Company Secretarial Practices II (Marathi Version)-munotes

Page 1

1 1
kebÀHeveer®es J³eJemLeeHeve - Yeeie 1
(MANAGEMENT OF COMPANIES PART I )
kebÀHeveer®es meb®eeuekeÀ
(COMPANY DIRECTORS)

Heeþe®eer j®evee :
1.1 GefÎ<ìs
1.2 ÒeemleeefJekeÀ
1.3 kebÀHeveer®es meb®eeuekeÀ
1.4 meb®eeuekeÀeb®ee DenJeeue
1.5 meb®eeuekeÀ DeesUKe ¬e ÀceebkeÀ
1.6 efve1.7 mJeeO³ee³e
1.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1. efJeÐeeL³ee¥vee kebÀHeveer meb®eeuekeÀe®ee Heefj®e³e keÀ©ve osCes.
2. meb®eeuekeÀeb®eer Hee$elee, vesceCetkeÀ, Heo®³egleer, keÀle&J³es, nkeÌkeÀ ³eeyeeyele efJeÐeeL³ee¥vee ceeefnleer osCes.
3. meb®eeuekeÀeb®ee DenJeeue efJeÐeeL³ee¥vee mecepeeJetve osCes.
4. meb®eeuekeÀ DeesUKeHe$ee®es cenÊJe efJeMeo keÀjCes.
1.2 ÒeemleeefJekeÀ (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe kebÀHeveer meb®eeuekeÀeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. kebÀHeveer®es keÀecekeÀepe
HeenC³eemeeþer meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer mLeeHevee kesÀueer peeles. l³eeceO³es meb®eeuekeÀeb®eer vesceCetkeÀ, Hee$elee,
Heo®³egleer, keÀle&J³es, nkeÌkeÀ F. yeeyeer ³esleele. l³eeb®ee DeeHeCe DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. kebÀHeveer
J³eJemLeeHeveeceO³es meb®eeuek eÀe®es mLeeve cenÊJee®es Deens. l³eebvee l³eeb®eer YetefcekeÀe J³eJeefmLeleHeCes Heej
Hee[eJeer ueeieles. meb®eeuekeÀebvee ojJemeceeefJeä yeeyeeR®eener DeeHeu³eeuee DeY³eeme ke ÀjeJe³ee®ee Deens. lemes®e meb®eeuekeÀ DeesUKe ¬eÀceebkeÀe®ee munotes.in

Page 2

kebÀHeveer meef®eJeeb ®ee J³eJemee³e -II
2 DeY³eeme keÀjeJe³ee®ee Deens. meb®eeuekeÀ DeesUKe ¬eÀceebkeÀeceO³es meb®eeuekeÀeyeeyele DeeJeM³ekeÀ leer ceeefnleer
efouesueer Demeles.
1.3 kebÀHeveer®es meb®eeuekeÀ ë (COMPANY DIRECTOR )
kebÀHeveer®³ee meYeemeoebceOetve meb®eeuekeÀeb®eer vesceCetkeÀ kesÀueer peeles. les kebÀHeveer®es J³eJemLeeHeve Heenleele Je
efve³eb$eCe þsJeleele. meb®eeuekeÀ kebÀHeveer®³ee owvebefove keÀecekeÀepeeJej osKejsKe þsJeleele. kebÀHeveer keÀe³eoe
keÀuece 252 vegmee j meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerme efkeÀceeve 3 meb®eeuekeÀ DeeJeM³ekeÀ Demeleele. lej Flej
kebÀHev³eele efkeÀceeve 2 meb®eeuekeÀ DeeJeM³ekeÀ Demeleele. keÀuece 253 vegmeej kesÀJeU J³eeqkeÌlebvee meb®eeuekeÀ
neslee ³esles. mebmLeebvee meb®eeuekeÀ neslee ³esle veener. kebÀHeveer J³eJemLeeHeveeceO³es meb®eeuekeÀeb®eer YetefcekeÀe
cenÊJee®eer Demeles.
J³eeK³ee (Defination) :-
1) kebÀHeveer keÀe³eoe keÀuece 2(34) vegmeej
’kebÀHeveer®³ee keÀe³ee&®eer efoMee þjefJeC³ee meeþer Je osKejsKe keÀjC³eemeeþer efve³egkeÌle ke sÀuesueer J³eeqkeÌle cnCepes
meb®eeuekeÀ nes³e. “
2) kebÀHeveer keÀe³eoe keÀuece 2(13) vegmeej
’meb®eeuekeÀ cnCepes DeMeer J³eeqkeÌle keÀer, efpe®³ee met®evesvegmeej meb®eeuekeÀ ceb[Ue®es keÀecekeÀepe ®eeueles. “
3) kebÀHeveer keÀe³eoe keÀuece 303 vegmeej
’meb®eeuekeÀ cnCepes DeMeer J³eeqkeÌle keÀer, efpe®³ee met®evesvegmeej meb®eeuekeÀ ceb[Ue®es keÀecekeÀepe ®eeueles. “
meb®eeuekeÀe®eer Hee$elee (Qualification of Director) :-
kebÀHeveer®³ee efve³eceeJeueerleerue lejlegoervegmeej meb®eeuekeÀeuee Hee$elee Yeeie Kejsoer keÀjeJes ueeieleele. kebÀHeveer
keÀe³eoe keÀuece 270(1) vegmeej meb®eeuekeÀe®eer ³ee HeoeJej vesceCetkeÀ Peeu³eeHeemetve l³eeves oesve
ceefnv³eele Hee$elee Yeeie Kejsoer kesÀues Heeefnpesle. keÀuece 270(2) vegmeej SkeÀe Hee$elee Yeeiee®es oMe&veer
cetu³e ©. 5000/ - Hes#ee DeefOekeÀ Demelee keÀecee ve³es. Hee$elee Yeeie cegoleerceO³es Kesjoer ve kesÀu³eeme
meoj meb®eeuekeÀeuee Òeefleefoveer ©. 50/ - ÒeceeCes ob[ DeekeÀejuee peelees.
meb®eeuekeÀe®eer efve³egkeÌleer /vesceCetkeÀ (Appointment of Director ) :-
1) IeìveeHe$ekeÀeJej me¿ee keÀ©ve ë -
keÀuece 254 vegmeej p³ee J³eeqkeÌle IeìveeHe$ekeÀeJej me¿ee keÀjleele l³eebvee meb®eeuekeÀ cnCetve
mecepeC³eele ³esles. Heefnu³ee Jeeefmeb®eeuekeÀ Demeleele ³eebvee ÒeLece meb®eeuekeÀ cnCeleele.
2) meJe&meeOeejCe meYesle vesceCetkeÀ keÀjCes ë-
JeeefDeeUerHeeUerves efveJe=Êe nesleele. keÀu ece 255 vegmeej peesHe³e¥le efve³eceeJeueerle lejleto kesÀueer peele veener
leesHe³e¥le 1/3 meb®eeuekeÀ keÀe³ece Demeleele. munotes.in

Page 3

kebÀHeveer®es meb®eeuekeÀ
3 3) meb®eeuekeÀ ceb[UekeÀ[tve vesceCetkeÀ ë-
De) efjkeÌle Heoemeeþer vesceCetkeÀ ë - keÀuece 262 vegmeej
pej SKeeo îee meb®eeuekeÀeves cegoleerHetJeea DeeHeu³ee Heoe®ee l³eeie kesÀuee lej meb®eeuekeÀ ns Heo Ye©
MekeÀleele. l³ee meb®eeuekeÀeb®³ee vesce CetkeÀer®³ee cegoleerHe³e¥le ns Heo l³eeuee Yetye) DeefleefjkeÌle / peeoe meb®eeuekeÀ ë- keÀuece 260 vegmeej
kebÀHeveer®³ ee efve³eceeJeueervegmeej peeoe meb®eeuekeÀ vesceC³ee®es DeefOekeÀej meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee efoues peeleele.
Hejbleg efve³eceeJeueerceO³es þjJetve efouesu³ee keÀceeue mebK³esHes#ee DeefOekeÀ mebK³ee vescelee ³esle veener. keÀuece
161 (4) vegmeej SKeeoe meb® eeuekeÀ ce=l³et HeeJeu³eeme, l³eeves jepeerveecee efou³eeme efkebÀJee Flej
keÀesCel³eener keÀejCeeves l³ee®es Heo efjkeÌle Peeu³eeme les meb®eeuekeÀ ceb[UeÜejs Yejlee ³esles.
keÀ) He³ee&³eer meb®eeuekeÀ ë- keÀuece 408 vegmeej
efve³eceeJeueerle He³ee&³eer meb®eeuekeÀ e®eer vesceCetkeÀ keÀjC³ee®eer lejleto Demesue lej SKeeoe meb®eeuekeÀ efJeosMeele
iesuee Demesue l³ee®³ee peeiesJej He³ee&³eer meb®eeuekeÀ e®eer vesceCetkeÀ keÀjlee ³esles. cetU meb®eeuekeÀ Hejle
³esF&He³e¥le l³ee®ee keÀeueeJeOeer mebHesHe³e¥le He jbleg ne keÀeueeJeOeer 3 ceefnv³eebHes#ee keÀceer vemeeJee.
[) mebmLes®eer veeceefveoxefMele J³eeqkeÌle ë-
kebÀHeveer keÀe³eo îeeleerue lejlegoervegmeej pej SKee oîee J³eeqkeÌle®es veeceefveoxMe ve kesÀues Demesue lej meb®eeuekeÀ
ceb[U l³ee J³eeqkeÌleuee me b®eeuekeÀ cnCetve vescet MekeÀles.
4) ueJeeoeÜejs meb®eeuekeÀ e®eer vesce CetkeÀ ë- keÀuece 241 vegmeej
kebÀHeveerleerue iewjJ³eJenejebvee ÒeefleyebOe IeeueC³eemeeþer meYeemeoebveer ueJeeoekeÀ[s Depe& oeKeuee kesÀu³eeme
ueJeeoekeÀ[tve meb®eeuekeÀe®eer vesc eCetkeÀ kesÀueer peeles.
5) keWÀê MeemeveeceeHe&Àle meb®eeuekeÀ e®eer vesce CetkeÀ ë- keÀuece 167 vegmeej
pej SKee oîee meb®eeuekeÀe ves De³eesi³e He×leerves meb®eeuekeÀ Heo mees[u³eeme keWÀê mejkeÀej meb®eeuekeÀ
efve³egkeÌleer®es DeeosMe l³ee kebÀHeveeruee osleele. Hejbleg ner vesceCetkeÀ leerve Jeve³es.
6) ÒeceeCeye× ÒeefleefveOeerkeÀ[tve meb®eeuekeÀ e®eer vesce CetkeÀ ë- keÀuece 163 vegmeej
Demes meb®eeuekeÀ mejU yengceleeves efveJe[ues peeleele efkebÀJee SkeÀe þjeefJekeÀ ÒeceeCeele l³eebvee ÒeefleefveOeer lJe
efoues peeles. DeMee JesUer kebÀHeveer®³ee efve³eceeJeueerle og©mleer keÀjC³eeyeeyele keWÀê mejkeÀej met®evee keÀjles.
peesHe³e¥le efve³eceeJeueerle og©mleer keÀ©ve veJeerve meb®eeuekeÀ vesceuee peele veener leesHe³e¥le ceO³eJeleea mejkeÀej
DeefleefjkeÌle meb®eeuekeÀe®eer vesceCetkeÀ keÀ© MekeÀles.
meb®eeuekeÀ e®eer Heo®³egleer / ye[leHeÀea ë-
meb®eeuekeÀeuee meYeemeoebkeÀ[tve keÀuece 169(ye) Je Dee³eesieekeÀ[tve keÀuece 402 vegmeej Heo®³egle kesÀues
peeT Mek eÀles. munotes.in

Page 4

kebÀHeveer meef®eJeeb ®ee J³eJemee³e -II
4 De) DeHee$e J³eeqkeÌle ë- keÀuece 164 vegmeej
ceeveefmekeÀ ¢<ì îee meblegueve efyeIe[uesueer J³eeqkeÌle, efoJeeUKeesj cnCetve v³ee³eeue³eeves IeesefJ³eeqkeÌle meb®eeuekeÀ cnCetve efve³egkeÌle keÀjlee ³esle veener.
ye) meYeebvee iewj npej DemeCes ë- keÀuece 167 vegmeej
SKeeoe meb b®eeuekeÀ meueie SkeÀ JekessÀues peeles.
keÀ) keÀe³eoîeeleerue lejlegoeR®es GuuebIeve kesÀu³eeme ë- keÀuece 184 vegmeej
SKeeoîee keÀjejeceO³es meb b®eeuekeÀ Òel³e#e efkebÀJee DeÒel³e#eHeCes menYeeieer Demeu³eeme lees Heo®³egle neslees.
[) Jew³eeqkeÌlekeÀ efnlemebyebOe GIe[ ve kesÀu³eeme ë-
SKeeoîee mebb®eeuekeÀ eves SK eeoîee keÀjejeleerue Jew³eeqkeÌlekeÀ efnlemebyebOe GIe[ ve kesÀu³eeme lees Heo®³egle
neslees.
F&) DeHee$e cnCetve Ieesefpej SK eeoîee mebb®eeuekeÀ euee keÀesì& efkebÀJee ueJeeoeves DeHee$e cnCetve IeesefHeo mees[eJes ueeieles.
HeÀ) iegvnîeekeÀefjlee efMe#ee DeLeJee ob [ Peeu³eeme ë -
pej SKeeo îee mebb®eeuekeÀeuee SKeeo îee iegvnîeeceO³es keÀesìe&ves mene ceefnves efkebÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ
keÀeueeJeOeer®eer efMe#ee cebpetj kesÀueer Demesue lej l³ee meb b®eeuekeÀ euee l³ee®es Heo mees[eJes ueeieles.
ie) keÀe³eo îeeleerue lejlegoervegmeej ë -
pej SKeeo îee mebb®eeuekeÀeuee keÀe³eoîeeleerue lejlegoervegmeej keÀe{tve ìekeÀues lej l³ee®es Heo mebHegäele
³esles.
n) HeÀmeJeCetkeÀ keÀjCes ë-
pej mebb®eeuekeÀ ceb[UekeÀ[tve keÀpe&jesKesOeejkeÀ (meeJekeÀej), meYeemeo efkebÀJee mee Je&peefvekeÀ efnleeuee yeeOee
DeeCeC³ee®³ee ¢efäves J³eJemLeeHeve kesÀues peele Demesue DeMee lej DeMee meb b®eeuekeÀ ebvee ceO³eJeleea
mejkeÀejkeÀ[tve - l³eebvee l³eeb®³ee HeoeJeªve otj kesÀues peeles.
³e) v³ee³eeue³eeÜejs Heo®³egle keÀjCes ë- keÀuece 402
pej mebb®eeuekeÀebefJe©× iewjJ³eJemLeeHeveeyeeyele®eer le¬eÀej Deeu³eeme efkeÀbJee meb b®eeuekeÀ ebveer kesÀuesuee keÀjej
De³eesi³e Demeu³eeme meoj keÀjej v³ee³eeue³e mebHegäele DeeCet MekeÀles. DeMee JesUer meoj meb b®eeuekeÀ ebvee
v³ee³eeue³e l³eeb®³ee HeoeJ eªve otj keÀjles. l³eebvee 5 Je munotes.in

Page 5

kebÀHeveer®es meb®eeuekeÀ
5 meb®eeuekeÀ e®eer keÀle&J³es (Duties of Directors) :-
meb®eeuekeÀ DeeefCe kebÀHeveer ³eeceO³es efJeéeemee®es veelesmebyebOe Demeues Heeefnpesle. Yeeie OeejkeÀebveer p³ee
efJeéeemeeves kebÀHeveerle Hewmee iegbleJeuee Deens. l³ee efJeéeemeeuee le[e peeT ve oslee kebÀHeveer®³ee efnlee®³ee
¢efäves melele keÀle&J³es yepeeJeCes ner YetefcekeÀe meJe& meb®eeuekeÀeb®eer DemeeJeer ueeieles. meb®eeuekeÀeb®eer keÀle&J³es
Keeueeru eÒeceeCes ë -
De) JewOeeefvekeÀ keÀle&J³es - keÀe³eosefJe1) YeeieOeejkeÀebkeÀ[tve Deeuesues meJe& Hewmes Devegmetef®ele yeBkesÀle pecee keÀjCes.
2) keÀuece 61(4 Je 5) kebÀHeveeruee efveOee&efjle JesUsle kebÀHeveeruee J³eJemee³ e ÒeejbYe oeKeuee ÒeeHle
keÀjlee Deeuee veener lej Depe&oejeb®es Hewmes Hejle keÀjCes.
3) keÀuece 165 vegmeej kebÀHeveer®³ee Òel³eskeÀ meom³eeuee JewOeeefvekeÀ meYesHetJeea 21 efoJeme DeeOeer
JewOeeefvekeÀ DenJeeuee®eer Òele efceUeueer Heeefnpes.
4) keÀuece 210(1) vegmeej meb®eeuekeÀ ceb[Ue®es kebÀHeveer®³ee JeeefmeYeemeoebmeceesj kebÀHeveer®ee veHeÀe -leesìe He$ekeÀ Je leeUsyebo þsJeuee Heeefnpes.
5) keÀuece 169(1) vegmeej meb®eeuekeÀ ceb[Ueves efJeMes6) YeeieJeeìHe efJeJejCeHe$e veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s meeoj keÀjCes.
7) efve³eceeJeueervegmeej keÀle&J³e Heej Hee[Ces.
8) kebÀHeveer®³ee keÀjejeleerue efnlemebyebOe GIe[ keÀjCes.
9) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYeebvee GHeefmLele jenCes.
10) kebÀHeveer®³ee Heefnu³ee efnMesye leHeemeCeermee®eer vesceCetkeÀ keÀjCes.
ye) meJe&meeOeejCe keÀle&J³es (General Duties) :-
1) meYeemeoeb®³ee efnlee®es j#eCe keÀjCes, meb®eeuekeÀebveer meYeemeoeb®³ee efnlee®ee efJe®eej kesÀuee
Heeefnpes.
2) keÀeUpeerHetJe&keÀ keÀle&J³e keÀjCes. meb®eeuekeÀeves DeeHeues keÀece efveÿsves Je Deeeqlce³elesves Heej Hee[ues
Heeefnpes.
3) kebÀHeveer®³ee ÒeefleefveOeer cnCetve keÀece keÀjCes. meb®eeuekeÀ ne J³eJemLeeHekeÀ, meYeemeo F. ®ee
ÒeefleefveOeer D emelees. kebÀHeveer®ee efJeéemle cnCetve l³eeves DeeHeues keÀece ÒeeceeefCekeÀHeCes kesÀues
Heeefnpes.
4) kebÀHeveer®³ee OeesjCeeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes. meb®eeuekeÀ ns kebÀHeveer®eer OeesjCes þjefJeleele Je
l³eevegmeej l³ee®eer DebceueyepeeJeCe er kesÀueer keÀer veener l³ee®ee l³eebvee HeeþHegjeJee keÀjeJee ueeielees.
munotes.in

Page 6

kebÀHeveer meef®eJeeb ®ee J³eJemee³e -II
6 meb®eeuekeÀ eb®es nkeÌkeÀ (Rights of Directors) :-
1) kebÀHeveer®³ee efve³eceeJeueervegmeej meb®eeuekeÀebvee keÀener nkeÌkeÀ osC³eele Deeuesues Deensle l³eeb®ee l³eebvee
JeeHej keÀ jlee ³eslees.
2) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYesle þjeJe Heeme keÀ©ve l³eebvee keÀener nkeÌkeÀ ÒeeHle keÀjlee ³esleele Je
l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjlee ³esles. (keÀuece 292 vegmeej)
3) YeeieOeejkeÀebkeÀ[tve YeeieeJejerue ³esCes jkeÌkeÀces®eer ceeieCee r keÀjCes.
4) keÀpe&jesKes efJe¬eÀer keÀjCes. (efveie&efcele)
5) yee¿e keÀpe& keÀe{Ces.
6) kebÀHeveer®³ee efveOeer®eer iebgleJeCetkeÀ keÀjCes.
7) meb®eeuekeÀ ceb[Ueleerue efjkeÌle Heo YejCes.
8) meb®eeuekeÀebveer kesÀuesu³ee keÀjejeuee mebceleer osCes. k eÀuece 297 (4)
9) meb®eeuekeÀeb®es efnlemebyebOe oMe&efJeCes efkebÀJee GIe[ keÀjC³eeyeeyele met®evee ÒeeHle nesCes.
10) J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀe®eer vesceCetkeÀ keÀjCes. keÀuece 316 (2) Je 386 (2).
11) l³ee®e mecegneleerue kebÀHev³eebceO³es iebgleJ eCetkeÀ keÀjC³eemeeþer meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYesle
SkeÀceleeves þjeJe mebcele keÀjCes. keÀuece 372 (5).
12) meb®eeuekeÀebveer Iesleuesu³ee Yeeieeb®³ee meboYee&le JemlegefmLeleer GIe[ keÀjC³eeyeeyele met®evee ÒeeHle
nesCes. keÀuece 308.
keWÀê mejkeÀej® ³ee mebceleerves ÒeeHle nesCeejs IeìkeÀ :-
1) keÀuece 268 vegmeej J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀ efkebÀJee DeeUerHeeUerves efveJe=Êe nesCeeN³ee
meb®eeuekeÀe®³ee vesceCetkeÀer meboYee&le lejlegoerceO³es yeoue efkebÀJee megOeejCee keÀjCes.
2) keÀuece 269 v egmeej Heefnu³ee JesUer SKeeo îee J³eeqkeÌle®eer J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀ efkebÀJee
HetCe&JesU meb®eeuekeÀ cnCetve vesceCetkeÀ keÀjCes.
3) keÀuece 295 vegmeej kebÀHeveer®³ee meb®eeuekeÀebvee keÀpe& osCes.
4) keÀuece 310 vegmeej meb®eeuekeÀeb®³ee c eesyeou³eele Jee{ keÀjCes. l³eemeeþer J³eJemLeeHekeÀer³e
meb®eeuekeÀ efkebÀJee HetCe&JesU meb®eeuekeÀe®ee l³eeceO³es meceeJesMe keÀjCes.
5) keÀuece 311 vegmeej J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀ efkebÀJee HetCe&JesU meb®eeuekeÀe®eer vesceCetkeÀ ner
JesleveJee {er®³ee meboYee&le Demesue.
6) J³eJemLeeHekeÀeb®³ee meboYee&le keÀuece 388([) Je (F&) vegmeej ke=Àleer keÀjCes.
7) keÀuece 372(2) vegmeej DeefOekeÀ ÒeceeCeele kebÀHev³eebceO³es iebgleJeCetkeÀ keÀjCes. munotes.in

Page 7

kebÀHeveer®es meb®eeuekeÀ
7 meb®eeuekeÀ eb®eer YetefcekeÀe DeeefCe keÀe³eosMeer j mLeeve (Role and Legal position of
Directors) :-
1) kebÀHeveer®ee ÒeefleefveOeer cnCetve YetefcekeÀe Heej Hee[Ces.
kebÀHeveer ner ke=Àef$ece J³eeqkeÌle Deens. cnCetve meb®eeuekeÀebvee kebÀHeveer®³ee Jeleerves ÒeefleefveOeer cnCetve Yetefcek eÀe Heej
Hee[eJeer ueeieles. kebÀHeveer®es J³eJemLeeHekeÀ, YeeieOeejkeÀ, iebgleJeCetkeÀoej F. ®ee ÒeefleefveOeer cnCetve meb®eeuekeÀ
ceb[U keÀece Henele Demeles. meJe& meb®eeuekeÀebvee efceUtve meb®eeuekeÀ ceb[U Demes mebyeesOeues peeles.
kebÀHeveerleerue cenÊJee®es ef veCe&³e IesCes, OeesjCes þjefJeCes, l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes F. meeþer meb®eeuekeÀ
ceb[U SkeÀ$e ³esTve meYesceO³es efveCe&³e Iesleele efkebÀJee þjeJe Heeme keÀjleele. les pes efveCe&³e Iesleele l³eeuee
les peyeeyeoej Oejues peeleele. kebÀHeveer ®³ee p³ee J³eeqkeÌle eEkeÀJee mebmLeebMeer mebbyebOe ³eslees l³eeb®³eeMeer
ceO³emLeer keÀjC³ee®es keÀece meb®eeuekeÀ keÀjleele.
2) J³eJemLeeHekeÀer³e Yeeieeroeje®eer YetefcekeÀe yepeeJeCes.
kebÀHeveer®es YeeieOeejkeÀ ns meJe&$e efJeKegjues Demeleele l³ eecegUs l³eebvee kebÀHeveer®es owvebefove keÀecekeÀepe Heenlee
³esle veener. cnCetve les l³eeb®³eeleerue ÒeefleefveOeeR®eer meb®eeuekeÀ ceb[UeJej vesceCetkeÀ keÀjleele. l³eebvee
kebÀHeveer®es J³eJemLeeHeve keÀjC³eemeeþer Hegjsmes DeefOekeÀej efoues peeleel e. Goe. mecenkeÌkeÀ Yeeieeb®es JeeìHe
keÀjCes, kebÀHeveer®es keÀpe& GYeejCes, kebÀHeveer®³ee efveOeer®eer iebgleJeCetkeÀ keÀjCes F. meb®eeuekeÀ ns mJeleë kebÀHevee r®es
YeeieOeejkeÀ Demeu³eecegUs les YeeieOeejkeÀebvee HeÀe³eoe Jee{efJeC³eemeeþer Òe³elve keÀ jleele. cnCetve les
kebÀHeveer®³ee J³eJemLeeHeveeceO³es DeefOekeÀ meef¬eÀ³e nesleele. kebÀHeveer®³ee efJekeÀemeemeeþer OeesjCes þjefJeleele,
efveCe&³e Iesleele, OeesjCeeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjleele. kebÀHeveer®es owvebefove keÀecekeÀepe DeefOekeÀ meg jefUleHeCes
®eeueefJeC³eemeeþer les DeeHeues ³eesieoeve osle Demeleele. kebÀHeveer®³ee keÀeceeJej ue#e osCes ³eemeeþer les
efve³eb$eCee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[le Demeleele.
3) kebÀHeveer®ee efJeéemle cnCetve YetefcekeÀe Heej Hee[Ces ë
meb®eeuekeÀ ns k ebÀHeveer®es ÒeeceeefCekeÀ Je efJeéeemet ÒeefleefveOeer Demeleele. kebÀHeveer®es YeeieOeejkeÀ l³eeb®³eeJej
efJeéeeme þsTve kebÀHeveerceO³es iebgleJeCetkeÀ keÀjleele. YeeieOeejkeÀebveer l³eeb®³ee HewMee®ee efnMesye ceeefieleu³eeJej
lees meb®eeuekeÀebvee l³e eb®³eekeÀ[s meeoj keÀjeJee ueeielees. cnCetve l³eebvee kebÀHeveerleerue efJeéemle Demes cnìues
peeles. l³eeb®ee kebÀHeveerleerue menYeeie Je keÀecee®eer J³eeHleer DeefOekeÀ Deens. l³eeb®es kebÀHeveerleerue mLeeve efkebÀJ ee
YetefcekeÀe Del³eble cenÊJee®eer Deens. meb®eeuekeÀebvee kebÀHeveerves l³eeb®eer keÀle&J³es Je peyeeyeoeN³ee Heej Hee[levee
keÀener nkeÌkeÀ eEkeÀJee DeefOekeÀej osC³eele Deeues Deensle. l³eeb®ee les JeeHej keÀ©ve Iesleele. Je kebÀHeveer®es
ÒeeceeefCekeÀ Je efJeéeemet mesJekeÀ cnCetve keÀe ce Heenleele. l³eeb®³ee ceeie&oMe&veevegmeej kebÀHeveerleerue
J³eJemLeeHevee®es keÀecekeÀepe meg© Demeles. Hejbleg l³eeb®es keÀece mesJeeYeeJeer Demeu³eecegUs l³eebvee mesJekeÀ
cnCelee ³esCeej veener l³eeSsJepeer l³eeb®eer YetefcekeÀe J³eJemLeeHevee®eer Je ÒeMeemevee®eer Demeles.
1.4 meb®eeuekeÀeb®ee DenJeeue (DIRECTORS REPORT)
ceveesjcee ì^evmeHeesì& Fb[efmì^pe efue.
GÐece veiej, Sce.Dee³e.[er.meer.,
Deewjbieeyeeo munotes.in

Page 8

kebÀHeveer meef®eJeeb ®ee J³eJemee³e -II
8 mevceeveveer³e meYeemeo yebOet - Yeefieveer,
31 cee®e& 2020 DeKesj mebHeuesu³ee JemeYeemeo ebmeceesj meeoj keÀjleevee ceuee Del³eble Deevebo nesle Deens. DeeHeu³ee kebÀHeveer®³ee efo.
1.04.2019 les 31.03.2020 ³ee DeeefLe&keÀ JekeÀjerle Deens. ®eeuet DeeefLe&keÀ Jeceb[Ueves meceeOeeve J³ekeÌle kesÀues Deens. les DeeHeCeebme Keeueerue þUkeÀ yeeyeeRJe©ve efometve ³esF&ue.
1) ueeYeebMe JeeìHe ë -
®eeuet DeeefLe&keÀ JeGuee{eue Jee{u³eecegUs kebÀHeveer®³ee veHe̳eele Jee{ Peeueer Deens. cnCetve meb®eeuekeÀ ceb[Ueves meeceev³e
YeeieOeejkeÀebvee 17 % ojeves ueeYeebMe JeeìHe keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. iesu³ee JeueeYeebMe JeeìHe keÀjC³eele Deeuee neslee. l³eecegUs meYeemeoeb®³ee GlHeVeeceO³es 3 % veer Jee{ Peeuesueer
Deens.
2) JeeefkebÀHeveer®³ee DeeefLe&keÀ He $ekeÀeÜejs DeeHeCeeme kebÀHeveer®eer Òeieleer Peeu³ee®es efveoMe&veeme ³esF&ue. DeeHeueer
kebÀHeveer Jeenve efveefce&leer (GlHeeove) keÀjles. leer SkeÀ veeceebefkeÀle kebÀHeveer Deens. peveceeCemeele kebÀHeveer®es
veeJeueewefkeÀkeÀ ®eebieues Deens. kebÀHev eer®³ee GlHeeovee®eer ûeenkeÀebvee Kee$eer Heìueer Deens. l³eecegUs ceboer®³ee
keÀeUele meg×e ieleJekebÀHeveerves ®eeuet DeeefLe&keÀ JeÒeieleerJej Peeuesuee efometve ³eslees.
3) ceeieCeerle Jee{ ë -
jep³e Meemeveeves DeeHeu³ee kebÀHeveeruee Jeenve GlHeeoveeyeeyele ÒeceeefCele iegCeJeÊes®es ÒeceeCeHe$e osTve
ieewjefJeC³eele Deeues De ens. l³ee®ee HeefjCeece cnCetve DecesefjkeÀe, Dee@mì^sefue³ee, FefpeHle, ÖeÀevme F. osMeeletve
kebÀHeveer®³ee Jeenveebvee veJ³eeves ceeieCeer Deeueer Deens. l³eecegUs Heg{erue DeeefLe&keÀ JeJe efJe¬eÀerle Jee{ nesTve kebÀHevee r®³ee Òeieleeruee Hegjsmee JeeJe DemeCeej Deens. l³eecegUs meYeemeoeb®³ee
ueeYeebMeele vekeÌkeÀer®e Jee{ nesF&ue Demee efJeéeeme meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee Jeeìlees. efve³ee&leermeeþer Meemeveeves
mekeÀejelcekeÀ OeesjCe þsJeu³eecegUs Meemevee®³ee cenmetueceO³es Jee{ nesTve DeLe&J³eJemLesuee neleYeej
ueeieCeej Deens.
4) DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee JeeHej ë -
kebÀHeveer®³ee GlHeeoveeuee ³esCeejer Jee{leer ceeieCeer, Deeblejjeä^er³e yeepeejHesþsleerue mHeOes&le efìketÀve jenCes
³eemeeþer DeeHeu³ee kebÀHeveer®³ee Je enve GlHeeoveeuee iegCeJeÊesyeeyele le[pees[ Demelee keÀecee ve³es. ³ee®ee
meb®eeuekeÀ cebb[Ueves leele[erves efJe®eej kesÀuee Deens. l³eemeeþer DeeHeu³ee kebÀHeveer®³ee ©. 50 keÀesìeR®es
DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve (³eb$emeeceûeer) peHeevekeÀ[tve Kejsoer keÀ jeJeer ueeieCeej Deens. l³eeefMeJee³e DeeHeCe
efJekeÀefmele osMeebkeÀ[tve Deeuesueer ceeieCeer JesUsJej HetCe& keÀ© MekeÀCeej veener. DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve JeeHejCes
ner keÀeUe®eer iejpe Deens. cnCetve®e meb®eeuekeÀ ceb[Ueves ne efveCe&³e leele[erves Ie sleuee Deens.
munotes.in

Page 9

kebÀHeveer®es meb®eeuekeÀ
9 5) veJeerve MeeKes®ee MegYeejbYe ë -
Deewjbieeyeeo Menj ns PeHeeì îeeves Jee{le Deens. DeeHeu³ee kebÀHeveeruee peeiee keÀceer He[le Deens. kebÀHeveer®ee
J³eeHe efoJemeWefoJeme Jee{le Deens. kebÀHeveer®³ee GlHeeoveeceO³es Jee{ keÀjCes DeHeefjne ³e& Demeu³eecegUs
DeewjbieeyeeoHeemetve 10 efkeÀ.ceer. DeblejeJej Demeuesues ceesjieeJe ³esLes veJeerve GlHeeove ³egefveì meg©
keÀjC³ee®ee efveCe&³e meb®eeuekeÀ cebb[Ueves Iesleuee Deens. ³ee efþkeÀeCeer kebÀHeveer®³ee ceeuekeÀer®eer 5 SkeÀj peeiee
GHeueyO e Deens. ûeeceerCe Yeeieele GÐeesie GYeejCeermeeþer Meemeveeves efJeefJeOe meJeueleer peenerj kesÀu³ee
Deensle. keÀjeceO³es keÀHeele keÀjC³ee®es Meemevee®es OeesjCe DeeHeu³ee kebÀHeveer®³ee ¢efäkeÀesveeletve HeÀe³eo îee®es
Deens. cnCetve veJeerve peeiee efJ ekeÀefmele keÀjC³eekeÀ[s kebÀHeveer®ee Yej Deens. ³esl³ee efoJeeUer®³ee
MegYecegntlee&Jej DeeHeu³ee kebÀHeveer®es veJeerve GlHeeove ³egefveì veJeerve peeiesle meg© nesle Deens.
6) efjkeÌle HeoeJej meb®eeuekeÀe®eer efve³egkeÌleer ë -
kebÀHeveer®es mevceevev eer³e meb®eeuekeÀ Þeer. Yejle ÞeerefJeOeve ueesefn³ee ³eeb®es ceens. Dee@keÌìesyej 2019 ceO³es
DeekeÀeqmcekeÀ efveOeve Peeues l³eeb®³ee peeiesJej Þeer. ÒeleeHe ceeOeJe yesueieeJeer ³eeb®eer meb®eeuekeÀ cnCetve
efve³egkeÌleer keÀjC³eele Deeueer.
DenJeeue ke ÀeueeJeOeerceO³es meb®eeuekeÀ ceb[Ue®es meJe& meom³e, DeefOekeÀejer, keÀce&®eejer, DeefYekeÀlex Je
HeeþerjeKes F. veer JeDeenesle.
efþkeÀeCe ë Deewjbieeyeeo meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee Jeleerves,
efoveebkeÀ ë 25 SefÒeue 2020 Þeer. De©Ce ceoveueeue megjeCee,
DeO³e#e
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-
Òe. De) Lees[ke̳eele GÊejs efuene.
1) meb®eeuekeÀ keÀesCeeuee cnCeleele ?
2) meb®eeuekeÀe®eer Hee$elee meebiee.
3) meb®eeuekeÀe®³ee vesceCetkeÀer®eer oesve keÀueces efJeMeo keÀje.
4) meb®eeuekeÀe®³ee ye[leHeÀea®eer oesve keÀejCes meebiee.
5) meb®eeuekeÀ Heo®³egleer ³ee®ee DeeHeCeebme keÀe³e DeLe&yeesOe neslees ?
6) meb®eeuekeÀeb®eer oesve keÀle&J³e s efJeMeo keÀje.
7) meb®eeuekeÀeb®es oesve nkeÌkeÀ meebiee.
8) keÀWê mejkeÀej®³ee mebceleerves ÒeeHle nesCeejs me b®eeuekeÀeb®es oesve nkeÌkeÀ keÀesCeles ?
9) meb®eeuekeÀeb®³ee DenJeeueeleerue oesve yeeyeer meebiee.
10) meb®eeuekeÀeb®es efjkeÌle Heo kesÀJne Yejues peeles ? munotes.in

Page 10

kebÀHeveer meef®eJeeb ®ee J³eJemee³e -II
10 1.5 meb®eeuekeÀ DeesUKe ¬eÀceebkeÀ (DIRECTOR’S IDENTIFICATION
NUMBER)
p³ee J³eeqkeÌlebvee kebÀHeveer®es efJeÐeceeve meb®eeuekeÀ efkebÀJee meb®eeuekeÀ yevee³e®es Deens l³eebvee efJeMes(Unique Code Number) efouee peelees. kebÀ Heveerleerue meJe& meb®eeuekeÀebvee ne ¬eÀceebkeÀ efouee peelees.
meb®eeuekeÀeuee DeesUKe ¬eÀceebkeÀ efou³eeveblej lees efkeÀleerner kebÀHev³eebceO³es meb®eeuekeÀ Demeu³eeme l³ee®e
DeesUKe ¬eÀceebkeÀ e®³ee DeeOeejs l³eebvee meb®eeuekeÀ cnCetve DeesUKe ues peeles. SKeeo îee J³eeqkeÌleves meb®eeuekeÀ
Heoe®ee jepeerveecee efouee lejer l³ee®ee meb®eeuekeÀ DeesUKe ¬eÀceebkeÀ jÎ nesle veener.
meb®eeuekeÀ DeesUKe ¬eÀceebkeÀ ÒeeHle keÀjC³eemeeþer meb®eeuekeÀebvee Dee@veueeF&ve Depe& keÀjeJee ueeielees.
l³eemeeþer l³ee bvee HeÀesìes Je HeÊee F. ÒeceeefCele keÀ©ve HeeþJeeJee ueeielees. kebÀHeveeruee DeeHeues omleSsJepe
Dee@veueeF&ve HeeþJeeJes ueeieleele. l³eemeeþer meb®eeuekeÀebvee DeesUKe ¬eÀceebkeÀ DemeeJee ueeielees. p³ee
omleSsJepeeJej meb®eeuekeÀ mener keÀjleele l³e eJej meb®eeuekeÀ DeesUKe ¬eÀceebkeÀ DemeeJee ueeielees.
Lees[ke̳eele Lees[ke̳eele kebÀHeveerleerue meJe& meb®eeuekeÀ DeesUKe ¬eÀceebkeÀ DemeeJee ueeielees.
meb®eeuekeÀ DeesUKe ¬eÀceebkeÀe®es cenÊJe (Importance of Director’s
Identification Number) ë-
1) iegbleJeCetkeÀoejebvee kebÀHeveer®³ee meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer ceeefnleer mecepeles.
meb®eeuekeÀ DeesUKe He$e ¬eÀceebkeÀ eÜejs iegbleJeCetkeÀoejebvee kebÀHeveerleerue meb®eeuekeÀ ceb[U keÀesCe Deens les
mecepeles. l³ee DeeOeejs l³eebvee meoj kebÀHeveeruee ieg bleJeCetkeÀ keÀjeJeer keÀer keÀ© ve³es ³eeyeeyele®ee efveCe&³e Ieslee
³eslees.
2) HeÀmeJeCetkeÀ Peeu³eeme ceeefnleer GHeueyOe nesles.
meeJe&peefvekeÀ kebÀHev³eeceOeerue meb®eeuekeÀ peveleskeÀ[tve Hewmes ieesUe keÀjleele Je efoJeeUKeesjer peenerj keÀ©ve
peveles®eer HeÀmeJeCetkeÀ keÀjleele. kebÀHeveer iee³eye Peeu³eecegUs iegbleJeCetkeÀoejeb®es DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve nesles.
DeMeeJesUer meb®eeuekeÀebvee l³eeb®³ee DeesUKe ¬eÀceebkeÀe®³ee DeeOeejs MeesOe IesTve l³eeb®³eekeÀ[tve vegkeÀmeeve
YejHeeF&®eer ceeie Ceer keÀjlee ³esles efkebÀJee v³ee³eeue³eele oeo ceeielee ³esles.
3) meb®eeuekeÀebve er kesÀuessues iegvns MeesOelee ³esleele .
meb®eeuekeÀ mJele뮳ee efnlee®³ee ¢efäves yeesieme J³eJenej efkebÀJee keÀjej keÀjleele. l³eeÜejs kebÀHeveer®es
vegkeÀmeeve nesl es. DeMeeJesUer meYeemeoeb®es He³ee&³eeves kebÀHeveer®es vegkeÀmeeve nesles. meb®eeuekeÀ kebÀHeveer®eer
HeÀmeJeCetkeÀ keÀjleele. v³ee³eeue³eeves l³eeb®³eekeÀ[tve iegvne Meeyeerle kesÀu³eeJej l³eebvee vegkeÀmeeve YejHeeF&
keÀ©ve ÐeeJeer ueeieles. meb®eeuek eÀ DeesUKe ¬eÀceebkeÀe®³ee DeeOeejs DeMee meb®eeuekeÀebvee MeesOetve keÀe{lee
³esleele.
1.6 efve³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe kebÀHeveer meb®eeuekeÀ e®ee DeY³eeme kesÀuee Deens. meb®eeuekeÀ ceb[UeceO³es meb®eeuekeÀ
HeoeJej vesceCetkeÀ k esÀueer peeCeejer J³eeqkeÌle, vesceCetkeÀ, Heo®³egleer ³eeyeeyele pes efve³ece efkebÀJee Deìer Deensle
l³eeb®es Heeueve keÀjeJes ueeieles. kebÀHeveer keÀe³e oîeeves meb®eeuekeÀ ebvee nkeÌkeÀ, keÀle&J³es Je peyeeyeoeN³ee efouesu³ee munotes.in

Page 11

kebÀHeveer®es meb®eeuekeÀ
11 Deensle l³ee®es l³eebvee He eueve keÀjeJes ueeieles. l³ee®eyejesyej l³eebvee kebÀHeveer®ee ÒeefleefveOeer, J³eJemLeeHekeÀer³e
Yeeieeroej, kebÀHeveer®ee efJeéemle F. YetefcekeÀe Heej Hee[eJ³ee ueeieleele. meb®eeuekeÀ ebvee ojJeDenJeeue le³eej keÀ©ve lees JeeefGHeueyOe nesC³eemeeþer l³eebvee DeesUKe ¬eÀceebkeÀ efouee peelees. meb®eeuekeÀ eb®ee MeesOe IesC³eemeeþer ³ee
DeesUKe ¬eÀceebkeÀe®ee GHe³eesie neslees.
1.7 mJeeO³ee³e
ÒeMve ë-
1) `meb®eeuekeÀ e®eer' J³eeK³ee Ðee. meb®eeuekeÀ e®eer Hee$elee Je vesceCetkeÀ ³eeyeeyele meefJemlej JeCe&ve keÀje.
2) `meb®eeuekeÀ e®eer Heo®³egleer ' cnCepes keÀe³e? meb®eeuekeÀ e®eer Heo®³egleer keÀe kesÀueer peeles ?
3) meb®eeuekeÀ e®eer keÀle&J³es mHeä keÀje.
4) meb®eeuekeÀ eb®³ee nkeÌkeÀeb®es meefJemlej JeCe&ve keÀje.
5) meb®eeuekeÀ e®³ee DenJeeueeleerue meceeefJeä yeeyeeR®es JeCe&ve keÀje.
6) `meb®eeuekeÀ DeesUKe ¬eÀceebkeÀ ' ³eeJej meefJemlej efìHeCe le³eej keÀje.
7) Lees[ke̳eele ìerHee efuene.
De) Deefleefjk eÌle meb®eeuekeÀ
ye) ueJeeoeÜejs meb®eeuekeÀe®eer vesceCetkeÀ
keÀ) keWÀê mejkeÀej®³ee mebceleerves meb®eeuekeÀevee ÒeeHle nesCeejs nkeÌkeÀ
[) meb®eeuekeÀe®eer YetefcekeÀe
F&) meb®eeuekeÀeb®ee Òeieleer DenJeeue
HeÀ) meb®eeuekeÀ DeesUKe ¬eÀceebkeÀe®es cenÊJe




munotes.in

Page 12

12 2
kebÀHeveer®es J³eJemLeeHeve - Yeeie 2
(MANAGEMENT OF COMPANY PART II)
meb®eeuekeÀe®es ÒekeÀej Je DebkesÀ#ekeÀ
(TYPES OF DIRECTORS AND AUDITORS)

Heeþe®eer j®evee :
2.1 GefÎ<ìs
2.2 ÒeemleeefJekeÀ
2.3 meb®eeuekeÀeb®es ÒekeÀej
2.4 cegK³e keÀe³e&keÀejer Deef OekeÀeN³ee®eer YetefcekeÀe
2.5 kebÀHeveer®es J³eJemLeeHeve
2.6 DebkesÀ#ekeÀ
2.7 efve2.8 mJeeO³ee³e
2.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1. meb®eeuekeÀeb®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
2. cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀeN³ee®eer YetefcekeÀe efJeÐeeL³e e¥vee mecepeeJetve osCes.
3. kebÀHeveer®es J³eJemLeeHeveeyeeyele®eer efJeÐeeL³ee¥vee ceeefnleer osCes.
4. DebkesÀ#eCe ; DebkesÀ#ekeÀ ³eeyeeyele %eeve mebHeeove keÀjCes.
5. DebkesÀ#ekeÀe®ee DenJeeue keÀmee le³eej keÀjeJee ³eeyeeyele efJeÐeeL³ee¥vee Òeel³eeq#ekeÀ %ee ve osCes.
2.2 ÒeemleeefJekeÀ (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe meb®eeuekeÀeb®³ee ÒekeÀeje®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. kebÀHeveerceO³es efJeefJeOe
ÒekeÀej®es meb®eeuekeÀ keÀe³e&jle Demeleele. Òel³eskeÀ ÒekeÀej®³ee meb®eeuekeÀeb®eer YetefcekeÀe efYeVe Demeles. ns
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®es ÒeefleefveOeer Demeleele. ³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀeN³ee®eer munotes.in

Page 13

meb®eeuekeÀe®es ÒekeÀej Je DebkesÀ#ekeÀ
13 YetefcekeÀe DeY³eemeCeej Deenesle. J³eJemLeeHeve Je ÒeMeemekeÀer³e keÀecekeÀepe HeenC³eemeeþer meb®eeuekeÀ ceb[U
cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀeN³ee®eer vesceCetkeÀ keÀjles. kebÀHeveer®³ee J³eJemLeeHeveeceO³es cegK³e keÀe³e&keÀejer
DeefOekeÀejer cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeleele. kebÀHeveeruee JeeefvesceCetkeÀ, Debke sÀ#ekeÀe®eer keÀe³ex, DebkesÀ#ekeÀe®es nkeÌkeÀ Je DeefOekeÀej DebkesÀ#eCe DenJeeue F. ®ee DeY³eeme
keÀjCeej Deenesle. DebkesÀ#ekeÀeuee JeeefDenJeeue meeoj keÀjeJee ueeielees. ne De nJeeue keÀmee le³eej keÀjleele l³ee®ee vecegvee efJeÐeeL³ee¥®³ee
ceeefnleermeeþer osC³eele Deeuee Deens.
2.3 meb®eeuekeÀeb®es ÒekeÀej ë (TYPES OF DIRECTORS)
1) ÒeLece meb®eeuekeÀ ë - (First Director )
kebÀHeveer®eer mLeeHevee keÀjleevee ÒeJele&keÀ ÒeLece meb®eeuekeÀeb®eer vesceCetkeÀ keÀjleele. kebÀHeveer®eer mLeeHevee
keÀjleevee meb®eeuekeÀ cnCetve keÀeieoHe$ekeÀebJej ueeieCeeN³ee me¿ee ÒeLece meb®eeuekeÀ keÀjleele. ns meb®eeuekeÀ
kebÀHeveer®³ee Heefnu³ee meJe&meeOeejCe meYesHe³e¥le meb®eeuekeÀ HeoeJej je nleele. ³ee meYesceO³es l³eeb®eer Hegvne
meb®eeuekeÀ HeoeJej efveJe[ kesÀueer peeles.
2) DeeJeleea meb®eeuekeÀ ë - (Rotational Director )
kebÀHeveerleerue meb®eeuekeÀebvee DeeUerHeeUerves efveJe=Êe keÀjeJes ueeieles l³eebvee DeeJeleea meb®eeuekeÀ Demes
cnCeleele. meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerleerue meb®eeuekeÀebvee ojJeefveJe=Êe JneJes ueeieles. kebÀHeveer keÀe³eoe keÀuece 52(6) vegmeej 2/3 meb®eeuekeÀ DeeUerHeeUerves efveJe=Êe
nesleele. Goe. 3 meb®eeuekeÀ DemeCeeN³ee kebÀHeveerleerue 2 meb®eeuekeÀ DeeUerHeeUerves efveJe=Êe nesleele Je 1
meb®eeuekeÀ ojJemebmLeebveer efve³egkeÌle kesÀuesues meb®eeuekeÀ, mJe leb$e meb®eeuekeÀ, keÀe³e&keÀejer meb®eeuekeÀ keÀer, p³eeb®eer vesceCetkeÀ
5 Je3) DeefleefjkeÌle meb®eeuekeÀ ë - (Additional Director )
DeefleeqjkeÌle meb®eeuekeÀebvee Je eefefve³eceeJeueerleerue lejlegoervegmeej DeefleeqjkeÌle meb®eeuekeÀeb®eer vesceCetkeÀ keÀjleele. les Heg{erue JeeefmeJe&meeOeejCe meYesHe³e¥le ³ee HeoeJej jenleele.
4) He³ee&³eer meb®eeuekeÀ ë - (Alternate Director )
cetU meb®eeuekeÀeb®³ee iewjnpesjerle He³ee&³eer meb®eeuekeÀeb®eer vesceCetkeÀ kesÀueer peeles. He³ee&³eer meb®eeuekeÀeb®³ee
vesceCetkeÀer®ee keÀeueeJeOeer leerve ceefnv³eebHes#ee DeefOekeÀ Demelees.
5) keÀe³e&keÀejer meb®eeuekeÀ ë - (Executive Director )
kebÀHeveerleerue HetCe& JesU meb®eeuekeÀeuee keÀe³e&keÀejer meb®eeuekeÀ Demes cnCeleele. ns meb®eeuekeÀ HetCe& JesU
kebÀHeveer®³ee mesJesle Demeleele. ³eeb®ee kebÀHeveer®³ee owvebefove J³eJemLeeHeveele cenÊJee®ee menYeeie Demelees.
l³eebvee J³eJemLeeHeveeleerue efJeefMeä peyeeyeoeN³ee efou³ee peeleele. Goe. efJeHeCeve meb®eeuekeÀ, efJeÊe
meb®eeuekeÀ, J³eJemLeeHeve meb®eeuekeÀ, ÒeMeemekeÀer³e meb®eeuekeÀ F. munotes.in

