Page 1
1 १
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू ओळखण े - I
घटक स ंरचना
१.० उि ्ये
१.१ तावना
१.१.१ वेदनाचे मूळ व प
१.१.२ भौितक जगाच े वेदिनक पुनसा दरीकरण
१.२ वेदनाचे सै ांितक उपगम
१.२.१ वेदनाचे ऊ व गामी उपगम
१.२.२ वेदनाचे अधोगामी उपगम
१.२.३ वेदिनक संघटन: संभा यता त व
१.३ शरीरा तील िविभ न ाहक े
१.४ सारांश
१.५
१.६ संदभ
१.०. उि ्ये
या पाठाचा अ यास क े यानंतर अ यय नाथ हे समज यास स म अस ेल:
• वेदनाचे व प कसे आहे?
• वेदनाची ि या समज ून घे याचे िविवध स ै ांितक उपगम कोणत े आहेत?
• मानवी णालीतील िनरिनरा ळे वेदना मक /वेदिनक संघटन कोणत े आहेत?
१.१. तावना
जगा या संवेदी अनुभवा या स ंघटनेला वेदन (perception ) असे संबोधल े जात े. यात
पया वरणीय उि पक े ओळखण े, तसेच या उ ेजनांना ितसाद हण ून काय करण े आव यक
असत े. पया वरणाच े आव यक ग ुण आिण घटक या ंची मािहती आपण वेदन ि य ेतून घेत
असतो . आप या सभोवताल या जगाचा क ेवळ अथ च नाही , तर या याम य े कृती
कर यासही आपण समथ आहोत , याची जाणीव वेदनातून आपणा ंस होत असत े. munotes.in
Page 2
बोधिनक मानसशा
2 या पाठात आपण वेदिनक मािहतीच े ोत हण ून क , वण आिण काियक वेदन यांचे
परी ण करणार आहोत . ही व ेदिनक मािहती आपणा ंस भौितक आिण सामािजक
पया वरणात माग िनद शन कर यासाठी मह वप ूण असत े.
१.१.१ वेदनाच े मुलभूत व प (Basic Nature Of Perception )
वेदन ि य ेम ये अशा अन ेक पाय या असतात , यांची सु वात पया वरणीय
उि पका ंपासून होत े आिण या उ ीपना या प ीकरणान े संपते. वेदन ही मािहतीचा अथ
लाव याची ि या आह े. दुस-या श दा ंत सा ंगायचे झाल े, तर उि पक े आहे हे ल ात
घे याची ि या हणज े संवेदन (sensation ) होय, तर उ ीपनाचा अथ काय आह े, हे
शोधून काढ याची ि या हणज े वेदन होय. उदाहरणाथ , जे हा आपण काही पाहतो ,
यमान उ ीपक ह े काश ऊजा असत े, जे बा -जगतात ून येते आिण आपल े डोळे हे
संवेदक असतात . हे बा -जगताच े िच म दूतील क ्-खंडाम य े (visual cortex ) एका
िवचारात प रवत त होत े, कारण ही बा -जगताची आप या डो या ंतील ितमा ही आप या
ि पटलावर (retinas ) ेिपत होत े, आपण या ितम ेचे अथ बोधन क शकतो आिण
ि िमतीय जगाच े एक ित प िनमा ण क शकतो . जरी संवेदन हा आप या जािणव ेचा पाया
असला , तरी सव च संवेदने वेदनात प रवत त होत नाही त. या संवेदनांकडे आपण ल
देतो, या संवेदनाच े पुढे वेदन होते. खरे तर, आपण अनेकदा दीघ काळासाठी त ुलनेने
ि थर असणा या उि पका ंना ल ात घ े यात अपयशी ठरतो , याला संवेदी समा योजन
(sensory adaptation ) हणून ओळखल े जात े. उदाहरणाथ , समजा त ु ही त ुम या
मानसशा ा या िनयतकािलकावर रा ी उशीरापय त काम करत आहात आिण त ु हाला एक
पं याचा आवाज एक ू येत आह े. मा , तु ही िलिहत राहता . थोड्या वेळाने पं याचा आवाज
येत अस ूनही त ु हाला जाणवत नाही. जरी प ं याचा कर -कर आवाज अज ूनही उपि थत
असला आिण त ुम या वण स ंवेदी ाह वर (auditory sensory receptors ) प रणाम
करत असला , तरीही तु ही तुमचे िलखाण सु के याने याबाबतीत कमी जाग क होता .
व तुि थती ही आह े, क तु हांला आता अिजबात आवाज य ेत नसतो , जे संवेदी समायोजन
ा यि क दश िवते आिण ही व तुि थती , क स ंवेदन आिण व ेदन या दो ही स ंबंिधत
संक पना अस या , तरीही या िभ न आह ेत.
कोण याही व ेदिनक ि य ेला लाग ू होणारी पायाभ ूत त व े आिण िस ा ंत यांवर या िवभागात
सिव तर चचा केली जाईल . क्, ा य, आिण काियक अशा व ेदिनक ि या ं या मता,
तसेच वेदिनक अन ुभवावर पायाभ ूत त वा ंचा भावावरद ेखील सखोल चचा केली जाईल .
१.१.२ भौितक जगाच े वेदिनक पुनसा दरीकरण (Perceptual Representation Of
The Physical World ):
वेदनाच े अंतग त िकंवा बा अस े वग करण क ेले जाऊ शकत े. आपली शरीर अ ंतग त
वेदनातून (internal perception ) आप याशी स ंवाद साधत असत े. यामुळे आप या
शरीरात काय चालल े आहे, हे समजत े. उदाहरणाथ , आपण द ु:खी, आनंदी, उदास आहोत
क नाही , हे शरीर सा ंगते. हे आपणा ंस आप या शरीरा या व ेगवेग या भागा ंवर जाणवल े या
वेदना, आनंद यां ारे समजत े. जसे क , जे हा आप याला कळत े, क आप याला डोक ेदुखी
होत आह े. याउलट बा व ेदन (external perception ) हणज े आप या इ ंि यान ुभवात ून munotes.in
Page 3
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू
ओळखण े - I
3 शरीराबाह ेरील जगाच े आकलन कर याची मता होय . उदाहरणाथ , रंग, आकार , पोत,
सांिगतीक सूर इ याद च े वेदन. बोधिनक मानसशा ा या े ातील अ यासाम ुळे संवेदी
ि या आिण या ंची गित के अिधक चा ंग या कार े आपणा ंस समजू लागली आह े.
बोधिनक मानसशा ान ुसार व ेदन ही एक बोधिनक ि या आह े, याम य े मािहतीवर
ि या क न मािहतीच े पांतर अथा म ये केले जाते. एक मु य हा आह े, क आप या
इंि यांना भौितक जगाच े अचूकपणे पुनसा दरीकरण कर यासाठी प ुरेशी मािहती िमळत े का,
आिण जर तस े नसेल तर का नाही ? याचे साधे उ र 'नाही' असे आहे, कारण आप या
वेदिनक अवयवा ंना मया दा असतात . यामुळे आपणा ंस पुरेशी मािहती िमळत नाही . िप लो
(२००१ ) यां या मत े, मािहती - ि या एक गंभीर सम या आह े, जी यु मीय-सम या
हणून ओळख ली जाते. ही सम या प करत े, क सव म संवेदी अवयवद ेखील भौितक
जगाच े अचूक पुनसा दरीकरण का दान क शकत नाहीत . या सम य ेचे वण न पुढील माण े
करता येईल: ि िमतीय व त ू जे हा आप या डो या ंवर ेिपत क े या जातात , ते हा या ंना
ि िमतीय समजल े जात े. यां या ि िमतीय व पाम ुळे ही िच े वा तवात अि त वात
असणा या नेम या ि िमतीय जगाच े वण न कर यासाठी मािहती द ेऊ शकत नाहीत . यामुळे
ितमा ंची एक िमती लोप पावली असून ि िमतीय ितमा ंपासून ि िमतीय याकड े
ितमािनिम तीची ि या जाऊ शकत नाही.
आकृती १.१ मािहती ि य ेचे यु मीय व प
{ ोत: िग ह ली ; लहार }
आकृती १.१ ही ितमा िविवध आकारा ंनी िनमा ण करता य ेते. येथे ि कोण जर त े िविश
प तीन े अिभम ुखीत असतील , तर अनेक संभा य ि कोणा ंची िविश प तीन े मांडणी
क न समान ला ंबी या बाज ू असणा या ि कोणाची ितमा िनमा ण करण े श य आह े. मा ,
यासाठी आप या ि पटलावरील ितम ेने गमावल ेली मािहती कशी प ुन ा करावी , हे
आप या म दूने शोधून काढल े पािहज े.
मागील प र छ ेदाम य े आपण अस े हटल े होते, क यु म सम य ेमुळे आिण ज े हा आपण
पाहतो , ते हा आपण मािहती गमावतो . ही व तुि थती क आप या ंतील बह त ेक लोका ंचे
भौितक जगाशी असणा या आप या पर परस ंवादात ख ूप चांगले असतात , अस दश िवते,
क आप या व ेदिनक णाल नी (perceptual systems ) आप या ि या मत े या
सै ांितक मया दां या जवळपास जा याचा माग शोधला आह े.. munotes.in
Page 4
बोधिनक मानसशा
4 १.२ वेदनाचे सै ांितक उपगम (Theoretical Approaches To
Perception ):
डोळा, कान आिण नाक यांसारख े आपल े ान ि य आप याला बाह ेर या जगाची मािहती
गोळा कर यास सहा य करतात . शरीरातील य ेक इंि य अवयव हा स ंवेदी णालीचा
(sensory system ) भाग आह े, जो म दूला ा मािहती पाठवतो . इंि यां या शारी रक
ऊज चा उपयोग जगा चे अथ बोधन कर यासाठी कसा क ेला जातो , हे पाह न मानसशा
भाराव ून जातात . झाडे, इमारती , वाहने, आवाज , अिभ ची आिण ती ण ग ंध यांचे व प
िनि त कर यासाठी लोक आप या इ ंि यांचा वापर करतात . पया वरणात उपल ध
असणा या मािहतीम ुळे संवेदनाचा थ ेट प रणाम िकती माणात होतो , यािवषयी
मानसशा ा ंम ये ल णीय मतभ ेद आह ेत. अनेक संशोधका ंनी असा य ुि वाद क ेला आह े,
क वेदिनक ि या या सो या नसतात आिण या वत: उि पकात समािव असणारी
मािहतीसह या ि या अन ुभवणा या एखा ा य या या ंिवषयी या अप े ा आिण या ंचे
पूव - ान यांमुळे या भािवत होतात . वेदन ि या प कर यासाठी दोन स ै ांितक
ि कोन आह ेत: १) ऊ व गामी उपगम (bottom -up approach ) आिण २) अधोगामी
उपगम (Top-down approach ).
१.२.१ वेदनाचे ऊ व गामी उपगम (Bottom -Up Approaches to Perception ):
ऊ व गामी ि य ेला काही ेपापास ून ार ंभ होतो , कारक यापारा ार े यात ून सम ृ
िविश असा िन उपादान आप याला िमळतो . हणज ेच व त ू काय आह े आपणा ंस समजत े.
ही यं णा एकद ेशीय असत े. यातील िविवध ट यात , एका ट यात जी ि या झाली आह े ती
मागे िफरिवता य ेत नाही . िन न तरावरील ि य ेपासून उ च तरावरील ि य ेपय त
पोहोचण े, हणज े ऊ व गामी ि या होय.
ऊ व गामी ि य ेत मूळ संवेदी उपादानाच े अिनि तपण े सु राहणा या प रवत ना या
ुंखले ारे एका अंितम प ुनसा दरीकरणात होणा या प रवत नाचा समाव ेश होतो . ऊ व गामी
ि या त े हा उ वत े, जे हा व ेदिनक य ं णा अिधक ि ल प ुनसा दरीकरण िनमा ण
कर यासाठी वत :वरच काय करतात . दुस-या श दा ंत सांगायचे, तर ऊ व गामी ि या ही
वेदिनक णाली ार े वैिश ्यीकृत होते, या उ रो र अ याध ुिनक पुनसा दरीकर णाची
रचना क शकतात .
ऊ व गामी ि या घडत े, कारण नवीन व ेदिनक मािहती आपणा ंस वेदन ािहं ारे ा होत े
आिण यासाठी प ूव या ानाचा िक ंवा अन ुभवांचा वापर कर याची आव यकता नसत े.
ऊ व गामी ि या त े हा उ वत े, जे हा उि पनातून मािहती इंि यां ारे वर म दूपय त
पाठिवली जात े, जो ितच े नंतर “िनि यपण े” अथ बोधन करतो . यालाच “ऊ व गामी ि या ”
(bottom -upprocessing ) िकंवा "मािहती -चिलत ि या " (data-driven processing )
असे हणतात , कारण मािहतीची ि या पया वरण कसे आहे, यापास ून सु होत े. वेदन हे
संवेदी उपादानापास ून िनमा ण होत े. उदाहरणाथ , जे हा त ु ही एखाद े पु तक वाचत असता ,
ते हा त ु ही पिहला श द वाचता , मग द ुसरा, नंतर ितसरा आिण श ेवटी आतापय त
जाणवल ेले सव श द एक क न स ंपूण वा याच े संवेदन होत े. munotes.in
Page 5
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू
ओळखण े - I
5 आकृती १.२ य ि या ा पे
{ ोत: Owlcation, CC0 Public Domain images, via Pixabay }
अ. नमुना अनु पण /अनुकरणीय िस ा ंत (Template Matching /Exemplar
Theory ):
नमुना अनु पणीय िस ा ंत प करतो , क आपण पािहल े या य ेक गो ीच े आकृितबंध
िकंवा नमुने आप या म ृतीम य े सं िहत क ेले जातात . जोपय त आप याला ज ुळणी सापडत
नाही, तोपय त एखा ा व त ूची तुलना िविवध उदाहरणा ंशी केली जात े. उदाहरणाथ , ‘क’
आपण पािहले असेल तर अ रात ून ‘क’ जोपय त िदसत नाही , तोपय त आपण अन ेक
अ रा ंशी ‘क’ ची तुलना करीत असतो . नमुना िकंवा अनु पणीय िस ा ंत अस े ितपादन
करतो , क आकृितबंधांचे अचूक िव ेषण क ेले जात नाही . परंतु, याऐवजी नमुना सम
अि त व आह े, जो आकृितबंधांचे दोन स ंच िकती पर पर या आहेत, हे िनधा रत
कर यासाठी उपादान आक ृितबंधांम ये तुलना करतो . अनुकरणीय िस ांता या काही ुटी
आहेत. जे हा पा भूमी आिण काश बदलत असतात , तसेच आकार बदलतात , ते हा नम ुने
जुळिवण े कठीण असत े.
उदाहरणाथ , अ रा ंचे आकार , अिभम ुखता थोडी वेगळे अस यास इ ं जीतील २६ अ रे
जुळवणारा साचा वाप न देखील आपणा ंस वाचता य ेणार नाही . नमुना अन ु पण ा पातून
संवेदन ि य ेचे पूण प ीकरण होऊ शकत नाही . कारण , इतके सव नमुने ल ात ठ ेवणे
अश य आह े. दुसरे असे, क जसजस े तं ान िवकिसत होत े, नवनव े अनुभव य ेतात तसा
नवन या व त ूंचा अन ुभव वाढत जातो . याचे नमुने कधी आिण कस े तयार होतात आिण
वाढत ग ेले या नमु यांचा मागोवा आपण कस े ल ात ठ ेवतो, याचे प ीकरण नम ुना
अनु पण ा प देऊ शकत नाही .
ऊ व
अधो संवेदी मािहतीवरील
येचे माग दश न
कर यासाठी अि त वात
असणा या ानाचा वापर
क न व तूंची ओळख
अधो ऊ व डो यातील दृि पटला ारे
ि वकारले या दृ य ितमेतून
हळूहळू दृ ीसमोरील व तूचे
पुनसा दरीकर ण िनमा ण होते .
munotes.in
Page 6
बोधिनक मानसशा
6 ब. मूळ- प िस ा ंत (Prototype Theory ):
मूळ- प िस ा ंतानुसार, मोठ्या सं येने उदाहरणा ंचा िकवा काट ेकोर नम ु यांचा सं ह क
ठेव याऐवजी आपण एक अस े मूळ- प जतन क न ठ ेवतो, जे आकार , रचना इ यादी
व पा ंत अस ं य व त ूं या सरासरीशी सा य असणार े प. आपण पािहल ेली व त ू अशा
येक मूळ- पाशी ज ुळवून पाहतो , जोपय त या व त ूची सवा त जवळच े मूळ- प सापडत
नाही. नमुना अनु पणाची ही सुधा रत आिण लविचक आव ृ ी आह े.
रॉश आिण रॉश (१९७३ ) यांनी असा ताव मा ंडला, क आपण आप या मनात एक
सुप रभािषत नम ु यांचा एक स ंच धारण कर याऐवजी मूळ- पांचा संदभ घेऊन आप याला
जे काही जाणवत े, याचे वग करण करतो . नमु यासारख ेच ते एखादी व त ू कशी िदसली
पािहज े, याची पर ेषा िकंवा क पना ंची ितके असतात . मा नम ुने, यांना अच ूक जोडी
आव यक असत े, यां या उलट म ूळ- पे ही सव म अ ंदाजावर िवस ंबून असतात , जे हा
िविवध व ैिश ्ये उपि थत असतात .
क. वैिश ्य-िव ेषण ा प (Feature Analysis Model ):
आयिव ग िबडरमन (१९८७ ) यांनी हा िस ा ंत सव थम मांडला, जो असे तािवत करतो ,
क मानव व त ूंना या ं या म ूलभूत ि िमतीय भौिमितक रचनांम ये (जसे क , शलाका गोल,
घन, ि शंकू, इ यादी ) िवभािजत क न ओळखतो , यांना िज ऑ स (geons ) असे
संबोधल े जात े. याच माण े, या यानाच े वेदन (speech perception ) हो यासाठी
आप याकड े विन ाम (phoneme ) असू शकतात , जे य श द तयार कर तात.
या िस ा ंतानुसार, आपली य / क् णाली (visual system ) ही आवक उि पका ंना
यां या अ ंश-घटका ंत िवभािजत करत े आिण मािहतीवर ि या करत े. यािभ ान
हेतूसाठी काही वैिश ्ये ही इतर व ैिश ्यांपे ा अिधक मह वाची अस ू शकतात . सव
उि पका ंम ये वैिश ्यांचा एक अि तीय स ंच असतो , जो या ंना एकम ेकांपासून वेगळे
करतात .
आकृती १.३
{ ोत: थे रऑ ट , डेि हड. (२०११ ). On the Future of Object Recognition : The
Contribution of Color }
munotes.in
Page 7
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू
ओळखण े - I
7 एिलनॉर िग सन (१९६९ ) यांनी या ं या १९६९ साल या िस शोधिनब ंधात मुले अ र े
कशी समज ून घेतात, याचे व ण न केले आह े. अ रा ंमधील भ ेदक व ैिश ्यां या शोधाम ुळे
वेदिनक िश ण होते, असे यांनी ठामपण े सांिगतल े. या म ुलांना थम "ई" आिण "एफ"
सादर क ेले जात े. यांना या दो हीमधील फरका ंची जाणीव अस ू शकत नाही . खालची
ैितज र ेषा हे ‘ई’ म ये उपि थत असल ेले, परंतु ‘एफ’ म ये नसल ेले सवा त वेगळे वैिश ्य
आहे.
वैिश ्यांशी ज ुळणार े िस ा ंत अस े गृहीत धरतात , क आपण य आकृितबंधांना
िनणा यक/समी णा मक वैिश ्यां या स ंचात िवभािजत करतो , जे नंतर मृती संचियत
वैिश ्यांशी जुळव याचा आपण य न करतो . उदाहरणाथ , 'T' या अ रात एक आडवी र ेषा
व एक ऊ व रेषा असत े, तर 'Y' या अ रात एक ऊ व रेषा, दोन ितरक र ेषा व एक ती
कोन असतो , हे आपण ल ात ठ ेवले आहे. वण मालेतील उरल े या अ रा ंिवषयी आपण
असेच साठवल ेले ान आह े. जे हा आपण वण मालेचे अ र सादर करतो , ते हा ओळख
ि य ेम ये रेषा आिण शंकूंचे कार ओळखण े आिण सव वण माले या अ रा ंिवषयी पूव
साठवल े या मािहतीशी या ंची तुलना करण े समािव असत े. जोपय त आपणा ंस वैिश ्ये
ओळखता य ेत नाहीत , तोपय त आपणा ंस "T" सादर क ेले गेले, तर ते "T" हणून ओळखल े
पािहज े, कारण वण मालेतील इतर कोणत ेही अ र व ैिश ्यांचे हे संयोजन सामाियक करत
नाही. ऑिल हर स े ज (१९५९ ) यांचा “पॅ डेमोिनयम ” हे या कारच े अ य ंत सुप रिचत
उदाहरण आह े.
वैिश य ा पा ंचा फायदा हा आह े, क हे भागा ंना संपूण व त ूचे वैिश ्य हण ून समाव ेश
करत व ैिश ्य स ूची उपगमाचा वापर क न स ंपूण -भाग सम य ेचे (whole -parts
problem ) िनराकरण क ेले जाते. उदाहरणाथ , मांजरी या च ेह या या व ैिश ्यांम ये दोन
डोळे, एक नाक , िमशांचे केस, िमशांचा प ा , इ यादी आिण त सम . असे िदसत े, क
ि िमतीय सम या ंचेदेखील वत ु ळाकृती, ि कोणाक ृती अशा ि िमतीय व ैिश ्यां माण ेच
गोलाक ृती, शलाका गोलाकृती अशा ि िमतीय वैिश ्यांचादेखील सहज वापर क न
िनराकरण क ेले जाऊ शकत े.
१.२.२ वेदनाचे अधोगामी उपगम (Top-Down Approaches To Perception ):
मानसशा र चड ेगरी या ंनी १९७० म ये अधोगामी ि य ेची संक पना मा ंडली, जी
या काळात ा ंितकारी ठरली . वेदन हा सकारा मक अन ुभव आह े, असे ठाम ितपादन
यांनी केले. आप याला ज े जाणवत े, याचे यो य अथ बोधन करायच े असेल, तर या
संदभा त आप याला त े जाणवत े, यावर तस ेच या िवषया िवषयी या आप या उ च तरीय
ानावर िवस ंबून रािहल े पािहज े. ेगरी या ं या मत े, वेदन ही एक ि या आह े, याम य े
गृहीतक चाचणीचा समाव ेश असतो . ा य मािहती डो यापय त पोहोच या या दर यान
आिण म दूपय त पोहोच या या दर यान यातील अ ंदाजे ९० ट के भाग न होतो , असे
यांनी ठामपण े सांिगतल े. प रणामी , जे हा आपण एखादी गो पिह या ंदा पाहतो , ते हा ती
समजून घे यासाठी आपण क ेवळ आप या इ ंि यांवर िवस ंबून राह शकत नाही . अि त वात
असणा या आप या ाना या आधार े आिण अगोदर या अन ुभवांव न आप याला काय
आठवत े, यांवर आधा रत नवीन क मािहतीचा अथ काय आह े, यािवषयी आपण ग ृिहतके munotes.in
Page 8
बोधिनक मानसशा
8 बनवतो . आपल े गृहीतक बरोबर आह े असे गृहीत धरल े, तर आप या इ ंि यां ारे आप याला
िमळणारी मािहती आिण जगा िवषयी आप याला अगोदर पासून माहीत असणारी मािहती
यां या स ंयोगात ून सि यपण े यांची रचना क न आपण आप या जािणवा ंचे अथ बोधन
करतो . दुसरीकड े, जर आपल े गृहीतक च ुक चे असेल, तर याचा प रणाम वेदिनक
चुकांम ये होऊ शकतो (िव नी , २०२१ ).
आप या स ंवेदानावर िवश ेषत स ंघात यािभ ानावर य या स ंक पना आिण
उ च तरीय मानिसक ि या या ंचा कसा भाव पडतो , याचे ितपादन अधोगामी
सं करणाम य े होत असत े. आप या सभोवतालच े जग कस े आह े, याची रचना, याचे
संघटन कस े झाल े आहे, या ाना या मािहतीम ुळे एखादी व त ू वा आक ृितबंध ओळखण े
सोपे जाते. पामर (१९७५ ) यांनी संपूण मानवी च ेहरा आिण च ेह यातील स ु े भाग व ेगळे
दाखिवल े. ते हा यु ांना हे सु े भाग - कान, नाक, डोळा ओळखण े कठीण ग ेले.
चेह या या स ंदभा तून या भागा ंची ओळख पटत े. पामर या ंना अस े दाखवायच े होते क ,
वेदनाम य े अधोगामी आिण ऊ व गामी अशा दो ही ि या ंचा समाव ेश असतो .
अ. वेदिनक अ ययन (Perceptual Learning ):
जे हा आपण दोन िक ंवा अिधक गो म य े फरक कर याचा अिधकािधक सराव करतो ,
ते हा वेदिनक अ ययन होत े. वेदिनक अ ययन ही सरावा ार े धारणा बदल याची ि या
आहे. जे. जे. आिण ई . जे. िग सन (१९५५ ) यांनी या घटन ेचे ा यि क दाखव यासाठी
कुंडल-मुि त (coil-printed ) काड चा वापर क ेला. यात थोडाफार फरक असणारी मूळ
ितमा आिण या ितम े या अन ेक ती हो या . अनुकरण केलेली आिण म ूळ काड एक
िमसळली ग ेली आिण सहभाग ना सादर क ेली ग ेली. मग या ंना मूळ काड दाखवली .
सहभाग ार े केवळ म ूळ काड ओळख ेपय त ही ि या प ुनरावृ ी केली गेली. इतर काडा चे
मूळ का डा शी साध य अस याम ुळेच या च ुका झा याच े यां या ल ात आल े. सहभाग ना
कालांतराने आकृतीिवषयी अिधक ल ात य ेते आिण या वेदिनक अ ययनाम ुळे केवळ यो य
ितसाद िमळतो .
ब. श द े ता भाव (The Word Superiority Effect ):
राईशर (१९६९ ) यांनी श द े ता भाव आिण स ंदभ प रणाम अ यास ले. या योगा ंम ये
सहभाग नी पड ावर दोन अ रा ंपैक कोणती अ र े दिश त केली आह ेत, हे ओळखण े
आव यक आह े. सहभाग नी कमी व ेळासाठी एकतर श द , गैरश द िक ंवा एक ेरी अ र े
पािहली , मग या ंना दोन अ र े दाखिवली ग ेली. पिह या उि पनात दोन अ रा ंपैक कोणत े,
हे यांनी शोध ून काढावयाच े होते. उदाहरणाथ , थम लोका ंना "LAKE " हा श द दाखिवला ,
नंतर I आिण A ही अ र े पया य हण ून दश िवली आिण यांतील कोणत े अ र सादर क ेले
गेले आहे, हे यांनी अच ूकपणे ओळखा यचे होते. मग श द नसल े या ि थतीत KLAE अ र
पया यां या अगोदर दाखिव यात आल े आिण "A" एक अ रा या ि थतीत िदस ू िदले.
िन कषा व न अस े िदसून आल े, क एकल-अ री चाच या ंपे ा लोक "श द" चाच या ंम ये
अ र ओळख यात अिधक स म होत े. प रणामी , संशोधका ंना अ र स ंदभ प रणाम ल ात
आला . munotes.in
Page 9
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू
ओळखण े - I
9 क. श द व ेदनातील अन ुबंधा मक ा प (The Connectionist Model Of
Word Perception ):
फे डमन आिण बॅलाड (१९८१ , १९८२ ) यांनी "अनुबंधा मक ा प " (connectionist
models ) ही स ं ा तयार क ेली. समांतर िवत रत ि या (Parallel distributed
processing – PDP) ा प ही आणखी एक स ं ा आह े, जी १९८६ म ये मॅक ल ेलँड
आिण म ेलहाट यांनी अनुबंधा मक ा पाच े वण न कर यासाठी वापरली होती .
अनुबंधा मक ा पाम ये, कालांतराने सि यण नम ु यां या उ ा ंतीचा प रणाम हण ून
ि या क ेली जात े. अनुबंधा मक ा पाम य े िकंवा समा ंतर िवतरण ि या (पी.डी.पी.)
ा प , सामा यत : मानव हे वेदन, बोधन आिण वत ना यांिवषयी कसा िवचार करतात , हे
शोध यासाठी वापरल े जातात . या ा पाचा उपयोग मानव या ं या आठवण मध ून मािहती
कशी िशकतो , सं िहत करतो आिण पुन ा करतो , हे शोध यासाठी द ेखील क ेला जाऊ
शकतो . मॅक ल ेलँड आिण म ेलहाट यांनी हे ा प िदल े आहे आिण या ा पाम य े श द
आिण अ र े शोध यासाठी अन ेक " तर" िकंवा णाली आह ेत. श द शोधक (Letter
detectors ) वैिश ्यां या आधार े अ र े शोध ू शकता त. श द े ता भाव बळ आहे
कारण श द शोधक मजकूरातील क ेवळ एक िक ंवा दोन अ र े असतात , ते हा
असमाधानकारक काय करतात . जे हा अन ेक अ र े िकंवा एखादा श द असतो , ते हा
शोधक अिधक चा ंगले काय करतात . म दू मािहतीवर ि या कशी करतो , याव न
अनुबंधा मक ा प े रत असत े. एक चेतापेशी सि य क ेली जाते, जे नंतर िव ुत संदेश
संधी- थाना कडे पाठवत े, जे नंतर ते पुढील चेतापेशीकडे ह ता ंत रत करत े आिण ि या
चालू राहत े. अशा कार े, येक एकक आपली सि यता पातळी सारण -जा या मधील
या याशी जोडल े या इतर एकका ंम ये सा रत करत े.
या दो ही ा पा ंचे मू यमापन (Evaluation of both these models )
लोक या कार े जगाकड े पाहतात , ते काश प ृ भागावर परावित त होण े आिण यां या
डो या ंत वेश कर णे यावर आधा रत आह े. यानंतर या ंचा म दू क या मािहतीवर वेदिनक
ि या करतो . या स ू ाचे अन ुसरण क े यावर िव ा या ना काशा या क या
मािहतीपास ून ते काश - ाह ना (photoreceptors ) जैिवक ितसादापय त गती होत
असताना म दूतील जिटल ि य ेपय त वेदन कस े होते, हे समजत े. यालाच ऊ व गामी
ि या अस े हणतात . याउलट , जे हा लोका ं या अप े ा, भावना आिण शारी रक
शरीरय ी या ंचा या ं या जगा िवषयी या स ंवेदनावर भाव पडतो , ते हा अधोगामी ि या
होते. ऊ व गामी आिण अधोगामी ि य ेतील एक म ूलभूत फरक हणज े आपला अन ुभव हा
आप या डो या ं ारे, काना ार े िकंवा वच े ारे आप याला ा होणा या स ंवेदी उपादानाचा
थेट प रणाम आह े, असा िव ास आह े. ऊ व गामी ि य ेनुसार, आपण ज े काही पाहतो ,
ऐकतो िक ंवा अन ुभवतो या मुळे आपल े वेदन भािवत होत नाही .
जे हा आपण स ंवेदी मािहतीवर ि या कर याचा िवचार करतो , ते हा आपण या िवषयी
दोन व ेगवेग या ि शंकूंतून िवचार करतो : ऊ व गामी (bottom up ) िकंवा अधोगामी (top
down ). ि या खाल ून वर क ेली जात े, क व न खाली क ेली जात े, यािवषयी लोक वाद
घालू शकतात . उदाहरणाथ , जर वेदिनक उपादान प अस ेल, तर अधोगामी ि य ेपे ा munotes.in
Page 10
बोधिनक मानसशा
10 ऊ व गामी ि या अिधक मह वाची असत े. जे हा वेदिनक उपादान अ प असत े, ते हा
कोणती ि या मह वाची असत े? अशा व ेळी हे पािहल े जाऊ शकत े, क या दो ही ि या
एक काम क शकतात .
१.२.३ वेदिनक संघटन: संभा यता त व (Perceptual Organization:
Likelihood Principle )
वेदिनक ि या ही व त ू िकंवा घटना घड या या श यत ेवर आधा रत असत े. या
संक पन ेचा एक दीघ इितहास आह े, जो य ात न घडल े या गो िवषयी नकळतपण े
अनुमान लाव यास ंदभा त १८०० या काळातील हे महो ट ्ज यां या चचा कडे मागे जातो
(हे महो ट ्ज आिण साउथल , १९६२ ). वेदिनक उपादान साधारणपण े अगोदर
हट या माण े काय अनुभवले जाईल , हे अि तीयपण े ओळख यासाठी प ुरेसे समृ नसत े.
अशा कार े, जग कस े आहे हे शोधून काढ यास स म हो यासाठी आप याला दुस या
कुठ यातरी गो ीची आव यकता असत े. संभा यत े या त वान ुसार, आपला अन ुभव िनि त
कर यासाठी आप या वेदिनक उपादानाच े मू यमापन (perceptual input ) कर यासाठी
सांि यक य ि कोन यो य आह े. बेिझयन िनण य िस ा ंत (Bayesian Decision
Theory ) नावाचा संगणनिवषयक िस ांत हा वेदनासाठी एक सा ंि यक य ि कोन दान
करतो (गाईजलर आिण क ट न, २००२ ; जझाय ेरी आिण श ॅडलेन, २०१० ; मॅमेिझयन
आिण ल ँडी, २०१० ; मॅमेिझयन आिण इतर , २००२ ).
बेिझयन िनण य िस ा ंताम ये या ाच े उ र द ेताना तीन घटका ंचा समाव ेश केला आह े.
पिहला घटक हणज े संभा यता (likelihood ), जी ितम ेतील सव अिनि तत ेचे
पुनसा दरीकरण करते. ितमेशी ज ुळणा या या ंची स ं या िजतक जा त िततक
अिनि तता अिधक असत े. दुसरा घटक हणज े पूव वत (prior), जो िच ाकड े पाह याप ूव
एखा ा या या िवषयी या ानाच े पुनसा दरीकरण करतो . पूव वत िजतका बळ,
िततक च एखादी य संभा यते या अिनि तत ेपासून कमी अस ुरि त. शेवटी, िनण य
िनयम (decision rule ) हा ितसरा घटक आह े. यात पाहणा या य च े उि आिण
हातातील काय ल ात घ ेता य काय आह े, याचे अथ बोधन समािव आह े. उदाहरणाथ ,
मांजर चा ऑनलाइन शोध घ े यासाठी क ॅट शोधक तयार कर याचा िवचार करा . आमचा
(का पिनक ) कॅट शोधक मऊ आिण हल या शेपटीचा शोध घ ेतो. िजथे आपण इ ंटरनेटवर
मांजरीची ितमा शोधतो , तेथे िभ नता असत े. आपण एका ग डस मा ंजरी या
संकेत थळावर आहोत , असे गृहीत धरल े, तर मो ठे पूव वत मांजर स ुचवते. अंितम
प रवत काला परवानगी आह े. उदाहरणाथ , जर आप याला तातडीन े मांजरी या फोटोची
आव यकता अस ेल, परंतु संकेत थळावर केवळ अ प आिण असंिद ध ा या ंचे फोटो
(उ च स ंभा यता आिण उ च प ूव वत ) आहेत (िग ह ली , २०१४ ).
ये, वनी, गंध आिण चव/ वाद यांचा ल व ेधक सम ु चय अनुभव यासाठी आप या
संवेदना एकि तपण े कशा कार े काय करतात ह े थ क करणार े आहे. आपल े डोळे आिण
कान अनु मे काश आिण आवाज ओळखतात . वचेला पश , दाब, उ णता आिण थ ंडी
जाणवत े. आपली जीभ अ ना या र ेणूंना आिण आपल े नाक हव े या स ुगंधांना ितसाद द ेते.
या यित र , अशा अित र स ंवेदना आह ेत, या आप याला स ंतुलन (गतीबोधक जाणीव munotes.in
Page 11
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू
ओळखण े - I
11 - kinesthetic sense ), वेळ, शरीराची ि थती , वेग आिण अ ंतग त अव था यांसार या
गो ी समज ून घे यास स म करतात . मानवी वेदिनक णाली (human perceptual
system ) अचूकतेसाठी यं थ आहे आिण लोक या ंना उपल ध असणा या मोठ्या
माणात मािहती चा वापर कर यात ख ूप चांगले आहेत ( टो ेजेन आिण बाड , २००१ ).
मनोिमती (Psychophysics ) संवेदी वेदन (sensory perception ) आिण मानिसक
ि थती यांवर शारी रक उि पका ंचा होणारा प रणाम अ यासत े. जम न मानसशा गु ताव
फेखनर (१८०१ –१८८७ ) यांनी उि पक साम य व शोध मता या ंतील स ंबंधांचा अ यास
क न मनो िमतीची थापना क ेली.
फेखनर आिण या या सहका या ंनी मानवी स ंवेदी मया दा िनि तीस सहा य कर यासाठी
मापन तं े िवकिसत क ेली. अितशय अ प उि पक े शोध याची मता
िनणा यक/समी णा मक आहे. संवेदनेचा िनरप े सीमांत (absolute threshold ), हणज े
एखा ा उि पका ची ती ता , जी विचतच सजीव शोध ू शकतो .
१.३ शरीरातील िभ न ाही (Different Receptors In The Body )
त ा १.१ संवेदी ाही आिण यांचे कार या ंचे िवतरण
संवेदी बह लकता (SENSE
MODALITY ) थान ाही (RECEPTOR ) ाहीचा कार उ ीपक
क्/ य डोळे शलाका (Rods ) आिण
शंकू (cones ) काश ाही काश
ा य कान ा य रोम प ेशी
(Auditory hair
cells) यांि क ाही कंपने
वक् वेदनी (Haptic )/
पश िवषयक (tactile ) वचा पॅिसिनयन किणका
(Pacinian
corpuscles ), मु
चेता (free nerve
endings ) यांि क ाही ,
तापमान ाही दाब, वेदना,
उबदारपणा ,
थंडी
गंध वेदनी (olfactory ) नाक गंधिवषयक प ेशी
(Olfactory cells ) रसायन ाही हवेतील
रसायन े
वादिवषयक
(gustatory ) जीभ वाद किलका (Taste
buds ) रसायन ाही अ न
रसायन े
कण कोटरीय णाली
(Vestibular system ) अंत:कण िशखा (Crista ) आिण
िबंदू (macula ) यांि क ाही कलंडणे
िकंवा गती munotes.in
Page 12
बोधिनक मानसशा
12 लोक या ं या अ ंतग त रचनेम ये आिण जीवनातील अनुभवांम ये िभ न असतात , जे
यां या वत : या मािहतीवर ि या करणा या णाल ना आकार द े यास सहा य करतात .
हणून म दू आप या इ ंि यांचा जगा चे अथ बोधन कर यासाठी कसा वापर करतो , हे सांगणे
अश य आह े. या बाबतीत वेदिनक ि - ि थरता िकंवा बह -ि थरता (Perceptual bi - or
multi -stability ) ही वेदिनक अपूव संक पना सहा य क शकत े. वेदिनक अनुभवातील
गुणा मक बदल आिण वेदिनक वत नातील यि भ ेद हे समज ून घे यास सहा य क
शकतात , क लोक गो ी कशा संकिलत करतात आिण िनण य घेतात. अनेक संवेदना एकाच
वेळी सि य क े या जाऊ शकतात , परंतु हे बदल क ीय य ं णे ारे िनयंि त क ेले जातात ,
क बह लकता -िविश णाल ार े (modality -specific systems ), हे अ प आह े.
आपण िविवध स ंवेदनांवर वत ं पणे चचा क न सु वात क आिण न ंतर आपण मािहती
इंि यांम ये कशी एकि त क ेली जात े, यावर चचा क .
अ. य णाली (Visual System ):
जे हा डो या ंवर काश पडतो , ते हा पाह याची ि या स ु होत े, याम ुळे ऊजा तरण
(transduction ) ि य ेस चालना िमळत े. जर आपण एखा ा गो ीकड े पािहल े, तर
यातील काश िकरण आप या डो या ं या पारपटला तून (cornea ) जातात , जे एक प ,
घुमटा या आकाराची रचना आह े, जी आपल े डोळे यापत े आिण काशाला आत जाऊ
देते. यानंतर त े कृ णिववर , जे ता रका (pupil ) हणून ओळखल े जात े, यात वेश
करतील .
आप या बाह या ंचा आकार बु बुळ (iris) हणज ेच आप या डो या ं या भागा ार े िनयंि त
केला जातो , जो रंगीत असतो . जे हा आपण अ ंधा या िठकाणी असतो , ते हा ह े आप या
बाह या ंचा आकार मोठे होऊ द ेते, जेणे क न श य िततका काश आत य ेऊ शक ेल.
तेज वी िठकाणी आपल े डोळे अिधक काश हण करत नाहीत . यानंतर काश िकरण
व होतात , जेणे क न त े थेट आप या िभंगांम ये जातात . काश िकरण आप या
डो या या मागील भागात पोहोच यान ंतर आपली पारपटले (पारपटला ंम ये शलाका -
rods आिण कोन - cones नावाच े दोन कार या काश - ाही असतात ) काश -
संवेदनशील काश - ािहं या मदतीन े यांना चेता आवेगांम ये (nerve impulses )
पांत रत करतात . ी-चेतातंतू (optic nerve ) नंतर हे संकेत आप या म दूत िवतरीत
करतात , जे आपण पाहात असणा या ितमा ंम ये यांचे पांतर करतात . सामा य ी
असणारा डोळा गित का (fovea ) नावाची लहान खाच, जो आप या पारपटला चा एक भाग
आिण डो या मागे असणार े काश -संवेदनशील अ तर आहे, यावरील ितमा ंवर पूण पणे
ल क ि त करतो . गित केम ये असं य िवशेष पेशी असतात , या काश पाह शकतात . या
काश - ाही प ेशी िक ंवा शंकू या काश -शोधक प ेशी आह ेत. जे हा भरप ूर काश असतो ,
ते हा श ंकू नावा या काश - ाही सव म काय करतात. आपण शंकूंचा वापर क न गो ी
कोठे आहेत आिण या कशा िदसतात , यािवषयी बरीच मािहती िमळव ू शकता . आपण र ंग
कसे पाह शकतो , यावरही या ंचा थेट प रणाम होतो .
शलाका हा काश - ाहीचा आणखी एक कार आह े, या उव रत ि पटला ंम ये
आढळ तात. गित के, सामा यत : िजथे ितमा क ि त असतात , यात बर ेच शंकू असतात . munotes.in
Page 13
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू
ओळखण े - I
13 आपण अ ंधुक काशा या िठकाणी आिण आप या य े ा या प रघावर पाह यास स म
असतो , कारण शलाका या िवशेष काश ाही आहेत, या कमी काशात चा ंगले काय
करतात . जरी या ं याकड े शंकूचे अिभ े ीय िवभ ेदन आिण र ंग काय नसल े, तरी आप या
ीसाठी आ िण प रघावरील आप या हालचालीसाठी शलाका मह वा या असतात .
रातांधळेपणा (Night blindness ) ते हा उ वतो , जे हा त ुम या शलाका काशाला
चेतातंतू आवेगात काय मपण े प रवत त करत नाही .
आकृती १.४ डो याची स ंरचना
ाथिमक ी-बा पटल (primary visual cortex ), याला V1 देखील हणतात , हा
सबोध य- ि य ेचा एक मह वाचा भाग आह े. ी-बा पटल ी-वेदनात मह वप ूण
भूिमका बजावत े आिण या णा ं या ी-बा पटला ला हानी झाली आहे, यांना
सामा यतः ी या सम या य ेतात. या सम यांचा िव तार सखोल वेदन ते यमान
उि पका ंिवषयीची सबोध जाग कता पूण पणे गमाव णे यांसार या ी या िविश प ैलूंसह
असणा या सम या असा असू शकतो. ाथिमक ी बा पटल ह े दो ही -मि त क
गोलाधा मधील (cerebral hemispheres ) पा -खंडात ि थत असतो . ाथिमक ी
बा पटला मधून पा -खंडात आिण म दू या इतर भागात जाणा या क् मािहतीवर ि या
कर याच े दोन म ु य माग आहेत. ी-बा पटला कडून ि -प ीय खंडापय त जाणा या एका
मागा ला "अधर वाह " (ventral stream ) असे हणतात आिण ही मािहती य जगतात
कोण या व त ू आह ेत, हे शोध यासाठी याचा उपयोग क ेला जातो . आणखी एक माग ,
याला प ृ ीय वाह (dorsal stream ) हणतात , तो ी बा पटला पासून ऊ व
खंडाकड े (parietal lobe) जातो आिण य जगात गो ी कोठ े आहेत, हे शोध यासाठी
वापरला जातो . व तू कोणती आह े, जसे क ितचा रचना आिण आकार , हे सांगणा या
ि या ंची जबाबदारी अधर वाहावर असत े, तथािप एखा ा व त ू एकदा आप याला ा
झाली, क ितचे काय कराव े हे समज यास सहा य कर यासाठी प ृ ीय वाह जबाबदार
असतो .
ब. वण णाली (Auditory System )
वरवर पाहता मया िदत संवेदी उपादानासह वनीचा वेध घेणे, याचे थािनक करण करण े
आिण ओळखण े ही आपली मता खरोखरच उ ल ेखनीय आह े. मानवी वण -यं णा मता पारपटल ता रका बु बुळ दृि पटल भग चेतातंतू munotes.in
Page 14
बोधिनक मानसशा
14 २० हट् झ ते २०,००० हट् झ दर यान वनी ऐक ू शकते. प रघीय वण णाली
(peripheral auditory system ) बा -, म य-, आिण अंत:कण , तसेच वण चेतापेशी
यांनी बनल ेली असत े. तसेच, म यवत वण चेता- णाली (central auditory nervous
system ) ही म दू- ोड (brainstem ) आिण म दू यांचे बनल ेले असत े. ऐकणे आिण वण
वेदन िनय ंि त कर यासाठी प रघीय आिण म यवत च ेतासं था एकि त र या काय
करतात . वणिवषयक मािहतीच े संकेतन काना या कणा वता म ये (cochlea ) सु होत े
आिण न ंतर म दू या ाथिमक वण बा पटल (primary auditory cortex ) या भागात
ेिपत होते. तल-पटलाम य े (basilar membrane ) कणा वता तील रोम पेशी (hair
cells) असतात . रोम पेशी वनी-दाबास कंपन क न आिण च ेता-तंतूंलगत िनद शक
पाठवून ितसाद द ेतात. वनी- तराच े वेदन कस े होते, यात बर ेच घटक येतात. वनी-
तराच े संकेतन हो याचा एक माग हणज े तल-पटला चे िविवध भाग व ेगवेग या वनी-
तरांसाठी संवेदनशील असतात .
आकृती १.५ वनीच े शरीरशा
{ ोत: मेडेलाईन बरी – हे दी िहअ र ंग, संकेत थळ :
https://www.healthyhearing.com/report/53241 -How-we-hear-explainer -
hearing#about -author -madeleine -burry ) कण पाळी बा कण म य कण अंत:कण ि प ीय अ थी घण अ थी ऐरण अ थी थाप य अि थका अध वतु ळाक ृ ती निलका कण कोटर कण कोटरीय चेतातंतू
बा - वण ार म य क णय पटल गोलाक ृ ती वातायन लंबगोल वातायन कणा वत munotes.in
Page 15
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू
ओळखण े - I
15 मानवी कानाच े तीन म ु य िवभाग आह ेत: बा , म य आिण अंत:. वनीलहरी बा -
कणा पासून, हणज े कण पाळी त े म य-कण असा वास करतात , जेथे कण पटल
(eardrum ) ि थत असत े. यानंतर, म य-कण ते अंत:कण , जेथे कणा वत या लहर ना
िव ुत संकेतांम ये पांत रत करतात आिण ह े संकेत नंतर म दूकडे पाठिवल े जातात ,
याम ुळे आपणा ंस आवाज ओळख यास सहा य होते.
वनीच े गुणधम (Properties of Sound ):
वनी या िविवध ग ुणधमा चे आपण िव ेषण क या . वनीच े खालील पाच ग ुणधम आहेत:
१) वारंवारता (Frequency ): वनी लहर ची वार ंवा रता हट ् झ (हट् झ) म ये मोजली
जाते. मानव सामा यत : २० हट् झ ते २०,००० हट् जदर यान आवाज ऐक ू शकतात.
अव वनी (Infrasound ) हणज े २० हट् झपे ा कमी असणारा वनी होय. मानव अव वनी
ऐकू शकत नाहीत. परा वनी (Ultrasound ) हणज े २०,००० हट् झपे ा अिधक आवाज
होय. मानव २०,००० हट् झ वरील आवाजद ेखील ऐक ू शकत नाही . कमी वार ंवारते या
वनीच े उदाहरण हणज े समु ा या लाटा , वा याचा आवाज इ यादी . उ च वार ंवारते या
वनीची उदाहरण े हणज े िश ी , फटाक े फुट याचा आवाज , इ यादी .
२) िव तार (Amplitude ): वनी दाबा चे ाब य िकंवा तर यांना वनी चा िव तार असे
संबोधल े जाते. वनी-लहर चा िव तार याची ऊजा वहन कर याची मता िनधा रत करते.
उ च िव तार असणा या लहरी अिधक ऊजा वहन करतात , तर कमी िव तारा या लहरी
कमी ऊजा वहन करतात . लहर ची ती ता माप याचा एक माग , हणज े ित एक कातून
िकती ऊजा अिभ िमत होत े, हे पाहण े होय. वनीलहरी चा िव तार वनीची ती ता
वाढवतो. अिधक ती त ेचे आवाज जोराने ऐकू येतात. वनी-ती ता सामा यत : डेिसबल
(डीबी) म ये य क ेली जाते.
३) वनी- व प (Timbre ): वनी- व प हे आवाजाच े वैिश ्य आह े. हे दोन िभ न
आवाजा ंना वेगळे करते. उदाहरणाथ , जर एखादी य बासरीवर रा गीत वाजवत अस ेल
आिण द ुसरी य हाम िनयमवर वाजवत अस ेल, तर लाक ूड एकच वा असतानाही
वा ांमधील वनी व प दो ही वा ांमधील फरक ओळख यास सहा य करते, जे हा ती
एकच सा ंगीितक स ूर वाजवत असतात . दुस या श दांत, वनी- व प हणज े आवाजाची
गुणव ा होय.
४) वनी-लहर चा व ेग (Speed of sound waves ): वनी-लहरी एका मा यमात ून
वास करतात . वनी लहर चा व ेग हा या मा यमात ून वास करतो , या मा यमा या
गुणधमा व न िनि त क ेला जातो . वनी लहरी हवा , पाणी, धातू, लाकूड इ याद मध ून
वास करतात . वनी क ंपने इतर कोण याही गो प े ा हल या व तू-पदाथा ारे अिधक
भावीपण े वाह न न ेली जातात . वनी ेपणासाठी साम ीची लविचकता देखील मह वाची
असत े. कमी लविचक साम ी , जसे क रबर आिण कागद , आवाज ेिपत कर याऐवजी
शोषून घे याची अिधक श यता असत े. munotes.in
Page 16
बोधिनक मानसशा
16 ५) कालावधी (Duration ): कालावधी हा वनीच े कंपन िकती काळ िटकत े, याला
उ लेिखत करतो . हे लहान आवाजा पासून ते उ च आवाज सा ंगू शकत े. हे सात याशी
संबंिधत आह े, जे वनी लहर िकती काळ िटकत े, यासाठी ही एक व ै ािनक स ं ा आह े.
वरील सव वनीच े काही ग ुणधम आहेत, जे आप या म दूला संकेत कसे ा होतात
आिण आपण व त ूंचे वेगवेगळे आवाज कस े ओळख ू शकतो , यासाठी सहा य करतात .
वण-बा पटलाची भूिमका (Role of Auditory Cortex )
वण बा पटल ह े ि प ीय ख ंडात ि थत असत े. हे अशा अनेक वेगवेग या प ेश नी
बनलेले असत े, या एका ि ल प तीन े वणिवषयक मािहतीची ि या स ुलभ
कर यासाठी एकम ेकांशी जोडल े या असतात (मोलर, २०१३ ). वण बा पटल हा म दूचा
एक भाग आह े, जो आप याला आवाजाची जाणीव क न द ेतो आिण अथ पूण आवाज
समज यास आिण िनमा ण कर यास सहा य करतो . हे अंतग त आिण बा जुळण या
जिटल जाळीन े बनलेले आह े (हॅकेट, २०१५ ). उ च- तरीय वण ि या , जसे क
आवाजाच े उ चार , िविश प ैलू ओळखण े, याला वण बा पट ला ारे सहा य केले जाऊ
शकते, असे मानल े जाते. वण बा पट लाला झाल े या हानीमुळे वणिवषयक वेदना या
िविवध पैलूंम ये सम या उ वू शकतात .
वण बा पटल आिण वणाशी स ंबंिधत म दू या इतर भागा ंना झाल े या हानीमुळे
हणशील वाचाघात (Receptive aphasia ) आिण सांगीितक अ मता (amusia ) उ वू
शकतात . सांगीितक अ मता , जी नाद-बिहर व (tone deafness ) हणून ओळखली
जाते, ही अशी ि थती आहे, याम ुळे लयी या चढ -उतारा तील लहान बदल ऐकण े अवघड
जाते (आयोट े आिण इतर , २००० ; पेरे झ आिण इतर , २००२ ). सांगीितक अ मता
असणा या लोका ंना संगीत ह े आवाजाच े अ ता य त िम ण वाटत े, जे ऐकण े यांना अगदी
असुखद वाट ू शकत े. काही उदाहरणा ंम ये, सांगीितक अ मता ही आघाताची लघ ुकालीन
दु प रणाम अस ू शकत े, परंतु ती काही व ेळा दीघ काळासाठी िटक ू शकत े (सरकामो आिण
इतर, २००९ ).
क. काया-संवेदी णाली (Somato Sensory System ):
अंत: थ/अंतर ीय स ंवेदन (Proprioception ), कण कोटरीय स ंवेदन (vestibular
sensation ) आिण पश या सव काियक वेदना या (somato perception ) उप णाली
आहेत. अंत: थ स ंवेदन आिण कण कोटरीय संवेदन आप याला आप या शरीराच े
अंतराळातील थान समज यास सहा य करतात . कृतीची िनिम ती आिण िनय ं ण या दो ही
गो ी मह वा या आह ेत. पश हा जगातील व तू-पदाथा िवषयी मािहती गोळा करतो ,
याच माण े ी आप याला व त ू ओळख यास सहा य करते. आपल े छुपे सहाव े इंि य
अंत: थ स ंवेदन हणून ओळखल े जात े. आपले नायू आिण सा ंधे य ांम ये संवेदी
ि यक /संसाधक (sensory processors ) असतात , जे आपल े शरीर हालचाल करीत
असताना संवेदी मािहतीवर ि या करतात . अंत: थ स ंवेदी अिभ ाय (Proprioceptive
feedback ) हणज े आप या नाय ूं या ताण ले जाण े आिण आपण हालचाल करत
असताना सां या या ि थतीत होणार े बदल होय. हे आप या म दूला आपल े हात, पाय munotes.in
Page 17
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू
ओळखण े - I
17 आिण शरीरा चे वत मान थान यांिवषयी मािहती दान करत े, जे सम वय साध यासाठी
मह वप ूण असत े. उदाहरणाथ , जे हा आपण पल ंगा या श ेजारी असणा या अलाम या
आवाजान े जागे होतो , ते हा घणाघाती नाद शांत कर या साठी आपल े डोळे बंद असताना
आपण अलाम पय त पोहोचतो . अंत: थ संवेदक (proprioceptors ) म दूशी संवाद साधतात
आिण आपला हात क ुठे आहे, याची मािहती म दूला देतात. चालणे हे दुसरे उदाहरण आह े.
आपला पाय उचल यासाठी , हलव यासाठी आिण खाली कर यासाठी आपणा ंस याकड े
पाह याची गरज नसत े. अंत: थ स ंवेदक आपला गुडघा, घोटा आिण पायाची बोटं यां या
ि थती िवषयी सतत मािहती म दूला पाठवतात . हे यो य हालचाल स ुिनि त कर ते (िकम
ि िफन ).
समतोल आिण शरीराची ि थती िटकव ून ठेव या या आप या मतेस कण कोटरीय
वेदने ारे सहा य होते. कण कोटरीय यं णा आप या शरीराच े संतुलन आिण हालचाल यांवर
ल ठ ेवते. कण कोटरीय संवेदना (शरीराच े प र मण , गु वाकष ण आिण हालचाल स ंवेदन)
अंत:कणा त उ वतात ; संवेदना अवयव हे रोम पेशी असतात , या वण चेता-तंतूं ारे
संकेत पाठवतात. सामा य हालचाल आिण स ंतुलन यांसाठी कण कोटरीय णाली आव यक
असत े.
