
काय करत े.
UGC ची भूिमका व म ुख काय (Role of UGC and its Main Functions ) :
i) िव ापीठा ं या आिथ क गरजा ंची पूत करण े.
ii) िव ापीठान े हाती घ ेतलेली िविव ध काय , यांची द ेखरेख आिण िवकास यासाठी
अनुदान म ंजूर क न वाटप करण े.
iii) िविवध योजना तयार क न याची अ ंमलबजावणी , नवीन िव ापीठा ंची िनिम ती आिण
िव ापीठाच े काय यासंदभा त माग दशन सेवा पुरिवणे. munotes.in
Page 55
िश णासाठी िव प ुरवठा
55 iv) िव ापीठा या अन ुदाना यित र काही िव शेष काया साठी या ंना अन ुदान म ंजुरीसाठी
रा य व क सरकारला संल न देणे.
v) नवीन िव ापीठा ं या िव तार कर यास ंदभा त माग दशन पुरिवणे.
vi) िव ापीठीय िश णास ंदभा त भारत द ेशाबरोबरच इतर द ेशांम ये चाल णा या उ च
िश णाची मािहती िम ळिवणे आिण नवोप म / नावी यप ूण मािहती िव ापीठा ंना क न
देणे, जेणेक न भारताला िवकिसत रा ा ं या रा ंगेत नेऊन बसिव यास मदत होऊ
शकेल.
vii) अ यापनाचा दजा , मू यमापन प ती यास ंदभा त िनयम व अट ची मािहती आिण
आिथ क मदत िव ापीठा ंना करण े.
viii) वरील काया यित र उ च िश णाचा िवकास क न दजा मक िश ण द े यासंदभा त
वेळोवेळी आव यक या उपाययोजना करण े आिण या ं या अ ंमलबजावणी स ंदभा त
िव ापीठा ंना िनद श देणे.
अशी मुख काय कर याबरोबरच िश क िश णाचा िवकास क न दजा मक िश क िनमा ण
कर यासाठी UGC ने आप या अिधप याखाली एका प ॅनलची थापना क ेलेली आह े.
UGC या माग दशना खाली ह े पॅनल िश क िश णा या स ंदभा त काय करीत अस याम ुळे
ही काय UGC च करीत असत े. सदर प ॅनल खालील काय करत े.
i) िव ापीठ , िव ापीठातील िश णशा िवभाग आिण िश णशा महािव ालय े यातील
अ यापन व स ंशोधनाचा दजा उंचाव यासाठी माग दशक सूचना करण े.
ii) भारतीय समाज व द ेशा या शै िणक गरजा ल ात घ ेऊन शै िणक िवकास व
संशोधनाला ो साहन द ेणे.
iii) िव ापीठातील िश णशा िवभागान े ाथिमक आिण मा यिमक िश णास ंदभा त
िविवध काय म हाती घ ेऊन िश णाचा दजा सुधार यास मदत करण े. यासाठी भौितक
सुिवधा व मानवी ब ळ पुरिवणे. िश णशा िवभाग खालील काय म हाती घ ेऊ शकेल.
अ) ावान अ ययना या चा शोध व या ं या ेचा िवकास / संवध न.
आ) िश णा या नवीन त ं ासंदभा त िश कांचे उ ोधन .
इ) लोकस ं या आिण पया वरण िश ण
ई) यव थापक य ि श ण इ .
iv) िश क िश णाच े अ यापन आिण स ंशोधन हाती घ े यास अ यापका ंना ो साहन द ेणे.
यासाठी चचा स े, काय शाळा, उ हाळी वग आिण प रषदा ंचे आयोजन करण े.
v) अशा कारच े चचा स े, काय शाळा, प रषदा आयोिजत कर यासाठी िव ा पीठ आिण
िश णशा महािव ालया ंना आिथ क मदत प ुरिवणे. munotes.in
Page 56
िश णाच े अथ शा
56 vi) यो य य ना रा ीय फ ेलोिशप आिण रा ीय स ंल नता दान करण े.
vii) स म अ यापका ंचे रा ीय तरावर या यान आयोिजत क न या ंना आव यक ते
मानधन द ेणे.
viii) परदेशाम ये आंतररा ीय तरावरील च चा स , प रषदा ंम ये सहभागी हो यासाठी
िकंवा या यान द े यासठी जा णा या िश ण े ातील य ना वासखच मंजूर करण े.
ix) शै िणक नवोप म , िव ापीठ तरीय प ु तका ंचे लेखन आिण इतर अन ुदेशन सािह य
तयार कर यासाठी िश कांना ो साहन व अन ुदान द ेणे.
x) शै िणक स ंशोधनाला चालना द ेऊन िश णा या े ाचा िवकास कर यासाठी शै िणक
संशोधन हाती घ े यासाठी अ यापका ंना ो साहन द ेणे, यांना स ंशोधनकाया साठी
आव यक असणार े अनुदान दान करण े.
xi) अ यापका ंचे िनवास थान , अ यापका ंसाठी वसितग ृह, अ ययना या साठी वसितग ृह,
अ यापन काया साठी इमारती आिण स ंशोधनासाठी आव यक ती साधनसाम ी
घे यासाठी िव ापीठ े आिण महािव ालया ंना अन ुदान द ेणे.
असे िविवध कारच े काय क न UGC िश ण े ात आपल े मह वप ूण योगदान द ेत आह े.
िश णा या िविवध तरावर िव प ुरवठ्यामधी ल शासनाची भ ूिमका :
भारतात उ च िश णासाठी िव प ुरवठ्याचे खालील म ुख ोत आह ेत.
१) शासन
२) फ
३) इतर
४) उ ोग
५) काशन
उ च िश ण ही शासनाची जबाबदारी अस ून रा य शासनान े उ च िश णावरील खच
करावा ज ेणेक न उ च िश णात स ुधारणा होईल . रा य शासनान े रा ीय मा नव स ंसाधन
व िवकास िनधी िनमा ण केला तरीही िव प ुरवठा होऊ शकतो. रा य शासनान े िवकिसत
उ ोजका ंमाफ त काही ि श ण स ं था उभार या तर िन ि तच आव यक उ ोगा ंचे यो य त े
िश ण सवा ना उपल ध होऊ शकेल याम य े शासनामाफ त यो य तो सम वय राखला
जावू शकतो.
यािशवाय ाथिमक तरावर जो थगन व ग ळतीची सम या आह े ती कमी कर यासाठी
शासनान े उपाययोजना करण े आव यक आह े व ाथिमक , मा यिमक तरावर म ुल चे
माण वाढिव यासाठी स या या योजना आह ेत या िशवाय आणखी इतर सवलती munotes.in
Page 57
िश णासाठी िव प ुरवठा
57 उपल ध क े या पािहज ेत. िव ापीठ तरावर िव ाथ क याण िनधी , िव ाव ेतन इ . साठी
रा य शासनान े काही िनधी िव ापीठा ंना उपल ध क न िदला पािहज े.
५.५ सारांश
आधुिनक िव ीय काया त िव ीय िनयोजनाला मह वाच े थान आह े. िव ीय िनयोजन ह े
िश णा या सव च हणज े ाथिमक , मा यिमक व उ च िश णा या स ंदभा त कराव े लागत े.
ाथिमक िश ण हा सवा चाच म ूलभूत अिधकार आह े. उ च िश णा या सहा यान े या सव च
तरावर सम वय साध ून शै िणक गती होण े अिभ ेत असत े. उ च िश णासाठी
िव प ुरवठा कर णा या िविवध ोता ंम ये िव ापीठ अन ुदान आयोगाची , रा ीय शै िणक
िनयोजन आिण शासन स ं था (NIEPA ) ची भूिमका अिधक मह वाची आह े. िदवस िदवस
उ च िश ण घ ेणा या िव ाथ स ं येत च ंड माणात वाढ होत असल ेली िदस ून येते. या
माणात उ च िश णासाठी िम ळणारे अथ सहा य कमी माणात उपल ध होत े. जर उ च
िश णाची ग ुणव ा व दजा िटकव ून ठेवायचा अस ेल तर यासाठी आव यक तो आिथ क
िनधी व िव प ुरवठा उपल ध होण े गरज ेचे आहे यासाठी रा य व क शासनान ेही याम य े
अथ सहा य उपल ध क न िदल े पािहज े. अनुदानाम य े िश णा या व ेगवेग या अंगांसाठी
उदा. संशोधन हा मह वाचा भाग अस यान े संशोधनासाठी िश कांना, संशोधकांना आिथ क
अनुदान उपल ध क न िदल े पािहज े.
५.६ सरावासाठी अिधक
१) िश णाच े अथ शा ही स ंक पना प करा .
२) िव प ुरवठा ही स ंक पना प करा .
३) उ च िश णासाठी अन ुदान द ेणा या िविवध स ं थांची काय प करा .
४) उ च िश णा या ग ुणव ा िवकासासाठी शासनाची भ ूिमका प करा .
५.७ संदभ
१) बी.बी.पंडीत, डॉ.निलनी पाटील , डॉ.लता मोर े, िश क िश ण, िपंपळापूरे का शन,
२००९
२) डॉ. अरिवंद दुनाखे, डॉ. हेमलता पारसनीस , गत शै िणक यव थापन का शन व
िव यवहार , िन यन ूतन का शन, पुणे, २००९
३) Financial Planning and Management , edit Premkumar and Ghosh .
४) The Handbook and Manahement Techniques (3rd Edition 2003 ),
Kogan Page india Pvt . Ltd., New Delhi ..
munotes.in
Page 58
५८ ६
पंचवािष क योजन ेतील िश णा या
िनधीच े वाटप
घटक रचना :
६.१ उि े
६.२ तावना
६.३ आशय त ुतीकरण
६.३.१ पंचवािष क योजन ेची संक पना
६.३.२ पंचवािष क योजन ेतील (I-IX) िश णा या िविवध तरावरील िनधीच े
वा तिवक व अप ेि त वाटप
६.३.३ िविवध प ंचवािष क योजन ेतील िश णा ंमधील ाधा य
६.३.४ शै िणक खच आिण रा ीय अथ यव था
६.३.५ भारतातील रा ीय व रा य तरावरील साव जिनक िश णाचा खच
६.३.६ िनयोजनाच े कार क , रा य आिण स ं था
६.४ सारांश
६.५ पा रभािषक श द
६.६ वा याय
६.७ संदभ
६.१ उि े
तु हाला प ंचवािष क योजन ेची संक पना सा ंगता य ेईल.
भारतातील प ंचवािष क योजन ेतील िश णावरील यय व खचा ची तुलना करता य ेईल.
रा ीय व रा य तरावरील िनधीची तरत ुद सांगता य ेईल.
िनयोजनाच े कार सा ंगता य ेतील.
munotes.in
Page 59
पंचवािष क योजन ेतील िश णा या िनधीच े वाटप
59 ६.२ तावना
भारतास वात ं य िमळा यानंतर देशा या िवकासाकरीता िनयोजन कराव े लागल े. यासाठी
पंचवािष क योजना ंची घोषणा कर यात आली . देशातील य ेक बाब वर खच क न याचा
िवकास करण े हे उि प ुढे ठेव यात आल ेत. देशा या िवकासात िश ण मह वाची भ ूिमका
पार पाडत े. यामुळे िश णावरील खच करण े अपेि त आह े. िश णावरील िनधी या
तरतुदीिवषयी मािहती त ुत करणात पाह या .
६.३ आशय त ुतीकरण
पंचवािष क योजन ेची संक पना , िश णावरील यय , खच व िनयोजनाच े कार यािवषयीचा
आशय प ुढील माण े दे यात य ेत आह े.
६.३.१ पंचवािष क योजनेची संक पना
भारत सरकर या अिधिनयमान ुसार माच १९५० म ये िनयोजन आयोग थाप यात आला .
पंिडत जवाहरलाल न ेह ह े पिह या िनयोजन आयोगाच े पिहल े अ य होत े. देशाचा
सवा िगण िवकास करण े हा उ ेश पुढे ठेऊन िनयोजनब काय म आख याच े ठरिव यात
आले. येक पंचवािष क योजन ेत देशातील य ेक बाब या िवकासाचा उ ेश, िवकासाचा
ट पा, पैसा, शासन व स ंसाधन े अशा अन ेक बाब चा सिव तर आराखडा मा ंड यात आला
आहे. समाजा या स ेवांसाठी सवा ना संधी िनमा ण करण े, उ पादन वाढिवण े आिण द ेशातील
मनु यबळा या उ क ृ तेचा िवकासासह या ं या राहिणमानाचा दजा जलद वाढिवण े,
देशातील सव मनु यबळाचे मू यमापन करण े हे सरकारच े उि आह े.
िनयोजन आयोग पाच वषा साठी िनयोजनाचा आराखडा तयार करतो . यामुळे यांस
पंचवािष क योजना अस े संबोधल े जाते. पंचवािष क योजनाऐवजी काही कारणा त व वािष क
योजना राबिवल े या आह ेत. पिहली प ंचवािष क १५५१ ला अि त वात आली अस ून स या
अकरावी प ंचवािष क योजना राबिव यात य ेत आह े. सन १९६६ -६७, सन १९६७ -६८,
सन १९६८ -६९, सन १९९० -९१ आिण सन १९९१ -९२ या कालावधीत वािष क योजना
राबिव या हो या . भारत-पाक य ु , पया चे घसरण व स ंसाधनातील घट याम ुळे वािष क
योजना राबिव या आह ेत.
कृषी, उ ोग , िश ण , पशु व द ु ध पुरवठा, मासेमारी, सामािजक िवकास , बह उ ेशीय
क प , िसंचन व अ निनय ं ण, र ते, रे वे, पो ट, जहाज बा ंधणी, दूरसंचार, आरो य ,
वाहतुक, मागासल े यांसाठी क याणका री योजना , मजदूर व क याण , पुनव सन इ यादी
िवकास कामाचा प ंचवािष क योजन े या िनयोजनात समाव ेश आह े. १९५० नंतर अकरा
पंचवािष क योजना ंचा कालावधी प ुढील को कावर दश िव यात आला आह े.
munotes.in
Page 60
िश णाच े अथ शा
60 को क मा ंक १ – पंचवािष क योजन ेिनहाय कालावधी
. योजना कालावधी
१ पिहली पंचवािष क योजना १९५१ ते १९५६
२ दुसरी प ंचवािष क योजना १९५६ ते १९६१
३ ितसरी प ंचवािष क योजना १९६१ ते १९६६
४ चौथी प ंचवािष क योजना १९६९ ते १९७४
५ पाचवी प ंचवािष क योजना १९७४ ते १९७९
६ सहावी प ंचवािष क योजना १९८० ते १९८५
७ सातवी प ंचवािष क योजना १९८५ ते १९९०
८ आठवी प ंचवािष क योजना १९९२ ते १९९७
९ नववी प ंचवािष क योजना १९९७ ते २००२
१० दहावी प ंचवािष क योजना २००२ ते २००७
११ अकरावी प ंचवािष क योजना २००७ ते २०१२
येक पंचवािष क योजन ेम ये िश णा या िविवध तरावर व योजना ंसाठी आिथ क तरत ुद
केली आहे. या तरत ुदीिवषयी सिव तर मािहती प ुढे पाह या .
६.३.२ पंचवािष क योजन ेतील (I-IX) िश णा या िविवध तरावरील िनधीच े वा तिवक
व अप ेि त वाटप
येक पंचवािष क योजन ेत िश णावर यय िनि त क ेला आह े व यान ुसार खच कर यात
आला आह े. ाथिमक , मा यिमक , उ च िश ण व त ं िश ण या िश णासह इतर या
बाब त िश क - िश ण , खेळ व डा , भाषा िवकास , पु तक िवकास , ौढ िश ण ,
सां कृितक िश ण , शासन या िवकास घटकाचा समाव ेश कर यात आला आह े.
िश णा या िविवध तरावर िनधीची तरत ुद पुढील को क मा ंक २ वर दश िव यात आली
आहे.
को क मा ंक २ – पंचवािष क योजन ेतील िश णासाठी यय /खच ( पये कोटी म य े)
िश ण
कार पिहली दुसरी ितसरी चौथी पाचवी सहावी सातवी आठवी नववी दहावी
ाथिमक
िश ण ९३ ८९ २०९ २३५ ४१० ९०६ २१९१ ४००६ १६३९७ २८७५०
मा यिमक
िश ण २२ ५१ 88 ११८ २५० ३९८ १२३६ १५३५ २६०३ ४३२५
िव ापीठीय
िश ण १५ ५७ ८२ १८४ २९२ ४८६ ५४१ १०५६ २५२० ४१७७
तं
िश ण २३ ४८ * १२५ १५६ २७७ ४७२ २७८६ २३७४ ४७००
इतर
१६ ८१ ३९ १६१ १७७ ४५८ ७३१ ९४९७ ४३० ७४८५
एकूण
१६९ ३०७ ४१८ ८२३ ११०८ २५२५ ५१७१ १८८८० २४३२४ ४९४३७
(* ही मािहती उपल ध झाली नाही ) munotes.in
Page 61
पंचवािष क योजन ेतील िश णा या िनधीच े वाटप
61 येक पंचवािष क योजन ेम ये िश णातील सव च तरासाठी खचा ची तरत ूद के याचे िदसून
येते. ाथिमक िश णावर जा त यय िदल ेला आह े. या खालोखाल मा यिमक िश ण व
तं िश णाला यय िदल ेला आह े. िव ापीठीय िश णावरील यव वाढिवल ेला आह े. ौढ
िश णासह इतर िश णातील बाब कड े अ प माणात यय द े यात आला आह े.
६.३.३ िविवध प ंचवािष क योजन ेतील िश णा ंमधील ाधा य
िनयोजन आयोगान े सव पंचवािष क योजन ेम ये िश णावर ल क ि त क ेलेले आहे. समाज
िवकासासाठी िश ण मह वा ची भूिमका पार पािडत असत े. बालकाचा म ूलभूत िवकास हा
या या जीवनातील मह वाचा ट पा असतो . ाथिमक िश ण स च े व मोफत कर यात
आले आहे. यामुळे सव पंचवािष क योजन ेत ाथिमक िश णाला सव च ाधा य िदल ेले
आहे. िविवध प ंचवािष क योजन ेम ये ाथिमक , मा यिमक , उ चिश ण , तं िश ण ,
समाजिश ण , िश क - िश ण , ौढ िश ण , भाषा िवकास , शासन , िविवध श ै िणक
योजना , िवशेष िश ण , कला व स ं कृती, खेळ व ि डा , िश पक ृती व प ु तक िवकास या
कार या िश णावर भर िदला आह े. सव च पंचवािष क योज नेम ये ाथिमक िश णासह
मा यिमक , उ च िश ण व त ं िश ण या तरावर सव च योजन ेम ये खच कर यात आला
आहे. पिह या प ंचवािष क योजन ेत मुल चे िश ण आिण श ै िणक स ंशोधन व िश ण या ंचा
िवचार क ेला आह े. दुस या पंचवािष क योजन ेम ये मुलभूत िश णाकड े ाधा य िदल े गेले.
ितस या पंचवािष क योजन ेत मन ु यबळ गुणव ािवकास , बह उ ेिशय शा ळा आिण
िश यव ृ ीला ल िदल े. चौ या प ंचवािष क योजन ेत उ च िश णासह िव ान िश ण , कला
व सं कृित, िश क - िश ण व य ुवक स ेवा याकड े ाधा य रािहल े. पाच या प ंचवािष क
योजन ेम ये िवशेष िश णाकड े ल िदल े गेले. सहा या प ंचवािष क योजन ेम ये बाल स ंगोपन,
ौढ िश ण , कृषी िश ण व य ुवक क याण ा िश णाचा िवचार कर यात आला . सात या
पंचवािष क योजन ेम ये भाषा िवकास , मु िव ापीठ े व मु िव ालय े यासह ख ळू-फळा
मोहीम, ाथिमक िश णाचा स ुधार, परी ा स ुधार, नवोदय िव ालयाची थापना , रा ीय
सेवा योजना , नेह य ुवक क , एनसीईआरटी /एससीईआरटी , शै िणक त ं ान या ंचाही
उ लेख कर यात आला आह े. आठ या प ंचवािष क योजन ेम ये ाथिमक िश णाच े
वैि क करण व १५-३५ वयोगटातील िनर रत ेचे माण प ूण करण े. नव या प ंचवािष क
योजन ेत भाषािवकास , िश यव ृ ी व प ु तक िवकास , िनयोजन व शासन या िश णाकड े
ल िदल े आहे. दहा या प ंचवािष क योजन ेम ये बालका या सवा िगण िवकासाक रता सव
िश ा अिभयान आिण म या ह भोजन याकड े िवशेष ल व ेधले आहे.
६.३.४ शै िणक खच आिण रा ीय अथ यव था
रा ीय अथ यव था ही म ु अथ यव था आह े. रा ीय अथ य था दरडोई उ प नाशी
संबंिधत आह े. िविवध करा ंतुन ा होणाया उ प नावर रा ीय अथ यव था अवल ंबून
आहे. यामुळे उपल ध उ प नाचा िनधी िश णासह इतर िवकासकामावर खच करावा
लागतो . िश णावरील खच समाजिवकासासाठी होत असतो . मनु यबळा या िवकासासाठी
खच कर याची तरत ुद करण े गरज ेजे आह े. सव च पंचवािष क योजन ेत िश णावर खच
केलेला आह े. येक पंचवािष क योजन ेम ये एकूण खचा या तीन त े आठ ट यादर यान
खच केलेला आह े. िश णा या िविवध तरा ंपैक ाथिमक तरावर सवा त जा त खच munotes.in
Page 62
िश णाच े अथ शा
62 कर यात आला आह े. ही बाब यो य आह े कारण ाथिमक िश ण स च े व मोफत क ेलेले
आहे. क सरकारसह रा य सरकार व खाज गीसं थाही िश णावर खच करीत असतात .
िश काच े व नोकरदारा ंचे पगार , शै िणक साधनसाम ु ीवर होणारा खच , भौितक स ुिवधाचा
िवकास यावर मोठ ्या माणावर खच होत असतो . या खचा यितरी पालकही श ै िणक
शु क, योगशा ळा िवकास , ंथालय िवकास , खेळ व ि डा यावर खच करीत असतात .
पंचवािष क योजन ेिनहाय िश णातील ाथिमक , मा यिमक व उ चिश ण या तरिनहाय
कर यात आल ेला खच को क मा ंक-३ म ये दश िवलेला आह े.
को क मा ंक – ३ – पंचवािष क योजनािनहाय िश णा या िविवध तरा ंवर झाल ेला खच
. पंचवािष क
योजना ाथिमक
(%) मा यिमक
(%) उ च िश ण
(%) एकूण खच
१ पिहली ८५(५६) २०(१३) १४(९) १५३
२ दुसरी ९५(३५) ५१(१९) ४८(१८) २७३
३ ितसरी २०१(३४) १०३(१८) ८७(१५) ५८९
४ चौथी २३९(३०) १४०(१८) १९५(२५) ७८६
५ पाचवी ३१७(३५) १५६ (१७) २०५(२२) ९१२
६ सहावी ८०३(३०) ७३६(२५) ५३०(१८) २०४३
७ सातवी २८४९ (३४) १८२९ (२२) १२०१ (१४) ८५००
८ आठवी ४००७ (४७) १५३८ (१८) १०५६ (१२) ८५२१
९ नववी १६३६४ (६६) २६०४ (११) २५०० (१२) २४९०८ १० दहावी २८७५० (६६) ४३२५ (१०) ४१७६ (०९) ४३८२५ (कंसातील स ं या ट क ेवारी दश िवते)
वरील को काव न अस े िदसत े क , ाथिम क िश णावरील खचा चे माण जा त आह े,
येक पंचवािष क योजन ेत िश णावरील खचा त वाढ क ेलेली आह े. ाथिमक िश णावर
तीस त े सहास ट या ंदर यान खच केला आह े. मा यिमक िश णावरस ु ा दहा त े
पंचवीस ट या ंदर यान खच केला आह े. उ च िश णावर नऊ त े पंचवीस ट या ंदर यान
खच केला आह े.
पंचवािष क योजन ेिनहाय िश णावरील खच पुढे को क मा ंक – ४ म ये दिश िवलेला आह े.
को क मा ंक – ४ : पंचवािष क योजनािनहाय िश णावर झाल ेला खच
(खच ट केवारीत व कोटीत )
पंचवािष क
योजना पिहली दुसरी ितसरी चौथी पाचवी सहावी सातवी आठवी
नववी दहावी
िश णावरी ल
खच ७.८६ ५.८३ ६.८७ ५.०४ ३.२७ २.५९ ३.५५ ४.३४ २.८३ ७.६८
पिह या प ंचवािष क योजन ेम ये एकूण खचा पैक िश णावर ७.८६ ट के खच कर यात
आला . पुढील प ंचवािष क योजन ेम ये कमी-कमी होत जाव ून सहा या प ंचवािष क योजन ेम ये
२.५९ ट या ंपय त खाली आला . सात या व आठ या प ंचवािष क योजन ेम ये ४.३४
ट या ंपय त वाढ झाली आिण परत नव या योजन ेत पु हा २.८३ इतका कमी खच munotes.in
Page 63
पंचवािष क योजन ेतील िश णा या िनधीच े वाटप
63 कर यात आला . दहा या योजन ेत मा भरघोष वाढ क न ७.८३ ट के खच कर यात
आला .
िविवध प ंचवािष क योजना ंम ये सव िश ा अिभयान , खळू फळा मोिहम , म या ह भोजन ,
सा रता िमशन यावर िवश ेष खच झाला आह े. िश णाच े सव च तर , ौढ िश ण , िश क -
िश ण, समाजिश ण , तं व यवसाियक िश ण , खेळ व ि डा , पु तक िवकास , भाषा
िवकास , शासन व व ैयि क िवकासावर खच कर यात आला आह े.
६.३.५ भारतातील रा ीय व रा य तरावरील साव जिनक िश णाचा खच
पंचवािष क योजन ेिनहाय रा ीय व रा या ंसाठी वत ं र या िश णासाठी तरत ूद केलेली
आहे. रा ीय तरत ूदीपे ा रा य तरावर खचा साठी तरत ूद जा त माणात िदस ून येते.
नववी व दहावी प ंचवािष क योजन ेम ये रा य तरावरील खचा चे माण कमी आह े असे
िदसून येते. येक रा या ंतील िश णासाठी खचा चा िनधी िदला जातो . रा य सरकार
यानुसार िनधीच े वाटप करीत असतो . पंचवािष क योजनािनहाय रा ीय व रा य
िश णावरील खचा चा भारा ंश को क मा ंक-५ म ये दश िवलेला आह े.
को क -५ : पंचवािष क योजनािनहाय रा ीय व रा यिश णावरील खचा चा वाटा
(खच ट केवारीत )
. पंचवािष क
योजना रा ीय
(%) रा य
(%) एकूण खच
(खच कोटी म य े)
१ पिहली २५ ७५ १००(१५३)
२ दुसरी २५ ७५ १००(२७३)
३ ितसरी २६ ७४ १००(५८९)
४ चौथी ३३ ६७ १००(८२३)
५ पाचवी ३० ७० १००(९३०)
६ सहावी ३० ७० १००(२९५४ )
७ सातवी ३७ ६३ १००(६३८३ )
८ आठवी ३९ ६१ १००(१९६० ०)
९ नववी ५७ ४३ १००(२०३८१ )
१० दहावी ७३.६ २६.४ १००(४३८२५ )
पंचवािष क िनहाय रा य िश णावर खच कर यात आल े या िनधीच े वाटप जा त िदसत
असल े तरी नव या प ंचवािष क योजन ेत कमी झा याच े िदसत े.
६.३.६ िनयोजनाच े कार : क , रा य आिण स ं था :
क सर कार, रा य सरकार व स ं था िश णावर खच करीत असतात . येक पंचवािष क
योजन ेम ये रा य सरकारचा िश णावरील खचा चा वाटा जा त आह े. सं था हणज े शाळा
व महािव ालय े य ांचा समाव ेश आह े. िव ा या या िवकासास ंबंधी तस ेच िश का ं या
िश णासाठी स ं थेला रा य व क सरकारकड ून अन ुदान िम ळत असत े. यािशवाय munotes.in
Page 64
िश णाच े अथ शा
64 िश का ंचे तस ेच कम चाया चे वेतन, वेतने र िनधी , इमारत िवकास िनधी , शालेय
उप मा ंसाठी खच , योगशा ळा, ंथालय , जैवशा ीय बगीचा िवकास आिण
यं साम ु ीसाठी क तस ेच रा य सरकारकड ून अन ुदान िम ळत असतात . शाळा िकंवा
महािव ालयाला िव ा या कडून शु का या पात िनधी ा होत असतो . या शु काचा
िहशेब सरकारला ावा लागतो . शासन व समाजक याण िवभागाकड ून िश यव ृ ीवर खच
केला जात असतो .
शाळे या िवकासासाठी स ं थेचा िह सा व शासनाचा िह सा या पा ने र कम उपल ध होत
असत े. येक सं थेला याच े अंदाजप क तयार कराव े लागतात . ा होणारा िनधी (उदा.
देणगी, शु क आिण अन ुदाना या पात ) शाळा/महािव ालया या िवकासासाठी खच
करावा लागतो . यामुळे अंदाजप क तयार करत ेवेळी अ प म ुदतीच े िनयोजन व दीघ
मुदतीच े िनयोजन क ेले जातात . अ प म ुदती या िनयोजनाम य े दैनंिदन गरजा व
काया लयीन खच अपेि त असत े. तर दीघ मुदती या िनयोजनाम य े इमारत , योगशा ळा,
फिन चर, खेळांचे मैदान व सािह य , क ा य े उपकरण े यावरील खचा चा समाव ेश असतो .
क सरकार व रा य सर कारकड ून िमळणारा िनधी या ंनी ठरव ून िदल े या योजना ंवर िक ंवा
काय मावरच खच करावा लागतो . वेतने र अन ुदानात कपात क न इमारत िवकास िनधी
फारच कमी िम ळतो िकंवा कधी िम ळत नाही . तं िश ण व स ंशोधनाला चालना िद याम ुळे
उ च िश णावरील अन ुदान वाढ कर यात आली आह े. समाजिश णासाठी क सरकारन े
येक पंचवािष क योजन ेम ये पुरेशा वाटा ठ ेवला आह े.
६.४ सारांश
िश णासाठी य ेक पंचवािष क योजन ेम ये िनधीची यव था क ेली आह े. यामुळे
वातं यो र का ळात िश णाचा िवकास फारच झाला आह े. स या सा रत ेचे माण वा ढत
गेलेले िदस ून येते. ाथिमक , मा यिमक व उ च िश णासह ौढ िश ण व िवश ेष
िश णाकड ेही ल िदल े आहे. बालकाचा सवा िगण िवकास घड ून ये यासाठी सव िश ा
अिभयान , मुलीचे िश ण व म या ह भोजन यासार या योजना ंमुळे भवी नाग रक घडिवता
येणे श य होत आह े. पंचवािष क योजन ेमधील िश णावरील खच के याने पिह या त े
दहा या योजन ेपय त देशाला यो य िदशा िम ळाली आह े. समाजाचा िवकास हा िश णात ून
घडत असतो .
६.५ पा रभािषक श द
Economy - अथ यव था
Expenditure - खच
Five Year Plan - पंचवािष क योजना
Outlay – यय
munotes.in
Page 65
पंचवािष क योजन ेतील िश णा या िनधीच े वाटप
65 ६.६ वा याय
१) पंचवािष क योजन ेची संक पना प करा .
२) पंचवािष क योजन ेिनहाय िश णा या िविवध तरावरील यय व खच प करा .
३) पंचवािष क योजन ेिनहाय रा ीय व रा य तरावरील िश णाचा वाटा िलहा .
४) िनयोजनाच े कार प करा .
६.७ संदभ
Agarwal J .C. & Agarwal S .P. (1992 ) Educational Planning in India with a
slant to educational financing and administration (New Delhi ) Concept
Publishing Company .
