Page 1
1 १
ई-वािण य ओळख – उ ा ंती
(INTRODUCTION TO E -COMMERCE
EVALUATION)
घटक रचना :-
१.० उि ्ये
१.१ ई-वािण य ओळख
१.२ ई-वािण य उ ा ंती इितहास
१.३ भारतातील ई-वािण य िवकास
१.४ ई-वािण य मधील मु य कामे
१.५ ई-वािण य या ी व काय
१.६ ई-वािण य फायद े व आ हान े
१.७ ई-वािण य यवसाय डावपेच
१.८ सारांश
१.९ वा याय
१.१० संदभ पु तके
१.० उि ्ये (Objective)
िव ा या ना ा करणात ून खालील उि प ूत साठी अ यास करावयाचा आहे.
ई-वािण य अथ व या या समजाव ून घेणे.
ई-वािण य उ ा ंती इितहास व भारतातील िवकास अ यासण े.
ई-वािण य ची या ी व काय यांचे अ ययन करणे.
ई-वािण य चे फायद े व आ हान े यांचा अ यास करणे.
ई वािण याच े िवपणन व िव संवध न संदभा तील यवसाय
munotes.in
Page 2
ई-वािण य
2 १.१ ई - वािण य ओळख (Introduction to E -Commerce )
आपण स या ई-शतकात राहत आहोत . इंटरनेट मािहती आिण सं ापन तं ान हे
अथ यव थ े या व उ पादकत े या क थानी आहेत. इंटरनेट तं ानाम ुळे
उ पादकत ेत वाढ होऊन खचा त कपात होत आहे व नवीन बाजारप ेठां या संधी
उपल ध होत आहे.
स या यवसायात इंटरनेट चा व ई-मेल चा उपयोग करणे हे सव साधारण झाले आहे.
परंतु तं ानाब लची अनिभ ता िकंवा अ ान ह एक यावसाियका ंना अडथळा
िनमा ण करतो . परंतु िविवध पया यांचा वापर क न ह अडथळा दूर करणे श य असत े.
ई - वािण य – अथ व या या (E-Commerce Meaning)
आज ई-वािण य हे यवसायाक रता खूप मह वाच े झाले आहे. ई-वािण य िकंवा
इले टॉिनक वािण य हणज े व तू व सेवां या िविनमायाक रता इले ॉिनक
मा यमा ंचा/ इंटरनेट चा वापर करणे होय. ई-वािण य मुले पेपर रिहत व तू व सेवांचा
िविनमय खालील मा यमा ंतून श य होतो.
इले ॉिनक डाटा ए सच े ज (Electronic Data Exchange)
इले ॉिनक मेल (E-mail)
इले ॉिनक फंड ा सफर (EFT)
इतर नेटवक आधा रत तं ान (Other Network based technology)
ई-वािण य हे आधुिनक यवसायाची एक प त असून या ारे इंटरनेटचा वापर
क न व तू व सेवांचा िविनमय घडून येतो व यांचा मालक ह क िव े याकड ून
खरेदीदाराकड े कोण याही कारची कागदोप ी न द न होता (पेपररिहत ) ह तांत रत
होतो.
(E-Commerce is the process of Buying and Selling are the Internet,
or Conducting any transaction innovating the transfer of ownership
or rights to the goods or services through computer -mediated
network without using any paper document)
या या (Definition ) :
१) ॲरनॉ ड डयुफर यां या मते “ई-वािण य हणज े सव कार या यावसाियक
यवहारा ंची पूत ता इले ॉिन स मा यमान े मु यतः इंटरनेट या सहा यान े पूण
करणे होय.” munotes.in
Page 3
ई-वािण य ओळख -उ ांती
3 (According to Arnauld Dufaer “E -Commerce encompass all
kinds and commercial transactions that are all kinds
electronically mostly via the Internet.”)
२) जागितक यापार संघटनेतील यापार व िवकास ा सिमती मते, “ई-वािण य
हणज े व तू व सेवांचे उ पादन , िवतरण , िवपणन , िव इले ॉिनक मा यमा ं या
साहा यान े करणे होय.”
(According to world trade organisation committee on trade and
development “it is understand to pertain to production,
distribution , marketing, save or delivery of goods and services by
electronic means.”)
३) आंतररा ीय यापार शासना या मते, “ई-वािण य हणज े अशी कोणतीही
ि या क जी िविनमय , जािहरात , िवतरण व व तू सेवांचे मू य दानाक रता
इले ॉिनक सं ापनाचा उपयोग होय.”
(According to International Trade administration “E -Commerce
is any activity that utilizes some form of electronic
communication for exchange, advertisement, distribution and the
payment for goods and services.”)
४) “ई-कॉमस हणज े यवसायाच े आिथ क यवहा र इले ॉिनक साधना ं या ारे
पूण करणे होय.”
(E-Commerce is defined as the conduct of a financial transaction
by electronic means.)
५) “ई-वािण य हणज े खरेदी व िव च े यवहार िडिजटल मा यमान े करणे होय.”
(“E-Commerce is buying and selling over digital media.”)
ई-वािण य यवहारा ंची उदाहरण े (Examples of E -Commerce)
एखा ा य न े इंटरनेट या मा यमात ून पु तक खरेदी केले.
एखा ा सरकारी कम चा यान े अथवा य न े इंटरनेट या सहा यान े हॉटेल मधील
म बुक केली.
यवसायान े टोल नंबरचा उपयोग क न संगणक खरेदीची ऑड र आपण
पुरवठादाराकड े न दवली .
यवसायान े आव यक साम ी इले ोिनक िललावात ऑनलाईन खरेदी केली.
वेबसाईट वरील ाहका ंनी न दिवल े या ऑड र माण े व तूंची िव केली.
य न े ए.टी.एम.(ATM ) मशीन मधून पैसे काढल े.
ऑनलाईन िव या यवहारात ेडीटकाड ारे पैसे ि वकारल े. munotes.in
Page 4
ई-वािण य
4 ॲमेझॉन, ि लपकाट , ई-ब इ. पोट ल व न व तूंची खरेदी िव होणे.
रे वे वास , एस.टी., िवमान इ. वाहतुक या साधना ंची ितिकट े ऑनलाईन खरेदी
करणे. इ.
ई-वािण य ची वैिश ्ये (Features of E -Commerce)
इले ॉिन स मा यमां या सहा यान े व तू व सेवांची होणारी खरेदी-िव हणज े ई-
वािण य होय. उदा. इंटरनेट, मोबाईल फोन इ. िविवध कार या िवपणन सेवा िकंवा
अनुषांिगक काय इले ॉिनक मा यमात ून पुरिवणे सु ा ई-वािण य चा प रभाष ेत
समािव होतात . ई-वािण य ची वैिश ्ये खालील माण े प करता येतील.
१) सव उपल धता (Ubiquity) : -
ई-वािण य ही सं ा सव कार या इले ॉिनक यवहारा ंना लागू होत अस याम ुळे
या िठकाणी इंटरनेट िकंवा मोबाईल फोन या सेवा उपल ध होतात या िठकाणी
सव उपल धता होत असत े. जसे ऑिफस , घर, रे वे टेशन, एअरपोट , उ ान ,
मॉल, साव जिनक िठकाण े इ. वाय-फाय िकंवा मोबाईल ारे इंटरनेट सेवा उपल ध
अस यास ई-वािण य चे यवहार सव करणे श य होते.
२) जागितक तरावर श य (Global Reach) : -
ई-वािण य ची यवहार मता ही जागितक पातळीची असून जगात या काना-
कोप यातील कोण याही देशात यवहार वेबसाईट या मा यमान े करणे श य होते.
वेबसाईट वरील मजकूर ह तं ाना या सहा यान े संबंिधत देशा या भाषेत यवहार
कर याजोगा भाषांत रत होतो. कोण याही भू-भागा या राजक य , सां कृितक िकंवा
रा ीय सीमार ेषांचे बंधन ई-वािण य या यवहारा ंना नसते.
३) जागितक माप े (Universal Standards) : -
ई-वािण य कारीता वापर यात येणारी मापे ही जागितक तरावरील असतात व सव
देशांकडून ती आदान - दान केली जातात . यामुळे संपूण जागितक तरावर
ऑनलाईन यवहार हे मोठ्या माणावर वाढत अस याच े िदसून येते. यामुळे
यवसाया या यशि वत ेक रता इंटरनेट व सं ापन मा यमा ंची िनतांत आव यकता
िनमा ण झाली आहे.
munotes.in
Page 5
ई-वािण य ओळख -उ ांती
5 ४) सिव तर मािहती (Detailed Information) : -
ई-वािण य या उपयोग क या ना ई-मेल, मेसेजेस िकंवा ऑडीओ -ि हडीओ ि ल स
माफ त सिव तर मािहतीची उपल धता होते. यामुळे व तू िकंवा सेवांब ल या सव
शंकांचे समाधान ाहकास करता येते. येक िव े या या वेबसाईटला FAQ
(Frequently Asked Questions) हणज े वारंवार िवचारल े जाणार े ांची यादी
उ रासिहत िदलेली असत े. यांचा वापर क न सु ा उपयोग कत यां या सम या
सोडवतात .
५) पर परा ंतील संवाद (Interactivity) : -
ई-वािण य ारे तं ाना या सहा यान े ि -प ीय संवाद यं णा िवकिसत केलेली
अस याम ुळे पर परा ंम ये संवाद घडवून आणता येतो. िव ेता व ाहक यावेळेस
ऑनलाईन खरेदी-िव च े यवहार करतात , यावेळेस उ पादना ंब लची मािहती
िविवध कार े फोटो िकंवा िकंमतीब लची मािहती आिण पेम ट ची यव था ही
यवि थतपण े संवादात ून पार पाडली जाते.
६) वैयि क ाधा य (Personalization) : -
ई-वािण य चे तं ान हे वैयि क पातळीवर मेसेजेस िकंवा ऑडीओ ि ल स पाठवून
यवहारातील पारदश कता िनमा ण करतात . उदा – आपण जे उ पादन सच करतो
िकंवा पाहतो तशाच कारची इतर उ पादन े व यांची मािहती आप याला मेसेजेस ारे
िकंवा मोबाईल या ॲप वर िमळत असत े.
७) मािहतीची घनता (Information Density) : -
ई-वािण य या वापराम ुळे सं हण, ि या व सं ापन खचा त मोठ्या माणात घट
होते. तसेच यवहारातील अचूकता व व शीरपणा वाढतो . ई-वािण य या
मा यमात ून उपयोग क या ना भरपूर मािहती व ान िमळत अस यान े मािहती घनता
अिधक असत े.
८) सामािजक तं ान (Social Technology ) :-
ई-वािण य या प तीच े इतर सामािजक मा यमा ंशी एक ीकरण अस यान े
यां याकडील उपल ध त ये यवसाया ंना िमळतात . जसे फेसबुक, इं टा ाम ,
िलंकईन, मेस जर, ई-मे स इ. वरील त ये उपयोगी पडतात .
munotes.in
Page 6
ई-वािण य
6 ९) उपयोग क या ची मािहती (User Ge nerated Content) : -
सामािजक मा यमा ंवरील उपयोग क या ना यवसाया या उ पादना ंब लची मािहती ई-
वािण य ार े शेअर केली जाते. एकाच ि लक वर उपयोगक या स यवसाया या
वेबसाईटवर नेऊन तेथे खरेदी-िव च े यवहार घडून येतात.
१०) जलद व कमी खिच क (Speedy an d Inexpensive) : -
ई-वािण य ि या ही तं ानावर आधा रत अस यान े ती जलद र या व कमी खचा त
पूण होते. याचा फायदा खरेदीदारास व यवसायास सु ा होतो. वाहतूक खच , वेळेची
बचत व घरबस या सव व तू व सेवा ई-वािण य या मा यमात ून िमळिवता येतात.
१.२ ई-वािण य उ ा ंती इितहास (Evaluation of E -
Commerce)
ई-वािण य हे मु यतः यवसाया या िविवध द तऐवजा ं या आदान - दानत ून िनमा ण
झाले. यवसाय व ाहक ां यात बीजके, अंदाजप क , िकंवा द तऐवज टेले स या
मा यमात ून १९४८ -४९ या कालावधीत ह तांत रत होवू लागली . िविवध उ ोग
धं ातून ा दशकात द तऐवजा ंचे ह तांतरण िदसून आले. १९७५ या दर यान
संगणका या मा यमात ून ामु यान े इले ॉिनक डाटा ए सच े ज (Electronic Data
Interchange) िवकिसत होऊन यवसाया या िविवध यवहारा ंची इले ॉिनक
मा यमात ून काय वाही ही ई-वािण य या िवकासाची नांदी ठरावी . मोठ्या माणावर
संगणकाचा उपयोग व इंटरनेट या मा यमात ून वेबसाईट या िनिम ती १९९१ या
कालावधीत िदसून आ या . World Wide Web (www) या िवकासात ून १९९३
साली पिहल े वेब ाउजर वापर यात आले. आज जागितक तरावर मोठ्या माणावर
झाले या माट फोन या उपयोगाम ुळे व ोडबँड या इंटरनेट उपल धत ेमुळे िविवध
तरावर ई-वािण य चा िव तार झालेला िदसून येतो.
आज ई-वािण य िव तार व सार मोठ्या माणावर दैनंिदन मानवी जीवनावर
प रणाम करीत आहे. यवसायाच े सव खरेदी-िव चे यवहार व यातील अनुषांिगक
सेवा ा इले ॉिन स मा यमात ून होताना िदसतात . ाहकान ुवत बाजारप ेठांम ये ई-
मॉ स जसे ॲमेझॉन, ि लपकाट , इ-बे ा बह साखळी िकरकोळ यापा या ंचा
मा यमात ून काय रत आहेत. िविवध सेवांचे जाळे हे सु ा इले ॉिन स मा यमात ून
िनमा ण झाले आहे. जसे ‘उबेर’ वाहतूक यव था , आरो य व कायद ेिवषयक स ला
इ. सेवा ची उपल धता ई-वािण य ारे होत आहे. munotes.in
Page 7
ई-वािण य ओळख -उ ांती
7 ई-वािण य चे एक आधुिनक पाऊल हणज े िविवध सामािजक मा यमा ंचा क न
घेतलेला उपयोग होय. फेसबुक, इं टा ाम इ. लॅटफॉम हे सामािज क मा यमा ंचे जाळे
ई-वािण य ला उपयु ठरत आहे. तसेच यु-ट्युब, लॉग िकंवा गुगल सारख े सच
इंजीनस हे ई-वािण य या िवकासात मोलाची भूिमका बजावीत आहे. आधुिनक
तं ाना या िवकासाम ुळे व नािव याम ुळे ई-वािण य ि या अिधक ि याशील व
गितमान होताना िदसून येत आहे.
िविवध कार या सॉ टव ेअर िनिम ती ार े िविवध सेवामध ून करावया या कामाच े सु ा
िडिजटलायझ ेशन झाले आहे. जसे बँिकग सेवा, टॉकमाक ट, रे वे, िवमान व बस
रझव शन इ. तरावर ई-वािण य चा वापर होताना िदसून येतो. सवा त अिधक
उपयोग हा सरकारी पातळीव र व शाळा महािव ालया ंमधून ई-वािण यचा होताना
िदसून येतो. मागील दीड वषा या कालावधीतील कोरोना संकटाम ुळे जा तीत जा त
यवहार हे िडिजटल मा यमात ून होत आहेत. याम य े ऑनलाईन ा सफर व मनी
ऑनलाईन िमिटंग, ऑनलाईन कॉ फर स व सेिमनार व िविवध कोस स सु ा
इंटरनेट या सहा यान े पूण केले जात आहे.
ई-वािण य ची उ ा ंती आपणास खालील ट या ंमधून अ यासात येईल.
१) १९४८ -४९ – टेले स या मा यमात ून यवसायाची िविवध द तऐवज ह तांत रत
होवू लागल े.
२) १९६० – यवसाया ंमाफ त संगणका या नेटवक मधून इले ॉिनक यवहार सु
होऊन Electronic Data Interchange (EDI) सु झाले.
३) १९७१ – संशोधका ंनी ‘टिम नल इंटरफेस ोसेसर’चा शोध लावून य गत
संगणक टिम नल तयार केलेत.
४) १९७९ – मायकेल ॲ ड रच ांनी ऑनलाईन शॉिपंगचा सवा त थम
टेलीशॉिप ंग या मा यमात ून शोध लावला . दूरिच वाणी संच हे संगणकास जोडून
ई-वािण यच े यवहार सु झालेत.
५) १९८१ -८३ – थॉमसन हॉिलड ेज यांनी पिह या ंदा ‘B2B’ (Business to
Business) इले ॉिनक यवहारा ंची सु वात केली.
६) १९८२ – फायना स टेिलकॉम यांनी िमिनट ेल म ये गुंतवणूक क न सवा त
यश वी World Wide Web सेवा उपल ध केली. याच बरोबर सवा त मोठी
उ ा ंती १९८२ म ये ARPANET मा यमात ून िदसून आली ARPANET
चे पांतर (Tram mission Control Protocol and Internet Protocol) munotes.in
Page 8
ई-वािण य
8 म ये झाले. बॉ टन कॉ य ूटर ए च ज ा माक टमधून १९८२ म ये पिहली
ई-वािण य ही सु वात झाली.
७) १९८४ - ८९ इले ॉिनक मॉल ची थापना क न कॉ य ूस ह ने ११०
ऑनलाईन यावसाियका ंचे नेटवक सु केले.
८) १९९० -१९९३ – टीन बन स ली ांनी १९९० म ये World Wide Web
स ह र व ाऊजर ची िनिम ती केली.
९) १९९१ – नॅशनल साय स फाउंडेशन यांनी नेट वरील यवसाया ंना बंधन काढून
Internet चा उपयोग यावसाियक उपयोगाक रता सु केला.
१०) १९९४ – ऑग ट १९९४ म ये ऑनलाईन रटेलस यांनी ऑनलाईन या
िकरकोळ यवहार पिह या ंदा केला.
११) १९९५ -९६ – जुलै १९९४ म ये ॲमेझॉन यांनी पिहला यवहार व तू िव चा
ई-वािण य ारे केला. स ट बर म ये इबॅ स ई-मॉल ारा पिहला यवहार
ऑनलाईन न दिवला गेला.
१२) १९९७ – म ये डेल ा संगणक कंपनीने सवा त मोठी एक िदवसातील
ऑनलाईन िव न दिवली .
१३) १९९८ – याह ा कंपनीने ‘याह टोअस व गुगल यांनी ई-वािण य सेवा सु
के या.
१४) २००३ - ॲपल ा कंपनीने ट्यून टोअस सु केले.
१५) २००५ – सामािजक मा यमातील तं ानाला उपयोग ई-वािण य क रता
फेसबुक माफ त कर यात आला .
१६) २०१४ – मोबाईल वािण य वेशामुळे ई-वािण य या साराची गती वाढली .
१७) २०२० -२१ – अँ ाईड मोबाई स , टॅब, संगणक व इंटरनेट या ‘4G/5G ’ ा
हाय पीड मुळे ऑनलाईन यवहारा य े मोठ्या माणावर वाढ िदसून आली .
संपूण जगावर ई-वािण य कोिवड -१९ चे संकट आ याम ुळे ऑनलाईन यवहार
ई-वािण य िकंवा िडजीटलायझ ेशन हे वरदान ठरत आहे. ‘सामािजक अंतर’
राखून कोिवड -१९ चा सार रोख याक रता व जगभरही सु ठेव याक रता ई-
वािण य चे योगदान अन यसाधारण आहे. सरकारी काया लये, शाळा,
महािव ालय े, खाजगी कंप यांचे यवहार , िमिटंग व खरेदी-िव यवहार हे
वािण य याच सहा यान े होत आहे. िडजीटलायझ ेशन मुळे पारदश कता व
गितमानता ही यवहारा ंम ये येत असून मोठ्या माणावर ाचारास आळा munotes.in
Page 9
ई-वािण य ओळख -उ ांती
9 बसत आहेत. यामुळे २०२० -२१ हे वष ई-वािण य िकंवा िडिजटल
यवहारा ंचे सुवण युग आहे. असे हट यास वावगे ठरणार नाही.
आपली गती तपासा .
१) ई-वािण य ही संक पना प क न याची वैिश ्ये सांगा.
२) ई-वािण य चा जागितक तरावरील उ ा ंतीचा थोड यात आढावा या.
१.३ भारतातील ई-वािण य िवकास (Development of E -
Commerce in India)
भारतातील ई-वािण यचा िवकास व वाढ ही सात यान े होत असून २०३४ पय त ती
वाढ अमे रकेला ओला ंडून जगातील दुस या मांकाचे सवा त मोठे ई-वािण य
बाजारप ेठ असेल. मागील काही वषा त भारत हा िडिजटल ांती या कालावधीन ुसार
जात आहे. आज भारतातील ५०% पे ा जा त लोकस ं या इंटरनेटचा वापर करीत
असून याचा ई-वािण य वाढीक रता खूप उपयोग होत आहे.
भारतातील ई-वािण य इितहास (History of E -Commerce in India)
भारतात ई-वािण य संक पना ही १९९१ पासून अि त वात आलेली असून
यावेळेस इंटरनेट सु ा उपल ध होत न हत े. जागितक तरावर सु ा अगदी कमी
माणावर व तू व सेवा खरेदी-िव च े यवहार इंटरनेट या मा यमान े होत होते.
१९९९ या शेवटी लोकांना इंटरनेट या ब ल मािहती हायला सु वात झाली होती.
परंतु इंटरनेट चा वापर हणज े याकाळातील एक चैन समजली जात असत े. ख या
अथा ने २००२ म ये भारतीय रे वेने ितक ट आर णाची यव था ऑनलाईन
व पात सु केली ते हा ई-वािण य चा लोकांकडून मोठ्या माणावर ि वकार
हावयास लागला . ई-वािण य मधील मैलाचा दगड हणता येईल, अशी घटना हणज े
आय.आय.टी. िद ली मधील दोन अिभय ं यांनी ‘ लीपकाट ’ ा कंपनीमाफ त
ऑनलाईन पु तका ंची िव करायला केलेली सु वात होय. लीपकाट या
थापन ेनंतर सु ा इंटरनेट उपल धता होत न हती . यानंतर रलाय स इंड ीजच े
सव म व अ ग य उ ोगपती यांनी ‘िजओ ’ ची केलेली घोषणा होय. यांनी
अितशय अ पदरात िजओ ार े इंटरनेट यव था सव सामा या ंपय त पोहचवली . इतर
पध कां या तुलनेने यांनी आकष क दरात हँडसेट व इंटरनेट डेटा उपल ध क न
िदला. वॉलमाट , ॲमेझॉन व इतर ऑनलाईन कंप यां या भारतातील वेशामुळे ई-
वािण य या िवकासास चालना िमळाली , परदेशी गुंतवणूक स िदलेले ो साहन व
१००% परक य गुंतवणुक स िमळाल ेली परवानगी हे धोरणा मक िनण य ई-वािण य munotes.in
Page 10
ई-वािण य
10 या िवकासास पोषक ठरले. आज भारत ई-वािण य या बाबतीत अ ेसर असून
भिव यात तो जागितक तरावर न क च भरीव कामिगरी करेल.
भारतातील ई-वािण य चा इितहास खालील घटना ंमधून अिधक प होईल .
१९९० – १९९० या सु वातीस इंटरनेटची उपल धता ही सरकारी काया लये व
संशोधन सं थांनाच उपल ध होती.
१९९५ – १६ ऑग ट , १९९५ ला िवदेशी संचार िनगम िलिमट ेड (आजच े
BSNL) यांनी भारतात इंटरनेट सु केले. यावेळेस फ २% िशकाऊ लोक
इंटरनेट वापरत होते. पण मागील दोन दशका ंपासून इंटरनेट व मोबाईल फोन वापरात
मोठ्या माणावर वाढ झालेली िदसून येते.
१९९६ -२००० – ा कालावधीत डायलअप प तीच े इंटरनेट सहा शहरांमधून
सु क न B2B िडरे टरी पोट ल लाँच केले गेले.
२००२ – ा वषा त IRCTC ा भारतीय रे वे माफ त ऑनलाईन रझव शन
कर याची सुिवधा उपल ध झाली.
२००३ – भारतीय रे वे आर ण ऑनलाईन प ती ारा यश वी झा या ने Air
Deccan, इंिडयन एअर लाई स , वायग ेट ई. िवमान कंप यांनी ऑनलाईन बुिकंग
सुिवधा सु के या.
२०१० – २००५ ते २०१० ा कालावधीत ऑनलाईन व तूंची खरेदी िव
करणा या ब याच सं था उदयास आ या . परंतु यांना पािहज े तेवढा सकारा मक
पाठ बा ाहका ंकडून िमळाला नाही.
२०१४ -२०२० - ॲमेझॉन, ई-बे, पतंजली, ि लपकाट इ. ऑनलाईन यवसाय
करणा या कंप यांना भारतीय ाहका ंकडून फार मोठ्या माणावर ितसाद िमळत
आहे. बँिकंग, लाईफ इ शुर स, शाळा, महािव ालय े, सरकारी काया लये इ.
आ थापना ंमधून इंटरनेट चा वापर क न सव सेवा ऑनलाईन व पात िद या जात
आहे.
थोड यात भारतातील मोबाईल कंप या, भारत सरकारच े ऑनलाईन संदभा तील
धोरण, ाहका ंचा वाचणारा पैसा व वेळ ामुळे ई-वािण य या यवसायास पोषक
वातावरण िनमा ण झाले असून याचा उपयोग जनसामा या ंकडून होताना िदसून येतो.
भारतातील ६० ते ७०% लोकस ं या आज इंटरनेट चा वापर करीत अस यान े ई-
वािण य या यवसायात भिव यात चांगला ितसाद अपेि त आहे. ई-वािण य या munotes.in
Page 11
ई-वािण य ओळख -उ ांती
11 वाढीस जगातील कोिवड -१९ चे संकट सु ा जबाबदार असून यामुळे सरकार ,
ाहक व यापारी सामािजक अंतर ठेवून ऑनलाईन यवहार करीत आहेत.
१.४ ई-वािण य मधील मु य कामे (Activities of
E-Commerce )
ई-वािण य मधील मु य कामे खालील माण े आहेत.
१) व तू व सेवांची ऑनलाईन खरेदी-िव –
वािण य हणज े यापार व यासोबत करावया या इतर अनुषांिगक सेवा यापार ा
सं ेत व तू व सेवा या खरेदी-िव चा समाव ेश होतो. जे हा इंटरनेट माफ त अशा
कार या व तू व सेवांची खरेदी-िव केली जाते व सेवा पुरिव या जातात . ते हा
ा सव काया चा समाव ेश ई-वािण य म ये होतो. वेब साईट या यानुसार खरेदी-
िव करतात .
२) िविवध सेवा -
ई-वािण य ारे व तू व सेवांची ऑनलाईन खरेदी-िव करीत असताना यां या ई-
पेम टस, ई-िबल, िवतरण इ. सेवा ई-वािण य माफ त िद या जातात .
३) संघटनेतील सं ापन –
संघटनेतीमधील उ व व अधोगामी सं ापनाच े काम ई-वािण य म ये करणे आव यक
असत े. यामुळे िविवध िवभाग व यातील कम चाया म ये सम वय साधला जातो.
४) ई-वािण य या घटका ंचे एकि करण -
ई-वािण य ि या स मपण े काया ि वत कर याक रता िव ेते, ाहक , पध क,
सरकार , यवसाय पया वरण घटक आिण िवपणन घटका ंम ये सम वय व
एकि करणाच े काय आव यक ठरते. सव कार या घटका ं या एकि करणात ूनच
यवसायाची उि ्ये सा य होऊ शकतात .
५) मािहती गोळा करणे –
मािहतीच े संकलन करणे व याचे पृथ:करण क न आव यक घटका ंपय त
पोहचिव याच े काय ई-वािण य ारे केले जाते.
munotes.in
Page 12
ई-वािण य
12 ६) िव े यांना ो सा हन -
ई-वािण यम य े पध ची ती ता वाढत असून नवीन िव े यांना बाजारप ेठेत वेश
करणे कठीण असत े. यामुळे नवीन संघटनेस आप या अि त वास ध का लागू नये,
हणून ई-वािण य ारे यांना ो साहन देणे आव यक ठरते.
७) मािहतीच े काशन –
ई-वािण य मधील यवहारा ंचा मािहती व ितचे सा ीकरण हा आ मा आहे. आप या
उ पादनास ंदभा तील मािहतीच े िविवध मा यमा ं ारे काशन करणे हे मह वाच े काम ई-
वािण य ारे केले जाते. वेबसाईट समाजमा यम े इ. साधना ंचा उपयोग मािहतीच े
काशन कर यासाठी केला जातो.
८) ेडीट काड स् ि वकारण े –
ई-वािण य या यवहारा ंम ये रोख रकमेचा वापर न करता िविवध ऑनलाईन पेम टस
साधना ंचा उपयोग केला जातो. यापैक ेडीट काड स् हेच एक मह वाच े साधन ई-
वािण य ला ि वकाराव े लागत े. या ेडीट काड स् ारे केलेले पेम टस गोळा क न
याचे अहवाल ाहका ंना पाठिवल े जातात .
९) माल जहाजात ून पाठिवण े –
व तू िकंवा मालाच े िवतरण कर याक रता याचे जहाजात ून पाठिव याच े काम ई-
वािण य ारे केले जाते.
१०) नवीन संशोधन व िवकास –
ई-वािण य या वाढीक रता नवीन संशोधन व िवकासाच े काय करणे आव यक
असत े. व तू व सेवां या ब लची मािहती , यातील बदल, बाजारप ेठ चढउतार ,
आंतररा ीय घडामोडी इ. चे संशोधन क न यानुसार िनण य घेता येतात.
११) ऑनलाईन जािहरात –
ई-वािण य चे काय करताना ऑनलाईन जािहराती ार े उ प न िमळिव याच े काम
सु ा करता येते. आप या वेबसाईट िकंवा समाजमा यमात ून व तूंची खरेदी-िव
करताना ऑनलाईन जािहरात ार े उ प न िमळिवता येते.
१२) मंडळ िवकास व ितमा –
वरील सव कामे ई-वािण य ारे पार पाडली जात असताना यवसायाचा िवकास
कर याच े व ितमा वृि ंगत कर याच े काम केले जाते. ई-वािण य हे आधुिनक
यापार णालीतील नवीन साधन असून या ार े मंडळ िवकास साधला जातो. munotes.in
Page 13
ई-वािण य ओळख -उ ांती
13 आपली गती तपासा :
१) ई-वािण यचा भारतातील िवकासाचा आढावा या.
२) ई-वािण यमधील मु य कामांची चचा करा.
१.५ ई-वािण य या ी व काय (Scope and Functions of E -
Commerce)
ई-वािण य ही इंटरनेट व वेबसाईट ारे केली जाणारी खरेदी-िव ची ि या आहे.
यामुळे ई-वािण य ची काय ही ऑनलाईन ि या सुकर हो यासाठी आव यक
ठरतात . ई-वािण य काय खालील दोन भागात िवभागता येतील.
१) मुलभूत काय (Basic Functions)
२) िविश काय (Typical Functions)
खालील आकृतीव न दो ही कारची काय प होतील .
खालील माण े ा काया चे प ीकरण करता येईल.
अ) मुलभूत काय (Basic Functions)
१) शोध यं पया ीकरण :-
ई-वािण य यवसायाची यशि वता ही वेबसाईट व यावरील व तूचा शोध घटका ंवर
अवल ंबून असत े. यामुळे ाहकान े एखादा मु य श दा ार े व तू शोधावयास सु वात
के यानंतर यास आपली व तू उपल ध होणे आव यक असत े. वेबसाईट वरील शोध ई-वािण यची काय अ) मुलभूत काय
१) शोध य ं पया ीकरण
२) नवीन उ पादन िनवड
३) नवीन उ पादन िवपणन
४) ाहक सेवा
५) मु य काय दश क
यव थापन ब) िविश काय १) न दणी
२) पेम ट
३) व तू यव थापन
४) आदेश न दणी व ाहक
मािहती
५) जी.एस.टी. व वाहत ूक खच munotes.in
Page 14
ई-वािण य
14 यं ा या पया ीकरणाम ुळे अिधक ाहका ंना आपली व तू उपल ध होवू शकते.
वेबसाईट वरील प येक पानावर एच 1 टॅग ारा क ि त मजकूर जसे उ पादन नाव,
कार, यातील घटक इ. असावा . तसेच वेबसाईटवर अंतग त जोडणी ारे जसे मु य
श द िकंवा उपयोग इ. शोध घेता यावा. वेबसाईट या URL ा सो या व सवा ना
समजणा या असा यात .
२) नवीन उ पादन िनवड (Selecting new Product) : -
ई-वािण य बाजारप ेठेत ाहका ंना या व तू अपेि त असतील िकंवा आवडत
असतील या उपल ध क न ायला ह यात . ब याच वेळेस यवसाय आप या
सोयी या व तू बाजारात आणतात आिण ाहका ंचा ितसाद िमळत नाही. ाहका ं या
आवडी िनवडीन ुसार नवीन उ पादन िनवड केली जाणे आव यक ठरते.
३) नवीन उ पादन िवपणन (Merchandising New Production ) :-
नवीन उ पादना या िवपणनाक रता उ पादनावर आकष क िच िकंवा उ च दजा या
ितमा व तू ओळख यक रता असा यात . बया च वेळेस िसनेअिभन े यांचे फोटो
उ पादनावर वाप न िवपणन केले जाते. नवीन उ पादना या िव क रता आप या
वेबसाईट या होमपेजवर याचे िच िकंवा पॉपअप िवंडो िनमा ण करावी . या ाहका ंनी
आपल े उ पादन आधी खरेदी केले असेल यांना नवीन उ पादना ंची मािहती ावी.
४) ाहक सेवा (Customer Service ) :-
ाहकांना आनंदी व समाधानी ठेवेने हे मह वाच े उि ई-वािण य चे असल े पािहज े.
याक रता ाहका ं या ऑड स वेळेवर पाठिवण े व यात अचूकता असण े मह वाच े आहे.
जर ाहका ंना व तू यो य या प रि थतीत िमळा या नाहीत िकंवा यांचे नुकसान
झाले असेल तर लगेच यावर यु र देवून सम या सोडिवण े हे मह वाच े काय ई-
वािण य म ये करावे लागत े.
५) मु य काय दश क यव थापन (Monitoring key performance Indication
(KPI ) :-
ई-वािण य यवसायान े मु य काय मता दश कांचे पृथ:करण क न याचे यव थापन
केले पािहज े. ाहक ब याच वेळेस यां या व तू बा केटम य े िकंवा ई-काट म ये
राखून ठेवतात. या व तूंची ऑड स िमळ याक रता ाहका ंना ई-मेल ारे िकंवा
फोन ार े याचे मरण देऊन व तू खरेदीची ऑड स िमळिवण े मह वाच े आहे.
munotes.in
Page 15
ई-वािण य ओळख -उ ांती
15 ब) िविश काय (Typical Functi ons)
१) न दणी (Registrations) : -
ई-वािण य खरेदी-िव म ये ाहका ंची संपूण मािहतीची न दणी क न घेणे
आव यक आहे. या वेळेस व तूंची ऑड स िमळेल ते हा या मािहतीचा उपयोग
िबिलंग व िवतरणासाठी होतो.
२) पेम ट (Payment) : -
ई-वािण यच े हे मह वाच े काय असून व तूंची िकंमत यवसायास िमळा यान ंतर
िव ची ि या पूण होते. ाहका ंनी ऑड स िद यान ंतर डेिबट/ ेडीट काड नंबर
भर यान ंतर याची मा यता बँकेकडून िमळत े व पैसे िव े याचा खा यावर वग होतात .
यासाठी थोडा वेळ लागत असतो .
३) व तू यव थापन (Product Management ) :-
ऑनलाईन खरेदी-िव या यवहारात व तू यव थापन काय खूप मह वाच े आहे.
व तूची वैिश ्ये व तू िवतरण ऑड स पूण करणे इ. गो ी व तू यव थापनात समािव
होतात .
४) आदेश न दणी व ाहक मािहती (Listing Orders & Customer
Details): -
व तूची खरेदी ऑड स िमळा यान ंतर ई-वािण य ारे या ाहकाची मािहती
न दल े या िठकाणाव न िमळिवली जाते. यानुसार याचे पेम ट व ऑड स पूत ता करणे
हे ई-वािण यला करावे लागत े.
५) कर व वाहत ूक खच (Taxes & Shipping carts) : -
ई-वािण य या वेबसाईट ार े संबंिधत कर वसुली व वाहतूक खचा चे यव थापन केले
जाते. या ार े िविवध जी.एस.टी. चे दर वाप न िकंमतीत समािव केले जातात .
तसेच वाहतूक खचा चा सु ा िकंमतीत समाव ेश करायचा अथवा नाही याब ल ई-
वािण य तं ास िनण य यावे लागता त.
६) सूट (Discounts) : -
ई-वािण य ारे खरेदी केले या व तूंवर सूट िकंवा संवध न ई.चे यव थापन केले
जाते. munotes.in
Page 16
ई-वािण य
16 ई-वािण य या ी (Scope of E -Commerce)
ई-वािण य ही सं ा य ात येताना याम य े िविवध ि यांचा समाव ेश होतो. हणून
याची या ी िव तृत व पाची असून खालील आकृती व न याची क पना येते.
१) इंटरनेट सार (Internet Penetration ) :-
िवकिसत देशां या तुलनेने भारतातील इंटरनेटचा सार कमी आहे. यामुळे इंटरनेटचा
सार हो याक रता िव तृत व पाची या ी उपल ध आहे. अलीकड या काळात
इंटरनेट वापरणा या ंची सं या झपाट्याने वाढत असून शहरी व ामीण भागातील लोक
इंटरनेट वापराकड े आकिष त होवू लागल े आहेत.
२) इंटरनेट सोपी प त (Easy way of using Internet ) :-
भारतातील इंटरनेट सा रता कमी अस यान े इंटरनेट सुिवधा पुरिवणा या कंप या
ाहका ंना मोठ्या माणावर सुिवधा देऊन सोबतच इंटरनेट वापर याची सोपी प ती
उपल ध क न देत आहेत. यामुळे इंटरनेट चा वापर व ई-वािण य ची वाढ जलद
गतीने होत आहे.
३) ामीण भागात संधी (Scope in Rural Areas ) :-
भारत हा खेड्यांनी बनलेला देश असून सुमारे ६ लाख खेडी आहेत. यामुळे भारताची
बह सं य लोकस ं या ही ामीण भागात राहते. इंटरनेट पुरिवणा या कंप यांनी ाहक
सं या वाढिव याक रता मोठ्या माणावर इंटरनेट सुिवधा व कमी दराचे लॅ स
ामीण भागात ायला सु वात केली आहे. यामुळे ई-वािण य चा यापार ामीण
भागात वाढिव याची मोठी संधी उपल ध आहे.
इंटरनेट
सार सोयी व सेवा ामीण
भागात या ी इंटरनेट सोपी
प त
िकंमत त ुलना
तं ान िडिजटलायझ ेशन नवीन िवतरण
णाली
सामािजक
मा यम े मोबाईल
तं ान ऑनलाईन िकरण द ुकाने Scope of
E-Commerce munotes.in
Page 17
ई-वािण य ओळख -उ ांती
17 ४) सोयी व सुिवधा (Facilities and services ) :-
इंटरनेट पुरिवणा या कंप यांनी िदले या सेवा व सुिवधांवर ई-वािण य ची या ी
अवल ंबून आहे. यामुळे ामीण भागात इंटरनेट सेवांची उपल धता व दजा चांग या
कारचा असण े आव यक आहे.
५) िडिजटलायझ ेशन (Digitalization) : -
ई-वािण य या वाढीस ‘िडिजटलायझ ेशन’ हा एक मोठा हातभार लावीत आहे. आज
बँका शेअरबाजार , रे वे, िवमान सेवांचे आर ण , िवमा यवसाय इ. े ांचे
िडिजटलायझ ेशन झालेले असून ाहक या ार े मोठ्या माणावर यवहार करीत
असतात .
६) सामािजक मा यम े (Social Media) :-
सामािजक मा यम े आज ऑनलाईन यवहारा ंचे मु य िठकाण झालेले आहे. फेसबुक,
इं टा ाम , ई-मेल, िलंक-ईन, हाटसअप , टेिल ाम इ. क ा य मा यमात ून ई-
वािण य या जािहराती ाहका ंना आकिष त करीत असतात. ाहका ंना यां या
उपयु व तू अथवा सेवा या मा यमा ं ारे िमळ यास यांची खरेदीची गरज पूण
करतात .
७) मोबाईल तं ान (Mobile Technology ) :-
आज या आधुिनक व अ ावत तं ाना या सहा यान े मोबाईल ारा सु ा ई-वािण य
चे यवहार करता येतात. ब याच वेळेस ई-वािण य कंप या वतं ॲप िवकिसत
क न या ार े ई-खरेदी-िव यवहार करतात . उदा. टेट बँक ऑफ इंिडयाच े हे
‘योनो ॲप’ िकंवा ि लपकाट , ॲमेझॉन, पतंजली, महामोबाईल इ. ॲप ची उदाहरण े
आहेत.
८) ऑनलाईन िकराणा दुकाने (Online Kirana Groceries) :-
ऑनलाईन िकराणा दुकाने िह सु ा ई-वािण य या क ेत येतात. आज भारतीय
बाजारप ेठेत मोठ्या माणात ई-वािण य संधी उपल ध आहे. ऑनलाईन िकराणा
दुकानांची लोकि यता वाढत असून ाहका ंना ते सोयी कर व कमी माच े आहे.
९) िकंमत तुलना तं ान (Price Comparis on Engine) : -
व तू खरेदी ऑनलाईन करताना िकंमत तुलना करणा या िविवध वेबसाईटस उपल ध
आहेत. उदा. ाइस देखो डॉटकॉम , कमाल डॉट कॉम इ. ाहक ा वेबसाईटस munotes.in
Page 18
ई-वािण य
18 ारे संपूण िकंमतीची तुलना िविवध ऑनलाईन दुकानांची क न यो य /रा त िकंमत
सुचिवत े.
१०) नवीन िवतरण णाली (New Delivery Model) : -
नवीन िवतरण णाली म ये जलद िवतरण यव था व तू िकंवा उ पादना ंक रता केली
जाते. यात हेिलकॉ टर , ोन इ. चा उपयोग होतो. ॲमेझॉन ार े ाईम
सभासदा ंक रता जलद िवतरण करतात .
१.६ ई-वािण यच े फायद े व आ हान े (Benefits and Ch allenges
of E-Com merce)
ई-वािण य चा सार व िवकास जलद गतीने होत असून सव च उ ोगा ंना या
तं ानाचा वीकार करणे अप रहाय आहे. अ यथा या यवसाया ंना यां या
पध का या तुलनेत कमी यश िमळू शकेल.
ई-वािण य फायद े (Benefits of E -Commerce)
खाली ल आकृतीव न ई-वािण यच े फायद े प होतील .
ई-वािण यच े फायद े अ) ाहका ंना होणार े फायद े १) वेळेची बचत
२) रा त िक ंमत
३) सोयी कर
४) िविवध पया य उपल ध
५) ऑनलाईन प ेम ट
६) २४ x ७ यवहार
७) िति या उपल धता
८) पैशांची बचत
९) मािहतीची उपल धता १०) व तू परत स ुिवधा ब) यवसायास होणार े फायद े १) जागितक पातळीवर यवहार
२) म य थ वग ळून यवहार
३) दज दार स ेवा
४) खचा त बचत
५) नवीन ाहक आकिष त
६) दीघ काळ स ंबंध
७) २४ x ७ यवहार
८) िव व नफा वाढ
९) वारंवार सो या प तीन े पेम ट १०) कमी खचा त सु वात munotes.in
Page 19
ई-वािण य ओळख -उ ांती
19 अ) ाहका ंना होणार े फायद े (Benefits of Customers)
१) वेळेची बचत (Time Saving ) –
ई-वािण य मा यमात ून खरेदी-िव च े यवहार हे वेबसाईट या ारे होत अस यान े
कोण याही दुकानात िकंवा शो म म ये जा याची आव यकता नसते. यामुळे
ाहका ंचा वासास लागणारा वेळ वाचतो .
२) रा त िकंमत (Reasonable Price ) –
ई-वािण य यवहारा ंमधून म य था ंना वगळून उ पादक ते ाहक अशी िवतरण
साखळी वापरली जाते. यावेळेस घाऊक यापारी िकरकोळ यापारी हे म य थ
वगळल े जातात. वाहतूक खच व साठवण ूक खचा त मोठी बचत होते. याचा प रणाम
िकंमती कमी ठेव याम य े होतो व रा त िकंमतीत ाहका ंना व तू िमळतात .
३) सोयी कर (Convenience ) –
ाहका ंना घरातच बसून व तू व उ पादन े ई-वािण य या मा यमान े खरेदी करता
येतात. वेबसाईट या सच इंिजन मा यमात ून िविवध पया यी व तू शोधता येतात.
यामुळे व तूंची खरेदी ता काळ , घरबस या व रा त िकंमतीत करता येत अस याम ुळे
ही प ती ाहका ंना सोयी कर वाटते.
४) िविवध पया य उपल ध (Availability of Choice ) -
ई-वािण य या मा यमात ून खरेदीदारास िविवध व तू िनवडी या संधी व पया य
उपल ध होतात . खरेदी करावया या व तूंचे पया य, िकंमती, सवलती इ. बाबत तुलना
करता येते. व व तू खरेदीचा अंितम िनण य िविवध पया यामध ून घेता येतो.
५) ऑनलाईन पेम ट (Online Payment ) –
ाहका ंना खरेदी केले या व तूंचे मु य िविवध मागा नी ऑनलाईन प तीन े करता येते.
जसे, सच इंिजन गेट वे माफ त डेिबट काड , ेडीट काड , नेट बँिकंग, यु.पी.आय.,
यू आर कोड िकंवा सीओडी पया यात कॅश िकंवा ऑनलाईन पेम ट करता येते.
६) २४ x ७ यवहार (24 X 7 Transaction ) -
ई-वािण य ारे व तू खरेदी वेबसाईट या मा यमात ून केली जात अस यान े यावर
वेळेचे बंधन नसते. के हाही 24 X 7 हणज े आठवड ्या या सात िदवसातील २४ munotes.in
Page 20
ई-वािण य
20 तासात कधीही व तू खरेदी करता येतात. य व तू खरेदी म ये दुकान िकंवा
मॉल या वेळा व सा ािहक सुती इ. अडचणी असू शकतात .
७) िति या उपल ध (Customers Review Available ) –
वेबसाईटवर व तूंची खरेदी ई-वािण य मा यमात ून करताना व तूं या संपूण मािहती
बरोबरच या ाहका ंनी व तू वापर या आहेत. यांचे अनुभव िकंवा िति या तेथे
उपल ध असतात . या िति या ंचा ाहका ंना आपला खरेदी िनण य घेताना उपयोग
होतो.
८) पैशाची बचत (Saving in Costs ) –
ऑनलाईन खरेदी यवहारा ंम ये ाहका ंना व तू घरपोच िमळत अस यान े यां या
इतर वाहन खच व हमाली इ. खचा त बचत होते. तसेच व तू ही चांग या दजा ची व
खा ीशीर िमळत अस यान े ाहका ंना समाधान िमळत े.
९) मािहतीची सुिवधा (Information Available ) –
ऑनलाईन यवहार करताना वेबसाईट िकंवा ॲपवर संबंिधत व तूची मािहती उपल ध
असत े. यात व तूचे उपयोग , वापरावयाची प ती , धोके, यावयाची काळजी इ. चा
समाव ेश असतो . यामुळे ाहका ंस व तू संदभा तील संपूण व यांना यो य िनण य घेता
येतो.
१०) व तू परत सुिवधा (Return Facility ) –
ई-वािण य यवहारा ंमधून व तू खरेदी के यानंतर ाहकास व तू पसंत नस यास
िकंवा व तू चांग या ि थतीत नस यास िविश मुदती या आत िव े यास परत करता
येते. व तू परत के यानंतर याचे पैसे परत या य या खा यात जमा होतात .
ब) यवसायास होणार े फायद े (Benefits to Business) –
१) जागितक पातळीवर यवहार (Global Reach ) –
ई-वािण य या मा यमात ून यवसायात कोण याही कार या भौगोिलक मया दा न
राहता यास जागितक पातळीवर यवहार करता येतात. तसेच ऑनलाईन यवसायास
मोठ्या गुंतवणुक ची गरज न भासता जागितक तरावरील ाहका ंना व तू उपल ध
क शकतात .
munotes.in
Page 21
ई-वािण य ओळख -उ ांती
21 २) म य थ वगळून यवहार (Middle Man Exclusion ) –
व तूं या िवतरण साखळीम य े उ पादक ते ाहक िविवध म य थ असाव े लागतात .
जसे, एजंट घाऊक यापारी , िकरकोळ यापारी इ. परंतु ई-वािण यम य े म य थाची
भूिमका िकंवा काय आव यक नसतात . यां या िशवाय यवहारा ंची पूत ता ऑनलाईन
होत अस यान े यवसायास िमळणा या न याच े माण वाढते.
३) दज दार सेवा (Quality Service ) –
ई-वािण य या व तू खरेदी यवहारा ंम ये िव े यांनी य ाहकाशी संपक न
साधता यवहार पूण करता येतात. ाहकाला ई-वािण य या इंटरनेट ारे व कु रयर
सेवेमाफ त दज दार सेवा उपल ध क न िद या जातात . जसे, ाहका ं या सम या
सोडिवण े, यां या ांना ितसाद देणे, यवहारा ंची जलद र या पूत ता करणे इ.
४) खचा त बचत (Saving in Costs ) –
ऑनलाईन यवहारा ंम ये िव ेता इंटरनेट ारे ाहका ंशी संपक साधून व तूंची ऑड स
िमळिवत असतो . यामुळे य बाजारप ेठेतील शो म , वाहतूक, जािहरात , वीजिबल ,
कम चारी इ. खचा त बचत होते. तसेच म य था ंची सं या सु ा अ पच असत े.
यामुळे न यात वाढ होते.
५) नवीन ाहका ंना आकिष त (Attract New Customers ) -
ाहका ंना उ पादनाची सव मािहती ऑनलाईन वेबसाईट ारे िमळत अस याम ुळे
यवसायाकड े नवीन ाहक आकिष त होतात . नवीन ाहका ंना ई-मेल िकंवा मेसेजेस
ारे मािहती देऊन सूट िकंवा यो य िकंमती व चांग या सेवांब ल अवगत के यामुळे
िव वाढ यास मदत होते.
६) दीघ काळ संबंध (Long Lasting Relations ) -
ई-वािण य या ारे यवसाय ाहका ंशी सात यान े संपक साधून दीघ काळ िटकणार े
संबंध िवकिसत क शकतात . यावेळेस नवीन उ पादन े बाजारात आणली जातात
ते हा ाहका ंना याब ल मािहती िदली जाते. तसेच सणािनिम िकंवा रा ीय
िदनािनिम िदलेली िवशेष सूट िकंवा ऑफस ाहका ंना कळवून यां याशी संबंध
वृि ंगत केले जातात .
munotes.in
Page 22
ई-वािण य
22 ७) २४ x ७ यवहार (24 x 7 Transactions) –
यवसाय जे हा इंटरनेट ारे व तू िव चा पया य उपल ध क न देतात ते हा ाहका ंना
२४ x ७ म ये सेवा िमळत राहतात . वेळेचे िकंवा थळा ंचे बंधन न राहता कोण याही
भौगोिलक े ातून यवहार करता येतात.
८) िव व नफा वाढ (Increase in scale and profit ) –
ई-वािण यच े सव यवहार इंटरनेट ारे ऑनलाईन होत अस यान े मोठ्या माणात
खचा त बचत होते. जसे, वाहतूक खच , शो म खच , कम चारी, वीज जािहरात इ. खच
कमी होतात . तसेच म य था ंचा किमशन म ये सु ा घट होते. यामुळे ाहका ंना
पधा मक िकंमतीत व तू उपल ध क न देऊन िव त व न यात वाढ होते.
९) वारंवार सो या प तीन े पेम ट (Receiving Payment Made Easy) –
येक यवहार ऑनलाईन प तीन े ाहका ंनी वारंवार के यामुळे आप या िनवडल े या
यवसाया ंत सो या प ती ने पेम ट करता येते.
१०) कमी खचा त सु वात (Beginning with Low Investments ) –
ऑनलाईन यवहार हे कमी गुंतवणूक त सु करता येतात. वेबसाईट या यित र
कोणतीही मोठी भांडवली गुंतवणूक करावी लागत नाही. जसे, जागा खरेदी, बांधकाम
खच , फिन चर इ. खच ई-वािण यम ये नसतात . यामुळे यवसायात कमी खचा त
सु वात करता येते.
थोड यात , ई-वािण य प ती ही यवसाय व ाहक ा दोघ घटका ं या ीने
फायद ेशीर आहे. ाहक आज िवखुरलेले अस यान े यां याशी एका िठकाणाव न
संपक साधून य िव करणे श य नसते. ाउलट ऑनलाईन ारा यवहारा ंना
भौगोिलक सीमा नसतात . म य था ंची अनुपि थती व अनुषांिगक खचा त कपात इ.
मुळे ाहका ंनी रा त िकंमतीत व तू िमळतात व यावसाियका ंना अिधक नफा िमळू
शकतो .
ई-वािण यची आ हान े (Challenge of E -Commerce)
१) सुरि तता (Security ) –
ई-वािण यच े यवहार हे इंटरनेटचा वापर क न वेबसाईट ारे होत असतात . व तूंची
खरेदी व पेम ट करताना ाहकाची वैयि क मािहती भरणे आव यक असत े. जे हा वाय
फाय चा साव जिनक र या उपयोग होतो ते हा वैयि क मािहती चोरली जा याचा munotes.in
Page 23
ई-वािण य ओळख -उ ांती
23 धोका असतो . यामुळे ब याच वेळेस ाहकाला िवनाकारण िविवध कार या ासांना
सामोर े जावे लागत े. यामुळे यवहारा ंची सुरि तता व ाय हसी हे एक ई-वािण य चे
मोठे आ हान आहे.
२) मया िदत पया य (Fewer Options ) –
ऑनलाईन खरेदी करताना वेबसाईट वर जे कार िकंवा पया य उपल ध असतील
यातूनच ाहकास खरेदी करावी लागत े. यामुळे ब याच वेळेस ाहक य दुकानात
जाऊन व तूंची खरेदी कर यास ाधा य देतात.
३) दजा िवषयी भीती (Quality Concern) -
ई-वािण य मा यमात ून व तूंची खरेदी करताना ाहक या य ात पाह शकत नाही.
आकार , रंग, पोत, चव इ. व तूंचे गुणधम िच ांतूनच समजून यावे लागतात . यामुळे
ाहकान े िनवडल ेली व तू ही दज दार आहे िकंवा नाही याब ल ाहकाला संशय
असतो .
४) छुपे खच (Hidden Cost ) –
ब याच वेळेस ऑनलाईन खरेदी करताना व तू या िकंमतीत पेम ट करताना वाहतूक
खच , कर िकंवा पेशल चाज स अनाह तपण े िमसळल े जातात . यामुळे अशा छु या
खचा चा भुद ड ाहकावर पडतो .
५) व तूंचे उिशरा िवतरण (Delay in Delivery ) -
ई-वािण यच े यवहार जे हा होतात ते हा ाहका ंना व तू िमळ यास उशीर होतो.
यामुळे ब याच वेळेस व तू गहाळ होतात िकंवा व तू िमळ यास िवलंब होतो.
६) वैयि क सं ापना ंचा अभाव ((Lacks of Personal Interaction ) –
ऑनलाईन खरेदी-िव ही य संपक िकंवा सं ापन न होता पूण होते. यामुळे
ाहक व िव ेता समोरासमोर येत नाही. हणून वैयि क सं ापना ंचा अभाव ा
प तीत िदसून येतो.
७) फसवण ूक हो याची श यता (Possibility of Cheating )
ऑनलाईन यवहारात ाहका ंची फसवण ूक हो याची श यता असत े.
munotes.in
Page 24
ई-वािण य
24 ८) छापील िकंमतीत यवहार (Transaction of Printed Price ) –
ई-वािण य या यवहारा ंम ये य संपक साधून ाहक व िवकेता यांचा होत
नस यान े िकंमतीत कोण याही कार े सूट िकंवा िकंमत मागता येत नाही. यामुळे
वेबसाईटवर व तूची जी िकंमत छापील िदली असेल तीच ाहकास ावी लागत े.
९) िव ासाह ता िनिम तीत अडथळा (Difficult to Build the Trust ) –
य ाहका ंशी ऑनलाईन यवहारात संबंध येत नस याम ुळे ाहका ंम ये जवळीक
िकंवा िव ासाह ता िनिम ती करणे िजक रीच े ठरते. िव ेता व ाहक ां यात फ
यावहा रक संबंध ऑनलाईन खरेदीमुळे असतात .
१०) इतर आ हान े (Other Challenges ) –
ई-वािण य या यवहारात खालील माणे इतर आ हान े असतात .
अ) ई- यवहार संपूण पणे मािहतीवरच आधा रत असतात .
ब) ई- यवहार नवीनच अस यान े याबाबतीत पुरेशी कायद ेिवषयक चौकट उपल ध
नाही.
क) आंतररा ीय तरावर ाहका ंना सुरि तता िमळत नाही.
ड) ाहका ंना व तू य हाताळता येत नाही.
इ) िव ेते व तूं या दजा ब ल हमी देत नाही.
आपली गती तपासा :-
१) ई-वािण यची िविवध काय प करा.
२) ई- वािण यची या ी आकृती या सहा यान े दाखव ून याची चचा करा.
३) ई-वािण य यवसायाला व ाहका ंना होणार े फायद े िवशद करा.
४) ई-वािण य या िविवध आ हा नांची चचा करा.
१.७ ई-वािण य यवसाय डावप ेच – (िवपणन , िव व संवध न)
(E-Commerce Business Strategies for Marketing,
Sales and Promotion)
ई-वािण य चा िवकास भारतात व जागितक तरावर झपाट्याने होत अस यान े
यातील पधा ही वाढत चालली आहे. यामुळे येक यवसायास आपल े अित व
अबािधत ठेव यासाठी व िवकास साध यासाठी नवीन धोरणे व आव यक ते डावपेच munotes.in
Page 25
ई-वािण य ओळख -उ ांती
25 आखण े म ा ठरते. यामुळे यवसायाच े िवपणन , िव व संवध न ा संदभा तील
यवसाय डावपेच कसे तयार करता येतील व यांची अंमलबजावणी कशी होईल या
संदभा त यािठकाणी अ यास करावयाचा आहे.
१) वेबसाईटच े पया ीकरण (Optimize Web -Site) –
वेबसाईटच े सादरीकरण हा ई-वािण यचा आ मा आहे. सव च यवहार हे इंटरनेट चा
उपयोग क न वेबसाईट / ॲप ार े पूण होतात . यामुळे वेबसाईटची मांडणी ही
ाहका ंना समजणारी व सोपी हाताळणी प ती असण े आव यक आहे. गुगल सच
करताना ाहक िविश श द िकंवा वा य उपयोगात आणतात . या श दांव न आपल े
उ पादन वेबसाईटला शोधता येईल एवढे वेबसाईटच े पया ीकारण असल े पािहज े.
तसेच व तूची मािहती , ाहका ं या शंकांना उ र, पेम टमधील अचूकता इ. गो चा
अंतभा व वेबसाईटम य े असावा .
२) ई-मेल सार (E-Mail Campaign ) –
ई-वािण यची यशि वता ही एक ऑनलाईन साधना ंचा वापर क न सा य करता येते.
ई-मेल हे एक खच न करता संपक साध याच े म यम अस यान े यवसाय याचा
उपयोग संभा य व य ाहका ंशी संपक साधून उ पादनाची मािहती दे याक रता
करतात . याम य े नवीन उ पादना ंची मािहती , यवहार पूण झा याब ल ची मािहती
इ. क रता ई-मेलचा उपयोग करता येतो.
३) लॉ स (Blogs) –
ई-मेल सारखाच ‘ लॉग’ हे एक ऑनलाईन साधन असून या ार े ाहक िकंवा त
आप या उ पादनाब ल मत िकंवा िति या िस क शकतात . यामुळे आप या
उ पादनाची लोकि यता वाढीस लागत े. बरेचसे यवसाय लॉग दर िदवशी िकंवा
आठवड ्या या अंतराने बदलवीत असतात .
४) लोकस ं या (Public Relations) –
ई-वािण य यवसाय डावपेचांम ये लोकस ंबंध ा तं ाची भूिमका मह वाची आहे.
आप या उ पादनाब ल वत मानप े िकंवा मॅगेिझन मधून चांगली मािहती कािशत
झाली तर नवीन ाहक याकड े आकिष त करता येतात. वाता हर काशक एिडटर ा
य शी संपक साधून आप या उ पादनाची जनमानसातील ितमा उंचावता येते.
munotes.in
Page 26
ई-वािण य
26 ५) समाज मा यम े (Social Media) –
आज या आधुिनक िवपणनात समाज मा यमा ंची भूिमका ही अन यसाधारण आहे.
िडिजटल मा यमा ंची उपल धता व िवपणन तं ान यामुळे मा यम े व सं ापन
े ातील उ पादना ंना नवन या बाजारप ेठा िनमा ण झा या आहेत. फेसबुक, इं टा ा म,
िलंकईन इ. समाज मा यम े आज संपूण जगात चंड लोकि य अस यान े यांचा
उपयोग आप या उ पादना ंची मािहती ाहका ंपय त पोहोचावी यासाठी करता येतो.