पश , जो पश िवषयक व ेदन हण ून देखील ओळखल े जात े, तो काियक -संवेदी
संवेदनांपैक (somatosensory senses ) एक आह े, याम य े इतर गो मधील दाब,
ताण आिण कंपने अनुभव या या मत ेचादेखील समाव ेश होतो . दाब हा क ंड/खाज आिण
गुदगु या, आिण जळ या /भाज या या दाह/दुखापतीस ंबंिधत वेदना या जािणवा ंशी/
संवेदनांशी स ंबंिधत आह े. यांि क, रासायिनक , आिण औि णक ऊजा पश - ाह ना
उि पीत करतात . दाब ही िभ न ाह कड ून अन ुभवली जाणारी क ेवळ पश -जाणीव आह े.
रोना ड म ेलझॅक आिण चा स पॅि क वॉल (१९६५ ) यांनी वेदनांचा ा ंितकारी िस ांत
मांडला, जो वेदनांचा व ेश ार िनयं ण िस ा ंत (Gate control theory of Pain ) हणून
ओळख ला जातो. अ हण म वेदना (Nociceptive pain ) या ाथिमक अिभ वाही तंतूंना
(primary afferent fibers ) उि पीत करते, जी या नंतर ेपक पेश ार े
(transmission cells ) म दूकडे जाते. ेपक प ेश या वाढ या ि यांमुळे वेदनांचे वेदन
(Pain perception ) वाढते, तर द ुसरीकड े ि यांम ये घट झा याम ुळे जाणवल े या
वेदनांम ये घट होत े. वेश ार िनयं ण िस ा ंताम य े, एक ब ंद " वेश ार" ेपक प ेश कडे
जाणारी उपादा ने अवरोिधत करत े, याम ुळे वेदने या संवेदनेत घट होत े. दुसरीकड े, जे हा
उपादान उघड्या " वेश ार"तून वेश करत े, ते हा वेदनांची संवेदना जाणवत े.
िन कषा त, अंत: थ स ंवेदन आिण उ म पश यांचा सामा यतः त े हा हास होतो , जे हा
काियक -संवेदी बा पटलाला हानी होत े. यामुळे शरीरावर कोठ े पश केला जात आह े, हे
जाणून घे यात िक ंवा अगदी पश के याची जाणीव हो यात सम या िनमा ण होतात (हेड
आिण हो स , १९११ ; लॉ ं गो आिण इतर , २०१० ). अनेकदा व ेदनादायी स ंवेदना या
आभासी अ ंगासह उ व ू शकतात , यां यावर कशा कार े उपचार क ेले जाऊ शकतात ,
यावर अज ूनही वादिववाद स ु आह े. प रणामी , असा िवचार क ेला जातो , क या ि थतीच े
अिधक चा ंगले आकलन कर याचा एक माग , हणज े ौढांम ये बा पटल काियक -संवेदी munotes.in
Page 18
बोधिनक मानसशा
18 बा पटलाच े असे भाग, यांचे आता अिजबात पुन ितिनधी व केले जात नाही , ते भाग
बा पटल कशा कार े पुन ितिच ीत होतात , याचा शोध घ ेणे (रामचं न आिण िहर टाईन ,
१९९८ ).
ड. बह वेदन णाली (Multi Sensory System ):
आतापय त आपण इ ंि ये आिण या ं या ि यांिवषयी वतं पणे बोललो आहोत . याउलट ,
आपण जगाला मािहती या वेगवेग या त ुकड्यांचा स ं ह हण ून समजत नाही , तर स ंपूण
एकसंघ हण ून पाहतो . याचा प रणाम असा होतो , क आपण अंतग त आिण सव
इंि यांकडून ा झाल े या मािहतीची सा ंगड कशी घालतो , हा वेदनातील एक मह वाचा
मु ा आह े. वेदिनक णाली मािहतीची सा ंगड कशी घाल ू शकत े, यािवषयी बरेच वेगवेगळे
िस ांत आह ेत. यांपैक एकाला "बह लकता यो य ग ृहीतक " (modality appropriate
hypothesis ) असे हणतात आिण या त असे हटल े आहे, क पया वरणातील य ेक
भौितक ग ुणधमा साठी एक अशी जाणीव असत े, जी या ग ुणधमा िवषयी अन ुमान कर यास
इतर जाणीवा ंपे ा अिधक चांगली असत े. ही जाणीव , जी ग ुणधमा या ि -बह लक
अनुमानावर वच व करत े, ती नेहमी एक राहील . बेट लसन आिण रॅडेवू (१९८१ ) यांनी
केले या अ यासान े असे दश िवले, क ी ही अिभ े ीय िविश काया वर वच व करत े,
तर वण ह े ि प ीय िविश काया त आपल े वच व दश िवते (गेबहाड आिण मो े, १९५९ ;
रेकॅनझोन , २००३ ; िशपल े, १९६४ ; वे श आिण इतर , १९८६ ). हे अ यास अ से
दश िवतात , क बह लकता यो य ग ृहीतक अच ूक आह े.
१.४ सारांश
या पाठा या सु वातीला आपण पािहल े, क एखा ा गो ीच े वेदन हो यासाठी आप याला
अनेक ट या ं या एका श ृंखलेतून जाण े आव यक आह े, जी पया वरणीय उि पका ंपासून सु
होते आिण याची प रणीती या उि पका ंिवषयी या आप या अथ बोधनात होत े. म दूला
सादर क ेले या स ंवेदी मािहती िवषयी जाणीव िनमा ण कर याची ि या हणज े वेदन होय.
वेदनाची दोन वगा त िवभाग ले जाऊ शकत े: आंत रक स ंवेदन आिण बा स ंवेदन होय .
आपले शरीर आप याशी अंतग त जािणव ेतून संवाद साधतात , याम ुळे आप याला
आप या वतः या शरीरात काय चालल े आह े, यािवषयी मािहती िमळत े. उदाहरणाथ ,
आपण उदास , आनंदी िकंवा प रि थती िवषयी उदासीन /तट थ असलो , तरीही आप या
भावना य करतो . हे आप या शरीरा या व ेगवेग या भागा ंनी अन ुभवले या वेदना आिण
आनंदा या स ंवेदनादेखील य करत े.
ऊ व गामी ि या वापरत असता ना आपण म ूळ संवेदी उपादा नाला अिनि त काळासाठी
िटकू शकणा या अशा पांतरणां या एका ुंखले ारे एका अंितम पुनसा दरीकरणात
पांत रत करत असतो . ऊ व गामी ि या , जी मािहती - ेरक ि या (data-driven
processing ) हणूनदेखील ओळखली जात े, ही अशी ि या आह े, या ार े वेदिनक
यं णा या ं या सभोवताल या जगाच े अिधक जिटल पुनसा दरीकरण तयार कर यासाठी
वतं पणे काय करतात . munotes.in
Page 19
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू
ओळखण े - I
19 नमुना अन ु पण, मूळ- प िस ा ंत, आिण वैिश ्य िव ेषण ा प हे वेदनासाठी असणा या
काही ऊ व गामी उपगम आहेत. नमुना अन ु पण िस ांत हा मानवी आकृितबंध
यािभ ानाचा सवा त मूलभूत िस ा ंत आह े. येक जाणवल ेली व त ू दीघ कालीन
मृतीम य े "साचा/नमुना" हणून सं िहत क ेली जाते, असे गृहीत धरणारा हा एक िस ा ंत
आहे. अचूक जुळणीची खा ी कर यासाठी आवक मािहतीची या नम ु यांबरोबर त ुलना क ेली
जाते. दुस या श दा ंत, एक कृत सांक पिनक आकलन कर यासाठी सव संवेदी मािहतीची
व तू या बह िवध प ुनसा दरीकरणासह तुलना क ेली जात े.
मूळ- पे ही नमु यां माण ेच असतात , याम य े ते एखादी व त ू कशी िदसली पािहज े, याची
परेषा िकंवा क पना िचि हत करतात. नमु यां या उलट , मूळ- पे सव म अन ुमानांवर
िवसंबून असतात , जे हा िविवध व ैिश ्ये उपि थत असतात , तर नम ु यांसाठी अच ूक
जुळणीची आव यकता असत े.
वैिश ्य िव ेषणान ुसार, आपण पािहल े या य ेक व त ूची आिण आकृितबंधाची वतं
गुणधम िकंवा वैिश ्ये आपण ल ात घेतो. या िस ा ंतानुसार, य णाली या आवक
उि पका ंना यां या अंश-घटका ंम ये िवभािजत क न मािहतीवर ि या करत े. मा यत े या
हेतूने काही व ैिश ्ये इतरांपे ा अिधक मह वाची अस ू शकतात . येक उि पकाचा अशा
वैिश ्यांचा वतःचा असा एक स ंच असतो , जी वैिश ्ये याला इतरा ंपे ा वेगळे करतात .
अधोगामी ि या हा एक मह वा ची वेदिनक िस ांत आह े. हा िस ा ंत अस े तािवत
करतो , क मानवी बोधना तील स ंवेदी मािहतीव रील ि या , जसे क , वेदन,
ओळख / यािभ ान , मृती आिण आकलन , ही संघिटत असत े आिण ती पूवा नुभव, अपे ा
आिण अथ पूण संदभ यां ारे घडते.
वेदिनक अ ययन , श द े ता भाव , श द वेदनाचे संबंधनवादी ा प हे जािणव ेकडे
पाह याच े काही अधोगामी उपगम आहेत. वेदिनक अ ययन ही अशी ि या आह े, या ार े
संवेदन णाली या अनुभवा ार े उि पका ंना ितसाद द े या या यां या मता ंम ये
सुधारणा करतात . िजतक े अिधक व ेदिनक अ ययन उ वत े, िततके म दूम ये अिधक स ंबंध
तयार होतात . तु ही िजतक े अिधक व ेदिनक अ ययन अन ुभवता , िततक जलद व ेदन
ि या उ वत े. पुरेशा वेदिनक अ ययनासह म दू आकृितबंध ओळख यास सु वात करतो ,
तो हे जाणतो , क ल क ुठे क ि त कराव े, आिण उि पका ंची जाणीव क न घ े या या
या या मत ेिवषयी वत :िवषयी िव ास ा करतो .
श द े ता भा वानुसार, जे हा ग गाट िकंवा स ंि सादरीकरण यांमुळे िलिखत
उि पका ंचा हास होतो , ते हा श दा ं या स ंदभा त सादर क ेलेली अ र े ही एकल श द आिण
श देतरां या स ंदभा त सादर क ेलेली अ रे यांपे ा अिधक अच ूकपणे न दवली जातात .
आपण क- ा य, काियक संवेदन आिण बह स ंवेदन अशा िविवध स ंवेदन बह लकता
पािह या आह ेत. जरी यां यापैक य ेकजण वत ं पणे काम करत अस ले, तरी जगा कडे
मािहती या वत ं तुकड्यांचा स ं ह हणून पाह या ऐवजी आपण याकड े एकि त सम
हणून पाहतो . हणून वेदन ह े आपण िनरिनरा या जािणवा ं ारे आिण ोता ंकडून येणारी
मािहती कशी एक करतो यावर अिधक माणात अवल ंबून असत े. वेदिनक णाली munotes.in
Page 20
बोधिनक मानसशा
20 मािहती या िभ न ोता ंकडून मािहती कशी एकि त क शकत अस ेल, हे प
कर यासाठी अन ेक अ य ुपगम तािवत कर यात आल े.
१.५
१. वेदना या व पा वर चचा करा
२. वेदनाकड े पाह या चे िविभ न सै ांितक उपगम कोणते आहेत?
३. संवेदना या ऊ व गामी उपगमा ंचे तपशीलवार वण न करा .
४. अधोगामी ि य ेम ये काय समािव असत े, ते तपशीलवार प करा .
५. मानवी वेदन णाली कशा कार े काय करत े?
६. वेदना या संभा यता त वाच े थोड यात वण न करा .
७. टीपा िलहा:
अ) श द े ता भाव
ब) वेदन अ ययन
क) अधोगामी उपगम
ड) ऊ व गामी उपगम
ई) य णाली
फ) वण णाली
ग) काियक संवेदन णाली
१.६ संदभ
Connolly, Kevin, "Perceptual Learning", The Stan ford Encyclopedia of
Philosophy (Summer 2017 Edition), Edward N. Zalta (ed.).
Denham, S.L., Farkas, D., van Ee, R. et al. Similar but separate systems
underlie perceptual bistability in vision and audition. Sci Rep 8, 7106
(2018).
https://doi.org/10.1038/s41598 -018-25587 -2
Galotti, K.M. (2017). Cognitive Psychology. Sage publications India Pvt.
Ltd,
munotes.in
Page 21
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू
ओळखण े - I
21 Gilhooly, k., Lyddy, F., & Pollick, F. (2014). Cognitive Psychology.Tata
Mc-Graw Hill.
Gibson, J. J. (1966). The Senses Considered as Perceptual Systems.
Boston: Houghton Mifflin.
Gibson, J. J. (1972). A Theory of Direct Visual Perception. In J. Royce,
W. Rozenboom (Eds.). The Psychology of Knowing. New York: Gordon
& Breach.
Khalil M. (2018) Primary and Secondary Auditory Cortex. In: Shackelford
T., Weekes -Shackelford V. (eds) Encyclopedia of Evolutionary
Psychological Science. Springer, Cham.
T. Byrne, A. Cleeremans, & P. Wilken (Eds.), Oxford Companion to
Consciousness. New York: Oxford University Press, 2009.
Burry, M. (2021) How we hear: A step -by-step explanation.
https://www.healthyhearing.com/report/53241 -How-we-hear-explainer -
hearing#about -author -madeleine -burry
Roldán, A. V. ( NA). Qualities of soun d. CONSEJERÍA DE EDUCACIÓN,
Dirección General de Participación e Innovación Educativa. Available at:
http://www.juntadeandalucia.es/educacion/descargasrecursos/aicle/html/
pdf/080.pdf
NA (2010). Introduction to Psychology. University of Minnesota Libraries.
Available at: https://open.lib.umn.edu/intropsyc/chapter/4 -2-seeing/
Wede, J. ( NA). Psychology. The Pennsylvania State University. Available
at: https://psu.pb.unizin.org/intropsych/chapter/chapter -4-sensation -
perception -vision/
munotes.in
Page 22
22 २
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू ओळख णे – II
घटक स ंरचना
२.० उि ्ये
२.१ यािभ ान
२.१.१ व तू- यािभ ान
२.१.२ य- यािभ ान
२.१.३ घटना - यािभ ान
२.२ सामािजक व ेदन
२.२.१ चेह यांसंदभा तील वेदन
२.२.२ आवाजा संदभा तील वेदन
२.२.३ गतीसंदभा तील वेदन
२.३ सारांश
२.४
२.५ संदभ
२.० उि ्ये
या पाठाचा अ यास क े यानंतर अ ययन क या ला हे समज ू शकेल:
• िविवध उि पका ंमधील यािभ ा नाची ि या
• सामािजक वेदन हणज े काय आिण ते कसे उ वत े?
२.१ यािभ ान / ओळख णे (RECOGNITION )
वेदना या (perception ) पिह या पाठात आपण वेदनाचे व प समज ून घे याचा य न
केला आिण कोण याही वेदन णालीला म ूलभूत त व े व िस ा ंत कस े लागू केले जातात , हे
समजून घे याचा य न क ेला. क्, ा य, आिण काियक वेदिनक ि या ं या मता ंची
अिधक तपशीलवार चचा केली ग ेली. तसेच, वेदिनक अनुभवांवरील मूलभूत त वा ं या
भावाची देखील चचा केली गेली. munotes.in
Page 23
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू
ओळखण े - II
23 या पाठात आपण व त ू आिण घटना ंचे यािभ ान कसे होते, यािवषयी जाणून घेऊ.
वेदिनक ि या (perceptual process ) आप याला यो य आिण अथ पूण मागा नी जगाचा
अनुभव घ े यास आिण या ं याशी स ंवाद साध यास स म असत े. या पाठातून आपण
िविवध प रि थत म य े व तू आिण घटना कशा प ुनसा दर के या जातात आिण कशा कार े
यांचे आकलन क ेले जाते, याचा शोध घेणार आहोत . इतर य चे वत न आपण कस े
समजून घेतो आिण या चे अथ बोधन कसे करतो , यािवषयीची सामािजक वेदनाची (social
perception ) ि या देखील आपण िशकणार आहोत .
एखा ा व त ू या यािभ ाना म ये या व तू या पुनसा दरीकरणा ची त ुलना प ूव
साठवल े या आंत रक पुनसा दरीकरणा शी करण े अपेि त असत े. संवेदन पुनसा दरीकरण
मृती पुनसा दरीकरणा शी ज ुळत अस ेल, तर या व तूचे लवकर यािभ ान होते. अनेक
संभा य यािभ ान प ती पडताळ यात आ या , परंतु मानवी यािभ ान मता िटपण े
कठीण अस याच े िस झाल े आहे. मानवी यािभ ाना या स ंदभा त, फरक करणारी म ु य
मता हणज े अनेक िभ न संवेदन मता ंचे मू यांकन कर याची आिण या िभ न मता ंना
समान गो हण ून यािभ ाना ची मता होय. या मु ाची जाणीव क न द े यासाठी ‘अ’ हे
साधे अ र िकती व ेगवेग या कार े िलिहता य ेईल, याचा िवचार करा . जे हा त ु ही
इं जीतील ‘A’ या वणा या खालील िविवध आवृ मधील सव संभा य बदला ंचा िवचार
करता , जसे क प र मण आिण मापनीकरण , संकुिचत होण े िकंवा िव तारण े, ते हा ही
मता अिधकच भावी होत े.
आकृती २.१ ‘A’ या वणा या िविवध आव ृ ी
असं य आकार समान ओळख सामाियक क शकतात . हे सव आकार 'A' या अ राच े
पुनसा दरीकरण करतात . या सवा ना 'A' हणून ओळख ता येईल, अशा आकारा ंचा हा
एकसमान ग ुणधम मोजण े कठीण आह े.
य या ं या व ैिश ्यां या आधार े व त ूचे व प कसे शोध ू शकतात , याचे व ण न
कर यासाठी आपण य ेथे गुणवैिश ्य िव ेषण ा प पाह . गुणवैिश ्य िव ेषणाम य े
सामा यत : एखा ा व त ूचे घटक व ैिश ्यां या अशा संचात िवभाजन करण े समािव असत े,
क याची त ुलना इतर समान व त ूं या घटकाशी केली जाते. या संपूण घटकाती ल येक munotes.in
Page 24
बोधिनक मानसशा
24 व तूचे वण न िविश व ैिश ्यांनी केले आहे. असेच एक ा प ऑिल हर स ेि ज या ंनी
िदले आह े, याला १९५९ म ये अ र/वण वेदनाचे पॅ डेमोिनयम ा प
(Pandemonium model ) हणून यािभ ान ले जाते.
मानव जे पाहतात , यािवषयीच े यांचे वेदन ते िच आिण अथ पूण व त ू यांम ये कसे
संघिटत करतात, हे समज ून घे यासाठी पॅ डेमोिनयम ा पाचा वापर क ेला जातो .
पॅ डेमोिनयम ा पा तील िवल ण घटक (“demons ”) चेतापेश चे पुनसा दरीकरण
करतात . या िवल ण घटका ंना (१) वैिश ्य-संबंिधत िवल ण घटक (feature demon ),
(२) बोधिनक िवल ण घटक (cognitive demon ) आिण (३) िनण यिवषयक िवल ण
घटक (decision demon ) अशी नाव े दे यात आली आह ेत. हे िवल ण घटक
जाणीव /वेदना या तीन व ेगवेग या प ती य करतात . वैिश ्य-संबंिधत िवल ण घटक हे
अ रा ं या िविश वैिश ्यांची रचना करतात आिण या ंचे सांकेतन करतात . 'A' या वरील
उदाहरणात व ैिश ्य-संबंिधत िवल ण घटक 'A' या आड या िक ंवा ितर कस रेषांची रचना
व सांकेतन करतात , याची रचना अ र ‘X’ (ितरकस रेषा) आिण अ र ‘T’ ( ैितज र ेषा)
ही अ र े तयार कर यासाठी क ेली जात े, या माण ेच असत े. एकदा वैिश ्य-संबंिधत
िवल ण घटका ंनी 'A' ची घटक व ैिश ्ये तयार के यानंतर बोधिनक िवल ण घटक िविश
अ रा ंसाठी सा ंकेतन करतात . शेवटी, िनण यिवषयक िवल ण घटक ते असतात , जे आपला
म दू य ात चेतापेशी िकंवा िवल ण घटका ं या सामूिहक िनण याचा प रणाम हण ून
य पण े पाहतो . या उदाहरणात , िनण य हणज े हे यािभ ान अस ेल, क हे 'A' अ र
आहे.
२.१.१ व तूंचे यािभ ान (Recognition of Objects )
आपण व तू यािभ ाना या दोन उदाहरणा ंचे परी ण करणार आहोत . यांतील पिह या
घटनेत क् णालीचा समाव ेश आह े आिण दुस या घटनेत काियक -वेदन णालीचा
समाव ेश आह े. यांना पूण पणे अनेक कार े िवरोध क ेला जात असला , तरी या दो हीही
यािभ ाना साठी व ैिश ्ये िनवड याची ि या प करतात . व तू- यािभ ाना साठी जी
वैिश ्ये वापरली जातात , ती कशी शोधली जातात आिण या ंची गणना कशी क ेली जात े,
याची चा ंगले आकलन आपणा ंस असण े आव यक आह े.
अ) क् णाली ार े व तूंचे यािभ ान (Object Recognition Through Visual
System ):
व तूंचे यािभ ान हे क्- ा य ि य ेचे ाथिमक य ेय आह े आिण जगाशी स ंवाद
साध यासाठी आिण तक कर यासाठी ते आव यक आह े. आपण व त ूंना कस े ओळख तो,
या ाला वेदिनक आिण बोधिनक दो ही बाज ू आहेत.
१. नैसिग क जगातील बह स ं य व त ू या ि िमतीय असतात , हे ीसाठी आ हाना मक
आहे, कारण न े पटलावरील क ेवळ ि िमतीय मािहतीचा वापर क न ि िमतीय व त ूला
ओळख णे आव यक असत े. य व त ूंम ये काही िविश अप रवत नीय ग ुणधम असतात .
या गुणधमा म ये ‘T’ िकंवा ‘Y’ यांसारखे िविश कोन तयार कर यासाठी रेषांना िशरोिब ंदूंवर
या कार े भेटतात , या मागा चा समाव ेश होतो , याला र ेषा संयोजी थळ (line munotes.in
Page 25
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू
ओळखण े - II
25 junctions ) आिण र ेषा सह -समा ी (line co -terminations ) हणूनदेखील स ंबोधल े जाते
(आकृती २.२ पाहा).
आकृती २.२
{ ोत: Adapted from Binford, T. O. (1981). Inferring surfaces from
images. Artificia l Intelligence, 17(1), 205 –244.}
आकृती २.२ म ये पृ भागासह काठ छाट याम ुळे 'Y' कोन बनतो, जे कोण याही कोनात ून
समान असत े. िबनफोड (१९८१ ) यांनी अस े दाखव ून िदल े, क 'A' पृ भागान े काठाचा 'M'
कापला ग ेला, तर या ितम ेत 'Y' कोन िदसेल. आकृतीतील 'S' ने कापल ेला काठ हे 'e'
कडे पाह याच े दोन िभ न माग आहेत.
िबनफोड (१९८१ ) यांनी एक मौिलक प ेपर कािशत क ेला, याम ये ितमा िक ंवा रेषा
रेखािच ातील र ेषांचा संबंध संभा य ि िमतीय मा ंडणीशी जोड यासाठी ग ृिहतकांचा एक स ंच
आखला ग ेला होता , याम ुळे ते कट होत असत . व तू यािभ ाना या एका सव मा य
ा पा नुसार, य णाली सामा यत : य-िविश पुनसा दरीकरणा ंचा (view-specific
representations ) वापर क न व त ूंचे वण न करत े, परंतु ीकोन -िन ल
पुनसा दरीकरणा ंचा (viewpoint -invariant representations ) वापर करत े. जे हा जग
आप या ि पटला वर ेिपत क ेले जाते आिण खोली न होत े, ते हा आपण या व त ूकडे
कोण या कोनात पाहतो , याची पवा न करता ‘Y’ कोन तयार केला जातो. या घटकाकड े
पाह याच े अनेक माग आहेत आिण याला ि कोन -िन ल स ंबंध (viewpoint invariant
relationship ) असे हणतात . ि कोन -िन ल स ंबंध हा एखा ा व त ूचा असा कोणताही
गुणधम आहे, जो आपण या िदश ेकडून पाहतो , याची पवा न करता ि थर राहतो .
२. िबडरमन (१९८७ ) यांनी या घटन ेला 'िजओ स ' (geons ) असे नाव द ेऊन
ि कोनातील िन ल व ैिश ्यां या मा यत ेत ल णीय गती क ेली आहे. यांनी घटक
उपगमा ार े (components approach ) यािभ ान िवकिसत क ेले, जे या क पन ेवर
आधा रत हो ते, क व त ू िजओ स या स ं हाने बनल े या आह ेत, असा िवचार क ेला जाऊ
शकतो . आपण यापूव घटक एक म ये िजओ सच े वण न आिण ते व तू यािभ ाना त कशी
आपणा ंस मदत करतात , हे पािहल े आहे. एखा ा व त ूतील य ेक य या या वत : या
ि कोना या अप रवत नीय ग ुणधमा या अनो या स ं हा ार े ओळख ली जाऊ शकत े आिण
सव िजओ स िमळून संपूण व त ूला स ंपूण पणे मा यता द ेणे श य होत े. ि िमतीय munotes.in
Page 26
बोधिनक मानसशा
26 व तूंिवषयी ची आपली धारणा अ ंदाजे ३६ ‘िजओ स ’म ये िवभागल ेली िदसत े. या य ेकात
ि कोन वातं याचा मह वाचा ग ुणधम आह े (िबडरमन , १९८७ ). याला घटका ार े
मा यता अस े संबोधल े जात े. याउलट , ि कोन -अवल ंिबत यािभ ान (Viewpoint -
dependent recognition ), सम म ृती पुनसा दरीकरणा शी जुळणा या वेदनावर
आधा रत आह ेत. जे हा अस े घडत े, ते हा आपण सांगू शकतो , क सामा य य कोना ंसाठी
असणारी यािभ ान असामा य कोना ंपे ा वेगवान आह े क नाही (उदाहरणाथ , आपण
आप या िम ा या च ेह याचा फोटो जर सरळ अस ेल, तर तो फोटो उलटा दाखवला ग ेला
असेल, तर पटकन ओळख ू शकता का?). िविवध कार या व त ू यािभ ाना या
(object recognition ) योगा ंवर मानवी काय मता अच ूकपणे ितिब ंिबत कर यासाठी हा
यािभ ान घटक ीकोन दश िवला ग ेला.
३. बह िवध ि कोन िस ा ंत (Multiple Views Theory ): बह िवध ीकोन िस ा ंत
असे ठामपण े ितपादन करतो , क व तू यािभ ान हे मूलत: ितमा -आधा रत आह े (टार
आिण बुलथोफ , १९९८ ). यात असा दावा कर यात आला आह े, क व तू या काही
अ यासल े या यांचे पुनसा दरीकरणा ंचा सं ह क न व तूचे यािभ ान करता येते. या
िनवडक या ं या आधार े अ याध ुिनक य ं णा म यवत या ंचे पुनसा दरीकरण क
शकतात . याचा प रणाम असा होतो , क जे हा एखा ा व त ूचे नवीन य पािहल े जाते,
ते हा िनवडल े या आिण म यवत भरीव असणा या आवृ बरोबर पािहल े या ितम ेशी
जुळणारी य ं णा ती ितमा ओळख ू शकत होती . या प तीत अस े भाक त कर यात आल े
आहे, क जे हा व त ू अ ययन िवचारा ंशी अिधक िमळ याज ुळ या िदशा ंव न पािह या
जातात , ते हा यािभ ा नात सुधारणा होत े. व तू यािभ ान केवळ एक ि कोन
दश िवतात क िभ न ि कोन दश िवतात , यावर चचा करण े हा अिलकड या व तू
यािभ ानाचा मु य क िबंदू रािहला आह े, परंतु आता तो कमी होताना िदसत आह े.
एखा ा व तू यािभ ाना साठी क ेवळ स ंरचना मक िक ंवा य मािहतीचा वापर क ेला
जाऊ शकतो , असे गृहीत धर या या िवरोधात संशोधक आता वा तिवक प रि थतीत या
गुणधमा चा वापर कसा क ेला जाऊ शकतो , याचा शोध घ ेत आह ेत. फॉ टर आिण िग सन
यांनी नुक याच क ेले या अ यासान ुसार अस े िदस ून आल े आह े, क यािभ ाना या
कामिगरी िवषयी अन ुमान कर यासाठी दो ही का रची मािहती मह वप ूण आहे. खरे तर, हे
िस क ेले गेले आहे, क मानव प रिचत व त ूंचे य-िन ल यािभ ान करतात , परंतु ते
नवीन व त ू िकंवा अप रिचत व त ू या ंचा समाव ेश असणार े य-अवल ंिबत यािभ ान
काय करतात (एडलमन आिण ब ॅलथॉफ , १९९२ ; पेच आिण इतर , २००१ ).
२००२ म ये उलमन आिण यां या सहका या ंनी य व त ू यािभ ाना या े ात
आणखी एक स ंशोधन क ेले. यांनी मािहती िस ा ंताचा वापर क न ह े दाखव ून िदल े, क
म यवत कािठ य तेसह ितमा ंचे िठपक े हा न ंतर या यािभ ान काया साठी ितमा ंचा
संच सं िहत कर याचा उ म माग असतो . जे हा मानवी य णाली आकार आिण व त ूंचे
िव ेषण करत े, ते हा ती अन ेक ट या ंम ये असेच करीत असत े, यांपैक येकात
उि पकाची वैिश ्ये काढली जातात आिण या ंचे िव ेषण क ेले जात े, जे अिधकािधक
ि ल होत जाते. ितमा थम सा या थािनक व ैिश ्यां या स ंदभा त दश िवली जात े आिण
नंतर ती मोठ ्या आिण अिधक जिटल व ैिश ्यां या ीन े दश िवली जात े (उदाहरणाथ ,
झाडाची पर ेषा, याचा र ंग इ यादी थािनक व ैिश ्ये आहेत, जी नंतर एकि तपण े ल य munotes.in
Page 27
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू
ओळखण े - II
27 व तू वृ आह े, हे आपणा ंस यािभ ान दान करतात ). वग करणाच े मूलभूत य काय
म यवत कािठ यत े या वैिश ्यांसह सव म काय करत े. वग करणासाठी म यम ि ल
वैिश ्ये ही अ यंत सो या िक ंवा अ य ंत ि ल वैिश ्यांपे ा अिधक मािहतीप ूण असतात
आिण प रणामी , ती ितमा ं या वगा या स ंदभा त मािहती मह मीकरण (information
maximization ) या सो या संकेतन त वात ून नैसिग क र या उदयास य ेतात. हा उपगम
घटका ार े के या जाणा या यािभ ानाबरोबर मािहतीप ूण ितमा व ैिश ्यां या स ंचाचा
उपयोग सामाियक करतो , परंतु यासाठी ितमा या ि िमतीय स ंरचनेिवषयी मािहतीप ूण
अस याची आव यकता नाही , केवळ या इ तम र या यािभ ान क े या जाणा या व त ूंचे
वण न करतात .
(ब) काियक -वेदन णाली ार े व तू यािभ ान (Object Recognition Through
Somatoperceptive System ): काियक -वेदन णाली ारे (somatoperceptive
system ) ( वचेची जाणीव ) व तू यािभ ान कसे होऊ शकत े, हे समज ून घेऊया.
एखा ा व त ूचा मु शोध घ ेऊन हातां या साहा यान े ती सहज करता य ेते. यामुळे एखा ा
व तूचे वजन आिण पोत या ंचा अ ंदाज घ े यास जबाबदार असणा या काियक -वेदन
णाली या उप णाली सि य होतील , तसेच व त ू या स ंपका त असणा या शरीरा या
अवयवा ंची ि थती द ेखील सि य होईल . या उप णाली वक् वेदन (haptic perception ),
जो संवेदी आकलनाचा एक कार आह े, तो िनमा ण कर यासाठी एक काम करतात .
उदाहरण अस े असेल, जे हा त ु ही डोळ े बंद करता आिण एखादा िम वाढिदवसाची
भेटव त ू हातात ठ ेवतो, भेटव त ूला पश क न आिण पश संवेदना ार े (tactile
sensation ) याचा आकार आिण पोत ओळख ून भेटव तूला डायरी हण ून तु ही
यो य र या ओळख ता.
वक्-वेदन (ि याशील पश क न आिण व तू व पृ भाग यांचा हेतुपुर सर शोध घेऊन
संवेदन करण े) बालपणातच सु होते आिण पौगंडाव थ ेत िवकिसत होते. व तूंिवषयी
जाणून घे यासाठी अभ क थम मौिखक अ वेषणाचा वापर करत े. हातांचा उपयोग व त ू
त डात न े यासाठी आिण न ंतर वक्-वेदन व तूंचा शोध घ े याचे ाथिमक साधन हण ून
केला जातो . व तू हाताळ याची सु वात संवेदनापासून होत े आिण अिधक िविश
हाताळणी या नम ु यांम ये गती होत े. वक्-वेदन व तू यािभ ान आिण अ वेषण तं ाचे
चालू असल ेले शु ीकरण काही काळ चाल ू राहील . पुढील वषा त वक्-वेदन व तू
यािभ ानाची अचूकता स ुधारते, तर हाताळणी आिण शोधा मक यूह-तं ांची ि ल ता
वाढते (सेरमॅक, १९९५ ). संशोधनान ुसार, वक्-वेदन मािहती या बोधिनक ि य ेम ये
य ितमा आिण शाि दक करण यांसारखी बोधिनक यूह-तं े वापर याची मता
वयानुसार म दू या िवकासा चा प रणाम हणून सुधारते. मानिसक वय आिण वक्-वेदन
व तू यािभ ा नातील अचूकता या ं यातील द ुवा बुि म ेशी जोडल ेला िदसतो . लेडरमन ,
लॅट क आिण सहका या ंनी अन ेक मनोर ंजक धारणा गुणधमा चा अ यास क ेला. या
संशोधनान े हे िस क ेले, क वक्-वेदनाचा एक मह वाचा घटक हणज े ि िमतीय व त ूंचे
गुणधम जलद व अच ूकपणे यािभ ाना ची मता होय . संशोधनान ुसार ( लॅट क आिण
इतर, १९८५ ), बह तेकदा वक्-वेदनाचा वापर क न एखादी व त ू यािभ ाना साठी
एकच आकलन आव यक असत े. जागितक आकार , किठणता, तापमान , वजन, आकार ,
प व ेपणा आिण काय , ही यांतील काही व ैिश ्ये आहेत. या संशोधनाचा प रणाम असा munotes.in
Page 28
बोधिनक मानसशा
28 झाला, क मानवा ंनी ि िमतीय व त ूंचे िविवध ग ुणधम शोध यासाठी वापर या जाणा या
हातां या हालचाल या धोरणा ंचे यािभ ान पटवले. यांनी या ि या ंना शोधक ि या
(Exploratory Procedures ) हणून संबोधल े आिण दोन हाता ं या वक्-वेदन शोधनाचा
(haptic exploration ) वापर क न िविवध व तूचे गुणधम यािभ ाना त ९६-९९
ट के यश िमळत े. लेडरमन आिण ल ॅट् क या ंनी या शोधक ि य ेची नेमक या या
अशी क ेली, क "मा य ितमाब हातांची/ ह त-हालचाल , जी एखा ा िविश व त ू या
गुणधमा िवषयी िन कष काढताना उ फ ूत पणे वापरली जात े आिण संसाधनािवषयी िन कष
काढ यासाठी सामा यत : इ तम असत े."
िग सन (१९६२ ) यांनी वक्-वेदनातील ह त-हालचाल या भ ूिमकेचा सै ांितक ि कोन
मांडला आह े. संवेदी ाह च े (sensory receptors ) उि पन हे केवळ पश होत असणा या
िविश व त ूवरच अवल ंबून नसत े, तर िनरी का या गित ेरक ि येवरही (motor
activity ) अवल ंबून असत े. िग सन या ंनी अस े गृहीत धरल े, क ज े हा िनरी क अ वेषण
कर यास (सि य पश ) मु असतात , ते हा त े हाता ं या हालचाली करतात , याम ुळे
संवेदी उि पनाचे काही प ैलू वाढतात आिण इतरा ंना कमी होतात. या हाता ं या हालचाल चा
िवचार िविश उि पका या ग ुणव ेशी स ंबंिधत स ंवेदी वाह बळकट कर यासाठी क ेला
जातो. याचा प रणाम असा होतो, क िनरी क क शकणा या सव िविवध हाता ं या
हालचाल म य े हातां या या िविश हालचाली , या मह वप ूण मािहती ा कर यासाठी
सवा त यो य आह ेत. हणून जे हा उ ेजन दान क ेले जाते, ते हा एक िनरी क या व त ूची
तपासणी कर यास सु वात करेल, यो य उि पनाचा शोध घ ेईल, याम ुळे ते कशाला पश
करीत आह ेत, हे यांना समज ू शकेल.
चाचणी उ ीपक िजतक े ती अस ेल, िततके दडपण कमी होत े. याचा अथ असा आह े, क
बळ पश शील उि पक े सव जाणव तात, परंतु यांची यि िन ती ता कमी होत े
(िव य स आिण च ॅपमन, २००० ). जर चाचणी उ ीपक पुरेसे ती अस ेल, तर
चाचणी दर यान सहभागी हालचाल करतो , ते हा यि िन ती त ेत कोणतीही घट होऊ
शकत नाही . हालचाली दर यान केवळ आकलन यो य पश संवेदनां या जोड ्यांम ये
भेदभाव कर याची मता अ भािवत असत े. याचा अथ असा आह े, क पशा मक
उपादानाती ल साप े फरक अज ूनही आह ेत, जरी या ंची यि िन ती ता कमी झाली
असेल तरीही . (चॅपमन आिण इतर , १९८७ ; पो ट आिण इतर , १९९४ ).
य/ क् यािभ ान -अ मता आिण प रिचत च ेह यांसंबंिधत यािभ ान -
अ मता (Visual Agnosia and Prosopagnosia ):
य यािभ ान -अ मता ही एक चेतामानसशा ीय ि थती आह े, जी व तू
यािभ ाना तील गंभीर सम या आह े. हे ारंिभक स ंवेदी ी, मृती िक ंवा भाष े या
काया तील िवक ृत मुळे होत नाही . य यािभ ान -अ मता , िजला कधीकधी 'अिध िहत /
अिज त' य यािभ ान -अ मता ('acquired' visual agnosia ) हणून ओळख ले
जाते, ही एक अ य ंत िवषम ि थती आह े, जी बा पटलीय य णाली या (cortical
visual system ) सामा य भागांना इजा झा याम ुळे होते. सु वाती या अभ कांम ये म दूला
हानी झा या मुळे य यािभ ान -अ मता देखील उ वू शकते, जी अिज त ‘िवकासा मक ’ munotes.in
Page 29
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू
ओळखण े - II
29 यािभ ान -अ मता (acquired 'developmental' agnosia ) हणून ओळखली जाते
आिण ती 'ज मजात ' यािभ ान -अ मत े या बाबतीत देखील उपि थत अस ू शकत े,
याम य े कदािचत ज मापास ूनच वत न िबघडल ेले असत े, परंतु तेथे कोणत ेही प
चेताशा ीय नुकसान झालेले नसत े. य यािभ ान -अ मता ही अंध वाप े ा िभ न
आहे, कारण य यािभ ान -अ मतेम ये लोक या ंना ज े िदसत े, यािवषयी एक
अितशय अबािधत भावना ंचा िन कष काढू शकतात अस े आढळ ून आल े आह े (फराह,
१९९० ; ह ज आिण रडोक , १९८७ ).
जे लोक ाथिमक य यािभ ान -अ मत ेने त आहेत, यांना य यािभ ाना त
एक िक ंवा अिधक कमतरता अस ू शकतात , परंतु बुि म ा , ेरणा िक ंवा ल द े या या
बाबतीत त े कमक ुवत अस याच े िदस ून येत नाही . अशी ि थती असल ेले काही लोक
प रिचत व त ू ओळख ू शकत नाहीत . यांना व त ू पाहता य ेतात, पण या व तू कोण या
आहेत, हे यांना या ं याकड े पाह न सा ंगता य ेत नाही . पश , आवाज आिण ग ंध या सवा चा
उपयोग व त ू यािभ ाना साठी क ेला जाऊ शकतो . उदाहरणाथ , भािवत लोक कदािचत
एखा ा लेखणीला डो या ंनी ओळख ू शकत नाहीत , परंतु जे हा त े हातात धरतात , ते हा त े
ओळख ू शकतात . संबंिधत य यािभ ान -अ मत ेचे तीन उप कार आह ेत, उदाहरणाथ ,
वणा धता (achromatopsia ), सहकािलक यािभ ान -अ मता (simultagnosia )
आिण प रिचत च ेह यांसंबंिधत यािभ ान -अ मता (prosopagnosia ). वणा धता
हणज े संपूण रंग अंध व, तर सहकािलक यािभ ान -अ मता हणज े एखा ा य ला
एका व ेळी एकाप े ा अिधक व तू ओळख याची अ मता होय. आपण प रिचत
चेह यांसंबंिधत यािभ ान -अ मत ेवर ल क ि त करणार आहोत . येथे एखादी य
म दूचा पा खंड आिण ि प ीय ख ंड यां या हानी त भागा ंमुळे मानवी च ेहरे ओळख ू शकत
नाही. प रिचत च ेह यांसंबंिधत यािभ ान -अ मता असणा या लोकांना या ंचा आवाज ,
केशरचना िक ंवा च मा यांसार या व ैिश ्यां या आधार े इतरा ंची ओळख शोधण े श य आह े.
मा , जे हा या ंना क ेवळ प रिचत य चा च ेहरा दाखवला जातो , ते हा त े ते
यािभ ाना त अपयशी ठरतात . आवाज आिण क ेस यांसार या व ैकि पक यािभ ान
यं णे या काय मतेमुळे प रिचत च ेह यांसंबंिधत यािभ ान -अ मता कमी माणात
न दवली जाऊ शकत े.
२.१.२ य यािभ ान (Recognition Of Scenes
य यािभ ान ही व तू यािभ ान संशोधनाचा न ैसिग क भाग आहे. एकच, तंतोतंत
िचि त क ेलेली व त ू ओळख णे ही व त ू यािभ ाना या स ंशोधनात सामा य गो आह े.
य यािभ ाना म ये वैयि क आिण साम ूिहक अशा दो ही का र या बाबी समािव
आहेत. वा तिवक जगात यािभ ान कसे काय करत े, हे समज यासाठी य
यािभ ान मह वाच े आहे. जे हा िनरी क ितमा ं या ुत अन ु माच े (quick
sequence ) परी ण करतात , ते हा या ंना य ेक याचा सारा ंश थोड यात समजतो .
परंतु, यापैक बह त ेकांसाठी या ंची यािभ ान कमी असत े (एम. सी. पॉटर, १९७६ ).
ता कािलक िव मरण हणज े काही मािहती थोड ्या काळासाठी र गाळत राहत े का, हे
समजून घे यासाठी पॉटर यांनी असे संशोधन क ेले, क जे हा सहभाग ना एका मागोमाग एक
िच े सादर क ेली गेली, ते हा २५० िमिलस ेकंद िकंवा याह न कमी लोका ंचे सादरीकरणाच े munotes.in
Page 30
बोधिनक मानसशा
30 अंतर सहभाग ना व ेगाने दिश त केलेला एखादा फोटो पािहला आह े क नाही , हे
िव ासाह पणे िनधा रत कर यासाठी प ुरेसे होते (पॉटर, १९७६ ). िकच नर आिण थॉप
(२००६ ) आिण हॅन लन आिण थॉप (२००१ ) यांचे िन कष या क पन ेचे समथ न
करतात , क मानव क ्- यांवर जलद ि या कर यात तरब ेज असतात .
व तू जे हा ि थर नसत े आिण दर १/३ सेकंदाला हालचाल कर तात, ते हा मािहती ह तगत
कर यात डोळ े कमक ुवत असतात . डो या ं या हालचालीचा कार ि ल आहे (ह डरसन
आिण होिल ंगवथ , १९९९ ; टॅट्लर आिण इतर , २०१० ; यारबस , १९६७ ). आपण
या ि छक फोटोकड े टक लाव ून का पाहतो ? आपण डो या ंची हालचाल का करतो ? हे
ऊ व गामी आिण अधोगामी िस ांतां ारे चांग या कार े प क ेले जाऊ शकतात .
ऊ व गामी िस ांतांनुसार अस े मानल े जात े, क तेज, रंग िकंवा असामा य आकार
यांसार या अिभनव य गुणांमुळे िविश ितम ेचे भाग ठळकपण े िदसून येतात आिण हा
ितमेतील ठळक पणा आप या डो या ं या हालचाली पकडत असत े. डो या ं या
हालचाल वर आप या अप े ा आिण मह वाका ं ा या ंचा प रणाम होतो , असे अधोगामी
िस ांत प ीकरणान ुसार हणता य ेईल (राव इतर २००२ ; तोरलबा आिण इतर, २००६ ).
यातील घटका ंसंबंधी मह वा या मािहतीचा एकमेव ोत ीची भावना नाही . क्- ा य
यातील अ ंतर, थान आिण घटका ंची स ं या, तसेच जाग ेचा सव साधारण मोकळ ेपणा
कट क शकतात . वनीलहर चा िव तार अंतर दश वत असला , तरीही येणा या
वनीलहरी चा आवाज अंतर दश िवतो. या माण े दूरची य े ढगाळ िदस यासाठी
वातावरण काश शोष ून घेते आिण िवख ुरते, याच माण े ते वनी लहर ना शु करते.
आप याला जाणवणार े वनी ह े य आिण परावित त वनी लहर च े िम ण असत े.
आतील थ ेट आिण परावित त लहर ची त ुलना करण े मह वाच े आहे, कारण िभ ंती लहर ना
परावित त करतात . डोळे िमटूनही आपण एखा ा खोलीचा आकार आप या पावलावर
पाऊल ठ ेवून सा ंगू शकतो . वटवाघूळ या ंचे पया वरणाचा शोध घे यासाठी ित वनीचा
वापर करतात आिण काही अंध लोकदेखील करतात (रोझेन लूम आिण इतर , २००० ;
श कमन आिण िन सन , २०१० ). वण य िव ेषणाम य े (Auditory scene
analysis ) वनी वाह िवलगीकरण समािव आह े ( ेगमन, १९९० ). उदाहरणाथ ,
उ व गामी ि या अन ेक व नी वाहा ंम ये फरक क शकत े, तर अधोगामी ि य ेमुळे
व या िवषयी चे आपल े वेदन आिण प रि थती बदलतात . या यित र , भाषेचे ान आिण
अपे ा आप याला व याच े श द समज यास मदत करतात .
२.१.३ घटना ंचे यािभ ान (Recognition of Events ):
व तू आिण य यािभ ाना या आप या प ीकरणात चचा के या माण े आपण य
जग ि थर आिण अप रवत नीय आह े, असे मानल े आह े, तर गती आिण बदल सव
उपि थत आह ेत. भौितक व त ू एकम ेकांशी कशा कार े संवाद साधतात , हे आप याला
काळा या ओघात ि या ंची गती कशी होत े, याची िचती देते. प रि थितक य
मानसशा ात (ecological psychology ) घटना वेदनाची (event perception )
या या ही मांडणीतील बदल , पृ भागा या अि त वातील बदल िक ंवा रंग व पोतातील
बदल अशी क ेली आहे (िग सन , १९७९ ). घटना वेदना या अ यासाची उ प ी सामािजक
जािणव आिण काय कारणभावात झाली आह े. कथा मक मजक ुरात व त ू आिण वण न कसे munotes.in
Page 31
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू
ओळखण े - II
31 संवाद साधतात , या प रि थती ा पा ं या मानिसक िनिम तीचे िच ण करणार े ारंिभक
अ यास देखील घटना आकलनाशी स ंबंिधत आह ेत. स ि थतीत गितमान य घटना ंचा
मानव कसा अथ लावतो , यावर घटना व ेदना या अन ेक संशोधना ंनी ल क ि त क ेले
असल े, तरी घटना ंचे मजक ूर आिण क्- ा य वण नही उ ीपन हण ून वापरल े गेले आहे. या
िश तीम ुळे आप याला "मानवा ंना दररोज या गो ी कशा आठवतात ?” यांसार या ग ंभीर
ांची उ र े दे यास मदत िमळाली आह े. "काही लोका ंना दैनंिदन अनुभव इतरा ंपे ा
अिधक चा ंग या कार े का आठवतात ?”, “जे हा एखादी क ृती कशी हायला हवी , यािवषयी
एखा ा या अप े ा पूण होत नाहीत , ते हा काय होत े?”, ही नवीन मािहती या घट ने या
मृतीम ये ठेव यास कोणती बोधिनक आिण चेतातंतू यं णा जबाबदार आह े? िमचॉट े आिण
िग सन या ं या स ंशोधनान ुसार, हालचाल या नम ु यां या आधार े घटना ं या अन ेक ेणी
ओळख या जाऊ शकतात . अिधक ि ल मानवी क ृत ार े प रभािषत क ेले या घटना ं या
बाबतीतही ह े खरे आहे. ती य क ृती करत असताना एखा ा य या शरीरावर िब ंदूंचे
सचेतनीकरण क न े कांना सादर करण े, ही कृती यािभ ाना तील गती िव ेषणा या
भूिमकेचा अ यास कर याची एक प त आह े. हेडर आिण िसम ेल (१९४४ ) यां या आणखी
एका स ंशोधनात अस े िदसून आल े आह े, क जे हा बह त ेक लोक वत ं पणे िफरणा या
भौिमितक आकारा ंचे सचेतनीकरण पाहतात , ते हा लोक ह ेतुपुर सर हालचाल आिण य ेय-
िनद िशत पर परस ंवादासाठी ेय हे आकारा ंना द ेतात आिण ह े वैिश ्य देहबोली ,
चेह यावरील हावभाव िक ंवा भाषण यांसार या सामा य सामािजक स ंकेतां या
अनुपि थतीत उ वत े. झॅ स आिण ट्व क (२००१ ) यां या मतान ुसार, घटना ंची
कािलक संरचना िवचारात घ ेतली, तर घटना अिधक चा ंग या कार े समज ू शकतात . य
वेदन, आकलन , िनयोजन आिण क ृती या ंम ये घटना रचन ेचा कसा वापर करतात , याचे
िव ेषण क न सु वात होते. घटना ंचे दो ही कार आिण भाग असतात आिण सतत या
ि याकलापा ंची सु वात आिण शेवटासह वतं घटना ंम ये िवभागणी कर या या या
प तीचा वापर क न आपण आप या सभोवताल या जगा िवषयी ची आपली धारणा अिधक
चांग या कार े यवि थत क शकतो . आकृितबंध िस ा ंतानुसार, मन ह े संघिटत
मानिसक सा या ंनी/मा य ितमा ंनी बनलेले असत े, जे संवेदन आिण मािहती ि या
कर यास मदत करते. संवेदन च य ा पा संदभा त कामिगरी या गितशीलत ेचे
पुनसा दरीकरण करते (नाइजर , १९७६ ). संवेदन च य ा पा नुसार (Perceptual
Cycle Model ), बोधनाचा वेदिनक शोधावर प रणाम होतो , परंतु हे वा तिवक -जगातील
हालचाल ार े बदलल े जाते, प रणामी अवधान , बोध, आकलन आिण अ सल जगाच े च
तयार होत े, याम य े येकाचा इतरांवर भाव पडतो .
२.२ सामािजक वेदन (SOCIAL PERCEPTION ):
सामािजक वेदनाचा अ यास अन ेक कारणा ंसाठी मह वाचा ठरतो . कोणती वेदिनक मािहती
सामािजक अथा चे संकेत देते, हे समज ून घेत यास आप याला सखोल पातळीवर मानवी
संवाद समज यास मदत होईल . सामािजक स ंकेत ि या (Social Signal Processing )
हे एक नवीन स ंशोधन आिण ता ंि क े आह े, याच े उि संगणका ंना मानवी सामािजक
संकेत समज ून दे याची आिण समज ून घे याची मता दान करते (प टलँड, २००७ ;
ि हि सयार ेली आिण इतर ; २००९ ). सामािजक संवेदनामागील मार यांचा ी संगणक य munotes.in
Page 32
बोधिनक मानसशा
32 िस ांत (vision computational theory ) आपण समज ून घेऊ या . डेि हड मार
(२०१० ) यांनी ी स ंगणक य िस ा ंतावर ल क ि त क ेले आहे. यांचा असा दावा आह े,
क य ि या अन ेक चरणा ंमधून जाण े आव यक असत े, या येकात ीपटल
ितमेचे यांचे वत:चे पुनसा दरीकरण असत े. मािहती या ि य ेस मदत कर यासाठी
प ीकरणाच े तीन तर आखलेले आहेत. प ीकरणा या तीन तरा ंम ये फरक करण े
आिण स ंगणक य िस ा ंत दान करण े, हे याच े मु य य ेय आह े. संगणक य , गणनिवधीय
आिण अ ंमलबजावणी संबंिधत हे तीन तर आह ेत.
संगणक य पातळीवर (computational level ) क् ितमा ंचे मानिसक पुनसा दरीकरण
िनमा ण करण े, हे येय असत े; उदाहरणाथ , उपादान हणज े एखा ा य या
जािणवा /संवेदना असू शकतात आिण उ पादन हणज े य या कृती अस ू शकतात .
मािहती उपादान आिण उ पादन कसे होते, या तािक क ाच े उ र द े याचा य न
संगणक य पातळी वर होतो.
गणनिवधीय (algorithmic ) या दुस या पातळी वर यं णा ितचे उ पादन आिण उपादान
पांत रत कर यासाठी काय मब (programmed ) असत े. म दू आपली स ंगणक य
उि ्ये सा य कर यासाठी कोण या गणनिवधीचा वापर करतो , हे शोध याचा य न या
पातळीवर होतो . गणनिवधीय पातळी वर म दू क् मािहतीच े ि िमतीय ितम े या मानिसक
पुनसा दरीकरणा त पा ंतर कस े करतो , याचा शोध घेतला जातो .
अंमलबजावणीची पातळी (implementation level ) असणा या ितस या पातळीवर
गणनिवधी मना या भौितक स ंरचनेत कशी अ ंिगकारली जाते, हे समज ून घे याचा य न हा
िस ांत करतो . णालीच े शारी रक आकलन कस े केले जात े, या ाच े उ र द े याचा
य न यात कर यात आला आह े.
सामािजक वेदनामुळे आप याला कशाची मदत होत े, हे समज ून घेऊया. सामािजक वेदन
आप याला इतरा ंचे िवचार , भावना आिण अ ंतग त अव था यांिवषयी मािहती दान करत े
आिण ही मािहती आप या सामािजक जगात िनण य घे यासाठी उपय ु असत े (ि थ आिण
ि थ, २००३ ). इतरां या वत नाचे प ीकरण द े याची आिण या ंचा अ ंदाज बा ंध याची
आपली मता , जसे क धारणा आिण बळ इ छा या ंसार या वत ं मानिसक अव था ंना
जबाबदार ध न या ंना 'मनाचा िस ा ंत' ('theory of mind ) हणून ओळख ले जाते.
२.२.१ चेह यांसंदभा तील वेदन (Perception Of Faces ):
चेहरे ओळख णे आिण ल ात ठ ेवणे मानवासाठी मह वप ूण आहे. चेह यावरील संवेदनाम ये
म दू या भागांचे एक जिटल जाळे समािव आह े, याचा ब याच संशोधका ंनी वषा नुवष
सखोल अ यास क ेलेला आहे. चेहरे हे सामािजक मािहतीच े मह वप ूण ोत आह ेत, जे
आपण भावना , िलंग, वय, आकष ण आिण व- व (identify ) यांसार या व ैयि क
वैिश ्यांना यािभ ाना साठी वापरतो . चेहरा- यािभ ान कठीण आह े, कारण चेह याच े
काही प ैलू, जसे क आकार , कालांतराने ि थर राहतात , तर इतर , जसे क काश ,
ि कोन, घडण/रचना, आरो य , अिभ य इ यादी , चेह याच े व प बदलत जात े.