Five Year Plans in India
http://planning commission .nic.in
http://wikipedia .org/wiki/edication _in-india
बोरीकर , अशोक (१९८३ ) भारतीय िनयोजन , (नागपूर) िपंपळापूरे ॲ ड कंपनी पि लशस ,
ि तीय आव ृ ी
munotes.in
Page 66
६६ ७
मानवी स ंसाधन िवकास
घटकाची रचना
७.१ उि े
७.२ तावना
७.३ मानवी स ंसधान यव थापन (HRM ) व मानवी स ंसाधन िवकास (HRD )
हयातील स ंबंध
७.४ मानवी स ंसधान िवकासा या प दती
७.५ मानवी स ंसधान िवकासाची गरज
७.६ मानवी स ंसाधन िवकासात िश णाच े मह व
७.७ मानवी श िनयोजन स ंक पना
७.८ मानवश या िनयोजना या पाय या
७.९ (इतर स ंसाधना ं या स ंदभा त) मानवी स ंसाधान े या गरज ेचे मह व
७.१० मानवश या िनयोजनाची गरज
७.११ इतर स ंसाधना या व पा या स ंदभा त मानवी भा ंडवल
७.१२ अ यापक तरत ुदी या अथ शा ाचा हेतू
७.१३ िश का ं या मागणी आिण प ुरवठया या स ंक पना
७.१४ मागणी आिण प ुरवठा या अ ंदाजातील अडथ ळे
७.१५ धोरणेचे उपयोिगता
७.१ उि े
हया घटकात मानवी स ंसाधन िवकासाची स ंक पना , प दती , गरज, आिण मह व हया ंचा
िवचार झाल ेला आह े. हया घटका या अख ेरीस त ु ही खाली ल गो ी क शकाल -
मानवी स ंसाधन िवकासा या स ंक पन ेचे वण न करण े.
मानवी स ंसाधन िवकासाची गरज प करण े. munotes.in
Page 67
मानवी स ंसाधन िवकास
67 मानवी स ंसाधन िवकासा या प रणामा ंची चचा करण े.
िश णात ून मानवी स ंसाधन िवकासा या मह वाच े वण न करण े.
जनश िनयोजना या स ंक पन ेचे वण न करण े.
जनश िनयोजना या गरज ेची चचा करण े.
इतर स ंसाधना या स ंदभा त मानवी स ंसाधना या गरज ेची चचा करण े.
अ यापक प ुरवणीची अथ शा ीय गरज प करण े.
अ यापक िश णातील मागणी व प ुरवठा हया ं याशी िनगिडत िविवध घटक सा ंगणे.
अ यापक िश णातील मािहती आिण प ुरवठया या अ ंदाजातील अडथ ळयां या
संदभा तील धोरणा ं या परीणामा ंचे वण न करण े.
७.२ तावना
यो य र या तयार आिण े रत कम चारीगट हा स ंघटने या म ू यवध न ि येला आधारभ ूत
असल े या तीन मह वा या अ य बाब प ैक सवा त मह वाची बाब आह े. पीटर कर
हयां या हण यान ुसार, “िवसा या शतकातील क ंप याची सवा त मोलाची बाब हणज े
यांची उ पादनाची साम ी होती . २१ या शतकातील स ं थांची सवा त मह वाची बाब
हणज े यांचे ान कम चारी (Knowledge Workers ) आिण या ंची उ पादन मता
असेल. ( कर, १९९९ ) कम चा यांचा िवकास व िश ण हयावर स ं थेने खच केले या
पैशा या तरत ूदीब ल सािह यात बर ेच िलिहल ेले आहे. कम चारी िवकास आिण िश ण ह े
मानवी स ंसाधन िवकासा या मोठया स ंक पन ेचे भाग आह ेत. िश ण ह े संघटनेत अ ययन
ि या सु कर याचा व राबिव याचा एक श य असा पण सवा त जा त भावी नसल ेला
असा एक माग आहे. िश ण व िवकासाकड े एक पदवी िम ळिव याच े साधन हण ून न
पहाता 'ज मभर चालणारी क ृती' हणून पािहल े जाते. याचा प रणाम हण ून, िश क काय
करतात , हयापे ा अ ययनाथ काय (िशकतात ) िमळिवतात , हयावर ल क ि त झाल ेले
आहे. िश ण व िवकास हयाचा म ु य ग ुणिवश ेष हणज े 'सतत िश णारी स ं था' िवकिसत
करणे. ित या च ुका आिण यशाचा आढावा घ ेणे आिण यो य क ृती ि वकारण े हा आह े.
कम चारी गटाच े लोकसा ंिखक ग ुणिवश ेष (Demographic ) यो य ग ुणधम आिण स ुस ज
कम चारी िम ळिव यास य ेणा या अडचणी , े रत आिण स ुिनयोिजत कम चारी गट ह े मानवी
संसाधन िवकासा या चच चे मु य घटक आह ेत.
munotes.in
Page 68
िश णाच े अथ शा
68 ७.३ मानवी स ंसाधान यव थापन (HRM ) व मानवी स ंसाधन िवकास
(HRD ) हयातील स ंबंध
मानवी स ंसाधन यव थापन (HRM ) म ये मु य व ेक न कशा कार या कम चा यांची
गरज आह े. यासाठी वत ं कं ाटदारा ंचा उपयोग करायचा क कम चा या ंची न ेमणूक
करायची , सुयो य य ची न ेमणूक व िश ण, ते काम करणार े आहेत. हयाची खा ी क न
घेणे. यां या काया संबंिधत बाबी हाता ळणे आिण कम चारी आिण यव थापनाच े घात
िविवध कायदया ं माण े आहेत हे पहाण े हयाचा समाव ेश होतो . हयात कम चा या ंचे फायद े
(भ े) आिण पगार कम चा या ं या न दी आिण या ं या ब लची धोरण े इ. कृत चा ही समाव ेश
होतो.
आरो य आिण अ न आपद ्कालीन स ेवा, कमी प ैशात उपल ध घर े, युवक िवकास ,
वयंसेवकांना संधी, दळणवळण, उजा संवध न आिण समाजाचा िवकास , अशा मह वा या
सेवा पुरवून आिण स ंसाधना ंचा िवकास क न मानवी स ंसाधन िवकास समाजा या आिण
लोकां या गरजा भागिव याच े काय करीत असत े.
कम चा या ंना या ंची वैयि क आिण स ंघटना मक कौश य े, ान आिण मता वृि दंगत
कर यासाठी मानवी स ंसाधन िवकास आराखडा प ुरिवतो . मानवी स ंसाधन िवकासा अ ंतग त
कम चारी िश ण, कम चारी यवसाय िवकास , कृती – यव थापन आिण िवकास ,
िशकिवण े, स ले देणे, उ रािधकारी िनयोजन , मु य कम चाया ची िनवड , िशकव यासाठी
मदत आिण स ंघटनेचा िवकास हया ंचा अंतभा व होतो .
मानवी स ंसाधन िवकासा या सव बाबी उ च तीचा कम चारी वग िवकिसत कर यावर
क ि त असतात , जेणे क न स ंघटना व व ैयि क कम चारी हकाला यो य स ेवा देऊन,
आपली काया ची उि े साधू शकतील . मानवी स ंसाधन िवकास अशा सव मु य क ृत चा
समाव ेश होतो याम ुळे, य च े, गटाचे आिण अन ुषंगाने संघटनेचे काय सुधारते.
मानवी स ंसाधन ही अशी स ं ा आह े क यात , िक येक संघटना प ूवा पार प दतीच े कम चारी
शासन , काय यव थापन , कम चारी स ंबंध आिण स ंसाधन यव थापन ह यांची सा ंगड
घालतात . औ ोिग क/ संघटना मक मानसशा ातील स ंक पनाचा य ेथे उपयोग क ेला
जातो. मानवी स ंसाधनाचा स ंदभा नुसार कमीत कमी दोन प ीकरण े आह ेत. मुळचा
वापराचा स ंबंध राजनीितक अथ शा आिण अथ शा हयाशी आह े तर पार ंपा रक र या
याला िमक - उ पादना या चार (आव यक ) घटका ंपैक एक अस े मानल े जात े. िनगम
िकंवा यवसायातील जा त वापरातील श द हणज े काया लयातील य आिण
काया लयातील माणस े िनवडण े, यांना काढ ून टाकण े, िश ण आिण इतर कािम क बाब चा
िवचार करण े. हया ल ेखात हया दोनही या या ंचा अंतभा व आह े.
७.४ मानवी संसाधन िवकासा या ि कोन
मानव िवकास आिण मा .सं.िव. पधा मक ि कोन : मानवी िवकासाचा स ंबंध समाजात
य या अ य मता ंशी असतो , जेथे राजक य व अथ शा ीय ि या पारदश व िनण य
घे यात सहभाग द ेणा या असतात . जागितक ब ँक गटाच े अ य ज े स् वो फेनसन् हयांनी munotes.in
Page 69
मानवी स ंसाधन िवकास
69 असे ठासून हटल े आ हे क , ’देशांसाठी हा िनरोप प आह े“ तुम या लोका ंना िशकवा ,
यां या आरो याची यो य का ळजी या या ंना बोलत े करा आिण याय दया ........ आिण त े
िति या देतील (जागितक ब ँक, १९९८ ) हणज ेच, जागितक ब ँके या ि कोनात ून मानवी
िवकास हा सामािजक व राजक य भा ंडवलातील ग ुंतवणूक वर अवल ंबून असतो आिण
याची सा ंगड पायाभ ूत घटका ंशी आिण सबल व स ुयो य आिथ क व अथ िवषयी धोरणा ंशी
घातली क य व समाज या ं या मता य क शकतात . जा त प पण े, िवकास
हणज े,..... य ला अस लेली वात ं ये वाढिव याची ि या ही वात ं ये िवकासासाठी
मूलभूत आिण म ु य असतात . हयांना आिथ क यव थ ेतील सहभाग , राजक य व याच े
वातं य, िश ण व आरो य स ुिवधासकट सामािजक स ंधी, इतरांशी वाग या या
वातं यातील पारदश कता, सामािजक स ुर ा सं थांनी िदल ेली स ुर ा ........ मािणक
सरकार , मु कायद े यव था आिण पारदश क िनय ं ण णाली , ........ प रणामकारक
आिण पारदश कायद े – णाली , ह का ंचे (तसेच) भौितक पायाभ ूत घटका ंचे ........ ऊजा ,
र ते, वाहतूक, दळणवळण इ.चे संर ण (सेन आिण व ु फेन न् १९९९ ) हणज ेच मानवी
िवकासाच े उि , हे आिथ क िवकास आव यक असला तरीही क ेवळ सांपि क
ि कोनात ून नाही . (सेन िण ि टि लट ्स् १९९९ ) मानवी िवकासाची उि े ही कमीत
कमी पात ळीवर आरो य , समाजक याण आिण िश ण – जे नाग रका ंसाठी सामािजक ,
आिथ क आ िण राजक य े ात प ूण पणे सहभागी हो यास आव यक आह ेत, यां याशी
संबंिधत आह ेत.(जागितक ब ँक १९९९ ) हे सव साधायच े असेल तर सामािजक , आिथ क व
राजक य धोरण े हया उि ा ंशी स ंल न हवीत . हणज ेच मानवी िवकसाची आदश ि तमान े
ही बह िमतीय . असून याची य ेक िमती स ेन आिण व ु फेनसन (१९९९ ) हयां या
आराखडयाशी स ंलं न हवीत .
मानवी स ंसाधन िवकास ख ूप वेळा याची स ुरवातीची व ढोब ळ या या – समाजातील सव
य च े ान कौश य े व मता वाढिव याची ि या – हीच कायम ठ ेवली जात े
अथ शा ा या भाषेत, असे सांगू शकतो क (मानवी स ंसाधन िवकास ) हणज े मानवी
भांडवलाच े एकि करण , याची आिथ क िवकासासाठी प रणामकारक ग ुंतवणूक होय .
राजक य स ंदभा त, मानवी स ंसाधन िवकास लोका ंना राजक य ि येत, खास क न
नाग रका ंना लोकशाही ि येत जबाबदार भाग घ े यासाठी तयार करतो . सामािजक व
सां कृितक ि कोनात ून मानवी स ंसाधना ं या िवकासाम ुळे लोकांना जा त प रप ूण जीवन
जग यास मदत होत े. (हाब सन आिण मायर स १९६४ डीिस वा १९९७ म ये िदलेले)
पारंपा रक क पन े माण े मानवी स ंसाधन िवकास बह िमतीय आह े आिण यात य या
गरजा व ह का ंचा पूण संच आह े. हया स ंदभा त मानवी स ंसाधन िवकास समानातील मता
व अिधकार हयावर भर द ेतो. मानवी स ंसाधन िवकास स ंदभ , पायाभ ूत व म ूलभूत मानवी
ह का ंशी जोडल ेला आह े हणज ेच िवकास क ि य िव ेषणात , मानवी स ंसाधन िवकास हा
मानवी िवकासा या ि यां या मोठया स ंचाचा उप संच आह े. हया ि कोनात ून मानवी
संसाधन िवकास हा ’समाजातील य च े ान, कौश य े व मता वाढिव याची ि या
आहे,’ हे गरजेचे असल े, तरी िवकासा या िव त ृत उिद ा या ीन े पुरेसे नाही.
munotes.in
Page 70
िश णाच े अथ शा
70 मानवी स ंसाधन िवकासाची आ िथ क ि कोन :
आधुिनक य ुगात हया , मानवी स ंसाधन िवकासा या आिथ क ि कोन ख ूप मोठा इितहास
आिण उ च दजा ची वैचा रक पात ळी लाभल ेली आह े. ॲडम ि मथ हया ंनी अस े दश िवले क
य या मता हया या या िश णासाठी उपल ध स ंधीवर अवल ंबून आह े. १९५० या
दशकात िवकास क ी मानवी स ंसाधन िवकास प द तीने नवीन आिथ क िवकासाला यापल े,
(िहष मन१९८१ लेवीस १९६५ , िमरडरल १९६८ ) तसेच त े हापास ून मानवी
भांडवलावरील अथ शा ा ंचे िवचार व िलखाण वाढल े (उदा. नोबल पा रतोिषक िवज ेते
अम य सेन) सेन सार या िवचारव ंतांनी, यांनी य या पायाभ ूत मता व अिधका र
हयांवर िव ेषणासाठी भर िदला यावर िवकासा या िदशा क ि त होतात . सेन (१९९२ )
हयां या मतान ुसार य या 'पायाभ ूत मता ' व 'अिधकार ' िव तृत कर यासाठी य ला
िवकिसत करा , जेणे क न समाजाचा व आिथ क घडीचा िवकास होईल . हणज ेच, दुस या
श दात सा ंगायचे तर, मानवी स ंसाधन िवकासाचा ि कोन हा िवकासा या इतर मह वा या
घटका ंचा उपस ंच आह े आिण य च े अिधकार व मता वाढिव या या मोठया उि ावर
आधा रत आह े. यावसाियक व ृ दी व आिथ क िवकासा या स ंकुिचत ि कोनाप े ा हा
ि कोन व ेगळा आहे. आय्. एम्. एफ आिण जागितक ब ँकेसार या आ ंतररा ीय स ं थांनी
१९९० पय त हयाला धा य िदल े. हया या अ ंतग त मु बाजारप ेठा आिण यापाराच े
यापिककरण ह े आिथ क वृ दी व िवकासासाठी स ुचिवल े गेले. हयात िवकासाच े मानक
GDP असे सहजपण े ठरिवल े. पण अस े जाणव ून आल े क अस े केले तर मानवी िवकास
हा दैवावर सोड ून दयावा लाग ेल. असेही दाखव ून दे यात आल े क GDP िवतरणा या
मु यावर काहीही मािहती द ेत नाही , कोणाला िकती फायदा िम ळाला, कोणाला िनरोगी
राह याची मता झाली , इ. ब ल मािहती द ेत नाही .
७.५ मानवी स ंसाधन िवकासाची गरज
मानवी स ंसाधन िवकास िश ण , िश ण आिण आय ु यभर अ ययना या धोरणाम ुळे
अ) आयु यभर अ ययन व कामध ंदा कर याची मता ह े सुयो य उ ोग िनमा ण
कर यासाठी आिण िनर ंतर आिथ क व सामािजक िवकास साध यासाठी या धोरणा ंचा
भाग.
आ) आिथ क व सामािजक उि ा ंना समान मह व देऊन व ैि करणा या स ंदभा त अख ंड
आिथ क िवकास , ानावर आधा रत व कौश या ंवर आधा रत तस ेच मता ंचा िवकास ,
यो य कामाची वाढ , नोकरी िटकिवण े, सामािजक िवकास , सामािजक आ ंतरभाव आिण
गरीबी हटाव , हयांना े साहन िम ळाले.
इ) नवीन उप म, पधा मकता , उ पादनता , आिथ क वृ दी, चांग या नोक यांची िनिम ती
आिण लोका ंची नोकरी कर याची पा ता , हयावर भर – नवीन उप म नोकरी या
नवीन स ंधी िनमा ण करत े आिण यासाठी िश णा या न या ीकोनाची व
िश णाची , नवी कौश या ंसाठी आव यकता . munotes.in
Page 71
मानवी स ंसाधन िवकास
71 ई) अनौपचा रक आिथ क यव थ ेचे मु य आिथ क जीवनात पा ंतर कर यासाठीच े
आ हान नवीन चा ंग या नोक या िनमा ण कर यासाठीची धोरण े व काय म, िश ण व
िश णा या स ंधी तस ेच आधी िम ळिवलेले ान व कौश या ंचा औपचा रक आिथ क
यव थ ेत वापर कर यासाठी कम चा या ंना मदत .
उ) साव जिनक व खाजगी ग ुंतवणूक वर भर द ेणे – मािहती व त ं ानाचा िश ण व
िश णातील पायाभ ूत गरजा ंसाठी, तसेच िश का ंना व िश कांना िश ण
दे यासाठी थािनक , रा ीय , व आंतररा ीय आ ंतरजालाचा उपयोग .
ऊ) िश ण िश णातील सहभागातील तफावत कमी करण े.
७.६ मानवी स ंसाधन िवकासात िश णाच े मह व
सव च े ातील मोठया माणातील स ंपादणूक त िश णाची मह वाची भ ूिमका आह े.
उि प ूण िश ण य ला जीवनातील प रि थती िशकायला व समजायला मदत करत े.
तसेच त ण िपढी या मनात आ मिव ास िनमा ण कर यास मदत करत े. आिण तािक क,
मू यािधि त रा िनिम तीला मदत करत े ( मायस ् आिण हाबीसन ् १९६५ , िमंगाट आिण
सन १९८६ ) सवा त चांग या स ंसाधनात , मानवी स ंसाधन आह े. अशा आधारावर सरकार
मोठया माणात मानवी स ंसाधन िवकासासाठी प ैसा खच करीत आह े. जागितक ब ँकेनेही
(२००० ) जागितक अथ यव थ ेत माग े पडू नये हण ून रा ा ंसाठी ता ंि क व उ च
िश णाची आव यकता मा य क ेलेली आह े. उ च िश ण ह े य च े उ प न फारच यो य
माणात वाढवत े. हया िवचारावर िटका क न , उ च िश ण य च े आयु य व अन ुषंगाने
मोठया समाजाची स ुधारणा करत े ( जागितक ब ँक, २००० :३७) िश ण ही आय ु यभर
चालणारी ि या आह े. जे याला आिथ क व सामािजक जीवनासाठी आव यक असत े
अशा िश णाचा थोडासाच ण िव ा या ला शा ळा व महािव ालयात िम ळते. हणूनच
आयु यात यशाच े िशखर गाठ यासाठी िवश ेष कौश य े िवकिसत कर यासाठी अिधक
िश ण आव यक आह े, हणूनच िश ण हा ि थर व िनर ंतर काय म असला पािहज े (मेसस
आिण हािब न न १९६५ बाचुस १९९२ , रेना २००५ क)
मानवी स ंसाधन िवकास व ेगळया कारान े समज ून घेतला जाऊ शकतो . : मानवी स ंसाधन
िवकास ही एक िव त ृत संक पना आह े समाजातील यात सव लोका ं या ानाचा
कौश या ंचा, मता ंचा िवकास समािव आह े ( सेगाड १९९९ :२१६) आिथ क संदभा त
मानवी भा ंडवल, राजक य स ंदभा त लोका ंचा लोकशाही ि येत सहभाग आिण सामािजक
व सां कृितक स ंदभा त लोका ंना जा त प रप ूण जीवन जग यास मदत करण े. ( सेगाई,
१९९९ ) मानवी भा ंडवल उपप ी ने मु य व े क न मानवी स ंसाधन िवकास ची स ंक पना
आिथ क संदभा त मानवी भा ंडवल घटकाप ूव च मया िदत ठ ेवली आह ेत.
रा ीय मानवी स ंसाधन िवकासा या स ंदभा त उ च िश णाची भ ूिमका थॉमसन आिण
फॉगेल (१९७६ ) हयांनी िदल े या प दती माण े, िवकसनशील रा ातील िश णा या
िवकासासाठी असली पािहज े, यात उ च िश ण ह े रा ा या समाजा या आिण सव
लोकां या िजवनाशी स ंबंिधत असल े पािहज े - काही यो या उ चभ ू सं थांशी संबंिधत अस ू
नये. िव ापीठाची भ ूिमका ही म ु य व े क न 'िवकसनशील िव ापीठाची असली पािहज े, munotes.in
Page 72
िश णाच े अथ शा
72 यात समाजा तील ा ंचा िवचार क ेला जाईल . (कोलमन , १९९४ : ३३४) असे िव ापीठ ,
'िवकासाची धोरणे ही रा ा या धोरणाशी िनगडीत आहेत' हयाची काळजी घेते,
(कोलकन : १९९४ : ३४३) मानवी स ंसाधन िवकास समाजातील िविवध पात ळीवर
औपचा रक व अनौपचा रक िश ण काय म होणे, हे आव यक आह े.
तुमची गती तपासा -
१) मानवी स ंसाधन िवकास हणज े काय? मानवी स ंसाधन िवकासा या िविवध प दत ची
चचा करा.
२) मानवी स ंसाधन िवकास हा अशा य या िवकासासाठी आह े जेणे क न समाज व
अथ यव थ ेत सुधारणा होईल मानवी स ंसाधन िवकासा या स ंदभा त हयाची चचा करा.
३) मानवी स ंसाधना या िवकासात िश णा या मह वाची चचा करा.
७.७ 'मानवश िनयोजन ' संक पना
मानवश िनयोजनाला मानवी स ंसाधन िनयाज ेन अस ेही हटल े जात े, यात यो य
कार या व यो य स ं थेत य ना यो य व ेळी, यो य जागी , यो य काम कर या स देऊन
यात ून संघटनेची उि े सा य कर याचा समाव ेश होतो . औ ोगीकरणात हयाची
मह वाची भ ूिमका आह े. हयासाठी णाली उपागमाचा उपयोग क न िविश पाय या
अवल ंब या पािहज ेत या पाय या हणज े.
१. उपल ध मानवश चा शोध
२. भिव यात आव यक मानवश ब ल भािकत
३. यो य यवसाय काय मांची आखणी
४. िश ण काय मांची आखणी
७.८ ‘मानवश या िनयोजना या ’ पाय या
१. उपल ध मानवश चा शोध :
भिव यातील मानवश ब ल ठरिव याप ूव उपल ध मानवश चा शोध आव यक आह े.
हयात खालील गो ी समािव आह ेत –
संघटनेचा कार
िवभाग
िवभागा ंची सं या
हया िवभागातील कम चा या ंची सं या. munotes.in
Page 73
मानवी स ंसाधन िवकास
73 हे के यानंतर यव थापक भिव याब ल भािकत करतो .
२. भिव यातील मानवश ब ल भािकत :
भिव यातील मानवश वर प रणाम करणार े घटक क ळले क मग यास ंबंधी िनयोजन
करता य ेते. यासाठी खालील त ं ाचा उपयोग केला जातो .
१. त ांची मन े : अनौपचा रक िनण य, औपचा रक सव षण, डेि फ त ं .
२. कल िव ेषण : जनश गरज , भूतकाळातील कल , सूची बनव ून सांिखक िव ेषण
(क ीय व ृ ीची प रमाण े वाप न )
३. काय व ताण िव ेषण : िविवध िवभाग शाखा इ . कामा या बो यावर (ताणावर )
अवलंबून.
४. काय श िव ेषण : उ पादन व व ेळाचे िव ेषण करताना आव यक जनश
िमळिव यासाठी यो य मोबदला उपल ध क ेला पािहज े.
५. इतर प दती स ंगणका या सहा यान े िविवध गिणती ि तमान े हयासाठी वापरली जाऊ
शकतात .
३. नोकरीस ंबधी िविवध काय म िवकिसत करण े :
उपल ध यादीची भिव यातील आव यकत ेशी तुलना क ेली क िविवध काय म आख ू व
िवकिसत क ेले जाऊ शकतात , यात कम चारी भरती , िनवडी या प दती , िनयु इ .
िवषयी योजना आखता य ेतात.
४. िश ण काय मांची आखणी :
िकती माणात वाढ करायची आह े, हयावर ह े अवल ंबून रािहल . कम चा यांची ता ंि क
सुधारणा व इतर कौश य े मता व ान हया ं या स ुधारणे या आव यकत ेनुसार िश ण
काय म ठरिवल े जातात .
७.९ मानवी स ंसाधना या गरज ेचे मह व
१. यव थापनाची काय : यव थापनाची म ूलभूत काय , िनयोजन , संघटन, िदशा द ेणे व
िनयं ण ह े मानवी स ंसाधनावर अवल ंबून आह े. मानवी स ंसाधना या मदतीन ेच हे श य
अस याम ुळे कम चा या ंची भरती ह े यव थापना या काया त मह वप ूण आहे.
२. प रणाम कारक उ ोग : य चा यो य उपयोग मह वप ूण आहे. औ ोिगकरणा त हे
मह वाच े आह े. हे कम चारी िनय ु या सहा यान े केले जाऊ शकत े.
३. ेरणा : िनयु म य े फ यो य य ची िनवड यो य काया साठी कर याप ुरताच भाग
नसून यात ेरणेसाठी काय म – उदा. एखादया काय मात भाग घ े यासाठी अिधक
पैसे – हणूनच हा काय म िनय ु चा मह वाचा भा ग बनतो . munotes.in
Page 74
िश णाच े अथ शा
74 ४. चांगले मानवी स ंबंध : जर मानवी स ंबंध चांगले असल े तरच स ं था ि थर राह शकत े.
यासाठी प रणामकारक िनय ं ण, प स ं ेषण, प रणामकारक पय वे ण आिण यो य
नेता, हयाची आव यकता असत े. िनयु या काया म ये चांग या मानवी स ंबंधासाठी
िश ण िदल े जाते.
५. उ पादन मता : संसाधना या स ुयो य उपयोगाम ुळे उ पादन वाढत े. वेळ, पैसा,
य न व श कमीत कमी फ ुकट घालव यान ेच उ पादन वाढत े. िनयु आिण
या या स ंल न क ृती ( याभरण , िश ण आिण िवकास , पगार इ .)
७.१० मानव श या िनयोजनाची गरज
मानवश िनयोजन हा दोन ट यातील काय म आह े. कारण हया फ स प रि थतीच े
िव ेषण क ेले जात नाही तर भिव यातील भािकत ही क ेले जात े. आिण याच माण े
काय म आखल े जातात . मानवश िनयोजनाचा स ंघटनेला खालील कार े फायदा होतो .
१. ुटी व आिध य ह े शोधून यो य कृती करता य ेते.
२. िनयु चे काय म आखता य ेतात.
३. कम चारी खच कमी करता य ेतो आिण जा त िनय ु टा ळता येते.
४. उपल ध कौश य े / बु दी शोध ून, याच माण े िश ण काय म आखता य ेतात.
५. उ ोगध ंदयाची वाढ करता य ेते आिण उपल ध मानवी स ंसाधनाचा यो य उपयोग करता
येतो.
६. संघटनेला मानवी स ंसाधन ेचे मह व यात ून कळते आिण यात ून संघटनेची ि थरता
वाढते.
७.११ इतर स ंसाधना ं या व पा या स ंदभा त मानवी भा ंडवल
बह तेक लोका ंसाठी भा ंडवल हणज े बँकेतील खाती , शेअस िशकागो य ेथे पोलादी ल ँट इ.
असत े. हे सव भांडवलाच ेच का र आह ेत आिण त े काला ंतराने फायदाच क न द ेतात.
पण अशा कारच े भ ांडवलाच े कार ह ेच फ भा ंडवल नाही . शाळा िशकण े, संगणक
िश ण काय म, आरो य िवषयक खच , व शीरपणा आिण मािणकपणा हयावर
या यान ही स ु दा भा ंडवलेच आह ेत. कारण याम ुळे उ प न वाढत े. कृती सुधारते िकंवा
य ला आय ु यभरासाठी चा ंग या सवयी जडतात . हणूनच अथ शा ात , िश ण ,
िश ण, आरो य इ . खच मानवी भा ंडवलातील ग ुंतवणूक समजत . यांना मानवी भा ंडवल
हटल े जाते कारण या ंचे ान, कौश य े, आरो य , मू ये आिथ क िकंवा भौितक मालम ा
यां यापास ून वेगळी करता य ेतात, तशी करता य ेत नाहीत .
िश ण , िश ण आिण आरो य ह े मानवी भा ंडवलातील सवा त मोठी ग ुंतवणूक आह े. खूपशा
अ यासात ून अस े िदस ून आल ेले आह े िक अम े रकेम ये शाळा व महािव ालयातील munotes.in
Page 75
मानवी स ंसाधन िवकास
75 िश णाम ुळे य च े उ प न वाढल ेले आहे. अ ययना साठी लागल ेला य व अ य
खच वजा करता तस ेच जा त िशक णा या य चा ब ु दयांक जा त असतो . यांचे पालक
जा त स ुिशि त व ीम ंत असतात ह े मानल े तरीही अशाच काराच े पुरावे. िविवध
अथ शा ीय णाली तस ेच सं कृत अस णा या शंभराह न अिधक द ेशातून िमळालेले आहेत.
जा त स ुिशि त लोका ंचे उ प न ह े सरासरी प े ा जा त असत े व बह धा कमी गत द ेशात
फायद े हे जा त असतात .
अिलकड या दशका ंम ये मानवी भा ंडवला या अथ शा ात नाटयप ूण बदल ,
महािव ालयीन िश ण घ ेणा या ि या ंम ये िदसतो . उदा. १९६० या दशकाप ूव
अमेरीकन ी हया प ु षांपे ा जा त माणात शाल ेय िश ण पण कमी माणात
महािव ालयीन िश ण प ूण करीत हो या . या ि या महािव ालयात िशक या , या गिणत ,
िव ान , अथ शा व कायदा , हया िवषया ंकडे वळत न ह या , तर अ यापन , होम
इकॉनॉिम स , परक य भाषा आिण सािह याकड े ओढ या जात हो या . तुलना मक या
कमी ी , पगारासाठी ल नान ंतरही काम करीत रािह या आिण यांनी तािक क या
“घरातील उ पादनाला ” मदत होईल अशा कारच े िश ण घ ेतले – हयात श ंकाच नाही क
आपली सामािजक व सा ं कृितक कौश य े सुधार याम ुळे ल ना या बाजारातही यांना मदत
झाली.
हे सव बदलल ेले आहे. गे या २५ वषा त िववािहत ि या ं या, म- सहभागाम ुळे कम चारी
गटांम ये मोठा बदल घड ून आल ेला आह े. पु कळशा ि या , यांची छोटी बा ळे असली ,
तरीही ख ूप कमी का ळ कामापास ून दूर राहतात . यामुळे यांची नोकरी या बाजारातील
िकंमत वाढली आह े व ि या पार ंपा रक ’ि या ंची“ े े सोड ून िह शोब ल ेखन
(accounting ) कायदा , मेिडकल इ ंिजनीअ र ंग अशा जा त पगार द ेणा या े ांकडे वळत
आहेत. आता यव थापन - े ात एक -तृतीयांश, कायदया या े ात ४५… पे ा जा त ,
आिण म ेिडकल े ात ५०… पे ा जा त ि या असतात . होम इकॉनॉ िम स च े खूपसे
िवभाग ब ंद झाल ेले आहेत िकंवा ’नवीन होम इकॉनॉ िम स “ ल न करायच े क नाही िकती
मुले असावीत घरग ुती संसाधन े िवशेषतः व ेळ कसा िवभागायचा हयावर भर द ेत आह ेत.
