Page 1
1 १
यव थापनाची ओळख
करण रचना :
१.० उि े
१.१ ा तािवक
१.२ यव थापन
१.३ यव थापन िवचारा ंची उ ा ंती
१.४ आधुिनक यव थापन ि कोन
१.५ सं ह
१.० उि े
यव थापनाची ओ ळख या घटकाम य े यव थापन िवषयक स ंपूण मािहती याम य े
समािव क ेली आह े. या घटकाचा अ यास करताना प ुढील बाब चा अ यास आपणास
करता य ेईल.
यव थापनाचा अथ आिण या या समजाव ून घेता येईल.
यव थापनाचा या या ंचा अ यासाव न या ंची वैिश ्ये सांगता य ेईल.
यव थापनाच े व प समजाव ून घेता येईल.
यव थापनाची उि ्ये प करता य ेईल.
हे ी फेबाल या यव थापन त वाचा अ यास करता य ेईल.
यव थापनाच े मह व गरज आव यकता समजाव ून घेता येईल.
यव थापन े ातील आध ुिनक िवकासास जबाबदार कोणत े घटक असतात ह े पहाता
येईल.
यव थापन मािहती णाली अथ आिण या या या ंचा अ यास करता य ेईल.
यव थापन मािहती णालीची व ैिश ्ये अ यासता य ेतील.
यव थापन मािहती णालीच े फायद े सांगता य ेतील.
अपवादा मक यव थापनाचा अथ आिण या या समजाव ून घेता येईल.
अपवादा मक य व थापनाच े िमळणारे फायद े सांगता य ेतील.
या घटकावरील स ं ह समजाऊन घ ेता येईल. munotes.in
Page 2
वािण य
2 १.१ ा तािवक
यव थापक य काय आिण आ हान े यव थापन आिण िव याचा अ यास करताना थम
यव थापन हणज े काय ह े समजाव ून घेता येईल. यव थापनाचा य ेक े ाम ये उपयोग
केला जातो . यव थापन ह े एक शा आह े. यव थापन ही स ं ा इ ं जी स ं ेसाठी
वापर यात य ेते. तो श द Manage या च श दाव न आल ेला आह े. चम ये याचा अथ
घोडा काब ूत ठेवणे असा होतो . हणज ेच गती आिण िदशा यावर िनय ं ण ठ ेवणे हणज े
यव थापन हणता य ेईल. यव थापनाची गरज फ यापार व उ ोगध ं ांना आह े असे
नाही. जीवनातील िविवध े ात यव थापनाची गरज आह े. उदा. ि डा महािव ालय ,
हॉि पटल , इ. े ात यव थापन आव यक आह े. यव थापक हा इतरा ंकडून काम क न
घेतो व कामावर आपल े िनयं ण ठ ेवतो.
यव थापनाची स ंक पना फार ज ुनी आह े. िशवाय ती यापक अस ून सात यान े बदलणारी
आहे. यव थापन या स ंक पन ेचा अथ नीट समज ून घे याक रता यव थापना या
े ामधील िवचारव ंतानी िविभ न ि कोनात ून यव थापनाचा अथ आिण या या
समजाव ून घेणे आव यक आह े.
१.२ यव थापन
यव थापन ही स ं ा (Management) या इं जी स ं ेसाठी वापर यात य ेते. तो श द
(Manage) या च श दाव न आल ेला आह े. चम ये याचा अथ घोडा काब ूत ठेवणे
असा होतो . हणज ेच गती आिण िदशा यावर िनय ं ण ठ ेवणे हणज े यव था पन हणता
येईल. यव थापनाची गरज फ यापार व उ ोगध ं ांना आह े असे नाही . जीवनातील
िविव े ात यव थापनाची गरज आह े. उदा. कुटुंबाचे यव थापन , महािव ालय े
यव थापन , डा स ंघषा चे यव थापन , हॉि पटलच े यव थापन इ . यव थापन ही
येक े ाची गरज आह े. यव थापक हा इतरा ंकडून काम क न घ ेतो व कामावर आपल े
िनयं ण ठ ेवतो.
यव थापनाची स ंक पना फार ज ुनी आह े. िशवाय ती यापक अस ून सात यान े बदलणारी
पण आह े. यव थापन ा स ंक पन ेचा अथ नीट समज ून घे याक रता यव थापना या
े ामधी ल िवचारव ंतानी िविभ न ि कोनात ून केले या या या ंचा अ यास करण े उपय ु
ठरेल.
यव थापनाची या या :
१) जॉज टेरी : ’उि ्ये ठरिव यासाठी लोक आिण साधनसाम ी या ंचा वापर क न ती
गाठ यासाठी क ेली जाणारी एक व ेगळी ि या हणज े यव थापन या ि येत िनयोजन ,
संघटन, संचालन व िनय ं ण या काया चा समाव ेश होतो .”
According to George R. Terry – “Management is a distint Process
Consisting or planning, organizing, actuating and controlling, Performed
to determine and accomplish stated objectives by the human beings and
other resources.” munotes.in
Page 3
यव थापनाची ओळख
3 २) हे ी फेयॉल : “अनुमान करण े, िनयोजन करण े, संघटन करण े, आदेश देणे, सम वय
साधण े, आिण िनय ं ण करण े हणज े यव थापन करण े होय.”
According to Henry Fayol – “To Manage is to forecast and to plan, to
organize, to command, to coordinate and to control”
३) पीटर कर : “ यव थापन हणज े यवसायाच े यव थापन करण े, यव थापनाच े
यव थापन करण े, कम चारी व काय यांचे यव थापन करण े.”
According to Peter Drucker – “Management is a multi – purpose organ
that manages business and manages managers and manages workers and
work”
४) कुटझ : “उि ्ये गाठ यासाठी सम ूहातील य ना काय मतेने व प रणामकारकपण े
काय कर यास पोषक अस े वातावरण एखा ा स ं थेत िनमा ण करण े व िटकवण े हणज े
यव थापन .”
According to a Koontzs – “Manag ement is the are of getting things done
through and with people in formally organized group.”
५) िक बॉ ल व िक बॉ ल : “ यवसायाच े वत न, अथ पुरवठा, मु यधोरणाची आखणी ,
आव यक या साधना ंची यव था , यवसाय काय या अ ंतग त चालणार या स ंघटनेचे
सामा य व प िनि ती आिण म ुख अिधकाया ची िनवड या सवा शी स ंबिधत असल े या
कत याचा व काया चा समाव ेश यव थापनात होतो .”
१.२.१ यव थापनाची व ैिश ्ये
munotes.in
Page 4
वािण य
4 १) यव थापन ही एक ि या आह े (Management is a process) : यव थापन
हणज े एक ि या . या ि य ेत िनयोजन , संघटन, सम वय , अिभ ेरण, िनयं ण अशा
अनेक ि या ंचा समाव ेश होतो . मालक , कामगार , यव थापक ाहक ह े सव या ि य ेतील
घटक असतात . या ि य ेचे मु य काय हणज े साधन साम ीचा पया उपयोग
समाजासाठी करण े असा अथ लागतो . यवसाय काया ला आव यक असणारी माणस े यं े व
साधनसाम ीचा पया वापर कर याच े काय यव थापन ि य े ारे चालत े. यं े,
साधनसाम ी व प ैसा या ं यात च ैत य आण याच े काय यव थापनाम ुळे श य होत े.
२) यव थापन ह े चांग या कामाच े फळ आहे (Managemen t is result
oriented) : यव थापन करण े हे चांग या कामाच े फळ आहे. यव थापन ह े नेहमी
काहीतरी सा कर या या माग े असत े. यव थापनाला ठरािवक उि ्ये पार पाडायची
असतात . उदा. नफा उि ्ये, िव उि ्ये, ाहक समाधान इ . उि ्ये गाठ याच े काम
यव थापन करीत असतात .
३) यव थापन हणज े इतरा ंकडून काय क न घ ेणे (Management Involves
getting things done through people) : यव थापकाला आप या यवसायाची
काय पार पाड यासाठी आप या स ंघटक अिधकाया कडून, कम चाया कडून काय क न
यायच े असत े. ही काय क न घ ेत असताना याला आप या सहा यकाला स ला द ेणे,
माग दश न करण े, अिभ े रत करण े, सहकाय करण े इ. काय करावी लागतात . थोड यात
यव थापकाला आप या सहा याकड ून कुशलतेने व कौश यान े काय क न यावी
लागतात .
४) यव थापन ह े एक साम ुिहक काय आह े (Management is a group) :
यव थापन ही एक साम ुिहक ि या आह े. यवसायाची उि ्ये सामूिहक य ना ंनी लवकर
सा य होतात . यव थापनाचा स ंबंध साम ूिहक य ना ंशी य ेतो. यि गत य ना ंना
यव थापन हणता य ेणार नाही . यवसायातील िविश सम ूह यवसायाचा उ ेश सफल
हावा हण ून करीत असल ेले य न हणज े यव थापन हणता य ेईल. य सम ूहा या
एकि त य ना ंना यव थापन हणता य ेईल.
५) यव थापन ह े अ य व पाच े असत े (Management has no substitute) :
यव थापन ही न िदसणारी अ य श होय. यव थापन ह े एक शासना माण े असत े.
आपण य यव थापन पाह शकत नाही . परंतू यव थापनाच े चांगले व वाईट प रणाम
पाह शकतो . हणज ेच कम चाया चा उ साह या ंची काय मता व उ पादन चा ंगले असेल तर
या स ं थेचे यव थापन चा ंगले आहे असे आपणास हणता य ेईल.
६) यव थापनाला पया य नाही (Management has no substitute) :
यव थापनाची काय कर यासाठी स ंगणकाचा वापर मोठ ्या माणावर होऊ लागला आह े.
यामुळे यव थापका या काम कर या या मत ेम ये भर घातली आह े. संगणका या
सहा यान े यव थापक िनण य घेऊ लागला आह े. तसेच िविवध कारची मािहती िम ळिवणे
ही काम े अिधक भावीपण े क शकतात .
munotes.in
Page 5
यव थापनाची ओळख
5 ७) यव थापन ही एक कला आह े (Management is an art) : यव थापन ही कला
आहे कारण यव थापक य कौश य ही य गत बाब आह े. वा तिवक यव थापन ह े एक
शा आह े तथािप , शा ाचा अवल ंब करत ेवेळी यात व ैयि क कौश याम ुळे फरक पडतो .
हणून यव थापन ही एक कला आह े. यव थापकाला अन ेक िनण य याव े लागतात .
यासाठी या याकड े हे चांगले कौश य असण े आव यक आह े. याला अन ेक , सम या
सोडवा या लागतात या सोडिव याची कला यव थापकाला अ ंगी असत े.
८) यव थापन ह े एक शा आह े (Management is a Science) : यव थापन
करत असताना यव थापक याचा ानाचा वापर करतो . यव थापनाम य े अनेक त वाचा
समाव ेश होतो . यव थापना या ानाम य े तक संगत सात य आढ ळते. यव थापनास ंबंधी
काही िस ा ंत त व े आह ेत. शा ीय योगा या कसोटीवर तपासणी व िव ेषण क न
यव थापनाच े ान स ंपादन क ेलेले असत े. या सव कारणा ंमुळे यव थापन ह े एक शा
आहे.
९) यव थापन हा एक यवसाय िक ंवा प ेशा आह े (Management is a
profession) : यव था पकास चौफ ेर ानाची गरज अस यान े यास काही श ै िणक ,
यावसाियक व िश णा मक िश ण याव े लागत े. हणून यव थापन हा एक प ेशा आह े.
१०) यव थापन सव - यापी ि या आह े (Management is all pervasive) :
यव थापन मानवी ाची सोडवण ूक करत े क याम ुळे यवसाय उि ्ये सा य होतात .
यव थापन य ेक े ासाठी आव यक असत े. उदा. शाळा, महािव ालय , धािम क सं था,
हॉि पटल , राजक य े खेळ इ. हणून यव थापन सव यापी ि या आह े.
११) यव थापन ह े गितमान आह े (Management is a D ynamic activity) :
यव थापन ही एक गितमान ि या आह े. यव थापन ही स ा िवकिसत होणारी एक
गितमान ि या होय . यव थापनाची या ी , व प , त वे व िस ा ंत याम य े काळानुसार
अनेक प रवत ने झाल ेली िदस ून येतात. यव थापनाच े प रंपरागत व प आज प ूण त:
बदलल ेले आहे. भिव यात स ु ा ही प रवत नाची ि या अशीच स ु राहणार आह े.
१२) यव थापन अन ेक त वा ंचा अवल ंब करत े (Management follows certain
principles) : यव थापन करीत असताना यव थापना या त वा ंचा अवल ंब करावा
लागतो . उदा. हे ी फेयॉलने सांिगतल ेली चौदा त व े काय िवभाजन , अिधकार व जबाबदारी ,
िश त आद ेशांतील एक वा यता , िनद शनातील एक वा यता , इ. त वाचा अवल ंब करावा
लागतो . हणून यव थापनाम य े अनेक त वा ंचा समाव ेश होतो .
१३) यव थापन सव तरावर असत े (Management has different
operational ) : यव थापनाचा अवल ंब हा सव तरावर क ेला जातो . उदा. उ च
यव थापन (Top management) म यम यव थापन (Middle level) आिण किन
यव थापन (Lower level) या सव तरा ंसाठी यव थापकाला यव थापन कराव े
लागत े. याम य े उ च यव थापनावर यव थापकाला अिधक मह वाची काम े करावी
लागतात . किन यव थापनावर रोजची असणारी काम े यव थापकाला करावी लागतात .
munotes.in
Page 6
वािण य
6 १४) यव थापन सतत चालणारी ि या आह े (Management is a Continuous
Process) : यव थापन ही सतत चालणारी अशी ि या आह े यव थापनाला आपली
काय अख ंडपणे करावी लागतात . यव थापन था ंब यास यवसायातील सव च ि या
थांबतात. हणून यव थापनाला आपल े काम सतत स ु ठेवावे लागत े.
१५) यव थापन सामािजक ि या आह े (Management is a Social process) :
यव थापनाचा स ंबंध मानवाशी य ेतो. उ ोग स ं थेतील य ेय पूण कर यासाठी
कामगारा ंम ये सम वय साधण े, यांना माग दश न करण े, ो साहन द ेणे, यां या सम या
सोडिवण े, या यावर द ेखरेख व िनय ं ण करण े हणज े यव थापन , हणज ेच य िवकास
होय.
१.२.२ यव थापनाच े व प
१) यव थापन ह े एक आिथ क साधन आहे (Management as an economic
resource) : उ पादनाच े घटक हणज े भूमी, म, भांडवल ह े आहेत. या सव उ पादन
घटका ंचा वापर करताना कमीत कमी नासध ुस व पया वापर करण े आव यक असत े.
यव थापन या सवा या बाबतीत सम वय साध ून यावर भावी िनय ं ण ठ ेवत असतो .
उि पार पाड यासाठी या आिथ क साधना ंचा पया उपयोग करण े आव यक असत े.
२) यव थापन ही अिधकार प ती असत े (Management as a system of
authority) : यव थापनाला आपल े काय कर यासाठी आव यक त े अिधकार असल े
पािहज ेत. िनयोजन , संघटन, िनद शन, िनण य घेणे, सम वय व िनय ं ण याबाबत आव यक
ते अिधकार यव थापनाकड े सोपिवल े जातात . या अिधकाराम ुळे यव थापनाला
यवसायाच े यव थापन करता य ेते. हणूनच यव थापन ही एक अिधकार प ती आह े या
अिधकार प तीम य े ह कुमत व िनय ं ण या ंची अिधस ा अ ंतभू त असत े. यवसायातील
िविवध काय क न घ े यासाठी ह क ुमत व िनय ं ण या ंची गरज असत े. यासाठी य ेक
यवसायात ह क ुमत व िनय ं णा या ीन े अिधकार पात या िनि त क े या जातात .
कम चाया ना काया स ज ुंपव यासाठी लागणार े अिधकार व ह क ुमत हा यवसाय
यव थापनाचा पा या समजला जातो .
३) यव थापन ही एक साम ुिहक ि या आह े (Management is a group
activity) : यव थापन इतरा ंकडून काय क न घ े याचे कौश य अिभ ेत असत े.
यवसायातील काया या िबनच ूक व काय म अ ंमलबजावणीसाठी पा लोका ंची िनय ु
करणे आिण या ं याकड ून काय क न घ ेणे याच यव थापनाच े खरे कौश य आह े. कारण
कम चारी वग हा घटक सजीव ि याशील असतो . म आिण इतर साधन े यांत हाच म ुलभूत
फरक आह े. कम चाया कडून सहकाय व क ृितशील ितसाद िम ळिवणे आव यक असत े.
यािशवाय यवसायाला लाभदायक ि थती य ेणार नाही . पुढाकार घ ेऊन यवसायातील
िविवध ि या ंचे संघटन करण े आिण स ंबंिधत ि या ंम ये सात य काम राखण े मह वाच े
असत े. इतरांकडून कौश यान े काय क न घ ेतले तरच ह े श य होत े. यव थापकान े
कम चाया ना य नाना िश त व यो य िदशा लावली पािहज े. तरच त े य न उ पाद क ठ न
यवसाय लाभदायक ठर ेल. munotes.in
Page 7
यव थापनाची ओळख
7 अ . वै ािनक ि कोन -पूव यव थापन कालावधी :
औ ोिगक ा ंतीने उ पादना या प ती , उपकरण े आिण साधन े, कामगार स ंघटना आिण
भांडवल उभारणी या प तीम य े ांितकारी बदल घडव ून आणला . यवसाय यव थािपत
करणे अिधक जिटल आिण गुंतागुंतीचे झाल े.या सव बदला ंमुळे मुळे यव थापन े ात
आमूला बदल घड ून आला . पारंप रक आिण ज ु या यव थापन िवचारा ंचा ास होऊन
या ऐवजी न या यव थापन िवचारा ंचा उदय झाला.
काही ण े यांनी जस े िक चा स बॅबेज,जे स व ॅट (जुिनअर ), रॉबट ओवेन यांनी न या
क पना आिण नव े वाह यव थापनात िनण य णालीसाठी आिण यवसायातील सम या
सोडिव यासाठी अमलात आणल े जसे िक-
१. िव ान आिण गिणतामधील िविव ध त वांचा उपयोग हा िविवध सम या
सोडिव यासाठी ,
२. कामा या िठकाणा ंतील प रि थती आिण औ ोिगक स ंबंध सुधार यासाठी ,
३. अथ शा ीय आिण अिभया ंि क मधील मधील िविवध त वा ंचा उपयोग औ ोिगक
उ पादकता स ुधार यासाठी ,
४. कामगार क याण योजना ंची आव यकता औ ोिगक स ंबंध सुधार यासाठी इ यादी .
ब. शा ीय ीकोन / वै ािनक यव थापन
१९ या शतका या शेवट या दशकात शा ीय यव थापनाचा उपयोग स ु झाला . या
शा ीय िस ा ंतांचे उदगात े जसे िक ेड रक ट ेलर आिण हे ी फेयॉल यांना वै ािनक
यव थापनाच े सं थापक अस े संबोधल े जाते.
१.२.३ यव थापनाची काय
यव थापन काया बाबत अन ेक तं ानी आपल े मते मांडली आह ेत ती प ुढील माण े:
ा. युथर गिलक - यांनी यव थापन समािव काया ची अ ा र े घेऊन एक श द तयार
केला आह े.
“PODSCORB”
१) P = Planning - िनयोजन
२) O = Organisation - संघटन
३) D = Direction - माग दश न करण े
४) S = Staffing - कम चारी िनयु करण े
५) C = Co -ordination - सम वय साधन े
६) R = Reporting - अहवाल द ेणे
७) B = Budgeting - अंदाजप क तयार करण े
munotes.in
Page 8
वािण य
8 वरील सव काया चा अ यास क े यानंतर यव थापनाची काय पुढील माण े सांगता य ेतील.
१) िनयोजन करण े (Planning) : ’िनयोजन ही एक बौि क ि या अस ून काय
कर या या मागा चे ते जाणीवप ूव क िनधा रण होय . उि ्ये वा तव , मािहती व िवचारप ूव क
िनि त क ेलेले अंदाज या ं या आधारावर िनण य घे याची ही ि या होय .“
िनयोजनात खालील ट या ंचा समाव ेश होतो .
१. अंतग त पया वरणाच े पृथ:करण क न स ंघटने या उिणवा ओ ळखणे.
२. संघटने या बा पया वरणाच े पृथ:करण क न यातील असणाया संधी आिण स ंभा य
धोके ओळखणे.
३. प य ेय व व त ुि थती ठरिवण े.
४. पया यी योजना ठरवण े.
५. पया यी योजना ंचे मू यमापन करण े.
६. यो य पया याची म ू यमापन कर णे.
७. योजन ेची काय वाही करण े.
८. योजन ेचे प र ण करण े.
२) संघटन करण े (Organising) : संघटन ही अशी ि या आह े क यात काम िनि त
क न या ंचे वग करण करण े. याकरता आव यक त े अिधकार व कत य िनि त करण े.
अिधकार दान करण े, काम आिण मन ु यबळ अशा कारे संबंध थािपत करण े याचा
समाव ेश होतो व याम ुळे एकि त काय अिधक काय मतेने होऊन यवसायाची उि ्ये
पूण होतील . munotes.in
Page 9
यव थापनाची ओळख
9 संघटन ि या िक ंवा ट प े पुढील माण े :
१. काया ची यादी तयार करण े.
२. काया चे वग करण .
३. िवभागीकरण
४. काय िवशेष व य ि िवश ेष ठरिवण े
५. काय वाटप
६. अिधकार दान
७. जबाबदारी िनि त करण े
८. काय समूहातील सम वय
९. य काय संघटन
३) कम चारी िनय ु करण े (Staffing) : कम चारी िनय ु करण े हणज े ते
यव थापकाच े एक काय असून याम य े संघटनेसाठी कम चाया ची भरती, िनवड, कम चारी
िवकास इ . काय पार पाडली जातात .
थोड यात या स ं ेम ये
१. कम चारी भरती व िनवड
२. यो य िठकाणी यो य य ची िनवड
३. काय मू यमापन
४. कम चाया ची बदली व बढती
५. िश ण आिण कम चारी िवकास
६. कम चाया ना अिभ े रत करण े
४) िनण य ि या (Decision Making) : िविश प रि थतीत काम करण े हे िनि तपण े
ठरवून िनरिनरा ळे माग उपल ध असताना यो य मागा ची िनवड कर या या कल ेला िनण य
ि या हणतात .
िनण य ि य ेत खालील ट या ंचा समाव ेश होतो .
१. यव थापनाची सम या ओ ळखणे.
२. ांचे िव ेषण करण े.
३. पया यी उपाया ंचे मू यमापन
४. सव क ृ पया यांची िनवड
५. िनण याचे प रणामकारक क ृतीत पा ंतर
६. िनण या या प रणामाच े मू यमापन
munotes.in
Page 10
वािण य
10 ५) संचलन करण े (Directing) : यवसायाची उि ्ये गाठ यासाठी सहा यका ंना ही
उि ्ये कळावी हण ून आिण या िदश ेने प रणामकारकपण े काय मतेने योगदान करण े
हणून नेतृ व देणारी यव थापनाची बाज ू हणज े संचलन िक ंवा िनद शन होय .
दुसया कडून काम क न घ े यासाठी द ु यम अिधकाया ना आद ेश व स ूचना ावा लागतात .
दु यम अिधकाया ना या या कामात माग दश न करण े यांना ो साहन द ेणे, या यावर
देखरेख करण े.
संचलनाम य े पुढील उपकाय करावी लागतात .
१) सं ापन करण े (Communication)
२) नेतृ व करण े (Leading)
३) अिभ ेरण करण े (Motivating)
६) िनयं ण करण े (Controlling) : िनयं ण हणज े काय चालत े आहे याचे िनरी ण
करणे, कामिगरीच े मू यमापन करण े व ठरिवल े या योजन ेनुसार कामिगरी नस यास दोष
सुधा न उपाय अवल ंबणे होय.
िनण य ि य ेतील ट प े.
१. माण िनि त करण े
२. य ात झाल े या काया चे मोजमाप करण े
३. काय आिण माणाची त ुलना करण े
४. तफावत द ूर कर यासाठी उपाय योजना करण े
७) सम वय (Co-ordination) : “उप मान े काय सु रळतपणे चालाव े आिण यश ा
हावे याक रता उप मा या सव काया म ये सुसंगती थािपत कर याची ि या हणज े
सम वय .”
सम वय हा यव थापनाचा आ मा आह े कारण -
१. िनयोजन आिण सम वय या ंचा संबंध
२. संघटन आिण सम वय
३. कम चारी िनय ु आिण सम वय
४. सं ापन आिण सम वय
५. नेतृ व आिण सम वय
६. अिभ ेरण आिण सम वय
७. िनयं ण आिण सम वय
८. िनण य ि या आिण सम वय
munotes.in
Page 11
यव थापनाची ओळख
11 यव थापनाची काय क रत असताना सव काया म ये सम वय असावा लागतो आिण हण ून
सम वय हा यव थापनाचा आक िकंवा सार आह े असे हणता य ेईल.
८) अिभ ेरण : “ठरािवक मागा चा अवल ंब कर यासाठी इतर य ना िक ंवा वत :ला
उ ेिजत कर याचा काया ला अिभ ेरण अस े हणतात .”
अिभ ेरणेम ये :
१. यव थापना कडून ेरणा िदली आह े.
२. अिभ ेरणा ही एक मानिसक ि या आह े.
३. अिभ ेरणा ही सतत चालणारी ि या आह े.
४. अिभ ेरणेमुळे संघटनेची उि ्येक पार पाडली जातात .
५. अिभ ेरणा ही िव त ृत संक पना आह े.
६. अिभ ेरणा ही ि या यव थापनासाठी आव य क आह े.
७. यव थापन आिण कामगारा ं या फाय ासाठी अिभ ेरणा आव यक आह े.
१.२.४ यव थापक य कौश य े आिण २१ या शतकातील याच े साम य
हे ी फेयॉलचे यव थापक य कौश याच े तीन भागात वग करण क ेले आहे.
१) क पना श च े कौश य (Conceptual Skill)
२) मानवी स ंबंधाचे कौश य (Human Relation Skill)
३) तांि क कौश य (Technical Skill)
१) क पना श च े कौश य (Conceptual Skill) : क पनाश च े कौश य हणज े
क पना , क पनाश आिण ब ु ीम ा या ंचे एक ीकरण हणज े क पना श च े कौश य .
भिव यका ळासाठी या श चा ख ुप उपयोग होतो . उदा. यावसाियक पया वरण कोणत े बदल
होणार आह े. याचा अ ंदाज बा ंधणे क पना श म ुळे सं थेचे उि गाठता य ेते आिण हण ून
व र पात ळीवरील यव थापनाला क पनाश च े कौश य असण े आव यक असत े.
२) मानवी स ंबंधांचे कौश य (Human Rela tion Skill) : मानवी स ंबंधाचे कौश य
यव थापना या सव तरावर आव यक असत े. यव थापकाला आप या सहा यकाकड ून
काम क न घ े यासाठी या ं याशी सम वय साधावा लागतो . संचलन करण े, माग दश न करण े
याचबरोबर सहा यकाबरोबर चा ंगले संबंध असण े आव यक आह े. सांिधक भा वना
वाढिव यासाठी यव थापकाकड े हे कौश य असण े आव यक आह े. आिण हण ून munotes.in
Page 12
वािण य
12 यव थापका ं या अ ंगी मानवी स ंबंधाचे कौश य असण े आव यक आह े आिण हण ून
यव थापका या अ ंगी मानवी स ंबंधाचे कौश य असण े आव यक आह े.
३) तांि क कौश य (Technical Skill) : यव थापकाला यव थापन करत असताना
तांि क कौश य असाव े लागत े. यासाठी याला आध ुिनक ता ंि क कौश य मािहती असण े
आव यक आह े. यासाठी याला यव थापन त व े व साधन े यांचा वापर करावा लागतो .
४) आराखड ्यांचे कौश य (Design Skill) :या कौश याम य े असणाया सम या
सोडिव याचे कौश य असत े. यव थापना माण े काही सम या ओ ळखता य ेत नाही . परंतू
अि त वात असणारा आराखडा या सम य ेचे उ र द ेत असत े. यासाठी यव थापकाला
चांगला अन ुभव असण े आव यक आह े व याम य े वेळोवेळी सुधारणा क ेली पािहज े.
आराखड ्या या कौश याम ुळे सम य ेचे यो य उ र िम ळू शकते.
५) शासक य कौश य (Administrative Skill) : यव थापकाला स ंघटनेची
योजना आिण धोरण आखण े आव यक आह े यासाठी या याकड े शासक य कौश य
असण े आव यक आह े. यासाठी याला चा ंगले काम करण े अपेि त आह े. यासाठी िविवध
िवभागा ंम ये सम व य ठेवणे, िनयं ण ठेवणे आव यक आह े.
६) िनण य घे याच े कौश य (Decision Making Skills) : यव थापना या सव
तरावर सव यव थापका ंना िनण य याव े लागतात . यासाठी या याकड े िनण य घे याचे
कौश य असाव े लागत े. या याकड े कुठ याही सम य ेबाबतच िन ण य घेत असताना दोन
तीन पया यी िनण य या याकड े असतात . यासाठी यो य िनण य घेणे अपेि त असत े आिण
यासाठी िनण य घे याचे कौश य या याकड े असत े.
७) सं ापनाच े कौश य (Communication Skills) : यव थापकाला भावी
सं ापनाची गरज असत े. यासाठी को ण या व ेळी, कोणाला , के हा कशा कार े सं ापन
करावे याबाबतच े कौश य वापराव े लागत े. भावी स ं ापनाच े कौश य य ेक
यव थापका या अ ंगी असण े आव यक आह े.
८) नेतृ व कर याच े कौश य (Leadership Skills) : यव थापक हा न ेहमी न ेतृ वाची
भूिमका पार पािडत असतो . यासाठी या याकड े नेतृ वाचे कौश य असण े आव यक आह े.
याने यासाठी सा का ंना अिभ े रत कराव े लागत े. यासाठी न ेतृ वाची श ैली याला
वापरावी लागत े. प रि थतीन ुसार यो य भावी न ेतृ व या याकड ून होण े अपेि त आह े.