Page 14

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
14 6) DekeÀe³e&keÀejer meb®eeuekeÀ ë - (Non Executive Directo r)
ns meb®eeuekeÀ kebÀHeveer®³ee owvebefove keÀecekeÀepeeceO³es meef¬eÀ³e vemeleele cnCetve l³eebvee DekeÀe³e&keÀejer
meb®eeuekeÀ Demes cnCeleele. ³eebvee yeensj®es meb®eeuekeÀ (Outside Director ) Demesner mebyeesOeues peeles.
kebÀHeveerceO³es SKeeoe veJee rve ÒekeÀuHe jeyeefJeCes, veJeerve ¢efäkeÀesCe efJekeÀefmele keÀjCes, veeefJeC³elee efvecee&Ce
keÀjCes, JesieUe efJe®eej keÀjCes, DeeOegefvekeÀ keÀuHevee efJe®eejele IesCes F. meeþer DekeÀe³e&keÀejer meb®eeuekeÀ e®eer
efve³egkeÌleer kesÀueer peeles.
7) veeceefveoxefMele meb®eeuekeÀ ë - (Nominee Director )
efJeÊeer³e mebmLeeleerue meYeemeo DeeHeu³ee efJeÊee®es j#eCe keÀjC³eemeeþer DeMee meb®eeuekeÀeb®eer efve³egkeÌleer
keÀjleele. Goe. DeeefLe&keÀ J³eJenejebJej efve³eb$eCe þskeCes, DeeefLe&keÀ J³eJenejele De®e tkeÀlee Je HeejoMe&keÀlee
efvecee&Ce keÀjCes.
8) ceefnuee meb®eeuekeÀ ë - (Women Director )
Keeueerue ÒekeÀej®³ee kebÀHev³eebceO³es SkeÀ ceefnuee meb®eeuekeÀ e®eer vesceCetkeÀ keÀjeJeer ueeieles. Goe. met®eerye×
kebÀHeveer, ª. 100 keÀesìer efkebÀJee l³eeHes #ee DeefOekeÀ jkeÌkeÀces®es Jemetue YeeieYeeb[Jeue Demeuesu³ee
meeJe&peefvekeÀ kebÀHev³ee, ª. 300 keÀesìer efkebÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ JeeefkebÀHev³ee F.
9) DeuHemebK³eebkeÀ YeeieOeejkeÀeb®es meb®eeuekeÀ ë - (Minori ty Shareholders Director )
kebÀHeveer keÀe³eoe keÀuece 151 vegmeej DeuHemebK³eebkeÀ YeeieOeejkeÀ SkeÀe meb®eeuekeÀe®eer efveJe[ keÀ©
MekeÀleele. DeuHemebK³eebkeÀ YeeieOeejkeÀ cnCepes p³ee J³eeqkeÌlebveer ª. 20,000/ - efkebÀceleer®es Yeeie Kejsoer
kesÀues De ensle. Hejbleg DeuHemebK³eebkeÀ YeeieOeejkeÀebvee meb®eeuekeÀeb®eer efveJe[ DeefveJee³e& veener.
10) mJeble$e meb®eeuekeÀ ë- (Independent Director )
kebÀHeveer keÀe³eo³eeleerue keÀuece 149 vegmeej keÀe³e&keÀejer meb®eeuekeÀ, HetCe& JesU meb®eeuekeÀ Je ve eceefveoxefMele
meb®eeuekeÀ ³ee J³eefleefjkeÌle pes meb®eeuekeÀ efve³egkeÌle kesÀues peeleele l³eebvee mJeleb$e meb®eeuekeÀ Demes
cnCeleele. ³ee meb®eeuekeÀeb®ee keÀeueeJeOeer 5 Jemeb®eeuekeÀ ns oesve JemeeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerleerue ª. 10 keÀesìerHes#ee peemle efkebÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ Jemetue YeeieYeeb[Jeue
keÀpee&T jkeÌkeÀce, keÀpe&jesKes Je þsJeer ³eeb®eer SketÀCe jke ÌkeÀce ª. 50 keÀesìerHes#ee DeefOekeÀ Deens DeMee
kebÀHeveerle efkeÀceeve Je meb®eeuekeÀ efve³egkeÌle keÀjeJes ueeieleele lej met®eerye× kebÀHeveerceO³es SketÀCe
meb®eeuekeÀ eb®³ee 1/3 meb®eeuekeÀ ns mJeble$e meb®eeuekeÀ Demeleele.
2.4 cegK³e keÀe³e&keÀeje r DeefOekeÀeN³ee®eer YetefcekeÀe ë- (ROLE OF CHIEF
EXECUTIVE OFFICER)
kebÀHeveer®es J³eJemLeeHeve keÀjC³eemeeþer meb®eeuekeÀ ceb[U mLeeHeve kesÀuesues Demeles. Hejbleg owvebefove
keÀecekeÀepe DeeefCe ÒeMeemeve HeenC³eemeeþer meb®eeuekeÀ ceb[U J³eJemLeeHeke Àer³e keÀce&®eeN³eeb®eer ceole Iesles.
Goe. J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀ efkebÀJee J³eJemLeeHekeÀ efkebÀJee cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer, kebÀHeveer munotes.in

Page 15

meb®eeuekeÀe®es ÒekeÀej Je DebkesÀ#ekeÀ
15 ef®eìCeerme, HetCe& JesU meb®eeuekeÀ, cegK³e efJeÊeer³e DeefOekeÀejer efkebÀJee Flej DeefOekeÀejer F. kebÀHeveer keÀe³eoe
2013 keÀuece 203 vegmeej met®eerye× kebÀHeveer, meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer p³ee kebÀHeveer®es Yeeie Yeeb[Jeue
ª. 10 keÀseìer efkebÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ Demesue DeMee kebÀHeveerceO³es cegK³e J³eJemLeeHekeÀer³e keÀce&®eejer
DeLeJee DeefOekeÀeN³eeb®eer vesceCetkeÀ keÀjlee ³esles. meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee HejJeeveieerefMeJee³e HetCe& JesU cegK³e
keÀce&®eejer DemeCeeN³ee J³eeqkeÌlebvee SkeÀeJesUer SkeÀeHes#ee peemle kebÀHev³eebceO³es Heo Yet³eeuee DeHeJeeo cnCep es p³ee meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerceO³es cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer DemeCeeN³ee
J³eeqkeÌleuee l³ee kebÀHeveer®³ee ogd³³ece kebÀHeveerceO³es cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer ns Heo YetcegK³e J³eJemLeeHekeÀer³e keÀce&®eejer ë- (Key Managerial Personnel )













2.5 kebÀHeveer®es J³eJemLeeHeve ë- (COMPANY MANAGEMENT)
kebÀHeveer J³eJemLeeHevee®ee Heo¬eÀce KeeueerueÒeceeCes oMe&efJeuee Deens.
YeeieOeejkeÀ

meb®eeuekeÀ ceb[U

J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀ e fkebÀJee cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer
HetCe& JesU meb®eeuekeÀ J³eJemLeeHekeÀer³emeb®eeuekeÀ cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer cegK³e efJeÊeer³e DeefOekeÀejer HetCe& JesU meb®eeuekeÀ
J³eJemLeeHekeÀ Flej DeefOekeÀejer kebÀHeveer meef®eJe munotes.in

Page 16

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
16 1) cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer - (Chief Executive Officer) C.E.O.
2) cegK³e efJeÊeer³e DeefOekeÀejer - (Chief Financial Officer) C.F.O.
3) cegK³e keÀe³eoe DeefOekeÀejer - (Chief Law Officer) C.L.O.
4) cegK³e leb$e%eeve DeefOekeÀejer - (Chief Technology Officer) C.T.O.
5) cegK³e efJeHeCeve DeefOekeÀejer - (Chief Marketing Officer) C.M.O.
6) kebÀHeveer meef®eJe - (Company Secretary) C.S.
kebÀHeveer®es YeeieOeejkeÀ ns kebÀHeveer®es ceeuekeÀ Demeleele. l³ee b®³eeleerue ÒeefleefveOeer meb®eeuekeÀ ceb[UeceO³es
ÒeefleefveOeer cnCetve keÀece Heenleele. J³eJemLeeHeve Je ÒeMeemekeÀer³e keÀecekeÀepe HeenC³eemeeþer les efJeefJeOe
DeefOekeÀeN³eeb®eer efve³egkeÌleer keÀjleele. ceesþîee J³eJemee³eeceO³es DeMee ÒekeÀej®e s efJeefJeOe DeefOekeÀejer efJeefJeOe
HeoebJej keÀece keÀjleevee efometve ³esleele. meb®eeuekeÀ ceb[U SkeÀ HetCe&JesU meb®eeuekeÀe®eer vesceCetkeÀ keÀjleele.
ne kebÀHeveer®ee HetCe&JesU DeefOekeÀejer mecepeuee peelees. lees kebÀHeveer®³ee J³eJemLeeHevee®ee r Je ÒeMeemevee®eer
ceeefnleer meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee HegjefJelees. lej keÀener kebÀHev³eebceO³es J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀ ³ee HeoeJej
SkeÀ meb®eeuekeÀ keÀece keÀjle Demelees. l³eeuee kebÀHeveer®es J³eJemLeeHeve Je ÒeMeemeve keÀjC³eeyeeyele®es
DeefOekeÀej meb®eeuekeÀ ceb[U osles.
keÀener kebÀHev³eebceO³es J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀ DeeefCe cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer Demes oesve DeefOekeÀeje r
vesceues peeleele. ns oesvner DeefOekeÀejer meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee ceeefnleer osleele. lej keÀener k ebÀHev³eebceO³es
J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀeSsJepeer cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀeN³ee®eer efve³egkeÌleer kesÀueer peeles. ns DeefOekeÀ ejer
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®es þjefJeuesueer OeesjCes jeyeefJeleele. l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjleele. kebÀHevee rleerue
efJeefJeOe efJeYeeie ÒecegKeebvee keÀecee®eer efJeYeeieCeer keÀ©ve osleele. keÀecee®es efve³eespeve keÀjleele.
l³eeb®³eekeÀ[tve keÀecee®ee efJeYeeieJeej DenJeeue ceeieefJeleele. ³ee DenJeeuee®es SkeÀ$eerkeÀjCe keÀ©ve meoj
DenJeeue meb®eeuekeÀ ceb[U emeceesj meeoj keÀjleele. l³eeÜejs meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee keÀecee®eer JemlegefmLeleer
mecepeles. Heg{erue keÀecee®es efve³eespeve keÀjCes meesF&®es peeles. meb®eeuekeÀ ceb[U cegK³e keÀe³e&keÀejer
DeefOekeÀeN³eeuee efJeMesÒecegKe Je meb®eeuekeÀ ceb[U ³eeleerue ceO³emLe ogJee cnCetve keÀece keÀjle Demelees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-
Òe. De) Keeueerue ÒeMveeb®eer GÊejs SkeÀe Jeeke̳eele efuene.
1) Deefleefjk eÌle meb®eeuekeÀ keÀesCeeuee cnCeleele ?
2) He³ee&³eer meb®eeuekeÀe®ee DeeHeCeebme keÀe³e DeLe&yeesOe neslees?
3) mJeleb$e me b®eeuekeÀe®eer J³eeK³ee Ðee.
4) cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer cnCepes keÀe³e ?
5) cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀeN³ee®eer vesceCetkeÀ keÀe keÀjleele?
6) J³eJemLeeHekeÀer³e me b®eeuekeÀ keÀesCeeuee cnCeleele ?
7) kebÀHeveer®³ee J³eJemLeeHeveeceO³es cegK³e J³eJemLeeHekeÀer³e keÀce&®eejer efkeÀleer Demeleele? munotes.in

Page 17

meb®eeuekeÀe®es ÒekeÀej Je DebkesÀ#ekeÀ
17 8) kebÀHeveer®eer mLeeHevee keÀjleevee ÒeJele&keÀ ÒeLece me b®eeuekeÀeb® eer vesceCetkeÀ keÀjleele.
9) ojJe 1/4, 2/2, 1/3 ³eesi³e He³ee&³e efveJe[e.
10) DekeÀe³e&keÀejer me b®eeuekeÀ kebÀHeveer®³ee owvebefove keÀecekeÀepeeceO³es meef¬eÀ³e Demelee le.
®etkeÀ / yejesyej.
2.6 DebkesÀ#ekeÀ / efnMesye leHeemeCeerme / (AUDITOR )
kebÀHeveerleerue peceeKe®ee&®es keÀece DeefOekeÀ Demeles DeMeeJesUer kebÀHeveer®³ee peceeKe®ee&Jej efve³eb$eCe
þsJeC³eemeeþer Je uesKee Heefj#eCee®es keÀece JesUsJej nesC³eemeeþ er kebÀHeveerceO³es DebkesÀ#ekeÀe®eer vesceCetkeÀ keÀjeJeer
ueeieles. kebÀHeveerleerue peceeKe®e& / uesKeebkeÀvee®es keÀece DekeÀeQìvì keÀjleele Hejbleg uesKeeHeefj#eCee®es keÀece
kebÀHeveer keÀe³eoîeeves ceev³eleeÒeeHle uesKeeHeefj#ekeÀebkeÀ[tve keÀ©ve I³ eeJes ueeieles. ceesþîee kebÀHev³eebceO³es
uesKeeHeefj#eCee®es keÀece meelel³eeves ®eeueles.
DebkesÀ#ekeÀ / efnMesye leHeemeCeermee®eer Hee$elee (Qualifications of an Auditor) :-
1) ®eeì&[& DekeÀeQìvìmed DeefOeefve³ece 1949 vegmeej p³ee J³eeqkeÌleves ®eeì &[& DekeÀeQìvì HeoJeer ÒeeHle
kesÀueer Deens DeMee J³eeqkeÌle®eer kebÀHeveer®es DebkesÀ#ekeÀ / efnMe sye leHeemeCeerme cnCetve efve³egkeÌleer kesÀueer
peeles.
2) ®eeì&[& DekeÀeQìvìmed ner Yeeieeroejer mebmLee Demeu³eeme efle®³eeleerue meJe& Yeeieeroej ®eeì& [&
DekeÀeQìvìmed ner HeoJeer OeejCe kesÀuesues Demeues Heeefnpesle. lej®e l³ee Yeeieeroejer mebmLes®eer
kebÀHeveerceO³es DebkesÀ#ekeÀ / uesKeeHeefj#ekeÀ cnCetve efve³egkeÌleer keÀjlee ³esF&ue.
3) peer J³eeqkeÌle Yeejleer³e kebÀHeveer mes¬esÀìjer ³ee mebmL es®ee meom³e Demetve p³ee®³eekeÀ[s J³eJemee³e
keÀjC³eemeeþer®es ÒeceeCeHe$e Deens DeMeer®e J³eeqkeÌle meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe keÀ© MekeÀles Je DenJeeue
meeoj keÀ© MekeÀles. meef®eJeer³e DebkesÀ#eCe ner mebkeÀuHevee kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 ves ÒemleeefJel e
kesÀueer Deens.
De) DebkesÀ#ekeÀe®eer efve³egkeÌleer (Appointment of an Auditor) :-
1) kebÀHeveerleerue Heefnu³ee DebkesÀ#ekeÀe®eer efve³egkeÌleer meb®eeuekeÀ ceb[U keÀjles. lees kebÀHeveer®³ee Heefnu³ee
Jeeef2) DebkesÀ#ekeÀe® ³ee efve³egkeÌleer yeeyele®eer met®evee l³eeuee meele efoJemee®³ee Deele oîeeJeer ueeieles.
3) kebÀHeveerkeÀ[tve DebkesÀ#ekeÀ cnCetve efve³egkeÌleer ®eer met®evee ÒeeHle Peeu³eeveblej 30 efoJemee®³ee Deele
l³eeves De eHeueer mebceleer efkebÀJee vekeÀej veeWoCeer DeefOekeÀeN³eeuee keÀUJee³euee Heeefnpes.
4) Heefnu³ee DebkesÀ#ekeÀ e®eer efve³egkeÌleer meb®eeuekeÀ ceb[Ueves ve kesÀu³eeme meYeemeoeb®³ee JeeefmeJe&meeOeejCe meYesle l³ee®eer efve³egkeÌleer keÀjlee ³esl es.
5) ojJe/ceesyeouee l³ee®e meYesle þjefJeC³eele ³esF&ue. munotes.in

Page 18

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
18 6) Deieesoj®³ee JeHegveefve&³egkeÌleer keÀjeJe³ee®eer vemesue lej l³eeuee lemes keÀUJeeJes.
7) veJeerve DebkesÀ#ekeÀ e®eer efve³egkeÌleer kesÀu³eeveblej l³eeuee meele efoJemeeb®³ee Deele l³ee®eer vesceCetkeÀ
Peeu³ee®es metef®ele keÀjeJes ueeieles.
8) pej DebkesÀ#ekeÀ e®eer vesceCetkeÀ JeeefJeeefDeMee kebÀHeveerle erue DebkesÀ#ekeÀ e®eer efve³egkeÌleer keWÀê mejkeÀejÜejs kesÀueer peeles.
9) pej keÀener keÀejCeemleJe DebkesÀ#ekeÀ eves jepeerveecee efou³eecegUs peeiee efjkeÌle nesle Demesue lej
Jeeef10) pej DebkesÀ#ekeÀ e®es Heo efjkeÌle Demesue (ceO³es®e) lej efjkeÌle HeoeJej meb®eeuekeÀ ceb[UeÜejs
DebkesÀ#ekeÀ e®eer efve³egkeÌleer keÀjlee ³esles.
ye) DebkesÀ#ekeÀ / efnMesye leHeemeCeerme e®eer keÀe³ex (Duties of the Audit or) :-
1) kebÀHeveer®eer uesKee HegmlekesÀ (peceeKe®e&) Je DeeefLe&keÀ He$ekesÀ leHeemeCes. ³ee He$ekeÀeÜejs kebÀHeveer®eer
DeeefLe&keÀ efmLeleer®eer JeemleJelee oMe&efJeles keÀer veener ³ee®eer Kee$eer keÀjCes.
2) kebÀHeveer®³ee meYeemeoebkeÀ[s DenJeeue m eeoj keÀjCes. kebÀHeveer®ee peceeKe®e&, DeeefLe&keÀ He$ekesÀ,
veHe̳ee®eer JeeìCeer, JeeefkeÀjeJee ueeielees.
3) kebÀHeveer®eer ceeueceÊee Je os³elesyeeyele DenJeeue meeoj k eÀjCes.
4) efnMesye leHeemeCeer keÀeueeJeOeerle kebÀHeveerkeÀ[tve DeeJeM³ekeÀ leer ceeefnleer, mHeäerkeÀjCe, HegjeJes,
ÒeceeCeHe$es (oeKeues) GHeueyOe Peeues ³eeyeeyele®ee Kegueemee DenJeeueele keÀjCes.
5) kebÀHeveer®es peceeKe®e& Je uesKee HegmlekesÀ keb ÀHeveer keÀe³eoîeevegmeej De®etkeÀ Je ÒeceeefCele Deensle keÀer
veener ³ee®eer Kee$eer keÀjCes.
6) kebÀHeveerves IeìveeHe$ekeÀ Je efve³eceeJeueer®es Heeueve peceeKe®e& Je uesKeeHegmlekesÀ þsJeC³eele Deeueer Deens
keÀe³e ³ee®eer Kee$eer keÀjCes.
7) kebÀHeveer®³ee Yeeie Je keÀpe&jesKes efJe¬eÀer®eer leHeemeCeer keÀjCes.
8) kebÀHeveerves IeìveeHe$ekeÀ Je efve³eceeJeueerleerue efve³eceeb®es Heeueve kesÀues Demeu³ee®eer Kee$eer keÀjCes.
9) Jeeef10) DebkesÀ#e Ce / efnMesye leHeemeCeeryeeyele DenJeeue meeoj keÀjCes.
keÀ) DebkesÀ#ekeÀ e®es / efnMesye leHeemeCeerme e®es nkeÌkeÀ DeeefCe DeefOekeÀej (Rights and
Powers of Auditor) :-
1) peceeKe®ee&®eer HegmlekesÀ Je DeeefLe&keÀ He$ekeÀeb®eer ceeieC eer keÀjCes ë -
DebkesÀ#e keÀeuee efnMesye leHeemeCeer keÀjleevee peceeKe®ee&®eer HegmlekesÀ Je DeeefLe&keÀ He$ekesÀ ueeieleele.
kebÀHeveer®³ee peyeeyeoej J³eeqkeÌleves leer l³eeuee GHeueyOe keÀ©ve oîeeJeer ueeieleele. munotes.in

Page 19

meb®eeuekeÀe®es ÒekeÀej Je DebkesÀ#ekeÀ
19 2) ceeefnleeryeeyele mHeäerkeÀjCe ceeie Ceer keÀjCes ë -
efnMesye leHeemeCeer keÀjleevee DebkesÀ#e keÀeuee keÀener MebkeÀe Deeu³eeme kebÀHeveer®³ee mebyebefOele J³eeqkeÌleveer
l³eeyeeyele mHeäerkeÀjCe oîeeJes ueeieles.
3) HegjeJes efkebÀJee oeKeues meeoj keÀjCes ë -
efnMesye leHeemeCeer keÀeceeceO³ es Ke®e& HeeJel³ee, Kegueemes, HegjeJes, oeKeues, efkebÀJee ÒeceeCeHe$e HeenC³eemeeþer /
Kee$eer keÀjC³eemeeþer ceeieCeer keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej DebkesÀ#e keÀeuee Deens.
4) meefJemlej ceeieCeer keÀjCes ë -
kebÀHeveer®³ee Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®ee leHeMeeru e DebkesÀ#e keÀeuee HeneJee ueeielees l³eemeeþer l³eebvee Yeeie Je
keÀpe&jesKes efJe¬eÀer jefpemìj GHeueyOe keÀ©ve oîeeJes ueeieles.
5) keÀeieoHe$ekesÀ / omleSsJepe GHeueyOe keÀ©ve osCes ë -
kebÀHeveerves kesÀuesues cenÊJee®es keÀjej, ieneCe yeespee /leejC e ceeueceÊee keÀjej He$ekesÀ, IeìveeHe$ekeÀ Je
efve³eceeJeueer F. leHeemeCeermeeþer ceeieCeer keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej Deens.
6) JeeefÒeoefMe&le keÀjC³ ee®ee DebkesÀ#e keÀeuee DeefOekeÀej Deens.
7) ceeveOeve efceUC³ee® ee nkeÌkeÀ Je DeefOekeÀej Deens: -
ÒeLece meYesceO³es meb®eeuekeÀ ceb[U DebkesÀ#e keÀe®es ceeveOeve efveef½ele keÀjleele, JeeefmeYeemeo DebkesÀ#e keÀe®es ceeveOeve þjefJeleele. DebkesÀ#e keÀe®eer efve³egkeÌleer keWÀê mejkeÀejves kesÀueer Demesue lej
DebkesÀ#e keÀe®es ceeveOeve keWÀê mejkeÀej þjefJeles. ns ceeveOeve/ceesyeouee efceUC³ee®ee l³eebvee nkeÌkeÀ Je
DeefOekeÀej Deens.
[) DebkesÀ#e Ce DenJeeue (Audit Report) :-
kebÀHeveer®es DebkesÀ#e keÀ efkebÀJee efnMesye leHeemeCeermeeves efnMesye leHeemeCeerkeÀ©ve DenJeeue meeoj kesÀuee Heeefnpes.
³ee DenJeeueeceO³es kebÀHeveer®es veHeÀeleesìeHe$ekeÀ, leeUsyebo DeeefCe l³eemebyebOeer pees[uesueer HeefjefMeä
Demeleele. efnMesye leHeemeCeermee®³ee DenJeeueeceO³es efnMesye leHeemeCeer keÀeueeJeOeerceO³es l³eebvee kebÀHeveerkeÀ[tve
GHeueyOe Peeuesueer ceeefnleer, mHeäerkeÀjCe, keÀeieoHe$ekesÀ F. ®ee meceeJesMe Demelees. lemes®e kebÀHeveer®es
peceeKe®e& Je DeeefLe&keÀ He$ekeÀeÜejs k ebÀHeveer®eer efmLeleer Kejer Je JeemleJ³e Demeu³ee®ee DeefYeÒee³e efnMesye
leHeemeCeerme osleele. DenJeeue le³eej lees JeeefkeÀe³ee&ue³eele meeoj kesÀuee peelees. efnMesye leHeemeCeermeeuee DebkesÀ#eCeemeeþer DeeJeM³ekeÀ ceeefnleer Je
keÀeieoHe$ekesÀ GHeueyOe Peeueer veenerle lej l³eeyeeyele®eer keÀejCes DenJeeueele veceto keÀjeJeer ueeieleele.
DebkesÀ#ekeÀe®³ee DenJeeuee®ee vecegvee
meewoeefceveer F&ueskeÌì^erkeÀume equeefceìs[
efyepeueerveiej, veeefMekeÀ munotes.in

Page 20

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
20 Deecner jefJejepe veneìe DeeefCe k ebÀHeveer®es ®eeì&[& DekeÀeQìbì Demetve meewoeefceveer F&ueskeÌì^erkeÀume equeefceìs[ ,
veeefMekeÀ ³ee kebÀHeveer®es 31 cee®e& 2020 jespeer®es efmLeleerefJeJejCe Je l³ee®e efoJeMeer mebHeCeeN³ee JeveHeÀeleesìeHe$ekeÀ DeeefCe leeUsyeboe®es DebkesÀ#e Ce kesÀues Demetve l³ee®ee DenJeeue DeeHeu³ee kebÀHeveer®³ee
keÀe³ee&ue³eekeÀ[s meeoj keÀjle Deenesle. DenJeeueeleerue cenÊJee®³ee yeeyeer KeeueerueÒeceeCes Deensle.
i) DebkesÀ#e Ceemeeþer ueeieCeejer ceeefnleer Je mHeäerkeÀjCe kebÀHeveerkeÀ[tve ÒeeHle Peeues.
ii) kebÀHeveerves þsJeuesues peceeKe®e& Je DeeefLe&keÀ He$ekesÀ kebÀHeveer keÀe³eoîeevegmeej þsJeuesueer Deensle.
iii) ³ee DenJeeueele veceto kesÀuessues efmLeleerefJeJejCe, veHeÀeleesìeHe$ekeÀ Je leeUsyebo uesKee HegmlekeÀebMeer
efceUlespegUles Deens.
iv) Deece®³ee ceeefnleerÒeceeCes ÒeeHle Peeuesueer ceeefnleer, mHeäerkeÀjCe, peceeKe®e&, DeeefLe&keÀ He$ekesÀ kebÀHeveer
keÀe³eoe 1956 vegmeej mel³e ceeefnleer oMe&efJeleele.
v) JejerueÒeceeC es DenJeeueeleerue meJe& cepeketÀj mel³e Je JeemleJe Deens. lemes®e kebÀHeveer®eer DeeefLe&keÀ
efmLeleer kebÀHeveer®es JeemleJe oMe&ve Ie[efJeles.
efþkeÀeCe ë veeefMekeÀ jefJejepe veneìe DeeefCe k ebÀHeveer
efo. 15 ces 2020 ®eeì&[& DekeÀeQìbìmed, veeefMekeÀ
2.7 efve³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe kebÀHeveer meb®eeuekeÀ eb®ee Je l³eeb®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®ee yeejkeÀeF&ves DeY³eeme kesÀuee
Deens. meb®eeuekeÀ ns meb®eeuekeÀ ceb[Ue®es ÒeefleefveOeer Demeleele. l³eebvee kebÀHeveer® es cenÊJee®es efveCe&³e
IesC³ee®ee, O³es³e Je OeesjCes þjefJeC³ee®ee, l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej Demelees.
meb®eeuekeÀeb®³ee ÒekeÀejevegmeej l³eebvee DeeHeueer YetefcekeÀe yepeeJeeJeer ueeieles. kebÀHeveer®es J³eJemLeeHekeÀer³e Je
ÒeMeemekeÀer³e keÀecekeÀepe HeenC³eemeeþer meb®eeuekeÀ ceb[U cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀeN³ee®eer vesceCetkeÀ
keÀjleele. kebÀHeveer®es JeeefkesÀueer peeles. efnMesye leHeemeCeer keÀ©ve DebkesÀ#ekeÀ DebkesÀ#eCe DenJeeue le³eej keÀ©ve lees kebÀHeveer®³ee
J³eJemLeeHekeÀebkeÀ[s meeoj keÀjleele. ne DenJeeue meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee efveoMe&veeme þsJeuee peelees Je
meYeemeoeb®³ee cebpegjermeeþer Jeeeflejlegoervegmeej kebÀHev³eebvee DeeefLe&keÀ He$ekesÀ le³eej keÀjCes, peceeKe®e& þsJeCes Je l³eeb®eer leHeemeCeer keÀ©ve
IesCes yebOevekeÀejkeÀ Demeles cnCetve kebÀHeveerceO³es Debke sÀ#ekeÀe®eer vesceCetkeÀ keÀjCes yebOevekeÀejkeÀ Deens.
2.8 mJeeO³ee³e
ÒeMve ë-
1) meb®eeuekeÀ eb®es efJeefJeOe ÒekeÀej meebietve l³eeb®es Lees[ke̳eele JeCe&ve keÀje.
2) `cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer ' ³eeJej meefJemlej efìHeCe le³eej keÀje.
3) cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀeN³ee®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje. munotes.in

Page 21

meb®eeuekeÀe®es ÒekeÀej Je DebkesÀ#ekeÀ
21 4) kebÀHeveer DebkesÀ#ekeÀe ®eer Hee$elee Je vesceCetkeÀ ³eeyeeyele ceeefnleer meebiee.
5) DebkesÀ#ekeÀe ®eer keÀe³ex, nkeÌkeÀ Je DeefOekeÀej mHe<ì keÀje.
6) Lees[ke̳eele ìerHee efuene.
De) DeeJeleer& meb®eeuekeÀ
ye) keÀe³e&keÀejer meb®eeuekeÀ
keÀ) ceefnuee meb®eeuekeÀ
[) kebÀHeveer®es J³eJemLeeHeve
F&) DebkesÀ#eCe DenJeeue


munotes.in

Page 22

22 3
kebÀHeveer®³ee meYee -Yeeie 1
(COMPANY MEETINGS PART I)

Heeþe®eer j®evee :
3.1 GefÎ<ìs
3.2 ÒeemleeefJekeÀ
3.3 kebÀHeveer®³ee meYee
3.4 efve3.5 mJeeO³ee³e
3.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1. kebÀHeveer®³ee efJeefJeOe meYee ÒekeÀejeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
2. meYeemeo / YeeieOeejkeÀeb®³ee meYeeb®eer ceeefnleer efceUefJeCes.
3. meb®eeuekeÀeb®³ee meYeebyeeyele %eeve ÒeeHle keÀjCes.
4. keÀpe&jesKes OeejkeÀeb®³ee meYes®ee Dee{eJee IesCes.
5. meYesHetJeea, meYee ®eeuet Demeleevee Je meYee mebHeu³eeJej meef®eJeeuee keÀesCele er keÀeces keÀjeJeer ueeieleele
l³eeyeeyele DeY³eeme keÀjCes.
3.2 ÒeemleeefJekeÀ (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe kebÀHeveer®³ee meYeeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. kebÀHeveerceO³es DeefOekeÀejer,
J³eJemLeeHekeÀ, ceeuekeÀ, meeJekeÀej F. SkeÀ$e ³esTve efJe®eejefJeveerce³e keÀjC³ee®ee ceeie& cnCepes meYee nes³e.
YeeieOeejkeÀ ns kebÀHeveer®es ceeuekeÀ Demeleele. les Flej$e efJeKegjuesues Demeleele. les Je³esleele Je kebÀHeveer®³ee keÀecee®ee Dee{eJee Iesleele. meYeemeo kebÀH eveer®es J³eJemLeeHeve HeenC³eemeeþer
l³eeb®³eeleerue ÒeefleefveOeeR®eer meb®eeuekeÀ ceb[UeJej vesceCetkeÀ keÀjleele. meb®eeuekeÀ oj leerve ceefnv³eebveer
SkeÀ$e ³esTve meYesceO³es keÀecekeÀepee®eer ©Hejsl³ee®ee HeeþHegjeJee Iesleele. keÀpe&jesKesOeejkeÀ kebÀHeveeruee Yeeb[Jeue HegjJeþe keÀjleele les efJeefMeä Òemebieer
meYee IesTve DeeHeu³ee Yeeb[Jeuee®eer JeemleJe HeefjefmLeleer mecepeeJetve Iesleele. ³ee meJe& meYee IesCes, meYes®es
Dee³eespeve keÀjCes; meYes®eer HetJe& le³eejer; meYee ®eeuet Demeleevee Je meYee mebHeu³eeJej meef®eJeeuee efJeefJeOe
ÒekeÀej®eer keÀeces keÀjeJeer ueeieleele. kebÀHeveer®³ee meJe& meYeeb®³ee Dee³eespeveeceO³es meef®eJeeb®eer YetefcekeÀe
Del³eble cenÊJee® eer Demeles. meef®eJeeuee ner meJe& keÀe³ex Del³eble peyeeyeoejerves Heej Hee[eJeer ueeieleele. munotes.in

Page 23

kebÀHeveer®³ee meYee -Yeeie 1
23 3.3 kebÀHeveer®³ee meYee ë (COMPANY MEETINGS)
kebÀHeveer®es J³eJemLeeHekeÀ DeeefCe meYeemeo SkeÀ ³esTve leeW[er mebJeeo meeOeleele. meYeemeo Je meb®eeuekeÀ
SkeÀ$e ³esleele. meYesceO³es efJeefJeOe efJeceles J³ekeÌle keÀjleele. kebÀHeveer®eer O³es³e OeesjCes efveef½ele keÀjleele DeeefCe meecegefnkeÀ efveCe&³e Iesleele.
kebÀHeveer®³ee keÀece keÀepee®ee Dee{eJee IesC³eemeeþer meYeeb®es iejpesvegmeej Dee³eespeve keÀjeJes ueeieles.
J³eeK³ee (Defination ) :-
1) Mee@ Je eqmceLe
’kebÀHeveerleerue efkebÀJee kebÀHeveerMeer mebyebefOele DemeCeeN³ee oesve efkebÀJee DeefOekeÀ J³eeqkeÌlebveer meYesMeer m ebbyebefOele
efJeGoe. meYeemeo, meb®eeuekeÀ, keÀpe&jesKesOeejkeÀ, J³eJemLeeHekeÀer³e keÀce&®eejer F.
2) ’meJe&meeceev³e efnleemeeþer mebyebefOele efJeSkeÀ$e ³esCes cnCepes meYee nes³e.“
kebÀHeveer®³ee meYeeb®es ÒekeÀej (Types of Company Meetings) : -
De) meYeemeoeb®³ee / YeeieOeejkeÀeb®³ee meYee (Shareholders Meetings) : -
(I) JewOeeefvekeÀ / efve³eecekeÀ meYee (Statutory Mee ting) : -
kebÀHeveer keÀe³eoe 1956 keÀuece 165 vegmeej ner meYee DeefveJee³e& Deens.
kebÀHeveer®³ee Dee³eg<³eeleerue ner Heefnueer meYee nes³e. kebÀHeveeruee J³eJemee³e ÒeejbYe oeKeuee / ÒeceeCeHe$e
efceUeu³eeHeemetve 6 ceefnv³ee®³ee Deele ner meYee yeesue JeeJeer ueeieles. pej efJeuebye Peeuee lej v³ee³eeue³e ner
meYee I³eeJeer Demee DeeosMe kebÀHeveeruee osles.
³ee meYes®es GÎsMe KeeueerueÒeceeCes ë -
i) YeeieOeejkeÀeb vee efve³eecekeÀ meYes®ee Je=Êeeble meeoj keÀjCes.
ii) YeeieOeejkeÀeb vee efve³eecekeÀ m eYes®³ee Je=ÊeebleeJej ®e®ee& keÀjC³ee®eer mebOeer osCes.
iii) kebÀHeveer®³ee mLeeHevesHeemetve DeeleeHe³e¥le kebÀHeveerves kesÀuesu³ee Òeieleer®ee Dee{eJee IesCes.
iv) YeefJe<³ekeÀeueerve ³eespeveebyeeyele efJe®eejefJeveerce³e keÀjCes.
v) keÀener Deìer ceO³es yeoue keÀjeJe³ee®ee Demeu³eeme YeeieOeejkeÀebvee l³eeyeeyele ceeefnleer osCes Je þjeJe
Heeme ke˩ve IesCes.
vi) YeeieJeeìHeeyeeyele®eer ceeefnleer meYeemeo ebvee osCes.
vii) efve³eecekeÀ meYesceO³es efJe®eejefJeveerce³e keÀjCes, meYee lenketÀye keÀj Ces, meYeemeo met®eer leHeemeCes,
meYes®eer ceeieCeer keÀjCes DeefOekeÀej meYeemeoebvee Demeleele.
munotes.in

Page 24

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
24  efve³eecekeÀ / JewOeeefvekeÀ meYes®ee DenJeeue :-
efve³eecekeÀ meYes®ee DenJeeue le³eej keÀ©ve meYesveblej 21 efoJemeele l³ee®eer SkeÀ Òele Òel³eskeÀ
meYeemeoeuee HeeþJeeJeer ueeieles. ³ee DenJeeueeceO³es Keeueerue yeeyeeR®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
1) meb®eeuekeÀebvee kesÀuesues YeeieJeeìHe Hee$elee Yeeiee®ee leHeMeerue.
2) YeeieJeeìHeeÜejs pecee Peeuesueer jkeÌkeÀce.
3) peceeKe®ee&®ee leHeMeerue.
4) kebÀHeveer®es meb®eeuekeÀ, J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀ, DebkesÀ#ekeÀ F. ®eer veeJes, J³eJemee³e Je HeÊes F.
ceeefnleer Je veeWoCeerveblej l³eeceO³es keÀener yeoue Peeuesuee Demeu³eeme l³ee®eer ceeefnleer.
5) meYesmeceesj þsJeeJe³ee®es ÒemleeJe.
6) YeeieefJe¬eÀeryeeyele®ee keÀjej Je l³ee®ee leHeMeerue.
7) meb®eeuekeÀ, J³eJemLeeHekeÀ, J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀ F. vee keÀpe&jesKes efJe¬eÀeryeeyele keÀener
keÀefceMeve efoues Demeu³eeme l³ee®ee leHeMeerue.
8) JewOeeefvekeÀ DenJeeueeJej efkeÀceeve oesve m eb®eeuekeÀeb®³ee me¿ee DeHesef#ele Demeleele.
9) peceeKe®e& leHeMeerue De®etkeÀ Demeu³eeyeeyele DebkesÀ#ekeÀe®es ÒeceeCeHe$e DeeJeM³ekeÀ Demeles.
10) efve³eecekeÀ DenJeeuee®eer SkeÀ Òele veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s meeoj keÀjeJeer ueeieles.
 JewOeeefveke À / efve³eecekeÀ meYe syeeyele meef®eJee®eer keÀe³ex (Secretarial Duties towards
Statutory Meeting) : -
1) efve³eecekeÀ meYes®eer met®evee, keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe, DenJeeue le³eej keÀ©ve leer Òel³eskeÀ meYeemeoeuee 21
efoJeme Deieesoj HeeþefJeCes.
2) YeeieOeejkeÀebveer OeejCe kesÀuesu³ee Yeeieeb®ee leHeMeerue le³eej keÀjCes.
3) meYesmeeþer ueeieCeejer DeeJeM³ekeÀ ceeefnleer Je keÀeieoHe$ekesÀ le³eej þsJeCes.
4) meYesuee GHeefmLele jenCeeN³ee meYeemeoeb®³ee yewþkeÀer®eer J³eJemLee keÀjCes.
5) meYesmeeþer GHe efmLele mebK³ee efkebÀJee ieCeHetleea®eer Kee$eer keÀjCes.
6) meYee ®eeuet Demeleevee meYes®eer efìHeCe IesCes.
7) meYesleerue efìHeCes efkebÀJee veeWoer®³ee mene³³eeves FefleJe=Êe le³eej keÀjCes.
8) meYesceO³es keÀjejeleerue leHeMeerueeceO³es keÀener megO eejCee keÀjeJe³ee®³ee Demeu³eeme l³eeJej
meYeeO³e#e efkebÀJee efkeÀceeve oesve meb®eeuekeÀeb®³ee me¿ee DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
9) kebÀHeveer keÀe³e oîeeleerue lejlegoerÒeceeCes efve³eecekeÀ le³eej keÀjCes.
10) efve³eecekeÀ DenJeeueeJeej meb®eeuekeÀ Je De bkesÀ#ekeÀe®es ÒeceeCeHe$e ÒeeHle keÀjCes.
11) meb®eeuekeÀ ceb[UekeÀ[tve efve³eecekeÀ DenJeeueeuee ceev³elee efceUefJeCes.
12) meYeemeoebveer ceev³elee efouesuee DenJeeue DeeefCe l³ee®eer SkeÀ Òele veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s
HeeþefJeCes. munotes.in

Page 25

kebÀHeveer®³ee meYee -Yeeie 1
25 kebÀHeveerves efve³eecekeÀ meYee JesUsJej ve Iesleu³eeme efkebÀJee efve³eecekeÀ DenJeeue HeeþefJeC³eele keÀener keÀmetj
Peeu³eeme Òel³eskeÀ meb®eeuekeÀeuee efkebÀJee keÀmetj keÀjCeeN³ee DeefOekeÀeN³eeuee ª. 5000/ - He³e¥le ob[
DeekeÀejuee peeT MekeÀlees. pej ³ee meboYee& le veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[tve le¬eÀej Deeu³eeme v³ee³eeue³e
l³ee kebÀHeveeruee DeeHeuee keÀejYeej iegb[eUC³ee®ee DeeosMe osT MekeÀles.
(II) JeeefmeYeemeoeb®eer / YeeieOeejkeÀeb®eer ojJeÒeieleer®ee DenJeeue meYeemeoebmeceesj ³ee meYesle ceeb[uee peelees. meJe&meeOeejCe yeeyeeRJej efJe®eejefJeveerce³e
keÀjCes, OeesjCes DeeKeCes, Heg{erue JekebÀHeveer mLeeHeve Peeu³eeHeemetve 18 ceefnv³ee®³ee Deele Je Òel³eskeÀ Jeceefnv³ee®³ee Deele ner meYee I³eeJeer ueeieles. efJeefMe<ì cegoleerle 3 ceefnv³ee®eer cegole Jee{ Ieslee ³esles.
meueie oesve JeeeflejlegoerÒeceeCes ner meYee yeesueeJeueer iesueer veener Je SKeeoîee meom³eeves le¬eÀej oeKeue kesÀueer lej keWÀê
mejkeÀej ner meYee yeesueeJet MekeÀles.
 JeeefMeeting ) :-
1) kebÀHeveer®³ee meYeemeoebvee Je2) meb®eeuekeÀ ceb[Ueves le³eej kesÀuesu³ee DeeefLe&keÀ J³eJenejeb®³ee Jeeef3) ueeYeebMe JeeìHee®es oj efveef½ele keÀjCes. (ceev³elee osCes)
4) DeeefLe&keÀ He$ekeÀebvee cebpegjer IesCes.
5) ueeYeebMe efJeJejCe He$ekeÀ, DeeefLe&keÀ efJeJejCe He$ekeÀ , meb®eeuekeÀeb®ee DenJeeue F. vee cebpegjer
osCes.
6) DebkesÀ#ekeÀe®ee / efnMesye leHeemeCeermee®ee DenJeeue meYesle meeoj keÀjCes.
7) DebkesÀ#ekeÀe®eer vesceCetkeÀ, HegvevexceCetkeÀ keÀjCes Je l³eeb®es ceeveOeve /ceesyeouee þjefJeCes.
8) kebÀHeveer®³ee efve³eceeJeueervegmeej efveJe=Êe nesCeeN³ee meb®eeuekeÀe®³ee peeiesJej veJeerve meb®eeuekeÀe®eer
efve³egkeÌleer kesÀu³eeme l³eeuee meYeemeoeb®eer ceev³elee IesCes.
 meb®eeuekeÀ eb®ee DenJeeue (Directors Report ) :-
kebÀHeveer®³ee meb®eeuekeÀebvee Jeeefmeb®eeuekeÀe b®ee Jeeefpeelees.
1) kebÀHeveer®³ee DeeefLe&keÀ He$ekeÀebyeeyele®eer ceeefnleer.
2) kebÀHeveer®³ee keÀecekeÀepee®es mHeäerkeÀjCe.
3) kebÀHeveer®eer Je4) kebÀHeveer J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme efkebÀJee J³eeHleer.
5) Yeeb[Jeueele yeoue keÀjeJe³ee®ee Demeu³eeme l³eeyeeyele®eer ceeefnleer. munotes.in

Page 26

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
26 6) efveJe=Êe nesCeejs meb®eeuek eÀ Je l³eeb®³ee peeiesJej vesceu³ee peeCeeN³ee meb®eeuekeÀeb®eer ceeefnleer.
7) efveJe=Êe nesCeejs DebkesÀ#ekeÀeb®³ee peeiesJej veJeerve DebkesÀ#ekeÀe®eer vesceCetkeÀ efkebÀJee Hegveves&ceCetkeÀ.
8) veHeÀe JeeìHe, jeKeerJe efveOeer, ueeYeebMe JeeìHe F. ®e er ceeefnleer.
meb®eeuekeÀe b®³ee DenJeeueeJej efkeÀceeve #es$e meb®eeuekeÀ efkebÀJee J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀ e®eer mener
DeeJeM³ekeÀ Demeles.
 meYeeHeleer®es YeemeYeeHeleer cnCepes meYes®es DeO³e#e nes³e. meYes®³ee DeKesj eruee meYeeO³e#eeb®es YeePeeuesu³ee keÀecekeÀepee®ee mebef#eHle ©Heeves meYeeO³e#e Dee{eJee Iesleele. l³eeceO³es meb®eeuekeÀeb ®ee DenJeeue,
JeeefYeefJe<³ekeÀeueerve ³eespevee, DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeeceO³es kebÀHeveer®eer YetefcekeÀe, osMee®es DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe ,
DeewÐeesefiekeÀ OeesjCeeleerue yeoue, yeoueeuee meeceesjs peeleevee ³esCeeN³ee mecem³ee Je l³eeJej kesÀu ³ee peeCeeN³ee
efMeHeÀejMeer F. ®ee HejeceMe& DeO³e#e Iesle Demeleele. jepekeÀer³e; meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Ieìvee Je
He³ee&JejCee®ee GÐeesieeJej nesCeeje mekeÀejelcekeÀ Je vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece, DeewÐeesefiekeÀ #es$eeleerue
GÐeesieeb®³ee Òeieleer®e s cetu³eceeHeve keÀjlee ³esCeejer ÒeceeHekesÀ /efvekeÀkeÀjleele. meYeeO³e#eebvee ³eeyeeyele®eer meJee¥ieerCe ceeefnleer Demeles efkebÀJee DemeeJeer ueeieles.
 JeeefTowards Annual General Meeting ) :-
De) JeeefJeeefDeeJeM³ekeÀ keÀeieoHe$ekesÀ le³eej þsJeeJeer ueeieleele. l³eemeeþer kebÀHeveer meef®eJeeuee Heg{erue keÀe³ex keÀjeJeer
ueeieleele.
1) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer meYee Dee³eesefpele keÀjCes.
JeeefHeg{erue keÀecekeÀepe keÀjeJes ueeieles.
i) ueeYeebMee®ee oj þjefJeCes.
ii) DebkesÀ#ekeÀ / efnMesye leHeemeCeermee®³ee DenJeeueeme cebpegjer osCes.
iii) meb®eeuekeÀeb®³ee DenJeeueeme cebpegjer osCes Je l³eeJej keÀesCeles meb®eeuekeÀ me¿ee keÀjCeej les þjefJeCes.
iv) meYeemeo veeWoJener le³eej keÀjCes Je JeeefnmleeblejCeemeeþer yebo þsJeCes.
v) ueeYeebMe DeefOeHe$es le³ eej þsJeCes.
vi) ojJe meb®eeuekeÀeb®eer veeJes le³eej þsJeCes.
munotes.in

