Challenges-in-Indian-Education-Marathi-munotes

Page 1

1 १
भारतीय शिक्षणातील िैक्षशणक समस्या
घटक रचना
१.० उद्दिष्टे
१.१ प्रस्तावना
१.२ द्दिक्षणाचे माध्यम
१.२.१ पूवव प्राथद्दमक द्दिक्षण स्तरावरील द्दिक्षणाचे माध्यम
१.२.२ प्राथद्दमक द्दिक्षण स्तरावरील द्दिक्षणाचे माध्यम
१.२.३ माध्यद्दमक द्दिक्षण स्तरावरील द्दिक्षणाचे माध्यम
१.२.४ उच्च द्दिक्षण स्तरावरील द्दिक्षणाचे माध्यम
१.३ गळती आद्दण स्थगन
१.३.१ प्राथद्दमक द्दिक्षणातील गळती आद्दण स्थगन
१.३.२ माध्यद्दमक द्दिक्षणातील गळती आद्दण स्थगन
१.४ पूवव – प्राथद्दमक द्दिक्षण स्तरावरील द्दवद्याथी-द्दिक्षक प्रमाण
१.४.१ प्राथद्दमक द्दिक्षण स्तरावरील द्दवद्याथी-द्दिक्षक प्रमाण
१.४.२ माध्यद्दमक द्दिक्षण स्तरावरील द्दवद्याथी-द्दिक्षक प्रमाण
१.४.३ उच्च द्दिक्षण स्तरावरील द्दवद्याथी-द्दिक्षक प्रमाण
१.५ साराांि
१.० उशिष्ट्ये या घटकाच्या अभ्यासानांतर तुम्ही खालील गोष्टी करण्यास सक्षम व्हाल.
 पूवव प्राथद्दमक, प्राथद्दमक, माध्यद्दमक द्दिक्षण स्तरावरील द्दिक्षणाच्या माध्यमाचे वणवन
करणे.
 गळती आद्दण स्थगन याांची व्याख्या करणे.
 प्राथद्दमक आद्दण माध्यद्दमक द्दिक्षण स्तरावरील गळती आद्दण स्थगन स्पष्ट करणे.
 पूवव–प्राथद्दमक, प्राथद्दमक, माध्यद्दमक आद्दण उच्च द्दिक्षण स्तरावरील द्दवद्याथी-द्दिक्षक
प्रमाणाचे वणवन करणे.

munotes.in

Page 2

भारतीय द्दिक्षणातील आव्हाने
2 १.१ प्रस्तावना भारतातील द्दिक्षण पद्धतीत द्दिटीि पूवव आद्दण द्दिटीिाांच्या काळापासून आमुलाग्र बदल
झाले आहेत. सुरुवातीला बालकाांना गुरुकुलमध्ये द्दिक्षण द्ददले जात होते, ते आता
आधुद्दनक द्दिक्षण पद्धतीत सुधाररत झाले आहे .
भारताला स्वातांत्र्य द्दमळाल्यानांतर, भारतीय सांद्दवधानाने आपल्याला सहा मुलभूत अद्दधकार
द्ददले असून त्यापैकी एक अद्दधकार म्हणजे द्दिक्षणाचा अद्दधकार होय. त्यानुसार ६ ते १४
वर्षे वयोगटातील प्रत्येक बालकाला मोफत द्दिक्षण देण्यात आले आहे. द्दिक्षण प्रणाली
प्रामुख्याने पूवव प्राथद्दमक, प्राथद्दमक, माध्यद्दमक आद्दण उच्च माध्यद्दमक याांत द्दवभागली असून
यात िेवटी उच्च द्दिक्षण येते.
तथाद्दप या द्दिक्षण व्यवस्थेत अनेक त्रुटी आहेत, त्याांना जर आळा घातला तरच देिाच्या
सवाांगीण द्दवकासाचे कायव होऊ िकते.
१.२ शिक्षणाचे माध्यम १.२.१ पूवव प्राथशमक शिक्षण स्तरावरील शिक्षणाचे माध्यम:
प्रत्येक मानवाच्या द्दवकासाचे ‘माध्यम’ हे महत्वाचे अांग आहे. पूवव प्राथद्दमक द्दिक्षण महत्वाचे
आहे, कारण ते भार्षेच्या द्दवकासाला प्रोत्साहन देते आद्दण बालकाला िालेय द्दिक्षणासाठी
तयार करते.
पूवव प्राथद्दमक द्दिक्षण केंद्र हे असे पद्दहले द्दठकाण आहे द्दक, जेथे बालक पालकाांच्या सांगोपन
व सहवासापासून दूर जातात. येथे बालक सांवेदनाचा िोध घेण्यास, समवयस्काबरोबर
आांतरद्दिया करण्यास आद्दण जीवनाचे मौल्यवान धडे घेण्यास सुरुवात करतात. पूवव िालेय
केंद्र हे प्रारांद्दभक बाल्यावस्थेतील द्दवकासात महत्वाची भूद्दमका बजावते आद्दण बालकाांना
वाचन, लेखन, भार्षण आद्दण सवाांगीण द्दवकासास साहाय्य करून सकारात्मक अध्ययन
अद्दभवृत्तीचा द्दवकासातून त्याांच्या पुढील जीवनासाठी भक्कम आधारस्तांभाची बाांधणी
करते. पूवव िालेय केंद्र हे द्दवद्यार्थयाांना त्याांच्या जीवनभर अध्ययनासाठी चाांगली सुरुवात
करून देते. पूवव िालेय द्दिक्षण, बालकाच्या जीवनाच्या द्दवकासात महत्वाची भूद्दमका
बजावते.
३ ते ६ वयोगटातील बालकाांचा िैक्षद्दणक प्रवास त्याांच्या स्वत:च्या मातृभार्षेतून सुरु केला
पाद्दहजे. आांतरराष्ट्रीय स्तरावर बालकाांना पूवव िालेय द्दिक्षणात त्याांच्या मातृभार्षेतून
अध्यापन करणे हे सवावत योग्य मानले जाते. म्हणून सांप्रेर्षणाचे माध्यम बालकाला सवावत
जास्त पररद्दचत असलेली त्याची मातृभार्षा असायला पाद्दहजे.
भारत सरकारने राष्ट्रीय द्दिक्षण धोरण, २०२० जाहीर केले आहे. ही १९८६ च्या राष्ट्रीय
िैक्षद्दणक धोरणानांतर द्दिक्षण क्षेत्रातील सवावत मोठी सुधारणा आहे. राष्ट्रीय िैक्षद्दणक धोरण,
२०२० हे द्दिक्षणाच्या अनेक क्षेत्राांमध्ये बदल घडवून आणण्याचा प्रयत्न करत आहे आद्दण
त्याच्यापैकी एक म्हणजे प्राथद्दमक स्तरावर द्दवद्यार्थयाांना द्ददल्या जाणाऱ्या द्दिक्षणाचे माध्यम munotes.in

Page 3

भारतीय द्दिक्षणातील िैक्षद्दणक वाद
3 होय. या धोरणात असे नमूद केले आहे की, सवव िाळाांमध्ये द्दिक्षणाचे माध्यम मातृभार्षा
असेल.
मातृभाषेतील शिक्षणाचे फायदे:
१) युनेस्कोने अिी द्दिफारस केले आहे की, प्राथद्दमक द्दिक्षणाच्या सुरुवातीच्या वर्षावत
समाजाच्या मातृभार्षेतून द्दिकद्दवले जावे, जेणेकरून द्दवद्याथी वाचन व द्दलहायला
पूणवपणे द्दिकतील.
२) बालकाच्या द्दवचार आद्दण भावनाांच्या द्दवकासात मातृभार्षा महत्वाची भूद्दमका बजावते.
त्यामुळे िालेय द्दिक्षणात द्दिक्षक आद्दण द्दवद्याथी याांच्यात द्दिमागी सांप्रेर्षण होईल.
३) मातृभार्षेतून द्दिकवल्याने घर-िाळा याांची बालकाांच्या अध्ययनात मजबूत भागीदारी
द्दनमावण होईल. पालक, बालकाांच्या अध्ययनात सहभागी होऊ िकतील आद्दण त्याांचा
अध्ययन अनुभव अद्दधक आरोग्यदायी बनवतील.
१.२.२ प्राथशमक शिक्षण स्तरावरील शिक्षणाचे माध्यम:
आपल्या जीवनात भार्षा द्दवद्दवध उिेिाांसाठी वापरली जाते, तथाद्दप आपण सववसामान्यपणे
भार्षेला जे श्रेय देतो, त्यापेक्षाही ते अद्दधक आहे. हे फक्त इतराांिी सांप्रेर्षण करण्याचे माध्यम
नाही, तर आपल्या मनातील द्दवचाराांचे साधन आहे. भार्षा हे ज्ञान प्राप्तीतील महत्वाचे साधन
आहे. म्हणून, ज्याप्रमाणे आपण िाळेत भार्षा द्दिकतो, त्याप्रमाणे आपल्या िाळेत भार्षा हे
द्दिक्षणाचे महत्वाचे माध्यम बनते.
द्दत्रभार्षा सूत्राने प्राथद्दमक स्तरावरील द्दिक्षणात, बालकाच्या सुसांवादी द्दवकास आद्दण दजेदार
द्दिक्षणासाठी त्याांना मातृभार्षेतून द्दिकद्दवले जाते. द्दह दूरदृष्टी द्दिक्षण आयोग-१९६४-६६ ,
राष्ट्रीय द्दिक्षण धोरण १९६८, राष्ट्रीय द्दिक्षण धोरण १९८६, सुधाररत कृती कायविम
१९९२ आद्दण राष्ट्रीय िैक्षद्दणक सांिोधन आद्दण प्रद्दिक्षण पररर्षद (NCERT) द्दवकद्दसत
केलेल्या राष्ट्रीय अभ्यासिम आराखडा-१९७५, १९८८, २०००, २००५ याांिारे माांडली
आहे.
बालकाांच्या शिक्षणात मातृभाषा फार उपयुक्त असून मातृभाषा पुढील कारणाांमुळे
महत्वाची आहे:
१. अशभव्यक्ती आशण सांप्रेषणाचे माध्यम:
व्यक्तीच्या कल्पना आद्दण भावना याांच्या अद्दभव्यक्तीचे भार्षा हे सवोत्कृष्ट माध्यम आहे.
द्दवद्याथी व द्दिक्षक त्याांच्या प्रद्दिक्षणामध्ये द्दवचार व कल्पनाची प्रभावीपणे देवाणघेवाण
मातृभार्षेिारे करतात.
२. सामाशजक गटाची शनशमवती:
भार्षेिारे, प्रामुख्याने मातृभार्षेिारे व्यक्ती स्वतःची सामाद्दजक सांघटना द्दनमावण करतो.
munotes.in

Page 4

भारतीय द्दिक्षणातील आव्हाने
4 ३. अध्ययनास सोपी:
सवव भार्षाांमध्ये, मातृभार्षा द्दह अध्ययन करण्यासाठी सोपी असते. व्यक्ती स्वतःच्या
मातृभार्षेत पूणव प्राद्दवण्य आद्दण प्रभुत्व द्दमळवू िकते.
४. ज्ञान प्राप्तीचे सवोत्कृष्ट माध्यम:
द्दवचार हे ज्ञान प्राप्तीचे साधन आहे आद्दण भार्षेद्दिवाय द्दवचार करणे द्दह अिक्य बाब आहे.
“And training in the us e of mother – tongue the tongue in which a child
thinks and dreams becomes the first essential of shoaling and the finest
instrument of human culture.” (P.B.Ballard)
म्हणून मातृभार्षेिारे ज्ञान प्राप्ती करणे हे आपल्या द्दवद्याथी द्दविेर्षतः द्दवद्याथी द्दिक्षकाांसाठी
अद्दधक महत्वाचे आहे.
१.२.३ माध्यशमक शिक्षण स्तरावरील शिक्षणाचे माध्यम:
माध्यद्दमक द्दिक्षण इयत्ता ९ वी पासून सुरु होते आद्दण इयत्ता १२ वीपयांत असते. माध्यद्दमक
द्दिक्षण हे दोन टप्प्याांमध्ये द्दवभागले जाते. सुरुवातीचे दोन वर्षव द्दकांवा इयत्ता १० वी पयांत हे
सामान्य माध्यद्दमक द्दिक्षणाचे असतात, तर पुढे इयत्ता १२ वी पयांत उच्च माध्यद्दमक
द्दिक्षण स्तर असतो. माध्यद्दमक द्दिक्षण स्तरावरील खाजगी द्दिक्षण अद्दधक सामान्य असले
तरी सरकारी िाळाांमध्ये हे द्दिक्षण मोफत सुरु आहे. भारतातील सामान्य माध्यद्दमक द्दिक्षण
म्हणजेच इयत्ता १० वी पयांतच्या द्दिक्षणासाठी सामान्य अभ्यासिमात तीन भार्षाांचा
समावेि आहे. (प्रादेद्दिक भार्षा, द्दनवडलेली भार्षा आद्दण इांग्रजी भार्षा याांचा सामवेि आहे. )
भारतातील भाद्दर्षक द्दवद्दवधता हे भार्षेचे द्दनयोजन, जटील आद्दण लवद्दचक बनवते, कारण
भारतातील िाळाांमध्ये असलेल्या भार्षाांची सांख्या ‘समस्या आद्दण योग्यता’ दोन्ही मानले
जाते. िालेय द्दिक्षणातील द्दत्रभार्षा सूत्र हे भारताचे भार्षा धोरण १९५० मध्ये राजकीय
एकमतातून उदयास आले असून भार्षा व भाद्दर्षक गटाांमध्ये भाद्दर्षक सुसांवाद वाढद्दवण्याचे
मागवदिवक तत्व बनले आहे, परांतु त्याची अांमलबजावणी असमाधानकारक आहे. भारतात
द्दिक्षणाचे माध्यम इांग्रजी, द्दहांदी आद्दण सांबांद्दधत राज्याच्या कायावलयीन भार्षेनुसार बदलते,
खाजगी िाळा प्रामुख्याने इांग्रजी भार्षेला तर सरकारी िाळा द्दहांदी भार्षा द्दकांवा सांबांद्दधत
राज्याच्या भार्षेला प्राधान्य देतात.
१.२.४ उच्च शिक्षण स्तरावरील शिक्षणाचे माध्यम:
उच्च द्दिक्षण प्रणालीत भारतीय भार्षाांना जे महत्व द्दमळायला हवे होते, ते कधीच द्दमळाले
नाही. अध्यापन आद्दण अध्ययन प्रामुख्याने परकीय भार्षाांमध्ये आहे. परांतु राष्ट्रीय द्दिक्षण
धोरण २०२० ने यात बदल केला आहे. पांतप्रधान नरेंद्र मोदी याांनी नुकतेच एक द्दटव्ट केले
आहे की, ‚राष्ट्रीय द्दिक्षण धोरणापासून प्रेरणा घ्या. वैद्यकिास्त्र , अद्दभयाांद्दत्रकी याांसारखे
सवव ताांद्दत्रक कोसेस मातृभार्षेतून द्दिकद्दवण्याचा प्रयत्न केला जाईल.‛
सध्याच्या राष्ट्रीय द्दिक्षण धोरणाने अिी द्दिफारस केली आहे की, उच्च द्दिक्षण सांस्थाांनी
द्दिक्षणाचे माध्यम म्हणून मातृभार्षा द्दकांवा स्थाद्दनक भार्षा द्दकांवा द्दिभार्षा कायविमाचा वापर
केला पाद्दहजे. हे अद्दधकाद्दधक द्दवद्यार्थयाांना गुणवत्तापूणव व दजेदार द्दिक्षण देण्यास साहाय्य munotes.in

Page 5

भारतीय द्दिक्षणातील िैक्षद्दणक वाद
5 करेल आद्दण त्यामुळे उच्च द्दिक्षणातील एकूण नोंदणी प्रमाणात (Gross Enrolment
Ratio) वृद्धी होईल. हे द्दिक्षणाचे माध्यम द्दकांवा द्दिभार्षा कायविम म्हणून सवव भारतीय
भार्षाांच्या सामर्थयव, वापर आद्दण चैतन्याला प्रोत्साहन देईल. तसेच हे सरकारी आद्दण खाजगी
सांस्थाांमध्ये फरक नाही याची हमी देईल.
वरीलप्रमाणे पूवव प्राथद्दमक, प्राथद्दमक, माध्यद्दमक आद्दण उच्च द्दिक्षण स्तरावर द्दिक्षणाचे
माध्यम आहे.
तुमची प्रगती तपासा:
१. पूवव प्राथद्दमक, प्राथद्दमक, माध्यद्दमक आद्दण उच्च द्दिक्षण स्तरावरील द्दिक्षणाच्या
माध्यमाची चचाव करा.
२. प्राथद्दमक द्दिक्षण स्तरावरील द्दिक्षणाच्या माध्यमाबाबत सखोल माद्दहती द्या.

१.३ गळती आशण स्थगन १.३.१ प्राथशमक शिक्षणातील गळती आशण स्थगन:
भारताला स्वातांत्र्य द्दमळाल्यापासून भारत सरकार आद्दण राज्य सरकार हे प्राथद्दमक
द्दिक्षणात सुधारणा आद्दण द्दवस्तार करण्याचा प्रयत्न करत आहे, तरीसुद्धा अपेद्दक्षत यि
द्दमळाले नाही. अनेक बालके प्राथद्दमक द्दिक्षण पूणव करण्यापूवीच िाळा सोडून देतात,
त्यामुळे त्याांच्या प्राथद्दमक द्दिक्षणावर खचव केलेला पैसा आद्दण उजाव व्यथव जाते. हरटॉग
सद्दमतीने आपल्या अहवालात यास गळती म्हटले आहे. १९५५-५६ मध्ये प्राथद्दमक
द्दिक्षण सोडलेल्या बालकाांचे प्रमाण ५७ टक्के होते. प्राथद्दमक द्दिक्षणातील गळतीची कारणे
पुढीलप्रमाणे आहेत.
१. पद्धतिास्त्रीय उपागमाचा/दृशष्टकोनाचा अभाव:
भारतातील प्राथद्दमक द्दिक्षणात पद्धतिास्त्रीय उपागमाचा अभाव आहे. प्राथद्दमक स्तरावर
िाळेच्या योग्य इमारतींचा अभाव, प्रद्दिद्दक्षत द्दिक्षकाांचा अभाव, आवश्यक उपकरणे,
ग्रांथालये आद्दण आवश्यक सोयी सुद्दवधाांचा अभाव असल्याने द्दवद्यार्थयाांची द्दिक्षणातील
अद्दभरुची कमी होत जाते. त्यामुळे ते प्राथद्दमक द्दिक्षण अपूणव ठेवून सोडून देतात.
२. पालकाांची उदासीनता:
भारतातील जवळजवळ ७० टक्के लोकसांख्या द्दनरक्षर आहे. त्यामुळे द्दनरक्षर लोकाांना
द्दिक्षणाचे मूल्य समजत नाही. जेव्हा पालक द्दनरक्षर असतात आद्दण प्राथद्दमक द्दिक्षण munotes.in

Page 6

भारतीय द्दिक्षणातील आव्हाने
6 बालकाांना पैसे कमद्दवण्यास सक्षम नसते, तेव्हा पालक मुलाांना िाळा सोडण्यास लावतात
आद्दण पैश्याांसाठी मजुरीवर द्दकांवा व्यापारात काम करायला लावतात.
३. शवद्यािाखा प्रिासन:
चाांगल्या प्रिासनाच्या अभावामुळे प्राथद्दमक द्दिक्षणाच्या गुणवत्ता आद्दण द्दवकासावर द्दवपरीत
पररणाम झाला आहे. द्दिक्षक, पयववेक्षक आद्दण प्रिासकीय कमवचारी याांची सांख्या, उपकरणे
व इमारत याांवर समान भर न देता प्राथद्दमक द्दिक्षणाच्या द्दवस्तारावर भर देण्यात येत आहे.
द्दवद्याथी-द्दिक्षक प्रमाणात वाढ झाल्याने द्दिक्षकाांना प्रत्येक द्दवद्यार्थयावकडे वैयद्दक्तक लक्ष देणे
िक्य होत नाही. कायवक्षम वाहतूक व्यवस्थेचा अभाव हे सुद्धा प्राथद्दमक द्दिक्षणावर द्दवपरीत
पररणाम करते. हे प्राथद्दमक द्दिक्षण क्षेत्रातील द्दनधीचा अपव्यय आद्दण स्थगनामध्ये वाढ
करण्यास मदत करते.
४. योग्य शनयोजनाचा अभाव:
गळती आद्दण स्थगनाचे आणखी एक महत्वाचे कारण म्हणजे प्रवेिाचे वय आद्दण द्दवद्दिष्ट
कालावधीसाठी वगावत राहण्याच्या अटीबाबत कोणतेही द्दनयम नाहीत. द्दभन्न वयोगटातील
मुले प्राथद्दमक द्दिक्षण घेतात आद्दण स्वतः च्या इच्छेनुसार प्राथद्दमक द्दिक्षण सोडून देतात.
ग्रामीण भागातील अनेक मुले त्याांच्या पालकाांच्या गररबीमुळे गैरहजर राहतात. तसेच ते
प्रामुख्याने पेरणी आद्दण कापणीच्या हांगामात गैरहजर राहतात. त्यामुळे ग्रामीण भागातील
लोकाांच्या गरजा आद्दण पालकाांच्या समस्या याांचा द्दवचार करून सुट््याांची योग्य यादी तयार
करणे हा यावर उपाय आहे.
५. गररबी:
भारतीय लोकाांची गररबी द्दह प्राथद्दमक द्दिक्षणाच्या क्षेत्रातील गळतीला जबाबदार असलेला
महत्वाचा घटक आहे. बहुतेक पालक इतके गरीब आहेत द्दक, ते कुटुांबासाठी दोन वेळच्या
जेवणाची व्यवस्था करू िकत नाही. अिा पालकाांना मुलाांच्या पुस्तके, वह्या इ. चा खचव
करणे िक्य होत नाही. याउलट मुलाांचे द्दिक्षण थाांबवून पैसे कमद्दवण्यासाठी कोणत्यातरी
व्यापारात कामाला पाठद्दवणे पालकाांना अद्दधक सोपे वाटते. त्यामुळे प्राथद्दमक द्दिक्षणातील
हुिार द्दवद्यार्थयावची मोठी टक्केवारी द्दिक्षणापासून वांद्दचत राहून गररबीची बळी ठरते.
६. योग्य अभ्यासक्रमाचा अभाव:
अनेक भारतीय िाळा अद्यापही नवीन मुलभूत िाळाांमध्ये रुपाांतरीत झाल्या नाहीत. त्या
िाळाांमध्ये अजूनही जुन्या अभ्यासिमाचे अध्यापन केले जाते, जो द्दवद्यार्थयाांसाठी
मनोरांजक नसून कांटाळवाणा आहे. त्यामुळे त्याांच्यात िाळा सोडण्याची इच्छा द्दनमावण
होते.
७. जुन्या पांरपरा:
भारतीय समाज जीवनात अजूनही जुन्या परांपराांचा समावेि असून लोक पुराणमतवादी प्रथा
सोडू िकले नाहीत आद्दण अद्दधक उदारमतवादी आद्दण पुरोगामी वृत्ती अांद्दगकारू िकले
नाहीत. उदा. बालद्दववाह, अस्पृश्यता आद्दण द्दस्त्रयाांचे दुय्यम स्थान इ. बहुसांख्य लोक सह-munotes.in

Page 7

भारतीय द्दिक्षणातील िैक्षद्दणक वाद
7 द्दिक्षणाच्या (Co-Education) द्दवरोधी आहेत, त्याांना असे वाटते की, मुलीनी नोकरी करू
नये आद्दण उदरद्दनवावहासाठी कमवू नये. तसेच मुला-मुलींच्या लग्नामुळे ते द्दिक्षण सोडून
देतात.
गळती आशण स्थगन यावर उपाय:
१. अभ्यासिमाची पुनरवचना
२. िैक्षद्दणक व्यवस्थेची पुनरवचना
अ. चाांगल्या पुस्तकाांचा तुटवडा
ब. िाळेतील अस्वस्थ वातावरण
क. योग्य खेळाच्या मैदानाचा अभाव
ड. प्रद्दिद्दक्षत द्दिक्षकाांचा अभाव
३. पालकाांचे द्दिक्षण
४. प्रिासकीय सुधारणा
५. बालद्दववाह आद्दण बालकामगारास प्रद्दतबांध
६. गरीबीचे द्दनवारण
प्राथशमक शिक्षणातील स्थगन:
स्थगनाचा अथव:
स्थगन म्हणजे द्दवद्दिष्ट अभ्यासिम द्दवद्दहत वेळेत पूणव न करणे होय. याचा अथव, द्दवद्यार्थयावचे
वगावत एकदा द्दकांवा दोनदा नापास होणे असाही होतो. तसेच याचा अथव वेळेचा अपव्यय
असाही होतो. प्राथद्दमक द्दिक्षणात हा प्रत्यक्ष व अप्रत्यक्षररत्या अपव्यय आहे.
उदा. जर द्दवद्याथी पाच वर्षावचा अभ्यासिम आठ वर्षावत पूणव करतो, तर त्याने तीन वर्षावचा
पैसा, श्रम आद्दण वेळ याांचा अपव्यय केला. वगावत वारांवार अपयि आल्याने द्दवद्यार्थयावमध्ये
द्दनरािा येते आद्दण नांतर द्दवद्याथी अभ्यास सोडून रोजगार िोधण्याचा प्रयत्न करतात.
द्दवद्याथी प्रामाद्दणक प्रयत्नातून पैसे कमद्दवण्यात अपयिी ठरला तर, तो समाज द्दवघातक
कृत्याांमध्ये गुांततो आद्दण समाजावर ओझे बनतो. भारतामध्ये स्थगन हे प्राथद्दमक
द्दिक्षणासाठी मोठे नुकसान आहे. प्राथद्दमक द्दिक्षणाच्या पद्दहल्या पाच वगावत हे प्रमाण ६०
टक्के आहे.
स्थगनाची कारणे:
१. अनेक अनाकषवक अभ्यासक्रम:
प्राथद्दमक वगाांसाठी गद्दणत व द्दवज्ञान याांचा समावेि असलेले पाच द्दवर्षय आहेत, जे सहा ते
अकरा वर्षे वयोगटातील बालकाांसाठी सुद्धा कद्दठण आहेत. त्यामुळे अनेक मुले नापास
होतात आद्दण त्यातून स्थगन वाढते. munotes.in

Page 8

भारतीय द्दिक्षणातील आव्हाने
8 २. एकाच वगावत प्रवेिासाठी शभन्न वय:
प्राथद्दमक िाळेतील वगावत प्रवेिासाठी कोणताही द्दनद्दित द्दनयम नसणे हा घटक सुद्धा
स्थगनाला जबाबदार ठरतो. वयाचे कोणतेही बांधन नसल्यामुळे कोणत्याही वयाच्या मुलाला
कोणत्याही वगावत प्रवेि द्दमळू िकतो. त्यामुळे एकाच वगावत द्दभन्न वयोगटाची आद्दण
मानद्दसक क्षमतेची मुले आढळतात. त्याांचा िारीररक आद्दण मानद्दसक द्दवकास सांतुद्दलत
पद्धतीने होत नाही. अनेक द्दवद्याथी वगावत नापास होतात, त्यामुळे हे स्थगनाला कारणीभूत
ठरते
३. अनशभरुचीदायक वातावरण:
िाळेत जाणाऱ्या मुलाला घरातील वातावरणापेक्षा िाळेतील वातावरणात वेगळेपण द्ददसते.
त्यामुळे त्याला समायोजनाच्या समस्येला सामोरे जावे लागते. जी बालके नवीन पररस्थतीत
स्वतःला समायोद्दजत करण्यात अपयिी ठरतात, त्याांच्यात समाज द्दवघातक दृष्टीकोन
द्दवकद्दसत होऊन ते बालगुन्हेगार बनतात. ते इतर मुलाांचे नुकसान करतात आद्दण हे
स्थगनास कारणीभूत ठरते. घराचे आद्दण िाळेचे वातावरण त्रासदायक असल्याने बालकाला
त्याच्या अभ्यासात अद्दभरुची राहत नाही. तो त्याचा गृहपाठ पूणव करू िकत नाही आद्दण
त्यामुळे तो स्थगनाला बळी पडतो.
४. िारीररक कमजोरी:
अस्वस्थ वातावरण, कुपोर्षण द्दकांवा रोगाांमुळे येणारी िारीररक कमजोरी हे देखील स्थगनाला
कारणीभूत ठरते. िारीररकदृष्ट्या कमजोर मुले त्याांचा अभ्यासिम पूणव करण्यासाठी खूप
अभ्यास करू िकत नाही. त्याांची स्मरणिक्ती कमकुवत होते आद्दण ते परीक्षेत नापास
होतात.
५. वाईट सामाशजक प्रथा:
बालद्दववाह सारख्या वाईट सामाद्दजक प्रथा हे स्थगनाचे महत्वाचे कारण आहे. द्दववाद्दहत मुले
आद्दण मुली त्याांच्या द्दिक्षणाकडे दुलवक्ष करतात आद्दण द्दिक्षण थाांबद्दवतात.
६. िाळेतील अपुऱ्या तरतुदी:
भारतीय प्राथद्दमक िाळाांमध्ये द्दिक्षकाांची सांख्या खूपच कमी आहे. खूप िाळाांमध्ये एकच
द्दिक्षक आहे, ते द्दवद्दवध द्दवर्षयाांना न्याय देऊ िकत नाही यामुळे द्दवद्यार्थयावना त्याांचा
अभ्यासिम पूणव करणे खूप अवघड जाते. िाळेच्या इमारतीची स्वच्छता, वाचन व
अध्यापन साद्दहत्याचा तुडवडा भासल्याने द्दवद्यार्थयाांचे द्दिक्षण थाांबवले जाते.
७. सदोष परीक्षा प्रणाली:
सध्याची परीक्षा प्रणाली सदोर्ष आहे, कारण यात द्दवद्यार्थयावने वर्षवभरात केलेले श्रम आद्दण
मेहनत लक्षात घेतली जात नाही तर द्दवद्यार्थयावच्या मूल्याचे मुल्याांकन काही तासातच केले
जाते. काही कारणास्तव द्दवद्यार्थयाांना परीक्षेच्या कालावधीत समाधानकारक उत्तरे देता munotes.in

Page 9

भारतीय द्दिक्षणातील िैक्षद्दणक वाद
9 आली नाही तर त्याचे सांपूणव वर्षावचे श्रम वाया जातात. या कालबाह्य आद्दण सदोर्ष परीक्षा
पद्धती स्थगनाचे कारण ठरते.
स्थगनाचा सामना करण्यासाठी उपाय:
१. अभ्यासिमाची पुनरवचना
२. योग्य प्रवेि धोरण
३. सुयोग्य वातावरण
४. बालकाांच्या आरोग्यात सुधारणा
५. मानसिास्त्रीय द्दिक्षण पद्धती
६. बालद्दववाह आद्दण बालकामगार बांदी
७. परीक्षा पद्धतीत सुधारणा
१.३.२ माध्यशमक शिक्षणातील गळती आशण स्थगन:
गळती आशण स्थगन:
गळती आद्दण स्थगन हे वेगवेगळे िब्द असले तरी त्यामुळे द्दिक्षणात दुहेरी समस्या द्दनमावण
होतात, याचा उल्लेख हरटॉग सद्दमतीच्या(१९२९) अहवालात केला आहे. गळती म्हणजे
प्राथद्दमक द्दिक्षण पूणव करण्यापूवीच कोणत्याही टप्प्यावर बालकाने िाळेतून अकाली बाहेर
पडणे होय आद्दण स्थगन म्हणजे एका वर्षावपेक्षा जास्त कालावधीसाठी बालकाला वगावत
ठेवणे होय, असे या सद्दमतीने स्पष्ट केले आहे.
माध्यशमक शिक्षण:
स्वातांत्र्यानांतर आपल्या देिातील द्दिक्षणाच्या सांरचनात्मक पद्धतीमध्ये एकसमानता
आणण्याचा प्रयत्न केला आहे. द्दिक्षण आयोग १९६४-६६ ने सांपूणव देिभरात १०+२+३
असा िैक्षद्दणक सांरचनेचा एकसमान आकृद्दतबांध लागू करण्याची द्दिफारस करण्यात
आली, ज्याला भारत सरकारने १९६८ च्या राष्ट्रीय द्दिक्षण धोरणाच्या ठरावात मान्यता
द्ददली आद्दण आता ते सांपूणव देिात कायवरत आहे. दहा वर्षावच्या िालेय द्दिक्षणात इयत्ता १
ली ते ८ वी (६ ते १४ वर्षव वयोगट ) प्राथद्दमक आद्दण इयत्ता ११ वी व १२ वी या माध्यद्दमक
स्तराांचा समावेि होतो.
सद्यद्दस्थतीमध्ये माध्यद्दमक द्दिक्षणात ९ वी आद्दण १० वीच्या वगाांचा समावेि होतो. तथाद्दप,
गळती आद्दण स्थगनाचे प्रमाण इयत्ता ८ वी ते १० वी या तीन वगावत जास्त असल्याचे
अभ्यासले गेले आहे.
munotes.in

Page 10

भारतीय द्दिक्षणातील आव्हाने
10 गळती आशण स्थगनाची कारणे:
१. सामाशजक आशण आशथवक:
गररबी, लैंद्दगक असमानता, द्दनरक्षरता, अांधश्रद्धा व परांपरावादी वृत्ती ही गळतीची काही
प्रमुख कारणे आहेत. द्दनधीची कमतरता आद्दण त्याचे अयोग्य द्दवतरण याांमुळे वरच्या
वगावतील समस्या वाढतात.
२. िैक्षशणक:
अध्यापनाचा द्दनकृष्ट दजाव, अनुभव नसलेले द्दिक्षक, एकाच द्दिक्षकावर वगावचा आद्दण
प्रिासनाचा ओझे, व्यावसाद्दयक अभ्यासिमाचा अभाव आद्दण सदोर्ष मूल्यमापन पद्धती
यामुळे गळती आद्दण स्थगनाची समस्या द्दनमावण होते.
गाांधीजीच्या ‘द्दिका आद्दण कमवा’ या आवाहनाकडे दुलवक्ष होत आहे. द्दवद्याथी दहावी व
बारावीनांतर प्रत्यक्षपणे कमद्दवण्यासाठी सक्षम होत नाही.
३. िालेय सुशवधा आशण पायाभूत सुशवधाांचा अभाव:
योग्य इमारत, पाणी, स्वच्छता, वाहतूक, प्रयोगिाळा आद्दण िीडाांगणे इ. सुद्दवधाांचा
अभावाने गळती आद्दण स्थगनाची समस्या वाढते.
४. इच्छा नसलेले शिक्षक:
द्दिक्षक पात्रताधारक आद्दण प्रद्दिद्दक्षत नाहीत. िहरी भागातील द्दिक्षक ग्रामीण भागातील
सांस्थामध्ये जाण्यास नकार देतात.
५. िाळेच्या वेळेत शवसांगती:
ग्रामीण भागातील मुलाांकडून, प्राथद्दमक व्यवसायात मदत करणे आद्दण कुटुांबासाठी कमावणे
या अपेक्षा असतात. परांतु िाळेची वेळ आद्दण िेतीची कामे याांची वेळ एकच असते, त्यामुळे
िाळेची वेळ आद्दण कामाची वेळ याांत सांघर्षव होतो.
६. शवशवधता:
जेव्हा बालकाला एकाच वगावत पुन्हा बसावे लागते, तेव्हा अपुरे पोर्षण, कुपोर्षण,
आरोग्यद्दवर्षयक समस्या, वैद्यकीय सुद्दवधा नसणे आद्दण मानद्दसक अडथळे याांसारख्या
द्दवद्दवध समस्या द्दनमावण होतात.
गळती आशण स्थगनासाठी उपाय:
१. आपल्या समाजातील, श्रीमांत अद्दधक श्रीमांत होत आहे आद्दण गरीब अद्दधक गरीब होत
आहे, ही द्दवर्षमता दूर करण्याचा प्रयत्न केला पाद्दहजे.
२. िाळेची इमारत, पाणी, द्दवद्युत पुरवठा, फळा, वगावतील भौद्दतक सुद्दवधा इ. पायाभूत
सुद्दवधाांसाठी पुरेसे आद्दथवक साहाय्य द्ददले पाद्दहजे. munotes.in

Page 11

भारतीय द्दिक्षणातील िैक्षद्दणक वाद
11 ३. द्दिक्षकाांना प्रोत्साहन व द्दविेर्ष भत्ते देणे.
४. प्रौढाांमध्ये द्दिक्षण कसे महत्त्वाचे व फायदेिीर आहे आद्दण द्दिक्षण हे भद्दवष्ट्य उज्वल व
सुरद्दक्षत करण्याची हमी देते याबाबत जागृती करणे.
५. स्थाद्दनक गरजेनुसार िाळेची वेळ समायोद्दजत करणे. उदा. ‘सेतू िाळा’ची
अांमलबजावणी करणे.
६. नवीन अध्यापन पद्धतीचा वापर करणे आद्दण वाद्दर्षवक मूल्यमापनाऐवजी द्दनयद्दमत
सवांकर्ष मूल्यमापन करणे.
७. समद्दपवत द्दिक्षकाांची द्दनयुक्ती करणे.
८. वैद्यकीय आद्दण वाहतूक सुद्दवधा पुरद्दवणे.
९. बालकाांनी प्राप्त केलेल्या सांपादनाबिल प्रिांसा करणे आद्दण प्रेरणा देणे.
१०. द्दनयद्दमत द्दिक्षणाबरोबर वेगळ्या प्रकारचे व्यावसाद्दयक प्रद्दिक्षण देणे, हे पालकाांना
दीघवकालीन प्रोत्साहन देण्यासाठी उपयुक्त ठरेल कारण त्याांना माद्दहत होईल द्दक, हे
कौिल्य पुढे पैसे कमद्दवण्यासाठी उपयुक्त ठरणार आहे.
११. द्दिक्षण आयोगाने केलेल्या पुढील द्दिफारिीची अांमलबजावणी करणे.
अ. गावामध्ये साक्षरता कायविमाचे आयोजन करणे.
ब. अधववेळ द्दिक्षण पुरद्दवणे, ज्यामुळे द्दवद्याथी पालकाांना त्याांच्या व्यवसायात मदत
करतील आद्दण द्दिक्षणसुध्दा घेऊ िकतील .
समारोप:
अिाप्रकारे, आपल्यासारख्या जास्त लोकसांख्या असलेल्या देिासाठी गळती आद्दण स्थगन
ही खूप मोठी समस्या असून द्दतच्या द्दनमुवलनासाठी युद्धपातळीवर प्रयत्न होणे गरजेचे
आहेत, त्यामुळे चाांगले द्दिक्षण आद्दण मुल्ये आपल्या देिाच्या दुगवम भागामध्ये रुजतील.
तुमची प्रगती तपासा:
१. गळती आद्दण स्थगनाची व्याख्या साांगा.