६) दूरिच वाणी आिण यमा यम े (Deletion and Visual Media) -
भारतातील य मा यमा ंम ये सवा िधक ठळक व ल णीय बदल झाले आहेत.
भारतातील दूरिच वाणी या े ात िविवधा ंगी सार व वाढ झाली आहे. १९९१ पय त
पूण तः सरकार या ता यात असल े या व पया याने एकसुरीपणा आले या दूरदश न
पासून आज त बल ८०० पे ा अिधक दूरिच वािह या देशात काय रत आहेत.
दूरिच वा णी या ा वािह या ं या अभूतपूव िव ताराम ुळे भारत ही म यम े ातील
सवा त मोठी गजबजल ेली पधा , संवध न व िव ा बाबतीतील मह वाची भूिमका
आहे. नापतोल , टेलीमाक िटंग इ. सार या कंप या दूरिच वाणी वािह या ंचा िव तृत
व पात वापर क न मोठ्या माणात ई-वािण य ारे यवसाय करताना िदसतात .
७) ऑनलाईन जािहराती (Online Advertisement ) -
ऑनलाईन जािहरात हे एक िवशेष े आहे. हे े जािहरात नेटवक ारे हाताळल े
जाते. याम य े काही इंटरनेट सच कंप यास ु ा समािव आहेत. गुगल हे केवळ
भारतातीलच न हे तर जगभरात लोकि य असल ेले जािहरात मा यम आहे. यावेळेस
गुगल वर एखादी गो शोधात असताना याच णी ाहकाला ा व तूं या जािहराती
पाहता येतात. ऑनलाईन जािहराती ा ट्िवटर वर िकंवा इं टा ामवर सु ा के या
जातात . जागितक तरावर व भारता तील कंप या आप या ाहका ंशी ा मा यमा ं ारे
शेअर करतात .
१.८ सारांश (Summary )
थोड यात , ई-वािण य हे आधुिनक िवपणनाच े मह वाच े वैिश ्य बनले असून याचा
सार व िव तार जलद गतीने संपूण जगात सु आहे. ई-वािण यची या ी सु ा
िव तृत व पाची अस यान े सव च उ पादन े व सेवा े ात याचा अबलंब होताना
िदसतो . मोबाईल व इंटरनेट वापरणा या ंचे भारतातील वाढते माण ई-वािण य या
िवकासास पोषक ठरत आहे. िडिजटल मोबाईल व या ार े सोशल िमडीयाचा मु
वापर करणारा भारतातील युवा वग हा सवा त मोठा ई-वािण य चा पुर कता आहे. munotes.in
Page 27
ई-वािण य ओळख -उ ांती
27 उ ोगा ंसाठी अ यंत अनुकूल असल े या व िडिजटल इंिडया सार या योजना
राबिवणा या नर मोदी सरकारात देशातील अितशय भावशाली उ ोगपत चा आिण
दुसरीकड े जागितक पातळीवरील भावशाली असल े या गुगल, फेसबुक व
माय ोसॉ ट सार या कंप यांचाही भ कम पाठ बा िमळाल ेला आहे. वाढ या इंटरनेट
वापराम ुळे व इं जीचा वापर ल णीय सं येने कर याम ुळे भारत ई-वािण य े ात
मोठा भागीदार बनला आहे.
१.९ वा याय (Exercise )
अ) खाली िदले या पया यांपैक यो य पया याची िनवड क न रका या जागा भर.
१) ई-वािण याच े खालील फायद े ______ आहेत.
अ) रा त िकंमत ब) वेळेची बचत क) दो ही ड) एकही नाही
२) _______ हे सामािजक मा यमाच े उदाहरण आहे.
अ) फेसबुक ब) याह क) जीमेल ड) यापैक नाही
३) ई-वािण य हणज े अशी ि या क जी िविनमय , जािहरात , िवतरण व व तू
सेवांचे मू य दानाक रता _______ सं ापना ंचा उपयोग करते.
अ) इलेि क ब) इले ॉिनक क) य ड) यापैक एकही नाही
४) ई-वािण यच े खालील मुख _______ आ हान े आहेत.
अ) सुरि तता ब) मया िदत पया य क) फसवण ुक ची श यता ड) हे सव घटक
५) ई-वािण य या यावहारा ंका रता खालील ________ घटक आव यक आहेत.
अ) इंटरनेट ब) ई-सं ापन क) ई-िवतरण ड) यापैक एकही नाही
ब) खालील िवधान े चूक क बरोबर ते सांगा.
१) ई-वािण य हणज े खरेदी व िव च े यवहार िडिजटल प तीन े करणे होय.
२) ई-वािण य ि या ही कमी खिच क व जलद गतीने पूण होते.
३) ई-वािण य ि य ेत रोख रकमेचा वापर अिजबात करता येत नाही.
४) भारतात इंटरनेट सा रता कमी अस यान े ई-वािण यच े माण कमी आहे.
५) ई-वािण य प ती ही यवसाय व ाहक ा दो ही गो ी घटका ंना फायद ेशीर
आहे.
munotes.in
Page 28
ई-वािण य
28 १.१० संदभ पु तके
१) इंिडया कने टेड – नव मा यमा ं या भावाच े समी ण
सुने ा सेन नारायण व शािलनी नारायण सेज प लीक ेश स िद ली
२) ई-कॉमस – डॉ.यु.के.िसंग व डॉ.ए.के.नायक
ानदा प लीक ेश स, िद ली
३) िडिजटल माक िटंग – सहज सोपे -
फु ल सुतार, म टी हिस टी काशन , पुणे
४) Essentials of E -Commerce – गौतम बापट
िनराली काशन , पुणे
५) M-Commerce – Shinay Chib
िहमालया प लीिश ंग हाऊस , मुंबई
munotes.in
Page 29
29 २
ई-वािण य आिण अिभ पे
(E-Commerce Models)
करण रचना
२.० उि य े
२.१ ई-वािण य यवसाय अिभ प े
२.२ ई-वािण य यवसाय अिभ प े वैिश ्ये
२.३ ई-वािण य इतर कार
२.४ यवसाय त े ाहक ई -वािण य ि या
२.५ यवसाय त े यवसाय ई -वािण य ि या
२.६ यवसाय त े यवसाय ई -वािण य पया यी अिभ प े
२.७ ई-वािण य िव -जीवन साखळी अिभ प
२.८ सारांश
२.९ वा याय
२.१० संदभ पु तके
२.० उि य े
िव ा या नी ा करणात ून खालील उि य े सा य करायची आह ेत
ई-वािण य अिभ प े – अथ व कार समज ून घेणे.
ई-वािण य यवसाय अिभ प े वैिश ्ये अ यास णे.
ई-वािण य यवसाय ि य ेचे अ ययन करण े.
ई-वािण य यवसाय अिभ प े आव यकता व मह व जाण ून घेणे
ई-वािण य िव उ पादन जीवन च अिभ प अ यासाण े munotes.in
Page 30
ई-वािण य
30 २.१ ई - वािण य यवसाय अिभ प े (Business Model of E-Commerce)
ई-वािण य यवसाय कर यासाठी यां याशी संबंिधत घटका ं या आधारावर िविवध
अिभ प े खालील माण े आहेत .
१) यवसाय त े यवसाय (B2B)
२) यवसाय त े ाहक (B2C)
३) ाहक त े यवसाय (C2B)
४) ाहक त े ाहक (C2C)
५) यवसाय त े सरकार (B2G)
६) ाहक त े सरकार (C2G)
७) यवसाय त े शासन (B2G)
८) ाहक त े शासन (C2G)
९) त त े त (Peer 2 Peer)
१०) यवसाय त े यवसाय स ेवा पुरवठादार (B2B Service Provider)
ई-वािण य हणज ेच इल े ॉिनक वािण य ही आध ुिनक यवसायाची प ती अस ून
या ार े इंटरनेट िकंवा िडिजटल साधना ंचा उपयोग क न व तु व सेवांचा िविनमय घड ून
येतो. या करीता िविवध यवसाय अिभ पा ंचा वापर क ेला जातो . अिभ प े याचा अथ
संबंिधत घटका ं ारे होणारा यवहार जस े यवसाय त े यवसाय . यास BUSINESS to
BUSINESS (B 2B) असे हणतात . ा अिभ पा ार े दोन यवसायाम य े इले ॉिनक
मा यमा ंचा उपयोग क न व त ु व स ेवांचा िविनमय एका यवसायाकड ून दुस या
यवसायाकड े केला जातो ; िकंवा यवसाय त े ाहक अिभ प हणज ेच Business to
Consumers (B 2C) ा अिभ पात स ंबंिधत घटक ह े यवसाय व ाहक अस ून
यां यात व त ु व स ेवांची देवाण घ ेवाण होत असत े. थोड यात यवसाया ंशी िनगडीत
अस े या कोण याही दोन घटका ंम ये होणारा इले ॉिनक र या हो णारी व त ु व
सेवांची देवाण होय . यवसाय त े सरकार (Business to Government ) ाहक त े
सरकार (Customer to Government) िकंवा यवसा य ते शासन (Business to
Administration) अशा संबंिधत घटका ं या सहा यान े ई - वािण य यवसाय क ेला
जातो. वरील प ैक काही अिभ पा ंची सिव तर चचा पुढे करीत आहोत .
munotes.in
Page 31
ई-वािण य आिण अिभ प े
31 २.२ ई – वािण य यवसाय अिभ प े वैिश ्ये (Features of
Business Models of E -Commerce)
ई-वािण य म य े मु यतः यवसाय व ाहक ा दोन म ु य घटका ंचा समाव ेश होतो .
तसेच यवसायाचा स ंबंध हा मोठ्या माणावर सरकारशी स ु ा येतो. खालील म ु य ई -
वािण य कारा ंचा/अिभ प े अ यास व ैिश ्यां या अन ुशंघाने करावयाचा आह े.
१) यवसाय त े यवसाय (Busines s to Business)
यवसाय त े यवसाय ा ई –वािण य कारात यवहार दोन यवसायाम य े चालतात .
याम य े एक यवसाय द ुस या यवसायाला मालाची िव करतो हणज ेच िव ेता व
खरेदीदार ह े दो ही यापारीच असतात .दोन क ंप याम य े इंटरनेट ार े हा यवसाय
चालतो .
खालील आक ृती व न यवसाय त े यवसाय (B2B) हा ई-वािण य कार प होईल
(Business Organisation)
(Features of B2B)ûeenkeÀIeeTkeÀ J³eeHeejerDeeosMeKejsoerJesyemeeF&ìKejsoer DeeosMe
DebceueyepeeJeCeer
J³eJemee³e
HegjJeþe
वैिश ्ये : - (Features of B 2B)
१) यवसाय त े यवसाय ा ई - वािण य करात एक यवसाय द ुस या यवसायास
ऑनलाईन इ ंटरनेट ारे व तुंची िव करत े .
२) दोन यवसायाम य े व तु, सेवा व मािहतीच े आदान दान इ ंटरनेट ार े होत असत े.
३) यवसाय त े यवसाय ा कारात व त ूं या खर ेदी – िव क रता ई - मेल चा
उपयोग क ेला जातो .
४) यवसाय त े यवसाय ा ई -वािण य कारात उ पादक त े घाऊक यापारी िक ंवा
घाऊक यापारी त े िकरकोळ यापारी असा खरेदी िव यवहार होतो . munotes.in
Page 32
ई-वािण य
32 ५) यवसाय त े यवसाय हा ई -वािण यचा सवा त मोठ ्या माणावर उलाढाल होणार
कार आह े .
फायद े (Advantages of B 2B)
१ ) ाहका ंशी य स ंबंध (Direct contact with Customers)
ई-वािण यचा मह वाचा फायदा हणज े अनोळखी िक ंवा ओळख नस ले या ाहका ंशी
य स ंपक साधला जातो . ई-वािण यम य े ाहक हा व ेबसाईट ार े आव यक व त ु व
सेवा खरेदी करत असतो . व तूची िनवड िकंमत व िवतरण ा सव गो ी इ ंटरनेट ार े
होतात .
२) ाहका ंचा िव ास स ंपादन (Obtains Customer Loyalty)
ऑनलाईन यव हाराम य े ाहक आिण िव ेता इंटरनेट ारे संपक थािपत क न
यवहार करतात . यामुळे य या ं या आवडी या व त ु िमळण े रा त िकम ंत लागण े,
व तु व रत ा होण े इ. या म ुळे यवसाय ाहका ंचा िव ास स ंपादन करतात .
३) िव य व ृ ी हे येय (Focused Sales Promotion )
ई-वािण यम ुळे ाहकाशी व ेबसाईट ार े संपक साधला जातो . यामुळे अिधक ाहका ंशी
यवहार क रणे श य होत े. इंटरनेट या मा यमात ून िवशाल भौगोिलक े ांची मया दा न
राहत अिधक िव य व ृ ीचे उि सा य करता य ेते.
४) िव त ृत माण (Large Scalability)
ई-वािण यची या ी ही मोठ ्या माणावर अस यान े िव त ृत भौगोिलक े ातील
ाहका ंशी यवहार करता य ेतात.
५) िवतरण खचा त बचत (Savings in Distribution costs)
ई-वािण य ार े यवहार करणा या क ंप यांना येणारा खच हा कमी असतो .जसे शो म
िव - ितिनधी िकम ंत मोठ ्या माणावर सा ठवणूक व वाहत ूक खचा त बचत होत े.
यवसाय त े ाहक (Business to Consumer)
ई-वािण य मधील हा सवा त लोकि य कार अस ून या ंची या ी ही मोठ ्या माणावर
आहे. यवसाय त े ाहक (B2C) ा कारात ाहक ह े इंटरनेट ार े यवसाया या
वेबसाईटव न व तु व स ेवांची खर ेदी करीत असतात . खरेदी िव या ा होणा या
यवहाराम य े सव च काय ई-मेल व इ ंटरनेट या मा यमान े पूण होतात . जसे व त ुची
मािहती , व तूची िनवड , खरेदी आद ेश व खर ेदीची र कम ब ँकेमाफ त पाठवण े ि कंवा
त ार करण े इ. B2C या यवसाय कारात िकरकोळ िव चाही समाव ेश होतो . याच
माण े ऑनलाईन खर ेदीम य े रे वे िकंवा िवमान वासाची ितिकट े करमण ूक काय माची munotes.in
Page 33
ई-वािण य आिण अिभ प े
33 ितिकट े, लॉज िक ंवा हॉट ेलचे आर ण भाग िक ंवा मु युअल फ ंड खर ेदी िव इ . समाव ेश
होतो.
खालील आक ृती व न यवसाय त े ाहक (B2C) हा ई-वािण य कार प होईल
(Business Organisation)Kejsoer ceeieCeer JesyemeeF&ìmedKejsoer DeeosMe
Hetle&lee
J³eJemee³e
HegjJeþe
Jemlet Je mesJee
वैिश ्ये (Features of B 2C)
१) व तु ,सेवा व मािहतीच े यवसाय व ाहक ा ं यात िविनमय इ ंटरनेट ार े होते.
२) यवसाय त े ाहक ा ई -वािण य कारात ाहका ंना िविवध व तु व स ेवा इंटरनेट
ारे ख रेदी करता य ेतात. उदा.ॲमेझोन, लीपकाट ि कंवा आय.आर.सी.टी.सी.
(रे वे बुिकंग) इ.
३) ा कारात ाहक या यवसाया या व ेबसाईटला लॉगइन क न यािठकाणी व त ु
खरेदी या ऑडस न दिवतो . यानंतर यवसायाकड ून ऑड र ि वकार या चा ई-मेल
ाहकाला पाठव ून लवकरच व त ु पाठिव या स ंदभा त मािहती िदली जात े.
४) यवसाय त े ाहक ा ई -वािण य कारात ई -िकरकोळ यापार , ितक ट खर ेदी,
भाग खर ेदी इ.चा समाव ेश होतो .
५) ा ई-वािण य यवहाराची या ी ख ूप मोठी अस ून जागितक तरावर या ंचे उपयोग
केले जात आह ेत.नवनवीन स ंक पना ा ई -वािण य कारात तयार होताना िदस ून
येतात. जसे ई - िकरकोळ यापार , ई-ितक ट , ई-िश ण , इ.
यवसाय त े ाहक ि या (Working of B 2C Model)
यवसाय त े ाहक (B2C) हा ई-कॉमस कार इ ंटरनेट ार े ऑनलाईन चालतो .
ाहका ंचा पाठ बा व या ं या ऑड स िमळवण े व या ं या प ूत ता कर यासाठी त ं ानाचा
वापर करण े हणज ेच यवसाय त े ाहक ि या होय .पुढील आक ृतीव न यवसाय त े
ाहक ही ई-कॉमस ि या प होईल .
munotes.in
Page 34
ई-वािण य
34 १) ाहका ं या गरज ेची ओळख
२) गरज भागव यासाठी व तु वं सेवांचा शोध
३) िव े याची िनवड व िकम ंत िनि ती
४) व तु व सेवा िमळवण े
५) व तु / सेवांची िकंमत पाठवण े
६) िव यो र स ेवा िमळवण े
वरील ि या सिव तरपण े खाली प क ेलेली आह े
१) ई- मॉलला भ ेट (Visit to V irtual Mall )
ाहका ंना ऑनलाईन व त ु व सेवांची खर ेदी कर यासाठी ई- मॉलला भ ेट ावी लागत े.
ई- मॉल हणज ेच यवसाय व ेबसाईट क यािठकाणी व त ु व व त ु िवषयी सव मािहती
उदा. िकंमत, व तूचे वण न आिण उपल धता इ .संघिटतपण े ऑनलाईन दाखवल ेली
असत े. ाहकांना व त ु िनवड यवि थत करता यावी हण ून ई- मॉल म य े आध ुिनक
सच इंिजन, व तु माण प ती , घटक यव थापन , बात या व इतर मािहती मोठ ्या
माणावर उपल ध असत े.
२) ाहक न दणी ( Customer Registration)
एखा ा यवसाया या व ेबसाईट व न व त ु व सेवा खर ेदी कर याकरीता ाहकास
आपली न दणी वेबसाईट वर करावी लागत े. यानंतर यास ई- मॉल या सव सुिवधा
उपल ध होतात .
३) व तुंची खर ेदी (Customer buys Products)
ाहकाला सव मािहती िमळा यान ंतर तो व त ु ख रेदीची ऑड र पाठिवतो . शॉिपंग
चाज स, कर व इत र कर आिण िकंमत यािवषयी एकि त मािहती या याकड े असत े.
४) आदेशाची ि या (Merchant Process Orders)
ाहकाचा व त ु ख रेदीचा आद ेश िमळा यान ंतर स ंबिधत यापारी आद ेशाची ि या
करतो व स ंबंिधत फॉम भरतो .
munotes.in
Page 35
ई-वािण य आिण अिभ प े
35 ५) ई-पेम ट : ( E-Payment Process)
ाहक या या खरेदीची र कम अिधक ृत ेडीट काड , डेिबट काड िकंवा नेट बँिकंग
माफ त पाठिवतो िक ंवा इतर प त चा ही वापर करता य ेतो जस े ई-वॉलेट, सी.ओ.डी.
इ यािद .
६) काय रत यव थापन ( Operation Management)
ाहका ं या मागणी न ुसार चा ंग या दजा ची व त ु देणे हा सवा त मह वाचा उ ेश ई-
कॉमस चा असतो . ाहका चा व त ु खरेदीचा आद ेश िमळा यान ंतर पार ंपा रक प तीचा
अवल ंब करावा लागतो . जसे साठा यव थापन , दजा यव थापन इ .ची मदत घ ेतली
जाते .
७) व तुंची पाठवणी ( Shipment & Delivery)
सव काय प ती प ूण झा यान ंतर व त ु ाहका ंना पाठवली जात े. व तु ाहका ंना
िदले या प यावर पाठव यासाठी िविवध िवतरण साधना ंचा व स ेवांचा उपयोग क ेला
जातो .
८) ाहकाला व त ु िमळत े ( Customer Receives)
ाहकान े ऑड ॔र िद या माण े व त ु ाहकाला िमळत े. औपचा रकपण े व त ु ाहक
तपासून घेतो व तस े या स ंबिधत यापा याला कळिवतो .
९) िव यो र स ेवा ( After Sales Services)
व तू या िव न ंतर स ु ा यवसायास ‘िव यो र स ेवा’ ाहकास ा या लागतात . जसे
व तु परत करणे िकंवा नीटपण े काय न करण े, दु त करण े इ. यामुळे ाहका ंशी चा ंगले
संबंध िनमा ण होतात व ाहका ंचा िव ास वाढतो .
३) यवसाय त े सरकार (Business to Government)
यवसाय त े सरकार (B2G) ा ई -वािण य काराम य े यवसाय आिण सरकार
यां यात मािह ती, सेवा व उ पादन े यांचा िविनमय इल े ॉिनक मा यमान े होत असतो .
ाम ये मु यतः खालील बाबी सामािव होतात .
सरकार या गरजा जाण ून घेणे ( E-Procurement Services)
यवसाय सरकार या िविवध गरजा (खरेदी या ) जाणून घेऊन यान ुसार सेवा पुरवीत
असतो .
munotes.in
Page 36
ई-वािण य
36 आभासी काय थळ ( A Virtual work place)
ाम य े यवसाय व ं सरकारी काया लये ां यातील करारब द क पाब ल सम वय
साधला जातो . यासाठी ऑनलाईन िमिट ंग, आढावा इ . संभाषण े केली जातात .
ऑनलाईन मािहती व अज भाड े त वावर प ुरिवण े : ( Rental of Online
Applications & database)
यवसाय सरकारी काया लयांना भाड ेत वावर िविवध कार ची आकड ेवारी िक ंवा अज
यव था ऑनलाईन प ुरवीत असतात . यामुळे सरकारी काया लयांना एक कारची
बिह थ स ेवा यवसायाकड ून िमळत े.
खालील आक ृतीव न यवसाय व सरकार या ं यातील ई –वािण य कार प होईल .
यवसा य –अ
ाहक सरकार
यवसाय – ब
थोड यात , यवसाय त े सरकारी काया लये ा ई -वािण य कारा ार े यवसाय िविवध
व तु व स ेवा सरकारला इल े ॉिनक मा यमा ार े पुरिवत असत े. याकरीता यवसाय
सं था ऑनलाईन ऑ ड स िमळवीत असतात .
२.३ ई-वािण य इतर कार (Other E -Commerce Concepts )
१) ाहक त े यवसाय (C2B)
ाहक त े यवसाय हा ई - वािण य कार यवसाय त े ाहक कार या अगदी उलट
आहे. ाम य े ाहक ह े यवसायास उ पादन े, मािहती व सेवा पुरिवतात . उदा. िविवध
य यवसा यास द ेत असल े या स ेवा इल े ॉिनक मा यमा ं या आधार े य ( ाहक)
यवसायास व ेबसाईट ार े भेटतात व िविश स ेवा पुरिव याच े सुचिवतात . यानुसार
य या सेवा ब ल प ै या या पात मानधन / पगार ठरव ून या ं या स ेवांचा िविनमय
करतात .
२) ाहक त े ाहक (C2C)
ाहक त े ाहक ा कारा ार े एक ाहक द ुस या ाहकाला व त ु व स ेवांची िव
करतात . यासाठी ऑनलाईन स ेवा ार े चालत असल े या िललाव प ती चा उपयोग क ेला munotes.in
Page 37
ई-वािण य आिण अिभ प े
37 जातो. उदा. अमे रकेतील एखा ा ाहकान े ऑनलाईन द ेले या जािहराती ार े
भारतातील ाहक व त ु खरेदी करतो . तसेच मािहतीचा स ु ा िविनमय ाहक त े ाहक
होत असतो . उदा -
एखादी त य िवचारल े या एखा ा सम य ेचे उ र ई -मेल ार े देते.
एखा ा क ंपनी या उ पादनाब ल या ाहकाचा अन ुभव िक ंवा अिभ ाय मागिवण े.
ई-बे िकंवा ओ .एल.ए स.सार या व ेबसाईट ार े ाहक त े ाहक व त ूंची खर ेदी िव
केली जात े.
३) ाहक त े सरकार (C2G)
ा ई-वािण य कारात ाहक ह े सरकारशी इल े ॉिनक मा यमा ं ारे व तू, मािहती व
सेवांचे आदान - दान करतात . उदा- ाहक ह े ऑनलाईन स ेवां ारे सरकारला आयकर
भरतात ; िकंवा मािहती प ुरिवतात .
४) यवसाय त े शासन (B2A)
यवसाय त े शासन ा ई -वािण य मॉड ेल ारे कंपनी व साव जिनक स ेवा काया लये
ाम य े इले ॉिनक प तीन े यवहार होतात . मोठया माणावर ा इल े ॉिनक
मॉडेलचा उपयोग आिथ क, सामािजक स ुर ा, रोजगार , कायद ेशीर, कागदप े, न दणी इ .
साठी क ेला जातो .
५) ाहक त े शासन (C2A)
ाम य े ाहक व साव जिनक स ेवा काया लये ां यात इल े ॉिनक मा य मां ारे यवहार
होतात . उदा-
िश ण – सव कारची मािहती िक ंवा बिह थ ई -िश ण कोस स
सामािजक स ुर ा – मािहतीचा िविनमय व ऑनलाईन प ेम टस
कर –आयकर िववरण , पेम टस इ .
आरो य – भेट घे याची व ेळ, ऑनलाईन माग दश न, पेम टस इ .
६) त त े त
ा ई -वािण य कारात एक त य द ुस या त य स स ं ापना ार े
(इले ॉिनक ) िविनमय करत े. ा मॉड ेलचा उपयोग य ना मदत करण े हा असतो .
जसे संगणक एकम ेकांम ये शेअर करण े. सॉ ट व ेअस चा उपयोग क न एकम ेकांना मदत
ा ई-वािण य कारात ून केली जात े.
munotes.in
Page 38
ई-वािण य
38 २.४ यवसाय त े ाहक ई -वािण य ि या (B2C E-Commerce
Process )
यवसाय त े ाहक हा ई -वािण य कार मोठ ्या माणावर वापरला जातो . ऑनलाईन
यवसायाम य े िव ेता व ाहक ह े समोरासमोर य ेत नस याम ुळे पारंपा रक प तीप े ा
वेगळी ि या ाम य े केली जात े. यवसाय त े ाहक ा ई -वािण य व ि य ेत
खालील पायया चा समाव ेश होतो .
१) ाहका ं या गरज ेची ओळख
२) व तू व सेवांचा शोध
३) िव े याची िनवड व िक ंमत िनि ती
४) व तू व सेवा िमळिवण े
५) व तू व सेवांची िकंमत पाठिवण े
६) िव यो र स ेवा िमळिवण े
वरील सव पाय या खालील ट या ंमधून पूण होतात .
१) ई-मॉलला भ ेट (Visiting the Virtual Mall )
२) ाहक न दणी (Customers Registration)
३) व तूंची खर ेदी (Customer Buys Products)
४) आदेशाची ि या (Merchant Process Orders)
५) ई-पेम ट (E-Payment Process)
६) काय तर यव थापन (Opera tion Management)
७) व तूची पाठवणी (Shipment & Delivery)
८) ाहकाला व त ू िमळिवण े (Customers Received)
९) िव यो र स ेवा (After – Sale Service)
वरील सव मुद् ांचे प ीकरण यवसाय त े ाहक (B2C) ा ई-वािण य मॉड ेलम य े
केलेलं आहे.
munotes.in
Page 39
ई-वािण य आिण अिभ प े
39 २.५ यवसाय त े यवसाय ई -वािण य ि या (B2B E-Commerce
Process)
यवसाय त े यवसाय ही ई -वािण य ि या यवसाय त े ाहक ा ि य ेपे ा ि ल
असून या यापारा म ये अन ेक बाब चा समाव ेश होतो . यवसाय हा इतर
यवसायाकड ून िविवध कारचा क चा िक ंवा प का मा ल व िविवध स ेवा घेत असतो .
या यापार ि य ेत खालील पाय या ंचा समाव ेश होतो .
मािहती प क प र ण
गरजां या या या
मागणी व ेळेवर न दिवण े
िव े या या िस ीच े प र ण
िव े याची िनवड
खरेदीचा आद ेश फॉम भरण े
खरेदी आद ेश िव े यास पाठिवण े
पैसे देणे
मालाची पाठवणी
मालाची तपासणी व ि वकार
वरील िविवध पाय या ं खालील आक ृतीतून दाखवता य ेईल
वरील ितक ृती खालील माण े प करता य ेतील .
१) िविवध व ेब व न मािहती एक करण े (Aggregator)
िविवध स ंकेत थळा ंव न िकंवा इतर यवसाया ंकडून मािहती एक करणारा व ैयि क
िकंवा अशा कारची ही ितक ृती आह े. एक क ंपनी सव ख रेदीदारा ंना या ंनी
खरेदीदार
िव ेता मािहती एक करणारा िललाव समाज समाधान munotes.in
Page 40
ई-वािण य
40 संगणकामाफ त खर ेदी कर यासाठी एक आणतात िक ंवा िव े यांना पण एक शत
आणतात . यानुसार खर ेदीदार व िव ेते आप या अित व शत ठेवून यवहार करतात .
२) हब (Hubs)
हब ह णजे इंटरनेट आधा रत म य थ होय . हब िविश क ंपनीवर नजर क ि त करतो .
हब इले ॉिनक बाजारप ेठांचे आयोजन करतात व खर ेदीदार आिण िव ेता या ं यातील
यवहाराचा खच कमी करतात .
३) समाज (Society)
या ि य ेम ये समजाची िन ा िमळव यासाठी . उदा-नीच असा भ ेदभाव न करता
यापार कर याचा य न क ेला जातो . याम य े सभासद हा व त ूंचे उपभोगत े हे ाहक
आिण िवतरक अशी मह वप ूण भूिमका बजावतात .
४) समाधान ( Satisfaction)
यवसाय त े यवसाय ा ई –वािण य कारातील समाधा न हा सवा त शेवटचा घटक
आहे यापाराम य े िविवध स ेवा पुरवून सोयी कर कर याचा मह वप ूण हेतू असतो .
५) िललाव (Auction)
िललाव िक ंवा ऑ शन असे ा तीक ृतीस हणतात . यवहार करताना िव ेता व
खरेदीदार ा ंना मागणी व प ुरवठा ा दोन घटका ंचा अ यास क न िनण य घेता येतात.
आपली गती तपासा :-
१) ई-वािण यच े िविवध कार प करा .
२) यवसाय त े यवसाय ा ई -वािण यची ि या प करा .
३) यवसाय त े ाहक ा ई -वािण य कारची व ैिश ्ये सांगून या ंची िकया प करा
४) यवसाय त े सरकार ा ई -वािण य काराची थोड या त चचा करा.
खालील स ं ा सोदाहरण प करा
अ) यवसाय त े यवसाय (B2B)
ब) यवसाय त े ाहक (B2C)
क) यवसाय त े सरकार (B2G)
ड) ाहक त े ाहक (C2C)
इ) ाहक त े यवसाय (C2B)
ई) ाहक त े सरकार (C2G) munotes.in
Page 41
ई-वािण य आिण अिभ प े
41 फ) यवसाय त े शासन ( B2A)
ग) ाहक त े शासन (C2A)
द) त त े त ( P2P)
यवसाय त े यवसाय ( B2B) : ई-वािण य मह व (Importance of B2B)
यवसाय त े यवसाय ा ई -वािण य कारच े फायद े यांचे मह व व आव यकता प
करतात . या माण े वैयि क ऑनलाईन शॉिप ंगचे फायद े िमळतात तस ेच फायद े
यवसाया ंनी केले या इले ॉिनक कॉमस चे सु ा िमळतात . २०१८ म ये झाल े या
एका सव णान ुसार इले ॉिनक मा यमा ं या सहा यान े खरेदीचे माण यवसाय त े
यवसाय ा ई-वािण य कारात वाढत आह े. जवळपास ७०% या वर यवसाय त े
यवसाय खर ेदी ही व ेबसाईट या मा यमात ून करण े सोयी कर वाटत े.
बॅक िकंनसे यां या अहवालान ुसार कोिवड -१९ या महामारी कालावधीत यवसाय त े
यवसाय ा ई – वािण य कारात च ंड वाढ झाल ेली अस ून आकड ेवारीन ुसार ८०%
यवसाय प ु हा महामारीन ंतर ितिनधी ार े िकंवा य खर ेदी कारात जा या या
िवचारात नाहीत . यवसाय त े यवसाय ा इले ॉिनक खरेदी मा यमात ून फ
सोयीच े िकंवा जलद यवहार होत नाही तर या ं या िव त व िमळणा या एक ूण न यात
वाढ होताना िदसत े.
यवसाय त े यवसाय (B2B) ई-वािण यच े फायद े :-
१) यवसाया या उलाढालीत वाढ ( Scalability) -
यवसाय त े यवसाय ा ई – वािण य कारच े प रणामकारक र या स ंयोजन क े यास
यवसाय स ंघटने या उलाढालीत हणज ेच िव त व न यात वाढ होताना िदस ून येते
२) काय मता व उ पादकत ेत स ुधारणा (Improved Efficiency &
Productivity ) -
इले ॉिनक कॉमस या मा यमान े साधनस ंप ीच े िनयोजन व यवसाय प तीच े
सुलभीकरण काय मतेत उ पादकत ेत सुधारणा घडव ून आणत े. यवसायाला खर ेदी
आदेश ऑनलाईन प तीन े िमळत अस यान े यवसाय स ंघटना ाहका ंना ावया या
िविवध स ेवा काया वर ल क ि त क रतात.
३) जा त ाहक (More Customers) -
B2B इले ॉिनक कॉमस या मा यमात ून यवसाय स ंघटना नवीन यवसाय ाहका ंपय त
पोहचू शकतात . भिव यात आपल े ाहक व ेबसाईट या मा यमान े ख रेदी कर यास
ाधा य द ेतात. ऑनलाईन प तीन े ाहका ंना रा त व यो य िक ंमंत पडताळ ून पाहता
येते. यामुळे यवसाय स ंकेत थळास भ ेट देणा या नवीन ाहका ंशी संपक क शकतात .
munotes.in
Page 42
ई-वािण य
42 ४) मु ांकन जाणीव (Brand Awar eness) -
यवसाय त े यवसाय ा ई -वािण य कारा ार े यवसायास आप या उ पादना ंची मु ा
(Brand) जाणीव वाढिवता य ेते. यामुळे यवसाय थािनक पातळीपास ून आंतररा ीय
पातळीपय त मु ांकन लोकि यता वाढव ू शकतात .
५) िव त वाढ (Increased Sales) -
इले ॉिनक कॉमस मुळे यवसाया या स ंकेत थळा ंना भेट देणा या ाहका ंची स ं याच
वाढत नाही तर िव वाढ िक ंवा वय ंचिलत िव त स ु ा वाढ होत असत े. एक चा ंगले
िवकिस त केलेले यवसायाच े संकेत थळ (Website) यवसाया या उ पादनाब ल
सिव तर मािहती द ेवून ाहका ंना आद ेश व प ूण खरेदी आद ेश न दिवता य ेतात व याम ुळे
िव त वाढ होत े.
६) तुलना मक आकड ेवारी (Analytics Capability) -
यवसायाला आ प या स ंकेत थळा ार े सिव तर तुलना मक आकड ेवारी उ पादनाब ल
मांडता य ेते .
यामुळे ाहका ंना उ पादनाच े मु यांकन, उ पादन िम पडताळणी क न खर ेदी
िनण य घेता येतात.
७) ाहक क ि त अन ुभव (Customer Centric Experience)
यवसाय स ंकेत थळा ार े ाहकांना िविवध स ेवा व सुिवधा प ुरिव या जातात . जसे
उ पादन शोधण े, तुलना करण े, ऑड स देणे, ऑड स ॅिकंग, मालाब ल त ारी , पैसे
परत िमळण े. ई-मा यमात ून इले ॉिनक वािण य ाहका ंस चांगले अनुभव िमळव ून
देते. तसेच संकेत थळावर क ेले या यवहाराची न द देखील िविवध मा यमात ून िमळत े
हणून पारदश क यवहार होतात .
८) िव यव थापनात स ुधारणा (Improved Sales Management)
यवसायाचा िव ितिनधी व या ं या गटास स ु ा ऑनलाईन पोट लचा फायदा या ंचे
िव उि व िव यव थापन उ ंचाव यास होतो . वयंचिलत कंध यव थापन व
त काळ व िव ासाह र या िमळत े.
२.६ यवसाय त े यवसायची अिभ प े (Models of B 2B)
यवसाय त े यवसाय (B2B) ा ई-वािण य कारा ची िविवध अिभ पी ( कार) आहेत.
B2B चे कार म ु यत: खालील दोन गटात िवभागल े जातात .
अ) बाजार थ ळ अिभ पी (Net Market Place Model)
ब) खाजगी औ ोिगक साखळी अिभ प े (Private Industrial Network Model)
वरील दोन गटा ंची चचा थोड यात क या .
munotes.in
Page 43
ई-वािण य आिण अिभ प े
43 अ) बाजार थळ अिभ प े (Net Market Place Model) –
बाजार थळ अिभ प े चे पया यी नाव ‘िविनमयक ’ िकंवा ‘हब’ असेही आह े. ा
कारा ंम ये इंटरनेट या मा यमान े हजारो िविवध खर ेदीदार व िव ेते एका पोट ल वर
िडिजटल माक ट म य े येतात त ेथे B2B चे यवहार इ ंटरनेट ारे पूण होतात .
बाजार थळ अिभ प े मु यत: खालील तीन कारात आढळ ून येतात.
पुरवठादार ाब य बा जारपेठ (Supplier Oriented Market places)
खरेदीदार ाब य बाजारप ेठ (Buyer Oriented Marketplaces)
म य थ ाब य बाजारप ेठ (Intermediary Oriented Marketplace)
१) पुरवठादार ाब य बाजारप ेठ (Supplier Oriented Market places)
ा बाजारप ेठ अिभ पाम य े मोज के पुरवठादार मोठ ्या माणावरील खर ेदीदारा ंना व त ू
पुरवठा करतात . ालाच िव - धान ई -वािण य प ती अस ेही हणतात . मोठ्या
उ ोगस ं थांकडून ा यवसाय त े यवसाय (B2B) ई-वािण य प तीचा अवल ंब केला
जावून मोठ ्या माणावर स ं थांना व त ू व सेवा पुरवठा होतो. उदा. डेटा कॉ य ूटस िलंक
(isco Network ) अनुमान ा प तीन े मालाचा प ुरवठा करतात . िव धान ई -वािण य
प ती ार े मागणीचा अ ंदाज चा ंग या प तीन े घेता येतो. कारण िव ची आकड ेवारी ा
सं ांना य रीतीन े ा होत े. यामुळे पुरवठादारांना क ंध पातळी िनय ं ण (Intently
Condom) चांग या प तीन े ठेवता य ेते.
िव धान ई -वािण य प तशीर ार े खालील मािहती प ुरिवली जात े.
व तू िकंमत िनद िशका (Price Catalogue)
खरेदी आद ेश दे याची प ती (Procedure For order Placement)
व तू पाठिव याची प ती व व ेळाप क (Shipment Schedule & Method)
िबल तयार करण े व पेम ट प ती (Invoicing & Payment By Buyer)
िव - धान ई -वािण यची ि या खालील पाय यामध ून केली जात े.
व तू मािहती िनद िशका तयार करण े. (Generation of Products Catalogue)
खरेदी आद ेश िमळण े. (Receiving Orders)
खरेदी आद ेश छाननी (Scrutiny of orders)
खरेदी भाभा मा यता (Authorization for Purchasing Orders)
खरेदी भाभा ि वकारण े (Approval of Orders)
खरेदी आद ेश ि या (Processing of Orders) munotes.in
Page 44
ई-वािण य
44 खरेदी आद ेश पाठवणी (Shipment of Orders)
बीजक तयार करण े व पेम ट िमळण े (Invoicing & Receiving Payments)
आढावा व पाठप ुरावा (feedback and Follow -Up)
२) खरेदीदार ाब य बाजारप ेठ (Buyer -Oriented Market Place)
ा बाजारप ेठ अिभ पा म ये मोजक ेच खर ेदीदार असतात . ालाच खर ेदी- धान ई -
वािण य प ती अस ेही हणतात . हे अिभ प मोठ ्या माणावरील खर ेदी करणा या
यवसाय स ं थांना सोयीच े आहे. व तू िकंवा सेवांची खर ेदी मोठ ्या माणात एक िक ंवा
अनेक खर ेदी मोठ ्या माणात एक िक ंवा अन ेक पुरवठादारा ंकडून केली जात े. उदा. ऑटो
पाट स घाऊक यापारी (Reliable A utomotive.com) आिण क ेिमक स (B2B)
िविनमय (Chemconnect.com).
िव धान ई -वािण य प तीचा वापर क न खर ेदीदार इले ॉिनक मॉ स िक ंवा
टोअस चा शोध घ ेतात व या ं या व त ूंची दजा व िक ंमत ीन े तुलना करतात . परंतु
मोठ्या माणावर खर ेदी करणा या य वसायास िह प त ख ूपच खिच क व व ेळ काढ ू
वाटते. अशा व ेळेस मोठ े खरेदीदार वतःची बाजारप ेठ व त ू खरेदी कर यास ाधा य
देतात. यालाच खरेदीदार - दान ई-वािण य प ती अस े हणतात . मोठ्या माणावरील
खरेदी व व त ू िमळव या या ि य े ारे खरेदीदारास चा ंगली बचत करता य ेते.
खरेदी दान ई –वािण य प ती ार े यवहार घ ेणा या व त ू खालील कार या
असतात .
दु ती िक ंवा ऑपर ेिटंग संदभा तील व त ू
भांडवली व त ू सोडून क पास आव यक व त ू
सुटे भाग, क चा माल इ . उ पादनाकरीता लागणा या व त ू
घाऊक माणा वर खर ेदीक न िकरकोळ र या िवकावया या व त ू इ.
खरेदी धान ई -वािण य ि या खालील पाय यामध ून केली जात े .
खरेदी आद ेश मा ा तयार करण े (Generation of Purchase Requisition)
खरेदी आद ेशास िविवध थरावर मा यता (Authorization of Purchase at
Different le vels)
संभा य प ुरावठादाराची िनवड ( Selection of Potential Suppliers)
खरेदी आद ेश कोट ेशन िवन ंती (Generation of Request for Quotation)
पुरवठादाराकड ून िकंमत प क मागिवण े (Obtaining Bids from Suppliers) munotes.in
Page 45
ई-वािण य आिण अिभ प े
45 पुरवठादारा ंशी अटी व शत बाबत चचा (Negotiation with Suppliers )
खरेदी आद ेश देणे (Placement of Orders)
िमळाल े या खर ेदी व त ूंचे देखरेख (Monitoring the delivery)
पुरावठादारणा मरण प े (Reminder to Suppliers)
पुरवठादाना प ैसे पाठिवण े (Payments to Suppliers)
३) म य थ ि य बाजारप ेठ (Intermediary –Orient ed Market Place)
ा कार या B2B मॉडेलम य े म य था ंमाफ त खर ेदी-िव च े इले ॉिनक र या
यवहार होतात . म य था ंमाफ त चालिव या जाणा या ा बाजारप ेठेत खर ेदीदार व
िव ेते इले ॉिनक मा यमा ं ारे भेटतात व यवहार करतात .
म य थ ाब य बाजारप ेठेचे खालील दोन कार पडतात .
ैितज बाजारप ेठ या ार े सव कार या उ ोगा ंना स ेवा पुरिव या जातात .
(Horizontal Market Place)
ऊ व गामी बाजारप ेठ या ार े फ एकाच उ ोग े ावर ल क ि त केले जाते.
(Vertical Market Place )
म य थ ाब य बाजारपेठे ारे भेदभाव न करता सव कार या पारंपा रक स ेवा
पुरिव या जातात . फ याम य े फरक एवढाच आह े क यवहार करणार े घटक य ात
यवहार थळी हजर नसतात . अशा कार े अभासी प तीन े यवहार करणार े हजारो
म य थ स ेवा पुरिवणार े उपल ध असतात . ा बाजारप ेठाकड ून आभासी प तीन े
िनद िशका (Virtual Catalogue) पुरिवले जातात आिण क ंप यांना ा िनद िशका मध ून
व तू िनवड याची स ंधी िमळत े
व तू िनद िशका ार े व त ूची मािहती व िकम ंत ही ख रेदीदारापय त पोहचिवली जात े.
यामुळे यवहारात अिधक पारदश कता आण याचा य न क ेला जातो .
बाजारप ेठे ारे ब याच वेळेस िललाव प त चा िस उपयोग क ेला जातो . हे िललाव
िव ेते ि कंवा ख रेदीदारा ंकडून आयोिजत क ेले जातात ; अथा तच ा िललावाम य े
इले ॉिनक प त चा वापर करता य ेतो .
म य थ स ं था ा यवहाराम धून नफा कमिवतात व याक रता िविवध स ेवा जस े
वाहतूक, साठवण इ . खरेदीदारास िक ंवा िव े यास प ुरिवतात ; म य थ ा िविवध
सेवांक रता या ंचे किमशन िक ंवा फ घ ेत असतात .तसेच आभासी बाजारप ेठेत
जािहराती ार े सु ा उ प न िमळिवता य ेते .
munotes.in
Page 46
ई-वािण य
46 ब] खाजगी औ ोिगक साखळी अ िभ प े (Private Industrial Network
Model)
खाजगी औ ोिगक साखळी मॉड े सम य े िनवडक अस े भागीदार एक य ेऊन
एकमेकांना मदत क न एक प ुरवठा साखळी तयार करतात . याम य े उ पादक त े
घाऊक यापारी त े िकरकोळ यापारी आिण श ेवटी अ ंितम उपभोगता ाहक समािव
होतात .
ाम ये दोन कार पडतात .
एकच उ ोग साखळी क जी एका मोठ ्या खर ेदी स ं थेमाफ त राबवली जात े.
(Single Firm Industrial Network)
उ ोग आधा रत औ ोिगक साखळी क जी एखा ा उ ोगातील मोठया गटा ार े
राबवली जात े .(Industry wide & Industrial Network )
खाजगी औ ोिगक साखळी अिभ पाची व ैिश ्ये
ा अिभ पा ार े पुरवठा साखळीत खर ेदी व िव ची काय मता िमळिवता य ेते .
िविवध प ुरवठादार व खर ेदीदारा ंशी स ंबंध अस यान े यावसायीकजोखीम कमी
करता य ेते.
संपूण उ ोगात ून साधनस ंप ीच े िनयोजन साधता य ेते .
संपूण साखळी म ये चांगले सं ापन असत े. यामुळे खरेदीदार व प ुरवठादारा ंमधील
संबंध वृि ंगत होतात .
खाजगी औ ोिगक साखळी अिभ पा ंची खालील काही उदाहरण े देता येतील
वॉल माट – िकरकोळ यापार उ ोग
कोका -कोला –शीतप ेय उ ोग
माय ोसॉ ट – सॉ टव ेअर उ ोग
िकसको – नेटविक ग सो य ुशन इ .
थोड यात ा कार या अिभ पा ार े औ ोिगक साखळी िनमा ण क न इले ॉिनक
मा यमा ं ारे ख रेदीदार व प ुरवठादार या ं यात यवहार घड ून येतात. ऑटोमोबइ स ,
िकरकोळ यापार , संगणक सॉ टव ेअस इ. कारच ं यवसाया ंना ही साखळी अिभ प े
संयु क ठरतात .
munotes.in
Page 47
ई-वािण य आिण अिभ प े
47 २.७ ई-वािण य िव जीवन साखळी अिभ प (E-Commerce
Sales Life Cycle Module)
येक यवसाय जसा व ेगवेग या जीवन साखळी या ट यात ून जात असतो . तसेच ई-
वािण य िव जीवन साखळी स ु ा िविवध ट यामध ून माग मण करीत असत े.
येक जीवन साखळी या पायरीवर यवसायास व ेगवेगळी आ हान े हाताळावी लागतात
व यासाठी स ंयुि क ीकोन िक ंवा डावप ेच वीकाराव े लागतात . ई-वािण य िव
जीवन साखळीतील िविवध ट या ंची चचा खालील माण े करता य ेईल.
ई-वािण य िव जीवन साखळी ट प े –
(Stages of E -Commerce sales Life Cycle)
↓
१) बीज /संक पना िवकास अव था ( Seed Stage)
↓
२) संक पना य ात आणण े ( Start -up Stage)
↓
३) िवकास अव था ( Growth Stage)
↓
४) प रप व ता अव था (Maturity Stage)
↓
५) िव तार अव था (Expansion Stage)
↓
६) उतरती कळा अव था ( Decline Stage)
↓
७) यवसायात ून बाह ेर पडण े (Exit Stage)
वरील पाय या ंचे सिव तर प ीकरण खालील प र छ ेदा ार े करता येईल .
१) बीज / संकरचना िवकास अव था (Seed / Development Stage)
ा पायरीची स ुरवात नवीन यवसाय ई -वािण य िव स ु कर या या स ंक पन ेपासून
होते. ई-वािण य या स ंक पन ेतून नवीन य वसाय स ंक पन ेस ज म िदला जातो . ई-
वािण य िव कर याची स ु वात ही चा ंग या कारच े संकेत थळ (वेबसाईट ) तयार
कर यापास ून होत असत े. िवपणन स ंशोधन त ं ाचा अवल ंब क न नवीन ई -वािण य
िव कर यासाठी आव यक ती म ुलभूत तयारी ा पायरी म य े केली जात े.
संक पना िवकास अव थ ेम ये मु यतः िवपणी म य े आपल े उ पादन ि वकारल े
जा याच े आ हान असत े. याक रता उ पादकान े ‘’नीश िवपणन ’’ (Niche Marketing)
संक पन ेतून बाजारप ेठ व ेश करावा . एकाच उ पादनावर ल क ि त क े यास यावर munotes.in
Page 48
ई-वािण य
48 होणारा स ुरवातीचा खच सु ा कमी माणा त राहतो . तसेच यवसायाच े कौश य , साधन
सामु ी व अन ुभव एकाच उ पादनावर क ि त करण े श य होत े.
सुरवातीला यवसायास भा ंडवल िनिम ती करीता वतः या िनधीत ून भांडवल उभाराव े
लागत े. िम ांकडून िकंवा नात ेवाईका ंकडून काही माणात कज घेऊन भा ंडवल उभारता
येते. ई-वािण य कारात ून िव कर यासाठी यवसायास स ु वातीला खूप भांडवल
गोळा कराव े लागत नाही . कारण ख ूप मोठया माणावर ि थर मालम ा जस े इमारत ,
यं साम ु ी िकंवा खेळते भांडवल ई -वािण य िव क रता आव यक नसत े.
२) संक पना य ात आणण े ( Introductory Stage)
ई-वािण यची एखादी नवीन स ंक पना ि वकार यान ंतर व त ू या बाजारप ेठेतील
पदाप णाने ितचं आय ु याची स ु वात आिण व ेशाव था होते. या अगोदर उ पादनाची
बाजारप ेठेत आण याची सव पूव तयारी हणज ेच िवपणन काय म, जािहरात व िस ी
इ. काय पूण केलेली असतात . उ पादन नवीनच बाजारात य ेत अस याम ुळे पधा नसत े
िकंवा अितश य कमी असत े. परंतु ाहका ंना उ पाद नाची क पना नसत े याम ुळे
यां याकड ून मागणी य े यासाठी जािहरात तस ेच यि गत िव क रता य न कराव े
लागतात . तसेच इतर अन ेक खच ही कराव े लागतात . जसे सूट िकंवा भेटव त ू इ.
यानंतर ई-वािण य या आय ु यमान च ामधील हा ट पा अितशय खिच क असतो व
यात जोखीमही अिधक असत े. ब याच ई -वािण य स ंक पना ा ट या म य ेच
अयश वी ठरतात व या ंचे आयु य संपु ात य ेते.
ई-वािण य या ा ट यामधील सवा त मोठ े आ हा न हणज े रोख रकम ेचा वाह (Cash
Flow) होय. यावसाियकास रोख रकमेची चणचण भासू शकत े कारण यवसाया या
सुरवातीस रोख रकम ेची आवक कमी असत े व अनाह तपण े ख च वाढत असतात .
याक रता ही अव था ख ूप मह वाची अस ून आपला ई -वािण य यवसाय यो य मागा वर
ठेवून याच े अि त व कायम ठ ेव याच े आ हा न यवसायास ि वकाराव े लागत े
याक रता यवसाय उपल ध भा ंडवलाच े तो ह े काळजीप ूव क हाताळाव े लागतात .
यावसा ियकाच े वतःच े िनधी , पुरवठादाराकड ून िमळाल ेली उधारीची सवलत व
िव या मा यमान े िमळणारी र कम ह े मु य भा ंडवलाच े तो ा अव थ ेत
कौश यान े हाताळाव े लागतात .
३) िवकास अव था (Growth Stage)
ई-वािण य या िव स ाहका ंची पस ंती व मा यता िमळा यान ंतर व त ूंचा प ुरवठा
मोठया माणावर क ेला जातो . ाहका ंना व त ू पसंत पड याबरोबर व त ूला मोठया
माणावर मागणी य ेते व प ुरवठा कमी पडतो . िव व नफा याम य े वाढ
होते.उ पादनाकड े इतर िव तरका ंचे ल जात े. पध क तयार होतात .एकाच कार या
उ पादनात िवतरक व तूभेद क न आपल े उ पादन े अस याचा पध क दावा
करतात . munotes.in
Page 49
ई-वािण य आिण अिभ प े
49 िवकास अव थ ेत व त ूं या मागणीत वाढ होत अस यान े ई-वािण य िवपणकास खालील
आ हाना ंना सामोर े जावे लागत े.
प रणाम कारक ाहक स ेवा
नवीन यवसाय योजना
िशि त मान वी संसाधनाची आव यकता
प रणाम कारक यवसाय यव थापन
याक रता यवसायास ाहकाशी स ंबंध वृि ंगत कराव े लागतात . िविवध कार या
जािहराती व िव स ंवध न योजना आणण े आव यक ठरत े. ाहका ंचा ितसाद व
िति या या ंचे यो यरीतीन े मू यमापन क न याक रता उपल ध िनधीचा काय मपण े
उपयोग करण े आव यक ठरत े.
िवकास अव थ ेम ये िव व न यात वाढ होत अस याम ुळे आिथ क े ात
यवसायाची िव ासाह ता वाढत े. यामुळे बँकाकड ून कज घेऊन भा ंडवल उभारता य ेते.
तसेच गुंतवणूकदार िक ंवा नवीन क प योजना हाती घ ेवून भांडवल गोळा करता य ेते.
४) प रप वता अव था (Maturity Stage)
प रप वता अव थ ेम ये ाहका ंचा िव ास यवसायान े संपादान क ेलेला असतो याम ुळे
िव ही एका िविश पातळीवर ि थरावत े. ई-वािण य या ा प रि थतीत िव म ये
वाढ कर यासाठी ाहका ंची अिभ ची व पध कांचे िविवध डावप ेच यांना सा मोरे जावे
लागत े. िकंमत, जािहरात , िव , संवध न योजना अशा िविवध प तीत पधा ती
झालेली असत े. याक रता आप या प ुरवठादारा ंशी चा ंगले संबध िनमा ण क न
यवसायाची काय मता स ु ा वाढवावी लागत े.
यवसायास भा ंडवलाच े तो काळजीप ूव क वापराव े लागतात . िव , नफा व स ंिचत
नफा अस े भांडवलाच े माग वाप न रोखिनधी वाह यवसायात स ुरळीत ठ ेवावा लागतो .
प रप वता अव थ ेत यवसायास सवा त अिधक लोकि यता व अिधक नफा िमळत
असतो .
५) िव ता र अव था (Expansion Stage)
ब याच यवसायात प रप वता अव थ ेमधील स ंसाधना ंना त ड द ेताना नवीन िव तार
काय म हाती यावे लागतात . स या ि थतीतील बाजारप ेठांमधील आपल े थान
िटकव ून नवीन बाजारप ेठा शोध ून आपला िव तार काय म आखता य ेतो. रा ीय िक ंवा
आंतररा ीय बाजारप ेठेत काही भागीदारासामाव ेत आपला उ पादन ई -वािण य
िव ार े आणू शकतात .
नवीन बाजारप ेठांम ये िव तार करताना यवसायास नवीन भा ंडवल िनयोजक व
बाजारप ेठ संशोधन कराव े लागत े. नवीन मािहती नसल े या क पाम य े िशरकाव करण े munotes.in
Page 50
ई-वािण य
50 धो याच े ठ शकत े. याक रता आप या यवसायाकड े असल े या ाहक वगा कडे ल
देवून या ंना कायम राखण े आव यक ठरत े. ई-वािण य यवसाय िव तार काय म
राबिव याक रता ब ँकाकड ून कज घेऊ शकतात िक ंवा एखा ा नवीन क पाक रता
गुंतवणूकदाराकड ून भांडवल उभा शकतात .
६) उतरती कळा / हास अव था ( Decline Stage)
यवसाया या िव त घट हो यास िविवध घटक जबाबदार असतात . बह सं य
व तूंसाठी ही श ेवटची अ व था अप रहाय असत े. तं ातील बदल , नवीन व तूंचे
बाजारप ेठेम ये पदाप ण, ाहका ं या बदल या ची व ाधा य म ज ुनी यं साम ु ी क या
मालाची कमतरता इ . मुळे व तूची मागणी घटत जात े व व त ूचे उ पादन करण े तोटयाच े
ठ लागत े.
ा अव थ ेम ये ई-वािण य यावसािय कास कमी होत जाणारी िव , नफा, ाहक वग
आिण नकारा मक रोख िनधी वाह अशा आ हाना ंना सामोर े जावे लागत े. याक रता
यवसायास नवीन यवसाय स ंधी शोध याकड े ल ाव े लागत े. यावसाियकास
बाजारप ेठेतील आपल े थान राख ून ठेव यासाठी श य त े उपाय कराव े लागतात .
यवसाय भा ंडवलासाठी व रोख िनधी वाहाक रता आप याजवळ िश लक असल ेला
नफा व प ुरवठादारानी िदल ेली उधारीची सवलत ावर अवल ंबून असतो .
७) यवसायात ून बाह ेर पडण े ( Exit Stage)
यावेळेस िव व नफा एका िविश पातळीप े ा कमी होतात व याम य े सुधारणा करण े
अश य होत े. यावेळेस या ई -वािण य यवसायात ून बाह ेर पडण े यो य ठरत े. अशा
वेळेस एखा ा य थ प ास आपल े यवसाय ह ता ंत रत करता य ेतो. ा अव थ ेलाच
‘’समा ी ’’ िकंवा यवसाय ब ंद करण े असे हणतात .
यवसायाची समा ी िक ंवा बंद करण े ा अव थ ेम ये यावसाियकास आिथ क व
मानसशा ीय आ हाना ंना सामोर े जावे लागत े. यवसाया या सव आिथ क जबाबदा या
पूण क न यवसायास अिधक तोटा होव ू न दे याचे आ हान यवसायासमोर असत े.
तसेच य त य स यवसाय ह ता ंत रत करीत असताना आप या यवसायाच े मू य
आपणास चा ंगले िमळ ेल ाकड े ल द ेणे आव यक असत े. यवसायाच े मू य ह े
यवसाया या यातीवर (Goodwill) व ाहका ंचा असल े या पाठ या वर अवल ंबून
असत े. याक रता यवसाय चा ंगला स ला गार स ेवा सं थांचे (Consultancy Service
Agencies) माग दश न घेवू शकतो .
‘’ यवसाय ब ंद करण े’’ ही यवसाया या आय ु यातील श ेवटची अव था जरी असली तरी
ती ख ूप मह वाची असत े. ामु यान े यवसायास खालील दोन बाब कडे ल ाव े
लागत े.
१) यवसायाचा तोटा वाढ ू न देता यवसाय ब ंद करण े व munotes.in
Page 51
ई-वािण य आिण अिभ प े
51 २) यवसाया या यातीस हानी न पोहचता आप या यवसायाच े चांगले मू य िमळव ून
यवसाय ब ंद कर याची ि या यश वी करण े.
आपली गती तपासा :-
१) यवसाय त े यवसाय (B2B) ई-वािण य कारच े मह व िवशद करा .
२) यवसाय त े यवसाय (B2B) ा ई-वािण यची अिभ प े / कार प करा .
३) ई-वािण य िव जीवन साखळीतील िविवध अव था ंची चचा करा.
२.८ सारांश (Summary)
स या ‘’इंटरनेट’’ हा परवलीचा श द बनल ेला आह े. इंटरनेटमुळे यवसायाच े व प
पूण पणे बदल ले आह े.भारताम य े इंटरनेट िवपणनाचा मोठया माणावर औ ोिगक
कारणा ंसाठी क ेला जातो यालाच ‘’ई-वािण य ’’ असे हणतात . ई-वािण य हणज ेच
इले ॉिनक कॉमस (E-Commerce) ही आध ुिनक यवसाय प ती अस ून िविवध
िडिजटल साधना ंचा उपयोग क न व त ू व स ेवांचा िविनमय घड ून येतो याक रता
िविवध ई -वािण य यवसाय अिभ पा ंचा (Types) उपयोग क ेला जातो जस े यवसाय
ते यवसाय (B2B), यवसाय त े ाहक (B2C), यवसाय त े सरकार (B2G) इ.
कारा ंचा समाव ेश ात होतो .