९) संवाद साध याच े कौश य (Persuding & Negotiating Skills) :
यव थापकाला स ंवाद साध याच े कौश य वापराव े लागत े. इतरांशी स ंवाद साधताना या
कौश याचा वापर करावा लागतो . िविवध करार करताना याला या कौश याचा वापर
करावा लागतो . माल खर ेदी करताना , िव करताना , मालम ा खर ेदी करताना कामगार
भरती यासाठी याला स ंवाद साधावा लागतो यासाठी स ंवाद साध याच े कौश य
या याकड े असाव े लागत े. उदा. मनु य बळ यव थापकाला कामगारा ंशी स ंवाद साधण े
यांना ेरणा द ेणे इ यादी कौश याचा वापर याला करावा लागतो .
munotes.in
Page 13
यव थापनाची ओळख
13 १०) इतर कौश य (Other Skill) : वरील कौश या यित र या याकड े इतर काही
कौश य असण े आव यक आह े.
१. भांडणे िमटिव याच े कौश य (Conceptual Skill)
२. गुंतागुंत सोडिव याच े कौश य (Human Relation Skill)
३. सांिधक भावना वाढिव याच े कौश य (Technical Skill)
४. सादरीकरणाच े कौश य
इ. कौश याचा वापर यव थापकाला करावा लागतो .
होतो याम ुळे यव थापन िनयोजनास ल द ेता येते.
१.३ यव थापन िवचारा ंची उ ा ंती
मनु य ज हा एक राह लागला त हापास ूनच यव थापन िवचारा ंची उ प ी झाली.
यव थापन त व े ही रोमन क ॅथिलक चच आिण ाचीन ी क सै य स ंघटनेम येदेखील
वापरली ग ेली होती . नाग रक करणा या उदयाबरोबरच जगातील िविवध भागा ंम ये ा
त वांचे उपयोजन क ेले गेले. औ ोिगक ा ंतीनंतर उ ोगाची रचना अ यंत गुंतागुंतीची
बनली आिण ाम ुळे आधुिनक यव थापन िवचार हे अि त वात आल े.
१.३.१ एफ ड लू टेलर या ंचा वै ािनक यव थापन िस ा ंत :
एफ ड लू टेलर या ंना "वै ािनक यव थापन िस ा ंताचे" जनक अस े संबोधल े जाते
कारण िक , थमतः या ंनी यवसाय उप म यव थािपत कर यासाठी व ै ािनक ि कोन
िवकिसत क ेला. यांनी उ पादना या क मी काय मतेचा अ यास क न असा िन कष
काढला क यवसायातील िश ती या आिण णाली या अभावाम ुळे िन फळता आिण
अनु पादकता वाढीस लागत े. तसेच , यांनी अस े िनदश नास आण ून िदल े िक, यवसाय
कर यासाठी उ क ृ प ती आिण कोटा णाली (quota system) यांचा अभाव आह े.
हणूनच या ंनी उ च काय मतेसाठी यव थापका ंनी “वै ािनक ि कोनाचा ” वापर क ेला
पािहज े ाचा आ ह क ेला.
यव थापनातील खािलल बाब चा व ै ािनक ि कोनाम य े समाव ेश आव यक आह े
१. यव थापन ह े वै ािनक ि कोनावर आधा रत अस ून य ेकवेळी अ ंगठ्या या
िनयमावर (Rule of Thumb) आधा रत नसत े.
२. यव थान आिण कामगारा ंम ये सौदाह पूण संबंध.
३. यव थान आिण कामगारा ंम ये समंजसपणा व सहकार .
४. कामा या िवभागणी व कामगारा ं या िवश ेष तेनुसार काय मता व उ पादकता
सुधार यावर भर .
५. कामगारा ंना या ं या िवकासासाठी िश णावर भर .
६. कामाच े िनयोजन . munotes.in
Page 14
वािण य
14 ७. उ म साधन े, उपकरण े व यं साम ी याचा वापर .
८. वेळ, हालचाल आिण थकवा अ यास .
९. िभ न व ेतन णाली
१०. सुयो य प तीन े कामगारा ंची िनवड
११. मानका माण े कामिगरी सा य कर यासाठी कामाची यो य प रि थती दान करण े
जसे िक, खेळती हवा, सुर ेचे उपाय .
१२. कामगारा ंम ये नफा वाट ून घे याची प त इ यादी .
एफ.ड य ू. टेलर यांनी उ ृत केले या वै ािनक यव थापनाच े फायद े खालील माण े
आहेत
१. िवशेषतेसाठी िव त ृत संधी
२. कामाच े िनयोजन कर यावर भर
३. मािणत प त चा वापर
४. उ च काय मता आिण उ पादकता
५. आउटप ुटची चा ंगली ग ुणव ा .
६. कमी खच , कमीतकमी सािह य , वेळ आिण उजा
७. यव थापन आिण कामगार या ं यात सौहाद पूण संबंध.
तथािप ,वै ािनक यव थापना या वापरािव काही युि वाद आह ेत जे
खालील माण े िदले जाऊ शकतात
१. िवशेषीकरण आिण कामा या िवभागणीम ुळे कामगारा ंना कामा या नीरसत ेला सामोर े
जावे लागू शकत े.
२. कामगारा ं या प ुढाकाराला , नािव यप ूण तेला आिण सज नशीलत ेला वाव नाही .
३. रोजगारा या स ंधी कमी होतात .
४. कामगा रांचे वेतन आिण कामा या अटी यव थापना ार े ठरिव या जात अस याम ुळे
कामगार स ंघटना ंना कमी मह व ा होत े.
५. कामगारा ं या शोषणाची श यता .
६. यवसायात वाढीव ग ुंतवणूक ची गरज .
७. छोट्या आ थापना ंक रता क रता अयो य .
१.३.२ हे ी फेयालची यव था पनाची त व े
हे ी फेयॉल हा ा समधील यव थापन िवचारव ंत होय . हे ी फेयॉल १८६० म ये एका
कोळसा व अण ुिनिम ती कंपनीम य े इंिजिनयर हण ून नोकरीस लागला . बढ या िमळवीत तो
१८८८ म ये कंपनी या यव था स ंचालक बनला . १८८८ ते १९१८ पय त हणज े िनवृ munotes.in
Page 15
यव थापनाची ओळख
15 होईपय त या कालख ंडाम य े यान े िदवाळखोरीत िनघाल े या सदर क ंपनीला उ वल
आिथ क यश िमळ ून िदल े. कारण सखोल अ यास व योगा ार े यांने कंपनीची आिथ क
ि थती स ुधारली . कंपनीचे यश वी यव थापन क े यामुळे याची यव थापन िवचारव ंत
हणून जगभर याती झाली . या संदभा त यान े (General and Ind ळstrial
Administration) हा ंथ िलिहत व याम य े आपला “ यव थापनाचा सव साधारण
िस ांत (General Theory of Management) ” हा जग िस िस ा ंत मांडला आह े.
आप या िस ा ंताम य े यव थापनाची चौदा त व े सांिगतली आह े.
ही चौदा त व े आकृती या साहा यान े प करता य ेतील.
१) काय िवभाजन (Division of work) :कारखा यात करावया या एक ूण काया चे
यो य कार े िवभाजन क े याने य ेक कम चा याला या या यो यत ेनुसार
आवडीिनवडीन ुसार ठरािवक काम द ेता य ेते. काय िवभाजन ह णजेच मिवभागणी
मिवभागणीम ुळे य ेक कामगाराला िक ंवा कम चा याला आप या काय मतेनुसार व
लायक न ुसार काय कर याची स ंधी िमळत े. कामगाराला एकच काम प ु हा प ु हा कराव े
लाग याम ुळे या काया त याला व ैिश ीकरण करण े श य होत े. मिवभागणी व
वैिश ीकरणाम ुळे उ पादन खच कमी य ेऊन चा ंग या दजा या व त ूची िनिम ती करता य ेते.
काय िवभाजनाम ुळे अिधकार व जबाबदारी िनि त करता य ेते. िनण य घेणे, धोरण ठरिवण े,
माग दश न करण े आिण िनय ं ण करण े या काया त “वैिश ीकरण ” िकंवा काय िवभाजन
के यामुळे संघटनेची काय मता वाढत े आिण काय प तीत एकस ू ीपणा आणता य ेतो.
२) अिधकार व जबाबदारीच े त व : जबाबदारी व अिधकार पर परा ंना पूरक अस ून या
एकाच ना या या दोन बाज ू आहेत. संघटनेत यव थापकाला बर ेच अिधकार असतात .
अिधकाराच े व प ब ुि म ा , अनुभव, ान, िनतीम ा, कामाचा काळ व न ैितक वजन इ .
घटकावर अवल ंबून असत े. यव थापनात काय मता ा कर यासाठी यव थापकाला munotes.in
Page 16
वािण य
16 आव यक या माणात अिधकार दान करण े आव यक आह े. अिधकार दान करताना
या य ला आपली जबाबदारी समजली पािहज े. अिधकाराचा द ु पयोग झा यास
याब ल जबाबदार धरल े जाईल . याबाबतची प क पना स ंघटनेतील अिधकारी वगा ला
िदली पािहज े. अिधकार अस यािशवाय काय पार पाडता य ेत नाही . संघटनेतील
अिधका या ंना अिधकार व जबाबदारीची जाणीव क न िद यास काय मता ा करता
येते. थोड यात अिधकार जबाबदारी प ूरक या एकाच ना या या दोन बाज ू आह ेत.
अिधकार व जबाबदारी एक असत े ती व ेगळी करता य ेत नाही . खालील आक ृती या
साहा यान े अिधकार व जबाबदारी अिधक चा ंग या व पात प करता य ेईल.
आदेशाची साखळी ABCDEF
आिण ALMNOP
परंतु B व L, C व M, D व N, E व O, f व P इ यादी समान पातळी अस यान े ते
एकमेकांत िवचार क शकतात .
३) िश त (Discipline) : यवसायाम य े यव थापकान े काही िनयमाच े पालन करण े
आव यक आह े. या िनयमा ंना आचारस ंिहता अस े हणतात . िश त या श दाचा अथ
यव थापकान े िदले या आदेशाचे कम चा या ंनी पालन करण े असा होतो . संघटनेत िश त
िनमा ण कर याची जबाबदारी सव कम चा या ंची असत े. िस ल ेखक ट ेरी या ं या
मतान ुसार, कम चा या ंनी वतः िश त लाव ून घेणे आव यक आह े यासाठी यव थापका ंनी
य न करण े आव यक मान यात य ेते हे ी फेयॉल या मतान ुसार “Respect for
agreements which are directed at achieving obedience, application of
energy and outward makes of respect” अपेि त यश व उ पादन वाढ कर यासाठी
संघटनेतील कम चारी व अिधकारी वगा त िश त असण े आव यक आह े. िदलेले काम करण े,
व र ां या आ ा पा ळणे, न ता इ यादी ग ुण िश तब कम चाया त िदस ून येतात.
४) आदेशातील एक वा यता (Unity of command) : आदेशातील एकवा यता याचा
अथ असा क , संघटनेतील द ु यम अिधकारी व कम चाया ना एकाच अिधकाया कडून काय
कर याबाबतच े आदेश िमळाले पािहज ेत. यामुळे या याकड ून आद ेशाचे पालन झाल े नाही
तर याब ल याला जबाबदार धरता य ेते. या त वाम ुळे यव थापकाला जा तीत जा त
काम क न घ ेता येते. िस ल ेखक ह े ी फेयॉल यां या मतान ुसार, कम चाया ना एकाच munotes.in
Page 17
यव थापनाची ओळख
17 व र अिधकाया कडून काय कर याबाबतच े आदेश िदल े तर कामात ग ध ळ िनमा ण होत े.
कोणाच े आद ेश थम पा ळावयाच े याबाबत कम चाया या मनात ग ध ळ िनमा ण होतो .
जॉ सन या ं या मतान ुसार, किन कम चाया ला आप या कामाचा अहवाल एकाच व र
अिधकाया कडून याव े लागण े आव यक आह े. अशा रतीन े आद ेशातील एकवा यत ेमुळे
कामगार व कम चाया त िश त िनमा ण करता य ेते.
५) िनद शनातील एकवा यता (Unity of Direction) : एकाच कारच े काय करणाया
व समान उ ेश असणाया कम चाया ना एकाच व र अिधकाया कडून माग दश न झाल े पािहज े.
थसेच समान काय करणाया कम चाया ना एकच खात े मुख असावा व या ंना एकाच योजना
िकंवा काया चा आराखडा असण े आव यक आह े. िनदेशनाट्य माग दश ना या एकवा यत ेचा
संबंध उ ोगातील यव थापना या स ंदभा त आह े. उ पादनातील ि या ंचा सहस ंबंध व
म ठरािवक असतो . या ि या कोणी , कशा कार े व िक ती वेळात पुण करावया या आह ेत
याबाबतच े िनद श एकाच व र अिधकाया कडून झाल े पािहज ेत. हे ी फ ेयॉल या
मजतान ुसार िनद शनातील एक वा यत ेमुळे िनरिनरा या िवभागात सम वय साधता य ेतो.
६) य गत िहताऐवजी सामा य िहतास ाधा य (Subordination of individu al
Interest to general Interest) : य प े ा संघटना े असत े. याचा अथ असा क ,
यव थापकान े िनण य घेताना यि िहताप े ा स ंघटने या िहताला (फाय ाला ) ाधा य
ावे. एखादा िनण य घेताना िक ंवा िनयमा ंची अ ंमलबजावणी करताना स ंघटनेचा फायदा
होत अस ेल तर व याम ुळे काही य चा तोटा होत असला तरी स ंघटने या िहताची
जाणीव कर याची जबाबदारी यव थापकाची असत े. यि गत िहताला ाधा य िद यास
कम चाया त मतभ ेद िनमा ण होतात. याचा उ पादनावर िवपरीत प रणाम होतो . समान
पातळीवरील अिधकाया त एखा ा ाबाबत मतभ ेद िनमा ण झाल े तर याबाबतची
सोडवण ूक कर याची काय प ती िनि त कर यासाठी ह े त व उपय ु ठरत े.
७) काया चा मोबदला (Remuneration) : यवसायातील य ेक िमकाला व
कम चाया ला काय मतेनुसार कामाचा मोबदला िम ळणे याय व यो य आह े. संघटनेत
कामगारा ंना मोबदला िक ंवा वेतन द े याची प त सोपी व स ुलभ असावी . िमका ंना
िमळणाया वेतनापास ून समाधान ा झा यास त े आ मीयत ेने काय करतात . याचा फायदा
होऊन उ पादनवाढ होत े व स ंघटकाला िम ळणाया नपÌयात वाढ होत े. औ ोिगक शा ंतता
िटकिव यासाठी व म जूर-मािलक या ं यात सलो याच े संबंध िनमा ण कर यासाठी व ेतनाचा
समाधानकारकपण े सोडिवण े आव यक आह े. समाधानी नोकरवग ही स ंघटनेची संप ी
असत े. कामगारा ंना वेतनािशवाय नप Ìयातील ठरािवक िह सा िम ळाला पािहज े. तसेच
ठरािवक दरान े व सरकारी िनयमान ुसार बोनस िम ळ याची सोय झाली पािहज े. कामगाराच े
वेतन जीवनमान िनद शांकाशी ज ुळणारे असाव े.
८) क ीकरण (Centralisation) : एकाच य या िठकाणी िनण य घे याचे फार मोठ े
अिधकार असणाया ि य ेला क ीकरण अस े हणतात . जे हा स ंघटनेचे दु यम
अिधकाया या मह व व जबा बदारीत वाढ होत े. यावेळी अिधकारा ंचे िवक ीकरण झाल े
असे हणतात . संघटनेची काय मता व व प क ीकरण िक ंवा िवक ीकरणावर अवल ंबून
असत े. िवक ीकरणाम ुळे संघटनेत दु यम अिधकाया ना अिधकार िम ळतात. यामुळे munotes.in
Page 18
वािण य
18 आप या व ैयि क काय मतेचा व ब ु ीकौश याचा उपयोग त े क शकतात . लहान
आकारा या स ंघटनेत क ीकरण तर मोठ ्या आकारा या स ंघटनेत अिधकार व जबाबदारीच
िवक ीकरण करण े फाय ाच े असत े.
९) अिधकार ेणी साखळी (Scalar Chain) : आधुिनक यवसायात अिधकाया ची
सं या बरीच असत े. या अिधकाया तील पर पर स ंबंध िनि त होण े आव यक आह े. कारण
व र अिधकारी किन अिधकाया ना आद ेश देऊ शकतात . ही अिधकाया ची साख ळी व र
यव थापकापास ून ते किन यव थापका ंपय त ठरािवक मान े असण े आव यक आह े.
यामुळे आदेशाचे वहन करण े सुलभ होत े. संघटनेत काय मता ा कर यासाठी ही
साखळी फार ला ंब अस ू नये. िस ल ेखक ह े ी फेयॉल या मतान ुसार स ंघटनेचा
आराखडा तयार करताना कोण कोणाला जबाबदार आह े हे िनि त झाल े पािहज े. यामुळे
आपसातील स ंबंध िनि त होतात . येक अिधकाया ची जबाबदारी व अिधकार या ंबाबत
प ता असावी . यामुळे िनण य घे याची ि या स ुरळीत चाल ू राहत े. पुढील आक ृती या
साहा यान े अिधकार ेणी साख ळी अिधक चा ंगली प करता य ेईल.
१०) यव था (Order) : सवा साठी यो य थान आिण यो य थानी य ेक या त वाचा
अंमलबजावणीम ुळे सव कार या अप य य टाळता येतो. वेळेची व माची बचत होत े व
उ ोग यवसायाची एक ूण काय मता वाढत े. फेयॉल या मत े
११) समानता (Equality) : संघटनेतील कम चाया ना चा ंग या कारची वागण ूक उ च
यव थापकान े िदली पािहज े. दु यम अिधकाया नी कम चाया शी सहान ुभूतीने वागण ूक
ठेवावी. संघटनेतील कम चाया चा यो य याय व ा ंची सोडवण ूक करण े यव थापकाच े
कत य आह े. समानत े या वागण ूक मुळे मजूर - मालक स ंबंध सलो याच े िनमा ण हो यास
मदत होत े. यव थापक हा माग दश क िम व स लागार असण े आव यक आह े. या या
वागणुक वर स ंघटनेचे यश अवल ंबून असत े.
१२) कम चाया तील थ ैय (Stability of Tenure) or (Stability of Personnel) :
संघटनेतील कम चाया ना व कामगारा ंना आप या नोकरीबाबत थ ैय िकंवा ि थरता लाभण े
आव यक आह े. नोकरीची शा ती नस यास कोणताही कम चारी काय मतेने व आ मी यतेने munotes.in
Page 19
यव थापनाची ओळख
19 काय करत नाही . दुसया संघटनेत बढतीची जागा िम ळा यास कम चारी नोकरीच े िठकाण
बदलतात . याचा प रणाम कामगारा ंची ग ैरहजेरी व अदलाबदल वाढ याकड े होतो .
कामगारा ंची यावसाियक व भौगोिलक गित मता जा त अस ेल तर या या बदली नवीन
कामगारा ंची भरती करण े संघटनेला िहतावह ठरत नाही . कम चाया ना नोकरीची शा ता व
थैय अस यास म ृ यूपय त सेवा कर याच े िन ावान स ेवक स ंघटनेला िम ळतात.
१३) ेरणा िक ंवा प ुढाकार (Initiative) : ेरणा हणज े कामगारा ं या व ैयि क
िवचारश ला चालना द ेणे होय. कामगारा ंना आपल े काय करतात याबाबत िवचार
कर याच े वैयि क वात ं य द ेणे आव यक आह े. यामुळे कामगार आ मीयत ेने काय
करतात . यासाठी द ु यम अिधकाया नी काही स ूचना, योजना व उपाय स ुचिवल े असतील
तर व र अिधकाया नी याचा िवचार करण े आव यक आह े. कामगारा ंना यो य कार े ेरणा
िदली तर त े चांग या कार े काय क न उ पादन वाढ क शकतात . हे ी फेयॉल या
मतान ुसार ’कामगारा ंना धोरण स ुचिव याच े व याची अ ंमलबजावणी कर याच े वात ं य
असण े हणज े ेरणा होय .“
१४) एक ह ेच बळ (Esprite de – crops) : संघटनेचा कारभार काय मतेने
चालिव यासाठी कामगारात एकोपा िक ंवा एक असण े आव यक आह े. यासाठी
यव थापकान े कम चाया त एकिजनसीपणा व आ मीयता िनमा ण केली पािहज े.
“फोडा आिण झोडा ” (Divide and Rule) या त वाची अ ंमलबजावणी करण े धो याच े
असत े. वैयि क वाथा ला वाव िद यास स ंघटनेची हानी होत े. संघटनेची श आिण
कामगारातील एको यावर अवल ंबून असत े. आपसातील मतभ ेद, ेष, म सर , इ यादी वाईट
कारा ंना यो यव ेळी पायबंद बसला पािहज े.
१.३.३ आधुिनक शा ीय िस ा ंत िकंवा मानवी स ंबंध / वत णूक ीकोन :
हा िस ा ंत शा ीय िस ा ंताचा िव तार आह े. शा ीय िस ा ंत कामावर ल क ि त करतो
तसेच काय मता आिण उ पादकता स ुधार यावर भर द ेतो. हा िस ा ंत कामा या िठकाणी
वैयि क आिण गटस ंबंधांना मह व द ेतो. हा िस ा ंत पर परावल ंबी अस ून ात कामगारा ंचे
वैयि क आिण गट वत न समज या साठी समाजशा आिण मानसशा ाचा अ यास
अ यास समािव आह े.
ए टन म ेयोचा हॉथोन योग :
१९२७ म ये ए टन म ेयो आिण हाव ड िबझन ेस क ूल या स ंशोधका ं या गटाला हॉथोन
वे टन इलेि क क ंपनीचा िशकागो य ेथील ला ंटचा अ यास कर यासाठी एक क प
दे यात आला . यां या मत े यवसाय स ं थे या यव थापनात वत निवषयक िव ान
मह वप ूण भूिमका बजावत े. या योगात , उ पादन आिण पुरेसा काश , शारी रक
प रि थती , कामाच े तास , िव ांतीचे तास, कामगारा ंची कामािवषयीचा ीकोन , कामाची
प रि थती आिण द ेखरेख आिण गट वत न या ंचा पर पर स ंबंध शोध याचा य न
संशोधका ंनी केला. ा योगादर यान असा िन कष िनघाला क , कम चा या ंची काय मता
आिण उ पादकता ही कम चा या ं या शारी रक प रि थतीप े ा कामा या समाधानावर
अिधक अवल ंबून असत े. munotes.in
Page 20
वािण य
20 हॉथोन योगाची मह वा ची वैिश ्ये अशी -
१. एक यवसाय स ं था ही एक सामािजक -आिथ क णाली आह े.
२. एक कम चारी माण ूसच असतो आिण या या भावना ंचा, मनोवृ ीचा या या
वाग यावर याचा प रणाम होतो . कम चा या ंना आिथ क आिण ग ैर-आिथ क ो साहन
दो ही वाप न े रत आव य क आह े
३. यव थापनान े कामगारा ंशी सहकाय केले पािहज े.
४. यवसाय स ं थेम ये उ पादकता हणज े कम चा या ं या समाधानाचा प रणाम होय .
५. यवसाय यव थािपत करताना यव थापनान े वैयि क आिण गट वत न समज ून
घे यासाठी समाजशा आिण मानसशा ाचा वापर केला पािहज े.
६. यव थापनाशी स ंवाद साध यासाठी कम चा या ंम ये संवाद कौश य असण े आव यक
आहे.
७. सं था मक ल य े सा य कर यासाठी उ च मनोबल िवकिसत करण े खूप मह वाच े
आहे.
१.४ आधुिनक यव थापन ि कोन
आधुिनक िस ा ंत कोण याही यवसायाला सामािजक -आिथ क मानतो स ं था.या
िस ांतानुसार कोणतीही यवसाय स ं था िविवध पया वरणीय घटका ं या भावाखाली काय
करते जसे क सामािजक , राजक य , आिथ क, तं ान इ यादी आिण हण ूनच वातावरणात
होत असल े या बदला ंनुसार वतःला समायोिजत करण े आव यक आह े. आधुिनक
िस ांतला णाली द ेखील हणतात कारण कोणतीही स ं था पर पर जोडल ेला आिण
पर परस ंबंिधत स ंचाचा गट आहे िकंवा िविश उ ी े सा य कर यासाठीचा घटक आह े.
सं था ही भागधारक , देणेकरी, पुरवठादार , यव थापन , कम चारी, ाहक , सोसायटी
इ याद या समि वत य नाच े फिलत आह े हण ूनच सं था मक उि ्ये सा य
कर यासाठी या सव गटां या िहता ंचा िवचार करण े आव यक आह े.
१.४.१ पीटर करच े यांचे यव थापनाच े पैलू :
पीटर कर या ंना आध ुिनक यव थापनाच े जनक हण ून ओळखल े जातात . यांनी अ ाप
वापर या जाणा या नेतृ वा या अटी आिण योजना िवकिसत क े या आह ेत या
‘ि ि सप स ऑफ म ॅनेजम ट’(Principle of Management) या प ु तकात या ंनी
प रभािषत क े या आहेत . यव थापन हा एक बह उ ेशीय अवयव आह े जो यवसाय
यव थािपत करतो आिण यव थापका ंचे यव थापन आिण कामगार व यांचे काय
यव थािपत करतो .
पीटर कर या ं या यव थापन िस ा ंतात अन ेक आध ुिनक स ंक पना समािव आह ेत
या खालील माण े आहेत
१. िवक ीकरण - यव थापका ंनी या ं या अिधन था ंम ये अिधकार आिण जबाबदा या
यांचे िवक ीकरण क ेले पािहज े. सदर िवक ीकरणाम ुळे यां या अिधन था ंम ये munotes.in
Page 21
यव थापनाची ओळख
21 जबाबदारीची जाणीव आिण आपल ेपणा वाढीस लागतो . तथािप , जर िनण य यवसाया या
मह वा या बाबी जस े क आिथ क बाबी आिण ित ेशी िनगडीत अस ेल तर मग अस े
िनण य सामा यत : यव थापना या उ च तरावर घ ेतले जातात .
२. ानाच े काय - ान कम चारी जस े क अिभय ंता िक ंवा िव ेषक ह े मािहती हाताळण े
िकंवा वापरण े यासारखी आव यक ती काम े करतात .पीटर कर या ं या न ुसार , “जे
कामगार सम या सोडवतात आिण सज नशीलपण े काय करतात अस े कामगार मू यवान
आहेत".
३. उ ी ा ंनुसार यव थापन - पीटर करन े 'उ ी ा ंनुसार यव थापन ' ‘ यव थापन ’ची
संक पना िवकसीत क ेली. ा ि य ेम ये येय व उि े िनि त क ेली जातात आिण
यानुसार कम चा या ंना एकि त ल य िमळिव यासाठी काय े रत क ेले जात े , यां या
कामिगरीच े मू यांकन क ेले जाते आिण कम चा या ंना या ं या कामिगरीन ुसार ब ीस िदल े
जाते. तर उि े ठरिव याबाबत िविश , मोज यायो य , ा य, संबंिधत अशी उि े आिण
वेळेचे बंधन याची काळजी घ ेतली जात े. यांनी सुचवले आहे क यव थापनान े यवसाय
यव थािपत करताना यवसाय आचार आिण न ैितकत ेकडे सव च ाधा य िदल े पािहज े .
१.४.२ यव थापनातील भारतीय नीितशा
भारतीय नीितशा मू ये हणज े भारतीय स ं कृती यव थापना या सेवेत कशा प तीन े
नेतृ व आिण यव थापन याच े योगदान द ेऊ शकत े या स ंदभा तील म ू ये आिण प ती
होय.ही मू ये व प ती भारतीय सनातन धमा त खोलवर जली आह ेत आह ेत आिण
भारतीय त व ाना या िविवध अ ंगांनी भािवत आह ेत.
भारतीय स ं कृतीतून िमळव ता येणारी काय मू ये अशी आह ेत
१. परोपकाराथ म इद ं शरीर ं -हे शरीर हणज े दुस याची सेवा करण े िकंवा सव साधारण
चांग यासाठी आह े ,
२. आ मनो मो ाथ जगत िहतायच - जगा या क याणाची िवचार करतानाही वतःच े
आ याि मक िहत ल ात घ ेऊन य न कराव े
३. ि करणश ु ी – वतःचा िवकास कर या वतः या आचार , िवचार आिण कम याम य े
'शु ता आिण एकता ' राखण े.
४. यो य च रत कम - पिव अप ण हण ून कामा ंम ये गुंतणे.
भारतातील िविवध ंथ संबंिधत यव थापन िस ा ंत समज ून घे यासाठी उपयु आह ेत
कर यासाठी - जसे क योगी या ंचे आ मच र , ित क ुरल, वेद, उपिनषद , मनु मृित,
अथ शा ,महाभारत , रामायण आिण भगव ीता इ यादी .
भारतीय नीितशा ा माण े भारतीय ह े सव समाव ेशक ि कोन , आ म-िनयं ण, कत यांची
पूत , गतशील अ या म ,काय संघ कामिगरी , आजूबाजू या पया वरणाच े संर ण, थोरांचा
आदर आिण िव ास ठ ेवतात. यव थापनातील भारतीय नीितशा यवसा य यो य आिण munotes.in
Page 22
वािण य
22 या य प तीन े कर यासाठी वापरल े जाऊ शकत े. हे यव थापन उ पादन , िवपणन , िव
आिण मानव स ंसाधन यव थापन इ यादी िविवध काय पार पाड यासाठी नीितिनयमा ंचे
पालन क शकत े .हे नीितशा यव थापनाला कोणताही वाथ न बाळगता स ं थेसाठी
सव म य न कर यासाठी माग दश न करत े. हे संबंिधत य ेकाला यो य आदर द े यावर
जोर द ेते सं थेसह आिण एखा ाला सव क ृ काय पार पाड यासाठी मता िवकिसत
करते , भारतीय नीितशा सकारा मक ीकोन आिण चा ंगले िवचार आिण ि या यावर
अिधक भर द ेते.असे ठाम मत आहे क , संघटनेम ये चांग या िवचारा ंमुळे चांग या भावना
आिण व ृ ी िनमा ण होऊन शेवटी चा ंग या क ृती होतात आिण चा ंग या क ृत मुळे अंितमतः
यश िमळत ेहे आ हाला समाजोपयोगी कत ये पार पाड यास िशकवत े. हे सं थेस
सामािजक -आिथ क उि े सा य कर यासाठी उप म राबिव यात मदत करत े .
१.५ स ं ह
१. “ यव थापन हणज े काय?” यव थापनाची व ैिश ्ये प करा .
२. यव थापनाच े व प प करा .