Page 27

kebÀHeveer®³ee meYee -Yeeie 1
27 2) DeeefLe&keÀ efnMesye He$ekesÀ le³eej keÀ©ve IesCes.
kebÀHeveer®³ee DeeefLe&keÀ J³eJenejeb® eer He$ekesÀ / JeeefIesC³ee®eer peyeeyeoejer meef®eJeeb®eer Demeles.
3) DeeefLe&keÀ efnMesy]e He$ekeÀeJej oesve meb®eeuekeÀeb®³ee me¿ee IesCes efkebÀJee meb®eeuekeÀeb®³ee HejJeeveieerves
Je efve³eceeJeueerle m Heä GuuesKe Demeu³eeme meef®eJe mJee#ejer keÀ© MekeÀlees.
4) DebkesÀ#ekeÀ / efnMesye leHeemeCeermee®ee DenJeeue ÒeeHle keÀjCes. ³ee DenJeeueele kebÀHeveer®es DeeefLe&keÀ
uesKes De®etkeÀ Demeu³ee®es ÒeceeCeHe$e pees[uesues Demeles. DebkesÀ#ekeÀe®ee DenJeeu e meb®eeuekeÀ
ceb[Ue®³ee meYesle meeoj keÀjeJee ueeielees.
5) JeeefJeeefF. íeHetve IesTve l³ee®eer SkeÀ Òele Òel³eskeÀ meYeemeoeuee meYesHetJeea 21 efoJeme meYesHetJeea HeeþJeeJeer
ueeieles.
6) JeeefmeJe& meYeemeoebvee meYes®eer met®evee ÒeeHle JneJeer ³eemeeþer kebÀHeveer®eer DeeefLe&keÀ He$ekesÀ,
meb®eeuekeÀeb®ee DenJeeue Je meYes®eer met®evee Jele&ceeveHe$eeÜejs Òeefme× keÀjeJeer ueeieles.
7) meYesmeeþer ueeieCeejer DeeJeM³ekeÀ efJeJejCe He$e Je keÀeieoHe$ekesÀ le³eej þsJeCes.
8) meYeeO³e#eebvee Yee9) meYeemeoeb®eer ³eeoer Je ueeYeebMe efJelejCe He$es le³eej keÀjCes.
10) GHeefmLeleerHe$ekeÀ meYeemeoebvee HeeþefJeCes. l³eemeesyele ÒeefleefveOeerHe$ekeÀ HeeþJeeJes ueeieles.
ye) JeeefMeeting ) :-
1) meYeeie=ne®³ee ÒeJesMeÜejeJej GHeefmLele meYeemeoeb®eer ÒeJesMeHe$es pecee keÀjCes.
2) meYes®eer ieCeHetleea HeenCes efkebÀJee meYee mLeefiele keÀjCes.
3) GHeefmLele meYeemeoeb®eer meYee jefpemìjuee mener IesCe s.
4) meYes®eer met®evee Jee®etve meYes®³ee keÀecekeÀepeeuee meg©Jeele keÀjCes.
5) ceeieerue Jeeefcee. DeO³e#eeb®eer mener IesCes.
6) DebkesÀ#ekeÀe®ee DenJeeue Jee®eve keÀjCes.
7) DeeefLe&keÀ He$ekesÀ, meb®eeuekeÀeb®ee DenJeeue, DebkesÀ#ekeÀe®ee DenJeeue meYesceO³es meeoj keÀjCes Je
l³eeuee cebpegjer efceUefJeCes. munotes.in

Page 28

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
28 8) meYeemeo veeWoJener, meYeemeo Yeeie jefpemìj meYeemeoebvee HeenC³eemeeþer Kegues þsJeCes.
9) meYee ®eeuet Demeleevee meYeemeoebveer keÀener ceeefnleer®eer ceeieCeer kesÀu³eeme l³eebvee leer HegjefJeCes.
10) IeìveeHe$ekeÀ, efve³eceeJeueerceO³es keÀener yeoue keÀjeJe³ee®es Demeu³eeme l³eeyeeyele meYeemeoebvee
ceeefnleer osCes.
11) celeoevee®eer ceeefnle er osCes Je celeceespeCeer®eer J³eJemLee keÀjCes.
12) meYee ®eeuet Demeleevee meYes®³ee keÀecekeÀepee®eer efìHHeCeer IesCes.
13) efveJe=Êe IesCeejs meb®eeuekeÀ Je efve³egkeÌle keÀjeJe³ee®es meb®eeuekeÀ F. ®eer veeJes meYesle peenerj keÀjCes.
keÀ) Jeeef1) meYesceO³es Iesleuesu³ee efìHHeCeeb®³ee DeeOeejs FefleJe=Êe le³eej keÀjCes.
2) meYes®es FefleJe=Êe Heg{erue Jeeef3) meYeemeoebvee ueeYeebMe DeefOeHe$es HeeþefJeCes.
4) kebÀHeveer®³ee DeefOekeÀes5) veJeerve efve³egkeÌle Peeuesu³ee meb®eeuekeÀebvee l³eeb®³ee efveJe[eryeeyele ceeefnleer osCes. l³eebvee DeewHe®eeefjkeÀ
met®evee He$eeÜejs keÀUefJeCes.
6) veeWoCeermeeþer DeeJeM³ekeÀ leer keÀeieoHe$ekesÀ veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s HeeþefJeCes. ner keÀeieoHe$ekesÀ
meYesveblej 60 efoJemee®³ee Deele HeeþJeeJeer ueeieleele.
(III) efJeMesoesve JeeefmeYee Demes cnCeleele. SKeeÐee cenÊJee®³ee efveCe&³e IesC³eemeeþer Jeeef³esle veener DeMee efJeefMeä HeefjefmLeleerle leele[erves ef JeMesSKeeÐee Demeeceev³e efkebÀJee DeeCeeryeeCeer®³ee Òemebieer ner meYee yeesueeJeueer peeles.
Goe. IeìveeHe$ekeÀele yeoue keÀjCes .
efve³eceeJeueerle yeoue keÀjCes.
Yeeb[Jeueele Jee{ efkebÀJee Ieì keÀjCes.
Yeeb[Jeuee®eer Hegvej&®evee keÀjCes.
meb®eeuekeÀebvee nìefJeCes efkebÀJee Heo®³egle keÀjCes.



munotes.in

Page 29

kebÀHeveer®³ee meYee -Yeeie 1
29  efJeMes1) meb®eeuekeÀ ce b[U ë-
meb®eeuekeÀ ceb[U þjeJe Heeme keÀ©ve ner meYee yeesueeJet MekeÀleele. lemee DeefOekeÀej l³eebvee efve³eceeJeueerves
efouesuee Demelees. 1/10 YeeieYeeb[Jeue OeejCe keÀjCeeN³ee meYeemeoebveer meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee efJevebleer
kesÀu³eeme 21 efoJemee®³e e Deele ner meYee yeesueJeeJeer DeMeer DeHes#ee Demeles.
2) meYeemeo ë-
i) kebÀHeveer keÀe³eoe keÀuece 169 vegmeej meYeemeoebvee ner meYee yeesueeJeC³ee®ee DeefOekeÀej Deens.
ii) 1/10 YeeieYeeb[Jeue OeejCe keÀjCeeN³ee meYeemeoebveer efJevebleerHe$e keb ÀHeveerkeÀ[s HeeþJeeJe³ee®es Demeles.
l³eeJej me¿ee DeeJeM³ekeÀ Deensle.
iii) DeMeer meYee yeesueeJeC³ee®ee GÎsMe efJevebleerHe$ekeÀele mHeä DemeeJee ueeielees.
iv) meb®eeuekeÀ ebveer 21 efoJemee®³ee Deele ner meYee ve yeesueeJeu³eeme leerve ceefnv³ee®³e e Deele meYeemeo ner
meYee yeesueeJet MekeÀleele.
v) ³ee meYes®ee Ke®e& kebÀHeveeruee keÀjeJee ueeielees efkebÀJee kebÀHeveer meoj Ke®e& meb®eeuekeÀ ceb[UekeÀ[tve
Jemetue keÀª MekeÀles.
vi) meYes®es efve³eespeve keÀ©ve meJe& meYeemeoebvee meYes®eer met® evee oîeeJeer ueeieles.
3) v³ee³eeue³e ë-
kebÀHeveer®³ee efve³eceeJeueervegmeej efJeMesefkebÀJee meYeemeoebveer ner meYee IesC³eele ³eeJeer ³eeyeeyele®ee Depe& v³ee³eeue³eekeÀ[s m eeoj kesÀuee lej ner meYee
yeesueeJeC³ee®ee DeeosMe v³ee³eeue³e kebÀHeveeruee osT MekeÀles efkebÀJee v³ee³eeue³e mJeleë ner meYee yeesueeJet
MekeÀles.
 efJeMesTowards Extraordinary G eneral Meeting) : -
1) efJeMesveener ³eeyeeyele Kee$eer keÀjCes.
2) ³ee meYes®eer ceeieCeer keÀjCeejs efJevebleerHe$e meYeemeoebkeÀ[tve Deeu³eeJej les meb ®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee
efveoMe&veeme DeeCetve osCes.
3) ner meYee meb®eeuekeÀebveer yeesueeJeueer Demesue efkebÀJee meYeemeoeb®³ee efJevebleerHe$eevegmeej yeesueJee³e®eer
Demeu³eeme meef®eJeeves meJe& meYeemeoebvee met®evee oîee³e®eer Demeles. meoj met®evee m eJe&
meYeemeoebvee meYesHetJeea 21 efoJeme Deieesoj HeeþJeeJeer ueeieles.
4) meJe& meYeemeoebvee met®evee ÒeeHle nesC³eemeeþer meoj met®evee Jele&ceeveHe$eeÜejs Òeefme× keÀjCes.
5) meYesleerue keÀecekeÀepe Je þjeJee®eer Kee$eer keÀjCes.
6) meYeemeoebveer HeeþefJeuesueer ÒeefleefveOeerHe$ekesÀ leHeemeCeer keÀ©ve l³ee®eer veeWoCeer keÀjCes.
7) meYeemeoeb®eer ÒeJesMeHe$es meYeeie=ne®³ee ÒeJesMeÜejeJej pecee keÀjCes. munotes.in

Page 30

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
30 8) meYeemeoeb®³ee meYee GHeefmLeleer jefpemìjJej me¿ee IesCes.
9) meYeemeoeb®³ee yewþkeÀer® eer J³eJemLee keÀjCes.
10) meYeemeoeb®eer ieCeHetleea Deens keÀer veener ³ee®eer Kee$eer keÀjCes.
11) meYesceO³es meYeemeoebveer keÀener ceeefnleer®eer ceeieCeer kesÀu³eeme l³eebvee leer GHeueyOe keÀ©ve osCes.
12) meYesceO³es celeoeve Je celeceespeCeer®eer J³eJemLee keÀjCes.
13) meYee ®eeuet Demeleevee meYes®³ee keÀecekeÀepee®eer efìHHeCes IesCes.
14) meYee mebHeu³eeJej meYesleerue efìHHeCeer®³ee DeeOeejs FefleJe=Êe le³eej keÀjCes.
15) Heg{erue meYesle FefleJe=Êee®es Jee®eve keÀ©ve les keÀe³ece keÀjCes Je l³eeJej meYeeO³e#eeb®eer mener IesCes.
16) meYesle efJeMesefoJemee®³ee Deele meeoj keÀjCes.
17) IeìveeHe$ekeÀ Je efve³eceeJeueerceO³es keÀener yeoue kesÀuee Demesue lej l³ee®eer SkeÀ Òele veeWoCeer
DeefOekeÀeN³eekeÀ[s 3 ceefnv³ee®³ee Deele meeoj keÀjCes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-
Òe. De) SkeÀe Jeeke̳eele GÊejs efuene.
1) meYee cnCepes keÀe³e ?
2) JewOeeefvekeÀ / efve³eecekeÀ meYes®es oesve GÎsMe meebiee.
3) efve³eecekeÀ meYesyeeyele meef®eJee®eer oesve keÀe³ex meebiee.
4) Jeeef5) meYes®³ee DeO³e#eebvee keÀe³e cnCeleele?
6) Jeeef7) efJeMes8) efJeMes9) efJeMesueeieles?
10) efJeMesye) meb®eeuekeÀ ceb[Ue® ³ee meYee (Meeting s of Board of Directors ) :-
meb®eeuekeÀ ns kebÀHeveer®es efJeéemle DeefYekeÀlex Demeleele. l³eebvee kebÀHeveer®es J³eJemLeeHeve keÀ jC³eemeeþer
keÀe³eoîeeves DeefOekeÀej osC³eele Deeues Deensle. meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee leerve ceefnv³eeletve SkeÀ DeMee SkeÀe
Jeve³es. meYesHetJ eea meYes®³ee met®evesyeeyele meYesleerue keÀecekeÀepee®eer keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe meesyele HeeþJeeJeer munotes.in

Page 31

kebÀHeveer®³ee meYee -Yeeie 1
31 ueeieles. l³eecegUs meb®eeuekeÀebvee meYesleerue ®e®exmeeþer le³eejer keÀ©ve Ieslee ³esles. Òel³eskeÀ meb®eeuekeÀeuee SkeÀ
cele osC³ee®ee DeefOekeÀej De melees. Hejbleg DeO³e#eeuee l³ee®³ee celeeefMeJee³e DeeCeKeer SkeÀ cele osC³ee®ee
DeefOekeÀej Demelees. pej SKeeÐee ÒemleeJeeJej meceeve celes Demeleerue lej DeO³e#e DeeHeu³ee celee®ee JeeHej
keÀ©ve þjeJe Heeme keÀjleele. l³eeb®³ee ³ee celeeuee efveCee&³ek eÀ cele (Casting Vote) Demes cnCeleele.
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYe sleerue efveCe&³e yengceleeves Iesleues peeleele.
 meb®eeuekeÀ ceb[Ue® ³ee meYes®es GÎsMe (Objectives of Board Meeting ) :-
1) YeeieefJe¬eÀer, YeeieJeeìHe, YeeieeJejerue jkeÌkeÀces®eer ceeieCe er, Yeeie jÎ keÀjCes, Yeeie nmleeblejCe Je
Yeeie meb¬eÀceCe F.
2) YeeieOeejkeÀeb®eer meYee yeesueeJeCes.
3) meYeemeoebveer Iesleuesu³ee efveCe&³ee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes.
4) keÀce&®eejer Yejleer, efve³egkeÌleer, ÒeefMe#eCe; ye{leer, yeoueer, ye[l eHeÀea F. yeeyele efveCe&³e IesCes.
5) keÀpe&jesKes efJe¬eÀer, keÀpee&T jkeÌkeÀce IesCes.
6) kebÀHeveer®³ee Jeleerves keÀjej keÀjCes.
7) veHe̳ee®eer efJeYeeieCeer keÀjCes Je ueeYeebMee®es oj þjefJeCes.
8) kebÀHeveerceO³es GHeueyOe Demeuesu³ee jkeÌkeÀces® eer iebgleJeCetkeÀ keÀjCes.
9) kebÀHeveer keÀe³eo îeeleerue lejlegoeR®eer Hetle&lee keÀjCes, Goe. efve³eceeJeueervegmeej.
10) DeekeÀeqmcekeÀefjl³ee efjkeÌle Peeuesu³ee meb®eeuekeÀe®³ee peeiesJej veJeerve meb®eeuekeÀe®eer efve³egkeÌleer
keÀjCes.
11) DeeJeM³ekeÀ Jeeìu³eeme meefceleer eEkeÀJee GHemeefceleer ieefþle keÀjCes.
12) DeeJeM³ekeÀ leer keÀeieoHe$es veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s meeoj keÀjCes.
 meb®eeuekeÀ ceb[Ue® ³ee meYesyeeyele®ee JewOeeefvekeÀ lejlegoer (Legal provisions
towards Meetings of the B oard of Director ) :-
1) meYee yeesueeJeCes ë -
meb®eeuekeÀ ceb[U iejpesvegmeej efkebÀJee efve³eceeJeueerleerue lejlegoer vegmeej meYee yeesueeJeles. kebÀHeveer keÀe³eoe
keÀuece 285 vegmeej meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer meYee oj leerve ceefnv³eeletve SkeÀoe Peeueer Heeefnpes.
2) meYes®eer met®evee (Notice of the Meeting ) ë-
Òel³eskeÀ meb®eeuekeÀeuee l³ee®³ee HeʳeeJej meYes®eer met®evee HeeþJeeJeer ueeieles. ns keÀece kebÀHeveer meef®eJeeuee
keÀjeJes ueeieles.
3) meYes®eer ieCeHetleea (Quorum of the Meeting ) ë-
meYesleerue meb®eeuekeÀeb®³ee efkeÀceeve mebK³esuee ieCeHetleea Demes cnCeleele. kebÀHeveer keÀe³eoe keÀuece 287
vegmeej SketÀCe meb®eeuekeÀeb®³ee 1/3 efkebÀJee 2 ³eeHewkeÀer peer ceesþer mebK³ee Demesue leer ieCemebK³ee ie=efnle
Oejueer peeles. munotes.in

Page 32

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
32 4) meYee mLe efiele keÀjCes (Adjournment of the Meeting ) ë-
ieCeHetleea DeYeeJeer meYee mLeefiele kesÀu³eeme Heg{erue DeeþJe[ îeele l³ee®e efoJeMeer, l³ee®e JesUer, l³ee®e
efþkeÀeCeer meYee Iesleueer peeles. l³ee efoJeMeer megÆer Demeu³eeme l³ee®³ee ogmeN³ee efoJeMeer m eYee Iesleueer
peeles. ³ee meYesuee ieCeHetleea ®eer DeeJeM³ekeÀlee veener.
5) meYes®eer keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe (Agenda of the Meeting ) ë-
meYee DeO³e#eeb®³ee meuu³eeves meYes®eer keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe le³eej kesÀueer peeles. leer meYes®³ee met®evesvegmeej
Òel³eskeÀ meb®eeuekeÀeuee oîeeJeer ueeieles.
6) meYeeO³e#e / meYeeHeleer (Chairman ) ë-
efve³eceeJeueerceO³es meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee DeO³e#ee®es veeJe peenerj kesÀues Demesue lej leer J³eeqkeÌle
meb®eeuekeÀeb®³ee meYes®es DeO³e#eHeo Yetmeb®eeuekeÀeb®eer meYes®es DeO³e#e cnCetve efveJe[ kesÀueer peeles.
7) meYesleerue celeoeve (Voting in the Meeting ) ë-
Òel³eskeÀ meb®eeuekeÀeuee SkeÀ cele osC³ee®ee DeefOekeÀej Demelees. pej SKeeÐee þjeJeeJej oesvnerner yeepetves
meceeve celes Demeleerue lej meYeeO³e#e efveCee&³ekeÀ cele osT MekeÀleele. l³eeuee Casting Vote Demes
cnCeleele. Demes SkeÀ cele osC³ee®ee DeefOekeÀej kebÀHeveer efve³eceeJeueervegmeej meYeeO³e#eebvee osC³eele Deeuee
Deens.
8) þjeJe (Resolution ) ë-
SKeeoe þjeJe SkeÀceleeves cebpetj ve Peeu³eeme lees yengceleeves cebpetj kesÀuee peelees.
I) meb®eeuekeÀ ceb[Ue® eer Heefnueer meYee (First Meeting of the Board of Directors )
kebÀHeveer®eer veeWoCeer Peeu³eeJej meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer meYe e Iesleueer peeles. ³ee meYesuee `meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer
Heefnueer meYee ' Demes cnCeleele. ³ee meYesceO³es Heg{erue keÀecekeÀepeeyeeyele efJe®eejefJeveerce³e kesÀuee peelees.
1) kebÀHeveer meef®eJe, meYeeO³e#e, DeefOekeÀes2) kebÀHeveer cegefêkeÀjCeeuee ceev³elee osCes.
3) kebÀHeveer®³ee YeeieefJe¬eÀer®ee þjeJe Heeme keÀjCes.
4) ceeefnleerHe$ekeÀe®ee cemegoe efveef½ele keÀjCes.
5) kebÀHeveer®³ee keÀe³ee&ue³ee®eer veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s veeWo keÀjCes.
6) ÒeejbYeer®e s keÀjej keÀjCes efkebÀJee keÀjejeme cebpegjer osCes.

munotes.in

Page 33

kebÀHeveer®³ee meYee -Yeeie 1
33  meb®eeuekeÀ ceb[Ue® ³ee meYesyeeyele meef®eJee®eer keÀe³ex (Secretarial Functions
Towards the Meetings of the Board of Director ) :-
1) meYeeO³e#eeb®³ee HejJeeveieerves meYes®eer leejerKe Je JesU efvee f½ele keÀjCes.
2) meYeeO³e#eeb®³ee HejJeeveieerves meYes®eer keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe le³eej keÀjCes.
3) meYes®eer HetJe&met®evee le³eej keÀjCes.
4) meJe& meb®eeuekeÀebvee meYes®eer met®evee Je keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe HeeþefJeCes.
5) meYes®³ee keÀecekeÀepeeMe er mebbyebefOele keÀeieoHe$es Je ceeefnleer le³eej þskeCes.
6) meb®eeuekeÀeb®eer npesjer HegmlekeÀele me¿ee IesCes.
7) meYeeO³e#e efJeefMeä J³eeqkeÌlebvee meYesuee npej jenCesyeeyeleeb®eer met®evee osT MekeÀleele.
8) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee yewþkeÀer®eer J³ eJemLee keÀjCes.
9) DeeefLe&keÀ He$ekesÀ meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYesle meeoj keÀjCes.
10) meYesceO³es ieCeHetleea Peeueer Deens efkebÀJee veener ³ee®eer Kee$eer keÀjCes.
11) meYes®eer met®evee Jee®etve meYes®³ee keÀecekeÀepeeuee meg©Jeele keÀjCes.
12) ceeieerue meYes®es FefleJe=Êe Jee®etve les keÀe³ece keÀjCes l³eeJej meYeeO³e#eeb®eer mener IesCes.
13) meYee ®eeuet Demeleevee meYesleerue keÀecekeÀepee®eer efìHHeCeer IesCes.
14) meYesleerue efìHHeCeer®³ee DeeOeejs FefleJe=Êe le³eej keÀjCes.
15) meYesle H eeme Peeuesu³ee þjeJeeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes.
16) omleSsJepeeleerue yeoue Je cenÊJee®eer keÀeieoHe$ekesÀ veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s HeeþefJeCes.
II) meb®eeuekeÀ eb®³ee meefceleer®eer meYee (Committee Meeting of the Directors) : -
meb®eeuekeÀ c eb[Ue®³ee keÀecekeÀepeeceO³es Jee{ nesCes. leebef$ekeÀ meuu³ee®eer iejpe YeemeCes, efJeefMeä
ÒekeÀej®³ee keÀecee®eer JesUsle neleeUCeer keÀjCes ³eemeeþer meb®eeuekeÀ ceb[U meefceleer le³eej keÀjCes. l³eeceO³es
ÒeefleefveOeer, meuueeieej, meb®eeuekeÀ ceb[Ue leerue SkeÀ efkebÀJee oesve meom³e ³ee meefceleerle keÀece keÀjleele.
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®ee DeO³e#e ne ³ee meefceleer®ee Heoefme× DeO³e#e Demelees. ³ee meefceleer®eer iejpesvegmeej
meYee Dee³eesefpele kesÀueer peeles. meYesceO³es ®e®ee&, efJeveerce³e keÀ©v e l³ee®ee DenJeeue le³eej keÀ©ve ne
DenJeeue meb®eeuekeÀ ceb[UekeÀ[s meeoj kesÀuee peelees.
kebÀHeveer®³ee efve³eceeJeueerceO³es lejleto kesÀuesueer Demesue lej meb®eeuekeÀ ceb[U meb®eeuekeÀeb®³ee meefcel³ee
le³eej keÀ©ve l³eeb®³eeJej keÀener keÀecekeÀepe meesHeJeues peeles. meefceleeruee keÀece keÀjC³eeyeeyele®es ce³ee&efole
DeefOekeÀej efoues peeleele. DeMee meefcel³ee leelHegjl³ee / nbieeceer efkebÀJee keÀe³ece mJe©Hee®³ee Demet
MekeÀleele. ³ee meefcel³eebveer DeeHeu³ee keÀecee®ee DenJeeue meb®eeuekeÀ ce b[UekeÀ[s meeoj keÀjeJe³ee®ee
Demelees. l³eeJej efveCe&³e IesC³ee®ee DeefOekeÀej meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee Demelees. meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee munotes.in

Page 34

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
34 keÀecekeÀepe Je meYesmebyebOeer ueeiet Demeuesues meJe& efve³ece meefcel³eebvee ueeiet He[leele. Goe. meYee yeesueeJeCes,
meYes®eer met®evee, keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe, ieCemebK³ee, meYeeHeleer, FefleJe=Êe, GHeefmLeleer, þjeJe, veeWoer F.
ceesþîee kebÀHev³eebceO³es owvebefove keÀecekeÀepe, YeeieJeeìHe, Yeeie nmleeblejCe, iegbleJeCetkeÀ F. keÀeces
meefcel³eebJej meesHeefJeueer p eeleele.
keÀ) keÀpe&jesKes OeejkeÀeb®³ee meYee (Creditors M eeting s) :-
keÀpe&jesKesOeejkeÀ ns kebÀHeveeruee Yeeb[Jeue HegjJeþe keÀjCeejs meeJekeÀej Demeleele. l³eebvee efve³eceeJeueervegmeej
keÀener DeefOekeÀej osC³eele Deeuesues Demeleele. kebÀHeveer®³ee DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleerle IemejCe Peeu³eeme
keÀpe&jesKesOeejkeÀ SkeÀ$e ³esTve meYee Dee³eesefpele keÀ©ve l³eeJej efJe®eej efJeveerce³e keÀ©ve efveCe&³e Iesleele.
kebÀHeveer keÀe³eoe keÀuece 391 vegmeej kebÀHeveer®³ee DeeefLe&keÀ J³eJenejeb®eer leHeemeCe er keÀjC³eeyeeyele
keÀpe&jesKesOeejkeÀ ebveer v³ee³eeue³eekeÀ[s Depe& oeKeue kesÀuee Demesue lej v³ee³eeue³e keÀpe&jesKesOeejkeÀ ebvee
meYes®es Dee³eespeve keÀjC³eeyeeyele HejJeeveieer osles. DeMee meYesle meb®eeuekeÀ ceb[U Je keÀpe&jesKesOeejkeÀ
³eeceO³es l e[pees[ Ie[Jetve DeeCee³e®eer Demeu³eeme keÀpe&jesKesOeejkeÀ ebveer 3/4 yengceleeves le[pees[eruee
ceev³elee efou³eeme leer meJe& keÀpe&jesKesOeejkeÀ ebJej yebOevekeÀejkeÀ nesF&ue. ³ee mebceleeruee v³ee³eeue³ee®eer
ceev³elee IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³ee®ee r SkeÀ Òele veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s HeeþJeeJeer ueeieles.
kebÀHeveerleerue J³eJemLeeHeve, meb®eeuekeÀebveer kesÀuesues iewjJ³eJenej ³eecegUs kebÀHeveer efoJeeUKeesjerle peele Demesue
lej kebÀHeveer keÀpe&jesKesOeejkeÀ eb®eer keÀpee&T jkeÌkeÀce Hejle k eÀjC³eeme DemeceLe& þjle Demesue lej
keÀpe&jesKesOeejkeÀ SkeÀ$e ³esTve v³ee³eeue³eele Depe& keÀ©ve kebÀHeveer efJemepe&vee®eer efJevebleer keÀjles.
meb®eeuekeÀ ceb[U DeeefCe keÀpe&jesKesOeejkeÀ SkeÀ$e ³esTve kebÀHeveer®³ee efJemepe&veemeeþer (Winding up)
efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®eer /efvemleejkeÀe®eer (Liquidator) efve³egkeÌleer keÀjC³eele ³esles. efJemepe&veemeeþer
keÀecekeÀepe ³eesi³e ÒekeÀejs ®eeueles efkebÀJee veener ns HeenC³eemeeþer efvejer#eCe meefceleerle keÀpe&jesKesOeejkeÀ eb®es
keÀener meom³e ef ve³egkeÌle kesÀues peeleele. efJemepe&ve DeefOekeÀejer kebÀHeveer®³ee meJe& ceeueceÊee DeeHeu³ee leey³eele
IesTve l³eeb®ee efueueeJe keÀjlees Je keÀpe&jesKesOeejkeÀ eb®³ee jkeÌkeÀcee Hejle kesÀu³ee peeleele. efJemepe&ve
DeefOekeÀejer efJemepe&ve keÀe³ee&®ee DenJeeue v³ee³eeue³eekeÀ[s HeeþefJeleele.
3.4 efvekebÀHeveerceO³es meYeemeoeb®³ee meYeeb®es Dee³eespeve kessÀues peeles. JewOeeefvekeÀ meYee ner kebÀHeveer®³ee Dee³eg<³eeleerue
SkeÀcesJe meYee Demeles. JeeefmeJe&meeOeejCe meYee YejefJeueer peeles. meYeemeo SkeÀ$e ³esTve kebÀHeveer®³ee keÀecee®ee Dee{eJee Iesleele.
meb®eeuekeÀ ceb[U oj ceefnv³eeletve SkeÀ meYee Iesleele. kebÀHeveer mLeeHeves veblej l³eeb®eer Heefnueer meYee Iesleueer
peeles. keÀeceeceO³es Jee{ Peeu³eeJej meb®eeuekeÀ meefcel³ee Je GHemeefcel³ee le³eej keÀ©ve l³eeÜejs keÀeces
keÀ©ve Iesleele. ³ee meefcel³eeb®³ee meYee l³eeb®³ee efve³eb$eCeeKeeueer ®eeueles. keÀpe&jesKesOeejkeÀ efJeefMeä
Òemebieer meYes®eer ceeieCeer keÀjleele. ³ee meJe& meYee Dee³eesefpele keÀjC³ee®es keÀece meef®eJeeuee keÀjeJes ueeieles.
meYee ne kebÀHeveer HeeþerjeKes SkeÀ$e ³esTve megmebJeeo meeOeCes, efJe®eej efJeveerce³e keÀjCes Je efveCe&³e IesC³ee®ee
SkeÀ ceeie& Deens. cnCetve kebÀHeveerceO³es efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee meYeebvee efJeMes

munotes.in

Page 35

kebÀHeveer®³ee meYee -Yeeie 1
35 3.5 mJeeO³ee³e
ÒeMve ë-
1) meYes®eer J³eeK³ee keÀje. kebÀHeveer®³ee JewOeeefvekeÀ / efve³eecekeÀ meYes®es meefJemlej JeCe&ve keÀje.
2) Jeeef3) efJeMesceeefnleer efJeMeo keÀje.
4) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee Heefnu³ee meYes®es Lees[ke̳eele JeCe&ve keÀje.
5) meb®eeuekeÀeb®³ee meYee ³eeJej meefJemlej efìHeCe le³eej keÀje.
6) meb®eeuekeÀeb®³ee meefceleer®eer meYee ³ee®es JeCe&ve keÀje.
7) keÀpe&jesKesOeejkeÀ eb®³ee meYes®eer ceeefnleer Ðee.
8) meYesHetJeea meYee ®eeuet Demeleevee Je meYee mebHe u³eeJej meef®eJeeuee keÀesCeleer keÀe³ex keÀjeJeer ueeieleele?
9) Lees[ke̳eele ìerHee efuene.
De) JewOeeefvekeÀ / efve³eecekeÀ meYes®es GÎsMe
ye) meb®eeuekeÀeb®ee DenJeeue
keÀ) meYeeHeleer®es Yee [) efJeMes F&) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYes®es GÎsMe
HeÀ) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer Heefnueer meYee


munotes.in

Page 36

36 4
kebÀHeveer®³ee meYee - Yeeie 2
(COMPANY MEETINGS PART II)
Heeþe®eer j®evee :
4.1 GefÎ<ìs
4.2 ÒeemleeefJekeÀ
4.3 kebÀHeveer®³ee meYesleerue keÀecekeÀepe
4.4 efve4.5 mJeeO³ee³e
4.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1) efJeÐeeL³ee¥vee meYesleerue keÀecekeÀepeey eeyele ceeie&oMe&ve keÀjCes.
2) efJeÐeeL³ee¥vee meYes®eer met®evee, keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe, meYeeHeleer, ieCemebK³ee, ÒeefleefveOeer, ÒemleeJe,
þjeJe, celeoeve, FefleJe=Êe F. yeeyele %eeve ÒeeHle keÀjCes.
3) meYes®³ee keÀecekeÀepeeyeeyele keÀe³eosMeerj le jlegoeR®eer ceeefnleer efceUefJeCes.
4) meYesleerue keÀecekeÀepeeyeeyele meef®eJee®eer keÀle&J³es DeY³eemeCes.
4.2 ÒeemleeefJekeÀ (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe meYesleerue Heej Hee[eJe³ee®³ee efJeefJeOe keÀecekeÀepee®ee DeY³eeme keÀjCeej Deene sle.
³ee keÀecekeÀepeeceO³es meYes®eer met®evee, keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe, meYeeHeleer®eer efveJe[, ieCeHetleea, ÒeefleefveOeer
vesceCes, ÒemleeJe ceeb[Ces, þjeJe Heeme keÀjCes, celeoeve He×leer, FefleJe=Êe le³eej keÀjCes F. yeeyele meefJemlej
ceeefnleer efc eUefJeCeej Deenesle. meYesleerue keÀecekeÀepe Heej Hee[levee l³eeleerue keÀe³eosMeerj yeeyeer efJe®eejele
I³eeJ³ee ueeieleele. meYes®eer met®evee le³eej keÀjCes Je leer HeeþefJeCes, meYes®eer keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe le³eej
keÀjCes, ieCemebK³ee HeenCes, meYe sleerue veeWoer IesCes, FefleJe=Êe le³eej keÀjCes F. yeeyele®es keÀecekeÀepe
meef®eJeeuee neleeUeJes ueeieles.
4.3 kebÀHeveer®³ee meYesleerue keÀecekeÀepe (WORKING IN COMPANY
MEETINGS)
4.3.1 meYes®eer met®evee (Notice of the Meeting): -
meYesuee GHeefmL ele jent MekeÀCeeN³ee J³eeqkeÌlebvee meYes®eer met®evee oîeeJeer ueeieles. met®evee cnCepes meYesuee
GHeefmLele jenC³eemeeþer efouesues efve³eb$eCe nes³e. met®evesceO³es meYes®ee efoJeme, leejerKe, JesU Je mLeeve munotes.in

Page 37

kebÀHeveer®³ee meYee -Yeeie 2
37 ³eeyeeyele ceeefnleer osC³eele ³esles. meYe emeoebvee meYesuee npej jenCes Je meYes®eer met®evee efceUCes ne l³eeb®ee
DeefOekeÀej Demelees.
DeLe& Je J³eeK³ee ë -
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 101 vegmeej
88 meYes®eer met®evee cnCepes kebÀHeveerkeÀ[tve meYes®eer met®evee efceUC³ee®ee DeefOekeÀej D emeuesu³ee J³eeqkeÌleuee
uesKeer mJe©Heele meYes®ee efoJeme, efoveebkeÀ, JesU Je mLeeve ³eeyeeyele DeeieeJet met®evee nes³e.
met®evesleerue leHeMeerue ë -
1) meYes®ee ÒekeÀej
2) meYes®ee efoJeme, efoveebkeÀ, JesU Je efþkeÀeCe.
3) meYes®eer keÀe³e&¬eÀceHeef $ekeÀe
4) meYeemeoeuee ÒeefleefveOeer efve³egkeÌleeryeeyele Jeeke̳e.
5) efJeMes6) meYesceO³es efJeMesmet®eves®eer cegole ë -
meYeemeoebvee JeeefYeeieOeejkeÀebvee JewOeeefvekeÀ meYee, JeeefmeYeemeeþer 21 efoJemeeb®eer HetJe&met®eve e DeeJeM³ekeÀ Deens. meb®eeuekeÀ ceb[U met®evee osC³eeyeeyele meYesceO³es
efveef½ele keÀjleele. l³eevegmeej meb®eeuekeÀebvee meYesHetJeea HetJe&met®evee osC³ee®eer He×le Deens. meYeemeoeuee
meYes®eer le³eejer keÀ©ve ®e®exle menYeeieer neslee ³eeJes ³eemeeþ er l³eebvee meYesHetJeea Hegjsmee keÀeueeJeOeer efouee
peelees. p³ee J³eeqkeÌleuee meYesceO³es efJeMesmet®evee osCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ner met®evee kebÀHeveer leeye[leesye meYeemeoebve e meYesHetJeea 14 efoJeme Deieesoj
keÀUefJeles. efve³eceeJeueerceO³es þjefJeC³eevegmeej meYesHetJeea 7 efoJeme Deieesoj met®evee oslee ³esles. (keÀuece
190 vegmeej) meJe&®e meYeemeoebvee HeesmìeÜejs DeeHeu³ee HeʳeeJej met®evee Heesn®eles®e Demes veener cn Cetve
meYes®eer met®evee meYesHetJeea Je=ÊeHe$eeÜejs Òeefme× keÀjeJeer ueeieles. mLeeefvekeÀ HeeleUerJejerue meYeemeoebvee
J³eeqkeÌleMeë met®evee efoueer peeles. SKeeoer J³eeqkeÌle efJeosMeele jenle Demeu³eeme l³ee J³eeqkeÌleuee l³ee®³ee
HeʳeeJej met®evee HeeþefJeueer peeles.
meYes®eer met®evee efceUC³ee®ee DeefOekeÀej DemeCeeN³ee J³eeqkeÌle (keÀuece 172(2)): -
1) YeeieOeejkeÀeb®³ee / meYeemeoeb®³ee meYesmeeþer meJe& YeeieOeejkeÀ / meYeemeo
2) Jeeef3) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYesmeeþer meJe& meb®eeuekeÀ munotes.in

Page 38

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
38 4) meb³egkeÌle YeeieOeejkeÀ Demeu³eeme p³ee J³eeqkeÌle®es veeJe veeWoJenerle ÒeLece efueefnCes Deens DeMeer
J³eeqkeÌle.
5) ce=l³et HeeJeuesu³ee efkebÀJee efoJeeUKeesj Peeuesu³ee J³ eeqkeÌle®ee keÀe³eosMeerj Jeejme.
 meYes®eer met®evee osC³ee®ee DeefOekeÀej DemeCeejer J³eeqkeÌle: -
meYes®eer met®evee osC³ee®ee DeefOekeÀej meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee Deens. meb®eeuekeÀ ceb[U meef®eJeeÜejs met®evee
HeeþefJeles efkebÀJee meef®eJeeuee DeefOekeÀe j osles.
 met®evesyeeyele HeeþJeeJe³ee®eer keÀe³eosHe$ekesÀ ë -
1) keÀuece 102 vegmeej meJe&meeOeejCe meYe sle efJeMesmHeäerkeÀjCeelcekeÀ efveJesove meYes®³ee met®evesyejesyej HeeþJeeJes ueeieles.
2) meef®eJe meYeeO³e#eeb®³ ee meuu³eeves meYes®eer keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe le³eej keÀ©ve meYes®³ee met®evesyejesyej
HeeþefJeleele.
4.3.2 meYes®eer keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe (Agenda of the Meeting) : -
meYes®³ee DeO³e#eeb®³ee meuu³eeves meef®eJe meYes®eer keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe le³eej ke À©ve leer meYes®³ee
met®evesmeesyele HeeþefJeleele.
’meYes®eer keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe cnCepes meYesceO³es ®e®ee& kesÀu³ee peeCeeN³ee efJemeYesceO³es nesCeeN³ee ®e®exleerue efJeIeslee ³esles. meYeemeoebvee le³eejer keÀjC³eemeeþer Hegjsmee keÀeueeJeOeer efceUlees. Yee³esles. DeeHeueer celes J³eJeefmLele ceeb[lee ³esleele.
meYes®³ee keÀe³e&¬eÀceHeef$ekesÀ®es cenÊJe ë -
1) keÀe³e&¬eÀceHeef$ekesÀ®³ee mene³³eeves DeO³e#e keÀecekeÀepe J³eJeefmLeleHeCes Heej Hee[t MekeÀleele.
2) keÀe³e&¬eÀceHeef$ekesÀleerue ¬eÀceevegmeej efJe3) meYeemeo meYesHetJeea le³eejer keÀ©ve meYesuee GHeefmLele jent MekeÀleele.
4) keÀe³e&¬eÀceHeef$ekesÀle GuuesKe kesÀuesu³ee meJe& efJe5) keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe ner meYes®³ee met®evesuee HetjkeÀ Demeles. meYes®³ee met®eves®es mHeäerkeÀjCe
keÀe³e&¬eÀceHeef$ekesÀle kesÀues p eeles.
keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀ e le³eej keÀjleevee efJe®eejele I³eeJe³ee®es IeìkeÀ ë-
1) keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe mHeä, meesHeer DeeefCe Lees[ke̳eele DemeeJeer.
2) SKeeoîee efJe

Page 39

kebÀHeveer®³ee meYee -Yeeie 2
39 3) vesnceer®es efkebÀJee meJe&meeOeejCe efJeefJe4) oesve efJe5) meYes®ee keÀeueeJeOeer efkebÀJee J³eeHleer efJe®eejele IesTve keÀe³e&¬eÀceHeef$ekesÀleerue efJemebK³ee efveef½ele keÀjeJeer ueeieles.
4.3.3 meYes®ee meYeeHeleer / meYeeO³e#e (Chairman of the Meeting) : -
meYes®es keÀecekeÀepe keÀe³eosM eerj nesC³eemeeþer Je meYee J³eJeefmLele Heej Hee[C³eemeeþer meYeeHeleer ³ee
HeoeJej ³eesi³e J³eeqkeÌle DemeeJeer ueeieles. kebÀHeveer®³ee efve³eceeJeueer GuuesKe kesÀuesu³ee J³eeqkeÌleuee meYeeHeleer
neslee ³esles. l³eeb®ee keÀeueeJeOeer meb®eeuekeÀ ceb[U þjefJeles. meYeeHeleer ³ee J³eeqkeÌle®es J³eeqkeÌleceÊJe pesÿ,
DevegYeJeer Je Yeejomle DemeeJes ueeieles. meYeeHeleeruee meYee neleeUC³ee®es, efve³eb$eCe keÀjC³ee®es keÀewMeu³es
DeJeiele DemeeJes ueeieles. meYeeHeleer meYesuee GHeeqmLele jent MekeÀuee vee ner lej GHeeqmLele
meb®eeuekeÀebceOetve SkeÀe J³eeqkeÌle®eer meYeeHeleer cnCetve efveJe[ kesÀueer peeles Je meYes®es keÀecekeÀepe Heg{s ®eeuet
þsJeues peeles.
kebÀHeveer keÀe³eoe keÀuece 104 vegmeej :-
’meYes®es keÀecekeÀepe ³eesi³e efjleerves ®eeueefJeC³ee meeþer meYeeO³e#e cnCetve ueeYeuesueer ³eesi³e J³eeqkeÌle cnCepes
meYeeHeleer nes³e.“
meYeeHeleer®eer efve³egkeÌleer / efveJe[ ë -
1) ÒeJele&keÀ efkebÀJee mebYeeJ³e meb®eeuekeÀ meYeeHeleer®eer vesceCetkeÀ keÀjleele.
2) kebÀHeveer®³ee efve³eceeJeueerleerue HeefjefMeä `De' ceOeerue efve³ece 50 vegmeej meYeeHeleer efveef½ele kesÀuee
peelees.
3) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYesleerue meYeeHeleer JesUsJej GHeefmLele jent MekeÀle veener lej GHeefmLele
meb®eeuekeÀebceOetve SkeÀe J³eeqkeÌle®eer meYeeHeleer cnCetve efve Je[ kesÀueer peeles.
4) efve³eceeJeueerle lejleto kesÀueer vemesue lej GHeefmLele meYeemeoeceOetve SkeÀe J³eeqkeÌle®eer nele Jej
keÀ©ve He×leerves efveJe[ kesÀueer peeles.
5) pej meYeeHeleer efveJe[ermeeþer celeoevee®eer ceeieCeer kesÀueer lej celeoeve Iesleues peeles.
6) celeoeve He×leerves efveJe[tve Deeuesueer J³eeqkeÌle ner GJe&efjle meYeebmeeþer meYeeHeleer mecepeueer peeles.
7) efveJe[uesuee meYeeHeleer þjuesu³ee JesUsHeemetve 15 efceefveìeb®³ee Deele meYesuee npej jent MekeÀle
vemesue eEkeÀJee m eYes®es keÀecekeÀepe keÀjC³eeme F®ígkeÀ Demesue lej GHeefmLele meb®eeuekeÀebceOetve
meYeeHeleer efveJe[uee peeF&ue.
8) JeeefefveJe[ keÀjC³eele ³esles. munotes.in

Page 40

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
40 9) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYesle meYeeHeleer®eer efveJe[ kesÀu³eeveblej l³ee®e meYesle l³ee®ee keÀeueeJeOeer
efveef½ele kesÀuee peelees.
meYeeHeleer®eer iegCeJeÊee Je Hee$elee (Qualities and Qualifications of the
Chairman) ë-
meYeeHeleer®eer iegCeJeÊee J e Hee$elee ³ee®ee keÀe³e oîeele GuuesKe veener Hejbleg meYee megjefUleHeCes Heej Hee[Ces
Je efve³eb$eCe þsJeC³ee®eer peyeeyeoejer meYeeHeleer®eer Demeles. meYeeHeleer®eer J³eeqkeÌleceÊJe Yeejomle DemeeJes
ueeieles. ¿eeuee keÀe³eoîee®es Hegjsmes %eeve Demeue s Heeefnpes. DeeHeu³ee efveCe&³eeuee ef®eìketÀve jenCes,
efJeéeemeHee$elee, efJeveeso yegef×, ÒemebieeJeOeeve F. yeeyeer l³eebvee cenÊJee®³ee Deensle. HeefjefmLeleervegmeej
JeeieCes, De®etkeÀlee F. Jej l³eeb®³ee keÀecee®eer ³eMemJeerlee DeJeuebyetve Demele s. meYeeHeleeruee meYee
®eeueefJeC³ee®es keÀewMeu³es DeJeiele DemeeJes ueeieles. l³eebveer Iesleuesues efveCe&³e efveHe#eHeeleer Demeues Heeefnpesle.
leke&ÀMeg× efJe®eej keÀ©ve meYeeHeleer®ee ceveele SkeÀ®e keÀuHevee DemeeJeer keÀer, meYesceO³es ®eeueuesue s
keÀecekeÀepe ns efMemleye× He×leerves Je v³ee³eeuee Devegme©ve ®eeueeJes.
meYeeHeleer ®eer keÀle&J³es Je nkeÌkeÀ (Rights and Duties of Chairman) ë-
1) meYes®³ee efve³eceevegmeej efkebÀJee kebÀHeveer keÀe³eoîeevegmeej meYes®es keÀecekeÀepe kesÀues peeles keÀer veener
³ee®eer l³eeuee Kee$eer keÀjeJeer ueeieles.
2) meYes®eer met®evee osCes. keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee meYes®eer met®evee meef®eJeeceeHe&Àle meYeemeo eEkeÀJee
meb®eeuekeÀeuee efoueer peeles.
3) meYes®eer ieCeHetleea meYes®³ee HetCe& keÀeueeJeOeer meeþer DeeJeM³ekeÀ Demeles l³eekeÀ[s ue#e osCes
4) ceeieerue meYes®es FefleJe=Êe Jee®etve l³eeuee cebpetjer osCes.
5) keÀe³e&¬eÀceHeef$ekesÀvegmeej meYes®es meJe& keÀecekeÀepe HetCe& keÀjCes.
6) ceeieerue meYes®es FefleJe=Êe le³eej keÀ©ve l³eeJej meef®eJe e®eer mener Je meYeeHeleer®eer mener Peeueer
efkebÀJee veener ns HeenCes.
7) meYesceO³es yeesueC³ee®eer mebOeer Je ¬eÀce, ÒemleeJe Je og©ml³ee ³eekeÀ[s ue#e osCes.
8) meYesceO³es celeoevee®eer ceeieCeer kesÀu³eeme meef®eJeeuee celeoevee®eer J³eJemLee keÀj e³euee meebieCes,
celeoevee®ee keÀue peenerj keÀjCes.
9) efveCee&³ekeÀ cele osCes þjeJee®³ee oesvner yeepetves meceeve celeoeve Peeu³eeme efveCee&³ekeÀ celeoeve
keÀjC³ee®ee meYeeHeleeruee nkeÌkeÀ Demelees. lees p³ee yeepetves efveCee&³ekeÀ cele peenerj ke Àjlees l³ee
yeepetves þjeJe Heeme kesÀuee peelees.
10) meYes®es keÀecekeÀepe efve³eceevegmeej Je GÎsMeevegmeej ®eeueues Deens keÀer veener ³ee®eer Kee$eer keÀjCes.
11) meYesle GHeefmLele Peeuesu³ee ÒeemebefiekeÀ ÒeMveeb®eer neleeUCeer keÀjCes.
meYeeHeleer ®es DeefOekeÀej (Powers of Chairman) ë-
1) meYes®eer met®evee Je keÀe³e&¬eÀceHeef$ekesÀvegmeej keÀecekeÀepee®ee ¬eÀce jeKeCes Je meYee ®eeueefJeCes. munotes.in

