CCMAED08-उच्च-शिक्षणातील-गुणवत्ता-व्यवस्थापन-munotes

Page 1

1 १
शिक्षणातील गुणवत्ता
घटक
१.०
१.१ प्रस्तावना
१.२ शिक्षणातील गुणवत्ता अशण गुणव संकल्पना
१.२.१ गुणवत्ता म्हणजे काय?
१.२.२ गुणवत्तेचे पररमाण
१.२.३ शिक्षणातील गुणवत्ता
१.२.४ शिक्षणातील गुणवत्ता - भारतीय दृष्टीकोन
१.२.५ शिक्षणातील गुणवत्ता - अंतरराष्ट्रीय दृष्टीकोन
१.३ गुणवत्ता शिक्षण वातावरणाची संकल्पना
१.३.१ ऄध्ययन
१.३.२ दजेदार ऄध्ययन
१.३.३ दजेदार ऄध्ययन वातावरण
१.३.४ दजेदार ऄध्यापन
१.३.५ दजेदार ऄध्ययनकताा
१.३.६ गुणवत्ता प्रशिया
१.३.७ दजेदार ऄभ्यासिम
१.४ मूल्यांकन अशण मान्यता
१.४.१ मूल्यांकन अशण मान्यता याचा ऄथा
१.४.२ मूल्यांकन अशण मान्यता यांची ईशदष्टे
१.४.३ मूल्यांकन अशण मान्यता यांमधील संबंध
१.५ सारांि
१.६
१.७ संदभासूची
१.० उ ष्टे ह्या घटकानंतर तुम्ही हे करू िकाल.
• गुणवत्ता ही संकल्पना समजून घेणे
• शिक्षणातील गुणवत्तेिी संबंधीत मूलभूत संकल्पना करणे munotes.in

Page 2

ईच्च शिक्षणातील गुणवत्ता व्यवस्थापन
2 • गुणवत्ता शिक्षण वातावरणामध्ये ऄंतभूात ऄसलेल्या मूलभूत घटकांचे वणान करणे.
• ऄथा, ईशदष्टे अशण मूल्यमापन अशण मान्यता यांमधील संबंध साधणे.
१.१ प्रस्‍तावना‍ हे सवाज्ञात अहे कक कोणयायाही राष्ट्राचा अयामा हा मानव संसाधन हा ऄसतो अशण मानवी
संसाधनाच्या शवकासासाठी शिक्षणाच्या सवा स्तरांतून भरपूर शनयोजन अशण कठोर सराव
यांची अवश्यकता ऄसते. चांगले, शवचार ल, बहुअयामी अशण सजानिील व्यक्तक
शवकसीत करणे हे ईच्च शिक्षणाचे ईशदष्ट .
ईच्च शिक्षणाने एक शकंवा ऄशधक शविेष अवडीच्या चा सखोल
स्त वर ऄभ्यास करण्यास अशण चाररत्र्य शवकशसत करण्यास सक्षम केले पाहीजे. तसेच
चाररत्र्य, नैशतक घटनायामक मूल्ये अशण बौ क कुतूहल, वैज्ञाशनक स्वभाव,
सजानिीलता सेवाभाव अशण याया सवा क्षमतांचा शवकास केला पशहजे. ज्या 21 व्या
ितकातील अव्हाने पेलण्यास अवश्यक अहे. मानव संसाधन अशण ईच्च शिक्षणाचा दजाा
एकमे शनगडीत अहे. राष्ट्राची ओळख जगामध्ये क य ऄसेल तर ईच्च शिक्षणाच्या
गुणवत्तेवर लक्ष केंद्रीत करणे अवश्यक अहे. शिक्षणिास्त्राचा शवर्थाथम्ह म्हणून तुमच्यासाठी
गुणवत्ते संबंशधत काही मूलभूत संकल्पना घेणे अवश्यक अहे.
१.२ गुणवत्तेची‍संकल्पना‍आशण‍िैक्षशणक‍गुणवत्ता‍ गुणवत्तेची संकल्पना व्यवसाय अशण और्थोशगक क्षेत्र म्हणजेच कापोरेट जगताकडून घेतली
गेली अहे. याचा ऄथा ईयापादनांची ती वैशिष्ट्ये जी भागधारकांच्या गरजा पूणा करतात अशण
यायाद्वारे भागधारकांना समाधान देतात हेच जर शिक्षणासाठी लागू केल्यास तुम्हाला
भागधारकांचे समाधान करणे अवश्यक अहे. शिक्षणक्षेत्रात शवशवध भागधारक अहेत जसे
जसे कक शवर्थाथम्ह शिक्षक पालक समुदाय सदस्य, प्रिासक आयायादी . शवदयाथम्ह हे कोणयायाही
शिक्षणा व्यवस्थेचे प्राथशमक भागधारक ऄसतात. शवर्थार्थयााच्या गरजा अशण ऄपेक्षा
कालांतराने बदलतील त त यायाहुन
ऄशधक अशण अनंदी ऄसावी. गुणवत्ता अशण शिक्षणातील गुणवत्ता या संकल्पना समजून
घेण्यासाठी तुम्हाला गुणवत्ता म्हणजे काय हे जाणून घेणे अवश्यक अहे .
१.२.१ गुणवत्ता‍म्हणजे‍काय‍?:
गुणवत्ता हा िद द सवात्र वापरला जातो, तुमच्या अजूबाजूला शदसेल कक प्रयायेक व्यक्तक
जीवनाच्या प्रयायेक क्षेत्रात गुणवत्तेची मागणी करतो. गुणवत्ता ही सापेक्ष संज्ञा अहे अशण
शवशिष्ट व्याख्या िोधणे कठीण अहे. गुणवत्ता या संज्ञेच्या ऄनेक व्याख्या अहेत, यायापैकक
समपाक म्हणजे – समपाक सेवांच्या - ऄंतशनाशहत गुणधमााच्या जे गरजा पूणा करण्यास शकंवा
ऄपेक्षा पूणा करण्यास ऄनुमती देते. गुणवत्तेची व्याख्या शवशनदेिांिी सुसंगत म्हणून केली
जाउ िकते ज्या प्रमाणात ईयापादन शवशिष्टता पूणा करते गुणवत्ता ही ईयापादनाच्या वस्तु
शकंवा से बद्दल ग्राहकाला ऄसलेली समज म्हणून देखील मानले जाउ िकते. गुणवत्ता ही munotes.in

Page 3

शिक्षणातील गुणवत्ता
3 पाहणा च्या, नजरेत ऄसते ऄसे म्हटले जाते. गुणवत्तेच्या काही व्यापकपणे स्वीकृत
व्याख्या खालील प्रमाणे अहेत .
• गुणवत्ता ही एकसमानता अशण शवश्वासाहातेची ऄनुमाशनत पदवी अहे कमी शकमतीत
अशण बाजारासाठी ऄनुकूल - डद लू एडवडास डेशमंग ( 1900-1993 )
• गुणवत्ता ही वापरासाठीची योग्यता अहे - जोसेफ जुरान (1904-2008 )
• गुणवत्ता ही अवश्यकतांिी सुसंगत अहे. - शफशलप बी. िॉसबी ( 1926-2001 )
• ईयापादन पाठवल्यापासून समाजाला शदलेला शकमान त म्हणजे गुणवत्ता – तगुची
• गुणवत्ता म्हणजे संस्थेचे व्यवस्थापन करण्याचा एक मागा अहे. Feibygunbaum
• गुणवत्ता म्हणजे सुधारणा अशण नुकसान टाळणे. तोट्यासह जगणे नाही – होशिन
• दजाा ही एखादया घटकाची वैशिष्ट्य अशण वैशिष्ट्यांची संपूणाता अहे, जी यायाच्या नमुद
केलेल्या अशण शवहीत केलेल्या गरजा पूणा करण्याच्या क्षमतेवर अधाररत अहे - ISO
(आंटरनॅिनल ऑरगनायझेिन फार ) ही सवा स्वीकृत व्याख्या अहे.
जी . गुणवत्तेच्या अवश्यक ते बदल बरेच काही सांगते . एखादया सं ची प्रशिया
शकंवा ईयापादन ऄसो, ग्राहकांच्या ऄपेक्षेनुसार गरजा शकंवा अवश्यकता शवशनदेिांच्या
योग्य स्वरूपात नमुद केल्या जाउ िकतात. म्हणून वस्तुची गुणवत्ता तुलना करून
शनधााररत केली जाते. पूवाशनधााररत वैशिष्ट्यांचा संच शवरुद्ध अवश्यक वैशिष्ट्यांचा संच
जर सुसंगत ऄसतील तर ईच्च गुणवत्तेची प्राप्ती केली जाते, परंतु जर वैशिष्ट्ये
अवश्यकतेिी जुळत नसतील तर कमी शकंवा शनकृष्ठ दजााची प्राप्ती केली त . जेव्हा
तुम्ही हे शिक्षणासाठी लागू करता, तेव्हा तुम्हाला भागधारकाचे समाधान करणे
अवश्यक अहे. िैक्षशणक संस्था म्हणजे शवर्थाथम्ह शिक्षक पालक समुदाय सदस्य
प्रिासक आयायादी शवर्थाथम्ह अशण रोजगार देणाऱ्या संस्था हया ग्राहक अहेत, जे
िैक्षशणक संस्थेच्या ऄध्यापन - ऄध्ययन पद्धतीद्वारे समाधानी ऄसतील. शवशिष्ट
ग्राहकांच्या गरजा पूणा करण्यासाठी शवशवध मान िी कठोर अशण सातयायपूणा
वचनबद्धत ने गुणवत्ता प्राप्त केली जाते. गुणवतोची संकल्पना देखील एक मनोरंजक
घटक अहे. ज्यामध्ये ईयापादन शकंवा प्रिक द्वारे प्रदान केलेल्या सेवा केवळ
ऄपेक्षेनुसारच नाहीत तर कल्पनेच्या पलीकडे अहेत. शिक्षणातील एकूण गुणवत्ता
व्यवस्थापन िैक्षशणक संस्थेतील गुणवत्तेचा मुद्दा
पद्धतिीरपणे हाताळण्यासाठी महत्त्व प्राप्त करणे म्हणजे (TQM) . ग्राहकांना यायाना
काय हवे अहे, केव्हा हवे अहे अशण कसे हवे अहे ते प्रदान करण्यासाठी संस्थेमध्ये
गुणवत्ता संस्कृती शनमााण करणे म्हणजे (TQM) चा समावेि अहे. TQM म
ग्राहकांच्या बदलयाया ऄपेक्षा अशण अकांक्षानुसार कायािम शकंवा ऄभ्यासिम तयार
करून यायांना ऄध्ययन ऄनुभव देउन यायांच्या ऄपेक्षांची पूतम्ह करणे.

munotes.in

Page 4

ईच्च शिक्षणातील गुणवत्ता व्यवस्थापन
4 १.२.२ गुणवत्तेचे‍पररमाण:
तुम्हाला माशहत अहे कक भागधारकाची धारणा हा गुणवत्तेचा प्रमुख शनणाायक घटक अहे.
तुम्ही कदाशचत हे पाहत ऄसाल कक भागधा ना च्या गरजा शकंवा ऄपेक्षा पूणा करणा
संस्थेत नावनोंदणी करायची ऄसते. अशण पुरवठादाराकडून (संस्था) जे ईयापादन शदले
जाते यायात शवशिष्ट गुणधमा अशण वैशिष्टे प्रशतशबंशबत झाल्यास गुणवत्ता शमळाली कक नाही हे
दिाशवतात. प्रयायेक िैक्षशणक संस्थेने वैशिष्टे शनशदाष्ट करणारी काही मानके स्थाशपत करणे
अवश्यक अहे. ही गुणध अशण वैशि एकतर शनधाारकाद्वारे शकंवा व्यशक्तशनष्ठ शनकषां
शकंवा दोन्हींच्या संयोजना रे मोजली जातात .
गुणवत्तेचे शवशवध पररमा जे ग्राहकांच्या गरजा पूणा करण्यासाठी ईयापादनांमध्ये िोधतात ते
पुढीलप्रमाणे कामशगरी, वैशिष्टये, शवश्वासाहाता, ऄनुरूपत्ता, शटकाउपणा, सेवाक्षमता,
सौंदयािास्त्र, समजलेली गुणवत्ता, वेळ, कालातीत, संपूणाता, सभ्यता, सातयाय, सुलभता,
सुशवधा, ऄचूकता अशण प्रशतसाद या गुणशविेषांची ऄपेक्षा अहे. तुम्हाला यातील ऄनेक
गुणधमा हे महयावाचे अशण कापोरेट क्षेत्रािी संबंशधत वाटू िकतात. जेथे ग्राहकांची ऄपेक्षा ही
ईयापादनाच्या शदसण्या वर शटकाउपणा समाधानकारकता केल्या जाउ िकतात. जेव्हा
अम्ही मशिनिी व्यवहार करतो तेव्हा ऄपेक्षीत से बद्दल जागरूक ऄसतो अशण शनयंत्रण
ठेवणे अशण ईयापादनाची खात्री देणे सोपे ऄसते. परंतु जेव्हा ते शिक्षण ऄसते मनुष्ट्य हे
ईयापादन ऄसते. तेव्हा हे गुणधमा शवकशसत करण्यासाठी हे शिक्षणसंस्थांच्या अशण
ध्येयादवारे प्राप्त केले पाहीजे.
१.२.३ शिक्षणातील‍गुणवत्ता:‍
शिक्षण हा व्यक्तकच्या व्यशक्तमत्त्वाला अकार देणा ऄनेक महत्त्वाच्या घटकांपैकक एक अहे
अशण यायाचे ऄनेक काया अहेत. गुणवत्तापूणा व्यक्तक शवकशसत करण्यासाठी शिक्षणात
गुणवत्ता ऄसणे अवश्यक अहे. सवााच्या सिकय सहभागाने िैक्षशणक प्रशियेत सतत
सुधारणा करून शिक्षणातील गुणवत्ता करता येते. शिक्षणातील गुणवत्ता ही शवशवध
संकल्पनासह ही बहुअयामी संकल्पना अहे. शिक्षणातील गुणवत्तेची संकल्पना स्पष्ट
करण्यासाठी चेओंग चेंग अशण वाल शमंग टैम (१९९७) यांनी बनशवलेल्या शिक्षणातील
गुणवत्तेच्या मॉडेलचा शवचार करूया. शिक्षणातील गुणवत्ता हमी.
-१ : शिक्षणातील‍गुणवत्तेचे‍ . शिक्षणातील‍गुणवत्तेचे‍मॉडेल वणणन ध्येय अशण स्प करण त संस्थायामक ई अशण स्पष्टीकर (मानक) स्पष्टपणे नमु केले अहेत जे कालबद्ध अशण मोजण्यायोग्य अहेत ध्येय साध्य करण्यासाठी पुरेिी संसाधन संस्थेकडे ईपलद ध ऄसणे अवश्यक अहे. संसाधन शनशवशष्ट त िैक्षशणक सं गुणवत्ता यायाच्या शनपजाद्वारा ओळ ली जात नाही त यायाच्या शन शष्टद्वारे. munotes.in

Page 5

शिक्षणातील गुणवत्ता
5 प्रशिया त याचा ऄथा गुळगुळीत ऄंतगात प्रककया अशण फल प शिक्षण ऄनुभव अहे. ही प्रशिया शनशवशष्टचे (आनपुरचे) शनपजामध्ये (अई सहजतेने रूपांतर होते. समाधान त भागधारक समाधानी अहेत म्हणजे िैक्षशणक ऄशधकारी, शिक्षक, पालक, समुदाय अशण शवर्थाथम्ह. कायदे शिक्षणाचे त हे संस्थांची प्रशतष्ठा अशण समाजातील स्थान
शमळशवणे सुशचत करते. हे मॉडल शव्हा वापरले जाते
जेव्हा वातावरण खूप मागणी ऄसते
सावाजशनक प्रशतमा संस्थांचे महत्त्वपूणा शनकष बनते. समस्येची ऄनुपशस्थती त मानवी संस्थांमध्ये ऄ णी अहेत अशण
िैक्षशणक संस्था ह्या मोठ्या अशण लहान समस्या
ओळखण्याचा करतात अशण याया
ओळखल्या जाणा समस्यांवर मात
करण्यासाठी धोरणे तयार करतात यामुळे
समस्या कमी होतील . संघटनायामक ऄध्ययन त प्रयायेक गोष्ट सतत बदलत अहे. ज्ञानाचा सतत शवस्तार होत ऄसून यायामुळे संघा समोर ऄनेक बदल अशण अव्हाने अहेत हे मॉडेल सूचवते कक बदलयाया मागणी नुसार संस्थेने सतत शिकले पाहीजे अशण सुधारले पाहीजे यासाठी बद जाणीव ऄसणे अवश्यक अहे. सतत ऄंतगात प्रशियेचे शनररक्षण करणे अवश्यक अहे. कायािम मूल्याकन, बदलयाया गरजानुसार समायोजन करण्यासाठी शवकासायामक शनयोजन अवश्यक ऄसते.
ही त शवशवध दृष्टीकोनातून शिक्षणातील गुणवत्ता समजून घेण्यासाठी अशण यायाची
संकल्पना करण्यासाठी एक व्यापक अराखडा तयार करू िकतात प्राप्त
करण्यासाठी व्यवस्थापन धोर चा शवकास सुलभ करू िकतात. हे सवा त
शिक्षणाच्या वेगवेगळ्या पैलूंवर भर देतात. प्रयायेकाचे का गुण व म दा (दोष) अहेत
मॉ लची योग्य शनवड संयोजन अणी लब वणी हे शिक्षणातील गुणव साठी
अवश्यक अहे.
१.२.४‍ शिक्षणातील‍गुणवत्ता‍-‍भारतीय‍दृशष्टकोन:
शिक्षणातील गुणवत्तेची व्यापक ऄथााने ख्या करणे अवश्यक अहे. शिक्षणाचे सवोच्च
ईशद्द व्यशतक्तचा सवाांगीण शवकास अशण समाजाप्रती शतची बंशधलकक हे अहे.
स्वातंत्र्याप्तीनंतर भारत सरकारने वेळोवेळी शनयुक्त केलेल्या शवशवध अयोग अशण munotes.in

Page 6

ईच्च शिक्षणातील गुणवत्ता व्यवस्थापन
6 सशम माध्यमातून िैक्षशणक गुणवत्तेबाबत केलेल ध्येय अशण प्रययान साध्य
करण्यासाठी, ईपाय योजनांची शिफारस करण्यासाठी प शह राष्ट्रीय िैक्षशणक 1968
धोरण दूसरे राष्ट्रीय िैक्षशणक धोरण 1986 अशण वषा 2019 मध्ये राष्ट्रीय िैक्षशणक
धोरणाचा मसुदा DNEP - 2019 जो देिाच्या शिक्षण व्यवस्थेत सुधारणा करण्याच्या
ईद्देिाने नवीन िैक्षशणक धोरण 2021 म्हणून जारी क त अला अहे. NEP 2020
भारतीय ईच्च शिक्षणाच्या आशतहा सातील एक मोलाचा दगड ठरेल. या धोर ने भारताच्या
ई शिक्षण व्यवस्थेत पररवतान घडुन अणण्यासाठी मजबूत अशण शवचारिील
कल्पना मुख्य करुन गु वत्तेच्या अश्वासनावर लक्ष केंद्रीत करणा NEP मध्ये भारतीय
लोकभावनेत रुजलेल्या शिक्षण व्यव ची कल्पना केली जाते. जी सवाांना ईच्च दजााचे
शिक्षण देउन भारतच्या एकसमान अशण ईयासाही ज्ञानी समाजात बदलण्यासाठी थेट
योगदान देते अशण यायाद्वारे भारताला जागशतक ज्ञान महासत्ता बनशवण्याची धोरणाची
कल्पना अहे कक संख्यांच्या ऄभ्यासिम अशण ऄध्यापन तुन शवदयार्थयाांमध्ये
मूलभूत कत व्ये संब क मूल्याबद्दल अदराची भावना अशण एखार्थाच्या
भूशमकेबददल अशण जबाबदा बदद्दल जाणीवपूवाक बदलयाया जगात ता शनमााण
करणे अवश्यक अहे. धोरणचा दृष्टीकोन हा शव मधे भारतीय ऄस च्या खोलवर
रुजलेला ऄशभमान केवळ शवचारात नव्हे तर अयामा, बुद्धी अणी कृतीतही तसेच ज्ञान,
कौिल्ये, मूल्ये अशण स्वभाव शवकशसत करणे हे अहे. जे जबाबदार वचनबद्धतेला समथान
देतात. मानवी हतक िाश्वत शवकास जगणे अशण जागशतक कल्याण ज्या रे खरोखच
जागशतक नागररक याव प्रशतशबं बत होते. याशिवाय ईच्च शिक्षणाच्या शवशवध सवोच्च
संस्थांनी शिक्षणातील गुणवत्ता अशण ईयाकृष्ठता वाढशवण्यासाठी ऄशभनव ईपिम हाती
घेतले अहेत जसे कक संख्या अशण कायािमांना मान्यता ऄशनवाया करणे, दजेदार
शिक्षकांना अकशषात करणे ऄध्यापक शवकास केंद्र स्थापन करणे इ.
१.२.५ शिक्षणातील‍गुणवत्ता‍-‍आंतरराष्ट्रीय‍दृष्टीकोन:
गुणवत्तेच्या चळवळीच्या ईगम १९४० च्या दिकाच्या ईत्तरा त जपानमध्ये झाला होता.
औ शगक व्यवस्थापनाच्या माध्यमातून आतर शवकशसत देिातील व्यवस्थापन
शवचारवंतांच्या सं ने देखील गुणवत्तेसाठी कल्पना अणल्या. एकूण गुणवत्ता व्यवस्थापन
(TQM) डद लू. इ. डेशमंग जोसेफ जु न अशण शफशल बी. हे अंतरराष्ट्रीय स्तरावरील
शिक्षणाच्या गुणवत्तेसाठी महत्त्वाचे ऄसले तरी याया स नी और्थोशगक अशण ईयापादन
क्षेत्रातील गुणवत्तेवर लक्ष केंद्रीत केले ऄसले तरी यायांचे योगदान शिक्षण क्षेत्रात देखील लागू
केले जाउ िकते. ग़ेल्या दिकामध्ये शिक्षण प्रणालीच्या ऄभूतपूवा शवस्तारामुळे गुणवत्ता
राखण्यासाठी संस्थांसमोर नवीन अव्हाने ईभी राहीली अहेत. गुणवत्ता अश्वासनाची
ऄंमलबजावणी हे शिक्षणातील सवाात शनणाायक पररवतानापैकक एक अहे. शिक्षण प्रणाली,
संिोधन अशण शवस्तार शियाकलापांची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी मुल्यांकन साधने शवकशसत
करण्याच्या प्रययान करीत अहे. संस्थाचे अंतररा त िमवारीता देखील अंतररा
मानके अशण मूल्यांचा संच लागू करण्यात योगदान देतात, जे भागधारकांकडून सूचक
म्हणून देखील मानले जात अहे. शिक्ष तील गुणवत्ता अशण ईयाकृ त ला प्रोयासाहन
देण्यासाठी ऄनेक देिांनी मानकांसाठी गुणवत्ता पुरस्कार सुरु केले अहेत. जसे कक ISO
9000, IASC International Accreditation Services Commission
IAO(I nternational Accreditation organization) अशण आतर ऄनेक munotes.in

Page 7

शिक्षणातील गुणवत्ता
7 १.३‍ : १.३.१ अध्ययन:
शिक्षणाची व्याख्या ऄिी प्रशिया म्हणून केली जाउ िकते यायामुळे शव च्या वतानात
वातावरणाचा सामना केल्यामुळे ऄनुभव प्राप्त झाल्यामुळे बदल होतो. शवदयाथम्ह अशण
पयाावरण यांच्यात नेहमीच परस्परसंवाद ऄसतो अशण या परस्परसंवादाचा पररणाम म्हणून
शिक्षण घडते हे तुम्हाला माशहत अहे. शिकण्यावर नेहमीच शवशवध ऄंतगात अशण बाहय
घटकांचा पररणाम होतो.
१.३.२ गुणवत्ता‍पूणण‍अध्ययन:
अधीच चचाा केल्याप्रमाणे गुण ची संकल्पना म्हणजे ‘ऄपेक्षा अवश्यकता पूणा करणे.’
जो त गुणवत्तापूणा शिक्षणाचा संबंध अहे तो त ऄध्यपन वतानातील बदल
ऄपेक्षीत अहे. ईच्च स्तरावर शवर्थार्थयाांनी केवळ पा तर अशण माशहती अ ठवणे यापेक्षा
ब च त अहेत. यात समजून पूवम्हचे अशण नवीन ज्ञान यातील सहसंबंध
ओळखणे स्वतंत्र, ताशकाक, शवचार तसेच ज्ञान शभन्न संदभाामध्ये हस्तांतरीत करणे.
शिकण्याच्या मूलभूत गरजांपैकक एक म्हणजे वातवरण अशण शवकास होण्यासाठी ……
दजेदार िैक्षशणक वातवरण अवश्यक अहे.
१.३.३ गुणवत्तापूणण‍अध्ययन‍‍वातावरण (QLE) :
हे ऄसे वातावरण अहे जे शवदया ची ऄशधक मालकक , जबाबदारी अशण शिकण्याच्या
प्रशियेवर शनयंत्रण ठेवण्यास ऄनुमती देते. ऄभ्यासिमाच्या सुरुवातीला QLE तयार करणे
महत्त्वाचे अहे जेणेकरून परस्पर शवश्वास अशण अदर शवकशसत होइल . शिक्षणाच्या
वातावरणात सुधारणा करण्यासाठी सवा शिक्षकांसह सतत करणे अवश्यक अहे.
ऄध्यापनिास्त्र संदभा देते कक ऄसे वगा खोल्या तयार करतात कक जेथे शवर्थाथम्ह अशण
शिक्षक गुणवत्तापूणा शिक्षणावर पूणापणे लक्ष केंद्रीत करणा वातावरणात ईयापादकपणे
काया करतात. ऄध्यापनिास्त्र ईच्च अशण स्पष्ट ऄपे ठरशवते अशण शवक त करते.
शिक्षक – शवर्थाथम्ह अशण शवदयार्थयाांमधील सकारायामक संबंध QLE साध्य करण्यासाठी
सवा शवदया ची सवााशधक प्रगती साध्य करण्यासाठी शिक्षकांनी काही प्रमुख त चे
पालन करणे अवश्यक अहे. जे यायांना ऄ क्षीत वतानबदल घडवून अणण्यासाठी मागादिान
करतील .
तक्ता‍3 : गुणवत्तापूणण‍ िैक्षशणक‍‍वातावरण‍स्थापन‍करण्यासाठी ‍
‍वणणन ईच्च दजााचा शवश्वास अशण अदर स्थाशपत करा. परस्पर शवश्वास अशण अदर हे शिकण्यास म बनशवतात, िैक्षशणक वातावरण हे ऄध्यय केंद्रीत, ज्ञान केंद्रीत अशण मूल्यांकन केंद्रीत ऄ . munotes.in

Page 8

ईच्च शिक्षणातील गुणवत्ता व्यवस्थापन
8 स्पष्ट अशण ईच्च ऄपेक्षा ठरवा. शवर्थाथम्ह ज्या प्रशकयेत गुंतलेला अहेत याया प्रशकयेच्या सुरुवातीला ठरशवलेल्या ऄपेक्षांिी ईयापादकता ऄयायंत संबंधीत अहे. म्हणुनच स्पष्ट अणी ईच्च ऄपेक्षा ठरशवणे गरजेचे अहे. शवदयार्थयाांना सहभागी करून घ्या एकदा ऄपेक्षा शनशित केल्या कक शवदयार्थयाांना माशहत करून याया प्रिकयेत समाशवष्ट करुन घ्या. शवदयार्थयाांकडून पुरवठा घेउन यायानुसार बदल करा. शवदयार्थयाांना अव्हान दया अशण शवदयार्थयाांना अव्हान दया अशण ना ते शस्वकरण्या प्रोयासाहन दया. प्रो हन र्था. यायामुळे ते अपल्या क्षमत चा वापर करून स्वतः प्रगती करतील. जोखीम घेण्यास प्रो हन र्था. जेव्हा ऄपेक्षा ईच्च ऄसतात तेव्हा ऄपेक्षीत पररणाम नसल्यास यिावर ऄपयिी होण्याची ितयता ऄसते. यायांना खरे शिक्षण शमळशवण्यासाठी जोखीम घेण्यास प्रोयासाहीत करा
शवदयार्थयाांना अशण प्राध्यापकांना लवशचकता, मोकळेपणा संसाधनामध्ये प्रवेि
प्रदान करते. QLE ची रचना शवदयार्थयाांना अदिा शदिेने वाटचाल करण्याच्या संधी
ईपलद ध करून देण्यासाठी अशण कोणयायाही शवषयात जास्तीत जास्त शिक्षण घेण्यासाठी
च्यामध्ये ऄसलेल्या गुणांचा फायदा घेण्यासाठी केली जाउ िकते. दजेदार
शिक्षणासाठी सवासमावेिक दृष्टीकोन अवश्यक अहे. ज्यामध्ये योग्य ऄभ्यासकम,
अकषाक ऄध्यापनिास्त्र, सतत रचनायामक मूल्यांकन अशण पुरेसा शवर्थाथम्ह पा बा याचा
समावेि . ऄभ्यासिम मनोरंजक अशण संबंशधत ऄसणे अवश्यक अहे अशण
नशवनतम ज्ञान अवश्यकतेिी संरेखीत करण्यासाठी अशण शनशदाष्ट शिक्षण पररणामांची
पूत त करण्यासाठी शनयशमतपणे ऄर्थयावत केले पाहीजे. शवदयार्थयाांना ऄभ्यासिमातील
साशहयाय यिस्वीपणे देण्यासाठी ईच्च दजााचे ऄध्यापनिास्त्र अवश्यक ऄसते. ऄध्यापन
िास्त्रीय पद्धती शवर्थार्थयाांना शदले जाणारे शिकण्याचे ऄनुभव ठरशवतात. यायामुळे थेट
शिकण्याच्या पररणामांवर पररणाम होतो . मूल्यांकन पद्धती वैज्ञाशनक ऄसायला हव्यात.
शिक्षणामध्ये सतत सुधारणा करण्यासाठी अशण ज्ञानाच्या वापराची चाचणी घेण्यासाठी
तयार केलेली ऄसावी. यासोबतच शवर्थार्थयाांच्या शनरोगीपणाला प्रोयासाहन देणा क्षमतांचा
शवकास जसे कक तंदुरुस्ती, चांगले अरोग्य, मनोसामाशजक कल्याण अशण योग्य नैशतक
पायाभरणी ईच्च दजााच्या शिक्षणासाठी महत्त्वपूणा अहे. ऄिाप्रका ऄभ्यासिम अशण
ऄध्यापनिास्त्र सातयायपूणा मूल्यमापन अशण शवर्थार्थयाांचे सम न हे दजेदार शिक्षणासाठी
अधारशिला अहेत. दजेदार ग्रंथालय वगाखोल्या, प्रयोगिाळा, तंत्रज्ञान, खेळ, मनोरंजन
क्षेत्रे शवर्थार्थयाांच्या चचेच्या जागा अशण जेवणाची क्षेत्रे यासारख्या योग्य संसाधने अशण
पायाभूत सुशवधा ईपलद ध करून देण्याबरोबरच ती गुणवत्ता सुशनशित करण्यासाठी ऄनेक
ईपिमाची अवश्यकता ऄसेल. िैक्षशणक वातावरण अकषाक अशण अश्वासक अहे अशण
हे सवा शवर्थार्थयाांना यिस्वी होण्यास सक्षम करते . munotes.in

Page 9

शिक्षणातील गुणवत्ता
9 १.३.४ गुणवत्तापूणण‍अध्यापन‍:‍
गुणवत्तापूणण ऄध्यापनाची व्याख्या शिक संदभाात ऄिी करता येते कक ज्ञानाची समज
अशण यायाचा ईपयोग सक्षम करण्यासाठी ऄध्यापन म्हणजे शवर्थार्थयाांना शिकण्यात गुंतवून
ठेवणे. ऄध्यापनामध्ये शवर्था ना सिकयपणे ज्ञानाच्या ऄध्ययन क मध्ये रूपांतरीत
करते. हे ऄध्यापनाचे मुख्य ईशद्दष्ट अहे. शवदयार्थयाांना माशहती देणे अशण शनष्ट्िकय
प्राप्तकयायाापासून यायांचे स्वत:च्या अशण आतरांच्या ज्ञानाच्या सिकय रचनाकारामध्ये
रूपांतरीत करणे ऄिा वातावरणात जे वतानात आष्ट बदल घडवून अणते. दजेदार
गुणवत्तापूणण‍अध्यापन अवश्यक अहे. दजेदार ऄध्यापन म्हणजे
शवदयार्थयाांमध्ये दजेदार शिक्षण पररणाम शनमााण करण्यासाठी ऄध्यापनिास्त्रीय तंत्रांचा
वापर. दजेदार ऄध्यापनामध्ये चांगल्याप्रकारे जुळवून घेतलेले शिक्षण वातावरण
शवदयार्थयाांचा सहाय्यक वांचा समावेि होतो. शवशवध पाश्वाभूमी अशण क्षमता ऄसलेल्या
शवदयार्थयाांना प्रभावी ऄनुभवा रे सेवा देणे हे सं च्या प्रययानावर ऄव ब न ऄसते.
बदलयाया पररशस्थतीनुसार प्रयायक्ष ते ऑनलाइन/शमशित मा त प्रवास -तंत्रज्ञान
त प्रवास त न अधाररत शिक्षणाच्या सामाशज क अशण भावशनक पैलूंबद्दल चांगली
जागरूकता ऄसण्या ची गुणवत्ता शिक्षणाची मागणी अहे. दजेदार ऄध्यापनामध्ये
ऄभ्यासिमाची प्रभावी रचना अशण ऄभ्यासिम सामग्री यांच्या वापरासंह ऄनेक
अयामांचा त प्रकल्प अधारर त शिक्षण, सहयोगी शिक्षण , सहकारी शिक्षण,
प्रायोशगक शिक्षण अशण शिक्षण पररमा चे प्रभावी मूल्यांकन अशण स्वयंम् SWAYAM
(study web of Active Learning for Young & Aspiring Minds ) NROER
(National Repository of open Educational Resour ces), SWAYAM RPRA
BHA ( 32 DTH )
चॅनलचा समुह GSAT -15 ईपग्रह वापरून , 24X7 वर ईच्च दजााचे िैक्षशणक कायािम
प्रसाररत करणे. इ- पाठिाला शदक्षा पोटाल गुगल तला रूम झूम एडमोडो तलास डोजो, यु
टुयब इ. ODL अशण वाढशवण्याचा नैसशगाक मागा शसद्ध करतात.
१.३.५ गुणवत्तापूणण‍‍अध्ययनकताण:
जेव्हा जेव्हा शिकणारा अशण शिक्षणाचे पयाावरण यामध्ये परस्पर संवाद घडतो तेव्हा
शिकण्याची गुणवत्ता शिकणा किी प्राप्त केली कसा प्रशतसाद शदला यावर
ऄवलंबून ऄसते. ऄध्ययनकयायाांने शिक्षणाला ऄनुकूल बनवणारे अशण यिस्वी कामशगरीचा
दाज लावगारे वतान दाखवत . जर शिक ला शिकण्यात अनंद वाटत ऄसेल
शिकण्यास अशण वाढण्यास प्र य होत ऄसेल अशण हे तेव्हा ितय अहे जेव्हा शिक्षक सवा
पररशस्थतीत योग्य ऄिा शवशवध ऄध्यापन धो चा वापर करतात शकंवा शिकणा च्या
गरजा प्रवृत्ती यांना ऄनुकूल ऄिी िैली वापरतात अशण दजेदार शिकणा ची
शनशित वताणुक ऄसते. दजेदार शिक्षणाची शनशित वताणुक ऄसते. गु वाढीला चालना
देण्यासाठी शिक्षकांना सूचना तयार करण्यास मदत करते. शिकणा चे वतान पूणापणे
समाकशलत केले जाते अशण ते दैनंशदन जीवनातील शि मधून प्रशतशबंशबत होते.
दजेदार शिकणा ना कोणतेहा बाहय बक्षीस शदले नसेल तरीही ते अंतररकररयाया
शिकण्यासाठी प्रेरीत केले जातात. ते शदलेल्या पररशस्थतीसाठी वेगवेगळ्या कायाक्षेत्रांमधून munotes.in

Page 10

ईच्च शिक्षणातील गुणवत्ता व्यवस्थापन
10 शिकण्या कौि चे योग्य संयोजन शनवडून अशण वापरून प्रयायेक पररशस्थतीत यायाचे
सवोत्तम देतात. ऄध्ययनाच्या वतानावरील संिोधनातून ऄसे शदसून अले कक व्य
शनररक्षण अशण अयाम मू कनाद्वारे यायांच्या स्वत:च्या प्रेरणा अशण अशण शवचार प्रशियेवर
शनयंत्रण ठेवतात अशण ध्येय साध्य करण्यासाठी वतानायामक बदल घडवून त त
ऄल्बटा बांडुरा या कॅनेशडयन - ऄमेररकन मानसिा ज्ञाने व्यशक्तमयावाच्या सामाशजक
संज्ञानायामक शस तामध्ये ‘सेल्फ रेग्यूलेिन’ िद द वापरला अहे
त त त : स्व -
शनररक्षण अयाम . - कन, स्वत:ची प्रशतशिया अशण स्वत:ची पररणामकरकता हे चारही
घटक परस्प िी संबंधीत अहेत. तसेच ते प्रेरणा अशण ते ध्येयप्राप्तीवर प म करतात.
स्व अशण - शनयमन हे दुसरे शतसरे काहीही नसून ऄध्ययन ईशद्दष्ट साध्य
करण्यासाठी यायाच्या प्रेरणा अकलनिक्तक अशण वताना सिकय व्यवस्थापन अहे.
शिकण्या च्या अयाम- शनयमन कर ची क्षमता अशण िैक्षशणक यि यांच्यात सकारायामक
संबंध ऄसतो, शिकणाऱ्याचे स्व–शनयमन
त - त त त
ब त ऄसतात. तसेच नवीन त शिक्षणाचा
ईपयोग कर स सक्षम ऄसतात. ते शिक्ष च्या प्रिकयेत रचानायामक भागीदार बनतात.
अशण ज्ञान शनशमाती अशण ऄंतगातीकरणात योगदान देतात. तसेच ऄशधकाशधक
रोजगारक्षमतेसाठी सध्याच्या प्रणालीदवारे अवश्यक ऄसलेल्या ऄशधक सजानिील अशण
नाशवन्यपूणा कल्पनांना प्रोयासाहन देतात.
१.३.६ गुणवत्ता‍प्रक्रीया:
गुणवत्तापूणा िैक्षशणक वातावरण दजेदार गुणवत्ता ऄध्यापन, ऄध्यापन, दजेदार शवर्थाथम्ह
यावर प्रकाि टाकणाऱ्या शिक्षणा च्या गुणवत्तेवर बरीच चचाा झाली. तथाशप शवदयार्थयाांसाठी
दजेदार िैक्षशणक प्रककयेचे शवचार करणे देखील अवश्यक अहे. जथे शिक्षक अशण
प्रिासककय ऄशधकारी शवदयार्थयाांसाठी ऄथापूणा शिक्षण ऄनुभव तयार करण्यासाठी सामुग्री
वापरतात. गुणवत्ता प्रिकयेचा ई ि िैक्षशणक प्रककयेची गुणवत्ता हमी अशण गुणवत्ता शवकास
सुशनशित करणे अहे जी पदधतिीर दस्तऐवजीकरण पदधतीने केली जाते.गुणवत्ता
प्रककयेसाठी ईच्च गुणवत्तेच्या पररणामांवर लक्ष केंद्रीत करणे अवश्यक अहे जे
शवर्थार्थयाांच्या वेळेत यायांची क्षमता साध्य करण्याची खात्री देतील. सवा शिक्षक वगााने
प्रभावी नेतृत्त्वाखाली सातयायाने एकत्र काम करणे अवश्यक अहे. दुरदृष्टी अशण ध्येये
(शव्हजन अशण शमिन ) प्रककयेत समाशवष्ट ऄसलेल्या सवा समस्यांब ल स्पष्ट ऄसले पाहीजे.
जेणेकरून त ईशद्दष्टांमध्ये रुपांतरीत करण्याचे मागा िोधू िकतील, ईशदष्ट साध्य
करण्यासाठीचे अवश्यक ऄसलेली सवा संसाधने ईपलद ध करून शदली पाहीजेत. ऄथापूणा
ऄध्ययन ऄनुभव प्रदान करण्यासाठी प्रिासनाने संघाला योजना तयार करण्यास प्रेरीत
अशण प्रोयासाहीत केले पाहीजे. जे ऄध्यापनिास्त्र शिकण्यावर अशण गरजेनुसार ज्ञानाच्या
सखोलीकरणावर लक्ष केंद्रीत करतात.

munotes.in

Page 11

शिक्षणातील गुणवत्ता
11 १.३.७‍गुणवत्तापूणण‍अभ्यासक्रम:
ऄभ्यासिम म्हणजे ऄभ्यासिमांची एक िेणी ज्यामधून शवर्थाथम्ह शवशिष्ट शिक्षण
कायािमा कोणयाया शवषया चा ऄभ्यास करायचा हे शनवडतात. ऄभ्यासिम हे
शवदयार्थयाांच्या सवाांगीण वाढीसाठी ईपलद ध ऄध्यापन ऄध्ययन अशण मूल्यमापन साम
एक तपणे वणान करते. अशण सामुदाशयक सेवांची संकल्पनाही ऄभ्यासिमात गुंतलेली
ऄसते. अशण सवा ऄभ्यासिम शवर्थार्थयाांमध्ये संिोधन अशण शचंत कोिल्य शनमााण
करतात. शिक्षणाच्या गुणवत्तेची पडताळणी करण्यासाठी शवर्थार्थयााच्या स शगण वाढीसाठी
बौशद्धक, भावशनक अशण काटक क्षेत्रामधील , ईशद जाणीव ऄसणे अवश्यक अहे. ही,
ई करण्यासाठी गुणवत्तापूणा सामुग्री, प्रिक अशण पररणामांवर लक्ष केंद्रीत केले
जावे. जे ऄभ्यासिम सादर करताना ितय होइल . रोजगार िल्य संवाद
ताशकाक शवचार समस्या शनराकरण अशण शवर्थार्थयाामधील ईर्थोजककय क्षमता आयायादी
द दार शिक्षण सुशनशित महत्त्वाची भूशमका बजावण्यासाठी ऄभ्यासि शिक्षण प्रशतशनधी
अशण भागधारकांना मागादिाक त प्रदान केली पाहीजेत. ऄभ्यासिम हा.
शनरंतर शिक्षण अशण स शगण शवकासासाठी अवश्यक कौ ि स्पष्ट करतो.
ऄभ्यासिम शवर्थार्थयाांना ऄथापूणा अशण ईयापादन क्षम ता
ब त त तसेच ज्ञान कौिल्ये अशण मूल्ये अयामसात करण्यास अशण
शवकशसत करण्यास सक्षम करतो . दजेदार ऄभ्यासिम प्रभावी ऄध्ययनाच्या प्रभावी
वाढीसाठी ईपयुक्त ठरतो. दजेदार ऄभ्यासिम हा शनष्ट्पक्ष, सवासमावेिक, ऄध्ययनकताा
केंद्रीत, ऄध्ययन ऄनुकूल, खुला व लवशचक ऄसावा. २०३० च्या जागशतक
िैक्षशणक शवकासाच्या कृतीसूची लक्ष-4 (SDC -4) 2030 परावशतात केले गेले अहे.
जो भारताने २०१५ मध्ये शस्वकारलेल्या िाश्वत शवकासाची कृतीसूची मध्ये सवासमावेिक
समान दजााचे शिक्षण सुशनशित करण्याच्या अशण २०३० पयांत सवाांसाठी शनरंतर
शिक्षणाच्या संधींना प्रोयासाहन देण्याचा प्रययान करतो.
सततच्या बदलानुसार द दार ऄभ्यासिम शवकास ही एक सतत चालणारी शनरंतर प्रशकया
अहे. त त . माशहती अशण कौिल्ये यांत
प्रवेि करण्याचे मागा बद पाहीजे शकंवा नवीन िोधले पाहीजे.
१.४ मूल्यांकन‍आशण‍मान्यता गुणवत्ता ही कोणयायाही सं वर जबरदस्तीने लादली जाउ िकत नाही . ती एक ऄंतगात
यंत्रणा म्हणून ईगम पाहीजे. ज्यामुळे दजेदार काया संस्कृती शवकशसत होइल अशण ईच्च
शिक्षण संस्थांच्या सवा स्तरावर गुणवता अशण ईयाकृष्टतेसाठी प्रययानिील ऄंतगात प्रेरक
िक्तक बनेल. प्रयायेक ईच्च शिक्षण सं ने काही मानके शनशित करुन यायानुसार योजना
अखणे, प्रककया करणे पररणाम देणे गरजेचे अहे. दूरदिम्ह नेतृयावाखाली संपु संघाने
घेतलेल्या प्रयायानांवर शनकालाची गुणवत्ता ऄवलंबून ऄसते. ईच्च शिक्षण सं च्या
प्रय ची दखल घेणे प्र सा करणे अशण यायांना मान्यता देणे अवश्यक अहे. अशण हे काया
ईच्च शिक्षण न्यता देणा शवशवध बाह्यसंस्थाद्वारे केले जाइल. या संस्थाची
ईद्दी प्रामुख्याने मुल्यांकन अशण मान्यता प्रककयेवर केंद्रीत अहेत. ईच्च शिक्षण न्यता munotes.in