अप रिचत च ेह यांवर ि या कशी क ेली जात े, याचा शोध घ े यासाठी हे संशोधन कर यात munotes.in
Page 33
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू
ओळखण े - II
33 आले आहे आिण या दोन स ंशोधनातील िन कषा मुळे अनु मे प रिचत आिण अप रिचत
चेह यांसाठी ग ुणा मक ्या िभ न कार या पुनसा दरीकरणा चा ताव ठेवणा या भागा ंचा
िवकास झाला आह े. १९७० या दशकापास ून लोक प रिचत च ेहरे कसे ओळख तात
याम य े सतत वार य आहे ( ुस, १९७९ ; एिलस , १९७५ ). िहरोशी आिण सक ुराई
(२०१४ ) यां या एका स ंशोधनात अस े िदस ून आल े आह े, क अप रिचत चेह यां या
यािभ ाना साठी लागणारा िति या काळ हा वैयि करी या प रिचत आिण िस
चेह यां या यािभ ाना साठी लागणा या िति या काळापे ा कमी असतो .
संशोधक वय ंचिलत चेहरा यािभ ान णाली (automated face recognition
systems ) िवकिसत कर यासाठी काम करत आह ेत, जे मानवी कामिगरीशी ज ुळू शकतात
आिण अख ेरीस माग े टाकू शकतात . मानवी य णाली आपल े भावी प रणाम सा य
कर यासाठी कोण या कार या स ंकेतांचा वापर करत े, यावर स ंशोधनात ून काश पडतो
आिण या मता ंची कृि मरी या न कल कर या या य ना ंचा पाया हण ून ते काम
करतात . काया मक म दू ितम ेमुळे (Functional brain imaging ) अबािधत मानवी
म दूतील च ेह यासंदभा तील वेदनात सहभागी असणा या चेतातंतूं या णाल चा तपास
करता य ेतो. चेह या स ंदभा तील व ेदनाम य े ुस आिण यंग (१९८६ ) यां या चेहरा
यािभ ाना या अिभजात ा पा नुसार (classic model of face recognition ), चेहरा
यािभ ान आिण भाविनक अिभ य िवषयक मािहती वर वतं पणे आिण एकाच व ेळी
ि या क ेली जात े. ुस आिण य ंग यां या मत े, एखा ा य च े नाव आठव यासाठी या
य िवषयी ची अथ पूण मािहती अगोदर च ा करण े आव यक असत े. या ा पा नुसार
चेहरा यािभ ाना ची ि या तीन ट या ंत होत े: (१) चेहरा यािभ ान , (२) श दाथ
मािहती ची पुन: ा ी, (३) नावांची पुन: ा ी (हॅनले, २०११ ). हॉ सबी आिण या ंचे
सहकारी लोक च ेहरे कसे पाहतात याच े ेणीब ा पा घेऊन आल े. या ा पा म ये
म दू या तीन भागांची य ं णा असत े जी य िव ेषणास मदत करत े आिण या य
काया म ये भर घालणारी िव ता रत णाली आह े.
२.२.२ आवाजा संदभा तील वेदन (Perception Of Voice )
चेह यांसारखा आवाजही आप या सामािजक वातावरणासाठी मह वाचा स ंकेत हण ून काम
करतो . यां या व ेगवेग या शारी रक रचना अस ूनही चेहरा आिण य स ंकेताम ये अ य ंत
समान कारची सामािजक ्या सुसंगत मािहती असत े. दो हीम य े भािषक मािहती तस ेच
िविवध कार या व ैयि क , जैिवक व ैिश ्यांची मािहती असत े. उदाहरणाथ , य च े िलंग,
वय, भावना , शारी रक श सहज यािभ ान ता य ेते. हणूनच आपण आवाजाला
' वणीय च ेहरा' (auditory face ) हणू शकतो . बोल याच े विनक ग ुणधम या य या
अंतग त भाविनक अव था ंिवषयी संकेत देऊ शकतात , यास "भावना ंची बोलक
अिभ य " (vocal expression of emotion ) हणूनदेखील ओळख ले जात े
(बॅखोरो ह क आिण इतर ). मानवी काया मक च ुंबक य अन ुकंपन ितमाकरण (fMRI )
अ यासा ंत े ि प ीय खाच ेम ये (superior temporal sulcus - STS) ाथिमक
वण बा पटलाबाह ेरील (primary auditory cortex ) अशा काही भागांची ओळख
पटली आह े, जे मानवी आवाजा ं ित स ंवेदनशील िदस ून येतात (बेिलन आिण इतर ). हे
ि प ीय आवाज े ा या ं या वररचना आिण िविवध अभािषक आवाज यांसार या munotes.in
Page 34
बोधिनक मानसशा
34 िविवध कार या वन प े ा मानवी आवाजा या वन ना अिधक सि यपण े ितसाद देते,
असे आढळल े आहे.
२.२.३ गतीस ंदभा तील व ेदन (जैिवक गती ) (Perception Of Motion (Biological
Motion ):
गतीची िकंवा हालचालीची सामािजक वेदन कसे होते? उ र द े यासाठी हा एक मह वाचा
अस ू शकतो . सामािजक ाणी या ना यान े मानव इतरा ं या हालचाल चा उपयोग
वतः या मता ंचा अंदाज घ े यासाठी करतो . जी य सम वयान े सहजत ेने पुढे जाते, ती
य आकष क, िव ासाह िकंवा काय म अस याची श यता जा त असत े, असे मानल े
जाते. योगक या नी शरीराची हालचाल आिण या य या इतर ग ुणधमा म ये फरक
करणे आव यक आह े. कपड्यांचे कार , चेह यावरील आकष ण, केशरचना , शरीराचा
आकार इ यादी घटका ंचे िनमू लन करण े आव यक आह े, कारण त े पािहल े या य िवषयी
अित र मािहती जोडतात , तरच एखा ाला ज ैिवक गती धारणा कशी होत े, हे समज ू
शकेल. गु नर जोहानसन (१९७३ ) यांनी अ ंधा या खोलीत कलाकारा ं या सा ं यावर
काशिब ंदू ठेवून िच ीकरण क ेले. मग यांनी या क ृत चे िच पट क ेवळ काशिब ंदू
पर परिवरोधी क न दाखवल े. या ि छक िब ंदूं या ग धळाऐवजी एक सि य मानवी प
पािहल े गेले. हे िबंदू- काश दश न एका िविश मानवी क ृती या जािणव ेत आयोिजत क ेले
गेले.
हल या प ्या िक ंवा िबंदूंचा वापर क न एका शतकाह न अिधक काळ मानवी चाली या
गतीचा अ यास क ेला जात आह े. उदाहरणाथ , मारे (१८९५ /१९७२ , पृ. ६०) यांनी
चालणा या य या अवयवा ंना पांढरी प ी िचकटवली . यांनी नंतर चालणा या य या
छायािच का या /कॅमे या या स ं मी अन ुरेखेसमोरील पा हालचाली अ यास या . हाच
भाव अ यास यासाठी इतर स ंशोधका ंनी सा ं याशी जोडल े या लहान उ मा ंिकत ब बचा
वापर क ेला (बेन टाईन , १९६७ ). ही प त , िजला च य आर ेखन (cyclography )
हणतात , कालांतराने होणा या गतीय आवत नांचे एक तलीय ेपण (planar
projections ) िनमा ण करते. या आिण इतर प त म ुळे मानवी चाल ही सवा त
अ यासल े या अनेक ि ल आवत हालचाल प ैक एक अस याच े िस क ेले (किटंग आिण
इतर).
गीझ यांनी तािवत क ेलेले हालचाली या वेदनावरील आणखी एक ा प दोन समा ंतर
माग दश िवते, एक प ृ ीय माग - dorsal pathway (गती िव ेषणासाठी िवश ेषीकृत) आिण
एक अधर माग - ventral pathway (मािहती व पा या िव ेषणासाठी िवश ेषीकृत)
आहे. ते वाढ या ि ल त ेसह आिण अिध ेणीसह व प िक ंवा ी- वाह या ंची वैिश ्ये
वेचतात . वैिश ्य शोधका ंची ि थती आिण आकार यांतील िभ नता अिभ ेणीनुसार वाढत े.
सामा य ज ैिवक हालचाली या उि पका ं या यािभ ानाना साठी अधर आिण प ृ ीय
मागा ची आव यकता असत े, तर िब ंदू- काश उि पका ं या यािभ ानाना साठी पृ ीय
मागा ची आव यकता भासत े.
अशाि दक स ंकेतां ारे इतरा ं या भावना समज ून घेणे हे यश वी सामािजक स ंवादासाठी
आव यक असत े. देहबोली आिण च ेह यावरील हावभा वां या आधा रत इतरां या मानिसक munotes.in
Page 35
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू
ओळखण े - II
35 अव था ओळख या त म दूचा एक भाग मह वाचा मानला जातो , तो हणज े उजवा पा - े
ि प ीय खाच (right posterior superior temporal sulcus - pSTS ) होय (बेिसल
आिण इतर ).
२.३ सारांश
आप या सभोवताल या जगाकड े पाह याचा ि कोन हणज े वेदन होय . आप या
सभोवतालच े जग समज ून घेणे हा ि या ंचा एक भाग आहे, जो आप या इ ंि यांना याच े
अचूक पुनसा दरीकरण कर यासाठी स ंघिटत करतो . प रणामी , यािभ ा नासार या
वत नावर आप या मानिसक जगाचा कसा भाव पडतो , हे समज यास मदत होत े.
लोकांकडे ाही आहेत, असे मानल े जाते, जे वैिश ्य िव ेषणात आपणा ंस संवाद साधत
असणा या िविवध उि पका ंना शोधतात . वैिश ्य िव ेषण िस ांतानुसार, आप या
चेतासं थेत ाही असतात , जे आप या म दूत व ेश करणा री िविवध उि पके गाळतात.
व तू, घटना िक ंवा य े संवेदन आिण यािभ ान आप या क्, वण, शारी रक
इंि यांसार या स ंवेदी णाली ार े होते. काही िस ा ंत वत ं संवेदी णाली या काया या
भूिमकेचे परी ण कर याचा दावा करतात आिण काही स ंशोधक एकािधक ाना या
प त या भ ूिमकेवर दावा करतात , जे एकि तपण े सम वयान े काय करतात .
से ज या ंनी मनाची क पना अशा स ू म िवल ण घटका ंचा साठा हण ून केली, यांतील
येक िवल ण घटक हा नाव िक ंवा नावासारख े वा चार उ चाराला ितसाद द ेतो. जे हा
एक िवल ण घटक साद अन ुभवतो , ते हा तो इतर िवल ण घटका ंना आरोळी द े यास
सु वात करतो . तो अिधकािधक मोठ ्या आवाजात तोपय त आरोळी द ेतो, जोपय त दुस या
िवल ण घटकाला वाटत नाही , क याला बोलावल े जात आह े आिण ही ि या प ुढे सु
राहते आिण हण ून से ज या ंनी या ा पाला पॅंडेमोिनअम ा प स ंबोधल े.
व तू-पदाथ , घटना िक ंवा य या ंचे वेदन आिण स ंवेदन हे आपली स ंवेदी णाली , यां ारे
क्, ा य, शारी रक िक ंवा गितबोधक , यां ारे उ वत े. काही िस ा ंत वेगवेग या स ंवेदी
णाली या काया या भ ूिमकेचे परी ण क े याचा दावा करतात आिण काही स ंशोधक
बह िवध संवेदना बह लकता , या एक काय कर यासाठी सम वय साधतात , यांची भूिमका
अ यास याचा दावा करतात .
क् यािभ ान -अ मत ेमुळे एखा ा व त ूचे डो या ार े यािभ ान होत नाही. हे
अकाली स ंवेदी ी, मृती िक ंवा भाषा या ंतील अपसामा यत ेमुळे उ वत नाही. क्
यािभ ान -अ मता ही एक अ य ंत िवजातीय ि थती आह े, क जी बा पटलीय क्
णाली या सामा य भागांना इजा झा याम ुळे उ वत े.
इतरांचे यांचे चेह यावरील हावभाव , देहबोली आिण इतर अशाि दक स ंकेत यां ारे इतरा ंचे
संवेदन करणे ही सामािजक वेदनाची पिहली पायरी आह े. चेह यासंदभा तील वेदन हा
सामािजक बोधना चा सवा त मह वाचा प ैलू आहे. जे हा आपण इतर लोका ंिवषयी तक करतो
आिण त े काय िवचार करत आह ेत, हे समज ून घे याचा य न करतो , ते हा आपण
चेह याव न ेिपत केलेली मािहती वापरतो . चेहरा यािभ ान हे एक मह वप ूण कौश य munotes.in
Page 36
बोधिनक मानसशा
36 आहे, जे आयु या या सु वाती या काळात िवकिसत होते आिण आप या सामािजक
मता ंम ये योगदान देते.
मानवी आवाज हा एक सामा य आिण मह वाचा सामािजक घटक आह े. भाषेचा ाथिमक
वाहक अस याबरोबरच आवाजाम य े व याच े िलंग, भावना , वय, हेतू इ यादी
सामािजक ्या संबंिधत मािहतीचा खिजना अस याच े दश िवले गेले आहे.
गती वेदन ही क् उपादाना ार े यात ून व तूंचा वेग व िदशा यांिवषयी अन ुमान लाव याची
ि या आह े.
२.४
१. वेदन हणज े काय? व तू, घटना आिण य े यांचे यािभ ान कसे होते, याचे वण न
करा.
२. य/ क् णाली ारे व तू- यािभ ान कसे होते?
३. वण णाली ार े व तू- यािभ ान कसे होते?
४. काियक -संवेदी वेदना ार े व तू- यािभ ान कस े होते, ते प करा.
५. सामािजक वेदन हणज े काय? आपण सामािजक ्या चेहरे कसे पाहतो , याचे वण न
करा.
६. आवाजा चे सामािजक वेदन कस े होते, याचा तपशील ा .
७. जैिवक गती हणज े काय? ते सामािजक वेदनात कशी मदत करत े?
८. टीपा िलहा:
अ. क् वेदन णाली
ब. काियक -वेदिनक णाली
क. चेह यांचे सामािजक वेदन
ड. आवाजा चे सामािजक वेदन
ई. जैिवक गती
२.५ संदभ
Craig Weiss, John F. Disterhoft, in Encyclopedia of Social Measurement,
2005
Galotti, K. M. (1994). Cognitive psychology in and out of the
laboratory. Thomson Brooks/Cole Publishing Co.
Gibson JJ (1962) Observations on active touch. Psychological Review
69:477 -491 munotes.in
Page 37
वेदन: आकृितबंध आिण व त ू
ओळखण े - II
37 Gilhooly, k., Lyddy, F., & Pollick, F. (2014). Cognitive Psychology.Tata
Mc-Graw Hill.
Grainger J, Rey A, Dufau S. Letter perception: from pixels to
pandemonium. Trends Cogn Sci. 2008 Oct;12(10):381 -7. doi:
10.1016/j.tics.2008.06.006. Epub 2008 Aug 27. PMID: 18760658.
Hayward WG. After the viewpoint debate: where next in object
recognition? Trends Cogn Sci. 2003 Oct;7(10):425 -7. doi:
10.1016/j.tics.2 003.08.004. PMID: 14550482.
Heider, F., & Simmel, M. (1944). An experimental study of apparent
behavior. The American Journal of Psychology, 57, 243–259.
Humphreys GW. Primary Visual Agnosia. In: NORD Guide to Rare
Disorders. Philadelphia, PA: Lippincott Williams & Wilkins; 2003:508 -09.
Ito, H. & Sakurai, A. (2014). Familiar and Unfamiliar Face Recognition in
a Crowd. Psychology, 5, 1011 -1018. doi: 10.4236/psych.2014.59113 .
IvyPanda. (2 020, August 21). Marr’s Computational Theory and
Explanation Levels. https://ivypanda.com/essays/marrs -computational -
theory -and-explanation -levels/
Radvansky, G. A., and J. M. Zacks. 2014. Event cognition . New York:
Oxford Univ. Press
Rochelle A. Basil, Margaret L. Westwater, Martin Wiener, James C.
Thompson; A Causal Role of the Right Superior Temporal Sulcus in
Emotion Recognition From Biological Motion. Open Mind 2017; 2 (1):
26–36. doi: https://doi.org/10.1162/opmi_a_00015
Sanders A. F. J. Investigations into haptic space and haptic perception
of shape for active touch
Sarah M. H. et.al. Differentiation of Types of Visual Agnosia Using EEG.
Scrimali, Tullio. Neuroscience -based Cognitive Therapy: New Methods
for Assessment, Treatment, and Self -Regulation . Chichester, West
Sussex: Wiley -Blackwell, 2012. Print
Sharon A. Cermak, Hand Function in the Child (Second Edition) , 2006
Zacks, J. M., and B. Tversky. 2001. Event structure i n perception and
conception. Psychological Bulletin 127.1: 3 –21. munotes.in
Page 38
बोधिनक मानसशा
38 Ullman, S., Vidal -Naquet, M., & Sali, E. (2002). Visual features of
intermediate complexity and their use in classification. Nature
Neuroscience, 5(7), 682 -687. doi: 10.1038/nn870. PMID: 12055634.
Available at: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12055634/
Lawrence, V. R. (2014, 18 March). The demons of the Pandemonium
Model. Retrieved from
https://sites.psu.edu/perceptionspring14/2014/03/18/the -demons -of-the-
pandemonium -model/
munotes.in
Page 39
39 ३
अवधान आिण बोधाव था - I
घटक स ंरचना
३.० उि ्ये
३.१ तावना
३.१.१ अवधानाच े संि िववरण
३.२ अवधाना चे ारंिभक िस ा ंत
३.२.१ गाळणी िस ांत
३.२.२ ीणन िस ांत
३.२.३ िवलंिबत-िनवड िस ा ंत
३.२.४ एकािधक प ती िस ा ंत
३.२.५ का ेमान या ंचे अवधान आिण य न संबंधी ा प
३.३ अवधाना ची वय ंचिलत ता आिण सरावाचा भाव
३.४ सारांश
३.५
३.६ संदभ
३.० उि ्ये
या पाठाचा अ यास क े यानंतर िव ाथ ह े समज यास स म असतील
अवधानाच े व प कसे असत े?
अवधानाच े िविवध कार कोणत े आहेत ?
अवधा नाचे ारंिभक िस ा ंत कोणत े आहेत?
बोधाव थ ेचा अथ काय?
३.१ तावना
दैनंिदन जीवनात अवधानाचा अथ काय आह े, हे आपण समजून घेऊया. अवधानाच े
आकलन कर यासाठी सवा त सो या उदाहरणा ंपैक एक , हणज े वाहन चालवण े. क पना munotes.in
Page 40
बोधिनक मानसशा
40 करा, क तु ही म ुंबई शहरातील सवा त वद ळी या र यावर गाडी चालवत आहात . असं य
वाहतूक िनद शक आहेत, अनेक वाहन े वाहतूक चे िनयम तोड याचा य न करत आह ेत,
पादचारी र ता ओला ंड याचा य न करत आह ेत, एकाच व ेळी अन ेक वाहन े हॉन वाजवत
आहेत. या सवा म ये तु हाला अन ेक घटका ंकडे अवधान देऊन त ुमची कार स ुरि तपण े
चालवावी लाग ेल. तर वाहन चालवताना कोण या ि या ंचा समाव ेश असतो ? साहिजकच ,
काही शारी रक कौश य े, जसे क प रचालक / टीय र ंग िनय ंि त करण े, ऊजा वध क/गीअस
बदलण े, ाभ/ लच आिण रोध/ े स यांवर िन यं ण घ ेणे इ यादी , तसेच मोठ्या माणात
अनेक बोधिनक ि या देखील आव यक आह ेत, जसे क मानिसक संक िकंवा एका ता ,
हणज ेच याचा उ ल ेख मानसशा अवधान हण ून करतात त े. जेथे एखा ा य ला
पया वरणातील सव उि पका ं या व पा तील आवक मािहतीच े चटकन अथ बोधन
कर याची आव यकता असत े, याम य े वेदन (Perception ) ही आणखी एक मह वाची
बोधिनक ि या सहभागी असत े ( ंडाल, अंडरवुड, आिण च ॅपमन, २००२ ).
या पाठात आपण यावर अवधान क ि त करणार आहोत , क पया वरणातील असं य आवक
उि पका ंकडे अवधान देणे आिण याच णी इतर उि पका ंकडे दुल करणे हे
आ हाना मक काम पार पाड यास आपण कसे स म आहोत . गाडी चालवताना अचानक
काही पादचारी िक ंवा वाहन आप या समोर िदसल े, तर आपल े अवधान याकड े वळव यात
कसे यश वी होतो ? आिण काही व ेळा आप या डो या ंसमोर घडणा या काही व तूंची
दखल घे यात आपण कसे अपयशी ठरतो ?
३.१.१ अवधानाच े व प आिण याच े कार (Nature of Attention and its
Types ):
“अवधान हणज े एकाच व ेळी श य वाटणा या अन ेक व त ू िकंवा िवचारा ं या शृंखलेपैक
एकावर प आिण ठळक व पात मनान े ताबा घ ेणे”. बोधाव थ ेचे क ीकरण , एका ता ह े
याचे सार आह े.” - िव यम ज े स (१८९० ).
आता आपण अवधा नाचे व प पाह . मानसशा , चेता-मानसशा , बोधिनक चेतािव ान
इ यादी े ांम ये अवधान , हे तपासाच े एक मह वाच े े आह े. अवधान हे असे साधन
आहे, या ार े आपण आप ली इंि ये, आप या स ं िहत मृती आिण आप या इतर
बोधिनक ि या यां ारे उपल ध होणा या चंड मािहतीमध ून मया िदत मा िहतीवर
सि यपण े ि या करतो (डी’िवअड , २००३ अ; राव, २००३ ). आप यासाठी अवधान हा
िवषय मह वाचा आह े, कारण बा जगतात अनेक ि या चाल ू असतात आिण याच बरोबर
आपल े मन आप या अ ंतग त जगतात िविवध िवचारा ंनी यापल ेले असत े आिण आप ले
दैनंिदन िविश काय भावीपण े हाताळ यासाठी आप याला या ं यात समतोल साधावा
लागतो . अवधानात सबोध आिण अबोध अशा दो ही ि या ंचा समाव ेश होतो . आपण
आप या सबोध ि या ंिवषयी ब याप ैक जाग क असतो आिण या अ यास णे सोपे
असत े, परंतु अबोध ि या ंचा अ यास करण े कठीण आह े, कारण यांिवषयी जाग क
नसतो . मता आिण कालावधी या दो ही बाबतीत अवधान मया िदत आह े; हणूनच
आप या सभोवताल या जगाची जाणीव क न द े यासाठी आप याकड े उपल ध मया िदत
अवधान -क ि त स ंसाधन े यव थािपत कर यासाठी भावी माग शोधण े आव यक आह े. munotes.in
Page 41
अवधान आिण बोधाव था - I
41 अवधा नाचे कार (Types of Attention ):
अवधान िविभ न कारा ंत वग क ृत केले जाऊ शकत े. मानव या ं या गरजा आिण
प रि थती यांवर आधा रत अवधानाच े िविवध कारा ंचा वापर क शकतो , जसे क
उ ीपक घटक आिण यि िन घटक ह े योगदान आवर प रणाम करणार े घटक आह े
अवधान अस े िविवध कार कारा ंम ये वग कर ण केले जाऊ शकत े: १) तु हाला त ुमचे
ल एका कामावर क ि त करायच े अस यास , २) तु हाला त ुमचे अवधान एका व ेळी
एकापे ा अिधक कामांवर क ि त करायच े अस यास , ३) जर त ु हाला जाणीवप ूव क काही
कामांवर अवधान क ि त करायच े असेल आिण याच व ेळी स ु असल े या इतर गो कड े
दुल करायच े अस ेल तर . हणून प रि थतीन ुसार आपण अवधाना या खालील
कारा ंपैक कोणताही कार उपयोगात आणू शकतो :
१) सात यप ूण अवधान (Sustained attention )- एखा ा िविश काया त अखंिडत
कालावधीसाठी िवचिलत न होता ल क ि त कर याची मता . उदाहरण , गिणताची
सम या सोडवण े.
२) िनवडक अवधान (Selective attention ) – अनेक उि पका ंमधून एकाची िनवड
करणे आिण िवचिलत करणा या इतर गो ना दुल ि त करत त ुम या इि छत गो वरच ल
क ि त कर याची मता . उदाहरणाथ , ग गाटा या पा भूमीवर एखा ा य च े ऐकण े.
३) िवभािजत अवधान (Divided attention ) – एकाच व ेळी दोन िक ंवा अिधक
ितसादा ंवर ि या कर याची िक ंवा दोन िकंवा अिधक िविभ न माग या ंना िति या
दे याची मता . उदाहरणाथ , वयंपाक करण े आिण फोनवर बोलण े.
िनवडक अवधानाची ि या समजून घे यासाठी आपण अवधान िवषयक काही ारंिभक
िस ांत पाह या .
३.२ िनवडक अवधानाच े ारंिभक िस ा ंत (EARLY THEORIES OF
SELECTIVE ATTENTION )
िनवडक अवधान हे मुळात या व त ुि थतीचा स ंदभ देते, क आपण सहसा आपल े अवधान
एका िक ंवा काही काया वर िक ंवा काय मांवर क ि त करतो . िनवडक अवधाना या काया त
लोकांना इतर मािहतीकड े दुल क न िविश कार या मािहतीला िनवडक ितसाद
दे याचे िनद श िदल े जातात (िमिलक ेन आिण इतर , १९९८ ). कदािचत त ुम या अवधाना त
आले असेल, क ग गाट करणा या पाट म य े तु ही सहसा फ ए काच संभाषणाचा जवळून
मागोवा घ ेऊ शकता , तर त ु ही इतर संभाषणा ं या साम ीवर ि या क शकत नाही .
क पना करा , क जर तुम याकड े एकाच व ेळी एका स ंभाषणात सहभागी हो याची आिण
पा भूमीत होणा या इतर स ंभाषणा ंचे तपशी लांची दखल घे याची मता असती , तर. तु ही
ही प रि थती कशी हाताळाल ? तुम या मागा वर य ेणा या सव संवेदी मािहतीवर ि या
करणे आिण याचे अथ बोधन करण े आिण यो य ितसाद द ेणे, हे सव ग धळ िनमा ण करणार े
नाही का? आपल े अवधान खूपच मया िदत आह े आिण य ेक गो ीकड े अवधान देणे
जवळजवळ अश य आह े. एका मािहतीकड े ल द े याची , इतर असंबंिधत मािहती munotes.in
Page 42
बोधिनक मानसशा
42 गाळ याची आिण प ु हा नवीन उि पका कडे अवधान वळव याची आप या म दूची अ ुत
मता आप याला वातावरणातील अस ं य उि पका ंम ये हातातील कामा ंवर अवधान
क ि त कर यात मदत करत े. सुदैवाने, िनवडक अवधाना ने आपल े जीवन सोप े केले आहे.
ि वण काय (Dichotic listening task ):
आकृती ३.१ ि वण काय
{ ोत: जॉन ज े कॉि निट ह साईक . WordPress.com व न}
िनवडक अवधा नावरील स ंशोधन यापक आह े. यामुळे िनवडक अवधानाची ि या प
करणार े अनेक िस ा ंत मांडले गेले आह ेत. शेरी (१९५३ ) यांनी वेगवेग या काना ंसमोर
एकाचव ेळी पाठवल े या स ंदेशांवर आपण कशी ि या करतो , याचे िच ण करणार े ि वण
काया वर (dichotic listening task) योगा ंची मािलका आयोिजत क ेली. ठरािवक
योगात ोि का ं या/इअरफोन या मदतीन े दोन िभ न स ंदेश वेगवेग या कानात सादर
केले गेले. सहभाग ना एका काना तील संदेश आ छािदत कर यास सा ंिगतल े होते; हणज ेच,
यांनी एका कानातील संदेश ऐकून व या नंतर या चा पुन चार करायचा होता , तर
अ ा य कानात या स ंदेशाकड े दुल करायच े होते. या उ क ृ योगात लोका ंना अ ा य ,
दुस या स ंदेशाब ल फारच कमी अवधाना त आल े. अ ा य स ंदेश इं जीत ून जम नम य े
बदलला , हेदेखील या ं या ल ात आले नाही. इतर उि पका ंचा िव तार ( हणज े, आवाज ,
इतर लोका ंची स ंभाषण े इ यादी ) िफ टर करताना एखा ा िविश उि पका वर अवधान
क ि त कर या या या मत ेला ‘संिम ीत स ंमेलन भाव ' (The Cocktail Party
Effect ) असे हणतात . शेरी यांनी िनरी ण क ेले, क संिम ीत स ंमेलने/कॉकट ेल पाट ् या
ही अशी िठकाण े असतात , यात िनवडक अवधान क ि त क ेले जाते. शेरी यांनी हा भाव
अ यास यासाठी कोण याही संिमि त स ंमेलनांम ये उपि थत रािह ले नाहीत, तर यांनी
काळजीप ूव क िनय ंि त आिण अच ूक योग शालेय मांडणीत िनवडक अवधानाचा अ यास
केला. जरी लोक आ छादना या काया त अपवादा मक होत े, मा काही वेळा ते अ ा य ि वण काय अ ा य/दुल ि त उपादान
घोडे मैदानातून
भरधाव धावत होते दखल घेतलेले उपादान अ य लकन अनेकदा अ ी या
काशा शेजारी वाचत ोि का/हेडफोन वाक ्-उ पादन
अ य लकन अनेकदा अ ी या
काशा शेजारी वाचत
munotes.in
Page 43
अवधान आिण बोधाव था - I
43 संदेशाची दखल घेऊ शकल े, जे हा व याचा पु षी आवाज हा ी आवाजात पा ंतरीत
झाला.
तसेच, ि वण काय करत असताना लोकांना काही वेळा या ंचे नाव अ ा य स ंदेशात
हटले जात अस याच े अवधाना त येते (मोरे, १९५९ ; वुड आिण कोवॅन, १९९५ ). क पना
करा, क त ु ही एका संमेलनाला जात आहात , ितथले वातावरण ख ूप ग गाटमय आह े.
आपण आप या िम ाशी एक मनोर ंजक स ंभाषण करत आहात . संभाषणा दर यान खोली या
पलीकड े कोणाकड ून तरी त ुमचे नाव उ चा न हाक मार याच े ऐकू येते, इतर लोक
तुम यािवषयी काय बोलत आह ेत, याकड े तु ही न क च ल ाल. हे तुम याबरोबर घडले
नाही का ? या मुद् ावर आपण न ंतर चचा क .
ग गाटा या पा भूमीवर इतर स ंभाषणाकड े दुल क न लोक िनवडकपण े एका स ंभाषणात
का उपि थत राह शकल े, ते समज ून घेऊया. या ा ंची पुढील उ र े दे यासाठी ॉडब ट
(१९५८ ) यांनी अवधानाचा गाळणी /छाननी िस ांत मा ंडला. आता आपण गाळणी
िस ांता या पात अवधानाचा पिहला औपचा रक िस ा ंत पाह .
३.२.१ अवधानाचा गाळणी /छाननी िस ा ंत (Filter Theory of Attention ):
ॉडब ट (१९५८ ) यांनी अवधानाचा पिहला स ंपूण िस ा ंत िवकिसत क ेला होता . या
िस ांताला अवधानाचा गाळणी िस ा ंत असे हणतात . येथे ॉडब टने अवधाना या घटनेचे
प ीकरण द े यासाठी ‘गाळणी ’ हे साध य हणून वापरल े आहे. हा िस ा ंत, एखादी य
कोण याही व ेळी िकती मािहती घ ेऊ शकत े, यािवषयी या मया दांब ल बोलतो . अशा कार े,
िदले या व ेळी उपल ध मािहतीच े माण मत ेपे ा जा त अस यास य काही मािहती
हण कर यासाठी आिण उव रत मािहती अडव ून ठेव यासाठी अवधान -क ि त गाळणी
वापरत े. ि या कर यासाठी स ंबंिधत मािहती िनवड ून अितभार टाळ यासाठी छाननीची
रचना केली आहे. हा िस ा ंत अवधाना या आप या मया िदत मत ेवर क ि त अस यान े
यांना "संक ण थान / मागा वरोध" िस ांत (Bottleneck theories ) असे देखील हटल े
जाते.
ॉडब ट यां या िस ा ंताने अ से भाक त क ेले आहे, क ज े हा त ु ही अवधान देत नसता ,
ते हा त ुमचे नाव ऐकण े अश य असाव े, कारण त ु ही अथा वर ि या कर याप ूव अ ा य
संदेशाची छाननी क ेली जाते, याम ुळे संिमि त संमेलन भाव नाकारला जातो . ॉडब ट
यां या संक ण - थान ा पा वर एक नजर टाक ूया, क अवधान मता ही एक अडचण
हणून कशी स ंकि पत क ेली ग ेली आह े, जी मािहती या वाहाला ितब ंिधत करत े.
अडथळ े िजतक े अिधक अ ंद िततका वाहाचा दर कमी .
munotes.in
Page 44
बोधिनक मानसशा
44 आकृती ३.२ संक ण थान िस ांताची स ंक पना
या अडथ याची क पना करा , बाटली या पाय यापास ून तु हाला आत जाताना िदसणार े
बाण त ुम या ान ि यांमधून आत जा याचा य न करत असणारी िविवध उि पके आहेत.
पुढे समजा , तु ही त ुम या बसची बस थानका वर वाट पाहत आहात . आता सहा बाण
आहेत, हणून समजा क सहा िभ न उि पके तुम या ा न ि यांवर भिडमार करत आह ेत.
-----> उि पक एक : जवळ या फ ूड टॉ लवर पा भूमीत वाजल ेले गाणे
-----> उि पक दोन: दोन िम ा ंमधील या ि छक स ंभाषण
-----> उि पक तीन: लाल र ंगाचा पोशाख प रधान क ेलेली मुलगी
-----> उि पक चार: बस थानकात ून जाणा या िविवध बस ेस
-----> उि पक पाच: िविवध वाहना ं या हॉन चा आवाज
-----> उ ीपक सहा: र याव न चालणार े अनेक पादचारी
या सहा उि पकांपैक या बाटली या ग यात ून दोन उि पकांनी वेश केला आहे, यांची
दखल घ ेतली जात े, हणज े उि पक ३ आिण उि पक ४. याचा अथ उव रत उि पकांची
छाननी होऊन या अवरोिधत के या जातात . ॉडब ट यां या मत े, रंग, वनी- तर (pitch ),
आवाजाचा मोठ ेपणा (loudness ), ती ता इ यादी शारी रक व ैिश ्यांसाठी सव उि पका ंवर
सु वातीला ि या क ेली जात े. या भौितक वैिश ्यां या आधार े पुढील अथ पूण
िव ेषणासाठी काही उि पके गाळणी मधून जातात . छाननी िस ांत हा ार ंिभक िनवड
िस ांत ितिब ंिबत करतो , कारण काही मािहती िनवडली जात े आिण मािहती ि य े या
सु वाती या ट यावर उपि थत असत े.
पण जसे आपण पाह शकतो , क लोकांना अज ूनही या ंची नाव े पुकार याच े ऐकू येत न ह ते.
हे कसे श य झाल े? आिण ॉडब ट यां या ा पा साठी ह े एक ग ंभीर आ हान होत े. शेरी
यांनी संिम ीत स ंमेलन भा वाचे ा यि क दाखिव यान ंतर मोरे आिण व ुड आिण कोवॅन
यांनी या भावावर या ंचे काय आणखी िव तारल े. मोरे यांना अस े आढळ ून आल े, क लोक
यांची नाव े अ ा य कानान े ओळख ू शकतात , परंतु येकाने हा भाव दाखवला नाही ,
केवळ ३३% िवषया ंनी या ंची वतःची नाव े अ ा य कानात ऐक याचा अहवाल िदला . वुड मोठ्या भागाकड ून संवेदनांचे मोठ्या माणात आदान होत आह े व छोट ्या भागाकड ून मािहतीच े दान प होत आह े असं य
संवेदी
आदान दखल घेतलेली मािहती munotes.in
Page 45
अवधान आिण बोधाव था - I
45 आिण कोवॅन यांनी मोर े यां या योगा चे अनुकरण क ेले आिण यांना आढळल े, क
३४.६% िवषया ंनी या ंची नाव े पु हा सा ंिगतली . यांनी िभ न ायोिगक मांडणीदेखील
वापरली, याम य े यांनी सहभाग ना दोन िभ न भाषण े वेग या कानात सादर क ेली आिण
सहभाग ना सादर क ेले या स ंदेशांपैक एक संदेश आ छािदत कर यास सा ंिगतल े, ५
िमिनट े मागील या यानाची सुमारे ३० सेकंद सु झा यान ंतर. वुड आिण कोवॅन यांना हे
जाणून यायच े होते, क या ंनी मागील या यानाची (backward speech ) दखल
घेतली, यांनी या ं या छाया ंिकत/आ छािदत काया त य यय दश िवला क नाही . यांना
असे आढळल े, क या ंनी मागील या यानाची दखल घ ेतली, यां या आ छािदत काया त
चुका सवा त अिधक आहेत. वुड आिण कोवॅन यांचा असा िव ास होता , क मागील
या यानाची ही दखल सहभाग नी घेतली, कारण मागील या यानान े यांचे अवधान
“वेधून घेतले” आिण याम ुळे मु य आ छािदत काया त िनकृ कामिगरी झाली . नंतर कॉ वे,
कोवॅन आिण बंट ग (२००१ ) यांना आढळल े, क या लोका ंचा मृती िव तार कमी आह े,
यांनी जा त छाया ंिकत च ुका दाखव या , कारण या ंना अ ा य वािहनी मधून मािहती
अवरोिधत करण े िकंवा ितब ंिधत करण े, िवचिलत करण े कठीण होत े. काय रत म ृती
आप याला आप या मनात मह वाची मािहती ता प ुर या काळासाठी जतन कर यास आिण
िविवध बोधिनक काया वर ि या कर यास अन ुमती द ेते.
३.२.२ ीणन िस ा ंत (Attenuation Theory )
अॅन ीझमान (१९६० ) यांनी ' ीणन िस ा ंत' तािवत क ेला, जो ॉडब ट यां या छाननी
िस ांताची स ुधा रत आव ृ ी आह े. ीझमान यां या मत े, दखल घ ेतलेले संदेश गाळणी या
बाहेर पूण पणे अवरोिधत क ेले जात नाहीत , परंतु यांचे " वनी" "बंद" िकंवा कमी क ेले गेले.
ीणक (attenuator ) एक िव ुत उपकरण आह े, जे िव ुत िनद शक िकंवा तर ंगलांबीची
श िव िपत न करता िनय ंि त करत े िकंवा कमी करत े. ित या ा पा चे प ीकरण
दे यासाठी ीझमान यांनी हे एक साध य हणून वापरल े. सो या श दांत, ॉडब ट यांनी
असे तािवत क ेले आह े, क दखल न घ ेतलेले संदेश अथा या ीन े िव ेिषत
हो याआधीच प ूण पणे अवरोिधत क ेले जातात , तर ीझमान यांनी असे सुचिवल े, क
अ ा य स ंदेश कमी क ेले जातात . या अथा ने कमक ुवत तरावर ि या क ेली जात े, परंतु
पुढील अथ पूण ि य ेपासून पूण पणे अवरोिधत क ेली जात नाही . प रणामी , अिधक अथ पूण
आिण स ंबंिधत मािहती अ ा य कानात प ुढील अथ पूण ि य ेसाठी छाननी ारे ा होईल .
चला तर , आप या आकलना या उ ेशाने आपण मूळ छाननी ा प आिण ीणन ा प
यांचे रेखािच ा मक पुनसा दरीकरण पाह या.
munotes.in
Page 46
बोधिनक मानसशा
46 आकृती ३.३ ॉडब ट यांचे छाननी ा प आिण ीझमान यांचे ीणन ा प यांचे सामा य
ि वण काया तील त ुलना मक िव ेषण
ॉडब ट यांचे छाननी ा प
वरील िच ात आकृती ३.३ मधील ॉडब ट यां या ा पा वर एक नजर टाका . संवेदी
उपादान (sensory input ) संवेदी न दवहीत (sensory register ), हणज ेच तुम या
इंि यांम ये कसे वेश करत आह े, ते आपण पाह शकता . तेथून मािहती िनवडक
गाळणी म ये वेश करत े, यावर अथ पूण िव ेषणासाठी प ुढील ि या क ेली जात े. ीणन
ा पा म ये, सव आवक संवेदी उपादान संवेदी न दवही म ये वेश करतात , जे नंतर ीणन
गाळणी ारे पुढे जातात , जेथे यां या भौितक ग ुणधम , जसे क आवाजाचा मोठ ेपणा, वनी-
तर, ती ता , उि पका चे सीमांत मू य (threshold value ) इ याद वर आधा रत पुढील
अथ पूण िव ेषण क ेले जात े. येथे फरक एवढाच आह े, क दखल घ ेतलेले संदेश
ीणका मधून पूण ताकदीन े जातात , तर दुल ि त स ंदेश कमी ताकदीन े जातात .
ीझमान यां या मत े, लोक या ं या गरज ेनुसार आव यक ि या या पातळीवर अशा
कार े करतात , क त े दखल घ ेतलेला संदेश अ ा य /दुल ि त संदेशापास ून वेगळे क
शकतात . लोक थम दोन स ंदेशांची तुलना करतात . जर स ंदेश भौितक गुणधमा नुसार िभ न
असतील , तर त े केवळ या तरावर ि या करतील आिण अ ा य स ंदेश सहजपण े
नाकारतील . जर यां या ल ात आल े, क स ंदेश अथ िवषयक ग ुणधमा नुसार िभ न आह ेत, संक ण
थान डावा कान उजवा कान संवेदी
न दवही
िनवडक
गाळणी वेदनाची
अथ पूण उ
तरीय
या संवेदी उपादान मृतीकडे
संवेदी उपादान ीझमान यांचे ीणन ा प
संदेश डावा कान उजवा कान संवेदी
न दवही ीणक गाळणी
ii वेदनाची अथ पूण
उ तरीय
या संक ण थान ते मृती munotes.in
Page 47
अवधान आिण बोधाव था - I
47 तर त े केवळ श दाथ तरापय त िव ेषण करतात . तथािप , अथ िवषयक ि या
(semantic processing ) खूप वेळ घेणारी आह े आिण लोक त े आव यक त े हाच
करतात .
गाळणी /छाननी िस ांत केवळ एकाच कार या ि य ेस परवानगी द ेतो, तर ीणन िस ा ंत
िविवध कार या ि य ेस परवानगी द ेतो. छाननी िस ा ंत अवरोिधत संदेश अमा य करतो ,
तर ीणन िस ा ंत दखल न घेतलेले/दुल ि त संदेश धारण करत े आिण कमक ुवत व पात
यांची उपल धता ग ृहीत धरत े.
३.२.३ िवलंिबत िनवड िस ा ंत (Late Selection theory )
वर वण न केलेले दोन िस ा ंत ारंिभक िनवड िस ांतांअंतग त येतात. ारंिभक िनवड
िस ांत तािवत करतात , क स ंवेदी उपादाना ंची िनवड ही , अगदी उि पका ंचे अिभ ान
(stimulus identification ) हो याप ूव च, यां या भौितक ग ुणधमा या आधारावर यांची
दखल घ े यासाठी िकंवा यांवर ि या कर या साठी केली जाते. यामुळे अ ा य स ंदेश
पूण पणे ि या करत नाहीत . िवलंिबत िनवड िस ा ंताम ये, उ ीपक िकंवा स ंवेदी
उपादानाच े अथ पूण िव ेषण क े यानंतरच उपि थत क ेले जात े. डॉईश आिण डॉईश
(१९६३ ) यांनी अवधानाचा िवलंिबत िनवड िस ा ंत तािवत क ेला होता. यां या मते,
ा य/दखल घ ेतले या आिण अ ा य /दुल ि त अशा दो ही स ंवेदी उपादानाच े अथा या
ीने िव ेषण क ेले जात े आिण न ंतर उि पका ची ओळख होत े. नंतरची िनवड िक ंवा
छाननी लोकांना अ ा य कानात य ेणारी मािहती ओळख ू देते आ ि ण न ंतर य ेणा या
उि पका ची िकंवा मािहतीची यो यता , ासंिगकता िक ंवा मह व यांवर अवल ंबून असत े आिण
पुढील तपशीलवार ि य ेसाठी ती िनवडली जात े. ारंिभक िनवड आिण िवलंिबत िनवड
िस ांत दो ही अवधाना मक संक ण थाना वर (attentional bottleneck ) भर द ेतात,
या ार े मािहतीचा एकच ोत एका व ेळी संक ण थान पार क शक तो. फरक एवढाच
आहे, जेथे दो ही िस ा ंत संक ण थान त ैनात कर यािवषयी अ य ुपगम मा ंडतात .
३.२.४ एकािधक प ती िस ा ंत (Multimode Theory )
एकािधक प ती िस ांत हा जॉ टन आिण हाई झ (१९७८ ) यांनी मांडला होता . अगोदर
पािहल ेले िस ांत, जसे क ार ंिभक िनवड िस ा ंत हे प कर यास स म न हत े, क
काही स ंदेश अ ा य कानात ून अवधाना त का येतात. दुसरीकड े, िवलंिबत िनवड िस ांतांनी
अथा साठी एकाच व ेळी िकती स ंदेशांवर ि या क ेली जात े, हे प क ेले नाही . हणून
अवधाना या या पैलूचे प ीकरण द ेऊ शक ेल, असा िस ा ंत आव यक होता . हा िस ा ंत
सूिचत करतो , क अवधान लविचक आह े आिण मािहती ि य ेदर यान िविवध व ेगवेग या
िबंदूंवर एक स ंदेश दुस याऐवजी िनवड याची परवानगी द ेतो. मािहतीवर ि या करण े िकंवा
वेदिनक संदेशांची िनवड ही तीन ट या ंपैक कोण याही ट यावर िनरी का या गरज ेनुसार
होऊ शकत े.
ट पा-१- या अव थ ेत उि पकाचे संवेदी गुणधमा नुसार पुनसा दरीकरण केले जाते.
ट पा-२- या अव थ ेदर यान उि पका चे अथ िवषयक ग ुणधमा नुसार पुनसा दरीकरण केले
जाते. munotes.in
Page 48
बोधिनक मानसशा
48 ट पा-३- या अव थ ेदर यान स ंवेदी आिण अथ िवषयक अशा दो ही कार या
पुनसा दरीकरणाचा सबोध जाग कत ेम ये समाव ेश होतो .
या ा पा नुसार, िनवडक अवधानाची ि या एकतर ार ंिभक ट यावर होऊ शकत े,
जे हा उि पका चे भौितक ग ुणधमा या ीन े िव ेषण क ेले जात े. अशा कार े, य ची
कमी मता िक ंवा य न आव यक असतात . दुसरीकड े, जर न ंतर या ट यावर िनवडक
अवधान उ वल े, याम य े उि पका चे अथ पूण िकंवा अथ िवषयक िव ेषण (meaningful
or semantic analysis ) केले जाते, तर याला अिधक य ना ंची आव यकता असत े,
अशा कार े, नंतर य साठी िनवड करणे हे काय अिधक कठीण होत े.
जॉ टन आिण हाई झ (१९७८ ) यांनी िवलंिबत िनवड य या कृतीवर कसा
नकारा मक प रणाम करते, हे दश िव या साठी योग क ेले. सहभाग ना एकाच व ेळी दोन
काय कर यासाठी द े यात आली . हे एक मानक ि वण काय (standard dichotic
listening task ) होते. सहभाग ना एक स ंदेश छायांिकत/आ छािदत करायचा होता , िजथे
िभ न िलंग असणा या िभ न व या ं या व पात स ंदेशांम ये भौितक ्या िभ नता होती ,
याम ुळे शी िनवड (early selection ) सुलभ झाली. इतर व ेळी, संदेश अथा या ीन े
िभ न असतात , यामुळे िवलंिबत िनवड करणे आव यक असत े. याच व ेळी, सहभाग ना
दुसरे सहकािलक काय (simultaneous task ) पार पडायच े होते, जेथे यांना श य
ितत या लवकर कळ दाब ून या ंना सादर क ेले या काशाचा वेध यायचा होता . प रणाम
असे दश िवतात , क ज े हा स ंदेश व या या िलंगा या आधारावर िनवडण े आव यक होत े,
ते हा ितथे शी िनवड झाली आिण व ैयि क र या कमी य ना ंची आव यकता भासली
आिण सहभागी काश िनद शकाला वेगाने ितसाद द ेत होत े. तर, ि या करताना अडचण
ते हा वाढली , जे हा सहभाग ना उि पका चे अथा वर आधा रत िव ेषण करण े आव यक
होते, याम य े याम य े छाया ंिकत काया साठी अिधक य न करण े आव यक होत े.
यामुळे िति या काळात िवलंब होतो . या स ंशोधका ंनी न ंतर शोधल े या म ुख
िन कषा पैक एक असा होता , क ि य ेसाठी अिधक मानिसक स ंसाधन े िकंवा य ना ंची
आव यकता नसत े, परंतु संदेश िनवड यासाठी अिधक स ंसाधना ंची आव यकता असत े.
३.२.५. का ेमान यांचे अवधान आिण य न िवषयक ा प िकंवा संसाधन िस ा ंत
(Kahneman’s Model of Attention and Effort or Resource Theory )
डॅिनयल का ेमान (१९७३ ) यांनी अवधानाच े एक नवीन ा प मांडले, याला का ेमन
यांचे अवधान आिण य न िवषयक ा प िकंवा क ीय स ंसाधन मता िस ा ंत (Central
Resource Capacity Theory ) िकंवा संसाधन िस ा ंत (Resource Theory ) असे
संबोधल े जाते. हा िस ा ंत गाळणी क पन ेचा अ वीकार करतो आिण अवधा नास मया िदत
संसाधन े िकंवा मया िदत मता मानतो , जे िविवध काया साठी यो य र या िवत रत िक ंवा
वाटप करण े आव यक असत े. लोक िविवध अवधान संसाधना ंचे वाटप कस े करतात , हे
ामु यान े या घटका ंवर अवल ंबून असत े: (१) िचर थायी वृ ी ( ाधा य े, उि पकाच े
नािव य , अवधाना वरील वयंचिलत भाव , इ यादी ), (२) िणक ह ेतू (तुमची ाधा य े, या
णाची उि ्ये, काही उि पका ंची दखल घ े याचा सबोध िनण य, इ यादी . उदाहरणाथ ,
इतर कोण याही गो ीप ूव मला माझ े ओळखप शोधण े आव यक आह े), (३) मतेिवषयी munotes.in
Page 49
अवधान आिण बोधाव था - I
49 माग या ंचे मू यमापन (जा त अवधान िकंवा कमी अवधान देणे आव यक असल े या
काया ब ल जाग कता िक ंवा ान ) आिण या स ंसाधना ंची उपल धता एकंदरच उ ेजन
पातळीवर (level of arousal ) अवल ंबून असत े.
आकृती ३.४ का ेमान या ंचे अवधान आिण य निवषयक ा प
{ ोत: Creative Commons ारे ितमा }
िनवडक अवधान आिण स ंसाधन हण ून अवधाना ची क पना या ंवरील स ंशोधना ने
अवधाना शी संबंिधत अन ेक नवीन पक े रेखाट याची संधी दान क ेली. असेच एक पक
हणज े ‘ काशझोत पक ’ (Spotlight Metaphor ), िजथे अवधान एका काशझोता शी
तुलना क ेली गेली. आता आप या सवा ना मा हीत आह े, क काशझोत काय आह े. हा
काशाचा एक खर िकरण आह े, जो रंगमंचा या एका िविश भागावर िक ंवा रंगमंचावरील
मु य कृतीशील पा ावर िनद िशत क ेला जातो . काशाचा हा खर िकरण या िठकाणी
फेकला जातो , या िविश भागाला ठळक करतो िक ंवा कािशत करतो , जो आप याला
प पण े यमान होतो , तर बाक या सीमा अ प होता त. पु हा जे हा रंगमंचावर
काशझोत एका िठकाणाह न द ुसरीकड े थला ंत रत होतो , ते हा नवीन े अवधान -क ि त
होतात आिण इतर े अ प होत े. याच माण े, अवधानाच े एक उदाहरण या .
काशझोता चा क िबंदू रंगमंचा या एका भागात ून दुस या भागात थला ंत रत क ेला जाऊ
शकतो , तसेच अवधान देखील िविवध आवक मािहतीकड े िनद िशत आिण प ुनिन द िशत क ेले
जाऊ शकत े. या माण े काशझोत या े ाला समृ करतो , याच माण े बोधिनक
ि या देखील विध त केली जात े, जे हा याकड े अिधक ल िदल े जाते. तसेच, काशझोत करकोळ िनधा रक उ ेजन उपल ध मता उ ेजनाची करकोळ अिभ वाटप धोरण िचर थायी वृ ी
संभा या िणक हेतू
मतेिवषयक
माग यांचे
मू यमापन ित या munotes.in
Page 50
बोधिनक मानसशा
50 िकती मोठा आह े आिण काशझोता चा आकार बदलला जाऊ शकतो क नाही , ही एक
संबंिधत बाब होती आिण याचे उ र द े यासाठी ए र सन आिण य ेह (१९८५ ) यांनी
‘बह ल यी िभ ंग ा प ' (Zoom lens model ) तािवत केले. या माण े आपण
छायािच का या/कॅमे या या िभंगाचा क िबंदू जा त (‘झूम इन ’)- कमी (‘झूम आउट ’)
क न एखाद े े छायािच कान े याप ू शकतो , याच माण े आपण िविश िठकाणी आपल े
अवधान िव ता रत िकंवा सं ेिपत क शकतो . िव तार ि य ेचे (‘zooming in’
process ) बोधिनक काय अवधानाची अिभ े ीय या ी कमी करते, याम ुळे जलद
ितसाद आिण कमी ुटी िनमा ण होतात , कारण लहान े ावर अिधक अवधान िदले जाऊ
शकते आिण ि या काय मता स ुधारते. आिण सं ेपण (‘झूम आउट ’) ि या अवधानाची
अिभ े ीय या ी वाढवत े, याम ुळे मंद ितसाद आिण अिध क ुटी िनमा ण होतात , कारण
े िजतक े मोठे असेल, िततके सव तपशीला ंवर कमी अवधान िदले जाते आिण यामुळे
काय मता कमी होत े ( वी च ेन आिण इतर , २००९ ). काशझोत आिण बह ल यी िभ ंग
दो ही पका ंनी केवळ या जाग ेत राहणा या व त ूंचा िवचार न करता िविश य े ाम य े
पसरल े या स ंसाधना या पात अवधान क ि त क ेले.
ए ली, ाय हर आिण रफाल (१९९४ ) यांनी दश िव या माण े, केवळ व तू/पदाथा ने
यापल े या अिभ े ीय थानाऐवजी व तूंवर लाग ू केले जाण े, अशा कार े अवधान
वैिश ्यीकृत केले जाऊ शकत े. या स ंशोधका ंनी दश िवले, क अवधान व तूंकडे बांधले
जाऊ शकत े. यांनी सहभाग ना पड ा वरील एका िविश व त ूवर या ंचे अवधान क ि त
कर यास सा ंिगतल े, यान ंतर या ंना या व त ूचे अिभ े ीय थान स ूिचत क ेले गेले, जेथे
ल य िदस ेल. उदाहरणाथ , व तू या वरील सीमेवर ( योगात व तू हणून आयताक ृती बार
होता आिण या थानाचा श ेवट संकेत हणून काशमान क न ल याच े थान स ूिचत
केले होत े). ल य एकतर स ंकेत थळावर िदसल े िकंवा एकतर असुरि त िठकाणी .
सहभाग ना ल याची सु वात ओळख यास सा ंिगतल े गेले आिण प रणामा ंनी सूिचत क ेले,
क ल य संकेतिवरिहत थानावर कट झा यावर शोधल े गेले, यापे ा ते अिधक व ेगाने
शोधल े गेले, जे हा सांकेितक थानावर कट झाल े. जरी शोध यासाठी व ेळेत िवलंब झाला
असला , तरी प रणामा ंनुसार दश िव या माण े संपूण ि कोणाची स ुधा रत ि या व तू-
आधा रत अवधान (Object -based attention ) दे यास समथ न देते.
२.३. अवधानाची वयंचिलतता आिण सरावाचा भाव
(AUTOMATICITY OF ATTENTION AND EFFECT OF
PRACTICE ):
वयंचिलत ता हणज े काय ? टंकलेखन/ टायिप ंगसारख े साध े उदाहरण या . जर त ु ही
अननुभवी टंकलेखक/टायिप ट असाल , तर तुम या ल ात येईल, क तुमचा टंकलेखनाचा
वेग खूपच कमी आह े आिण कदािचत त ु ही िमिनटाला फ काही श द टंकिलिखत क
शकता . पण त ु ही जसजस े सराव करत राहता तसतस े तु ही कामात अिधक चा ंगले होत
जाता आिण अिधकािधक क ुशल बनता . तुमची इतर मानिसक स ंसाधन े इतर लोका ंशी
बोल यासाठी िक ंवा टंकलेखनासह गाणे, ासंिगक स ंभाषणा ंना ितसाद द ेणे इ याद साठी munotes.in
Page 51
अवधान आिण बोधाव था - I
51 वाटप करा . सो या श दात , तु ही य ेणा या मािहतीवर ि या क श कता, याच व ेळी तुमचे
टंकलेखनाच े काम जा त ुट िशवाय क शकता .