Page 41

kebÀHeveer®³ee meYee -Yeeie 2
41 2) meYesle yeesueCeeN³eeb®ee ¬eÀce þjefJeCes.
3) meYesceO³es De[LeUe efvecee&Ce Peeu³eeme meYee lenketÀye keÀjCes.
4) meYesleerue ®e®exmeeþer ¬eÀce efveef½ele keÀjCes.
5) meYesceO³es yesefMemle efvecee&Ce Peeu³eeme l³eeuee ÒeefleyebOe IeeueCes.
6) njkeÀleer®³ee cegÐeeJej efveCe&³e osCes.
7) ÒemleeJee®³ee yeepetves DeeefCe efJe©× yeepetves meejKeer®e celes He [u³eeme efveCee&³ekeÀ cele osCes.
8) celeoevee®ee efveCe&³e peenerj keÀjCes.
4.3.4 ieCemebK³ee (Quorum) : -
kebÀHeveer keÀe³eoe keÀuece 103 vegmeej
’ieCemebK³ee cnCepes meYesuee GHeefmLele jenC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer meYeemeoeb®eer efkeÀceeve
mebK³ee nes³e.“
Òel³eskeÀ meYesmeeþer ieCemebK³ee efveef½ele kesÀuesueer Demeles. meYes®³ee meg©JeeleerHeemetve DeKesjHe³e¥le
meYeemeoeb®eer GHeefmLeleer DeeJeM³ekeÀ Demeles. ieCemebK³esDeYeeJeer meYes®es keÀecekeÀepe yeskeÀe³eosMeerj þjles.
p³ee meYeemeoebv ee meYesuee npej jenC³ee®ee Je celeoeve keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej Demelees l³eeb®ee meceeJesMe
ieCemebK³esle kesÀuee peelees.
ieCemebK³esyeeyele®³ee lejlegoer :-
1) meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerleerue meYeemeo mebK³ee - 1000 He³e¥le ieCemebK³ee 05 meYeemeo
meYeemeo mebK³ee - 5000 He³e¥le ieCemebK³ee 15 meYeemeo
meYeemeo mebK³ee - 5000 Hes#ee peemle ieCemebK³ee 30 meYeemeo
2) Keepeieer kebÀHeveermeeþer efkeÀceeve 2 meYeemeo meYesmeeþer GHeefmLele DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3) meb®eeueke À ceb[Ue®³ee meYes®eer ieCemebK³ee ner SketÀCe meb®eeuekeÀeb®³ee mebK³es®³ee 1/3 eEkeÀJee oesve
meb®eeuekeÀ ³eeHewkeÀer peer peemle Demesue leer meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYes®eer ieCemebK³ee Demeles.
4) p³ee meb®eeuekeÀe®es kebÀHeveerceO³es efnlemebyebOe D eensle l³eebvee meYesle ®e®ee& keÀjC³ee®ee Je celeoeve
keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej vemelees l³eecegUs l³eeb®ee ieCemebK³esle meceeJesMe keÀjlee ³esle veener.
5) efveef½ele kesÀuesu³ee JesUsHeemetve DeO³ee& leemeeHe³e¥le ieCeHetleea mebK³ee meYesmeeþer GHeefmL ele vemesue
lej leer meYee lenketÀye kesÀueer peeles. lenketÀye Peeuesueer meYee l³ee®e efoJeMeer, l³ee®e JesUer, l³ee®e
efþkeÀeCeer Heg{erue DeeþJe[ îeele Iesleueer peeles. pej ³ee meYesuee efkeÀceeve ieCemebK³ee GHeefmLele
vemesue lej meYes®es keÀecekeÀep e Heg{s meg© kesÀues peeles.
munotes.in

Page 42

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
42 4.3.5 ÒeefleefveOeer (Proxy) : -
kebÀHeveer keÀe³eoe keÀuece 105 vegmeej ’meYeemeoe®³ee Jeleerves meYesuee GHeefmLele jenCeejer Je celeoeve
keÀjCeejer J³eeqkeÌle cnCepes ÒeefleefveOeer nes³e.“
ÒeefleefveOeer ne kebÀHeveer®e e meYeemeo Demelees eEkeÀJee vemelees. Hejbleg meYeemeoeuee ÒeefleefveOeer vesceC³ee®ee
DeefOekeÀej Deens. p³ee J³eeqkeÌle®eer ÒeefleefveOeer cnCetve vesceCetkeÀ kesÀueer peeles l³ee J³eeqkeÌleuee meYesle
GHeefmLele jentve celeoeve keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej Deens. p³ee meYeemeoeuee mJeleë meYesuee GHeefmLele
jenCes Meke̳e veener les ÒeefleefveOeer®ee HeÀe@ce& Ye©ve HeeþefJeleele.
ÒeefleefveOeer vesceCetkeÀeryeeyele keÀe³eosMeerj lejlegoer (Legal Provisions Towards the
Appointment of Proxy) : -
1) Yeeie Yeeb [Jeue Demeuesu³ee kebÀHev³eebleerue meYeemeoebvee ÒeefleefveOeer vescelee ³esleele. YeeieYeeb[Jeue
vemeuesu³ee kebÀHeveerleerue meYeemeoebvee ÒeefleefveOeer vescelee ³esle veener.“
2) keWÀê mejkeÀejkeÀ[tve efve³egkeÌle kesÀuesu³ee kebÀHeveerleerue meYeemeoeuee ÒeefleefveOeer vescelee ³esle veener.
3) De%eeve J³eeqkeÌle®eer ÒeefleefveOeer cnCetve vesceCetkeÀ keÀjlee ³esle veener.
4) ÒeefleefveOeeruee meYesle yeesueC³ee®ee DeefOekeÀej vemelees. kesÀJeU celeveeWoCeer He×leerves celeoeve
keÀjC³ee®ee DeefO ekeÀej Demelees.
5) ÒeefleefveOeer HeÀe@ce& Yeªve meYeemeoeves lees meYesHetJeea 48 leeme Deieesoj kebÀHeveer keÀe³ee&ue³eeceO³es pecee
keÀjeJee ueeielees.
6) keÀesCeleener meYeemeo kebÀHeveeruee leerve efoJemeeb®eer HetJe&met®evee osTve ÒeefleefveOeer HeÀe@ce&®eer leHeemeCeer
keÀ© MekeÀleele.
7) ÒeefleefveOeer HeÀe@ce& uesKeer DemeeJee. l³eeJej ÒeefleefveOeer vesceCeeN³ee®eer efkebÀJee l³ee®³ee keÀe³eosMeerj
meuueeieeje®eer mener DemeeJeer ueeieles. efve³eceeJeueerleerue efJeefnle vecegv³eele ÒeefleefveOeer HeÀe@ce& YejeJee
ueeielees. l³eeJej cegêebkeÀ MegukeÀ eflekeÀerì ueeJeeJes ueeieles. ÒeefleefveOeer mebmLee Demeu³eeme l³eeJej
kebÀHeveer®ee efMekeÌkeÀe Je DeefOekeÀN³ee®eer mener DemeeJeer ueeieles.
8) ÒeefleefveOeer vesceCetkeÀeryeeyele meYes®³ee met®evesceO³es GuuesKe DemeeJee ueeielees.
9) ÒeefleefveOeer vesceCetkeÀeryeeyele vekeÀej osCes, De³eesi³e ke=Àl³e keÀjCes ³eeyeeyele mebyebbefOele DeefOekeÀejer ª.
1000/ - He³e¥le®³ee ob[eme Hee$e Demelees.
4.3.6 ÒemleeJe (Motion) : -
kebÀHeveer keÀe³eoe keÀuece 105 vegmeej ’meYesmeceesj efJe®eejeLe& Je mJeerke=Àleermeeþer þsJeC³eele Deeuesuee
efJe’meYesceO³es ®e®exmeeþer pees cemegoe efkebÀJee yeeyeer ceeb[u³ee peeleele l³eeuee ÒemleeJe cnCeleele.“
DeeJeM³ekeÀlee Jeeìu³eeme m eom³e ÒemleeJeeceO³es og©mleer meg®eJet MekeÀleele. munotes.in

Page 43

kebÀHeveer®³ee meYee -Yeeie 2
43 ÒemleeJeemebbyebOeer DeeJeM³ekeÀ yeeyeer (Essential Things Towards Motion): -
1) ÒemleeJe uesKeer DemeeJee. l³eeJej ÒemleeJe ceeb[CeeN³ee®eer mener DemeeJeer Je lees meYeeHeleerves
meYesmeceesj þsJeuee Hee efnpes.
2) ÒemleeJe meYes®³ee keÀecekeÀepeeMeer mebyebefOele Demeuee Heeefnpes.
3) ÒemleeJe meYes®³ee met®evesMeer megmebiele Demeuee Heeefnpes.
4) ÒemleeJe neskeÀejelcekeÀ DemeeJee. l³ee®es þjeJeele ©Heeblej nesC³ee®eer Meke̳elee DemeeJeer.
5) ÒemleeJee®ee GuuesKe efve³eceeJeueerle kesÀues Demesue lej l³eeuee Devegceesove osC³eele Deeues Heeefnpes.
6) ÒemleeJeeuee metef®ele Je Devegceesove efou³eeme meYes®³ee mebceleerefMeJee³e lees Hejle Ieslee ³esle veener.
7) ÒemleeJee®ee DeLe& mHeä DemeeJee. l³ eeleerue Yee8) Òel³eskeÀ meYeemeoeuee ÒemleeJeeJej HeÀkeÌle SkeÀoe®e yeesuelee ³esles.
9) ÒemleeJe keÀl³ee&me meYes®³ee mebceleerves ÒemleeJe ceeies Ieslee ³eslees.
10) ÒemleeJe keÀe³e&¬eÀce Heef$ekesÀMeer mebyebefOel e DemeeJee ueeielees.
ÒemleeJe e®es ÒekeÀej (Types of Motion) : -
De) DeewHe®eeefjkeÀ ÒemleeJe (Formal Motion) :-
ÒemleeJeeJejerue ®e®ee& LeebyeefJeC³eemeeþer efkebÀJee Heg{s {keÀueC³eemeeþer DeewHe®eeefjkeÀ ÒemleeJe ceeb[uee peelees.
DeewHe®eeefjkeÀ Òemle eJee®es ÒekeÀej Heg{erueÒeceeCes ë -
1) ®e®ee&yebo ÒemleeJe (Closed Motion) ë-
SKeeÐee ÒemleeJeeJej HegjsMeer ®e®ee& Peeu³eeveblej l³eeJej efveCe&³e IesC³eemeeþer ®e®ee&yebo ÒemleeJe ceeb[uee
peelees. meYesleerue JesU Jee³ee peeT ve³es Je ®e®ee& ®eeuet Dem euesu³ee ÒemleeJe eJej lJeefjle efveCe&³e
IesC³eemeeþer ®e®ee&yebo ÒemleeJe ceeb[uee peelees. ÒemleeJe celeoeveemeeþer þsJeu³eeme lees yengceleeves mebcele
Peeu³eeme l³eeJejerue ®e®ee& LeebyeefJeueer peeles.
2) HetJe& ÒeMve ÒemleeJe ë -
SKeeÐee ÒemleeJeeJeje rue ®e®ee& meb³egkeÌle Jeeìle vemeu³eeme `HetJe& ÒeMve ÒemleeJe ' ceeb[uee peelees. l³ee®ee
DeLe& `ne ÒeMve meO³ee GHeefmLele kesÀuee peeT ve³es ' Demee neslees. ne ÒemleeJe meYesves cebpetj kesÀu³eeme cetU
ÒemleeJe eJejerue ®e®ee& yebo nesles.
3) Heg{erue ef JemeYesle Heg{erue efJecenÊJee®eer veener Demes efveoMe&veeme Deeu³eeme SKeeoe meYeemeo Demee ÒemleeJe ceeb[t MekeÀlees. meoj
ÒemleeJe celeoeveeuee ìekeÀuee peelees. meYesves l³eeuee cebpegjer efou³eeme Heg{erue efJepeelees.
munotes.in

Page 44

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
44 4) lenkegÀyeer®ee ÒemleeJe (Adjourn Motion) ë-
ÒemleeJeeJejerue ®e®ee& LeebyeefJeC³eemeeþer lenkegÀyeer®ee ÒemleeJe ceeb[uee peelees. ³ee ÒemleeJeeJej DeefOekeÀ
ceeefnleer DeeJeM³ekeÀ Demeu³eeme ®e®ee& LeebyeJeueer peeles. meYesves ÒemleeJe cebpetj kesÀu³eeme ®e®ee& ueebyeCeerJej
ìekeÀueer peeles. pej ÒemleeJe HesÀìeUuee lej l³eeJejerue ®e®ee& ®eeuet þsJeueer peeles.
5) meYee lenkegÀyeer®ee ÒemleeJe (Adjournment of Meeting Motion) ë-
meYee Heg{s {keÀueC³eemeeþer Demee ÒemleeJe ceeb[uee peelees. ne ÒemleeJe meYesves cebpetj kesÀu³eeme meYee
Heg{erue leejKesHe³e¥le lenketÀye kesÀueer peeles. Je ÒemleeJe Deceev³e kesÀu³eeme meYee leMeer®e Heg{ s ®eeuet jenles.
ye) og©mle ÒemleeJe ë -
cetU ÒemleeJeele keÀener yeoue met®eJee³e®ee Demesue lej og©mle ÒemleeJe ceeb[uee peelees. pej og©mleer
ceev³e Peeueer lej cetU ÒemleeJeele megOeejCee kesÀueer peeles.
1) ÒemleeJeeuee og©mleer Heg{erueÒeceeCes met® eefJeueer peeles.
i) ÒemleeJee le keÀener Meyoeb®eer Yej IeeueCes. (DeeJeM³ekeÀ Meyo)
ii) ÒemleeJee leerue DeveeJeM³ekeÀ Meyo JeieUCes.
iii) MeyoebceO³es yeoue keÀjCes.
iv) keÀener Meyoeb®eer peeiee yeoueCes.
v) og©mleer ner cetU ÒemleeJeeMeer mebyebe fOele DemeeJeer.
vi) og©mleercegUs cetU ÒemleeJeele HetCe&HeCes yeoue keÀjlee ³esCeej veener.
2) njkeÀleer®ee cegÎe / ue#eJesOeer cegÎe (Point of Order ) ë-
meYesleerue oesnjkeÀleer®ee cegÎe GHeefmLele keÀjleele. Goe. meYes®eer ieCemebK³ee, meYesceO³es efve³eceeb®ee Yebie nesCes,
meYeemeoeves meYesle iewjJele&ve keÀjCes, meYeemeoeves De³eesi³e YeeÒemleeJeeJejerue ®e®ee& L eebyeJeueer peeles Je DeO³e#e njkeÀleer®³ee cegÐeeJej DeeHeuee efveCe&³e osleele. lees efveCe&³e
Debeflece Demelees lemes®e meYesJej yebOevekeÀejkeÀ Demelees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-
Òe. De) SkeÀe Jeeke̳eele GÊejs efuene.
De) meYes®eer met®evee cn Cepes keÀe³e?
ye) meYes®³ee keÀe³e&¬eÀceHeef$ekesÀ®eer J³eeK³ee efuene.
keÀ) meYeeHeleer®eer oesve keÀle&J³es meebiee.
[) meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerleerue meYeemeoeb®³ee meYesleerue ieCeHetleer& mebK³ee meebiee.
F&) Keepeieer kebÀHeveerleerue meYeemeoeb® ³ee meYesleerue ieCeHetleer& mebK³ee meebiee. munotes.in

Page 45

kebÀHeveer®³ee meYee -Yeeie 2
45 HeÀ) De%eeve J³eeqkeÌle®eer ÒeefleefveOeer cnCetve vesceCetkeÀ keÀjlee ³esles keÀe³e?
ie) DeewHe®eeefjkeÀ ÒemleeJe cnCepes keÀe³e?
n) lenkegÀyeer®ee ÒemleeJe cnCepes keÀe³e?
³e) Jeeefpe) meYes®eer keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe meYeeHeleer le³eej keÀjleele ®etkeÀ / yejesyej.
Pe) meYeeHeleer®es #es$e DeefOekeÀej meebiee.
4.3.7 þjeJe (Resolution) : -
’meYesle mebcele Peeues u³ee ÒemleeJeeme þjeJe cnCeleele. “
ÒemleeJeeJej Debeflece efveCe&³e Iesleuee peelees.
þjeJee®es ÒekeÀej ë -
De) meeOee þjeJe (Simple Resolution) : -
keÀuece 114 vegmeej meeO³ee þjeJeemeeþer meeO³ee yengcelee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. meeOee þjeJe veeWoC eer
DeefOekeÀeN³eekeÀ[s HeeþJeeJee ueeiele veener. meYes®³ee met®evesle meeO³ee þjeJee®ee Kegueemee oîeeJee ueeiele
veener. Goe. efve³eecekeÀ DenJeeueeuee ceev³elee osCes, Yeeie Yeeb[Jeueele yeoue keÀjCes, ueeYeebMe peenerj
keÀjCes, meb®eeuekeÀeb®ee DenJee ue mJeerkeÀejCes, efnMesye leHeemeCeermee®ee DenJeeue mJeerkeÀejCes, DeeefLe&keÀ
He$ekeÀebvee ceev³elee osCes, meb®eeuekeÀeb®eer efveJe[ keÀjCes, meef®eJee®eer vesceCetkeÀ keÀjCes Je l³eeb®ee ceesyeouee
þjefJeCes, DebkesÀ#ekeÀe®eer vesceCetkeÀ keÀjCes Je l ³eeb®ee ceesyeouee þjefJeCes. meb®eeuekeÀebvee Heo®³egle keÀjCes F.
ye) efJeMes keÀuece 114(2) vegmeej ’yengceleeves cebpetj nesCeeN³ee þjeJeeuee efJeMesefJeMesmet®evesle keÀjeJee ueeielees. efJeMesefJeMesHeeþJeeJeer ueeieles. Goe. kebÀHeveer®³ee veeJeele yeoue keÀjCes, kebÀHeveer®³ee mLeeveele yeoue keÀjCes,
kebÀHeveer®³ee IeìveeHe$ekeÀeleerue GÎsMe keÀueceele yeoue keÀjCes, kebÀHeveer®³ee Yeeie Yeeb[Jeueele keÀHeel e
keÀjCes, kebÀHeveer®³ee efve³eceeJeueerle yeoue keÀjCes, Yeeb[Jeue jeKeerJe efveOeer GYeejCes, kebÀHeveer®³ee
keÀejYeeje®³ee ®eewkeÀMeermeeþer efvejer#ekeÀe®eer efve³egkeÌleer keÀjCes, Yeeb[Jeueeletve ueeYeebMe efJelejCeeme cebpegjer
osCes.
keÀ) efJeMes keÀuece 115 vegmeej DeMee þjeJeevee efJeMesefve³eceeJeueerceO³es DeMee þjeJee®ee GuuesKe kesÀuee peelees. Demes þjeJe meeOes eEkeÀJee efJeMesþjeJe ceeb[CeeN³ee meYeemeoeves meYesHetJeea efkeÀceeve 14 efoJemeeb®eer efJeMesueeieles. ner met®evee efceUeu³eeveblej kebÀHeveerves l³ee þjeJee®eer met®evee meYeemeoebvee meYesHetJeea efkeÀceeve 7 munotes.in

Page 46

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
46 efoJeme Deieesoj efou eer Heeefnpes. Goe. meb®eeuekeÀeb®ee keÀeueeJeOeer HetCe& nesC³eeHetJeea l³eeuee Heo®³egle keÀjCes,
efveJe=Êe nesCeeN³ee DebkesÀ#ekeÀe®³ee peeiesJej veJeerve DebkesÀ#ekeÀe®eer efve³egkeÌleer keÀjCes, Heo®³egle keÀjC³eele
Deeuesu³ee meb®eeuekeÀe®³ee peeiesJ ej veJeerve meb®eeuekeÀe®eer efve³egkeÌleer keÀjCes.
[) veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee bkeÀ[s veeWoJeeJes ueeieCeejs þjeJe :-
keÀuece 117 vegmeej veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s veeWoCeer keÀjC³eemeeþer keÀener þjeJe HeeþJeeJes ueeieleele.
þjeJe cebpetj Peeu³eeve blej 30 efoJemeeb®³ee Deele Demes þjeJe veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s meeoj keÀjeJes
ueeieleele.
Goe. meJe& ÒekeÀej®es efJeMesmeb®eeuekeÀ ceb[Ueves J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀe®eer vesceCetkeÀ Je Hegveves&ceCetkeÀer®ee þjeJe.
YeeieOeejkeÀebvee r kebÀHeveer®es mJe®ís®es efJemepe&ve keÀjeJes ³eeyeeyele®ee þjeJe.
F&) meb®eeuekeÀeb®ee efHeÀjlee þjeJe :-
meb®eeuekeÀeb vee SKeeoîee cegÎîeeJej lJeefjle efveCe&³e I³ee³e®ee Demelees Hejbleg meYes®es Dee³eespeve keÀjlee ³esle
veener DeMeeJesUer les þjeJee ®ee cemegoe le³eej keÀ©ve lees meb®eeuekeÀeb ®eer mener IesC³eemeeþer l³eeb®³eekeÀ[s
HeeþefJeuee peelees. Demes þjeJe JewOe Je DeJewOe mJe©Hee®es Demeleele. JewOe þjeJe ns keÀe³eoîeeleerue lejlegoer
Je efve³eceeJeueer®es Heeueve keÀ©ve Iesleues peeleele. le s meYesceO³es cebpetj kesÀues peeleele.
DeJewOe þjeJeemeeþer keÀe³eoîeeleerue efve³eceeb®es yebOeve vemeles. l³ee®ee GuuesKe meYes®³ee met®evesle vemelees.
meYesefMeJee³e Demes þjeJe keÀjlee ³esleele. ³ee þjeJeeuee yengcelee®eer DeeJeM³ekeÀlee vemeles. Dem es þjeJe
meeO³ee yengceleeves cebpetj kesÀues peeleele. Demes þjeJe IeìveeHe$ekeÀe®³ee keÀ#esyeensjerue Demeleele.
4.3.8 celeoeve (Voting) : -
meYes®ee meYeeHeleer meYes®ee keÀue ceeefnle keÀ©ve IesC³eemeeþer celeoeve Ieslees. Je ÒemleeJe celeoeveemeeþer
meYesmeceesj þsJelees.
celeoeve e®eer He×leer (Methods of Voting) : -
De) DeeJeepeer celeoeve e®eer He×leer :-
meYesceO³es GHeefmLele Demeuesues meom³e DeeHeueer mebceleer efkebÀJee Demebceleer pe³eIeesiepejeves efkebÀJee DeejesUîeebveer J³e keÌle keÀjleele. l³eeuee `DeeJeepeer celeoeve' Demes cnCeleele. p³ee yeepet®ee
DeeJeepe ceesþe ³eslees l³ee yeepetves meYeeHeleer DeeHeues cele J³ekeÌle keÀjleele. meYeeHeleer þjeJee®³ee yeepetves
cele ÒeoefMe&le keÀjC³eemeeþer nes³e cnCeC³ee®eer efJeveble er keÀjlees Je ÒeefleketÀue yeepetves cele ÒeoefMe&le
keÀjC³eemeeþer veener cnCeC³ee®eer efJevebleer keÀjlees. Hejbleg ner He×le Meem$eer³e veener lemes®e meYesceO³es ieeWOeU
efvecee&Ce keÀjCeejer Deens.
ye) cele efJeYeeieCeer :-
³ee He×leerceO³es meYeeHel eer DevegketÀue yeepet®³ee Je ÒeefleketÀue yeepet®³ee meom³eeb®eer mebK³ee ceespelees. p³ee
ÒemleeJee®³ee yeepetves efkebÀJee ÒeefleketÀue yeepet®³ee meom³eeb®eer mebK³ee DeefOekeÀ Deens l³ee yeepetves efveCe&³e munotes.in

Page 47

kebÀHeveer®³ee meYee -Yeeie 2
47 mebcele kesÀuee peelees. celeoeve leeye[lees ye Ieslee ³esles. meeceev³e ÒemleeJeemeeþer ner celeoeve He×le Gef®ele
Deens.
keÀ) iegHle celeoeve He×leer :-
³ee He×leerceO³es meYeemeo celeHeef$ekesÀJej DeeHeues cele J³ekeÌle keÀjlees. meJe& celeHeef$ekeÀe HesìerceO³es
ìekeÀleele. meJe& celeHeef$ekeÀe ceespeCeer keÀ©ve celeoevee®ee efvekeÀeue IeesefiegHlelee jeKeueer peeles. ner He×leer Meem$eer³e Deens. meb®eeuekeÀeb®eer efveJe[ keÀjCes, efve³eceeJeueerceO³es iegHle
celeoeve e®eer lejleto Demeu³eeme ³ee He×leerves celeoeve Iesleues peeles. jepekeÀer³e efveJe[CetkeÀebmeeþer ³ee
He×leer®ee DeJeuebye kesÀuee peelees. p³ee meYeemeoebvee Òel³e#e GHeefmLele jentve celeoeve keÀjlee ³esee veener.
l³eeb®³eemeeþer ìHeeueer iegHle celeoeve He×leer ®ee DeJeuebye kesÀuee peelees . ³ee HeesmìeÜejs celeoeveemeeþer
efmeue kesÀuesues ueKeesìs JeeHejues peeleele.
[) nele Gb®eeJetve celeoeve keÀjCes :-
ÒemleeJee®³ee yeepetves eEkeÀJee ÒeefleketÀue yeepetves cele ÒeoefMe&le keÀjCeeN³ee meYeemeoeuee meYeeHeleer nele
Gb®eeJeC³ee®eer efJeveble er keÀjlees Je l³eeb®eer mebK³ee ceespelees. ner He×leer `SkeÀ J³eeqkeÌle SkeÀ cele' ³eeJej
DeeOeeefjle Demeles. cele ceespeCeermeeþer meYeeHeleer SKeeoîee J³eeqkeÌle®eer vesceCetkeÀ keÀjleele. l³eeuee `ìsuej'
Demes cnCeleele. ³ee He×leerceO³es meceeve cel eoeve Peeu³eeme meYeeHeleeRvee efveCee&³ekeÀ cele osC³ee®ee
DeefOekeÀej Deens. keÀener JesUsuee nele Gb®eeJetve cele ÒeoefMe&le keÀjC³ee SsJepeer meYeemeoebvee oesve jebiee
keÀje³euee ueeJeu³ee peeleele Je DevegketÀue DeeefCe ÒeefleketÀue yeepet®³ee jebiesl eerue GYes jeefnuesu³ee
meYeemeoeb®eer mebK³ee ceespetve meYeeHeleer efveCe&³e peenerj keÀjleele.
F&) cele veeWoCeer (Poll) :-
pes meYeemeo þjeJeeJej celeoeve keÀjC³eeme Hee$e Deens. l³eebvee cele celeHeef$ekesÀJej cele veeWoefJeC³eeme
meebefieleues peeles . celeHeef$ekesÀJej DevegketÀue Je ÒeefleketÀue yeepetves celeoeve nesles l³ee®eer ceespeCeer kesÀueer peeles.
meYeemeoebveer celeoevee®eer ceeieCeer kesÀueer lej meYeeHeleeRvee celeveeWoCeer I³eeJeer ueeieles. meYeemeoebveer
celeoevee®eer ceeieCeer kesÀu³ eeveblej 48 leemee®³ee Deele meYeeHeleer celeveeWoCeer He×leerves celeoeve keÀjC³eeme
meebielees. (keÀuece 184 vegmeej)
celeveeWoCeer®eer ceeieCeer Keeueerue J³eeqkeÌle keÀ© MekeÀleele.
1) meYeeHeleer
2) meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerleerue meYeemeo J³eeqkeÌle Meë efkebÀJee ÒeefleefveOeerÜejs npej Demeuesu³ee Hee®e
meYeemeoebkeÀ[tve
3) Keepeieer kebÀHeveerleerue meeleHes#ee DeefOekeÀ meYeemeo GHeefmLele Demeu³eeme l³eeHewkeÀer oesve meYeemeo Je
meeleHes#ee keÀceer meYeemeo GHeefmLele Demeu³eeme SkeÀ meYeemeoek eÀ[tve
4) 1/10 Hes#ee DeefOekeÀ celeoevee®ee DeefOekeÀej Demeuesu³ee meom³eeHewkeÀer efkeÀleerner meom³eebkeÀ[tve
5) celeveeWoCeer®eer ceeieCeer keÀjCeejer J³eeqkeÌle DeeHeueer ceeieCeer kesÀJnener ceeies IesT MekeÀles.
6) meYee lenkegÀyeeryeeyele celeveeWoCeer®eer ceeieCeer kesÀueer Demeu³eeme leer leeye[leesye IesC³eele ³eeJeer. munotes.in

Page 48

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
48 7) celeveeWoCeer®eer ceeieCeer kesÀu³eeJej leer 48 leemee®³ee Deele I³eeJeer ueeieles.
8) celeveeWoCeer He×leer þjefJeC³ee®ee DeefOekeÀej meYeeHeleeruee Demelees.
celeveeWoCe er®eer keÀe³e &He×leer (Procedure of taking of Poll ) :-
1) meYeeHeleerves celeveeWoCeer uee cebpegjer efou³eeme meYeeHeleer meYesuee met®evee osTve leer Iesleueer peeles.
2) meJe& le³eejer Demeu³eeme meYee mLeefiele keÀ©ve celeveeWoCeer leeye[leesye Iesleuee r peeles.
3) meYesuee efveef½ele JessU peenerj keÀjC³eele ³esF&ue.
4) celeveeWoCeer®eer ceeieCeer kesÀu³eeveblej leer 48 leemee®³ee Deele I³ee³euee Heeefnpes.
5) meYeemeoebvee celeHeef$ekeÀe osC³eele ³esleerue.
6) celeHeef$ekeÀe íeHeerue Demeleele.
7) celeHeef$ekesÀle efjkeÀec³ee peeieer DeeJeM³ekeÀ ceeefnleer YejeJe³ee®eer Demeles.
8) ÒeefleefveOeer®eer celeHeef$ekesÀJej mJee#ejer DemeCes DeeJeM³ekeÀ
9) celeHeef$ekeÀe SkeÀ$e keÀ©ve DeJewOe celeHeef$ekeÀe JesieU îee kesÀu³ee peeleele.
10) meJe& celeHeef$e keÀe DeeÐee#ejevegmeej ueeJeC³eele ³esleele.
11) þjeJee®³ee yeepetves Je ÒeefleketÀue yeepetves celeHeef$ekeÀeb®eer mebK³ee ceespeueer peeles.
12) meYeeHeleer celeveeWoCeer®ee efvekeÀeue peenerj keÀjleerue ne efvekeÀeue Debeflece mecepeC³eele ³esF&ue.
4.3.9 FefleJe=Êe (Minutes) : -
meYeemeo, meb®eeuekeÀ ceb[U Je meb®eeuekeÀeb®³ee meefceleer®³ee meYeeb®ee Je=Êeeble efueefnCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ns
keÀece kebÀHeveer®³ee meef®eJeeuee keÀjeJes ueeieles. meYes®ee Je=Êeeble ³eesi³e, De®etkeÀ Je mebef#eHle DemeeJee ueeielees.
J³eeK³ee (Defination) : -
’kebÀHeveer®³ee meYeebletve meYeemeoeb®³ee Je meb®eeuekeÀeb®³ee meYeeb®³ee keÀecekeÀepee®³ee uesKeer Je=Êeeuee
FefleJe=Êe Demes cnCeleele.“
’FefleJe=Êe cnCepes meYesle Heej Hee[uesu³ee keÀecekeÀepee®eer uesKeer veeWo ne s³e.“
Sce. meer. keg˨eue
’kebÀHeveer®³ee meYeebceOetve Iesleuesu³ee efveCe&³eeb®eer mebef#eHle, DeefOeke=Àle DeeefCe JeemleJe veeWo cnCepes FefleJe=Êe
nes³e.“

munotes.in

Page 49

kebÀHeveer®³ee meYee -Yeeie 2
49 FefleJe=Êee®es cenÊJe (Importance of Minutes ) :-
1) FefleJe=Êe cnCepes meYesleerue keÀecekeÀep ee®eer DeefOeke=Àle veeWo nes³e.
2) FefleJe=Êe ne meYesceO³es Heej Hee[uesu³ee keÀecekeÀepee®ee keÀe³eosMeerj HegjeJee Demelees. lees
v³ee³eeue³eeceO³es ûee¿e Oejuee peelees.
3) FefleJe=Êee®ee GHe³eesie J³eJemLeeHekeÀebvee YeefJe<³ekeÀeueerve efveCe&³e Ies C³eemeeþer neslees.
4) kebÀHeveer keÀe³e oîeeleerue lejlegoervegmeej FefleJe=Êe þsJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
5) iewjnpej Demeuesu³ee meYeemeoebvee FefleJe=ÊeeÜejs meYesleerue Heej Hee[uesues keÀecekeÀepe mecepeles.
6) ÒemleeJe Je þjeJee®³ee veeWoer FefleJe=Ê eele Demeleele.
7) keÀuece 119 vegmeej FefleJe=Êe le³eej keÀ©ve les kebÀHeveer®³ee veeWoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³eele þsJeCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. l³ee®eer leHeemeCeer keÀjC³ee®ee meYeemeoeuee DeefOekeÀej Deens.
8) FefleJe=Êee®ee meboYee&meeþer GHe³eesie nesle es.
FefleJe=Êeeyeeyele keÀe³eosMeerj lejlegoer (Legal provisions of Minutes ) :-
1) meYeemeo, meb®eeuekeÀ ceb[U Je meb®eeuekeÀeb®³ee meefceleer®es FefleJe=Êe mJeleb$e FefleJe=Êe HegmlekeÀele
meef®eJeeuee efueneJes ueeieles.
2) meb®eeuekeÀ ceb[U Je meb®eeue keÀ meefceleer®³ee meYeebvee GHeefmLele Demeuesu³ee meb®eeuekeÀeb®eer veeJes
FefleJe=Êe HegmlekeÀele efueneJeer ueeieleele.
3) Heeme Peeuesu³ee þjeJee®³ee efJejesOeele cele J³ekeÌle keÀjCeeN³ee meb®eeuekeÀe®es veeJe FefleJe=Êeele
efueneJes ueeieles.
4) FefleJe=Êe HegmlekeÀe®³ee Òel³eskeÀ Heeveeuee ¬eÀceebkeÀ oîeeJee ueeielees.
5) FefleJe=Êee®³ee Òel³eskeÀ HeeveeJej meYeeHeleer®eer mener DeeJeM³ekeÀ Deens. FefleJe=Êee®³ee MesJeìer
meYeeHeleer®eer mener Je leejerKe efueneJeer ueeieles.
6) FefleJe=Êe efu entve Peeu³eeJej Heg{erue meYesle les meYeeHeleer®³ee menerves keÀe³ece keÀjeJes ueeieles.
7) FefleJe=Êe HegmlekeÀe®es keÀesCelesner Heeve pees[uesues vemeeJes. (ìe®eCe kesÀuesues)
FefleJe=Êeeyeeyele meef®eJee®eer keÀe³e& (Secretary’s Duties Regarding Minu tes):-
meYes®es FefleJe=Êe efueefnCes ns meef®eJee®es keÀece Deens. meYee ®eeuet Demeleevee l³eeves keÀecekeÀepee®eer efìHeCes
IesTve l³eeDeeOeejs FefleJe=Êe le³eej kesÀues Heeefnpes. FefleJe=Êe efueefnleevee keÀe³eosMeerj lejlegoeR®es Heeueve
keÀjeJes uee ieles. FefleJe=ÊeeceO³es meceeefJeä Demeuesu³ee yeeyeer.
1) meYes®ee mebHetCe& leHeMeerue FefleJe=Êeele DemeeJee ueeielees.
2) meYesuee GHeefmLele DemeCeeN³ee meJe& meom³eeb®eer veeJes l³eele DemeeJeer. munotes.in

Page 50

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
50 3) FefleJe=Êe mebef#eHle DemeeJes l³eeme meYes®ee i ees4) FefleJe=Êeele JeemleJe Ieìveeb®ee meceeJesMe DemeeJee ueeielees.
5) FefleJe=Êe mHeä DemeeJes ueeieles.
6) FefleJe=Êeele meYes®ee ÒekeÀej, JesU, efoveebkeÀ Je mLeU F. ®ee GuuesKe DemeeJee ueeielees.
7) FefleJe=ÊeeceO³es me YesJ³eefleefjkeÌle efJeyeeOee ³esF&ue DeMeer ceeefnleer efueefnlee ³esCeej veener.
4.4 efve³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe meYesleerue keÀecekeÀepeeyeeyele %eeve Ò eeHle kesÀues Deens. meYesleerue keÀecekeÀepee®eer
meg©Jeele meYes®eer met®evee Je keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe le³eej keÀjCes. leer meYeemeoebvee HeeþefJeCes, meYesmeeþer
meYeeHeleer®eer efveJe[ vesceCetkeÀ keÀjCes, meYes®eer ieCemebK³ee efveef½ele keÀjCes, ieC emebK³ee ceespeCes, meYesmeeþer
ÒeefleefveOeer vesceCes, ÒemleeJe le³eej keÀjCes, þjeJe le³eej keÀjCes, celeoeve He×leer, FefleJe=Êe le³eej keÀjCes
F. ®es keÀecekeÀepe meefJemlej DeY³eemeues Deens. ³eeleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀ meYesmeeþer Del³eble cenÊJee®e e
Demelees. ³ee IeìkeÀe®³ee DevegmeYesleerue keÀecekeÀepe ns kebÀHeveer keÀe³e oîeevegmeej keÀjeJes ueeieles. l³eemeeþer keÀe³e oîeeleerue lejlegoeR®es
Heeueve keÀjeJes ueeiele s. meYesleerue meJe& keÀecekeÀepe meef®eJeeuee neleeUeJes ueeieles. Òel³eskeÀ ÒekeÀej®es keÀece
keÀjleevee meef®eJeeuee keÀjeJ³ee ueeieCeeN³ee keÀe³ee¥®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. meYeemeoeb®³ee meYee,
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYee, meb®eeuekeÀeb®³ee me efceleer®³ee meYee F. ÒekeÀej®³ee meYeeb®es keÀecekeÀepe Je
efve³ece meceeve Deens.
4.5 mJeeO³ee³e
1) meYeeHeleer®eer vesceCetkeÀ keÀMeer kesÀueer peeles? meYeeHeleer®eer keÀle&J³es DeeefCe DeefOekeÀej meebiee.
2) ÒeefleefveOeer vesceCetkeÀeryeeyele keÀe³ eosMeerj lejlegoer meebiee.
3) meYes®eer met®evee ³eeJej meefJemlej efìHeCe le³eej keÀje.
4) meYes®eer keÀe³e&¬eÀce Heef$ekeÀe le³eej keÀjleevee keÀesCel³ee lejlegoer yeeyeeR®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees?
5) ieCeHetleea cnCepes keÀe³e? ieCeHetleeameeþer keÀe³eosMeerj lejlegoer keÀesCel³ee?
6) ÒemleeJe cnCepes keÀe³e? ÒemleeJee®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®es Lees[ke̳eele JeCe&ve keÀje.
7) þjeJe cnCepes keÀe³e? þjeJee®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®eer ceeefnleer Ðee.
8) celeoevee®³ee He×leer®es JeCe&ve keÀje.
9) celeveeWoCeer keÀe³e&He×leer®ee Lees[ke̳eele Dee{eJee Ðee.
10) FefleJe=Êe le³eej keÀjleevee keÀesCel³ee keÀe³eosMeerj yeeyeer efJe®eejele I³eeJ³ee ueeieleele?
11) FefleJe=Êe le³eej keÀjleevee meef®eJeebvee keÀesCeleer keÀe³ex keÀjeJeer ueeieleele?

munotes.in

Page 51

kebÀHeveer®³ee meYee -Yeeie 2
51 12) ìerHee efuene.
De) meYeeHeleer®eer iegCeJeÊee Je Hee$elee
ye) meYee lenkegÀyeer®ee ÒemleeJe
keÀ) njkeÀleer®ee / ue#eJesOeer cegÎe
[) efJeMes F&) celeveeWoCeer
HeÀ) meb®eeuekeÀeb®ee efHeÀjlee þjeJe
ie) ÒeefleefveOeer
n) FefleJe=Êe




munotes.in

Page 52

52 5
DeYeeweflekeÀerkeÀjCe DeeefCe Dee@veueeF&ve J³eeHeej - Yeeie 1
DeYeeweflekeÀerkeÀjCe (DEMATERIALISATION)
Heeþe®eer j®evee :
5.1 GefÎ<ìs
5.2 ÒeemleeefJekeÀ
5.3 DeYeeweflekeÀerkeÀjCe
5.4 efve5.5 mJeeO³ee³e
5.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1) DeYeewefleke ÀerkeÀjCe / ef[ce@ì ner mebkeÀuHevee efJeÐeeL³ee¥vee mecepeeJetve osCes.
2) ef[ce@ì®es HeÀe³eos Je leesìs DeY³eemeCes.
3) ef[ce@ì®eer keÀe³e&He×leer®eer ceeefnleer mebHeeove keÀjCes.
4) ef[ce@ì meboYee&le meef®eJee®eer keÀe³ex ceeefnle keÀ©ve IesCes.
5) veJeerve YeeieefJe¬eÀer ef[ce@ì meboYee&le meef®eJee®³ee keÀe³ee&®ee Dee{eJee IesCes.
5.2 ÒeemleeefJekeÀ (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe DeYeeweflekeÀerkeÀjCe / ef[ce@ì®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. Yeeie Kejsoer
keÀjCeeN³ee YeeieOeejkeÀe®es ef[c e@ì Keeles le³eej keÀ©ve l³eeJej meJe& J³eJenej kesÀues peeleele. l³eecegUs veeWoer
keÀjCes, J³eJenejeb®eer Hetle&lee, Yeeie nmleeblejCe F. keÀe³ex megueYe Peeueer Deensle. ef[ce@ì Yeeieyeepeejeleerue
J³eJenejebvee ®eeuevee efceUles. ef[ce@ì®es HeÀe³eos ke bÀHeveer, Yeeb[Jeue yeepeej, iegbleJeCetkeÀoej F. vee nesleele.
J³eJenejeceO³es HeejoMe&keÀlee Demeueer lejer iewjJ³eJenej nesleele. lemes®e DeeHeCe ³ee ÒekeÀjCeeceO³es ef[ce@ì
keÀe³e&He×leer®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. ef[ce@ì meboYee&le Je veJeerve Ye eie efJe¬eÀer keÀjleevee ef[ce@ì
yeeyele meef®eJeeuee keÀjeJ³ee ueeieCeeN³ee keÀe³ee&®ee DeeHeCe efJe®eej keÀjCeej Deenesle.
5.3 DeYeeweflekeÀerkeÀjCe (DEMATERIALISATION )
’YeeieoeKeu³eeb®es FueskeÌì^e@efvekeÀ mJe©Heele (Decetle&) ©Heeblej keÀjC³ee®³ee Òeef ¬eÀ³esuee [er-ce@ìerkeÀjCe
eEkeÀJee DeYeeweflekeÀerkeÀjCe Demes cnCeleele. “
Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®es (ÒeefleYetleer®es) [er -ce@ìerkeÀjCe kesÀu³eecegUs Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®es megueYe DeeefCe
peueo ieleerves nmleeblej keÀjlee ³esles. [er -ce@ì Keeles G Ie[C³eemeeþer jefnJeeme oeKeuee, yeBkeÀ Keeles munotes.in

Page 53

DeYeeweflekeÀerkeÀjCe
53 HegmlekeÀe®eer Pesje@keÌme, [er-ce@ì Keeles GIe[C³ee®ee Depe&, SkeÀ HeÀesìes F. keÀeieoHe$ekesÀ DeeJeM³ekeÀ
Demeleele. ef[Hee@efPeìjer HeeìeaefmeHebìkeÀ[s ef[ce@ì Keeles GIe[u³eeJej ueeYeeL³ee&ves kebÀHeveerme eþer
YeeieoeKeu³eemeeþer mJeleb$e HeÀe@ce& Yeªve oîeeJee ueeielees. l³eeveblej ns YeeieoeKeu³eeleerue cepeketÀj
kebÀHeveer®³ee jefpemìjceOeerue cepeketÀjeMeer efceUlee pegUlee Demeu³eeme Yeeie [er-ce@ì keÀjlees Je lemes
ef[Hee@efPeìjeruee keÀUefJelees. l³e eveblej Keelesoeje®³ee Keel³eeJej veeWo kesÀueer peeles.
ef[ce@ì Keel³eeleerue Yeeieeb®es ©Heeblej Hegvne YeeieoeKeu³ee®³ee mJe©Heele kesÀues peeles. ef[ -ce@ì Keel³eeJej
iebgleJeCetkeÀ Demeu³eeme Lees[s YeeJe Jee{ues keÀer l³eeuee efJe¬eÀer®eer IeeF& nesle s.
De) ef[Hee@efPeìjer Je ef[ce@ì®eer DeeJeM³ekeÀlee Je cenÊJe : - (Importance and
Necessity of Depository and Dematerialisation )
1) Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®es nmleeblej keÀjCes meesF&®es peeles.
ef[ce@ì Keel³eecegUs Yee ie Je keÀpe&jesK³eeb®eer Kejsoer -efJe¬eÀer keÀjCes meesF&®es Peeues Deens. mebieCekeÀ Je
Fbìjvesì®ee JeeHej keÀ©ve Dee@veueeF&ve He×leerves nmleeblej keÀjlee ³esles. nmleebleje®es J³eJenej peueo
ieleerves nesle Demeu³eecegUs Yeeieyeepeeje®³ee efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUeueer Deens.
2) nmleeblej Ke®ee&le ye®ele keÀjlee ³es les.
HetJeer& Yeeie Je keÀpe&jesKes nmleeblej keÀjleevee mì@cHe eflekeÀerìs, mìsMevejer Je ìHeeueKe®e& F. meeþer Ke®e&
keÀjeJee ueeiele Demes. l³eecegUs YejHetj Ke®e& ³ee³e®ee. ef[ce@ì Keel³eeleerue meJe& J³eJenej Dee@veu eeF&ve
keÀjlee ³esleele. l³eecegUs Ke®ee&le ye®ele keÀjlee ³esles.
3) HesHej efJejefnle J³eJenej keÀjlee ³esleele.
ef[ce@ì Keel³eeJejerue J³eJenej Dee@veueeF&ve He×leerves keÀjlee ³esleele. FueskeÌì^e@efvekeÀ He×leerves J³eJenej
HesHejefJejefnle kesÀues peeleele. HetJeea ³ee J³eJenejebmeeþer YeeieÒeceeCeHe$e, keÀJneEjie uesìj, mì@cHe eflekeÀerìs
F. meeþer mìsMevejer Kejsoer Je Ke®e& keÀjeJeer ueeiele Demes. Deelee les®e keÀece eEkeÀJee J³eJenej HesHejefJejefnle
(Paperless system) ves kesÀuee peele Deens.
4) J³eJenejebvee jesKelee ÒeeHle Peeueer Deens.
ef[ce@ì Keel³eecegUs Yeeie Je keÀpe&jesKes nmleeblej keÀjC³ee®ee Jesie Jee{uee Deens. Yeeieeb®eer Kejsoer -efJe¬eÀer
kesÀu³eeJej ®eewL³ee efoJeMeer iegbleJeCetkeÀoejebvee Hewmes efceUleele. Lees[ke̳eele ns J³eJenej jesKeerves kesÀues
peeleele. jesKe J³eJenejeb®ee YeeieyeepeejeJej efJeéeeme Jee{C³eeme ceole Peeueer Deens.
5) Yeeieyeepeejeleerue Guee{eue Jee{ueer Deens.
ef[ce@ì Keel³eeJejerue J³eJenej Dee@veueeF&ve Demeu³eecegUs l³eeceO³es HeejoMe&keÀlee Dee fOekeÀ Deens. Yeeie Je
keÀpe&jesKes Kejsoer -efJe¬eÀer®es J³eJenej leeye[leesye kesÀues peeleele. l³eecegUs iegbleJeCetkeÀoejeb®ee Òeeflemeeo
Jee{lees. iegbleJeCetkeÀoejeb®eer mebK³ee Jee{les. J³eJenejeb®eer mebK³ee Jee{les l³eecegUs Yeeieyeepeejeleerue
Guee{eue Jee{C³eeme ceole Peeue er Deens.
munotes.in

Page 54

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
54 6) Yeeieyeepeeje®³ee efJekeÀemeeme ®eeuevee efceUles.
ef[ce@ì Keel³eeJejerue J³eJenej Jee{u³eecegUs l³ee®ee HeefjCeece Yeeieyeepeeje®³ee efJekeÀemeeJej Peeuee Deens.
Yeeieyeepeejele meelel³eeves lespeer Dee{Utve ³esl es. Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®³ee nmleeblejCee®ee Jesie Jee{uee
Deens. Yeeieyeepeeje®ee Jee{lee efveoxMeebkeÀ ne l³ee Yeeieyeepeeje®³ee efJekeÀemee®ee efveoxMeebkeÀ oMe&efJele
Demelees.
7) iewjJ³eJenejebvee ÒeefleyebOe Ieeuelee ³eslees .
HetJeea nmleeblejCe eceO³es yeveeJeì YeeieoeKeues JeeHejues peele nesles. YeeieÒeceeCeHe$eeb®eer ®eesjer, yeveeJeì
me¿eeb®ee JeeHej, J³eJenejeceO³es yeesiemeHeCee l³eecegUs iegbleJeCetkeÀoejeb®es ceesþîee ÒeceeCeele vegkeÀmeeve nesle
Demes. ef[ce@ì Keel³eecegUs meJe& J³eJenej Dee@veueeF&ve He×leerves kesÀues peeleele l³eecegUs Ye´<ìe®eej
keÀje³euee JeeJe efkebÀJee mebOeer veener.
8) osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUles .
osMee®eer DeLe&J³eJemLee YeeieyeepeejeJej DeJeuebyetve Demeles. Yeeieyeepeejeleerue GlH eVe eEkeÀJee Guee{eue
Jee{u³eeme l³ee®ee HeefjCeece DeLe&J³eJemLee efJekeÀefmele nesCeeN³eeJej neslees. YeeieyeepeejecegUs
iegbleJeCetkeÀoejebvee ®eeuevee efceUles. iegbleJeCetkeÀoejeb®³ee oj[esF& GlHeVeele Jee{ nesles. l³eecegUs osMee®es
SketÀCe GlHeVe Je e{les. Yeeieyeepeejele nesCeejs keÀesìîeeJeOeer ©He³eeb®eer Guee{eue Jee{u³eecegUs
Yeeieyeepeeje®³ee GlHeVeele Jee{ nesles. ne meJe& Hewmee osMee®³ee DeLe&J³eJemLesceO³es Yej IeeueCeeje þjlees.
Yeeieyeepeeje®ee osMeeleerue efJeefJeOe IeìkeÀebJej DevegketÀu e HeefjCeece neslees. l³eecegUs osMee®eer DeLe&J³eJemLee
efJekeÀefmele nesC³eeme ceole nesles.
ye) ef[Hee@efPeìjer Je DeYeeweflekeÀerkeÀjCe e®es HeÀe³eos (Advantages of Depositories
and Dematerialisation ) :-
I) Yeeb[Jeue yeepeejeuee nesCeejs HeÀe³eos (Advan tages to the Stock Market ) ë-
1) Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®es nmleeblejCe me gueYelesves keÀjlee ³esles.
Yeeie nmleeblejCeeleerue De[®eCeer Dee@veueeF&ve He×leerves otj keÀjlee ³esleele. YeeieÒeceeCeHe$e ieneU nesCes,
me¿ee ve pegUCes, yeesieme ÒeceeCeHe$es osCes, ìHeeueemeeþer efJeuebye neslees F. ef[ce@ì He×leerves Dee@veueeF&ve
J³eJenej megueYe Peeues Deensle.
2) keÀeieoefJejefnle J³eJenej keÀjlee ³es leele.
ef[ce@ì Keeles le³eej kesÀu³eeveblej keÀeieoHe$es, mìsMevejer F. ®ee JeeHej keÀjeJee ueeiele veen er. meJe& veeWoer
mebieCekeÀeJej mebûeefnle keÀjlee ³esleele. ueeYeOeejkeÀeuee ³ee veeWoer kesÀJnener DeeHeu³ee Keel³eeJej Heenlee
³esleele. Yeeieyeepeejeleerue meJe& ceeefnleer mebieCekeÀeceO³es mesJn keÀjC³eele ³esles. efle®ee meboYe& cnCetve
kesÀJnener GHe³eesie keÀjlee ³eslees.