Page 12

ईच्च शिक्षणातील गुणवत्ता व्यवस्थापन
12 ही गुणवत्ता हमी प्रककयेचा एक प्रकार अहे. ज्या ऄंतगात िैक्षशणक संस्था शकंवा
कायािमाच्या सेवा अशण कृतीचे मुल्यमापन अशण मूल्यांकन बाह्य सं रे केली त
अशण ऄपे त मानकांची पुताता होत अहे कक नाही हे शन ररत केले जाते.
१.४.१‍मूल्यांकन‍आशण‍मान्यता‍याचा‍अथण:
मूल्यांकन हे िैक्षशणक संस्थेच्या कायााचे मूल्यमापन अहे. ही संस्था मान्यताप्राप्त
होण्यासाठी शदलेल्या माशहतीची पडताळणी अशण प्रमाणीकरण करण्याची ही प्रशिया अहे.
मूल्यांकन दोष िोधण्याची ती नाही, तर ती संस्थेच्या िैक्षशणक अशण प्रिासककय
पद्धतीत सुधारणा करण्यासाठी ईपाय प्रदान करते. मान्यता म्हणजे ओळखणे िैक्षशणक
संस्था राखण्यासाठी अशण यायांचे प्रमाणीकरण स्वीकाया ऄसल्याची खात्री
क ण्यासाठी व्यापक ऄथााने मान्यता ही ईच्च शिक्षण संस्था अशण गुणवत्ता वाढीसाठी
कायािमांची छाननी करण्याची प्रिकया अहे. ईच्च िैक्षशणक संस्थेच्या गुणवत्तेचे मूल्यांकन
करण्यासाठी ही सरकारी अशण खाजगी सं ची प्रककया अहे. ठराशवक पूवाशनधाारीत
शकमान शनकष पुणा केल्यामुळे शकंवा मानक त औपचारीकपणे ओळखण्यासाठी एक
संपूणा शकंवा शवशिष्ट िैक्षशणक कायािम गुणवत्ता अशण सचोटीसाठी मानकशबं प्रदान करते.
मान्यता ही िैक्षशणक संस्थासाठी गुणवत्ता हमी अशण जबाबदारीची यंत्रणा म्हणून काम
करते. मान्यता संस्था ही तत्त्वज्ञान, ई कायािम, सोइसुशवधा, संसाधने, अशथाक
व्यवस्थापन अशण ईप्तादनची गुणवत्ता यांचे पररक्षण करते ल्यांकन अशण मान्यता प्रककया
तीन टप्पप्पयात पार पाडली जाइल.
१. संस्थे मान्यता संस्थेला शवशहत नमुन्यात ऄजा करणे.
२. संस्थेने शदलेल्या माशहतीचे मूल्यांकन करण्यासाठी समुहाने प्रयायक्ष भेट देणे.
३. माशहतीच्या प ताळणी नंतर प्रमाशणकरण एकशत्रत केलेल्या, सारांशित केलेला अशण
मान्यतेसाठी वापर त त त केला जातो.
प्रयायेक मान्यता संस्था काही शवशिष्ट शनकष स्थाशपत करते. प्रयायेक शनकषाखाली
िैक्षशणक संस्थाचे मूल्यांकन अशण मुल्यमापन करण्यासाठी शवशवध मुख्य पैलू तयार
करते. मान्यता देणारी ळ ळ त संस्थांची यादी देखील
प्रकाशित करते. मान्यता प्रिकयेचा शनकाल सहसा स्टार यांच्या स्वरूपात
प्रदान केला जातो. प्रमाणन शकंवा गुणवत्तेचा शवशिष्ट कालावधीसाठी जसे
ऄसतो.
भारत त ईच्च शिक्षण स्तरावर शवशवध संस्था अहेत जे मु कन करून मान्यता देतात.
गुणवत्ता हमी सुशनशित करण्यासाठी संस्थायामक िैक्षशणक अशण प्रिासककय संस्था
पुढीलप्रमा .
UGC- शवर्थापीठ ऄनुदान अयोग (1956 )
AICTE - ऑल आंशडया कौशन्सल ऑफ टेशतनकल एज्युकेिन (1987)
AIU - भारतीय शवर्थापीठ संघटना munotes.in

Page 13

शिक्षणातील गुणवत्ता
13 ACAI - आंशन्स्टट्यूट ऑफ चाटाडा ऄकाईंट ऑफ आंशडया
ICSI - आंशन्स्टट्यूट ऑफ कंपनी सेिेटरीज ऑफ आंशडया.
FTIT – शफल्म ऄन्ड टेशलशव्हजन आंशन्स्टट्यूट ऑफ आंशडया.
NACC - राष्ट्रीय मुल्यांकन न्यता पररषद
NBA - राष्ट्रीय मान्यता मंडळ
NIRF - नॅिनल आशन्स्टटयू कींग फ्रेमवका
AIMA - ऑल आंशडया मैनेजमेंट ऄसोशसएिन
BCI- बार कॉशन्सल ऑफ आंशडया
CCH - सेन्रल कौशन्सल ऑफ होशमओपॅथी
DEC - दूरस्थ शिक्षण पररष
INC - आंशडयन नशसांग कौशन्सल.
MCI - मेशडकल कॉशन्सल ऑफ आंशडया.
NCTE - राष्ट्रीय शिक्षक शिक्षण पररषद
PCI - फामासी कौशन्सल ऑफ आंशडया.
VCI - भारतीय पिुवैदयककय पररष ( 1984)
NCHRH - राष्ट्रीय अरोग्य मानव संसाधन पररषद
१.४.२ मूल्यांकन‍आशण‍मान्यताची‍उशदष्टे:
१) संस्थेने शदलेल्या माशहतीची पडताळणी अशण प्रमाणीकरण करणे. १. १. १.
२) िैक्षशणक संस्थेचे सामर्थया ओळखणे अशण मान्यता देणे.
३) िैक्षशणक संस्थेच्या टी ओळखणे अशण यायावर सुधारायामक ईपाय सुचशवणे.
४) संस्थायामक कामशगरीचे क्षेत्र शनशित करून यायातील गुणवत्तेला न्याय देणे.
५) ईच्च िैक्षशणक संस्थांनी शस्वकारलेल्या नाशवन्यपूणा अशण कल्पक दृष्टीकोनाला
प्रोयासाहीत करणे.
६) ईच्च िैक्षशणक संस्थांच्या पद्धतीमध्ये सुधारणा करण्यास ई जन देणे .
७) सवा भागधारकांद्वारे ओळखल्या जाणा िैक्षशणक गुणवत्तेची हमी प्रदान करणे. munotes.in

Page 14

ईच्च शिक्षणातील गुणवत्ता व्यवस्थापन
14 ८) िैक्षशणक संस्थानी ईयाकृष्ठते ध्येय अशण यायात सतत सुधारणे ध्येय ठेवण्याची
परंपरा राखली अहे या खात्री करणे.
९) मान्यताप्राप्त कायािम ओळखणे अशण ते लोकांप त पोहचशवणे.
१.४.३‍मूल्यांकन‍आशण‍मान्यता‍यांतील‍संबंध:
मू कन अशण मान्यता यांच्या ऄथाावरून हे स्पष्ट होते कक दोन्ही प्रिकया एकमेकावर
ऄवलंबून ऄसतात. मान्यता संस्थेचा शनणाय हा मूल्यांकन केलेल्या माशहतीवर अधाररत
ऄसतो. मूल्यांकनासाठीची माशहती ऄंतगात व बाह्य मूल्यांकन त ळ त
त त मध्ये सवा भागधारकांच्या का चा अढावा समाशवष्ट ऄसतो . तर बाह्य
मूल्यांकन म्हणजे शवशिष्ट ब मान्यताप्राप्त एजन्सी शदलेली मान्यता ऄसते. जी संस्थेची
गुणवत्ता शनयंत्रीत करते. िैक्षशणक संस्थेची यंत्रणा प्रयायेक मान्यता संस्था काही शनकषायामक
पैलू तयार करते. ज्यात मूल्यांकन शनदेिकांची सं ऄसते. जी संस्थेच्या सुक्ष्म
पातळीच्या गुणवत्तेचे मापदंड ठरशवण्यासाठी भेट देणा समुहासाठी मागादिाक तयावे म्हणून
वापरली जाउ िक ते. म्हणून शनकष अधाररत मूल्यांकन हा मान्यता प्राप्तीचा कणा बनतो .
मान्यतेचे प्रमुख लक्ष ऄनुपालनाच्या संस्कृतीवर अहे. ईच्च शिक्षण संस्थेने मान्यता
संस्थेद्वारे वेळोवेळी केलेले बदल लक्षात घेउन काही प तींचे पालन केले पाहीजे.
१.५‍ सा ि दजाा हा िद द सवात्र वापरला जात तरी ऄसला गुणवत्ता म्हणजे नतकक काय हे स्पष्ट करणे
कठीण अहे. या घटकामध्ये गुणवत्ता या िद दाचा ऄथा अशण यायाच्या संकल्पनेवर शवशव
व्यवस्थापन शवचार त नी शदलेल्या कल्प प्रकािात चचाा कण्यात अली. कारण
शिक्षणातील गुणव ची कल्पना पोरेट जगताकडून घेतली अहे. शयन चेंग चेंग अशण
वॉल ग यांनी सुचशवलेल्या शिक्षणातील गुणवत्तेच्या मॉडेलमधून घेतली अहे. गुणवत्ता
सुधारण्यासाठी या मॉडेल सुज्ञपणे वापर केल्यास गुणवत्तापूणा शिक्षण वातावरण शवकशसत
होइल. एकमेकांिी संबंशधत ऄनेक कल्पना अहेत जसे ऄध्ययन, दजेदार ऄध्ययन, दजेदार
ऄ दजेदार ऄध्ययन त दजेदार प्रककया, दजेदार ऄभ्यासिम अशण दजेदार
ऄध्ययन वातावरण यावर सशवस्तर चचाा प्रयायेक ईच्च शिक्षण संस्थेने कामाची
दजेदार प त अंतररक करणे अवश्यक अहे. अशण कापोरेट सं प्रमाणेच मान्यता
संस्थांनी च्या शन ररत शनकषांच्या अधारे िैक्षशणक संस्थांना मान्यता देणे अवश्यक
अहे. िैक्षशणक संस्थानी कामाचे तयावज्ञान अंतररक करून गुणवत्ता मान च्या संदभाात
स्वतःला िीषास्थानी ठेवावे.
१.६ १. गुणवत्ता या िद दाची व्याख्या करा.
२. शिक्षणातील गुणवत्ता ही संकल्पना काय अहे ?
३. शिक्षणातील गुणवत्ता हमीसाठी शयन चेओंग चेंग अशण वॉल शमंग टॅम यांनी सादर
केलेल्या त डेल्स ईल्लेख करा. munotes.in

Page 15

शिक्षणातील गुणवत्ता
15 ४. दजेदार ईच्च शिक्षणासाठी कोणयायाही मान्यताप्राप्त संस्थेच्या वेबसाआटला भेट दया
अशण यायाची दृष्टी , ध्येय, कायापद्धती अशण पाय बाबत ऄहवाल शलहा.
१.७‍‍संदभण‍सूची‍  Agarwal,Pawan 2009.Indian Higher Education: Envisioning the
Future.NewDelhi:Sage Publishing India
 Australian Quality Training Framework,(2007).Quality Indicators
overview.Australia.AQTF
 Fostering Quality Teaching in Higher Education: Policies and
Practices . Sept 2012
 Henard,F.and Leprence -Ringuet,S.(2008) The Path to Quality
Teaching in Higher
Education.http://www.oecd.org/edu/imhe,144150246.pdf
 IGNOU -MES -044 Institutional Management Block -5(Total Quality
Management).
 MHRD (2020) Nat ional Education Policy 2020, Ministry of Human
Resource Development, Government of India, New Delhi.
 NAAC(2019) Institutional Accreditation:manual for Self -Study of
Universities,National assessment and Accreditation
Council,Bangalore.
 Owlia,M.S.,Aspinwall ,E.m.(1996).A framework for the dimensions of
quality in higher education.quality assurance in education.
http://doi.org/10.1108/09684889610116012
 Tam,N.(2001). Measuring Quality and Performance in Higher
Education.http://dx.doi.org/10.1080/135383201200450 76
 UNESCO (2005) Education for All: the Quality Imperative UNESCO
report
2005,ParisUNESCO.http://unesdoc.unesco.org/images/001373/13733
4e.pdf
 https://www.gbnews.ch/what -is-your-definition -of -quality/
 https://marketbusinessnews.com/financial -glossary/quali ty/
 https://www.right -to-educationorg/sites/right -to-
education.org/files/resource -attachments/UNICEF -Defining -quality -
education -2000
 http://www.facultyguidebook.com/4th/demo/1/1 -2-2.htm
 http://www.sun.ac.za/english/learning -teaching/ctl/t -1-
resources/curri culum -t-l-assessment munotes.in

Page 16

ईच्च शिक्षणातील गुणवत्ता व्यवस्थापन
16  https://doi.org/10.1108/09684889710156558
 http://www.ibe.unesco.org/en/geqaf/annexes/technical -notes/what -
makes -quality -curriculum.
 https://images.app.goo.gl/N8aatffrbBb5J5yN6


*****

munotes.in

Page 17

17 २
गुणव°ा ÓयवÖथापन : संदभª
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿÖतावना
२.२ गुणव°ा आिण गुणव°ा ÓयवÖथापन- संकÐपना
२.२.१ गुणव°ा ÓयवÖथापन- गरज आिण महÂव
२.३ गुणव°ा ÓयवÖथापनाची तÂवे
२.३.१ गुणव°ा ÓयवÖथापनाची ±ेýे
२.४ िश±णातील गुणव°ा ÿणाली
२.४.१ नॅक-राÕůीय मूÐयांकन आिण माÆयता पåरषद
२.४.२ नॅकचे सात िनकष
२.५ सारांश
२.६ ÖवाÅयाय
२.७ संदभªसूची
२.० उिĥĶे या पाठा मÅये िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापना¸या गुणव°ेशी आिण तßवांशी संबंिधत
सामाÆय सं²ा आिण Óया´या सिवÖतर चचाª केÐया आहेत. या घटकामधून , तुÌही खालील
गोĶी कł शकाल:
• गुणव°ा ÓयवÖथापनाचा अथª आिण संकÐपना ÖपĶ होतील
• गुणव°ा ÓयवÖथापनाचा अËयास करÁया¸या गरजेचे िवĴेषण करता येईल
• गुणव°ा ÓयवÖथापनाची तßवे ÖपĶ होतील.
• िश±णातील गुणव°ा ÿणाली ÖपĶ होतील
• नॅकचे सात िनकष ÖपĶ करता येतील
२.१ ÿÖतावना उīोग±ेýातील गुणव°ा ÓयवÖथापना¸या वाढÂया यशामुळे अनेकांनी "िश±णात गुणव°ा
ÓयवÖथापना का नाही ?" हा ÿij उपिÖथत केला. गुणव°ा ÓयवÖथापन या शÊदाचा अथª
जाणून घेÁयापूवê, Âयाचे ÓयुÂपि°शाľीय मूळ शोधणे आवÔयक आहे. यात “गुणव°ा” आिण
“ÓयवÖथापन” असे दोन िभÆन शÊद आहेत. munotes.in

Page 18

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
18 'Qualities' या लॅटीन शÊदापासून'Quality' हा शÊद तयार झाला आहे.हा शÊद तीन
घटकांपासून तयार झाला आहे.'Quality' या मधील 'Quae' Ìहणजे 'which' 'जे' ÿÂयय "-
alis", जो "सापे±" दशªवतो; आिण ÿÂयय “-tat”, जो गुणव°ा दशªवÁयासाठी येतो.Âयाच
बरोबर 'Management' हा शÊद इटािलयन शÊद 'maneggiare' ( िवशेषत: साधने
हाताळÁयासाठी) पासून आला आहे. आिण "Manage" हा लॅिटन शÊद manus पासून
आला आहे, ºयाचा अथª "हात" आहे.
मेरी पाकªर फॉलेट, हॅरोÐड कूंट्झ आिण इतर अनेक ÓयवÖथापनत²ांनी ÓयवÖथापनाला
"लोकांĬारे गोĶी घडवून आणÁयाची कला" असे संबोधले.
गुणव°ेची संकÐपना ही एखाīा गोĶीची वैिशĶ्यपूणª गुणवैिशĶ्ये दशªवते आिण ºयावłन
Âया गोĶé¸या मूÐयाचा अंदाज लावता येतो. पण जेÓहा ही गुणवैिशĶ्ये सकाराÂमक िकंवा
फायīाची असतात तेÓहा Âयाला आपण उ°म गुणव°ा असे Ìहणतात . शै±िणक ±ेýात
उ¸च दजाª ÿाĮ करणे हे िश±णातील गुणव°ेवर अवलंबून असते.Âयामुळे गुणव°ा हा
शै±िणक ±ेýात उÂकृĶता िमळवÁयासाठी चा नवा मंý आहे.
"गुणव°ा" हा शÊद औīोिगक ±ेýातून आलेला आहे. जेÓहा गुणव°ा ÓयवÖथापन िश±ण
±ेýात येते तेÓहा आपÐयाला अÅययन-अÅयापन ÿिøया कशी ÓयवÖथािपत करावी यासाठी
असलेÐया जुÆया कÐपना बदलÐया पािहजेत िश±ण ±ेý आिण औīोिगक ±ेý यां¸यामÅये
असलेला महßवाचा फरक ल±ात घेणे आवÔयक आहे
१. शाळा Ìहणजे कारखाना नाही.
२. िवīाथê हे उÂपादन नसतात.
३. िवīाÃया«चे िश±ण हे उÂपादन आहे.
४. उÂपादनाचे úाहक अनेक आहेत जसे
अ) िवīाथê Öवतः ब) िवīाÃया«चे पालक क)िवīाÃया«ना रोजगार देणारे.
५. िवīाथê हे Öवतः¸या िश±णाचे सहा ÓयवÖथापक असणे आवÔयक आहे.
६. Öमरणासाठी कोणÂयाही संधी उपलÊध नाही.
िश±ण ±ेýामÅये सुधारणा केली जाऊ शकते Âयाच बरोबर िश±कांची कायª±मताही वाढू
शकते िश±कांनी िवīाÃया«ना अÅययन अÅयापनात अिधक आनंद िमळू शकतो आिण
शाळेतून बाहेर गेलेले िवīाथê समाजात सकाराÂमक योगदान देÁयाची श³यता अिधक
असते याचा अथª असा होतो कì आपण िश±णा¸या गुणव°ेवर अिधक ल± क¤िþत केले
पािहजे मग ÿij पडतो "गुणव°ा Ìहणजे काय?"
२.२ गुणव°ा आिण गुणव°ा ÓयवÖथापन- संकÐपना गुणव°ा ही सं²ा िदसते Âयापे±ा अिधक सुसंÖकृत वैिशĶ्यपूणª अशी आहे. असे िदसून येते
कì Óयावसाियक ŀĶ्या गुणव°ेची Óया´या करताना ती पूणªतः वेगÑया पĦतीने केली जाते. munotes.in

Page 19

गुणव°ा ÓयवÖथापन : संदभª
19 ÿÂयेक गुणव°ा त² हा गुणव°ेची Óया´या वेगÑया ÿकारे करतो गुणव°ेची Óया´या
करताना िभÆन ŀिĶकोन आहेत गुणव°े¸या काही Óया´या पुढीलÿमाणे आहेत.
गुणव°ा या शÊदा¸या शÊदकोशातील Óया´या या सार´याच आहेत Merriam Webster
मÅये गुणव°ेची Óया´या,“उÂकृĶतेचे ÿमाण िकंवा ÿकारातील ®ेķता” अशी केली आहे
ऑ³सफडª मÅये,”सार´या असणाöया इतर गोĶéत िवŁĦमोजÐया जाणाö या एखाīा गोĶéचे
पåरमाण अथवा मानकिनवडणे”. एखाīा गोĶी¸या उÂकृĶ Âयाचा .
जेÓहा गुणव°ा ही सं²ा वÖतू अथवा सेवा या संदभाªत वापरले जाते तेÓहा आपÐयाला
अिधक खोलात जाऊन ितची Óया´या करावी लागेल.
वÖतूची गुणव°ा िकंवा सेवा पुरवत असताना गुणव°ा Ìहणजे वापरÁयासाठीची योµयता
होय. - जुरान २०१९
“वापरकÂयाª¸या गरजा पूणª करÁयासाठी उÂपादने आिण सेवांची ±मता” अशी गुणव°ेची
Óया´या केली जाऊ शकते. -जॉÆसन१९८७
गुणव°ा ही उÂपादन, सेवा, माणसे, ÿिøया आिण वातावरण यां¸याशी संबंिधत गितशील
िÖथती आहे यामÅये गरज, अपे±ा आिण वÖतूंचेउÂकृĶ मूÐय िनमाªण करÁयात येते.-
गोएटश आिण डावीस२०१०
गुणव°ा गरजा आिण अपे±ा पूणª करÁयासाठी उपयुĉ शै±िणक सेवा आिण उÂपादनांची
अिभÓयĉì आहे, यामÅये पैशांचे मूÐय आिण Óयĉì आिण समाजासाठी Âयांची असलेली
उपयुĉता.
गुणव°ा ÓयवÖथापन Ìहणजे “एकूण ÓयवÖथाÖथापन कायाªचा घटक जो गुणव°ा धोरण
िनधाªåरत करतो आिण Âयांची अंमलबजावणी करतो . भारतीय मानक Êयूरो१९८८
वरील सवª Óया´यानांमधून गुणव°ेचा आज¸या काळातील महßव िदसून येते.
Lucius annaeus Seneca या रोमन तßववेßयाने “कामाची गुणव°ा ही िकती काम झाले
यापे±ा महßवाचे असते” यावर अिधक भर. सवª शै±िणक संÖथांमÅये गुणव°ा हा महßवाचा
घटक असतो. गुणव°ा हाच शै±िणक संÖथांमÅये सकाराÂमक बदल घडवून आणू . महाÂमा
गांधीजéनी सुĦा Ìहटले आहे कì,“िकती काम केले ही कामाची सं´या नाहीतरआपÐया
कामाची गुणव°ा हेच देवाला ÿसÆन करेल”.
गुणव°ा ÓयवÖथापन Ìहणजे सवª कृतéवर आिण काया«वर देखरेख ठेवून उÂकृĶतेची िनिIJत
ठरवली पातळी साÅय करणे होय. यामÅये उ¸च ®ेणी यांची धोरणे िनिIJत करणे गुणव°ा
तयार करणे आिण Âयांची अंमलबजावणी कłन Âयाची हमी देणे. Âयाचबरोबर अंतगªत
िनयंýण आिण गुणव°ा सुधारणा या सवा«चा समावेश होतो यालाच एकूण गुणव°ा
ÓयवÖथापन (TQM) असे देखील Ìहंटले जाते.
बेÖटरफìÐड (1995) ¸या मते “गुणव°ा ÓयवÖथापन हे तßव²ान आिण मागªदशªक तßवांचा
एक संच आहे जे सतत सुधारणाöया संÖथेचा पाया दशªवते. हे मूलभूत ÓयवÖथापन तंý, munotes.in

Page 20

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
20 िवīमान सुधारणेचे ÿयÂन आिण तांिýक साधने िशÖतबĦ ŀĶीकोनाखाली एकिýत करते.
गुणव°ा ÓयवÖथापनामÅये कंपनीची उÂपादने आिण सेवा िविशĶतेनुसार आिण योµय
िकमतीत उÂपािदत करतो आिण िवतåरत करतो याची खाýी करÁयासाठी करत असलेÐया
ÿÂयेक गोĶीचा समावेश होतो. गुणव°ा ÓयवÖथापनामÅये माल वेळेवर येÁयाची खाýी करणे
देखील समािवĶ आहे. हे सुिनिIJत करते कì कंपनी¸या वÖतू िकंवा सेवा सुसंगत आहेत.
गुणव°ा ÓयवÖथापनाचे घटक (Components of Quality Management):
गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿभावी होÁयासाठी चार महßवाचे घटक आहेत गुणव°ा िनयोजन
गुणवत तेचे िनयंýण गुणव°ेचे आĵासन हमी आिण गुणव°ा सुधारणा कोणÂयाही
संÖथेमÅये गुणव°ेचे हे चार ÿमुख घटक असतात ते पुढीलÿमाणे गुणव°ेचे िनयोजन गुणव°ेची सुधारणा गुणव°ेची हमी गुणव°ेचे िनयंýण
• गुणव°ेचे िनयोजन(Quality planning): कोणÂयाही ÿकÐपाला संबंिधत
गुणव°ेचे िनकष ओळखणे आिण ती कशी साÅय करायची हे या पायरीमÅये केले
जाते.
• गुणव°ा सुधारणा (Quality Improvement): आÂमिवĵास वाढिवणे िवĵासाहªता
आिण पåरणामातील सातÂय हे गुणव°ा सुधारÁयासाठी आवÔयक असते.
• गुणव°ेचे िनयंýण (Quality control): गुणव°ा साÅय करÁयासाठी ÿिøयेमÅये
सातÂय आिण िवĵासाहªता िटकवून ठेवÁयाचा ÿयÂन केला जातो.
• गुणव°ेची हमी (Quality Assurance): िविशĶ ±ेý सेवा िकंवा उÂपादन
ठरिवलेÐया गुणव°ा ÿदान करÁयासाठी िनिIJत आवÔयकता पूणª करेल अशी
िवĵासाहªता ÿदान करÁयासाठीिनयोिजत कृती आवÔयक असते.
एकूण गुणव°ा ÓयवÖथापनामÅये(TQM) “ वÖतू अथवा सेवा यामÅये गुणव°ा िनमाªण
िवकिसत करÁयाची पĦत ” Ìहणून वणªन केले आहे. “एकूण गुणव°ा“ ही सं²ा ÿथम
डÊÐयूएडवड्ªस डेिमंग या ÿाÅयापकांनी १९५० मÅये मांडली.‘एकूण गुणव°ा’ही सवª
संÖथेला सवª Öतरापय«त लागू केली जाते.‘एकूण गुणव°ा’ ÓयवÖथापन या शÊदाचा अथª
Ìहणजे एखाīा संÖथेचे ÿमुख Åयेय ,उīोग/ Óयवसाय आिण सेवां¸या उÂकृĶते¸या
दजाªकडे वळवÁयाची पĦत आहे .िश±णातील TQM हा ŀĶीकोन केवळ गुणव°ा ÿाĮ
करÁयास नाही तर संघटना ,ÓयवÖथापन ,सामािजक संबंध, सािहÂय आिण मानवी संसाधन
इÂयादी शै±िणक ±ेýातील सवªच िवभागांवर ÿभाव टाकतो.TQM ही एक अितशय गुणव°ेचे घटक
munotes.in

Page 21

गुणव°ा ÓयवÖथापन : संदभª
21 महßवाची कायªपĦती आहे जीआज¸या िøयाशील बाĻ वातावरणाशी जुळवून घेÁयास
मदत करते. ÓयवसायामÅये गुणव°ा आिण कायª±मतेत सुधारणा करÁयासाठी एक चांगला
ŀिĶकोन ÌहणूनTQM ितला माÆयता िमळाली आहे. खाजगी ±ेýात िदवस¤िदवस TQM ची
ओळख आिण Öवीकृती वाढत असताना शै±िणक संÖथांनी TQM तßव²ान िश±ण ±ेýात
लागू करÁया¸या संभाÓयतेचा शोध घेÁयास सुŁवात केली.
िश±णातीलTQM ŀĶीकोनाचा समावेश केवळ गुणव°ेचे संपादन करÁयास नÓहे तर
शै±िणक ÿिøये¸या सवª िवभागांवर देखील ÿभाव टाकते जसे संÖथा, ÓयवÖथापन,
सामािजक संबंध ,सािहÂय आिण मानवी संसाधने इÂयादी. एकूण गुणव°ा
ÓयवÖथापनातPDCA (Plan,Do,Check,Act) या øमाचा वापर िनयंýणा मÅये सातÂय
आिण िनÕप°ी सुधारÁयासाठी केला जातो .
१. िनयोजनाची पायरी ( Planning Phase):
TQM मधील सवाªत महßवाची पायरी आहे आÓहाने आिण समÖयांसाठी Óयĉéनी कृती ची
यादी करणे आवÔयक असते कमªचाöयांनी समÖये¸या मुळाशी जाÁयाची आवÔयकता असते
आिण संशोधना¸या आिण मािहती¸या आधारे उभा शोधणेगरजेचे असते.
२. ÿÂय± कायªवाही (Doing phase):
या पायरीमÅये कमªचाöयांना Âयांना आढळून आलेÐया समÖयांचे िनराकरण केले जाते.
यामÅये अशा कायªिनती तयार केÐया जातात,ºया समÖये¸या ľोत संबोिधत करतात.
उपाय िकंवा कायªिनती ची पåरणामकारकता एखाīाने समÖया िकती चांगÐया ÿकारे
मांडली आहे आिण मूळ कारण ओळखले आहे यावर अवलंबून असते.
३. तपासÁयाची पायरी( Checking phase):
िह पायरी िवĴेषणासाठी राखून ठेवलेली असते आ°ापय«त झालेÐया ÿगतीचा आढावा
घेऊन केलेÐया उपायांची पåरणामकारकता तपासली जाते अशा ÿकारे मूÐयमापन केलेले
मािहतीPDCA या øिमक सायकल मÅये पुढील पायरीसाठी आधार बनतो.
४. कृती ची पायरी(Acting Pha se):
कमªचारी Âयांचे िविशĶ Åयेय साÅय केÐयानंतर सवª गोĶéबĥल ची मािहती नŌदिवतात.
Óयĉì इतर ±ेýातील आÓहाने ओळखÁयासाठी आिण Âयांचे िनराकरण करÁयासाठीPDCA
या øिमक मािलकेतून आलेÐया पåरणामांचा उपयोग केला जातो Ìहणूनच TQM. जे
ÿमाणीकरण केले जाते. ÓयवÖथापन सिमती ,ÿाचायª, िश±क, िवīाथê, िश±केतर कमªचारी
तसेच पालक आिण समाज सातÂयाने संपूणª संÖथे¸या गुणव°ेसाठी समिपªत आिण
वचनबĦ असणे आवÔयक असते.
तुमची ÿगती तपासा:
• गुणव°ा ÓयवÖथापनाची संकÐपना ÖपĶ करा.
• गुणव°ेचे कोणकोणते घटक आहेत? munotes.in

Page 22

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
22 • शै±िणक ±ेýातील TQM ÖपĶ करा
• PDCA चø Ìहणजे काय?
२.२.१ गुणव°ा ÓयवÖथापनाची गरज आिण महÂव:
कोणतीही मानवी िøया ही Âया¸या उÂपादना¸या गुणव°ेवर होऊनच ओळखली जाते हाच
िनयम िश±ण ±ेýालाही लागू होतो. Âयामुळे िश±णाची ‘गुणव°ा’ Âया¸या ‘उÂपादना’ ¸या
गुणव°ेसाठी जबाबदार असते. उÂपादन Ìहणजे Ìहणजे िवīाथê.िश±ण ±ेýामÅये
वेगवेगÑया िठकाणी वेगवेगÑया वेळी, वेगवेगÑया पåरिÖथतीमÅये, अटी शतê मÅये,
हेतूपुरÖपर आिण अनावधानाने संघिटत आिण असंघिटत कायªøम अशा अनेक गोĶéची
साखळीच असते. Ìहणूनच िश±ण ±ेýामÅये गुणव°ा ÓयवÖथापन महÂवाची भूिमका पार.
िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापनाची गरज आिण महßव खालील ÿमाणे आहे.
१. अËयासøम: दज¥दार अËयासøमाची Öथापना तयार करणे महßवाचे आहे .कायªøम,
उिĥĶे कायाªÂमक िवकासावर ल± क¤िþत करणे आिण Âयामधील कायªøमाचे
एकýीकरण करणेआवÔयक असते हे सवª घटक िवīाÃया«¸या सवा«गीण िवकास
करÁयासाठी मदत .
२. उ¸च दजाªचे आिण उदारमतवादी िश±ण
३. िवīाÃया«चा दजाª सुधारणे
४. िवīाÃया«चे सामािजक जीवन सुधारणे
५. िवīाÃया«ना देशाचे चांगले नागåरक बनिवणे
६. िश±णासाठी अनुकूल वातावरण तयार करणे
७. सबल शासन आिण Öवाय°ता
८. राÕůीय िवकास
९. समाधानासाठी गुणव°ा ÓयवÖथापन आवÔयक आहे ºयामÅये ÿामािणकपणा िदसून
येतो
१०. ÿÂय± िकंवा वैयिĉक åरÂया गुणव°ेमÅये सहभागी असलेÐयांसाठी दज¥दार िश±ण
महßवाचे आहे
११. गुणव°ा ÓयवÖथापन हा ÓयवÖथापनाचा एक भाग आहे याचे उिĥĶ िनयोजन देखरेख
हािम आिण गुणव°ा सुधारणे इÂयादी Ĭारे साÅय करणे
१२. कायª±मता आिण िवĵासाहªता ही गुणव°ा ÓयवÖथापनावर अवलंबून.
munotes.in

Page 23

गुणव°ा ÓयवÖथापन : संदभª
23 २.३ गुणव°ा ÓयवÖथापनाची तÂवे (Quality management Principles) िवĵास िनयम आिण मूलभूत मूÐय यांचे एकýीकरण Ìहणजे गुणव°ा ÓयवÖथापनाची तÂवे
होय. सÂय आिण गुणव°ा ÓयवÖथापनासाठी आधार Ìहणूनही तÂवे वापरली
जातात.गुणव°ा ÓयवÖथापनाची सात तÂवे खालीलÿमाणे आहेत. úाहकांवर क¤þीकरण नेतृÂव लोकांचा सहभाग ÿिøयेचा ŀिĶकोन गुणव°ा ÓयवÖथापनाची तÂवे सुधारणा पुरावे आधाåरत िनणªय ÿिøया संबंधांचे ÓयवÖथापन १. úाहकांवर क¤þीकरण(Customer focus):
इथे úाहक Ìहणजे िवīाथê असा अथª अिभÿेत आहे आज िश±णाकडे एक Óयवसाय Ìहणून
पािहले जाते िजथे कोणÂयाही शै±िणक संÖथेचे úाहक िकंवा úाहक असलेÐया िवīाÃया«ना
सेवा ÿदान केली जाते सवª िश±क आिण मु´याÅयापकांना िवīाÃया«ची सवª मािहती असणे
आवÔयक आहे यालाच úाहकांवर ल± क¤िþत करणे Ìहणून ओळखले जाते. यामधूनच
संÖथेला िवīाÃया«¸या आवडी नापसंती वृ°ी आिण अिभŁची इÂयादी िवīाÃया«¸या गरजा
कł शकतात आिण संÖथेला कशाची पूतªता करायची आहे Âयानुसार काय िशकवायचे आहे
याचा आराखडा िवकिसत केला जातो
उदाहरणाथª उ¸च माÅयिमक िवīाÃया«ना Óयावसाियक मागªदशªन देÁयासाठी ऑटोमोबाईल
दुŁÖती मोबाईल दुŁÖती हाडªवेअर इÂयादी
२. नेतृÂव:
नेतृÂव Ìहणजे अशी ±मता आहे कì िज¸यामुळेÓयĉì व समूह दोÆही ÿभािवत होतात व
संÖथेची उिĥĶे साÅय करÁयासाठी Âया संÖथेतील कमªचाöयांना ÿभािवत करÁया¸या
ÿिøयेला नेतृÂव करणे असे Ìहणतात.सवª Öतरावरील ÿमुख नेते उिĥĶे आिण कामाची
िदशा यां¸यामÅये एकłपता िनमाªण करतात. आिण अशी पåरिÖथती िनमाªण करतात
ºयामÅये लोक संÖथेची गुणव°ापूणª उिĥĶे साÅय करÁयासाठी कायªरत असतात. munotes.in

Page 24

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
24 कोणÂयाही शै±िणक संÖथेमÅये नेतृÂवाची भूिमका महßवाची असते नेता चांगला असेल तर
ती संÖथा ही गुणव°ा पूणª असते.
उदाहरणाथª शाळेतील मु´याÅयापक हा सवª मानवी संसाधनांचा नेता असतो तर शाळेतील
सवª िश±क हे वगाªतील िवīाÃया«चा नेता असतात आिण वगª मॉिनटर हा Âया संबंिधत
वगाªसाठी नेता असतो.
३. लोकांचा सहभाग:
गुणव°ा ÓयवÖथापनात लोकांना गुंतवून ठेवणे हे सवाªत महßवाचे काम आहे. संÖथा
ÿभावीपणे आिण कायª±मतेने ÓयवÖथािपत करÁयासाठी सवª Öतरांवर सवª लोकांना
समािवĶ करणे गरजेचे असते. आिण Óयĉì Ìहणून आदर करणेअÂयंत महßवाचे आहे.
संÖथे¸या फायīासाठी कमªचाöयां¸या ±मतांचा पूणª वापर करÁयासाठी ÿÂयेक संÖथेला
लोकांची आवÔयकता असते. लोकांचा सहभाग हा नवकÐपना आिण सजªनशीलतेचा साठी
उपयुĉ असतो, याची खाýी करणे महßवाचे आहे.कमªचाöयांिशवाय-िश±क आिण सहाÍयक
कमªचारी दोघांिशवाय शै±िणकसंÖथा ÓयविÖथतपणे कł शकत नाही. कमªचाöयां¸या
गरजांचे िनयोजन करणे आिण Âयां¸या कलागुणांचा पुरेपूर वापर होईल याची खाýी करणे हे
यशाचे ÿमुख सूचक आहेत. सवª मानवी संसाधनांनी Âयाचे कायª सुरळीत पार पाडली
पािहजेत. थोड³यात सवª उपøम आिण कायªøम ÓयविÖथतपणे पार पाडतात हे पाहणे
आवÔयक आहे. उदाहरणाथª एखादा िश±क गैरहजर असÐयास ºया िश±कांकडे मोकळी
तािसका आहे Âया िश±कांकडे तो वगª देÁयात येतो Âयामुळे वगª िवīाथê आिण
िश±कयासवा«ना ÓयविÖथत गुंतवून ठेवलेजाऊशकते.
४. ÿिøयेचा ŀĶीकोण:
गुणव°ा ÓयवÖथापन ही ÿणाली परÖपर संबंिधत अशा िविवध ÿिøयांनी बनलेलीअसते.सवª
ÿिøयांमÅये संसाधने िनयंýण आिण परÖपर संवाद इÂयादीचासमावेशअसतो.याĬारे
ÿणालीमÅये पåरणाम कसे तयार केलेजातात हे समजून घेऊन या संÖथेला Âयांची
कायªÿणाली सवōÂकृĶ करÁयासाठी मदत केली जाते . सवाªत कायª±म आिण ÿभावीपणे
िविशĶ उिĥĶ साÅय करÁयासाठी संÖथेतील ÿिøयेची रचना केली पािहजे .या सवª
ÿिøयेमुळे संÖथेला इि¸छत पåरणाम साÅय करÁयासाठी आवÔयक कृतéची पĦतशीर
Óया´या करÁयास मदत होते. उदाहरणाथª जर तुÌहाला िवīाÃया«¸या ÿगतीमÅये सुधारणा
करायची असेल तर तुमचे ल± अÅययन-अÅयापन ÿिøया वर क¤िþत करणे आवÔयक आहे
िवīाÃया«¸या संपादनावर नाही.
५. सुधारणा:
यशÖवी संÖथांचे सतत ÖवतःमÅये सुधारणा करÁयावर ल± असते. एखादा आराखडा
तयार झाला कì Âयाची अंमलबजावणी केली जाते. आिणजर ÂयामÅये काही अडथळा
िनमाªण झाÐयास योजनेत योµय ती सुधारणा करणे आवÔयक असते. यामÅये िवīमान
योजनांचा िवकास आिण Âया¸यामÅये सुधारणा यांचा समावेश असतो .ÿÂयेक संÖथेने
कमªचाöयांना योµय Âया सुधारणां¸या िविवध पĦती आिण साधनांचे ÿिश±ण िदले पािहजे.
संÖथेने उÂपादन ÿिøया आिण ÿणाली मÅये सुधारणा करणे हे संÖथेतील ÿÂयेक Óयĉìचे munotes.in

Page 25

गुणव°ा ÓयवÖथापन : संदभª
25 उिĥĶ असले पािहजे. उदाहरणाथª इय°ा नववी¸या िवīाÃया«ना गिणतातील कठीण
संकÐपना समजून सांगÁयासाठी उपचाराÂमक अÅयापन कायªøम आयोिजत केला जातो.
६. पुराÓयावर आधाåरत िनणªय घेणे :
िनणªय घेणे ही एक जिटल ÿिøया असू शकते, आिण िनणªय घेÁयामÅये नेहमीच अिनिIJतता
देखीलअसू शकते. यामÅये अनेक ÿकार आिण मािहतीचे ľोत तसेच Âयांचे ÖपĶीकरण
समािवĶ असते. जे Óयिĉिनķ असू शकते .पुरावे ही अशी मािहती आहे जी मािहती
काहीतरी अिÖतÂवात आहे िकंवा सÂयता दशªिवते िकंवा ती िसĦ करते. िनरी±णे मोजमाप
चाचÁया कłन िकंवा इतर कोणÂयाही योµय पĦतीचा वापर कłन पुरावे गोळा केले जाऊ
शकतात. कोणताही िनणªय हा पुराÓया¸या आधारावरच असलापािहजे. उदाहरणाथª covid -
19 मुळे बहòतेक सवª शै±िणक संÖथांनी हायāीड अÅयापनाचे मॉडेल Öवीकारले . Ìहणजेच
ºया िवīाÃया«ना महािवīालयात वगाªत उपिÖथत राहायचे आहे Âयांना उपिÖथत राहÁयाची
परवानगी िदली जाईल तर Âयांना ऑनलाईन वगाªत उपिÖथत राहायचे आहे ते उपिÖथत
राहó शकतात.
७. संबंधांचे ÓयवÖथापन:
कोणतीही संÖथा ही दीघªकालीन िवचारांबरोबर अÐपकालीन उिĥĶांना संतुिलत करणारे
संबंध ÿÖथािपत करतअसते. संबंधांचे ÓयवÖथापन Ìहणजे सार´या िवचारांमÅये ÖवारÖय
असलेÐया इतर संÖथांबरोबर संबंधजोडणेहोय.यामÅये ²ान ,भिवÕयकालीनŀĶी ,मूÐये,
समज आिण पुरवठादार इÂयादéना सहकारी मानले जाते. शै±िणक ÓयवÖथापनामÅये
संबंध ÓयवÖथापन Ìहणजेच ÓयवÖथापक, ÿाचायª, पयªवे±क, िश±क आिण िश±केतर
कमªचारी, िवīाथê आिण पालक यांचा समावेश असतो. परÖपरांमÅये चांगले संबंध
िवकिसत करÁयासाठी एकमेकांना मािहती आिण भिवÕयातील योजनांची देवाणघेवाण करणे
महßवाचे असते.
कोणÂयाही शै±िणक संÖथेमÅये चांगÐया दजाªचे ÓयवÖथापन आिण चांगले शै±िणक
वातावरण िवकिसत करÁयासाठी वरील सातही तßवे वापरले .
उ°म दजाª¸या शै±िणक सेवा Ĭारे राÕůीय अथªÓयवÖथेमÅये संपूणª समाजा¸या आिण
वैयिĉक सदÖयां¸या िवकासामÅये शै±िणक संÖथा महÂवपूणª भूिमका बजावत . अशाÿकारे
िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन हे संपूणª गुणव°ा िवकासासाठी उपयुĉ आहे.
Âयाचबरोबर गुणव°ेकडे सवा«गीण पĦतीने पाहÁयाची एक महßवाची संधी ÿदान करते
आिण गुणव°ा ÓयवÖथािपत करÁयासाठी साधने उपलÊध केलीजातात.
२.३.१ गुणव°ा ÓयवÖथापनाची ±ेýे:
कोणÂयाही शै±िणक संÖथेमÅये ÓयवÖथापनाचे िविवध Öतर Âयां¸या भूिमका पार पडत
असतात.तेÖतर Ìहणजे उ¸च Öतराचे ÓयवÖथापन,मÅयम ÖतराचेÓयवÖथापन आिण
िनÌनÖतर याचे ÓयवÖथापनयांचासमावेशअसतो. अशाÿकारे शै±िणक ÓयवÖथापनामÅये
चांगÐया दजाª¸या िश±णासाठी काही िविशĶ शै±िणक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी
हेतुपुरÖसर ÿयÂन केले जातात .गुणव°ा ÓयवÖथापनाची काही ±ेýे खालील ÿमाणे आहेत, munotes.in