२. प्राथद्दमक द्दिक्षणातील गळती आद्दण स्थगनाची चचाव करा.

munotes.in

Page 12

भारतीय द्दिक्षणातील आव्हाने
12 ३. माध्यद्दमक द्दिक्षणातील गळती आद्दण स्थगनाची चचाव करा.

१.४ पूवव - प्राथशमक स्तरावरील शवद्याथी-शिक्षक प्रमाण गुणवत्तापूणव बालसांगोपन प्रदात्याांचे, चाांगले द्दवद्याथी–द्दिक्षक प्रमाण हे सवोत्तम द्दनदिवक
आहे. द्दवद्याथी–द्दिक्षक प्रमाण म्हणजे बालसांगोपन केंद्र आद्दण पूवव प्राथद्दमक िाळाांमध्ये
कोणत्याही वेळी तेथील बालकाांच्या सांख्येनुसार उपलब्ध असलेल्या द्दिक्षक द्दकांवा
बालसांगोपन व्यावसाद्दयकाांची सांख्या होय.
उदा. प्राथद्दमक िाळेतील वगावत २० बालके आद्दण २ द्दिक्षक असतील तर तेथील
द्दवद्याथी- द्दिक्षक प्रमाण १०:१ असेल, म्हणजेच १० बालकाांसाठी १ द्दिक्षक असेल.
सवावत यिस्वी पूवव िालेय कायविम म्हणजे वगावचा आकार लहान असणे आद्दण द्दवदयाथी -
द्दिक्षक याांचे प्रमाण कमी असणे. द्दह सांख्या कायम कमी राहणे अद्दतिय महत्वाचे असते.
अनेक सांिोधनातून असे आढळून आले आहे द्दक, द्दवदयाथी-द्दिक्षक प्रमाण आद्दण लहान वगव
याांत सहसांबांध असून ते भद्दवष्ट्यातील सकारात्मक बाह्योत्पत्तीिी सांबांद्दधत असते आद्दण कमी
द्दवदयाथी - द्दिक्षक प्रमाण हे पूवव िालेय स्तरावरील प्रत्येक बालकाांमध्ये, जीवनभर अध्ययन
करण्याची आवड द्दनमावण करून त्याांचा द्दवकास करते.
बालकाच्या मोफत आद्दण सक्तीच्या द्दिक्षणाच्या अद्दधकार (RTE) कायदा, 2009 नुसार पूवव
प्राथद्दमक आद्दण प्राथद्दमक या दोन्ही स्तरावर द्दवदयाथी-द्दिक्षक प्रमाण कमी ठेवले आहे.
प्राथद्दमक द्दिक्षण स्तरावर द्दवदयाथी - द्दिक्षक प्रमाण ३०: १ असावे.
१.४.१ प्राथशमक स्तरावरील शवद्याथी-शिक्षक प्रमाण:
द्दिक्षणाचा अद्दधकार कायदा २००९ हा असा कायदा आहे की, भारतीय सांद्दवधानाच्या
कलम २१ अ नुसार ६ ते १४ वर्षे वयोगटातील सवव बालकाांना मोफत आद्दण सक्तीचे
द्दिक्षण देणे हे या कायद्याचे ध्येय आहे.
द्दिक्षणाचा अद्दधकार कायदा २००९ नुसार द्दवदयाथी - द्दिक्षक प्रमाण ३०: १ असावे, याचा
अथव प्रत्येक प्राथद्दमक िाळेत एकूण ३० द्दवद्यार्थयाांसाठी १ द्दिक्षक नेमणे होय.
जर ३० पेक्षा जास्त द्दवद्यार्थयाांनी प्रवेि घेतला तर द्दवदयाथी - द्दिक्षक प्रमाण ६०: २
असेल, म्हणून ६० पेक्षा जास्त द्दवद्यार्थयाांसाठी ३ द्दिक्षक असतील.
जागद्दतक स्तरावर द्दवद्दिष्ट वगावत द्दिकणाऱ्या द्दवद्यार्थयाांच्या इष्टत्तम सांख्येत तफावत
आढळते. तथाद्दप, राष्ट्रीय द्दिक्षण धोरण २०२० नुसार ज्या क्षेत्रामध्ये सामाद्दजक –आद्दथवक
दृष्ट्या वांद्दचत असलेले द्दवद्याथी सांख्या जास्त असते, तेथे द्दवदयाथी - द्दिक्षक प्रमाण २५:
१ च्या खाली असावे असे ध्येय आहे. .
munotes.in

Page 13

भारतीय द्दिक्षणातील िैक्षद्दणक वाद
13 १.४.२ माध्यशमक शिक्षण स्तरावरील शवद्याथी-शिक्षक प्रमाण:
चाांगल्या द्दवदयाथी-द्दिक्षक प्रमाणासाठी कोणतीही मानक पररपूणव सांख्या नाही. िाळेच्या
अांदाजपत्रकानुसार ही सांख्या बदलू िकते.
राष्ट्रीय माध्यद्दमक द्दिक्षा अद्दभयान आराखड्यानुसार, सरकारी माध्यद्दमक िाळाांमध्ये
आवश्यक असलेल द्दवदयाथी- द्दिक्षक प्रमाण ३०:१ असले पाद्दहजे. परांतु हे प्रमाण
भार्षेसाठी ५१:१, गद्दणतासाठी १०२:१, समाजिास्त्रासाठी १६५ :१, द्दवज्ञानासाठी
२३७:१ असे आहे.
भौद्दतकिास्त्र, गद्दणत व जीविास्त्र याांसारख्या द्दक्लष्ट द्दवर्षयाांसाठी जास्त द्दवदयाथी - द्दिक्षक
प्रमाणापेक्षा कमी द्दवदयाथी - द्दिक्षक प्रमाण असणे चाांगले असते, असा युद्दक्तवाद अनेक
स्त्रोताांिारे केला जातो. सामान्यतः कमी द्दवदयाथी - द्दिक्षक प्रमाण असलेल्या िाळा अद्दधक
अनन्य, लहान आहेत, असे वगव सवव द्दवद्यार्थयाांसाठी अद्दधक फायदेिीर असतात असे
मानले जाते, कारण द्दिक्षकाकडून वैयद्दक्तक लक्ष व माध्यद्दमक िालेय स्तरावर द्दनम्न
सांपादन पातळी असलेल्या द्दवद्यार्थयाांसाठी अद्दधक फायदेिीर असल्याचे द्ददसून येते, जेथे
आिय पातळी अद्दधक आवाहनात्मक असते. मोठ्या वगावतील द्दवद्याथी त्याांच्या कायावपासून
दूर जातात, कारण द्दिक्षक वैयद्दक्तक लक्ष देण्याऐवजी सांपूणव वगावला सूचनाला देतात आद्दण
याचा द्दनम्न सांपादन पातळी असलेल्या द्दवद्यार्थयाांवर सवावत अद्दधक पररणाम होतो.
१.४.३ उच्च शिक्षण स्तरावरील शवद्याथी-शिक्षक प्रमाण:
द्दिक्षण सांस्थेतील अध्यापनाच्या गुणवत्तेवर पररणाम करणाऱ्या घटकाांपैकी एक महत्वाचा
घटक म्हणजे प्रद्दत द्दिक्षक द्दवद्याथी सांख्या, यालाच द्दवदयाथी- द्दिक्षक प्रमाण असे सांबोधले
जाते. प्रमाण द्दजतके जास्त असेल द्दततकी प्रद्दत द्दिक्षक द्दवद्याथी सांख्या जास्त असेल आद्दण
द्दिक्षकाला प्रत्येक द्दवद्यार्थयावकडे वैयद्दक्तक लक्ष द्यायला कमी वेळ द्दमळतो, त्यामुळे
द्दवद्यार्थयाांच्या िैक्षद्दणक सांपादनावर नकारात्मक पररणाम होतो.
भारतासारखा देि जो लोकसांख्यािास्त्रीय आव्हानाला सामोरे जात आहे, तेथे उच्च द्दिक्षण
सववसमावेिक करणे महत्वाचे आहे, पण याचवेळी अध्ययन बाह्योत्पत्ती सुधारण्याकडे लक्ष
देणे गरजेचे आहे, जे देिातील द्दिक्षकाांच्या तुटवड्याच्या सततच्या समस्येकडे लक्ष देऊन
काही प्रमाणात प्राप्त केले जाऊ िकते.
उच्च द्दवद्याथी-द्दिक्षक प्रमाणाव्यद्दतररक्त भारताला द्दिक्षणाच्या तृतीय स्तरावर लैंद्दगक
पुववग्रहाच्या समस्येला सामोरे जावे लागत आहे.
लैंद्दगक भेदभावाच्या समस्येचे द्दनराकरण केल्याने, केवळ द्दिक्षकाांच्या पुरवठ्याची बाजू
सुलभ होण्यास मदत होणार नाही, अध्यापन व्यवसायात अडथळे येतील परांतु
स्पधावत्मकता आद्दण बाह्योत्पत्ती वाढवून अध्यापनाच्या समानतेत सुधारण करता येईल.
उच्च द्दवद्याथी–द्दिक्षक प्रमाण म्हणजे नेहमीच खराब द्दनकाल नव्हे. आजही अनेक
द्दवद्यापीठामध्ये उच्च द्दवद्याथी – द्दिक्षक प्रमाण उच्च असूनही ते प्रभावी अध्यापन पद्धती
आद्दण उत्कृष्ट बाह्योत्पत्ती देतात. munotes.in

Page 14

भारतीय द्दिक्षणातील आव्हाने
14 तुमची प्रगती तपासा:
१. पूवव प्राथद्दमक, प्राथद्दमक, माध्यद्दमक आद्दण उच्च द्दिक्षण स्तरावरील द्दवद्याथी- द्दिक्षक
प्रमाण स्पष्ट करा.
१.५ साराांि या प्रकरणात आपण पुढील घटकाांचा अभ्यास केला आहे.
 पूवव प्राथद्दमक द्दिक्षण स्तरावरील द्दिक्षणाचे माध्यम
 प्राथद्दमक द्दिक्षण स्तरावरील द्दिक्षणाचे माध्यम
 माध्यद्दमक द्दिक्षण स्तरावरील द्दिक्षणाचे माध्यम
 उच्च द्दिक्षण स्तरावरील द्दिक्षणाचे माध्यम
 प्राथद्दमक व माध्यद्दमक द्दिक्षणातील गळती आद्दण स्थगन
 प्राथद्दमक व माध्यद्दमक द्दिक्षणातील गळती आद्दण स्थगनाची कारणे
 गळती आद्दण स्थगनासाठी उपाय
 प्राथद्दमक, माध्यद्दमक आद्दण उच्च द्दिक्षण स्तरावरील द्दवद्याथी-द्दिक्षक प्रमाण

*****
munotes.in

Page 15

15 २
भारतीय िश±णातील ÿशासकìय समÖया
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿÖतावना
२.२ क¤þ सरकारसमोरील ÿशासकìय समÖया
२.३ राºय सरकारसमोरील ÿशासकìय समÖया
२.४ राºय बोडª आिण िवīापीठांसमोरील ÿशासकìय समÖया
२.५ महािवīालय आिण शै±िणक संÖथांसमोरील ÿशासकìय समÖया
२.६ समारोप
२.७ सारांश
२.८ ÿĳ
२.९ संदभª
२.० उिĥĶे या घटका¸या अËयासानंतर, तुÌही खालील गोĶी करÁयास स±म Óहाल.
 भारतीय िश±णातील ÿशासकìय समÖयांची चचाª करणे.
 क¤þ सरकारसमोरील ÿशासकìय समÖयांचे आकलन करणे.
 राºय सरकारसमोरील ÿशासकìय समÖयांचे आकलन करणे.
 राºय बोडª आिण िवīापीठांसमोरील ÿशासकìय समÖयांचे आकलन करणे.
 महािवīालय आिण शै±िणक संÖथांसमोरील ÿशासकìय समÖयांचे आकलन करणे.
२.१ ÿÖतावना शै±िणक ÿशासन िह िश±णशाľा¸या अËयासाची शाखा असून Âयात िश±कांचे िविशĶ
कायª आिण सामाÆय व शै±िणक संÖथांमधील िश±णाची ÿाÂयाि±के आिण ÿशासकìय
िसĦांतांचे परी±ण केले जाते.
िश±ण हा राÕůाचा आधार आहे. िश±णाचा Óयĉì¸या कÐपनाशĉì, नैितक िवकास,
सजªनशीलता, सामािजक जबाबदारी आिण सवाªगीण िवकासावर ÿभाव पडतो.
शै±िणक कायªøमां¸या कायª±मता, िव°ीय ÓयवÖथापन आिण राÕůा¸या मागणी व
पुरवठ्या¸या पुतªतेसाठी सुयोµय ÿशासनाची गरज असते. १३८ करोड (२०२०) munotes.in

Page 16

भारतीय िश±णातील आÓहाने
16 लोकसं´या असलेला भारत हा देश २८ घटकराºये आिण ८ क¤þशािसत ÿदेशात
िवभागला आहे. भारताचे ±ेýफळ ३,२८७,२६३ चौ.िक.मी.असून उ°र-दि±ण िवÖतार
३,२१४ िकमी व पूवª-पिĲम िवÖतार २,९३३िकमी आहे. जगामÅये लोकसं´येत दुसöया
øमांकावर असलेÐया भारतात िश±णाची सुिवधा पुरिवणे हे आÓहानाÂमक कायª आहे. क¤þ
सरकार, राºय सरकार, िवīापीठे, महािवīालये आिण शाळा यांना भारतीय िश±णातील
िविवध ÿशासकìय समÖयांना सामोरे जावे लागत आहे.
२.२ क¤þ सरकारसमोरील ÿशासकìय समÖया १. देशाची भौगोिलक िवशालता व िविवधता:
भारत हा भौगोिलकŀĶ्या िवशाल देश असून २८ घटकराºये आिण ८ क¤þशािसत ÿदेश
असलेÐया आपÐया देशात २२ कायाªलयीन भाषा असून हजारो मातृभाषा आहेत. भारतात
असे Ìहटलं जाते कì, ‘कोस-कोस पे पानी बदले, चार कोस पे वाणी’. याचा अथª असा आहे
कì, भारतात ÿÂयेकì २.५ िकमी मÅये पाÁयाची चव बदलते, तर ÿÂयेकì ६ िकमी मÅये
भाषा बदलते. या Óयितåरĉ आपÐया देशात िविवध संÖकृतीचे लोक राहतात. ÿÂयेक
संÖकृतीतील लोक वेगवेगळे कपडे घालतात, वेगवेगळे नृÂय सादर करतात आिण Âयांची
लोकगीते व संगीत वेगवेगळे आहेत. अशा िविवधतेने नटलेÐया, िवÖताराने मोठ्या
असलेÐया देशाचे ÿशासन करणे, हे सरकारपुढील सवाªत मोठे आÓहान आहे. अËयासøम
तयार करताना आिण Âयाची अंमलबजावणी करताना अनेक समÖयांना सामोरे जावे लागते.
२. अकायª±म ÿशासन आिण जबाबदारीचा अभाव:
अकायª±म ÿशासन आिण जबाबदारीचा अभाव असÐयाने, क¤þ सरकारला भारतीय
लोकांसाठी शै±िणक धोरणाची अंमलबजावणी करताना अनेक समÖयांना सामोरे जावे
लागते. अनेकदा असे िदसून आले आहे कì, क¤þ सरकार सवō°म असे शै±िणक धोरण
तयार करते, परंतु जबाबदार Óयĉì व संघटना यांना Âयाची अंमलबजावणी करÁयाची
जबाबदारी देÁयात सरकारला अपयश येते.
३. राºयांमÅये अयोµय सहकायª:
भारतात २८ घटकराºये आिण ८ क¤þशािसत ÿदेश असून ८ क¤þशािसत ÿदेशांपैकì
राÕůीय राजधानी असलेÐया िदÐली आिण पाँडेचरी या क¤þशािसत ÿदेशात िवधानसभा व
िवधानपåरषद आहेत. या सवª २८ घटकराºये व िदÐली आिण पाँडेचरी या दोन क¤þशािसत
ÿदेश यांतील िविवध समÖयांचा िवचार कłन िवभाग पाडÁयात आले आहेत. Âयां¸यामÅये
अयोµय सहकायª असÐयाने क¤þ सरकारकडून भारतीय लोकांसाठी असलेÐया शै±िणक
धोरणे व योजना यां¸या अंमलबजावणीत उशीर होतो.
४. संवादात दरी:
क¤þ व राºय, राºय व िजÐहा, िजÐहा व शै±िणक संÖथा यां¸यात संवादात दरी असÐयाचे
आढळून आले आहे. Âयामुळे अनेक शै±िणक धोरणांची अंमलबजावणी ÿÂय±ात होताना
िदसत नाही. munotes.in

Page 17

भारतीय िश±णातील ÿशासकìय समÖया
17 ५. लोकां¸या सामािजक, सांÖकृितक आिण भाविनक समÖया:
भारत हा देश फĉ भौगोिलकŀĶ्याच िवभागलेला नाही तर, सामािजक, सांÖकृितक आिण
भाविनकŀĶ्या सुĦा िवभागलेला आहे. Âयामुळे राÕůासाठी अËयासøमाचे िनयोजन
करताना लोकां¸या भावना आिण संÖकृती ल±ात घेणे गरजेचे आहे. क¤þ सरकार राÕůा¸या
िवकासासाठी िकतीही बदल घडवून आणÁयाचा ÿयÂन करत असले तरी काही लोकांचा
गट शै±िणक धोरणा¸या बाजूने असÐयाचे िदसून येते Ìहणजेच काही लोक समथªन
करतात, तर काही लोक िवरोध करतात. िविशĶ अËयासøम व शै±िणक धोरणाचे आरेखन
करताना दुहेरी सामािजकता, दुहेरी सांÖकृितकता व दुहेरी मानिसकता असलेÐया
लोकां¸या कृती, क¤þ सरकारसाठी अडथळे ठरत आहेत
६. दाåरþ्य:
जेÓहा आपण भारता¸या दाåरþ्याबĥल बोलतो, तेÓहा जागितक बँके¸या सरासरी
दाåरþ्यरेषेनुसार ६० % भारतीय लोक ÿितिदन ३.१० डॉलर (Ìहणजे २४७ Łपये ) पे±ा
कमी आिण २१% िकंवा २५० दशल±ापे±ा अिधक लोक ÿितिदन २ डॉलर (Ìहणजे
१५९ Łपये ) यांवर जीवन जगत आहेत. Ìहणूनच सरकार सवō°म अËयासøमाऐवजी
दाåरþ्य िनमूªलनावर भर देत आहे परंतु, दाåरþ्याचे मूळ कारण समजून घेÁयात सरकार
अपयशी ठरत आहे.
अ²ात Óयĉì असे Ìहणाली आहे कì, “Give me education and I’ll manage to get
food”
अयोµय अËयासøम, अयोµय धोरणे, अËयासøम व धोरणाची अयोµय अंमलबजावणी ही
दाåरþ्याची मुळ कारणे आहेत हे क¤þ सरकारने समजून घेतले पािहजे.
७. ĂÕůाचार आिण िनधीची गळती:
ůाÆसपरÆसी इंटरनशनल करÈशन परसेÈशेन इंडे³स¸या अहवालानुसार, भारत १८०
देशांमÅये ८५ øमांकावर आहे. अहवालात असेही नमूद केले आहे कì, गेÐया काही
दशकापासून ते िÖथर आहे परंतु ते िचंताजनक आहे. सवªच सरकारी संÖथामÅये ‘The
Packet Culture’ चा वापर सराªसपणे केला जात आहे, Âयात िश±ण ±ेýही मागे नाही.
क¤þ सरकारने वेळोवेळी तयार केलेÐया शै±िणक धोरणा¸या अयोµय अंमलबजावणीस योµय
र³कम असलेले पैशाचे पॅकेट ĂĶ िश±णािधकारी व िनरी±क यां¸याकडे देणे हा घटक
जबाबदार आहे .
८. िश±णाचा ह³क व नवीन शै±िणक धोरणाची अयोµय अंमलबजावणी:
िश±णाचा ह³क कायदा २००९ व नवीन िश±ण धोरण २०२० हे सवा«ना कौशÐयाधाåरत
िश±ण देÁयासाठी तयार केले आहे, परंतु या धोरणा¸या अंमलबजावणीत िविवध अडथळे
आहेत. िश±णाचा ह³क कायदा २००९ नुसार, ÿÂयेक बालकाला Âया¸या वयानुसार
जÆमा¸या कोणÂयाही पुराÓयािशवाय शाळेत ÿवेश िदला जावा असे नमूद करÁयात आले
आहे. परंतु दुसरीकडे, शाळांना सूचना िदली जाते कì, जÆमाचा पुरावा Ìहणून जÆम दाखला
िकंवा शाळा सोडÐयाचा दाखला देणे. या िवरोधाभासी िवधानांमुळे गŌधळ िनमाªण होतो munotes.in

Page 18

भारतीय िश±णातील आÓहाने
18 आिण ÿवेशास िवलंब व ÿवेश नाकारणे, िह सवाªत मोठी समÖया िनमाªण होऊन सरकारला
ितचा सामना करावा लागतो.
जेÓहा आपण नवीन िश±ण धोरण २०२० बोलतो, तेÓहा हे धोरण अजूनही शाळा व
महािवīालयांमÅये लागू केलेले नाही.
९. अÅयापन अÅययन वातावरण:
अÅयापन अÅययन ÿिøयेसाठी चांगÐया अÅयापन अÅययन वातावरणाची गरज असते.
आपÐयाला शेवट¸या काही दशकातील सरकारी शाळा आिण महािवīालयांची िÖथती
अÂयंत वाईट असÐयाचे िदसून येते. जरी सरकार नेहमी शाळां¸या इमारती, पायाभूत
सुिवधां¸या िवकासासाठी आिण िवīाÃया«साठी अÅयापन सािहÂया¸या खरेदीसाठी िनधी
देत असले तरी, ĂÕůाचारी मु´याÅयापक आिण िश±क, आवÔयक सािहÂय पुरिवÁयात
अपयशी ठरतात.
१०. अËयासøमाचे आरेखन:
अËयासøम हा िश±णाचा पाया आहे. अËयासøमाचे आरेखन करताना राजकìय,
समाजशाľीय, तÂव²ानाÂमक आिण मानसशाľीय पैलू ल±ात ¶यावे लागतात. तसेच
बाजारातील मागणी देखील अËयासøमाचे आरेखन करताना ल±ात ¶यावी लागते. तथािप
Âयाला िविवध मयाªदा असतात.
िश±णत²ांना नेहमी अËयासøमाचे आरेखन करताना राºय आिण िजÐĻा¸या गरजेनुसार
Âयांचे तकª लावावे लागतात, कारण हे फĉ Öथलांतर थांबिवÁयासाठी नाही तर िविशĶ
िजÐहयातील िवīाÃया«मÅये Âयां¸या ±ेýानुसार उपलÊध संसाधनावर आधाåरत
कौशÐयांचा िवकास करÁयास आिण Âयां¸या नातलगांबरोबर आनंदी जीवन जगÁयास मदत
करेल.
या Óयितåरĉ क¤þ सरकारसमोरील काही ÿशासकìय समÖया पुढीलÿमाणे आहेत:
अ. सेवातगªत िश±कांचे ÿिश±ण
ब. राºयिनहाय गरजा ल±ात घेतÐया जात नाहीत.
क. संशोधनाचा अभाव
ड. पायाभूत सुिवधांचा अभाव
इ. सुरि±तता
ई. ICT ची अंमलबजावणी
उ. िश±कांची गुणव°ा
ऊ. सरकारी शाळांची जवळीकता munotes.in

Page 19

भारतीय िश±णातील ÿशासकìय समÖया
19 तुमची ÿगती तपासा:
१. भारतात शै±िणक धोरणांची अंमलबजावणी करताना क¤þ सरकारसमोरील ÿशासकìय
समÖया ÖपĶ करा.
२. तुÌही क¤þ सरकारला शै±िणक धोरणांची अंमलबजावणी करताना कसे साहाÍय
कराल?
२.३ राºय सरकारसमोरील ÿशासकìय समÖया राºये ही Âयां¸या िसमांतगªत भागात िश±णाचा िवकास करÁयासाठी ÿÂय± जबाबदार
असतात. क¤þा¸या तुलनेत राºयांना कमी समÖयांना सामोरे जावे लागते, परंतु शाळा आिण
महािवīालयांमÅये अËयासøम आिण शै±िणक धोरणांची अंमलबजावणी करताना कठीण
आÓहानांना सामोरे जावे लागते.
सÅया राºयांना िवīाÃया«ची नावनŌदणी व Öथलांतर, िनयोिजत अËयासøमात कोसªचे
ÓयवÖथापन, िजÐĻां¸या गरजेनुसार अËयासøमात सुधारणा, कोसªचे ÓयवÖथापन,
िवīाÃया«चे िनयंýण, महसूलाचे ÓयवÖथापन, शै±िणक संपादन इ. यांसार´या िविवध
ÿशासकìय समÖयांना सामोरे जावे लागते. या सवª छोट्या आÓहानांची कारणे पुढील
ÿशासकìय समÖया आहेत.
१. लोकसं´येत वाढ:
उ°म राहÁयाचे वातावरण, हवामान पåरिÖथती, लोकांची शांततापूणª िवचारसरणी आिण
लोकशाही यामुळे भारत हा जगात लोकसं´ये¸या बाबतीत दुसöया øमांकाचा देश आहे.
िसंगापूर, बहरीन, Óहॅटीकन िसटी इ. इतर िवकसनशील देशां¸या तुलनेत लोकसं´येतील
वाढ हे भारतासाठी मोठे आÓहान नाही. जर आपण देशाचे योµय ÓयवÖथापन केले तर,
जोपय«त आपण लोकसं´येची राÕůीय घनता १०,००० ÿित चौ. िक.मी. पे±ा जाÖत गाठत
नाही, तोपय«त वाढती लोकसं´या आÓहान असणार नाही, जी सÅया ३८२ ÿित चौ. िक.मी.
आहे.
२. संधीचा अभाव:
जरी राºये भौगोिलकŀĶ्या िवÖतृत असली तरी, जेÓहा आपण िश±ण, औīोिगकìकरण ,
पायाभूत सुिवधा, सोयी सुिवधा इ.¸या संधीबाबत बोलतो, तेÓहा Âयांचा अभाव असÐयाचे
िदसते. लोकसं´येत वाढ होत असÐयाने वेळेवर संधी उपलÊध होत नाहीत आिण Ìहणून
संधéचा अभाव हा राºयांसाठी शै±िणक धोरणांची अंमलबजावणी करताना सवाªत मोठा वाद
आहे. खाजगीकरणामुळे थोड्याफार ÿमाणात का होईना लोकांना संधी पुरिवÐया आहेत,
परंतु Âया खाजगी संÖथांचे सुयोµय िनरी±ण न झाÐयाने Âयालाही अपयश आले आहे. हे munotes.in

Page 20

भारतीय िश±णातील आÓहाने
20 अनेक शाळा आिण महािवīालयांना, िवīाÃया«साठी पायाभूत सुिवधा, मैदाने, úंथालय व
ÿयोगशाळांचा अभाव पुरिवÁयाची परवानगी देते.
३. मनुÕयबळ:
भारत हा लोकसं´ये¸या बाबतीत जगात दुसöया øमांकाचा देश आहे, परंतु जेÓहा आपण
सरकारी संÖथां¸या िवशेषतः िश±ण संचालनालयाबाबत बोलतो, तेÓहा तेथे मनुÕयबळाचा
अभाव असÐयाचे िदसून येते. बöयाचवेळा ते िविशĶ मोहीम, िनवडणूक ड्युटी, लोकसं´या
जनगणनेचे मािहती संकलन इ. कामांमÅये ÓयÖत असÐयाचे आढळून येते. यांसार´या
अनुÂपादक कामांसाठी उपाय शोधणे हे सुĦा राºयांसाठी एक मोठे आÓहान आहे. यासाठी
फĉ एकच उपाय िशÐलक राहतो, तो Ìहणजे नवीन कमªचाöयांची भरती करणे आिण
अनुÂपादक कामांचे इतर िवभागात Öथलांतर करणे िकंवा नवीन िवभागाची िनिमªती करणे हा
आहे.
४. अपुरा िनधी:
राºय सरकारसाठी अपुरा िनधी िह एक मोठी समÖया आहे. कोणÂयाही शै±िणक धोरणाची
अंमलबजावणी करताना, राºय सरकारला शाळा/महािवīालयाची इमारत बांधणी, पायाभूत
सुिवधा, शै±िणक सािहÂय, िश±क आिण िश±के°र कमªचारी यांचे पगार, øìडा सािहÂयाची
खरेदी, कपडे, पुÖतके, दÉतर, ÿयोगशाळा रसायने व उपकरणे, ÿाणी व वनÖपती यांचे
नमुने, मूÐयमापनासाठी ÿĳपिýका व उ°रपिýका, िनकालपý, ÿमाणपýे इ. साठी िनधीची
गरज असते.
पुरेसा िनधी असÐयास शै±िणक संÖथा िवīाÃया«ना िविवध सुिवधा पुरवू शकतात.
िवīाÃया«ना Öवावलंबी बनिवÁयासाठी इय°ा ८ वी¸या पुढे Óयावसाियक कोस¥स सुŁ कł
शकतात.
५. सÆमानाचा अभाव:
िश±कांचा दजाª समाजा¸या सामािजक-सांÖकृितक मूÐयांना ÿितिबंिबत करतो. आपण सवª,
“गुłāªĺा गुłिवªÕणुः, गुłद¥वो महेĵरः गुłसाª±ात परāĺ, तÖमै ®ी गुरवे नमः” या गुŁमंýाचे
पालन करतो.
गुŁ आिण देवाला समान दजाª आहे, हे सÂय आहे, परंतु वाÖतिवक जगामÅये आपण
िश±कांना Âयांचा सÆमान देÁयात अपयशी ठरत आहोत. आपण शाळा, महािवīालये आिण
िवīापीठे यांना नवोपøमांसाठी सुिवधा देÁयात अपयशी ठरत आहोत. राºय सरकारने
िश±कां¸या सजªनशील कÐपनांना ÿिसĦी देÁयासाठी, शाळा व महािवīालयां¸या
सजªनशील ÿाÂयि±कांसाठी वािषªक कायªøमांचे आयोजन केले पािहजे.
६. िजÐहािनहाय िविवधता:
कोणÂयाही राºयातील ÿÂयेक िजÐहा हा भौगोिलकŀĶ्या वैिवÅयपूणª असतो. आपÐयाला
ÿदेश, हवामानाची पåरिÖथती, भाषा, संÖकृती व परंपरा यांत असमानता िदसून येते. या
वैिवÅयपूणª िजÐĻांसाठी वैिवÅयपूणª अËयासøमाची गरज असते, Ìहणून िविशĶ munotes.in

Page 21

भारतीय िश±णातील ÿशासकìय समÖया
21 िजÐĻातील िवīाथê Âयां¸या िजÐĻातील नैसिगªक संसाधनांचा वापर कł शकतात आिण
Âयां¸या सजªनशील कÐपना आिण कामामुळे िजÐĻा¸या िवकासास मदत होते. आपण
िविवधतेकडे आÓहान Ìहणून न पाहता Âयाऐवजी संधी Ìहणून पािहले पािहजे आिण
Âयानुसार अËयासøम िनमाªण केला पािहजे. तसेच आपण िविशĶ ÿदेशातील उपलÊध
नैसिगªक संसाधनांचा वापरावर आधाåरत Óयावसाियक अËयासøम तयार कł शकतो.
सुयोµय िनयोजना¸या आधारे या वादाचे संधीत Łपांतर कł शकतो.
७. अयोµय पायाभूत सुिवधा:
शै±िणक संÖथेमÅये अयोµय पायाभूत सुिवधा¸या कारणांचे मूळ पुरेशा िनधीचा अभाव हे
आहे. आिथªक पािठंÊया¸या अभावाने अयोµय आिण पारंपाåरक ÿाÂयाि±के केली जातात.
अनेक वेळा असे आढळून आले आहे कì, राºय सरकारकडून पुरेसा िनधीस माÆयता
िदÐयानंतर िश±ण ÓयवÖथेतील काही ĂÕůाचारी लोक Âया िनधीचा गैरवापर Öवतः¸या
वैयिĉक फायīासाठी करतात आिण Âयामुळे पायाभूत सुिवधा चांगÐया नसतात. िविशĶ
ÿशासकìय मंडळाĬारे िनधीचे योµय ÓयवÖथापन आिण देखरेख कłन, राºय सरकार
िविशĶ मयाªदेपय«त िह समÖया कमी कł शकते.
८. सामािजक समथªनाचा अभाव:
शै±िणक उिĥĶ्ये जनते¸या समथªनािशवाय कधीच साÅय करता येत नाही. सवª शाळा
आिण महािवīालयांमÅये पालक-िश±क संघटने¸या िनिमªतीनंतर ही पालकांकडून योµय
सहकायª िमळत नसÐयाचे िदसून येते. पालकांना संघटने¸या उिĥĶ्यांची जाणीव नसते
आिण ते संघटनेकडे तøार क± Ìहणून पाहतात. Âयांना असे वाटते कì, पालक-िश±क
संघटना ही िश±कांचे कायª आिण वतªन याबाबत तøार करÁयासाठी िनमाªण केले आहे.
लोक सामािजक कायª करÁयासाठी आिण िविवध लहान मोठ्या ÿकÐप, राजकìय प±,
धािमªक संघटना, अशासकìय संघटनांना िनधी दान देत असतात, परंतु जेÓहा Âयां¸या गाव
िकंवा शहरातील शाळां¸या िवकासाची वेळ येते तेÓहा ते कमी पडतात.
९. िनकृĶ दजाªचे वातावरण:
अÅयापन अÅययन ÿिøये¸या सुयोµय अंमलबजावणीसाठी चांगले आिण Öव¸छ वातावरण
हे ÿÂयेक शै±िणक संÖथेची मुलभूत गरज आहे. तथािप, खेड्यां िकंवा शहरांमÅये
असलेÐया अनेक शै±िणक संÖथा Âयां¸या िवīाथê आिण िश±कांसाठी चांगले आिण
Öव¸छ वातावरण पूरवीत नसÐयाचे आढळून आले आहे. हे अयोµय वातावरण अÅयापन
अÅययन ÿिøयेमधील समÖयांचे कारण आहे. अनेक शाळा व महािवīालये Âयां¸या
वगªखोÐया आिण शौचालये यांची Öव¸छता करÁयात अयशÖवी ठरतात. अशा खूप कमी
संÖथा आहेत िक, ºयामÅये िनयिमत पेÖट कंůोल केले जाते.
१०. शै±िणक धोरणांची अयोµय अंमलबजावणी:
वरील िविवध कारणांमुळे राºय सरकार क¤þ सरकारने िनयोिजत केलेÐया शै±िणक
धोरणाची अंमलबजावणी करÁयात अयशÖवी ठरतात. राºयामÅये शै±िणक धोरणा¸या munotes.in