कोण याही काया साठी आव यक असल े या मानिसक य ना ंचे माण कमी कर यासाठी
सरावाचा िवचार क ेला जातो आिण आपण इतर य ेणा या मािहतीसाठी अिधक स ंसाधन े
वाटप कर यास स म आहात . अशा कार े वय ंचिलतता हणज े इतर सहकािलक
ि यां या कमी यवधानासह आिण मशः ि य ेिवषयी सबोध िवचारा ंिशवाय दैनंिदन काय
िवनाक पूण कर याची मता .
(अ) प भाव (The Stroop Effect ):
जॉन रडल े प (१९३५ ) यांनी केले या अनेक लोकि य योगा ंपैक ‘ प भाव ' या
योगा ार े वय ंचिलतता आिण सरावा या भावाची घटना दश िवतो. या योगात
सहभाग ना एका कागदा वर छापल े या र ंगां या नावा ंची मािलका सादर क ेली गेली आिण
यांचे काय श द काय आह े, हे वाच या ऐवजी छापल े या श दा या शाई या र ंगाचे नाव
उ चारणे हे होते. दोन अटी हो या , एक हणज े एक प र ंग श द ि थती आिण द ुसरी
िवसंगत रंग श द ि थती . एक प ि थतीत र ंगाचे नाव आिण या र ंगात िलिहल ेली शाई
समान होती (उदाहरणाथ , गुलाबी र ंगात छापल ेला “गुलाबी” हा श द , तपिकरी र ंगात
छापल ेला रंगाचे नाव “तपिकरी ”, इ यादी ). तर िवस ंगत ि थतीत र ंगाचे नाव आिण ते या
शाई या र ंगात छापले गेले होते, ते िभ न होते (उदाहरणाथ , का या र ंगात छापल ेला रंग
लाल; जांभ या र ंगात छापल ेला र ंग िहरवा , इ यादी ). रंगाचे नाव आिण म ुि त शाई
एकमेकांशी ज ुळत अस यान े कोणताही ह त ेप नस या मुळे एक प ि थती जलद होती ,
परंतु िवसंगत रंग श द ि थतीम य े शाई र ंगाचे नाव द े यास िवल ंब झाला , कारण सहभाग नी
वतःला र ंग श द वाच यापास ून रोखाव े लागल े. का या र ंगात िलिहल ेला लाल हा श द
यांना दाखवला , तर या ंना शाई या र ंगाचे नाव ाव े लागेल, हणजे काळा . येक वेळी हे
काय करताना सहभाग ना िवस ंगतीमुळे यवधनाचा अनुभव आला .
िवसंगत कामा ंम ये असा िवल ंब का होतो ? याचे कारण हणज े अगदी मानवी वभाव . ौढ
सा र सहभागी हण ून वाचना या भरप ूर सरावाम ुळे आ हाला मौिखक सािह य वाच याची
सवय झाली आह े, वाचन जवळजवळ वय ंचिलत होत े आिण थोड े अवधान ावे लागत े
आिण त े वेगाने केले जात े. हणून प यां या मत े, श द वाचण े खरोखर कठीण आह े,
हणून िवस ंगत र ंगात श द ि थती , श दाच े वाचन आपोआप होत े, परंतु यास ितब ंध
करणे आिण र ंगाचे नाव तयार करण े आव यक अस या ने ितसाद व ेळ उशीर होतो . या
कारची िति या य ं णा वय ंचिलतत ेमुळे उ वत े. समान प काय िविवध कार े
सुधा रत क ेले गेले आिण िविवध ायोिगक प रि थत चा प ुढील अ यास क ेला गेला.
(ब) वयंचिलत िव िनयंि त ि या (Automatic v/s Controlled
Processing ):
अवधानाची वयंचिलत िव िनयंि त ि या ही अवधानाची आणखी एक मह वाची बाब
आहे. िनयंि त ि या हणज े याला अवधाना मक ि या (attentional processes ) munotes.in
Page 52
बोधिनक मानसशा
52 देखील हटल े जाते. पॉ नर आिण नाईडर (१९७५ ) यांनी वय ंचिलत ि य ेसाठी तीन
िनकष िदल े आहेत:
वयंचिलत ि या :
(१) हे हेतूिशवाय घडल े पािहज े.
(२) यात सबोध जाग कता नसावी .
(३) याने इतर मानिसक ि यांम ये य यय आण ू नये.
वयंचिलत ि या स ुलभ काया सह वापर या जाऊ शकतात . यांची ि या समा ंतर आह े,
हणज े आपण एकाच व ेळी दोन िक ंवा अिधक काय एकाच व ेळी पार पाड ू शकतो .
ऑिफसमध ून घरी परतण े, तुमचे आवडत े गाणे गाणे इ यादी वयंचिलत ि य ेची उदाहरण े
आहेत.
िनयंि त ि य ेसाठी आ हाला अवधान देणे आव यक आह े. िनयंि त ि या काय
हेतुपुर सर आिण जाण ूनबुजून केली जातात . यां याब ल आपण जाणीवप ूव क जाग क
असतो . जे घडत आह े, याब ल आपण िवचार क ेला पािहज े आिण जाग क असल े पािहज े.
या ि य ेवर आपल े संपूण ‘िनयं ण’ आहे. िनयंि त ि या अन ु िमक आह े, हणज े आपण
एका व ेळी फ एकच काय ि कंवा ि या हाताळ ू शकतो . एक जिटल अ ंकगिणत सम या
सोडवण े, थमच कार चालवण े, इ यादी िनयंि त ि य ेची उदाहरण े आहेत.
काही िनय ंि त काय सरावान े वय ंचिलत करता य ेतात. प भाव योगा माण े जे हा
सहभाग ना सरावासाठी िवस ंगत रंग-श द ि थतीतील िविश काय दे यात आल े, ते हा
यात सुधा रत काय दश न आिण ितसादाची गती वाढली .
वयंचिलत ि या आिण िनयंि त ि या या ंमधील फरकाचा शा ीय अ यास ा ईडर
आिण िश न या ंनी १९७७ म ये केला होता . सहभाग ना यावर छापल ेली स ं या आिण
अ रे असल े या िविवध चौकटी सादर क े या ग े या. सहभाग ना अ र े िकंवा सं या िक ंवा
दो ह या सम ु चयात ून ल य शोधायच े होते. काहीव ेळा ल य स ं या होती , जी अ रा ंसह
चौकटीत सादर क ेली ग ेली होती, याम ुळे काय सोप े होते. अशा कार े, वयंचिलत
ि य ेस परवानगी ा झाली , जेथे ि या समा ंतर होती . दुस-या ि थतीत , ल य
िवचिलत करणा या ंसोबत िमसळ ून गे याने काया ची जिटलता वाढली , जी समान व पाची
होती. हणज े इतर अ रा ं या बरोबरीन े ल य हण ून सादर क ेले या स ं या िक ंवा
अ रा ं या व ेगवेग या समु चयात ून ल य मा ंक शोधण े. कधी कधी एकाच चौकटीत ,
ल या सह त ेच ल य वेग या र ंगात िवचलक (distractors ) हणून ठेवले होते. येथे काय
जिटल होत े आिण सहभाग नी अिध क अवधान देणे आिण िनय ंि त ि या वापरण े
आव यक होत े. ाइडर आिण िश न यां या िनरी णात अस े आल े, क सहभागी एका
वेळी व ैयि क घटका कडे अवधान देऊन अन ु िमक ि य ेचा (serial processing )
वापर करत आह ेत.
(क) वैिश ्य एक ीकरण िस ा ंत (Feature Integration Theory ):
अवधाना शी स ंबंिधत हा आणखी एक ि कोन आह े. अवधाना शी स ंबंिधत ब या च
घटका ंम ये वेदन (perception ) आिण यािभ ान (recognition ) यां या अनेक पैलूंचा munotes.in
Page 53
अवधान आिण बोधाव था - I
53 समाव ेश अस यान े अॅन ीझमान (१९८० ) यांनी वैिश ्य एक ीकरण िस ा ंत िवकिसत
केला. ीझमान यांनी वेगवेग या माग प क ेले आह ेत, यां ारे व त ूंची व ैिश ्ये
ओळखली जातात . थम व त ूंचा आकार आिण र ंग या ीने यांची वैयि क व ैिश ्ये
ओळखण े. दुसरे, वैयि क व ैिश ्ये नंतर एकि त स ंपूण म य े एकि त क ेली जातात . एक
उदाहरण घ ेऊ. जे हा य ना िनळा चौकोन दाखवला जातो , ते हा त े काय िनरी ण
करतात ? यांना िनळा र ंग िदसतो मग व त ूचा आकार अवधाना त येतो, क या या ४
समान बाज ू आहेत, ते ओळखतात क तो चौरसाचा आकार आह े. याच माण े, अ र X
म ये दोन ितरकस र ेषा असतात एक उजवीकड े आिण दुसरी डावीकड े. वैिश ्य एकि करण
िस ांतानुसार, यातील य ेक वैिश ्यावर वतं पणे ि या क ेली जात े. नंतर प ुढील
चरणात त ु ही सव वैिश ्ये एक करा आिण ितसाद ओळख घ ेऊन या . वैिश ्यांचे
संयोजन िजतक े अिधक अस ेल, िततके य शोध काया म ये ितसाद कमी अस ेल (जसे
क , वेगवेग या र ंगीत अ रा ंम ये लाल अ र M शोधण े). एकच व ैिश ्य शोध याची
आव यकता अस यास सव व त ू एकाच व ेळी तपास या ग े याने शोधण े आिण ि या
समांतर होत े. जे हा वैिश ्यांचे अिधक स ंयोजन साद र केले जाते, ते हा अन ु िमक ि या
आव यक असत े, कारण य ेक व त ूची एकाव ेळी तपासणी करण े आव यक असत े आिण
लोक कधीकधी ामक स ंयोग बनवतात ( ीझमान आिण ि मट , १९८२ ). ामक स ंयोग
(Illusory conjunctions ) उ वतात , जे हा त ु ही च ुकून वेगवेग या व त ूंची वैिश ्ये एक
जोडता (जसे क , तु ही िहरवा शट आिण म प ँट प रधान क ेलेला एखादा माण ूस पिहला
आिण तेथे गुलाबी शट आिण िनळी प ँट प रधान क ेलेली दुसरी य िदसली , तर मी िनळा
शट आिण िहरवी प ँट प रधान क ेले या माणसाला कागदप े सुपूद केली, असे ओळख ून
तु ही च ुकून या ंची वैिश ्ये एक करता ).
(ड) अवधाना मक अिभ हण (Attentional Capture ):
यमान शोध काया दर यान (visual search tasks ) जे हा काही उि पके कट
होतात /‘पॉप आउट ’ करतात िक ंवा अवधानाची मागणी करतात , िजथे अवधान
अनैि छकपण े उि पका ारे वेधले जाते, ते हा या घटन ेला अवधाना मक अिभ हण असे
हणतात . येथे उि पके आपोआप पाहणा याच े अवधान वेधून घेते. अवधान वेध यासाठी
अनैि छकपण े अवधान वेधून घेतले जाते, याम ुळे उि पका म ये बदल होतो िक ंवा नवीन
उि पके अचानक िदसण े, याम ुळे इतर घटना , काय िकंवा मािहती या ि य ेत य यय
येतो िकंवा कमी होतो . अवधाना मक अिभ ह णाचा अ यास कर यासाठी िथऊव ेस आिण
इतर (१९९८ ) यांनी एक मह वप ूण अ यास क ेला. अचानक िदसणा या अ ास ंिगक
उि पकांमुळे सहभाग च े अवधान वेधून घेता येईल का आिण पड ा वरील काही उि पके
ओळख या या कामापास ून या ंचे अवधान िवचिलत होऊ शक ेल का , हे शोध याचा या ंनी
य न क ेला. असे आढळ ून आल े, क ज े हा ही िवचिलत करणारी उि पके अचानक
िदसली आिण सहभाग ना याब ल च ेतावणी िदली ग ेली नाही , ते हा याचा या ं या
काय मतेवर नका रा मक प रणाम झाला , तर ज े हा सहभाग ना क ेवळ िविश थानाकड े
पाह याब ल च ेतावणी िदली ग ेली, ते हा अचानक नवीन उि पके कट झा यान े यांचे
अवधान वेधले गेले नाही.
munotes.in
Page 54
बोधिनक मानसशा
54 २.४. सारांश
अवधानाची ि या व ेगवेग या मानसशा ा ंनी आप याला पुढे उ लेखले या अनेक
ि कोनात ून समजली . आपण पुढील पाठाम य े अवधाना या उव रत िवषया ंचा सखोल
अ यास क , िजथे कधी कधी अवधान वेध यात अपयश कस े येते, यावर आपण चचा
क . आपण िवभािजत अवधान आिण सवा त मह वाच े हणज े बोधाव थ े या ि य ेब ल
देखील चचा क .
सदर पाठा या सु वातीला आपण पािहल े, क मता आिण कालावधी या दो ही बाबतीत
अवधान मया िदत आह े. हणूनच आप या सभोवताल या जगाची जाणीव क न द े यासाठी
आप याकड े उपल ध मया िदत अवधान क ि त स ंसाधन े यव थािपत कर यासाठी भावी
माग शोधण े आव यक आह े.
अवधान िविवध कारा ंम ये वग क ृत केले जाऊ शकत े: सात यप ूण अवधान , िनवडक
अवधान आिण िवभािजत अवधान . अनेक उि पकांमधून िनवड याची आिण इतर
िवचलकांना गाळताना केवळ तु हाला पािहज े असल े यावर अवधान क ि त कर याची
मता हणज े िनवडक अवधान . उदाहरणाथ , ग गाटा या पा भूमीवर एखा ा य च े
ऐकणे. िनवडक अवधान दे यावर भरप ूर सािह य उपल ध आह े आिण िविवध
मानसशा ा ंनी िदल े या िविवध स ै ांितक रचना ं या व पात मािहती -संप ीदेखील
उपल ध आह े. यांनी हे ल ात आणून िदल े आहे, क अवधान ही लविचक ि या आह े,
यावर उि पके, मता , िणक ह ेतू, सराव इ यादी िविवध घटका ंचा भाव पडतो .
अवधानाच े पूव चे िस ा ंत शी छाननी आिण िवलंिबत छाननी या ंवर क ि त होत े. अवधान
ि य ेची त ुलना अडथ याशी कर यात आली . ॉडब ट यां या स ु वाती या
छाननी /गाळणी ा पा नुसार, अ ा य स ंदेशांपैक कोणताही स ंदेश य ला प ुढील
अथ पूण पणे ि या कर यासाठी उपल ध होणार नाही . परंतु संिम ीत स ंमेलन भा वा या
िन कषा सह ॉडब ट यांचे ा प नाकार यात आल े, कारण एखा ाला या ंचे नाव िक ंवा
संवेदनशील िक ंवा अ य ंत समप क मािहती अ ा य कानात ून समज ू शकत े.
ॉडब ट यां या ेरणेने अन ेक स ंशोधक व ैकि पक र या अवधानाची ि या प
कर यासाठी अन ेक नवीन िस ा ंत घेऊन आल े. ीझमान यांनी ीणन ा प तािवत
केले, कारण ित यान ुसार सव संवेदी उपादान ाहका ार े हण केले जातात , परंतु केवळ
संबंिधत एकच िनवडला जातो , जो प ूण ताकदी िनशी उपल ध असतो आिण इतर
उि पका ंना कमी क ेले जात े िकंवा ते कमक ुवतपण े उपल ध आह ेत, या अथा ने य ांचा
आवाज कमी क ेला जातो .
िवलंिबत िनवड िस ांतांनी न ंतर या ट यावर गाळणी ची क पना िदली , याचा अथ
आप या ान ि यांमधून व ेश करणा या सव उि पका ंचे अथा साठी िव ेषण क ेले जात े
आिण न ंतर या ंची िनवड यांची दखल घ े यासाठी होत े.
नंतर काशझोत पक आिण बह ल यी िभ ंग पक या ंसार या अवधान -संबंिधत अनेक
पका ंची तुलना क ेली गेली. काशझो त आिण बह ल यी िभ ंग दो ही पका ंनी केवळ या munotes.in
Page 55
अवधान आिण बोधाव था - I
55 जागेत राहणा या व त ूंचा िवचार न करता िविश य े ाम य े पसरल े या स ंसाधना या
पात अवधान क ि त क ेले. असेदेखील आढळ ून आल े, क काही बोधिनक काया सह
सराव क े याने तीच काय वयंचिलतपण े होऊ शकतात . कोण याही काया साठी आव यक
असल े या मानिसक य ना ंचे माण कमी कर यासाठी सरावाचा िवचार क ेला जातो आिण
आपण इतर य ेणा या मािहतीसाठी अिधक स ंसाधन े वाटप कर यास स म आहात .
अवधानाची वयंचिलत िव िनयंि त ि या ही अवधानाची आणखी एक मह वाची बाब
आहे. वयंचिलत ि या स ुलभ काया सह वापर या जाऊ शकतात . यांची ि या समा ंतर
आहे, याचा अथ आपण एकाच व ेळी दोन िक ंवा अिधक काय एकाच व ेळी पार पाड ू शकतो .
िनयंि त ि य ेसाठी आ हाला अवधान देणे आव यक आह े. िनयंि त ि या हणज े
अनु िमक, हणज े आपण एका व ेळी फ एकच काय िकंवा ि या हाताळ ू शकतो . अॅन
ीझमान यांनी वैिश ्य एक ीकरण िस ा ंत िवकिसत क ेला आिण िविवध माग प क ेले,
यां ारे व तूंची वैिश ्ये ओळखली जातात .
यमान शोध काया दर यान ज े हा काही उि पका कट होतात िकंवा अवधानाची मागणी
करतात , िजथे अवधान अनैि छकपण े उि पका ारे वेधले जात े, ते हा या घटन ेला
अवधाना मक अिभ हण असे हणतात .
२.५.
१. अवधान हणज े काय? याचे व प आिण या चे कार यांवर चचा करा.
२. ि वण काया चे वण न करा आिण मानसशा या ं या योगासाठी त े कसे वापरतात
ते प करा ?
३. अवधाना या गाळणी /छाननी /िफ टर िस ा ंताचे वण न करा ?
४. िविवध िनवडक अवधान िस ांत सिव तर प करा .
५. का ेमान यां या स ंसाधन मता िस ा ंताचे तपशीलवार वण न करा ?
६. वयंचिलतता आिण सरावाचा प रणाम हणज े काय?
७. िटपा िलहा:
अ वैिश ्य एक ीकरण िस ा ंत.
ब अवधाना मक अिभ हण
क प भाव
ड वयंचिलत िव िनयंि त अवधान ि या .
३.६ संदभ :
Gilhooly, K.; Lyddy,F. & Pollick F. (2014). Cognitive Psychology, McGraw
Hill Education
munotes.in
Page 56
56 ४
अवधान आिण बोधाव था - II
घटक संरचना
४.० उि ्ये
४.१ अवधान अपयश
४.१.१ प रवत नशील अ ंध व
४.१.२ अवधानरिहत अ ंध व
४.१.३ अवधान यूनता आिण अिति या िवकृती (ए.डी.एच.डी.)
४.१.४ चेतामानसशा ीय ि थती - हेिमने ले ट
४.२ िवभािजत अवधान
४.२.१ वयंचलनाचा अवधान अ युपगम
४.३ बोधाव था
४.३.१ बोधाव थ ेचे काय
४.४ अवधान आिण बोधाव था यां यातील स ंबंध
४.५ बोधाव था आिण म दू या ि या
४.६ सारांश
४.७
४.८ संदभ
४.० उि ्ये
या पाठाचा अ यास क े यानंतर िव ाथ ह े समज यास स म असतील :
काही वेळा आपण ठरािवक उि पका ंकडे अवधान दे यात अपयशी का ठरतो ?
अवधानातील ुटी कोण या आह ेत आिण या आप यावर कसा प रणाम करतात ?
िवभािजत अवधान हणज े काय?
बोधाव था हणज े काय आिण ितची काय कोणती ? munotes.in
Page 57
अवधान आिण बोधाव था -II
57 ४.१ अवधान अपयश (ATTENTION FAILURE )
अवधानावरील अगोदर या पाठा त आपण अनेक िनवडक अवधान िस ांत पािहल े आिण
याचबरोबर ह ेदेखील पािहल े, क अवधाना या वयंचिलत आिण िनयंि त ि या िविवध
काया वर कसा प रणाम करतात . या करणात आपण अवधान अपयशा चा एक मह वा चा
पैलू पाहणार आहोत . आपण काही उि पका ंकडे अवधान दे यात अयश वी का होतो? ही
अवधान ुटी का उ वत े आिण याचा प रणाम आप यावर कसा होऊ शकतो ? आपण
अवधाना या आणखी एका मह वा या कारावर , हणज ेच िवभािजत अवधान , यावरदेखील
अवधान क ि त क या. आपण य न क आिण उ र ा , क अवधानाच े िवभाजन
श य आह े का? जे हा त ु ही दोन कामा ंवर तुमचे अवधान िवभागत असता , ते हा नेमके
काय होत असत े?
आ ही अगोदर या पाठात अवधान हण या संक पन ेत पािहल े होते, क जेथे अचानक
उि पका चे व प दश कांचे अवधान व ेधून घेते. पण काही व ेळा आप याही ल ात आल े
आहे, क आप यासमोर काही उि पक े असतात , तरीही ते आप या नजर ेतून िनसटतात
िकंवा या ंचे अि त व पटकन आप या ल ात य ेत नाही . याचे उदाहरण या - वाहन
चालवण े. अनेकदा अपघात ते हा घडतात , जे हा अचानक काही वाहन े िकंवा लोक त ुम या
समोर य ेतात, पण त ु ही या ंची दखल घ े यात अपयशी ठरता . अवधानाच े हे ता पुरते
िव थापन का होत े, याची अनेक कारण े असू शकतात आिण य आ ंत रक आिण बा
अशा दो ही िविश घटका ंमुळे िवचिलत होत े. आपण या ंना अंतग त आिण बा िनधा रक
हणू शकतो . अंतग त िनधा रक मनाची भटक ंती (mind wandering ), अनुपि थत मन
(absent -mindednes s), भाविनक अव था , इ यादी अस ू शकतात . बा घटका ंपैक
हालचाल , ती ता , उि पकाचा आकार , इ याद म ुळे अवधान िव कळीत होऊ शकत े.
मानसशा ा ंनी अवधान अपयशाच े दोन म ुख पैलू अ यास ले आहेत, ते या व पात :
(१) प रवत नशील अ ंध व आिण (२) अवधानरिहत अ ंध व.
४.१.१ प रवत नीय/प रवत नशील अ ंध व (Change Blindness ):
प रवत नीय अ ंध व ही अशी अप ूव संक पना आह े, याम य े जवळपास एकसार याच
असणा या दोन या ंमधील ठळक /अवधानणीय फरक ती य े मान े सादर क े यास त े
बदल ल ात य ेत नाहीत . ही घटना २००२ म ये रेि संक यांनी दाखव ून िदली होती . घटना
िकंवा ये थोड यात िकंवा सारांश व पात ल ात ठेव याची िकंवा समजून घे याची
आपली सामा य वृ ी आहे, परंतु जे हा आप याला य िकंवा घटनेची तपशीलवार
त ार कर यास सांिगतल े जाते, ते हा आप याला अडचण येते. प रवत नीय अंध वाम य े
िनरी ण करणारी य ही या उि पका ंम ये बदल घडत असताना उि पका ंमधील
बदला ंची दखल घ े यात अपयशी ठरत े. अशा कारची उदाहरण े बह त ेकदा या व ेळी
पािहली जाऊ शकतात , जे हा आपण िसन ेमे पाहत असतो आिण स ंपादनातील ुटी
शोध यास अ म असतो .
तु ही सि यपण े एखाद े य पाहत असता आिण याम य े पूण पणे गुंतलेले असता , क
यातील काही च ुका त ुम या नजर ेतून िनसटतात आिण न ंतर ज े हा कोणी च ुका ल ात munotes.in
Page 58
बोधिनक मानसशा
58 आणून देतात, ते हा त ु हाला जाणवत े, “अरेरे! हे कसे श य आह े?” िस स ंपादन-
ुट पैक एक ‘शोले’ या लो कि य िच पटात ल ात य ेऊ शकत े, िजथे ‘ठाकूर’ ( या पा ाचे
दो ही हात खा ं ापास ून िव छेिदत क ेले होते) जे हा 'ग बर'बरोबर मारामारी करत असतो ,
ते हा याच े लपल ेले हात या या शटा तून लटकत असताना सहज िदसत होत े. होते, पण
लोक या यात इतक े म न होत े, क अनेकांना ते ल ात आल े नाही. अवधानाशी स ंबंिधत
प रवत नीय अंध वाशी संबंिधत अनेक मानसशा ा ंनी ही अप ूव संक पना योगशा लेय
योगा ं ारे, तसेच वा तिवक जगातील े ां ारे काळजीप ूव क अ या सली आहे. अशाच एका
वा तव -जगातील योगात िन या ह न अिधक सहभागी यां यासमोर संभाषण भागीदार
बदल याच े ल ात घे यात अपयशी ठरल े (िसम स आिण लेि हन, १९९८ ; लेिवन आिण
इतर., २००२ ).
४.१.२ अवधानरिहत अंध व (Inattentional Blindness ):
अवधानरिहत अंध व हणज े ल यापास ून अवधान िवचिलत झा याम ुळे प पण े यमान
ल याची दखल घ े यात य ेणारे अपयश होय .
प रवत नीय अंध व आिण अवधान रिहत अंध व यांमधील फरक असा आह े, क प रवत नीय
अंध वाम य े तु हाला बदल झाल ेले उ ीपक ल ात य ेत नाही , तर अवधानरिहत
अंध वाम ये, ल य त ुम या समोरच उपि थत असत े, पण तरीही त ु ही इ तर कामात य
अस याम ुळे िकंवा या कामा ंमुळे िवचिलत झा याम ुळे या ल या ची उपि थती ल ात
घे यास त ु ही अ म असता . असे सामा यतः घडत े, कारण सहभाग च े अवधान या
उि पकाकड े नसत े, तर याऐवजी इतर क ुठ यातरी गो ीकड े असत े. "अवधानरिहत
अंध व" ही स ं ा मॅक आिण रॉक (१९९८ ) यांनी तयार क ेली. अवधानरिहत अ ंध व
दश िवणारा एक िस योग हणज े ‘अ य गो र ला ’ योग (चॅि स / शॅि स आिण
सायम स , १९९९ ). या योगातील सहभाग ना िवचार यात आल े, क बा केटबॉल
खेळाचा ि हिडओ पहा आिण च डू िकती व ेळा परडीत ून (basket ) जातो/पार होतो , ते
मोजा. नंतर नंतर ि हिडओ सहभाग ना िवचार यात आल े क , यांना ि हिडओम य े काही
असामा य िदसल े का. िन या सहभाग ना काही असामा य असे िदसून आल े नाही, पण
खरं तर यात गो र ला या पोशाखात एक ी होती, िजने खेळाडूं या म य े फेरफटका
मारला , कॅमे यासमोर आली . तरीही सहभागी ितला पाह शकल े नाहीत; हणून हा योग
अ य गो रला हण ून िस झाला . असे का घडल े?
एक कारण हणज े सहभागी अगोदरच बॉल /च डू परडीत ून िकती व ेळा पार होतो , हे
मोज यात गुंतलेले होते आिण यांची नजर बॉल पुढे सोपिव णा या /पास करणा या सव
खेळाडूंवर होती , याम ुळे ते गो रलाकड े अवधान द े यास अपयशी ठरल े. अवधानरिहत
अंध व ह े िनवडक अवधान ि य ेचा (selective attention process ) भाग आह े, या
अथ त ु ही एका िविश कामात सि यपण े गुंतलेले असता आिण हणून तु ही
तुम यासमोरील पूण पणे यमान असणा या द ुस या उि पकाकड े पाह यास अ म ठरता .
अनेकदा आपण आप या मानिसक पब ंधा या सादरीकरणा ार े (schematic
representation ) एखादी यातील र जागा भर याचा /पूण कर याचा य न करतो , जे
ऊ व -अधोम ुिखत ऊ व -अधो/ ि येवर (top-down process ) आधा रत असत े. munotes.in
Page 59
अवधान आिण बोधाव था -II
59 मानिसक पब ंधांची उपल धता (availability of schemas ) आप याला याम ये
एखादा असामा य उ ीपका या उपि थतीिवषयी अप े ा कर यापास ून ितब ंध करत े,
कारण यामुळे अ य गो र ला या उदाहरणातील ही श यता अस ू शकत े.
४.१.३ अवधान यूनता-अिति या िवकृती - ए.डी.एच.डी. (Attention Deficit -
Hyperactivity Disorder - ADHD ):
ए.डी.एच.डी. ने त असणार े लोक कोण याही िविश काया वर अवधान क ि त कर या स
अडचण अनुभवतात . मानिसक िवकारा ंची िनदानीय आिण सा ंि यक य /सं याशा ीय
मािहती -पुि तका – डी.एस.एम. ५ टी.एम. (Diagnostic and Statistical Manual of
Mental Disorders - DSM -5TM) ए.डी.एच.डी. ची या या "अनावधान आिण/िकंवा
अिति या आवेगशीलता या ंचा एक आक ृितबंध - जो काय प तीत िकंवा िवकासात य यय
आणतो " अशी करते. वरील याधी या िनदानासाठी मु य िनकष हणून अवधान यूनता-
अिति या िवकृती ही या या वतःच नमूद करते.
ए.डी.एच.डी. या िनकषा ंपैक एक अनावधान (inattention ) अस यान े हे अवधान
अपयशावरील आप या प ुढील चच शी अ यािधक स ंबंिधत आहे. जी बालक े ए.डी.एच.डी. ने
त असतात , ती बालके िश क िशकवत असताना वग सु असताना अवधान अबािधत
ठेव यास अडचण अनुभवतात . ती पया वरणातील असंब उि पका ंमुळे सहज िवचिलत
होतात . अवधान नस याम ुळे ते यांचे काम वेळेवर पूण क शकत नाहीत इ यादी . या
िवकाराशी संबंिधत िविवध संभा य कारण े आहेत, जसे क िवषारी य े, म दूतील
रासायिनक बदल, अ नपदाथा त वापरल ेले अित र य -पदाथ इ यादी . औषधे,
मानसोपचार आिण शै िणक यवधान काय म यांचा वापर क न ही ि थती काही
माणात िनयं णात आणता येईल.
४.१.४ चेता-मानसशा ीय ि थती - हेमीिन ल े ट (Neuropsychological
Conditions -Hemineglect ):
चेता-मानसशा ा या े ात अनेक मह वप ूण अ यास क ेले गेले आहेत, याम य े बोधिनक
चेता-मानसशा ा ंना म दू या व ेगवेग या भाग आिण अवधान ि य ेतील काया साठी ह े
भाग कसे जबाबदार आह ेत, याचे परी ण कर यात वार य आह े. यां या अ ग य
अ यासा ंतून हेिमने ले ट (hemineglect ) हणून ओळख या जाणा या ि थती ने त
असणार े ण, जे ऊ व -खंडाला (parietal lobe ) झाले या हानीन े त आह ेत, यां या
िन कषा वर आधा रत पुरावा समोर आणला आह े. या ि थती म ये ऊ व -खंडा या उज या
बाजूस झाल े या हानीन े त असणार े ण अन ेकदा डा या ी - े ा या ट यात य ेणा या
मािहतीकड े दुल करतात . या भागास झाल ेली हानी या ं या अवधान काया वर प रणाम
क शकत े का, याचा अ यास कर यासाठी अशा णा ंना साद र केले या मोज या सो या
िच ांचे या ंना अन ुकरण कर यास सा ंिगतल े गेले. ही िच े घड्याळ, जग, घर
इ याद सार या सा या व त ूंची होती . असे आढळल े, क हे ण िच ा ं या क ेवळ एकच
बाजूचे अनुकरण कर यास स म होत े. यांतील काही िच ा ंचे नमुने आपण खाली पाह
शकतो . munotes.in
Page 60
बोधिनक मानसशा
60 आकृती ४.१ उज या गोलाधा स हानी झाले या णा ने रेखाटलेले िच . आघाता मुळे
(stroke ) झाले या न ुकसानान े रेखांकना या डा या बाज ू या भागाकड े पूण पणे दुल केले
आहे.
वरील अ या सांतून अस े आढळ ून आल े, क ऊ व -खंड आिण अ -खंड (frontal lobe ) हे
दो ही भाग अवधानाशी स ंबंिधत आह ेत.
४.२ िवभािजत अवधान (DIVIDED ATTENTION )
िवभािजत अवधान हा िवषय अ य ंत मह वाचा आह े, कारण आप याला हे माहीत
अस याम ुळे क अवधान हे मया िदत संसाधन आहे, आ ही याबाबत िच ंतीत असतो , क हे
मया िदत स ंसाधन एकाच वेळी दोनप े ा अिधक मानिसक काय कर यासाठी कसे िवभािजत
केले जाऊ शकत े. आप याला एकाच व ेळी दो ही काय िकंवा सव काया कडे ल दे याची
आव यकता भासत े. आप याकड े एकािधक उि पका ंकडे ल द ेऊन या ंना ितसाद
दे याची मया िदत मता अस या मुळे जे हा अवधान व ेगवेग या काया म ये िवभागल े जाते,
ते हा कृतीची काय मता कमी होत े. तु ही या काया म ये िनकृ कृती/कामिगरी करता . पण
खरेच अवधान िवभाजन अस े काही होत े, क काही दुसरेच घडत आह े? एखादी य
खरेच एकाच व ेळी दोन मानिसक काया वर ल /अवधान िवभािजत क शक ते का?
पेलके, ह ट आिण िनसर (१९७६ ) हे िवभािजत अवधानावर काम कर णारे सु वातीच े
संशोधक होत े. यां या द ुहेरी िविश काया वरील अ यासा ार े यांना अस े आढळल े, क
सहभा ग नी वाचन काया सह ुतलेखन काया या अथ पूण बोधन अशा दो ही काया वर
िततकेच चा ंगले दश न केले आिण व ेगात कोणतीही तडजोड न हती . यामुळे काही नमुना णांनी रेखाटलेले िच munotes.in
Page 61
अवधान आिण बोधाव था -II
61 मानसशा ा ंनी असा िन कष काढला , क सहभागी या ंचे ल आळीपाळीन े एका
काया तून दुस या काया कडे वळवत होत े. अनेक िवभािजत अवधान िस ा ंताबाबत अनेक
गृिहतके मांड यात आली होती आिण अस े मानल े जात होत े, क थम, अवधान िवभागण े
केवळ िविश प रि थतीत श य होत े, जसे क जे हा दोन िविश काया पैक एक काय
वयंचिलत आिण या ंि क व पाच े असत े आिण द ुसरे मानिसक (उदाहरणाथ , पॉपकॉन
खाणे आिण त ुमचा ग ृहपाठ िलिहण े) असत े, ते हा जा ती त जा त ल ह े मानिसक काय
पूण कर या कडे िदले जाऊ शकत े. दुसरे, लोक यांचे ल आळीपाळीन े एका कामा कडून
दुस या कामाकड े वळव यात त पर असतात . परंतु, लवकरच िह ट पेलके, री हस आिण
इतर (१९८० ) यांना एक काय वयंचिलत बनते, या श यत ेिव प ुरावे सापड ले. येथे
पु हा दोन मानिसक काया म ये अवधान िवभा जन श य करणा या सरावा या भ ूिमकेवर
जोर दे यात आला .
अवधान िवभाज नाची मागणी करणारी काही िविश काय काही िविश े ांम ये िकंवा
यवसाया ंम ये आढळ ू शकतात , जसे क वाहन-चालक , वैमािनक , दूर वनी स ंयोजक
(टेिलफोन ऑपर ेटर), तसेच िविश यं ाचे काय िनयंि त कर यासाठी एकािधक तरावर
काय असणा या य ं ावर काम करणार े लोक . वाहन-चालक हण ून य ला ित या समोर
येणा या आवक उि पक े, जसे क इतर वाहन े, पादचारी , िस नल , मागून दुस या वाहनान े
अचानक ओ हरट ेक करण े, लच िनय ंि त करण े, वेगवध क (एि सलरेटर), रोध ( ेक),
र यावरील गितरोधक ( पीड ेकर) इ यादी . याने िविवध पया वरणीय स ंकेतांकडे ल
दे यासाठी अितशय द राहण े आव यक आह े. क पना करा , क जर वाहन -चालकाकड ून
या संकेतांपैक अगदी एक जरी िनसटला , तरी याचे पया वसान मोठ्या अपघातात होईल.
हणून, आपण आपल े अवधान िवभाजन कस े सुधाराव े, यािवषयी िव ेषण करण े आव यक
आहे. हे िविश काय अचूकतेने कर यासाठी त ु हाला एकतर असाधारण मता असणा रा
असामा य स ंगणक/ सुपर कॉ य ुटर असण े आव यक आह े िकंवा आप या म दूला िश ण
देऊन ती िविश काय कर यासाठी आप या बोधिनक कौश या ंम ये सुधारणा करण े
आव यक आह े. हाच तो ट पा आह े, िजथे चेता-लविचकत ेवरील (neuroplasticity )
वत मान संशोधन हे मानसशा , चेता-मानसशा आिण अशा इतर े ांत चालना ा
करत आहे.
४.२.१ वयंचलनाचा अवधान अ युपगम (The Attention Hypothesis Of
Automatization ):
हे गृिहतक लोग ॅन आिण इथरटन (१९९४ ) यांनी मा ंडले होते. या गृिहतकानुसार, नवीन
काया या अ ययन िकंवा सराव ट यात ल देणे आव यक आह े आिण हेसु ा िवचारात
घेतले जात े, क सराव ट या त काय िशकल े जाईल आिण याच व ेळी सरावाम ुळे काय
ल ात /आठवणीत राहील . सो या भाष ेत, तु ही जर इले ॉिनक मतदान य ं -पेटी
(Electronic Voting Machine – ई. ही.एम.) कसे काय करत े, याकड े ल िदलेत, तर
यं थािपत कसे कराव े आिण कस े चालवाव े/ऑपर ेट कराव े, याबाबतीत तु ही याच े काय
ट याट यान े िशकाल . परंतु, आपण कधीही ल िदले नाही, तर आपण यं कस े चालवाव े,
यािवषयी जा त िशकणार नाही. munotes.in
Page 62
बोधिनक मानसशा
62 जर आपण अ ययन ट यात ल िदल े नाही , तर अ ययन घडणार नाही , या वरील
गृिहतकाच े उ र द े यासाठी लोग ॅन आिण इथरटन या ंनी योग क ेले. यांचा अ यास हा
वयं-चलनादर यान िशक या जाणा या गो शी स ंबंिधत आह े. यांनी सहभाग ना दोन -
श दांचे दश न (उदाहरणाथ , टील आिण कॅनडा) सादर केले आिण यांना धातूचे नाव
असणार े लि यत श द शोध यास सांिगतल े. काही सहभाग साठी ही अवधान िवभाजनाची
ि थती होती, याम य े ते एकाच व ेळी एकि तपण े उ वल े या दो ही श दांवर ल क ि त
करत. सहभाग या एका गटासाठी धातूचा श द सुसंगतपण े याच श दाशी जोडला जाई
(नेहमी " टील आिण कॅनडा" ही जोडी ) आिण इतर अ या सहभाग साठी तोच धातूचा श द
इतर श दांसह जोडला जाई (उदाहरणाथ , “ टील आिण ोकोली ").
आणखी द ुस या एका गटाला यांनी फ श दाबरोबर उ वणारा असाच रंगीत छापल ेला
श द दाखवला आिण यांना या रंगाचे नाव सांगायचे होते. नंतर सहभाग ना फ या
श दासह एकाच व ेळी एकि त र या उ वल ेला श द दाखवला गेला आिण यांना याम य े
लि यत श द होता का , हे सांगायचे होते. जर वयं-चलन ह े गृहीतक खरे असेल, तर रंगीत
श द ि थती मधील (colour word condition ) सहभागी रंगीत श दाकड े खूप जा त देणार
नाहीत , कारण यांनी फ रंगाकड े ल िदले, यामुळे ते दुस या श दा या अथा कडे दुल
करतात आिण हणूनच वरकरणी यांना थोडेच िशकायला िमळत े.
४.३ बोधाव था (CONSCIOUSNESS )
बोधिनक मानसशा ा या े ात अवधान आिण बोधाव था यांचा एकमेकांशी जवळचा
संबंध आहे. अवधान हणज े एखा ा िविश उि पका वर, व तूवर िकंवा िविश काया वर
बोधाव था क ि त करणे. अवधानव ेधक संसाधना ंचा वापर करत असताना आपण आप या
इंि यां ारे मृती साठवण इ याद ार े उपल ध असणा या चंड मािहतीमध ून केवळ
मया िदत मािहतीवर ि या क शकतो . बोधाव था हणज े मुळात बा घटना , तसेच
अंतग त भावना आिण आतून जाणवणा या संवेदना यांिवषयी जाग क असण े. उदाहरणाथ ,
तु ही तुम या सभोवताली घडणा या सव बा घटना यांिवषयी जाणीवप ूव क जाणीव
जाग क अस ू शकता , जसे क िभ न लोक, यांनी प रधान क ेलेले कपडे, कदािचत त ु ही
यां यातील िविवध संभाषण ेदेखील वरवर ऐक ू शकता , सव पया वरणीय संकेत, जसे क
झाडे, इमारती , वाहने, कवायतीचा सराव करणा या जवळपास या शाळकरी मुलांकडून
मचा आवाज , तुम या वत : या ि या , र याव न चालत जाणे िकंवा चहा या
टपरीव न चहा िपणे, इ यादी . याचव ेळी चहाच े घोट घेत असताना तुम या मनात अनेक
िवचार चालू असतात , जे अपूण सादरीकरण लंिबत आहे, िकंवा कदािचत अचानक वीज
िबल न भर याचा िवचार तु हाला अिधक िचंता त करेल आिण िवजेची जोडणी /कने शन
खंिडत झाले, तर रा अंधारात घालव याचा िवचार कर यास भाग पाड ेल. थोड यात ,
णभंगुर िवचारा ंसोबतच तु हाला िचंता, अ व थता इ यादी िविवध भावना ंचीही जाणीव
असत े. अशा कार े, तुम यासोबत आंत रक ्या काय घडत आहे, यािवषयी त ु ही
जाणीवप ूव क जाग क असता.
आता या अशा गो ी आहेत, यांची तु हाला चांगलीच जाणीव असत े आिण तुम या
आजूबाजूला काय घडत आहे, याचबरोबर तुम या आत काय घडत आहे, याचे अथ पूण munotes.in
Page 63
अवधान आिण बोधाव था -II
63 बोधन तु हाला असत े. परंतु, काही वेळा तुम या आजूबाजूला काही उि पक े असतात िकंवा
घटना घडतात , या तु ही न दिवता, पण यािवषयी तु ही जाणीवप ूव क जाग क नसता .
ही अप ूव संक पना असबोध संवेदन (subliminal perception ) या िवषयाखाली
अ यास ली जाते. असबोध अव थेवरील संशोधनाच े काम १८९८ साली स ु झाल े, जे हा
संशोधक िसिडस यांनी यांचे काय 'द सायकॉलॉजी ऑफ सजेशन', या पु तकावरील काय
यूयॉक येथे १८९८ या पु तकात कािशत केले. या पु तकात उप-जागृत व (sub-
waking self ) यावर क ेले या योगा ं या मािलक ेचे वण न केले आहे. यां या मते,
आप याम य े उप-जागृत व चे अि त व असत े, जे अशा गो ी जाणत े, यांना ाथिमक
जागृत व (primary waking self ) ा कर यास असमथ असत े. असबोध स ंवेदनात
आपण न दणी क शकतो िकंवा उ ेजनावर िति या देऊ शकतो , परंतु आपण ते
जाणीवप ूव क जाण यात अ म असतो . िवपणन संशोधकान े (marketing researcher )
जे स ि हकरी (१९५७ ) यांनी िसनेमागृहात पॉप कॉन आिण कोका -कोला या िव त
अचानक वाढ झा याचा दावा केला. यांनी असा दावा केला, क यांनी िसनेमागृहात
िच पट पाहणा या ंना 'पॉपकॉन खा आिण कोका-कोला या' हे श द सुमारे .०३ सेकंदांसाठी
लॅश केले, याम ुळे पॉपकॉन या िव त अचानक ५७ .५% आिण कोका -कोला या
िव त १८.१% इतक वाढ झाली. यानंतर असबोध स ंवेदनेचे साम य ओळख णे हा
संशोधक आिण मानसशा यां यात चच चा मह वाचा िवषय बनला . पण नंतर, हा संपूण
योग िन वळ दश नी भाग ठरला आिण ि हकरी यांनी केले या फसवण ुक ची जबाबदारी
यांनी घेतली. संशोधका ंनी या योगाची ितकृती बनव यास सु वात के यामुळे वाढ या
िव या व पात जािहरात े ातील असबोध स ंवेदन ही क पना काय करत न हती .
असबोध स ंवेदनेवरील संशोधनाचा मानसशा ात मोठा इितहास आहे (िपयस आिण जॅ ो,
१८८४ ). असा युि वाद केला गेला आहे, क बोधिनक संरचनांचे प रवत नसुलभ आिण
िवत रत व प अशा श यत ेचा चार करत े, क आपण आंत रक र या अशी मािहती
धारण करतो , िज या िवषयी आपण जाग क नसतो (एड ली, १९७४ ).
वै ािनक े ात बोधावा थ ेचा िवचार कर याबाबत बरेच वादिववाद झाले आहेत. वै ािनक
ि कोन हा व तुिन ता आिण व तुि थत वर आधा रत अस या मुळे आिण बोधाव थ ेची
वत मानातील या या यि िन िकंवा वतः या अनुभवांवर जोर देत अस याम ुळे शा
पेच संग अन ुभवतात ., बोधाव थ ेचा अ यास कर यासाठी िकंवा या सबोध अनुभवाम य े
अनेकदा काय समािव असत े, हे समजून घे यासाठी त ववे ा ँक जॅ सन (१९८२ )
यांनी सृ ीत ज े काही मानिसक आह े, याम य े या याशी स ंबंिधत भौितकता न ेहमी
समािव नसत े, हे रह य उलगड यासाठी 'मेरी’ज म' ( ान युि वाद ) हणून ओळखल े
जाणार े एक तं सादर केले. परंतु, यासाठी बरेच काही ान जाणीवप ूव क अनुभवां ारे
ा य आिण शोध या यो य आहे. मेरी या खोली या ाना या युि वादात , मेरी एक ह शार
शा आिण रंगत आहे, असे मानल े जाते, िजला डो याची रचना आिण काय प ती ,
काश उि िपत करणा या क्-पटलाची (retina ) अचूक तरंगलांबी, यांिवषयी चंड ान
आहे, याच वेळी ती रंग िस ांताम य ेदेखील त आहे. परंतु, मेरीला काळी आिण पांढरी
पु तके आिण एकरंगी पा भूमी असणा या खोलीत राह यास भाग पाडल े होते. जरी ितला
रंगांचा कोणताही ाथिमक अनुभव नसला , तरीही एखादी य िशकू शकली असती अशी
वेगवेग या रंगांिवषयी ितला प रपूण मािह ती होती . उदाहरणाथ , लाल रंग शारी रक ्या munotes.in
Page 64
बोधिनक मानसशा
64 ितने कधीही पिहला न हता , ितला जे माहीत होते ते फ ितस या य या ीकोनात ून
होते. हणून, एके िदवशी जे हा मेरीला खोलीत ून बाहेर पड याची आिण एकवण य
मािग के या बाजूने जा याची संधी िमळाली , ते हा ितला लाल रंगाचा दरवाजा सापडला .
आता लाल रंगाला ती सामोर े जा याचा हा पिहलाच स ंग आह े. मेरी या अनुभवाशी कशी
जोडली जाईल ? एकरंगी खोलीत असताना या ित या पूव या याप े ा ितचा लाल
रंगािवषयीचा अनुभव िभ न असेल का? हणून मेरी या खोली या कथे या सहा या ने
मेरीला आलेले अनुभव आिण दोघांमधील फरक (एकवण खोली आिण लाल र ंग
यांिवषयीच े मेरीचे अनुभव) यांिवषयी जॅ सनला यु वाद करायचा होता. लाल रंगा या
य अनुभवात ून मेरीला नवीन ान िमळेल का? पूव चा एकरंगी अनुभव यात
कोण याही भौितक घटकािशवाय पूण पणे मानिसक होता आिण नंतरचा अनुभव याला
भौितक तेम ये सामोर े जात होता. यामुळे लाल रंगाची मािहती तशीच रािहली आहे, पण
लाल रंगाचा ितचा संवेदी अनुभव आिण याचे गुण (संवेदना, भावना , वेदन यांचे ायोिगक
गुणधम ) या नवीन अनुभवान े न यान े आ मसात केले आहेत. या ान युि वादाव न अनेक
तक - िवतक झाले आिण िविवध त ववे यांनी यांची मते मांडली, परंतु, कोणताही ठोस
प रणाम समाधानकारकपण े वीकारला गेला नाही आिण वादिववाद अजूनही सु आहे.
४.३.१ बोधाव थ ेचे काय (Function Of Consciousness ):
(अ) जाणीवप ूव क अनिनवाय तावाद आिण गौण-अपूव तावाद (Conscious
inessentialism and Epiphenomenalism ):
मानवा ंम ये बोधाव थ ेची अ ुत मता असत े, जी यांना वतःचे आकलन कर यास आिण
आ मपरी ण कर यास , यां या भावना ंचे मू यांकन कर यास , यां या वत नावर िनयं ण
ठेव यास आिण उ च- तरीय मािहतीवर ि या कर यास मदत करते. या मता यांना
अि तीय आिण सहजपण े ा या ंपासून वेगळे करतात . अनेक संशोधका ंचा असा युि वाद
आहे, क आप या ला आप या िवचार ि य ेत फारच कमी थेट वेश आहे. तु ही त ुम या
िवचार ि य े या काही उ पादने, जसे क तुम या पिह या पूव - ाथिमक शाळेचे नाव िकंवा
तु ही सहलीला गे यावर तुमचे आवडत े जेवण, यांिवषयी तु ही पूण जाग क असू शकाल ,
परंतु ही बोधिनक ि या कशी िनमा ण झाली , यािवषयी कदािचत तु ही जाग क नसाल
िकंवा तु हाला जाणीव नसेल. तर चला, आपण बोधाव थ ेची िविवध काय कोणती आहेत,
याचा शोध घेऊया.
िविभ न ते या काया या संदभा त, बोधाव थ ेिवषयी दोन िविश मते आहेत. एक हणज े
सबोध अनिनवाय तावाद (conscious inessentialism ) आिण दुसरा हणज े गौण-
अपूव तावाद (epiphenomenalism ). सबोध अनिनवाय तावादी ि कोना माण े,
बोधाव था ही बौि क ि या कर यासाठी आव यक नाही, जसे क , संशोधन लेख िलिहण े,
चेताशा ाच े मह वप ूण या यान ऐकणे िकंवा कदािचत फ िकराणा सामान खरेदी करणे,
इ यादी . याचा अथ असा नाही, क बौि क ि या ंमधील बोधाव थ े या सहभा गास पूण पणे
नाकारल ेले नाही, परंतु ती खर े तर ते एक आकि मक व तुि थती आहे (जी केवळ तस ेच
काही कारण अस यास उपि थत असत े), जी आव यक अशी नाही ( लॅंगन, १९९२).
झॉ बी युि वाद अनेकदा सबोध अनिनवाय तावादा या ताि वक चच साठी वापरला जातो. munotes.in
Page 65
अवधान आिण बोधाव था -II
65 झॉ बीच े अि त व ही आकि मक सम या अस याच े पािहल े जाते, जे तुमचे झॉ बी या
अि त वािवषयीच े आकलन िकती चांगले आहे, यावर अवल ंबून असत े.
बोधाव थ े या काया िवषयीचा दुसरा ि कोन हणज े गौण-अपूव तावाद ि कोन . हा
ि कोन अस े िवधान करतो , क बोधाव थ ेचे कोणत ेही काय नसते. गौण-अपूव तावाद हा
ि कोन असा, क मानिसक घटना त म दूतील शारी रक घटना ंमुळे घडतात , परंतु
कोण याही शारी रक घटना ंवर याचा प रणाम होत नाही (ह सल े, १८७४). ह सले यांनी
मानिसक घटना ंची तुलना बा प िशळ ेशी (steam whistle ) केली. याची आगगाडी या
यं साध ना या हालचाली म ये कोणतीही भूिमका नाही.
(ब). इ छाश (Volition )
इ छाश हणज े वे छेने केलेली कोणतीही गो . इ छाश हणज े िविवध बोधिनक
ि या िनवड याची आिण कृतीचा माग ठरव याची य ची मता . दुस या श दांत, ते
य या वतं इ छेला (free will ) उ लेिखत करत े. जे हा य ना वे छेने काहीही
ठरवायच े असत े, ते हा यांना जाणीवप ूव क य ना ंवर अवल ंबून राहाव े लागत े (हकवान
लाऊ, २००४). वेळोवेळी सवय िवकिसत क न ऐि छक ि याद ेखील वयंचिलत के या
जाऊ शकतात . उदाहरणाथ , य नी घेतलेले िनण य अनेक गुंतागुंतीचे असतात , जे
िनयोिजत असतात , जसे क सहलीला जाणे, िविश े ात िश ण घेणे, जीवनातील अनेक
उि ा ंना ाधा य देणे, इ यादी . ब जािमन िलगेट आिण यां या सहका या ंनी १९८३ म ये
' वतं इ छ े'वर एक योग केला. यां या मते, बोधाव थ े या ल ात य े याअगोदर
म दूकडून अबोधपण े वे छेने िनण य घेतले जातात .
नवीन संशोधनान ुसार, म दूचा वे छेवर िनयं ण ठेवणारा भाग ऊ व -बा पटल (parietal
cortex ) आहे. म दूम ये काही िविश भाग आहेत (ऊ व -बा पटल आिण पूव -गतीिवधीय
बा पटल ), जे हालचाल या बोधाव थ ेत सहभागी आहेत (एंजेला िस रग ु, २००४).
(क). साव ि क काय -अिभ े िस ा ंत (Global workspace theory ):
साव ि क काय -अिभ े िस ा ंत (Global workspace theory - GWT ) तािवत
करतो, क बोधाव थ ेसाठी म दू या भागां या िव तृत क ेत आंतरि या आव यक आहे. हा
िस ांत बना ड बास (१९८८, १९९७, २००२) यांनी मांडला होता. साव ि क काय -
अिभ े ही काय कारी म ृती या (working memory ) संक पन ेसारखीच अस याच े
मानल े जाते, िवशेषत: ती तशाच कार े काय करत े, या कार े काय कारी मृती काय
करते. बास यांनी तािवत केले, क बोधाव था णाली मधील "साव ि क काय -अिभ े "
नावाची संरचना ही संपूण बोधिनक णालीत ून बोधाव थ े ारे वेशयो य आहे. साव ि क
काय -अिभ े हे म दू या िव तृत सारणजा याम य े (brain network ) एकाि मक काय
सुलभ करते, िजथे ते सारण -जा याचा सारांश तयार करते. हे मोठ्या माणावर
आप याला आप या वतः या वेदना, आनंद इ याद या जािणव ेिवषयी मािहती दान
करते आिण याच वेळी आप याला आप या कृती, इतर लोकां या कृती आिण त सम
बाब िवषयी अंत ी ा कर यास मदत करते. साव ि क काय -अिभ े ाची तुलना रंगभूमी
पक ' (theatre metaphor ) याबरोबर देखील केली जाते. munotes.in
Page 66
बोधिनक मानसशा
66 बोधाव थ े ारे दान केलेली इतर काही काय , हणज े अ ययन , कौश य संपादन, तक शु
िवचार आिण ुटी शोधण े (िगलह ली आिण इतर , २०१४ ). िवशेषत:, िन ास ंचारा या
(sleepwalking ) बाबतीत िवचार करताना बोधाव था ही वै क य आिण कायदा या
े ांशीदेखील िनगडीत असू शकते. हा , क िन ास ंचारा या व ेळी एखादी य सजग
असू शकत े का? जर एखादा ग ु हा अध -िन ाधीनत े या (parasomnia ) ह यादर यान
घडला , तर आपली कायदा - णाली काय हणत े? वै क य आिण कायदा या े ांमधील
अशाच एका आंतरछेदाचे एक अितशय मनोरंजक करण लोकि य झाले, जे हा एक
कॅनडाचा रिहवासी पु ष, ओंटा रयो याने अशा एका ह यादर यान एक लांबचा वास
केला आिण आप या प नी या पालका ं या घरात वेश क न ित या दो ही पालका ंची
ह या केली, नंतर याने ग धळल े या अव थ ेत जवळ या पोलीस थानकात जाऊन
आ मसमप ण केले. अखेरीस, याची ह या आिण िहंसक ह ला या दो ही गु ात ून याची
िनद ष मु ता झाली. याला कायद ेशीर र या दोषी मानल े जाऊ शकत नाही. कारण असे
िवचारात घ ेतले गेले, क ही घटना या या सबोध जाग कत ेिशवाय घडली आिण
िन ास ंचार हा झोपेचा िवकार आहे आिण मानिसक आजार नाही ( लॅ सी आिण इतर ,
२००२ ).