अथा तच, मानवी भा ंडवलातील ग ुंतवणूक चा, औपचा रक िश ण हा एकच माग नाही .
शाळेबाहेर िवश ेषतः कामा या िठकाणी कम चा या ंचे िश ण होत े. महािव ालयीन पदवी
धरांनाही कामा या िठकाणी यो य ठर यासाठी तयार हो यासाठी औपचा रक , व
अनौपचा रक िश ण काय मांची आव यकता असत े सेवांतग त िश णाचा कालावधी ,
िडश वॉ िशंगसार या कामा साठी एखादया तासाचा अस ू शकतो तर ऑ टो ल ंट सार या
िठकाणी इ ंिजिनअर ग या कामासाठी िक य ेक वषा चा अस ू शकतो . थोडया शा उपल ध
मािहतीव न अस े िदस ून येते क स ेवांतग त िश णाम ुळे िमळाले या अन ुभवाम ुळे
िमळकतीत मोठी वाढ होत े. मानवी भांडवलास ंबंिधत चच त कुटुंबाचे ान , कौश य े,
आरो य , मू ये आिण प दती या ंचा प रणाम िवचारात यावा लागतो . पालक , शै िणक
संपादणूक, वैवािहक थ ैय , धू पान, वेळेत कामावर जाण े व इतर ब याच बाब म य े मुलांवर
भाव पाडतात . munotes.in
Page 76
िश णाच े अथ शा
76 कुटुंबाचा हा मोठा भावाचा स ंबंध उ प न , िश ण आिण पालक व म ुले हयां या
यवसायाबरोबर िदस ून येतो. हणूनच पालक व म ुले हयां या िश णा या बाबतीत मोठा
दुवा आढ ळला तरी या ं या उ पना या बाबतीत ब ळकट स ं◌ंबंध आढ ळत नाही , हे
िव मयजनक आह े. उदा. जर, वडील ं यां या िपढी या सरासरीप े ा २०… जा त
िमळकत िम ळवत असतील , तर म ुलगा ८ -१०…जा त कमावतो . हा पर पर स ंबंध
पा ा य य ुरोपीय प ेश, जपान , तैवान आिण इतर बया च िठकाणी िदस ून येतो. सांि यक
शा व अथ शा ा हयाला 'म यमानच े ि तगमन' (Regression of means ) असे
हणतात .
या द ेशांम ये तं ान कस े वापरायच े हे कौश य जाणणार े लोक कमी आह ेत. अशा
िठकाणी त ं ाना या गतीच े मू य कमी आह े. 'अथ शा ीय वाढ ' ही नवीन ान व मानवी
भांडवल हया ं या ता ळमेळावर अवल ंबून असत े. हणून या या द ेशांनी अथ शा ीय वाढ
साधली आह े, अशा िठकाणी ता ंि क ानातील गतीला िश ण िश णाची जोड िदल ेली
आहे.
तुमची गती तपासा -
१) मानवश िनयोजन हणज े काय? या या गरज ेची चचा करा.
२) शै िणक स ं थेतील जनश िनयोजन सोदाहरण प करा .
३) “संघटनेत मानवी भा ंडवलाच े पुन ः िश णाची गरज ख ूप मह वाची आह े,” मानवी
संसाधन िवकास व िश ण हया स ंदभा त हयाची चचा करा.
७.१२ अ यापक तरत ुदी या अथ शा ाचा ह ेतू
अ यापका ंची मागणी व प ुरवठा ही वािष क असली तरी का ळा माण े याचा आशय बदलतो .
काही का ळापूव च सामा य िश का ंचा तुटवडा कमी झाला होता व या ऐवजी िव ान ,
गिणत व काही िविश े े िशकिव णा या िश का ं या प ुरवठयाकड े जा त ल िदल े गेले
होते. पुरेशा पुरवठया या चच त आता िश का ं या स ं ये माण ेच यां या ग ुणव ेकडेही
िदले जाते. आता ह े ल ात आल ेले आहे क फ िश का ंची सं था ही म ु य अडचण नाही .
पगारा या बाबतीत थोडी लविचकता दाखिवली तर वग भरायला िश क िम ळू शकतात पण
मह वाका ं ी रा ीय उि े सा य कर यासाठी आव यक श ै िणक काय करणार े िमळू
शकतात का ? हा खरा आह े.
हया स ंदभा त, िश का ं या प ुरवठयाब ल िच ह आह े व भिव यातील मागणी व
पुरवठया या बाबतीतील धोरणा ंबाबत िवचार आव यक आह े. धोरण कता या,
शाळेसाठी या भरती या स ंदभा तील अप े ांमुळे िश का ंची मागणी व प ुरवठा हयाबाबतीत
बराच िवचार झाला आह े. हया स ंदभा त मागणी व प ुरवठयाच े िव ेषण क न मािहतीचा
साठा (data base ) बनिवला आह े. यात िश का ंची सं या पात ळी तसेच िश क िश ण
सं थांचे वा याय , िश णाच े आक ृतीबंध, काय म िश का ंना नोकया देणा या सं था,
हयावर भट िदला ग ेला पािहज े. munotes.in
Page 77
मानवी स ंसाधन िवकास
77 या याच माण े हया मािहतीत ून अथ लाव यासाठी आव यक िव ेषणा मक साधन
बनव याकड े व ते वापर याकड े व फ आकड े सांग याप े ा धोरण े बनिव याया ना अशी
अथ पूण मािहती द े याकड े ल प ुरिवणे आव यक आह े.
७.१३ िश का ं या मागणी व प ुरवठयाची स ंक पना :
िश का ंची मागणी हणज े शासक य , अशासक य व अशासक य अन ुदािनत अशा
िश का ं या उपल ध जागा अस े हणता य ेईल. हणज ेच सव कार या स ं थामध ून िकती
िश का ंना नोक या िद या जातील . नोकरी द े यासाठी िकती जागा उपल ध आह ेत.
िविश वषा तील िश का ंची मागणी , या वषा त भरती होणा रे िव ाथ , अ यास म व
िश क िव ाथ या ंचे माण , नोकरी असल े या िश का ं या जबाबदाया शै िणक स ं थांची
पगार द े याची मता आिण िविवध श ै िणक पात ळीवरील िश का ंना दयाय या िक ंमती
पण िश का ं या मागणीच े एकूण गिणत क ळ यासाठी िक ंवा िश का ं या यो य प ुरवठयासाठी
धोरणे बनिवताना , एकूण पुरवठया या आकडया ंचा फारसा उपयोग होत नाही . यासाठी
िविवध िश का ं या नोक या व यांचे भौगोिलक िवतरण मािहत असण े आव यक आह े.
िविवध िश का ंची मागणी ही िवषयवर , पातळी (इय े) माण े, खास िशि त िश का ंची
गरज खास िव ा या करीता िक ंवा या ंना इं जी भाषा यवि थत य ेत नाही . अशाकरता ,
देशातील िविवध भागा ंक रता , शहरांकरीता उपल ध जागा , अशा कारची मािहती
आव यक आह े. हया ख ेरीज मागणी ही िश का ंचे गुणिवश ेष, यांची शै िणक पा ता , वंश
इ. या स ंदभा त असावी . हे अ से केली क िश का ंची मागणी व प ुरवठा हया ं या पर पर
संबंधाची त ुलना करता य ेते.
िश का ंचा पुरवठा हा य ेक वष हया यवसायात िशर यास उ स ुक य िकती आह ेत
ावर ठरिवला जातो . हयात (अ) आता िशकिवणार े (ब) जागेसाठी अज करणार े व (क)
यो य जागा उप ल ध अस यास अज करणार े, हयांचा समाव ेश होतो .
हयाचा स ंबंध इतर यवसायात अस णा या उपल ध जागा , यांचे पगार व कामाची
प रि थती हया याशी असतो .
दुदैवाने अशी मािहती द ेणारे ोत उपल ध नाहीत . (िगलफोड आिण ट ेनेन बुम १९९० )
िकती िश का ंची नेमणूक झाली , हया बा बतची खा ीलायक मािहती उपल ध आह े िकती
िश क आधी या वषा व न प ुढे काम चाल ू ठेवतात व िकती नवीन िश क हयात िश तात
असे दोन गट बनतात . व हे दोनही गट िम ळून एकूण िश का ंची सं या ठरत े. एकूण िश क
िकती आह ेत. िकतीची गरज आह े. िकती प ुरवठा झाला आह े, यांचे पुरवठयाच े ोत काय
आहेत ही मािहती मह वाची आह े. बह धा िश का ंचा पुरवठा हा उपल ध जागा ंपे ा जा त
असतो . हणूनच िश का ंची मागणी ही उपल ध अन ुदािनत जागा ं या स ंदभा त सांिगतली
जाते.
munotes.in
Page 78
िश णाच े अथ शा
78 पुरवठयाच े ोत :
आधी सा ंिगत या माण े िश क वग दोन कारचा अ सतो –आधी या वषा व न प ुढे
अ ययन चाल ू ठेवणारा व नवीन अ ययन स ु करणारा .
अ ययन करत अस णा या िश का ंना याच जाग ेवर प ुढे काम कर याची िक ंवा दुस या
शाळेत, दुस या िवषयासाठी अज कर याची स ंधी असत े, ते वेगवेगळी अ ययना या
जबाबदा या घेऊ शकतात – याच शा ळेत िकंवा वेगळया शा ळेत – आिण हण ून अ ययन
करणार े िश क हा म ु य ोत बनतो . िश क सोड ून गे यामुळे िकंवा िश का ं या जागा
वाढ याम ुळे नवीन िश का ंची भरती करावी लागत े.(रॉलेफसन ् १९९२ ) अशा नवीन भरती
होणा या िश का ंचे चार ोत असतात .
अ) पूव चे अनुभवी िश क
आ) िशि त पण अन ुभव नसणार े िश क (उशीरा यवसायात िशरणार े िश क )
इ) नवीन िशि त िश क
ई) महािव ालयातील पदवीधर – अ िशि त व अन ुभव नसल ेले.
उ) खाजगी शा ळांत िशकिवणार े व इतर शा ळांम ये थला ंतर करणार े िश क .
हया सव गुंतागुतीमुळे िश क प ुरवठया या ोता ंची यो य मािहती असण े आव यक असत े.
िश का ंची मागणी व प ुरवठा हयावर प रणाम करणार े घटक
पुरवठयावर प रणाम करणार े घटक –
अ) जा त प ुरवठयाला जबाबदार घटक –
१) पूव चे िश क परत य ेणे.
२) िश का ंचे सदय पगार प ूव पे ा चा ंगले असण े.
३) इतर स ंधीची कमतरता
४) ि या ल नासाठी सोड ून जाण े.
५) िशि त िश का ंची उपल धता
६) थला ंतर
७) आंतर स ं थाम ं ये एकज ूट सहकाय नसण े.
८) अ यायनात जा त लोका ंची मागणी
munotes.in
Page 79
मानवी स ंसाधन िवकास
79 ब) जा त प ुरवठा कमी करणार े घटक –
१) िश का ंची जा त का ळजीपूव क िनवड
२) अ यापक िश णाचा उ च दजा
३) मािणत कर याचा उ च दजा
४) मागणी वाढिवणार े यावसाियक घटक
अ) िश का ंची मागणी कमी करणार े घटक
१) ज म दरात घट
२) िव ाथ िश काच े वाढीव माण
अ) थोडे वग काढून टाकण े
ब) वगा ची वाढीव स ं था
३) शाळा सेवेचे संकुचन िक ंडर माट न, पूव शाला , खास िवषय , ैढ िश ण , रा
शाळा, टपाल ारा िश ण .
४) िश ंकाची प ु कळ वषा ची सेवा
अ) ल नाम ुळे शाळा सोडणा या ी िश का ंम ये घट
ब) इतर यवसा ंयासाठी सोडणार े कमी लोक
ब) िश का ंची मागणी वाढिव यास जबाबदार घटक
१) ाथिमक व मा यिमक पात ळीवर समान स ंधी
२) शाळे सेवांचे िव त ृतीकरण - िकंडर गाट न, खास िवषय , ैढ िश ण इ .
३) यावसाियक व ृ दीसाठी चा ंग या स ंधी
४) आिथ क ि थतीत सामा यत : सुधारणा
५) अ यापन सोडणा यां या स ं येत बदल
६) िश का ं या पा त े या अटीत बदल – वय, िलंग, िश ण, अनुभव वैवािहक दजा इ.
७) वैयि क व राजक य प ूव ह दूर होण े.
munotes.in
Page 80
िश णाच े अथ शा
80 ७.१४ मागणी आिण प ुरवठया या अ ंदाजातील अडथ ळे
िश क वगा चे िवतरण ह े साव जिनक व खाजगी शा ळांम ये कार , दजा व थ ळा या
संदभा त झाल ेले असत े. हे िवतरण पा ता , अनुभव, वंश व इतर बाब या बाबतीत य त
असत े. उदा. शहरातील मा यिमक शा ळांम ये उपनगरा या तुलनेत त ण अन ुभव नसल ेले.
िश क आकिष त होतात . हणून िश का ं या बाबतीतील िविवध चला ंची मािहती (उदा.
यांची शै िणक पा ता ) आिण या ंची िविवध िठकाणची गरज मािहती असण े आव यक
असत े. पण नवीन अज दारांब ल मािहती अस या िशवाय , िविवध शा ळांतील प ुरवठा यो य
होत आह े का व नस यास , याला जबाबदार घटक कोणत े, हे कळणे आव यक आह े.
िवतरणाचा हा म ु य व े क न शा ळेचे िठकाण , िशि त िश क -पगार काय कर या या
िठकाणची प रि थती इतर स ंधी, हयां याशी जोडल ेला असतो .
वाढती लोकस ं या व िव ा या या स ं येतील ब दलाम ुळेही िश का ंची मागणी बदलत े.
७.१५ धोरण ेचे उपयोिगता
एवेनडेन (१९५२ ) हयाने िश का ं या मागणीस ंबंधीचे १५ घटका ंचे िव ेषण. ’अ यापक
िश णाच े रा ीय सव ण“ येथे मांडले मागणीचा अ ंदाज घ े यासाठीच े १६ घटका ंचे सू
मांडले गेले. हयात यावसाियक िश कांची सूची, अ यापक अ ययनासाठी काय म तयार
करणे, मागणीचा अ ंदाज व िनय ं ण? चा समाव ेश होता . पण बह त ेक रा ाकड े ही मािहती
उपल ध न हती व प ुरवठा िनय ंि त कर यासाठी काही खास क ेलेले न हत े संघटने या
संसाधना ंचा हयासाठी उपयोग करावा , असे सुचिवल े गेले. इिलयट (१९४५ ) हयांनी
अ यापक - िश ण स ं थाचा व रा य तरीय िवभागा ंचा सम वय साध याच े सुचिवल े.
टाऊनस ड (१९५० ) हयांनी रा ीय पात ळीवरचे सहकाय सुचिवल े. यासाठी या ंनी
भिव यातील गरज िश णाचा कालावधी कायम व पी मणप न द ेणे आिण श ै िणक
वाहांचा सखोल अ यास स ुचिवला . िक येक लेखकांनी िव ा या ची का ळजीपूव क व
ठरािवक िनवड स ुचिवली . पारसन (१९४५ ) हयांची माणी करणाचा दजा उंचिव याब ल
सुचिवल े. इिलयट हया िश ण यवसायाचा दजा सुधार यासाठी नऊ गो ी स ुचिव या :
१) रा य तरीय श ै िणक िन योजन म ंडळाची िनिम ती,
२) रा य तरीय म ंडळाचे संघटन,
३) मागणीच े सतत सव ण
४) रा य तरीय म ंडळाला िविश कालावधीसाठीच मािणत करण े.
५) मंदी या का ळात िश क तयार कर यात , घट.
६) सं थांतील पधा चा अ यास
७) नवीन िश क पहाणाया ची तपासणी
८) माणी कराणाचा दजा उंचावणे
९) रा ाच े सामािजक घटक आयोजन ि वकारण े. munotes.in
Page 81
मानवी स ंसाधन िवकास
81 यांनी ’सॅबॅिटकल ट ॅगर ल ॅन“ ि वकार याब ल िनव ेदन होत े. हयात ६वष िकंवा जा त
काळ काम क ेले या िश का ंना आध वषा ची अध पगारी रजा द े याब ल िशफारस आह े. अशा
( र ) जागांवर अशा िश का ं या अध पगारा वर नेमणुका कर यास परवानगी आह े. असे
िश क ह े नोकरी न करणार े िश क असतील . ए. एफ्. मेयर (१९७२ ) हयांनी सा ंिगतल े क
रा यातील १०… िश ण िवभागात िश क प ुरवठयावर िनय ं ण ठ ेव यासाठी कम चारी
नाहीत . यांने हे दश वून िदल े क कोण याही मागणी व प ुरवठया या अ यापक िश ण
काय मात काही (अयो य ) िहतस ंबधांना त ड दयाव े लागत े.
भारतासार या द ेशात, िश का ं या जादा प ुरवठयाम ुळे पगारात घट , जा त काय काल व
चांग या िश का ंची यवसाय सोड याची व ृ ी िदस ून येते. अ िशि त िक ंवा कमी अन ुभवी
िश का ं या प ुरवठया मुळे िशि त िश का ंची ि थती आिथ क या िबकट बनत े.
काही ल ेखकां या हण यान ुसार जा त प ुरवठयाम ुळे सं थांना चा ंग या िश का ंची नेमणूक
करता य ेते. काही समाजशा ात अस ेही सा ंगतात क अ यापन िश णाम ुळे, यांचे
पालक वाच े िश ण होत े, ही जम ेची बाज ू आह े. हयामुळे िश ण फ ुकट ग ेले, असे
हण याची गरज नाही . अथा त, या य नी इतका व ेळ, म व प ैसे खच केले, अशांना
नोकरी िम ळाली नाही , तर अशी िवधान े चत नाहीत .
बह धा रा य तरीय िवभागा ंनी माणीकरणाचा दजा वाढवावा , िश का ंची नेमणूक रा य भर
सहकाय त वावर करावी , आंतररा यीय सहकाय नेमणूक म य े असाव े, भावी िश का ंचे
यो य मागदश न खेडयातील व थिमक पात ळीवर िश णासाठी कराव े - इ. सुचना क े या
जातात . पण रा य व रा तरीय अ यापक िश ण स ं थांनी हयात ल घाल याची गरज
आहे.
घटका अखेरीस वा याय :
१) अ यापक िश णा या बाबतीतील मागणी व प ुरवठा प करा .
२) भारताम य े िश का ंना जादा प ुरवठयाची कारण े शोधा व सोदाहरण प करा .
३) यो य उदाहरणा ंसिहत भारतात िश का ंची मागणी व प ुरवठया स ंदभा तील अडचणीची
चचा करा.
४) अ यापक प ुरवठया या अथ शा ा संबंिधत िविवध धोरणा ं या प रणामा ंची चचा करा.
munotes.in
Page 82
८२ ८
िश ण आिण आिथ क िवकास
घटकाची रचना
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ िवषयाचा िवकास
८.३ संक पना आिण अथ
८.४ गरज / िवषयाच े मह व
८.५ िश णा या अथ शा ाची या ी
८.५.१ व प व काय
८.६ ेरणेसाठी शै िणक प दती स ुधारणेसाठी स ूचना आिण आिथ क िवकास चाल ू ठेवणे
८.७ िश णा या अथ शा ाची त व े
८.८ िश ण आिण अथ शा हयामधील आ ंतरि या
८.९ ोता ंची (साधनस ंपतीची ) मया दा आिण ोता ंची जमवाजमव
८.९.१ ोत (साधनस ंप ी)मया दा
८.१० िश ण आिण ामीण व शहरी भागामधील आिथ क िवकास
८.११ वा याय
८.० उि े
हे घटक वाच यावर त ु ही खालील क शकाल
िश णा या अथ शा ाची या या कराल .
िश णा या अथ शा ाची स ंक पना आिण अथ यांची चचा कराल .
िश णा या अथ शा ा या िवकासाच े आिण गरज ेचे समथ न कराल . munotes.in
Page 83
िश ण आिण आिथ क िवकास
83 िश णा या अथ शा ाची स ाची त व े आिण या ं या या ीचा ख ुलासा कराल तस ेच
अथ शा िश ण या ं यामधील सब ंधाचे प ीकरण कराल .
ामीण व शहरी भागातील िश ण आिण आिथ क िवकासाचा ख ुलासा कराल .
८.१ तावना
अथ शा ाचा िवकास आिण लोकशाही सा य कर यासाठी अथ शा ाची मह वाची भ ूिमका
आहे. िशकव याचा (अ यापन ) यवसाय चा िवकास अलीकड ेच १८०० शतकापास ून
झालेला आह े. यावेळी पि म य ुरोपम य े िश क िश ण शा ळा लोकि य हो या . यापूव
िश णाचा िनयोजनाकड े व यासाठी अथ (Finance ) पुरिव यासाठी फारच कमी माणात
ल िदल े जात अस े.
ि टन मधील १९८५ नवीन इनसायकलोपीिडया या मत े ’अ यापन हा जगातील सवा त
मोठा यवसाय आह े. हयाचे मोजमाप सभासदा ं या स ं येम ये होते. जसजसा मानवी
िवकास होत ग ेला, या माण े िश णात आिण शै िणक प दतीत ल णीय बदल होत ग ेले.
सव क ृ अन ुकूल मानवी ोता ंचा वापर कर याची गरज भास ू लागली . तसेच
अथ शा ा या िश णाच े िनयोजन आिण यासाठी अथ (इ हaहम) हयाकड े दुल क न
चालणार नाही .
जवळजवळ ५० वषा पूव संशोधका ंनी हया नवीन े ाम य े संशोधन कर यास आवड
दाखिवली होती . हया अ थ शा ा ंचे भारतीया ं या गतीम य े योगदानाच े वागत
कर याम य े एकमत होत े. परंतु बह स ं य योगदान ह े िश णा या िश तीत झाल े. परंतु ते
सुखकर नस याची व स ंतापजनक अस याची जाणीव झाली त े सुखकर नस याच े मु य
कारण प ुढील माण े आहे.
१) भारताम य े मोठया माणावर म ूलतः िश णाची जबाबदारी सरकारवर आह े.
२) िश णा या अथ शा ाची वाढ ही काय हव े आिण काय हव े नाही हयाचा फरक
कर याम य ेच मु य व े झाली .
हया भावन ेचा उ साह आिण द ुःख दो ही ही अगदी समथ नीय आह े.
१९६३ म ये टी. ड लू श टझ हा अथ शा ा या िश णाचा पिहला स ंशोधक होता . याने
सं ी न े (आढावा ) थोड यात सारा ंश केला आिण न ंतर सव मा य चलीत ीकोन िदला .
यांनी िश ण आिण आिथ क िवकास या ंचा िनकटचा स ंबंध अस याच े सांिगतल े. याचे मत
व िवचार अथ शा ा ंना पटल े. ते हापास ून िश णा या िवकासाकड े जाग कत ेने पाहील े
गेले. हयाम य े मो यवान अशा शै िणक आ थापनाम य े अथ शा ाचा समाव ेश केला गेला.
पूव िश णाचा कल फ सा ं कृितक व स ं कृतीकड े झुकलेला होता . हया नवीन
ीकोनाम ुळे िश ण ह े अथ शा ा या गणती (मोजमाप ) या पलीकड े आहे कारण या ंना
िव ास होता िश ण ह े मू य व परतावा हया ं या प े ा क तीतरी अधीक माणात आह े.
munotes.in
Page 84
िश णाच े अथ शा
84 ८.२ िवषयाचा िवकास (Subject Development )
ॲडम मीथ या ंना अथ शा ाच े जनक मानल े जात े. यां या मत े य न े िश णा ार े
आप या ग ुणव ेत व काय मतेत घातल ेली भर हा द ेशा या एक ूण भांडवलाचा एक भाग
आहे.
ॲडम न े या या १७७६ या सी द झाल ेला ल ेख “An enquiry into the nature &
cause of wealth of nation ”. हया ल ेखाम य े यांनी िश णावर िवश ेष भर िदल ेला होता .
आतापय त िश णशा ाम य े अथ शा ाच े िश ण व ग ुंतवणूक हे िवषय द ुल ि त क ेले होते.
अथ शा ा या िश णाची क पना जागतीक तरावर बदलत आह े. भारत द ेश हा आिथ क
दु ्या गत नाही व श ै िणक द ु ्या सु ा गत नाही आतापय त या का ळाम ये देशाचा
आिथ क िवकासाची जागा ही िश णा या िवकासा तून झाल ेली िदस ून आल ेली आह े.
“िश ण ह े कौश याच े (Skill) चे मोठे ोत झाल ेले आह े. तसेच िश णाम ुळे िशि त
गुणव ा उपल ध झाल ेली आह े.
खरोखरच अथ शा ा या भ ूमीकेत िश णा या िनणा यक वाटा आह े.
८.३ संक पना आिण अथ (Concept & Meaning )
देशाचा िवकासा या क य ेची िनि ती खालील ि कोण त वा ार े होते.
१) अथ (economy )
२) िश ण सुसंघटीत रा य यव था
३) सुसंघटीत रा य यव था
िश ण अथ (economy )
हया ि कोणी स ंबंधा या सहभागान े समाजातील गतीच े व िवकासाच े बदलाच े िनयोजन
करता य ेते.
अथ (economy ), िश ण , सुसंघटीत रा य यव था ही कोण याही द ेशाचे सवा त मोठ े
श थान आह े. हे एक भावी साधन आह े. हया श थाम ुळे दो हीही हणज े
सकारा मक व नकारा मक बदल होऊ शकतात द ुस या बाजूस लोका ंना स ुिवधा
पुरिव यासाठी हया ि कोणीय ोताचा जा तीत जा त उपयोग क ेला पािहज े. हयाचाच
अथ ि कोणा या य ेक बाज ूने आप या परीन े वतःशी सकारा मक य न क ेला तर
उव रीत दोन बाज ूंची आपोआप यो य िव कास (वाढ) होईल.
munotes.in
Page 85
िश ण आिण आिथ क िवकास
85 चौ या – पाच या प ंचवािष क योजन ेम ये शै िणक िनयोजन , शासन आिण म ू यमापन
समीती व या समीतीच े स लागार ज े. पी. नाईक व भारत सरका र िश ण म ं ालय या ं या
मते :
१) िश णा या िविवध े ाम य े भारत सरकार व रा य सरकार या ंनी पुरिवले या िविवध
ोता ंचा सव समाव ेशक यश वी तयारी क न या ंची पुन रचना करण े गरजेचे आहे.
२) स ा या शै िणक परीि थतीम य े, िश णाची उि े डोळयासमोर ठ ेवून, उि े जाणून
घेऊन िविवध काय माचे आयोजन क ेले पािहज े.
३) हे काय म कदाचीत िनयोजीत असतील तर कदा चीत िनयोजीत नसतील . परंतु हया
काय माम य े (Finance ) अथ समाव ेश असतो .
४) काही िठकाणी आथ क करण चा ंगले कर यासाठी , ोता ंचा चा ंगला वापर कर यासाठी
अथ नसत े आिण चा ंगले काय म देखील खचा साठी राबवल े जात नाहीत .
५) भिव यात सामािजक िवकास व आिथ क िवकासासाठी स ि थती प े ा जा त
काय माची जोडणी अ याव यक आह े.
६) अथ शा ा या अलीकडील स ंशोधनाव न िश णातील ग ुंतवणूक रा ा या हीता या
ीने अ याव यक आह े.
ोता या आधारावर िवचार क ेला असता तीन िनमा ण होतात .
१) कोण या कारच े िश ण द ेशास परवड ेल?
२) िकती माणात िक ंवा कोणासाठी ?
३) उपल ध असल े या िनधी (Fund ) पसंती कोण या अ माने राहील ?
योजना ठरिवताना प ुढील दो हीही ग ृहीत धरण े आव यक आह े.
अ) आिथ क (Financial ) मया दा
ब) शै िणक गृहीतके
हणून अथ शा ा या िश णाचा अ यास हणज े शै िणक ोता ंची शै िणक सं था व
उप माम य े िवभागणी (allocation ) करणे होय . तसेच या ं याकड ून वैयि क व
देशासाठी परतावा िम ळिवणे होय.
munotes.in
Page 86
िश णाच े अथ शा
86 ८.४ गरज/ िवषयाच े मह व
अथ शा ाम य े आिथ क िनयोजन , यो य ोता या उपयोग , आिण म ूलभूत िश ण हा
येक भार तीयांचा ह क आह े. उपल ध ोतामध ून हे करण े अ याव यक आह े.
वत मान का ळात काही िश णत व स ंशोधक या ंनी १९६३ साली अथ शा ा ंनी य
केले या ीकोनाशी सहमती दश वलेली आह े. ती हणज े अथ शा ाच े िश ण ही का ळाची
गरज आह े. जरी काही स ंशोधका ंनी संताप व िव द भावना य क ेलेली अस ेल तरी
देखील अथ शा ा या िश णाची गरज प ूण पणे हा म ुददा द ुल ि त क ेला जाऊ शकत नाही .
परंतु भारतातील बह स ं य अथ त व िश णत या ंना खालील कारणासाठी गरज व मह व
पटलेले ( वीकाराहाय ) आहे.
१) वाढत े मू य (िकंमत) (Rising Cost ) :
अलीकड या का ळाम ये रा ीय उ पनाप ैक िश णावर खच कर याच े माण वाढल े
आहे.
२) दु यम कारखान े (Secondary Industry ) :
उ पनाम य े वैय क ीम ंती च े माण वाढल े आहे. अ न व म ूलभूत गरजा
हयावर उ पनाची ग ळती होत े. िश ण , आरो य हया सो यी महाग झा याम ुळे खच
उ पनाप ैक र कम हया स ेवांवर खच पडत े.
३) तां ीक पांतरण (Technological Transformation ) :
तां ीक पा ंतरणासाठी जगातील उ पनाचा मोठा भाग ह े नवीन ान कर यासाठी
खच होतो.
४) आरो य व उ पादकता (Health & Productivity ) :
िविवध देशातील कामगारा ंची कमी उ पादकता ही या द ेशातील गरीबीस कारणीभ ूत
ठरते. हे या द ेशातील कामगारास कशा कार े िश ण िम ळते हयावर अवल ंबून आह े.
५) कौश याचा अभाव (Shortage of Skill ) :
कौश याचा अभावाम ुळे आिथ क वाढीम य े कमतरता जाणवत े. परीमाणक शै िणक
योजना हा िशि त कौश यवान कामगारा ंना गृहीत ध न बनिवल े या असतात .
िनयोजन नसल े या शै िणक प दती परीणामी ब ेकारीकड े घेऊन जातात आिण या ंचे
रा ीय उ प न वाढीमधील योगदान अ य प असत े िकंबह ना नसत े हटल े तरी
चालेल. अशा कार े िशि त कौश यवान मन ु य बळ हे अथ शा ा या िश णाम य े
े ठळक वैिश य आह े.
munotes.in
Page 87
िश ण आिण आिथ क िवकास
87 ६) ोताची अप ुरी मागणी (Demand of Scarce Resources ) :
िवकसीत द ेशाम य े श शाली मन ु य बळ अस याम ुळे हया द ेशाम य े िश ण व त
आहे. या द ेशात अप ुरा ोत अस याम ुळे िश णा या माग या मया दीत असतात .
िवकसनशील द ेशाम य े ोत कमी असतो आिण कधी कधी नैसिग क ोत असतो .
यो य मनु यबळाचा, िशि त कौश यवान मन ु यबळाचा समाव ेश असण े हे मोठे उि
अथ शा िवषया या िश णा या काय म िनयोजन , अथ िनयोजन (Financing )
करताना समज ून घेणे गरजेचे आहे.
७) असामा य उ च प ैशा या व पात िश णाच े मू य (Extra Ordinary high
Monetary ) :
िवकसन द ेशातील िश ण मोठया माणात प ुढील बाबी साठी कमजोर असत े.