३. यव थापनाची त व े प करा .
४. यव थापनाच े मह व प करा .
५. यव थापनाची काय प करा .
६. यव थापन े ातील आध ुिनक िवकासास कोणत े घटक जबाबदार आह ेत ते प
करा.
७. २१ या शतकातील यव थापक य कौश य आिण साम य प करा .
८. यव थापन मािहती णाली हणज े काय? याची व ैिश ्ये प करा .
९. यव थापन मािहती णालीच े फायद े सांगा.
१०. अपवादा मक यव थापन हणज े काय? याचे फायद े प करा .
munotes.in
Page 23
23
२
िनयोजन आिण िनण य ि या - भाग १
िनयोजन
करण रचना :
२.० उि े
२.१ ा तािवक
२.२ िनयोजन
२.3 उि प ूत साठी यव थापन
२.४ सं ह
२.० उि े
िनयोजन आिण िनण य ि या या घटका ंम ये पुढील म ु ांचा अ यास करता य ेईल.
िनयोजना चा अथ आिण या या समजाव ून घेता येईल.
िनयोजना या या य ेव न िनयोजनाची व ैिश ्ये प करता य ेईल.
िनयोजनाच े िविवध कार प करता य ेईल.
िनयोजन ि य ेतील ट प े िकंवा अव था सा ंगता य ेईल.
िनयोजनाच े मह व सा ंगता य ेईल.
२.१ ा तािवक
यव था पक य िनयोजन करण े हे यव थापनाच े मह वाच े काय आहे. य न करा व च ुकांची
दु ती करा . या क पन ेऐवजी ’उ म योजना ंची आखणी करा , कुशलेने अंमलबजावणी
क न यश वी हा “ हे आध ुिनक यव थापकाच े त व मान यात य ेते. िनयोजन ही एक
यव थापनातील ि या आह े. अपेि त उि े सा य कर यासाठी िनयोजनाचा आराखडा
तयार करावा लागतो . यव थापक य िनयोजनाचा आराखडा तयार करावा लागतो .
यव थापक य िनयोजनाम ुळे संघटनेतील कोणत े काय कोणी क े हा व कशा प तीन े
करावयाच े आहे हे अगोदर ठरिवता य ेते. िनयोजन ही बौि क ि या आह े. यव थापनाच े
मुख काय हणज े िनयोजन आिण िनय ं ण होय .
munotes.in
Page 24
वािण य
24 यव थापनाच े मह वाच े काय हणज े िनण य घेणे होय. पीटर हकर या ं या मत े यव थापक
जे काही करतो त े िनण या या मा यमात ून करीत असतो . यव थापनात िनण य ि य ेचे
मह वाच े थान अ स याम ुळे िनण य घेणे हणज े यव थापक करण े असे हटल े जात े.
आधुिनक का ळात यवसायातील अन ेक ा ंबाबत िनण य घे याचे तं िवकिसत झाल े आहे.
या त ं ाचा उपयोग यव थापकाला प रि थतीन ुसार करावा लागतो .
२.२ िनयोजन
यव थापक य िनयोजन करण े हे यव थापना चे मह वाच े काय आहे. य न करा व च ुकांची
दु ती करा , या क पन ेऐवजी ’उ म योजना ंची आखणी करा , कुशलतेने अंमलबजावणी
क न यश वी हा “ हे आध ुिनक यव थापनाच े त व मान यात य ेते. िनयोजन ही एक
यव थापनातील ि या आह े. अपेि त उि े सा य कर यासाठी िनयोजनाचा आराखडा
तयार करावा लागतो . यव थापक य िनयोजनाम ुळे संघटनेतील कोणत काय कोणी क े हा व
कशा प तीन े करावयाच े आहे. हे अगोदरच ठरिवता य ेते. हेम स आिण म ेसी या त ं ा या
मते ’िनयोजन ही बौि क ि या आह े. यासाठी स ृजना मक िच ंतन आिण क पक तेची
आव यकता असत े. याचा अथ असा क कोणत ेही काय कर याप ूव याबाबत सखोल व
पूण िवचार करण े आव यक आह े. कोण याही कारचा यवसाय िक ंवा धंदा कर याप ूव
यव थापक य िनयोजन करण े आव यक आह े.“
यव थापनशा ाचा जनक ह े ी फेयॉल यां या मत े, यव था पनाची म ुख काय हणज े
िनयोजन आिण िनय ं ण ही होत . िनयोजन ही एक ि या मान यात आली अस ून या
क पन ेला मेरी पाक र फॅिलट, चे टर बना ड या त ा ंनी मा यता िदली आह े. यावसाियक
पूवा नुमानाची (Eorecasting) सीमा स ंप यान ंतर िनयोजन ि य ेला ार ंभ होतो . या
ि य ेत काय बाबत या पर ेषेची आखणी क न य अ ंमलबजावणी कशा कार े करावी ,
याबाबत िवचार कर यात य ेतो. तसेच य काय करताना य ेणाया अडचणी व यावरील
उपाययोजना याबाबत सखोल िवचारिविनमय कर यात य ेतो.
२.२.१ िनयोजनाचा अथ व या या (Meaning and Defination of Planning) :
िनयोजन ही बौि क ि या असली तरी याची सोपी , सुलभ या या द ेणे श य आह े.
यव थापन े ातील िविवध त व मा यवर ल ेखकांनी िनयोजना या व ेगवेग या या या
िदले या आह ेत. िनयोजनाचा न ेमका अथ समज यासाठी प ुढील या या उपयोगी ठरतील .
१) जॉज ट ेरी : ’िनयोजन हणज े व त ूि थतीवर आधा रत िनवड क ेले या प ूवा नुभवाचा
उपयोग क न भावी का ळातील अप ेि त उि े सा य कर यासाठी स ू ब आव यक
काय िदशा होय .“
According to George R. Terry - “Planning is the selecting and relating of
facts and the making and using of assumptions regarding the future in the
visualization and formulation of purposed activities believed necessary to
achieved desired results.”
munotes.in
Page 25
िनयोजन
25 २) कू टज आिण ओ डोन ेल : ’िनयोजन ही एक बौि क ि या अस ून काय कर या या
मागा चे ते जाणीवप ूव क िनधा रण होय . उि े, वा तव मािहती व िवचारप ूव क िनि त क ेलेले
अंदाज या आधारावर िनण य घे याची ही ि या होय .“
Koontz and O’Donnell - Planning is intellectual process, the conscious
determination of courses of action the taking of decisions on purpose, facts
and considered estimaters.”
३) लुईस अ ॅलन : ’ यव थापक य िनयोजनात प ूवा नूमान, उि े धोरण े, काय प ती ,
काय वेळाप क व अ ंदाजप क तयार कर याचा समाव ेश होतो .“
Louis A. Allen - “Management planning i nvolves the development of
forecasts, objectives, policies, programmes, procedures, schedules and
budgets.”
४) िथयो ह ॅमन : ’काय करावयाच े आहे हे अगोदरच ठरिवण े हणज े िनयोजन होय , जे हा
यव थापक िनयोजन करतो त े हा भिव यका ळाचे िच र ेखाटीत असतो . तसेच अप ेि त
उि प ूण कर यासाठी स ुसंगत व स ू ब काय रचना कर याचा य न करीत असतो .“
५) एम. ई. हल : ’एखाद े काय कर याप ूव ते कसे करावयाच े हे अगोदरच ठरिव या या
ि येला िनयोजन हणतात . िनयोजनाम य े अनेक पया यातून उि े धोरण े, काय प ती व
काय माची िनवड अिभ ेत आह े.“
M.E. Hurley - “Planning is deciding in advance what is to be done. It
involves the selection of objectives. Policies, procedures and programme
from among alternatives.”
२.२.२ िनयोजन ि य ेतील ट प े
िनयोजन ही एक यव थापनातील ि या आह े. यव थापक य िनयोजनाम ुळे काय
करावयाच े आहे. याबाबतचा बोध होतो . िनयोजन ि य ेतील असणार े ट पे िकंवा अव था
खालील आक ृती या सहा यान े प करता य ेतील.
िनयोजन ि य ेतील ट प े
munotes.in
Page 26
वािण य
26 १) ांचे वग करण करण े (Classifying the Pr oblems) : यवसाय स ंघटनेचे जे
िविवध व सम या असतात या शोधण े व या ंचे वग करण करण े. या सम या
सोडिव यासाठीच िनयोजन क ेले जाते.
२) उि ठरिवण े (Determining the Objectives) : िनयोजन काया तील पिहला
ट पा हणज े िनयोजना या काया चा उ ेश िनि त करण े. सव साधारणपण े थम सव
यवसाय स ं थेचा उ ेश िनि त क ेला जातो . सव यवसाया या काया चा उ ेश िनि त
के यावर यवसायातील िविवध िवभाग , उपिवभाग , शाखा या ं या काया चा उ ेश देखील
यानंतर िनि त क ेला जातो . यवसायातील िविवध िवभाग , उपिवभा ग इ. उ ेश िनि त
के यामुळे यवसाया या काया ची िदशा थ ूलमानान े िनि त होत े. तसेच भिव यका ळाचे
धोरण द ेखील िनि त होत े. उ ेश िनि त क े याने काय कराव े, काय करताना कशावर भर
ावा, िविवध धोरणा ंनी, िनयमा ंनी, काय प तीन े आिण डावप ेचांनी कोणता उ ेश सा य
केला जावा ह े प करण े सोपे जाते.
३) पूवा नूमान िक ंवा गृिहते िनि त करण े (Forecasting) : पूवा नूमान िक ंवा गृिहते याचा
अथ भिव यका ळातील प रि थती व घटनािवषयीचा अ ंदाज हणज ेच योजना ज े हा
य पण े राबिवली जाईल याव ेळी कोण या कारची यावसाियक प रि थती अस ेल
याला (िनयोजनाची ग ृिहते) हणता य ेईल. सव साधारणपण े भिव यका ळाक रता योजना
वत मान का ळात आख या जातात . योजना आखताना भिव यका ळातील कोणती प रि थती
असेल याचा अ ंदाज क ेला जातो . अंदाजािशवाय योजना आखता य ेत नाही . थोड यात
गृिहते िनि त के यािशवाय िनयोजन ि या प ूण घेऊ शकत नाही .
४) धोरण व काय म ठरिवण े : उि ठरिव यान ंतर व प ूवा नुमान िनि त क े यानंतरची
िनयोजन ि य ेतील प ुढील पायरी हणज े धोरण व काय म ठरिवण े होय. उि सा य
कर यासाठी काही माग दश कत व े िनि त करावी लागतात . या त वाचा समाव ेश धोरणात
होतो व ही धोरण े अंमलात आण यासाठी काही काय म ठरवावा लागतो . धोरणात
कृतीिवषयी िवव ेचन असत े. कोणत े काय , के हा व कशा रतीन े पूण करावयाच े आह े.
याबाबतची िनि त पर ेषा हणज े काय म होय . धोरण दीघ कालीन अ सते. काय म
अ पकालीन असतो . पण िनयोजनासाठी दो ह ची आव यकता असत े.
५) पया यी साधना ंची िनवड करण े : िनयोजन ि य ेची पुढील पायरी हणज े उपल ध
असल े या साधनाप ैक पया यी साधना ंची िनवड करण े हे होय. िनयोजनाची अ ंमलबजावणी
करताना अन ेक साधन े उपल ध असतात . उपल ध असणाया साधना ंमधून सव म व
अनुकूल माग िनधा रत करावा लागतो . िनयोजनाची उि े गाठ यासाठी यो य पया याची व
पया यी साधना ंची िनवड कर याची जबाबदारी उ च यव थापकाची असत े.
६) वेळाप क व काय प ती िनि त करण े : िनयोजनात व ेळाप काला अ यंत मह वाच े
थान आह े. िविश काय िनयोिजत व ेळा पूण करण े हणज े िनयोजन काय मात ून
िनयोिजत काया ची पर ेषा होत े तर व ेळेनुसार काय माची अ ंमलबजावणी कशी करायची
याचे माग दश न वेळाप कात ून ा होत े जे काही करावयाच े आहे याची व ेळेनुसार मवार
रचना करण े हणज े वेळाप क होय . वेळाप क व काय प ती याम ुळे काय वाह सतत व
अखंिडत वाहत राहतो . याच माण े िविवध काय प तीचा शोध घ ेऊन या ंचे यो य munotes.in
Page 27
िनयोजन
27 मू यांकन क न सव म काय प तीची िनवड करावी लागत े. िनयोजनाची उि प ूण
कर यासाठी दो न िकंवा अिधक काय प तीचा एकि तपण े उपयोग करावा लागतो .
७) ि यांचा म िनि त करण े : योजना तयार करताना ितला यावहा रक व प ाव े
लागत े. याक रता म ूळ योजना व ित या उपाययोजना या ंचा म िनि त करावा लागतो .
कारण ि या ंचा म िनि त क े यािशवाय िनयोिजत उि े पूण होऊ शकत नाहीत . येक
िवभागातील िविश ि या व ेळेवर पूण झाली पािहज े. कारण उ पादनात बया च वेळा एका
िवभागातील ि य ेवर दुसया िवभागा या ि या अवल ंबून असतात . या सव ि या ंची एक
मािलका असत े. यातील एक ि या जरी यो य प ती ने िकंवा वेळेत पूण झाली नाही तर
याचा इतर िवभागा या काया वर प रणाम होतो . यासाठी सव ि या ंचा म िनि त करावा
लागतो .
८) अंदाजप क तयार करण े : िनयोजना या स ंबंध अंदाजप काशी असतो . ठरािवक
कालावधीशी स ंबोधन काय माची स ं याशा ीय व पात िनि त आकड ेवारी मा ंडणी
करणे हणज े अंदाजप क तयार करण े होय. अंदाजप क हणज े िविश कालावधीशी
संबंिधत आराखडा होय . खरेदी िव , उ पादन खच , उ प न याबाबतीत अ ंदाजप क े
तयार करता य ेतात. मू यांकन व िनय ं णासाठी अ ंदाजप क आव यक असत े. यामुळे
भावी योजना करताना अ ंदाजप क तयार कर यात य ेते.
९) उपाययोजना ंची िनिम ती करण े : िविश काय कर यासाठी म ूळ योजना तयार
के यानंतर ितला सहा यक ठरणाया इतर उपाययोजना ंचाही िवचार करावा लागतो . कारण
मूळ योजना ं या प ूत साठी उपाययोजना ंची आव यकता असत े. उदा. नदीवर धरण
बांध याची योजना आख यावर क ेवळ धरणाची िनिम ती क न चालणार नाही तर धरणाम ुळे
अडिवल े या पा या या श ेतीसाठी व इतर कारणा ंसाठी वापर कर याक रता काल या ंचीही
िनिम ती करावी लागत े. हणज े धोरणाची योजना ही म ूळ योजना व काल या ंची योजना ही
उपाययोजना ठरत े. याच माण े यवसाय स ंघटनेतही म ूळ योजन ेबरोबर उपाययोजनाही
तयार करा या लागतात .
१०) अनुसरण िक ंवा पाठप ुरावा (Follow up) : अनुसरण ही यव थापक य
िनयोजनातील श ेवटचा ट पा होय . कोण याही योजन ेची अ ंमलबजावणी करताना अन ेक
अडथ ळे उ प न होतात ह े अडथ ळे दूर करण े आव य क असत े. योजन े या अ ंमलबजावणीत
अडथ ळे दूर कर यासाठी कर यात य ेणाया य ना ंना 'अनुसरण' असे हणतात .
थोड यात काय करावयाच े आह े. कोण या प तीन े करायच े आह े िकती व ेळात पूण
करावयाच े आहे. कोणी व कस े पूण करावयाच े आहे या सव गो चा तपशीलवार िवचार
क न योजना तयार करावी लागत े.
२.२.३ िनयोजनाच े मह व
१) यवसायातील अिनि तता : कोण याही यवसायातील अिनि तता कमी
कर यासाठी िनयोजनाची गरज असत े. िनयोजन ही भिव यातील अिनि तता द ूर कर याची
ि या होय . यवसाय प ूवा नुमाना या आधार े िनयोजन क न अिनि तता कमी करता य ेते. munotes.in
Page 28
वािण य
28 २) जोखीम िक ंवा धोका कमी करण े (To Minimise the risk) : यवसायात नफा
तसेच धोका हो याची श यता असत े. नुकसान होऊ नय े व जा तीत जा त नफा हावा
हणून िनयोजनाची गरज असत े. संभा य टा ळ यासाठी िनयोजन आव यक असत े.
या ीन े यवसायात िन योजनाच े मह व आह े.
३) उि ा ंची पूत ता (Focus attention on objectives) : उि प ूत ता कर यासाठी
िनयोजनाची आव यकता असत े. संघटनेची उि े पूण करण े हा िनयोजनाचा क िबंदू
असतो . यव थापकाला उि ा ं या प ूत तेसाठी े रत कर याच े काय िनयोजन करीत
असत े.
४) उ पादन खचा त काटकसर : िनयोजनाम ुळे आिथ क काटकसर क न उ पादन खच
कमी करता य ेते. तसेच उ पादन ि य ेतील अनाव यक अप यय टा ळता य ेतात.
यं साम ीचा मह म उपयोग करता य ेतो.
५) िनयं णाची सोय (To facilitate Control) : िनयोजनाम ुळे संघटनेतील अिधकारी
व कम चाया वर भावी िनय ं ण ठ ेवता य ेते. यासाठी यव थापकाला िनय ं णा या िविवध
प तीचा अवल ंब करावा लागतो . थोड यात िनयोजनाम ुळे िनयं ण भावी ठ ेवता य ेते.
६) यवसाया या काय मतेत वाढ : यव थापक य िनयोजनाम ुळे संघटनेतील कम चारी
व अिधकारी वगा या काय मतेत वाढ करता य ेते. सव क ृ मागा ची िनवड क न या माण े
अंमलबजावणी क े यास काय मता वाढत े. तसेच उ पादनखचा त व अनाव यक खचा त
बचत करता य ेते.
७) साम ीच े िनयं ण : व तू उ पादनासाठी क चा मालाची व उपकरणा ंची खर ेदी करावी
लागत े.
८) उ पादन ि थरता : उ पादनाला ार ंभ के यानंतर यात अन ेक अडचणी य ेतात.
िनयोजन क े यामुळे यावर उपाय योजना करता य ेते. तसेच उ पादन काय खंिडत न होता
सतत व स ुरळीत सु राहाव े हण ून यावसाियक िनयोजनाच े मह व आह े. यामुळे
उ पादनाचा दजा , वेळ, खच व प रमाण इ . घटकात सम वय साधता य ेऊन उ पादनात
ि थरता ा करता य ेते.
९) व तूं या ग ुणा मक दजा त सुधारणा : िनयोजनाम ुळे व तूचा गुणा मक व स ं या मक
दजा सुधार यासाठी य न करता य ेतात. तसेच कारखा यातील कामगारा ंना ठरािवक
वेळेत काम द ेऊन उ पािदत व त ूंचा दजा सुधार यासाठी िनयोजनब य न क ेले जातात .
१०) अप ययाच े उ चाटन (Eltmination of waste) : व तू उ पादनात अन ेक
कारचा खच यव थापक य िनयोजनाम ुळे टाळता येऊन खचा चे माण कमी करता य ेते.
यामुळे संघटनेला ा होणाया नपÌयात वाढ करता य ेते. उदा. क चा मालाच े माण
यं साम ी , मानवी म इ .
munotes.in
Page 29
िनयोजन
29 ११) यव थापनाचा काया ना पूरक : िनयोजन , संघटन, िनण य, अिभ ेरण, िनद शन,
िनयं ण व स ंदेशवहन ही यव थापनाची म ुख काय आहेत. िनयोजनाचा इतर काया शी
िनकटचा स ंबंध येतो. कम चाया ची िनवड व भरती , िश ण , पर परातील सहस ंबंध,
अिधकार दान व िनय ं णाच े े िनयोजनाम ुळेच ठरिवण े श य होत े. थोड यात
िनयोजनािशवाय स ंघटनेची रचना प ूण होऊ शकत नाही .
२.२.४ िनयोजनाच े घटक
अ) पु हा प ु हा कराव े लागणार े िनयोजन :
१) िविश काय : िनयोजनम य े ठरािवक िविश काय कराव े लागत े व ह े संघटनेचे
ाथिमक काय असत े. िनयोजन ह े दीघ काळासाठी अस ेल तर या माण े काय ठरवली
जातात .
२) उि े (Objectives) : या यवसायाच े िनयोजन आव यक आह े तसेच कशासाठी
योजना आखायची या ची सव उ र े उि ठरिव या या ि य ेत असतात . योजना तयार
करत असताना उि मािहत असण े आव यक आह े. उि ही अन ेक कारची असतात .
उदा. सं या मक , गुणा मक , अ पकालीन , दीघ कालीन इ . तसेच उि े िह सतत बदलत
असतात . उि े हा उ च यव थापना म ये हे ठरिवली जातात व ती किन
यव थापनाकड ून पार पाडली जातात .
३) धोरण (Policy) : यवसायाची उि े कोण या प तीन े सा करायची याबाबतच े
माग दश न कर याच े काम धोरण करत असतात . धोरणा ंमुळे उि े ा कर या या
साधना ंची ा ी होत े. धोरण हे उपाययोजना या ि कोनात ून लविचक असल े पािहज े.
सुधारणेसाठी यात बदल करता आला पािहज े. साधारणपण े धोरणाच े वग करण
पुढील माण े केले जाते.
munotes.in
Page 30
वािण य
30 १) खरेदी धोरण
२) उ पादन धोरण
३) िव धोरण
४) उ च यव थापक य धोरण
५) म यमवग य धोरण
६) आिथ क धोरण
इ. धोरणा ंमुळे माग दश न ा होत े व यव थापकाला िनण य घेणे सोपे होते.
४) काय प ती (Procedure) : उ च तरावर व िवभागावर धोरण ठरिव यान ंतर त े
धोरण य ात आण यासाठी िविश काय प तीची आव यकता असत े. िविश क ृती कशी
करावी ह े काय प तीत ठरव ून कम चाया ना सा ंगता य ेईल. दैनंिदन व पाची काम े
कम चाया कडून क न यायची अस यास यासाठी काय प ती ठरव ून यावी लागत े.
काय प तीत कम चाया वर एक कारच े िनयं ण असत े.
५) िनयम (Rules) : िनयोजनासाठी िनयमावली तयार क ेली जात े. िनयमा ंमुळे िविश
कृती कर यास चालना िम ळते. प रि थती बाबत क पना य ेते. िनयोजनाम य े ठरािवक
िनयमा ंचे पालन कराव े लागत े.
६) यूहरचना (Strategy) : यूहरचना हा श द ाम ु यान े यु ात स ै यांची रचना कशा
प तीन े करावी व याची क ुठे व कशी आघाडी घडवायची याचा िवचार य कर या साठी
वापरली जात े. यवसायात द ेखील य ूहरचना करण े आव यक असत े. पध कांनी िनमा ण
केलेली प रि थती ही य ु ज य प रि थती सारखीच असत े हण ूनच यावसायाची
यूहरचना करण े म ा असत े. िनयोजनात आपण आप याप ुरताच िवचार क न चालणार
नाही तर पध काचे आखल ेले काय म यान े केलेली उपाययोजना याचा िवचार क न
आप यालाही िवचार िनि त कर या या िक ंवा य ना ंची िदशा ठरिव याचा योजन ेला
यूहरचना अस े हणतात . आप याप े ा आप या पध कांची आिथ क मािहती
यूहरचन ेसाठी आव यक असत े. यूहरचना हा िनयोजनाचा भाग आह ेत यात अन ेक तांि क
बाब चा िवचार क ेला जातो .
यूहरचन ेचे फायद े :
१) यूहरचन ेमुळे यवसाय स ं थेला दीघ कालीन उि पार पाडता य ेतात.
२) वेगवेग या प रि थतीला त ड द ेता येते.
३) बाजारप ेठेतील पध ला त ड द ेता येते.
४) संघटने या सव तरावर सा ंिधक भावना वाढत े.
५) मनु यबळ, साधनसाम ी , यं साम ी याचा जा तीत जा त वापर करता य ेतो.
munotes.in
Page 31
िनयोजन
31 ७) पूव अंदाज िक ंवा ग ृिहत ठरवण े (Forecasting) : ा झाल े या मािहती या
आधारावर श ंकाचे िनरसन करण े यासाठी ठरवल े या ग ृिहतांवर भागावर िनयोजन
आधारल े जाणार आह े ती त व े प करण े ही ग ृिहते भिव यकालीन अ ंदाजावर अवल ंबून
असतात . उदा. भिव यका ळात मालाचा चा ंगली बाजारप ेठ िमळणार आह े इ.
८) एकाच व ेळी कराव े लागणार े िनयोजन :
१) काय म (Programme) : िविश ह ेतू सा य कर यासाठी तयार क ेलेला आराखडा
हणज े काय म. उदा. कंपनी या िव ताराचा काय म अ ंमलात आण यासाठी िव ताराचा
काय म तयार कर यात य ेईल. यासाठी काही धोरणा मक िनण य याव े लागतील . एक
कार े धोरण व काय म प त व िनय ं णाच े िनयोजन हणज े काय म अस े हणता य ेईल.
एक काय म प ूण झा यावर द ुसरा काय म हाती घ े यात य ेई व याक रता व ेगवेगळे धोरण
वेगवेग या काय प ती ठरिव यात य ेतात. काय माचा उ ेश अथा त यवसायाच े उि
गाठणे अस याम ुळे मुळ उि ा ंना तो प ूरकक अस ेल.
२) क प (Projects) : या या गो च े संशोधन क ेलेले आह े याबाबतच क प
तयार क ेला जातो . क प हणज े संशोधनाचाच भाग आह े. सव संघटनेसाठी अस े क प
तयार क ेले जातात . क प हा शा ीय स ंशोधनाचा आराखडा असतो . क पाची तीन
वैिश े सांगता य ेईल.
१) क पाची ठरािवक उि असतात .
२) ठरािवक काय कर या साठी क प तयार क ेला जातो .
३) क प हणज े ठरािवक का ळासाठी करायच े काय असत े.
३) काय वेळाप क (Schedules) : ठरािवक काय ठरािवक व ेळेत पूण हो यासाठी
काय वेळाप क तयार क ेले जाते. काय कशा प तीन े करायच े, कोणी करायच े यािवषयी प
क पना या त असत े. काय माचा म याम य े िदल ेला असतो . काय वेळाप काम ुळे
िनयोजनाची काय वाही होत े.
४) अंदाजप क (Schedules) : िनयोजनाच े य कागदावरच े व प हणज े
अंदाजप क होय . िनयोजना ार े अपेि त यश आकड ्याचा पात अ ंदाजप कात िदल ेले
असत े. उदा. रोख अंदाजप क य े या काही वषा त िविवध मागा ारे यवसायात य ेणारी रोख
र कम खच होणारी र कम या ंचा अ ंदाज िदल ेला असतो . अंदाजप क पय े व पैशात
तयार क ेले जाईल . अंदाजप क ह े पय े, पैशात तस ेच टना ं या पात क ेले जाईल .
अंदाजप क ह े उि ान ुसार ठरवल े जाते व स ंपूण यवसाया या अ ंदाजप का माण े
िवभागावर अ ंदाजप क तयार क ेले जाते. िनयोजनाची गती यो य िदश ेने चालल ेली आह े
क नाही ह े पाह यासाठी अ ंदाजप काचा उपयोग होतो . गरजे माण े क चा माल , उ पादन ,
िव , मनु यबळ यांचेही अंदाजप क तयार क ेले जाते.
munotes.in
Page 32
वािण य
32 २.३ उि प ूत साठी यव थापन
यव थापनाची ही एक नवीन प त आह े. पीटर कर या अम े रकन यव थापन त ान े
१९५४ म ये ही नवीन क पना मा ंडली. आज ही प त सव वीकारली ग ेलेली आह े.
यव थापन ह े उि प ूत तेसाठी असाव े. या क पन ेवर भर िदल ेला आहे. यव थापनात
पूव िनधा रत उि गाठ यावर सवा त जा त भर िदला जातो . िनधा रत उि गाठ यासाठी
यव थापकाला सतत य नशील असाव े लागत े कारण उि गाठण े हीच यव थापकाची
खरी कसोटी समजली जात े. एम.बी.ओ. चे जनक पीटर कर ह े आहेत.
उि पूत साठी यव थापनाची या या (Definition MBO) :
१) पीटर कर : “ यव थापनात वय ंम िनय ं ण याव े अिभ ेरणेची वेगळी गरज भास ू नये
हणून या ंनी एम .बी.ओ. संक पना मा ंडली. यां या मत े यव थापक व याच े सहा यक ह े
संयुि क र या उि सफल हो या साठी य नशील असतात . या कारात य ेक
कम चारी स ंघटनेचे येय व याचा वाटा या ं याशी प रिचत असतात .”
2) George Odiane : “The Superior and subordinate managers of an
organization joinly define its common goals, define each individuals major
areas of responsibility in terms of the results expected of them and use
these measures as guides in operating the unit and assessing the
contribution of each of its members.”
२.३.१ एम.बी.ओ. ि या / ट पे
उि ान ुसार यव थापनाच े तं अन ुसर यासाठी िव िश काय प तीचा अवल ंब करावा
लागतो . या काय प तीमधील आव यक ट प े पुढील माण े आहेत.
१) संघटनेची उि े िनि त करण े : यव थापनाम य े सव थम स ंघटनेची उि े िनि त
करावी लागतात . याम य े दीघ कालीन उि े व अ पकालीन उि े अस े वग करण
कर यात य ेते. ही उि े अ य ंत िवचारप ूव क ठरवावी लागतात . कारण यवसायाच े भिवत य
व यश या उि ा ंवर अवल ंबून असतात . munotes.in
Page 33
िनयोजन
33 २) यव थापका ंसाठी उि े िनि त करण े : संघटनेची उि े िनि त क े यानंतर य ेक
यव थापका ंसाठी व ैयि क उि े ठरिव यात य ेते. संघटने या उि पप ूत साठी ही
वैयि क व पाची उि े ठरिवली जातात . उि ा ंम ये काय िस ी िनकष प पण े नमूद
कर यात य ेतात. यव थापकान े दीघ काळात पूण करावयाची उि े िनधा रत क ेली जातात .
यव थापना या सव पात यांवरील यव थापका ंसाठी अिधकाया साठी उि े ठरिवली
जातात .
