Page 1
1 १
शै िणक स ंशोधन
घटक स ंरचना
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ ान ा ीच े ोत
१.३ शै िणक स ंशोधनाचा अथ , पाय या आिण या ी
१.४ वै ािनक / शा ीय प त , संशोधनाची उि े आिण व ैिश ्ये एक व ै ािनक क ृती
हणून
१.५ शै िणक स ंशोधनातील न ैितकता .
१.६ शै िणक स ंशोधनाची पावली .
१.७ संशोधनाच े कार
अ) मूलभूत संशोधन
ब) उपयोिजत स ंशोधन
क) कृती संशोधन
१.८ संशोधन प त आिण प ती या ंतील फरक
१.९ संशोधन ताव - अथ आिण गरज
१.१० सारांश
१.११ वा याय
१.० उि े
हा घटक वाच या नंतर तु हाला
शै िणक स ंशोधनाची स ंक पना प करता य ेईल.
शै िणक स ंशोधनाची या ी िवशद करता य ेईल.
शै िणक स ंशोधनाचा ह ेतू िवशद करता य ेईल. munotes.in
Page 2
िश णातील संशोधन प ती
2 शा ीय प ृ छा/ चौकशी काय आह े हे प करता य ेईल.
शा , िश ण आिण श ै िणक स ंशोधन या ंतील स ंबंध प करता य ेईल.
मूलभूत उपयोिजत आिण क ृती संशोधन या ंतील भ ेद करता य ेईल.
संशोधना या िविवध पावली ओळखता य ेतील.
संशोधन प त आिण स ंशोधन प ती या ंतील फरक सा ंगाल.
संशोधन तावा या ह ेतूंची चचा कराल .
संशोधन तावातील िविवध घटका ंची यादी कराल .
िदले या िवषयावर संशोधन ताव िलहाल .
१.१ तावना
मानवी जीवनास स ंशोधन समृ करते. संशोधनाम ुळे मानवी जीवना या ग ुणव ेत वाढ होत े.
संशोधन हणज े ानाचा शोध घ ेणे. कोण याही सम या शा ो प तीन े कशी सोडवावी ह े
संशोधन दश िवते. ाताकड ून अ ाताकड े जा याचा हा एक वास आह े. कोण याही
कार या िवषयाच े नवीन ान िमळिव याचा एक शा ो प रणाम आह े.
िज ासा आिण चौकसव ृ ी ही मानवाला िमळाल ेली नैसिग क देणगी आह े. चौकसव ृ ीमुळे
य वत: े रत होऊन या ंची ानाची िक ंवा स याची तहान वाढत े.चुका आिण िशका
यां या वापरान ंतर तो इ य ेया या िदश ेने प तशीरपण े काम करतो . यां या प रि थतीशी
असल े या समायोजन आिण सहकाया या बळावर तो या या क ृतीम य े यश वी होतो .
केले या कामामध ून तो काही तरी िशकत अस याम ुळे तो वत : या शा ीय प तीचा
वापर क न द ुस या व ेळेस याच कामात चा ंगली क ृती क शकतो . हणून िव ान / शा ,
िश ण आिण श ै िणक स ंशोधन या ंम ये कोण या कारच े संबंध आह े का ? यावर िवचार
करणे गरज ेचे आह े. “संशोधन अवकाशातील वास करणारा शोध आह े.” न सोडिवता
येणा या सम य े या उ राचा तो आहे.
असल े या उपल ध िस ांत र बातल ठरिवण े, या िस ांतात काही बदल स ुचिवण े,
िकंवा निवन िस ा ंत थािपत करण े यासाठी कोण याही े ात स ंशोधनाची आव यकता
आहे. अित ाचीन काळापास ून आपण ह ेच पाहत आलोय िक स ंशोधना ार े खूप वेगवेग या
कारच े शोध लागल े आहे आिण जगाला खूप निवन िस ा ंत िमळाल े आहेत िक या ार े
मानवाला वत : या सम या सोडिव यासाठी या िस ा ं ाची मदत होत े.
ॅहम ब ेल, थॉमस एडीसन , जे.ओ. बोस, जॉन डय ुई, क नर , िपयाज े यांनी केले या
संशोधनाम ुळे आप याला निवन िस ा ंत/ उ प ी िमळा या आहेत.
munotes.in
Page 3
शै िणक स ंशोधन
3 १.२ ात ा ीच े ोत / माग
सव मानवासाठी या ं या जीवनातील गती ही सम या िनराकरणा ार े आिण पया वरणाच े
इ अ ययन िज ास ूवृ ी हे नैसिग क आह े याच ह ेतूसाठी, मानव ब याच प ती आिण
ान ा ीच े ोत/ माग यांवर अवल ंबून अस तो.
१) अ ययन अिधकार (अिधक ृत माण ) :
अिधक ृत स याचा शोध घ े यासाठी मानव िश क , पालक , त , समुपदेशक या ं याकड े
अिधक ृत/ अिधकार य हण ून मानव अिधक ृत अिधकार / य हण ून िश क पालन ,
त , समुदेशक, आिण या ंचा स ला याचा वापर करतो . ही अिधक ृतता/ अिधकार हा
ानावर िक ंवा अन ुभवावर आधा रत अस ू शकतो . उदा. एखा ा िविश िवषयात बालकास
अ ययनात सम या / अडचण अस यास तो /ती िश काच े माग दश न घेते. अिधक ृत अ ययन
अिधकार हण ून पु तके, श दकोश , एनसाय लोिपिडया , मािसक े, आंतरजालावरील स य
हणून ात वेबसाईट (संकेत थळ ) यांचा वापर करता य ेईल.
२) परंपरा :
पूव जांकडून आिण स ं कृतीकड ून मानवाच े ब याच पर ंपरांचा वीकार क ेलेला आह े. उदा.
अ न, व , सं ेषण, धम , इ. तसेच छोट ्या आजारासाठी घरग ुती उपाययोजना . याच माण े
शालेय परंपरावर आपण िव ा या या वेश ि या प र ाप ती , िश तपालना या प ती ,
अ यासप ुरक कृती, िश का ंचा आदश इ. अवल ंबून असतो .
३) अनुभव :
आपला वत :च सम या सोडिव यातील अन ुभव िक ंवा शै िणक घटना समज याचा हा
ानाचा म ूलभूत, सामा य आिण न ेहमी या सरावाचा ोत आह े.
४) शा ीय प त :
ान ा ी या या ोता ार े अ ययन वीकार आिण अ ंतभा व करावयाचा अस यास
आपणा ंस काही उपागमा ंचा वापर करावा लाग ेल तो खालील माण े –
अ) ायोिगक त वाचा वापर ( योगवाद ):
योगवाद ान ि य आप याला काय सा ंगते यावर िव ास ठ ेव यासाठी स ूिचत करतो .
ऐकणे आिण पाहण े य ां या स ंयोगा ार े आपण लवाज याचा आवाज मािहत क न घ ेऊ
शकतो . हणज ेच कान आिण डोळ े या ान ि या ार े आपण िविश व त ूचा िविश
आवाजा ंचा सहयोग या ंचे अ ययन क शकतो . आपली ान ि य व त ूची/ घटनेची तुलना
कर यास देखील स म असतात . ते आपणा ंस िविवध स ंक पना मधील स ंबंधाचे आकलन
आिण अ यासासाठी या अथा ची तरत ूद करतात .
munotes.in
Page 4
िश णातील संशोधन प ती
4 ब) बु ी ामा यवाद :
यात मानिसक ितिब ंबाचा समाव ेश आह े. यांत व त ू या मह वाप े ा िवचारा ंवर/ क पना ंवर
िवशेष जोर आह े. दोन िक ंवा अिधक व त ू/घटना मधील आ ंतरसंबंधाची तािक कता याव ेळी
आपण पाहतो याव ेळी आपण या व त ू/ घटना वीकार करतो . उदा. िश का ं या चा ंग या
कृत चे नेतृ व करण े अशी अप े ा महािव ालयीन / शालेय वातावरणाकड ून असत े.
क) िन ावाद :
आप या िव ासा ंचा, भावना ंचा, ि यांचा (धािम कि या ) वापर कर यास स ूिचत करतो . पण
देवावर िव ास ठ ेवतो कारण आप या पालका ंनी आपणास तस े सांिगतल े आहे. देव आपण
पािहल ेला नाही . ऐकलेला नाही तरीही आपण या ंचे अि त व मा य करतो .
१.३ शै िणक स ंशोधनाचा अथ , पाय या आिण या ी
शै िणक स ंशोधनाचा अथ :
शै िणक स ंशोधन हणज े शै िणक स ंशोधन व छतीकरण नसून शै िणक ि या व छ
करणे होय. काही त ा ं या श ै िणक स ंशोधना या या या प ुढील माण े –
मौले - शै िणक सम या सोडिव या या शा ीय प तीच े प तशीर उपयोजन हणज े
शै िणक स ंशोधन होय .
ै हस - शै िणक प रि थती वत नाचे शा िवकिसत कर याची एक क ृती श ै िणक
संशोधन आह े. यात िश का ंना या ंचे येय प रणामकारक प तीन े संपादन कर याची
मुभा असत े.
ि हटन े - शा ीय त व ाना मक प तीचा वापर क न श ै िणक सम य ेची सोडवण ूक
कर या साठी उि े हणज े शै िणक स ंशोधन हण ून शा ो आिण प तशीरपण े शै िणक
सम य ेची सोडवण ूक शै िणक स ंशोधन करत े. यात समज ून घेणे, प करण े, िनदान करण े
आिण मानवी वत नावर िनय ं ण िमळिवण े इ. असत े.
शै िणक स ंशोधनाची व ैिश ्ये खालील माण े.
शै िणक स ंशोधन उ च ह ेतूपूण आहे.
शै िणक स ंशोधन िव ाथ तस ेच िश का या श ै िणक सम या सोडिवत े.
शै िणक स ंशोधन ह े चौकशी कर याची न ेमक उि प ूण , शा ो आिण प तशीर
ि या आह े.
शै िणक स ंशोधन मािहतीच े गुणा मक आिण स ं या मक स ंघटन करत े आिण
सं याशा ीय अन ुमान काढ यास मदत करत े. munotes.in
Page 5
शै िणक स ंशोधन
5 नवीन माणब त ेतील निवन त या ंचा शोध लावत े. हणज ेच शै िणक स ंशोधन निवन
ानाची िनिम ती करत े.
शै िणक स ंशोधन काही त व ाना मक िस ा ंतावर/ उपप ीवर आधा रत आह े.
शै िणक स ंशोधन स ंशोधकाची मता , अनुभव आिण चात ुय / क पकत ेवर अवल ंबून
असत े.
शै िणक सम या सोडवण ूक साठी आ ंतरशा ीय उपागमाची गरज असत े.
काह या स ंदभा त शै िणक स ंशोधन य िन अथ िनव चन आिण अवगामी कारण े
शोध याची मागणी करत े.
शै िणक स ंशोधनात वग खोली , शाळा, महािव ालय े, िश णशा िवभाग ह े संशोधन
राबिव यासाठी या योगशाळा हण ून उपयोगात य ेतात.
संशोधना या पाय या :
संशोधन ि य ेत िविवध पाय याचा समाव ेश होतो याच े सारांशीकरण खालील माण े -
पायरी १ : ानातील अ ंतराचा शोध घ ेणे/ ओळखण े
संशोधक , अनुभव आिण िन र णा या आ धारावर परी ेत काही िव ाथ चा ंगले
सादरीकरण करत नाही . हे प करतो . हणून तो/ ती उ र न द े याचा उ ारतो /
सूिचत करतो .
पायरी २ : पूव ितहासाची ओळख /कारण े:
अनुभव, िनरी ण आिण संबंिधत सािह या या पुनरावलोकना या आधार े,संशोधकाला
कळत े क जे िव ाथ एकतर खूप िचंता त आहेत िकंवा अिजबात नाही. यातील
िचंता त िव ाथ परी ेत चांगली कामिगरी करत नाहीत . अशा कार े संशोधक ओळखतो
िकिव ा या या शै िणक कामिगरीतील संबंिधत घटका ंपैक एक "िचंता करणे" असा असू
शकतो .
पायरी ३: संशोधनाची य ेये
संशोधकान े अ यासाची य ेये खालील माण े िवशद करावीत .
१) िव ा या ची शै िणक क ृती सोबत िव ा या ची अ व थता या ंतील स ंबंध पडताळण े.
२) िव ा या ची श ै िणक क ृती आिण िव ा या ची अ व थता या ंत िल ंगाभेदानुसार
असल ेला फरक पडताळण े.
३) िव ा या ची शै िणक क ृतीसोबत या ंची अ व थता या ंतील स ंबंधाची िल ंगभेदानुसार
पडताळणी करण े. munotes.in
Page 6
िश णातील संशोधन प ती
6 पायरी ४ : प रक पना ंचे िवधान / िनिम ती
संशोधकान े खालील माण े प रक पना ंचे िवधान कराव े.
१) िव ा या ची शै िणक क ृती आिण या ंची अ व थता याम य े मह वप ूण संबंध आह े.
२) िव ा या ची श ै िणक क ृती आिण या ंची अ व थता या ंत िल ंगभेदानुसार मह वप ूण
फरक आह े.
३) िव ा या ची शै िणक क ृती आिण या ंची अ व थता स ंबंधात िल ंगभेदानुसार मह वप ूण
फरक आह े.
पायरी ५ : संबंिधत मािहतीच े संकलन :
िव ा या ची श ै िणक क ृती आिण यां या अ व थत ेचे मापन कर यासाठी स ंशोधकान े
अचूक/ यो य साधन आिण त ं ाचा वापर करावा , यासाठी स ंशोधकान े िव ा या चा नम ुना
िनवडावा आिण मािहती स ंकिलत करावी .