Page 22

भारतीय िश±णातील आÓहाने
22 अंमलबजावणी करÁयाकåरता िनधी आिण मनुÕयबळ िह मुलभूत गरज आहे. िनधी आिण
मनुÕयबळ वगळता, क¤þ सरकारचे धोरण ÖवीकारÁयास लोकांची मानिसकता हे सुĦा एक
मोठे आÓहान आहे, कारण राºयांना असे वाटते कì, क¤þ सरकार Âयां¸या पूवêपासून चालत
आलेÐया संÖकृती, पंरपरा, भाषा इ. चा नाश करत आहे. हे कदािचत सÂय असेल िकंवा
कदािचत असÂय िह असेल पण, अशा ÿकारचा संदेश लोकां¸या मनात पसरिवÁयाचे काम
स°ाधारी प± आिण िवरोधी प±ाकडून केला जातो.
तुमची ÿगती तपासा:
१. भारतीय िश±णात राºय सरकारसमोरील ÿशासकìय समÖया कोणÂया आहेत?
२. राºय सरकारला शै±िणक धोरणा¸या अंमलबजावणी दरमाÆय येणाöया समÖयां¸या
िनराकरणाचे उपाय सुचवा.
२.४ राºय बोडª आिण िवīापीठांसमोरील ÿशासकìय समÖया १. बाजारातील गरजेनुसार अËयासøमाचे आरेखन आिण कोस¥सचे ÓयवÖथापन:
बाजारातील गरजेनुसार अËयासøम तयार करणे, हा बोडª आिण िवīापीठांसाठी एक मोठे
आÓहान आहे, कारण बाजारातील गरज ही वेळेनुसार सतत बदलत असते. यासाठी
मनुÕयबळ, िनधी आिण िवīाÃया«साठी अËयासøमाचा िवकास, िवĴेषण, मूÐयमापन आिण
संशोधन यांसाठी वेळ यांची गरज असते. याचवेळी बोडª आिण िवīापीठे यांनी जर ÿÂयेक
नवीन ±ेýाकडे ल± क¤िþत करÁयाचा आिण नवीन अËयासøम िनमाªण व िवकास
करÁयाचा ÿयÂन केला तर, Âयांनी िवīाÃया«ना जागृत करÁयाचा आिण Âयांचा आÂमिवĵास
वाढिवÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे, जेणेकłन जाÖतीत जाÖत िवīाथê कोसªमÅये सहभागी
होतील.
२. राºय सरकारकडून कमी पाठéबा:
सह-शालेय उपøम व अËयासøमे°र उपøम, नवीन शाळा व महािवīालये सुŁ करणे,
संशोधन व िवकास, िश±क व िश±के°र कमªचारी यांची िनयुĉì, पायाभूत सुिवधा इ. साठी
आवÔयक असलेÐया िनधीसाठी राºय सरकारकडून बोडª आिण िवīापीठे यांना कमी
पाठéबा िमळत असÐयाचे िदसून येते.
तसेच राºय सरकार बोडª आिण िवīापीठे यांना Âयां¸या नवोपøम, अËयासøमे°र उपøम
आिण सामािजक कायाªसाठी Öवागतपर कायªøमाचे आयोजन करÁयासाठी ÿेरणा देÁयात
अपयशी ठरते.
munotes.in

Page 23

भारतीय िश±णातील ÿशासकìय समÖया
23 ३. संशोधन आिण नवोपøमांचा अभाव:
बाजारातील मागणी¸या पुरवठ्यासाठी अËयासøम िनमाªते व िवकासक आिण धोरणे
बनिवणाöयासाठी संशोधन आिण नवोपøमांची नेहमी गरज असते. िश±णातील संशोधन
आिण नवोपøमांचा अभाव हे अÅययनाÃयाª¸या मनाला िÖथर करते. बोडª आिण
िवīापीठांसाठी िश±कांची िनयुĉì व संशोधन आिण नवोपøमांसाठी िनधी पुरिवणे हा मोठा
वाद आहे.
४. कमी मनुÕय-बळ:
राºय बोडª आिण िवīापीठे यांना कमी मनुÕयबळामुळे ýास होत आहे. िदवस¤िदवस
लोकसं´या ÿचंड वेगाने वाढत आहे. एकाच वेळी सवª िवīाÃया«ना िविशĶ शाखेत ÿवेश
देÁयाची ±मता िवīापीठे आिण महािवīालयांची नाही. िवīापीठे व महािवīालयांमÅये
िवīाÃया«ना Âयां¸या सवा«गीण िवकासासाठी साहाÍय व मागªदशªन करÁयासाठी िश±क व
िश±के°र कमªचारी यांचा तुटवडा आहे. कमी मनुÕय-बळामुळे अनैसिगªकरीÂया कौशÐय
नसलेले कामगार िनमाªण होतात आिण ते राÕůासाठी ओझ बनतात.
५. कौशÐयपूणª कामगारांचा अभाव:
२१ वे शतक हे संगणक आिण इंटरनेटचे जग आहे. आज जवळजवळ सवª कागदोपýी कामे
Ìहणजे हाडª कॉपीचे सॉÉट कॉपीत Łपांतर झाले आहे. ÿवेश अजाªची मािहती संúिहत
करÁयापासून ते परी±ा घेणे व मूÐयमापन करणे हे सवª काही बदलेले आहे. सÅया
िवīाÃया«ची उ°रपिýका तपासÁया¸या हेतूसाठी िवīापीठा¸या वेबसाईटवर Öकॅन कłन
अपलोड केली जाते आिण ती संबंिधत िश±काला िदली जाते. परंतु ºया िश±कांकडे
संगणकाचे तांिýक कौशÐय नसते, Âयां¸यासाठी िह ÿिøया खूप कठीण असते व मूÐयमापन
ÿिøया मंदावते. Âयाचबरोबर अकुशल िश±के°र कमªचाöयांची भरती केÐयाने कामाला
िवलंब होतो. Ìहणून कौशÐयपूणª कामगारांचा अभाव हे बोडª आिण िवīापीठे यां¸यासाठी
एक मोठे आÓहान आहे.
६. िवīाÃया«ना िडिजटलीकरणाशी जोडÁयात अपयश:
राÕůीय अËयासøम आराखडा २००५ लागू झाÐयानंतर असे वाटले होते कì, िवīाथê
िडिजटलीकरणाशी जोडले जातील, परंतु िश±णाचा ह³क २००९, राÕůीय शै±िणक धोरण
२०२० नंतरही आपण अīापही या उिĥĶ ÿाĮीपय«त पोहचू शकलो नाही. परंतु बोडª आिण
िवīापीठांची ऑनलाईन ÿणाली योµय नसÐयामुळे िवīाथê पारंपåरक िश±णाकडे जाÁयाचा
ÿयÂन करतात. राºय बोडª शालेय िवīाÃया«ना संगणक व इंटरनेटचे मुलभूत ²ान देÁयात
अपयशी ठरत आहेत, तर याच िवīाÃयाªकडून िवīापीठे अजª भरÁयाची मागणी करतात.
िवīाथê साधे फॉमª भरÁयासाठी सायबर कॅफेमÅये गदê करतात, जे ते Âयां¸या अंűोइड
मोबाईल आिण आयफोनवłनही कł शकतात.

munotes.in

Page 24

भारतीय िश±णातील आÓहाने
24 ७. अयोµय मूÐयमापन पĦती:
राºय बोडª आिण िवīापीठांसाठी अयोµय मूÐयमापन पĦती हे एक मोठे आÓहान असून येथे
परी±ा सैĦांितक पेपरवर आधाåरत असतात. जसे उंदीर, कुýा, कासव, िसंह, वाघ, हरीण
आिण माकड हे ÿाणी Âयां¸या कौशÐयांबाबत िभÆन असतात, तसेच िवīाथêसुĦा Âयां¸या
कौशÐयांबाबत िभÆन असतात. आपण वर नमूद केलेÐया सवª ÿाÁयांची शारीåरक चाचणी
घेत आहोत, असे गृहीत धरा. आपण Âयांना िविशĶ तारखेला िविशĶ वेळेत बोलावयाचे
आिण डŌगर चढायला सांगायचं. ही चाचणी सवª ÿाÁयांसाठी योµय असेल, असे तुÌहाला
वाटते का? सवª िवīाÃया«¸या बाबतीत असेच घडत आहे. ÿÂयेकाचे मूÐयमापन सैĦांितक
आिण ÿाÂयाि±के या आधारावर केले जाते, यापैकì बरेच काही Âयांना करता येत नाही.
काही िवīाथê िशÐपकलेत, काही कलेत, काही धावÁयात आिण काही इतर कृतéमÅये
चांगले असू शकतात. राºय बोडª आिण िवīापीठे काही नवोपøम कÐपना घेऊन येतात व
िवīाÃया«¸या मूÐयमापनासाठी िविवध ÿकार¸या मूÐयमापन ÿणाली¸या िनयोजन करतात,
ºयामुळे िवīाÃया«ना फĉ ÿेरणा िमळणार नाही, तर सवा«साठी आनंदी वातावरण िनमाªण
होईल.
८. शाळा आिण महािवīालयांचे अयोµय िनरी±ण:
शाळा व महािवīालयांना परवानगी िदÐयानंतर पुढील तपासÁया आिण अनुधावन योµय
पĦतीने होत नसÐयाचे िनदशªनास आले आहे. जर आपण आपÐया जवळपास¸या शाळा
आिण महािवīालयांमÅये पािहले तर असे िदसून येते कì, एकाच इमारतीमÅये िकंवा लहान
कॅÌपसमÅये कला, वािणºय, िव²ान, िवधी, औषधिनमाªणशाľ, अिभयांिýकì, बी.एड.,
डी.एड महािवīालये असतात. हे कसं श³य आहे? आपण असे Ìहणू शकतो कì, ºया
अिधकाöयांना इमारती¸या पाहणीची जबाबदारी िदली होती, ते ĂĶ होते का? Âया संÖथे¸या
अजªदाराने परवानगी घेÁयासाठी बांधलेÐया नÓया इमारती पाडÐया होÂया का? कारण
काहीही असो, राºय बोडª आिण िवīापीठे, शाळा आिण महािवīालयांची योµय तपासणी
करÁयात अपयशी ठरले असून सवª िवīाथê खेळÁयासाठी एकच मैदान, एक úंथालय, एक
ÿयोगशाळा, एक शौचालय यांचा वापर करत असÐयाने ते िवīाÃया«¸या अयोµय वाढ व
िवकासासाठी कारणीभूत ठरते.
९. ĂÕůाचार:
िश±ण ±ेýासह सवª ±ेýात सुŁ असलेली पाकìट संÖकृती हा देशाला शापच आहे. जेथे
एकìकडे आपण ‘गुłला’, ‘देव’ Ìहणतो आिण दुसöया बाजूला तेच गुŁ आपÐया वैयिĉक
फायīासाठी लाच घेताना आिण देताना िदसतात. जोपय«त िश±ण ±ेýातून ĂÕůाचार
पूणªपणे नĶ होत नाही, तोपय«त आपली वृĦी होत आहे असे Ìहणता येणार नाही.
१०. दूरÖथ आिण मुĉ अËयासøमांचे ÓयवÖथापन करणे:
िनयिमत ÿवास न करणे, गृहपाठ न करणे, कमी सामािजक अÖवÖथता, Öवयं ÿगती इ.
िविवध फायīांसह नोकरदार लोकांसाठी दूरÖथ िश±ण फायदेशीर आहे आिण जे लोक
महािवīालय आिण िवīापीठांपासून दूर राहतात Âयां¸यासाठी दूरÖथ िश±ण हा Óयापक
पयाªय आहे. Óयĉì Âया¸या वेळेनुसार मोबाईलवर िÓहिडओ पाहणे, सामािजक माÅयमांचा munotes.in

Page 25

भारतीय िश±णातील ÿशासकìय समÖया
25 वापर करणे यांसार´या अनुÂपादक कामांचा वापर कłन बöयाच वेळा Óयĉì Âया¸या
कौशÐयांचा िवकास आिण अÅययन कł शकते, परंतु याच वेळी असे िदसून येते कì,अनेक
िवīापीठे या कोसªसचे ÓयवÖथापन करÁयात अपयशी ठरतात. िवīापीठे वेळेवर परी±ा व
ÿवेश घेÁयात अयशÖवी ठरतात, अËयास सािहÂय पुरिवÁयात अयशÖवी ठरतात, Âयांचे
संपकª øमांक संपकª ±ेýा¸या बाहेर असतात, Âयां¸या वेबसाईट पूवê¸या मािहती¸या
नुकसानीसह बदलत राहतात.
तुमची ÿगती तपासा:
१. राºय बोडª आिण िवīापीठांमधील िविवध समÖया सिवÖतर िलहा.
२. राºय बोडª आिण िवīापीठांना Âयां¸या समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी कोणते
सुधाराÂमक उपाय सुचिवता येतील?
२.५ महािवīालये आिण शै±िणक संÖथांसमोरील ÿशासकìय समÖया १. सुयोµय अËयासøमाचा अभाव:
बाजारातील मागणीनुसार सुयोµय अËयासøम हा िश±णाचा पाया आहे. सुयोµय
अËयासøमािशवाय आपण एकही पाऊल पुढे टाकू शकत नाही, परंतु जेÓहा आपण
अËयासøमा¸या िवकासाकडे पाहतो, तेÓहा आपणास अनेक दोष िदसून येतात. क¤þ
सरकार संपूणª भारताचा िवचार कłन अËयासøमाचे आरेखन करते, परंतु जेÓहा हा
अËयासøम राºयांमÅये येतो, तेÓहा ÿदेश, धमª, भाषा, जात, परंपरा, नैसिगªक संसाधने
आिण इितहास यांत िविभÆनता िदसून येते. िश±णत², समाजशाľ² आिण अथªत² हे
वरील सवª मुद्īांचा िवचार कłन नेहमी अËयासøम िवकिसत करÁयाचे सुचवतील.
२. Óयावसाियक िश±कांचा अभाव:
खाजगीकरणामुळे बी.एड, डी.एड.यांसार´या Óयावसाियक अÅयापन कोसªमÅये िवīाÃया«ची
सं´या कमी असÐयाचे असे िदसून येते. तसेच योµय तपासणी केÐयास ६०% पे±ा जाÖत
िवīाथê िश±क गैरहजर असÐयाचे िदसून येईल. शाळा आिण महािवīालयांचे
खाजगीकरण व िवīाÃया«ची अनुपिÖथती या दोÆहीमुळे या ±ेýात Óयावसाियक िश±कांचा
तुडवडा आहे.
३. अÅयापन सािहÂयाचा अभाव:
अÅयापन सािहÂय हे िश±काचे अľ आहे. अÅयापन सािहÂयािशवाय अÅयापन केÐयाने
गŌधळ तर िनमाªण होतोच, Âयाचबरोबर वगª कंटाळवाणेही होते. आज, संपूणª जग बालका¸या
सवाªगीण िवकासासाठी बालकक¤þीत अÅयापन पĦतीचा वापर करत आहे, परंतु आपण munotes.in

Page 26

भारतीय िश±णातील आÓहाने
26 आजही िश±कक¤िþत पĦतीचा वापरÁयात ÓयÖत आहोत आिण अÅयापन सािहÂयाची
िनिमªती व वापर यांत अयशÖवी आहोत.
४. िनधीचा अभाव:
खाजगीकरणामुळे राºय सरकारने अनेक शाळा बंद केÐया आहेत आिण नवीन शाळांना
अनुदान देणे थांबिवले आहे. Âयामुळे बहòसं´य शाळांचा िनधी संपत चालला आहे.
५. िनकृĶ पायाभूत सुिवधा:
िनधीची कमतरता हे िनकृĶ पायाभूत सुिवधांचे कारण आहे. शाळा व महािवīालये योµय
आकाराचे बाक, काळे व पांढरे फलक, नीटनेटके, Öव¸छ व रंगीत वगªखोÐया, संगणक,
ÿयोगशाळा, úंथालये, मैदान, øìडा सािहÂय, Öव¸छतागृह पुरिवÁयात अपयशी ठरत
आहेत.
६. जागेचा अभाव:
वाढÂया लोकसंखे¸या काळात वगªखोÐया आिण मैदाने यांचा आकार लहान होत आहे, हे
सवª जागे¸या व बांधकामा¸या िकंमती वाढÐयाने घडत आहे. आज अशी अनेक
महािवīालये आहेत कì, जे एकाच मैदान, úंथालय, ÿयोगशाळा आिण Âयाचÿमाणे एकाच
कॅÌपसमÅये एकाच इमारतीमÅये चालू आहेत.
७. वगªखोÐयांमधील ÓयÂयय:
जाÖत िवīाथê सं´या असलेÐया व अÿिशि±त िश±कांमुळे गŌगाट व गैरÿकार िनमाªण
होतात. जर ÿिशि±त िश±क अÅयापन सािहÂय, अÅयापन पĦतीचा वापर करÁयात
अपयशी ठरले, तर वगाªत सामाÆयपणे गŌगाट व वगªखोÐयांमÅये ÓयÂयय िदसून येतो.
८. िशÖत:
जेÓहा िशÖतीचा िवषय येतो, तेÓहा िवīाÃया«ना असे वाटते कì, आपण िश±कां¸या आ²ांचे
पालन केले पािहजे आिण िनयंिýत पĦतीत वागले पािहजे. हे काही ÿमाणात सÂय असले
तरी िवīाÃया«ना मानिसक व शारीåरकŀĶ्या ÿिशि±त करणे, Âयांना समजावणे ही
िश±कांची जबाबदारी आहे, Âयामुळे िवīाथê Âयां¸या कृतéचे िनयंýण कł शकेल आिण
िनयमांचे पालन कł शकेल. जेÓहा आपण शाळा आिण महािवīालायंकडे पूणªÂव Ìहणून
पाहतो, तेÓहा अयोµय िश±क–िवīाथê ÿमाण, अÅयापन सािहÂयाचा अयोµय वापर ,अयोµय
अÅयापन पĦती हे अयोµय िशÖतीचे मूळ कारणे आहेत.
९. कुमारावÖथेतील समÖया:
कुमारावÖथा ही सवª शाळा आिण महािवīालयांमधील ÿमुख समÖया आहे. शरीरात होणारे
नैसिगªक बदल िवīाÃया«मÅये मानिसक बदल सुĦा घडवून आणतात. मुले व मुली Öवतः
अिधक सुंदर िदसÁया¸या ÿयÂनांमÅये गुंतून जातात. यामुळे Âयां¸यात अिधक ल§िगक
आकषªण व मनात अिधकाराची भावना िनमाªण होते. Âयांचे मन सतत बैचेन असते, Âयामुळे munotes.in

Page 27

भारतीय िश±णातील ÿशासकìय समÖया
27 Âयां¸याकडून काहीवेळा िहंसक कृती घडतात, ºया शाळा िकंवा महािवīालय आिण
समाजात कोणÂयाही पåरिÖथतीत ÖवीकारÐया जात नाहीत.
१०. िश±क व िश±के°र कमªचाöयांची कमी उपिÖथती:
संÖथा सरकारी असो वा खाजगी, िश±क व िश±के°र कमªचाöयांची कमी उपिÖथती हा
शाळा व महािवīालयांसाठी नेहमीचा ÿĳ आहे. शहरी भागा¸या तुलनेत úामीण भागात
उपिÖथतीची समÖया अिधक आहे. कारण शहरी भागातील लोक Âयां¸या अिधकार आिण
कतªÓयाबाबत अिधक जागृत असतात.
वर नमूद केलेÐया समÖयांÓयितåरĉ आणखी अशा समÖया आहेत कì, ºयांचे िनराकरण
भारतातील िश±णा¸या चांगÐया िवकासासाठी करायचे आहे, Âया पुढीलÿमाणे आहेत.
१. अÿिशि±त िश±कांची भरती
ब. िनकृĶ अÅयापन पĦती
क. िश±क-िवīाथê ÿमाण
ड. मुलभूत कौशÐय दरी
इ. शाळा आिण महािवīालयांमधील अयोµय संÿेषण
ई. Öथलांतåरत िवīाÃया«ची नŌदणी
उ. अयोµय वगªखोली बाक
तुमची ÿगती तपासा:
१. महािवīालये आिण शै±िणक संÖथांसमोरील काही ÿशासकìय समÖया िलहा आिण
Âयांचे िनराकरण करÁयासाठी काही उपाय सुचवा.
-------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------- ------------------------------------------
२.६ समारोप क¤þ सरकार, राºय सरकार, राºय बोडª, िवīापीठे, शाळा व महािवīालये यांना शै±िणक
धोरणे व अËयासøमाची अंमलबजावणी करताना िनधी, पायाभूत सुिवधा, मनुÕयबळ,
ĂÕůाचार, संशोधन व नवोपøम यांसार´या िविवध समÖयांना सामोरे जावे लागते.
िश±ण ±ेýा¸या चांगÐया िवकासासाठी या समÖयांचे ताबडतोब िनराकरण करणे,
Âयाचÿमाणे समाजा¸या शै±िणक व Óयावसाियक मागÁया पूणª करणे अÂयंत गरजेचे आहे.
िव°पुरवठा ÓयÖथािपत करणे, शै±िणक कायªøमांची कायª±मताव राÕůा¸या मागणी व
पुरवठ्याची पूणªता यासाठी योµय ÿशासनाची गरज आहे. munotes.in

Page 28

भारतीय िश±णातील आÓहाने
28 २.७ सारांश जेÓहा आपण भारतीय िश±ण पĦतीचे िनरी±ण करतो, तेÓहा आपणांस असे आढळून येते
कì, क¤þ सरकारकडून शै±िणक धोरणा¸या आरेखनापासून ते शाळा व महािवīालयातील
अंमलबजावणीपय«त ÿÂयेक Öतरावर अनेक समÖया असतात. जरी भारतातील िश±णा¸या
वृĦी व िवकासासाठी ही सवōÂकृĶ धोरणे िवकिसत केली असली, तरी Âयां¸या
अंमलबजावणीबाबत आपण खूप मागे आहोत. या अपयशाची कारणे िनधीची कमतरता,
कमी मनुÕयबळ, ĂÕůाचार, कौशÐयपूणª कामगारांचा अभाव, दाåरþ्य, क¤þ सरकार व राºय
सरकार यां¸यातील अयोµय सहकायª इ. आहेत.
ÿÂयेक Öतरावर आपणांस िविवध समÖया आढळून येतात.
देशाची भौगोिलक िविवधता, ĂÕůाचार, अËयासøमाचे आरेखन, दाåरþ्य, संवादात दरी,
राºयांमÅये अयोµय सहकायª, अकायª±म ÿशासन आिण जबाबदारीचा अभाव या क¤þ
सरकारसमोरील ÿशासकìय समÖया आहेत.
वाढती लोकसं´या, संधीची कमतरता, मनुÕयबळ, अपुरा िनधी, सÆमानाचा अभाव,
सामािजक समथªनाचा अभाव, िजÐहािनहाय िविवधता, िनकृĶ दजाªचे वातावरण इ. राºय
सरकारसमोरील ÿशासकìय समÖया आहेत.
अËयासøमचे आरेखन, राºय सरकारकडून कमी पािठंबा, िनधीची कमतरता, संशोधन व
नवोपøमांचा अभाव, कौशÐयपूणª कामगारांचा अभाव, अयोµय मूÐयमापन पĦती इ. राºय
बोडª व िवīापीठांसमोरील ÿशासकìय समÖया आहेत.
सुयोµय अËयासøमाचा अभाव, Óयावसाियक िश±कांचा अभाव, अÅयापन सािहÂयाचा
अभाव, िनधीचा अभाव, िनकृĶ पायाभूत सुिवधा, िशÖतीचे ÓयवÖथापन, कुमारावÖथेतील
समÖया इ. शाळा व महािवīालयांसमोरील ÿशासकìय समÖया आहेत.
२.८ ÿĳ १. भारतीय िश±णातील क¤þ सरकारसमोरील ÿशासकìय समÖया काय आहेत? २१ Óया
शतकातील राºय सरकारसमोरील ÿशासकìय समÖया सिवÖतर िलहा.
२. भारतात शै±िणक धोरणां¸या अंमलबजावणीत राºय बोडª आिण िवīापीठांसमोरील
िविवध समÖया ÖपĶ करा.
३. िश±णा¸या संबंिधत िवभागांनी तयार केलेला अËयासøम राबवताना शाळा आिण
महािवīालयांना भेडसावणाöया कोणÂयाही दहा समÖया िलहा.
२.९ संदभª  N.R. Swarup Saxena and Dr. Shikha Chaturvedi (2005) : Education in
the Emerging Indian Society, Vinay Rakheja C/o R. Lal Book Depot,
Meerut munotes.in

Page 29

भारतीय िश±णातील ÿशासकìय समÖया
29  Suresh Bhatnagar, Anamika Saxena and Sanjay Kumar, Development
of Eduational System in India, R.Lal Book Depot, Meerut
Web reference:
 https://www.economicsdiscussion.net/articles/problems -faced -in-the-
progress -of-education -in-india/2291
 https://www.researchgate.net/publication/323700593_Problems_in_th
e_Indian_Education_System
 https://www.saralstudy.com/blog/issues -and-challenges -in-indian -
education/
 https://byjus.com/free -ias-prep/indian -education -system -issues -and-
challenges/

*****

munotes.in

Page 30

30 ३
भारतीय िश±णातील सामािजक समÖया
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ भारतीय िश±णातील सामािजक समÖयांचा पåरचय
३.२ समानतेसाठी िश±ण
अ. अनुसूिचत जाती
ब. अनुसूिचत जमाती
क. आिथªक आिण सामािजकŀĶ्या मागासवगêय
३.४ सामािजक आÓहाने कमी करÁयासाठी िश±ण
अ. बेरोजगारी,
ब. जातीयवाद
क. लोकसं´येचा Öफोट,
ड. ÿादेिशकता
इ. दहशतवाद
उ. ĂĶाचार
३.५ िवशेष िशकणाöयांसाठी िश±ण.
३.६ सारांश
३.७ ÿĳ
३.८ संदभª
३.० उिĥĶे हा िवषय वाचÐयानंतर िवīाथê अथª लावू शकतील:
 अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती¸या िवīाÃया«साठी शै±िणक समानता.
 आिथªक आिण सामािजक मागासलेÐया िवīाÃयाªसाठी शै±िणक समानता.
 सामािजक आÓहाने कमी करÁयासाठी िश±णाची अट.
 भारतीय िश±ण ÓयवÖथेत िवशेष िशकणाöयांना भेडसावणारी आÓहाने.
३.१ भारतीय िश±णातील सामािजक समÖयांचा पåरचय एखाīा समूहाला िकंवा समाजा¸या एखाīा भागाला ÿभािवत करणारी पåरिÖथती ºयावर
हािनकारक ÿभाव पडतो आिण केवळ एकिýतपणे संबोिधत केले जाऊ शकते ितला munotes.in

Page 31

भारतीय िश±णातील सामािजक समÖया
31 सामािजक समÖया िकंवा समÖया Ìहणून संबोधले जाते. अंमली पदाथा«चा वापर िकंवा इतर
कोणÂयाही पदाथाªचा वापर, ĂĶाचार, बाल शोषण, दहशतवाद, गåरबी, बेरोजगारी आिण
गुÆहेगारी या केवळ वैयिĉक समÖया नाहीत; Âयांचा संपूणª लोकसं´येवर महßवपूणª ÿभाव
पडतो. दुसöया मागाªने सांगायचे तर, आÌही सामािजक समÖयांना वतªन पĦती Ìहणून
पåरभािषत कł शकतो जे सामािजक ÿिøयेमुळे उĩवतात आिण समाजा¸या महßवपूणª
भागाĬारे अÖवीकायª िकंवा अवांछनीय मानले जातात. समाजाला वर नमूद केलेÐया
संकटाचा सामना करÁयासाठी ÿभावी उपाय योजना, शै±िणक कायªøम आिण इतर
सुधाराÂमक सेवांची आवÔयकता आहे. अÆन, िनवारा आिण वľाÓयितåरĉ, िश±ण ही
आधुिनक जीवना¸या ÿाथिमक गरजांपैकì एक आहे. आपÐया संिवधानाने भारतातील
ÿÂयेक नागåरकाला सÆमान आिण सÆमानाने जगÁयाचा अिधकार िदला आहे. या मूलभूत
अिधकाराचे र±ण करÁयासाठी सरकार अनेक उपाययोजना राबवत आहे. शालेय वया¸या
सवª मुलांसाठी ÿाथिमक िश±णाचे सावªिýकìकरण हे Âयापैकì एक आहे. गåरबी आिण
बेरोजगारी कमी करÁयात, पोषण आिण आरोµयाचे दज¥ वाढवÁयात आिण शाĵत
िवकासाला चालना देÁयासाठी िश±ण महßवपूणª भूिमका बजावते.
३.२ समानतेसाठी िश±ण जरी "इि³वटी" आिण "समानता" या शÊदांचा वारंवार वापर केला जात असला तरी,
Âयां¸यात काही महßवपूणª फरक आहेत. "समानता" सवª िवīाÃया«ना Âयां¸या शै±िणक
कारिकदêत समान शै±िणक संधी देÁयावर भर देत असताना, ही रणनीती या
वÖतुिÖथतीकडे दुलª± करते कì, समान संधी असूनही, िभÆन िवīाÃया«ना साÅय
करÁयासाठी िभÆन समथªनांची आवÔयकता असेल. या पåरिÖथतीत इि³वटी उपयुĉ आहे.
शै±िणक ÓयवÖथेमÅये योµय खेळाचे ±ेý ÿदान करÁयासाठी, "इि³वटी" िवīाÃया«ना
िदलेÐया संधéचा वापर करÁयावर आिण Âयांना संसाधने आिण समथªन ÿदान करÁयावर
ल± क¤िþत करते. हे सूिचत करते कì वंिचत मुलांना वंिचत नसलेÐया िवīाÃया«पय«त
पोहोचÁयासाठी Âयांना आवÔयक असलेली मदत िमळेल. समान श³यता नसलेÐया मुलांची
उÆनती कłन आिण Âयांना फĉ समान पöयाय िदलेले नाहीत तर या िवīाÃया«साठी फरक
पूणª केला जाईल याची खाýी कłन, ते समानते¸या पलीकडे जाते.
समानतेसाठी िश±णाचे उिĥĶ ÿÂयेक िवīाÃयाªला महßवाची कौशÐये आिण ²ान ÿाĮ
करÁयाची समान संधी देणे आहे ºयामुळे ते पåरपूणª जीवन जगू शकतील आिण समाजात
सकाराÂमक योगदान देऊ शकतील. हे पूणª करÁयासाठी, ही नवीन रणनीती वरपासून
खालपय«त लागू केली जाईल याची खाýी करÁयासाठी शाळा आिण िजÐहा Öतरावर
िवīमान िश±ण ÿणालीची पुनरªचना करÁयाचे काम िश±कांना देÁयात आले आहे.
Âयानंतर, ÿÂयेक िवīाÃयाªला Âयांची शै±िणक उिĥĶे पूणª करÁयाची संधी िमळेल याची
खाýी करÁयासाठी तयार केलेली हÖत±ेप आिण संसाधने यांसार´या सुर±ा उपायांसह
नवीन ÿणाली समानता आिण समावेशावर आधाåरत आहे.

munotes.in

Page 32

भारतीय िश±णातील आÓहाने
32 इि³वटीसाठी िश±ण अनेक कारणांसाठी महßवपूणª आहे, यासह:
 वंिचत आिण कमी ÿितिनिधÂव करणाöया िवīाÃया«ना संधी देणे जेणेकłन ते
अडथÑयांवर मात कł शकतील आिण यशÖवी होऊ शकतील.
 ÿÂयेकाला Âयां¸या िविशĶ िश±ण शैलीला ÿोÂसाहन देणाöया पĦतीने अËयास
करÁयाची संधी देणे.
 िवīाÃया«ना Âयांचे िश±ण पुढे नेणाöया संसाधनांमÅये अिधक ÿवेश देणे.
 िवīाÃयाªचे कुटुंब आिण Âयांचे िश±क यां¸यातील संबंध मजबूत करणे, घरात अिधक
समृĦ शै±िणक वातावरण तयार करणे.
 िवīाÃया«ना Âयां¸या शै±िणक कारिकदêत यश िमळवÁयासाठी मागªदशªन करणे, आिण
मुलांना बरोबरी करÁयापलीकडे यश आिण संधीतील अंतर कमी करणे.
 ÿमािणत चाचÁयांसार´या उपायांवर शाळा िजÐĻाची कामिगरी वाढवणे
अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती:
भारतीय समाजातील दोन सवाªत उपेि±त गट, अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती
यांचा िवशेष िवचार करावा लागतो. एकिýतपणे, ते देशा¸या एकूण लोकसं´ये¸या सुमारे
२५% आहेत (अनुसूिचत जाती Âयापैकì सुमारे १६% आहेत आिण अनुसूिचत जमाती
सुमारे ८% आहेत). तथािप, अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमातé¸या लोकसं´ये¸या
िवतरणामÅये राºयांमÅये ल±णीय फरक आहेत. अनुसूिचत जमाती (ST) ÿामु´याने
ईशाÆयेकडील राºये आिण मÅय भारतातील राºयांमÅये िÖथत आहेत, तर अनुसूिचत
जाती (SC) पंजाब, उ°र ÿदेश, िहमाचल ÿदेश, पिĲम बंगाल आिण हåरयाणा या
राºयांमÅये क¤िþत आहेत.
अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती आिथªकŀĶ्या वंिचत आहेत. अनुसूिचत
जातé¸या बाबतीत, वंिचतपणा हा िहंदू जाितÓयवÖथेतील Âयां¸या िनÌन दजाªचा पåरणाम
आहे, िजथे ते अÖपृÔय होते आिण जाितसंरचने¸या तळाशी होते. बहòसं´य जमाती
आधुिनक समाजापासून तुटलेÐया आिण एकाकì, दुगªम जंगलात राहात असÐयाने
दीघªकाळापय«त शारीåरक अलगावचा पåरणाम Ìहणून अनुसूिचत जमातéना ýास सहन
करावा लागला आहे. या लोकांमÅये िनर±रतेची ट³केवारी जाÖत असÐयामुळे सावकार
आिण मÅयÖथ यांसार´या अिÿय पाýां¸या शोषणास िवशेषतः असुरि±त होते. तथािप,
आिदवासéना Âयां¸या अिĬतीय संÖकृती, बोलीभाषा आिण Öवतःचे लेखन जपÁयाची इ¸छा
आहे. समकालीन शै±िणक ÓयवÖथेचा फायदा Âयांना िमळावा यासाठी िश±कांनी या गटांचे
आकलन करणे महßवाचे आहे.
अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमातéची शै±िणक पåरिÖथती:
सा±रतेचे दर हे कोणÂयाही गटा¸या शै±िणक िÖथतीचे सवाªत ल±णीय सूचक आहे. इतर
िवकास िनद¥शांकांशीही Âयाचा जवळचा संबंध आहे. लोकसं´येचा एकूण सा±रता दर munotes.in