३) यव थापका ं या काया चे पुनरावलोकन करण े : यव थापका ंची उि े
ठरिव यान ंतर या ं या काया वर व र ा ंकडून ल ठ ेव यात य ेते. िविश कालावधीन ंतर
याचा काया चा आढावा घ े यात य ेतो. यांनी प ूण केले या काया चे व उि ा ंचे
पुनरावलोकन कर यात य ेते. काया या गतीबाबत िवचारिविनमय व चचा केली जात े.
यातून उि प ूत कड े जा यासाठी यो य त े माग दश न कर यात य ेते. उि प ूत ही िविश
वेळेत व अप ेि त गतीन े हावी ह णून हे पुनरावलोकन कर यात य ेते.
४) यव थापका ंशी स लामसलत करण े : उि ा ार े यव थापनाम य े व र आप या
यव थापका ंशी सतत स ंपक ठेवून असतात . यव थापकाकड ून गतीचा अहवाल
मागिवतात . उि प ूत तील उिणवा , अडचणी , अडथ ळे िकंवा दोष द ूर कर यासा ठी
यव थापका ंना स ला द े यात य ेतो कारण उि प ूत मधील अडथ ळे िवनािवल ंब दूर करण े
आव यक असत े. उि प ूत चा माग यवि थत कर यासाठी ही स ला मसलत उपय ु
ठरते.
अशा रतीन े उि ा ं ारे यव थाप न उि प ूत वर स ंपूण ल क ि त कर या त येते.
२.३.२ एम.बी.ओ. चे फायद े
१. उि ा ंवर ल क ि त क ेले जाते.
२. यव थापनाची काय मता वाढत े.
३. उि े प असतात .
४. नावलौिककात वाढ होत े.
५. नेतृ वात वाढ होत े.
६. यव थापनातील सहभाग अिधक सि य
७. जबाबदारीची िनि तता कर ता येतात.
८. अिभ ेरण कर यास उपय ु
९. साधनसाम ीचा पया वापर
१०. ताबडतोब िनण य ि या प ूण होते.
११. कम चाया चा िवकास होतो .
munotes.in
Page 34
वािण य
34 २.३.३ अपवादा मक यव थापन अथ आिण या या
अपवादा मक यव थापन ह े एक यव थापक य त ं आह े. या तं ाचा वापर यव थापक
अपवादा मक प रि थतीत घ ेत असतात . कोण याही घटना िक ंवा उप माम य े गुणव ेचे
उ लघ ंन केले जात े. अशा िठकाणीच यव थापक ल क ीत करतात . जे हा कम चारी
काय मतेने काम करत नाही िक ंवा या ंची गुणव ा कमी होत े. अशाव ेळेस यव थापक
यांचे काम था ंबवतो व या ंना तशा कार या स ुचना व माग दश न करत असतो . अशा
अपवादा मक प रि थतीतच याचा वापर क ेला जात अस याम ुळे यास अपवादा मक
यव थापन (Management by Exception) असे हणतात . अपवादा मक
यव थापना या या या प ुढील माण े सांगता य ेतील.
1) Laster Bittle - “It is a system of identification and communication that
signals the manager when his attention is needed; conversely, it remains
silent when his attention is not required.”
ला टर िबट ेल – “ यव थापकान े गरजे या िठकाणीच ल क ि त कर याची िक ंवा अशाच
िठकाणी बोलण े, या िठकाणी ल द े याची गरज नाही या िठकाणी ान रहाण े अशा
कारच े सं ापन व ओ ळख कर या या स ूचना करणारी णाली हणज ेच अपवादा मक
यव थापन होय .”
2) William Conventry - “It means that any those facts and figur es, which
differ from the norms and, therefore, relate to exceptional circumstances,
need be referred to the top, where everything continues to proceed
according to plan, these is obviously no point in top management being
involved.”
िव यम को ह े ी – “अपवादा मक यव थापन हणज ेच या स य घटना व स ं या
मािणत प े ा वेग या आहेत आिण हण ून या ंचा संबंध अपवादा मक प रि थतीत य ेतो.
यांना व र म द े याची गरज असत े. परंतु या िठकाणी सव िनयोजना माण े चालू असत े
अशा िठकाणी व र यव थापनालाच ल दे याची गरज नसत े.”
थोड यात िनयोजनप ूव काय व ग ुणव ेबाबत अिजबात तडजोड न ि वकारण े अशाच
िठकाणी व र यव थापका ंचा ह त ेप थोड यात सवा नी िनयोजना माण े गुणव ेला
ध न काम कराव े यासाठी क ेलेले य न हणज े अपवादा मक िनयोजन होय . याची का ही
उदाहरण े पुढील माण े सांगता य ेतील.
१. या ाहका ंकडून (debtors) गेले दोन मिह यापास ून पैसे आल े नाही या ंना सूचना प
पाठिवण े.
२. जर समाजाकड ून द ूषणिवषय काही त ारी य ेत असतील तर याची दखल व र
यव थापका ंनी यावी .
३. जो छाप (Brand) बाजारप ेठेत स मप णे चालत नाही िक ंवा सतत घट दश िवत आह े
याची व र ा ंकडून चौकशी करण े.
४. कामगारा ंची बढती या ं या असणाया त ारीची दखल घ ेणे.
५. उ पादन िवभागाची ग ुणव ा कमी अस यास याची दखल घ ेणे. munotes.in
Page 35
िनयोजन
35 २.३.४ अपवादा मक यव थापनाच े फायद े (ADVANTAGES OF MBE)
अपवादा मक यव थापनाच े फायद े पुढील माण े सांगता य ेतील.
१) दररोज या कामात वाय ा (Automation of Routine Matters) :
अपवादा मक यव थापनाम ुळे दररोज या कामात वाय ा य ेते. दररोज या कामाम य े
मालसाठा , देणी, येणी इ यादी यवहार स ंगणका ार े पार पाडल े जात े. संगणका या
वापराम ुळे यव थापनाकडील जबाबदारी कमी होत े. यामुळे याचा व ेळ इतर मह वा या
कामाकड े देता येतो.
२) यवसाय िव तार (Business Expansion) : अपवादा मक यव थापनाम ुळे
यवसाय िव तार हो यास मदत होत े. यव थापकाला िनयिमत कामकाजापास ून मु ता
िमळते. यामुळे यव थापक मह वा या कामाकड े ल द ेऊ शकतो . अपवादा मक
यव थापनाम ुळे वेळ आिण प ैसा या ंची बचत होत े. यामुळे यव थापका ंना उ पादन
िवभागाकड े ल क ि त करता य ेते. उदा.
उ पादन िवकास (Production Development)
बाजारप ेठेत वेश (Mar ket Penetration)
बाजारप ेठ िवकास (Market Development)
मानवी स ंसाधन िवकास (Human Resources Development etc.)
वरील िवभागाकड े ल िद याम ुळे संघटनेची उ पादन मता वाढ यास मदत होत े. यामुळे
यवसाय िव तार हो यास मदत होत े. यामुळे उ ोगस ं था नवीन नवीन उ पादन
बाजारप ेठेत आणतात . याच माण े नवीन बाजारप ेठ काबीज करतात . munotes.in
Page 36
वािण य
36 ३) मह वा या िवषयावर ल क ि त करण े (Concentration on Core issues) :
अपवादा मक यव थापनाचा मह वाचा फायदा हणज े यव थापकाला मह वा या
िवषयावर ल क ि त करता य ेते. उदा. यव थापक उ पादन िवभागावर अिधक ल द ेतात
कारण तो िवभाग स ंघटनेला अिधक नफा िम ळून देणारा असतो . याच माण े यव थापक
िनयोजन आिण िनय ं णावर अिधक ल क ि त क शकतात .
४) अिधकार दान (Delegation of Authority) : अपवादा मक यव थापन
आप या किन ा ंना अिधकार दान करतात . अिधकार दान क े यामुळे यव थापकाला
इतर मह वा ं या गो ीकड े ल द ेता येते. अिधकार दान क े यामुळे िनण य ि या भावी
वार पाडली जात े. िनण याची अ ंमलबजावणी ताबडतोब होत े.
५) सं थेची काय मता वाढत े (Efficiency of the firm) : अपवादा मक
यव थापन ेमुळे सं थेची काय मता वाढ यास मदत होत े. सं थेची उ पादन मता आिण
नपÌयाचे माण वाढ यास मदत होत े. कमीत कमी खचा त जा तीत जा त उ पादन करता
येते. पुढील कारणा ंमुळे यवसाय स ं थेला अिधक नफा िम ळू शकतो .
मह वा या े ावर ल
किन व रत िनण य घेतात
खराब व कमीत कमी नासध ूस
कामगार वत :ह न े रत होतात
रोज या कामा ंना वाय ा िम ळते
६) कामगारा ंना वात ं य (Freedom to Employees) : अपवादा मक
यव थापन ेमुळे संघटनेतील कम चाया ना अिधक वात ं य िम ळते. रोज या कामाबाबत
कम चाया ना वात ं य द े यात य ेते. वातं य िद याम ुळे कामगारा ंची काय मता वाढत े.
याच माण े संघटनेची काय मता वाढ यास मदत होत े.
७) संघटनेची य ेये (Goals of the Organisation) : अपवादा मक यव थापन ेमुळे
संघटनेची य ेय यवि थ त पार पाडली जातात . उप माच े प तशीर िनयोजन क े यास
संघटना आपली य ेय सहज पार पाड ू शकतात . उदा.
बाजारप ेठेतील सहभाग वाढतो (Increase in Market Share)
नपÌयात वाढ होत े (Increase in Profit)
कंपनी या ितम ेत वाढ होत े (Improvement in corporate image)
८) संघटनेची ितमा (Corporate Image) : अपवादा मक यव थापनाम ुळे
यवसायाची ितमा वाढ यास मदत होत े. उ ोगाची ितमा भागधारक , ाहक प ुरवठ्यावर
कामगार इ यादी या मनात कायम रहात े. संघटनेची ितमा वाढ याम ुळे संघटनेचा
नावलौिकक वाढतो . munotes.in
Page 37
िनयोजन
37 ९) पधा मक फायद े (Competitive Advantage) : अपवादा मक यव थापनाम ुळे
संघटनेची पधा मक फायद े िमळतात. संघटनेची पधा श वाढत े. अपवादा मक
यव थापन ेमुळे कम चाया ची स ंघटनेची काय मता वाढत े. याच माण े कामगारा ंना नवीन
नवीन क पना स ुचतात . उदा.
नवीन उ पादन े (New Products)
नवीन ि या (New Process)
नवीन योजना (New Schemes)
या नवीन क पनाम ुळे संघटनेला अन ेक फायद े िमळतात याम ुळे संघटना पध ला त ड
ावी लागत े.
१०) साधनसाम ीचा पया वापर (Optimum use of Resources) : अपवादा मक
यव थापनाचा वापर होत अस या मुळे संघटना साधन साम ीचा पया वापर करता य ेतो.
साधनसाम ी वाया जात नाही . यांचा पया वापर होतो . याच माण े उ पादनाचा दजा
देखील चा ंगला असतो . दजा चांगला अस याम ुळे मालाला मोठ ्या माणात मागणी य ेते.
साधन साम ीम य े क चा माल , यं साम ी , भांडवल, मानवी श या ंचा पया वापर होतो .
११) कामगारा ंना अिभ ेरणा (Motivation to Employees) : अपवादा मक
यव थापनाचा वापर होत अस याम ुळे कामगारा ंची काय मता वाढत े. कामगारा ंना ेरणा
िमळते. कामगारा ंना अन ेक सुिवधा, नपÌयातील सहभाग , बोनस इ . िदले जात े. यामुळे
कम चारी काय मतेने काम करतात .
१२) िनयोजनास उपय ु (Facilitates Succession Planning) : अपवादा मक
यव थापन ह े िनयोजनास उपय ु असत े. श्ँइ मुळे यव थापनाला िनयोजन करता य ेते.
यव थापका ंचा कामाचा ताण कमी होतो याम ुळे यव थापन िन योजनास ल द ेता येते.
२.३.५ यव थापन मािहती णाली अथ आिण या या
यव थापनाम य े मािहती णालीस अ य ंत मह व आह े. मािहती णालीम य े सं ापनाचा
समाव ेश होतो . सं ापन ह े यव थापनाच े अ य ंत मह वाच े काय आहे. संघटनेला नेहमी
बा य , कंपनी, संघटना , बँका इ यादीशी स ंपक साधावा लागतो . हा स ंपक
साध यासाठी स ं ापन मह वाची भ ूिमका पार पाडावी लागत े. संघटना भावी
चालिव यासाठी मािहती णाली मह वाची आह े.
यव थापन मािहती णालीची या या अन ेक तं ानी क ेलेली आह े. यापैक का ही या या
पुढील माण े सांगता य ेतील.
१) कु टझ : “उ ोगध ं ासाठी अ ंतग त व बा मािहती यो य व ेळेत, भावी व काय मपण े
गोळा क न, एक करण े, तुलना करण े आिण िव ेषण क न सव पुरिव या या
औपचा रक ेतेस यव थापन मािहती णाली अस े हणतात .”
munotes.in
Page 38
वािण य
38 २) एम.जे. बेकर : “ यव थापनास ंबंधी शा ीय आधारावर िनण य घ े यासाठी
िनयोजनप ूव क यव थापक य मािहती िम ळिवणे, मािहतीच े िव ेषण करण े व ती मािहती
िनण य घे यासाठी उपय ु ठर ेल अशा प तीन े मांडणी कर यासाठी वापर यात य ेणाया
यव थ ेलाच यव थापन मा िहती णाली अस े हणतात .”
२.४ स ं ह
१. िनयोजनाची या या सा ंगून या ंची वैिश े प करा .
२. िनयोजनाच े िविवध कार सा ंगा.
३. िनयोजन ि य ेतील ट प े प करा .
४. िनयोजनाची या या सा ंगून याच े मह व सा ंगा.
५. आदश िनयोजनाची व ैिश े प करा .
६. यव थापक य िनयोजनाच े फायद े सांगा.
७. िनयोजना या मया दा सा ंगा.
८. िनयोजनाच े घटक सा ंगा.
९. उि प ूत साठी यव थापन हणज े काय याच े आव यक घटक सा ंगा.
१०. एम.बी.ओ. ची वैिश े प करा .
११. एम.बी.ओ. ि य ेची ट प े सांगा.
१२. एम.बी.ओ. चे फायद े - तोटे सांगा.
munotes.in
Page 39
39 ३
िनयोजन आिण िनण य ि या - भाग २
िनण य ि या
करण रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ िनण य ि या
३.३ सं ह
३.० उि े
िनण य ि य ेचा अथ आिण या या समजाव ून घेता येईल.
िनण य ि य ेची वैिश ्ये प करता य ेईल.
िनण य ि य ेचे मह व सा ंगता य ेईल.
िनण य ि य ेचे ट पे समजाव ून घेता येईल.
िनण य ि यासाठी असणारी त ं े सांगता य ेईल.
या घटका ंवरील ा ंचा िवचार करता य ेईल.
३.१ तावना
यव थापनाच े मह वाच े काय हणज े िनण य घेणे होय. पीटर कर या ं या मत े, ’ यव थापक
जे काही करतो त े िनण या या मा यमा ार े करीत असतो . यव थापनात िनण य ि य ेचे
मह वाच े थान अस याम ुळे िनण य घेणे हणज े यव थापन करण े असे हटल े जात े.
आधुिनक का ळात यवसायातील अन ेक ा ंबाबत िनण य घे याचे तं िवकिसत झाल े आहे.
या त ं ाचा उपयोग यव थापकाला प रि थतीन ुसार करावा लागतो .“
३.२ िनण य ि या
यव थापनाच े मह वाच े काय हणज े िनण य घेणे होय. पीटर कर या ं या मत े, ’ यव थापक
जे काही करतो त े िनण या या मा यमा ार े करीत असतो . यव थापनात िनण य ि य ेचे
मह वाच े थान अस याम ुळे िनण य घेणे हणज े यव थापन करण े असे हटल े जाते
munotes.in
Page 40
वािण य
40 ३.२.१ अथ आिण या या
१) ॲलन : “िन कष व िनवड ्या त य े यासाठी यव थापक करीत असल ेले काय हणज े
िनण य ि या होय .”
२) जॉज ट ेरी : “काही िन कषा या आधारावरच दोन िक ंवा जा त पया यांतून कर यात
येणारी िनवड हणज े िनण य ि या होय .”
३) डॉ टन ई . मॅकफरल ॅ ड : “िविश प रि थतीत काय कराव े हे िनि तपण े ठरव ून
िनरिनरा ळे माग उपल ध असताना यो य मागा ची िनवड कर या या कल ेला िनण यप ती
असे हणतात .”
४) कू टज आिण ओडोन ेल : “एखाद े काय कर यासाठी उपल ध असल े या पया यांतून
िविश पया याची य ात कर यात य ेणारी िनवड हणज े िनण य ि या होय . िनण य ि या
हा िनयोजनाच गाभा होय .”
३.२.२ िनण य घे याची आध ुिनक त ं े
अ) सुिनयोिजत त ं े (Modern Technique of Prgogrammed Decisions) :
िविवध कारच े नेहमी उ वणाया कठीण ाच े िनण य घे याक रता ा आध ुिनक त ं ाचा
अवल ंब केला जातो . ही िनण य तं े शा ीय प तीवर आधा रत आह े. िनण य घे या या
आधुिनक त ं ामुळे यव था पकाना जलद व अच ूक िनण य घेणे श य होत े. याम य े खालील
तं ाचा समाव ेश होतो . munotes.in
Page 41
िनण य ि या
41 १) संभा य िनण य िस ा ंत (Public Theory) : “भिव यका ळ अिनि त आह े” (Future
is uncertain) या त वावर ह े तं आधा रत आह े या त ं ानुसार एखादी प रि तती िनमा ण
होईल िक ंवा नाही ाबाबत स ंभा यता अ ंदािजत क ेली जात े. येक प रि थतीतील स ंभा य
पया य व िनण य ांची तपासणी क न ठ ेवली जात े. एखा ा प रि थतीब ल प ूवा नुभव अस े
संभा य पया य तयार कर यास उपय ु ठरतो . संभा य पया यापैक अितशय उ क ृ
पया याची िनवड कर याक र ता केली जात े. यानुसार या िनण याची अ ंमलबजावणी क न
पाठपुरावा क ेला जातो .
२) खेळ िस ा ंत (Game Theory) : िनण य घे या या ा त ं ात एखा ा सम य ेचे
िनराकरण कर याक रता ती सम या आप या उप मातील िविवध गटा ंना अ यासायला
िदली जात े. सम या िक ंवा हा उ पादन , िवपणन िव िक ंवा मन ु यबळ यापैक
कोण याही े ांशी स ंबंिधत अस ू शकतो . येक गटा त सम य ेचे व प समजाव ून
याब ल िविवध पया य, तं िकंवा काय म िवकिसत कर यास सा ंिगतल े जाते. जो गट
चांगला िनण य सम या िनराकरणासाठी तयार कर ेल या गटाचा िवषय मानला जाईल अस े
ो साहन ा त ं ाम य े िदले जाते. यामुळे येक गट जा तीत जा त काय मता वाप न
ांचे िनराकरण पया य सुचिवतात .
३) िलिनअर काय म (Linear Programming) : उप मातील उपल ध
साधनसाम ी ही मया िदत व पाची अ सते. यामुळे या साधनसाम ीचा पया यी वापर
श य असतो . िलिनअर काय माम ुळे एखा ा ाबाबत िनण य घेताना मया िदत
साधनसाम ु ीचा वापर कसा करावा ? ाबाबत मदत क ेली जात े. उपल ध साधन साम ु ीचा
वापर उप मा या उि ा ंची पूत ता कर यासाठी होत असतो .
४) सा य प रि थतीची िनिम ती (Simulation) : िस युलेशन हणज े स ग करण े
िकंवा ढ ग करण े होय. यवसायात िविवध कार या कठीण प रि थतीत ा ंना सामोर े
जावे लागत े. अशा कठीण प रि थतीत जर प रप व यव थापका ंकडून यो य िनण य घेतले
गेले तर यवसाया ची यशि वता खा ीची असत े. यामुळेच यव थापका ंना िश णासाठी
सा य प रि थतीची िनिम ती क न या ंना िनण य घे यास सा ंिगतल े जात े. हणज े
भिव यका ळात अस े उ भव यास यव थापक भावीपण े या ा ंना त ड द ेवू
शकतील .
५) पया यी िनण याची तपासणी (Decision Tree) : पया यी िनण यांची तपासणी िक ंवा
'िडिसजन ी ' हे एक आध ुिनक िनण य तं अस ून एखा ा अप ेि त उि ा ंक रता िविवध
पया यी यव था तपास ून पािह या जातात . यां या अन ुकूल व ितक ूल प रणामा ंचे
अवलोकन आक ृती या साहा यान े केले जाते. सवा त जा त अन ुकूल प रणाम असल ेला
पया य ि वकारला जाव ू शकतो . उदा. एखा ा कार करणाया कारखा या समोर लच ल ेट
िकंवा िगअर बॉ स ा प ेअरपाट स क रता िविवध पया य अस ू शकतात .
१) लच ल ेटस िक ंवा िगअर बॉ स वत : तयार करण े.
२) उ कृ उ पादन कर णाया एखा ा क ंपनीस आव यक लच ल ेटस् िकंवा िगअर
बॉ सची ऑड र देणे.
३) खु या बाजारप ेठेतून चांग या दजा या प ेअरपाट सची खर ेदी करण े. munotes.in
Page 42
वािण य
42 वरील पया यी िनण यांची प रणामकारकता िक ंवा लागणारा खच िमळणारा फायदा य ेक
प रि थतीन ुसार िभ न असणार आह े. िकंबह ना सव च प रणामा ंची यादी करण ेसु ा अश य
आहे.
६) ित ा िनवारण िस ा ंत (Queiring Theory) : बया चशा स ेवा े ात ाहका ंना
सेवा िमळ यास ित ा करावी लागत े. जसे रे वेचे आर ण , बँकेची सेवा, कम य े सामान
चढिवण े व उतरिवण े, इ. ाम य े मु य स ेवा िमळ याक रता करा या लागणाया ित ा
वेळेचा अप यय कमी करण े व खचा त वाढ न करण े हा होय . ित ा िनवारण िस ा ंतात ा
दो ही घटका ंची सा ंगड घाल याचा य न क ेला जातो . याम ुळे ाहका ंना सेवा िमळ यास
ित ा कमी करावी लागत े व य वसाय स ं थेचा यावर होणारा खच सु ा अवाजवी नस ेल.
उदा. एखा ा ब ँकेत यवहार कर यास मोठ ्या माणावर ित ा करावी लागत अस ेल तर त े
ाहक द ुसया बँकेत जा याचा धोका असतो . अशा व ेळेस जादा काऊ ंटर स ु करण े िकंवा
एटीएम मशी स या वापर करण े इ. उपाय ि वका रता य ेतील. यामुळे होणारा खच कमी
क न ाहका ंची ित ा स ु ा कमी करता य ेईल.
७) नेटवक ंग तं (Networking Techniques) : उ पादन िनयोजन व िनय ं णात
(PERT) , पट िसिपएम (CPM) ा दोन न ेटवक तं ाचा अवल ंब केला जातो . गुंतागुंतीचा
क पात व ेळ व खच मोठ्या माणावर होतात . नेटवक तं ामुळे वेळ व खच ा दो ही
घटकावर िनय ं ण ठेवता य ेते.
ब) अिनयोिजत िनण यांची आध ुिनक त ं े (Modern Techniques of Non -
programmed Decision) :
अिनयोिजत िनण य हे अचानक उ वणार े व वार ंवार न िनमा ण होणार े नवीन व पाच े
असतात . असे अचानक िनमा ण होतात . यामुळे हे ग ुंतागुंतीचे व आ हाना मक
असतात . तसेच दुसरे वैिश े हणज े ा ा ंवर ताबडतोब िनण य घेणे आव यक असत े.
परंतू िनण य हे अचूक असण े हणज े ा ा ंवर ताबडतोब िनण य घेणे आव यक असत े.
परंतु िनण य हे अचूक असण े उि प ूत ता होण े अ याव यक आह े. यामुळे या िनण यात
क पन ेचा वापर क न यो य िनण य घेणे आव यक ठरत े. नवीन प रि थतीत उ वल े या
ांची सोडवण ूक मागील अन ुभवा या आधारावर करता य ेत नाही . यामुळे ा ा ंची
उकल कर या क रता नवीन क पना ंचा िवकास करण े आव यक ठरत े. यासाठी खालील
तं ाचा वापर क ेला जातो .
१) म दूस उ ेिजत कर याच े तं े (Brainstoming Techniques) : यव थापकास
अिनयोिजत िनण य ि य ेत अन ेकदा िविवध य या स याची आव यकता असत े.
अले स एफ . हॉसबॉन ा जािहरात स ं थे या अिधकाया ने म दूस उ ेिजत कर याचा
तं ाचा िवकास क ेला या त ं ाम य े य या / अिधकाया या यव थापका ं या गटास
एखादा अवघड िक ंवा गुंतागुंतीचा चच स िदला जातो . या ा ं या सव बाजूंनी चचा
कर यास या गटास ो सािहत क ेले जात े. गटाम य े होणाया चच तून एखादा
सोडिव याकरता िविवध पया य िकंवा उ र े शोध यास िक ंवा सुचिव यास सा ंिगतल े जाते.
ा या स ंदभा त चचा करताना सम ुहात एकम ेकांवर टीका क ेली जाणार नाही . याची द ता munotes.in
Page 43
िनण य ि या
43 घे यास सा ंिगतल े जाते. िविवध पया यी उ र े बया चवेळा उपयु असतीलच िक ंवा जस े या
तसे घेता येईल अस े नाही . परंतु या पया यी उ रा ं या स ंयु करणात ून एखादा चा ंगला
पया य िवकिसत क ेला जातो . आधुिनक का ळात म दूस उ ेिजत कर याचा त ं ास िवश ेष
मह व िदल े जाते. कारण ा त ं ा या मा यमान े िविवध पया यातून गटा या ब ु ीचात ुया चा
वापर क न अ ंितम उ र क ेले जात े. तसेच गटातील सव य िक ंवा अिधकारी चच त
मोकळेपणान े भाग घ ेवू शकतात . िविवध अिधकाया नी या उ रावर चचा केली अस यान े
िनमा ण झाल े या ा ंचे िनराकरण य श वीपण े करता य ेते.
२) गॉड नचे तं (Gorden Techniques) : िव यम ज े. गॉड न ा िवचारव ंताने ा
िनण य ि या त ं ाचा िवकास क ेला. हे तं म दूस उ ेिजत करावया या त ं ावरच आधा रत
आहे. परंतू ा त ं ात य या िक ंवा यव थापका ं या गटास ां या िनि त
व पािवषयी अ ंधारात ठ ेवले जाते. गटा या सभासदाना ा ंची फ पर ेषा देवून या ंना
चचा कर यास अिधक व ृ केले जात े. थापन क ेले या गटाचा न ेता सव सभासदाना
जा तीत जा त पया यी उ र े तयार कर यास व ृ करतो . येक सभासदान े ांचे एक
सिव तर उ र िक ंवा पया य सुचिवण े ा त ं ात अप ेि त आह े. गॉड नचे तं म दूस उ ेिजत
कर या या त ं ापे ा अिधक उपय ु ठरत े. कारण य ेक सभासदाच े पया यी उ र
सोडिव यास िवकिसत क ेले जात े. परंतु तं ाची यशि वता ही सभासदा ंनी
सोडिव याक रता दाखिवल े या त पतत ेम येच आह े. बया च वेळेस ा ंचे व प फ गट
ने यास मािहत अस यान े िवकिसत क ेले या पया यी उ रा ंना यो य ती िदशा द े याचे काय
यास कराव े लागत े.
३) डेि फच े तं (Delphi Techniques) : म दूस उ ेिजत कर याच े तं व ड ेि फच े
तं ा दो ही प तीत बया च माणात साम य अस याच े िदसून येते. डेि फ या त ं ात
सु ा एखा ा अिधकाया चा गट थापन क न या ंना िनमा ण झाल े या ा ंबाबत िनण य
पया य िवकिसत कर यास सा ंिगतल े जाते. परंतु गटातील अिधकाया ची समोरासमोर चचा
टाळली जात े. मु य व े क न गटात सहभागी क ेलेले अिधकारी ह े िभ न िठकाणच े असतात .
परंतु एकम ेकां या पया यी उ रावर या ंना पाठप ुरावा करता य ेतो. िविवध िठकाणी
असल े या गटातील सभासदा ंकडून ा ं या व पात अशी असल ेली मा िहती गो ळा केली
जाते. ही मािहती गो ळा कर यास सिव तर अशी ावली तयार क ेली जात े. ावली या
आधार े जमिवल े या मािहतीवर पाठप ुरावा अहवाल तयार क न तो परत द ुसया सिव तर
ावलीसोबत पाठिवला जातो . ा ावली या आधार े सभासदा ंना या ं या िति या
िकंवा सुचनास ु ा देता येतात. अशी ि या ा ंचे अंितम उ र जो पय त तयार होत नाही ,
तो पय त केली जात े. यामुळे ा त ं ा या मा यमान े िविवध िठकाणी असल ेले अिधकारी
िनण य ि य ेत सहभागी होतात व उ क ृ असा अ ंितम पया य संपूण िवचाराअ ंती तयार
होतो. येक य या सहभागाम ुळे अंितम यो य पया य संपूण िवचाराअ ंती तयार होतो .
येक य या सहभागाम ुळे अंितम यो य उ रा ंची िनवड होण े हा सवा त मह वाचा
फायदा आह े. गटातील सभासद समोरासमोर नस यान े एकम ेकांचा भाव या ं या पया यी
उ रा ंवर नसतो . िनण य ि य ेत जलदता , पाठपुरावा ि य ेमुळे येतो. तसेच संगणक िक ंवा
नवीन त ं ानाचा वापर ा त ं ात क ेला जातो . त य चा सहभाग व पाठप ुरावा ि या
ा दोन व ैिश ्यामुळे हे तं अिधक भावी ठरत े. munotes.in
Page 44
वािण य
44 ४) गुणधम यादी त ं (Attribute Listing Techniques) : गुणधम यादी त ं रॉबट
ॉफोड ा िवचारव ंताने िवकिसत क ेले. ा त ं ानुसार िनमा ण झाल े या ा ंचे िविवध
गुणधम िकंवा वैिश ्ये तपास ून पाह न याची यादी तयार क ेली जात े. उपल ध पया यी
गुणधम िकंवा याच े गट िभ न मागा नी ा ं या सोडवण ुक करता तपास ून पािहल े जातात .