यो य शासनाचा अभाव
िनयोजनाचा अभाव
सहकाया चा अभाव
गरीब द ेशातील िश णाची प ुन बाधणी करताना य ेणारी आणखी एक अडचण आह े ती
हणज े या द ेशातील प ैशा या व पातील म ू य ह े खूपच असत े. परीणामक कारक
देशा या ोता ं या जमवाजमवी साठी प ुढील म ु े मह वाच े आहेत.
१) अथ शा ा या िवकासासाठी िनयोजन करण े.
२) मानवी ोता ं या िवकासाम य े सहकाया ची भावना असण े फार मह वाच े आहे.
शै िणक िन योजनाकड े दुल करण े हणज े :
अ) कौश यवान मन ु यबळाकडे दुल करण े.
ब) परीणामक ोता या उपयोगा ंकडे दुल करण े.
जॉन वेझी (Johan Vaizey ) िन र ण प ुढील माण े :
“िश ण ह े मोठया माणात सरकारकड े िनधीची मागणी करत े. साव जिनक िनधीप ैक २०…
िनधी हा िवकसीत द ेशाम य े खच केला जातो . हा एक आिथ क काय माचा मह वाचा भाग
आहे. कारण याच े ते मू य आह े. परंतु हे एक आिथ क वाढ कर याम य े सकारा मक
योगदान आह े.
munotes.in
Page 88
िश णाच े अथ शा
88 ८.५ िश णा या अथ शा ाची या ी
िश ण आिण अथ शा हया दो ही सामािजक शा ा या सम वयात ून िश णाच े अथ शा
ही एक नवीन ानशाखा उदयास आल ेली आह े. दुस या श दात ही नवीन ानशाखा
आिथ क (उ पादन ) िनमा णा या स ंशोधनात ून िनमा ण झाल ेली आह े.
भारतात िश ण या अथ शा ाचा िवचार प ुढील माण े :
१) १९३५ म ये मुंबई िव ापीठाच े अथ त ा. बी. एम. काळे यांनी थिमक िश णाच े
अथ शा ही स ं ा आणली . यां यामत े िश णासाठी क ेलेला हा खच नसून
भिव यातील ग ुंतवणूक आह े.
२) १९७५ म ये टीळक कॉ लेज ऑफ ए य ूकेशन या स ं थेत M.Ed प र ेस बस णा या
िश का ंसाठी इं जीत ६ या यान े झाली . यातील म ू य स ूचना
i) हा िवषय प ु तक पान े एकि त हावा .
ii) िवषयाच े िन पण मराठीत हाव े.
३) १९७८ पासून ’िश णाच े अथ शा “ ही नवीन ानशाखा महारा ातील
िव ापीठाम य े M.Ed या अ यास मात समािव कर यात आली .
४) मानवी भा ंडवल मोज यास िश णा या अथ शा ाची गरज आह े. हे मानवी भा ंडवल
मनु य बळात मोजल े जाते. हणून भारत , सरकारन े िश ण खा यास मन ु यबळ खाते व
िश ण म ं ालयास मानव स ंसाधन िवकास म ं ालय अस े नाव िदल े.
िश णा या अथ शा ाची या ी िस ा ंतापे ा (Theory) पे ा िव त ृत आह े. टी. ड य ू
श टस ब ेकर व ेझी. इ. नी या ं या स ैघांितक पाया घातला व ैयि क गरजा आिण अथ
यां या परीप ूत साठी अन ेक य न क ेले गेले. यासाठी िविवध तरावर िनयोजनाच े नमुने
(Models ) तयार क ेले गेले. अथ शा ाच े वाडःमय मोठया माणात िवकसीत क ेले आता
अथ शा ाची मह वप ूण शाखा िवकसीत होऊ लाग या आह ेत.
भारतातील काही िव ापीठाम य े िश णा या अथ शा ाची वत ं शाखा स ु केलेली
आहे. मुंबई िव ापीठ ह े एक याच ेच उदाहरण आह े.
स ा या का ळात िश णा या अथ शा ाचा दजा : –
प दतीमधील हया िवषयाच े मू य आिण हयाची उपयोगीता जाण ून घेणे गरज ेचे आहे. हया
ठीकाणी एखादा िवषय िशकवताना िक ंवा याचा अ यास करताना दोन गो ी (वग करण )
समजून घेतले पाहीज े.
१) िस दा ंतीक ग ृहीतक (Theoretical Consideration ) :
िवषयाची ( ेम) रचना म ूलभूत पायाभ ूत ानान े परीप ूण असावी ज ेणे क न इतर िवषय
देखील समज ून घे यास सोप े जाऊ शकतात . munotes.in
Page 89
िश ण आिण आिथ क िवकास
89 २) ा यि क ग ृहीतक :
हया िवषयाम य े यि काच े फार मह व आह े हया स ंवेदनेतून पुरेसा मह वप ूण िनण य
यि क सम या समज ून घेऊन करता य ेतो.
िश णा या अथ शा ासाठी य ीक समाधान कारक आह े का त े पाह या .
माश ल या मत े मानवाची काय मता व ग ुणव ा वाढावी हण ून आपण ज े भांडवल ग ुंतवतो
ते फार मोलाच े आहे. तसेच माश ल या मत े सव साधारण यावसाियक जीवनात मानवा या
कृत ची अ या स हणज े अथ शा होय . मानवास उ प न कस े िमळते व तो याचा वापर
कसा करतो . तसेच या या व ैयि क व रा ीय उ पनाम य े तो आपली ग ुंतवणूक कशा
कार े करतो .
िश णाच े अथ शा ही म ूलभूत पायाभ ूत गरज आह े हयावर तो ठाम नाही . तसेच
अथ शा ा या िस दा ंतामधील पायाभ ूत ग ध ळा या ख ुलासा कर यासाठी हया िवषयाच े
ोत घ ेतले जातात ह े तो नाकब ूल क शकत नाही . अथ शा ाचा िस दा ंत
सोडिव यासाठी िश णा या अथ शा ामधील त वा ंचा उपयोग होतो .
८.५.१ व प व काय (Nature & Function ) :
िवषयाची गरज / मह व
१) ामीण भागातील म ुलांना मोफत व स च े थिमक िश ण क ेलेले आहे. परंतु ामीण
भागातील लोक म ुलांना शा ळेत पाठवत नाही . स च े थिमक िश ण अपयशी होत
आहे कारण लोका ंकडून यास प ुरेसा यो य तीसाद व सहकाय िमळत नाही . हयाचे
कारण इतर उप मापे ा थ िमक िश णावर जा त खच केला जातो . हे लोका ंना
माहीत आह े.
२) ामीण भागातील गरीब श ेतकया या म ुलांचे गळतीचे माण जा त आह े. थिमक
िश णावर जा त खच केला जातो . तेवढा परतावा िम ळत नाही .
३) िश णाच े जा त स ंधी मू य हो याच े कारण हणज े जाती – जमाती या ना वाखाली
िदली जाणारी स ूट (concession ) होय. उदा : मागासवग य जाती –जमाती साठी
शालेय फ म य े व इतर स ूट.
४) िविवध कार या सवलती व जमातीसाठी िदल े जाणार े फाय ाम ुळे शै िणक खच
वाढून याम य े सामा य गरीब व ीम ंत िव ाथ अशी समाजात दरी (तफावत ) िनमा ण
झालेली आह े. तसेच गरीब ीम ंती राजकारण िश ण े ात घ ुसले आहे. राजक य
वशील े बाजीन े िश णावरील खच िदवस े िदवस वाढत आह े. शै िणक सवलत ही फ
समाजातील काही राखीव वगा साठी िदली जात े. खु या गटातील िव ा या साठी िदली
जात नाही . हयाच कारणान े शाल ेय पात ळीवर सरकारी श ै िणक खच वाढत आह े.
शालेय पात ळीवर सरकारी खच गरीब ा rमंत भेदभाव क न सवलतीन े वाढत आह े.
तसेच राखीव व ख ुला वग हयामधील भ ेदभावान े देखील खच वाढत आह े. िश णाचा
खच वाढ याम ुळे उ च िश ण फ ीम ंतच घ ेऊ शकतात . तसेच उ च उ प न munotes.in
Page 90
िश णाच े अथ शा
90 असणार े उ च िश ण घ ेऊ शकतात . गरीब व कमी उ प न गटातील िव ाथ उ च
िश ण घ ेऊ शकत नाही कारण त े महाग व खच क आह े.
५) शहरी भागातील िश णाचा खच ामीण भागातील िश णाप े ा जा त आह े यास
देखील ह ेच कारण आह े.
६) आिथ क फाय ावर जा त खच होत अस याम ुळे उ प न व रोजगार (employment )
चांगला िम ळतो. यावसाियक महािव ालया माण े हयाच कारणासाठी िश ण
घे यासाठी िव ा या ची गद असत े.
७) सामा य शा ळेत व ेश घेत यास रोजगार व उ प न कमी िम ळते. तेच जर ता ं ीक
(Tenchnical ) शाळेत वेश घेत यास आकष क रोजगार व उ प न िम ळते.
८.६ ेरणेसाठी शै िणक प दती स ुधारण ेसाठी स ूचना आिण आिथ क
िवकास चाल ू ठेवणे
खालील व ेबसाईडस शै िणक प दती म य े ेरणा व स ूचना व स ुधारणेसाठी आिथ क
वाढीस मदत होत े.
http://www .aog.ed.ac.uk/_data/assests /pdf_file/ 0018 /28323 /TilakIndia _P
BET_WPG final .pdf
http://www _icrier .org/pdf/wp_179.pdf
१) आिथ क िवकासासाठी श ै िणक प दतीम य े सुधारणे साठी आिण ेरणा व स ूचनासाठी
आिथ क वाढी साठी त ुमचे माग व ीकोन काय असतील . नॉलेज कमीशन रीपोट
वाचा आिण स ूचना ा .
संदभ :- ेफेसर ज े. बी. टीळक
८.७ िश णा या अथ शा ाची त व े (Principle of Economic of
Education )
अलीकड या का ळाम ये िश णा या अथ शा ाच े िश ण द े याबाबत िवश ेष भर िदल ेला
आहे. यासाठी खालील घटक ग ृहीत धरल े जातात .
िनयोजन व अथ शा सामाईक अस याच े िदसत े – हे दो ही ही उदभव णा या
आ हानासाठी तीसाद ोता ंचा अभाव आिण पया यी श यता ंचा वापर आिण मया िदत
ोताचा जा तीत जा त उपयोग व वापर करतात .
आिथ क िवकासासाठी जगात स व िनयोजनाची म ूलभूतपणे आव यकता असत े.सामािजक
व आिथ क िवकासासाठी एक ंदरीत श ै िणक िनयोजन ह े एक िनयोजनाचा म ु य भाग आह े. munotes.in
Page 91
िश ण आिण आिथ क िवकास
91 शै िणक उि े सा य कर यासाठी म ूलभूत पण े यासाठी िनयोजन व योजना यासाठी अथ
(Finance ) पुरिवणे गरज ेचे आहे. सरकारसाठी इतर स ेवा माण े िश ण ही एक आणखी
एक स ेवा आह े. हयाचे कारण –ज माचा न बदलणारा दर , मृ यू या माणात घट आिण ५ ते
२४ वयोगटातील बालका ंची वाढती लोकस ं या आिण िश णाची वाढती मागणी ह े आहे.
८.८ िश ण आिण अथ शा हयाम य े आंत र या (Interaction
between Education & Economics )
आिथ क िवकास व श ै िणक िवकास स ंक पन ेचा वग करण क न िश ण व
अथ शा ामधील स ंबंध चांग या कार े समज ून घेतला जातो .
िश ण ही मानवी वाढ (Education As Human Groth ) :
सव साधारणपण े असे आढ ळून येते क आिथ क ्या िवकसीत द ेशाम य े गत िश ण
िदसत े. यांना देशात श ंभर ट क े सा रता आढ ळून येते. शाळेत जा णा या वयाची म ुले
वगा त न दणी करतात . हया या िव द प रि थती आिथ क ्या मागासल े या द ेशाम य े
आढळून येते. परंतु यांनी आ य कारक शै िणक गतीची न दणी क ेलेले िदसत े. असे
काही देश हणज े चीन, ीलंका, यानमार ( हदेश) आिण िफलीपाई स .
काही द ेश आिथ क ्या पुढारलेले आहेत परंतु शै िणक ्या मागासल ेले आहेत. हयाचे
उदाहरण हणज े ग फ द ेश (अरेिबयन द ेश)
एकंदरीत उदयास य ेणारे आिथ क ्या गत द ेशाम य े उ च तरावर शै िणक गती
झालेली िदस ून येते. आिथ क ्या मागासल ेले देश हे साधारणपण े. िश णात द ेखील माग े
असतात . ते िश णास मह व द ेत नाही आिण िश णास जा त माणात िनधी ठ ेवता
नाहीत . उपल ध ोतामध ून िकमान उपयोग करतात .
िश णही एक आिथ क गुंतवणूक (Education a s Economic Incestment ) :
अलीकड या का ळाम ये अथ शा ा ंची सं या वाढत आह े. आिण प ूव यवसायाची त व े
ती हणज े ’मानवी भा ंडवल“ हया भा ंडवलाचा उपयोग सव होत आह े. िश ण ह े केवळ
सामािजक शा ंतता व उपयोग िनमा ण आिण वतःम य े सुधारणा करतो . परंतु वतः मधून
संप ी िनमा णाची ि या सु दा आह े.
िश ण हा एक रा ीय िवकास :
िश ण ही एक रा ीय गुंतवणूक ही नवीन अथ शा ीय स ंक पना आह े. या न या
संक पन ेने िश णत व अथ त ा ंचे ल व ेधून घेतलेले आहे. िश ण आिण अथ शा
पर परावल ंबी असा वेत हा िवचार कट होऊ लागला आह े. िवकसीत द ेशाम य े िश णाम ुळे
भांडवली उ प नाम य े वाढ झाल ेली आह े. भांडवली उ प नाचा वाढ याचा दर हा या
देशातील शा ळांमधील शै िणक प दती सकारा मक बदल कर याशी िनगडीत आह े. उ च
उ प न ा कर यासाठी सामािजक व सा ं कृितक म ू य व या ंची िक ंमत कशा कार े
िनयोजन करणार ह े ही मह वाच े आहे. इतर सव घटक समान आह ेत. munotes.in
Page 92
िश णाच े अथ शा
92 उदाः-
१) देशातील ठीकाण
२) नैस िगक साधन स ंप ी
३) मानविनिम त साधन स ंप ी इ .
मह वाच े कारण हणज े िश णाची चा ंग या कारची रचना जगातील कोण याही द ेशातील
उ प न प रणामकारक श शालीपण े वाढू शकत े.
िश णा या अथ शा ाच े मू याची गरज मौखीक मह वाप े ा य ीक मह व अिधक
माणात आह े. िश णत , अथ शा ा आिण गणमा य स ंशोधक हया सवा या एकमतान े
अथ शा िश णा िवषयी लोकाम य े जागृती िनमा ण करण े गरजेचे आहे.
८.९ ोतांची (साधनस ंपतीची ) मया दा आिण ोता ंची जमवाजमव
उि े :-
हा घटक प ूण वाच यावर त ु ही क शकाल .
ोता ंचे (साधनस ंप ीच े) व प व मया दा वातावरणातील क पा ं या साधनस ंप ीच े
िनयोजन हयाम य े समािव वाह व पायया चे प ीकरण .
ोत (साधनस ंप ी) यव थापना या फाय ाच े प ीकरण
८.९.१ ोत (साधनस ंप ी ) मया दा :
ोत मया दा हया यो य (साधन साम ु ीचा) ोताचा अभावाशी स ंबंधीत आह े. हयामुळे
मवार समा ंतर उप म राबवल े जातात . हया न ेटवक बदलाम ुळे यामधील स ंबंधामुळे
एकमतान े क प प ूत वेळेवर पूण हो यास उशीर होतो हयाम य े संशय नाही . शै िणक
प दती स ंबंिधत ोता या मया दाचे आपण परी ण क शक ू.
अ यंत मह वाच े ोत हणज े योजनाकत आिण ट ेक हो डरस ( भाग भा ंडवल सभासद )
योजना व या ंचे यव थापन या ंची िश ण प दती या काय णाली म य े गरज आह े.
हयामुळे पुढील घटका ंचा समाव ेश होतो .
१) लोक – शासक
२) ाचाय / मु य
३) िश क
४) िव ाथ
५) सहा यक कम चारी munotes.in
Page 93
िश ण आिण आिथ क िवकास
93 ६) पायाभ ूत सुिवधा (Infrastructure )
७) साही य व उपकरण े
८) योगशा ळा व ंथालय
९) खेळाचे मैदान
१०) काया मक भा ंडवल
अथा तच कमी कालावधी या क प स ंपादनासाठी , पुरेशा प दतीची काय णाली व
उपल ध ोताचा वापर प ुरेपुर केला पािहज े. दुस या बाजूस जर ोता ंची मया दा (पडली )
असेल तर परीणाम कारक काय णाली शै िणक प दती म य े िनधा रीत व ेळेम ये पूण
कर यास अडथ ळा व तणाव िनमा ण होतो .
येक तरावर का ळजीपूव क िनयोजन ह े फार गरज ेचे आह े. एखादयाकड े मया दीत
व पाच े ोत असतील तर यास िदल े या ोता या गरज ेसाठी व ैचा रक ग ृिहतक असल े
पाहीज े. योजन े या उपयोगीत ेसाठी या योजन ेमधील भ ेसळ गरज अस ेल ते हा काढ ून
टाकण े हे यि क आह े.
योजना श ु द कर या या ि येचे परीणाम कारक यव थापन आिण िनधा रत ोत
योजना चार तरावर होत े :-
१) ोताची या या
२) ोताची िवभागणी (allocation )
३) ोताची स ंमती
४) ोताची तर
भारतीय शै िणक प दती या ो तां या मया दा व या ंची सवी तर माहीती खालील व ेब
साईडवर िदल ेली आह े.
http://www .ugc.ac,in/financial support /intro 1. html
http://wwwdreduction .com/2009 /12/2010 -trends -indian -education -
sector .html
http://course .worldcampus .psu.edu/welcome /pmagnt /samplconte nt/520le
sson 08//lesson 08.03/html
munotes.in
Page 94
िश णाच े अथ शा
94 ८.१० िश ण आिण ामीण व शहरी भागामधील आिथ क िवकास
(Education & Economics Development in Rural & Urban
Areas )
स ि थतीत ामीण व शहरी भागातील आिथ क िवकासासाठी आिण िश णासाठी
खालील व ेब साईड पहा यात .
वयं अ यास (Self Study )
https ://www .indiapolicyforam .org/node /21
http://dettafarmpress .com/rural-urban -education -gap-limiting -rural-
economics
८.११ घटका या श ेवटी वा याय
१) अथ शा ा या िश णाचा अथ प करा ?
२) याच व प आिण या ी काय आह े?
३) स प रि थत अथ शा ा या िश णाची काय गरज आह े?
४) अथ शा ा या िश णाचा काया चा खुलासा करा ?
५) अथ शा ा या िश णाची त व े काय आह ेत.
६) अथ शा ा या िश णा या त वा ंचा िश णाशी असल ेला संबंध िवषद करा .
७) शहरी भागातील िश ण व आिथ क िवकास यावर अहवाल तयार करा ?
८) ामीण भागातील आिथ क िवकास श ै िणक िवकास प करा ?
munotes.in
Page 95
९५ ९
आिथ क िवकासात िश णा या योगदानाच े मापन
करण रचना
९.० उि ्ये
९.१ तावना
९.२ आिथ क िवकासात िश णा या योगदानाच े मापन
९.३ आिथ क िवकासाच े मापन करणार े उपागम
९.४ सहसंबंध उपागम
९.५ शेष घटक उपागम
९.६ मानवश उपागम
९.७ वेतन िभ नता उपागम
९.८ खच फलिन प ी िव ेषण उपागम
९.९ सारांश
९.१० संदभ ंथ
९.०. उि ्ये (Objective )
या घटकाचा अ यास क े यानंतर तु हाला -
िश ण व आिथ क िवकास या ंचा सब ंध सांगता य ेईल.
आिथ क िवकासात िश णाच े योगदान अ यासणार े उपागम सा ंगता य ेतील.
सहसंबंध उपागम , शेषघटक उपागम , मानवश उपागम , वेतन िभ नता उपागम
खच फलिन प ी िव ेषण उपागम प करता य ेतील.
munotes.in
Page 96
िश णाच े अथ शा
96 ९.१ तावना (Introduction )
िश ण आिण आिथ क गती या ंचा पर पर स ंबंध :
िश ण हणज े उपद ेश करण े िकंवा बदल घडव ून आणण े, हणज ेच िश णात ून यि या
उपजत ग ुणांना जाग ृत क न या ंचा अिव कार करण े, िवकास करण े होय. यि या
गुणव े व काय मेतत वाढ होऊन रा ीय उ प नात याम ुळे वाढ होत े यास िश ण
हणतात . तर िश णाम ुळे िनमा ण होणार े मनु यबळ व या ं यामुळे होणार े रा ीय उ पादन
याचा अ यास करणार े शा हणज े िश णाच े अथ शा होय .
मानवा या उ ा ंती या इितहासात एका ट यात ून दुस या ट यात वाटचाल करता ंना
िश णान े मह वाची भ ूिमका बजावली आह े. िश णाच े उि डो यासमोर ठ ेवून कोण याही
रा ान े आिथ क िवकासास स ु वात क ेली तर तो म य ेच बंद पडत नाही कारण िश णान े
सामािजक िवकास होऊन आिथ क िवकासासाठी पा भूमी तयार होत े.
िश ण व आिथ क गती या ंचा पर पर स ंबंध असतो अस े अनेक अथ त ा ंनी हटल े आहे.
िस अथ शा ‘माश ल’ यां या मत े िश णान े रा ीय उ प न वाढून रा ा या स ंप ीत
भर पडत े. रा ा या िवकासासाठी काही िशि त , कुशल यि ची गरज लागत े अशी िविवध
े ात िशक ून तयार झाल ेले मनु यबळ यो य स ं येत उपल ध नस ेल तर रा िवकासात
अडथ ळा िनमा ण होतो . ा. सी. एफ. काट र या ं या मत े आिथ क िवकास हा िश णा या
पातळीवर आवल ंबून असतो . सा रता दर िजतका जा त िततका आिथ क िवकासाचा दर
जा त िदस ून येतो. वातं यो र का ळात सु वातीस भारताचा सा रता दर कमी होता
यामुळे आिथ क िवकासही कमी होता पर ंतु २१ या शतका या स ु वातीस भारताचा
सा रता दर ७८% होऊन मोठ ्या माणात ता ंि क, कुशल मन ु यबळाची सं या वाढली ,
नािव य ि वकार याची व ृ ी वाढली . यामुळे आिथ क िवकासाला अन ुकूल वातावरण
तयार झाल े. रिशयन शा िमिलन या ं या स ंशोधनान ुसार अक ुशल कामगारा ंना जर
समान कालावधीची उम ेदवारी िदली तर ाथिमक िश ण घ ेतलेला उम ेदवार िनर र
उमेदवाराप े ा अडीचपट अिधक उ पादन द ेतो. हे केवळ िश णाम ुळेच श य होत े. िश ण व
आिथ क िवकास या ंचा जव ळचा स ंबंध आपणास खालील म ु ां या आधार े प करता
येईल.
१) िश णाम ुळे समाजात ता ंि क व क ुशल मन ु यबळात वाढ होत े. याम ुळे समाजात
आधुिनक करणाचा प ुर कार होऊन , उ पादकता वाढ ून आिथ क िवकासास चालना
िमळते.
२) िश णाम ुळे ाना मक भा ंडवल व मानवी भा ंडवल या दोघा ंम ये वाढ होत े.
३) िश ण व िश णाम ुळे यि त म ुलभूत कौश य , सा रता व अिभव ृ ी या ंचा िवकास
होतो व याचा प रणाम उ पादन वाढीत पया याने आिथ क िवकासात होतो . munotes.in
Page 97
आिथ क िवकासात िश णा या योगदानाच े मापन
97 ४) यि या राहणीमानाचा दजा िश णावर अवल ंबून असतो . राहणीमान चा ंगले असेल
तर आरो य चा ंगले राहत े. चांगला आरो याम ुळे यि या उ पादन मत ेतवाढ होऊन
आिथ क िवकास होतो .
िश ण व आिथ क िवकास या ंचा य संबंध आह े असे मान याम ुळे संपूण जगभरात
िश णा या स ंधी सव तरावर उपल ध क न द े यात ा या य िदल े जात आह े.
िश ण एक उपभोग क ग ुंतवणूक :
ाचीन का ळापासून भारतात िश ण व अथ यव था या ंचा संबंध थािपत झाल ेला िदस ून
येतो. राजे-रजवाड े िश णासाठी ग ु कुल, अ यापक या ंना मदत करीत असत . िश णाकड े
एक उपभोगाची व त ू हणून पािहल े जात अस े. िश णासाठी खच आव यक असला तरी तो
अनु पादक आह े अशी समाजात धारणा होती . याकड े गुंतवणूक हण ून पािहल े जात न हत े.
अथ शा ‘ॲडम मीथ ’ यांनी आप या स ंशोधना ार े िस क ेले क , िश णावर क ेलेली
गुंतवणूक अन ु पादक तर नसत ेच, उलटप ी उ पादन वाढीसाठी ती आव यक असत े,
िश णात ून यि या ब ु ीचा व काय मतेचा जो िवकास होतो तो रा ा या आिथ क
िवकासास सहा यभ ूत ठरतो , असा िवचार मा ंड यान ंतर समाज िश णा कडे गुंतवणूक
हणून पाह लागला . हणूनच ‘ॲडम मीथ ’ यांनी रा िनिम ती या काया त िश णास
अ म द े याचा आ ह धरला होता . भारतीय अथ शा ‘ ा. ही.के. राव’ यां या मत े
िश णाकड े उपभोग व त ू न पाहता रा ीय ग ुंतवणूक हण ून पािहल े पािहज े. कोण याही
देशाची आिथ क गती ही तो द ेश आपली िश ण यव था िकती प रणामकारकपण े राबवतो
यावर अवल ंबून असत े. िश ण यव था जर यो य अस ेल तर याची प रणीती द ेशाची स ंप ी
वाढिव यात होत े. जे रा आप या रा ीय उ प नातील मोठा िह सा िश णावर खच
करते ते रा आिथ क गतीही अिधक करत े. या उलट िश णावरील खचा त कपात
करणार े रा उ पादना या व िवकासा या ीन े मागास राहत े. ा. हारिबसन व मायस
यांनी िश ण व आिथ क िवकासास ंबंधी िव त ृत मािहती गो ळा क न िश ण िनद शांक व
आिथ क िनद शांक यां यातील पर पर स ंबंध प कर याचा य न क ेला. यातून या ंनी
िवदीत क ेले क िश ण िनद शक जर उ च अस ेल तर आिथ क गतीचा िनद शकही वर या
पातळीवर असतो .
कोण याही द ेशाचा िवकास हा या द ेशात उपल ध असल े या ग ुण पी भा ंडवलावर
अवल ंबून असतो व ह े गुण पी भा ंडवल िनमा ण कर याची जबाबदारी म ु य व ेक न िश ण
पार पाडत असत े. देशा या ता कालीन गरजा कोण या आह ेत, कोणती कौश य े भिव यात
लागतील , याचा िवचार क न जर प रणामकारकपण े िश ण योजना आख यात आली तर
रा ा या गतीस चालना िम ळते.
थोड यात िश णाम ुळे यि या काय मतेत वाढ होत े, उ पादन मत ेत वाढ होऊन
रा ास य व अ य री या फायद े होतात . हणून रा िवकासासाठी िश णाकड े
दुल क न चालणार नाही आिण हण ूनच ‘आ ेड माश ल’ यां या मता माण े िश णावर
होणारा खच हा खच नसून रा ीय ग ुंतवणूक आह े हे मा य कराव े लागेल. munotes.in
Page 98
िश णाच े अथ शा
98
तुमची गती तपासा -
१) ‘िश ण आिण आिथ क िवकास एकम ेकावर अवल ंबून आह ेत’ हे िवधान सोदाहरण प
करा.
२) ‘िश ण एक रा ीय ग ुंतवणूक आह े’ या िवधानाच े समथ न करा .
९.२ आिथ क िवकासात िश णा या योगदानाच े मापन
कामगारा ं या मश ची ग ुणव ा ही आिथ क िवकासावर प रणाम करणारा मह वाचा घटक
आहे. िश णाम ुळे कामगारा ंना नवीन त ं ान , कौश य , नािव यता या ंची ओ ळख होत े,
िवचारात ग भता य ेते व याचा प रणाम आिथ क िवकासावर होतो .
आिथ क िवकासात िश ण खालील कार े योगदान करते :
१) िश णाम ुळे यि ची म ू ये, अिभव ृ ी, अिभ ची , कौश य े यांचे िवकसन होत े. यामुळे
यांची काय मता वाढत े आिण नवीन स ंधी, नवीन कार , नवीन त ं ान या ंना सामोर े
जा याची , ते वीकार याची पा ता िश ण िनमा ण करत े.
२) शासनात फ आप या ाथिम क गरजा अ न , व , िनवारा , भागिव यासाठी काय म
आखल े जातात , यांना िश णान े पाठ बा िदला जातो .
३) शासन िविभ न क याणकारी योजना राबिवत े (उदा. कुटुंब क याण काय म,
लोकस ं या िनय ं ण, सुिशि त अस यान े य स लोकस ं या िनय ं णाची गरज पटत े
व तो अशा योजना ंना पाठ बा द ेतो.
४) िश ण सात यान े यि स िश ण व गत ाना या स ुिवधा प ुरिवते आिण बदल या
जागितक वातावरणास सामोर े जा यास य स िस क न समाजा या िवकासास
िवधायक भ ूिमका बजावत असत े.
९.३ आिथ क िवकासाच े मापन करणार े उपागम
िश ण ही एक रा ीय ग ुंतवणूक हण ून मा य क ेले तर, िविभ न समोर िनमा ण होतात .
आिथ क िवकासात िश णाच े योगदान िकती ? या िश णा या योगदानाच े मापन कस े कराव े?
उ ोग िव ात आिथ क िवकासाच े मापन करण े अ य ंत सोप े असत े तुलनेने िश णात
फलिन प ीच े मापन करण े कठीण असत े. रा ा या िवकासात िश णाम ुळे होणारी वाढ
मोज यासाठी खालील उपागमा ंचा वापर क ेला जातो .
munotes.in
Page 99
आिथ क िवकासात िश णा या योगदानाच े मापन
99 अ) खच फलिन प ी िव ेषण उपागम
आ) सहसंबंध उपागम
इ) शेषघटक उपागम
ई) मानव श उपागम
उ) वेतन िभ नता उपागम
९.४ सहस ंबंध उपागम (Correction Approach )
सहसंबंध उपागमाचा समाव ेश सकल रा ीय उ न (GNP ) ारा मोजल ेली आिथ क
वाढीची पात ळी आिण िश णातील साव जिनक खचा त झाल ेली वाढ या ं यातील ग ुणो राशी
होतो. िश ण ही एक ग ुंतवणूक आह े हे िश ण िनद शक व आिथ क गतीच े िनद शक या ं या
पर पर स ंबंधातून िस झाल े आहे. िश ण व आिथ क िवकास या ं या सकारा मक स ंबंध
आढळून येतो. या रा ाच े उ प न कमी या द ेशात शा ळेत जाणा या िव ा या चे माण
कमी असत े, याउलट ज े रा िश णावर अिधक ग ुंतवणूक करत े ते अिधक ीम ंत होत े.
याव न अस े िस होत े क िश णाम ुळे संप ीत वा ढ होत े. रा ा या उ प नात भर पडत
असेल तर अस े हणता य ेईल क त े रा िश णावर अिधक खच करीत अस ेल याव न हा
सहसंबंध थािपत होतो . िश ण व आिथ क िवकास यात सहस ंबंध आह े हे प होत े.
िश ण आिण आिथ क िवकास या ंचा सकारा मक स ंबंध असला तरी दोघा ंम ये काय कारण
(cause and effect ) संबंध आह े अस े हण ू शकत नाही . आिथ क िवकासासाठी
सा रत ेची आव यकता असत े, परंतु १००% सा रता झाली तरी त े रा प ूण पणे
िवकिसत झाल े असे हणता य ेणार नाही . सा रत ेचे माण अिधक अस ेल तर दरडोई
उ प न अिधक असत े, कमी उ प न अस णा या रा ात सा रता दरस ु ा कमी असतो .