Page 26

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
26 १. मानवी संसाधनांचे:
चांगले कायª±म मनुÕयबळ ही गुणव°ा ÓयवÖथापनाची गुŁिकÐली आहे.भिवÕयात ÿगती
कł इि¸छणाö या कोणÂयाही संÖथेसाठी मानवी संसाधन आवÔयक आहे .मानवी संसाधने
ही कोणÂयाही संÖथेची सवाªत मौÐयवान अशी मालम°ा आहे. कुशल मनुÕयबळाची
आवÔयकता, नेमणूक, मागªदशªन, ÿिश±ण, ÿेरणा, मूÐयांकन इÂयादी गोĶéना
मानवीसंसाधनÓयवÖथापनाĬारे हाताळले जाते.
२. आिथªक ÓयवÖथापन:
कोणÂयाही ÓयवसायांमÅये िव° ÓयवÖथापन हा ÓयवÖथापनाचा महßवाचा भाग आहे.
आिथªक ľोत काळजीपूवªक ओळखले पािहजे आिण भांडवलाचा योµय तो वापर करणे,
या¸याशी आिथªक ÓयवÖथापन संबंिधत आहे. संÖथेमÅये असलेÐया आिथªक आिण
मानवीसंसाधनावरसवª शै±िणक िøया ÓयवÖथािपत करÁयासाठी तसेच शै±िणक गुणव°े
मधील सुधारणा अवलंबूनअसते.
३. शै±िणक िनयोजन:
िनयोजन हे ÓयवÖथापनाचे सवाªत पिहले आिण महßवाचे असे कायª आहे.”Well plan is
half success” सुŁवात चांगली झाली तरच उिĥĶपूतê साÅय केली जाऊ शकते.
कोणताही नवीन कायªøम िकंवा धोरणाची अंमलबजावणी करÁयापूवê तसेच ÿभावीपणे
उिĥĶ साÅय करÁयासाठी आपÐयाला वेगवेगÑया पĦती िकंवा धोरणे ठरवावी
लागतात.अशाÿकारे गुणव°ा ÓयवÖथापनात िनयोजन हे अितशय महßवाचे आहे.
४. शै±िणक ÿशासन:
शै±िणक ÿशासन हे शै±िणक ÓयवÖथापनाला यांचे आणखीन एक महßवाचे कायª
आहे.यामÅये िनयोजन, पयªवे±क, िनयंýण, मागªदशªन आिण िनयमन यासार´या िविवध
घटकांचा समावेश होतो.
५. शै±िणक मूÐयमापन:
इि¸छत Åयेय साÅय झाले आहे कì नाही यासाठी शै±िणक मूÐयमापन आवÔयक आहे.
अपयशअथवा यशाची तुलना करÁयासाठी सुĦा मूÐयमापन उपयुĉ असते. ÿÂयेक
ÿणालीचे मूÐयमापन आिण वेळोवेळी पुनरावलोकन करणे आवÔयक असते. िवīाÃया«¸या
यशाचे आिण िश±कां¸या कायª±मतेचे मूÐयमापन हे सातÂयाने केले पािहजे.
तुमची ÿगती तपासा :
• िश±ण ±ेýातील ‘úाहकांवर ल± क¤िþत करणे’ Ìहणजे काय?
• वगा«मधील समÖया सोडिवÁयासाठी िश±क Ìहणून तुÌही कसे िनणªय ¶याल?
• शै±िणक ±ेýांमधील आिथªक ÓयवÖथापन Ìहणजे काय? munotes.in

Page 27

गुणव°ा ÓयवÖथापन : संदभª
27 २.४ िश±णातील गुणव°ा ÿणाली गुणव°ा ÿणाली Ìहणजे संÖथाÂमक संरचना, जबाबदारी, ÿिøया, आिण संसाधने इÂयादी
Ìहणजे गुणव°ा ÓयवÖथापन होय. शै±िणक संÖथा आपले उिĥĶ ÿभावीपणे आिण कायª±म
±मतेने साÅय करÁयासाठी कोणÂया मागाªचा अवलंब करतेया¸याशी गुणव°ा ÿणाली ही
संबंिधत असते. गुणव°ा ÿणाली ही ÿामु´याने दÖतऐवजांवर अवलंबन असते. अनेकदा
संÖथे¸या गुणव°ा पुिÖतका (िनयमावली)वर ही ÿणाली आधाåरत असते. आिण Âयाला
संÖथा ÿÂय± मूतª łप देते. ŀिĶकोन Ìहणजेच गुणव°ा आिण ÿणाली आहेत ÿÂयेक जण हा
इतरांबरोबर संलµन असून एकý कायª करत असतो.
अ) गुणव°ा: संÖथेची गुणव°ेची संकÐपना आिण ही गुणव°ा साÅय करÁयाची पĦत
काय ? हे गुणव°ेमÅये समािवĶ .
आ) ÿणाली: संÖथेची कायªिनती, संÖकृती, रचना, बि±से ,वतªन इÂयादी¸या आधारे
संÖथा Öवतः¸या गुणव°े¸या ÿितमांना चे समथªन कसे करते हे ÿणालीमÅये अंतभूªत
असते.
िश±णातील गुणव°ेबĥल आपण सिवÖतर चचाª केली आता िश±णातील ÿणाली बĥल
अिधक मािहती कłन घेऊया.
ÿणाली ही एक सुसंघिटत उĥेश पूणª रचना असते. ºयामÅये परÖपरावलंबी घटक असूनÂया
सतत एकमेकांवर ÿभाव टाकत असतात .शै±िणक ÿणाली मÅये ÓयवÖथापक,िश±क,
िश±केतर कमªचारी आिण िवīाथê या सार´या मानवी संसाधनाचा समावेश असतो. तर
भौितक सुिवधा मÅये इमारत व यांिýक साधने इÂयादéचा समावेश असतो.गुणव°ापूणª
िश±णासाठी ÿÂयेक संÖथेने शै±िणक सेवांचे ÿाĮ करते कोण आहेत Ìहणजेच िवīाथê,
Âयांचे भावी कमªचारी आिण Öथािनक समुदाय या सवा«¸या गरजा आिण अपे±ा ल±ात
घेतÐया पािहजेत.गुणव°ेची िनयमावली (पुिÖतका Quality manual) यामÅये गुणव°ेसाठी
धोरणे आिण उिĥĶे, ÿणालीची मािहती , उपायांची चचाª आिण Âयांचे ÖपĶीकरण या सवा«चा
समावेश असतो. गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿणाली आिण ÿिøया मधील संबंधाचे वणªन
(Âयामधील आशय िकंवा Âयांचा संबंध) असतो.Âयाचबरोबर इतर दÖतऐवज (मसुदा, अजª,
नŌदणी इÂयादी) समावेश असतो.
गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿणालीची िनरंतर उपयुĉता, पयाªĮता आिण पåरणामकारकता यासवª
उĥेशाने िवīापीठातील उ¸चÖतरीयÓयवÖथापन हे िनिIJत कालावधीतयासवा«चे
पुनरावलोकन करतअसते. या पुनरावलोकना मÅये सुधारÁयाची श³यता आिण गुणव°ा
ÓयवÖथापन ÿणालीतील बदलांची आवÔयकता, गुणव°ेची धोरणे आिण Âयात समािवĶ
असलेÐया उिĥĶांची पूतªता करणे या सवा«चा समावेश केलेला असतो.
२.४.१ नॅक - राÕůीय मूÐयांकन आिण माÆयता पåरषद:
राÕůीय शै±िणक धोरण(NPE) आिण कृती कायªøम(POA) १९८६ यांनी इतर
गोĶéबरोबरच पुढील िशफारस केली munotes.in

Page 28

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
28 “उ¸च िश±ण या संÖथांचे उÂकृĶता गुणव°ा ही अनेक पैलूंचे कायª असते जसे Öवयं
मूÐयांकन Öवतःची सुधारणा हे महÂवाचे आहे जर मूÐयांकनासाठी एखादी यंýणा Öथापन
केली असेल जी संÖथांचे मूÐयांकन आिण परी±ेĬारे माÆयता देÁयासाठी ÖवयंमूÐयमापन
मूÐयांकन करÁयास ÿोÂसािहत करतील. गुणव°ेची ÿिøया, सहभाग,संपादन इÂयादी चे
सतत िनरी±ण केले जाईल आिण ÂयामÅये सुधारणा केली जाईल”
या¸याच आधारे िवīापीठ अनुदान आयोग (UGC) १९५६ (३)¸या UGC ¸याकायīा¸या
कलम १२ccc अंतगªत १६ सÈट¤बर १९९४ रोजी बंगळूरमÅये राÕůीय मूÐयांकन आिण
माÆयता पåरषद नॅक ची Öथापना केली गेली .िश±ण त²ांमÅये उ¸च िश±णातील गुणव°ेची
असलेली िचंता नॅक साठी शĉì आिण ÿेरणा देणारी ठरली आहे. सोÈया शÊदातनॅक ही
राÕůीय मूÐयांकन आिण माÆयता पåरषद आहे ही एक Öवाय° संÖथा आहे ºयाला यूजीसी
Ĭारे िनधी िदला जातो.नॅक चा ÿमुख उĥेश हा उ¸च िश±णात ला अिधकृत करणे िकंवा
माÆयता देणे हा आहे .नॅक हे उ¸च िश±णातील गुणव°ेचे उिĥĶ ठरवत असते
गुणव°ेचे काही मापदंड आहेत ºया¸या आधारावरतीनॅक संÖथांचे मुÐयांकन करत असते
आिणA++,A+,A,B++,B+,B आिणC यासार´या ®ेणी ÿदान करत असते उ¸च
िश±णात िकमान दजाª राखला जावा अशी नॅक ची अपे±ा आहे कोणÂयाही संÖथेला
CGPA> १.५० या िनधाªåरत पातळीपय«त पे±ा कमी मूÐयांकन िमळाÐयास नॅक Âयांना ‘D'
®ेणीसह“माÆयताÿाĮ नसलेला”असा दजाª देते.
कायªसूची(Agend a):
नॅक ºया ÿमुख कायª सूचीमÅये उ¸च िश±णाचे मूÐयांकन आिण माÆयता देणे, तसेच
संÖथांना िश±णाचा दजाª सुधारÁयासाठी सतत काम करÁयास ÿोÂसाहन देÁयाचा उĥेश
असतो. मूÐयांकन हे संÖथा आिण / िकंवा संÖथे¸या िवभागाचे पूणª केलेÐया कायाªचे
मूÐयांकन असते. यामÅये पåरभािषत िनकष वापłन Öव -अËयास आिण सहकमê ¸या
समी±ाया वर आधाåरत सवª ÿिøया पूणª केली जाते. माÆयता Ìहणजे नॅक Ĭारे िदलेले
ÿमाणपý जे पाच वषाª¸या कालावधीसाठी वैध असते.नॅक मÅये वापरत असलेली
मूÐयमापनाची ÿिøया ही आंतरराÕůीय Öतरावर ÖवीकारलेÐया िनकषानुसार आहे. परंतु
यामÅये भारतीय संदभाªनुसार काही सुधारणांचा समावेश केलेला आहे .गुणव°ेची वाढ
करावयाची यंýणा Ìहणून मूÐयांकन आिण माÆयता यां¸या वापराने जगभरात ÿशंसनीय
पåरणाम िदले आहेत. आिण भारतात सुĦाअनुकूल संकेत आढळून आले आहेत.
राÕůीय सÐलागार सिमती National Consultative committee:
नॅकचीसवªसाधारण पåरषद(GC)आिण कायªकारी सिमती. (EC) आिण इतर शै±िणक
सÐलागार आिण ÿशासकìय उपसिमती याĬारे कायª करत असते.नॅक मÅये संपूणª
भारतातील ÿामािणक सचोटीचे वåरķ िश±ण त²ांकडून Âयां¸या अनुभवा मधून कौशÐय
ÿाĮ करते. िविवध ±ेýातील राÕůीय सÐलागार सिमÂया या ÿिøयांची Öथापना आिण
Âयाला बळकट करÁयासाठी आवÔयक मािहती पुरवतात.
munotes.in

Page 29

गुणव°ा ÓयवÖथापन : संदभª
29 ÿिøया: नॅक ने मूÐयांकन आिण माÆयता यासाठी तीन टÈपे ची ÿिøया तयार केली आहे
ती खालील ÿमाणे आहे

Öव अËयासा¸या अहवालाची तयारी
Öव अËयासा¸या अहवालाचे ÿमाणीकरण
अंितम िनणªय

नॅक ने ठरवून िदलेÐया िनकषावर आधाåरत संÖथा /िवभाग आपला Öवतःचा अहवाल तयार
करत असतात.हीसवाªत पिहली पायरी आहे.ºयामÅये कोणतीही संÖथा माÆयता
िमळवÁयासाठी नॅक नी ठरवून िदलेÐया िनकषांचे पालन करत असते.
संÖथे¸या Öव अËयासा¸या अहवालाचे ÿमाणीकरण हे नॅक सिमतीचे सदÖय
संÖथे¸याÿÂये± पाहणी करताना करत असतात. यामÅये दÖतऐवज मानवी संसाधने आिण
भौितक संसाधने Âयाचबरोबर संÖथेने सादर केलेला गुणव°ेचा अहवाल या सवª गोĶéचा
समावेश असतो
अंितम िनणªय-मूÐयांकन आिण माÆयतेचा अंितम िनणªय हा सवª दÖतऐवज आिण ÿÂय±
सादरीकरणावर आधाåरत नॅक ¸या कायªकारी सिमती (EC)अंितम िनणªय घेत असते.
नॅक ची माÆयता ही राºयातील सवª उ¸च शै±िणक संÖथांना अिनवायª आहे नेट¸या
माÆयतेिशवाय कोणतेही िवīापीठ हे यूजीसी¸याअनुदानासाठी,RUSA अनुदान ,आिथªक
मदत इÂयादी साठी पाý ठł शकत नाही. सवाªत महßवाचा आिण मोठा िनकष हा अÅययन-
अÅयापन असून Âयाचा सहभाग हा 35 ट³के इतका असतो. उ°म िश±ण Óहावे यासाठी
शै±िणक घटकांवर अिधक भर िदला जातो.
२.४.२ नॅकचे सात िनकष:
नॅक मूÐयांकन आिण माÆयता ÿिøयेसाठी गुणव°े¸या ÿÂयेक पिहली वर ल± क¤िþत करणे
आवÔयक आहे. यामुळे िवīाÃया«¸या अÅययन िनÕप°ी वर आधाåरत िश±ण ÿदान करता
येईल आिण मोठ्या ÿमाणावर ÿमाणीकरण फायदे यासह उ¸च िश±णात गुणव°ा राखता
येऊ शकेल.
नॅक नेटची मूÐयांकन आिण माÆयता(A&A) ÿिøया गुणव°े¸या सात अ±रांवर आधारीत
आहे
• Q = उÂकृĶतेचा शोध
• U. = संकÐपना समजून घेणे munotes.in

Page 30

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
30 • A. = कृितशील
• L. = अÅययन क¤þ ŀĶीकोण
• I. = बदलासाठी नवोपøम
• T. = ±मता साठी ÿिश±ण
• Y = वषªभरातील कृती ÿकÐप
नॅकची माÆयता िमळवÁयासाठी मूÐयांकनाचे साथ िनकष आहेत जे संÖथेने Öवीकारले
पािहजेत हे िनकष खालीलÿमाणे आहेत
• अËयासøमाचा पैलु
• अÅययन अÅयापन मूÐयमापन
• संशोधन, नवोपøम आिण िवÖतार
• भौितक सुिवधा आिण अÅययनाची संसाधने
• िवīाÃया«ना सहकायª आिण Âयां¸या ÿगतीस मदत
• शासन, नेतृÂव आिण ÓयवÖथापन
• संÖथाÂमक मूÐय आिण सवō°म पĦती
१. अËयासøमाचे पैलू:
अËयासøम हा िश±णाचा गाभा आहे.अËयासøम आिण पाठ्यøम हे गुणव°ापूणª
िश±णाचा ÿमुख आधारÖतंभ आहे. िवīाÃया«चे अÅययन िनÕप°ी आिण कौशÐय
वाढिवÁयासाठी संबंिधत तपशीलवार सुÓयविÖथत अËयासøम असणे महßवाचे असते.
यासाठी मु´य घटक िवचारात घेणे आवÔयक आहे.
• अËयासøम िनिमªती आिण िवकास
• अËयासøमाचे िनयोजन आिण अंमलबजावणी
• लविचकता
• समृĦ अËयासøम
• पाठपुरावा
२. अÅययन अÅयापन आिण मूÐयमापन:
वरील िनकष अËयासøमाची रचना करÁया¸या पिहÐया िनकषांची पुढची पायरी आहे
यामÅये िश±कांना अÅययन अÅयापन कृतéची अंमलबजावणी करणे आिण िवīाÃया«ची
ÿगती वाढवÁयासाठी तसेच िवīाÃया«¸या संपादन आम मÅये वाढ Óहावी या ŀिĶकोनावर munotes.in

Page 31

गुणव°ा ÓयवÖथापन : संदभª
31 ल± ठेवणे या सवª गोĶéचा समावेश असतो पिहला िनकष िश±णातील काय शी संबंिधत
असÐयाने हे िश±ण कसे होते याचे मूÐयमापन करते िविवध मूÐयमापन आिण मूÐयमापन
पĦती हे देखील यासाठी उपयुĉ आहे कोणतीही संÖथा खालील मुद्īांवर ल± क¤þीत कł
शकते
• िवīाÃया«ची संपूणª मािहती(Profile)
• वगाªतील िवīाÃया«ची िविवधता
• अÅययन-अÅयापन ÿिøया
• िश±कांची गुणव°ा
• मूÐयमापन ÿिøया
• िवīाÃया«ची अÅययन िनÕप°ी
३. संशोधन नवोपøम आिण िवÖतार:
या िनकषांमÅये संÖथांनी िवīाÃया«ना संशोधन आिण ना नािवÆयपूणª उपøम िनद¥शीत
करÁयावर ती ल± क¤िþत केले पािहजे Âयाचबरोबर िवīाÃया«ना वैयिĉक åरÂया स±म
करÁयासाठी वाÖतिवक जीवनातील समÖया आिण Âयांचे िनराकरण यावर सुĦा ल± क¤िþत
करणे आवÔयक आहे यामधील ÿमुख पैलू खालील ÿमाणे आहे
• संशोधनासाठी ÿोÂसाहन
• संशोधनासाठी िविवध संसाधनाचा आढावा
• संशोधनाची सुिवधा
• संशोधन ÿकाशने
• संÖथाÂमक सामािजक जबाबदारी आिण िवÖतारात म कृती
• सहयोग
४. भौितक संसाधने आिण अÅययन संसाधने:
हा िनकष उ°म शै±िणक वातावरण सुिनिIJत करÁयासाठी इतर िविवध पायाभूत सुिवधा
आिण संसाधनावर ल± क¤िþत करीत असतो. संÖथे¸या उ¸च शै±िणक गुणव°ेची खाýी
करÁयासाठी वगªखोÐया ÿयोगशाळा, तंý²ान ,शारीåरक तंदुŁÖती आिण वैīकìय हेतूंसाठी
सुिवधा ,योµय आिण पुरेशा संदभª सामúी इÂयादी सवª आवÔयक असते.यामÅये महßवाचे
घटक खालील ÿमाणे आहेत
• भौितक सुिवधा जसे खेळाचे मैदान इमारत वगªखोÐया वसितगृह संगणक क± इÂयादी
• सुसºज वाचनालय munotes.in

Page 32

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
32 • संगणक क±
• सवª सुिवधांची देखभाल
५. िवīाÃया«ना मदत आिण Âयांची ÿगती:
या िनकषांमÅये संÖथांना िवīाÃया«¸या गरजांकडे ल± देÁयासाठी आिण Âयां¸या शै±िणक
जीवनातील ÿÂयेक टÈÈयावर मागªदशªन करÁयाची िशफारस करते. िवīाÃया«ना िश±णा¸या
िविवध घटकांमÅये अनेक ±ेýांमÅये मागªदशªन करणे महßवाचे आहे. िवīाÃया«ना Âयां¸या
िश±णात मदत करणे आिण मागªदशªन करणे हे िश±णा¸या एकूण गुणव°ेत योगदान करत
असते. या िनकषावर काम करताना संÖथा िवīाÃया«ची उ¸च िश±ण आिण रोजगारा¸या
िदशेने कशी ÿगती होते हे पाहणे देखील महßवाचा आहे.
• िवīाÃया«¸या ÿगतीचे िनरी±ण करणे आिण Âयांना मदत करणे
• िवīाÃया«चा उपøमात सहभाग
६. शासन नेतृÂव आिण ÓयवÖथापन:
ÿशासन आिण ÓयवÖथापन हे कोणÂयाही संÖथेचा कणा असतो. एक सुÓयविÖथत
ÿशासकìय संÖथा आिण ÓयवÖथापन हे ýुटी शोधÁयाचा आिण दूर करÁयास मदत करत
असते.तसेच योµय उपचाराÂमक यंýणा कायª±मतेने अमलात आणÁयास देखील मदत होते.
या सवª ÿिøयांवर संÖथेचे गुणव°ा आिण भिवतÓय अवलंबून असते .अंतगªत गुणव°ेची
हमी,िश±कांचे स±मीकरण,आिथªक संसाधनाचे ÓयवÖथापन आिण धोरणांचा िवकास या
सवª गोĶी या िनकषांमÅये समािवĶ असतात. यामÅये खालील मुĥे िवचारात घेतले पािहजेत
• संÖथाÂमक ŀĶी आिण नेतृÂव
• सवª िश±क, िश±केतर कमªचाöयांचे स±मीकरण धोरणे
• आिथªक ÓयवÖथापन, अंतगªत गुणव°ेची हमी ÿणाली तपासून पाहणे
७. संÖथाÂमक मूÐय आिण सवō°म पĦती:
हा िनकषसंÖथाÂमक मूÐयांचे पालन कłन सवō°म पĦती सुिनिIJत करÁयावर ल± क¤िþत
करतो. यामÅये संÖथांनी मूÐय िवकिसत केली पािहजेत आिण िनरंतर अÂयंत
ÿामािणकपणे पालन केले पािहजेत. यामÅये ÿमुख मुĥे खालीलÿमाणे
• ल§िगक समानता कायªøम
• कमªचारी आिण िवīाÃया«साठी पयाªवरण जागृती कायªøम
• कमªचाöयाचे ÓयवÖथापन
• मानवी मूÐये आिण नैितकता यावर ल± क¤िþत करणे
• नावीÆयपूणª पĦती (िविवध उपøम) munotes.in

Page 33

गुणव°ा ÓयवÖथापन : संदभª
33 तुमची ÿगती तपासा:
• नॅकची Öथापना कशासाठी केली?
• नॅकची ÿिøया काय आहे?
२.५ सारांश या ÿकरणांमÅये आपण गुणव°ा ÓयवÖथापना¸या काही घटकावर चचाª केली. यामÅये
आपण गुणव°ा ÓयवÖथापनाची गरज आिण महßव याचा अËयास केला. गुणव°ा
रोखÁयासाठी काही तÂवे आिण िविवध ±ेýे आहेत. िश±णातील गुणव°ा ÿणालीचा वापर
कłन आपण गुणव°ा ÓयवÖथापन ÓयविÖथत आिण गुणव°ेचा दजाª राखू शकतो.
िश±णातील गुणव°ा ÿणालीमÅयेनॅक
हा ÿमुख घटक आहे नॅक चे सात ÿमुख िनकष आहे या िनकषांचे पालन कłन कोणÂयाही
संÖथांचे मूÐयांकन आिण माÆयता िदली जाऊ शकते.
२.६ ÖवाÅयाय १. गुणव°ा ÓयवÖथापन ची संकÐपना काय आहे? उ¸च िश±णामÅये गुणव°ा
ÓयवÖथापन महßवाचे आहे हे योµय उदाहरणासह ÖपĶ करा
२. गुणव°ा ÓयवÖथापनाची वेगवेगळी तÂवे कोणती आहेत?
३. िश±णातील गुणव°ा ÿणाली Ìहणजे काय? तुÌही तुम¸या संÖथेतील गुणव°ा ÿणाली
कशी सुधारली?
४. नॅकची संकÐपना ÖपĶ करा,नॅकचेकायª काय आहे ते उदाहरणासह ÖपĶ करा.
२.७ संदभªसूची • Haggett Albert: Practical School Administration, Iiinois Grarrand
Press. 7.
• Hemalata, T., & Ruhela, S.P. (1997). Educational Management -
Innovative global patterns. New Delhi: Regency Publication
• Pandya, S.R(2004),Ad ministration and Management of
Education.New Delhi,Himalaya Publications.
• Rai B.C. - School Organization and Management, Prakashan
Kendra, Lucknow.
• Rajput K, Rajput S.,(2012),School Management : Principles And
Practices,Insight publication Nashik.
• Richard D. Freedman (1982) - Management Education, John
Waliaand sons, New York. munotes.in

Page 34

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
34 • Dale H. Besterfield, Carol Besterfield -Michna Glen H.
Besterfield(2012)Total Quality Management Revised Third
EditionPublished by Pearson Education, Inc., publishing as Prent ice
Hall. ISBN 9788131764961
• Farooq, M.S, Akhtar M.S, Zia Ullah, S.Application Of Total Quality
Management In Education Journal of Quality and Technology
Management Volume III, Issue I1, Dec 2007, pg 87 -97
https://files.eric.ed.gov/fulltext/ED506778.pd f
• Greame Knowles (2011) Quality Management ,BookGanga.com
ISBN -978-87-7681 -875-3
• Matorera,D ()Quality Management Systems in Education,Published
by IntechOpen
https://www.researchgate.net/publication/323922590_Quality_Mana
gement_Systems_in_Education/fu lltext
• Matorera D. A conceptual analysis of quality in quality function
deployment -basedhigher education contexts. Journal of Education
and Practice. 2015;6(33):145 -156
• Michalska -Ćwiek J.(2009), The quality management system in
education - implementati on and certification,
http://jamme.acmsse.h2.pl/papers_vol37_2/37274.pdf
• Narang R. How do management students perceive the quality of
education in public institutions? Quality Assurance in Education.
2012;20(4):357 -371
• Pathan S.N.,Nigavekar A.,Iyengar C(2005),Quality improvement
Programme In Higher Education Through NAAC A Success Story of
MaharashtraPublished by Intellectual Book Bureau,Bhopal. ISBN 81 -
88909 -03-3
• Rao V.K(2005),Management of Education,APH Publishing
corporation,New Delhi ISBN 81 -7648 -827-5
• http://naac.gov.in/docs/Books/Total%20Quality%20Management%2
0for%20Tertiary%20Education.pdf
• https://qcmr -1.itrcweb.org/2 -quali

***** munotes.in

Page 35

35 35 ३
उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापनाची ÿिøया
घटक संरचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ आढावा
३.२.१ गुणव°ा पåरमाणे काय आहेत
३.२.२ उ¸च िश±णातील गुणव°ा पåरमाण Ìहणजे काय?
३.२.३ सामाÆय गुणव°ा पåरमाणे
३.३ गुणव°ा सुधारणा ÿिøया
३.३.१ कायªøमाची शै±िणक उिĥĶे (PEO)
३.३.२ कायªøमाची उिĥĶे (PO)
३.४ उ¸च िश±ण गुणव°ा ÓयवÖथापनावरील समकालीन फायदे
३.४.१ समकालीन ŀिĶकोन
३.४.२ उ¸च िश±ण गुणव°ा ÓयवÖथापनावरील समकालीन फायदे
३.४.३ गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿिøयेचे फायदे
३.५ सारांश
३.६ ÖवाÅयाय
३.७ संदभªसूची
३.० उिĥĶे या घटका¸या अÅययन अÅययनानंतर तुÌही हे कł शकाल.
• गुणव°ा पåरमाणाची Óया´या करा.
• गुणव°ा सुधारणा ÿिøयेचे वणªन करा.
• गुणव°ा ÓयवÖथापन समकालीन ŀिĶकोन ÖपĶ करा.
• गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿिøयेचे फायदे सांगा.
३.१ ÿÖतावना िवīापीठांची मु´य जबाबदारी आहे कì, त² मानवी संसाधने ÿदान करणे आिण Âयांना
िशि±त करणे संशोधन कłन नवीन ²ान िनमाªण करणे तसेच ²ान वाढिवणे आिण ÿसार
करणे. पåरणामी, Âयामुळे उ¸च िश±णाचा िवकास झाला. िवīापीठांची सं´या वाढली.
अËयासाचे आिण िवīाÃया«ना िवīाÃया«ची सं´या झपाट्याने वाढली ( फरस तर आिण munotes.in

Page 36

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
36 कॅāी आई१९९८) उÐलेिखत Öपधाª बोलो गणा घोषणेवर Öवा±री करÁयास ल±णीय
ÿोÂसाहन देते. युरोिपयन उ¸च िश±ण ±ेýा¸या सामंजÖयावरील घोषणा. या घोषणांवर
Öवा±री केÐयावर यशाचे एक नवीन ÿमाण िनिIJत झाले आहे जे सवª उ¸च िश±ण संÖथांनी
बाजारपेठेत िटकून राहÁयासाठी आिण ÂयाĬारे उÂकृĶता ÿाĮ करणे आवÔयक आहे. जे
गुणव°ेशी अतूटपणे जोडलेले आहे ते गुणव°ेची ÿाĮी, सतत देखरेख, मोजमाप
ÓयवÖथापन आिण सुधारणा िवकिसत करÁयाची आवÔयकता लादते.
३.२ आढावा ३.२.१ गुणव°ा पåरमाणे काय आहेत?:
गुणव°ेची Óया´या करणे हे सवाªत कठीण कामांपैकì एक आहे कारण ते भागधारकां¸या
आकलनावर अवलंबून असते. या अËयासøमा¸या घटक एक मÅये तुÌहाला गुणव°ेचा
अथª आिण संकÐपना देÁयात आली आहे.. गुणव°ेची अनेक पåरमाणे असू शकतात. ही
पåरमाणे िकंवा वैिशĶ्यपूणª गुणधमª जे उÂपादनामÅये úाहकाला हवे असतात ते वेगवेगÑया
िवचारवंतांनी सुचवले आहेत, उ¸च िश±णातील गुणव°ेचे पåरमाण सेवा गुणव°े¸या
पåरमाणांवर आधाåरत आहेत. सेवा गुणव°ेचे वेगवेगळे पåरमाण वेगवेगÑया उīोगांसाठी
वापरले जातात. परंतु Âयां¸यामÅये काही समानता आहेत परंतु संशोधन असे दशªिवते कì
सवª सेवा ±ेýांसाठी लागू होऊ शकेल असा कोणताही एक पåरमाण नाही.
उ¸च िश±णा¸या गुणव°े¸या परीमाणांचा तपशीलवार िवचार करताना आपÐया ला उ¸च
िश±णातील सेवेचा ÿाथिमक वापरकताª ओळखणे आवÔयक आहे. शै±िणक ÿिøयेमÅये
अनेक भागधारक असतात जसे िवīाथê, पालक, िश±क, सरकारी उपøम यांचा समावेश
असतो. ºयामÅये िवīाथê सवाªत महßवाचे भागधारक असतात. आिण ते िविवध
भूिमकांमÅये गुंतलेले असतात. ते ÿिøयेचे उÂपादन व अËयासøम सामúीचा िवतरणाचा
अंतगªत úाहक असतात. तथािप हे सवªसाधारणपणे माÆय केले जाते कì िवīाथê हे
ÿाथिमक úाहक आहेत. आिण इतर संभाÓय úाहक जसे कì माजी िवīाथê, पालक,
िनयोĉे , कमªचारी, सरकार उīोग आिण समाज हे दुÍयम व úाहक मानले जाऊ शकतात.
Ìहणूनच िवīाथê हे ÿाथिमक úाहक आहेत या ŀिĶकोनातून गुणव°ेचे पåरमाण ओळखणे
आवÔयक आहे. िवīाÃया«ची सेवा गुणव°ा मोजÁयासाठी सेवा गुणव°ेचे मॉडेल िवकिसत
करणे हे अितशय ि³लĶ आिण कĶदायक काम आहे कारण सेवे¸या गुणव°ेचे पåरमाण
अनेक ±ेýांना Óयापतात. तसेच संशोधक माÆय करतात कì, सवª सेवा ±ेýांसाठी लागू
होऊ शकेल असा कोणताही एक पåरमाण नाही. ( कारमन१९९० āाऊन) Ìहणून
सािहÂयात वारंवार उÐलेख केलेले लेखक आिण Âयांचे पåरमाण उ¸च िश±णासाठी
आिण इतर ±ेýांसाठी ही आहेत.
• परशुरामन एट अल (१९९१) यांनी सुŁवातीला दहा आयाम िवकिसत केले
(१९८५ मÅये संशोधन : िवĵासाहªता, ÿितसाद स±मता, ÿवेश, सौजÆय,
संवाद, िवĵास िनयता, सुरि±तता, úाहक समजून घेणे मुतª) आिण नंतर ते कमीत
कमी कłन आयाम केले. ( १९८८ मÅये संशोधन: मूतª, िवĵसनीयता, ÿितसाद,
आĵासन सहानुभूती) munotes.in

Page 37

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
37 • १९८८ मधील पेपरमÅये úहण Łसणे चांगÐया समजÐया जाणाöया सेवा गुणव°ेचे
सहा िनकष सांिगतले. Óयावसाियक आिण कौशÐय ŀĶीको ण आिण वतªन ÿवेश आिण
लविचक िवĵसनीयता आिण िवĵासाहªता, पुनÿाªĮी, ÿितķा आिण िवĵासाहªता
आिण १९९० मÅये Âयांनी नमूद केले कì, गुणव°ा पåरमाण तीन गटांमÅये वगêकृत
करता येतात – तांिýक गुणव°ा, कायाªÂमक गुणव°ा आिण सामुदाियक कापōरेट
ÿितमा.
• लेहटीनेन आिण लेह ितने न १९९१ यांनी गुणव°ेतील ±ेýे ओळखली. भौितक
गुणव°ा, आंतरिøयाÂमक आिण कॉपōरेट गुणव°ा.
• कानê १९९४ यां¸यामते महािवīालया¸या ÿितमेचे चले पुढील ÿमाणे आहेत-
िवīाÃया«ची पाýता (शै±िणक) िवīाÃया«चे गुण (वैयिĉक), ÿाÅयापक िवīाथê
परÖपर संवाद, गुणव°ा सूचना ( िश±क), अËयासøमाची िविवधता , शै±िणक
ÿितķा वगाªचा आकार, कåरयर ची तयारी , øìडा कायªøम िवīाथê िøयाकलाप
(सामािजक जीवन) , सामुदाियक सेवा, सुिवधा आिण उपकरणे, Öथान शारीåरक
Öवłप ( कॅÌपस), कॅÌपसमधील िनवासÖथान, मैिýपूणª काळजी घेणारे वातावरण,
धािमªक वातावरण, सुरि±त पåरसर, खचª /आिथªक मदत.
• आिथयामन (१९९७) यांनी िवīापीठा¸या शै±िणक सेवांचे परी±ण करÁयासाठी
आठ वैिशĶ्यांचा वापर केला. िवīाÃयाªला चांगले िशकवणे, िवīाÃया«¸या
सÐलामसलत साठी िश±कांची उपलÊधता, úंथालय सेवा, संगणकìय सुिवधा,
मनोरंजन सुिवधा, वगाªचा आकार, आिण िवषयाची अडचण , आिण िवīाÃया«वरील
कामाचा ताण.
• िलए टेल यांनी ÖपĶ केले कì गुणव°ेचे अनुभव चल आहेत- शाळेबĥल ची एकूण
छाप आिण िश±ण गुणव°ेची एकूण छाप हे समाधानाचे अंदाज लावÁयासाठी
िनणाªयक चल आहेत.
• बु³स (२००५) यांनी िवīापीठा¸या गुणव°ेचे मूÐयांकन करÁयासाठी खालील
िनकषांची िशफारस केली. ÿितķा, ÿाÅयापकां¸या संशोधनाची उÂपादकता आिण
िवīाÃया«चे शै±िणक अनुभव आिण पåरणाम ºयामÅये कायªøमाची पåरणामकारकता
िवīाÃया«चे समाधान, िवīाथê पåरणाम यांचा समावेश होतो.
• संगीता एट. अल (२००४) ने पाच घटक रचना ल±ात घेतÐया. ±मता, वृ°ी,
सामúी, िवतरण, िवĵसनीयता,
• हडीकोएमोरो यां¸या अनुभवजÆय संशोधनात खालील पाच पåरणाम ओळखले-
शै±िणक सेवा, तÂपरता आिण चौकसता , योµय आिण िनÕप± मूतª आिण सामाÆय
वृ°ी .
• ओवािलया आिण ॲिÖपन वॉल (१९९६) यांनी खालीलÿमाणे सहा आयामांची
िशफारस केली: मूतª ता, शमता, वृ°ी, िवतरण आिण िवÔ वसनीयता. munotes.in

Page 38

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
38 लेखक (रमÍया एट. अल २००७) हे सूचीबĦ पåरणामांचे िवĴेषण कłन खालील
िनÕकषा«वर पोहोचले आहेत.
१. िविवध संशोधकांनी िवकिसत केलेÐया आिण वापरलेÐया सेवे¸या गुणव°े¸या
पåरणामांमुळे ल±णीय समानता आिण फरक देखील आहेत.
२. ÿÂयेक िवकिसत पåरमाणे अिĬतीय आहेत. Âयामुळे सेवा गुणव°े¸या पåरणामांचा
एकही संच असा नाही जो सवª ÿकार¸या सेवा गुणव°े¸या संशोधनासाठी लागू आिण
योµय आहे या गृिहतकाला समथªन देतो.
३. सेवा गुणव°ेचे पåरमाण úाहक संशोधनाची उिĥĶे, संÖथा पåरिÖथती वातावरण
आिण वेळ यानुसार सेवा गुणव°ेचे पåरमाण बदलते.
४. ÿÂयेक अËयासासाठी िनवडलेले सवª पåरमाणं úाहकां¸या वेगवेगÑया धारणा आिण
अपे±ा पूणª करÁयासाठी तयार केÐया आहेत.
५. ÿÂयेक पåरमाण समजावून सांगÁयासाठी वापरÐया जाणाöया संशोधना¸या
उĥेशानुसार आिण úाहक गटानुसार बदलतात.
६. वापरलेले सवª पåरमाण गुणाÂमक आिण सं´याÂमक अविचत यान…….सह Öवीकायª
आिण योµय आहेत.
७. आवÔयक बदल न करता सवª ÿकार¸या सेवा गुणव°े¸या संशोधनासाठी पåरणामे
लागू असÐयास हरकत नाही.
८. सेवा गुणव°ेचे पåरमाण ओळखÁयाचा सवō°म मागª Ìहणजे úाहकांना िवचारणे .
९. सेवा गुणव°े¸या सवª आयामांचा एका सव¥±णा खाली अËयास करणे श³य नाही.
गािवªन १९८८ यांनी गुणव°ेचे नऊ पåरमाण सूचीबĦ केले- कामिगरी वैिशĶ्ये,
िवĵासाहªता, अनुłपता, िटकाऊपणा, सेवा, ÿितसाद, सŏदयªशाľ, आिण किथत गुणव°ा
जी पुढील त³Âयात िदली आहे.
तĉा १.१ गुणव°ेचे परीमाण पåरमाण Óया´या पåरमाण Óया´या कामिगरी उÂपादनाची ÿाथिमक कायªरत वैिशĶ्ये कामिगरी उÂपादनाची ÿाथिमक कायªरत वैिशĶ्ये वैिशĶ्ये मूलभूत कायाªसाठी असलेली उÂपादनाची दुÍयम वैिशĶ्ये िवĵसनीयता िनिदªĶ कालावधीत उÂपादना¸या अयशÖवी होÁयाची श³यता अनुłपता उÂपादनाचे भौितक आिण कामिगरी वैिशĶे तपशील िकती ÿमाणात पूणª करतात. munotes.in

Page 39

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
39 िटकाऊपणा उपयुĉ उÂपादना¸या आयुÕयाचे मोजमाप सेवा ±मता सुलभता, वेग, िवनăता आिण दुŁÖतीची ±मता सŏदयªशाľ उÂपादन कसे िदसते, कसे वाटते, Åविन, चव िकंवा वास अशा वैयिĉक ÿाधाÆया¸या बाबी. अनुभवलेली गुणव°ा ÿितमा, āँडचे नाव िकंवा जािहरातéवर आधाåरत गुणव°ा, उÂपादन गुणधमª आहे Óयिĉिनķ मूÐयांकन ठरते.
Âयांनी सूिचत केले कì हे पåरमाण उÂपादनां¸या गुणव°ेचे आिण सेवेचे मूÐयांकन
करÁयासाठी वापरले जाऊ शकतात.
३.२.२ उ¸च िश±णातील गुणव°ा पåरमाण Ìहणजे काय?:
āीसलँड आिण करी (२००१) यांनी गुणव°ेला िवīाÃया«¸या समाधानाचा मानदंड मानला,
ºयामÅये समाधानकारक रीतीने अमूतª सेवा ÿदान करणे आिण úाहकांचे मूÐय वाढिवणे
समािवĶ आहे. एकूण गुणव°ा ÓयवÖथापन (७ QM मÅये िश±णा¸या गुणव°ेचा चे तीन
®ेणéमÅये वगêकरण केले आहे.. १) उÂपादन २१) पåरमाणे ३) सॉÉटवेअर पåरमाणे ३)
सेवा पåरमाणे आवÔयक फेरबदलासह या पåरमाणाची वैिशĶ्ये आिण एस पी नवाल
(१९९६) Ĭारे िश±णा¸या सवª Öतरांवर लागू आहेत.
१) उ¸चिश±ण उÂपादनातील गुणव°ेचे उÂपादन पåरमाण अŀÔय मान आिण मूतª आहे
आिण सामाÆयतः िश±ण ÿणाली¸या गुणव°ेचे मूÐयांकन करÁयासाठी मापदंड Ìहणून
वापरले जाते. आिलया आिण िÖपन वाल िश±णातील उÂपादना¸या गुणव°ेला Æयाय
देÁयासाठी सहा आयाम सादर करतात जे पुढील ÿमाणे आहेत. कामिगरी, वैिशĶ्ये,
िवĵसनीयता, अनुłपता, िटकाऊपणा, सेवा ±मता,
तĉा १.२ िश±णातील गुणव°ेचे उÂपादन पåरमाण पåरमाण िश±णातील Óया´या कामिगरी िवīाÃया«साठी आवÔयक ÿाथिमक ²ान वैिशĶ्ये िवĵसनीयता दुÍयम/ पूरक ²ान आिण कौशÐय िशकलेले ²ान कौशÐय िकती ÿमाणात अचूक आिण अīयावत आहे. अनुłपता संÖथाÂमक कायªøम/ अËयासøम व िकती ÿमाणात Öथािपत मानके, योजना आिण आĵासने िटकाऊपणा िशकÁयाची सखोलता सेवा±मता एखादी संÖथा úाहकां¸या तøारी िकती चांगÐयाÿकारे हाताळते. munotes.in

