Page 1
1 १
उ पादन आिण साम ी यव थापन
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ उ पादन प ती
१.३ साम ी यव थापन
१.४ सारांश
१.५ वा याय
१.० उि े
उ पादन िनयोजन आिण िनय ं ण या स ंक पन ेचा अ यास करण े.
उ पादन िनयोजन आिण िनयं णा या पाय या व कारा ंबाबतच े ान स ंपादन करण े.
उ पादकत ेचे मह व आिण फायद े याबाबत िव ा या या मनाम य े जािणवा िनमा ण
करणे.
उ पादकत ेवर प रणाम करणार े घटक िव ा या या िनदश नास आण ून देणे.
उ पादकता िवकासातील अडचण चा अ यास क न यावर उपाययोजना करण े.
१.१ तावना
उ पादन ही ि या कारखा या ंशी स ंबंिधत आह े. ाहका ं या गरजा भागिव यासाठी
कारखा यामध ून िविवध कारची उ पादन े केली जातात . उ पादनाम य े व तू आिण स ेवांचा
समाव ेश केला जातो . उ पादन िनयोजनाम य े उ पादनाची यव था िक ंवा पूव िनयोजन केले
जाते. याम य े व तू तयार कर याप ूव पास ून जस े क , क चा माल खर ेदी कर यापास ून या
मालाची िव होई पय त या िविवध ि या ंची एकि त यव था करावी लागत े. उ पादनाच े
काम चाल ू असताना कामाची द ेखरेख कर यासाठी िनय ं णाची यव था करावी लागत े.
उ पादन िनयोजनाम य े उ पादनिवषयक भिव यकालीन अ ंदाज घ ेणे, ि या ंची रचना
तयार करण े, िनयं ण ठ ेवणे, काय वेळाप क तयार करण े, व तू िवकास करण े इ. घटका ंचा
समाव ेश केला जातो व उ पादनािवषयक मह वाच े िनण य घेतले जातात . ाहका ं या
मागणीन ुसार या ंना व त ू व सेवांचा पुरवठा व ेळेत उपल ध क न िदला जातो .
munotes.in
Page 2
वािण य
2 १.१.१ या या :
१) ि मथ व ट ॅकमन : “उ पादन ि या स ु रळतपणे पार पाड यासाठी कर यात
येणा या सव ि या िक ंवा य ना ंना उ पादन िनयोजन हणतात .”
२) रे िव ड : “व तू व सेवांचे उ पादन कर यासाठी साधन साम ी उपल ध करण े व ितची
यव था करण े हणज े उ पादन िनयोजन होय .”
३) अॅलफोड आिण ब े ी : “उ पादनाचा अ ंदाज घ ेऊन याची ग ुणव ा , माण , वेळ व
िठकाण िनि त करण े, उ पादन ि या काय मतेने करण े व उ पादनिवषयक मह वाच े
िनण य घेणे याला उ पादन िनयोजन अस े हणतात .”
४) सॅ युअल अ ॅलन : “ यवसाय स ंघटनेतील उ पादनिवषयक प ूवा िनयोिजत उि े पार
पाड यासाठी काय म मागा ची िनवड क ेली जात े. उ पादनासाठी लागणारी साम ी
आिण माग दश न याबाबत सा ंगड घातली जात े.”
५) डॉ. भाकर द ेशमुख : “उ पादन ि य ेला ार ंभ कर यापास ून उ पादनाशी िनगडीत
असल ेली ि या प ूव िनयोिजत ठरव ून यान ुसार अ ंमलबजावणी कर यासाठी क ेले या
य ना ंना उ पादन िनय ं ण अस े हणतात .”
१.१.२ उ पादन िनयोजन / यव थापन उि े / या ी :
१) साधनसाम ीचा अ ंदाज घ ेणे : उ पादन स ु कर याप ूव साधनसाम ी िकती माणात
आव यक आह े ितचा अ ंदाज यावा लागतो . यानुसार क चा माल , यं साम ी ,
मनु यबळ आिण भा ंडवल उभारणी करावी लागत े. यामुळे साम ी व ेळेवर उपल ध
करणे, सं हण करण े, देखभाल करण े श य होत े. तसेच उ पादना म ये सात य िनमा ण
करता य ेतो.
२) साम ी या खचा त बचत करण े : साम ी खर ेदी करताना माण िनि त क न घाऊक
खरेदी क न वाजवी िक ंमतीत खर ेदी केली जात े. माणब खर ेदी क न अनाव यक
खच कमी क ेला जातो . साम ीचा प ुरेपूर वापर क न अनाव यक खचा ला ितब ंध
घालता य ेतो.
३) साम ीचा प ुरेपूर वापर करण े : माणब साम ी खर ेदी क न यान ुसार सा ीचा
वापर करता य ेतो. साम ी वापराबाबत कम चाया ना सूचना द ेऊन याम य े काटकसर
करता य ेते. साम ीच े िनयं ण क न अनाव यक वापर कमी करता य ेतो.
४) उ पादनाच े काय वेळाप क तयार करता य ेते : उ पादना या स ु वातीपास ून िविवध
ि या ंना िकती व ेळ लागणार आह े. हे काय वेळाप का ार े िनि त करता य ेते. तसेच
एकूण उ पादन कालावधी िनि त क न उ पादनाची या या आिण प ूत ता वेळेवर
करणे सोईच े जाते.
munotes.in
Page 3
उ पादन आिण साम ी
यव थापन
3 ५) उ पादन ि या ंम ये सम वय िनमा ण करता य ेतो : उ पादन िवभागाचा खर ेदी
िवभाग , िव िवभाग , सं हण िवभाग , साम ी तािलका िक ंवा िनय ं ण िवभाग इ . शी
संबंध येतो. या सव िवभागाम य े सम वय िनमा ण क न उ पादन का याची नीट
यव था करता य ेते. या िवभागातील सव कम चाया म ये सम वय व सहकाय िनमा ण
क न उ पादन िनधा रत व ेळेत करता य ेते.
६) उ पादनाचा दजा िनधा रण करता य ेतो : उ पादन िनयोजनाम य े व त ुची गुणव ा
िनि त करता य ेते यान ुसार उ पादन यव था क न िनय ं णा ार े गुणव ा स ंवध न
करता य ेते. ाहका ं या आवडीिनवडीन ुसार ग ुणव ा िटकव ून ठेवता य ेते. व तुची
गुणव ा िनधा रत क न िव वाढिवता य ेते.
७) उ पादनाची उि े सा य करता य ेतात : उ पादन िनयोजनाम य े उ पादनाच े उि
िनि त करता य ेते. यानुसार याची प ूत ता केली जात े. बाजारप ेठेचा अ ंदाज घेऊन
मागणीन ुसार व त ुंचा पुरवठा करता य ेतो.
८) मोठ्या माणावरील उ पादनाम य े आिथ क बचत चा लाभ घ ेता येतो : उ पादन
िनयोजन आिण िनय ं णाम ुळे घाऊक माणात उ पादन करता य ेते याम ुळे सरासरी
खचा त बचत करता य ेते. उदा. घाऊक माणात खर ेदी के यामुळे िकंमत सुट, वाहतूक
खचा त बचत करता य ेते.
९) आधुिनक त ं ानाचा वापर करता य ेतो : उ पादन करताना याम य े आव यक त े
बदल, नािव य या बाबी श य होतात . मोठ्या माणावर उ पादन कर यासाठी नवीन
तं ान उपयोगाच े ठरते. उ पादना या नवीन प त चा अवल ंब करता य ेतो.
१.१.३ उ पादन िनयोजन / यव थापन ि य े या अव था िक ंवा पाय या :
१) माग िनधा रण : उ पादन िनयोजन व िनय ं ण ि य ेतील ही पिहली पायरी आह े.
उ पादन ार ंभाची ही पिहली अव था आह े. या अव थ ेम ये क या मालावर िकती ,
कोण या व क े हा ि या करा वया या ह े िनि त क ेले जाते. क चा मालाच े प कया
मालात पा ंतर करताना कोण या मागा ची िनवड करावयाची ह े माग िनधा रणाने िनि त
करता य ेते. अशाव ेळी उ पादनाच े माण , साम ीच े माण , उ पादनाचा आराखडा ,
खचा चे अंदाजप क इ . घटका ंचा िवचार करावा लागतो . उ पादन स ु कर याप ूव ची
तयारी या घटकाम य े करावी लागत े. माग िनधारणाम ुळे उ पादनाची यव था कशी
केली जाणार आह े याची पर ेषा तयार करता य ेते. आराखड ्यानुसार उ पादन करण े
सोईच े जाते.
२) काय वेळाप क : उ पादना या कालावधी िक ंवा वेळाप क हणज ेच काय वेळाप क
होय. याम य े उ पादना या िविवध ि या ंचा कालावधी व एक ूण उ पादनासाठी िकती
कालावधी लागणार आह े हे िनि त करता य ेते. यामुळे उ पादनाचा ार ंभ व याची
पूत ता के हा होईल याचा अ ंदाज य ेतो. येक ि या िदल े या व ेळेनुसार प ूण करता
येते. उ पादन का याचा वेळेनुसार आराखडा तयार क न यान ुसार उ पादनाची
यव था करता य ेते. munotes.in
Page 4
वािण य
4 ३) काय ारंभ िकंवा आद ेश : उ पादन का याला स ु वात करण े हणज ेच आद ेश देणे
होय. कामाच े व प िनि त क े यावर व र पय वे कांना कामाच े आद ेश देतात.
पय वे क माग िनधा रण आिण काय वेळाप ानुसार कम चाया ना कामाच े आदेश िनग िमत
करतात . उ पादनासाठी लागणारी सव साम ी उपल ध क न िद यान ंतर कामाच े
व प कस े आह े व याची प ूत ता कशी करावयाची याबाबत व र सहा यक व
कम चाया ना सूचना द ेतात. यानुसार उ पादन का याची सु वात क ेली जात े.
४) अनुसरण िक ंवा पाठप ुरावा : उ पादन ि या स ु के यानंतर य ेक ि या िक ंवा
ट याची पाहणी क ेली जात े. यामुळे उ पादन ि या ंवर ठेवले जाते. पाठपुरा याम ुळे
उ पादन का याची गती पािहली जात े. कामाम य े येणा या अडचणी शोध ून यावर
उपाययोजना करता य ेते. यामुळे उ पादनाचा दजा िवकिसत करता य ेतो. ाहका ं या
आवडीिनवडीचा िवचार क न उ पादन करता य ेते. िनयोजनान ुसार उ पादन क ेले जाते
िकंवा नाही ह े पाहता य ेते. यामुळे उ पादन का याची पूत ता वेळेवर करता य ेते.
कामाला गती ा होत े. उ पादन काय पूत ता वेळेवर झा याम ुळे ाहका ंना व त ू आिण
सेवांचा पुरवठा व ेळेवर करता य ेतो. उ पादन ि या यवि थतपण े पूण क न याच े
यावसाियका ंना लाभ घ ेता य ेतात. उ पादनका याची अ ंमलबजावणी परी ण
अनुसरणा ार े करता य ेते. िनयोजन आिण िनय ं ण याम य े सम वय िनमा ण क न
उ पादन यव था स ु रळतपणे पार पाडली जात े.
१.१.४ उ पादन िनयोजन आिण िनय ं णाच े मह व
१) चंड माणात उ पादन करता य ेते : उ पािदत व त ू आिण स ेवांना िविवध
बाजारप ेठांतून मोठ ्या माणात मागणी य ेऊ लागली आह े. यासाठी मोठ ्या
यावसाियक स ं थांची थापना क न ाहका ं या गरजा ंची पूत ता केली जात े. मोठ्या
यवसया ंची थापना ही स या का ळाची गरज वाटत आह े.
२) पध म ये िटकाव धरता य ेतो : जागितक करणाम ुळे बह रा ीय क ंप यांचे आगमन
झाले आहे. यां याबरोबर पध त िटक ून राह यासाठी मोठ ्या सं थांची थापना करण े
व मोठ ्या माणात उ पादन करण े ही का ळाची गरज िनमा ण झाली आह े.
३) अिधक माणात नफा िमळवता य ेतो : मोठ्या माणात उ पादन क े यामुळे
उ पादनाचा सरासरी खच कमी य ेतो. िव उलाढाल वाढ याम ुळे नपÌयाचे माण
वाढिवता य ेते. यामुळे यावसाियका ंना च ंड माणात नफा िम ळवणे श य झाल े आहे.
४) साधनसाम ीचा प ुरेपुर वापर करता य ेतो : मोठ्या ि या उ पादन करताना
साम ीची खर ेदी आिण उ पादन ि या सात यान े चाल ू असत े याम ुळे साम ीचा
अप यय होत नाही पर ंतु साम ीचा प ुरेपुर वापर करता य ेतो.
५) उ पादका ं या नावलौिककात वाढ होत े : मोठ्या उ पादका ंना बाजारप ेठेतील पध क,
म य थ आिण ाहक तस ेच जनमाणसात चा ंगली ितमा असत े याम ुळे उ पादकता
वाढ ही या ं या नावलौिककात वाढ करत असत े. यामुळे यांना नवीन उ पा दने सु
करणे, उ पादनाम य े वाढ करण े, िव श य होत े. munotes.in
Page 5
उ पादन आिण साम ी
यव थापन
5 ६) कम चाया चे क याण करता य ेते : उ पादकता वाढीम ुळे नपÌयाम य े वाढ होत े यात ून
कामगारा ंना आिथ क व आिथ के र योजना ंचा लाभ िदला जातो . कामगारा ंना चा ंगले
वेतन आिण सवलती उपल ध क न िद यास या ंची काय मता वाढत े याम ुळे
उ पादकता वाढ यास मदत होत े.
७) भागधारका ंना अिधक दरान े लाभा ंश देता य ेतो : यवसायाम य े जे लोक िक ंवा
सं था ग ुंतवणूक करतात या ंना िम ळणाया उ प नाम य े वाढ होत े. नपÌयाम य े वाढ
झा यास भागधारका ंना अिधक दरान े लाभा ंश देता येतो. बोनस भाग द ेता येतात त े
यवसाय व ृ ीसाठी य न करतात .
८) ाहका ं या समाधानाम य े वाढ होत े : यावसाियक उ पादकता वाढीबरोबर ग ुणव ा
िवकासाकड े ल द ेतात. यामुळे ाहिका ंना चा ंग या दजा या व त ू वाजवी िक ंमतीत
उपल ध क न िद या जातात याम ुळे ाहक समाधानी होतात .
९) यव थापन आिण कामगार यातील स ंबंधाम य े सुधारणा होत े : यावसाियक
नपÌयाचा काही भाग िवकास योजना ंसाठी खच करतात . यामुळे कामा या िठकाणी
चांग या वातावरणा ंची िनिम ती केली जात े. कामगार व यव थापक या ं याम य े
सलो याच े संबंध िन मा ण झा यास कम चाया नी काय मता वाढत े याम ुळे
यवसाया या काय मतेत वाढ होऊन उ पादकता वाढीस लागत े.
१.२ उ पादन प ती
१.२.१ उ पादन प त च े कार :
औ ोिगक कारखा या ंम ये व तू आिण स ेवांची िनिम ती करताना िभ न उ पादन प त चा
अवल ंब केला जातो . उ पादनासाठी साम ीचा वापर क न ज े तं ान वापरल े जाते. याला
उ पादन प ती अस े हणतात . उ पादन प तीम य े क या मालाची उपल धता करण े,
यं साम ीच े संकलन , कम चारी उपल धता क न प का माल िक ंवा व त ू तयार क ेली जात े.
यािशवाय उ पाद न िनयोजन , िनयं ण, सं हण, सम वय , तपासणी , चाचणी इ . घटका ंचा
समाव ेश केला जातो .
खंिडत उ पादन प तीच े कार :
१) क प उ पादन प ती :
एखा ा क पाच े िनयोजन क न याची प ूत ता केली जात े. असे क प सोईन ुसार प ूण
केले जातात . कामाम य े य यय आ या स काम था ंबिवल े जाते. यामुळे क प उ पादन
प तीम य े उ पादन सात य आढ ळत नाही . उदा. बांधकाम , र ते तयार करण े, वाहना ंची
िनिम ती, धरणे कालव े इ.
munotes.in
Page 6
वािण य
6 वैिश ्ये :
१. क पाच े िनयोजन क न यान ुसार कामाची अ ंमलबजावणी करता य ेते.
२. क पाच े काय वेळाप क तयार क न यान ुसार क प का याची पूत ता वेळेवर करता
येते.
३. क पा या काय कारान ुसार साम ीचा वापर करावा लागतो . उदा. वाहन िनिम ती
आिण बा ंधकाम क पासाठी िभ न व पाची साम ी वापरावी लागत े.
४. क पाच े िठकाण िनि त क े यावर क पाची रचना याच िठकाणी ि थर व पात
करता य ेते.
५. क पाच े कामकाज व ेळाप कान ुसार करता य ेते परंतु काही क पासाठी िवल ंब
हो याची श यता असत े.
६. क पाची या ी मोठी अस याम ुळे यावर िनय ं ण ठ ेव याची आव यकता असत े.
७. नवीन क प राबिवता ना, नवीन, तं ानाचा अवल ंब करताना याबाबत अिधकारी व
कम चाया ना िश ण ाव े लागत े.
२) व तुनु प उ पदान प ती :
ाहका ंकडून िविवध व त ुंची जशी मागणी य ेते यान ुसार उ पादन करता य ेते. येक
ाहका ंकडून िभ न व पाची मागणी य ेते. उदा. फिन चर तयार करण े, घरगुती उपकरण े व
वाहना ंची दु ती , छपाई, कपडे तयार क न द ेणे, सुटे भाग इ .
वैिश ्ये :
१. अशा कार या व त ू िकंवा उ पादना ंचा लहान माणात मागणी असत े. यानुसार
उ पादन कराव े लागत े.
२. गरजेनुसार साम ी उपल ध क न ितचा वापर करता य ेतो.
३. ाहका ंची मागणी िभ न अस यास या ं या मागणीन ुसार उ पादन कराव े लागत े.
४. िविश उ पादन कर यासाठी या व त ू उ पादनाच े कौश य असणा या कामगारा ंची /
कारािगरा ंची आव यकता असत े.
५. लहान माणावरील उ पादन िक ंवा सेवा दान कर यासाठी य ं ापे ा कारािगरा ंना
थान िदल े जाते.
६. असं य ाहका ंनी एकाच कार या व त ुची मागणी क े यास उ पादन ि या घाऊक
माणात करावी लागत े.
७. िभ न ि या ंसाठी िभ न व ेळाप काचा अवल ंब करावा लागतो . असे वेळाप क
अिनयिमत असत े. munotes.in
Page 7
उ पादन आिण साम ी
यव थापन
7 ८. िभ न व त ुंसाठी िभ न उ पादन ि या ंची यव था करावी लागत े. दोन ि या ंम ये
सम वय िनमा ण क न याचा यवसायाला लाभ घ ेता येतो.
३) गट / बॅच उ पादन प ती :
एकाच कार या उ पादनाला ाहका ंकडून सात यान े मागणी य ेत अस यास याच े
उ पादन गटान े क न प ूत ता केली जात े. ाहका ंना व त ू िव कर ेपय त याची साठवण ूक
गोदामात क ेली जात े. येक गटातील िक ंवा बॅचमधील उ पािदत नगस ं या कमी अिधक
असत े. बॅचमधील उ पािदत नगा ंची सं या िनि त क न उ पादन खचा त बचत करता य ेते.
उदा. औषध े, टेशनरी, पु तके, बूट, च पल , छ या.
वैिश ्ये :
१. ाहका ं या मागणीन ुसार व त ू तयार करता य ेतात.
२. अिधक स ं ये या उ पादनाच े सं हण करता य ेते.
३. िविवध कार या व त ुंचे उ पादन करता य ेते.
४. ाहका ंचे आदेश वेळेवर पूण कर यासाठी उ पादनाला गती द ेता येते.
५. येक बॅचमधील उ पािदत नगस ं या प होत अस याम ुळे साम ीच े िनयोजन आिण
यव था करण े श य होत े.
६. व तू उ पादन कारान ुसार कामगारा ंना िश ण द ेता येते.
४) अखंिडत उ पादन प ती :
ाहका ंकडून या व त ुंना सात यान े मागणी य ेते या व त ुंचे उ पादन सात यान े करावे
लागत े. मागणीप ूव उ पादन , मोठ्या माणात मागणीची प ूत ता करण े, अित र उ पादन
सं हणाम य े ठेवणे इ. साठी उ पादनात सात य िनमा ण कराव े लागत े. यामुळे उ पादक
ाहका ं या गरजा ंची पूत ता वेळेवर क शकतात .
१) मोठ्या माणावर उ पादन :
या व तुंना बाजाराम य े सतत मागणी असत े अशा व त ू बाजारात सात यान े उपल ध
क न ठ ेवा या लागतात . यासाठी अशा व त ुंचे उ पादन मोठ ्या माणात कराव े लागत े.
उदा. चॉकलेट, िबि कट े, साबण , टुथपे ट, कपडे, खा पदाथ , थंडपेय इ.
वैिश ्ये :
१. मोठ्या माणात व सात यान े उ पादन यव था करता य ेते.
२. उ पादनाम य े सात य िनमा ण करता य ेते.
३. उ पादनासाठी साम ीम य े मोठ्या माणात साम ीची ग ुंतवणूक करावी लागत े. munotes.in
Page 8
वािण य
8 ४. उ पादनातील बदल िवचारात याव े लागतात . अ यथा मोठा तोटा हो याची श यता
असत े.
५. उ पादनाच े वेळाप क तयार क न यान ुसार उ पादन करता य ेते. यावसाियका ंना
गरजेनुसार व ेळाप काम य े बदल करता य ेतो.
६. आधुिनक त ं ानाचा अवल ंब करता य ेतो. उदा. संगणक, वयंचलीकरण इ .
७. उ पादन उलाढाल व यातील सात य अिधक अस याम ुळे भांडवल ग ुंतवणूक
कालावधी म यािदत असतो .
८. मोठ्या माणावरील उ पादना या आिथ क बचत चा लाभ घ ेता येतो.
२) ि या उ पादन प ती :
या उ पादनावर िविवध ि या करा या लागतात यासाठी ि या उ पादन प तीचा
अवल ंब केला जातो . ि या ंना म लाव ून यान ुसार उ पादन क ेले जात े जसे क
सु वाती या ि य ेम ये क चा माल वापरला जातो तर अ ंितम ि य ेम ये प या
मालाची िनिम ती केली जात े. अशा कार े उ पादन करताना य ेक ि य े या िठकाणी
उ पादनाची वत ं यव था क ेली जात े. उदा. साखर , कापड , पेपर, तेल शु ीकरण इ .
वैिश ्ये.
१. एका व ेळी एकच उ पादन करता य ेते. कारण य ेक उ पादना या ि या वत ं
असतात . एका उ पादन ि य ेवर िभ न व पा या व त ुचे उ पादन करता य ेत नाही .
२. मोठ्या माणावर उ पादन करता य ेते. उ पादनाच े माण िवचारात घ ेऊन ि या ंची
या ी िनि त करता य ेते.
३. उ पादन जलद गतीन े करता य ेते. ि य ेनु प उ पादन प तीम य े य ांि क
उपकरणा ंचा, वयंचिलत य ं ाचा वापर क ेला जातो याम ुळे उ पादन जलद गतीन े
करता य ेते.
४. साम ीच े अंदाज घ ेता येतो. यानुसार साम ीच े िनयोजन करता य ेते.
५. उ पादनाम य े सात य िनमा ण करता य ेते. िविवध ि या ंम ये सम वय िनमा ण
के यामुळे उ पादन सात य ठ ेवता य ेते.
५) लविचक उ पादन प ती :
ाहका ं या आवडीिनवडी , फॅशन, बाजारातील प रि थती आिण पध कांची उ पादन े
याम य े सतत बदल होत असतो हण ून उ पादनाम य े िवक िसत बदल करावा लागतो
अशाव ेळी लविचक उ पादन प तीचा अवल ंब करावा लागतो . उ पादना या िविवध ि या
अस यास य ेक ि य े या िठकाणी कोणता बदल अप ेि त आह े यान ुसार बदल क न
संपूण उ पादन यव था का याि वत क ेली जात े. िविवध ि या स ंगणक आिण व यंचिलत
यं ा ार े िनि त क ेले या असतात . संगणका ार े येक उ पादन ि या थ ळाला स ूचना munotes.in
Page 9
उ पादन आिण साम ी
यव थापन
9 िद या जातात . यानुसार य ेक उ पादन िवभाग िक ंवा युिनटम य े आव यक तो बदल
क न स ंपूण उ पादन यव थ ेची प तशीरपण े मांडणी क ेली जात े.
उ पादनाची म ूळ रचना तशीच ठ ेवली जात े. नवीन घटक म ूळ घटका ंशी िम ळतेजुळते असाव े
लागतात . उ पादन माण म यम व पाच े असाव े लागत े.
वैिश ्ये :
१. लविचक उ पादन प तीन ुसार उ पादनाम य े बदल करताना उ पादनाचा साचा िक ंवा
आराखडा म ूळ व पातील वापरतात .
२. म यम माणातील उ पा दनाम य े बदल करता य ेतो. कारण मोठ ्या माणात बदल
कर यासाठी मोठ ्या माणात भा ंडवल ग ुंतवणूक करावी लागत े. ती सव
यावसाियका ंना श य होत नाही .
३. अिधक माणात बदल कर यासाठी मोठ ्या माणात भा ंडवल ग ुंतवणूक अप ेि त
असत े.
४. लविचक उ पादन प तीम य े य ांि क उपकरणा ंचा वापर क ेला जातो . ही उपकरण े
संगणका या सहा यान े िनयंि त करता य ेतात.
५. गट उ पादन करण े सोईच े जाते. गटातील उ पािदत नगा ंची सं या १००० ते ५०००
इतक अप ेि त असत े.
मह व आिण फायद े :
१. ाहका ं या आवडीिनवडीन ुसार उ पादनाम य े बदल करता येतो. यामुळे ाहक
व तुला नकार द ेत नाहीत .
२. सव ि या ंम ये बदल क न सम वय िनमा ण क न उ पादनाची यव था करता य ेते.
३. थोडासा बदल अप ेि त अस यास वाजवी माणात खच करावा लागतो . असा बदल
लहान यावसाियका ंना सु ा करता य ेतो.
४. संगणक व व यंचिलत य ं ांचा वापर क न िविवध उ पादन ि या ंवर िनय ं ण ठ ेवता
येते.
५. यं ाचा वापर , िविवध ि या ंम ये सम वय आिण य ेक ि या थ ळावर उ पादन
यव था इ . मुळे मोठ्या माणावर उ पादन करण े श य होत े.
६. उ पादनाम य े बदल करताना उ पाद नाची रचना व साचा म ूळ वापरता य ेतो. अशाव ेळी
उ पादनाम य े फारसा बदल कर याची आव यकता नसत े. कमी माणात बदल
करताना वाजवी माणात खच अपेि त असतो .
munotes.in
Page 10
वािण य
10 तोटे / म यादा :
१. यांि क करण , मोठ्या माणात भा ंडवल ग ुंतवणूक करण े इ. लहान यावसाियका ंना
श य होत ना ही.
२. उ पादनाम य े अिधक माणात बदल करावयाचा अस यास ग ुंतागुंत वाढत े.
३. अिधक माणात बदल कर यासाठी मोठ ्या माणात भा ंडवल ग ुंतवणूक आिण खच
अपेि त असतो .
४. नवीन त ं ाचा, नवीन उ पादन प तीचा , लविचक उ पादन प तीचा अवल ंब करताना
कम चाया ना िश ण द ेणे आव यक असत े याम ुळे संघटना ं या खचा म ये वाढ होत े.
५. नवीन बदल करताना न यान े यं साम ीची थापना , दु ती , देखभाल , िनयं न इ .
खचा म ये वाढ होत े.
६. मोठ्या माणावरील बदल ह े सव बाबतीत अश य असतात . सात यान े बदल करण े ही
बाब या वसाियक स ंघटना ं या ि कोनात ून खिच क बाब आह े.
१.२.२ उ पादकता
यावसाियक स ं थांकडून जे उ पादन क ेले जाते याला उ पादकता अस े हणतात . अशा
सं था उपल ध साधनसाम ीचा वापर क न अिधकतम उ पादन करतात . आधुिनक
तं ानाचा वापर क न उ पादकता वाढिव या चे य न स ु आह ेत. उ पादन काया म ये
क चा माल , यं साम ी , मनु यबळ, िव इ . घटका ं या सहा यान े उ पािदत व त ू िकंवा
प का माल तयार क ेला जातो . ाहक व ृ ी, ाहका ं या गरजाती बदल , बाजारप ेठांचा
िव तार इ . मुळे उ पादकता वाढील िवश ेष मह व आल े आहे.
या या :
१) “उ पादन कर यासाठी लागणाया साम ी या सहा यान े उ पादनाम य े वृ ी
कर या या ि य ेला उ पादकता अस े हणतात .”
२) पीटर कर : “उपल ध घटका ं या सहा यान े यावर ि या क न ज े जा तीत जा त
उ पादन क ेले जाते याला उ पादक ता अस े हणतात .”
३) “एकूण उ पादनाच े उ पादन घटका ंशी असल ेले माण हणज े उ पादकता होय .”
१.२.३ उ पादकत ेवर प रणाम करणार े घटक :
उ पादकता वाढीसाठी ज े घटक आह ेत. यांचा यव थापका ंना नीट अ यास करावा
लागतो . याचा अवल ंब क न उ पादकता वाढिव यासाठी य न करता य ेतात. खालील
घटका ंचा या ंना सात यान े िवचार करावा लागतो .
munotes.in
Page 11
उ पादन आिण साम ी
यव थापन
11 १) कारखा यातील अ ंतग त प यावरण : कामा या िठकाणी चा ंगले प यावरण असाव े
लागत े. भरपूर सूय काश , खेळती हवा , नैसिग क वातावरण , कामगार स ुिवधा,
कम चाया ना चा ंगली वागण ूक देणे, ाथिमक स ुिवधा उपल ध करण े, कम चाया ना
सुरि तता द ेणे इ. मुळे पोषक अ ंतग त प यावरणाची िनिम ती होत े. यामुळे उ पादकता
वाढीला चालना िम ळते. साधनसाम ी या सव घटका ंची उपल धता करता य ेते.
२) संघटना मक घटक : संघटनेचा कार आिण व प यावर उ पादन अवल ंबून असत े.
संघटनेचा आराखडा , संघटनेची उि े, कामाच े व जबाबदारीच े िवभाजन , कामाच े
िवशेषीकरण , कम चारी व िविवध िवभाग यातील पर पर सम वय आिण सहकाय ,
अिधकारी व कम चारी यातील स ंबंध चांगले अस यास उ पादकता वाढ होत े.
३) यव थापक य घटक : संघटनेतील सव घटका ं या िव कासाम य े यव थापका ंची
भूिमका मह वाची असत े. उ पािदत व त ुंची ग ुणव ा िवकिसत करण े, अंतग त
प यावरण चा ंगले राखण े, अिधकारी व कम चारी याम य े सलोका िनमा ण करण े,
आधुिनक त ं ानाचा अवल ंब करण े, यव थापनाचा िवकास करण े, यवसाया या
उि ा ंकडे ल क ि त करण े, यवसाय िवकासाबाबत द ूर ि कोण ठ ेवणे इ. बाबत
सकारा मक ि कोन ठ ेऊन उ पादकता िवकिसत करता य ेते.
४) उ पादन घटक : उ पादन व ृ ी व ग ुणव ा िवकास इ . शी िनगडीत घटका ंचा याम य े
समाव ेश केला जातो . नवीन उ पादनाचा शोध घ ेणे, उ पादनाम य े िवक िसत बदल
करणे, गुणव ा िवकिसत करण े, व तु िवकास काय म राबिवण े, व तू चाचणी , व तू
िनयं ण, गुणव ा िनय ं ण, गुणव ा स ंवध न इ. घटक उ पादकता व ृ ीसाठी प ूरक
ठरतात .