ई-वािण य ह े दोन घटका ंम ये इले ॉिनक मा यमा ं या सहा यान े व त ू व स ेवांचा
िविनमय कर यासाठी भावशाली साधान आह े. मोठया भौगोिलक े ात ई -वािण य ह े
यवहार क शकत अस यान े जागितक पातळीवर हा यवसाय कार लोकि य ठरत
आहे. ई-वािण य या स व च घटका ंना जस े यवसाय ाहक , सरकार , शासन इ . खूपच
फायद ेशीर ठरत आह े. यामुळे िदवस िदवस त ं ातील बदला ंमुळे अितशय
सुरि त र या ई -वािण यच े यवहार होत अस ून याची या ी ही जलद गतीन े वाढत
आहे.
ई-वािण य या ा करणात आपण ई -वािण य या िविवध अिभ प े/ कार व या ंची
वैिश ्ये आिण काय प त चा सिव तर अ यास केलेला आह े. तसेच ई-वािण य िव
जीवन साखळीतील िविवध ट प े ि कंवा अव था ंचा अ यास क ेलेला आह े.ई-वािण य
े ात ब ँका, िवमा, िश ण , पय टन, वाहतूक, ऑटोमोबई स इ . नवीन े ांचा स ु ा
झपाटयान े िशरकाव झाल ेला िदस ून येतो. ऑनलाईन प तीन े िश ण, वास , हॉटेल
बुिकंग, पैशाचे यवहार , िवमा पॉिलिस घ ेणे, शेअर माक टचे यवहार ह े यश वी र या
घडून येताना िदसतात . भारतातील ऑनलाईन यवहार अज ून बा याव थ ेत आह ेत
परंतु यांचा भिव यकाळ उ वल आह े.
munotes.in
Page 52
ई-वािण य
52 २.९ वा याय (Exercise)
अ] खालील िदल े या पया यामध ून यो य प या याची िनवड क न रका या जागा भरा .
१) ाहक त े ाहक (C2C) ा ई- वािण य कारात व त ू व सेवा या ंचा इले ॉिनक
मा यमात ून िविनमय होताना __________ ? संबंिधत असतात .
अ) यवसाय व ाहक ब) ाहक व ाहक
क) िडलर व ाहक ड) वरील प ैक एकही नाही .
२) अंितम ाहकाशी य स ंबंध येवून _____________ ारे म य थ वगळल े
जातात.
अ) यवसाय त े यवसाय ब) यवसाय त े ाहक
क) ाहक त े ाहक ड) सरकार त े यवसाय
३) व तू व स ेवांचे िवपणन इ ंटरनेट या मा यमान े झा यास यास __________
हणतात
अ) ई-िवपणन ब) िवपण क) िव ड) िवपणी
४) ई-वािण य खर ेदी म य े ____________ ने सु वात होत े .
अ) पुरवठादार शोधण े ब) पुरवठादाराच े मू यमापन
क) पुरवठादारास प ेम ट ड) यापैक एकही नाही
५) खरेदीदार व िव ेता यां यात ऑनलाईन झाल े या आिथ क िविनमयास
_________ पेम ट हणतात .
अ) इले ॉिनक ब) भौितक क) ाहक ड) इलेि क
६) बाजार थळ अिभ प े कारास __________ असेही हणतात .
अ) हब ब) क क) मॉ स ड) दुकान
७) C2C हे नाव ________________ साठी वापरतात .
अ) ाहक त े ाहक ब) ाहक त े यवसाय
क) सरकार त े यवसाय ड) सरकार त े ाहक
८) ऑनलाईन शॉिप ंग हे _____________ आहे.
अ) वेळखाऊ ब ) वेळकाढ ू क) वेळ बचत ड) वेळ खिच क
९) ___________ ि या ही मानव स ंसाधन यव थापनातील आहे .
अ) उ पादन ब) खच क) िव ड) मानवस ंसाधन िनयोजन
munotes.in
Page 53
ई-वािण य आिण अिभ प े
53 १०) टाट -अप अव थ ेस ______________ असेही हणतात .
अ) वेशाव था ब) िवकास अव था
क) परीप वता अव था ड) समा ी
२.१० संदभ (References)
१) Essentials of E -Commerce by Gautam Bapat Nirali Prakashan ,
Pune
२) िवपणन आिण मानवस ंसाधन यव थापन
एम. एस. िलमण व डॉ .दीपक राव ेकर
शेठ काशन म ुंबई
३) www.liferay .com
४) www.storehippo.com
५) htps://wisdmlabs.com -blog-
munotes.in
Page 54
54 ३
िव यापी जाळ े
(WORLD WIDE WEB /www)
करण स ंरचना
३.० उि ्ये
३.१ ा तािवक
३.२ िव यापी जाळ े संक पना
३.३ वतःच े संकेत थळ िवकिसत कर याची करण े
३.४ संकेत थळाच े फायद े
३.५ डोमेन नाव न दणी
३.६ बी २ सी ई-वािण य म य े संकेत थळाची भ ूिमका
३.७ ढकला आिण ओढा ीकोन
३.८ संकेत थळाची त व े
३.९ इले ॉिनक मािहती द ेवाणघ ेवाण
३.१० इले ॉिनक मािहती द ेवाणघ ेवाणीच े फायद े आिण तोट े
३.११ ई-वािण य म य े वापरल े जाणार े नवीन त ं ान
३.१२ सारांश
३.१३ वा याय
३.१४ संदभ
३.0 उि ्ये (Objective)
िव ा या ना िव यापी जा याची (www) ओळख क न द ेणे.
संकेत थळाच े फायद े अ यासण े.
िव ा या ना डोम ेन नाव न दणी प ती समजाव ून देणे.
िव ा या ना संकेत थळा या त वा ंची मािहती द ेणे.
इले ॉिनक मािहती अदलाब दल स ंक पना प करण े. munotes.in
Page 55
िव यापी जाळ े
55 ३.१ ा तािवक (Introduction)
िव यापी जाळ े (World Wide Web ) हे सामा यपण े www िकंवा w3 िकंवा web
हणून ओळखल े जात े. िव यापी जाळ े साव जिनक व ेबपृ ांची पर पर जोडल ेली
णाली आह े. िजचा वापर इ ंटरनेट ार े करता य ेतो. १९८९ म ये बन स -िल या ि टीश
शा ान े िव यापी जा या या (www) जगातील िव ापीठ े आिण स ं थांमधील
िविवध शा ा ंमधील मािहतीची सहज द ेवाणघ ेवाण हावी या उ ेशाने वेबची क पना
िवकिसत क ेली गेली. वेब हे इंटरनेट सारख े नाही. वेब हे इंटरनेट या शीष थानी तयार
केले या ब याच अन ु योगा ंपैक एक आह े. ही एक इ ंटरनेट स ह रची णाली आह े.
ऑनलाईन मािहतीच े हे एक जाळ े आहे. जे हायपर टे ट माक अप ल ँ वेज (HTML)
या व पात आह े. एकमेकांशी जोडल े या स ंगणकाच े हे जाळे मािहतीची द ेवाणघ ेवाण
करते व जगभर मािहती सं ािपत करत े. इंटरनेट पे ा वेब हे अिधक सॉ टवेअर िभम ुख
आहे. कागदप े व इतर व ेब घटक याम य े ािफ स व ऑडीओ फाई स चा समाव ेश
होतो. यांचा शोध य ुिनफॉम रसोस लोकेटस (URL S) घेतला जातो व इ ंटरनेट ार े ते
पाहता य ेतात. सव इंटरनेट स ह स हे वेब चा भाग आह ेत.
३.२ िव यापी जाळ े संक पना (Concept of www)
वेब हणज े कागदप े आिण हायपर िल ं स व य ु.आर.एलस ला जोडल े या स ंसाधना ंचा
जागितक स ं ह आह े. मजकूर, ािफ स आिण ऑडीओ प ुन ा कर यासाठी व ेब ही एक
णाली आह े. वेबची म ुलभूत क पना ह णजे संगणक, डेटा नेटवक आिण हायपर ट े ट
या िवकिसत होत असल े या त ं ानाचा एक शि शाली आिण वापर यास स ुलभ
जागितक मािहती णालीम य े िवलीन करण े.
वेबची स ंसाधन े (Resources) हायपरट े ट, ा सफर ोटोकॉल (एच टी टी पी .) ारे
ह तांत रत क ेली जाता त. वेब वर व ेब पेज पाह यासाठी व ेब ाऊझर म य े यु.आर.एल.
(URL) टाईप क ेला जातो . िकंवा हायपर िल ंक टाकली जात े. मजकुरा यित र , वेब
पेजम य े ितमा (Image) , ि हडीओ आिण सॉ टव ेअर घटका ंचा समाव ेश असतो .
समान थीम (Theme) आिण समान डोम ेन नेम (Domain Name) असल े या अनेक
वेब संसाधना ंना िमळ ून वेब साईट तयार होत े. या वेबसाईटस स ंगणकाम य े साठिवल े या
असतात . वापरक या या (User) िवनंतीनुसार व ेब स ह र ितसाद द ेतो. फाईल श ेअर
(Share) कर या या उ ेशाने वेब स ह र ितसाद द ेतो. फाई स आिण व ेबपेज
एकमेकांशी िल ंक केले या असतात . वेब चालव यासाठी ाम ु यान े चार त ं ानाचा
वापर क ेला जातो . याम य े यु.आर.एल. (URL), एच.टी.टी.पी. (HTTP ), वेब ाऊझर
व एच.टी.एम.एल. (HTML ) यांचा समाव ेश आह े.
वेब िवकिसत झा यापास ून वेबचा वापर यावहा रक होव ू लागला . संभा य ाहका ंशी
सुसंवाद साध याप ूव बह ता ंशी यवसाया ंनी वेबचा वापर मोठ ्या माणावर स ु केला
आहे. दुकानात जाव ून खर ेदी कर याप े ा ाहका ंनी ऑनलाईन खर ेदीची सोय क न munotes.in
Page 56
ई-वािण य
56 घेतली आह े. ाहका ंना घरबस या कमी िक ंमतीत व त ू व स ेवा याम ुळे उपल ध होव ू
लाग या आह े. मागील काही वषा पासून सामािजक मा यम े िस झाली आह ेत.
संकेत थळा ं या मा यमात ून यि गत व यावसाियक स ंपक वाढला आह े.
३.३ वतःच े संकेत थळ िवकिसत कर याची करण े (Reasons for
Developing own websites)
आपला यवसाय जगासाठी ख ुला कर या चा सवा त सोपा माग हणज े वत:चे
संकेत थळ िवकिसत करण े. याक रता थम स ंकेत थळ िवकिसत कर याची उि ्ये
िनि त करावी लागतात . आपणास ठरवाव े लागत े क स ंकेत थळ (वेबसाईट ) का तयार
करायची आह े. आपल े नेटवक वाढिवण े, येय सा य करण े, उ प न वाढिवण े, सेवा
ओळख क न द ेणे इ. उि ा ीसाठी स ंकेत थळ तयार क ेले जाते.
आज स ंकेत थळािशवाय यवसाय चालिवण े असामा य झाल े आहे. यवसाय वाढ आिण
िवकास याक रता वत :चे संकेत थळ िवकिसत कर याची स या गरज भास ू लागली
आहे. यवसायास वत :चे संकेत थळ िवकिसत कर याची करण े खालील माण े सांगता
येतील.
१) िव ासाह ता संपािदत करण े (Build Credibility) -
ाहकावर थम व चा ंगला भाव टाक यासाठी वत :ची वेबसाईट असण े आव यक
आहे. संकेत थळ पाह न यवसायाब ल ाहकाच े मत तयार होत े. यवसायाची एक
िविश ितमा ाहका या मनात िनमा ण होत े. यावसाियकत ेने व वापर यास सोप े
संकेत थळ तयार क े यास आपला यवसाय एक ित ीत यवसाय आह े. हा संदेश
ाहका ंपय त पोहोचिव यास मदत होत े.
२) ाहका ंची सोय (Convenience to Consumers) –
संकेत थळ आठवड ्या या सात िदवस व चोवीस तास ख ुले असत े. यामुळे कधीही व
कुठेही ाहकाशी स ुसंवाद साधन े श य होत े. संकेत थळा या मा यमात ून ऑनलाईन
आर ण करता य ेते. उदा. ाहक वत : यवसाया या कम चा या ंची मदत न घ ेता हॉट ेल
मधील म आरि त क शकतो . यवसायाब लची मािहती स ंकेत थळा ार े ाहकाला
पािहज े ते हा िमळ ू शकत े. यवसाया या िठकाणी न जाता द ेखील ाहकाला
यवसायाबरोबर यवहार करता य ेतात. यामुळे ाहकाचा व ेळ, खच व य न वाचतात .
३) ाहक िन ा (Customer Loyalty) –
संकेत थळा या मा यमात ून ाहक व यवसाय याम य े दुतफ स ं ापन होत े.
यवसायास जीवन व त ू, सेवा, ऑफर, बदल इ . मािहती ताबडतोब ाहका ंपय त
पोहचिवता य ेते. तसेच आप या स ेवा वेळेवर व अच ूक पुरिवता य ेतात. यामुळे ाहक
त ारी व नकार दर िनि तच कमी होतात . ाहकास यवसाय व व त ू संदभा तील
िति या यवसाया ंपय त पोहचिवता य ेतात. ाहकाचा यवसायावर िव ास स ंपािदत
होतो. munotes.in
Page 57
िव यापी जाळ े
57 ४) कंपनी ितमा (Corporate Image) –
िविश श दस ं ह, ितमा , ि हडीओ , सुंदर न ीकाम इ . या मदतीन े ाहका ं या मनात
कंपनीची चा ंगली व व ेगळी ितमा िनमा ण कर यासाठी स ंकेत थळ हा एक आदश मंच
आहे. कंपनीचे भिव यकालीन िनयोजन , व तू िवकास , व तू सुधारणा , व तू बदल ,
िव ीय मािहती , उि ्ये ा ी , ऑफर इ . ब लची अ यावत मािहती ाहका ंपय त
पोहचवली जात े. यामुळे कंपनीशी स ंबंिधत सव घटका ं या मनात क ंपनीची चा ंगली व
वेगळी ितमा िनमा ण होत े.
५) यवसाय वाढ (Business Growth) -
यवसाय िव तार करायचा अस ेल तर यवसायाच े वत :चे संकेत थळ असण े हे एक
मह वाच े धोरण आह े. लघु यावसाियक द ेखील वत :चे संकेत थळ तयार क न
नवनवीन ाहक िमळव ू शकतात . यवसाय करत असल ेले िव व ृ ीचे य न अस ं य
ाहका ंपय त पोहचतात . यािशवाय िव वृ ी खच देखील कमी होतो . आव यक
अस यास स ंकेत थळावरील मािहतीत बदल द ेखील करता य ेतात. नवीन िव व ृ ी
खच देखील कमी होतो . आव यक अस यास स ंकेत थळावरील मािहतीत बदल द ेखील
करता य ेतात. नवीन िव व ृ ी योजना त परत ेने ाहका ंना समजतात . यवसाय वाढीस
याचा फायदा होतो .
६) दीघ कालीन यशाची खा ी (Ensures Long Term Success) -
संपूण जगाम य े इंटरनेटचा वापर िदवस िदवस वाढत चालला आह े. संकेत थळािशवाय
यवसाय हा लोकांसाठी अ य यवसाय बनतो . या िडिजटल य ुगात यवसाय
ऑनलाईन अस याची अिधक गरज आह े. दुकान िक ंवा ऑनलाईन अस याची अिधक
गरज आह े. दुकान िक ंवा काया लय नसताना द ेखील ऑनलाईन यवसाय करता य ेतो.
ाहका ंशी सात यान े संपका त राहता य ेते. यवसायात अि त व िटकिवता य ेते व
दीघ कालीन यशाची खा ी िनमा ण होत े.
७) सज नशीलता दश िवते (Reflects Creativity) -
संकेत थळा या मा यमात ून यवसायातील कम चा या ंनी सज नशीलता दश िवली जात े.
सुंदर, रचना मक व आकष क संकेत थळ , वेब िडझायनरच े क पना कौश य कट
करते. याचा ाहका ंबरोबरच इतर े कांवर अिधक चा ंगला व इतरा ंपे ा वेगळा भाव
पडतो .
८) पधा मक फा यदा (Competitive Advantage) –
संकेत थळ क ंपनी क रता व त ू व सेवांची वैिश ्ये दश िव यासाठी एक यो य म ंच आह े.
व तूंची ग ुणधम , िकंमत, िव न ंतरची स ेवा, फायद े वॉरंटी, ऑफर इ . संदभा त
अ यावत व िव त ृत मािहती ाहका ंपय त पोहचिवता य ेते. ाहका ंना अन ेक कंप यां या
व तू व सेवांम ये तुलना करता य ेते. कंपनी सहज पध वर मत क शकत े. munotes.in
Page 58
ई-वािण य
58 ३.४ संकेत थळाच े फायद े (Benefits of Website)
स या या िडिजटल य ुगाम य े श यतो बह ता ंशी यवसाय स ंकेत थळा ंनी जोडल े
आहेत. संकेत थळा या मा यमात ून हे यवसाय आपली ऑनलाईन उ पि थती
दश िवतात . स या यवसाया ंची वत :ची स ंकेत थळ े नसतील तर या ंना या ं या प ूण
काय मतेने कामिगरी करता य ेणार नाही . याक रता या ंना वत :चे संकेत थळ िवकिसत
क न याच े यो य यव थापन कराव े लागत े. यवसायास वत :चे संकेत थळ अस याच े
अनेक फाय दे होतात . यातील काही मह वाच े फायद े खाली नम ूद केले आहेत.
१) कमी खच Cost Effective) :
यवसाय वत : या स ंकेत थळावर यवसाय , व तू, सेवा, व तू सुधारणा , व तू बदल ,
ऑफर , योजना इ . ची िव त ृत मािहती द ेवू शकतो . ऑनलाईन जािहरात द ेवू शकतो .
छपाई जािहरात शी त ुलना करता ऑनलाईन जािहरात वर कमी खच येतो. िशवाय
जािहरात अस ं य े कांपय त पोहोचत े.
२) यवसाय िव ासाह ता (Business Credibility) :
संकेत थळ यावसाियक व य ुझर डली अस ेल तर ाहका ंचा यवसाय स ं थेवर िव ास
बस याची स ंधी अिधक वाढत े. ाहक िव िवध यवसाया ं या स ंकेत थळा ंम ये देखील
तुलना करत असतात . खराब सादरीकरण असणा या स ंकेत थळावर याच माण े या
यवसायावर ाहका ंचा सहसा िव ास बसत नाही .
३) रा ंिदवस उपल धता (Around -The-Clock Availability) :
यवसायाच े वत :चे संकेत थळ अस यास व त ू व मािहतीची ाहका ंना रा ंिदवस
उपल धता होत े. पारंपा रक द ुकान िव प तीत व ेळेची मया दा असत े. आठवड ्यातील
सातही िदवस व चोवीस तास ाहका ंना संकेत थळाम ुळे यवसायाबरोबर यवहार करण े
व मािहती िमळिवण े श य होत े. यामुळे िनि तच यवसायास अिधक नफा कमिव णे श य
होते.
४) ाहक समाधान (Customer Satisfaction) :
ाहक समाधान ह े आध ुिनक यवसायाच े मह वाच े उि आह े. संकेत थळाम ुळे
यवसायास ाहका ंना अ यावत व स ंदभ य मािहती त परत ेने पुरिवणे श य होत े.
ाहका ंचा खर ेदीचा िनण य वेळेवर व स ुलभ होतो . ाहकांना अच ूक व त पर स ेवा पुरिवता
येतात. ाहका ंची यवसाया ती िति या समजत े. तसेच या ं या त ार च े ताबडतोब
िनवारण करण े श य होत े. यवसाय ाहका ं या अप े ांची पूत ता क शकतो व ाहक
समाधानी होतात .
munotes.in
Page 59
िव यापी जाळ े
59 ५) सं था मक उि ्ये (Organisati onal Objectives) :
ाहका ंची सोय होण े हा स ंकेत थळाचा सवा त मोठा फायदा आह े. असल ेले ाहक
िटकिवण े व नवीन ाहक िमळिवण े यामुळे यवसायावर िन ा स ंपािदत होत े. यामुळेच
पधा असूनही यवसायाची िव , बाजारप ेठ वाटा व न याच े माण वाढत े. यवसाय
वाढी या व िव तारा या अन ेक संधी िनमा ण होतात .
६) जागितक पोहोच Global Reach) :
संकेत थळाम ुळे यवसायाचा िव तार थािनक पातळीपास ून जागितक पातळीपय त
होतो. जगातील कानाकोप यात यवसायाच े िच पोहचत े. यवसायाची िव व नफा
वाढतो . थोड यात यवसाय जागितक होतो .
७) मंडळ ितमा Corporate Image) :
संकेत थळ असल ेला यवसाय भागधारक , ाहक , पुरवठादार , गुंतवणूकदार, कम चारी
इ. सव संबंिधत घटका ंना समाधान द ेवू शकतो . यवसायास आिथ क, मुलभूत, रा ीय ,
मानवी तस ेच सामािजक उि ्ये सा य करण े श य होत े. यामुळे सव संबंिधत
घटका ं या मनात यवसायाची चा ंगली व व ेगळी ितमा िनमा ण होत े.
८) पधा मक फायदा (Competitive Advantage) :
िदवस िदवस यवसाय े ाम य े पधा वाढता चालली आह े. या ती पध ला सामोर े
जाने हे एक फार मोठ े आवाहन आह े. संकेत थळाम ुळे यवसाय ाहका ं या अप े ांची
वेळेवर पूत ता क न या ंना समाधान द ेवू शकतो . ाहक यवसाया या व त ू व सेवांना
ाधा य द ेतात. यवसाय पध म ये देखील वत :चे अि त व िटकव ून ठेवू शकतो .
३.५ डोमेन नाव न दणी (Registering a Domain Name)
डोमेन नावाचा वापर य ु.आर.एल. (URL) म ये िविश व ेब पेजाचा शोध घ े यासाठी
केला जातो . ॲ ेस शोध यासाठी डोम ेन नावाचा वापर होतो . उदाहरणाथ डोमेन नाव
Microsoft.com मधून अन ेक आय .पी. ॲ ेस दश िवतात . येक डोम ेन नावान ंतर
यय (Suffix) असतो . तो डोम ेन नाव कोणत े टॉप लेवल डोम ेन (TLD) आहे हे
कळत े. असे डोमेन अितशय मया िदत आह ेत, यांची उदाहरण े खालील माण े .
gov – Government agencies
edu – Educational institutions
org – Organisations Business
mil – Military
net – Network Organizations
ca – Canada
th – Thailand munotes.in
Page 60
ई-वािण य
60 इंटरनेट आय .पी. ॲ ेस वर आधारीत आह े, यामुळे येक वेब स ह रला डोम ेन नेम
िस टीम (DNs) स ह र डोम ेन नावाच े पांतर स ंकेत थळावर य े यासाठी ाऊजर
ॲ ेस बार म य े डोमेन नाव टाकाव े लागत े.
डोमेन नावाची न दणी कर यासाठी खालील काय प ती प ूण करावी लागत े.
१) डोमेन नाव िनब ंधकाचा शोध घ ेणे (Find a domain name registrar) :
डोमेन नाव णाली स ंपूण पणे पाह याच े काम इ ंटरनेट कॉप र ेशन फॉर असाइन न े स अँड
नंबस (ICANN ) करते. हे कॉप र ेशन बाह ेरील क ंप यांना डोम ेन नाव िव व
यव थापनाची परवानगी द ेते. यांना िनब ंधक (registrar ) असे हणतात . या
िनबंधका ार े डोमेन नावाची न दणी कर याची गरज आह े. काही िस िनब ंधकाम य े
Go daddy, Bluehost, Crazy Domains, ipage, BigRock, Znetlive, Hosting
Raja यांचा समाव ेश होतो . िनबंधकाची िनवड कर याप ूव आकारल े जाणार े शु क व
याची धोरण े यांचा काळजीप ूव क िवचार करावा लागतो . काही िनब ंधक दरमहा श ु क
आकारतात .
२) डोमेन नाव उपल धत ेचा शोध घ ेणे (Search for your domain name
availability) :
एकदा यो य डोम ेन िनब ंधकाची िनवड झा यास या िनब ंधका या सच बार (Search
Bar) चा वापर क न डोमेन नावाचा शोध यावा लागतो . तु ही ठरिवल ेले डोमेन नाव
उपल ध अस यास प ुढील काय प ती प ूण करता य ेईल. परंतु तेच डोम ेन नाव दुस या
कोणी वापरल े अस यास मा ठरिवल े या डोम ेन नावात व ेगळे व मह वाच े श द
(Keywords) टाकाव े लागतील .
३) डोमेन नाव िनवड िनि त करण े (Finalize your domain name choice) :
अनेक डोम ेन नावा ंब ल िवचार म ंथन क े यानंतर कोणत े डोमेन नाव उपल ध आह े याचा
िवचार करावा लागतो . श यतो डोम ेन नाव िनवड िनि त करताना आप या व त ूस
(Brand) ते उपय ु आह े का तस ेच ते नाव य ुझरला शोध यास सोप े जाईल का याचाही
िवचार करण े आव यक आह े.
४) डोमेन नावान ंतरील यय ठरिवण े (Choose a domain name suffix) :
डोमेन नावाची िनि ती झा यान ंतर यान ंतर लाव या जाणा या ययाची िनवड करावी
लागत े. या यया ंम ये .com, .org इ.चा समाव ेश होतो . यावसाियक स ं थां या
संकेत थळा ंम ये .com या ययाचा वापर क ेलेला आढळ ेल.
५) िनबंधकाला मािहती जमा करण े (Submission of Information to
Registrar) :
डोमेन नाव व यान ंतरील ययाची िनवड िनि त झा यान ंतर िनब ंधकाला न दणीसाठी
िवनंती करावी लागत े. यास आव यक ती मािहती प ुरवावी लागत े. न दणीसाठी munotes.in
Page 61
िव यापी जाळ े
61 ऑनलाईन रिज ेशन सि ह स ारे िवनंती करता य ेते. ईि त डोम ेन नाव अज दाराच े नाव
व संपक मािहती व न दणी कालावधी याची मािहती ावी लागत े.
६) िनबंधकाकड ून स यापन /प र ण (Verification By Registrar) :
अज दाराकड ून आव यक ती सव मािहती ा झा यान ंतर या मािहतीच े प र ण
िनबंधक करतो . यानंतर न दणी काय प ती स ु केली जात े. न दणी िवन ंती व ा
मािहती न ेटवक इ फोम शन स टर (NIC) ला पाठिवली जात े.
७) डोमेन नावाची न दणी (Registration of Domain Name) :
मा टर स ह रला डोम ेन झोन फाईल ॲड केली जात े. सव मािहती अपलोड झा यान ंतर
डोमेन नावाची न दणी होत े. या न दणी न ंतर िनब ंधकाला या या कामाच े पैसे ावे
लागतात . तसेच दरमहा श ु क द ेखील ाव े लागत े.
३.६ बी2सी ई-वािण यम य े संकेत थळाची भ ूिमका (Role of Website
in B2C E -commerce)
बी2सी (B2C) मॉडेल म य े यवसायाच े संकेत थळ हा असा म ंच आह े. िजथे सव यवहार
यवसाय व ाहक या ं याम य े य होतात . या मॉड ेलम य े ाहक यवसायाच े
संकेत थळ उघडतो . कॅटलॉग िनवडतो , कॅटलॉग माण े मागणी िनि त क न
यवसायात ई -मेल पाठिव तो. यवसायास ाहक मागणी ा झा यावर ाहकाकड े
यवसाय माल पाठव ून देतो. बी2सी ई-वािण य स ंकेत थळािशवाय चालिवता य ेत नाही .
ाहकास ऑनलाईन िव कर यासाठी यवसायाच े संकेत थळ असण े आव यक आह े.
बी2सी (Business -to-consumer) हणज े व तू व सेवा ऑनला ईन य पण े ाहका ंना
िवकण े याम य े म य था ंचा समाव ेश होत नाही .
बी2सी संकेत थळाची भ ूिमका खालील म ुद् ां या आधार े नमूद करता य ेईल.
१) भौितक उपि थतीची गरज नाही .
२) ाहका ंची ऑनलाईन मािहती िमळत े.
३) ाहका ंना यवसायाची अ यावत मािहती ऑनलाईन प ुरिवता य ेते.
४) यवसाया या स ंधी वाढतात .
५) जगा या कानाकोप यातील ाहका ंपय त पोहचता य ेत.
६) व तू िव व ृ ी करण े सहज होत े.
७) ाहक समाधान सव ण करता य ेते.
८) ाहक िन ा स ंपािदत होत े. munotes.in
Page 62
ई-वािण य
62 ९) यवसायाची चा ंगली व व ेगळी ितमा सव संबंिधत घटका ं या मनात िनमा ण होत े.
(वरील मुद् ांचे प ीकरण याच धड ्यातील स ंकेत थळाच े फायद े याव न करता
येईल.)
वयंअ ययन (Self Study)
१) िव यापी जाळ े ही स ंक पना प करा .
२) वत:चे संकेत थळ िवकिसत कर याची करण े कोणती आह ेत?
३) संकेत थळाच े फायद े नमूद करा .
४) डोमेन नाव न दणी ि या थोड या त प करा .
५) बी2सी ई-वािण य मधील स ंकेत थळाची भ ूिमका िवशद करा .
३.७ ढकला आिण ओढा ीकोन (Push and Pull Approach)
िव व ृ ी साठी ढकला आिण ओढा ीकोन (धोरण) वापरला जातो . िव व ृ ी धोरण
दोन कारच े असत े. ते हणज े ढकला धोरण (Push Strategy) आिण ओढा धोरण
(Pull Strategy) ई-वािण य म य े अंदाजप क , वेळ व य न या ंचा िवचार क न
जगभरात यवसाय वाढ कर यासाठी िव व ृ ी धोरण ठरवाव े लागत े. ई-वािण य
िवपणन यव थापक ढकला आिण ओढा या दो ही धोरणा ंचा वापर करतात . ही दो ही
धोरणे कशी असतात त े जाणून घेणे मह वाच े ठरेल.
१) ढकला िव व ृ ी ीकोन (Push Promotion Approach) :
या धोरणाम य े िव ेता व त ू ाहकाकड े ढकलतो . ाहक मागणी िनमा ण कर यासाठी
याम य े िव ेते आिण यापार व ृ ी काया चा वापर क ेला जातो . उ पादक घाऊक यापारी
िकरकोळ यापा याकड े व िकरकोळ यापारी ाहकाकड े व तू ढकलतो . हणज ेच या ंनी
खरेदी करावी हण ून य न करतो . म य थ िक ंवा िव ेते यां या मा यमात ून ाहका ंना
व तू िव व ृ ीचा य न क ेला जातो . या धोरणाची सव म उदाहरण े मोबाईल क ंप या
व िवमा क ंप या ही देता येतील. या म य था या मदतीन े िव व ृ ी य न करतात .
या म य था ंनी िव व ृ ी करावी हण ून या ंना सवलती िद या जातात .
ढकला धोरणाम य े ाहकाला व त ूची गरज आह े. हे पटिवल े जाते. ाहका ंपय त व त ू
नेवून ाहक मागणी िनमा ण केली जात े. सो या श दात व त ू ाहकाकड े ढकलली जात े.
ाहकान े व त ू ख रेदी के यानंतर ाहकाला व त ूब ल अिधक समजत े. या धोरणाचा
वापर ई -वािण य म य े बी२बी (Business -to-Business) ई-वािण य िवपणन करणार े
करतात . घाऊक यापारी व िकरकोळ यापारी या ंनी आप या क ंपनी या व त ूचा साठा
क न ाहका ंक रता व त ू िव वाढवावी याक रता या ंना व ृ केले जाते. हे धोरण
खालील माण े राबिवल े जाते. munotes.in
Page 63
िव यापी जाळ े
63
संशोधन व
िवकास
उ पादन
िवपणन
= गरज ?
याम य े थम स ंशोधन व िवकास क ेला जातो . यानंतर उ पादन केले जात े व नंतर
िवपणन क ेले जाते. यानंतर पािहल े जाते क बाजारप ेठेत या व त ूची गरज आह े.
२) ओढा िव व ृ ी ीकोन (Pull Promotion Approach) :
या धोरणाम य े ाहका ं या मनात व त ूची गरज िक ंवा खर ेदी इ छा िनमा ण केली जात े.
ाहक िकरकोळ यापा याला व तूब ल िवचारतील व व त ू मागणी करतील . या शीन े
य न क ेले जातात . यामुळे िकरकोळ यापारी घाऊक यापा याला व घाऊक यापारी
उ पादकाला व त ूब ल िवचारतो व मागणी करतो .
या धोरणाच े उदाहरण हणज े ॲपल मोबाईल क ंपनीचे देता येईल. लेटे ट आयफोन
खरेदीसाठी ाहक रांग लावतील व ती ा करतील . या कंपनीने आयफोन खर ेदी
कर याची इ छा ाहका ं या मनात तयार क ेली आह े. हणज े ाहक क ंपनीकड े येतात.
व तू खरेदीसाठी तर क ंपनी ाहका ंकडे व तू िव साठी जात नाही .
या धोरणाचा ह ेतू ाहका ंना आकिष त क न या ंना दीघ काळ िन ावान ाहक बनिवण े हे
आहे. हे धोरण खालील माण े राबिवल े जाते.
बाजारप ेठ
गरज
य
करणे
संशोधन
व िवकास
उ पादन
िवपणन
थम व त ूची गरज आह े का ह े िनि त क ेले जाते. यानंतर स ंशोधन क न उ पादन
केले जाते व यान ंतर व त ू िवपणन क ेले जाते.
आता आपण या दोन धोरणा ंमधील फरक िवचारात घ ेवू. ढकला धोरणाम य े िवतरक ,
घाऊक यापारी आिण िकरकोळ यापारी या ंना िव साठी ल क ेले जात े. ओढा
धोरणाम य े अंितम ाहकाला ल क ेले जाते. ढकला धोरणाचा उ ेश व तू िव हा
आहे. ढकला धोरणाम य े ाथिमक व त ू औ ोिगक व त ू (Industrial Goods) असत े
तर ओढा धोरणाम य े ाहक व त ू (consumer Goods) असत े. बी२बी ई-वािण य
करणार े ओढा धोरण अवल ंबतात तर बी २सी ई -वािण य करणार े ओढा धोरणाचा
अवल ंब करतात .
munotes.in
Page 64
ई-वािण य
64 ३.८ संकेत थळाची त वे (Principle of Website)
एका भावी व ेबसाईट िडझाईनन े युझरला (वापरक या ला) िविश स ंदेश देवून काय िस ी
केली पािहज े.सुसंगतता, रंग, टायपो ाफ (Typography) , ितमा , साधेपणा आिण
काय मता यासारख े अ नेक घटक चा ंग या व ेबसाईट ( संकेत थळ ) युझरचा िव ास
िनमा ण करत े व माग दश न करत े. आपल े संकेत थळ वापर या यो यत ेचे आह े व त े
युझरसाठी अन ुकूल आह े, याची खा ी करण े आव यक आह े. हणज ेच संकेत थळ ह े
युझरिभम ुख (User Centric) असाव े.
वेबसाईट िडझाईन करताना खालील त वा ंचा वापर करण े यो य ठर ेल.
१) संकेत थळ हेतू (Website Purpose) :
संकेत थळा ंने युझर या मािहती गरजा प ूण झा या पािहज ेत. हणज े यास लागणारी सव
मािहती स ंकेत थळावर उपल ध असली पािहज े. संकेत थळ कोण या ह ेतूने बनिवल े
जाणार आह े ते बनिव याचा उ ेश िवचारात घ ेऊन स ंकेत थळ िवकिसत क ेले पािहज े.
संकेत थळ िवकिसत कर याच े िविवध ह ेतू असू शकतात . जसे क त त ेचे व ण न,
ित ा िनिम ती, िव , ाहक िनिम ती, सेवा पुरिवणे इ.
२) साधेपणा Simplicity) :
आपल े संकेत थळ य ुझरला उपयोगी पडाव े यासाठी याम य े साध ेपणा असावा . हा
साधेपणा आण यासाठी खालील बा ब चा/घटका ंचा िवचार करता य ेईल.
रंग (Colour) – रंगाम य े संदेशवहनाची ताकद असत े. तसेच भाविनक िति या
जागृत कर याच ेही साम य असत े. आप या व त ूला साज ेशी रंगसंगती िनवड यास
याचा ाहकावर अप ेि त भाव पड ेल. परंतु खूप अिधक र ंगांचा वापर उपय ु
ठरणार नाही . आनंददायी र ंगसंगतीमुळे ाहकास व त ू ितमा पाहण े चांगले वाटत े व
याची स ंकेत थळावरील य तता वाढत े.
मु णश ैली (Typography) - आप या स ंकेत थळावर म ु णशैली मह वप ूण
भूिमका बजावत े. यासाठी यो य फॉ ट (Font) फॉ ट साईज (Font Size) , अंतर
(Spac ing) , ओळ ची ला ंबी (Line Length), प र छ ेद यांचा वापर यो य ठर ेल.
ितमा (Imagery) – संकेत थळा या स ं ापनात ून युझर या डो याप ुढे व त ूचे
िच उभ े रािहल े पािहज े. याम य े ि हडीओ , ािफ स , िच , छायािच या ंचा समाव ेश
होतो. सव ितमा अथ पूण असा यात . युझर या मानता यावसाियकत ेची आिण
िव ासाह तेची छाप तयार कर यासाठी उ च ग ुणव े या ितमा वापर या ग े या
पािहज ेत.
munotes.in
Page 65
िव यापी जाळ े
65 ३) अचूक ि थती जाण ून माग दश न / नेि हगेशन (Navigation) :
संकेत थळामाफ त युझर स ंवाद साधत असतात . यांना याचा शोध या यचा आह े,
याचा माग शोधतात . वेबसाईट न ेि हगेशन ही य ुझरना िटकव ून ठेव यासाठी मह वाची
आहे. हे नेि हगेशन ग धळात टाकणार े असेल तर य ुझर स ंकेत थळ सोड ून देतात. आिण
यांना हव े याचा शोध इतर घ े याचा य न करतात . यासाठी न ेि हगेशन सोप े,
अंत ा नी आिण येक पृ ावर (Webpage) सुसंगत ठेवणे मह वाच े आहे.
४) एफ (F) – आकाराची वाचन रचना (F-Shaped Pattern Reading) :
एफ आकारवार आधा रत मजक ूर नम ुना मजक ूर कॅन / वाचन कर याचा सवा त
सामा य माग आ हे. हणज े वाचनाची न ैसिग क प त जी डावीकड ून उजवीकड े आिण
वरपासून खालपय त आह े. यामुळे वाचकाला न ैसिग क रचन ेनुसार व ेबपेजचे वचन करता
येईल.
५) क घटका ंचा ाधा य म (Visual Hierarchy) :
संकेत थळाम य े क घटका ंचा या ं या मह वान ुसार ाधा य म ठरिवला पािहज े. हा
ाधा य म ठरिवला पािहज े. हा ाधा य म आकार , रंग, ितमा , मु णशैली या ंचा
िवचार क न ठरिवला जातो . याम ुळे युझरचे ल थम मह वा या घटका ंवर जाईल .
संकेत थळाची उपयोिगता वाढिव यासाठी ह े आव यक ठरत े. संकेत थळावरील
घटका ंची ि थती समायोिजत क न स ंकेत थळाची रचना ठरिवता य ेईल.
६) मजकूर घटक (Content) :
भावी स ंकेत थळाम य े उ कृ मजक ूर घटका ंचा समाव ेश असतो . मजकुराचे घटक जर
भावी व यो य असतील तर य ुझरचे पांतर ाहका ंम ये हो यास व ेळ लागणार नाही .
७) मोबाईल डली (Mobile Friendly) :
संकेत थळावर मािहती शोध घ े यासाठी आता अन ेक लो क मोबाईल व इतर अन ेक
साधना ंचा वापर क लागल े आह ेत. आपल े संकेत थळ एका जबाबदार रचन ेसह
(Layout) तयार कराव े याम ुळे ते वेगवेग या आकारा या न ला समायोिजत क
शकेल.
३.९ इले ॉिनक मािहती द ेवाणघ ेवाण (Electronic Data
Interchange)
इले ॉिनक मािहती देवाणघ ेवाण (EDI) हणज े मािणत व पाचा वापर क न
यवसाय मािहतीची इल े ॉिनक द ेवाणघ ेवाण करण े होय. ही अशी ि या जी कागदा ंचा
वापर न करता एक क ंपनी दुस या कंपनीला इल े ॉिनक प तीन े एका कॉ य ुटर व न
दुस या कॉ य ूटरवर द ेवघेव केली जात े. munotes.in
Page 66
ई-वािण य
66 यवसाय ि या आिण स ं ापन याची काय मता स ुधार यासाठी इल े ॉिनक मािहती
देवाणघ ेवाण क ेली जात े. मिशन (संगणक) या मा यमात ून यवसाय कागदप ा ंची
देवाणघ ेवाण जलद व िबनच ूक होत े. या प तीत ून अन ेक कागदप ा ंची इल े ॉिनक
देवाणघ ेवाण होत े. जसे क खर ेदी मागणी (Purchase Order) कोटेश स , इन हॉ ईस इ.
काय मतेत सुधारणा , सं ापानात त परता , मािहतीची द ेवाणघ ेवाणीत अच ूकता आिण
खच कपात या कारणा ंसाठी या प तीचा वापर क ेला जातो .
इले ॉिनक मािहती द ेवाणघ ेवाणीम ुळे यवसाय स ं थांम ये यवसाय मािहतीचा
वयंचिलत वाह होतो . मािणत आिण स ंरिचत व पातील मािहतीच े पांतर अशा
मािहतीत होत े. िजचे आकलन स ं था वापरत असल े या िविवध णाल ना / प त ना
होईल. परचेस ऑड र (EDI 850) , िशिपंग टेटलेस (EDI 214) , इन हएस ेस क टम
इ फोम शन (EDI 820) आिण इन ह टरी डॉ य ुम ट्स ही ई .डी.आय. ची सव साधारण
उदाहरण े आहेत. स या हवाई उ ोग , ेडीट काड उ ोग , मोटार उ ोग व ब ँिकंग उ ोग
या प तीचा मोठ ्या माणावर वापर करत आह ेत.
इले ॉिनक मािहती द ेवाणघ ेवाण ि य ेचे फायद े खालील माण े सांगता य ेतील.
ताबडतोब मािहती िमळत े.
ाहका ंना अिधक चा ंग या स ेवा
कागदप काम े कमी
अिधक चा ंगले सं ापन
उ पादकता वाढत े
खच कपात होत े.
अचूक व स ुधा रत िबिल ंग
मागणीची जलद प ूत ता
चुकांम ये कपात
ई.डी.आय. कागदप े पाठिव यासाठी तीन तर आह ेत.
तर एक – जे कागदप पाठवायच े आहे ते तयार करण े.
तर दोन – या कागदप ाच े पांतर ई.डी.आय. फॉरम ॅट म ये करण े.
तर तीन – ई.डी.आय. कागदप यवसाय भागीदारास पाठिवण े.
munotes.in
Page 67
िव यापी जाळ े
67 मािहती ि या (Data Processing) आिण ई .डी.आय. –
युझर या ॲ लीकेशन म य े असल ेली मािहती इतर य ुझर ॲ लीकेश सला समज ेल अशा
व पात पा ंतरीत क ेली जात े. ई.डी.आय. या कामाच े साधे उदाहरण खालील माण े
दश िवता य ेईल.
३.१० इले ॉिनक मािहती द ेवाणघ ेवाणीच े फायद े व तोट े (Pros and
Cons of EDI)
इले ॉिनक मािहती द ेवाणघ ेवाणीच े अनेक फायद े आहेत. परंतु याचबरोबर या प तीच े
तोटे देखील आह ेत. खालील म ुद् ां या आधार े ई.डी.आय. चे फायद े व तोट े प करता
येईल.
ई.डी.आय. चे फायद े (Advantages/ Pros)
१) खच कपात (Reduction in cost s) –
कागदप ा ं या अप यय ई .डी.आय. मुळे टाळला जातो . कागदप ि या जलद व कमी
खचा त होत े तसेच शासन खच देखील कमी होतो . यामुळे सं थेची कामिगरी स ुधारते.
२) काय मता वाढत े (Increase Efficiently) –
लाऊड कॉ य ूिटंग (Cloud Computing) व मिशन लिन ग याम ुळे काय पुनरावृ ी
िनरथ कपणा व मानवी च ुका या ुटी दूर होतात . सं थेची काय मता सुधारते. ‘अ’ कंपनी
परचेस ऑड र ‘ब’ कंपनी
से स ऑड र
तयार करत े परचेस ऑड र
ई.डी.आय.
या मािणत
व पात पांतरीत ई.डी.आय. चे फायद े व तोट े फायद े १) खच कपात
२) काय मता वाढत े
३) अचूकता
४) गतीने मािहती स ं मण
५) जलद ाहक स ेवा तोटे १) अनेक माणक े
२) िश ण खच
३) थापना व िनगा खच
४) बॅकअप ची गरज
५) या ी भागीदारा ंवर मया दा munotes.in
Page 68
ई-वािण य
68 ३) अचूकता (Accuracy) –
ई.डी.आय. मुळे मानवी ड ेटा एं ी व प ेपरवक नाहीस े झाल े आह े. मानवी च ुका होत
नाहीत . या ई.डी.आय प तीत मािणत व पाचा वापर क े याने चुका टाळ या जातात
व कामात अच ूकपणा य ेते.
४) गतीन े मािहती स ं मण (Speedy Transmission of Data) –
अिधक काय मतेने व जलद गतीन े दोन िक ंवा अिधक क ंप याम य े मािहतीच े सं मण
होते. मािहतीचा वाह वय ंचिलत होतो . कागद ि या ंचा वेळ व खच वाचतो .
६) जलद ाहक स ेवा (Speedy customer Service) –
मािहतीच े सं मण जलद व अच ूक होत अस यान े ाहका ंना अिधक चा ंग या व त परत ेने
सेवा पुरिवणे श य होत े. ाहक मागणीची प ूत ता िबनच ूक व जलद होत े. यामुळे ाहक
िटकून राहतात तस ेच या याबरोबर चा ंगले संबंध थािपत होतात . प रणामी
यवसायाची वाढ व िव तार होतो .
ई.डी.आय. चे तोटे (Disad vantages / cons)
१) अनेक माणक े (Multiple Standards) –
ई.डी.आय. प तीत अन ेक माणक े वापरली जातात , यामुळे नेहमी न ेटवक ला िकती
साधन े (Device) जोडायची हा िनमा ण होतो . याच माण े ई.डी.आय. मािणत
व पात द ेखील बदल होतात . आपला यापारी भागीदार (Trading Partner) कदािचत
वेगळे माणक वापरत अस ेल तर याम ुळे ई.डी.आय. प तीत मया दा येतात.
२) िश ण खच (Training Cost) –
ई.डी.आय. प ती चालिव यासाठी कौश य ा व िशि त कम चा या ंनी गरज असत े.
ई.डी.आय. प तीत झा यास कम चा या ंना िश ण ाव े लागत े.
३) थापना व िनगा खच (Setup and Maintenance cost) –
नवीन यवसाय मालकास ई .डी.आय. प ती चाल ू कर यास खच येतो. यािशवाय ही
प ती वापरणा या सव यावसाियका ंस िनगा खच करावा लागतो . काही क ंप या तर
ई.डी.आय. वापरणा या क ंप यांबरोबरच यवसाय करतात . यामुळे ही प ती वापरण े
आव यक ठरत े.
४) बॅकअप ची गरज (Need for Back -up) –
ई.डी.आय. प तीत काही िबघाड झा यास स ंपूण मािहतीच े नुकसान होव ू शकत े. यामुळे
यो य बॅकअप घे याची गरज आह े. यासाठी स ु ा खच येतो. munotes.in
Page 69
िव यापी जाळ े
69 ५) यापारी भागीदारा ंवर मया दा (Limits Trading Pa rtners) –
काही क ंप या क ेवळ ई .डी.आय. वापरत असल े या क ंप यांनबरोबरच यवहार करतात .
ई.डी.आय. वापरत नसल े या क ंप यांना यवहारासाठी टाळल े जात े. यामुळे यापारी
भागीदारीवर मया दा येतात.
३.११ ई-वािण यम य े वापरल े जाणार े नवीन त ं ान (Related New
Technol ogies Use In E -Commerce)
स या या व स ंभा य ाहका ंना अिधक चा ंगले आवाहन कर यासाठी ई -वािण य म य े
नवीन त ं ानचा वापर करण े आव यक आह े. स या जगावर त ं ानाच े रा य आह े.
कालपर व े बदलल े जाणार े तं ान ई -वािण य म य े आ मसात करण े गरज ेचे आ ह े.
तसेच वाढ या व ती पध वर मत कर यासाठी त ं ानातील बदलाशी ज ुळवून घेता
आले पािहज े.
तु ही जरी ई -वािण य यवसायात अन ेक वष असाल िक ंवा नवीन ऑनलाईन यवसाय
सु करणार असाल तरी ई -वािण य म य े वापरल े जाणार े तं ान त ु हाला अवगत
असल े पािहज े. ई-वािण य म य े अनेक तं ाना ंचा वापर क ेला जातो . यापैक काही
खालील माण े :
१) चॅटबॉट (Chatbots) -
१९६६ पासून चॅटबॉट अि त वात आह ेत. परंतु काळान ुसार ह े तं ान अिधक चा ंगले
व आध ुिनक बनल े आहे. याचे सव ेय मिशन लिन गला जात े. मोठ्या डेटा तं ानाला
जाते. चॅटबॉट हा एक माट कॉ य ूटर ो ॅम आह े, जो मानवी स ंवाद हाताळतो व स म
करतो . चॅटबॉट एखा ा िम ासारखा स ंभाषण आधा रत य ुझरला माग दश न करतो .
फेसबुक (Facebook) आिण उई चॅट (Wechat) या िस स ंपक मा यमा ंनी चॅटबॉट
लॅटफॉम तयार क ेले आहेत. अिधक दज दार मोबाईल ॲप पे ा चॅटबॉट हे तं ान ख ूप
व त आह े.
२) बीकन त ं ान (Beacon Technology) –
हे तं ान हणज े एक कारचा अन ु योग आह े, हे लूटूथ लो एनज ार े िभ न िड हाईस
एकमेकांशी कन े ट हो यास स म करत े. हे लािसक एकम ेकांशी कन े ट हो यास स म
करते. हे लािसक ल ूटूथ सारख ेच काय करत े. परंतु याची मया दा ५० मीटरप े ा जा त
नाही. यासाठी उ च बॅटरी उज ची देखील आव यकता नसत े हे तं ान ाहकान े
झोनम य े/ दुकानाम य े वेश के याबरोबर लग ेचच क ंपनी ऑफर िक ंवा व त ू िव
संदभा तील मािहती द ेते. याअगोदर ाहकान े कोन ार े बीकन त ं ानाला कन े ट/
जोडल े गेले पािहज े. िवमानतळ , िकरकोळ द ुकाने, रे टॉरंट या िठकाणी या त ं ानाचा
वापर मोठ ्या माणावर वापर होत आह े.
munotes.in
Page 70
ई-वािण य
70 ३) ऑगम टेड रॲिलटी िड हाईस (Augmented Reality Devic e) –
गॉगल िक ंवा हेडसेट या पात एखा ाला घरातच आभासी व त ूं ारे व त ूचा अन ुभव
घरबस या घ ेता येतो. समजा आप याला आपल े घर सजवायच े आहे, आिण काय खर ेदी
करायची याचा स ं म आह े. वेबसाईटवर यमान असल े या ह य ु अल ऑ ज े टचा
आपण सहज य न क शकता . आप या सो यावर , शे फवर िक ंवा म यभागी
असल े या ट ेबलवर िक ंवा िभ ंतीवर काय चा ंगले िदसत े. यानुसार आपण खर ेदी क
शकता . ऑनलाईन उपल ध कपड ्यांबाबतही ह ेच आह े. य ात खर ेदी कर याप ूव एक
आभासी अन ुभव यायचा आिण खर ेदीचा यो य िनण य यायचा . यामुळे उ पादन े परत
ये याची श यता मोठ ्या माणात कमी होईल .
४) ोन आिण ोइड िवतरण (Drone and Droid Delivery) –
अनेक वषा पूव ोनची ओळख क न िदली ग ेली होती . पण कोणासही अशी क पनाही
न हती क त े सामान / व तु लोकां या प यावर द ेईल. मागणी क े यापास ून अितशय
कमी का लावधीत ाहका ं या घरी ोन ार े िवतरण क ेले जाते. हे सवा त अ ग य त ं ान
आहे. जे भिव यातील िकरकोळ उ ोगा ंना उपय ु ठर ेल. लीट (Flirty) यांनी वै क य
पुरवठा कर यासाठी या अम े रकन क ंपनीने यश वीरी या स ंबंिधत ाहका ं या प यावर
पास ल िदले. अमे रका आिण य ुरोप म य े ोन या पािक गसाठी िवमानतळ बनिव याच े
काम चाल ू आहे. याला ोनपोट असे हटल े जाईल . जरी जगातील ब याच भागांम ये
ही संक पना यापकपण े वीकारली ग ेली नाही . आिण चाचणी अज ून चाल ू आहे. तरी
एक गो अगदी प आह े क एक काळ असा अस ेल क सव ोन ार े ताबडतोब
िवतरण क ेले जाईल .
ोईल ह े वेगवेग या आकारा ंचे एक लहान रोबोिटक मिशन आह े. जे आदेशांचे अनुसरण
(पालन ) करते. आिण यान ुसार काय करत े. हे पादचारी कमी व ेळेत २० ते ३० प ड
वजन हाताळ यास स म असतात . ते पया य वाढ ू शकता त. सभोवतालच े सव काही
पाह यासाठी आिण थ ेट ि हडीओ वािहत कर यासाठी नऊ कॅमेरे असतात . याम य े
ाहका ंशी स ंवाद साध यासाठी माय ोफोन आह ेत. तसेच जी .पी.एस. टॅिकंग देखील
आहे. ऑ ेिलया म य े डॉिमनोज िप झा न े वत :चा रोबोट आह े. िप झा ाहका ंना
िवतरीत कर यासाठी क ेला.
५) थेट ( य ) सोशल िमिडया खर ेदी (Direct Social Media Purchase) -
फेसबुक, िपंटेरे ट, इं टा ाम आिण ट ्िवटर सार या सोशल िमिडया व ेबसाइट ारे
य ाहका ंस िव क ेली जात े. ाहक आता साईट या प ृ ावरील थ ेट ‘िवकत या ’
(Buy No w) या बटनावर ि लक क शकतात . आिण ऑनलाईन द ेयकासाठी
(Payment) पुढील ि या क शकतात .
munotes.in
Page 71
िव यापी जाळ े
71 ६) आवाज सहा यक (Voice Assistant) -
हे एक आवाज स य सोयी कर आिण काय म त ं ान आह े. जे आय.ओ.टी. (इंटरनेट
ऑफ िथ ं ज) वर आधा रत आह े. हे युझर या आवाजात ून आ ा (Comment) ऐकतो
आिण खर ेदी, शोध, मदत इ . काय करतो . आ ा क ेलेले काय पूण करताना काश
(Lights) बंड के या जातात . जेणेक न उज ची बचत होईल . ॲमेझॉनची इको अल े सा
आिण चीनची व ेचॅट याची म ुख उदाहरण े आहेत. वेचॅट िच पटाची ितिकट े बुक करण े,
टॅ सी ब ुक कर णे, ऑड र घेणे इ. काय करतो .
७) टोअर ंट िडिजटलायिझ ंग (Storefront Digitizing) -
काही नािव यप ूण कराव े व ाहका ंवर आणखी भाव पडावा हण ून ईब े (eBay),
वॉलमाट (Walmart) , डे टा एअरलाई स (Delta Airlines) ई.नी टोअर ंट
िडिजटायिझ ंग सु केले आ हे. ते मेमरी िमरर त ं ान वापरतात . हे हणज े आभासी
आरसा िजथ े ाहक वत :ला पाहतो . िविश पोशाख घात यान ंतर आपण कस े िदसू हे
ाहकाला समजत े. खरोखर तो पोशाख िक ंवा ती व त ू ाहकाला घालावी लागत नाही .
ाहका ं या आवडीिनवडी , पसंती इ. मािहती साठिवली जात े. याच माण े दुकानात व त ू
आ यास ाहकाशी स ुसंवाद साधला जातो . यामुळे व तू परत य े याचा दर कमी होतो .
८) आभासी िव ेते (Virtual Sales force) –
ाहकान े केले या चौकशीला उ र द े यासाठी ऑनलाईन सपोट टीम काम करत े. खरेदी
के यानंतर व त ूब ल ाहकाला का ही अिधक मािहती हवी अस ेल तर िक ंवा खर ेदीपूव
काही व त ूिवषयी चौकशी करायची अस ेल तर याचा उपयोग होतो . ाहका ंनी खर ेदी
करावी याची वाट न बघता पॉपअ स (Pop Ups) चॅट मॉड्यू स (Chat Modules) व
इतर ऑनलाईनसाधना ंचा वापर आभासी िव ेते करतात . ाहकान े ख रेदी िनण य
घे यापूव च याला खर ेदीसाठी तयार क ेले जाते.
स या ई -वािण य उ ोगात अन ेक बदल होत आह ेत. तं ानातील बदलान ुसार ह े बदल
करणे नवीन त ं ान वापरण े आव यक बनल े आहे.
३.१२ सारांश (Summary)
सोपी पर ंतु शि शाली जागितक मािहती णाली बनिव यासाठी न ेटवक तं व
हायपरट े ट त ं िवलीन क ेले आहे. जे हणज े जागितक / िव यापी जाळ े (www) हे
जाळे एक आक ट े चर माण े तं ानाम य े भिव यात होणा या गतीला / बदला ंना/
सुधारणा ंना समािव घ ेईल.
munotes.in
Page 72
ई-वािण य
72 ३.१३ वा याय (Exercise)
१) ढकला आिण ओढा ीकोन प करा .
२) संकेत थळाची त व े थोड यात नम ूद करा .
३) इले ॉिनक मािहती द ेवाणघ ेवाणीच े फायद े व तोट े कोणत े आहेत.
४) ई-वािण य म य े वापर या जाणा या नवीन त ं ानािवषयी चचा करा.
व तुिन
अ) खाली िदल े या पया यांपैक यो य पया य िनवड ून वा य प ु हा िलहा .
१) ________ ही इंटरनेट स ह स ची प ती आह े, जी िवश ेष व पा त कागदप ा ंना
सपोट करत े.
अ) ड य ू.ड य ू.ड य ू. ब) यु.आर.एल. क) डोमेन नाव
२) ________ ही इंटरच ज कॉ य ूटर नेटवक ची जागितक प ती आह े.
अ) इंटरनेट ब) एच.टी.एम.एल. क) ड य ू.ड य ू.ड य ू
३) मानवी स ंभाषणा ंना हाताळ यासाठी ______ हा माट कॉ य ूटर ो ॅम आह े.
अ) चॅटबॉट ब) बीकन क) ोइड
४) ______ नावाचा वापर इ ंटरनेट ोटोकॉल ॲ ेसचा शोध घ े यासाठी होतो .
अ) डोमेन ब) इंटरनेट क) ई-मेल
५) _______ तं ान ाहकाला पॅकेजेस चे िवतरण कर यासाठी वापरल े जाते.
अ) ाइड ब) ीप क) ोन
६) __________ धोरणाम य े म य था ंना सवलती / ो साहन िदल े जाते.
अ) लीझ ब) ओढा क) ढकला
७) _________ हणज े इंटरनेट ारे देयके देणे.
अ) कॅश ऑन िडिल हरी ब) ई-सीओडी क) ई-पेम ट)
ब) खालील वा य े चूक क बरोबर त े िलहा .
१) यु.आर.एल. इंटरनेट ारे वेब रीसोस ेस शोध यास मदत करत े.
२) यवसाया या जागितक पो चास व ेबसाईटस मुळे मया दा येतात.
३) उईचॅट (We chat) हे यु.एस.चे िस म ेस जर आह े.
४) ओढा िव व ृ ी धोरणाम य े िवतरका ंना व त ू साठ्यातील अिभ ेरीत क ेले जाते.
५) य कड ून नेट्विक ग हेतूसाठी सामािजक मा यम े पर परस ंवादी नाहीत .
munotes.in
Page 73
िव यापी जाळ े
73 ३.१४ संदभ (References)
1) Tim Berners -Lee, ‘Weaving the Web, Harper,1999
2) Rick stout, The World Wide Web ’ observ/Mc -Craw Hil l, 1996.
3) Havvey and paul Dietel, ‘Internet & World Wide Web, Person, 1999.
4) Elizabeth Castro, HTML for the World Wide Web, Pea chaplt press,
1996.
5) Jonathan Zittrain, ‘The Future of the Internet and How to Stop It, Yale
University press, March, 2008.
6) C-Xavier, World Wide Web Design with HTML, Tata Mc Craw - Hill
Publishing Company Limited, April, 2000.
munotes.in
Page 74
74 ४
ई-वािण य आिण ई -उप मा ंचे अनु योग
(APPLICATIONS OF E -COMMERCE AND
E-ENTERPRISE)
करण स ंरचना
४.० उि ्ये
४.१ ा तािवक
४.२ ई-वािण यच े अनु योग
४.३ ई- ाहक स ंबंध यव थापनासाठी अन ु योग
४.४ ई- ाहक स ंबंध यव थापनाच े कार
४.५ ई- ाहक स ंबंध यव थापनाच े काया मक घटक
४.६ ई- ाहक स ंबंध यव थापन
४.७ पारंपा रक स ं था आिण ई -उप म या ंमधील त ुलना
४.८ ई-उप मा ंचे यवसायाच े संघटन
४.९ ई-उप माच े फायद े
४.१० ई-उप मा या मया दा
४.११ सारांश
४.१२ वा याय
४.१३ संदभ
४.० उि ्ये (Objectives)
िव ा या ना ई-वािण य या अन ु योगाची ओळख क न द ेणे.