४.४ अवधान आिण बोधाव था यां यातील स ंबंध (RELATIONSHIP
BETWEEN ATTENTION AND CONSCIOUSNESS )
अवधान आिण बोधाव था ह े एकम ेकांशी इतक े गुंतलेले िदसतात , क बोधाव था आिण
अवधान या ंचा वत ं पणे अ यास होऊ शक ेल, असा िवचार देखील कोणी क शकत नाही
(जेरोएन आिण इतर ). जरी ह े प पण े सूिचत होत े, क अवधान आिण बोधाव था या दो ही
गो ी प ुढील िनवडक उि पका ं या मािहती या बोधिनक ि य ेत मदत करतात , परंतु
अनेकदा अशी मािहती , जी दुल ि त आह े आिण िज यािवषयी आपण सबोधपण े जाग क
नाही, आप या वत नावर ल णीय र या प रणाम करते.
असे असं य दावे आहेत, क अवधान आिण बोधाव था यां यात कोणताही कारणा मक
संबंध नाही. तथािप , असे काही पुरावे िमळाल े आहेत, जे दश िवतात, क िविवध अबोध
उि पका ंकडेदेखील अवधान वेधले जाऊ शकते. अवधान आिण बोधाव था एक कसे
काय करतात , हे प कर यासाठी लॅमे यांनी एक ा प तािवत केले आहे. या
ा पान ुसार, पया वरणात ून ा होणार े संवेदी उपादान (sensory input ) हे सबोध आिण
अबोध वगा म ये िवभागल े गेले आहे. असे संवेदी उपादान याकडे आपण ल द ेतो, ते
जाणीवप ूव क अहवालासाठी उपल ध असत े (िग ह ली आिण इतर , २०१४ ). सबोध आिण
अबोध चौकट म ये प रसीमा आख यात सम या अन ुभवली जात े. लॅमे य ांचे ा प
अ गामी -संभरण क ा (Feedforward sweep ) आिण आवत ि या (recurrent
processing ) यांिवषयी बोलत े. अ गामी -संभरण क ा हणज े जे हा यमान िनद शक
उपादान (visual signal input ) हे अ गामी िदशेने पुढे वास करत असत े आिण मागे
जात नाही. आवत ि य ेत िनद शक उपादान एका यमान उि पकाकडून दुस या
उि पकाकड े मागे पुढे प र मण करत े आिण ितथे मािहतीची देवाणघ ेवाण उ वत े. यामुळे
म दू या िन नतर भागापास ून म दू या उ चतर भागांपय त मािहतीची देवाणघ ेवाण होते. munotes.in
Page 67
अवधान आिण बोधाव था -II
67 अ गामी -संभरण क ा अबोधत ेशी संबंिधत आहे, िजथे म दू ारे मािहतीवर ि या केली
जाते, परंतु ती आप या सबोध जाग कत ेम ये वेश करत नाही, तर आवत ि या ही
सबोध अनुभव िनमा ण करेल.
४.५ बोधाव था आिण म दू या ि या (CONS CIOUSNESS AND
BRAIN ACTIVITY )
बोधाव था आिण अवधान े ात स ंशोधना या च ंड वाढीसह नवीन इतर स ंबंिधत े ांतून
ायोिगक प ुरावे ा क ेले जात आह ेत. आधुिनक त ं े, जसे क म दू ितमाकरण (brain
imaging ), यांचा वापर क न बोधाव था आिण म दू या ि या या ंमधील यापक संबंधांचा
शोध घ ेतला जात आह े. तर, पुढील भागात आपण चेता-मानसशा े हे बोधाव था
आिण म दू या िविवध भागांमधील संबंधांचा तपास कस े करते, हे पाह .
चेता-मानसशा (Neuropsychology ):
म दूला हानी झाले या य वर भरप ूर अ यास झा ले आहेत. जसे आपण सव जाणतो , क
म दूम ये उजवे आिण डा वे असे दोन गोलाध असतात , जे महास ंयोिजका (corpus
callosum ) हणून संबोध या जाणा या म दूमधील संरचनेने चांग या रतीन े जोडल ेले
असतात . संशोधक रॉजर प ेरी या ंनी िव छ ेिदत महास ंयोिजका असणा या णा ंम ये
अप मारा या झट या ंवर िनय ं ण ठ ेव यासाठी बोधाव थ ेची ि या अ यास यासाठी
संशोधन क ेले आहे (गेझािनगा , २००५). मायकेल गेझािनगा यांनी िवभािजत -म दू (split-
brain ) असणा या णांना सहभागी क न योगा ंची एक मािलका केली. जे हा यांनी
काही आकार िवभािज त-म दू असणा या णा या उज या डो या ंना दाखवल े, ते हा या ंना
असे आढळल े, क णा या म दू या डा या भागान े मािहतीवर ि या क ेली आिण याने
काय पािहल े याच े तो शाि दक वण न क शकला . जे हा तीच ितमा गेझािनगा यांनी
णा या डा या डो या समोर सादर क ेली, ते हा णान े काहीही न पािह याच े शाि दक
र या न दवल े. परंतु, तो पदाथा कडे िनद श क शकला , याच माण े याच े िच र ेखाटू
शकला , याच े तो काहीही शाि दक वण न क शकला न हता . हे एक मह वाच े संशोधन
होते, याने आप याला दो ही गो लाध पार पाडत असणा या पा क करण काय
(lateralization functions ) यािवषयी मािहती िदली , याम य े डावा गोलाध शरीरा ची
उजवी बाजू िनयंि त करतो आिण उजवा गोलाध शरीरा ची डावी बाजू िनयंि त करतो . जरी
यां या िवभािजत म दू या योगा ं ारे यांना अ से आढळल े, क बोधा थ ेचे दोन कार
अि त वात आहेत, जे जगाचे यां या आपाप या प तीन े आकलन क न घे याचा य न
करतात . तथािप , नंतर या अ यासा ंनी या मताच े खंडन क ेले आहे, जे असा दावा करतात ,
क िवभािजत म दू बोधाव था िवभािजत करत नाही (यायर िप ंटो,२०१७).
चेता-मानसशा ा या े ातील आणखी एक े अंध- ीशी (blind sight ) संबंिधत आह े.
अंध ी हा म दू या यमान बा पटलाचा भाग (visual cortex region ), जो वेदन
(perception ), अवधान , आिण बोधाव था यांची मह वाची ि ल काय पार पाडतात
(सहराई आिण इतर , २००६; वाईझ ां स आिण इतर , १९७४). अंध- ीमुळे एखादी
य ती पाहत असणा या व त ु/पदाथा ची िक ंवा उि पका ंची जाणीवप ूव क न द कर यास munotes.in
Page 68
बोधिनक मानसशा
68 अ म असत े, परंतु ती काही मागा नी उि पका ंकडे िनद श क शकतात िक ंवा यांना
ितसाद द ेऊ शकतात . अंध- ी असणार े लोक या ं या समोर असणा या व त ूंिवषयी
जाग कता सतत नाकारतात , परंतु यास िविवध मागा नी ितसाद द े यास स म असतात
(हे ी टेलर). अंध- ीचे कार १ आिण कार २ असे दोन कार आह ेत. कार १ अंध-
ीम ये हानी झाल े या भागासाठी व तूंिवषयी कोण याही सबोध /जाणीवप ूव क
जाग कत ेचा पूण अभाव असतो , तर कार २ म ये सबोध काही काही कमकुवत
तरावरील सबोध जाग कता अि त वात असत े, जी हालचा लीचा वेध घे यास मदत
करते. अंध- ी या ाव न टीका कर यात आली आह े आिण यमान मािहती अ ंध-
ी असणा या णा ं या सबोध जाग क तेम ये कशी वेश करत नाही आिण सामा य
य या बाबतीत काय घडते, याचे आकलन कर यासाठी अिधक माणात नवीन
संशोधन आव यक आह े.
बोधाव थ ेचे चेतीय सहस ंबंधक – एन.सी.सी. (Neural Correlates Of
Consciousness - NCC):
जम न अमे रकन चेता-शा ि टोफ कोख यांनी बोधाव थ े या चेतीय सहसंबंधकांवर
संशोधन केले. यांनी यमान अवधा नाची (visual attention ) यं णा समजून घे यासाठी
आिण बोधाव थ े या चेतीय आधाराचा शोध घे यासाठी मह वप ूण संशोधन काय केले आहे.
बोधाव थ ेचे चेतीय सहसंबंधक या ि को नाचे उि चेतापेशीय संच िकंवा म दू या ि या,
जे वेदनाचा सबोध अन ुभव द े यास प ुरेसे आहेत, यां या िकमान माणाचा शोध घेणे हे
आहे. मा , िविभ न सबोध अन ुभव उ प न करणा या उ ीपक सािह या ंचे िविभ न कार
आिण आप याला हा स बोध अन ुभव उपल ध क न द ेणा या म दू या िविभ न भागा ंची
भूिमका ह े अ यासण े ि ल आह े.
िलओपो ड आिण लोगोथ ेिटस या ंनी १९९६ म ये केलेला बोधाव थ े या चेतीय
सहसंबंधकांवर ा यि क द ेणारा योग क ेला, जो उभयन े ी ित पध तील (binocular
rivalry - दोन डो या ंना एकाच व ेळी वेगवेग या ितमा सादर क ेले या असताना एकच
ितमा पाह याचा अन ुभव) एन.सी.सी. चे काय अ यास यासाठी माकडा ंवर क ेला,
याम य े दोन व ेग या डो या ंना एकाच व ेळी वेग या ितमा सादर क े या ग े या. याचे
पया वसान एक ितमा िदस यान ंतर दुसरी ितमा िदस यात झाल े आिण यान ंतर दो ही
ितमा एकाच व ेळी िदसण े यात झाल े. यामुळे ाथिमक यमान बा पटल (primary
visual cortex ) आिण ज े हा दो ही ितमा अन ुभव या ग े या, ते हा अ ंत थ ि प ीय
बा पटलातील (inferior temporal cortex ) पेशी या ंम ये, काही ठरािवक माणात
म दूची ि या िनमा ण झाली . अशा कार े, यमान उि पक े उ व यासाठी बोधाव थ ेसाठी
ाथिमक यमान बा पटल , तसेच अंत थ ि प ीय बा पटलाच े काही भाग भ ूिमका
बजावतात .
अशा कार े, वर मा ंडले या बोधाव थ े या ि कोना ंव न ह े ल ात य ेऊ शकत े, क
बोधाव था आिण अवधान दो ही एकम ेकांत गुंफलेले असतात . आप या सबोध
अनुभवाम य े सहभागी असणा या म दू या िविवध भागा ंिवषयी प ुरा यावर आधा रत
मािहतीद ेखील आप याला ा झाली आह े. munotes.in
Page 69
अवधान आिण बोधाव था -II
69 ४.६ सारांश
या पाठाम य े आपण अवधान अपयशा चे िविवध वग पािहल े आहेत. यांपैक एक कार
अवधानरिहत अ ंध व, जेथे ल यापास ून अवधान िवचिलत के यामुळे य प पण े
िदसणा या ल याची दखल घेऊ शकत नाही . यामुळे एखा ा िच पटात ज े हा वेगवेगळी
ये संपािदत केली जातात आिण िच पट सु केला जातो, ते हा े क दोन या ंमधील
फरक ल ात घ ेऊ शकत नाहीत . या िठकाणी अवधानरिहत अ ंध वाची स ंक पना पािहली
जाऊ शकते. अवधान अपयशाचा आणखी एक कार , हणज े प रवत नीय अंध व आह े,
िजथे काही स ंवेदी उपादान िकंवा यमान उि पक े बदलतात , जी े कांकडून दुल ि त
राहतात .
ए.डी.एच.डी. हा आणखी एक कार आह े, िजथे अवधान अपयश पािहल े जाऊ शकते.
ए.डी.एच.डी. असणा या य ना म दू या रसायनशा ाशी स ंबंिधत िविवध कारणा ंमुळे
दीघ काळापय त या ंचे अवधान क ि त करणे अवघड जात े.
अवधान अपयशाची िविवध च ेताशा ीय कारण ेदेखील आह ेत, अशी एक ि थती िजला
हेिमने ले ट हण ून ओळखल े जात े, याम य े ऊ व -खंडा या उज या बाजूस झाल े या
हानीम ुळे य यां या शरीराची डावी बाज ू आिण या ं या डा या बाज ू या ी या
ट यात य ेणा या भागाकडे पूण पणे दुल करतात . अनेक णांवर अ यास के यानंतर असे
ल ात आले, क या य द ैनंिदन कामा ंना अशा कार े ितसाद द ेतात, क त े डा या
बाजूकडील सव काया कडे पूण पणे दुल ि त करतील , जसे क , फ उज या बाज ूस
असल ेले अ न खाण े, फ उज या बाज ूस असणा या सा या व तूं या िच ा ंचे अनुकरण
करणे, इ यादी . हे पु हा अवधान िवषयक सम या ंमुळे होते.
जे हा य दोन मानिसक काय पूण कर याचा य न करत असतात त े हा अवधान
िवभाजन पािहल े जाऊ शकत े. एकाच व ेळी अवधान िवभाजन श य आहे क नाही , िकंवा
एका कामात ून दुस-या कामाकड े अवधान चटकन थाना ंत रत होत े का, यावर बरीच चचा
झाली आह े.
लोगॅन आिण इथरटन यांनी “अवधानाचा वय ंचलनाचा अ य ुपगम” हणून ओळख ले
जाणारे अवधान िवषयक मह वाच े गृहीतक मांडले. यांनी या वरील गृहीतकाच े, जे असे
तािवत करत े, क आपण जर अ ययन अव थ ेत ल िदल े नाही, तर अ ययन उ वणार
नाही, याचे उ र द े यासाठी योग क ेला. या अ युपगमानुसार, नवीन िविश काय
िशकताना िकंवा याचा सराव करताना ल देणे आव यक आह े आिण सराव
अव थ ेदर यान काय िशकल े जाईल आिण याच व ेळी सरावाम ुळे काय ल ात राहील ,
हेदेखील िवचारात घ ेतले जाते.
िनवड ही अवधान आिण बोधाव था या दो हीसाठी मु य संक पना आहे. अवधा ना या
बाबतीत िनवड आप याला जिटल मानिसक काया साठी िविवध मानिसक संसाधना ंचे वाटप
कर यास मदत करते, तर बोधाव थ े या बाबतीत , िनवड आप याला याचे आकलन क न
घे यास स म करते, क बोधिनक ि य ेदर या न काही िविश काय जाग कत े या
सीमांताअंतग त कशी येतात आिण काही काय अबोध कशी राहतात . मानवा ंम ये munotes.in
Page 70
बोधिनक मानसशा
70 बोधाव थ ेची ही अ ुत मता असत े, जी यांना वतःला समजून घे यास आिण व-
परी ण कर यास , यां या भावना ंचे मू यांकन कर यास , यां या वत नावर िनयं ण
ठेव यास आिण उ च तरीय मािहतीवर ि या कर यास मदत करते. बोधाव था ही दोन
यापक काय पार पाड यासाठी िविश पण े य केली जाऊ शकते, हणज े सबोध
अनिनवाय ता आिण गौण-अपूव तावाद . सबोध अनिनवाय तेम ये जिटल बोधिनक काय
कर यासाठी बोधाव थ ेची आव यकता नसते, तर गौण-अपूव तावादा नुसार बोधाव थ ेचे
कर यासाठी कोणत ेही काय नसते.
इ छाश िक ंवा “ वतं इ छा ” ही सबोधपण े उपयोग क ेला जाऊ शकतो िक ंवा
कालांतराने ती सवयी या घडणी ार े ती वय ंचिलत होऊ शकत े. िविश काया वर क ि त
राह याची आ िण य यय िक ंवा िवचलन द ूर ठेव याची मता हणज े इ छाश .
साव ि क काय -अिभ े िस ांताने असे तािवत केले आहे, क बोधाव थ ेसाठी म दू या
भागां या िव तृत क ेत आ ंतरि या आव यक आहे. हे काय कारी म ृती या संक पन ेशी
सा य दश िवते. संशोधक बास यां या मते, म दू या वेगवेग या भागांतील अबोध ि या
एकि तपण े एकि त के या जातात आिण यापैक सवा िधक िस असणा या ि या
मि त का ारे सबोध अनुभवाम य े विलत होते.
अवधान आिण बोधाव था हे एकमेकांशी इतके गुंफलेले आहेत, क बोधाव था आिण
अवधान यांचा वतं पणे अ यास कर याचा िवचार करता येत नाही. अवधान आिण
बोधाव था या दोन िभ न काय करणा या दोन वेग या ि या आहेत, या मतावर आधा रत
संशोधका ंची िवभागणी केली गेली आहे. एखादी य गो कड े ल न द ेता यािवषयी
सबोध अस ू शकते.
बोधाव थ ेचे चेतीय सहसंबंधक हे सबोध अनुभवादर यान सु झाले या िविवध म दू या
िविवध ि या ं या भूिमकेवरील अंत ी दान करतात .
४.७
१. अवधान अपयश हणज े काय?
२. अवधान िवभा जन हणज े काय आिण िवभािजत अवधान श य आह े का?
३. वयंचलनाचा अवधान अ युपगम काय आह े?
४. बोधाव थ ेचे तपशीलवार वण न करा .
५. बोधाव थ ेचे कोणत े काय असत े का? तुमचे उ र अन ु प मािहतीसह साधार प करा .
६. अवधान आिण बोधाव था या ं या भूिमकेवर चचा करा.
munotes.in
Page 71
अवधान आिण बोधाव था -II
71 ७. िटपा िलहा.
अ. अवधानरिहत अ ंध व
ब. प रवत नीय अंध व
क. जागितक काय -अिभ े िस ा ंत
ड . बोधाव थ ेचे चेतीय सहसंबंधक
४.८ संदभ
१. Gilhooly, K.; Lyddy, F. & Pollick F. (2014). Cognitive Psychology,
McGraw Hill Education
munotes.in
Page 72
72 ५
संवेदी, अ पकालीन आिण काय कारी मृती - I
घटक संरचना
५.० उि ्ये
५.१ तावना
५.२ संवेदी मृती
५.२.१ ितका मक मृती
५.२.२ ित विनत मृती
५.२.३ वक्-वेदनी मृती
५.३ अ पकालीन मृती
५.३.१ मता
५.३.२ सांकेतन
५.३.३ धारणा कालावधी आिण िव मरण
५.३.४ मािहती पुन ा ी
५.४ सारांश
५.५
५.६ संदभ
५.० उि ्ये
या करणाचा अ यास के यानंतर िव ाथ यासाठी स म असतील :
संवेदी मृतीची वैिश ्ये समजून घेणे
संवेदी मृती या कारा ंमधील फरक ओळखण े
अ पकालीन मृती कशी संघिटत केली जाते, हे िशकण े
अ पकालीन मृतीची काय प ती समजण े munotes.in
Page 73
संवेदी, अ पकालीन आिण
काय कारी मृती - I
73 ५.१ तावना
मृती ही एक बोधिनक ि या आहे, जी आप या दैनंिदन जीवनातील िविवध काय आिण
प रि थती यांम ये वापरली जाते. साखर िकंवा िमठाची भांडी कोण या फडताळाम य े
ठेवली आहे, ते शोधण े, बँकेचे काम करणे, शाळेतील िम ांची नावे ल ात ठेवणे िकंवा
परी ेत उ रे िलिहताना मािहती ल ात ठेवणे, अशा जवळपास सव च काया म ये ितचा
सहभाग असतो . हणूनच मृती ही सवा त मह वाची बोधिनक ि या आहे.
मृतीची तीन सवा त मह वाची काय हणज े सांकेितकरण /सांकेतन करण े (encode ),
साठवण /सं ह करण े (store ) आिण मािहती ची पुन ा ी करणे (retrieve ). सांकेितकरण
ा ि य ेत ा मािहती एका व पात पांत रत केली जाते, जी मृतीम य े साठवली
जाऊ शकते आिण आव यकत ेनुसार इतर बोधिनक ि या ं ारे वापरली जाऊ शकते.
साठवण हणज े मृतीम य े मािहती राखून ठेव याची िकंवा िटकव ून ठेव याची ि या आहे,
जी नंतर वापरली जाऊ शकते, तर पुन ा ी ती ि या आहे, या ार े सं िहत मािहती
आठवत े िकंवा आव यकत ेनुसार ा करता येते.
मृतीची रचना व काय समजून घेणे, हा फार पूव पास ून संशोधका ं या वार याचा िवषय
आहे. मृती एक िवशाल पेटी, कपाट आिण अगदी कोठाराशी देखील साध य साधत े.
कालांतराने, तं ान जसजस े गत होत गेले, तसतस े मानसशा ा ंनी मृती या रचनेची
तुलना टेिलफोन रचनेशी आिण नंतर संगणक णालीशी करणे सु केले. या माण े
संगणक उपल ध मािहतीवर ि या करतो आिण फिलत /उ पादन देतो, याच प तीन े
मृती ि या काय करते, असे मानल े जाते.
अ पकालीन मृती (Short Term Memory) आिण दीघ कालीन मृती (Long Term
Memory) असे मृतीचे दोन िव तृत िवभागा ंम ये वग करण होते. मािहती सं िहत
ठेव याच े माण आिण कालावधी या या संदभा त दो ह म ये िभ नता आढळत े.
दीघ कालीन म ृती ही तुलनेने कायम व पी साठवण आहे, याम य े दीघ कालावधीसाठी
मोठ्या माणात मािहती असत े. याम य े व तुि थती संबंिधत मृती, जसे क भारता या
राजधानीच े नाव, िविश संग िकंवा घटना , जसे क िम ा या वाढिदवसा या पाट िकंवा
ल न यांिवषयीची मृती, िविश ि या , जसे क ब ुटाची नाडी कशी बांधावी, िकंवा दात
कसे घासाव े यांिवषयीची म ृती या ंचा समाव ेश असतो . दीघ कालीन म ृतीम य े साठवल ेली
मािहती आव यकता असेल, ते हा वापरली जाऊ शकते िकंवा आठवता येते. लघुकालीन
मृतीम ये अ प कालावधीसाठी ता पुरती उपल ध असल ेली मािहती असत े. लघुकालीन
मृतीचे उदाहरण हणज े दूर वनी मा ंक िकंवा प ा ल ात ठेवणे, जो िलह न ठेवेपय त पाठ
केला जातो .
मृतीचा आणखी एक घटक हणज े संवेदी मृती (Sensory Memory ). मािहती
लघुकालीन म ृतीम ये ये यापूव ती संवेदी मृतीम य े अगदी संि कालावधीसाठी धारण
केली जाते. यात संवेदी प त मध ून वेश करणारी सव मािहती समािव असत े ( ी, गंध,
आवाज , चव आिण पश ) आिण ितची ता पुरती न दणी केली जाते. संवेदी मृतीची
उदाहरण े, हणज े लाल बस जवळून जाणे, पाऊस पड यान ंतर मातीचा गंध येणे,
दारावर या घंटेचा आवाज ऐकणे इ यादी . munotes.in
Page 74
बोधिनक मानसशा
74 मृतीचा एक अितशय मह वाचा घटक हणज े काय कारी म ृती (Working Memory) ,
जी थोडी उिशरा ओळखली गेली. हा मृतीचा तो घटक आहे, जो आप याला एखादी
िविश ि या िकंवा काय करत असताना मािहती ल ात ठेव यास आिण हाताळ यास
मदत करतो . उदाहरणाथ , मनात या मनात गिणत सोडवण े िकंवा परी ेदर यान उ र
ल ात ठेवणे आिण िलिहण े.
५.२ संवेदी मृती (SENSORY MEMORY )
आप या सभोवताली सतत आप या त कालीन पया वरणातील अनेक गो ी िकंवा घटना
िकंवा लोक असतात . हे सव उ ीपक आप या ान ि यां ारे हण केले जातात . वेगवेग या
संवेदन प त मध ून हण केलेली संवेदी मािहती संवेदी मृतीम य े थाना ंतरीत होत े, जी
या मािहती या संबंिधत पैलूंवर ि या कर यासाठी एक संि संवेदी न दवही (sensory
register ) आहे. संवेदी मृतीची मता बरीच मोठी असली , तरी हण न केलेली मािहती
झपाट्याने न होते. आप या संवेदना म ान ि यांवर भिडमार करणा या सव
उि पका ंपैक केवळ यां याकड े ल िदले जाते, याच अ पकालीन मृतीम य े वेश
करतात .
संवेदी मृती सव पाच ान ि यांमधून मािहती हण करते आिण यात िविश अवयवा ंनी
हण केले या मािहतीन ुसार वेगळे क पे असतात - ितका मक संवेदी मृती (Iconic
Sensory Memory ) य मािहती सं िहत करते, ित विनत मृती (Echoic Sensory
Memory ) वणिवषयक मािहती सं िहत करते, पश िवषयक (Tactile ) िकंवा वक्-वेदनी
संवेदी मृती (Haptic Sensory Memory ) पश -संबंिधत मािहती सं िहत करते, गंध-
वेदनी संवेदी मृती (Olfactory Sensory Memory ) गंधिवषयक मािहती सं िहत करते
आिण चवी-संबंिधत मािहती चव- िकंवा वाद -संबंिधत संवेदी मृती ार े (Gustatory
sensory Memory ) सं िहत केली जाते. या भागात आपण पिह या तीन कारा ंब ल
चचा करणार आहोत .
५.२.१ ितका मक मृती (Iconic Memory)
ितका मक मृती िकंवा ितमा हा संवेदी मृतीचा कार आहे, याम य े थोड्या
काळासाठी य उि पका ारे मािहती साठवली जाते. आयकॉिनक मेमरी ( ितका मक
मृती) ही सं ा नाईसर यांनी १९६७ म ये रचली. पिल ग (१९६० ) यांनी ितका मक
मृती या वैिश ्यांचा अ यास कर यासाठी य मृती कालावधीस ंबंिधत अनेक योग
केले. या या योगा ंम ये, पिल ग यांनी सहभाग ना अ रा ं या तीन ओळ चा समाव ेश
असल ेले उ ीपक सादर केले; या येक ओळीत चार अ रे होती. हे उ ीपक ५०
िमलीस ेकंद इत या अगदी संि कालावधीसाठी सादर केला गेला.
R C H L
Q V T E
M X P D
munotes.in
Page 75
संवेदी, अ पकालीन आिण
काय कारी मृती - I
75 सु वातीला , सहभाग ना श य िततक अ रे आठव ून िलिह यास सांिगतल े. याला 'संपूण -
अहवाल ' (Whole Report ) ि थती असे हणतात . असे िदसून आले, क सहभागी या
ि थतीत सरासरी केवळ ४-५ अ रे (१२ पैक ) न दवू शकल े. नंतर या भागात , सहभाग ना
फ िविश ओळ िकंवा अ रा ं या रचनेचा अहवाल दे यास सांग यात आले. याला
‘आंिशक-अहवाल ’ (Partial Report ) ि थती असे हणतात . या ि थतीत येक ओळ
एका िविश वनी संकेताशी संबंिधत होती. वरची ओळ उ च- वनी संकेताशी संबंिधत
होती, मधली ओळ म यम - वनी संकेताशी संबंिधत होती आिण खालची ओळ कमी- वनी
संकेताशी संबंिधत होती. सहभाग ना सादर केले या वनी संकेतावर अवल ंबून िविश
ओळीतील अ रे आठव ून अहवाल ायचा होता .
सहभाग ना अगोदर माहीत न हत े, क यांना अ रा ं या कोण या ओळीचा अहवाल दे यास
सांिगतल े जाईल आिण असे आढळ ून आले, क ते येक ओळीत ून सरासरी ३ अ रे
न दवू शकल े. या िन कषा ने असे सुचिवल े, क सहभाग ना मोठ्या माणात मािहती
उपल ध होती, कारण यांना िवचारल े असता येक ओळीतील अ रे ते आठव ू शकत
होते. जरी उ ीपक ओळीतील अ रा ंची सं या वाढली , तरीही सहभाग ना मया िदत
अहवाल ि थतीत मािहतीची वाढीव सं या न दवता आली आिण तरीही ते संपूण -अहवाल
ि थतीत केवळ ४-५ अ रे न दवू शकल े. याचे कारण असे असू शकते, क सहभागी पिहली
काही अ रे न दवत असताना यांनी उव रत अ रा ंची मािहती गमावली . या संशोधन
िन कषा चा अथ असा होतो, क ितका मक मृती थोड्या काळासाठी मोठ्या माणात
य मािहती साठव ून ठेवू शकते.
पिल ग यांनी अ रा ं या ओळीच े सादरीकरण आिण संबंिधत वनी-संकेतादर यानचा
कालावधी वाढवून ितका मक मृतीमध ून मािहतीचा हास हो या या गतीचा अ यास
केला. प रणामा ंनी सूिचत केले, क अ या सेकंदा या िवलंबानेदेखील मािहती चा हास
होतो. हे असे सूिचत करते, क ितका मक मृतीतील मािहतीचा हास खूप वेगाने होतो.
नंतर इतर मानसशा ा ंनी केले या अनेक योगा ं ारे वरील प रणामा ंना समथ न आिण
पु ी िमळाली .
पिल ग यां या योगा या नंतर या आवृ ीम य े, यांनी उि पका या अशा ओळ चा वापर
केला, याम य े अ रे आिण सं या दो ही समािव होते आिण एक नवीन मया दीत
अहवाल ि थती सादर केली, याम य े सहभाग ना उि पका या सव ओळ मधून फ
अ रे िकंवा अंक न दव यास सा ंग यात आल े. अ रे आिण अंकांसाठी िविश कारचा
वनी तयार केला गेला. प रणामा ंव न असे िदसून आले, क या कार या आंिशक
अहवाला या ि थतीत सहभागी संपूण अहवाल ि थती माण े केवळ ४-५ अ रा ंची न द
क शकले, यात ून असे सूिचत होते, क वगा नुसार अहवाल दे याची मता संपूण
उ ीपक - थानान ुसार अहवाल दे यासारखीच आहे. थोड यात , सहभागी वगा म ये फरक
क शकल े नाहीत आिण यांनी संपूण ि या केली. हा शोध संवेदी मृती या आणखी
एका मह वा या वैिश ्यावर काश टाकतो : हण केले या मािहतीच े वग करण िकंवा
हाताळणी केली जात नाही आिण ती मािहती अ पकालीन मृतीत ह तांत रत
के यािशवाय पुढील बोधिनक ि या होत नाही. munotes.in
Page 76
बोधिनक मानसशा
76 ितका मक मृतीचे काय आिण वैिश ्ये िच पट पाह या या उदाहरणा ार े चांग या कार े
समजून घेणे श य होईल . िच पट ेपक पड ावर ि थर ितमा ंची मािलका वेगाने सादर
करते. तथािप , पूव ची ि थर ितमा ितका मक मृतीम य े उपल ध अस यान े नंतरची
ितमा िदसत असताना आप याला ती चलिच भासत े. अशा कार े, ितका मक
मृतीमुळे य उि पका चा अनुभव दीघ काळ राहतो .
५.२.२ ित विनत मृती (Echoic Memory)
वणाशी संबंिधत संवेदी मृतीला ित विनत मृती असे हणतात . सो या श दांत, हे
ितका मक मृतीचे वणिवषयक ित प आहे. आयकॉिनक मृती या श दा माण ेच,
इकोइक मृती हा श द देखील १९६७ म ये नाईसर या ंनी रचला होता. सु वातीला , मोरे,
बेट्स आिण बान ट (मोरे आिण इतर , १९६५) यांनी पिल ग यां या आंिशक अहवाला वर
आधा रत ित विनत मृतीचा अ यास कर यासाठी एक योग केला. डािव न, टव आिण
ाउडर (डािव न आिण इतर , १९७२ ) यांनी मोरे आिण इतर यांचा योग पुढे िव तारला
आिण सुधा रत क ेला, याम ुळे ित विनत मृतीची वैिश ्ये अिधक चांग या कार े
समज यास मदत झाली.
डािव न आिण इतर यांनी यां या योगात यीदश क/घन ोि का (ि ट रओ हेडफो स )
वाप न सहभाग ना वणिवषयक उ ीपक सादर केले, जेणे क न डा या , उज या आिण
म यभागी अशा तीन अिभ े ीय थाना ंम ये आवाज सादर करता येईल. नऊ अ रे आिण
नऊ सं या वाप न उि पका चा अनु म तयार केला गेला. तीन घटक (Item ) डा या
वािहन ारे, तीन घटक उज या वािहन मधून आिण तीन घटक यीदश का ारे सादर केले
गेले.
डावीकड े: २ P H
म यभागी: R ३ G
उजवीकड े: A T १
अ र िकंवा अंक अशा कार े सादर केले गेले, क येक वािहनी चा पिहला घटक एकाच
वेळी ऐकला जाईल . यानंतर येक वािहनी साठी दुसरा घटक आिण नंतर ितसरा ऐकला
जाईल . वरील उदाहरणात , सहभाग ना थम २, R, A, नंतर P, ३, T आिण शेवटी H, G,
१ एकाच वेळी ऐकू येईल.
डा या िकंवा म य िकंवा उज या वािहनी साठी एक य संकेत सादर केला गेला आिण
सहभाग नी संबंिधत वािहनी व न काय ऐकले, ते कळवाव े लागल े. वणिवषयक
उि पका या सादरीकरणान ंतर ० ते ४ सेकंदांपय त या िवलंबाने य संकेत दश िवले गेले
(जेणे क न , सहभाग ना कळेल, क यांना कोण या घटकाचा अहवाल ायचा आहे). असे
आढळ ून आले, क शू य सेकंदा या िवलंबासाठी सहभागी सुमारे ५ ते ९ घटका ंची न द
क शकतात , तर चार सेकंदां या िवलंबानंतर सहभाग ना सरासरी केवळ ४.२५ घटका ंची
न द करता आली . munotes.in
Page 77
संवेदी, अ पकालीन आिण
काय कारी मृती - I
77 वरील योगातील िन कष हे पिल ग यां या योगासारख ेच होते, जे सूिचत करतात , क
ित विनत मृती ितका मक मृती सारखीच काय करते. मूलभूतपणे, प रणाम असे
सूिचत करतात , क ा य मािहतीसाठी ारंिभक मृती खूप मोठी आहे, परंतु ितचा हास
वेगाने होतो. ित विनत मृतीची विनक न दवही (acoustic register ) सादर केलेली
मािहती िटकवत े, जेणे क न काही घटक पुढील ि य ेसाठी पाठवता येतील.
यु सबग आिण कोवॅन (१९७० ) यांनी छायांकन तं ाचा (shadowing technique )
वापर क न एक योग केला. छायांकन तं ात, सहभाग ना ा य व पात सादर केलेली
मािहती िकंवा संदेश कोण याही कानात पु हा सांग यास सांिगतल े जाते. सहभाग ना एका
कानात सादर केलेला संदेश दुल ि त कर यास सांिगतल े होते, तर दुसरा संदेश दुस या
कानात सादर केला जात होता.
सहभाग नी दुस या कानात सादर केले या संदेशाकड े दुल करायच े होते. तथािप , यांना
चाचणी मािहती या दर यान सं या सादर के या जात अस यािवषयी सूचना दे यात
आ या आिण जे हा एक हलका संकेत सादर केला जाईल , ते हा यांनी दुल केले या
कानात शेवटचा ऐकलेला मांक यांना कळवावा लागेल, असे सांग यात आले. मांकाचे
सादरीकरण आिण काश संकेतादर यानचा कालावधी ० ते ४ सेकंदांम ये होता. वेळ ४
सेकंदांपय त वाढ यान े या िविश काया वरील कामिगरी िबघड याच े िदसून आले. हे पु हा
या गो ीस पु ी देते, क ित विनत मृतीतील मािहती वेगाने ीण होते.
संवेदी मृतीतील मािहती ही जलद य यया या अगोदर न असत े, जे हा ल य मािहती
दुस या मािहती ार े झाकली जाते, याम ुळे ल य मािहतीचा हास होतो. आ छादन ते हा
होते, जे हा मािहतीचा दुसरा तुकडा मािहती या पिह या तुकड्यानंतर लगेच सादर केला
जातो, याम ुळे ारंिभक मािहती झाकली जाते िकंवा आ छािदत केली जाते.
कोवॅन (१९८४,१९८८) यांनी सुचिवल े, क संवेदी मृतीचे दोन ट पे आहेत - पिहला ट पा
हा पूव -वेदिनक ट पा आहे, जो तुलनेने लहान असतो , सुमारे २५० िमलीस ेकंद िटकतो , तर
दुस या ट यात ल णीय ि या समािव असत े, जी तुलनेने अिधक असत े आिण ती
काही सेकंदांसाठी दीघ काळ िटकत े.
ितका मक आिण ित विनत मृत वरील िनरी ण े आिण योगा ं या मािलक े या
प रणामा ंवर आधा रत असणारी संवेदी मृतीची मह वप ूण वैिश ्ये खालील माण े आहेत:
● संवेदी मृती मोठ्या माणात मािहती धारण क शकते.
● संवेदी मृती केवळ थोड्या काळासाठी मािहती धारण क शकत े.
● संवेदी मृतीमध ून मािहती चा हास खूप वेगाने होतो.
● संवेदी मृतीतील मािहतीवर ि या केलेली नसते आिण पुढील ि य ेसाठी ती
लघुकालीन म ृतीकडे ह तांत रत करणे आव यक असत े. munotes.in
Page 78
बोधिनक मानसशा
78 ● संवेदी मृतीतील मािहती लघुकालीन म ृतीकडे ह तांत रत हो याप ूव यानंतर या
मािहती ार े याम य े सहजपण े य यय आणता येतो .
५.२.३ वक्-वेदनी मृती (HAPTIC MEMORY)
वक्-वेदनी मृती ही संवेदी मृती असून यात पशा या संवेदना ार े मािहती हण केली
जाते. ि लस आिण इतर (१९६६) यांनी मया िदत अहवाल तं ाचा वापर क न वक्-वेदनी
मृतीची वैिश ्ये समजून घे यासाठी एक योग आयोिजत केला. थम सहभाग ना एका
हाता या चार बोटां या तीन िवभागा ंपैक येक एक भागासोबत एक वण माला जोड याच े
िश ण दे यात आले. पुढे, सहभाग ना यांचा हात अशा उपकरणावर ठेवावा लागला ,
याने बोटां या काही भागांवर हवेचा हलका झोत सोडला .
सादर केले या य संकेतावर आधा रत बोटां या या िवभागा ंशी संबंिधत अ रे न दवण े
सहभाग च े काय होते. बोटांचा येक िवभाग (वरचा, म य आिण खालचा ) य संकेताशी
संबंिधत होता. मया िदत अहवाला या ि थतीत , सहभाग ना िविश अ रे न दवावी लागली ,
यांचे िवभाग िविश य संकेताशी संबंिधत होते. प रणामा ंनी असे दश िवले, क पिश क
उि पना या सादरीकरणान ंतर य संकेत ८०० िमिलस ेकंदां या आत सादर केला गेला,
ते हा कामिगरी चांगली होती. योगाचा िन कष य आिण ा य संवेदी मृतीवर केले या
इतर योगा ंशी सुसंगत होता .
अशा कार े, या े ातील संशोधन पु ी करते, क संवेदी मृती मोठ्या माणात येणा या
संवेदी मािहतीची ता पुरती मृती दान करते. संवेदी मृतीतील मािहती संि आिण
ि या न केलेली असत े आिण मािहती या पुढील ि य ेसाठी ती लघुकालीन म ृतीकडे
ह तांत रत करावी लागत े.
५.३ अ पकालीन मृती (Short Term Memory)
समजा , तु ही बसम य े वास करत आहात आिण तु ही एखादी कादंबरी वाचत आहात .
तु ही पु तक वाच यात पूण पणे म न असताना तुम या शेजार या आसनावरील वासी
तु हाला प ा आिण जवळ या बस- थानाकािवषयी िवचा न य यय आणतो . तु ही
पु तक बंद क न प ा ऐकता ; तु हांला िठकाण माहीत अस यास तु ही यानुसार या
य ला िनद िशत कराल िकंवा माहीत नस यास तसे सांगाल. कोण याही प रि थतीत ,
संभाषण थोड्या काळासाठी चालेल आिण यानंतर तु ही पु तक पु हा वाच या कडे
वळाल . जे हा तु ही तुमचे पु तक पु हा उघडता , ते हा तु हाला इतर वाशान े य यय
आण याप ूव तु ही वाचत असल ेला पृ मांक आिण प र छ ेद ल ात राहतो .
अ पकालीन मृती (लघुकालीन म ृती) या मदतीन े हे सा य केले जाऊ शकते.
लघुकालीन म ृतीम ये थोड्या कालावधीसाठी सि य व पात , थोड्या माणात मािहती
िटकून राहते. दुस या श दा ंत सांगायचे, तर जाग कत ेम ये मािहती धारण करत असताना
सि य मािहतीसाठी ही ता पुरती साठवण आहे.
munotes.in
Page 79
संवेदी, अ पकालीन आिण
काय कारी मृती - I
79 अॅटिक सन आिण िश न (१९६८) यांनी मृतीचा बह लक िस ांत (Modal model of
memory ) मांडला. यांनी तािवत केले, क संवेदी मृती, अ पकालीन मृती आिण
दीघ कालीन मृती असे मृतीचे तीन सं ह आहेत. मृतीचा हा िस ांत संगणका या
पकावर आधा रत आहे. या िस ांतानुसार, मािहती थम संवेदी मृतीत वेश करते, या
मािहतीचा संबंिधत पैलू याकड े ल वेधले जाते, ते अ पकालीन मृतीकडे ह तांत रत
केले जाते, जेथे यावर ि या केली जाते आिण शेवटी उजळणी ार े ती दीघ कालीन
मृतीम य े सं िहत केली जाते.
आकृती ५.१ मृतीचे अॅटिक सन आिण िश न ा प
लघुकालीन मृतीतील मािहती ' हास' हो यास संवेदन म आहे, जी ठरािवक कालावधीत
मािहती गमाव याची ि या आहे. लघुकालीन मृतीतील मािहती ‘िव थाप ना’ ारे
(displacement ) देखील गमावली जाऊ शकते, जी एक ि या आहे, याम य े येणारी
मािहती लघुकालीन मृतीम य े पूव ठेवलेली मािहती गमाव यास कारणीभ ूत ठरते.
लघुकालीन मृतीतून मािहती ह तांत रत कर यासाठी आिण दीघ कालीन मृतीम य े
सं िहत कर यासाठी यावर पुढील ि या करणे आव यक आहे. अशीच एक प त हणज े
‘उजळणी ’ (Rehearsal ), याम य े मािहती पु हा वतःला सांगणे समािव असत े.
‘पाठपुरावा उजळणी ’म ये (Maintenance Rehearsal ) केवळ लघुकालीन म ृतीम ये
मािहती जशी आहे, तशीच ठेवून ितची पुनरावृ ी करणे समािव आहे आिण ‘िव ता रत
उजळणी ’म ये (Elaborative Rehearsal ) दीघ कालीन म ृतीम ये सं िहत केली जाणारी
मािहती हाताळण े आिण यव थािपत करणे समािव आहे, जेणे क न आव यक असेल,
ते हा मािहती पुन ा करता य ेईल आिण ती वापरता येईल.
५.३.१ मता (Capacity )
लघुकालीन मृती या काया मक मया देचा ( मता ) पुरावा अंक िव तार िविश काया तून
(Digit Span task ) आला आहे. या काया म ये, सहभाग ना वाढ या लांबीम य े अंकांची
मािलका सादर केली गेली (उदाहरणाथ , २ अंक मािलका , जसे क ७-४; नंतर ३ अंक
मािलका , जसे क ५-९-२; नंतर ४ अंक मािलका जसे ६-९-१-७; अशा कार े पुढे) आिण
यांना सादर के या माण े अंकांची पुनरावृ ी कर यास सांिगतल े. अंकां या मािलक ेची
लांबी जसजशी वाढत जाते, तसतस े काय अिधकािधक कठीण होत गेले आिण सहभाग ना
यो य मान े अंक आठवता आले नाहीत . बा उपादानसंवेदी मृती अवधान काय कारी मृती उजळणी ह तांतरण पुन ा ी दीघ कालीन मृती
munotes.in
Page 80
बोधिनक मानसशा
80 जॉज िमलर (१९५६) यांनी सुचिवल े, क लघुकालीन म ृतीम ये मािहती साठव ून
ठेव याची मता ७ अिधक िकंवा उणे २ (७ + २) आहे, याला यांनी 'जादुई सं या'
(magical number ) हटल े आिण असे नमूद केले, क लोक लघुकालीन म ृतीम ये
सरासरी ७ गो ी साठव ून ठेवतात. अंदाजे ५ ते ९ गो ी असू शकतात , या वैयि क घटक,
प रि थतीज य घटक, मािहतीच े व प इ यादी इतर िविवध घटका ंवर अवल ंबून असतात .
यांनी पुढे सांिगतल े, क 'मािहतीच े घटक ' (items of information ) िकंवा 'ग े'
(chunks ) अंक, अ रे, श द, वा य, प र छ ेद िकंवा किवता असू शकतात .
मािहतीच े गटांकन/ ग े करणे (Chunking ) हे एक तं आहे, याम य े मृती
सुधार यासाठी मािहती या लहान गटाचे मोठ्या गटाम य े पांतर केले जाते. आप याप ैक
ब याच जणांना आपला दूर वनी मा ंक १० वतं आकड ्यांऐवजी २ आकड ्यां या ५
भागांम ये आठवतो , जो गटांकन प तीचा दैनंिदन जीवनातील वापर आहे. गटांकन ही
प त लघुकालीन मृतीसाठी वापर यास ितची मता सुधारते. दीघ कालीन मृतीकडील
मािहती वापर यान े गटांकन ि या सुलभ होऊ शकते.
खालील सं यांचा म ८ वैयि क सं या हणून पािहला जाऊ शकतो िकंवा आपण यांना
तारख े या व पात गटब क शकतो , याम ुळे ते ल ात ठेवणे व आठवण े सोपे होते.
१५०९२०२१ (गट कर या अगोदर )
१५/ ०९/ २०२१ (गट के यान ंतर )
५.३.२ सांकेितकरण (Coding )
सांकेितकरण /सांकेतन हणज े असे व प , याम य े मािहती मृतीम य े सं िहत
कर यासाठी ि या केली जाते. कॉनर ॅड (१९६४) यांनी सहभाग ना यंजनांची
(consonants ) यादी सादर केली, जी नंतर यांना पु हा आठवायची होती. अ रे
सहभाग ना य पात सादर केली गेली; तथािप , असे आढळ ून आले, क मूळ व पात
सादर केले या अ रा माण ेच वनी असणा या अ रा ंम ये यां या चुका हो याची श यता
अिधक होती.
उदाहरणाथ , जर सहभाग ना P अ र सादर केले गेले आिण यांनी नंतर या यावाहनात
(recall ) चूक केली; P (R) सारख े िदसणार े अ र न दव याप े ा ते P (V) सारख े ऐकू
येणारे अ र न दव याची श यता अिधक होती. जरी यंजनांचे मूळ सादरीकरण य होते,
तरीही सहभागी वनीमुळे ग धळ ले, कारण सहभागी मानिसक र या उि पका चे
पुनसा दरीकरण य व पात कर याऐवजी ा य व पात करत होते. अशा कार े,
लघुकालीन मृतीम य े वापरल ेले बळ सांकेितकरण हे ा य िकंवा विनक (acoustic )
व पा त असत े.
munotes.in
Page 81
संवेदी, अ पकालीन आिण
काय कारी मृती - I
81 ५.३.३ धारणा कालावधी आिण िव मरण (Retention duration And
Forgetting )
लघुकालीन म ृतीम ये मािहती ठेव या या कालावधीला 'धारणा कालावधी ' (retention
duration ) हणतात . ाउन -पीटरसन िविश काया ारे ( ाऊन , १९५८; आिण पीटरसन
आिण पीटरसन , १९५९) लघुकालीन म ृती या धारणा कालावधीचा अ यास केला गेला.
सहभाग ना अ र यी - trigrams (PJK सारखी तीन यंजन अ रा ंचे संयोजन िकंवा
७३८ सार या तीन-अंक सं या) सादर केली गेली. उ ीपक सादरीकरणान ंतर,
सहभाग ना मोठ्या आवाजात ित सेकंद २ मोजणी असे अंक (उदाहरणाथ , ६०-५७-
५४-५१-४८…) ३ ने मागे मोज यास सांिगतल े गेले. ३ सेकंद आिण १८ सेकंदां या
दर यानचा कालावधी दे यात आला . माग या बाजूने िकंवा उलट मोजणी कर याच े काय
दश िवले या य ची उजळणी टाळ यासाठी होते.
जे हा उलट मोज याची वेळ ३ सेकंद होती, ते हा ८०% सहभाग ना य आठवली , तर
वेळेची लांबी १८ सेकंदांपय त वाढव याम ुळे केवळ ७% सहभाग ना य आठवता आली . या
प रणामा ंचे एक प ीकरण हणज े ' मृती शेष हास ' (Memory Trace Decay ) असे
िदले जाऊ शकते. सादर केले या मािहतीच े मानिसक पुनसा दरीकरण पूवा यास न
के यास मािहती सुमारे २० सेकंदात न होते.
याचे आणखी एक प ीकरण ' य यय ' (interference ) हे िदले जाऊ शकते. एक मािहती
दुसरी मािहती िव थािपत क शकते, याम ुळे पूव ची मािहती पुन ा करणे कठीण होते.
उलट मोज याच े काय य या मृती शेषाम ये या या उजळणीसाठी य यय आणत े,
याम ुळे शेवटी यीतील मािहतीचा हास होतो.
केपेल आिण अंडरवूड (१९६२) यांनी एक कारचा य यय ओळखला , याला सि य
य यय (Proactive Interference ) हणतात . हे या व तुि थतीचा संदभ देते, क
अगोदर िशकल ेली मािहती ही नंतर िशकल ेली मािहती िटकव ून ठेव यात य यय आणू
शकते. तथािप , यांनी असेही सुचिवल े, क जर नवीन मािहती पूव पे ा खूप वेगळी असेल,
तर य ययाची श यता ती पण े कमी होऊ शकते, याला सि य य ययापास ून मु
(release from proactive interference ) हणतात .
अशा कार े, असा िन कष काढला जाऊ शकतो , क लघुकालीन म ृतीमधून िव मरण ह े
वेगवेग या यं णे ारे आिण हास आिण य यय या दो ही यं णां या संयोजना ार े प
केले जाऊ शकते.
५.३.४ मािहती ची पुन ा ी (Retrieval Of Information )
टन बग (१९६६) यांनी लघुकालीन मृतीतून मािहती पुन ा कशी होते आिण मािहतीचा
शोध मािलक ेत िकंवा समांतर प तीन े होतो क नाही आिण शोध व-समा ी िकंवा यापक
व पाचा आहे का, याचा तपास कर यासाठी योगा ंची मािलका आयोिजत केली. या या
योगा ंम ये, सहभाग ना उ ीपक हणून सादर केले या अनेक अ रा ं या संचामध ून ल य
अ र शोध यास सांिगतल े गेले . munotes.in
Page 82
बोधिनक मानसशा
82 समांतर शोधात (parallel search ), लघुकालीन मृतीम य े ठेवले या मािहती या संपूण
संचाशी ल य मािहतीची तुलना एकाच वेळी केली जाते, हणून या कार या शोधात कमी
वेळ लागतो कारण सव मािहती एकाच वेळी शोधली जाते (संपूण िच एकाच वेळी सू म
िव ेषणासह - scanning सा य असणार े). शृंखला शोधात (serial search )
लघुकालीन मृतीम य े ठेवले या मािहतीचा संच शोधला जाईल आिण ल य उि पका शी
एका वेळी एक तुलना केली जाईल आिण यामुळे जेवढी मािहती जा त तेवढा मािहती
शोध यासाठी जा त वेळ लागतो ( येक घटक पाह न िच ाच े सू म िव ेषणासह सा य
असणार े).
व-समा ी शोधात (self-terminating search ), ल य मािहती सापड यावर शोध
ि या थांबते. यापक शोधात (exhaustive search ), संपूण मािहतीची पडताळणी
होईपय त शोध सु राहील . टन बग यांनी असा युि वाद केला, क लघुकालीन मृतीतून
मािहती पुन ा करणे िमक , संपूण पणे आिण अितशय वेगाने होते. इतर अ यासा ंत असे
आढळ ून आले, क लघुकालीन मृतीतून शोध पुन ा ी समांतर प तीन े होते. वेगवेग या
कार या मािहतीसाठी (उ ीपक ) मृती ि या वेग या प तीन े काय करतात , असा
िन कष काढला जाऊ शकतो .
लघुकालीन मृतीची वैिश ्ये खालील माण े सारांिशत केली जाऊ शकतात :
● लघुकालीन म ृतीम ये अ प कालावधीसाठी मािहती असत े.
● लघुकालीन म ृती मया िदत माणात मािहती साठव ून ठेवू शकते.
● लघुकालीन मृतीतील मािहतीच े विनक प तीन े सांकेितकरण केले जाते.
● लघुकालीन मृतीतील मािहती उजळणी ार े साठवली जाते.
● लघुकालीन मृतीतून मािहती जलद अनु मांक, यापक शोधा ार े पुन ा करता येते.
● सं िहत मािहतीची ि या मािहती या व पावर अवल ंबून असत े.
लघुकालीन म ृती आिण दीघ कालीन मृतीतील फरका ंचा (ते दोन वेगळे मृती-सं ह
आहेत) पुरावा दे यासाठी बरेच अ यास केले गेले. लघुकालीन म ृती आिण दीघ कालीन
मृती यांमधील फरकाचा पुरावा ' िमक थान भाव ' (serial position effect ) नावा या
घटनेने न दवला गेला. या काया म ये, सहभाग ना ा य प तीन े असंबंिधत श दांची यादी
सादर केली गेली आिण यांना आठवत असणा या श दांची कोण याही मान े न द
कर यास सांिगतल े. असे आढळ ून आले, क सूची या सु वातीला सादर केले या
श दांसाठी ( याला ाथ यता भाव - primacy effect हणतात ) आिण सूची या शेवटी
सादर केले या श दांसाठी ( याला अिभनवता भाव - recency effect हणतात )
सूची या म यभागी सादर केले या श दांपे ा यावाहनात (श द आठवण े) तुलनेने चांगला
होता .
लघुकालीन म ृतीम ये असणा या गो वर अिभनवता भाव होतो, तर ाथ यता भाव
होतो, कारण या व तू दीघ कालीन मृतीम य े थाना ंत रत गे या आहेत. परंतु,
एकामा गोमाग एक अिधकािधक व तू सादर के या जात अस यान े यांना दीघ कालीन munotes.in
Page 83
संवेदी, अ पकालीन आिण
काय कारी मृती - I
83 मृतीम य े ह तांत रत हो यासाठी कमी वेळ िमळतो . यामुळे म य थानी असणा या गो ी
लघुकालीन मृतीतून िव थािपत होतात , परंतु या दीघ कालीन मृतीम य े यश वी र या
ह तांत रत के या जात नाहीत . हे िन कष लघुकालीन म ृती आिण दीघ कालीन मृतीतील
फरकाच े समथ न करतात .
लघुकालीन म ृती आिण दीघ कालीन मृतीतील फरकाला समथ न देणारा आणखी एक
पुरावा काया चे दुहेरी िवयोजना ' ारे (double dissociation of function ) न दिवला गेला.
म दू या दुखापतीन ंतर मृती ंश ( मरणश कमी होणे) असणा या लोकांवरील
अ यासा ार े लघुकालीन म ृती आिण दीघ कालीन मृतीतील काया चे दुहेरी िवयोजन
ओळखल े गेले. असे आढळ ून आले, क मृती ंश असणा या काही णांम ये लघुकालीन
मृतीचे काय अबािधत आहे, तर दीघ कालीन म ृतीचे काय िबघडल ेले आहे. तर, इतर
णांम ये लघुकालीन म ृतीचे काय िबघडल ेले आहे, परंतु दीघ कालीन म ृतीचे काय
अबािधत आहे, याम ुळे दोन घटका ंचे वतं काय सूिचत होते.