५) तांि क घटक : यं साम ीबाबत या घटका ंचा याम य े समाव ेश होतो . उ पादन
आराखडा तयार क न यान ुसार य ं संच रचना करावी लागत े. उ पादनाच े माण ,
यं ांची सं या, कम चारी स ं या इ . चा मेळा घालावा लागतो . यं साम ीची द ेखभाल ,
वेळेवर द ु ती , आधुिनक त ं ानाचा अवल ंब इ. मुळे उ पादन वाढीला चालना
िमळते. आदश यं रचन ेमुळे उ पादन वृ ी श य होत े. उपल ध जाग ेत अिधक उ पादन
कर याची यव था यो य य ं रचन ेम ये असत े.
६) कम चारी घटक : कम चाया ची काय मता ही उ पादन वाढीला पोषक ठरत े. कुशल
कम चाया ची िनवड , कम चारी िश ण , आव यक स ुिवधा उपल ध क न द ेणे, बढती
देणे, आिथ क व आिथ के र ेरकांचा लाभ द ेणे, कम चारी िवकासा या योजना राबिवण े,
कम चारी ेरणा, माग दश न, सम वय इ . मुळे यवसाया ंतग त वातावरण स ुधारते.
कम चाया ची काय मता वाढत े.
७) िव ीय घटक : मोठ्या यावसाियक स ं थांना मोठ ्या माणावर उ पादन कर या साठी
मोठ्या माणात भा ंडवलाची गरज असत े. ि थर व ख ेळ या भा ंडवलाची गरज िवचारात
घेऊन यान ुसार िनधी उपल ध करण े, िनधीची यो य ग ुंतवणूक करण े, िनधीचा यो य
वापर करण े, िनधीवर िनय ं ण ठ ेवणे, िनधीचा अप यय टा ळणे, िनध च े यव थापन munotes.in
Page 12
वािण य
12 करणे, िनधीच े ोत उपल ध करणे इ. मुळे उ पादनासाठी जी साम ी वापरली जात े ते
सव घटक उपल ध करता य ेतात.
८) शासक य धोरण े व िनयम : यवसाय थापना , वृ ी, दैनंिदन कामकाज याबाबत
शासनाच े िनयम व काय ातील चौकटीचा िवचार करावा लागतो . शासक य सवलती ,
सबिसडी , कर इ . बाबी िनयमा ंना ध न असता त. शासनान े कामगार क याणाबाबत
केलेले कायद े व िनयमा ंचे पालन कराव े लागत े. काय ान ुसार जमाखच , िहशोब
तपासणी इ . सव घटक उ पादकता वाढीवर प रणाम करतात . या सव घटका ंचा
सकारा मक िवचार क न उ पादकता वाढिवता य ेते. अ यथा उ पादकता कमी होणार
हे िनि त आह े.
१.२.४ उ पादकता वाढीच े तं िकंवा उपाययोजना :
१) कारखा यातील अ ंतग त प यावरण िवकिसत करण े : कारखा याम य े पोषक
प यावरणाची िनिम ती के यास उ पादकता िवकिसत करता य ेते. कारखा याचा
प रसर व छ , मोकळी हवा, भरपूर सूय काश याम ुळे काम कर यासाठी पोषक
वातावरण तयार होत े. कम चाया ना चा ंग या वातावरणात काम कर यासाठी उ साह
वाढतो . कम चाया ना आव यक असणा या सुिवधा उपल ध क न ावा लागतात .
२) शा ीय यव थापनाचा अवल ंब करण े : शा ीय यव थापनाम य े कामाच े
िवभाजन , िनयोजन , मू यमापन , िव ेषण इ . चा स ू मपण े अ यास क ेला जातो .
चांगले व अिधक काम करणा या कम चा याला अिधक व ेतन िद यास या ं याम य े
चांगले काम कर याची सवय लागत े. कम चाया ना िव ा ंती, यांचे आरो य , आहार या
बाब चा स ु ा याम य े िवचार क ेला जातो .
३) आधुिनक त ं ानाचा अवल ंब करण े : आधुिनक त ं ानाचा अवल ंब करण े ही
काळाची गरज ठरली आह े. उ पादनाची ग ुणव ा िवकिसत करण े आिण
उ पादनाम य े वाढ करण े यासाठी आध ुिनक त ं ान आव यक आह े. उ पादनाला
गती द े यासाठी सतत नवीन स ंशोधनाची कास धरली पािहज े. नवीन यं साम ी ,
संगणक, उपकरण े, संशोधन , नािव यता इ . बाबी आध ुिनक त ं ानाम य े समािव
झा या आह ेत. उ पादना या नवीन प त चा अवल ंब करावा लागतो .
४) कम चाया ना िश ण द ेणे : कम चाया ना कामावर भरती िक ंवा िनवड क े यास या ंना
कामाचा प रचय क न ा वा लागतो . तसेच कामाम य े बदल , नािव यता , आधुिनक
तं ानाचा अवल ंब करण े इ. साठी या ंना िश ण ाव े लाग े. िश णान े
कम चाया ना मािहत नसल े या बाबी मािहत होतात . यांना कामाची िदशा समजत े.
कामातील च ुका कमी होतात अच ूकता वाढत े व उ पादनाची ग ुणव ा सुधारते.
५) कम चाया ना ेरणा द ेणे : कम चाया ना आिथ क आिण आिथ के र ेरणा िद यास
यां या काय मतेम ये वाढ होत े. जसे क , कामाचा यो य मोबदला हण ून वाजवी
वेतन द ेणे, कामा या िठकाणी आव यक या स ुिवधा उपल ध क न द ेणे, ो साहन
हणून लाभ द ेणे, िश ण , बढती, औषधोपचार , नोकरीम य े सुरि तता , पे शन, munotes.in
Page 13
उ पादन आिण साम ी
यव थापन
13 कामाम य े कायम थान द ेणे, यव थापनाम य े सहभागी क न घ ेणे इ. मुळे कम चारी
िन ेने काम करायला तयार होतात . यांची काय मता वाढत े तर यवसायाची
उ पादकता वाढीस लागत े.
६) साधनसाम ी उपल द क न द ेणे : कम चाया ना कामासाठी जी साम ी आव यक
असत े ती प ुरेशा माणात आिण व ेळेवर उपल ध क न िदली पािहज े. जसे क वीज
वाह ख ंिडत झा यावर प यायी यव था क े यास उ पादनाम य े खंड पडत नाही .
जुनी य ं साम ीची नीट का ळजी घ ेणे, यांची द ु ती व ेळेवर करण े इ.कडे
यवि थतपण े ल ाव े लागत े. क चा माल , यं साम ी आिण कम चारी या ंचे माण
िनि त क न यो य म ेळ घालावा लागतो .
७) गुणव ा िवकिसत करण े : कारखा या ंमधून या व त ू िकंवा सेवा िनमा ण करताना
यांची ग ुणव ा मह वाची ठरत े. गुणव े या सव व त ुंना मागणी य ेते याम ुळे
उ पादनाला चालना िम ळते. यातूनच मागणीप ूव उ पादन करण े श य होत े.
उ पादका ंना यासाठी व त ू िवकास काय माचा अवल ंब करावा लागतो . व तुम ये
नािव यप ूण बदल क न ग ुणव ा िवकिसत करता य ेते. गुणव ा िनय ं ण क न
ाहका ंना गुणव ेची खा ी द ेता येते.
८) भारतीय उ पादकता म ंडळा या स ूचनांचा अवल ंब करण े : या मंडळामाफ त
यावसाियका ंना उ पादकता व ृ ीसाठी माग दश न केले जात े. िविवध े ातील
उ ोगा ंची उ पादकता वाढली तरच द ेशा या ग ुणव ेम ये वाढ होईल . देशाम य े
उ पादकता वाढीसाठी पोषक प यावरणाची िनिम ती होईल . या हेतूने हे मंडळ काय
करत आह े. या मंडळामाफ त देशातील उ ोजक , अिधकारी आिण कम चाया ना
उ पादकत ेबाबत िश ण िदल े जात े. तसेच यावसाियका ंना उ पादकत ेबाबत
माग दश न व स ला िदला जातो .
९) एकूण गुणव ा यव थापनाचा अवल ंब करण े : यालाच श ू य दोषरिहत िक ंवा
१००% अचूक उ पादन अस े हणतात . ाहका ं या आवडीिनवडीचा िवचार क न ,
आधुिनक त ं ानाचा अवल ंब क न ाहका ंना चा ंग या दजा या व त ू व स ेवा
उपल ध क न िद यास ाहका ंची त ार य ेत नाही . उ पादक पध म ये िटकून
राहतात . यांना उ पािदत व त ुं या िव ची खा ी पटत े याम ुळे उ पादकत ेला
चालना िम ळते. यवसायाम य े कोण याही कारचा अप यय होत नाही .
आय.एस.ओ. ९००० ही उ पादनाची ग ुणव ा िनधा रत क न आ ंतररा ीय
बाजारप ेठ ा करता येते. यासाठी यावसाियका ंनी आप या उ पादनासाठी एक ूण
गुणव ेचा आ ह धरला पािहज े.
१०) गुणव ा वत नाची / मंडळाची थापना करण े : कारखा याम य े काम करणा या
अिधकारी व कम चाया चा एक गट तयार क न या गटान े आठवड ्यातून, पंधरा
िदवसात ून एकदा एक याव े. या कालावधीम य े यांना कामा या अन ुषंगाने या
अडचणी आ या आह ेत यावर या ंनी चचा क न या सोडिव यासाठी उपाययोजना
करावयाची असत े. पुढ या सभ े या व ेळी कामाचा आढावा घ ेऊन उपाययोजना ंची
अंमलबजावणी िकतपत क ेली आह े याबाबत प ु हा चचा क न प ुढे जायच े असत े munotes.in
Page 14
वािण य
14 यामुळे कामातील अडचणी व च ुका कमी होऊन कामाची ग ुणव ा िवकिसत हो यास
मदत होत े. उ पादकता िवकिसत होऊन उ पादकता वाढ यास मदत होत े.
११) काईझन त ं ाचा अवल ंब करण े : गुणव ा िवकिसत कर यासाठी जपानम य े
काईझन त ं ानाचा अवल ंब कर यात आला आह े. याम य े दैनंिदन कामाम य े,
उ पादन ि य ेम ये दररोज िक ंवा सात यान े सुधारणा करण े, उ पादनासाठी
लागणारी साम ी यवि थत आिण व ेळेवर उपल ध करण े, कामा या िठकाणी प रसर
व छ ठ ेवणे, यं ाची नीगा राखण े, दु ती करण े, कम चाया नी वत : व छ व
िनरोगी राहण े, िश तीचा अवल ंब करण े इ. मुळे कारखा यातील उ पादनाच े िनयोजन
आिण याची अ ंमलबजावणी यवि थतपण े करता य ेते. उ पादनाची ग ुणव ा
िवकिसत झा याम ुळे यवसाया ंना यापास ून अन ेक फायद े घेता य ेतात. सवा त
अिधक मह वाचा भाग हणज े उ पादकता वाढीसाठी पोषक वातावरण तयार होते.
अशा कारची काय णाली कम चाया म ये िवकिसत करता य ेते.
१.३ साम ी यव थापन
१) “उ पादनासाठी ज े घटक वापरल े जातात याच े सं हण क न या ंची नीट का ळजी
घेणे, नीगा ठ ेवणे, देखभाल करण े, जमाखच ठेवणे, शा ीय प तीन े सं हण करण े इ.
ना साम ीतािलका िनय ं ण अस े हणतात .”
२) एल. ही. फाईन : “सं हणाम य े ठेवले या साम ीची शा ीय प तीन े मांडणी क न
ितची द ेवघेव िनय ं ण, साठा िनि त करण े उ पादन व िवतरण इ . प रणामकारकपण े
कर या या ि य ेला साम ी िनय ं ण अस े हणतात .”
१.३.१ साम ी यव थापनाची उि े
१) उ पादनाम य े सात य िनमा ण करता य ेते : सं हणाम य े साम ी उपल ध अस यास
उ पादन ि या सात यान े राबिवता य ेते. यं साम ी आिण कम चाया ना सतत काम
देता येते. साम ीचा प ुरवठा िनयिमतपण े करता य ेतो.
२) साम ीचा प ुरेपुर वापर करता य ेतो : सं हणाम य े उपल ध असल ेली साम ी
उ पादन ि य ेसाठी वापरता य ेते ितचा अप यय क ेला जात नाही . जी साम ी कमी
पडते ती खर ेदी केली जात े व िश लक साम ी वापरात आणली जात े.
३) भांडवल ग ुंतवणूक म य े कपात करता य ेते : सं हणा या न दी वेळेवर क न िश लक
साम ीचा दररोज अ ंदाज घ ेता येतो. यामुळे अनाव यक िक ंवा अित र साम ी खर ेदी
करावी लागत नाही . यामुळे भांडवल ग ुंतवणूक अिधक माणात करावी लागत नाही .
भांडवल ग ुंतवणूक कालावधी कमी करता य ेतो.
४) खचा त बचत करता य ेते : कमी जाग ेम ये अिध क साम ीची मा ंडणी क ेली जात े.
माणब क ेली जात े. कमी खचा त चांग या दजा ची साम ी खर ेदी करता य ेते. साम ी
िनयं णाचा खच वाजवी माणात करता य ेतो. munotes.in
Page 15
उ पादन आिण साम ी
यव थापन
15 ५) साम ीच े नुकसान टाळल े जात े : सं हणाम य े ठेवलेली साम ी स ुरि त ठ ेवली जात े
ितचे यो य िनय ं ण ठेवले जाते. ितची नीट का ळजी घेतली जात े, देखभाल क ेली जात े.
नाशव ंत साम ीकड े नीट ल ठ ेवले जाते. उदा. हवामानापास ून संर ण ा क ेले जाते.
६) साठा पातळी समजत े : सं हणाम य े उपल ध असल ेली साठा नगस ं या समजत े.
कोण या उ पादनासाठी िकती नगस ं या आव य क आह े. यानुसार ती साम ी खर ेदी
केली जात े. यामुळे उ पादन सात य आिण साठा पात ळी याम य े सम वय िनमा ण
केला जातो .
७) साम ी या म ू यान ुसार िनय ं ण ठ ेवता य ेते : साम ीच े वग करण तीन गटात क न
साम ीच े मू य िनि त क ेले जाते अिधक म ू य असल े या साम ीकड े अिधक ल द ेता
येते तर कमी म ू य असल े या साम ीकड े कमी माणात ल द ेता येते. यामुळे साम ी
िनयं ण आिण खच याम य े कपात करता य ेते. साम ीची स ं या कमी अस ून मू य
अिधक अस यास िनय ं णावर अिधक खच करता य ेतो.
८) साम ीचा जमाखच िकंवा न दी ठ ेवता य ेतात : सं हणाम य े आल ेली साम ी ,
वापरल ेली साम ी व िश लक साम ी इ . न दी ठ ेवता य ेतात. यामुळे दैनंिदन उ पादन
करताना साम ीची ि थती समजत े यान ुसार साम ीची खर ेदी करण े, साठा पात ळी
िनयंि त ठ ेवणे, िश लक साम ीची नीट का ळजी घ ेणे, खराब साम ीची िव ह ेवाट
लावण े इ. काय िकंवा ि या करता य ेते.
९) साम ीची तपासणी करता य ेते : सं हणाम य े असल े या साम ीची तपासणी वरच ेवर
करता य ेते. साम ी िनय ं ण करण े सोईच े जात े. साम ीच े माण अिधक असत े.
साम ीच े िविवध कार असतात याम ुळे साम ीला िबन काड व भा ंडार प ुि तके या
सहा यान े साम ीची तपासणी करता य ेते. यामुळे साम ीम य े वाढ, तूट समजत े,
खराब साम ी व ेगळी क न ितची िव ह ेवाट लाव याचा िनण य घेता येतो.
१०) उ पादन िनयोजन आिण िनय ं ण करण े सोईच े जात े : सं हणाम य े उपल ध
असल े या साम ी या आधार े उ पादनाचा िनण य घेता येतो. उ पादनाची यव था
करता य ेते. उ पादनाची प ूव तयारी करता आ याम ुळे उ पादन ि या व ेळेत पूण
करता य ेतात. उ पादनावर िनय ं ण ठ ेवता य ेते. यामुळे उ पादन ि या स ु रळतपणे
पार पाडता य ेते.
११) साम ी स ं हणासाठी शा ीय प ती िक ंवा तं ाचा अवल ंब करता य ेतो : साम ी
िनयं णासाठी साठा पात या काटकसरीची आद ेश मा (नगसं या) अ, ब, क
िव ेषण, उ च-म यम व किन वग करण , आय या व ेळेचे तं (JIT) मॅि स प ती
इ. चा अवल ंब करता य ेतो. यापैक जी त ं यवसाया या अिधक फाय ाची आह ेत
यांचा िवचार करता य ेतो व साम ी , िनयं ण यव था चा ंगली हाता ळता येते.
१२) ाहका ंना चा ंग या स ेवा उपल ध क न द ेता य ेतात : चांग या दजा ची साम ी
उपल ध क न चा ंग या दजा चे उ पादन करता य ेते. यामुळे ाहका ंना दज दार व त ु,
वाजवी िक ंमतीला आिण व ेळेवर उपल ध क न द ेता येतात. munotes.in
Page 16
वािण य
16 १.३.२ साम ी यव थापना चे कार िक ंवा तं े
१) काटकसरीची आद ेश मा ा िक ंवा नगस ं या :
या तं ा ार े साम ी खर ेदी नगस ं या िकमान माणात क ेली जात े. अिधक नगस ं येने
साम ी खर ेदी के यास भा ंडवल ग ुंतवणूक चे माण वाढल े तर कमी नगस ं येची खर ेदी
के यास वार ंवार आद ेश ाव े लागतात याम ुळे आदेशासाठी अिधक खच करावा लागतो .
हणून प या माणात नगस ं या आद ेश दे याची यव था करावी लागत े. यालाच
काटकसरीची िक ंवा िमत ययी आ देश नगस ं या अस े हणतात .
“एका आद ेशाम य े साम ी खर ेदीची िकती नगस ं या असावी ह े आद ेश मा ा िक ंवा
नगसं ये या आधार े िनि त क ेले जात े. ही नगस ं या िनि त करताना आद ेशाचा एक ूण
खच आिण स ं हण खच इ. चा िवचार करावा लागतो .”
काटकसरीची आद ेश नगस ं या िनि त करताना प ुढील घटका ंचा िवचार करावा लागतो .
अ) साम ीची एक ूण िकंमत : साम ी खर ेदी करताना साम ीची नगस ं या आिण िक ंमत
या दोन घटका ंचा िवचार करावा लागतो . या ार े यासाम ीची एक ूण िकंमत िनि त करता
येते.
ब) साम ीचा स ं हण खच : सं हणाम य े साम ी ठेव यास यासाठी प ुढील कारचा
खच करावा लागतो . उदा. साम ीसाठी ग ुंतवणूक केले या भा ंडवलावरील याज , गोदामाच े
भाडे, कम चा याचा व अिधकाया चा पगार , मालाच े नुकसान , िवमा, टेशनरी, कर, इतर
खच , पय वे क द ेखभाल व का ळजी, शा ीय प तीन े सं हण यव था करण े इ. हा खच
साम ी खर ेदी खच प यायाने यवसाया या एक ूण खचा त बचत होत े. यामुळे यवसाया या
न यात वाढ होत े.
क) आदेशाचा खच : उ पादका ंनी खर ेदी करताना एकि त िक ंवा एकाच आद ेशा ार े खरेदी
केली तर या ं या खचा म ये वाढ होत े. याउलट आदेशांची िवभागणी क ेली तर आद ेश
खचा त बचत होत े. हणून सव साम ीची एकाच व ेळी खरेदी न करता उ पादन िवभागा या
व इतर िवभागा या गरज ेनुसार साम ी खर ेदी करावी . आदेश खचा म ये पुढील घटका ं या
समाव ेश केला जातो . उदा. िश लक साम ी स ं हण खच , जागा भाड े, कम चाया चे वेतन,
वास खच , का यालयीन उपकरण े, टेशनरी इ . खरेदी करताना , आदेशांची सं या अशी
असावी क या ार े आदेश खच , सं हण खच वाहत ूक खच व इतर खच म यािदत माणात
असतील . आिथ क आद ेश नगस ं या प ुढील स ू ां या सहा यान े िनि त क ेली जात े.
वािष क
21COEOQ
EOQ = Economic Order Quantity
C = Material Consumption in a year munotes.in
Page 17
उ पादन आिण साम ी
यव थापन
17 O = Ordering Cost
S = Storage & Carring Cost of Inventory
2 ƒ Jeee< f ek & eÀ meeceûee r veiemeK b ³ee ƒ SkeÀ DeeosMee®ee Ke®e&DeeefLek & eÀ DeeosMe veiemebK³eeSkeÀ veiee®ee meeþJeCe Ke®e&
अ) साठ्याची िकमान पातळी (Minimum Level of Stock) :
उदा. १) वािष क साम ी नगस ं या - ४०,००० नग
२) आदेश खच - . ३०/- ित आद ेश
३) साठवण ूक खच - साम ी िक ंमती या १० ट के
४) साम ी ती नग िक ंमत - ६०/- . येक
2 ƒ 40,000 ƒ 30DeeefLe&keÀ DeeoM s e veiemeK b ³ee60 ©. ƒ 102 ƒ 40,000 ƒ 306 ©.
40,000632 veie
ब) आिथ क आद ेश मू य :
C = ४०,००० ƒ ६० † २४,००,०००
O = . ३०/- ित आद ेश
I = साम ी म ू या या १० ट के
2 24,00,000 3010%EOQ
2 24,00,000 30
10
1002 24,00,000 30 100101,44,00,00,000 12,000 1037,920 /
२) साठा पात या :
उ पादनासाठी लागणारी साम ी उपल ध हावी हण ून साठा पात या िनि त क े या
जातात . अिधक माणा त आगाव ू साम ी खर ेदी के यामुळे सं हण खचा त वाढ होत े व munotes.in
Page 18
वािण य
18 साम ी कमी माणात उपल ध अस यास उ पादनाम य े य यय िनमा ण होतो . हणून
वाजवी उ पादन खचा म ये उ पादनासाठी आव यक साम ी उपल ध हावी या ह ेतूने
िविवध साठा पात या िनि त क े या जातात .
अ) अिधक म साठा पातळी :
सं हण यव थ ेम ये िकती नग स ं या साठिव याची मता आह े िततक नगस ं येची
यव था कर याला कमाल साठा पात ळी असे हणतात . या साठा पात ळीम ये भांडारा या
उपल ध जाग ेचा अिधकािधक वापर क ेला जातो . यामुळे यवसाया या भा ंडवलाची
गुंतवणूक अिधक नगस ं ये या माल साठ ्याम य े केली जात े. उ पादनासाठी साम ी सतत
उपल ध राहत े. साठ्यांची ही अिधक स ुरि त पात ळी असली तरी या साठा पात ळीमुळे
खचा त वाढ होत े.
सू :
(HegvejeoM s e HeeleUer) (Hev g ejeoM s e meKb ³ee)keÀceeue meeþe HeeleUer(ek f eÀceeve GHe³eei s e) (efkeÀceeve Hev g ejeoM s e keÀeueeJeOee) r
ब) िकमान साठा पातळी :
सं हणाम य े वाजवी माणात नगसं या उपल ध ठ ेव या या पात ळीला िकमान साठा
पातळी असे हणतात . िकमान साठा पात ळीमुळे सं हण खचा त बचत होत असली तरी
साठा पात ळी कायम राख यासाठी साम ीचा आद ेश सात यान े ावे लागतो . जर साम ीचा
साठा अप ुरा पड यास उ पादनाम य े य यय िनमा ण होतो .
सू :
िकमान साठा पात ळी = (पुनरादेश पात ळी) - (सरासरी उपभोगाचा दर ) × (अिध य व ेळ)
अिध य व ेळा याचा अथ आद ेश पाठिव यापास ून साम ी ा हो यासाठी लागणारा
कालावधी होय .
क) सरासरी साठा पातळी :
कमाल साठा पात ळी आिण िकमान साठा पात ळी यातील म य हणज े सरासरी साठा
पातळी होय. सरासरी साठा पात ळीम ये िकमान भा ंडवल ग ुंतवणूक क न कमाल उ पादन
केले जाते. कमाल व िकमान साठा पात ळीचे तोटे या ार े दूर करता य ेतात व अिधक लाभ
ा क ेला जातो जस े क , सं हण खचा त बचत करण े होय. परंतु या प तीन े साठा पात ळी
ठेव यासाठी साम ी ची खर ेदी सतत करावी लागत े.
सू :
ek f eÀceeve meeþe HeeleUer keÀceeue meeþe HeeleUermejemejer meeþe HeeleUer2
munotes.in
Page 19
उ पादन आिण साम ी
यव थापन
19 ड) सुरि त साठा पातळी :
सं हणाम य े गरज ेपुरता साठा अ स या या यव थ ेला स ुरि त साठा पात ळी असे
हणतात . यामुळे सं हणावरील खच वाजवी य ेतो, उ पादनासाठी आव यक साम ी
उपल ध असत े. िकमान आिण कमाल साठा पात ळीचे तोटे टाळता येतात. सरासरी साठा
पातळीचे सव फायद े िमळिवता य ेतात. या साठा पात ळीम ये उ पादनासाठी आव यक
असणारी साम ी सतत उपल ध असत े.
ई) धोका साठा पातळी :
सं हणाम य े आव यक साम ी उपल ध ठ ेवावी लागत े. परंतु िकमान साठा पा तळी
ओला ंड यान ंतर जर साम ी व ेळेवर उपल ध झाली नाही तर उ पादनाम य े य यय य ेतो.
अशा साठा पात ळीला धो याची साठा पात ळी असे हणतात . यामुळे नवीन साम ी
उपल ध होईपय त उ पादन ि या था ंबते.
सू
धोका पात ळी = सरासरी वापर × आिणबाणी या प रि थतीम ये लागणारा कमाल
पुनरादेश कालावधी
फ) शू य साठा पातळी :
सं हण यव था न करण े िकंवा उ पादनासाठी लागणारी साम ी या या व ेळी खरेदी क न
ितचा व रत वापर करण े होय. केवळ वेळेतच साम ी उपल ध करण े (Just in Time -
JIT) असे ही हणतात . या प तीन े साठ्याची यव था क े यास क ेवळ वेळेवरच साम ी
उपल ध करण े या प तीच े िविवध फायद े शू य साठा पात ळीसाठी िम ळतात पर ंतु यासाठी
उ पादनाच े माण व िनयोजन त ंतोतंत असाव े लागत े. परंतु बाजारप ेठेत अचानक मालाचा
तुटवडा आ यास याचा उ पादनावर प रणाम होतो . धो या या पा तळीपे ा ही पात ळी
अिधक धो याची आह े.
ग) पुनरादेश पातळी (Re-order Level) :
सं हणाम य े साम ीची पात ळी िनि त क न िततक नगस ं या उपल ध अस यास नवीन
आदेश देऊन साठा प ूव वत ठ ेव या या पात ळीला पुनरादेश साठा पात ळी असे हणतात .
यासाठी थम आद ेशासाठी लागणारा कालावधी व साम ी ा कर यासाठी लागणारा
कालावधी िनि त करावा लागतो . िविश पात ळीला साठा नगस ं या य े याबरोबर नवीन
आदेश ावा लागतो . पु हा साम ी ा होईपय त िश लक साम ीचा उपयोग क न
उ पादन यव था चाल ू ठेवता य ेते.
३) अ ब क िव ेषण :
यवसायाम य े िविवध कारची साम ी वापरावी लागत े. साम ीची गरज व उपल धता या
आधार े भांडवल ग ुंतवणूक केली जात े. अिधक मह वाची साम ी आगाव ू उपल ध क े यास
भांडवल ग ुंतवणूक आिण स ं हण खच याम य े वाढ होत े. हणून अशा व ेळी उ पादन munotes.in
Page 20
वािण य
20 करताना िक ंवा अ प कालावधीसाठी थोड ्याशा अगोदर उपल ध क े यास खचा त बचत होत े
व वेळेवर साम ी उपल ध क न उ पादनाम य े सात य ठ ेवता य ेते. हे वग करण 'अ' 'ब'
आिण 'क' या तीन वगा म ये केले जाते. साम ी या नगस ं येपे ा याम य े िकती भा ंडवल
गुंतवणूक केली आह े याचा िवचार करावा लागतो .
अबक िव ेषणाची मा ंडणी प ुढील माण े :
'अ' गट साम ी : या साम ीची नगस ं या कमी असली तरी साम ीच े मू य अिधक असत े
जसे क य ं ा या म ु य िक ंवा कोणताही आव यक अगर िक ंमतीन े अिधक असणारा भाग
होय.
'ब' गट साम ी : या साम ीची स ं या आिण म ू य समान असत े. या साम ीचा
उ पादनाम य े म यम व पाच े थान असत े. यामुळे साम ीला म यम व पाच े मह व
ा होत े.
'क' गट साम ी : या साम ीची स ं या अिधक असत े परंतु मू य कमी असत े. यामुळे
भांडवल ग ुंतवणूक कमी माणात करावी लागत े या साम ीला कमी मह व िदल े जाते. ही
साम ी प ुरेशा माणात उपल ध झाली नाही तरी फारसा फरक पडत नाही .
व तुंचा गट सं या मक सहभाग मू या मक सहभाग
'अ' १०% ७०%
'ब' २०% २०%
'क' ७०% १०%
१००% १००%
अ ब क िव ेषणाची मा ंडणी आल ेखा या सहा यान े पुढील माण े :
munotes.in
Page 21
उ पादन आिण साम ी
यव थापन
21 अ ब क िव ेषणाच े फायद े :
१. भांडवल ग ुंतवणूक खचा त बचत करता य ेते. अिधक म ु य असल ेली साम ी िकमान
माणात खर ेदी क न भा ंडवल ग ुंतवणूक कमी माणात क ेली जात े.
२. अिधक म ू य असल े या साम ीवर अिधक ल क ीत करता य ेते. उदा. साम ी खर ेदी,
सं हण आिण हा ताळणी इ.
३. साम ी या वग करणान ुसार साम ी उपल ध करता य ेते. साम ीच े अ ब आिण क गटात
वग करण क न आव यकत ेनुसार या या गटातील सा म ी ा करता य ेते.
४. साम ी खर ेदी िनयोजन करता य ेते : साम ी िवभागणी अ ब आिण क गटात क ेली जात े.
येक गटाती ल साम ी आव यकत ेनुसार क ेली जात े.
५. सं हणाची यव था करता य ेते : साम ीच े मु य िवचारात घ ेऊन कोणती साम ी िकती
मह वाची आह े याचा िवचार क ेला जातो . यानुसार स ं हण यव था व साम ीची नीट
काळजी घेता येते.
६. खचा म ये बचत करता य ेते : साम ी ख रेदी, आदेश, सं हण यव था , देखरेख, न द,
हाताळणी इ. खच िकमान साठा पात ळी िकंवा आव यक साठा पात ळी िनमा ण करता
येते. कमी मह वा या साम ीवरील स ं हण व िनय ं ण खच कमी क ेला जातो .
४) मह वाच े, आव यक आिण गरज िव ेषण :
साम ी िनय ं णाच े मह वा चे तं हण ून या िव ेषणाचा अवल ंब केला जातो . हे िव ेषण अ
ब आिण क िव ेषणासारख ेच आह े. याम य े मह वा या साम ीची नगस ं या कमी पर ंतु
मू य अिधक असत े हणून या साम ीची नीट का ळजी यावी लागत े. आव यक साम ीची
सं या आिण म ू य समान िक ंवा म यम अस ते हणून मह वा या साम ीन ंतर या साम ीकड े
ल ाव े लागत े. उ पादनासाठी मह वाची आिण आव यक साम ी ही बाब आव यक आह े.
यानुसार गरज ेनुसार लागणारी साम ी होय . या साम ीची नगस ं या अिधक असत े. परंतु
साम ीच े मू य कमी असत े हणून या साम ीवर िन यं ण कमी माणात ठ ेवले तरी चालत े.