munotes.in

Page 55

DeYeeweflekeÀerkeÀjCe
55 3) J³eJenej HeejoMe&keÀlesves keÀjlee ³esleele.
Dee@veueeF&ve He×leerves J³eJenej peueo ieleerves keÀjlee ³esleele. iegbleJeCetkeÀoejeb®ee YeeieyeepeejeJej efJeéeeme
Demelees. l³eebvee jkeÌkeÀce ®eej efoJemeele GHeueyOe nesle s. l³eebvee HeejoMe&keÀ J³eJenej DeeJe[leele. l³eeb®eer
HeÀmeJeCetkeÀ nesle veener.
4) Yeeb[Jeue yeepeejeleerue iegbleJeCetkeÀ Jee{les .
YeeieyeepeejeceO³es meJe&meeceev³e iegbleJeCetkeÀoejeuee menYeeieer neslee ³esles. lees efkeÀceeve SkeÀ Yeeie Kejsoer
keÀ© MekeÀlees. l³eecegUs DemebK³e iegbleJeCetkeÀoej ef[ce@ì He×leerves Yeeie -Kejsoer efJe¬eÀer®es J³eJenej
keÀjleele. Yeeie yeepeejeleerue iegbleJeCetkeÀe Jee{u³eecegUs Yeeieyeepeejele ®eeuevee efceUeueer Deens.
Yeeieyeepeejele DeveskeÀ megOeejCee keÀjlee Deeu³ee Deensle.
5) Yeeieyeepeeje®ee efJekeÀeme keÀjlee ³eslees.
Yeeieyeepeejeleerue J³eJenej Jee{u³eecegUs Meemeveeves mesyeer®eer mLeeHevee kesÀueer Deens. YeeieyeepeejeJej mesyeer
efve³eb$eCe Demeu³eecegUs iegbleJeCetkeÀoejebvee mebj#eCe ÒeeHle Peeue s Deens. Yeeieyeepeeje®³ee efveos&MeebkeÀele Jee{
Peeueer Deens. Yeeieyeepeejele lespeer Deens. l³eecegUs Yeeieyeepeeje®eer Guee{eue Jee{ueer Deens. lemes®e Yeeie -
yeepeejeleerue veHe̳ee®es ÒeceeCe Jee{ues Deens. Yeeieyeepeeje®ee efJekeÀeme ne l³ee osMee®³ ee DeLe&J³eJemLesceO³es
Yej IeeueCeeje IeìkeÀ Demelees. osMee®³ee jeä^er³e GlHeVeele Jee{ Peeu³eecegUs osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
neslees. Yeeieyeepeejeleerue iegbleJeCetkeÀ GÐeesieeceO³es kesÀueer peeles. l³eecegUs Yeeieyeepeej osMeeleerue
GÐeesieeb® ³ee Je=×ermeeþer ®eeuevee osle Demelees.
II) kebÀHeveeruee nesCeejs HeÀe³eos (Advantages to the Companies ) ë-
1) Yeeie Je keÀpe&jesKesOeejkeÀeb®eer ceeefnleer DeÐe³eeJele þsJelee ³esles.
Dee@veueeF&ve He×leerves mebieCekeÀe®³ee mene³³eeves Yeeie Je keÀpe& jesKesOeejkeÀeb®³ee veeWoer kebÀHeveerle DeÐe³eeJele
þsJelee ³esle ele. ³ee DeMeer ceeefnleer kebÀHeveerkeÀ[s mesJn Demeu³eecegUs ner ceeefnleer kesÀJnener GHeueyOe nesT
MekeÀles.
2) Ke®ee&le ye®ele keÀjle e ³esles.
kebÀHev³eebvee Dee@veueeF&ve He×leerves k eÀeieoefJejefnle J³eJenej keÀjlee ³esleele. l³eecegUs veeWoer þsJeC³eemeeþer
Ke®e& keÀceer ³eslees. YeeieOeejkeÀ Je kebÀHeveer ef[ce@ì Keel³eeÜejs Dee@veueeF&ve He×leerves HejmHejeb®³ee mebHekeÀe&le
jenleele. YeeieOeejkeÀebvee HeejoMe&keÀ J³eJenejecegUs ke bÀHeveerJejerue efJeéeeme Jee{le Deens.
3) keÀe³e&#ecelesle Jee{ nesle s.
Dee@veueeF&ve He×leerves keÀecee®eer ieleer Jee{les. ceveg<³eyeUe®ee keÀceer ÒeceeCeele JeeHej keÀªve mebieCekeÀeÜejs
DeefOekeÀ ÒeceeCeele keÀece keÀjlee ³esles.
4) yeesveme Yeeieeb ®es JeeìHe keÀjCes meesF&®es peele s.
ef[Hee@efPeìjer kebÀHeveer DeeHeu³ee meYeemeoebvee yeesvemeYeeiee®es JeeìHe leeye[leesye keÀ© MekeÀles. ns J³eJenej
Dee@veueeF&ve Demeu³eecegUs J³eJenejele efJeuebye nesle veener. efMeJee³e Ke®ee&le ye®ele nesles. munotes.in

Page 56

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
56 5) iegbleJeCetkeÀoej Keeles ieesþJet MekeÀlees.
SKeeoîee iegbleJeCetkeÀoej euee HejosMeele pee³e®es Demeu³eeme lees ef[Hee@efPeìjer kebÀHeveeruee Keeles
ieesþefJeC³eeyeeyele met®evee oslees. Je DeeHeues Keeles efJeefMeä keÀeueeJeOeermeeþer yebo keÀje³euee meeb ielees.
l³eecegUs Keelesoej efveOee&mle jenlees Je kebÀHeveeruee OeeskeÀe nesle veener.
6) kebÀHeveer®eer Òeeflecee efJekeÀefmele nesles.
Dee@veueeF&ve He×leerves J³eJenejeleerue jesKelee, HeejoMe&keÀlee Je iegbleJeCetkeÀoej eb®ee YeeieyeepeejeÒeceeCes
kebÀHev³eebJejerue efJeéeeme Jee{le ®eeueuee Deens. kebÀHev³eebleerue iegbleJeCetkeÀe Jee{le ®eeueu³eecegUs kebÀHev³eeb®ee
efJekeÀeme neslees. Je kebÀHeveer®eer peve -ceeCemeeleerue Òeeflecee megOeejles Je efle®es veeJeueewefkeÀkeÀ Jee{les.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-
Òe. 1) Keeueerue ÒeMveeb®eer Lees[ke̳eele GÊejs efuene.
De) DeYeeweflekeÀerkeÀjCe (ef[ce@ìerkeÀjCe) cnCepes keÀe³e ?
ye) DeYeeweflekeÀerkeÀjCe e®es oesve HeÀe³eos meebiee.
keÀ) DeYeeweflekeÀerkeÀjCe e®es oesve oes[) ef[Hee@efPeìjer cnCepes keÀe³e?
F&) ef[ce@ì®es iegbleJeCetkeÀoej ebvee nesCeejs oesHeÀ) ef[ce@ì cnCepes HesHejefJejnerle J³eJenej nes³e.
®etkeÀ / yejesyej
ie) DeYeeweflekeÀerkeÀjCe ecegUs J³eJenej HeejoMe&keÀHeCes kesÀues peeleele.
®etkeÀ / yejesy ej
n) DeYeeweflekeÀerkeÀjCe ecegUs kebÀHeveer®³ee Ke®ee&le Jee{ nesles.
®etkeÀ / yejesyej
³e) iegbleJeCetkeÀoej ef[ce@ì Keeles kesÀJne ieesþJet MekeÀleele?
pe) ef[ce@ìcegUs Ye´<ìe®eej Jee{uee Deens.
nes³e / veener.
Pe) ef[ce@ì Keel³eecegUs Yeeienmleeble jCe peueo ieleerves keÀjlee ³esles.
nes³e / veener.
III) iegbleJeCetkeÀoej ebvee nesCeejs HeÀe³eos (Advantages to the Investors ) ë-
1) iegbleJeCetkeÀoej ebvee megjef#elelee efceUles.
ef[ce@ì He×leerves iegbleJeCetkeÀoej eb®eer HeÀmeJeCetkeÀ nesle veener, Ò eceeCeHe$es ieneU nesle veener, ÒeceeCeHe$e
peerCe& Peeu³eeJej leer HeÀeìleele, F. OeeskesÀ mebYeJele veenerle. HeejoMe&keÀ J³eJenejecegUs iegbleJeCetkeÀoej ebvee
mebj#eCe ÒeeHle nesle s. munotes.in

Page 57

DeYeeweflekeÀerkeÀjCe
57 2) Ke®ee&le ye®ele nesles.
Dee@veueeF&ve He×leerves nmleeblejCe kesÀu³ eeJej l³ee®es cegêebkeÀ MegukeÀ YejeJes ueeiele veener. lemes®e l³eebvee
veeWoer®ee Ke®e& keÀjeJee ueeiele veener.
3) J³eJenej lJeefjle keÀjlee ³esleele.
ef[ce@ì He×leerves Dee@veueeF&ve J³eJenej leeye[leesye keÀjlee ³esleele. Yeeie Je keÀpe&jesKes Kejsoer efJe¬eÀer®es
J³eJenej jkeÌkeÀceebmen ®eej efoJemeele HetCe& keÀjlee ³esleele. ef[ce@ì Keel³eeJej iegbleJeCetkeÀoej ebvee ueeYeebMe,
J³eepe, yeesveme Yeeie, F. ef[ce@ì Keel³eeJej pecee keÀjlee ³esleele.
4) J³eJenejeceO³es jesKelee ÒeeHle keÀjlee ³esleele.
ef[ce@ì J³eJeneje®³ee jkeÌkeÀcee Keel³eeJej leeye[leesye pecee nesleele. iegbleJeCetkeÀoej ebvee jeskeÀ[
jkeÌkeÀceeb®³ee J³eJenejemeeþer GHe³eesie neslees. yeBkeÀ Keel³eeJej DeveeJeM³ekeÀ jkeÌkeÀce þsJeC³ee®eer iejpe
Yeemele veener.
5) ÒeefleYetleer leejCe þsJelee ³esleele.
FueskeÌì^e@efvekeÀ mJe©Heeleerue Yeeie Je keÀpe&jesKes leejCe cnCetve yeBkesÀle þsJelee ³esles Je keÀpe& Ieslee ³esles.
6) veeWoer De®etkeÀ þsJelee ³esleele.
ef[Hee@efPeìjer DeeefCe iegbleJeCetkeÀoej ebvee ³eebleerue J³eJenejeb®ee leeUcesU Ieslee ³eslees. efnMesyee®³ee veeWoer
efyeve®etkeÀ þsJeu³ee peeleele. l³eeb®eer efve³eefceleHeCes leHeemeCeer keÀjlee ³esles.
7) Keel³ee®eer ceeefnleer GHeueyOe nesles.
ef[Hee@efPeìjer meYeemeoebvee l³eeb®³ee Keel³eeleerue veeWoer GHeueyOe keÀ©ve osleele . iegbleJeCetkeÀoej ebvee
l³eeb®³ee Keel³eeleerue veeWoer DeÐe³eeJele mJe©Heele efceUleele.
8) oueeueer keÀceer ÒeceeCeele ÐeeJeer ueeieles.
Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®eer Kejsoer -efJe¬eÀer, meewos, nmleeblejCe F. yeeyeer peueo ieleerves nesle Demeu³eecegUs
J³eJenejeb®eer Hetle&lee leeye[leesye nesles l³eecegUs oueeueer keÀceer ÒeceeCeele oîeeJeer ueeieles.
9) ÒeefleefveOeer®es veeceefveoxMeve keÀjlee ³esles.
iegbleJeCetkeÀo ej efkebÀJee ef[ce@ì KeelesOeejkeÀ DeeHeu³ee ÒeefleefveOeer®es veeJe ef[Hee@efPeìjeruee keÀUJetve
veeceefveoxMeve keÀ ª MekeÀlee le.
10) ef[ce@ì Keeles ieesþefJelee ³esles.
iegbleJeCetkeÀo ejeuee keÀener keÀejCeemleJe Keeles ieesþJee³e®es Demeu³eeme lees DeeHeues Keeles ieesþJet MekeÀle es.
munotes.in

Page 58

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
58 keÀ) ef[Hee@efPeìjer Je ef[ce@@ì Keel³ee®es oesDepository and Demat Account ) :-
1) Keeles neleeUC³ee®³ee meboYee&le mecevJe³ee®³ee mecem³ee efvecee&Ce nesleele.
Jew³eeqkeÌlekeÀ Keel³eeJej ®etkeÀe efkebÀJee iegbleeiegble efvecee&Ce mecevJe³ee®³ee mecem³ee efvecee&Ce nesleel e. l³eecegUs
keÀjJemegueerceO³es iegbleeiegble efvecee&Ce nesles.
2) iewjJ³eJenej Jee{leele .
ef[ce@ì efj³euee³ePesMeveceO³es ®egkeÀer®³ee veeWoer Peeu³eeme iewjJ³eJenej Jee{leele. Dee@veueeF&ve yebBeEkeÀie
J³eJenejeceO³es jkeÌkeÀcee ieneU Peeu³ee®eer Goen jCes Deensle.
3) kebÀHeveerkeÀ[s DeÐe³eeJele ceeefnleer GHeueyOe vemeles .
ef[Hee@efPeìjer keÀ[s kebÀHev³eeb®³ee Yeeieeb®eer ceeefnleer DeÐe³eeJele Demeles leMeer ceeefnleer kebÀHev³eebkeÀ[s vemeles
l³eecegUs DeeHeu³ee kebÀHeveeruee keÀesCeleer kebÀHeveer efkebÀJee mHeOe&keÀ ìskeÀ DeesJnj keÀjle Deens ns kebÀHeveeruee
ceeefnle nesle veener.
4) SkeÀ®e ef[Hee@efPeìjer mLeeHeve kesÀueer peeles.
ef[Hee@efPeìjer ®eer mebK³ee ce³ee&efole Demeu³eeme DeveskeÀ kebÀHev³ee l³ee®e ef[Hee@efPeìjer keÀ[s veeWoCeer keÀjle ele.
l³eecegUs kebÀHeveerDebleie&le mHeOee& efvecee&Ce nesleele. l³eeletve keÀener kebÀHev³eeb®³ee Yeeieeb®eer Kejsoer -efJe¬eÀer
peueo ieleerve nesles lej keÀener kebÀHev³eeb®³ee Yeeiee®eer Kejsoer -efJe¬eÀer JesUsJej nesle veener.
[) ef[Hee@efPeìjer DeeefCe DeYeeweflekeÀerkeÀjCe keÀjC³ee®eer keÀe³e&He×leer (Procedure of
Depository and Dematerialisation ) :-
1) ef[ce@ì Keeles meg© keÀjC³eemeeþer Depe& keÀjCes.
iegbleJeCetkeÀo ejeuee ef[ce@ì Keeles meg© keÀjC³eemeeþer Depe& keÀj eJee ueeielees. ne ef[Hee@efPeìj er
Heeefì&efmeHevìkeÀ[s GHeueyOe Demelees. ne Depe& cnCepes iegbleJeCetkeÀo ej Je ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHevì
³eeleerue uesKeer keÀjej Demelees. ³eeJej DeeJeM³ekeÀ l³ee efþkeÀeCeer iegbleJeCetkeÀo ejeuee me¿ee keÀjeJ³ee
ueeieleele. ³ee Depee&meesyele jsM evekeÀe[&, He@vekeÀe[&, yeBkeÀ HeemeyegkeÀ F. ®eer oesve Òeleerle Pesje@keÌme oîeeJeer
ueeieles.
2) efJeefJeOe keÀeieoHe$eeb®eer Hetle&lee keÀ jCes.
ef[ce@ì Keeles GIe[C³eemeeþer iegbleJeCetkeÀo ejeuee Jejerue cegÐeele GuuesKe kesÀuesueer meJe& keÀeieoHe$es
Depee&meesyele meeoj keÀjeJeer ueeieles. DeesUKe HegjeJ³eemeeþer HeemeHeesì&, celeoeve DeesUKeHe$e, [^e³eefJnbie
uee³emevme, He@vekeÀe[&, F. ®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
3) ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHe bìmekeÀ[tve Depee&®eer íeveveer keÀjCes.
iegbleJeCe tkeÀoejekeÀ[tve Deeuesuee Depe& Je keÀeieoHe$eeb®eer ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHevìkeÀ[tve íeveveer kesÀueer
peeles. l³eeb®³eekeÀ[tve iegbleJeCetkeÀo ejeuee Keeles ¬eÀceebkeÀ efouee peelees. lemes®e J³eJenej keÀjC³eemeeþer
eqmueHe efoueer peeles.
4) keÀjeje®eer Òele osCes.
ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHevì iegbleJeCetkeÀo ejemeeþer keÀjeje®eer Òele osleele. munotes.in

Page 59

DeYeeweflekeÀerkeÀjCe
59 5) yeBkesÀle ef[ce@ì Keeles GIe[Ces.
ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHevì iegbleJeCetkeÀo ejemeeþer yeBkesÀle ef[ce@ì Keeles GIe[lees. iegbleJeCetkeÀo ejeuee
ueeYeeLeea DeesUKe ¬eÀceebkeÀ efouee peelees.
6) Keeles HegmlekeÀ os Ces.
ef[ce@ì Keeles GIe[u³eeveblej ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHevì iegbleJeCetkeÀo ejeuee Keeles HegmlekeÀ oslees DeeefCe
iegbleJeCetkeÀo ejeuee KeelesGleejs (Keel³ee®ee leHeMeerue) osC³e e®eer J³eJemLee keÀjleele.
7) veeceefveoxMeve keÀj Ces.
ef[ce@ì KeelesOeejkeÀ DeeHeu³ee peJeU®³ee veelesJeeF&keÀeuee Jeejme cnCetve veeceefveoxMeve eEkeÀJee Jeejme cnCetve
J³eefkeÌle®eer vesceCetkeÀ keÀ© MekeÀlees. efkebÀJee iegbleJeCetkeÀo ej veeceefveoxefM ele J³eeqkeÌleSsJepeer ogmeN³ee J³eefkeÌle®eer
vesceCetkeÀ keÀ© MekeÀlees.
8) ef[ce@ì Keel ³eele Yeeie Je keÀpe&jesKes pecee keÀj Ces.
ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHevì iegbleJeCetkeÀo ejeuee Yeeie Je keÀpe&jesKes Kejsoer keÀjCes Je les ef[ce@ì Keel³eeuee
pecee keÀjC³ee®es DeefOekeÀej osleele.
9) Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®es nmleeblejCe keÀj Ces.
Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®es nmleeblejCe megueYe nesC³eemeeþer iegbleJeCetkeÀo ej efkebÀJee YeeieOeejkeÀ ef[ce@ì
Keel³eemen Yeeie J³eeHeej Keeles GIe[t MekeÀlees.
meeOeejCeHe Ces ef[ce@ìerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee 30 efoJemeele HetCe& kesÀueer peeles. ef[ce@ì Keeles ®eeueefJeC³eemeeþer
ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHevì iegbleJeCetkeÀo ejekeÀ[tve ojJeyeesveme Yeeie, cee uekeÀer nkeÌkeÀ Yeeie peenerj kesÀu³eeme ef[Hee@efPeìjer keÀ[s Demeuesu³ee meYeemeoeb®eer ³eeoer
ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHevì kebÀHeveerkeÀ[s HeeþefJelees. l³eeveblej ueeYeeL³ee¥®³ee Keel³eeJej ueeYeebMe, yeesveme
Yeeie efkebÀJee nkeÌkeÀ Yeeie pecee kesÀ ues peeleele. l³eeÒeceeCes kebÀHeveer meYeemeoebvee ueeYeebMee®es efJelejCe keÀjles.
F&) YeeweflekeÀerkeÀjCe /ef[ce@ìceO³es ©Heeblej keÀjleevee meef®eJee®eer keÀe³ex (Secretarial
Duties Towards Dematerialisation ) :-
1) ef[Hee@efPeìjer ®eer vesceCetkeÀ keÀj Ces.
ef[Hee@efPeìjer Je men ef[Hee@efPeìjer ³eeb®³eeMeer kebÀHeveer®³ee Jeleerves keÀjej keÀjCes. l³eemeeþer meb®eeuekeÀ
ceb[Ue®eer meYee IesTve þjeJe Heeme keÀjeJee ueeielees. ³ee meYesle ef[Hee@efPeìjer ®eer vesceCetkeÀ keÀjeJeer
ueeieles.
2) jefpemì^ej Je ì^evmeHeÀj Spebì®eer vesceCetkeÀ keÀjCes.
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer meYesle þjeJe Heeme keÀ©ve ³ee meYesle jefpemì^ej (veeWoCeer DeefOekeÀejer) Je
ì^evmeHeÀj Spebì®eer vesceCetkeÀ keÀjeJeer ueeieles.
3) jefpemì^ej Je ì^evmeHeÀj Spebìuee DeefOekeÀej os Ces.
jefpemì^ej Je ì^evmeHeÀj Spebì®eer vesceCetkeÀ kesÀu³eeveblej l³eebvee YeeieoeKeues Je keÀpe&jesKeeHe$ekesÀ
eqmJekeÀejC³eeyeeyele DeefOekeÀej efoues peeleele. munotes.in

Page 60

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
60 4) pegv³ee veeWoer jÎ keÀjCes.
meYeemeoeb®eer pegv³ee veeWoer YeeieÒeceeCeHe$e / keÀpe&jesKes He$e kesÀ F. Jej jÎ cnCetve efMekeÌkeÀe ceejuee peelees.
meYeemeo veeWoCeer jefpemìj ceOeerue meYeemeoe®³ee veeWoer jÎ kesÀu³ee peeleele.
5) ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHevì ®³ee veeWoJenerle veeWoer keÀj Ces.
ef[ce@ì Keeles cebpetj Peeu³eeveblej ef[ Hee@efPeìjer , ef[Hee@efPeìjer Heeefì&efmeHevìuee veeWoJenerle DeeJeM³ekeÀ
veeWoer keÀjC³eeyeeyele keÀUefJeles leMeer met®evee iegbleJeCetkeÀo ejeuee efoueer peeles.
HeÀ) veJeerve YeeieefJe¬eÀeryeeyele meef®eJee®eer ef[ce@ì meboYee&le keÀe³es& (Secretarial Duties
Toward I ssue o New Securities ) :-
1) ceeefnleerHe$ekeÀ mesyeerkeÀ[s meeoj keÀj Ces.
kebÀHeveeruee veJ³eeves YeeieefJe¬eÀer keÀjeJe³ee®eer Demeu³eeme l³ee kebÀHeveer®es veJ³eeves ceeefnleerHe$ekeÀ /
GÎsMeHe$ekeÀ le³eej keÀ©ve les mesyeerkeÀ[s HeeþJeeJes ueeieles. (2 1 efoJemeele)
2) veeWoCeer DeefOekeÀeN³eebkeÀ[s ceeefnleerHe$ekeÀ HeeþefJeCes.
meoj megOeeefjle ceeefnleerHe$ekeÀ /GÎsMe He$ekeÀ veeWoCeer meeþer veeWoCeer DeefOekeÀeN³eebkeÀ[s ef®eìCeermeeuee
HeeþJeeJes ueeieles.
3) ceeefnleerHe$ekeÀ Yeeieyeepeej DeefOekeÀ eN³eebkeÀ[s HeeþefJe Ces.
pej kebÀHeveeruee 50 ueeKe ©. Hes#ee DeefOekeÀ jkeÌkeÀces®eer YeeieefJe¬eÀer keÀjeJe³ee®eer Demesue lej
ceeefnleerHe$ekeÀ e®eer SkeÀ Òele ÒeeosefMekeÀ Yeeieyeepeej DeefOekeÀeN³eebkeÀ[s HeeþJeeJeer ueeieles.
4) Yeeieyeepeejele veeW o keÀjC³eemeeþer Depe& meeoj keÀj Ces.
kebÀHeveer®³ee Yeeieeb®eer Yeeie yeepeejele veeWo keÀjC³eemeeþer meef®eJeeuee Depe& keÀjeJee ueeielees Je veeWo
kesÀu³ee®eer Kee$eer keÀjeJeer ueeieles.
5) veJeerve YeeieefJe¬eÀer ®es ef[ce@ìerkeÀjCe keÀ©ve IesCes.
veJeerve YeeieefJe¬eÀer®es ef[ce@ìerkeÀjCe keÀ jleevee l³ee®eer meJe& Òeef¬eÀ³ee meef®eJeeuee keÀjeJeer ueeieles.
ef[Hee@efPeìjer Meer keÀjej keÀjeJee ueeielees .
6) ef[ce@ìerkeÀjCee®eer Kee$eer keÀj Ces.
ef[ce@ìerkeÀjCe Òeef¬eÀ³ee (keÀe³e&He×leer) HetCe& kesÀu³ee veblej efle®eer Kee$eer keÀj eJeer ueeieles Je meef®eJeeves leMeer
met®evee meYeemeoebvee (veJeerve) oîeeJeer ueeieles.
(ग) अभौितककरणामधील सहभागी :-
भागप ेढी : भागपेढी ही एक स ंथा आह े जी समभागा ंची मालक भौितक वपात ून
इलेॉिनक वपात सहज हता ंतरण करत े. भागपेढी ही क ीय णाली हण ून काय
करते िजथ े सव समभाग इल ेॉिनक वपात ठ ेवया जातात . हे सव यवहारा ंचे नद
ठेवते जसे क ऑनलाइन वपात समभाग खर ेदी आिण िव . सया , सेबी कड े munotes.in

Page 61

DeYeeweflekeÀerkeÀjCe
61 नदणीक ृत दोन भागप ेढी आह ेत आिण या ंना भारतात यवहार करयाचा परवाना आह े:
एन एस डी एल (नॅशनल स ेयुरटीजस ड ेपोिसटोरी िल . ) आिण सी डी एस एल
(सल ड ेपोिसटोरी सिव सेस इंिडया िल .). अमूितकारण िय ेवर ल ठ ेवयासाठी
१९९६ मये थापन झाल ेली एन एस डी एल ही पिहली िडपॉिझटरी आह े. तर सी डी एस
एल ची थापना एन एस डी एल न ंतर १९९९ मये झाली .
भागप ेढी भागीदार (डीपी): डीपी हा भागप ेढीचा अिभकता आह े जो यापारी आिण
गुंतवणूकदारांना भागप ेढी सेवा दान करतो . भागपेढीचा सहभागी हा भागप ेढीचा अिभकता
िकंवा ितिनधी असतो . हे गुंतवणूकदार आिण भागप ेढी यांयात जोडणारा द ुवा हण ून काम
करते. गुंतवणूकदाराला भागप ेढीमय े थेट वेश अस ू शकत नाही पर ंतु तो याया भागप ेढी
सहभागीार े याया समभागा ंचा यवहार क शकतो . साधारणपण े य ेक डीपीकड े
ओळखीसाठी ओळख मा ंक असतो . येक गुंतवणूकदारान े डीपीकड े िडमॅट खात े उघडण े
हे सेबीया िनयमान ुसार आवयक आह े.
जारीकता कंपनी: ही अशी क ंपनी आह े जी नवीन समभाग िवसाठी बाजारप ेठेत आणत े.
अशा क ंपनीला भागप ेढीमय े वतःची नदणी करण े आवयक आह े. भारतात , बहतेक
सावजिनक मया िदत क ंपया जारीकया कंपया आह ेत.
लाभाथ मालक / गुंतवणूकदार : याया नाव े भागप ेढीमय े नद आह े आिण याया
िडमॅट खायाार े याला बोनस श ेअस आिण लाभा ंश िमळतात आिण जो िडमॅट खात े
उघडतो तो ग ुंतवणूकदार आिण अ ंितम लाभाथ असतो .
5.4 efve³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe ef[ce@ìerkeÀjCe / DeYeeweflekeÀerkeÀjC ee®ee DeY³eeme kesÀuee Deens. ef[ce@ì cnCepes
Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®eer Dee@veueeF&ve Kejsoer -efJe¬eÀer nes³e. J³eJenejeleerue ieleer Jee{eJeer Je J³eJenej megueYe
JneJesle ³eemeeþer YeeieyeepeejeceO³es FueskeÌì^e@efvekeÀ leb$e%eevee®ee JeeHej kesÀuee peele Deens. Yeeie nmleeblejCe
keÀjCes ef[ce@ìerkeÀjCe ecegUs megueYe Peeues Deens. ef[ce@ì cnCepes HesHe j efJejefnle J³eJenej nes³e. l³eecegUs
JesU, Þece Je HewMeele ye®ele nesles. ef[ce@ìerkeÀjCe e®es Yeeieyeepeej, kebÀHeveer Je iegbleJeCetkeÀoej F. vee HeÀe³eos
nesleele. DeefuekeÀ[s ef[ce@ì Keeles le³eej keÀ©ve J³eJenej kesÀues peeleele. ef[ce@ìerkeÀjCe e®eer Òeef¬eÀ³ee meeOeer
Je meesHeer Deens. ner Òeef¬eÀ³ee keÀjC³ee®es keÀece meef®eJeeuee keÀjeJes ueeieles. veJeerve YeeieefJe¬eÀeryeeyele meef®eJe
ef[ce@ì keÀe³e&He×leerÜejs J³eJenejeb®eer Hetle&lee keÀjleele. ef[ce@ìerkeÀjCe ecegUs Yeeieyeepeeje®ee efke keÀeme Peeuee
Deens. iewj ÒeLeebvee DeeUe yemeuee Deens. kebÀHev³eebvee leeye[leesye ceesþîee ÒeceeCeele Yeeb[Jeue GYeejCeer
keÀjlee ³esles. iegbleJeCetkeÀo ejebvee Yeeie Kejsoer Je efJe¬eÀer®es J³eJenej peueo ieleerves keÀjlee ³esleele l³eecegUs
ef[ce@ì Ke el³eecegUs meJee¥vee l³ee®es ueeYe nesle Deensle.
5.5 mJeeO³ee³e
1) DeYeeweflekeÀerkeÀjC e cnCepes keÀe³e? De YeeweflekeÀerkeÀjC ee®eer (ef[ce@ì®eer) DeeJeM³ekeÀlee Je cenÊJe efJeMeo
keÀje.
2) DeYeeweflekeÀerkeÀjC ee®es (ef[ce@ì®es) Yeeieyeepeej, kebÀHeveer J e iegbleJeCetkeÀo ej ³eebvee nesCeejs HeÀe³eos efJeMeo
keÀje. munotes.in

Page 62

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
62 3) ef[Hee@efPeìjer DeeefCe De YeeweflekeÀerkeÀjC e (ef[ce@ì) keÀjC³ee®³ee keÀe³e&He×leer®es JeCe&ve keÀje.
4) YeeweflekeÀerkeÀjC ee®es ef[ce@ìceO³es ©Heeblej keÀjleevee meef®eJeebvee keÀesCeleer ke Àe³ex keÀjeJeer ueeieleele?
5) veJeerve Yeeie efJe¬eÀeryeeyele meef®eJee®eer ef[ce@ì mebyebOeer®eer keÀe³ex meebiee.
6) Lees[ke̳eele ìerHee efuene.
De) ef[Hee@efPeìjer efkebÀJee ef[ce@ì
ye) ef[Hee@efPeìjer Je ef[ce@ì®es leesìs
keÀ) DeYeeweflekeÀerke ÀjCe (ef[ce@ì) yeeyele meef®eJee®eer YetefcekeÀe
[) DeYeeweflekeÀerkeÀjC e (ef[ce@ì) DeeefCe Yeeieyeepeej
F&) DeYeeweflekeÀerkeÀjC e DeeefCe Dee@veueeF&ve ì^sef[bie (J³eeHeej) 



munotes.in

Page 63

63 6
DeYeeweflekeÀerkeÀjCe DeeefCe Dee@veueeF&ve J³eeHeej - Yeeie 2
(DEMATERIALISATION AND ONLINE
TRADING PART II)
Dee@veueeF&ve J³eeHeej (ONLINE TRADING)
Heeþe®eer j®evee :
6.1 GefÎ<ìs
6.2 ÒeemleeefJekeÀ
6.3 cebgyeF& Yeeieyeepeej
6.4 Dee@veueeF&ve J³eeHeej
6.5 ÒeefleYetleeR®eer veeWoCeer
6.6 efve6.7 mJeeO³ee³e
6.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1) Dee@veueeF&ve J³eeHeeje®ee DeeOegefvekeÀ keÀue mecepeeJetve IesCes.
2) cegbyeF& Yeeie yeepeeje®eer efJeÐeeL³ee¥vee ceeefnleer osCes.
3) ÒeefleYetleeR®eer veeWoCeer Òeef¬eÀ³ee efJeÐeeL³ee¥vee %eele keÀªve osCes.
4) ÒeefleYetleer veeWoCeeryeeyele meef®eJee®eer keÀe³ex DeY³eemeCes.
6.2 ÒeemleeefJekeÀ (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe cebgyeF& Yeeieyeepeeje®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. ceesþîee GÐeesieebvee Yeeb[Jeue
GYeejCeer keÀjC³eemeeþer cebgyeF& Yeeieyeepeej GHeueyOe Deens. osMeeleerue Yeeb[Jeue yeepeej efJekeÀemeeceO³es
cebgyeF& Yeeieyeepeeje®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Deens. Yeeieyeepeejeleerue J³eJenej Dee@veueeF&ve kessÀues peeleele.
l³eecegUs J³eJe nejeleerue HeejoMe&keÀlee Jee{ueer Demetve Dee@veueeF&ve J³eeHeej Je=×er Peeueer Deens. ÒeefleYetleeR®eer
veeWoCeer ner kebÀHeveer GHe¬eÀceebmeeþer DeeJeM³ekeÀ yeeye Deens. l³eeefMeJee³e kebÀHev³eebvee Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®eer
efJe¬eÀer keÀjlee ³esle ve ener. kebÀHeveer, iegbleJeCetkeÀoej DeeefCe Yeeieyeepeej F. ®³ee ¢efäkeÀesveeletve Dee@veueeF&ve
J³eeHeej cenÊJee®ee DeeefCe keÀe³eosMeerj þjuee Deens. kebÀHeveerleerue Dee@veueeF&ve J³eeHeej, ÒeefleYetleeR®eer munotes.in

Page 64

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
64 veeWoCeer ³eemeeþer meef®eJeeuee keÀe³e&He×le er®ee DeJeuebye keÀjeJee ueeielees. ÒeefleYetleeR®eer veeWoCeer ner
keÀe³eosMeerj yeeye Deens efle®eer Hetle&lee keÀjeJeer ueeieles.
6.3 cegbyeF& Yeeie yeepeej (BOMBAY STOCK EXCHANGE )
1) mLeeHevee ë -
cegbyeF& Yeeie yeepeeje®eer mLeeHevee 1875 ceO³es `oer vesefìJn MesDej De@C[ mìe@keÀ ye´eskeÀme& DemeesefmeSMeve'
³ee veeJeeves keÀjC³eele Deeueer. ne osMeeleerue Heefnuee DeeefCe DeeefMe³ee Keb[eleerue meJee&le pegvee yeepeej
Deens. ³ee yeepeejeuee ÒeefleYetleer keÀjej keÀe³eoe 1856 vegmeej Meemevee®eer keÀe³ ece mJe©Heer ceev³elee
efceUeueer Deens. osMee®³ee Yeeb[Jeue keÀe³eoîeeceO³es cegbyeF& Yeeie yeepeeje®eer YetefcekeÀe Del³eble cenÊJee®eer
Deens. cegbyeF& Yeeieyeepeeje®ee efveoxMeebkeÀ mesvmeskeÌme ( SENSEX ) veeJeeves Òeefme× Deens. Yeeie yeepeejeJej
efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer Yeejle mejkeÀejves ’Yeeieyeepeej meef®eJeeue³e “ cegbyeF& ³esLes mLeeHeve kesÀues Deens.
l³ee®³ee MeeKee keÀuekeÀÊee Je efouueer ³esLes Deensle. J³eeHeej J³eJemee³ee®³ee DeekeÀ[sJeejervegmeej yee@cyes
mìe@keÀ SkeÌme®eWpe®ee peieeleerue 5 ceesþîee mìe@keÀ SkeÌme®eWpe®³ee ³eeoerle meceeJesMe Deens.
2) GefÎäs (OBJECTIVES ) ë-
De) Yeeie ke keÀpe&jesK³eeb®eer yeepeejHesþ efJekeÀefmele keÀjCes.
ye) YeeieyeepeejeJej efve³eb$eCe þsJeCes, Yeeieyeepeejeleerue J³eJenej megjefUleHeCes ®eeueC³eemee þer
efve³eb$eCe J³eJemLes®ee DeJeuebye keÀjCes.
keÀ) iegbleJeCetkeÀoej Goe. YeeieOeejkeÀ Je keÀpe&jesKesOeejkeÀ ³eeb®es efnle peesHeemeCes, l³eeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ
nesCeej veener ³eekeÀ[s ue#e osCes.
[) DeewÐeesefiekeÀ #es$eeuee Yeeb[Jeue HegjJeþe keÀ©ve osMee®ee DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme keÀjCes.
F&) ÒeefleYetleeR®³ee J³eJenejeceO³es HeejoMe&keÀlee efvecee&Ce keÀjCes.
HeÀ) osMee®³ee efJekeÀemeeme ®eeuevee osCes, osMee®³ee DeewÐeesefiekeÀ Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele ³eesieoeve osCes.
3) J³eJenej Je keÀe ³e& keÀjC³ee®eer He×le (TRANSACTIONS AND WORKING
PROCEDURE ) ë-
cegbyeF& Yeeieyeepeejeleerue Yeeie Je keÀpe&jesK³ee®³ee Kejsoer -efJe¬eÀer J³eJenejeb®es mebieCekeÀerkeÀjCe keÀjC³eele
Deeues Deens. l³eemeeþer 15 cee®e& 1995 jespeer ’Bombay Online Trading “ (BOLT) cegbyeF&
Yeeieyeepeej Dee@veueeF&ve J³eeHeej meg© keÀjC³eele Deeuee Deens. cegbyeF& Yeeieyeepeej Dee@veueeF&ve J³eeHeej ne
Yeejleeleerue Dee@veueeF&ve ÒeCeeueer®ee JeeHej keÀjCeeje Heefnuee Yeeieyeepeej Deens. ÒeefleYetleeR®es J³eJenej
efueueeJe He×le erves Jne³e®es les Deelee Dee@veueeF&ve He×leerves meg© Deensle. Dee@veueeF&ve J³eeHeej He×leercegUs
J³eJenej peueo ieleerves nesleele Je J³eJenejele HeejoMe&keÀlee efvecee&Ce keÀjlee ³esles.
4) efveoxMeebkeÀ (SENSEX ) ë-
cegbyeF& Yeeieyeepeeje®ee efveoxMee bkeÀ cegbyeF& Yeeieyeepeej 30 (Bombay Online Trading -30) ³ee
veeJeeves DeesUKeuee peelees. ne efveoxMeebkeÀ Yeejleele DeeefCe DeeefMe³eele JeeHejuee peelees.
munotes.in

Page 65

Dee@veueeF&ve J³eeHeej
65 4) J³eJemLeeHeve (MANAGEMENT ) ë-
cegbyeF& Yeeie yeepeeje®eer J³eeHleer ceesþer Demeu³eecegUs ³e e yeepeeje®es J³eJemLeeHeve keÀeUpeerHetJe&keÀ keÀjeJes
ueeieles. J³eJemLeeHeve keÀjC³eemeeþer meb®eeuekeÀ ceb[U, keÀe³e&keÀejer ceb[U DeLeJee keÀe³e&keÀejer meefceleer
mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer Deens. meb®eeuekeÀ ceb[U, keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®³ee meYeebc eO³es keÀecee®es efve³eespeve
Je l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer ne Yeeie cenÊJee®ee Demelees. lep%eeb®es ceeie&oMe&ve Iesleues peeles. owvebefove
J³eJenej J³eJemLee meb®eeuekeÀ DeeefCe ÒecegKe (cegK³e) keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer ³eeb®³ee ceeie&oMe&ve Je
meuu³eevegmeej Heej Hee[ues peeleele.
5) YeeieYeeb[Jeue Je=×er Je efJekeÀeme (CAPITAL GROWTH AND DEVELOPMENT) ë-
osMee®³ee Yeeie Yeeb[Jeue Je=×erceO³es cegbyeF& Yeeie yeepeeje®es ceesþs ³eesieoeve Deens. osMeeleerue 417
MenjebceO³es Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb ®³ee Kejsoer efJe¬eÀer®es J³eJenej ®eeuet Deensle. ³ee Yeeie yeepeejeuee ISO-
9001 -2000 ves ÒeceeefCele keÀjC³eele Deeues Deens. peieeleerue Hee®e ceesþîee Yeeie yeepeejeceO³es cegbyeF&
Yeeie yeepeeje®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee Deens. l³eecegUs ³ee Yeeie yeepeejeuee Deeblejjeä^er³e Yeeb[Jeue
yeepeejeceO³es cenÊJee®es mLeeve ÒeeHle Peeues Deens.
6.4 cegbyeF& Yeeie yeepeej Dee@veueeF&ve J³eeHeej (BOMBAY STOCK
EXCHANGE ONLINE TRADING (BOLT))
cegbyeF& Yeeieyeepeejeleerue Guee{eue Jee{u³eecegUs Yeeie yeepe ejeleerue J³eJenej keÀjC³eemeeþer mebieCekeÀ
ÒeCeeueer®ee DeJeuebye keÀjC³eele Deeuee Deens. cegbyeF& Yeeie yeepeejeves 2001 ceO³es bscwebx.co.in
JesyemeeF&ì Üejs iegbleJeCetkeÀoej ebvee SkeÀ megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve efouesueer Deens. p³eeÜejs iegbleJeCet keÀoej
Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®eer Kejsoer -efJe¬eÀer FbìjvesìÜejs keÀ© MekeÀleele. Yeeieyeepeejeleerue ceO³emLe efkebÀJee
oueeueeb®³ee mene³³eeves iegbleJeCetkeÀoej Dee@veueeF&ve ÒeCeeueer®ee efkebÀJee mebieCekeÀ ÒeCeeueer®ee GHe³eesie keÀ©ve
IesT MekeÀlee le. osMeeleerue 417 MenjebceO³es Yeeie Je keÀpe&jesKes Kejsoer -efJe¬eÀer keÀjC³ee®es J³eJenej
Dee@veueeF&ve He×leerves ®eeuet Deensle.
Dee@veueeF&ve J³eeHeej He×leer®es cenÊJe Je HeÀe³eos (IMPORTANCE AND
ADVANTAGES OF ONLINE TRADING) :-
1) JesUsle ye®e le nesles.
HeejbHeeefjkeÀ He×leerves (efueueeJe/eEjieCe) ÒeefleYetleer Kejsoer -efJe¬eÀermeeþer DeefOekeÀ JesU ueeiele Demes. Hejblegg
mebieCekeÀeÜejs /FbìjvesìÜejs Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®³ee Kejsoer -efJe¬eÀer®es J³eJenej peueo ieleerves HetCe&
keÀjlee ³e sleele.
2) Þeceele ye®ele ne sles.
iegbleJeCetkeÀoejebvee Yeeie Je keÀpe&jesKes Iejyemeu³ee Kejsoer keÀjlee ³esleele. l³eecegUs l³eeb®³ee Þeceele ye®ele
nesles. keÀceer ceveg<³eyeUeÜejs DeefOekeÀ keÀece keÀjCes Meke̳e Deens.
3) Ke®ee&le ye®ele ne sles.
mebieCekeÀeÜejs Yeeie Je keÀpe&jesKes Kejsoer -efJe¬eÀer Je nmleeblejCe keÀjlee ³esle Demeu³eecegUs HesHejefJejefnle
J³eJenej, mì@cHe Je Heesmìspe F. Ke®ee&le ye®ele nesles. munotes.in

Page 66

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
66 4) iegbleJeCetkeÀoejeb ®³ee efnlee®es j#eCe keÀjlee ³esles.
mebieCekeÀ ÒeCeeueerÜejs /FbìjvesìÜejs iegbleJeCetkeÀoejebvee Yeeieyeepeeje®eer ceeefnleer GHeueyOe keÀ©ve oslee
³esles. l³eebvee Yeeieyeepeejeleerue J³eJenejeb®ee DeY³eeme keÀjlee ³eslees. l³eecegUs l³eebvee DeeHeuee Hewmee
®eebieu³ee kebÀHev³eebceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀ©ve Deef OekeÀ ueeYe efceUefJeCes Meke̳e nesles.
5) J³eJenej HeejoMe&keÀHeCes keÀjlee ³esleele.
mebieCekeÀeuee De®etkeÀ ceeefnleer HegjefJeu³eeme J³eJenejeceO³es HeejoMe&keÀlee efvecee&Ce keÀjlee ³esle s.
iegbleJeCetkeÀoejeb®ee mebieCekeÀ ÒeCeeueerJej efJeéeeme y emeuee Deens.
6) J³eJenej meboYee&meeþer mesJn keÀ©ve þsJelee ³esleele.
mebieCekeÀeJej Dee@veueeF&ve J³eJenej jesKe keÀ©ve þsJeC³ee®eer megefJeOee GHeueyOe Demeles. iegbleJeCetkeÀoejebvee
ns J³eJenej kesÀJnener Heenlee ³esleele. lemes®e kebÀHeveerkeÀ[s ³e e veeWoer meboYee&meeþer mesJn keÀ©ve þsJelee
³esleele.
7) J³eJenejeb®eer mebK³ee Je Guee{eue ³eeceO³es Jee{.
mebieCekeÀeÜejs J³eJenej keÀjlee ³esle Demeu³eecegUs otj®³ee DeblejeJejerue iegbleJeCetkeÀoejeb®ee menYeeie Jee{le
®eeueuee Deens. osMeeleerue 41 7 MenjebceO³es mebieCekeÀ ÒeCeeueerÜejs Yeeie Je keÀpe&jesKes Kejsoer -efJe¬eÀer®es
J³eJenej ®eeueleele ns ³eeJeªve efometve ³esles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-
Òe. 1) Keeueerue ÒeMveeb®eer Lees[ke̳eele GÊejs efuene.
De) cegbyeF& Yeeieyeepeeje®eer mLe eHevee kesÀJne Peeueer ?
ye) cegbyeF& Yeeieyeepeeje®ee efveoxMeebkeÀ keÀesCel³ee veeJeeves DeesUKeuee peelees ?
keÀ) YeeieyeepeejeJej efve³eb$eCe keÀesCe þsJeles ?
[) cegbyeF& Yeeieyeepeeje®ee peieele efkeÀleJee ¬eÀceebkeÀ Deens ?
F&) Dee@veueeF&ve J³eeHeej c nCepes keÀe³e ?
HeÀ) Dee@veueeF&ve J³eeHeej megefJeOee kesÀJne meg© Peeueer ?
ie) osMeeleerue efkeÀleer Menjele Dee@veueeF&ve J³eeHeej megg© Deens ?
n) Dee@veueeF&ve J³eeHeeje®es oesve HeÀe³eos meebiee.
³e) Dee@veueeF&ve J³eeHeejeleerue J³eJenej HeejoMe&keÀ D eensle ns efJeOeeve ®etkeÀ keÀer yejesyej les meebiee.
®etkeÀ / yejesyej
pe) BOLT (yeesuì®ee) DeeHeCeeme keÀe³e DeLe&yeesOe neslees ? munotes.in