५.४ सारांश
मृती ही एक बोधिनक ि या आहे, जी आपण आप या दैनंिदन जीवना तील िविवध काय
आिण प रि थती यांम ये वापरतो . मृतीची तीन सवा त मह वाची काय हणज े मािहती
सांकेितकरण , साठवण आिण पुन ा ी करणे. सु वातीला मृती एक िवशाल पेटी, कपाट
आिण अगदी गोदामाशी साध य दाखवत होती. कालांतराने, मानसशा ा ंनी मृती
रचनेची तुलना ही दूर वनी रचनेशी आिण नंतर संगणक रचनेशी कर यास सु वात केली.
मृतीचे दोन यापक िवभाग आहेत: अ पकालीन / लघुकालीन मृती आिण दीघ कालीन
मृती. दीघ कालीन मृतीम य े दीघ कालावधीसाठी ठेवले या सव मािहतीचा समाव ेश
होतो.लघुकालीन म ृतीम ये अ प कालावधीसाठी ता पुरती उपल ध असल ेली मािहती
असत े. मािहती लघुकालीन म ृतीम ये ये यापूव , ती संवेदी मृतीम य े अगदी संि
कालावधीसाठी ठेवली जाते. काय कारी म ृती हा मृतीचा एक घटक आहे, जो आप याला
एखाद े िविश काय करत असताना मािहती ठेव यास आिण हाताळ यास मदत करतो .
संवेदी मृती सव पाच ान ि यांमधून मािहती न दवत े आिण यात िविश मािहतीसाठी
िविश सं ह असतात . ितका मक मृती िकंवा ितमा हा संवेदी मृतीचा कार आहे,
याम य े य उि पना साठी मािहती थोड्या काळासाठी असत े. वणिवषयक / ा य
मािहतीसाठी संवेदी मृतीला ित विनत मृती हणतात . हे ितका मक मृतीचे
वणिवषयक ित प आहे. वक्-वेदनी मृती ही पशा या संवेदने ारे समज या
जाणा या मािहतीसाठी संवेदी मृती आहे. संवेदी मृती थोड्या काळासाठी मोठ्या माणात
मािहती साठव ून ठेवते आिण जलद हास हो यास संवेदना म असत े.
अॅटिक सन आिण िश न (१९६८) यांना बह लक य िस ांताचे ेय िदले जाते. यात
संवेदी मृती, अ पकालीन मृती आिण दीघ कालीन मृती असे तीन मृती-सं ह आहेत.
लघुकालीन म ृतीम ये थोड्या कालावधीसाठी सि य व पात , थोड्या माणात मािहती
असत े. जाग कत ेम ये मािहती धारण करताना सि य मािहतीसाठी हा ता पुरता सं ह munotes.in
Page 84
बोधिनक मानसशा
84 आहे. लघुकालीन म ृती या वैिश ्यांचा सारांश िदला जाऊ शकतो , लघुकालीन म ृतीम ये
कमी कालावधीसाठी मया िदत मािहती असत े, िजचे विनक सांकेितकरण केले जाते आिण
ती उजळणीसह अबािधत राखली जाते. लघुकालीन मृतीतून मािहती िमळवण े जलद
शृंखला आिण यापक शोधाच े अनुसरण करते आिण सं िहत मािहतीची ि या मािहती या
व पावर अवल ंबून असत े.
लघुकालीन म ृती आिण दीघ कालीन मृतीतील फरक पुरावा दे यासाठी बरेच अ यास
केले गेले, क ते दोन वेगळे मृती-सं ह आहेत. एक मह वाचा पुरावा हणज े ‘ िमक थान
भाव ’ नावाची घटना जी दोन कारची आहे. अिभनवता भाव (यादी या शेवटी सादर
केले या घटका ंसाठी चांगली मृती ) लघुकालीन म ृतीम ये ठेव या गे याने उ वत े, तर
ाथ यता भाव (सूची या सु वातीला सादर केले या घटकासाठी चांगली मृती)
दीघ कालीन मृतीम य े ह तांत रत के याने उ वत े .
मृती ंश असणा या काही णांम ये लघुकालीन म ृतीचे काय अखंड असत े, तर यांचे
दीघ कालीन म ृती काय िबघडल ेले असत े, तर इतर णांम ये लघुकालीन म ृतीचे काय
िबघडल ेले असत े, परंतु दीघ कालीन म ृतीचे काय अबािधत असत े, हे िनरी ण लघुकालीन
मृती आिण दीघ कालीन मृतीतील आणखी एक फरक दश वते , या घटनेला 'काया चे दुहेरी
िवयोजन ' असे हणतात .
५.५
१. मृती या बह लक य ा पावर एक टीप िलहा.
२. संवेदी मृती या िविवध कारा ंची चचा करा.
३. संवेदी मृतीची काय कोणती आहेत?
४. लघुकालीन मृतीची वैिश ्ये आिण काय प ती प करा.
५. ितका मक मृतीवर एक टीप िलहा.
६. अ पकालीन मृती कशी संघिटत होते?
७. ित विनत मृतीवर एक टीप िलहा.
८ . समथ क पुरा यासह लघुकालीन म ृती आिण दीघ कालीन मृती यांतील फरक प
करा.
५.६ संदभ
१. Gilhooly, K., Lyddy, F., & Pollick, F. (2014) Cognitive Psychology .
McGraw Hill Education.
२. Galotti, K.M. (2014). Cognitive Psychology: In and Out of the
Laboratory . (5th edition). Sage Publications (Indian reprint 2015)
munotes.in
Page 85
85 ६
संवेदी, अ पकालीन आिण काय कारी मृती - II
घटक संरचना
६.० उि ्ये
६.१ काय कारी म ृती
६.२ बॅडले यांचे काय कारी म ृती ा प
६.२.१ वरव ै ािनक न ेढे
६.२.२ क्-अिभ े ीय रेखाटनवही
६.२.३ क ि य काय कारी
६.२.४ ासंिगक यारोधी
६.३ सारांश
६.४
६.५ संदभ
६.० उि ्ये
या करणाचा अ यास के यानंतर िव ाथ हे क शकतील :
काय कारी म ृतीची वैिश ्ये समजून घेणे
काय कारी म ृती या िविवध घटका ंम ये फरक करणे
काय कारी म ृती या िविवध घटका ंची काय जाणून घेणे
६.१ काय कारी म ृती (WORKING MEMORY )
िमलर (१९६० ) यांनी विक ग मृती (काय कारी म ृती) हा श द चिलत केला. साठवणी या
बाबतीत काय कारी म ृती अ पकालीन म ृती माण ेच असत े. काय कारी म ृती मािहती
ता पुरती साठव ून ठेव याची परवानगी देते, जेणे क न गिणत े सोडवण े िकंवा एखा ा ाच े
उ र देणे, यांसारख े मानिसक काय करताना ती आप यासाठी सहज ा होईल.
वेगवेग या सै ांितक ि कोना ंवर आधा रत काय कारी म ृतीकडे खालील ि ने पािहल े
जाऊ शकत े: munotes.in
Page 86
बोधिनक मानसशा
86 ल क ि त करणे
वत मान काया िवषयी ता पुरती सि य केलेली मािहती
मृती णाली , जी मािहती ची अ पकालीन साठवण आिण ि या सुलभ करते.
कोवॅन (१९९५ , १९९९ ) यांनी काय कारी म ृतीसाठी अंत: थािपत ि या ा प
(Embedded Processes Model ) मांडले. हे ा प अवधान आिण मृती यां यातील
आंतरि य ेवर जोर देते. हे काय कारी मृतीला ल क ि त करणारी मृती हणून पाहते,
याची मता मया िदत असत े आिण दीघ कालीन म ृतीचा ता पुरता सि य भाग असतो .
याचा अथ मािहती वत मान णी बोधाव थ ेत नाही, परंतु आव यकत ेनुसार ती ा करता
येते. काय कारी मृतीकड ून मािहती गमाव याच े कारण हास आिण यवधान दो ही
कारणीभ ूत असू शकते.
काय कारी म ृतीचे बह िवध घटक ा पे (multiple component models ) असे
सुचिवतात , क काय कारी म ृती अनेक उपसंच िकंवा घटका ंम ये िवभाग ली जाऊ शकते. हे
िस ांत सूिचत करतात , क काय कारी म ृती एकाच वेळी मािहती सं िहत करते आिण
यावर ि या करते. हणून यात साठवण आिण ि याकरण , असे दो ही घटक
असतात . काय कारी म ृतीचे सवा त ल वेधक ा प १९७४ म ये बॅडले आिण िहच यांनी
मांडले होते.
६.२ बॅडले यांचे काय कारी म ृती ा प (BADDELEY ’S WORKING
MEMORY MODEL )
आकृती ६.१ बॅडले यांचे काय कारी म ृती ा प
बॅडले य ां या मते, काय कारी म ृती हे केवळ जाणीवप ूव क मािहती ठेव याच े एक भांडार
नाही, तर कोण याही बोधिनक काया साठी मािहती या ि य ेत ते मह वप ूण भूिमका
बजावत े. काय कारी म ृतीला 'काय -अिभ े ' (workspace ) हणून पािहल े जात होते,
यात मया िदत मता असत े आिण यात अनेक घटक असतात - क ि य काय कारी क य काय कारी दृक ्-अिभ े ीय रेखाटनवही ासंिगक
यारोधी वरवै ािनक नेढे दृक ् अथ िव ान ासंिगक
दीघ कालीन मृती भाषा munotes.in
Page 87
संवेदी, अ पकालीन आिण
काय कारी मृती - II
87 (central executive ), वरव ै ािनक न ेढे (phonological loop ), क्-अिभ े ीय
रेखाटनवही (visuo -spatial sketchpad ) - आिण नंतर जोडला गेलेला घटक - ासंिगक
यारोधी (episodic buffer ) (बॅडले आिण िहच, १९७४ ; बॅडले, १९८६ , २००० ).
क ि य काय कारी इतर सव घटका ंचे यव थापक आहे. ते काय कारी म ृतीचे इतर घटक
िनयंि त आिण सम वियत करते, िविवध घटका ंकडे ल दे याची संसाधन े दान करते. ते
बह लकता म ु (modality free ) आहे आिण कोण याही कार या संवेदी उपादानाला
(sensory input ) हाताळ ू शकते. बह लकता -िविश मािहती िवशेष उप- णाल ार े क ि य
काय कारीला िदली जाते.
क ि य काय कारी अंतग त दोन मह वा या उप णाली काय रत आहेत. क्-अिभ े ीय
मािहतीचा वापर करणा या घटकाला क्-अिभ े ीय र ेखाटनवही हणतात आिण ा य-
शाि दक मािहती हाताळणा या घटकाला वरव ै ािनक न ेढे असे नाव िदले आहे.
६.२.१ वरव ै ािनक न ेढे (The Phonological Loop )
वरव ै ािनक न ेढे हा एक घटक आहे, जो वाचा-आधा रत , शाि दक मािहतीसाठी
िवशेषीकृत आहे. या घटकाला पूव ‘उ चारणा मक न ेढे’ (Articulatory loop ) असे नाव
दे यात आले होते. बॅडले (१९७५ ) यांनी तािवत केले, क उ चारणा मक न ेढ्याम ये
मया िदत मता असत े, जी ता पुर या कालावधी ार े मया िदत असत े आिण एखादी य
सुमारे २ सेकंदांपय त बोलू शकेल, इतक शाि दक मािहती ती साठव ून ठेवू शकते.
वरव ै ािनक नेढ्याम य े दोन उप-घटक असतात - वरव ै ािनक भांडार (phonological
store ) आिण उ चारणा मक िनयं ण ि या (articulatory control process ).
वरव ै ािनक भांडाराम ये वाचा-आधा रत मािहती २ ते ३ सेकंदांसाठी धारण क ेली जाते
(उजळणी न के यास ), तर उ चार िनयं ण ि या भांडाराम ये मािहती ठेव यास सुलभ
करते आिण क्-शाि दक मािहती (उदाहरणाथ , िलिखत श द) भाषा आधा रत व पात
पांत रत करते. हे काय पूण कर यासाठी ते उप-वािचक उजळणी - sub-vocal
rehearsal (उदाहरणाथ , वाचताना वतःच े िवचार ऐकणे) वापरत े. अशा कार े,
ा य र या सादर केले या वाचा-आधा रत मािहतीला वरव ै ािनक नेढ्याम य े थेट वेश
असतो . तथािप , यमानपण े सादर केले या मािहतीला उ चार िनयं ण ि य े ारे वेश
िमळतो .
श द लांबी भाव (word length effect )
श द लांबीचा भाव हा श द लांबलचक असल े या श दां या तुलनेत कमी लांबीचे श द
ल ात राह याचा फायदा दश वतो. बॅडले यां या मते, आपण २ सेकंदात िजतक े श द बोलू
शकतो , िततके श द ल ात ठेवू शकतो ; मोठ्या श दां या (अिभय ंता, वातं य, यवसाय )
तुलनेत लहान (केक, सेतू, वर, आत, बाहेर) अस यास मोठ्या सं येने श द ल ात ठेवता
येतात.
munotes.in
Page 88
बोधिनक मानसशा
88 श दातील अ रा ंची सं या नाही, तर श द उ चार यासाठी लागणारा कालावधी हा
िनधा रक घटक आहे. लांबलचक श दांना उप-वािचक अिभ य ार े उजळणी कर यासाठी
अिधक वेळ लागतो आिण हणूनच वरव ै ािनक भांडाराम ये फ कमी श द सामाव ून
घेता येतात.
उ चारणा मक अवरोधाच े प रणाम (The effects of articulatory
suppression )
एखा ा असंबंिधत श दाची मोठ्याने उजळणी करायला सांिगत यावर उप-वािचक र या
मािहती या उजळणी कर या या मतेतील य ययाला उ चारणा मक अवरोध
(articulatory suppression ) हणतात . उ चारणा मक अवरोध केवळ मरणश चा
िव तार कमी करत नाही, तर श द लांबीचा भावद ेखील काढून टाकत े.
क्-शाि दक मािहती चे वरव ै ािनक भांडाराकड े होणा या थाना ंतरात य यय आणत े,
याम ुळे मृती िनकृ होते. असंबंिधत श दा या उजळणीम ुळे उ चार िनयं ण ि य ेची
संसाधन े आिण मता कमी होते, याम ुळे वरव ै ािनक साठवणीम य े मािहती पु हा ताजी
हो यास ितबंध होतो, याम ुळे काया या कामिगरीवर प रणाम होतो.
असंब वाचा भाव (The irrelevant speech effect )
मािहती िशक या या दर यान असंब वाचा सादर के याने यमानपण े सादर केले या
शाि दक साम ी या मृतीवर प रणाम होतो. हा भाव कोण याही उ चार आवाजा ार े ा
होतो, कोण याही अप रिचत भाषेत असंब वाचा सादर के याने काय मतेवर प रणाम
होऊ शकतो (उदाहरणाथ , पु तक वाचताना तुम या खोलीत कोणीतरी फोनवर बोलत
असेल आिण तु हाला ऐकू येत अस यास तु हाला येणारी अडचण ).
सादर केलेली असंब वाचा वरव ै ािनक साठवणी मधील उपल ध संसाधन े वापरत े आिण
काय दश नात य यय आणत े.
वरव ै ािनक सा य भाव (The phonological similarity effect )
सार याच आवाजा या (रवा, तवा, खवा) शाि दक घटका ं या सूचीसाठी यावाहन समान
आवाज नसले या (फळी, लेखणी, खोदण े) शाि दक घटका ं या सूची या तुलनेत कमी
असेल. तथािप , समान अथ असल े या श दांवर हा प रणाम िदसत नाही. कारण ,
वरव ै ािनक संकेत श दांवर ि या कर यासाठी वापरला जातो; सामाियक केले या
आवाजा ंची सं या जसजशी वाढते, तसतसा ग धळद ेखील वाढतो , याम ुळे यावाह नावर
प रणाम होतो. वरव ै ािनक सा य भाव उ चारणा मक अवरोधावर लागू होत नाही.
असे गृहीत धरले जाऊ शकते, क भाषेचा वापर आिण या या संबंिधत बोधिनक
ि या ंम ये काय कारी म ृती मह वप ूण भूिमका बजावत े, कारण वाचा-आधा रत मािहती
धारण कर यात आिण हाताळ यात वरव ै ािनक नेढ्याचा सहभाग असतो . तथािप , बॅडले
(१९९२) यांना िनरी णात ून अस े आढळल े, क म दूला दुखापत झालेले लोक, यां या munotes.in
Page 89
संवेदी, अ पकालीन आिण
काय कारी मृती - II
89 वरव ै ािनक न ेढ्या या काया त िबघाड झाला आहे, अशा लोकांम ये सामा य बोधिनक
िबघाड झा याची फारच कमी िच हे िदसून येतात.
अ यासात असे आढळ ून आले आहे, क वरव ै ािनक न ेढे एखा ा या मूळ भाषेतच न हे,
तर परदेशी भाषा िशकत असतानाही नवीन श दस ं ह ा कर यात मह वप ूण भूिमका
बजावत े. िनकृ वरव ै ािनक न ेढे काय णाली ौढांमधील कमी उ चार आकलनाशी
संबंिधत आहे आिण मुलांम ये ते श दस ं हा या िनकृ अ ययनाशी संबंिधत आहे.
मानिसक अंकगिणतीय आकड ेमोड करताना उ राची मािहती ता पुरती ठेव यासाठी
वरव ै ािनक नेढेदेखील भूिमका बजावत े.
६.२.२ क्-अिभ े ीय रेखाटनवही (The Visuo -spatial Sketchpad )
या माण े वाचा-आधा रत मािहती हाताळ यासाठी वरव ै ािनक न ेढे िवशेष आहे,
याच माण े क्-अिभ े ीय रेखाटनवही हे यमान आिण अिभ े ीय मािहती
हाताळ यासाठी िवशेषीकृत आहे. क्-अिभ े ीय र ेखाटनवही हा काय कारी म ृतीचा घटक
आहे, जो य ितमा हाताळ याची मता सुलभ करतो आिण य अ पकालीन म ृतीवर
अवल ंबून असतो . क्-अिभ े ीय र ेखाटनवही चीदेखील ३ िकंवा ४ व तू ल ात ठेव याची
मया िदत मता आहे.
क्-अिभ े ीय र ेखाटनवही म ये दोन घटक असतात – यमान ग ु साठा (visual
cache ) आिण आंत रक ल ेखिनक - inner scribe (लॉजी, १९९५ ). यमान ग ु साठा
हा यमान पािवषयी मािहती सं िहत करते आिण हाताळत े, तर आंत रक ल ेखिनक
अिभ े ीय ि य ेची सुिवधा देतात. यमान ग ु साठा वरव ै ािनक नेढ्या माण ेच आहे
(जे मािहती सं िहत करते िकंवा ठेवते) आिण आंत रक ल ेखिनक उ चारणा मक िनयं ण
ि य ेसारख े आहे, जे उजळणी ार े मािहतीची देखभाल सुलभ करते.
आधा ी िविश काय (Matrix Task ):
ू स (१९६७ ) यांनी क्-अिभ े ीय र ेखाटनवही म ये ि या कशी होते, हे
दाखव यासाठी आधा ी िविश काय िवकिसत केले. सहभाग ना काही वा ये ल ात
ठेव यासाठी दे यात आली होती. ही वा ये यमान करणे सोपे होते िकंवा ते यमान
करता येत न हत े. पिह या ि थतीत (अिभ े ीय ि थती ), वा ये ४ x ४ आधा ी सह सादर
केली गेली, जी मरणश ला मदत क शकते. वा ये ल ात ठेव यासाठी काय कारी
मृतीचे वरव ै ािनक न ेढे आव यक आहे. वा ये खालील माण े होती:
सु वाती या चौकोनात १ ठेवा.
उजवीकड े पुढील चौकोनात २ ठेवा,
पुढील खाल या चौकोनात ३ ठेवा.
नंतर या ि थतीत (शाि दक ि थती ) अशी वा ये सादर केली गेली, जी यमान होऊ
शकत नाहीत . वर, खाली , उजवीकड े, डावीकड े या ‘अिभ े ीय’ िवशेषणांची जागा चांग या,
वाईट, मंद, वेगवान अशा गैर-अिभ े ीय िवशेषणांनी घेतली. munotes.in
Page 90
बोधिनक मानसशा
90 सु वाती या चौकोनात १ ठेवा.
चांग या बाजूला पुढील चौकोनात २ ठेवा.
पुढील मंद चौकोनात ३ ठेवा.
सहभाग ना वा ये ल ात ठेव यास आिण आठव यास सांिगतल े गेले. अिभ े ीय ि थतीत ,
सहभाग ना सुमारे ८ वा ये आठव ू शकतात आिण शाि दक ि थतीत सहभाग ना ६ वा ये
आठव ू शकतात .
वा या ं या ा य आिण क् सादरीकरणा या कामिगरीची तुलना कर यात आली आिण
असे आढळ ून आले, क अिभ े ीय काया साठी ा य सादरीकरण चांगले काय करते आिण
शाि दक काया साठी क् सादरीकरण अिधक चांगले काय करते. अिभ े ीय ि थतीत
वा या ंचे ा य सादरीकरण क्-अिभ े ीय र ेखाटनवही ला अिधक चांगले काय कर यास
मदत करते, तर शाि दक ि थतीत वा या ंचे क् सादरीकरण ाथिमक िविश काया वर
वरव ै ािनक नेढ्याची कामिगरी अिधक चांगली हो यासाठी सुलभीकरण करते.
दुहेरी िविश काया वरील कामिगरी (Dual Task Performance ):
१९७५ म ये, बॅडले यांनी दुहेरी िविश काय (dual-task) िवकिसत केले, याची रचना
ू स िविश काया वरील (Brooks task ) कामिगरीम य े यवधान कर यासाठी केली
होती. सहभाग ना ा य र या वा ये सादर केली गेली आिण याच वेळी हातान े पकडल े या
सुिचके या मदतीन े गितमान ल याचा पाठपुरावा कर यास सांिगतल े गेले. या दुहेरी
काया म ये अिभ े ीय ि थतीतील कामिगरीवर प रणाम झाला, परंतु शाि दक ि थतीत
नाही.
बॅडले आिण िलबरमन (१९८०) यांनी य आिण अिभ े ीय घटका ंमधील फरक
ओळख यासाठी दोन दु यम काय प रि थती वाप न काया चा िव तार केला. वा ये दो ही
ि थतीत ा य र या सादर केली गेली. पिह या ि थतीत सहभाग ना चकाक िवषयक
िनण य (brightness judgments ) घे याचा समाव ेश असल े या क् ि य ेशी संबंिधत
एक काय दे यात आले. दुस या ि थतीत सहभाग ना डो या ंवर प ी बांधली गेली आिण
िवजेरीसह लंबकाचा मागोवा घे यास सांिगतल े. िवजेरी या काशा या संपका त आ यावर
लंबक एक वण वर सोडेल. प रणामा ंनी सूिचत केले, क य ( थम) ि थती या
तुलनेत अिभ े ीय (दुस या) ि थतीत काय दश न मोठ्या माणावर भािवत झाले आहे.
म दू या पा -ि प ीय भागाला (occipital -temporal region ) उभयप ी नुकसान
झालेले, परंतु ऊ व खंडाला (parietal lobe ) कोणत ेही नुकसान न झालेले ण क्
काया या तुलनेत अिभ े ीय काया म ये अिधक चांगली कामिगरी क शकतात . तर,
उज या ऊ व खंडाला आिण उज या ि प ीय ख ंडाला (temporal lobe ) नुकसान
झालेले ण क् िविश काया म ये चांगली कामिगरी क शकतात , परंतु अिभ े ीय
ि य ेची आव यकता असल े या कामांवर नाही. चेता- ितमाकरण अ यासातील मािहती ने
येक ि य ेत सहभागी असल े या पा -, ऊ व - आिण -मि त क - खंडाचे वेगळे भाग
अस याच े ओळख ून क् आिण अिभ े ीय ि य ेमधील पृथ करणाची पु ी केली आहे. munotes.in
Page 91
संवेदी, अ पकालीन आिण
काय कारी मृती - II
91 ६.२.३ क ि य काय कारी (The Central Executive )
सव ि ल काय हाताळ यासाठी काय कारी म ृतीचा सवा त मह वाचा भाग हणज े क ि य
काय कारी. बॅडले आिण िहच यां या ा पान ुसार, क ि य काय कारी हे पय वे क हणून
काय कारी म ृतीमधील इतर णाल या काया चे िनयं ण, िनयमन आिण सम वय कर या चे
काय करते. हे सामा य ि य ेत आिण अवधाना मक संसाधना ंचे वाटप कर यात सहभागी
असत े. हणून कॅ लान आिण वॉटस (१९९८) यांनी क ि य काय कारीचे वण न 'मानवी
बोधना चा सू धार' (mastermind of the human cognition ) असे केले आहे.
क ि य काय कारीिवषयी अशी धारणा आह े, क त े केवळ मािहती या ि य ेत सहभागी
असत े, परंतु मािहती या सं हात सहभागी नसते. ते उप- णाली या जा या ारे काय रत
असू शकते, जे वरव ै ािनक न ेढे आिण क्-अिभ े ीय रेखाटनवही यांसार या इतर
घटका ं या सव ि यांचे सम वय साध यास मदत करते. तथािप , क ि य काय कारीचा
समाव ेश असणार े बंध उप-घटक अ ाप ओळखल े गेलेले नाहीत .
नॉम न आिण शॅिलस (१९८६ ) यांनी एक ा प मांडले. हे ा प क ि य काय कारी या
काया िवषयी सव समाव ेशक िच दान करते. ा प असे सूिचत करते, क बोधिनक
िनयं ण यं णा (cognitive control mechanisms ) दोन कार या आहेत - वयंचिलत
िनयं ण यं णा (automatic control mechanism ) आिण अवधाना मक िनयं ण यं णा
(attentional control mechanism ). वयंचिलत िनयं ण यं णा (युि वाद मयोजन
णाली - contention scheduling system ) आपण दैनंिदन, िनयमान ुसार करत
असल े या ि यांम ये वापरली जाते आिण यामुळे ते चांग या कार े सरावल े या कृत ार े
चालवल े जातात आिण हणूनच यात जाणीवप ूव क िकंवा सि य बोधिनक िनयं णाची
आव यकता नसते (जसे क , चालण े िकंवा शट ची बटण े लावण े). अवधाना मक िनयं ण
यं णा (पय वे ी सि यता णाली - supervisory activating system ) अशा ि यांसाठी
वापरली जाते, यांना जाणीवप ूव क आिण सि य बोधिनक िनयं णाची आव यकता असत े
(जसे क , अ यास करणे). या ि यांवरील काय दश न हे वयंचिलत िनयं ण यं णेत
य यय आणू शकते, याम ुळे या िविश काय पूत कडे उपल ध अवधाना मक मता
वळवली जाऊ शकते.
जे हा आपण आपल े घर आिण जवळ या दुकानादर यान अशा एखा ा प रिचत मागा ने
चालत असतो ; ते हा आप याला माग आिण तपशीला ंकडे ल दे याची गरज नसते, कारण
आप याला याची सवय आहे. दुसरीकड े, जे हा आपण नवीन शहरात असतो आिण हॉटेल
आिण जवळ या रे टॉरंट या मध या मागा व न चालत असतो , ते हा आप याला या
मागा वर आिण तपशीला ंकडे ल ावे लागत े, कारण ते आप यासाठी पूण पणे अप रिचत
आहे.
नॉम न आिण शॅिलस ा पान ुसार, या दोन कार या बोधिनक िनयं ण णाली तीन
तरांवर काय कर यास मदत करतात :
वयंचिलत प ती - Automatic mode (िनयिमत ि यांसाठी)
अंशतः वयंचिलत प ती - Partially automatic mode (कृत साठी अवधाना मक
िनयं ण वाटप करते) munotes.in
Page 92
बोधिनक मानसशा
92 िनयं ण प ती - Control mode (अिभनव /नवीन िकंवा कठीण कामांसाठी)
अ खंडाला (frontal lobe ), िवशेषत: -मि त क /पुवा बा पटलाला (prefrontal
cortex ) हानी झाले या णांम ये अखंड युि वाद मयोजन ( वयंचिलत िनयं ण)
आढळ ून आले, परंतु यांना पय वे ी सि यता णाली /अवधाना मक िनयं ण आव यक
असल ेली काय पूण कर यात अडचण आली . -मि त क / पुवा हानीम ुळे होणा या ुट या
कारा ंना ‘ हण ुटी’ (Capture errors ) हणतात . हण ुटी ते हा उ वतात , जे हा
दुसरी अपेि त कृती कर याऐवजी आपण िनयिमत ि या करतो . उदाहरणाथ , दुस यासाठी
अज भरताना ‘नाव’ या रका या त वतःच े नाव िलिहण े .
पृ ीय -मि त क बा पटला ला (dorsolateral prefrontal cortex ) हानी झालेले लोक
सहसा काय कारी काय प ती या े ात िबघाड अनुभवतात . या कार या िबघाडा ला
अपकाय कारी ल णसम ु चय (dysexecutive syndrome ) हणतात . हे एखा ा ला
वत:चे वत न िनयंि त कर यात येणा या अडचणीला उ ल ेिखत करत े, जे पया वरणातील
बदल िकंवा संकेत यांना ितसाद हणून वत न बदल यास िकंवा समायोिजत कर यास
अ मत ेने वैिश ्यीकृत आहे. असेच एक उदाहरण हणज े 'सात य ' (‘perseveration’ ) जे
सामा यत : िव कॉि सन काड सॉिट ग टे टमधील (अनेक चाच या ंचा समाव ेश असणार े
काय , जेथे काही चाच या िनयमा ंचे पालन करतात आिण नंतर िनयम बदलतात ) िविश
काया वर पािहल े जाते. पुवा खंडाला इजा झालेले ण जे हा िनयम बदलतात , ते हा ते
संच िव थािपत क शकत नाहीत आिण जु या िनयमा ंनुसार काम करत राहतात आिण
यामुळे चुका होतात .
क ि य काय कारी सभोवताल या इतर उि पका ंना बाजूला ठेवून लि यत काया साठी
अवधाना मक संसाधना ंचे वाटप आिण देखभाल कर यातद ेखील सहभागी असणारी असत े.
अपकाय कारी काया चे आणखी एक उदाहरण , हणज े पया वरणीय संकेतांना ितसाद हणून
ि यांवर िनयं ण ठेव यास असमथ ता दश िवणारे उपयोिगता वत न (utilization
behaviour ) आहे, िजथे य आपोआप व तूंपय त पोहोचत े आिण यांचा वापर करते.
काय कारी काया त िबघाड घडव ून आणणारी अशी म दूची हानी झाले या णांवरील
अ यास ढताप ूव क असे सुचिवतात , क क ि य काय कारीम ये िविवध उप णाल चा
समाव ेश असतो , या कदािचत समांतर ि या ंम ये काय रत असू शकतात .
६.२.४ ासंिगक यारोधी (The Episodic Buffer )
बॅडले यांनी सु वाती ला क ि य काय कारीला ल क ि त संसाधन े वाटप कर यात आिण
काय कारी म ृती आिण दीघ कालीन म ृती यां यात सम वय साध यात सहभागी असणारी ,
अशी संक पना मांडली. तथािप , मोठ्या माणात मािहती संचियत कर याची मता
( वरव ै ािनक नेढ्या या मतेपे ा जा त ) सूिचत करते, क काय कारी म ृतीम ये
अित र संचयन मता उपल ध आहे.
शाि दक िश ण काया वरील अ यासात असे आढळ ून आले, क असंबंिधत श दांसाठी
मृती िव तार ५ िकंवा ६ घटक इतका आहे, परंतु जे हा श द वा यात सादर केले जातात ,
ते हा मृती िव तार १५ श दांपय त असतो . याकरण ्या यो य असल ेली वा ये सादर munotes.in
Page 93
संवेदी, अ पकालीन आिण
काय कारी मृती - II
93 के यावर कामिगरी सुधार याच ेही आढळ ून आले. हे िन कष सूिचत करतात , क
दीघ कालीन म ृती आिण मािहती या अथा संबंधी दीघ कालीन म ृतीव न संबंिधत मािहती
गोळा कर यासाठी वरव ै ािनक नेढ्याम ये एक दुवा आहे. दीघ कालीन म ृती आिण क्-
अिभ े ीय र ेखाटनवही मधील दु यासाठी समान प रणाम ा झाले.
काय कारी म ृतीची मोठी साठवण मता आिण काय कारी म ृती आिण दीघ कालीन म ृती
यां यातील आंतरि या प कर यासाठी बॅडले (२००० ) यांनी काय कारी म ृती या मूळ
ा पाम ये चौथा घटक जोडला . या घटकाला ासंिगक यारोधी असे हणतात . हा
घटक काय कारी म ृती आिण दीघ कालीन म ृती यांमधील यारोधी िकंवा दुवा हणून
काय करतो . ासंिगक यारोधी ची वैिश ्ये खालील माण े आहेत:
● हे एक काय -अिभ े हणून काय करते, जे सबोध जाग कत ेसाठी वेशयो य आहे.
● हे मया िदत मता असणा री ता पुरती साठवण आहे.
● हे मािहतीच े ४ भाग ल ात ठेवू शकते.
● यावर क ि य काय कारीचे िनयं ण असत े.
● हा क ि य काय कारीचा साठवण घटक आहे.
● हे काय कारी म ृती आिण दीघ कालीन म ृती या िविवध घटका ंमधील आंतरपृ
(interface ) हणून काय करते.
● दीघ कालीन म ृतीतून मािहती पुन ा कर यातही ते मह वाची भूिमका बजावत े.
बॅडले आिण िहच यां या काय कारी म ृती या ा पान े जिटल मृती संरचना आिण
ि या ं या काया चे एक अितशय यापक िच दान केले. या ा पान े काय कारी
मृतीअंतग त िविवध घटक आिण उप- णाल चा प रचय क न िदला आिण जिटल
बोधिनक काय कशी पूण केली जातात , हे प केले. याने केवळ मृती ि या ंवरच नाही,
तर इतर बोधिनक ि या, जसे क िवचार करणे, तक करणे, सम या सोडवण े इ याद वर
ल क ि त केले.
मृतीचे कोणत े पैलू आिण घटक भािवत होतात आिण म दूचे नुकसान झा यान ंतर कोणत े
पैलू बचावतात, हेदेखील ा पान े प केले. या िन कषा नी ही व त ुि थती अधोर ेिखत
केली आहे, क अ पकालीन म ृती आिण दीघ कालीन म ृती वतं मृती साठवण आहेत,
कारण एक भािवत होऊ शकते, तर दुसरी अबािधत राहते आिण याच माण े उलट होते.
सवा त मह वाच े हणज े, हे ा प काय कारी म ृती आिण दीघ कालीन म ृती यांमधील दुवा
िकंवा आंतरि या आिण काय कारी म ृतीमधील साठवण मतेचे अि त वद ेखील प
करते.
तथािप , उलट बाजूस ा पान े काय कारी म ृती या क ि य काय कारी या िविवध उप-
िवभाग आिण अंतिन िहत यं णांिवषयी प ीकरण िदलेले नाही. काय कारी म ृती, अवधान
आिण सबोध जाग कता यां यातील आंतरसंबंध अ ाप समजल ेले नाहीत . काय कारी munotes.in
Page 94
बोधिनक मानसशा
94 मृतीचे काय दश न सुधार यासाठी व-काय मतेचा उपयोग करता येईल का आिण कसा,
हे समजून घे यासाठी अिधक शोध आव यक आहे.
काय कारी म ृती आिण वयं-काय मता (Working Memory & Self -efficacy )
काय कारी म ृती या काय मतेवर प रि थतीज य घटक, काय संबंिधत घटक आिण
य या आवडी आिण भावना यांसार या वैयि क घटका ंसार या िविवध घटका ंचा
भाव पडतो . असा एक मह वाचा घटक हणज े व-काय मता (self efficacy ).
व-काय मता हणज े िविश काय पूण कर या या िकंवा एखाद े येय सा य कर या या
य या वतः या मतेिवषयी असणारी जाणीव . ऑिटन आिण ोझेट (२०१२ )
यां या ारे योगा ं या मािलक ेत व-काय मतेची भूिमका आिण काय कारी म ृतीवर याचा
भाव अ यासला गेला. प रणामा ंनी असे सूिचत केले, क संि मानसशा ीय
यवधाना या मदतीन े सहभाग ना काया तील अडचण पातळी सकारा मक काशात
पाह यासाठी िशि त केले जाऊ शकते, जे काय कारी म ृतीचे काय दश न सुधा शकते.
केन आिण इतर (२००७) यांनी काय कारी म ृती या संदभा त य भ ेदा या भावाचा
अ यास केला. यांनी सुचिवल े, क काया चे व प आिण काय पूण कर यासाठी आव यक
बोधिनक संसाधना ंची पातळी यांसारख े घटकद ेखील काय कारी म ृतीचे काय दश न
ठरव यात मह वप ूण भूिमका बजावतात . काही वेळा, ‘मन-भटकंती’ - mind -wandering
(अिनद िशत िवचार - non-directed thoughts ) य ात उ फ ूत आिण सज नशील असू
शकतात आिण इि छत िदशेने बोधिनक ि या सुलभ क शकतात .
६.३ सारांश
िमलर (१९६० ) यांनी ‘विक ग मेमरी’ (काय कारी म ृती) हा श द चिलत केला. काय कारी
मृती आप याला मािहती ता पुरती ठेव याची परवानगी देते, जेणे क न मानिसक काय
करत असताना ती आप यापय त पोहोच ू शकेल. काय कारी म ृतीचे सवा त आकष क ा प
१९७४ म ये बॅडले आिण िहच या ंनी मांडले होते.
बॅडले य ां या मते, काय कारी म ृती हे 'काय अिभ े ा' सारख ेच आहे, याची मता
मया िदत आहे, जे साठवण आिण ि या या दो ह म ये सहभागी आहे आिण यात अनेक
घटका ंचा समाव ेश आहे - क ि य काय कारी, वरव ै ािनक न ेढे, क्-अिभ े ीय रेखाटनवही
आिण ासंिगक यारोधी .
क ि य काय कारी हा तो घटक आहे, जो काय कारी म ृती या इतर घटका ंसह िनयं ण आिण
सम वय साधतो . वरव ै ािनक न ेढे हा एक घटक आहे, जो वाचा-आधा रत , शाि दक
मािहतीसाठी िवशेष आहे. वरव ै ािनक नेढ्याम ये दोन उप-घटक असतात -
वरव ै ािनक भांडार आिण उ चारणा मक िनयं ण ि या . क्-अिभ े ीय र ेखाटनवही
हा काय कारी म ृतीचा घटक आहे, जो य ितमा हाताळ याची मता सुलभ करतो
आिण क् लघुकालीन म ृतीवर अवल ंबून असतो .
क्-अिभ े ीय र ेखाटनवही म ये दोन घटक असतात - एक यमान ग ु साठा आिण
आंत रक लेखिनक . यमान ग ु साठा य व पा िवषयी मािहती सं िहत करते आिण munotes.in
Page 95
संवेदी, अ पकालीन आिण
काय कारी मृती - II
95 हाताळत े, तर आंत रक ल ेखिनक अिभ े ीय ि य ेची सुिवधा देतात. चेता- ितमाकरण
अ यासातील मािहती ने येक ि य ेत सहभागी असल े या पा , ऊ व आिण -मि त क
खंडाचे वेगळे े ओळख ून य आिण अिभ े ीय ि य ेमधील पृथ करणाची पु ी केली
आहे.
नॉम न अँड शॅिलस (१९८६ ) यांचे ा प सूिचत करते, क दोन कार या बोधिनक
िनयं ण यं णा आहेत - वयंचिलत िनयं ण यं णा आिण अवधाना मक िनयं ण यं णा. या
दोन कार या बोधिनक िनयं ण णाली तीन तरांवर काय कर यास मदत करतात –
वयंचिलत प ती , अंशतः वयंचिलत प ती आिण िनयं ण प ती .
काय कारी म ृतीची मोठी साठवण मता आिण काय कारी म ृती आिण दीघ कालीन म ृती
यां यातील आंतरि या प कर यासाठी बॅडले (२००० ) यांनी विक ग मृती या मूळ
ा पाम ये ासंिगक यारोधी नावाचा चौथा घटक जोडला . हा घटक काय कारी म ृती
आिण दीघ कालीन म ृती यांमधील यारोधी िकंवा दुवा हणून काय करतो .
बॅडले आिण िहच यां या काय कारी म ृती या ा पान े जिटल मृती संरचना आिण
ि या ं या काया चे एक अितशय यापक िच दान केले. ा पान े काय कारी
मृतीअंतग त असणा या िविवध घटक आिण उप- णाल चा प रचय क न िदला आिण
जिटल बोधिनक काय कशी पूण केली जातात , हे प केले.
तथािप , काय कारी म ृती, अवधान आिण सबोध जाग कता यां यातील आंतरसंबंध अ ाप
समजल ेले नाहीत . काय कारी म ृतीचे काय पूण पणे समजून घे यासाठी या े ात अिधक
संशोधन आव यक आहे.
६.४
१. ‘काय कारी मृती’ हणज े काय?
२. क ि य काय कारीवर एक टीप िलहा.
३. वरव ै ािनक न ेढ्या या वैिश ्यांची चचा करा.
४. बॅडले यां या विक ग मृती या ा पाचे तपशीलवार वण न करा.
५. क्-अिभ े ीय रेखाटनवही वर टीप िलहा
६. वरव ै ािनक नेढ्याशी संबंिधत िविवध अपूव संक पना ंचे वण न करा.
१ .५ संदभ
१. Gilhooly, K., Lyddy, F., & Pollick, F. (2014) Cognitive Psychology .
McGraw Hill Education.
२. Galotti, K.M. (2014). Cognitive Psychology: In and Out of the
Laboratory . (5th edition). Sage Publications (Indian reprint 2015)
munotes.in
Page 96
96 ७
दीघ कालीन म ृती - I
घटक संरचना
७.० उि ्ये
७.१ तावना
७.२ मृती आिण मृितलोप
७.२.१ उ रकालीक मृितलोप
७.२.२ पूव कािलक मृितलोप
७.३ दीघ कालीन म ृतीची संरचना
७.४ बह िवध मृती- णालीच े ा प
७.५ सारांश
७.६
७.७ संदभ
७.० उि ्ये
या पाठाचा अ यास क े यानंतर िव ा थ खालील गो साठी स म असतील :
दीघ कालीन म ृतीची वैिश ्ये समज ून घेणे.
मृितलोपा चे दोन कार समज ून घेणे.
दीघ कालीन म ृतीची संरचना जाण ून घेणे.
७.१ तावना
मागील पाठाम ये आपण काही ण हणज े काही काळासाठी मर णात ठेवणा या /जतन
क न ठ ेवणा या अ पकालीन म ृतीचा (Short Term Memory ) अ यास क ेला. या
पाठाम ये आपण अनुभवलेले ण दीघ काळ मरणा त ठेवणा या दीघ कालीन म ृतीचा
(Long Term Memory ) अ यास क . नावा माण ेच दीघ कालीन म ृती ही केवळ काही
िमिनटा ंसाठीच न ह े, तर काही तासा ंसाठी, िदवसा ंसाठी तस ेच काही वषा साठी अथवा
आजीवन आठवणी जतन क न ठ ेवते. सदर पाठाम ये आपण दीघ कालीन म ृती हणज े
काय, मृती आिण म ृितलोप , आिण दीघ कालीन म ृतीची संरचना समजून घेऊ.
एखा ा शाळेत या िम ाचा वा ढिदवस आप याला अन ेक वषा नंतरदेखील ल ात राहतो ,
एखा ा वग िश का चे नाव आप याला अन ेक वषा नंतरदेखील आठवत े. सो या भाष ेत munotes.in
Page 97
दीघ कालीन म ृती - I
97 सांगायचे झा यास दीघ कालीन म ृती या काराम य े अित च ंड मािहतीचा अथवा म ृत चा
साठा िनर ंतर काळासाठी ा मु यान े आय ु यभर क ेला जातो आिण गरज ेनुसार या म ृती
पु हा वापर या जातात . दीघ कालीन म ृत ची साठवण मता ही अमया द असत े. कदािचत
आपण अशा म ृत बाबत रोज बोलत नस ू, परंतु जे हा आपण गरज े माण े या प ु हा
आठव याचा य न करतो , ते हा बह ता ंशी वेळा आ पण अच ूकपणे या आठवतो . शरीर
शा ीय ्या दीघ कालीन म ृती िनमा ण कर याची ि या ही अ पकालीन म ृती िनमा ण
कर या या ि य ेपे ा वेगळी असत े. आप या द ैनंिदन जीवनात आिण संपूण जीवनात
घडणा या घटना ंची साठवण दीघ कालीन म ृतीम ये कर यात य ेते.
दीघ कालीन म ृतीची मता (Capacity of LTM ):
दीघ कालीन म ृतीची मता अमया द आह े आिण ती आकड ्यांम ये गणली जाऊ शकत
नाही. तुमची म ृती या सव गो ची मोजत आह े, अशी क पना करा : शाळेत तु ही
अ यासल ेले इितहासाच े सव धडे िकंवा गिणतीय सू े िकंवा तु हांला माहीत असणा या सव
श दांचे अथ , तुमचे दैनंिदन जीवनातल े अनुभव, जसे क त ुमचा आवडता र ंग, गाणी,
तुम या कुटुंिबयांचे तसेच आप या िम -मैि ण चे वाढिदवस , दूर वनी मा ंक, तु ही
पािहल ेले िसनेमे, तु ही ओळखत असणा या आिण नसणा या लोका ंचे चेहरे, इ यादी .
तुम या दीघ कालीन म ृतीत एका िविश व ेळी असणा या मािहतीची यादी ही खूप लांब अस ू
शकते आिण येक मािहतीची व ेगळी यादी करण े हे आप या मत ेपलीकडच े आहे. येक
गो ही त ुम या दीघ कालीन म ृतीम य े साठवल ेली आह े आिण ती मािहती ज े हा गरज
भासत े, ते हा डोकावत े. हणूनच, दीघ कालीन म ृती या मतेिवषयी अनुमान करण े श य
नाही. मा , थॉमस लँडॉयर (१९८६ ) यांनी या ाच े उ र द े याचा य न क ेला. यांनी
असा ताव मा ंडला, क मानवा ंमधील दीघ कालीन म ृतीचा आकार हा म दूतील -
मि त क बा पटल (cerebral cortex ) नावा या भागा तील चेतासंध या (synapse )
सं ये या समान असतो . म दू या या भागात १०१३ चेतासंधी असतात . हणून मानवी जीव
१०१३ इतके मािहतीच े वेगवेगळे खंड धारण क शकतात , अशी काही स ंशोधका ंची धारणा
आहे. परंतु, लँडॉयर यां या हण यान ुसार य ेक चेता आवेगामुळे (neural Impulse )
मृती िनमा ण होत नाही . हणून दीघ कालीन म ृती या मतेिवषयीच े अनुमान अचूक
असेल अस े नाही. काही इतर अस े अनुमािनत करतात , क दीघ कालीन मृतीम य े १०२०
इतके मािहतीच े खंड साठवल े जाऊ शकतात , जे अंदाजे य या संपूण जीवनादर यान
म दूम ये िनमा ण होणा या चेताआवेगा या स ं येइतका आह े.
कधीकधी एखा ा प रिचत य च े नाव आप याला पटकन आ ठवत नाही अथवा एखादी
भूतकाळातील घटना आप याला अ प पण े आठवत े ि कंवा एखा ा गा याच े श द
आप याला पटकन आठवत नाहीत . याव न ह े िस होते, क दीघ कालीन म ृतीची
साठवण मता जरी अमया द असली , तरी आपण साठवल ेली सगळी मािहती एका व ेळी
आप यासाठी उपल ध होऊ शकत नाही.
१९५३ म ये एच. एम नावा या एका २७ वष य प ु ष णावर अप माराचे झटक े िनयंि त
कर यासाठी म दूची श ि या कर यात आली , याम य े -मि त क ख ंड (amygdala ),
अ ीय -िह पोक ॅंपसचा २/३ भाग (anterior two -thirds of the hippocampus ), munotes.in
Page 98
बोधिनक मानसशा
98 िह पोक ॅंपल गायरस लगतचा भाग (adjacent hippocampal gyrus ) आिण परा -
िह पोक ॅंपल गायरस (parahippocampal gyrus ) हे भाग श ि या क न काढून
टाक यात आ ले ( वायर , 2009 ). या श ि य ेनंतर या या अप मारा या झट या ंचे
माण कमी झाल े. परंतु, श ि य ेचा अनप ेि त प रणाम असा झाला , क याला
मृितलोपान े ासल े. तो या या बालपणी या घटना आठव ू शकत अस े, परंतु वत मानात
या या आय ु यात काय चालल े आह े, याची मािहती तो साठव ू शकत नस े. या या
अ पकालीन म ृतीवर मृितलोपाचा कोणताही प रणाम िदस ून आला न हता , कारण अ ंक
अथवा श द तो मान े आठव ू शकत अस े. परंतु, या यावर उपचार करणा या डॉ टस ची
नावे अथवा या या णालयातील खोलीपय तचा र ता याला आठवत नस े (िग ह ली
आिण इतर , २०१४ ). या णाची भािषक मता , बौि क मता आिण यि म व
अबािधत होत े. यावर कोणताही प रणाम िदस ून आला नाही. या घटनेने संशोधका ंना
दीघ कालीन म ृतीचे पैलू उलगड यास मदत झाली . थम, अगोदर वत िवले या
अंदाजा माण े दीघ कालीन मृती ि या या संपूण म दूभर िव त रत नाहीत आिण म दू या वर
उ लेख केले या भागांना झाले या द ुखापती मुळे गंभीर म ृती-नाश होऊ शक तो. दुसरे,
दीघ कालीन मृत म य े िविवध मता ंचा समाव ेश होतो आिण अगदी या म ृती णालीला
दुखापत झा यान ंतरदेखील काही नवीन गो ी िशकण े तरीही श य आह े. वर उ ल ेख
केलेला ण काही नवीन गो ी िशक यास स म हो ता. परंतु, नवीन व तुि थती तो आठव ू
शकत न हता . आिण ितसर े, वायर (२००९ ) यां या हण यान ुसार, या णा या
बाबतीत भाषा आिण इतर बोधिनक मता यांसाठी वत ं मृती होती .
आता आपण दीघ कालीन म ृती आिण ितच े कार व ि या या ंिवषयी अिधक जाण ून
घे यापूव मृितलोप अव थ ेतील म ृती आिण ितची काय आिण दीघ कालीन म ृतीचा
अ यास कर यासाठी व ितच े आकलन कर यासाठी म ृितलोप कशी मदत करत े, याचा
अ यास क या .
७.२ मृती आिण म ृितलोप (Memory and Amnesia )
मागील करणाम य े आिण िवभाग ७.१ म ये आपण म ृती हणज े काय, हे समज ून घेतले.
या िवभागात आपण म ृतीम ये येणारे अडथळ े, मृतीचा एक िवकार हणज े मृितलोप
(Amnesia ) यांिवषयी जाणून घेऊ. बोधिनक मानसशा आिण च ेता-मानसशा यांम ये
‘ मृितलोप’ ही सं ा ‘ मृितलोपिवषयक ल ण -समु चय’ (‘amnesic syndrome ’) या
ि थतीस उ ल ेिखत करत े (िग ह ली , २०१४ ). या ि थती दीघ कालीन मृतीम ये िबघाड
िनमा ण करत े. िग ह ली (२०१४ ) यांनी सो या श दा ंत मांड या माण े मृितलोप हा
मृती या एका आक ृितबंधाला उ ल ेिखत करतो , जो दीघ कालीन मृती या घटका ंवर
प रणाम करतो , तर लघ ुकालीन / अ पकालीन मृती अबािधत ठेवतो.
मृितलोप अप रवत नीय आिण चिलत मृती िवकार आह े, जो म ृतीची िविवध काय
भािवत करतो . दोन म ृितलोप झाले या णांची ल ण े ही कधीही एकसारखी असणार
नाहीत . येक णा या म ृितलोपा ची कटीकरण िभ न असेल आिण जे मोठ्या माणात
म दू या कोण या भागाला कोण या कारणाम ुळे आिण िकतपत द ुखापत झाली आह े, यांवर munotes.in
Page 99
दीघ कालीन म ृती - I
99 अवल ंबून असते. पािक न (१९९७ ) यांनी अस े सुचिवल े, क मृितलोपा ची काही सामा य
वैिश ्ये ही या ल ण -समु चयान े त असणा या य ेक णांत आढळ ू शकतात . ही
सामा य वैिश य े खालील माण े आहेत:
● अंक िव तार चाचणीन े (digit span test ) मू यांकन क ेले असता अ प कालीन म ृती
सामा यतः अ भािवत असल ेली िदसत े.
● भािषक मता आिण स ंक पना यां याशी संबंिधत म ृती मोठ्या माणावर िवना -
िबघाड आिण अबािधत राहत े.
● अ ययन कौश य े (Learning skills ), ाथिमक करण (priming ) आिण अिभस ंधान
(conditioning ) उ म काय करत े. बह तांशी करणा ंत ण ह े मृितलोपा या
आरंभापूव ा केले या कौश या ंम ये य त राह यास स म असू शकतात .
उदाहरणाथ , एखाद े वा वाजवण े अथवा पोहण े.
● दीघ काळ िटकणा री आिण गंभीर ि थती ही ‘उ रकालीक मृितलोप ’ (Anterograde
amnesia ) हणून ओळख ली जाते, याम ये मृितलोपा या आर ंभानंतर घडणा या
घटना ं या मृतीचा हास होतो , याम ुळे णाला नवीन म ृती िनमा ण कर णे अवघड
जाते.
● या णांम ये मृितलोपाप ूव घडल े या घटना ं या म ृतीचा हास होतो , अशा
ि थती ला ‘पूव कालीक म ृितलोप ’ (Retrograde Amnesia ) असे हटल े जाते. या
ि थती म ये जु या घटना िकंवा ज ु या आठवण च े मरण कर यासाठी अ मतेचा
समाव ेश होतो .
आपण वरील अ यासल े या एच . एम. नावा या एका २७ वष य प ु ष णा या घटन ेमुळे
बोधिनक मानसशा ाचा दीघ कालीन मृतीकडे पाह याचा ि कोन बदल ून गेला. या
णाची वै क य मािहती प ुढील माण े.
या णाचा ज म १९२६ म ये हाट फोड , कनेि टकट येथे झाला आिण तो या या
पालका ंचा एक ुलता एक म ुलगा होता . वया या सात या वष याला एका सायकल वारान े
ध का िद याम ुळे तो पडला आिण काही िमिनटा ंसाठी ब ेशु होता ( कोिवल आिण िम नर ,
१९५७ ). वया या दहा या वषा पासून याला अप माराचे सौ य व पाच े झटक े ये यास
सु वात झाली . या णा या कुटुंबाम य े अप मारा ची पा भूमी होती. यामुळे याची
अप माराची ि थती क ुटुंबातील अप मारा या पा भूमीमुळे िवकिसत झाली क या
अपघाताम ुळे, हे प होत न हत े (कॉिक न, २००२ ). वया या सोळा या वषा पय त याची
अव था खालावत ग ेली आिण कोण याही धो या या स ूचनांिशवाय याला अप मारा चे
झटके िनयिमत पणे येणे सु झाले, याम य े मू मागा त अस ंयम, जीभ चावण े, चेतना न
होणे आिण या नंतर तं ी लागण े, यांचा समावेश होता ( कोिवल आिण िम नर , १९५७ ).
तो औषधोपचारा ंना ितसाद द ेत नस याम ुळे या या ि थतीची ग ंभीरता काला ंतराने
वाढली , याम ुळे या या जीवन -गुणव ेवर मोठ ्या माणात प रणाम झाला .
अप मारा चे झटक े िनयंि त कर यासाठी या यावर वया या स ािवसा या वष म दूची
श ि या कर यात आली , याम य े -मि त क ख ंड (amygdala ), अ ीय -munotes.in
Page 100
बोधिनक मानसशा
100 िह पोक ॅंपसचा २/३ भाग (anterior two -thirds of the hippocampus ), िह पोक ॅंपल
गायरस लगतचा भाग (adjacent hippocampal gyrus ) आिण परा-िह पोक ॅ पल गायरस
(parahippocampal gyrus ) काढून टाक यात आल े ( वायर ,२००९ ). या
श ि य ेनंतर या या अप मारा या झट या ंचे माण नाट्यमय र या कमी झाल े. परंतु,
याला आ य ंितक आिण चिलत अशा म ृती या िवकारा ने ासल े, जो म ृती कमतरत ेशी
िनगडीत ‘ मृितलोप -ल ण सम ु चय’ हणून ओळखला जाणारा ितचा एक कार आह े
(िग ह ली , २०१४ ).