पायरी ६ : प रक पना ंचे प र ण :
पायरी मा ंक. ४ म ये सांिगत या माण े संशोधकान े यो य स ं याशा ीय त ं ाचा वापर
क न प रक पन ेचे प र ण कराव े.
पायरी ७ : िन कषा चे अथ िनव चन :
िन कषा चे अथ िनव चन, संशोधकाच े िव ा या ची शै िणक क ृती आिण याची अ व थता
यांतील स ंबंध सकारा मक िक ंवा नकारा मक आह े, िक र ेखीय िक ंवा व आह े या
ीकोनात ून कराव े. संशोधकान े यांतील स ंबंध व आह े असा िन कष काढला अस ेल तर
िव ा या ची अ व थता एकतर ख ूप कमी िक ंवा खूप जा त असावी , आिण याची श ै िणक
कृतीदेखील ख ूप कमी असावी . पण ज े हा िव ा या ची अ व थता ही म यम आह े याव ेळी
यांची शै िणक क ृती ही उ च अस ू शकत े. संशोधकान े या िन कषा चे प ीकरण तािक कता
आिण सज नशीलत े या आधारावर कराव े.
पायरी ८ : वत मान िन कष आिण प ूव झाल े या स ंशोधन िन कषा ची तुलना:
या पायरीम य े संशोधक या या िन कषा पूव झाल े या स ंशोधन िन कषा शी जुळतात िक ंवा
नाही याचा शोध घ े याचा य न करतो . जर िन कष जुळत नसतील तर स ंशोधक यान े
काढल ेले िन कष का ज ुळत नाही याचा शोध प ूव झाल े या अ यासावरील िव ेषणान े
करतो .
पायरी ९ : उपप ीमधील बदल :
पायरी . ७ आिण ८ या आधारावर स ंशोधक असा तक करतो िक िव ा या या
शै िणक क ृतीवर या ं या अ व थत ेचा प रणाम होत नाही . ितसराच घटक िव ा या या
शै िणक क ृती आिण अ व थता या ंतील स ंबंधावर प रणाम करतो . हा ितसरा घटक munotes.in
Page 7
शै िणक स ंशोधन
7 िव ा या या अ यास सवयी अस ू शकतो . या िव ा या ची अ व थतत ेची पातळी
अ यंत कमी असत े ते िव ाथ वष भर अ यासाकड े दुल करतात आिण हण ून याची
शै िणक क ृती ही अ य ंत कमी असत े. तर दुस या बाज ूस या िव ा या ची अ व थत ेची
पातळी अ य ंत उ च व पाची असत े ते िव ाथ या ंना काय अ ययन करावयाच े आहे हे
ल ात ठेव यास असमथ असतात िक ंवा तणावाम ुळे ते अ यासावर ल क ि त क शकत
नाही. िकंवा कधी कधी त े आजारी पडतात . हणून ते अ यास यो य िदश ेने क शकत
नाही. हणूनच या ंची शै िणक क ृती ही अ य ंत कमी असत े. याच माण े या िव ा या ची
अ व थता पातळी ही म यम व पाची असत े ते िव ाथ वष भर चा ंगला आिण
प तशीरपण े अ यास करतात आिण हण ून या ंची श ै िणक क ृती ही उ च आह े.
िव ा या या अ यास सवयी ा नवीन चलाचा अ ंतभा व िव ा या या श ै िणक क ृती
म ये होतो. अशा कार े उपप ीत काही बदल घ डून येतील.
पायरी १० : नवीन िवचारण े:
अ यास सवयी आिण अ व थता यात आ ंतरि या होऊन याचा प रणाम िव ा या या
शै िणक क ृतीवर होतो का ? याचाच अथ आपण नवीन स ंशोधना या िवषयास स ुरवात क
शकतो . ते हणज े दोन चलाप े ा तीन चला ंचा संयोग क न .
तुमची गती तपासा :
१) शै िणक स ंशोधनाची उि े काय आह ेत ?
२) शै िणक स ंशोधनात म ु यत: कोण या प तीच े उपयोजन क ेले जाते ?
३) शै िणक स ंशोधनात कोण या उपागमाचा समाव ेश होतो ?
४) शै िणक स ंशोधन कोण या योगशाळ ेत करता य ेते. या िठकाणाची नाव े िलहा .
शै िणक स ंशोधनाची या ी :
ान आिण त ं ानात होणा या िवकासात ून/ िवकासाबरोबरच श ै िणक स ंशोधना या
नावात बदल होत आह े. हणून शै िणक स ंशोधना या क ा िव ता रत कर याची गरज
आहे. शै िणक ि य े या शा ीय अ यासात खालील घटका ंचा समाव ेश होतो .
वैय क (िव ाथ , िश क , शै िणक शासक , पालक )
सं था ( शाळा, महािव ालय , संशोधन स ं था)
शै िणक ि या अिधक प रणामकारक कशी करता य ेईल यासाठी श ै िणक स ंशोधन
त यांचा आिण स ंबंधाचा शोध घ ेते. शै िणक स ंशोधन सामािजक शा ाशी स ंबंिधत असत े
जसे िश णशा .
शै िणक स ंशोधनात प ृ छा/ चौकशी िनयोजन मािहतीच े संकलन , मािहतीच े ि याकरण
आिण मािहतीच े िव ेषण, अथ िनव चन आिण अन ुमान ि या ंचा समाव ेश होतो . शै िणक
संशोधनात औपचा रक आिण अनौपचा रक िश ण े ाचा समाव ेश होतो . munotes.in
Page 8
िश णातील संशोधन प ती
8 तुमची गती तपासा :
१) िश ण ह े कोण या िव ाशाखा ंवर अवल ंबून असत े. याचे नाव िलहा .
२) िश ण ही एक कला कशी ठ शकत े ?
३) िश ण एक शा कस े ठ शकत े ?
४) औपचा रक िश णा या स ंदभा त शै िणक स ंशोधना या े ांची नाव े िलहा .
५) शै िणक स ंशोधना या कोण या िदश ेत (िव ाशाखा ) सुधारणेची आव यकता आह े
याचे नाव िलहा .
६) शै िणक स ंशोधनातील समािव असल े या मानवी घटका ंचे नाव िलहा .
७) शै िणक स ंशोधनातील समािव असल े या स ं थांची नाव े िलहा .
८) शै िणक स ंशोधना या आव यक ग ुणव ेची नाव े िलहा .
९) निवन ाना या स ंदभा त शै िणक स ंशोधनाच े येय काय आह े ?
१.४ संशोधन ए क शा ीय क ृती : संशोधनाची शा ीय प त उि े
आिण व ैिश ्ये
शै िणक स ंशोधन , िश ण आिण शा या ंतील स ंबंध:
घटनेतील स य शोध ून काढ यासाठी शा मदत करत े. िवषयाप े ा ान गोळा कर याचा
हा एक उपागम आह े. संशोधनाची म ु य दोन काय खालील मा णे.
उपप ीचा िवकास करण े.
उपप ीपास ून प रक पना ंचे अनुमान काढण े.
मािहती गोळा कर यासाठी (संकलनासाठी ) शा ीय ायोिगक उपागमाचा आिण उपप ी
िवकासासाठी तक बु ी उपागमाचा उपयोग करतात .
जीवनातील सम य ेची सोडवण ूक शा ीय मागा ने कशी करावी ह े संशोधन दश िवते.
संशोधन ाना या गतीसाठीच े िव सनीय साधन आह े. संशोधन प तशीर आिण प ती
यु असत े. हणून यास शा हण ून संबोधल े जात े िकंवा वापरल े जात े. ाना या
पलीकडील स य िमळिव यास स ंशोधन मदत करत े. उ पादना या आिण ि य े या
गुणव ेत सुधारणा कर यासाठी स ंशोधन प तीचा वापर होतो . पया याने सम य े या
सोडवण ूक साठी शा आिण स ंशोधनाचा उपयोग होतो .
िश णासाठीचा मह वप ूण आधार त व ान आह े. िश ण ही एक कला हण ून गणली जात े.
परंतु वै ािनक िवकासा या ीन े िश ण ह े कलेपे ा शा ा कडे आकिष त होत े. शा
हणज े नेमकेपणा आिण त ंतोतंतपणा . munotes.in
Page 9
शै िणक स ंशोधन
9 परंतु सामािजक शा हण ून िश णशा ात ख ूप चला ंचा समाव ेश होतो . यामुळे ते
नेमकेपणापास ून दूर जात े. शै िणक स ंशोधन श ै िणक ि या अिधक शा ो कर याचा
य न करत े. परंतु िश णशा ा त बह चलाचा वापर अस याम ुळे ते भौितक शा ाइतक े
तंतोतंत होऊ शकत नाही . शै िणक य ेया या ा ीसाठी अ यास शा ो प तीन े
के यास त े शै िणक स ंशोधन ठ शकत े. वरील चच चे सारांशीकरण क या .
“जर आपणास चात ुय ह वे, आपण शा ाची अप े ा करावी . जर चात ुया म ये वाढ हवी ,
आपण स ंशोधनाची अप े ा करावी .” ान ही िश का ंची गरज आह े. संशोधनाची िज ासा
आिण तहान भागिव यास िश कास शा ो मागा चा अवल ंब केला पािहज े. अ य पण े
शै िणक स ंशोधक हण ून याची भ ूिमका आह े. पया याने तो निवन ा नाची िनिम ती
कर यास आिण श ै िणक सम या सोडिव यास समथ आह े. एका सामा य आधारावर
तीनही घटक (शा , िश ण शा आिण श ै िणक स ंशोधन ) म ये स यता आह े. कारण
यांतील य ेकास (शा िश ण आिण श ै िणक स ंशोधन ) सम या सोडिव यासाठी
तंतोतंतपणाची आिण न ेमकेपणाची गरज आह े.
संशोधनाची उि े आिण व ैिश ्ये:
शोधाच े पृ छा ह े एक न ैसिग क तं आह े. परंतु या त ं ाचा वापर प तशीरपण े आिण
शा ो पण े के यास या ंचे पांतर प तीत होत े. हणून शा ीय प ृ छेस शा ीय प त
असे ही हणतात .
बेकन या उ ामी प तीच े मानवी ाना ंत योगदान आह े. ब याच सम या ंची सोडवण ूक
उ ामी िक ंवा अवगामी प तीन े करण े अवघड आह े. हणूनच चाल स डािव न या या
शा ीय प तीत उ ामी आिण अवगामी प त च े चांगले िम ण हण ून पाहतो . या प तीत
ाथिमक तरावर ा नाची वाढ प ूव ान, अनुभव, िवमष क िवचार ि या आिण
िन र णात ून होत े. नंतर या ंत उ ामी प तीन े हणज ेच अंशाकड ून/ भागाकड ून पूणा कडे
आिण िविश ाकड ून सामा याकड े आिण पया याने अथ पूण प रक पना ंकडे ि या होत े.
यानंतर, यात अवगामी प तीन े हणज ेच पूणा कडून भागाकड े / अंशाकड े, सामा याकड ून
िविश ाकड े आिण प रक पना ंकडून तािक क िन कषा कडे ि या होत े.
ही शा ीय प ती ाना या प तीपास ून वेगळी आह े.
उदा. चुका आिण य न करा , अनुभव, अिधकार आिण स ं था. डयुई या िवमष क िवचार
ि य ेशी ही प ती समा ंतर आह े; कारण स ंशोधक वत : संशोधन हाती घ े यापूव िवमष क
िवचार ि य ेत त लीन असतो .
शा ीय प त या पाच पाय या खालील माण े :
१) सम या ओळखण े आिण या या करण े :
संशोधकान े सम या ओळख ून ितच े िवधान अशा प तीन े कराव े िक योगा ा रे िकंवा
िन र णा ार े सम य ेचे समाधान करता य ेईल.
munotes.in
Page 10
िश णातील संशोधन प ती
10 २) प रक पन ेची मा ंडणी :
संशोधकास सम य े या समाधानासाठी अथवा उकल कर यासाठी तक / अनुमान क ेला
पािहज े.
३) अनुमानीक प रक पना ंचा व यथ :
येथे संशोधक िशफारस क ेले या प रक पना ंचा तक / अनुमान लाव ून व यथ / प रणाम
पाहतो . तो खराही अस ू शकतो .
४) मािहतीच े संकलन आिण िव ेषण :
येथे संशोधक स ंकिलत क ेले या स ंबंिधत मािहतीच े योगा ार े आिण िन र णा ार े
प रक पना ंचे प र ण करतो .
५) प रक पना ंचा पडताळा :
यानंतर स ंशोधक िमळाल ेली मािहती प रक पना ंस साहा यक ठरते का याचा पडताळा
होतो. जर मािहती / िव ेषण सहा यक ठरत अस ेल तर प रक पना ंचा वीकार क ेला जातो
आिण सहा यक ठरत नस ेल तर प रक पना वीकारली जात नाही आिण यान ंतर जर
आव यक अस ेल तर यात थोडा बदल करता य ेतो.
या प तीच े मुख वैिश ्ये अचूक स यता िक ंवा प रक पना िस करण े हे नसून फ
संबंिधत /संकिलत क ेलेली मािहती प रक पन ेस सहा यक ठरत े िकंवा नाही ह े आहे.
१.५ संशोधना या नीतीत वा ंचे प रशीलन
संशोधना या आचारस ंिहतेचा अ यास -
शै िणक ि य ेत संशोधनाचा मह वप ूण प रणाम होतो . हणूनच स ंशोधकास काही
नीतीत वा ं या आचारस ंिहतेची गरज भासत े. ती आचारस ंिहता खालील माण े.