िव ा या ना ई- ाहक स ंबंध यव थापन अन ु योगाची मािहती द ेणे.
ई- ाहक स ंबंध यव थापनाच े कार िव ा या ना समजाव ून देणे.
ई- ाहक स ंबंध यव थापना या काया मक घटका ंची मािहती द ेणे.
ई-उप म स ंक पना प करण े. munotes.in
Page 75
ई-वािण य आिण ई -उप मा ंचे
अनु योग
75 ४.१ ा तािवक (Introduction)
यावसाियक यवहारा ंसाठी इ ंटरनेट आिण व ेब यांचा वापर करण े हणज े ई-वािण य
होय. थोड यात इल े ॉिनक मा यमा ं ारे यावसाियक यवहार करण े स या ई -
वािण यची या ी िव त ृत झाली आह े. यावसाियक खर ेदी-िव यवहारा ंबरोबरच
यवसायाची मािहती द ेणे, यवसाय स ंबंध थािपत करण े व िटकिवण े हे काया चा
समाव ेशही ई -वािण य म य े होतो . यवसायाच े कोणत ेही काय याम य े इंटरनेट ारे
मािहती िदली जात े. यास ई -वािण य हणता य ेईल. अनेक तं ानाचा वापर याम य े
केला जातो . ते हणज े इले ॉिनक प ैसे ा सफर , पुरवठा साखळी यव थापन ,
मोबाईल कॉमस , साम ी यव थापन णाली , इंटरनेट िवपणन , ऑनलाईन यवहार
ि या , इले ॉिनक मािहती िविनमय , वयंचिलत मािहती स ंकलन प ती इ .
४.२ ई-वािण यच े अनु योग / उपयोजन (E-Commerce
Application)
इले ॉिनक वािण य ह े एक अस े े आह े, जे घाऊक यापार , िकरकोळ यापार तस ेच
उ पादन अशा यावसायातील िविवध े ात वापरल े जात े. ई-वािण यचा िवकास व
याचे अनु योग स या या द ैनंिदन जीवनाचा अप रहाय भाग बनल े आहेत. ई-वािण यच े
काही मह वाच े अनु योग खालील माण े आहेत.
१) उ पादन (Manufacturing) :-
खरेदी, िव व मािहती स ं मण याक रता इल े ॉिनक िविनमयाचा वापर क ेला जातो .
पुरवठा साखळी काया म ये ई-वािण यचा मोठ ्या माणावर वापर क ेला जातो .
उ पादनासाठी लागणारा क चा माल प ुरवठा स ुरळीत व त परत ेने हावा याक रता ई -
वािण य उपयोगी पडत े. यािशवाय तयार झाल ेला प का माल यो य बाजारप ेठ व यो य
ाहकापय त जलद पोहचावा यासाठी ई -वािण य मह वाच े ठरत े. यो य साम ी
िनयं णासाठी द ेखील ई-वािण य उपय ु ठरत े.
२) िव (Finance) :-
िव ीय क ंप या आज मोठ ्या माणात ई -वािण यचा वापर करत आह ेत. ाहक आह े या
िठकाणाह न या ं या बचत आिण कजा ची खाती तपास ू शकतात . ऑनलाईन ब ँिकंग ार े
िबल भरणा क शकतात . ई-वािण यचा अ य अन ु योग ऑनलाईन टॉ क ेिडंग आह े.
अनेक संकेत थळा ं या मा यमात ून भा ंडवल बाजारास ंबंधी बात या , चाट स , कंपनी
आिथ क ि थती , तीभ ूमी िव ेषण पतिनधा रण इ. संदभा त अ यावत व द ैनंिदन मािहती
पुरिवली जात े.
munotes.in
Page 76
ई-वािण य
76 ३) िवपणन (Marketing) :-
ाहका ं या आवडी -िनवडी , अपे ा, ाधा य, खरेदी प ती , खरेदी वत णूक, गरजा, वाय,
उ प न पटली , समाज , धारणा िश ण , उ प न ोत इ . संदभा त इ य ंभूत/ िव तृत व
अ यावत मािहती कमी व ेळेत व कमी खचा त गोळा करता य ेते. या घटका ंम ये
पुरवठादार पध क, सरकार , गुंतवणूकदार, इ समाव ेश जोतो . या सव मािहती या आधार े
यवसायास व त ू िवकास , व तू आराखडा , िकंमत, िव व ृ ी, िवतरण , ाहक स ंबंध इ.
संदभा त यो य व जलद िनण य घेता येतात.
४) इले ॉिनक मािहती िविनमय / अदलाबदल (Electronic Data Interchange) :-
िलिखत कागदप ा ंिशवाय स ंगणक इतर स ंगणकाशी मािहती स ं ािपत करतात या
णालीत प तीला इल े ॉिनक मािहती अदलाबदल अस े हणतात . इ हॉ ईस
(Invoice) , परचेस ऑड र (Purchase Order) िशिपंग डॉ य ुम ट्स (Shipping
Documents) इ. कागदप े पाठिवली जातात . यामुळे मािहती स ं माणातील व ेळ वाचतो
व यास च ुका होत नाहीत .
५) िकरकोळ यापार व घाऊक यापार (Retail and Wholesale) :-
यवसाय व ाहक या ं याम य े व त ू व स ेवांचे यवहार ऑनलाईन होतात . या
यवहारा ंसाठी ई -वािण यच े अनेक अन ु योग क ेले जातात . यापा यास ाहकाकड ून
ऑनलाईन मागणी य ेते. मागणी माण े पूत ता क न माल ाहकास द ेतो.
उ पादक व घाऊक यापारी या ं याम य े देखील अशाच कार े ऑनलाईन यवहार
होतात . अशा या हारा ंसाठी आभासी शॉिप ंग काट स (Virtual Shopping carts) आिण
ई-कॅटलॉग यांचा वापर होतो .
६) िललाव (Auctioning) :-
कोण याही भौगोिलक सीमा ंची मया दा नस यान े लोक कोण याही िठकाणातील
िललावात ऑनलाईन सहभागी होव ू शकतात . अनेकांचा सहभाग , वाटाघाटी व चचा
यामुळे िललाव अिधक यश वी होव ू शकतो .
७) ऑनलाईन खर ेदी (Online shopping) :-
िदवसागिणक लोका ं या खर ेदी ाधा यास व ि य ेत अन ेक बदल होव ू लागल े आहेत.
ऑनलाईन खर ेदी अिधक आरामदायी , सोयीची , कमी व ेळाची व कमी खिच क अस यान े
ाहका ंचा ऑनलाईन खर ेदी कर याचा काळ िदवस िदवस वाढत चालला आह े.
ि लपकाट , ॲमेझॉन इ . ची यशि वता ह े याचे सा आह ेत.
munotes.in
Page 77
ई-वािण य आिण ई -उप मा ंचे
अनु योग
77 ८) ऑनलाईन आर ण (Online Booking) :-
वास व पय टन उ ोगाला ऑनलाई न आर ण अिधक फायदा झाल ेला आह े. ेन/ रे वे
ितक ट आर ण , हॉटेल म आर ण , वाहतूक सेवा इ. साठी याची लोका ंना मदत होत े.
घरबस या या सव गो ी करता य ेत अस यान े लोका ंचा वास स ुलभ व आरामदायी
झाला आह े.
९) ई-संशोधन (E-Research) :-
इंटरनेट सुिवधेचा वापर क न मािहती गोळा क ेली जात े, साठिवली जात े व ितच े
िव ेषण केले जाते. यवसाय पया वरणाम य े सात यान े बदल होत अस यान े सात यान े
संशोधन चाल ू ठेवणे यवसाय े ाची गरज बनली आह े. याक रता लागणारा खच व वेळ
वाचिव यासाठी ई -संशोधन उपय ु आह े. ाहका ंची मािह ती या ंचा ितसाद व या ं या
त ारी जाण ून घे यासाठी ई -संशोधनाची मदत होत े. यािशवाय व त ू, िकंमत, िवतरण व
िव व ृ ी यास ंदभा तील यो य धोरण े आखता य ेतात.
४.३ ई- ाहक स ंबंध यव थापनासाठी अन ु योग (E-CRM
Application)
ाहक स ंबंध यव थापनाची उि ्ये सा य कर यासाठी इ ंटरनेट आधा रत त ं ानाचा
हणज ेच ई-मेल, वेबसाईट , चॅट स, फोर स इ . चा अन ु योग हणज े इले ॉिनक -
ाहक स ंबंध यव थापन आह े. ाहका ंबरोबर चा ंगले संबंध थािपत कर यासाठी व त े
वृि ंगत कर यासाठी य ेक ाहकाची िव तृत मािहती यवसायास असण े आव यक
आहे. यातून ाहकाची यवसाया ती असल ेली िन ा वाढत जाईल . इले ॉिनक ाहक
संबंध यव थापन व ेब-आधा रत त ं ाना ार े यवसाय , ाहक आिण कम चारी
यां याम य े पर पर स ंवाद साध यास मदत करत े. याम य े सॉ टवेअर, हाड वेअर व
ि या या ं या एक ीकरणात ूनच यवसायाची ाहक स ंबंध यव थापनाची धोरण े सा य
केली जातात . वेब आधा रत त ं ानाचा वापर ाहकाशी स ंवाद साधण े, यांना समज ून
घेणे आिण या ंना समाधान द े यास सहकाय करण े यासाठी क ेला जातो .
भावी ई -सी.आर.एम. (E-CRM ) णाली ाहका ं या इितहासाचा मागोवा घ ेते,
िव ेषणा मक ड ेटाबेस तयार करत े आिण ाहक स ंबंध वृि ंगत करत े. या णाली ार े
ाहका ंची मािहती गोळा क ेली जात े. ाहका ंबरोबर क ेलेले मागील यवहार जाण ून घेतले
जातात व ाहक खर ेदी प तीच े िव ेषण केले जाते.
इले ॉिनक ाहक स ंबंध यव थापनाच े फायद े खालील माण े सांगता य ेतील.
१) ाहक स ंबंध थािपत होतात , सुधारतात व व ृि ंगत होतात .
२) ाहक स ेवा सुधारतात .
३) ाहका ंचा यवसायास पाठ बा िमळतो . munotes.in
Page 78
ई-वािण य
78 ४) ाहका ं या खर ेदी वत णुक स साज ेशी िवपणन व व त ू धोरणे आखता य ेतात.
५) ाहक समाधान प ती सुधारते व ाहक िन ा वाढत े.
६) ाहक त ार दर कमी होतो .
७) यवसायाच े उ प न वाढत े.
ई-सी.आर.एम. एक एक क ृत ऑनलाईन िव िवपणन आिण स ेवा धोरण आह े याचा
वापर यवसाया या ाहका ंना ओळख यासाठी , आकिष त कर यासाठी आिण िटक िवण
ठेव यासाठी क ेला जातो . नािव यप ूण / अ यावत त ं ाना ार े ाहका ंशी स ुसंवाद
साधला जातो . यामुळे अिधक त पर व दज दार ाहक स ेवा पुरिवणे श य होत े. ई-
सी.आर.एम. यवसाया ंना अिधक फायद ेशीर ाहक स ंबंध िनमा ण कर यास आिण काय
खच कमी कर यास याम ुळे मदत होत े. अनेक इल े ॉिनक प त ार े ाहक मािहती
गोळा क ेली जात े व ितच े िव ेषण क ेले जाते. यवसाय े ात इ ंटरनेटचा वापर वाढत
चालला आह े. इंटरनेट या सहा यान े अनेक कंप या ई -सी.आर.एम. णाली राबिवतात व
ाहक स ेवा खच कपात करतात . तसेच ाहकांना समाधान द ेवून या ंना िटकव ून
ठेवतात. यामुळे नवीन ाहक िमळिवण े देखील सोप े झाले आहे.
इले ॉिनक सी .आर.एम. मािहती त ं ाना या (आय.टी.) वापरा ार े ाहका ंशी संबंिधत
करते. याम य े मािहती स ंकलन , मािहती एकि करण आिण ाहक स ंवाद या ंचा समाव ेश
आहे. पारंपा रक सी .आर.एम. या त ुलनेत इल े ॉिनक सी .आर.एम.अिधक काय म
आहे. िवशेषत: िकरकोळ यापा या ंना या ं या ाहका ंशी स ुसंवाद साधण े श य होत े,
तसेच वेळ व प ैशाची बचत क न स ंदभा तील सम या सोडिवता य ेतात. ाहका ंना
समोरासमोर जाव ून न भ ेटता द ेखील या ं या ब ल िव त ृत मािहती गोळा क न या ं या
अिभ ची न ुसार िवपणन करता य ेते. यांना समाधान द ेता येते व या ं याबरोबरील स ंबंध
अिधक व ृि ंगत करता य ेतात.
४.४ ई- ाहक स ंबंध यव थापनाच े कार (Types of E -CRM )
सात यान े वाढ या पध या बाजारप ेठेत यवसायास यो य मािहती , यो य य स व
यो य व ेळी पोहोचिवण े आव यक बनल े आहे. अ यथा यवसाय आप या व त ू व सेवा
िव या स ंधी गमाव ेल. सी.आर.एम. सॉ टवेअर (CRM Software) आप या
ाहका ंशी स ं ापन साध ून या सम य ेवर मत कर यास मदत करत े. ई-सी.आर.एम.
(E-CRM) या कोण याही अन ु योगाच े येय ाहका या गरजा व वत णूक जाण ून घेणे
आिण या ंना दज दार स ेवा पुरिवणे हे असत े. ाहक व यवसाय या ं यातील स ंबंध ढ
क न स या या ाहका ंना िटकिवण े व नवीन ाहक िमळिवण े यामुळे श य होत े.
munotes.in
Page 79
ई-वािण य आिण ई -उप मा ंचे
अनु योग
79
ई- ाहक यव थापनाच े कार खालील माण े :
१) ाहक पश (टिचंग) अनु योग (Customer Touching Application) :
याम य े अशा त ं ानाचा समाव ेश होतो . या ार े ाहकाशी स ुसंवाद साध ून यास मदत
केली जात े. याची उदाहरण े खालील माण े .
वेब से फ सि ह स (Web Self Ser vice [WWS] ) :-
इंटरनेटवर ही स ेवा ाहक स ेवा व पात असत े. िवशेषत: यवसाया या व ेबसाईटवर ही
सेवा असत े. यामुळे ाहका ंना वत :ला स ेवा दे याची स ंधी िदली जात े. वेबसाईट सच
करणार े ाहक वत : या सम या ंचा पया य शोधतात . मािहती शोध घ ेणे, ांचे उ र
शोधण े, लॉगइन मािहती अपड ेट करण े, इ. सेवा दुस या य ची मदत न घ ेता उपभोगता
येतात. यवसाया या यशासाठी अशी स ेवा मह वाची ठरत आह े. वेब से फ टॅक ग
िस टीम , व े टली आ कड व ेश स (Frequently Asked Questions) , से फ
कॉनिफगर ेश स अँड क टमायझ ेशन (Self Configuration and Customization)
यांचा समाव ेश होतो .
पस नलाईज व ेब पेजेस (Personalized Wed Pages [PWP] ) :-
जे हा ाहक लॉगइन करतो त े हा यास हवी असल ेली मािहती परािवली जात े. ाहक
ाधा य व खर ेदी याची न दही याम य े असत े. बँक अकाउ ंट, टॉक पोट फ़ोिलओ
अकाउ ंट, ेडीट काड अकाउ ंट ई. यि गत व ेब पेजवर िश लक व इतर मािहती पाहता
येते.
२) क टमर स ीक इंटेिलज स ॲपलीक ेश स/ ाहक िभम ुख (क ि त) मािहती
अनु योग (Customer Centric Intelligence Applications) :
ाहक िभम ुख मािहती अन ु योग ह णजे अिधक नफा कमिव यासाठी आिण पधा मक
फायदा उठिव यासाठी ाहकाला िव या व ेळी व िव न ंतर व त ू सेवेचा सकारा मक
अनुभव द े यासाठी यवसाय ल क ि त करण े, या अन ु योगात ून ाहक ख ुश होतील ,
याची खा ी िनमा ण होत े. हे अनु योग हणज ेच ाह क संबंध खा ी यव थापन िव ेषण
आहेत. (CRM Analytics) या क रता वापरली जाणारी साधन े खालील माण े आहेत.
मािहती उ खनन (Data Mining) :-
मािहती उ खनन ही एक ि या आह े, जी कंप या क ची मािहती उपय ु मािहतीम य े
बदल यासाठी वापरतात . गोळा क ेले या च ंड क या मािहतीत ून उपय ु मािहती शोध
सॉ टवेअर या मदतीन े घेतला जातो . माय ो सॉ ट क ंपनीचे सव म उदाहरण य ेथे
घेता येईल. जी मािहती उ खनन मता (Data Mining Capabilities – SQL Server
Database) पुरिवते. मािहती उ खनन ि य ेतून यवसाय ाहका ंब ल अिधक जाणू munotes.in
Page 80
ई-वािण य
80 तशकतो . याम ुळे यो य िवपणन धोरण े आखता य ेतील. तसेच यो य िव भाक त ,
बाजारप ेठ िव ेषण, वेबसाईट िव ेषण, मोहीम िव ेषण, ाहक िति या िव ेषण
करता य ेतील.
मािहती साठवण ूक (Data Warehousing) :-
िविवध ोता ंमधून गोळा क ेलेली मािहती एकि त साठिवली जात े. मािहतीची
इले ॉिनक प तीनी साठवण ूक केली जात े. हणज े यवसाया या कामकाजात ती
आव यक त े हा प ुन ा (Retrieve) करता य ेते व िव ेषण करता य ेते. याक रता
ऑनलाईन ॲनालेटीकल ोस ेिसंग Online Analytical Processing (OLAP) या
तं ाना चा वापर क ेला जातो .
अहवाल द ेणे (Reporting) :-
मािणत अहवाल आिण चौकशी आधा रत अहवाल या दोन व पात अहवाल असतो .
मािहती स ूची िक ंवा त ा या स ुलभ व पात अहवाल असतो िक ंवा ाहक स ंबंध
यव थापन म े ी स या कठीण व पातही अहवाल असतो .
३) ाहक सामोर े जाणा रे अनु योग (Customer facing Applications ) :
या अन ु योगाम य े हाड वेअर, सॉ टवेअर आिण य ुझर इ ंटरफेस User Interface)
तं ानाचा समाव ेश होतो . यां ारे ाहका ंशी य स ंवाद साधता य ेतो.
े सेवा वय ंचलन (Field Service automation) :-
े ाम य े जावून ाहका ंना व त ू व सेवा पुरिवणा या कम चा या ंना या अन ु योगाची मदत
होते. उदा. िव ितिनधी ज े वतः ाहका ंशी स ंवाद साधतात . यांना िनयोजन ,
वेळाप क आखणी , माल पाठवण ूक इ. काया साठी याचा फायदा होतो .
िव ेते वयंचलन (Sales Force Automation) :-
याम य े शासक य िव कामाच े वयंचलन होत े. उदा. िव कामिगरी िव ेषण, ाहक
शोध, ाहक मािहती प ुरवठा ई . िव काया तील काही काम े सॉ टवेअर साधना ं ारे
वयंचिलत क ेली जातात .
ई-मेल वय ंचिलत ितसाद (Automated Response to E -mail) :-
ई-मेल ऑटो र पॉ डर (E-mail Auto responder) हे एक साधन आह े. जे वतः ई -
मेल ला उ र ( िति या ) देते. यामुळे कंपनीला अस ं य ाहका ं या ई -मेल ला त परत ेने
उ र द ेता येते. मानवी उ र द ेणे खिच क व व ेळखाऊ होत े.
munotes.in
Page 81
ई-वािण य आिण ई -उप मा ंचे
अनु योग
81 ाहक स ंवाद क / वेळ आधा रत कॉल स टस (Customer Interaction
Center / Web Based Call Centers) :-
फोन, ई-मेल, चॅट, फॅ स ई . ारे कंपनी ाहका ंशी स ंवाद साधत े. ाहक स ंवाद क
(सी.आय.सी.) ह कॉलस टर एज ंट्ससाठी एक काय रत इंटरफेस आह े, यांचा ाहका ंशी
थेट संपक असतो . िशि त ाह क सेवा ितिनध म ुळे कंपनी ाहका ंना अिधक त पर
सेवा देवू शकत े.
४.५ ई- ाहक स ंबंध यव थापनाच े काया मक घटक (Functional
Components of E -CRM)
ई-सी.आर.एम. अनु योगा ंचे ामु यान े तीन घटक आह ेत ते खालील माण े.
१) काय रत सी .आर.एम. (Operational CRM) –
िव , िवपणन आिण स ेवा काय वय ंचिलत व स ुरळीत कर यासाठी काय रत
सी.आर.एम. अनु योगाचा वापर क ेला जातो . याचा म ुख हेतू ाहक शोध , ाहक स ंपक
व ाहक मािहती िमळिवण े हा आहे.
िव वय ंचलत (Sales Automation) –
या अन ु योगाम ुळे िव ि या वयंचिलत होत े. याम य े नवीन ाहक िमळिव यासाठी
व स या या ाहका ंशी यवहार कर यासाठी माणक े िनि त क ेली जातात . यवसायाची
िव अिधक स म व काय मतेने हावी याक रता ाहक गरजा व स ंबंिधत मािहतीच े
संघटन क ेले जाते. याम य े िलड मॅनेजम ट (Lead Management), कॉ टॅ ट मॅनेजम ट
(Contact Management), से स फोरकाि ट ंग (Sales Forecasting) , कोट-टू-ऑड र
(Quote -to-Order) या सी . आर.एम. िव मॉड े सचा समाव ेश होतो .
िवपणन वय ंचलन (Marketing Automation) –
याचा मह वाचा ह ेतू संभा य ाहका ंशी स ंपक स ाधून या ंना व त ू ऑफर कर याचा
सव क ृ माग शोधून काढण े हा असतो . कॅ पेन मॅनेजम ट (Campaign Management)
हा मह वाचा मोड ्यूल (Module) यात वापरला जातो . यामुळे यवसायास स ंभा य
ाहका ंपय त पोहच यासाठी स म साधन े/ साख या वापरण े श य होत े. उदाहरणा थ ई-
मेल, फोन कॉ स , सोशल िमडीयावर जािहरात ई .
सेवा वय ंचलन (Service Automation) –
ाहका ंना सव क ृ दजा या स ेवा पुरवून आिण या ं याबरोबर ढ स ंबंध िवकिसत क न
ाहका ंना िटकिवण े सेवा वय ंचलनाम ुळे श य होत े. ाहका ं या सम या ंची िनि ती
कर या साठी ईश ु मॅनेजम ट (Issue Management) , ाहका ंना जाणार े फोन व ाहका ंचे
येणारे हाताळ यासाठी क टमर , कॉल मॅनेजम ट (Customer Call Management) व munotes.in
Page 82
ई-वािण य
82 सेवा दजा परी णासाठी सि ह स लेबल मॅनेजम ट (Service label Management) या
मॉडे सचा वापर क ेला जातो .
२) िव ेषणा मक सी .आर.एम. (Analytical CRM) –
ाहक स ेवा पुरिव याच े अिधक चांगले माग िनि त कर यासाठी उ च यव थापन व
िव ेते यांना िव ेषणा मक सी .आर.एम. मदत करत े. या सी .आर.एम. अनु योगाच े
मह वाच े काय मािहती िव ेषण ह े आ हे. िविवध िठकाणा ंह न गो ळा केले या मािहतीच े
िव ेषण क ेले जाते. या िव ेषणाम ुळे उ च यव थापन यो य िनण य घे यास, िवपणन
अिधका या ंस िव वाढिव यास मदत होत े. या अन ु योगा ंम ये िविवध साख या ार े
ाहका ंची ा झाल ेली मािहती एकि त क न ितच े िव ेषण क ेले जाते. यामुळे ाहक
संबंध सुधा रत कर यासाठी व ाहक िन ा स ंपािदत कर यासाठी यो य िव व िवपणन
प ती िनि त कर यास मदत होत े.
३) सहयोगी सी .आर.एम. (Collaborative CRM) / धोरणा मक सी .आर.एम.
(Strategy CRM) –
या अन ु योगाम ुळे ाहका ंची मािहती यवसाया या िव गट, िवपणन गट , तांि क गट इ .
ना देणे श य होत े. हे गट जरी वत ं पणे काम करत असतील तरी य ेकास ाहक
मािहती उपल ध क न द ेणे िकंवा ाहक मािहतीच े वाटप करण े आव यक असत े. हा
अनु योग या गटा ंना ाहक मािहती प ुरवून सग या ं या सहयोगान े िव वाढिवण े श य
करतो . हे गट िमळाल े या ाहक मािहतीचा वापर क न ाहका ंना अिधक चा ंग या स ेवा
दे याचा य न करतात . याचा उपयोग नवीन ाहक िमळव ून िव वाढिव यासाठी
होतो.
सी.आर.एम. अनु योगा या िविवध कारा ंची गुणवैिश ्ये व फायद े वेगवेगळे आह े.
यामुळे यांची अंमलबजावणी िनि त करावी लागतात .
वयंअ ययन (Self Study)
१) ई-वािण यच े मह वाच े अनु योग िलहा .
२) ई- ाहक स ंबंध यव थापनासाठी अन ु योग यावर िव त ृत टीप िलहा .
३) ई- ाहक स ंबंध यव थापनाच े कार कोणत े आहेत?
४) ई- ाहक स ंबंध यव थापनाच े काया मक घ टक प करा .
४.६ ई-उप मा ंचे यव थापन (Managing the E -Enterprise)
ई-उप मा ंम ये यवसाय इल े ॉिनक साधना ं ारे केला जातो . ई-उप म ही अशी
कंपनी आह े जी इ ंटरनेट ारे काय करत े. इंटरनेट या अितजलद िवकासाम ुळे आिण ई -
यवसाय पया वरणाम य े ई-उप म आव यक बनला आह े. यवसायाची या ी जागितक munotes.in
Page 83
ई-वािण य आिण ई -उप मा ंचे
अनु योग
83 नस यान े ई-उप म स ंपूण जगभर ज ेथे इंटरनेट आह े तेथे काय क शकतो . केवळ
इंटरनेटमुळे हे श य झाल े आह े. कागद आधा रत पर ंपरागत स ं था आता इ ंटरनेट
आधा रत झाली आह े. इंटरनेट मता ंमुळे ई- यवसाय अ याध ुिनक व का य म बनला
आहे. जगभरातील कोण याही बाजारप ेठेत हा ई-उप म ( यवसाय ) पोहचु शकतो .
ई-उप माची ग ुणधम (Features of E -Enterprise)
१) जागितक पोहचाची खा ी (Ensure Global Reach) –
ई-उप म जगातील कोण याही ाहकापय त पोहच ू शकतो . जगातील कानाकोप यातील
असं य ाहका ंना सेवा देणे श य होत े. इंटरनेट या मा यमात ून संपूण जगभर यवसाय
करता य ेतो. कोण याही भौगोिलक मया दा रहात नाहीत .
२) िव वाढिव यास िव यापकता (Provide Ubiquity to Increase Sales) -
ई-उप म कोण याही व ेळी कोण याही िठकाणी कोण याही ा हकाबरोबर यावसाियक
यवहार क शकतो . स या ाहका ंचा सेलफोन व टॅब वापर यात िदवसातील जा तीत
जा त व ेळ जात असतो . ई-उप माच े संकेत थळ मोबाईलवर सहज हाताळता
ये याजोग े असेल तर िनि तच अस ं य ाहका ंपय त पोहोचता य ेईल व िव वाढिवता
येईल.
३) यव था पन मािहती प ती (Management Information System) –
यव थापन मािहती प तीची ई -उप मातील भ ूिमका अ य ंत मह वाची आह े. जागितक
बाजारप ेठेतील बदला ंची मािहती साठिवली जात े. याआधार े यवसाय अि त व , वाढ,
उ पादकता , काय मता , नफावाढ इ . धोरणा मक िनण य घेतले जातात .
४) पर परस ंवाद (Interactivity) -
ाहक व यवसाय या ं यात द ुतफ स ं ापन होत े. पर पर स ंवादात ून एकम ेकांब ल
वचनब ता िनमा ण होत े. सोशल न ेटवक या उदयाम ुळे अनेक सं ापन साख या फोन
व ई-मेल यित र ख ु या झा या आह ेत.
५) सपाट स ंघटन रचना (Flat Organisation Structure) -
ई-उप माम य े यव थापन पात या कमी असतात याम ुळे यांची संघटना रचना सपाट
(Flat) असत े. तं ाना या मा यमात ून ाहकाशी य स ंपक साधता य ेतो. यामुळे
यव थापक व कम चा या ंची सं या कमी असत े. शासक य व य व थापन खच याम ुळे
कमी होतो .
६) व तू व सेवा यापार (Trading of Goods and Services) –
ई-उप मा ंम ये व त ू व स ेवांचा यापार इल े ॉिनक साधना ं या मा यमात ून केला
जातो. अनेक कार या व त ूंचा यवहार ऑनलाईन होतो . बँिकंग, िवमा, िश ण ई . सेवा
ऑनला ईन पुरिव या जातात . ाहक व िव ेता यां यात य ेक यवहार होतो .
munotes.in
Page 84
ई-वािण य
84 ७) ई-उप मासमोरील आवाहन े (Challenges for E -enterprise) -
एकिवसा या शतकात ई -उप मासमोर अन ेक आवाहन े आह ेत. यातील मह वाची
आवाहन े खालील माण े :
सायबर आिण मािहती स ुरि तता
ऑनलाईन ओळख प र ण
पधा आिण पध कांचे िव ेषण
ाहक िन ा
यो य त ं ानाची िनवड
८) पधा मक फायदा (Competitive Advantage) -
व तू व सेवा इंटरनेट ार े खरेदी िव कर याची अन ेक साधन े (Channels) उपल ध
आहेत. पर परस ंवाद, तं ान वापर व कागदिवना य वहार याम ुळे यवहार व काय खच
कमी झाल े आहेत.
४.७ पारंपा रक स ं था आिण ई -उप म यांमधील तुलना (Comparison
Between Conventional organisation and E -Enterprise)
पारंपा रक स ं था (Conventional Organisation) ई-उप म (E-Enterprise)
१) अथ :- पारंपा रक स ं था ही एक अशी स ंघटन
रचना आह े. जीची यावसाियक काय
भौितक पया वरणात क ेली जातात .
ई-उप म ही एक अशी स ंघटन रचना
आहे, िजची यावसाियक काय आभासी
पया वरणात क ेली जातात .
२) थापना खच / गुंतवणूक ही स ं था थापन कर यासाठी
तुलना मक अिधक खच येतो.
ही स ं था थापन कर यासाठी
तुलना मक कमी खच येतो.
३) काय खच साठवण ूक उ पादन , िवपणन आिण
िवतरण स ुिवधांसाठी खच जा त य ेतो.
काय इंटरनेटवर आधा रत अस यान े
खच कमी य ेतो.
४) संघटन रचन ेचे व प श यतो उ ंच (Tall) संघटन रचना
असत े. कारण यव थाप न पात या
अिधक असतात .
श यतो सपाट (Flat) संघटन रचना
असत े. कारण यव थापन पात या कमी
असतात .
५) संघटन रचन ेचे व प बह तांशी वेळा ाहका ंशी अ य हणज े
म य था ं ारे संपक येतो.
ाहका ंशी य स ंपक येतो. munotes.in
Page 85
ई-वािण य आिण ई -उप मा ंचे
अनु योग
85 ६) कागदप े यावसाियक य वहारा ंसाठी कागदप ा ंचा
वापर अिधक असतो .
यावसाियक यवहारा ंसाठी कागदप ा ंचा
वापर मया िदत असतो , कारण
इले ॉिनक ि या ं ारे यवहार क ेले
जातात .
७) जागितक पोहोच श यता यवसाय जागितक पातळीवर पोहोचिवण े
वेळखाऊ , खिच क व अवघड आह े.
तं ाना या वापराम ुळे भौगोिलक मया दा
नसतात . यामुळे जागितक पोहोच सोपी
होते.
८) वेळ लविचकता यावसाियक यवहारा ंसाठीची व ेळ
िनि त क ेलेली असत े.
यावसाियक यवहारा ंसाठी व ेळेची मया दा
नाही. ते रा ंिदवस क ेले जावू शकतात .
हणज े २४/७
९) ाहक सोय खरेदी व स ंबंिधत काया साठी ाहका ंचा
वेळ जातो व खच होतो.
ाहक कोण याही िठकाणाह न व
कोण याही व ेळी खर ेदी व स ंबंिधत काय
क शकतो . यामुळे याची अिधक सोय
होते.
१०) िकंमत काय खच अिधक अस यान े व त ू आिण
सेवां या िक ंमती त ुलना मक अिधक
असतात .
काय खच कमी अस यान े व त ू आिण
सेवां या िक ंमती त ुलना मक कमी
असतात .
११) माल परत करण े ाहकाला माल परत करण े सोपे जाते.
ाहकाला माल परत करण े कदािचत
अवघड जाव ू शकत े.
१२) मालाच े / सेवेचे पैसे श यतो रोख िक ंवा धनाद ेशा ार े मालाच े/
सेवेचे पैसे िदले जातात .
मालाच े पैसे इले ॉिनक प तीन े हणज े
डेिबट काड , ेडीट काड व इतर
िडिजटल प तीनी िदल े जातात .
१३) तं ान वापर आधुिनक त ं ानाचा मया िदत वापर
केला जातो .
आधुिनक त ं ानाचा वापर अिधक क ेला
जातो. उदा. नेट्विक ग तं ान
१४) यावसा ियक धोक े यावसाियक धोक े जा त असतात . उदा.
आगीम ुळे नुकसान , चोरीम ुळे नुकसान ,
उधार धोक े ई.
यवसाय व ाहक या ं यातील
यवहारा ंम ये उधारीचा धोका नसतो .
तसेच इतर यावसाियक धोक े मया िदत
असतात . munotes.in
Page 86
ई-वािण य
86 ४.८ ई-उप मा ंम ये यवसायाच े संघटन (Organisation of
Busine ss In E -Enterprise)
संघटन रचना अन ेक आह ेत. तथािप या ंचे कार क ि त िक ंवा िवक ि त आिण उ ंच िकंवा
सपाट अस े पाडता य ेतील. संघटन रचना क ंपनीम य े मािहती वाह कसा होतो , कामाच े
वाटप कस े केले आ ह े. कामावर िनरी ण कस े ठेवले जाईल व उ च यव थापनाच े
िनयं ण माण िकती अस ेल हे दश िवते ई. यवसाय त ं ाना या वापराम ुळे अितशय
जलद गतीन े काय करत आह े. यातील यव थापन पात या कमी आह ेत. तसेच तो
िवक ि त आह े. संघटन पातळीवरील य ेकास नविनिम ती, नवशोध व िनण य घे यास
वातं य व वाव आह े.
खालील आक ृती ई-उप माची एक सोपी स ंघटन रचना दश िवते.
ई-उप माची स ंघटन रचना सपाट असत े. याम य े ाहक अितशय कमी व ेळेत
ऑनलाईन िकरकोळ यापारी शोधतो , व तू िनवड करतो , डेिबट िक ंवा ेडीट काड ने
पैसे देतो आिण व त ू या या घरी पाठिवली जात े. सपाट व िव क ि त स ंघटन रचन ेमुळे
ाहका ंना ताबडतोब ितसाद द ेणे व वेळेवर व त ू पाठवणी करण े श य होत े.
या संघटन रचन ेत लविचकता असत े याम ुळे साम ी (Inventory) साठवण ूक क जरी
यवहार क ा या ला ंब अस ेल तरी ाहकास त पर स ेवा देणे श य होत े. तसेच या
संघटन रचनेत नवशोध व नविनिम तीला मोठा वाव िदला जातो आिण िनण य घे याचे
अिधकार वाटल ेले असतात . सपाट व समा ंतर (Horizontal) संघटन रचना दज दार व
त पर स ेवा दे यास कारणीभ ूत ठरत े. मु य काय कारी
अिधकारी
व तू ‘अ’ िवभाग व तू ‘क’ िवभाग व तू ‘ब’ िवभाग
संशोधन व
िवकास
िवपणन िव संशोधन व
िवकास संशोधन व
िवकास िव िव िवपणन िवपणन munotes.in
Page 87
ई-वािण य आिण ई -उप मा ंचे
अनु योग
87 िडिजटल त ं ान आिण इ ंटरनेटचे यावसाियक करण याम ुळे ाहकाला अितशय जलद
गतीने व पािहज े या िठकाणी स ेवा पुरिवता य ेतात. िडिजटल मािहती त ं ानाम ुळे ई-
उप मा ंम ये अंतग त व बिहग त सं ापन कर यासाठी लागणारा व ेळ, खच व गैरसोय
कमी झाली आह े.
४.९ ई-उप माच े फायद े (Benefits of E -Enterprise)
ई-उप माच े फायद े जसे ई-उप मास होतात तस ेच ाहकास द ेखील होतात , हे फायद े
खालील माण े :
ई-उप मास फायद े (Benefits to E -Enterprise)
१) जागितक पोहोच (Global Reach) –
पारंपा रक यवसायासाठी द ुकान थापन े गरज ेचे आ ह े, परंतु ई-उप मास याची
आव यकता नाही . यास भौगोिलक मया दा नाहीत . जर यो य धोरण े प तशीर आखली
तर स ंपूण जग त ुमची बाजारप ेठ बनत े. जगातील कानाकोप यातील ाहका ंशी यवहार
करणे सहज जात े. थािनक पातळीपास ून आप या यवसायास जागितक पातळीपय त
पोहोचिवण े श य होत े. डेल, ॲमेझॉन.कॉम , अिलबाबा .कॉम, िस को िस टीम ई . सं था
जागितक त रावर यवसाय करत आह ेत.
२) ाहका ंस अिधक चा ंग या स ेवा (Better services to Customer) –
वेबसाईट या मा यमात ून िकती ाहका ंनी वेबसाईट पािहली तस ेच कोणत े वेबपेजेस
पािहल े हे ई. उप मास समजत े. पॉपअप िव ंडोज (Pop -up Chat Window) ारे ाहक
व तू / सेवेची मा िहती घ े यास व ृ होतो . ाहका या अप े ा समज यान े यान ुसार
व तू उ पादन व िवपणन क ेले जाते. ाहकाला पािहज े या िठकाणी यो य व ेळी त परत ेने
व तू पोहोच क ेली जात े.
ई-उप माच े फायद े ई-उप मास फायद े १) जागितक पोहोच
२) ाहकास अिधक चा ंग या स ेवा
३) कमी खच
४) गती आिण काय मता
५) ाहक स ंबंध ाहकास फायद े १) कमी िक ंमती
२) २४/७ खरेदी
३) िन ा सवलती
४) खरेदीची सोय
munotes.in
Page 88
ई-वािण य
88 ३) कमी खच (Lower Cost) –
ई-उप म चालिवण े कमी खिच क आह े. याच माण े वेळेची बचत द ेखील होत े. मया िदत
भाडे, कमी कम चारी व या ंचे वेतन कमी िवमादार आिण कमी िनगा खच यामुळेच एकूणच
काय ख च कमी य ेतो. यवसाय कर यासाठी द ुकान थापना व द ुकान चालािव याचा
खच येत नाही . फ एका ि लकवर ाहकाकड ून मागणी (Order) येते आिण ितची
पूत ताही ऑनलाईन क ेली जात े.
४) गती आिण काय मता (Speed and Efficiently) –
ाहकाला व त ू व सेवांची मािहती इम ेजसिहत ऑनलाईन िमळत े. मागणीही ऑनलाईन
िदली जात े. िशवाय मालाच े पैसेही ऑनलाईन िदल े जातात . ाहका या मागणीची प ूत ता
जलद होत े. यवसायाची काय मता या मुळे सुधारते.
५) ाहक स ंबंध (Customer Relations) -
ई-उप म ाहका ंशी चा ंगले संबंध थािपत कर यात व त े वृि ंगत कर यात यश वी
होतो. ाहकाची मािहती ऑनलाईन स ंशोधनात ून ा होत े. यां या अप े ेनुसार
उ पादन व िवपणन होत े. ाहक व यवसाय या ं यात दुतफ स ुसंवाद साधण े श य होत े.
ाहका ं या श ंका, त ारी व िति या ऑनलाईन समजतात . ाहका ंना त पर स ेवा
िद या जातात . ाहक समाधानी व िन ाव ंत होतात .
ाहका ंस फायद े (Benefits to Customers)
१) कमी िक ंमती (Lower Price) –
ई-उप मात म य था ंचा िवतरणसाखळीत समाव ेश नसतो िक ंवा तो अितशय मया दीत
असतो . ाहक व यवसाय या ं यात ऑनलाईन य स ंपक साधला जातो . म य था ंचा
खच नस यान े िवतरण खच कमी होतो व कमी िक ंमती आकार या जातात . तसेच िव
वृ ी य नही ऑनलाईन क ेले जात अस यान े ाहक आ किष त करण े व िव व ृ ी
य न यावरील खच कमी होतो . यामुळे व तू व सेवा कमी िक ंमतीत िमळतात .
२) २४/७ खरेदी (Anytime Shopping) –
ई-उप मा ंम ये यवसाय काय ऑनलाईन होत अस यान े ाहकही ऑनलाईन मागणी
देतो. तो कोण याही िदवशी व कोण याही व ेळी मागणी क शकतो . ई-उप मास व ेळेची
मया दा नाही . ाहका ं या सोयीन ुसार रा ी िक ंवा िदवसा खर ेदी यवहार क ेला जाऊ
शकतो .
३) िन ा सवलती (Loyalty Incentives) –
िन ावान ाहक िटकिवण े हे यवसाया या यशाच े एक गमक आह े. पु हा प ु हा आिण
मोठ्या माणावर खर ेदी करणा रे व कंपनीवर िव ास असल ेले ाहक अ य ंत मह वाच े munotes.in
Page 89
ई-वािण य आिण ई -उप मा ंचे
अनु योग
89 असतात . या ाहका ंक रता ई -उप म िवश ेष सवलती द ेतो. या सवलत म य े िवशेष
सूट, लॉयल काड क म , मु त व त ू िकंवा भेट, नवीन व त ू ायल साठी द ेणे, ाधा य
सेवा देणे ई. चा समाव ेश असतो .
४) खरेदीची सोय (convenience in Shopping) –
भारताम य े लीपकाट , ॲमेझॉनम ई .ब . नॅप डील अशा अन ेक वेबसाईट ार े ाहक
कधीही खर ेदी क शकतात . अनेक िविवध कार या व त ू व सेवा उपल ध असतात .
ाहकाला अस ेल या िठकाणाह न कोण याही व ेळी व त ू मागणी करता य ेते. याला
चालत िकंवा वास क न द ुकानात जा याची गरज नाही . तसेच व त ू िनवडीलाही फार
मोठा वाव असतो .
४.१० ई-उप मा या मया दा (Limitations of E -Enterprise)
ई-उप मा या मया दा खालील माण े आहेत.
१) वैयि क पशा चा अभाव (Lack of Personal Touch) -
काही ाहक द ुकानात जावून खर ेदी करण े पसंद करतात . कारण ितथ े जावून व त ूला
पश करता य ेतो. व तू हातात घ ेता येते व ितच े कारण ितथ े जावून व त ूला पश करता
येतो. ई-उप मा ार े व तू ऑनलाईन िवकली जात े.
२) इंटरनेट ॲ सेसची गरज (Need of Internet Access) –
ाहकाला क ंपनीची व ेबसाईट पाह यासाठी इ ंटरनेट सुिवधा असण े आव यक आह े.
ब याचशा ई -कॉमस लॅटफॉम साठी हाय पीड इ ंटरनेट ॲ सेसची गरज असत े. कमी
गतीची इ ंटरनेट सुिवधा अस ेल तर ऑनलाईन ई -वािण य स ुिवधा उपभोग घ ेता येत
नाही.
३) अिधक टाट अप खच (High Start -up Cost) –
ई-उप मास संपूण जगातील यापा या ं या पध ला सामोर े जावे लागत े. सच इंिजन
सव मीकरण (Optimization) साठी अिधक खच येतो. ई-उप मास पध ला सामोर े
जा यासाठी न ेहमी सज नशील (Relive) रहावे लागत े लि त ाहका ंचे ल व ेधून
घे यासाठी व ेबसाईट म य े सजा शीलता असावी लागत े.
४) परत आल े या मालाची हाताळणी (Handling Returns) –
वेबसाईटवर व त ू इमेज व मािहती द े यासाठी मया दा येतात. नवर पािह या माण े
व तू न िमळा यास ाहक व त ू परत कर याची श यता वाढत े. या परत आल े या
मालाच े यव थापन ई -उप मास करा वे लागत े. यािशवाय आल े या प ैशांनाही परत
करावे लागत े.
munotes.in
Page 90
ई-वािण य
90 ५) सां कृितक अडथळ े (Cultural Obst acles) -
ई-उप म स ंपूण जगातील ाहका ंवर ल क ि त करतो . देशापर व े लोका ं या सवयी व
सं कृती वेगवेगळी असत े. यािशवाय भाष ेची सम या द ेखील य ेते. यवसाय व ाहक
दोघांनाही याम ुळे सम या य ेतात.
६) अिधक कम चारी खच (High Labour Cost) –
ई-उप मा या व ेबसाईटला िवकिसत कर यासाठी व ितच े यव थापन कर यासाठी
अिधक ह शार व ता ंि क ्या प कम चा या ंची आव यकता असत े. इंटरनेटमुळे अनेक
रोजगार स ंधी अशा लोका ंसाठी उपल ध होत अस यान े यांना िमळिवण े व िटकिवण े
अवघड जात े. यासाठी ई -उप मास अिधक मानधन / वेतन ाव े लागत े.
७) भारतीय ई -वािण य काय ा ंची आवाहन े (Challenge of E -Commerce
India) –
सायबर कायद े प नाहीत व त े देशपर व े बदलतात . भारताम य े मािहती त ं ान
कायदा , २००० ई-वािण यच े िनयमन करत े. यािशवाय भारतीय करार कायदा
मालिव कायदा ब ँिकंग आिण फायनानसीयल कायदा ह े देखील आह ेत. ई-वािण यच े
िनयमन कर यासाठी भारताम य े कायद े बनत आह ेत. परंतु यात प ता नाही . यामुळे
इले ॉिनक करार कर यास लोक तयार होत नाहीत .
८) ामीण भागात इ ंटरनेटचा कमी िशरकाव ( Low Penetration of Internet in
Rural Areas) -
ामीण भागात इ ंटरनेटचा वापर मया िदत आह े. ामीण भागात न ेटवक थापन ेसाठी
गुंतवणूक कर यास इ ंटरनेट सेवा प ुरिवणार े तयार नाहीत . इंटरनेट पीड कमी
अस यान ेही ामीण भागात इंटरनेटचा वापर मया िदत आह े.
९) वेबसाईट स ुधारण ेची गरज (Need of Site Up gradation) -
िविश कालावधीन ंतर ई -उप मास व ेबसाईटम य े सुधारणा कर याची गरज आह े.
अिधक ाहका ंना आकिष त कर यासाठी , नवीन ाहक िमळिव यासाठी व स याच े
ाहक िटकिव यासाठी व ेबसाईट सुधारणा करावी लागत े.
४.११ सारांश (Summary)
ई-उप माचा गाभा हणज े मह वाचा भाग सात यान े िवकास हा आह े. सात यान े िवकास
कर यासाठी लविचकता व काय कर याची मता स ुधारणे आव यक आह े. ई-वािण य
चे ई- यवसायाम य े व ई - यवसायाच े ई-उप माम य े ि थ य ंतर कर यासाठी
उप मा या य ेक घटकाम य े हणज े सं कृती, लोक, यवसाय मॉड ेल, सं था मॉड ेल
यां यातील स ंभा य बदला ंना जाण ून घेणे गरजेचे आहे. यश वी ई -उप मासाठी िवपणन munotes.in
Page 91
ई-वािण य आिण ई -उप मा ंचे
अनु योग
91 कर याची मता , व तू व स ेवांचे सादरीकरण यवहारा ंची त पर प ूत ता आिण मािहती
अ यावत करणे आव यक करण े आव यक आह े.
४.१२ वा याय (Exercise)
१) ई-उप माची ग ुणधम िलहा.
२) पारंपा रक स ं था आिण ई -उप म या ं यात त ुलना करा .
३) ई-उप माम य े यवसायाच े संघटन यावर टीप िलहा .
४) ई-उप माच े फायद े कोणत े आहेत?
५) ई-उप मा या मया दा प क रा.
व तुिन
अ) खाली िदल े या पया यांपैक यो य पया य िनवड ून वा य प ु हा िलहा .
१) इले ॉिनक - ाहक स ंबंध यव थापनाम ुळे सं थेला _______ ब लची मह वाची
मािहती न द , साठवण ूक व पाहता य ेते.
अ) धनको ब) पुरवठादार क) ाहक
२) खालीलप ैक ______ हा इल े ॉिनक - ाहक स ंबंध यव थापनाचा कार आह े.
अ) िव ेषणा मक ब) स य क) दो हीही
३) भारतात सायबर ग ु हे _______ ने हाताळल े जातात .
अ) एफईएमए ब) मािहती त ं ान कायदा क) पधा कायदा
४) खालीलप ैक ई-उप माची ________ ही मया दा आहे.
अ) गती आ िण काय मता ब) कमी िक ंमती क) ाहक िन ा आवाहन
५) खालीलप ैक ई-उप माचा _____ हा फायदा आह े.
अ) मािहती स ुरि तता ब) जागितक पोहोच क) वेबसाईट स ुधारणा
६) ई-उप माशी त ुलना करता पार ंपा रक स ं थेम ये तं ानाचा वापर _______ केला
जातो.
अ) मया िदत ब) सारखा च क) जा त
ब) खालील वा य े चूक क बरोबर त े िलहा .
१) ाहक स ंबंध यव थापनाम ुळे बोधिच ह िन ा वाढव यास मदत होत े.
२) ई-उप मा ंम ये श यतो उ ंच संघटन रचना वापरली जात े.
३) इले ॉिनक मािहती अदलाबदल हणज े कंप यांची यावसाियक कागद प े एका
संगणकाकड ून दुस या स ंगणकाकड े अदलाबदली करण े (पाठिवण े) . munotes.in
Page 92
ई-वािण य
92 ४) ई-वािण य क ेवळ व त ू िवपणनास मदत करत े, सेवां या नाही .
५) ोन त ं ानाचा वापर ाहकान े मालाची मागणी क े यापास ून अितशय थोड ्या
वेळात व त ू ाहका या दारात पोहचव यासाठी क ेला जातो .
६) पारंपा रक सं थेम ये उधारीच े धोके नाहीत .
७) ऑनलाईन िवपणन करणार े ऑनलाईन खर ेदी करणा या ाहका ंना िन ा (लॉय टी)
सवलती द ेतात.
४.१३ संदभ (References)
1) Faisal Hoque, “ENTERPRISE – Business Models, Architecture, and
components.” ,2000, Combridge Univedrsity Pres s.
2) Dave Chaffery, “E -Business And E -Commerce Management Strategy,
Implementation And Practice.”, 2009, Person College Div.
3) Kennath C. Laudon, “E -Commerce : Business, Technology, Society.” ,
2001, Pearson.
4) Colin Com be, “Introdustion to E -Business – Management and Strategy”,
2006, British Library.
5) P.T.Joseph, “E -Commerce -An Indian Perspeetive”, 2019, PHI Learning
Pvt.Ltd.
6) R.Sivarama Krishnan, “E -Commerce Technology”, 2020. Charulata
Publications.
munotes.in
Page 93
93 ५
ई-िवपणन
(E-MARKETING )
करण स ंरचना
५.0 उि ्ये
५.१ ई-िवपणन या ी व त व े
५.२ पारंपा रक व ेब िव यव ृ ी
५.३ सामािजक मा यमा ंची भूिमका
५.४ ई-वािण य , खरेदी व प ूरक गो करता ाहक डावप ेच
५.५ ई-वािण य िनयोजन व प ुढाकार
५.६ ऑनलाईन खर ेदी िव च े फायद े व तोट े
५.७ इंटरनेट यवसायाच े मह व / समथ न
५.८ सारांश
५.९ वा याय
५.१0 संदभ पु तके
५.0 उि ्ये (Objectives)
िव ा या ना ा करणात ून खालील घटका ंचा अ यास करावयाचा आह े.
ई-िवपणन अथ व या ी आिण त ं े समज ून घेणे.
पारंपा रक व ेब वृ ी, वेब काऊ ंटस व वेब जािहरात बाबत मािहती घ ेणे.
ई-वािण य िवषयी िनयोजन व याचा प ुर कार जाण ून घेणे.
सामािजक मा यमा ंची ई-िवपणनातील भ ूिमका समज ून घेणे.
ऑनलाईन खर ेदीचे फायद े व तोट े यांचा तुलना मक अ यास करण े.
आधुिनक यवसायात िवपणन (Mark eting) हा श द परवलीचा झाल ेला आह े. आज
मागणीप ूव उ पादन होत अस ून जात े. ‘िविनमय ’ हा िवपणन ि य ेतील आ मा अस ून
व तू व स ेवांची उ पादकाकड ून ाहकापय त पार पाडावी लागणारी णाली हणज े
िवपणन होय . िवपणन ह े फ व त ू व स ेवांपय त मया िदत नस ून खेळ, करमणूक, munotes.in
Page 94
ई-वािण य
94 मालम ा , िठकाण े, य , अनुभव, िश ण , मािहती , क पना , संघटना ई . घटका ंबाबतीत
सु ा घड ून येत आह े.
िवपणन ा स ं े या िविवध या या उपल ध आह ेत. आधुिनक िवपणन जागितक
व पाच े झाले आहे. ाहक हा स ंपूण िवपणन ि य ेत क थानी असल ेला घटक आहे.
ा. पीटर कर या ं या मत े, िवपणनाच े मु य काय ाहक िनिम ती करण े हे आ ह े.
ाहका ं या गरजा व आव यकता प ूण करण े हेच िवपणन साध याच े उि ्य असत े.
उ पादक व ाहक ा ं याम य े दूवा साध याच े काय िवपणन ि य े ारे होते.
या या :-
१) िफलीप कोटलर : “िवपणन ही मानवी ि या अस ून िविनमया ार े गरजा व
आव यकता प ूण के या जातात .”
२) अमे रकन माक िटंग असोिसयएशन : “उ पादकाकड ून उपभो यापय त व त ू व सेवा
वािहत कर याक रता कर यात य ेणा या िविभ न यवसाय ि या हणज ेच िवपणन
होय.”
िवपणन आज जागितक तरावर क ेले जात अस ून यातील घटक व ि या प तीत
सु ा आम ुला बदल झाल ेले िदसून येतात. एखा ा लहान म ुलाने पैसे देवून िवकत
घेतलेले चॉकलेट व महािव ालयातील म ुलाने आप या मोबाईलव नच क ेलेला रचाज ,
दो ही िवपणन कारच आह ेत. िवपणन ह े य समोरासमोरच िव ेता व खर ेदीदारान े
केलेली कृती रािहल ेली नस ून िविवध मा यमा ार े आपली गरज प ूण क न घ े याची
ि या बनल ेली आह े. चांगले िवपणन ह े काळजीप ूव क िनयोजना ार े व अ ंमलबजावणीन े
करता य ेते. थोड यात उ पािदत व त ू व स ेवा ाहका या हातात पड ेपय त करा या
लागणा या सव ि या ंना िवपणन अस े हणतात .
ई-िवपणन - अथ व या या :
जागितक करणा या कालावधीत िवपणनाच े व प च ंड व पात बदलल े आह े.
िवजे या शोधान ंतर २० या शतका या म यभागी दोन मह वाच े शोध लागल े व याम ुळे
यवसायाच े व प आम ुला बदलल े. ते दोन शोध हणज े
१) दुर वनी (Telephone)
२) संगणक व इ ंटरनेट Computer & Internet)
ा दोन ि थ य ंतरामुळे जगा या भौगोिलक िभ ंती तुटून पड या व जागितक तरावर
संदेशवहन िविवध मा यमात ून होव ू लागल े. या िविवध मा यमा ं ारे (खरेदी-िव )
यवहार होव ू लागल े. यांनाच ई -िवपणन (E-Marketing) असे हणतात . ई-िवपणन
हणज े व त ूं या स ेवांची खर ेदी-िव इल े ॉिनक मा यमा ं या सहा यान े करण े जसे-
इंटरनेट मोबाईल फोन िक ंवा इतर साधन े. ई-िवपणन ा स ं ेत पया याने ई-वािण य ,
ऑनलाईन -िवपणन , िडिजटल िवपणन इ . संबोधले जाते. munotes.in
Page 95
ई-िवपणन
95 या या :-
१) झेडवास ा ं या मत े, ई-िवपणन हणज े “ यवसायाब लची मािहती प ुरिवणे,
यावसाियक स ंबंध वृि ंगत करण े व यावसाियक आिथ क व द ेवाणघ ेवाणीच े
यवहार इ ंटरनेट व स ंगणका या मा यमात ून पूण करण े होय.”
Z was defines e -marketing as “The shar ing of bu siness information,
maintaining business relationship & the conducting business
transaction by means of tele communications networks or internet .
२) “ई-माक िटंग िकंवा ई-कॉमस हणज े यवसायाच े आिथ क यवहार इल े ॉिनक
साधना ं या ार े पूण करणे होय.”
“E-Marketing or E -Commerce is defined as the conduct of a financial
transaction by electronic means.”
खालील या या Intel, & BM व HP ा कंप यांनी िदल े या आह ेत.
Intel - ई-िवपणन =इले ॉिनक िव = इले ॉिनक यापार – इले ॉिनक सेवा
& BM - ई-िवपणन = मािहती त ं ान = वेब = यवसाय
HP - ई-िवपणन हणज े इले ॉिनक साधना ं ारे यावसाियक यवहार करण े होय.
वरील या या व िव ेशणामध ून ई-माक िटंगची खालील व ैिश ्ये िदसून येतात.
ई-िवपणनाची व ैिश ्ये :-
१) जागितक या ी – ई-िवपणन ह े संपूण जागितक पातळीवरील ाहक िक ंवा
उपभो यापय त पोहच ू शकत े.
२) सव उपल ध – ई-िवपणन ह े कोण याही िठकाणाव न करता य ेते, यासाठी
िविश थळ िक ंवा जाग ेची आव यकता नाही .
३) जगमा य माप े – जगातील सव देशांकडून मापा ंचे (Std) आदान दान क ेले
जाते.
४) प रणामकारक – ि हडीओ , ऑडीओ िक ंवा म ेसेज ारे ाहका ंना
प रणामकारकरी या आकिष त क न घ ेतले जाते.
५) पर परातील स ंवाद – तं ाना या वापराम ुळे पर परा ंम ये संवाद श य होतो . ई-
मेल, ि हडीओ कॉल , हॉटसअप म ेसेज इ. मा यमा ं ारे यवहार क ेले जातात .
munotes.in
Page 96
ई-वािण य
96 ६) मािहतीची उपल धता – ई-िवपणन सहभागी होणा या सव घटका ंना स ंपूण
मािहतीची उपल धता होत असत े.
७) वैयि क यवहार – ई-माक िटंग चे सवा त मह वाच े वैिश ्य हणज े होणार े यवहार
हे वैयि क तरावर होत असतात . ाहका ंना वैयि क र या म ेसेज पाठिव णे, नवीन
उ पादनाची मािहती द ेणे व सतत पाठप ुरावा हा इंटरनेट िक ंवा सामािजक
मा यमा ं ारे ठेवला जातो . यामुळे होणार े यवहार ह े पारंपा रक व गौ य व पाच े
असतात . ाहका ं या सम या िक ंवा अडचण च े िनराकरण ही ाधा यान े केले जाते.
यामुळे ाहक व त ू या कोडन ंबर िक ंवा नाव िक ंवा रंग इ. चा वापर क न यवहार
क शकतात .
५.१ ई-िवपणन या ी व त ं े
स या ई -िवपणनाची या ी अिधक यापक होत अस ून याची व ृ ी मोठ ्या माणावर
होत आह े. इंटरनेट िवपणनाम ुळे यवसायाच े व प प ूण पणे बदलल े आहे.
ई-िवपणनाम य े काय करणा या िविवध क ंप या सव कार या इ ंटरनेट तं ानावर
व ि या ंवर अवल ंबून असतात . तसेच िविवधस ेवा, ि या , ाहक स ेवा, उ पादन े
इ. साठी स ु ा तं ानाचा उपयोग क ेला जातो .
ई-िवपणनाम य े व त ू ख रेदी-िव , यांचे आिथ क यवहार , ाहक सेवा ा सव
इंटरनेट या व ेबसाईट ार े के या जातात . याम य े यव थापन प ती , ाहक
एकि करण , उ पादन िवकास इ .साठी ई -मेल व इ ंटरनेटचा उपयोग क ेला जातो .
ई-िवपणन ार े ब ह त ेक कंप या खालील तीन कार े इंटरनेट व इल े ॉिनक
मा यमा ंचा वापर करताना िदस तात.
१. यवसाय त े यवसाय (Business to Business)
२. यवसाय त े ाहक (Business to Customer)
३. ाहक त े ाहक (Customer to Customer)
ई-िवपणनात म ु यत: खालील चार गो चा समाव ेश होत े.