या णाला उ रकालीन मृितलोपा ने ासल े, जो आजार श ि य ेनंतर ा होणारी नवी
मािहती धारण क न ठेव या या अ मत ेने िच हा ंिकत होतो . तो या याबरोबर
िनयिमतपण े काम करत असल े या स ंशोधका ंना देखील तो ओळख ू शकत नस े. णान े
नवीन श द अथवा नवीन गो ी िशक या या मत ेवर प रणाम झाला होता . श ि येनंतर
भेटले या माणसा ंनादेखील तो ओळख ू शकत न हता . जेवण झा या ंनतर अ या तासान े तो
हे िवसरत अस े, क याचे जेवण झाल े आहे का. जोपय त मािहती या या बोधाव थ ेत आह े,
केवळ तोपय त ती मािहती या या ल ात राहत अस े, असे िदसून आल े. यांनतर क ेले या
संशोधनाम य े असे आढळ ून आल े, क या णा या म ृतीतील काही घटक ह े पूण पणे
काय रत होत े आिण मृितलोपा चा या वर कोणताही प रणाम झाला न हता .
या णाम ये पूव कालीक मृितलोपा ची देखील काही ल ण े िदसून आली . पूव कालीक
मृितलोपा म ये मृितलोप हो याप ूव घडल े या घटना ं या म ृतीवर प रणा म होतो . या
णाम य े श ि य ेपूव घडल े या तीन वषा म ये साठवल े या मािहतीच े िव मरण
झा याच े आढळ ून आल े ( कोिवल आिण िम न ेर, १९५७ ). परंतु नंतर क ेले या
संशोधनाम य े असे आढळ ून आल े, क गतकाळातील केवळ तीन वष न हे, तर या या
अकरा वषा पय त या घटना ं या म ृतीवर प रणाम झाला होता (कॉिक न, २००२ ).
पूव कालीक म ृितलोपाम य े मृितलोपा चा िविश कालख ंड ठळकपण े िदसून येतो. रबोट
काय ान ुसार (१९८१ ) तुलनेने नवीन असल े या अथवा अलीकडील म ृतीवर ज ु या
मृतीपे ा मृितलोपा चा अिधक प र णाम िदस ून येतो (िग ह ली २०१४ ). या त वानुसार
असे आढळ ून आल े, क णाला या या सोळा या वाढिदवशी आल े या झट या ंबाबत
आठवत अस े, याचबरोबर या या बालपणी या आिण िकशोरा व थेतील घटना आठवत
असे. परंतु, श ि य े या तीन वषा पूव या या लाड या काका ंचे झाल ेले िनधन याला
आठव ू शकत न हता . याचबरोबर , श ि य ेपूव भेटले या व ै क य कम चा या ंनादेखील
ओळख ू शकत न हता (िशमामुरा, १९९२ ).
या णाचे यि म व , बुि म ा , संवेदना, आिण भाषा या बाबी कमी अिधक माणात
अबािधत रािहल े हो या. या णाची िवनोदब ु ीदेखील कायम होती . ‘तू काय ल ात
ठेव याचा य न करतोस ?’ असे िवचारल े असता ’मला मा हीत नाही कारण मला ह े आठवत
नाही, मी कशासाठी य न केला’ असे उ र यान े िदले. याव न अस े िदसून येते, क
या या िवकारा िवषयी आिण अव थ ेिवषयी याला पूण क पना होती (कॉिक न, २००२ , पृ.
१५८). या णाचा बुद् यांक सव सामा य क ेत होता . तथािप , असे िदसून आल े, क
अप मारा या झट या ंम ये घट झा यान े या या ब ुद् यांकात िक ंिचतशी स ुधारणा झाली
(कॅलट, २००७ ). या या अ प कालीन मृतीवर कोणताही प रणाम झाला न ह ता. यामुळे munotes.in
Page 101
दीघ कालीन म ृती - I
101 तो या या अ प कालीन मृतीम य े जोपय त मािहतीची उजळणी सु आहे, तोपय त संवाद
साधू शकत अस े िकंवा मािहती साठव ू शकत अस े. याची ल क ि त कर याची मता
चांगली होती. तसेच जोपय त तो अंकाची तो उजळणी करत अस े, तोपय त तीन अ ंक पंधरा
िमिनटा ंपय त या या ल ात राहत असत . परंतु, याचे ल द ुस या कामावर ग ेले, क
मािहतीच े िव मरण होत अस े. काही गो ी कर याची याची मता हळ ूहळू वाढत ग ेली.
श ि य ेनंतर पाच वषा नंतर राहायला ग ेले या या या घराचा नकाशा सु ा तो काढू
शकला . या णा या उदाहरणान े बोधिनक मानसशा ा या े ात मृती ि य े या
शा ीय आकलनाला योगदान िदल े आिण त े खूपच कौत ुका पद आह े (कॉिक न, २००२ ).
आता आपण उ रकािलक आिण प ूव कािलक मृितलोप काय असतात , हे जाणून घेऊ.
७.२.१ उ रकािलक म ृितलोप (Anterograde amnesia )
गॅलोटी (२०१४ ) यां या हण यान ुसार उ रकािलक मृितलोप हा मृितलोपाचा असा
एक कार आह े, याची स ु वात झा यान ंतर प ुढे काला ंतराने तो िनवडक र या
दीघ कालीन म ृतीला भािवत करतो , काय कारी मृतीवर (Working Memory ) याचा
प रणाम होत नाही , मृती चाचणीचा कार कोणताही असला तरीही . सामा य ान आिण
कौश यप ूण कृती या ं याशी िनगडीत म ृतीला तो भािवत करतो , जरी कौश यप ूण
कृत या अ ययनाच े मरण य र या क ेले जाणार नाही . परंतु, याची प रणती
कौश या ंशी िनगडीत म ृत म य े होते, या मूळ अ ययना या स ंदभा त अित -िविश
असतात आिण या इतर िकंवा त सम स ंदभा त थाना ंत रत के या जाऊ शकत नाहीत .
इतर श दांत सांगायचे तर, उ रकािलक मृितलोपाचा प रणाम हा िनवडक र या
दीघ कालीन मृतीवर िदस ून येतो आिण याची पाच मह वाची वैिश ्ये आहेत (कोहेन,
१९९७ ). पिहल े वैिश ्य हणज े उ रकािलक मृितलोपाचा प रणाम क ेवळ दीघ कालीन
मृतीवर िदस ून येतो, काय कारी म ृतीवर नाही. दुसरा मह वाचा प ैलू असा , क य ,
वनी, चव, पश आिण वास अशा कॊण याही कार या म ृतीवर उ रकालीन
मृितलोपाचा प रणाम िदस ून येऊ शकतो . कोहेन (१९९७ ) यांनी नम ूद के या माण े
“म यवत ि प ीय ख ंड (medial temporal lobe ) िकंवा म यर ेिखत अ -मि त कप छ
संरचना (midline diencephalic structures ) या म दू या भागांना दुतफ हानी
झा याम ुळे यापक उ रकािलक मृितलोप (global anterograde amnesia ) उ वतो ,
तर याच भागांना झाल े या एकतफ हानीम ुळे (unilateral -one-side damage )
सामा यतः केवळ एका िविश कार या , हणज ेच एक तर शाि दक िकंवा अिभ े ीय
मृतीत िबघाड िनमा ण होतो . उ रकाली क मृितलोपान े ासल े या णांची मरणश
गंभीरपण े बािधत झा याच े मु यावाहना , यािभ ान अशा िविवध चाच या ंमधून िदसून
येते. ितसर े वैिश ्य अस े, क मृितलोपा या या काराम ये अपघाताप ूव अथवा
मृितलोपा पूव हण क ेले या सव सामा य मािहतीवर कोणताही प रणाम िदस ून येत नाही .
या काराम य े मु य व े न यान े हण क ेलेली मा िहती आिण म ृतीचा हास होतो . चौथे
वैिश ्य अस े, क एखा ा िशकल े या कौश यप ूण कृत वर मृितलोपाचा प रणाम िदस ून
येत नाही , हणज ेच म ृितलोप असणार े ण स ंगीतवा वाजवण े िकवा वयंपाक करण े
यांसारखी अिज त कौश य े िवसरत नाहीत . मृितलोपा या अव थ ेम येदेखील यांना नवीन munotes.in
Page 102
बोधिनक मानसशा
102 कौश य े िशकवता य ेऊ शकतात , याम य े यां या अ ययन आक ृितबंधांम ये सामा य
अ ययन व आल ेख/व ाल ेख (norm al learning curve ) िदसून येतो. पाचवे वैिश ्य
असे सांगते, क म ृितलोप झाल ेले ण नवीन कौश य े ा क शकतात , परंतु ते
कौश य अित-िविश मृत म य ेच िदस ून येते, हणज ेच या प रि थतीत यांनी एखाद े
कौश य ा केले, केवळ याच ि थत शी आ य ंितक सा य असणा या ि थत म य े
ण ती कौश य े आठव ू शकतात. यातून सं करण िविश त ेचे आ यंितक उदाहरण िदस ून
येते (गॅलोटी, २०१४ ).
७.२.२ Retrograde amnesia (पूव कालीक म ृितलोप )
गॅलोटी (२०१४ ) यां या मत े, येक मृितलोपा या उदाहरणात पूव कािलक मृितलोपाचा
काही अ ंशी समाव ेश असतो , परंतु मृितलोपा चा कालख ंड मा य ेक घटन े माण े वेगळा
असू शकतो . मृितलोपा या काही काळ आधी हण क ेले या अथवा साठवल े या म ृतीवर
मृितलोपाचा अिधक खोलवर आिण ग ंभीर प रणाम िदस ून येतो. काही घटना ंम ये न
झालेली पूव कािलक मािहती प ु हा ा करता येणे अनेकदा श य असत े. भाषा, सामा य
ान, वेदिनक (perceptua l), सामािजक , आिण इतर कौश य े यांसार या पूव कािलक
मृितलोपा पूव हण क ेले या गो वर मृितलोपाचा प रणाम िदस ून येत नाही .
उ रकालीन म ृितलोपा माण ेच या मृितलोपा त होणा या म ृती या हासाम य े काही
माणात सा य आहे, परंतु याच माण े काही मह वाच े फरकदेखील आह ेत. एक ठळक
वैिश य हणज े मृितलोप असणा या सव च णांम ये पूव कालीक मृितलोपा ची थोडीशी
ल ण े िदसून येतात. परंतु, उ रकालीन मृितलोपा ची ल ण े िदसतीलच अस े नाही. कोहेन
(१९९७ ) यांनी पूव कालीक मृितलोपाची काही व ैिश ्ये खालील माणे सुचिवली आहेत.
पिहल े वैिश ्य अस े, क मृितलोपाचा कालख ंड हा य ेक णाम ये वेगळा असतो .
अ झायमस , पािक स स, हंिटं ट झ, तसेच कोसा कॉ स हे आजार असणा या णा ंम ये
दशकान ुदशके ा क ेले या आिण स ंचियत म ृती या हासाबरोबरच ि प ीय िव ता रत
मृितलोप (temporal extensive amnesia ) आढळ याची श यता असत े. डो या या
गंभीर द ुखापतीपास ून त िकंवा ज े ि प ीय िव ुत- े रत झटक े/आघात उपचार
(bilateral ECT ) घेतले या णांम ये पूव कािलक मृितलोप हा ता प ुर या
कालखंडासाठी मया िदत असतो , याम य े ते काही आठवड े अथवा काही मिह या ंसाठी
मृती गमावतात . बह तांशी उदाहरणा ंत, िवशेषतः िव ुत- े रत आघात उपचार प ती
संदभा त, ण यांची गमावल ेली म ृती पूण त: िकंवा अंशतः पुन ा करतात . िनरी णात ून
असे िदसून आले आह े, क िह पोक ॅंपस (hippocampal area ) या भागाला द ुखापत
झा याम ुळे देखील प ूव कालीक म ृतीनाश होऊ शकतो . िव ुताघात प तीन े उपचार
घेणा या णांवर स ंशोधन क ेले असता अस े आढळ ून आल े, क तुलनेने नवीन असल े या
मृत चा हास हो याची श यता अिधक असत े (कोहेन ,१९९७ , पृ ३३०)." िव ुताघात
प तीन े उपचार घ ेणा या णांम ये सवा त अलीकडील , तुलनेने नवीन असल े या म ृती
न हो याची श यता जा त अस ते असे आढळ ून आल े (कोहेन,१९९७ ). िव ुताघात
प तीन े उपचार घ ेणा या णांम ये पूण सुधारणा होण े श य असत े, परंतु या णांना
गंभीर इजा झाली आह े, अशा णां या स ुधारणेत फरक िदस ू शकतो , अशा णां या
पूव कालीन मृितलोपा म ये काला ंतराने सुधारणा िदस ून येते, याम य े तुलनेने नवीन munotes.in
Page 103
दीघ कालीन म ृती - I
103 असल े या म ृती पु हा आठव याची श यता जा त असत े (गॅलोटी, २०१४ , पृ २२४).
ितसर े वैिश ्य अस े, क या मािहतीच े मृितलोपा पूव पुनअ ययन झाल े आहे, हणज ेच
जी मािहती णा या सवयीची आह े ,अथवा यािवषयी णाला पूण मािहती आह े, अशा
गो ी भाषा , सामािजक , आकलनीय आिण स ंवेदन कौश य े यांवर पूव कालीक मृितलोपाचा
प रणाम होत नाही . परंतु मृितलोपा बरोबरच जर म ृित ंशाची (dementia ) ल ण े
असतील , तर अशा ग ंभीर व पा या घटना ंम ये या मािहतीवर द ेखील प रणा म होऊ
शकतो (कोहेन १९९७ , पृ ३३९). शेवटचे वैिश ्य अस े, अशा दो ही कार या
मृितलोपाम य े कौश याची काम े अबािधत राहतात . उजळणीिशवाय देखील प ूव कालीक
मृितलोपा या णांम ये अ ययनाचा आिण स ुधारणेचा सव सामा य व (normal
curve of learning ) िदसून येतो.
उ रकािलक आिण प ूव कािलक म ृितलोप या ंची वैिश ्ये आिण या ंतील फरक जाण ून
घेत यावर आता आपण मृितलोपा ची कारणे समज ून घेऊ.
मृितलोपा ची अन ेक कारणे अस ू शकतात . यांतील एक म ु य कारण हणज े म दूची
श ि या . याच माण े, मृितलोपा या इतर कारणा ंम ये म दूला होणार े संसग , जसे क
एकपथी प रसप मि त क दाह (herpes simplex encephalitis ), तसेच, कोसा कोफ
ल ण -समु चय (Korsakoff’s syndrome ), डो याला झाल ेली दुखापत , िकंवा आघात
(stroke ) यांसार या प रि थती यांचा समाव ेश होतो (पािक न आिण ल ग, १९९३ ).
कोसा कोफ ल ण -समु चय, जो वेिन क-कोसा कोफ ल ण -समु चय (Wernicke -
Korsakoff’s syndrome ) हणून देखील ओळखला जातो , तो बी १२ (थायिमन -
thiamine ) या जीवनस वा या कमतरत ेमुळे म दूला होणा या हानीम ुळे होतो. पूव - वण
य म ये दीघ काळ म स ेवन िकंवा पोषण यांची अपया ता यांमुळेदेखील तो उ व ू
शकतो . या थायिमन कमतरत े या प रि थतीच े अनेकदा िनदान होत नाही, याम ुळे
थायिमनची मा ा घ े याची स ंधी चुकते. अनेकदा म स ेवनाची ल ण े ही एकसारखीच
अस यान े हे िनदान होत नाही आिण प रणामी ग ंभीर सम या उ वतात . कोसा कोफ ल ण -
समु चय हा तनाकार शरीर (mammillary body ), अ -मि त क भाग (frontal brain
areas ) आिण अिभवाही मि त क क ाचा भाग (thalamic region of the brain ) या
भागांना होणा या हानीशी स ंबंिधत आह े (कोलच े टर आिण इतर २००१ ; कोपेलमन आिण
इतर ,२००१ )
एखा ा अपघाताम ुळे म दूला इजा झा यास देखील मृितलोप होऊ शकतो ( वायर आिण
लेटर, १९७८ ; ट्युबर आिण इतर , १९६८ ). म दूम ये एकपथी प रसप मि त क दाह या
आजारा या झाल े या स ं मणाम ुळे देखील मृितलोप हो याची श यता असत े.
सं मणा या अ प कालावधीत देखील ह े म दू या ि प ीय खंडांना (temporal lobes )
गंभीर इजा क शकते. या सं मणाम ुळे मृितलोप झाले या णाला एका कौश या या
कामािवषयी िवचारल े गेले, याला ती गो मािहत आह े क नाही ह े तो ओळख ू शकला नाही ,
परंतु ती गो तो क न दाखव ू शकला . हे सबोध आठवणी या अन ुपि थतीत देखील
अबािधत राहणा या कौश य अ ययना चे उदाहरण आह े (िग ह ली आिण इतर , २०१४ ). munotes.in
Page 104
बोधिनक मानसशा
104 मृितलोपा या िवकाराम य े भाषा आिण स ंक पना अनेकदा अबािधत राहतात . ण
िनयिमत बोलत असल ेली भाषा याला समज ू शकत े, तसेच या भाष ेत िवचारल ेला
णाला समजू शकतो , तसेच एखादी व त ू आिण याचा उपयोग देखील ण ओळख ू
शकतो . संशोधका ं या मते, भाषा आिण स ंक पना यांचे हण ह े सु वाती या काही
वषा म ये होते. भाषा आिण संक पना यांिवषयक म ृती लवकर हण क ेली जात े हणून ती
अबािधत राहते, क भूतकाळातील घटना ं या प ुरावलोकनाप े ा ती वेगळी असत े हणून ती
अबािधत राहत े, याबाबत अच ूक अंदाज बा ंधता य ेत नाही . अशा घटना ंचा अ यास करताना
िव मरणाच े कारण म ृितभंश आह े क म ृती या सांकेितकर णातील अपयश ह े आह े, हे
जाणून घेणे आव यक आहे (लॉ टस , १९८० , पृ. ७४).
अनेक बोधिनक मानसशा आिण चेता-मानसशा यां या मते, दीघ कालीन म ृतीचे
संघटन आिण मा ंडणी ही मृितलोपा या अ यासाशी िनगिडत आह े. अ पकालीन म ृतीला
कोणताही ध का न पोहोचता द ेखील दीघ कालीन म ृतीम य े हास िदस ून येतो. याव नच
असे िस होत े, क अ प- आिण दीघ कालीन म ृती वतं आह ेत. वतःिवषयी ची मािहती ,
एखा ा घटन ेची म ृती, मृितलोपा म ये न होऊ शकत े, परंतु िनयिमत सराव केलेली
मािहती अथवा कौश यावर मृितलोपा चा प रणाम िदस ून येत नाही , याव न अस े संभवते
क मािहती या कारान ुसार मृतीचे िविवध कार अस ू शकतात . नवीन म ृत चे हण
झा यान ंतर नवीन आठवण म य े काही काळ चेताशा ीय बदल होतात (गॅलोटी, २०१४ ,
पृ. २२६). संशोधनात ून अस े िस झाल े आह े, क िह पोकॅंपस या म दू या भागाची
मृती या पुन ा ीम ये मह वाची भ ूिमका असत े, परंतु सव च कार या दीघ कालीन
मृती या ि य ेम ये िह पोक ॅंपसचा समाव ेश अस ेलच अस े नाही.
याव न आपण हण ू शकतो , क सव च बोधिनक मता कमी अिधक माणात म ृतीवर
अवल ंबून असतात . सव कार या बोधिनक ि य ेम ये मृतीची मह वा ची भूिमका असत े.
मृतीवर अज ूनही संशोधन सु आह े. मृती े ातील नव नवीन स ंशोधनाम ुळे मृती या
इतर े ांम ये देखील नवीन िवकास होऊ शकतो . आता प ुढील भागात आपण दीघ कालीन
मृती या रचन ेचा अ यास क .
७.३ दीघ कालीन मृतीची संरचना (The structure of LTM )
पुढील ाची उ र े ा:
● पुढीलप ैक कोण या फळाचा आकार जा त गोलाकार आह े? सफरच ंद ,आंबा, केळी
● तुम या आवड या गा याच े श द आठवा .
● तु ही त ुमचा मण वनी िव ुत भा रत / चाज कसा करता ?
● भारताचा वात ं य िदन कधी साजरा करतात ?
● ५×४ = ? िकंवा १२- ७ =?
वरील िदल े या य ेक ाच े उ र द े यासाठी त ु हाला दीघ कालीन म ृतीम ये
साठवल े या मािहतीचा उपयोग करावा लागतो . काही व ेळेला आप याला उ र चटकन munotes.in
Page 105
दीघ कालीन म ृती - I
105 आठवतात , तर काही व ेळेला आप याला क याव े लागतात . दो ही काराम य े मािहती
ही दीघ कालीन म ृतीम ये साठवली जात े.
िव यम ज े स यांनी १९८० म ये ाथिमक मृती (primary memory ) आिण द ु यम
मृती (secondary memory ) यांमधील फरक प क ेला. िव यम ज े स यां या
मतानुसार, दीघ कालीन म ृती अथवा द ु यम म ृती हे असे एक भा ंडार अथवा असा साठा
आहे, याम य े वत मानात बोधव थ ेत नसल ेली मािहती साठवली जात े आिण
आव यकत ेनुसार ती पु हा म ृतीपटलावर आण ून वापरली जात े. आपण ज े हा एखादी गो
आठव याचा य न करतो , ते हा आपण अ पकालीन म ृतीचा वापर करतो . आपण
वत मानात एखादी गो जाणीवप ूव क आठवत नसलो , तरीही सव कार या म ृतीची
साठवण अथवा स ं ह दीघ कालीन म ृतीम ये केला जातो .
अशी क पना करा , क दीघ कालीन म ृती संगणकातील मािहती सं ाहका माण े (हाड
ाई ह ) आहे. या माण े संगणकातील मािहती स ं ाहका म ये गाणी , ितमा , द तऐवज
अशा सव का र या मािहतीचा साठा क ेला जातो , याच माण े दीघ कालीन मृतीम य े
देखील सव कार या मािहतीची साठवण क ेली जात े. समजा , आप याला स ंगणकावर
िविश कारची संिचका/फाईल उघडायची असेल, तर आपण या माण े या या
अँि लकेशनचा / उपयोजन मा यमाचा उपयोग करतो . उदाहरणाथ , एखादी ितमा
उघड यासाठी या ितमा मा यमाचा उपयोग होईल , एखाद े वेबपेज गुगलम ये उघडल े
जाईल . या उपयोजन मा यमाची त ुलना अ पकालीन म ृती िकंवा काय कारी म ृतीशी
करता य ेईल. दीघ कालीन म ृती ही संगणकाळातील मािहती स ं ाहका माण े काम करत े, तर
अ पकालीन म ृती आिण काय कारी म ृती ही उपयोजन मा यमा माण े काम करत े.
र यावर चालताना आपण समो न य ेणा या य ला ओळखतो आिण नावान े हाक
मारतो , िकंवा एखा ा िसन ेमातील एखा ा कलाकाराच े नाव आप या ला आठवत े, िकंवा
एखाद े िशकल ेले वा आपण वाजवतो , या सव च गो म ये आपण दीघ कालीन म ृतीचा
वापर करत असतो .
७.४ बह िवध मृती- णाली चे ा प (Multiple Memory System
Model )
मागील िवभागाम य े चचा के या माण े अ पकालीन म ृती आिण काय कारी म ृती यांचे
वतं घटक आह ेत. परंतु अटिक सन आिण िश न (१९६५ ) यांनी दीघ कालीन म ृतीची
मांडणी एकल साठा व पात क ेली. ही मांडणी सव संशोधका ंनी मा य क ेली नाही . काही
संशोधका ं या हण यान ुसार दीघ कालीन म ृतीचेदेखील िविवध घटक अि त वात आह ेत.
परंतु, या घटका ंची एक ूण सं या िकती, याचे व प कस े आहे आिण या ंचे पर पर स ंबंध
कसे आहेत, याबाबत अच ूक अंदाज बा ंधला ग ेला नाही आिण या िवषयावर वाद कायम
आहेत.
हम न एिब ंगहाऊस (१८८५ ) यांनी िलिहल े या “युबेर दास ग ेडे तनीस ” - ‘Über das
Gedächtnis ( मृतीिवषयी ) या पु तकाम य े मृतीचा िनयोजनब प तीन े केलेला munotes.in
Page 106
बोधिनक मानसशा
106 अ यास नम ूद केला आह े. यांचे संशोधन हे यं वत शाि दक अ ययन (rote verbal
learning ) या मृती या िविश घटकावर क ि त होत े. शाि दक अ ययनाम य े श द
अथवा वा य े अ ययन क न ती ल ात ठ ेवणे याचा समाव ेश होतो (िग ह ली आिण इतर ,
२०१४ , पृ. २६०) या कार या अ यायाम य े एका िविश कारची हणज ेच अथ हीन
श दांची यादी पाठ क न ती आठवण े याचाद ेखील समाव ेश होतो . एिबंगहाउस या ंनी
या या स ंशोधनाम य े अशाच तीन अ री अथ हीन श दा ंचा वापर क ेला, उदाहरणाथ ,
MIR, VOL, RAB इ यादी . तीन अ री अथ हीन श दा ंची मा ंडणी वर - यंजन- वर
या माण े केली होती . याने वतःलाच स ंशोधनाम य े यु क न घ ेतले होते. अशी
अथ हीन अ रा ंची यादी क न ती पाठ होईपय त यान े याच े वारंवार पठण क ेले. जोपय त
तो सव यादी कोण याही ुटीिशवाय बरोबर आठवत नाहीत , तोपय त यादीतील सव
अथ हीन श द ल ात ठ ेव यासाठी लागणा रा वेळ आिण ल ात ठ ेव यासाठी आव यक
असल े या प ुनरावृ ी स ं या मोजली . या संशोधनात ून मृतीबाबत आिण िव मरणा बाबत
अनेक खुलासे केले, यािवषयी आपण प ुढील घटकाम य े समज ून घेऊ.
अनेक संशोधका ंनी म ृतीवर अ या स केला आिण दीघ कालीन म ृतीचे िविवध कार
मांडले. एका उपहासा मक ब ंधाम य े टुलिवंग यांनी मृती या सव कारा ंची यादी क ेली
आिण म ृतीचे एकूण २५६ कार आह ेत, असे मत मा ंडले. याम य े णदीप मृती
(flashbulb memory ), सारांश म ृती (gist memory ), अबोध मृती (non-
conscious ) इ यादी मृत चा समाव ेश होतो . रॉिडजर , माच , आिण ली (२००२ , पृ. १)
यां या मत े, मृती ही यापक स ंक पना अस ून अस ं य मानवी बोधिनक मता ंचा समाव ेश
मृतीम य े होतो. िग ह ली या ं या मते, मृतीचे वग करण ह े मािहतीच े यावाहना करताना
बोधाव थ ेत य नपूव क मािहती आठवली जात े क नाही, याव न कर यात याव े (िग ह ली
आिण इतर , २०१४ ).
सामा यतः संशोधका ंचे यावर एकमत आह े, क असूचक आिण सूचक मृती या अनु मे
अ य मृती आिण य मृती हणूनदेखील ओळख या जातात , या एकमेकांपासून
िभ न आह ेत. असूचक िक ंवा अ य म ृतीम य े (Non-declarative or implicit
memory ) मािहतीचा वापर अबोधाव थ ेत केला जातो . कोण याही जाणीवप ूव क
य नािशवाय आधी क ेले या िनयिमत सरावात ून अथवा अनुभवात ून अशा म ृती तयार
होतात . सूचक िक ंवा य म ृतीम य े एखा ा घटन ेची, संगाची, िठकाणाची , मािहती
जागृतपणे आिण जाणीवप ूव क मािहती प ु हा मृतीपटला वर आणली जात े (िग ह ली आिण
इतर, २०१४ , पृ. २६१) याबाबत प ुढील घटकाम य े सखोल अ यास क .
रायल या ं या मतानुसार, अ य म ृती या एखादी गो ‘कशी करायची ’, तर य म ृती या
‘एखादी गो हणज े काय आह े’ या ाशी िनगिडत असतात . एखा ा वाहनािवषयी जाण ून
घेणे अथवा वाहनाला चार चाक े असतात , हे जाणून घेणे, हे य म ृतीचे उदाहरण आह े,
तर त े वाहन कसे चालवायच े, हे समज ून घेणे अ य म ृतीचे उदाहरण आहे. य
मृतीम य े आपण एखा ा गो ीिवषयी जाण ून घेतो, तर अ य मृतीम य े एखादी गो
कशी वा परायची िक ंवा एखा ा गो ीचा उपयोग कसा करा वा, हे िशकतो .
सूचक मृतीम य े दीघ मृतीतील सं िहत मािहती या सबोध प ुन: मरणाचा समाव ेश
असतो , तर सबोध नसणा या , परंतु पूव -अ ययनावर आधा रत प ुन: मरणाचा समाव ेश munotes.in
Page 107
दीघ कालीन म ृती - I
107 असूचक मृतीम य े होतो. गाडी कशी चालवावी, याबाबतीत त ु ही प ूव िशकल ेले असता ,
यासाठी त ु हांला बस ून ते ट पे आठवाव े लागत नाही िक ंवा तु हांला बशीचा उपयोग
कर याचा ह ेतू अगोदरच माहीत असतो , यासाठी तु हाला आठव याची आव यकता
नसते, क अ न वाढ यासाठी कशाचा वापर करावा . तु हाला गाडी चालवताना िक ंवा
बशीचा वापर करताना याम य े समािव असणा या ट या ंिवषयी जाणीवप ूव क िवचार
कर याची गरज नसत े ( ाफ आिण श ॅ टर १९८५ ,१९८७ ; शॅ टर १९८७ )
मृती या काही चाच या य (सबोध ) मृतीवर आधा रत असतात , याम य े
जाग कपण े मृतीचे यावाहना केले जाते, तर काही चाच या अ य म ृतीचे मापन
करतात . मु यावाहना (free recall ), सांकेितक यावाहना (cued recall ),
यािभ ान (recognition ) अशा कारच े मापन य म ृतीवर अवल ंबून असत े,
याम य े जाग कपण े मािहती प ु हा आ ठवली जात े. या ा याच े कान मोठे आहेत आिण
याला स ड आह े, अशा ा याच े नाव सा ंगा िकंवा अरबी सम ु ाने वेढलेले गेट वे ऑफ
इंिडया कोण या शहरात आह े?’ ही का ही सांकेितक यावाहना ची उदाहरण े आहेत. या
कार या यावाहना म ये िविश कार चे संकेत िदलेले असतात. मु यावाह नाची
काही उदाहरण े पुढील माण े: महारा ाची राजधानी कोणती ? एखा ा फळाचा
(सफरच ंदाचा) रंग कोणता ? इ यादी . तर, कुंग फु पांडा तुमचा आवडता िसन ेमा आह े का?
क याक ुमारी ह े भारताच े सवा त दि ण टोक आह े का? ही काही यािभ ा नाची उदाहरण े
आहेत. या सव प त म ये य म ृतीचा वापर क ेला जातो , याम य े जाणीवप ूव क आिण
जाग कपण े मािहती आठवली जात े.
तथािप , श द संल नता (word association ) िकंवा श द-खंड पूत (word fragment
completion ) याम य े मािहती जाग कपण े आठवावी लागत नाही . श द-खंड पूत ही पूव
अ ययन क ेले या आिण दीघ कालीन म ृतीम ये साठवले या श दा ंचे आिण म ृतीचे मापन
कर याची एक प त आह े. या काराम य े अपूण श द सादर क ेला जातो आिण अप ूण श द
पूण करायच े असतात . उदाहरणाथ E _ E _ _ A _ T (यो य उ र ELEPHANT ), _ I C
_ O _ Y (VICTORY ).
अ य म ृतीचे मापन कर याची द ुसरी प त हणज े श द संल नता प त (word
association method ). थान प तीम य े (method of loci ) प रिचत िठकाणा ंची एक
सूची बनव ून यापास ून एक का पिनक कथा बनवली जात े आिण यायोग े श द ल ात ठ ेवले
जातात . उदाहरणाथ , थम यु ांसमोर श दांची यादी सादर क ेली जाते (पेन, बॅग, शट ,
तेल, इ यादी ). यानंतर य ु ाला ट ेशनपास ून घरापय त या वाट ेवरील द ुकाने यांसार या
मागा वरील िठकाणा ंची मािलका आठवावी लाग ेल. यानंतर, यु ाला थम श द आिण
थम िठकाणाची पर परस ंवादी ितमा (Interactive Image ) तयार करावी लाग ेल.
उदाहरणाथ , पिह या द ुकानात िवकल े जाणार े पेन हरवल े. िजतक ित मा िविच िततक
मृती चा ंगली. दुसरी प त हणज े आधार णाली (peg system ). या प तीम य े आपण
वतःची अशी प त वाप शकतो . उदाहरणाथ , श दांची यादी ल ात ठ ेव यासाठी आपण
यमक असल े या श दा ंचा (एक – केक, दोन – फोन, तीन – िपन, चार – कार) अशा कार े
वापर क शकतो . सव श द संल नता प तीम य े या याशी आपला काही व ैयि क स ंबंध
आहे अशा एखा ा गो ीशी आपण श द जोडत असतो . munotes.in
Page 108
बोधिनक मानसशा
108 या पाठात अगोदर उ ल ेख केले या णा या उदाहरणा मुळे आपणास असूचक आिण
सूचक मृतीमधील फरक समज यास मदत होत े. णा या मृितलोपा मुळे या या सूचक
मृतीचा हास झाला, परंतु या या अस ूचक मृतीवर प रणाम झाला नाही .
मृितलोपा नांतरदेखील तो ण नवीन गो ी िशक ू शकत अस े. परंतु, या यावर उपचार
करणा या डॉ टरा ंना तो ओळख ू शकत नस े. ि पअस आिण इतर (२००१ ) यांनी
मृितलोपाची १४७ करण े अ यास ली आिण याम य े असे आढळ ून आल े, क असूचक
मृतीवर प रणाम होत नाही आिण ती अबािधत राहत े, परंतु सूचक मृतीम य े सम या
आढळ या .
मृितलोपाने ासल े या एका मिहल ेची वै क य घटना -
ि वस मनोिवकार त ा एडोअड लॅपेरेडे (१९९१ ) यांनी ते उपचार करत असल े या एका
मृितलोपान े ासल े या ीचे करण सादर क ेले. ती पाच वषा साठी णालयाम य े
उपचार घ ेत होती , परंतु तरीद ेखील ित यावर दररोज उपचार करणा या प रचा रका आिण
वै क य कम चा या ंनादेखील ती ओळखत नस े. िमिनटाप ूव झाल े या घटना आिण ितला
सांिगतल ेली मािहती देखील ती िवसरत अस े. ती छाप स ूिचत कर यासाठी ित यावर
सुई/टाचणी टोचण े (pin prick ) ही प त वापर याच े ठरले. लॅपेरेडे या ीला भेटायला
गेले आिण यांनी आप या हातात एक टाचणी लपवली होती , जी ह ता ंदोलन करताना
ितला टोचू शकेल. जे हा लॅपेरेडे यांनी ह तांदोलनासाठी हात प ुढे केला, ते हा या
ीनेदेखील याला अिभवादन क ेले आिण ितला टाचणी टोचली , परंतु टाचणी टोच याच े
ती िवसरली, असे िदसून आल े. काही व ेळाने लॅपेरेडे यांनी ितला ह ता ंदोलन कर यासाठी
पु हा हात प ुढे केला, परंतु याव ेळी टाचणी टोचल े या वेदनांची कोणतीही जाणीव
नसतानाद ेखील ितन े हात िमळव यास नकार िदला . ितने हात का िमळवला नाही , असे
िवचारल े असता ितन े सांिगतल े, क एखा ाला अिभवादन करायच े क नाही, हे ठरव याचा
ितला पूण अिधकार आह े, तसेच ह ता ंदोलन करायला नकार िद याच े कारण िवचारल े
असता ितन े प क ेले, क लॅपेरेडे यां या हातात कदािचत एक टाचणी आहे. याव न
असे िदसून येते, क जरी या घटन ेची जाणीवप ूव क आठवण नसली , तरी काही माणात
मृतीची साठवण झाली होती , याम ुळे ितने लॅपेरेडे यांना हात िमळव यास नकार िदला .
या घटन ेव न ब ॅडली यांनी असे नमूद केले, क म ृितलोपामधील अ ययन हे वैिव यप ूण
िविवध काया साठी िव तारल े जाऊ शकत े, यासाठी हणज ेच मूळ अ ययन स ंगां या
पुन ा ीसाठी य म ृतीची गरज भासत नाही (िग ह ली आिण इतर , २०१४ , पृ. २६२).
टुलिवंग यांनी ि -खंडीय (tri-partite model ) हणून ओळखल े जाणार े दीघ कालीन
मृतीचे तीन भागा ंचे/खंडांचे ा प सुचिवल े. टुलिवंग यांनी सूचक मृतीम य े, ासंिगक
मृती आिण अथ - मृती असे िवभाजन क ेले. ासंिगक म ृतीम य े व-च र ा मक
मृतीसिहत वैयि क अन ुभव, घटना , संग यांसंबंधी या म ृतीचा समाव ेश होतो , तर अथ -
मृती ही जगािवषयीच े (सामा य ) ान आिण व त ुि थती , संक पना आिण भाषा
यांिवषयीची म ृती असत े.
घटने या वेळेवर आधा रत कालख ंड हा ासंिगक म ृती या यावाहना साठी जबाबदार
असतो , तर अथ - मृती या यावाहना साठी कालख ंड जबाबदार नसतो . आपण एखादा munotes.in
Page 109
दीघ कालीन म ृती - I
109 श द पािहला, हे ल ात ठ ेवणे आिण या श दाचा अथ समज ून घेणे यात फरक आह े, याचे
उदाहरण टुलिवंग यांनी िदले आहे (िग ह ली आिण इतर , पृ. २६३). टुलिवंग (१९७२ )
यां या मतानुसार, ासंिगक आिण अथ - मृती यांम ये काही मह वाच े फरक आह ेत.
ासंिगक मृती ही एखा ा घटन े या प रि थ ती या आिण एखा ा अन ुभवा या मृतीशी
िनगिडत आह े, तर अथ - मृती ही भाषा, व तुि थती आिण ान या ंसंबंिधत म ृती आहे.
ासंिगक मृतीचे व प अन ुभवा मक आह े आिण व ेळेशी िनगिडत आह े, तर अथ - मृतीचे
व प ितका मक अस ून कालख ंडावर अवल ंबून नाही . टुलिवंग यां या हण यान ुसार
ासंिगक मृतीम य े य ययाचा स ंभव अिधक असतो , तर अथ - मृतीम ये य ययाचा
संभव त ुलनेने कमी असतो . ासंिगक मृतीत मु य व े ‘के हा’ आिण ‘कुठे’ हे स ंबोधल े
जातात , तर अथ - मृतीम ये ‘काय’ हा स ंबोधला जातो.
तथािप , ासंिगक मृती आिण अथ - मृती यांम ये नेमका असा प भ ेद आह े, याबाबत
बोधिनक शा ातील स ंशोधका ंचे एकमत नाही . कोहेन आिण वायर (१९८१ ) यां या
मतानुसार, सव च कार या म ृती या शाखा ंचे वग करण घटना स ंग अथवा अथ -
मृतीम ये काटेकोरपण े करता य ेणार नाही . उदाहरणाथ , जर त ु हाला कोणी िवचारल े,
“तु ही चा ंगले गायक आहात का?” तर याच े उ र प ुढील म ुद् ांवर आधा रत अस ेल- तु ही
अलीकड े केलेले एखादी काय दश न ( ासंिगक मृती), संगीत िशक याचा अन ुभव, तु ही
संगीतामधील उ ीण केले या परी ा (अथ - मृती) आिण या दो ही कार या म ृत चे
संयोजन (आ मच र ा मक म ृती).
वायर यांनी सुचिव यानुसार, दीघ कालीन मृतीचा िवचार हा सूचक ( य ) आिण
असूचक (अ य ) मृती यांम ये भेद करणारी म ृती हण ून केला जावा (१९८६ , १९९३ ,
२००४ ), जेथे वाचक म ृतीम य े ासंिगक मृती आिण अथ - मृती यांचा समाव ेश होतो
(िग ह ली आिण इतर , २०१४ ).
वायर (२००४ ) यांनी तािवत क े या माण े मृतीचे यापक वग करण सूचक आिण
असूचक मृती यांम ये केले जावे. सूचक मृतीचे वग करण ह े पुढे व तुि थती आिण
आकड े यांम ये केले जाते आिण या म ृतीशी स ंबंिधत असणारा म दूचा भाग, हणज े म य
ि प ीय ख ंड अ -मि त क -प छ (medial temporal lobe diencephalon ). असूचक
मृती ही प ुढे चार भागा ंम ये िवभागली जात े: म दू या रेिखत िप ंड (corpus s triatum ) या
भागाशी िनगिडत असणारी ि या मक म ृती (कौश य े आिण सवयी ); नव-बा पटला शी
(neocortex ) संबंिधत ाथिम क करण (priming ), वेदिनक अ ययन (perceptual
learning ); िति माग (reflex pathways ) आिण सरल अिभजात अिभस ंधान
यां याशी संबंिधत असंलि नत अ ययन (non-associative learning ); सरल अिभजात
अिभस ंधान, यांतील भाविनक िति या या -मि त क ख ंडाशी (amygdala ) आिण
अ थीप ंजरीय िति या (skeletal responses ) अनुमि त काशी (cerebellum )
संबंिधत आह ेत.
तथािप , अथ - मृती आिण ासंिगक मृती यांची साठवण /जतन वतं प तीन े केले जाते,
क याम य े काही माणात पर पर या ी िदसून येते, याबाबत वाद कायम आह े. परंतु, munotes.in
Page 110
बोधिनक मानसशा
110 संशोधनाम य े हे िस झाल े आह े, क सूचक आिण असूचक मृती या वतं अस ून
यांम ये िनि तपण े फरक आह े.
यापुढील पाठाम ये आपण सूचक आिण असूचक मृती यांचा सखोलपण े अ यास क .
आपण या पाठात पािहल े, क सो या श दा ंत दीघ कालीन म ृती, हणज े मािहतीचा
अमया िदत साठा /सं ह, जो स ुि थतीत राखला जातो आिण दीघ काळासाठी प ुन ा केला
जाऊ शकतो , सामा यतः आजीवन . दीघ कालीन म ृतीची मता ही अमया द आह े आिण
ितचे अंकांम ये मापन क ेले जाऊ शकत नाही .
बोधिनक मानसशा आिण च ेता-मानसशा या दो ह म य े ‘ मृितलोप ’ ही स ं ा
‘ मृितलोप ल ण -समु चय’ या ि थतीला उ ल ेिखत करत े (िग ह ली आिण इतर , २०१४ ).
ही ि थती दीघ कालीन म ृती या काय प तीत िबघाड िनमा ण करत े.
उ रकािलक म ृितलोप हा िनवडक र या दीघ कालीन म ृतीवर प रणाम करतो आिण
याची पाच मह वाची व ैिश ्ये आहेत (कोहेन, १९९७ ). पूव कािलक म ृितलोप हा या या
आरंभापूव “अित अ ययन ” केले या साम ी , जसे क भाषा , सामा य िव ान , वेदिनक ,
सामािजक , आिण इतर कौश य े, यांवर प र णाम करत नाही .
७.६
१. मृती आिण म ृितलोप या ंचे सिव तर वण न करा .
२. बह िवध म ृती णाली ा प प करा .
३. खालील स ंक पना ंवर लघ ु टीपा िलहा :
अ) दीघ कालीन म ृतीची मता
ब) उ रकािलक म ृितलोप
क) पूव कािलक म ृितलोप
ड) दीघ कालीन म ृतीची स ंरचना
७.७ संदभ
१. Gilhooly , K.; Lyddy , F. & Pollick , F. (2014 ). Cognitive Psychology ,
McGraw Hill Education
२. Galotti , K. M. (2014 ). Cognitive Psychology : In and Out of the
Laboratory . (5th ed.). Sage Publications (Indian reprint 2015 ).
७.५ सारांश
munotes.in
Page 111
111 ८
दीघ कालीन म ृती - II
घटक संरचना
८.० उि ्ये
८.१ असूचक मृती
८.१.१ कौश य अ ययन
८.१.२ सवयीच े अ ययन
८.१.३ पुनरावृ ी ाथिमक करण
८.२ सूचक म ृती
८.२.१ ासंिगक मृती
८.२.२ भिव यल ी म ृती
८.२.३ व-च र ा मक मृती
८.२.४ अथ - मृती
८.३ सारांश
८.४
८.५ संदभ
८.० उि ्ये
या घटकाचा अ यास क े यांनतर िव ाथ खालील बाबी समज ून घेऊ शकतील :
➢ सूचक आिण असूचक मृतीमधील फरक समज ून घेणे.
➢ असूचक मृतीचे तीन कार समज ून घेणे.
➢ सूचक मृतीचे कार समज ून घेणे .
➢ या े ातील मह वप ूण वृ इितहास जाण ून घेणे.
munotes.in
Page 112
बोधिनक मानसशा
112 ८.१ असूचक म ृती (NON DECLARATIVE MEMORY )
मागील पाठाम ये आपण म ृती हणज े काय समज ून घेतले, या पाठाम ये आपण म ृतीचे
यापक व पात कर यात य ेणारे वग करण म ृती या िविवध उपशाखा आिण या ंची काय
यांचा अ यास क . सव सामा य ग ृिहतकान ुसार ज े हा आपण एखादी गो , घटना अथवा
संग आठव याचा िकंवा ल ात ठेव याचा य न करतो , ते हा आपण ती जाग ृताव थेत
िकंवा बोधाव थ ेत करत असतो . परंतु, दैनंिदन जीवनातील बह ता ंशी मािहतीचा वापर
अबोधाव थ ेत होत असतो . उदाहरणाथ , दररोज अ ंघोळ करण े, पंखा ब ंद करणे िकंवा
िकराणा द ुकानांमधून सामान आणण े, इ यादी . अशा िविवध गो ी आठव यासाठी
आप याला िवश ेष य न याव े लागत नाहीत . आतादेखील ा पाठाचे वाचन करताना
कोणत ेही िवश ेष क तु हांला यावे लागत नाहीत . वरील सव च ि या करताना
बोधाव थ ेतील मािहती म ु ाम आठवावी लागत नाही , तर िनयिमत सरावान ुसार सहज या
गो ी क े या जातात . या सव ि या ंम ये मृती मह वा ची भूिमका ब जावत े आिण तु ही
यािवषयी जाणीवप ूव क सतक देखील नसता , क बोधाव थ ेतील ती तुम या ि या ंना कशा
कार े माग दश न करत े. दैनंिदन जीवनाम य े आपण अशा अस ं य ि या करतो , याम य े
अ य िक ंवा अबोधाव थ ेतील म ृती (non-conscious memory ) सहभागी असत े.
अबोधाव थ ेतील म ृतीला अ सूचक म ृती (non-declarative memory ) िकंवा अ य
मृती (implicit memory ) असे हटल े जात े. या असूचक मृतीचे पुढे वग करण होत े
आिण ती आप या दैनंिदन जीवना तील असं य कार या गो साठी क ेला जातो , या
अिभजात अिभस ंधान (classica l conditioning ), कौश याच े अ ययन (skill
learning ), आिण ाथिम क करण (Priming ) यांवर अवल ंबून असत े (िग ह ली आिण इतर
२०१४ ). जरी असूचक मृती या वगा म ये काही फरक असल े, तरी एकि त र या ते
सव च असूचक िकंवा अ य मृती कारा त मोडतात , कारण यासाठी सबोध
पुनस कलनाची (conscious recollection ) आव यकता नसत े. या कारची म ृती सव च
ािणमा ा ंम ये आढळत े आिण उ ा ंतीवादी श दांत मा ंडायच े, तर ही दीघ कालीन
मृती या णाल प ैक सवा त जुनी आह े (टुलिवंग १९८५ ब, १९९९ ).
आता आपण अ सूचक मृती या िविवध वगा िवषयी अिधक जाणून घेऊ, हणज ेच
कौश य अ ययन (skill learning ), सवयीच े अ ययन (habit learning ) आिण प ुनरावृ
ाथिम क करण (repetitive priming ).
८.१.१ कौश य अ ययन (Skill Learning )
असूचक मृती या या काराम य े आपण हण क ेले या िविवध कौश या ंचा समाव ेश होतो
आिण याला काया मक िक ंवा ि या मक मृती (procedural memo ry) असे हटल े
जाते. वाहन चालवण े, भांडी घासण े, संगणक वापरण े, एखाद े संगीत वा वाजवण े, एखादा
खेळ खेळणे, आपली सही करणे अशा िविवध ि या ंचा आिण कौश या ंचा समाव ेश या म ृती
काराम य े होतो. ि या मक मृतीम य े गतीिवधीय /गित ेरक कौश य े, उदाहरणाथ , कार
चालव यासाठी वापर यात य ेणारी गित ेरक कौश य े, बोधिनक मता उदाहरणाथ , ४×७
चा गुणाकार करण े आिण आकलना मक मता (perceptual learning abilities ) (जसे munotes.in
Page 113
दीघ कालीन म ृती -II
113 क , दोन र ंगा या छटा ंधील फरक ओळखण े, दोन ग ंधांमधील फरक ओळखण े) यांचा
समाव ेश होतो . िनयिमत सरावान े अशा कार या कौश याच े अ ययन अिधक चा ंग या
कार े होते आिण त े वय ंचिलत अथवा सहज होऊ शकत े. खरे तर, जर आपण या
कौश यापे ा अिधक ल ह े आप या िवचारा ंवर क ि त क ेले, तर ते कौश य पार पाड यात
अडथळा य ेऊ शकतो आिण आपली क ृती भािवत होऊ शकत े. ा प रणामाला / भावाला
डा मानसशा ा त ‘िव ेषणा ार े प ाघात ’ (paralysis by analysis ) असे हटल े जाते
(मोरॅन, २०१२ ).
सव साधारणतः म ृितलोप झाल े या णा ंम ये ि या मक मृती अबािधत अस याच े
िदसून येते. यापूव अ यासल े या घटकाम य े एच. एम. या णा या बाबतीत आपण त े
पािहल े आहे. लाइ ह व ेअ रंग नावा या आणखी एका णा या बाबतीत ह े वैिश ्य िदस ून
आले. लाइ ह व ेअ रंग हा एक स ंगीतकार होता याला ग ंभीर उ रकालीक म ृितलोपान े
(anterograde amnesia ) ासल े, तसेच या या प ूव कालीक म ृतीचादेखील मोठ ्या
माणावर हास (retrograde loss ) झाला आिण या या सूचक मृतीत (declarative
memory ) गंभीर िबघाड झाला. परंतु, याची स ंगीतिवषयक म तेवर फारसा प रणाम
झाला नाही आिण तरीही तो िपयानो वादन कर यास आिण सांगीितक वरिलपी वाच यास
स म होता . तथािप , तो ि ल स ंगीत रचना तो टाळत अस े, याव न याची ि या मक
मृती अबािधत रािहली असे िनद िशत होते (सॅ स, २००७ ).
८.१.२ सवयीच े अ ययन (HAbit Learning )
सवयीच े अ ययन ह े मानसशा ा तील अिभजात अिभस ंधान ा स ंक पन ेवर आधा रत
आहे. उ ीपक आिण िति या या दोन गो मधील िनयिमत सहस ंबंधा या आकलनाम ुळे
अशा कारची म ृती िनमा ण होत े. वत नवादातील (behaviorism ) घटकाम य े या
संक पन ेचा अ या स के याच े तुम या ल ात अस ेल. ा या ंवर कर यात आल े या िविवध
कार या योगा ं या मा यमात ून अन ेक वष ा म ृतीवर स ंशोधन कर यात आल े आहे.
मनु य ा याम य े या म ृतीचा अच ूक अ यास करता य ेणे कठीण आह े, कारण मानवाम य े
अ ययनावर म ु य व े जाणीवप ूव क यावाहनाचा (conscious recall ) भाव िदस ून येतो
(बेले आिण इतर , २००५ ; नो टन आिण इतर , १९९४ ).
‘संभा यता वग करण अ ययन ’ (Probabilities classification learning ) हे असे एक
िविश काय आहे, जे सूचक मृती या ह त ेपािशवाय सवयीच े अ ययन अ यास यासाठी
वापरल े जाते. या कार या काया म ये सहभागी य ना संल नता दश िवणारा संच
िशक यास सांिगतल े जाते. संल नता , तसेच उ ीपक आिण िति या या ंमधील स ंबंध
प नस यामुळे यांना तो संच आठवण े कठीण जात े. अनेकदा चाचणी क े यानंतर ा
झालेली मािहती सहभागी य कड ून ते काय यश वीपण े पूण कर यासाठी वापर ले जायला
हवे.
वायर आिण झोला (१९९६ ) या संशोधका ंनी अशाच कारचा एक शा ीय योग क ेला,
याम य े सहभागी य ना हवामानाचा अ ंदाज बांध याच े काय दे यात आल े होते. येक
चाचणीवर स ंभा य चार स ंकेतांपैक सहभागी य ना एक, दोन िक ंवा तीन स ंकेत दे यात
आले आिण याचे उि हवामाना या प रणामाचा अच ूक अ ंदाज (सूय काश अथवा munotes.in
Page 114
बोधिनक मानसशा
114 पाऊस ) बांधणे हे होते. सहभागी य ना िदलेले संकेत िविश कार या काड वर िदल े
होते, याम ये ि कोण , चौकोन , वतु ळ आिण िहरक यांचा समाव ेश होता . सादर क ेले या
येक संकेताचा हवामाना या प रणामा ंशी अ प असा स ंबंध होता . परंतु, येकाची
िनि त अशी स ंभा यता (fixed probability ) होती. येक सादर केले या स ंकेताबरोबर
अनु मे ७५%, ५७%, ४३%, २५% असे संघटन होते. जे हा एखा ा चाचणीम य े
एकापे ा अिधक स ंकेत असत , ते हा दोन स ंकेतांची एक ूण अथवा समायोिजत स ंभा यता
हवामानाचा अच ूक अंदाज ला वू शकत े. सहभागी य ना यांचा ितसाद एक कळ दाब ून
ायचा हो ता, याअ वय े यानी िदल ेला ितसाद बरोबर आह े, क चूक याबाबत देखील
यांना िति या िदली जाईल . सहभागी य ना या या भ ूतकाळातील चाच या ं या
मृतीवर िवस ंबून राहता आल े नाही , कारण य ेक संकेताची मांडणी अथवा ज ुळवणी
या कार े केली होती , क जेणेक न य ेक वेळी याचा िभ न प रणाम िदस ेल. सूचक
मृतीचा कोणताही प रणाम या िविश काया वर होऊ नय े, यासाठी ही काळजी घ े यात
आली होती . िनकालात ून अस े िदस ून आल े, क चाच या ं या ुंखलेनंतर सहभागी
य या कृतीत सामा यतः अंदाज वत िवणे (५०%) ते जवळपास ७०% यो य िति या
अशा कार े सुधारणा होत गेली. मृितलोप (amnesia ) असणा रे ण हे िविश काय
सामा यतः कमी अिधक माणात म ृितलोप न झाल े या सहभागी य माण ेच ६५%
इत या अचूक ितसादासह िशकतात आिण िश णा ंनंतर हे माण ५०-चाचणी गट या ंह न
अिधक होत े ( वायर , २००८ , वायर आिण झोला , १९९६ ). परंतु, िनरी णात ून अस े
िदसून आल े, क म ृितलोप झाल े या अशा णांना िश णा त ा झाल ेली
व तुि थतीवर आधा रत मािहती ल ात ठ ेवणे कठीण जात े ( वायर आिण झोला ,
१९९६ ).
८.१.३ पुनरावृ ी ाथिम क करण (Repeatition Priming )
ाथिमक करण (Priming ) ही अशी एक ि या आह े, याम य े उ ीप का या
सादरीकरणाम ुळे यानंतर या िति य ेवर प रणाम होतो (िग ह ली आिण इतर , २०१४ , पृ.
२६७ ). टुलिवंग यांनी १९८२ म ये ाथिम क करणाची ि या समज ून घे यासाठी योग
केला. योगा मधील सहभागी य ना , लोलक /लंबक, िस ांत, िहम-घसरगाडी ,
इ याद सारख े दैनंिदन जी वनात कमी वार ंवार वापरले जाणार े काही श द (low frequency
words ) पाठ कर यासाठी द े यात आल े होते. येक श द पटलावर ५ सेकंदासाठी
वतं पणे सादर कर यात आला . सहभागी य ना असे सांग यात आल े, क ा श दा ंवर
आधा रत एक म ृती चा चणी घ े यात य ेईल. यांची एका तासान ंतर आिण एका
आठवड ्यांनंतर चाचणी घे यात आली . सहभागी य ची चाचणी दोन कार े कर यात
आली . पिह या काराम य े यांना यािभ ान चाचणी (recognition test) दे यात
आली , याम य े यांना ‘हो’ िकंवा ‘नाही’ या प तीन े उ र ायच े होते. या चाचणीचा उ ेश
सहभागी य ची सूचक मृती तपासण े हा होता . दुस या कारची चाचणी ही खंड-पूत
चाचणी (fragment completion test ) होती, िजचा उ ेश सहभागी य ची असूचक
व पाची म ृती तपासण े हा होता .