उ पादनासाठी ही साम ी क ेवळ गरजेची असत े. अ ब क िव ेषणाच े सव फायद े ही.ई.डी.
िव ेषणाला िम ळतात. उदा. यं े ही मह वाची साम ी स ुटे भाग ह े आव यक तर िकरको ळ
साम ी ही उ पादन ि य ेतील गरज ेची बाब आह े.
५) उ च म यम आिण किन गट वग करण :
साम ीच े मू य िवचारात घ ेऊन याच े गट तयार क ेले जातात . यानुसार साम ीच े वग करण
केले जाते. अिधक म ू य असल े या साम ीकड े अिधक ल िदल े जाते. यानंतर म यम व
शेवटी किन गटातील साम ीकड े ल िदल े जाते. साम ीच े वग करण म ू यानुसार उतर या
मान े केले जाते.
munotes.in
Page 22
वािण य
22 ती नगाच े मू य वग करण गट
१) . २०,००० या वर उ च गट
२) . १०,००० ते २०,००० म यम गट
३) . १०,००० पे ा कमी किन गट
जलद , मंद व अितम ंद हालचाल साम ी :
जलद गतीन े लागणारी साम ी मंद गतीन े लागणारी
साम ी अित म ंद गतीन े लागणारी
साम ी
दैनंिदन उ पादन ि य ेसाठी
तातडीन े लागणारी साम ी के हातरी लागणारी साम ी विचत स ंगी लागणारी
साम ी
साम ीच े माण अिधक साम ीच े माण म यम साम ीच े माण कमी
साम ीच े मू य अिधक साम ीच े मू य म यम साम ीच े मू य कमी
साम ी आव यकता िनयोजन :
उ पादन ि य ेसाठी साम ीची आव यकता िवचारात घ ेऊन साठा पात या िनि त क े या
जातात . या कारची साम ी वापरली जात े ती ताबडतोब खर ेदी केली जात े. यामुळे
साम ी खर ेदी, वापर व िश लक साम ी इ. चे यवि थतपण े िनयोजन करता य ेते. यामुळे
साम ी उपल धत ेम ये य यय य ेत नाही .
६) मॉिप स प ती :
IBM या कंपनीने २००५ साली मॉ िप स हा स ंगणकातील काय म िवकिसत क ेले आहे.
याम य े संगणका ं या सहा यान े आल ेली साम ी , उपयोगात आणल ेली साम ी , िश ल क
साम ी , उ पािदत नगस ं या, िनयं ण, साम ीचा ता ळमेळ, साम ीची यव था इ . घटका ंचा
िवचार क न साम ीकड े ल िदल े जात े. मॉिप सम य े पुढील घटका ंचा समाव ेश केला
जातो.
M - Manufacturing उ पादन
A - Accounting िहशोब
P - Production उ पादन
I - Information मािहती
C - Control िनयं ण
S - System प ती munotes.in
Page 23
उ पादन आिण साम ी
यव थापन
23
संगणकाचा वापर सव केला जात अस याम ुळे साम ी िनय ं णासाठी मॉ िप स प ती
लोकि य झाल ेली आह े.
१.३.३ वै ािनक साम ी िनय ं ण यव था
वै ािनक साम ी िनय ं ण यव थ ेचा उ ेश, जा तीच े आिण कमी साम ी साठा , काय गती
आिण तयार उ पादना ंचे धोके टाळण े हा आह े.
१. यो य व ेळी साम ीची यो य ग ुणव ा राख ून,उ पादन ि य ेचा सुरळीत वाह स ुिनि त
करते.
२. यामुळे मागणीची िक ंमत कमी होत े
मागणी प ुरवठा कर यात काही अिधकचा खच समािव असतो . सं थेकडे वै ािनक साम ी
िनयं ण यव था अस यास आव यकता ंचे वारंवार मागणी ळण े श य होत े.
३. मालसाठवणी मधील काय रत भा ंडवलाच े भाग कमी कर यास मदत करत े.
यो य यो य साम ी िनय ं ण यव थ ेसह, अित र मालसाठवणी म य े काय रत भा ंडवला चे
भाग कमी करण े आिण स ं थेची तरलता ि थती स ुधारणे श य आह े.
४. बाजारातील मागणीन ुसार व त ूंचा पुरवठा कर यात मदत होत े:
हातात मालाचा प ुरेसा साठा अस यास मागणीन ुसार मालाचा प ुरवठा करण े श य होत े. हे
ाहका ंना संतु कर यास आिण बाजारातील ितमा स ुधार यास म दत करत े.
५. हे सं या मक सवलत िमळिव यास मदत करत े:
मोठ्या माणात मागणीसाठी , सं थेला प ुरवठादारा ंकडून यापार सवलतीच े फायद े
िमळतात . या सवलत म ुळे व तूंची िकंमत कमी होऊ शकत े आिण नफा वाढ ू शकतो .
६. िकंमतीतील चढउतारा ंचा फायदा घ े यास मदत करत े -
क या माला या िक ंमती कमी असताना स ं था मोठ ्या माणात खर ेदी क शकत े,
याम ुळे क या मालाची िक ंमत कमी होत े. जे हा िक ंमती जा त असतात त े हा व त ूंचे
िवपणन क न स ं था द ेखील फायदा घ ेऊ शकत े. अशा कार े, िकंमतीतील चढउतारा ंचा
फायदा घ ेऊन, सं था जा तीत जा त नफा िमळव ू शकत े.
७. मालसाठ ्याची व ेळेवर पुनभ रणा कर याचा िनण य घे यास मदत होत े
यो य साम ी िनय ं ण यव था साम ी या अ यावत न दी ठ ेव यास मदत करत े. हे
कंपनीला चोरी , अप यय आिण मालाची गळती टाळ यास मदत करत े. ा न दी व ेळेवर
मालसाठ ्याची मागणी कर या बाबत िनण य घे यास मदत करतात .
munotes.in
Page 24
वािण य
24 १.४ सारांश
उ पादन करणा या कारखा या ंना िनयोजन आिण िनय ं णाची आव यकता असत े.
उ पादना या िविवध प त चा अ यास क न यावसाियक या ंना यो य वाट ेल या
प तीची िनवड क शकतात . यासाठी एक प याय हण ून लविचक उ पादन प ती हा
एक माग आहे. िविवध घटका ंचा अवल ंब क न त े यो य प त िनवडीचा िवचार करतात .
उ पादन व ृ ीसाठी उ पादकता या घटकाकड े यावसाियका ंना पहाव े लागत े. उ पादकता
वाढीसाठी आव यक असणा या घटका ंचा समाव ेश करावा लागतो . असे असल े तरी
आप या द ेशाम य े उ पादकता िव कासाम य े अनेक अडचणी आढ ळून येतात यावर
उपाययोजना क न उ पादकता व ृ ी करण े श य आह े.
उ पादनासाठी जी साम ी वापरली जात े ितचे आगाव ू िनयोजन कराव े लागत े. यासाठी
शा ीय स ं हण प तीचा अवल ंब क न उ पादन ि य ेसाठी लागणारी साम ी व ेळेवर व
माण ब उपल ध क न ावी लागत े. साम ी व ेळेवर उपल ध करण े, खरेदी करण े,
यवि थत मा ंडणी करण े, न दी ठ ेवणे, िवभागवार साम ी उपल ध क न द ेणे, साम ीची
नीट द ेखभाल करण े, िनयं ण ठ ेवणे, िनयं णा या मह वा या त ं ांचा अवल ंब करण े इ. बाबी
साम ी िनय ं णाम य े येतात. साम ी िनय ं णाम ुळे साम ीच े ससंर ण, नीगा, यव था व
उ पादन सात य इ . बाबी श य होतात .
१.५ वा याय
.१. खालील ा ंची थोड यात उ र े ा
१. उ पादन यव थापनाच े उि े िवशद करा .
२. उ पादन यव थ े या कारा बाबत टीप िलहा
३. उ पादकत ेवर प रणामकरणा या घटका ंची मािहती ा .
४. साम ी यव थापन हणज े काय?
५. वै ािनक साम ी िनय ं ण यव था बाबत टीप िलहा .
.२. टीप िलहा
१. उ पादकता
२. वै ािनक साम ी िनय ं ण
३. िनरंतर उ पादन यव था
४. उ पादन यव था पन या ी
५. यव थापन ि य े या अव था
munotes.in
Page 25
25 २
गुणव ा यव थापन
घटक रचना :
२.0 उि े
२.१ तावना
२.२ गुणव ा यव थापनाची त ं े
२.३ सेवा गुणव ा यव थापन
२.४ सारांश
२.५ वा याय
२.0 उि े
गुणव ा यव थापनाच े मह व अ यासण े.
गुणव ा यव थापना या त ं ाची िव ा या ना ओळख क न द ेणे.
सम ग ुणव ा यव थापना बाबत मािहती िमळिवण े.
सम ग ुणव ा यव थापनातील अडचण चा अ यास करण े.
सम ग ुणव ा यव थापनातील अडचण वर उपाययोजना करण े.
२.१ तावना
येक यवसायामधय े व त ू आिण स ेवां या ग ुणव ेला मह व आल े आहे. कारखा या ार े
तयार क ेले या व त ू, हॉटेल, िवमा, बँिकंग, वाहतूक इ. पध त व ेश करण े आिण पध त
िटकाव धर यासाठी व त ू व स ेवांना चा ंगला दजा अपेि त असतो . चांग या ग ुणव ेमुळे
ाहका ं या समाधानाम य े वाढ होत े. ाहका ंचा िव ास वाढतो . ाहक प ु हा प ु हा
गुणव े या व त ु खरेदी करतात . िव य व ृ ी होऊन यवसाया या न याम य े वाढ होत े.
जागितक करणाम य े आयात िनया त करताना आ ंतररा ीय पातळीवरील ग ुणव ेचा िवचार
करावा लागतो . व तू तयार करताना साम ीच े घटक , उ पादन ि या , व तुचे गुणधम ,
समािव घटक , ाहका ं या आवडीिनवडी इ . घटका ंचा िवचार ग ुणव ेसाठी करावा लागतो .
२.१.१ या या
१) अॅलफोड आिण ब े ी : “कारखा याम य े तयार होणा या सव व त ू समान कार या
िकंवा एक सार या िनमा ण कर यासाठी क ेले या यव थ ेला गुणव ा िनयं ण अस े
हणतात .” munotes.in
Page 26
वािण य
26 २) एम्. बी. व कटरमन : “व तू उ पादन ि य ेतील क चा माल , यं साम ी , मनु यबळ ,
प का माल इ . या दजा वर िनय ं ण ठेवणारी य ं णा हणज े गुणव ा िनय ं ण होय .”
३) डॉ. एच्.एन. ूम : “उ पादन करताना ार ंभापास ून अंितम ट या पय त िविवध
घटका ंवर प तशीर िनय ं ण ठ ेऊन चा ंग या उ पादनाची िनिम ती कर या या ि य ेला
गुणव ा िनय ं ण अस े हणतात .”
४) एम्. बी. येकंटरमन : “उ पादन ि य ेसाठी लागणा या साधनसाम ी या सव
घटका ं या दजा वर िनय ं ण ठेवणे हणज ेच गुणव ा िनयं ण होय .”
२.१.२ गुणव ा िनय ं णाच े मह व / फायद े / पैलु
१) दज दार उ पादनाची िनिम ती करण े : उ पादन ि य ेतील साधनसाम ी या दजा वर
िनयं ण ठ ेवता य ेते. उदा. क चा माल , यं साम ी , मनु यबळ , भांडवल, उ पादन
ि या इ . यामुळे उ पा िदत व त ुची गुणव ा चा ंगली य ेते. उ पादन ि य े या
येक ट यावर तपासणी क न व त ुची गुणव ा िवकिसत करता य ेते.
२) व तु या मागणीम य े वाढ होत े : चांग या दजा या व त ुंना सतत मागणी असत े.
नवीन व िविवध बाजारप ेठांतून व त ुंना मागणी य ेते. चांग या दजा या व त ू ाहक
पु हा पु हा खर ेदी करतात .
३) व तु या ग ुणव ेम ये सुधारणा करता य ेते : गुणव ा िनय ं णा या त ं ा या उपयोग
क न व त ुची तपासणी क ेली जात े. उ पादन ि या चाल ू असताना जर याम य े
काही दोष िक ंवा उिणवा आढळ ून आ यास , याचे िनवारण करता य ेते. ाहका ंकडून
येणा या अिभ ाया ंचा िवचार क न व त ुंची गुणव ा िवकिसत कर याकड े ल िदल े
जाते.
४) उ पादनाम य े वाढ करता य ेते : चांग या उ पािदत व त ुंना मागणी य ेत अस याम ुळे
यावसाियका ंना उ पादनाम य े वाढ करावी लागत े याम ुळे यांना मोठ ्या माणावरील
उ पादनाच े लाभ िमळतात उदा . आिथ क बचती , यामुळे उ पादन खचा त बचत
करता य ेते. उ पादनात वाढ क े यामुळे यावसाियका ं या न यात वाढ होत े.
५) खचा त बचत करता य ेते व खचा वर िनय ं ण ठ ेवता य ेते : उ पादन ि य ेतील
साम ी या िव िवध घटका ंवर नीट ल िद याम ुळे साम ीचा अप यय होत नाही .
यामुळे अनाव यक खचा वर िनय ं ण ठ ेवता य ेते. याचा प रणाम हणज े एकूण खचा त
बचत करता य ेते.
६) कम चाया म ये गुणव ेबाबत जाणीव िनमा ण करता य ेते : कम चाया ना गुणव ेची
मािहती िदली जात े. यांना व र अिधकारी माग दश न करतात . नवीन त ं ाचे यांना
िश ण िदल े जात े. यामुळे यांचा कामातील आ मिव ास वाढतो . चांग या
गुणव ेमुळे यांना कामाच े समाधान लाभत े. munotes.in
Page 27
गुणव ा यव थापन
27 ७) तपासणीचा खच कमी होतो : गुणव े या व त ुंची तपासणी सात यान े करावी ला गत
नाही याम ुळे तपासणी अिधका या या व ेळेत व यवसाया या खचा त बचत य ेते.
तपासणीसाठी अिधक स ं ये या अिधकाया ची गरज नसत े.
८) ाहका ं या समाधानाम य े वाढ होत े : चांग या दजा या व त ू ाहका ंना आवडतात .
यां या त ारी य ेत नाहीत . उ पादक या या आवडीिनवडीची प ूत ता करतात .
चांग या दजा या व त ू ते पु हा प ु हा खर ेदी करतात याम ुळे यां या समाधानाम य े
वाढ होत े.
९) उ पादनाला थ ैय लाभत े : गुणव े या व त ुंची मागणी वाढत े तसेच व त ुला
सात यान े मागणी य ेते. चांग या व त ुची ाहक प ु हा प ु हा खर ेदी करतात . यामुळे
उ पादनाला थ ैय लाभत े याम ुळे यवसाय पध म ये िटकाव ध शकतो .
१०) यवसायाच े नावलौिकक वाढत े : चांग या ग ुणव ेमुळे यवसायाची बाजारातील पत
सुधारते व नावलौिकक स ुधारते. चांग या ग ुणव े या व त ुंना रा ीय आिण
आंतररा ीय पातळीवर मागणी य ेते. ाहका ं या व त ुवरील िव ास वाढतो .
२.१.३ गुणव ा प र यय
िनकृ दजा चे उ पादन िक ंवा सेवा ितब ंिधत करण े, शोधण े आिण यावरील उपाय व
संसाधना ंवरील ययाचा समाव ेश गुणव ा परी ययात होतो .
गुणव ा परी ययाच े खालील चार मुख भागात वग करण क ेले जाते.
१. ितब ंध यय - उ पादनातील दोषावर ितब ंध करण े यवसायासाठी न ेहमीच उ म
असत े हणून ितब ंध ययात उ पादन ि य ेतील दोष टाळण े िकंवा कमी कर या या
ययाचा समाव ेश होतो .यात उ पादन ि य ेतील स ुधारणा , कामगारासाठी िश ण
आिण य ं साम ु ीची द ु ती आिण द ेखभाल इ याद या खचा चा समाव ेश होतो .
२. मू यमापन यय - ाहका ंना उ पादनाची िव कर या या अगोदर उ पादनातील दोष
ओळख यासाठी या खचा चा समाव ेश मू यमापन ययात होतो .या ययात म ु यान े
पय वे ण आिण तपा सणीसाठी या तपासिनसा ंचा सम ूह चालिव या या ययाचा
समाव ेश होतो . हे मािणत दजा या उ पादनाची हमी द ेते.
३. अंतग त कस ूर यय - यात ाहका ंना उ पादनाची िव कर या या अगोदर
उ पादनातील दोष काढ ून टाक या या ययाचा समाव ेश होतो .यात ाम ु यान े काय
पु हा करण े,उ पादन नाकारण े िकंवा भंगार इ याद या ययाचा समाव ेश होतो .
४. बा कस ूर यय - यात ाहकास दोष प ूण व त ूची िव क े यानंतर या खचा चा
समाव ेश होतो .व तू बदल ून देणे, िव क ेले या व त ू परत करण े इ यादी ययांचा
समाव ेश होतो . तसेच बाजारातील पत घसर यान े ाहक असमाधानी होऊन िव व
न याच े माण कमी होण े यांचाही समाव ेश होतो .
munotes.in
Page 28
वािण य
28 २.१.४ गुणव ा वत ु ळ
गुणव ा वत ु ळ हे यवसायातील व े छेने एकि त आल े या कम चा या ंचा गट अस ून गट
असून जो यवसाया या द ैनंिदन कामकाजातील साधनसाम ु ीचा अप यय , क या मालाचा
दजा , साधन े, यं साम ु ीची द ेखभाल , सुरि तत ेची मानक े इ यादी स ंबंधी या सम या
सोडिवतात . यवसायातील या सम या ग ुणव ा वत ु ळात काय करणार े पय वे कां या
स ला आिण माग दश नानुसार सोडिवतात .
२.१.५ गुणव ा वत ु ळाची व ैिश ्ये पुढील माण े
१. गुणव ा वत ु ळ हे समान काय करणा या कामगार िक ंवा कम चा या ंचा सम ूह सम ूह आह े.
२. गुणव ा वत ु ळे मया िदत सद या ंचे असतात , जे िकमान तीन त े दहा सद य अस ू
शकतात . जे कम चारी या ं यात स ुसंवाद आिण सम वय िनमा ण क शकतात .
३. गुणव ा वत ु ळातील सद य व े छेने वतु ळात सहभागी होतात . यांना द ैनंिदन
कामकाजाशी स ंबंिधत सम या ओळखण े आिण सोडिवण े गरजेचे आहे असे वाटत े.
४. सामा यपण े वतु ळातील सव सद या ंना सोयी याव ेळी आठवड ्यातून िकमान एक तास
सद या ंची बैठक घ ेतली जात े.
५. गुणव ा वतु ळ ाम ु याने कामकाजाशी स ंबंिधत िवषय िक ंवा सम या ंवरील उपाय
शोध यासाठी थापन क ेली जात े. हणून पय वे क ह े या वत ु ळाचे भारी असतात .
सामा यपण े ते समूह मुख हण ून काय करतात .
६. वतु ळातील सद या ंचा संबंध हा फ या ं या े ातील िवष याशी असतो .
७. सद य कामाशी स ंबंिधत सम या ंचा अ यास आिण िव ेषण क न ज े हा
सामूिहक र या सम या ंसंबंधी उपाय शोधतात त े हा ह े उपाय यव थापनाकड े
मा यत ेसाठी पाठवल े जातात .
८. यव थापना या मा यत ेनंतर ग ुणव ा वत ु ळाचे सद य स ंबंिधत सम या
सोडिव यासाठी शोधल े या उपाया ंची अंमलबजावणी क शकतात .
२.२ गुणव ा यव थापनाची त ं े
व तू उ पादनाला िविश दजा िनमा ण करण े आिण तो िटकिवण े यासाठी ग ुणव ा
यव थापना या त ं ांचा अवल ंब करावा लागतो . ही तं े पुढील माण े आहेत.
२.२.१ सम ग ुणव ा यव था पन
सम ग ुणव ेला एक ूण गुणव ा अस े हणतात . कारखा यामध ून जे उ पादन क ेले जाते ते
पुण पणे दोषरिहत िक ंवा शू य दोषरिहत क े यास सम ग ुणव ा ही स ंक पना य ात
उतरिवता य ेते. जपानन े सु वातीला ग ुणव ा िनय ं णाकड े ल द ेऊन एक ूण गुणव ा सा य
कर याचा य न क ेला आह े. यामुळे जपान या उ पादनाला आ ंतररा ीय पातळीवर munotes.in
Page 29
गुणव ा यव थापन
29 मागणी आली आह े. याम य े व तुं या ग ुणव ेकडे सात यान े व य ेक व त ु या ग ुणव ेकडे
ल िदल े जात े. दजा वतु ळाम य े कारखा याम य े सम ग ुणव ेबाबत चचा केली जात े.
चांग या ग ुणव े या व त ुंना िविवध बाजारप ेठांमधून सात यान े मागणी य ेते. यासाठी
कंपनी या सव कम चारी व अिधकाया चे सहकाय , गटशैली अप ेि त असत े. सव च
कम चाया नी सम ग ुणव ेचा आ ह धरला पािहज े व सकारा मक ि कोन ठ ेऊन काम क ेले
पािहज े.
१) रे पे आिण रॉबट स् :
’सम उ पादन यव थापना ार े सतत या िनय ं णान े उ पादना या ग ुणव ेम ये समानता
िनमा ण क न ाहका ंचे अिधकािधक समाधान क ेले जाते.“
२) जॉन िगलबट :
“सम उ पादन यव थापन ही ि या ाहका ं या अप े ा व या ंचे पालन करण े,
उ पादनातील सम या ंवर उपाय शोधण े, आिण कम चाया म ये उ पादन ग ुणव ेिवषयी
बांिधलक िनमा ण करण े इ. घटका ंशी ल क ि त करण ेबाबत स ंबंिधत आह े.”
३) ा. के. के. चौधरी :
“ ाहकािभम ुख गुणव ेला आधार मानणारी यव थापनाची त व णाली हणज े संपूण
गुणव ा यव थापन होय .”
२.२.२ सम ग ुणव ा यव थापनाच े मह व आिण फायद े :
१) व तु िव ची खा ी िमळत े :
सम ग ुणव ेमुळे उ पादन क ेले या य ेक नगाची िव होत े. गुणव े या व त ू ाहक
नाकारत नाहीत तस ेच या ं या कड ून व त ुबाबत त ार येत नाही . गुणव ाधारक
व तुंबाबत ाहका ंचा िव ास स ंपादन करता य ेतो.
२) व तु या दजा म ये समानता ा करता य ेते :
कारखा यामध ून सव च व त ुचा समान दजा िनमा ण करता य ेतो. यामुळे िविवध
बाजारप ेठातील ाहका ंना समान ग ुणव े या व त ू उपल ध क न देता येतात. यामुळे
सव समान िक ंमत थािपत करता य ेते.
३) कम चाया चे मनोबल वाढिवता य ेते :
सम ग ुणव ेमुळे कम चाया चा आ मिव ास वाढतो . यांना सम ग ुणव ेबाबतची जबाबदारी
समजत े ती आपली बा ंिधलक आह े. या भावन ेने काम करतात चा ंग या ग ुणव ेबाबत
कम चाया ना शाबासक ची थाप िदली जात े. यामुळे यांचे मनोध ैय वाढत े.
munotes.in
Page 30
वािण य
30 ४) संघटने या नावलौिककात वाढ होत े :
गुणव े या व त ुंमुळे ाहक व बाजाराम य े संघटनेची ितमा उ ंचावत े व नावलौिककात भर
पडते. याचा फायदा यावसाियका ंना िविवध उ पादन े िव कर यासाठी होतो . उदा.
टाटा, रलाय स , िकल कर , बजाज , गोदरेज इ.
५) पध त व ेश करण े व िटक ून राहण े श य होत े :
सम ग ुणव े या व त ू िनमा ण क न उ पादक नवीन बाजारप ेठांम ये वेश क शकतात .
चांग या दजा या व त ुंना ाहका ंकडून मागणी येते व ती िटक ून राहत े याम ुळे सम
गुणव ा उ पादन प ुरिवणा या यावसाियक स ंघटना पध म ये िटकून राहतात .
६) यावसाियका ंना सम ग ुणव ेचे माणप ा करता य ेते :
गुणव ा धारण करणा या यावसाियका ंना ISI, ISO ही माणप े िमळतात . यामुळे हे
यावसाियक आप या व त ुंची रा ीय आिण आ ंतररा ीय पातळीवर िव क शकतात .
मानांकन माणप धारण करणार े यवसाियक पध म ये दीघ कालीन िटकाव ध शकतात .
७) यवसायाची िव उलाढाल वाढत े :
सम ग ुणव ेमुळे उ पािदत व त ुंकडे ाहक आकिष ले जातात . संभा य ाहका ंची सं या
वाढते. बाजारप ेठेतील िह सा वाढतो . िव व ृ ी होत े याम ुळे यावसाियका ं या न यात
वाढ होत े.
८) ाहका ंचे समाधान करता य ेते :
आधुिनक िवपणनाच े मु य उि हणज े ाहका ंचे अिधकािधक समाधान करण े हे आहे.
सम ग ुणव ेमुळे ाहका ं या आवडीिनवडी आिण अप े ां माण े व त ू व स ेवा उपल ध
क न द ेता येतात. यामुळे ाहका ं या समाधानात वाढ होत े.
९) िविवध घटका ंना फायद े होतात :
सम ग ुणव ेमुळे यावसाियक स ंघटना ंना नफा होतो . यामुळे संघटना कम चाया या
वेतनात वाढ , यांना िविवध सवलत चा लाभ द ेणे, िश ण द ेणे, अंतग त प यावरण
िवकिसत करण े इ. कडे ल प ुरिवतात . सभासदा ंना अिधक दरान े लाभा ंश देतात. ाहका ंना
चांग या दजा या व त ू वाजवी िक ंमतीला उपल ध क न द ेतात. यवसाया या न यात
वाढ झा याम ुळे ते अिधक कर भरणा करतात . यामुळे अशा यावसाियक स ंघटना
सामािजक िवकासास हातभार लावतात .
१०) यवसाया या िव तार आिण िवकास करता य ेतो :
यवसाया या न यात वाढ झा याम ुळे न याची र कम यवसायात ग ुंतवणूक क न
यवसायाचा िवकास साधता य ेतो. ाहका ंम ये गुणव ेची खा ी िन मा ण झा याम ुळे
नावलौिकक ा यावसाियका ंनी नवीन व त ुचे उ पादन कर याप ूव या ं या उ पादनाला
मागणी य ेते. उदा. टाटा, िहरो ह डा , ूंडाई, बजाज , इ. या वाहना ंना बाजारात सतत munotes.in
Page 31
गुणव ा यव थापन
31 मागणी आह े. यामुळे उ पादनात वाढ , नािव य , िव , न यात वाढ , दीघ काल िटकाव ,
नावलौिकक इ . मुळे यवसायाचा िवकास व िव तार होत आह े.
२.२.३ िस स िस मा
गुणव ा यव थापनाम य े या त ं ाचा अवल ंब केला जातो . या तं ा ार े उ पादन करणा या
कारखा या ंम ये व त ुची गुणव ा िक ंवा दजा िवकिसत क ेला जातो आिण उ पादना ंम ये
व तुची गुणव ा िक ंवा दजा िवकिसत क ेला जातो आिण उ पादनाचा खच कमी क ेला
जातो. कामामधील च ुका कमी क न या ंचे माण श ू य चूका (Zero Defect) पय त आणल े
जाते. ाहका ंना चा ंग या दजा या व त ू वाजवी िक ंमतीला उपल ध क न िद यास या ं या
समाधानाम य े वाढ हो ते. पध म ये वेश करण े आिण िटक ून राहण े, कंपनीला थ ैय ा
क न द ेणे. या साठी िस स िस मा मह वा या आह ेत. सु वातीला मोटोरोला कॉप र ेशन या
कंपनीने या त ं ाचा अवल ंब केला. परंतु आज अन ेक कंप या या त ं ाचा वापर करीत आह ेत.
जपानम य े शू य दोष (Zero Defect) ही संक पना उपयोगात आणली ग ेली पर ंतु आता
यव थापनातील या नवीन त ं ांचा सव उपयोग क ेला जात आह े.
िस स िस मा दश िवणारा त ा
De.¬eÀ. efmeicee
HeeleUer one ueeKe GlHeeoveeleerue $egìeR®eer
mebK³ee
१ १.० ६,९०,०००
२ २.० ३,०८,५३७
३ ३.० ६६,८०७
४ ४.० ६,३१०
५ ५.० २३३
६ ६.० ३.४
वरील त याम य े िस मा या ६ पात या दश िव या आह ेत. पातळी . १ म ये ुट ची
सं या ६,९०,००० दश िवली आह े. परंतु िस स िस मा या त ं ाचा अवल ंब के यामुळे
पातळी . २ म ये ुट ची स ं या ३,०८,५३७ हणजेच ५०% नी कमी झाली आह े.
ितस या पातळीम य े ती ६६,८०७, चौ या पातळीम य े ६,३१० पाच या पातळीम य े
२३३ आिण श ेवट या सहा या पातळीम य े ती क ेवळ ३.४ इतक आह े. याचा अथ संपूण
कंपनी या एक ूण कामकाजाम य े असं य ुटी असतात . परंतु याकड े सात यान े ल
देऊन या ंचा पाठप ुरावा क े यास या च ुका शू यापय त कमी करता य ेतात.
munotes.in
Page 32
वािण य
32 २.२.४ सहा वग पात यातील पाय या िक ंवा ट प े :
१) िनि त करण े :
उ पादन ि य ेम ये येणा या सम या ंचा शोध घ ेतला जातो . यामुळे व त ू िवकासासाठी
नेमके काय करायच े आहे. याची िन ि त क पना य ेते. उ पादन ि य ेतील ही पिहली पायरी
आहे.
२) मापन करण े :
उ पादन ि य ेम ये येणा या सम या ंचे मापन करण े ही द ुसरी पायरी आह े. एखा ा
ाकड े ल िद यास िकती फायद े होतील व द ुल के यास िकती न ुकसान होईल याचा
अंदाज घ ेतला जातो . यामुळे सम यच े व प समजत े. यामुळे सम य ेकडे ल व ेधले
जाते.
३) िव ेषण करण े :
उ पादन ि य ेचा सखोल अ यास क ेला जातो . यामुळे व त ुतील बारकाव े समजतात .
व तुम ये कोण या घटका ंम ये सुधारणा करण े आव यक आह े. ते करण े श य असत े. व तु
िव ेणण हा व तू मू यमापनाचा एक भाग आह े.
४) सुधारणा करण े :
उ पादन ि य ेम ये व त ुम ये सव बाजूंनी िवचार करता य ेतो. वेळ, म आिण प ैसा इ.
म ये बचत करता य ेते व व त ुम ये पूव पे ा अिधक स ुधारणा क ेली जात े.
५) िनयं ण करण े :
उ पादन ि य ेम ये सात याने ल िद यास िक ंवा िनय ं ण ठ ेव यास ग ुणव ा िनमा ण
करणे श य असत े. उ पादन ि य ेम ये पु हा िनमा ण होणार नाहीत याची काळजी
घेता येते.
२.२.५ आय.एस.ओ. ९०००
आप या द ेशाम य े जे दज दार व त ू उ पादन क ेले जाते याला आय .एस.आय. (ISI) हा
िश का िदला जातो . हे उ पादन जागितक पातळीवर िव साठी पाठिवल े जाते. परंतु आता
जागितक करणाम य े आंतररा ीय पातळीवर िविवध द ेशांची उ पादन े िव साठी य ेतात.
यां या दजा म ये समानता यावी या उ ेशाने ISO हे मानांकन िनि त कर यात आल े आहे.