Page 67

Dee@veueeF&ve J³eeHeej
67 ६.४.१ बी ओ एस एस :-
बीएसई ह े जगातील मोजया भागबाजारा ंपैक एक आह े, याने याया पाळत ठ ेवयाया
कायासाठी आई एस ओ माणप ा क ेले आहे. पाळत ठ ेवणे: बीएसईची ऑन -लाइन
पाळत ठ ेवणे णाली (बॉस) वातिवक -वेळ आधारत िकमतीया हालचाली , महा
िथती आिण सदया ंया िथती आिण कस ूर जोखमीच े वातिवक -वेळ मापन , बाजार
पुनरचना आिण िवरोधी बाजारप ेठ सावधकता तयार करत े.
पाळत ठ ेवयाया काया चे मुय उि दोन कार े बाजाराया अख ंडतेला चालना द ेणे
आहे, िकंमत आिण महा हालचाली (अिथरता ) यांचे िनरी ण कन तस ेच संभाय
बाजारातील ग ैरवतन (कापिनक /कृिम यवहार , परपक यापार , खोटे िकंवा िदशाभ ूल
करणार े संकरण , अंतगत यवहार , इ.) चढया टयावर , वेळेवर कृती कन कोणयाही
अथपूण मािहतीया अन ुपिथतीत बाजारातील सहभागया कोणयाही स ुरिततेया
िकंमतीवर भाव टाकयाची मता कमी करयाया उ ेशाने कृती होय .
• बी एस ई मधील पाळत ठ ेवयाच े काम तीन का ं ारे केले जाते:-
१. िकंमतीच े िनरीण : मुयव े िकंमतीया हालचाली /िकंमतीतील असामाय चढउतार
िकंवा कोणयाही स ुरेया मह ेशी संबंिधत आह े.
२. अवेषण: समभागा ंमये नॅप तपासणी /परीा /तपशीलवार तपास करण े जेथे
हेराफेरी/िवकृतीचा स ंशय आह े.
३. िथती िनय ंण: कसूर जोखीम यवथािपत करयासाठी म ुयतः सदया ंया
असामाय मह ेशी संबंिधत आह े बीएसईन े यांया ऑनलाइन सदय (दलाल ) पाळत
ठेवणे णाली ई -बॉसची बीटा आव ृी स ु केली आह े. दलाला ंया फसया यापार
पती जस े क वत ुळाकार यापार , उचल आिण आदळ , वॉश स ेस, ंट रिन ंग,
ऑडर बुक प ूिफंग आिण यासारया गोवर ल ठ ेवयास सम असतील . ऑडर
ेड्स, िप -िनहाय नफा आ िण तोटा आिण यासारया सामाय स ूचना द ेखील
उपलध असतील .
6.5 ÒeefleYetleeR®eer veeWoCeer (LISTING OF SHARES)
ÒeefleYetleer cnCepes Yeeie Je keÀpe&jesKes nes³e. meeJe&peefvekeÀ kebÀHev³eebvee Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®eer Kejsoer -efJe¬eÀer
keÀjC³eemeeþer Yeeieyeepeejele veeWoCeer keÀjeJeer ueeieles. YeeieyeepeejeceO³es efJeefJeOe kebÀHev³ee veeWoCeer
keÀjleele. kebÀHev³ee Deece pevelesuee DeeJeenve keÀ©ve Yeeie Kejsoer keÀjC³ee®es DeeJeenve kesÀues peeles. Yeeie
yeepeejele veeWoCeer kesÀu³eecegUs kebÀHeveeruee Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®eer efJe¬eÀer keÀjC³eemeeþer Yeeieyeepeeje®³ee
keÀe³e&keÀeefjCeer®eer HejJeeveieer I³eeJeer ueeieles. ÒeefleYetleer efve³eceve keÀe³eoe 1956 vegmeej keWÀê mejkeÀej
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveeruee efle®es Yeeie yeepeejele veeWoefJeC³e eyeeyele mekeÌleer keÀ© MekeÀles. munotes.in

Page 68

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
68 kebÀHeveeruee YeeieyeepeejekeÀ[s veeWoCeer keÀjC³eemeeþer þjeefJekeÀ vecegv³eele Depe& keÀjeJee ueeielees. ³ee
Depee&meesyele IeìveeHe$ekeÀ, efve³eceeJeueer, GÎsMeHe$ekeÀ, meb®eeuekeÀeb®ee DenJeeue, leeUsyebo, YeeieefJe¬e Àer
efJecee keÀjej, YeeieefJevebleer Depe&, YeeieJeeìHe, YeeieeqmJeke=Àleer He$e, Yeeb[Jeue j®evee F. keÀeieoHe$es
HeeþJeeJeer ueeieleele. Yeeie yeepeej meefceleerkeÀ[s Depe& Deeu³eeveblej kebÀHeveer®³ee keÀeieoHe$ekeÀeb®eer íeveveer
kesÀueer peeles. meJe& keÀeieoHe$ekesÀ De®etkeÀ Demeu³ee®eer Kee$eer kesÀueer peeles. l³eeveblej Yeeieyeepeejeleerue
veeWoCeer ³eeoerceO³es kebÀHeveer®es veeJe meceeefJeä kesÀues peeles. Yeeieyeepeej meefceleerkeÀ[tve kebÀHeveeruee veeJe
veeWoCeer®es He$e efkebÀJee ÒeceeCeHe$e efoues peeles. l³eeveblej kebÀHeveeruee DeeHeu³ee Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®eer efJe¬eÀer
Deece pevelesuee keÀjlee ³esles.
De) ÒeefleYetleer veeWoCeer keÀe³e&He×leer (PROCEDURE OF LISTING OF
SHARES) ë-
1) Yeeieyeepeej keÀe³e&keÀeefjCeer keÀ[s Depe& HeeþefJe Ces.
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveeruee Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®eer Yeeieyeepeejele veeWoCeer keÀjC³eemeeþer ÒeefleYetleer veeWoCeer
keÀe³e&He×leer ®ee DeJeuebye keÀjeJee ueeielees. kebÀHeveer®es meb®eeuekeÀ ³eeyeeyele®ee SkeÀ þjeJe Heeme keÀjleele.
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYesceO³es ³eeefJemeg©Jeele keÀjleele. Yeeie yeepeeje®³ee keÀe³ee&ue³eele ÒeefleYetleer veeWoCeer ®es Depe& GHeueyOe Demeleele. ³ee
Depee&le veceto kesÀu³eeÒeceeCes meJe& ceeefnleer l³eeceO³es meceeefJeä keÀjeJeer ueeieles. ³ee Depee&meesyele
Yeeieyeepeej keÀe³e&keÀeefjCeerves ceeieCeer kesÀuesueer meJe& DeeJeM³ekeÀ leer keÀeieoHe$ekesÀ meesyele pees[eJeer
ueeieleele. ner meJe& keÀeieoHe$ekesÀ DeeefCe Depe& Yeeieyeepe eje®³ee keÀe³ee&ue³eekeÀ[s meeoj keÀjeJee ueeielees.
2) Depee&meesyele keÀeieoHe$ekesÀ HeeþefJeCes.
ÒeefleYetleer ®eer Yeeieyeepeejele veeWoCeer keÀjleevee Depee&meesyele efJeefJeOe keÀeieoHe$ekesÀ Heeþ JeeJeer ueeieleele.
³eeceO³es kebÀHeveer®es IeìveeHe$ek eÀ, efve³eceeJeueer, GÎsMeHe$e ner cenÊJee®eer keÀeieoHe$ekesÀ Deensle.
IeìveeHe$ekeÀeceO³es kebÀHeveer®³ee Yeeb[Jeue cegÐee®ee /keÀueceeb®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. efkeÀceeve Yeeb[Jeue
GYeejCeer®³ee efve³eceeb®ee GuuesKe kesÀuee peelees. ceeefnleerHe $ekeÀeceO³es Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®ee leHeMeerue
efkebÀJee efJeJejCe efouesues Demeles. ner leervener He$ekesÀ veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s veeWoCeermeeþer HeeþJeeJeer
ueeieleele. kebÀHeveer®eer veeWoCeer, J³eJemee³e HejJeevee ÒeeHle keÀjC³eemeeþer ner He$ekesÀ DeeJeM³ekeÀ Demeleele.
lemes®e kebÀHeveer®eer DeeefLe&keÀ He$ekesÀ Goe. veHeÀe -leesìeHe$ekeÀ, leeUsyebo F. efnMesye leHeemeCeer®ee DenJeeue;
meb®eeuekeÀeb®ee DenJeeue; ³ee DenJeeueeJej meb®eeuekeÀeb®³ee me¿ee, meb®eeuekeÀeb®eer meefJemlej ceeefnle er,
YeeieefJe¬eÀer®ee efJecee keÀjej, Yeeie efJevebleer Depe&; Yeeie JeeìHe He$e, Yeeie eqmJeke=Àleer He$e, Yeeb[Jeue j®evee,
Yeeieeb®es Je keÀpe&jesK³eeb®es ÒekeÀejs F. keÀeieoHe$ekesÀ le³eej keÀ©ve Yeeie yeepeej keÀe³ee&ue³eekeÀ[s HeeþJeeJeer
ueeieleele.
3) Depe& Je keÀeieoHe$ekeÀeb®eer leHeemeCeer / íeveCeer keÀjCes.
kebÀHeveerves Depe& Je DeeJeM³ekeÀ keÀeieoHe$ekesÀ Yeeieyeepeej keÀe³ee&ue³eekeÀ[s HeeþefJeu³eeveblej keÀe³ee&ue³eerve
DeefOekeÀejer ner meJe& keÀeieoHe$ekesÀ leHeemetve Heenleele l³eeceO³es l³eebvee keÀener $egìer Dee{Uu³eeme les lemes
kebÀHeveeruee He$eeÜejs keÀUefJeleele. kebÀHeveer®es meef®eJe meoj $egìer efkebÀJee oeskeÀeieoHe$es HeeþefJeueer vemeu³eeme l³eeb®eer Hetle&lee keÀjeJeer ueeieles. meoeskeÀe³e&Jeenermeeþer keÀe³e&keÀeefjCeerkeÀ[s meeoj kesÀues peeleele. munotes.in

Page 69

Dee@veueeF&ve J³eeHeej
69 4) keÀe³e&keÀeefjCeer®³ee meYesle Depe& meeoj keÀjCes.
Yeeie yeepeej ÒeefleYetleer veeWoCeer ®es meJe& DeefOekeÀej keÀe³e&keÀeefjCeer meefceleeruee Demeleele. ³ee meefceleer® ³ee
meYee oj ceefnv³eeletve SkeÀoe nesles. SkeÀ ceefnv³ee®³ee keÀeueeJeOeerceO³es Deeuesues Depe& ³ee meefceleer®³ee
meYesmeceesj meeoj kesÀues peeleele. Deeuesu³ee Depee&®eer ceeefnleer meef®eJe keÀe³e&keÀeefjCeer meom³eebvee osleele.
p³ee kebÀHeveerves veeWoCeermeeþer De®etkeÀ Depe& meeoj kesÀuess Deensle Je DevegDeensle Demes Depe& cebpetj kesÀues peeleele. meoj kebÀHeveeruee Yeeie yeepeej veeWoCeer keÀjC³eemeeþer HejJeeveieer
osC³eele ³eeJeer Demee þjeJe ³ee meefceleer®³ee meYesceO³es Heeme kesÀuee peelees.
5) Yeeie yeepeej veeWoCeer ³eeoerle veeWo keÀjCes.
ÒeefleYetleer Yeeieyeepeej veeWoCeer keÀe³e&keÀeefjCeer®ee efveCe&³e Debeflece mecepeuee peelees. keÀe³e&keÀeefjCeeves
kebÀHeveeruee veeWoCeer yeeyele HejJ eeveieer efou³eeveblej Yeeieyeepeej veeWoCeer ³eeoerle kebÀHeveer®³ee veeJee®eer veeWo
kesÀueer peeles. ³ee®ee DeLe& meoj kebÀHeveeruee YeeieyeepeejeceO³es Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®eer efJe¬eÀer keÀjC³eemeeþer
HejJeeveieer efoueer peeles.
6) kebÀHeveeruee HejJeeveieer ®es He$e osCes.
kebÀHeveeruee Yeeieyeepeeje®eer veeWo kesÀu³eeveblej YeeieyeepeejeceeHe&Àle kebÀHeveeruee HejJeeveieerHe$e efkebÀJee
ÒeceeCeHe$e efoues peeles. ³ee He$eeÜejs Yeeieyeepeej kebÀHeveeruee Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®eer efJe¬eÀer keÀj Cesyeeyele
uesKeer HejJeeveieer osle Demeles. l³eeveblej kebÀHeveer ceeefnleerHe$ekeÀ /GÎsMeHe$ekeÀ Deece pevelesuee Òeefme×
keÀ©ve Yeeie Je keÀpe&jesKes efJe¬eÀer meg© keÀjles.
ye) ÒeefleYetleer veeWoCeer ®es cenÊJe DeeefCe HeÀe³eos (IMPORTANCE AND
ADVANTA GES OF LISTING OF SECURITIES) ë-
1) kebÀHeveer keÀe³eoîeevegmeej veeWoCeer keÀjeJeer ueeieles .
kebÀHeveer keÀe³eoe 1956 vegmeej meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveeruee YeeieefJe¬eÀer meg© keÀjC³eeHetJeea Yeeieyeepeejele Yeeie
Je keÀpe&jesKes efJe¬eÀeryeeyele HejJ eeveieer I³eeJeer ueeieles. Depee&meesyele DeeJeM³ekeÀ les MegukeÀ YejeJes ueeieles.
Yeeieyeepeejele ÒeefleYetleeR®eer veeWoCeer keÀjCes ns meeJe&peefvekeÀ kebÀHev³eebmeeþer DeeJeM³ekeÀ yeeye Deens. Hejbleg
ÒeefleYetleer veeWoCeer®es HeÀe³eos efkebÀJee uee Ye kebÀHeveeruee Ieslee ³esleele.
2) kebÀHeveer uee Yeeie Je keÀpe&jesKes efJe¬eÀer keÀjC³ee®ee HejJeevee ÒeeHle keÀjlee ³eslees.
kebÀHeveer®eer veeWoCeer Yeeieyeepeeje®³ee ³eeoerle kesÀu³eeveblej Yeeieyeepeej keÀe³e&keÀeefjCeer kebÀHeveeruee HejJeevee
/HejJeeveieer®es He$e osles. ns He$e DeefOeke=Àle Demeles. ns He$e cnCepes kebÀHeveer Je Yeeieyeepeej ³eeleerue
YeeieefJe¬eÀer keÀjCesyeeyele®ee uesKeer keÀjej mecepeuee peelees. kebÀHeveeruee Yeeieyeepeejele YeeieefJe¬eÀer
keÀjC³ee®ee keÀe³eosMeerj nkeÌkeÀ Òe eHle neslees eEkeÀJee YeeieefJe¬eÀer meg© keÀjleevee De[®eCe ³esle veener kebÀHeveer
Yeeieyeepeejeleerue lep%eeb®³ee mesJee, meuuee Je ceeie&oMe&ve; ÒeefMe#eCe, De[l³ee, keÀefceMeve Spebìmed; Yeeie
efJecesoej, oueeue; F. ®es menkeÀe³e& Ieslee ³esles.
3) YeeieefJe¬eÀer keÀjC³ee®ee keÀe³eosMeerj HegjeJee ÒeeHle keÀjlee ³eslees.
YeeieyeepeejeceeHe&Àle kebÀHeveeruee Yeeie Je keÀpe&jesKes efJe¬eÀer keÀjC³ee®eer HejJeeveieer uesKeer He$eeÜejs oîeeJeer
ueeieles. l³eecegUs kebÀHeveeruee Yeeie Je keÀpe&jesKes efJe¬e Àer®ee keÀe³eosMeerj nkeÌkeÀ ÒeeHle neslees. l³eecegUs Flej
kebÀHev³ee DeMee kebÀHev³eebJej DeefJeéeeme oeKeJet MekeÀle veener. l³ee®ee HeefjCeece YeeieefJe¬eÀer keÀjleevee
kebÀHev³eebvee De[®eCeer ³esle veenerle. munotes.in

Page 70

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
70 4) Yeeb[Jeue GYeejCeer®ee Ke®e& JeepeJeer ³eslees.
YeeieefJe¬eÀer keÀjCes ner Keef®e&keÀ yeeye Demeueer lejer YeeieefJe¬eÀer J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme efkebÀJee Je=×er keÀjCes
Del³eeJeM³ekeÀ yeeye yeveueer Deens. Hejbleg YeeieyeepeejeceeHe&Àle JeepeJeer oj efkebÀJee JeepeJeer keÀefceMeve efoues
peeles. l³eecegUs kebÀHev³ee ceesþîee ÒeceeCeeJejerue YeeieefJe¬eÀer®es keÀece JeepeJeer Ke®ee&ceO³es HetCe& keÀª MekeÀles.
5) kebÀHeveeruee ceesþîee ÒeceeCeele Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀjlee ³esles.
Yeeieyeepeej ner mebmLee MeemekeÀer³e Demeu³eecegUs Je J³e eHeej mesyeer®es efve³eb$eCe Demeu³eecegUs l³eeJej
peveles®ee efJeéeeme Deens. l³eecegUs kebÀHev³eebvee ceesþîee ÒeceeCeeJej Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀjlee ³esles.
DeeHeu³ee DeeJeeke̳eevegmeej Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀ © MekeÀ les. meg©Jeeleeruee keÀceer ÒeceeCe ele Yeeb[Jeue
GYeejCeer ke sÀueer lej l³eeveblej veJeerve YeeieefJe¬eÀer meg© keÀ©ve kebÀHeveeruee DeeHeu³ee DeeefLe&keÀ iejpeeb®eer
Hetle&lee keÀjlee ³esles.
6) kebÀHeveer®eer peveceeCemeele ®eebieueer Òeeflecee le³eej nessles.
Yeejleer³e Yeeieyeepeeje® es DeeefMe³eeF& osMeele ®eebieues veeJeueewefkeÀkeÀ Deens. l³eecegUs p³ee kebÀHev³ee
Yeeieyeepeejele veeJeveeWoCeer keÀjleele l³ee meJe& kebÀHev³eeb®³ee veeJeueewefkeÀkeÀeceO³es Je=×er nesles. l³ee®ee
HeefjCeece kebÀHev³eeb®es mHeOe&keÀ, meceepe, Meemeve, YeeieOeejkeÀ, keÀpe&jesKesOeejkeÀ, iegbleJeCetkeÀoej F. ceO³es
kebÀHeveer®es ®eebieues veeJeueewefkeÀkeÀ le³eej nesles. l³ee®ee GHe³eesie kebÀHeveeruee peveceeCemeele efJeéeeme efvecee&Ce
keÀjCes Je ceesþîee ÒeceeCeele Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀjC³eemeeþer ne slees.
7) kebÀHeveeruee veJeerve J³eJemee³e meg© keÀjlee ³eslees.
kebÀHeveer®es Yeeieyeepeejele veeWoCeer kesÀu³eeveblej l³eebvee kebÀHeveer®³ee veJeerve MeeKee meg© keÀjCes, veJeerve
GlHeeoves meg© keÀjCes; GlHeeoveele Jee{ keÀjCes, veJeerve J³eJemee³e meg© keÀjCes Meke̳e nesles. keÀejCe
kebÀHeveeruee veJeerve Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®eer efJe¬eÀer keÀ©ve ceesþîee ÒeceeCeele Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀjCes Meke̳e
nesles.
8) kebÀHeveer Je Yeeieyeepeej ³eeceO³es ®eebieues mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjlee ³esl eele.
kebÀHeveer®eer Yeeieyeepeejele veeWoCeer keÀjCes cnCepes Yeeieyeepeej Je kebÀHeveer ³eeceO³es Peeuesuee SkeÀ ÒekeÀej®ee
keÀe³eosMeerj keÀjej Demelees. ³ee keÀjejecegUs kebÀHeveer Je Yeeieyeepeej ³eeceO³es ®eebieues mebbyebOe efvecee&Ce nesleele
Je les Heg{s efJekeÀefmele nesleele. YeefJe<³eele kebÀHeveeruee Yeeieyeepeejeleerue veJeerve ³eespeveeb®ee ueeYe Ieslee ³eslees.
9) ceeefnleer®eer osJeeCeIesJeeCe keÀjCes meesF&®es peeles.
Yeeieyeepeejeyejesyej ceeefnleer®eer osJeeCeIesJeeCe keÀjC ³ee®es keÀece kebÀHeveer meef®eJeeuee keÀjeJes ueeieles.
Yeeieyeepeej Je kebÀHeveer ³eeleerue mebbyebOe ®eebieues efJekeÀefmele Peeu³eeme l³eeb®³eeceO³es meelel³eeves ceeefnleer®eer
osJeeCeIesJeeCe keÀjCes me gueYe peeles.
keÀ) ÒeefleYetleer veeWoCeeryeeyele meef®eJee®e er keÀe³ex (Secretarial Duties Towards
Listing of Securities ) :-
1) Yeeieyeepeeje ®eer ceeefnleer GHeueyOe keÀjCes.
meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveeruee Yeeie Je keÀpe&jesKes efJe¬eÀer®eer HejJeeveieer YeeieyeepeejekeÀ[tve efceUefJeC³eeHetJeea
Yeeieyeepeeje®eer ce eefnleer GHeueyOe keÀ jeJeer ueeieles. kebÀHeveer®es meef®eJe YeeieyeepeejkeÀ[tve ÒeefleYetleer
veeWoCeeryeeyele®eer ceeefnleer ieesUe keÀ©ve leer meb®eeuekeÀ ceb[UekeÀ[s meeoj keÀjleele. munotes.in

Page 71

Dee@veueeF&ve J³eeHeej
71 2) keÀeieoHe$ekesÀ le³eej keÀ jCes.
ÒeefleYetleer veeWoCeermeeþer Depe e&meesyele cenÊJee®eer keÀeieoHe$ekesÀ HeeþJeeJeer ueeieleele leer le³eej keÀ©ve
IesC³ee®eer peyeeyeoejer meef®eJee®eer Demeles. ³eeceO³es IeìveeHe$ekeÀ, efve³eceeJeueer Je GÎsMeHe$ekeÀe®ee meceeJesMe
kesÀuee peelees. ner keÀeieoHe$ekesÀ le³eej keÀ©ve leer veeWoCeermeeþer veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s HeeþJeeJeer
ueeieleele.
3) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®ee DenJeeue le³eej keÀ jCes.
Depee&meesyele meb®eeuekeÀ ceb[Ue®ee DenJeeue pees[eJee ueeielees. ne DenJeeue meef®eJe le³eej keÀjleele.
l³eeceO³es kebÀHeveer®³ee Òei eleer®es JeemleJe JeCe&ve Je meb®eeuekeÀ ceb[Ue®e er ceeefnleer Demeles.
4) JeeefYeeieyeepeeje uee kebÀHeveer®³ee DeeefLe&keÀ efmLeleer®eer ceeefnleer HeeþJeeJeer ueeieles . l³eemeeþer DeeefLe&keÀ He$ekesÀ
le³eej keÀ©ve leer efnMesye leHeemeCeermekeÀ[tve leHeemetve I³eeJeer ueeieleele. Je l³eeb®ee DenJeeue DeeefLe&keÀ
He$ekeÀemeesyele pees[eJee ueeielees.
5) Yeeie efJecee keÀjej keÀj Ces.
kebÀHeveer®es Yeeie efJe¬eÀer keÀjC³e e®eer efkebÀJee efJekeÀle IesC³ee®eer nceer IesC³eemeeþer kebÀHeveer Yeeie efJecee oejeyejesyej
keÀjej keÀj les. ne keÀjej meef®eJeeuee keÀ©ve I³eeJee ueeielees.
6) Yeeieyeepeej keÀe³e&keÀeefjCeerkeÀ[s Depe& meeoj keÀjCes.
ÒeefleYetleer veeWoCeer keÀjC³eeme eþer Yeeieyeepeej eleerue vecegvee Depe& HetCe& leHeMeerueemen Ye©ve I³eeJee ueeielees.
ns keÀece meef®eJe keÀjleele. Depee&meesyele Jej GuuesKe kesÀuesueer meJe& keÀeieoHe$ekesÀ SkeÀ$e pees[eJeer
ueeieleele. l³eeveblej ne Depe& Yeeieyeepeej e®³ee keÀe³e&keÀ eefjCeermeceesj meeoj keÀjeJee ueeielees. ne Depe&
meeoj keÀjC³ee®es keÀece meef®eJe keÀjleele.
7) Yeeb[Jeuee®eer j®evee le³eej keÀjCes.
kebÀHeveer meef®eJe Yeeb[Jeue j®evee efkebÀJee Yeeb[Jeuee®es efJeJejCeHe$e le³eej keÀ©ve les Depee&meesyele
HeeþefJelee le. Yeeie Je keÀpe&jesK³eebÜejs keÀjeJeer ueeieCeejer Yeeb[Jeue GYeejCeer; Yeeie Je keÀpe&jesK³eeb®es
ÒekeÀej; Yeeie efJe¬eÀermeeþer keÀefceMeve Spebì®eer vesceCetkeÀ keÀjCes, l³eeb®es keÀefceMeve þjefJeCes F.
8) Depee&leerue oesmeef®eJe Yeeieyeepeej keÀe³e&keÀeefjCeer keÀ[s Depe& Je keÀeieoHe$ekesÀ meeoj keÀjleele. keÀe³e&keÀeefjCeer
keÀeieoHe$eeb®eer leHeemeCeer keÀjles Je l³eeleerue $egìer efkebÀJee oesHeeþHegjeJee keÀjleele Je meoj oes9) ceeefnleerHe$ekeÀ / GÎsMeHe$ekeÀ peenerj keÀjCes.
Yeeieyeepeej keÀe³e&keÀeefjCeer ®es kebÀHeveeruee YeeieefJe¬eÀer®eer HejJeeveieer efou³eeveblej kebÀHeveeruee ceeefnleerHe$ekeÀ
/GÎsMeHe$ekeÀ peene rj keÀjeJes ueeieles. ns keÀece meef®eJee®es Deens. ³eeceO³es kebÀHeveer mLeeHeve®ese GÎsMe Je munotes.in

Page 72

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
72 Yeeb[Jeueeyeeyele®eer ceeefnleer, kebÀHeveer®eer DeeefLe&keÀ j®evee, Yeeieeb®es efJeJejCe F. ceeefnleer Demeles.
GÎsMeHe$ekeÀ Deece pevelesuee ceeefnleer nesC³ee meeþer l³ee®eer Òeefme×er Jele&ceeveHe$eele keÀjeJeer ueeieles.
10) Yeeieyeepeej eyejesyej He$ek³eJenej keÀjCes .
kebÀHeveer®ee Yeeieyeepeej Je mesyeerMeer JeejbJeej mebyebOe ³eslees. ÒeefleYetleer veeWoCeer®³ee Devegmeef®eJe Yeeieyeepeej Je mesyeer F. Meer He$ek³eJenej keÀj leele, mebHeke&À þsJeleele. ³ee meJe& keÀecee®eer efveie[erle
meef®eJee®eer YetefcekeÀe Del³eble cenÊJee®eer Deens.
(ड) िप / मुा िविनमय प :-
िप या शदाच े वेगवेगया स ंदभात िविवध अथ आहेत. काहीव ेळा ते िचत मानल े जाते.
िप हा एक ताप ुरता दतऐवज द ेखील आह े जो िलट िक ंवा िपन ऑफया परणामी
भागंश समभागा ंचे ितिनिधव करतो . िप ह े मुळात कज माय करणार े दतऐवज आह े.
िप खाजगी िनगमान े जारी क ेलेले चलन दश वू शकत े. यापक अथा ने, िप हा शद
कोणयाही कारया ितथापन चलनाला स ूिचत करतो ज े कायद ेशीर िनिवदा बदलत े.
या क ंपयांना रोखीया त ुटवड्याचा सामना करावा लागतो , या अन ेकदा ि प लाभा ंश
देतात. जेहा एखादी क ंपनी आपया भागधारका ंना िप लाभा ंश तािवत करत े, तेहा
ती या ंना अिधक समभागया वपात िक ंवा रोख वपात लाभा ंश ा करयाचा
पयाय देते.
िकरकोळ उोगात भ ेट पक िक ंवा भेट माण पाया वपात सवा त मोठ्या माणावर
वापरया जाणा या आिण सवा त आध ुिनक कारचा िप वापरला जातो . कधीकधी भ ेट
हणून रोख रकम द ेणे अयोय मानल े जात े; एखााला भ ेट हण ून भेट पक द ेणे
वीकाय असू शकत े. भेट पक वापरकया ला पक कस े आिण क ुठे खच केले जाते हे
िनयंित करयाची स ुिवधा द ेतात कारण त े फ िविश िठकाणीच वापरल े जाऊ शकतात .
१९८० या दशकात िट िवकिसत झाली यामय े िनधी उभार णीची लोकिय पत
होती. हा िनधी उभारणीचा पया य िवश ेषतः यापार पा , मैदानी ख ेळांचा गट , शाळा आिण
इतर ना -नफा स ंथांमये लोकिय आह े.
िकरकोळ िव ेते ना - नफा गटा ंना भेट पक े आिण माणप े सवलतीया दरात द ेतात.
येथे, भाग आिण समभागा ंया स ंबंधात ि पचा अथ आहे. सोया भाष ेत, िप हणज े
कंपनीतील भाग माणप . िप हणज े समभाग ज े कंपनीकड ून वेळोवेळी जारी क ेले
जातात हणज े मालक समभाग आिण ाधाय समभाग होय .
१. मालक हक समभाग दोन कारच े असतात :-
अ) सामाय मतदान अिधकारा ंसह,
ब) लाभांश आिण मतदानाया िभन अिधकारा ंसह

munotes.in

Page 73

Dee@veueeF&ve J³eeHeej
73 २. ाधाय समभाग ४ कारच े आहेत:-
अ) संचयी आिण नॉन -संचयी
ब) सहभागी आिण ग ैर-सहभागी
क) पूतता करयायोय आिण अपरवत नीय
ड) परवत नीय आिण अपरवत नीय
6.6 efve³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe cebgyeF& Yeeieyeepeeje®ee yeejkeÀeF&ves DeY³eeme kesÀuee Deens. cebgyeF& Yeeieyeepeeje®ee
efJekeÀeme Peeu³eecegUs osMeeleerue Yeeb[Jeue yeepeej Je=×er Je osMee®eer DeLe&J³eJemLee cepeyetle Peeueer Deens.
cegbyeF& Yeeieyeepeej Dee@veueeF&ve J³eeHeej keÀjle Deens. De e@veueeF&ve J³eeHeej megueYe Je HeÀe³eoîee®ee
Demeu³eecegUs Yeeieyeepeeje®eer YejYejeì nesle Deens ner yeeye meceeOeevekeÀejkeÀ Deens. kebÀHev³eebvee Yeeie Je
keÀpe&jesK³eeb®eer efJe¬eÀer keÀjC³eeHetJeea Yeeieyeepeejele veeWoCeer keÀjeJeer ueeieles. veeWoC eer®eer Òeef¬eÀ³ee
keÀe³eoîeeleerue lejlegoervegmeej HetCe& keÀjeJeer ueeieles. l³ee®es kebÀHeveeruee ÒeceeCeHe$e efoues peeles. l³eeveblej
Yeeie Je keÀpe&jesKes efJe¬eÀer meg© keÀjlee ³esles. ceesþîee kebÀHev³eebvee ceesþîee ÒeceeCeeJej Yeeb[Jeue GYeejCee r
keÀjC³eemeeþer Yeeieyeepeejeleerue veeWoCeer ner yeeye Del³eeJeM³ekeÀ Peeueer Deens. ÒeefleYetleer veeWoCeer®eer
Òeef¬eÀ³ee Je l³ee Deveg6.7 mJeeO³ee³e
1) cegbyeF& Yeeieyeepeeje®es meef Jemlej JeCe&ve keÀje.
2) cegbyeF& Yeeieyeepeej Dee@veueeF&ve J³eeHeeje®es cenÊJe Je HeÀe³eos efJeMeo keÀje.
3) ÒeefleYetleeR®eer veeWoCeer keÀjC³ee®³ee keÀe³e&He×leer®es Lees[ke̳eele JeCe&ve keÀje.
4) ÒeefleYetleer veeWoCeer®es cenÊJe Je HeÀe³eos meebie e.
5) ÒeefleYetleer veeWoCeeryeeyele®eer meef®eJee®eer keÀe³ex efJeMeo keÀje
6) Lees[ke̳eele ìerHee efuene.
De) cegbyeF& Yeeie yeepeeje®eer GefÎäs.
ye) cegbyeF& Yeeieyeepeej Dee@veueeF&ve J³eeHeej (BOLT)
keÀ) mesvmeskeÌme (SENSEX) efveoxMeebkeÀ
[) ÒeefleYetleer veeWoCeer®eer iejpe Je DeeJeM³ekeÀlee
F&) ÒeefleYetleer veeWoCeeryeeyele meef®eJee®eer YetefcekeÀe 
 munotes.in

Page 74

74 7
DenJeeue DeeefCe efJemepe&ve - Yeeie 1
(REPORTS AND WINDING UP) PART I
kebÀHeveer®es DenJeeue (COMPANY REPORTS )
Heeþe®eer j®evee :
7.1 GefÎ<ìs
7.2 ÒeemleeefJekeÀ
7.3 kebÀHeveer®es DenJeeue
7.4 kebÀHeveer DenJeeue e®es ÒekeÀej
7.5 ueeYeebMe Je J³eepe Jeeì He - keÀe³eosMeerj lejlegoer
7.6 efve7.7 mJeeO³ee³e
7.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1) kebÀHeveer DenJeeue e®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejebyeeyele ceeefnleer efceUefJeCes.
2) ueeYeebMe Je J³eepe JeeìHee®³ee keÀe³eosMeerj lejlegoer DeY³eemeCes.
3) ueeYeebMe Jee ìHeeyeeyele meef®eJee®eer keÀle&J³es mecepeeJetve IesCes.
4) YeeieeJejerue jkeÌkeÀcesletve ueeYeebMe osCesyeeyele efJeÐeeL³ee¥vee %eeve GHeueyOe keÀ©ve osCes.
7.2 ÒeemleeefJekeÀ (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe kebÀHeveer DenJeeueeb®ee DeY³eeme k eÀjCeej Deenesle. kebÀHeveeruee kebÀHeveer
keÀe³eoîeevegmeej (1956) DenJeeue le³eej keÀjCes yebOevekeÀejkeÀ Deens. ³eeceO³es keÀener DenJeeue
keÀe³eoîeeves yebOevekeÀejkeÀ Deensle. lej keÀener DenJeeue mJes®ísves le³eej keÀjeJes ueeieleele. DenJeeue
le³eej keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer meef®eJeeb®eer Demeles. DenJeeueeÜejs kebÀHeveeruee efJeefJeOe IeìkeÀebMeer mebHeke&À
þsJelee ³eslees, efJe®eejefJeveerce³e keÀjlee ³esles. lemes®e DeeHeCe ³ee ÒekeÀjCeeceO³es ueeYeebMe JeeìHe, J³eepe
JeeìHe Je l³eeyeeyele®³ee ke Àe³eosMeerj lejlegoer DeY³eemeCeej Deenesle. ueeYeebMe JeeìHee®³ee keÀe³e&He×leer®ee
kebÀHeveeruee DeJeuebye keÀjeJee ueeielees. ueeYeebMe JeeìHe, J³eepe osCes ³ee keÀe³e&He×leeryeeyele®eer meJe& keÀe³ex
meef®eJeeuee keÀjeJeer ueeieleele. Yeeie jkeÌkeÀcesJ ejerue J³eepeeletve ueeYeebMe JeeìHe keÀjlee ³esles l³eeyeeyele
DeeHeCe ceeefnleer DeY³eemeCeej Deenesle.
munotes.in

Page 75

kebÀHeveer®es DenJeeue
75 7.3 kebÀHeveer®es DenJeeue (COMPANY REPORTS )
kebÀHeveerceO³es nesCeeN³ee keÀecekeÀepee®es DenJeeue le³eej keÀ©ve lees J³eJemLeeHeveeuee HeeþJeeJes ue eieleele.
l³eeÜejs l³eebvee efveCe&³e IesCes meesF&®es peeles. efJeYeeieÒecegKe DeeHeu³ee efJeYeeiee®ee DenJeeue HeeþefJeleele.
kebÀHeveer®³ee Òeieleer®ee DenJeeue meYeemeoebvee HeeþJeeJee ueeielees. efnMesye leHeemeCeermee®ee DenJeeue
meYeemeoeb®³ee Jeeef keÀe³eoîeeves yebOevekeÀejkeÀ DemeCeejs Je keÀe³eoîeeves yebOevekeÀejkeÀ vemeCeejs Demes efJeefJeOe ÒekeÀej®es DenJeeue
le³eej keÀjeJes ueeieleele. DenJeeue le³eej keÀj C³ee®es keÀece meef®eJe keÀjleele. DenJeeue uesKeve keÀjCes ner
SkeÀ keÀuee Deens. Lees[ke̳eele, cegÎsmeto, De®etkeÀ; DeLe&HetCe&, ³eesi³e YeeYeeJewefMeäîes Deensle. l³eeb®ee DenJeeue uesKeve keÀjleevee meceeJesMe keÀjeJee ueeielees.
DeLe& Je J³eeK³ee
1) ’SKeeoîee ef JeefMeä efJe2) pe@keÀesyemeve
’efve³egkeÌle kesÀuesu³ee ef JeefMeä J³eeqkeÌle efkebÀJee DeY³eemeuesu³ee mecem³esmeboYee&le meeoj kesÀuesuee
omleSsJepe cnCepes DenJeeue nes³e. “
3) oer efye´ìerMe DemeesefmeSMeve HeÀe@j keÀceefMe&³eue De@v[ Fb[eqmì^³eue Sp³egkesÀMeve
’mecem³es®ee DeY³eeme keÀ©ve ceeefnleer HegjefJeC³eemeeþer Je efMeHeÀejMeer keÀjC³eemeeþer GHe³eesieele
DeeCeu³ee peeCeeN³ee omleSsJepeeuee DenJeeue Demes cnCeleele. “
7.4 kebÀHeveer DenJeeuee®es ÒekeÀej (TYPES OF COMPANY
REPORTS)
De) keÀe³eoîeeves yebOev ekeÀejkeÀ Demeuesues DenJeeue (Statutory Reports ) ë-
kebÀHeveer keÀe³eoe 1956 vegmeej Keeueerue DenJeeue kebÀHev³eebvee le³eej keÀjCes yebOevekeÀejkeÀ De ens.
1) efve³eecekeÀ DenJeeue (Statutory Report ) ë-
³eeuee®e keÀe³eosefJeÒel³eskeÀ meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerves veeWoCeer ÒeceeCeHe$e efceUeu³eeHeemetve SkeÀ ceefnv³eeveblej Hejbleg mene
ceefnv³ee®³ee Deele nesCeeN³ee efve³eecekeÀ meYesle efve³eecekeÀ DenJeeue meeoj keÀjeJe e ueeielees. kebÀHeveer®³ee
mLeeHevesHeemetve efkeÀleHele Òeieleer kesÀueer Deens l³ee®ee ³eeceO³es meceeJesMe kesÀuee peelees. ³ee DenJeeueeleerue
DeeefLe&keÀ yeeyeer De®etkeÀ Demeu³ee®es efnMesye leHeemeCeermee®es ÒeceeCeHe$e ³ee DenJeeueemeesyele pees[e Jes ueeieles.
lemes®e DenJeeue De®etkeÀ Demeu³eeyeeyele oesve meb®eeuekeÀ efkebÀJee DeO³e#eeb®³ee mener®es ÒeceeCeHe$e meesyele
pees[eJes ueeieles.

munotes.in

Page 76

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
76 2) efve³eecekeÀ DenJeeue eleerue meceeefJe<ì yeeyeer ë-
i) DenJeeue le³eej keÀjC³eeHetJeea 7 efoJemeebHe³e¥le kebÀHeveerves kesÀuesuee ÒeeLeefcekeÀ Ke®e& Je
ceeefnleerHe$ekeÀele lejleto kesÀuesuee ÒeeLeefcekeÀ Ke®e&.
ii) DenJeeue le³eej keÀjC³eeHetJeea 7 efoJemeebHe³e¥le®ee pecee -Ke®e&.
iii) Yeeie JeeìHe leHeMeerue.
iv) Yeeie efJe¬eÀerHeemetve ÒeeHle Peeuesueer jkeÌkeÀce.
v) YeeieefJe¬eÀer nceer keÀjeje®eer Hetle&lee ve Peeu³eeme l³ee®eer ce³ee&oe Je keÀejCes.
vi) meYesle og©mleer efkebÀJee yeoue keÀjeJe³ee®³ee keÀjejeb®eer ceeefnleer.
vii) meb®eeuekeÀ, DebkesÀ#ekeÀ, keÀe³e&keÀejer meb®eeuekeÀ Je meef®eJe F. ®eer. veeJes, J³eJemee³e Je He Êes.
viii) meb®eeuekeÀebkeÀ[tve ³esCes Demeuesueer jkeÌkeÀce.
3) meb®eeuekeÀeb ®ee DenJeeue (Director’s Report ) ë-
kebÀHeveer keÀe³eoe 1956 keÀuece 217 vegmeej meb®eeuekeÀebvee ojJeueeielees. DeO³e#ee®³ee meuu³eevegmeej meef®eJe ne DenJeeue le³eej keÀjleele. JeeefmeYesHetJeea®³ee meb®eeuekeÀeb®³ee meYesle meb®eeuekeÀ ceb[U ³ee DenJeeueeuee ceev³elee osles. ³ee DenJeeueeleerue
JeefmLeleer Je YeefJe<³ekeÀeueerve ³eespeveeb®eer ceeefnleer efoueer peeles. meb®eeuekeÀ ceb[Ue®ee DeO³e#e DeLeJee oesve
meb®eeuekeÀ ³eeHewkeÀer SkeÀ keÀe³e&keÀejer meb®eeuekeÀ meg×e mener keÀ© MekeÀleele. ³ee Den Jeeuee®eer SkeÀ Òele
JeeefmeJe&meeOeejCe meYesle ³ee DenJeeueeuee cebpegjer Iesleueer peeles.
meb®eeuekeÀeb ®³ee DenJeeue eleerue meceeefJeä yeeyeer ë -
i) DeûenkeÌkeÀ YeeieeJejerue ueeYeebMee®es oj
ii) meeceev³e YeeieeJejerue ueeYeebMee®es oj
iii) kebÀHeveer®eer Òeieleer®³ee efoMesves Iees[oew[ ®eeuet Demeu³eeyeeyele mekeÀejelcekeÀ cegÎs Je ceeefnleer.
iv) kebÀHeveer®³ee YeefJe<³ekeÀeueerve ³eespevee Goe. veJeerve MeeKe e meg© keÀjCes.
v) kebÀHeveer®eer J³eeHleer - GlHeeoveele efJeosMeeletve ceeieCeer Deeueer Deens.
vi) GlHeeove Je=×er, efJe¬eÀer Je=×er, JeeefMeke̳elee Deens.
vii) megjef#ele iegbleJeCetkeÀ cnCetve keÀbH eveerves 2 keÀesìer ©. ®eer iegbleJeCetkeÀ MeemekeÀer³e jesK³eebceO³es kesÀueer
Deens.
viii) efveJe=Êe meb®eeuekeÀeb®³ee peeiesJej veJeerve meb®eeuekeÀe®eer efve³egkeÌleer keÀjC³eele Deeueer.
ix) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®es meom³e, meuueeieej, DeefOekeÀejer, DeefYe keÀlex, efJelejkeÀ, meYeemeo F. ®es
menekeÀe³ee¥yeeyele DeeYeej.
munotes.in

Page 77

kebÀHeveer®es DenJeeue
77 4) DebkesÀ#ekeÀe®ee DenJeeue (Auditor’s Report ) ë-
JeeefleHeemeCeermee®es keÀece HetCe& Pe eu³eeveblej DebkesÀ#e Ce DenJeeue le³eej keÀjeJee ueeielees. kebÀHeveer®ee peceeKe®e&,
yesjerpeHe$ekeÀ; veHeÀe - leesìeHe$ekeÀ; leeUsyebo Je l³eemebyebOeer®eer keÀeieoHe$ekesÀ F. ®eer leHeemeCeer keÀ©ve
l³eeveblej DenJeeue le³eej keÀjeJee ueeielees. efnMesy e leHeemeCeer keÀeueeJeOeerceO³es DebkesÀ#ekeÀe uee leHeemeCeer
keÀjleevee meJe& mHeäerkeÀjCes, meboYe&, HegjeJes; F. GHeueyOe keÀ©ve osC³eele Deeueer efkebÀJee veener ³ee®ee
GuuesKe keÀjeJe³ee®ee Demelees. lemes®e kebÀHeveer®es uesKes De®etkeÀ Je mel³e Hee fjefmLeleer oMe&efJeleele efkebÀJee
veener ³ee®ee mHeä GuuesKe keÀjeJee ueeielees. ³ee DenJeeuee®eer SkeÀ Òele Òel³eskeÀ meYeemeoeuee JeeefmeJe&meeOeejCe meYes®³ee met®evesyejesyej HeeþJeeJeer ueeieles.
DebkesÀ#ekeÀe ®³ee DenJeeue eleerue meceeefJeä y eeyeer ë-
i) efnMesye leHeemeCeermeeuee leHeemeCeer keÀeueeJeOeerceO³es meJe& ceeefnleer, HetCe&, De®etkeÀ, meboYe&,
mHeäerkeÀjCes Je keÀeieoHe$es GHeueyOe Peeueer Deensle efkeÀbJee veenerle.
ii) kebÀHeveer keÀe³eoîeevegmeej kebÀHeveer®es peceeKe®e& þsJeues Deens le eEkeÀJee veenerle.
iii) kebÀHeveer®³ee MeeKeeb®eer Jeeefiv) veHeÀe-leesìeHe$ekeÀ Je leeUsyebo DeeefLe&keÀ Jev) veHeÀe-leesìeHe$ekeÀ Je leeUsyebo ³eeb®ee efnMesye He$ekeÀeMeer cesU Deens efkeÀbJee veener.
veHeÀe-leesìeHe$ekeÀ Je leeUsyebo kebÀHeveer keÀe³eoîeevegmeej þsJeues Deens efkeÀbJee veener.
ye) keÀe³eoîeeve s yebOevekeÀejkeÀ vemeuesues DenJeeue (Non Statutory Report s) ë-
1) Òeieleer DenJeeue (Progress Report ) ë-
kebÀHeveerves DeeefLe&keÀ JeDenJeeue eceO³es kesÀuee peelees. Òeieleer DenJeeue 1 JekesÀuee peelees. JesieJesieȳee IeìkeÀeb®eer ceeefnleer DeekeÀ[sJeejer mJe©Heele efoueer peeles. l³eeJe©ve Òel³eskeÀ
IeìkeÀele ceeieerue Je®eebieueer Òeieleer m eeO³e kesÀueer Demesue lej leer kebÀHeveer®³ee ¢efäkeÀesveeletve meceeOeevee®eer yeeye mecepeueer
peeles. lemes®e Òeieleer DenJeeueele Heg{erue JejeyeefJeCeej Deens l³eeb®ee GuuesKe k esÀuee peelees l³eecegUs meYeemeoebceO³es Glmeene®es JeeleeJejCe efvecee&Ce
nesles. iegbleJeCetkeÀoejebvee YeefJe<³eele kebÀHeveerkeÀ[tve DeefOekeÀ ojeves ueeYeebMe efceUsue ³ee®eer Kee$eer Heìles.
Òeieleer DenJeeue eceO³es Heg{erue yeeyeeR®ee meceeJesMe k esÀuee peelees ë -
i) GlHeeove - GlHeeefole veiemebK³ee - Jeeefii) cevegd<³eyeU - kegÀMeue Je DekegÀMeue keÀce&®eeN³eeb®eer mebK³ee.
iii) ³eb$emeeceûeer - veJeerve leb$e%eeveeJej DeeOeeefjle ³eb$emeeceûeer - veiemebK³ee
Goe. mebieCekeÀ, mJe³eb®eefuele ³eb$emeec eûeer. munotes.in

Page 78

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
78 iv) efJeÊeHegjJeþe - kebÀHeveer®eer DeeefLe&keÀ iejpe Je GHeueyOe efJeÊeHegjJeþe iejpeeb®eer Hetle&lee, DeeefLe&keÀ
De[®eCe veener.
v) efJe¬eÀer - JeHeg{erue 5 Jevi) veHeÀe - kebÀHeveer®³ee SketÀCe veHeÀe - veHe̳eeceO³es Peeuesueer Jee{.
vii) ueeYeebMe - ceeieerue Je Heg{erue 5 Jeviii) Hee³eeYetle megefJe OeebceO³es megOeejCee - Goe. Fceejleer®es yeebOekeÀece, mebûenCe J³eJemLee, keÀce&®eejer
efJeÞeebleermeeþer ªce, DeefOekeÀejer efveJeeme J³eJemLee.
ix) efJeosMeer kebÀHeveeryejesyej meb³egkeÌle meeoje®ee keÀjej.
x) Deeblejjeä^er³e yeepeejHesþsle Jemlet efJe¬eÀerm eeþer Òe³elve.
2) meefceleer DenJeeue (Committee Report ) ë-
efJeefMe<ì keÀecee®eer Hetle&lee keÀjC³eemeeþer meb®eeuekeÀ ceb[U meefceleer efkebÀJee GHemeefceleer®eer vesceCetkeÀ keÀjles.
³ee meefceleerceO³es SkeÀ efkebÀJee DeefOekeÀ meom³e vesceues peeleel e. SkeÀe J³eeqkeÌle®eer DeO³e#e cnCetve efveJe[
kesÀueer peeles. meefceleer®es DeO³e#e meYee IesTve SKeeoîee mecem³esJej meYesle efJe®eej efJeveerce³e keÀjleele Je
DenJeeue le³eej keÀjleele. ³ee DenJeeueeJej meefceleer®es meJe& meom³e Je DeO³e#e ³eeb®³ee m e¿ee Demeleele.
ne DenJeeue meefceleer efkebÀJee GHemeefceleer meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee meeoj keÀjles. meb®eeuekeÀ ceb[U l³eeJej
efveCe&³e Iesles.
Goe. yeebOekeÀece meefceleer; keÀeceieej keÀu³eeCe meefceleer; efJeÊeHegjJeþe meefceleer; Kejsoer meefceleer; ye epeejHesþ
meJns& meefceleer; efvejmeve meefceleer.
3) efJeÊeer³e DenJeeue (Financial Report ) ë-
³ee DenJeeueeceO³es kebÀHeveer®³ee DeeefLe&keÀ efmLeleer®ee GuuesKe kesÀuee peelees. meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee kebÀHeveer®eer
DeeefLe&keÀ efmLeleer mecepeeJeer ³eem eeþer les meef®eJeekeÀ[tve efJeÊeer³e DenJeeuee®eer ceeieCeer keÀjleele. efJeÊeer³e
efJeYeeiee®es ÒecegKe DenJeeue le³eej keÀ©ve meb®eeuekeÀ ceb[UekeÀ[s meeoj keÀjleele. meeOeejCeHeCes oj 3
ceefnves, 5 ceefnves, 9 ceefnves DeMee ÒekeÀejs efJeÊeer³e DenJeeu e le³eej kesÀues peeleele. ³ee DeeOeejs meb®eeuekeÀ
ceb[Ueuee GHeueyOe jkeÌkeÀce, JeeHejele DeeCeuesueer jkeÌkeÀce, efMeuuekeÀ jkeÌkeÀce, lejleto keÀjeJe³ee®eer
jkeÌkeÀce F. ®ee cesU Ieeuelee ³eslees. SketÀCe efJe¬eÀerÜejs Deeuesueer jkeÌkeÀce, GOeejer, ³e sCes yeekeÀer, yeBkesÀleerue
efMeuuekeÀ jkeÌkeÀce, iebgleJeCetkeÀe F.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-
Òe. 1) Keeueerue ÒeMveeb®eer Lees[ke̳eele GÊejs efuene.
De) DenJeeue cnCepes keÀe³e?
ye) kebÀHeveer DenJeeuee®es oesve ÒekeÀej meebiee.
keÀ) efve³eecek eÀ DenJeeuee®ee DeLe& mHeä keÀje. munotes.in