Page 40

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
40 2) उ¸च िश±णातील गुणव°ेचे सॉÉटवेअर पåरमाण हे अमूतª उÂपादन आहे आिण
सामाÆय िश±ण आिण िवशेष िश±णाशी अिधक सुसंगत मानले जाते. आलीया
अिÖपन वाल यांनी नऊ पåरमाणे सादर केली- अचूकता, िवĵासाहªता, कायª±मता,
एकाÂमता, उपयोिगता, देखभाल ±मता, चाचणी ±मता, िवÖतार ±मता, सुवाĻता,
पुन: उपयोिगता आिण कायª करÁयाची ±मता.
तĉा १.३ िश±णातील गुणव°ेचे सॉÉटवेयर पåरमाण पåरमाण िश±णातील Óया´या अचूकता . िनिदªĶ आवÔयकता कायªøम / अËयासøम िकती ÿमाणात पालन करतो िवĵसनीयता िशकलेले ²ान / कौशÐय ºया ÿमाणात अचूक आिण अīयावत आहे. कायª±मता िशकलेले ²ान / कौशÐय ते िवīाÃया«¸या भिवÕयातील कåरअर साठी िकती ÿमाणात लागू आहे सचोटी अनिधकृत पोहोच पासून वैयिĉक मािहती िकती ÿमाणात सुरि±त आहे. उपयोिगता अÅययनातील सुलभता आिण वगाªतील संÿेषणाचे ÿमाण देखभाल ±मता एखादी संÖथा úाहकां¸या तøारी िकती चांगÐयाÿकारे हाताळते चाचणी ±मता परी±ा िकती ÿमाणात अËयास िवषयाचे ÿितिनिधÂव करतात िवÖतारक ±मता लविचकता हÖतांतåरत ±मता िशकलेले ²ान/ कौशले इतर ±ेýात िकती ÿमाणात लागू होते.
३) उ¸च िश±णातील गुणव°ेचे सेवा पåरमाण: उÂपादन िकंवा सॉÉटवेअर ÿमाणे सेवा
संúिहत केÐया जाऊ शकत नाहीत. Âया नाशवंत आहेत. ते ÿिøया सार´या
आहेत. िश±णामÅये सेवा अिनवायªपणे शै±िणक ÿिøयांचा संदभª देते. वािलया आिण
अिÖपन वाई यांनी दज¥दार उ¸च िश±णा¸या सेवा पåरमाणाची सवªसमावेशक यादी
िदली आहे. िवĵासाहªता, ÿितसाद ±मता , úाहकांना समजून घेणे, ÿवेश स±मता
सौजÆय, सौजÆय संÿेषण, िवĵसनीयता, सुर±ा, मूतª कामिगरी, पूणªÂव
लविचकता, िनवारण इÂयादी
तĉा १.४ िश±णातील गुणव°ेचे सेवा पåरमाण पåरमाण िश±णातील Óया´या िवĵसनीयता िश±ण िकती ÿमाणात योµय, अचूक आिण अīयावत आहे. एखादी संÖथा िकती ÿमाणात आपली आĵासने munotes.in

Page 41

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
41 पाळते. शै±िणक ÿिøयेमÅये िकती सातÂय आहे. ÿितसाद िवīाÃया«ना मदत करÁयासाठी िश±कां¸या इ¸छा आिण तÂपरता úाहकांना समजून घेणे िवīाÃया«ना आिण Âयां¸या गरजांना समजून घेणे ÿवेश मागªदशªन आिण सÐÐयासाठी कमªचारी िकती ÿमाणात उपलÊध आहेत. ±मता िश±कांचे सैĦांितक आिण Óयावहाåरक तसेच इतर सादरीकरण कौशÐय सËयता िवīाÃया«बĥल भाविनक आिण सकाराÂमक ŀिĶकोन संवाद िश±क आिण िवīाथê वगाªत िकती चांगला संवाद
साधतात? िवĵसनीयता संÖथे¸या िवĵासाहªतेचे ÿमाण सुर±ा मािहतीची गोपनीयता मुतª उपकरणे आिण साधनांची पुरेशी उपलÊधता कामिगरी िवīाÃया«साठी आवÔयक ÿाथिमक ²ान/ कौशÐये पूणªÂव पूरक ²ान आिण कौशÐये इतर ±ेýात िकती ÿमाणात
लागू होतात िनवारण एखादी संÖथा úाहकां¸या तøारी िकती चांगÐयाÿकारे हाताळते आिण समÖया सोडिवते
िश±णातील गुणव°े¸या तीनही ŀिĶकोनाचे िवÔ लेषण केÐयानंतर अविलया आिण
अिÖपनवॉल यांनी दज¥दार िश±णासाठी सहा आयामांसह एक वैचाåरक आराखडा सादर
करÁयाचा ÿयÂन केला- मुतªता, ±मता ŀĶीकोन सामúी िवतरण आिण िवĵासाहªता हे
पåरमाण िश±णातील गुणव°ा सुिनिIJत करÁयासाठी संबंिधत ±ेýाचे सूचक आहेत..
तĉा १.५ िश±णातील गुणव°ा पåरमाणे मूतª पुरेशी उपकरणे/ सुिवधा आधुिनक व उपकरणे/ सुिवधा ÿवेशाची सहजता, िदसायला आकषªक वातावरण, पूरक सेवा ±मता पुरेसे शै±िणक कमªचारी, सैĦांितक ²ान पाýता Óयावहाåरक ²ान अīयावत अÅयापन कौशÐय संवाद वृ°ी िवīाÃया«¸या गरजा समजून घेणे मदत करÁयाची इ¸छा मागªदशªन आिण स°ा यांसाठी उपलÊधता आशय िवīाÃया«¸या भिवÕयातील नोकöयांसाठी अËयासøमाची समथª कथा पåरणामकारकता ÿाथिमक ²ान आिण कौशÐये, पåरपूणªता संगणकाचा वापर, संÿेषण कौशÐय आिण कायªसंघ िव²ानाची लविचकता संकåरत िशÖतबĦ munotes.in

Page 42

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
42 िवतरण ÿभावी सादरीकरण, अनुøम , कालातीत सातÂय परी±ेचा िनÕप±ता, िवīाÃया«कडून अिभÿाय, िवīाÃया«ना ÿोÂसाहन देणे. िवĵसनीयता िवÔ वासाहªता योµय पुरÖकार देणे, वचने पाळणे Åयेय गाठणे तøारी हाताळणे समÖया सोडवणे
गोʼnूस (2000) हा चांगÐया मानÐया गेलेÐया सेवे¸या गुणव°े¸या साथ िनकषांचे संकलन
सादर करतो. तो असा दावा करतो कì हे िनकष उपलÊध अËयास आिण वैचाåरक कायª
यांचे एकýीकरण आहे.
१) Óयावसाियकता आिण कौशÐये: सेवा पुरवÁया कडे úाहकां¸या समÖयेचे
िनराकरण करÁयासाठी आवÔयक ²ान आिण कौशÐय असतात..
२) वृ°ी आिण वागणूक: सेवा कमªचारी úाहक आिण Âयां¸या समÖयांबĥल िचंतीत
असतात..
३) ÿवेश योµयता आिण लविचकता: सेवेत ÿवेश िमळिवणे…… आहे आिण ÿदाता
úाहकां¸या मागÁया आिण इ¸छा यां¸या…. जुळवून घेÁयास तयार आहे.
४) िवĵसनीयता आिण िवĵासाहªता : आĵासने पाळÁयासाठी आिण úाहकाचे
सवō°म िहत ल±ात घेऊन काम करÁयासाठी úाहक हा ÿदाÂयावर अवलंबून राहó
शकतात.
५) सेवा पुनÿाªĮी : जेÓहा जेÓहा काहीतरी चूक होते तेÓहा तेÓहा ÿदाता नवीन Öवीकायª
उपाय शोधÁयासाठी कारवाई करेल..
६) सेवाकेप: सभोवतालचे भौितक आिण पयाªवरणाचे इतर पैलू सकाराÂमक अनुभवास
समथªन देतात.
७) ÿितķा आिण िवĵासाहªता : सेवा ÿदाता Âयावर िवĵास ठेवला जाऊ शकतो.
पैशासाठी पुरेसे मूÐय देतो आिण मूÐयांना…. असतो. जे úाहक शेअर कł
शकतात. सेवां¸या संकÐपनाÂमक आकलनासाठी या सामाÆय गुणव°ेचे पåरणाम
आिण िनकाल महÂवाचे असले तरी ते पुरेसे नसतील, कारण ÿÂयेक िविशĶ
पåरिÖथतीत गुणव°ेचा अËयास करणे महßवाचे आहे. पåरणामी िविशĶ
पåरिÖथतीसाठी िवकिसत केलेÐया िविशĶ गुणव°े¸या पåरमाणांसह सामाÆय
गुणव°े¸या पåरमाणांना पूरक करणे बहòदा मौÐयवान असते.
३.३ गुणव°ा सुधारणा ÿिøया ३.३.१ शै±िणक कायªøमाची उिĥĶे:
कायªøमाची शै±िणक उिĥĶ ही Óयापक िवधाने आहेत ची कåरअर आिण Óयावसाियक
कामिगरीचे वणªन करतात जे कायªøम पदवीधरांना साÅय करÁयासाठी तयार करत आहेत. munotes.in

Page 43

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
43 िवīाÃया«चे पåरणामही अशी िवधाने आहेत जी िवīाÃया«ना काय माहीत असणे अपेि±त
आहे िकंवा ते कł शकतील असे वणªन करतात. जेÓहा ते शै±िणक कायªøम पूणª करतात
िकमान िवīाÃयाª¸या िनकाला पे±ा चार ÿकार वेगळे असतात
I) िविशĶतेचे ÿमाण
ii) घटकांची भूिमका
iiii) मूÐयांकनाचा उĥेश
iv) मािहती संकलनाचे चø
िविशĶतेचे ÿमाण:
कायªøमाचे पदवीधर िविवध कåरअर/ कामा¸या वातावरणात जातात. पदवीधर शाळा,
उīोग Óयवसाय उīोजक व िøयाकलाप लÕकरी इÂयादी जेथे पदवीधर आपले अÅययन
ÿदिशªत करतात. ( Âयांनी पदवीपय«त जे िशकले आहे) ते मोठ्या ÿमाणात बदलू शकते
Ìहणजेच उिĥĶे ÿदिशªत करÁयासाठी ÿोúाम¸या पदवीधरांसाठी कोणतेही समान वातावरण
नाही. पåरणामी कायªøमाची शै±िणक उिĥĶे संकुिचत पĦतीने पåरभािषत करणे
ÿिøयेसाठी ÿितकूल आहे. कायªøमाची शै±िणक उिĥĶे, Âयां¸या Öवłपानुसार
िवÖतृतपणे सांिगतलेली आहेत आिण Âयांची संि±Į Óया´या केली जाऊ नये याउलट
बहòतेक वेळा िवīाÃया«चे िनकाल िवīाÃया«¸या सामाियक अनुभवांचे पåरणाम असतात.
िनवडक अËयासøमाची मयाªिदत सं´या वगळता, सवª िवīाÃया«ना समान अËयासøमाचा
अनुभव येतो. हे पåरमाण पूणª झाले आहे िक नाही हे समजून घेÁयासाठी मोजता येÁयाजोगे
कायªÿदशªन िनद¥शक िवकिसत करणे महßवाचे आहे. चे पåरमाण पूणª करÁयासाठी
आवÔयक कायªÿदशªन ओळखतात. कामिगरी िनद¥शक कांची उपलÊधी पुरावे याĬारे पुिĶ
योµय असावी.घटकाची भूिमका:
कायªøमाचे घटक ( भागधारक) ते आहेत. ºयांना कायªøमा¸या यशामÅये िनिहत Öवाथª
आहे. उिĥĶे िनिIJत करÁयात आिण Âयांचे पुनरावलोकन करÁयात घटकांची भूिमका
कायªøमा¸या गरजा पूणª करÁयासाठी आवÔयक आहे. एखादी वाद घालू शकतो कì
िवīाथê-पालक समुदाय हे कायªøमाचे घटक आहेत. उिĥĶे ÿÖथािपत करÁया¸या
ÿिøयेसाठी कायªøम सामाÆयतः िनयुĉì माजी िवīाथê, ÿाÅयापक आिण कदािचत
पदवीधर शाळांकडे पाहतो जेÓहा कायªøमा¸या पदवीधरांना Âयां¸या कåरअरमÅये यशÖवी
होÁयासाठी कोणÂया गोĶीची आवÔयकता असेल ते ठरवते ( कायªøम शै±िणक उिĥĶे)
िवīाÃया«¸या िनकालासाठी िवīाÃया«ना पदवीनंतर उिĥĶे करÁयासाठी आिण ते पåरणाम
अËयासøम आिण सह अËयास िøयाकलापांमÅये कसे समाकिलत केले जातील हे
िनकाल….. करÁयासाठी ÿाÅयापक हे ÿाथिमक भागधारक आहेत. जरी……. माÆयता
देणाöया संÖथांनी िविशĶ पåरमाण अिनवायª केले….. तरी कायªøमाचे पåरणाम कायªøम
आिण संÖथाÂमक Åयेयांचे देखील ÿितिनिधÂव करतात. याची खाýी असणे आवÔयक
Ôयक क आहे. अËयासøम हा ÿाÅयापकाचा Öवत:चा असतो. याचा अथª असा नाही कì
अËयासøमा¸या िवकासामÅये कायªøम सÐलागार मंडळाची अथªपूणª भूिमका असू शकत
नाही. तर शेवटी पåरणाम मोजता येÁयाजोµया पĦतीने पåरभाषीत व आिण संरिचत करणे ही munotes.in

Page 44

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
44 िश±कांची जबाबदारी आहे. शेवटी उिĥĶे साÅय करÁयासाठी समथªन देणारे पåरणाम साÅय
करणारे अËयासøम असावे.
मूÐयाकनाचा उĥेश:
कायªøमातील घटकांनी पुरवलेÐया मािहतीनुसार शै±िणक कायªøमाची उिĥĶेिव… केली
जातात. घटकांना समावेश करÁयाचा उĥेश हा आहे कì, वतªमान कायªøमाची शै±िणक
उिĥĶे Óयवसाय आिण कायªøमाशी सुसंगत आहेत कì नाही हे ठरवते आिण अÅययनातील
बलÖथाने आिण कमकुवतपणा ओळखणे िक जो िश±णामÅये कायªøम सुधारÁयासाठी
कृतीचा ľोत Ìहणून काम करेल.
मािहती संकलनाची चøे:
उिĥĶांचे ÿचलन करÁयासाठी मािहती संकलन कायªøमाĬारे िवकिसत केलेÐया चøांवर
आिण ºया दराने िशÖत बदलत आहे Âयानुसार पåरणामां¸या मूÐयांकनापे±ा कमी वेळा
(उदा. दर तीन वषा«नी) होऊ शकते. तथािप, िवīाÃया«¸या िनकालांचे मूÐयांकन अिधक
वारंवार, सातÂयाने केले जावे. याचा अथª असा नाही कì ÿÂयेक वषê ÿÂयेक िनकालावर
मािहती गोळा केली पािहजे. तथािप हे महßवाचे आहे कì कायªøमा¸या मािहती
संकलनासाठी एक पĦतशीर ÿिøया िवकिसत करतात. जी ÿिøया कालांतराने सवª
सुरळीत करते. ÿÂयेक शै±िणक वषाªत मयाªिदत सं´ये¸या िनकालांवर ल± क¤िþत केÐयाने
कायªøमाला सहा वषाª¸या माÆयता चøासाठी मािहती संकलन आिण मूÐयमापन आिण
सुधारणांचे दोन िकंवा तीन चø करणे श³य होईल. याचा अथª असा आहे कì ÿÂयेक
िनकालासाठी ÿÂयेक िवīाÃयाªकडून मािहती गोळा करणे आवÔयक नाही आिण कोणÂयाही
वषाªत सवª ÿाÅयापकांना मािहती संकलन ÿिøयेत सहभागी होÁयाची आवÔयकता नाही.
पदवीधर यशाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी घटकां¸या गरजा समजून घेणे (कायªøमाचे शै±िणक
उिदĶे आिण Âया गरजा पुणª करÁयासाठी ²ान आिण कौशÐयांसह िवदयाÃया«ना तयार
करणे हे सातÂयपूणª सुधारणा ÿिøयेचा पाया आहे दोÆहéसाठी पĦतशीर ÿøìयेत मूÐयांकन
आिण मूÐयमापन आवÔयक आहे दोÆहéमधील फरक समजून घेतला तर कायªøमासाठी
सवō°म कायª करणाöया ÿिøया िवकिसत करÁयात मदत करते.
२. कायªøमाची उिĥĶे (PD):
कायªøमाची उिĥĶे िनकष आिण मानक Öथािपत करतात ºयां¸या िवरोधात कायªøमाची
कामिगरी िनधाªरीत केली जाऊ शकते तुÌहाला कायªøम घटकांची Åयेय आिण उिĥĶे
ओळखणे आवÔयक आहे िकंवा तुम¸या योजनेचे आंतरिनरसन करावे लागेल. लॉिजक
मॉडेÐस हे एक उपयुĉ साधन आहे जे तुÌहाला हे करÁयासाठी मदत कł शकेल
उिĥĶ Ìहणजे ÿाĮ होणाöया पåरणामांचे आिण ते कोणÂया पĦतीने साÅय केले जातील याचे
वणªन करणाटी िवधाने एकच Åयेय साÅय करÁयासाठी तुÌहाला सहसा अनेक उिĥĶांची
आवÔयकता असते .
• उिĥĶे अशी असावीत. munotes.in

Page 45

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
45 • िविशĶ: 'कोण’, ‘काय’ आिण ' कुठे’ यांचा समावेश असा यश मोजÆया¸या समÖया
टाळÁयासाठी फĉ एका िøयापदाचा वापर करावा.
• मोजÁयायोµय: 'िकती’ बदल अपे±ीत आहे यावर ल± क¤þीत
• संबंिधत: कायªøमा¸या / उिĥĶांशी थेट संबंिधत
• कालबदध: उिĥĶे ‘केÓहा ' साÅय होतील यावर ल± क¤þीत करणे.
उिĥĶ ÿिøया िकंवा पåरणाम देणारे असू शकतात.
ÿिकयेची उिĥĶे:
कायªøमा¸या अंमलबजावणीचा भाग Ìहणून िवतåरत केÐया जाणाöया िकयाकलाप / सेवा/
नीतीचे वणªन करता ÿिøयेची उिĥĶे Âयां¸या Öवभावानुसार सहसा अÐपकालीन असतात.
पåरणाम उिĥĶ:
लिàयत लोकसं´येमÅये िकंवा कायªøमात अंितम पåरणामामÅये कायªøमाचा इि¸छत ÿभाव
िनिदĶ तुम¸या कायªøम/ उपøमा¸या तुम¸या लिàयत लोकसेवेला काय कळेल िकंवा ते
कŁ शकतील यावर पåरणामान चे उिĥĶ क¤þीत आहे .
पåरणाम उिĥĶे अÐपकालीन मÅयवतê िकंवा दीघªकालीन असे वगêकृत केली जाऊ
शकतात. चांगले िलहीलेली आिण ÖपĶपणे पåरभािषत तुÌहाला तुम¸या कायªøमात उिĥĶे
साÅय करÁया¸या िदशेने तुम¸या ÿगतीचे िनåर±न करÁयास मदत करतील . अÐप
मुदती¸या िनकालाची उिĥĶे Ìहणजे काही िøयाकलाप िकंवा हÖत±ेप (उदा. ²ान ,
कौशÐये आिण वृ°éमधील बदल) लागू केÐयानंतर तुम¸या लिàयत लोकसं´येतील
ÿारंिभक अपे±ीत बदल मÅयवतê पåरणाम उिĥĶे अंतåर पåरणाम आहेत जे िदघªकाल हे
उिĥĶे (उदा. वतªन, िनयम आिण धोरणातील बदल गाठा िदशेने ÿगतीची भावना देतात.
कायªøम काही काळ लागू केÐयानंतरच दीघªकालीन उिĥĶे साÅय केली जातात. (मृÂयुदर
िवकृती, जीवनमानातील बदल ) िटप उिĥĶे ही कायªøमा¸या यादीपे±ा िभÆन असतात.
उिĥĶे Ìहणजे असे िवधाने जे साÅय कराय¸या पåरणामांचे वणªन करतात आिण
कायªøमां¸या उिĥĶां¸या िदशेने ÿगतीचे िनåर±ण करÁयास मदत करतात. उपøम
कायªøमाचा भाग Ìहणून घडणाöया ÿÂय± घटना.
३.३ अËयासøमाची उिĥĶे (CO) अËयासøमाचे उिĥĶे हे वणªन करते कì एक ÿाÅयाÂमक सदÖय अËयासøमात काय
समािवĶ करेल ते सामाÆयत: उिĥĶां¸यापे±ा कमी आिण िवīाÃयाª¸या अÅययना¸या
पåरणामांपे±ा Óयापक असतात. उिĥĶां¸या उदाहरणामÅये यांचा समावेश होतो.
• िवīाÃया«ना कला इितहासा¸या ऐितहािसक उÂप°ीची समज िमळेल. munotes.in

Page 46

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
46 • िवīाथê २० Óया शतकातील भारतीय सािहÂयातील मु´य कायाªचे वाचन आिण
िवĴेषण करतील.
• िवदयाथê िविवध ÿमुख िनयामक संÖथांचा अËयास करतील.
३.३.४ िश±णातील गुणव°ा सुधारÁयासाठी धोरणे:
िश±णातील गुणव°ा सुधारÁया¸या संदभाªत डाऊनी यांनी गुणव°ा िफट Āेमवकª सुचिवले
आहे ºयानुसार िश±णातील एकूण गुणव°ा ÓयवÖथापनासाठी धोरण तयार करÁयासाठी
तीन मुलभूत बाबéचा समावेश आहे जे खालीलÿमाणे आहेत.
i) संÖथेचे उĥेश आिण Åयेय ÖपĶपणे सांगणे.
ii) ÿणाली¸या िवचारांसह योµय संरचनाÂमक वैिशĶे सुिनिIJत करणे.
iii) भागधारकांमÅये मजबूत संबंध ÿÖथािपत करणे.
गुणव°ा सुधारÁयासाठी ÿयÂन करणाöया संÖथेसाठी संÖथेचे Åयेय आिण उिĥĶ ÖपĶपणे
समजणे आवÔयक घटक आहे. या संदभाªत चार दज¥दार पåरसरांकडे ल± देणे आवÔयक
आहे . úाहकाकडे ल± क¤þीत करणे समिजक Åयेय आिण ŀिĶ उĥेशांची िÖथरता आिण
सातÂयपूणª सुधारणा ÿÂयेक पåरसराची खालीलÿमाण करते.
१) úाहक आिण Âयांचा गरजा:
संÖथा कोणताही असो úाहक हा नेहेमीच एक अितशय महßवाचा घटक मानला जातो .
ºयाकडे आमचे काळजीपूवªक ल± देणे आवÔयक आहे. कामातील अड थळा मानता येणार
नाही आिण िवशेष कोणÂयाही शै±िणक संÖथेत िवīाथê हे िश±कांचे úाहक असतात आिण
िश±क हे शाळेतील अिधकाöयांचे úाहक असतात . िवīाथê हे सवाªत महÂवाचे úाहक
आहेत, Âयामुळे Âयां¸या पूणª करÁयासाठी काम करणे हे आमचे ÿाधÆय असले पाहीजे.
िवīाÃयाªना ÿभावीपणे सेवा देÁयासाठी , आपÐयाला ते पूणªपणे जाणून घेणे आवÔयक
आहे.
कानोने सुचिवÐयाÿमाणे- संÖथेची (आिण शै±िणक संÖथा) गुणव°ा वाढवणे (िललरम
आिण कानो, १९८९) úाहसकां¸या अपे±ा आिण उÂकंठा यावर गुणव°ा पåरभािषत केली
जाते असे Âयांचे मत आहे . िवदयाÃया«चे आनंददायी आिण उÂसाह आिण िश±कांचे Âयां¸या
कामातील समाधान व आनंदाची भावना यामुळे आपÐया िश±ण पदधतीत गुणव°ा िटकून
राहते.
२) सामाियक Åयेय आिण ŀĶी:
उ¸च िश±ण ÿणालीमÅये गुणव°ा सुधारÁयासाठी ÿÂयेक संÖथेचे Åयेय आिण ŀĶी साÅय
करणे आवÔयक आहे. िमशन िवधान असे असावे ते úा×क आिण पुरवठादाराबĥल ÖपĶपणे
नमूद करते सामाियक ŀĶी या अथाªने अिधक महßवाची आहे. कì ती सवª भाग
भागधारकांना एक समान ओळख आिण िनयती¸या भाव भोवती एकý बांधते (स¤ज एट अल
२०००) munotes.in

Page 47

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
47 ३) उĥेशाची िÖथरता:
डेिमंग (१९८२) यांनी Âयां¸या १४ मुīापैकì पिहÐया मुद्īांमÅये संÖथे¸या शालेय ५०
उिĥĶां¸या िदशेने िÖथरता िनमाªण करÁयाचे िमशन िवधान तयार समथªन केले संÖथेचे
िमशन िवधान अंितम झाÐयानंतर आम¸या कृती िकंवा योजनांमÅये, िवधाने ÿितिबंिबत
करणे महÂवाचे आहे.
िमशन िवधान तयार करÁयापे±ा िमशन िजवंत ठेवणे कठीण आहे. हे हे ÿाÅयापकां¸या
उज¥वर ल± क¤िþत करÁयात मदत करते. Åयेयाची जाणीव असणे िकंवा उिĥĶांची िÖथरता
असणे Ìहणजे कमªचाöयातील ÿÂयेक सदÖय संÖथे¸या उिĥĶां बĥल उÂकट आहे आिण तो
िनणªय सुिनिIJत करÁयाची वचनबĦता आहे
३.४ उ¸च िश±ण गुणव°ा ÓयवÖथापनाचे समकालीन फायदे ३.४.१ समकालीन ŀĶीकोन :
िविवध समकालीन ŀĶीकोन आहेत
ºयातून Óयावसाियक गुणव°ा ÓयवÖथापनाकडे असे पाहतात:
१) कायाªÂमक ŀĶीकोन
२) िवपणन ŀĶीकोन
३) कृतीयुĉ ŀĶीकोन
४) अिभयांिýकì ŀĶीकोन
५) उÂपादन ŀĶीकोन
६) पुरवठा चक ŀĶीकोन
गुणवतोचा मागª शोधणे सोपे िकंवा गुळगुळीत कठोर पåर®म नाही . तसेच कठोर पåर®मा¸या
चांगÐया कालावधीसाठी संघषª नाही .ÓयवÖथापकाने संÖथे¸या आतील िकंवा बाहेरील
कोणाशी तरी संपकª साधला पािहजे आिण Âयां¸या कÐपना जागून घेतÐया पाहीजे . फॉÖटर
(२०१७) ¸या मते एकूण गुणव°ा ÓयवÖथापन साÅय करÁयाची गुŁिकÐली कमªचाöयांना
संपूणª संÖथेमÅये उÂपादन ÿिøया सुधारÁयासाठी. अिधकार आिण जबाबदारीसह स±म
बनिवणे आहे . तथािप एखादया संÖथेने आपÐया कमªचाöयांना स±म बनवÁयाआधी Âयांना
िविशĶ कामासाठी योµय दजाªचे साधन सुसºज करणे आवÔयक आहे. शै±िणक संÖथांमÅये
बौिĦक त², योµय नोकöयांसाठी योµय पाýता असलेले लोक असणे आहे, जेणेकłन योµय
Óयिĉला योµय िठकाणी योµय कामासाठी िनयुĉ केले जाईल, ऊजाª ąोतापासून
िशकÁयासाठी ÓयवÖथापनाने Âयांना िमळू शकणाöयाचा सवा«ना पोहÁया¸या ÿिøयेत
सामील केले पाहीजे. डालगाडª आिण कांजी (२००९) यांनी असा युĉìवाद कì एखादया
संÖथेला एक ÿभावी गुणव°ा ÓयवÖथापन कायªøम असÁयासाठी Âयांनी कमªचारी िवकास
धोरणे केली पाहीजेत. आिण Âयांची अंमलबजावणी केली पाहीजे. नोकरीचे पुनÿिश±ण munotes.in

Page 48

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
48 चालू ठेवावे. ÿिशि±त सशĉ कमचाöयां¸या संघासह सशľ संÖथा उ¸च दजाª¸या वÖत
आिण सेवांचे उÂपादन करÁयास स±म असेल. ÓयवÖथापन नोक रीसाठी आवÔयक
असलेले िश±णांनी कौशÐय लàय Öतर िनिIJत केले पाहीजेत आिण काहीही असले तरी
धोरणांचे पालन केले पाहीजे . गुणव°ा ÓयवÖथापनेचे मुĥे करÁयासाठी केवळ कामगाररांना
रॅÆक आिण फाइल करÁयासाठी सोडले जाऊ नयेत. संÖथेचे शीषª ÓयवÖथापने¸या
वचनबĦते¸या अभावामुळे गुणव°ा ÓयवÖथापन कायªøम अनेकदा अयशÖवी होतात.
३.४.२ उ¸च िश±ण गुणव°ा ÓयवÖथापनेचे समकालीन फायदे:
ÿÂयेक संÖथे¸या िदघªकालीन यशासाठी गुणव°ा ÓयवÖथापन हा अÂयंत महÂवाचा घटक
आहे गुणव°ा ÓयवÖथापन आिण संÖथाÂमक कामिगरी यां¸यातील दुÓयांवर फार जोर िदला
जाऊ शकत नाही एखादया कंपनीला वÖतू आिण सेवा या दोÆही उīोगांमधील गुणव°ा
ÓयवÖथापनातून बाजारपेठेतील ित¸या ÿितÖपÅयाªपे±ा िविशĶ ÖपधाªÂमक फायदा िमळतो
एखादया संÖथेला गुणव°ा ÓयवÖथापन पातळीवर बाजारातील भाग (वाटा) देिखल
िमळिवता येतो. िकंवा गमावला जाऊ शकतो . Ìहणजे जर एखादया संÖथेची गुणव°ा
ÓयवÖथापन ÿिøया खराब असेल
तर बाजारपठेतील िहÖसा गमावला जातो आिण याउलट जर Âयाचे गुणव°ा ÓयवÖथापन
चांगले असेल तर, बाजारातील िहÖसा िमळवला जातो .
Âयामुळे कोणÂयाही िववेकì संÖथेसाठी गुणव°ा ही ÖपधाªÂमक ÿाधाÆय असते कोणÂयाही
उ¸च िश±णसंÖथेचे अिÖतÂव आिण वाढ केवल गुणव°ा ÓयवÖथापन अवलंबूने असते
गुणव°ा ÓयवÖथापन úाहका गरजा पूणª करते Öपधाª पूणª करते, सतत सुधारणा करते
Óयवसाया¸या सवª वा³यांशामÅये हे समजून घेणे
आवÔयक आहे कì यशÖवी संÖथे¸या úाहकाचे समाधान ही पूवª-आवÔयकता आहे. Âयांनी
हे देखील समजून घेतले पाटीजे कì खराब गुणव°ेची खरी िकंमत úाहक गमावणे आिण
अखेर संÖथेचा अंत आहे. सÅयाचे वातावरण हे Óयवसायाचे वातावरण आहे ºयामÅये
संÖथांना यशÖवी होÁयासाठी गुणव°ा ÓयवÖथापनाकडे ल± देणे आवÔयक आहे.
Ìहणूनच एक मानक ÿणाली (SOP ) पाळावी लागेल यशÖवी होÁयासाठी उ¸च िश±ण
संÖथांचे आणखी एक महßवाचे वैिशĶ्य Ìहणजे ÓयवÖथापकांना. गुणव°ा ÓयवÖथापना¸या
िविवध संकÐपना ÖपĶपणे समजून घेणे आवÔयक आहे जेणेकłन ते गुणव°ा ÓयवÖथापन
कायªøमाची रचना आिण अंमलबजावणी ÿभावीपणे कł शकतील. úाहकां¸या गरजा पूणª
करणे आिण úाहकां¸या अपे±ा पूणª कराÁयाचा ÿयÂन करणे हे गुणव°ा ÓयवÖथापनाचे
ÿाथिमक ल± आहे अशाÿकार या ÿकरणामÅये गुणव°ा ÓयवÖथापन सुÓयĉपणे ÖपĶ
करावे असा Óयावहािसक हेतू होता.
३.४.४ गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿिøयेचे फायदे:
गुणव°ा ÓयवÖथापन करणाöया संÖथेला अनेक फायदे देतात काही फायदे पुढीलÿमाणे. munotes.in

Page 49

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
49 • एखादया संÖथेला उÂपादने आिण सेवां¸या िनिमªती मÅये गुंतलेली काय¥ आिण
िøयाकलापांमÅये अिधक सुसंगतता ÿाĮ करÁयास मदत करते.
• हे ÿिøयेतील कायª±मता वाढवते अपवाय कमी करते. तसेच वेळेचा आिण
संसाधनांचा वापर सुधारते.
• हे úाहकांचे समाधान सुधारÁयास मदत करते.
• हे Óयवसायांना ÿभावीपणे िवपणन करÁयास आिण नवीन बाजारपेठा शोधÁयास स±म
करते.
• हे Óयवसायासाठी नवीन कमªचाöयांना एकý आणणे सोपे करते आिण Óयवसायांना
िवनाÓयÂयय वाढ करÁया स मदत करते . आिण
• हे Óयवसायांना Âयांची उÂपादने, ÿिøया आिण ÿणाली सतत सुधारÁयास स±म करते.
३.५ सारांश या घटकामÅये उ¸च िश±णातील गुणव°े¸या पåरमाणांचे वणªन समािवĶ आहे . िविवध
िश±णत²ांनी उ¸च िश±णातील गुणव°ेचे पåरमाण काय आहेत आिण हे पåरमाण वेळोवेळी
कसे िभÆन आहेत याची Óया´या आिण वणªन केले आहे . उप - घटकामÅये गुणव°ा सुधार
ÿिøयेचे वणªन कायªøम शै±िणक उिĥĶे , कायªøम पåरणाम आिण अËयासøम
पåरणामांसह केले आहे शेवट¸या उप- घटकामÅये उ¸च िश±ण आिण गुणव°ा ÓयवÖथापन
ÿकìयेवरील समकालीन फायदे समािवĶ आहेत.
३.६ ÖवाÅयाय १. उ¸च िश±णातील गुणव°ा पåरमाणे Ìहणजे काय ?
२. कायªøमाचे शै±िणक पåरणाम आिण िवīाथê पåरणाम यां¸यात फरक करा .
३. िश±णातील गुणव°ा सुधारÁयासाठी धोरणे ÖपĶ करा
४. उ¸च िश±ण गुणव°ा ÓयवÖथावरील समकालीन फाय īांचे वणªन करा .
३.७ संदभªसूची • Haggett Albert: Practical School Administration, Iiinois Grarrand
Press. 7.
• Hemalata, T., & Ruhela, S.P. (1997). Educational Management -
Innovative global patterns. New Delhi: Regency P ublication
• Pandya, S.R (2004), Administration and Management of
Education.New Delhi,Himalaya Publications. munotes.in

Page 50

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
50 • Rai B.C. - School Organization and Management, Prakashan Kendra,
Lucknow.
• Rajput K,Rajput S., (2012),School Management : Principles And
Practices,In sight publication Nashik.
• Richard D. Freedman (1982) - Management Education, John
Waliaand sons, New York.
• Dale H. Besterfield, Carol Besterfield -Michna Glen H.
Besterfield(2012)Total Quality Management Revised Third
EditionPublished by Pearson Education, Inc., publishing as Prentice
Hall. ISBN 9788131764961
• Farooq, M.S, Akhtar M.S, Zia Ullah, S.Application Of Total Quality
Management In Education Journal of Quality and Technology
Management Volume III, Issue I1, Dec 2007, pg 87 -97
https://files.eric.ed.g ov/fulltext/ED506778.pdf
• Greame Knowles (2011) Quality Management, BookGanga.com
ISBN -978-87-7681 -875-3
• Matorera,D ()Quality Management Systems in Education,Published
by IntechOpen
https://www.researchgate.net/publication/323922590_Quality_Manag
ement_Systems_in_Education/fulltext
• Matorera D. A conceptual analysis of quality in quality function
deployment -based higher education contexts. J ournal of Education
and Practice. 2015;6(33):145 -156
• Michalska -Ćwiek J.(2009), The quality management system in
education - implementation and certification,
http://jamme.acmsse.h2.pl/papers _vol37_2/37274.pdf
• Narang R. How do management students perceive the quality of
education in public institutions? Quality Assurance in Education.
2012;20(4):357 -371
• Pathan S.N.,Nigavekar A.,Iyengar C(2005),Quality improvement
Programme In Higher Education Through NAAC A Success Story of
MaharashtraPublished by Intellectual Book Bureau,Bhopal. ISBN 81 -
88909 -03-3
• Rao V.K(2005),Management of Education,APH Publishing
corporation,New Delhi ISBN 81 -7648 -827-5
• http://naac.gov.in/docs/Books/Total%20Quality%20Manag ement%20
for%20Tertiary%20Education.pdf
• https://qcmr -1.itrcweb.org/2 -quality -concepts/?
***** munotes.in

Page 51

51 ४
HEIs ( उ¸च शै±िणक संÖथांमधील) गुणव°ा ÓयवÖथापन
ÿितमाने
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ िवहंगावलोकन
४.३ समú गुणव°ा ÓयवÖथापन (Total Quality Management)
४.४ िस³स िसµमा आिण माÐकॉम िāज पुरÖकार
४.५ ISO 9000 मािलका ( ISO 9000 serie s)
४.६ ÖवाÅयाय
४.७ संदभªसूची
४.० उिĥĶे Ļा घटकानंतर तुÌही हे कł शकाल.
• एकूण गुणव°ा ÓयवÖथापन पåरभािषत करा.
• एकूण गुणव°ा ÓयवÖथापनाचे महßव सांगा.
• माÐकॉम िāज पुरÖकार आिण िस³स िसµमाचे वणªन व वगêकरण करा.
• ISO 9000 ची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
४.१ ÿÖतावना िवकसनशील देशांमधील उ¸च िश±ण ÿणालीमÅये उ¸च िश±णामÅये खूप ल±णीय बदल
होत आहेत. २१ Óया शतकातील जागितकìकरणामुळे सतत होणारे बदल आिण वाढती
ÖपधाªÂमकता यामुळे उ¸च िश±णात नवीन मागÁया िनमाªण झाÐया आिण Âयामुळे
िवīापीठांमधील गुणव°ेवर ÿijिचÆह िनमाªण करणे अपåरहायª झाले (Özer, Gür,
&Küçükcan, २०१०). आज¸या जगात , उ¸च िश±ण संÖथां¸या गुणव°े¸या ŀĶीने
महßवा¸या जबाबदाöया आहेत ºया लोकांसाठी मूÐय आिण सतत िवकासाचे ÿितिनिधÂव
करतात. उ¸च िश±णा¸या कायाª¸या संदभाªत, संयुĉ राÕů िश±ण, िव²ान आिण संÖकृती
संघटना (UNESCO) ने १९९६ मÅये Âयां¸या घोषणेमÅये Ìहटले आहे कì िवīापीठे ही
सामािजक िवकास , आिथªक वाढ, ÖपधाªÂमक वÖतू आिण सेवां¸या उÂपादनास समथªन
देणारी संÖथा आहेत. सांÖकृितक ओळख राखणे, सामािजक संबंधांचे संर±ण करणे,
गåरबीिवłĦ लढा देणे आिण शांतता संÖकृतीचे समथªन करणे (डेिमरसोय, २०११). munotes.in

Page 52

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
52 जरी, उ¸च िश±णामÅये गुणव°ेची कोणतीही ÖपĶ Óया´या नसली तरीही, उ¸च िश±णात
गुणव°ा कशी मोजावी याबĥल एक सामाÆय नमुना आिण मॉडेल आहे. सामाÆय शÊदात ,
गुणव°ा हमी, अिलकड¸या वषा«त उ¸च िश±ण संÖथांमÅये महßवपूणª Öथान िमळिवलेÐया
शÊदाची Óया´या एखाīा ÿकÐप/सेवा/संÖथे¸या िविवध आयामांचे पĦतशीरपणे िनरी±ण
करणे आिण ते गुणव°ा मानकांची पूतªता करते कì नाही हे िनधाªåरत करÁयासाठी केले
जाऊ शकते. (Özer et al., २०१०). गुणव°ा हमी ÿणाली अशा ÿकारे आयोिजत केली
जाते कì Âयात ÿशासन, सवª सुिवधा आिण संÖथे¸या भागधारकांचा समावेश असेल आिण
उ¸च िश±ण संÖथां¸या िश±णा¸या गुणव°े¸या आिण इतर सवª िøयाकलापां¸या संबंधात
आंतåरक िनयंýण यंýणा ÿदान करते.
४.२ िवहंगावलोकन उ¸च िश±णा¸या गुणव°ेची आिण गुणव°ेची हमी देÁया¸या मुद्īाकडे केवळ Óयावसाियक
±ेýातूनच इतके ल± आिण ÖवारÖय ÿाĮ झाले नाही तर HEI ¸या अकादमéमÅये आिण
माÆयताÿाĮ संÖथा Ìहणून बाĻ संÖथां¸या त²ांमÅये देखील गुणव°े¸या संकÐपनेमÅये
ल±णीय रस आहे. अशा ÖवारÖयाचे कारण सÅयाचे जागितकìकरण आिण ²ान-आधाåरत
अथªÓयवÖथेशी संबंिधत आहे, िजथे दज¥दार पदवीधर देशा¸या अथªÓयवÖथेचा कणा तयार
करतात आिण Âया¸या िवकासात योगदान देतात.
२१ Óया शतकात “गुणव°ा” ही संकÐपना बदलली आहे. Rosen ( २०१५) ¸या मते, हे
अनुपालन नाही आिण Research & Development वर ल± क¤िþत केले आहे. उ¸च
िश±णा¸या ŀĶीकोनातून, संÖथा ÓयवÖथापनाचा हा एक ÿकारे संपूणª ÿणालीशी सुसंगत
करÁयाचा ÿयÂन आहे, जेथे िवभाग, िवभाग, ÿाÅयापक, खु¸याª तसेच िवīापीठ आिण
ÿाÅयापक ÿशासन , िश±क कमªचारी संघटनाÂमक िमशन आिण उिĥĶे साÅय करÁयासाठी
ÿयÂन करतात. सुसंवादी, आरामशीर कामकाजा¸या वातावरणात िश±णा¸या गुणव°े¸या
आĵासनाचा संदभª. उ¸च िश±णा¸या संदभाªत, गुणव°ा Ìहणजे शै±िणक सेवां¸या
गुणव°ेबĥल िवīाथê आिण िनयोĉे यांचे समाधान. उ¸च िश±ण संÖथा अंतगªत आिण बाĻ
बदलÂया ů¤ड आिण धोरणांवर कशी ÿितिøया देतात, ते अिÖथर देशांतगªत आिण जागितक
Öतरावर Öवतःला कसे Öथान देतात यावरील संशोधना¸या संदभाªत. बाजार, तसेच संभाÓय
भागधारक (िवīाथê , िनयोĉे) कसे आकिषªत होतात, संÖथाÂमक िसĦांतावर ल± क¤िþत
करणे अÂयंत महßवाचे आहे.
संÖथाचालकां¸या मते, उ¸च िश±ण संÖथांनी समाज, अथªÓयवÖथा, सरकार आिण
िव²ानाचा कणा तयार करÁयात महßवाची भूिमका बजावली आहे (Heinz -Dieter Meyer
and Powell, २०१८). उ¸च िश±णामÅये संÖथाÂमकते¸या वापरावर संशोधन
सािहÂयाची मयाªिदत उपलÊधता आहे. ÿभावी अंतगªत गुणव°ा ÓयवÖथापन.
ÓयवÖथापनातील सािहÂय असे सांगते कì जेÓहा ÓयवÖथापक आिण कमªचारी यां¸यातील
संबंध (आम¸या बाबतीत, िवīापीठ ÿशासक आिण संभाÓय भागधारक तसेच ÿाÅयापक
कमªचारी) यां¸यातील संबंध िवĵास आिण आÂमिवĵासावर आधाåरत असतात, जेथे
ÿÂयेकाला संपूणª िनणªय ÿिøयेत Âयांचे योगदान वाटते. ÿिøया, िजथे नेते असे वातावरण
िनमाªण करतात ºयामÅये गट सदÖय संÖथेचे Åयेय आिण उिĥĶे साÅय करÁयात गुंतलेले munotes.in