Page 33

भारतीय िश±णातील सामािजक समÖया
33 १९५१ मÅये १६.७ ट³³यांवłन २00१ मÅये ६५.२ ट³³यांवर पोहोचला. अनुसूिचत
जाती आिण अनुसूिचत जमातéचा सा±रता दर १९६१ मÅये १0.४% आिण ८.५
ट³³यांवłन ४५.२ आिण ३८.४ ट³³यांपय«त वाढला. २0१ मधील बहòतांश मिहला
अजूनही आहेत. अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमातीमधून येतात. २00१ मÅये
अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमातीतील मिहलांचा सा±रता दर पुŁषांपे±ा अनुøमे
३४.६ आिण २८.४ ट³के कमी होता-५५.१ आिण ४८.३ ट³के.
धोरणाÂमक आराखड्यांĬारे अनुसूिचत जाती आिण जमातéसाठी शै±िणक िनÕप±तेला
ÿोÂसाहन देणे
घटनाÂमक संर±ण:
अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती हे भारतीय समाजातील दोन सवाªिधक
अÂयाचाåरत गट Ìहणून घटनेने माÆय केले होते. संिवधानात अनेक तरतुदी आहेत ºया सवª
लोकांसाठी समानता आिण समानतेची हमी देतात तसेच समाजातील दुबªल गटांसाठी
िवशेषत: अनुसूिचत जाती, अनुसूिचत जमाती आिण इतर मागास गटांसाठी िवशेष भ°े
देतात.
संिवधानातील समपªक तरतुदी खाली सूचीबĦ केÐया आहेत:
१. सवª लोकांसाठी Âयांची वंश, धमª, जात, ल§िगक ÿवृ°ी, िकंवा जÆमÖथानाचा िवचार न
करता समानता (अनु¸छेद १४) धमª, वंश, जात िकंवा िलंग यां¸या आधारावर
कोणÂयाही नागåरकािवŁĦ भेदभाव कलम १५ Ĭारे ÿितबंिधत आहे.
२. सावªजिनक िनयुĉéमÅये ÿÂयेकाला समान संधी िमळणे हा मूलभूत अिधकार आहे
(अनु¸छेद १६).
३. अनु¸छेद १६(४) राºयाला वंिचत वगाªतील कोणÂयाही नागåरकां¸या बाजूने िनयुĉì
िकंवा पदांमÅये आर±णाची ÓयवÖथा करÁयाचा अिधकार देते.
४. अÖपृÔयता सवª ÿकारात िनिषĦ आहे आिण बेकायदेशीर आहे (कलम १७).
५. सवª लोकांना सांÖकृितक आिण शै±िणक अिधकारांमÅये समान ÿवेश आहे.
६. संिवधानाने Öलेटने "समाजातील दुबªल घटकां¸या, िवशेषत: अनुसूिचत जाती आिण
अनुसूिचत जमातé¸या शै±िणक आिण आिथªक िहतसंबंधांना िवशेष काळजीने
ÿोÂसाहन īावे आिण सामािजक अÆयाय आिण सवª ÿकार¸या शोषणापासून Âयांचे
संर±ण करावे" (अनु¸छेद १E) आवÔयक आहे. (२९).
७. अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती¸या सदÖयांसाठी लोकशाही संÖथा आिण
सेवांमÅये जागांचे आर±ण (अनु¸छेद ३३0).
िश±णातील समानतेसाठी शै±िणक धोरणे:
१९६६ पासून िश±ण आयोगा¸या िशफारशéवर आधाåरत सरकारने १९६८ मÅये पिहला
राÕůीय धोरण ठराव (NPR, १९६८) पास केला. राÕůीय धोरण ठरावानुसार, "िश±णाची munotes.in

Page 34

भारतीय िश±णातील आÓहाने
34 समान उपलÊधता सुिनिĲत करÁयावर अिधक भर īायला हवा. हे आवÔयक आहे.
शै±िणक सुिवधां¸या उपलÊधतेतील ÿादेिशक असमानता दूर करÁयासाठी आिण úामीण
आिण अिवकिसत भागात उ¸च-गुणव°े¸या शै±िणक सुिवधा िनमाªण करÁयासाठी. वंिचत
गटांमÅये, िवशेषत: Öथािनक लोकांमÅये िश±णाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी अिधक ÿयÂन
करणे आवÔयक आहे."
१९७६ मÅये, िश±ण समवतê सूचीमÅये जोडले गेले (यासह, दोÆही क¤þ सरकार राºय
सरकारे िश±णा¸या िवकासासाठी जबाबदार आहेत). १९८६ मÅये (NPE, १९८६)
िविवध Öतरांवर Óयापक चचाª होऊन आिण सवª राºय सरकारां¸या पािठंÊयाने एक महßवपूणª
राÕůीय िश±ण धोरण तयार करÁयात आले.
राÕůीय िश±ण ÿणाली, १९८६ ला NPE Ìहणून संबोधले जाते. आतापय«त समानता
नाकारÐया गेलेÐया लोकां¸या अनÆय आवÔयकतांना संबोिधत कłन, १९८६ ¸या
धोरणात अंतर दूर करणे आिण शै±िणक संधी समान करÁयावर भर देÁयात आला आहे.
"सवª शै±िणक Öतरांवर आिण टÈÈयांवर SC/ST िवīाÃया«चे गैर-SC/ST िवīाÃया«सोबत
समानीकरण करणे हे SC/ST िवīाÃया«¸या शै±िणक वाढीचे मु´य Åयेय आहे.
१९९२ मÅये, धोरण अīयावत करÁयात आले आिण १९९२ पीओए (कृतीचा सुधाåरत
कायªøम) तयार करÁयात आला. १९९२ ¸या सुधाåरत कृती कायªøमानुसार, "िविशĶ
Öतरापय«त, सवª िवīाÃया«ना, जातीचा िवचार न करता, एका िविशĶ Öतरापय«त, सवª
िवīाÃया«ना, जात, पंथ, पåरसर िकंवा िलंग पवाª न करता, समान दजाªचे िश±ण िमळू
शकते. .”
कृती¸या सुधाåरत कायªøमानुसार, १९९२ “समानतेला ÿोÂसाहन देÁयासाठी सवा«ना
समान संधी उपलÊध कłन देणे महßवाचे आहे, केवळ ÿवेशातच नाही तर उपलÊधी¸या
पåरिÖथतीतही.”
POA, १९९२ ने SC/ST ला इतरां¸या बरोबरीने ठेवÁयासाठी अनेक डावपेचांची
िशफारस केली आहे:
ÿाथिमक आिण उ¸च ÿाथिमक शाळा सुł करताना आिदवासी समुदाय, अनुसूिचत जाती
वÖÂया आिण वाड्या-वÖÂयांना ÿाधाÆय īा. अशा शाळांमÅये पूवª-ÿाथिमक िवभागांचा
समावेश असेल.
आिदवासी समुदायांमÅये िश±णा¸या योजना सवª समावेशकपणे लागू केÐया जातील:
१. बहòसं´य औपचाåरक संÖथा ÿवेश आिण नावनŌदणीची हमी देÁयास स±म असतील.
शै±िणक वषाª¸या सुŁवातीला सवª िवīाÃया«ची, िवशेषत: अनुसूिचत जाती आिण
अनुसूिचत जमातीमधील मिहलांची नŌदणी करÁया¸या मोिहमेसाठी िश±क जबाबदार
असतील.
२. SC आिण ST तसेच इतर वंिचत गटातील मुलांना िशÕयवृ°ी, पाठ्यपुÖतके,
Öटेशनरी, गणवेश आिण दुपारचे जेवण या Öवłपात पुरेशी ÿोÂसाहने िमळतील. munotes.in

Page 35

भारतीय िश±णातील सामािजक समÖया
35 ३. SC आिण ST वÖÂयांमÅये सवª शाळा आिण NFE क¤þे आवÔयक पायाभूत सुिवधांनी
सºज असतील. दोन वषा«त ऑपरेशन Êलॅकबोडª अशा सवª वÖÂयांचा समावेश करेल.
४. गरीब SC आिण ST कुटुंबांना Âयां¸या मुलांना िवशेषतः मुलéना शाळेत आणÁयासाठी
ÿोÂसाहन िमळेल.
५. ÿाथिमक शालेय वषा«मÅये, Öथािनक भागातील मुलांना िशकवÁयासाठी मूळ भाषा
वापरÐया जातील. हे करÁयासाठी, सुलभ िश±ण सामúी पुÆहा िलिहली जाईल.
६. SC/ST मिहलांना िवशेष िशÕयवृ°ी िमळेल, आिण Âयां¸यासाठी िविशĶ ÿिश±ण
आयोिजत केले जाईल.
७. अनुसूिचत जाती/जमाती आिण इतर वंिचत गटांमधील िवīाÃया«ची शै±िणक कामिगरी
सुधारÁयासाठी, ÿिश±ण, ÿिश±ण आिण उपचाराÂमक सूचनांचे आयोजन केले
जाईल.
८. सवª शै±िणक संÖथा अनुसूिचत जाती/जमाती समुदायातील िश±कां¸या िनयुĉìमÅये
आर±ण सुिनिĲत करतील.
९. नवोदय िवīालयात, SC/ST आर±ण Âयां¸या लोकसं´ये¸या ÿमाणात िकंवा
िजÐĻांतील Âयां¸या लोकसं´ये¸या ट³केवारीनुसार हमी िदले जाईल.
१०. SC/ST िवīाÃया«ना िश±क होÁयासाठी ÿोÂसाहन देÁयासाठी माÅयिमक, वåरķ
माÅयिमक आिण Óयावसाियक ÿिश±णाचा समावेश करणारे िवशेष अËयासøम
िवकिसत केले जातील.
११. आिदवासी एकाúते¸या ±ेýात, ÿाथिमक ते माÅयिमक Öतरापय«त वेग-िनधाªरण
संÖथांची साखळी Öथापन केली जाईल.
१२. आिदवासी िश±णामÅये मैदानी उपøमांचा समावेश करावा. असं´य आिदवासी मुले
खेळ, गेिमंग आिण मैदानी खेळांमÅये यशÖवी होतात. अशा ±मता शोधÐया जातील
आिण िवकिसत केÐया जातील.
१३. िवīाÃया«¸या आहारिवषयक गरजांचा िवशेष िवचार केला पािहजे. वसितगृहांची
देखरेख िश±कांनी केली पािहजे.
१४. SC/ST िवīाÃया«चे शै±िणक दजाª सुधारÁया¸या ÿयÂनांवर भर देणारे डॉ.
आंबेडकरांचे शै±िणक तÂव²ान शालेय अËयासøमात समािवĶ करावे लागेल. िश±क
आिण िवīाÃया«ना SC/ST संÖकृतéची समृĦता आिण ते अथªÓयवÖथेत कसे योगदान
देतात याबĥल िशकवणे आवÔयक आहे.
१५. फेडरल, राºय आिण Öथािनक पातळीवर, कायªøमां¸या देखरेखीसाठी एकल नोडल
एजÆसी तयार केली जाऊ शकते.
munotes.in

Page 36

भारतीय िश±णातील आÓहाने
36 िश±णातील समानतेला चालना देÁयासाठी पंचवािषªक योजना:
१. अनेक आयोग आिण राÕůीय िश±ण धोरणासह, देशा¸या पंचवािषªक योजनांमÅये
घटनाÂमक आदेश पार पाडÁयासाठी अनुसूिचत जातé¸या िश±णाची सुिवधा आिण
ÿोÂसाहन देÁयासाठी अनेक कायदे, कायªøम आिण योजनांचा समावेश आहे. पिहÐया
पंचवािषªक योजनेत (एससीपी) करÁयात आलेÐया आठ ÿÖतावांपैकì आ®म शाळा
उघडणे, मेिůकपूवª आिण पोÖट-मेिůक िशÕयवृ°ी, सािहÂयासाठी अनुदान आिण
िवशेष घटक योजनेवर भर देÁयात आला.
२. नवÓया योजनेत मानव िवकासातील सवाªत महßवाची गुंतवणूक Ìहणून िश±णातील
गुंतवणुकìला ÿाधाÆय िदले आिण िवशेष कृती योजनांसाठी एकूण योजना बजेट¸या
१६.३३% वाटप करÁयाचे सुचवले. यािशवाय, शै±िणक िवकासाला चालना
देÁयासाठी शाळांमÅये ÿवेश, Öव¸छ पाणी, Öव¸छतािवषयक सुिवधा, उ°म
पोषणासाठी दुपारचे जेवण आिण आरोµय तपासणी¸या सुिवधा यासह अगदी
आवÔयक गोĶी पुरवÁयावरही याने ल± क¤िþत केले आहे.
३. ÿयÂन सुł ठेवÁया¸या ÿयÂनात, १0वी पंचवािषªक योजना समाजातील वंिचत
घटकांना िविवध कायªøमांĬारे स±म करÁयासाठी वचनबĦ आहे, ºयात पोÖट-मेिůक
िशÕयवृ°ी कायªøम, मुली आिण मुलांसाठी वसितगृहे, Öथािनक बँक कायªøम,
®ेणीसुधाåरत करणे समािवĶ आहे. SC/ST िवīाÃया«ची गुणव°ा, उपचाराÂमक
ÿिश±ण कायªøम, ना-नफा संÖथांना अनुदान आिण कमी सा±रता असलेÐया
िजÐĻांतील SC मुलéसाठी सामािजक िवकास उपøम.
४. अकराÓया पंचवािषªक योजनेसाठी कायªरत गटाने मोफत गणवेश, पादýाणे, SC/ST
¸या उपचाराÂमक िश±णासाठी िनधी, SC/ST लोकसं´येचे ÿाबÐय असलेÐया
भागात अिधक ÿौढ सा±रता क¤þे उघडÁयासाठी अनेक िविशĶ तरतुदी केÐया आहेत.
SC/ST ची काळजी घेÁयासाठी सवªसमावेशक िश±ण, उ¸च िश±णा¸या फìसह
वंिचत गटां¸या फì रचनेचे िनयमन करणे, आर±ण धोरणाची अंमलबजावणी, आिण
राखीव ®ेणीतील उमेदवारांना SET उ°ीणª करÁयासाठी िवशेष कोिचंगची तरतूद.
५. बाराÓया पंचवािषªक योजने¸या मसुīात शाळांमधील िश±णाचा दजाª उंचावÁयावर जोर
देÁयात आला आहे, ºयामÅये अËयासøम अīयावत करणे, Óयापक आिण सुधाåरत
िश±क ÿिश±ण देणे आिण िश±कां¸या उपिÖथतीसाठी जबाबदारी लादणे समािवĶ
आहे.
६. सवª िश±ा अिभयान (SSA), एक िनिĲत टाइमलाइन असलेÐया कायªøमाने िविवध
धोरणांĬारे अनुसूिचत जातé¸या शै±िणक वाढीचे र±ण केले आहे. शूÆय नकार, १००
ट³के नावनŌदणी आिण शै±िणक संÖथा गुणव°ा सुधारणा या सवा«वर ÿाथिमक ल±
िदले गेले आहे.
७. NCF-२00५ ने या पåरिÖथतीत अनुसूिचत जाती¸या िवīाÃया«¸या सामािजक
सांÖकृितक वातावरणाची पूतªता करÁयासाठी एक अिĬतीय अËयासøम सेिटंग
िवकिसत करÁयावर जोरदार भर िदला. munotes.in

Page 37

भारतीय िश±णातील सामािजक समÖया
37 ८. मानवािधकार आिण घटनाÂमक तरतुदéचे समथªन करÁयासाठी आिण अनुसूिचत
जाती समुदायातील मुलांवर पåरणाम करणाöया शै±िणक समÖयांचे िनराकरण
करÁयासाठी, िविवध धोरणे, योजना आिण सिमÂया आिण आयोगां¸या सूचना
िवचारात घेऊन, अधूनमधून वेगवेगÑया योजना तयार केÐया गेÐया आहेत.
नावनŌदणी आिण शै±िणक गुणव°ा वाढवÁयासाठी घेतलेÐया ÿमुख पुढाकारांमÅये
DPEP , लोक जंिबश, ऑपरेशन Êलॅकबोडª, िश±णाचा िकमान Öतर, SSA आिण
RMSA यांचा समावेश आहे. या कायªøमांतगªत खालील काही महßवा¸या कृती
आहेत:
 बालपणीची काळजी आिण िश±ण हÖत±ेप, जसे कì अंगणवाडी आिण बालवाडी,
 शै±िणक हमी योजना,
 पöयायी आिण नािवÆयपूणª िश±ण,
 समुदाय आधाåरत देखरेख.
 सवª िश±कांसाठी शाळा आिण िश±क अनुदान; ÿोÂसाहन आिण उपचाराÂमक /
ÿिश±ण कायªøम; सेवारत िश±कांसाठी कायªशाळा आिण अिभमुखता कायªøम;
अनुदान-मदत; आिण कौशÐय सुधारÁयासाठी Óयावसाियक िश±ण आिण ÿिश±ण.
ÿी-मॅिůक िशÕयवृ°ीची क¤þ पुरÖकृत योजना, उ¸च िश±णा¸या कायªøमांचा पाठपुरावा
करÁयासाठी क¤þीय राजीव गांधी फेलोिशप, ÿधानमंýी आदशª úाम योजना (PMAGY) ,
बाबू जगजीवन राम छýवास योजना, मॅिůको°र Öकॉलरिशपची क¤þ ÿायोिजत योजना,
आिण ÿी-मॅिůक िशÕयवृ°ी
आधीच नमूद केÐयाÿमाणे, भारतीय संिवधानात अनेक तरतुदी आिण दुŁÖÂया आहेत ºया
सामािजक समता आिण मानवी ह³क राखÁयास मदत करतात. ÖवातंÞयानंतर तीन
महßवपूणª आयोग Öथापन करÁयात आले. तर राधा कृÕणन िश±ण आयोगाने (१९४८)
शालेय िश±णा¸या संपूणª ÓयवÖथेवर ल± क¤िþत केले. कोठारी आयोगाचा अÅयाय VI,
ºयाला १९६६ ते १९६६ पय«त िश±ण आयोग Ìहणूनही ओळखले जाते, शै±िणक
संधéमÅये समान ÿवेश सुिनिĲत करÁयावर ल± क¤िþत केले (p.१0८, para ६.0१).
िवधानानुसार, िश±णा¸या ÿमुख सामािजक उिĥĶांपैकì एक Ìहणजे श³यतांची समानता
करणे जेणेकŁन वंिचत िकंवा वंिचत वगाªतील Óयĉì िश±णाचा उपयोग Âयांची पåरिÖथती
सुधारÁयासाठी Óयासपीठ Ìहणून कł शकतील.
आिथªक आिण सामािजकŀĶ्या मागासवगêय:
मागासवगª Ìहणजे अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती Óयितåरĉ इतर मागासवगêय
लोकांचा संदभª, जसे कì क¤þ सरकारĬारे िनयुĉé¸या आर±णासाठी तरतूद Öथािपत
करÁया¸या उĥेशाने वेळोवेळी तयार केलेÐया याīांमÅये नमूद केले जाऊ शकते. िकंवा Âया
सरकार¸या ŀĶीने, भारत सरकार आिण कोणÂयाही Öथािनक सरकारी संÖथे¸या अंतगªत munotes.in

Page 38

भारतीय िश±णातील आÓहाने
38 सेवांमÅये पुरेसे ÿितिनिधÂव नसलेÐया नागåरकां¸या Âया मागासवगêयां¸या बाजूने असलेली
पदे.
Âयां¸या सामािजक आिण आिथªक िनकषानुसार, भारताचे क¤þ सरकार Âयां¸या काही
रिहवाशांना अनुसूिचत जाती (SC), अनुसूिचत जमाती (ST), आिण इतर मागासवगêय
®ेणी (OBC) मÅये िवभािजत करते. सामािजक, शै±िणक आिण आिथªक िवचारांवर
अवलंबून, राÕůीय मागासवगêय आयोगाने िदलेÐया ओबीसी यादीत जाती आिण समुदाय
कोणÂयाही ±णी जोडले िकंवा काढले जाऊ शकतात. उदाहरणाथª, ओबीसी उ¸च िश±ण
आिण सावªजिनक ±ेýातील २७% कोट्यासाठी पाý आहेत. राºयघटनेत "सामािजक
आिण शै±िणकŀĶ्या मागासवगêय" Ìहणून पåरभािषत केलेÐया ओबीसéचा सामािजक आिण
शै±िणक िवकास सरकारने सुिनिĲत करणे आवÔयक आहे. दाåरþ्यरेषेखालील ओबीसéची
ट³केवारी úामीण भागात २२.६ ट³के आिण शहरी भागात १५.४ ट³के होती, अनुसूिचत
जातéची ट³केवारी úामीण भागात ३१.५ ट³के आिण शहरी भागात २१.७ ट³के होती.
सामािजक Æयाय आिण अिधकाåरता मंýालयाचा मागासवगª िवभाग ओबीसé¸या सामािजक
आिण आिथªक स±मीकरणाशी संबंिधत कायªøमांचे धोरण, िनयोजन आिण
अंमलबजावणीसाठी ÿभारी आहे.
मागासलेपणा¸या कारणांबĥल, "मागासलेपणाची सÅयाची ÿचंड समÖया िनमाªण
करÁयासाठी अनेक कारणे-सामािजक, पöयावरणीय, आिथªक आिण राजकìय -
सहąाÊदीपासून उघडपणे आिण गुĮपणे कायª करत आहेत. अनेक सामािजक समÖया
आिथªक कारणे नसून उपउÂपादन आहेत. मागासलेपणा. काहéनी मागासलेपणा¸या
िनकषां¸या संदभाªत िवÖतृत तßवे सुचवली.
(i) ÿÖथािपत जाितÓयवÖथेत कमी सामािजक िÖथती;
(ii) बहòसं´य जाती िकंवा समुदायामÅये िश±णाचा अभाव आहे;
(iii) Óयवसाय, उīोग आिण Óयापारात अपुरे ÿितिनिधÂव; आिण
(iv) सरकारी नोकरीत अपुरे िकंवा अिÖतÂवात नसलेले ÿितिनिधÂव.
मागासवगêयांसाठी िश±णात समानतेला ÿोÂसाहन देÁयासाठी योजना:
ÿÂयेक Öतरावर लàय गट आिण लàय नसलेले गट यां¸यात असमानता असÐयाने आिण
मागासवगêयांसाठी शै±िणक आिण आिथªक पाठबळ पुरेसे असÐयाने, िवशेषत: मागास
गटासाठी िविवध कायªøम सुł करÁयासाठी गंभीर ÿयÂन करणे आवÔयक आहे. Âयांना
समान खेळाचे मैदान देÁयासाठी. मागास भागातील लोकां¸या िश±ण आिण ÿिश±णा¸या
ÿवेशाचा िवÖतार करणे ही Âयांची सामािजक आिण आिथªक िÖथती वाढवÁयासाठी सवाªत
महßवपूणª पाऊल असेल असा िवचार होता. पåरणामी, खालील योजना िवकिसत केÐया
गेÐया आिण Âया पार पाडÐया जात आहेत;
१. ओबीसéना मॅिůकपूवª िशÕयवृ°ी
२. ओबीसी िवīाÃया«साठी मॅिůको°र िशÕयवृ°ी munotes.in

Page 39

भारतीय िश±णातील सामािजक समÖया
39 ३. ओबीसी मुला-मुलéसाठी वसितगृह बांधणे
४. ओबीसी/डीएनटी/ईबीसी (एनजीओ योजना) ¸या कौशÐय िवकासासाठी सहाÍय
५. ओबीसी िवīाÃया«साठी राÕůीय फेलोिशप
६. इतर मागासवगêय (OBCs) आिण आिथªकŀĶ्या मागासवगêय (EBCs) साठी परदेशी
अËयासासाठी शै±िणक कजाªवरील Óयाज अनुदानाची डॉ. आंबेडकर योजना
७. ईबीसी िवīाÃया«साठी मॅिůको°र िशÕयवृ°ीची डॉ. आंबेडकर योजना
८. डॉ. आंबेडकर DNT िवīाÃया«साठी मॅिůकपूवª आिण मॅिůको°र िशÕयवृ°ी
९. DNT मुला-मुलéसाठी वसितगृह बांधÁयाची नानाजी देशमुख योजना
१०. ओबीसéसाठी Óह¤चर कॅिपटल फंड
तुमची ÿगती तपासा:
टीप: अ) उ°रे खाली िदलेÐया जागेत िलहा.
1) Differentiate the term Equity and equality
--------------------------------------------------------- ---------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------- -----------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------- -------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
--------------- ---------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
2) Why equity in education is important for SC/ST in India?
----------------------------- -------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
--------------- ---------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------- -------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
munotes.in

Page 40

भारतीय िश±णातील आÓहाने
40 3) What measures has been taken by the government for promot ing
equity in education for SC/ST.
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------- -------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------- ---------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------- -----------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------- -
4) Describe the meaning of backword class and also write some schemes
for promoting equity in education for them.

------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------ ------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------- --------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------- ----------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------ ------------------------------------------------------------------------------------
३.४ सामािजक आÓहाने कमी करÁयासाठी िश±ण जेÓहा एखादी सामािजक घटना िकंवा िÖथती सामािजक ÓयवÖथेला बाधा आणते आिण
सामािजक संÖथां¸या ÿभावी काöयात अडथळा आणते आिण समाज आिण सरकारसमोर
आÓहान िनमाªण करते तेÓहा Âयाला सामािजक आÓहान Ìहणून संबोधले जाते. समाजातील
बहòसं´य लोक या सामािजक आÓहानांमुळे ÿभािवत आहेत. लोकसं´येचे ÿĳ, ÿादेिशकता,
सांÿदाियकता, बेरोजगारी, गåरबी आिण दहशतवाद ही भारतातील ÿमुख सामािजक
आÓहाने आहेत. आज, सामािजक िवकास आिण बदलासाठी एक शĉì िकंवा साधन Ìहणून
िश±णा¸या काöयाची Óयापक माÆयता आहे. लोकांनी मागणी केÐयास सामािजक बदल घडू
शकतात. जेÓहा ताजी मािहती मानवी गरजा पूणª करÁयाचे अिधक ÿभावी मागª सुचवते
आिण सÅयाची सामािजक ÓयवÖथा िकंवा संÖथांचे नेटवकª तसे करÁयात अपयशी ठरते.
जरी िश±ण हे समाजात एक महßवपूणª शĉì मानले जात असले तरी, Âयाला ÿामु´याने एक
पुराणमतवादी भूिमका िदली जाते कारण Âयाचे ÿाथिमक लàय मुलांचे समाजीकरण आिण
सामािजक ÓयवÖथेचे जतन करणे आहे. िश±णामुळे Óयĉìचा ŀĶीकोन आिण ŀĶीकोन
बदलून सामािजक पåरवतªनाची सुŁवात होऊ शकते. तंý²ानाने लोकां¸या एकमेकांशी
संवाद साधÁया¸या पĦतीत बदल केÐयास सामािजक बदल होऊ शकतात. िश±ण ही एक
अशी ÿिøया आहे जी समाजात लोकांचे वागणे बदलते. ही एक अशी ÿिøया आहे जी munotes.in

Page 41

भारतीय िश±णातील सामािजक समÖया
41 ÿÂयेक Óयĉìला सामािजक िøयाकलापांमÅये यशÖवीåरÂया भाग घेÁयास आिण
समाजा¸या ÿगतीसाठी अनुकूल योगदान देÁयास स±म करते.
जातीयवाद:
समकालीन संÖकृतीत, सांÿदाियकता Ìहणजे Öवतः¸या धािमªक गटाचे िनिवªवाद पालन.
सांÿदाियक सेवांची िवनंती कłन जनमतावर ÿभाव टाकÁयाची एक पĦत Ìहणून Âयाचे
वणªन केले जाते. भारतीय संÖकृती ही धमाª¸या ŀĶीने बहòलवादी आहे. सवª ÿमुख धािमªक
परंपरांचे अनुयायी येथे जमले आहेत. भारतामÅये ÖवातंÞया¸या काळात संपूणª जातीय
िनदशªने झाली, लाखो लोकांनी आपली घरे गमावली आिण लाखो लोक मरण पावले. भारत
आिण पािकÖतान जातीयवादामुळे तुटले. िवभाजनाने कोड øॅक करणे अपेि±त होते, परंतु
ते कमी पडले. िहंदू, िùĲन, मुिÖलम, शीख यांना अजूनही Âयांची राहÁयाची ÓयवÖथा उभी
करÁयाची गरज आहे.
जातीयवादाची कारणे अनेक वेगवेगÑया कारणांमुळे होतात. जातीयवादाची काही ÿमुख
कारणे खालीलÿमाणे आहेत.
अÐपसं´याक ÿवृ°ी:
अÐपसं´याकांना राÕůीय संÖकृतीत सामावून घेतले जात नाही. Âयां¸यापैकì बहòसं´यांचा
असा आúह आहे कì मुिÖलम अिभजात वगª आवÔयक राÕůीय मूÐये ÿदान करत नाही
आिण Âयांना धमªिनरपे± राÕůवादी राजकारणात रस नाही.
राजकìय कारणे:
फूट पाडा आिण राºय करा या रणनीतीला जÆम देणाöया आिण धमाª¸या आधारावर
मतदारांना वेगळे करणाöया िāिटश राजवटीने भारतात जातीयवादाचा पाया रचला.
सरतेशेवटी, भारत आिण पािकÖतानमÅये राÕůाचे िवभाजन झाÐयामुळे दोÆही बाजूंचे
एकमेकांबĥलचे वैर वाढले. भारतातील जातीयवाद वाढला आहे कारण िहंदू आिण मुिÖलम
दोÆही जातीयवादी नेÂयांना आपापÐया गटां¸या फायīासाठी तो वाढावा असे वाटते.
धािमªक ऑथōडॉ³सी:
अÐपसं´याक ऑथōडॉ³स अनुयायी Öवतःचे सांÖकृितक िनयम, अंतगªत िनयम आिण
िवचार करÁया¸या पĦतéसह Öवतःला एक वेगळे अिÖतÂव मानतात. Âयांचा असा िवĵास
आहे कì Âयां¸या धमाªत पुराणमतवाद आिण कĘरतावाद ल±णीय ÿमाणात आहे. अशा
भावनांनी Âयांना धमªिनरपे±ता आिण धािमªक ÖवातंÞयाचा िवचार ÖवीकारÁयापासून परावृ°
केले आहे.
िश±णाचा अभाव:
भारतामÅये सवª सामािजक समÖयांसाठी िनर±रता हा एक सामाÆय घटक आहे, कारण
िश±णा¸या अभावामुळे िनर±र लोकांमÅये सापे±तावादाची भावना कमी होते आिण या
भावनांमÅये साÌयवादाचे जंतू असतात. munotes.in

Page 42

भारतीय िश±णातील आÓहाने
42 जातीयवादाची इतर काही कारणे आहेत:
 शै±िणक आिण रोजगारा¸या संधé¸या अभावामुळे पारंपाåरक ओळख ÿबळ होऊ
शकते, ºयामुळे सांÿदाियकता िनमाªण होते.
 कोणतीही एकìकृत नागरी संिहता नाही. ÖवातंÞया¸या ६० वषा«हóन अिधक काळ
लोटÐयानंतरही वैयिĉक कायदे िनयंिýत करणारी एकही नागरी संिहता नाही.
 चुकì¸या मािहती¸या मोिहमेमुळे आिण ऐितहािसक शýुÂवाचा पåरणाम Ìहणून तयार
झालेÐया िविशĶ धािमªक गटाबĥल पूवªúह.
 काही धािमªक गटांĬारे केले जाणारे धमा«तर, ºयामुळे बहòसं´य लोकसं´येला भीती
वाटते कì लवकरच Âयाची सं´या जाÖत होईल. राºयघटनेने एखाīा¸या धािमªक
®Ħांचा सराव, ÿसार आिण ÿचार करÁयाची परवानगी िदली असताना, SC ने
जबरदÖती िकंवा पैसा, वÖतू िकंवा इतर लाभां¸या ऑफरĬारे धमा«तर करÁयािवŁĦ
िनणªय िदला आहे.
सांÿदाियकता िनमूªलनात िश±णाची भूिमका:
सवाªत ÿभावीपणे, िश±ण, नागरी समाज आिण धमªिनरपे± नेÂयाĬारे जातीयवाद थांबिवला
जाऊ शकतो. बहòसं´य आंतर-समूह संघषª काही úामीण समुदायांमÅये उĩवतात जे
आिथªक आिण सामािजकŀĶ्या वंिचत आहेत आिण Ìहणून Âयां¸या नेÂयांनी ÿचार केलेÐया
चुकì¸या मािहतीसाठी संवेदना±म आहेत. िश±णामÅये Óयĉéना चुकì¸या समजुतéपासून
मुĉ करÁयाची आिण पूवªúह आिण पुढील सांÿदाियकतेचा पाया Ìहणून काम करणारी
असमानता दूर करÁयाची शĉì आहे. िश±ण, कौशÐय िवकास आिण रोजगार±मता: सवª
िश±ा अिभयान, िÖकल इंिडया िमशन, मेक इन इंिडया, Öटाटªअप इंिडया इÂयादी
उपøमांची काटेकोर अंमलबजावणी झाÐयास जातीयवाद ल±णीयरीÂया कमी होईल.
िवīाÃया«ना संिवधानात अंतभूªत असलेÐया मूÐयांबĥल िशि±त कłन समÖयेचे िनराकरण
केले जाऊ शकते आिण रोजगार±मता आिण कौशÐय पातळी वाढवÁयाचे ÿयÂन
िवकासावर ऊजाª क¤िþत करतील. कायदा मोडणाöया आिण ÿदेशात कायदा व सुÓयवÖथा
िबघडवणाöया अितरेकì संघटनांिवŁĦ कठोर कारवाई.
जातीयवादाचा ÿĳ सरकार Öवतःहóन सोडवू शकत नाही; लोकांना योµय िदशेने िनद¥िशत
करÁयात आिण Âयांना धमª, कÐपना इÂयादéमधील िविवधतेचे मूÐय िशकवÁयासाठी
धािमªक नेÂयांची महßवपूणª भूिमका आहे. यामुळे भारताचा िवकास तर होईलच पण शांतता,
कायīाचे राºय आिण सांÖकृितक ÿसारही होईल. संबंध
बेरोजगारी:
कोणीतरी रोजगारयोµय समजले जात असतानाही सिøयपणे रोजगार शोधत असÐयास
Âयाला बेरोजगार मानले जाते. या गटामÅये अशा लोकांचा समावेश होतो जे कमªचारी वगाªत
आहेत परंतु Öवीकायª Óयवसाय नाहीत. देशा¸या आिथªक आरोµया¸या सवाªत महÂवा¸या munotes.in

Page 43

भारतीय िश±णातील सामािजक समÖया
43 उपायांपैकì एक Ìहणजे बेरोजगारीचा दर, जो बेरोजगार Óयĉé¸या सं´येला कामगार
दलातील एकूण लोकसं´येने िवभागून काढला जातो.
बेरोजगारी कशामुळे होते?:
उ¸च लोकसं´या वाढ:
गेÐया दहा वषा«त देशा¸या लोकसं´ये¸या झपाट्याने वाढÐयामुळे तेथील बेरोजगारीची
समÖया अिधक िबकट झाली आहे. देशाची लोकसं´या झपाट्याने वाढत आहे, एक
िचंताजनक पåरिÖथती िनमाªण होत आहे िजथे ÿÂयेक योजने¸या कालावधीत बेरोजगारीची
पातळी वाढतच राहते.
आिथªक ÿगतीचा अपुरा दर:
भारत एक िवकसनशील राÕů आहे, तरीही, देशाची अथªÓयवÖथा पूणª ®मशĉìला आधार
देऊ शकेल अशा वेगाने वाढत नाही. भारता¸या लोकसं´ये¸या वाढीचा पåरणाम Ìहणून
देशा¸या ®मशĉìचा िवÖतार होत आहे, तरीही ही वाढ सामावून घेÁयासाठी पुरेशा
कामा¸या श³यता नाहीत.
शेती Óयितåरĉ इतर उīोगांमÅये कामा¸या संधéचा अभाव:
रोजगारा¸या पुरेशा पöयायी संधी नसÐयामुळे, शेती हा आपÐया देशातील मु´य उīोग
आहे. २/३ पे±ा जाÖत मजूर शेतीमÅये काम करतात या वÖतुिÖथतीमुळे, जिमनीची
ल±णीय मागणी आहे. पåरणामी, जिमनीची जाÖत लोकसं´या आहे आिण ®मशĉìचा एक
मोठा भाग बेरोजगार आहे िकंवा छुपी बेरोजगारी अनुभवत आहे.
हंगामी रोजगार:
भारतातील शेती हंगामी रोजगार देते, Ìहणून ऑफ-सीझनमÅये, शेतमजूर काहीही करत
नाहीत.
संयुĉ कुटुंब रचना:
भारतात, संयुĉ कुटुंब पĦती गुĮ बेरोजगारीला ÿोÂसाहन देते. सामाÆयतः, कुटुंबातील
सदÖय कौटुंिबक Óयवसाय चालवतात िकंवा कौटुंिबक शेतात काम करतात. कौटुंिबक शेत
चालिवÁयासाठी आवÔयकतेपे±ा जाÖत लोक काम करतात.
बेरोजगारी कमी करÁयासाठी सामाÆय पायöयांमÅये हे समािवĶ आहे:
१. कृषी उīोगाची वाढ
२. कामा¸या पöयायी ओळीसाठी तरतूद
३. पायाभूत सुिवधांचे बांधकाम
४. िश±णामÅये पĦतशीर बदल munotes.in