संशोधन काया स आिथ क साहा य स ं थेने केले असेल तर स ंशोधकावर काही ब ंधने
असतात जस े िक अथा चा वापर कसा करावा , ितसादक कोण असाव ेत, यावसाियक
सहकारी कोण असाव ेत, मोठा समाज असावा .
संशोधका ने ितसादका ंकडून िमळाल े या मािहतीब ल कडक कठोर ग ु ता पाळली
पािहज े. ितसादका या परवानगी िशवाय स ंशोधकान े कोण याही अहवालात
संशोधनात ितसादकाची व ैय क मािहती द ेऊ नय े.
ितसादका या परवानगीिशवाय स ंशोधकान े कोण याही छ ु या क ॅमेराचा,
सू म वनीय ं ाचा िक ंवा िन र काचा वापर क नय े. तसेच ितसादका या
परवानगीिशवाय कोण याही खाजगी मािहतीचा वापर क नय े. munotes.in
Page 11
शै िणक स ंशोधन
11 ायोिगक अ यासात , जर वय ंसेवकाचा स ंबंिधत िवषयात उपयोग करावयाचा अस ेल तर
संशोधकान े आप या ि या प ूण पणे प करावी . (उदा. योग प ुढील सहा मिहन े चालेल).
तसेच याम य े अंतभू त जबाबदा या , माग या काय आह ेत ते सांगावे हणज े अ यासाम य े
सहभागी होणा या ंना ते मािहत असाव े. (जसे िक शाळा स ुट यान ंतर १ तास योग चाल ेल).
श य अस यास िवषयात ून योगाचा / संशोधना या ह ेतू ब ल मािहती ावी . िव ा या शी,
पालका ंशी, गु जना ंशी वागण ूक करता ंना (संबंिधत अ यासात ) यांची संमती घ ेणे गरज ेचे
आहे. यालाच मािहती स ंमती अस े हणतात .
योगात सहभागी हो याच े ि कंवा यात ून माघार घ े याचे यो यास वात ं य असत े. या
त यांचा वीकार स ंशोधकान े कराव े.
योगाम य े यो याच े सात य राह यासाठी स ंशोधकान े योगान ंतर कोण याही कारच े
अनुकुल उपचार द ेऊ नय े, िवशेषत: शालेय योगास जस े पैसे आिण बर ेच काही .
ायोिगक स ंशोधनात यो यावर ता प ुरता िक ंवा कायम व पी प रणाम होऊ शकतो
हणून संशोधकान े यो यास मानिसक आिण शा र रक ताणतणावापास ून संर ण द े याची
खबरदारी यावी .
संशोधकान े उपल ध मािहतीची छाननी स ू म नजर ेने करावी .
यो यान े ितसादकान े/ सहभा या ंनी मागणी क े यास स ंशोधकान े ायोिगक
प ती या कारणा ंची आिण अ यासाच े िन कष ावेत.
संशोधकान े यांनी कोणी स ंशोधन ि य ेत, साधनिनिम तीत, मािहती स ंकलनात , मािहती
िव ेषणात आिण स ंशोधन अहवालात मदत क ेली अस ेल या सवा चे ेय ाव े. जर
संशोधकान े यो यासाठी / ितसादका ंसाठी काही वचन ठरिवली अस ेल तर या ंचे
आदश पूव क आिण प ूण पणे पालन कराव े.
१.६ शै िणक स ंशोधनाची पावली
तक श या सामािजक रचन ेची क पना थॉमस क ुन या शा ीय पावली या
क पन ेपासून चाल ू आहे.
१९६२ साली कािशत झाल े या थॉमस क ुन या “The structure of scientific
Revolution” (वै ािनक ा ंतीची रचना ) या प ु तकात ून याच े िव ा नाचे त व ान
िवकिसत कर यास ंबंधीचे योगदान िदस ून येते. हणून तो वत : िव ानाचा इितहासकार
आहे. कुनने य ांत िवचारा या दोन वाहावर काश टाकल ेला आह े. एक हणज े
ॲ र टॉटिल या पर ंपरेचा हेतुदश क/ सहेतुकवाद उपागम आिण द ुसरा हणज े गॅलेिलयनचा
तुलना आिण योिगक उपागम . कुनने ताि वक वादिववादान पावलीची स ंक पन ेचा प रचय
क न िदला आह े.
munotes.in
Page 12
िश णातील संशोधन प ती
12 संशोधन पावलीची या या आिण अथ :
पॅरािडम या श दाचा उगम ीक ि यापद Exihibiting side by side यापास ून झाल ेला
आहे. श दस ं हाम य े य ांचे पातर उदाहरण िक ंवा रचन ेतील फरक आिण बदला ं या
सारणीच े व प असा िदल ेला आह े. पॅरािडम ( पावली ) हा मािहती स ंकिलत (संघिटत )
कर याचा माग आहे िक याम ुळे मूलभूत व अम ूत संबंध प पण े समजतात .
शा ीय काया ची िदशा आिण ि या प ती , ावली , आिण करार या ंचे मा यता ा
शा ीय व पाकड े पावलीची क पना सरळ ल क ि त करत े. कुनने असे सुचिवल े
आहे िक शा ाला भाविनक , राजिकय तस ेच बोधा मक घटक असतात , संशोधना या
पावली या या घटकावरच यान े काश टाकला आह े. पावलीची िविवध श ू य
मन क ंते या पातळीची चचा केली असता आपण पावली या ग ृहीतका ंतील भ ेद क
शकतो . पावलीची स ंक पना ढी , परंपरा आिण असामा य ीतील भ ेद समज ून
घे याचा माग पुरिवते. सामािजक घटना ंतील उपप ी आिण शा ातील िविवध ि या ंचा,
करारा ंचा आिण ग ृिहतका ंचा संच समज ून घे याची मता पावलीत असत े.
उपप ीन ुसार आिण प तीन ुसार एखा ा उपागमाची आिण प ृ छेची सम य ेची या या
कशी करावी या स ंदभा तील िनकष पावली िनि त करत े.
रा ीय , आंतररा ीय िक ंवा िविश व ेळेनुसार िविश शा ीय सम ुदायाच े शा ीय
वत नावर, बळ तका िध ीत , ितिब ंिबत, सां कृतीक मानविनिम त उि हणज े पावली
होय. पावली निवन िपढीतील शा ा ंसाठी या शा ीय ि या आिण उपागमाच े उदा.
िनि त करत े. तसेच यास िवरोधही करत नाही . शा ीय पावली या जगातील ‘ ांती’
ते हाच घड ून येते जे हा एक िक ंवा अन ेक संशोधन े एकाच िदल े या व ेळेत, अचानकपण े
असंबं ीत घड ून येतात. उदा. िन र णा ार े ल ात घ ेणारा माग चिलत पावलीत बसत
नाही.
संशोधन पावलीचा इितहास :
शै िणक स ंशोधन िवश ेष सम या ंना त ड द ेतात. िविवध शाखीय स ंशोधकाकड ून शै िणक
सम य ेवरची स ंशोधन े हाती घेतली जातात . बह तेक संशोधनाची पा भूमी ही मानसशा ात
िकंवा इतर वत ना मक शा ात असत े परंतु काहीची मानवतावादी पा भूमी ही त व ान
आिण इितहासात असत े. शै िणक स ंशोधनाच े बह शाखीय े ातील सामा य िव ान िक ंवा
चिलत पावली नाही . १९६० -७० या दशकात वत नवादी शा ाना ं कडून Anglo -
Sexon देशात िन र ण व योगावर आधा रत स ंशोधन े हाती घ ेतली ग ेली.
२० या शतकात दोन म ु य पावलीचा उपयोग श ै िणक सम या स ंशोधनात कर यात
आला . एक हणज े नैसिग क शा ावरील ितक ृती, ायोिगक आिण िन र णा या मह वावर
आधा रत गिणतीयसाधना ार े िव ेषण केले जाते. या संशोधनाची क ृती हणज े तुलना मक
संबंधाचे िव ेषण करण े व तुलना मक स ंबंध प करण े ही आह े. दुसरी पावली हणज े
पुरातन वा या या अ यासापास ून उगम पावली आह े. याचे मह व Holistic आिण
गुणा मक मािहती आिण अथ िव ेषण उपागमाशी आह े. munotes.in
Page 13
शै िणक स ंशोधन
13 शै िणक स ंशोधनातील दोन पावलीचा उगम खालील माण े झाला . जे हा जॉन ट ुअट
मील (१८०६ -१८७३ ) ने मानसशा ात ायोिगक त वाचा वापर आिण ऑग ट कॉ ट
(१७९८ -१८५७ ) ने समाजशा ात य ान वादाचा उपयोग केला. ॲ लो स ॅ सॉन
देशात सामािजक शा ा ं ारे चिलत पावलीत या ंचा ितक ृती हण ून वापर क ेला गेला.
युरोपीअन द ेशात जम न आदश वादात आिण ह ेगेिलयािनसम चा वापर झाला .
शै िणक स ंशोधनात म ु य पावलाच े तीन भाग आह ेत. १ या ॅड माण े िव यम िडल ेथे
(१८३३ -१९११ ) सांिगतल े आह े क , पुरातन अ यासात या ंचे वत :चे संशोधन
तािक कता असत े आिण त े नैसिग क शा े आिण प ुरातन वाङमय शा े यांतील भ ेद प
क शकतात . यांत पूव प कर याचा य न होता आिण न ंतर या भागात व ैय क
रचना समज ून घे याचा य न आह े. २ या ॅड माण े ज म नीतील एडम ंड ह सर ेल ार े
िवकिसत घटना मक त व ानाच े सादरीकरण आह े. यांत िव ता रत माणब त ेचे मह व
घेणे आिण मानवी क ृतीचे मूळ िमळिव याचा य ना ंना मह वाच े थान आह े. तर ितस या
ॅडम य े मानवतावादी पा वलीत िचिक सक त व ान आह े. या ार े काही माणात
िनओ - मा स ियझमचा िवकास क ेलेला आढळतो .
पावली सम या कशी िनमा ण होत आिण या सम या प तशीरपण े कशी हाताळली जात े
हे सांगते. पारंपा रक Positivist क पन े माण े सम या स ंबंिधत असत े उदा. वगा तील
वत नाची प ृ छा (चौकशी ) वैय कत ेने एकतर िव ा या कडून जो अ य ंत हळ ूवार मनाचा
आहे िकंवा असा िश क जो या यवसायापास ून आजारी आह े. तर दुस या क पना ही आह े
िक सम या मोठ ्या माणात शाळ ेची िकंवा मोठ ्या समाजापास ून ा झाली आह े.
पावलीच े पर परावल ंिब व :
ाना या िविवध आधारा ंसोबत आिण श ै िणक स ंशोधन िनयोजनात पावली या म ु य
दोन कारच े वग करण / फरक कर यात आला आह े. एक कड े रचना मक , यवहा रक ,
तक शु उि ािध ीत , येयािध ीत , पद िमत , तं ािनक उपागमाचा समाव ेश आह े तर
दुस या बाजूस प ीकरणाथ क, मानवतावादी , यि िन , सुसंगत, उपागमाचा समाव ेश
आहे.
पिहला उपागम हा अिभजात य ान वादापास ून उगम पावल ेला आह े तर द ुसरा उपागम
जो अितशय िस आह े तो भागश : ॅक ूट शाल ेय िचिक सक उपप ीपास ून िवश ेषत:
हबरम ॅनची स ं ेषण क ृती या उप प ी पास ून उगम पावला आह े. पिहला उपागम हा र ेखीय
आहे आिण यात सम य ेकडे कृतीची तािक क प ता याचा समाव ेश आह े. दुसरा उपागम हा
सम य ेची पुनर चना आिण प ुनिव ेषण करता ंना कृती कर याप ूव ची िवधान ि या िक ंवा
वृ ी करताना या ि य ेचे प आह े.
िकव (१९८८ ) या मत े िश णातील िविवध स ंशोधन पावलीचा वापर , ायोिगक
य ानवाद , पिवव ेचनवादी मानवव ंश शा ीय एकम ेकांशी समत ु य आह ेत. तो
हणतो , शै िणक स ंशोधना या एका मत े ारे पावली आिण उपागम यातील भ ेद करता
येतो आिण तो या अ ंितम िव ेषणाकड े येतो ते हणज े पावली एक आिण एकच असत े.
परंतु उपागम ख ूप असतात . munotes.in
Page 14
िश णातील संशोधन प ती
14 उदाहरणाथ , अ ययन अ यापन ि य ेचे िन र ण िक ंवा याच े हीिडओ र ेकॉिड ग,
िन र णाच े मापन आिण मािहतीच े िव ेषण गत स ं याशा ीय प त वाप न होत े.
आशयाचा अ यास रा ीय पर ंपरेनुसार आिण अ यास म रचन ेचे त व ान या ार े केला
जातो. अ ययन - अ यापन ि या आिण याच े फिलत या ंचा अ यास त ुलना मक आिण
रा ीय ह ेतू या स ंदभा त केला जातो .
िविश स ंशोधन क पाची उि ा ंवर आधा रत पावलीच े मह व असत े. गुणा मक आिण
सं या मक पावली या एकम ेकांशी समत ु य अस ू शकत नाही . उदाहरणाथ रा ीय
ि या िक ंवा शाळ ेची कोणतीही व ैध मािहती मतािध ीत स ंपादन पातळीशी श य होत
नाही. आयईए (IEA) International Association for Evaluation of Educational
Achievement हे एका मह वप ूण यादश सव चे मािहती गोळा कर याच े साधन ठ शकत े.