Page 53

HEIs (उ¸च शै±िणक संÖथांमधील) गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿितमाने
53 असतात. उ¸च िश±णातील गुणव°ेची िनरंतर सुधारणा शै±िणक कायªøमांची सामúी
तयार करÁयासाठी , ÿाÅयापकांसाठी अनुकूल कामकाजाची पåरिÖथती िनमाªण करÁयासाठी
तसेच िवīापीठ ÿशासन आिण ÿाÅयापक सदÖयांमधील परÖपर आिण ÿभावी पूल तयार
करÁयासाठी ÓयवÖथापना¸या ŀिĶकोनावर अवलंबून असते.
४.३ समú गुणव°ा ÓयवÖथापन (Total Quality Management) ४.३.१ समú गुणव°ा ÓयवÖथापनाची संकÐपना:
समú गुणव°ा ÓयवÖथापन (TQM) ची मु´य Óया´या úाहकां¸या समाधानाĬारे
दीघªकालीन यशासाठी ÓयवÖथापन ŀिĶकोनाचे वणªन करते. TQM ÿयÂनांमÅये, संÖथेचे
सवª सदÖय ÿिøया, उÂपादने, सेवा आिण ते ºया संÖकृतीत कायª करतात Âया सुधारÁयात
सहभागी होतात. एकूण गुणव°ा ÓयवÖथापन हा एकंदर संÖथाÂमक ÓयवÖथापनाचा संरिचत
ŀिĶकोन आहे. ÿिøयेचा फोकस अंतगªत पĦतéमÅये सतत सुधारणा कłन वÖतू आिण
सेवांसह संÖथे¸या आउटपुटची गुणव°ा सुधारणे आहे.
• समú गुणव°ा ÓयवÖथापन (TQM) ही ýुटी शोधÁयाची आिण कमी करÁयाची िकंवा
दूर करÁयाची सतत चालणारी ÿिøया आहे.
• याचा उपयोग ÓयवÖथापन सुÓयविÖथत करÁयासाठी, िवīाथê सेवा सुधारÁयासाठी
आिण कमªचारी ÿिशि±त असÐयाची खाýी करÁयासाठी केला जातो.
• अंतगªत पĦतéमÅये सतत सुधारणा कłन वÖतू आिण सेवांसह संÖथे¸या आउटपुटची
गुणव°ा सुधारणे हा फोकस आहे.
• समú गुणव°ा ÓयवÖथापनाचे उिĥĶ ÿिøयेत सहभागी असलेÐया सवª प±ांना अंितम
उÂपादन िकंवा सेवे¸या एकूण गुणव°ेसाठी जबाबदार धरÁयाचे आहे.
४.३.२ TQM चे ÿाथिमक घटक:
TQM ची Óया´या úाहक -क¤िþत संÖथेसाठी ÓयवÖथापन ÿणाली Ìहणून केली जाऊ शकते
ºयामÅये सतत सुधारणा करÁयात सवª कमªचारी समािवĶ असतात. संÖथे¸या संÖकृती
आिण िøयाकलापांमÅये दज¥दार िशÖत समाकिलत करÁयासाठी ते धोरण, डेटा आिण
ÿभावी संÿेषणे वापरते. डÊÐयू. एडवड्ªस डेिमंग, जोसेफ एम. जुरान आिण आम«ड Óही.
फìगेनबॉम यांनी एकिýतपणे एकूण गुणव°ा ÓयवÖथापनाची संकÐपना िवकिसत केली.
एकूण गुणव°ा ÓयवÖथापन उÂपादन ±ेýात उĩवले आहे, परंतु जवळजवळ सवª संÖथांना
लागू केले जाऊ शकते. एकूण गुणव°ा ÓयवÖथापन हे सुिनिIJत करते कì ÿÂयेक कमªचारी
दीघªकालीन यश सुिनिIJत करÁयासाठी कायªसंÖकृती, ÿिøया, सेवा, ÿणाली आिण इतर
सुधारÁयासाठी कायª करत आहे.

munotes.in

Page 54

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
54 ४.३.३ TQM ची तßवे:
समú गुणव°ा ÓयवÖथापनाची तßवे खालील ÿमाणे तßवे आहेत:
• िवīाथê-क¤िþत: िवīाथê शेवटी गुणव°ेची पातळी ठरवतात. दजाª सुधारÁयासाठी
एखादी संÖथा काय करते?- कमªचाö यांना ÿिश±ण देणे, िडझाइन ÿिøयेत गुणव°ा
समाकिलत करणे, िकंवा संगणक िकंवा सॉÉटवेअर अपúेड करणे—िवīाथê हे ÿयÂन
साथªकì लागले कì नाही हे ठरवतात.
• एकूण कमªचाö यांचा सहभाग: सवª कमªचारी सामाियक उिĥĶां¸या िदशेने काम
करÁयात भाग घेतात. संपूणª कमªचारी बांिधलकì केवळ कामा¸या िठकाणाहóन भीती
काढून टाकÐयानंतर, सशĉìकरण झाÐयावर आिण ÓयवÖथापनाने योµय वातावरण
ÿदान केÐयावरच ÿाĮ होऊ शकते. उ¸च-कायª±मता कायªÿणाली सामाÆय शै±िणक
ऑपरेशÆससह सतत सुधारणां¸या ÿयÂनांना एकिýत करते.
• ÿिøया-क¤िþत: TQM चा एक मूलभूत भाग Ìहणजे ÿिøया िवचारांवर ल± क¤िþत
करणे. ÿिøया ही चरणांची मािलका असते जी भागधारकांकडून (अंतगªत िकंवा बाĻ)
इनपुट घेते आिण Âयांचे आउटपुटमÅये łपांतर करते जे भागधारकांना (अंतगªत िकंवा
बाĻ) िवतåरत केले जाते. ÿिøया पार पाडÁयासाठी आवÔयक असलेÐया पायöया
पåरभािषत केÐया आहेत आिण अनपेि±त िभÆनता शोधÁयासाठी कायªÿदशªन
उपायांचे सतत परी±ण केले जाते.
• एकािÂमक ÿणाली: जरी एखाīा संÖथेमÅये बö याच वेळा अनुलंब संरिचत
िवभागांमÅये संघिटत केलेÐया िविवध कायाªÂमक वैिशĶ्यांचा समावेश असू शकतो, ही
काय¥ एकमेकांशी जोडणारी ±ैितज ÿिøया आहे जी TQM चे क¤þिबंदू आहे.
• सूàम-ÿिøया मोठ्या ÿिøयांना जोडतात आिण सवª ÿिøया एकिýतपणे धोरण
पåरभािषत करÁयासाठी आिण अंमलबजावणीसाठी आवÔयक असलेÐया Óयावसाियक
ÿिøयांमÅये एकिýत होतात. ÿÂयेकाने ŀĶी, Åयेय आिण मागªदशªक तßवे तसेच
संÖथेची गुणव°ा धोरणे, उिĥĶे आिण गंभीर ÿिøया समजून घेतÐया पािहजेत.
• ÿÂयेक संÖथेची एक अिĬतीय कायªसंÖकृती असते, आिण जोपय«त चांगÐया दजाªची
संÖकृती जोपासली जात नाही तोपय«त Âयांची उÂपादने आिण सेवांमÅये उÂकृĶता ÿाĮ
करणे जवळजवळ अश³य आहे.
• धोरणाÂमक आिण पĦतशीर ŀिĶकोन: गुणव°े¸या ÓयवÖथापनाचा एक महßवाचा
भाग Ìहणजे संÖथेची ŀĶी, Åयेय आिण उिĥĶे साÅय करÁयासाठी धोरणाÂमक आिण
पĦतशीर ŀिĶकोन. या ÿिøयेला, ºयाला धोरणाÂमक िनयोजन िकंवा धोरणाÂमक
ÓयवÖथापन Ìहणतात , Âयात मु´य घटक Ìहणून गुणव°ेला समाकिलत करणारी
धोरणाÂमक योजना तयार करणे समािवĶ आहे.
• सतत सुधारणा: TQM चा एक मोठा पैलू Ìहणजे सतत ÿिøया सुधारणा. सातÂयपूणª
सुधारणा एखाīा संÖथेला भागधारकां¸या अपे±ा पूणª करÁयासाठी अिधक ÖपधाªÂमक munotes.in

Page 55

HEIs (उ¸च शै±िणक संÖथांमधील) गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿितमाने
55 आिण अिधक ÿभावी होÁयाचे मागª शोधÁयासाठी िवĴेषणाÂमक आिण सजªनशील
दोÆही बनवते.
• वÖतुिÖथतीवर आधाåरत िनणªय घेणे: एखादी संÖथा िकती चांगली कामिगरी करत
आहे हे जाणून घेÁयासाठी, कायªÿदशªन उपायांचा डेटा आवÔयक आहे. िनणªय
घेÁयाची अचूकता सुधारÁयासाठी, एकमत ÿाĮ करÁयासाठी आिण भूतकाळातील
इितहासा¸या आधारे अंदाज वतªिवÁयाची परवानगी देÁयासाठी TQM ला आवÔयक
आहे कì संÖथेने सतत डेटा संकिलत करणे आिण Âयाचे िवĴेषण करणे आवÔयक
आहे.
• संÿेषण: संघटनाÂमक बदला¸या काळात, तसेच दैनंिदन कामकाजाचा भाग
असताना, मनोबल राखÁयात आिण सवª Öतरांवर कमªचाöयांना ÿेåरत करÁयात ÿभावी
संÿेषणे मोठी भूिमका बजावतात. संÿेषणांमÅये धोरणे, पĦत आिण समयसूचकता
यांचा समावेश होतो.
समú गुणव°ा ÓयवÖथापन चार ®ेणéमÅये िवभागले जाऊ शकते:
• िनयोजन
• कृती
• तपासणी
• अिभनय
यास PDCA सायकल Ìहणूनही ओळखले जाते.
िनयोजन टÈपा :
एकूण गुणव°ा ÓयवÖथापनाचा सवाªत महßवाचा टÈपा Ìहणजे िनयोजन. या टÈÈयात
कमªचाö यांना Âयां¸या समÖया आिण शंका घेऊन यावे लागते ºयांचे िनराकरण करणे
आवÔयक आहे. Âयांना Âयां¸या दैनंिदन कामकाजात िविवध आÓहानांचा सामना करावा
लागतो आिण समÖये¸या मूळ कारणाचे िवĴेषण करणे आवÔयक आहे. कमªचाö यांनी
आवÔयक संशोधन करणे आिण संबंिधत डेटा गोळा करणे आवÔयक आहे जे Âयांना सवª
समÖयांचे िनराकरण करÁयात मदत करेल.
कामा¸या टÈÈयात , कमªचारी िनयोजन टÈÈयात पåरभािषत केलेÐया समÖयांसाठी उपाय
िवकिसत करतात. कमªचाö यांसमोरील आÓहानांवर मात करÁयासाठी धोरणे आखली
जातात आिण Âयांची अंमलबजावणी केली जाते. उपाय आिण धोरणांची पåरणामकारकता
देखील या टÈÈयात मोजली जाते.
तपासणीचा टÈपा :
तपासÁयाचा टÈपा हा एक टÈपा आहे िजथे लोक ÿिøये¸या ÿभावीतेची पुĶी करÁयासाठी
आिण पåरणाम मोजÁयासाठी डेटा¸या आधी आिण नंतरचे तुलनाÂमक िवĴेषण करतात. munotes.in

Page 56

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
56 अिभनय टÈपा :
या टÈÈयात कमªचारी Âयांचे पåरणाम दÖतऐवजीकरण करतात आिण इतर समÖया
सोडवÁयासाठी Öवतःला तयार करतात.
४.३.४ गुणव°ा ÓयवÖथापनाचे महßव:
"गुणव°ा ÓयवÖथापन" उ¸च दजाªची उÂपादने आिण सेवा सुिनिIJत करते. उÂपादनाची
गुणव°ा कामिगरी, िवĵासाहªता आिण िटकाऊपणा¸या संदभाªत मोजली जाऊ शकते.
गुणव°ा हा एक महßवाचा मापदंड आहे जो एखाīा संÖथेला Âया¸या ÿितÖपÅया«पे±ा वेगळे
करतो. गुणव°ा ÓयवÖथापन साधने ÿणाली आिण ÿिøयांमÅये बदल सुिनिIJत करतात
ºयामुळे शेवटी उ¸च दजाªची उÂपादने आिण सेवा िमळतात. गुणव°ा ÓयवÖथापन पĦती
जसे कì एकूण गुणव°ा ÓयवÖथापन िकंवा िस³स िसµमा यांचे एक समान उिĥĶ असते -
उ¸च दजाªचे उÂपादन देणे. उ¸च दजाªची उÂपादने तयार करÁयासाठी गुणव°ा ÓयवÖथापन
आवÔयक आहे जे केवळ úाहकांचे समाधानच नाही तर Âयापे±ा जाÖत आहे. úाहकांना
तुम¸या āँडबĥल समाधानी असणे आवÔयक आहे. िबझनेस माक¥टसª तेÓहाच यशÖवी
होतात जेÓहा ते ÿमाणापे±ा गुणव°ेवर भर देतात. दज¥दार उÂपादने हे सुिनिIJत करतात कì
तुÌही हसत हसत घसा कापलेÐया Öपध¥त िटकून राहाल.
गुणव°ा ÓयवÖथापन संÖथेसाठी वाढीव महसूल आिण उ¸च उÂपादकता सुिनिIJत करते.
ल±ात ठेवा, एखादी संÖथा कमावत असेल तर कमªचारीही कमावत आहेत. पगार िकंवा
इतर देयके वेळेवर िदली जात नाहीत तेÓहाच कमªचारी वैतागले आहेत. गुणव°ा ÓयवÖथापन
ÿिøया संÖथेला काम करÁयासाठी एक चांगली जागा बनवतात. अनावÔयक ÿिøया काढून
टाका ºया केवळ कमªचाö यांचा वेळ वाया घालवतात आिण संÖथे¸या उÂपादकतेमÅये
जाÖत योगदान देत नाहीत. गुणव°ा ÓयवÖथापन कमªचाöयांना कमी वेळेत अिधक काम
करÁयास स±म करते. गुणव°ा ÓयवÖथापन संÖथांना कचरा आिण यादी कमी करÁयास
मदत करते. हे कमªचाö यांना पुरवठादारांसोबत जवळून काम करÁयास आिण "जÖट इन
टाईम" तßव²ान समािवĶ करÁयास स±म करते. गुणव°ा ÓयवÖथापन संÖथे¸या
कमªचाö यांमÅये जवळचा समÆवय सुिनिIJत करते. यामुळे कमªचाöयांमÅये सांिघक कायाªची
तीĄ भावना िनमाªण होते.
४.४ िस³स िसµमा आिण माÐकॉम िāज पुरÖकार िस³स िसµमा सिटªिफकेशन हे Óयावसाियक कौशÐय िवकासा¸या चांगÐया मानÐया
जाणाö या पĦती¸या Óयĉì¸या आदेशाचे सÂयापन आहे. सहा िसµमा ÿिश±णासाठी
ÿमाणपýे कराटे ÿिश±णात वापरÐया जाणाö या बेÐट वगêकरण ÿणालीचा वापर कłन
ÖतरांमÅये िदली जातात.
िस³स िसµमा (6 σ) ÿिøया सुधारÁयासाठी तंý आिण साधनांचा संच आहे. 1986 मÅये
मोटोरोला येथे काम करत असताना अमेåरकन अिभयंता िबल िÖमथ यांनी याची ओळख
कłन िदली होती. सहा िसµमा ÿिøया ही अशी आहे ºयामÅये एखाīा भागाचे काही munotes.in

Page 57

HEIs (उ¸च शै±िणक संÖथांमधील) गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿितमाने
57 वैिशĶ्य िनमाªण करÁया¸या सवª संधéपैकì ९९.९९९६६% सं´या दोषमुĉ असणे अपेि±त
आहे.
४.४.१ िस³स िसµमा संकÐपना काय आहे?:
िस³स िसµमा ही एक सांि´यकìय- आिण डेटा-चािलत ÿिøया आहे जी मयाªदा चुका िकंवा
दोषांचे पुनरावलोकन कłन कायª करते. हे सायकल-टाइम सुधारणांवर भर देते आिण
उÂपादनातील दोष कमी कłन ÿित दशल± युिनट्स िकंवा इÓह¤ट्स 3.4 पे±ा जाÖत नाही
ÓयुÂप°ी úीक िचÆह "िसµमा" िकंवा "σ" वर आधाåरत आहे, ÿिøया मÅय िकंवा लàय
पासून ÿिøया िवचलन मोजÁयासाठी एक सांि´यकìय सं²ा. "िस³स िसµमा" हा
सांि´यकìमÅये वापरÐया जाणाö या बेल वø मधून येतो, जेथे एक िसµमा सरासरीपासून
एका मानक िवचलनाचे ÿतीक आहे.
िस³स िसµमा¸या सहा चरणांमÅये पåरभािषत, मापन, िवĴेषण सुधारणे, िनयंýण, सुधारणे
(डीएमएआयसी) समािवĶ आहे - ÿिøयेतील दोष शोधÁयासाठी आिण िनराकरण
करÁयासाठी सहा िसµमा पĦत. पåरभािषत करा , मोजा, िवĴेषण करा, िडझाइन करा,
सÂयािपत करा ( DMADV)
४.४.२ िस³स िसµमाची वैिशĶ्ये:
िस³स िसµमा ही संÖथाÂमक ÿिøयेची गुणव°ा आिण पåरणामकारकता सुधारÁया¸या
उĥेशाने पĦतéची एक सजªनशील आिण लविचक मािलका आहे. हे कंपÆयांना Âयां¸या
Óयवसाय ÿिøयेची ±मता वाढिवÁयासाठी साधने ÿदान करते. कायª±मतेत झालेली ही वाढ
आिण ÿिøयेतील फरक कमी केÐयाने ýुटी कमी होÁयास आिण नफा, कमªचारी उÂपादकता
आिण उÂपादन िकंवा सेवा गुणव°ा वाढÁयास मदत होते.
िस³स िसµमाची वैिशĶ्ये:
• सांि´यकìय गुणव°ा िनयंýण.
• पĦतशीर ŀĶीकोन.
• तÃय आिण डेटा-आधाåरत ŀĶीकोन.
• ÿकÐप आिण उिĥĶ-आधाåरत फोकस.
• úाहक फोकस.
• गुणव°ा ÓयवÖथापनासाठी टीमवकªचा ŀĶीकोन.
सांि´यकìय गुणव°ा िनयंýण:
िस³स िसµमा हे ÖपĶपणे úीक अ±र σ (िसµमा) वłन úीक वणªमालेतून ÓयुÂपÆन केले गेले
आहे, जे सांि´यकìमधील मानक िवचलन दशªवते. मानक िवचलन हे िभÆनता मोजÁयासाठी munotes.in

Page 58

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
58 वापरले जाते आिण आउटपुट¸या गुणव°े¸या ŀĶीने गैर-अनुłपता मोजÁयासाठी एक
आवÔयक पĦत आहे.
पĦतशीर ŀĶीकोन :
िसĦांतानुसार, िस³स िसµमा हे केवळ गुणव°ा ÓयवÖथापन तंý नाही. यात DMAIC
(Define —Measure —Analyze —Improve —Control) आिण DMADV
(Define —Measure —Analyze —Design —Verify) मÅये एक सु-पåरभािषत
पĦतशीर अनुÿयोग ŀĶीकोन आहे जो आउटपुट गुणव°ा वाढवू शकतो.
तÃय आिण डेटा-आधाåरत ŀĶीकोन :
तंýाचा वै²ािनक आधार िस³स िसµमा¸या सांि´यकìय आिण पĦतशीर पैलूंĬारे दशªिवला
जातो. हे िस³स िसµमाचे एक आवÔयक वैिशĶ्य दशªवते जे तÃय आिण डेटावर क¤िþत
आहे.
ÿकÐप आिण उिĥĶ -आधाåरत क¤िþत:
एखाīा संÖथे¸या ÿकÐपासाठी Âयाची वैिशĶ्ये आिण मागणीनुसार सानुकूिलत, िस³स
िसµमा ÿिøया लागू केली जाते. सवōÂकृĶ पåरणाम िमळिवÁयासाठी, ÿिøया ºया गरजा
आिण पåरिÖथतéमÅये ÿकÐप चालवते ÂयामÅये बसÁयासाठी लविचक आहे.
याÓयितåरĉ, िस³स िसµमा देखील वÖतुिनķ-आधाåरत आहे. िस³स िसµमा पĦतीत,
ÓयवÖथापनाला गुंतवणुकìसाठी काही ÿोÂसाहनाची गरज असते. नफा वाढवणे आिण
आिथªक भांडवल िनमाªण करणे हा Âयाचा उĥेश आहे.
úाहक क¤िþत:
िस³स िसµमा ŀिĶकोनासाठी , úाहक क¤िþत मूलभूत आहे. गुणव°ा वाढ आिण िनयंýण
मानकांचे िनकष úाहकां¸या ÖपĶ आवÔयकतांवर आधाåरत आहेत.
गुणव°ा ÓयवÖथापनासाठी टीमवकª ŀĶीकोन:
िस³स िसµमाची ÿिøया संÖथांना गुणव°ेचे िनयमन आिण वाढ करताना समÆवय
साधÁयाची परवानगी देते. ³वािलटी मॅनेजम¤ट टीममÅये, एखाīा Óयĉì¸या भूिमकेवर
अवलंबून, िस³स िसµमाला भरपूर ÿिश±ण आवÔयक आहे.
४.४.३ सहा िसµमा पĦती :
िस³स िसµमा दोन मु´य ÿकार¸या सुधारणा ÿिøयेची ऑफर देते. एक DMAIC आहे,
आिण दुसरा DMADV आहे. Âयामुळे या दोन ÿिøया दोन िभÆन पåरिÖथतéसाठी योµय
आहेत. डीएमएआयसी ÿिøयेतील पåरभािषत, मापन, िवĴेषण, सुधारणा आिण िनयंýण या
पाच पायöया आहेत आिण ही ÿिøया िवīमान ÿिøयेत सुधारणा करÁयासाठी वापरली
जाते. जर तुम¸याकडे ÿिøया असेल आिण तुÌहाला ती ÿिøया सुधारायची असेल, Ìहणजे munotes.in

Page 59

HEIs (उ¸च शै±िणक संÖथांमधील) गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿितमाने
59 तुÌहाला ÿिøयेची कामिगरी िस³स िसµमा Öतरावर आणायची असेल आिण या ÿकरणात,
तुÌही DMAIC ÿिøया वापरत असाल.
जर तुÌहाला नवीन ÿिøया िडझाइन करायची असेल आिण तुÌही अशा ÿकारे तयार कł
इि¸छत असाल कì या नवीन ÿिøयेमुळे ६ िसµमा कामिगरी होईल , तर, या ÿकरणात, तुÌही
DMADV नावाची पĦत वापराल. Âयामुळे DMADV सवª नवीन ÿिøयांसाठी वापरला
जातो, िवīमान ÿिøयांसाठी नाही. या पĦतीला डीएफएसएस िकंवा िस³स िसµमासाठी
िडझाइन देखील Ìहणतात. आिण या ÿिøयेतील पाच पायöया Ìहणजे पåरभािषत, मापन,
िवĴेषण, िडझाइन आिण पडताळणी. तुÌही बघू शकता, पिहÐया तीन पायöया या दोÆही
ÿिøयांमÅये समान आहेत आिण फरक तळाशी असलेÐया दोन ÿिøयांमÅये आहे.
DMAIC पĦत:
DMAIC ÿकÐप पĦतीचे पाच टÈपे आहेत:
• पåरभािषत करा: या ÿिøयेदरÌयान कायªसंघ समÖया िवधान पåरभािषत करतो
• मोजमाप: कायªसंघ येथे ओळखÐया गेलेÐया समÖया िवधाना¸या वतªमान पĦतीचा
नकाशा बनवतो , मािहती गोळा करतो , समÖयेचे मूळ कारण ओळखतो आिण समजून
घेतो
• िवĴेषण करा: सÅया¸या ÿिøयेतील ýुटी आिण अपÓयय कमी करÁयासाठी, टीम
डेटा आिण ÿिøयेचे िवĴेषण करते
• सुधारणा करा: जेÓहा डेटा आिण ÿिøयेचे मूÐयमापन केले जाते, तेÓहा कायªसंघ
दोषांवर काम करÁयासाठी सुधारणा सूचना वापरतो
• िनयंýण: अंितम टÈÈयात, कायªसंघ ÿिøयेत काम करणाöया कामगारांना ÿिøयेतील
बदल कसे पार पाडतील याचे दÖतऐवजीकरण करेल
अशाÿकारे िस³स िसµमा ही ÿिøया िभÆनते¸या कारणांचे परी±ण करÁयासाठी आिण
Öवीकायª उपायांचे मूÐयांकन करÁयासाठी समÖया सोडवणारा , उ¸च-कायª±मता ŀĶीकोन
आहे, जो आज¸या जगात वाढÂया ÿमाणात सामाÆय आहे.
४.४.४ माÐकम बािÐűज राÕůीय गुणव°ा पुरÖकार (MBNQA) :
माÐकम बािÐűज नॅशनल अवॉडª हा एक पुरÖकार आहे जो यूएस संÖथांना Óयवसाय,
आरोµयसेवा, िश±ण आिण ना -नफा ±ेýांमÅये ओळखतो. MBNQA NIST (National
Institute of Standards and Technology) Ĭारे ÿशािसत केले जाते. या पुरÖकाराचे
नाव माÐकम बािÐűज यां¸या नावावर आहे, ºयांनी अमेåरकेचे परराÕů सिचव Ìहणून काम
केले आिण Âयां¸या सेवा कालावधीत गुणव°ा आिण सेवा आिण उÂकृĶतेवर भर िदला. हा
पुरÖकार १९८७ सालापासून िदला जात आहे.
munotes.in

Page 60

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
60 मूÐयमापनासाठी खालील Óयवसायां¸या ®ेणी समािवĶ केÐया आहेत:
१. उÂपादन
२. सेवा कंपÆया
३. लहान Óयवसाय
४. िश±ण
५. आरोµयसेवा
६. ना-नफा संÖथा
िश±ण आिण आरोµय सेवा ®ेणी १९९९ मÅये जोडÐया गेÐया, तर सरकारी आिण ना -नफा
®ेणी २००७मÅये जोडÐया गेÐया. MBNQA पुरÖकार गुणव°ा ÓयवÖथापनाचे समथªक,
िदवंगत वािणºय सिचव माÐकम बालिűगे यां¸या नावावर आहे. यूएस कॉमसª िडपाटªम¤टची
नॅशनल इिÆÖटट्यूट ऑफ Öटँडड्ªस अँड टे³नॉलॉजी या पुरÖकाराचे ÓयवÖथापन करते
आिण ASQ Âयाचे ÓयवÖथापन करते.
MBNQA ®ेणीचे सात िनकष:
MBNQA साठी अजª करणाöया संÖथांचा Öवतंý परी±क मंडळाकडून िनणªय घेतला जातो.
ÿाĮकÂया«ची िनवड सात ±ेýांतील कामिगरी आिण सुधारणे¸या आधारे केली जाते, ºयाला
कामिगरी उÂकृĶतेसाठी बािÐűज िनकष Ìहणून ओळखले जाते: यामÅये हे समािवĶ आहे:
• नेतृÂव: उ¸च ÓयवÖथापन संÖथेचे नेतृÂव कसे करते आिण संÖथा समाजात कशी
नेतृÂव करते.
• रणनीती: संघटना कशी Öथापन करते आिण धोरणाÂमक िदशािनद¥श लागू करÁयाची
योजना कशी आखते.
• úाहक: संÖथा úाहकांशी मजबूत, िचरÖथायी नातेसंबंध कसे तयार करते आिण
कायम ठेवते.
• मापन, िवĴेषण आिण ²ान ÓयवÖथापन: मु´य ÿिøयांना समथªन देÁयासाठी
आिण कायªÿदशªन ÓयवÖथािपत करÁयासाठी संÖथा डेटाचा वापर कसा करते.
• वकªफोसª: संÖथा कशी स±म बनवते आिण ितचे कमªचारी कसे सामील करते.
• ऑपरेशÆस: संÖथा मु´य ÿिøया कशा ÿकारे िडझाइन करते, ÓयवÖथािपत करते
आिण सुधारते.
• पåरणाम: úाहकांचे समाधान, िव°, मानवी संसाधने, पुरवठादार आिण भागीदार
कामिगरी, ऑपरेशÆस, ÿशासन आिण सामािजक जबाबदारी या बाबतीत संÖथा कशी
कामिगरी करते आिण संÖथा ित¸या ÿितÖपÅया«शी कशी तुलना करते. munotes.in

Page 61

HEIs (उ¸च शै±िणक संÖथांमधील) गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿितमाने
61 १. नेतृÂव: शीषª ÓयवÖथापन कसे फोकस आिण िदशा ÿदान करते, Åयेय िनिIJत करते
आिण ते साÅय करÁयासाठी संÖथेला कसे स±म करते यावर ÖपधाªÂमक संÖथांचे
मूÐयमापन केले जाते.
२. धोरणाÂमक िनयोजन: िमशन पूणª करÁयासाठी आिण ŀĶी आिण संÖथाÂमक Åयेयाचे
पालन करÁयासाठी योजना आिण रणनीती कशा येतात आिण Âयांची अंमलबजावणी
कशी केली जाते यावर ÖपधाªÂमक संÖथांचे मूÐयमापन केले जाते.
३. úाहक फोकस: ÿÂयेक úाहक संवाद ही Âयां¸या गरजा आिण गरजा ल±ात घेÁयाची
संधी असते. úाहकांसाठी वाढÂया मूÐयावर ल± क¤िþत कłन, तुमचा Óयवसाय एक
शिĉशाली ŀĶी आिण उĥेश धारण करतो. úाहक फोकस तुÌहाला अिधक िनķा,
चांगली ÿितķा आिण पुढील महसूल ÿाĮ करÁयास अनुमती देतो.
४. मोजमाप, िवĴेषण आिण ²ान ÓयवÖथापन: डेटा कसा मोजला जातो,
सुधारणेसाठी वापरला जातो, समथªन काय¥ कशी ÓयवÖथािपत केली जातात आिण
²ान, कौशÐये आिण Óयवसाय अनुभवाचा वापर कसा केला जातो आिण सतत
सुधारÁयाकडे ल± क¤िþत केले जाते यावर ÿितÖपधê संÖथांचे मूÐयमापन केले जाते.
५. मानव संसाधन फोकस: ÿितÖपधê संÖथांचे मूÐयमापन कायªबल कसे केले जाते,
ÓयवÖथािपत केले जाते आिण समÖया कशा हाताळÐया जातात यावर सशĉ केले
जाते.
६. ÿिøया ÓयवÖथापन: उिĥĶे साÅय करÁयासाठी, úाहकांचे समाधान आिण Óयवसाय
कायª±मतेसाठी ÿिøया कशा ÿकारे िडझाइन केÐया जातात, ÓयवÖथािपत केÐया
जातात आिण सुधारÐया जातात यावर ÿितÖपधê संÖथांचे मूÐयमापन केले जाते.
७. Óयवसाय आिण कायªÿदशªन पåरणाम: Åयेयपूतê, ÿिøया कायª±मता आिण úाहकांचे
समाधान, आिण कायªÿदशªन कसे ब¤चमाकª केले जाते आिण मानकांचे पालन
करÁयासाठी मेिů³स कसे तयार केले जातात यावर ÿितÖपधê संÖथांचे मूÐयांकन
केले जाते.
४.५ ISO ९००० मािलका ISO ९०००ची Óया´या गुणव°ा ÓयवÖथापन आिण गुणव°ेची हमी यावरील आंतरराÕůीय
मानकांचा संच Ìहणून केली गेली आहे जे कंपÆयांना कायª±म गुणव°ा ÿणाली राखÁयासाठी
आवÔयक असलेÐया गुणव°ा ÿणाली घटकांचे ÿभावीपणे दÖतऐवजीकरण करÁयात मदत
करÁयासाठी िवकिसत केले आहे. ते कोणÂयाही एका उīोगासाठी िविशĶ नाहीत आिण
कोणÂयाही आकारा¸या संÖथांना लागू केले जाऊ शकतात. ISO ९००० चा वापर तीन
मानकां¸या कुटुंबाचा संदभª देÁयासाठी केला जातो: ISO ९०००: २००५ - मूलभूत आिण
शÊदसंúह. ISO ९००१:२०१५- आवÔयकता. ISO ९००४:२००० - कायªÿदशªन
सुधारÁयासाठी मागªदशªक तßवे. munotes.in

Page 62

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
62 ISO ९००० हे आंतरराÕůीय Öतरावर Öवीकृत मानकांचे एक कुटुंब आहे जे गुणव°ा
ÓयवÖथापन ÿणाली ( QMS) चे मोजमाप करÁयासाठी वापरले जाते ºयाचे पालन संÖथेने
केले आहे.
४.५.१ ISO 9000 मानकाचा उĥेश:
आयएसओ ९००० मानकाचा मु´य उĥेश Ìहणजे कंपÆयांना सातÂयपूणª गुणव°ा ÿदान
करÁयासाठी संÖथाÂमक ÿिøया ÓयवÖथािपत करÁयासाठी पĦतशीर ŀिĶकोन Öथािपत
करÁयात आिण Âयांचे अनुसरण करÁयात मदत करÁयासाठी वेळ-चाचणी Āेमवकª ÿदान
करणे.
ISO 9000 ISO 9001 शी कसे संबंिधत आहे?
ISO 9000 चा वापर तीन मा नकां¸या कुटुंबाचा संदभª देÁयासाठी केला जातो:
ISO 9000:2005 - मूलभूत आिण शÊदसंúह
ISO 9001:2015 - आवÔयकता
ISO 9004:2000 - कायªÿदशªन सुधारÁयासाठी मागªदशªक तßवे
ISO 9000 गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿणालीची तßवे ÖपĶ करते तर ISO 9001 ÿमाणीकर ण
िमळिवÁयासाठी संÖथेला पूणª कराÓया लागणाöया आवÔयकतांची Óया´या करते.
ISO 9000 मÅये िविवध Óया´या आिण सं²ा समािवĶ आहेत ºया ISO 9001 Ĭारे
वापरÐया जाणाö या गुणव°ा ÓयवÖथापन संकÐपनांचे योµय आकलन िवकिसत करÁयासाठी
अिवभाºय आहेत. ISO 9001:2015 मÅये पाच मु´य िवभाग आहेत:
• गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿणाली
• ÓयवÖथापन जबाबदारी
• संसाधन ÓयवÖथापन
• उÂपादन ÿाĮी
• मापन िवĴेषण आिण सुधारणा
२००८ पुनरावृ°ी ÿिøया मॉडेल Ìहणून ओळखली जाणारी संकÐपना सादर करते. याचा
अथª तुमची संÖथा याĬारे काय करते हे तुÌहाला पåरभािषत करणे आवÔयक आहे:
• तुम¸या संÖथे¸या िøयाकलापांचे एक ÿिøया मॉडेल िवकिसत करणे
• Âया ÿिøयांचा परÖपर संबंध कसा आहे हे समजून घेणे
• या ÿिøया कोणा¸या मालकì¸या आहेत हे ठरवणे आिण ते ÿिशि±त आिण स±म
असÐयाची खाýी करणे munotes.in

Page 63

HEIs (उ¸च शै±िणक संÖथांमधील) गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿितमाने
63 • úाहकांचे समाधान इ. लेखापरी±ण आिण मोजमाप कłन ÿणालीचे िनरी±ण आिण
सुधारणा करणे.
४.५.२ ISO 9000 तßवे:
ISO 9000 ची तßवे जवळजवळ ÿÂयेक Óयवसायासाठी अिवभाºय आहेत. ते समािवĶ
आहेत:
• úाहकां¸या समाधानावर ल± क¤िþत करणे सुिनिIJत करणे
• संÖथे¸या उĥेशाला चालना देणारे नेतृÂव िवकिसत करणे
• संÖथेतील सवª लोकांचा सहभाग
• िøयाकलाप आिण संसाधने ÓयवÖथािपत करÁयासाठी ÿिøया ŀिĶकोन Öवीकारणे
• परÖपरसंबंिधत ÿिøया ÓयवÖथािपत करÁयासाठी ÿणाली आधाåरत ŀĶीकोन लागू
करणे
• सतत सुधारणा (úाहकां¸या अपे±ा आिण ISO ९००१ आवÔयकता पूणª
करÁयासाठी)
• िनणªय घेÁयास चालना देÁयासाठी डेटा वापरणे.
ही तßवे असे घटक नाहीत ºयां¸या िवरोधात संÖथेचे थेट मूÐयांकन िकंवा ÿमािणत केले
जाऊ शकते परंतु Âयांचा ÿभाव आवÔयकतां¸या अंमलबजावणीवर पåरणाम करेल.
४.५.३ ISO 9000 लागू करÁयाचे फायदे:
फायīांमÅये ÿभावी आिण कायª±म कायªÿिøयेची िनिमªती आिण सतत सुधारणा, कचरा
कमी करणे, उÂपादकता वाढवणे, चांगले िवपणन आिण सवाªत महßवाचे Ìहणजे - úाहकांचे
समाधान आिण धा रणा वाढवणे.
हे Óयवसाया¸या संधéची ÓयाĮी वाढवते — तुÌहाला माक¥ट शेअर आिण एकूण ÖपधाªÂमकता
वाढवÁयास स±म करते.
ISO हे चांगÐया ÿकारे ÓयवÖथािपत केलेÐया संÖथेसाठी Öवीकारलेले िकमान ÓयवÖथापन
मानक दशªवते. तुÌही आंतरराÕůीय Öतरावर काम करत असाल िकंवा Öथािनक पातळीवर
िवÖतार कł इि¸छत असाल , ISO माÆयता तुम¸या गुणव°ेशी बांिधलकì दशªवेल.
मागª ISO ९००१ गुणव°ा सुधारते:
१. नेतृÂव सहभाग
२. गुणव°ा धोरण, उिĥĶे आिण िनयोजन
३. जोखमीवर आधाåरत िवचार munotes.in

Page 64

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
64 ४. सुधाराÂमक आिण ÿितबंधाÂमक कृती
५. सतत सुधारणा
हे वेळोवेळी िसĦ झाले आहे, कì ISO ९००१ Āेमवकª वापरÐयाने संÖथा जे उÂपादन
करते Âयाची गुणव°ा सुधारते.
१. नेतृÂव सहभाग:
ISO 9001 ची सवाªत अलीकडील आवृ°ी गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿणाली लागू करताना
नेतृÂवा¸या भूिमकेवर नवीन भर देते. एखाīा संÖथेतील शीषª ÓयवÖथापनाने यंýणा िकती
ÿभावी आहे याची जबाबदारी घेऊन आघाडीचे नेतृÂव करÁयाची जबाबदारी Öवीकारणे
आवÔयक आहे.
तुम¸या संÖथेमÅये ISO ९००१ लागू करÁयासाठी संøमण कालावधीत शीषª
ÓयवÖथापनाची बांिधलकì असणे आवÔयक आहे. जर ÿÂयेकजण बोडªवर नसेल तर ते
कंपनीतील इतर कमªचाö यांमÅये संशयाचे बीज पेł शकते. तुम¸या नेÂयांचा बदलावर
िवĵास नसेल तर बाकìचे कसे करणार?
उÂकट आिण समिपªत नेतृÂव एकंदर गुणव°ा सुधारÁयासाठी एक कोनिशला आहे. जेÓहा ते
ÿिøयेत सिøय भूिमका घेतात तेÓहा ते इतरांनाही असे करÁयास ÿवृ° करते. आयएसओ
9001 ¸या िठकाणी सेट ÿिøया आहेत आिण ÿÂयेकाला िसÖटममÅये Âयांचे Öथान मािहत
आहे. याची सुŁवात ÓयवÖथाप
२. गुणव°ा धोरण, उिĥĶे आिण िनयोजन:
तुम¸या संÖथेमÅये ISO ९००१ ची अंमलबजावणी करणे कागदपýां¸या आवÔयकतांसह
येते. कदािचत या दÖतऐवजांपैकì सवाªत महßवाचे Ìहणजे तुमचे गुणव°ा धोरण आिण
गुणव°ा उिĥĶे.
गुणव°ा धोरण हे एक साधे पण ÿभावी साधन आहे जे तुम¸या कंपनीसाठी गुणव°ा Ìहणजे
काय हे पåरभािषत करते. सवª Óयवसायांसाठी गुणव°ा पåरभािषत करÁयाचा कोणताही मागª
नाही. संÖथेचे गुणव°ा धोरण तुम¸या संÖथेसाठी अिĬतीय असले पािहजे आिण तुÌही
आधीपासून धारण केलेÐया मूÐयांवर आधाåरत असावे.
गुणव°ेची उिĥĶे गुणव°ा धोरणाशी जुळली पािहजेत आिण यशासाठी सिøयपणे मोजता
येÁयाजोगी असावीत. ते िडिलÓहरीचा वेळ कमी करÁयापासून कचरा कमी करणे िकंवा
बाहेर पडÁयाचे ÿमाण कमी करणे िकंवा नŌदणी दर वाढवणे, उ°ीणªतेची ट³केवारी इÂयादी
काहीही असू शकते. Âयांनी तुम¸या गुणव°ा धोरणात िदलेÐया Óया´येनुसार राहóन तुम¸या
संÖथेसाठी अथªपूणª बनले पािहजे.
या दÖतऐवजांसह एखाīाने गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿणालीमÅये कायª करÁयासाठी एक
संरचना सेट केली आहे. तुम¸या संपूणª संÖथेमÅये तुमचे धोरण आिण उिĥĶे संÿेषण कłन
तुÌही सवª Öतरावरील ÿÂयेकाला Âयां¸यासाठी आवÔयक असलेÐया गोĶéसाठी समान munotes.in

Page 65

HEIs (उ¸च शै±िणक संÖथांमधील) गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿितमाने
65 पृķावर ठेवता. ÿÂयेक कमªचाö याला गुणव°ा धोरण आिण ते Âयांना कसे लागू होते हे मािहत
असणे आिण समजून घेणे आवÔयक आहे.
सवाªत वरती, तुमचे गुणव°ा धोरण आिण गुणव°ा उिĥĶे या दोÆहéचे िनयिमत
पुनरावलोकन आिण अīतने वतªमान ÿणालीमÅये सतत सुधारणा करÁयाचे मागª शोधÁयास
ÿवृ° करतात. तुमचा Óयवसाय आिण तुम¸या úाहकांसाठी गुणव°ेचा अथª काय आहे
याकडे तुÌही िजतके अिधक ल± īाल िततके अिधक ÿभावीपणे तुÌही ते कृतीत आणू
शकता.
उिĥĶांचे िनयोजन करत असताना, तुÌहाला तुम¸या ÿणालीबĥल अनेक गोĶी िशकÁयाची
श³यता आहे. तुÌही काय केले जाणार आहे आिण ते पूणª करÁयासाठी तुÌहाला कोणÂया
संसाधनांची आवÔयकता असेल हे शोधÁयात स±म Óहाल. तुमची उिĥĶे पूणª करÁया¸या
कोणÂया भागांसाठी कोण जबाबदार असेल ते तुÌहाला िदसेल. उिĥĶे कधी पूणª होतील
आिण ते असताना Âयांचे मूÐयमापन कसे केले जाईल हे तुÌहाला कळेल.
ही कागदपýे ISO ९००१ Ĭारे राखून ठेवÁयाची आवÔयकता िनःसंशयपणे तुम¸या
संÖथेमÅये अितशय दज¥दार िवचारसरणीकडे नेणारी आहे. जेÓहा ÿÂयेकजण हे समजून घेतो
आिण उ¸च गुणव°ा िटकवून ठेवÁयासाठी काय केले पािहजे यावर ल± क¤िþत केले जाते
तेÓहा आपण खाýी बाळगू शकता कì गुणव°ेचा पåरणाम होईल.
३. जोखमीवर आधाåरत िवचार :
ISO ९००१ साठी तुम¸या संÖथेने तुम¸या गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿणालीमÅये जोखीम
आिण संधéचा िवचार करणे आवÔयक आहे. हा ŀĶीकोन गोĶी चुकì¸या होÁयापासून
ÿितबंिधत करÁयात आिण सुधारÁयाचे मागª शोधÁयात मदत कł शकतो जे कदािचत
सुŁवातीपासून ÖपĶ नसावेत.
जेÓहा तुÌही जोखीम आधाåरत िवचार वापरता तेÓहा तुÌही तुम¸या िसÖटीममÅये समÖया
िनमाªण होÁयाआधी Âया टाळÁयासाठी सिøयपणे ÿयÂन करत आहात. या िवचारसरणीमुळे
तुमची ÿणाली जसे पािहजे तसे कायª करते, नकाराÂमक ÿभावांना ÿितबंध करते िकंवा कमी
करते आिण तुमची ÿणाली सतत सुधारते.
जोखीम आधाåरत िवचार ही केवळ जोखीम शोधÁयाची िøया नाही ºयाकडे ल± िदले
पािहजे, परंतु ÂयामÅये सुधारणा करÁया¸या संधी शोधणे देखील आहे जे अिधक चांगले
कł शकतात. संधी ओळखून, तुÌही नवीन भागीदारी Öथािपत कł शकता िकंवा नवीन
उÂपादने तयार कł शकता.
जोखीम आधाåरत ŀĶीकोन घेणे आवÔयक असÐयाने जोखीम आिण संधी शोधÁयासाठी
तुम¸या संÖथेमÅये सिøय संÖकृती आहे. यामुळे दज¥दार उÂपादने आिण सेवा तयार
करÁयात अिधक सुसंगतता येते, ºयामुळे भागधारकांमÅये अिधक आÂमिवĵास आिण
समाधान िमळते.
munotes.in