Page 44

भारतीय िश±णातील आÓहाने
44 ५. पयªटनाचा िवÖतार
६. वेळ घेणारी पĦती वापरणे
७. संÿेषण आिण मािहती तंý²ानातील ÿगती
८. कौशÐय िवकास आिण Óयावसाियक ÿिश±णासाठी सुिवधांची तरतूद
९. úामीण भागात शहरीकरण
रोजगारा¸या संधी िनमाªण करÁयासाठी सरकार िविशĶ कृती करते:
EGS: रोजगार हमी योजना:
हा कायªøम २८ माचª १९७२ रोजी सुł करÁयात आला. महाराÕů सरकारने १९७२-
१९७३ मÅये हा कायªøम सुł केला. Âयां¸या नŌदणी¸या तारखेपासून १५ िदवसां¸या
आत, úामीण भागातील नŌदणीकृत नोकरी शोधणार्यांना या कायªøमांतगªत रोजगार ÿाĮ
होतो. हा कायªøम वृĦ, अकुशल मॅÆयुअल मजुरांसाठी तयार करÁयात आला होता.
SGSY , िकंवा Öवणªजयंती úाम Öवरोजगार योजना: एकािÂमक úामीण िवकास कायªøम
(IRDP) आिण संबंिधत कायªøमांमÅये सुधारणा केÐयानंतर, हा कायªøम एिÿल १९९९
मÅये सुł करÁयात आला. हा भारतातील úामीण गåरबांसाठी उपलÊध असलेला एकमेव
Öवयंरोजगार कायªøम आहे.
Öवणª जयंती शहरी रोजगार योजना (SJSRY) कायªøम, जो िडस¤बर १९९७ मÅये सुł
करÁयात आला होता, शहरी अÐपरोजगार आिण बेरोजगार लोकांना फायदेशीर रोजगार
ÿदान करतो. यामÅये Öवयंरोजगार, मिहला Öवयंरोजगार आिण कामासाठी कौशÐय
ÿिश±ण यांना ÿोÂसाहन देणारे कायªøम समािवĶ आहेत. या कायªøमासाठी क¤þ सरकार
७५% खचª आिण राºय सरकार २५% कÓहर करते.
ÿधान PMRY , िकंवा मंýी रोजगार योजना १९९३ पासून, हा कायªøम दहा लाखांहóन
अिधक सुिशि±त बेरोजगार िकशोरवयीनांना दीघªकालीन Öवयंरोजगारा¸या संधी देÁयासाठी
आहे.
Öवणª जयंती शहरी रोजगार योजना (SJSRY) कायªøम, जो िडस¤बर १९९७ मÅये सुł
करÁयात आला होता, शहरी अÐपरोजगार आिण बेरोजगार लोकांना फायदेशीर रोजगार
ÿदान करतो. यामÅये Öवयंरोजगार, मिहला Öवयंरोजगार आिण कामासाठी कौशÐय
ÿिश±ण यांना ÿोÂसाहन देणारे कायªøम समािवĶ आहेत. या कायªøमासाठी क¤þ सरकार
७५% खचª आिण राºय सरकार २५% कÓहर करते. ÿधान PMRY , िकंवा मंýी रोजगार
योजना १९९३ पासून, हा कायªøम दहा लाखांहóन अिधक सुिशि±त बेरोजगार
िकशोरवयीनांना दीघªकालीन Öवयंरोजगारा¸या संधी देÁयासाठी आहे.

munotes.in

Page 45

भारतीय िश±णातील सामािजक समÖया
45 ÿादेिशकता:
"ÿादेिशकता हे एक राजकìय तÂव²ान आहे जे एका िविशĶ ÿदेशा¸या िहतसंबंधांवर,
ÿदेशांचे संकलन िकंवा इतर उपराÕůीय अिÖतÂवावर क¤िþत आहे," Ìहणून आपण असे
Ìहणू शकतो कì िविवध सामािजक गटांमधील संबंध एक ÿदेश बनवतात.
जेÓहा एखाīा िविशĶ भौगोिलक ±ेýाचे रिहवासी ओळख आिण Åयेयाची सामाियक भावना
ÿदिशªत करतात, तेÓहा ते ÿदेशा¸या िविशĶ भाषा, संÖकृती आिण इतर वैिशĶ्यांनी एकý
बांधले जातात.
सकाराÂमकåरÂया , हे Óयĉéना बंधुÂव आिण एकतेची भावना वाढवÁयास मदत करते जे
िविशĶ ±ेýा¸या िहताचे र±ण करÁयासाठी आिण राºय आिण तेथील नागåरकांचे कÐयाण
आिण िवकास करÁयासाठी कायª करते.
हे एखाīा¸या घर¸या ÿदेशाशी एक अÖवाÖÃयकर संलµनता दशªवते, ºयामुळे देशाची
एकता आिण अखंडतेला गंभीर धोका िनमाªण होतो.
"ÿादेिशकता" हा शÊद ऐितहािसकŀĶ्या भारतीय संदभाªत नकाराÂमकåरÂया वापरला गेला
आहे.
ÿादेिशकतेची कारणे:
१. वसाहतवादी धोरणे ही भारतातील ÿादेिशक चेतना पिहÐयांदा उदयास आली.
२. इंúजांनी राºये आिण अÅय±ांना वेगळी वागणूक िदली आिण यामुळे Âयां¸यामÅये
ÿादेिशक ÿवृ°ी वाढÐया.
३. आिथªक िवषमता आिण ÿादेिशक असमतोल िāिटश सरकार¸या शोषणाÂमक आिथªक
धोरणांमुळे होते.
४. दुसरीकडे भारतीय राÕůीय चळवळीने भारतािवषयी¸या वैिवÅयपूणª ŀिĶकोनाला
ÿोÂसाहन िदले.
५. राºयÂवा¸या मागणीसाठी १९५0 आिण १९६0 ¸या दशकात तीĄ जनसंघटन,
वारंवार िहंसक Öवłपाचे होते.
६. पोĘी ®ी रामुलू यां¸या नेतृÂवाखालील आंňमधील तेलुगू भािषक Öवतंý राºयासाठी
संघषª आिण Âयानंतर १९५४ मÅये Âयां¸या मृÂयूमुळे भारतात राजकìय ÿादेिशकतेची
लाट िनमाªण झाली, ºयामुळे अनेक संÖथानांकडून आिण इतर राºयांकडून वेगÑया
राºयां¸या मागÁया सुł झाÐया.
७. यामुळे राºय पुनरªचना सिमतीची (फैसल अली यां¸या अÅय±तेखाली) िनिमªती झाली,
ºयाने भारतीय राºयांची भाषावार ÿांतरचना करÁया¸या ÿादेिशक िशफारसी केÐया.
८. भािषक राºये १९५६ ¸या राºय पुनरªचना कायīाने श³य झाली. munotes.in

Page 46

भारतीय िश±णातील आÓहाने
46 इतर कारणे: भारतातील ÿादेिशकवाद वाढÁयाची कारणे:
 भौगोिलक आिण ऐितहािसक अलगाव
 असमान िवकास
 ÿदेशाकडे सतत दुलª±
 आतÐया आिण बाहेरील लोकांमधील जिटलता जे राÕůवाद आिण मातीचे पुý
िवचारसरणी देते
 अंतगªत वसाहतवाद, िकंवा मुबलक नैसिगªक संसाधने असताना काही िठकाणे
आिथªकŀĶ्या अिवकिसत आहेत.
 कारणे एकतर अÿभावी टॉप-डाउन रणनीती आहेत िकंवा एका ÿदेशाला दुसöया¸या
खचाªवर िटकून राहÁयाची गरज आहे. या अिवकिसततेचे ठळक उदाहरण Ìहणजे
छोटा नागपूरचे पठार.
 ÿादेिशक िनķेवर जोर िदला जाऊ शकतो आिण राजकìय िनिहत िहतसंबंधांचे शोषण
केले जाऊ शकते.
 लादलेÐया िवचारसरणीिवŁĦ ÿितिøया जी सवª Óयĉì आिण गटांवर िविशĶ
तßव²ान, भाषा िकंवा सांÖकृितक िनयम लादÐया जात असÐया¸या कÐपनेचा िनषेध
Ìहणून ÿकट होऊ शकते.
 भािषक उिĥĶे जी ÿादेिशकतेला मजबूत पाया ÿदान करत आहेत.
ÿितबंध:
१. भारतीय राÕů राºयाचे वैिवÅयपूणª Öवłप िटकवून ठेवÁयासाठी "िविवधतेतील एकता"
ही संकÐपना िश±णा¸या माÅयमातून जपली पािहजे.
२. िविवध लोकां¸या अनेक आकां±ा सवª शै±िणक संÖथांमÅये सामावून घेतÐया
पािहजेत.
३. बॉटम-अप ŀĶीकोन वापłन शै±िणक आिण आिथªक धोरण तयार करÁयासाठी
भारता¸या राºय सरकारां¸या सहभागास ÿोÂसाहन देऊन, NITI आयोगाची Öथापना
सहकारी संघराºय सुधारÁया¸या िदशेने एक सकाराÂमक पाऊल आहे.
४. सरकारने आधीच सवªसमावेशक िवकासासाठी अनेक ÿयÂन केले असले तरीही,
अिधकृतपणे ÿायोिजत योजना सुł करणे आिण अिवकिसत राºयांमधून िवīाÃया«ना
वाढीसाठी ÿोÂसाहन देणे यासारखे अनेक ÿयÂन केले असले तरीही शै±िणक
धोरणा¸या यशÖवी अंमलबजावणीची अिधक गरज आहे.
५. मानव संसाधनां¸या िवकासासाठी आवÔयक असलेÐया Öव¸छता, आरोµय आिण
िश±णावर सरकारĬारे सामािजक खचाªची पातळी वाढवणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 47

भारतीय िश±णातील सामािजक समÖया
47 ६. उप-राÕůवादा¸या समÖयेवर दीघªकालीन उपाय Ìहणजे राÕůीय िश±ण ÿणालीची
अंमलबजावणी करणे, जी Óयĉéना ÿादेिशक भावनांवर मात करÁयासाठी आिण
राÕůीय बंध तयार करÁयात मदत करेल.
७. जरी राÕůीय एकाÂमता पåरषदेची Öथापना १९६१ मÅये झाली असली तरी ितची
±मता अिधक पूणªपणे वापरÁयाची गरज आहे.
८. देशा¸या िविवधतेवर ÿकाश टाकÁयासाठी आिण तेथील रिहवाशांमÅये राÕůीय
एकाÂमते¸या भावनेला ÿोÂसाहन देÁयासाठी GOI ने "एक भारत-®ेķ भारत" सारखे
कायªøम सुł केले आहेत हे ÿोÂसाहनदायक आहे.
९. एखाīा देशाचे नागåरक असहमत असले तरी, एखाīा ÿदेशातील लोकांना Âयां¸या
भाषेचा आिण संÖकृतीचा खरा अिभमान असेल तर राÕůीय एकाÂमता िबघडत नाही.
१०. राºयघटनेतील फुटीरतावादी ÿवृ°éपासून संर±ण
११. भारतीय राºयघटना अशा समÖयांना, िवशेषत: िहंसक ÿादेिशकतेमुळे िनमाªण होणारे
धोके सोडवÁयासाठी िविवध संÖथाÂमक आराखडे ÿदान करते.
१२. भारत सरकारने अनेक भागात, िवशेषत: ईशाÆयेकडील आिदवासी वेगळेपणा आिण
वांिशक अिलĮता कमी करÁया¸या ÿयÂनात भारतीय संिवधाना¸या पाचÓया आिण
सहाÓया अनुसूचीतील तरतुदी लागू केÐया आहेत.
१३. िशवाय, संÖथाÂमकŀĶ्या, जे लोक वांिशक एÆ³लेÓहमÅये राहतात Âयां¸यासाठी
िजÐहा िकंवा Öवाय° ÿादेिशक पåरषद Öथापन करÁया¸या कÐपनेसाठी सरकार
आता अिधक खुले आहे.
१४. िविवध बोली िकंवा भािषक गटांचे दावे िवचारात घेÁयासाठी, राºय भाषा धोरण
समायोिजत केले गेले आहे. हे दोन ÿकारे साÅय केले आहे: आठÓया अनुसूचीमÅये
ÿमुख भाषा टाकून; आिण अिधकृतपणे राºया¸या सांÖकृितकŀĶ्या महßवपूणª भाषांना
िश±ण आिण अिधकृत संवादाची भाषा Ìहणून माÆयता देऊन.
१५. भारतीय राÕůवादा¸या चौकटीत आिण पĦतé¸या अंतगªत अनेक ÿादेिशक समुदायांचे
एकýीकरण या सवª धोरणांमुळे ल±णीयरीÂया ÿभािवत झाले आहे.
दहशतवाद:
दहशतवाद Ìहणजे िविशĶ राजकìय िकंवा सामािजक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी सरकार
िकंवा तेथील नागåरकांना धमकावÁया¸या िकंवा जबरदÖती करÁया¸या उĥेशाने Óयĉì
िकंवा मालम°ेवर बळाचा िकंवा िहंसाचाराचा बेकायदेशीर वापर. कायīाची अंमलबजावणी
अनेकदा देशांतगªत आिण आंतरराÕůीय दहशतवाद दोन िभÆन गट Ìहणून ओळखते.

munotes.in

Page 48

भारतीय िश±णातील आÓहाने
48 दहशतवाद रोखÁयासाठी िश±णाची भूिमका:
िश±ण हे दहशतवादाचा दीघªकाळ िटकणारे आिण शिĉशाली ÿितकार तसेच धो³यात
असलेÐया लोकसं´येला अिधक लविचक बनÁयास मदत करÁयाचा मागª देते. दीघªकालीन
तसेच अÐपकालीन ÿितबंध यावर अवलंबून आहे. हे परवडणारे आहे आिण Âयाचा
सवªसमावेशक ÿभाव आहे कारण Âयाचा उĥेश नागåरकÂव आिण उपलÊधी वाढवणे आहे.
अितरे³यां¸या भतêचा ąोत तोडून, ते लÕकरी आिण सुर±ा सहभागासाठी एक ÿभावी,
पूरक ŀĶीकोन देते.
सरकारांनी Âवरीत ÿभावी, सुÖथािपत अशासकìय कायªøम आिण सÅया¸या सवō°म
पĦतéचा Öवीकार केला पािहजे.
सरकारने करावे:
 शै±िणक उपøमांसाठी िनधी ąोत तयार करा जे मु´य ÿवाहातील िश±णामÅये
तपासले जातील; आिण
 µलोबल कÌयुिनटी एंगेजम¤ट अँड रेिझिलअÆस फंड (GCERF) सारखे समथªन
कायªøम, जे अितवादाचा धोका असलेÐया भागात उ¸च-ÿभाव असलेÐया
तळागाळातील उपøमांना शोधÁयाचा आिण Âयांचे समथªन करÁयाचा ÿयÂन करतात.
 सरकारांनी नवीनतम सवō°म पĦती आिण सुÖथािपत गैर-सरकारी कायªøम Âवरीत
Öवीकारले पािहजेत. शै±िणक उपøमांसाठी िनधी ąोत तयार करा ºयाची चाचणी
मु´य ÿवाहातील िश±णात केली जाईल; आिण
 µलोबल कÌयुिनटी एंगेजम¤ट अँड रेिझिलÆस फंड (GCERF) सारखे समथªन कायªøम,
जे दहशतवाद िकंवा अितरेकì धोका असलेÐया समुदायांमÅये उ¸च-ÿभावी
तळागाळातील उपøम शोधÁयाचा आिण Âयांना पािठंबा देÁयाचा ÿयÂन करतात.
ĂĶाचार:
ĂĶाचाराची Óया´या Ìहणजे सावªजिनक काöयालयाचा वैयिĉक फायīासाठी वापर करणे,
िकंवा दुसöया मागाªने सांगायचे तर, एखाīा पदाचा, पदाचा िकंवा पदाचा Âया¸या Öवतः¸या
फायīासाठी वापर करणे. या वणªनानुसार, ĂĶ वतªनात पुढील गोĶéचा समावेश असेल: (अ)
लाचखोरी, (ब) खंडणी, (क) फसवणूक, (ड) गबन, (इ) nepotism, ( ई) cronyism, ( उ)
सावªजिनक मालम°ेचा िविनयोग आिण खाजगी वापरासाठी मालम°ा, आिण (ऊ)
पेडिलंगवर ÿभाव टाकतात.
Âया¸या िविवध Öवłपातील ĂĶ वतªनाची काही उदाहरणे खालीलÿमाणे आहेत:
राजकारणी जे सावªजिनक िनधीचा गैरवापर करतात िकंवा Âयां¸या समथªकांना, िमýांना
आिण कुटुंबांना नोकöया िकंवा करार देतात, सावªजिनक कमªचारी जे सेवां¸या बदÐयात पैसे
िकंवा मजê मागतात िकंवा Öवीकारतात, फायदेशीर सौदे िमळिवÁयासाठी अिधकाöयांना
लाच देतात. munotes.in

Page 49

भारतीय िश±णातील सामािजक समÖया
49 Óयवसाय, सरकार, ÆयायÓयवÖथा, मीिडया, नागरी समाज आिण पायाभूत सुिवधा आिण
खेळापासून ते आरोµय आिण िश±णापय«त ÿÂयेक कÐपनीय उīोग यासह कोणÂयाही
पåरिÖथतीत ĂĶाचार होऊ शकतो.
राजकारणी, सरकारी कमªचारी, नागरी सेवक, Óयापारी आिण सामाÆय जनता हे सवª
ĂĶाचाराला बळी पडतात.
उपचाराÂमक उपाय:
नेतृÂव:
घर ÓयविÖथत Öव¸छ आिण दुŁÖत करÁयासाठी छताची दुŁÖती कłन सुŁवात करणे
चांगली कÐपना आहे. नेतृÂवाने संकÐप, राजकìय इ¸छाशĉì आिण आवÔयक बदल
अंमलात आणÁयासाठी वचनबĦता देखील दाखवली पािहजे. तथािप, ĂĶाचारािवŁĦ
लढÁयासाठी समिपªत आिण आदरणीय नेते असणे ही पूवªअट आहे, गरज नाही.
सरकारची िवĵासाहªता:
Âयापैकì एक िवĵासाहªता आहे. ĂĶ ÓयवÖथा यशÖवी होÁयासाठी, मागणी आिण पुरवठा या
दोÆही बाजूंवरील गुÆहेगारांना हे पटवून िदले पािहजे कì सरकार ĂĶाचार िनमूªलनासाठी
किटबĦ आहे.
पोलीस दलाची ÿभावीता, महालेखापरी±क काöयालय, आिण ĂĶाचाराचा तपास आिण
खटला चालवÁयाचे अिधकार असलेÐया जबाबदार महािनरी±काची िनयुĉì.
नैितकता हे योµय वतªनाचे िनयम Ìहणून सवªý ओळखले जाते. नैितकता हा नैितकतेचा
अËयास आहे आिण सवª ĂĶाचार अनैितक वतªनातून होतो. कायīाचे राºय ढासळले आहे,
आिथªक हानी झाली आहे, मानवी ह³कांचे उÐलंघन केले आहे आिण सूýधार आिण
साथीदारांना ĂĶाचाराने बेकायदेशीरपणे संर±ण िदले आहे. ĂĶाचार आिण अनैितक वतªन
हे दोÆही Öवाथª िकंवा Öवाथª आिण इतरां¸या ह³क िकंवा कायदेशीर दाÓयांकडे दुलª± कłन
ÿेåरत आहेत.
नैितकतेचा उगम कोठे होतो? परदेशी भाषा, यांिýकì िकंवा संशोधन तंý िशकणे यासार´या
इतर कौशÐयांÿमाणेच ते ÿाĮ केले जातात. लोक वारंवार Âयां¸या Öवतः¸या कृतé¸या
नैितकतेची अितशयोĉì करतात आिण चुकì¸या कृÂयांना ÿोÂसाहन देणारे अंतिनªिहत, Öव-
सेवा करणारे पूवाªúह माÆय करÁयात अपयशी ठरतात. तथािप, तßवे समजून घेÁया¸या
आिण आचरणात आणÁया¸या ÿिøयेमÅये िवनă पावले समािवĶ असतात ºयामुळे कृतीचे
मोठे, अिधक सुसंगत अËयासøम होतात. कारण हे समजून घेÁयाचा मागª ÿदान करते कì
जीवनात Öवाथाªपे±ा उ¸च हेतू आहे, नैितकता ही सवा«त महßवाची ÿितभा असू शकते.
लोक नैितक कतªÓये असलेले नैितक ÿाणी आहेत, तरीही अनेकांना नैितक िनवडी करÁयाचे
िनयम कधीच िशकवले गेले नाहीत.
अखंडता आिण नैितकता हा एºयुकेशन फॉर जिÖटस इिनिशएिटÓहमÅये समािवĶ केलेला
िवषय आहे. ĂĶाचार आणखी एक आहे. हा उपøम संशोधनावर आधाåरत आहे जो munotes.in

Page 50

भारतीय िश±णातील आÓहाने
50 लहानपणापासूनच नैितक, तßविनķ िनणªय घेणाöयांना वाढवÁयात िकती यशÖवी आहे हे
दाखवतो. मुĉ ÿवेश अËयासøम सहभागéना िविवध शै±िणक Öतरांवर Âयां¸या वैयिĉक
आिण Óयावसाियक िनणªय ÿिøयेत या कÐपना लागू करÁयासाठी आिण अंतभूªत
करÁयासाठी आवÔयक ²ान आिण कौशÐये ÿदान करतात.
पाळत ठेवणारा कॅमेरा िकंवा चालू पोिलस वॉच नसतानाही, लोकांना जबाबदार धरले
पािहजे. लोकांची नैितक ओळख असणे आवÔयक आहे जी नैितकतेने वागÁयास ÿवृ°
होÁयासाठी Öवाथê िकंवा Öवाथê वागÁयाऐवजी इतरां¸या िहतासाठी कृतीचे समथªन करते.
इतरांचे शोषण िकंवा दुलª± करÁयाऐवजी Âयांना मदत करणाöया कृतीमुळे वैयिĉक आिण
सामािजक आनंद िमळतो. जे लोक Öवत:ला उ¸च नैितक मानकांवर धरतात Âयांचा आदर
केला जातो. ÖवातंÞय आपÐया सवाªत ÿाथिमक आúहांचा ÿितकार करÁयापासून आिण
गुĮपणे आिण अÿामािणकपणे इतरांसोबत मुĉपणे आिण रचनाÂमकपणे जगणे
िनवडÁयापासून िमळते.
ĂĶ वतªनाची श³यता मöयािदत करÁयासाठी आिण ĂĶाचारिवरोधी कायदे लागू
करÁयासाठी संरचनाÂमक आिण संÖथाÂमक सुधारणांÓयितåरĉ इतर पöयायांचा िवचार
करणे महßवाचे आहे. अनैितक फायīा¸या शोधात असलेÐया लोकांची सं´या कमी
करÁयासाठी लोकांसाठी नैितक िश±ण आिण ÿिश±णावर अिधक भर देÁयाची वेळ आली
आहे.
तŁणांना िशि±त कłन, ĂĶाचारिवरोधी मािहती ÿसाåरत कłन, समाजशाľीय पाया
िवÖतृत कłन, आिण राजकìय प± आिण मोिहमां¸या िनधीबĥल लोकांची समज वाढवून,
Âयामुळे नागरी समाजा¸या वाढीला पािठंबा देऊन ĂĶाचारिवरोधी जागłकता वाढवून
ÿकÐपाची चार Öवतंý िवभागणी करÁयात आली होती परंतु संकÐपनाÂमक संबंिधत भाग:
१) उ¸च िश±णासाठी ĂĶाचारिवरोधी शै±िणक कायªøमाची िनिमªती;
२) दीघªकाळ चालणाöया ĂĶाचारिवरोधी दूरदशªन कायªøमाचे उÂपादन;
३) ĂĶाचारिवरोधी धोरणे सुधारÁयासाठी जनमत सव¥±णांचा वापर; आिण
४) राजकìय प±ां¸या िनधी आिण राजकìय मोिहमां¸या आसपास¸या मुīांवर गोलमेज
चचाª.
तुमची ÿगती तपासा:
टीप: अ) उ°रे खाली िदलेÐया जागेत िलहा.
१) सांÿदाियकता आिण ÿादेिशकता या शÊदामÅये फरक करा
-------- ----------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------ ------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------- -------------------- munotes.in

Page 51

भारतीय िश±णातील सामािजक समÖया
51 २) दहशतवादाची कारणे सांगा आिण आपण आपÐया समाजाला Âयापासून कसे रोखू
शकतो?
------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------- --------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------- ----------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
३) बेरोजगारीची कारणे आिण ती दूर करÁयासाठी िश±ण कसे उपयुĉ आहे?
--------------------------------------------------------------- ---------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------- -----------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
४) लोकसं´या िवÖफोटाचा अथª सांगा आिण Âयावर मात करÁयासाठी काही योजना
देखील िलहा.
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------- -----------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
----------- -------------------------------------------------------------------------------
५) ĂĶाचाराचा अथª िलहा आिण Âयासाठी काही उपाय सुचवा.
------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- --------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
-------------- ----------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
३.५ िवशेष िशकणाöयांसाठी िश±ण िवशेष िशकणाöयांची Óया´या जगभरात िविवध ÿकारे केली जाते आिण Âयांचा उÐलेख
केला जातो. हा शÊद Öथूलपणे अशा िवīाÃया«ना सूिचत करतो ºयांना िशकÁयाची आÓहाने
असतात ºयामुळे Âयां¸या वया¸या बहòतेक मुलांशी आिण िकशोरवयीन मुलांशी तुलना
करता Âयांना िशकणे अिधक कठीण होते.
खालीलपैकì कोणतेही एक, वैयिĉकåरÂया िकंवा एकिýतपणे, िवशेष शै±िणक गरजा
असलेÐया िवīाÃया«नी अनुभवलेÐया समÖयांमÅये योगदान देते: munotes.in

Page 52

भारतीय िश±णातील आÓहाने
52 १. वतªन आिण सामािजक कौशÐयांमधील समÖया: आÂम-िनयंýण, इतरांसोबत राहणे
आिण इतर कौशÐये यांचा समावेश होतो.
२. भाषा िकंवा संÿेषणातील अडचणी: एक úहण±म िकंवा अिभÓयĉ ±मता (उदा.
ऑिटझम Öपे³ůम).
३. ल± क¤िþत करÁयात अडचण येत आहे: अट¤शन डेिफिसट िडसऑडªर (ADD)
िकंवा अटेÆशन डेिफिसट हायपरएि³टिÓहटी िडसऑडªर (ADHD) (ADD) .
४. कायªकारी ±मता: आकलन, संघटना आिण िनयोजना¸या समÖयांचा समावेश होतो.
५. ऐकÁया¸या समÖया: ®वण कमी होणे आिण बिहरेपणा या दोÆही गोĶी, रोग िकंवा
आघातामुळे वारशाने िमळालेÐया िकंवा ÿाĮ झाÐया.
६. भाषा आिण सा±रते¸या समÖया: वाचन, शÊदलेखन आिण लेखन (उदाहरणाथª,
िडÖलेि³सया आिण िडÖúािफया) यासार´या िकमान एका िवषयात अशĉ िश±ण.
७. गिणतीय आÓहाने: ºया िवīाÃया«ना सं´या आिण गिणताची योµयता (उदाहरणाथª,
िडÖकॅÐ³युिलया) आवÔयक असलेली काय¥ पूणª करणे कठीण वाटू शकते अशा
िवīाÃया«चा संदभª आहे.
८. मानिसक आरोµय िÖथती: सौÌय ते गंभीर नैराÔय, िचंता आिण इतर िवकारांचा
समावेश होतो. याÓयितåरĉ, िवīाÃया«ना अनेक मानिसक आरोµय समÖया असू
शकतात.
९. शारीåरक िकंवा Æयूरोलॉिजकल मöयादा: तीĄतेमÅये चढ-उतार होऊ शकतात ते
आनुवंिशक िकंवा अिधúिहत असू शकतात (उदाहरणाथª, Öनायू िडÖůॉफì िकंवा
म¤दूला होणारा ýासदायक नुकसान). कधीकधी Æयूरोलॉिजकल िडसफं³शन ÖपĶ होत
नाही.
१०. िÓहºयुअल मöयादा: डोÑयां¸या आजाराचे िकंवा आजाराचे पåरणाम वणªन
करÁयासाठी वापरले जाते. माफक ते गंभीर दोष उपिÖथत आहेत.
११. खालीलपैकì एक िकंवा अिधक ±ेýांमÅये िवīाÃयाªची ±मता ल±णीयरीÂया
सरासरीपे±ा जाÖत असÐयास: बौिĦक, सजªनशील, सामािजक िकंवा शारीåरक,
Âयांना िवशेष गरजा आहेत असे मानले जाते.
१२. िवशेष शै±िणक गरजा असलेÐया मुलांसाठी उपलÊध असलेÐया सेवा, सहाÍय आिण
कमªचारी यांची ÖपĶ łपरेषा देणारे धोरण तयार करणे आिण ही मािहती पालकांसाठी
सहज उपलÊध होईल.
१३. पालकांना पुरेसा वेळ आिण समथªन देऊन िशि±त Èलेसम¤ट िनणªय घेÁयाची संधी देणे;
आिण Âयांना उपलÊध असलेÐया िवशेष भारतीय परी±ा ÓयवÖथांबĥल सांगणे. munotes.in

Page 53

भारतीय िश±णातील सामािजक समÖया
53 १४. िवशेष गरजा असलेÐया मुलाला सवा«गीण काळजी देÁयासाठी एक संघ (िश±क,
आरोµयसेवा Óयावसाियक, सामािजक कायªकत¥ इ.) Ìहणून एकý काम करणे.
१५. सवª वगाªतील िश±क आिण सहाÍयकांना सतत Óयावसाियक िवकास ÿिश±ण िमळते
याची खाýी करणे. पåरषद, िश±क ÿिश±ण, कायªशाळा आिण ऑनलाइन िश±ण ही
मागणी पूणª करÁयाचे संभाÓय मागª आहेत.
१६. सवª मुलांना यशÖवी आिण फायīाचा शाळेचा अनुभव िमळÁयासाठी िश±क
आवÔयक आहेत. Âयां¸या पाठ योजना आिण मूÐयांकन ÿिøया िवकिसत करÁयापूवê,
ते हे कł शकतात:
 Âयां¸या िवīाÃया«¸या िशकÁया¸या शैलीसह अËयासøमािवषयीची Âयांची समज
एकिýत करा. सवª िवīाÃया«साठी योµय आिण कायª±म िश±णा¸या संधी उपलÊध
कłन देÁयासाठी, या दोन महßवपूणª घटकांमÅये एक ठोस िफट असणे आवÔयक
आहे.
 िवīाÃया«ना रचना देऊन, Âयांची ±मता वाढवणे, Âयां¸या कमकुवतपणा सुधारणे
आिण वेळेवर उपाय करणे आवÔयक आहे, वेगळे िश±ण िवīाÃया«ना यशÖवी होÁयास
मदत करते. िवīाथê कायª±म िश±ण तंý वापł शकतात आिण पåरणामी Âयां¸या
िश±णात सहभागी होऊ शकतात. पåरणामी िवīाथê अिधक ÿेåरत होतात आिण ते
िशकÁयात गुंतलेले राहतात.
 मुलांना केवळ अंितम परी±े¸या वेळेस न वापरता िनयिमतपणे सुचवलेÐया
िनवासÖथानांचा वापर करÁयाची परवानगी īा.
काही िवīाÃया«ना योµय मदतीिशवाय सुł असलेÐया िश±णात ÿवेश करणे आÓहानाÂमक
वाटू शकते. Âयामुळे, िवīाÃयाª¸या बुĦीचा गैरसमज टाळÁयासाठी आिण Âयांना मदत
करÁयासाठी आिण समान ÿवेश ÿदान करÁयासाठी ÿभावी पĦती लागू करÁयास स±म
होÁयासाठी िश±कांना याची जाणीव असणे आिण ते समजून घेणे महÂवाचे आहे. अनÆय
शै±िणक गरजा असलेÐया िवīाÃया«ना संबोिधत करणे आिण Âयांचे Öवागत करणे ÿÂयेक
मुलाबĥल आदर आिण वाढÂया आिण संपूणª आयुÕयासह येणारी िविवधता समजून
घेÁयाची, अनुकूलता आिण ÖवीकारÁयाची ±मता दशªवते.
तुमची ÿगती तपासा:
टीप: अ) उ°रे खाली िदलेÐया जागेत िलहा.
१. "Öपेशल-लनªर" या शÊदाची Óया´या करा.
---------------------------------------------- --------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------- ----------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------ munotes.in

Page 54

भारतीय िश±णातील आÓहाने
54 २. िवशेष िशकणाöयांसाठी काही शै±िणक राहÁयाची सोय ÖपĶ करा.
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------- -------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
--------------- ---------------------------------------------------------------------------
३.६ सारांश ÿÂयेक िवīाÃयाªला महßवपूणª कौशÐये आिण ²ान िशकÁयाची समान संधी देणे जे Âयांना
पåरपूणª जीवन जगÁयास आिण समाजासाठी फायदेशीर योगदान देÁयास स±म करेल हे
समानतेसाठी िश±णाचे उिĥĶ आहे. ही नवीन योजना वरपासून खालपय«त Öवीकारली
जाईल याची खाýी करÁयासाठी, शाळा आिण िजÐहा Öतरावर सÅया¸या िश±ण ÿणालीची
पुनबा«धणी करÁयाची जबाबदारी िश±कांवर सोपवÁयात आली आहे. Âयानंतर नवीन
ÿणालीची Öथापना िनÕप±ता आिण समावेशावर केली जाते आिण ÿÂयेक िवīाÃयाªला
Âयांची शै±िणक उिĥĶे साÅय करÁयाची संधी आहे याची खाýी करÁयासाठी हÖत±ेप आिण
संसाधने यांसार´या संर±णांचा समावेश होतो.
३.७ ÿĳ १. åरĉ जागा भरा:
अ) अÖपृÔयता सवª ÿकारात िनिषĦ आहे आिण बेकायदेशीर आहे___________
ब) _________________ हे एक राजकìय तÂव²ान आहे जे एका िविशĶ ÿदेशा¸या
िहतसंबंधांवर, ÿदेशांचे संकलन िकंवा इतर उपराÕůीय अिÖतÂवावर क¤िþत आहे,"
Ìहणून आपण असे Ìहणू शकतो कì िविवध सामािजक गटांमधील संबंध एक ÿदेश
बनवतात.
क) िवशेष शाळा िकंवा वगाªत िवīाÃया«ना Öथान देÁया¸या िवŁĦ मु´य शै±िणक ÿणाली
(आिण वगª) मÅये िवīाÃया«चे _______________. िवशेष शै±िणक गरजा
असलेÐया िवīाÃया«ना आवÔयक तांिýक, सहाÍयक िकंवा वैयिĉक सहाÍय िदले
जाते.
ड) _______________ सवª िवīाÃया«ना Âयां¸या शै±िणक कारिकदêत समान शै±िणक
संधी देÁयावर भर देते, ही रणनीती या वÖतुिÖथतीकडे दुलª± करते कì, समान संधी
असूनही, िभÆन िवīाÃया«ना साÅय करÁयासाठी िभÆन समथªनांची आवÔयकता
असेल.