जोपय त अंितम उ र शोधल े जात नाही तोपय त कोणतीही पया यी क पना िक ंवा उ र
नाकारल े जात नाही . नवीन क पना ंमागील स ंभा य धोक े मू यमापन ि य े ारे दूर क न
एक नािव यप ूण क पना िवकिसत क ेली जात े. ा न ूतन क पन े या आधारावर िनण य
घेतला जाऊन सोडिव यास मदत होत े. सव पया यी उ रात ून यो य अशा नवीन
क पन ेचा ि वकार ा त ं ा ार े होत अस यान े िनण य अच ूक रता घ ेतला जातो .
३.४ स ं ह
१. िनण य ि या हणज े काय? यांची वैिश े प करा .
२. िनण य ि य ेचे मह व सा ंगा.
३. िनण य ि य ेचे ट पे सांगा.
४. िनण य ि य ेची आध ुिनक त ं े सांगा.
munotes.in
Page 45
45 ४
संघटन
करण रचना :
४.० उि े
४.१ ा तािवक
४.२ संघटन
४.३ िवभागीकरण
४.४ सं ह
४.० उि े
या घटकाम य े आपणास
संघटन हणज े काय? संघटनेची वैिश े यांचा अ यास करता य ेईल.
संघटनेची त व े आिण याच े ट पे पहाता य ेईल.
औपचा रक आिण अनौपचा रक स ंघटनामधील फरक सा ंगता य ेईल.
साखळी आिण स लागार स ंघटना समजाव ून घेता येईल.
िवभागीकरण समज ून घेता येईल. याचे कार आिण प रणामकारक घटक पहाता
येईल.
मॅ ी स स ंघटना कार समजाव ून घेता येईल.
४.१ तावना
संघटन हा श द यव थापनाम य े तीन िवचारात घ ेतला जातो .
१) संघटन एक ि या (Organisation as a process)
२) संघटन एक अि त व (Organisation as entity)
३) संघटन एक रचना आह े (Organisation as a structure)
संघटन स ंक पना प करताना उदाहरण े देऊन जा त प होऊ शकत े. असे
यव थापन त माच व सायमन याचे मत आह े. पूव ची एक क ुटुंबप ती ह े एक स ंघटनेचे
उ कृ उदाहरण समजल े जाते. कुटुंबात क ुटुंब मुख असतो . तो कामाची िवभागणी करतो .
अिधकाराची वाटणी करतो कामाचा म ठरिवतो . ठरािवक उि प ूत साठी वत : वा
इतरांनाही कामास लावतो . िश त जबाबदारीन े सचो टीने काम करतो . ा सव गो ी
आधुिनक स ंघटन त वा ंशी काही िम ळ या ज ुळ या आह ेत अस े आपणास िदस ेल. munotes.in
Page 46
वािण य
46 संघटनेकडे बघ याच े ि कोन अस ू शकतात . ते िविवध ि कोन कोणत े आहेत हे पुढील
आकृतीव न जा त प होईल .
४.२ संघटन
संघटन ही एक ि या आह े. संघटन एक अि त व आह े हणज े एक िक ंवा दोनप े ा अिधक
य चा सम ूह समान उ ेशा या प ूत तेसाठी एक य ेणे. संघटनेची रचना हणज े
संघटनेतील कम चाया चे सहस ंबंध, तर, अिधकार व कत य या ंचा तपशील , अिधकार
दानाच े िवभागीकरण , िनयं ण क ा इ . होय. संघटन ही एक यं णा आह े. समान उि
सा य कर यासाठी य सम ूह वत ं पणे काय करीत असतात . परंतु यां या मत े
सहसंबंध सम वय ऐ य असाव े लागत े. संघटनेची तुलना मानवी इ ंि यांशी करता य ेईल.
हणून या माण े शरीराच े डोके, कान, हात, पाय तस ेच संघटनेत उ पादन िवभा ग, िवपणन
िवभाग , कामगार स ंशोधन व िवकास इ . िवभाग आढ ळतात या य ेक काया वर संघटकाच े
िनयं ण असाव े लागत े.
४.२.१ संघटनेची या या आिण व ैिश े
संघटन या या (Definitions of Organisation) :
१) लुईस ॲलेन : ’संघटन ही अशी ि या आह े, का यात काम िनि त क न याच े
वग करण करण े, याकरता आव यक त े अिधकार व कत ये िनि त करण े, अिधकार दान
करणे, काम आिण मन ु यबळ अशा कार े संबंध थािपत करण े य ांचा समाव ेश होतो व
याम ुळे एकि त काय अिधक काय मतेने होऊन यवसायाची उि े पूण होतील .“
According to Louis A. Allen : Organisation is “the process of
identification and grouping the work to be performed, defining and
delegating responsibility and authority and establishing relationships for munotes.in
Page 47
संघटन
47 the purpose of enabling people to work most effective ly together in
accomplishing objectives.
२) जे समूनी : समान उि ा ं या प ूत तेकरता िविवध य नी एक य ेणे हणज े संघटन
होय. संघटन ही अशी ि या आह े क , यात य ेकाची कत ये व काय िनि त क ेलेल
असतात व सवा या काया त सम वय साधला जातो .
James Mooney : Organisation as “the f orm of every human association
for attainment of a common purpose.”
३) मॅककरल ॅ ड : संघटन हणज े िविश उि प ूत करता स ंघिटतपण े काम करणारा व
वतं पणे ओळखला जाणारा य सम ूह होय .
४) ऑिल हर श े डन : “ यवसायातील िविवध य व य सम ूह यां याकड ून अिधक
काय मतेने, प तशीरपण े व स ंघिटतपण े काय करव ून घेताना या ंना आव यक ती मदत
करणे व या ं या य नात स ुसू ता राखण े, ा ि य ेस संघटन ि या अस े हणतात .“
५) उिद क : “कोणत ेही काय कर यासाठी कोण या ि या कर याची आव यकता आ हे हे
िनि त क न या ि या ंची व ेगवेग या समूहात रचना क न या ि या कर याची
जबाबदारी य वर सोपिव या या ि य ेला संघटना अस े हणतात .“
संघटनेची वैिश े (Features of Organisation) :
१) संघटनेचा उ ेश ठरिवण े : संघटने या थापन ेमागे कोणता उ ेश आह े यास
कोणकोणती काय करावयाची आह ेत ा ंची सव थम िनि ती करण े आव यक आह े.
उ ेशािशवाय स ंघटन हणज े सुकाणू िशवाय जहाज होय .
२) कामाची िनि त या या : संघटनेत य ेकाने कोणत े काम करावयाच े आहे हे िनि त
करणे आव यक आह े. ते काम प ूण कर याक रता आव यक ती साधनसाम ी उपल ध आह े
क नाही ह े बघण े आव यक ठरत े.
munotes.in
Page 48
वािण य
48 ३) कामांची िवभागणी : संघटनेत य ेक कम चाया या यो यत ेनुसार आवडीन ुसार,
कामा या व पान ुसार कामा ंची शा श ु वाटणी करण े आव यक असत े.
४) अिधकार दान करण े : काय िवभाजना बरो बरच तो काया चा भाग प ूण हो याक रता
या काय भागान ु प अिधकार दान कराव े लागतात . अिधकारिशवाय कम चारी िदल ेले काम
पूण क शकणार नाहीत याम ुळे जबाबदारीची जाणीव िनमा ण होत े व यास वत :ह न काम
पूण के याचा आन ंद िमळतो.
५) संघटनेचा आराखडा िक ंवा आल ेख : संघटनेतील अिधकारी व इतर कम चारी या ंचे
सहसंबंध व या ंचे ह े, या या जबाबदाया , काया चे व प े दाखिवणार े िच हणज ेच
संघटनेचा आराखडा होय . येक संघटनेत तो असावाच लागतो . इमारतीचा जसा नकाशा ,
मानवी शरीराचा जसा सा ंगाडा एखा ा य ं ाचे काय दाखिवणार े िच तसाच स ंघटनेचा
आलेख. संघटनेचा आल ेख तयार झा याख ेरीज यातील लोका ंना काम े िदली जात नाहीत .
आलेखानु प कम चाया ची िनय ु केली जात े.
६) संघटनेतील िविवध ि या ंचे समूहीकरण व सम वय : संघटनेत अन ेक ि या करण े
आव यक असत े. उदा. िव , बाजारप ेठ संशोधन , व तू िवतरण या ि या 'बाजारप ेठ' या
गटात य ेतील तर य ं े, उपकरण े, यं ाची ज ुळणी या ि या ंचा समाव ेश 'उ पादन ' गटात होईल
अशा ि या ंचे िविवध गटात सम ूहात िवभाजन क न या ंचा सम वय करण े हे सु ा फार
मह वाच े काय आहे.
७) काय म व क ुशल कम चाया ची नेमणूक : संघटना ही क ेवळ पैसा, यं साम ी , जमीन
वगैरे गो नी य ु अशा िनज व व त ु नसून काय म, काय कुशल, गितमान अशा
कम चाया ची यु अशी िजव ंत वा त ु आहे.
८) पर पर सहस ंबंध िनिम ती : संघटनेत िविवध य एक आ यान े सहकाराची
भावना जाग ृत होत े. पर परा ंचा िवकास होतो . िविश स ं कार घडिवल े जातत . यि म व
फुलते. वयं ेरणेस वाव िम ळतो.
९) अनंतकाळ पय त िटकणार े अि त व : संघटनेम ये काम करणाया य ठरािवक
येयाने े रत होतात याम ुळे संघटनेचे अि त व िचरकाल िटक ेल.
१०) संघटना िविश 'सं कृती' िनमा ण करतात : काही स ंघटनाना बाजारात , समाजात ,
आंतररा ीय े ात एक कारची 'पत' िमळते. केवळ नावान े या ओ ळख या जातात .
िविवध कारच े लोक एक आ यान े यां या ानाचा अन ुभवाचा व क पकत ेचा संघटनेस
फायदा होतो . यामुळे काहीतरी नव िनिम ती होत े. यालाच स ंघटनेची सं कृती हणतात .
४.२.२ संघटन काया तील ट प े (पि या ) अव था
िनयोजनाम य े धोरण े, उि , योजना , काय म व व ेळाप क िनि त झा यान ंतर स ंघटन
ि या स ु होत े. यानुसार उि े व योजना ंनी अमलात आणल ेले काय संघटनावर
सोपिव यात य ेते. य व यि सम ूहामाफ त ही काय िस ीस न े याची जबाबदारी munotes.in
Page 49
संघटन
49 संघटनावर असत े. या ीन े संघटना काया त पुढील ट प े येतात त े आकृती या साहा यान े
प करता य ेईल.
१) काया ची यादी तयार करण े (Determine Activitie s) : िनयोजनातील धोरण े,
योजना व उि े अंमलात आण यासाठी कोणकोणती काम े करावी लागतील या ंची यादी
तयार कर यात य ेते. काय म अ ंमलबजावणीसाठी आव यक असणारी काय करावयाची
आहेत हे िनि त क े यािशवाय काय वाटप होऊ शकत नाही . हणून ही काय िकंवा ि या
ठरिवणे आव यक आह े.
२) काया चे वग करण (Classify the activities) : धोरणे व उि े अमलात
आण यासाठी आव यक असणाया ि या िक ंवा काय िनि त क े यानंतर या ंचे
िवशेषीकरणा या आधार े वग करण कर यात य ेते. यवसायाच े व प व आकारान ुसार ह े
वग करण क ेले जाते. लहान लहान काया चे एक ठ ळक काय कर यात य ेते. उदा.
आदेशानुसार माल काढण े, याचा एक ीत ढीग करण े तो बा ंध यासाठी कपडा अथवा
खोक आणण े, यावर खर ेदीदाराच े व ेषकाच े नाव व प ा िलिहण े इ यादी एक ीकरण
क न यास बा ंधणी (Packing) असे संबोधण े.
३) िवभागी करण (Department) : काया चे वग करण झा यान ंतर याची सोयीन ुसार
गटवारी कर यात य ेते. या अ ंतग त ि या ंचे लहान गट , या गटाच े मोठा उपिवभाग ,
उपिवभाग अस े समूहीकरण क ेले जाते. लेथ िवभाग , ाइिड ंग िवभाग , िमिलंग िवभाग , रंग
िवभाग , जुळणी िवभाग , िव िवभाग , अथ िवभाग , कम चारी िवभाग , िचटणीस िवभाग
इ यादी म ु य िवभाग पाड यात य ेतात.
४) काय िवशेष व यि िवश ेष ठरिवण े : िवभागीकरण झा यान ंतर य ेक काया ची वैिश े
िकंवा यि िवश ेष िनि त क ेले जातात . िविश काया चे व प मह व व यातील जबाबदारी
िवचारात घ ेऊन ह े काय िवशेष गुणांची व पा त ेचा य आव यक आह े हे ठरिव यात य ेते.
यि िवश ेष के यामुळे काया चे वाटप स ुलभ होत े.
munotes.in
Page 50
वािण य
50 ५) काय वाटप करण े (Distribution of Work) : काया ची व ैिश ्ये व य ची
आव यक पा ता िनि त क े यानंतर काय वाटप कर या त येते. य ची लायक पा ता
कौश य इ यादी ल ात घ ेऊन िविवध काया चे वाटप कर यात य ेते. काय वाटप िवचारप ूव क
केले पािहज े. कारण एकदा क ेलेले काय वाटप बदलण े कठीण असत े.
६) अिधकार दान (Delegation of Authority) : काय वाटप करताना आव यक त े
अिधकार ही दान कर यात य ेतो. िविश काय अिधक काय मतेने कर यासाठी आव यक
तेवढे अिधकार द े याची गरज असत े. अिधकार दान प असाव े व अिधकार र ेषे या
मया दा िनि त क ेले या असा यात . अिधकार दानाम ुळे िवक ीकरण होऊन सहायका ंचे
मन:पूव क सहकाय लाभू शकते.
७) जबाबदारीची िनि ती (Determining the Responsibilities) : अिधकारासोबत
जबाबदारा ंचे सु ा वाटप झाल े पािहज े. कारण जबाबदारी िनि तीम ुळे अिधकाराचा द त ेने
व काळजीपूव क वापर होतो . जबाबदारीची जाणीव िनमा ण कर यासाठी जबाबदारीच े वाटप
होणे आव यक असत े. तसेच अिधकार व जबाबदारी यात यो य समतोल असावा लागतो .
अिधकाराइतक च जबाबदारी सोपव ून संतुलन साधाव े.
८) काय समूहातील सम वय : यवसायातील िविवध काय अिधक काय मतेने हावीत
हणून काय वाटप क ेले जाते. वा तिवक ही काय िकंवा काय समूह हे पर परा ंशी स ंबंिधत
अगर पर परावल ंबी असतात हण ून काय वाटप झा यावरही या ंचा पर परस ंबंध ल ात
घेऊन या यात सम वय साधावा लागतो . हा काय समूहातील सम वय फार मह वाचा
असतो हा सम वय साधला नाही तर स ंपूण संघटनकाय िव क ळीत होऊ शकत े.
९) य काय वाटप : संघटन काया तील श ेवटचा ट पा हणज े य स ंघटन काय
होय. काय वाटप, अिधकारवाटप व जबाबदारी िनि त झा यान ंतर य क ृती हावी
लागत े. या अव थ ेत संघटन, य क ृतीम य े आणल े जात े. दुसया भाष ेत य
अंमलबजावणीत ार ंभ केला जातो .
अशा रतीन े संघटनकाया त वरील म ुख ट प े अथवा अव था आह ेत.
४.२.३ साखळी आिण स लागार स ंघटनेची वैिश े / फायद े
१. िनयोजन व य काय वाही अस े दोन वत ं िवभाग असतात .
२. साखळी आिण स लागार स ंघटनेचे एक ीकरण असत े.
३. अिधकाराची म ु य भ ूिमका.
४. अिधकार दान हे व नखाली .
५. रेखा अिधकाया ना माग दश नपर सहा य कर याकरता त कम चाया ची िनय ु केली
जाते.
६. काया नुसार कामाच े िवभाजन क ेले जाते.
७. भावी िनय ं ण munotes.in
Page 51
संघटन
51 ८. िवशेषीकरणाच े फायद े
९. साखळी व स लागार या ं यात स ंघष
१०. सोपेपणा
१) अिधकाया चा कामा चा ताण कमी होतो : साखळी अिधकाया ना त ाकड ून
कामाबाबत स ला , माग दश न िमळते, यामुळे अिधकाया चा कामाचा ताण कमी य ेतो.
साहिजकच काय मता वाढ यास मदत होत े.
२) त ा या स ेवेचा फायदा (Services of experts) : साखळी व कम चारी स ंघटनेत
काय करणाया िविवध िवभाग म ुखांना, यां या िवभागातील ग ुंतागुंती या सम य ेबाबत त
य कड ून आव यक तो स ला व माग दश न यांचा लाभ होऊ शकतो . यामुळे यांना
अनेक ग ुंतागुंती या ाबाबत चटकन िनण य घेता य ेतो िवभागीय अिधकाया या
िनण य मत ेत वाढ होत े.
३) िनण यात एकवा यता (Sound and decision making) : साखळी व कम चारी
संघटनेम ये मुख यव थापकाला , िवभागीय यव थापकाना आिण इतर अिधकाया ना
त ांचा स ला त परत ेने ा होऊ शकतो . यामुळे िनण य ि य ेत एकवा यता राहत े.
४) साखळी यव थापका ंना क मीपणा (Limited tension on line manager) :
साखळी संघटनेकडील काही काम े स लागारा ंकडे जातात . यामुळे साखळी
यव थापका ंचा कामाचा ताण कमी हो यास मदत होत े.
५) िवशेषीकरणाचा फायदा (Benefit of specialization) : िशकाऊ साख ळी व
कम चारी स ंघटन प तीत िवश ेषीकरण व का य मता या ंचा िमलाफ झाल ेला िदस ून येतो.
यवसायातील ग ुंतागुंतीचे त य सोडिवतात . या त य म ुळे िवशेषीकरणाच े
फायद े िमळवतात. तर साख ळी िवभागातील कम चारी काया ची अंमलबजावणी काय मतेने
क शकतात . यामुळे िवशेषीकरण व काय मता ह े द ो ही फायद े साख ळी व कम चारी
संघटन प तीमाफ त िमळू शकतात .
६) कम चाया ना िश णा या स ंधी उपल ध होतात (Training opportunities of
employee) : या स ंघटन काराम ुळे कम चाया ना िविवध कार या िश णा या स ंधी
उपल ध होतात . काय म कम चारी व कामगारा ंना गती कर यास भरप ूर वाव िम ळतो
यामुळे काय म कम चारी वर या दजा या जागा िम ळवू शकतो .
७) िनयं णाम य े एकवा यता (Unity of Control) : या स ंघटन काराम ुळे
िनयं णाम य े एकवा यता राहत े.
८) लविचता (Flexability) : या काराम य े लविचकता असत े. प रि थतीन ुसार
आव यक त े बदल , तडजोड करता य ेते.
९) मोठ्या स ं येस उपय ु (Suitable to large business) : ही प त मोठ ्या
उ ोगस ं थेचे ीन े उपय ु आह े. या काराम य े संघटनेला मोठ ्या माणात खच करता
येतो. munotes.in
Page 52
वािण य
52 १०) िश त (Discplin) : साखळी व कम चारी स ंघटन कारात िविवध िवभागातील
त ांचा व कम चाया चा य स ंबंध येत नही . येक िवभागाच े स व अिधकार
िवभाग म ुखाकड े असतात . कम चाया ना याचाच आद ेश मानावा लागतो व त े याला
जबाबदार असतात . हणून िविवध िवभागात िश त राह शकत े.
४.२.४ मॅ ी स स ंघटन िक ंवा साचा स ंघटन िक ंवा योजना
आधुिनक का ळात इंिजिनय र ंग उ ोगात जा तीत जा त अवल ंब मॅि स िक ंवा जा ळा
संघटन िक ंवा क प िक ंवा व त ुनुसार स ंघटन या स ंघटन कारा या गत यव थापन
शा ा या स ंदभा त केला जातो . मॅि स स ंघटन कारा त काया मक आिण व त ुनुसार
िवभागीकरणाचा िमलाफ म ूळ संघटनेत केला जातो . सव साधारणपण े िवभागाच े मुख
यव थापक हण ून तं काम करतात आिण त े क प यव थापका या सहकाया ने
क पाची जबाबदारी पात पाडतात .
या स ंघटनेम ये क पाची उभारणी कर याच े काम, यवसायाचा म ुख भाग हण ून
सात यान े चालत े. या स ंघटनेत पर ंपरागत स ंघटने माण े िविवध िवबाग असतातच पर ंतु
याच बरोबर य ेक िवभागात ून काही िनवडक अिधकारी व कम चारी या ंची सेवा क पाकड े
ितिनय ु वर वग केली जात े. हणज ेच मूळ संघटनेचा काय भाग काही माणात
क पाकड े वळिवला जातो . मूळ संघटनेकडून क प स ंघटनेकडे काया चा वाह िनमा ण
झा याम ुळे अि त वात आल े या स ंघटनेला मॅि स स ंघटना अस े हणतात . शासक य
योजना अथवा कारखा या या िव तार योजना अथवा नवीन कारखा याची उभारणी
इ याद साठी आखल ेले क प प ूण कर यासाठी अशा कार या स ंघटना कार
ि वकारला जातो .
मॅि स स ंघटनेची या या :
१) एस. एम. डे हीस व पी .आर. लॉरे स : “यां या मत े साचा स ंघटना हणज े अशी
कोणतीही स ंघटना क यात बह िवध आद ेश व णाली या ंचा यो य उपयोग क ेला जातो
आिण यात फ बह िवध आद ेश संरचनेचा समाव ेश होत अस ून यात स ंबंिधत आधारभ ूत
यं णा आिण या याशी िनगडीत असणारी स ंघटना मक स ंरचना व मानवी वत न प तीचा
सु ा समाव ेश केला जातो .”
२) “मु य स ंघटनेत क प स ंघटनेकडे काया चा वाह िनमा ण झा याम ुळे जी स ंघटना
अि त वात य ेते यास मॅि स स ंघटन अस े हणतात .”
३) According to Kenneth Knight : “Matrix Organisation is a balanced
compromise between departmentationon the basis of function and
departmentation on the bases of specific product or projects to be
comple ted.”
४) According to Koontz O’Donnell and Weihrick : “The essence of
Matrix Management, as one normally finds it, is combining of functional
and project forms of departmentation in the some organization structure.” munotes.in
Page 53
संघटन
53 मॅि स स ंघटना या कारात अिधकाराच े उभे व आडव े वाह एक आणल े जातात व
अिधकाराचा वाह वरती व खाली अशा दो ही िदशा ंना होऊ लागतो .
पुढील आक ृती या सहा यान े मॅि स स ंघटना प करता य ेईल.
मॅि स स ंघटनेची वैिश े
१) वतं क प अिधकारी (Project Manager) : क पाच े यव था पन स ुलभ व
काय म हो यासाठी य ेक पक पासाठी वत ं यव थापक न ेमला जातो . क पाचा
आराखडा िनि त क न क पाची प ूत ता कर याची जबाबदारी या यावर असत े.
२) संिम जबाबदारी : क प यव थापक आिण काया मक यव थापक ह े
एकमेकां या सहकाया ने क प प ूण कर यासाठी जबाबदार असतात .
३) एकमेकांवर अवल ंबून असण े : मुळ संघटने या काया मक िवभाव यव थापक आिण
क प यव थापक क प प ूण कर यासाठी एकम ेकांवर अवल ंबून असतात व याबाबत
यांची संयु जबाबदारी असत े.
४) मूळ संघटनेचे योगदान : मुळ संघटनेतून य ेक िवभागातील त ं अिधकारी व
कम चारी वग क प काया कडे पाठिवल े जातात .
५) िनयं ण : क पासाठी काम करीत असल े या कम चारी वगा वर क प यव थापक
आिण म ूळ संघटनेकडे परत जातात .
६) संघटनेची िनिम ती : क प उभार यासाठी ला गणाया क पप ूत ता झा यान ंतर
कम चारी म ूळ संघटनेकडे परत जातात .
७) तडजोड करणारी स ंघटन रचना .
८) क प अिधकाया ची मु य भ ूिमका
९) मोठ्या क पासाठी उपय ु
१०) संघटनेम ये लविचकता असत े.
११) भावी स ं ापन
१२) िश णाची स ुिवधा
munotes.in
Page 54
वािण य
54 ४.२.५ मॅ ी स स ंघटनेचे फायद े
१) आंतरिवभागीय िवश ेषीकरणात क ुशलता (Excellence in inter disciplinary) :
मॅि स स ंघटनेत िवश ेष ानाची क ुशलता िविवध आ ंतरिवभागीय े ात प ूण पणे वापरली
जाते. यामुळे व र ा ंना उ च ती या तोड याची अप े ा संघटनेकडून केली जाते. या
सुसंधीमुळे िविवध आ ंतरिवभागीय िवश ेषीकरणात क ुशलतेची वाढ होत े.
२) अिभ ेरण व व ैयि क िवकास स ुधारणा (Higher Motivation) : क पावर काम
करणार े लोक सा ंिधक र या व जा तीत जा त सहभागी व पात काम करतात . यामुळे
सुसुि करण व एक वा यत ेत वाढ होत े व संघटनेतील लोका ं या स ंघटने या ह ेतूशी
असणाया ब ता वाढतात . सहभागी व पा या िनण य ि य ेमुळे संघा या सभासदात
आ हान ि वकार याची पा ता वाढत े व याम ुळे दूर ी वाढत े. वैयि क व यावसाियक
िवकास हो यास आव यक असणारी पा भूमी तयार होत े.
३) सम वय (Cooritination) : मूळ संघटनेतील अिधकारी व कम चारी क पाकड े
पाठिवल ेले असतात . या या कामावर िनय ं ण ठ ेवावे व या यात सम वय साधण े ही दो ही
कामे क प यव थापक आिण काया मक यव थापक स ंयु जबाबदारीन े पार पाडतात .
४) उ च यव था पनाचा काय भाग कमी होतो (Reduces pressure of work on
top management) : क प यव थापक ह े वत ं पदिनमा ण के यामुळे व र
यव थापनाला क पा या द ैनंिदन कामात ल घाल याची आव यकता रहात नाही .
उ च यव थापनाकड ून क प अिधकाया स अिधकार िद यामुळे उ च यव थापनाचा
काय भाग कमी होतो .
५) उपल ध साधनसाम ीचा प ूण वापर (Use of available Resources) : मॅि स
संघटन कारात िविवध क प एकाचव ेळी हाताळ यात य ेत अस यान े त स ेवकवग व
यांचे कौश य या ंचा पूण वापर करता य ेतो व कम चाया ची ि टा ळता येते. एखा ा
क पावर एखादा त आव यक नस ेल तर याचा वापर द ुसया क पावर करता य ेतो.
६) बदल या प रि थतीशी सामना करता य ेतो (Effective response to dynamic
environment) : काया मक पर पराव ंलिब वाम ुळे मािहती चटकन पाठिवली जात े व
संघटना बदलणाया अिनि त प रि थतीशी चा ंग या कार े मुकाबला क शकतात . यामुळे
चटकन िनण य घेता येतात. िविवध घटकात अचानक बदल या प रणामाची ती ता कमी
करता य ेऊ शकत े.
७) वैयि क िवकास व वाढ हो यास उपय ु (Helps self development and
Growth) : चांग या कामाचा अन ुभव िम ळत असतो . यामुळे वैयि क िवकास हो यास
मदत होत े. कामगारा ं या ीकोनात बदल हातात . कठीण प रि थतीला त ड द ेता येते.
साहिजकच व ैयि क िवकास आिण वाढ हो यास मदत होत े.
munotes.in
Page 55
संघटन
55 ८) सामािजक ि कोन (Attains Social Justice) : क प कमीत कमी व ेळेत तयार
होतात . अशा क पात मोठ ्या माणात फायदा िम ळतो. या नप Ìया या भाग ाहका या
गरजा भागिव यासाठी होतो . ाहक समाधानाला भर िदला जातो . साहिजकच सामािजक
ि कोन पािहला जातो .
९) काय मता वाढत े (Improve efficiency) : मॅि स स ंघटनेमुळे कम चाया ची
काय मता वाढत े. एकूण संघटनेची काय मता वाढ यास मदत होत े.
४.२.६ मॅ ी स स ंघटनेचे तोटे / मया दा
१) आदेशाची साखळी त वाच े उ लघ ंन : या कार या स ंघटनेत एकाप े ा जा त
पय वे क असतात . यामुळे ग धळात व िवरोधात वाढ होत े. तरी प र णामकारक िनय ं णात
घट होत े. ा कारची प रि थती टा ळ यासाठी क प व काय कारी यव थापका ंत
बह यापी स ंवाद थािपत कर यासाठी आव यकता असत े.
२) शासन खच वाढतो : या प तीत सतत स ंदेशवहन चाल ू अस याम ुळे कारकूनी
कामात व यायोग े खचा त वाढ होत े. सतत घ ेणाया सभा व चचा यामुळे शासक य
कामासाठी खच वाढतो .
३) कामाचा ताण : येक य ला ित या द ैनंिदन जबाबदाया बरोबर सभा चचा स यास
उपि थत राहण े व कारक ूनी काम करण े भाग पडत े. यामुळे यां या जा ती या कामात
वाढ होत े. तसेच पर वरावल ंब व व पर पर स ंदेशवहन याम ुळे पर परिवरोधी व अ प
भूिमका तयार होत े. अशा कार या कामाम ुळे य वर मानिसक ताण वाढ याची श यता
असत े.
४) संतुलन : क पा या ता ंि क शासक य कामा या बाज ूस संतुलन साधण े अवघड
असत े. शासक य खचा या मया दा मा य करणार े उ च ता ंि क अिभय ं े व शा िम ळणे
अवघड असत े. तसेच क प म ुख व काय कारी यव थापक ा ं या अिधकार व
जबाबदाया ात स ंतुलन राखण े.
५) खिच क प त : या संघटना कारात साधनसाम ी आिण कम चाया चे मोठ्या माणात
थला ंतर होत अस या मुळे शासक य व इतर खचा त वाढ होत े.
६) बेिश त : मूळ संघटनेतील िवभागीय काया मक अिधकारी व क प अिधकारी व
दोघांचे िनयं ण कम चाया वर अस याम ुळे संघटनेत िश त रहात नाही .
७) सम वयाचा अभाव : काया मक अिधकारी व क प अिधकारी या ं यात अह ंकाराम ुळे
सम वयात अडथ ळे येतात.