‘बोमन व अ ँडरसन ’ यांनी ८३ देशातील सा रत े या माणाच े पृ थकरण क ेले. यां या
संशोधनात आढ ळून आल े क ४०% पे ा जा त सा रता अस णा या रा ात दरडोई
उ प न सरासरी ३०० डॉलरपे ा जा त होत े तर ८०% जा त सा रता असल े या
रा ांचे उ प न सरासरी ५०० डॉलर या जव ळ होते. याव न आिथ क िवकासासाठी
सा रता हा म ुलभूत आव यक घटक आह े हे िस होत े.
भारतातील िनवडक रा या ंचा िवचार करता सा रता आिण दरडोई उ प न यातील
सहसंबंध गुणक ०.७५६ आहे व तो सकारा मक व िव सनीय आह े. महारा , गुजरात ,
पंजाब यासार या अिधक सा रता दर अस णा या रा या ंचे दरडोई उ प न जा त आह े तर
िबहार , म य द ेश रा याच े दरडोई उ प न सा रत ेचा दर कमी अस यान े कमी आह े, असे
असल े तरीस ु ा सा रत ेमुळेच आिथ क िवकासात वाढ झाली अस ेल अस े आपण हण ू
शकत नाही . या दोन घटका यित र ितसरा घटक या िठकाणी उपि थत अस ू शकतो .
रेझीन या ंनी १९५० -६० या दशकात ११ रा ांची मािहती जमा क ेली. मा यिमक
िश णात दाखल झाल े या म ुलांची (१५ ते १९ वयोगट ) सं या आिण रा ीय दरडोई
उ प न या ं यात सकारा मक स ंबंध आह े असे सांिगतल े. िजतक े अिधक िव ाथ मा यिमक munotes.in
Page 100
िश णाच े अथ शा
100 िश णात दाखल होतील ितत या माणात रा ीय उ प न वाढ ेल. परंतु एखा ा द ेशास
लागू असल ेला िनकष द ुस या देशास उपय ु अस ेलच अस े नाही.
िश ण आिण िश णाम ुळे रा ीय उ प नात भर पडत े. यामुळे िश ण व आिथ क
िवकासात सहस ंबंध थािपत झाल ेला िदस ून येतो. परंतु दो ही घटकात काही
काय कारणभाव (cause and effect relationship ) आहे का ह े िस होत नाही . एखा ा
रा ान े िश णात १०% वाढ क ेली तर याम ुळे रा ीय उ प नात िकती भर पड ेल हे
सांगता य ेत नाही . तरीस ु ा सहसब ंध उपागमा या आधार े धोरण ठरिवणा यांना िश ण
योजना तयार कर यासाठी िश ण व आिथ क सहस ंबंधाचा उपयोग होतो .
तुमची गती तपासा -
३) सहसंबंध उपागमाच े वण न करा .
४) िश ण व आिथ क िवकास या ं यात सहस ंबंध असला तरी या ं यात काय करण स ंबंध
नाही अस े का हटल े जाते? सोदाहरण प करा .
९.५ शेषघटक उपागम (Residual Approach )
आिथ क िवकासात कोणकोणत े घटक िकती माणात जबाबदार आह ेत याच े मापन
कर यासाठी श ेष घटक उपागमाचा वापर क ेला जातो . िनिव ी (Input ) या त ुलनेत
फलिन प ीत (Out Put ) झालेली वाढ मोज यासाठी या उपागमाचा उपयोग क ेला जातो .
कोण याही द ेशा या आिथ क िवकासात होणारी वाढ मोज यासाठी ाम ु यान े कामगारा ंची
सं या, भांडवल या ंचा आधार घ ेतला जातो . फलिन प ीच े मापन करता ंना भा ंडवल व
िमका ंचा िह सा (Input ) िवचारात घ ेता रा ीय उ प नात झाल ेली वाढ त ुलनेने जा त
असेल तर ही वाढ कशाम ुळे झाली असा िनमा ण होतो आिण अशा अ ात असल ेला या
घटकास श ेषघटक अस े हणतात . या अ ात असल ेला घटकात त ं ानात झाल ेला
िवकास , िश ण व आरो य स ुिवधा, नवीन ानाची िनिम ती या ंचा समाव ेश होतो आिण
हणूनच फलिन प ीचा स ंबंध शेषघटकाशी जोडला जातो .
फलिन प ी ही कामगार , भांडवल व श ेषघटक या ंचा एकि त प रणाम असत े.
Output = F (LKR) L – कामगार
Output is a function of LKR + F (LKR) K – भांडवल
R - शेषघटक
Input Out Put
भांडवल + मश फलिन प ी (आिथ क िवकास )
12% + 50% 100% munotes.in
Page 101
आिथ क िवकासात िश णा या योगदानाच े मापन
101 या िठकाणी भा ंडवल व मश या ं या त ुलनेत फलिन प ी जव ळजवळ ४०% अिधक
िदसून येते. ही वाढ या अ ात घटकान े होते यास श ेष घटक हटल े आहे.
Input Out Put
भांडवल + मश + शेषघटक फलिन प ी (आिथ क िवकास )
(िशि त , कुशल कामगार , तं िव ान िवकास )
शेष घटकाम ुळे फलिन प ीत वाढ होत अस यान े हा उपागम आिथ क िवकास हो यासाठी
िश णात अिधक ग ुंतवणूक कर यास व ृ करतो .
वालो (१९५७ ) डेिनसन (१९६२ ) यां या मत े कागमार श त झाल ेली स ुधारणा ,
िश णात झाल ेली वाढ , तं ानाचील बदल ह े सव शेष घटकाच े मह वप ूण भाग असल े तरी
िशि त मन ु यबळ हणज ेच िश ण हा श ेष घटकाचा ल िणय भाग आह े. अथ यव थ ेसाठी
िश ण मानवी भा ंडवलाचा िवकास करत े व या िवकिसत मश म ुळे काय मतेत वाढ
होऊन उ पादकता वाढत े व आिथ क िवकास होतो . याव न अस े ल ात य ेते क श ेषघटक
उपागम आिथ क िवकासात िश ण व िश ण या ंची भूिमका अधोर ेिखत करतो व मानवी
भांडवलाचा िवकास कर यासाठी िश णात ग ुंतवणूक कर यासाठी माग श त करतो .
फायद े :
१) शेषघटक उपागमाम ुळे िश ण व आिथ क िवकास यातील स ंबंध प होतो .
२) शेषघटक उपागम िश णिवषयक धोरण ठरिव यास उपय ु ठरतो .
३) िश णावर अिधक खच कर यास रा ा ंनी ाधा य ाव े यासाठी पा भूमी तयार
करतो .
मया दा :
१) शेषघटकाच े मह व िवकासा या िविवध तरावर बदलत असत े. गत रा ा ंत ते
िवकसनशील रा ा ंपे ा अ य ंत कमी आह े.
२) सु वाती या का ळात काही भा ंडवली घटकाचा समा वेश शेष घटकात होतो . उदा.
नवीन तं ाना या वापरासाठी य ं साम ी खर ेदी.
३) संशोधनाच े िन कष हे वषा या िनवडीवर अवल ंबून असतात .
तुमची गती तपा सा-
१) शेषघटक उपागमाच े मू यमापन करा .
२) शेषघटक उपागमान ुसार िश ण आिथ क िवकासात कशा कार े योगदान द ेते?
३) शेष घटक उपागमाच े फायद े व मया दा िलहा . munotes.in
Page 102
िश णाच े अथ शा
102 ९.६ मानवश उपागम (Monpower Forecasting Approach )
अथ यव थ े या ीन े भिव यात कोण या कार या मानवश ची गरज आह े याचा अ ंदाज
घेणे हे मानवश उपागमाच े मु य उि आह े. खालील माण े सव साधारण गट क न
मानवश स ंबंधी भाक त करता य ेते.
१) पुढील वषा त य ेक यवसायासाठी िकती यि ची गरज अथ यव थ ेस आह े.
२) वत मान ि थतीत य ेक यवसायात िकती मन ु यबळ उपल ध आह े.
३) िविभ न यवसायात एका वषा त िनव ृ ी, बदली िक ंवा मृ यूमुळे येक यवसायातील
िकती मनु यबळ कमी होणार आह े.
४) तं ानात होणारा बदल व कामगारा ंनी यवसायात बदल क े याने मनु यबळावर कसा
प रणाम होणार आह े.
वरील गो चा िवचारक न भिव यात आव यक अस णा या िविभ न कौश य ा
मनु यबळाचा अ ंदाज य करता य ेतो. यानुसार मानवश उपागम िश ण व यवसाय
यां यात स ंबंध थािपत क न , आपणास आगामी वषा त कोण या े ातील िकती
मनु यबळ आव यक आह े याचे िनयोजन क यास सहा यभ ूत ठरतो .
मानवश उपा गमात िश णा या िनरिनरा या शाखा ंमधून व ेशासाठी मागणी िकती
होईल? व ती मागणी िकती माणात प ूण करता य ेईल या िवषयीचा अ ंदाज असतो . कुशल
मश िनमा ण करणार े िश ण व आिथ क िवकास या ंचा सम वय साध याचा पायाभ ूत हेतू
या उपागमात असतो . यामुळे अथ यव थ ेची गरज ल ात घ ेऊन, मानवश चा िवकास
कर यासाठी योजना तयार करता य ेतात.
उदा. एखा ा उ ोजकाला भिव यात कोण या कारच े मानवस ंसाधन लागणार आह े,
उ ोग ध ं ातून िकती जागा उपल ध होतील याचा िवचार क े यानंतर सदर उ ोगास
लागणार े कुशल मन ु यबळ िवकिसत कर या साठी कोणता अ यास म आव यक आह े,
कोणती कौश य े अ यास मात समािव करावी याचा िवचार करावा लागतो . देशात
वत मान मश िकती आह े, साधनसाम ीची उपल धता िकतीआह े, या कारची मािहती
संकलीत क े यावर योजना काया ि वत करावी लागत े.
मह व :
१) मानव श उपाग मा ार े िश णा या िनरिनरा या तरावर िकती मन ु यबळ सामवता
येईल याचा अ ंदाज करता य ेतो.
२) भिव यातील गरजा ल ात घ ेऊन अथ यव थ ेस आव यक मन ु यबळ िवकिसत
कर यास मानश उपागमा ार े ा िन कष / माग दश क त व े य ां या आधार े िनण य
घेता येतो.
३) िश णात क ेलेली गुंतवणूक अिधक आह े क अितशय कमी आह े याचे ान होत े. munotes.in
Page 103
आिथ क िवकासात िश णा या योगदानाच े मापन
103 मया दा :
१) भिव यका ळातील उ ोगध ं ाचे व प बदलत अस यान े िशि त वग उपल ध
मश यांचा मेळ घालता य ेत नाही .
२) आज अितशय क ुशल असणार े मनु यबळ भिव यात त ं ानातील बदलान े उपय ु
असेलच असे नाही.
याव न अस े हणता य ेईल क मानवश उपागम मािहती या आधार े भिव यातील गरजा ंचे
िव ेषण करन िश ण यव थ ेचे िनयोजन व यव थापन कर यास उपय ु होईल .
तुमची गती तपासा -
१) मानवश उपागमा या आधार े भिव यातील मानवश गरजाच े िनयोजन कर याच े
माग प करा .
२) मानवश उपागमाच े िश ण यव थ े या िनयोजनात मह व प करा .
९.७ वेतन िभ नता उपागम (Wage Differential Approach )
सव समाजात िश णाम ुळे यि स वरचा दजा , ित ा या ंची ा ी होत असत े. िश णाम ुळे
यि या उ प नात वाढ होते हे आपणास सहज ल ात य ेते. परंतु सारखीच मता
असता ंनासु ा सवा ना समान व ेतन िम ळतेच अस े नाही . सामािजक व श ै िणक दजा या
कारणा ंव न व ेतन दर व ेगळा असतो , ामीण भाग व शहरी भाग या भौगोिलक कारणान ेही
वेतनदर व ेगवेगळा असतो . वेतन िभ नत ेची वेगवेगळी कारण े असले तरी िश ण ह े या मागच े
सवा त मह वाच े कारण आह े.
वेतन िभ नता उपागम हा ी -पु ष, संघटीत -असंघटीत कामगार िशि त -िनर र कम चारी
यां या व ेतनातील फरकाची त ुलना कर यासाठी व व ेतन िभ नत े या कारणा ंचा शोध
घे यासाठी उपयोगात आणला जातो . वेतन िभ नत ेची वेगवेगळी कारण े असली तरी एकाच
काया साठी असल ेला वेतनाचा िभ न दर हा म ु य व ेक न अ थापनाच े भौगोिलक थान ,
कामाच े तास, कामगारास ा कौश य े, जोिखम , िलंग या घटकावर आधा रत असतो .
एक ाथिमक िश क ामीण भागात काम करीत अस ेल व द ुसरा ाथिमक िश क
मुंबईसार या शहरात एकाच कारच े काम करीत असला तरी भौगोिलक कारणा ंमुळे
दोघांना िम ळणारे वेतन व ेगवेगळे असत े. उ च यव थापक य पदा ंवर काम कर णा या
य म य े यव थापनाची प ुरेशी कौश य े असतात . यामुळे कामात जोिखम प क न
जा तीत जा त उ ादन कर याची जबाबदारी यां यावर असत े, यांना िनयोिजत व ेळेपे ा
अिधक व ेळ काम कराव े लागत े. गलेल वेतन िम ळते. कामात िजतका जा त धोका त ेवढे
वेतन जा त असत े तसेच कौश याबाबतस ु ा हणता य ेते. उदा. मोटार चालका या
तुलनेत वैमािनकास िश णा ार े अिधक कौश य े आ मसात करावी लागतात व जा त
धोका प कारावा लागतो . munotes.in
Page 104
िश णाच े अथ शा
104 देशात उ च मता ा , कुशल कामगारा ंची आव यकता असत े, िविश कौश य े, िश ण ,
गुणव ा अस णा या य स रोजगार िदला जातो पर ंतु येथे सु ा वेतनात िभ नता आढ ळून
येते. य कोण या उ ोगात काम करत े, रा ीय कंपनी आह े क बह रा ीय क ंपनी आह े,
लघुउ ोग आह े क मोठा उ ोग सम ूह आह े यावरस ु ा वेतनिभ नता आढ ळून येते. रिशयन
शा ट ुिमिलन या ंनी इंजीनीयर य चा अ यास क न या ंना िविभ न अ थापनात
िभ न व ेतन िम ळते हे िस क ेले आहे.
ी आिण प ु ष या ंना एकाच कामासाठी भी न व ेतन द े याची प त ढ आह े, काळेगोरे
यामुळे सु ा भ ेद असतो . वेतन िभ नता ही िविभ न कारणा ंनी असली तरी ती समाजात
कायम व पी अ ती वात राहणार आह े. वरील चच व न अस े िदसून येते क व ेतनातील
फरक म ु य व े क न िश णाम ुळे होत असला त री कामाच े तास , भौगोिलक थान ,
कामाची जोिखम यावर स ु ा वेतन िभ नता आढ ळून येते.
तुमची गती तपासा -
१) वेतन िभ नता ठरिव णा या घटका ंची चचा करा.
२) वेतन िभ नता उपागमात िश ण व िश ण या ंची भूिमका प करा .
९.८ खच फलिन प ी िव ेषण उपागम
एखा ा क पावर झाल ेला खच व याम ुळे झालेली फलिन प ी (नफा) यांचे प तशीरपण े
गणन कर याची ि या हणज े खच फलिन प ी िव ेषण उपागम होय .
एखाद े अ थापन ज े हा आध ुिनक य ं खर ेदी (गुंतवणूक) कर याचा िवचार करत े, यावेळेस
या य ं ा ारा अ थापनास िकती फायदा होईल , िकती उ पादन काढता य ेईल या या
आधार े िनण य घेतला जातो . या ऐवजी द ुस या िठकाणी ग ुंतवणूक कर याप े ा या य ं
खरेदीत ग ुंतवणूक के यास त ुलनेने िकती अिधक फायदा होईल याचा स ु ा िवचार क ेला
जातो. कोणत ेही खाजगी यव थापन ग ुंतवणूक वर जा तीत जा त प रतावा द ेणा या
गो ीवरच खच करीत असत े. परंतु िश ण े ात असा िवचार क न चालत नाही . िश ण
े ाचा िवचार करता िश णावर क ेले या ग ुंतवणूक ार े होणा या िवकासाच े जर मापन
करता य ेत अस ेल तर याचा िम ळणा या परता याशी स ंबंध जोडला जाऊ शकतो , या
िश णावर खच के यावर जा तीत जा त परतावा िम ळेल अशा िश णावर शासन जा तीत
जा त ग ुंतवणूक क शक ेल, परंतु िश णावर क ेलेली गुंतवणूक ही सव समाजासाठी असत े
यामुळे खचा चा परतावा िवचारात घ ेतांना सामािजक ीकोनात ून सु ा िवचार करावा
लागतो . तसेच िश णावर केले या खचा वर िम ळणा या परता याच े मापन द ुरगामी असत े व
ते िविभ न अ ंगानी कराव े लागत े.
िश णा या फलिन प ीच े िव ेषण करीत असता ंना सरकारन े केलेला खचा सोबतच
पालका ंनी मुलांना शा ळेत नेणे-आणण े; पु तके,अ यास घ ेणे यावर िकतीतरी व ेळ व पैसा
खच केलेला असतो . याचा िवचार फलिन प ीच े िव ेषण करता ंना केला नाही तर
गुंतवणूक वर िम ळणारा परतावा िकती िम ळाला याच े समाधानकारक उ र आपणास िम ळत
नाही. िश णा या फलिन प ीच े मोजमाप करता ंना फ िकती परतावा िम ळावा हा एकच munotes.in
Page 105
आिथ क िवकासात िश णा या योगदानाच े मापन
105 िवचार नसतो . तर यापलीकड े उ चउदा ह ेतू असतात . हणूनच खाजगी े ातील
फलिन प ीच े िव ेषण िश णा या फलिन प ी या त ुलनेत सोप े असत े.
तुमची गती तपासा -
१) खच फलिन प ी िव ेषण िश णा या ग ुंतवणूक वर क शा कार े प रणाम करत े. प
करा.
९.९ सारांश
िश णान े य चा िवकास होऊन रा ाचा आिथ क िवकास होत असतो , हणूनच िश ण व
आिथ क िवकास या ंचा घनी स ंबंध असतो . िश णान े आिथ क िवकास होत अस यान े,
आिथ क िवकासात िश णा या योगदानाच े मापन कर यासाठी सहस ंबंध उपागम , शेषघटक
उपागम , मानवश उपागम , वेतन िभ नता उपागम या ंचा उपयोग क ेला जातो . येक
उपागम हा व ेगळा असला तरी य ेकाचा एकम ेकांशी थोड ्याफार माणात स ंबंिधत स ु ा
आहेत. िनयोजन क या नी भिव यातील गरजा , उपल ध साधनस ंपं ी या ंचा िवचार क न
िनयोजन कर यासाठी वापर क ेला तर िश णासाठी यो य ग ुंतवणूक कर यास उपयोग
होईल.
९.१० संदभ ंथ
अिहरे, ब दाड (१९९२ ) िश णाच े अथ शा न ुतन काशन प ुणे.
क डेवार, खंडादे (२००९ ), सू म अथ शा , िच मय काशन और ंगाबाद .
ता हणकर ी . दा. (१९९५ ) शै िणक शासन व िनयोजन , नुतन काशन प ुणे.
भाटवड ेकर मो . िव. (१९७८ ) िश णाच े अथ शा मराठी अथ शा प रषद , मुंबई.
Goel S .C. (1975 ) Education and Economic growth in India , Delhi ,
MacMillan .
Rao V .K.R.V. (1996 ) Education and Human resource development
Allied Publishers Mumbai .
Websites :
www .ifs.org.uk/fs/articles /00179 .pdf.
munotes.in
Page 106
१०६ १०
उ पादन मता आिण िश णातील अप यय
घटक रचना :
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ उ पादन मता आिण िश णाची स ंक पना
१०.३ िश ण णालीची अ ंतग त आिण बा काय मता
१०.४ संयु उपागम , ि या उपागम , िन प ी उपागम
१०.५ िश णातील अप यया चा अथ , या या आिण मह व
१०.६ िश णा या िविवध तरावरील ग ळती या माणाचा अ ंदाज
१०.७ अप ययाच े कार , पैसा, वेळ, साधन स ंसाधन े, मानवी भा ंडवल आिण
िवचारसरणी
१०.० उि े
या घटकाचा अ यास क े यानंतर तु हाला खालील गो ी समज ू शकतील .
िश ण णाली तील उ पादन मत ेचा अथ , मह व, चचा , व वण न.
िश णाची उ पादन मता वाढिवणार े घटक व या ंची अ ंतग त व बाहय काय मतेची
प ता .
िश ण ि येचा संयु व समाव ेशक उपागम आिण िनिम ती उपागमाच े वण न.
िश णा या िविवध तरावरील ग ळती या माणाची अंदाजे प ता .
िश णातील अप यया या कारा ंचे वण न
मानवी भा ंडवलाच े मह व आिण िश णातील उ पादकत ेसंबंधी सव सामा य व ैचा रक
िवषयांचे िव ेषण.
munotes.in
Page 107
उ पादन मता आिण िश णातील अप यय
107 १०.१ तावना
या घटकाम य े उ पादन मत ेची संक पना व या या आिण उ पादन मत ेक रता िविवध
अ ययन उि ांचा स ंबंध जोड यात आल ेला आह े. अंतग मत व बिहग मन स ंक पन ेत
अंतग त व बाहय काय मतेची सिव तर मा ंडणी क ेलेली आह े. थिमक , मा यिमक व उ च
तरावरील िश ण ि येत िश णाची भ ूिमका व मह व ठ ळकपणे मांडत असताना
िश णा ं या स ंयु उपागम धोरणाबा बतची ि या व िन पती ही श ै िणक स ं थाची
उ पादन म ि या यानात घ ेऊन मा ंड याची खबरदारी घ ेतलेली आह े.
तुत अ यास हा िश णातील मह वाचा सम या , िश णातील थगीती आिण
िश णातील उ पादन मत े ारे िश णातील अप यय कमी क न िन पतीत वाढ करणे
या याशी स ंबंधीत आह े. िश णा या िविवध तरावरील ग ळती या माणाचा अ ंदाज घ ेणे
तसेच पैशाचा अप यय , वेळ व साधन स ंप ी या हा साची चचा सिव तरपण े करणार
आहोत . आदश वादी ीकोनात ून शै िणक स ं थांचा गुणा मक दजा उंचाव यासाठी िश ण
णालीची उ पादन मता वाढिवण े आव यक आह े.
१०.२ उ पादन मता आिण िश णाची संक पना
अथ शा व िश णत या दो ह या िवचारात ूनच िश ण णाली ठरत असत े.
अथ यव थ ेतील िनिम तीची ि या आिण औपचा रक िश ण णाली या ंची तुलना रचना ,
िनण य ि या व उि े यां यांशी केली जात े. दुसया श दात स ंगावयाच े हणज े औपचा रक
िश ण णाली ही औ ोिगक णाली माण े िकंवा एखादया कारखा या या काया शी तुलना
करता ती मब असत े.
उदा. एका िठकाणाह न ा होणा या क या व त ूचे लागोपाठ द ुसया िठकाणी प या
व तुत पा ंतर होत े. दो ही बाज ूचा िवचार क न या व त ुचे मू य ठरिवल े जाते. याची
तुलना औपचा रक िश णाशी करता य ेऊ शक ेल. क या माला या पात िव ाथ िश ण
ि य ेत वेश करतात न ंतर िश क , पु तके व श ै िणक साधना ं ारे यां यावर (मू य)
ि या होते आिण य ेक तरावर या ं या िन प ीच े ा ांका ारे व माणप ां ारे
मू यांकन क ेले जाते.
अथ शा ात उ पादन मत े या स ंक पन ेची ओ ळख ही कमीत कमी िक ंमतीत ून जा तीत
जा त उ पादन मता ( िनिम ती) अशी क ेली जात े.
कमीत कमी ग ुंतवणूक तून जा तात जा त उ पादन िम ळिव याची ि या हणज े
उ पादन मता होय .
याच प दतीन े काय मतेचा िश णात उपयोग करता य ेऊ शकतो . अथ शा
यासाठी अ ंतग मन व बिहग मनाच े िव ेषण प ुढील माण े करतात .
अंतग तन (Input ) बिहग मन (out Put )
munotes.in
Page 108
िश णाच े अथ शा
108 उदा.
साव जिनक िश ण स ं थेतील उ पादन मता ही उ पादीत कर यासाठी कमीत कमी
िकंमतीत जा तीत जा त साधना ंचा वापर क ेला जातो . यासाठी उपल ध साधनस ंप ीचा
गरजांत फेरबदल क न खच कर यात य ेतो.
शै िणक उ पादन मता ही शै िणक िन प ीच े प रणामकारक व काय म उ पादन आह े.
(रोले)
उ पादन मता
अंतगम न बिहग मन
(Input ) (Out Put )
( येक िव ा या नुसार खच ) (उ पादन खच िव ेषणा या
उपयु तेनुसार िव ा या चे संपादन)
“उ पादन मता हणज े शाळे या पान े पुरिवलेली चा ंगली मािहती व भाव पाडणार े इतर
िविवध घटक िनय ंि त ठ ेवून ा झालेली शै िणक िन प ी होय .”
अथ शा ीय िश णाचा सार करत ेवेळी इस १९६० सुमारास ज े हा आपण उ पादन मत े
िवषयी बोलत होतो त े हा श ू टझ (१९६३ ) यांचा असा िव ास होता क , लोक ह े उ पादक
आहेत व हक ह े गुंतवणूकदार आह ेत हे काय ते यां या मत ेनुसार करीत असतात .
मानवी भा ंडवलातील सवा त मोठी ग ुंतवणूक हणज े शाळा अशा वेळी उ पादकता व िश ण
याचा स ंबंध फ ग ृहीत धरला जातो . असे असताना आज आपण प ुरेशा पुरा या ार े असे
िस द क शकतो क मानवी भा ंडवल क थानी ठ ेवून जगाची अथ यव था बदलत आह े.
जागितक व त ं ाना या बदलाम ुळे व संगणका या स ंबंधीत इ ंटरनेट, इ. लिन ग, ह यु अल
लास मस ् (अभासी वग ) व इतर त ं िव ाना या बदलाम ुळे तसेच आध ुिनक व उ च
तं ानाम ुळे मानवी भा ंडवलात ता काळ बदल झाल ेले आहेत. अिलकडील अ यासान ुसार,
वे च (१९७० ) आिण श ु टझ (१९७५ ) यांनी अस े िस द क ेले क , तं िव ान िक ंवा यात
होणार े बदल आिण उ पादन मत ेत वाढ व असमतोलपणा साध यासाठी िश ण मदत
करीत आह े. उ च िश णाबरोबर उ च अप यय होत असतो . परंतू उ च िश णम ुळे
औ ोिगक कामगारा ंची उ पादन मता वाढल ेली आह े असा कोणताच प ुरावा नाही .
शाळांमधून बोधा मक ानाचा िवकास होत असतो . उ पादन म काय व यासाठी
आव यक या कौश या ंचा िवकास कर यासाठी ह े ान अ याव यक असत े. अिधक
िश ण व अिधक उ पादन मता या ंचा ताि वक िक ंवा योिगक प ुरावा नाह पर ंतू असे गृिहत
धरले जाते क िश णाम ुळे चांगली िनण य मता आिण उ च उ पादन मत े या गरजा पूण
होतात . जेथे कामगार आह ेत तेथे याची स यता िदस ून येते. िश क हो यासाठी िक ंवा इतर munotes.in
Page 109
उ पादन मता आिण िश णातील अप यय
109 कामगारा ंना अशा कार या जबाबदाया िद या जातात क त े अनुदेशन रचना क शकतात
व वार ंवार साधना ंचा अथ सूचीत करतात . यासाठी मह वा या पाय या पुढील माण े आहे.
गरजांचे िव ेषण
येये आिण धा य
साधना ंचे िव ेषण
जे हा आपण अ ययन उ पादन मत ेचा िवचार करतो त े हा आपणास चा ंगली अ ययन
िन पती िम ळ या या ीन े खालील उि े ल ात ठ ेवणे गरजेचे आहे.
उ च मा यिमक िश ण आिण सवा साठी िश ण यासाठी यो य पया याची खा ी क न
घेणे.
रा य भर वास , िश णास व ेश, सं थां या गितशीलत ेस धा य , तं िव ानास व ेश
यासाठी िव ाथ अ ययन क या या गितशीलत ेत सुधारणा व वाढ करण े.
िव ा या ना उ च तरावरील ान व कौश य ा कर यासाठी मदत क न या ंची
अ ययन उ पादन मता वाढीस लावण े. वरील सव उि े ही फारच एकाि मक आह ेत.
पुरवठाकर यायो य अ ययन गितशीलता आिण
अ ययन उ पादन मता
उ पादन मता , हेतुपु पर न दणी पदवी स ंपादन आिण
मतेनुसार मागणी , आिण कौश याची कोण याही व ेळी
यो य थ ळाला पाठवण जलद गती हो याच े शै िणक स ेवा
तं ान
तुमची गती तपासा
१. अ ययन उ पादन मता उि ा ंचे सहा ओ ळीत वण न करा .
१०.३ िश ण णालीची अ ंतग त आिण बाहय काय मता
िश णातील काय मतेची संक पना हणज े बाहय व अ ंतग त काय मतेचे आकलन होय .
अंतग त काय मता : ही संक पना श ै िणक खचा शी स ंबंधीत आह े. शै िणक खचा चा
यवि थत वापर क ेला तर उि े लगेचच सा य होतील . पदवीधरा ं या िनिम तीत ग ळतीचे munotes.in
Page 110
िश णाच े अथ शा
110 माण , अप यय आिण इमारत , ंथालय व योगशा ळेचा यो य अयो य वापर इ . चा समाव ेश
होतो.
बिहग त काय मता : ही संक पना श ै िणक णालीशी स ंबंिधत अस ून एक ंदरीत सव
शै िणक उि ा ंची जाणीव , मानवी साधन कौश या ंचा िवकास आिण उ पादन मता व
मानवी साधन कौश याचा प ुरवठा इ . चा समाव ेश होतो .
ही एक श ै िणक साधना या अ ंतग मन व बिहग मनाची त ुलना आह े. अंतग त साम ु ी संचात
िश क , टेशनरी, शै िणक साधन े, इमारत , फिन चर इ. गो ी अशा कार े एकि त क े या
जातात क याचा प रणाम एका चा ंग या िन प ीत होतो . िव ा या साठी ग ुणव ाप ूण
अ यापनासा ंठी शै िणक साधना ंचा वापर ( उदा. संगणक व इतर आध ुिनक साधन े) केला
जातो याम ुळे वग अ यापन प रणामकारक होत े. आव यक श ै िणक साधन े िव ा या या
अ ययनास उपय ु ठरतात . हणून य ेक सं थेने एक प रणामकारक णाली िवकिसत
केली पािहज े याम ुळे अंतग त काय मता वाढीस लाग ेल व स ं था ही एक उ क ृ नम ुन
हणून आकारास य ेईल. अंतग त गुणव ा िव ास णाली (IQA) म ये िव ाथ +
कम चारी+ यव थापन ह े एकम ेकांशी समाधानी असतात . याम य े िश णाची गुणव ा
सुधार याची व िनय ंि त कर याची य ं णा असत े. आय. यू. ए. (internal Quality
Assurance ) हणज े एकूण णाली होय याम य े साधन े, चाचणी ार े ा झालेली
मािहती , अ यापनाची ग ुणव ा , यो य दजा , िटकाव ूपणा व स ुधारणा , िश यवृ ी, संशोधन े
आिण समा जसेवा इ. चा समाव ेश होतो . अंतग त काय मता ही यो य साधना या ार े
सं थेचे मू यमापन क न व सतत द ेखरेख ठेवून िनयमीत ठ ेवली पािहज े.