munotes.in

Page 55

भारतीय िश±णातील सामािजक समÖया
55 २) थोड³यात उ°र īा:
अ) समानता आिण समता या शÊदामÅये भेदभाव करा
ब) ÿादेिशकतेचा अथª सांगा आिण Âयावर मात करÁयासाठी काही उपाय सुचवा?
क) िविवध सामािजक आÓहाने दूर करÁयासाठी िश±णाची भूिमका िलहा.
३.८ संदभª  भारतातील िश±णावर गåरबीचे पåरणाम पाथª रॉय बी.ए., िश±ण िवभागातील एम.ए.
पिĲम बंगाल राºय िवīापीठ, बारासत, भारत २0१८ जेतीर ऑगÖट २0१८, खंड
५, अंक ८ www.jetir.org (ISSN -२३५-१६२४)
 सेडवाल, मोना आिण कामत, संगीता, २00८, िश±ण आिण सामािजक समता:
ÿाथिमक िश±णामÅये अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमातéवर िवशेष ल± क¤िþत
कłन. ÿवेशासाठी मागª तयार करा. संशोधन मोनोúाफ ø. १९},
 ÿाथिमक िश±ण गुजरातमÅये. मानवािधकार कायªशाळेत सादर केलेला पेपर: Āॉम
úासłट्स करेज टू इंटरनॅशनल इÆÉलुएÆस, िÿÆÖटन युिनÓहिसªटी. जानेवारी २00३.
 झा, जे. आिण डी, िझंगरान. २00२. गरीब आिण इतर वंिचत गटांसाठी ÿाथिमक
िश±ण: सावªिýकìकरणाचे खरे आÓहान. स¤टर फॉर पॉिलसी åरसचª, नवी िदÐली.
 उपेि±त सामािजक गटांचे समावेशक भारतीय उ¸च िश±ण आिण समानता समÖया.
तनवीर अहमद झोई शौकत रशीद सरकार. जीडीसी (मुले) पुलवामा.
 आिटªस, ई., सी. डूबे आिण के. िलयॉÆस. २00३, भारतातील दिलतांसाठी आिथªक,
सामािजक आिण सांÖकृितक ह³क: केस Öटडी
 झा, जे. आिण डी, िझंगरान. २00२. गरीब आिण इतर वंिचत गटांसाठी ÿाथिमक
िश±ण: सावªिýकìकरणाचे खरे आÓहान. स¤टर फॉर पॉिलसी åरसचª, नवी िदÐली.
 कायदा आिण Æयाय मंýालय. २00९. बालकांचा मोफत आिण सĉì¸या िश±णाचा
अिधकार अिधिनयम, २00९, भारत सरकारचा २00९ øमांक ३५. २00१-२0११
भारताची जनगणना.
 चोÿा िगरीश (२00६); लोकसं´या भूगोल, कॉमनवेÐथ पिÊलशसª, नवी िदÐली. पृ.- १
 Garnier Beaujeu ( १९६९), लोकसं´येचा भूगोल, Āì ÿेस ऑफ µलाÆस
 भ¤डे आशा आिण कािनटकर (१९८५), लोकसं´या अËयासाची तßवे, िहमालय
पिÊलिशंग हाऊस, मुंबई. पृ.- २, ३
 ह°ीहोली आर.आर. "लोकसं´या िनयंýण उपाय" सामािजक सुधारणा संपािदत
पुÖतक, बसवेĵर संशोधन आिण मािहती क¤þ, धारवाड. munotes.in

Page 56

भारतीय िश±णातील आÓहाने
56  सुनीलकुमार मुÆशी (१९९६) यांनी "लोकसं´या भूगोल िवकासा¸या समÖयांवरील
काही िवचारांचे िवĴेषण केले.
 मानव संसाधन िवकास मंýालय, भारत सरकार. १९८६. िश±णावरील राÕůीय
धोरण, नवी िदÐली.
 मानव संसाधन िवकास मंýालय, भारत सरकार. १९९६. द ÿोúाम ऑफ अॅ³शन,
नवी िदÐली.
 मानव संसाधन िवकास मंýालय, भारत सरकार. २0११. शालेय िश±णाची
आकडेवारी २00९-२0१0, नवी िदÐली.
 क¤िāजसह अËयासøमाची अंमलबजावणी: शालेय नेÂयांसाठी मागªदशªक
www.cambridgeinternational.org/images/ १३४५५७-implementing -the-
curriculum -with-cambridge.pdf
 इंटरनॅशनल अॅकॅडमी फॉर åरसचª इन लिन«ग िडसॅिबिलटीज: www.iarld.com
 नॅशनल स¤टर फॉर लिन«ग िडसॅिबिलटीज: www.ncld.org
 मानव संसाधन िवकास मंýालय, भारत सरकार. १९९२. कृती कायªøम, नवी िदÐली.
 िमस मालती शंकर पटगर, डॉ. Óही. शाडª लोकसं´या िनयंýणात िश±णाची भूिमका
एक IRJMSH खंड ८ अंक ११ [वषª २0१७] ISSN २२७७ – ९८0९ (0nline)
२३४८–९३५९ (मुिþत)
 U Myint ĂĶाचार: कारणे, पåरणाम आिण उपचार, एिशया-पॅिसिफक िवकास जनªल
खंड. ७, øमांक २, िडस¤बर २000.
वेबसाइट्स:
 https://indiagovernmentpolic y.com/schemes -for-welfare -of-
backward -classes,
 https://vikaspedia.in/social -welfare/skill -development/best -practices -
on-skill-development/backward -classes -१/backward -classes -welfare

***** munotes.in

Page 57

57 ४
राÕůीय िवकासासाठी िश±ण
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ धािमªक आिण नैितक िश±ण (RME)
४.१.१ धािमªक आिण नैितक िश±णाची गरज
४.१.२ धािमªक आिण नैितक िश±णाचे अÅयापनशाľ
४.२ लोकशाहीसाठी िश±ण
४.२.१ यशÖवी लोकशाहीसाठी पूवª अटी
४.२.२ लोकशाही िश±णासाठी औपचाåरक आिण अनौपचाåरक संÖथांची जबाबदारी
४.२.३ भारतीय संिवधानानुसार लोकशाहीसाठी िश±ण
४.२.४ लोकशाही आिण िश±णाचे उिĥĶ यां¸यातील संबंध
४.३ Óयावसाियक िश±ण
४.३.१ Óयावसाियक िश±णाची संकÐपना
४.३.२ उ¸च िश±णामÅये समािवĶ असलेले Óयावसाियक िश±णाचे ÿकार
४.३.३ Óयावसाियक िश±ण सामािजक आिण राÕůीय िवकासात कशी मदत कł
शकते.
४.४ संदभª
४.० उिĥĶे युिनट¸या शेवटी, िशकणारा स±म असेल:
 धािमªक आिण नैितक िश±ण कसे राÕůीय िवकासाला चालना देऊ शकते, हे ÖपĶ
करा.
 लोकशाहीकरीता िश±ण राÕůीय िवकासाला चालना देऊ शकते,ते कसे िवĴेषण
करा.
 राÕůीय िवकासासाठी Óयावसाियक िश±णा¸या उपयुĉतेची तपासणी करा.
४.१ धािमªक आिण नैितक िश±ण (RME) हा ÿÂयेक तŁणा¸या शै±िणक अनुभवाचा महßवाचा भाग आहे. िशकणे सुसंगत आिण
अथªपूणª आहे. धािमªक आिण नैितक िश±ण जीवनातील अथª, मूÐय आिण उĥेश शोधÁयास
ÿोÂसाहन देते. धािमªक आिण नैितक मूÐयांचे िश±ण मुलांना आिण तŁणांना नैितक सवयी munotes.in

Page 58

भारतीय िश±णातील आÓहाने
58 आिण मूÐये आÂमसात करÁयास मदत करतात, जे Âयांना चांगले जीवन जगÁयास मदत
करतात आिण Âयाच वेळी एक चांगला समाज िनमाªण करÁयास मदत करतात. ÿÂयेक
समाजाची नैितक मूÐये आिण िनयम असतात आिण Âयांचा आदर करणे आिण ही मूÐये
मुलांमÅये आिण तŁणांमÅये Łजवणे ही ÿÂयेक नागåरकाची जबाबदारी आहे.
१९ Óया शतकातील औपचाåरक शाळा, शाळा आिण शै±िणक संÖथांचे एक महßवाचे उिĥĶ
िवīाÃया«मÅये नैितक मूÐये िवकिसत करणे हे होते. शाळा आिण िश±कांकडून चाåरÞय
जोपासणे ही अपे±ा असते आिण शाळा िकंवा महािवīालयांचे नैितक Åयेय वाढवणे.
पाठ्यपुÖतकांमÅयेही नैितक मूÐयांसह कथा होÂया, नैितक िव²ान हा Öवतंý िवषय
अिनवायª करÁयात आला होता. धािमªक आिण नैितक िश±ण समाजाचा सामािजकŀĶ्या
महÂवपूणª सदÖय होÁयास मदत करते.
एनईपी २०२० मÅये, मूÐयिश±ण हे माÅयिमक शाळेपय«त अिनवायª करÁयात आले आहे,
कारण शै±िणक धोरणाचा आÂमा िव²ान आिण तंý²ाना¸या ÿगतीसह नैितक मूÐये
िवकिसत करणे आहे. समतापूणª, सवªसमावेशक आिण बहòलवादी समाजा¸या िनिमªतीसाठी
गुंतलेले, उÂपादक आिण योगदान देणारे नागåरक िनमाªण करणे हे धोरणाचे उिĥĶ आहे.
धािमªक आिण नैितक िश±णाचे महßव आपÐया जीवनातील िविवध पैलूं¸या िवकासामÅये
िदसून येते. अनेक ®ेणी आहेत ºयामÅये मूÐये Öथािपत केली जाऊ शकतात.
१) वैयिĉक मूÐये:
धािमªक आिण नैितक िश±ण Öवतःची समज िवकिसत करते. ते सचोटी, सÂयता, मानवता,
ÿेम, ±मा आिण कŁणा या मूÐयांसह Óयĉìचे चåरý तयार करते. धािमªक आिण नैितक
िश±ण िशकणाöया¸या शांततेचे आिण ÿितिबंबांचे कौतुक करÁयास मदत करते.
२) सामािजक मूÐये:
धािमªक आिण नैितक िश±ण सामािजक सामंजÖय आिण सुसंवाद िवकिसत करÁयास मदत
करते. संवाद कौशÐयांचा िवकास, नैितक आिण धािमªक िचंतांबĥल िवचार आिण
अनुभवांची देवाणघेवाण आहे. तसेच समजून घेणे, Öवीकारणे ही मूÐये, समावेश आिण
िविवधते¸या उÂसवाला ÿोÂसाहन िदले जाते.
३) राजकìय मूÐये:-
धािमªक आिण नैितक िश±ण ही मूÐये Æयाय, लोकशाही, धमªिनरपे±ता, कÐयाण यासार´या
राजकìय िवचारधारा आिण नागरी जबाबदारी Öथािपत करÁयास मदत करते.
४) राÕůीय मूÐये:-
धािमªक आिण नैितक िश±ण राÕůाला सामूिहक िवकासासाठी कायª करÁयास, राÕůाला
जागितक Öतरावर साÅय करÁयासाठी, देशा¸या शांतता, ÿगती आिण उÆनतीसाठी योगदान
देÁयासाठी उिĥĶे साÅय करÁयास मदत करते. समरसता, सवा«चा िवकास, समता,
समाजवाद, वंिचत गटांसाठी काम करणे, सहवास, ÿेम आिण आदर ही नैितक मूÐये
राÕůाला एकłप होÁयास मदत करतात. देशासार´या देशात, ºयाचे वेगळेपण आिण munotes.in

Page 59

राÕůीय िवकासासाठी िश±ण
59 िविवधता आहे, सवª धमª, भाषा, संÖकृती एकý बांधणे हे मजबूत नैितक मूÐयांचे पåरणाम
आहे. ÿÂयेक धमª शांतता, बंधुता, आÅयािÂमक एकता आिण मुĉì¸या मागाªवर
पोहोचÁयासाठी एकý काम करणे याला महßव देतो, अशा ÿकारे ÿÂयेक धमाªतील समान
घटक बाहेर आणतो. Âयामुळे िविवधतेतील एकता िटकून राहÁयासाठी धािमªक आिण
नैितक मूÐये महßवाची भूिमका बजावतात.
तुमची ÿगती तपासा:
अ) धािमªक आिण नैितक िश±ण Ìहणजे काय?

ब) आज¸या काळात धािमªक आिण नैितक िश±णाची गरज का आहे?

माथाª नुसबॉम (१९४७-सÅया) जगातील सवाªत ÿभावशाली नैितक तßव²ांपैकì ही एक
आहे जगातील सवाªत ÿभावशाली नैितक तßव² माथाª नुसबॉमचा असा िवĵास आहे कì
िश±ण ÓयवÖथेसाठी - सुŁवाती¸या शाळेपासून ते तृतीय ®ेणीपय«त - वेगÑया ÿकारचे
नागåरक तयार करÁयात महßवपूणª भूिमका धािमªक आिण नैितक िश±णाची आहे.
आिथªकŀĶ्या उÂपादन±म आिण उपयुĉ असÁयापे±ा, आपÐयाला अशा लोकांची गरज
आहे जे कÐपनाशील, भाविनकŀĶ्या बुिĦमान आिण दयाळू Óयĉì आहेत. Âयां¸याबरोबर
तुÌही सहमत आहात का? औिचÂय िसĦ करा. (ÿा. नुÖसबॉम¸या काया«बĥल अिधक
वाचा)
शाळा आिण शै±िणक संÖथांनी असा अËयासøम तयार केला पािहजे कì जो केवळ
पारंपाåरक िवषयांवरच नाही तर नैितक मूÐयांचा देखील समावेश असेल. मूÐये आिण नैितक
िश±णाचा समावेश असलेÐया सवªसमावेशक अशा Óयापक सामािजक कायªøमाची गरज
आहे. मूÐयिश±णाचा अंतभाªिवत ŀĶीकोन अËयासøमात नैितक आिण धािमªक िश±ण
समाकिलत करतो, परंतु एकािÂमक ŀĶीकोन अËयासøमात नैितक मूÐये समाकिलत
करतो. NPE १९८६ ने NCERT ला भारता¸या ÖवातंÞयाचा इितहास, सामािजक
अडथळे दूर करणे, वै²ािनक ŀिĶकोनाची िशकवण इÂयादी दहा सामाÆय गाËयांसह
िनद¥शाÂमक संकुल िवकिसत करÁयाची जबाबदारी सोपवली आहे. अशाÿकारे,
अËयासøमा¸या Óयवहाराला राÕůीय Öतरावर ÿोÂसाहन िदले जाते. राÕůीय Öतरावर हे
घटक िवषय ±ेýांमÅये िवभागले जातात आिण भारताचा समान सांÖकृितक वारसा,
समतावाद, लोकशाही, धमªिनरपे±ता, िलंग समानता, पöयावरणाचे संर±ण, सामािजक
अडथळे दूर करणे, लहान कुटुंबाचे आदशª िनरी±ण आिण वै²ािनक ŀिĶकोन वाढवणे munotes.in

Page 60

भारतीय िश±णातील आÓहाने
60 यासार´या मूÐयांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी सवª साधारणपणे रचना केÐया जाईल. तसेच सवª
शै±िणक कायªøम धमªिनरपे± मूÐयां¸या अनुषंगाने चालवले जातील.
४.१.१ धािमªक आिण मुÐय िश±णाची गरज:
१. नैितक अध:पतन, शýुÂव, अिवĵास, संयमाचा अभाव, गुÆहेगारीचे वाढते ÿमाण,
गुंडिगरी, दहशतवाद, गैरवतªन यामुळे समाजा¸या ऐ³याला हानी पोहोचते ºयामुळे
शýुÂव िनमाªण होऊ शकते आिण समाजात दंगली आिण संघषª होऊ शकतो. यासाठी
धािमªक आिण नैितकतेची गरज आहे. िश±णामुळे देशाला सवा«साठी िवकासा¸या
उ¸च Åयेयांवर ल± क¤िþत करÁयास मदत होऊ शकेल. सहकायª, सौहादª आिण
सामंजÖय जीवनमूÐये सामािजक संतुलन आिण ÿगती राखÁयास मदत करतील,
Âयाकåरता धािमªक आिण नैितक िश±णाची गरज आहे.
२. समाजातील इतर समुदायािवŁĦ िनराधार भीती, पूवªúह काढून टाकÁयासाठी काही
नैितक िश±ण आवÔयक आहे. समाजातील इतर समुदायांिवŁĦ साचेबĦता.
सिहÕणुता, समज आिण Öवीकृती यावर आधाåरत आहे. धािमªक आिण नैितक िश±ण
िवīाÃया«ना सामाÆय मूÐयांवर िचंतन करÁयास मदत करते आिण इतरांबĥल
जागłकता आिण समजून घेÁयाची कला िवकिसत करते. समाजातील िविवध
समजुती आिण Âया िवĵासामागील तकª शोधÁयाची धािमªक आिण नैितक िश±णाĬारे
गरजेचे आहे. समाजातील इतर सदÖयांबĥल अिधक वै²ािनक आिण वÖतुिनķ
ŀĶीकोन ठेवून, कठोर आिण हटवादी िवचारांचे अनुसरण करÁयाऐवजी, समजून
घेतÐयािशवाय आिण ÿĳ न करता परंपरांमधून पुढे जाणे गरजेचे असते.
३. जीवनातील िविवध पåरिÖथती हाताळÁयासाठीचे कौशÐय धािमªक आिण नैितक
िश±णच देऊ शकतील अशा ÿितसादांचा शोध धािमªक आिण नैितक िश±णाला
आवÔयक आहे. शंका िकंवा संĂमात असताना धािमªक आिण नैितक मूÐये समज
आिण ÖपĶता देतात. धािमªक आिण नैितक िश±णामुळे जीवनाचे Öवłप आिण अथª
यािवषयी अंतŀªĶी िवकिसत करते. असे िश±ण एखाīा¸या Öवतः¸या िवĵासाचे
मूÐयमापन करÁयास आिण मािहतीपूणª आिण तकªशुĦ िनणªय घेÁयास मदत करते.
४. धािमªक आिण नैितक िश±णातून Óयापक आिण अिलĮ ŀĶीकोनातून ओळख आिण
आपुलकì¸या संकÐपनांमÅये समंजसपणा िवकिसत करÁयास मदत करते. हे नैितक
िनणªय घेताना आÂमिनरी±ण, िचंतन आिण िचिकÂसक िवचार करÁयाची कौशÐये
िवकिसत करÁयास मदत करते.
५. अथªपूणª आिण सशĉ चाåरÞय िनिमªती जोपासÁयासाठी िवīाÃया«मÅये नैितक
मूÐयांना ÿोÂसाहन देणे हे धािमªक आिण नैितक िश±णाचे उिĥĶ आहे. चाåरÞय िश±ण
हा ÿÂयेक िवīाÃया«¸या Óयिĉमßवाचा एक आवÔयक घटक आहे जो नैितक
समाजा¸या िनिमªतीसाठी मदत कł शकतो. ÿामािणकपणाची भावना आिण नैितक
आचरणाचे ŀढ पालन करÁयाची गरज आहे. हे सामािजक Æयाय आिण नागåरकÂव
िटकवून ठेवÁयास मदत करते. munotes.in

Page 61

राÕůीय िवकासासाठी िश±ण
61 ६. धािमªक आिण नैितक िश±ण वैयिĉक, Öथािनक आिण जागितक Öतरावर जगाचे
महßव आिण मूÐय समजून घेÁयास मदत करते.
४.१.२ धािमªक आिण नैितक िश±णाचे अÅयापनशाľ (RME) :
धािमªक आिण नैितक िश±ण िशकवÁया¸या पĦती आहे. धािमªक आिण नैितक िश±णाचा
समावेश हा अËयासøमात वेगळा िवषय असावा कì अËयासøमा¸या वेगवेगÑया
िवषयांमÅये तो िशकवला जावा असा ÿĳ उपिÖथत होतो. Âयांचे खािलल ÿमाणे दोन
ŀिĶकोन सांिगतले आहेत:
१. अËयासøम िकंवा ÿÂय± ŀĶीकोन:
या ŀिĶकोनामÅये, िश±णा¸या उिĥĶांवर आधाåरत अËयासøम िनिĲत केला जातो आिण
पåरणामांचे मूÐयमापन केले जाते. सामúी वेगवेगÑया Öतरांवर िशकवली जावी Ìहणून
ओळखली जाते आिण पाठ्यपुÖतके व िविहत पुÖतकांĬारे समथªन केले जाते. यात
वेळापýकानुसार िनयोिजत वेळेत मूÐयांचे पĦतशीर िश±ण िदले जाते. अशा ÿकारे, हे
िविशĶ सामúी आिण संसाधने तयार कłन ते थेट नैितक मूÐयांचे िश±ण देते. हा एक
Öवतंý िवषय आहे आिण िविशĶ Óया´याना¸या सं´येसह वगाªत अÅयापन केले जाते.
लघुकथा, िÓहिडओ ि³लिपंµज, रोल Èले इÂयादी¸या मदतीने मुÐये ÖपĶ केली जातात.
२. एकािÂमक ŀĶीकोन:
नावाÿमाणेच एकािÂमक ŀिĶकोन सांगते कì नैितक मूÐये अËयासøमात समाकिलत केली
जातात आिण Öवतंý िवषय Ìहणून नÓहे तर िविवध िवषय आिण िøयाकलापांĬारे िशकवली
जातात. नैितक िश±ण हा अËयासøमाचा आिण सह-अËयासøम उपøमांचा अिवभाºय
भाग बनतो. उदाहरणाथª, इितहासासारखा सामािजक अËयास धैयª, देशभĉì, आÂमÂयाग,
नागåरकÂव, सहकायª इÂयादी मूÐये िशकवतो.
िव²ान आिण गिणत वै²ािनक Öवभाव, िचंतनशील िवचार आिण समÖया सोडवÁया¸या
मूÐयांना ÿोÂसाहन देतात. कामाचा अनुभव कठोर पåर®म, ÿामािणकपणा आिण उपलÊध
संसाधनांचा चांगÐया ÿकारे वापर करÁयाची मूÐये आणतो. भाषा आिण सािहÂय
समरसतेची, इĶ वृ°ीची, िनÖवाथê राहÁयाची आिण सवा«साठी चांगÐया भिवÕयाची कÐपना
घडवून आणते. वृĦा®म, अनाथा®माला ÿÂय± भेट देऊन समाजशाľ, तßव²ान
यासार´या सामािजक शाľांशी जोडले जाऊ शकते.
३. ŀिĶकोन Łजिवणे:
सवªसाधारणपणे, चाåरÞय िश±णासाठी एक Łजिवणे ŀĶीकोन शालेय िश±णात
िवīाÃया«¸या वणा«ची िनिमªती पुनस«चियत करणे हा आहे. शाळां¸या इतर जबाबदाöया, जसे
कì सं´या, सा±रता, Óयवसाय िश±ण, आरोµय िश±ण आिण इतर उिĥĶांमÅये केवळ
चाåरÞयिनिमªतीवर भर देÁयाऐवजी, चांगÐया चाåरÞयावर ल± क¤िþत केÐयाने संपूणª शालेय
अनुभव Óयापून टाकतो. थोड³यात, चाåरÞय िश±ण हे बौिĦक िवकासाला शाळेचे मु´य
उिĥĶ Ìहणून सामील करते. पुढे, चाåरÞय िश±ण हे ²ान- आिण कौशÐय-संपादन उिĥĶांशी
Öपधाª िकंवा अनुषंिगक नसून या उिĥĶांमÅये महßवाचे योगदान Ìहणून पािहले जाते. िनरोगी munotes.in

Page 62

भारतीय िश±णातील आÓहाने
62 शै±िणक वातावरण तयार करÁयासाठी, िवīाÃया«मÅये जबाबदारी आिण इतरांबĥल आदर
करÁयाचे गुण िवकिसत करणे आवÔयक आहे. Âयांनी आळशीपणा आिण आळशीपणा¸या
सवयी दूर केÐया पािहजेत आिण आÂम-िनयंýण आिण पåर®म करÁया¸या सवयी लावÐया
पािहजेत. ओतÁयाचा ŀĶीकोन या ŀिĶकोनावर आधाåरत आहे कì चाåरÞय िनिमªतीमÅये
योगदान देणाöया चांगÐया सवयी शालेय िश±णा¸या शै±िणक उिĥĶांमÅये थेट योगदान
देतात.
ÿितिबंिबत Öथान १:
धािमªक आिण नैितक िश±णाची उिĥĶे साÅय करÁयासाठी तुम¸या मते कोणता ŀिĶकोन
अिधक ÿभावी आहे?
तुÌही धािमªक आिण नैितक िश±ण िशकवÁया¸या इतर कोणÂयाही पĦतीचा िवचार कł
शकता का? कृपया ÿÂय± आिण अÿÂय± Óयितåरĉ कोणतीही एक पĦतीचा वेगळा वापर
करा.
अÅयापन पĦती:
धािमªक आिण नैितकिश±णाला राÕůीय िवकासाचे वाहन बनवÁयासाठी, ÿभावी िश±ण
पĦतéनी ÖपĶपणे Óयवहार करणे अÂयावÔयक आहे. धािमªक आिण नैितक िश±ण
िशकवÁया¸या काही पĦती Ìहणजे नाट्यीकरण, सभा, कथा, िचýपट, ÿĳमंजुषा, िनबंध
लेखन, नैितक मूÐयां¸या इमारतéवर ल± क¤िþत कłन िभि°िचýे आिण रेखािचýे तयार
करणे. शांततेने चालणं, पथनाट्य, देणगी गोळा करणे, समाजातील वंिचत Öतरातील
लोकांसोबत काम करणे यासार´या सहभागी पĦती. धािमªक आिण नैितक िश±णा¸या
Óयवहाराची एक अितशय मनोरंजक पĦत Ìहणजे वाÖतिवक जीवनातील कŌडी. या
पĦतीमÅये, िवīाÃया«ना वाÖतिवक जीवनातील घटना सांिगतÐया जातात आिण तुÌही या
पåरिÖथतीत काय केले असते असे िवचारले जाते. नैितक िवचार आिण वादिववादाला
चालना देÁयासाठी हे अशीच एक ÿिसĦ उदाहरण ही आपली नैितक िÖथती ÖपĶ करÁयात
देखील मदत करते आिण एक वेगळा ŀिĶकोन िमळतो. नैितक िवīा अशा आहेत ºयांचे
उ°र देणे सोपे नाही, अनेक घटक िवचारात घेतले पािहजेत ही आपली नैितक अखंडता
आिण आपण ºया संदभाªमÅये आहोत ते देखील ÿितिबंिबत करते.नैितक िवचार आिण
वादिववाद. हे आमचे ÖपĶीकरण करÁयास देखील मदत करते. नैितक दुिवधा अशा आहेत
ºयांचे उ°र देणे सोपे नाही, अनेक घटक िवचारात घेतले पािहजेत. हे आमची नैितक
अखंडता आिण आÌही ºया सामािजक संदभाªमÅये आहोत ते देखील ÿितिबंिबत करते.
ůॉली िडलेमा : तुÌही रेÐवे िनयंýक आहात. तेथे आहे. एक पळून गेलेली ůॉली रेÐवे
Łळांवłन घसरत आहे. पुढे, Łळांवर, पाच कामगार आहेत. ůॉली Âयां¸यासाठी सरळ आहे
आिण काहीही केले नाही तर Âयांना मारले जाईल. तुÌही ůेन¸या याडªमÅये काही अंतरावर,
िलÓहर¸या शेजारी उभे आहात. तुÌही हा लीÓहर खेचÐयास, ůॉली एका बाजू¸या ůॅकवर
जाईल आिण तुÌही मु´य ůॅकवरील पाच कामगारांना वाचवू शकता. साईड ůॅकवर दोन
कामगार असÐयाचे तुम¸या ल±ात आले. Âयामुळे लीÓहर ओढून ůॅक बदलÐयास दोन
कामगार मारले जातील, परंतु मु´य ůॅकवरील पाच कामगार वाचतील. लीÓहर खेचणे
तुÌहाला नैितकŀĶ्या माÆय आहे का? munotes.in

Page 63

राÕůीय िवकासासाठी िश±ण
63 ÿितिबंिबत Öथान २:
धािमªक आिण नैितक िश±ण वाढिवÁयासाठी कोणती रणनीती िकंवा िशकवÁया¸या पĦती
योµय आहेत?
धािमªक आिण नैितक िश±ण िशकवÁया¸या पĦती चांगÐया ÿकारे ŀिĶकोन समजून
घेÁयासाठी या लेखांचा संदभª.
Schuitema, J. A., ten Dam, G. T. M., & Veugelers, W. M. M. H. (२००३).
नैितक िश±णासाठी िशकवÁयाची रणनीती: एक पुनरावलोकन. L. मेसन, S. Andreuzza ,
B. Arfè, & L. Del Favero (Eds.) , ॲÊÖůॅ³ट्स ऑफ द १० Óया िĬवािषªक सभे¸या
युरोिपयन असोिसएशन फॉर åरसचª ऑन लिन«ग अँड इंÖů³शन (pp. ७१३)
Cooperativa Libraria Editrice University of Pad ua
https://pure.uva.nl/ws/files/ ३५६६२१९/२६४६९_१२१२७९y.pdf
नैितक िश±ण - नैितक िश±णाचा संि±Į इितहास, चाåरÞय िश±ण, नैितक िश±णाचे
वतªमान ŀिĶकोन-The State University.co m
https://education.stateuniversity.com/pages/ २२४६/Moral Education .
html#ixzz ७cecGkXt
संदभª:
Education.html#ixzz ७cecGzkXt रफìकोÓह, इÐदुस आिण अ´मेटोवा, एलिमरा
आिण यापर, उÖमान. (२०२१). २१ Óया शतकात नैितकतेवर आधाåरत िश±णाची
संभावना. जनªल ऑफ इÖलािमक थॉट अँड िसिÓहलायझेशन. ११. ०१-
२१.१०.३२३५०/जाइट.१११.०१.
https://www.education.gov.in/sites/upload_files/mhrd
/files/upload_document/npe.pdf https://gyansanchay.csjmu.ac.in/wp
content/ uploads/ २०२१/१२/NPE -१९८६. pdf
४.२ लोकशाहीसाठी िश±ण लोकशाही आिण िश±णाचे अवतरण लोकशाही ÌहटÐयावर तुम¸या मनात कोणते शÊद
येतात? श³यतो: समानता, ÖवातंÞय, समाजवाद, समानता, शासन, बहòसं´य इÂयादी,
कदािचत िवकास देखील.
लोकशाहीची ही मूÐये साÅय करÁयासाठी आपÐयाला लोकशाही¸या वाहनाचा अËयास
करावा लागेल आिण Âयातील सवाªत महßवाचे Ìहणजे िश±ण. तर िश±ण Ìहणजे काय ते
आपण समजून घेऊया? लोकशाही Ìहणजे काय आिण देशा¸या िवकासासाठी िश±ण
लोकशाहीला कशी मदत कł शकते.
munotes.in

Page 64

भारतीय िश±णातील आÓहाने
64 ÿितिबंिबत Öथान १:
ÿिसĦ Óयिĉमßवांचे अवतरण वाचा आिण लोकशाही Ìहणजे काय असे तुÌहाला वाटते?
पåरचय:
Âयानुसार ÿा.सीले, यां¸या मते, "लोकशाही हे शासनाचे एक Öवłप आहे ºया सरकारमÅये
ÿÂयेकाचा वाटा असतो." Âयामुळे सरकार¸या Óयवसायात ÿÂयेकजण अिभनेता िकंवा
खेळाडू सारखाच असतो. लोकां¸या इ¸छेला ÿाधाÆय िदले जाते आिण Âयाला ÿाधाÆय िदले
जाते. Âयामुळे लोकशाही सरकार¸या मोठ्या जबाबदारीमÅये, लोकशाही जीवनासाठी
िश±णाची िनतांत आिण तातडीची गरज आहे. लोकशाही नागåरकÂवाचा िवकास आिण
संवधªन ही लोकशाहीतील िश±णाची ÿाथिमक िचंता आहे. Âयामुळे लोकशाही आिण िश±ण
यां¸यातील संबंधांचा अËयास हा ŀĶीकोन िश±कासाठी िवशेष Łचीचा ठरेल. लोकशाही हे
वाÖतव होÁयासाठी आिण जीवनपĦतीची ओळख होÁयासाठी िश±णा¸या सुŁवातीपासूनच
Óहायला हवी आिण Âयाची मूÐये शै±िणक संÖथांमÅये आचरणात आणणे आवÔयक आहे.
लोकशाही:
लोकशाही Âया¸या शुĦ िकंवा सवाªत आदशª Öवłपात असा समाज असेल ºयामÅये सवª
ÿौढ नागåरकांना िनणªयांमÅये समान मत असेल. लोकशाही सामाÆयतः "लोकांचे, लोकांĬारे
आिण लोकांसाठी" असे मानले जाते. लोकशाही हा शÊद úीक शÊद "demokratia" Ìहणजे
"लोकांचे राºय" या शÊदापासून आला आहे जो "डेमो" Ìहणजे "लोक" आिण "øाटोस"
Ìहणजे "स°ा" या शÊदापासून तयार झाला आहे. लोकशाही हा शÊद एकìकडे सरकार¸या
ÿकाराकडे तर दुसरीकडे जीवनपĦतीकडे िनद¥श करतो. लोकशाही सरकारमÅये Óयĉìला
Öवत:¸या अिभÓयĉìसाठी मोफत संधी उपलÊध कłन िदली जाते. डेÓही यांचे मत आहे कì
लोकशाहीमÅये सरकार¸या ÖवłपाÓयितåरĉ आणखी काहीतरी सामील आहे. हा मु´यतः
चांगÐया जगÁयाचा जीवनाचा मागª आहे जो अनुभवावर आधाåरत आहे. बोडे
लोकशाहीला "जीवनपĦती" मानतो आिण जीवनपĦतीनुसार Âयाचा अथª "जीवना¸या
ÿÂयेक ÿमुख ±ेýात ÿभाव पाडणारा" आहे. राजकìय ŀिĶकोनातून, लोकशाहीचा अथª
"लोकांचे सरकार, लोकांĬारे आिण लोकांसाठी आहे. " लोकशाहीत बहòमताने सरकार बनते
पण अÐपसं´याकां¸या ह³कांकडे दुलª± केले जात नाही. आिथªक ±ेýात लोकशाहीचा अथª
असा आहे कì ÿÂयेक Óयĉìला Öवतः¸या ÿयÂनातून Öवतःची उपजीिवका करÁयाचे
ÖवातंÞय िदले पािहजे.
लोकशाही हा सामािजक अथाªने घेतला जातो, जेÓहा कोणÂयाही जाती, वगª िकंवा धमाª¸या
ÿगतीमÅये कोणतेही अडथळे नसतात. याचा अथª असा आहे कì सवª लोकांना समान संधी
िमळायला हÓयात जेणेकłन ते चांगले नागåरक बनतील.
िश±णाचा ÓयुÂपि°शाľीय अथª:
नोकरशाही, अनावÔयक पदानुøम आिण पारंपाåरक अडथÑयांसार´या गैर-लोकशाही
संरचनांचा सामना कłन खरी लोकशाही सुिनिĲत करÁयात िश±ण महßवपूणª भूिमका
बजावते. munotes.in

Page 65

राÕůीय िवकासासाठी िश±ण
65 ४.२.१ यशÖवी लोकशाहीसाठी पूवª -अटी:
लोकशाही लोकांना ÖवातंÞय देÁयावर िवĵास ठेवते. पण जर जनता सुिशि±त नसेल आिण
सामािजक िहतासाठी िशÖत नसेल तर हे ÖवातंÞय खूप महागात पडेल आिण अराजकतेचे
łप धारण करेल. लोकशाही¸या यशासाठी काही पूवª अटी अÂयंत आवÔयक आहेत. ते
आहेत,
१. लोकांची आिथªक उÆनती झाली पािहजे. लोकां¸या भुकेÐया पोटावर लोकशाही
ÿÖथािपत होऊ शकत नाही.
२. दुसरी पूवª अट Ìहणजे सुिशि±त मतदार तयार करणे. जेÓहा लोक िशि±त असतात
आिण Âयांना Âयां¸या ह³क आिण कतªÓयांची जाणीव असते तेÓहा लोकशाही
योµयåरÂया कायª कł शकते. Âयामुळे लोकशाही देशात िश±णाची गरज आहे.
लोकशाहीसाठी िश±ण:
लोकशाही¸या यशासाठी ÿÂयेक Óयĉìने आपÐया जबाबदाöया जाणीवपूवªक पार पाडणे
आवÔयक आहे आिण हे तेÓहाच श³य होईल जेÓहा Óयĉìची समजूतदारता जाÖत असेल
आिण तो चांगला चाåरÞयवान असेल. नागåरकÂवाचे कतªÓय पार पाडÁयासाठी बौिĦक
नैितक आिण शारीåरक ŀिĶकोनातून Óयĉìला तयार करणे हे समाजाचे कतªÓय आहे.
जेणेकłन समाज सुखी आिण समृĦ राहील. िश±णाची मु´य वैिशĶ्ये सहसा दुÈपट
असतात. ÿथम, सामािजक आिण सांÖकृितक वारसा नÓया िपढीपय«त पोहोचवणे.
(शाळांĬारे उदाहरण). िश±णाचे दुसरे कायª Ìहणजे िवīाÃया«मÅये वातावरणाशी जुळवून
घेÁयाची भावना िनमाªण करणे,हे शाळेत केले पािहजे. शाळेने मुलांमÅये असे सवª गुण
िवकिसत केले पािहजेत जे चांगÐया नागåरकात हवे असतात, ते या गुणांमÅये समािवĶ
आहे,
१. आÂमसा±ाÂकार
२. मानवी संबंध
३. आिथªक कायª±मता
४. नागरी जबाबदारी
लोकशाही¸या खöया िश±णाने लोकांना तÃय आिण पूवªúह यां¸यात भेदभाव करÁयासाठी,
कायª±मतेचे वजन आिण Æयाय करÁयासाठी, िनÕकषाªपय«त पोहोचÁयासाठी ²ान संपादन
करÁया¸या तातडी¸या गरजेचे कौतुक करÁयास मदत केली पािहजे.
४.२.२ लोकशाही िश±णासाठी औपचाåरक आिण अनौपचाåरक संÖथाची जबाबदारी:
लोकशाही जीवनाचे पिहले तÂव माणसाला Âया¸या घरातूनच िशकायला िमळते. Óयĉì
आपÐया कुटुंबात िनरोगी जीवन Óयतीत कłन आिण इतर Óयĉé¸या सामािजक जीवनातून
अनुभव िमळवून Âया¸या समाजीकरणा¸या सवō°म पĦती िशकते. आÌहाला मािहत आहे
कì शाळा ही िश±णाची औपचाåरक संÖथा आहे. शाळेत लोकशाहीसाठी िश±णाची योµय munotes.in