परंतु या सारख े सव णाचा फारसा उपयोग होत नाही . शालेय ि य ेतील भ ेदा या समथ न
घटका ंचे प ीकरण होत अस ेल तर या िठकाणी ग ुणा मक मािहती या िविवध काराची
आव यकता आह े.
िभ न पा भूमी असल े या मुलांसाठी िविवध स ं थेत िनयम आिण सामा यीकरणा या
उपयोजनाची गरज योजनाकत , िनयोजनकत आिण शासका ंना वाटत े. मुलां या
वैयि कत ेचे संकलन कर याम य े योजनाकत आिण िनयोजन क या ना अिभ ची असत े. ते
संपूण ि य ेचा हेतू सा य हावा या ीन े हाताळत असतात तर मोठ ्या माणात िक ंवा
संपूण ि य ेचे सामा यीकरण करता ंना वग खोली यवसायकत (िश क /संशोधक ) जा त
मदत करत नाही कारण त े िविश म ुलांशी संबंिधत असतात .
समकालीन उपागमाची गरज :
वत ना मक शा ात श ै िणक स ंशोधक स ंशोधन साधना ंसह स ुस ज असता त. जसे
िन र ण प ती आिण चाच या िन र ण प तशीरपण े कर यास मदत करतात . उदा.
औपचा रक िन र ण िक ंवा व ैय क म ुलाखत घ ेणे. येक आशय ा यि कात
सामा यीकरण कर याची मता पार ंपा रक शा ीय मागा ने अ यापनाची प रणामकारक
प ती िक ंवा उ म अ या पन शा ाचा शोध ून काढ यासाठी सामािजक शा ीय
संशोधनाकड े काही जण वळतात . परंतु िचिक सक त व ानी स ंशोधका ार े सामािजक
जागेत िश ण होत नाही या जाणीव ेत वाढ होत आह े. शै िणक स ंशोधका ंना देखील या ंची
जाणीव झाली आह े िक श ै िणक सराव ( ा यि क ) सं कृती आिण सामािजक आशयावर
अवल ंबून नाही . ते शै िणक योजन ेशी तट थ असतात . हणून दोन म ु य पावली पर पर
िवरोधी नसतात पर ंतु एकम ेकांशी पूरक असतात .
तुमची गती तपासा :
१) पावली या स ं ेची या या सा ंगा.
२) संशोधन या दोन पावलीची नाव े सांगा.
munotes.in
Page 15
शै िणक स ंशोधन
15 १.७ संशोधनाच े कार
१.७ अ ) मूलभूत संशोधन :
ाना या मािहतीसाठीचा म ूळ उपागम हणज े मूलभूत संशोधन आह े. मूलभूत संशोधन
उपल ध पया वरणात िक ंवा योगशाळ ेत करता य ेते. कधी कधी त े ा या ंसोबत करता य ेते.
या कार या स ंशोधनात अ य ंत लवकर िक ंवा िनयोिजत उपयोजन नसत े. मूळ संशोधनात
उपप ी या िवकासाचा समाव ेश असतो . शा ीय स ंशोधनासोबत ायोिगक अटी
िनयं णात त े सहयोगी असत े. सामा यपण े अ ययन त वा ं या थापन ेशी या ंचा स ंबंध
असतो .
उदा. बरेच मूळ संशोधन े ही ा यासोबत / ा या ंवर बलन त वा ंची िनि ती आिण
अ ययनावर या चा होणारा प रणाम या ंवर आधा रत असतात . क नरचा मा ंजरावरील
योगान े अिभस ंधान आिण बलन त व े िदलेली आह ेत.
ॅ हस या मत े, मूळ संशोधनात लागलीच ायोिगक म ू यांचे िन कष काढ याची गरज
नसते. तर शा ीय ाना या स ंघिटत रचन ेत अिभक या ंचा समाव ेश कर याची गरज
असत े. थमत : असल े या ान रचन ेतील योगदानात िक ंवा उपप ी / िस ांता या
िनिम तीशी म ूळ संशोधन स ंबोिधत असत े. उपप ी / िस ांता या िनिम तीत, िव तार आिण
मू यमापनाशी मािहती गोळा करण े आिण ितचा उपयोग करण े हे मूल संशोधनाच े उि
आहे. या कारच े संशोधन वत :चे आराखडा (पॅटन ) तयार करतात आिण या ं या ेरणा
भौितक शा ात ून िमळत े. यात काट ेकोरपण े आिण स ंरिचत कार े िव ेषणाच े सादरीकरण
केले जात े. त व िकवा सामा यीकरणा ार े िस ा ंताचा िवकास आिण सम ुहा या िकंवा
प रि थती या िन कषा चा िव तार यो य / काळजीप ूव क नम ूना िनवड ि य े ारे केला जातो .
‘ ाना या ि याथ ानाचा शोध ’ हा मु य उ ेश मुळ संशोधना ंचा आह े. वग करण स ंशोधन
उि े/ येयावर आधा रत आह े. यांत Who (कोण) या कार या ा ं या उ रासाठी
असत े. िस ात / उपप ी या िनिम तीसाठी , िव तारासाठी िक ंवा मू यमापनासाठी मािहती
गोळा क न ितचा उपयोग करण े हणज े मूलभूतसंशोधन होय . या कार या अ यासाचा
हेतू ा यि क सम य े या सोडवण ूक कड े नसत े. ा यि क उपयोजनािशवाय ाना ं या
शेवट या टोकाच े िव तार करण े हे आव यक उि आह े. यांत िन कषा चा ा यि क
सम य े या उपयोग एक सामािजक म ू य हण ून होतो . उदा. सू मजीवशा आिण
जैवरसायन शा ातील स ंशोधनावर गत औषधा ंचा सराव अवल ंबून असतो . याच माण े
समाजशा ीय श ै िणक, मानसशा ीय स ंशोधना ार े सामा य िनयमा ंतील शोधा ंचा
िवकास / गतीशी श ै िणक सरावा ंचा/ गती स ंबंिधत असतो .
तुमची गती तपासा :
१) मूलभूत संशोधन हणज े काय ?
२) मूलभूत संशोधन कोठ े केले जाते ?
munotes.in
Page 16
िश णातील संशोधन प ती
16 १.७ ब उपयोिजत स ंशोधन :
दुस या कार या स ंशोधनाचा ह ेतू ा य ि क सम य ेची ता काळ सोडवण ूक करण े यालाच
उपयोिजत स ंशोधन अस े हटल े जाते. ॅ हस या मत े, उपयोिजत स ंशोधनात ा यि क
सम य ेची ता काळ सोडवण ूक करण े यांस थम थान आह े तर शा ीय ानात य ेयांची
भर घालण े यास द ु यम थान आह े.
सरावाम य े येणा या प रि थतीशी आिण ख या सम य ेशी हे संशोधन िनगिडत असत े.
उपयोिजत स ंशोधना ार े िश क आप या सम य ेची गुंतागुंत सोडिव यासाठी स म होतो .
जसे वगा तील अ यापन - अ ययन प रि थती . बह तांशी : आपण अ ययना या सामा य
िनयंमा या शोधासाठी म ूलभूत संशोधनावर अवल ंबून असतो तर उपयोिजत स ंशोधनात
आपण या िनयमा ंचा य ात उपयोग क न स ंशोधन कस े कराव े याचा समाव ेश असतो .
अ ययन सरावात शा ीय बदला ंचा प रणाम होत असत े. यावेळी हा उपागम आव यक
आहे.
शा ीय प तीची प ृ छा कर यासाठी द ेखील उपयोिजत स ंशोधनाचा वापर करता य ेतो.
मूलभूत संशोधन आिण उपयोिजत स ंशोधन या ंत भेद कर यासाठी काही आखीव िनयम
नाहीत . िस ांतापास ून ा यि क सम या सोडवण ुक त मदत कर यासाठी उपाययोजन
करता य ेते. वगा तील अ ययन िस ा ंताचा उपयोग आपण करतो . तर द ुसरीकड े मूलभूत
संशोधन ह े उपयोिजत स ंशोधना या िन क षा वर िस ा ंत िनिम तीसाठी अवल ंबून असत े.
वगा तील अ ययन योग हा अ ययन उपप ीवर काश टाकतो . याच माण े यि क
प रि थतीतील िन र ण े िव ा या ची/ उपपतीची चाचणी घ े यास आिण निवन
िस ांता या / उपप ी या िनिम तीस आव यक आह े.
बह तश : शै िणक स ंशोधन अ यासाच े वग करण अख ंड उपयोिजत असत े, आिण त े काय
(what ) कामाप े ा का ? (Why) यांसाठी चा ंगले/ उपयु असत े.
उदा. अ ययनातील (अिभ िमत अ ययन ) आिण वत नातील (वत न बदल ) सुधारणेक रता
बल त वा ंची प रणामकारकता या ंचे प र ण उपयोिजत स ंशोधना ा रे करता य ेते. ल य
जनसं या आिण नम ुनािनवड त ं ाचा उपयोगा या समाव ेशािशवायही म ूलभूत संशोधनाची
बरीच व ैिश ्य उपयोिजत स ंशोधनात य ेतात. ख या सम या प रि थतीतील उपप ीय
संक पना ंचे प र ण कर यासाठी ि य ेत सुधारणा करण े हाच या स ंशोधनाचा ह ेतू असतो .
बह तेक शै िणक स ंशोधन े ही उपयोिजत असतात . सूचनावजा सािह याच े आिण अ यापन -
अ ययन ि य ेचे सामा यकरणाचा िवकास करण े हाच य न या स ंशोधनाचा असतो .
उपयोिजत स ंशोधनाचा िव ापीठात िक ंवा संशोधन स ं थेत िकंवा खाजगी क ंपनीत िक ंवा
शासक य वािह या / सं थेत इ. िठकाणी उपयोग होऊ शकतो . अ यास म काशन क ंपनी,
रा या या िश ण िवभाग , िव ापीठा ंची िश णशा महािव ालय े इ. िश ण े ात काम
कर या या य ना या स ंशोधनाचा उपयोग होतो . ाथिमक उपयोजन भ ूिमकेत देखील
उपयोिजत स ंशोधनाचा उपयोग होतो . तसेच िश क , मानसशा ा , शालेय सम ुपदेशक,
सामािजक काय कत , शासक , िवशेषत इ . ना देखील या स ंशोधनाचा उपयोग होतो . बरीच munotes.in
Page 17
शै िणक स ंशोधन
17 लोक स ंशोधन कर यासाठी या स ंशोधनास ंबंधी िश ण घ ेतात आिण या िमळाल े या
ानाचा उपयोग त े दोन ह ेतूिस ीसाठी करतात .
१) वत: या े ातील उपयो िजत आिण म ूलभूत संशोधना ार े िमळाल े या स ंशोधनाचा
उपयोग आिण यावसाियका ंना समज ून घे यासाठी आिण याच े मू यमापनासाठी
कर यासाठी मदत करण े.
२) यवसायात काम करता ंना उ वणा या ा ं या आिण ा यि क सम य ेची मा ंडणी
प तशीरपण े कर यासाठी .
उदाहरणाथ , िश का ं या अस े ल ात आल े िक, शा ात वगा तील बह त :शी िव ाथ े रत
नसतात . हणून यान े शा अ यापनावरील स ंशोधन सािह याचा अ यास क े यास
संशोधनास काही िन कष प तशीरपण े सूचिव याचा य न क ेला.
संपादनाच े मू यमापन , शै िणक त ं ान , मािहती प ती , आशयय ु अ यास म ,
ेिडगिसि टम ही सव आताची उपयोिजत श ै िणक स ंशोधन े आहेत. सामा यपण े या े ात
उ वणारी ही मया िदत व पाची अस याकारणान े यातील स ंशोधन े ही उपयोिजत
संशोधनाशी िनगिडत असतात .
तुमची गती तपासा -२
१) उपयोिजत स ंशोधन हणज े काय ?
२) उपयोिजत स ंशोधन कोठ े केले जाते ?
१.७ क ) कृती संशोधन :
जगातील ख या सम या ंची सोडवण ूक प रणामकारक प तीन े कर या या मागा स कृती
संशोधन अस े संबोधल े जाते. या कार या स ंशोधनासाठी िविश अशा प तीची मया दा
नसते. उदा. िटन एज (१३ ते १९) पालकांची या या बाळाची काळजी घ े यासंबंधीची
िश णाची प रणामकारकता इतर बालका ंपे ा िटनएज आई या बालका ंना जा त धोका
असतो या स ं याशा ीय आिण इतर घटका ंवर हा अ यास आधा रत आह े. न यान े ज म
झाले या बालका ंचा आिण या ं या आईचा समाव ेश या अ यासात आह े.
आईला घरी िक ंवा नस रीम य े िश ण िदल े आहे. िनयोिजत गटास िश ण िदल ेले नाही.
मिह या या कालावधीन ंतर घरी िश ण िदल े या आईस दोन आठवड ्या या अ ंतराने भेट
िदली. या या नस रीत िश ण िदल े आहे यांना सहा मिह यात य ेक आठवड ्यातील ३
िदवस भ ेट िदली. परंतु यांना कमी व ेतन िदल े आिण या क ातील टाफन े यांना साहा य
केले. िनयंि त बालका ंपे ा िशि त आई या बालका ंची आरो य आिण बोधा मक मापनाचा
लाभ झाला अस े अ यासाच े िन कष सुचिवतात . सामा यपण े घरी िश ण िदल े या
आईप े ा नस रीम य े िश ण िदल े या आई या बालका ंना जा त फायदा झाला आह े.