अंतग त काय मतेत खालील गो चा समाव ेश होतो .
सं थेची अ ंतग त काय मता ही ंथालय स ुिवधा साधनसाम ी आिण अ ययन
वातावरणास च ेतावणी द ेणारी उपकरण े यावर अवल ंबून असत े. तसेच
संशोधन मािहतीच े सात य , गुणव ाप ूण , काय , यो य िदश ेने िवकास , थािनक मािहती
गोळा क न अथ लाव याची मता इ . चांगले अ यापन अ ययन क या ची भाषा णाली चांगला दजा सुस ज
साधन सामु ीसह
मु यांकन क न
ठरिवल ेले अ ययन क चांगली यव थापक य सं था सबंिधत अ यास म munotes.in
Page 111
उ पादन मता आिण िश णातील अप यय
111 िन प ी स ंपादनाच े वग करण ह े कृतीपूण िन पती अस े केले जाते. याचा स ेवेवर, समाजावर ,
िश ण ि येवर व यव थापन आिण सहकारी कम चा यांचा िवकास आिण िनया जन यावर
प रणाम होतो .
जर ग ुणव ेबाबत सव अंतग त गो ची अ ंमलबजावणी क ेली तर बाहय काय मतेतही
सुधारणा होत े. गुणव े या िन प ीत परी ेचा िनकाल , िकंवा इतर मापनयो य िन प ीचा व
गुणव ेचा समाव ेश होतो .
तुमची गती तपासा
१) तुम या अ यापन – अ ययन ि येतून तु ही अ ंतग त आिण बाहय काय मतेचा
िवकास कसा कराल ?
१०.४ संयु उपागम , ि या उपागम , िन प ी उपागम
सव साधारणपण े असे पाह यात य ेते क आिथ क वाढीसा ठी िश णाचा सहभाग आिण
िविवध उपागमासह सामािजक िवकसाच े मू यांकन कर यासाठी िनयोजक व
संशोधका ंकडून उपागम आिण प दतीचा वापर कर यात य ेतो. संयु उपागमात ि या व
िन पती ार े िश ण णालीतील अ यापन – अ ययनाची ग ुणव ा उ ंचाव यात य ेते.
संयु उपागमा त सामा यतः दोन घटक समािव असतात त े हणज े ' एकूण िकंमत कमी
करणे आिण िन प ीत जा तीत जा त वाढ करण े. ही प दत औ ोिगक आिण आिथ क
े ात याचबरोबर यव थापन व श ै िणक े ात मोठया माणात वापर यात य ेते.
िश ण ि येत अ ययनाला च ेतावणी देऊन चा ंगली अ ययन िन प ी ा कर यात य ेते.
संयु उपागम (Dual Approach )
संयु उपागमात त ुलना मक या दोन उपागम एक य ेतात. याचे मह व िश ण
णालीत अिधक अस ून याची ि या तसेच िनिम ती. एकि तपण े होत असत े. ि या व
िनिम ती एकि तपण े होत अस याम ुळे जा तीत जा त िन प ी ा होते.
ि या हणज े आिथ क उ पादनाची मािहती घ ेणे, अथ शा म य े ि या हणज े िन प ी
कशी ा होते ते दश िवणारा माग होय.
अ यापन -अ ययन , संशोधन िक ंवा लेखन अ यापनात ि या व िनिम ती या उपागमा ंता
कमी थान आह े. भाषा रचन ेवर िनिम ती उपागमाचा भाव पडतो तर ि या उपागमाचा
यि गत हावभाव व एकि त भाव पडतो . अशा कार े अ ययनकता िश कान े िदले या ि या िनिम ती munotes.in
Page 112
िश णाच े अथ शा
112 नोटस ् िलह न घ ेतो. अनुकरण करतो व स ं िमत करतो . ि या व िनिम ती उपागमाचा
िश ण शा ातील क ृती स ंशोधनात उपयोग क न सम य ेचे उ र ग ुणा मक आिण
सं या मक व पात ा केले जाते.
ि या उपागम (Process Approach )
अ ययन क या या सज नशीलत ेला व यान े िवमष मागान े केले या वय ंसंशोधनावर
ि या उपागमाचा भर असतो . ( लॉवर १९८९ ) काय पूण कर या या उ ेशाने सततच े
नवीन शोध व वतः या नवीन क पना क थानी असतात . अ ययनकता लेखन,
बुि दमंथन, उजळणी इ . काया त म न असतो याच व ेळी िश क व िव ाथ याना
ि तसादाची गरज असत े.
उदा. संशोधन प ेपर िलिहत असताना , संशोधन ंबधासाठी वतः िवषय िनवड ून
िनयतकािलकात ल ेखन व प र ण िलिहत असताना अ ययनकता वतः ताण घ ेत असत े.
या ि येतील घटक एकम ेकांशी आ ंतरि या करीत असतात आिण ही ि या पु हा
यां या िठकाणी घडत असत े. म ये म ये ि थर राह न अ ययनकता िवमष िचंतन करीत
असतो आिण वार ंवार याभरण घ ेत असतो .
अ यापनशा ा या ीकोनात ून ि या उपागम चा ंग या कार े वीकार या ग ेला नाही .
यात काही सामािजक घटक व िश काची भ ूिमका या बाबतीत दोष आह ेत. असे असल े तरी
संशोधना या काही उपल ध िन कषा नुसार स ंशोधन प ेपर कसा िलहावा , भाषा कशी
असावी , येथे भाषा ल ेखना या प दतशीर ि येम ये ि या उपागमाचा अ ंतभा व होतो .
परंतू लेखकाच े सामािजक –सां कृितक घटक , वग , िलंग व या या ल ेखन ि येवर
सां कृितक वार याचा होणारा प रणाम याकड े दुल केलेले आहे.
िनिम ती उपागम (Product Approach )
िनिम ती उपागमाम य े संशोधन प ेपर िलिह यास िशकत असताना िक ंवा भाष ेचे लेखन करीत
असताना िम ान व कौश यावर िनय ं ण ठ ेवून वा यातील याकरण , श द, रचना इ . वर
भर देऊन ल ेखन क ेले जाते. मूं याकन करताना वा याचा कार व वा यातील याकरण
शु दतेवर भर िदला जातो . अ ययना या कडून संशोधनाच े व भाष ेचे िनयम यानात घ ेऊन
लेखन करण े अपेि त असत े.
भाषेतील ग ुंतागुंत टाळून अच ुक लेखन कर याची सवय हावी या ीन े िनिम ती उपागमाच े
मह व अिधक आह े.
संयु उपागमाम य े ि या व िनिम ती उपागम या दो हीच े एकि करण होण े अपेि त
असत े. ि या उपागमात िश णाची य ेये व उि ा ंना अिधक मह व आह े तर िनिम ती
उपागमात क ृती व ता का ळ िन पती अप ेि त आह े.
कृती संशोधन करीत असताना वरील उपागमा ंना वग प रि थत ून वगळता येत नाही .
munotes.in
Page 113
उ पादन मता आिण िश णातील अप यय
113 मािहती स ंकलन कर यासाठी स ंयु उपागमाचा उपयोग होऊ शकतो .
शालेय णालीत म ुले िकती माणात उपि थत राहतात याव न ग ळती या माणाची
या या करता य ेते. गळतीचे माण काढाया या अन ेक प दती आह ेत. मनु यबळ िवकास
मं ालयान े गळतीचे माण काढ यासाठी प ुढील प दतीचा वापर क ेला.
इ.१ली ते ५वी या वगा तील एक ूण गळती काढ यासाठी १ वजा इ . ५वी या वगा त व ेश
घेतलेले िव ाथ भािगल े चार वषा पूव इ.१ ली या वगा त व ेश घेतले या िव ा या ची
सं या. F. 5 Jeer ®³ee Jeiee&le He´JesMe Iesleues ueer efJeÐeeLeea ( meboYe& JeDISE माफ त दोन श ै िणक वषा तील प ुनरपरी ाथ वगा नुसार / िलंगानुसार मािहती ा
आ यान ंतर या या आधार े सुधा रत त ा तयार क न याचा उपयोग िव ाथ ग ळती या
माणाची स ं या ठरिव यासाठी क ेला जातो .
DISE कडून ा झालेली मािहती ही शा ळांनुसार तयार केलेली असत े. दोन श ै िणक
वषा साठी या शा ळा सामाियक आह ेत या ं यासाठी या मािहतीचा वापर क ेला जातो . नवीन
मािहती तयार क न या आधार े गळतीचे माण काढल े जाते. याव न अस े सूचिव यात य ेते
क २००२ – ०३ म ये गळतीचे माण १५% होते ते २००३ – ०४ म ये १३% इतके
कमी झाले व प ुढे २००४ – ०५ म ये १२% एवढे कमी झाल े. गळती या माणात
सुधारणा होत असली तरी याचा उपयोग प ुढील का ळात गळतीचे माण कमी हो यासाठी
अिधक य न कर याची गरज आह े यासाठी होऊ शकतो .
तुमची गती तपासा :
अ) तुम या अ यापन – अ ययन ि येत तु ही कोण या कार या उपागमाची
अंमलबजावणी कराल ?
मािहती स ंकलन गुणा मक उपागम सं या मक उपागम मुलाखती िनरी ण सव ण, सं याशा ीय त ं ाचा उपयोग munotes.in
Page 114
िश णाच े अथ शा
114 १०.५ िश णातील अप ययाचा अथ , या या आिण मह व
पुनप री ाथ व िव ाथ ग ळतीमुळे शै िणक अप यय होत असतो अस े िश णाच े िनयोजक
नेहमी हणत असतात . अशा कारचा अप यय हणज े औपचा रक िश णातील सामािजक
माग या प ूव कर यामधील एक मोठी अडचण आह े. शै िणक णाली या प रणामकारक
यव थापनासाठी श ै िणक अप यय कमी क न धारण े या माणात स ुधारणा करण े
आव यक आह े. यो य खचा तून (Input ) णालीची ग ुणव ा आबािधत ठ ेवली पािहज े.
शै िणक अप यय ही एक अथ शा ीय सं ा आह े. पुनरपरी ाथ व ग ळतीने खच
झाले या वषा तील एक ूण िव ाथ स ं या हणज ेच शै िणक अप यय होय .
पूव या श ै िणक वषा तील ज े िव ाथ प ुढील श ै िणक वषा त एकाच इय ेत राहतात
यांना पुनरपरी ाथ (Repeater ) असे हटल े जात े. तसेच शा ळेचे अंितम वष
संप याप ूव जे शाळा सोडून जातात या ंना गळती अस े हणतात िक ंवा शै िणक वष
पूण हो याप ूव शा ळा सोडून इतर द ुसरीकड े वेश घेतात याला ग ळती अस े
हणतात .
जे िव ाथ प ुनरपरी ाथ असतात या ं यासाठी शा ळेत अिधक व ेळ खच क न या ंचा
फायदा क न िदला जातो . तसेच शाळासोड याप ूव या िव ा या ना शा ळेचा फायदा
होतो या स ंदभा त 'अप यय ' हा श द वापरला आह े.
एकूण अप यय = पुनरावृ ीचा ि तिब ंिबत एक ूण आकार आिण िश ण णालीतील
बढती या ओघातील ग ळती.
पुनरपरी ाथ : सव साधारण का ळापे ा अिधक का ळासाठी वगा त राहण े याम ुळे
वेशाची मता कमी होत े.
अप यय आिण ग ळतीची कारण े –
गळती ही स ं ा श ै िणक यव थ ेत वार ंवार वापरली जात े. जे संबंिधत िव ाथ
अ यास माला व ेश घेतात पर ंतू तो अ यास म या ं याकड ून पूण होत ना ही.
सु वात करीत नाहीत आजा रीपणा कुटुंबाकड ून अ य प मदत
काहीही का रण दाखिवत नाहीत अपयश व ेळेची कमतरता .
ODL णाली म य े जे िव ाथ काया लयीन माघार घ ेतात / वा याय जमा करतात पर ंतू
परी ा देत नाहीत व या उलट अप ूरे कौश य बौि दक अडचणी
शासक य कारण े. munotes.in
Page 115
उ पादन मता आिण िश णातील अप यय
115 सव अप ययाम य े नाकप पणाची म ू ये ितिब ंिबत होतात िक ंवा नापास िव ाथ उपल ध
िश णाचा फायदा घ ेतात.
आंतररा ीय तरावरील अप यय काढ यासाठी ही प दती वापर ता येत नाही . रा ीय
तरावरील श ै िणक अप ययाची त ुलना करताना एक मोठी का ळजी यावी लागत े तेथील
शै िणक णाली , रचना, बढतीची धोरण े, संपादनाच े िनयम याम य े बरीचशी तफावत
असत े. जे हा आपण ग ळती व प ुनरपरी ाथ िवषयी बोलतो त े हा िव ा या ची अप ययाची
एकूण वष िवचा रात घेतली पािहज ेत. पुनप र ाथ िवषयी बोलतो त े हा िव ा या ची
अप ययाची एक ूण वष िवचारात घ ेतली पािहज ेत. पुनप र ाथ नी व ग ळती मधील एक ूण
िव ा या नी िकती वष खच केली याच े ट केवारीत पा ंतर केले पािहज े.
िव ा या ची मनोव ृ ी, पुनरावृ ी व ग ळती यावर खालील गो चा मोठया माणात भाव
पडतो .
सामािजक -आिथ क प रि थती / पा भूमी
शै िणक घटक
घर कामात अ ययना या ला अिधक सामाव ून घेणे.
पालका ंचा िवरोध , पालका ंचा शै िणक दजा .
शै िणक घटका ंचा िवचार करता , ि थरता िक ंवा समाजाची आिथ क गरज व श ै िणक
प दत या ं यात स ंबंध, नसणे. चुक चे वेश धोरण गरीब स ं थेत भौितक स ुिवधांचा अभाव ,
सं थेतील वातावरण इ . कारणाम ुळे पुनरावृ ी व ग ळती होत असत े. पालकाच े िनधन ,
अ ययनाचा कमक ुवत दजा या घटाका ंमुळे सु दा िव ा या या ेणीत प ुनरावृ ी व ग ळती
होत असत े.
तुमची गती तपासा
१) “ ाथिमक तरावरील ग ळती हे पुढील िश णाला अडथ ळा आहे” या िवधाना ंची
तुम या अन ुभवात ून चचा करा.
१०.६ िश णा या िविवध तरावरील ग ळती या माणाचा अ ंदाज
िश णाला िम ळणारे परता याच े माण व मा नवी स ंसादनान े संपादन क ेले या िश णाची
पातळी यात घना मक स ंबंध आह े. िविवध कार या व िविवध तरावरील िश णाला
िमळणा या सामािजक व खाजगी परता या या माणात जरी फरक असला तरी थिमक व
पूव थिमक तरावरील िश णाप े ा सामािजक परता याच े माण ह े नेहमी अ ंदाजे जा तच एकूण अन ुकूल वष
= I –
एकूण य वापरल ेली वष
munotes.in
Page 116
िश णाच े अथ शा
116 असत े. उ च तरावरील िश णाप े ा खाजगी व पातील फायद े आिधक असतात . याचाच
आधार घ ेऊन शासन सव मोफत िश णाच े धोरण राबिवत आह े. उदा. भारतात १४
वषा खालील सव बालका ंना िश ण मोफत द े यात य ेते. उ च तरावरील िश णाप े ा
खाल या त रावरील िश णाला अिधक स ूट दे यात आली आह े. यामुळे िश णाला
िमळणा या परता या या माणात सामिजक व खाजगी याम य े फरक आह े. हा फरक
फ तर आिण िश णाचा कार याम य ेच िदस ून येत नाही तर तो िविवध ंताम य ेही
िदसून येतो.
िश णा या िविवध तरावरी ल गळती या माणाचा अ यास करण े व याच े िव ेषण करण े
या संदभा त अन ेक संशोधन े झालेली आह ेत.
साताराम य े बालवगा त वेश घेतले या बालका ंम ये (अंदाजे) ३६.२०% गळती झाली तर
आिथ क अप यय (अंदाजे) २८% ऐवढा झाला .
महािव ालयीन तरावर (कामत आिण द ेशमुख १९६३ ), फ यु सन का @लेज पुणे, येथे
कला शाख ेत १००० िव ा या नी वेश घेतला याप ैक ४९३ िव ा या नी महािव ालयीन
िश ण प ूण केले. याव न अ ंदाजे अप यय २८% झाला. गुजरातम य े झाल े या
संशोधनान ुसार कोठारी आयोगान े सूचिव यान ुसार शा ळा व महािव ालयात जा ती त
जा त िव ा या ना व ेश दे यात आला . ि तगमन िव ेषणाव न अस े िनदश नास आल े क
शाळा व महािव ालयीन तरावर मोठया माणात अप यय झाला . याम य े मुली आिण
आिथ क मागास व सामािजक मागासवग य िव ा या चा समाव ेश होता .
शालेय तरावरील िश णात ग ळतीचे माण अिधक आह े. ( भारतात इय ा १ ली ते ७वी
या वगा तील १९९५ - ९६ मधील म ुलांम ये गळतीचे माण ५४.९९% व मुल मधील
गळतीचे माण ६१.७०%) होते.
भारता या स ंदभा त शाळेची गळती :
शाळांची उपल धता नस याम ुळे भारतात शा ळेबाहेर राह णा या मुलांची स ं या १० – ते
१५% एवढी आह े. जवळपास िश णाची सोय अस ूनही अिधक मोठया माणात बालक े
शाळेत घेत नाहीत कारण म ूलभूत गरजा भागिव यासाठी घरात चाल णा या छोटया –मोठया
यवसायात मदत हण ून लहान म ुलांना कामाला लावल े जात े. बरीचशी म ुले पैसे
िमळिव यासाठी इतर नोकरी करीत असतात . यात ामीण भागातील म ुलांची स ं या
अिधक आह े. यामुळे शहरातील म ुलांपे ा ख ेडयातील म ुले िश ण प ूण क शकत नाहीत .
यामुळे गळतीचे माण वाढल ेले िदसून येते.
munotes.in
Page 117
उ पादन मता आिण िश णातील अप यय
117 १९९९ ते २००४ – ०५ मधील थिमक आिण उ च थिमक तरावरील ग ळतीचे माण .
तर १९९९ -
२००० २००० -
२००१ २००१ -
२००२ २००२ -
२००३ २००३ -
२००४ २००४ -
२००५ वग १ते ४ मुले ३८.७ ३९.७ ३८.४ ३५.९ ३३.७ ३१.३७ मुली ४२.३ ४१.९ ३९.९ ३३.७ २८.६ २४.८२ एकूण ४.३० ४०.७ ३९.० ३४.९ ३१.५ २८.४९
वग १ ते ७ मुले ५२.० ५०.३ ५२.९ ५२.३ ५१.८ ५०.१० मुली ५८.० ५७.७ ५६.९ ५३.४ ५२.९ ५०.७६ एकूण ५४.५ ५३.७ ५४.६ ५२.८ ५२.३ ५०.३९
बढती , पुनरावृ ी आिण ग ळतीचे माण २००२ -०३, २००३ -०४, आिण २००४ -०५
२००२ - २००३ २००३ - २००४ २००४ - २००५
िलंग बढती पुनरावृ ी गळती बढती पुनरावृ ी गळती बढती पुनरावृ ी गळती
मुले ४ ८१ ५ १५ ८२ ५ - १३ ८३
१३
मुली ४ ८० ५ १५ ८२ ५ - १३ ८३
१३ एकूण ४ ८० ५ १५ ८२ ५ - १३ ८४
१२
अ यास रचना (Study Design )
िश णा या थिमक त े उ च थिमक तरावरील स ं िमत माणाव न अस े दश िवले आहे
क , बह तेक रा यात ह े माण अिधक आह े. थिमक िश णाचा िव तार झा यान ंतर उ च
थिमक तराचा िव तार कर याची मागणी वाढली त े हा याच े सं िमत माण सारख ेच
होते. काही बाबतीत थिमक िश णाचा िव तार झा यान ंतर सं िमत माण वाढत े. अशा
प रि थ तीत उ च थिमक िश ण प दती या िव तारासाठी मागणी अिधक वाढत े. जी
रा ये शै िणक या अिधक गत आह ेत ितथ े थिमक तर प ूण के याचे माण जव ळ
जवळ १००% आहे. जी रा य े शै िणक या कमी गत आह ेत. ितथे थिमक तर प ूण
केलेले माण १००% या जव ळपास आह े परंतू अंतरसं मनाचा दर १००% या फारच
जवळ आहे. शै िणक या मागास रा यातील प ूव - ाथिमक प ूण कर याचा दर आिण या
तरावरील स ं िमत दर हा जी रा य े शै िणक या गत आह ेत या ं यापे ा जा त आह े.
हणून उ च थिमक तरावरी ल िश णाचा िव तार करण े आव यक आह े.
अंतग मन व बिहग मन मान ह े णालीची प रणामकारकता दश िवते. उ च थिमक
तरावरील अप यय हा थिमक तरावरील अप ययाप े ा कमी आह े. मालाप ुरमचे
अंतग मन, बिहग मन माण १:२.२४ िबलासप ूरचे १:१.४१, औरंगाबाद १:१.११ आिण munotes.in
Page 118
िश णाच े अथ शा
118 मोरादाबाद १:१.२० आहे. हे अंतग मन बिहग मन माणाव न अस े िदसत े क िबलासप ूर
वगळता उ च थिमक शा ळेतील अप यय कमी झाला आह े. अिधक अप यय हा
पुनरावृ ीत झाल ेला अस ून तो ग ळतीपै ा तीन पटीन े अिधक आह े.
तुमची गती तपासा :
१) ामीण भागात िव ा या ची गळती हो याच े घटक दहा ओ ळीत प करा .
१०.७ अप ययाच े कार , पैसा, वेळ, साधन स ंसाधन े, मानवी भा ंडवल
आिण िवचारसरणी
पैसा हे एक ग ुंतवणूक चे दश क आह े. िशि त कामागार ह े अिशि त िक ंवा अक ुशल िक ंवा
कमी श ै िणक पा ता असल े या कामगारा ंपे ा अिधक प ैसे िमळिवतात हण ून पैशाचा
िश णाशी अिधक जव ळचा संबंध आह े. उ प न आिण स ंप ी या ंची लोका ंम ये असमान
वाटणी होत अस याम ुळे िश ण प ैसा यातील स ंबंध मह वाचा आह े. पैशा या पात
होणा या अप ययात ून काय श िदस ून येते. पुढील उपय ु तेसाठी जोपय त मानवी िम ळकत
व शारी रक स ंसाधनाचा वापर करीत नाहीत तोपय त आिथ क संसाधनाला अथ नसतो .
िश णाचा तर ही एक व ैयि क िम ळकत आह े. अनेक वष यश वी िश ण ा के यानंतर
यावसाियक े ात कामगार हण ून व ेश िमळतो. िश णा या व ेगवेगळया पात ळीनुसार
कामगारा ंचे पगार / िमळकत ठरत असत े.
िश णपात ळी व कामगारा ंची कमाई यास ंदभा त खालील व ैिश य े समािव करता य ेतील.
पैशा या अप ययात ून अयो य िन पती ा होते.
सव कामगारा ंची कमाई सव साधारण असत े.
शै िणक स ंपादनाची उ च पात ळी
या कामगा रांचे िश ण उ च तरावरील असत े याची कमाई कर याची मता ही
अिधक जलद असत े.
पैशाचा अप यय हा िश णा या ग ुणव ेवरच नाही तर आिथ क िवकासावरही अडथ ळा
आणतो .
सािह याचा अप यय
िश ण णालीम य े साधना ंना अप यय हा एक मह वाचा प ैलू आहे. साधन स ंसाधना या
अप यायात ून, अप ययी अमानवी साधन े तयार होतात अप ययी साधन स ंसाधनाम य े
भौितक आिण आिथ क संसाधनाचा समाव ेश होतो .
अमानवी स ंसाधना या अप ययाम य े इमारत , शासक य दालन , या यान क , ंथालय ,
संगणक क , वसतीग ृह इमारत , पु तके, शै िणक साधन े, नमुने, तं वै ािनक सािह य ,
रेिडओ, टी. ही, टेपरेकॉड र, ओ हरह ेड ोजे टर, िफ म ेजे टर, लाईड ोजे टर जर munotes.in
Page 119
उ पादन मता आिण िश णातील अप यय
119 हे सािह य वार ंवार वापरल े गेले नाही. तर मोठा अप यय होतो . यािशवाय उपय ु ठरणारी
उपभो य साधन े, िवज, िप याच े पाणी , वत मानप े, टेशनरी, मािसक े यांचा िश क व
िव ाथ या ं याकड ुन अयो य वापर होत अस ेल तर मोठा अप यय होईल . हणून िश क व
िश क ेतर कम चा यांकडून सं थेतील व त ूंचा यो य वापर क ेला गेला पािह जे कोण याही
व तूचा अप यय हो ऊ देऊ नय े.
मानवी भा ंडवल
मानव ाणी आपली ग ुंतवणूक िश ण व िश ण घ े यासाठी आिण आरो य चा ंगले
राह यासाठी करीत असतो . मानवी भा ंडवलाला स ं या मक व ग ुणा मक बाज ू आह ेत.
गुणा मक बाज ूम ये ा केलेली िविवध कौश य े, अ याबाबत ान घ े याची मता ,
मानवी मत ेवर परीणाम करणार े इतर घटक क या ार े तो अिधक उ पादक काय क
शकतो . यांचा समाव ेश होतो.
सं या मक बाज ू हणज े अ न ेक लोक एखाद े काम करीत असण े. जे लोक एखादया
काया म ये सहभागी होतात त े तेथे वेळ खच करतात याम ुळे याचा या ंना फायदा होतो .
मानवी भा ंडवलाम य े खालील घटक अ ंतभू त असतात .
िश ण आरो य स ेवा कामाच े िश ण
अनौपचा रक िश ण तांि क िश णाच े आधुिनक करण
वरील प ैलूं या आधार े जर मानवी भा ंडवल यो य तह ने उपयोगात आणल े नाही तर , िश ण
े ात याचा अप यय होतो . हया अप ययाची िक ंमत अिधक कमी होत जात े. एकूण
लोकस ं येमधून सव च य नी जर थिमक , मा यिमक व उ च िश ण प ूण केले तर उ च
िशि त मानव स ंसाधनाचा साठा तयार होईल . याचा प रणाम असा होईल क मानवी
भांडवलाचा जा तीत जा त अप यय होईल व ग ुणव ाप ूव िश णाला अडथ ळा िनमा ण
होईल. िश णातील कम चारी, तांि क कम चारी व याव साियक कम चारी या ंचा समाव ेश
होतो.
िवचारसरणी ( वादा या पायाभ ूत क पन ेिवषयी )
िवचारसरणी स ंबंध एखादया वाढत जा णा या िवषयाशी असतो , या िवषयाच े व प , या ी ,
िवषय सादरीकरणाची प दती तो िवषय िवचारात यायचा क काढ ून टाकायचा इ . बाबतीत
िवचारसरणी आव यक असत े.
येथे उपि थत होतो क , शै िणक क ृतीमध ून होणा या अप ययाला घटना मक आधार
काय आह े? याला मह वा या गटात क े हा थान िम ळेल?
िवचारसरणीम य े यि गत अ यास म, सहशाल ेय उप म, पाठया ंशासब ंधी िवचार ,
शै िणक बात या इ . चे िव ेषण क ेले जाते. हे िव ेषण हणज े जे गृिहत धरल े जाते व जे
िश णात ून य िम ळते यातील स य असत े.
जर आव यक िवचारसरणी िश ण प दतीम य े आणली नाही तर त ं िव ानात ून िकंवा
िश णात ून बाह ेर पडणार े आव यक ान ा होऊ शकणार नाही . munotes.in
Page 120
िश णाच े अथ शा
120 िवचारसरणीचा घटक हण ून अप ययाचा िवचार केला तर अस े हणता य ेईल क
अप ययाचा क ेवळ गुणव ा वाढिव याचा उपयोग होत नाही , अप यय ही िव ाथ सम ूहाशी
संबंधीत स ा आह े. अ यापन –अ ययनाम य े िश कान े अशा कारच े घटक प क न
घेणे गरज ेचे आह े. अशा कार े यवहारात िवचारसरणी हा घटक उपय ु आह े नाहीतर
शै िणक अ ंतग मन / बिहग मन याबाबतीत उतार िदस ून येईल.
तुमची गती तपासा :
१) गुणव ाप ूण िश णाला अडथ ळा आणणार े इतर कारच े अप यय कोणत े आहेत?
munotes.in
Page 121
१२१ ११
िश ण समानत ेतील उपाययोजना
घटक रचना :
११.० उि ्ये
११.१ तावना
११.२ िश ण स ंधीतील असमानत ेची कारण े
११.३ समानत ेचा अथ आिण िविवध ट यातील समानता
११.४ ी समानता
११.५ अकाय म बालका ंसाठी समानता
११.६ िवशेष य न
११.७ मू य-नफा िवतर ण : समानता ही िश णातील तरत ूद
११.८ लोक िवभाजनान ुसार द े यात य ेणारी िश ण समानता
११.९ मतेनुसार द े याचा िनकष
११.१० लॉरे झ व
११.११ िगनी ग ुणक
११.१२ िगनी िनद शांक मोजमाप
११.१३ िनद शांकातील असमानता
११.१४ िगनी ग ुणकाच े असमानत ेचे प रमाण हण ून फायद े
११.१५ िगनी ग ुणकाच े असमानत ेचे प रमाण हण ून तोट े
११.१६ मापनातील य ेणा या अडचणी
११.१७ इतर उपयोग
munotes.in
Page 122
िश णाच े अथ शा
122 ११.० उि े
या घटकान ुसार
िश ण स ंधीत िनमा ण होणारी असमानता समज ून घेणे
िश ण समानता अथ व संक पना समज ून घेणे.
शै िणक स ंधीचा समानत ेतील काही िवश ेष य न समज ून घेणे.
संधी आिण साव जिनक खच यातील समानत ेचा िनकष प करण े.
िश णातील म ू य नफा यामधील समाव ेशीत म ू यांचे समज ून घेणे.
मतेनुसार द े या या िनकषामधील सम या समज ून घेणे.
लॉरे झ व प करण े.
िगनी ग ुणक प करण े.
िगनी ग ुणक काढण े
असमानत ेचे प रमाण हण ून िगनी ग ुणकाच े फायद े, तोटे आिण सम या प करण े.
११.१ तावना
िश णात ून समानता िम ळते का? खरतर िश ण ह े अ स े साधन आह े क या या
मा यमात ून आपण असामनता कमी क शकतो . पण िश ण ह े िविवध थरावर उपल ध
होईल याव ेळीच ही असमानता आपणास द ूर करता य ेईल.
आिथ क, सामािजक सा ं कृितक िवकासाची उि ्ये सा य कर यासाठी िश णाम य े
िविश तरत ुद करण े आव यक आह े. िश ण स ंधी अप ु या िमळत असतील िक ंवा जर
िश ण अप ुरे घेतले असेल तर सामािजक , आिथ क अि थरता िनमा ण होऊ शकत े. पण जर
यो य या कार े िश ण घ ेतले तर सामािजक व आिथ क िवकास सा य करता य ेणे श य
होते. िश ण सिमती अहवालान ुसार, िश ण ह े असे साधन आह े क याम ुळे आपण
शांतपणे समाजाम य े प रवत न घडव ून आण ू शकतो .
मनोिवकास करणार े उदा िश ण ह े भारतीय स ंिवधाना या राजक य व आिथ क घटका ंचा
पाया आहे. येक य न े िश णाचा लाभ घ ेणे हा काय ान े िदलेला अिधकार आह े.
(माश ल:३८) समानातील मागसवग य जाती -जमातीतील लोका ंना िश ण स ंधीचा लाभ
घेता यावा व या ंचे समाजातील थान उ ंचावता याव े यासाठीची िवश ेष तरत ूद िश णा या
मा यमात ून आप या स ंिवधानात कर यात आली आह े. munotes.in
Page 123
िश ण समान तेतील उपाययोजना
123 आिथ क िनयोजनाम य े रा ीय िवकासाच े उि ्ये सा य कर यासाठी िश ण ह े साधन
वापरल े जाते, कारण अथ यव था , शहरी भागातील कारखानदारी व िश ण या ंचा जव ळचा
संबंध आह े. रा ीय िवकास घडव ून आण यासाठी वरील सव घटका ंम ये िवकास घडव ून
आणणे अ यंत गरज ेचे आहे असे मत काही अथ शा ा ंनी मांडले आहे.