यासाठी आंतररा ीय माण स ंघटनेची (International Standard Organisation)
थापना कर यात आली आह े. या संघटनेचे मु य का यालय ि व झल ड येथे आहे. या
सं थेमाफ त व त ुची कसोट ्यांआधार े तपासणी क न , खा ी केली जात े व सदर व त ुना
आय.एस.ओ. (ISO) हे माणप िद ले जाते. हा दजा ा करणा या उ पादका ंना िविवध
देशात आप या व त ू िन यात करता य ेतात. व तु माण े सेवांना स ु ा ISO मानांकन
दे यात य ेते. जागितक पातळीवर आयात -िन यात यवहारा ंम ये मोठ्या माणात वाढ munotes.in
Page 33
गुणव ा यव थापन
33 झालेली अस याम ुळे ISO या माना ंकनाला िवश ेष मह व आल े आह े. ही माना ंकने
पुढील माण े आहेत.
१) आय.एस.ओ. ९००० :
आंतररा ीय पातळीवर यवसाय िक ंवा उ ोगाची थापना करताना आय .एस.ओ. ९०००
हे माणप आव यक असत े. या गुणव े या यादीम य े समािव असणा या यावसाियकान ं
या माणप ा ार े आप या उ पा िदत व त ू िकंवा स ेवांची िव करता य ेते. तसेच हे
माणप मह वा या कागदप ा ंवर छापता य ेते. हे मानांकन ायला १९८७ पासून सु वात
झाली आह े. याम य े १९९४ आिण २००० म ये सुधारणा कर यात आली आह े. िविश
उ पादनासाठी या माना ंकनाचा उपयोग क ेला जातो . याम ये उ पादन ग ुणव ा माग दश क
सूचना अिभ ेत असतात .
२) आय.एस.ओ. ९००१ :
हे माना ंकन माणप अिभया ंि क आिण बा ंधकाम े ातील उ पादन े व यावसायासाठी
िदली जातात . या े ातील उ पादनाची रचना आिण क प उभारणी याबाबतच े, िनकष
याम य े समािव क र यात आल े आहेत. उदा. लास न अॅ ड टु े, िसडको , ए.सी.सी. िसम ट
कंपनी, िबला िसम ट इ. नी ही माणप े ा क ेली आह ेत.
३) आय.एस.ओ. ९००२ :
हे माना ंकन माणप ि या उ ोग आिण श ै िणक स ेवा सं थांसाठी दान क ेले जाते.
संशोधन , िश ण इ . सं थांना सु ा या माना ंकनाम य े सहभागी क न घ े यात आल े आहे.
उदा. एअर इ ंिडया, इंिडयन एअर लाई स , स ल र े वे, संगणक (अॅपल क ंपनी) इ. नी अशी
मानांकन माणप ा क ेली आह े. जागितक करणाम य े देशातील महािव ालय े,
िव ापीठ े, िश ण स ं था, िश ण सं था इ . ना अशा कार या माणप ा ंची आव यकता
आहे.
४) आय.एस.ओ. ९००३ :
िविवध उ ोग व यवसाया ंम ये उ पािदत होणा या व त ू व सेवांची तपासणी क न या ं या
उ पादनाची व कामाची तपासणी क न खा ी क ेली जात े यान ंतर या ंना हे माणप िदल े
जाते.
५) आय.एस.ओ. ९००४ :
हे माणप धारण करणा या यावसाियका ंना आप या व त ू आिण स ेवांची िव य ुरोिपयन
बाजारप ेठेत करता य ेते. थोड यात जागितक पातळीवर व त ुंची िव कर यासाठी व
जागितक पातळीवर व त ू व स ेवां या ग ुणव ेम ये समानता ा हावी यासाठी
आय.एस.ओ. माणप ही ि या क ेली जात े.
munotes.in
Page 34
वािण य
34 यावसाियका ंनी माणप द ेणा या स ं थांकडे अज के यानंतर ८ मिह याम य े यांना एक ूण
गुणव ा यव थापनाचा अवल ंब (TQM) करावा लागतो . आय.एस.ओ. संघटनेने येक
उ पादनाबाबत िक ंवा सेवांबाबत ज े िनकष ठरव ून िदल े आह ेत. यांची पूत ता क न ८
मिह यात करायची असत े. ती के यानंतर सदर यावसाियकाला काम िमळत े. सम / एकूण
गुणव ा िवकास हा यवसाय िवकासाचा म ु य ट पा पार पाडावा ला गतो. माणप ा
झा यान ंतर स ंघटना याचा आप या गरज ेनुसार िवचार करतात .
२.२.६ आय.एस.ओ. ९००० माणप ा कर याची ि या :
१) आय.एस.ओ. िणत गटाची थापना करण े :
संघटनेम ये आय .एस.ओ. ि य ेला स ु वात कर याप ूव एक किमटी न ेमावी लागत े. ही
किमटी स ंघटनेम ये अि त वात असल े या व त ू व सेवांचे मू यमापन क न या ंचा दजा
तपास ून पाहत े. यामुळे आय .एस.ओ. मानांकनासाठी आप याला िकतपत य न कराव े
लागणार आह े याचा अ ंदाज या गटाला य ेतो. या गटाम य े संघटनेतील कम चाया ना सामाव ून
घेऊन आय .एस.ओ. वातावरणाची िनिम ती केली जात े.
२) गुणव ा िवकिसत करण े :
चिलत ग ुणव ा िवकिसत कर याचा काय म स ंघटनेम ये हाती यावा लागतो . गुणव ा
िवकिसत कर यासाठी स ंघटना पातळीवर व त ू िवकिसत काय मा च े आयोजन कराव े
लागत े. व तुची िकंवा सेवां या ग ुणव ेची तपासणी क न यातील उिणवा िक ंवा दोष शोध ून
यावर उपाययोजना क ेली जात े. उदा. व तुम ये नािव यता िनमा ण करण े, ाहका ं या
आवडीिनवडीन ुसार बदल करण े.
३) गुणव ा हमी काय म आयोिजत करण े :
एखा ा व त ुची गुणव ा िनमा ण के यानंतर ती िटकिवता आली पािह जे. ाहका ंना सतत
दज दार व त ू व स ेवा उपल ध क न द े याची हमी िदली पािहज े. यासाठी आध ुिनक
तं ानाचा अवल ंब करण े, कम चाया ना िश ण द ेणे, गुणव ा िवकास काय माच े
आयोजन करण े इ. काय म स ंघटना पातळीवर राबिवता य ेतात. यामुळे िविश उ ंचीपय त
गुणव ा आणता य ेते.
४) माग दश न करण े :
उ पािदत व त ू आिण स ेवां या ग ुणव ेबाबत कम चाया चा जवळचा स ंबंध असतो . हणून
कम चाया ना गुणव ेबाबत सतत स ूचना द ेणे, माग दश न करण े, नवीन बदल समजाव ून देणे.
या बाबी घड या पािहज ेत. उदा. नवीन क चा माला बाबत, मालहाताळणी , साम ी
हाताळणी , यं ांची देखभाल व काळजी , मालाच े संवे न, मुि करण , माणीकरण , तवारी ,
सं हण इ . बाबत या ंना यो य मािहती िद यास व माग दश न के यास त े व तू आिण स ेवां या
गुणव ेसाठी य न करतात व या ं या या ि य ेतील स हभाग वाढीस लागतो .
munotes.in
Page 35
गुणव ा यव थापन
35 ५) माणप द ेणा या स ं थेची िनवड करण े :
यावसाियक स ंघटनेचे कामात ग ुणव ा माना ंकन पातळी या जवळ आ यावर या ंना
आय.एस.ओ. माणप द ेणा या स ं थेची मािहती गोळा क न ितची िनवड करावी लागत े.
अशा स ं था िवद ेशात काय रत असतात तर ितची शाखा का यालय े िकंवा एजि सज िविवध
देशात असतात . अशा स ं थां या का यालयाशी ऑनलाईन स ंपक क न मािहती ा करता
येते. अनेक स ं थांशी स ंपक साध ून याप ैक यो य या स ं थेची िनवड करता य ेते.
संघटने या ग ुणव ा माना ंकन ा ीसाठी अशा स ं थाकड े िविहत नमु यात अज करता य ेतो.
यासोबत आव यक ती कागदप े (आिथ क प क े) व यो य फ पाठवावी लागत े.
६) आढावा ब ैठक च े आयोजन करण े :
आय.एस.ओ. माणप द ेणा या स ं थे या अिधकाया सोबत सभ ेचे आयोजन क ेले जाते. या
सभेत हे अिधकारी स ंघटने या अिधकाया ना व कम चाया ना गुणव ेबाबत मािहती द ेतात. हे
माणप ा कर यासाठी कोणकोणत े घटक िक ंवा बाबी आव यक आह ेत. याची मािहती
िदली जात े. यामुळे संघटनेतील कम चाया ना कामाची िदशा व अ ंदाज घ ेता येतो व प ुढील
कामाची तयारी करता य ेते. तसेच संघटनेने गुणव ा माना ंकनासाठी आतापय त नेमके
कोणत े य न क ेले आहेत. याचा अ ंदाज माणप द ेणा या स ं थे या अिधकाया ना येतो.
७) ाथिमक भ ेटीचे आयोजन करण े :
यावसाियक स ंघटनेला गुणव ा िवकिसत कर यासाठी िविश कालावधी िदला जातो .
यानंतर माणप द ेणा या स ं थेचे अिध कारी या स ंघटनेला भ ेट देऊन य कामाची
पाहणी करतात . कामाम य े काही कमतरता िक ंवा दोष आढळ यास याम य े सुधारणा
केली जात े. अंितम ट पा गाठ यासाठी आणखी िकती स ुधारणा करावी याबाबत अिधकारी
माग दश न करतात .
८) मू यांकन भ ेट :
माणप द ेणा या स ं थेचे अिधकारी िक ंवा सिमती त स ंघटनेला भ ेट देऊन ग ुणव ा
मानांकन कामाची तपासणी करतात . कामाच े व प अ ंितम ट यात अस यास
माणप ाची यव था क ेली जात े. अ यथा कामाम य े अजूनही काही उिणवा अस यास
याम य े सुधारणा कर यासाठी या ंना कालावधी िदला जातो व कोण या स ुधारणा
कराय या याबाबत माग दश न केले जाते.
९) माणप िवतरण करण े :
माणप िवतरण करणा या स ं थे या त ा ंनी स ंघटने या सवा गीण कामाची पाहणी
क न, व तू व सेवां या ग ुणव ेबाबत स ंघटनेने सव िनकष प ूण केले आहेत. याची खा ी
क न या ंचे समाधान झा यास या ंना ISO - 9000 : 2000 असे मानांकन माणप िदल े
जाते. हे माना ंकन या स ंघटने या उ पादनावर (संवे नावर ), मुि करणाम य े,
जािहरातीम य े िकंवा अहवाल व मािसका ं या म ुखपृ ावर वापरता य ेते.
munotes.in
Page 36
वािण य
36 १०) पाठप ुरावा करण े :
संघटनेला माना ंकन माणप िद यान ंतर स ंघटनेची गुणव ा कायम िटकावी यासाठी
िविश कालावधीन ंतर स ंघटने या उ पादन व स ेवांची पाहणी क ेली जात े. जर याम य े
काही ुटी िदस ून आ यास याम य े सुधारणा कर यािवषयी माग दश न केले जात े.
साधारणपण े दर सहा मिह या ंनी अशी पाहणी केली जात े. गुणव ा स ंवध न करण े व याम य े
सुधारणा करण े हा या पाठप ुरा याचा ह ेतू असतो . जर गुणव ेम ये घसरण झाल ेली आढळ ून
आ यास स ंघटनेचे माना ंकन माणप र क ेले जाऊ शकत े. अशी पाहणी कर याच े
अिधकार माणप िवतरण करणा या स ं था व या ं या अिधकाया ना (त ा ंना) असतात .
२.२.७ काईझ ेन
'काई' हणज े बदल 'झेन' हणज े अिधक चा ंगला. काईझ ेनचा थोड यात अथ हणज े सतत
सुधारणा करत राहण े. लोकांचा ि कोन सकारा मक बनिवण े. आप याला भारत ,
अमे रका, चीन, िसंगापूर इ. देशां या प ुढे जायच े आहे हणून आपण सतत गती क ेली
पािहज े. कामा या य ेक ट यावर िवकिसत बदल क े यास व त ुची गुणव ा िवकिसत
होते. कोणत ेही काम चा ंगले, सोपे, सहज, सुटसुटीत, कमी ासाच े, कमी मात , कमी
वेळेत, कमी खचा त कर या या ीन े केलेला कोणताही बदल हणज े 'काईझ ेन' होय.
कोणतीही ग ुंतवणूक न करता , खच न करता अस े बदल अ ंमलात आणता आल े पािहज ेत.
काईझ ेन हणज े िनरंतर स ुधारणा अशा कार े सात यान े सुधारणा क न श ू य दोष
यव थापन प तीचा ट पा गाठायचा ; या ि य ेम ये संघटने या अ य ा ंपासून
सव साधारण कम चाया पय त सवा ना सामाव ून घेतले जात े. काईझ ेन या प ुढील पाय या
हणून सम ग ुणव ा िनय ं ण, सम उ पादन स ंवध न, केवळ वेळेवर या राबिव या जातात .
जपानम य े सात यान े कामात स ुधारणा क न ट याट यान े शू यदोषात जाणारी प ती ही
काईझ ेनचे तीक आह े.
काईझ ेन ारे आप याला स ृजनशील बनता य ेते व आपण आपला वय ंिवकासास साध ू
शकतो . जपानी त ताईची ओनो या ं या मत े येकाला आप या भावना -क पना य
साकार झाल े या पाह यात व याची अ ंमलबजावणी झाल ेली पाहण े याम य े समाधान
असत े. काईझ ेन प ती मागची म ूळ धारणा हणज े काम करणा या िठ काणी य ात काम
करणारा कामगार हा उ पादन ि य ेशी स ंबंिधत मह वाचा घटक असतो . या या
सहभागािशवाय कामाम य े सुधारणा होऊच शकत नाही . काईझ ेनचे मु य यश सहकाया वर
व या या सहकाया वरअवल ंबून असत े. आज य ेक यावसाियक स ंघटनेला उ पादनाची
गुणव ा िनमा ण करण े, ती िटकवण े, कामाम य े सुधारणा करण े यासाठी काईझ ेनची गरज
आहे. जागितक करणाम य े वेश करताना व त ुची ग ुणव ा आ ंतररा ीय पातळीवर
मािणत करावी लागत े. व तु या ग ुणव ेम ये िविश दजा िनमा ण कर यासाठी याम य े
सात यान े िवकिसत बदल केला पािहज े. काईझ ेन असा बदल सतत करावा ह ेच आप याला
सूिचत करत आह े.
munotes.in
Page 37
गुणव ा यव थापन
37 २.२.८ काईझ ेन काय म प ुढील तीन तरावर चाल ू असतो :
१) यव थापक य पातळीवरील काईझ ेन :
काईझ ेन काय मातील मह वाचा घटक हणज े यव थापक होय . यव थापका ंनी
कम चाया ना ेरणा द ेऊन या ं याम य े धाडस िनमा ण क न उपल ध प रि थतीम य े
सुधारणा क ेली पािहज े. यव थापका ंनी व त ुंची गुणव ा आिण कामा या प रि थतीम य े
िवकिसत बदल याकड े सात यान े ल िदल े पािहज े. यां यासमोर द ूर ि कोन असायला
हवा. सतत िवकासाचा यास व पाठप ुरावा ह वा. सुधारणा ंिवषयी या ंना अिधक मािहती व
ान हव े ते यांनी सहकाया या मदतीन े अंमलबजावणीम य े आणायच े असत े.
२) गट िक ंवा सम ूहानुवत काईझ ेन :
संघटनेतील कम चाया चे गट तयार क न गट ेरणा, गटशैली या ार े कामाम य े व व त ु या
गुणव ेमधये सुधारणा क रता य ेते. संघटनेतील कम चाया चे लहान गट तयार क न गटा ंना
ेरणा द ेऊन या ं याकड ून काम चा ंग या प तीन े क न घ ेता येते. दजा िकंवा गुणव ा
वतु ळ व तुची गुणव ा िनधा रत करता य ेते व स ुधारणा करता य ेते. समूहाम य े यि ंना
काम कर याच े समाधान लागत े. दजा वतु ळाम य े येक कम चा याला कामाम य े येणा या
अडचणी समजाव ून घेऊन यावर उपाययोजना क ेली जात े.
३) यि गत पातळीवरील काईझ ेन :
संघटनेतील य ेक कम चा याला काईझ ेन काय माम य े सहभागी क न घ ेतले जात े.
याला कामाम य े ेरणा िद या जा तात. काम कस े कराव े याबाबत स ूचना द ेऊन माग दश न
केले जाते. नवीन त ं ाची कम चाया ना मािहती व िश ण द ेऊन याचा कामातील सहभाग
वाढिवता य ेतो. नवीन नवीन बाबी िशक याम य े यांना ो सािहत क ेले जात े. यामुळे
कम चा या या कौश यात वाढ होत े, हीच कौश य े कामाम य े सामाव ून घेता येतात व याचा
संघटनेला फायदा घ ेता येतो.
२.२.९ काईझ ेन काय मातील ट प े िकंवा पाय या :
१) ाथ ना :
कंपनीतील कामा या स ु वातीला सव कम चाया नी एक य ेऊन िक ंवा कामा या िठकाणी
ाथ ना करावी याम य े कंपनी या ग ुणव ा धोरणाच े मरण कराव े. योगा व यायाम करावा
यामुळे कामा या िठकाणी स न वातावरण तयार होईल . कुलदैवताच े नाम मरण
के यामुळे या द ेवाचे आिश वाद आप या काया ला िमळतील याम ुळे दैनंिदन कामाची
सु वात चा ंगली होईल .
२) सेईरी (सुिनयोजन ):
उ पादना या िठकाणी कामासाठी आव यक असल ेली साम ी , यं साम ी , क चा माल इ .
िनि त करण े. अनाव यक साम ी बाज ूला करण े, खराब साम ीची िव ह ेवाट लावण े इ. ची
नीट यव था करावी लागत े यालाच कामा या िठकाणी कराव े लागणार े िनयोजन अस े
हणतात .
munotes.in
Page 38
वािण य
38 ३) िसटोन (सु यव था ) :
कामा या िठकाणी य ेक कम चा याला लागणारी साम ी यो य या िठकाणी उपल ध झाली
पािहज े. यासाठी आव यक साम ी जाग ेवर ठेवणे व अनाव यक साम ी बाज ूला करण े
आव यक असत े अशी यव था करण े होय.
४) सेईकेटस (नीगा, व छता ):
कामा या िठकाणी कम चाया नी वत : या आरो याची आिण य ं ांची नीट काळजी घ ेतली
पािहज े. काम करताना आपल े हात न ेहमी व छ असाव ेत याम ुळे मशीन खराब होणार
नाही. मशीन तपास ून घेऊन ितच े नट घ आह ेत काय ? ीस व ऑईल नीट क ेले आहे
काय? मशीन चाल ू आह े का? मशीन चाल ू कर याप ूव ते साफ करण े, मशीनची नी ट
काळजी घ ेणे, मशीनम य े काही िबघाड अस यास म ॅकॅिनक या िनदश नास आण ून देणे,
िच ी िलह न मशीनवर ठ ेवणे याम ुळे याप ुढील कम चारी मशीनची नीट काळजी घ ेतील.
५) िश स ुके ( वयंिश त व िश ण ) :
संघटनेतील सव कम चाया ना कामाबाबत िश त हवी असत े. सवा साठी समान िनयम
असतात . यासाठी सवा नी या िनयमा ंचे पालन करायच े असत े. कम चाया ना िश त
लाग यास स ंघटनेम ये िश त िनमा ण होत े. नवीन त ं ानाच े संघटनेमाफ त िश ण िदल े
जाते. याचा कम चाया नी अवल ंब करायचा असतो . यव थापन त ह े ी फेयॉल यांनी
यव थापना या १४ त वांम ये िश त या त वाला फारच मह व िदल े आहे.
२.३ सेवा गुणव ा यव थापन
आधुिनक उ पादनाम य े व त ुं माण े सेवां या ग ुणव ेचा िवचार करावा लागतो . ाहका ंना
चांग या दजा या स ेवा उपल ध क न िद या तरच त े पु हा प ु हा याच व त ुची खर ेदी
करतात . यासाठी व त ुं माण े सेवांचे उ पादन आिण िवतरण क ेले जात े. सु वातीला
वािण याम य े अनुषंिगक स ेवांचा समाव ेश कर यात आला . परंतु आध ुिनक िवपणनाम य े
माणीकरण , तवारी , संवे न, मुि करण , संगणक, बाजारप ेठ संशोधन , िवपणन मािहती
प ती इ . सेवांचा अ ंतभा व आढळ ून येतो. सेवांची या ी वाढली असली तरी ाहका ंना
चांग या स ेवा दान करा या लागतात . जागितक करणाम ुळे पध चे माण वाढल े आह े.
यामुळे सेवां या ग ुणव ेला िवश ेष मह व ा झाल े आहे.
१) “सेवा गुणव ा यव थापन हणज े ाहका ंना िद या जाणा या स ेवां या दजा त वाढ
करणे होय.”
२) “सेवा गुणव ा यव थापन हणज े व त ुसोबत िक ंवा वत ं पणे ाहका ं या या स ेवा
पुरिव या जातात या ं या दजा म ये सुधारणा करण े होय.”
२.३.१ सेवा गुणव ा यव थापनाच े मह व आिण फायद े
१) ाहका ंचे अिधकािधक समाधान करता य ेते :
सेवांची गुणव ा िवकिसत क न ाहका ं या समाधानाम य े वाढ करता य ेते. उदा. आराम
गाडी या वासाचा ाहका ंना कंटाळा य ेत नाही . सात यान े चालणा या मोबाईल स ेवांचा
ाहक मनम ुराद आन ंद लुटतात . munotes.in
Page 39
गुणव ा यव थापन
39 २) ाहक व ृ ी व संवध न करता य ेते :
“ ाहका ंचे समाधान ह ेच आमच े येय” अशा कारच े फलक द ुकानांम ये लावल ेले असतात .
यानुसार ाहका ंना चा ंगली स ेवा िद यास ाहका ं या स ं येत वाढ होत े. दुकानातील
िव ेता ाहका ंशी मध ूर वाणीन े बोलला तरी ाहक भाराव ून जातात . यामुळे ाहक व ृ ी
आिण ाहक िटकाव करण े श य होत े.
३) िव व ृ ी करता य ेते :
दज दार स ेवां ारे ाहका ंना आकष ू न घेऊन िव म य े वाढ करता य ेते. ाहक स ं येत वाढ ,
खरेदी श त वाढ इ . मुळे िव त वाढ होत े. यामुळे िव त वाढ होऊन न याम य े वाढ
होते. थोड यात यावसाियका ंनी सेवांची गुणव ा िवकिसत क े यास या ंचा फायदा होतो .
४) मौिखक जािहरात क ेली जात े :
सेवां या ग ुणव ेत वाढ क े यामुळे याबाबतची मािहती अन ेक ाहका ंना समजत े. यामुळे
मौिखक जािहरात होत े ही जािहरात िवनाम ू य होत े.
५) यवसाया या नावलौिककात वाढ होत े :
चांग या ग ुणव े या स ेवा दान क े यामुळे ाहक समाधानी होतात . ाहक व
बाजारस ेवेम ये यवसायाची ितमा चा ंगली िदस ून य ेते. यामुळे यवसाया या
नावलौिककात भर पडत े.
६) पध त व ेश करता य ेतो व िटक ून राहता य ेते :
जे यावसाियक ाहका ंना चा ंगली स ेवा उपल ध क न द ेतात. यांना बाजारप ेठेम ये
सहजपण े वेश करता य ेतो. तसेच मोठ ्या पध म ये िटक ून राहता य ेते. मोठ्या
यावसाियक स ं था रा ीय व आ ंतररा ीय पातळीवर पधा क शकतात .
२.३.२ सेवा गुणव ा यव थापन / सव हीकल
अमे रकन िवपणन त वाल ेर जैथमल, ए. परशुरामन आिण िलनाड बेरी यांनी १९८८ म ये
सेवा ग ुणव ा यव थापन ितमान िवकिसत क न अ ंमलबजावणी क ेली. ाहका ंनी
अनुभवले या स ेवे या दजा चे मू यमापन करण े हा या ितमानाचा उ ेश आह े.
सेवेचे िवपणन ह े व तू या िवपणनाप े ा अिधक आ हाना मक असत े कारण स ेवा या अम ूत
व पात असतात . सेवा िदसत नाहीत िक ंवा पश ही करता य ेत नाहीत तर या फ
जाणवतात िक ंवा ाहक या ंचा अन ुभव घ ेऊ शकतात हण ून सेवे या दजा चे मू यमापन
करणे यि िन असत े तसेच ते सं या मक नसते.
हे ितमान ाम ु यान े गुणा मक िव ेषण आह े. यात िवतरकाकड ून पुरिवले या स ेवेतील
उिणवा िक ंवा कमतरता शोध या जातात .या अथा ने सेवा गुणव ा यव थापनास आ ंतर
िव ेषण अस ेही हणतात . यात अप ेि त ग ुणव ा आिण ाहकान े य ात अन ुभवलेली
सेवेची गुणव ा यातील अ ंतर मोजल े जाते. हणून ाहकान े सेवेचा घेतलेला अन ुभव आिण
ाहका या अप े ा व समाधान या ंची त ुलना कर यास ह े ितमान मदत करत े. जर
सेवेसंबंधी या अप े ा आिण य घ ेतलेला अन ुभव यात फरक अस ेल तर यवसाय स ं था
सेवेची कामिगरी स ुधार यासाठी िविश स ुधारा मक मानका ंचा िनण य घेऊ शकत े. munotes.in
Page 40
वािण य
40 जे हा स ेवे या दजा या कामिगरीब ल अ यास आिण िव ेषण कर यात य ेते ते हा
ामु यान े असे आढळ ून येते क खालील दहा प ैलू सेवेची गुणव ा वाढिव यास मदत
करतात . सामा यपण े िव सनीयता , ितसादा मकता , मता , संधी, िश ाचार स ंदेशवहन
िव ासाह ता, सुरि तता , ाहक ओळखण े आिण कम चारी आिण काया लयाचा ि कोन इ .
हणून हे ितमान पधा मक वातावरणात िटक ून राह यासाठी यवसाय स ं थेचे व त ू व
सेवे या करारासाठी न क च उपय ु ठरत े. तसेच या ितमानाम ुळे पुरवले या स ेवे या
दजा तून ाहकास अिधकतम समाधान िमळव ून दे याबाबत यवसाय स ं था अिधक
जाग क असतात .
२.३.३ सेवांचा दजा सुधार यासाठी च े उपाय
उ पादन ह े मूत व पात अस यान े उ पादना या ग ुणव ेचे मोजमाप कर यासाठीची
मानके सोपी असतात . परंतु सेवा या अम ूत व पात अस यान े सेवे या ग ुणव ेची मानक े
आ हाना मक असतात पर ंतु यवसायान े पुरिवले या स ेवे या गुणव ेचे मोजमाप क न
गुणव ेचा दजा सुधा न ाहका ंना समाधान द े यास ंबधीचा िनण य घेणे मह वाच े असत े.
सेवेची गुणव ा स ुधार याच े उपाय पुढील माण े
१. सेवे या ग ुणव ेचे मोजमाप करण े हे थम काय आहे कारण मोजमाप क े यािशवाय
सुधारणा करण े अश य असत े.
२. सेवे या ग ुणव ेचे संबंधी या ाहका या अपे ा आिण िवतरका ंनी पुरिवले या स ेवेची
गुणव ा यातील अ ंतर मोजण े हे दुसरी पायरी आह े.
३. ाहका ं या भेटी आिण सव णात ून ाहका ं या अप े ा समज ून घे यासाठी य न क ेले
पािहज ेत हे ओळखण े.
४. ाहका ं या अप े ा समज यान ंतर यवसायान े सेवा गुणव ा माणक े िनमा ण केली
पािहज े.
५. सेवे या कामिगरीब ल कम चारी िशि त असल े पािहज ेत.
६. यव थापनाकड ून कम चारी वगा कडून िद या जाणा या स ेवांचे िनरी ण झाल े पािहज े.
७. सं थेने कुशल आिण ह शार कम चा या ंची नेमणूक केली पािहज े नेमणूक केली पािहज े.
यांची काय मता िटकिव यासाठी य न क न ो साहन िदल े पािहज े.
८. ाहका ं या समाधानाचा तर समज ून घे यासाठी भावी आिण त पर अिभ ाय य ं णा
असली पािहज े.
२.४ सारांश
कोण याही उ पादनाची िनिम ती करताना या या ग ुणव ेकडे ल ाव े लागत े.
गुणव ाधारक व त ुंना देशी आिण िवद ेशी बाजारप ेठेत सतत मागणी असत े. गुणव ा
िनयं णासाठी उपल ध त ं ांचा वापर क न ग ुणव ा िवकिसत करता य ेते व िनधा रत करता
येते. शू य दोषरिहत उ पादन िक ंवा १००% अचूक उ पादन कर याकड े यावसाियका ंनी
ल क ि त कर याची गरज आह े. यासाठी सम ग ुणव ा यव थापन ही स ंक पना क ृतीत
आण याची आव यकता आह े. आप या द ेशात सम ग ुणव ा यव थापनाम य े अनेक munotes.in
Page 41
गुणव ा यव थापन
41 अडचणी आह ेत. यावर उपाययोजना क न ग ुणव ा िवकिसत करता य ेते. जपानन े सम
गुणव ा ही स ंक पना िविवध उ ोगा ंम ये जिवली आह े.
गुणव ा िवकिसत कर यासाठी आ ंतररा ीय पातळीवर आय .एस.ओ. ९००० हे माणात
आले आह े. यासाठी याव साियका ंना आय .एस.ओ. ऐवजी आय .एस.ओ. ९००० हे
माणप धारण कराव े लागत े. उ पादनाची ग ुणव ा िवकिसत कर यासाठी िस स िस मा ह े
तं वाप न च ुका कमी करता य ेतात. अगदी १००% अचूक उ पादनाच े उि गाठता य ेते.
काईझ ेन या त व णालीचा अवल ंब क न उ पादनाम य े सतत स ुधारणा क न ग ुणव ा
िवकिसत करता य ेते. तसेच १००% गुणव ा िनधा रण करता य ेते. ाहका ंना चा ंग या स ेवा
दान क न ाहक व ृ ी, ाहक िटकाव आिण ाहक समाधान इ . बाबी श य होतात .
२.५ वा याय
.१. खालील ा ंची थोड यात उ र े ा
१. गुणव ेचे पैलु िवशद करा .
२. गुणव ा प र यच े मुख कारा ंबाबत मािहती िलहा .
३. गुणव ा वत ु ळाची व ैिश ्ये िवशद करा .
४. सम ग ुणव ा यव थापन बाबत मािहती िलहा .
५. आय.एस.ओ. ९००० माणप िमळव याची ि या िवशद करा .
.२. टीप िलहा
१. आय.एस.ओ. ९०००
२. काईझ ेन
३. सेईरी
४. सेवा गुणव ा यव थापन
५. िस स िस मा
munotes.in
Page 42
42 ३
भारतीय िव ीय प ती
घटक रचना
३.0 उि े
३.१ तावना
३.२ सेबी
३.३ पतिनधा रण
३.४ सारांश
३.५ वा याय
३.0 उि े
भारतातील भा ंडवल बाजारा या वत मान ि थतीचा अ यास करण े.
भांडवल बाजाराच े ान ा कर यासाठी िव ा या ना े रत करण े.
ाथिमक भाग िव बाबत मािहती िमळवण े.
भारतीय पतमापन बाबत मािहती िमळवण े.