अ) पुरवठादारा ंशी संपक (Linking with Supplies)
आ) िवतरक व िकरकोळ यापा या ंशी संपक (Linking with Retailers &
Distributors)
इ) ाहका ंशी संपक (Interface with Consumer)
ई) जागितक ई-िवपणन पायाभ ूत सोयी (Global E -Marketing Infrastructure)
थोड यात , ई-िवपणन करणा या क ंप यांना यव थापन करताना उ पादन िवकास ,
वाहतूक व साठवण ूक, साखळी प ुरवठा, मानवी स ंसाधन यव थापन , िश ण , उ पादन munotes.in
Page 97
ई-िवपणन
97 यव थापन , आिथ क िनयोजन इ . उि ्ये स या कर यासाठी इ ंटरनेट व स ंगणकाचा
उपयोग करावा लागतो . जगाम य े इंटरनेट िवपणनाचा वापर मोठ ्या माणावर औ ोिगक
कारणा ंसाठी क ेला जात आह े. याम य े बँका, िवमा ेडीट काड् स, टेलीकॉम , कापड ,
िश ण , पय टन, ऑटोमोबाई स िटकाऊ व त ू उपभो य व त ूंचा समाव ेश होतो . खालील
आकृती क न ई -िवपणनाची या ी दश िवली आह े.
ई-िवपणन या ी
पुरवठादारा ंशी स ंपक उ पादन े ोत
उ पादन मािहती स ंकलन
खरेदी ि या यव थापन
पुरवठा यव थापन
र कम द ेय यव थापन
जागितक ई -िवपणन पायाभ ूत सोयी सुर ा
िडिजटल प ेम ट
ई-बँिकंग
ई-िवपणी सं था
मानव /संगणक स ंपक
रा ीय /जागितक मािहती
पायाभ ूत सोयी यवसाय यव थापन उ पादन िवकास
वाहतूक व साठवण ूक
मानवी स ंसाधन यव थापन
िश ण व िवकास
उ पादन यव थापन ल ेखांकन
आिथ क िनयोजन िकरकोळ यापारी व िवतरक
संपक
िवपणी ितसाद
मालसाठा य व थापन
उ पादन मािहती िवतरण
येणे र कम यव थापन
ाहक स ंपक वेब िवपणन
मािहती व ऑनलाईन स ेवा
मागणीन ुसार प ुरवठा
ई- यापार
ाहक स ेवा व िव
यव थापन
ाहक मािहती स ंकलन munotes.in
Page 98
ई-वािण य
98 ई-िवपणन त ं े :-
ई-िवपणनाची त ं े खालील माण े प करता य ेतील.
१) शोध य ं पया ीकरण (Search Engine Optimsation) –
जे हा एखादी क ंपनी ई -िवपणनाचा पया य वीकारत े ते हा या ंना सु वातीला व ेबसाईट
तयार कर याचा िवचार करावा लागतो . याम य े वेबसाईट ही शोध य ं तयार
पया ीकरणाशी िडझाईनशी व गितमान मािहती प ुरिवणा री असावी लागत े.
२) शोध य ं िवपणन (Search Engine Marketing) -
शोध य ं िवपणन ह े मु यत: इंटरनेट िवपणन प तीशी स ंबंिधत अस ून या ार े मालकास
संशोधन िक ंवा ि या शोध य ं ा ार े करता य ेतात. यामुळे वेबसाईट ला भ ेट देणारे
ाहक व याची प रणामकारकता ही मोठी असत े.
३) मजकूर िवपणन (Content Marketing)
मजकूर िवपणन ह े एक ई -िवपणनाच े तं अस ून या ार े उ पादनाब लची मािहती व
मह वप ूण मजक ूर वाचका ंपय त इंटरनेट ारे पोहचिवला जातो . यो य व उपय ु मजक ूर
वाचका ंपय त िनयिमतपण े िद यास चा ंगले उ प न िम ळू शकत े.
४) लॉग िलिहण े (Blogging) -
‘ लॉग िलिहण े’ हे एक ई -िवपणनाच े मह वाच े तं आह े. लॉग या मा यमात ून आपण
उ पादनाची मािहती , मजकूर, उपयोिगता ई . वैिश ्ये वाचकापय त पोहचव ू शकतो . यात
ि हडीओ , िच िक ंवा मजक ूर इ.चा समाव ेश होतो .
५) सामािजक मा य मे िवपणन (Social Media Marketing) -
सामािजक मा यम े िवपणन ही एक दश कांना आकिष त क न आप या उ पादना ंची
मािहती द े याची ि या आह े. िविवध सामािजक मा यमा ं या साईटस वर उ पादनाची
ि हडीओ , िच िक ंवा मजक ूर दश कांपय त पोहचिवला तर यामध ून नवीन ा हक िनिम ती
होवू शकत े.
६) ई-मेल िवपणन (E-mail Marketing) -
ई-मेल िवपणन या त ं ामाफ त आप या व ेबसाईट या दश कांना आपण आकिष त क
शकतो . आप या उ पादना या जािहराती , बातमीप ई -मेल ार े पाठव ून या ंना
उ पादनाची ओळख क न द ेता येते. यामुळे ाहक िनिम ती होव ून िव वाढिवता य ेते.
munotes.in
Page 99
ई-िवपणन
99 ७) ऑनलाईन जािहरात (Online Advertising) –
ऑनलाईन जािहरात माफ त िवपणनाच े मजक ूर, ाहका ंपय त पोहचव ून िव स चालना
देता येते. यामुळे क ि त ाहका ंपय त आप या उ पादना या जािहराती पोहोचिवण े, हे
एक सोप े तं आहे. परंतु आिथ क ्या हे तं न परवडणार े िकंवा महाग ठरत े.
८) ि हडीओ िवपणन (Video Marketing) –
ि हडीओ िक ंवा िच िफत तयार क न उ पादक आप या व त ू व सेवांचे प रणामकारक
िवपणन क शकतो . यो य कार े िच िफत तयार क ेली तर ि हडीओ िवपणन ह े एक
भावी तं ठरत े.
९) संदभ िवपणन (Contextual Marketing) –
संदभ िवपणन ह े मुलत: ऑनलाईन व मोबाईल िवपणनाची एक प त अस ून दश क या
जािहराती िक ंवा उ पादनाची मािहती द ेणे होय. उदा. एखादा फ ेसबुक दश क लॉट िक ंवा
लॅट या जािहराती पाहत अस ेल तर या ंना क ि त ा हक समज ून या ंना ई-मेल
पाठिवण े िकंवा फोन ार े संपक करण े अिभ ेत असत े.
१०) साखळी िवपणन (Affiliate Marketing) –
साखळी िवपणन हा अगदी ज ुना कार अस ून या ार े एक य द ुस या य ना
उ पादना ं या िव क रता व ृ करत े. जर उ पादका ंची स ं या जा त अस ेल तर
साखळी िवपणन ह े एक भावी त ं आह े. अथा तच िव े याची साखळी कर याम य े
इंटरनेट व स ंगणकाचा वापर अिभ ेत असतो .
आपली गती तपासा :
१) ई-िवपणन हणज े काय? याची व ैिश ्ये प करा .
२) ई- िवपणन ा स ं ेची या या द ेवून याची या ी प करा .
३) ई-िवपणनाची िविवध त ं े सांगा.
५.२ पारंपा रक व ेब िव यव ृ ी (Traditional /Web Promotion)
ई-िवपणना या इितहासात डोकाव यास इ ंटरनेटची स ु वात झा यान ंतरच ई -िवपणनाचा
ारंभ झाला . १९९० या दशकात इ ंटरनेटची स ु वात आिण व ेब १.० लॅटफॉम या
गतीमुळे ई-िवपणनास यासपीठ िमळाल े. वेब १.० लॅटफॉम मुळे युजस ना हवी ती
मािहती शोधण े श य झाल े आहे, मा ही मािहती श ेअर करता य ेत नाही . १९९३ म ये
पिह या ंदा ि लक करता य ेणारे फलक लाई ह कर यात आल े आहे. हॉटवायर क ंपनीने
यां या जािहरात साठी काही बॅनस खरेदी केली. ख या अथा ने ई-िवपणनाची ही स ु वात
होती. १९९६ म ये हॉटबो ट , लूक माट आिण अल े सा ही सच इंिजन आिण १९९८ munotes.in
Page 100
ई-वािण य
100 म ये गुगल सच इंिजनचा व ेश झाला . माय ोसॉ टच े एम.एम.एस. तर याह च े वेब सच
इंिजन आह े. यानंतर मा बह त ेक सच इंिजन बंद पडून याह गुगल आिण एम .एम.एस.
यांना युजस कडून ितसाद िमळत रािहला .
वेबसाईट :-
वेबसाईट ह े िविवध व ेबपेजेस, िच , िच िफत िक ंवा िडिजटल स ंप ीच े संकलन अस ून ते
एका ॲ ेस ारे युिनफॉम रेसॉरस लोक ेटर (URL) ारे ओळखल े जाते व याचा न ेटवक
म ये टपाथ , आय.पी. ॲ ेस व इ ंटरनेट ोटोकॉल समािव असतो .
या या :-
“वेबसाईट िक ंवा www साईट ह े वेबपेजेसचे संकलन अस ून HTML/ XHTML
इंटरनेट ारे िमळिवता य ेतात.”
‘पारंपा रक व ेब िव यव ृ ी’ हे एक ई -िवपणनाच े तं अस ून उ पादक आप या
उ पादना ंची मािहती , उपयोिगता व उपभो या या ितसाद ा िठकाणी द ेत असतो .
या व ेब ारे उपभो ा आप याला आव यक या व त ू िकंवा सेवांची खर ेदी क शकतो .
आज मोठ ्या माणावर सव च उ पादका ं या िक ंवा सेवा देणा या स ं थां या व ेबसाईटस
आपणास िदस ून येतात व या ार े उ पादना ंची व स ेवांची िव केली जात े.
वेब काऊ ंटर (Web Counter) : -
वेब काऊ ंटर हे एक स ंगणक सॉ टवेअर अस ून या ार े आप या व ेबसाईट ला िकती
युजस नी भेट िदली िक ंवा ि लक क ेले हे मोजल े जाते. एकदा आपण व ेब काऊ ंटरची
मांडणी क ेली हणज े येक वेळेस आपणास भ ेट िदल े या लोका ंची सं या समजत े. हे
वेब काऊ ंटर हाताळण े अितशय सोप े असून आपणास फ व ेब काऊ ंटर कोड HTML
म ये ावा लागतो . लगेच आपण व ेब काऊ ंटर वापर यास स ु शकतो . याम य े
कोण याही कारची न दणी िक ंवा ई-मेल साईनअप करण े आव यक नसत े.
वेब काऊ ंटरची ही स ेवा इंटरनेट ार े वेबसाईट ला कोण याही कारच े शु क न
आकारता िमळत े. ा व ेब काऊ ंटर ार े PHP Counters व ASP Counters सु ा
वापरता य ेते. वेबसाईट काऊ ंटर व न आपण न ंबर ऑफ िडिजटल स ु ा िमळव ू शकतो .
यामुळे आप या ब ेवसाईट काऊ ंटरव न आपण न ंबर ऑफ िडिजट ्स सु ा िमळव ू
शकतो . यामुळे आप या व ेबसाईट ला य ेणा या लोका ंची सं या आपण पाह शकतो .
जर हा वेब काऊ ंटर आप या लॉगशी आपण िनगडीत क ेला तर लॉग पॉट काऊ ंट
करणे श य होत े. यामुळे काऊंटरचा उपयोग लॉग काऊ ंटर, जुमान काऊंटर, वड ेस
काऊंटर हण ून सु ा करता य ेते. काऊंटर म य े िविवध र ंगांचा व िडझाईनचा वापर
क न व ेबसाईट आकष क करता य ेते. अशा प तीन े वेब काऊ ंटरचा उपयोग यवसाय
वाढीकरता व व ेबसाईट या य ुजस ची सं या मोज याक रता होत े. १९९० दशकात ह े
वेब काऊ ंटस फार लोकि य होत े. यानंतर मा व ेब िफक ा स ं ेचा अिधक उपयोग munotes.in
Page 101
ई-िवपणन
101 केला जा वू लागला . यानंतर ॲनालॉग , जावा ि ट िक ंवा गुगल ॲनािलटी स वापर
वेब िफक मोज यासाठी क ेला जाव ू लागला . यामुळे आज या आध ुिनक काळात व ेब
काऊंटर हे वेब पेजवर पाहण े हणज े इंटरनेट ार े मोजणी कर याच े एक उदाहरण आह े.
वेब जािहराती (Web Advertisements) –
वेब जािहराती हा एक ऑनलाईन माक ट गचा कार अस ून इंटरनेट ारे आप या व त ू व
सेवां या जािहराती ाहका ंक रता दाखिव या जातात . ाहका ंना आप या उ पादनाची
मािहती द ेवून या ंना आकिष त कर याच े काय वेब जािहराती करतात . वेब जािहरात म य े
ई-मेल िवपणन , सच इंिजन िवपणन , सामािजक म यम िवपणन व ेब बॅनस , मोबाईल
जािहराती ई . समाव ेश होतो . यापैक काही प तीची मािहती खाली िदल ेली आह े.
१) वेब बॅनर - िस व ेबसाईटवर आयताक ृती जाग ेम ये जािहरात क ेली जात े. या
जागेवर ि लक करा अस े सांिगतल े जात े. या व ेबसाईटला मो ठ्या माणात
माणावर भ ेटी िद या जातात , या िठकाणी व ेब बॅनर तयार क ेला जात े.
२) वेबसाईट च े ायोजक – अनेकदा प ूण वेबसाईटची मालक जािहरातदार घ ेतात.
श यतो अशा व ेबसाईट स ेवा पुरिवणा या असतात .
३) इन लाईन जािहरात – ईनलाईन जािहरात करणा या ंना या ं या म ु ांकनाचा स ंदेश
मोठ्या माणावर उभार याच े संधी िमळत े.
४) पॉप-अप िखडक – पॉपअप िखडक म य े जािहरातीला स ंकेत थळा या िठकाणी
अगदी स ु वातीला ायल िखडक िदली जात े. यावेळी त ु ही कोण याही
होमपेजला भ ेट देता याव ेळी जािहरातीची ही नवीन िखडक आपोआप वर य ेते.
आिण कायम व पी नवर िफरत राहत े.
५) जािहरातीची ई -मेल यादी – याम य े जािहरातदारा ंची एक यादी तयार क ेली जात े.
आिण ठरािवक व ेळेनंतर जािहरातदारा ंनी िदल े या िवषयावर ई -मेल केले जातात .
अशा कार या ई -मेल म य े उपाय पाठिवल े जातात .
६) लािसफाईड – या माण े छापील मा यमां ारे लािसफाईड म य े जािहराती
िद या जातात . याच माण े ऑनलाईन लािसफाईड म य े जािहरातदार प ैसे भ न
अिधक ृत जागा िमळिवतात व जािहरात करतात .
७) मोबाईल जािहराती – मोबाईल म य े िविवध ॲप िकंवा वेबसाईटस पाहताना या
जािहराती िद या जातात .
८) सामािजक मा यमा ं ारे जािहरात - फेसबुक, ट्िवटर, इ टा ाम , युट्युब, िलंकईन
इ. समाज मा यमा ंचा उपयोग व ेब जािहराती द े याक रता क ेला जातो . िविवध समाज
मा यम े संपूण जगभरात ख ूप लोकि य अस यान े यांचा लहान क ंप यांकडून munotes.in
Page 102
ई-वािण य
102 मोठ्या कंप या य ुट्युबस चॅनेल या मा यमात ून उ पा दन वा स ेवेचे मोशन करताना
िदसत आह ेत. जािहरातदार आिण स ं था नवनवीन क पना आिण नािव यात ून
ाहका ंपय त पोहच याचा य न करत आह े. ऑनलाईन माक िटंग म य े युट्युब व
फेसबुक ही सवा िधक ितसाद िमळणारी िठकाण े आहेत.
५.३ सामािजक मा यमा ंची भूिमका (Role of Social Media)
आज या स ंगणक य व मािहती जाला या य ुगात िविवध सामािजक मा यमा ंचा सरा स
वापर होताना िदसतो . ाम य े फेसबुक, ट्िवटर, युट्युब, िलंकइन, जी-मेल, गुगल,
हाटसअप , इ टा ाम इ .चा समाव ेश होतो . ा सव सामािजक मा यमा ंना च ंड
माणावर लोकि यता िमळाल ेली आह े. आज कोट ्यावधी लोक ा सामािजक
मा यमा ंचा उपयोग म ेसेजेस, ि हडीओ , िच िफत इ . शेअर कर यासाठी करतात .
यवसाय स ं थांनी ा सामािजक मा यमा ंची लोकि यता व वाढता उपयोग ल ात
घेऊन या ंचा िवपणन काया म ये समाव ेश केला. यालाच सामािजक मा यम िवपणन
(Social Media Marketing) असे हणतात . िवपणन काया त व त ू व सेवां या िव
बरोबरच िव यो र स ेवा, शंका समाधान इ . काया त भावी पण े सामािजक मा यमा ंचा
उपयोग करता य ेतो. यामुळे उ पादक व ाहक ा ं याम य े य स ंबंध थािपत
होवून या ंचा िवतरण साखळीतील म य था ंची सं या कमी करता य ेते. तसेच ाहकास
कमी िक ंमतीत व त ू व स ेवांची उपल धता होव ून भेसळ िक ंवा फसवण ूक ची श यता
कमी होत े. खालील म ुद् ां या आधार े सामािजक मा यमाची इ . िवपणनातील भ ूिमका
प करता य ेईल.
१) िव म य े वाढ (Increase Sales) -
जे हा यवसायाची उ पादन े ऑनलाईन प तीन े घरपोच िमळतात , ते हा अिधक स ं येने
ाहक वग व त ूंचे खरेदी करीत असतात . सामािजक मा यम े ही व त ू व सेवा िव ची
सव म िठकाण े आहेत. ाहका ंना सामािजक मा यमा ं ारे क ि त ाहक वग (Target
Customer) हा सामािजक मा यमा ं ारे िमळतो .
२) सुधा रत िवपणन डावप ेच ((Improved Marketing Strategy) -
सामािजक मा यम े ही सव साधारण माणसा ंची एक आव यक गरज बनली अस ून
एकमेकांशी संबंध थािपत कर याच े एक लोकि य मा यम आह े. उ पादक व िव ेते
ा सा मािजक मा यमा ं या लोकि यत ेचा उपयोग क न य ेका या आय ु यात च ंचू
वेश करतात . यामुळे सामािजक मा यमा ंचा उपयोग य ुजस मािहती उपल ध
कर यासाठी होतो . या िमळाल े या मािहतीचा उपयोग लहान व मोठ े यावसाियक
यु ने क न घ ेता . उदा. ई-मेल िवपणन , याआधार े िवपणनाच े उपयोग िनयोजन
करता य ेते.
munotes.in
Page 103
ई-िवपणन
103 ३) ाहक समाधानात वाढ (Improved Customer Satisfaction) -
सामािजक मा यम े िवपणक काया त व त ू व स ेवां या िव बरोबरच िव यो र स ेवा,
शंका, समाधान इ . काय भावी पण े केली जातात . यामुळे िवतरण साखळीतील
म य था ंची सं या कमी होव ून ाहकास कमी िक ंमतीत व त ू व सेवा उपल ध होतात .
पया याने सामािजक मा यमा ं या ार े िवपणन ि या ाहका ंना अिधक समाधान
िमळव ून देते.
४) व तू मु ा जाग कता (Brand Awareness) -
सामािजक मा यम े ही ई -िवपणानातील मह वाची साधन े असून या ार े यवसायाची
वाढती ओळख व व त ू मु ांकन जाग कता िनमा ण होत े. ाहक व त ू व स ेवा खर ेदी
ऑनलाईन करीत असताना िविवध व ेळा साईट ला भ ेटी देतात. ते हा सामािजक मा यम े
एक कारचा िव ास व म ु ा जाग कता िनमा ण करतात . आजचा ाहक ँड वर अिधक
िव ास ठ ेवून खर ेदीचा िनण य घेतात. यामुळे सामािजक मा यमा ंचे याम य े मोठे
योगदान आह े.
५) वेब साईट रँिकंग (Better Ranking) -
सामािजक मा यम े ही य सच इंिजन नस ून ती व ेबसाईटशी िनगडीत असतात .
सामािजक मा यमा ंचा उपयोग करताना एखा ा व त ू िकंवा स ेवेची जािहरात
पाह यासाठी य ुजस या व ेबसाईटला भ ेट देतात. यामुळे वेब साईट रँिकंग म य े वाढ
हो यास मदत होत े.
६) ाहक ाची सोडवण ूक (Quick Problem Resolvement) -
सामािजक मा यमा ं ारे ाहका ंना आप या िति या िक ंवा मत े त ारी श ंका इ .
मांड यासा ठी सोयी कार जागा तयार क ेली जात े. यामुळे ाहक ा ंची सोडवण ूक ही
जलद गतीन े होते.
७) संशोधनास वाव (Research Facility) -
सामािजक मा यमा ं ारे िवपणन करीत असताना ाहक कशा प तीन े वत न करतात .
खरेदी िनण य कस े घेतात. खरेदी करताना कोण या घटका ंकडे ल द ेतात. इतर
उ पादना ंबाबतीत ाहका ं या िति या कशा आह ेत, इ. बाबतीत स ंशोधनास वाव
असतो . िवपणन स ंशोधन ह े िवपणनातील एक मह वाच े काय सामािजक मा यमात ून
सहजपण े केले जाते.
८) मौिखक जािहरात (Mouth Publicity) -
सामािजक मा यमा ं या व ेबसाईटवर िविवध व त ू व स ेवां या अन ुभवात ून र ू व
िफडबॅक ाहका ंकडून आ यास आप या उ पादनाची मौिखक जािहरातच होत असत े.
यामुळे ाहका ंना आपल े खरेदी िनण य घे यास मदत होत े. munotes.in
Page 104
ई-वािण य
104 आपली गती तपासा .
१) पारंपा रक िव यव ृ ी वेब काऊ ंटर व व ेब जािहराती ा स ं ांचा अथ सांगून याच े
प ीकरण करा .
२) वेब जािहराती या िविवध प ती थोड यात िवशद करा .
३) ई-िवपणानातील सामािजक मा यमा ंची भूिमका सिव तररी या प करा .
५.४ ई-वािण य खर ेदी व प ूरक गो करता ाहक डावप ेच
(E-Commerce Customer Strategies for
Purchasin g & Support activities)
ई-वािण या या मा यमात ून कंपनी काय करीत असतात . खच कपात व प तीम य े
सुधारणा क न खर ेदी वाहत ूक व साठवण ूक इ. काय करता य ेतात. जागितक करणा या
कालावधीत खर ेदी वाहत ूक व इतर प ूरक काय लवचीक व पाची असावी लागतात .
िविवध कार या खरेदी काया त खालील गो चा समाव ेश होतो .
अ) पुरवठादार शोधण े
ब) पुरावाठादाराच े मू यमापन
क) िविश उ पादन िनवड
ड) खरेदी आद ेश देणे
ई) खरेदीनंतर िनमा ण होणार े व तू व सेवां बाबतच े सोडिवण े.
माणसाला खर ेदी क रता म ु यत: वेबसाईट या उपयोग क े यास याम य े खचा त बचत
होऊ शकत े. कॅटलॉग छपाई खच व ऑड स चा हाताळणी खच टेिलफोन ार े ऑड र घेऊन
कमी करता य ेतो. यासाठी खालील घटका ंचा उपयोग ज न घ ेता येईल.
१) पुरवठा साखळी (Supply Chain)
येक यवसायात मालाचा प ुरवठा करणारी साखळी काय रत असत े.
२) मालसाठा िमळिवण े (Procu rement)
ाम य े सव खरेदीची काय व खर ेदी यवहार घटका ंचे िनरी ण ा ंचा समाव ेश होतो .
मालसाठा खर ेदी ि य ेत पुरवठादार स ंबंध यव थापन व िवकास ा ंचा सु ा समाव ेश
होतो.
३) पुरवठा यव थापन (Supply Management) -
पुरवठा यव था पनात मालसाठा िमळिव या या सव काया चा अंतभा व होतो .
४) ई-मालसाठा िमळिवण े (E- Procu rement) -
इंटरनेट व सॉ टवेअरचा उपयोग क न ई - ोता ं ारे मालसाठा िमळिवण े. munotes.in
Page 105
ई-िवपणन
105 ५) य क चा माल (Direct Material) -
क चा माल हा प या मालातील मह वाचा घटक आह े. यामुळे या स ंदभा त ाहक
डावपेच आखण े मह वाच े ठरते.
६) मालसाठा पातळी (Store Level) -
मालासाठा खर ेदी ि य े ारा मालसाठा या िविवध पात या जोपासण े आव यक ठरत े.
याक रता यो य व ेळेवर पुन खरेदीची यव था करण े मह वा चे आहे.
७) अ य क चा माल (Indirect Material) -
उ पादन ि य ेत अ य क या मालाची स ु ा गरज असत े. या अन ुषंगाने याची
उपल धता करण े हे ाहक डावप ेचात अ ंतभू त होत े.
पूरक गो ीत खालील घटका ंचा अंतभा व होतो .
१) िव व शासन - (Finance & Administration)
ाम य े पुरवठादारा ंना खर ेदीचे पैसे देणे, ाहका ंकडून पैसे येणे, भांडवली खचा चे
िनयोजन करण े, अंदाजप क व िनयोजन ई . गो ी अ ंतभू त होतात . याक रता पायाभ ूत
सोयी व काय णाली िवकिसत करण े आव यक असत े.
२) मानवी स ंसाधन (Human Resource) -
ाम य े आव यक त े मनु यबळ िमळिवण े यांना िश ण द ेणे, यांचे मू यमापन , यांचे
वेतन व भ े, सरकारी िनयम व कायद े यांची अ ंमलबजावणी व या ंचे रेकॉड ठेवणे ा
घटका ंचा समाव ेश होतो .
३) तं ान िवकास (Technology Development) -
िविवध कारची काय कर यासाठी त ं ान व सॉ टवेअर िवकास मह वाचा ठरतो .
याक रता यो य या न ेटवक ची िनिम ती आव यक ठरत े.
४) िश ण (Training) -
काही आ थापना ंकडून िश णाचा भाग मानवी स ंसाधन िवभागाकड ून हाताळला जातो ;
तर काही क ंप या ह े काय म य थ ए ज सीकड ून क न घ ेतात.
५) ान यव थापन (Knowledge Management) -
मािहतीच े संकलन , वग करण व सादरीकरण ही काय ांत समािव होतात .
लॉिज टीक काय (Logistic Activities) –
लॉिज टी क म य े मालसाठा िमळिवण े, साठवण ूक, साठा िनय ं ण व प का माल िवतरण
ा संबंिधत सव गो चा समाव ेश होतो .
लॉिज टीक चा म ु य उ ेश यो य व त ू,यो य वाहत ूक यव था , साठवण ूक व
मा यमा ं या यव थापन करण े आव यक ठरत े. munotes.in
Page 106
ई-वािण य
106 ५.५ ई-वािण य िनयोजन व प ुढाकर (E-Commerce Planning &
its initiatives)
ई-वािण य िनयोजन यश वी हो याक र ता सव कार या काया चा समाव ेश क न
याची उि ्ये ठरवून ती यवसाया या डावप ेचांशी िनगडीत करावयास हवी . यासाठी
लागणा या खचा या यव थापनाकड े सु ा ल द ेणे आव यक ठरत े.
ई-वािण य िनयोजना या प ुढाकारात खालील पाय या ंचा समाव ेश होतो .
१) उि ांची िनि ती (Indentifying Objectives) –
यवसाया या उि प ूत तेक रता ई -वािण य न े पुढाकार घ ेणे आव यक आह े. खालील
िविवध उि ्ये सांगता य ेतील.
अ) बाजारप ेठेतील आप या व त ूंची िव वाढिवण े.
ब) नवीन बाजारप ेठांची िनिम ती करण े.
क) नवीन िव ेते शोधण े.
ड) िव ेते व पुरवठादारा ंशी सम वय वाढिवण े.
इ) खचा वर िनय ं ण ठेवून कमी करण े.
फ) ऑनलाईन ारा व ेबसाईट वर यवहार कर यास ो साहन द ेणे.
ग) मनु य बाळाची िनय ु प रणामकारक र या करण े.
वरील उि ा ं या स ंदभा त िनण य घेऊन या क रता िविव ध साधन साम ु ीची उपल धता
आव यक ठरत े. यवसायाकड ून खच कपातीच े िनयोजन आख ून आप या कम चारी व
पुरवठादारा ंकडून यावर यो य या काय वाही करावयाची यव था करण े आव यक ठरत े.
२) यवसाय डावप ेचांशी उि ा ंची जोडणी (Linking Objectives with
Business Strat egies) -
यवसाया या ठरिवल े या डावप ेचांची उि ा ंची जोडणी क े यािशवाय याची प ूत ता
करणे श य नसत े. यवसाय क न खच कपातीच े धोरण राबव ून याचा फायदा आप या
ाहका ंना िमळव ून देता येतो िकंवा आप या प ुरवठादार िक ंवा सेवा पुरिवणा या क ंप यांशी
कराराम य े ा म ू यां या स ेवा ाहका ंना देता येवू शकतात .
व तूची म ु ा (Brand) िवकिसत करण े, बाजारप ेठेतील िविवध काय म वाढिवण े,
ाहका ं या गरजा समज ून घेणे, िव यो र स ेवांम ये सुधारणा करण े, व तू व स ेवांची
िव , िवतरण साख या ंचे यव थापन , व तू व सेवांची खर ेदी, आभासी पत िनिम ती
करणे इ. उि ा ंची जोडणी यवसाय डावप ेचांशी वेबसाईट ार े केली जात े.
munotes.in
Page 107
ई-िवपणन
107 ३) िन कष मोजािनयो य उि ठरिवण े (Setting Objectives for measurable
benefits) -
ई-वािण य या अ ंमलबजावणीत ून काही उि ा ंची सहज मोजणी करता य ेणे आव यक
ठरते. जसे िव तील वाढ िक ंवा खचा त झाल ेली घट इ . काही उि ्ये ही अ य
व पाची असतात क या ंची मोजणी करण े कठीण असत े. उदा. ाहक समाधान ,
उि ा ंची िनि ती करताना अशा रीतीन े करण े आव यक ही प ूण करता य े यासारखी
असावीत . अ य उि ्ये सु ा अशा प तीन े ठरवावीत क या ंची मोजणी होव ू शकेल.
४) उि ्ये पूत ता मोजणी (Objective Achievement Measurement) –
कंप यांकडून या ं या उ पादना ंची ितमा िनमा ण कर यासाठी व ेबसाईट व न िवपणन
काय म तयार करतात . ई-वािण य या प ुढाकारात ून जी उि ्ये ठरिवली जातात
यांची मोजणी खालील िनद शकांतून करता य ेते.
अ) मु ांकन ितसाद
ब) िवपणन स ंशोधन
क) िति या िनवड
ड) िव तील वाढ
फ) नफा वाढ
ग) बाजारप ेठेतील िह सा
घ) नवीन ाहक स ं था
च) ाहका ं या द ु ती सेवे मधील घट इ .
५) खच यव थापन (Managing C osts) –
ऑनलाईन ई -िवपणन ि य ेक रता आव यक असल े या स ंगणक, सॉ टवेअर, वेबसाईट
तयार करण े, आयोिजत असत े. कंपनी या ीन े ा खचा म ये सात यान े बदल होण े हे
तं ानातील बदल णे आव यक ठरत े. हणूनच ई -वािण यचा खच यव थापनाचा भाग
मह वाचा ठरतो . खच यव थापन करताना खालील गो चा िवचार करण े आव यक
आहे.
१) आव यक खच (Total Cost) -
एकूण खचा म ये हाड वेअर खच , सॉ टवेअर खच , भाड्यावर होणारा खच , िश ण ,
वेतन, बेबसाईट िडझायिन ंग याचा प रचलन व द ु ती खच , इ. चा समावेश होतो .
२) यव थापन बदल खच (Change Management Cost) -
ई-वािण य या क पाक रता यवसायाच े पारंपा रक व प बदल ून इल े ॉिन स
िवपणन मॉड ेल म य े पांतर होण े अपेि त असत े. munotes.in
Page 108
ई-वािण य
108 ३) वेबसाईट खच (Website Cost) –
वेबसाईट खचा म ये वेबसाईट िडझायिन ंग व या या अ ंमलबजावणीचा खच समािव
होतो. एका सव णान ुसार आ ंतररा ीय ड ेटा तरावर ई -िवपणन कर यास मोठ ्या
कंपनीस बराच खच इले ॉिन स वािण य वर करावा लागतो . ाम य े तं ानाचा खच
जवळपास ८०% तर २०% हाड वेअर व सॉ टवेअर क रता होतो .
थोड या त ई-िवपणना या िनयोजन ि य ेत उि ा ं या िन ीतीपास ून यावर होणा या
खचा चे िनयोजन होत असत े. यातून िकती उि ्ये सा य झाली व यात ून िकती
फायदा िमळाला ाची स ु ा मोजणी क न िनयोजनाची यशि वता तपासणी जात े.
आपली गती तपासा :-
१) ई-वािण य खरेदी व प ूरक गो ीकरता ाहक अप े ांची चचा करा.
२) ई-वािण य िनयोजानातील िविवध फायद े प करा .
३) ई-वािण य क पावर होणा या खचा चे यव थापन अ ंतभू त होणा या गो ी
कोण या ?
५.६ ऑनलाईन खर ेदी िव च े फायद े व तोट े (Advantages and
Disadvantages of Online Shopping)
इले ॉिन स वािण य ई -िवपणन िक ंवा ऑनलाईन खर ेदी िव ा स ं ांचा अथ
इंटरनेट या मा यमात ून केलेले ख रेदी-िव यवहार होय . ऑनलाईन खर ेदी-िव च े
फायद े खालील माण े सांगता य ेतील:
अ) यवसायास होणार े फायद े (Advantages of Online S hopping to
Business) :
१) जागितक पोहोच (Global Reach) –
इंटरनेटचा वापर स ंपूण जगात मोठ ्या माणावर होत आह े. कमी व ेळात जा तीत जा त
लोकांपय त स ंपूण िव ात पोहोचणार े साधन हणज े इंटरनेट होय . ऑनलाईन
िवपणनाम ुळे यवसायास कमी ग ुंतवणुक त जागितक तरावर आ पली उ पादन े िवकता
येतात.
२) मालसाठा यव थापन खच कमी (Reduced cost to Inventory
Management)
ई-िवपणनाम य े वयंचिलत मालसाठा यव थापन क ेले जाते. यामुळे मालसाठा खच
कमी माणात होतो . पुरवठादार पर पर मालाची मागणी प ूण क शकतात .
munotes.in
Page 109
ई-िवपणन
109 ३) कामगार खचा त कपात (Reduced Labour Costs) –
ई-वािण य प तीम ुळे ाहक व िव ेता ा ं यात य स ंबंध ऑनलाईन होत असतो .
यामुळे िव े यास शो - म िक ंवा वत ं दालन तयार कराव े लागत नाही . यामुळे या
शो- म म य े काम करणा या कामगारा ं या खचा त बचत होत े.
४) ि या खचा त बचत (Saves Operational Costs) –
व तू व सेवांचे िवतरण , साठवण ूक िकंवा िविवध ि या इ ंटरनेट िवपणनाम ुळे करा या
लागत नाही . यामुळे एकूणच ि या खचा त बचत होत े.
५) शो- म व दालन खचा त बचत (Reduces Showroom Cost) -
इंटरनेट िवपणनाम ुळे व तू व स ेवांची खर ेदी ाहका ंकडून घरबस या ऑनलाईन क ेली
जाते. यामुळे शो- म िक ंवा वत ं र या दालन तयार कर यावरील खचा त कपात होत े.
६) य स ंपक (Direct Int eraction) -
इ छुक ाहक जािहरातीन े भािवत होव ून वत : िव े याशी स ंपक करतात . यामुळे
कोण याही म य था ंची गरज भासत नाही . ाहक व िव ेता या ंना य यवहार करता
येतात. यामुळे पधा मक िक ंमतीत व त ू व सेवा पुरिवता य ेतात.
७) वेळेचे बंधन नाही (No Time Constraints) -
ई-वािण य च े यवहार इ ंटरनेट ारे होत अस यान े कोण याही वेळेस २४ तास करता
येतात. यामुळे यास व ेळेचे बंधन राहत नाही .
८) उ पादना ंचे िडिजटलीकारण (Digitalization of Products) –
उ पादन े िकंवा ि या ंचे सॉ टवेअर व पात िडिजटलीकरण होत अस यान े ही
उ पादन े वेबसाईटव न ाहकास डाऊनलोड क न घ ेता येतात. उदा. सॉ टवेअस ,
अँटी हायरस , यूिझक, िच पट या यान े इ.
ब) ाहका ंना होणार े फायद े (Advantages o f Online Shopping to
Customers)
१) वेळेची बचत (Save Time) –
ऑनलाईन खर ेदी या पया यामुळे ाहका ंना इंटरनेट ारे यवहार करता य ेतात. यामुळे
मोठ्या माणा त वेळेची बचत होत े.
२) अिधक पया य (More Options) -
ाहका ंना इंटरनेट ारे िविवध क ंप यांची उ पादन े पाहता य ेतात. यामुळे यांना खर ेदीचे
अिधक पया य उपल ध होतात . munotes.in
Page 110
ई-वािण य
110 ३) िकंमत त ुलना (Price Comparison) -
ाहका ंना जागितक तरावरील िविवध व ेबसाईटसना भ ेट देऊन अिधक आव यक
असल े या व त ूं या िक ंमतीची मािहती घ ेऊन त ुलना करता य ेते.
४) २४/७ यवहार (24/7 Access) -
ाहका ंना ऑनलाईन शॉिप ंगचे यवहार २४/७ हणज े आठवड ्यातून के हाही चोवीस
तास करता य ेणे श य असत े. यामुळे जमेल या व ेळेस खर ेदी करता य ेते.
५) जलद िव तरण ि या (Fast Delivery Process) -
िडिजटल व त ू व स ेवा तर ताबडतोब डाऊनलोड क न घ ेता येतात. इतर व त ूं या
बाबतीत स ु ा कु रअर स ेवे ारे जलद िवतरण ि या होत े. ते हा एखादी व त ू ये यास
उशीर होतो . तर याच े ॅिकंग क न व त ू कोठे आहे हे कळू शकत े.
क) समाजाला िमळणार े फायद े (Advantages o f Online Shopping to Society)
१) जीवनश ैलीत स ुधारणा (Improve Life Style) –
िविवध व त ू चांग या दजा या ाहका ंना उपल ध होत अस यान े जीवनश ैलीत स ुधारणा
होते. तसेच ऑनलाईन शॉिप ंगची काम े इंटरनेट ारा होत अस यान े घरातूनच काम
(Work From Home) श य होत े. यामुळे कामा या िठकाणावरील ताणतणाव कमी
करता य ेतात.तसेच लोक घरात बस ून काम करत अस यान े पया वरणाच े दूषण वाहत ूक
कमी झा याम ुळे होत नाही .
२) व र नाग रका ंना सोयीच े Useful to Senior Citizens) -
ऑनलाईन शॉिप ंग घरबस या इंटरनेट ारे करता य ेत नस यान े व र नाग रका ंना
आव यक या व त ू व सेवा मागवता य ेतात. तसेच गॅस, वीज, पाणी, घरप ी , मोबाईल
रचाज , टी. ही. रचाज इ. ऑनलाईन क न घ ेता येते. मोबाईल ब ँिकंग, िव ीय स ेवा,
एल.आय.सी. यु युअल फ ंड, शेअस , िडपॉिझटस इ. यवहार स ु ा इ ंटरनेट ारे
होतात .डॉ टस क सि ट ंग, करभरणा , रट स भरण े इ. सेवा ऑनलाईन उपल ध
होतात .
३) मािहतीचा महासागर (Ocean of Information) -
िविवध व त ू व स ेवां या मािहतीचा महासागर असणा या व तू व स ेवांची मािहती ा
मािहती या महाजाला ार े िमळव ू शकतात . यामुळे यांना यो य िनण य घेता येतो. व रत
ितसाद िमळिवण े हे इंटरनेट िवपणनात श य होत े.
ऑनलाईन खर ेदी-िव च े तोटे (Disadvantages of Online Shopping)
इंटरनेट शॉिप ंगचे अनेक फायद े असल े तरी या या काही मया दा िकंवा तोट ेही आह ेत. munotes.in
Page 111
ई-िवपणन
111 अ) यवसाया या ीन े असल े या मया दा (Limitation of Organisation) :
१) सुरि तता व िव ासाह ता मया दा (Lack of Security and Reliability) –
इंटरनेट ारे िवपणन करताना व ेबसाईट स ुरि तता , मािहती चोरण े, वेबसाईट हॅक करणे,
हायरस व ेश इ. िनमा ण होतात. तं ानातील िवकासाम ुळे यावर कमी अिधक
माणात मात क ेली जात आह े.
२) जलद त ं ानातील बदल (Rapid Changing Technology) -
तं ानातील बदल ह े जलद गतीने होत अस यान े गुंतवणूक ही अ पजीवी ठरत े. मोठ्या
माणावर भा ंडवल यासाठी उपल ध कराव े लागत े.
३) ती पधा (Cut throat Competition) -
ऑनलाईन िवपणन ह े जागितक पातळीवरील अस यान े मोठ्या माणावर पध स त ड
ावे लागत े. फेि टवल िड काउ ंट, नवीन ऑफस , ाहका ंची मनधरणी इ . या
मा यमात ून होणारा नफा कमी होऊ शकतो .
४) नािव यता अप रहाय (Innov ation Inventors) -
बाजारप ेठेतील बदल , ाहका ंची बदलणारी मानिसकता , तं ानातील बदल इ . सव
घटक ई -िवपणनात नािव यता आण यासाठी यवसायावर दबाव आणत असतात .
पध क नवीन योजना िक ंवा ऑफस देत असतील या अन ुषंगाने आपणास स ु ा
नािव यता आणण े अप रहाय ठरते.
५) लोका ंमधील अ ान (Lack of Awareness) -
भारतासार या द ेशात ६०% लोकस ं या ही ख ेड्यात राहणारी अस यान े यां यातील
िश णाचा अभाव व पायाभ ूत सोय ची कमतरता अस यान े इंटरनेट िवपणन श य होत
नाही याम ुळे एक मोठा ाहकवग ऑनलाईन शॉिप ंग म य े सहभागी होव ू शकत नाही.
१) िव कौश याचा वापर करता य ेत नाही . इंटरनेट ारे यवहार होताना यावसाियक
आप या व त ूंची व ैिश ्ये पटव ून देवू शकत नाही . यामुळे पुरवठादारावरच
अवल ंबून राहाव े लागत े.
ब) ाहका ं या ीन े मया दा (Limitations to Customers) :
१) संगणक िक ंवा मोबाईल उपल धता (Availability of Equipment) –
ऑनलाईन शॉिप ंग क रता चा ंग या कॉ फ र ेशनचे संगणक िक ंवा माट मोबाईल फोन
असण े आव यक आह े. याम य े ाहका ंना भा ंडवली ग ुंतवणूक करण े अवघड जात े.
munotes.in
Page 112
ई-वािण य
112 २) मुलभूत तांि क ान (Basic Technical Knowledge) -
वेबसाईट व संगणक हाताळ याच े मुलभूत तं ान असण े आव यक आह े. गरीब व
कामगार वगा म ये ाचा अभाव िदस ून येतो.
३) इंटरनेट खच (Cost of Internet) -
संगणक िक ंवा मोबाईल इ ंटरनेट जोडणी घ े यासाठी दर मिह याला रचाज करण े अ प
उ प न गटा या ाहका ंना श य होत नाही .
४) सुरि तता अभाव (Lack of Security) -
इंटरनेट ारा यवहार करताना मनात एक कारची भीती असत े. हणून ास
“बेभरवशाच े म यम ” असेही हणतात . उदा.
१) आपण िनवडल ेली व त ू तीच आपणास िमळ ेल याची खा ी नसत े.
२) िच ाम य े िदसणारी व त ू य ात तशीच अस ेल अस े नाही.
३) आपण भरल ेले पैसे ितकड ून ितसाद य ेत नाही योपय त िमळा याची खा ी द ेता येत
नाही.
४) व तू परत क े यास ाहकास प ुरवठादारावरच अवल ंबून राहाव े लागत े.
५) वैयि क मािहती म ुभा राहत नाही .
५) इंटरनेट उपल धता (Internet Connectivity) -
आज स ु ा ामीण भागात इंटरनेट उपल धता खा ीलायक र या 4G/5G ा कार या
इंटरनेट सेवा मोठ ्या माणावर उपल ध होण े आव यक आह े.
६) सामािजक स ंबंधावर मया दा (Social Relationship Affects) -
इंटरनेट िवपणनाम ुळे िव ेता व ाहक ा ंचा य स ंबंध येत नस यान े सामािजक
संबंधावर मया दा येतात.
७) मया िदत उपयोिगता (Limited Use) -
सव च कार या व त ू व सेवांचे ई-िवपणन श य होत नाही , िकंवा यावर मया दा येतात.
जसे, सो याच े दािगन े, महागडी व े, फळे, भा या , िकरणा सामान इ .
क) समाजा या ीन े मया दा (Limitations fro m Society Point of View) :
१) सामािजक भ ेदभाव (Social Division) –
आज त ं ान अवगत असल ेले व नसल ेले अ से दोन सरळ गट समाजात िदसतात .
ामीण भागातील लोका ंना माग े सांिगत या माण े तं ानाचा अभाव व इ ंटरनेट
उपल धता नस यान े ा कार या बदला ंम ये सहभागी होता य ेत नाही . एवढेच नाही munotes.in
Page 113
ई-िवपणन
113 तर घराघरात ून त ण म ुले तं ानात पार ंगत असतात . तर या ंचे आई-वडील , आजी -
आजोबा ा त ं ानात अिशि त असतात . यामुळे तं ान ‘आहे रे’ आिण ‘नाही र े’
असे दोन समाज गत तयार होव ून याम य े सामािजक िभ नत ेची एक सल िनमा ण होते.
२) सायबर ाईम (Increase in Cyber Crimes) -
इ टरन ेट या वाढ या वापराम ुळे मोठ्या माणात सायबर ग ु हे सु ा होताना िदसतात .
इंटरनेट ारे यवहार करताना आप या ड ेिबट/ ेडीट काड चा नंबर व इतर बाब िवषयी
फसवण ूक हो याची श यता असत े. बँक खा यात ून पैसे पर पर काढ ून घेत या या
घटना न ेहमीच घडताना िदसतात .
३) इंटरनेट व वीजप ुरवठा इ . वर अवल ंबून (Dependence on Infrastructure) -
िवकसनशील द ेशात पायाभ ूत सोय चा प ुरेसा िवकास न झा याम ुळे इंटरनेट िकंवा
वीजप ुरवठा अख ंड र या स ु रािहलच या ंब ल खा ी नसत े. यामुळे ाहका ंना ब याच
वेळेस बँकेत इंटरनेट नाही हण ून ताटकळत उभ े राहाव े लागत े. या या िठकाणी स ेवा
ा इ ंटरनेट आधा रत आह ेत, अशा सव च िठकाणी ाहका ंना ख ूपच मन ताप सहन
करावा लागतो .
४) सायबर ग ु ाच े िनयं ण (Difficulty in Controlling cyber Crimes ) -
सायबर ग ु ांम ये मोठ्या माणावर वाढ होत असताना यावर िनय ं ण ठ ेवणारी स म
यं णा अज ून उपल ध नाही . सव च आ थापना ंकडून ा बाबतीत वत ं यं णा
ाहका ं या सम या िनवार यासाठी उभी राहण े आव यक आह े.
५.७ इंटरनेट यवसायाच े मह व / समथ न
(Justification/Importance of Internet Business)
स या इ ंटरनेट ह परवलीचा श द बनला आह े. इंटरनेटमुळे यवसायाच े व प स ंपूण पणे
बदलल े आहे. यवसाय उ ोगात इ ंटरनेट माक िटंग हा एक मह वाचा घटक / भाग हण ून
ओळखला जात आह े. संपूण जग िडिजटल होत अस ून िवपण न ही यास अपवाद
रािहल ेले नाही. कमी व ेळेत अिधकािधक ाहका ंपय त पोहच यासाठी तस ेच यवसायाचा
बँड तयार कर यासाठी इ ंटरनेट िवपणन उपयोगात आणल े जात आह े. याचे प रणामही
झपाट्याने िमळत आह ेत. इंटरनेट िवपणन क ेवळ यवसाय वाढीच े न हे तर रोजगाराची
िनिम ती करणार े साधन झाल े आहे.
आज या त ं ाना या य ुगात य ेक े ात ती पधा अनुभवत आहोत . उ पािदत
व तू अगर स ेवा ाहका ंपय त पोहचिव यासाठी िवपणन व जाहीरात या गो ी अिवभा य
झा या आह ेत. इंटरनेट, माट फोन आिण सामािजक मा यमा ंचा वाढता भाव आिण
वापरामुळे इंटरनेट िवपणनास ाधा य द ेणे अग याच े ठरते. munotes.in
Page 114
ई-वािण य
114 अनेक यावसाियका ंना वाटत े क , यां यासाठी पार ंपा रक कारच े िवपणन उपयोगी
आहे व इ ंटरनेट िवपणनाची गरज नाही , परंतु ाहका ंना सोयीच े अस यान े इंटरनेट
यवसाय वाढतच जाणार यात श ंका नाही .
आपण इ ंटरनेट िवप णनाच े फायद े िकंवा गुण यवसाया या , ाहका ं या व एक ूणच
समाजा या ीन े कोणत े आहेत याची ५.७ म ये सिव तर चचा केलेली आह े. याच
मुद् ा या उपयोग क न इ ंटरनेट यवसायाच े समथ न प करता य ेईल.
आपली गती तपासा :
१) इंटरनेट िवपणन िक ंवा ऑनलाईन शोिप ंग या फाय ा ंची चचा करा.
२) इंटरनेट िवपणना या मया दा /तोटे कोणत े आहेत?
३) आज या यवसायाच े समथ न तु ही कस े कराल ?
५.८ सारांश (Summary)
आज या आध ुिनक य ुगात य ेक े ात इ ंटरनेट या मोठ ्या माणावर वापर होत आह े.
यास यवसाय े सु ा अपवाद रा िहलेले नाही . कमीत कमी खचा त व कमी व ेळेत
अिधकािधक ाहका ंपय त पोहोचण े, नवीन ाहक िमळिवण े व ाहका ंना चा ंग या स ेवा
देऊन स ंपका त राहण े या गो ी इ ंटरनेट व सामािजक मा यम े यांचे ारे इंटरनेट
िवपणनाशी जोडता य ेते. आज माट फोन आिण इ ंटरनेट य ेकाकड े पाह यास िमळत े.
हाटसअप , फेसबुक, युट्युब, ई-मेल इ. चा वापर सहजपण े केला जात आह े. यामुळे
छोटे यावसाियक उ ोजक , बचत गत , मिहला य ुवक आशा सवा नाच इ ंटरनेट
िवपणना या सहा यान े उ पािदत व त ू व स ेवा जागितक तरावरील ाहका ंपय त
पोहोचिवण े श य झाल े आहे.
इंटरनेट िवपणनात आ ंतररा ीय क ंप याही माग े नाहीत . सवा त आघाडीची ई -कॉमस
कंपनी ॲमेझॉन िक ंवा ि लपकाट कडून सणास ुदी या काळात भरघोस स ूट व ऑफस
देऊन ाहका ंना ऑनलाईन खर ेदीसाठी आकिष त केले जाते. बँका, रे वे, िवमा क ंप या
इ. सि ह स उ ोगा ंकडून ही इंटरनेट चा मोठ ्या माणावर यवसाय कर यासाठी उपयोग
केला जात आह े. शाळा, महािव ालय े इ. सार या श ै िणक स ं था स ु ा इंटरनेटचा
वापर िविवध कारणा ंसाठी करताना िदसतात .
िडस बर २०१९ पासून संपूण जगभरात िनमा ण झाल े या कोिवड -१९ या महामारी
पा भूमीवर तर एकम ेकांना भेटणे अश य झा यान े िकंवा लॉकडाऊन सारखी प रि थती
दीघ कालावधीक रता िनमा ण झा यान े इंटरनेट िवपणनाच े मह व अिधकच वाढल े आहे.
डॉ टरा ंचा स ला घ े यासाठी ई -क सि ट ंग, ई-न दणी , ई-पेम ट, ई-पास, ई-परी ा , ई-
सिट िफकेट, ई-अ यास म , ई-बँिकंग, ई-ॲ ेस, ई-जािहरात , ई-मेल, ई-िमिटंग, ई-
कॉ फरंस, ई-सेिमनार अशी सव काय इंटरनेट या मा यमान े करावी लागत आह े.
थोड यात , इंटरनेट हे मानव जातीस एक वरदान ठरल े असून याचा अिधकािधक वापर
समाज क याणासाठी होण े अिभ ेत आह े. munotes.in
Page 115
ई-िवपणन
115 ५.९ वा याय (Exercise)
खालील िदल े या पया यांमधून यो य पया याची िनवड क न रका या जागा भरा .
१) इंटरनेट या मा यमान े व तू व सेवां या िवपणनास ______ असे हणतात .
अ) िवपणन ब ) ई-िवपणन क ) िव ड ) बाजारप ेठ
२) _________ हे सामािजक मा यमाच े उदाहरण आह े.
अ) फेसबुक ब ) याह क ) जी-मेल ड ) गुगल
३) _______ सेवा ही खर ेदी केले या व त ुनंतर आिथ क यवहार प ूण हो याक रता
जोडून देते.
अ) िस टीम ग ेट वे ब) पेम ट गेट वे क) िस य ु रटी ग ेट वे ड) पाथ व े
४) ई-कॉमस या यवहारासाठी ________ पायरी ई -वािण य िनयोजनात येते.
अ) वाढणारा खच ब ) िन कष मोजणी
क) यवसाय डावप ेचांशी उि ा ंची जोडणी ड ) कमी होणारा खच
५) ऑनलाईन शॉिप ंग मुळे वेळ ________ .
अ) बचत होत े ब) जा त लागतो क) वाया जातो ड ) खच होतो
५.१0 संदभ पु तके (Reference Books)
१) ‘िवपणन आिण मानवी स ंसाधन ’ – ा.एम.एस.िलमण (शेठ प लीक ेश स)
मुंबई – डॉ.डी.पी.रावेरकर
२) Essentials of E -Commerce गौतम बापट (िनरानी काशन , पुणे)
३) E-Commerce डॉ. यु.के.िसंग , डॉ.ई.के.नायक (जेनंदा काशन ) नवी िद ली .
४) िडिजटल माक िटंग – फु ल स ुतार , मा टी हिस टी काशन , पुणे.
५) www.rswebsols.com
६) www.compukol.com
७) https./technians.com – Blog
८) https/bmmagaz ine.co.uk – role
munotes.in
Page 116
116 ६
ई-पेम ट प ती
(E-Payment System )
करण स ंरचना
६.0 उि ्ये
६.१ ई-पेम ट प ती व ितची व ैिश ्ये
६.२ ेडीट काड पेम ट प ती
६.३ ीपेड ई-पेम ट प ती
६.४ पेम ट कर या या िविवध प ती
६.५ ई-पेम ट जोखीम
६.६ जोखीम यव थापन पया य
६.७ सारांश
६.८ वा याय
६.९ संदभ पु तके
६.0 उि ्ये (Objective)
ई-पेम ट प ती अथ व वैिश ्ये यांचा अ यास करण े.
ेडीट काड पेम ट प ती समज ून घेणे.
ीपेड व पो ट प ेड ई-पेम ट प ती बाबत मािहती घ ेणे.
पेम ट कर या या िविवध प ती अ यासण े.
ई-पेम ट जोखीम व याच े यव थापन आिण ई -पेम टची त व े मापक े जाणून घेणे.
६.१ ई-पेम ट प ती (E-Payment System)
अथ (Meaning )
ई-िवपणन िक ंवा ऑनलाईन , माक िटंग चा सवा त मह वाचा भाग हणज े झाल े या
यवहाराच े पैसे देणे. अथा तच िव ेता हे समोरासमोर य पण े येत नस याम ुळे या
यवहाराच े पैसे सु ा इंटरनेट ार ेच ाव े लागतात . इंटरनेट या मा यमाचा उपयोग munotes.in
Page 117
ई-पेम ट प ती
117 क न ाहकान े ख रेदी यवहाराच े पैसे िव े यास द ेणे हणज ेच ई-पेम ट होय . डेिबट
काड , इले ॉिन स ा सफस , नेट बँिकंग, सॉ टवेअर, ई-पेम ट हे आप या ब ँक
खा यास िनगडीत क ेले या सॉ टवेअर या मा यमात ून केले जाते. याम य े गुगल प े,
फोन प े, यु.पी.आय. भीम ॲप इ. साधना ंचा समाव ेश होतो . ई-पेम ट करीत असताना
सवा त मह वाचा घटक स ुरि तता हा असतो . कारण इल े ॉिन स मा य मांम ये मोठ्या
माणावर हॅिकंग िकंवा फसवण ुक चे यवहार होतात . थोड यात , ई-पेम ट हणज े िव ेता
आिण ाहक ा दोघा ंम ये इले ॉिनक साधना ं या मा यमान े झाल ेला आिथ क
िविनमय होय .
या या (Definition)
१) “ई-पेम ट प ती ही ाहकाला इ ंटरनेट ारे ऑनलाईन प ेम ट कर यास मदत करत े.”
(Electronics Payment System (EPS) is a system which helps the User
or Customer to make Online Payment)
२) “व तू व सेवां या खर ेदी-िव क रता इ ंटरनेट ार े के या जाणा या प ेम ट ई-पेम ट
असे हणतात .”
(The term electronics Payment Can refer to E -Commerce – a Payment
for buying & selling goods or services offered through the internet)
ई-पेम ट प तीची व ैिश ्ये (Characteristics of E -Payment)
१) इंटरनेटचा उपयोग (Use of Internet) –
ई-पेम ट प तीच े सवा त मह वाच े वैिश ्य हणज े इंटरनेट ा मा यमाचा उपयोग क न
पैसे देणे होय. एका य या ब ँक खा यात ून पैसे काढून दुस या या ब ँक खा यात प ैसे
जमा करण े हे इंटरनेट या सहा यान े श य होत े. हणूनच यास Electronic Payment
िकंवा ई-पेम ट अस े हणतात .
२) िविवध सॉ टवेअस चा उपयोग (Use of Different Software) –
ई-पेम ट प तीम य े िविवध सॉ टवेअस चा उपयोग क ेला जातो . जसे NEFT, R.T.G.S.
गुगल प े, फोन प े, यु.पी.आय. इ.
३) सुरि तता (Security ) –
ई-पेम ट पैशाशी िनगडीत अस यान े गु हेगारांचे ाकड े ल असत े. याक रता
सुरि तपणे यवहार इ ंटरनेट या मा यमान े होणे हे अ याव यक असत े.
४) िव ासाह ता (Reliability) –
ई-वािण य चा सार मोठ ्या माणावर होत अस यान े अथ यव था स ुरळीतपण े
चाल यासाठी चा ंगली ई -पेम ट पायाभ ूत सुिवधा असण े आव यक ठरत े. ा प तीत munotes.in
Page 118
ई-वािण य
118 काही कालावधीक रता जरी ग धळ झाला तर याचा प रणाम िव ासाह तेवर होत
असतो . यामुळे पायाभ ूत सोयी ा स म व श ू य चुका करणार े असाव े.
५) यवहार मता (Scalability) –
इंटरनेट पेम टचे माण अितशय जलद गतीन े िविवध कारणा ंमुळे वाढत आह े. यामुळे ई-
पेम ट या पायाभ ूत सो य म य े वाढणा या य ुजस ना सामाव ून घे याची मता असण े
आव यक आह े.
६) लविचकता (Flexibility) –
ई-पेम ट या प तीत िविवध मा यमा ंचा वापर कर याची लविचकता असत े. जसे एखा ा
ाहकास प ेम ट कर यासाठी इ ंटरनेट बँिकंग, डेिबट काड , ेडीट काड , यु.पी.आय.,
गुगल प े इ. चा उपयोग करता य ेतो.
७) काय मता (Efficiency ) –
ई-पेम ट ार े लहान रकमा ंचे पेम ट मोठ ्या माणावर होत असतात . यामुळे य ेक
यवहाराचा पायाभ ूत सुिवधा खच हा खूप कमी असतो . यामुळे ई-पेम ट यव था
काय मतेने वापरता य ेते.
८) जलदता (Speed in Transfer) –
इंटरनेट ार े होणार े पेम ट हे जलद र या प ूण होत असत े. यामुळे ाहकाचा व ेळ व म
ांची बचत होऊन सव कारची न दणी होत असत े.
९) सोपेपणा (Easy to Use) –
इंटरनेट ारा करावयाच े ई-पेम ट हे अितशय सो या प तीन े पूण करता येते. ब याच
वेळेस वार ंवार होणा या प ेम ट क रता ब ँक खा यात आपण तशा कारची स ूचना द ेवू
शकतो . उदा. दर मिह याच े िवज ेचे िबल िक ंवा य ु युअल फ ंडाचा मािसक ह ा
पर पर र या ब ँकेतून न च ुकता भरला जातो .