सहभागी य ना खंड-पूत चाचणी म ये काही श द द े यात आल े. यातील रका या जागी
यांना अ रे भरावयाची होती . उदाहरणाथ , T _ E _ _ E _ , जो श द THEOREM munotes.in
Page 115
दीघ कालीन म ृती -II
115 असा आह े. सहभागी य ना िदले या श दा ं या यादीमधील अध श द ह े यांना याप ूव
िदले या यादीतील होत े, तर उरल ेले अध श द ह े नवीन होत े. िनकालात ून अस े प झाल े,
क अगोदर सादर क ेले या (learning phase ) श दां या बाबतीत सहभागी य ची
कामिगरी इतर श दा ंपे ा चा ंगली होती . दुस या कार या यािभ ान चाचणीम य े
सहभागी य समोर काही श द सादर कर यात आल े. हे श द प ूव िदल े या यादीम य े
होते का, हे ओळखून यांना ‘हो’ िकंवा ‘नाही’ अशी उ र े देऊन सा ंगायचे होत े.
िनकालाम य े असे आढळ ून आल े, क अच ूक ओळख ले गेले या श दा ं या त ुलनेत यो य
प तीन े पूण केले या श दा ंचे यािभ ान चा ंगले न हत े. या िनकालाव न अस े िस होत े,
क खंड-पूत चाचणीतील काया म ये असूचक िकंवा अ य मृतीचा वापर क ेला जातो .
१९८७ म ये वायर या स ंशोधकान े काहीसा सारखा योग क ेला. मृितलोप झाल े या
णांम ये सूचक मृती या ह त ेपािशवाय देखील प ुनरावृ ी थिम क करण (repetition
priming ) अबािधत राहत े, हे दश िवणे हे या योगाच े उि ्य होते. संशोधनातील सहभागी
य ना श द- तंभ पूत (word stem completion ) हे काय दे यात आल े, याम य े
यांना श दाचा िक ंवा वा याचा सु वातीचा भाग सादर क ेला गेला आिण प ुढील भाग यांना
पूण करावयाचा होता. सहभागी य ना काही श दा ंची यादी पाठ कर यासाठी द े यात
आली . या योगा या चाचणी ट याम य े यांना श दांचा सु वातीचा भाग सादर कर यात
आले, जे यांना पूण करायच े होते. उदाहरणाथ , Capital हा श द यादी म ये असेल, तर
चाचणी म ये तो श द अपूण व पात ‘cap____ ’ अशा कार े िदला जाईल , जो सहभागी
य ना पूण करायचा होता. िदलेला अप ूण श द ‘cap____ ’ अनेक कार े पूण करता
येईल, जसे क capital , captain , caption , इ यादी . वायर यां या योगाम य े
चाच या ंचे तीन अव था हो या . मु यावाहन (Free Recall ) या पिह या अव थ ेत
सहभागी य ना पूव िदल े या यादी तील िजतक े श द आठवता य ेतील, िततके श द
आठव ून सा ंगायचे होते. सांकेितक यावाहन (Cued recall ) या दुस या अव थ ेत
सहभागी य ना श दांचा केवळ सु वाती चे भाग सादर कर यात आ ले, जे पूण
कर यासाठी क ेवळ अगोदर िदले या यादीतील श दा ंचा वापर करायचा होता . यादीतील
श दांिशवाय इतर कोण याही श दान े या श दा ंचा उव रत भाग पूण कर याची परवानगी
न हती . चाचणी या ितस या अव थ ेत सहभागी य ना अपूण श द द े यात आल े, जे
यांना पूण करायच े होते. परंतु, सादर केलेले श द क ेवळ प ूव िदल े या यादीमधील असाव े,
अशी कोणती ही पूव सूचना यांना दे यात आली न हती . िनकालाम य े असे प झाल े, क
खंड-आरंभ पूत (fragment stem completion ) या अव थ ेत मृितलोप झाल े या
णांची कामिगरी ही म ृितलोप न झाले या सहभागी य इतक च चांगली होती . याव न
असे िदसून येते, क खंड-आरंभ पूत ही अव था असूचक/ अ य मृतीवर आधा रत
आहे. मा , मृितलोप झाल े या णांची कामिगरी यावाहन काय , यात सूचक मृतीचा
समाव ेश होतो , यात मृितलोप न झाल े या सहभागी य प े ा िनकृ होती.
आता असूचक मृती आिण सूचक मृती यांमधील फरक आप या ल ात आलाच अस ेल.
परंतु हे मा य करण े गरज ेचे आहे, क आप या द ैनंिदन जीवनातील िविवध काया म ये या
दोन मृत म य े िनि त असा पर परस ंवाददेखील असतो . वायर यांनी िदले या
उदाहरणा नुसार (२००९ ), लहानपणी उ ाहकात अडक या या एखा ा भयावह घटन ेची munotes.in
Page 116
बोधिनक मानसशा
116 आठवण दीघ काळापय त जाणी वपूव क आप या ल ात राह शकत े, प रणामी माणसा या
मनात खोलवर उ ाहकाची भीती कायम राह शकते.
सूचक आिण असूचक मृत मधी ल संबंध अिधक खोल आह े. काही चेता-मानसशा आिण
बोधिनक मानसशा असा य ुि वाद करतात , क सूचक अथवा ासंिगक मृती या अनेक
चाच या ंम ये ि या मक मृतीचा सहभाग िदसून येतो (कोलस आिण रॉिड जर, १९८४ )
अशाच कार े, मृती ढी करणाचा अ यास करणा या संशोधका ंनी अस े सूिचत क ेले आहे,
क सूचक आिण ि या मक मृती पर परा ंशी स ंवाद साधतात ( ाउन आिण रॉबट सन,
२००७ ). परंतु, याबाबत सखोल स ंशोधन होणे गरजेचे आहे. या िवभागान ंतर आता आपण
सूचक मृती आिण ित या वगा चा तपशीलवार अ यास क या.
८.२ सूचक मृती (DECLARATIVE MEMORY )
या िवभागाम य े आपण सूचक म ृती या वगा चा अ यास करणार आहोत . सूचक
मृती या वगा म ये ासंिगक मृती (episodic memory ), व-च र ा मक म ृती
(autobiographical memory ), अथ िवषयक मृती (semant ic memory ) यांचा
समाव ेश होतो .
८.२.१ ासंिगक मृती (Episodic Memory )
ासंिगक मृती ही दीघ कालीन मृतीचा (long-term memory ) भाग असून ही म ृती
आप याला आप या गतकाळातील घटना आिण अन ुभव आठव यास मदत करत े. या
कारची म ृती आप याला गतकाळातील घडले या घटना प ु हा जाग ृतपणे अनुभव यास
मदत करत े (टुलिवंग, १९८३ , २००२ ब). टुलिवंग यांनी ासंिगक मृतीची तीन वैिश ्ये
सांिगतली आहेत (२००२ ब).
ासंिगक मृतीचे पिहल े वैिश ्य असे, क ती आप या व ेळेिवषयी या य िन जािणव ेशी
िनगिडत असत े आिण ही म ृती आप याला मानिसक ्या गतकाळात वास कर यास
मदत करत े. थोड यात सा ंगायचे, तर आप याला गतकाळातील घटना प ु हा आठव ून
अनुभव यास मदत करत े. टुलिवंग असा य ुि वाद करतात , क ‘that takes me back’
(‘ते मला माग े घेऊन जात े’) हा वा चार अचूकपणे ासंिगक मृतीचे वण न करत े. तुमचा
वाढिदवस त ु ही कसा साजरा क ेलात ह े आठव ून बघा , याव न त ु हाला ासंिगक मृतीचे
व प ल ात य ेईल. ासंिगक मृतीचे दुसरे वैिश ्य, हणज े ही म ृती वतः शी जोडल ेली
असत े. टुलिवंग (२००२ ) यां या हण यान ुसार या कार या मानिसक म ृतीचा वास
कर यासाठी वासी गरज ेचा आह े.
ासंिगक मृतीचे ितसर े वैिश ्य अस े, क ासंिगक मृती ही एका अनो या कार या व -
जाग क तेशी (autonoetic consciousness - self-knowing ) जोडल ेली असत े. ही
जाग कता आप याला आप या भिव यािवषयी िवचार कर यास , तसेच आप या
भिव याबाबत योजना आख यास मदत करत े. ही म ृती आप याला गतकाळातील घटना
ल ात ठ ेव यासाठी आिण कदािचत गतकाळातील एखादी ि या आपण व ेग या कार े munotes.in
Page 117
दीघ कालीन म ृती -II
117 कशी क शकलो असतो , असा िवचार कर यास मदत करत े. टुलिवंग (२००२ ) यां या
हण यान ुसार, ासंिगक मृतीमुळे आपण द ुस या य या ि कोनात ून एखादी घटना
समज यास मदत करत े, आपण या जागी असतो , तर आपण काय क ेले असत े, असे
समज यास मदत करत े; उदाहरणाथ , ‘तुमची ेन चुकली तर तु ही काय कराल ?’
टुलिवंग (२००२ ) यां या मते, िवकासा या ट याम य े ासंिगक मृतीचा िवकास उिशरा
होतो. परंतु, मानवी इितहासात याची उ ा ंती अलीकड ेच झाल ेली आह े. या कार या
मृतीचा हास लवकर होऊ शकतो आिण म दूला इजा पोच यास यात य यय य ेऊ
शकतो . तथािप , ही म ृती मु य व े मानवा ंसाठी अस ून ितची उ ा ंती अथ - मृतीपास ून
झाली आह े. मृितलोपाम ये होणारा ासंिगक मृतीचा हास हा िव वंसक अन ुभव असतो .
या म ृतीचे व प प ुनर चना मक आह े (िग ह ली आिण इतर , २०१४ ). जे हा आपण
एखादी गतकाळातील घटना आठवतो , ते हा या म ृती पु हा िनमा ण होतात आिण म ूळ
घडले या घटन ेपे ा वेग या अस ू शकतात .
मृतीची प ुनर चना मक ि या (The reconstructive process of the
memory )
वरील िवभागाम य े आपण अ यासल ेली मानिसक काल - वास (‘mental time travel’ )
ही सं ा अच ूकपणे एखादी गो आठव याचा आपला अन ुभव दश वते. गतकाळातील घटना
आप याला िकती स ु प अथवा ठळक पणे आठवतात , याचा आपण देखील अन ुभव घ ेतला
असेल. परंतु, आपण ह े ल ात घेणे आव यक आह े, क घटना / संगाची आठवण अथवा
मृती अच ूक िकंवा जशी या तशी एखा ा ित माण े नसत े. एखादी घटना आप याला
दूरदश नवर तशी या तशी प ु हा बघता य ेते, तसे मृतीचे नसत े. मृतीचे व प रचना मक
असत े, जे हा आपण एखादी गतकाळातील घटना ल ात ठ ेवतो, ते हा या घटन ेपूव आिण
घटनेनंतर घडल े या घटना ंची मािहती आपण दीघ कालीन मृतीम य े साठवतो आिण या
घटनेची पुनबा धणी अथवा प ुनर चना करतो .
ॉईड (१९०० , १९७६ ) यां या मते मृती कधीही बदल ू शकणार नाही , अशा
अप रवत नीय व पात असत े. ॉईड या ा मताला बाट लेट या स ंशोधकान े आ हान
िदले. िविवध स ंशोधनात ून बाट लेट यांनी (१९३२) असे िनदश नास आण ून िदल े, क
मृतीचे व प ह े केवळ िनि यपण े केले या घट नांचा साठा आिण यावाहन अस े नसून
पुनर चना मक व पाच े असत े. मृती ही क ेवळ प ुर पादनाची ि या नस ून याम य े
पुनर चनेचा िकंवा पुनबा धणीचा समाव ेश होतो (बाट लेट, १९३२ ).
परंतु, आठव याची ि या अच ूक नसत ेच अस ेही नाही . याचा अथ असा , क आठव याची
ि या ही या घटना ंची ह ब ेह ब ितक ृती नसत े. या ि य ेम ये बदल , ुटी आिण काही
माणात च ुकादेखील होऊ शकतात . मृती या प ुनर चना मक व पाम ुळे कोण या
प रि थ तीत म ृती अच ूक आिण िव ासाह असेल आिण कोण या प रि थतीम य े याम य े
काही माणात मृतीम ये ुटी संभवतात , हे ओळखण े मह वाच े आहे.
बाट लेट या स ंशोधकान े गतकाळातील अन ुभव आठवताना पबंधाचे मह व प क ेले.
यां या मते, पबंध (schema ) हे भूतकाळातील घटना , अनुभव, िति या या ंचे सि य munotes.in
Page 118
बोधिनक मानसशा
118 असे संघटन आह े (बाट लेट, १९३२ , पृ. २०१). बाट लेट यां या हण यान ुसार, मृती या
यावाहनाम य े सं ेपण (condensati on), िव तृतीकरण (elaboration ), आिव कार
(invention ) यांचा समाव ेश होतो . याच माण े, िविवध पबंधा या घटका ंचे िम ण
समािव असत े (पृ. २०५).
पबंध (schema ) हा एक म ृतीचा घटक अस ून या आप याला आप या भ ूतकाळातील
घटना नवीन घटना ंशी जोड यास मदत करतात , जे आप या वत नाला िदशा देते (िग ह ली
आिण इतर , २०१४ , पृ. २७१). हे पब ंध अथ - मृती (semantic ) आिण ासंिगक
(episodic ) मृतीमधील सहस ंबंध कट करतात . पबंध अपे ा िनि त करतात , या
नवीन घटन ेची अ प ता कमी कर यास मदत करतात . परंतु, या अप े ांमुळे काही माणात
गैरसमज अथवा च ुका हो ऊ शकतात . यूअर आिण ेये स (१९८१ ) यां या स ंशोधनाम य े
असे आढळ ून आल े, क य ात जरी श दा ंचे सादरीकरण क ेले नाही , तरी सहभागी
य ना या श दा ंची अप े ा आह े, असे श द त े नमूद करत . सीमा िव तार दोष
(boundary extension errors ) या संक पन ेम ये लोकांना मूळ सादर झाल े या क ्
देखा या त अिधक गो ी अस याच े आठवत े ( यूअर आिण ेये स, १९८१ , पृ. २०८).
एखा ा नवीन प रि थतीम य े आप या पबंधाशी स ुसंगत असल ेली मािहती आपण
अिधक चा ंग या प तीन े आठवतो . कधीकधी एखादी घटना य ात न घड ूनदेखील
आपण आप या अप े ेमुळे या घटन ेची आठवण करतो . यूअर आिण ेये स (१९८१ ) या
संशोधका ंनी पब ंध अप े ांचा प रणाम (schema expectancy effec t) समजून
घे यासाठी स ंशोधन क ेले. यांनी सहभागी य ना पदवीधर िव ाथ काया लयात
(graduat e students offi ce) सादर क ेले. या काया लयाची मा ंडणी अशा कार े केलेली
होती, याम य े काया लयाशी संबंिधत टंकलेखन य ं /टाईपरायटर , कॉफ -यं , योगासंबंधी
साधन े अशा काही गो ी हो या , तर काही कवटी आिण ख ेळणे यांसार या अनपेि त गो ी
हो या. या काया लयात वाभािवक आिण अप ेि त असल ेले काही सामान न हत े,
उदाहरणाथ , पु तके आिण द ूर वनी . सहभागी य ना ३५ सेकंद खोलीम य े बस यास
परवानगी द े यात आली आिण यानंतर यांना अनपेि त यावाह नाचे िविश काय
दे यात आ ले. सहभागी य ना खोलीत असल े या व तूं या अथवा घटका ं या यादीचे
िच अथवा शाि दक यावाहन (drawing or verbal recall ) कर यास सा ंग यात आ ले.
यांनी एकूण ८८ श दांचे यावाहन क ेले, यांमधील ७ क -चौकट व त ू हो या
(दरवाजाची म ूठ, िवजेरी िद या ंची कळ , इ यादी ). खोलीम य े ६२ व तू उपि थत हो या
आिण १९ अनुमािनत व त ू हो या , या खोली त न ह या. १९ घटका ंमधील व त ू ा
काया लयाशी स ंबंिधत सहभागी य या मनात असल े या पबंधाशी सुसंगत हो या .
३०% सहभागी य नी असेदेखील नम ूद केले, क खोलीम य े पु तके होती ; वा तिवक
खोलीम य े कोणतीही प ु तके ठेव यात आली न ह ती. अपे े माण े पबंधाशी सुसंगत
असल े या व त ूंचे यावाहन पबंधाशी स ुसंगत नसल े या व त ूं या यावाहनाप े ा
अिधक चांगले होते.
याच योगा या शाि दक यािभ ा न ि थती म ये (verbal recognition condition )
सहभागी य समोर १३१ व तूंची यादी सादर कर यात आली , यांतील ६१ व तू
अथवा घटक कच ेरीत ठ ेव यात आल े होते आिण ७० गो चा कच ेरीम य े समाव ेश न हता . munotes.in
Page 119
दीघ कालीन म ृती -II
119 सहभागी य नी चुक ने अशा १३ गो च े यािभ ान क ेले, या कच ेरीम ये न ह या .
परंतु, कचेरी या पबंधाशी स ंबंिधत आिण स ुसंगत हो या . याचबरोबर मह वप ूण , ठळक
आिण सहज िदसतील , अशा व त ू ओळख याची श यता अिधक होती .
यूअर आिण ेये स या ंचे संशोधन या या माण शा ीय प तीसाठी कौत ुकास पा
आहे. या संशोधना ने दश िवले, क पबंधातून ा होणारी मािहती ासंिगक म ृतीबरोबर
कशी संयोिजत होते. यातून अस ेही िदस ून येते, क एखादी घटना पबंधाशी स ुसंगत
नसेल, परंतु मह वा ची िकंवा ठळक अस ेल, तर ती ल ात राह याची श यता अिधक
असत े. व तूंची अच ूक ओळख आिण सादर न क ेले या व त ूंचे अचूक यावाहन या ंचे
अनुमान आप याला पबंधा या स ुसंगतीव न काढता य ेते. नवीन स ंशोधनात ून पबंधाचा
असा प रणाम समोर आला आह े, जो य दश मृत या (eyewitness memories )
पुन ा ी दर यान होणा या प रणामा ंशी सा य दश िवणारा आहे (ट्युक आिण यूअर,
२००३ ).
सहभागी य या ि य े ारे घटना ंचे यावाहन क शकल े, ती ि या आिण मृती
प :पाताचे (memory biases ) प रणाम ह े जाण ून घे यास इ छ ुक असणा या बाट लेट
(१९३२ ) यांनी दुसरे संशोधन क ेले. यांनी खालील माण े योगाची मा ंडणी क ेली. यांनी
यु ांसमोर काही कथा ंचे कथन क ेले आिण प ुनरावृ ी पुन पादन प तीन े (repeated
reproduction method ) चाचणी घ ेतली. यानंतर काही काळान े सहभागी य या
मरणात असल ेली गो यांना िलिह यास सा ंग यात आल े. कथेतील येक
तपिशला िवषयी ची यांची म ृती अथवा आठवण व ेगवेग या व ेळी तपास यात आली . या
संशोधनाम य े िमक प ुन पादन तं /प ती (serial reproduction technique )
वापर यात आली होती , याअ वय े एक सहभागी य दुस या सहभागी य स कथा
कथन कर ेल, यांनतर द ुसरी सहभागी य ितस या सहभागी य स कथा कथन कर ेल.
या माण े त ुत केले या कथा ंपैक एक कथा उ र अम े रकन इ ंिडयन लोक कथेवर
आधा रत होती , याच े शीष क ‘वॉर ऑफ द घो ट ्स’ असे होते. पि म स ं कृतीपे ा
अितशय िभ न असल े या क पना ंचा आिण श दा ंचा याम य े समाव ेश होता .
जे हा सहभागी य ना तुत कथा प ु हा आठव यास सा ंग यात आल े. ते हा अस े िदसून
आले, क सहभागी य नी संपूण कथा ल ात न ठेवता क ेवळ कथ ेची पर ेषा िकंवा मूळ
क पना ल ात ठ ेवली होती , तसेच बराचसा तपशीलद ेखील कमी क ेला होता आिण मूळ
कथे या तपिशला ंम येदेखील बर ेचसे बदल क े याच े िदसून आल े. सहभागी य नी कथन
केले या कथ ेमधील बदला ंना बाट लेट यांनी “transformation in the direction of the
familiar” (‘प रिचता या िदश ेने प रवत न’) असे संबोधल े आह े (पृ. १७८). सहभागी
य नी तुत कथ ेम ये सादर न क ेलेले, परंतु संभा य असल ेले िन कष काढल े. यांनी
अशा घटना ंम ये या या म ृतीमधील पबंधाचा वापर कथ ेशी ज ुळवुन घे यासाठी क ेला
होता. चुक या िक ंवा अस य घटना ंचा तपशील द ेतानादेखील सहभागी य चा
आ मिव ास अिधक होता. बाट लेट यांनी केले या योगावर व ैधते या ीन े टीका
कर यात आली . परंतु, मृतीचे पुनर चना मक ि या िनदश नास आण ून दे या या ीन े
हा योग मह वाचा होता. munotes.in
Page 120
बोधिनक मानसशा
120 जे हा आपण ासंिगक मृतीबाबत िवचार करतो , ते हा वाभािवकपण े आपण
गतकाळातील घडल े या घटना आिण स ंगांचा िवचार करतो . गतकाळातील घड ून गेले या
घटना आपण बदल ू शकत नाही . यामुळे आपली बोध िनक णाली क ेवळ अशा
गतकाळातील गो वर ल क ि त करत े, या गो ची मदत आप याला भिव यातील
योजना आख यास होत े. मृतीचे हे एक मह वाच े वैिश ्य आह े, याम ुळे आप याला
गतकाळातील घटना ंचा वापर क न वत मानाशी आिण भिव यकाळातील घटना ंशी
भावीपण े जुळवून घेणे सोपे जाते. उदाहरणाथ , एखा ा परी ेचा अिधक ताण घ ेत याम ुळे
मी परी ेत एखा ा उ राचा चुक चा पया य िनवडला , यामुळे मला परी ेत कमी ग ुण
िमळाल े. माझी मागील परी ेतील कामिगरी आिण याची म ृती जर भिव यातील परी ेम ये
माझी कामिगरी चा ंगली हो यासाठी मदत करणार अस ेल, तरच उपय ु ठर ेल (सडेनडॉफ
आिण कॉब ॅ िलस, २००८ ).
या पुढील िवभागा म ये आपण भिव यल ी म ृती (prospective memory ) हणज े काय
आिण ही म ृती भिव यातील घटना ंची क पना कर यास कशी मदत करत े हे जाणून घेऊ.
८.२.२ भिव यल ी म ृती (Prospective memory )
भिव यल ी म ृती आप याला भिव यातील िविश घटना ल ात ठ ेऊन या माण े ि या
कर यास मदत करत े (िवनो ॅड, १९८८ ). उदाहरणाथ , रा ी ८ वाजता घरी फोन करायचा
आहे, िविश व ेळी औषध े यायची आह ेत, इ यादी . आप याला ‘िविश गो ल ात
ठेवायची आह े, हे ल ात ठ ेव याची आपली मता हणज े भिव यल ी म ृती’.
टुलिवंग (२००४ ) यां या मत े, ासंिगक मृतीचे मु य काय मानिसक ्या आप याला
भिव यात वास क द ेणे हे आह े. यां या मत े, भिव यल ी म ृती आप याला
भिव यातील गो ची योजना कर यास मदत करत े. भिव यातील एखा ा गो ीची क पना
कर यासाठी , अंदाज बा ंध यासाठी आप याला या म ृतीची मदत होत े. एखादा अ यास म
पूण के यांनतर कोणत े े िनवडता य ेईल, िकंवा सु ीम य े कुठे जात य ेईल याची योजना
आखणे, घरी य ेताना िविश गो घ ेऊन यायची आह े, हे ल ात ठ ेवणे इ यादी .
भिव याबाबत योजना कर यास मदत करणा या या म ृतीला ‘भिव यल ी म ृती’ असे
हटल े जाते. या म ृतीम य े हेतुपूव क ि या ंचा आिण काया चा समाव ेश होतो , या ि या
आपण भिव यात करणार आहोत (आई टाईन आिण इतर , २००५ ). परंतु मृितलोपान े
ासल े या णांम ये या म ृतीवर प रणाम झा या चे िदसून येते ( लाईन आिण लॉ टस ,
२००२ ). आपण सव च या म ृतीचा द ैनंिदन जीवनात वापर करतो . उदाहरणाथ , िविश
वेळी एखा ा िठकाणी पोहोचण े, िविश व ेळी एखाद े काम तयार ठ ेवणे, इ यादी .
या म ृतीम य े काही िबघाड झा यास आपण एखादी प ूव िनयोिजत गो अथवा काय
करायच े िवस शकतो . उदाहरणाथ , एखा ा य ला ७ वाजता फोन करायचा होता , हे
िवसरण े (एिलस आिण कोह ेन, २००८ ). या म ृतीतील ुट मुळे दैनंिदन आिण सवयी या
काया म ये य यय य ेत नाही. उदाहरणाथ , बँकेत जायच े होते, हे िवस न थ ेट कामावर
जाणे, इ यादी . भिव यल ी म ृतीमधील च ुका या ि या मक च ुकांपे ा वेग या आहेत.
उदाहरणाथ , झोप याप ूव आपला फोन त ध /सायल ट करायच े िवसरण े, इ यादी . हे munotes.in
Page 121
दीघ कालीन म ृती -II
121 भिव यल ी म ृतीचे अपयश नस ून आप या द ैनंिदन जीवनातील ुटी आह ेत. माच , िह स
आिण ल ँडो (१९९८ ) या संशोधका ं या मते ३% वेळा आप या य ेणा या आठवड ्यातील
योजना अप ूण राहतात , कारण आपण याची योजना आखा यला िवसरतो (िग ह ली आिण
इतर, २०१४ , पृ. २७८). या म ृती या अपयशाम ुळे लािजरवाण े िकंवा आप ीजनक स ंग
संभवू शकतात .
इतर कार या म ृती माण े ही म ृती बाह ेरील घटना ंमुळे आठवली जात नाही , तर ती
वयं ेरणेने आठवली जात े ( ेक, १९८६ ). असे काय आह े, याम ुळे आपण ा कार या
मृतीला आठवतो , हा एक आह े (मॉरीस , १९९२ ).
घटना-आधा रत भिव यल ी म ृती (event -based prospective memory ) आिण
काल-आधा रत भिव यल ी म ृती (time-based prospective memory ) यांम ये
फरक आह े. घटना-आधा रत भिव यल ी म ृती एका िविश कार या घटन ेशी स ंबंिधत
संकेताने उ ीिपत होतात . उदाहरणाथ , मा या भावाला बिघत यावर मला आठवत े, क
मला याला काही स ंदेश ायचा आह े, िकंवा िशतकपाटाश ेजा न जाताना मला आठव ेल,
क मला यात द ूध ठेवायचे आहे ( ाफ आिण ँिडन, २००८ ).
जे हा वेळेशी संबंिधत ह ेतू असतो , ते हा एखा ा िविश व ेळेमुळे एखा ा घटन ेची आठवण
होते. आप या व र ा ंना ११ वाजता फोन करण े िकंवा ४५ िमिनटा ंनंतर केक झाला आह े
का, हे तपासण े इ यादी . एिलस यांनी या दोन कार या ह ेतूंना अन ु मे ‘ पंद’ (pulses )
आिण म (steps ) असे संबोधल े आहे (एिलस , १९८८ ). पंद या काराम य े आपण
काही िविश वेळेला कराय या गो ी ह ेतुपूव क ल ात ठ ेवतो. उदाहरणाथ , बिहणीला ९
वाजता फोन करायचा आह े, हे ल ात ठ ेवणे. म या काराम य े अिधक यापक अशा
हेतुपुर कृत गो चा समाव ेश होतो . उदाहरणाथ , या आठवड ्यात ब ँकेचे काम करायच े आहे,
इ यादी . एिलस यांनी केले या स ंशोधना तून असे प झाल े, क पंदचे यावाहन
मापे ा अिधक चांगले असत े, कारण म या काराम य े िविश व ेळ जोडल ेली असत े.
एक ायोिगक अ यास (An experimental study )
िवि क स आिण ब ॅडले (१९७८ ) या संशोधका ंनी औषध े घे याचे उदाहरण वाप न पंद
आिण म या कार या भिव यल ी म ृतीवर स ंशोधन क ेले. या संशोधनाम य े सहभागी
झाले या सहभागी य ना एका आठवड ्यासाठी सकाळी ८.३०, दुपारी १, सं याकाळी
५.३० आिण रा ी १० अशा व ेळी िविश कळ दाब यास सा ंिगतल े होते आिण एका
उपकरणा या साहा यान े सहभागी य नी कळ दाबलेली व ेळ नम ूद कर यात आली .
िनकालाम य े असे िदसून आल े, क एका आठवड ्या या कालख ंडाम य े ३०% सहभागी
य एकदा तरी क ळ दाबायला िवसर या आिण ३६% चुकांबाबत त े अनिभ होत े.
एखा ाव ेळी कळ दाब ून झा यान ंतर आपण कळ दाबली होती का , हे या िवसर या आिण
हणून यांनी पु हा कळ दाबली , असे कधीच घडल े नाही . या सहभागी य ची मु
यावाहन या िविश काया मधील कामिगरी चा ंगली न हती . मा , वेळेशी िनगिडत
काया म ये यांनी चा ंगली कामिगरी क ेली. munotes.in
Page 122
बोधिनक मानसशा
122 अशा कारच े िनकाल ह े मृती या दोन िविभ न घटका ं या काया मुळे िदसून येतात, असे
संशोधका ंना सूिचत करायच े नाही . परंतु, दोन कारा ंम ये असल े या काया म ये फरक
िदसून येतो आिण दोन काय समान अस यािशवाय या ंची तुलना करण े यो य ठरत नाही .
िहच आिण फ य ु सन (१९९१ ) या संशोधका ंनी सहभागी य ना जे िसनेमे यांनी पािहले
आहेत आिण ज े िसनेमे यांना पाहायचे आहेत, यािवषयी यावाहन कर यास सांिगतल े.
यांनी पािहले या िसन ेमां या म ृतीसाठी नािव य प रणाम (recency effect ) िदसून
आला . जे िसनेमे यांनी तुलनेने अलीकड े बिघतल ेले होते, या िसनेमांसाठी यावाहनाची
कामिगरी चा ंगली होती . जे िसनेमे भिव यात पाहायचे आहेत, अशा िसन ेमा या म ृतीसाठी
समीपता प रणाम (proximity effect ) िदसून आला . जे िसनेमे अलीकडील भिव यात
अगोदर पाहायचे आह ेत, अशा िसन ेमांची पुन ा ी (retrieval ) अिधक चा ंगली होते.
गतकाळातील घटना ंचा िवचार करताना आिण भिव यातील घटना ंची क पना करताना
वापर यात य ेणा या म दू या भागा ंम ये कमालीचा पर पर संवाद िदस ून येतो, असे म दूवरील
चेताशा ीय पुरावे दश िवतात . िग ह ली आिण इतर (२०१४ ) यांनी उ ल ेख के या माण े
िह पोकॅंपस, परा-िह पोकॅंपल गायरस यांसह पुवा बा पटल (prefrontal cortex ) आिण
म य ि प ीय खंडाचे (medial temporal lobe) भाग अशा म दू या भागांम ये सामाियक
ि या िदस ून येते (पृ. २८०).
भिव यल ी म ृतीवर बोध िनक मानसशा ाम य े प तशीर संशोधन स ु होऊन क ेवळ
दोन दशक ेच झाली आह ेत. याअगोदर मृतीवर कर यात आल ेले बह ता ंशी स ंशोधन
गतकाळातील घटना , यांची साठवण ूक कोण या प तीन े होते आिण याच े यावाहन
यांवर बेतलेले होते. वत मानात भिव यल ी म ृतीवर अिधकािधक स ंशोधन होत आह े.
भिव यल ी म ृतीमधील अप यशाचा स ंबंध अिनवाय वत नांशी जोड यात आला आह े.
याबाबत अिधक मािहती प ुढील भागाम य े जाणून घेऊ.
कटलर आिण ाफ (२००७ ) या स ंशोधका ंनी उप-िचिक सालयीन अिनवाय तपासणी
वत नावर संशोधन क ेले. अिनवाय तपासणी वत नात दार ब ंद आह े का, गॅस बंद केलाय का ,
हे वारंवार तपासण े अशा सवय चा समाव ेश होतो . अशा कार या सवयी ५०% पे ा
अिधक भावाितर ेक अिनवाय ता िवक ृती (obsessive -compulsive disorder )
असणा या णांम ये आढळ ून आ या. ा सवयी १५% लोकांम ये उप-िचिक सालयीन
तरावर , हणज ेच, एखा ा गो ीच े मानिसक िवकाराम य े िनदान हो या या सीमेखालील
तरावर आढळ ून आ या ( टाईन आिण इतर , १९९७ ). अिनवा य तपासणीिवषयक एक
मह वाचा िस ांत, मृती- ुटी िस ा ंत (memory deficit theory ) असे सुचिवतो, क
भिव यल ी म ृतीमधील ही या ि थतीम ुळे उ वत े: य ला माहीत असत े िकंवा ितची
अशी धारणा असते, क आपली भिव यल ी मृती वाईट आहे आिण हण ून असा िवचार
करते, क ती काही च ूक क शकते, यामुळेच एखादी उ ेिशत ि या पूण
झा या ंनतरदेखील तपास ून पाह याची गरज िनमा ण होत े. मृती आिण अिनवाय वत न
यांमधील स ंबंधा या या स ंभा यत ेचा कटलर आिण ाफ (२००७ ) यांनी केले या एका
अ यासात शोध घ ेतला ग ेला.
व-अहवाल शोिधक े या (self report inventory ) िनकाला ं या आधारावर सहभागी
य अित-, अ प-, आिण म यम -तपासक अशा गटा ंत िवभागल े गेले. सहभागी munotes.in
Page 123
दीघ कालीन म ृती -II
123 य समोर एक घट नेवर आधा रत भिव यल ी म ृती िविश काय आिण एक एक-कालीन
सांकेितक िविश काय सादर कर यात आल े. िनकाला ंतून असे प झाल े, क अ प-
तपासका ं या त ुलनेत अित -तपासका ंनी एक ंदर भिव यल ी मृतीचे अपयश , िवशेषतः
घटना -सांकेितक िविश काया त दश िवले. याच माण े, तपास वत नाची वार ंवारता आिण
नमूद केलेले भिव यल ी म ृतीचे अपयश या ंमधील उ च स ंल नत ेसह भिव यल ी
मृती या व त ुिन प रमाणा ंम येदेखील फरक आढळला . अशा कार े यांनी अिनवाय
वत नाचे प ीकरण द े यासाठी भिव यल ी मृतीची भूिमका दश िवली. परंतु, काही
संशोधनीय अ यास या िन कषा चे ती पीकरण कर यात अयश वी ठरल े. पुढील
भागाम य े आपण अ सूचक/ अ य मृतीचा एक वग , हणज े व-च र ा मक म ृतीवर
ल क ि त करणार आहोत .
८.२.३ व-च र ा मक म ृती (Autobiographical memory )
आप या द ैनंिदन जीवनात घडणा या बह तांशी घटना क ेवळ अ प काळासाठी ल ात
राहतात आिण या चटकन आप या म ृतीतून नाहीशा होतात . “परवा त ु ही काय ना ता
केला होता ?” असे तु हाला कोणी िवचारल े, तर कदािचत त ु ही आठव ू शकाल . परंतु हाच
त ु हाला प ुढील आठवड ्यात अथवा मिह यात िवचारला , तर त ु ही याच े उ र द ेऊ
शकणार नाही . आप या सवा नाच असा अन ुभव आला अस ेल, कारण जर एखादी गो
िविश अथवा मह वपूण नसेल, तर ती आप या ल ात राहत नाही .
कॉ वे (२००९ ) यांनी अस े िवधान क ेले, क ासंिगक मृती लघुकालीन य ेये िनधा रत
करतात आिण या जी पातळी गाठतात , ती नम ूद करतात . जे हा ासंिगक मृती अिधक
संक पनां या यापक णाली त ि थरावतात आिण यांचा अथ - मृतीशी आंतरि या होते,
ते हा व-च र ा मक मृत ची घडण होते. या मृती वैयि क ासंिगक मािहती
(personal episodic information ) आिण व ैयि क अथ मािहती (personal
semantic information ) या दो ह साठी एक असत े. वैयि क ासंिगक मािहतीम य े
आपल े वैयि क , अगदी आप या द ैनंिदन जीवना तील अनुभवापास ून आजीवन
आठवणीतील अन ुभव अशा मह वा या आठवण चा समाव ेश होतो . उदाहरणाथ , तुम या
अठरा या वष चा वाढिदवस आठवण े, तु ही पिहल े वाहन िवकत घ ेतलेला स ंग आठवण े
( यूअर, १९९६ ). वैयि क अथ -मािहती हणज े वतःशी िनगडीत व तुि थती , जसे क
तुमचा ज म क ुठे झाला , िकंवा तु ही कोण या शाळ ेत िशकलात , इ यादी .
व-च र ा मक मृती ही वतःशी (कॉ वे, १९९२ ) आिण आप या वैयि क अनुभवांशी
िनगिडत असत े (िलंटन, १९७८ ). आपण व-च र ा मक मृतीचा िवचार आप या
जीवनाची गो हणून क शकतो . यात अशा सव मािहतीचा समाव ेश होतो , जी आपण
जागृत आिण काही तपशीलासह आठव ू शकतो आिण ही म ृती मा गील हणज े आप या
जीवनातील एका िविश कालख ंडाशी िनगडीत अस याम ुळे काळ -िच हा ंिकत असत े. परंतु,
वैयि क अस ूनदेखील या म ृती प :पातमु नाहीत . आप या म ृतीचे व प
पुनर चना मक आह े, यामुळे आपण एखादी घटना आठवतो , ते हा आपली म ृती ती ‘ मृती
न द’ केवळ िनि यपण े पुन ा कर याऐवजी ितची पुनर चना िकंवा अथ बोधन करते. munotes.in
Page 124
बोधिनक मानसशा
124 नाईसर (१९८१ ) यांनी व-च र ा मक मृती या काही अस ुरि तता अथवा कमजोरी
नमूद के या, याम ुळे प :पात आिण बदल घड ून येतो. असे अनेकदा घडते, क
आप याला एखा ा घटनेब ल प ूण िव ास असतो , एखादी घटना िविश कार े घडली
आहे, असा आपला समज असतो . ती घटना आपण प ु हा प ु हा कथन करतो , पण आपण
ती आपण दैनंिदनीम ये नमूद केली आिण काही काळान े बिघतल े तर आप याला आ य
वाटते, क या घटन ेबाबत प ूण िव ास अस ूनदेखील या घटन े या कथनाम य े िभ नता
आहे.
लॉ टस (१९९३ , १९९७ ) यांनी अशा ‘ ामक मृत ’चे (false memories ) ायोिगक
तपासा ार े संशोधनीय मािणकरण दान केले. काही माणात आघाती असणा या ामक
मृत चे िनराकरण कर यासाठी सहभागी य एखादी अस य घटना ती घडली अशा
कार े न दवतील , अशी श यता वाढव यासाठी योगाची मा ंडणी कर यात आली होती
(लॉ टस , १९९७ , पृ. ७१). यांनी सहभागी य ना बालपणी या अशा चार घटना
आठव यास सा ंिगतल े, याबाबत या ंना सा ंिगतल े गेले होते, क या यां या जवळ या
नातेवाईका ंनी सा ंिगतल े या हो या . यांपैक तीन घटना खरोखर घडले या हो या , परंतु
एक घटना कधीही ना घडल ेली (अस य पण वाजवी ) होती. िनकालाम य े अस े िदसून
आले, क सहभागी य नी सरासरी ६८% स य घटना ंचे यावाहन केले. परंतु,
जवळपास एक त ृतीयांश (१/३) सहभागी य नी अस य घटना आठवत अस याचे नमूद
केले, तर मूळ योगा नंतर घ े यात आल े या दोन पाठपुरावा मुलाखत म य े एक चत ुथा श
सहभागी य नी अस य घटने या आठवणी न दवण े सु ठेवले. या यित र , ामक
मृत ची प ुनरावृ ी िक ंवा पु हा प ु हा क पना के यामुळे यांचे सबलीकरण झा याच े या
संशोधनात ून आढळल े, जी स ंक पना ‘क पन ेचा अवाजवी िव तार ’ (Imagination
inflation ) हणून ओळखली जाते.
हायमन आिण प टलॅंड (१९९६ ) यांनी लॉ टस यांनी वापरल े या प ती शी सा य
असणारी प त वापर ली आिण सहभागी य ना स य आिण अस य / ामक घटना ंचे
परी ण कर यास सा ंिगतल े. योगा या एका ि थतीत सहभागी य ना घटनेची क पना
कर यास सा ंिगतल े गेले, यामुळे याची म ृती िनमा ण करता य ेईल. यातील अस य
घटनेसाठी अशी क पना करायची होती , क तु ही पाच वषा चे असताना एका ल नात ग ेला
आहात आिण एका म ुलाबरोबर ख ेळत आहात आिण वध ू या पालका ंवर तु ही फळा ंची वाटी
फेकली. या सहभागी य नी या घटन ेची क पना क ेली, यांनी ही अस य घटना नम ूद
कर याची संभा यता अिधक होती. परंतु, संशोधका ं या मते, िनकालाबाबत सहभागी
य या मागणी या वैिश ्यांनीदेखील (Demand characteristics ) भूिमका बजावल ेली
असू शकेल. मागणीची व ैिश ्ये या स ंशोधनाचा तो भाग आह ेत, या सहभागी य समोर
अपेि त िनकाल य करतात , याम ुळे सहभागी य अपेि त प तीन े वत न करतात ,
जसे क एखादी ामक घटना घडल ेली आह े, अशी सहमती दश िवणे.
डेजा वू (Déjà vu ) हा भिव यल ी म ृतीशी जवळचा संबंध असणारा असाच एक कार
आहे, याचा आपण सवा नीच अनुभव घ ेतला अस ेल. ‘असे काहीस े अगोदर घडले आहे’,
‘असे पूव कुठेतरी पािहले आहे’, अशा डेजा वू अनुभवांशी संबंिधत आह े. एखा ा िठकाणी
आपण पिह या ंदाच जात असलो , तरीदेखील आपण इथ े येऊन ग ेलो आहोत िक ंवा आपण munotes.in
Page 125
दीघ कालीन म ृती -II
125 हे पािहले आहे, अशी िविच भावना हणज े डेजा वू. हा एक व-च र ा मक म ृतीचा म
असून य ला मा हीत असत े, क एखा ा घटन ेचे अगोदर वण न करता य ेणार नाही . परंतु,
याचव ेळी ती घटना घडली आह े, असे वाटत े (थॉ ं पसन आिण इतर , २००४ , पृ. १९६).
डेजा वू हे ामु यान े य व पा या अन ुभवासाठी वापरल े जाते.
ाऊन आिण माश (२०१० ) या संशोधका ंनी डेजा वू या अन ुभवामाग े तीन य ं णा काय रत
असू शकतील , अशी स ंभा यता मा ंडली. िवभािजत स ंवेदन (split perception ) ही पिहली
संभा यता, यान ुसार आप याला एखा ा वा तव याची पूण पणे जाणीव हो या अगोदर
याचे य व पा त संि मानिसक दश न होते. दुसरी यं णा हणज े अ य मृती.
याम य े अशी श यता असत े, क आपण एखादी घटना िकंवा याच घटन ेचा एखादा भाग
अगोदरच अनुभवलेले आहे, परंतु ते आप या म ृतीत अशा कार े जतन झाल ेले आहे, क
जे हा आपण या घटन ेला पु हा सामोर े जाऊ , ते हा क ेवळ एक प रिचत भावना िनमा ण
होईल. ितसरी यं णा ही समि वादी िस ा ंताशी (gestalt theory ) संबंिधत आह े,
यान ुसार वत मान याच े ए कंदर स ंकलन आपण ग तकाळात सामोर े गेले या एखा ा
प रि थतीशी जवळून सा य असणार े असत े, जरी या घटना आिण तपशील िभ न
असतात . हणून यामागील अचूक कारणािवषयी अ ंदाज वत िव यास स म नसताना आपण
प रिचतत ेची जाणीव अन ुभवतो .
संशोधका ंनी डेजा व ू या काही वैिश ्यांवर एकमत दश िवले आह े ( ाऊन , २००३ ,
२००४ , अ, ब पहा). ही वैिश ्ये पुढील माण े:
● बह तेक लोक डेजा वू जीवनात एकापे ा अिधक वेळेस अनुभवतात आिण दोन
तृतीयांश लोक कोण या तरी ट यावर तो अनुभवतील.
● डेजा वू अनुभव वयानुसार कमी हो तो आिण ी व पु ष दो ही डेजा वू समान
माणात अन ुभवतात.
● डेजा वू ते हा अिधक उ वत े, जे हा लोक मानिसक तणावाखाली िकंवा थकलेले
असतात .
● डेजा वू आिण िश ण व सामािजक -आिथ क तर यां यातील स ंबंध वासा या
वारंवारतेसह सकारा मक आढळ ून आल ेला आह े.
● डेजा वू ३० सेकंदांपे ा अिधक काळ िटकत नाही आिण ते डेजा वेकू (déjà
vecu - आपण हा पूण ण अगोदरद ेखील जगलो आहोत , अशी भावना ), जमाईस
वू (jamais vu - जे हा एखादी प रिचत अथवा ओळखीची गो णभर अप रिचत
वाटते, असा अन ुभव), े क व ू (presque vu - अशी भावना , क एखादा
अंत ीचा ण अन ुभवणार आहोत ) अशा िविवध अन ुभवांशी स ंबंिधत आह े
( ाऊन , २००४ अ).
● हे सामा यतः नवीन जागा िकंवा भौितक प रि थतीसाठी , तसेच नवीन लोकांसह
आिण नवीन संभाषणा ंम ये न दवल े जाते (कुसुमी, २००६ ). munotes.in
Page 126
बोधिनक मानसशा
126 ● िवकृतीदश क ि थती (pathological conditions ) असणा या णांम येदेखील
डेजा वू िदसून येते.
आता आपण जाणतो , क व-च र ा मक मृती ही मु य व े आप या गतकाळातील
अनुभव आिण आप या जीवना तील घटना ंचे यावाहन आिण यािभ ा न यांवर
आधा रत असत े. आप याला हेदेखील मा हीत आहे, क वतः िवषयी या व त ुि थतीची
मािहती (आपल े नाव, ज मतारीख , ज मिठकाण , आप या सदिनक ेचे अथवा घराच े नाव
इ यादी ) ही आप या अथ - मृतीशी आिण अस ूचक म ृती या वागा शी संबंिधत असत े.
आता आपण अथ - मृती हणज े काय, याचा अ यास क या .
८.२.४ अथ - मृती (Semantic memory )
सो या भाष ेत, अथ - मृती ही आप या सभोवतालच े जग, यातील लोक , तसेच आप या
वत:िवषयी या व त ुि थती या ंिवषयी या आप या सामा य ा नाचा स ं ह अस ते,
याम य े व त ुि थती , भाषा आिण स ंक पना यांिवषयी या आप या ानाचा समाव ेश
असतो (िग ह ली आिण इतर , २०१४ , पृ. २८९). एखादी भाषा िशक यासाठी आिण ितचा
वापर कर यासाठी लागणा या सव आव यक ानाचा समाव ेश अथ - मृतीम ये होतो .
टुलिवंग यां या हण यान ुसार ती आप या म दूम ये असणारी श द आिण इतर शाि दक
िच हे, यांचे अथ आिण या ं या आ ंतर स ंबंधांिवषयी स ंदभ आिण िनयम, सू े, गणनिवधी ,
इ याद िवषयी स ंघिटत मािहती असत े (टुलिवंग,१९७२ ,पृ ३८६). बालपणी िशकल ेले श द
आिण ‘सामा य ान ’ या स ं ेअंतग त जाण ून घेतले या सव संक पना यांसह शाळा,
महािव ालय , आिण िव ापीठ या िठकाणी ा क ेलेले ान आिण आकलन ह े स व
एकि त र या आपली अथ - मृती घडवत े.
जरी दोन य चा एखा ा गो बाबतचा अन ुभव सारखा असला , तरीही या दोघा ंनी
िनमा ण केले या म ृतीम य े फरक िदस ून येतो. याचे मु य कारण अस े, क ासंिगक मृती
ही वैयि क असत े आिण ती यि पर व े बदल ू शकत े. परंतु, अथ - मृतीबाबत अस े िदसून
येत नाही . उदाहरणाथ , एकाच कार या स ं कृतीम य े वाढल े या आिण याच कारची
सामान भाषा बोलणा या दोन य ची अथ - मृती ही कमी अिधक माणात सारखी असत े.
क पना करा , क आप याला एखा ा प याच े, उदाहरणाथ , काव याच े व ण न करायच े
आहे. आपण कस े कराल ? तु हीदेखील याच गो ीचा िवचार क ेला अस ेल: एक प ी, रंग
काळा, आकाशात उड ू शकतो . हणज ेच आप याला एखा ा प याचे, ा याच े वण न
करायला सा ंिगतल े, तर कमी अिधक माणात त े सारख ेच अस ेल.
अथ - मृती आिण ासंिगक म ृती यांम ये पुढील भ ेद िदस ून येतात. उदाहरणाथ , संच-
मृती (metamemory ), हणज ेच वतः या म ृतीबाबत अन ुमान काढ या ची आपली
मता ही अथ - मृती आिण ास ंिगक म ृतीसाठी िभ न असत े आिण याम ुळे यांचे चेता-
सहसंबंधकदेखील िभ न असतात (रेगे ह आिण इतर , २०११ ). संच- मृतीचे एक उदाहरण
हणज े “माहीत अस या या भावन ेिवषयी मत ” (Feeling -of-knowing judgement ), जे
यािवषयीचा अन ुमान असत े - असे काही माहीत असण े, जे आपण वत मान णी आठव ू
शकत नाही (िग ह ली आिण इतर , २०१४ , पृ. २९१). munotes.in
Page 127
दीघ कालीन म ृती -II
127 लोकांना एखादी सामा य ानातील गो माहीत नसेल, तर ते ती गो त े वीकारतात िक ंवा
अिनि त पया याची िनवड करतात . परंतु, वतः या जीवनात घडल े या एखा ा
संगािवषयी या ंना आठवत नस ेल, तर अस े काही झाल ेच नाही अथवा घडलेच नाही , असा
दावा त े करतात (हॅ पटन आिण इतर , २०१२ , पृ. ३४८). हणून य दश ंचा सा
देताना अथवा एखादी घटना घडली आह े िकंवा नाही , हे सांगतानाचा वत:वरील िव ास , हे
घटनेबाबत अच ूकतेचे पया मापक ठ शकत नाही (हॅ पटन , २०१२ , पृ. ३५०).
संशोधनात ून अस े िस झाल े आहे, क म दूला इजा अथवा द ुखापत झा यान ंतर देखील
अथ - मृती अबािधत आिण उपल ध राहत े. सामा य ान आिण स ंक पना , भाषा या ंचे
हण स ु वाती या काही वषा म ये होत अस याम ुळे अथ - मृती आजीवन वापर या
जातात . परंतु, शाळा आिण महािव ालय यांम ये, हणज ेच नंतर या काही वषा म ये हण
केले या ानाच े काय होत े? हे ान देखील अबािधत राहत े का? मृितलोपाबाबत
सव साधारण अशी धारणा आहे, क म ृितलोपाम य े सव कार या मािहतीचा हास होतो .
परंतु, संशोधनान ुसार अस े िदसून येते, क म ृतीनाशा या स ु वाती या काळात काही
मृतीचा हास होतो , परंतु ानाचा धारण कालावधी हा मोठा असतो .
बॅह रक (१९८४ ) यांनी ५० वष धारण कालख ंडासह मोठ्या सं येने सहभागी झाले या
य म ये शाळेत िशकल े या प ॅिनश भाष ेिवषयी या मृतीचा अ यास क ेला. या सहभागी
य म य े य ांचाही समाव ेश होता , जे वेगवेग या तरा ंवर पॅिनश भाषा िशकत होत े,
यांनी या भाष ेचे औपचा रक िश ण घ ेणे थांबवले होते आिण यांनी कधीही प ॅिनश
भाषेचे आरंिभक िश ण घ ेतलेले नाही. सहभागी य च े यावाहन , यािभ ान , आिण
आकलन यांसाठी म ू यांकन क ेले गेले. िन कषा तून असे आढळल े, क पिह या सहा
वषा म ये मृतीम य े ल णीय घसरण झाली , यांनंतर या काळात म ृती ब याच माणात
ि थर होती आिण प ुढील २५ वषा पय त म ृतीचा कोणताही हास िदस ून आला नाही .
यांनतर मा ३० वषा नी काही माणात िव मरण झा याच े िदसून आल े. अशाच कार या
एका स ंशोधनाम य े याबाबत यावाहन आिण यिभ ान तपासल े असता अस े प
झाले, क क्- मृती (Visual memory ) ३५ वषा पय त िटक या , तर शाि दक मृती
(verbal memory ) म ये १५ वषा नंतर घसरण झा याच े िदसून आल े (बॅह रक, १९७५ ).
८.३ सारांश
या पाठाम ये आपण सूचक आिण अ सूचक मृतीमधील फरक समज ून घेतला. सूचक
मृतीचे दोन वग , हणज ेच ासंिगक म ृती आिण अथ - मृती यांतील फरक समज ून
घेतला, या दोन कार या म ृतीमधील असल ेले काही माणात साध य काही माणात
असल ेला पर पर संवाद आिण फरक याव र अिधक स ंशोधन होण े गरजेचे आहे. हेसु ा स य
असू शकत े, क सव ि या एका सात यकावर काया मक असू शकतात िक ंवा यांचा
एकमेकांशी आंतरसंबंध अस ू शकतो , हे अ यासण े आव यक आह े. याचे एक उदाहरण
हणज े व-च र ा मक मृती, जी वतःिवषयीची अंशतः ासंिगक म ृती, तर अ ंशतः अथ -
मृती असत े. याव न अस े िदसून येते, दो ही णाली कशा कार े पर परा ंना यापतात .
वैयि क अथ - मृती, जी व-च र ा मक मृतीचा भाग आह े, याबाबतच े संशोधन ाथिमक munotes.in
Page 128
बोधिनक मानसशा
128 ट यात अस ून या स ंदभा त सखोल स ंशोधन हो या ची आव यकता आहे. वैयि क अथ -
िवचार मोठ्या माणात व ैयि क असून ते यि पर वे बदल ू शकत े. परंतु, अथ - मृती ही
ासंिगक म ृती नाही आिण आठव या जाऊ शकतील अशा कोण या ही एका िविश
संगाशी ती िनगिडत नाही . व-च र ा मक मृतीचे व प ह े अथ - मृती आिण ासंिगक
मृती यांचा संयोग असे आहे. रेनो आिण इतर (२०१२ ) यांनी य क े या माण े, ासंिगक
आिण अथ - मृती िवलगीकरणात अ यासण े, हे अशा णाल या वा तिवक काय प त या
अिधम ु यनाखाली असणारा मोठा िवषय आह े. पाठा या अख ेरीस, हे जाणून घेणे आव यक
आहे, क व -च र ा मक म ृती सूचक म ृती या वत मान ा पा ंशी सा य असणारी
आहे, याम य े आपण ासंिगक म ृती आिण अथ - मृती यांचे खरोखर आकलन , वण न,
यािवषयी भािकत , आिण या ंची मता जाणून घेणे हे सव क शक याप ूव अिधक यापक
आिण सखोल संशोधन हो याची आव यकता आहे.
८.४
१. सूचक आिण अ सूचक मृत चे वग कोणते? येक वग थोड यात प करा .
२. अथ - मृती ही ासंिगक म ृतीपे ा कशी िभ न आह े?
३. भिव यल ी म ृती हणज े काय ह े सिव तर प करा .
४. मृतीचे पुनर चना मक व प सिव तर प करा .
८.५ संदभ
१. Gilhooly , K.; Lyddy , F. & Pollick , F. (2014 ). Cognitive Psychology ,
McGraw Hill Education
२. Galotti , K. M. (2014 ). Cognitive Psychology : In and Out of the
Laboratory . (5th ed.). Sage Publications (Indian reprint 2015 ).
munotes.in