३.१ तावना
िव ीय बाजारालाच भा ंडवल बाजार अस े हणतात . यावसाियक उप मा ंना मोठ ्या
माणावर भा ंडवलाची आव यकता असत े. साधारणपण े यवसायाम य े ि थर आिण
खेळ या व पा या भा ंडवलाची ग ुंतवणूक करावी लागत े. यावसाियका ंना वत : इतके मोठे
भांडवल गो ळा करणे श य होत नाही . यासाठी या ंना भा ंडवल बाजारामाफ त भांडवल
गोळा करावे लागत े. भांडवल बाजारामाफ त कंपनी या भागा ंची व कज रो या ंची िव क न
यवसाया ंना भा ंडवल प ुरवठा कर याच े काय भांडवल बाजारामाफ त केले जात े. यामुळे
देशातील िविवध उ ोगा ंना भा ंडवल प ुरवठा क ेला जातो व द ेशा या आिथ क आिण
औ ोिगक िवकासास हातभार लागतो . मोठ्या माणावरील खाजगी उ ोग , शासक य
उ ोग व साव जिनक उप मा ंना भा ंडवल बाजारामाफ त कज उपल ध क न िदली जातात .
यासाठी शासनान े वात ं य ा ीन ंतर ब ँकांचे रा ीयकरण आिण अथ सहा य करणा या
सं थांची थापना क ेलेली आह े. यावसाियक उप माची थापना , वृ ी ह े भांडवल
पुरवठ्यावर अवल ंबून आह े. हणून देशातील भा ंडवल बाजार द ेशा या आिथ क आिण
औ ोिगक िवकासास हा तभार लावणारा मह वाचा द ुवा ठरतो .
munotes.in
Page 43
भारतीय िव ीय प ती
43 ३.१.२ या या :
१) एस.सी. कुचल :
“उ ोगध ं ा या दीघ कालीन भा ंडवली गरजा प ूण कर यासाठी समाजातील बचती व ठ ेवी
यांचा ओघ िविवध मागा नी व प त नी उ ोगध ं ांकडे वळिव यासाठी िविवध स ं था काय
करत असतात या सवा ना संयु पणे भांडवलबाजार अस े हणतात .”
२) हब ट ई. डुगल :
“खाजगी व शासक य उ ोगा ंना िक ंवा यि ंना यवसायासाठी म यमकालीन आिण
दीघ कालीन िनधी उपल ध क न द ेणे व या यवसाया ंची अगोदरच थिकत असल ेली
साधन े ह ता ंत रत करणा या यं णेला भा ंडवल बाजार अस े हणतात .”
३) एच.टी. परेख :
“भांडवल बाजार हणज े अशी य ं णा क या ार े यवसाया ंना अ पकालीन व दीघ मुदतीचा
कज पुरवठा करणा या यापारी औ ोिगक आिण शासक य द तऐवजा ंचा समाव ेश केला
जातो.”
४) के.एस. शमा :
“भांडवल बाजाराचा स ंबंध यवसाया ला लागणा या दीघ मुदती या िनधीचा कजा ची देवाण
घेवाण क े या जाणा या यव थ ेशी संबंिधत आह े.”
५) “म यम व दीघ कालीन व पा या कजा ची देवाण घ ेवाण या य ं णेमाफ त होत े ितला
भांडवल बाजार अस े हणतात .”
३.१.३ भारतीय िव ीय बाजार
भारतीय नाण े बाजार -
• िव ीय यव थ े या या भागात अ पकालीन िनध ची द ेवाण-घेवाण होत े, याला नाण े
बाजार अस े हणतात . munotes.in
Page 44
वािण य
44 • नाणे बाजारात कज यवहार 1 वषा पय त या कालावधीसाठी होतात . मा , कृषीसाठी
हा अ प कालावधी 15 ते 18 मिह या ंपय तचा अस ू शकतो .
• भारता या नाणे बाजारात अस ंघिटत े ाचा तस ेच, संघिटत े ाचा समाव ेश होतो .
• असंघिटत े ात सावकार , सराफ प ेढीवाल े तसेच, बँकेतर िव ीय स ं थांचा समाव ेश
होतो.
• संघिटत े ात यापारी ब ँकांचा समाव ेश होतो . यांम ये साव जिनक े ातील , खाजगी
े ातील, सहकारी े ातील तस ेच, परक य ब ँकांचा समाव ेश होतो .
भारतीय भा ंडवल बाजार -
• िव ीय यव थ े या या भागात म यम तस ेच दीघ कालीन िनध ची द ेवाण-घेवाण होत े,
याला भा ंडवल बाजार अस े हणतात .
• भांडवल बाजारात 1 वषा पे ा अिधक कालावधीच े कज यवहार होतात . साधारणत : 5
वषा पय त या कालावधीला म यमकालीन तर याप े ा जा त 20-25 वषा पय त या
कालावधीला दीघ -कालीन समजल े जाते.
• भारतीय भा ंडवल बाजारात िव प ुरवठा करणाया व इतर िव ीय स ेवा दान करणाया
सं थांम ये खालील स ं थांचा समाव ेश होतो .
१. यापारी ब ँका
२. िवकास िव ीय स ं था. उदा. IFCI, IDBI, ICICI, SFCs, SIDCs, इ.
३. िवकास क ंप या - LIC आिण GIC.
४. मच ट बँका.
५. युचुअल फ ंड्स - UTI
६. पतदजा ठरिवणाया सं था CRISIL, CARE, ICRA
तसेच, भांडवल बाजारात कज घेणाया ना (ऋणको ) व कज देणाया ना (धनको ) एक
आणणार े रोखे बाजार (Stock exchanges) व यातील दलाल मह वाची भ ूिमका पार
पाडतात .
भारतात ब ँक यवसायाच े अि त व ाचीन काळापास ूनच असल े तरी आध ुिनक ब ँक-
यवसाय मा ि िटश काळापास ूनच स ु झाला
३.१.४ ाथिमक बाजारप ेठ
ाथिमक भाग िव (IPO-Initial Public Offering) ही ि या अस ून खासगी क ंपनी
नवीन आिण िक ंवा अि त वात असल े या ितभ ूती िनव ेशकांना या ार े जारी करत े.
खासगी क ंप या मोठ ्या माणात भा ंडवल जमा कर यासाठी वत:ला साव जिनक munotes.in
Page 45
भारतीय िव ीय प ती
45 कंपनीम य े पा ंत रत कर याचा िनण य घेताना याबद यात ितभ ूती द ेतात. त हा
सव सामा य िनव ेशकांना भाग िवत रत कर यासाठी या ार े ाथिमक भाग िव चा
(IPO)अवल ंब केला जातो . ही ि या ख ूप ि ल अस ून भारतीय ितभ ूती आिण
िविनमय बोड ारे (Securities And Exchange Board of India -SEBI सेबी) िनयंि त
केली जात े.
३.१.५ संपुण ि य ेत खालील चरण समािव आह ेत.
१. गुंतवणूक बँकेची नेमणूक: कंपनी एखा ा अ ंडरराइटर िक ंवा गुंतवणूक बँकेची िनय ु
करते आिण ाथिमक भाग िव ि या स ु करत े.ते बाजारात ितभ ूती िव साठी
स लागार हण ून काम करतात . ते कंपनी या आिथ क ि थतीचा अ यास करतात
आिण कंपनी िकती र कम जमा क शकत े याचा िनण य घेतात. जारी क ेले या
ितभ ूत चे ते यव थापक असतात . ितभ ूत ची िव कर यातील कोणतीही
जोखीम त े प कर त नाहीत .
२. सेबीकड े न दणी : कंपनी स ेबीकड े न दणी -िनवेदन सादर करत े यात क ंपनी या आिथ क
ि थती आिण यवसाय योजना ंचा तपशीलवार अहवाल समािव असतो . कंपनीस सव
िनयम आिण काय ा ंसह आव यक गरजा प ूण करा या लागतात आिण सवा चे समाधान
करावे लागत े .
३. मािहती प काची तयारीः अंडरराइटर या मदतीन े कंप यांना मािहतीप क तयार करण े
आव यक आह े. यात क ंपनीची सव मािहती , भिव यातील योजना आिण अप ेि त भाग
िकंमत ेणी याचा समाव ेश असतो .हे मािहतीप क स ंभा य ग ुंतवणूकदार या ंना भाग
खरेदीत रस असतो अशा ंसाठी असत े.
४. रोड शो : मािहतीप क तयार झा यान ंतर अ ंडररायटर आिण क ंपनीचे अिधकारी
कंपनीची जािहरात कर यासाठी द ेश यापी रोड -शो करतात . आिण या ार े
िनवडल े या काही खासगी खर ेदीदारा ंचा आिण स ंभा य ग ुंतवणूकदारा ंचा ितसाद
जाणून घेतात.
५. सेबीची मा यताः सेबी कंपनी या न दणी िवधानावर समाधानी अस यास आयपीओ
आिण िनि त क ेले या िव तारख ेला परवानगी द ेते आिण आव यकता अस यास
यापूव मािहतीप कात काही बदल स ुचिवत े.
६. रोखेबाजाराची िनवड (Selection of a stock exchange/s): कंपनीला ज ेथे इि छत
आहे या रोख ेबाजाराची /बाजारा ंची िनवड भाग िवक यासाठी आिण रोख े सूचीब
कर याची आव यकता असत े.
७. िकंमत प ा आिण जारी कर याची स ं या: सेबी या म ंजुरीनंतर कंपनी अ ंडरराइटर या
सहा यान े िव कराय या भागा ं या स ं येवर आिण िक ंमत प ्यावर िनण य घेते.
समभाग दोन प तीन े जारी क ेला जाऊ शकतो - munotes.in
Page 46
वािण य
46 १) ि थर िक ंमत आयपीओ (Fixed Price IPO) - ि थर िकंमत प तीत क ंपनी
समभागा ंची िकंमत आिण िवक या जाणा या भागा ंची सं या ठरवत े
२) बुक िबि ड ंग आयपीओ (Book Building IPO) - ही प त क ंपनीला भागा ंना
िमळणारी अप ेि त िक ंमत शोध यास मदत करत े.यासाठी कंपनी िक ंमत प ा
ठरवत े आिण ती ग ुंतवणूकदारास या प ्यादर यान या भावात बोली लाव याची
इ छा आह े ते िनवड याचा पया य देते.
८. खरेदीसाठी साव जिनक उपल धता : मािहतीप कात नम ूद केले या तारखा ंना समभाग
साव जिनक ग ुंतवणूकदारा ंना उपल ध क ेले जातात आिण गुंतवणूकदार ि थर िक ंमत
अस यास आव ेदनप भ न आिण ब ुक िबि ड ंग अस यास िक ंमत प ा भ न त े
कंपनीकड े जमा काया ला सा ंगतात.
९. िव िक ंमत आिण वाटप : अज कर याचा िनि त कालावधी स ंप यान ंतर, अंडररायिट ंग
बँकां या मदतीन े कंपनी यावर स ंभा य ग ुंतवणूकदारा ंना भाग िव करायच े आहेत
ती िक ंमत ठरवत े. सदरची िक ंमत थ ेट मागणी आिण बोली लावल े या िकंमती ार े
िनि त क ेली जात े. एकदा िक ंमत िनि त झा यावर ग ुंतवणूकदारा ंनी बोली लावल े या
िकमतीवर आिण उपल ध समभाग स ं येवर समभागा ंचे वाटप क ेले जात े. भागांना
जा त माग णी अस यास ग ुंतवणूकदारा ंना भाग वाटप क ेले जात नाही .
१०. समभागा ंची न द करण े: शेवटची पायरी हणज े रोखेबाजारात समभागा ंची न द करण े
आव यक असत े.
३.१.६ िडमट े रयालायझ ेशन
भाग आिण कज रोखे धारका ंजवळ जी कागदप े असतात ती य व पात असतात
यामुळे ा ार े खरेदी िव च े यवहार करण े सुलभ जात े. परंतु ती य व पात िक ंवा
मूत व पात उपल ध हो याऐवजी जर अम ूत व पात उपल ध झाली तर याला
िडमटे रयलाझ ेशन (अमूत करण ) असे हणतात . याचा अथ या माणप ा या न दी
सं थेकडे ठेवले या असतात िकंवा अशा कार या न दी ठ ेव यासाठी भाग बाजाराम य े
वतं यं णा तयार कर यात आल ेली आह े. या यं णेला िड पॉिझटरी िक ंवा गुंतवणूक या
न दी करणारी स ं था अस े हणतात . जे हा ग ुंतवणूकदारा ंना ही माणप क ंपनीकड ून
उपल ध होतात . ते हा गुंतवणूकदार ही माणप िड पॉिझटरी स ं थेकडे न दीसाठी द ेतात.
या सं थेम ये गुंतवणूकदारा ंचे वत ं खात े तयार क ेले जाते. या खा यावर ही माणप े
िकंवा यावरील र कम जमा क ेली जात े. ही न द िड पॉिझटरी स ं थेकडे जे हा केली जात े
यावेळी माणप ा ंचे मूत व प बदल ून या ंना अम ूत व प ा होत े. यामुळे
गुंतवणूकदार िनि त राहतो व याला भिव यात या न दी या सहा यान े भाग िक ंवा
कज रो या ंची िव करण े सुलभ जात े.
munotes.in
Page 47
भारतीय िव ीय प ती
47 ३.१.७ अमूत करण ि या
कोण याही य न े कोण याही िडपॉिझटरी पािट िसपंटकडे (DP) िडमॅट खा ते उघडल े
पािहज े. डीपी ग ुंतवणूकदार आिण िडपॉिझटरी या ं यात अिभकता हण ून काम करतो .
ि या खालील माण े आहे:
१. याला /ितला ऑनलाइन िडम ॅट खात े उघड याचा अज भरावा लाग ेल आिण याला
माणप (ने) डीपीकड े समप ण कराव े लागेल. यानंतर डीपी ह े, अज आिण म ूळ भाग
माणप आिण या या ओळखी या प ुरा यासाठी कागदप े आिण प ा आिण वय ं-
सा ांिकत पासपोट आकाराचा फोटो स ंबंिधत िनब ंधकाकड े पाठवतो .
२. य ला या या डीपी सोबत एक करार करावा लाग ेल याम य े सव िनयम आिण
कायद े गुंतवणुकदार आिण डीपी दोघा ंनी पाळाव ेत अस े िलिहल ेले अस ेल. डीपी
गुंतवणूकदाराला कराराची त द ेतो.
३. करारावर वा री क े यानंतर आिण कागदप ा ंची पडताळणी क े यानंतर, सुमारे १५
िदवसा ंत य ला याचा ऑनलाइन खात े मांक िमळ ेल. याला बीओ आयडी हण ून
देखील ओळखल े जात े जो लाभाथ मालकाचा ओळख मा ंक आह े. यांचे
भिव यातील सव यवहार या आयडीन े केले जातील .
४. आर आिण टी अिभकता जवळ भागा ंचे तपशील असतात . तो अज दारा या वा रीन े
तपासतो आिण यावर ि या करतो आिण क ंपनी आिण एन एस डी एल ला याब ल
मािहती द ेतो.
५. आर आिण टी अिभक या कडून सूचना िमळा यावर , एन एस डी एल िक ंवा सी डी ए एल
भागधारका ं या िडपॉिझटरी खा यातील भाग डीपीकड े जमा करतात आिण यान ुसार
भागधारका ंस कळवतात . ा िकय ेस डीम ॅट िवन ंती जमा क े या या तारख ेपासून ३०
िदवसा ंपे ा जा त व ेळ लाग ू नये. शेवटी, गुंतवणूकदाराला या या /ित या डीपी ार े
िडमॅट भाग िमळतात .
डीमॅट खात े असल ेली य भाग बाजारा या जगात पाऊल ठ ेवू शकत े आिण पर पर
िनधी, भाग, कज रोखे, िवमा, िनवृ ी योजना इ याद म य े पैसे गुंतवू शकत े. बँक खा या या
िवपरीत ,िडमॅट खा यासाठी िस य ु रटीजची िकमान िश लक ची स ं या ग ुंतवणूकदाराकस
आव यक नसत े.
३.१.८ भागप ेढ ची भ ूिमका
एनएसडीएल (NSDL) आिण सीडीएसएल (CDSL)
पूव भाग अथवा भागा ंचा िह सा भौितक माणप ा ं या पात जारी क ेला जात अस े
जेणेक न क ग ुंतवणूकदाराला त े सुरि त ठ ेव याची आिण िव न ंतर खर ेदीदाराकड े
अ ेिषत कर याची गरज होती . ही ि या अ यिधक व ेळ घेणारी होती आिण ाम य े
बनावट भागप े आिण च ुक या हाताळणीची सम या होती आिण याम ुळेच munotes.in
Page 48
वािण य
48 तं ानआधा रत नवीन णाली आिण भाग धारण व ह ता ंतरणासाठी इल े ॉिनक
प तीत समभाग आल े आहेत.
समभाग धारण आिण ह ता ंत रत कर या या इले ॉिनक व पाला ितभ ूत चे
(securities) िडमटे रयलायझ ेशन (de-materialisation) हणतात . ही अशी ि या
आहे या ार े ठेवीदाराकड ून भौितक व पातील माणप े घेतली जाऊन ती न क ेली
जातात आिण याबद यात समत ु य भागांची स ं या गुंतवणूकदारा या भागप ेढी
(depository account) खा यात जमा क ेली जाते. भागपेढी ठेवीदारासाठी ब ँक हण ून
काम करत े. ा भाग (shares), कज रोखे (Debentures), बंधप (bonds), सरकारी
ितभ ूती (government securities) इले ॉिनक व पाम य े वीकारतात . अशा कारे
भागपेढ्या ठेवी गुंतवणूकदारा ं या ितभ ूती वीका न या ंना सेवा दान करतात .
भारतात दोन भागप ेढ्या आह ेत -१) नॅशनल िस य ु रटीज िडपॉिझटरी िल .(एनएसडीएल )
आिण २) स ल िडपॉिझटरी सि ह स िल. (सीडीएसएल )
ा भागप ेढ्या गुंतवणूकदारा ंना या ं या सहभागी ा रे यां या स ेवा दान करतात या ंना
भागपेढी सहभागी (Depository Participant -DP) हणतात .डीपी एक ब ँक, आिथ क
सं था ,संर क िक ंवा दलाल अस ू शकतो . या माण े एखा ा ब ँक सेवांचा लाभ घ े यासाठी
गुंतवणूकदार ब ँकेत खात े उघडतो या माण े भागपेढीचा लाभ घ े यासाठी ग ुंतवणूकदार
भागपेढी सहभागीसह भागप ेढी खात े (depository account) उघडतो .
३.१.९ भागप ेढीची काय खालील माण े आहेतः
१. िडमट े रअलायझ ेशन : भागपेढीचे ाथिमक काय हणज े बाजाराम य े भौितक
व पातील ितभ ूती कमीतकमी हाताळण े. सदरची ि या ही
िडमटे रअलायझ ेशन ार े साधली जात े.
२. खाते ह ता ंतरण: भागपेढी ही खात ेदारा या सव यवहारा या न दी ठ ेवते यात
यवहारा ंची प ुत ता आिण लाभा या या खा यात झाल े या इतर यवहारा ंचा,
ह तांतरणांचा समाव ेश होतो .
३. ह ता ंतरण व न दणी : ह तांतरण हणज े जारीक या या मालक ह क न दीम य े
झालेला कायद ेशीर बदल होय . ह तांतरण भािवत हो यासाठी काही कायद ेशीर
पावल े उचलली जातात जसे क , बदली , ह तांतरण साधनाची अ ंमलबजावणी आिण
मु ांक शु क प ुत ता इ यादी .
४. कॉप र ेट ि या : भागपेढी दोन कार े कॉप र ेट ि या हाताळ ू शकत े. पिह या करणात ,
जारीक या स कॉप र ेट फायद े ा कर यास पा असल े या य ब ल ती क ेवळ
मािहती दान करत े. अ य बाबतीत , भागपेढी कॉप र ेट लाभा या िवतरणाची
जबाबदारी वतः घ ेते
५. तारण व बोजा (Pledge and Hypothecation) : भागपेढी कज िकंवा इतर उचल
घे यासाठी ितभ ूत ना तारण िक ंवा बोजा हण ून ठेव यासाठी परवानगी द ेतात. munotes.in
Page 49
भारतीय िव ीय प ती
49
६. वटणावळ णालीतील दुवे (Linkages with clearing system): भागपेढी हे
रोखे बाजाराशी स ंल न असल े या वटणावळ णालीतील द ुवे आहेत जे िव िक ंवा
खरेदी दलाला ंची दलाली िनि त कर याच े काय करतात .
३.२ भारतीय ितभ ूती िविनमय म ंडळ (सेबी)
देशातील उ ोगध ं ांचा िवकास हा या द ेशातील भा ंडवल बाजारावर अवल ंबून आह े. तर
भांडवल बाजारातील यवहारा ंची पारदश कता यावर ठ ेव या जाणा या िनंय णावर
अवल ंबून आह े. यासाठी १९८८ म ये भारतीय ितभ ूती आिण िविनमय म ंडळाची (सेबी)
थापना कर यात आली . या मंडळाला कायद ेशीर अि त व ा हो यासाठी स ेबी कायदा ,
१९९२ (SEBI ACT) पास कर यात आला . या काय ातील तरत ुदीनुसार स ेबी या
कामकाजाची िनयमावली तयार कर यात आली . या िनयमावलीन ुसार भा ंडवल बाजारातील
यवहार स ु रळतपणे पार पाडण े, गुंतवणूकदारा ं या िहताच े संर ण करण े, ितभ ूती,
िविनमय यवहार , ितभ ूत ची न दणी , िडपॉिझटरी , अमूत करण इ . िनयम ठरव ून िदल ेले
आहेत. यामुळे भांडवल बाजारातील यवहार स ुरळीतपणे पार पाड यास मदत झाल ेली
आहे. यापूव गुंतवणूकदारा ंची म य थ दलाला ंकडुन मोठ ्या माणावर फसवण ूक केली
जात अस े. गुंतवणूकदारा ं या िहताच े संर ण क ेले जात न हत े. यामुळे देशातील ग ुंतवणूक
करणारा वग भांडवल बाजाराकड े आकिष ला जात न हता . परंतु सेबीची थापना
झा याम ुळे कंप यां या यवहारा ंवर िनय ं ण आल े आहे. भागधारक व कज रोखेधारका ंना
चांग या क ंपनीम य े गुंतवणूक कर याची स ंधी उपल ध क न द ेता आली . कंपनीतील
आिथ क यवहारा ंवर स ेबी माफ त िनय ं ण आ याम ुळे गुंतवणूक ला चालना िम ळाली आह े.
यामुळे भांडवल बाजारातील यवहार वाढ यास मदत झाल ेली आह े. भांडवल बाजारा या
िवकासाम य े या अडचणी िक ंवा सम या आह ेत या द ूर कर याच े काय सेबीमाफ त केले
जाते. यामुळे देशातील भा ंडवल बाजाराचा िवकास कर यासाठी स ेबीचे मह वाच े योगदान
अस याच े िदसून येते. हणून सेबी या स ं थेचा िवकास क न भा ंडवल बाजाराचा िवकास
करणे ही खरी गरज आह े. सेबीचे मु य का यालय म ुंबई येथे आहे.
३.२.१ भारतीय ितभ ूती िविनमय म ंडळाची काय (सेबीची काय )
१) भांडवल बाजाराचा िवकास घडव ून आणण े :
भांडवल बाजारातील यवहारा ंवर िनय ं ण ठ ेऊन त े सु रळतपणे पार पाड यासाठी स ेबीची
थापना कर यात आल ेली आह े. गुंतवणूकदारा ंना संर ण िदल े तर त े भांडवल बाजाराम य े
मोठ्या माणावर ग ुंतवणूक करतील . देशातील िव प ुरवठा करणा या सं था मजब ूत
बनतील व या ार े उ ोगा ंना पुरेशा माणावर भा ंडवल प ुरवठा क ेला जा ईल. भांडवल
बाजारातील यवहार िनय ंि त क े यामुळे चांग या वातावरणाची िनिम ती होईल . दलाला ंना
िश ण द ेऊन भा ंडवल बाजारातील यवहारा ंम ये मोठ्या माणावर वाढ करता य ेईल.
अशा कार े िविवध उ ेश पार पाड ून भांडवल बाजाराचा िवकास कर याच े काय सेबीने
हाती घेतले आहे.
munotes.in
Page 50
वािण य
50 २) िनयमावली तयार करण े व याची अ ंमलबजावणी तयार करण े :
भांडवल बाजारातील एक ूण कामकाज कशा रतीन े करण े आव यक आह े. याबाबत
सेबीमाफ त िनयमावली तयार कर यात आल ेली आह े. या िनयमावलीची या ी
गुंतवणूकदार, कंप या, यु युअल फ ंड, दलाल व भा ंडवल बाजा र इ. शी स ंबंिधत आह े.
यामुळे भांडवल बाजारातील अयो य यवहारा ंवर िनय ं ण आणल े जात े व िनयमाची
काटेकोरपण े अंमलबजावणी क ेली जात े. यामुळे भांडवल बाजारातील यवहार स ुलभतेने
पार पाड यासाठी मदत झाल ेली आह े.
३) गुंतवणूकदारा ंना माग दश न करण े :
भांडवल बाजारा बाबत अन ेक लोका ंम ये शंका व ग ैरसमज आह ेत याम ुळे ते भांडवल
बाजाराम य े गुंतवणूक कर यासाठी प ुढे येत नाही . हणून सेबीमाफ त गुंतवणूकदारा ंना
भांडवलबाजाराची मािहती िदली जात े. गुंतवणूकदारा ंना गुंतवणूक बाबत जर काही श ंका,
अडचणी अगर त ारी असतील तर या द ूर कर याचा य न स ेबीमाफ त केला जातो .
गुंतवणूकदारा ंना फाय ा या व स ुरि त ग ुंतवणूका कोण या आह ेत. याबाबत स ला िदला
जातो. गुंतवणूकदारा ंची स ेबीकड े काही मािहती मागिवली अस ेल तर ती या ंना उपल ध
क न िदली जात े.
४) गुंतवणूकदारा ंना िश ण द ेणे :
गुंतवणूकदार वग हा द ेशाम य े सव िवख ुरलेला आह े. ामीण भागातील लोका ंचे अ ान
अस याम ुळे यां याकड ून गुंतवणूक ला ो साहन िदल े जात नाही . हणून गुंतवणूकदारा ंची
अडचण ल ात घ ेऊन या ंना एक क न ग ुंतवणूक बाबत िश ण िदल े जात े. याम य े
यांना भा ंडवल बाजारातील ग ुंतवणूक या िविवध योजना ंची मािहती िदली जात े.
अशा कार े िश ण या ंना मोफत उपल ध क न िदल े जाते.
५) समिनधीची न दणी करण े :
यु युअल फ ंडांना समिनधी अस े हणतात . उदा. युिनट ट ऑफ इंिडया, जीवन िवमा
िनगम या स ं था समिनधीची काय करता त. या सं थांना भा ंडवल बाजाराम य े िनधी गो ळा
कर याची परवानगी िदली जात े. यांची न दणी स ेबीमाफ त केली जात े. न दणी करताना
अशा फ ंडाना माग दश नाची आव यकता असत े ते यांना उपल ध क न द ेऊन अशा
फंडा या काया वरिनयं ण ठ ेव याच े काम स ेबीमाफ त केले जाते. लहान बचती ार े फायदा
िमळवून देणे व धोका कमी करण े.
६) मच ट बँकस या कामकाजावर िनय ं ण ठ ेवणे :
मच ट बँकस ह े भाग व कज रो या ंची खर ेदी िव च े काम करतात . यामुळे भांडवल
बाजाराम य े मोठ्या माणावर भा ंडवलाची उलाढाल होत े व हा प ैसा उ ोगा ंना पुरिवला
जातो. मच ट बँकस ना दर सहा मिह या ंनी िहश ेब सादर कर याची स ूचना कर यात आल ेली
आहे व या ंचे हे िहशेब तपास ून पािहल े जातात . यां या यवहारा ंवर िनय ं ण ठ ेव याम ुळे
भांडवल बाजारातील यवहारा ंवर िनय ं ण य ेते. munotes.in
Page 51
भारतीय िव ीय प ती
51 ७) दलाला ंची न दणी करण े व या या काया वरिनयं ण ठ ेवणे :
भागबाजारातील यवहारा ंम ये वाढ हावी यासाठी दलाल व उप -दलाल काय करत
असतात . यांना सेबीकड े न दणी करावी लागत े. यां या काया वर सेबीमाफ त िनय ं ण ठ ेवले
जाते. यामुळे दलाला ंकडून गुंतवणूकदारा ंची फसवण ूक केली जात नाही . गैर यवहारा ंना
आळा घाल यात आला आह े. दलाल व उप -दलाल स ेबीने ठरव ून िदल े या िनयमा ंचा
अवल ंब क न आपल े काय करतात .
८) कंप या व द ु यम क ंप यां या काया ची न द घ ेणे व यावर िनय ं ण ठ ेवणे :
भागाबाजाराम य े मोठया माणावर यवहार कर यासाठी दोन क ंप या एक य ेतात व
ितस या कंपनीची थापना करतात . या कंपनी या कामकाजावर िनय ं ण ठ ेव याच े काम
सेबीला कराव े लागत े. या नवीन क ंपनीकड ून सव आिथ क यवहार अच ूक आिण पारदश क
केले जातात िक ंवा नाही याची खा ी क ेली जात े. कारण नवीन क ंपनीचे भाग व
कज रो या ंची िव करताना ग ुंतवणूकदारा ंची फसवण ूक हो याची श यता असत े.
९) भागबाजारातील मािहती िस करण े :
भागबाजारातील ितभ ूत या िक ंमतीम य े सतत चढउतार होत असतात . यामुळे जनतेची
िदशाभ ूल हो याची श यता असत े. अशाव ेळी भागबाजाराचा अ यास क न भाग
बाजाराबाबतची अच ूक मािहती जनत ेला द े यासाठी स ेबी य न करत असत े. उदा.
भागां या िक ंमतीबाबत व ेळोवेळी मािहती िस करण े. िकंमतीम य े अचानकपण े चढउतार
झा यास या बाबतची मािहती िस क ेली जात े.
१०) भागबाजारातील यवहारा ंची तपासणी करण े :
भागबाजारातील यवहारा ंवर िनयं ण ठ ेव यासाठी त े यवहार तपास ून पाह याच े काम
सेबीला कराव े लागत े. वेळ या व ेळी यवहार तपास ून पािह याम ुळे यवहारातील च ूका िक ंवा
दोष समजतात व त े वेळीच दूर करण े सोईच े जाते. तसेच या यवहारा ंबाबत भागबाजाराला
माग दश न केले जाते. यामुळे भागबाजाराम य े यवहार अच ूक व पारदश क हो यास मदत
झाली आह े.
११) क सरकारन े सोपिवल ेली काय करण े :
सेबीला क सरकारन े जी काय ठरव ून िदल ेली आह ेत ती सव काय करावी लागतात .
आप या कामाचा अहवाल क सरकारकड े सादर करावा लागतो . कामातील दोष िक ंवा
ुटी वेळेवर दूर करा या लागतात . क सरकारन े मागिवल ेली मािहती व ेळेवर उपल ध क न
ावी लागत े. क सरकार या स ूचनांचे पालन कराव े लागत े.
१२) गैर यवहारा ंना ितब ंध घालण े :
भागबाजारातील यवहारा ंची स ं या अिधक अस याम ुळे यापैक काही यवहार बनावट
हो याची श यता असत े. उदा. न कल क ेले या स ा ंचा यवहारासाठी वापर करण े,
भागांची चोरी करण े, अिधक र कम ेची अप े ा करण े, यवहारा ंसाठी िवल ंब लावण े, चुक या munotes.in
Page 52
वािण य
52 न दी व ह ता ंतरण करण े इ. अनेक कारच े गैर यवहार क ेले जातात . परंतु सेबीमाफ त या
गैर यवहारा ंना आ ळा घालता येतो. काही भागधारक मोठ ्या माणावर भाग खर ेदी क न
कंपनी ता यात घ े याचा य न करतात . वत: संचालक बन ून कंपनी या िनधीचा
गैरफायदा घ ेतात. अशा ब ेकायद ेशीर यवहारावर स ेबी िनय ं ण ठ ेव याचा य न करत े.