१०) कमी खिच क (Low Cost) –
ई-पेम ट प ती ही कमी खिच क व पाची अस ून सव सामा या ंना परवडणारी आह े. खूप
मोठ्या माणावर ग ुंतवणुक ची िक ंवा य ेक यवहारा या खचा ची आव यकता नसत े.
६.२ ेडीट काड पेम ट प ती (Credit Card Payment
Method)
ेडीट काड हा एक इल े ॉिनक प ेम टचा कार आह े. ाम य े बँक िकंवा िव ीय स ं था
ाहकास एक काड इले ॉिनक प ेम ट क रता (रोख र कम न द ेता) देत असत े. काड
धारक या मा यमात ून खर ेदी या यवहारा ंचे पेम ट ऑनलाईन प तीन े क शकतात . munotes.in
Page 119
ई-पेम ट प ती
119 ेडीट काड पेम ट प तीची व ैिश ्ये खालील माण े थोड यात सा ंगता येतील.
१) ेडीट काड हे एक िव ीय स ं थेने िदलेले चुंबक य कोड असल ेले लाि टक काड
असत े.
२) ेडीट काड ारे काड धारक उधार खर ेदी िक ंवा रोख र कम काढ याक रता
उपयोग क शकत े.
३) ेडीट काड या नावाव नच ल ात य ेते क ही एक कारची खर ेदी पूव मंजूर
केलेली कजा ची र कम असत े व याचा उपयोग काड धारकास उधार खर ेदी
कर याप ूव िकंवा रोख र कम िमळण ेक रता करता य ेते.
४) ऑनलाईन शॉिप ंग मधील प ेम ट क रता ेडीट काड हे एक साधन हण ून वापरल े
जाते.
५) ेडीट काड प तीचा यापारी व ाहकाकड ून संपूण जगात मो ठ्या माणावर वापर
केला जातो .
६) ेडीट काड वर एक आधीच म ंजूर केलेली मया दा (Credit Limit) असत े क
या ार े काड धारक आज वत मानात क ेले या खर ेदीचे पैसे भिव यकाळात द ेवू
शकतो .
७) ेडीट मया देचे दोन कार पडतात .
अ) रोख र कम काढण ेची मया दा
ब) उधार खर ेदी मया दा
रोख र कम काढ याची मया दा ही उधार खर ेदी या काही ट क े िदलेली असत े.
उदा. काड धारकाला . १००००० पय तची मया दा बँकेने िकंवा िव ीय स ं थेने िदलेली
असेल, तर या या २५% र कम काड धारक रोख काढ ू शकतो . ा उदाहरणात
१००००० . या २५% हणजे २५००० . देणा या ब ँके या ATM मधून काढ ू
शकतो व उरल े या ७५००० . उधार खर ेदी क शकतो .
ेडीट काड SET ोटोकॉल (SET Protocol for Credit Payment) –
SET – Service Electronic Transaction हणज ेच सुरि त इल े ॉिनक यवहार
याक रता एक कारच े यं णा हणज े ोटोकॉल पाळण े मह वाच े आह े. याम य े
खालील बाब चा समाव ेश होतो .
munotes.in
Page 120
ई-वािण य
120 १) धोरण े (Policies) -
सुरि त इल े ॉिन स यवहार ह े १९९६ म ये ि हसा व मा टरकाड यां या प ुढाकारान े
जी.टी.ई. आय.बी.एम., माय ोसॉ ट , नेट केम इ. या सहकाया ने थापन झाल े या
संघटनेने ठरिवल े.
सुरि त इल े ॉिन स यवहार स ं ापन ह े एका आदश प तीन े होणे आव यक असत े.
क या ार े इंटरनेट िकंवा इतर मा यमापास ून ते सुरि त ठ ेवता य ेतील.
सेट ही एक यवहार स ुरि त ठ ेव याचा ढाचा अस ून सव ेडीट काड यवहा रांना
यातूनच जाव े लागत े.
सेट मुळे आिथ क यवहार स ुरि त राहतात . कारण यावसाियक िक ंवा ाहक ह े पर पर
आिथ क ह ता ंतरण न करता त े एका प ेम ट गेट वे माफ त हाव े लागत े.
यामुळे सेट ोटोकॉल व आदश ढाचा माफ त आिथ क इंटरनेट या पायाभ ूत सोय या
मा यमान े ेडीट काड पेम ट केले जात े. सेट ोटोकॉल म य े तीन प ा ंचा समाव ेश
असतो . ाहक यावसाियक व मच ट बँक, ाहका ंकडून ऑड र व काड नंबर
यावसाियका ंकडे इंटरनेट ारे पाठिवला जातो . याबरोबरच यावसाियकाकड ून
इंटरनेट ारे मच ट बँकेकडे ेडीट पेम ट मािणत कर यासाठी िवन ंती पाठिवली जात े.
२) ताि वक व ैिश ्ये (Principle Features) -
ेडीट काड वर मह वाची मािहती च ुंबक य प ीम य े न दल ेली असत े.
ित ही प या ं या यवहारा ंचे माणीकरण करतात .
यावसाियकाला ाहका या ेडीट काड नंबर प िलपीम य े पाहता य ेत नाही .
३) सेट ोटोकॉल या खालील आव यकता प ूण करा या लागतात .
अ) ाहका या ेडीट काड पेम टची व इतर मािहती ग ु ठेवणे.
ब) ेडीट काड ारे पाठिवली जाणारी मािहती एकि तरी या ठ ेवणे.
क) यावसाियक ेडीट काड यवहा र वीकारतात ह े मािणत कराव े.
ड) सव सहभागीदारा ंचे संर ण करण े.
४) सेट ोटोकॉल म य े खालील सहभागीदार असतात .
अ) काड धारक :- सामा य ाहक हा काड धारक अस ून तो व त ू व स ेवा खर ेदी
कर यासाठी ेडीट काडा चा उपयोग करतात .
ब) यावसाियक :- िव ेता िक ंवा सेवा पुरवठादार ह े ाहकाला व त ू व स ेवांची
िव करतात . munotes.in
Page 121
ई-पेम ट प ती
121 क) काड देणारा :- काड देणारी ही कोणतीही ब ँक िकंवा िव ीय स ं था असत े.
ड) अ वायरर (Acquirer) :- अ वायरर ही िव ीय स ं था असत े, क जी
यावसाियकान े पाठिवल े या प ेम टचे माणीकरण करत े.
इ) पेम ट गेटवे (Payment Gate Way) :- पेम ट गेटवे या मा यमात ून काड
पेम टची ि या प ूण केली जात े व या ार े इले ॉिनक खर ेदी व ेडीट काड
नेटवक मधील दरी भ न काढली जात े.
ई) माणप अिधकारी (Certificate Authority) :- ा अिधका याकड ून
ेडीट काड पेम ट मधील सव स भागीदारा ंना एक िव ास िदला जातो क सव
ि या यवि थत पार पाडली जात े.
५) आव यक सॉ टवेअस (Software Requirement)
ेडीट काड पेम ट या ि य ेतील सव सहभागीदारा ंना स ं ापन कर याक रता एका
सॉ टवेअरची आव यकता स ुरि तपण े यवहार करण ेसाठी असत े. ा सॉ टवेअरचे
खालील मह वाच े घटक असतात -
िडिजटल वॅलेट
मच ट स ह र
माणप अिधकारी
पेम ट गेट वे
\
सेट ोटोकॉल चा वापर क न ेडीट काड खरेदी मधील पाय या (Steps in
making a credit card purchase using the SET Product)
१) खरेदीदाराची इ छा (Buyers Internet) –
खरेदीदाराकड ून ेडीट काड ारे व तू िकंवा सेवा खर ेदीब ल इ छा य क ेली जात े.
यावसाियक ाहकान े खरेदी केले या व तूंचे िबल तयार क न द ेतो. यानंतर ाहक
Visa िकंवा Master Card ेडीट प ेम ट साठी िनवडतो .
२) यावसाियकाला िवन ंती पाठिवण े (Sending a Request to merchant) –
ाहकाकड ून पेम ट ि या स ु क न यावसाियकाला िवन ंती पाठिवतो . या
िवनंतीम य े ाहकाचा ेडीट काड कार कळतो .
३) सॉ टवेअर भ ूिमका (Role of Software) –
सॉ टवेअर ार े मािहती पाठिव यासाठी यास यावसाियक व प ेम ट गेट वे ची मािहती
आव यक असत े. मच ट सॉ टवेअर ार े िति या िदली जाव ून ाहकाच े सॉ टवेअर
याची पडताळणी करत े.
munotes.in
Page 122
ई-वािण य
122 ४) माणीकरण िवन ंती (Authorisation Request) -
यावसाियकाच े सॉ टवेअर ाहकाकड ून आल े या ऑड र इ फॉ म शन (OI) व परच ेस
इ फॉम शन (PI) पडताळणी क न यावसाियक ब ँकेकडून पेम ट घेणे क रता मािणत
केले हाते. यावसाियक सॉ टवेअरकड ून ेडीट काड पेम ट क रता िवन ंती मािणत
क न प ेम ट गेट वे कडे पाठिवली जात े.
५) पेम ट गेट वे ि या (Process of Payment Gate Way) -
पेम ट गेट वे कडून मेसेजचे िडकोिड ंग केले जावून ाहका या ेडीट काड बँकेला पेम ट
मािणत कर यािवषयी िवन ंती पाठिवली जात े.
६) मा यता/ नाकारण े (Approved / or Denied) -
ेडीट काड देणारी ब ँक ाहका या प ेम टला मा यता द ेते िकंवा नाकारत े आिण या
अनुषंगाने पेम ट गेट वे ला कळिवत े. पेम ट गेट वे कडून मािणत के याचा मेसेज
यावसाियकाला पाठिवला जातो .
७) पेम ट गेट वे यवहाराची मा िहती यावसाियका या सॉ टवेअरवर पाठवून
यावसाियकाच े सॉ टवेअर पेम ट मा य झाल े आहे िकंवा नाही त े पडताळ ून पाहत े.
८) खरेदी िति या म ंजुरी (Purchase Response m essage) –
जर खर ेदी यवहार म ंजूर झाला अस ेल तर यावसाियकाच े सॉ टवेअर ाहकाला
मंजुरीचा स ंदेश पाठिवत े. या स ंदेशामध ून तुमचे पेम ट वीकारल े गेले आहे असे कळिवल े
जाते.
अशा रीतीन े ेडीट काड या मा यमात ून खर ेदी केले या व त ू व सेवांचे पेम ट जात े.
आपली गती तपासा :
१) ई-पेम ट प ती हणज े काय ? ितची व ैिश ्ये प करा .
२) ेडीट काड पेम ट प तीमधील घटक व ि या प करा .
३) ेडीट काड पेम ट सेट ोटोकॉल ची सिव तर मािहती सा ंगा.
६.३ ि -पेड ई-पेम ट प ती (Prepaid E -Payment Method)
डेिबट काड िकंवा ि -पेड काड हा सु ा एक इल े ॉिनक प ेम टचा कार आह े. ि -पेड
काड हे ला टीक काड अ सून ेडीट काड सारख ेच उपयोगात आणता य ेते. या ार े
ऑनलाईन िक ंवा य र या खर ेदी केले या व त ू व स ेवांचे पैसे इंटरनेट ार े देता
येतात. ेडीट काड व ड ेिबट काड म य े फरक फ एवढाच आह े क ड ेिबट काड munotes.in
Page 123
ई-पेम ट प ती
123 धारकास कोण याही कारची उधारीची सवलत िक ंवा कज सवलत िदली जात े. बँक
खा यात ज ेवढे पैसे काड धारकाच े जमा असतील त ेवढ्याच रकम ेचे पेम ट करता य ेते.
डेिबट काड पेम ट प तीची व ैिश ्ये खालील माण े सांगता य ेतील.
१) ि पेड/ डेिबट काड हे या ब ँकेत धारकाच े खाते आहे, यांनी िदलेले चुंबक य कोड
असल ेले लाि टक काड असत े.
२) ि पेड/ डेिबट काड चा उपयोग क न काड धारक खर ेदी केले या व त ू व स ेवांचे
पेम ट क शकतात .
३) यावेळेस डेिबट काड धारक प ैसे दे यासाठी याचा उपयोग करतात त े हा त ेवढीच
र कम ब ँक खा यात ून वजा क ेली जात े.
४) जर बँक खा यात काड धारकाची िश लक र कम अस ेल तरच ड ेिबट काड वापरता
येते.
५) डेिबट काड हे कोण याही कारची कज सुिवधा द ेत नाही . बह तेक बँका ATM /
डेिबट काड येक खात ेदारास द ेतात.
६) डेिबट काड ारे ATM मधून रोख र कम स ु ा काढता य ेते. िकंवा कॅश लेस खरेदी
सु ा करता य ेते.
७) डेिबट काड ची स ुिवधा २४/७ कालावधी म य े उपल ध असत े. यामुळे
काड धारकास ATM मधून र कम स ु ा के हाही काढता य ेते.
ाहक
[sefyeì keÀe[& HescesWì Òeef¬eÀ³ee
(Debit Card Payment Processing Cycle)
5. ÒeceeefCele
Òeefleef¬eÀ³eekeÀe[& ³eespevee6. ÒeceeefCele J³eJenej
J³eeJemeeef³ekeÀekeÀ[s Jeie&
4. J³eJenej
yeBkesÀkeÀ[s Jeie&3. J³eJenej
ÒeceeefCele
efJevebefle J³eeJemeeef³ekeÀ
DekeÌJee³ejjkeÀe[& osCeeje2. J³eJeneje®eer
ceeefnleer ieesUe
keÀjCes7. ÒeceeefCele
Òeefleef¬eÀ³ee
J³eeJemeeef³ekeÀ
efkeÀjkeÀesU efJe¬esÀleekeÀe[& OeejkeÀ1. [sefyeì keÀe[& HescesWì
keÀefjlee osCes
8. J³eJenej Hetle&lee
munotes.in
Page 124
ई-वािण य
124 डेिबट काड ि य ेतील पाय या :-
१) ाहकास ड ेिबट काड बँकेकडून िकंवा िव ीय स ं थेकडून िदल े जाते.
२) व तू िकंवा सेवांची खर ेदी के यानंतर POS यं ाम य े काड यावसाियकाकड ून
वाईप क ेले जाते. यावसाियकाकड ून िव ची मािहती व र कम यात भरली जात े.
काड धारकास या POS यं ाम य े िपन / कोड भरावा लागतो . यानंतर या
यवहाराच े माणीकरण कर यासाठी िवन ंती बँकेकडे पाठिवली जात े.
३) यावसाियक / अ वायर ती िवन ंती संघटनेकडे पाठिवली जात े. संबंधी पया य (Visa/
Master Card) िनवडतो .
४) संघटनेकडून ती िवन ंती मा य क न काड देणा या ब ँकेला पाठिवत े व पेम ट दे यास
सांगते.
५) काड देणारी ब ँक याला य ु रादाखल मा य ता देवून काड धारका या खा यात ून
पैसे वजा करत े.
६) संघटनेकडून नंतर ती मािणत र कम यावसाियकाकड े अ वायर कड ून जमा होत े.
अशा रीतीन े डेिबट काड ची यवहार ि या प ूण होते.
डेिबट काड चे फायद े (Advantages of Debit Card )
१) िमळिव यास सोप े (Easily Av ailable) -
कोण याही ब ँकेत खात े उघड यान ंतर ाहकास ड ेिबट काड िमळिवण े सोपे असत े.
२) सोयी कर (convenient ) –
ाहक ऑन /ऑफ लाईन खर ेदी करण े काड या सहा यान े फारच सोयी कर असत े.
३) सुरि तता (Safety) -
ाहकास रोख र कम िक ंवा चेक बुक न बाळगता खर ेदीचे यवहार स ुरि तपण े करता
येतात.
४) वीकाह ता (Acceptability) -
गावाबाह ेर िकंवा कोण याही शहरात खर ेदी या व ेळेस डेिबट काड वाप न प ेम ट क
शकतात . यावसाियक ड ेिबट काड या मा यमान े पेम ट घे यास उ स ुक असतात .
५) जलदता (Quickly Completed) -
डेिबट काड ने केलेले पेम ट हे इंटरनेट कन े टीि हटी अस यास तातडीन े पूण होते.
यामुळे जलदता ह े याच े मु य व ैिश ्य सांगता य ेईल.
munotes.in
Page 125
ई-पेम ट प ती
125 डेिबट काड या मया दा (Limitations of Debit card )
१) उधार सवलत नाही (No Credit Allowed) -
डेिबट काड धारकास खर ेदी केले या व त ूंची र कम आप या ब ँक खा यात िश लक
असेल तरच द ेता येते. यासाठी कोणतीही सवलत िक ंवा कज सुिवधा ेडीट काड
माण े िमळत नाही .
२) कमी स ुरि तता (Less Protection) –
डेिबट काड या यवहारा ंम ये अपहार िक ंवा आिथ क अदलाबदल हो याची श यता
असते. डेिबट काड हरव यास िक ंवा याचाही िपन न ंबर नीट सा ंभाळत न ग े यास
आिथ क फटका बस ू शकतो . यामुळे सुरि तत े या ीन े डेिबट काड हे जोखमीच े आहे.
३) ामीण भागात अडचणी (Difficulties in Rural Area) -
डेिबट काड ारे पेम ट सु ा इ ंटरनेट या मा यमान े होत अस यान े क ने टीि हटी
नस यास ामीण भागात अडचणी य ेतात. तसेच डेिबट काड मा यमान े ATM सुिवधा
ामीण भागात नस यान े अडचणी िनमा ण होतात .
४) फ आकारणी (Fees Charged ) -
डेिबट काड क रता ाहकाकड ून िविश र कम ATM चाज हणून खा यात ून पर पर
वजा करतात . तसेच ATM यवहार मया देपे ा अिधक झा यास यावर फ आकारणी
केली जात े.
ि पेड पेम ट प तीच े कार ( Types of Prepaid Payment)
१) बंिद त ि प ेड प ती (Close System Payment) -
ा काराम य े यावसाियक ह े फ या ं याच शाखा ंम ये वापर यासाठी ि प ेड काड ् स
देतात. यांचा उपयोग इतर िठकाणी िक ंवा रोख र कम काढ याक रता करता य ेत नाही .
२) सेमी – बंिद त ि प ेड प ती (Semi -Close System) –
सेमी-बंिद त ि प ेड पेम ट प ती ार े एकि त आल े या यवसाया ं या गटा ंमधील
सभासदा ंना पेम ट करता य ेते. िविश गटाबाह ेरील यावसाियकाला प ेम ट करता य ेत
नाही. तसेच रोख र कम स ु ा काढता य ेत नाही .
३) सेमी-खुले ि पेड प ती (Semi -Open Prepaid System) -
ा कार या प ेम ट प ती ार े व त ू व स ेवांची खर ेदी या िठकाणी ि प ेड काड
वीकारतात , या िठकाणी करता य ेते. परंतु काड धारकास ा प तीत रोख र कम
काढता य ेत नाही .
munotes.in
Page 126
ई-वािण य
126 ४) खुले ि पेड पेम ट (Open System Payment Instru ment) -
खुले ि पेड पेम ट प ती अ ंतग त व त ूंची िक ंवा सेवांची खर ेदी या िठकाणी ि प ेड
काड चा उपयोग करता य ेतो. तसेच काड धारकास ATM मधून रोख र कम स ु ा
काढता य ेते.
५) मोबाईल ि प ेड मा यम (Mobile Pr epaid Instru ment) -
मोबाईल म य े भरल े या ि प ेड टॉक टाईम या प ैशांमधून काही स ेवा िमळिव याची
सुिवधा मोबाईल क ंप यांकडून िदली जात े. जसे, रे वे ितक ट िक ंवा मेसेज पाठिवण े
इ यादी .
पो टप ेड ई-पेम ट प ती (Post Paid E -Payment)
पो ट प ेड हा सु ा एक ई -पेम ट प तीचा कार आह े. डेिबट काड पेम ट या अगदी
िव हणज े आधी ब ँक यावसाियका या खा यावर व त ू व स ेवा खर ेदी या
मोबद यात जमा करत े. आिण न ंतर काड धारका कडून ते पैसे वसूल करत े. ा ‘पो ट’
पेड पेम ट नावातच याच े वैिश ्य सामावल ेले असून बँका एक कारची िनधी उपल धता
संबंिधत ाहकास क न द ेतात. ा पो ट प ेड पेम ट प तीम य े ई-चे स िक ंवा ेडीट
काड स चा अ ंतभा व होतो . पो टप ेड पेम ट प ती खालील आकृती ारा दाखिवता य ेईल.
खरेदीचे बील
पेम ट
न दणी माणन
बँके अंतग त यवहार
६.४ पेम ट कर या या िविवध प ती (Types of Payment
System)
ई-पेम ट प त म ुळे यवसायात एक कारची ा ंती झाल ेली अस ून याम ुळे पेपर वक ,
यवहारा ंचा खच व शासन खच मोठ्या माणावर कमी झाल ेला आह े. यापैक काही
प त ची मािहती खाली य ेत आह े.
१) ेडीट काड स् (Credit Cards) –
इले ॉिनक प ेम टची एक मह वा ची प त हणज े ेडीट काड होय. ेडीट काड हे एक
लाि टक काड असून यावर एक च ुंबक य प ीवर य ुिनक कोड न दवल ेला असतो . या
वेळेस या ेडीट काड पेम ट कर याक रता क ेला जातो त े हा या च ुंबक य प ीवरील
युिनक कोड काड रडर मशीन कड ून वाचला जातो व ेडीट काड देणारी ब ँक िकंवा ाहक यावसाियक बँक ॲ वायर munotes.in
Page 127
ई-पेम ट प ती
127 िव ीय क ंपनी ाहका या वतीन े ख रेदी यवहाराच े पेम ट करीत असत े. यानंतर
ाहकास काही कालावधीन ंतर (उदा. ४५ िदवस / ३० िदवस ) ते पैसे काड देणा या
बँकेस ाव े लागतात .
२) डेिबट काड स् (Debit Cards) –
डेिबट काड स् हे सु ा ेडीट काड सारख े इले ॉिनक प ेम ट कर याक रता उपयोगात
आणल े जातात . डेिबट काड स् ारे यवहाराच े पेम ट के यास या ब ँकेने हे काड िदलेले
असत े. या ब ँकेतील ाहका या बचत िक ंवा चाल ू खा यात ून र कम वजा क ेली जात े.
जर बँक खा यात प ैसे िश लक नसतील तर प ेम ट केले जात नाही .
३) माट काड (Smart Card) –
माट काड हे सु ा िदस यात ेडीट /डेिबट काड स् सारख ेच असतात . परंतु ा माट
काड स् म ये िचप या मा यमान े एक लहानशी माय ो ोस ेसर बसिवल ेला असतो . या
चीप म य े ाहकास ंबंधी सव मािहती समािव क ेलेली असत े. व यात ून पैसे उपल ध
अस याची स ु ा मािहती असत े. यावेळेस माट काड ारे पेम ट केले जाते ते हा माट
काड ची िश लक र कम कमी होत े. माट काड स् हे आध ुिनक व कमी खिच क अस े
इले ॉिनक पेम ट चे साधन अस ून याम य े जलदता व स ुरि तता अिधक आह े.
४) ई-कॅश (E-Cash) -
ई-कॉमस म ये या व ेळेस ई- कॅशचा उपयोग क ेला जातो , ते हा पैसे/ रोख र कम फ
इले ॉिनक व पात हाताळली जात े. जे हा ई - कॅश चा वापर करायचा आह े ते हा
ाहकाच े बँक अकाउ ंट हे यास र कम ावयाची आह े या या खा याशी जोडल े जाते.
व क ि त य ं णेत जस े Paypal या ब लची मािहती िदली जात े. ाहक या व ेळेस ई-
कॅश ब ल स ूचना ब ँकेला द ेतो, ते हा ाहका या खा यात ून पैसे डेिबट क न
यावसाियका या खा यात ेडीट क ेले जातात. उदा. एखादा कज ह ा, िवमा ह ा िक ंवा
यु युअल फ ंड ह ा दर मिह याला भरायचा असतो , ते हा या कारची स ूचना ब ँकेला
िद यान ंतर दर मिह याला िक ंवा िविश कालावधी न ंतर पैसे बँक खा यात ून वजा होव ून
सबंिधत स ं थेला / य ला जमा क ेले जातात .
५) मोबाईल प ेम ट (Mobile Payment) –
ई-कॉमस मधील सग यात एक आध ुिनक ई -पेम टची प ती हणज े मोबाईल प ेम ट होय .
ा प तीत ाहक व त ूंची खर ेदी मोबाईल ार े पेम ट क न करता य ेते. मोबाईल ार े
पेम ट कर याक रता एक सॉ टव ेअर डाउनलोड क न त े आप या ब ँक खा या शी
िनगडीत कराव े लागत े. उदा. गुगल प े, पे टी एम , फोन प े मोबाईल प ेम ट या मा यमात ून
फोन न ंबर िक ंवा बँक खात े नंबर या आधारात ून पेम ट यावसाियकाला करता य ेते.
मोबाईल प ेम ट सॉ टव ेअर ह े खूप अ यावत अस े मा यम अस ून इंटरनेट, मोबाईल फोन
व Paypal यां या उपयो गातून ता काळ प ेम ट करता य ेते. िकंवा घेता सु ा येते. मोबाईल
फोन प ेम ट चे सवा त मह वाच े वैिश ्य हणज े हाताळ यास सोप े व जलद अस ून पैसे munotes.in
Page 128
ई-वािण य
128 िमळ याची खा ी लग ेच करता य ेते. तसेच मोबाईल फोनम य े आपण कोणास प ेम ट केले
हे तारख ेसिहत न द क ेलेले उपल ध होत े. मोबाईल प ेम ट ही आज या
देवाणघ ेवाणीमधील सवा त लोकि य प ती आह े.
६) इले ॉिनक फंड ा सफर (Electronic Fund Transfer) –
ई-कॉमस मधील इटीएफ (ETF) ही प ती एका ब ँकेकडून दुस या ब ँकेत पैसे
पाठिव याक रता ख ूपच लोकि य आह े. ाहक आप या ब ँक खा या तून
यावसाियका या ब ँक खा यात ‘इले ॉिनक फ ंड ा सफर ’ या मा यमान े पैसे पाठव ू
शकतो . ाहकास स ंगणका या मा यमात ून कोण याही ब ँकेत या ाहकास फ लॉगीन
क न प ैसे पाठिवता य ेतात. ाहकान े लॉगीन क े यानंतर यावसाियकाचा खात ेनंबर व
बँक संदभा त सूचना द ेवून र कम ह ता ंत रत क ेली जात े.
७) ई-चे स (E-Cheques) –
इले ॉिनक च े स ना इ ंटरनेट चेक अस ेही हणतात . ा च ेकचा उपयोग दोन
प कारात रकम ेचे ह ता ंतरण कर यासाठी क ेला जातो . परंपरागत च ेक ार े जसे पैसे
एका य कड ून दुस या य ला द ेता येतात. तसेच ई-चेक या ि य े ारे श य होत े.
इले ॉिनक च ेक हा पारंपा रक च ेकला एक चा ंगला पया य अस ून इल े ॉिनक
द तऐवज एका खात ेदाराकड ून दुस यांना िदला जातो . याम य े िव ीय स ं थेचे नाव,
खातेदाराची मािहती , दुस या यावसाियकाच े नाव व च ेक या र कमेचा उ ल ेख असतो .
पारंपा रक च ेक सारखीच ई -चेक वर ई -िस नेचर (सही) करता य ेते. ई-चेक हे ेडीट काड
पे ा व त साधन अस ून पार ंपा रक च ेक पे ा अिधक जलद गतीन े कमी व ेळेत यवहार
पूण येतात. ई-चेक ची िफ स कॉ ट ही इतर ई -साधना ंपे ा अिधक अस यान े मोठ्या
रकमे या ह ता ंतरणाक रता जा त उपयोग क ेला जातो .
आपली गती तपासा :
१) ि पेड पेम ट प ती हणज े काय? ितची थोड यात व ैिश ्ये प करा .
२) डेिबट काड ि य ेतील पाय या सा ंगून डेिबट काड चे फायद े व मया दा प करा .
३) पो टप ेड पेम ट प ती हणज े काय? याची ि या प करा .
४) ई-पेम ट कर या या िविवध प तीची चचा करा.
६.५ ई-पेम ट जोखीम (काया मक, उधारी व कायद ेशीर) (Risk of
E-Payments)
तं ानातील गतीम ुळे इले ॉिन स या मा यमात ून एका य कड ून दुस याकड े
पैशाचे ह तांतरण करण े श य झाल े आह े. परंतु दुस या बाज ूला अशा कार या
यवहारा ंम ये िविवध कार या जोखीमा स ु ा िनमा ण झा या आह ेत. खालील माण े
काही कार या जोखीमा सा ंगता य ेतील. munotes.in
Page 129
ई-पेम ट प ती
129 अ) काया मक जोखीमा (Operational Risks)
काया मक जोखीमा हणज े काय णालीतील कमतरता ंमुळे िकंवा या ंतील दोषा ंमुळे
आिथ क नुकसान होऊ शकणा या जोखीमा होय . ा कार या ाहका ंकडून चुक या
हाताळणी प तीम ुळे सु ा होतात . काया मक जोखीमा ंम ये खालील मह वा या
जोखीमा ंचा समाव ेश होतो .
१) मया िदत र कम (Restricted Amou nt) -
ई-पेम ट णाली म य े जा तीत जा त ह ता ंत रत करता य ेवू शकणारी र कम ,
िदवसात ून िकती ह ता ंतरण यवहार इ . बाब वर मया दा घातल े या असतात .
२) सुर े या जोखीमा (Security Risks) –
काया मक जोखीमा ा मािहतीच े एका पाट कड ून दुस या पाट कड े आदान दान होत
असल े या घटन ेमुळे सु ा वाढतात . ब याच व ेळेस बँिकंग णालीम य े अनिधक ृत लॉगीन
केले जावू शकत े. यामुळे पैशांचा अपहार िक ंवा इतर िनमा ण होतात .
३) णाली काय रचना व द ु ती (System Design & Maintenance ) -
ई-पेम ट क रता उपयोगात आणल ेली णाली काय रचना चा ंगली नस ेल िकंवा दु ती
क रता बाह ेर या त ं ानाची मदत घ ेतली जात अस ेल तर काया मक जोखीमा ंम ये वाढ
होते. ब याच व ेळेस तं ानात जलदगतीन े होणार े बदल ह े य ात वापरात असल ेली
ई-पेम ट प ती कालबाहय ठरिवतात .
४) ाहका ंकडून गैरहाताळणी (Misuse of Products) –
ाहकाकड ून ह ेतूपुर कर िक ंवा िनरागसपण े ई-पेम ट प तीची ग ैरहाताळणी होव ून
काया मक जोखीमा िनमा ण होतात . ाहक िश णाम ुळे ा जोखीमा कमी होव ू शकतात .
५) वेळखाऊ प ती (Time Consuming) -
जरी ई -पेम ट प ती ा जलद व काय म अस या तरी स ु वातीला या ंची मा ंडणी
कर याम य े बराच व ेळ जात असतो .
६) सायबर ह ल े (Cyber Attack) -
जर स ुर ेचे उपाय नीटपण े पाळल े जात असतील तर सायबर ह याचा िक ंवा हॅिकंगचा
धोका कमी असतो . या वेळेस ई-पेम ट प तीमध ून वैयि क मािहती िक ंवा डेटा चोरला
जातो, ते हा कंपनीची प रि थती फार ग ंभीर होत े.
७) मािहतीचा ग ैरवापर ( Misuse of Information) -
यावेळेस ई-पेम ट णालीत ून वैयि क मािहती चोरली जात े, ते हा या मािहतीचा
गैरवापर हो याची श यता असत े. munotes.in
Page 130
ई-वािण य
130 ब) याती या (उधारी या ) जोखीमा (Reputat ional /credit Risk)
याती या जोखीमा हणज े आिथ क यवहारा ंबाबत असल ेली िव ासाह ता िक ंवा
उधारी या असल े या पतबाबत जोखीमा होय . यावेळेस ाहका ंची िति या ही
एखा ा आिथ क सं थेब ल नकारा मक होत े, ते हा या स ं थेची पत िक ंवा बाजारातील
याती कमी होत असत े. एखा ा ब ँके या बाबतीत आिथ क घोटाळ े होणे, िकंवा परद ेशी
देणे घेणे वेळेत पुरे न होण े इ. ई-पेम ट मधील सम या यातीस ंदभा त जोखीमा िनमा ण
करतात .
बँकेकडून होणा या च ुका, आिथ क गैर यवहार , आिथ क अपहर इ . मुळे सु ा याती या
जोिखमा िनमा ण होतात . यामुळे ाहका ंना या ंचे खा यात ून यवहार करता य ेणे अवघड
होते.
याती या जोखीमा ा एकाच ब ँकेसंदभा त नस ून पूण आिथ क णालीतच आह ेत.
वेबसाईट हॅिकंग िकंवा हायरस ॲटॅक ाम ुळे आिथ क णालीस स ंपूण जगातच धोका
उ प न होतो . यामुळे बँकेचे यवहारात अडचणी िनमा ण होव ून आिथ क गैरिश त िदस ून
येते.
क) कायद ेशीर जोखीमा (Legal Risks)
कायद ेशीर जोखीमा ा ज े हा काय ा ंचे उ ल ंघन होत े ि कंवा याच े पालन क ेले जात
नाही, ते हा िनमा ण होतात . ई-पेम ट या स ंदभा त आर .बी.आय. या िनयमा ंची िक ंवा
काय ा ंची चौकट पाळण े आव यक असत े. परंतु ाहका ंकडून िक ंवा णालीत ून
कायद ेशीर बाब च े पालन होत नाही . ते हा कायद ेशीर िनमा ण होतात . कायद ेशीर
जोखीमा ंचे काही कार खालील माण े सांगता य ेतील –
१) आिथ क गु हे /अपहार (Frauds) -
ई-पेम ट प तीम य े अपहार िक ंवा आिथ क गु हे हो याची श यता असत े. ई-पेम ट
णाली ार े पासवड व काही मह वाच े िवचा न यवहार क ेले जातात . यात यवहार
करणा याची ओळख पटवता य ेत नाही . जोपय त पासवड व सुर ा बरोबर असतात
तोपय त िस टम ार े यास मा यता िमळत े. जर ही मािहती (पासवड व स ुर ा )
गु हेगारां या हातात िमळाली तर ई -पेम ट म य े अपहार होव ू शकतात .
२) देवाण घ ेवाणीच े वाद – (Payment Conflicts )
ई-पेम ट प तीत ून दोन य म य े देवाण घ ेवाणीच े वाद िक ंवा कोट केसेस सु ा िनमा ण
होतात . ई-पेम ट या णालीत ून पैसे पाठिवल े पण िमळाल े नाही, िकंवा दुस याच य न े
आप या खा यात ून पैसे काढ या या घटना ऐक यात य ेतात. थोड यात , ामध ूनच
कायद ेशीर जोखीमा िनमा ण होतात .
munotes.in
Page 131
ई-पेम ट प ती
131 ३) इंटरनेट जािहराती – (Internet Advertisements )
ाहकस ेवा वाढिव याक रता बँका इ ंटरनेट जािहरातीसाठी आपली व ेबसाईट िल ंक
करतात . या िल ंक केले या साईटचा उपयोग क न ाकर ाहका ंची आिथ क
फसवण ूक क शकतात . इंटरनेट िलंिकंगमुळे िकंवा ाहका ं या आिथ क फसवण ुक मुळे
कायद ेशीर जोखीमा ब ँकेला या या लागतात .
६.६ जोखीम यव थापन पया य (Risk Management of
E-Payment system )
ई-पेमंट णाली म य े िविवध कार या जोखीमा / धोके अस याच े सव ुत आह ेच.
याक रता ई -पेम ट या प त वर म ु यता ई -पेम ट म य े काया मक व अपहार हो या या
जोखीम मोठ ्या माणावर आह ेत. ब याच व ेळेस मानवी िक ंवा तांि क च ुकांमुळेसु ा धोक े
िनमा ण होतात . याक रता आिथ क सं या व ब ँकांनी ा सव कार या जोखीमा ंचे
यव थापन नीटपण े केले पािहज े. अ यथा मोठ ्या आिथ क नुकसानास सामोर े जावू लागू
शकते. याक रता खालील गो च े पृथ करण करण े आव यक ठरत े.
ई-पेम ट मधील स ंभा य धोक े कोणत े आहेत?
ते कशा प तीन े घडू शकतात .
यांची मािहती िक ंवा शोध िकती जलद र या िमळ ेल.
यामुळे आप याला िकती िक ंमत मोजावी लाग ेल.
जोिखमा समजाव ून घेवून यासाठी होणारा खचा चा अ ंदाज घ ेत याम ुळे धो याची
वारंवा रता कमी करता य ेते. ई-पेम ट जोखीम यव थापन ेचे खालील पया य सा ंगता
येतील.
१) आय टी स ुर ा वाढ – (Strengthening I T Secu rity)
आिथ क सं था व ब ँकाकड ून वापर यात य ेणारे पेम ट गेट वे व णालीम य े आिथ क
सुर ा यव थ ेमुळे ई-पेम ट जोखीम कमी करता य ेतात. हॅकस व आिथ क गु हेगारांना
सहजासहजी ा स ुर ाना छ ेद देता येणार नाही . अशी आय . टी. सुर ा वाढ क ेलेली
असावी .
२) आिथ क यवहाराची स ुर ा - (Safety & Security of Electronic
Transactions )
ई-पेम ट हे िविवध प त नी करता य ेते. िविश पया याचा वापर क रतांना यातील
आिथ क यवहारा ंची सुर ा ही अ थानी असावी . याक रता पासवड िविश कालावधी
बदलिवण े, सुर ा ा ंची उ र े घेणे, पासवड िकंवा सुर ा मया िदत य नात बरोबर
न टाक यास खात े लॉंक करण े इ. उपाय जोखीम कमी कर यासाठी योजना य ेतात. munotes.in
Page 132
ई-वािण य
132 ३) आंतररा ीय माणा ंचा वीकार – (Acceptance of International
Standards )
ई-पेम ट प तीम ुळे िविवध जोखीम कमी कारा याक रता आ ंतररा ीय माणा ंचा
(International Standard ) वीकार आिथ क सं था व ब ँकांनी करण े आव यक आह े.
४) क ीय िनय ं ण (Centralised Settlement)
ई-पेम ट मधील सव आिथ क यवहारा ंचे िनराकरण एकाच क ि त एज सी ार े केले जाते.
रझ ह बँक ऑफ इ ंिडया ही भारतातील क ीय िनय ं ण अस ून या ार े सव बँिकग
यवहार िनय ंि त क ेले जातात .
५) त ा ंमाफ त िनयिमत काय शाळा (Regular Workshops by Expert)
ई-पेम ट या णालीमधील त ं ानात सात यान े बदल व आध ुिनकता य ेत असत े. तसेच
ई-पेम ट कर यासाठी िविवध ॲप चा स ु ा वापर होत आह े. आिथ क संघटना व ब ँकां या
कम चा या ंना ा सव तांि क बदला ंची मािहती हो याक रता त ा ंमाफ त ा सव
तांि क बदला ंची मािहती घे याक रता त ा ंमाफ त िनयिमतपण े काय शाळेचा
मा यमात ून कम चा या ंना िश ण द ेणे आव यक आह े.
६) ाहक िश ण (Customers Education)
ई-पेम टमधील मािहती व नवीन त ं ानाचा वीकार ाहका ंनी मोठ ्या माणा वर के याच े
िदसून येते. िविवध ई -पेम ट या प तीचा वापर करताना यावयाची द ता व आिथ क
नुकसानीपास ून वाच याक रता ाहक िश ण हा एक चा ंगला जोिखम यव थापनाचा
पया य आह े. ब याच व ेळेस ाहक Trial & Error प तीन े नवीन त ं ान िशकत
असतात . परंतु ाहक िश णा या आधार े यो य प तीच े अवल ंब क न होणा या च ुका
कमी करता य ेतील. यामुळे ाहकाला अिधक न ुकसान सोसाव े लागणार नाही .
७) ए.टी.एम. सुर ा (Safety of ATM)
ए.टी.एम. हे ई-पेम टचे एक मा यम अस ून मोठ ्या माणावर या ंचा उपयोग प ैसे
देणाणघ ेवाणी करता क ेला जातो . ए.टी.एम. सुर ा हा एक मह वाचा भाग अस ून यातील
यवहारा ंचे माणीकरण , यां या व ेळा, यातील उपयोगात आणल ेले सॉ टवेअर इ .
बाबत स ुर ा उपाय योजण े आव यक ठरत े.
८) ई-पेम ट िनय मांचे सादरीकरण (Display Rules & Policies)
आिथ क सं था व ब ँकांनी आ प या व ेबसाईट व इतर मा यमा ंमधून ई-पेम ट या धोरणा ंचे
व िनयमा ंचे सादरीकरण कराव े. यामुळे ाहका ंना याबाबत मािहती िमळ ून ई-पेम ट
मधील धोक े व जोखीमा ंबाबत जाग कता िनमा ण होईल .
munotes.in
Page 133
ई-पेम ट प ती
133 ९) मािहती स ुरि त ठ ेवणे (Ensure Information Security)
बँकांकडील ाहका ंची मािहती , अकाउ ंट, िश लक , यांनी क ेलेले यवहार व
खरेदीब लची मािहती ही स ुरि त राखण े मह वाच े आह े. ब याच व ेळा ही मािहती
आिथ क गु हेगारां या हाती पड यास आिथ क अपहार हो याची श यता असत े.
१०) जोखीम म ू यमापन (Risks Evaluation)
ई-पेम ट प तीत मोठ्या माणावर धोक े व जोखीमा असतात . िव ीय स ं थांनी व ब ँकांनी
अिभ ेत आिथ क गु हे िकंवा अपहर ा ंचे मू यमापन क े यास यावर िनय ं ण आणण े
िकंवा उपाययोजना करण े श य होत े. यामुळे भिव यकाळातील जोखीमा ंचे यव थापन
काय मतेने करता य ेईल .
थोड या त, ई-पेम ट या जोखीम यव थापनाम य े ‘Prevention is Better than cure
हा ीकोन अिधक प रणामकारक आह े. भिव यात होणार े धोके व या ंचे यव थापन
ांवर क ीय प तीन े धोरण े ठरिवली जावीत . या धोरणा ंची अ ंमलबजावणी करताना
ाहक हा कसा स ुरि त राहील ांस ाधा य ाव े/ ई-पेम ट जोखीम कम चारी िश ण व
ाहक िश णा ार ेच िनय ंि त होऊ शकतील .
ई-पेम टची त व े (Principles of E -Payment)
मे , १९९८ म ये जी-१० मधील क ीय ब ँकांनी एक टा कफोस ई-पेम टची त व े व सव
देशांतून चिलत ई -पेम ट प ती तयार कर याक रता थापन क ेला होता . जगातील
सव सामा य ई -पेम ट णाली तयार कर यासाठी ा टा कफोस म ये जी-१० व
युरोिपयन स े ल ब ँके या ितिनधी िशवाय इतर ११ देशा या ब ँकाचे ितिनधी स ु ा
समािव होत े. याच बरोबर आ ंतररा ीय नाण ेिवधी व जागितक ब ँकाचे ितिनधीही
याम य े सहभागी होत े. टा क फोस मोठ्या माणावर आि का , आिशया , पॅिसिफक
रमव य ुरोप- अमे रकेमधील स े ल ब ँकां या तीिनधीसोबत स ंपक साधला . ा
टा कफोस चा अ ंितम अहवाल जान ेवारी २००१ म ये (किमटी ऑन प ेम ट सेटलम ट
िस टम २००१ ) िस झाला .
या अहवालाम य े खालील दोन भाग होत े –
पाट १. ाम य े १० मुलभूत त व े व ही त व े पाळणा या ब ँकां या चार जबाबदा या
अंतभू त हो या .
पाट २. ाम य े १० मुलभूत त वा ंचे प ीकरण व या या उपयोगात आणावयाच े
माग दश न समािव आह े.
पेम ट प ती िस ट ॅमॅटीकली काया ि वत कर यासाठी खालील म ुलभूत त व े आहेत.
१) पेम ट प ती ही सव देशातील कायद ेशीर चौकटीत यवि थतपण े आधा रत
असावी . munotes.in
Page 134
ई-वािण य
134 २) पेम ट प तीतील िनयम व प तीच े सव सहभागीदारा ंना आकलन असाव े व याचा
प रणाम आिथ क जोखीमेम ये कसा होतो याची मािहती असावी .
३) पेम ट प तीम य े पत जोखीम व तरलता जोखीम प पण े अिधक ृत क न या या
जबाबदा या प ती भागीदारा ंम ये असतील ाब ल प ता असावी .
४) पेम ट प ती ार े जलद व अ ंितम स ेटलम ट हे याच िदवसभरात िक ंवा यवहारा या
िदवसा या श ेवटी तरी हाव े.
५) जे हा दोन ख ंडामधील आिथ क यवहार होत असतील त े हा या ंचे प रप ूत
(Settelment) दररोज क ेली जावी .
६) प रपूत करता वापरावयाची स ंप ी ही स े ल ब ँकेकडून अशा रीतीन े यावी क
यांना कोणतीही पत जोखीम (Credit Risks) िनमा ण होणार नाही .
७) पेम ट प ती म य े अ य ंत व पाची स ुरि तता व व ेळेवर प रप ुत ची यव था
असावी .
८) पेम टप ती ारा प रप ुत चे मा यम ह े सहभागीदारा ंना उपय ु व अथ यव थ ेत
काय म असत े.
९) पेम ट प तीम य े सहभागीदारा ंना ख ुले व लोका ंना परवानगी असल ेले मा यम
असाव े.
१०) पेम ट प तीची रचना व अ ंमलबजावणी ही प रणामकारक दािय व िनमा ण
करणारी व पारदश असावी .
देशामधील क ीय ब ँका या ई -पेम ट क रता वरील त वा ंचा अवल ंब करीत असतील तर
यां या जबाबदा या खालील माण े आहेत –
अ) से ल ब ँकेने ई-पेम ट ची प ती ठरव ून या स ंदभा तील धोरण े व उि ्ये ही
प तशीरपण े सवा क रता जाहीर करतात .
ब) से ल ब ँकेने ई-पेम ट ठरिवताना वरील सव त वांचा अवल ंब होत अस याची खा ी
करावी .
क) से ल ब ँकेने सव त वा ंचा अवल ंब होत अस याच े पाह न या या का य णालीकड े
कोणत ेही दुल क नय े.
ड) से ल ब ँकेने सुरि त व काय म अशी प ेम ट प ती िवकिसत क न इतर क ीय
बँकांशी व परद ेशी काया लयांशी सहकाय कराव े.
थोड यात , ई-पेम ट या स ंदभा तील १० मुलभूत त व े व ४ माग दश न सूचना ा ‘किमटी
ऑन प ेम ट सेटलम ट िस टम २००१ ब या अहवालात नम ूद के या अस ून याच े munotes.in
Page 135
ई-पेम ट प ती
135 सिव तर िवव ेचन याम य े िस झाल े आ ह े. ा म ुलभूत त वा ं या व माग दश क
सूचनां या आधार े ई-पेम ट मधील स ुरि तता व जोखीम यव थापन श य होईल .
आपली गती तपासा –
१) ई-पेम ट मधील िविवध कार या जोखीमा ंची चचा करा.
२) ई-पेम ट मधील जोखीमा ंचे यव थापन पया य सांगा.
३) ई-पेम ट या प तीतील िविवध त व े प करा .
६.७ सारांश (Summary)
ई-पेम ट प ती ही आज या आध ुिनक िवपणनातील परवलीचा श द बनली आह े. मागील
दीड वषा पासून सु असल े या कोिवड -१९ या पा भूमीवर िडिजटल प ेम ट एक
वरदानच िस झाल े असून लॉकडाऊन कालावधीत घराबाह ेर न पडता सव आिथ क
यवहार ई -पेम ट ार े पूण करता य ेत आह े. ई-कॉमस व िडिजटल माक िटंग या
िवकासाम य े ई-पेम ट या प तीन े मोठे योगदान िदस ून येते. सरकारी पातळीव न स ु ा
ई-पेम ट या प तीस ो साहन िदल े जात अस ून याम ुळे काळा प ैसा िनिम तीवर िनयं ण
ठेवणे श य होत आह े. सरकारला िमळणा या कर उ पादनाम य े सात यान े वाढ होत
अस याच े एक कारण िडिजटल प ेम टच आह े.
संगणक व सॉ टव ेअर मधील आध ुिनक तं ान ई -पेम ट या मा यमातील िव ासाह ता
व जलदता वाढवत अस ून या माण े याचा सार मोठ ्या माणावर होत आह े. तसेच ई-
पेम ट प ती व ॲ स या मा यमान े जोखीम कमी होत अस ून खेडेगावात स ु ा याचा
वीकार व सार िदस ून येतो. रोख र कम िवरहीत आ िथ क यवहार ई -पेम ट ार े होत
अस यान े जागितक पातळीवर यास मा यता िमळाली आह े. िविवध व पा या
यं णामध ून यावर िनय ं ण ठवल े जात अस ून ई-पेम ट प ती अिधक स म काय म,
जलद, िव ासाह व पारदश क होत आहे.
६.८ वा याय (Exercise)
१) ______ ___माफ त पेम ट के यानंतर खात ेदारा या ब ँकेतून र कम लग ेच वजा होत े
व खा यात त ेवढी र कम िश लक असण े आव यक असाव े.
अ) डेिवड काड ब) ेडीट काड क) ि हसा ड ) अ व ब दो ही
२) १९९८ म ये ऑनलाईन प ेम ट क रता __________ थापना झाली .
अ) पे पल ब) पे.टी.एम. क) पेम ट ड) गुगलपे
३) १९९५ म ये ॲमेझॉन ची थापना _______ यांनी केली.
अ) जेट बीझॉस ब ) बील ग ेट्स क ) िपरी ओमीरसार ड ) ईड गीलबट munotes.in
Page 136
ई-वािण य
136 ४) ाहक खर ेदी के यानंतर पैसे ________ ारे देवू शकतात .
अ) सेवा ब ) ेडीट काड क) व तू ड) बाजारप ेठ
५) हायरस ________ मुळे पस शकतो .
अ) वेबसाईटस ब ) व तू क) बाजारप ेठ ड ) ेडीट काड
६.९ संदभ पु तके (Reference Books)
१) www.rswebsals.com
२) www.wilsipedia.com
३) www.compukot.com
४) Essentials of E -Commerce – गौतम बापट (िनराली काशन , पुणे)
५) E-Commerce डॉ. यु. के. िसंग , डॉ. ई,के. नायक (जेनंदा काशन , नवी िद ली )
६) िडिजटल माक िटंग – फु ल स ुतार, (मि ट हिस टी काशन , पुणे)
७) िवपणन आिण मानवी स ंसाधन – ा. एम.एस.िलमण , डॉ. दीपक राव ेरकर, डॉ.
सुभाष खोत (शेठ प लीक ेश स, मुंबई)
munotes.in
Page 137
137 ७
ई- वािण यच े कायद ेिवषयक व िनयामक पया वरण
(Legal and Regulatory Environment of
E-Commerce)
करण स ंरचना
७.० उि ्ये
७.१ ा तािवक
७.२ सायबर कायद े – जागितक प रि थती
७.३ भारतातील सायबर ग ु हे आिण कायद े
७.४ भारतातील सायबर गु हे काय ा या मया दा
७.५ हॅिकंग
७.६ संकेत थळाचा /वेबचा िव व ंस
७.७ ई-मेल चा द ु पयोग
७.८ सॉ टव ेअर चाच ेिगरी
७.९ पेटंट
७.१० ई-वािण यमधील कर िवषयक सम या
७.११ भारतातील सायबर ाहका ंचे सरं ण आिण ाहक स ंर ण कायदा १९८६
७.१२ पुरावा ह णून इल े ॉिनक न दीच े मह व
७.१३ सारांश
७.१४ वा याय
७.१५ संदभ
७.० उि ्ये
िव ा या ना सायबर काय ा ंची ओळख क न द ेणे .
िव ा या ना सायबर ग ु हे काय ा ं या मया दा प क न द ेणे.
िव ा या ना संकेत थळा ंचा िव व ंस कसा क ेला जातो याची जाणीव क न द ेणे. munotes.in
Page 138
ई-वािण य
138 ई-मेलचा द ु पयोग कसा क ेला जातो याची मािहती द ेणे.
ई-वािण य मधील करिवषयक सम या समजाव ून देणे.
भारतातील सायबर ाहका ंचे सरं ण कस े केले जाते ते प करण े.
७.१ ा तािवक (Introduction)
जे िनयम व कायद े ई-वािण य यवसाया ंचे िनयमन करतात याच िनयम व काय ा ंचे
पालन स ंकेत थळा ार े काय करणा या यवसायास कराव े लागत े. भारताम य े ई-
वािण य े ांचा िवकास अितशय जलद गतीन े होत अस यान े काय ा ार े याच े िनयमन
करणे आव यक आह े. िनयामक य ं णा भावी व सश असावी याम ुळे ई-वािण य
यशाची खा ी िनमा ण होईल . या सव यं णा आिण कायद ेिवषयक पायाभ ूत सुिवधा
सायबर काय ा या क ेत येतात.इंटरनेट ,वेबसाईट आिण सायबर प ेस या ार े होणा या
सव काय व यवहार यातील घटका ंचे िनयमन सायबर कायदा करत अस यान े तो
मह वाचा आह े.
७.२ सायबर कायद े - जागितक प रि थती (Cyber law -World
Scenario)
‘’सायबर ‘’ हा श द ीक भाष ेतील ‘Kybernetes ‘ या श दापास ून तयार झाला आह े.
आपण सव जण जाणतो िक स याच े युग हे इंटरनेट चे युग आह े. याम य े बह ता ंशी
यवहार ह े ऑनलाईन क ेले जातात . परंतु काही लोका ंकडून इंटरनेट तं ानाचा वापर
गु हेगारीसाठी क ेला जातो . याचा द ु पयोग कर यासाठी क ेला जातो . संगणक िक ंवा
मोबाईल या मा यमात ून हणज ेच हॅिकंग, िफिशंग (phishing) व पॅिमंग (Spamming)
या सारख े सायबर ग ु हे केले जातात . सायबर ग ु ाला स ंगणक ग ु हे असेही हणतात .
इंटरनेट या आभासी जगाला (Virtual World) सायबर प ेस अस े हणतात व याच े
िनयमन करणा या काय ा ंना सायबर कायद े असे हणतात . हे सायबर प ेस िनय ंि त
करणार े कायद े आ हेत. हे कायद े इले ॉिनक द तऐवजा ंना कायद ेशीर मा यता व ई -
फायिल ंग आिण ई-वािण य यवहाराना समथ न द े यासाठी एक आराखडा
(Framework) तयार करतात . याच माण े सायबर ग ु हे रोख यासाठी कमी कर यासाठी
आिण तपास यासाठी कायद ेशीर चौकट दान करतात .
सायबर काय ाला मािहती त ं ान (IT) कायदा जो मािहती त ं ान याम य े संगणक
व इंटरनेट यांचा समाव ेश होतो . या याशी िनगडीत आह े. कायद ेिवषयक मािहती ,
मािहतीच े िडिजटल वाटप , मािहती स ुरि तता आिण ई -वािण य यास ंदभा त हा कायदा
आहे. बौि क मालम ा हा या काय ाचा मह वाचा घटक आह े .
वाढते सायबर ग ु हे ही सव देशाची िच ंता आह े या ग ु ाचा प रणाम खर ेदीदार व
िव ेता यावर होतो . जवळपास १५४ देशांनी सायबर ाईम कायदा क ेला आह े याची munotes.in
Page 139
ई- वािण यच े कायद ेिवषयक व िनयामक पया वरण
139 रचना मा द ेशापर व े बदलत े. मा अस े असल े तरी ह े कायद े गु हेगारी काय ाला पया य
बनले आहेत. याम य े बेकायद ेशीरपण े मािहती उघडण े, मािहती म य े ह त ेप करण े,
संगणक णालीम य े ह त ेप करण े, अवै य मािहती व बाल अ ीलता या ंचा समाव ेश
होतो.
स या या ई -सं थांचा आवाका / या ी वाढत चालली आह े. नवीन िडिजटल साधन े
आिण ल ॅटफॉम स याम ुळे हे श य झाल े आ हे. परंतु अ नेक देशांना सायबर ग ु ांमुळे
करोड च े नुकसान झाल े आ ह े. या सायबर ग ु ांना रोखण े हे सव देशासमोरील एक
आवाहन बनल े आहे. काही मह वा या द ेशांतील सायबर कायद े खालील माण े ,
१) ऑ ेिलया
सायबर ाईम ६ॲ ट, २००१
ि िमनल कोड ॲ ट, १९९५
ऑ ेिलयन ाईम किमशन ॲ ट, २००२
टेिलक य ूिनकेश स ( इंटरसेपशन) ॲ ट, १९९७
२) बां लादेश
इनफॉरम ेशन अ ँड क य ुिनकेशन ट े नोलॉजी ॲ ट, २००६
३) बे जीअम
कॉ य ूटर हॅिकंग आिट कल 550(b) ऑफ द ि िमनल कोड
४) कॅनडा
कॅनडा इ हीड स ॲ ट
कॅनडा ि िमनल कोड
५) चीन
ि िमनल लॉ ऑफ पीप स रपि लक ऑफ चायना (आिट कल
२८५,२८६,२८७ )
रे युलेश स ऑन स ेफगाड ंग कॉ य ूटर इनफॉरम ेशन िस टीम , १९९६
६) ा स
लॉं नं २००४ -५७५ ऑफ ज ून २००४ आिट कल ३२३
७) जम नी
जम न ि िमनल कोड munotes.in
Page 140
ई-वािण य
140 जम न टेिलक य ुिनकेश स ॲ ट
जम न कॉिपराईट ॲ ट
८) भारत
इनफॉरम ेशन ट े नोलॉजी ॲ ट, २०००
इनफॉ रमेशन ट े नोलॉजी (अम डम ट) ॲ ट, २००८
गुजरात इनफॉरम ेशन ट े नोलॉजी स , २००४
कना टक सायबर क ॅफे रे युलेश स
९) ईटली
िपनल कोड आिट कल ६१५
डी य ुजन ऑफ ो ॅ स एम . टू. डॅमेज ऑर इ ंटर ट कॉ य ूटर िस टीम
१०) जपान
अनऑथोराईड कॉ प ूटर ॲ सेस लॉ, लॉ नं.१२८ ऑफ १९९९
िपनलकोड आिट क स २५८ ,२५९
११) को रया
ि िमनल कोड – हेरीअस आिट कल
ॲ ट ऑन मोशन ऑफ इनफॉरम शन अ ँड क य ुिनकेश स
इनफॉरम शन इन ा चर ोट े शन
१२) मलेिशया
कॉ पूटर ाईम ॲ ट ,१९९७
१३) मेि सको
कोडीगो िपनल फ ेडरल दी म ेि सको
१४) पािक तान
इले ॉिनक ाईम ॲ ट २००५
ि ह नशन ऑफ इल े ॉिनक ाईम ॲ ट २०१६
१५) सौदी अर ेिबया
आय. टी. ि िमनल ॲ ट
१६) िसंगापूर
कॉ पूटर िमसय ुज ॲ ट munotes.in
Page 141
ई- वािण यच े कायद ेिवषयक व िनयामक पया वरण
141 १७) ीलंका
कॉ पूटर ाईम ॲ ट २००७
१८) अमे रका
होमल ँड िस य ु रटी ॲ ट ऑफ २००२
सायबर िस य ुरीटी ॲ ट २०१५
७.३ भारतातील सायबर ग ु हे आिण कायद े (Cyber Crimes &
Laws in India)
संगणकाचा वापर ग ु हेगारी ि या कर यासाठी साधन हण ून केला जातो . जे एक
बेकायद ेशीर क ृ य हण ून प रभािषत क ेले गेले आहे .सायबर ग ु हे अनेक व पात क ेले
जातात . याम य े संगणक णालीत िक ंवा न ेटवक म ये अनिधक ृत व ेश करण े
इले ॉिनक व पात असल े या मािहतीची चोरी करण े; ई-मेल बॉ ब ग (Bombing)
इंटरनेट टाइम चोरी हायरस ॲ टॅक ई.काया चा समाव ेश होतो . सायबर ग ु ांचे अनेक
कार आह ेत जस े क सरकार िव सायबर ह ला हणज े अ ील सािह य
(Pornography) बदनामी , मालम े संदभा तील ग ु हा हणज े बौि क मालम ेचे
उ लंघन, िफिशंग (Phishing) , ेडीट काड फसवण ूक ई.
सायबर कायदा यास सायबर लॉ असे संबोधल े जाते. जो स ं ेषण त ं ान ाम ु यान े
सायबर प ेस हणज ेच इंटरनेट संदभा तील कायद ेशीर बाब च े वण न करतो . थोड यात
इंटरनेट ारे के या जाणा या मानवी क ृतीना काय ा या चौकटीत बसव याच े आवाहन
या काय ा ार े पेलता य ेईल. इंटरनेटचा या काळात िवकास झाला याव ेळी याचा
गु हेगारी क ृ यासाठी ग ैरवापर क ेला जाव ू शकतो हा िवचारही आला नाही . आज सायबर
पेस म य े अ नेक गैरकृ य व ा सदायक गो ी घडत आह ेत. इंटरनेट या िव त ृत
या ीम ुळे व वाढ या वापराम ुळे तांि क ब ुि म ा असल ेले लोक द ेखील याचा मोठया
माणावर ग ैरवापर करत आह ेत. यामुळे भारतात सायबर काय ाची गरज िनमा ण
झाली.