Page 79

kebÀHeveer®es DenJeeue
79 [) meb®eeuekeÀeb®³ee DenJeeueeleerue oesve meceeefJeä yeeyeer keÀesCel³ee?
F&) DebkesÀ#ekeÀe®ee DenJeeue keÀesCe le³eej keÀjles?
HeÀ) keÀe³eoîeeves yebOevekeÀejkeÀ vemeuesu³ee oesve DenJeeuee®eer veeJes oîee.
ie) meebeqK³ekeÀer³e DenJeeueele kesÀJeU DeekeÀ[sJeejer®ee meceeJesMe kesÀuee peelees ns efJeOeeve ®etkeÀ keÀer
yejesyej les meebiee.
®etkeÀ / yejesyej
n) meefceleer®ee DenJeeue keÀesCe le³eej keÀjlees?
³e) efJeÊeer³e DenJeeue efkeÀleer keÀeueeJeOeer®ee Demelees?
1) leerve ceefnves
2) mene ceefnves
3) veT ceefnves
4) Jejerue meJe& GÊejs yejesyej
pe) kebÀHeveer®es DebkesÀ#eCe uesKeefvekeÀ keÀjleele ns efJeOeeve ®etkeÀ keÀer yejesyej les efuene.
®etkeÀ / yejesyej
4) meebeqK³ekeÀer³e DenJeeue (Factual Report ) ë-
meebeqK³ekeÀer DenJeeueeceO³es JemlegefmLeleer®eer ceeb[Ceer kesÀueer peeles. ns DenJeeue efJeefMeä keÀeueeJeOeer®ee
DeeefCe JeejbJeej kesÀues peeleele. ns DenJeeue efJeYeeie ÒecegKe le³eej keÀ©ve les meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee meeoj
keÀjleele. JemlegefmLelee r®³ee ceeefnleer meesyele efle®es mHeäerkeÀjCe meesyele pees[eJes ueeieles. l³eeceO³es met®evee
efkebÀJee efMeHeÀejmeeR®ee meceeJesMe keÀjlee ³esle veener.
7.5 ueeYeebMe Je J³eepe efJelejCe (PAYMENT OF DIVIDEND AND
INTEREST)
’kebÀHeveer®³ee veHe̳eeletv e YeeieOeejkeÀebvee pees efnmmee efkeÀbJee ueeYe efouee peelees l³eeue ueeYeebMe Demes
cnCeleele. “
ueeYeebMe efJelejCeeyeeyele keÀe³eosMeerj lejlegoer ë -
1) meYeemeoebveer Kejsoer kesÀuesu³ee Yeeie jkeÌkeÀcesJej l³eebvee ueeYeebMe efouee peelees.
2) DeeefLe&keÀ Jelejleto kesÀuesu³ee jkeÌkeÀces®ee JeeHej kesÀuee peelees.
3) ueeYeebMee®eer jkeÌkeÀce meYeemeoebvee jesKe mJeªHeele oîeeJeer ueeieles.
4) veeWoJenerle veeWo DemeCeeN³ee meYeemeoebvee ueeYeebMe oslee ³eslees. munotes.in

Page 80

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
80 5) ueeYeebMe Ieesefpej SKeeoîee DeefOekeÀeN³eeves peeCetveyegpetve ®etkeÀ kesÀu³eeme, ueeYeebMe osC³e eme ìeUeìeU
kesÀu³eeme efkebÀJee meb®eeuekeÀeuee 7 efoJemeeHe³e¥le kewÀo DeeefCe ob[e®eer efMe#ee nesT MekeÀles.
6) DeeefLe&keÀ meJe&meeOeejCe meYesle ueeYeebMe JeeìHeeuee cebpegjer efou³eeefMeJee³e ueeYeebMee®es efJelejCe
keÀjlee ³esCeej veener.
7) Deblejerce (ceO³ekeÀeUemeeþer) ueeYeebMeeyeeyele efve³eceeJeueerle lejleto Demesue Je l³eeuee meb®eeuekeÀ
ceb[Ueves efMeHeÀejme kesÀueer lej Deblejerce ueeYeebMe JeeìHe keÀjlee ³esF&ue. Deblejerce ueeYeebMe 3
eEkeÀJee 6 ceefnv³eebveer oslee ³eslees.
8) YeeieeJejerue Deûeerce jkeÌkeÀcesJej DeeefCe ueeYeebMe jkeÌkeÀcesJej J³eepe oslee ³esCeej veener.
9) SKeeoîee meYeemeoekeÀ[tve YeeieeJejerue jkeÌkeÀce ³esCes Demeu³eeme ueeYeebMe efkelejCe keÀjleevee
meoj jkeÌkeÀce JepeeJeì keÀ©ve Iesleu³eeefMeJee³e ueeYeebMe efJe lejCe keÀjlee ³esCeej veener.
10) meb®eeuekeÀ ceb[Ueves Ieespeenerj IeesceeieC³e e®ee DeefOekeÀej meYeemeoebvee veener.
11) kebÀHeveeruee Hegjsmee veHeÀe Peeu³eeme Je ceeueceÊesJejerue IemeeN³ee®eer jkeÌkeÀce Je Flej jeKeerJe
efveOeer®eer HegjsMeer lejleto kesÀu³eeveblej meb®eeuekeÀebveer ueeYeebMe peenerj keÀjeJe³ee®ee Demelees.
12) ueeYeebMe jkeÌkeÀces®ee ®eskeÀ efkebÀJee ueeYeebMe DeefOeHe$e kebÀHeveerves veeWoefJeuesu³ee meYeemeoeuee efkebÀJee
l³eeb®³ee DeefOeke=Àle ÒeefleefveOeeruee efkebÀJee l³ee®³ee yeBkesÀuee efoues Heeefnpes.
13) HetCe& YejCee Peeuesu³ee yeesveme Yeeiee®³ee mJe©Heele kebÀHeveer ueeYeebMe osT MekeÀles.
14) ueeYeebMe jkeÌkeÀces®ee ®eskeÀ efkebÀJee DeefOeHe$e meYeemeoe®³ee veeWoefJeuesu³ee HeʳeeJej HeeþefJeues
Heeefnpes. meb³egkeÌle meYeemeo Demeu³eeme meYeemeo veeWoHegmlekeÀele p³ee®es veeJe ÒeLece veeWoefJeue sues
Demesue l³ee®³ee HeʳeeJej ueeYeebMee®ee ®eskeÀ HeeþefJeuee Heeefnpes.
De) ueeYeebMe JeeìHee®eer keÀe³e&He×le (PROCEDURE OF PAYEMENT OF
DIVIDEND) ë-
1) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer meYee yeesueeefJeCes. ³ee meYesle meb®eeuekeÀ ceb[U ueeYeebMee®ee oj þjef Jeles.
2) Yeeie nmleeblej veeWoJe¿ee yebo þsJeu³ee peeleele. leMeer peenerj met®evee meYeemeoebvee
Jele&ceeveHe$eeletve efoueer peeles.
3) meef®eJe yeBkesÀle ueeYeebMe Keeles GIe[lees. meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee þjeJeevegmeej meef®eJe yeBkesÀuee
ueeYeebMe efJe lejCee®es DeefOekeÀej oslees.
4) meYeemeoeb®³ee Jeeef5) meef®eJe ueeYeebMe JeeìHe ³eeoer le³eej keÀjleele.
6) ueeYeebMe DeefOeHe$es le³eej keÀjCes Je leer meYeemeoebvee HeeþefJeCes.
7) meYeemeo DeeHeu³ee Keel³eeJej ueeYeebMe pecee keÀjC³ee®eer yeBkesÀuee met®evee osleele. munotes.in

Page 81

kebÀHeveer®es DenJeeue
81 ye) ueeYeebMe JeeìHe eyeeyele meef®eJee®eer keÀle&J³es (DUTIES OF SECRETARY IN
RESPECT OF DIVIDEND PAYMENT) ë-
1) kebÀHeveer®es peceeKe®e&, DeeefLe&keÀ He$ekesÀ le³eej keÀ ©ve l³ee®es efnMesye leHeemeCeermeekeÀ[tve DebkesÀ#eCe
ke˩ve IesCes.
2) DeO³e#eeb®³ee HejJeeveieerves meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer meYee yeesueeJeCes.
3) meYeemeo veeWoCeer HegmlekeÀ yebo þsJeCes Je l³eeyeeyele Jele&ceeveHe$eele peenerj met®evee osCes.
4) ueeYeebMe JeeìHe ³eeoer le³eej keÀjCes.
5) ueeYeebMe JeeìHeeyeeyele yeBkesÀle Keeles GIe[Ces.
6) meYeemeoeb®eer Jeeef7) ueeYeebMe ³eeoerÒeceeCes ueeYeebMe DeefOeHe$es le³eej keÀ©ve IesCes.
8) JeeefHeʳeeJej ueeYeebMe DeefOeHe$es HeeþefJeCes.
9) ueeYeebMe JeeìHee®eer cegole mebHeu³eeveblej efMeuuekeÀ jeefnuesuee ueeYeebMe ve Jeeìuesuee ueeYeebMe
Keel³eele Jeie& kesÀuee Heeefnpes.
10) ueeYeebMee®eer jkeÌkeÀce ueeYeebMe ³eeoerÒeceeCes veeJes ìekeÀueer Heeefnpes.
keÀ) YeeieeJejerue jkeÌkeÀcesletve ueeYeebMe osCes (Dividend Out of Capital ) :-
veJeerve kebÀHeveer mLeeHeve Peeu³ee yejesyej ueeYeebMe osT MekeÀle veener. keÀejCe meg©Jeeleer®³ee keÀeUele
kebÀHeveeruee veHeÀe nesle veener. Hejbleg efve³eceeJeueerle lejleto Demesue DeeefCe keWÀê mejkeÀej®eer HejJeeveieer
Demesue lej kebÀHeveer Yeeie jkeÌkeÀcesletve J³eepee®³ee mJe©Heele þjeefJekeÀ ojeves ueeYeebMe efJelejerle keÀ©
MekeÀles. kebÀHeveer Yeeie efJe¬eÀer keÀ©ve meg©Jeeleeruee pecee nesCeejer jkeÌkeÀce yeBkesÀle þsJeles. Òel³e#e J³eJemee³e
meg© nesF&He³e¥le DeMee ceesþîee jkeÌkeÀcesJej yejer®eMeer jkeÌkeÀce pecee nesles. ³ee j keÌkeÀcesceOetve kebÀHeveer DeuHe
ojeves JeeìHe keÀ© MekeÀles. l³eemeeþer kebÀHeveeruee Heg{erue DeìeR®es Heeueve keÀjeJes ueeieles.
1) Yeeie jkeÌkeÀcesJejerue J³eepeeletve ueeYeebMe osC³eeefJeDemeeJee r ueeieles.
2) DeMee ÒekeÀej®ee efJeMes3) l³eemeeþer keWÀê mejkeÀej®eer HejJeeveieer I³eeJeer ueeieles.
4) J³eepee®ee oj 4… efkebÀJee keWÀê mejkeÀejves þjefJeuesu³ee ojeHes#ee DeefOekeÀ vemeeJee.
5) keÀesCel³ee keÀeueeJeO eermeeþer YeeiejkeÌkeÀcesletve J³eepe mJe©Heele ueeYeebMe oîeeJee ³eeyeeyele®es efveoxMe
keWÀê mejkeÀej osF&ue.
6) ³ee HeefjefmLeleer®eer HeenCeer keÀjC³eemeeþer keWÀê mejkeÀej kebÀHeveer®³ee Ke®ee&ves SKeeoîee J³eeqkeÌle®eer
vesceCetkeÀ keÀ© MekeÀles. munotes.in

Page 82

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
82 7) DeMee ÒekeÀejs J³eepe osleevee kebÀHeveer®es YeeieYeeb[Jeue keÀceer nesCeej veener ³ee®eer o#elee kebÀHeveerves
I³ee³e®eer Demeles.
(ड) शुक:-
याया :-
कंपनी कायदा , २०१३ या कलम २ (१६) अंतगत "कंपनीया मालम ेवर िक ंवा थावर
मालम ेवर िक ंवा ितया कोणयाही उपमावर स ुरा हण ून तयार क ेलेले याज िक ंवा
धारणािधकार हण ून शुक आिण यात तारण समािव आह े". कंपयांना मोठ ्या माणात
भांडवल आवयक असत े जे भाग भा ंडवल तस ेच कज घेतलेया भा ंडवलाया वपात
असत े. असे भांडवल ब ँका आिण िवीय स ंथांकडून कज आिण अिम वपात िमळवल े
जाते. बँका आिण िवीय स ंथा श ुक आकारतात हणज ेच कज घेणा या कंपनीया
मालम ेवर हक ज े शुकािशवाय द ुसरे काहीही नाही .
कंपनी कायदा , १९५६ : कलम १२५ केवळ ९ कारच े शुक नदवायच े नमूद करत े.
कंपनी कायदा , २०१३ : कलम ७७ सांगते क, कंपयांनी या ंया िनिम तीया ३०
िदवसा ंया आत आरओसीकड े सव कारया श ुकांची नदणी करण े आवयक आह े.
जर श ुक ह े खालीलमाण े तयार करयात आयास यास कोणातही िनब ध नाही -
i) भारतामय े िकंवा भारताबाह ेर;
ii) याया थावर मालम ेवर िक ंवा मालम ेवर िक ंवा याया कोणयाही उपमा ंवर;
iii) मूत िकंवा अयथा ; आिण
iv) भारतात िक ंवा भारताबाह ेर िथत .
खालील दोन म ुय कारच े शुक आह ेत
१. िनित श ुक: िथर राहत े आिण अशा श ुकाया िनिम तीया व ेळी ते िविश आिण
प मा लम ेसह ओळखल े जाते. जोपय त भारधारकाला याची द ेय रकम िदली जात
नाही तोपय त कंपनीने अशा कारच े शुक हता ंतरत करण े अपेित नाही .
२. बदलत े शुक: हे शुक िनित श ुक नाही . या कारया श ुकांचे वप व ेळोवेळी
बदलत असत े. कंपनीचे िथतीकरण झायास िक ंवा उपम ब ंद झायास बदलत े शुक
िनित श ुकामय े बदल ू शकतात . कंपनीया मालम ेचे बदलत े िकंवा अिथर वप ,
जसे क िविवध कज दार िक ंवा यापारातील मालसाठा , हे बदलत े शुक हण ून मानल े
जाऊ शकत े.
munotes.in

Page 83

kebÀHeveer®es DenJeeue
83 . ई-अज उेश
१ सीएचजी -१ शुक तयार करणे िकंवा बदलण े (कजरोखे यितर )
२ सीएचजी -२ शुक नदणीच े माणप .
३ सीएचजी -३ शुकातील बदलाच े माणप .
४ सीएचजी -४ िनबंधकास समाधानाची / वीकृती सूचना.
५ सीएचजी -५ कायभाराच े समाधान ापन .
६ सीएचजी -६ िनयु िक ंवा समाीची स ूचना िक ंवा ाकता ि कंवा
यवथापक .
७ सीएचजी -७ शुकाची नद .
८ सीएचजी -८ िवलंबासाठी माफचा अज क सरकारकड े दाखल क ेला जाईल .
९ सीएचजी -९ शुक तयार करण े िकंवा यात बदल करण े (सुधारणा बदलासह
कजरोया ंसाठी).
१० सीएचजी -१० िनबंधकाकड े िवलंबासाठी अज .

शुक नदणीची िया :-
१. कंपनीने फॉम सी जी एच -१ मये शुक तयार क ेयापास ून 30 िदवसा ंया आत
िनबंधकाकड े शुक नदवाव े लागेल.
२ . जर ३० िदवसा ंया आत नदणी क ेली नस ेल तर अशा िनिम तीया ३०० िदवसा ंया
आत अितर श ुकासह .
३. जर कंपनी ३०० िदवसा ंया कालावधीत नदणी करयात अयशवी झाली , तर ितला
क सरकारकड ून (ादेिशक स ंचालक ) अज सी एच जी - ८ मये मुदतवाढ मागावी
लागेल.
४ . िनबंधकाकरवी ा झाल ेली मंजुरी अज इ एन सी - २८ मये दाखल कराव।
५ . िनबंधक समाधानी असयास , तो अज सी एच जी - २ मये नदणीच े माणप जारी
करेल
६. जर क ंपनी नदणी करयात अयशवी ठरली , तर याया ग ुाया उरदाियवाचा
पूवह न ठ ेवता, या यया बाज ूने शुक तयार क ेले आह े ती य नदणी
करयासाठी िनब ंधकाकड े अज क शकत े.
७. शुकाया स ंदभात कोणताही बदल /फेरफार द ेखील फॉम सी एच जी १ मये दाखल
केला जाईल , याया नदणीवर अरोसी सी एच जी ३ जारी कर ेल. munotes.in

Page 84

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
84 (ई) िशा :-
अथ
कंपनी िक ंवा कंपनीचा कोणताही अिधकारी क ंपनी कायदा , २०१३ अवय े नदणी ,
भाराच े समाधान िक ंवा शुकास ंबंधीया कोणयाही तरतुदीचे उल ंघन करत असयास
आिण याबाबतया िनयमा ंचे उल ंघन करत असयास क ंपनी िक ंवा अिधकारी जो च ूक
असेल तो द ंडनीय अस ेल आिण िश ेस पा होईल .
कंपनीवर - दंड जो . १ लाख पया ंपेा कमी नसावा , परंतु कासूरदार अिधकायावर .
१० लाखा ंपयत वाढ ू शकतो . कारावास जो ६ मिहया ंपयत वाढ ू शकतो ; िकंवा दंड जो .
२५,००० पेा कमी नसावा . पण त े . १ लाख पय त वाढ ू शकत े; िकंवा दोही .
दंड: कलम ४४७, ४४८, ४४९, ४५०, ४५१, ४५२ आिण ४५३ कलम ४४७.
फसवण ुकसाठी िशा : या काया ंतगत कोणयाही कजा ची परतफ ेड करयास ह
कोणयाही दाियवास प ूवह न ठ ेवता िक ंवा सया अितवात असल ेया इतर कोणयाही
कायान ुसार, फसवण ुकसाठी दोषी आढळल ेया कोणयाही यला , अशा म ुदतीसाठी
कारावासाची िशा िदली जाईल . सहा मिहया ंपेा कमी अस ेल पर ंतु दहा वषा पयत वाढ ू
शकेल आिण दंडासही जबाबदार अस ेल जे फसवण ुकत ग ुंतलेया रकम ेपेा कमी नसाव े,
परंतु जे फसवण ूकमय े गुंतलेया रकम ेया ितपट अस ू शकत े:
परंतु, या फसवण ुकमय े सावजिनक िहताचा समाव ेश अस ेल, तेथे कारावासाची म ुदत
तीन वषा पेा कमी नसावी .
पीकरण . -या िवभागाया उेशांसाठी:-
i) कंपनी िक ंवा कोणयाही िनगमया यवहाराशी स ंबंिधत फसवण ूक, कोणतीही क ृती,
वगळण े, कोणतीही वत ुिथती लपवण े िकंवा कोणयाही यन े िकंवा इतर कोणयाही
यन े कोणयाही कार े, फसवण ूक करयाया ह ेतूने केलेया पदाचा ग ैरवापर या ंचा
समावेश होतो . कोणताही च ुकचा फायदा िक ंवा चुकचा तोटा असला िक ंवा नसला तरीही ,
कंपनी िक ंवा ितच े भागधारक िक ंवा ितच े कजदार िक ंवा इतर कोणयाही यकड ून
अवाजवी फायदा िमळवण े िकंवा या ंया िहता ंना इजा पोहोचवण े.
iii) चुकया पतीन े िमळिवल ेला मालम ेचा ब ेकायद ेशीर मागा ने झाल ेला नफा ,
यासाठी य कायद ेशीररया हकदार नाही .
iii) चुकया पतीन े नुकसान हणज े बेकायद ेशीर मालम ेारे होणार े नुकसान याचा
तोटा सहन करणारी य कायद ेशीररया हकदार आह े. munotes.in

Page 85

kebÀHeveer®es DenJeeue
85 कंपनी कायदा , २०१३ ला २९ ऑगट , २०१३ रोजी भार ताया रापतची स ंमती
ा झाली ; याने नवीन तरत ुदी लाग ू केया याम ुळे नवीन कायाया अ ंतगत िनयमा ंचे
पालन न क ेयाबल कठोर द ंड आकारला ग ेला आह े . गुहा आिण द ंड हातात हात घाल ून
जातात . हणून जेहा ज ेहा क ंपनी कायदा , २०१३ या कलमा ंनुसार क ंपनीकड ून
कोणताही ग ुहा केला जातो त ेहा केलेया ग ुासाठी िश ेची तरत ूद आह े.
कलम ४४८. खोट्या िवधानासाठी िशा .— या कायात अयथा नम ूद केयामाण े
जतन करा , जर कोणयाही िनधा रण पामय े, अहवाल , माणप , आिथक िववरण ,
िववरणप , िकंवा इतर दत ऐवज याया कोणयाही तरत ुदया उ ेशाने िकंवा यासाठी
आवयक अस ेल तर कायदा िक ंवा तेथे केलेया िनयमा ंनुसार, कोणतीही य िवधान
करते.
(अ) जे कोणयाही भौितक तपशीला ंमये खोटे आहे, ते खोटे आहे हे जाणून; िकंवा
(ब ) जो कोणतीही भौितक वत ुिथती वगळतो , ती भौितक आह े हे जाण ून, तो कलम
४४७ अंतगत जबाबदार अस ेल.
कलम ४४९. खोट्या पुरायासाठी िशा . - या कायात अयथा दान क ेयामाण े, जर
कोणी जाण ूनबुजून खोट े पुरावे सादर कर ेल तर -
(अ) या काया ंतगत अिधक ृत शपथ िक ंवा सयिन िताया कोणयाही प रीेवर;
िकंवा
(ब) कोणयाही ितापात , िनेपणावर िक ंवा ितापात , या काया ंतगत कोणयाही
कंपनीया स ंपुात आणयाबल िक ंवा याबाबत िक ंवा अयथा या काया ंतगत
उवल ेया कोणयाही बाबीबाबत , याला अशा म ुदतीसाठी कारावासाची िशा होईल जी
तीन वषा पेा कमी नस ेल; परंतु ते सात वषा पयत वाढ ू शकेल आिण द ंड दहा लाख
पया ंपयत अस ू शकेल.
कलम ४५०. िशा ज ेथे िविश द ंड िकंवा िश ेची तरत ूद नाही .— जर एखादी क ंपनी
िकंवा कंपनीचा कोणताही अिधकारी िक ंवा इतर कोणतीही य या कायाती ल
कोणयाही तरत ुदीचे िकंवा तेथे केलेया िनयमा ंचे उल ंघन करत अस ेल िकंवा कोणयाही
अट, मयादा िकंवा िनब ध िवषय याला कोणयाही बाबीशी स ंबंिधत कोणतीही मायता ,
मंजुरी, संमती, पुी, मायता , िदशा िक ंवा सूट बहाल करयात आली आह े,िकंवा िदली
गेली आह े आिण या साठी या कायात इतर क ुठेही दंड िकंवा िश ेची तरत ूद केलेली
नाही, कंपनी आिण क ंपनीचा य ेक अिधकारी जो च ुकत अस ेल िकंवा अशा इतर यस
दहा हजार पया ंपयतचा द ंड, आिण ज ेथे उल ंघन स ु अस ेल तेथे येक दंडासाठी एक
हजार पया ंपयत वाढ ू शकेल अशा पिहया िदवसान ंतर या दरयान उल ंघन चाल ू आहे
अशा द ंडास पा अस ेल. munotes.in

Page 86

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
86 कलम ४५१. वारंवार च ूक झायास िशा .— जर एखादी क ंपनी िक ंवा कंपनीया
अिधकायान े दंड िकंवा कारावासाची िशा होऊ शक ेल असा ग ुहा क ेला अस ेल आिण
िजथे तोच ग ुहा तीन वषा या कालावधीत द ुसया िक ंवा यान ंतरया स ंगी केला गेला
असेल, तर, ती कंपनी आिण ितचा य ेक अिधकारी जो च ूक कर ेल अशा ग ुासाठी या
गुासाठी तरत ूद केलेया कोणयाही त ुंगवासाया यितर द ुपट द ंडाया िश ेस
पा होईल .
कलम ४५२. मालमा च ुकया पतीन े रोखून ठेवयाबल िशा . -
(१) जर एखाा क ंपनीचा अिधकारी िक ंवा कम चारी :-
(अ) कंपनीया रोख रकम ेसह कोणयाही मालम ेचा ताबा च ुकया पतीन े िमळवला ;
िकंवा (ब) या या ता या त रोख रकम ेसह अशी कोणतीही मालमा अस या ने, ती
चुक या रीतीन े रोखून धरली िक ंवा जाण ूनबुजून ती कलमा ंम ये य त िकंवा िनद िशत
कर या त आल े या आिण या कायाार े ािधक ृत कर या या उेशां या यितर , तो
कंपनी या िकंवा क ंपनी या कोणताही सदय िक ंवा कज दार िक ंवा याचा
अंशदायी ,तारीवर द ंडास पा अस ेल जो एक लाख पया ंपेा कमी नस ेल पर ंतु जो पाच
लाख पया ंपयत वाढ ू शकेल.
(२) पोटकलम (१) अवय े गुाचा खटला चालवणार े यायालय अशा अिधकारी िक ंवा
कमचायाला , अशी कोणतीही मालमा िक ंवा रोख च ुकया पतीन े िमळवल ेले िकंवा
चुकया पतीन े रोखून ठेवलेले िकंवा जाण ूनबुजून चुकया पतीन े वापरयात आल ेले,
यांनी ठरव ून िदल ेया व ेळेत ते िवतरत करयाचा िक ंवा परत करयाचा आद ेश देऊ
शकते. अशा मालम ेतून िकंवा रोख रकम ेतून िकंवा कस ूरमय े िमळाल ेले फायद े, दोन
वषापयत वाढ ू शकतील अशा म ुदतीसाठी कारावास भोगावा लाग ेल.
कलम ४५३. “मयािदत” िकंवा “खाजगी मया िदत” या अयोय वापरासाठी िशा .- जर
कोणतीही य िक ंवा य कोणयाही नावान े िकंवा शीष काखाली यापार करत अस ेल
िकंवा यवसाय करत अस ेल, यामय े “मयािदत” शद िक ंवा “खाजगी मया िदत” िकंवा
कोणत ेही आक ुंचन अस ेल. िकंवा याच े अनुकरण ह े शेवटचे अर िक ंवा अर े आहेत, ती
य िक ंवा या यप ैक य ेक यन े, मयािदत दाियवासह , िकंवा यथािथती ,
मयािदत दाियवासह खाजगी क ंपनी हण ून योयरया अ ंतभूत केयािशवाय , दंडास पा
असेल. जेक पाचश े पया ंपेा कमी नसाव े परंतु ते नाव िक ंवा शीष क वापरया ग ेलेया
येक िदवसासाठी दोन हजार पया ंपयत वाढ ू शकत े.
7.6 efve³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe kebÀHeveer®³ee efJe efJeOe ÒekeÀejeb®ee DeY³eeme kesÀuee Deens. kebÀHeveeruee efve³eecekeÀ
DenJeeue, DebkesÀ#ekeÀe®ee DenJeeue F. keÀe³eoîeeleerue lejlegoervegmeej DenJeeue le³eej keÀjeJes ueeieleele.
lemes®e Òeieleer DenJeeue, meefceleer DenJeeue, efJeÊeer³e DenJeeue Je meeb eqK³ekeÀer³e DenJeeue F. DenJeeue munotes.in

Page 87

kebÀHeveer®es DenJeeue
87 mJes®ísves le³eej keÀjlee ³esleele. DenJeeueecegUs kebÀHeveerkeÀ[s keÀecee®ee meboYe& jenlees lemes®e J³eJemLeeHeve,
DeefOekeÀejer, ceeuekeÀ F. vee J³eJemee³ee®eer Òeieleer mecepeles. DenJeeue le³eej keÀjCes ns SkeÀ keÀewM eu³e Deens.
les meef®eJeeuee DeJeiele keÀjeJes ueeieles. kebÀHeveeruee DeeHeu³ee meYeemeoebvee ueeYeebMee®es efJelejCe keÀjeJes
ueeieles l³eemeeþer keÀe³eosMeerj lejlegoeR®ee DeJeuebye keÀjeJee ueeielees. Dev³eLee peyeeyeoej J³eeqkeÌlebvee efMe#ee
Je ob[ D eLeJee oesvnerner efMe#ee nesT MekeÀleele. ueeYeebMe JeeìHeeyeeyele meef®eJeeuee efJeefJeOe ÒekeÀej®eer
keÀe³ex keÀjeJeer ueeieleele. Yeeie jkeÌkeÀcesJejerue J³eepeeletve ueeYeebMe oslee ³eslees. Hejbleg leMeer
efve³eceeJeueerceO³es lejleto DemeeJeer ueeie les.
7.7 mJeeO³ee³e
1) DenJeeue cnCepes keÀe³e? kebÀHeveer keÀe ³eoîeeves yebOevekeÀejkeÀ Demeuesu³ee DenJeeuee®es Lees[ke̳eele
JeCe&ve keÀje.
2) kebÀHeveer keÀe ³eoîeeves yebOevekeÀejkeÀ vemeuesu³ee DenJeeuee®es Lees[ke̳eele JeCe&ve keÀje.
3) meb®eeuekeÀ eb®ee DenJeeue ³eeJej meefJemlej efìHeCe le³eej keÀje.
4) DebkesÀ#ekeÀe®³ee DenJeeuee®es meefJemlej JeCe&ve keÀje.
5) ueeYeebMe efJelejCeeyeeyele®³ee keÀe³eosMeerj lejlegoer mHeä keÀje.
6) ueeYeebMe JeeìHeeyeeyele meef®eJeeuee keÀjeJ³ee ueeieCeeN³ee keÀe³e e¥®ee Dee{eJee I³ee.
7) Lees[ke̳eele ìerHee efuene.
De) efve³eecekeÀ DenJeeue
ye) Òeieleer DenJeeue
keÀ) meebeqK³ekeÀer DenJeeue
[) ueeYeebMe JeeìHee®eer keÀe³e&He×le
F&) YeeieeJejerue jkeÌkeÀcesletve ueeYeebMe osCes. 



munotes.in

Page 88

88 8
DenJeeue DeeefCe kebÀHeveer®es efJemepe&ve - Yeeie 2
REPORTS AND WINDING UP OF A
COMPANY PART - II
kebÀHeveer®es efJemepe&ve
(WINDING UP OF A COMPANY)

Heeþe®eer j®evee :
8.1 GefÎ<ìs
8.2 ÒeemleeefJekeÀ
8.3 kebÀHeveer®es efJemepe&ve
8.4 efJemepe&ve Dee fOekeÀeN³ee®eer vesceCetkeÀ
8.5 kebÀHeveer efJemepe&veeyeeyele meef®eJee®eer keÀe³ex
8.6 efve8.7 mJeeO³ee³e
8.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1) kebÀHeveer®es efJemepe&ve cnCepes keÀe³e? Je kebÀHeveer efJemepe&vee®eer keÀe³e&He×leer efJeÐeeL³ee¥vee mecepeeJ etve
osCes.
2) kebÀHeveer®es efJemepe&vee®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®eer ceeefnleer efceUefJeCe s.
3) efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®eer YetefcekeÀe, keÀle&J³es Je DeefOekeÀej ³eeyeeyele efJeÐeeL³ee¥vee %eeve ÒeeHle keÀ©ve
osCes.
4) kebÀHeveer®es efJemepe&veeyeey ele meef®eJeeb®³ee keÀe³ee&®ee Dee{eJee IesCe s.
8.2 ÒeemleeefJekeÀ (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe kebÀHeveer efJemepe&vee®ee meKeesue DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. efJemepe&ve ner
kebÀHeveer®³ee Dee³eg<³eeleerue MesJeì®eer J³eJemLee Deens. kebÀHe veer®es efJemepe&ve ns Sseq®íkeÀ, v³ee³eeue³ee®³ee
efvejer#eCeeKeeueer Je v³ee³eeue³eeceeHe&Àle efkebÀJee J³ekeÌleerves nesCeejs efJemepe&ve DeMee leerve ÒekeÀejeves nesle
Demeles. efJemepe&ve keÀjleevee kebÀHeveeruee efve³eceeJeueerleerue lejlegoer Je keÀ e³eosMeerj lejlegoeR®es Heeueve keÀjeJes
ueeieles. ³ee keÀeceemeeþer efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®eer vesceCetkeÀ keÀjeJeer ueeieles. l³eeb®eer keÀe³ex Je DeefOekeÀej
³eeyeeyele DeeHeCe ceeefnleer DeY³eemeCeej Deenesle. lemes®e kebÀHeveer®³ee Òel³eskeÀ keÀec eeceO³es meef®eJee®eer munotes.in

Page 89

kebÀHeveer®es efJemepe&ve
89 YetefcekeÀe cenÊJee®eer Deens cnCetve DeeHeCe kebÀHeveer®³ee efJemepe&veeyeeyele meef®eJee®³ee keÀe³ee¥®ee DeY³eeme
keÀjCeej Deenesle.
8.3 kebÀHeveer®es efJemepe&ve (Winding up of a Company)
kebÀHeveer®³ee Dee³eg<³eeleerue DeKesj®ee ìHHee eEkeÀJee DeJemLee cnCepes kebÀHeveer®es efJemepe&ve nes³e. kebÀHeveer®ee
GÐeesie efkebÀJee J³eJemee³e yebo keÀjC³ee®eer ner DeJemLee Demeles. kebÀHeveer®eer efmLeleer cepeyetle Demeueer lejer
meYeemeo JeeefDeeefLe&keÀ #ecelee keÀceer Peeu³eeme DeLeJee kebÀHeveer osCeer osC³eeme DemeceLe& þju³eeme keÀpe&jesKesOeejkeÀ
kebÀHeveer efJemepe&vee®eer ceeieCeer keÀ© MekeÀleele. kebÀHeveer®es efJemepe&ve keÀjleevee kebÀHeveeruee v³ee³eeue³eerve
keÀe³e&He×leer®ee efkebÀJee efJemepe&vee®³ee lejlegoeR®ee DeJeuebye keÀjeJee ueeielees.
kebÀHeveer®³ee efJemepe&vee®es ÒekeÀej (Types of Winding up of a Company ) ë-
De) kebÀHeveer®es Sseq®íkeÀ efJemepe&ve (Volunta ry Winding up of a
Company ) ë-
kebÀHeveeruee DeeHeuee keÀejYeej mJes®íves iegb[eUlee ³eslees eEkeÀJee efJemepe&ve keÀjlee ³esles. l³eemeeþer kebÀHeveer®³ee
meYeemeoebveer JeeefHeg{erue HeefjefmLeleerle kebÀHeveer mJes®ísves efJemepe&ve keÀ© MekeÀles.
1) kebÀHeveer®³ee efve³eceeJeueervegmeej kebÀHeveer®eer J³eJemee³e ®eeueefJeC³ee®eer cegole mebHeu³eeme.
2) kebÀHeveer®eer Ieìvee Ie[C³ee®ee keÀeueeJeOeer HetCe& Peeu³eeme efkebÀJee Ieìve e Ie[u³eeme.
3) kebÀHeveer®³ee meYeemeoebveer Jeeef4) kebÀHeveer®es Sseq®íkeÀ efJemepe&ve keÀjC³eele ³eeJes Demee þjeJe Heeme kesÀu³eeme.
Demee þjeJe Heeme kesÀu³eeveblej 14 efoJemee®³ee Deele lees veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s HeeþJeeJee ueeielees.
lemes®e l³ee jep³ee®³ee mejkeÀejer HeefjHe$ekeÀele DeeefCe l³ee Yeeieeleerue Je=ÊeHe$eele leHeMeerue Òeefme× kesÀuee
Heeefnpes. p³ee leejKes®ee þjeJe Heeme keÀjC³eele Deeuee Deens l³ee leejKesHeemet ve kebÀHeveer®es Sseq®íkeÀ
efJemepe&ve euee ÒeejbYe Peeuee Demes ceeveues peeles.
mJes®ísves efJemepe&ve e®es ÒekeÀej ë -
I) meYeemeoeb Üejs kebÀHeveer®es Sseq®íkeÀ efJemepe&ve (Members Voluntary
Winding up ) ë-
De) kebÀHeveer efoJeeUKeesj Demeu³eeyeeyele®eer IeeskebÀHeveer osCeer osC³eeme DemeceLe& Deens cnCepes®e ner efoJeeUKeesj Deens DeMeer IeeskeÀjC³eeHetJeea 5 DeeþJe[s Deieesoj meb®eeuekeÀ ceb[Ueves keÀjeJee ueeielees. ³ee Ieesmeb®eeuekeÀeb®³ee me¿ee Demeu³ee Heeefnpesle. ³ee IeesMeHeLeHe$e meb®eeuekeÀebveer l³eemeesyele pees[eJes ueeieles. ns Iees

Page 90

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
90 efJeJejCeHe$eemeesyele veeWoCeer DeefOekeÀeN³eebke À[s HeeþJeeJes ueeieles. IeesPeeu³eeme Ieesoesvnerner efMe#ee nesT MekeÀleele.
ye) efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®eer vesceC etkeÀ keÀjCes.
meb®eeuekeÀebveer Ieesceesyeouee þjefJeuee peelees. meJe&meeOeejCe meYesle efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®ee ceesyeouee þjefJeuee vemeu³eeme
lees v³ee³eeue³eeceeHe&Àle þjefJeuee peelees.
keÀ) meb®eeuekeÀeb®³ee DeefOekeÀe je®eer meceeHleer nesCes .
efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®eer vesceCetkeÀ kesÀu³eeveblej kebÀHeveer®es meb®eeuekeÀ, J³eJemLee meb®eeuekeÀ, meef®eJe Je
Keefpeveoej F. ®es DeefOekeÀej Je keÀe³e & yebo nesles. eEkeÀJee efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®³ee mebceleerves veeWoCeer
DeefOekeÀeN³eeuee met®evee osTve iejpe Jeeìu³eeme l³eebvee DeeHeues keÀece ®eeuet þsJelee ³esles.
[) veJeerve efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®eer vesceCetkeÀ keÀjCes .
efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®eer vesceCetkeÀ kesÀu³eeveblej l³eeves keÀece keÀjC³eeme vekeÀej efou³eeme efkebÀJee l³ee®ee
ce=l³et Peeu³eeme kebÀHeveer®³ee meJe& meeOeejCe meYesle veJeerve efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®eer efve³egkeÌleer kesÀueer peeles.
l³eeyeeyele®eer met®eve e kebÀHeveerves veeWoCeer DeefOekeÀeN³eeuee 10 efoJemee®³ee Deele HeeþefJeueer Heeefnpes. ¿eele
®etkeÀ Peeu³eeme peyeeyeoej J³eeqkeÌleuee Òeefleefoveer ª. 100/ - He³e¥le ob[ nesT MekeÀlees.
HeÀ) efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee uee DeefOekeÀej os Ces.
kebÀHeveer®e er ceeueceÊee efJe¬eÀer keÀjC³ee®ee efkebÀJee jkeÌkeÀce ÒeeHle keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej efJemepe&ve
DeefOekeÀeN³ee uee efouee peelees.
ie) meJe&meeOeejCe meYes®es Dee³eespeve keÀj Ces.
kebÀHeveer®³ee efJemepe&v ee®es keÀece SkeÀ Jeceefnv³ee®³ee Deele meJe&meeOeejCe meYes®es Dee³eespeve keÀjeJes ueeieles. ³eele ®etkeÀ Peeu³eeme efJemepe&ve
DeefOekeÀeN³ee uee ª. 100/ - He³e¥le ob[ nesT MekeÀlees.
n) Debeflece meYes®es Dee³eespeve keÀj Ces.
kebÀHeveer®³ee efJemepe&v ee®es keÀe³e& HetCe& Peeu³eeveblej efJemepe&ve DeefOekeÀejer meYeemeoeb®eer meeOeejCe meYee
Dee³eesefpele keÀjleele Je kebÀHeveer®³ee efJemepe&v ee®eer JeemleJe efmLeleer DeeefCe efJemepe&v e DeefOekeÀeN³ee ®ee
DenJeeue ³ee meYesle meeoj keÀjle ele. ³ee meYes®es Dee³eespeve keÀjC³eeHetJeea SkeÀ ceefnvee Deieesoj mejkeÀejer
HeefjHe$ekeÀele DeeefCe meoj Yeeieeleerue Je=ÊeHe$eele meYes®eer met®evee Òeefme× keÀjeJeer ueeieles. l³eeceO³es
meYes®eer leejerKe, JesU Je efþkeÀeCe F. ®ee GuuesKe keÀjeJee u eeielees. ³eeceO³es keÀener $egìer Peeu³eeme
ª. 500/ - He³e¥le ob[ nesT MekeÀlees. meYee Peeu³eeJej meYes®es FefleJe=Êe SkeÀ DeeþJe[îee®³ee Deele
veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s HeeþJeeJes ueeielees. ³ee meYesuee ieCeHetleea vemeu³eeme leMeer mHeä met®evee veeWoCeer
DeefOekeÀeN³eebvee oîeeJeer ueeieles. ³eeceO³es ®etkeÀ Peeu³eeme HeefjefmLeleer ª. 50/ - He³e¥le ob[ nesT
MekeÀlees. munotes.in

Page 91

kebÀHeveer®es efJemepe&ve
91 ³e) kebÀHeveer efJemepe&v ee®eer veeWoCeer keÀj Ces.
efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee ves efJemepe&ve DenJeeue HeeþefJeu³eeveblej meJe&mee OeejCe meYes®es FefleJe=Êe Je efJemepe&ve
efJeJejCeHe$e ÒeeHle Peeu³eeJej efJemepe&ve DeefOekeÀejer meoj kebÀHeveer®³ee efJemepe&ve e®eer veeWo keÀjlees. Je
kebÀHeveer®es efJemepe&ve Peeu³ee®es kebÀHeveeruee keÀUefJelees. l³ee efoJemeeHeemetve kebÀHeveer®es efJemepe&ve Peeu³ee®es
ceeveues peeles.
II) keÀpe&jesK³eebÜejs kebÀHeveer®es Sseq®íkeÀ efJemepe&ve (Creditors Voluntary
Winding up of a Company) ë-
kebÀHeveer®³ee meYeemeoebÜejs kebÀHeveer®es Sseq®íkeÀ efJemepe&ve nesle vemesue DeeefCe kebÀHeveer DeeefLe& keÀ #eceles®eer
IeescnCeleele.
keÀpe&jesK³eeÜejs nesCeeN³ee Sseq®íkeÀ efJemepe&vee®eer keÀe³e&Jeener KeeueerueÒeceeCes ë-
De) keÀpe&jesK esOeejkeÀeb®ee þjeJe IessCe s.
p³ee efoJeMeer meYeemeoeb®eer Jeeefl³ee®³ee ogmeN³ee efoJeMeer meYee yeesueeefJeueer peeles. kebÀHeveer® ³ee meYes®³ee met®evesmeesyele ner met®eve e
keÀpe&jesK esOeejkeÀebvee kesÀueer peeles. keÀpe&jesK esOeejkeÀeb®³ee meYes®eer met®evee efkeÀceeve SkeÀe mejkeÀejer
He$ekeÀele DeeefCe veeWoCeer keÀe³ee&ue³e efpeunîeele Demeu³eeme efpeunîeeleerue efkeÀceeve oesve Je=ÊeHe$eeletve
ÒekeÀeefMele Peeueer Heee fnpes.
ye) keÀpe&jesK esOeejkeÀ os³e jkeÌkeÀce met®eer le³eej keÀjCe s.
keÀpe&jesK esOeejkeÀeb®³ee meYesle l³ee keÀpe&jesK esOeejkeÀebvee oîeeJe³ee®³ee jkeÌkeÀces®eer met®eer meeoj keÀjeJeer
ueeieles. meb®eeuekeÀ ceb[Ueleerue SkeÀ J³eeqkeÌle ³ee meYes®es DeO³ e#e Heo eqmJekeÀejleele. ³ee meYesle kebÀHeveer
efJemepe&vee yeeyele®ee þjeJe Heeme kesÀuee peelees. keÀener keÀejCeemleJe meYee Heg{s {keÀueu³eeme cetU meYesle
Heeme Peeuesuee þjeJe ûee¿e ceeveuee peelees.
keÀ) efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®eer efve³egkeÌleer keÀjCes.
meYeemeo DeeefCe keÀpe&jesK esOeejkeÀ meYesle efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®eer efve³egkeÌleer kesÀueer peeles.
keÀpe&jesK esOeejkeÀebveer efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®eer efve³egkeÌleer ve kesÀu³eeme meYeemeoebveer efve³egkeÌleer keÀje³euee
Heeefnpes. leer ve kesÀu³eeme keÀpe&jesK esOeejkeÀ efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®eer efv e³egkeÌleer keÀ© MekeÀleele. DeMee
efve³egkeÌleer veblej 7 efoJemeeb®³ee Deele keÀesCeleener He#e v³ee³eeue³eekeÀ[s efJemepe&ve DeefOekeÀejer efve³egkeÌleer yeeyele
efJevebleer keÀ© Mek eÀleele.
[) efvejer#eCe meefceleer®eer efveJe[ keÀjCes.
keÀpe&jesK esOeejkeÀebvee DeeJeM³ekeÀ Jeeìu³eeme les meYesÜejs Hee®e meom³eeb®eer efve³egkeÌleer efvejer#eCe keÀe³ee&meeþer
keÀ© MekeÀles. meYeemeo efkebÀJee keÀpe&jesK es keÀener le¬eÀejer Demeu³eeme l es v³ee³eeue³eeuee efJevebleer keÀ©
MekeÀleele.
munotes.in

Page 92

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
92 F&) efvejer#e keÀe®ee ceesyeouee þjefJe Ces.
³ee meYesle efveef½ele kesÀu³eevegmeej l³eeb®³eekeÀ[tve keÀecee®eer Hetle&lee keÀ©ve Ieslee ³esles. pej efJemepe&ve
DeefOekeÀeN³ee ®ee ceesyeouee þjefJeuee vemeu³eem e les v³ee³eeue³e þjJet MekeÀles. efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee ®eer
efveJe[ Peeu³eeJej meb®eeuekeÀ, Keefpeveoej, ceoleveerme F. ®³ee mesJes®ee JeeHej keÀ©ve Ieslee ³eslees.
HeÀ) efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®eer peeiee Ye jCes.
efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee ves ³ee HeoeJej keÀece keÀje³euee vekeÀej efouee lej eEkeÀJee ce=l³et Peeuee; Deiej Flej
keÀener leebef$ekeÀ keÀejCeebveer efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee ves jepeerveecee efou³eeme keÀpe&jesK esOeejkeÀ efJemepe&ve
DeefOekeÀeN³e e®eer efve³egkeÌleer keÀ© MekeÀleele.
ie) mebHeÊeer efJe¬eÀer®es DeefOekeÀej os Ces.
kebÀHeveer®eer ceeueceÊee Je mebHeÊeer ner meJe& ÒeeHle nesC³ee®ee DeefOekeÀej efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee uee Deens. les
kebÀHeveer®eer meJe& ceeueceÊee DeeHeu³ee leey³eele IesTve l³eeb®ee efJekeÀeme keÀjleele Je osC es osC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee
meg© kesÀueer peeles.
n) meJe&meeOeejCe meYes®es Dee³eespeve keÀj Ces.
efJemepe&ve e®es keÀece HetCe& Peeu³eeJej efJemepe&ve DeefOekeÀe jer kebÀHeveer®es meYeemeo Je keÀpe&jesK esOeejkeÀ ³eeb®eer
meYee yeesueeJetve l³eeceO³es DeeHeu³ee keÀe³ee&®ee DenJeeue meeoj keÀjleele. ³ee meYes®eer met®evee SkeÀ ceefnvee
Deieesoj meYesHetJeer& HeeþJeeJeer ueeieles. mejkeÀejer He$ekeÀ efkebÀJee Je=ÊeHe$eeletve Òeefme× keÀjeJeer ueeieles. ³ee
meYes®ee Je=Êeeble veeWoCeer DeefOekeÀeN³e ebkeÀ[s HeeþJeeJ ee ueeielees. veeWoCeer DeefOekeÀeN³ eeves veeWoCeer kesÀu³eeveblej
leerve ceefnv³eebveer kebÀHeveer®es efJemepe&ve meYeemeo keÀpe&jesK esOeejkeÀ Peeues Deens Demes meebieleele. ³eeyeeyele
v³ee³eeue³e JesU Jee{Jetve osT MekeÀleele. ³eeceO³es keÀener ®etkeÀ P eeu³eeme mebyebefOele J³eeqkeÌleuee ob[ nesT
MekeÀlees.
ye) v³ee³eeue³ee®³ee efvejer# eCeeKeeueer nesCeejs efJemepe&ve (Winding up under the
supervision of the Court ) ë-
kebÀHeveer®es meYeemeo efkebÀJee keÀpe&jesK esOeejkeÀ kebÀHeveer®³ee efJemepe&ve e®eer ce eieCeer keÀjleele. efJemepe&ve
DeefOekeÀejer DeeHeu³ee keÀe³ee&®ee DenJeeue meYeemeo DeLeJee keÀpe&jesK esOeejkeÀebkeÀ[s meeoj keÀjleele. DeMee
JesUer kebÀHeveer®es Sseq®íkeÀ efJemepe&ve kebÀHeveer keÀe³eoîeeleerue lejlegoervegmeej kesÀues peele veener Deme s l³eebvee
Jeeìu³eeme les meoj efJemepe&ve v³ee³eeue³ee ceeHe&Àle JneJes Demee Depe& keÀ© MekeÀleele. mJes®ísves ®eeueCeeN³ee
efJemepe&ve e®ee meYeemeo keÀpe&jesK esOeejkeÀ ³ee oesIeebveener leesìîee®es Deens Demes Jeeìu³eeme v³ee³eeue³e
l³eeb®³ee efJevebleer Depee&vegmeej efJemepe&ve e®es keÀece DeeHeu³ee leey³eele Iesles. Lees[ke̳eele meYeemeo Je
keÀpe&jesK esOeejkeÀ ³eeb®³ee efnlee®es j#eCe keÀjCes ne v³ee³eeue³ee®ee efJemepe&ve keÀjC³eeceeie®ee nslet Demelees.
v³ee³eeue³eeÜejs kebÀHeveer®es efJemepe&ve efk ebÀJee mekeÌleer®es efJemepe&ve (Winding up under
the Court or Compulsory winding up of a Company) : -
Keeueerue Òemebieer v³ee³eeue³eeÜejs kebÀHeveer®es efJemepe&ve kesÀues peeles.
1) kebÀHeveerves efJeMes2) efve³eecekeÀ/JewOeeefvekeÀ meYee JessUsJej ve Iesleu³eeme efkebÀJee ³ee meYes®ee DenJeeue veeWoCeer
DeefOekeÀeN³e ekeÀ[s HeeþefJeC³eele keÀener ®etkeÀ kesÀu³eeme. munotes.in