१३) कंप यािवषयी मािहती गोळा करण े :
या कंप यांना भाग व कज रो या ंची िव करावयाची आह े या क ंप यां या आिथ क
यवहाराबाबतची स ेबीमाफ त मािहती गो ळा केली जात े व याबाबत खा ी क ेली जात े.
शासक य धोरणाम य े बदल झा याम ुळे गुंतवणूक ची काय ि थती आह े. याचा अ ंदाज
घेऊन याबाबत व त ुि थतीला अन ुस न मािहती िस क ेली जात े. यामुळे जनतेला
कंप यां या पारदश क यवहारा ंची क पना य ेते. या मािहती या आधार े सेबी
गुंतवणूकदारा ंना माग दश न क शकत े.
१४) कंपनी या एकि करणाच े िनयमन करण े :
लहान क ंप या एक य ेऊन मोठ ्या कंपनीची थापना करतात िक ंवा काही मोठ ्या कंप या
इतर क ंप या िवकत घ ेऊन नवीन क ंपनीची थापना करतात . अशाव ेळी गुंतवणूकदारा ंचा
नवीन क ंपनीवर िव ास बस याची आव यकता असत े. जर स ेबीने या क ंप यांबाबतची
मािहती ग ुंतवणूकदारा ंना िदली तर ग ुंतवणूकदार नवीन क ंपनीम य े र कम ग ुंतवणूक
करायला तयार होतात .
३.२.२ भारतीय ितभ ूती िविनमय म ंडळ आिण ग ुंतवणूकदारा ंचे िहतर ण
आप या द ेशातील ग ुंतवणूकदार वग हा स ंपूण देशात िवख ुरलेला आह े. भाग खर ेदी िव ची
यवहार त े म य थ दलाला ं या माफ त करतात . भागधारका ंना भागबाजाराची प रप ूण
मािहती नस याम ुळे यांची फसवण ूक हो याची श यता असत े. ामीण भागातील ,
आिथ क ्या कमी उ प न गटातील भागधारक लहान माणात भागा ंची खर ेदी करतात .
यांना या ग ुंतवणूक पास ून फारसा लाभ होत नाही व भागा ंची खर ेदी िव क े हा करावयाची
याबाबतची मािहती या ंना नीट समजत नाही . यामुळे यांना एक ूण यवहाराम य े फारसा
आिथ क लाभ होत नाही . परंतु अशा मोठ ्या स ं येने असल े या भागधारका ंचा कोठ ेतरी
िवचार होण े गरज ेचे आह े. हणून सेबीने याबाबत ल घातल े आह े क , जेणेक न
भागधारका ं या श ंका, गैरसमज , अडचणी व त ारी िवचारात घ ेऊन या सोडिव याचा
य न क ेला जातो . सेबीमाफ त भागधारका ंना याय िम ळवून िदला जातो व या ं या
िहतस ंबंधांचे र ण क ेले जाते.
१) भागधारका ंना माग दश न करण े :
सेबी समिनधी , मच ट बँकस , भाग दलाल इ . या काया वरिनयं ण ठ ेवतात. यामुळे यां या
माफ त पारदश क यवहार क ेले जातात . याचा फायदा ग ुंतवणूकदारा ंना होतो . सेबीमाफ त
गुंतवणूकदारा ंना कंप यां या भाग िव बाबतची मािहती सा रत क ेली जात े. म य थ
दलाला ं या सव यवहारा ंवर स ेबी िनय ं ण ठ ेवते याम ुळे गुंतवणूकदारा ं या फसवण ूक ला
आळा बसला आह े. गुंतवणूक बाबत ग ुंतवणूकदारा ंना यो य माग दश न केले जाते. munotes.in
Page 53
भारतीय िव ीय प ती
53 २) गुंतवणूकदारा ंना वा तव मािहती उपल ध क न द ेणे :
या क ंप यांनी भागिव साठी भागबाजाराम य े न दणी क ेलेली आह े. यां या
यवहाराबाबतची मािहती जनत ेला सा रत कर याच े काय सेबी करत असत े. यामुळे
गुंतवणूकदारा ंना गुंतवणूक बाबतच े सिव तर ान उपल ध होत े. अशा कारची मािहती
सेबीमाफ त उपल ध क न ती ग ुंतवणूकदारा ं या अवलोकनासाठी ठ ेवली जात े. कंप या
आिण ग ुंतवणूकदार याम य े म य थी व सम वय घडव ून आण याच े काम स ेबी करत े.
३) गुंतवणूकदारा ं या त ा री समजाव ून घेणे व या द ूर करण े :
भाग व कज रोखे न दणी , ह तांतरण, माणप , याजाची र कम , मु ल र कम , िनधीचा
गैरवापर , लाभांशाची र कम व ेळेवर न िम ळणे, कंपनी या िवसस नासमयी र कम व ेळेवर न
िमळवणे याबाबत ग ुंतवणूकदारा ं या त ारी असतात . या त ारी गोळा क न क ंप यांशी
संपक साधून त ार िनवारण क थापन क ेलेले आहे.
४) गुंतवणूकदारा ंना िश ण व िश ण द ेणे :
गुंतवणूकदारा ंना भागबाजाराची मािहती हावी यासाठी या ंना िस ी मा यमा ार े मािहती
उपल ध क न िदली जात े. उदा. वत मानप ा ार े मािहती सा रत करण े भागबाजारा या
मािहती िस ीसाठी स ेबीचे माक ट र ू आिण स ेबी य ूज लेटर अशा कारची दोन
मािसक स ु केलेली आह ेत.
५) गुंतवणूकदारा ंचा सव करणे :
सेबीमाफ त गुंतवणूकदार, गुंतवणूक बाबत मािहती गो ळा क न ग ुंतवणूक या स ंधी शोध ून
या ग ुंतवणूकदारा ंपय त पोहचिव याचा य न क ेला जातो . अिधकािधक आिथ क लाभ
िमळवून देणा या गुंतवणूकांबाबत मािहती िदली जात े.
३.२.३ भाग बाजार
भाग बाजाराला इ ं जीम य े Stock Market असे हणतात . यवसाया ं या ितभ ूत ची
िकंवा भाग व कज रो या ंची या िठकाणी िव िविनमय क ेला जातो या िठकाणाला भाग
बाजार अस े हणतात . इतर व त ुं या बाजारप ेठा थापन क े या जातात या माण े भाग
बाजारप ेठेची थापना कर यात आल ेली आह े. तसेच सव यावसाियक िक ंवा कंप यांना
आप या भाग व कज रो या ंची िव कर यासाठी एका िव िश िठकाणी य ेता येते. तसेच
गुंतवणूकदारा ंना एकाच िठकाणी एक य ेऊन िविवध क ंप यां या आिथ क यवहारा ंची
मािहती समजाव ून घ ेऊन, िव ेषण क न , तुलना मक अ यास क न कोण या
यवसायाम य े गुंतवणूक करण े जा त फाय ा ंचे आहे अशा यवसायाम य े गुंतवणूक करता
येते. तसेच गुंतवणूकारांना एखा ा क ंपनीचे भाग िक ंवा कज रोखे नको असतील तर त े
कंपनीला परत करता य ेतात. काही लोक भाग व कज रो या ंची खर ेदी िव कर याच े िकंवा
दलालीच े काम करतात . बाजारप ेठेतील यवहार स ु रळतपणे पार पाड याचा य न क ेला
जातो. या बाजाराम य े भाग घेणा या यवसाियका ंना (कंप यांना) व गुंतवणूकदारा ंना या
िनयमा ंचे पालन कराव े लागत े. munotes.in
Page 54
वािण य
54 ३.२.४ या या :
१) १९५६ चा ितभ ूती करार कायदा :
“भागबाजार ही यि या न दव यात आल ेली िक ंवा न दव यात न आल ेली अशी एक
सं था आह े, क ितची थापना क ंपनी या (सं थां या) ितभ ूत ची खर ेदी िव
कर या या उ ेशाने व या यवहारा ंचे िनयमन आिण िनय ं ण कर यासाठी कर यात
आलेली आह े.”
२) पाईल :
“भाग ितभ ूत या (भाग व कज रोखे) खरेदी िव च े यवहार स ुरळीतपणे पार पाड यासाठी
खाजगी रतीन े संघिटत कर यात आल े या बाजारप ेठेला भाग बाजार अस े हणतात .”
३) हजब ड अ ॅ ड डॉकरे :
“भाग बाजारामधय े ितभ ूत चे जसे क , भाग कज रोखे आिण बॉ ड या खर ेदी िव च े
यवहार होतात व यासाठी खर ेदीदार , िव ेते आिण ितिनधी िक ंवा दलाल एक य ेतात
अशा िठकाणाला भाग बाजार अस े हणतात .”
४) हो ट ज :
“भाग बाजाराम य े ितभ ूत चे जसे क , भाग कज रोखे आिण बॉ ड्स या खर ेदी िव च े
यवहार होतात व यासाठी खर ेदीदार , िव ेते आिण ितिनधी िक ंवा दलाल एक य ेतात
अशा िठकाणाला भाग बाजार अस े हणतात .”
३.२.५ भाग बाजाराची काय
बाजारप ेठ उपल ध द ेणे :
देशातील खाजगी , सरकारी व िनमसरकारी स ं थांनी िकंवा कंप यांना भाग व कज रो याची
िव कर यासाठी एक वत ं िठकाण िक ंवा बाजारप ेठ उपल ध क न िदली जात े. अशी
बाजारप ेठ कायम व पी उपल ध क न िदली जात े. यांना या यवहारा ंम ये भाग
यावयाचा आह े यांना या बाजारप ेठेम ये यावे लागत े िकंवा संपक ठेवावा लागतो .
२) ितभ ूत ची न दणी करण े :
या यवसाियका ंना िकंवा कंप यांना आप या ितभ ूत ची िव करावयाची आह े. यांना
थम भागाबाजाराम य े यांची न दणी करावी लागत े. भाग बाजारा तील िनयमान ुसार अशी
न दणी क ेली जात े. भाग बाजारामाफ त संबंिधत यवसाया या आिथ क यवहारा ंची मािहती
िमळवून याबाबतची खा ी क े यािशवाय न दणी करता य ेत नाही . यानंतरच या क ंपनीला
भागबाजाराम य े आप या ितभ ूत ची िव कर याची परवानगी िदली जात े. ही न दणी
कर यासाठी भागबाजार यवसाियका ंना मदत करतात .
munotes.in
Page 55
भारतीय िव ीय प ती
55 ३) गुंतवणूकदारा ंना मािहती द ेणे :
या क ंप यांनी आप या ितभ ूत ची भागाबाजाराम य े न दणी क ेलेली आह े. यांची मािहती
जनतेला िदली जात े. यामुळे या ग ुंतवणूकदारा ंना िविश क ंपनीचे भाग िक ंवा कज रोखे
खरेदी करावयाच े आह ेत. यांना भागबाजाराची स ंपक साधता य ेतो व भाग व कज रोखे
खरेदी करण े सोईच े जाते.
४) नवीन यावसाियका ंना मदत करण े :
नवीन यावसाियका ंना भाग व कज रो या ंची िव क न भा ंडवल उभारणी कशी करावी
याबाबत काहीही मािहती नसत े. जनतेला सु ा या क ंपनीिवषयीची मािहती नसत े. अशाव ेळी
भागबाजार क ंपनी व ग ुंतवणूकदार याम य े दुवा िनमा ण कर याच े काय करत असतात .
नवीन क ंप या भागबाजारा या मदतीन े ितभ ूत ची िव क न भा ंडवल उभारणी करतात
यांना या कामाचा भागबाजारा या सहा यान े अनुभव ा होत असतो .
५) यवहारा ंवर िनय ं ण ठ ेवणे :
भागबाजाराम य े अनेक कंप यांचे भाग व कज रोखे िव स ठ ेवलेले असतात तस ेच अस ं य
गुंतवणूकदार भाग व कज रो या ंची खर ेदी करतात या या ं या सव यवहारा ंवर िनय ं ण
ठेव याच े व ह े सव यवहार स ु रळतपणे पार पाड याच े काम भागाबाजारामाफ त केले.
दलाला ं या यवहारा ंवर िनय ं ण ठ ेवले जात े. यामुळे कंपनी आिण ग ुंतवणूकदार या
दोघां याही िहतस ंबंधी जोपासना क ेली जात े.
६) कंपनी या यवहारावर िनय ं ण ठ ेवणे :
या क ंप या भागबाजाराम य े ितभ ूत ची िव कर यासाठी न दणी करणार आह ेत या ंची
अचूक मािहती व अच ूक आिथ क यवहार गुंतवणूकदारा ंना समजाव ेत यासाठी क ंपनी या
यवहारा ंची मािहती गो ळा क न ती ग ुंतवणूकदारा ंना देतात. यासाठी भागबाजाराला
कंपनी या आिथ क यवहारा ंवर िनय ं ण ठेवावे लागत े.
७) गुंतवणूकदारा ंना माग दश न व स ला द ेणे :
िविवध क ंप यांम ये गुंतवणूक कर यासाठी ग ुंतवणूकदारा ंना आकिष त क न याव े लागत े.
यासाठी या ंना माग दश न कराव े लागत े व यो य स ला द े याची आव यकता असत े.
गुंतवणूक बाबत या ं या काही श ंका, गैरसमज असतील तर त े दूर कराव े लागतात . यां या
काही त ारी असतील तर या िनरसन करा या लागतात व ग ुंतवणूकदारा ं या िहताची
जोपासना करावी लागत े.
८) गुंतवणूक ला चालना द ेणे :
उ ोग यवसाया ंना भा ंडवल उभारणी करता यावी यासाठी ग ुंतवणूकदारा ंना ेरणा द े याचे
काम भा ंडवल बाजार करत असतो . अनेक गुंतवणूकदारा ं या सहा यान े मोठ्या कंप यांना
कोट्यावधी पया ंचे भांडवल उभारण े श य होत े. यामुळे देशातील ग ुंतवणूक ला चालना
दे याचे काय भाग बाजार करत असतात . गुंतवणूकदारा ंना चा ंग या क ंप यांकडून अिधक munotes.in
Page 56
वािण य
56 लाभांश, भागांना मागणी , दश नी मू याम य े वाढ अशा कारच े लाभ िद सून आ यास त े
आप या ग ुंतवणूक म य े वाढ करतात याम ुळे यवसाया ंना मोठ ्या माणावर भा ंडवल
उपल ध होत े.
९) औ ोिगक िवकासाला चालना द ेणे :
देशातील िविवध उप मा ंची थापना , वृ ी ही भा ंडवला या उपल धत ेवर अवल ंबून आह े.
या उ ोगा ंना भाग बाजार भा ंडवल उभारणीसाठी उ ोजका ंना मदत करत असतात . या
े ाम य े उ ोग थापन कर यासाठी अन ेक उ ोजक प ुढे येतात. यामुळे
औ ोिगकरणाला चालना िम ळते व उ ोगा ंचा िवकास होतो . येक नवीन यवसाय
देशा या औ ोिगक िवकासाम य े मोलाची भर घालत असतात .
१०) देशाचा आिथ क िवकास करण े :
देशा या आिथ क िवकासाम य े भाग बाजाराला िवश ेष थान आह े. भाग बाजाराम ुळे
औ ोिग क करणाला व ेग येतो. देशातील उ पादनाम य े वाढ होत े. भांडवलाची िनिम ती
करता य ेते. या भा ंडवलाचा उपयोग द ेशा या आिथ क िवकासासाठी करता य ेतो याम ुळे
देशाची अथ यव था मजब ूत बनत े.
११) भांडवलाची िनिम ती करण े :
देशातील ग ुंतवणूकदारा ं या बचती क ंप यांम ये गुंतिवण े, यापास ून उ पादन करण े, याचा
लाभ समाजाला द ेणे, यावसाियका ंना नफा िम ळवून देणे, न याची पुन गुंतवणूक क न
यवसायाचा िवकास साधण े. गुंतवणूकदारा ंना लाभांश याज पान े मोबदला द ेणे यांना
गुंतवणूक साठी ो सािहत करण े इ. बाबत भाग बाजारामाफ त भा ंडवलाची िनिम ती
कर याच े काम सात यान े केले जाते.
१२) िवदेशी कंप यांम ये भांडवल ग ुंतवणूक करण े :
िवदेशातील या क ंप या आप या द ेशाम य े थापन झाले या आह ेत याम य े आप या
देशातील ग ुंतवणूकदार ग ुंतवणूक क शकतात . तसेच िवद ेशातील क ंप यांम ये सु ा
गुंतवणूक करता य ेते. जागितक पात ळीवर ल ंडन य ेथील बाजारप ेठेम ये आपण कोण याही
रा ा या ितभ ूत ची खर ेदी िव क शकतो .
१३) ितभ ूत चे मू यांकन करण े :
भागबाजारामाफ त ितभ ूत चे मू य सतत िनद िशत क ेले जात े. या मू या या आधार े
गुंतवणूकदारा ंना ितभ ूती बँकेत तारण ठ ेऊन कजा ऊ र कम उपल ध करता य ेतात.
३.२.६ रोखे बाजारातील अ ंदाजक
अंदाजक (Speculators) रोखे बाजारातील ितभ ूत चे यापारी आहेत. ते नफा
िमळिव या या उ ेशाने ितभ ूत ची खर ेदी-िव करतात . ते गुंतवणूकदार नसतात . ते
भिव यात या ंना न यान े िवकता याव े या उ ेशाने ितभ ूती खर ेदी करतात . ते सहसा जा त munotes.in
Page 57
भारतीय िव ीय प ती
57 कालावधीसाठी ितभ ूती राख ून ठेवत नाहीत . ते बाजारातील िक ंमत या हालचाल शी
अिधक स ंबंिधत असतात .
य ात ,अंदाजक आिण ग ुंतवणूकदारम य े फारसा फरक नाही ग ुंतवणूकदार. येक
गुंतवणूकदार हाही काही माणात अ ंदाजाकच असतो जो ितभ ूती भिव यात अिधक
िकंमतीला िवक या या आश ेने खरेदी करत असतो . याच माण े, येक अंदाजक हाही
काही माणात ग ुंतवणूकदारच आह े कारण तो काही कालावधीसाठी ितभ ूती अिधक
िकंमतीला िव हो या या आश ेने राखून ठेवतो अशा कार े, दोघांम ये काही अ ंशी फरक
आहे.
३.२.७ अंदाजका ंचे कार पुढील माण े
१. वळू (Bull): हा एक आशावादी अ ंदाजक आह े. तो तो या ितभ ूत म य े यवहार करतो
या या वाढीची अप े ा करतो . हणून तो भिव यात जा त िक ंमतीला िवक याची आशा
असल े या ितभ ूती िवकत घ ेतो आिण नफा िमळवतो . असे झा यास तो ितभ ूती
िवकू शकतो . अशा कार े यान े वा तिवक ितभ ूती हाताळण े आव यक नाही .
२. अ वल (Bear): हा एक िनराशावादी अ ंदाजक आह े जो िविश कार या ितभ ूत या
िकंमतीत धारदार घसरणीची अप े ा करतो .आिण हणून तो भिव यातील तारख ेला
िविश ितभ ूत या िव -कराराम य े वेश करतो आिण जर या या अप े े माण े
घसरण झाली तर याला िक ंमतीतील फरकाचा फायदा होतो .
३. बैल(Stag): हा वळ ू िकंवा अ वला या त ुलनेत तो ग ुंतवणूकदारा ंना सूचनावजा स ला
देतो. तो फ या क ंप यां या आयपीओसाठी अज करतो या लवकरात लवकर
समभागा ंचे वाटप क न याना न यावर िवक याच े उ ी बाळगतो .
४. लंगडा बदक (Lame Duck): जे हा अ वल आपली वचनब ता ताबडतोब पूण क
शकत नाही त हा याला ल ंगडा बदक हण ून संबोधल े जाते.
३.३ पतमापन / पतिनधा रण
भागबाजाराम य े अन ेक गुंतवणूकदार भाग व कज रोखे खरेदी करत असतात . या
गुंतवणूकदारा ंना यवहारा ंचे पुरेसे ान नस याम ुळे दलाला ंकडून या ंची फसवण ूक केली
जाते जसे क , या भागा ंना िकंवा कज रो या ंना बाजाराम य े मागणी नाही अस े भाग िक ंवा
कज रोखे खरेदी कर याची या ंना स क ेली जात े. बाजाराम य े तेजी आह े असे भासव ून
भाग अिधक िक ंमतीला िव क ेली जात े. अशा क ंप यांकडून या ंना पुरेशा माणावर
मोबदला िदला जात नाही . यामुळे गुंतवणूकदारा ंचे मोठ्या माणावर आिथ क नुकसान
होते. भाग बाजारातील यवहाराम य े मोठ्या माणात वाढ झा याम ुळे गैर यवहारा ंचे माण
वाढत चालल े आहे. गुंतवणूकदारा ंना संर ण िदल े तरच भा ंडवल बाजाराम य े पैशाचा ओघ
येईल हण ून पत ेणी ही स ंक पना अि त वात आल ेली आह े क याम ुळे यवसाया ंची
आिथ क कसोट ्यां या आधार े छाणनी क न या ं या आिथ क यवहारा ंना ेणी िक ंवा दजा
िदला जातो . हाद जा पाह न ग ुंतवणूकदारा ंना या यवसायाम य े गुंतवणूक करावी िक ंवा क
नये याबाबतचा िनण य घेता येतो. munotes.in
Page 58
वािण य
58 ३.३.१ अथ आिण या या :
पतमापन िक ंवा पतिनधा रण ही स ंक पना यवसाया या आिथ क यवहारा ंशी संबंिधत आह े,
क याम ुळे यवसायाची पत ेणी िनि त क ेली जात े. ही पत ेणी िजतक उ च दजा ची
आहे. िततक या यवसायाम य े केलेली गुंतवणूक सुरि त आह े असे समजल े जाते.
१. “पतमापन हणज े िविश द ेयते या बाबतीत ऋणको या सम त ेचे स ि थतीतील
मु यमापन होय .” उदा. एखादी क ंपनी कज रो या ंची िव करणार अस ेल तर
कज रो या ंवरील याज व ेळ यावेळी देणे आिण म ु लाची म ुदती अख ेर परतफ ेड करण े
हे या यवसायाला िकतपत श य आह े. याव न पतिनधा रण दजा िनि त क ेला
जातो. कज रो या ं या बाबतीत हाद जा िजतका उ च आह े. िततक या
कज रो यातील ग ुंतवणूक अिधक स ुरि त समजावी . परंतु हा पतमापन दजा या
यवसाया या बाबतीत िविश कालावधीप ुरता म यािदत समजला पािहज े.
२. “सुरि तता आिण लाभदायता या दोन घटका ं या आधार े यावसाियक ग ुंतवणूकदारा ंना
आप या आिथ क पत यवहारा ंची हमी द ेत असत े. अशा िनधा रत कसोट ्यां या आधार े
जी ेणी िनि त क ेली जात े ितला पतमापन िक ंवा पतिनधा रण ेणी अस े हणतात .”
३.३.२ पतमापन िनधा रणाच े मह व , आव यकता आिण फायद े
सवा त थम अम े रकेम ये पतिनधा रणास १८४० म ये सु वात झाली . आप या द ेशात
१९८७ पासून पतिनधा रण कर यास स ु वात झाल ेली आह े. १९९६ सालापास ून
साव जिनक व खाजगी े ातील क ंप यांनी पतिनधा रणा क ेलेले आहे. भाग व कज रो या ंची
िव कर याच े काम ब ँका क लाग या आह ेत. यामुळे बँका स ु ा आपल े पतिनधा रण
क लाग या आह ेत. पतिनधा रण करणा या सं था आिण ग ुंतवणूकदार या ंना पुढील माण े
फायद े झालेले आहेत.
१) भांडवल उभारणी करण े सोईच े जाते :
या क ंप यांना िक ंवा यावसाियका ंना भा ंडवल उभारणी करावयाची आह े. असे
यावसाियक आप या यवसायाची पतछाणणी क न पत ेणी ा करतात . ही पत ेणी
जाहीर क न यवसाया ंना गुंतवणूकदारा ंकडून मोठ ्या माणावर भा ंडवल उभारणी करण े
श य होत े. या यवसाया ंची पत ेणी उ च दजा ची आह े अशा यवसाया ंना मोठ ्या
माणावर आिण जलद गतीन े भांडवलाची उभारणी करण े श य होत े. भांडवल बाजाराम य े
अशा क ंप यांचे लौिककम ू य अिधक असत े.
२) गुंतवणूकदारा ंना गुंतवणूक बाबत माग दश न लाभत े :
या ग ुंतवणूकदारा ंना यवसायाम य े गुंतवणूक करावयाची आह े. यांना िविवध यवसाया ंची
पत ेणी पाह न आपली ग ुंतवणूक सुरि त आिण लाभदायक आह े क नाही याबाबत खा ी
करता य ेते. तसेच भागदलाला ंकडून िक ंवा त ा ंचा स ला घ ेता य ेतो व यो य
यवसायाम य े गुंतवणूक करण े सोईच े जात े. बँकांचे याजाच े दर कमी अस याम ुळे munotes.in
Page 59
भारतीय िव ीय प ती
59 गुंतवणूकदार खा ीशीर यवसायाम य े गुंतवणूक करायला तयार असतात . अशाव ेळी यांना
पतिनधा रण माग दश क ठरत े.
३) गैर यवहारा ंना आळा घातला जातो :
पतिनधा रण क न घ ेणा या कंप या आप या आिथ क यवहारा ंची गुंतवणूकदारा ंना खा ी
देत असतात . यामुळे पतिनधा रण करणार े यावसाियक आिण ग ुंतवणूकदार याम य े मेळ
घातला जातो . सम वय साधला जातो क याम ुळे भागबाजारातील ग ैर यवहारा ंवर िनय ं ण
ठेवले जाते.
४) गुंतवणूकदारा ंचे िहतस ंबंध सुरि त राहतात :
गुंतवणूकदार यवसाया ं या पतिनधा रणाची खा ी क न ग ुंतवणूक चा िनण य घेत असतात .
यामुळे यांची गुंतवणूक सुरि त राहत े. यांना या ग ुंतवणूक पास ून जा ती जा त लाभ
िमळतो व आपली र कम परत िम ळ याची खा ी असत े. यामुळे गुंतवणूकदारा ंना
कोण याही कार े आिथ क धोक े सहन कराव े लागत नाही .
५) यवसाया या नावलौिककाम य े भर पडत े :
या यवसाया ंनी उ च पत ेणी ा क ेलेली आह े. अशा यवसाया ंना भा ंडवल बाजाराम य े
चांगली पत ा होत े. या ार े यावसाियक मोठ ्या माणावर भा ंडवल िनिम ती क
शकतात . या यवसाया ंना मोठ ्या माणावर भा ंडवलाची आव यकता आह े अस े
यावसाियक प ुरेशा माणावर भा ंडवल उभारणी क शकतात .
६) यावसाियका ंना भा ंडवल उभारणीची खा ी िमळत े :
पतिनधा रण करणार े यवसाय आप या पतिनधा रणाचा दजा जाहीर करतात याम ुळे
जनतेला पतिनधा रणाची मािहती िम ळते व अस ं य ग ुंतवणूकदार सदर यवसायाम य े
गुंतवणूक कर यास तयार होतात . गुंतवणूकदारा ंना िवनामोबदला अशा कारची मािहती
उपल ध होत े. यामुळे यां याकड ून गुंतवणूक बाबत चा ंगले ो साहन लाभत े.
७) कमी खचा ारे जलद गतीन े भांडवल उभारणी करता य ेते :
यवसाया ं या पतदजा ची मािहती जनत ेला समज याबरोबर लोक चा ंग या क ंप याम ये
गुंतवणूक करायला तयार होतात. कंप यांना इतर य न न करता , मोठ्या माणावर खच न
करता कमी कालावधीम य े मोठ्या माणावर भा ंडवल उभारणी करता य ेते.
८) यवसाया ंची पारदश कता व काय मता स ुधारत े :
मोठ्या माणावर भा ंडवल उभारणी कर यासाठी यवसाया ंना आप या यवहारा ंची यथाथ
मांडणी करावी लागत े क या आिथ क य वहारा ंवर जनत ेचा िव ास बसतो . सात यान े
पत ेणी िम ळिवताना यवसाया ं या काय मतेम ये वाढ होत असत े. यावसाियक उ च
पत ेणीसाठी सात यान े प र म करत असतात .
munotes.in
Page 60
वािण य
60 ३.३.३ पतमापन उपल ध क न द े या या सं था :
अ) भारतीय पतमापन आिण मािहती स ेवा म यािदत :
भारताम य े पतिनधा रणास १९८७ पासून सु ात झाली . यासाठी द ेशात पतमोजणी
करणा या सं था थापन कर यात आ या याम य े ि सील (CRISIL) , ही पिहली स ं था
होय. या सं थेची थापना १९८८ साली झाली . या सं थेचे मु य का यालय म ुंबई य ेथे
आहे. या सं थेची थापना भारतीय औ ोिगक पत आिण ग ुंतवणूक महाम ंडळ (ICICI),
जीवन िवमा िनगम (LIC), युिनट ट ऑफ इंिडया (UTI), सामा य िवमा िनगम
(GSLI), भारतीय ट ेट बँक ऑफ इंिडया आिण इतर िव ीय स ं थांनी केलेली आह े.
पतमापन क न घ ेणा या यावसाियका ंना पत ेणी उपल ध क न द ेणे व गुंतवणूकदारा ंना
यो य माग दश न करण े या उ ेशाने ि सीलची थापना कर यात आल ेली आह े.
यवसाया ं या आिथ क यवहारा ंची वा तव छाणणी क न या ंना माणप िदल े जाते. ही
पत ेणी जाहीर क न क ंप या भा ंडवलाची उभा रणी क शकतात , ि सील खाजगी आिण
साव जिनक े ातील यावसाियका ंना पतमापनाची स ेवा उपल ध क न द ेतात.
पतमापनाबाबत शासन , बँका, िव प ुरवठा स ं था, यावसाियक व ग ुंतवणूकदार या ंना
स ला द ेतात. या सं थेम ये स ला द े यासाठी त ा ंची नेमणूक केलेली असत े.
ि सील ार े केलेले पतमापन म ुदत ठ ेवी, कज रोखे, अ ह क भाग , यापारी प े इ.
साधना ंपुरते म यािदत आह े. ि सील क ंपनी या इतर का याचे मू यमापन करत नाही .
पतमापन ह े ऐि छक आह े तसेच ते िस करण े हे सु ा ऐि छक आह े. श यतो क ंप या
अनुकूल पतमापन िस करतात . जर एखा ा क ंपनीचे पत ेणी िस क ेली नस ेल तर
गुंतवणूकदारा ंने मागणी क े यास ि सीलन े पत ेणी उपल ध क न ावी लागत े. या
कंप यांना भागबाजारामाफ त भांडवल उभारणी करावयाची आह े अशा यवसाया ंना पत ेणी
जाहीर करण े बंधनकारक आह े. तसेच १९९३ या नवीन क ंपनी काय ान ुसार जनत ेकडून
ठेवी वीकारणा या कंप यांना ि सील कड ून पतमापन क न घ ेऊन त े िस करण े
बंधनकारक क ेलेले आहे.