सायबर ग ु हा िनय ंि त ठ ेव यासाठी लाग ू असल ेला काय दा सायबर कायदा हणला
जातो. भारतात सायबर ग ु ासाठी मािहती त ं ान कायदा २००० (IT Act 2000)
आिण मािहती त ं ान (संशोधन ) कायदा २००८ लागू आहे. सायबर कायदा मह वाचा
आहे. तो वेब व सायबर प ेस संबंिधत यवहार व काय यां या सव घटका ंशी िनगडीत
आहे. इंटरनेट वापरक या या अिधकाराच े उ ल ंघन करणा या उप माच े िनयमन
कर यासाठी भारत सरकारन े मािहती त ं ान कायदा २००० लागू केला. या ार े
इंटरनेट वापरणा या य ना साम य तर सायबर प ेसला स ंर ण िदल े जाते. यातील
काही कलम े खालील माण े –
munotes.in
Page 142
ई-वािण य
142 कलम ६६ –संगणकास ंबधी अपराध
कलम ४३ म ये सांिगत या माण े जर कोणी य ब ेईमानीप ूव क कपटीपण े काही
काय करत अस ेल तर याला ३ वषा या त ु ंगवासाची िक ंवा/ आिण ५ लाख पय े
दंडाची िश ा होऊ शकत े.
कलम ६६ अ – सं ेषण स ेवे ारे आ ेपा संदेश पाठिव यास जर एखा दी य
संदेश ई-मेल िकंवा मािहती ार े दुस यास ास द ेत अस ेल तर याला ३ वषा या
तु ंगवासाची िश ा आिण ३ लाख पय े दंडाची िश ा होऊ शकत े.
कलम ६६ ब – चोरीला ग ेलेला स ंगणक तो िक ंवा स ं ेषण िड हाईस
अ मािणकपण े ा क े याब ल िश ा – या य ला ३ वषा या त ु ंगवासाची
िश ा िक ंवा/ आिण १ लाख पय े दंडाची िश ा होऊ शकत े.
कलम ६६ क – दुस या य ची ओळख चोरी करण े व वापरण े – जर एखादी य
फस या प तीन े दुस याचा स ंकेतश द (Password) िडिजटल वा री िक ंवा वेगळी
ओळख चोरी क न वाप रत अस ेल तर याला ३ वषा ची िश ा िक ंवा/ आिण १ लाख
पये दंड होऊ शकतो .
कलम ६६ ड – संगणक तो वाप न फसवण ूक – जर एखादी य स ंगणक
संसाधन े िकंवा सं ेषण साधन वाप न एखा ाची फसवण ूक करत अस ेल तर याला
३ वषा ची िश ा िक ंवा/ आिण १ लाख पय े दंड होऊ शकतो .
कलम ६६ ई – गोपिनयत ेचे उ ल ंघन क े याब ल िश ा – जर एखा ा य न े
दुस या य या स ंमती िक ंवा मािहतीिशवाय या या खाजगीतील ितमा (फोटो)
घेतली, सा रत क ेली िक ंवा किशत क ेली अस ेल तर या य स ३ वषा ची िश ा
िकंवा/ आिण २ लाख पय े दंडाची िश ा होऊ शकत े.
कलम ६६ फ – सायबर दहशतवादाची िश ा – एखादी य स ंगणका ार े देशाचे
ऐ य, अखंडता स ुर ा िक ंवा साव भौम व धो यात आण याचा य न करत
अस यास िक ंवा दुस या य ला घाबरवत अस ेल, धमक द ेऊन दहशत िनमा ण
करत अस ेल तर याला ज मठ ेपेची िश ा होव ू शकत े हा अजामीनपा ग ु हा आह े.
कलम ६७ – इले ॉिनक व पात अ ील सािह य कािशत िक ंवा सा रत
कर यासाठी िश ा – एखादी य इल े ॉिनक व पात अ ील सािह य
कािशत िक ंवा सा रत करण े िकंवा १८ वषा खालील कोणालाही ल िगक
कृ यासाठी व ृ करत े. पिह या व ेळेस ती अस े करीत अस ेल तर या य स ३
वषा ची िश ा िक ंवा/ आिण ५ लाख पय े दंडाची िश ा होऊ शकत े. दुस या व ेळेस
ती तस े करत अस ेल तर या य स ५ वषा ची िश ा िक ंवा/ आिण १० लाख पय े
दंडाची िश ा होऊ शकत े. munotes.in
Page 143
ई- वािण यच े कायद ेिवषयक व िनयामक पया वरण
143 कलम ६७ अ - ल िगक र या स ु प क ृ य असल ेली साम ी इल े ॉिनक व पात
किशत िक ंवा स ं ेषण कर याची िश ा -पिह या व ेळेस करत अस ेल तर या
य स ५ वषा ची िश ा िक ंवा/ आिण १० लाख पय े दंडाची िश ा होऊ शकत े
आिण द ुस या व ेळेस ती अस े करत अस ेल तर या य स ७ वषा ची िश ा िक ंवा/
आिण १० लाख पय े दंडाची िश ा होऊ शकत े.
कलम ६७ ब - बालका ंना ल िगक र या स ु प करणा या साम ीच े इले ॉिनक
व पात काशन िक ंवा सा रत कर याची िश ा - पिह या व ेळेस ती अस े करत
असेल तर या य स ५ वषा ची िश ा िक ंवा / आिण १० लाख पय े दंडाची िश ा
होऊ शकत े आिण द ुस या व ेळेस ती अस े करत अस ेल तर या य स ७ वषा ची
िश ा िक ंवा/ आिण १० लाख पय े दंडाची िश ा होऊ शकत े.
कलम ६७ क – म य था ं ारे मािहतीच े संर ण आिण धारणा – म य था ंना
िदले या व ेळेपे ा जर तो जा त व ेळ मािहती वतःजवळ ठ ेवत अस ेल िकंवा देत
नसेल तर या य स ३ वषा ची िश ा आिण द ंडाची िश ा होऊ शकत े.
कलम ६९ – वेबसाईटस अवरोिधत कर यासाठी सरकारची श जर सरकारला
भारता या साव भौम वा या आिण अख ंडते या िहतासाठी आव यक वाटत अस ेल
तर त े संगणका या स ंसाधनात य ु प न, सा रत क ेलेली, ा क ेलेली िक ंवा
सं िहत क ेलेली कोणतीही मािहती रोख ू शकत े, िनरी ण क शकत े िकंवा िडि ट
क शकत े.
७.४ भारतातील सायबर ग ु हे काय ा या मया दा (Limitations of
Cyber Crime Laws in India)
भारतातील सायबर ग ु हे काय ा या मया दा खालील माण े आहेत
१) पुरावा गहाळ होण े (Loss of Evidence)
पुरावा गहाळ होण े ही न ेहमी य ेणारी मया दा आह े. यािशवाय ाद ेिशक े ाबाह ेरील
मािहती गोळा करण े ही द ेखील एक सम या आह े याम ुळे तपासणीत अडथळ े येवू
शकतात .
२) साव जिनक आिण खासगी े ाम य े सम वयाचा /सहकाया चा अभाव (Lack
of Co -operation Between Public and Private sector)
सायबर ग ु ांचा तपास यो य िदश ेने, वेळेत व िवना अडथळा हो यासाठी भारतातील
साव जिनक व खाजगी े ांनी एकम ेकांना सहकाय कर याची गरज आह े. वाढ या
सायबर ग ु ांना रोख यासाठी एक स ंरिचत ीकोन या दोनही े ाम य े असला
पािहज े.
munotes.in
Page 144
ई-वािण य
144 ३) आव यक मन ु यबळाचा अभाव (Lack of Required Manpower)
सायबर ग ु ां या यो य तपासणीसाठी त ं ान मािहती असल े या व सायबर ग ु हे
हाताळ याच े कौश य असल े या मनु यबळाची गरज आह े. भारताम य े अशा
मनु यबळाची उिणव अस यान े अशा ग ु हे करणाच े िनराकरण कर यास िवल ंब लागतो .
४) स ची अहवाल य ं णा (Need for Mandatory Reporting Mechanism)
टेिलकॉम क ंप या यां या न ेटवक वर सायबर ॲ टॅक झाला तरी सहसा याची मािहती द ेत
नाहीत . भारतात सायबर ह ेरिगरी व ह ल े वाढत आह ेत. यामुळे अशा क ंप यांनी सायबर
ह याची मािहती द ेणे आव यक आह े.
५) सव समाव ेशक काय ाचा अभाव ( Lack of Comprehensive Low)
सायबर ग ु हे वाढत चालल े आहेत. यांना रोख यासाठी व िनय ंि त कर यासाठी सश
कायद ेशीर यं णेची गरज आह े. भारतात सायबर कायदा यापक नाही . एफ.बी.आय.
(FBI) सार या तपास यं णांना सायबर प ेस गु हे आवाहना मक बनल े आहेत. सायबर
कायद े प रप ूण नस यान े सव च यासंदभा तील ग ु हे काय ा या े ात बसत नाहीत .
६) अिधकार े ाची सम या ( Problem of Jurisdiction)
सायबर प ेसची वाढ मो ठया झपाटयान े होत आह े. या कारणाम ुळे यास ाद ेिशक िसमा
रािह या नाहीत .कोण याही खट याची द ेखभाल / चौकशी कर यासाठी अिधकार े
मह वाच े ठरते. परंतु सायबर ग ु ां या चौकशी बाबतीत अिधकार े हा वाद त म ु ा
बनला आह े.
याक रता एक चा ंगला सायबर स ुर ा कायदा तयार क ेला पािहज े जो एक सश िनयामक
यव था थािपत क शक ेल.
७.५ हॅिकंग (Hacking)
आज इ ंटरनेट या वाढ या वापराम ुळे आप याला अन ेक सुिवधा िमळत आह ेत तथािप
यासोबतच अडचणी द ेिखल वाढत चाल या आह ेत. यापैक एक हणज े ‘हॅिकंग‘ होय.
एखा ा या परवानगी िशवाय याचा पस नल ड ेटा चोर याला ह ॅिकंग अस े हणतात .
आिण ज े लोक दुस याचा पस नल ड ेटा परवानगीिशवाय चोरतात या ंना हॅकस अ से
हणतात . हे हॅकस जगात ून कुठूनही त ुम या कॉ य ूटर वेबसाईट िक ंवा सोशल िमिडया
ोफाईलला ह ॅक क न त ुमचा ड ेटा चो शकतात .
हॅिकंग दोन कारची आह े. यापैक एक चा ंगली ह ॅिकंग आिण द ुसरी न ुकसानकारक
हॅिकंग आह े. चांगली ह ॅिकंग तुमची स ुर ा मजब ूत करत े तर न ुकसानकारक ह ॅिकंग तुमची
असल ेली सुर ा तोड ून तु हाला न ुकसान पोहचव ू शकत े. हॅकस चे तीन का र पडतात ज े
खालील माण े : munotes.in
Page 145
ई- वािण यच े कायद ेिवषयक व िनयामक पया वरण
145 हाईट ह ॅट टॅकस (White Hat Hackers)
यांना एिथक ॅल हॅकस असेही हणतात . कारण त े हॅिकंग करतात पण ह ॅिकंग कर याआधी
परवानगी घ ेतात व न ंतर ह ॅिकंग करतात . तुम या िसि टमला ह ॅकस पास ून
वाचिव यासाठी त े िसि टमला अिधक मजब ूत बनव यात मद त करतात . हे हॅकस
आप या द ेशाची च ुक या ह ॅकस पासून सुर ा करतात . तसेच पोलीस व सी .बी.आय.
साठी द ेखील काम करतात .
े हॅट हॅकस (Grey Hat Hackers)
यांचा हॅिकंग कर याचा ह ेतू वाईट नसतो त े फ सरावासाठी ह ॅिकंग करतात . हे
संगणकाच े आव यक ान व स ंगणक भा षेचे कौश य असणार े हॅकस आहेत. जे एखा ा
िसि टमला ह ॅक क शकतात . यातील स ंभा य ुटी शोध ून काढण े हा यामागील ह ेतू
असतो .
लॅक हॅट हॅकस (Black Hat Hackers )
हे हॅकस चुक या मागा ने नेटवक िस टीम , कॉ य ूटर िक ंवा सोशल िमिडया
ोफाईलला ह ॅक कर तात. यातील मािहती चोरतात व चोरल े या मािहतीचा ग ैरवापर
क न या स ंबंिधत य ला न ुकसान करतात . मा यता ा अिधक ृत वापरक या ला
याची िस टीम वापरता य ेवू नये हण ून ितचा गैरवापर करतात िकवा ितचा नाश
करतात . एखा ाचा ड ेटा चोरतात , वतः जवळ ठ ेवतात व या ला ल ॅकमेल क न
पैशांची मागणी करतात .
हॅकस पासून वतःला कस वाचवाल ?
एक चा ंगला अ ँटी हायरस ( Anti-Virus) वापरा .
कोण याही िल ंक वर ि लक क नका .
मोबाईल िक ंवा कॉ प ुटर म य े पायर ेटेड (Pirated) सॉ टव ेअर िक ंवा ॲ प
डाऊनलोड क नका
पॅम वेबसाईट उघड ू नका.
आप या फोन िक ंवा कॉ प ूटरला न ेहमी अपड ेटेड (Updated) ठेवा.
सायबर दहशदवाद (Cyber terrorism) असा सायबर ह ला याची या ी ख ूप मोठया
माणावर असत े. उदा-एखा ा द ेशाचे नेटवक हॅक करण े, एखा ा द ेशातील , रा यातील
िकंवा शहरातील इ ंटरनेट सेवा बंद पाडण े ई. हॅकस चे उि ग ैरमागा ने काहीही क न
सुरळीतपण े चाल ू असल े या य ं णेत बाधा िनमा ण करण े हे असत े. अनेकदा दोन श ू
रा े एकम ेकांिव अशा ह ॅकस चे गट तयार करतात ज े पररा ा या सरकारी य ं णेची munotes.in
Page 146
ई-वािण य
146 काय णाली ह ॅक क न ती ख ंिडत कर याचा य न करता त. याम य े दुस या श ू
रा ाच े नुकसान कस े जा तीत जा त करता य ेईल हा ह ेतू असतो .
स या कॉ प ूटरपे ा मोबईलव न इ ंटरनेट सिफ गचे माण वाढत चालल े आहे कारण
मोबईल वापरणा या ची सं या िदवसागिणक वाढत े आहे. यामुळे मोबईल ह ॅिकंगचे माण
वाढल े आह े. व त इंटरनेटमुळे मोबईलवर इ ंटरनेट वापरणा याची स ं या वाढ याने
हॅकस ने कॉ प ूटर ऐवजी मोबाईल ह ॅिकंगचे माण वाढवल े आहे. यामुळे मोबाईल स ुर ा
मह वाची बनली आह े. हॅिकंगम य े अनेकदा फोन म ये टोअर असल ेली मािहती बदलली
जाते तसेच मोबाईलचा ड ेटा हॅक क न ब ँक खा या तून पर परच पय े दुस या खा यात
वळिवल े जातात . मोबाईलम य े सु असल ेली सव ॲ लीकेश स हणज े मेल, फेसबुक,
ट्िवटर ई . हॅक केली जातात . मेलम य े असल े या ड ेटाचा वापर क न ‘’ ेडीट काड ’’ व
डेिबट काड ची गोपनीय मािहती िमळव ून या ारे लाखो पय े काढल े जातात . यामुळे
यवहार करताना अिधक काळजी घ ेणे आव यक आह े .
७.६ संकेत थळाचा / वेबचा िव व ंस (Web Vandals)
हॅ डल ही एक एि झ य ुटेबल फाईल आह े. यांना वायरस अस ेही हणता य ेईल ज े
वेबवर/ इंटरनेटवर येवू शकतात याना ितक ूल ॲपलेट हणता य ेईल. सायबर हॅ डल
हे इंटरनेटवरील ह ॅ डल आह े.हे संगणक णालीम य े संवेदनशील मािहतीम य े वेश
िमळव ू शकतात जस े क पासवड आिण ए क शन क ई -ॲपलेट (लहान ॲ पिलक ेशन
ो ॅम) िकंवा ॲ टीव ए स क ं ोल (An Active X Control) हे वेबपेजशी स ंबंिधत
असतात ज े हािनकारक असतात . हॅ डल हा एक हायरस आह े जो व ेब पेजला
अडकव यासाठी इ ंटरनेटवर य ेतो. सायबर ह े डयॅिलझम (Cyber Vandalism) हा
इंटरनेटवर य ेणारा ह ॅ डल आह े जो िस टमला िव व ंस करतो .
ऑनलाईन ह े डयॅिलझमची अन ेक व प े आह ेत याप ैक काही व प े
खालील माण े-
१) वेबसाईटची िव पता (Website Defacement )
हा एक व ेबसाईटवर क ेलेला ह ला आह े. याम ुळे वेबसाईटच े िकंवा वेबपेजचे य
व प बदल ून टाकतात . वेबसाईटची िव पता अन ेक कार े केली जात े. एस. यु.एल.
(SQL- Structured Query Languages) इंजे शन म ुळे सं थे या स ुरि तत ेला धोका
असतो , सं थेची वेबसाईट िडलीट होत े, गहाळ होत े िकंवा चोरली जात े. सं थेची
वेबसाईट खराब क ेली जात े. ित या न ेटवक ची तोडफोड क ेली जात े. ॉस साईट
टीग (Cross -Site-Scripting) हा एक ह ला आह े. याम य े दुभिवनाय ु मािहती
वेबसाईट म य े टाकली जात े. रमोट फाईल इ य ुजन (Remote File Inclusion)
वेबसाईटम य े टाकली जात े. याम ुळे हॅकस ला स ह र मध या फाई स पाहता य ेतात.
िडनायल ऑफ सि ह स (Denial -of-Service) हा असा ह ला आह े. याने वापरक या ला
कॉ पुटर सेवा य न क न वापरता य ेत नाहीत . munotes.in
Page 147
ई- वािण यच े कायद ेिवषयक व िनयामक पया वरण
147 २) वेबमॅपचा िव व ंस ( Cartographic Vandalism)
वेबमॅपवरील भौगोिलक मािहतीचा जाण ूनबुजून िव व ंस केला जातो . वेबमॅपवरील
आकष क िठकाण ेच नाही तर र त े आिण पायवाटा ंचीही तोडफोड केली जात े.
३) मालव ेअर (Malware)
हा एक सॉ टव ेअर ो ॅम आह े जो मोबाईल िक ंवा कॉ प ुटरसाठी घातक ठ शकतो . हा
सॉ टवेअर ह ॅकस वैयि क फाईल पय त जाऊन या फाईल ना द ुस या िड हा ईस म य े
ा सफर क शकतो . या या सहा यान े हॅकस एखा ा या िड हाईस मधील फोटो ,
ि हडीओ , बँक अकाऊ ंट संबंधी मािहती चोरी क शकतात . आपण इंटरनेट सिफ ग
करत असतना गाण े, ि हडीओ ई .डाउनलो ड होऊ शकतो .
इंटरनेट सिफ ग करताना फ https. असल े या व ेबसाईट व नच गाण े व इतर गो ी
डाउनलोड करा या . यासाठी खच येईल पण तस े करण े सुरि त राहील . तसेच आप या
िड हाईस म य े असल े या ॲ टी हायरस (Antivirus) वेळेवर अपड ेट करत राहण ेही
आव यक आह े.
७.७ ई-मेलचा द ु पयोग ( E-mail Abuse)
सायबर ग ु हांम ये ई-मेलचा द ु पयोग कर याचा कार वाढत चालला आह े. सायबर
गु हेगारांनी अशा कारची भावी त ं े िनमा ण केली आह ेत िक सायबर स ुर ा त ा ंनाही
फसिवल े जाऊ शकत े. ई-मेल चा द ु पयोग हणज े पॅम, य थ घटका ं या जािहराती
अपमाना पद भाषा , िनंदा आिण इल े ॉिनक म ेल ारे धमक पाठवण े होय.
ई-मेलचा द ु पयोग अन ेक कार े केला जातो यातील काही कार खालील माण े:
दुभा वानाप ुण ॲटॅचम ट ( Malicious Attachment)
डॉ य ुम ट, हाईस म ेल, ई- फॅ स या पी .डी.एफ. या पात ई -मेलला ॲ टॅच क न
पाठिव या जातात . यांना उघड यान ंतर वैयि क कॉ प ूटरवर ह ला करतात . यामुळे
ॲटॅचम ट उघड याप ूव ती क ॅन करावी तस ेच अनोळखी य नी पाठिवल ेले ईमेल
यासोबत िल ंक पाठिवली अस ेल तर याला ि लक क नय े.
डबल ए सट नशन (Doub le Extension)
डॉ य ुम ट फाईल या नावात बदल क ेले जातात . डॉट ज ेथे अ सेल तो काढ ून नाव
वाढवल े जाते. उदा - filename.php.123 नावाची फाईल PHP फाईल ंपात समज ून
ितला एि झ य ुट केले जाते.
munotes.in
Page 148
ई-वािण य
148 ई-मेल प ॅिमंग (E-mail Spamming )
ई-मेल हा एकाचव ेळी हजारो वापरक या ना पाठिवला जातो .
खोटा ई -मेल (False E -mail)
खोटा ई -मेल प ा पाठिवला जातो . याम य े फेसबुक, पासवड , फाईल असत े. जी ई-
मेल अस याचा दावा करत े. याम य े उपयोग क या चा नवीन फ ेसबुक पासवड असतो .
उपयोगक या ने/ वापरक या ने फाईल डाउनलोड क ेली िक कॉ प ुटरम य े दुभा वपूण
सॉ टव ेअर स ं िमत होत े.
ई-मेल िफिश ंग (E-mail Phishing)
हा ई-मेल अगदी खरा वाटतो . याम य े ािफ स तस ेच ख या लोगो सारखा लोगो
असतो . तसेच िलंक ही िदल ेली असत े. काही ई –मेल सोबत भ ेट, लॉटरी , ब ीस जाहीर
केले जाते ते िमळव यासाठी वापरकता वतः ची मािहती मािगत यावर टाकतो . कधी
कधी तर लॉटरीसाठी प ैसे ही मािगतल े जातात .
ई-मेल बॉ ब ग (E-mail Bombing)
िविश ई -मेल प यावर प ु हा पु हा एकसारखा ई -मेल संदेश पाठिवला जातो .
याकरीता वापरक या ने सावधानता बाळगण े गरज ेचे आ हे. अप रिचत ई -मेल आ यास
याने सतक ता बाळगावी . याच माण े लॉटरी लाग याच े ई-मेल वा स ंदेश आ यास त े
तातडीन े िडलीट कराव े. जर स ंदेश उघड ून (Open) पिहला तर यातील कोण याही
िलंकला ओपन क नय े. तसेच कोणालाही ब ँक खा यास ंदभा त मािहती द ेऊ नय े.
यािशवाय कोणीही मोबाईलवर कोणताही ओटीपी (OTP) मािगत यास द ेऊ नय े.
मािहती त ं ान (सुधा रत ) कायदा २००८ , कलम ६६ अ, अ वय े कोणत ेही
इले ॉिनक मेल िकंवा संदेश, याम य े भेट, आफत ओढिवण े िकंवा अडथळा िनमा ण
हावा हाच उ ेश आह े. ई-मेल पाठिवणा यास तीन वषा पय त कारावास आिण द ंड होऊ
शकतो .
वयं अ ययन ( Self-Study )
१) ‘सायबर कायद े –जागितक प रि थती ’ यावर चचा करा.
२) भारतातील सायबर ग ु हे आिण कायद े यावर िव त ृत टीप िलहा .
३) भारतातील सायबर ग ु हे काय ा या मया दा कोण या आह ेत ?
४) हॅिकंग यावर टीप िलहा .
५) संकेत थळा ंचा/ वेबचा िव व ंस हणज े काय ? याची िविवध व प े कोणती
आहेत?
६) ई-मेल दु पयोग कसा क ेला जातो ? munotes.in
Page 149
ई- वािण यच े कायद ेिवषयक व िनयामक पया वरण
149 ७.८ सॉ टव ेअर चाच ेिगरी ( Software Privacy)
सॉ टव ेअर चाच ेिगरी हणज े सॉ टव ेअर िनमा या या परवानगीिशवाय सॉ टव ेअरची
न कल करण े, िवतरण करण े िकंवा याचा वापर करण े होय. याम य े िनमा याची
परवानगी न घ ेता िविवध स ंगणकावर सॉ टव ेअर कॉपी क ेले जातात . काय ान े सुरि त
असल े या सॉ टव ेअरची चोरी क ेली जात े.
सॉ टव ेअर चाच ेिगरी (पायरसी ) चे मह वाच े पाच कार आह ेत ते खालील माण े-
१) ऎड य ुजर पायरसी (End User Piracy) / अंितम वापरकता पायरसी –
परवानगी न घेता एखादा य सॉ टव ेअर या त च प ुन उ पादन क न त े अनेक
संगणकाम य े बसवतो . तो िड सची कॉपी करतो िक ंवा लायसन असल ेले सॉ टव ेअर
परवानगी न घ ेता इतर स ंगणकाम य े बसवतो . सॉ टव ेअरची कायद ेशीर कॉपी
नसतानाही स ुधा रत ऑफस चा फायदा घ ेतो.
२) लाए ंट (Client) –स ह र अितवापर (Client Server Overuse) -
नेटवक वरील अन ेक वापरकत एकाच व ेळी सॉ टव ेअर ो ामची कॉपी वापरतात , लोकल
ए रया न ेटवक (Local Area Network) असेल तर आिण स ह रला ो ॅम इ टॉल केलेला
असेल तर अन ेक लोक याचा वापर करतील . परंतु लायस स ारे तशी परवानगी नस ेल
तर मा याचा अितवापर होईल .
३) हाड िड क लोिड ंग (Hard Disk Loading)
काही यावसाियक कॉ प ूटर िवक याप ूव या या हाड िड कम य े सॉ टव ेअर या
बेकायद ेशीर कॉपी लोड क न ठ ेवतात.
४) इंटरनेट चाच ेिगरी (Internet Piracy)
याम य े इंटरनेटव न सॉ टव ेअर डाउनलोड क ेले जात े. काही व ेबसाईटस वर
सॉ टव ेअर डाउनलोडसाठी उपल ध असतात . इंटरनेट ऑ शन साईटवर (Internet
Auction Sites) नकली सॉ टव ेअर असतात . पीअर ट ू पीअर (Peer -to-Peer)
नेटवक म ये कॉपीराईट असल ेले ो ॅम बेकायद ेशीरपण े ह ता ंत रत क ेले जातात .
५) बनावट सॉ टव ेअर (Software Counterfeiting)
मूळ (अिधक ृत) सॉ टव ेअर सार याच नकली सॉ टव ेअरची िनिम ती व िव क ेली
जाते. नकली सॉ टव ेअरची ग ुणधम हणज ेच पॅकेिजंग, यु युअलस , लायसन अ ीम ट,
लेब स, रिज ेशन काड आिण िस य ु रटी ग ुणधम मूळ सॉ टव ेअर सारखीच असतात .
सॉ टव ेअर पायरसी / चाचेिगरी जरी कायद ेशीर सॉ टव ेअर घ े यापे ा व त पडत
असेल तरी या चाच ेिगरीच े अनेक धोक े आहेत. याचे दु प रणाम खालील माण े
munotes.in
Page 150
ई-वािण य
150 सॉ टव ेअर खराब हो याची व त े न चाल याची श यता अिधक असत े.
िश ण , ाहक सपोट , अप ेडस ई . ो ॅम म य े बनावट व ेशाची श यता
अिधक असत े.
सॉ टव ेअरची खा ी नाही त े अपड ेट करता य ेत नाही .
मालव ेअर सारखा हायरसचा कॉ प ूटरम य े वेश हो याची श यता वाढत े
यामुळे कॉ प ूटरचा धोका वाढतो .
कॉ पूटर िध या गतीन े चालतो
लेखािधकारच े उ ल ंघन के याने कायद ेशीर कारवाईची धोका असतो .
भारताम य े कॉ प ूटर सॉ टव ेअर ल ेखािधकार स ुरि तत ेसाठी भारतीय ल ेकािधकार
कायदा १९५७ आहे. या काय ा वय े सॉ टव ेअर चाच ेिगरी िदवाणी व फौजदारी
काय ा ंतग त येते. मूळ सॉ टव ेअरला ल ेखािधकार स ंर ण िमळिव यासाठी शासना ची
गरज नाही . भारतीय ल ेखािधकार काय ा वय े यास कायद ेशीर स ंर ण िमळत े. मूळ
सॉ टव ेअर िनमा यास न दणी काया लयात म ूळ कामाची न दणी कर याचा पया य आह े.
ही न दणी जर कोणी ल ेखािधकार उ ल ंघन क ेले तर यािव दावा कर यासाठी म ूळ
मालक चा प ुरावा हण ून उप योगी पडत े. सॉ टव ेअर ल ेखािधकारच े उ ल ंघन क े यास
कमीतकमी ७ िदवस त े जा तीत जा त ३ वष कारावासाची िश ा होव ू शकत े. यािशवाय
कमीत कमी पय े ५०००० ते जा तीत जा त पय े २ लाख इतका द ंड होव ू शकतो .
७.९ पेटंट (Patents)
पेटंट हे बौि क मालम ेचे एक मह वा चे अंग/ भाग आह े. बौि क मालम ा / संपदा
हणज े बु ीचा वापर क न िनमा ण केलेली स ंपदा होय . जगात बौि क स ंपदेचे अनेक
कार आह ेत याम य े लेखािधकार , ेडमाक ( यापारी िच ह ), भौगोिलक उपदश न
(जी.आय) इ याद चा समाव ेश होतो . पेटंट हा एक वअिधकार (एकािध कार) हणून
मानला ग ेलेला आह े. पेटंट ा कर यासाठी शोधक या ने वतः शोध लावल ेला असण े
आव यक आह े. तसेच यात नािव य असण े व शो धाची उपयोिगता असण ेही आव यक
आहे. अगोदरच मािहत असल े या गो ीत क ेवळ स ुधारणा अथवा द ु ती क न प ेटंट
िमळत नाही . पेटंट हे ि यांनाही िमळत े. भारतीय प ेटंट काया लयाकडून शोधक या स
उ पादन , वापर िक ंवा िवि चा एकािधकार िमळतो . पेटंट अिधकार ह े िवशेष क न शोध
काय , संशोधन स ंबंिधत काया ना िदल े जातात . याम ये ाम ु यान े औषधिनमा ण
(फामा युटीकल ), जैव तं ान (बायोट े नॉलॉ जी), वाहन (ऑटोमोबाईल ), सॉ टव ेअर
या े ांचा समाव ेश होतो .
ान आिण त ं ानातील क पक स ंशोधनानी सव तरावरील मानवी जीवनात
ांितकारी बदल घडव ून आणल े आ ह ेत. संशोधका या सज नशील क पकत ेचा munotes.in
Page 151
ई- वािण यच े कायद ेिवषयक व िनयामक पया वरण
151 संशोधना या वापरावरील ह क आता सव सामा य आह े. समा या या िहतासाठी याचा
उपयोग क न घ ेता यावा . अशा स ंशोधनाला साधनसाम ू ीची वणवा भास ू नये, िकंबह ना
समाजातील स ंशोधक य ग ुणव ेला ो साहन िमळाव े, या ीन े पेटंट काय ा ं या
व पात िनय ं ण यव था जगभर अि त वात आण यात आली आह े.
ि टीशा ं या काळात १८५६ साली क ेले या भारतीय प ेटंट काय ात प ुढे अनेक बदल
झाले. भारत जागितक करणा या ि य ेत सहभागी झाला . जागितक यापार स ंघटनेचा
पायाभ ूत सद य अस यान े भारतान े या स ंघटने या ब ंधनाशी स ुसंगत अशा द ु या
१९७० साल या प ेटंट काय ात व ेळोवेळी क े या. बौि क स ंपदा ह का ं या
यापारिवषयक प ैलुंशी स ंबंिधत आ ंतररा ीय करारान ुसार ( ी स) भारतीय प ेटंट
काय ात म ूलगामी बदल करणारी द ु ती २००५ साली कर यात आली . अशा कार े
भारतान े आपला प ेटंट कायदा १९९९ , २००२ आिण २००५ म ये ट याट यान े
बदलला .
पेटंटचा कालवधी येक देशात व ेगवेगळा आह े. भारताम य े पेटंटचा कालवधी २०
वषा चा आह े. काही उ पादना या बरोबर िविश भौगोिलक े ाचा उ ल ेख केलेला
असतो . उदा.काचीप ुरमची र ेशमी साडी , नागपूरची स ं ी, को हाप ुरी च पल , बंगालचा
रसगु ला, ई. याचे कारण हणज े या उ पादना ंची िवशेष गुणव ा ही िविश भौगोिलक
े ा या नावाशी स ंदिभ त असत े. यास भौगोिलक िच ह (दश क) संकेत (Geographic
Indications) असे हणतात याच े िनयं ण जागितक यापार स ंघटने या ि स ठरावा ार े
केले जाते.
शा ीय स ंशोधन , नवतं ान आिण औ ोिगक गती या ंना ो साहन द ेणे. भारतीय
पेटंट काय ाची उि य े आहेत. शोधक या स या या शोधा या उ पादनाच े वापराच े व
िव च े एकािधकार िदल े जातात . परंतु पेटंटचे उ ल ंघन झा यास कायद ेशीर कारवाई
केली जात े. पेटंटधारका ं या स ंमती िशवाय या या शोधाचा उपयोग , िव , उ पादन व
िवतरण झा यास प ेटंटधारक कोटा त दावा दाखल क शकतो . उ लंघन झा याच े
कोटा कडून वदव ून घेऊन यास म जाव क शकतो . नुकसान भरपाई िमळव ू शकतो ,
तसेच उ ल ंघन करणा यान े िमळिवल े या न यात िह साही माग ू शकतो .
७.१० ई - वािण यमधील करिवषयक सम या (Taxation Issues in
E-Commerce)
ई-वािण य आप या द ैनंिदन जीवनाचा मह वाचा भाग बनला आह े. जागितक करण
आिण जलद िवकास हा ई -वािण य मधील ान व त ं ान या ं या उदयाम ुळे अनुभवास
येत आह े, देशांसाठी, यवसाया ंसाठी आिण ाहका ंसाठी ज े ई-कॉमस चे घटक आह ेत.
यां यासाठी ई -वािण यच े कर िह एक सम या बनली आह े. देशासाठी कर तोटा (Tax
Loss) आिण कर च ुकिवण े (Tax Evasion) या मह वा या सम या बन या आह ेत.
अिनि तता आिण द ु पट कर याम ुळे ई-वािण यच े घटक अिन छ ुक बनल े आहेत. तसेच
ई-वािण य या िवकासावर याचा नकारा म क प रणाम होत आह े. munotes.in
Page 152
ई-वािण य
152 ई-वािण यम य े सुधारणा झा यान ंतर द ेश (Territory) आिण अिधकार े ावर
(Jurisdiction) आधा रत प ैशांची करिवषयक धोरण े अपयशी ठ लागली आह ेत.
कायम व पी थापना , िव क (जागा), व तू व उ प न वग करण या कर ि य ेतील
संक पना अप ु या पड या आह ेत. इंटरनेट वरील यवहाराम य े िव ेता व ाहक थान
िनि त करण े अवघड आह े. याम य े यावसाियकास कोण याही भौितक उपि थती
िशवाय उ प न िमळत े. यामुळे कर शासकास िकती कर गोळा करायचा याची मािहती
िमळण े अवघड जात े. यातून कर तोटा होतो . ’अिधकार े ’(Jurisdiction) हे
कर णालीच े त व आह े. परंतु ई-वािण य या जग यापी व पाम ुळे ते एक आवाहन
बनले आहे.
भारतीय कर रचन ेनुसार भारतात कर आकारणी िनवास आधा रत (Resident Based)
आहे तर इतर द ेशात ती ोत आधा रत (Source based) आहे. २००१ म ये क ीय
य कर म ंडळान े (Central Board of Direct Taxes) थापन क ेले या सिमतीन े ई-
वािण य यवहारा ंसाठी वत ं कर यव था अस याची गरज य क ेली. या सिमतीन े
िदले या अहवालात ओ .ई.सी.डी. (Organisation for Economic Co -Operation and
Development ) ने ई-वािण य यवहारा ंसाठी या कर त वा ंचा िवचार कर यात आला .
व तू व स ेवा यवहारा ंचे भौितक व प नस यान े व भौगोिलक मया दा नस यान े ई-
वािण य यवहाराची कर आकारणी करताना अन ेक आवाहन े/ सम या य ेतात यातील
काही सम या खालील माण े –
कर अिधकार े (Tax Jurisd iction)
ई-वािण यम ुळे दूर अंतरावरील य िविवध द ेशांतील ा हकांबरोबर या ंना न भ ेटता
देिखल अन ेक यवहार क शकतो . ाहका या काय े ात प ुरवठादाराच े/ िव े याचे
अि त व नस याम ुळे पुरवठयाच े िठकाण थािपत करण े सोपे काम नाही . यािशवाय
वायरल ेस ॲि लकेशन ोटोकॉल (Wireless Application Protocol) या िवकासाम ुळे
मोबाईलला इ ंटरनेट जोडल े गेले आहे. यामुळे यवसायाची म ूळ जागा अ य होत े आिण
देशा या यायशा ाला आवाहन बनत े.
कायम व पी थापना ( Permanent Establishment)
ई-वािण यमधील यवहारा ंचे व प अ य अस यान े कायम व पी थापना ठरिवण े
अवघड जात े. कायम व पी थापन े या त वावर आधा रत भौगोिलक थान आिण
वेबसाईटची मालक याम ुळे ई-वािण य यवहाराची कर आकारणी अिधकच िकचकट
बनते. वेबसाईटम य े डेटाबेस आिण व ेबस ह र यांचा सामाव ेश होतो . यांना ‘’खरी
मालम ा ‘’ (Real Property ) समजता य ेत नाही याम ुळे कायम व पी थापना हणता
येणार नाही . इंटरनेट आधा रत यवसायास कर यासाठी वेबस ह रची मालक आव यक
आहे. यािशवाय व ेबसाईट आिण यातील ड ेटाबेस इतर द ेशांतील व ेबस ह रला
ह तांत रत हो याची श यता अस यान े सरकारला इ ंटरनेट आधा रत यवसाया या
कराचा शोध व कर गोळा करण े आ हाना मक बनल े आहे. munotes.in
Page 153
ई- वािण यच े कायद ेिवषयक व िनयामक पया वरण
153 कर स ंकलन ( Tax Collection)
वेब आधा रत यवसायाची पोहोच जगातील ाहका ंपय त अितशय कमी खचा त आह े.
लघु कंप यांना कमी टाट अप भा ंडवला आधार े जगभर यवहार कर याची याम ुळे संधी
िनमा ण होत े. यांकडून कर स ंकलन कमी होत े.
गोपनीयता (Confidentiality)
सव साधारणपण े, बह तेक रा ा ं या महस ूल काय ात गोप नीयत े या तरत ुदी समिव
के या जातात . याम ुळे यां या कर शासनाला काय ा या करिवषयक बाब ची
मािहती द ुस या महस ूल ा िधकरणाकड े कट कर यापास ून रोखता य ेते. या
गोपनीयत े या त वाम ुळे जगातील कर अिधका या ंम ये सहकाय व एक ीकरण यात
अडथळ े येतात.
दुद वाने, ई-वािण य े ासाठी , भारतातील कर कायद े वाढीला चालना द े यापे ा
अडथळ े बनल ेले आहेत.
७.११ भारतीय सायबर ाहका ंचे संर ण आिण ाहक स ंर ण कायदा
१९८६ (Protection of Cyber Consumers in India and
Consumer Protection Act - 1986)
काय ा या प रभाष ेत सायबर ाहक आिण सव साधारण ाहक या ं यात फरक नाही .
यामुळे ाहक स ंर ण कायदा १९८६ ने देले या ाहक स ंक पन े या या य ेत सायबर
ाहक य ेतो. इले ॉिनक वािण य ल ॅटफॉम समुळे इंटरनेट आधा रत यापाराला चालना
िमळाली आह े. ई – वािण य या वाढी या अन ेक कारणा ंपैक मािहती त ं ान
वापरणा या य या स ं येत वाढ ह े एक मह वाच े कारण आह े. परंतू ई-वािण य या
आभासी व पाम ुळे ाहक िव ास व ाहक स ंर ण या आवाहनाना सामोर े जावे लागत
आहे.
सायबर ाहकाला ज े अपेि त आह े ते िमळण े आिण जर काही च ुक चे झाल े तर यावर
उपाय असण े आव यक आह े. ाहक स ंर ण कायदा १९८६ अनुिचत यापारी था ंचा
उ लेख करतो जस े क िदशा भूल करणा या जािहराती , व तूची चुक ची मािहती , व तू
दजा माणक , त इ . ब ल अस य िवधान े, िकंमतीब ल िदशाभ ूल ई. या अन ुिचत
थांपासून ाहका ंना संर ण द े यासाठी या काय ान े ाहक त ार िनवारण स ं थांची
थापना कर यात आली . स या या ाहक स ंर ण काय ाम य े काही उिणवा आह ेत.
याम य े सायबर ाहका ं या स ुरि तत ेसाठी उपाय नाहीत . तर क ेवळ ऑफलाईन
ाहका ंचे अनुसूिचत यापारी था ंपासून संर ण कर याची तरत ूद आह े.
जे हा ई -वािण य करणे ाहक म ंचासमोर आणली ग ेली ते हा यायालयाच े
अिधका र े हे एक फार मोठ े आवाहन बन ले. ऑनलाईन यवहार अन ेक भौगोिलक munotes.in
Page 154
ई-वािण य
154 िवभागात िवख ुरलेले अस यान े अिधकार े ाची उिणव या कारणाम ुळे सायबर
ाहका या त ारी यायालयाकड ून नाकार यात आ या .
संयु रा ा ं या ाहक स ंर ण िवषयी नवीन माग दश क त व े २०१५ याम य े ई-
वािण य ार े होणा या यवहारा ंवर िवश ेष भर द े यात आला . याम य े िन प आिण याय
उपाय कटीकरण आिण पारदश कता, िश ण आिण जाग कता मािहतीम य े सहज
वेश सुरि त प ेम ट यं णा, त ार च े जलद िनवरण , ाहका ंब लची गोिप नीयता , डेटा
सुर ा ई .चा समा वेश आह े.
सायबर ाहका ं या मािहती अिधकाराचा िवचार क न ाहक स ंर ण िवध ेयक (Bill)
२०१५ म ये काही मह व पूण तरतुदी कर यात आ या आह ेत. या ार े अपुरी मािहती व
अिधकारत े या आवाहना ंना सामोर े जाणे श य होईल .
‘ ाहक ’ या संक पन ेची या या स ुधारीत केली आह े. यात प ीकरण समािव
आहे क य जो कोणतीही व त ू ख रेदी करत े आिण स ेवा उपभोगत े ि कंवा
भाडयान े घेते. जो कोण याही मा यमात ून (Mode) हणज े ऑफलाईन िकंवा
टेिलशॉिपंग, य िव बह तरीय िवपणन यासार या ऑनलाईन प त नी .
‘सेवेतील कमतर ता’ - कोणतीही मािहती स ेवा पुरिवणा यान े न द ेणे िकंवा काढ ून
टाकण े याम ुळे ाहका ंचे नुकसान होईल .
कुिलंग ऑफ िप रयड (Cooling O f Period) – न या २०१५ या िवध ेयकाम य े माल
जर ाहकान े सांिगत या माण े नसेल तर नम ूद केले या कालावधीम य े ाहकाला
माल परत कर याचा व िदल ेले पैसे परत घ े याचा अिधकार आह े.
ऑनलाईन शॉिप ंग पोट वरील ाहका ंची वैयि क मािहती स ुर ा दान कर याचा
य न क ेला आह े.
ाहक त ार िनवारण स ं थां या ाद ेिशक अिधकार े ा या स ंदभा त नवीन तरत ूद
समािव कर यात आली . याम य े असे हटल े आहे िक ाद ेिशक अिधकार े
हणज े िजथे त ारदार राहतो िक ंवा वैयि क र या फाय ासाठी काम करतो .
ई-वािण य यवसाया ंनी िवश ेष क न िवध ेयका या ‘’Product Liability ‘’ या
भागाचा िवचार करावा . जर स ुधारणा म ंजूर झा या तर अशा उ पादका ंवर कायद ेशीर
कारवाई क ेली जाईल ज े अशा व त ू व स ेवांची िव करतील याम ुळे ाहकाचा
मृ यू, नुकसान िक ंवा इजा होईल .
त ार िनवारण य ं णेला पया य हण ून या िवध ेयकान े म य थानचा पया य िदला
आहे. याम ुळे जलद व कमी खचा त त ार िनवारण होईल . munotes.in
Page 155
ई- वािण यच े कायद ेिवषयक व िनयामक पया वरण
155 ई-वािण य िकरकोळ यापार कर णा या ंसाठी जर काही ग ु हे के यास कडक
िश ेची/ दंडाची तरत ूद या िवध ेयकात क ेली आह े.
७.१२ पुरावा हण ून इल े ॉिनक न दीच े मह व (Importance of
Electronic Records as Evidence)
अनेक वषा पूव एखा ा ग ु ाचा उलगडा कर यासाठी पोिलसा ंना या ं या खब या ं या
जा यावर अवल ंबून राहाव े लागत अस े प रंतू स या इ ंटरनेट या य ुगात बह ता ंश गु हे
तांि क प ुरा या या आधा रेच उलगडल े जातात . इले ॉिनक पुरावा (इि हड स )
वेगवेग या इल े ॉिनक उपकरणा ंम ये साठवल े गेलेले मटेरीअल उदा .ि हडीओ ,
ऑडीओ , फोटो ा स , टे ट म ेसेजेस, हाट्सअप म ेसेजेस, सोशल िमिडया वर क ेले या
पो ट, ई-मेल, मोबाईल , सी.डी.आर इ यादी होय .
साधारणतः ता ंि क प ुरावा हा दोषारोपप दाखल कर याप ूव व दोषारोपप दाखल
के यानंतर वेगवेग या कार े काम करीत असतो . अनेकदा एखा ा ता ंि क प ुरा याव न
दखलपा ग ु हा घडला अस े थमदश नी वाट यास या अन ुशंगाने संशियताला ता यात
घेऊन सदर प ुरावा या या सम ठ ेवून याची चौकशी होव ू शकत े. या अन ुशंगाने तपास
यं णांना वेगवेगळे दुवे िमळत असतात . याचा आधार घ ेऊन ग ु हा कसा क ेला गेला
याब ल शो ध घेऊन व ेगवेगळे पुरावे गोळा करता य ेतात.
आजकाल त ं ान इतक े गत झाल े आ हे िक सव सामा य लो कांना वापरता य ेतील
असे हजारो ॲ लीकेश स िवनाम ू य उपल ध आह ेत या या सहा यान े कुठलाही फोटो
िकंवा ि हडीओम य े ह वे या कार े बदल करता य ेवू शकतात . इले ॉिनक प ुरा यात
फेरफार करण े सोप े अस याम ुळे यायालयाम य े असा प ुरावा िस करण े हे मोठे
िजकरीच े काम आह े. भारतीय प ुरावा काय ा या तरत ुदीनुसार जर असा प ुरावा िस
झाला नाही तर कोट याला ा धरत नाही . कोणताही इल े ॉिनक प ुरावा िस
कर यासाठी त डी सा ी सोबतच भारतीय प ुरावा काय ा या कलम ६५ (ब) नुसार
माणप द ेणे गरजेचे असत े.
जर एखा ा मा टर िड हाइस म य े सेव असल ेला डाटा कॉपी क न िदला तर कलम
६५ (ब) नुसार िड हाइसचा ताबा या य कड े आहे या य न े माणप द ेणे गरजेचे
आहे िक सदर िड हाइस ह े याव ेळी याम य े डाटा स े ह झाला याव ेळी विक ग
कंडीशनम य े होता, याम य े कुठलाही मानवी ह त ेप न हता . याम य े िन यपण े डाटा
से ह होत होता व जो म ूळ डाटा याम य े होता व जो म ूळ डाटा याम य े याचीच कॉपी
केलेली आह े, असे दश वणारे माणप सादर करण े गरजेचे असत े.
िडिजटल प ुरावा ा धर यास परवानगीसाठी मािहती त ं ान कायदा २०००
सुधा रत कर यात आला . बँकस बुक इ हीड स कायदा १८९१ , भारतीय द ंड संिहता
१८६० आिण भारतीय प ुरावा कायदा १८७२ यांतील स ुधारणा ंमुळे इले ॉिनक munotes.in
Page 156
ई-वािण य
156 जगतातील यवहाराना काय ा या चौकटीत बसिवल े गेले, िडिजटल पुरा याचा मा य
कर याप ूव याची ास ंिगकता स यता कोटा ने पडताळण े मह वाच े आहे.
भारतीय प ुरावा कायदा १८७२ कलम ३ म ये सुधारणा कर यात आली आिण ‘’All
Documents Produced for the inspection of the Court ’’ याजागी ‘’All documents
including electronic record produced for the inspection of the Court’’ अशी
सुधारणा कर यात आली . कलम ५९ म ये कागदप े पुरावा यास ंदभा त ‘’Content of
documents ‘’ या श दा ं या जागी Content of documents or Electronic records’’ हे
श द टाक यात आल े.
कलम ६५-ब माण े कोणतीही इल े ॉिनक मािहती यास कागदप समज ून पुरावा
हणून मा य करता य ेईल. याक रता काही अटी आहेत जस े िक या कॉ प ूटरम य े न द
केली आह े तो िनयिमतपण े मािहती साठवण ुक साठी व मािहती ि य ेसाठी य
कायद ेशीर कालाव धीने वापरात अस ेल य या िन य काया म ये कॉ प ूटरम य े मािहती
सेव (टाकली / जमा) केली आह े. या कॉ प ूटरवर याच े कायद ेशीर िनय ं ण आह े,
कॉ पूटर यवि थत चाल ू होता आिण यवि थत चाल ू नसेल तर इले ॉिनक रेकॉड व
या या अच ूकतेवर याचा प रणाम झाला नाही आिण इले ॉिनक रेकॉड मधील मािहती
िह मूळ इले ॉिनक रेकॉड ची ितक ृती (Reproduction) आहे.
स या स ं ेषणाची इल े ॉिनक साधन े, ई-वािण य आिण िडिजटल व पात मािहती
साठवण ूक यावर अिधक अवल ंबून राहावे लागत अस यान े मािहती त ं ान स ंबंिधत
काय ा म ये तसेच भारतीय नागरी व फौजदारी बाब म य े इले ॉिनक प ुरा यांची
मा यता स ंदभा तील िनयम याम य े बदल कर याची गरज पडली .
७.१३ सारांश (Summary)
सायबर कायदा मह वा चा आह े.कारण तो इ ंटरनेट ारे, वेब ारे आिण सायबर प ेस ार े
होणा या सव काया ना व यवहाराना िनयम घाल ून देतो हणज ेच या ंचे िनयमन करतो .
भारतासार या द ेशात िजथ े इंटरनेटचा वापर फार मोठया माणावर क ेला जातो . ितथे
सायबर कायदा फार गरज ेचा आह े. सायबर गु हे आिण इ ंटरनेट संदभा तील ग ु ांपासून
य आिण स ं थाना स ंर ण द े यासठी व या या गोपनीय खाजगी मािहतीस स ुरि त
ठेव यासाठी हा कायदा मह वाची भ ूिमका बजावतो .
मािहती त ं ान कायदा ि वकार यान ंतर, भारत आता जगातील काही मोज या
देशांपैक एक आह े. यां याकड े मािहती त ं ान सम या आिण यास ंदभा तील ग ु हे
हाताळ यासाठी वत ं कायदा आह े. याम ुळे ई-वािण य आिण इ ंटरनेट यवहारा ं या
अतुलनीय वाढीचा माग मोकळा झाला आह े.
munotes.in
Page 157
ई- वािण यच े कायद ेिवषयक व िनयामक पया वरण
157 ७.१४ वा याय (Exercise)
१) सॉ टव ेअर चाच ेिगरी यावर टीप िलहा .
२) ‘पेटंट’ यावर िव त ृत टीप िलहा
३) ई- वािण यमधील करिवषयक सम या कोण या आह ेत?
४) सायबर ाहक स ंर ण आ िण ाहक स ंर ण िवध ेयक २०१५ यावर चचा करा.
५) भारताम य े इले ॉिनक न दीचा प ुरावा हण ून मह व प करा .
व तुिन
अ) खाली िदल े या पया यांपैक यो य पया य िनवड ून वा य प ु हा िलहा
१. इंटरनेटचा वापर ग ु हेगारी ह ेतूने के या िव दाखल क ेलेला गु हा
_______ काय ा ंतग त येतो.
अ) सायबर ब) फौजदारी क) िदवाणी ड) करार
२. भारताम य े सायबर ग ु हे _____ काय ा ंतग त हाताळण े जातात .
अ) फेमा (FEMA ) ब) पधा क) करार ड) मािहती त ं ान
३. ईतरां या कॉ प ूटर णालीत अनिधक ृत वेश िमळिवण े हणज े______ होय.
अ) बँिकंग ब) ॅिकंग क) हॅिकंग ड) मािक ग
४. __________ हा शोधक या स नवशोध उ पादन आिण िव चा िविश वषा साठी
िदलेला एकािधकार /िवशेषािधकार आह े.
अ) लेखाधीकार ब) भौगोिलक दश क क) पेटंट ड) बोधिच ह
५. नेटवर द ुस या य ची तोतयािगरी करणे हणज े ___________ .
अ) बनावटिगरी ब) दरोडेखोरी क) सोमब ेरी ड) चौकशी
६. ई-मेल ________ हणज े साखळी अ रा माण े ई-मेल हजारो वापरक या ना/
युजरना पाठिवण े.
अ) बॉ ब ग ब) पॅिमंग क) पूिफंग ड) चािटंग
७. ______ ह ला क े याने संगणक साधन हाताळ ू शकेल या पे ा अिधक िवन ं यानी
संगणक भ न जात े.
अ) सेवा नकार ब) ोजन हॉस स क) हायरस ड) िशरकाव
munotes.in
Page 158
ई-वािण य
158 ब) खालील वा य च ूक िक बरोबर त े िलहा .
१) ऑनलाईन ब ँक मािहती चोरी करण े हा एक कारचा सायबर ग ु हा आह े.
२) नाग रका ं या स ुरि तत ेसाठी सायबर कायदा क ेवळ िवकिसत द ेशांम ये
अि त वात आह े
३) सायबर दहशतवादाम य े उजा क पा ंवर केले या ह या ंचा समाव ेश होत नाही .
४) सायबर चाच ेिगरीम य े सॉ टव ेअर ो ामची कायद ेशीर न कल व वापर या ंचा
समाव ेश होतो .
५) मािहती त ं ान (सुधा रत कायदा ) कलम ६६-फ सायबर दहशतवादास ंदभा त
आहे
६) ाहक स ंर ण िवध ेयक क ेवळ ऑफलाईन ाहकानाच स ंर ण द ेते.
७) गोपिनयत ेचा भंग हणज े दुस या य या व ैयि क मािह तीचा अनिधक ृत वापर
िकंवा कटीकरण होय.
७.१५ संदभ (References)
1. Tolat Fatima, ‘ Cyber Security L aw in India’, 2017 Wolter Kluwer
2. Pavan Dugg al , ‘Cyber Security L aw’ 2019 Saakshar L aw
Publication.
3. Vakul Sharma, Information Technology -Law and Practice’ 2011,
Universal L aw Publishing Co.
4. Harish Chander , Cyber L aws And IT Protection 2012, PHI Learning
Private Limited.
5. Vivek Sood , Cyber L aws Simp lified; 2008, Tata McGraw Hill
6. N.S.Nappinal, ‘ Technology Laws Decoded;2017, Lexis Nexis
munotes.in
Page 159
159 ८
ई-वािण यमधील स ुर ा सम या
(Security Issues In E -Commerce)
करण संरचना
८.० उि ्ये
८.१ ा तािवक
८.२ ई-वािण यमधील स ुर ा सम या
८.३ ई-वािण य स ुर ेसाठी जोखीम यव थापन
८.४ धो याच े/ धम या ंचे कार आिण ोत
८.५ ई-वािण य मालम ा आिण बौि क मालम ेचे संर ण
८.६ ई-वािण य मधील स ुर ा साधन े
८.७ ाहक स ह र नेटवक सुरि तता
८.८ इले ॉिन स वा री /िच हे
८.९ कुटब ीकारण
८.१० साव जिनक आिण खाजगी क इ ा चर
८.११ सारांश
८.१२ वयंअ ययन
८.१३ संदभ
८.० उि ्ये (Objectives)
िव ा या ना ई-वािण य मधील सम या ंची ओळख क न द ेणे.
िव ा या ना ई-वािण य स ुर ेसाठी जोखीम यव थापन ीकोन प क न द ेणे.
िव ा या ना धम या ंचे कार व ोत या ंची मािहती द ेणे.
ई-वािण य मालम ा आिण बौि क मालम ा या ंचे संर ण कस े केले जात े हे
समजाव ून देणे.
ई-वािण य मधील स ुर ा साधन े प करण े. munotes.in
Page 160
ई-वािण य
160 ८.१ ा तािवक (Introduction )
ऑनलाईन यवहारा ंचे माण वाढत चालल े आहे, याचबरोबर ऑनलाईन ह ल े आिण
धोके ही वाढत चालल े आह ेत. ई-वािण य स ुर ा सम या हा िव ेता आिण ाहक
दोघांसाठी एक िच ंतेचा िवषय बनला आह े. ऑनलाईन िकरकोळ िव े यांसाठी ई -
वािण य स ुर ा सम या टाळण े मह वाच े आहे. कारण या ंना ाहकाचा िव ास गमाव ून
चालणार नाही . चार े े ई-कॉमस सुर ा ठरिवतात ती हणज े गोपनीयता , अखंडता,
माणीकरण आिण अनकार ( वीकार ) गोपनीयता ही अनिधक ृत य ना मािहती
पाह यापास ून रोख याची ि या आह े. सचोटी ही स ंदेश सुरि त कर याची क ृती आह े.
जेणेक न तीचा ग ैरवापर होणार नाही . माणीकरण ग ुणव ेची खा ी द ेते तर नकार
संदेश ा झा याचा प ुरावा आह े. जर यवसाय व ेबसाईट ार े िव करत अस ेल तर
सुर ा ही याच े सव च ाधा य असल े पािहज े. सुरि त यवहारास थम ाधा य
िद यासच त ुम या यवसायास ित ा ा होईल .
८.२ ई-वािण यमधील स ुर ा सम या (Security Issues in E -
Commerce)
ई-वािण य स ुर ा ही माग दश त वे आहेत. जी इंटरनेट ारे सुरि त यवहार स ुिनि त
करतात . यात ोटोकॉल असतात . जे व त ू आिण स ेवां या ऑनलाईन खर ेदी आिण
िव म य े समािव असल े या लोका ंचे संर ण करतात . ई-वािण य स ुरि तत े या
आधार े ाहका ंचा िव ा स संपािदत क न घ ेणे यवसायास श य होईल . ई-वािण य
सुर ा हणज े अनिधक ृत वेश वापर बदल िक ंवा िवनाश यापास ून ई-वािण य मालम ेचे
संर ण करण े.
ऑनलाईन यवसाय उ ोगा त अि त व िटकिव यासाठी ई -वािण य स ुर ा आव यक
आहे. सायबर ग ु हेगार म ु यत: ई-वािण य सुर ा यवसाया ंना ोटोकॉल आिण
उपाया ंचा वापर क ेला पािहज े. याम ुळे यवसाय आिण ाहका ंना सायबर ह या ंपासून
मु ठेवता य ेईल. ई-वािण य स ुर ा आधाराचा उपयोग क न ाहक िन ा ा करता
येईल, हे आधार प ुढील माण े –
गोपनीयता (Privacy)
सचोटी (Integrity)
माणीकरण (Authentication)
अनकार / वीकार (Non -Repudiation)
गोपनीयता (Privacy)
य थ घटकान े ाहकाची मािहती अनिधक ृतपणे वाप नय े, यासाठी होणा या ि या ंना
ितबंध घालण े हणज े गोपनीयता होय . ाहकान े िनवडल े या ऑनलाईन िव े या
यित र इतर कोणीही याची व ैयि क मािहती आिण ब ँक खा यास ंदभा तील मािहती munotes.in
Page 161
161ई-वािण यमधील स ुर ा सम या याचा वापर क नय े, यासाठी गोपनीयता राखण े मह वाच े आहे. जे हा ऑनलाईन िव ेते
इतरांना अशा मािहतीम य े वेश क द ेतात त े हा गोपनीयत ेचा भंग होतो .
ओळख चोरी (Identity Theft) आिण तोतयािग री (Impersonation) यां या वाढ या
माणाम ुळे गोपनीयता ऑनलाईन िव ेते व ाहक या ं यासाठी मह वाची बाब बनली
आहे. ऑनलाईन यवहारा ंसाठी आव यक मािहतीची द ेवाणघ ेवाण ऑनलाईन क ेली
जाते. ही मािहती गोपनीय ठ ेवणे आव यक आह े. यामुळे ऑनलाईन िव े या या स ं थेवर
ाहका ंचा िव ास बस ेल या ंची सं थे ती िन ा िनमा ण होईल आिण त े या स ं थेला
आव यक ती व ैयि क व ब ँकेची मािहती द े यात तयार होतील .