Page 93

kebÀHeveer®es efJemepe&ve
93 3) kebÀHeveer®eer veeWoCeer Peeu³eeveblej SkeÀ JeefkebÀJee J³eJemee³e Je4) meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerleerue meYeemeo mebK³ee 7 Hes#ee keÀceer DeeefCe Keepeieer kebÀHeveerleerue
meYeemeoeb®eer mebK³ee 2 Hes#ee keÀceer Peeu³eeme.
5) kebÀHeveer osCesoejeb®³ee jkeÌkeÀcee osC³eeme DemeceLe& þju³eeme.
6) kebÀHeveer®es efJemepe&ve keÀjCes ³eesi³e Deens Demes v³ee³eeue³eeuee Jeeìu³eeme.
7) kebÀHeveer®³ee J³eJemee³eeuee leesìe nesle Demeu³eeme Je ³eeHeg{s DeeCeKeer leesìe nesC³ ee®eer Meke̳elee
Demeu³eeme.
8) kebÀHeveer®³ee GÎsMeeJ³eefleefjkeÌle J³eJemee³e keÀjle Demeu³eeme (keÀHeìHetCe& GÎsMe).
9) kebÀHeveerleerue DeuHeceleeleerue meYeemeo yengceleeleerue meYeemeoebJej Dev ³ee³e keÀjle Demeu³eeme.
10) kebÀHeveer®³ee J³eJenejeceO ³es iewjÒekeÀej Demeu³eeme.
11) kebÀHeveer®ee J³eJenej HetCe&HeCes þHHe Deens eEkeÀJee Leebyeuee Deens.
v³ee³eeue³eeves efouesu ³ee efJemepe&vee®³ee DeeosMee®es HeefjCeece ë
1) Flej He#eeuee kebÀHeveerefJe©× keÀesCeleerner keÀe³eosMeerj keÀejJeeF& v³ee³eeu e³ee®³ee HejJeeveieerefMeJee³e
keÀjlee ³esCeej veener.
2) kebÀHeveer efJejesOeele ®eeuet Demeuesueer keÀejJeeF& v³ee³eeue³ee ®³ee HejJeeveieerefMeJee³e Heg{s ®eeuet þskelee
³esCeej veener.
3) kebÀHeveerefJe©× Flej v³ee³eeue³eele le¬eÀej oeKeue kesÀueer Deme u³eeme v³ee³eeue³e leer le¬eÀej LeebyeJet
MekeÀles eEkeÀJee efJemepe&vee®ee DeeosMe osCeeN³ee v³ee³eeue³eekeÀ[s mLeeveeblejerle keÀ© MekeÀles.
4) meYeemeo eEkeÀJee keÀpe&jesKesOeejkeÀebveer kebÀHeveer®es efJemepe&ve keÀjC³eemeeþer Depe& kesÀu³eeme
v³ee³eeu e³eeves kebÀHeveeruee efJemepe&vee®ee DeeosMe efou³eeme meYeemeo eEkeÀJee keÀpe&jesKesOeejkeÀeb®³ee
efnlee®es j#eCe keÀjCes ne efJemepe&vee®ee nslet Demeuee Heeefnpes.
5) v³ee³eeue³eeÜejs eEkeÀJee mekeÌleerves kesÀu³ee peeCeeN³ee kebÀHeveer efJemepe&vee®ee meJe& DeefOekeÀej
v³ee³eeue³eeuee osC³eele Deeues Deensle. l³eecegUs ³ee efJemepe&vee®³ee ÒekeÀejele v³ee³eeue³e ns
meJexmeJee& ner YetefcekeÀe yeveJele Demeles.
8.4 efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®eer vesceCetkeÀ (Appointment of Liquidator)
v³ee³eeue³eeceeH e&Àle nesCeeN³ee efJemepe&ve ÒekeÀejeceO³es kebÀHeveer efJemepe&ve DeefOekeÀejer ne MeemeveeceeHe&Àle
vesceuee peelees. lees MeemekeÀer³e DeefOekeÀejer Demelees. v³ee³eeue³ee®³ee DeeosMeeves þjJetve efouesueer keÀle&J³es
Heej Hee[eJeer ueeieles. l³eeuee l³ ee®eer peyeeyeoejer Heej Hee[C³eemeeþer DeefOekeÀej efouesues Demeleele.
munotes.in

Page 94

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
94 I) efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®eer keÀle&J³es (Duties of Official Liquidator ) ë-
1) v³ee³eeue³ee®³ee DeeosMeevegmeej kebÀHeveer®eer osCeer Je IesCeer ³eeyeeyele J³eJemLee keÀjCes.
2) ÒeejbefYekeÀ DenJeeue v³ee³eeue³eekeÀ[s meeoj keÀjCes.
kebÀHeveer®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer oMe&efJeCeejs He$ekeÀ (Statement of Affairs) ÒeeHle kesÀu³eeveblej
mene ceefnv³ee®³ee Deele eEkeÀJee v³ee³eeue³eeves efouesu³ee cegoleerle ÒeebjefYekeÀ DenJeeu e
v³ee³eeue³eekeÀ[s meeoj keÀjleele. ³ee DenJeeueeceO³es kebÀHeveer®eer ³esCeer Je osCeer jkeÌkeÀcee, kebÀHeveer®es
pecee Yeeb[Jeue, ceeueceÊee F. meb®eeuekeÀebveer keÀener iewjJ³eJenej kesÀuee Demeu³eeme l³eeyeeyele®eer
ceeefnleer.
3) efJemepe&veeyeeyele ueeieCeejer peceeKe®ee&®eer HegmlekesÀ, keÀeieoHe$ekesÀ þsJeCes.
4) oj mene ceefnv³eeves cnCepes Jeueeielees.
5) efnMesye leHeemeCeermee®³ee DenJeeuee®eer Òele meYeemeo Je keÀpe&jesKesOeejkeÀ euee HeeþJeeJ³ee ueeieleele.
6) v³ee³eeue³ee®³ee DeeosMeevegmeej efvejer#eCe meefceleer efve³egkeÌle keÀjCes.
7) meYeemeo Je keÀpe&jesKesOeejkeÀeb®eer meYee Dee³eesefpele kesÀueer Heeefnpes.
8) v³ee³eeue³ee®ee meuuee IesC³eemeeþer l³eeves v³ee³eeue³eek eÀ[s MeHeLeHe$e meeoj kesÀues Heeefnpes.
9) efJemepe&ve DeefOekeÀejer cnCetve v³ee³eeue³eeves þjJetve efouesueer keÀle&J³es HetCe& keÀjCes.
II) efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®es DeefOekeÀej (Power of Liquidator ) ë-
De) v³ee³eeue³ee®³ee hejJeeveieerves efceUCe ejs DeefOekeÀej ë -
i) kebÀHeveer®³ee cegês®ee (efMekeÌke̳ee®ee) JeeHej keÀjCes.
ii) kebÀHeveer®³ee Jeleerves Òeefle%eeHe$e efuentve osCes.
iii) veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee® ³ee keÀe³ee&ue³eele peeTve DeeJeM³ekeÀ leer keÀeieoHe$ekesÀ HeenCes. (efveëMegukeÀ)
iv) meb®eeuekeÀekeÀ[tve kebÀHeveeruee keÀener jkeÌkeÀcee ³esCes Demeu³eeme l³ee®³ee mebHeÊeerletve l³ee ÒeeHle
keÀjCes.
v) kebÀHeveer®³ee veeJeeves ÒeeHle ve keÀjlee ³esCeeN³ee jkeÌkeÀcee mJele뮳ee veeJeeves ÒeeHle keÀjCes.
vi) efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee uee pes keÀece keÀjlee ³esle veener l³eemeeþer DeefYekeÀl³ee&®eer vesceCetkeÀ keÀjCes.
vii) efJemepe&ve DeefOekeÀe jer cnCetve DeeosMe Deeu³eeJej l³eeves kebÀHeveer®es DeeefLe&keÀ efmLeleer oMe&efJeCeejs
efJeJejCeHe$e ÒeeHle keÀjCes.
viii) SKeeoîee keÀeceece O³es iejpe Yeemeu³eeme keÀe³eosMeerj meuueeieeje®eer efve³egkeÌleer keÀjCes.


munotes.in

Page 95

kebÀHeveer®es efJemepe&ve
95 8.5 kebÀHeveer efJemepe&veeyeeyele meef®eJee®eer keÀe³ex (Secretarial Duties
Towards Winding up of the Company)
1) meYes®eer met®evee osCes.
Sseq®íkeÀ efJemepe&ve ns meYeemeo e EkeÀJee keÀpe&jesKesOeejkeÀ l³ee®eer ceeieCeer keÀ© MekeÀleele. l³eemeeþer l³eebvee
meYee Dee³eesefpele keÀjeJeer ueeieles. ³ee meYes®eer met®evee l³eebvee meYesHetJeer& 14 efoJeme Deieesoj oîeeJeer
ueeieles. meoj met®evee meYesHetJeer& HeefjHe$ekeÀeÜejs e EkeÀJee mLeeefvekeÀ Jele&ceeveHe$eeÜejs Òeefme× keÀjeJeer
ueeieles.
2) meYes®e s Dee³eespeve keÀj Ces.
efJemepe&veeyeeyele®ee efJeMeskeÀpe&jesKesOeejkeÀeb®eer efJeMesefJeMes3) efJeMesefJemepe&veeyeeyele®ee þjeJe Heeme Peeu³eeveblej 14 efoJemee®es Deele lees veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee bkeÀ[s
veeWoCeermeeþer HeeþJeeJee ueeielees.
4) meb®eeuekeÀeb®es Ieespej kebÀHeveer®³ee efJemepe&vee®ee efveCe&³e meb®eeuekeÀ ceb[Ueves Iesleuee vemesue lej l³eebvee Demes Ieesle³eej keÀjeJes ueeieles. l³eeJej meb®eeuekeÀ ceb[Ueleerue oesve meb®eeuekeÀeb®³ee me¿ee DeHesef#ele Demeleele.
l³eeHewkeÀer SkeÀ J³eJemLee meb®eeuekeÀ ®eeuet MekeÀlees.
5) YeeienmleeblejCee®es keÀecekeÀepe yebo þsJeCes.
efJemepe&vee®³ee keÀeue eJeOeerceO³es kebÀHeveeruee Yeeieeb®es nmleeblejCe ®eeuet þsJelee ³esle veener. cnCetve ³ee
keÀeueeJeOeerle YeeienmleeblejCe veeWoJe¿ee meYeemeoebvee HeenC³eemeeþer l³eeJej yeboer Ieeleueer Deens.
6) meb®eeuekeÀeb®es Ieesmeb®eeuekeÀeb veer kebÀHeveer efJemepe&vee yeeyele IeeskeÀe³ee&ue³eekeÀ[s veeWoCeermeeþer HeeþJe eJes ueeieles.
7) keÀpe&jesKesOeejkeÀeb®eer met®eer le³eej keÀjCes.
pej keÀener keÀpe&jesKesOee jkeÀebkeÀ[tve kebÀHeveer®³ee jkeÌkeÀcee ³esCes Demeu³eeme l³ee®eer ceeieCeer
keÀpe&jesKesOee jkeÀebvee keÀjeJeer ueeieles.
8) kebÀHeveer®eer keÀeieoHe$ekesÀ efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee®³ee leey³eele os Ces.
efJemepe&ve keÀe³ee&meeþer efJemepe&ve euee ueeieCeej er meJe& keÀeieoHe$ekesÀ, DeeefLe&keÀ He$ekesÀ, Òeefle%eeHe$e,
uesKeeHegmlekesÀ Je kebÀHeveer®eer veececegêe Je l³eeefMeJee³e efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee ves ceeieCeer kesÀuesueer meJe& HegmlekesÀ munotes.in

Page 96

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
96 Je omleSsJepe meef®eJeeves GheueyOe keÀ©ve oîee³e®es Demeleel e. kebÀHeveer®³ee JemlegefmLeleer®es efJeJejCeHe$e
(Statement of Affairs ) ³ee keÀeieoHe$ekeÀemeceJesle HeeþJeeJes ueeieles.
9) kebÀHeveer®eer ®eue Je De®eue ceeueceÊee efJe¬eÀer keÀjC³ee®eer HejJeeveieer efJemepe&ve
DeefOekeÀeN³eeuee os Ces.
kebÀHeveeruee m eelel³eeves leesìe Peeuee Je ³eeHeg{s leesìe neslees cnCetve kebÀHeveeruee efJemepe&ve keÀjC³eeefMeJee³e
He³ee&³e vemelees. DeMeeJesUer kebÀHeveer®es meef®eJe kebÀHeveer®³ee meJe& ceeueceÊee efJe¬eÀermeeþer efJemepe&ve
DeefOekeÀeN³ee ®³ee leey³eele efou³ee peeleele.
10) efnMesye leHeemeCeermee®ee DenJeeue meYeemeo Je keÀpe&jesKesOeejkeÀebvee osCes.
meYeemeo eEkeÀJee keÀpe&jesKesOeejkeÀebvee meYes®eer met®evee, keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe HeeþefJeleevee l³eemeesyele efnMesye
leHeemeCeermee®ee DenJeeue HeeþJeeJee u eeielees. l³eeÜejs l³eebvee kebÀHeveer®eer JeemleJe efmLeleer mecepeles Je
l³eebvee efJemepe&ve e®ee efveCe&³e IesCes meesF&®es peeles.
11) Debeflece meYes®es Dee³eespeve keÀjCes.
efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee ves efJemepe&ve Òeef¬eÀ³ee HetCe& kesÀu³eeveblej m eYeemeo Je keÀpe&jesKesOeejkeÀeb®eer SkeÀ Debeflece
meYee Dee³eesefpele kesÀueer peeles. ³ee meYesle efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee ®ee DenJeeue meeoj keÀjeJee ueeielees. ³ee
meYes®eer met®evee meYeemeo Je keÀpe&jesKesOeejkeÀebvee meYesHetJeea 1 ceefnvee Deiees oj HeeþJeeJeer ueeieles. lemes®e
³ee meYes®eer met®evee HeefjHe$ekeÀeÜejs Je mLeeefvekeÀ Jele&ceeveHe$eeÜejs Òeefme× keÀjeJeer ueeieles.
12) Deece meYes®es FefleJe=Êe veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s HeeþefJeCes.
meYeemeo Je keÀpe&jesKesOeejkeÀeb®eer Deece me Yee Iesleu³eeveblej l³ee®es FefleJe=Êe veeWoCeer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s
HeeþJeeJes ueeieles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
Òe. 1) SkeÀe Jeeke̳eele GÊejs efuene.
De) kebÀHeveer efJemepe&vee ®ee DeeHeCeebme keÀe³e DeLe&yeesOe neslees?
ye) kebÀHeveer®³ee Sseq® íkeÀ efJemepe&vee®eer ceeieCeer keÀesCe keÀ© MekeÀles?
keÀ) v³ee³eeue³ee®³ee efvejer#eCeeKeeueer efJemepe&ve keÀe meg© keÀjeJes ueeieles ?
[) mekeÌleer®es efJemepe&ve cnCepes keÀe³e?
F&) efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee ®eer vesceCetkeÀ keÀesCe keÀjles ?
HeÀ) efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee ®es oesve DeefOekeÀej efuene.
ie) meb®eeuekeÀeb®es Ieesn) kebÀHeveer efJemepe&veeyeeyele meef®eJee®eer oesve keÀe³ex efJeMeo keÀje.
³e) Debeflece meYee efkebÀJee Deece meYee kesÀJne Iesleueer peeles ?
pe) efJemepe&vee®ee keÀesCelee ÒekeÀej DeeHeCeebme DeefOekeÀ meesHee Je megueYe Jeeìlees? munotes.in

Page 97

kebÀHeveer®es efJemepe&ve
97 8.6 efvekebÀHeveer®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer keÀcekegÀJele Peeu³eeme, kebÀHeveer Iesleuesueer keÀpex osC³eeme DemeceLe& þju³eeme
kebÀHeveer®es meb®ee uekeÀ SkeÀ$e ³esTve kebÀHeveer®eer efoJeeUKeesjer peenerj keÀjleele. lemes®e YeeieOeejkeÀ eEkeÀJee
keÀpe&jesKesOeejkeÀ kebÀHeveer efJemepe&vee®ee efJeMeskesÀueer peeles. ner Òeef¬eÀ³ee ³eesi ³e He×leerves kesÀueer peele vemesue lej leer v³ee³eeue³ee®³ee efvejer#eCeeKeeueer
®eeueeJeer DeMeer ceeieCeer keÀpe&jesKesOeejkeÀ efkebÀJee YeeieOeejkeÀ keÀ© MekeÀleele. lemes®e kebÀHeveeruee leesìe
Peeu³eeme Je YeefJe<³eele ueeYe nesCeej vemeu³eeme, kebÀ Heveer®ee keÀejYeej yebo Demeu³eeme Je kebÀHeveerves
keÀe³eosMeerj lejlegoeR®ee JeeHej keÀ©ve DeeHeuee J³eJemee³e ve kesÀu³eeme v³ee³eeue³e kebÀHeveeruee mekeÌleer®³ee
efJemepe&vee®ee DeeosMe osles. efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee ®eer vesceCetkeÀ keÀ©ve lees efJemepe&ve Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve
DeeHeuee DenJeeue v³ee³eeue³eeuee meeoj keÀjlees. v³ee³eeue³e kebÀHeveer®ee J³eJemee³e yebo keÀjC³ee®ee DeeosMe
osles. meYeemeo Je keÀpe&jesKesOeejkeÀeb®eer Deece meYee yeesueeJetve l³eeb®³ee meYesle efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee ®ee
DenJeeue meeoj kesÀuee peelees. meYes®es FefleJe=Êe veeWoCeer DeefOekeÀeN³ee keÀ[s veeWoCeermeeþer HeeþefJeues peeles.
veeWoCeer DeefOekeÀejer kebÀHeveer®ee J³eJemee³e yebo keÀjC³eele Deeuesuee Deens DeMeer veesìerme kebÀHeveeruee oslees.@
8.7 mJeeO³ee³e
1) keÀbHeveer®es efJemepe&ve cnCepes keÀe³e? kebÀHeveer®³ee Sseq®íkeÀ efJemepe&vee®eer keÀe³e&He×leer mHeä keÀje.
2) kebÀHeveer efJemepe&vee®eer J³eeK³ee keÀje. v³ee³eeue³eeÜejs kebÀHeveer®es efJemepe&ve eEkeÀJee mekeÌleer®es
efJemepe&vee®³ee keÀe³e&He×lee r®es Lees[ke̳eele JeCe&ve keÀje.
3) efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee ®eer keÀle&J³es Je DeefOekeÀej efJeMeo keÀje.
4) kebÀHeveer efJemepe&veeyeeyele meef®eJee®³ee keÀe³ee¥®ee Dee{eJee I³ee.
5) meYeemeoebÜejs kebÀHeveer®es Sseq®íkeÀ efJemepe&ve ³eeJej meefJemlej efìHeCe le³eej keÀje.
6) Lees[ke̳eele ìerHee efuene.
De) keÀpe&jesK³eebÜejs kebÀHeveer®es Sseq®íkeÀ efJemepe&ve.
ye) v³ee³eeue³ee®³ee efvejer#eCeeKeeueer nesCeejs efJemepe&ve.
keÀ) kebÀHeveer efJemepe&veeyeeyele®ee efJeMes [) efJemepe&ve DeefOekeÀeN³ee ®eer vesceCetkeÀ.
F&) meb®eeuekeÀeb®es Iees

 munotes.in

Page 98

98 9
DenJeeue DeeefCe kebÀHeveer®es efJemepe&ve - Yeeie 3
REPORTS AND WINDING UP PART - III
meef®eJee®ee He$eJ³eJenej vecegvee (SECRETARIAL
CORRESPONDENCE : SPECIMEN)

Heeþe®eer j®evee :
9.1 GefÎ<ìs
9.2 ÒeemleeefJekeÀ
9.3 meef®eJee®ee He$eJ³eJenej ë vecegvee
9.4 efve9.5 mJeeO³ee³e
9.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1) efJeÐeeL³ee¥vee kebÀHeveer meYes®³ee met®evesHeemetve FefleJe=Êe le³eej keÀjsHe³e¥le keÀjeJ³ee ueeieCeeN³ee
DenJeeuee®eer ceeefnleer osCes.
2) efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee meYeeb®es DenJeeue le³eej keÀ jCesyeeyele efJeÐeeL³ee¥vee ceeie&oMe&ve keÀjCe s.
3) meef®eJee®³ee He$eJ³eJeneje®es %eeve efJeÐeeL³ee¥vee GHeueyOe keÀ©ve osCes.
4) efJeÐeeL³ee¥vee DenJeeue uesKeve Je He$eJ³eJeneje®es Òeel³eef#ekeÀemen ceeie&oMe&ve keÀjCe s.
5) efJeÐeeL³ee¥ceO³es DenJeeue Je He$eJ³eJenej uesKeve keÀewMeu³es efJekeÀefmele keÀjCes.
9.2 ÒeemleeefJekeÀ (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe kebÀHeveerleerue meYes®³ee keÀecekeÀepee®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. l³ee Devegmeef®eJeeuee meYes®eer met®evee le³eej keÀj Ces, meYes®es Dee³eespeve keÀjCes, meYesleerue keÀecekeÀepe HeenCes,
meYes®eer J³eJemLee keÀjCes, meYesceO³es þjeJe Heeme keÀjCes, IeìveeHe$ekeÀ Je efve³eceeJeueerle yeoue keÀjCes
DeMee ÒekeÀej®es efJeMesueeieleele. ³eeceO³es meYeemeo, meb®eeuekeÀ ceb[U, F. ®³ee meYeeb®es keÀece HeneJes ueeieles. meb®eeuekeÀ
ceb[Ue®eer efve³eecekeÀ meYee, meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYee, meYeemeoeb®eer JeeefkebÀHeveer®³ee keÀecekeÀepeeceO³es meYeebvee efJeMes

Page 99

meef®eJee®ee He$eJ³eJenej vecegvee
99 keÀe³ecemJeªHeer jenles. meYeemeo Je meb®eeuekeÀ meom³eebvee meYesHetJeea meYes®eer met®evee HeeþJeeJeer ueeieles.
þjeJee®eer veeW o keÀjeJeer ueeieles. FefleJe=Êe le³eej keÀ©ve l³ee®eer Heg{erue meYesceO³es cebpegjer I³eeJeer ueeieles.
cnCetve kebÀHeveerleerue DenJeeue Je He$eJ³eJeneje®es keÀece meef®eJeeuee yeejkeÀeF&ves keÀjeJes ueeieles.
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYes®es FefleJe=Êe (Minutes of Board of Directors
Meeting): -
efJeéekeÀcee& efmeceWì Fb[eqmì^pe efue.
Keefleyeveiej, ieeefPe³eeyeeo,
HeeìCee, GÊej ÒeosMe - 400 988
otjOJeveer ¬eÀ. 0972 - 29979436
JesyemeeF&ì - www.vishwakarmagaziabad990.com
efJeéekeÀcee& efmeceWì Fb[eqmì^pe efue. ®³ee 30 ces, 2020 jespeer mee³eb. þerkeÀ 4.00 Jeepelee veeWoCeerke=Àle
keÀe³ee&ue³eele Peeuesu³ee meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYes®es FefleJe=Êe KeeueerueÒeceeCes –
De.¬eÀ. meb®eeuekeÀe®es veeJe mener
1. Þeer. .......................... ....................
2. Þeer. ..............................................
3. Þeer. ..............................................
4. Þeer. ..............................................
5. Þeer. ..............................................
6. Þeer. .. ............................................
7. Þeer. ..............................................
8. Þeer. ..............................................
9. Þeerce...............................................
10. Þeerce................................ ...............

Þeer. efJeéeeme vee. HeeìCekeÀj

meef®eJe
munotes.in

Page 100

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
100 1) þjeJe ¬eÀ. 1 ceeieerue meYes®es FefleJe=Êe Jee®etve keÀe³ece keÀjCes.
kebÀHeveeruee meef®eJe Þeer. efJeéeeme HeeìCekeÀj ³eebveer 25 HesÀye´gJeejer, 2020 jespeer Peeuesu³ee meb®eeuekeÀ
ceb[Ue®³e e meYes®es FefleJe=Êe Jee®etve oeKeefJeues. les meJee&vegceles Je meYeeO³e#eeb®³ee menerves keÀe³ece keÀjC³eele
Deeues.
2) þjeJe ¬eÀ. 2 uesKee efJeJejCeeme cebpegjer os Ces.
ceens SefÒeue, 2020 les ceens ces, 2020 ³ee leerve ceefnv³eeb®³ee keÀeueeJeOeer®es uesKee efJeJejCe meef®eJeebveer
meYesmeceesj meeoj kesÀues. meoj uesKee efJeJejCe mebcele keÀjC³eele Peeues. lemes®e ³ee uesKee efJeJejCe mebcele
keÀjC³eele Deeues. lemes®e ³ee uesKee efJeJejCeeleerue os³e jkeÌkeÀcee osC³eeyeeyele cebpegjer osC³eele Deeue er.
3) þjeJe ¬eÀ. 3 Yeeie nmleeblejCe keÀjC³eeme HejJeeveieer osCes.
kebÀHeveer®es meef®eJe Þeer. efJeéeeme HeeìCekeÀj ³eebveer Yeeie nmleeblejCe e®eer mener meYesmeceesj meeoj kesÀueer.
GHeefmLele meb®eeuekeÀ meom³eebveer l³eeJej efJe®eejefJeveerce³e keÀ©v e þjeJe Heeme kesÀuee.
’YeeienmleeblejCe eyeeyele Demes þjefJeC³eele Deeues keÀer, Yeeie ¬eÀ. 1551 les 1630 ³ee Yeeie
nmleeblejCe eme cebpegjer osC³eele Deeueer Deens. “ meef®eJeeves meb®eeuekeÀeb®³ee mJee#ejerves Je kebÀHeveer®³ee
veececegêsves meoj Yeeieeb® eer ÒeceeCeHe$es veJeerve YeeieOeejkeÀebvee Òeoeve keÀjeJeerle.
4) þjeJe ¬eÀ. 4 meb®eeuekeÀeb vee mJee#ejeryeeyele DeefOekeÀej Òeoeve keÀj Ces.
³eeyeeyele Demes þjefJeC³eele Deeues keÀer, kebÀHeveer®es meb®eeuekeÀ Þeer. ceesnve yee. ÒeOeeve Je
Þeer. ceb iesMe Dee. keÀoce ³eebvee kebÀHeveer®³ee omleSsJepeebJej me¿ee keÀjC³ee®es DeefOekeÀej osC³eele ³esle
Deensle.
5) þjeJe ¬eÀ. 5 ueeYeebMe oje®eer efMeHeÀejme keÀj Ces.
kebÀHeveer®es meef®eJe Þeer. efJeéeeme HeeìCekeÀj ³eebveer veHeÀe leesìe efJeJejCeHe$e me Yesmeceesj meeoj kesÀues.
GHeefmLele meb®eeuekeÀebveer l³eeJej efJe®eejefJeveerce³e keÀ©ve Demes þjefJeC³eele Deeues keÀer; ’DeeefLe&keÀ Je2019 -20 meeþer meYeemeoebvee l³eeb®³ee pecee Yeeie jkeÌkeÀcesJej 15… ojeves ueeYeebMe JeeìHeeme cebpegjer
osC³eele ³esle Deens. “
6) DeO³e#eeb®³ee HejJeeveieerves Dee³el³eeJesUer GHeefmLele cegÐeeJej ®e®ee& keÀjCes.
³eeJesUer keÀesCeleener efJe7) Heg{erue meYes®eer leejerKe efveef½ele keÀjCes.
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer Heg{ erue meYee efo. 20 Dee@iemì 2020 jespeer ogHeejer þerkeÀ 4.00 Jeepelee
kebÀHeveer®³ee veeWoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³eele IesC³ee®es meJee&vegceles þjefJeC³eele Deeues. cee. meYeeO³e#e Þeer.
jepeejece cee. mejbpeeces ³eeb®es Je GHeefmLele meb®eeuekeÀeb®es DeeY eej ceevetve meYee efJemeefpe&le keÀjC³eele
Deeueer.
munotes.in

Page 101

meef®eJee®ee He$eJ³eJenej vecegvee
101 efþkeÀeCe Þeer. je. cee. mejbpeeces
efo. 10 petve, 2020 meYeeO³e#e
Þeer. efJeéeeme HeeìCekeÀj
meef®eJe
jeä^er³e kesÀefcekeÀume De@v[ HeÀefì&uee³ePeme& kebÀHeveer efueefceìs[,
Sjb[Jecee jes[, [skeÌkeÀve efpeceKeevee,
HegCes - 400 030
otjOJeveer ¬eÀ. 020/22424367
JesyemeeF&ì - www.rashtriyachemicalscoltd.com
pee.¬eÀ. meYee /2019 -20/347 efo. 17 ces, 2020
jeä^er³e kesÀefcekeÀume De@v[ HeÀefì&uee³ePeme& ke bÀ. efue. HegCes ³ee kebÀHeveer®³ee meJe& meYeemeoebvee keÀUefJeC³eele
³esles keÀer, kebÀHeveer®eer 17Jeer Jeeef400 032 ³esLes 10 ces 2020 jespeer ogHeejer þerkeÀ 4.00 Jeepele e meesyele pees[uesu³ee
keÀe³e&¬eÀceHeef$ekesÀJej efJe®eej efJeveerce³e keÀjC³eemeeþer Dee³eesefpele kesÀuesueer Deens.
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee DeeosMeevegmeej
Þeer. cees. Hee. veeboieeJekeÀj,
DeO³e#e
ìerHe ë 1) p³ee meYeemeoeuee meesyele GheefmLele je nC³ee®ee DeeefCe celeoeve keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej
Deens Demee meYeemeo DeeHeu³eeSsJepeer GheefmLele jenC³eemeeþer DeeefCe celeoeve
keÀjC³eemeeþer ÒeefleHeg©meom³e Demeueer®e Heeef npes Demes veener.
2) meYeemeo veeWoJener Je YeeienmleeblejCe HegefmlekeÀe efo. 1 ces les 7 ces 2020 He³e¥le yebo
þsJeC³eele ³esF&ue.
jeä^er³e kesÀefcekeÀume De@v[ HeÀefì&uee³ePeme& kebÀHeveer efueefceìs[,
efo. 10 ces 2020 jespeer ogHeejer þerkeÀ 4.00 Je epelee Dee³eesefpele kesÀuesu³ee JeeefmeYes®eer keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe ë -
1) ceeieerue Jeeef2) efnMesye leHeemeCeermee®ee DenJeeue Jee®etve cebpegjer osCes.
3) DeeefLe&keÀ He$ekesÀ Je Jeeef

Page 102

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
102 4) ueeYeebMe peenerj keÀjCes.
5) meb®eeuekeÀeb®eer efveJe[ keÀjCes.
6) efnMesye leHeemeCeermee®eer vesceCetkeÀ keÀjCes Je l³eeb®es ceeveOeve þjefJeCes.
7) meve 2019 -20 ®³ee DeboepeHe$ekeÀevegmeej peeoe Peeuesu³ee Ke®ee&uee cebpegjer osCes.
8) meve 2020 -21 ³ee DeeefLe&keÀ Je9) Dee³el³eeJesUer GheefmLele nesCeeN³ee efJe Þeer. Hee. Jee. meeyeUs
meef®eJe
Deeqmcelee HeÀecee&m³egefìkeÀumed kebÀ. efue.,
DeuebkeÀej jes[, veJeerve Jemeenle,
ieesjKeHetj, Hebpeeye
HeÀesve veb. 0978 -234970
JesyemeeF&ì – www.asmita955@gmail.com
efo. 17 petve, 2020
Deeqmcelee HeÀecee&m³egefìkeÀumed kebÀHeveer efueefc eìs[, ieesjKeHetj, Hebpeeye ³ee kebÀHeveer®eer 5 Jeer JeeefmeJe&meeOeejCe meYee efo. 05 petve 2020 jespeer kebÀHeveer®³ee veeWoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³eele mebHeVe Peeueer. ³ee
meYesleerue þjeJe ¬eÀ. 7 Hegjlee Gleeje.
efJeefJeMes³eeyeeyele Demes þjefJeC³eele ³esles keÀer, ’Þeer. De©Ce ieesefJebo Heevemejs ³eeb®eer kebÀHeveer®es meef®eJe cnCetve
ceeefmekeÀ ª. 25,000/ - Jesleve DeefOekeÀ Flej Deveg%es³e YeÊes ³ee c eeveOeveeJej Je 3 ceefnv³ee®³ee mesJee
meceeHleer®³ee HetJe&met®eves®³ee DeìerJej; efve³egkeÌleer keÀjC³eele ³esle Deens.“
met®ekeÀ ë Þeer. yeyeve ke=ÀDevegceesokeÀ ë Þeer. jefJebê MebkeÀj ®eJneCe
þjeJe meJee&vegceles cebpetj
Þeer. Dece=le jeJe ceesnve meyeveerme
DeO³e#e
Deeqmcelee HeÀecee&m³egefìkeÀumed kebÀ. efue. keÀefjlee, munotes.in

Page 103

meef®eJee®ee He$eJ³eJenej vecegvee
103 veJejlve ce@v³egHe@ÀkeÌ®eefjbie kebÀ. efue.,
jeCeer®ee ceneue, HeìCee,
Heef½ece yebieeue,
HeÀesve veb. 0729 -23289547
JesyemeeF&ì – www.navratna1399@gmail.com
efo. 21 petve, 2020
veJejlve ce@v³egHe@ÀkeÌ®eefjbie kebÀHeveer efueefceìs[, HeìCee, Heef½ece yebieeue ³ee kebÀHeveer®eer efJeMesmeeOeejCe meYee efo. 3 petve, 2020 jespeer kebÀHeveer®³ee veeWoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³eele mebHeVe Peeueer. ³ee
meYesleeru e þjeJe ¬eÀ. 3 Hegjlee Gleeje.
efJeefJeMes³eeyeeyele Demes þjefJeC³eele ³esles keÀer, ’kebÀHeveer®³ee efve³eceeJeueerleerue GÎsMe Heefj®ísoele HeefjJele&ve keÀ©ve
kebÀHeveer®eer keÀe³e&keÀ #ee Je e{efJeC³eele ³eeJeer. l³eemeeþer kebÀHeveerves Dee³egJexefokeÀ GlHeeoves le³eej
keÀjC³eeyeeyele®ee ÒemleeJe Deens. “
met®ekeÀ ë Þeer. censMe Jeeceve kegÀuekeÀCeea
DevegceesokeÀ ë Þeer. MebkeÀj veevee HeJeej
³ee ÒemleeJeeJej celeoeve IesC³eele Deeues . meoj þjeJe 3/4 DeefOekeÀ yengceleeves cebpetj Peeuee.
’veJejlve ce@v³egHe@ÀkeÌ®eefjbie kebÀ. efue., HeìCee, Heef½ece yebieeue ³ee kebÀHeveeruee veJ³eeves Dee³egJexefokeÀ
lesueeb®eer GlHeeoves keÀjlee ³esleerue. “
Þeer. pe³eble jece®ebê {ce{sjs
DeO³e#e
veJejlve ce@v³egHe@ÀkeÌ®eefjbie kebÀ. efue. keÀefjlee,

jepejlve ÒeesûesefmeJn kebÀHeveer efueefceìs[,
veJeYeejle DeewÐeesefiekeÀ Heefjmej,
jepeWêveiej, veeieHetj - 400 938
otjOJeveer ¬eÀ. 020/22424367
JesyemeeF&ì - www.rajrantaprogressivecoltd.com munotes.in

Page 104

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
104 pee.¬eÀ. meYee /2019 -20/571 efo. 5 ces, 2020
jepejlve ÒeesûesefmeJn kebÀ. efue., veeieHetj ³ee kebÀHeveer®³ee meJe& meb®eeuekeÀebvee keÀUefJeC³eele ³esles keÀer, JeeefmeJe&meeOeejCe meYesHetJeer&®eer meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer meYee efo. 17 ces 2020 j espeer mee³ebkeÀeUer þerkeÀ
5.00 Jeepelee kebÀHeveer®³ee veeWoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³eele Dee³eesefpele kesÀuesueer Deens. meoj meYesle
keÀe³e&¬eÀceHeef$ekesÀleerue efJe meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee DeeosMe evegmeej
Þeer. Deej. Jee³e. yeeboskeÀj,
DeO³e#e
jepejlve ÒeesûesefmeJn kebÀHeveer efueefceìs[,
efo. 17 ces 2020 jespeer mee³ebkeÀeUer þerkeÀ 5.00 Jeepelee Jejerue kebÀHeveer®³ee veeWoCeerke=Àle keÀe³ee&ue³eele
nesCeeN³ee meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYes®eer keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe ë -
1) ceeieerue meYes®es FefleJe=Êe Jee®etve keÀe³ece keÀjCes.
2) DeeefLe&keÀ He$ekeÀebvee cebpegjer osCes.
3) meb®eeuekeÀeb®³ee DenJeeueeuee ceev³elee osCes.
4) DeeefLe&keÀHe$ekesÀ Je meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee DenJeeueeJej me¿ee keÀjCe eN³ee meb®eeuekeÀeb®eer veeJes
efveef½ele keÀjCes.
5) meb®eeuekeÀebvee me¿ee keÀjC³ee®es DeefOekeÀej Òeoeve keÀjCes.
6) efveJe=Êe nesCeeN³ee meb®eeuekeÀeb®eer veeJes efveef½ele keÀjCes.
7) ueeYeebMe oje®eer efMeHeÀejme keÀj Ces.
8) meYeemeo veeWoJener yebo þsJeCesyeeyele efJe®eejefJeveerce³e keÀj Ces.
9) Jeeef10) Jeeef11) Dee³el³eeJesUer GheefmLele nesCeeN³ee efJekeÀjCes.
Þeer. yeer. Sme. Dee{eJe
meef®eJe
Jeeefcee©leer HeWìmed Fb[eqmì^pe efue.
GÐeceveiej, meejbieOej jes[, yebieueesj,
otjOJeveer ¬eÀ. 0759/29 487525
JesyemeeF&ì - www.marutipaintsindustriesltd.com munotes.in

Page 105

meef®eJee®ee He$eJ³eJenej vecegvee
105
kebÀHeveer®³ee meYeemeoeb®³ee efo. 25 ces 2020 jespeer ogHeejer þerkeÀ 3.00 Jeepelee veeWoCeerke=Àle
keÀe³ee&ue³eele mebHeVe Peeuesu³ee 15J³ee Jeeef De.¬eÀ. meom³ee®es veeJe Heo mener
1. Þeer. ....................................... DeO³e#e
2. Þeer. ....................................... meb®eeuekeÀ
3. Þeer. ........................................ meb®eeuekeÀ
4. Þeer. ......................................... meb®eeuekeÀ
5. Þeerce. ...................................... meb®eeefuekeÀe
6. Þeer. ........................................ ÒeyebOe meb®eeuekeÀ
7. Þeer. ........................................ meef®eJe
8. Þeer. ........................................ efnMesye leHeemeCeerme
9. Þeer. ........................................ meYeemeo
10. Þeer. ........................................ meYeemeo

DeeefCe GheefmLele Demeuesu³ee 250 meYeemeoeb®eer ³eeoer meesyel e pees[ueer Deens.

1) meYes®eer met®evee Je keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe Jee®etve oeKeefJeCes.
kebÀHeveer®es meef®eJe Þeer. mebosMe Heeìerue ³eebveer meYes®eer met®evee Je keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe Jee®etve oeKeefJeueer.
2) DeeefLe&keÀ He$ekesÀ meeoj keÀjCes.
kebÀHeveer®eer DeeefLe&keÀ He$ekesÀ meef®eJeebveer meYesmeceesj meeoj kesÀueer. meYeemeoebveer efJe®eejefJeveerce³e keÀ©ve
meoj DeeefLe&keÀ He$ekeÀebvee cebpegjer osC³eele Deeueer.
3) meb®eeuekeÀeb®ee DenJeeue meeoj keÀjCes.
DeeefLe&keÀ JekesÀuee. GheefmLele meYeemeoebveer meb®eeuekeÀeb®³ee DenJeeueeJej efJe®eejefJeveerce³e keÀ©ve meoj DenJeeue
cebpetj kesÀuee.

munotes.in

Page 106

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
106 4) efnMesye leHeemeCeermee®ee DenJeeue meeoj ke ÀjCes.
kebÀHeveer®es efnMesye leHeemeCeerme Þeer. DejefJebo peieleeHe DeeefCe kebÀHeveer ³eebveer 2019 -20 ³ee DeeefLe&keÀ
Jemeoj DenJeeue cebpetj ke sÀuee.
5) ueeYeebMe efJelejCe keÀjC³eeme cebpegjer os Ces.
meb®eeuekeÀ ceb[Ueves metef®ele kesÀu³eevegmeej meve 2019 -20 ³ee DeeefLe&keÀ JeveeJes DemeCeeN³ee DeûenkeÌkeÀ YeeieOeejkeÀebvee 10… oîeeJes. DeeefCe meeceev³e Yeeie OeejkeÀebvee 14… oîeeJes.
ueeYeebMe peenerj keÀjC³eele ³eeJee Je l³eevegmeej meef®eJeeves ueeYeebMee®es efJelejCe keÀjeJes.
6) meb®eeuekeÀeb®eer efve³egkeÌleer keÀj Ces.
³eeyeeyele Demes þjefJeC³eele Deeues keÀer, Þeer. oeceesoj jeJeues ns ®e¬eÀer³e He×lee rves efveJe=Êe nesCeejs
meb®eeuekeÀe®eer Hegveefve&³egkeÌleer keÀjC³eele ³eeJeer. lemes®e Þeer. DekebgÀMe HeJeUs ³eeb®es peeiesJej Þeer. DeMeeskeÀ
{ceeues ³eeb®eer meb®eeuekeÀ HeoeJej efve³egkeÌleer keÀjC³eele ³eeJeer.
7) efnMesye leHeemeCeermee®e er efve³egkeÌleer keÀjCes Je l³eeb®es ceeveOeve þjefJe Ces.
cesmeme& DejefJebo peieleeHe DeeefCe kebÀHeveer, nwêeyeeo ³eeb®eer DeeefLe&keÀ Je1,50,000/ - JeeefmeJee&vegceles þjefJeC³eele Deeues.
8) DeO³e#ee b®³ee HejJeeveieerves ³esCeejs Dev³e efJe³eeJesUer ®e®exmeeþer keÀesCeleener efJe9) DeeYeej ÒeoMe&ve ë
kebÀHeveer®es meYeemeo Þee r. jefJejepe cesnboUs ³eebveer cee. DeO³e#e DeeefCe, meb®eeuekeÀ ceb[Ueves kesÀuesu³ee
Òeieleeryeeyele DeeYeej ceeveues. lemes®e meJe& GHeefmLele meYeemeoeb®es DeeYeej ceeveu³eeveblej meYes®es
keÀecekeÀepe efJemeefpe&le keÀjC³eele Deeues.
efþkeÀeCe ë yebi eueesj Þeer. jepeerJe Jeveceesjs
efo. 5 petve, 2020 DeO³e#e

Þeer. mebosMe Heeìerue
meef®eJe


munotes.in

Page 107

meef®eJee®ee He$eJ³eJenej vecegvee
107 DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
Òe. 1) Keeueerue ÒeMveeb®eer GÊejs Lees[ke̳eele efuene.
De) Yeeie ÒeceeCeHe$eeJej ke ÀesCee®eer mener Demeles. ³eesi³e He³ee&³e efveJe[e.
1) meef®eJe
2) meYeemeo
3) meb®eeuekeÀ
ye) kebÀHeveer®³ee omleSsJepeebJej me¿ee keÀjC³ee®es DeefOekeÀej keÀesCeeuee efoues peeleele?
keÀ) ueeYeebMe JeeìHee®ee þjeJe keÀesCee®³ee meYesle cebp etj kesÀuee peelees ?
[) meYesuee GHeefmLele jenCes Je celeoeve keÀjC³eemeeþer efve³egkeÌle kesÀuesuee ÒeefleHeg©kebÀHeveer®ee meom³e Demeuee Heeefnpes. ns efJeOeeve ®etkeÀ keÀer yejesyej les meebiee.
1) ®etkeÀ
2) yejesyej
F&) JeeefHeÀ) kebÀHeveer®³ee efve³eceeJeueerle yeoue keÀjleevee 3/4 DeefOekeÀ yengceleeves þjeJe cebpetj JneJee ueeielees. ns
efJeOeeve ®etkeÀ keÀer yejesyej les meebiee.
1) ®et keÀ
2) yejesyej
ie) efnMesye leHeemeCeermee®eer vesceCetkeÀ keÀesCel³ee meYesceO³es kesÀueer peeles?
n) efveJe=Êe nesCeeN³ee meb®eeuekeÀe®eer Hegveefve&³egkeÌleer kesÀueer peele veener. ns efJeOeeve ®etkeÀ keÀer yejesyej les
meebiee.
1) ®etkeÀ
2) yejesyej
³e) meYes®³ee met®evesJej DeO³e#e Je meef®eJee®eer mener Demeles. ns efJeOeeve ®etkeÀ keÀer yejesyej les meebiee.
1) ®etkeÀ
2) yejesyej
pe) meYes®³ee FefleJe=ÊeeJej kesÀJeU DeO³e#eeb®eer mener Demeles ns efJeOeeve ®etkeÀ keÀer yejesy ej les meebiee.
1) ®etkeÀ
2) yejesyej
9.4 efve³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe DenJeeue uesKeve, meYes®eer met®evee, FefleJe=Êe le³eej keÀjCes, þjeJe cebpetj keÀjCes,
meYes®eer keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe le³eej keÀjCes, efJeMes

Page 108

kebÀHeveer meef®eJeeb®ee J³eJemee³e -II
108 DeY³eemeu³ee Deensle. ÒeecegK³eeves meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer efve³eecekeÀ meYee (Jeeefmeb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee efve³eefcele meYee, meYeemeoeb®eer Jeeefle³eej keÀjCes, keÀe³e&¬eÀce Heef$ekeÀe le³eej keÀjCes, FefleJe=Êe le³eej keÀjCes F. keÀecekeÀepe meYeeb®³ee
meboYee&le meef®eJeevee keÀjeJes ueeieles. ns keÀece keÀjleevee keÀe³eosefJeueeieleele. meef®eJeeuee meYes®eer met®evee meYeemeo Je meb®eeuekeÀ F. ®³ee HeʳeeJej JesUsle Heesn®eleerue DeMee
yesleeves HeeþJeeJeer ueeieles. ns keÀecekeÀepe DeY³eemeleevee efJeÐeeL³ee¥vee Òeel³eef#ekeÀ %eeve ÒeeHle nesles.
DenJeeue uesKeve Je He$eJ³eJenej eleerue keÀewMeu³es DeJeiele keÀjCes meesF&®es peeles.
9.5 mJeeO³ee³e
1) Jeeef2) meef®eJee®eer vesceCetkeÀ keÀjCes Je ceeveOeve þjefJeCes ³ee yeeyele®ee þjeJe le³eej keÀje.
3) efve³eceeJeueerceO³es yeoue keÀjC³eeyeeyele®ee þjeJe le³eej keÀje.
4) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYes®eer keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe le³eej keÀje.
5) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYes®es FefleJe=Êe le³eej keÀje.
6) Jeeef



munotes.in