पतमापन प ातील घटक :
१. संचालक म ंडळा या वािष क अहवाल
२. यवसायाच े व प
३. यव थापनातील मह वाची पद े
४. भाग रचना
५. सामा य भाग न दी
६. आिथ क िववरण प का ंचे िव ेषण आिण अथबोधन
७. मह वाच े आिथ क अन ुपात
८. जमाखचा ची प त
९. ताळेबंदाची ि थती munotes.in
Page 61
भारतीय िव ीय प ती
61 १०. यं रचन ेचे थान
११. क या मालाचा वापर
१२. पध कांिवषयी मािहती
१३. कज पुरवठा करणा या सं था
पत ेणीतील िच ह े / तीक े (Credit Rating Symbols) :
अ) कज रोखे (Debenture) :
i. AAA : सवा िधक स ुरि तता
ii. AA : उ च पात ळीची सुरि तता
iii. A : पुरेशा पात ळीची सुरि तता
iv. BBB : माफक स ुरि तता
v. BB : अपुरी सुरि तता
vi. B : अिधक धोका
vii. C : पुरेसा धोका
viii. D : थिकत
ब) मुदत ठ ेवी (Fixed Deposit) :
i. FAAA : सवा िधक स ुरि तता
ii. FAA : उ च पात ळीची सुरि तता
iii. FA : पुरेशा पात ळीची सुरि तता
iv. FB : अपुरी सुरि तता
v. FC : उ च धोका
vi. FD : थिकत
गुंतवणूकदार ग ुंतवणूक कर याप ूव वरील मान े ेणी पाहतात व यान ुसार अिधक
सुरि तता व लाभदायकता िवचारात घ ेऊन ग ुंतवणूक कर याचा िनण य घेतात. सुरि त
पत ेणीला चा ंगला ितसाद िम ळतो. याउलट धो या या पत ेणीम य े गुंतवणूक केली
जात नाही व अशा पत ेणी जाहीर क े या जात नाहीत . अ ह क भागा ंसाठी A अथवा B
या अगोदर PF या सा ंकेितक िच हाचा वापर करतात .
ब) भारतीय ग ुंतवणूक मािहती आिण पतमापन स ं था म यािदत :
ि सील या पतमापन करणा या सं थेनंतर ICRA (आय.सी.आर.ए.) या सं थेची थापना
१९९१ साली िदली य ेथे कर यात आली . भारतीय औ ोिगक िव प ुरवठा महाम ंडळ
(IFCI) आिण इतर िव प ुरवठा करणा या सं थांनी एक य ेऊन या पतमापन करणा या
सं थेची थापना क ेली आह े. िद ली य ेथील का यालयामाफ त देशातील आिथ क munotes.in
Page 62
वािण य
62 यवहाराबाबत यावसाियका ंना पत ेणी उपल ध क न द ेणे व ग ुंतवणूकदारा ंना यो य
गुंतवणक बाबत स ला द ेणे, गुंतवणूक या धो याची स ूचना द ेणे या उ ेशाने या स ं थेची
थापना कर यात आल ेली आह े. कंप यां या दीघ मुदती या द ेय साधना ंचे पतमापन क न
देणे स च े केलेले आह े. याम य े अप रवत नीय कज रोखे आिण १८ मिह यान ंतर
प रवत नीय कज रो या ं या समाव ेश कर यात आलेला आह े.
या क ंपनीम य े गुंतवणूक कर यासाठी धोका अिधक आह े. अशा क ंप या आपली पत ेणी
जाहीर करत नाहीत . परंतु गुंतवणूकदारा ंना हा धोका जाण ून घे याचा अिधकार द े यात
आलेला आह े. ते वत: ICRA या सं थेकडे जाऊन िविवध क ंप यातील धो याची पात ळी
समजाव ून घेतात व अिधक वा तव अस े माग दश न घेऊन ग ुंतवणूक कर याचा िनण य
घेतात. कज रो या ं या याजदराम य े सात यान े चढउतार होतो . यासाठी ICRA या
सं थेची पत ेणी गुंतवणूकदारा ं या ि न े मह वाची ठरत े. गुंतवणूकदारा ंची मु ल र कम
आिण याजाची र कम परत क े हा िम ळते याबाबत या ंना माग दश न केले जात े.
गुंतवणूकदार कमी धोका ि वका न अिधक लाभ िम ळ या या स ंधीकड े ल द ेतात.
ICRA ही पतमापन स ं था कज रोखे, बंधप , अ ह क भाग , मुदत ठ ेवी, यापारी प े इ.
बाबत पत ेणी देतात. ि सील माण े ICRA सु ा AAA, AA, A, BBB, BB, B, C
& D अशा कार या स ुरि त कमी स ुरि त व धो याचा मापनाची िच ह े उपल ध क न
देतात. ही ि सील पत ेणी दान करणारी मह वाची स ं था अस याम ुळे या स ं थे या
पतमापन काया वरकंप या आिण ग ुंतवणूकदारा ंचा िव ास आह े.
क) पतछाणनी आिण स ंशोधन क ंपनी म यािदत :
CARE (केअर) या पतमापन करणा या सं थेची थापना भारतीय औ ोिगक िवकास ब ँक
(IDBI) इतर ब ँका, िव प ुरवठा स ं था, इ. नी एक य ेऊन १९९३ साली क ेलेली आह े. या
सं थेची उि ्ये आिण काय ि सील आिण ICRA या सं थां या माण ेच आह ेत. खाजगी
े ातील पतमापन कर यासाठी या स ं थेची थापना कर यात आल ेली आह े. पतमापन
करणा या िविवध स ं था, थापन झा याम ुळे गुंतवणूकदारा ंना पतमापनाबाबत स ला द ेणे व
कंप यांना पतमापन क न घ ेणे याबाबत प याय उपल ध झाल ेला आह े.
ऐि छक त वावर भारतीय क ंप यांना कज देयकांचे मू यमापन करण े आिण याज व म ु ल
र कम परतफ ेड यातील धो याबाबत ग ुंतवणूकदारा ंना माग दश न करण े हा म ुख हेतू ही
सं था थापन कर यापाठीमाग े आह े. ि सील आिण ICRA या स ं था या माण े
पतमापन व ग ुंतवणूक बाबत स ला द े याचे काम करतात याच माण े केअर ही स ं था
पतमापनाच े काय करत आह े. उलट या दो ही स ं थांपे ा केअर या स ं थे या का याची गती
अिधक आह े. मुदत ठेवी, कज रोखे, अ ह क भाग , यापारी प े इ. चे पतमापन व पत ेणी
दान कर याच े काम ही स ं था करत े. सेबी या िनयमान ुसार सव च कंप यांना पतमापन
क न घ ेणे स च े कर यात आल ेले आह े. यामुळे केअरसार या स ं थे या का याची
या ी वाढत चालली आह े.
munotes.in
Page 63
भारतीय िव ीय प ती
63 ३.४ सारांश
भारतीय िव ीय बाजार ा घटकात आपण िव ीय बाजार आराखडा ा बाबत मािहत
िमळवली . िव ीय बाजाराच े िवभाजन ह े भांडवली बाजार तस ेच नाण े बाजार ा घटकात
िवभागणी कर यात आली आह े. पुढे इतर घटक जस ेक िव ीय स ं था, साधन े, िव ीय
सेवा, यावसाियक ब ँक, िबगर यवसाियक ब ँका अस े िवभाजन कर यात आल े आह े.
उ ोजका ंना या ं या यवसायाम य े वाढ कर यासाठी भा ंडवलाची आव यकता असत े. नवं
गुंतवणूकदारका ंस ितभ ूती बाजार ह े गुंतवणुक स मा यम उपल ध क न द ेत असत े. जसे
िक (आई पी ओ ), सेबी गुंतवणूकदारका ं या िहता या र णाथ िनरिनरा या उप मा ं ारे
मािहती प ुरवत असत े. कोण याही / एखा ा उ ोगात ग ुंतवणूक कर याप ुव स ंबंिधत
उ ोगाची यावसाियक पा भूमी, नफा / तोटा मता व इतर घटका ंबाबत मािहत असण े
गरजेचे असत े. पतमाना ंकन स ं था, िनरिनराळया मापद ंड / मानांकन ार े संबंिधत उ ोगास
गुणांकन द ेत असत े. संबंिधत ग ुणांकन माणप ा ार े उ ोगसम ुह िव ीय स ं थांकडुन
कजा वी भांडवल उभारणी क शकतात .
३.५ वा याय
.१. खालील ा ंची थोड यात उ र े ा.
१. भारतीय िव ीय बाजारा बाबत मािहती िलहा .
२. (आई पी ओ ) ची ि या िवशद करा .
३. सेबी ची काय िवशद करा .
४. पातमाना ंकनाच े मह व िवशद करा .
५. गुंतवणुकदारका ं या र णाथ सेबी ार े घे यात आल े या िनण याबाबत मािहती ा .
.२. टीप िलहा
१. ाथिमक बाजार
२. भारतीय पतमापन आिण मािहती स ेवा म यािदत
३. पतमापन िनधा रणाचे मह व
४. अ वल
५. अंदाजक
munotes.in
Page 64
64 ४
िव े ातील अलीकडील कल
घटक रचना
४.0 उि े
४.१ तावना
४.२ पर पर िनधी
४.३ िज नस बाजार
४.४ सारांश
४.५ वा याय
४.0 उि े
पर पर िनधी ही स ंक पना िव ा या ना समजाव ून देणे.
िज नस बाजार हणज े काय ह े समज ून घेणे
यु प न बाजार हणज े काय ह े समज ून घेणे
बचत गटा ंची भूिमका समजून घेणे
४.१ तावना
या करणाम य े आपण पर पर िनधी अ यास करणार आहोत . तसेच पर पर िनधीची
आिण काराबाबतची मािहती अ यासणार आह ेत.
४.२ पर पर िनधी
समाजातील बचती औ ोिगक े ात ग ुंतवणूक व पात उपल ध हा यात या ह ेतूने
पर पर िनधीची थापना कर यात आली आह े. जनते या लहान माणातील बचती एक
के यास मोठी र कम उपल ध होत े. वातं य ा ीन ंतर औ ोिगक िवकासासाठी मोठ ्या
माणात भा ंडवलाची गरज िनमा ण झाली . िव प ुरवठा स ं था आिण ब ँका या ं या
भांडवलाला म यादा आ या हण ून पर पर िनधी थापन कर याची गरज िनमा ण झाली .
आप या द ेशात १ फे ुवारी १९६४ रोजी य ुिनट ट हा पिहला पर पर िनधी स ु झाला .
भारतीय भा ंडवल बाजारातील हा साव जिनक े ातील पिहला समिनधी आह े.
गुंतवणूक ार े कमी धोका व अिधक उ प न िम ळवून दे यासाठी समिनधी उपय ु ठरतात .
युिनट टन े सु वातील ५ कोटी . भांडवल उभारणीच े उि ठ ेवले होते. एका य ुिनटची
िकंमत . १०/- इतक ठ ेवली होती . सव सामा य माणसा ंना युिनट खर ेदी करता याव ेत हा munotes.in
Page 65
िव े ातील अलीकडील कल
65 यापाठीमागचा ह ेतू होता. १९८७ पय त युिनट टची म ेदारी होती . १८९३ म ये बँिकंग
िनयमावलीम य े बदल क न ब ँकांना भाड ेह क अथ सहा य यवहार कर याची परवानगी
दे यात आली . रा ीय ब ँकांनी समिनधी / पर पर िनधी यवहार कर यास स ु वात क ेली.
उदा. भारतीय ट ेट बँक, कॅनरा ब ँक, पंजाब न ॅशनल ब ँक, बँक ऑफ इंिडया, इ. यानंतर
िव प ुरवठा करणा या सं था उदा . औ ोिगक िव महाम ंडळ, भारतीय औ ोिगक पत
आिण ग ुंतवणूक महाम ंडळ, रा य िव महाम ंडळे, भारतीय औ ोिगक िवकास ब ँक,
आयुिव मा महाम ंडळ इ. तसेच खाजगी क ंप यांची सु ा पर पर िनधी उभारायला स ु वात
केली आह े. भाग, कज रोखे, सरकारी भाग व कज रोखे, रा यकोष िवप इ . चा समाव ेश
पर पर िनधीसाठी उप योगात आणल े जातात .
पर पर िनधी उभारणी करणा या सं थांना सेबीची परवानगी यावी लागत े. कमी धोका
ि वकार यासाठी लोक ग ुंतवणूक करतात . होणारा नफा ग ुंतवणूकदारा ंम ये िवभागला जातो .
यामुळे आता पर पर िनधी हा कार लोकि य झाला आह े.
१) “कमी धोका आिण उ प ना ची हमी द ेत लहान ग ुंतवणूकदारा ंना आकिष त करणा या
सं थांना पर पर िनधी अस े हणतात .”
२) “कमी ग ुंतवणूक मता असल े या ग ुंतवणूकदारा ंना गुंतवणूक कर यासाठी सहभागी
क न घ ेणा या सं था हणज े पर पर िनधी होय .”
४.२.१ यु युअल फ ंड / साव जिनक िनधीच े फायद े
गुंतवणूक साठी सव म फ ंड िनवड यासाठी साव जिनक िनधी या फाय ा ंिवषयी आिण
मया दांब ल ग ुंतवणूकदारास मािहती असण े आव यक आह े. साव जिनक िनधीच े फायद े
खालील माण े:
१. जोखमीच े िविवधीकरण : साव जिनक िनधी यव थापक जमा िनधी व ेगवेग या े ात
गुंतवतात आ िण अशा कार े गुंतवणूक तील जोखीम कमी करतात िकंवा याच े
वग करण करतात .
२. यावसाियक यव थापनः ितभ ूत म य े गुंतवणूक करण े हे सोपे काम नाही कारण
गुंतवणूक चा िनण य घे यापूव ात अन ेक घटका ंचा अ यास आिण िव ेषण करण े
आव यक आह े . याचा फायदा असा आहे क ाच े यव थापन त ा ं ारे केले जाते
जे गुंतवणूक चे यो य िनण य घेतात.
३. साधेपणा: साव जिनक िनधी िव ेते आव यक ती उपल ध िनधीची मािहती करतात
जसे क जोखीम पातळी , गुंतवणूक वर परतावा आिण िक ंमती यान ुसार गुंतवणूकदार
साव जिनक िनधीचा यो य कार िनवड ू शकतो .
४. तरलता : तरलता हणज े मालम ेचे रोखीत पा ंतर कर याची मता होय . साव जिनक
िनधीतील ग ुंतवणूक वर ख ूप सहज आिण व रत प ैसे िमळू शकतात .
munotes.in
Page 66
वािण य
66 ५. िकंमत: गुंतले या खचा चा िवचार करता साव जिनक िनधी हा गुंतवणूक या सव म
पया यांपैक एक आह े. एक पोट फोिलओ यव थापन स ेवा दर वष एक ूण गुंतवणूक या
२% ते ३% यव थापन श ु क आका शकत े. ते कदािचत ग ुंतवणूकदारा या
न यातील काही भागही घ ेऊ शकतात . साव जिनक िनधी तुलनेने व त असतात
आिण क ेवळ १% ते २% वजावट करतात . कज साव जिनक िनधी सामा यत :
अजूनही कमी वजावट करतात .
६. कर काय म: साव जिनक िनधी हे गुंतवणूक या इतर कारा ंपे ा तुलनेने अिधक कर -
काय म असतात . दीघ कालीन भा ंडवली उ प न कर हा इि वटी साव जिनक िनधीवर
शू य असतो . कज िनधी फ ंडाम य े दीघ कालीन भा ंडवली लाभ हा ३ वषा पे ा जा त
कालावधीसाठी आपण ग ुंतवणूक ठेवली अस यास लाग ू होतो.
७. अिधक पया यांची उपल धता : साव जिनक िनधीच े कालावधीवर आधा रत आिण
े िनहाय कार व ेगवेगळे असतात . गुंतवणूकदारा ंना िविश कार या िनध म य े
गुंतवणूक कर याची गरज या ं या ग ुंतवणूक या य ेयांवर अवल ंबून असत े.
८. कमी गुंतवणुक ची आव यकता : साव जिनक िनधी अ प म ू यांसह जस े क .
५००/- िकंवा .१००० / - सह ार ंभ करता य ेतात. जेणेक न लहान
गुंतवणूकदारद ेखील साव जिनक िनधीत ग ुंतवणूक क शकतो .
९. वयंचिलत ग ुंतवणूक: प तशीर ग ुंतवणूक योजन ेत (Systematic Investment
Plan or SIP) गुंतवणूकदारा या खा यात ून साव जिनक िनधीत पर पर पैसे
ह तांत रत होतात याम ुळे साव जिनक िनधी हा गुंतवणूक चा सोपा माग आहे.
१०. सुरि त आिण पारदश क: साव जिनक िनधीम य े गुंतवणूक ख ूप सुरि त आिण
पारदश क आह े. सव साव जिनक िनधी स ेबी ार े िनयंि त क ेले जातात आिण या ंना
आव यक त े कटीकरण वेळोवेळी करण े आव यक आह े.
११. एसआयपी िक ंवा एकरकमी साव जिनक िनधी लविचकता दान क न एसआयपी
िकंवा एकरकमी ग ुंतवणूक कर याचा पया य तु हाला द ेतात.
४.२.२ यु युअल फ ंड / साव जिनक िनधीच े तोटे खालील माण े आहेतः
१. खच ः काही काही साव जिनक िनध ची िक ंमत अिधक असत े. साव जिनक िनधी
यव थािपत कर यासाठी काही िनधी श ु क आकारतात . जर कधी साव जिनक
िनधीच ेमधून एखादा ग ुंतवणूकदारास िनिद वेळेआधी बाहेर पडायच े अस ेल तर
एि झट लोड हण ून अित र िक ंमत ावी लागत े. अशा कार े गुंतवणूकदाराला
वेगवेग या िनध चा खच वेगवेगळा असतो याची जाणीव असली पािहज े.
२. कमकुवतपणा : आप या ग ुंतवणुक वर िविवधत ेचा सरासरी प रणाम होतो . परंतु
िनधीतील िविवधता ग ुंतवणूकदाराला कोणत ेही मोठ े नुकसान हो यापास ून, तसेच
अचानक मोठ ्या न यापास ून ितब ंिधत करत े.
munotes.in
Page 67
िव े ातील अलीकडील कल
67 ३. यु युअल फ ंड यव थािपत कर यासाठी खच : बाजार िव ेषक आिण िनधी
यव थापका ंचा पगार ग ुंतवणूकदारा ंकडून येतो. एकूण िनधी यव थापन श ु क ह े
यु युअल फ ंड िनवडताना िवचारात घ ेतले या पिह या माणका ंपैक एक आह े. उ च
यव थापन श ु क फ ंडा या चा ंग या कामिगरीची हमी द ेत नाही.
४. चढउतार / अि थर परतावा : यु युअल फ ंड िनि त परता याची हमी द ेत नाहीत
कारण त ु ही त ुम या य ु युअल फ ंडा या म ू यातील घसारासिहत कोण याही
प रि थतीसाठी न ेहमी तयार राहाव े. दुस या श दा ंत, यु युअल फ ंडांम ये िकमतीतील
चढ-उतारा ंची िव त ृत ेणी असत े. त ां या सिमती ार े फंडाचे यावसाियक
यव थापन त ु हाला त ुम या फ ंडा या खराब कामिगरीपास ून दूर ठेवत नाही .
५. िनयं ण अभाव : सव कारच े यु युअल फ ंड, हे फंड यव थापका ं ारे यव थािपत
केले जातात . ब याच करणा ंम ये, फंड यव थापकाला िव ेषकां या सिमतीच े
समथ न केले जाऊ शकत े. प रणामी , गुंतवणूकदार हण ून, तुमचे तुम या ग ुंतवणुक वर
कोणत ेही िनय ं ण नसत े. तुम या फ ंडाशी स ंबंिधत सव मुख िनण य तुमचे फंड
यव थापक घ ेतात. तथािप , तु ही काही मह वाच े माणक जस े क कटीकरण
िनयम, कॉप स आिण एक ूण गुंतवणूक धोरणाच े परी ण यान ंतर ह े मालम ा
यव थापन क ंपनी ार े क शकता .
६. िविवधीकरण : यु युअल फ ंडा या म ु य फाय ा ंपैक एक हण ून िविवधीकरणाचा
उ लेख केला जातो . तथािप , अित-िविवधीकरणाचा धोका न ेहमीच असतो , याम ुळे
िनधीचा प रचालन खच वाढू शकतो , अिधक प र म घ े याची गरज असत े आिण
िविवधीकरणाच े सापे फायद े कमी होतात .
७. िनधी म ू यांकन: अनेक गुंतवणूकदारा ंना वेगवेग या फ ंडां या म ू यांचे िव तृत संशोधन
आिण म ू यमापन करण े कठीण होऊ शकत े. यु युअल फ ंडाचे िन वळ मालम ा म ू य
(एनए ही ) गुंतवणूकदारा ंना फ ंडा या पोट फोिलओच े मू य दान करत े. तथािप ,
गुंतवणूकदारा ंना िविवध प ॅरामीटस चा अ यास करावा लागतो जस े क शाप रेशो आिण
इतरांमधील मानक िव चलन, एका फ ंडाची द ुस या फ ंडा या त ुलनेत कशी कामिगरी
झाली आह े हे तपास यासाठी , जे काही माणात ग ुंतागुंतीचे असू शकत े.
८. मागील कामिगरी : कंप यांनी िदल ेले गुणांकन आिण जािहराती या फ ंडा या मागील
कामिगरीच े केवळ स ूचक असतात . हे ल ात घ ेणे मह वाच े आह े क फ ंडाची
भूतकाळातील मजब ूत कामिगरी ही भिव यात अशाच कामिगरीची हमी नाही .
गुंतवणूकदार या ना यान े, तु ही ग ुंतवणूक त व ान , पारदश कता, नैितकता , अनुपालन
आिण फ ंड हाऊस या एक ूण काय दश नाचे बाजारातील व ेगवेग या ट या ंम ये
ठरािवक कालावधीत िव ेषण क ेले पािहजे. गुणांकन क ेवळ स ंदभ िबंदू हणून घेतले
जाऊ शकत े.
munotes.in
Page 68
वािण य
68 ४.२.३ पर पर िनधीच े कार
१) बंद िनधी :
या कार या िनधीची म यादा ५ ते ७ वष इतक असत े तर िनधी गो ळा कर याचा
कालावधी अ प असतो . उदा. काही िदवस िक ंवा काही मिहन े. िनधी गो ळा करताना
जािहरात िदली जात े िकंवा म य थ दलाला ं या सहा यान े िनधी गो ळा केला जातो .
म य था ंना या कामा या मोबद या त किमशन िदल े जाते. गुंतवणूकदार सभासदा ंना दरवष
लाभांश िकंवा याज व पात र कम िदली जात े. मुदत स ंप यावर म ु ल र कम या ंना
परत क ेली जात े.
२) खुला िनधी :
खुला िनधीची उभारणी कर याची परवानगी रा ीयक ृत बँकांना दे यात आल ेली आह े.
उदा. भारतीय ट ेट बँक, कॅनरा ब ँक, आयुिव मा महाम ंडळ, युिनट ट ऑफ इंिडया, इ.
टेट बँकेची 'मै म' तर य ुिनट टची 'मा टर ग ेन' हे िनधी लोकि य आह ेत. या िनधीची
उभारणी करताना य ुिनट्सची िव वष भर स ु असत े. सभासद आप या मज न ुसार
युिनट्स खर ेदी िव क शकतात . होणा या उ प नाचा िह सा सभासदा ंना या या
युिनट्स या माणात िवभागला जातो . सभासदा ंना दरवष उ प नातील िह सा माणात
िदला जातो . युिनट्स या िक ंमती वाजवी अस याम ुळे या युिनट्सला चा ंगली मागणी असत े.
३) उ प न िनधी :
या िनधीचा म ु य उ ेश हणज े उ प नाम य े वाढ करण े होय. या िनधीम य े गुंतवणूक
केले या सभासदा ंना ि थर दरान े उ प न िम ळते. उदा. बॉ ड, कंप याच े कज रोखे इ.
शासक य बॉ डची िव ५ ते १० वष मुदतीसाठी क ेली जात े. शासन सभासदा ंना या
बॉ डवर दरवष िनि त करान े उ प न द ेते. सभासदा ंना अिधक उ प नाची स ंधी िम ळते.
यामुळे असे िनधी अिधक लोकि य झाल े आहेत.
४) वृ ी िनधी :
या िनधीचा उ ेश भा ंडवल व ृ ी हा असतो . या िनधी ार े म यम आिण दीघ मुदतीच े
भांडवल जमा क ेले जाते. गुंतवणूकदारा ंची सं या वाढव ून या ंना अिधक स ं येने युिनट्स
खरेदी करायला ो सािहत क ेले जात े. या ार े या िनधीचा भा ंडवल प ुरवठा मोठ ्या
उ ोगा ंना केला जा तो.
५) उ प न व व ृ ी िनधी :
या िनधीचा उ ेश हणज े भांडवल व ृ ी आिण उ प न व ृ ी करण े होय. भांडवल उभारणी
िकंवा भा ंडवल व ृ ी कर यासाठी ग ुंतवणूकदारा ंना जा त उ प नाच े आकष ण दाखवाव े
लागत े. यामुळे युिनट्सची िव जलद गतीन े होते. तसेच पर पर िन धी उभार या या
सं था मोठ ्या माणात र कमा गो ळा करतात .
munotes.in
Page 69
िव े ातील अलीकडील कल
69 ६) इंडे स िनधी :
हा िनधी भागबाजारावर अवल ंबून असतो . मुंबई भागबाजार िक ंवा रा ीय भाग बाजारातील
भागां या िक ंमतीवर समिनधीच े मू य अवल ंबून असत े. भागबाजारातील िक ंमती वाढ यास
समिनधीच े मू य वाढते. यामुळे मोठ्या माणात भा ंडवल उभारणी आिण सभासदा ंना
अिधक दरान े उ प न ा ी होत े. देशातील भागबाजार हा अथ यव थ ेवर भाव टाकणारा
घटक आह े. यामुळे भागबाजाराचा पर पर िनधीवर प रणाम होतो .
७) समभाग िनधी :
कंप या सहभाग िव क न मोठ ्या माणात भा ंडवल उभारणी करतात . सामा य
भागधारका ंना ही ग ुंतवणूक अिधक फायद ेशीर ठरत े. कारण क ंप या अ ह क भागधारक
आिण कज रोखे धारका ंना िविश दरान े याज द ेते व उरल ेला नफा सभासदा ंना लाभा ंश
व पात वाटला जातो . यामुळे सामा य भागधारका ं या उ प नात वाढ हो ते. सामा य
भागांची मोठ ्या माणात िव झा याम ुळे कंप यांना मोठ ्या माणात भा ंडवल उपल ध
होते.
८) ि थर याज िनधी :
या िनधीम य े गुंतवणूक करणा या गुंतवणूकदारा ंना ि थर दरान े याज िदल े जात े. या
गुंतवणूक म य े धो याच े माण कमी असत े. हणून सभा सद या िनधीम य े गुंतवणूक
करायला तयार असतात . उदा. कज रोखे, सरकारी बॉ डस्, रा यकोषीय िवप इ . िनधी
जमा करणारी स ं था आिण ग ुंतवणूकदार या दोघा ं याही ि कोनात ून हा िनधी स ुरि त व
फायद ेशीर असतो .
९) इतर िनधी :
िवकिसत द ेशात िविवध कारच े िनधी असतात . भांडवल बाजार , उ ोग , यवसाय इ . या
िवकासा या ि कोनात ून अस े िनधी उपयोगाच े ठरतात . उदा. थावर मालम ा िनधी ,
असा िनधी दीघ कालीन व पाचा असतो . या िनधी ार े ि थर व पा या मालम ा खर ेदी
करता य ेतात.
४.२.४ साव जिनक िनधी या वाढीसाठी जबाबदार घटक
भारतात साव जिनक िनधी या वाढीसाठी जबाबदार िविवध घटक खालील माण े िदल े
जाऊ शकतात :
१. लोकस ं या: भारतात , त ण आिण नोकरदार लोका ंची लोकस ं या जा त दरान े वाढत
आहे. यामुळे दरडोई उ प न , जा त बचत आिण इि वटीम य े बाजारात ग ुंतवणूक
जा त आह े.तसेच साव जिनक िनधी या फाय ा ंब ल शहरी आिण ामीण भागात
जाग कता वाढत आह े.
munotes.in
Page 70
वािण य
70 २. जागितक बाजारप ेठेतील चळवळ : भारतातील वायद े बाजाराची कामिगरी जगातील
इतर द ेशांपे ा बरीच चा ंगली आह े याम ुळे साव जिनक िनधीत जा त ग ुंतवणूक झाली
आहे.
३. सेवा उ ोगाच े वाढत े मह व : सेवा े आह े उ पादन े ापे ा वेगाने वाढत आह े.
प रणामी , यावसाियक स ेवा भारतात वाजवी िक ंमतीत उपल ध आह ेत.
४. महागाईचा परता यावरील प रणाम : चलनवाढ सव साधारणपण े देशाची िक ंमत
पातळी दश वते आिण ती वाढतच आह े याचा प रणाम ब ँक ठेवी, भिव य िनवा ह िनधी ,
रा ीय बचत माणप इ . सार या िनि त उ प ना ं या परता यावर होतो . प रणामी ,
पैशां या ग ुंतवणूक चे पारंपा रक पया य कमी लोकि य होत आह ेत.
५. इतर घटक : भारतातील साव जिनक िनधी या वाढीस इतर घटकही कारणीभ ूत आह ेत
जसे क - लोकां या व ृ ीतील बदल ,अनेकिवध साव जिनक िव ीय स ं थां या
साव जिनक िनध ची उपल धता ,जागितक करणाचा प रणाम इ .
४.२.५ प तशीर ग ुंतवणूक योजना (Systematic Invesment Plan -SIP) :
प तशीर ग ुंतवणूक योजना (SIP) आिण साव जिनक िनधी योजना या समान नाहीत .
प तशीर ग ुंतवणूक योजना गुंतवणूकदारास िनयिमतपण े साव जिनक िनधीत ग ुंतवणूक
कर यास मदत करत े. अशा कार े एसआयपी िक ंवा प तशीर ग ुंतवणूक योजना
साव जिनक िनधीत िवश ेषतः इि वटी साव जिनक िनधीत िनि त रकम ेची ग ुंतवणूक
कर यास मदत करतात . गुंतवणूकदार साव जिनक िनधी योजन ेत िकमान . ५०० गुंतवू
शकतो . तो मािसक , ि -मािसक िक ंवा या या सोयीन ुसार एक िनि त र कम ग ुंतवू शकतो
सतक एसआयपीम य े बाजार घसरल ेला असताना ग ुंतवणूकदार एसआयपीची र कम
वाढवू शकतात . शा त एसआयपीम य े गुंतवणूकदार कोण याही अ ंितम तारख ेिशवाय
गुंतवणूक करण े सु ठेवू शकतात . कालांतराने ते या योजन ेतून बाह ेर पडू शकतात .
योजन े ारे साव जिनक िनधीत ग ुंतवणूक चे फायद े खालील माण े आहेत-
१. गुंतवणूकदारा या खा यात ून गुंतवणूक िनधी थेट साव जिनक िनधीत वग होत
अस यान े ही एक अितशय सोयीची आिण व ेळ बचत करणारी योजना आह े.
२. बाजाराची प र ि थती काहीही असली तरी ग ुंतवणूकदाराला खर ेदीची सरासरी िक ंमत
आिण जा तीत जा त उ प न त े हा िमळत े जे हा बाजार म ंदीत असताना अिधक
फायदा िमळतो तर बाजार त ेजीत असताना कमी फायदा िमळतो . ही सरासरी ,
साव जिनक िनधीची खर ेदी िकंमत ि थर करतात .
३. अशा योजना लोका ंना बचतीची सवय वाढिव यास आिण यात िनयिमत ग ुंतवणूक
कर यास मदत करतात .
munotes.in
Page 71
िव े ातील अलीकडील कल
71 ४. जर ग ुंतवणूकदार दीघ कालावधीसाठी ग ुंतवणूक करत अस ेल तर याचा परतावा
च वाढ प तीन े होतो. दीघ कालावधीन ंतर या याजवळ मोठ ्या माणात प ैसा जमा
होऊन दीघ कालीन आिथ क ल य सा य होते.
४.३ िज नस बाजार
िज नस बाजार हा असा बाजार आह े जो उ पािदत उ पादन े ापे ा िनसगा धा रत
/ ाथिमक आिथ क े ावर भर द ेतो. ाथिमक आिथ क े ात क ृषीआधा रत आिथ क ु ्या
हल या व त ूंचा समाव ेश आह े जसे क गह , कॉफ , कोको, फळे, साखर इ. तर सोन े,
चांदी, तेल इ यादी खिनजा ंचा आिथ क ु ्या जड व त ूत समाव ेश होतो .