डॉ. माश ल यां यामत े, िश ण ही मन ु याम य े केलेली उ म भा ंडवली ग ुंतवणूक आह े.
िश ण व यवसाय या दो ही घटका ंचा फार जव ळचा एकम ेकांशी स ंबंध आह े.
यवसायाम य े होणार े बदल ह े केवळ िश णाम ुळे होऊ शकतात . कारखानदारी े ाम य े
घडून आल ेला ता ंि क बदल हा क ेवळ िश णाम ुळे श य आह े. थोड यात हणज े सव
कार या यवसायाम य े िश ण ह े अ यंत गरज ेचे आहे.
आिथ क िवकासावर िश णाचा फार मोठा प रणाम होतो . अथ यव थ ेला एक कार या
कौश यप ूण म पुरवठ्याची गरज आह े. असा कौश यप ूण मप ुरवठा क ेवळ िश णाम ुळे
होऊ शकतो . िमका ंम ये नािव यप ूण बदल घडव ून आण याची ताकद क ेवळ िश णाम य े
आहे. आिथ क वाढ व आिथ क िवकास या स ंक पन ेम ये िश ण ह े मह वप ूण भूिमका
बजावत े. िश णाम ुळे आिथ क िवकास जलद गतीन े सा य हो यास मदत होत े.
११.२ िश ण स ंधीतील असमानत ेची कारण े
१) िश ण स ंधीतील असमानता :
िविवध कारण े जबाबदार ठरतात . िश ण स ंधीत असमानता िनमा ण हो यासाठी . आजही
काही िठकाणी ाथिमक , मा यिमक व उ च मा यिमक स ं था उभार या ग ेले या नाहीत .
यामुळे तेथील लोका ंना िश णा या समान स ंधी उपल ध अस या तरी काही आिथ क
्या या मागास असल े यांना संधीचा लाभ घ ेता येणे श य होत नाही , कारण बाह ेरगावी
िश ण घ े यासाठी राह याची सोय करण े गरज ेचे असत े, यो य त े वाहत ुक साधण े उपल ध
होणे गरजेचे असत े, प रणाम ता िश ण स ंधीत असमानता िनमा ण झाल ेली िदस ून येते.
२) गरीबी :
काही व ेळेस िश ण स ं था जव ळ या िठकाणी उपल ध झाल े या असतात पर ंतु गरीबीम ुळे
या संधीचा लाभ घ ेता येत नाही . यां याकड े मुबलक प ैसा आह े यांना िश ण स ंधीचा लाभ
घेता येतो. गरीब घरातील म ुलांना िश णाकड े आकष त क न घ े यासाठी िविवध माग
वापरल े जातात . उदा. मोफत व ा वाटप , शै िणक सािह य , शासक य आहार , इ.
३) शाळा व कॉलेज यां यातील फरक :
शाळा व कॉलेज या ं यातील बदलता दजा िश णातील स ंधीवर प रणाम क शकतो .
यवसाियक िश णासाठी दज दार शा ळा व कॉलेजमधून पदवी स ंपादन करण े गरजेचे असत े.
ामीण भागात यो य या माणात श ै िणक साधना ंचा पुरवठा होऊ शकत नाही . यामुळे
ामीण व शहरी भागातील िश ण स ंधीत असमानता िदस ून येते.
munotes.in
Page 124
िश णाच े अथ शा
124 ४) घर या वातावरणातील फरक :
ामीण भागातील िव ाथ व शहरी भागातील झोपडपट ्यांम ये राहणा या िव ा या या
घरगुती वातावरणाचा प रणाम िश णावर झाल ेला िदस ून येतो. अिशि तपणा व गरीबी या
दो ही कारणा ंमुळे यो य या स ंधी या िव ा या ना उपल ध होऊ शकत नाही . ान
संपादनासाठी यो य वातावरणही अ य ंत मह वाच े आहे, यामुळे यो य या कार े वाचनालय े
उपल ध क न या सम य ेचे िनराकरण करता य े यासारख े आहे.
५) सव साधारण िश णातील असमानता :
सव साधारणपण े मुलगा व म ुलगी या ल िगक भ ेदाचा परीणामही िश णा या स ंधीवर झाल ेला
िदसून येतो. मुलानां िश ण सहज उपल ध होत े. तर म ुल ना िश ण संधीचा लाभ
घे यासाठी बर ेच क कराव े लागतात . हणून आज या का ळात मुल ना जा तीत जा त
िश णाचा लाभ घ ेता यावा यासाठी िफ सवलत , कॉलरशीप िदली जात े.
६) उ च वग व मागासवग य वग यां यातील अ ंतर :
उ च वग य व मागासवग य या ं यात सहसा िश ण िवकासात बरेच अंतर पडल ेले िदसून
येते सामािजक ान या स ंक पन े अंतग त सवा नां समान िश णा या स ंधी देऊन या
सम य ेचे िनराकरण करता य े यासारख े आहे.
७) ‘समान स ंधी’ या उि प ूत तेसाठी य ना ंची कमतरता :
सवा ना िश णाची प ूण संधी उपल ध क न द ेणे किठण आह े. पण सवा ना समान स ंधी
उपल ध kहावी यासाठी मनापास ून य न करण े हे अ य ंत गरज ेचे आहे. यासाठी सवा त
आधी कोण या कारणाम ुळे असमानता िनमा ण होत े हे जाण ून घेणे अ य ंत गरज ेचे आहे व
नंतर ते दूर कर याच े य न करण े गरजेचे आहे.
११.३ िश ण स ंधीतील समानत ेचा अथ /शै िणक स ंधीतील समानत ेचा अथ :
िश ण स ंधीतील समानता हणज े, जी स ंधी एक स ु होत े, एक फायदा द ेते, सार या
मागा ने चालत े आिण समान िवकास करत े.
NPE १९८६ यां यानुसार िश णातील स ंधीची समानता हणज े, सवा ना समान श ै िणक
संधी उपल ध न करण े, तर समान यश स ंपादन करण े होय.
सव भागात समान श ै िणक साधना ंची िनिम ती क नही समान िश ण स ंधीची िनिम ती
करता य ेते. यामुळे सव तरावर लोका ंना िश णाचा यो य फायदा घ ेता येतो.
िश ण सव उपल ध हो यासाठी व ेगवेग या कार े य न करण े गरज ेचे आह े. उदा.
जवळ या िठकाणी िव ा या साठी शा ळेची िनिम ती, वसाहती ग ृहांची िनिम ती, सव जातीय
िव ा या ना समान स ंधी, िव ा या चे गळतीचे माण कमी क न त े वाढिव याचा य न
करणे, या िव ा या ना य िश ण घ ेता येणे श य नाही या ं यासाठी म ु िव ािपठाची
िकंवा िश ण क ाची िनिम ती करण े. खरतर ह े फ माग सुचिव यात आल े आहेत. समान
संधी वाटपासाठी munotes.in
Page 125
िश ण समान तेतील उपाययोजना
125 गरीबी ह े एकम ेव कारण नाही याम ुळे िव ा या ना िश णाचा लाभ घ ेत येत नाही , तर
सामािजक व मानिसक घटका ंचा प रणाम िव ा या वर झाल ेला िदस ून येतो. जर िश का ंनी
यो य या मागा ने िश णाचा िवकास क ेला, तर सवा नां समान यश िश ण े ात िम ळवता
येईल.
ाथिमक तरावरील िश ण स ंधीतील समानता :
ाथिमक िश ण ह े य ेक ी व प ु ष या ं यासाठी गरज ेचे आह े. यामुळे भारतीय
संिवधानान ुसार कलम ४५ नुसार ‘‘१४ वषा खालील सवा ना मोफत िश ण द े यात याव े’’
सवा ना िश णाची समान स ंधी ायची अस ेल तर यासाठी ाथिमक िश ण ह े स च े व
मोफत करण ेच गरज ेचे आहे.
१४ वषा खालील म ुलांचा वापर कामगार हण ून करण े हे काय ान े गु हा हटल े जात े.
आिथ क व सा मािजक प रि थतीम ुळे अशा बालमज ुरीवर ब ंिद आणण े किठण जात े.
जवळपास ८० ट के सरकारमा य शा ळांमधून ाथिमक िश ण सव देशात िदल े जात
आहे.
साधन साम ीचा अप ुरा पुरवठा व कमी माणातील राजक य ब ळ यामुळे भौितक श ै िणक
साधना ंचा तुटवडा भासत आह े. २००१ काय ाअ ंतग त मोफत व स या िश ण मोिहम ेत
६ ते १४ वषा खालील िव ा या ना मोफत िश ण िदल े जात आह े.
१९९४ साली ताल ुका ाथिमक िश ण काय म स ु कर यात आला या काय माचा
मु य उ ेश सव ाथिमक िश णाचा सार करण े हा होता . या काय माला ८५ ट के
मदत ही क सरकारकड ून व १५ ट के मदत ही रा य सरकारकड ून केली जात े. या
काय मांतग त १६००० नवीन शा ळांची िनिम ती कर यात आली अस ून यात पया यी
८४००० पया यी शा ळांचा समाव ेश कर यात आला आह े. या या अ ंतग त ३.५ िमिलअन
मुलांना ळ प् इ व आ ंतररा ी य काय मांतग त मदत क ेली जात े. या ाथिमक िश ण
योजण े अंतग त थ ूल भरती माण ९३.९५ ट के मागील तीन वषा त रा यात िदस ून आल े
आहे. ाथिमक िश णात म ुल ची भरती हा स ु ा या योजन ेचाच एक भाग आह े. ‘‘सव िश ा
अिभयात ’’ या मोहीम े अंतग त सवा ना िश णाचा समान लाभ घ ेता येणे श य आह े.
ि तीय तरावरील िश ण स ंधीतील समानता :
‘‘िश णाची समान स ंधी’’ िह जागितक मागणी आह े. ही मागणी दोन घटकाम ुळे िनमा ण
झाली आह े.
१) कलम २६(१) नुसार ‘‘िश ण ह क ’’ हा एक ‘‘मानवी ह क ’’ आहे.
२) लोकांची िश णाची मागणी ही सामािजक , आिथ क िश णा या बदलाम ुळे वाढल ेली
आहे.
munotes.in
Page 126
िश णाच े अथ शा
126 नॅशनल पॉलीसी ऑफ ए य ुकेशन १९८६ (NPE) ारे पया वरण जाग ृती शा आिण
तं ान तस ेच ि तीय तराम य े शालेय िवभागात योग साधन ेचा समाव ेश कर यात आला
आहे. मा यिमक तराम य े १४-१८ वयोगटातील जव ळजवळ ८८.५ िमिलअन मुलांची
जनगणना कर यात आली आह े. २००१ -२००२ या अहवालान ुसार जव ळ-जवळ ३१
िमिलअन म ुले अशी आह ेत िक जी य शा ळेत उपि थत राहत नाहीत . मा यिमक िश ण
णालीच े वैिश ्ये हणज े दुल भ घटकाना ंही याचा लाभ घ ेता येणे श य होत े. दुसरे वैिश ्ये
हणज े कौश यान ुसार यवसाय िनवडीची पा ता िव ा या म ये िनमा ण होत े. ‘‘मा यिमक
िश ा अिभयाना ’’ अंतग त सवा ना िश णा या स ंधी उपल ध क न िद या जात आह े.
१९७४ म ये बौि क ्या अिवकिसत अस णा या मुलांना िवश ेष काय माची तरत ुद
कर यात आली . थमत : ती ाथिमक तरावर कर यात आली व न ंतर मा यिमक तरावर
याचा समाव ेश कर यात आला . थसेच १९६५ साली सरकारन े क ि य िव ालय
क पाची थापना क ेली.
तृतीय िक ंवा िव ापीठीय िश ण :
आप या महािव ालयीन णालीम य े ब याच ुटी िदस ून येतात. जवळपास दोन त ृतीआंश
िव ापीठाम य े ९० ट के कॉलेजचा दजा सरासरीप े ा कमी आह े. २००७ साली प ंत धान
मनमोहन िस ंग यांनी देखील िव ािपठीय िश ण णालीवर भा य क ेले होते.
मागसवग य जाती व जमातीतील िव ा या ची शै िणक गती :
१९८१ या जनगणन ेनुसार मागासवग य जाती व जमा तीम य े असल ेला सा रता दर हा
२१.३८ आिण १६.३५ ट के होता तर इतर जातीचा सा रता दर हा ४१.२० ट के
होता. मागासवग य जाती जमातीतील ीया ंचा सा रता दर १०.९३ व ८.०४ ट के होता
तर इतर िठकाणी तो २९.४३ ट के होता . या बदल या सा रता दराचा प रणाम हणज े
सामािजक व आिथ क बाज ू कमक ुवत झा या आह े.
मागासवग य जात जमातीतील िव ा या ना िश णा या समान स ंधीची उि े :
१) शै िणक मागासल ेपणाम ुळे मागासवग य जाती व जमाती या ंची समाजाम य े िपळवणूक
होते, यामुळे यांना ब याच आिथ क सम या ंना त ड ाव े लागत े. यामुळे हे दूर
कर यासाठी यो य ती उपाय योजना राबिवण े अ यंत गरज ेचे आहे.
२) मागासवग य जाती -जमाती व इतर जाती या ं यातील असमानता कमी करण े.
३) मागासवग य जाती -जमातीतील िव ा या या वत णुक त बदल घडव ून आणण े.
४) िश का ंना यो य या कारच े माग दश न करण े, जे या िव ा या ना िशकवणार आह ेत. munotes.in
Page 127
िश ण समान तेतील उपाययोजना
127 ५) मागासवग य जाती -जमातीतील लोक व पालक या ं याशी स ंवाद साधण े व या ंना
मुलांना िश ण द े यासाठी उ ेजीत करण े.
६) मागासवग य जाती -जमातीतील असानता द ूर कर यासाठी िविवध काय मांची
आखणी करणे.
११.४ ी िश ण समानत ेसाठी त रतुद
िश ण अस े साधन आह े याम ुळे ि या ंम ये प रवत न घडव ून आणता य ेणे श य होत े.
िश णाम ुळे ि या ंची ताकद वाढत े.
ी सा रत े या माणात वाढ हावी यासाठी ाथिमक िश णा या तरत ुदी िनमा ण
कर यात आ या आह ेत. ीया ंनी यावसाियक िश णाचा लाभ यावा तस ेच ता ंि क
िश ण याव े यासाठी िवश ेष य न कर यात आल े आहे.
११.५ दुब ल/ कमकुवत िव ा या साठी िश ण समानत ेची तरत ूद
दुब लता, कमकुवता, िवकला ंग यासार या स ंक पना नाहीत . दुब लता ही जीवशा ीय व
शार रक कमक ुवतेचा य चा भाग आह े. िह दुब लता िपिठअ ंतग त घटकाम ुळे िनमा ण होऊ
शकते. याम ुळे य म य े ब याच मानिसक सम य ची िनिम ती होत े.
कमकुवतपणा ही भावना य म य े काला ंतराने िनमा ण होणारी प रि थती आह े. या
प रि थतीत िव ा या म ये ामु यान े नकारा मक भावन ेची िनिम ती होते. िवकला ंश/अपंग
हणज े शार रक ्या िनमा ण झाल ेली दुब लता उदा . आंधळेपणा, बहीरेपणा, कमी बौि क
िवकास जव ळपास १० तरां या घटका ंचा समाव ेश यां याम य े केला जातो .
१)आंधळेपणा २)कमी आ ंधळेपणा ३)बहीरेपणा ४)कमी एकायला य ेणे ५)शै िणक ्या
अि थर ६)अप मा र ७)प रि थती समायोजनातील असम थता ८)शाररीक ्या अप ंग
९)भाषेय कमक ुवता १०)नाजुकता.
या बौि क ्या कमक ुवत िव ा या नासु ा िश णा या समानस ंधी उपल ध क न द ेणे
गरजेचे आहे. जर या म ुलांना िश णा या समान स ंधी उपल ध क न िद या तर आप या
रा ाचे यैय पूण होईल . या या िव ा या ची सुधारणा व िवकास घडव ून आणण े अ य ंत
गरजेचे आहे. यासाठी , पालक , िश ण स ं था, शासनान े एक य ेणे अ यंत गरज ेचे आहे.
१९८६ म ये NPE नुसार सव बौि क ्या कमक ुमुत िव ा या ना समान स ंधी उपल ध
क न देणे गरजेचे आहे. NPE चे उि आह े अशा िव ा या ना शाररीक व मानिसक ्या
प रप व बनिवण े, यां यात आ मिव ासाची िनिम ती करण े व या ंना इतरा ंसारख े आय ु य
जग याचा ि कोण िनमा ण करण े. यासाठी प ुढील काही बाबी िवश ेष ल ात घ े यात आ या
आहेत. munotes.in
Page 128
िश णाच े अथ शा
128 १) तालुका पात ळीवर प ेशल शा ळा व वसतीग ृहांची िनिम ती करण े.
२) यवसायीक िश णासाठी यो य कारची िवश ेष तयारी करण े.
३) या िव ा या ना िशकव णा या िश का ंसाठी यो य िश णाची िनिम ती करण े.
४) मु यांचा य सहभाग वाढिवण े.
११.६ िश ण समानता स ंधीसाठी िवश ेष य न
सवा ना समान िश ण द े यासाठी िवश ेष य न क ेले जात आह ेत. कोण याही य न े
िश ण घ े याची स ंधी सोड ू नये समाजात व ेगवेग या िठकाणी या स ंधी उपल ध क न
दे यात आ या आह ेत. ाथिमक तरावरती सवा ना िश ण घ े यासाठी व ृ केले जात
आहे. काही अशा ही खाजगी शा ळा आहेत. िजथे लोक िश णासाठी जातात , पण ितथ े
िश ण घ ेणा यांची स ं या कमी आह े. सरकारी शा ळासु ा िश ण द े याचे काम करतात
आिण त ेथूनही िश ण घ ेतले जाते. काही व ेळेस सरकार वत : या शा ळा चालवत े तर काही
वेळेस याच े अिधकार खाजगी स ं थांकडे िदले जातात .
सव साधारण िश ण क ाम य े असेच मु य आह ेत जे ीमंत घरात ून आल ेले आहेत. या
शाळा व या ं या फ या म यम वग य लोका ंना परवड णा या नसतात . यामुले म यम वग य
यावर जा त खच क शकत नाहीत , पण या शा ळांम ये वेगवेग या कार या स ुिवधा
िनमा ण कर यात आ या आह ेत, यांचा लाभ घ ेऊन एक िश तब व स ं कारीत
नाग रका ंची िनिम ती होईल .
दुस या बाजूला रा या ंम ये िविवध शा ळांची िनिम ती कर यात आली आह े जी लोका ंवरच
अवल ंबून आह े. या शा ळांमाफ त गरीबा ंना िश णाच े मह व पटव ून िदल े जात आह े.
पण भारतीय का ही सं कार अस े आह ेत जे रीत म य े अडकल ेले आह ेत. यामुळे सव
वगा तील लोका ंना पुढे आणता य ेणे श य होत नाही . पण आता हा िनमा ण झाला आह े
क िकती जणा ंना िश णासाठी एक आणता य ेईल व याच े काय प रणाम होऊ शकतात .
आपण न ेहमी भारतीय स ं कारािवषयी बोलत असतो भारतीय स ंिवधानान ुसार सवा ना
िश णाची समान स ंधी आह े. भारतीय स ंिवधान ुसार सवा ना आपल े मत य कर याच े
वातं य आह े, पण या सग या सं काराची गरीबा ंना अ य ंत गरज आह े, यासाठी गरीबा ंना
वेगवेग या शै िणक स ुिवधा द ेणे अ यंत गरज ेचे आहे.
सामािजक व आिथ क घटकाचा प रणाम काही व ेळेस िश ण णालीवर झाल ेला िदस ून
येतो. काही व ेळेस का ही िश क उ च वगा तील असतात . शाळेत येणारे िव ाथ व ेग या
दजा तील असतात . काही व ेळेस िश क या ं या इ छ ेवरती िवश ेष ल क ि त करतात .
१५ फे ुवारी १९८४ म ये बंगलोर मध या इ ंडीयन ए स ेसम य े अशी बातमी होती क
िश कां या सा ंग याव न इय ा ७ वी या िव ा या ना डॉ . बाबासाह ेब आ ंबेडकरा ंवर
आधारीत असल े या घटका ंची पाठ ्यपु तकात ून पान े काढली होती . munotes.in
Page 129
िश ण समान तेतील उपाययोजना
129 तसेच काही िश क वंिचत गटातील िव ा या ना सु ा वगा म ये दुल ि त करताना िदसतात ,
या िव ा या म ये खरतर िश कांनी या ंची मता ओ ळखून, बल थान े शोधून
यां याम य े वत:चा िवकास कर याची मता िवकिसत करण े अपेि त.
यािशवाय एक े हणज े वाचका ंनुसार व ंिचत िक ंवा दुल ि त गटाला स ु ा गुणव ा प ूण
िश णाची स ंधी िम ळायला हवी . हे मानवतावादान ुसार होण े अपेि त आह े. जर ह े घटक
तपास ून लाभ घ ेवू शकत नाही तर या ंना वैयि क अपय श, सामािजक आिथ कतेचे वा तव
व एक कारण े अशी कारण े केली जात .
जर आपण िश णाची भ ूिमका पािहली तर त े ांती घडव ून आण ू शकते आिण स ुरि त ही
ठेवू शकते. मा स आिण ए ंजेल यां या १८४८ मधील र े यु ए युकेशनम य े याचा दाखला
िमळतो.
वा याय -
खालील ा ंची उ र े १५० श दापय त ा.
१) शै िणक स ंधीची समानता हणज े काय ? मा यिमक व उ च मा यिमक तरावरील
िव ा या ना शै िणक स ंधीची स मानता कशा कार े दे यात य ेईल?
२) एस.सी. व एस.टी. िव ा या साठी श ै िणक स ंधी या समानत े या उि ा ंची चचा करा.
३) मुल ना श ै िणक स ंधीची समानता कशा कार े दे यात य ेईल?
४) अकाय म बालक े कोणती ? अकाय म बालका ंना शै िणक स ंधी कशा कार े दे यात
येईल.
ब) मू य आधा रत िनकष :
११.७ िश ण समानत ेची तरत ुद
बह तेक समाजाम य े पगार , पैसा व मानधन या ंचे समान वाटप होण े मह वाच े मानल े जाते.
िश णाचा या वाटपावर न ैसिग क भाव पडतो याचा उपयोग आज या का ळात समान
िश ण क ाम य े होतो व याचा प रणाम इतर िश ण क पावरती झाल ेला िदस ून येतो.
िश ण क पात समानता हा एक मह वाचा उ ेश आह े पण य ेक िठकाणी समानत ेचा
िनमा ण झाल ेला िदस ून येतो. तो खालील माण े -
१) आज या का ळात िश ण ह े फायद ेशीर नजर ेतून बिघतल े जाते. मु य ल क ीत क ेले
जाते. वेगवेग या कार या िश ण सवलत वर ही सवलत समानत े या ि कोनात ून
बिघतली जात े. उदा. पालका ंचा सामािजक आिथ क दजा , िलंग, जात, धम असा
कोणताही भ ेद केला जात नाही .
२) िश णाचा खरा अथ फ स ुिशि त लोका ंना समज ू शकतो . यावेळी य िशक ेल
याचव ेळी य ला िश णाचा खरा अथ समज ेल. munotes.in
Page 130
िश णाच े अथ शा
130 ३) िश णात ून आपणास बर ेच काही िम ळत असत े. लोक िश णा ार े जनजाग ृती होऊ
शकते. िश ण य ला आय ु यभर प ुरवणार े असत े.
वरील तीनही ि कोनात ून िश ण समानत ेचे िव ेषण करता य ेणे श य होत े. िश ण
िकतीजण घ ेतात? यापे ा िकती जणा ंना फायदा होतो ? हे मह वाच े आहे.
a) समान स ंधी िनकष
लोकस ं येतील िविवध गटातील िश ण समानत ेचे मापन व ेगवेग या कार े केले जाते हे
मापन ाम ु यान े िव ा या चा सामािजक आिथ क ि कोणात ून केले जाते.
को क ११ a-१ िलंगानुसार ाथिमक िश ण िवभागणी
िव ा या ची लोकस ं या ट केवारी (१) / (२) मुल चा िनद शांक =१ मुली ४० ५० ० .८ १.० मुल ६० ५० १ .२ १.५
वरील को कान ुसार म ुल व म ुली या ंचे ाथिमक िश णातील ट क ेवारी दश िवली आह े.
िनद शांक रका याच े िनर ण क े यास अस े िदसून येते क म ुलांचा िनद शांक हा जा त आह े.
१.५ आहे. ाथिमक िश णात म ुलांचे सहभाग हो याच े माण जा त आह े.
को क ११ a-२ ाथिमक त े मा यिमक िश ण (Region .)
देश
(Region ) ाथिमक
(%) मा यिमक
(%) माण संबंिधत िनद शांक
(१) (२) २/१ उ र = १
उ र १५ ६ ०.४ १
दि ण २५ ३० १.२ ३.० पूव ४० ५० १.२५ ३.१
पि म २० १४ ०.७ १.७५ एकूण १००.० १००.० १.०
को क ११ अ २ नुसार द ेशातील िविवध द ेशानुसार म ुले व म ुली या ंची ाथिमक व
मा यिमक िवभागणी क ेली आह े. या को कान ुसार अस े िदसून येते क उ र ेकडे ाथिमक
िश ण घ ेणा या िव ा या ची स ं या कमी आह े इतर द ेशां या त ुलनेने हा ाद ेिशक
असमोतोल शोधण े किठण आह े.
११.८ लोक िवभाजनान ुसार दे यात य ेणारी िश ण समानता
लोकांना दे यात य ेणा या समानत ेचे िवभाजन ह े यांना िम ळणा या िश ण पात ळीव न
समजत े. येक मुलांना िमळणारी सवलत ही व ेगवेगळी असत े. munotes.in
Page 131
िश ण समान तेतील उपाययोजना
131 जोपय त लोक िश ण यव थ ेत आह े तोपय त लोक साधना ंचा वापर िदघ काळपय त करता
येणे श य होत े. िदघ काळपय त साधनसाम ी गो ळा करता य ेणे श य होत े, लोकांना दे यात
येणा या समानत ेची िवभागणी हणज े येक िव ा या ला दे यात येणारी िश ण पात ळी
नसून तर यो य ती िश ण रचना उभारण े हा होतो .
को क ११ अ-३ या िनरी णान ुसार िश ण घटकावर होणारा खच व न दणी माण ह े अ,
ब, क या द ेशांकरीता आह े. येक देशातील शा ळेतील लोकस ं या ही समान आह े, यांना
िमळणा या िश ण लोक अथ संक पा नुसार पण ह े देश वेगळे ठरतात या ं या श ै िणक
वैिश ्यांमुळे
को क ११ अ-३
न दणी रचना व तीन द ेशांचा घटक खच
न दणी माण (%) ‘अ’ देश ‘ब’ देश ‘क’ देश
ाथिमक ६० ४० ४०
मा यिमक २५ २५ २५
उ च मा यिमक ३ १० १० लोक घटक खच
ाथिमक १०० १०० ७०
मा यिमक २०० २०० २००
उ च मा यिमक ६०० ६०० ९००
‘अ’ व ‘ब’ देशाचा िव ा या या िश णावर होणारा खच समान आह े. ‘अ’ देशाचा
िव ा या या िश णावर होणारा खच समान आह े. ‘अ’ देशाची ाथिमक न दणी ‘ब’
देशापे ा जा त आह े. हणून देशाचा ाथिम क िश णावर होणारा खच जा त आह े.
आता ‘ब’ व ‘क’ देशाकड े वळू, दो ही द ेशांची न दणी ही यो य आह े. ‘ब’ व ‘क’ देशाची
साम ी दश िवते. ‘क’ देशाची लोक िश ण ‘ब’ देशापे ा कमी समान आह े.
िश ण साधन साम ीतील समानता ही दोन िश ण रचन े या व ैिश ्यावर अवल ंबून आह े.
१) िश णाचा दजा , २) सं या मक न दणी माण समानत े या िवशाल िच ावर न दणीचा
प रणाम होतो .
को क ११ ब-४
लोकिवभाजनान ुसार हो णा या खचा ची िवभागणी
जा त शै िणक खच मांक िव ा या वरचा खच सरासरी य ेक
िव. खच एकूण सम खच शाळे यित र ४० ० ० ०.०
ाथिमक ३५ १०० ३,५०० २९.७
मा यिमक २० २६० ५,२०० ४४.१
उ च मा यिमक ०५ ६२० ३,१०० २६.२ सव १०० - ११,८०० १००.० munotes.in
Page 132
िश णाच े अथ शा
132 शालेय तरावर िम ळालेली एक ूण र कम प ुढील कार े काढली जात े. येक गटातील
येक य न े केले या खचा चा गुणाकार, या उदाहरणात ८ ट के लोकस ं या ही २६.२
ट के खच हा िश णावर करत े. ४० ट के शाळे यित र ०.७५ ट के ाथिमक तरावर
व २९.७ ट के.
को क ११ अ-४ हा लॉ रे स व ा ार े आल ेखावर िब ंदू था िपत क न व काढ यात
येतो. लॉरे स व चा य ेक िबंदू िश णावर होणारा खच दश िवतो. उदा. ब िबंदू ७५ ट के
(४०+३५) लोकस ं या शाल ेय पात ळी दश िवते व या ंचा खच २९.७ ट के (०+२९.७)
िश णावर होतो .
ब) मू य लाभ िनकष :
कोण आप याला खर े िश ण द ेते?
ही नम ूद कर याची बाब आह े क एखा ान े शाल ेय िश ण जरी परक य द ेशात पूण व
थाप यशा भारतात प ूण केले तर याचा फायदा भारतालाच होतो .
इतर िवकसनशील द ेशां या त ुलनेत भारतात कमी सा रता आह े, असे जरी असल े तरी
भारतातील डॉ टर, थाप यशा , शा ह े जगभरात ग ेले आहे. याचे ेय भारतीय
शालेय रचन ेला जात े. पण गरीबा ंसाठी ही िश ण णाली क ुठेतरी कमी पडत े.
मी वत : बरेच वष भारतीय शाल ेय णालीम य े घालवल े आहे आिण मी खा ीन े सांगतो क
येथे उ म िश ण िम ळते. माझी ११ वष हे नागप ुरमधील ि ती शा ळेत गेली आह ेत. मला
थापतशा ही पदवी घ ेताना कॉ लरशीप ही िम ळाली आह े.
संगणक शा ातील मा टर पदवी िम ळव यासाठी कानप ूर येथे सव साधारण खच करावा
लागला . मी मा या संपूण भारतातील िश णाचा खच मोजला तर तो US$100 पे ा कमी
आहे.
गरीब लोक कस े काय यां या म ुलांना मोफत िश ण द ेऊ शकत नाहीत ? मी वत : म यम
वग य क ुटुंबातला तरी मला िश णासाठी जा त खच करावा लागला नाही .
नागपूर हे भारतातील म यम आकाराच े शहर आह े. तेथे ब याच चांग या शा ळा आहेत, जर
तु हाला चा ंग या स ं थेत थाप यशा ाम य े वेश यायचा अस ेल तर यासाठी त ु हाला
पध त उतरण े गरज ेचे आह े. भारतातही उ म िश ण िम ळते यासाठी त ु हाला प ु हा
अमे रकेत जा याची गरज नाही .
१९७० , ८० या का ळात बाह ेर या द ेशातून येणा या डॉ टर, शा व इ ंिजनीअस चे
माण बदलत े आहे. भारताम य े बुि म ेची कमतरता नाही . भारताम य े १०० ग्दहे ह न
जा त लोका ंकडे बुि म ा आह े. ही मया िदत साधनसाम ी स ंपेल याव ेळी लोकां या
बुि मत ेचा वापर क ेला जाईल . munotes.in
Page 133
िश ण समान तेतील उपाययोजना
133
भांडवलाच े थला ंतर जस े एका िठकाणाह न द ुस या िठकाण े करण े खिच क असत े तसेच
कौश य ा इंिजनीअस ला अम ेरीकड े थला ंतरीत करण े हणज े यांना िम ळालेले ते एक
िगपÌट असत े, ळए ्१००,००० भारताकड ून अम े रकेला.