Page 66

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
66 ४. सुधाराÂमक आिण ÿितबंधाÂमक कृती:
तुम¸या गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿणालीमÅये काही समÖया असतील, तरी ISO 9001 मÅये
या समÖया कमीत कमी ठेवÁयासाठी तसेच Âयांचे िनराकरण करÁयात मदत करणाöया
आवÔयकतांचा समावेश आहे. समÖया शोधÁयासाठी जोखीम आधाåरत िवचार करÁया¸या
ŀिĶकोनातून, श³य ितत³या लवकर Âया दुŁÖत करणे िकंवा Âयांना ÿितबंध करणे देखील
श³य आहे.
ISO 9001 तीन िविशĶ ÿ कार¸या समÖयांचे िनराकरण करते:
१. दुŁÖÂया ही गैर-अनुłपता दूर करÁयाची िøया आहे.
२. सुधाराÂमक कृती अशा िøया आहेत ºया असुसंगततेचे कारण काढून टाकतात
जेणेकłन ती पुÆहा पुÆहा होत नाही िकंवा इतरý घडत नाही.
३. ÿितबंधाÂमक कृती अशा िøया आहेत ºया संभाÓय गैर-अनुłपतेचे कारण काढून
टाकतात.
ISO 9001 ची अंमलबजावणी कłन तुÌही समÖया सुधारÁयावर आिण भिवÕयात Âया
पुÆहा घडÁयापासून रोखÁयावर अिधक ल± क¤िþत कराल. तुम¸या िसÖटममधील
भिवÕयातील नुकसान हाताबाहेर जाÁयापूवê तुÌही ते िनयंिýत कराल आिण ते दूर कराल.
ISO 9001 साठी आवÔयक आहे कì सुधाराÂमक आिण ÿितबंधाÂमक कृती
दÖतऐवजीकरण केÐया जातील आिण रेकॉडª Ìहणून ठेवÐया जातील. समÖया सोडवÁयावर
भर िदÐयाने हे पाहणे सोपे आहे कì ISO 9001 तुमची गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿणाली
चांगÐया ÿकारे तेल लावलेÐया मशीनÿमाणे कशी चालू ठेवू शकते. अशा ÿकारे तुÌही
तुम¸या úाहकांना सातÂयाने दज¥दार उÂपादने िकंवा सेवा देऊ शकता.
५. सतत सुधारणा:
ISO 9001 गरजा पूणª करÁयासाठी आिण भिवÕयासाठी योजना करÁयासाठी तुमची
गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿणाली सतत सुधारÁयावर अिधक ल± क¤िþत करते. असे अनेक
उपयुĉ मागª आहेत जे तुÌही तुम¸या ÿणालीमÅये अशा ÿकारे सुधारणा कł शकता जे
गोĶी नेहमी पुढे जात असÐयाचा पुरावा देतात.
ÿिøया आिण Âयां¸या आउटपुटवर ÖपĶ नŌदी ठेवून तुÌहाला तुमची गुणव°ा ÓयवÖथापन
ÿणाली कशी कायª करते हे चांगले समजेल. ISO 9001 ला या आउटपुटवर जाÁयासाठी
आिण िसÖटममÅये सुधारणा करÁया¸या संधी ओळखÁयासाठी िनयिमत ÓयवÖथापन
पुनरावलोकनांची आवÔयकता असते.
नवीन तंý²ानाचा वापर कłन िकंवा नवीन िशकवणे, िशकणे आिण मूÐयमापन धोरणे सुł
कłन ÿणाली सुधारली जाऊ शकते. तुमचे िवīाथê िकंवा भागधारकांना समाधानी
ठेवÁयासाठी नेहमी भिवÕयातील गरजांची अपे±ा करणे आिण या गरजा पूणª करÁयासाठी
नवनवीन मागª शोधणे महßवाचे आहे. munotes.in

Page 67

HEIs (उ¸च शै±िणक संÖथांमधील) गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿितमाने
67 सुधारणेवर आिण सतत पुढे जाÁयासाठी अशा संरचनेवर जोर िदÐयास, तुम¸या
उÂपादनांसाठी आिण सेवांसाठी सवō°म गुणव°ा राखणे अश³य आहे. ISO 9001 गोĶी
ताºया ठेवÁ यासाठी आिण काहीही असले तरी ही गुणव°ा िटकवून ठेवÁ यासाठी तुम¸ या
नेतृÂ वावर कायª चालू ठेवते.
ISO 9001 चे इतर फायदे:
• ÖपĶ पुराÓयावर आधाåरत िनणªय घेणे
• सुधाåरत कायª±मता आिण उÂपादकता
• उ¸च कमªचारी मनोबल
• गुणव°ेसाठी वचनबĦतेचा पुरावा
• दर कपात
• úाहकांचे अिधक समाधान
ISO 9001 ÿमाणपýा¸या जोडणीसह तुÌहाला एका िविशĶ मानकाशी धरले जाते आिण
ÿÂयेका¸या मनात गुणव°ा अúÖथानी ठेवणाöया आवÔयकता पूणª केÐया पािहजेत. परंतु या
ÿमाणपýातून केवळ गुणव°ा हाच फायदा होत नाही.
पुराÓयावर आधाåरत िनणªय घेणे:
ÿÂयेकाला आपÐया संÖथेसाठी सवō°म िनणªय ¶यायचा असतो. ISO 9001 अंतगªत ते
लागू करÁयापूवê तुम¸याकडे बदला¸या आवÔयकतेचा पुरावा असणे आवÔयक आहे.
मोठ्या ÿणालीमÅये ठेवÁयापूवê लहान वातावरणातील बदलांची चाचणी घेणे देखील सोपे
आहे.
जेÓहा तुÌही केवळ संशया¸या ऐवजी गोळा केलेÐया डेटावर आधाåरत िनणªय घेता, तेÓहा
तुÌही चाचणी आिण ýुटी बदलांवर वेळ, पैसा आिण संसाधने वाया घालवÁयाची श³यता
कमी असते. हातात पुरावे असÐ याने तुÌ हाला आÂमिवĵास िमळतो कì बदल करÁ या ची
आवÔ यकता आहे जेणेकłन तुÌ ही जे काही करत आहात ते िकफायतशीर होईल आिण
तुम¸ या ÿणाली मÅ ये सुधारणा करÁ याची खाýी होईल.
िनणªय घेÁया¸या शीषªÖथानी, ÿिøये¸या ÿÂयेक भागाचे इत³या बारकाईने िनरी±ण कłन
तुमची ÿणाली कशी सुधारत आहे याचा ठोस डेटा तुम¸याकडे असेल.
वाढलेली कायª±मता आिण उÂपादन:
गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿणाली Ìहणजे एक कायª±म ÿणाली जी तुमची उÂपादन ÿिøया
सुरळीतपणे चालू ठेवते. जरी ISO 9001 ÿमािणत न करता कायª±म ÿणाली असणे
पूणªपणे श³य आहे, परंतु मानक जोडणे हे असे ठेवÁयास मदत कł शकते. munotes.in

Page 68

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
68 कारण ISO 9001 ÿमाणीकरणासाठी िविशĶ आवÔयकतांची łपरेषा दशªिवते, तुÌही ते सेट
केलेÐया मानकांनुसार आहात. तुÌही सवª आवÔयकतांचे पालन न केÐयास तुÌही तुमचे
ÿमाणपý पूणªपणे गमावÁयाचा धोका पÂकł शकता. परंतु ही मागªदशªक तßवे लागू केÐयाने
तुम¸या संÖथेला कायª±मतेवर ल± क¤िþत करÁयात न³कìच मदत होते.
एकदा तुÌही तुमची गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿणाली ISO 9001 मानकांतगªत सेट केली कì ती
Âया मानकानुसार ठेवणे सोपे होईल. आवÔयकता तुमची सवª दÖतऐवज ÓयविÖथत
ठेवÁयास मदत करतात तसेच सुधाåरत करणे आवÔयक असलेले ±ेý ओळखÁयात मदत
करतात.
ISO 9001 अशी ÿणाली तयार करते जी कोणालाही चालवणे सोपे आहे. Âयां¸यासाठी सवª
काही आधीच सेट केले आहे, Âयामुळे तुÌहाला नवीन ÓयवÖथापन येÁयाची काळजी
करÁयाची गरज नाही. सवª कागदपýांवर सहज ÿवेश आहे आिण ÿÂयेकाला ÿिøयेत Âयांचे
Öथान मािहत आहे. कोडे हरवÐयाने संपूणª यंýणा कोलमडली जाणार नाही.
उ¸च कमªचारी मनोबल:
नेतृÂव वचनबĦतेचे महßव िसÖटीममÅये काम करणाö या सवª कमªचाö यांचे उ¸च मनोबल
बनवते. जेÓहा Âयांचे ÓयवÖथापन उÂकट असते आिण ती आवड Âयां¸यापय«त पोहोचवते,
तेÓहा ते बदलाचा भाग होÁयासाठी अिधक उÂसािहत होतील.
ISO 9001 उÂपादन ÿिøयेतील सवª कमªचाö यांसाठी पåरभािषत भूिमका आिण जबाबदाöया
ठेवते, ºयामुळे Âयांना Âयां¸या कामात अिधक आरामदायक आिण आÂमिवĵास वाटतो. हे
ÿिश±णासाठी एक संरचना देखील ÿदान करते आिण कंपनीÓयापी सहभागाची खाýी देते
जेणेकłन सवª कमªचाö यांना िसÖटममÅये सामील झाÐयासारखे वाटेल. जेÓहा तुमचे
कमªचारी आनंदी असतात तेÓहा ते अिधक चांगले काम करतात ºयामुळे अिधक कायª±मता
येते.
गुणव°ेचा वÖतुिनķ पुरावा:
ISO 9001 मÅये ÿमाणपý असणे हा एक ÿकारचा सÆमानाचा बॅज आहे जो तुमची संÖथा
गुणव°ेसाठी वचनबĦ असÐयाचे दशªिवतो. हे देखील िसĦ करते कì तुÌही मानकां¸या
आवÔयकतांची पूतªता करत आहात याची खाýी करÁयासाठी तुम¸या कंपनीचे Öवतंý
प±ाकडून िनयिमतपणे मूÐयांकन केले जाते.कारण तुम¸या úाहकांना मािहत आहे कì तुÌही
या मानकांनुसार आहात ते तुम¸या उÂपादनां¸या गुणव°ेवर अिधक िवĵास ठेवÁयाची
श³यता आहे. बहòतेक लोक अशा कंपनीवर िवĵास ठेवÁयास अिधक आनंदी असतात जी
Öवत: ला उ¸च दजाªवर ठेवते आिण ते Âया मानकांची पूतªता करतात याचा पुरावा दशªवू
शकतात.
४.६ ÖवाÅयाय • एकूण गुणव°ा ÓयवÖथापन संकÐपना पåरभािषत करा.
• एकूण गुणव°ा ÓयवÖथापनाचे महßव सांगा. munotes.in

Page 69

HEIs (उ¸च शै±िणक संÖथांमधील) गुणव°ा ÓयवÖथापन ÿितमाने
69 • माÐकॉम िāज पुरÖकार आिण िस³स िसµमाचे वणªन करा.
• ISO 9000 ची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
• िस³स िसµमा संकÐपना काय आहे?
• िस³स िसµमाचा उĥेश ÖपĶ करा.
४.७ संदभªसूची • Quality Management Implementation in Higher Education: Practices,
Models, and Case Studies (Advances in Higher Education and
Professional Development) 1st Edition, Michael Sony (Author,
Editor), KochuTherisaKaringada (Editor), Neeta Baporikar (Editor),
IGIGlobal; 1st edition (August 2, 2019)
• Total Quality Management in Higher Education: An Evaluation Model
for Practitioners Paperback – July 1, 2009, Fatma Mizikaci , LAP
Lambert Academic Publishing (July 1, 2009)
• https://www.tandfonline.com/doi/full/ 10.1080/23311975.2020.17492
17
• https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ 1100957.pdf
• https://asq.org/quality -resources/total -quality -management
• https://www.managementstudyguide.com/total -quality -
management.htm
• https://www.whatissixsigma.net/baldrige -award/
• https://www.lpmu.upj.ac.id/userfiles/files/ 01_%20M1-
Designing_Effective_QMS -TrainIQA_compressed.pdf

***** munotes.in

Page 70

70 ५
उ¸च िश±ण-गुणव°ा सुधारणा धोरणे
घटक रचना
५.० उिĥĶे
५.१ ÿÖतावना
५.२ िवहंगावलोकन
५.३ ÓयवÖथापन िव²ानातील शै±िणक गुणव°ेसाठी Óयावसाियक अखंडता
५.४ गुणव°ा ÓयवÖथापन आिण शै±िणक नेतृÂव
५.५ गुणव°ा ÓयवÖथापनासाठी उ¸च िश±णातील सवō°म पĦती - ओळख,
अंमलबजावणी, संÖथीकरण, आंतरराÕůीयीकरण आिण ÿसार
५.६ ÖवाÅयाय
५.७ संदभª
५.० उिĥĶे Ļा घटकानंतर तुÌही हे कł शकाल:
• Óयावसाियक अखंडतेची Óया´या समजून ¶या.
• ÓयवÖथापन िव²ानातील शै±िणक गुणव°ेसाठी Óयावसाियक अखंडतेचे महßव सांगा.
• गुणव°ा ÓयवÖथापन आिण शै±िणक नेतृÂवाचे वणªन करा.
• गुणव°ा ÓयवÖथापनासाठी उ¸च िश±णातील सवō°म पĦतीचे िववेचन करा.
५.१ ÿÖतावना माÅयिमक शालेय िश±णानंतर उ¸च िश±ण घेतले जाते आिण ते उ¸च िश±ण संÖथांमÅये
िदले जाते ºयात िवīापीठे (Jongbloed, Enders, & Salerno, 2008), महािवīालये
(Brubacher, 2017) आिण तंý²ान संÖथा (Altbach, 2015) यांचा समावेश होतो.
उ¸च िश±ण सुधारणेची धोरणे अÂयंत आवÔयक बनली आहेत कारण जागितक Öतरावर
ÿमुख भागधारकांना उ¸च िश±णातील पåरणामांमÅये सुधारणा अपेि±त आहे जे
िश±णातील एकूण गुणव°ा ÓयवÖथापनाशी सुसंगत आहे (सॅिलस, 2014; शेर आिण
लोिझयर, 1991). िफशमन¸या मते, लुडगेट आिण तुटक (2017) महािवīालयीन पदवी ही
काही अंडरúेजुएट्ससाठी अिनिIJतता आहे कारण ते उ¸च िश±ण ÿणालीचा सामना कł
शकत नाहीत आिण यामुळे उ¸च शै±िणक पाýता इि¸छणाöया िवīाÃया«¸या गळतीचे ÿमाण
वाढले आहे. या िचंतेने सतत िवकिसत होत असलेÐया समाजात अÅयापन सुधारणे आिण
िवīाÃया«चे िश±ण वाढवणे यावर भर िदला आहे. िवīापीठांमÅये सुधाåरत अÅयापन आिण
विधªत िश±णाचे गंभीर पåरणाम साÅय करÁयासाठी, िश±णातील बदलाची दी±ा , munotes.in

Page 71

उ¸च िश±ण-गुणव°ा सुधारणा धोरणे
71 अंमलबजावणी, सातÂय आिण पåरणाम (एÐसवथª, 2001; फुलन, 1982) मÅये मानवी
िनयुĉ सहभागé¸या भूिमकेवर जाÖत जोर िदला जाऊ शकत नाही.
उ¸च िश±णाबाबत संबंिधतां¸या अपे±ा पूणª करÁयासाठी उ¸च िश±ण सुधारणा धोरणे
आवÔयक आहेत. हे जोडणे महßवाचे आहे कì उ¸च संÖथांमधील िनणªय घेणारे शै±िणक
कायªपĦतéना ÿोÂसाहन देऊ लागले आहेत ºयामुळे Âयांची संÖथाÂमक उिĥĶे पूणª होतील
आिण िहतधारकांना उ°रदाियÂवाची सवō¸च पातळी ÿाĮ होईल (Rice & Taylor,
2003), आिण उ¸च िश±ण सुधारणा. रणनीती ही उ¸च संÖथांना िसĦी आिण दज¥दार
सेवा िवतरणा¸या योµय िदशेने Öथान देÁयासाठी उचललेली काही पावले आहेत. अनेक
उ¸च िश±ण सुधारणा धोरणे अिÖतÂवात आहेत. हा धडा उ¸च िश±णामÅये िश±ण आिण
िशकÁयासाठी उ¸च िश±ण सुधारणा धोरणांचे गंभीर िवĴेषण करÁयावर ल± क¤िþत करतो
(राइट, 1995). या ÿकरणामÅये िवचारात घेतलेÐया काही धोरणांमÅये िवīाÃया«ची धारणा
सुधारÁयासाठी धोरणे आहेत (बोÐस आिण िāंडल, 2017; øॉसिलंग, हेµनी, आिण थॉमस,
2009; गॅझा आिण हंकर, 2014), पदवी दर सुधारÁयासाठी धोरणे (Öचाजªल आिण िÖमंक
4, आिण 2) ÿयोगशाळा अÅयापन सुधारणे (िगÊस अँड जेनिकÆस, 2014) इतर उ¸च
िश±णामÅये उ¸च िश±णामÅये िशकवणे आिण िशकणे यासाठी धोरणे सुधारणे.
५.२ िवहंगावलोकन लोकांचा महािवīालये आिण िवīापीठांकडे पाहÁया¸या ŀिĶकोनात बदल झाÐयामुळे उ¸च
िश±णाला नवीन युगाचा सामना करावा लागतो. िशकवÁया¸या आिण स±म
महािवīालयीन पदवीधरां¸या िनिमªती¸या बाबतीत चांगÐया कामिगरी¸या अपे±ा वाढत
आहेत. उ¸च िश±णाचे एक मॉडेल Ìहणजे अनेक कंपÆयांचे यश आहे ºयांनी "एकूण
गुणव°ा ÓयवÖथापन" (TQM) वापłन Âयांची एकूण कामिगरी आिण उÂपादने सुधारली
आहेत. TQM ÿामु´याने एकािÂमक ĀेमवकªĬारे úाहकांचे समाधान वाढिवÁयाशी संबंिधत
आहे जे िविवध ÿणालीÓयापी घटकांमधील संबंधांचे परी±ण करते आिण ÿिøयांमधील ýुटी
आिण कचरा कमी करÁयासाठी डेटा-आधाåरत िनणªय घेते. हे करÁयासाठी, ÓयवÖथापकांनी
असे वातावरण तयार केले पािहजे ºयामÅये कमªचाö यांना Âयां¸या कामाचा आनंद आिण
अिभमान वाटेल आिण Âयांना बदल करÁयास स±म केले जाईल. शै±िणक उÂकृĶतेचे
धोरणाÂमक साधन Ìहणून TQM ची संकÐपना अकादमीमÅये अितशय चांगÐया ÿकारे
ÿचिलत आहे.
५.३ ÓयवÖथापन िव²ानातील शै±िणक गुणव°ेसाठी Óयावसाियक अखंडता वैयिĉक अखंडता थेट Óयावसाियक अखंडतेशी संबंिधत आहे. वैयिĉक अखंडता आिण
Óयावसाियक एकाÂमता सामाÆयतः परÖपरावलंबी आिण सुसंगत असतात. Óयावसाियक
अखंडता संबंिधत आहे, परंतु वैयिĉक सचोटीपे±ा वेगळी आहे. Óयावसाियक अखंडता ही
एक िवशेषता आहे जरी तािÂवकŀĶ्या अखंडता हा शÊद सामाÆय वणाªशी संबंिधत आहे.
Óयावसाियक सचोटी ही Óयवसाया¸या मूलभूत उिĥĶे िकंवा Åयेयातून ÿाĮ होते
(McDowell D. 2010) Óयावसाियक अखंडता नैितक अखंडते¸या तßवावर आिण munotes.in

Page 72

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
72 पारदशªकता, ÿामािणकपणा, ÿामािणकपणा, नैितक चेतना, वाÖतिवक सÂयता आिण िनķा
यामÅये क¤िþत नैितक तßवांवर िटकून राहते. कायदेशीरपणाचे पालन केलेले कायª.
Óयावसाियक अखंडता Ìहणजे ÓयवÖथापका¸या िøयाकलापांचे पåरणाम सुधारÁयासाठी,
Öवाय°ता वाढवÁयासाठी , अखंडता, नैितक सराव, सामािजक Æयाय आिण सांिघक कायª
Ĭारे वैिशĶ्यीकृत नातेसंबंध िनमाªण करÁयासाठी तßवे आिण वचनबĦतेचा संच आहे.
Óयावसाियक अखंडतेचे वेगवेगळे पैलू ÿÂयेक Óयवसाया¸या मूलभूत काया«मधून घेतले
जातात. Óयावसाियक सचोटीमÅये एखाīा िविशĶ Óयवसाया¸या भूिमका-िविशĶ
जबाबदाöया आिण जबाबदाöया समािवĶ असतात. सु-Öथािपत Óयवसाय अनेकदा ÖपĶ
करतात आिण Óयावसाियक सचोटी¸या भूिमका-िविशĶ तßवांवर उभे असतात.
Óयावसाियक सचोटी ही Óयवसाया¸या Åयेय आिण मूलभूत उिĥĶांमधून ÿाĮ होते. िजथे
समाजासाठी दावे खूप जाÖत आहेत, ितथे Óयावसाियक अखंडता ÿथम वैयिĉक 215
Óयावसाियक सचोटीसाठी ÓयवÖथापन िव²ानातील शै±िणक गुणव°ेसाठी मैýीची िनķा
असणे आवÔयक आहे. Óयावसाियक अखंडता ÿथम मूÐय एकाÂमता, Öवतःपूवê सेवा आिण
आपण करत असलेÐया सवª गोĶéमÅये उÂकृĶता यावर आधाåरत आहे. जेÓहा एखादा
Óयावसाियक Öवतःला "ÿथम सचोटीसाठी" वचनबĦ करतो तेÓहा Âयाला िकंवा ितला
वैयिĉक एकाÂमता आिण Óयावसाियक अखंडता या दोÆहéचे महßव समजते आिण ते
सुसंगत ठेवÁया¸या Âया¸या/ित¸या ÿयÂनांĬारे, तो िकंवा ती महßवपूणª Óयावसाियक काय¥
आिण िøयाकलाप उ°म ÿकारे ÿदान करते. समाजाला. कंपÆया अिधक ÖपधाªÂमक
वातावरणात वैयिĉक एकाÂमतेवर भर देणारी सहकारी धोरणे िवकिसत करतात (सोलोमन,
1999). वैयिĉक सचोटी आिण Óयावसाियक अखंडता यां¸यातील संघषाªमुळे अखंडतेची
कŌडी होते जी काही पåरिÖथतéमÅये असते जसे कì एखाīा Óयावसाियकाने नैितक
कारणाÖतव भाग घेÁयास नकार िदला कारण कायदेशीरåरÂया परवानगी असली तरीही ते
नैितकŀĶ्या बंधनकारक नाही. कोणÂयाही Óयावसाियक भूिमकेत योµयता आिण
आचरणा¸या उ¸च मापदंडानुसार जगणे श³य आहे परंतु खाजगी जीवनात पूणªपणे िभÆन,
िवरोधी, िवरोधाभासी िकंवा िवरोधाभासी नैितक मूÐये जगून Óयावसाियक ±ेý आिण
संदभाªबाहेर Óयावसाियक अखंडता िटकवून ठेवू शकत नाही. हे वैयिĉक सचोटी आिण
Óयावसाियक अखंडता यां¸यातील थेट संघषª ÿकट करते. दोषी अ±मता ÖपĶपणे
Óयावसाियक अखंडतेचे उÐलंघन आहे. ºया वेळी Óयावसाियक सचोटी ही सवाªत मौÐयवान
असते, तेÓहा एकिनķ राहÁयाचे बंधन टाळÁयाचे िनिम° असते. जेÓहा ते इतरांसाठी सवाªत
मौÐयवान असते तेÓहा Óयावसाियक सचोटीमÅये राहणे Ìहणजे खचª सहन करणे. इतरांवर
लादले जाणारे काही खचª टाळÁयासाठी Óयावसाियक सचोटीचा Âयाग केला जाऊ शकतो,
जसे कì संÖथाÂमक ÿितķेचे संर±ण करणे. अखंडते¸या आधारावर, ते वैयिĉक ÿितķा
िनमाªण करते, तसेच संÖथाÂमक ÿितķा वाढवते, जेÓहा ते अखंडते¸या िनकषांनुसार मुĉ
केले जातात. चांगÐया ÿितķेचे मूÐय ÓयवÖथापनामÅये अनेक वेळा ÿकट झाले आहे.
अिधकारा¸या कृतéĬारे सावªजिनक िवĵासाचे उÐलंघन हे Óयावसाियक अखंडतेचे गंभीर
उÐलंघन आहे. जेÓहा एखाīा Óयवसायात खूप जाÖत भागीदारी असते तेÓहा Óयावसाियक
अखंडतेचे उÐलंघन समाजासाठी िवनाशकारी असू शकते. धोरणिनिमªतीमÅये िव²ान,
संशोधन आिण पुराÓयांचा गैरवापर हे Óयावसाियक सचोटीला महापौरांचे आÓहान आहे
(McDowell, D. 2010). munotes.in

Page 73

उ¸च िश±ण-गुणव°ा सुधारणा धोरणे
73 Óयावसाियक अखंडतेची संकÐपना ही आिथªक कायª±मतेत "पायाभूत भूिमका बजावणारी
पूणªपणे सकाराÂमक घटना" Ìहणून समजून घेÁयासाठी मानक संकÐपनांपासून िवभĉ केली
जाते. योµयतेचा मुĥा थेट Óयावसाियक सचोटीशी संबंिधत आहे. स±म Óयावसाियकांची
कतªÓये Óयावसाियक अखंडतेवर नैितक, नैितक आिण कायदेशीर ÿितबंधांĬारे मयाªिदत
असलेÐया Óयावसाियक पĦती, काय¥ आिण कृतéĬारे पार पाडली जाऊ शकतात.
"नैितकतेचा अथª, नैितक तßवां¸या िवÖतृत, आदशª संिहतेशी सुसंगतता आहे, कधीकधी,
िवशेषतः, िविशĶ Óयवसाया¸या कोडसह" (वेबÖटरचा Æयू वÐडª िड³शनरी). आचारसंिहता
Óयावसाियक अखंडते¸या Óयवसाया¸या संकÐपनेला समथªन देतात. Óयावसाियक
नैितकतेची संिहता अिधक नैितक आिण मानवतावादी Óयावसाियक सराव आिण Óयĉì
आिण समाजाशी बांिधलकì, ºया कृती केवळ अनुमानानेच नÓहे तर Æयाय, जबाबदारी,
िववेक, ÿामािणकपणा इÂयादéसह कायª करÁया¸या आवÔयकतेसाठी मागªदशªन करणे
आवÔयक आहे. Von Kimakowitz, Pirson, Spitzech, Dierksmeier, and Amann
(2010) काही Óयावसाियक ÿकरणे सादर करतात आिण िवÔ लेषण करतात कì जागितक
ÖपधाªÂमक वातावरणा¸या संदभाªत Âयांचे यश हे मानवतावादी Ĭारे समिथªत जाÖतीत जाÖत
Óयावसाियक नÉयाऐवजी सामािजक फायīांची एकािÂमक आिण ÿितसाद देणारी िपढी
Ìहणून ÓयवÖथािपत केले जाते. ÓयवÖथापन ŀĶीकोन.
Óयावसाियक एकाÂमता आिण नैितकतेची मायोिपक ŀĶी चांगÐया आिण वाईट अशा
गोĶé¸या कॅटलॉगमÅये कमी केली जाते आिण Âया तßवांचा समूह Ìहणून Óयापक
ŀĶीकोनाखाली िवचार केला जात नाही जे मानवांना पåरपूणªता आिण पåरपूणªता ÿाĮ
करÁयासाठी सेवा देतात. एक कठीण काम आहे. पयाªवरण आिण वाÖतिवक जीवनातील
बदल ÿामािणक आिण काय नाही यामधील मयाªदांचे ÖपĶ ŀĶीकोन गमावू शकतात, ते
ÿितķा कोठून संपवते आिण कोठे गैर-ÿितķा सुł होते आिण नैितक तßवे कोणती आहेत
ºयांनी Óयावसाियक वतªनावर राºय केले पािहजे. Óयावसाियक अखंडता ही सामािजक
जबाबदारी आिण इतर काही सामािजक घटकांĬारे तयार केली जाते जी Óयावसाियकांना
केवळ Öवत:साठीच नÓहे तर संपूणª Óयावसाियक िøयाकलापांमÅये उ¸च दजाªची ±मता
आिण आचरण राखÁयासाठी वारशाने िमळते. Óयावसाियक अखंडतेचा पåरणाम Ìहणून एका
Óयĉìची Öवतःवर/Öवतःवर एक ÿमुख सुसंगतता असते आिण अिधक सामािजक
एकसंधता िनमाªण होते. समाजातील ÿामािणक सदÖय संरचनेचे दुवे मजबूत करतात आिण
Öवतः¸या फायīासाठी , सामाÆय िहतासाठी ÿगती करतात. Óयावसाियक सचोटीमÅये
Óयवसायातील सवª सदÖयांĬारे सामाियक केलेली ±मता आिण आचरणासाठी संयुĉ
जबाबदाöयांचा समावेश होतो. संÿेषणातील अखंडता ही मानवांमधील सहकायाªची अट
Ìहणून परÖपर नेटवकªवर िवĵास ठेवÁयाचा आधारÖतंभ आहे.
Óयावसाियक सचोटी ही योµय नैितक वतªणूक राखÁयाचा सराव आहे. नैितक आिण नैितक
तßवे आिण मूÐये जसे कì ÿामािणकपणा, सÆमान, िवĵासाहªता आिण िवĵासाहªता यांचे ŀढ
पालन दशªिवÁयाची ही ÿथा आहे. जे लोक Óयावसाियक सचोटीने वागतात ते सामाÆयत:
Óयावसाियक तसेच वैयिĉक ÿयÂनांमÅये नैितक आचरणाचे मानक राखतात. munotes.in

Page 74

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
74 ही मानके Óयावसाियक कसे वागतात, Âयांची कामाची नीितम°ा आिण Âयां¸या संवाद
पĦती िनयंिýत करतात. Óयावसाियक सचोटी हीच कमªचाö यांना िवĵास ठेवÁयाचे कारण
देते कì नेते Âयां¸या Öवत: ¸या Öवाथाªपे±ा Óयावसाियक मानके ठेवतील.
सचोटी राखÁयासाठी ÿामािणकपणा हा आधार आहे. कंपनीशी एकिनķ राहणे,
तुम¸याकडून अपेि±त पåरणाम िनमाªण करणे आिण िवĵासाहª आिण िवĵासाहª असणे हे सवª
गुण Óयावसाियक सचोटी असलेÐया Óयĉìचे वैिशĶ्य आहेत.
५.३.१ कामा¸या िठकाणी Óयावसाियक सचोटी का महßवाची आहे? :
सचोटी हा नेÂयातील सवाªत महÂवाचा गुणधमª आहे. याची काही कारणे येथे आहेत:
कमªचारी समाधान:
कमªचारी सामाÆयत: अशा एखाīा Óयĉìसाठी काम करताना अिधक आनंदी असतात
ºयांना Âयांचा िवĵास आहे कì िवĵासाहª आिण िवĵासाहª आहे, जो Âयांना कधीही Âयां¸या
Öवतः¸या तßवांशी तडजोड करÁयास सांगणार नाही. पयªवे±कातील सचोटीचा संबंध
नोकरीतील समाधान आिण ÓयÖतता , कमªचाö यांचे आरोµय आिण जीवनातील समाधानाशी
जोडला गेला आहे.
ÿितķा:
लोकांचा तुम¸यावर िवĵास ठेवÁयासाठी - तुम¸या संÖथे¸या आत-आिण बाहेर दोÆही -
तुÌहाला सचोटीने वागÁयाची आवÔयकता आहे. तुम¸या Óयवसायात गुंतवणूक करÁयाचा
िवचार करÁयासाठी गुंतवणूकदारांनी तुम¸यावर िवĵास ठेवला पािहजे. िवøेÂयांनी िवĵास
ठेवला पािहजे कì तुÌही वÖतू आिण सेवांसाठी पैसे īाल. Óयावसाियक सचोटी राखणे
तुÌहाला एक मजबूत ÿितķा िनमाªण करÁयास अनुमती देईल ºयामुळे िवĵास वाढेल आिण
तुम¸यासोबत Óयवसाय करताना इतरांना िदलासा िमळेल.
अिधक ÖपĶता :
सातÂयाने Óयावसाियक सचोटीने वागÁयाचा अथª असा आहे कì तुम¸याकडे वाईट ÿथा
झाकÁयासाठी ऊजाª वाया घालवÁयापे±ा महßवा¸या गोĶéवर ल± क¤िþत करÁयाची ऊजाª
आहे.
मजबूत संबंध:
ÿामािणकपणा आिण नैितक वतªनाची संÖकृती िनमाªण करÁयाचा सवाªत ÿभावी मागª Ìहणजे
Óयावसाियक सचोटीने वागणे.
५.३.२. Óयावसाियक अखंडता राखÁयासाठी धोरणे:
तुमची Öवतःची Óयावसाियक अखंडता राखÁयासाठी आिण कामा¸या िठकाणी नैितक
वतªना¸या संपूणª संÖकृतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी िविवध धोरणे आहेत.
१. ÿÂयेकाशी समान वागणूक īा. munotes.in

Page 75

उ¸च िश±ण-गुणव°ा सुधारणा धोरणे
75 २. ÿामािणकपणाला ब±ीस īा.
३. आपÐया चुका माÆय करा.
४. संघांना मोकळेपणाने बोलÁयास ÿोÂसािहत करा.
५. Öव-मूÐयांकन करा.
६. तुमची वचनबĦता ठेवा.
७. जाÖतीत जाÖत ÿयÂन करा.
१. ÿÂयेकाशी समान वागणूक īा:
सचोटी Ìहणजे ÿामािणकपणा, संपूणªता आिण सवª पåरिÖथतéमÅये आिण सवª लोकांसह
समान Óयĉì असणे. पयªवे±क, सहकमªचारी आिण अगदी इंटनª यांना Âयां¸या वåरķते¸या
पातळीवर िवचार न करता समान पातळीवरील Óयावसाियकता आिण आदराने वागवा. हेच
úाहकांना लागू होते.
२. ÿामािणकपणाला ब±ीस īा :
इतरांना तुम¸याशी ÿामािणक राहÁयासाठी ÿोÂसाहन देऊन सचोटीची संÖकृती तयार करा,
जरी Âयांनी महाग चुका केÐया तरीही. जोपय«त तुम¸या टीममधील ÿÂयेकाला हे समजत
नाही कì तुम¸याशी ÿामािणक राहणे — आिण नेहमीच सवō°म कÐपना——
सावªजिनकपणे आिण वारंवार ÿामािणकपणाला ब±ीस īा.
३. आपÐया चुका माÆय करा:
ÿÂयेकजण चुका करतो आिण कोणीही, úाहकांपासून ते कमªचाö यांपय«त, ÿÂयेकाने नेहमीच
पåरपूणª असावे अशी अपे±ा करत नाही. Óयावसाियक सचोटीने वागÁयाची गुŁिकÐली
Ìहणजे चुका माÆय करणे आिण जेÓहा तुÌही चुकत असाल तेÓहा माफì मागणे. तुÌही तुम¸या
कृतीतून आिण वागÁयातून तुमचा पIJा°ापही दाखवला पािहजे.Encourage teams to
speak
४. मुĉपणे:
Óयावसाियकांना Âयां¸या शै±िणक काया«साठी नवीन आिण सजªनशील ŀĶीकोनांसह कायª
करÁयासाठी संघात काम करÁयास ÿोÂसािहत करा. नवीन कÐपनांसंबंधी गट िøयाकलाप,
असाइनम¤ट आिण संघ चचाª ÿामािणक आिण गंभीर, तरीही आदरयुĉ आिण इतर
ŀĶीकोनां¸या खुÐया मना¸या असाÓयात. संघाला मोकळेपणाने बोलÁयासाठी तसेच
कÐपना सुधारÁयासाठी रचनाÂमक टीका देÁयास आिण ÖवीकारÁयास ÿोÂसािहत करा
५. Öव-मूÐयांकन करा:
तुÌही Óयावसाियक सचोटीने वागत आहात कì नाही याचे वेळोवेळी मूÐयांकन करा.
तुम¸यावर बलवान Óयिĉमßवांचा खूप ÿभाव आहे, तुम¸या बॉसचा दबाव आहे िकंवा सहज munotes.in

Page 76

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
76 पैशांचा मोह झाला आहे का याचे मूÐयांकन करा. तुÌही एखाīा िवĵासू सहकमªचाöयाला
Âयांचा वÖतुिनķ ŀिĶकोनही िवचाł शकता. तुम¸या Öवत:¸या सचोटीची गैर-िनणªयाची
यादी तयार करा आिण तुÌहाला Öवत:¸या सुधारणे¸या संभाÓय ±ेýांवर आधाåरत कारवाई
करायची आहे कì नाही हे ठरवा.
६. तुमची वचनबĦता ठेवा:
तुÌहाला िदलेली वचने पूणª करणारी Óयĉì Ìहणून नावलौिकक िमळवायचा असेल तर
तुमचा शÊद नेहमी पाळÁयाची सवय लावा. याचा अथª असा आहे कì होयचा अथª होय
आिण नाही Ìहणजे नाही, कोणÂयाही कारणािशवाय िकंवा पåरिÖथती बदलÐयािशवाय.
याचा अथª वेळेवर असणे - िकंवा अगदी लवकर - जेÓहा तुÌही Ìहणाल तेÓहा तुÌही असाल.
याचा अथª इतरां¸या वेळेबĥल आदर दाखवणे आिण तुÌहाला उशीर झाÐयास Âयांना लगेच
सूिचत करणे.
७. जाÖतीत जाÖत ÿयÂन करा :
Åयेय गाठÁयासाठी तुमचा सवª फोकस आिण ÿयÂन एखाīा गोĶीत घालणे हा एक चाåरÞय
वैिशĶ्य आहे ºयाची इतर ÿशंसा करतात. हे एक मजबूत कायª नैितकता आिण संÖथे¸या
सुधारणेसाठी पåरणामांची वचनबĦता दशªवते. तुमचे काम दररोज जाÖतीत जाÖत ÿयÂन
करणे आिण िवचिलत होÁयास तयार नसणे हे तुम¸या सचोटीबĥल बोलते
५.४ गुणव°ा ÓयवÖथापन आिण शै±िणक नेतृÂव उ¸च िश±ण संÖथांमÅये जगभरात वाहणाöया वाöयाने उ¸च िश±ण संÖथा चांगÐया ÿकारे
ÓयवÖथािपत केÐया आहेत आिण िवīाथê, पालक, िनयोĉे आिण सरकार यां¸या गुणव°ा
गरजांना ÿितसाद देत आहेत याची खाýी करÁया¸या गरजेबĥल जागितक िचंता िनमाªण
केÐया आहेत. जग बदलत आहे Âयाचÿमाणे उ¸च िश±ण संÖथाही. उ¸च िश±ण संÖथां¸या
बदलÂया Öवłपामुळे शै±िणक ÿशासक, मानव संसाधन िवभाग आिण िवभाग ÿमुख तसेच
कायªøम समÆवयकांनाही संÖथांनी आम¸या संÖथां¸या गितमान Öवłपाला ÿितसाद िदला
आहे याची खाýी करावी लागते. अलीकड¸या काळात उ¸च िश±ण संÖथांमÅये होत
असलेले बदल गुणव°ा ÓयवÖथापना¸या मुद्īाबĥल आिण उ¸च िश±ण संÖथांमÅये
गुणव°ा चांगÐया ÿकारे ÓयवÖथािपत केली जाते याची खाýी करताना शै±िणक नेतृÂवाने
बदलांना कसा ÿितसाद īावा याबĥल िचंता िनमाªण केली आहे. अनेक देशांतील अनेक
लोकां¸या उ¸च िश±णा¸या वाढÂया मागणीमुळे उ¸च िश±ण संÖथांवर नवीन कायªøम
आिण अËयासøम सुł करÁयासाठी दबाव िनमाªण झाला आहे, तर काहéनी अंतर आिण
ऑनलाइन, तसेच िमि®त आिण अगदी अधªवेळ आधारावर अËयास करता येईल असे
अËयासøम माउंट केले आहेत. सँडिवच मोडĬारे. या उपøमांमुळे वाढÂया मागणीची पूतªता
करÁयात मदत करÁयासाठी उ¸च िश±णाचे ÿदाते बनले आहेत जेणेकŁन काम करणाöया
परंतु उ¸च िश±णाची गरज असलेÐयांना फायदा घेता येईल. तथािप, िविवध कायªøम
आिण िविवध अËयास पĦतéचा पåरचय कłन सहभाग वाढवणे गुणव°ा िवतरणाशी
तडजोड करता येणार नाही. munotes.in

Page 77

उ¸च िश±ण-गुणव°ा सुधारणा धोरणे
77 िवरोधाभासाने, गुणव°ेचा ÿचार आिण ÓयवÖथापन शूÆयात होऊ शकत नाही परंतु अशा
बदलां¸या अशांततेतून संÖथांना नेिÓहगेट करÁयात मदत करÁयासाठी ÿभावी शै±िणक
नेतृÂवाची आवÔयकता आहे. जगा¸या अनेक भागांतील उ¸च िश±ण संÖथांमÅये ‘सखोल
आिण जलद बदल होत आहेत जे शै±िणक ÿणालéना आपÐया समाजातील जीवनाचा दजाª
सुधारला आहे याची खाýी करÁयासाठी ÿितसाद देÁयास भाग पाडतात’ (Maguad&
Krone, 2012, p. 10). उ¸च िश±णात गुंतवणूक करणाöयांसाठी योµय उ°रदाियÂव,
पारदशªकता आिण पैशाचे मूÐय आहे याची खाýी करÁयासाठी संÖथा बदलांना ÿितसाद
देत आहेत. काही देश उ¸च िश±ण संÖथांसमोरील आÓहानांना ÿितसाद देत गैर-मूलभूत
सेवा कमी करतात, पूणªवेळ ऐवजी अधªवेळ काम सुł करतात, सुर±ा, ि³लनर आिण
लॉÆűी कमªचारी यासार´या काही पदांवर आउटसोिस«ग करतात. हे ल±ात घेÁयासारखे
आहे कì संÖथांना िदशा देÁयासाठी आिण संÖथांना Âयांचे उिĥĶ साÅय करÁयासाठी
कोणÂयाही दज¥दार ÓयवÖथापन उपøमाचे ÿभावी ÓयवÖथापन सुिनिIJत करÁयासाठी
शै±िणक नेते असले पािहजेत.
राÕůीय िवकासा¸या गरजा पूणª करÁयासाठी उ¸च िश±ण संÖथांĬारे कुशल आिण जाणकार
कमªचाö यांचे ÿिश±ण उ¸च िश±णामÅये गुणव°ा वाढीसाठी ÖपधाªÂमक धार िनमाªण करणे
फार कठीण असेल (खान, 2008).
शै±िणक नेतृÂव Ìहणजे काय? :
उ¸च िश±णा¸या संÖथांमÅये वैयिĉक अकादमी¸या वाढीसाठी आिण संÖथां¸या
िवकासासाठी अनुकूल वातावरण िनमाªण करÁयावर िवशेष ल± क¤िþत कłन वåरķ
शै±िणक आिण ÿशासकìय नेÂयांĬारे ÿदान केलेले नेतृÂव.
शै±िणक नेतृÂव हे संपूणª नेतृÂवाचा िवशेष उपिवभाग Ìहणून शै±िणक सेिटंग िकंवा
संÖथेमÅये नेतृÂवाला िदलेले नाव आहे. शै±िणक नेतृÂव हे असे नेतृÂव आहे ºयामÅये
संÖथेसाठी िव²ान आिण संशोधन डेटावर आधाåरत ŀĶी आिण Åयेय तयार करणे,
सजªनशील कÐपना मांडणे, संघकायª करणे आिण ÿदान करणे यासार´या भूिमकांचा
समावेश होतो.
एक Óयĉì जी संÖथेची ŀĶी आिण Åयेय तयार करÁयासाठी आिण समथªन देÁयासाठी नेता
Ìहणून काम करते, संÖथेतील युिनट्ससाठी िदशा आिण देखरेख ÿदान करते.
शै±िणक नेतृÂव ही एक Óयापक ±मता आिण उ¸च िश±ण संÖथेतील कायª आहे, जी
कॉपōरेट आिण शै±िणक दोÆही आिण ऑपरेशÆसमधील नेतृÂवामÅये ÿितिबंिबत होते.
Reiss Medwed Ìहणतात कì, शै±िणक नेÂयांनी िविवध कामा¸या वातावरणात - आिण
िविवध लोकांसोबत - अथªपूणª मागाªने बदल घडवून आणÁयासाठी, नेतृÂव करÁयासाठी
आिण पåरणाम घडवून आणÁयासाठी गंभीर िवचार, सहानुभूती, सहयोग आिण लविचकतेचा
सराव केला पािहजे.
munotes.in