Page 66

भारतीय िश±णातील आÓहाने
66 ÓयवÖथा करता येते. लोक वैयिĉक ÿयÂनांतून आिण सामूिहक उपøमांतून भावी
नागåरकां¸या जबाबदाöया जाणून घेऊ शकतात. सावªिýक मोफत ÿाथिमक िश±णा¸या
संधी उपलÊध असÐयाची खाýी राºयाने केली पािहजे. अनौपचाåरक संÖथा देखील इĶ
सावªजिनक जाणीव िवकिसत करÁयात मदत करतात. शालेय िश±णाने िश±ण संपत नाही
तर ती सतत चालणारी ÿिøया आहे. अनौपचाåरक संÖथा Óयĉìचे अिधकार आिण कतªÓय
यां¸या िश±णाची जबाबदारी घेतात जबाबदारी घेतात. नागåरक बौिĦकŀĶ्या ÿगत आिण
सुिशि±त झाले तरच लोकशाही यशÖवी होईल. लोकशाहीत जनते¸या मताचा सरकारी
धोरणांवर ÿभाव पडतो.
४.२.३ भारतीय राºयघटनेÿमाणे लोकशाहीचे िश±ण:
भारतीय संिवधाना¸या ÿÖतावनेत ÖपĶपणे नमूद केले आहे कì सरकारचे लोकशाही Öवłप
हे भारतातील सरकारचे Öवłप असावे. Æयाय, ÖवातंÞय, समता आिण बंधुता हे देशातील
सवª नागåरकांचे मूलभूत अिधकार आहेत. सवªसाधारणपणे आपले िश±ण या तßवांवर
आधाåरत असले पािहजे. Âयात लोकशाही समाजवादाचे आदशª Łजवले पािहजेत. भारतात
नागåरकांना समान दजाª, ह³क, संधी आिण सुिवधा िदÐया जातात. ÿÂयेक मुलासाठी
िश±ण हे घटनाÂमक बंधन आहे. या जबाबदाöया पूणª करÁयासाठी सवª ÿकार¸या शाळा
Öथापन केÐया पािहजेत आिण या सवª शाळांमÅये ÿवेश मुĉपणे आिण ÆयाÍय पĦतीने
Óहायला हवेत. भारतात िश±णा¸या माÅयमातून लोकशाहीचा आदशª लोकांसमोर ठेवता
येतो. भारतातील सा±रतेचे ÿमाण खूपच कमी आहे आिण यामुळे लोकशाहीला मोठा धोका
िनमाªण होत आहे. यावłन आपÐया शै±िणक ÓयवÖथेत सुधारणा करÁयाची िनतांत गरज
असÐयाचे िदसून येते. ती आतून सुधारली पािहजे. १९३५ मÅये महाÂमा गांधी Ìहणाले,
"जबरदÖती¸या पĦतéनी लोकशाही िवकिसत होऊ शकत नाही, असे माझे मत आहे.
लोकशाहीचा आÂमा बाहेłन लादला जाऊ शकत नाही. Âयाला आत येणे आवÔयक आहे."
४.२.४ लोकशाही आिण िश±णाची उिĥĶे यां¸यातील संबंध:
नागåरकां¸या Óयिĉमßवाचा सुसंवादी िवकास हे सवª लोकशाही देशांमधील िश±णाचे मु´य
उिĥĶ आहे. लोकशाहीमÅये सामािजक, आिथªक आिण राजकìय समÖया Óयावहाåरक
आिण कायª±मतेने समजून घेÁयाची ±मता िवकिसत केली पािहजे. Âयाने सजªनशील
पĦतीने िवचार केला पािहजे. िश±णाने वैयिĉक आिण सामािजक िवकासाला महßव िदले
पािहजे.
िश±णाने लोकां¸या िवचारात आिण कृतीत समाजवाद िवकिसत केला पािहजे. माÅयिमक
िश±ण आयोग (१९५२-५३) नुसार, "लोकशाहीत तीन उिĥĶे बसतात,
१) िवīाÃया«ना लोकशाही समाजÓयवÖथेत नागåरक Ìहणून सृजनशीलतेने भाग घेता
यावा यासाठी चाåरÞयाची रचना;
२) Âयां¸या Óयावहाåरक सुधारणा आिण Óयावसाियक कायª±मता Âयामुळे लोकशाही
सामािजक ÓयवÖथेतील नागåरक Ìहणून सजªनशीलपणे; देशा¸या आिथªक समृĦीमÅये
Âयांची भूिमका बजावू शकतील; आिण munotes.in

Page 67

राÕůीय िवकासासाठी िश±ण
67 ३) सा±रता, कलाÂमक आिण सांÖकृितक ÖवारÖय िवकिसत करणे जे आÂम-
अिभÓयĉìसाठी आिण मानवी Óयिĉमßवा¸या पूणª िवकासासाठी आवÔयक आहे,
ºयािशवाय एक सजीव राÕůीय संÖकृती अिÖतÂवात येऊ शकत नाही"
४.३ Óयावसाियक िश±ण ४.३.१ Óयावसाियक िश±णाची संकÐपना:
नवीन कौशÐये िशकू पाहणाöया आिण जलद नोकरी िमळवू पाहणाöया िवīाÃया«साठी
Óयावसाियक िश±ण ही एक फायदेशीर संधी असू शकते. हे उपøम आĲयªकारकपणे
वैिवÅयपूणª आहेत आिण तुÌहाला वेिÐडंग िकंवा úािफक िडझायिनंग सार´या िविशĶ ±ेýात
त² बनÁयास मदत कł शकतात. या शै±िणक संधéबĥल जाणून घेतÐयाने तुमची
कåरअरची उिĥĶे आिण ÿयÂनांशी जुळणारी Óयावसाियक नोकरी शोधÁयासाठी आिण
Âयाचा पाठपुरावा करÁयासाठी तुÌहाला तयार करता येईल. Óयावसाियक िश±ण हे
कोणÂयाही ÿकारचे ÿिश±ण आहे, सामाÆयत: अËयासøम आिण हँड्स-ऑन िनद¥शाÂमक
धडे, जे िवīाÃया«ना िविशĶ कायª करÁयासाठी आवÔयक असलेली िवशेष कौशÐये
िशकवते. या ÿकारचे कायªøम सहसा हँड-ऑन लिन«ग¸या बाजूने पारंपाåरक शै±िणक-
आधाåरत धडे सोडून देतात. िवīाथê एका सिøय आिण अÂयंत अनुभवी Óयावसाियका¸या
देखरेखीखाली िविशĶ Óयवसायाची मूलभूत तßवे आिण ±मता िशकतात. Óयावसाियक
िश±ण िकंवा Óयावसाियक िश±ण आिण ÿिश±ण (VET), ºयाला कåरअर आिण तांिýक
िश±ण (CTE) देखील Ìहणतात, िशकणाöयांना अशा नोकöयांसाठी तयार करते जे
मॅÆयुअल िकंवा Óयावहाåरक िøयाकलापांवर आधाåरत असतात, पारंपाåरकपणे गैर-
शै±िणक आिण पूणªपणे िविशĶ Óयापार, Óयवसाय िकंवा Óयवसायाशी संबंिधत असतात.
Ìहणून सं²ा, ºयामÅये िशकणारा भाग घेतो. काहीवेळा याला तांिýक िश±ण Ìहणून
संबोधले जाते, कारण िशकणारा थेट तंý िकंवा तंý²ाना¸या िविशĶ गटामÅये कौशÐय
िवकिसत करतो.
४.३.२ उ¸च िश±णामÅये समािवĶ Óयावसाियक िश±णाचे ÿकार:
वािणºय आधाåरत:
१) काöयालयीन सिचवपद
२) Öटेनोúाफì आिण संगणक अनुÿयोग
३) लेखा आिण लेखापरी±ण
४) िवपणन आिण िवøì
५) बँिकंग
६) िकरकोळ
७) आिथªक बाजार ÓयवÖथापन
८) Óयवसाय ÿशासन munotes.in

Page 68

भारतीय िश±णातील आÓहाने
68 अिभयांिýकì आधाåरत:
१) िवīुत तंý²ान
२) ऑटोमोबाईल तंý²ान
३) ÖथापÂय अिभयांिýकì
४) एअर कंिडशिनंग आिण रेिĀजरेशन तंý²ान
५) इले³ůॉिन³स तंý²ान
६) भूÖथािनक तंý²ान
७) फाउंűी
८) आयटी ऍिÈलकेशन
आरोµय आिण पॅरा मेिडकल आधाåरत:
१) नेýरोग तंý
२) वैīकìय ÿयोगशाळा तंý
३) सहायक निस«ग आिण िमडवाइफरी
४) ± -िकरण तंý²
५) आरोµयसेवा िव²ान
६) आरोµय आिण सŏदयª अËयास
७) वैīकìय िनदान
गृहिव²ान आधाåरत:
१) फॅशन िडझाईन आिण कपडे बांधणी
२) टे³सटाईल िडझाईन
३) मूलभूत रचना
४) संगीत तांिýक उÂपादन
५) सŏदयª सेवा

munotes.in

Page 69

राÕůीय िवकासासाठी िश±ण
69 इतर:
१) वाहतूक ÓयवÖथा आिण लॉिजिÖटक ÓयवÖथापन
२) जीवन िवमा
३) úंथालय आिण मािहती िव²ान
कृषी आधाåरत:
१) कु³कुटपालन
२) फलोÂपादन
३) दुµधÓयवसाय िव²ान आिण तंý²ान
आदराितÃय आिण पयªटन आधाåरत:
१) अÆन उÂपादन
२) अÆन आिण पेय सेवा
३) जनसंपकª माÅयम अËयास उÂपादन माÅयमे
४) बेकरी आिण िमठाईची दुकाने
५) दशªनी कायाªलय
६) ÿवास आिण पयªटन
४.३.३ Óयावसाियक िश±ण सामािजक आिण राÕůीय िवकासात कशी मदत कł
शकते:
Óयावसाियक िश±ण िविवध ÓयवसायांमÅये कपात करते आिण Óयĉì¸या Óयवसायाची पवाª
न करता िशि±त कायª दला¸या सवª सदÖयांना आवÔयक असलेली सामाÆय कौशÐये
िवकिसत करणे हे उिĥĶ आहे उदा. कìबोिड«ग, संÿेषण, परÖपर कौशÐय, गटांमÅये काम
करणे इÂयादी. गुणव°ा सुधारÁया¸या िदशेने हे एक पाऊल आहे. तंý²ानािभमुख
समाजासाठी ÿमुख ±मता/हÖतांतरणीयोµय कौशÐये िवकिसत कłन सामाÆय िश±ण.
भारतातील तांिýक आिण Óयावसाियक ÿिश±ण कुशल मनुÕयबळ िनमाªण कłन,
औīोिगक उÂपादकता वाढवून आिण जीवनाचा दजाª सुधाłन देशा¸या मानव संसाधन
िवकासामÅये महßवाची भूिमका बजावते.
Óयावसाियक िश±णाचे फायदे:
Óयावसाियक िश±ण घेÁयाचे Âयाचे फायदे आहेत. िविशĶ Óयापार िशकून आिण Âयावर ल±
क¤िþत कłन, िवīाÃया«ना Óयापारात Öवतःला बुडवून घेÁयाची संधी िमळते ºयामुळे Âयांना
नवीन ±ेýात एक रोमांचक कåरअर बनवता येते. िवīाÃया«नी Óयावसाियक िश±ण munotes.in

Page 70

भारतीय िश±णातील आÓहाने
70 ÿिश±णाचे मूÐय ओळखÐयामुळे Âयांना या ÿकार¸या शालेय िश±णाचे अतुलनीय फायदे
िमळतील.
१) Óयावहाåरक कौशÐयांवर ल± क¤िþत करणे:
"करत िशकणे" हा Óयावसाियक िश±ण ÿिश±णाचा गाभा आहे. सैĦांितक िश±णापे±ा
Óयावहाåरक िश±णाला ÿाधाÆय िदले जाते. Óयावसाियक शाळांमधील िवīाथê Âयांना
आवÔयक असणाöया आिण कामा¸या िठकाणी लागू होऊ शकतील अशा मूतª कौशÐयांचा
सराव करÁयात ल±णीय वेळ घालवतात. Âयां¸या अËयासाचे ल± Âयां¸या िनवडलेÐया
±ेýात कुशलतेने काम करÁयासाठी आवÔयक असलेले ²ान आिण ±मता ÿाĮ करÁयावर
आहे.
िश±णा¸या या शैलीमुळे, इंटनªिशप िकंवा िनÌन-Öतरीय नोकöयांĬारे अËयासøमा¸या बाहेर
पाठपुरावा करÁयाऐवजी कायª अनुभव हा अËयासøमाचाच एक वाÖतिवक भाग बनतो.
िवīाÃया«ना ÿाÂयि±कासह पदवीधर होÁयाची संधी आहे.
िवīाÃया«ना ÿाÂयि±कासह पदवीधर होÁयाची संधी उपलÊध असतात. Âयां¸या
िनवडलेÐया ±ेýातील अनुभव, जो Âयांना यशÖवी करÁयास मदत करतो. पूणªवेळ नोकरी
सुł केÐयावर Âयांना Âयां¸या कायª±ेýात धावÁयास मदत करते. ते Âयां¸या नोकö या Âवåरत
करÁयास अिधक उÂसुक तयार असतात.
२) एक िश±ण जे िवīाÃया«ना जागितक Öतरासाठी तयार करते:
Óयावसाियक शाळा िविवध जीवन अनुभवांसह िवīाÃया«ना आकिषªत करतात. िवīाÃया«ना
अËयासøमांना उपिÖथत राहÁयाची आिण िविवध वांिशक, सांÖकृितक आिण आिथªक
पाĵªभूमीतील वगªिमýांसह जवळून काम करÁयाची संधी आहे. िवīाथê िविवध देशांतून
एकý ³लासेसमÅये सहभागी होÁयासाठी येतात आिण नंतर जगभरातील हॉिÖपटॅिलटी
ÓयवसायांमÅये काम करतात.
ÿÂयेक उ°ीणª वषाªसह जगाचे जागितकìकरण वाढत आहे. इंटरनेट Óयवसाय आिण
úाहकांना Âवåरत जोडते, जे वेगवेगÑया पाĵªभूमी¸या लोकांमधील अडथळे दूर करÁयास
मदत करते. ÿवास आिण पयªटन लोकांना िविवध संÖकृती आिण Öथाने ए³सÈलोर
करÁयाची संधी देतात. ÿÂयेक उ°ीणª वषाªसह अिधक लोक या श³यतांचा लाभ घेतात.
अशा िविवध ÿकार¸या लोकां¸या समूहासोबत िवīाÃया«ना जवळून काम करÁयास अनुमती
देणाöया िश±णामुळे, या शै±िणक संधéचा Óयावसाियकांना कसा फायदा होतो हे पाहणे सोपे
होते. सांÖकृितकŀĶ्या øॉस काम करÁयाचा िजÓहाÑयाचा अनुभव, िविवध पाĵªभूमीतील
लोकांशी संवाद साधÁयाची चांगली समज आिण जगभरातील नोकöयांमÅये भरभराट
होÁयासाठी आवÔयक असलेÐया अंतŀªĶीसह िवīाथê पदवीधर होतात. दुसöया शÊदांत, ते
मालम°ा बनतात जागितकìकृत जगात Âयां¸या संÖथा.

munotes.in

Page 71

राÕůीय िवकासासाठी िश±ण
71 ३) वगªिमý आिण ÿाÅयापकांशी चांगले संबंध िनमाªण करणे:
जेÓहा Óयावसाियक िश±णाचा अनुभव येतो तेÓहा शालेय िश±णाचा अनुभव वेगळा असतो.
िवīाथê Âयां¸या शारीåरक वगा«मÅये ल±णीयरीÂया जाÖत वेळ घालवतात आिण बाहेरील
ÿकÐपांवर कमी वेळ घालवतात. पारंपाåरक वगाªत, िवīाथê Âयां¸या वगाªत आठवड्यातून
फĉ काही तास घालवू शकतात कारण Âयांना Âयां¸या संशोधन पेपरवर काम करÁयासाठी
वेळ लागतो. एका Óयावसाियक शाळेत, ते अËयासøमात िशकत असलेÐया Óयावहाåरक
कौशÐये आिण िवषयांवर कठोरपणे काम करÁयासाठी बरेच तास घालवतात. याचा पåरणाम
अशा वातावरणात होतो िजथे वगªिमý आिण ÿाÅयापक चांगले आिण सखोल संबंध िनमाªण
करतात. िवīाथê Âयां¸या वगªिमýांसह एकý काम करतात आिण कायªøमातून पुढे जात
असताना Âयां¸या ÿाÅयापकांशी संबंध िनमाªण करतात. लोकांसोबत सहयोगी पĦतीने काम
करणे हे अÂयंत कमी दजाªचे कौशÐय आहे. ही अशी गोĶ आहे जी एखाīाने Âयां¸या उवªåरत
Óयावसाियक जीवनासाठी स±म असणे आवÔयक आहे. Óयावसाियक िश±ण आिण
ÿिश±ण िवīाÃया«ना Âयां¸या वगªिमýांसह, ÿाÅयापकांशी सिøयपणे ÓयÖत राहÁयाची आिण
िमळवÁयाची संधी ÿदान करते.
गटांमÅये काम करÁयाचा पिहला अनुभव:
िवīाÃया«चे इमिसªÓह वगª देखील असतात कारण Âयांना Âयांची नवीन कौशÐये
िशकÁयासाठी आिण सराव करÁयासाठी िवशेष उपकरणे िकंवा वातावरणात ÿवेश
आवÔयक असू शकतो. यामुळे Âयांना या ±ेýातील अनुभव िमळतो आिण ते नोकरी¸या
पिहÐया िदवसासाठी तयार होतील याची खाýी देते. Óयावसाियक सेिटंगमधील िवīाÃया«चे
तास फìÐडमधील ठरािवक कामा¸या तासांचे जवळून अनुकरण करतात, ºयामुळे
िवīाÃयाªकडून Óयावसाियक बनÁयाचे संøमण अिधक सहज होते.
४) Âयांना नोकरी शोधÁयात अनेकदा सोपा वेळ असतो:
जेÓहा िवīाथê Óयावसाियक कायªøमातून पदवीधर होतात, तेÓहा Âयां¸याकडे कामाचा
अनुभव आिण Âयां¸या अचूक ±ेýासाठी िविशĶ ÿिश±ण असते. दुसöया शÊदांत, Âयां¸या
संभाÓय िनयो³Âयाला मािहत आहे कì या उमेदवाराने िवशेष िश±ण घेतले आहे, ±ेýात
सराव केला आहे आिण कमीतकमी ÿिश±ण घेऊन लगेच नवीन िÖथतीत ÿारंभ करÁयास
तयार आहे.िवīाÃया«ना असे आढळून येते कì यामुळे अनेक Óयावसाियक मागª खुले होऊ
शकतात. Âयांना Âयां¸या िनवडलेÐया ±ेýातील िविशĶ कामा¸या अनुभवािशवाय
नोकरीसाठी अजª करÁयाची िचंता करÁयाची गरज नाही, ºयािशवाय अजªदाराचा िवचार
केला जाणार नाही. ÿिश±णही देणाöया नोकöयांमÅये सुŁवात करÁयाऐवजी, िवīाÃया«ना
Âया िÖथतीत उडी मारÁयासाठी आिण पारंपाåरक शै±िणक शाळांमÅये िशकलेÐया
इतरांपे±ा ल±णीयरीÂया वेगाने यशÖवी कåरअरचा पाया घालÁयासाठी आवÔयक असलेले
िश±ण असते.
५) िवīाथê अनेकदा शाळा लवकर पूणª कł शकतात:
िवīाथê इतर ±ेýातील शै±िणक कायªøमांपे±ा Óयावसाियक कायªøम जलद पूणª करतात
कारण िश±ण िवशेषतः कåरअर िनवडीवर ल± क¤िþत करते. munotes.in

Page 72

भारतीय िश±णातील आÓहाने
72 शाळेत कमी वेळ घालवÐयामुळे, िवīाÃया«ना िशकÁयासाठी आिण ÿिश±णा¸या संधéसाठी
पैसे खचª करÁयापासून Âयां¸या कåरअरमÅये जलद पैसे कमवÁयाकडे संøमण होते,
ºयामुळे Âयांना आिथªक ŀिĶकोनातून Öवत:साठी िनÓवळ लाभ िनमाªण करता येतो.
४.४ संदभª  RME िशकवÁया¸या पĦती चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयासाठी या लेखांचा संदभª
¶या. Schuitema, J. A., ten Dam, G. T. M., & Veugelers, W. M. M. H.
(२००३). नैितक िश±णासाठी िशकवÁयाची रणनीती: एक पुनरावलोकन. L. मेसन,
S. Andreuzza, B. Arfè, & L. Del Favero (Eds.), अ◌ॅÊÖůॅ³ट्स ऑफ द १०
Óया िĬवािषªक सभे¸या युरोिपयन असोिसएशन फॉर åरसचª ऑन लिन«ग अँड इंÖů³शन
(pp. ७१३)
 Cooperativa Libraria Editrice University of Padua
https://pure.uva.nl/ws/files/ ३५६६२१९/२६४६९_१२१२७९y.pdf
 नैितक िश±ण - नैितक िश±णाचा संि±Į इितहास, The State University.com
https://education.stateuniversity.com/pages/ २२४६/Mor al
 नैितक िश±ण
 चाåरÞय िश±ण, वतªमान ŀĶीकोन परत
 Education.html#ixzz ७cecGzkXt रफìकोÓह, इÐदुस आिण अ´मेटोवा, एलिमरा
आिण यापर, उÖमान. (२०२१). २१ Óया शतकात नैितकतेवर आधाåरत िश±णाची
संभावना. जनªल ऑफ इÖलािमक थॉट अँड िसिÓहलायझेशन. ११. ०१-२१.
 १०.३२३५०/जाइट.१११.०१.
 https://www.education.gov.in/sites/upload_files/mhrd
/files/upload_document/npe.pdf https://gyansanchay.csjmu.ac.in/wp
content /uploads/ २०२१/१२/NPE -१९८६. pdf

***** munotes.in

Page 73

73 ५
भारतीय िश±ण ÿणालीमधील ÿाÂयि±क कायª
घटक रचना
५.० उिĥĶे
५.१ पåरचय
५.२ िनबंध लेखन: िदलेÐया िवषयावर १००० शÊदांचा िनबंध
५.३ ÿाÂयि±क कायª: बहòसांÖकृितकतेसाठी भारतीय िश±ण पĦती वरील आÓहानांवर
१००० शÊदांचा िनबंध िलिहणे
५.४ ÿाÂयि±क कायª: समावेशनासाठी भारतीय िश±ण मधील आÓहानांवर १००० शÊदांचा
िनबंध िलिहणे
५.५ ÿाÂयि±क कायª: बहòभािषक समाजासाठी भारतीय िश±णपĦती वरील आÓहानांवर
१००० शÊदांचा िनबंध िलिहणे
५.६ सारांश
५.७ संदभª
५.० उिĥĶे या ÿकरणा¸या शेवटी, िवīाथê स±म असेल:
 िनबंध-लेखना¸या संकÐपनेचे वणªन कł शकेल .
 िनबंध रचनेतील वैचाåरक घटकांची यादी कł शकेल.
 Óयावहाåरक कायाªसाठी िदलेÐया िवषयाची ÿÖतावना कł शकेल
 िदलेÐया संकÐपनेवर पåर¸छेद आिण संबंिधत उप-संकÐपनां¸या ÿÂयेक संचावर िलहó
शकेल .
 िनबंध लेखनासाठी मािहती िमळवÁयासाठी िÿंट आिण ऑनलाइन संसाधने वापł
शकेल .
 योµय िनबंध Öवłपाचे अनुसरण कł शकेल उदा : MLA, APA, Chicago
Styles
 úंथसूचीमÅये संसाधने सूचीबĦ कł शकेल

munotes.in

Page 74

भारतीय िश±णातील आÓहाने
74 ५.१ पåरचय िश±ण Ìहणजे एखाīा Óयĉìला शारीåरकŀĶ्या सुसºज करणे, बौिĦक, भाविनक आिण
आÅयािÂमकåरÂया , जीवनातील आÓहानांना सामोरे जाÁयासाठी आÂम-आĵासन,
लविचकता, योµय िनणªय घेÁयाची ±मता आिण एखाīाचे ŀĶीकोनिवÖतारीकरण व
सवा«गीण जीवनासाठी तयार करणे असे आहे. िश±णाचे मु´य उिĥĶ Óयĉìला जीवन
उपयुĉ आिण अथªपूणª मागाªने जगÁयासाठी िनद¥िशत करणे आहे. िश±णातील ÿचिलत
समÖयांपैकì एक सÅया¸या अिÖतÂवातील ÓयवÖथा Ìहणजे िश±णा¸या गुणव°ेतील फरक
असे आहे .
जे िश±णाचे पåरणाम आिण आरोµया¸या सापे± पातळीचे ÿितिबंब िनधाªåरत करते आिण
समृĦ समाजात माणसाची उÆनती होÁयासाठी िश±ण अÂयावÔयक मानले जाते. या ÿकरण
मÅये भारतीय िश±णातील समÖया समजून घेणे आिण Âयाबĥल िलिहणे महßवाचे आहे .
५.२ िनबंध लेखन: १००० शÊदांचा िनबंध िलिहणे िदलेÐया िवषयावर १००० - शÊदांचा िनबंध सामाÆयतः तीन मु´य भागांचा बनलेला
असतो: पåरचय, मु´य भाग, िनÕकषª ÿÖतावना िवषयाचा िवÖतृतपणे शोध घेते, वाचकांची
आवड िनमाªण करते आिण Âयांना ते पाहÁयासाठी आमंिýत करते .
१००० शÊदांची िकती पाने आहेत?:
आपण हे िवनामूÐय ऑनलाइन शÊदा¸या मदतीने तपासू शकता. काही घटक पृķावरील
शÊद सं´या ÿभािवत करतात. यामÅये वापरलेले फॉÆट¸या ÿकाराचा समावेश होतो आिण
Âयाचा आकार, वापरलेले समास, अंतर घटक आिण पåर¸छेदांची लांबी. साधारणपणे,
१००० शÊदां¸या िनबंधात हे समािवĶ असते:
अ) १२ ¸या फॉÆट आकारासह आिण एक¸या अंतरासह एåरयल फॉÆटची २ पृķे.
ब) कॅिलāी फॉÆटची २ पाने, ºयाचा फॉÆट आकार १० pt आिण दुहेरी अंतर आहे.
क) टाइÌस Æयू रोमन फॉÆटसाठी ४ पृķे ºयाचा फॉÆट आकार १२ आिण दुहेरी अंतर
आहे.
१००० शÊद िलिहÁयासाठी िकती वेळ लागतो?:
शÊद सं´या िनिĲत केÐयानंतर, १००० - शÊदांचा िनबंध िलिहÁयासाठी लागणारा वेळ
अवलंबून असेल
संशोधनासाठी लागणाöया वेळेवर, तुम¸याकडे चांगले आकलन कौशÐय आहे का, तुमचे
िनयोजन ±मता आिण टायिपंग गती. येथे काही मागªदशªक तßवे आहेत: जर तुÌहाला ३००
शÊद िलहायला १ तास लागला तर ६०० शÊद िलहायला तुÌहाला २ तास लागतील
१००० शÊद िलिहÁयासाठी तुÌहाला ३ तास २० िमिनटे लागतील.िवīाथê जे १०००
शÊदांचा िनबंध िलिहत आहे Âयां¸या शै±िणक जीवनात एक गोĶ केली पािहजे . munotes.in

Page 75

भारतीय िश±ण ÿणालीमधील ÿाÂयि±क कायª
75 िनबंधा¸या या लांबीसाठी तुÌहाला काही मागªदशªक तßवे पाळÁयाची आवÔयकता
आहे:
१. िवषय िनवडणे:
कधी कधी िवषय िदला जातो, तर कधी तुÌहाला तुमचा िनबंधाचा िवषय िनवडÁयाची संधी
िदली जाते. कोणÂयाही ÿकारे, आपÐयाला ऑनलाइन आिण लायāरीमÅये उपलÊध
सािहÂयाची खूप आवÔयकता असते.
२. एक सामाÆय सांगाडा रेिखत करा:
आपÐया एकूण मापदंडांची Óया´या करणारी काही मागªदशªक तßवे तुमचा मजकूर ठरािवक
मयाªदेत िवकिसत करÁयात िनबंध खूप उपयुĉ ठł शकतो िवषयावर ल± क¤िþत करा
आिण िवषय सोडून जाÁयाचा धोका टाळा. अनेक वेबसाइट्स तुÌही तुम¸यासाठी वापł
शकता अशा िविवध नमुना योजना ऑफर करा.
३. आपÐया िनबंधाची रचना करणे:
१०००-शÊदांचा िनबंध सामाÆयतः तीन मु´य भागांचा बनलेला असतो. पåरचय, मु´य
भाग, िनÕकषª. ÿÖतावना िवषयाचा Óयापकपणे, उ°ेिजत करणारा शोध घेते वाचकांची
ÖवारÖय आिण Âयांना Âयात पाहÁयासाठी आमंिýत करतो . मु´य भाग हा सवाªत मोठा
भाग आहे िनबंधाची łपरेषा, िजथे िवषय आिण कÐपनांचे िवĴेषण केले जाते आिण
युिĉवादाĬारे समिथªत केले जाते आिण तÃयाÂमक डेटा. िनÕकषª लेखाचा सारांश देतो,
ठळक कÐपनांवर ÿकाश टाकतो आिण, श³यतो, काही नवीन मूळ कÐपना आिण मुĥे
ऑफर करतो . या मÅये मागªदशªक तßवे, तुम¸या उĥेशानुसार अनेक पयाªय श³य आहेत .
४. ÿेरणा िमळाÐयामुळे तुमची सजªनशीलता वाढवते, मजकूर कॉपी केÐयामुळे तुमची
सृजनशीलता कमी होते. िनबंधातील मूळ आशयाचे महßव
अ) खंबीर भूिमका:
एक वापरÁयाऐवजी सवª-नवीन सामúी तयार करÁयाची िनवड आधीच िलिहलेले जबाबदारी
आिण इतर लोकां¸या कामाचा आदर यावर आधाåरत आहे. तुÌही कॉपी कł नये याचे
आणखी एक कारण Ìहणजे तुम¸या मूळ कÐपना खरोखरच िवषया¸या पुढील
िवकासासाठी महान योगदान असतील, इतर िवषयांना ÿेरणा देणारे नवीन दरवाजे
उघडतील आिण Âया थीमशी संबंिधत िविवध संधी ए³सÈलोर करतील .
१००० शÊदांचा िनबंध िकती पåर¸छेदांचा असेल ?:
तुÌही िकती सजªनशील आहात आिण रचना यावर िनबंधाची लांबी अवलंबून असेल.
तुÌही असेही कł शकता ...... ५ पåर¸छेद िनवडा िकंवा तुमचे सवª िवचार वेगवेगÑया
पåर¸छेदांमÅये िवभािजत करा. ल±ात ¶या कì तुम¸या िनबंधात िजतके जाÖत पåर¸छेद
असतील िततके चांगले. कठीण वाचन आिण लांब पåर¸छेद कारण असू शकते तुमचा कधé munotes.in

Page 76

भारतीय िश±णातील आÓहाने
76 आकलनाचे . चांगÐया कÐपनेसाठी आठ पåर¸छेद आहेत १००० शÊद. ते ५ पे±ा जाÖत
पåर¸छेद असावेत आिण सहज वाचÁयासाठी १० पे±ा कमी असावे.
१०००-शÊदां¸या िनबंधांचे िविवध ÿकार:
१. कथा िनबंध:
एका िनबंधात, वाÖतिवक जीवनातील अनुभवाशी संबंिधत एक कथा सांगतात.
जरी ते अगदी सोपे िदसत असले तरी, एक चांगला कथनाÂमक िनबंध तुÌहाला िवचार
करÁयास आिण Öवत: बĥल. िलिहÁयाचे आÓहान देईल.
२. वणªनाÂमक िनबंध:
ºवलंत िचý देणे हे या िनबंधाचे उिĥĶ आहे. तुÌही Öथान, Óयĉì, वÖतू िकंवा Öमृती यांचे
िवशेष महßव असलेÐया वणªनासाठी िनबंध वापł शकता.
३. ए³सपोिझटरी पेपर:
हे मािहतीपूणª लेखन आहे जे समतोल िवषयाचे िवĴेषण ऑफर करते , Ìहणून या
पेपरमधील िवषय पåरभािषत िकंवा ÖपĶ कł शकाल.
४. मन वळवणारा िनबंध:
हा पेपर तÃये सादर करतो आिण वाचकांना ते ÖवीकारÁयास पटवून देÁयाचा हेतू आहे
लेखकाचा ŀिĶकोन. तुमची केस तयार करÁयासाठी तकª आिण तÃये वापरा.
१००० शÊदां¸या िनबंधाची रचना कशी करावी:
िवīाÃया«नी सामाÆय चूक टाळली पािहजे Âयां¸या िनबंधा¸या रचनेकडे दुलª± कłन.
आणखी एक चूक Ìहणजे बरेच शÊद िलिहणे अनावÔयक भाग. अशा चुका टाळÁयासाठी
१००० शÊद िनबंध बाĻरेखा साठी ही रचना वापरा:
१. िनबंधाचा पåरचय (१००-२०० शÊद):
ÿÖतावनेने वाचकाचे ल± वेधून घेतले पािहजे आिण िनबंध काय असेल हे ÖपĶ केले पािहजे
बĥल वेगवेगÑया ÿकार¸या िनबंधांवर आधाåरत पåरचय बदलतात. उदाहरणाथª, कथेत
ÿÖतावना संपेपय«त कथा सुł होत नाही. ÿÂयेक पåरचयात हे तीन असतात भाग: एक हòक
िकंवा ल± वेधून घेणारा, पाĵªभूमी मािहती आिण िनबंध िवधान.
२. िनबंधाचा मु´य भाग (८०० शÊद):
१००० शÊदां¸या िनबंधात तीन मु´य पåर¸छेद आहेत. Âयापैकì ÿÂयेकावर ल± क¤िþत
केले पािहजे.
िनबंधातील चच¥चा िविशĶ मुĥा. तीन मु´य पåर¸छेद एकý काम करतात ÿबंध िवधानाचे
समथªन करÁयासाठी पुरावे आिण तकª ÿदान करा. ÿÂयेक शरीर पåर¸छेद आहे. munotes.in