जे हा भारतातील िशकल ेली य भारतसोड ून जात े याचा सग या जा त तोटा
अथ यव थ ेला होतो . येक तरावर होणारा हा तोटा असतो .
ाथिम क िश ण हणज े शरीराची ाथिमक व पात घ ेतले या का ळजी माण ेच आह े.
ाथिमक िश णाचा होकारा मक प रणाम अथ यव थ ेवर झाल ेला िदस ून येतो.
थोड यात हणज े ाथिमक िश णावर िवश ेष ल द ेणे गरजेचे आहे.
उदास / भयान / सं याशा :
कलम (८) भारतीय स ंिवधाना नुसार ४१ ट के मुलांना ५ दजा भारतात िम ळू शकला नाही .
याची त ुलना इतर द ेशांबरोबर प ुढील माण े.
गॅ बीआ २०%
माली १८%
सीनेगल १५%
टांझानीया १७%
बुरक ना फॅसो २५%
१९९९ UNDP ोत (मानव िवकास िनकालान ुसार)
उदा. इंडोनेिशया ११% मुलांनी ५ चा दजा पार क ेलेला नाही. मॅि सकोम य े ही
आकड ेवारी १४% आहे, तर ील ंकेत ती १७% आहे.
भारता या ६० वषा या राजक य वात ं यानंतर १७५ देशांम ये भारताचा १२६ वा .
लागतो ; मानव िवकास िनकालान ुसार.
भारतातील ौढ सा रता दर ६१%, ॲनगोला , क गा, युंगाडा (६७%) खंदा ६५% व
मालवी ६४% याचा अथ जवळपास ६०% लोकांना ाथिमक िश णा या समान स ंधी
उपल ध होत नाहीत . चीन ९०% सा रता दर िदस ून येतो.
भारतात न राह णा या िक येकांनी भारतीय िश णप तीच े कौतुक केले आहे. सव च गो ीच े
डॉलर व प ैशाम य े मापन करण े चुक चे आहे. भारताम य े भरपूर मापन साम ी आह े. पण
याकड े दुल केले जात आह े. munotes.in
Page 134
िश णाच े अथ शा
134 कोण द ेत आह े माल/ िश ण ? बरेच गरीब िव ाथ आह ेत जे कमी िशक याम ुळे यांना
संधीचा लाभ घ ेता येत नाही . यावर उपाय काय ? पूण िश ण घ ेणे ही उपाय होऊ शकतो .
िव ा या ने कज घेऊन िश ण प ूण केले पािहज े. सरकारन ेही आिथ क सहा य क ेले पािहज े.
११.९ कुवतीन ुसार / मतेनुसार द े याच िनकष
सरकारमा य स ं थेतून ब याच कार े फायदा होऊ द े याचा िनकष शकतो . पण या सवा तून
खरचं समानता िनमा ण होऊ शकत े का हा एक मोठा आह े. सरकार व एन .जी.ओ.माफ त
बरेच य न हे िश ण द े यासाठी क ेले जात आह े. िश णाचा उ म लाभ घ ेऊनही अज ून
नोकरीम य े अिनि तता िदस ून येते.
िश णातील खाजगीकरणाम ुळे ब याच माणात चा ंगले फायद े व तोट े झाल े आहेत. लोन न
िमळू शक याम ुळे भारताम य े िश ण घ ेताना ब याच सम या उ वत आह े. भारतीय
संिवधानात िश णासारख े िवशेष तरत ुद करण े गरजेचे आहे. पण ीम ंत व गरीब या ं यातील
दरी िदवस िदवस वाढतच आह े. हे कमी करण े अ यंत गरज ेचे आहे.
तुमची गती तपासा -
१) कोण या िविवध प त चा वापर िश ण समानता मोज यासाठी क ेला जातो ?
२) समान स ंधी िनकष कशा प तीन े िलंग भेदात अडकल े आहे?
३) भारतीय िश णात पि लक फ ंड कशा प तीन े िवभागला जातो ?
४) तु ही कोणता उपाय स ुचवू शकता याम ुळे पि लक फ ंडस समानत ेने वाटला जाईल .
५) िश णात समानता िनमा ण हो यासाठी िविवध माग सुचवा.
११.१० लॉरे झ व
लोकस ं येतील िविवध भागाकड ून राि य उ प न क या कार े िमळते हे दाखिव यसाठी
लॉरे स व ाचा वापर क ेला जातो . संप ी वाटपाच े हे एक उ म साधन आह े. मया िदत
साधन साम ीत कोणताही अथवा िविश द ेश या ं या गरजा प ूण करतो , ते दाखिव यासाठी
या व ाचा वापर क ेला जातो . रा ीय उ प नातील बदल व ेगवेग या कार े दाखिवला
जातो. उदा. आलेख, चाट , परंतु मािहती िव ेषणाची ही एक न ुसती स ुरवात आह े. आिथ क
त व णालीन ुसार आकड ेवारी िस क न आपण आिथ क प रि थतीचा अ यास करता
येतो.
अथ शा लॉ रे झ व ाचा वापर स ंप ी वाटपातील बदल मोज यासाठी करतात . १९४७
नुसार उ प नातील वाटप प ुिढल माण े होतो.
को क . - १
कमीत कमी २०% िमळकत ५०% राि य उ प नात
पुढे २०% िमळकत १७.०% munotes.in
Page 135
िश ण समान तेतील उपाययोजना
135 पुढे २०% िमळकत २३.१%
जा तीत जा त २०% िमळकत ४३.०%
आकड ेवारी ११.d.१
वरील आकड ेवारीन ुसार लॉ रे स व प ुढील माण े
उ प ना ची िवभागणी दाखिव यासाठी समानता र ेषा काढली आह े. जर उ प नाच े समान
वाटप झाल े तर २०% लोकस ं या २०% रा ीय उ प न , ४०% लोकस ं या ४०%
रा ीय उ प न , लॉरे झ व ा ार े उ पनाची समानता व उ प नाच े िवतरण यां यातील
फरक दश िवता य ेतो. लॉरे झ व ा ा रे कमीत कमी ६०% लोकस ं येला फ ३३.९%
राि य उ प न िम ळते तर जा तीत जा त ४०% लोकस ं येला ६६.१% एकूण राि य
उ प न िम ळते याचाच अथ उ प नाच े समानरी या होत नाही .
१९४७ व २००५ यां यातील त ुलना क े यास , लॉरे झ व ा ार े कळते क , वैयि क
उ प न वाटपात कमी समानता आह े, हे असे का आह े? इतके जा त का ? असे
उ भवतात , पण लॉ रे झ व ा ार े आप यासमोर खया प रि थतीच े दश न होत े.
आकड ेवारी ११.d.२
१९४७ व २००५ उ प न वाटपाची त ुलना
munotes.in
Page 136
िश णाच े अथ शा
136 आकड ेवारी ११.d.३
लॉरे स व , भारत
आकड ेवारी ११.d.४
लॉरे झ व व िगिन ग ुणक अ / (अ+ब)
स या या / आज या का ळात थ ुल अथ शा ात लॉरे झ व स ं ये ारे मोठी आकड ेवारी
दश िवत आह े. अमे रकेचे थुल रा ीय उ पादन जव ळपास ्१५+ आहे. ( हणज े
्१५,०००,०००,०००,०००) एवढ्या मोठ ्या आकड ेवारीच े िवभाजनक न िव ेषण
करणे किठण आह े. अशाव ेळी िगनी ग ुणक वापरल े जाते.
११.११ िगनी ग ुणक :
इटािलयन स ं याशा कोर ॅडो िगनी या ंनी स ं याशा ीय मापनासाठी िगनी ग ुणकाचा
शोध लावला .
िगनी ग ुणका ार े िवभाजनातील िवषमता मोजता य ेणे श य होत े. शू या या म ू या ार े एकूण
समानता दश िवली जात े. तर एक या म ू या ार े जा तीतजा त असल ेली असमानता
दश िवली जात े. िगनी ग ुणकाच े मापन ० ते १ या मापा ार े होते. सवा त जा त िगनी ग ुनक
याचा अथ सवा त जा त िविभ नता . अंशी या दर यान भारताच े िगनी ग ुणक ०.३२ होते, व
२००० म ये ते वाढून ०.३६ झाले. यामुळे आता असमान वाटपासाठी अस णा या munotes.in
Page 137
िश ण समान तेतील उपाययोजना
137 घटका ंचा अ यास करण े गरज ेचे आह े. िगनी ग ुणक ह े ामु यान े उ प न वाटपातील
िवषमता मोज यासाठी वापरल े जाते. वीडनम य े िगनी ग ुणका ार े मापन क ेलेली उ प न
पातळी जवळपास ०.२३ आहे तर ०.७० नॅिमबीम य े आहे.
या या :
िगनी ग ुणक ह े ामु यान े बीजग िणता ार े दश िवले जाते व ते लॉरे झ व ावर आधारल ेले
आहे. अय अ ावरील िब ंदू लोकस ं येतील श ेकडा एक ूण उ प न दश िवतो. ४५० चा कोन
दश िवणारी र ेषा उ प न वाटपातील समानता दश िवते. िगनी ग ुणका ार े उ प न वाटपातील
समानता व लॉरे स व यातील फरक दश िवला जातो .
िगनी ग ुणकाची पात ळी ० ते १ पासून चाल ू होते. काही व ेळेस १०० ने गुणले जात े व
पातळी िनधा रत क ेली जात े ० ते १०० कमी िगनी ग ुरक त े हा दश िवले जात े, समान
िवभागणी तर ० िगनी ग ुणका ार े दश िवले जाते पूण असमानता .
िगनी ग ुणका ार े पूण सरासरी बदल दश िवता य ेणे श य होत े. सरासरी फरक हणज े अशी
सरासरी क िजथ े दोन घटक मान े िनवडल े जातात व यातील फरकाला िनरप े फरक
संबोधल े जाते. सापे सरासरी फरक हणज े असा फरक जो यो य मापन दश िवतो.
११.१२ िगनी िनद शांक मोजमाप
िगनी िन द शांका ार े, लॉरे स व या आक ृतीतील िविश भागाचा बदल दश िवला जातो . जर
िविश भाग हा प ूण समानता र ेषे या मधोमध अस ेल, नंतर लॉ रे स व ‘अ’ व या या आत
लॉरे झ व ‘ब’ असेल तर िगनी िनद शांक = अ / (अ + ब). हणून अ + ब = ०.५, िगनी
िनद शांक ग = अ/(०.५) = २अ = १.२ब, जर लॉ रे झ व उ प नाच े फलन दश िवत अस ेल
तर y = L(x) यामुळे ‘ब’ मू य मोज यास श य होत े.
िगनी ग ुणका ार े िनरप े सरासरी बदल दश िव यासाठी कोण याही कार या िविश
सरासरी स ं याशा ीय णालीचा वापर क ेला जात नाही .
काही व ेळेस पूण लॉरे स व न द ेता फ िविश मया देचे मू य िदल े जाते. अशाव ेळेस िगनी
गुणक उपय ु ठरतो . िविश णाली वाप न रािहल ेले सव मू य िवचारात घ ेतले जातात .
जर (Xk, Yk) हे लॉरे झ व ावरील िब ंदू आहेत, Xk तर िनद शांक वाढतो . (Xk-1, Yxk)
िगनी ग ुणका ार े लोका ं या उ प नाची सरासरी िवभागणी क न याच े मोजमाप क ेले जाते
याम य े य ेक य ला िम ळणा या उ प नाची मोजणी क ेली जात े. ि सटन िवकास
अथ शा ॲ गस ड ेटन (१९९७ , १३९) दश िवतो साध े िगनी ग ुणक स ु -
समजा ह े लोकस ं येचे सरासरी उ प न आह े, P1 हा उ प न मा ंक P या य चा i,
यात े उ प न x, यामुळे ीमंत य ला १ मांक िदला जातो आिण गरीबा ंना N मांक
िदला जातो . यामुळे परीणामकारकरी या उ प नाच े िवभाजन कर याच े काम िगनी
त वा ार े केले जाते. munotes.in
Page 138
िश णाच े अथ शा
138 ११.१३ सव साधारण िनद शांक असमानता
िगनी ग ुणाकता व इतर असमानता दश िवते िक इतर भागात असामनता िनमा ण झाली आह े.
पूण समानत ेम ये कुठेही असामनता िदसत नाही याव ेळी असमानत ेचा शेकडा बदल y
लोकस ं येतील j या घटकासाठी १ या समान असतो उदा . यावेळी येकाचे उ प न xj
यावेळी उ प न वाटपात समानता असत े याम ुळे येकासाठी xj = 1=1 या प तीन े
मापन क ेले जाते. सरासरी िवचलन जा त अस ेल ते हा असमानत ेचे माण जा त असत े.
जे हा Pj या घटकाच े मू य लोकस ं ये या श ेअस व f(rj) हे िवचलनाच े कलम े असेल ते हा
येक घटक rj =1 असतो व तो समानता दश िवतो. या या अ ंतग त असणारी सव साधारण
असमानता ही असमानत ेत होणा या शेकडा बदला ार े दिश वली जात े.
िगनी ग ुणका ार े उ प नाच े िवभाजन :
पूण िवकिसत य ुरोप व कॅनडा या रा ा ंम ये िगनी ग ुणक हा २४ व ३६ या मधोमध आह े.
अमेरीका व म ॅि सको या रा ाम य े तो ४० या वरती आह े. यामुळे या रा ा ंम ये सवा त
जा त उ प नातील िवषमता िदस ून येते. िगनी ग ुणका या वापराद ् शरे सं या मक मापनाचा
अ यास करण े श य होत े, याच मा णे पया यी पॉलीसी व त व ानाचा अ यास करण े श य
होते. जे हा राजक य ्या लहान व मोठा असा भ ेद केला जातो ; ते हा या िगनी ग ुणकाचा
वापर करण े कठीण जात े.
११.१४ िगनी ग ुणका ारे असमानता मापनातील फायद े
१) िगनी ग ुणकाचा मह वाचा फायदा हणज े लोकस ं येतील उ प न वाटपातील श ेकडा
बदलाच े मापन करता य ेणे श य होत े. याव न द ेशाचे दरडोई उ प न व थ ुल रा ीय
उ पादन समजत े.
२) या ग ुणकाचा उपयोग लोकस ं येतील व ेगवेग या े ातील उ प न िवभाजनता ,
याच माण े देशातील उ प न िवभाजनता कर यासाठी क ेला जातो . उदा. ामीण
भागातील िगनी ग ुणक हा शहरी भागाप े ा ब याच देशात व ेगळा असतो .
३) या गुणका ारे िविवध द ेशातील उ प नाची त ुलना करता य ेणे श य होत े. थूल रा ीय
उ पादना ार े संपूण लोकस ं या दश िवली जात ना ही. पण िगनी ग ुणका ार े गरीब व
ीमंत या दोघा ं याही उ प नात जसा बदल होत जातो याच े मापन करता य ेणे श य
होते. थूल राि य उ पा दनाबरोबर िगनी गुणकात बदल होत अस ेल हणज ेच तो
वाढत अस ेल तर याचा अथ गरीबी ही वाढत चाल ेली आह े असा होतो .
४) िगनी ग ुणका ार े एखा ा द ेशाचे उ प नाच े वाटप कशा प तीन े बदलत े ते समजत े,
यामुळे असमानता वाढत आह े क कमी होत आह े याचा अ ंदाज घ ेता येणे श य होत े.
िगनी गुणक ह े पुढील चार त वावर अवल ंबून आह े.
१) समानता कोण जा त व कोण कमी कमवतो हा म ु ा समानत े या पात ळीव न
बिघतला जातो . munotes.in
Page 139
िश ण समान तेतील उपाययोजना
139 २) मापन वात ं य – िगनी ग ुणका ार े अथ यव थेचे भाग ल ात न घ ेता फ अशा
प तीन े मोजमाप क ेले जाते क या ा रे समजत े जा त ीम ंत सरासरी व गरीब
देश कोणता आह े.
३) लोकस ं या वात ं य – लोकस ं या िकती आह े हे मह वाच े नसत े.
४) त वाच े थाना ंतर – जे हा उ प न ह े ीम ंत य कड ून गरीब य कड े
थला ंतरीत होत े ते हा िवभाजनात समानता असल ेली िदस ून येते.
११.१५ िगनी ग ुणका ारे असमानता मापनातील अडचणी
१) िगनी ग ुणका ार े फ उ प न वाटपातील असमान ता मोजता य ेते. संधीतील
असमानता मोजता य ेत नाही . उदा. काही द ेशांम ये वेगवेगळी समाज वग रचना असत े.
यामुळे मोजमापाम य े अडथ ळे िनमा ण हो याची श यता जा त असत े.
२) जे हा दोन द ेशांमधला िगनी ग ुणक समा न असतो . पण एक द ेश ीम ंत व एक गरीब तर
तो दोन व ेग या घटका ार े मोजला जातो . गरीब द ेशाम य े िगनी ग ुणक रहा या या
दज ारे ठरवला अथवा मोजला जातो . याउलट ीम ंत देशांम ये मह वा ं या गरजा
यित र कोण या स ुख सोइ कर गरजा ंचा उपभोग घ ेतला जात आह े याव न ठरवला
जातो.
३) लोकां या गटान ुसार उ प नाच े मापन िगनी ग ुणका ार े के यास फ सरासरी मापन
समजू शकत े. िगनी सहा यका ार े येक य या उ प नाच े मोजमाप क े यास तो
नेहमी ० असतो . आिथ क ्या िभ नता अस णा या देशांम ये सवा त जा त
उ प नातील िभ नता िदस ून येते. याचे मोजमाप ह े िविश भागातील खर ेदी श वर
अवल ंबून असत े.
४) काही व ेळेस लॉ रे झ व ा ार े अचूक असमानत ेचा अ ंदाज घ ेता येणे श य होत नाही ,
जे हा ीम ंत कुटुंबसं था गरीब क ुटुंब सं थेपे ा जा त उ प नाचा वापर करत े याव ेळी
दुस या अथा ने हणज े कुटुंबसं थेचा जा त -कमी माणात होणारा उ प नाचा वापर
जो असामनत ेचा िनकाल दश िवतो.
५) काही व ेळेस उ प न समान असत े व िगनी ग ुणका ार े वेग या कार े उ प नाच े
िवभाजन क ेले जात े. याचे कारण हणज े लॉरे झ व ाचा बदलता आकार उदा .
समाजातील अधा भाग असा आह े क ितथ े वैय क उ प न नाही तर द ुस या भागात
समान उ प न िदस ून येते.
६) या ार े फ उ प नाच े मोजमाप होऊ शकत े. संप ीच े नाही . समाजात य ेकाला
िमळणारे उ प न जरी आय ु यभरासाठी समान असल े तरी य ेक ट यातील उपभोग
मा बदलता असतो . िगनी सहा यका ार े एक िवचलनातील िवतरणही मोजल े जाते.
उदा. एकूण संप ी. munotes.in
Page 140
िश णाच े अथ शा
140 ७) िगनी सहा यकाम य े गुंतवणुक उ प नही िम ळवले जाते. िगनी ग ुणक हा न ेट उ प नावर
बसलेला आह े. यामुळे याचा प रणाम स ंप ी िवभाजनावर झाल ेला िदस ून येत नाही .
उदा. वीडनमधील उ प न वाटपातील िगनी सहा यकता कमी िदस ून येते पण
संप ीम य े जा त िगनी सहा यकता िदस ून येते.
८) ब याच वेळेस िगनी ग ुणका ार े यो य त े मापनाच े साधन दशा |वले जात नाही . यामुळे
मोजमापावर प रणाम झाल ेला िदस ू्न येतो.
९) िगनी ग ुणका ार े समानत ेचे मोजमाप करताना िवश ेष का ळजी घ ेणे गरज ेचे असत े,
उ प नाच े िवतरण यो य या कार े मोजण े आव यक असत े. उदा. दोन समान ह ला
देणा या देशांम ये वेगवेग या अंतग त थला ंतर पा @लीसी वापरली जात े. यामुळे
देशाला कमी उ प न अस णा या भागालाही ग ृहीत धराव े लागत े.
१०) िगनी ग ुणका ार े फ एक िविश का ळातील समानता मोजली जात े. यामुळे इतर
काळातील उ प नातील बदला ंकडे दुल होत े. लोकस ं येतील त ण व व ृ
य च े माण समाजात वाढल े तर समानत ेम ये बदल हो याची श यता असत े.
११.१६ सव साधारण मापनातील सम या
देशातील उ प न िवभाजनात फरक करण े हे कठीण असत े. कारण फायदा द ेणारी प त ही
िभ न असत े. उदा. काही द ेशाला फायदा हा प ैशा या व पात होतो तर काह ना अ ना या
सवलती ार े. काही अथ शा व स ंशोधक उ प न या ि कोनात ून घेतात. लॉरे झ
व म य े, यामुळे िगनी ग ुणकात याचा समाव ेश करता य ेत नाही . अमे रकेम ये उ प न ह े
फायदा िम ळ या या आधी मोजल े जात े, तर ा सम य े फायदा िम ळ यानंतर उ प न
मोजल े जाते. यामुळे अमे रका व ा स या ं या उ प नात बराच फरक असल ेला िदस ून
येतो. दुसरे उदा. – सॉवेट युिनयनम य े जा त माणात उ प नात िवषमता िदस ून येते असे
१९७० या मो जनीम य े िदसून आल े. तेथील िग नी गुणक शहरी भागातील जा त हणज े
०.३८१६ जो आज या का ळातील इतर पाि मा य द ेशां या त ुलनेत जा त आह े. या
आकड ेवारीम ुळे सॉवेट युनीयम य े रहाणा या लोकांना िम ळणा या सवलत वर प रणाम
झालेला िदस ून येतो. याम य े पिह या दोन मिह यात लहान म ुलांची घ े यात य ेणारी
काळजी, ाथिमक , मा यिमक , उ च मा यिमक िश ण , औषध सवलत व वसाहती सवलत
यांचा समाव ेश होतो. उदाहरणाम य े १९७० मधील सॉ वेट युिनयन व पाि मा य द ेशातील
उ प नात फरक क ेलेला िदस ून येतो.
इतर समाजातही लोका ंकडे वेग या पात उ प न असत े, जे पैशा या व पात नसत े.
उदा. व तू या व पात क ेलेली देवाण-घेवाण. याच े पैशा या व पात मापन करण े
कठीण असत े तसेच मू य ठरिवण ेही कठीण असत े. हा मू या या व पात असल ेला
उ प नातील फरक िगनी ग ुणका ार े दाखिवण े कठीण जात े.
वैय क उ प न मापन व क ुटुंबसं था उ प न मापन या ं या मोजणीत बराच फरक
असल ेला िदस ून येतो. िविश लोकस ं या िनवड यािशवाय उ प नातील मोजमाप
करणे व िवभाजन करण े श य होत नाही . munotes.in
Page 141
िश ण समान तेतील उपाययोजना
141 येक सं याशा ाम य े प तशीर व मश : चूका /दोष साम ीत िदस ून येतात. िगनी
सहा यकाचा अथ हणज े साम ीतील दोष कमी करण े. ब याच देशांम ये
वेगवेग या कार े मािहती गो ळा केली जात े. यामुळे सं याशा ीय मािहतीच े िव ेषण
करणे कठीण जात े.
११.१७ इतर उपयोग
अथ शा ात िगनी ग ुणक हा अ य ंत लोकि य आह े. कोणताही िनयम अथवा िस ा ंत
ययास आण यासाठी , कोण याही शा ात िवभाजनावर भर िदला जातो . उदा.
जीवश ात िगनी ग ुणकतेचा वापर ज ैविविवधत ेचे मापन कर यासाठी क ेला जातो .
१) आरो य वा थाम य े िगनी ग ुणकाचा वापर आय ु यातील िविवध ग ुणां या मापणासाठी
केला जातो .
२) िश ण े ात िव ापीठा तील असमानत े या मोजमापासाठी िगनी ग ुणकाचा वापर क ेला
जातो.
३) थाप यशा ात िगनी ग ुणकाचा उपयोग िविवध घटका ंचे मू यमापन कर यासाठी
होतो.
४) सं याशा ातही िगनी ग ुणकाचा उपयोग दोन घटकातील मापनातील मापनासाठी क ेला
जातो.
५) िगनी ग ुणकाचा वापर लोकशाही श च े मोजमाप कर यासाठीही क ेला जातो .
लॉरे झ व व िगनी ग ुणक या ंचे उदाहरण े-
खालील िदल े या को काच े िनरी ण करा . या को काम य े सव साधारणपण े लोका ंचा १००
िव ा या वर होणारा श ै िणक खच दाखिवला आह े. जो य ेक शै िणक ट यात व ेगळा
असल ेला िदस ून येतो.
को क ११d – २ लोका ंनी िश णावरती क ेले या खचा ची िवभागणी ( पये)
सवा त जा त
िश णावर
होणारा सम ट केवारी खच
िव ा या ची
सं या
लोका ंचा य ेक िव ा या वर
होणारा खच
सम स ंिचत
खच
शाळे यती र ४० ० ० ०
ाथिमक ३५ १०० ३,५०० २९.७ मा यिमक २० २६० ५,२०० ४४.१ उ च मा यिमक ०५ ६२०
३,१०० २६.२ सव १०० - ११,८०० १००.० munotes.in
Page 142
िश णाच े अथ शा
142 शालेय तरावर िम ळालेली एक ूण र कम प ुढील कार े वाढली जात े. येक गटातील य ेक
य न े केले या खचा चा गुणाकार या उदाहरणात ५ ट के लोकस ं या ही २६.२ ट के
खच हा िश णावर करण े ४० ट के शाळे यित र ०.७५% ट के ाथिमक तरावर
२९.७%.
को क ११d – ३ या को काचा िनकाल लॉरे स व ा ार े (आकड ेवारी ११ व ६)
दाखिवला आह े. लोकस ं येचा िश णान ुसार दजा ठरवून आल ेखावर िब ंदू थािपत क न
व काढ यात य ेतो. लॉरे स व ाचा य ेक िबंदू लोकस ं येचा िश णावर होणारा खच
दश िवतो. उदा. १ िबंदू ७५ ट के (४० + ३५) लोकस ं या शाल ेय पात ळी दश िवते व
यांचा खच २९.७ ट के (० + २९.७) िश णावर होतो .
Fig.११.d.६. Lorenz curve and Gini coefficient :
सं याशा ाचा सारा ंश दश िवतो लॉरे झ व हा लॉरे झ व area (OABCD ) व ि कोण
OED दश िवतो. िगनी ग ुणकतेचे माप आह े. ० ते १ यांचे मापण प ुढील माण े.
Area (OABCD ) = area AGB + area BGFD + area CFED
= [0.5x35x29.7)+10.5x(29.7+73.8)+73.8)x(95-75)]
= +[0.5x35x29.7)+10.5x(29.7+73.8)x(95-75)]
= 1989 .25
िगनी ग ुणकता = area OABCS / area OED
= (5000 -1989 .25) / 5000
= 0.60 munotes.in
Page 143
िश ण समान तेतील उपाययोजना
143 िगनी ग ुणकतेचा उपयोग दोन द ेशातील फरक दाखिव यासाठी क ेला जातो . ा फरकाच े
मापन िल ंग, धम , शहरी- ामीण प रि थती सामािजक -आिथ क गट इ . ारे केले जाते. जे हा
ित ही गटातील साम ी उपल ध होत े ते हा मापन करण े श य होत े.
िगनी ग ुणकत ेचा भारतीय पर ेखेवर प रणाम
जे हा लोक अ य ंत मोक या मनाने काम करतात , यावेळी वातं याचा प रणाम
असमानत ेवर झाल ेला िदस ून येतो. समाजवादी द ेशांचा मु य उ ेश एक ूण िनय ं णा ार े
समानता थािपत करण े असतो . पण या िनय ं णाम य ेसु ा असमानता िनमा ण झाल ेली
िदसून येते. कारण काही लोक िनयम तयार करतात तर काही िनयमा ंचे पालन करतात .
यामुळे याहीम य े असमानता िनमा ण झाल ेली िदस ून येते.
वातं य व समानता या दो ही स ंक पना व ेग या आहेत, काही द ेशांचा मु य उ ेश सवा ना
समान स ंधी िनमा ण क न द ेणे हा असतो . यामुळे बह तेक देशात असमानत ेचे मापन
अथ शा ह े िमळाले या स ंधी ार े न करता िम ळकती ार े केले जाते.
खालील को काम य े सहा समान व असमान रा या ंचा होणारा खच िदला आह े. िगनी ग ुणक मह वाचा रा या ंकरीता शहरी ामीण
२००४ -२००५
िबहार ०.१७ ०.३१
आसाम ०.१७ ०.३ झारख ंड ०.२ ०.३३
राज थान ०.२ ०.३ उ र द ेश ०.२३ ०.३४ म य द ेश ०.२४ ०.३७ गुजरात ०.२४ ०.३२ पंजाब ०.२६ ०.३२ तािमळनाड ू ०.२६ ०.३४
महारा ०.२७ ०.३५ केरळ ०.२९ ०.३५
ह रयाणा ०.३१ ०.३५ संपूण भारत ०.२५ ०.३६ साधण े – आिथ क अहवाल २०१० -११ munotes.in
Page 144
िश णाच े अथ शा
144 वरील को कान ुसार, सव खच समानता ही कमी आह े. िबहार आिण आसाम या रा याची
िगनी ग ुणकता समान आह े. ०.१७
नुकतेच िबहार हा आिथ क वािढचा सा ीदार ठरला आह े. २००९ -२०१० ची सा म ी
िबहारमधील वाढ या खचा ची असमानता दश िवते. खरतर या रा या ंम ये संधीम य े ब याच
सुधारणा कर यात आ या आह ेत याम ुळे समानता िनमा ण हो यास य न होत आह े.
ामीण भागात िदस ून येणारी असमानता जा त आह े. हरीयाना ०.३१, केरळ (०.२५),
गरीब रा यातील खच समानता ही भारतात सरासरी ०.२५ व ीम ंत भागात याप े ा
जा त आह े.
ामीण भागातील बर ेच लोक शहरी भागाकड े थला ंतर करत आह े. गावातील बर ेच लोक
शहराकड े जात आह े. जरी ितकडील खच जा त अस ेल तरीस ु दा. गरीब व शहरी भागात
जेवढी दरी त ेवढे लोका ंचे थला ंतराचे माण जा त मानल े जात े. या थला ंतरामुळे
लोकांना ब याच संधी उपल ध होत आह ेत.
केरळ हे दुसरे रा य आह े, िक िजथ े ामीण खच असमानता िदस ून येते. (०.२९) िबहार व
उ र द ेशम य े मा या खचा चे माण अ य ंत वाईट आह े.
केरळ रा याचा बराच िवकास झाला आह े. केरळ हे भारतातील सामािजक मोजमापाचा एक
उ म िनद शांक आह े. ब याच संधी या रा यात उपल ध होत आह ेत. यामुळे िबहार, उ र
देश या रा या या त ुलनेत केरळम ये, संधी वाटपात समानता असल ेली िदस ून येते.
िविवध कौश यप ूण संधी या रा यात उपल ध आह ेत.
इतर प रि थती ि थ र असताना , उ प न कमी अस याप े ा उ प नात समानता असण ेच
यो य आह े. पण इतर प रि थती ि थर नसतील तर न ुसती स ंधी वाढ ेल, पण इतर
प रि थती ि थर नसतील तर न ुसती स ंधी वाढ ेल, पण असमानता जा त माणात िनमा ण
होईल. या असमानता मापनासाठी िगनी िनद शांक अ य ंत मह वाचा आह े.
वा याय -
१) लॉरे स व प करा .
२) िगनी ग ुणाकता प करा .
३) िगनी सहायकता कशी मोजली जात े? उदाहरण ा
४) िगनी ग ुणकतेचे फायद े सांगा?
५) िगनी ग ुणकतेचे तोटे सांगा?
munotes.in