दुसरे हणज े कृती स ंशोधनात ून गुणा मक आिण स ं या मक उपागमा ंचा अ यास क ेला
जातो. उदा. या अ यासात ून वजन , उंची आिण बा ंधा मक कौश याच े सं या मक मापन . munotes.in
Page 18
िश णातील संशोधन प ती
18 याची स ु वात व ैय क भावापास ून आिण िन र णातून होत े. ितसर े हणज े उपचार आिण
प तीत अ यासान ुसार लविचकता आणता य ेते. बदल आिण नविनिम ती कर यासाठी क ृती
संशोधन व मह वप ूण , प तशीर असा उपागम आह े. परंतु याचा अथ असा नाही क
िनयंि त शा ीय योगाच े सामा यीकरण प रि थती आिण रचन ेतील मोठी िविवधता
यामुळे घडू शकत े.
शा ीय प ती या उपयोजना ार े वगा तील सम य ेचे िनराकरण करण े हा कृती संशोधनाचा
हेतू आह े. थािनक सम य ेशी कृती स ंशोधन िनगिडत असत े. थािनक रचन ेत कृती
संशोधन करता य ेते. कृती संशोधन ह े कोण याही इतर प रि थतीला िक ंवा संशोधनातील
िन कषा या सामा यीकरणाशी िनगिडत नसत े. तसेच ते इतर कार या स ंशोधनातील
सार याच कार या िनयोिजत घटका ंतील व ैिश ्यांशी िनगिडत नसत े. कृती संशोधनाच े
ाथिमक य ेय हे शा ाम य े काही योगदान करण े हे नसून िदल े या सम य ेची सोडवण ूक
करणे आह े. कृती स ंशोधन ह े एका वगा त िकंवा अन ेक वगा त करता य ेऊ शकत े. कृती
संशोधना या ि य ेत िश क हा जा तीत जा त सहभागी असतो . िश का ंस वाट यास तो
या कार या स ंशोधना स ंबंधीच अिधक िश ण घ ेऊ शकतो .
याने संशोधन हाती घ ेतले आहे यां याशी थम त े मया िदत असत े ते कृती संशोधनाम ू य
आहे. कृती स ंशोधन ह े सम य े या सोडवण ूक चे शा ीय उपागम दिश त/ सादर करत
नाही. शा ीय गतीशी क ृतीसंशोधन मया िदत असत े. हेच कृती स ंशोधनाच े खरे मू य
आहे. ख या गतीसाठी वगा तील उपय ु उपप या िवकासाची गरज आह े. अ ययना ची
दहा त वा ंचा समाव ेश एखा ा उपय ु िस ा ंतात होतो आिण या ार े १०० पे ा जा त
कृती संशोधन े िनघू शकतात . शै िणक उपप ीच े स : दजा याच माण े सम य ेचे ता काळ
उ र क ृती स ंशोधन प ुरिवते आिण कोण याही स ै ांितक उपचाराची सोडवण ूक ची वाट
पाहत नाही.
जॉन ब े टनुसार, कृती स ंशोधन ह े ता काळ उपयोजनावर काश टाकत े. यवसाियक
ेरणा, इतरांशी ामािणकपण े काम कर याची मता , िवचारसवयी , संशोधन ि य ेचे
एक ीकरण करण े, सरावाम य े जो स ुधारणा कर याचा य न करतो या ं या स ुधारणेसाठी
आिण याच मा णे शालेय सरावात स ुधारणा करण े हा कृती संशोधनाचा ह ेतू आहे.
संशोधन क ृतीतील वग िश काचा समाव ेश या क ृती स ंशोधन े ाशी असतो . चांगले
यव थापन िक ंवा सामा य जाणीव ेचे उपयोजन याप े ा कृती संशोधन काही व ेगळे नसते,
असे बरेच िन र क ेिपत करतात . संशोधन सं ेची कृतीसंशोधन ही चा ंगली स ं ा आह े.
परंतु याचा उपयोग जीवनातील ख या सम य े या सोडवण ूक साठी शा ीय िवचारसरणी
आिण प तीसाठी होत नाही तर या ार े िश कातील चा ंगली स ुधारणा आिण ढीब
िवचार ि य ेवर आधा रत िनण य आिण मया िदत व ैय क अन ुभव या ंचे सादरीकरण होत े.
शै िणक यावसाियका ं या जवळच े शै िणक स ंशोधन सािह य हण ून डॉ . कोरे या
नेतृ वाखाली क ृती स ंशोधनाची स ंक पना ल ात घ ेतली जात े. शा ीय प ती या
उपयोगा ार े थािनक , ा यि क सम य ेची सोडवण ूक कर याचा यवसाियका ंचा य न
हणजे कृती संशोधन होय . munotes.in
Page 19
शै िणक स ंशोधन
19 तुमची गती तपासा - ३
१) तुम या मत े कृती संशोधन काय आह े ?
२) कृती संशोधना ार े िश का ंस काय फायद े िमळतात ?
१.८ संशोधन प ती आिण स ंशोधन प त या ंतील फरक
अ यासासाठी आव यक अिभक प तयार करताना , संशोधन प तीचा िवचार करण े
आव यक असत े. सव सामा यपण े याप ती स ं या मक आिण ग ुणा मक स ंशोधन प तीत
िवभागल े या आह ेत. सं या मक स ंशोधन प तीत वण ना मक स ंशोधन म ू यमापना मक
संशोधन या ंचा समाव ेश होतो . मू यमापना मक Assesment संशोधन कार या
अ यासात सव ण, जनतेचे मत, शै िणक स ंपादना ची मा ा , यांचा समाव ेश होतो . तर
मू यमापना मक अ यासात (Evaluation ) शालेय सव ण, अनुधावन अ यास या ंचा
समाव ेश होतो . हाताळता न य ेणा या चला ंमधील स ंबंधा या िव ेषणाशी वण ना मक
संशोधन असत े. या यित र श ै िणक स ंशोधनात ायोिगक आिण वासी ायोिग क
संशोधन , सव ण स ंशोधन आिण त ुलना मक काय कारण प तीचा समाव ेश होतो .
गुणा मक स ंशोधन प तीत प िवव ेचन वादी (एथनो ॉफ ), घटनाशा , मानवव ंशशा ,
कथना मक स ंशोधन पायाभ ूत िस ा ंत, िच ह आ ंतरि या आिण य अ यास या ंचा
समाव ेश होतो .
हणून संशोधकान े संशोधनासाठी वापरली जाणारी स ंशोधन प त आिण या मागील
कारण ेयाची मािहती द ेणे आव यक असत े.
‘प ती ’ ही स ं ा यापक अथा ने वापरली जात े, यांत जनस ं येचे व प , नमु याची
िनवड,साधनिनिम ती, मािहती स ंकलन आिण मािहतीच े िव ेषण कस े कराव े याचा समाव ेश
होतो. तसेच संशोधनाची प त याचाही समाव ेश होतो .
१.९ संशोधन ताव : अथ आिण गरज
संपूण संशोधन क पास भ कम आकार िमळ या या ीन े संशोधन ताव िनिम ती ही
मह वाची पायरी मानली जात े. निवन ाना या शोधासाठी स ंशोधकाची मम ी आिण
ेरणेतील स ं मणा या पायरीची योजना असत े.
संशोधन अिभक प प े ा ताव हा मह वाचा असतो . तावाचा उपभाग स ंशोधन
अिभक प आह े. अ यासा या स ै ांितक रचन ेवर संशोधन अिभक प भा य करत नाही . तर
तो संशोधन आढा याला मह व द ेतो. संशोधन हाती घ े यासाठी तका वर आधा रत उ पप ी
हा संशोधन अिभक पाचा भाग नाही . संशोधन ताव िलिहता ंना संपूण संशोधन काय
भ कम व पात आकारास य ेते. तावात , संशोधक काय करतोय या ं याब ल या ंला
चांगली मािहती असावी .
munotes.in
Page 20
िश णातील संशोधन प ती
20 संशोधन तावाच े काही ह ेतू खालील माण े :
या माण े घरांची रचना कर यापूव वा त ूिव ािवशारद / िश पकार आराखडा करतो
याच माण े ताव हा स ंशोधनाचा स ंिवधान त ा आह े. ताव स ंपूण संशोधन
काया ची योजना आिण त े काय हाती घ े यामागची काय कारणी मीमा ंसेची मािहती द ेतो.
िव ीय स ं था िक ंवा स ंशोधन िवभाग सिमतीला ता व सादर क ेला जातो . जुलै
२००९ या य ुजीसी या माग दश क त वा ंनुसार स ंशोधन ताव सिमती प ुढे सादर
करणे बंधनकारक आह े. अशा कार या सिमतीत अन ेक त ा ंचा समाव ेश असतो . हे
त म ंडळी. संशोधकास स ंशोधन कर यासाठी काही म ु े सुचिवतात . खरे तर ही एक
संरचना म क कृती आह े. C.A.S.E. म ये संशोधन ताव तीन स ंगी सादर क ेले
जातात . थम: शिनवारी स ंशोधक स म ेलनात , दुस यांदा मंगळवार या चचा भागात
आिण श ेवटी स ं था म ुख, अिध ाता , त सिमतीसमोर अशा उपय ु चचा मुळे
संशोधनातील िविवध वाह या सम या सोडिव या स मदत होत े. िव ीय स ं था
चांग या ग ुणा मक तावासाठी आिथ क सहा य द ेतात.
संशोधन ताव क ृती योजन ेचे काम करतो . संशोधन ताव स ंशोधनाची काय वाही
कशा कार े होणार आह े. याची मािहती प ुरिवतो . मा य झाल े या अ ंदाजप कान ुसार
आिण व ेळाप का माण े कृती करावी या स ंबंधीचे माग दश न संशोधन ताव द ेतो.
सिमतीन े संमत क ेलेला ताव , संशोधक आिण माग दश क यांतील करारना याचा ब ंध
तािपत करतो . संशोधन ताव स ंपूण अ यास प रप ूत तेकडे ने यासाठी एखा ा
आरशा माण े काय करतो .
अशा कार े संशोधन ताव खालील ह ेतूंची पूत ता करतो .
१) यांना अिभ ची आह े यांना संशोधका या तावाच े सं ेषण करतो .
२) कृती योजन ेचे काय करण े.
३) संशोधक आिण माग दश क यांतील करार करण े.
४) त ा ंपुढील तावाच े सादरीकरण ह े संपूण अ यासावर प ुनिव चार कर यास मदत
करते.
संशोधन तावात सामा यपण े खालील घटका ंचा समाव ेश होतो . यांतील सव च घटक
यांत असाव े याची गरज नाही . कोण याही स ंशोधन ताव िलिह यासाठीची पर ेखा
संशोधन तावाच े घटक प ुरिवतात .
सामा यत : संशोधनाची स ु वात तावन ेने केली जात े. िनवडल े या सम य ेची पा भूमी/
इितहास प पण े िदला जातो काहीजण यास स ै ांतीक/ संक पना मक चौकट अस ेही
हणतात . िनवडल े या सम य ेशी स ंबंिधत िविवध िस ा ंताचा आिण स ंक पनाचा या ंत
समाव ेश असतो . समजा स ंशोधकास इ . ११ वी तील िव ा या चे गिणतातील िविश munotes.in
Page 21
शै िणक स ंशोधन
21 े ा या स ंपादनाचा अ यास करावयाचा अस यास या ंचे संक पना मक िच ात / चौकटीत
पुढील घटका ंचा समाव ेश होऊ शकतो .
उ च मा यिमक शाल ेय तरावरील ह ेतू, गिणत अ यापनाची उि े.
गिणतातील स ंपादनेचे मह व
इतर स ंशोधका ंनी अ यासल े या स ंपादन पातळी
गिणत स ंपादनावर प रणाम करणार े घटक
गिणतातील स ंपादनावर िविवध सिम या ंचे आिण आयोगाची मत े.
या सव मु ांची तक शु तेने मांडणी क ेली जाते. आव यक त ेथे सै ांितक आधार िदला
जातो. ही संशोधन तावातील मह वाची पायरी आह े. सामा यत : कोण याही तावाची
सु वात या कार या तावन ेत केली जाते.
अ) संशोधन िवषयाची ओळख : ोत आिण गरज :
अगोदर चचा के या माण े, सम य ेचा उगम कशा कार े झाला . सम य ेचे सामािजक आिण
शै िणक स ंदभ आिण या े ातील सम य ेचे मह व स ंशोधकान े अनु मान े सांगावे. काही
संशोधक यास स ंशोधन अ यासाची पा भूमी िकंवा सै ांितक आिण स ंकलना मक चौकट
असेही संबोधतात . थोड यात हणज े संशोधन िवषयाची तावना या े ातील स ंबंिधत
संक पना आिण िस ा ंशी िनगिडत थोड यात असावी .
ब) संबंिधत सािह याचा आढावा :
या भागात , संशोधनासाठी हाती घ ेतले या सम य ेसंदभा त आतापय त काय मािहती आह े
याचे सादरीकरण क ेले जात े. सामा यत : सै ाि तक आिण स ंक पना मक चौकट ही
आधीच अगोदर या भागात आल ेलीच असत े. या भागात स ंशोधक या या आवडी या
े ातील अ यासावर ल क ि त करतो . सव संबंिधत अ यास स ंशोधका ं या काया शी
िनगिडत आह ेत का यांवर िनण य घेतला जातो .
खालीलप ैक कोण याही ोता ारा स ंबंिधत अ यासाचा आढावा घ ेता येतो.
एम. बी. बुचने संपिदत क ेलेले िश णातील स ंशोधन सव ण एन .सी. आर. ई.टी. ने
नवी िद ली या ंनी संपािदत क ेलेल सव ण.