गोपनीयता ई -वािण य यापारात सहभागी असल े या घटका ंना या ंचा ड ेटा आिण
वैयि क मािहती स ुरि त कर यात मदत क शकत े.
सचोटी (Integrity )
ई-वािण य स ुर ेमधील आणखी एक मह वाची स ंक पना क ेलेली हणज े सचोटी . याचा
अथ ाहका ंनी ऑनलाईन सामाियक क ेलेली कोणतीही मािहती अप रवित त राहील याची
खा ी करण े. या संक पन ेनुसार ाहकान े पुरिवले या व ैयि क मािहतीम य े कोणताही
बदल न करता तीचा ऑनलाईन यवहारासाठी यो य वापर करण े आव यक आह े. असे
असेल तरच ाहकाचा स ं थे या स ुर ा यव थ ेवर िव ास स ंपािदत होईल .
माणीकरण (Authentication )
ई-वािण य स ुरि तत ेसाठी माणीकरण त वान ुसार िव ेता आिण खर ेदीदार दोघ ेही
वा तिवक अ सले पािहज ेत. यवसायान े हे िस केले पािहज े क त े वा तिवक आह ेत.
तसेच यवसाय या व त ू आिण स ेवांचा यापार करत आह े. या यो य आह ेत आिण
यवसाय िदल े या वचना ंची पूत ता करत आह े. यािशवाय ाहका ंनी देखील आप या
ओळखीचा प ुरावा ावा ज ेणेक न हणज े िव े यास या ं याशी यवहार करण े सुरि त
होईल. यामुळे माणीकरण आिण ओळख स ुिनि त करण े श य होईल . याक रता
यवसाय त ा ंना िनय ु क शकतो .
अनकार / वीकार (Non -Repudiation)
नकार न द ेणे हे कायद ेशीर त व आह े, जे ऑनलाईन यवहारातील घटका ंना या ं या
कृती नाका नका अस े िनद श देते. यवसाय आिण खर ेदीदरान े यांनी सु केले या
यवहारा या भागाच े पालन क ेले पािहज े. या त वाप ुढे ई-वािण य स ुर ेला अिधक प ु ी
िमळत े. यवहारा या दो ही घटका ंपय त एकम ेकांनी केलेलं सं ापन पोहोचल े आहे. याची
खा ी होत े. िविश यवहारातील घटक या ंची वा री , ई-मेल नाका शकत नाही .
munotes.in
Page 162
ई-वािण य
162 सायबर ह या ंमुळे आिथ क नुकसान तर झाल ेच आह े, यािशवाय यवसाय ित ेम येही
ल णीय न ुकसान झाल े आहे. याक रता ितब ंधा मक उपाय हण ून अितशय न ुकसान
झाले आहे. याक रता ितब ंधा मक उपाय हणून अितशय कडक स ुर ा य न करण े
आव यक आह े.
८.३ ई-वािण य स ुर ेसाठी जोिखम यव थापन ीकोन (Risk
Management Approach To E -Commerce
Security)
यवसाया या दीघ कालीन अि त वासाठी ई -वािण यम य े जोिखम यव थापन सवा त
मह वाचा घटक आह े. जोखीम यव थापन ही ई -वािण य स ं थे ारे यावसाियक
उि ्ये सा य कर यासाठी व जोखमीचा सामना कर यासाठी उपाययोजना आखण े व
असुर ा आिण धम या ओळख याची ि या आह े. ई-वािण यमधील धोक े हे इंटरनेट
फसवण ूक, मािहती स ुर ा, पेम ट प ती िक ंवा ई-वािण य का य ाशी स ंबंिधत अस ू
शकतात . या जोखम मुळे यवसायाच े नुकसान होत े. यापा या ंना ऑनलाईन यवसाय
संबिधत धोक े समज ून घेणे अ याव यक बनत े. यवसाय मालका ंनी संभा य धोक े दूर
कर यासाठी अ ंतग त धोरण िवकिसत क ेले पािहज े आिण त े लागू कर यासाठी आप या
कम चा या ंना िशि त क ेले पािहज े.
ई-वािण यमधील जोखीम कमी कर यासाठी खालील य न करता य ेतील.
१) जोखीम समज ून घेवून कम चा या ंना िश ण द ेणे (Understand The Risks
And Train Your Staff) –
ई-वािण य यवसायाला कोण या जोखम ना सामोर े जाव े लाग ेल. हे यवसाया या
कम चा या ंना प पण े मािहत असल े पािहज े. यवसाया या स ंरचनेतील य ेकाने
ऑनलाईन प ेम टम य े समािव असल े या जोखमीच े कार समज ून घेणे आव यक आह े.
यानंतर जोखीम टाळ यासाठी आिण सोडिव यासाठी काय प ती िनि त क ेली पािहज े
जी य ेकाने काटेकोरपण े पाळली पािहज े.
२) मािहती स ुर ा स ुिनि त करण े (Ensure Information Security)
ऑनलाईन मािहतीम य े ाहक ड ेटाबेस खर ेदी िवन ं या, पेम ट ोस ेस ई. चा समाव ेश
होतो. हॅकस ारे इंटरनेट सहज ह ॅक केले जाते. यामुळे डेटा बदलण े िकंवा चोरी करण े हे
टाळ यासाठी न ेहमी चांगली स ुर ा स ुिनि त करण े आव यक आह े. ऑनलाईन काड
पेम ट ि वकारण े सु कर याप ूव , इंटरनेटवर अिधक ृत िवन ं या जमा कर यासाठी
सुरि त आिण काय म ि या थापन करण े आव यक आह े.
munotes.in
Page 163
163ई-वािण यमधील स ुर ा सम या ३) भावी धोरण े तयार क न दिश त करण े (Create and Display Effective
Policies) –
ऑनलाईन यवसाया या व ेबसाईट या य ेक पु ावर गोपनीयता , िशिपंग, रटन आिण
परतावा धोरण े सूचीब करण े आव यक आहे. यामुळे ाहक असमाधान आिण त ंटे
टाळता य ेतील. ाहका ंना सं थे या स ुरि तता िनयं ण आिण काय प ती या ंचे िश ण
िमळेल.
४) यो य अिध हण करणारी ब ँक आिण यापारी स ेवा दाता िनवड (Selection
Right Acquiring Bank And Merchant Services Provider) –
यो य अिध हण करणारी ब ँक आिण यापारी स ेवा दा याची िनवड क े यास धोका
यव थापन सहकाय िमळ ेल कारण या ंना ई-वािण य फ सवणुक चा धोका आिण
ऑनलाईन यवहारा ंशी सब ंिधत दा िय वाची स ंपूण समज असत े. यािशवाय प ुरे या ाहक
डेटा संर ण मत ेचा देखील िवचार करावा लाग ेल.
५) अंतग त फसवण ूक ितब ंधक रचन ेचा िवकास (Development of Internal Fraud
Prevention Structure) –
ई-वािण य स ं थेची नफा मता फसवण ूक कमी कर यासाठी अ ंतग त धोरणा ंवर आिण
िनयं णावर अवल ंबून असत े. पुरेशी यवहार िनय ं ण य ं णा जोखीम यव थापन रचन ेशी
जोडल ेली अस ेल तर फसवण ूक शी स ंबंिधत न ुकसान टाळ यास मदत होईल .
६) फसवण ूक ितब ंधक साधना ंचा वापर (Use of Fraud Preven tion) –
जोखीम कमी कर यास मदत कर यासाठी अन ेक ितब ंधक साधन े आ ह ेत. ॲ ेस
हे रिफक ेशन सि ह स (AVS), काड िस य ु रटी कोड ्स (सी. ही. ही२, सी. ही.सी.२
आिण सी .आय डी ) ि हसा आिण मा टरकाड िस य ुरीटी कोड ार े स यािपत क ेले
जातात .
७) पी.सी.आय.चे पालन सुिनि त करणे (Ensure, PCI Compliance) –
संवेदनशील खा या ंची मािहती स ुरि त ठ ेव यासाठी प ेम ट काड इंड ी (The payment
Card Industry) माणक े, काय प ती आिण साधन े य ां यासिहत व ेब बेस मच टस
पुरिवतात . टोअड काड आिण काड धारका ं या मािहती स ुरि तत ेसाठी िव ासाह
इन पशन (Encryption) मता आव यक आह े. याने भावी अ ंतग त िनय ं ण राखता
येईल.
८) सुरि त ई-वािण य यासपीठाची िनवड (Choose a secure E -Commerce
Platform) –
ई-वािण य स ं थेला आपली साईट एका स ुरि त लॅटफॉम वर थािपत कर णे आव यक
आहे. जे अ याध ुिनक उ ेशिभम ुख ो ािम ंग भाषा वापरत े. असे लॅटफॉम जे munotes.in
Page 164
ई-वािण य
164 ह लेखोरांसाठी द ुग म हणज े वेश न कर याजोग े अस ेल आिण फ अ ंतग त
नेटवक साठी उपल ध अस ेल हणज े बहीग त स ह रसाठी त े वापर या जोग े नसेल.
८.४ धो याच े/ धम या ंचे कार आिण ोत (Types and Sources
of Threats )
ई-वािण यम य े अनेक कार या धम या आह ेत. यातील काही अपघाती (Accidental)
आहेत. काही ह ेतुपूण आ ह ेत आिण याप ैक काही मानवी ुटीमुळे आह ेत. चोरी,
फसवण ूक आिण स ुर ा भंग कर या या ह ेतूने अ यायकारक मागा ने इंटरनेटचा वापर
क न ई -वािण यची धोका िनमा ण होत आह े. ई-वािण यम य े वेबसाईट आिण यवसाय
णाली या ं याशी जोडल े या अ ंतग त आिण बिहग त धम या (धोके) आहेत. यव थापन ,
अंतग त नेटवक , यवसाय ि या आिण कम चा या ंकडून अंतग त धोक े िनमा ण होतात .
बिहग त धोक े हे इले ॉिनक आिथ क पया वरण आिण बिहग त यात ून नेटवक िनमा ण
होतात . यापैक काही मह वाच े धोके (जोखीमा ) खालील माण े :
१) फसवण ुक चा धोका (The Risk of Fraud) -
इले ॉिनक प ेम ट प तीम य े फसवण ुक चा मोठा धोका असतो . संगणक य उपकरण े
पासवड आिण िस य ु रटी या ंचा वापर व ैयि क ओळख शोध यासाठी क ेला जातो .
एखा ा य ची ओळख िनि त कर यासाठी ह े माणीकरण प ूण पुरावे नसतात , जर
पासवड (संकेतश द ) आिण स ुर ा ा ंची उ र े जुळली क िस टीम मध ून पैसे चोरल े
जातात .
२) िविवध ह ल े (Various Attacks ) –
याम य े ई-मेल ह ला , हायरस ह ला , सेवा नकार ह ला , बॅकडोअर , डायरे ट ॲ स ेस
ह ला इ . चा समाव ेश होतो . ई-मेल ह ला हा बिहग त ह ला आह े. याम य े ई-मेल
बॉ ब ग , ई-मेल प ूिफंग, ई-मेल प ॅिमंग इ. कार आह ेत. हायरल ह ला ई -वािण य
वेबसाईटवरील सवा त मोठा ह ला आह े. हे हायरस बाह े न अ ंतग त नेटवक म ये वेश
करतात आिण फाई स कर ट (दूिषत) करतात . डायरे ट ॲ सेस ह या माण े
घुसखोर स ंगणकाम य े भौितक व ेश िमळवतो आिण याम य े अनिधक ृत कृती करतो .
यातील स ुरि तत ेला बाधा आण यासाठी िविवध अनिधक ृत सॉ टव ेअर टाकतो . सेवा
नकार ह ला (Denial of Service Attack) याम य े ह लाखोर अशी क ृती करतो िक ,
अिधक ृत वापरक या लाही त े इले ॉिनक साधन वापर यास रोखल े जात े. बॅकडोर
ह ला (Backdoors Attack) याम य े घुसखोर सामा य माणीकरण य ं णेला बाय पास
क न िसि टमम य े अनिधक ृत वेश करतो .
३) इंटरनेट संदभा तील धोक े/ जोिखमा (Internet Related Risks ) –
ई-वािण य यवसायास धोका िनमा ण करणारा इ ंटरनेट हा मानवाचा ोत आह े.
वापरकता याने जर मालव ेअर (Malware) सॉ टव ेअर डाउनलोड क ेले तर स ंगणक munotes.in
Page 165
165ई-वािण यमधील स ुर ा सम या खराब होव ू शकतो . यािशवाय हायरस असल े या साईटस ही वापरकता उघडतो आिण
संगणक खराब होतो .
४) दुभा वनाय ु मानवी धोक े (Malicious Human Threats ) –
दुभा वनायु मानवी डोक े क म चारी िक ंवा िबगर कम चारी या ंनी हायरस ोजन हॉस
िकंवा व स यासार या ह या ंमधून ई-वािण य सं थेला हानी पोहचवली जात े.
कमकुवत स ुर ा धोक े आिण अप ु या िनयं णाम ुळे अशा कारच े दुभा वानाय ु ह ल े
होतात .
५) यव थापन स ंदभा तील धोक े (Management Related Threats ) –
ई-वािण य यवसायातील धो याच े मु य कारण हणज े खराब यव थापन होय . जे हा
सुरि तता माणीकरणान ुसार पुरेशी नस ेल िकंवा खराब अस ेल तर िनि तच न ेटवक व
णाल म य े धोके िनमा ण होतात . याकरीता यव थापनान े अँटी हायरस सॉ टव ेअर
लायस स खर ेदीसाठी िनधी ची तरतूद केली पािहज े. संभा य धो या ंना रोख यासाठी
िनयिमतपण े आय.टी. सुर ा प र ण केले पािहज े.
६) नैसिग क आिण मानविनिम त आप ी (Natural And Man -Made Disasters )
नैसिग क आप ीम य े भूकंप, वालाम ुखी, च वादळ , पूर आिण आग या ंचा समाव ेश
होतो. मानविनिम त आप ीम य े दूषण आि वक फोट , आग, यु , घातक सािह याचा
वापर इ . चा समाव ेश होतो. या आप ीच े गंभीर प रणाम न ेटवक व संगणक णालीवर
होतात . मािहती गमावली जाऊ शकत े त सेच उ पादकता कमी होत े. याच माण े
हाड वेअरचे नुकसान झा यान े इतर अ याव यक स ेवांम ये य यय य ेवू शकतो .
८.५ ई-वािण य मालम ा आिण बौि क मालम ेचे संर ण
(Pro tecting E-Commerce Assets and Intellectual
Property)
अ-ई-वािण य मालम ा स ंर ण
बळकट वाढीसाठी ई -वािण य मालम ेचे संर ण एक पया य नस ून आव यकता बनली
आहे. या ार े ाहका ंशी सुसंवाद साध ून यवसाय क ेला जातो . या ऑनलाईन प तीवर
सात यान े ाहक िव ास स ंपािदत कर यासाठी ई -वािण य मालम ेचे संर ण करण े
गरजेचे आहे. या स ं थेला ई-वािण य मालम ेचे संर ण करायच े आहे, या स ं थेचे
मालम ा स ंर ण धोरण असाव े, या धोरणाम य े खालील बाबी नम ूद असा यात -
कोण या मालम ा ंचे संर ण करायच े आिण या चे संर ण का करायच े आहे?
मालम ा स ंर णाची जबाबदारी कोणाची आह े?
कोणती वत णुक त ि वकाराह आहे आिण कोणती नाही ? munotes.in
Page 166
ई-वािण य
166 सुर ा धोरण ाम ु यान े भौितक स ुर ा, नेटवक सुर ा, वेश अिधक ृतता, हायरस
सुर ा आिण उ प ी न ुकसान वस ुली या स ंदभा त असत े. बह तांशी ई -वािण य
काया साठी कमीत कमी स ुर ा पातळीची खा ी द े यासाठी यापक स ुर ा धोरणाची गरज
आहे, या धोरणान े खालील म ुलभूत अप े ांची पूत ता होईल .
गोपनीयता – अनिधक ृत य ला यवसाय धोरण े, संदेश, ेडीट काड नंबस व
इतर गोपनीय मािहती िमळव यापा सून रोखण े हणज े गोपनीयता राखण े होय.
अखंडता – केले या स ं ापना ंम ये िकंवा िदल े या स ंदेश/ मािहती म य े बदल न
हो याची खा ी िनमा ण करण े.
उपल धता – येक पाठिवल ेला स ंदेश अिधक ृत वापरक या स पाहता य े याची
हणज े उपल ध अस याची खा ी असण े.
मह वा चे यव थापन – सुरि त स ं ापनासाठी आव यक काया चे यो य
यव थापन करण े.
ि वकार (Non -Repudiation) – कोणताही समािव क ेलेला घटक क ेले या
कृतीला न ंतर नकार द ेणार नाही . येक मूळ संदेशाचा आिण ि वकारक या चा
पुरावा असण े.
माणीकरण – िडिजटल वा री आिण माणा ार े लाय ंट आिण स ह रला
सुरि त ठ ेवणे.
सुरि त धोरणा या आधार े येक ई-सं थेने मालम ेचे अनिधक ृत कटीकरण बदल
िकंवा नाश कर यापास ून संर ण क ेले पािहज े/ रोखल े पािहज े. ई-सं थांनी मालम ेचे
संर ण करण े आव यक आह े. याम य े खालील मालम ा ंचा ाम ु यान े समाव ेश होतो .
१) लाय ंट संगणक (Client Computer ) -
लाय ंट संगणक ह े एक स ंगणक य उपकरण आह े, जे नेटवक शी अन ेक मागा नी जोडल ेले
असत े. याचा अथ लॅपटॉप िक ंवा वक टेशन कॉ य ूटर असा काढता य ेईल. लाय ंट
संगणक इतर संगणका या न ेटवक शी जोडल ेले अस यान े जर आ मण क या ने िकंवा
हायरसन े नेटवक केले या स ंगणकावर िनय ं ण िमळवल े तर तो न ेटवक वरील
कोण याही िक ंवा सव उपकरणा ंवर ह ला क शकतो . भौितक स ुर ा, माणीकरण
अँटी-मालव ेअर सॉ टव ेअर, िस य ुअर ोटोकॉ स आिण फायरवॉल यासार खे
सुरि तता य न याक रता करता य ेतील.
२) सं ेषण /सं ापन साखळी (Communication Channel ) –
या मागा ने मािहतीचा वाह एका स ंगणकाकड ून दुस या स ंगणकाकड े होतो , तो माग
हणज े संगणक स ं ेषण साखळी होय . या साखळी स ुरि तत ेम ये गोपनीयता आिण munotes.in
Page 167
167ई-वािण यमधील स ुर ा सम या ि नफर ो ॅम (Sniffer Programs ) यांचा समाव ेश होतो . अिधक चा ंग या ए शन
(Encryption ) आिण माणीकरण ोटोकॉल (Authentication Protocol ) आिण ड ेटा
ए सपायरी सार या अित र स ुर ा व ैिश ्यांचा समाव ेश क न स ं ेषण साखळी
सुरि त करता य ेवू शकत े.
३) वेब स ह र (Web Server ) –
वेब स ह र हणज े संगणक जो व ेबसाईट चालवतो . हा एक स ंगणक ो ॅम आह े, जो वेब
पृ ांची (Web Pages ) मागणी क े या माण े िवतरण करतो . वेब स ह र चा म ूळ उ ेश
वापरक या ना वेब पृ े सं िहत करण े. ि या करण े आिण िवतरीत करण े हा आह े. हा
संवाद हायपरट े ट ा सफर ोटोकॉल (HTTP) वाप न क ेला जातो . वेब स ह र सुर ा
ही मािहती मालम ेचे संर ण आह े िजला व ेब स ह र व न व ेश करता य ेतो. इंटरनेटशी
जोडल ेले भौितक िक ंवा आभासी व ेब स ह र सुर ा असल े या कोण याही स ं थेसाठी व ेब
स ह र सुर ा मह वाची असत े.
अंतग त आिण बिहग त अन ु योगा ंसाठी (Applications ) वतं स ह र वापरल े पािहज ेत.
बिहग त अन ु योग OMZ वर िक ंवा क ट ेनराईजड सि ह स नेटवक वर हो ट क ेले
पािहज ेत. जेणेक न ह ल ेखोराला स ंवेदनशील आ ंत रक मािहतीम य े व ेश
िमळिव यासाठी रोखता य ेईल. कालबा स ह र मोड ्यू स, कॉनिफगर ेशन िक ंवा खराब
पॅच यव थापन याम ुळे ह ल े हो याची स ंधी असत े. याक रता िशरकाव चाचणी
(Penetration Test) करणे आव यक आह े. तसेच सात यान े वेबसाईट िस य ु रटी लॉग
चे प र ण कराव े लागेल. चाचणी आिण िडबग ग साठी वत ं स ह र िवकिसत करण े,
सुपरयुझरची स ं या मया िदत ठ ेवणे आिण इ य ुझन डीट े शन िस टीमन े
वापरक या या काया चे िनरी ण करण े व असामा य क ृतीचे िव ेषण करण े इ. सव म
प तीचा वापर व ेब स ह र सुरि तता राखता य ेईल.
ब- बौि क मालम ेचे संर ण
बौि क मालम ा हणज े एखादी य आप या ब ु ीचा वापर क न एखादी िनिम ती
करते ती िनिम ती होय . या िनिम तीवर मया िदत काळाप ुरती या य ला ा झाल ेली
म ेदारी हणज े बौि क मालम ा ह क होय . लेखािधकार , पेटंट, यापारी िच ह ,
भौगोिलक िनद शक (GI) इंड ीयल िडझाईन ह े वेगवेग या कारच े बौि क मालम ा
ह क या ं या िनमा याला या िनिम तीवर ठरािवक काळाप ुरते वािम व ह क बहाल
करतात . थोड यात मानवी मना या व बु ी या मदतीन े िनमा ण झाल ेली मालम ा
हणज े बौि क मालम ा / संपदा होय .
यापारी व उ ोजक वगा चे िहतस ंबंध जप यासाठी बौि क मालम ा ंना मा यता िमळत
आहे. या मालम ा ंचे मह व अली कड या काळात वाढल े आहे. कंप यां या िवकासासाठी
ान व कौश य े अिधक मह वाची आह ेत. शोधाची गती वाढिवण े, सं या वाढिवण े, यांचे
यो य यव थापन करण े व या ंना कायद ेशीर स ंर ण द ेणे हे कंप यांना पध त
िटक यासाठी आव यक आह े. अ यथा या मालम ा ंची चो न न कल क ेली जाईल . munotes.in
Page 168
ई-वािण य
168 शोधक या ला याम ुळे आिथ क लाभ िमळणार नाही तो िन साही बन ेल आिण
प रणामत : शोध व नविनिम ती ि या थ ंडावेल.
बौि क मालम ा ंना काय ाच े संर ण द े याची अन ेक कारणे आ ह ेत याप ैक काही
कारण े खालील माण े –
शोधक या ला व नविनिम ती करणा यास सामािजक व कायद ेशीर मा यता द ेणे.
बौि क मालम ा धारका ंना आिथ क सवलती द ेणे.
शोध लाव यासाठी व नविनिम तीसाठी य व सं थांना सवलती व ो साहन द ेणे.
मुळ व ख या उ पादना ंची बाजारात उपल धता राहील याची खा ी द ेणे व पध ला
चालना द ेणे.
देशा या िवकासासाठी आव यक असणार े शोध सतत होत राहतील याची यव था
करणे.
न कल क न खोट ्या मागा ने शोधा ंचा आिथ क लाभ उठिवणा ं या शासन करण े.
पेटंट (Patents ) –
पेटंट ही औ ोिगक मालम ा आह े. नािव य असण े व शोधाची उपयोिगता असण े या दोन
पायाभ ूत बाब वर प ेटंट िमळण े श य आह े. शोध लाव यासाठी प ेटंटचा अिधकार िमळतो .
या शोधासाठी प ेटंट िमळवायच े या शोधात नािव य असाव े. तसेच या शोधाचा
यापारी त वावर उपयोग करता यायला हवा . एका शोधासाठी एकच प ेटंट िदल े जाते.
पेटंट हा काय ान े िदल ेला अिधकार अस यान े तो िमळव यासाठी शोधक या ने
आव यक ती कायद ेशीर प ूत ता करायला हवी . पेटंटचा अिधकार िविश काळासाठी
िदला जातो . पेटंटधारका या पर वानगीिशवाय अ य कोणीही या शोधाचा वापर क
शकत नाही क े यास प ेटंटधारक यावर कारवाई क शकतो व झाल ेले नुकसान वस ूल
क शकतो .
यापारी िच ह े (Trade Marks ) –
बाजारातील व त ूंवर िविश अ र , श द, िच ह, आकड े असतात . या ार े व त ूला
वतं व न ेहमी व ेगळी ओळख िनमा ण होते. यास यापारी िच ह अस े हणतात . हे िच ह
व तू या िविश दजा चीही ओळख द ेते. उ पादकाला आप या व त ूची जािहरात व
िव कर यासाठी ह े िच ह सोयीच े ठरते. तसेच याम ुळे व तू लोकि य होतात व व तूची
एक व ेगळी ितमा ाहका ं या मनात तयार होत े. या िच हाची न दणी क े याने मालकास
एकािधकार िमळतो . एकदा न दणी झा यान ंतर याचा वापर करण े िकंवा न करण े हा
ह क ेडमाक धारकाला असतो . िमळाल ेला ेडमाक इतरा ंना वापर कर याबाबत
परवानगी द े याचा अिधकार िमळतो व या पोटी िक ंमत वीकार याचा अिध कार यास
आहे. एकदा ेडमाक िमळा यान ंतर स ंबंिधत ेडमाक म ये तो बदल क शकतो . अ य
कोणी ेडमाक धारकाची परवानगी न घ ेता वापरला तर ेडमाक धारका या munotes.in
Page 169
169ई-वािण यमधील स ुर ा सम या एकािधकाराच े उ ल ंघन झाल े असे समजल े जाते. यािव ेडमाक धारक दावा दाखल
क शकतो .
लेखािधका र (Copyrights ) –
लेखकाची ल ेखनकृती व कलाकाराची कलाक ृती हे यां या कल ेचे क पकत ेचे िकंवा
बौि क योगदानाच े मूत व प असत े, अिभ य असत े, या ल ेखनकृती व कलाक ृती
सुरि त राख या या द ु ीने या ल ेखकाला अथवा कलाकाराला काय ान े िदल ेला
अिधकार हणज े लेखािधकार होय . याम य े कथा , का य, कादंब या, नाटके, िसनेमा,
नृ य, संगीत, गायन, विनम ु ण, िच , प ट ज, मुत , फोटो ा स , सॉ टव ेअरस , रेडीओ
व दूरिच वाणीच े सारण ई . चा समाव ेश होतो . हा अिधकार या याकड े असेल या या
परवानगीिशवाय या कलाक ृती अथवा ल ेखानाक ृतीचे काशन , िव , उपयोग करता
येत नाही . याचे कारण या ल ेखक/ काशाकड े याच े लेखािधकार असतात .
भौगोिलक िवश ेषतादश क िच ह े (Geographical Indications ) –
काही व त ूंचे गुणधम या क ुठे बनव या जातात िक ंवा उगव या जातात . यामुळे िनि त
बदलतात . िवशेषत श ेतमाल िक ंवा हातान े बनवणार े उ पादन (हातमागावर िवणली
जाणारी व े, हातान े बनवल ेली ख ेळणी इ .) असेल तर या ंचे गुणधम यां या
उ पादना या जाग ेव न न क बदलतात . हणून गो याची फेणी, को हाप ुरी च पल ,
नागपुरची स ं ी, र नािगरीचा हाप ूस, सावंतवाडीची खेळणी, दािज िलंगचा चहा ही
थानदश क नाव े आहेत. जी भौगोिलक िनद शक या बौि क स ंपदेने सुरि त करायला
लागतात . कुठ याही व त ूला जी आय (GI) टॅग िमळव यासाठी दोन मह वाच े िनकष
असतात . एक हणज े ती व त ू एका िविश भौगोिलक भागात एका िविश प ती ने
बनवली ग ेली पािहज े. दुसरे हणज े या िविश दजा िकंवा गुण ती या भागात
बन याम ुळे असला पािहज े. जी. आय वर कोण एकाची मालक नसत े, तर या भागातल े
उ पादक तो टॅग वाप शकतात .
औ ोिगक िडझाईन (Industrial Design) –
औ ोिगक िडझाईन स ंर ण हा एक कारचा बैि क स ंपदा अिधकार आह े. आकार ,
कॉि फगर ेशन, पृ भाग नम ुना, रंग िकंवा रेषा (िकंवा या ं या स ंयोजनासाठी ) औ ोिगक
िडझाईन स ंर ण दान क ेले जात े. हे िडझाईन मूत व पात आणणा याला त े
बनव याचा वापरणा याचा आिण िवक याचा िवश ेष अिधकार द ेते. जे हा एखा ा
उ पादनाच े िडझाईन स ंरि त क ेले जात े ते हा ब ेकायद ेशीर उ पादन रोखल े जात े.
िनि तच याम ुळे औ ोिगक सज नशीलत ेला ो साहन िमळत े.
वयं अ ययन (Self Study)
१) ई-वािण यमधील स ुर ा सम या कोण या आह ेत?
२) ई-वािण य स ुर ेसाठी जोखीम यव थाप न ि कोनाच े वण न करा . munotes.in
Page 170
ई-वािण य
170 ३) ई-वािण य मधील धो याच े कार व ोत प करा .
४) ई-वािण य मालम ा व बौि क मालम ा स ुरि तता यावर चचा करा.
८.६ ई-वािण य मधील स ुर ा साधन े (Security Tools in E-Commerce)
अनिधक ृत िशरका व ( वेश), वापर, बदल िक ंवा नाश या ंपासून ई-वािण य मालम ा ंना
सुरि त ठ ेवणे हणज े ई-वािण य स ुर ा होय . इंटरनेट ारे होणा या कोण याही
यवहारात स ुरि तता हा आव यक भाग आह े. या स ुरि तत ेसाठी तडजोड क े यास
ाहका ंचा ई- यवसायावरील िव ास उड ेल. याक रता खालील स ुर ा साधना ंचा वापर
करता य ेईल.
१) फायरवॉल आिण व ेब िफ टर (Firewall And Web Filters) –
सव ई- यवसाया ंना आव यक असल ेले पिहल े आिण सवा त मुलभूत संर ण हणज े
सुरि त फायरवॉल . फायरवॉल ही पिहली स ुर ा पायरी आह े जी आपण हो ट (Host)
करत असल े या ॅिफकशी स ंबंिधत सव येणारा आिण जाणारा ड ेटा/ मािहती तपासत े.
फायरवॉल मालव ेअर, िपिशंग या य नात ून येणा या धोकादायक मािहतीला पकडत े.
फायरवॉलमध ून येणारा िक ंवा जाणारा य ेक मािहतीचा भाग स ुरि त असेलच असे
नाही. यासाठी व ेब िफ टरचा वापर कर याची आव यकता आहे.
२) सुरि त सॉक ेट लेअर माणप े (SSL Certifications) –
सुरि त सॉक ेट लेअर माणप े वेबसाईट आिण वापरकता यां यात होत असल े या
संवादाच े कुटब ीकरण करतात . यामुळे मािहती ऐक याचा आिण चोर याचा य न
करणारा कोणताही अनिधक ृत घटक आप या पर परस ंवादाची साम ी उलगड यात
स म होणार नाही .
३) वू ा (Woopra) –
ाहका ंसाठी तयार क ेलेले वू ा हे सु िस स ुर ा साधन आह े. या साधना या मदतीन े
वेबवर वापरक या या न े हीगेशनचा मागोवा घ ेवू शकतो तस ेच हे साधन अन ेक
िड हाइस ेस आिण ल ॅटफॉम वर देखील वापरता य ेते. वू ा हे सुर ा साधन यवसायान े
वापरल े तर स ु यवि थत व यो य िव ेषण होत े. या साधनाम य े एकि करण
(Integration) वैिश ्य आह े. याम ुळे ते वेगवेग या साधना ंशी जोडता य ेते, याने उ ोग
यापी सम या प करता य ेते. वू ा एस .डी.के. (SDK) अनु योगाने वेबसाईट
वापरक या ची ओळख तपासता य ेते.
४) टव े ह (Trust wave) –
हे एकि त पोट लसह आणखी एक उपय ु स ुर ा साधन आह े. जे वय ंचाचणी व
वयंिनयं ण यासाठी फायद ेशीर आह े. पारंपा रक मािहती तपासणी विनय ंि त स ुर ा munotes.in
Page 171
171ई-वािण यमधील स ुर ा सम या चाचणी या मा यमात ून केली जात े. हा एक भावी स ुर ा ो ॅम आह े, याम य े मािहती
न द आिण मािहती स ुरि तता ही व ैिश ्ये आहेत. मालम ा स ूचीचे संघटन व क ॅिनंग या
मा यमात ून होत े.
५) एच.टी.टी.पी.एस ए हरी ह ेअर (HTTPS Everywhere) –
फायरफॉ स (Firefox), ऑपेरा (Opera) आिण ोम (Chrome) यांसाठी ह े एक िव तार
साधन आह े. िविवध व ेबसाईटस या स ंभाषणा ंना कुटब (Encrypt) करते. यामुळे
ाऊिझ ंग सुरि त होत े. हे सुर ा साधन टोर ोज े ट (Tor Project) आिण इल े ॉिनक
ंटीयर फाउ ंडेशन (Electronic Frontier Foundation) यां यातील सहयोग आह े.
६) ोटोनम ेल (Proton mail) -
हे एक ई -मेल ॲप आह े. जे मु यत: गोपनीयता आिण स ुरि तता यावर ल क ि त करत े.
यामुळे स ह रला डाटा पोहोच याप ूव च क ुटब (Encrypt) असतो . यािशवाय
वापरक या ला ोटोनम ेल अकाउ ंटला लॉग ईन कर यासाठी वापरक या ला मेल पाठवता
येतील आिण या ं याकड ून मेल ा करता य ेतील.
७) वालीस क ॅन (Qualys Free Scan) -
ही िवनाम ु य क ॅन सेवा स ुरि तता तपास यास मदत करत े. इंटरनेट ॲ स ेिसबल
मालम े या १० युिनक िस य ु रटी क ॅन (Unique Security Scan) पुरते मया िदत ह े
क ॅन आह े. यामध ून िव त ृत प रणाम व मािहती प ुरिवली जात े. िजचा वापर स ुर ा
धो या ंचे िनराकरण कर यासाठी क ेला जाव ू शकतो . हे साधन क ेवळ न ेटवक कॅन करत
नाही तर यािशवाय SCAP सुर ा िनकषा ंवर संगणकाची चाचणी स ु ा करत े.
८) हॉट पॉट िश ड (Hotspot Shield) –
हॉट पॉट िश ड साव जिनक वाय -फाय न ेटवक वर एक खाजगी , वतं आिण क ुटब द
कने शन िनमा ण कर यास मदत करत े. यामुळे हॅकस पासून डेटा स ुरि त राहतो .
तसेच ाऊिझ ंग वातावरण स ुरि त कर यासाठी आपला आय .पी. (IP) ॲ ेस लपिवत े.
मालव ेअर िविवध कारा ंना संगणकाम य े वेश व सं िमत कर यापास ून रोखत े.
९) हेराि ट (Vera Crypt) –
हे एक िड क ए पशन सॉ टव ेअर आह े. हे िवनाम ु य आह े, याचा वापर “ऑन-द-
लाय -ए पशन ” (“On-the-fly-Encryption”) म ये केला जातो . याम य े फाई सम य े
इं लीसीट एन ि टेड (Implicit Encrypt ed) िड क तयार कर याची मता आह े. संपूण
टोअर ेज िड हाईस म य े तयार ी -बूट (Pre-boot) माणीकरण प ुरिवते. आधुिनक
िसपीय ुची (CPU) काय मता वाढिव यासही याची मदत होत े.
munotes.in
Page 172
ई-वािण य
172 १०) जी.एन,यू.पी.जी. (GNUPG) –
हे साधन जी .पी.जी. (GPG) हणून ओळखल े जाते. ओपन पीजीपी मॉडेल मध ून डेटा
ए ट आिण स यािपत कर यासाठी प ूण पणे िवनाम ु य साधन आह े. कोण याही
मया िदत अ गो रदमचा (Algorithm) वापर यात नाही . हस टाईल क म ॅनेजम ट िस टीम
(Versatile Key Management System) मािहती आिण स ं ेषण ए ट करता य ेते.
वरील सव साधन े ई- यवसाय स ुरि त कर यात व या या मालम ा स ुरि त ठ ेव यात
मदत करतात . यामुळे यवसाया या व ेबसाईटच े यवि थत यव थापन क न ाहक
िव ास स ंपािदत करता य ेईल.
८.७ ाहक स ह र नेटवक सुरि तता (Client Server Network
Security )
ाहक स ह र नेटवक हे एक मा यम आह े, या ार े ाहक साधन े आिण स ेवा यांचा व ेश
घेऊन वापर क शकतात . हे नेटवक अंितम वापरक या साठी िडझाईन क ेलेले असत े.
एका क ीय स ंगणकाव न (Central Computer) फाई स , गाणे, ि हिडओ ई . साधनाचा
वापरकता वापर करतो , यास ‘स ह र’ असे हणतात . वापरक या ला सेवा देणे हा स ह र
चा मह वाचा ह ेतू असतो .
ाहक स ह र नेटवक हे एक मा यम आह े, या ार े लाय ंट ( ाहक ) लोकल एरीया
नेटवक (Local Area Network –LAN) िकंवा इंटरनेट सार या वाईड एरीया न ेटवक
(WAN) ारे क ीय संगणकाव न स ंसाधन े आिण स ेवांम ये वेश करतात . नेटवक दोन
कारच े असत े. ते कार हणज े पीअर -टू-पीअर (Peer -to-peer) नेटवक आिण ाहक
स ह र नेटवक . ाहक स ह र नेटवक म ये लॅपटॉप ड े कटॉप , माट फोन िक ंवा कोणत ेही
संगणक साधन या ार े स ह रव न िवन ंती केली जात े.
ाहक स ह र नेटवक सुर ा एक समिप त संगणक आह े, जो लाय ंट स ह र नेटवक
संसाधना ंवर िनय ं ण ठ ेवतो आिण न ेटवक वरील इतर स ंगणका ंना सेवा देतो. सुरि तता
आिण न ेटवक यव थापन यासारखी मह वाची काय ाहक स ह र नेटवक िस य ु रटी
करते. स ह र नेटवक वरील ाहक एकम ेकांशी सं ापन करतात . एका क ीय स ह रव न
हे सं ापन होत े. जर एखा ा ाहकाला द ुस या ाहकाला मािहती पाठवायची आह े ते हा
या क ीय स ह रला थम िवन ंती केली जात े. परवानगी मािगतली जात े. स ह र थम
ाहकाला िस नल पाठिवतो , या ार े सं ापन क ेले जाते.
ाहक स ह र सुरि तता १९८० या दशका या उ राधा त आिण १९९० या
दशका या स ु वातीस लोकि य झाली कारण अन ेक अन ु योग क ीकृत िमनीक ं युटर
आिण म ेन ेममधून पस नल कॉ य ूटर नेटवक म ये थला ंतरीत झाल े.
munotes.in
Page 173
173ई-वािण यमधील स ुर ा सम या फायद े –
१) क ीकरण (Centralization) –
लाय ंट स ह र नेटवक चा म ु य फायदा हा क ीकृत िनय ं ण आह े. सव आव यक
मािहती एकाच िठकाणी ठ ेवली जात े. नेटवक शासनासाठी (Administrator ) हे
मह वाच े आहे. कारण याच े यव थापन आिण शा सनावर स ंपूण िनयं ण राहत े. संपूण
नेटवक म ये येणारी कोणतीही सम या एकाच िठकाणी सोडिवता य ेते. यामुळे संसाधन े
(Resources) आिण ड ेटा अ यावत कर याच े काम अिधक सोप े होते.
२) सुर ा (Security) –
क ीकृत रचन ेमुळे (Architecture) लाय ंट स ह र नेटवक म ये मािहती स ुरि त राहत े.
वेश िनय ं णाम ुळे केवळ अिधक ृत वापरक या लाच व ेश िदला जातो . याक रता
वापरक या ला नाव आिण पासवड स चा क ेला जातो . यािशवाय जर मािहती हरवली
तर एका ब ॅकअपमध ून (Backup) सहज प ुन ा करता य ेते.
३) माणता (Scalability) –
ाहक स ह र नेटवक हे अ य ंत मािणत आह ेत. जे हा वापरक या ला गरज अस ेल ते हा
लाय ंट आिण स ह रची स ं या वाढिवता य ेते. कोण याही य ययािशवाय स ह रचा
आकार वाढिवण े श य आह े. स ह र क ीकृत अस यान े आकार वाढिवला तरी न ेटवक
संसाधना ंसाठी परवानगी लागत नाही .
४) क ीय यव थापन (Central Management) –
सव फाई स क ीकृत स ह रम य े साठवल े या अस यान े फाई सच े यव थापन करण े
सोपे जाते. आव यक या फाई स या न दी शोधण े व पाहण े यासाठी लाय ंट स ह र
नेटवक म ये सव म यव थापन आह े.
५) वेश यो यता / वेश सुलभता (Accessibility) –
कोणत ेही थान असो िक ंवा ल ॅटफॉम असो, येक लाय ंटला िस टीमम य े लॉग इन
कर याची स ंधी दान क ेली जात े. टिम नल िक ंवा ोस ेसर न वापरता सव कम चारी
यां या म ंडळ मािहतीम य े वेश क शकतात . हणज े ती मािहती पाह शकतात व
वाप शकतात .
६) सोपे कॉनिफगर ेशन (Simple Configuration) –
भौितक स ह र वापर याचा फायदा हणज े कॉनिफगर ेशन स ेटअप (बसिवण े) करणे सोपे
आहे आिण काही सम या आ यास या सोडिव यास कमी व ेळ लागतो .
munotes.in
Page 174
ई-वािण य
174 लाय ंट स ह र नेटवक सेटअप करायला अिधक ख च येतो. मेन स ह र फेल झाला िक ंवा
यात काही सम या आली तर प ूण नेटवक खराब होत े. स ह रची िनगा राख यासाठी त
नेटवक यव थापकाची गरज असत े. यािशवाय एकाच स ह र लाय ंट व न अन ेक
लाय ंटनी िवन ंती केली िक कन े शन लो डाऊन होत े. लाय ंट स ह र नेटवक या या
मया दा अस या तरी यवसाय वाढीसाठी याची गरज िनमा ण झाली आह े.
८.८ इले ॉिन स वा री / िच ह (Electronics Signature)
इले ॉिनक व पात पाठिवल े या/ सारीत केले या कागदप ा ंवर िडिजटल वा री
केली जात े. आप या आय ु यात पदोपदी आपण सहीचा वापर करतो . ही सही आप या
सहमतीची ख ुण आह े. जर आपण क ुठे आपली सही क ेली तर याचा अथ आपण आपली
मा यता िदली असा असतो . इले ॉिनक वा री ह तिलिखत वा री माण ेच
कायद ेशीर ि थती / पुरावा दान करत े. भारतात ई - वा री मािहती त ं ान काय ा या
अधीन आह े. िडिजटल वा री स यता पडताळता य ेते. याम य े बदल क े यास तो
लगेच उघड होतो . वैध िडिजटल वा री पाठवल ेली कागदप े ओळखी या स डरनेच
(Sender) पाठिवली आह ेत. याचा िव ास द ेते.
िडिजटल / इले ॉिनक वा री हणज े तु ही वत : काही तरी खरे आहे हे सांगणे आिण
इतरांनी ते स य आह े हे पडताळण े. िडिजटल सही करताना दोन िक या (Keys)
असतात . एक वत :ची खाजगी िक ली (Private Key) आिण एक सवा साठी ख ुली
िक ली (Public Key). याला सही क न सा ंगायचे आहे क ह े कागदप खर े आहे, मी
सही क ेली आह े हणज े मा या खाजगी िक ली न े मी या कागदप ास खर े आहे असे
दाखवल े तरी इतर सव यांना िदल े या ख ु या िक लीन े हे पाहतात . क या िक लीन े
बंिद त क ेलेले कागदप आह े ती िक ली बरोबर आह े.
इले ॉिनक वा रीच े फायद े (Advantages of Electronic Signature)
१) वेळ वाचतो (Saves Time) –
घरबस या िक ंवा ऑिफसमध ून िकंवा कोण याही िठकाणाव न कागदप े पाठिवता
येतात. इले ॉिनक िस न ेचर सॉ टव ेअर मध ून सहज पाठिवता य ेतात. कागदप वास
गती तपासता य ेते िशवाय प ुढील स ंदभ हणून कागदप जतन करता य ेते.
२) खच वाचतो (Saves Cost ) –
कागदप वास , छपाई, फॅ स करण े ई. वरील खच वाचतो . याच माण े कागदप तयार
करणे यासाठी होणारा खच ही वाचतो .
३) काय मता स ुधारत े (Improves Efficiency) –
िडिजटल वा री क न कोण याही व ेळी व कोण याही िठकाणाव न कागदप े
पाठिवता य ेतात. या कामाम य े अचूकता य ेते व कागदप े पोहोचतात . munotes.in
Page 175
175ई-वािण यमधील स ुर ा सम या ४) अिधक चा ंग या ाहक स ेवा (Better Customer Service) –
ाहकाला इल े ॉिनक वा री म ुळे कोण याही व ेळी, कोण याही िठकाणाव न व
कोण याही साधना ं ारे यवसायाशी स ुसंवाद साधता य ेतो. सुसंवाद साधण े सोपे व जल द
झा यान े यवसायाच े ाहकाबरोबर चा ंगले संबंध थािपत होतात .
५) कायद ेशीर व ैधता (Legal Validity) –
मािहती त ं ान कायदा अिधिनयमा या कलम ३ अ नुसार ाहक इल े ॉिनक
वा री सह इले ॉिनक र ेकॉड मािणत क शकतो िव सनीय जो मानला जातो.
इले ॉिनक वा रीच े तोटे (Disadvantages of Electronic Signature)
१) सुरि तत ेची तडजोड (Security Variations) –
द तऐवजा ं या स ुरि तत ेशी तडजोड करावी लागत े. कोणताही एक ल ॅटफॉम
िनवड यास तो ए पशन वर ल क ि त करत नाही . िडिजटल वा रीची पडताळणी
करणे आव यक आह े. परंतु या पडताळणी ि य ेसाठी कोणत ेही कायद ेशीर साधन
नाही.
२) तं ानाची आव यकता (Need of Technology) –
इले ॉिनक वा री वापरासाठी त ं ानाची गरज आह े. तसेच हे तं ान अवगत
असल े या लोका ंचीही गरज आह े. तं ान स ंदभा तील स ुिवधा /साधन े हणज ेच इंटरनेट
सुिवधा असल ेले संगणक साधन आव यक आह े.
३) सॉ टव ेअर खच (Software Cost) –
जा ती या सॉ टव ेअरची गरज भास यास खच वाढतो . िवनाम ु य साधना ंशी स ंबंिधत
काय सहसा फ एक व ेळ या इल े ॉिनक वा रीसाठी प ुरेसे असतात .
८.९ कुटब ी करण (ए पशन Encryption)
ए पशन हणज े मजकूर, संदेश िकंवा ई-मेल यासारखी इल े ॉिनक मािहती न
वाचता य े याजो या व पात स ुरिमसळ ( ॅ बल) करणे, याला “िसफर ट े ट”
(Cipher Text) हणतात . हे िडिजटल ड ेटाची गोपनीयता स ुरि त कर यात मदत करत े.
जे एक स ंगणक णालीवर साठवल े जाते. िकंवा इंटरनेट सार या न ेटवक ारे सा रत
केले जाते. थोड यात , ए पशन हणज े गु कोडम य े मािहतीच े भाषांतर डेटा सुरि त
ठेव यासाठी ए पशन हा सवा त भावी माग आहे. ए टेड फाईल वाचव यासाठी
आप याकड े गु क (Secret Key) िकंवा पासवड असण े आव यक आह े.
munotes.in
Page 176
ई-वािण य
176 जे आप याला ड ेटा ए ट कर यास स म करत े.
ए पशन हणज े डेटाला अशा कार े न समज यायो य व पात पा ंतरीत कर याची
ि या आह े. क , मूळ डेटा एक िमळवता य ेत नाही िक ंवा फ डी शन ि य ेचा
वापर क न िमळवता य ेतो. ए शन िविवध कार या मािहती त ं ान मालम ा
सुरि त कर यात कर यात मह वाची भ ूिमका बजावत े.
ए शन ही स ंदेश ए कोिड ंग (Encoding) कर याची ि या आह े. याम ुळे केवळ
अिधक ृत य च याचा वापर क शकतील . “िसफर ट े ट” केवळ डी क न
वाचता य ेते.
ए शन चा ह ेतू (Purpose of Encryption) –
डेटा स ुर ा हा ए शन चा मह वाचा ह ेतू आह े. केवळ पासवड मािहत असल ेला
अिधक ृत य या मािहतीत व ेश क न ती वाच ू शकतो .
साव जिनक िक ली (Public Key) –
संदेश एन ट कर यासाठी व याचा वापर कर यासाठी साव जिनक िक ली
येकासाठी कािशत क ेली जात े. परंतु या य स ती िक ली िमळत े तोच
एन टेड डेटा/ संदेश वाच ू शकतो .
वापर (Use) –
ए शन चा वापर स या अन ेक नागरी प त म य े केला जातो . मािहती स ं मण व
साठवण ूक याक रता काही क ंप या ए शन चा वापर करतात . पूव स ै याम य े/
िमिलटरी व सरकारी स ं थांम ये ए शन चा वापर गोपनीय स ं ापनासाठी क ेला जात
असे अजूनही याचा वापर होत आह े.
कार (Types) –
ए शन च े दोन कार खालील माण े
अ) ‘समिमतीय / माणब ए श न (Symmetric Encryption) – याला गु क
ए श न अस ेही हटल े जाते. याम य े एकच (Key) पासवड वापरला जातो .
ब) असमिमत ए शन (Asymmetric Encryption) – याला साव जिनक िक ली
(Key) ए शन अस े हणतात . वेबसाईट ि हिजटस ाऊजर आपोआप साव जिनक
िक ली डाउनलोड करत े आिण मािहती िद कर यासाठी ही िक ली वापरत े.
ए शन च े फायद े (Advantages of Encryption)
१) संपूण डेटा संर ण (Complete Data Protection) –
सव ि थतीमधील मािहतीला ए शनमुळे संर ण िमळत े. याम य े ामु यान े मािहती
सं मण व मािहती साठवण ूक या ि थती मह वा या आह ेत. यो य ए शन म ुळे आपण
दररोज आपला ड ेटा सुरि त आह े हे जाणून घेवू शकतो . तसेच कोण याही मागा ने हॅकस
मािहती चोरी क शकत नाही . munotes.in
Page 177
177 ई-वािण यमधील स ुर ा सम या २) सुरि त ब ॅकअप (Back up Safe) –
अनेक कंप यांनी ाहक ड ेटा बॅकअप टॅ स गमाव यान े फार मोठा प ैसा तस ेच ाहकही
गमावल े आहेत. परंतु ए शन म ुळे बॅकअप स ुरि त राहतो .
३) एकािधक उपकरणा ंम ये सुर ा (Security Across Multiple Device) –
अलीकड या काळात माट फोन, मोबाईल , लॅपटॉप ई. इले ॉिनक साधन े लोकि य
झाली आह ेत. या साधना ंम ये डेटा साठव ून ठेवणे व ड ेटा एका साधना ंमधून दुस या
साधना ंम ये सं िमत करण े, या ि या ंम ये डेटा सुरि त राहण े हे एक आवाहन आह े.
डेटा ए शन सॉ टव ेअरमुळे या ि या ंम ये देखील ड ेटा सुरि त राहतो .
४) पुत तांची खा ी (Ensure Compliance) –
कायद ेशीर प ूत ता अ य ंत मह वाची आह े. कायद ेशीर िवमा आिण औ ोिगक ब ंधने डेटा
वापर व स ं मण यावर लादली ग ेली आह ेत. मािहती त ं ान िवभागा ंना या ब ंधनांचे
अनुपालन कराव े लागत े. ए शन यवसायाला मािह ती साठवण ूक व स ं मण या ंचा
सवा त सुरि त माग देते. तसेच यवसाय या ब ंधनांची पूत ता ए शन म ुळे क
शकतो .
५) दूर थ काया लयांची सुरि तता (Securing of Remote Offices) –
अनेक यवसाय आता ऑनलाईन स ेवा देत आह ेत तस ेच या ंची काया लये दूर थ आह ेत.
यामुळे ही काया लये असुरि त अस याची श यता अिधक असत े. या काया लयांतील
मिश स टोर ेज साधन े लुट याची श यता असत े. काया लयातील स ह रवरील मािहती
असुरि त ड ेटा हाताळणीपास ून व अनावधानान े न हो यापास ून रोखला जातो .
८.१० साव जिनक आिण खाजगी क इ ा चर (Public And
Private Key Infrastructure) / PKI
साव जिनक क इ ा चर (Public Key Infrastructure) –
साव जिनक क इ ा चर ह े िडिजटल जगातील वापरकत आिण उपकरणाच े
माणीकरण कर याच े तं ान आह े. ही ए शन आिण सायबर स ुर ाची चौकट आह े
जी स ह र आिण लाय ंटमधील स ं ेषणाच े संर ण करते. हे िडिजटल माणप ावर
आधा रत आह े, जे मिशन व वापरक या ची ओळख स यािपत करत े. PKI िडिजटल
सुर ा मािहतीच े आव यक असल े या प रि थतीत वापर या जाणा या खाजगी मािहतीच े
संर ण करत े.
munotes.in
Page 178
ई-वािण य
178 याम य े खालील तीन म ु य घटक आह ेत :
१) िडिजटल माणप े (Digital Certificate) –
वेबसाईटस आिण स ं थांसाठी ही इल े ॉिनक ओळख आह े. दोन स ं ेषण य ं ांमधील
सुरि त कन े शन ार े उपल ध क ेले जातात . कारण दोन घटका ं या ओळखीच े प र ण
माणप ा ार े केले जावू शकत े.
२) माणप अिधकारी / ािधकरण (Certificate Authority) –
याचा वापर वापरक या ची िडिजटल ओळख मािणत कर यासाठी क ेला जातो . हे
वापरकत य , संगणक िस टीम व स ह स असतात . हे बनावट सं थांना रोख ू शकत े
आिण िस टीममधील कोण याही िडिजटल माणप ा ंचे जीवन यव थािपत क शकत े.
३) न दणी अिधकारी / ािधकरण (Registration Authority) –
यांना माणप अिधका या ंकडून वापरक या ना िडिजटल माणप द े याची मा यता
िदली जात े. माणप ािधकरण आिण न दणी ािधकरण दोघा ंनी िवन ंती केलेली आिण
ा क ेलेली सव माणप े एन टेड माणप ड ेटाबेसम य े साठिवली जातात .
िडिजटल स ुरि तत ेची आव यकता असल े या प रि थतीसाठी PKI चा सव म वापर
केला जातो . PKI ने िनमा ण केले या क (Key) ारे थेट ए शन क ेले जाते. याम य े
दोन ि टो ािफक (Cryptographic) िक वाप न काय केले जात े. या हणज े
साव जिनक िक (Public key) आिण खाजगी िक (Private Key) यामुळे संवेदनशील
इले ॉिनक मािहतीच े संर ण होत े जे हा ती मािहती एका घटकाव न द ुस या
घटकाकड े जात े. यानंतर य ेक घटकाला मािहती ट (Encry pt) आिण डी ट
(Decrypt) कर यासाठी क (Key) िदली जात े.
खाजगी क इ ा चर (Private Structure Infrastructure) –
साव जिनक क वाप न स ंदेश ए ट केलेला स ंदेश िद ट कर यासाठी ा कता
(Recipient) खाजगी िक वापरतो . िदले या साव जिनक िक वाप न स ंदेश ए ट
केलेला अस यान े तो फ ज ुळणा या खाजगी िक व ेगवान (Faster) असत े. खाजगी िक
म ये संदेश ए ट आिण डी ट कर यासाठी समान िक (Same Key) आिण
अ गो रदम (Algorithm) वापरला जातो . खाजगी िक ो ािफकम य े िक ग ु (Secret)
ठेवली जात े. खाजगी िक समिमतीय आह े, कारण याम य े फ एकाच िक आह े िजला ग ु
िक हणतात . या ि टो ा िफकम य े, ेषक (Sender) आिण ा कता (Receiver) समान
िक श ेअर करतात . खाजगी िक ही एक ग ु िक आह े जी क ेवळ या या मालका ार े
ओळखली जात े. थोड यात खाजगी िक ही स ं ेषकामधील स ंदेश ए ट आिण
डी ट कर यासाठी वापरली जाणारी ग ु िक आह े. हे समिमतीय ए शन एक कार
आहे. हणज ेच समान िक ए शन आिण िड शन दो ही उ ेशांसाठी वापरली जात े.
खाजगी िक चा स ंभा य तोटा हणज े जर ती ठरवली तर , िस टीम यथ होईल . munotes.in
Page 179
179ई-वािण यमधील स ुर ा सम या अशा कार े, खाजगी िक आिण साव जिनक िक ए शन बनवत े, ‘जी SSL माणप ात
मािहती ए कोड कर यासाठी वापरली जात े. यामुळे ते वापरक या चा ड ेटा ए
कर यात आिण स ंरि त कर यात मदत करतात .
८.११ सारांश (Summary)
िव ासाअभावी , िववेक यवसाय करणार े यावसाियक व लाय ंट देखील खर ेदी व
िव साठी इ ंटरनेटचा वापर सोड ून दे याचा िनण य घेवू शकतात व पार ंपा रक प त कड े
वळ याची श यता आह े. हे रोख यासाठी ई -वािण य आिण ाहक साईटस वरील
नेटवक सुरि तत े या सम या ंचे सतत प ुनरावलोकन केले पािहज े आिण यो य
उपाययोजना आख या पािहज ेत. याक रता ई - यवसायान े ई-वािण य स ुर ा ोटोकॉल
आिण उपाययोजना ंचा वापर क ेला पािहज े. यातून यवसाय व ाहक सायबर
ह यापास ून िनि तच म ु होतील .
८.१२ वा याय (Exercise )
१) ई-वािण य स ुरि तता धो या ंपासून सुरि तता िमळिव यासाठी कोणती साधन े
आहेत?
२) ाहक स ह र नेटवक सुर ा यावर चचा करा.
३) इले ॉिनक वा रीच े फायद े व तोट े िलहा .
४) कूटब ीकरण (ए शन ) यावर टीप िलहा.
५) साव जिनक आिण खाजगी िक इ ा चर यावर चचा करा.
व तुिन
अ) खाली िदल े या पया यांपैक यो य पया य िनवड ून वा य प ु हा िलहा .
१) खालीलप ैक ________ ई-वािण यची जोखीम /धोका नाही .
अ) ोजन हॉस ब) हायरस क) वॉम ड) फायरवॉल
२) ______ हा ई- वािण यची जोखीम /धोका आह े.
अ) ोजन हॉस ब) फायरवॉल क) ए शन ड) डी शन
३) संगणकाम ये फाईल ा सफर _________ ोटोकॉल परवानगी द ेतो.
अ) टी.सी.पी./आय.पी ब) एफ.टी.पी. क) एच.टी.टी.पी. ड) एस.ओ.ए.
४) गोपनीय /िस ेट िक चा वापर _______ साठी होतो .
अ) पि लक िक टो ाफ ब) खाजगी िक टो ाफ
ख़) समिमतीय िक टो ाफ ड) क टमर िक टो ाफ
munotes.in
Page 180
ई-वािण य
180 ५) पी.के.आय. (PKI) हणज े __________ .
अ) ाय ह ेट िक इ ं ा चर ब) पि लक िक इ ं ा चर
क) लॅिनंग िक इ ं ा चर ड) ोसेस िक इ ं ा चर
६) _______ ला पि लक िक ए शन अस ेही हणतात .
अ) िसमे ीक खाजगी िक ब) िसमे ीक स ंगणक
क) िसमे ीक टो ाफ ड) िसमे ीक ए शन
ब) खालील वा य े चूक िक बरोबर त े िलहा .
१) फायरवॉलम ुळे आगीम ुळे होणा या स ंगणक नाशापास ून संर ण होत े.
२) खाजगी िक चा वापर क ेवळ डाटा डी कर यासाठी होतो .
३) ए शन हणज े इले ॉिनक डाटा द ुस या व पात पा ंतरीत कर णे यास
िसफर टे ट हणतात .
४) इले ॉिनक वा री ह तिलिखत व ारी माण े कायद ेशीर प ुरावा दान करत
नाही.
५) पेटंट हा एक बौि क मालम ा ह क आह े.
६) ई-वािण य स ुर ा हणज े ई-वािण य मालम ा ंचे अनिधक ृत वापर , बदल व नाश
यापास ून संर ण करण े.
८.१३ संदभ (References)
1) Mehdi Khosrow –Pour, ‘E -Commerce Security,’ IGI Global.
2) Pittalia Prashant ‘E -Commerece Security Issues,’ Policies and Model,
LAP Labert Academic Publishing.
3) Scott E Donaldson, Understanding Security Issues,’ De Grayter.
4) Vakul Sharma, ‘Information Technology – Law and Practice, 2018,
Universal Law Publishing Co.
5) Mark Merkow, Information Security – Principles and Practices, 2007,
Pearson Education.
6) Jon C’Graff, ‘Cryptography and E -Commerce,’ John Wiley and Sons
Ltd.
munotes.in