Page 78

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
78 ५.५ गुणव°ा ÓयवÖथापनासाठी उ¸च िश±णातील सवō°म पĦती - ओळख, अंमलबजावणी, संÖथीकरण, आंतरराÕůीयीकरण आिण ÿसार सवō°म सराव ब¤चमािक«ग ŀĶीकोन हा उ¸च िश±ण संÖथांमधील गुणव°ा
ÓयवÖथापनासाठी एक ÿेरक ŀĶीकोन आहे ºयामÅये सराव आिण सतत सुधारणा यावर
ल± क¤िþत केले जाते. पाच-टÈÈयाचा ŀĶीकोन उ¸च िश±णा¸या संÖथांना Âयांची भूिमका
ÿभावीपणे असमानता िटकवून ठेवÁयासाठी आिण वाढीसाठी मदत करेल. आदशª Ìहणून
सवōÂकृĶ हीच देशातील ÿÂयेक उ¸चिश±ण संÖथेची ŀĶी असायला हवी. संÖथांĬारे हे
उिĥĶ पूणª करÁयासाठी भागधारक वेगवेगÑया ÿकारे योगदान देऊ शकतात. िश±ण
±ेýातील धोरणकÂया«ची संÖथां¸या ÿभावी कामकाजासाठी स±म धोरण आराखडा तयार
करÁयाची महßवाची जबाबदारी आहे. ÓयवÖथापनाने योµय पायाभूत सुिवधा आिण ÿभावी
शासनÿणाली सुिनिIJत केली पािहजे. सवō°म अÅयापनशाľीय पĦतéĬारे िवīाÃया«ची
±मता िनमाªण करÁयात िश±कांची महßवपूणª भूिमका असते. शेवटी, ºया िवīाÃया«साठी
संपूणª ÿणाली तयार केली गेली आहे, Âयांनी सवōÂकृĶची इ¸छा आिण मागणी केली पािहजे.
सवōÂकृĶ पĦतéचा यशÖवी वापर आपÐया अंगीकारÁया¸या ±मतेवर अवलंबून असतो
खालील पाच-टÈÈयांची रणनीती Ìहणजे,
१. सवō°म पĦतéची ओळख
२. सवō°म पĦतéची अंमलबजावणी
३. सवō°म पĦतéचे संÖथाÂमकìकरण
४. सवō°म पĦतéचे अंतगªतीकरण
५. सवō°म पĦतéचा ÿसार
ŀिĶकोनाचे वणªन "फोर आय आिण डी मॉडेल" असे केले जाऊ शकते. चला थोड³यात
िकÐली ÖपĶ कłया .
ŀिĶकोनाचे घटक:
५.५.१ सवō°म पĦतéची ओळख :
सवōÂकृĶ पĦतéची ओळख संÖथाÂमक उिĥĶे, अÅयापनशाľीय आवÔयकता , जागितक
िचंता, Öथािनक संदभª, िशकणाöयांचे Öवłप, कमªचाöयांची ±मता, पायाभूत सुिवधा आिण
ÿशासना¸या गरजा यासार´या अनेक बदलांवर अवलंबून असते. सवō°म पĦती
ओळखताना या सवª गोĶी ल±ात ठेवÐया पािहजेत. पीटर űकर यांनी बरोबर िनरी±ण केले
कì आपण कसे िशकवतो आिण िवīाथê कसे िशकतात यात िवसंगती आहे. या सवª गोĶी
उ°म पĦतé¸या िनवडीची गुंतागुंत वाढवतात. 'सवō°म पĦती ' Ìहणून ºया गोĶी मानÐया
जाऊ शकतात Âया अनेक ÿकारे मयाªिदत आहेत. सवªÿथम, आपण ºयाला ‘सवō°म’
िश±ण पĦती मानतो ते आपÐया Öवतः¸या मयाªिदत ²ान, ŀĶीकोन, संदभª, आवडी आिण munotes.in

Page 79

उ¸च िश±ण-गुणव°ा सुधारणा धोरणे
79 मूÐयांवर अवलंबून असते. łची आिण मूÐये ºयां¸या आधारावर ÿथा आहेत ते इतरांĬारे
लढवले जाऊ शकतात. अशावेळी, ÿथा ºयां¸यावर आधाåरत आहेत Âयापैकì अनेक
गृहीतके धłन राहणार नाहीत. दुसरे Ìहणजे, ‘सवō°म पĦती ’ या आकिÖमक , संदभाªवर
अवलंबून असतात आिण जेनेåरक वणªनाचे उÐलंघन करतात. जर या पĦती उपयुĉ
ठराय¸या असतील , तर आपण अशा पĦती ओळखÐया पािहजेत ºया संÖथा िकंवा
भागधारकां¸या मूÐयवधªनासाठी ÖपĶपणे िदसून येतील. तरच ते संदभªमुĉ आिण कमी
Óयिĉिनķ होऊ शकतात. यासाठी ÿामु´याने ‘उĥेशासाठी िफटनेस’ िनणªयाची आवÔयकता
असते आिण सवª संदभा«ना लागू होणाöया ‘सवō°म पĦती ’चे आदशª टाइिपिफकेशन िलिहता
येत नाही. सवō°म पĦतéचे िनकष ओळखÁयासाठी इनपुट घटक, ÿिøया घटक आिण
आउटपुट घटक िवचारात घेतले पािहजेत. Âयांना ओळखÁयासाठी अथªÓयवÖथा,
कायª±मता आिण पåरणामकारकता हे िनकष देखील वापरले जाऊ शकतात. सवō°म
पĦती ओळखÁयाचा आणखी एक मागª Ìहणजे ÿेरक ŀĶीकोन. ÿॅि³टशनसªना Âयां¸या
सवōÂकृĶ पĦतéचे आिण Âयां¸या ओळखीमÅये लागू केलेÐया िनकषांचे वणªन करÁयास
सांिगतले जाऊ शकते, Âयां¸या िनवडéचे तकªशुĦ समथªन कłन. यावłन, कोणीही
Âयां¸याĬारे समजलेÐया सवō°म पĦतé¸या ब¤चमाकªची चचाª कł शकतो.
इंटरनॅशनल नेटवकª ऑफ ³वािलटी अॅÔयुरÆस एजÆसीज इन हायर एºयुकेशन
(INQAAHE) चांगÐया पĦती ओळखÁयासाठी आिण लागू करÁयासाठी काही मागªदशªक
तßवे सुचवते. सवō°म पĦती पािहजे
• गितमान Óहा आिण वेळोवेळी पुÆहा भेट īा;
• िविवधता आिण सांÖकृितक आिण ऐितहािसक संदभª ओळखणे;
• एका िविशÕ ट ŀÕ टीकोन िकंवा ŀिĶकोनाचे वचªÖव िनमाªण कł नये; आिण
• कामिगरी¸या गुणव°ेला ÿोÂसाहन īा.
ÿथा ओळखताना या तßवांचा अथª लावला गेला पािहजे आिण वेगवेगÑया संदभा«साठी
योµयåरÂया लागू केला गेला पािहजे.
५.५.२ सवō°म पĦतéची अंमलबजावणी:
तथािप, हे कठीण असू शकते, शै±िणक िøयाकलापांमÅये गुंतलेÐया आपÐया सवा«ना
सवō°म पĦती काय आहेत याची थोडीशी भावना आहे. अंमलबजावणी Ìहणजे अिकलीस
टाच. शै±िणक जगाला साधारणपणे दोन मयाªदा असतात. ÿथम , आपण वादिववाद आिण
चच¥चे शौकìन आहोत आिण शÊदांना शहाणपण मानतो. अ ॅåरÖटॉटलने या ÿवृ°ी लाँगबॅकचे
अवमूÐयन केले आिण कृतीला सģुण मानले. Âयांनी अगदी बरोबर िनरी±ण केले: "सģुण ही
एक िøयाकलाप नोटा ±मता आहे". महाÂमा गांधéचे तकª हे Âयांची कृती होती. आपÐयाला
शÊदां¸या कÐपनेतून शहाणपण Ìहणून कृतीकडे जावे लागेल. जोकाबāोनोÓÖकìने द एस¤ट
ऑफ मॅनमÅये िलिहले: “आÌहाला हे समजले पािहजे कì जग केवळ कृतीनेच पकडले जाऊ
शकते, िचंतनाने नाही. माणसा¸या चढाईतील सवाªत शिĉशाली űाइÓह Ìहणजे Âया¸या
Öवत: ¸या कौशÐयाचा आनंद." दुसरे Ìहणजे, जेÓहा कृतीचा िवचार केला जातो तेÓहा सवª-munotes.in

Page 80

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
80 Óयापी िनंदकता ÿो-अॅि³टÓहरोलला अडथळा आणते. सवōÂकृĶ पĦतé¸या वापरामÅये
काही वाÖतिवक मयाªदा आहेत, परंतु अनेक काÐपिनक आहेत. समÖयांवर उपाय
शोधÁयाऐवजी, कधीकधी आपली ‘शै±िणकता’ आपÐयाला ÿÂयेक िनराकरणात समÖया
शोधू शकते. अंमलबजावणी¸या रणनीतéमÅये िनयोजन, संसाधन एकýीकरण, ±मता
िनमाªण, देखरेख आिण मूÐयमापन यांचा समावेश होतो. अंमलबजावणीचा ŀिĶकोन
वचनपूतêपे±ा कामिगरीवर अिधक ल± क¤िþत करतो. येथे गुणव°ेला तपशीलांकडे ल±
िदले जाते. एकूण गुणव°ा ÓयवÖथापन हा अंमलबजावणीचा एक ŀĶीकोन आहे जो
संÖथेतील ÿÂयेका¸या सहभागासह ऑपरेशन¸या सवª पैलूं¸या गुणव°ेवर ल± क¤िþत
करतो. उिĥĶांनुसार ÓयवÖथापन, पåरणामांनुसार ÓयवÖथापन इÂयादीसार´या
अंमलबजावणी¸या धोरणां¸या अनेक पĦती ÓयवÖथापन पंिडतांनी मांडÐया. महाÂमा
गांधéनी कृतीची भावना आिण नेतृÂवाची भावना अितशय योµयåरÂया पकडली जेÓहा ते
Ìहणाले, "आपण जगाला पाहó इि¸छत बदल आपण Óहायला हवे" .
५.५.३ सवō°म पĦतéचे संÖथाÂमकìकरण:
संÖथाÂमकìकरण ही सवō°म पĦतéना संÖथाÂमक कामकाजाचा अिवभाºय भाग
बनवÁयाची ÿिøया आहे. NAAC ने 26 आिण 27 जुलै 2004 रोजी गोवा येथे उ¸च
िश±णातील सवō°म ÿॅि³टसेस या िवषयावर राÕůीय पåरषद आयोिजत केली आहे
ºयामÅये महािवīालये आिण िवīापीठां¸या सुमारे 90 ÿमुखांनी भाग घेतला आिण
सवō°म पĦतé¸या वापराबĥल Âयांचे अनुभव शेअर केले. पåरषदे¸या दोन िदवसां¸या
चच¥दरÌयान सÅया¸या चच¥शी संबंिधत दोन ÿमुख मुĥे समोर आले. ÿथम, अनेक सवō°म
पĦती संÖथा-िविशĶ आिण वैयिĉकåरÂया ÓयवÖथािपत केÐया जातात. बहòतेक
ÿकरणांमÅये, ती Óयĉì संÖथेचा नेता िकंवा ÿमुख बनते. नवोÆमेषक Ìहणून नेते अनेक
संÖथांमÅये बदल करणारे एजंट आहेत, सवōÂकृĶ कायªपĦतéसाठी कॅÌपस समुदायाचा
Óयापक ÿसार आिण समथªन सुिनिIJत करतात. या ŀिĶकोनामुळे संÖथां¸या गुणव°ेत
ÿशंसनीय सुधारणा झाली असली तरी, Âया पĦतéचे सातÂय आिण िटकाव हे ÿामु´याने
वैयिĉक पुढाकारावर अवलंबून असते आिण ÓयÂयय येÁयाचा धोका असतो िकंवा Óयĉì
कोणÂयाही कारणाÖतव िवÖथािपत झाÐयास अÅयाª मनाने ÿयÂन करत असते. तथािप,
अशा पĦतीची औपचाåरकता ºया अथाªने परी±ांना औपचाåरक आवÔयकता बनवली जाते,
तर वैयिĉक ओळख नंतर फं³शन¸या िननावीपणाने ओलांडली जाईल. दुसöया शÊदांत,
संÖथाÂमकìकरणाĬारे हा धोका टाळता येऊ शकतो. दुसरे Ìहणजे, बö याच सवōÂकृĶ
पĦतéसाठी अितåरĉ ÿयÂन करावे लागतात आिण हे चांगले आहे कì अनेक HEI ते
यशÖवीपणे करत आहेत. परंतु तो ÿयÂन िटकवून ठेवÁयासाठी हळूहळू संÖथे¸या
कामकाजाचा एक समाकिलत भाग बनला पािहजे. संÖथाकरण हा नेता िकंवा Óयĉìक¤िþत
करÁयापे±ा संÖथाक¤िþत करÁयाचा ÿयÂन आहे आिण तसेच सवō°म पĦती सामाÆय
पĦतीÿमाणे बनवÁयाचा ÿयÂन आहे.
५.५.४ सवō°म पĦतéचे अंतगªतीकरण:
संÖथां¸या संदभाªत आÌही ºयाचे वणªन संÖथाÂमकìकरण Ìहणून केले आहे ते जेÓहा
संÖथेतील Óयĉéना संदिभªत करते तेÓहा ते अंतगªतकरण Ìहणून मानले जाऊ शकते. munotes.in

Page 81

उ¸च िश±ण-गुणव°ा सुधारणा धोरणे
81 आंतåरकìकरण Ìहणजे जाणीवपूवªक िश±ण आिण आÂमसात कłन गोĶéना एखाīा¸या
Öवभावाचा भाग बनवणे. सवō°म पĦतéचे अंतगªतीकरण Ìहणजे उÂकृĶतेला एखाīा¸या
सवयीचा आिण Öवभावाचा अिवभाºय भाग बनवणे. अॅåरÖटॉटलने अगदी बरोबर िनरी±ण
केले: “आपण जे वारंवार करतो ते आपण आहोत. तेÓहा उÂकृĶता ही कृती नसून एक सवय
आहे.” संÖथे¸या वैिशĶ्यपूणª कामिगरीचा एक भाग Ìहणून सवō°म पĦतéचे तßव आिण सार
कायमÖवłपी बनवÁयाकडे असे अंतगªतीकरण देखील पािहले जाऊ शकते. अशा आंतåरक
सवōÂकृĶ पĦतéचा एकिýत पåरणाम मु´यतः एखाīा Óयĉì¸या संÖथेची ‘इथॉस’ िकंवा
‘परंपरा’ असे Ìहणतो. इंÖůðम¤टल ÓĻू गुणव°ेकडे धोरण Ìहणून पाहतो. परंतु आंतåरक
ŀिĶकोन गुणव°ेकडे मूÐय Ìहणून पाहतो. अनेक बाबतीत गुणव°ा ही मनाची वृ°ी आहे.
गुणव°ेचे िश±ण हे संसाधन िविशÕ ट आहे अशी अनेकांमÅये तीĄ भावना आहे. गुणव°े¸या
िश±णा¸या विकलाला अनेक वेळा संसाधन-िविशĶ युिĉवादांनी तŌड िदले जाते. हे
युिĉवाद केवळ अंशतः वैध आहेत. आमचा अनुभव असे दशªवतो कì गुणव°े¸या हमीमÅये
ŀिĶकोन अिधक महßवा ची भूिमका बजावतात. आंतåरकìकरण ही गुणव°ापूणª उ¸च िश±ण
िटकवून ठेवÁयासाठी अनुकूल वृ°ी िनमाªण आहे.
५.५.५ सवō°म पĦतéचा ÿसार :
िश±ण ही सामािजक ÿिøया आहे. संÖथांची केवळ सवō°म पĦती लागू करÁयाची
सामािजक जबाबदारी नाही , तर ÿणालीमÅये Óयापक वापरासाठी या पĦतéचा ÿसार
करÁयाची समान सामािजक जबाबदारी देखील आहे. सवōÂकृĶ पĦतé¸या Óयवहायªता
आिण अनुकूलतेबĥल मािहती नसÐयामुळे अनेक उ¸च िश±ण संÖथा काही िविशĶ
पĦतéचा ÿयÂन करत नाहीत. हे ल±ात येते कì उधार घेतलेÐया पĦती सवō°म पĦती
आहेत. आपण एकमेकां¸या अनुभवातून िशकले पािहजे आिण Âयाचा फायदा घेतला
पािहजे. एखाīा संÖथेतही, काही वेळा संवादातील अंतर असते ºयामुळे सरावा¸या
अपेि±त पåरणामावर पåरणाम होतो. हे अनुभवा¸या आधारे तयार करणे आिण सरावाचे
पुनरावलोकन करणे देखील कठीण करते. एखाīा िविशĶ सरावासाठी ÿणालीमÅये खाýी
िवकिसत करÁयासाठी रेकॉिड«ग आिण पुनरावलोकनाचा ÿभावी वापर आवÔयक आहे.
संÖथांना चांगÐया पĦतéचा डेटाबेस, पुनरावलोकन मंच, पुरावे रेकॉडª करणे यासारखी
उपयुĉ धोरणे िवकिसत करावी लागतील
यश इ.साठी संÖथांमÅये आिण आपापसात चचाª करÁयासाठी. NAAC ÿÂयेक संÖथेला
अंतगªत गुणव°ा हमी क± Öथापन करÁयासाठी सÐला देत आहे, ºयात Âया संÖथेĬारे
अनुसरण केलेÐया सवō°म पĦतéचे रेकॉिड«ग आिण ÿसार करणे हे एक कायª आहे. पĦतéचे
रेकॉिड«ग हे देखील गुणव°ा सुधारÁयाचे एक साधन आहे. NAAC ने नुकताच उ¸च
िश±णातील सवō°म पĦतéवर नॅशनल कॉÆफरÆसचा अहवाल ÿकािशत केला आहे
ºयामÅये िविवध उ¸च िश±ण संÖथांĬारे अनुसरण केलेÐया 60 सवō°म पĦतéवर चचाª
करÁयात आली आहे. भारताचे तÂकालीन राÕůपती डॉ. ए.पी.जे. अÊदुल कलाम यांनी 5
नोÓह¤बर 2004 रोजी बंगळुł येथे आयोिजत NAAC दशवािषªक समारंभा¸या समारोपा¸या
कायªøमात आपÐया भाषणात “úेट इिÆÖटट्यूशÆस ऑफ हायरलिन«ग: भारतातील
माÆयताÿाĮ िवīापीठे आिण महािवīालये” या शीषªकाखाली Óयापक ÿसारासाठी सवō°म munotes.in

Page 82

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
82 पĦतé¸या रेकॉिड«गची विकली केली. NAAC ने उ¸च úेिडंगसह माÆयताÿाĮ िनवडक
सवōÂकृĶ संÖथां¸या पीअर टीम åरपोटªसह Âयानुसार ÿकाशन आणले आहे.
५.६ ÖवाÅयाय • Óयावसाियक अखंडतेची Óया´या करा.
• ÓयवÖथापन िव²ानाती ल शै±िणक गुणव°ेसाठी Óयावसाियक अखंडतेचे महßव सांगा.
• गुणव°ा ÓयवÖथापन आिण शै±िणक नेतृÂवाचे वणªन करा.
• गुणव°ा ÓयवÖथापनासाठी उ¸चिश±णातील सवō°म पĦती िवÖतृत करा.
५.७ संदभª • Segesten ( 2013; https://www.insidehighered.com/blogs/u niversity -
venus/what -makesacademic -leader)
• Leaming, D. R. ( 1998). Academic leadership: A practical guide to
chairing the department. Bolton, MA: Anker Publishing.
• Best Practices in Higher Education for Quality Management, Printed
at Jwalamukhi Job Pres s, Bangalore -4, NAAC -Pub/BPHE(Reprint)/ 06-
2005/4000
• Quality Management Implementation in Higher Education: Practices,
Models, and Case Studies (Advances in Higher Education and
Professional Development) 1st Edition, Michael Sony (Author, Editor),
KochuTh erisaKaringada (Editor), Neeta Baporikar (Editor), IGIGlobal;
1st edition (August 2, 2019)
• Total Quality Management in Higher Education: An Evaluation Model
for Practitioners Paperback – July 1, 2009, FatmaMizikaci , LAP
Lambert Academic Publishing (Ju ly 1, 2009)
• https://www.tandfonline.com/doi/full/ 10.1080/23311975.2020.1749217
• https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ 1100957.pdf
• https://asq.org/quality -resources/total -quality -management
• https://www.managementstudyguide.com/total -quality -
management .htm
• https://www.whatissixsigma.net/baldrige -award/
• https://www.lpmu.upj.ac.id/userfiles/files/ 01_%20M1-
Designing_Effective_QMS -TrainIQA_ compressed.pdf
***** munotes.in

Page 83

83 ६
उ¸च िश±ण- गुणव°ा ÓयवÖथापनातील आÓहाने
घटक रचना
६.० उिĥĶे
६.१ ÿÖतावना
६.२ उ¸च िश±ण सेवे¸या गुणव°ेची पूवªवतê
६.२.१ संÖकृती
६.२.२ नेतृÂव
६.२.३ बांधीलकì आिण नोकरीतील समाधान
६.३ शै±िणक वातावरणात सेवा गुणव°ेचे मूÐयांकन करणे.
६.४ उ¸च िश±णामÅये गुणव°ा ÓयवÖथापनामÅये संशोधनाची भूिमका आिण सहयोग
६.५ सारांश
६.६ ÖवाÅयाय
६.७ संदभª
६.० उिĥĶे या पाठा मÅये आपण संÖकृती, नेतृÂव, वचनबĦता आिण नोकरीतील समाधानाशी संबंिधत
उ¸च िश±ण सेवे¸या गुणव°ेची पूवªवतê मािहती पाहणार आहोत. Âयाच बरोबर संशोधनाची
भूिमका आिण उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापनातील सहयोग यावर देखील ल±
क¤िþत केले आहे . या पाठा मधून तुÌहाला खालील गीĶéची मािहती िमळेल:
• उ¸च िश±ण सेवे¸या गुणव°ेचे पूवªवृ°
• संÖकृतीचा ÿभाव, नेतृÂव
• नोकरीत समाधान
• गुणव°ा ÓयवÖथापनामÅये संशोधन आिण सहकायाªची भूिमका
• उ¸च िश±णातील शै±िणक वातावरणात सेवा गुणव°ा
६.१ ÿÖतावना िश±ण Ìहणजे इंिþयांना संवेदनशील होÁयासाठी आिण इंिþयांवर िनयंýण ठेवÁयासाठी
मनाचे ÿिश±णहोय. योµय िदशा देÁयासाठी बुĦीम°ा आिण संपूणª चेतनेचा एक भाग ÂयाĬारे
Óयĉìला स±म करÁयासाठी िदले जाणारे ÿिश±ण छांदोµय उपिनषदांमÅये िश±ण Ìहणजे
सवª कृतé मÅये गुणव°ा अशी Óया´या केली आहे गीतेमÅये भगवान कृÕणाने अजुªनाला
सांिगतले योगः कमªसु कौशलं िकंवा कामातील गुण हीच साधना आहे िकंवा भगवंताशी
एकłप होÁयाचा मागª आहे गुणव°ापूणª िश±ण हे ÿÂयेक Óयĉìची ÿवृ°ी ओळखÐयावर munotes.in

Page 84

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
84 आिण Óयĉì¸या सवा«गीण िवकासासाठी अशा ÿवृ°ीचे-पोषण करÁयावर भर देत असते.
अरिबंदो आ®माने उभारलेली िमरंिबका ही शाळा हे एक उÂकृĶ उदाहरण आहे. ÿÂयेक
िवīाथê Öवतःचा अËयासøम तयार करत असतो. सवª िवīाÃया«ना एक समान औīोिगक
उÂपादनांमÅये łपांतåरत करÁयाऐवजी ÿÂयेक िवīाÃयाªचा िवकास करणारी आिण Âया¸या
िकंवा ित¸या ±मतेचा अिधकािधक िवकास करÁयासाठी मदत करणारी शाळाच िश±णात
गुणव°ा ÿदान कł शकते.
मागील काही वषा«पासून भारतातील उ¸च िश±णा¸या पåरिÖथतीत ल±णीय बदल झाले
आहेत. भारतातील ÿÂयेक शहरात अनेक खाजगी िवīापीठे झपाट्याने वाढत असताना
िदसून येत आहे. कोणÂयाही पदवीपूवª व पदÓयु°र िकंवा अगदी डॉ³टरेट अËयासøम
करÁयासाठी अनेक पयाªय उपलÊध आहेत, उ¸च िश±ण ±ेýात जगभरामÅये मोठे बदल
होत आहेत ºयामुळे या ±ेýातील संÖथांसाठी ही ÿचंड Öपधाª वाढली आहे आज¸या
बदलÂया जागितक वातावरणात ÿÂयेक सेवा संÖथा ÖपधाªÂमक फायदा िमळिवÁयासाठी
आिण कायª±मतेत सुधारणा करÁयासाठी नावीÆयपूणª मागª शोधत आहे या पाठांमÅये उ¸च
िश±ण सेवे¸या गुणव°ेची पूवªवतê Ìहणून संÖकृती नेतृÂव वचनबĦता आिण नोकरीतील
समाधानाची ओळख पाहणार आहोत.
६.२ उ¸च िश±णातील सेवे¸या गुणव°ेचा पूवªवतê भाग उ¸च िश±णातील पूवªवती:
गुणव°ापूणª िश±णा¸या बाबतीत गेÐया दोन दशकात भारतीय िश±ण ÓयवÖथेत
उÐलेखनीय बदल झालेला आहे. तरीही रोजगार आिण कौशÐय िवकास यावर मु´यता भर
देणे आवÔयक आहे. िश±ण ±ेýातील अनेक िवघटनकारी नवकÐपना/उपøमांनी शै±िणक
व सामािजक ±ेýात संधी िनमाªण केलेÐया आहेत. कौशÐय आधाåरत आिण
उपयोजनािभमुक िश±ण ही आजची गरज बनली आहे. Óयावहाåरक ŀिĶकोन, उ¸च
िश±णासंदभाªत िवīाÃया«¸या सेवा गुणव°ा आकलनाचे परी±ण, िवīाÃया«ना आकिषªत
करÁयास, रोखून ठेवÁयास व सेवा काय¦ वाढीसाठी योगदान देतील. िवपणन ±ेýातील
úाहकास "úाहक राजा" असे łपक िदले आहे. असे असले तरीही उ¸च िश±णातील सेवा
िवपणनातील Âयाचे "िवīाथê हा राजा" हे िश±ण ±ेýातील साधÌयª कदािचत अयोµय आहे.
िवīाथê हे िश±ण उपøमातील अंितम उÂपादन मानले जाते. िवīाथê जो कौशÐय संपादन
कłन, वैयिĉक, सामािजक, नैितक मूÐये जोपासून, Öवआदर, ÿाĮ कłन मानव संसाधन
बनतो Âयास "उÂपादन" हे साधÌयª देखील अनुिचत आहे.
Ìहणूनच शै±िणक संÖथाĬारा केवळ ²ानÿसार करणेच नÓहे तर राÕů उÆनतीसाठी,
Âयां¸यात मूÐये, संशोधन ±मता आिण नैितकता िबंबवणे ही अपे±ा केली गेली.
पूवªवती ŀिĶकोनाचीसुŁवात ही úाहकापासून होते. असे असले तरीही úाहक क¤िþत
वैिशĶ्य पूणª पूवªवतêने सेवा गुणव°ेकडे ल± वेधले आहे. úाहक क¤þी िविशĶ पूवªवतê
ŀिĶकोन úाहकाचे ल±बोधी, गुणव°ा पूणª सेवा पूरिवÁयाबाबत सहाÍयक ठरतो. सेवा
गुणव°ा पåरमाणे ही िवīाÃया«ना समाधानकारक उ¸च िश±ण घेÁयासाठी योगदान देतात.
समाधान ही आनंदाची मानसशाľीय मनोअवÖथा असून ती देवाणघेवाणीतून ÿाĮ होते. munotes.in

Page 85

उ¸च िश±ण- गुणव°ा ÓयवÖथापनातील आÓहाने
85 समाधान हे वैिशĶयपूणª आहे. पåरणामी हेच समाधान िवīािथªसापे± असून समान
अनुभवातील समाधानाची अिभÓयĉì िवīाÃया«गिणक िविभÆन आहे. पूवªवतêसाठी संवेदीत
सेवा गुणव°ा व पूवाªनुभव हे मािहती आहे. पूवªवतê सेवा गुणव°ेचे तीन पैलू आहेत, ते
Ìहणजे शै±िणक, ÿशासकìय आिण सुिवधा. सेवा गुणव°ेचे पåरमाण जे उ¸च िश±णात
िवīाà या«¸या समाधानात वाढ करतात , तर सेवा िवतरणात समाधानी असÐ यामुळे
िशफारशीसाठी वतªणूक योµय आहे कì नाही याचे िवÔ लेषण केले जाते.
६.२.१ संÖकृती:
संÖकृती Ìहणजे िविशĶ समाज/ धमª /समुदाय/ देशा Ĭारे सामाियक केलेÐया चालीरीती/
®Ħा आिण Âयामुळे जगÁयाची एक पĦत होय. या सवª गोĶी Óयĉé¸या िविशĶ गटाĬारे
सामाईक केलेÐया मूÐय आिण मानके यांना संदिभªत करते. एकदा का आपण संÖकृतीशी
अÅयापनशाľाचा संबंध जोडला आिण Âयाचा थेट पåरणाम िवīाÃया«¸या िवकासावर होत
असतो. ÿÂयेक िवīाथê हा Âया¸या सभोवताल¸या जगाशी संवाद साधत असतो आिण
िवīाथê जे पाहतात ते आÂमसात करतात आिण Âयामुळे आजूबाजू¸या वातावरणामुळे
िवīाÃया«चे िवचार आिण वतªन या दोघांनाही आकार ÿाĮ होत असतो. िविवध संÖकृती
मÅये वाढणारे िवīाथê Âयां¸या आजूबाजू¸या वातावरणातून िविशĶ मािहती ÿाĮ करत
असतात यामुळे िवīाÃया«¸या समजुती आिण वागणुकìत संÖकृती यामÅये फरकाची
िभÆनता आढळून येते. Âयामुळेच िवīाÃया«¸या सवा«गीण िवकासात संÖकृती ही महßवाची
भूिमका बजावत असते. आपÐया भारत देशामÅये ÿचंड सांÖकृितक िविवधता आढळून
येते. ºया िठकाणी िवīाÃया«ना कोणÂयाही कायªøमात भाग घेÁयास सुरि±त वाटते, आदर
िमळतो,िजथे Âयां¸या हòशारीला शोधणे श³य होते, अशी वगªखोली सांÖकृितक ŀĶ्या
ÿितसाद देणारी असते. या िठकाणे िवīाथê अिभमान आिण आÂमसÆमानाचा मागª
िवकिसत करीत असतात .या सवª गोĶéमुळे िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथािपत करणे हे एक
मोठे आÓहान आहे. सांÖकृितक िश±णाचा गुणव°ा पूणª िश±णावर पåरणाम होऊ शकेल
असे काही मागª पुढीलÿमाणे आहेत,
• अËयासøमाची रचना सवाªत मोठे आÓहान हे अËयासøम तयार करणे हे आहे
िश±णामÅये अनेकदा िविवध पाĵªभूमी आिण संÖकृती असलेले िवīाथê दुलªि±त
राहतात कारण बöयाचदा मोठ्या सांÖकृितक वगाªचा ÿभाव अËयासøम िनिमªतीवर पडत
असतो. ºया संÖकृतीची िवīाÃया«ना जाणीव आहे ते ºया संÖकृतीचे घटक आहेत ºया
संÖकृतीमÅये ते राहतात या सवªच घटकांची अËयासøमात पूतªता करता येत नाही
Âयासाठी िविवध घटकांचा ŀĶीकोनाचा समावेश अËयासøमात करणे महßवाचे
आहे.NEP२०२० मÅयेदेखील øॉस कåर³युलर अÅयापन शाľीय ŀिĶकोनावर भर
देÁयात आला
• िश±क ÿिश±ण: िश±क हे संÖकृती-आधाåरत िश±णाचे सवाªत महßवाचे घटक
आहेत. कारण Âयांनी िवīाÃया«ना केवळ शै±िणकच नÓहे, तर सामािजक, सांÖकृितक,
मानिसक आिण आÅयािÂमकŀĶ्या देखील ÿवृ° करÁयासाठी कायª केले पािहजे. munotes.in

Page 86

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
86 िवīाÃया«¸या पूवª úहावर अÅयापनाचा ÿभाव होणे आवÔयक आहे. Ìहणूनच िश±क
ÿिश±ण कायªøमांमÅये बहòसांÖकृितक अËयासøम आिण ÿिश±णाचा समावेश केला
पािहजे.
• अÅययनाचे मूÐयमापन: िवīाÃया«¸या अÅययनाचे मूÐयमापन करÁयासाठी" one-
size-fits-all" हा ŀिĶकोन महािवīालयीन िवīाÃया«¸या सांÖकृितक पाĵªभूमीला मारक
ठł शकतो. बहòसांÖकृितक अËयासøमास पािठंबा देणारे, िविवध सांÖकृितक पाĵªभूमी
असणाöया िवīाÃया«ना ही िततकेच महßव अËयासøमात िदले पािहजे या ŀिĶकोनावर
भर देतात. िविवध संÖकृतीमुळे बोलीभाषामुळे अËयासøमात अनेकदा ÓयÂयय येतो.
वैिवÅयपूणª पाĵªभूमी आिण संÖकृती असणाöया िवīाथê या िश±ण ÿणालीशी जुळवून
घेÁयास असमथª ठरतात.दुसरी पातळी Ìहणजे सुसंÖकृत होÁयाची पातळी. संÖकृती हे
एकािÂमक Óयिĉमßवाचे ÿितिनिधÂव करते, जे सवा«गीण िवकासासाठी योµय आहे
Âयाचबरोबर मानवी मूÐयांचे देखील पालन करते. Óयĉì जेÓहा Öवतःची इतरांशी
समूहाची ÿाÁयांची व वनÖपतéची कशी वागते यामÅये ही मूÐये िदसून येतात. यातूनच
Óयĉìचा सवा«गीण िवकास िदसून येतो. उदाहरणाथª चांगला पोशाख केलेली Óयĉì रेÐवे
Èलॅटफॉमªवर िकंवा िवमानतळावर िसúेट कचरा िबनिद³कतपणे टाकतो Ìहणजेच
िशि±त आहे परंतु सुसंÖकृत आहे असं नाही.आचायª िवनोबा भावे यां¸या ÿकृती
(िनसगª), िवकृती (िवकलांगता िकंवा िवłपण) आिण संÖकृती (सुसंÖकार) या
संकÐपना या िवचाराचे सुरेख ÿितिनिधÂव करतात. िश±णाचे उिĥĶ सुसंÖकृत Óयĉì
िवकिसत करणे हे आहे.
६.२.२ नेतृÂव:
नेता Ìहणजे अशी Óयĉì जी मागªदशªक Ìहणून काम करते New websister
comprehensive dictionary of English langu age यावłनच ,ÿाचायª हा शाळा
िकंवा महािवīालयाचा नेता असतो तो गुणव°े¸या पåरवतªनासाठी मागªदशªक पडतो.
गुणव°ा ÓयवÖथापनातील नेतृÂवाची भूिमका ही कोणÂयाही सुधारणा, धोरणांचा कणा
असतो. नेता देशामÅये एकता िनमाªण करतात आिण संघटनेला िदशा देÁयाचा ÿयÂन
करतात.Âयामुळे नेÂयांची जबाबदारी अंतगªत वातावरण तयार करणे आिण राखणे यामÅये
देखील असते.या वातावरणात कमªचारी संÖथेची उिĥĶे आिण उिĥĶ साÅय करÁयासाठी
पूणªपणे सहभागी होÁयासाठी तयार असतात. सवª संÖथांमÅये गुणव°ा वाढवÁयासाठी
चांगले नेतृÂव असणे महÂवाचे आहे.कारण संÖथेची उिĥĶे िनिIJत करणारी आिण
कमªचाöयांकडून ही उिĥĶे अंमलात आणÁयासाठी मदत करÁयाची शĉìही नेतृÂवामÅये
असते. शाळांमÅये सांÖकृितक बदल घडून आणÁयासाठी आिण िटकून ठेवÁयासाठी
संघटनाÂमक ÓयवÖथेमÅये िवकास करÁयासाठी नेतृÂवाला मूलभूत भूिमका पार पाडावी
लागते. शाळे¸या मु´याÅयापकांना अनेक समÖयांचा सामना करावा लागतो कारण तेच
Âयां¸या शाळांना नेतृÂव आिण संघटनाचा आधार असतात .
अिधकार आिण स°ा :अिधकार आिण स°ा या दोन संकÐपना नेतृÂवाशी संबंिधत आहेत
अिधकार हा अिधकृत पदावłन िनयुĉ नेते मधून ÿाĮ होतो, तर स°ा हा इतरांवर ÿभाव
टाकÁया¸या वैयिĉक गुणांनी मधून ÿाĮ होतो. संÖथे¸या ÿणालीमÅये अिधकार आिण स°ा munotes.in

Page 87

उ¸च िश±ण- गुणव°ा ÓयवÖथापनातील आÓहाने
87 वेगवेगळे नसते गटाचा शै±िणक नेता Öवीकायª आहे कì नाही हे कमी अिधक ÿमाणात
असते. कोणÂयाही ÿकारचे नेतृÂव हे दूरŀĶी आिण संÖथेचे उिĥĶ साÅय करÁयासाठी
असते . अशाÿकारे वृ°ीमÅये पåरवतªन करÁयासाठी नेतृÂव हे िनणाªयक भूिमका बजावत
असते. Âयाचबरोबर ÓयवÖथापनाला योµय मानवी संसाधन पĦतीचा उपयोग करÁयास मदत
करते. ºयामुळे सुधाåरत सेवा गुणव°ेमÅये बदल घडवून आणता येतील . नेतृÂवातील काही
आÓहाने पुढील ÿमाणे आहेत,
• आÓहानाÂमक उिĥĶे आिण Åयेय िवकिसत करणे ÅयेयिनिIJती Ĭारे कोणÂयाही संÖथेचे
ÿमुख िकंवा नेता ÿÂयेक िवभागातील उिĥĶां¸या मानकांना मÅये सतत सुधारणा
कŁन संÖथेमÅये सतत वाढ आिण िवकास करÁयात स±म असतात.नेÂयाला सतत
ही संÖथाÂमक Åयेय साÅय करणे हे कठीण असते, कारण ही ÿिøया सातÂयपूणª
चालत असते. NEP2020 मÅये ‘कमªचाöयांना कुशल करा आिण Âयांना ÿिश±त
करा’ हे धोरण भारतात सवªý Öवीकारले गेले आहे. या दरÌयान अनेक मोठ्या
बदलांची िशफारस करÁयात आली आहे.िश±कांना मागªदशªन करणे िविवध ÿिश±ण
कायªøमाचे आयोजन करणे हे ÓयवÖथापक िकंवा नेÂयांची जबाबदारी असते .गुणव°ा
ÓयवÖथापनासाठी ÿÂयेक कमªचाöयाला अīयावत करणे आवÔयक आहे.
• दूरŀĶी संÖथे¸या उभारणीमÅये भिवÕयकालीन ŀĶीने मागªदशªन करणे आवÔयक आहे.
दूरŀĶी मÅये सवªसमावेशकता आिण भिवÕयकाळाची सूचक ŀĶी असावी. या मÅये
समािवĶ असलेÐया सवª गोĶी कमªचाöयांना मािहती असणे आवÔयक आहे ,ºयामुळे
ÿÂयेकजण संघटनाÂमक सजªनशीलते मÅये सामील होऊ शकतात. ºयाÿमाणे
भीतीिचý तयार करÁयासाठी अनेक कलाकार एकý काम करतात, अशा ÿकारे
चांगÐया भिवÕयासाठी दूरŀĶी पाहणे हे चांगÐया नेतृÂवासाठी आणखीएक आÓहान
आहे.
• धोका पÂकरÁयाची तयारी दज¥दार संÖथा िनमाªण करÁयासाठी नेतृÂवामÅये धोका
घेÁयाची ±मता समािवĶ असते. अनेकदा नवीन िवचारांना संÖथेमÅये ÿितकार होतो,
कारण नÓया कÐपनांमुळे संÖथे¸या ÿचिलत कामामधील संतुलन िबघडते. गुणव°ा
ÓयवÖथापनामÅये नेÂया¸या आÓहानांपैकì सवाªत महßवाचे Ìहणजे धोका पÂकरÁयाची
तयारी कłन Âयाबĥ ल असलेली भीती दूर करणे हे होय. नेÂयांनी कमªचाöयांना
ÿोÂसाहन īावे, ”काळजी कł नका समÖया सोडवÁयासाठी मी आहे, पुढे जा
नविनिमªती करा” अशा शÊदांनी कमªचाöयांना ÿोÂसािहत केले पािहजे. अशाÿकारे नेता
एखाīा संÖथेचे ÿभावी िश±ण संÖथेमÅये łपांतर कł शकतो.
• सहकाöयांना सबल बनवणे गुणव°ेमÅये ÿÂयेकाचा समावेश असलेला, सातÂयाचा
ÿवास आहे.Âयामुळे गुणव°ापूणª संÖथेचा नेता हा समता िनमाªण करÁयासाठी आिण
कमªचाöयांना स±म करÁयामÅये गुंतवणुक करत असतो. एकìकडे नेता कमªचाöयांसाठी
काळजीपूवªक िनवडलेÐया आिण ÿिश±ण कायªøमांमÅये गुंतवणूक करतो ,तर
संÖथेमधील वåरķ कमªचाöयांन पासून किनķ कमªचाöयांन पय«त उिĥĶ िनिIJती,
अंमलबजावणी, कायªिनती, िनयोजन या सवा«मÅये समानतेची संÖकृती वाढवतो.
तांिýक कौशÐयांचे ÿिश±ण आिण संघटनाÂमक िनणªय ÿिøयेत सवा«ना सामील munotes.in

Page 88

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
88 कłन घेणे हे गुणव°ापूणª िश±णासाठी महÂव पूवªक आहे. यासाठी कायª±म कमªचारी
तसेच एक चांगला ÿेरक नेता असणे आवÔयक आहे .
• अडथळे दूर करणे उīोजक नेता हा मागाªतील अडथळे ओळखतो आिण ते दूर
करÁयासाठी नवीन कÐपनांचा वापर करत असतात. हे एक अवघड कौशÐय आहे
यामÅये सवाªत आधी इतरांना भेडसावणाöया समÖया समजून घेÁयाची आकलन
±मता िकंवा अशा समÖया शोधÁयाचे Åयेय असणे आवÔयक आहे. दुसरे Ìहणजे
इतरांना सुिवधा देÁयासाठी सिøय मानसीकता असणे आवÔयक आहे.
• शालेय िशÖत शाळेचे ÿशासक हे िवīाÃया«¸या िशÖती¸या दैनंिदन समÖयांचे
ÓयवÖथापन करत असतात व वगाªतील,िशÖत, वगाªबाहेरील अËयासøम, सहशालेय
उपøम आयोिजत करणे या सवा«मÅये िवīाÃया«मÅये िशÖत Łजिवणे आवÔयक असते
मानवी संसाधन िवकासा¸या ŀिĶकोनातून कायª±म नेतृÂवाचे िवशेष महßव आहे. नेतृÂव
Ìहणजे लोकांना ÿभािवत करणे ÿेरणा देणे आिण ते साÅय करÁयाची ŀĶी िनमाªण करणे
होय .एकूण गुणव°ा ÓयवÖथापन हा कधीही न संपणारा ÿवास आहे. हे गुणव°ा साÅय
करÁयाचा एक ÿयÂन आहे. Óयĉìची ŀĶी व अिभÓयĉì उंचावÁयाची आिण ÓयिĉमÂव
िवकिसत करÁयाची ÿिøया Ìहणजे गुणव°ा होय .(Peters and Austin1985)
ÓयवÖथापन शाľात नेतृÂव हा सवाªत महßवाचा घटक मानला जातो. कोणÂयाही संÖथेचे
यश पåरणामकारकता आिण भिवÕय हे Âया संÖथे¸या आपÐयाला नेतृÂवावłन ठरत
असते. गुणव°ापूणª संÖथा िनमाªण करÁयाचे आÓहान Ìहणजे उÂकृĶतेचा Åयास आिण
संÖथेतील सवा«चा सहभाग असलेÐया गुणव°े चा ÿयÂन करणे हे आहे.
६.२.३ नोकरीतील समाधान आिण बांिधलकì:
संघटनेची बांधीलकì ही कोणÂयाही संÖथेमÅये महßवाची भूिमका बजावत असते कारण जर
कमªचारी खूप समाधानी आिण संÖथेची वचनबÅद असतील तर ते संÖथेमÅये चांगले काम
करतात. तसेच संÖथेची उÂपादकता सुधारते.जारोस नुसार (१९९७), संÖथाÂमक
बांधीलकì हा कमªचाöयां¸या मानसशाľीय ÓयवÖथेचा एक महÂवाचा भाग आहे. कारण ºया
कमªचाöयांना उ¸च संघटनाÂमक बांिधलकìचा अनुभव येतो, ते योµय नागåरकÂवा¸या
िøयांमÅये काम करत असलेÐया संÖथेमÅये देखील कामामÅये गुंतलेले असतात .हे सवª
संÖथेला फायदेशीर असÐयाचे मानले जाते. संÖथेची बांिधलकì हे संÖथेमÅये सहभागी
होÁयाचे सामÃयª आहे (Brown 1969,Hall and Schneider1972 , Monday
et.al.1979)
िश±ण संÖथेतील िविवध महÂवा¸या जबाबदाöया सांभाळताना िश±क हा मÅयवतê घटक
आहे. शाळांची एकूण कामिगरी ही Âया मÅये असणाöया िश±कांवर आिण Âयाचबरोबर
िश±कां¸या बांिधलकì, नोकरीतील समाधान यावर अवलंबून असते. िश±कांची
संघटनाÂमक बांिधलकì एखाīा िविशĶ शाळेशी िश±काची बहòआयामी मानिसक संलµनता
दशªवते ºयामÅये तो कायªरत असतो.फायरÖटोन आिण रोसेनÊलम (१९८८), यांनी
िश±कां¸या संघटनाÂमक बांधीलकì ची Óया´या अशी केली, “िश±कांची एखाīा िविशĶ
शाळेची सकाराÂमक आिण भावपूणª जोड” Ìहणून केली आहे. यामÅये ते(.फायरÖटोन आिण munotes.in