िविवध ंथालयातील उपल ध िव ा वाच पतीच े बंध.
िश णातील मािसका ंची स : अनु मिणका .
आंतररा ीय लघ ुशोध ब ंधाचे सारांश
यु एस मधील िश णा या काया तील श ै िणत ोत मािहती क (ERIC )
िविवध रा ीय /आंतररा ीय मािसक े आंतरजालाच े ोत munotes.in
Page 22
िश णातील संशोधन प ती
22 संशोधन तावात याआधी झाल े या स ंशोधनकाया ची थोड यात मािहती िदली जात े.
दोन कारान े मािहती िदली जात े एक हणज े संबंिधत अ यासाच े हेतू यादश , साधन े आिण
िन कष ऐितहािसक काला मान ुसार िलिहल े जात े य ांमुळे संशोधन तावाचा आकार
वाढिवला जातो . दुसरे हणज े सार या वाहा ंना एक आण ून ठेवणे आिण यातील
मह वा या वाह अधोर ेिखत करण े. हे थोडे किठण असत े. परंतु यात नािव यता असत े.
सामा यपण े आढा यात ल ेखकाच े आडनाव आिण वष हे कंसात िदल ेले असत े. इतर
देशातील स ंशोधन े वेगळी िलिह याचा द ेखील वाह आह े. हे सव वी माग दश क आिण
संशोधकावर अवल ंबून असत े.
येथे संशोधक आढा यापास ून िमळाल े या मम ीची भागादारी करतो . आढा या या
आधारावर स ंशोधक हाती घ ेतले या स ंशोधन अ यासाची गरज ेचे समथ न करतो .
संशोधकान े यात खालील म ु ांचा समाव ेश करावा .
या े ाम य े आतापय त काय क ेले गेले ?
कोठे ? ( े ानु प)
के हा ?(वषा माण े)
कसे ? (संशोधन प ती माण े) काय कर याची गरज आह े ?
अशा कार े संशोधक स ंशोधनात प डलेला ख ंड (Gap) ओळखावा .
क) अ यासा ची गरज आिण तािक कता मह व उपस ंहार (Rationale ):
संशोधन तािक कता ही संशोधन अ यास का हाती घ ेतला आह े? यांचे उ र द ेते का? या
ाच े उ र यो य िद यास उपस ंहार बळ ठरतो. बळ उपसंहारासाठी स ंबंिधत
सािह याचा आढावा मदत करतो . संशोधनात पडल ेला ख ंड/ संशोधन का हाती घ ेतले आहे
याची मािहती द ेते. समजा स ंशोधकास खालील सम या अ यासावयाची आह े ‘मुंबईतील
इय ा ७ वी या शा अ यापनासाठी CAI पॅकेजचे िवकसनाचा य न ? येथे संशोधक
फ CAI चं का? फ शा अ यापनातच का ? फ सातवी इय े पुरतेच का ? फ
मुंबईसाठीच का ? या ा ंची उ र े शोध याचा य न कर ेल. जर या ा ंची उ र े यो य
िमळा यास उपस ंहार/ मह व भ कम होईल . येथे एकजण शा अ यापनातील े ात
िवशेषत: CAI या स ंदभा तील पडल ेला ख ंड ओळख ेल. यािशवाय स ंशोधन अ यास हाती
घे याची गरज सा ंगता य ेईल.
ड) सं ा या या या :
येक संशोधन अ यासात ठरािवक मह वा या िक ंवा ता ंि क श दा ंचा अ ंतभा व असतो
याच े अ यासा या ीकोनात ून फार मह व असत े हणून अशा श दा ं या या या द ेणे
नेहमीच यो य असत े. दोन कार े या या द ेता येतात. १) सै ाितक / संिवधाना मक
२) काया मक
सै ांितक या या श दाला प करतात िक ंबह ना श दा ने य होणा या ि य ेचा
अंतभा व उलगड ून सांगतात. या या या काही िस ा ंतावर आधा रत असतात . काय कारी munotes.in
Page 23
शै िणक स ंशोधन
23 या या स ंक पन ेचा वा तिवक अथ समज यास व ितच े मापन कर यास मदत करतात .
उदा. संपादन करण े या श दाच े अनेक अथ आह े. परंतु काया मक ीकोना तून तो
खालील माण े सांगता य ेईल. संशोधकान े २००९ साली घ ेतले या इ ं जी या चाचणीत
िव ा या ना िमळाल ेले गुण. येथे इं जीतील स ंपादनाच े मापन स ंबंिधत य न े िनिम त
केले या चाचणी रचन े ारे केले जात े हे प होत े. काया मक या य ेिशवाय िविश
अ या सासाठी या स ंदभा तील अथ असल े या या या द ेखील सा ंिगत या जातात . उदा.
लॉक, जुईश, अ ययनाची कमीतकमी पातळी , अिभ िमत अ ययन इ . ची या या िविश
संशोधन स ंदभा त केली जात े.
इ) चले :
संशोधनात अ ंतभू त असल े या चला ंचा शोध घ ेणे येथे गरज ेचे ठरत े. संशोधन तावात
काया मक या या (चलां या) िदले या अस याच पािहज े. िवशेषत: ायोिगक स ंशोधन
करते वेळी चल े यो य ती काळजी घ ेऊन ठरिवली जातात . चलांचे वग करण प ुढील माण े
केले जाते. परा यी चल े, वतं चल े, म य त चल े, बा चल े इ. तावातील यो य या
िठकाणी काही चला ंना िनय ंि त कर याची गरज प क ेली जात े.
फ) संशोधन , उि े आिण प रक पना :
संशोधन सम य ेचे िवधान वाचना ंत थोड ्याफार माणात ग धळ िनमा ण होऊ शकतो . अशा
कारचा ग धळ टाळ यासाठी स ंशोधन सम य ेचे नेम या श दात ितपादन होण े गरजेचे
असत े. हे नेमकेपण स ंशोधन , उि े प रक पना तस ेच काया मक या या ं या
िलखाणान े येते. उि े संशोधकाला आिण ितसादकाला जा त स ु प ता द ेतात.
संशोधनाचा पाया उि े आह े. यामुळे ते संपूण संशोधन ि य ेला माग दश क ठरतात .
उि ांची यादी फारच लहान िक ंवा फरच मोठी नसावी . उि ा ं या प ेतून संशोधक न ेमके
काय शोधणार आह े याचे िद दश न हाव े.
कोणत ेही संशोधन हाती घ ेताना स ंशोधक काही ा ंवर भर द ेतो. संशोधक ा ंची रचना
वा यान ुसार करता . काही स ंशोधक उि ा ंनाच पान े मांडतात अस े करण े टाळल े
पािहज े. यामुळे उि ा ंचे पुन: पु हा मा ंडणी होत े.
अ यासा या व पावर आधा रत स ंशोधन प रक पन ेची मा ंडणी/ रचना करतो प रक पना
या पूव झाल े या स ंशोधनात ून, सै ाितक रचन ेतून उगम पावतात . संशोधक प ूव झाल े या
संशोधन काया या अन ुशंगाने प रक पना ंचे व प िनि त क शकतो . यामुळे
संशोधकास स ंशोधन प रक पना िलिहण े श य होत े.
प रक पन े या मा ंडणीव न स ंशोधकास या े ातील प ुरेसे ान आह े हे समजत े तसेच
मािहती स ंकलन आिण िव ेषण कर याची िदशाही समजत े. प रक पना १) प र ण म
असावी . २) प ीकरण म असावी ३) दोन चला ंतील स ंबंध दश िवणारी असावी .
munotes.in
Page 24
िश णातील संशोधन प ती
24 द) गृहीतक े :
Best khlon (2004) assumptions are statements of what the researcher
believes to be facts but cannot verify. जर स ंशोधक काही ग ृहीतका या साहा यान े
संशोधन काय करीत अस ेल तर यान े संशोधन तावात नम ुद करण े गरजेचे असत े.
ह) या ी , मया दा :
कोण याही कार या स ंशोधनात आव यक आिण अिभ ची माण े संपूण े , चले,
जनसं या यांचा समाव ेश करण े कठीण असत े. यामुळे येक अ यासाला ठरािवक अशा
मया दा असतात . मया दा हणज े अशी ि थती जी स ंशोधका ं या िनय ं णापलीकडची आह े
आिण याम ुळे िन कषा वर काही ब ंधने येऊ शकतात . काहीव ेळा मािहती गोळा कर याची
साधनाची प ुनव धता करण े श य नसत े. ही अ यासाची एक मया दाच ठरत े. हणून मया दा
ही तशी यापक स ं ा आह े तर ही छोटी स ं ा आह े. इं जी िवषयातील संपादनाचा अ यास
फ अन ुदािनत शाळा ंक रता मया िदत करता य ेऊ शकतो . यात फ महारा रा य
मंडळाशी िनगिडत शाळा ंचा समाव ेश अस ेल. यामुळे येणारा िन कष हा या मया देपलीकड े
जाऊ शकणार नाही . जनसं या आिण नम ुना न ेमका िद यास या त आणखी िविश ता
येईल.
इ) प त, नमुना आिण साधन े :
संशोधकाला स ंशोधनाची प त आधीच (ब) सांिगत या माण े नमूद करावीच लागत े.
संशोधनकाय कशा कार े चाल ेल हे संशोधकास नम ुद कराव े लागत े. अ यासा या
व पान ुसार ग ुणा मक आिण सं या मक स ंशोधन प ती िनवडीमागील कारण े देणे गरजेचे
असत े. हणज े कशा कार े एखा ा अ यासासाठी िविश प त प ुरक अस ेल या ंवर
थोड यात चचा करण े गरजेचे असत े. जर सव ण प त अस ेल तर फ सव ण प त अस े
न िलिहता यातील कोणता कार आह े हे नमुद कराव े. जर ायोिगक स ंशोधन प त
असेल तर कोण या कारचा ायोिगक अिभक प आह े हे नमूद कराव े लागत े.
नमुना :
नमुनािनवड प ती त ु ही अगोदरच िशकला आहात . संशोधन तावा या या भागात नम ुना
िनवडीब ल नम ुद केले आहे. थम स ंशोधक नम ु यात कोण आह े हे नमुद करतो . एखादा
संशोधक जनसं ये या स ंपूण आकारासह वण न करतो . परंतु हे या ि छक करणा ार े िकंवा
तरीकरणा ार े करणे गरज ेचे असत े. संशोधकास स ंभा य आिण अस ंभा य नम ुना िनवड
यो य समथ नासह नम ुद करावी लागत े. बह तेक संशोधक या ि छक करण हण ून िलिहतात .
परंतु जनस ं येचा आकार नम ुद करत नाहीत .तर बर ेच संशोधक तरीकरण हण ून
िलिहतात पर ंतु आकारसिहत िविवध तराब ल मािहती द े याचे िवसरतात . अशा कार े
नमुना सं याशा ीय आधार े जनस ं येचे मापन क ेले जातात आिण िन कष काढल े जातात .
munotes.in
Page 25
शै िणक स ंशोधन
25 साधन े :
तु ही िविवध मािहती स ंकलन साधना ंची चचा केलेलीच आह े. संशोधन ता वा या या
भागात साधना ंची िनवड आिण प ीकरण यो य समथ नास द ेणे मह वाच े असत े. एखा ा
िविश साधन रचनेची गरज थोड यात िवशद करण े गरजेचे आहे. जर आयत े तयार क ेलेले
साधन वापर यात य ेणार अस यास यास ंबंधीची मािहती द ेणे ज रीच े असत े. मािहती
हणज े साधन िन मा याचे नाव, साधनाची सम माणता , िव सनीयता , गुणदान द े याची
प त इ . मािहती द ेणे आव यक असत े. ब याचव ेळा संशोधक संशोधन साधन िनिम तीचे वष
िलिह यास िवसरतात जर श य अस यास ख ूप जूने साधन वापर याच े टाळाव े. जर एखाद े
आयत े तयार क ेलेले साधन वापरावयाच े अस यास त े कोण या जनस ं येवर मािणत केले
आहे हे पाहण े आव यक ठरत े.
ज) अ यासाच े मह व :
जर आपण स ंशोधन तािक कता/ उपसंहार (Rational ) परखडपण े मांड या तर
अ यासा या मह वाकड े जा याची फारशी गरज पडत नाही . जर उपस ंहारातच स ंबंिधत
अ यासाच े िश ण े ात काय योगदान आह े ते िवशद कराव े. िविश स ंशोधनाच े फिलत
कशा कार े िश ण ि य ेवर भाव टाकतो ह े नमुद करण े गरजेचे असत े.
(टीप : संशोधन ताव िलिह याच े अनेक नम ुने चिलत आह े. िव ापीठान ुसार यात
थोडाफार फरक असता अन ेक िव ीय स ं थांचे वत:चे ताव पर ेषा आह ेत.)
क) मािहती िव ेषणाची त ं े :
संशोधन तावाची ही मह वप ूण पायरी आली . या िवभागत प ुढील िव ेषणासाठी स ंकिलत
मािहती कशा कार े सारणीब करावी आिण मािहतीच े संकलन कसे कराव े याची न द
करावी . जर स ं या मक स ंशोधन अस यास वापर यात य ेणारी स ं या शा ीय त ं े
(प रमेय/अप रम ेय) कोणती आह ेत हे नमुद कराव े लागेल. मािहती िव ेषणासाठी कोणत ेही
तं वापर याअगोदर िविश त ं ामागील आव यक ग ृहतकाची तपासणी करावी . समजा जर
एखा ाला (ANOVA ) सारण िव ेषण त ं ाचा वापर करावयाचा अस यास स ंशोधकान े
सामा यत े चे गृिहतक तपासाव े. मािहतीच े व प िवश ेषत: आंतर ेणी, चलांचा
एकिजनसीपणा आिण या ि छकरण इ . तपासाव े. जर ग ुणा मक िव ेषण करावयाच े
अस यास मािहती या व पाच े सिव तर वण न, मािहतीच े सारणीकरण , संकलन आिण
िवशदीकरण ाव े. जर मािहतीच े िव ेषण आशय िव ेषणा या मदतीन े करावयाच े
अस यास अच ूक प तीन े ते कसे करणार आह ेत याच े वण न कराव े, कोणत े तं वापरणार
आहोत याची गरज उि े आिण प रक पन े या अ यासासोबत ावी .