Page 77

भारतीय िश±ण ÿणालीमधील ÿाÂयि±क कायª
77 हे चार भाग:
A. पåर¸छेद १ (२००-३०० शÊद)
अ) िवषय वा³य
ब) युिĉवाद
क) पुरावा
ड) समारोपाचे िवधान
B. पåर¸छेद २ (२००-३०० शÊद)
अ) िवषय वा³य
ब) युिĉवाद
क) पुरावा
ड) समारोपाचे िवधान
C. पåर¸छेद ३ (२००-३०० शÊद)
अ) िवषय वा³य
ब) युिĉवाद
क) पुरावा
ड) समारोपाचे िवधान
३. िनÕकषª (१००-२०० शÊद):
आपÐया िनबंधा¸या िनÕकषाªने सवª मु´य युिĉवादांचा सारांश िदला पािहजे आिण Âयांना
बांधले पािहजे.
एकý आधी सांिगतÐयाÿमाणे, ÿÂयेक पåर¸छेदाने मु´य िवधानाचे समथªन केले पािहजे.
येथे, या सवा«चा एकमेकांशी कसा संबंध आहे आिण तुमचा मुĥा कसा िसĦ होतो हे तुÌही
ÖपĶ केले पािहजे.
िनÕकषाªचे तीन भाग आहेत:
१. मु´य मुद्īांचा सारांश;
२. ÿबंध पुनिÖथªत करणे;
३. समारोपाचे िवधान. munotes.in

Page 78

भारतीय िश±णातील आÓहाने
78 िनबंध Öवłप काय आहे:
रचना ते शै±िणक, मािहतीपूणª िकंवा िविशĶ िवÖताåरत िनबंध असो - रचना आवÔयक
आहे, सह लेखनाची एक शै±िणक शैली (ÿामु´याने MLA , APA िकंवा िशकागो):
१) शीषªक पृķ
२) सामúी सारणी (पृķ øमांकांसह)
३) पåरचय
४) शरीर
५) िनÕकषª
६) úंथसूची (उĦृत केलेली कामे)
१००० शÊद िनबंध कसे Öवłिपत करावे ?:
दुसरी गोĶ जी úेड/गुणांवर ल±णीय पåरणाम करते, ती Ìहणजे योµय पेपरचे अनुसरण करते.
कोणता Öवłप, फॉÆट, समास, संरेखन आिण उĦरण शैली वापरायची हे तुमचे िश±क
िनिदªĶ करतील. िनबंधावर अवलंबून, शीषªक पृķ देखील वेगÑया पĦतीने Öवłिपत केले
आहे. ÖवłपाÓयितåरĉ , आपÐया िनबंधाचा एक महßवपूणª तांिýक भाग Ìहणजे Âयाची
उĦरण शैली. द िशकागो आिण हावªडªसह APA आिण MLA शैली या दोन सवाªत
सामाÆय शैली आहेत .शैली कमी वेळा वापरÐया जात आहेत. िनबंध िलिहÁयास स±म
असणे हा कोणÂयाही िवīाÃयाª¸या िश±णाचा एक महßवाचा भाग आहे. तथािप, ते फĉ
रेखीय सूची¸या कÐपनांबĥल नाही . अनेक उ¸च शै±िणक संÖथा मूलभूत िनिदªĶ करतात
MLA, APA आिण िशकागो सारखे िनबंधाचे Öवłप जे तुम¸या िनबंधाचे पालन करणे
आवÔयक आहे.
Öवłप:
MLA Öवłपात िनबंध िलिहणे
MLA Öवłपात िनबंध िलिहÁयासाठी, एखाīाने मूलभूत मागªदशªक तßवांचे पालन केले
पािहजे:
१. फॉÆट: १२pt टाइÌस Æयू रोमन
२. अंतर: सवªý दुÈपट अंतर, आिण पåर¸छेदांमÅये अितåरĉ मोकळी जागा नसावी
३. शीषªक: उदा: िनबंधा¸या पिहÐया पानावरील शीषªक (वर¸या डाÓया कोपयाªत)
अ) तुमचे नाव (जॉन िÖमथ)
ब) िश±क / ÿाÅयापकाचे नाव munotes.in

Page 79

भारतीय िश±ण ÿणालीमधील ÿाÂयि±क कायª
79 क) वगª (अËयासøम/वगाªवर अवलंबून)
ड) तारीख (२० एिÿल २०१७)
४. समास: वर, खाली, डावीकडे आिण उजवीकडे एक-इंच मािजªन.
५. पृķ øमांक: आडनाव आिण पृķ øमांक ÿÂयेक पृķावर टाकणे आवÔयक आहे.
"शीषªलेख" Ìहणून िनबंध. अÆयथा, ते मजकुरा¸या जागी जाईल.
६. शीषªक: िनबंध शीषªकाचे योµय Öवłप, मÅयभागी आिण पिहÐया¸या वर असणे
आवÔयक आहे. िनबंधातील समान फॉÆट आिण आकारा¸या िनबंधाची ओळ.
७. इंड¤टेशन: फĉ टॅब दाबा (१/२ इंच, फĉ )
८. संरेिखत करा: डाÓया बाजूला संरेिखत करा आिण ते समान रीतीने संरेिखत
असÐयाची खाýी करा.
APA फॉरमॅटमÅये िनबंध िलिहणे:
APA योजना ही सवाªत सामाÆय महािवīालयीन िनबंध Öवłपांपैकì एक आहे, Ìहणून
पåरिचत आहे. Âया¸या आवÔयकतांसह महßवपूणª आहे:
१. फॉÆट: १२pt टाइÌस Æयू रोमन
२. अंतर: दुहेरी-Öपेस
३. समास: सवª बाजूंनी एक इंच समास.
४. पृķ øमांक: ÿÂयेक पृķा¸या शीषªÖथानी डावीकडे शीषªलेख घाला ºयामÅये A
समािवĶ आहे. तुम¸या िनबंधाचे लहान शीषªक, िवरामिचÆहांसह ५० वणा«¸या खाली.
तेथे देखील सं´या (वर¸या उजÓया कोपयाªत).
५. शीषªक पृķ: पेपरचे शीषªक, लेखकाचे नाव, संÖथाÂमक संलµनता. अितåरĉ मािहती
आवÔयक असू शकते, जसे कì अËयासøमाचे शीषªक, ÿिश±काचे नाव आिण तारीख.
६. ठळक रेषा: सवª शीषªके ठळक आिण शीषªक केसमÅये िलिहलेली असावीत. वेगळे
शीषªक Öतरांना लागू करÁयासाठी िभÆन अितåरĉ िनकष आहेत.
िशकागो Öटाईल फॉरमॅटमÅये िनबंध िलिहणे:
तीच बुलेट पॉइंट रचना िशकागो िनबंध फॉरमॅटवर लागू केली जाऊ शकते.
१. शीषªक पृķ:
अ) िशकागो शैलीतील शीषªक पृķ हे सवª अंतर बĥल आहे.
ब) पृķा¸या खाली िनयिमत मजकुरासह शीषªक असावे. एका ओळीपे±ा लांब असÐयास,
दुहेरी अंतर. munotes.in

Page 80

भारतीय िश±णातील आÓहाने
80 क) पुढे, अगदी मÅयभागी, तुमचे पूणª नाव मÅयभागी ठेवा.
ड) पाना¸या खाली - अËयासøम øमांक, ÿिश±काचे नाव आिण तारीख वेगळी ,दुहेरी
अंतरा¸या रेषा.
२. समास:
उजÓया बाजूला एक-इंच मािजªन वापरा.
३. अंतर:
अ) सवªý दुहेरी अंतर.
ब) िवशेषत: पåर¸छेदांमÅये अितåरĉ जागा नाहीत.
४. फॉÆट:
टाइÌस Æयू रोमन सवō°म िनवड आहे (१२pt)
५. पृķ øमांक:
अ) आडनाव, वर¸या उजÓया बाजूला ÿÂयेक पृķा¸या शीषªÖथानी पृķ øमांक
ब) शीषªक पृķ øमांक देऊ नका. मजकूराचे पिहले पान २ ने सुł झाले पािहजे.
६. तळटीपा:
िशकागो फॉरमॅटमÅये पॅराĀेज केलेÐया िकंवा उĦृत केलेÐया उताöयांवर तळटीप आवÔयक
आहेत.
७. संदभªसूची:
संदभªसूची आमदार यां¸याशी िमळतेजुळते आहे. योµय गोळा करा मािहती īा आिण ती
एका िवशेष उĦरण साइटमÅये इनपुट करा.
एक मसुदा िलहा:
तुÌही तुम¸या िनबंधा¸या मु´य भागामÅये काहीही िलिहÁयापूवê, याची खाýी करा तुÌही
ए³सÈलोर करÁयासाठी िनवडलेÐया कोणÂयाही िवधानाचा बॅकअप घेÁयासाठी
बाĻरेखामÅये पुरेशी मािहती आहे. आपÐया पेपरमÅये सजªनशीलता येऊ देÁयास घाबł
नका (अथाªतच) आिण श³यता ए³सÈलोर करा.
अंितम मसुदा:
अंितम मसुदा सादर करÁयापूवê, Âयावर ल± क¤िþत कłन, िकमान एकदा ते वाचा.
Óयाकरण आिण िवरामिचÆहे यासार´या लहान चुकांवर. आपण काय िलिहले आहे याची
खाýी करा. योµय िनबंध रचना अनुसरण करते.. munotes.in

Page 81

भारतीय िश±ण ÿणालीमधील ÿाÂयि±क कायª
81 तुमची ÿगती तपासा:
१. िनबंधा¸या या लांबीसाठी काही मागªदशªक तßवांचे वणªन करा

२. १०००-शÊदां¸या िनबंधांचे िविवध ÿकार ÖपĶ करा

३. १००० शÊदांचा िनबंध िलिहÁया¸या MLA Öवłपाचे वणªन करा.

४. १०००-शÊदांचा िनबंध िलिहÁया¸या APA Öवłपाचे वणªन करा.

५. १०००-शÊदांचा िनबंध िलिहÁया¸या िशकागो शैली Öवłपाचे वणªन करा.

५.३ १००० शÊदांचा िनबंध िलिहणेसाठी भारतीय िश±णातील बहòसंÖकृतीवादाची आÓहाने अ) िनबंध-लेखनाची संकÐपना आिण वैिशĶ्ये यांचे वणªन कł शकेल.
ब) बहòसांÖकृितकतेसाठी भारतीय िश±णातील आÓहानां¸या वैचाåरक मुīांची यादी कł
शकेल.
क) बहòसांÖकृितकतेसाठी भारतीय िश±णातील आÓहानांची ÿÖतावना िलहó शकेल.
ड) बहòसांÖकृितकता आिण संबंिधत उप-संकÐपनां¸या ÿÂयेक संचावर पåर¸छेद िलहó
शकेल.
इ) िनबंध लेखनासाठी मािहती िमळवÁयासाठी िÿंट आिण ऑनलाइन संसाधने वापł
शकेल. munotes.in

Page 82

भारतीय िश±णातील आÓहाने
82 आज¸या जागितकìकरणात , बहòसांÖकृितक िश±ण देणे हे Âयापैकì महÂवाचे झाले
आहे:
वगªखोÐया अिधक वैिवÅयपूणª आिण बहòसांÖकृितक होत असÐयाने सवाªत समपªक
आवÔयकता आहे . बहòसांÖकृितकता हे समाजातील िविवधतेचे सकाराÂमक समथªन आहे,
जे सहसा वांिशक, धािमªक, वांिशक आिण भाषा िभÆनता पासून उĩवते. बहòसांÖकृितक
िश±ण, अÅयापन आिण िशकÁया¸या वातावरणाĬारे वैिशĶ्यीकृत आहे. िवīाÃया«मधील
फरक जे सांÖकृितक माÆयता देते आिण सांÖकृितक बहòलता राखते. बहòसांÖकृितक िश±ण
Ìहणजे कोणÂयाही ÿकार¸या िश±णाचा िकंवा अÅयापनाचा ºयामÅये समावेश होतो.
इितहास, úंथ, मूÐये, ®Ħा आिण िविवध सांÖकृितक लोकांचे ŀĶीकोन पाĵªभूमी
िशकवताना, उदाहरणाथª, िश±क धडे बदलू शकतात िकंवा समािवĶ कł शकतात एका
िविशĶ वगाªतील िवīाÃया«ची सांÖकृितक िविवधता ÿितिबंिबत करÁयासाठी. अनेक
ÿकरणांमÅये, "संÖकृती" ची Óया´या श³य ितत³या Óयापक अथाªने केली जाऊ शकते,
ºयामÅये वंश, वंश, राÕůीयÂव, भाषा, धमª, वगª, िलंग, ल§िगक अिभमुखता आिण
अपवादाÂमकता ( िवशेष गरजा िकंवा अपंग असलेÐया िवīाÃया«ना लागू केलेला शÊद).
बहòसांÖकृितक िश±ण देÁयाचे उिĥĶ िवīाÃया«ना हे समजÁयास मदत करणे हा आहे
सांÖकृितक फरक समजून ¶या. सांÖकृितक सिहÕणुतेला ÿोÂसाहन देÁया¸या अनेक संधी
आहेत, भारतातील बहòसांÖकृितक िश±ण िविवधता, समानता, सामािजक Æयाय,
सकाराÂमक ŀĶीकोन िवकिसत करणे आिण िवīाÃया«ना समावेशाची भावना देÁयासाठी,
बहòसांÖकृितक िश±ण ÿदान करÁयात िविवध आÓहाने आहेत
भाषे¸या अडथÑयाचे Öवłप, संभाषण कौशÐये िशकवणे आिण िविवध िश±ण शैली.
वगाªतील िश±णाचे वातावरण सामाÆयतः सहाÍयक Ìहणून देखील समजले जाऊ शकते
वगाªतील ÿितबंधाÂमक वातावरण जे िवīाÃया«¸या िशकÁया¸या पåरणामांवर पåरणाम करते
िनद¥िशत रीतीने. ºया वगाªत असे वातावरण िनमाªण करणे अÂयंत आवÔयक आहे िविवध
गरजा पूणª कłन ÿभावी पĦतीने िवīाÃया«¸या िश±णाची सोय करणे आहे
िविवध सांÖकृितक पाĵªभूमीचे िवīाथê बहòसांÖकृितक िश±णाची Öथापना सवª
िवīाÃया«साठी शै±िणक समानते¸या तßवावर केली जाते, संÖकृतीची पवाª न करता, िविवध
सांÖकृितक पाĵªभूमीतील िवīाÃया«साठी यश आिण ते शै±िणक संधéमधील अडथळे दूर
करÁयाचा ÿयÂन करते. वगाªत, úंथ आिण िश±ण सामúीमÅये अनेक सांÖकृितक ŀĶीकोन
आिण संदभª असू शकतात. िश±क आिण इतर शाळेतील िवīाÃया«¸या सांÖकृितक
पाĵªभूमीबĥल िशकू शकतात आिण नंतर जाणूनबुजून Âयां¸या वैयिĉकशी संबंिधत
िशकÁयाचे अनुभव आिण सामúी समािवĶ कłन सांÖकृितक ŀĶीकोन आिण वारसा ÿदान
करतात. िश±क जाणूनबुजून िशकÁयाची छाननी कł शकतात संभाÓय पूवªúहदूिषत िकंवा
प±पाती सामúी ओळखÁयासाठी सािहÂय वापł शकतात. बहòसांÖकृितक िश±ण आहे
सामाÆयत: इि³वटी¸या तßवावर आधाåरत, Ìहणजे वाटप आिण िवतरण कł शकतात .
शै±िणक संसाधने, कायªøम आिण िशकÁयाचे अनुभव गरजेवर आधाåरत असावेत कठोर
समानतेऐवजी िनÕप±ता असावी . अशा ÿकारे, यांचा समावेश करणे ही काळाची गरज आहे munotes.in

Page 83

भारतीय िश±ण ÿणालीमधील ÿाÂयि±क कायª
83 वगªखोÐया अिधक सोयीÖकर करÁयासाठी भारतीय शाळांमधील बहòसांÖकृितकतेची तßवे
कायª±म करÁयाचे िठकाण आहे.
भागधारकांसमोरील आÓहाने:
बहòसांÖकृितक िश±णातील ÿमुख भागधारक िश±क, शाळा आिण ÿशासक आहेत, पालक,
Öथािनक समुदाय आिण सरकार. पुरेसे शै±िणक तसेच बहòसांÖकृितक िश±णा¸या यशाची
गुŁिकÐली Ìहणजे ÿशासकìय पाठबळ. ÿÂयेक वांिशक आिण सांÖकृितक गटांचे आदर
करणे हे िश±क,पालक, Öथािनक समुदा, सरकार आिण शाळा ÿशासकांसाठी आÓहान
आहे.
तुमची ÿगती तपासा:
१. भारतातील बहòसांÖकृितक िश±णाची संकÐपना आिण वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.

२. भारतातील बहòसांÖकृितक िश±णा¸या तßवांचे वणªन करा.

३. भारतातील बहòसांÖकृितक िश±ण देÁयामधील आÓहाने ÖपĶ करा.

५.४ भारतीय िश±णातील आÓहाने समावेिशत िश±णावर वर १००० शÊदांचा िनबंध िलिहणे अ) भारतातील सवªसमावेशक िश±णाची संकÐपना आिण वैिशĶ्ये यांचे वणªन कł
शकतील
ब) भारतातील सवªसमावेशक िश±णा¸या वैचाåरक मुīांची यादी करतील
क) भारतातील सवªसमावेशक िश±णाचा पåरचय िलहतील
ड) भारतातील सवªसमावेशक िश±णाशी संबंिधत उप-संकÐपनां¸या ÿÂयेक संचावर
पåर¸छेद िलहतील
इ) िनबंध लेखनासाठी मािहती िमळवÁयासाठी िÿंट आिण ऑनलाइन संसाधने
वापरतील. munotes.in

Page 84

भारतीय िश±णातील आÓहाने
84 सवªसमावेशक िश±णाचा अथª असा आहे कì सवª मुले Âयांची ताकद काहीही असोत आिण
कमकुवतपणा मु´य ÿवाहातील िश±णाचा भाग असेल. आपुलकìची भावना सवª
समाजातील सदÖयांमÅये - िश±क, िवīाथê आिण इतर कायªकत¥ िवकिसत केले जातात
सवªसमावेशक िश±णाĬारे. सवªसमावेशक िश±ण हे सवा«साठी आहे, मग ते कोणÂयाही
समाजातील, समुदाय, जात, वगª िलंग आिण मुलाची ±मता असोत. हे असे जग आहे िजथे
१२० दशल± मुले ÿाथिमक शाळेत सुĦा ÿवेश घेत नाहीत. भारतात अंदाजे ३० दशल±
मुले शाळाबाĻ आहेत (MHRD आकडेवारी, जगात उĦृत बँक), ºयापैकì बरेच लोक
गåरबी, िलंग, अपंगÂव, आिण जात यासार´या आयामांमुळे दुलªि±त आहेत.. यापूवê अनेक
शै±िणक कायªøमांनी यापय«त पोहोचÁयाचा ÿयÂन केला आहे. परंतु बिहÕकृत मुले, अपंग
असलेÐयांना अनेकदा िवसरले जातात. Âयामुळे सवªसमावेशक िश±णाची कÐपना आपÐया
वतªमानाशी िनश्िचतच अÂयंत समपªक आहे , जेथे धमª, िवĵास, िलंग, वांिशकता आिण
±मता यातील फरक अनेकदा िदसतात . सवªसमावेशक िश±ण Ìहणजे सवª मुलां¸या
शै±िणक गरजा पूणª करÁयासाठी सवª आयामांमÅये शाळांमÅये सुधारणा. सवªसमावेशक
िश±णाला मोठा पािठंबा १९९४ ¸या जागितक पåरषदेतून िमळाला. सलामांका, ÖपेनमÅये
िवशेष गरज असलेÐयांसाठी िश±ण यावर जोर िदला: शाळांनी सवª मुलांना Âयांची
शारीåरक, बौिĦक, सामािजक, भाविनक पवाª न करता सामावून घेतले पािहजे. भािषक
िकंवा इतर पåरिÖथती अशा ÿकारे सवªसमावेशक िश±ण हा एक ŀĶीकोन आहे जो याची
खाýी देतो. सवªभारतातील सवªसमावेशक िश±णा¸या संकÐपनेचा िवÖतार करÁयासाठी
िवīाÃया«ची उपिÖथती, सहभाग आिण यश. अभाव अशा अनेक समÖया जसे िश±कांमÅये
सकाराÂमक ŀिĶकोन, समावेश नसलेला अËयासøम, संसाधनांचा अभाव, पायाभूत
सुिवधां¸या समÖया, पालकांमधील अनिभ²ता, अिनयिमत योजना, अयोµय अंमलबजावणी
इतर धोरणे अडथळे िनमाªण करत आहेत.
सवªसमावेशक िश±णाची महßवाची तßवे खालील ÿमाणे आहेत:
१. िविवध Öतरांवर काम करणाöया कायªकÂया«¸या जबाबदाöयांचे वाटप;
२. मुलांना अितåरĉ सहाÍय ÿदान करणे;
३. अितåरĉ गरजा पूणª करÁयासाठी सहयोगी Āेमवकªचा िवकास आिण मुलांची आवड;
िविवध ÿकार¸या अपंगांसाठी पåरणाम;
४. मुलां¸या कौटुंिबक आिण सामािजक वातावरणाबĥल ²ान;
५. अÅयापन-िश±ण धोरणे/पĦतéमÅये बदल;
६. िश±कांची Óयावसाियक ±मता सुधारणे;
७. येथे काम करणार्या इतर कायªकÂया«चे समुदाय समथªन आिण समथªन सुिनिĲत करणे

munotes.in

Page 85

भारतीय िश±ण ÿणालीमधील ÿाÂयि±क कायª
85 िविवध Öतरांवरील भागधारकांसमोरील आÓहाने:
सवªसमावेशक िश±णातील ÿमुख भागधारक Ìहणजे िश±क, शाळा आिण ÿशासक,
शाåररीक आिण बौिĦकŀĶ्या अपंग आिण शेवट¸या पण कमी नसलेÐया मुलांचे पालक
Öथािनक समुदाय. पुरेसा शै±िणक तसेच ÿशासकìय पाठबळ यासाठी महßवाचे आहे
सामाÆय शाळांमÅये अपंग मुलांचा समावेश करÁयात यश. फĉ नावनŌदणी ही मुले समािवĶ
करÁयाचा उĥेश पूणª करणार नाहीत.
ÿÂयेक मुला¸या िवशेष गरजांचा आदर करणे हे िश±क ÿशासक, पालक, Öथािनक समुदाय
आिण सरकार यांचा साठी खरे आÓहान आहे.
तुमची ÿगती तपासा:
१. भारतातील सवªसमावेशक िश±णाची संकÐपना आिण वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.

२. भारतातील सवªसमावेशक िश±णा¸या तßवांचे वणªन करा.

३. भारतातील सवªसमावेशक िश±ण देÁयामधील आÓहाने ÖपĶ करा.

५.५ "भारतीय िश±णातील आÓहाने एक बहòभािषक समाज" वर १००० शÊदांचा िनबंध िलिहणे अ) भारतातील बहòभािषकतेची संकÐपना आिण वैिशĶ्ये यांचे वणªन करा
ब) भारतातील बहòभािषकते¸या वैचाåरक मुद्īांची यादी करा
क) भारतातील बहòभािषकतेची ÿÖतावना िलहा
ड) भारतातील बहòभािषकतेतील संबंिधत उपसंकÐपनां¸या ÿÂयेक संचावर पåर¸छेद
िलहा
इ) िनबंध लेखनासाठी मािहती िमळवÁयासाठी िÿंट आिण ऑनलाइन संसाधने वापरा.
भाषा ही समुदायाची सवाªत महÂवाची संसाधने आहे, िश±ण हे एकंदरीत ²ान िमळवÁयाचे
औपचाåरक माÅयम आहे. िवकास भाषा ही िश±णाचा आधार बनते, कारण माणूस िशि±त munotes.in

Page 86

भारतीय िश±णातील आÓहाने
86 होऊ शकतो फĉ भाषेतून. Ìहणून, भािषक ह³क हे शै±िणक अिधकारांचा एक भाग आहे .
इंúजी िश±णाĬारे आधुिनकìकरण हे एक ÿकारचे पाĲाÂयीकरण मानले जाते . इंúजी¸या
वचªÖवामुळे भीती िनमाªण झाली आहे Öथािनक भाषा, िवशेषतः अÐपसं´याक भाषा
धो³यात आहेत . युनेÖको¸या मानकांनुसार, एखाīा भाषेला धो³या¸या पåरिÖथतीचा
सामना करावा लागतो जेÓहा Âया भाषेचा अËयास करणार्या Âया भाषण समुदायातील
मुलांची ट³केवारी ३०% ¸या खाली होते. या वगाªत मोडणाöया अनेक आिदवासी भाषा
आहेत. इंúजीने भारतातील िनयोजनाने समाजातील सवª घटकां¸या समÖया सोडवÐया
पािहजेत. ÿÂयेक केवळ ÿबळ भाषाच नÓहे तर िटकवून ठेवÁयाचा आिण िवकिसत
करÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे कमी सं´येने लोक बोलÐया जाणार्या कमी ÿबळ भाषा
देखील. ची जिटलता जेÓहा शहरी-úामीण िवभाजनाचा िवचार केला जातो तेÓहा समÖया
वाढते. Âयामुळे, समाजा¸या िवकासात िश±णामÅये भाषांचा समतोल राखणे अÂयंत
महßवाचे आहे. ýैभािषक सूý, Ňी लाÆÓहेज फॉमूªला (TFL) जो राजकìय सहमती Ìहणून
उदयास आला. शालेय िश±णात िकमान तीन भाषांना सामावून घेÁयाची रणनीती होती.
शालेय िश±णा¸या दहा वषा«त . अिखल भारतीय िश±ण पåरषदेने याची िशफारस केली
सÈट¤बर १९५६ मÅये तीन भाषांचे सूý Öवीकारले गेले या सूýानुसार, ÿÂयेक मुलाने पुढील
गोĶी िशकÐया पािहजेत:
१. मातृभाषा िकंवा ÿादेिशक भाषा;
२. युिनयनची अिधकृत भाषा िकंवा संघाची सहयोगी अिधकृत भाषा जोपय«त ते
अिÖतÂवात आहे (संघाची अिधकृत भाषा िहंदी आहे आिण Âयाची सहयोगी अिधकृत
भाषा इंúजी आहे);
३. आधुिनक भारतीय भाषा िकंवा परदेशी भाषा, वरील (१) आिण (२) अंतगªत समािवĶ
नाही आिण ÂयाÓयितåरĉ िश±णाचे माÅयम Ìहणून वापरले जाते. अिनवायª ÿादेिशक
भाषा लादÁयाची समÖया िýभाषेतील सूýा¸या पåरणामाÓयितåरĉ , अ ÿादेिशक भाषा
हे िश±णाचे अिनवायª माÅयम Ìहणून ÿकरणांची मािलका.
िý-भाषा सूýावर टीका:
िश±ण आयोगा¸या अहवालात (१९६४-६६) ÌहटÐयाÿमाणे, “Óयवहारात, तीन-भाषेची
अंमलबजावणी सूýामुळे अनेक अडचणी िनमाªण झाÐया आहेत आिण ते फारसे यशÖवी
झालेले नाहीत. अनेक घटक या पåरिÖथतीत योगदान िदले आहे. यापैकì एक भारी िवरोध
सामाÆय आहेत शालेय अËयासøमात भाषेचा भार, अËयासासाठी ÿेरणा नसणे िहंदी भागा
अितåरĉ आधुिनक भारतीय भाषा आिण अËयासाचा ÿितकार काही अिहंदी भागात िहंदी.
अनेक शाळांमÅये िशकिवÐया जाणाöया भाषांची सं´या तीन असली तरी भाषा आहेत तीन-
भाषेतील सूýात नाही. िहंदी राºयांमÅये पसंतीची ितसरी भाषा बहòधा संÖकृत असते आिण
आधुिनक भारतीय भाषा (दि±ण भाषा) नसते संÖकृतसार´या अिभजात भाषेला सूýात
Öथान िमळत नाही.

munotes.in

Page 87

भारतीय िश±ण ÿणालीमधील ÿाÂयि±क कायª
87 भारतीय संदभाªतील बहòभािषकता:
सÅया¸या जगात सुमारे ६००० िविवध भाषा कुटुंबांतगªत गटबĦ आहेत २०० राºयांमÅये
बोलले जाते. दोन िकंवा दोनपे±ा जाÖत भाषा जाणून घेणे ही संवादाची गरज बनली भाषण
समुदायांमÅये तसेच ÓयĉéमÅये. बहòभािषकतेची Óया´या अशी केली जाऊ शकते दोन
िकंवा अिधक भाषा वापरणार्या वैयिĉक Öपीकरशी संबंिधत घटना, जेथे दोन िकंवा
अिधक भाषा वापरÐया जातात िकंवा दोन भाषा बोलणार्यांमÅये, बहòभािषकता उĩवते
कारण भाषण समुदायांमÅये संवाद साधÁयाची गरज असते . जागितकìकरणामुळे
बहòभािषकता ही दुिमªळ नसून जगभर एक सामाÆय गरज आहे , Óयापक सांÖकृितक संवाद,
ही अलीकडील घटना नाही; ÿाचीन काळ मÅये देखील ÿचिलत होते, बहòभािषकतेचे
िविवध फायदे आहेत:
१. इतर संÖकृतé¸या ²ानासाठी ÿवेशयोµयता;
२. िविवध भािषक आिण सांÖकृितक गटांमधील संवाद सुलभ होतो;
३. नोकरी¸या संधी वाढवते;
४. मुलाचा उ¸च सं²ानाÂमक िवकास;
५. एक Óयापक जागितक ŀĶीकोन.
भारतीय िश±णातील बहòभािषकता:
िश±ण मुलांना अशा ÿकारे तयार करते कì ते खांदेपालट करÁयास स±म होतात Âयां¸या
ÿौढ जीवनातील जबाबदाöया आÂमिवĵासाने. शै±िणक ÿणाली भाषेवर अवलंबून असते हे
साÅय करा. भाषा ही एकìकडे िश±णाचे माÅयम आिण एक साधन Ìहणून काम करते
दुसरीकडे Âयां¸या ÿभागांशी संबंध ÿÖथािपत करणे. हे आवÔयक िवचार िवकिसत
करÁयास मदत करते अखंडता आिण कॉÌपॅ³टनेससह सादर केले. “संÿेषण Ìहणजे
मािहतीचे िवतरण नाही, परंतु संकÐपना आिण अनुभव, ओळख आिण वगêकरण यांचा
समावेश आहे. योµय भाषेतून युिĉवाद आिण ÿितपादन” (पĘनायक, १९८७). चे कायª
िश±णत² Ìहणजे सŏदयªिवषयक संवेदनशीलता आिण सहÿाÁयांबĥल योµय ŀĶीकोन
िवकिसत करणे, जेणेकłन ते िनरोगी सामािजक जीवन जगू शकतील आिण समाजासाठी
अथªपूणª योगदान देऊ शकतील ते राहतात.
भारतातील बहòभािषक िश±णा¸या संदभाªत समÖया:
१. मुळी-भािषक वगªखोÐया
२. कमकुवत भािषक पाĵªभूमी
३. िशकणाöयांमÅये िचंता
४. लांबलचक अËयासøम
५. बहòभािषक अÅयापन आिण मूÐयमापनासाठी िश±क ÿिश±णाचा अभाव munotes.in

Page 88

भारतीय िश±णातील आÓहाने
88 तुमची ÿगती तपासा:
१. भारतातील बहòभािषक िश±णाची संकÐपना आिण वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.

२. भारतातील बहòभािषक िश±णासाठी¸या धोरणांचे वणªन करा.

३. भारतातील बहòभािषक िश±ण देÁयामधील आÓहाने ÖपĶ करा.

५.६ सारांश बहòभािषकता दैनंिदन जीवनात सं²ानाÂमक फायदे देखील देते. बहò बोली भाषा िववादांचे
िनराकरण करÁयात, मÐटीटािÖकंगमÅये िकंवा अगदी समजून घेÁयात मदत कł शकतात
इतरांचे ŀĶीकोन. समाजासाठी, महßव चांगले समज आिण परÖपर आहे िविवध
पाĵªभूमीतील लोकांचा Öवीकार. बहòभािषकता समाजांना परवानगी देते अिधक शांततापूणª
सहअिÖतÂव आिण परÖपर आदराकडे साÅया सिहÕणुते¸या पलीकडे जा.िश±कांमÅये
सकाराÂमक ŀिĶकोन नसणे, सवªसमावेशक नसणे अशा अनेक समÖया अËयासøम,
संसाधनांचा अभाव, पायाभूत सुिवधां¸या समÖया, पालकांमधील अनिभ²ता,
अिनयिमत योजना, धोरणांची अयोµय अंमलबजावणी यामुळे मुदतवाढीसाठी अडथळे
िनमाªण होत आहेत
भारतातील सवªसमावेशक िश±णाची संकÐपना. बहòसांÖकृितक िश±ण िविवध गोĶéबĥल
ÿशंसा आिण कौतुक वाढवÁयावर ल± क¤िþत करते वांिशक सांÖकृितक वारसा, तŁण
मनात. मुले अिधक ²ानाने आÂमसात केली जातात आिण अिधक सांÖकृितकŀĶ्या
जबाबदार पĦतीने कसे वागावे याबĥल समजून घेणे. ते िविवध संÖकृतéमÅये नेिÓहगेट
करÁयासाठी कौशÐये िमळवा.
५.७ संदभª  अबेट, एल. (२००५). अपंग मुलांचा समावेश करÁयाबाबत िश±कांचा ŀिĶकोन
िनयिमत शाळांमÅये. अÿकािशत माÖटरचा ÿबंध. अिदस अबाबा. AAU ÿेस.
 Ainscow, M. ( १९९५). सवा«साठी िश±ण; घडवून आणणे. मु´य भाषण इंटरनॅशनल
Öपेशल काँúेस, बिम«गहॅम, यूके, एिÿल १०-१३ मÅये सादर केले. munotes.in

Page 89

भारतीय िश±ण ÿणालीमधील ÿाÂयि±क कायª
89  Ainscow, M. ( २००५). सवªसमावेशक िश±णाचा िवकास समजून घेणे ÿणाली
शै±िणक मानसशाľातील संशोधनाचे इले³ůॉिनक जनªल, ३(३), ५-२०.
 Beteille, A. ( २००३). सहनशीलता आिण बिहÕकार, द िहंदू, गुŁवार, माचª, २००३.
मÅये िम®ा, एस. आिण कुमार, सी. बी. (२०१४). िविवधता समजून घेणे: एक
बहòसांÖकृितक ŀĶीकोन. IOSR जनªल ऑफ Ļुमॅिनटीज अँड सोशल सायÆस (IOSR -
JHSS). खंड. १९, (९), IV ( सÈटे. २०१४), पीपी ६२-६६. http:// वłन
०१.०२.२०१६ रोजी ÿाĮ www.iosrjournals.org/iosr -jhss/papers/Vol १९-
issue ९/Version ४/K०१९९४६२६६ .pdf
 चøवतê Öवेता. डेÓह (२००१). भारतातील बहòसांÖकृितक िश±ण
https://www.academia.edu/ १५७३३९३/Multicultural_education_in_Indi
a
 चंþा जेिसका (२०१९). भारतातील बहòभािषकता. पासून १८.०८.१०२२ रोजी
पुनÿाªĮ
https://www.asianstu dies.org/publications/eaa/archives/multilingualism
-in-india/
 कोहेन, जे. आिण मॅकअिलÖटर, के. टी. इ. (सं.) (२००५). ISB ४: ४ ची कायªवाही
िĬभािषकतेवर आंतरराÕůीय पåरसंवाद. Cascadilla Press Somerville, MA.
०६.०२.२०१६ रोजी पुनÿाªĮ. कडून-
http://www.ling ref.com/isb/ ४/१४१ISB४.PDF
 कॉिलÆस, पी. एच. (१९९०). काळा ľीवादी िवचार: ²ान, चेतना आिण सबलीकरणाचे
राजकारण. Æयूयॉकª: łटलेज,. Knefelkamp, L. ( २०१६) मÅये. बहòसांÖकृितक
वगाªसाठी ÿभावी अÅयापन. २०.०२.२०१६ रोजी पुनÿाªĮ,
http://www.diversityweb.o rg/digest/f ९७/curriculum.html वłन
 डॅश, नीना (२०१९). सवªसमावेशक बहò-भािषक िश±णातील समÖया आिण समÖया
वगª. JETIR जानेवारी २०१९, खंड ६, अंक १ (ISSN -२३४९-५१६२). रोजी
पुनÿाªĮ www.jetir.org वłन २०.०८.२०२२
 १००० शÊदांचा िनबंध कसा िलहायचा आिण A+ कसा िमळवायचा?

***** munotes.in