Page 89

उ¸च िश±ण- गुणव°ा ÓयवÖथापनातील आÓहाने
89 रोसेनÊलम १९९८), पुढे Ìहणतात िश±कां¸या बांिधलकìचा संदभª िवīाÃया«शी बांिधलकì,
अÅययन-अÅयापन Óयवसायाची बांिधलकì आिण एका िविशĶ शाळेशी बांिधलकì
असाआहे.
बांिधलकì आिण ÿेरणा बांिधलकì आिण ÿेरणा यां¸यामÅये अगदी थोडा फरक असू शकतो.
Óयवहारीक हेतूंसाठी बांधीलकì Ìहणजे कायª िकंवा Óयवसायाशी संलµनता आिण हे ºया
कामात गुंतलेले आहे Âया¸या पूणªÂवावर अवलंबून असते. जरी अनेकदा िश±क शेवटचा
पयाªय Ìहणून िश±कì पेशा मÅये सामील झाले असले तरी, इतर अनेकांनी हा
ÓयवसायÌहणून िनवडला आहे,कारण Âयांना ते फायदेशीर वाटते. आिण ते जे करतात Âया
सवा«शी ते बांिधलकì दशªिवत राहतात. बांधीलकì िवकिसत करÁयाची पिहली गुŁिकÐली
Ìहणजे कमªचारी जे करतो ÂयामÅये योµयतेची भावना िनमाªण करणे ही आहे. मंिदर िनमाªण
करणाöया तीन दगड फोडणाöया ÿिसĦ बोधकथा आहे यामÅये ते काय करत आहे असा
ÿij Âयांना िवचारलाअसता, ÿÂयेकाने वेगवेगळे उ°र िदले
• मी दगड फोडत आहे
• मी एक िशÐप बनवत आहे
• मी बनवू मंिदर बांधत आहे
ते जे काम करत आहेत ÂयामÅये Âया कामाबĥल Âयांची िनķा आहे. काम एकच आहे पण
कामाकडे बघÁयाचा ŀिĶकोन ÿÂयेकाचा वेगवेगळा आहे. अिलकडेच एका सामािजक
कायªकÂयाªने ÿाथिमक शाळेतील िश±कांसाठी कमªचारी िवकास कायªøम आयोिजत
करताना Âयांना ÿij िवचारला, तुÌही काय िशकवता? बöयाच वाद-िववाद Âयानंतर Âयांना
समजले कì ते िशकवतात ,कारण िश±कांना योµय नागåरक िवकिसत करÁयाची जबाबदारी
Âयां¸यावरती आहे. Âयां¸या Öवतः¸या िवधानांमÅये िश±कांना असे कधीच जाणवले नाही
इथे अशा उपयुĉ कामांमÅये गुंतले आहेत. दुसöया एका ÿसंगात एक ÿाÅयापक वåरķ
आयएएस अिधकाöयासाठी åरĀेशर कायªøमांमÅये काही तांिýक सýे घेत होते. ितथे
असलेÐया दोन सहभागी अिधकाöयांनी ÿाÅयापकाला िवचारले कì, ‘ आतापय«त सवाªत
महÂवा¸या असलेÐया आयएएस ÓयवसायांमÅये का सामील झाले नाहीत?’ Âयावर अÂयंत
नăपणे ते Ìहणाले,’मी अशा Óयवसाय मÅये काम करतो जो सवª Óयवसायाचे मूळ आहे
Ìहणजेच िश±कì पेशा मÅये मी काम करतो’. ‘आपण अिभयंते, डॉ³टर, वकìल, उīोगपती,
मंýी, नोकरशहा आिण कोणÂयाही Óयवसाियक िनमाªण कł शकतो. मी सवō°म
Óयवसायात आहे, जर मी िश±कì पेशात नसतो तर दुसरा Óयवसाय मी Öवीकारला असता’
याच मधूनच अÅयापनातील साथªकतेची तीĄ भावना िदसून येते.
कामाचे Öवłप, सबलीकरण, आिण नोकरीतील असुरि±तता आिण रोजगार ±मता
Âयाचबरोबर नेतृÂवाचे िवतरण यासार´या काही घटकांचा कामगारां¸या संघटनाÂमक
बांिधलकì¸या भावनेशी संबंध असतो. िश±कांची संघटनाÂमक बांधीलकì उ¸च िकंवा कमी
असू शकते. उ¸च बांिधलकì असलेले िश±क Âयांचे िशकवÁयाचे काम सोडÁयाची श³यता
कमी असते .Âयामुळेच ते शाळेमÅये अनुपिÖथत राहÁयाची श³यताही कमी असते. तर
ºयांची बांधीलकì कमी असते ते िश±क कुटुंबाची काळजी घेÁयासाठी शहरी भागांकडे munotes.in

Page 90

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
90 जाणे, िकंवा अिधक आिथªक लाभ िमळणाöया गोĶéमÅये सहभागी होÁयासाठी अनेकदा
शाळेत अनुपिÖथत असतात असे िदसून येते.
ÿभावी बांिधलकì (Affective commitment) ÿभावी बांिधलकìची Óया´या करताना
कमªचाöयांची संÖथेची असलेली “सकाराÂमक भाविनक जोड ” Ìहणून केली जाते. मेयर
आिण एँलन यांनी ÿभावी वचनबĦता(AC) ला संघटनाÂमक बांिधलकìचा “इ¸छा” घटक
असे नमूद केले आहे. एक कमªचारी जो ÿभावीपणे संÖथे¸या उिĥĶांशी बांधील असतो
आिण संÖथेचा एक भाग Ìहणून राहó इि¸छतो हा कमªचारी संÖथेशी वचनबĦ असतो आिण
Âयाला िकंवा ितला “तशी इ¸छा” आहे असे मानले जाते.
बांिधलकì मधील सातÂय(Continuance commitment) सातÂयपूणª बांिधलकì Ìहणजेच
“गरज”होय. घटक िकंवा कंपनीमÅये काम करताना होणारा नफा िवŁĦ तोटा याचा
समावेश असतो. गुंतवणूक Ìहणजे वैयिĉक राहणे िकंवा कंपनी सोडÐयास होणारा नफा
आिण तोटा या बरोबर असलेला सहसंबंध होय. एखादी Óयĉì संÖथेचा िनणªय घेऊ शकते
कारण Âयाला िकंवा ितला संघटनाÂमक सदÖयÂव गमावÁयाची मोठी िकंमत समजते.
आिथªक खचª (जसे कì पेÆशन जमा) आिण सामािजक खचª (सहकाöयांची मैýीचे संबंध)
यासार´या गोĶी संÖथाÂमक सदÖयÂव गमावÁयाची संबंिधत असतात. परंतु एखाīा
Óयĉìला कंपनीमÅये राहÁ यासाठी पुरेसे सकाराÂमक आिथªक बाबी िदसत नाही Âयांना इतर
पयाªयाचा(जसे कì दुसरी संÖथा), वैयिĉक संबंधांमÅये ÓयÂयय आणणे िकंवा इतर “side
bets” िवचारात घेणे आवÔयक आहे. कमªचारी संÖथा सोडून जातील तेÓहा या मधील
एखादी बाब असू शकते.
िनद¥शाÂमक बांिधलकì (Normative commitment) िनद¥शाÂमक बांिधलकì Ìहणजेच जे
कायª िकंवा कायª दाियÂव,कामाशी समपªण िकंवा मनोबल इÂयादéमुळे संÖथेत राहÁयाची
इ¸छा असणेहोय.सामाÆयतः या बांिधलकìला वैयिĉक संÖकृती आिण कायªिनती या Ĭारे
ÿोÂसाहन िदले जाते. ºयामुळे एखाīाला संÖथेमÅये राहणे बंधनकारक वाटू शकते. ही
बांिधलकì इतर दोन बांिधलकì पे±ा वेगळी आहे .कारण ही बांिधलकì संÖथे¸या उिĥĶाशी
िकंवा Åयेयाशी संबंिधत नाही , परंतु पूणªपणे कमªचाöयांन मÅये असलेÐया मूÐयांशी संबंिधत
असते.
वरील चच¥वłन बांिधलकì Ìहणजे एखाīा कमªचाöयाची Âया¸या संÖथेबĥलचे असलेली
िनķा Ìहणजेच संघटनाÂमक बांिधलकì असे संबोधले जाते. Âयाच बरोबर इतर चले देखील
संघटनाÂमक बांिधलकì¸या संकÐपनेशी जोडलेले असतात. जसे सदÖयÂव िटकवून
ठेवÁयाची इ¸छा ,Åयेय आिण संÖथेशी मूÐय एकłपता, Âयाचबरोबर संÖथे¸या बरोबरीने
ÿयÂन करÁयाची इ¸छा या सवा«चा समावेश असतो. संÖथेशी वचनबĦ असलेÐया
कमªचाöयांना Âयां¸या वåरķांकडून वेळेवर ,ÖपĶ ,अचूक मािहती िमळाÐयाने Âयांचे कायª
सुलभआिण चांगले होते. Âयाचबरोबर संघटनाÂमक बांिधलकìही संÖथाÂमक नागåरकÂवाची
पूवªवतê आहे जी कमªचाöयां¸या कामिगरी वर ल±णीय पåरणाम करत असते.
संÖथाÂमक बांिधलकì वैयिĉक आिण संÖथाÂमक घटकांचे अनेक घटकांवर ÿभाव िनिIJत
केले जातात. खालील काही घटक बांिधलकì वर पåरणाम करत असतात. munotes.in

Page 91

उ¸च िश±ण- गुणव°ा ÓयवÖथापनातील आÓहाने
91 पगार आिण ब±ीस :
संÖथेमÅये िमळणारा पगार आिण इतर फायदे Âयाच बरोबर वेगवेगÑया िठकाणी ÿाĮ
झालेले बि±से हा कमªचाöयांना संÖथेĬारे िमळणारा सवाªत महßवाचा घटक आहे, ºयामधून
कमªचाöयांना काम करÁयासाठी ÿेरणा िमळते.
कåरअरमÅये ÿगती:
पदोÆनती¸या संधी उपलÊध होणे कåरअर¸या मागाªची ÖपĶता आिण बढतीचा वेग यावर
अवलंबून असते .
वैयिĉक िवकास:
कमªचाöयांसाठी िविवध ÿिश±णाची उपलÊधता आिण गुणव°ा वाढवÁयासाठी ÿिश±णा¸या
गरजा ओळखून Âया पूणª करÁयासाठी संÖथेची असलेली बांिधलकì यामधून ÿÂयेक
कमªचाöयाची वैयिĉक वाढ होत असते.
सहकायª:
संÖथेतील ÿÂयेक कमªचाöयाचे असलेले परÖपर संबंध, Âयांचे गटाबरोबर असलेले संबंध
यामÅये एकýपणाची समुदायाची भावना आहे कì नाही हे महßवाचे असते.
कामाचा ताण, नोकरीची असुरि±तता, रोजगार ±मता आिण नेतृÂव यासार´या यासार´य
अनेक घटकांचा कमªचाöयां¸या संघटनाÂमक बांिधलकì¸या भावनांशी संबंध असतो.
यावłन असे िदसून येते कì िश±कांची बांिधलकì ही िश±ण ±ेýाचे Åयेय आिण उिĥĶे
यां¸या अंमलबजावणीमÅये एक अÂयंत महßवाची समÖयाआहे .
कामाचे समाधान:
कोणÂयाही संÖथेमधील सवाªत महÂवा¸या संकÐपने मधील एक Ìहणजे कमªचाöयांचे
नोकरीतील समाधानाची चचाª. कमªचाöयां¸या Âयां¸या नोकरी बĥल¸या भावना
मोजÁयासाठी नोकरीतील समाधान हा एक सवाªत महßवाचा घटक आहे. Âयाचाच
Öवतःसाठी तसेच संÖथा आिण कमªचाöयां¸या िवकासावर महÂवपूणª ÿभाव पडतो. नोकरी
मधील यश िकंवा अपयश यामÅये समाधान आिण असमाधान हे महÂवपूणª घटक मानले गेले
आहेत. नोकरीचे समाधान हे सुसंगत आिण िवसंगत भावनाचा संúह आहे ,जे कमªचारी
Âया¸या नोकरी कडून पाहत असतात. ÿÂय±ात नोकरी¸या समाधानाची Óया´या ही
नोकरी¸या मूÐयांकनाची िकंवा नोकरी¸या अनुभवातील सुखद आिण सकाराÂमक िÖथती
Ìहणून केली जाऊ शकते.
नोकरीतील समाधानाची Óया´या ही सामाÆयतः कमªचाöयांना यांचे काम िकती ÿमाणात
आवडते यावłन केली जाते. संÖथाÂमक संशोधनात सवाªत मोठ्या ÿमाणात वापरÐया
जाणाöया Óया´या पैकì एक Ìहणजे एडिवन लॉके(१९७६), यांनी नोकरी¸या समाधानाची
Óया´या “आनंददायक िकंवा सकाराÂमक भाविनक िÖथती” अशी केली आहे. Âयांनी
समाधानाची Óया ´या अशी केली “एखाīा¸या नोकरी िकंवा नोकरी¸या अनुभवाचे मूÐयांकन munotes.in

Page 92

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
92 Ìहणजेच नोकरीतील समाधान “.(पृ१३०४). इतर अनेक तßववेßयांनी नोकरीतील
समाधानाची िविवध Óया´या केÐया आहेत यामÅये एखादी Óयĉì Âयां¸या कामात िकती
समाधानी आहे हे, Âयाला िकंवा ितला नोकरी आवडते कì नाही यामधून समजते. मँÖलोचा
िसĦांत बöयाच काळापासून ÓयवÖथापन िसĦांताचा मु´य आधार होता .कमªचाöयां¸या
गरजा पूणª करणाöया व वैयिĉक Öतरावर हे ल± क¤िþत करते. िवशेषता Óयĉì¸या
कामकाजा¸या जीवनाशी संबंिधत कमªचाöयां¸या गरजा आिण ÿेरणा अिधक चांगÐया ÿकारे
समजून घेÁयात हे मदत करते. नोकरीतील समाधान हे कमªचाöयां¸या सकाराÂमक भावनेने
वर अिधक अवलंबून असतो. लुथÆस (१९९२)यांनी नोकरी¸या समाधानासाठी पाच घटक
कारणीभूत आहेत असे मांडले आहे. ते Ìहणजे (अ)कामाची पåरिÖथती, वेतन
ÓयवÖथापकìय धोरणे आिण कायªिनती. कामा¸या वातावरणाची गुणव°ा तसेच
कामकाजा¸या वातावरणाशी संबंिधत िभÆन पĦती या सवा« पैकì वेतन हा नोकरी¸या
समाधानासाठी सवाªत ÿभावशाली घटक आहे. कारण कमªचाöयांची काम करÁयाची मूलभूत
गरज Ìहणजे Âया¸या संप°ीत वाढ होणे हे होय.
नोकरीतील समाधानहे अनेक िभÆन घटकावर अवलंबून असते .जसे कì वेतनावरील
समाधान,पदोÆनती¸या संधी,नोकरीची सुरि±तता, सहकारी आिण पयªवे±कां¸या बरोबरचे
नाते इÂयादी.
नोकरी मधील समाधानावर पåरणाम करणारे घटक खालील ÿमाणे आहेत:
१. कामाचे वातावरण: कमªचाöयांना असे वातावरण हवे असते कì, जे िनरोगी आिण
सुरि±त असेल ,ºयामÅये वैयिĉक सुखसोयé पूणª केलेÐया असतील आिण चांगले
काम करÁयास सुलभ असेल. जर कामाची पåरिÖथती चांगली असेल (Öव¸छ व
आकषªक पåरसर) तर कमªचाöयांना Âयांचे काम पार पाडणे सोपे जाते.
२. योµय धोरणे आिण ÿÂय± : ºया कमªचाöयांना असे वाटते कì पदोÆनतीचे िनणªय
योµय आिण ÆयाÍय पĦतीने घेतले जातात,Âयांना Âयां¸या कामांमधून समाधान
िमळÁयाची श³यता अिधक असते.अनेकदा कमªचाöयांना Âयां¸या नोकरी बĥल
िनराशा आिण असमाधान असते ,कारण Âयां¸या कामा¸या िठकाणी अयोµय धोरणे
आिण Âयांची ÿचिलत पĦती यांचा वापर असतो.
३. ÿशंसा: ÿÂयेक कमªचारी अगदी छोट्या कामासाठी ही सहकारी आिण वåरķांकडून
कौतुक िमळवÁयाचा ÿयÂन करत असते. जेÓहा एखाīा कमªचाöयांना सवा«समोर
माÆयता िमळते, तेÓहा Âयाचे मनोबल वाढते.जेÓहा कौतुकाने सवा«समोर ÿशंसा िमळते
तेÓहा Âयाचा अंितम पåरणाम Ìहणून कामा¸या कायª±मतेवर आपोआपच िदसून .
४. बढती: कामामÅये िमळालेले बढती हे नोकरी¸या समाधानावर वेगवेगळा ÿभाव
पाडतो. याचे कारण असे कì बढती ही वेगवेगÑया Öवłपात असू शकते आिण
ÂयामÅये िविवध ÿकार¸या पुरÖकारांचा समावेश असतो.
५. पुढाकार आिण नेतृÂव: जर एखाīा कमªचाö याला Âयाची ÿितमा कतुªÂव
दाखवÁयासाठी पुढाकार घेÁयास समान संधी िदÐया गेÐया तर नोकरीमÅये उ¸च
पातळीवरील समाधान िमळÁयाची श³यता अिधक असते. एखाīा संÖथेत कोणÂयाही munotes.in

Page 93

उ¸च िश±ण- गुणव°ा ÓयवÖथापनातील आÓहाने
93 कमªचाöयांना सूचना देÁयास सांिगतले जात नाही,कोणÂयाही िनणªयाची मािहती
देÁयाची तसदी घेतली जात नाही,असे असÐयास कमªचाöयाला कामामÅये समाधान
िमळत नाही.
६. सुर±ा आिण सुरि±तता: आजकाल अनेक कंपÆयांमÅये कमªचाöयांना आरोµय सेवा
आिण वैīकìय तपासणी यासार´या वेगवेगÑया ÿकार¸या सुिवधा पुरिवÐया जातात
कì नाही हे पाहÁयासाठी अनेक उपाय योजना करत आहेत या Covid 19 महामारी
¸या पåरÖथीतीत वैīकìय िवमा असणे आवÔयक आहे. अशा काही संÖथा आहेत ºया
कमी दरात िवमा पॉिलसी देखील देतात. Ìहणूनच सुरि±तता आिण सुर±ा हा पैलू
मु´य भूिमका बजावतात असतात. जर एखाīा कमªचाö याला तो िकंवा ती काम करत
असलेÐया संÖथेमÅये सुरि±त वाटत नसेल तर नोकरीतील समाधानाची पातळीही
कमी होते.
७. जबाबदारी: जेÓहा एखाīा कमªचाö याला मोठी जबाबदारी िदली जाते तेÓहा ते Âयाला
िकंवा ितला Âया वÖतुिÖथती बĥल जागłक करते .ºयामुळे Óयĉìला संÖथेकडून
आिण वåरķांकडून ती Âया कामासाठी स±म आिण िवĵासाहª उमेदवार मानत आहे ही
भावना िनमाªण होते .
८. कामा मधील सजªनशीलता: ºया संÖथेमÅये कामामÅये सजªनशीलता असते ,ितथे
कमªचाöया मÅये कामाबाबत उ¸च समाधान िदसून येते. कोणताही ÿकÐप पूणª
झाÐयावर Óयĉìला Âया¸या सजªनशीलतेचा वापर करÁयाचे ÖवातंÞय िमळाले अशी
भावना िनमाªण होते .
९. Óयिĉगत आवड आिण छंद:-जे लोक Âयांचे छंद आिण आवडी Âयां¸या कामा¸या
Öवłपात जोपासतात ते Âयां¸या कामा¸या िठकाणी उ¸च Öतरावरील समाधान ÿाĮ
करत असतात. याचे कारण असे कì, Âयांची नोकरी ही Âयां¸यासाठी नोकरी नसून
Âयां¸या आवडी¸या जवळ जाÁयाचा आिण पैसे कमिवÁयाचा एक मागª असतो.
Âयामुळेच समाधान हे Âयांना पदोÆनती िमळÁयापे±ा अिधक असते.
१०. अिभÿाय: कमªचाöयांना Âयां¸या कामावर Âयां¸या कामाबĥल अिभÿाय न िमळणे हे
Âयां¸यासाठी िनराशाजनक असू शकते. ÿभावी अिभÿाया मÅये गटातील सदÖयांना
ते कुठे आहेत आिण ते कशा ÿकारे कामात सुधारणा कł शकतात हे जाणून घेÁयास
मदत करते. नकाराÂमक अिभÿाय यां¸याबाबतीत फĉ काय चूक आहे हे दाखिवणे
पुरेसे नाही ,तर Âयांनी पूणª केलेÐया कामांमÅये अजून कशा ÿकारे सुधारणा केली
जाऊ शकते हे ÖपĶ करणे आवÔयक आहे.
ÿÂयेक Óयĉìसाठी कामातील समाधानाचा अथª हा वेगळा असतो. नोकरीतील
समाधाना¸या पातळीवर पåरणाम करणारे वेगवेगळे घटक आहेत वर सांिगतलेले घटक हे
सवªसामाÆय आहे एखाīा कमªचाö याला तो िकंवा ती करत असलेÐया कामातून समाधानाची
पातळी िमळवणे हे अÂयावÔयकअसते .
munotes.in

Page 94

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
94 Öवतःची ÿगती तपासा :
• गुणव°ा िश±णावर संÖकृतीचा कसा पåरणाम होतो?
• नेतृÂवातील िविवध आÓहाने कोणती आहेत?
• कोणते घटक बांधीलकì वर पåरणाम करतात?
• नोकरीतील समाधानाची Óया´या काय आहे?आिण Âयाचे वेगवेगळे पैलू कोणते
आहेत?
६.३ शै±िणक वातावरणात सेवा गुणव°ेचे मूÐयांकन सेवेचा दजाª हा úाहकां¸या समाधानाचा सवाªत मोठा महßवाचा घटक आहे. आिण तो
úाहकां¸या समाधानाची आिण कामातील आनंद या¸याशी संबंिधत आहे (Ahrholdt
,Gudergan and åरंगले२०१७) िविवध सेवा संदभाªत úाहकां¸या िनķेची संबंिधत पूवªवतê
Ìहणून या घटकांचा संबंध आहे. सेवेचा दजाª हा सेवां¸या एकूण गुणव°ेबĥल चा िनणªय आहे
आिण तो अिधक वणªनाÂमक आिण तÃयाÂमक असतो. शै±िणक संदभाªत गुणव°ेचे
मूÐयमापन मोठ्या ÿमाणावर वादिववादातून केले जाते . आिण सÅया¸या ÖपधाªÂमकते¸या
युगाची आवÔयकता ल±ात घेऊन Âया संबंिधत Ìहणून Öवीकारले जातात. ºयात
समाजासाठी अिध क पारदशªकता आिण जबाबदारीची मागणी असते.
सेवा ±ेýांमÅये गुणव°ेची Óया´या करणे कठीण आिण ि³लĶ आहे. सामाÆयता सेवेला
गुणव°ा असे नाव िदले जाते. सÅया¸या सामािजक आिथªक संदभाªत सेवा±ेý उ°रो°र
अिधक महßवाचे बनले आहे. आज¸या ÖपधाªÂमक गितमान आिण गुंतागुंती¸या Óयवसाियक
वातावरणात Óयवसाया¸या यशÖवी िवकासासाठी úाहक सेवेत सतत सुधारणा करणे
आवÔयक आहे. गेÐया तीन दशकांपासून शै±िणक ±ेýा मÅये सेवा गुणव°ेचे मोजमाप
कłन जागितक Öतरावर िवकिसत केलेÐया संÖथांमधील उ¸च Öपध¥मुळे अिधक गुणव°ा
ÿाĮ झाली आहे. येथे िश±ण ±ेý हे सेवा ±ेý मानले जाते आिण िवīाÃया«ना úाहक मानले
जाते. आिण Ìहणूनच सरकार, उīोजक ,पालक ,िवīाथê ,Óयवसाय आिण समाज हे
िश±णाचे दुÍयम úाहक मानले जातात. शै±िणक कमªचारी आिण इतर कमªचारी देखील सेवा
ÿाĮकरता असे Ìहटले जाऊ शकते.Hill ( १९९५) यांनी सांिगतले कì अÅयापन सेवेमÅये
िवīाथê महßवाची भूिमका बजावत असतात ,आिण Âयांना उ¸च िश±ण सेवांचे ÿाथिमक
úाहक मानले पािहजे. अिधकािधक हòशार Óयĉì संÖथेमÅये यावेत यासाठी संÖथा
िश±णाची गुणव°ा आिण संÖथाÂमक योगदानासाठी माÆयता देÁयाचा ÿयÂन करतात,
तेÓहा गुणव°ेत Ĭारे ÖपधाªÂमक फायदा िमळवÁयासाठी उ¸च िश±ण संÖथा तडजोड न
करता Öपधाª करत असतात .उ¸च िश±ण ±ेýातील यशामÅये सेवेची गुणव°ा महßवाची
भूिमका बजावते .आज गुणव°ा ÓयवÖथापन आिण सेवे¸या गुणव°ेचे मूÐयमापन हा या
जीवघेणी Öपध¥¸या जगात िटकून राहÁयासाठी ÿÂयेक संÖथेसाठी अÂयंत महÂवाचा आहे.
या पåरिÖथती दरÌयान शै±िणक िøयांमÅये जाÖतीत जाÖत ÿमाणात थेट सेवा
गुणव°ेसाठी िविवध ÿितमाने आिण शलाका हे मोठ्या ÿमाणावर िवकिसत केले गेले आहेत.
munotes.in

Page 95

उ¸च िश±ण- गुणव°ा ÓयवÖथापनातील आÓहाने
95 सेवा गुणव°ेची संकÐपना:
सेवा गुणव°ेची संकÐपना अनेक त²ांनी वेगवेगÑया ŀिĶकोनातून मांडली आहे आिण या
सवª Óया´यान वर एकमत होणे कठीण आहे.लुईस आिण बूÌस (१९८३) यांनी सेवेची
गुणवÂयेची Óया´या पुढील ÿमाणे केली,”सेवा ही úाहकां¸या अपे±ांची िकती योµय ÿकारे
जुळते याचे मोजमाप Ìहणजेच सेवेची गुणव°ा होय”.Gronroos ( १९८४) यांनी सेवा
गुणव°ेचे दोन पåरमाण ओळखले आहेत, ते Ìहणजे कायाªÂमक गुणव°ा आिण तांिýक
गुणव°ा. कायाªÂमक गुणव°ेमÅये कायªÿदशªन यांचा समावेश असतो. ºयामÅये कामाचे
िवतरण केले जाते आिण िदलेÐया कामाचा वाÖतिवक पåरणामहोय. Ìहणजेच तांिýक
गुणव°ा असते. कामाची गुणव°ा ही संकÐपना ÿामु´याने úाहकां¸या ŀिĶकोनावर
आधाåरत असते. जेÓहा सेवा देणाöयाला úाहकांचे मूÐयमापन आिण सेवेचे मूÐयमापन कसे
करावे हे समजते, तेÓहा अपे±ांचे ÓयवÖथापन करणे आिण Âयांना योµय रीतीने ÿभािवत
करणे सोपे होते. सेवा ±ेýाचा िवचार केÐयास गुणव°े¸या ÓयवÖथापनाला वेगÑया
ŀिĶकोनाची आवÔयकता असते .सवª सेवा ±ेýांमÅये उ¸च िश±णामÅये सेवां¸या गुणव°ेशी
संबंिधत मुĥे यांचे मूÐयमापन आिण ते Âयांचे मोजमाप करÁयावर िवशेष भर देणे आवÔयक
आहे. उ¸च िश±णातील सेवा गुणव°ेचे महßव हळूहळू सवा«¸या ल±ात येत आहे . गेÐया
दोन दशकात उ¸च िश±णातील सेवा गुणव°े¸या भूिमकेकडे अिधक ल± वेधले गेले आहे.
उ¸च िश±ण संÖथांनी Âयां¸या गरजा आिण मागÁया िनिIJत केÐया पािहजेत .कारण उ¸च
िश±ण संÖथांमÅये िवīाथê भागधारक आिण úाहक आहेत. आिण úाहकांचे समाधान हेच
सेवे¸या गुणव°ेशी संबंिधत आहे. उ¸च िश±णा¸या सेवे¸या गुणव°ेचा िवकास हा संÖथे¸या
िविवध िनणªय ÿिøया आिण कायªÿणाली Âयाचबरोबर मानवी संसाधन मÅये असलेÐया
आंतरिøया Ĭारे बदलासाठी एकूणच वातावरण आिण संÖकृती सुिनिIJत करÁया¸या
संÖथे¸या ±मतेशी संबंिधत आहे.
सेवा गुणव°ेचे पåरमाणे:
• आĵासन: िवīाÃया«ना िवĵास आिण आÂमिवĵास ÿदान करÁयासाठी िश±क आिण
कमªचारी यां¸या ±मतांचा िवचार केला जातो .परशुरामान इतर (१९८८), नुसार
úाहकांना िदलेली सेवा ही संभाÓय आिण िवĵासाहª असू शकते अशी हमी पातळी
Ìहणून ओळखली जाते.
• सहानुभूती: या घटका मÅये िवīाÃया«ची काळजी आिण िवīाÃया«कडे वैयिĉक ल±
पुरवणे Ìहणजेच सहानुभूती होय उ¸च िश±ण संÖथांमÅये चांगले शै±िणक वातावरण
Ìहणजेच केवळ ²ानाची देवाणघेवाण करÁयासाठी चांगली अÅययन अÅयापनाचे
संÖकृती Öथािपत करणे असे नÓहे, तर काळजी आिण सÐला देऊन िवīाÃया«¸या
वैयिĉक िवकास तसेच शै±िणक बाबéमÅये सहभागी होÁयासाठी स±म असणे होय.
• िवĵासाहªता: ²ानाची पातळी आिण अÅययन केलेली मािहती अचूक आहे (Yong
,2000,Garvin1987) अशी Óया´या केली आहे. सेवे¸या गुणव°ेचा िवĵास आिण
Âयाचे पåरमाण हे योµय अचूक आिण अīयावत ²ान आिण मािहती कोणÂया
मयाªदेपय«त पूणª करत आहेत, Âयाचबरोबर िवīाÃया«ना सांिगतलेली सवª सेवा देखील
पूणª या सवा«चा समावेश असतो. munotes.in

Page 96

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
96 • उ°रदाियÂव /जबाबदारी: संÖथेने िदलेÐया सेवांचा Öतर Ìहणून पåरभािषत केÐयाने
úाहकांना तÂपरतेने मदत करता येते(yong2000) यामÅये िवīाÃया«ना ÿाÅयापक
आिण कमªचारी यां¸याकडून Âवåरत िकंवा अनुकूल सेवा ÿदान करÁयाची तयारी
समािवĶ असते .
• वाÖतिवक/ मूतª: सेवा गुणव°ेचे मूतª पåरणाम हे उ¸च िश±णातील सīिÖथतीला
आिण सुिवधांना सुिचत करते. सुसºज ÿयोगशाळा यांसार´या उपकरणे आिण
सुिवधां¸या उपिÖथती सह अÅययन-अÅयापन ÿिøयेत िवīाÃया«ना ²ानदान करणे
महßवाचे आहे. या मÅयेच पाठ्यपुÖतके ,संदभª पुÖतके इÂयादéसह पुरेशी अīयावत
वाचनालय, संगणक सुिवधा ,सवªसमावेशक मािहती ÿणाली आिण øìडा व करमणुक
क¤þ सार´या सवª भौितक सुिवधांचा समावेश असणे.
उ¸च िश±ण संÖथा मÅये सेवा गुणव°ेत मधील सुधारणांचा थेट पåरणाम संÖथेमÅये
असलेÐया िवīाÃया«¸या कायª±मतेवर होत असतो. आिण Âयामुळेच Âयां¸या ÿाĮ केलेÐया
पाýतेचा एकूण गुणव°ा सुधारणा होÁयास हातभार लागतो. अशा ÿकारे सेवा गुणव°ा
कामिगरी सुधाł शकते िकंवा िवīाÃया«¸या कामिगरीला ÿोÂसािहत केले जाऊ शकते.
तुमची ÿगती तपासा:
• सेवा गुणव°ा Ìहणजे काय?
• सेवा गुणव°ेचे वेगवेगळे परीमाण कोणते?
६.४ उ¸च िश±णामधील गुणव°ा ÓयवÖथापनामÅये संशोधनाची भूिमका आिण सहकायª िवīापीठा¸या दोन ÿमुख काया«पैकì एक Ìहणजे संशोधन आिण दुसरे Ìहणजे िश±ण हे
आहे. ÿÖथािपत िवīापीठांमÅये ÿाÅयापक सदÖयांनी संÖथा संशोधन करÁयासाठी
बांिधलकì दाखिवणे आवÔयक आहे. Âयाचबरोबर िवīापीठा¸या बहòतेक िवभागांमÅये
िविवध माÅयमांĬारे संशोधन ÿकÐपांसाठी िनधी उपलÊध कłन िदले जातात.
महािवīालयातील काही िवभाग जे पदÓयु°र कायªøम आयोिजत करतात, तेदेखील
मयाªदीत ÿमाणात संशोधन करत असतात.कोणतेही संशोधन हे अÅयापनातील उÂकृĶ ते
साठी योगदान करत असते. कारण Âयामुळे िश±कांना Âयांचे ²ान अīयावत ठेवता येते .
Ìहणूनच िश±कांचे ÿाथिमक कायª हे संशोधन आहे असे मानले पािहजे. संशोधनामÅये
वतªमानपýे आिण मािसकांमÅये लेख ,सव¥±ण यांचे ÿाथिमक िनÕकषª यांचा समावेश आहे.
Âयाचबरोबर िनयिमत घेतली जाणारी चाचणी आिण Âयां¸या िवĴेषणाचे पåरणाम हे समजून
घेतले पािहजे.ºयामुळे संशोधनामÅये नवीन आिण अथªपूणª मािहती तयार होत असते.
यातूनच नवीन कÐपना गृहीतके आिण संकÐपना िवकिसत होतात आिण Âयामधूनच नवीन
आिण अथªपूणª åरÂया मािहतीचे अथªिनवªचन केले जाते. १९८९ मÅये आयोिजत केलेÐया
संशोधन The University Funding Council of UK for it’s Research
Assessment Exercise(RAE) संशोधनाची Óया´या खालीलÿमाणे केली आहे,
“पåरषदे¸या पुनरावलोकन याच उĥेशाने संशोधन हे मूळ तपासाचे साधन Ìहणून समजले munotes.in

Page 97

उ¸च िश±ण- गुणव°ा ÓयवÖथापनातील आÓहाने
97 पािहजे .²ान आिण समाज ÿाĮ करÁयासाठी संशोधन केले पािहजे. संशोधन हे मूळ
अÆवेषण Ìहणून समजले पािहजे आिण ²ान िमळवÁयासाठी केले गेले पािहजे.
संशोधनामÅये नवीन िकंवा नािवÆयपूणª अंतŀªĶी ÿाĮ होते .िव²ान आिण तंý²ानामÅये
संशोधनामÅये माहीत असलेÐया ²ानाचा नवीन िकंवा ल±णीय सुधाåरत सािहÂय,
उपकरणे ,उÂपादने आिण ÿिøया तयार करÁयासाठी ÿायोिगक िवकासामÅये माहीत
असलेÐया ²ानाचा वापर समािवĶ आहेत. यामÅये सामúी घटक आिण ÿिøया असÐयास
िनयिमत ÿमाणे चाचणी आिण Âयांचे िवĴेषण वगळÁयात आले आहेत. राÕůीय मानकां¸या
Âयां¸या देखभालीसाठी नवीन िवĴेषणाÂमक तंýा¸या िवकासापे±ा हे िभÆन
आहे.(जोÆस१९८९)
उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापनातील संशोधनाचे महßव:
उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापनामÅये कोणÂयाही ÿकारचे शै±िणक संशोधन करत
असताना िवचार ,Öमरण याĬारे शै±िणक संशोधनाचा उĥेश शै±िणक पĦती सुधारणे हा
आहे .शै±िणक संशोधनाची मािहती असणे आिण उ¸च दजाªचे शै±िणक संशोधन आयोिजत
केÐयाने शै±िणक ±ेýामÅये खालील फायदे होऊ शकतात,
• िवīाÃया«¸या अÅययना मÅये वाढ होÁयासाठी नवीन अनुदेशन पĦतीचा वापर करता
येतो.
• िवīाÃया«¸या िवकासाÂमक गरजा समजून Âयांना ÿोÂसाहन देता येते.
• िवīाÃयाª¸या ÿेरणेला ÿोÂसाहन देणारे शै±िणक वातावरण िवकिसत करता येते
• शै±िणक समÖयांचे िनराकरण करता येते.
• अËयासा¸या िविवध ±ेýा मÅये ²ाना¸या ÿगतीमÅये संशोधन हे महßवाची भूिमका
बजावत असते.
• वै²ािनक पĦतीचा वापर कłन शै±िणक ±ेýातील आÓहानांनाचे िनराकरण करता
येते .
• शै±िणक संशोधनातून िमळालेले िनÕकषª िवशेषता उपयोिजत संशोधन हे
धोरण(Policy) सुधारÁयासाठी महßवाचे असते .
• उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन ±ेýातील समÖया / आÓहाने ओळखता येतात
Âयाचबरोबर Âयावर उपाय योजना करता येते.
Ìहणूनच अÅययन-अÅयापन पåरिÖथती सुधारÁयासाठी संशोधन हे महßवपूणª पåरणाम कł
शकते .ÿÖथािपत आिण नामांिकत िवभागांमÅये संशोधन हे Óयĉì आिण गटा भवती क¤िþत
असते.यामधूनच मािहतीचे आदान-ÿदान ,मुĉ चचाª आिण सहकायª या सार´या चांगÐया
िवभागाची वैिशĶ्ये िदसून येतात .
संशोधन हे िवīापीठा¸या दोन मूलभूत काया«पैकì एक आहे.Âयामुळेच सवōÂकृĶ ता ÿाĮ
करÁयासाठी सवª ÿकारचे ÿयÂन करणे आवÔयक आहे. ÿाÅयापकांना संशोधनासाठी पुरेशा munotes.in

Page 98

उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापन
98 सुिवधा उपलÊध कłन देणे Âयासाठी योµय ती िनयमावली तयार करÁयास मदत होईल ही
जबाबदारी िवīापीठा¸या ÓयवÖथापकाची असते
तुमची ÿगती तपासा:
• उ¸च िश±णात Âयातील गुणव°ा ÓयवÖथापनातील संशोधनाची Óया´या सांगा
• संशोधनाचे महßव ÖपĶ करा.
६.५ सारांश या घटकांमÅये,आपण उ¸च िश±णातील िविवध आÓहानांचा अËयास केला. गुणव°ा
गुणव°ा ÓयवÖथापनामÅये संÖकृती ही महßवाची भूिमका बजावते. यामÅये िवīाÃया«¸या
समोरील दैनंिदन जीवनातील आÓहानांचा परÖपर संबंध आिण आंतर सांÖकृितक संबंधाचे
महßव ºयामÅये िलंग परंपरागत ÿथा,बोलÐया जाणाöया भाषा यांचा पåरणाम होतो .या
पाठांमÅये नेतृÂव आिण आिण Âयातील आÓहाने यावर देखील चचाª केली.नोकरीतील
समाधान आिण बांिधलकì हे गुणव°ा ÓयवÖथापनातील ÿमुख घटक आहेत या पाठांमÅये
सेवे¸या गुणव°ेवर ल± क¤िþत केले आहे. िविवध संशोधनातून हे ÖपĶ होते कì सेवे¸या
गुणव°ेचे पåरमाण Óयवसाय देश आिण संÖकृतीमÅये िभÆन असतात. उ¸च िश±णातील
गुणव°ा ÓयवÖथापनामÅये िविवध आÓहाने ओळखÁयासाठी आिण Âयाचे िनराकरण
करÁयासाठी संशोधन ही महßवाची भूिमका बजावत असते.
६.६ ÖवाÅयाय • संÖकृती Ìहणजे काय? उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापनावर Âयाचा कसा
पåरणाम होतो?Âयावर उपाय योजना सुचवा.
• “आधुिनक गुणव°ा ÓयवÖथापनासाठी úाहकांचे समाधान आवÔयक आहे” गुणव°ा
ÓयवÖथापनासाठी ते का महÂवाचे आहे हे उदाहरणासह ÖपĶ करा.
• नोकरीतील समाधान Ìहणजे काय? गुणव°ा ÓयवÖथापनासाठी याचे महßव
उदाहरणासह ÖपĶ करा.
• नोकरीतील बांिधलकì आिण नोकरीतील समाधान यातील फरक ÖपĶ करा.
• उ¸च िश±णात गुणव°ापूणª सेवा का महßवाची आहे?
• उ¸च िश±णातील गुणव°ा ÓयवÖथापनामधील संशोधन Ìहणजे काय?Âयामधील
संशोधनाची भूिमका काय असते?
६.७ संदभªसूची • Hemalata, T., &Ruhela, S.P. (1997). Educational Management -
Innovative global patterns. New Delhi: Regency Pu blication munotes.in

Page 99

उ¸च िश±ण- गुणव°ा ÓयवÖथापनातील आÓहाने
99 • Mukhopadhaya, M. (2000): Total Quality in Education, NIEPA, New
Delhi.
• Mukherjee, P.N. (2010). Total Quality Management, New Delhi: PHI
Learning Pvt.ltd. Pathan, S.
• Richard D. Freedman (1982) - Management Education, John
Waliaand sons, New York.
• Ahmed et al., (2000). Does service quality affect students ‟
performance? Evidence from institutes of higher learning. African
Journal of Business Management, 4(12), 2527 - 2533.
• Angell, R.J., Heffernan, T.W. and Megicks, P. (2008), Service quality
in postgraduate education, Quality Assurance in Education, Vol. 16
No. 3, pp. 236 -54
• Hooijberg, R. & Choi, J. (2000), Which leadership roles matter to
whom? An examination of rater effects on perceptions of
effectiveness, Leadership Quarterly, Vol.11, N o.3, pp. 341 –364
• Peter Meusburger , Michael Heffernan Laura
Suarsan(2017)Geographies of the University, published by the
registered company Springer International PublishingISSN 1877 -
9220 Knowledge and Space ISBN 978 -3-319-75592 -2 ISBN 978 -3-
319-75593 -9 (eBook) https://doi.org/10.1007/978 -3-319-75593 -9
• Phadke, K. S. (2011). Consequences of service quality linkage –An
insight from an empirical investigation in higher education.Indian
Journal of Marketing, Volume 41, No.8, August, ISSN 0973 -8703.
• Mukhopa dhaya, M. (2000): Total Quality in Education, NIEPA, New
Delhi.
• M.Sreerama Raju1 , Dr.N.Udaya Bhaskar(2018),Service Quality in
Higher Education – A Critical Review
• ‘A melting pot of cultures’ –challenges in social adaptation and
interactions amongst in ternational medical students | BMC Medical
Education | Full Text (biomedcentral.com)
• Higher Education Leadership Challenges | Maryville Online
• Importance of Culture -Based Education (sarvalokaa.org)

***** munotes.in