जगभरात आिथ क यवहार आिण भौितक यवहार होणार े असे ५० मुख िज नस बाजार
आहेत.आिथ क यवहारा ं या त ुलनेत य िज नस यवहार बाजार अिधक लोकि य होत
आहेत. भिव याती ल करार हा िज नसा ंम ये गुंतवणूक कर याचा सवा त जुना कार आह े.
सदरच े करार भौितक िज नस बाजारा ार े सुरि त क ेले जातात यात जाग ेवर िक ंमत,
अ ेिषत (Forward), यूचस ,पया य (Options) इ यादी पया य वाप न भौितक आिण
आिथ क यवहार क ेले जातात .
४.३.१ िज नस बाजारात म य े दोन कार आह ेत
सामा य बाजार आिण असामा य / य त बाजार
सामा य बाजारात भिव यातील करारा या िक ंमती प रप वता कालावधीसह वाढ या
असतात . कमी प रप वता कालावधी सहकरारात सवा त कमी िक ंमत असत े आिण दीघ
प रप वता कालावधी सहकरार उ च िक ंमतीवर उ ृत केला जातो .
असामा य / य त बाजारात , भिव यातील कराराची िक ंमत प रप वता कालावधीसह कमी
होत जात े . या सहकरारा ंना कमी प रप वता कालावधी असतो या ंची िकंमत जा त
असत े तर दीघ प रप वता सहकरारा ंना कमी िक ंमत लाभत े.
४.३.२ िनिम ती बाजार / यु प न बाजार
भांडवल बाजारप ेठेतील यवहारा ंपासून धोका िनमा ण होतो . यामुळे मोठ्या माणात हानी
होते. या धो या ंपासून संर ण ा हाव े यासाठी िनिम ती बाजाराची थापना कर यात
आली आह े. जागितक पात ळीवर कंप याच े एक ीकरण , कंपनीचा ताबा घ ेणे, कंप यांम ये
मोठ्या माणात ग ुंतवणूका करण े, मालम ा खर ेदी-िव इ . यवहार क ेले जातात . यासाठी
पैशाची द ेवाणघ ेवाण होत असत े. िवदेशी िविनमय यवहार करताना या यवहारा ंना संर ण
ा हाव े यासाठी िनिम ती बाजार काय करत असतो . या यवहाराम य े व त ू करार ,
कजा ऊ र कमा ंचे यवहार , भाग आिण कज रोखे इ. चा समाव ेश केला जातो .
munotes.in
Page 72
वािण य
72 ४.३.३ यु प न बाजार कार / साधन े
अ) वायद े करार (Forward Contracts) :
वाय ाच े यवहार हणज े मालम ा खर ेदी िक ंवा िव क े यानंतर प ैशाचे यवहार
भिव यका ळात िविश तारख ेला केले जातात . कराराम य े मालम े या िक ंमती ठरिवल े या
असतात . परंतु य ात प ैसे दे याचे भिव यका ळात ठरिवल े जात े. यवहाराची प ूत ता
करारान ुसार झाल ेली असत े. परंतु पैशाचे यवहार प ूण कर याच े भिव यात िनि त क ेले
जाते. भिव यात प ैसे देणे हे खरेदीदारा वर बंधनकारक असत े. वाय ाच े यवहार भिव यात
के हा करायच े हे िनि त क ेले या तारख ेला मालम ा आिण प ैसे िवनीमय क ेला जातो . उदा.
अ या यापारान े ब या यापा याला ५० लाख . िकंमतीची मिशनरी पाठिवली . 'ब' ने 'अ'
ला ५० लाख . या या ब ँक खा यावर जमा क ेले आह ेत. अशा कार े हा वाय ाचा
यवहार यािठकाणी प ूण झाला आह े.
ब) भिव य करार (Forward Contracts) :
भिव य करार ह े वायद े करारा ं माण े असतात . या कराराम य े मालम ा िक ंवा व त ु या
िकंमती बाजारातील वत मान ि थती या आधार े ठरल े या असतात . परंतु पैशाची पूत ता ही
भिव यका ळात करावी लागत े. या कराराम य े खरेदीदार आिण िव ेता या ं या सोईन ुसार
बदल करता य ेतात. भिव यका ळात व त ु या िक ंवा भागा ं या िक ंमतीम य े मोठ्या माणात
चढ उतार होत असतो याम ुळे खरेदीदारा ंचे मोठ्या माणात न ुकसान झा यास िव े याचा
फायदा होतो . याउलट िव े याचा तोटा झा यास खर ेदीदाराचा फायदा होतो . परंतु
भिव यका ळात िकंमती िकती आकारा यात ह े मा अगोदर िनि त क ेले जाते.
क) प याय करार (Option Contracts) :
िवदेशी यापाराम य े यवहार करताना व ेगवेग या कारच े धोके िनमा ण होता त. यापास ून
संर ण िम ळिव यासाठी िव ेते वेगवेगळे प याय शोध ून काढता य ेतात. या करारा या
अनुषंगाने खरेदीदार आिण िव ेता या दोघा ंना करारान ुसार काही ह क आिण जबाबदा या
पार पाडा या लागतात . मालम ेची खर ेदी िकंवा िव ठरल े या तारख ेला िक ंवा याप ूव
कर याच े बंधन खर ेदीदारावर नसत े. हणज े या यासमोर हा प याय उपल ध असतो .
जे हा खर ेदीदार स ंबंिधत मालम ेची खर ेदी िकंवा िव कर याचा प याय शोधतो त े हा
िव करणा यावर संबंिधत मालम ा ता यात घ ेणे िकंवा देणे बंधनकारक असत े. भिव यात
के या जाणा या करारा ंपासून होणार े नुकसान कमी कर यासाठी प याय िनवडल े जातात .
करारान ुसार खर ेदीदार आिण िव ेता या ंना ह क बजाव याचा प याय उपल ध असतो .
एका प ान े आप याला सोईचा ह क / ि वकार यास द ुस या प ाला सदर प याय
नाकारता य ेत नाही तर तो या यावर ब ंधनकारक असतो .
प याय कराराच े दोन कार आह ेत. पिहला कार हणज े मागणी प याय (Call Option)
होय, याम य े िविश व त ू, मालम ा िक ंवा भाग िविश िक ंमतीला , िविश तारख े या
अगोदर खर ेदी कर यास ह क हणज े मागणी प याय होय . दुसरा प याय हणज े िदलेला
प याय (Put Option) होय. या प याया ार े गुंतवणूकदाराला यान े धारण क ेलेली मालम ा
ठरिवल े या िक ंमतीला म ुदतीपूव िव कर याचा ह क ा होतो . munotes.in
Page 73
िव े ातील अलीकडील कल
73 प याय कराराम य े खरेदीदार आिण िव ेता अस े दोन प असतात -
खरेदीदार (Buyer) याला मागणी पया यानुसार िविश मालम ा खर ेदी कर याचा ह क
ा होतो . मालम ा खर ेदी करताना िनवड ह क हा प याय या ंना उपयोगात आणता य ेतो.
िव ेता (Seller) हा या करारातील द ुसरा प होय . या प याय करारान ुसार िव े याला
िविश मालम ा खरेदीदाराला िव कर याचा ह क ा होतो . प याय करार
कर यासाठी िव ेते अिधक प ुढाकार घ ेतात. खरेदीदार िनि त क न यवहार प ूत तेतून
यांना अिधक फायदा ा करायचा असतो .
िव े या या प ुढाकारान े अमे रकन प याय आिण य ुरोिपयन प याय अस े दोन प याय वापरता
येतात. कराराच े िलखाण आिण याची म ुदतपुत याम य े कधीही प याय वापरण े हणज े
अमे रकन प याय होय . तर प यायाचा वापर हा म ुदतपूव चा तारख ेला केला जातो याला
युरोिपयन प याय अस े हणतात .
४.३.४ यु प न बाजारा य े खालील घटका ंचा समाव ेश होतो :
१. हेजस : हे भाग बाजारात सावध यवहार करतात . ते यु प न बाजारात भागबाजारातील
जोखीम आिण िक ंमती या चढउतारापास ून गुंतवणूक चा पोट फोिलओ स ुरि त
कर यासाठी समािव होतात . हे यु प न बाजारात उलट ि थतीत प रि थतीत
सा य क शकतात .अशा कार े ते नुकसान हो याच े धोके जे घे यास इतर तयार
आहेत या ंना ह ता ंत रत करतात . हा लाभ िमळिव यासाठी या ंना जोखीम घ ेणा या स
अिधकची िक ंमत अदा करावी लागत े.
२. अंदाजक : ते यु प न बाजारात जोखीम घ ेणारे आह ेत. ते नफा िमळिव यासाठी
जोखीम घ े यास तयार असतात . यांची िक ंमत या चढउताराची अप े ा यो य
अस यास त े चंड नफा कमवतात .
३. मािज न यापारी : मािज न हणज े यु प न बाजाराम य े सामील हो यासाठी
भागदलाला ंकडे कमीत कमी र कम जमा करण े आव यक आह े. यु प न बाजारात
यापार करताना झाल े या न ुकसानीची भरपाई कर या साठी ा मािज नचा उपयोग
होतो.
४. आिब ेजस : ते कमी जोखीम , कमी िक ंमती या ितभ ूत म य े यवहार करतात आिण
नफा कमतात . ते बाजारातील कमी िक ंमती या ितभ ूती खर ेदी करतात आिण द ुस या
बाजारात जा त िक ंमतीला िव करतात . हे त हा होत े जे हा एकच ितभ ूती िभ न
बाजारप ेठात व ेगवेग या िक ंमत वर िवकली जात े.
५. ाहक : िवदेशी िविनमय बाजाराम य े सहभागी होणा या सव घटका ंना ाहक अस े
हणतात . उदा. यि , सं था, म य थ इ . या सहा यान े िनिम ती बाजरातील ाहक
आंतररा ीय बाजाराम य े यवहार करतात . हे यवहार य व पाच े असतात .
तर ब ँिकंग, िवमा वाहत ूक इ. सेवांना अ य व पाच े यवहार अस े हणतात .
ाहक य आिण अ य व पाच े यवहार करतात . munotes.in
Page 74
वािण य
74
६. यापारी ब ँका : िवदेशी यापाराम य े पैशाची द ेवाणघ ेवाण कर याच े काम यापारी
बँकामाफ त केले जाते. या बँका ाहका ंना आ ंतररा ीय पात ळीवरील यापारासाठी
बँिकंग सुिवधा प ुरिवतात . यापारी ब ँकांचे जाळे जगभर पसरल े आहे. बँकाम य े िवदेशी
िविनमय हा वत ं िवभाग स ु कर यात आला आह े. यापारी ब ँका ई ब ँिकंग, ई
कॉमस , ई िवपणन अ शा व पाच े यवहार ाहका ंसाठी उपल ध क न द ेतात.
यामुळे आयात िन यात यापारातील यवहार जलद गतीन े पूण करण े श य झाल े
आहे.
७. म यवत ब ँका : आप या द ेशाची म यवत ब ँक ही रझ ह बँक ऑफ इंिडया ही आह े.
ही ब ँक देशातील सव यापारी ब ँकां या काया वरिनयं ण ठ ेवते. आंतररा ीय
पातळीवर सहभागी झाले या यापारा ंना (आयातदार आिण िन यातदार) िविनमयाच े
यवहार प ूण कर यासाठी रझ ह बँकेची परवानगी यावी लागत े. रझ ह बँकेमाफ त
िवदेशी चलनाच े दर व यान ुसार यवहार करता य ेतात. रझ ह बँकेमाफ त चलनाच े
बिह थ म ू य सा ंभाळावे लागत े. िविनमयाच े दर व याच े यव थापन करण े इ. काय
म यवत ब ँकेमाफ त केली जातात .
८. म य थ दलाल : िवदेशी िविनमयाच े यवहार कर यासाठी ब ँका व ाहक याती ल दुवा
िकंवा ितिनधी हणज ेच म य थ दलाल होय . िवदेशी यापाराम य े आयातदार
आिण िन यातदार या ंना िविनमय यवहारा ंची पूत ता कर यासाठी म य थ दलाला ंची
गरज भासत े. जागितक करणासाठी िवद ेशी यापाराच े माण वाढ याम ुले या
म य था ंची आव यकता िनमा न झाली आ हे. लंडन, यूयॉक , पॅ रस, भारत, अमे रका
इ. देशात िवद ेशी िविनमया ंचे यवहार म य था ंमाफ त चालतात .
९. िवदेशी भा ंडवल बाजार : िवदेशी भा ंडवल बाजाराच े देशी भा ंडवल बाजारा ंवर वच व
असत े. भारतीय भा ंडवल बाजारावर ल ंडन य ेथील भा ंडवल बाजाराचा प रणाम
आढळून येतो. असे क अम े रकन अथ यव थ ेचा भारतीय अथ यव थ ेवर प रणाम
होत असतो . जागितक भा ंडवल बाजार हा ल ंडन य ेथील भा ंडवल बाजारावर अवल ंबून
आहे. यामुळे इतर द ेशांना लंडन य ेथील भा ंडवल बाजारा या िनयमा ंचे पालन कराव े
लागत े. यानुसार िवद ेशी िविनमय यवहार कराव े लागतात .
१0. स ेबाज : भांडवल बाजारातील त ेजी मंदी ओ ळखून यान ुसार जलद गतीन े खरेदी व
िव करणा या यि िक ंवा सं थांना स ेबाज अस े हणतात . भागबाजाराम य े सतत
तेजी मंदी असत े याचा फायदा ह े स ेबाज घ ेतात. मंदी या का ळात ते कमी िक ंमतीला
खरेदी क न तेजी या का ळात अिधक िक ंमतीला िव क न मोठ ्या माणात
फायदा िम ळिवतात . उदा. यि , दलाल , भागिवम ेकरी, यापारी , बँका, सं था,
महामंडळे इ. स ेबाजी या यवहारा ंम ये सहभागी होतात . कारण या सवा ना
भागबाजाराम य े भाग व कज रोखे खरेदी कर याची परवानगी अस ते. ते परवाना धारण
क न भाग व कज रोखे ( ितभ ूती) खरेदी व िव च े यवहार करतात .
munotes.in
Page 75
िव े ातील अलीकडील कल
75 ४.३.५ टाट -अप ह चर / टाट अप फायना सच े ोत
िव प ुरवठा कर यासाठी ब ँक कजा िशवाय िभ न ोत वापरण े नेहमीच चा ंगले असत े.
नवीन टाट -अप यवसायासाठी खाली ठरािवक िव प ुरवठा ोत आह ेत.
१. वैयि क ग ुंतवणूक : नवीन यवसाय स ु करताना ग ुंतवणूक साठी उ ोजकाची
यवसायात वतःची बचत आिण / िकंवा मालम ा स ंपाि क सुर ा हण ून असावी .
२. पैशावर ेम करा : हे असे पैसे आहेत जे उ ोजक जोडीदार , पालक , कुटुंब िकंवा
िम ांकडून उधार घ ेतात. कज घेताना या ंनी सावधिगरी बाळगली पािहज े. इतरांना
यवसायातील बरोबरीच े भागीदार असण े आवडत े.
३. उप म भा ंडवल : येक उ ोजक यावर अवल ंबून राह शकत नाही . कारण
सामा यत : उ म भा ंडवलदार ख ूप िनवडक असतात तस ेच ते तं ानआधा रत
यवसाय आिण उ च वाढ मता असणा या आ थापना जस े क मािहती त ं ान ,
सं ेषण आिण ज ैव तं ान इ याद म य े ते गुंतवणूक कर यास ाधा य द ेतात.अ या
यवसायात उ म भा ंडवलदारा ंनादेखील काही मालक ह क िकंवा भागभा ंडवल द ेणे
आव यक आह े.
४. एंज स : असे गुंतवणूकदार सामा यत : ीमंत य िक ंवा स ेवािनव ृ कंपनीचे
अिधकारी असतात . जे इतरा ं या मालक या छोट ्या कंप यांम ये थेट गुंतवणूक
करतात . ते यां या परीन े यवसायात कौश य , अनुभव आिण / िकंवा यव थापक य
ान या ार े योगदान द ेतात .
५. यवसायास ऊजा देणारे : हे नवीन यवसाया ंसाठी िविवध स ेवा जस े क या ंचे
सामाियक प रसर द ेणे आिण योगशाळ ेचा वापर तस ेच शासक य ,दळणवळण
िवषयक (logistics) आिण ता ंि क स ंसाधन े इ यादी दान करतात . सामा यत : हे
चरण दोन वषा पय त चालत े. या ि य ेचा वापर क न अ ंितम उ पादन तयार झा यावर
उ ोजक या ि य ेतून बाह ेर पडतात . अशा स ेवा ज ैवतं ान , मािहती त ं ान ,
म टीमीिडया िक ंवा औ ोिगक त ं ान या े ात उपल ध आह ेत
६. िविवध शासक य अन ुदान : सरकारी स ं था िविवध अन ुदाना या पात उ म
भांडवल प ुरवतात . उ ोजकास अन ुदानाचा लाभ घ े यासाठी दीघ आिण ग ुंतागुंती या
ि य ेमधून जाव े लागत े. याला क प अहवालामध ून क पाच े/उ ोगाच े वण न,
क पाच े मह व , खचा ची स ंरचना, संसाधन े उपल धी , गुंतवणूक वरील अ ंदािजत
परतावा इ .गो ी सिव तर ा या लागतात .
७. बँक कज : बँक कज हे लहान आिण म यम आकारा या यवसायासाठी उ म भा ंडवल
पुरवठा कर याच े मुख ोत आह ेत. उ ोजकाला या या िविश गरजाप ूत
कर यासाठी ब ँक िनवडण े आव यक आह े. याला ब ँकेकडून कज िमळ यासाठी
तपशीलवार क प अहवा ल आिण हमी यासार या िविवध आव यकता प ूण करा या
लागतात . munotes.in
Page 76
वािण य
76 ४.३.६ सू म िव
लघुउ ोग उभारणी व िवकासासाठी अ प माणात िव सहा याची आव यकता असत े.
उ ोजका ंना ि थर व पा या मालम ा खर ेदी करण े व ख ेळ या भा ंडवला या गरजा
भागिवण े हा हेतू या िव सहा याचा असतो . सव च उ ोजका ंना वत : या भा ंडवला आधार े
यवसाय स ु करण े श य नसत े. हणून या ंना लघ ु उ ोगा ंना िव सहा य करणा या
सं थांची मदत यावी लागत े. ामीण भागाम य े लहान उ ोग स ु कर याची सोय आह े.
परंतु भांडवला अभावी ह े उ ोजक प ुढे येत नाहीत . हणून सू म िव सहा य कर यासाठी
य न होण े आव यक आह ेत.
४.३.७ सू म िव ाची मह व :
१) ामीण भागातील लोका ंना सू म िव उपल ध क न द ेणे :
ामीण भागाम य े बँका, पतसं था, िव सहा य स ं था उपल ध अस या तरी गरीब
लोकांकडे दुल य क ेले जात े. यांना लागणार े अितअ प माणात िव सहा य उपल ध
होत नाही . यामुळे असे लोक िव सहा यापास ून वंिचत राहतात . अशा गरज ू लोका ंना सू म
िव सहा य उपल ध क न द ेता येते. यामुळे यां या अितअ प माणातील आिथ क
गरजा प ूण करता येतात.
२) सावकारी पाशात ून गरीब जनत ेची सुटका होत े :
ामीण भागातील लोक सावकारा ंकडून कज घेतात. परंतु सावकारी कजा वरील याजाच े दर
अिधक असतात . यामुळे येथील गरीब लोका ंची आिथ क िपळवणूक होत े. सावकार अशा
लोकांची फसवण ूक करतात . आता अशा लोका ंना ामी ण भागात स ू म िव उपल ध होऊ
लागल े आह े. याचा फायदा ामीण भागातील श ेतकया ना अिधक माणात होत आह े.
यामुळे येथील जनत ेची सावकारी पाशात ून सुटका होत आह े ही बाब समाधानाची आह े.
३) ामीण भागातील लोका ंना बचतीची सवय लागत े :
ामीण भागातील लोक लहान लहान यवसाया ंसाठी अ प माणात कज घेतात.
यवसाया ार े यांना नफा िम ळतो. न याची र कम , यवसाया या यवहारा ं ारे िमळणारी
र कम त े बँकेत जमा करतात . यामुळे यांना बँके या यवहाराची सवय लागत े. बचतीची
सवय लागत े. बँकेम ये यांची पत िनमा ण होते या आधार े यांना अिधक माणात कज
उपल ध होतात .
४) ामीण भागातील कारािगरा ं या कौश यास वाव िमळतो :
ामीण भागाम य े ह त कारािगर आह ेत. यांना सू म िव उपल ध झा याम ुळे ते लहान
माणावर यवसाय स ु करतात . यांना या ं या कामासा ठी लागणारी छोट ्या माणातील
यं साम ी खर ेदी करता य ेते. यवसायाच े िश ण घ ेता येते. यवसायात नािव यता िनमा ण
करता य ेते. काही कारािगर एक य ेऊन एखा ा स ं थेची थापना करतात . उदा. मिहला
बचत गटातील लोक एक य ेऊन एखादा यवसाय करतात . एकि तपण े काम के यामुळे munotes.in
Page 77
िव े ातील अलीकडील कल
77 एखादा यवसाय िवकिसत करण े यांना श य होत े. यां याम य े नेतृ व गुण िवकिसत
होतात . यां यातील कौश याम य े वाढ होत े.
५) ामीण भागातील लोका ंना वय ंरेजगाराची स ंधी उपल ध होत े :
ामीण भागाम य े िविवध कारच े यवसाय करता य े यासा रखे आहेत, परंतु िव प ुरवठ्या
अभावी य ेथील उ ोजक प ुढे यायला तयार नाही . परंतु सू म िव सहा य उपल ध
झा याम ुळे लघु ोग, कुिटर ोग , शेती, शेतीपूरक यवसाय , कारािगरी , उ पादन , िव ,
िव स ेवा, औ ोिगक इ . े ाम य े िविवध कारच े लहान यवसा य करायला लोक प ुढे येत
आहेत. यामुळे तेथील लोका ंना वत :चे यवसाय िक ंवा वय ंरोजगार स ु करण े श य
झाले आहे.
६) ामीण भागातील लोका ंना रोजगार उपल ध होतात :
सू म िव उपल ध झा याम ुळे ामीण भागात यवसाय व ृ ी होत े, यवसाया ंचा िवकास
होतो, वयंरोजगार वाढतात याम ुळे तेथील लोका ंना रोजगार ा होतात . शेतीपूरक
यवसाय , कारािगरी , फळ ि या , कुकुटपालन , दु ध यवसाय , रेशीम िकड ्यांची पैदास,
अळंबी, कोळंबी, मासेमारी, सेवा, वाहतूक, दळणवळण, वास , पय टन, हॉटेल, अ न
ि या िवतरण , िश ण , िश ण , करमण ूक, पतसं था, बँका, िवमा, जािहरात , िवपणन इ .
े ात य ेथील लोका ंना रोजगारा या स ंधी उपल ध होत आह ेत. यामुळे ामीण भागातील
बेकारीच े माण कमी हायला मदत होत आह े. ामीण भागातील स ुिशि त ब ेकार त णा ंना
शहराम य े थला ंतर कर याऐवजी ा मीण भागातच वय ंरोजगार व रोजगार उपल ध
होतात .
७) ामीण भागातील औ ोिगकरणाला चालना िमळत े :
ामीण भागाम य े व मागासल े या भागात लहान माणात यवसाय स ु करता य ेतात.
यांचा िवकास झा यावर या यवसाया ंचे मोठ्या यवसाया ंम ये पा ंतर होत े. यामुळे
ामीण भागाचा िवकास होतो . ामीण भागात उ ोगा ंना चालना िम ळते. यामुळे ादेिशक
औ ोिगक िवकास साधला जातो . या ार े ामीण भागाचा िवकास करण े श य होत े. ामीण
भागाचा िवकास ामीण औ ोिगकरणावर अवल ंबून आह े तर ामीण औ ोिगकरण ह े सू म
िव स हा यावर अवल ंबून आह े.
८) ामीण भागातील लोका ं या राहणीमानात स ुधारणा होत े :
सू म िव सहा याम ुळे ामीण भागात व ेगवेग या कारच े लहान लहान यवसाय स ु
करता य ेतात. तसेच येथील अन ेक लोका ंना रोजगाराची स ंधी ा होत े. यामुळे येथील
जनते या दरडोई उ प नाम य े वाढ होत े. येथील लोक ग ृहपयोगी व त ू, वाहने, दािगन े,
कपडे, दैनंिदन गरज े या व त ू, स दय साधन े, शै िणक सािह य , आरो यिवषयक स ेवा,
करमण ूक इ. ची खर ेदी करतात . यामुळे येथील लोका ंचे राहणीमान स ुधारत आह े ही
समाधानाची बाब आह े. चांगले िश ण, चांगला आहार आिण चा ंगले आरो य या ार े येथील
लोकांचे राहणीमान स ुधारल े आहे.
munotes.in
Page 78
वािण य
78 ९) मिहला ंचे आिथ क व मानिसक स मीकरण करता य ेते :
सू म िव सहा या ार े संपूण देशात मिहला ंनी वय ंसहा यता बचत गट थापन क ेले
आहेत. या िनिम ान े मिहला घराबाह ेर पडून एक यायला लाग या आह ेत. िवचार
करायला लाग या आह ेत. यामुळे मिहला मानिसक ्या स म बन या आह ेत. लहान
लहान यवसाया ार े यांनी तयार क ेले या व त ुंची िव क न आल ेला पैसा ते बँकेत
ठेवतात. बचत गटामाफ त होणारा लाभ मिहला पर परा ंम ये वाटून घेतात. ही र कम स ु ा
या ब ँक खा यावर जमा करतात . यामुळे यांना वय ंरोजगार , रोजगार ा झाल े आहेत.
यांचे आिथ क स मीकरण झाल े आहे. मिहला बचत गट ही एक साम ुिहक च ळवळ आहे. ती
एक श आह े. यामुले आज मिहला ंचा िविवध उप मातील सहभाग वाढीस लागला आह े
ही समाधानाची बाब आह े.
१०) देशाची अथ यव था मजब ूत बन यास मदत होत े :
ामीण भागात ७०% लोक राहतात याम ुळे देशाची अथ यव था ामीण भागावर अवल ंबून
आहे. ामीण भागा त लहान -लहान यवसाया ंची थापना , वयंरोजगाराची वाढ ,
रोजगारा या स ंधी, दरडोई उ प नाम य े वाढ , रा ीय उ प नाम य े वाढ , ामीण
औ ोिगकरणाला चालना , ादेिशक िवकास , ामीण भागातील उ पादनाला शहरी ,
ादेिशक, रा ीय व आ ंतररा ीय पात ळीवरील बाजार पेठांम ये िव कर याची स ंधी इ.
मुळे अथ यव था मजब ूत हो यास मदत होत े. ामीण अथ यव था हा द ेशा या
अथ यव थ ेचा कणा आह े.
११) ामीण भागातील लोका ंचे सामािजक क याण करता य ेते :
ामीण भागात या िठकाणी लहान -लहान उ ोग व यवसाय स ु केले जातात या
िठकाणी यवसाया ंना लागणा या ाथिमक स ुिवधा उपल ध क न िद या जातात . उदा.
र ते, वाहतुक ची साधन े, दळणवळण, वीज, पाणीप ुरवठा, बँका, िवमा, पो ट, बाजारप ेठ
सिम या , िश ण , आरो य , संर ण, िश ण इ . यामुळे ामीण भागातील जनत ेला
क याणकारी योजना ंचा लाभ घ ेता येऊ लागला आह े.
४.३.८ बचत गटा ंची भूिमका
भारतात बचत गट सामा यत : ामीण भागात काय रत आह ेत. ते इतर द ेशांम ये देखील
िवशेषत: दि ण आिशया आिण दि ण प ूव आिशयाम य े आढळतात . यात सामा यत : १०-
२० वयंरोजगार करणा या ामीण मिहला असतात . गटा या सद या ंना िनयिमतपण े
सामा य िनधीम य े थोड्या माणात आिथ क योगदान द े यासाठी ो सािहत क ेले जाते.
काही मिह या ंनंतर मोठी र कम जमा झाली क बचतगट सद या ंना यां या काही
कामांसाठी कज देणे सु करतो . भारता त अन ेक बचत गट लघ ु कज िवतरणासाठी ब ँकांशी
जोडल ेले आहेत. लघु कज हणज े गरीब ामीण ि या ंना या ं या पत गरजा व रत पूण
कर यासाठी िदल ेले कज होय. क आिण रा य सरकार रा ीय क ृषी व ामीण िवकास
बँके सह मिहला सबलीकरण सा य कर यासाठी बचत गटांना ो साहन द ेत आह ेत.
भारतातील बचत गटा ंची भूिमका खालील म ुद् ां या आधार े िदली जाऊ शकत े munotes.in
Page 79
िव े ातील अलीकडील कल
79 १. ामीण भागातील औपचा रक ब ँिकंग णाली या स ुिवधांपासून वंिचत लोका ंना लहान
कज दे यास त े मदत करतात .
२. ामीण भागातील गरीब मिहला ं या स मीकरणासाठी त े मदत करतात .
३. ते ामीण मिहला ंम ये वयंरोजगारा ंना ो सािहत करतात .
४. यामाफ त गरीब मिहला ंना म ु य वाहातील आिथ क ि या ंम ये भाग घ े यासाठी
यासपीठ उपल ध आह े
५. ते सामा यत : मिहला िवकास आिण क याणकरी िवषया ं ती आिण बालका ं या
आरो याशी स ंबंिधत काय म िवश ेषतः म ुलां या िश णािवषयी जाग कता िनमा ण
करतात .
अशा कार े ते भारतात शा त आिथ क िवकास सा य कर यासाठी मोठ ्या माणात मदत
करतात .
४.४ सारांश
पर पर िक ंवा समिनधीबाबत आपणा ंस अस े िव ेषण करता य ेईल क , भांडवल बाजाराला
पया य हण ून पर पर िन धी उपल ध झाल े आहेत क , या ार े लहान य ुिनट ची िव
क न मोठ ्या माणात भा ंडवल उभारणी क न याचा प ुरवठा उ ोगा ंना केला आह े.
यामुळे पर पर िनध ची स ं या वाढत आह े. ामीण भागातही पर पर िनधी लोकि य झाल े
आहेत.
िवदेशी िविनमयाच े यवहार करताना िन िम ती बाजाराची सोय कर यात आली आह े.
याम य े वायद े करार , भिव य पया य करार क ेले जातात . भिव यात िक ंमत बदलापास ून
होणारा धोका कमी कर यासाठी वायद े करार आिण भिव य करार क ेले जातात . िविनमय
यवहार करताना खर ेदीदार आिण िव ेते यांना पया य उपल ध आह ेत. जागित िककरणाम ुळे
आंतररा ीय यापारातील यवहारा ंचे माण वाढल े आहे. यामुळे िनिम ती बाजाराची गरज
व मह व वाढत आह ेत.
सू म िव सहा याची गरज ामीण भागाम य े लघु व पा या यवसाया ंना आह े. यि गत
पातळीवर यि ंना अ प माणात भा ंडवल उपल ध झाले तर त े वत : या पायावर उभ े
राह शकतात . याच धत वर आप या द ेशात मिहला वय ंसहा यता बचत गटाची थापना
झाली आह े. ामीण व मागासल े या भागाचा िवकास करण े, मिहला ंचे मानिसक आिथ क
स मीकरण इ . बाबी स ू म िव सहा यावर अवल ंबून आह ेत.
४.५ वा याय
.१ खालील ांची थोड यात उ र े ा.
१. पर पर िनधी बाबत मािहत िलहा
२. िनिम ती बाजार यवहाराची मािहती िवशद करा . munotes.in
Page 80
वािण य
80 ३. िज नस बाजाराच े कार सा ंगा.
४. वायदे करार प करा .
५. टाट -अप ह चर प करा .
.२. टीप िलहा
१. वैयि क ग ुंतवणूक
२. सू म िव
३. बचत गट
४. यापारी ब ँका
५. आिब ेजस
munotes.in