८) शासक य ग ुंतागुंतीची रचना : मूळ संघटनेतील य ेक िवभागात ून क पान ुसार
िविवध िठकाणी कम चारी आिण साधनसाम ी िफरत असत े. यामुळे शासक य काया त
गुंतागुंत वाढत े.
munotes.in
Page 56
वािण य
56 ४.२.७ मॅ ी स स ंघटना प रणामकारक कस े करता य ेईल
१) काया ची िनि त या या करण े (Clear definition of role) : क प अिधकारी
काया मक यव थापक या ं या अिधकार व जबाबदाया िनि त क े या पािहज ेत. क प
अिधकारी व काया मक यव थापक या ंनी कोणती काम े केली पािहज ेत हे थम िनि त
केले पािहज े जेणेक न संघटनेत ग ध ळ व य यय िनमा ण होणार नाही . तसेच जे सा क
असतात या ंना द ेखील यो य स ूचना व माग दश न करण े, यामुळे मॅि स स ंघटन
प रणामकारक होऊ शक ेल.
२) िश ण (Training) : या प तीसाठी िश ण काय म राबिवला पािहज े.
संघटनेतील काया मक य व थापक व अ य त ं या ं या ानाचा व कौश याचा वापर
क पासाठी करता य ेतो. तसेच क पाच े यव थापक या ं या अन ुभवाचा उपयोग होतो .
३) सांिधक भावन ेत वाढ (Team spirit) : अिधकारी वगा ची िनवड का ळजीपूव क
करणे, तसेच संघटनेतील क प अिधकारी आिण िवभाग मुख या ं यात सा ंधीक भावना
असण े गरज ेचे आह े. अिधकारी व सा क या ं यात सा ंधीक भावना अस यास स ंघटना
काय म बनत े.
४) भावी स ंदेशवहन (Effective communication) : झाले या प रणामा ंची मािहती
िमळा यानंतर ती इतर अिधकाया ना सा ंगणे आव यक आह े. कम चारी व य व थापक
यां यात स ंदेशवहन होण े आव यक आह े. वेळोवेळी सभा घ ेणे, चचा घेणे, सम वय साधण े
यामुळे कुठ या कारचा य यय िनमा ण होणार नाही .
४.२.८ औपचा रक स ंघटन आिण अनौपचा रक स ंघटन यामधील फरक
औपचा रक स ंघटन
(Informal Organisation) अनौपचा रक स ंघटन
(Infor mal Organisation)
१) अथ : ठरािवक उि सा य
कर यासाठी दोन िक ंवा अिधक
य या काया म ये जाणीवप ूव क
सम वय साध याचा व काया चे
एक ीकरण कर याचा य न क ेला
जातो त े हा यास औपचा रक
संघटन हणतात . यवसाय स ं थेतील िविवध िवभागाम य े
काम कर णाया सम व ृ ी या य च े
उ फ ूत अस े िनमा ण झाल ेले सम ूह
हणज े अनौपचा रक स ंघटन होय .
२) उ ेश : अ) यावसाियक उि ा ं या
पूत तेसाठी काम करत े. अ) उि े ठरिवल ेली नसतात .
ब) समाजास आव यक असणाया
व तू व सेवांचे उ पादन काय करत े. ब) कम चाया या मानिसक व
सामािजक गरजा ं या प ूत तेसाठी
क) अि त व िटकिवण े, थैय ा
करणे नफा िमळिवण े हे मुख उ ेश
असतात . क) मै ीचे संबंध थािपत करण े,
ित ा िमळिवण े, एक न े काम
करणे इ. मुख उ ेश असतात . munotes.in
Page 57
संघटन
57 ३) संबंध : अ) अिधकारा मक स ंबंध
थािपत होतात . अ) मै ीचे व सलो याच े संबंध
थािपत होतात .
ब) उ च यव थापन म यम
तरावरील व किन तरावरील
यव थापन या ंचा समाव ेश करतो . ब) औपचा रक स ंघटनेतील काय म
य चा अनौपचा रक गटावर
भाव असतो .
क) संघटनेतील स ंबंध दश िवणारा
आराखडा तयार करतो . क) संघटनेतील अिधकार स ंबंध
दश िवणारा आराखडा तयार
करता य ेतो.
४) थान स ंबंध : अ) संघटनेतील
येक य च े थान व अिधकार
संबंध िनि त क ेलेले असतात . अ) संघटनेतील य ेक य च े संबंध
फ म ै ीचे असतात . अिधकाराच े
नसतात .
ब) संघटनेतील य साठी
कामकामिवषयक िविश िनयम व
सूचना तयार क ेले या असतात . ब) संघटनेतील य च े पर पर
संबंध ह े वैयि क व पाच े
असतात . या या काया करता
िनयम तयार क ेलेले नसतात .
सव च य अिलिखत न ैितक
िनयमाच े पालन करतात .
५) ाधा य : काय मता, िश त ,
िनयं ण या गो ना ाधा य िदल े
जाते. वातं य उ फ ूत पणा ख ेळीमेळीचे
वातावरण यावर भर िदला जातो .
६) काय : अ) िविश य ेयपूत करता
िविवध कारची काय करतात . अ) िनयोिजत अशी कोणतीच काय
नसतात .
ब) िविवध काया चे व ि या ंचे लहान
लहान गटात िवभाजन क ेले जाते. ब) उि े व काय िनि त नस यान े
कामा या िवभाजना या
िनमा ण होत नाही .
क) या िविवध िवभागा ं या काया त
सूसू ता िनमा ण क न सम वय
साधला जातो . क) औपचा रक काया त स ुसू ता
राख यास मदत होत े.
७) उि पूत : यावसाियक
उि प ूत स ाधा य असत े. कम चाया या सामािजक व मानिसक
गरजाना ाधा य िमळत े.
८) संदेशवहन : संदेशवहनाची िविश
अशी औपचा रक प त असत े. नैसिग क संदेशवहनाच े काय होते.
९) वात ं य : कम चाया या िवचार व
मत वात ं यावर ब ंधने असतात .
बया चदा या ंना मनमा न काम कराव े
लागत े. िवचार व मत वात ं य असत े. कम चारी
आपल े िवचार भावना व मत े सहजग या
सांगू शकतात . munotes.in
Page 58
वािण य
58 ४.३ िवभागीकरण
संघटन ि य ेतील (Process of organization) खाते िवभागणी हा एक मह वाचा ट पा
आहे. संघटनेतील का माची िवभागणी ही शा श ु र या क न या िवभािजत कामासाठी
वतं िवभाग (Department) उघडण े व तो स ंबंिधत यि या वाधीन करण े यालाच
खते िवभागणी अस े हटल े जाते. अथा त िविवध िवभागा या यवसाया या उि प ूत साठी
सम वय साधन े अ य ंत आव यक असत े. सोयीसाठी आपण ज ेवढे जा त िवभाग करतो
तेवढेच सम वयाच े काम किठण होत असत े.
या या :
“संघटनेचे एकूण काय े व िविवध काय िनि त क े यानंतर यवसाया या िविवध
पातळीवरील शासनाम य े काय मता , एकसू ता, सुलभता आिण सम वय साध यासाठी
एकंदरीत काया चे िभ न व प ल ात घ ेऊन याची िनरिनरा या खा याम य े िवभागणी
करणे आिण न ंतर िविवध खा यातील स ंबंध ल ात घ ेऊन परत या ंचा िनरिनरा या
समूहाम य े समाव ेश करण े हणज े िवभागीकरण होय .”
हणज ेच िवभागीकरणात दोन म ुख काया चा समाव ेश होतो .
१) काया चे िवभाजन
२) समान काया चे एक ीकरण
According to pearce and Robinson - “Departmentation is the grouping of
Jobs, process and resources in to logical units to perform some
organizational task.”
According to James and Stoner - “Departmentalisation is the groupin g of
work function to that similar and logically related activities occur
together.”
४.३.१ िवभागीकरणाच े आधार
िवभागीकरणाच े खालील कार सा ंगता य ेतात.
१. काया नुसार िवभागीकरण (Departmentation by functions)
२. व तूनुसार िवभागीकरण (Departmentation by pro duct)
३. ि य ेनुसार िवभागीकरण (Departmentation by process)
४. भौगोिलक े ानुसार िवभागीकरण (Departmentation by Geographical
location / area)
५. ाहकान ुसार िवभागीकरण (Departmentation by customers)
६. वेळेनुसार िक ंवा समयान ुसार िवभागीकरण (Departmenta tion by time)
७. सं येनुसार िवभागीकरण (Departmentation by number)
८. व तूनुसार िवभागीकरण (Human Relation Skill)
९. ि य ेनुसार िवभागीकरण (Technical Skill) munotes.in
Page 59
संघटन
59 १) काया नुसार िवभागीकरण (Departmentation by functions) : येक
उप मात िविवध ि या कर यात येतात. ते हा ा ि याच े व प ल ात घ ेऊन याची
वग वारी काही ठ ळक काया म ये केली जात े व य ेक काय एका वत ं िवभागाकड े
सोपिवल े जाते. ते हा यास काया नुसार िवभागीकरण अस े हणतात. यव थापन त ह े ी
फेयॉल यान े सव यवसायाच े िवभाजन खा लील काया त केलेले आढळते.
१. तांि क काय (Technical)
२. यापारी काय (Commercial)
३. अथ िवषयक काय (Financial)
४. संर णिवषयक काय (Secarity)
५. लेखाकम िवषयक काय (Accountancy)
६. यव थापक य काय (Management)
या यित र बह त ेक उ ोगा ंचे िवभाजन ह े िवश ेषत: उ पादन काय िवपणन काय ,
अथ िवषयक काय व कम चारी िवषयक काय या चार िवभागात झाल ेले िदसत े. या
कारालाच यवसायाच े िकंवा उ ोगाच े काया नुसार functionwise (Classification)
असे हणतात .
पुढील आक ृतीव न या कारची क पना जा त प होईल .
काया नुसार िवभागीकरणाच े फायद े (Advantages of Departmention by
Function) :
१. कम चाया या कौश यात वाढ होत े.
२. मनु यबळाचा चा ंगला उपयोग करता य ेतो.
३. वैिश ीकरण साधता य ेते.
४. काटकसर / बचत करता य ेते.
५. येकाची जबाबदारी िन ि त करता य ेते.
६. यव थापन , िनयं ण व सम वय सहज रतीन े करता य ेते. munotes.in
Page 60
वािण य
60 काया नुसार िवभागीकरणाच े तोट े (Disadvantages of Departmentation by
function) :
१) िवभाग म ुख फ आप या िवभागाप ुरताच िवचार करतात .
२) सम वय साधन े अवघड जात े.
३) अिधकाराच े क ीकरण होत े.
४) िवभाग म ुखा या काया वर िनय ं ण ठेवणे कठीण जात े.
२) व तूनुसार िवभागीकरण (Departmentation by product) : एकाच
कारखा यात िनरिनरा या कार या िक ंवा िविवध ित या व त ूचे उ पादन कर यावर भर
िदला जातो . अशा कारखा या या स ंघटनेची बा ंधणी व तुनु प क ेली जात े. ा िवभागाच े
अि त व वत ं असत े. येक िवभाग जण ू काही वत ं उप म अस याम ुळे िव िवभाग
इ यादी य ेक िवभागाच े उपिवभाग हण ून काय करत े.
व तुनुसार िवभाग िनिम ती पुढे नमुद केले या प रि थतीन ुसार ि वकारली जात े.
१) कारखा यात िविवध कार या व त ुचे उ पादन क ेले जाते.
२) जे हा उ पादन होणाया व तूंची िनिम ती आिण िव िवषयक व ैिश ्ये वेगवेगळी परंतु
ठळक व पाची असतात . पुढील आक ृतीव न व त ुनूसार िवभागीकरण प करता
येईल.
वरील कार या िवभाजनास य ेक / िवभागाच े पु हा उपिवभाग होऊ शकतात . उदा.
मोटार कार िवभागाच े िविवध कार या मॉ डे स या कार िक ंवा क , िवभागाच े िविवध
कार या स िक ंवा बस िवभागाच े िविवध बस ेस अस ेही िवभाग करता य ेईल.
फायद े (Advantages) :
१. येक िवभागातील व त ूचे व प , उपयोग वेगवेगळा अस यान े याच े वेगळे िवभाग
थापन क े याने या व त ू िनिम तीवर, जािहरात , िव वर वत ं ल ठ ेवता य ेते. munotes.in
Page 61
संघटन
61 २. कम चाया वर वत ं जबाबदारी टाकता य ेते. यामुळे वतं पणे काय करता य ेते.
३. येक व त ूचे ाहक व ेगवेगळे अस यान े यां या आवडीिनवडी व त ूब लची
िति या , सुधारणा या ंचे ान िवभागीय ब ंधकास सहज र या होत े. या अन ुषंगाने
व तूम ये सुधारणा घडव ून आणता य ेते.
४. उ ोगा या एक ूण नप Ìयात ा िविश िवभागाच े काय योगदान आह े हे वत ं पणे
मोजता य ेते. व तूवर झाल ेला खच व व त ूपासून िमळालेले उ प न ह े ही प पण े
मोजता य ेते.
५. कम चाया करता काही िविश कारच े िश ण , िश ण , िविश कार या
अिभ ेरणा या योजना राबवाय या असतील तर या प तीत यो य राबिव या जाऊ
शकतात .
६. संघटने या म ु य ब ंधका या संपूण काया चे ओझ े िवभागल े जात े. िनण य यो य व
थािनक जागी व रत घ ेतले जातात .
व तुनूसार िवभागीकरणाच े तोट े (Disadvantages of Departmentation by
Product) :
१. िवभागा ंना वात ं य िद यान े संघटने या िहताप े ा िवभागाच े िहत जा त सा ंभाळले
जा याची श यता असत े. तसे झा यास िवभागीय म ुख व उ ोगा ंचा म ुख यात वाद
िनमा ण हो याची श यता असत े.
२. िविवध िवभाग झा यान े एकस ू ीपणा ठ ेवणे कठीण जात े. संगी सम वय घडिवण े
अश य होत े. िनयं णात अडथ ळे येतात.
३. िविवध िवभाग थापन करण े हे सव ीन े खचा चे काम आह े. लहान यवसाया ंना ते
श य नाही व मोठ ्या उ ोगा ंना वत ं िवभाग काय म रतीन े काय रत असतील तरच
फाय ाच े ठरते.
४. जबाबदारीच े िवभाजन झा यान े, मु य यव थापकास िवभागीय यव थापका ंवर
िनयं ण ठ ेवणे कठीण जात े. िवभागीय पात ळीवर स ंगी घा ईने व उ साहापोटी च ुक चे
िनण य घेतले जातात व सोपिवल े या जबाबदारी या द ु पयोग हो याची श यता
असत े.
३) ि य ेनुसार िवभागीकरण (Departmentation by process) : या कार या
उ ेगात िक ंवा यवसायात व त ू - िनिम ती ही ठरािवक ि य ेनु प (Process) होते अशा
उ ोगाच े िवभाजन ह े ि य ेनुसार होत े. रसायन उ ोग (Chemical Industry)
ि य ेनुसार िवभागल ेला असतो . सुती व ो ोगातस ु ा उ पादन ठरािवक ि य ेतून जात े.
उदाहरणाथ - सूत काढण े, रंग देण, व कापड तयार करण े, घडी घालण े, पुढील आक ृतीव न
उ ोगाचे िवभाजन जा त प होईल . munotes.in
Page 62
वािण य
62
उ ोग ि य े माण े िवभागला ग े यामुळे िवशेषकरणाच े फ ा य द े, वतं काम कर या या
आनंद, काया त सुधारणा घडव ून आण यासाठी भरप ूर वाव यासारख े अनेक फायद े घेतात.
याचबरोबर िवभाग म ुख व म ु य ब ंधकास मतभ ेद, िनण यास िव लंब, िनयं ण व सम वय
कर यात अडचणी िनमा ण होतात .
ि य ेनुसार िवभागीकरणाच े फायद े (Advantages of Departmentation by
Process) :
१. ि य ेनुसार िवभागा ंची िनिम ती केलेली अस याम ुळे प रि थतीन ुसार उ पादना या
मा ेत, उ पादीत व त ू या व पात , दजा त आव यक त े बदल करता य ेतात.
२. पय वे णाची प रणामकारकता वाढवता य ेते.
३. व तू या दजा िनद ष ठ ेवता य ेतो.
४. िवशेषीकरणाचा अवल ंब के यामुळे िवशेषीकरणाच े फायद े िमळतात.
५. येक िवभागाकरता त य ची न ेमणूक क न या या ानाचा फायदा क न घ ेता
येतो.
ि य ेनुसार िवभागीकरणाच े तोटे (Disadvantages or Limitation) :
१. येक िवभाग वत ं अस याम ुळे काही ि या य ेक िवभागात करा या लागतात .
उदा. माल हाता ळणीमुळे खचा त वाढ होत े.
२. येक िवभागावर का ळजीपूव ल ठ ेवावे लागत े. कोणताही िवभाग काया या बाबतीत
मागे पडत नाही . याची द ता यावी लागत े. अ यथा आव यक या मा ेत आिण व ेळेत
िमळू शकत नाही .
३. िविवध िवभाग म ुखांशी मतभ ेद हो याची श यता असत े.
४. िविवध ि या िवभागात सम वय साधता य ेत नाही .
४) भौगोिलक े ानुसार िवभागी करण (Departmentation by Geographical
location / area) : एखा ा उ ोगाचा याप फारच मोठा असतो . उ ोगाच े एका म यवत
िठकाणी काया लय थापन क न स ंपूण देशभरातील कामावर िनय ं ण ठ ेवणे आव यक
होते. अशाव ेळी या यवसायान े / उ ोगान े काया चे े ीय िवभाजन करण े यो य ठरत े. उदा.
अिधकोष स ेवा िवमा यवसाय या कार या यवसायाच े प ीकरण प ुढील त याव न
जा त चा ंग या रतीन े प होईल . munotes.in
Page 63
संघटन
63
फायद े (Advantages) :
१. येक द ेशा या त ेथील प रि थतीचा िवचार क न े ठरिवल ेले अस यान े या
े ाची वैिश े जोपासता य ेतात. ाहका ंना समाधान िम ळू शकेल.
२. वाहतूक खचा त फार मोठी बचत होत े.
३. ाहका ंना त परस ेवा िमळू शकतात .
४. येक िवभागाला अिभ े रत करता य ेते.
५. येक िवभागाचा िवकास करता य ेतो.
६. म यम तरावर िश ण काय म राब वता य ेतो.
तोटे / मया दा (Disadvantages) :
१. िवभागीय यव थापकाम य े मतभ ेद होतात .
२. मु य काया लयाकड ून शाखा ंवर िनय ं ण ठेवणे अश य
३. अिधकाराच े िवक ीकरण
४. िवभागीय अिधकाया ना यापक अिधकार ा होतात .
५) ाहकान ुसार िवभागीकरण (Departmenta tion by customers) : एखा ा
उ ोग अथवा यवसाय ठरािवक उपभो या ंची गरजप ूत करीत अस ेल तर , अशा उ ोगाच े
िवभाजन ाहका ंनुसार क ेले गे यास फायद ेशीर ठरत े. उदाहरणाथ , एखादा इल े ोिनक
उ ोग ाम ु यान े औ ोिगक उपभो या ंना (Industrial Customers) व तू पूरिवत
असेल िक ंवा स ैिनक आ थापना ंना (Military Organisation) व तू पुरवठा करीत
असेल तर अशा कार या िवभाजनास ाहकान ुसार िवभागीकरण हणतात . पुढील
आकृतीव न या कार या िवभाजनाची स ंपूण क पना य ेईल यात िवपणन (Marketing)
काय उपभो या या का रानुसार िवभािजत क ेले आहे.
munotes.in
Page 64
वािण य
64 फायद े (Advantages) :
१. ाहका ंवर यवि थत ल ठ ेवता य ेते.
२. मिवभागणीचा फायदा होतो .
३. ाहका ं या आवडी िनवडी क ळू शकतात .
४. ाहका ं या स ेवकडे ाहका ं या आवडीिनवडीकड े ल िद याम ुळे संघटनेचा
नावलौिकक वाढतो .
तोटे / मया दा (Disadvantages) :
१. साधनसाम ीचा पया वापर होत नाही .
२. कामाची प ुनरावृ ी होत े.
३. खचा त वाढ होत े.
४. िविश दजा तील ाहका ंवर अिधक भार . सव सामा य ाहका ंचा िवचार क ेला जात
नाही.
६) वेळेनुसार िक ंवा समयान ुसार िवभागीकरण (Department ation by time) :
काही स ंघटनात ून उ ोगात िदवसरा काम चाल ू असत े व उ ोग हा िविवध पा यात
(Shift) काम करीत असतो . समजा एखा ा उ ोग तीन पा यात काम करीत अस ेल तर
या उ ोगात य ेक पाळीसाठी व ेगळा िवभाग अस े तीन वत ं िवभाग राहतील . येक
िवभागाच े काम व उि े ही सारखीच राहतील . पण सात यान े येक पाळीस काम करणाया
माणसा ंची वैिश े कदािचत व ेगवेगळी राहतील . काही कम चाया ना रा पा ळीतच काम करण े
आवडल े. काह ना पिह या , तर काह ना द ुसया पाळीत काम करण े आवडत े हे िवभाजन
कम चाया या सोयी माण े, आवडी माण े, वैिश ेपूव काम कर या या प ती माण े केलेले
असत े.
७) सं येनुसार िवभागीकरण (Departmentation by number) : सं येवर
आधा रत िवभागीकरण सव सामा यपण े ल कराच े बाबतीत िक ंवा स ंर ण दलात जा त
उपयु असत े. चंड बांधकामावर मज ूरा या स ं ये माण े िवभाग क ेले जातात . उदा.
मोठ्या धरणाच े बांधकाम कम चारया ंची वग वारी कर यात य ेऊन िवभाग क ेले जातात .
४.४ स ं ह
१. अिधकार दान हणज े काय? अिधकार दान ि य ेतील ट प े सांगा.
२. अिधकार दानाची त व े सांगा.
३. अिधकार दान एक कला आहे चचा करा.
४. अिधकार दानाच े मह व आिण फायद े सांगा.
५. अिधकार दानातील अडचणी सा ंगा.
६. अिधकार दानाची अडचणी द ूर कर यासाठी उपाय योजना सा ंगा. munotes.in
Page 65
संघटन
65 ७. अिधकार दान आिण अिधकाराच े िवक ीकरण यातील फरक सा ंगा.
८. िनयं ण क ा हणज े काय याच े मह व आिण फायद े सांगा.
९. े युनसचा िनय ं ण क ा स ंबंधी िस ा ंत प करा .
१०. िनयं ण क ा ठरिवणार े घटक प करा .
११. संघटन त याच े कास सा ंगून याच े फायद े व मया दा सा ंगा.
munotes.in
Page 66
66 ५
अिधकार दान आिण यव थापन क
करण रचना :
५.० उि े
५.१ ा तािवक
५.२ अिधकार दान
५.३ सं ह
५.० उि े
अिधकार दान समजाव ून घेता येईल.
िनयं ण क ा समजाव ून घेता येईल.
िनयं ण क ा ठरिवणार े घटक समजाव ून घेता येईल.
संघटन त ा आिण याच े फायद े यांचा अ यास करता य ेईल.
५.१ तावना
यवसाय स ंघटने या भरभराटीसोबत ितच े व प आिण याप आिण याम ुळे काय कारी
अिधकाया चे काम वाढत े. अशाव ेळी काम काय मपण े हो यासाठी या ंचे िवभाग क न त े
इतर द ु यम अिधकाया वर सोपिव यात येते िकंवा हाताखालील अिधकाया ना वाट ून दे यात
येते अथा त येथे एकच अप े ा असत े क , मुख अिधकाया माण ेच दु यम अिधकाया नी
काय कराव े अशा कार े कामाची िवभागणी कर या या काया सच अिधकार दान अस े
हणतात . कारण य ेथे कामा या जबाबदारीसोबत द ु यम अ िधकाया ना काही म ूलभूत
ह का ंचे वाटप क ेले जाते.
५.२ अिधकार दान
यवसाय स ंघटने या भरभराटीसोबत ितच े व प आिण याप आिण याम ुळे काय कारी
अिधकाया चे काम वाढत े. अशाव ेळी काम काय मपण े हो यासाठी या ंचे िवभाग क न त े
इतर द ु यम अिधकाया वर सोपिव यात य ेते िकंवा हाताखालील अिधकाया ना वाट ून दे यात
येते अथा त येथे एकच अप े ा असत े क , मुख अिधकाया माण ेच दु यम अिधकाया नी
काय कराव े अशा कार े कामाची िवभागणी कर या या काया सच अिधकार दान अस े
हणतात .
munotes.in
Page 67
अिधकार दान आिण
यव थापन क
67 ५.२.१ या या
१) लुईस ॲलन : “अिधकार दान हणज े यव थापकान े वीकारल ेली अशी ि या क
या ार े तो आपल े काम इतरा ं या मदतीन े पूण करताना आपल े अिधकार द ुसया ला देते.”
L.A. Allen : “Delegation of Authority is the process a manager follows
individing the work assigned to him so tha t he performs that part which
only be, because of his unique organization placement can perform
effectively and so that he can get other to help him with what remains.”
२) एफ. जी. मूर : “सहा यकावर काम सोपिवण े व याबाबतीत या ंना अिधकार द ेणे
हणज े अिधकार दान होय .”
F.G. Moore : “Delegation means assigning work to others and giving then
authority to do it.”
३) िथओ ह ॅमन : ’सहा यका ंना ठरािवक मया दे या आत या ंचे काय पार पाडता याव े
याक रता या ंन अिधकार द े या या ि य ेला अिधकार दान अस े हणतात .“
Ther Harman : “Delegation of authority merely means the granting of a
authority to subordinate to operate within prescribed limits.”
वरील सव या या ं या अ यास क े यास अस े ल ात य ेते क स ंपूण कामा ंपैक काही
भागाची जबाबदारी सहा यका ंवर सोपिव याची आ िण ते काम कर यासाठी आव यक त े
अिधकार द े याची ि या अिधकार दान अ ंतभू त आह े.
५.२.२ अिधकार दान कर या या ि य ेतील ट प े
१) दु यम अिधकाया ना काम सोपिवण े (Assisgnment of duties to
subordinates) : अिधकार दान ि य ेतील पिहला ट पा हणज े दु यम अिधकाया ना
काम सोपिवण े दु यम अिधकाया ला एखाद े काम कर याची जबाबदारी सोपिवली जात े. या
काया बाबत काय अप े ा आह ेत. ते काम क े हा प ूण होणे आव यक आह े तसेच याला
काया बाबत काय इ ा ंक िदल ेला आह े याबाबत स ूचना िद या जातात .
२) अिधकार दान करणे (Transfer of Authority) : अिधकार दानाचा द ुसरा
ट पा हणज े अिधकार दान करण े. दु यम अिधकाया ला ज े काम सोपिवल े असेल ते पूण
करता याव े हणून याला आव यक त ेवढ्या माणात अिधकार दान क ेले जाते.
३) जबाबदारी व अिधकार यो य समतोल िक ंवा सम वय साधण े (Acceptance
condition) : आदश अिधकार दान ि य ेत जबाबदारी व अिधकार या ंचा समतोल
िकंवा सम वय साधण े आव यक असत े. िकती माणात जबाबदारी व अिधकार दान
करता य ेतात ह े प रि थती साप े असत े. पण काही जबाबदाया केवळ मुखालाच munotes.in
Page 68
वािण य
68 सांभाळा या लागतात . या सोड ून अ य जबाबदाया दु यम अिधकाया कडे दान क े या
जातात . यव थापनात अ य य कड ून काय क न घ ेणे याला फार मह व असत े. दान
केलेली काय िकंवा जबाबदाया दान यवि थतपण े व काय मतेने करवून घेणे हे अिधकार
दान ि य ेचे मुख सु असत े. वाजवीप े ा जा त अिधकार दान न करता यो य कार े
अिधकार व जबाबदाया दान करण े आव यक असत े.
४) उ रदािय व िनि त करण े (Creation of Responsibility) : एकदा अिधकार व
जबाबदारी द ु यम अिधकाया ला सोपिवली हणज े व र अिधकारी आप या जबाब दारीत ून
कधीच मोक ळा होऊ शकत नाही . दु यम अिधकारी आपली काय यवि थतपण े करीत
आहे क नाही ह े पाहण े, व या ं या यो य द ेखरेख ठेवणे. िनयं ण ठ ेवणे ही यव थापकाचीच
जबाबदारी असत े.
अिधकार दाना या ि य ेमुळे दािय वाच े (जबाबदारीच े) ह तांतरण होत े परंतु
उ रदािय वाच े ह ता ंतरण होत नाही . यव थापकाला काही काम े पूण कर याची
जबाबदारी आप या द ु यम अिधकाया ना अिधकार दान ि य ेमुळे सोपव ता येतात. परंतु
या व र ा ती असल ेले उ रदािय व यव थापकाच ेच असत े.
५.२.३ अिधकार दानातील अडचणी / सम या
अिधकार दान ि या जरी वरकरणी साधी व स ुलभ वाटत असली तरी य यवहारात
अिधकार दान िकचकट व ग ुंतागुंतीचा आह े. अिधकार दानातील म ु य दोन
कार या अडचणी असतात .
अ) अिधकारी वगा या अडचणी (Problem / Barriers of Manager)
ब) नोकर वगा या िक ंवा स ा ं या अडचणी (Barriers on the part of subordinate)
munotes.in
Page 69
अिधकार दान आिण
यव थापन क
69 अ) अिधकार दानातील अडचणी :
१) मीच चा ंगले काम करतो (I can do it better myself feeling) : अिधकारी
वगा ला न ेहमी अस े वाटत े क , काम इतरा ंना सा ंग याप े वत :च या याप े ा अिधक
चांग या कार े काय क शक ू. हणून तो आप या कामाची िवभागणी कर यास नाख ूष
असतात हण ून ते अिधकार दान करीत नाहीत .
२) सहकाया चा मत ेवर अिव ास (Lack of confidence in subordinate) :
व र अिधकाया ना द ु यम अिधकाया या काय मतेब ल अथवा या या कामाब ल
िव ास नस यास त े अिधकार दान करीत नाही व पया याने वत : या कामाचा बोजा
वाढिवतात .
३) यव थापका ंची वत :ची अकाय मता (Lack of ability to direct) :
यव थापक इतरा ंना माग दश न क न त े काम क न घ े याची कला जाणत नस ेल व तो
वत: चांगले काम क शकतो पण इतरा ंकडून काम क न घ े यात अकाय म अस ेल तर
अिधकार दान ि य ेत अडथ ळा िनमा ण होतो .