संदभ ंथ सूची:
संशोधन ताव सादरीकरणा या व ेळी स ंशोधक प ु तके, अहवा ल, संशोधनपर ल ेख,
िव ावाच पती ब ंध इ. सार या अन ेक ोता ंचा परामश होतो. सव ाथिमक आिण द ु यम
ोतांची मािहती स ंदभ ंथ सूचीत द ेणे आव यक ठरत े. सामा यत : संदभ िलिह यासाठी
अमे रकन सायकॉलॉजीकल असोिशए शन कािशत चा वापर क ेला जातो . तावात munotes.in
Page 26
िश णातील संशोधन प ती
26 समािव क ेले या ल ेखकांची यादीही स ंदभ ंथसूचीत यावी . तसेच या ल ेखकांचा समाव ेश
केलेला नाही पर ंतु पुढील अ यासासाठी / वाचनासाठी उपय ु अस यास याची यादी
ावी. सदर स ंदभा मधील सात यप ूण त: आिण एका मता (uniformity ) असावी .
म) वेळाप क :
एम. िफल आिण पी.एचडी पदवीक रता ताव सादर करता ंना सामा यत : वेळाप क द ेणे
कोण याही िव ापीठात गरज ेचे नसत े परंतु या सव अ यास मासाठी एक ठरािवक व ेळ
मया दा ठरिवल ेली असत े. वेळाप क स ंशोधकास न ेहमी काय त पर ठ ेव यासाठी मदत करत े
हणून संपूण वेळाप क द ेणे के हाही उपय ु च. या िव ीय स ं थेला ताव सादर
करावयाचा असतो ती स ं था न ेहमीच व ेळाप कािवषयी िवचारणा करत ेच. खालील काही
मु े ल ात ठ ेवूनच व ेळेची पर ेषा देणे गरजेचे असत े. िव ीय स ं थेला िदल े या व ेळेचे यो य
िवभाजन असाव े.
संबंिधत स ंशोधना या आढा यासाठी लागणारा कालावधी
साधन िनिम तीसाठी लागणारा कालावधी .
े ीय भ ेटी आिण मािहती स ंकलनासाठी लागणारा कालावधी
मािहती िव ेषण आिण स ंशोधन अहवाल ल ेखनासाठी लागणारा कालावधी .
न) आिथ क अंदाजप :
िव ीय स ं थेला ताव सादर करताना अप ेि त खचा िवषयी मािह ती देणे गरज ेचे असत े.
आिथ क गरजा ंवरील अप ेि त खचा ना ल ात ठ ेवून या ंचा समाव ेश या ंत करण े गरज ेचे
असत े. खालील आिथ क अंदाजप क र कम ेवर ल ात ठ ेवणे गरजेचे आहे.
क पास ंघाक रता व ेतन, जसे मु य स ंशोधक आिण क प स ंघ
सहा यक िलिपक , खिजनदार , संगणक य स ेवा मदतिनस इ . चा खच
क प सहा यका या िनय ु साठी आिण े भेटी देणा या स ंशोधनक या साठीचा
खच / वेतन
पु तके, मािसक े, साधन , यां यासाठीचा खच
मािहती स ंकलन सारणीकरण आिण िव ेषण खच
े ीय काम आिण वास खच
अंितम अहवाल िनिम तीचा खच
िव ीय स ं थेने िदल े या माग दश क पर ेषेचा िवचार आिथ क अ ंदाजप क तयार
कर यासाठी करण े गरजेचे असत े.
munotes.in
Page 27
शै िणक स ंशोधन
27 ओ) करण िवभागणी -१
अहवालात करण िवभागणी योजन े माण े केलेली असत े. येक करणातील घटक आिण
उपघटकाची मा ंडणी असत े. काही िव ापीठा ंनी ब ंधांची परेखा िदल ेली आह े.
तुमची गती तपासा - २
अ) िम णातील स ंशोधनासाठी एक िवषय िनवडा आिण या या स ंशोधन तावातील
िविवध पाय या िलहा .
१.१० सारांश
िश क आिण िव ाथ या ं या स ंदभा त शै िणक सम या सोडिव यासाठी या शा ीय
प तीच ेप तशीर उपयोजन ह णजे शै िणक स ंशोधन होय .
लोकशाहीमागा तील िश णाच े िन कष / फिलत े हळू हळू येतात आिण काहीव ेळा यात
उणीव असत े. हणून शै िणक सम या सोडिव यासाठी श ै िणक स ंशोधनाची गरज
आहे.
शै िणक स ंशोधनात य उदा . िश क / िव ाथ आिण श ै िणक स ं थाचा समाव ेश
होतो. शै िणक स ंशोधनात औपचा रक आिण अनौपचा रक िश णा या े ाचा
समाव ेश होतो .
शै िणक सम याची सोडवण ूक तस ेच शै िणक ि या श ु आिण निवन ानाची
िनिम ती शै िणक स ंशोधन करत े.
शा ीय प ृ छा/ शा ीय प ती हणज े उ ामी आिण अवगामी प तीच े िम ण होय .
ाथिमक तरावर / यांत भागाकड ून पूणा कडे ते अथ पूण प रक पना ं या िवधानापय त
ि या असत े. नंतर यात प ूणा कडून भागाकड े आिण प रक पना ंकडून तािक क िन कषा कडे
याचा समाव ेश असतो .घटनेचे सामा य प ीकरण हणज े उपप ी /िस ांत होय .
ाना या मािहतीसाठी म ूलभूत संशोधन हा म ूळ संशोधन आह े. ा यि क सम य ेची
त व रत सोडवण ूक उपयोिजत स ंशोधना ार े येते. कोण याही िविश प ती / पावलीचा
वापर न करता स ंबंिधत े ातील सम य ेची सोडवण ूक कर यासाठी क ृती स ंशोधन हा
प रणामकारक माग आहे. सम येचे प तशीर िनवड , सम य ेची या या आिण सम य ेची
सोडवण ूक कर याचा माग संशोधन पावली आह े.
१.११ वा याय :
१) शै िणक स ंशोधन हणज े काय ?
२) शै िणक स ंशोधन गरज काय ?
३) शै िणक स ंशोधनाची या ी काय आह े ?
४) शै िणक स ंशोधनाच े हेतू िवशद करा .
५) शा ीय प ती या पाय या काय आह ेत ? munotes.in
Page 28
िश णातील संशोधन प ती
28 ६) उपप ी िवकासात शा ीय प त कशी स ंबंिधत आह े प करा .
७) उपप ी हणज े काय ? उपप ीच े िवधान करताना कोणती /काय त व े ल ात घ ेतली
जातात ?
८) शा , िश ण आिण श ै िणक स ंशोधन या ंतील स ंबंध प करा .
९) मूलभूत संशोधन हाती घ े याची गरज काय आह े ?
१०) कोण या प रि थतीत उपयोिजत स ंशोधन हाती याव े ?
११) इतर काराप े ा कृती संशोधन व ेगळे कसे आहे ?
१२) कृती संशोधनापास ून िश कास काय फायद े िमळतात .
१३) पावली एकम ेकांवर कशा आधा रत असतात िवशद करा ?
munotes.in
Page 29
29 २
संशोधन अिभक प
घटक स ंरचना
२.० उि े
२.१ संशोधन अिभक पाचा अथ , या या , हेतू आिण घटक
२. २ जनसं या नम ुना आिण नम ुनािनवडीची स ंक पना
२.३ नमुना िनवडीची गरज
२.४ नमुना िनवडीच े फायद े आिण तोट े
२.५ चांग या नम ु याची ग ुणवैिश ्ये
२.६ नमुना िनवडीची त ं े
२.७ संभा य नम ुनािनवडीच े कार
२.८ असंभा य नम ुना िनवडीच े कार
२.९ संबंिधत सािह याच े पुनरावलोकन
२.१० सारांश
२.११ वा याय
२.० उि े
या घटका या अ यासान ंतर तु ही
१) संशोधन अिभक पाचा अथ सांगाल.
२) संशोधन अिभक पाच े हेतू िवशद कराल .
३) जनसं या, नमुना आिण नम ुनािनवड या ंची या या करता य ेईल.
४) नमुनािनवडीची गरज िवशद करता य ेईल.
५) नमुनािनवडीच े फायद े आिण तोट े सांगता य ेईल.
६) नमुनािनवड त ं ातील फरक सा ंगता य ेईल.
७) संभा य आिण अस ंभा य नम ुनािनवडीच े कार प करता य ेईल. munotes.in
Page 30
िश णातील संशोधन प ती
30 २.१ संशोधन अिभक पाचा अथ , या या , हेतू आिण घटक
संशोधन अिभक पाचा अथ - संशोधन काया स सु वात कर याप ूव संशोधन सम य ेसाठी,
पु तके, मािसक े संशोधन अहवाल आिण स ंबंिधत सािह याच े संशोधक वाचन करील . या
आधारावर तो स ंशोधनाक रता िवषयाची िनि ती करील आिण या सव ि य ेदर यान
याचा या ं या माग दश काशी घिन स ंबंध येईल. िवषयास ंबंधीचा िनण य घेत यान ंतर,
पिहली क ृती हणज े अिभक प तयार करण े याचा िनण य होईल .
कोणत ेही संशोधन हाती घ े याची रचना िक ंवा संिवधान त ा हणज े संशोधन अिभक प
होय. मािहतीच े िव ेषण, मापन, आिण स ंकलन या सवा चा समाव ेश यांत असतो . गे आिण
ऐरािसयन (२००० ) यां या मत े संशोधन अ यास हाती घ े याची सामा य क ु यु ी हणज े
संशोधन अिभक प होय . अिभक प िनवडीसाठी ख या जगातील अ ंतभू त चल े आिण
प रक पन ेचे व प या ंचे योगदान असत े. हणून अस े हणता य ेऊ शकत े, उि
िलखाणा तून, प रक पना आिण या ं या काय कारी मह वापास ून मािहतीच े िव ेषण शोध ून
काढ यासाठी स ंशोधक काय करणार आह े या स ंबंधीची पर ेखा हणज े संशोधन
अिभक प होय . संशोधन अिभक पात खालील गो ी पोहचिव याची मता असत े.
अ यास कशाब ल आह े.
अ यास क ुठे कर यात य ेणार आह े ?
कोण या कार या मािहतीची गरज आह े ?
आव यक मािहती क ुठे उपल ध आह े ?
अ यास प ूण हो यासाठी िकती व ेळ लागणार आह े.
नमुना िनवडीची कोणती प ती आह े.
मािहती स ंकलनासाठी कोणती साधन े आहे.
मािहतीच े िव ेषण कशा कार े करता य ेईल ?
अिभक पाची रचना ही स ंशोधन कारान ुसार व ेगवेगळी अस ू शकत े. समजा एखा ाला
ायोिगक स ंशोधन हाती यावयाच े अस यास तो चला ंची िनवड , चलांवरील िनय ं ण,
ायोिगक स ंशोधन अिभक पाचा कार इ . गो ीवर यो य र या चचा करेल तर एखा ाला
गुणा मक स ंशोधन हाती यावयाच े अस यास तो स ंबंधीत प रि थती , मािहतीच े व प ,
भावी णाली सहभा या ंची िनवड , मािहतीच े उ ामी प तीन े िव ेषण या गो ी जाण ून
घे यावर भर द ेईल. हणून शोध अ यासाचा कार आिण व प या ंनुसारच
अिभक पातील घटका ंची िनवड कर याचा िनण य घेतला जातो .
थोड यात स ंशोधकास प तशीर मागा ने शोध अ यास कसा करावा यािवषयीची मदत
स म स ंशोधन अिभक प करतो .
munotes.in
Page 31
संशोधन अिभक प
31 संशोधन अिभक पाचा ह ेतू :
संशोधनातील समािव वाह आिण स ंशोधन सम य ेचे उ र शोध यासाठी
संशोधकास स ंशोधन अिभक प मदत करतो . संपूण संशोधन ि य ेची पर ेखा
संशोधन अिभक प असतो .
मािहती कशा कार े गोळा करायची , िन र णा ार े कसे िववेचन करावयाच े, मािहतीच े
िव ेषण कस े कराव े इ. बाबत स ंशोधन अिभक प मािहती द ेतो.
िव ेषणासाठी कोणती स ं याशा ीय त ं े वापरणार आह ेत यास ंबंधीचे माग दश न
संशोधन अिभक प द ेतो.
ायोिगक स ंशोधनात चला ंवर िनय ं ण कस े ठेवावे यास ंबंधीचे माग दश न अिभक प
देतो.
स म मागा तील ट या / ट या ंने/ पायरी पायरीन े संशोधन कस े कराव े याचेही माग दश न
अिभक पात ून होत े.
संशोधन अिभक पा चे घटक :
संशोधन अिभक पाच े घटक त ु ही िनवडल े या अिभक पा या कारावर अवल ंबून
असतील . परंतु संशोधन अिभक पाच े सामा य घटक खालील माण े आहेत.