४) िनयं णाचा अभाव (Absence of control / fear of losing control) :
अिधकार दान क े याने व र अिधकाया स िनय ं णाची जबाबदारी यावी लागत े. यो य
िनयं ण प तीचा अभाव अिधकार दान ि य ेत अडथ ळे िनमा ण करतो .
५) सहा यका ं या ह शारीची िभती (Fare of subordinates excellence) : अिधकार
दान क े याने जर द ु यम अिधकारी काय मपण े काय क शक ेल तर याला याब ल
बढती िम ळेल याम ुळे मुख अिध काया ला एका स ेवकाला म ुकावे लाग ेल या िभतीन े
अिधकार िदल े जात नाही .
६) स ेची अिभलाषा (Desire to dominate) : स ेची अिभलाषा ही अिधकार
दाना या मागा तील मह वाची अडचण आह े. अिधकाया ना वाटत े क , अिधकार दान
के याने यव थापनावर असणारी याची पकट िढली होत े. याचे िनयं ण नािहस े होते.
हणून वत :चे अिधकार द े यास तो नाख ुष असतो .
७) काळजीप ूव क व स ंर क ि कोन : दु यम अिधकाया या च ुकानाही व र
अिधकारीच जबाबदार धरल े जातात . यामुळे कम चाया नी चुका कर याप े ा अिधकारी वग
काळजी हण ून काम वत :च करण े पसंत करतात .
८) िटकेची िभती (Fear to criticism) : दु यम अिधकारी जर अिधकाराचा यो य वापर
क न जा त मा यता िम ळवून लोकि य झाल े तर आप यावर टीका होईल . आपण कमी
पडलो ह े सवा ना समज ेल या िभतीन े व र अिधकारी अिधकार दान टा ळतात अस े िदसत े.
९) मह व कमी हो याची िभती : मुख अिधकाया ला वाटत े क , दु यम अिधकारी
सोपिवल ेले काम अिधक काय मपण े क शक ेल आिण काला ंतराने तो अिधकारप ती
आिण अिधकाराची मागणी कर ेल याम ुळे याचे मह व कमी होईल . munotes.in
Page 70
वािण य
70 १०) मुख अिधकारी सनातनी अस यास : जर म ुख अिध कारी फाजील द व
सनातनी अस यास तो इतरा ंना अिधकार द ेत नाही .
ब) सहा यका या अडचणी (Barriers on the part of subordinate
Difficulties) :
१) परावल ंबी वृ ी व सवय (Dependence on the superior for decisions) :
दु यम अिधकारी व कम चारी या ंना या ं या सम या वेळोवेळी व र अिधकाया कडून
सोडव ून यावयाची सवय असत े. अगदी बारीकसा रक गो त े व र ा ंचा स ला घ ेऊन काम
करतात . हणज े दुसया या िनण यावर या ंना अवल ंबून रहाव े लागत े. असे दु यम अिधकारी
अिधकार ि वकार यास तयार असत नाही .
२) आ मिव ासाचा अभाव (Lack of self confidence) : व र किन स ंबंधामुळे
कम चाया म ये वेगळेपणाची भावना िनमा ण होत े. यूनगंडामुळे दु यम अिधकारी वग
आ मिव ास गमावतात व हण ूनच नवीन अिधकार वीकार यास तयार असत नाहीत .
३) िटकेची िभती (Fear to criticism) : दु यम अिधकारी न यान े काम करताना
अिधकाराचा वापर करताना या ं याकड ून चुका हो याची श यता असत े. मग ा च ुका
टीकेचा िवषय बनतो . हणून दु यम अिधकारी अिधकार ि वकार यास नाख ुष असतात .
४) मािहती व साधन े यांचा अभाव (Lack of information and resources to do
a good job) : अिधकारांचा यो य तो वापर हावा व िनण य अिधक अच ूक असाव ेत व
त परत ेने घेतले जावेत याकरता आव यक ती सव मािहती व साधन े दु यम अिधकाया ना
उपल ध होतीलच अस े नाही . अथा तच अिधकार व जबाबदारी ि वकार यात अडचणी
येतात.
५) ेरक योजना ंचा अभाव (Inadequacy of posi tive incentives) : अिधकारा ं या
कुशलतेने वापर क न यवसायास यश िम ळवून िद यास द ु यम अिधकाया चा उ साह
वाढेल या ीन े कोण याही ेरक योजना अि त वात अस याच े िदसत नाही .
६) चुक ची भावना : दु यम अिधकाया ची अशी भावना असत े क अिधकार वीक ृतीनंतर
कामाच च ूक के याने याला कामाव न कमी क ेले जाईल िक ंवा याला बढती िम ळणार
नाही. हणून ते जबाबदारी वीकारत नाही .
७) िनण य ि य ेत अडथळा : कोणताही िनण य घे यापूव आव यक ती साधन साम ी व
मािहती उपल ध असण े आव यक आह े जर सहा यक अिधकाया ना आव यक ती मािहती ,
आकड ेवारी, उपल ध होत नस ेल तर सहा यक अिधकार ि वकार यास नाख ूष असतात .
८) इतर फायद े : जबाबदारी ि वका न काम क े यावरही कामगारा ंना या ं या स ेवेचे फळ
हणून पगारवाढ िक ंवा बढती िम ळत अस यास त े जबाबदारी ि वकारत नाहीत .
munotes.in
Page 71
अिधकार दान आिण
यव थापन क
71 ५.२.४ अिधकार दानाची त वे
१) अिधकार व जबाबदारीच े त व (Authority should be co -existent with
responsibility) : जबाबदारी या माणात अिधकार दान कराव ेत. संघटनेतील किन
अिधकाया ना याच े अिधकार व याम ुळे िनमा ण होणारी जबाबदारी यास ंबंधी प क पना
देणे आव यक असत े. दोन य म य े अिधकाराची सीमार ेषा ठरिवण े सोप े जाईल .
अिधकार व जबाबदाया यात समतोल असावा काहीव ेळा अपेि त प रणामाचा पान े
जबाबदाया प क े या जातात .
२) आदेशातील एकवा यता (Unity of Command) : एका य ला एकाच
य कड ून आद ेश िमळावेत जर एका य ला अन ेक य कड ून आद ेश िकंवा अिधकार
ा झा यास ितन े कोणाच े आदेश मानाव ेत व कोणाला जबाबदार राहाव े याब ल ग ध ळ
िनमा ण होईल . हा ग ध ळ टाळ यासाठी आद ेशात एक वा यता हवी .
३) यो य स ंपादन (Proper Communication) : संघटनेतील िविवध िवभागाम य े
यव था पनाचा सव तरावर यो य स ंपादन झाल े पािहज े. सं ापनाच े अनेक कार आह ेत.
यो य या प तीन े सं ापन झाल े पािहज े.
४) यो य सहायकाची िनवड (Selecting appropriate subordinates) : अिधकार
दान करताना यो य सहा यका ंची िनवड करण े मह वाच े असत े. सोपिवल ेली जबाबदारी तो
यो य कार े पार पाड ू शकेल का याचा िवचार करावा लागतो . या सा काकड े असणार े
कौश य , पा ता इ . व गो ी पाह न याला अिधकार दान कर यात याव े.
५) अपेि त प रणामान ुसार दानत ेचे त व : व र अिधकारी स ंघटनेची काय ठरिवली .
यानंतर या कामाच े अनेक भाग पाड ून य ेक िवभागातील अिधकाया ना या ंचे वाटप क ेले
जाते. किन अिधकाया नी कोणत े काम करावयाच े आिण या याब ल व र ा ंना काय
अपेि त प रणाम हव े आहेत याची प पण े किन ा ंना क पना द ेणे आव यक असण े तसेच
िनयं णाबाबतच े धोरण द ेखील प क ेले पािहज े.
६) उि े प असावी : अिधकार दान ि या भावी हो यासाठी स ंघटनेची उि े
प असावी . सहा यक अिधकाया ला अिधकार दान क े यानंतर यान े काम करताना
संघटनेची उि े डो यासमोर ठ ेवून काम क ेले पािहज े. थोड यात जी उि े ठरिवल ेली
असतात ती सहायका ंना मािहत असण े आव यक आह े.
७) िनण याचे त व : या त वान ुसार य ेकाला अिधकाराच े वाटप क े यानंतर य ेक
सहाकाया ला िनण याचे वतं िदल े पािहज े. यात व र ा ंनी ह त ेप क नय े. सहायका ंनी
देखील व र ा ंवर अवल ंबून राह नय े. िनण य वात ं यामुळे आ मिव ास वाढतो .
munotes.in
Page 72
वािण य
72 ५.२.५ अिधकार दान आिण अिधकाराच े िवक ीकरण यातील फरक
अिधकार दान अिधकाराच े िवक ीकरण
१. अथ : िनधा रत िक ंवा ठरािवक
मया िदत काय कर याच े अिधकार
सहा यका ंना द ेणे हणज े अिधकार
दान होय . या अिधकाराम ुळे सहा यक व किन
अिधकाया चे मह व वाढत े याला
िवक ीकरण हणतात .
२. व प : अिधकार दान ही एक कला
आहे. याम य े व र अिधकारी आप या
सहा यकाकड ून काम क न घ ेत
असतो . अिधकाराच े िवक ीकरण ह े
यव थापनाच े त व ान आ हे.
संघटने ारे अिधकारा ंचे िवक ीकरण
कर यात य ेते.
३. िनयं ण : अिधकार दानाम ुळे
सहा यका ंवर िनय ं ण ठ ेवता य ेते.
याला अिधकार दान कर यात य ेते
यावर व र ा ंकडून भावी िनय ं ण
ठेव यात य ेते. अिधकारा या िवक ीकरणाम ुळे
संघटने या सव काया वर िनय ं ण ठ ेवले
जाते. याला अिधकार िमळाल ेले
असतात त े िनयं ण ठेवतात.
४. ि थरता : व र ह े अिधकार क े हाही
काढू शकतात . अिधकार दान ह े कमी
िकंवा जा त अस ू शकतात याम य े
ि थरता असत े. अिधकारान े िवक ीकरण ह े ि थर
व पाच े असत े. कमी िक ंवा जा त
माण ि थर / कायम व पाच े असत े.
५. जबाबदारी : अिधकार दान क ेले तरी
जबाबदारी कमी होत नाही . वातं य उ फ ूत पणा ख ेळीमेळीचे
वातावरण यावर भर िदला जातो .
६. गरज : काही व र गो ी
घडिव यासाठी अिध कार दान ह े
आव यक असत े. व र प रि थतीम य े
अिधकार दान कर याची जबाबदारी
असत े. लहान स ंघटनेला िवक ीकरणाची िवश ेष
आव यकता नसत े. मोठ्या सं येसाठीच
िवक ीकरण आव यक असत े.
७. समाव ेश : अिधकार दान ि या ही
व र आिण सहा यक या ं यात होत े. अिधकाराच े िवक ीकरण ह े व र
यव थापनाकड ून खाल या तरावरील
यव थापनापय त होत े.
८. संबंध : अिधकार दानाचा स ंबंध हा
व र आिण सहा यक या यातच
असतो . अिधकाराचा िवक ीकरणात स ंबंध फ
उ च यव थापनाचाच असतो .
munotes.in
Page 73
अिधकार दान आिण
यव थापन क
73 ५.२.६ यव थापन क ा िक ंवा िनयं ण क ा
ा तािवक :
यव थापन क ा िक ंवा े ही एक अशी ि या आह े क याम य े एक िविश अिधकारी
िकती कम चाया वर िनय ं ण ठ ेऊ शकतो . याबाबत मया दा घाल ून िद या आह ेत कारण
कोणत ेही य या या क ुवतीपे ा िक ंवा काय मतेपे ा अिधक काम क शकत नाही
िकंवा मया देपे ा जा त िनय ं ण ठ ेवणार नाही . काय म यव थापक व शासक मोठ ्या
माणात वाढल े या यवसायावर िनय ं ण ठ ेऊ शकतात . सव साधारणपण े उ च अिधकारी
४ ते ६ यव थापक य कम चाया वर िनय ं ण ठ ेऊ शकतो . याचबरोबर एक यव था पक ८
ते १२ पय वे कांवर िनय ं ण चा ंग या प तीन े ठेऊ शकतो . गे पूनस या िस ा ंतानुसार
उ ोग स ं थेत कामगाराची व पदािधकाया ची सहस ंबंध मोठ ्या माणात वाढतात ह े दाखव ून
िदले. हणज ेच कामगार - कामगार , कामगार - मालक , मालक व मालक अस े कोण याही
कारच े सहसंबंध वैयि क साम ुिहक िक ंवा िम ीत व पाच े अस ू शकतात याम ुळे
कोण याही पदािधकाया या काया ची िविश मता असत े.
यव थापन क ेची या या (Definition of Span of Management) :
१) यव थापन क ा हणज े एका अिधकाया या िनय ं णाखाली असल े या कामगार िकंवा
नोकरा ंची स ं या अथवा एक यव थापक िकती नोकरा ंवर काय म र या िनय ं ण ठ ेऊ
शकतो . याला यव थापनाची क ा अस े हणतात .
२) लुईस अ ॅलन : ’एक यव थापक आप या हाताखालील िकती अिधकाया वर पय ण
क शकतो याला यव थापनाच े े िकंवा क ा हणतात .“
According to Louis Allen - “Span of supervision refers to the number of
people that a manager can supervise.”
३) According to Stoner : “Span of Management may be defined as the
number of subordinates who report directly to given manager.”
५.२.७ िनयं ण क ेचे मह व
१) यव थापका ंची काय मता वाढत े (Ensures efficiency) : यव थापनाची क ा
ही य ेक संघटनेला आव यक आह े. यव थापन क ेमुळे यव थापका ंची काय मता
वाढ यास मदत होत े. संघटनेम ये समतोल राख यात मदत होत े.
२) वेळेचे मह व आिण अिधकाया चे कौश य (Importance of time and ability
of superior) : पय वे अिधकाया चा वेळ वाचतो . यव थापन क ा ठरिव याम ुळे एक
यव थापक चा ंग या कारच े काम क शकतो . वेळ व पैशाची बचत होत े.
३) मया िदत सभासद स ं या (Restricts num bers) : यव थापन क ा ठरिव याम ुळे
यव थापक आप या कमीत कमी ६ अिधकाया या काया वर भावी िनय ं ण ठ ेऊ शकतो
िकंवा या ंना माग दश न क शकतो .
४) गटांची नाराजी (Group feeling) : जे हा व र व सा क या ं यातील सहस ंबंध
चांगले असतात . ते हा गटबाजी होऊ शकत नाही . munotes.in
Page 74
वािण य
74 ५) गैरहजेरी व अदलाबदलीचा दर कमी (Reducat absenteeism and
turnover) : यव थापक स ं या व अिधकार स ं या कमी अस यास यव थापक
आप या हाताखालील सा का ंवर भावी िनय ं ण ठ ेऊ शकतो . यामुळे गैरहजेरी व
अदलाबदलीचा दर द ेखील कमी हो यास मदत होत े.
६) संबंध वाढतात (Improves relations) : यव थापन क ा ठरिव याम ुळे व र व
किन / सहा यक या ं यातील स ंबंध सुधारतात .
७) ताबडतोब क ृती (Facilitates Prompt action) : यव थापन क ा ठरिवल ेली
अस याम ुळे कोणताही िनण य िकंवा कृती ताबडतोब होत े.
८) िव ास वाढतो (Facilitates trust) : यव थापन क ा ठरिव याम ुळे संघटनेत
िव ासाच े वातावरण तयार होत े. संघटनेत िनयमा ंचे, पालन क ेले जाते. िश तीच े वातावरण
तयार होत े.
९) औ ोिगक शा ंतता (Ensures Industrial peace) : यव थापन क ा ठरिवली
नाही तर स ंघटनेत गुंतागुंत िनमा ण होईल . औ ोिगक शा ंतता राहणार नाही . हणून
यव थापन क ा ठरिव याम ुळे औ ोिगक शा ंतता राहत े. औ ोिगक वातावरण शा ंत राहत े.
१०) भावी स ंदेश वहन (Facilitates effective communication) : यव थापन
क ा ठरिव याम ुळे भावी स ंदेश वहन होऊ शकत े.
५.२.८ े युनस या ंचा यव थापन क ा ( े ) ठरिवणारा िस ा ंत
कारखा याचा स ंघटनेत एक नवीन अिधकारी िक ंवा कम चारी िनय ु के यामुळे िकती व
कोण या कारच े संबंध थािपत होतात याब ल ी . ही.ए. े युनस या ंनी िवश ेष
अ यास क ेला. सन १९३३ साली े युनस या ंनी (Relationship in Organisation) ा
शोधप ात आपल े िन कष िस क ेले हे िन कष े युनसचा िस ा ंत ा नावान े िस
आहे. ा िस ा ंताचे व प प ुढे थोड यात प क ेले आहे.
संघटनेत एक नवीन अिधकारी िक ंवा कम चारी िनय ु के यामुळे िकती व कोण या कारच े
संबंध थािपत होतात या ंचे यांनी स ु मांडले आह े. एक नवीन िनय ु मुळे एकूण
संबंधाची स ं या भ ूिमती ेणीने वाढत े असे यांनी हटल े आहे. यासाठी या ंनी पुढील स ु
सांिगतल े आहे.
212n
RN n
R = Total No. of Relationship एकूण संबंध सं या
N = Number of subordinates सहा यका ंची सं या
तसेच व र व अिधकारी आिण सहा यक या ंचे तीन पर परस ंबंध पुढील कारच े असतात .
१) य एक ेरी संबंध (Direct single Relationship)
२) य गटस ंबंध (Direct Gr oups Relationship)
३) ितरकस व पाच े संबंध (Cross Relationship) munotes.in
Page 75
अिधकार दान आिण
यव थापन क
75 कारखा या या स ंघटनेत सहा यका ंची स ं या या माणात वाढत े. यापे ा स ंबंधा या
िनिम तीम य े होणारा एक ूण वाढ अन ेक पटीन े जा त असत े. संबंधाची स ं या फारच मोठी
अस याम ुळे यव थापका या मा निसक मत ेवर ताण पडतो व याम ुळे आप या
सहा यका ं या काया वर यवि थतपण े देखरेख व िनय ं ण ठ ेवता य ेत नाही .
ॅ युनस या ं या मत े सव साधारण प रि थतीत यव थापकाची शारी रक व मानिसक मता
मया िदत अस याम ुळे तो एक ंदर ६ सहा यकावर यवि थतपण े देखरेख ठेऊ शकतो .
उदा. समजा किन अिधकाया ची सं या ५ असेल तर व र व किन यात एक ूण १००
कार े संबंध थािपत होतात .
5212
255 12
32542
5 16 4
5 20100n
RN n
Potential Relationship (Graicunas Formula) :
No. of Subordinates No. of Total Relationship
1 1
2 6
3 18
4 44
5 100
6 222
7 490
8 1080
9 2376
10 5210
11 11374
12 24708
13 53404
ॅ युनस या ं या मत े एका स ंघटकाची वाढ क ेली असता क ेवळ य एक ेरी संबंधा या
सं येत वाढ होत नाही तर य गट स ंबंधा या स ं येत आिण ितरकस व पा या
संबंधात द ेखील वाढ होत े. उदा. शांत हा अिधकारी अस ून शंशाक व आश ुतोष ह े याच े
सहा यक आह ेत या िव ातील स ंबंध पुढील माण े होतील . munotes.in
Page 76
वािण य
76
१) शांतचे शशांकबरोबर
२) शांतचे आशुतोष बरोबर
य गटस ंबंध :
१) शांतचे आशुतोष सोबत असताना शशा ंक बरोबर
२) शांतचे शशांक सोब त असताना आश ुतोष बरोबर
ितरकस स ंबंध :
१) शशांकचे आशुतोष बरोबर
२) आशुतोषच े शशांक बरोबर
असे एकूण सहा स ंबंध
हा िस ा ंत ॅ युनसचा िस ा ंत हण ून ओळखला जातो .
५.२.९ यव थापन क ा ठरिवणार े घटक िक ंवा िनय ं ण क ा
यवसाय स ंघटनेत िविवध पात यांवर का य करणाया यव थापका या िनय ं णाच े े
मया िदत असण े आव यक आह े. सव संघटनेसाठी व यव थाकासाठी आदश असे िनयं ण
े ठरिवता य ेत नाही . हणून यव थापका ं या िनय ं णाच े े िनि त करताना खालील
घटक ल ात याव ेत.
१) अिधकाया ची बौि क मता (Capacity of Manager) : संघटनेतील
अिधकारया ंची बौि क मता िक ंवा कुवत सारखी नसत े. यासाठी य ेक अिधकाया ची munotes.in
Page 77
अिधकार दान आिण
यव थापन क
77 बौि क मता िक ंवा कुवत सारखी नसत े. यासाठी य ेक अिधकाया ची बौि क मता
िकती आह े हे ठरवून यव थापकान े या अिधकाया चे िनयं ण े ठरवाव े.
२) कामाच े व प (Nature of work) : िनयं णाची प रणामकारकता ही काया या
व पाद ेखील अवल ंबून असत े. बदल या व पा या िक ंवा ग ुंतागुंती या काया पे ा
चाकोरीब व पा या काया वर द ेखरेख ठेवणे सोपे अस याच े िनयं ण े ाचे माण
अिधक ठ ेवता य ेते. येक कार या काया साठी समान िनय ं ण े िनि त करता य ेत
नाही. यासाठी यव थापन े ठरिवताना काया चे व प िवचारात घ ेतले पािहज ेत.
३) सा का ंची यो यता : या यावर िनय ं ण ठ ेवावयाच े आहे यां या पा तेवर िनय ं ण
मया दा आिण प रणामकारकता अवल ंबून असत े. हे सहा यक जर पा काय म असतील
तर िनय ं णासाठी लागणारा व ेळ आिण म कमी लागतात . याउलट अ िशि त िक ंवा कमी
काय मता असणाया कम चाया वर देखरेख ठेव यासाठी जा त व ेळ आिण म खच कराव े
लागता त.
४) उपल ध ख ेळ (Time devoted to supervision) : यव थापनातील उ च
अिधकाया ना आपली वत :ची जबाबदारी प ूण क नच सहायका ं या काया चे िनरी ण व
िनयं ण कराव े लागत े. साधरणपण े उ च अिधकाया चा बराच व ेळ धोरणा मक िनण य
घे यासाठी व सभाना हजर राह यासा ठी जातो . यामुळे ते सहा यका ं या काया वर िनय ं ण
ठेवू शकत नाही . या अिधकाया चे िनयं ण मया िदत असाव े. यूमन, समर व व ॅरन ा त
लेखकां या मत े - “An Executive who personally makes many decision is able
to supervise few people than an executive wh o only has to provide
occasional coaching and encouragement.”
५) अिधकार दानाच े माण (Degree of decentralization and delgation) :
यो य माणात अिधकार दान कर यावर द ेखील िनय ं ण े अवल ंबून असत े. सहकाय
आिण िव ास या आधारावर जर व र आिण किन पात ळीवरील स ंबंध िनधा रत होत
असतील तर िव त ृत िनय ं ण शि य होत े. येक काया त वत : भाग घ े यासाठी वत : या
सहा यका ंना अिधक वाव द ेणारा अिधकारी जा त यापक े ावर िनय ं ण ठ ेवू शकतो .
सव च गो ी क ीभूत करणाया अिधकाया या िनय ं णासाठी जा त व ेळ देणे श य होत नाही
यामुळे िनयं ण े मया िदत रहात े.
६) सहा यका ंना िश ण (Training to subordinate) : उ ोग स ं थेतील कामगार
अनुभवी िशि त व शा ो अ यास क ेलेले असतील तर काम कमीत कमी व ेळात
जा तीत जा त काम क शकतात . याचबरोबर आपसातील सहस ंबंध सलो याच े
असतील तर क ुशलता वाढवता य ेते व िनय ं ण क ा वाढिवण े श य होत े.
७) आधुिनक स ं ापन प ती (Use of Communication Technology) :
सं ापना या कारातील जर समोरासमोरील स ं ापन अस यास यव थापकाचा जा त
वेळ जाईल . कॉ यूटर या सहा यान े सं ापन प ती वापर यास व ेळेची बरीच बचत होईल .
हणून सं ापन प तीवर यव थापन क ा ही अवल ंबून असत े. munotes.in
Page 78
वािण य
78 ८) उ साह / ेरणा (Incentives Offered) : किन ाजव ळ ान, यो यता व
काय मता अस ेल तर त े अ पेि त काय काय मतेने क शकतात . यापक े ावर
यव थापक िनय ं ण ठ ेवू शकतो .
९) भौगोिलक े : एखा ा अिधकाया ला या सहा यका या काया वर देखरेख ठेवावी
लागत े असे सहा यक क ुठे आहेत यावर स ु ा िनय ं णाच े े अवल ंबून असत े. सहा यक ह े
जर िनरिनरा या िठकाणी िवख ुरलेले असतील आिण स ंदेशवहनाची व वाहत ुक ची यव था
जर काय म नस ेल तर काय े अिधकारीस ु ा फार थोड ्या सहा यका ं या कामावर
देखरेख ठेवू शकेल. ा उलट अिधकारी आिण याच े सहा यक एकाच िठकाणी काम करीत
असतील . निजक या प रसरात राहत असतील आिण स ंघटनेमधील स ंदेशवहनाची
यव था काय म अस ेल तर िनय ं णा या े ा या थोडा िव तार क े यानंतरही स ंबंिधत
अिधकाया या काय मतेवर याचा ितक ूल प रणाम होत नाही .
१०) भावना मक थ ैय : रागीट लहरी व न ेहमी िचडणारा अिधकारी सहायका ंवर भाव
िनयं ण ठ ेवू शकत नाही . अशाव ेळी या अिधकाया या िनय ं णाच े े मया िदत असाव े.
याउलट शा ंत वभाव , मानिसक स ंतुलन ठ ेवणाया व मानसशा जाणणाया अिधकाया चे
िनयं ण े मोठ े असाव े.
५.३ स ं ह
१. भौगोिलक े बाबत मािहत िलहा
२. बाबत मािहत िलहा
३. यव थाप न क ा ठरिवणार े घटक कोणत े आहेत?
४. े युनस या ंचा यव थापन क ा िस ा ंत प करा
५. िनयं ण क ेबाबत टीप िलहा
६. अिधकार दान आिण अिधकाराच े िवक ीकरण फरक प करा
munotes.in
Page 79
79 ६
िनद शन आिण िनय ं ण
करण स ंरचना
६.0 उि े
६.१ ा तािवक
६.२ ो साहन
६.३ नेतृ व
६.४ िनयं ण
६.५ सं ह
६.0 उि े
सदर करणा या अ या साअंती िव ाथ खालील घटक समज ु शकेल
१. ो साहन हणज े काय ?
२. ो साहनाच े िविवध घटक
३. नेतृ व मता हणज े काय?
४. िनयं ण व िनय ं णाची आध ुिनक साधन े
६.१ ा तािवक
दैनंिदन जीवनात कामगार वग तसेच अिधकारी वगा स कामा बाबत सात य राख यासाठी
मािसक पगारा य ेित र ईतर अिधकच े घटक द ेखील मह वाची भ ुिमका बजावत असतात .
जसे िक भर पगा री सु ी, सं थे ारे े णीय थळी सहल , बोनस इ यादी . ा सव
घटका ंचा प रणाम एक ंदरीत कामाची ऋ ी व कामगार समाधान ा म य े होते. कोण याही
संघटने िकंवा स ं थे म य े नेतृ व मता मह वाची भ ुिमका बजावत असत े. नेतृ वा या
वेगवेग या प ती आह ेत जसे लोकशाही प ती , राजेशाही प ती , सांिघक प ती ,
स लामसलत प ती इ यादी . वेगवेग या प तीचा ग ुणधम हा व ेगवेगळा असतो व याचा
प रणाम हा स ं थेवर होत असतो . यामुळेच प रि थती न ुसार यो य या न ेतृ व प तीचा
अवल ंब करण े गरज ेचे ठरत े. िनयं ण हा सवा त मह वाचा घटक आह े या ार े लि त
उि य े स या करता य ेतात. आधुिनक य ुगात यव थापकास नविनिम त तं ांचा यो य पण े
वापर क न भावी िनय ं ण करता य ेऊ शकत े.
munotes.in
Page 80
वािण य
80 ६.२ ो साहन / ेरणा
ो साहन ा श दाची उ प ी ' ो सािहत करण े ' या पास ून झाली आह े. याचा अथ
इ छा िक ंवा ेरणा असा अस ून यायोग े एखादी य काम क न य ेय गाठ यासाठी
ोसािहत होत े. कामा या िठकाणी ो साहन हणज े जा त प र म क न एखाद े िविश
काम अिधक जोमान े करण े असा होतो .
६.२.१ . ेरणेचे मह व
कम चारी ेरणा ही एखा ा स ं थेसाठी खालील उ ेशीत कारणा ंसाठी अितशय मह वाची
बाब आह े.
१. ही ेरणा स ं थेला कम चा या ंम ये जबाबदारीची , िन ेची भावना आिण वचनब त ेब ल
जाणीव िनमा ण कर यास मदत करत े.
२. ही ेरणा व ृ कम चाया ना नोकरीच े समाधान िमळिव यात मदत करत े.
३. ही ेरणा स ं थेस मानव स ंसाधन िवकास साध यास आिण कम चा या ंना यांची
वैयि क उ ी े सा य कर यासाठी मदत करत े.
४. ही ेरणा काय मता , उ पादकता आिण या ार े सं थेचा नफा स ुधार यात मदत
करते.
५. ही ेरणा स ं थेला कम चारी-सहकाय साधून सं था मक बदल कर यास मदत करत े.
६. ही ेरणा स ं थेस स म आिण काय म कम चारी िटकव ून ठेव यास मदत करत े
यामुळे कम चारी उलाढाल कमी होत े.
७. ही ेरणा कम चा या ंना वय ंिश त राख यासाठी कोण याही िश ेची भीती न बाळग ता
वत न कर यास ो सािहत करत े.
ेरकतेचे आिथ क घटक कम चा या ंना आिथ क फायद े िमळिव यासाठी चांगली कामिगरी
कर यास ो सािहत करतात आिण याम य े खालील होतो.
६.२.२ ेरणा भािवत करणार े घटक मोठ ्या माणात दोन गटात िवभागल े जाऊ
शकतात
(अ) आिथ क घटक (ब) आिथ केतर घटक
(अ) आिथ क ो साहन :
ेरकतेचे आिथ क घटक कम चा या ंना आिथ क मोबदला द ेऊन चा ंगली कामिगरी
कर यासाठी ो सािहत करतात .
१. पगार अथवा व ेतन: सं थेने कम चा या ंना कामाचा मोबदला हण ून यो य पगार अथ वा
वेतन प ैसे िदल े पािहज ेत. वेतन िनि त करताना स ं थेने दैनंिदन खच ,सं थेची अथवा munotes.in
Page 81
िनद शन आिण िनय ं ण
81 मालका ंची आिथ क मता , ित पध या ं या कम चा या ंना देत असल ेले वेतन अशा काही
बाब चा िवचार होतो .
२. बि सी : बि सी हणज े कम चा या ंम ये न याची िवभागणी करण े होय.हा एका कारचा
चांगले काम कर याब ल ो सानहानपर आिथ क मोबदला आह े.
३. भ े: भ े हणज े वेतनेतर जा त िक ंवा अिधकच े कम चा या ंना िदल ेले वेतन होय . सादर
भ यांम ये वास भ ा ,िश ण भ ा , घरभाड े, करमण ूक भ ा इ यादी िविवध भ या ंचा
कम चा या ंना े रत कर यासाठी समाव ेश होतो .
४. ो साहनपर भ ा : कम चा या ंना ठरािवक कालावधीत या ंचे ल य सा य
कर यासाठी िवशेष ो साहनपर भ ा िदला जातो.
५. समभाग पया य: कम चा या ंना ाधा यान े समभाग िदल े जातात अशा कार े यांना
सं थे या न याच े सामाियक करण क न स म करतात .
ब. आिथ केतर ो साहन :
सं था कम चा या ंना आिथ केतर ो साहना ंचा उपयोग क न ेरीत करतात . आिथ केतर
ो साहनात खालील बाब चा समाव ेश होतो .
१. सेवेची स ुर ा (Security of Service): कम चा या ंना या ं या सुर ेची हमी िदली
गेली तर अिधक कम चारी चा ंगले काम क शकतात .
२. कौतुक (Appreciation): कम चा या ंचे य ां याकड ून केले या चा ंग या काया साठी
व र ा ंकडून या ंचे कौत ुक केले पािहज े. चांगले श द कौत ुक कम चा या ंना चा ंग या
कामिगरीसाठी न ेहमी ो सा िहत करतात .
३. कामगारा ंचा सहभाग : जर कम चा या ंना य ेक िदवसा या कामात सहभागी हो याची
संधी िदली ग ेली तर िनण य घे यामुळे जबाबदारीची भावना आिण कम चा या ंम ये आपुलक
िनमा ण हो यास मदत होत े.
४. पदो नती (Job Enrichment): स म कम चा या ंना पदो नती द ेऊन या ंना उ च
सामाियक आ हाना मक काम े कर याची जबाबदारी उचल यास व ृ केले जाऊ शकत े.
५. कामकाजा या प रि थती (Working Conditions): सं था कम चा या ंना अिधक
गुणव ाप ूण काम कर यासाठी चा ंग या स ुिवधा जस े क , वातान ुकूलन, उ म
काशयोज ना, व छता , सुर ा उपाय , दु ती व द ेखभाल य ं णा, यो य काया लयीन
यव था इ यादी दान क शकत े.
६. इतर घटक जसे क कम चा या ंना िश ण द ेणे, नोकरीची स ुयो य स ंधी , बढती आिण
बद या (promotions and transfers), यो य काय दश न मू यांकन (performance
appraisal), कामाच े लविचक तास , यो य क याणकारी स ुिवधा हण ून खाणावळीची सोय
(canteen facilities), करमण ूक, डा स ुिवधा इ . देखील दान करता य ेतात. munotes.in
Page 82
वािण य
82 ६.२.३ सं ेषण
सं थेम ये कामा या िठकाणी एका य िक ंवा गटाकड ून, दुस या य िक ंवा
गटादर यान मािहती स ं ेिषत अथवा सा रत करण े, याला स ं ेषण (Communication)
असे हणतात . यात अमौिखक आिण शाि दक स ं ेषण समािव अस ून शाि दक स ं ेषणात
संदेश दे यासाठी श दा ंचा वापर समािव असतो .हे सं ेषण द ूर वनीव न अथवा लघ ु
संदेश सेवे ारे (SMS) असू शकत े. अमौिखक स ं ेषण िलिखत व पात अस ून याम य े
संदेश,द तऐवज ,अ रे,मजकूर,त े ,ई-मेल, अहवाल ,लघु संदेश सेवा इ याद चा समाव ेश
होतो. सुसंवाद हा उ पादकता आिण स ं थेमधील सव तरा ंम ये घ ब ंध िनमा ण
कर यासाठी आव यक साधन आह े.
६.२.४ सं ेषणाच े मह व :
सं थेम ये भावी स ं ेषणाच े फायद े खालील माण े आहेत
१. सं ेषणाम ुळे कम चा या ंची काय मता आिण उ पादकता स ुधा न क ंपनीची एक ूण
कामिगरी स ुधारते.
२. सं ेषणाम ुळे कम चा या ंना कामास ंदभा त आिण इतर स ंबंिधत सम या ंसंदभा त प
सूचना द े यास मदत होत े.
३. सं ेषण स ंघटनेत संघभावना िनमा ण कर यास मदत करत े.
४. सं ेषणाम ुळे नोकरीम य े समाधान ा हो यास मदत होत े.
५. सं ेषणाम ुळे अनुपि थित आिण कम चारी उलाढाल (employee turnover) कमी
कर यात मदत होत े.
६. सं ेषणाम ुळे कम चारी नवोप म/नवक पना हाती घ े यास ो सािहत होतात .
७. सं ेषणाम ुळे काय श िविवधता (workforce diversity) राख यास मदत होते.
८. सं ेषण स ं थेतील आवत सम या सोडिव यास मदत करत े.
९. सं ेषण कम चा या ंम ये िन ा आिण जबाबदारीची भावना िनमा ण कर या स मदत
करते.
१०. सं ेषण चा ंगली ाहक स ेवा दे यात आिण अन ेक प ा ंशी जसे क भागधारक ,
कज दार , सरकार आिण समाज इ याद शी य िक ंवा अ य पण े संबंध
राख यास मदत करत े.
६.२.५ भावी स ंवादाममधील अडथळ े
भावी स ं ेषणात सामा यपण े खालील अडथळ े असू शकतात :
१. जिटल , अप रिचत आिण ता ंि क अट चा वापर .
२. काही लोक आप या भावना य कर यात अ म असतात िकंवा िविश
िवषया ंवरील सं ेषण जसे क राजकारण , धम , अपंग व, ल िगकता आिण ल िगक स ंबंध,
वंशिव ेष इ. यांना िविच वाट ू शकत े. munotes.in
Page 83
िनद शन आिण िनय ं ण
83 ३. ा क या स ल , कमतरता , िवचिलतता िक ंवा संबंिधत गो चा अभाव
४ समज आिण ि कोनातील फरक.
५. शार रक अडचणी जसे क वणिवषयक सम या िक ंवा बोल यातील अडचणी .
६. अमौिखक स ं ेषणातील अडचणी जसे क गैर-मौिखक स ंकेत,हावभाव , शरीरभाषा इ .
७. भाषा आिण / िकंवा अप रिचत श दो चार समज यास असमथ ता.
८. तफावत (Bias): लोक कधीकधी य ात ज े हटल े आहे याप े ा जे ऐकायच े आहे
ते ऐकतात आिण च ुक चे िन कष काढतात .
९. सां कृितक फरक : सामािजक पर परस ंवादाच े िभ न स ं कृत म य े िभ न .िनकष अस ू
शकतात तसेच भाव नादेखील व ेगवेग या स ं कृतीत व ेग या कार े य क े या जाऊ
शकतात .
६.३ नेतृ व
िद दश ना या काया चा एक मह वाचा घटक हणज े नेतृ व यव थापन .हे लोका ंना व े छेने
काय क न सामा य ल य सा य कर यासाठी व ृ करणारी ि या आह े.
नेतृ वाची या या खालील माण े आहे:
नुट्झ आिण ओ ’डो नेल या ं या मत े- "नेतृ व ही यव थापकाची अधीन था ंना
आ मिव ासान े आिण जोमान े काय कर यास व ृ करणारी मता आह े".
ऑलफोड आिण बीटी ह े-"अनुयायां या गटाकड ून जबरद तीऐवजी व े छेने अपेि त क ृती
कर या ची मता " हणून प रभािषत करतात
जॉज टेरी यांनी "लोकांना गट ह ेतूं सा य यासाठी व े छेने य न कर यासाठी भािवत
कर या या ि या " हणून प रभािषत क ेले आहे .
अशा कार े, नेतृ वाम य े काय करताना यव थापक एक न ेता हण ून काय करतो आिण
या या अधीन था ंना काही उि े सा य कर यासाठी या ं या सव म य ना ंवर प रणाम
कर यासाठी भाव पाडतो . नेता ते हाच काय क शकतो ज े हा याला अन ुयायी असतात .
ने याला प रणामा ंची संपूण जबाबदारी यावी लागत े हण ून नेतृ व ही एक व ैयि क /
मानवी ि या अस ून ही य िक ंवा प रि थतीन ुसार श ैली बदल ू शकत े.
६.३.१ ने याची काय :
ने याची मह वप ूण काय खालील माण े आहेत.
१. ल य/उि िनि ती : नेतृ व ही भावाची ि या अस ून नेते लोका ंना िविश
येयाकड े वे छेने काम कर यासाठी वृ करतात ,त हा अिधना थाप ूव थम
ने याला य ेयिनि ती करावी लागत े. munotes.in
Page 84
वािण य
84 २. कामाच े वाटप (Assigning jobs): ने याला या या अिधन था ं या मत ेनुसार
काम सोपवाव े लागत े. यासाठी याला अधीन था ंना या ंचे काय भावीपण े पार
पाड यासाठी सुिवधा आिण कामा या शत अथवा प ती उपल ध क न ा या
लागतात .
३. काम कर यासाठी अधीन था ंना भािवत करण े: ने याला अधीन था ंना या ंचे काय
भावीपण े पार पाड यासाठी सूचना ा या लागतात तसेच आव यक िनण य याव े
लागतात .
४. सम वय : एखा ा स ं थेम ये एखाद े िविश काम अस े असू शकत े जे हा बर ेच लोक
सव म य न क न प ूण क शकतात . त हा न े याला लोका ं या ि या ंम ये अपेि त
कामिगरी सा य कर यासाठी सम वय साधण े आव यक आह े
५. िदशा आिण ेरणा: ने याला अधीन था ंना या ंचे सव म य न क न इि छत ल य
सा य कर यासाठी े रत कराव े लागत े.
६. यव थापन आिण अधीन थ या ं यातील द ुवा : एक न े याला यव थापन आिण
अधीन था ंदर यान एक द ुवा हण ून काम कराव े लागत े. याला यव थापना या योजना
आिण धोरणा ंची मािहती अधीन था ंना ावी लागत े तसेच अधीन था ं या सम या आिण
त ारी यव थापनासमोर मा ंडा या लागतात .
६.३.२ नेतृ वाची श ैली:
अधीन था ंना नेतृ व आिण माग दश न कर यासाठी भावी न ेतृ व आव यक आह े जेणेक न
ते काम यो य कार े पार पाडतील . येक नेता अथवा यव थापक अधीन था ंना अ ेिषत
कर यासाठी िविश शैल चा वापर करतात . अशा श ैली न े यांनुसार ,प रि थतीन ुसार,
सं थांनुसार आिण स ं थे या त व ानान ुसार िभ न असतात .
नेतृ वा या व ेगवेग या श ैली खालील माण े आहेत:
१. िनरंकुश शैली (Autocratic Style): िनरंकुश शैलीत न ेता वतः सव िनण य वतः
घेतो आिण अधीन था ंकडून या या िनण याचे अनुकरण होण े अपेि त असत े. सदर श ैलीत
वतः सव िनण यांसाठी जबाबदार असतो . या शैलीत व र आिण अधीन थ या ं यात
औपचा रक स ंबंध असतात .
२. नोकरशाही श ैली (Bureaucratic Style): सरकारी स ं थाम ये सामा यत :
नेतृ वाची ही श ैली असत े. सव साधारणपण े ात न ेता स ं थे या िनयमा ंचे पालन करतो .
याला िनण य घे याचे मया िदत अिधकार असतात . िनकडी याबाबतीत द ेखील यालाही
अिधकार साखळीच े(Scalar Chain) अनुसरण कराव े लागत े. व र आिण
अिधन था ंमधील स ंबंधदेखील औपचा रक असतात . या शैलीम य े िनण य घे यास आिण
िनण या माण े कृती कर यास उशीर होतो . munotes.in
Page 85
िनद शन आिण िनय ं ण
85 ३. स लामसलत श ैली (Consultive/Democratic Style): या कारात ,नेता िनण य
घे यापूव आप या अधीन था ंचा स ला घ ेतो. तो या या अधीन था ंची मत े आिण मत े
िवचारात घ ेतात. नाती व र आिण अधीन थ या ं यात अनौपचा रक असतात .
४. सहभागी श ैली(Participative Style): या शैलीम य े नेता या या अधीन था ंना
िनण य घे यात भाग घ े याची परवानगी द ेते. द नेता आिण याच े अधीन थ ह े घे याची
जबाबदारी सामाियक करता त िनण य. तर अशा कार या न ेतृ वाची भावना िनमा ण होत े
अधीन था ंम ये जबाबदारी आिण िन ा .
५. लैसेझ - फेयर श ैली (Laissez - faire Style): या शैलीम य े व र अिधन था ंना
िनण य घे यासाठी अन ुमती द ेतात तस ेच व र अिधन था ंशी िनण य घेताना एका
िम ,त व ानी आिण माग दश का माण े वागतात .
६. िपतृस ा मक श ैली (Paternalistic Style): या नेतृ वाची श ैली स ंघटनेत एका
कुटुंबाचे वातावरण तयार करत े .व र ा ंना आदरप ूव क वागण ूक िदली जाऊन
अधीन था ं ारे िप या माण े ओळखल े जात े. ा श ैलीचे मु यतः जपानी सं थांम ये
अनुसरण क ेले जाते.
७. समाजवादी श ैली (Sociocratic Style): या श ैलीम य े सं था मक िहतस ंबंध
जोपास याप े ा व र अधीन था ं या क याणासाठी अिधक काळजी करतात .
८. यूरो ॅिटक श ैली (Neurocratic Style): या शैलीचा न ेता उ च काय ब ल अ य ंत
संवेदनशील असतो आिण क ुठ याही प रि थतीत काम क न घ े याब ल आ ही असतो
तसेच तो कामा ती अ य ंत संवेदनशील असतो
९. प रि थती मक श ैली (Situational Style): या शैलीचा नेता ख ूपच यावहा रक
असतो आिण प रि थतीन ुसार या या श ैलीत बदल करतो . तो तातडीच े आिण मह वाचे
िनण य घेताना िनर ंकुश शैलीचा वापर क शकतो . तो सहकाया साठी स लामसलत श ैली
वाप शकतो आिण गट िनण य घेताना आव यक ितथ े अधीन था ंची मत े जाण ून
घे यासाठी सहभागा मक श ैलीचा वापर करतो .
६.३.३ चांग या न े याची व ैिश ्ये:
नेतृ व एक व ैयि क ि या आहे. यश वी न ेते हो यासाठी काही ग ुण असण े आव यक
आहेत.चांग या न े याला आव यक असल ेले गुण खालील माण े आहेत.
१. इतरांवर भाव पाड यासाठी चा ंगले यि म व .
२. पुढाकार घ े याची मता
३. भाविनक ब ुि म ा
४. दूर ी हणज ेच भिव याचा अ ंदाज घ े याची मता
५. सं ेषण कौश य े
६. सामािजक कौश य े munotes.in
Page 86
वािण य
86 ७. शासक य कौश य े
८. चांगले समज ूतदारपणा आिण िनण य
९. जबाबदारी घ े याची मता
१०. िश त
११. िन ा आिण यो य चा र य
१२. आ मिव ास
६.४ िनयं ण
िनयं ण ह े यव थापनाच े अंितम काय आहे.हे काय यव थापना या इतर काया नंतर जस े
क िनयोजन , आयोजन आिण िद दश नानंतर य ेते. िनयोजनाच े काय उ ी ारंभापास ून
होते िकंवा मानक िनकाल आिण भिव यातील क ृती कर या या िनण यापास ून होत े.
कम चा या ंचे आयोजन आिण कम चा या ंना िनद शन काय ठोस क ृती कर या साठी क े या
जातात आिण याचा प रणाम हण ून सं थेला नफा , िन वळ िक ंमत, यावसाियक पत आिण
ित ा आिण ाहका ंचा अिभ ाय या गो ी होतात . िनयं ण काय हे उ ी ा ंशी य
प रणामा ंची त ुलना कर याशी स ंबंिधत आह े. जर वा तिवक प रणाम ह े उ ी े िकंवा
माणान ुसार नसतील तर प रणाम स ुधार यासाठी यो य या उपाययोजना क े या जाऊ
शकतात .
६.४.१ पाय या
िनयं णातील काही आव यक पाय या खालील माण े आहेत.
१. काय मानक े िनि त करणे (Setting performance standards): िनयं णा या
ि य ेची पिहली पा यरी हणज े काय मानक िनि त करण े होय. ही मानके वा तिवक
काय दश न मोज यासाठी आधारभ ूत आहेत.
२. वा तिवक कामिगरीच े मापन (Measurement of Actual Performance): एकदा
मानक िनि त क ेले क प ुढील चरण हणज े वा तिवक काय दश न मोजण े. वा तिवक
कामिगरी मोज याच े काही माग असे आहेत -
अ) कम चा या ं या काया चे मोजमाप कर यासाठी म ू यांकन अहवाल कामिगरी
ब) आिथ क कामिगरी मोज यासाठी िविवध ग ुणो र काढण े जसे क िन वळ नफा माण ,
कजा ची उलाढाल माण / गुंतवणूक वर परतावा , वत मान माण इ यादी
क) िवपणन कामिगरी नग -िव ग ुणो र , समभागातली वाढ या ार े मोजली जाऊ शकत े.
ड) नमुना तपासणी उ पािदत नगग ुणो रा ार े तपासली जाऊ शकत े
३. वा तिवक कामिगरीची मानका ंशी तुलना करण े (Comparing Actual Performance
with standards): ा पायरीम य े वा तिवक काय मतेची मानकाशी त ुलना क ेली
जाते. िनि त क ेले या मानका ंमधील िवचलन शोध यासाठी यव थापकाला िवचलनाची
पातळी शोधावी लाग ेल आिण यवसायावर प रणाम करणा या अ याव यक आणी munotes.in
Page 87
िनद शन आिण िनय ं ण
87 मह वा या िवचलना ंवर ल क ि त कराव े लाग ेल. याचव ेळी िकरकोळ िक ंवा िबगर -
मह वा या िवचलना ंकडे दुल कराव े लागेल मा िवचलनास कारणीभ ूत असणा या िविवध
मह वा या कारणा ंचा जसे क य ं साम ी अदलाबदल ,कम चारी िनयु , क या मालाचा
दजा , न याचा दर अ यास असण े आव यक अस ेल. एकदा िवचलन ओळखल े गे यानंतर
यव थापकाला कारणमीमा ंसा करा वी लाग ेल. सदरची कारण े िनयोजनातील चूक,
सम वयाचा अभाव , सदोष अ ंमलबजावणी , कुचकामी द ेखरेख इ. असू शकतात .
४.उपचारा मक क ृती करण े (Taking remedial actions): एकदा कारण े व याची
िवचलन मया दा ात झाली क यव थापकास कामिगरी स ुधार यासाठी उपाय हाती याव े
लागती ल. सुधारणा मक उपाय हाती घ ेत यान ंतर जर काय दश न सुधा रत नस ेल तर
यव थापक उि ेच सुधा शकतो .
६.४.२ चांग या िनय ं ण णालीची आव यकता :
चांग या िनय ं ण य ं णेची आव यकता खालील माण े आहेत.
१. उ ी ा ंवर ल क ि त करणारी : एखा ा स ं थेची िनय ं ण णाली ही स ं थे या य ेयावर
आधारीत असावी कारण या णालीच े ाथिमक उि ह े मदत करण े असून उ ी े
सा य कर यासाठी कमक ुवत भाग ओळख ून तो सुधार यासाठी उपाययोजना करण े
हा असतो .
२. िनयं ण णाली स ं थे या गरजेनुसार यो य अशी असावी .
३. िनयं ण णाली ही कमकुवत भाग शोध यास स म असावी . ही यव थापनास व रत
सुधारणा कर यास मदत क शकत े .
४. िनयं ण णाली लविचक असावी . ती सं थे या योजना , उ ी े, प रि थती , वातावरण ,
तं ान इ .नुसार बदलती असली पािहज े .
५. िनयं ण णाली ही भिव यािभम ुख असावी .ितला भिव यातील आव यकता िवचारात
घेता आली पािहज े.
६. िकफायतशीरः िनयं ण य ं णा िकफायतशीर असावी . हणज ेच िनय ं ण य ं णेची िकंमत
फाय ाप े ा जा त अस ू नये .
७. साधेपणा: िनयं ण णाली ि ल अस ू नये. ती समज यास स ुलभ आिण वाप र यास
सुलभ असावी .
८. ेरणा: िनयं ण णाली चुका टाळ यासारख े काही उपाय करता य ेतील अशी असावी .
अशी णाली कम चा या ंना ो सािहत क न ल य गाठ यासाठी े रत करणारी
असावी . .
९. सूचक: िनयं ण णालीन े फ सम या ओळखण े अपेि त नस ून सम य ेचे िनराकरण
कर यासाठी उपाय स ुचिवण े आव यक आह े.
१०. आ ाहक : िनयं ण य ं णेचे यो य िनकष असाव ेत. मानके अगदी प असावीत ,ती
िनि त असली पािहज ेत,स यािपत कर यायो य , िविश आिण मोज यायो य
असावीत . मानके ही खूप जा त िक ंवा खूप कमी नसावीत . munotes.in
Page 88
वािण य
88 ६.४.३ िनयं नाची त व े:
िनयं नाची त व े दोन कारात िवभागली जाऊ शकतात :
अ) पारंपा रक त ं े
ब) आधुिनक त ं े
अ) पारंपा रक त ं े
पारंपा रक त ं े ही यवसाय स ं था जा त कालावधीपास ून वापरात अस ून अज ूनही
यवसाय स ं थांकडून वापरली जाणारी अशी त ं े आहेत.
१. वैयि क िनरी ण / तपासणी : हे िनयं णाच े सवा त पार ंपा रक त ं आह े. हे तं
यव थापका ंना कम चा या ं या ाथ िमक कामिगरीब ल मािहती गोळा कर यासाठी मदत
करते. यामुळे कम चा या ंची कामिग री सुधार यास मदत होत े कारण या ंना जाणीव होत े क
यव थापक या ंचे िनरी ण करत आह ेत.हे तं वेळखाऊ अस यान े सव कार या
कामांसाठी याचा वापर करता य ेत नाही.
२. सांि यक अहवाल : सांि यक अहवाल ह े ट क ेवारी, माण ,सरासरी इ . पात
ठरािवक कालावधी तील स ं थे या कामिगरीब ल उपय ु मािहती दान करतात . हे
अहवाल िनि त क ेले या मानद ंडां माण े केले या कामिगरीसह आिण भ ूतकाळातील
कामिगरीची सुलभ त ुलना करतात .
३. ना नफा -ना तोटा िव ेषण (Breakeven Analysis): असा िव ख ंड यावर
नफा िक ंवा तोटा नाही , याला ना नफा -ना तोटा िव ेषण अस े हटल े जाते. हे िव ेषण
खच , खंड आिण नफा दर यान स ंबंध अ यास कर यासाठी उपय ु आह े. हे िव ेषण
िव या िविवध तरा ंवर संभा य नफा / तोटा या ं या एक ूण ि थतीच े िच दश वू शकत े.
४. अथ संक प िनय ं ण: अथ संक पा ला भिव यातील ठरािवक काळासाठी िदल ेला उ ेश
ा कर यासाठीच े प रमाणा मक िवधान हण ून प रभािषत क ेले जाऊ शकत े. या
उ ेशाने. हे िविश कालावधीसाठीच े सं थेचे धोरण ितिब ंिबत करणार े िवधान द ेखील
आहे.
सं थां ारे वापरल े जाणार े अथ संक प खालील माणे आहेत:
अ) िव अ ंदाजप क हणज े एखा ा स ं थेची माण तस ेच मू या या बाबतीत
िव अप े ा काय आह े हे प करणार े िवधान होय .
ब) उ पादन अ ंदाजप क हणज े एखा ा स ं थेची अंदाजप क य कालावधीतील उ पादन
योजना काय आह े याचे िवधान होय .
क) सािह य अ ंदाजप क हणज े उ पादनासाठी लागणा या सािह या या माण आिण
खचा चे िवधान होय .
ड) रोख अ ंदाजप क हणज े अंदािजत रोख आवक व वाहासाठीच े िवधान होय . munotes.in
Page 89
िनद शन आिण िनय ं ण
89 इ) भांडवली अ ंदाजप क हणज े मोठ्या दीघ कालीन मालम ेवरील अ ंदािजत खचा चे
िवधान होय . उदा. नवीन कारखाना िकंवा मोठ ्या उपकरणा ंवरील खच .
फ) संशोधन आिण िवकास अ ंदाजप क : उ पादन े आिण ि य ेचा िवकास िक ंवा प र करण
यासाठीचा अ ंदािजत खच . हे िनयंि त त ं अस ून कारण अ ंदाजप क य कामिगरी /
प रणाम यांची य कामिगरी / प रणामा ंशी त ुलना क ेली जाऊ शकत े आिण काही
िवचलन अस यास आव यक उपाययोजना क े या जाऊ शकतात .
ब) आधुिनक त ं े:
िनयं णाची आध ुिनक त ं े नवीन अस ून ती अलीकड ेच िवकिसत क ेली आह ेत. िनयं णाची
आधुिनक त ं े खालील माण े आहेत-
१. गुंतवणूक वर परतावा (Return on Investment): हे गुंतवणूक वर वाजवी परतावा
िमळाला आह े िकंवा नाही हे मोज याच े एक भावी त ं आह े. हे तं एखा ा
सं थेची, वतं िवभाग िक ंवा िवभागा ंची कामिगरी िनय ंि त कर यासाठी वापरल े जात े .
तुलना कर यासाठी करा या आधीच े िकंवा करप ात िन वळ उ प न वापरल े जाऊ
शकते . एकूण गुंतवणूक हणज े ि थर भा ंडवल आणी ख ेळते भांडवल ा दोह म य े केलेली
एकि त ग ुंतवणूक होय .
२. गुणो र िव ेषण (Ratio Analysis): िनयं णासाठी सवा त जा त वापरली जाणारी
गुणो र त ं े हणज े तरलत ेचे माण , पतदारी गुणो र , नफा ग ुणो र आिण उलाढा ल
माण .
३. जबाबदारी ल ेखा (Responsibility Accounting): हे एक त ं आह े याम य े िविवध
िवभागा ंचे मुख िकंवा सं थेचे यव थापक या ं या िवभागा ंसाठी अथवा क ासाठी
िनधा रत ल य सा य कर यासाठी जबाबदार असतात . जबाबदारी क े खालील कारा ंची
असू शकतात - खच क , महसूल क ,नफा क , गुंतवणूक क इ यादी .
४. यव थापन ल ेखापरी ा (Management Audit): यव थापन ल ेखापरी ा हणज े
वेगवेग या यव थापक य काया या ठरािवक कालावधी दर यान या कामिगरीच े प तशीर
मू यांकन होय . सदरचे मू यांकन करण े हे यव थापक य योजना आिण धोरणा ंची
काय मता आिण भावता आिण भिव यातील या ंचे काय दश न स ुधार यासाठी
आव यक आह े.
५. काय मू यांकन आिण प ुनरावलोकन त ं आिण ग ंभीर पथ प त (PERT and CPM):
Program Evaluation and Review Techniq ue-PERT हणज े काय मू यांकन
आिण प ुनरावलोकन त ं आिण Critical Path Method (CPM) हणज े गंभीर पथ प त
होय. हे साखळी त ं े असून िविवध यव थापक य काय करत असताना आिण
गुंतागुंती या क पा ंची अंमलबजावणी आिण प ुनरावलोकन करताना ाचा वापर होतो .
६. यव थापन मािहती णाली (MIS): सं थेतील मािहती ही या स ं थेचा मह वाचा भाग
आहे. मािहती हणज े इतरा ंनी पुरवलेली िकंवा शोध अथवा अ यासा ार े ा क ेलेले ान munotes.in
Page 90
वािण य
90 होय. सं थेतील व र ा ंना ाहक , िव ेते, पुरवठादार , गुंतवणूकदार आिण इतर िनगिडत
सव तस ेच राजक य ,आिथ क, सामािजक , तांि क आिण कायद ेशीर बदला ंसंदभा त
अ यावत ान असण े आव यक आह े. ही मािहती व ेळेवर िनण य घे यासाठी अितशय
आव यक आह े . हा मािहतीचा वाह मािहती णाली याला सामा यत : यव थापन
मािहती णाली हणून ओळखली जात े या ार े िनयिमत क ेला जातो . यव थापन मािहती
णाली ही य ेक यव थापकास यो य व ेळी,यो य कार े यो य आिण आव यक मािहती
समजून घेऊन काय कर यासाठी व ृ करणारी णाली हण ून प रभािषत क ेली जाऊ
शकते.
६.५ स ं ह
१. ेरणा हणज े काय? ेरणा भा िवत करणार े घटक िवषद करा .
२. सं ेषण स ं ा प रभािषत करा आिण भावी स ंवादातील अडथळ े प करा .
३. िनयंि त कर या या त ं ावर चचा करा.
४. नेतृ वा या िविवध श ैली िव त ृत प करा .
५. िटपा िलहा .
अ. ेरणेचे मह व
ब. सं ेषणाच े मह व
क. ने याचे काय
ड. चांग या न े याची ग ुणधम .
ई. िनयं णाच े आधुिनक त ं
फ.िनयं णाच े पारंपा रक त ं
६. खालील स ं ा प करा .
अ. ेरणा
ब. सं ेषण
क. यव थापन मािहती णाली (MIS)
ड. नेतृ व
ई. िनरंकुश शैली
फ. नोकरशाही श ैली
ग. नेतृ वाची लोकशाही श ैली
ह. िपतृवादी श ैली
munotes.in