उ ेश िवधान
मािहती गोळा कर याच े तं
मािहती चे िव ेषण कर या या प ती
संशोधन प तीचा कार
संशोधन आयोिजत कर यासाठी स ंभा य आ हान े
संशोधन अ यास यव था
टाइमलाईन
िव ेषणाच े मोजमाप
२. २ जनस ं या नम ुना आिण नम ुनािनवडीची स ंक पना
संशोधन हा नम ुनािनवडीतील मािहती या सामा यीकरणाच े नेहमी समथ न करत असतो .
एखा ा सम य े या अ यासासाठी प ूण जनस ं येचा अ यास करण े किठण असत े. यामुळे
अ यासासाठी आव यक असल े या जनस ं येतून या ंचे ितिनधी व करणार े काही यादश munotes.in
Page 32
िश णातील संशोधन प ती
32 िनवडण े हे नेहमीच सोयी कर ठरत े. नमुनािनवडी या ि य ेमुळे जनस ं ये या लहानात
लहान भागातील चला ं या काळजीप ुव क िन र णान े यो य िन कष िकंवा सामा यीकरण
करणे श य होत े.
जनस ं या : नमुनािनवड अ यासात यािवषयी िन क ष काढावयाच े असत े. यासव
य या / व तूं या घटना ं या सम ुहाला जनस ं या हणतात . य सम ूह, अ यासा ंतग त
येणाया व त ु आिण येक य या ंचा समाव ेश यांत केला जातो . सव थम जनस ं या
िन कष आिण प ृथ:करणासाठी िनवडल े जातात .
नमुनािनवड : जनसं येमधून नम ुना िनवड याची ही ि या आह े. याक रता जनस ं येचे
अनेक भागात िवभाजन क ेले जाते, या य ेक भागाला नम ुना िनवडीचा घटक हणतात .
नमुना : जनसं ये या त यािवषयी प ूवा नुमान काढ यासाठी जनस ं येतून िनवडल े या
य िकंवा व त ू या लहान स ंचाला नमुना हणतात .
२.३ नमुना िनवडीची गरज
नमुनािनवडीच े फायद े :
सोयी कर र या मोठी जनस ं या समािव करण े सोपे जाते.
वेळ पैसा आिण उज ची बचत होत े.
जे हा ेि य घटक एकस ंघ असतात त े हा उपय ु
जे हा ट क ेवारी ची अच ूकता अप ेि त नसत े ते हा उपय ु
मािहती अम या िदत असत े ते हा गरज असत े.
२.४ नमुना िनवडीच े फायद े आिण तोट े
१) आिथ क : संपूण जनस ं ये या त ुलनेत िकंमत कमी कर यास आिथ क ्या नम ुना
मदत करतो .
२) गतीत वाढ : मािहती स ंकलन , िव ेषण आिण अथ िनव यन या ंसार या स ंशोधन
ि या ंना जनसं ये या त ुलनेत नम ु यासाठी कमी व ेळ लागतो .
३) मोठी या ी : नमुना िनवडीत मािहती हाताळण े आिण मािहतीच े यव थापन करण े
सोपे जात े. याही प े ा मह वाच े हणज े नमुना हा सव समाव ेशक, यापक आिण
लविचक असतो .
४) अचूकता : मया िदत अ यास े अस याम ुळे संपूण ता आिण अच ूकता असत े. मािहती
करणाची ि या क न स यप ूण िन कष काढण े श य होत े. munotes.in
Page 33
संशोधन अिभक प
33 ५) जवळीकता : ितसादका ंसोबत चा ंगली जवळीकता थािपत करता य ेते. जेणेक न
प रणामाची वैधता आिण स माणत ेत मदत होत े.
नमुना िनवडीच े तोटे:
पूव हदूिषत :
भू व िमळिव यासाठी दोषय ु िन कषा कडे हवा तो नम ुना िनवड कर याकड े कल अस ू
शकतो . नमु यात प ूव ह दूिषतपणा हणज े चुक या प तीची िनवड होय .
ख या ितिनिधक नम ु याची िनवड :
सम य ेचे व प ग ुंतागुंतीचे अस यास ख या ाितिनिधक नम ु याची िनवड करण े किठण
असत े. यामुळे अचूक िन कष येऊ शकत ना ही
िवशेष ानाची गरज :
संशोधकास नम ुनािनवड त ं ातील , सं याशा ीय िव ेषण आिण य ेणा या नमु यातील
ूटीची गणना कर या या ानाची , िश णाची आिण अन ुभवाची आव यकता असत े.
वरील सव गो ीच े अ ान अस ेल तर याम य े मोठ्या चुका होऊ शकतात .
घटका ंतील बदल :
जर जनस ं येची रचना एकस ंध नस ेल तर नम ुनािनवड त ं ाचा वापर करण े अशा ीय ठरत े.
एखा ा व ेळेस सव च घटक सहा यक ठरत नाही अशा क ेसेसम य े यां याऐवजी बदलकारी
घटक घ ेता येतात.
नमुनािनवडीची अश यता :
ब याचव ेळा जनस ं या एकतर ख ूप लहान िक ंवा एकिजनसी नस ेल यावेळी ाितिनिधक
नमुनािनवड करणे. अशा घटन ेत जनस ं या अ यास हा पया य असतो . (जनसं येतील
येक सद या ंची माहीती असत े) उ च दजा या अच ूकतेसाठीच े अपे ेमुळे नमुनािनवडीत
ुटी येऊ शकत े.
२.५ चांग या नम ु याची ग ुणवैिश ्ये
चांग या नम ु यात खालील ग ुणवैिश ्ये असतात .
जनसं येचे खरेखुरे ितिनिध व
पूव हापास ून मु
िव सिनयत ेसाठी यो य आकार
नमु यातील घटक वत ं आिण िनगिडत असावा . munotes.in
Page 34
िश णातील संशोधन प ती
34 नमु यातील घटक न ेमके आिण अ ावत असाव ेत.
या ि छक नम ुना िनवड ुटी पास ून यु
सोयीसाठी म ुळ नमु या या जागी पया यी नम ुना नसावा .
२.६ नमुना िनवडीची त ं े
दोन घटका ंवर आधा रत नम ुनािनवड त ं ाचे अनेक कार आह ेत.
१) ितिनधी वावर आधा रत आिण २) असंभा यत ेवर आधा रत घटक िनवड त ं . नमुना
कदािचत स ंभा यता नम ुनािनवड िकंवा अस ंभा यता नम ुना िनवडीचा अस ू शकतो . घटका ंवर
आधा र त नमुना हा ब ंिधत िक ंवा अब ंिधत अस ू शकतो . येथे आपण दोन कार या
नमुनािनवडीचा िवचार क .
अ) संभा यता नम ुना िनवड आिण
ब) असंभा यता नम ुना िनवड .
संभा यता आिण अस ंभा यता नम ुना िनवडीतील भ ेद :
१) संभा यता नम ुना िनवडीत जनस ं येतील य ेक घटका या िनवडीची श यता असत े.
परंतु असंभा य नम ुनािनवडीत जनस ं येतील एखा ा िविश घटकाची िनवड होईलच
असे सांगता य ेत नाही.
२) संभा यता नम ुनािनवडीत या ि छकता िनय ं णाचा घटक असतो तर अस ंभा यता
नमुनािनवडीत य गत िनण यावर िव ास असतो .
२.७ संभा यता नम ुना िनवडीच े कार
संभा यता नम ुना िनवडीच े कार खालील माण े
१) सुगम या ि छक नम ुनािनवड
२) यव थाब नम ुनािनवड
३) त रत नम ुना िनवड
४) गु छ नम ुना िनवड
५) बह त रय नम ुनािनवड
सुगम या ि छक नम ुनािनवड :
जनसं येतील य ेक घटक िनवडला जा याची श यता असत े. जनसं येतील ितय क छेद
या ि छक प ती प ुरिवते. उदा. ४०० िव ा या या जनस ं येतून आपण ५० िव ा या चा munotes.in
Page 35
संशोधन अिभक प
35 नमुना िनवड याच े ठरिवल े तर ४०० िव ा या ची नाव े असल े या िच ्या तयार क न एका
भाड्यांत टाका यात आिण यातून एका न ंतर एक अशा ५० िच ्या िनवडा यात .
यव थाब नम ुनािनवड :
यांतील य ेक घटक एका ठरािवक अ ंतराने पूव या घटकान ंतर य ेतो. उदा. ५०
िव ा या या नमु यात नम ुना गुणो र ५०/४०० १ /८ आहे. हणज ेच जनस ं येतील
येक आठ िव ा या पैक एका िव ा या ची िनवड करा . िनवडीची स ु वात
या ि छक र या करावा .
तरीत नम ुनािनवड : या कारात जनस ं येचे लहान एकिजनसी गटात िवभाजन होत े
आिण या य ेक तरात ून या ि छक प तीन े घटकाची िनवड क ेली जात े. उदा.
बृह मुंबईतील ि न समुदाय ही जनस ं या आह े. यांचे िविवध तरात िवभाजन कराव े ते
पुढील माणे यवसाियक कौश यप ूण कामगार मज ूर आिण यव थापक अशा तरात
िवभाजन कराव े.
नमु याचा आकार X एकूण िनवडल ेले तर
िनवडीच े गुणो र =
एकूण जनस ं या
शेवटी य ेक तरात ून सुगम या ि छक प तीन े िकंवा प तशीर नम ुना प तीन े अंितम
नमुना िनवडला जातो . बृह मुंबई म य े ४०० ि ा न आह ेत याप ैक १०० यावसाियक ,
२०० कौश यप ूण कामगार , ८० मजूर आिण १२० यव थापक आह ेत. जर नम ु याचा
आकार १२० आहे तर य ेक तरात ून नमुना िनवडा rचे गुणो र खालील माण े रािहल .
यावसाियक =80100 20400
कौश यप ूण कामगार = 200100 50400
मजूर = 80100 20400
यव थापक = 120100 30400
येक तरात ून िनवड ही या ि छक िक ंवा प तशीरपण े करावी .
गु छ नम ुनािनवड ( े ीय नम ुना िनवड ) :
संशोधक या ि छक प तीन े नमुना िनवडीतील घटक िनवडतो आिण न ंतर सव घटका ंचे
िन र ण करतो . उदा. तुम या स ंशोधनात बालवगा या शाळा ंचा समाव ेश आह े. या ि छक
प तीन े १५ शाळांची िनवड करा . १५ शाळे या सव मुलांचा अ यास करा . गु छ नम ुना
िनवडीत बह पया यी घटक / े (केस) आढळतात . याला े ीय नम ुना िनवड अस ेही munotes.in
Page 36
िश णातील संशोधन प ती
36 हटल े जाते, कारण या ंता य वर सद या ंची िनवड ही या ंची राह याची िक ंवा नोकरीच े
िठकाणावर अस ू शकत े.
बह त रय नम ुनािनवड :
या नम ु याचा अ यास करावयाचा आह े. याची िनवड या िछकत ेने िविवध तरात ून केली
जाते. उदा. आपणा ंस महारा रा यातील म यम वगा तील कामकरी जोडप े िनवडावयाच े
आहे. सव थम या ि छक प तीन े रा यातील काही िज ा ंची िनवड करावी . दुस या
तरावर ा मीण आिण शहरी भागांची िनवड या ि छक प तीन े करावी आिण श ेवटी या
कुटुंबातूनच कामकरी जोड याची िनवड करावी .
२.८ असंभा य नम ुना िनवडीच े कार
असंभा य नम ुनािनवडीच े कार खालील माण े
अ) सहेतूक नम ुनािनवड
ब) सहज ा नम ुनािनवड
क) िनिद ांश िह श ेखानी नमुना िनवड
ड) नोबॉ ल नम ुना िनवड
अ) सहेतूक/ स योजन नम ुना िनवड :
या नमुनािनवड प तीत स ंशोधक िविश वगा तील य ची िनवड करतो ज े मोठ्या
जनसं येचे ितिनधी व करतात आिण न ंतर या वगा कडून मािहती गोळा क ेली जात े. उदा
जर स ंशोधकास किन सामािजक - आिथ क तरातील िव ा या ना िशकिवणा या
िश का ंचा या या यवसायाकड े िश क पेशाकड े पाह या या ीकोनाचा अ यास
करावयाचा आह े तर स ंशोधक झोपडप ीत राहणा या िव ा या ना िशकिवणा या िश का ंचे
सव ण कर ेल (महानगरपािलक े या शाळ ेत िशकिवणार े िश क) या पूव हाने करेल िक
महानगरपािलक े या शाळ ेत िशकिवणार े सव िश क ह े किन सामािजक आिथ क वगा तील
िव ा या ना िशकिवतात हण ून सामािजक आिथ क ्या किन िव ा या ना िशकिवणाया
िश का ंचे ते ितिनधी व करतात .
ब) सहज ा / ासंिगक नमुना िनवड :
या कार या नम ुना िनवडीत सहजग या ा होऊ शकणा या घटका ंचा समाव ेश केला
जातो. अशा घटका ंचा समाव ेश केला जातो . जे संगानुसार िक ंवा सहज ा होतात .
ासंिगक नम ुना िनवडीन ंतर आव यक नम ुना आकार ठरिवतो आिण न ंतर मािहतीच े
संकलन करतो जी सहज या घटका ंकडून उपल ध होत े.
munotes.in
Page 37
संशोधन अिभक प
37 क) िनिद ांश/ िह श ेखानी नम ुना िनवड :
या कार या नम ुनािनवडीत स ंशोधक जनस ं ये या िविश उपगटातील घटका ंची सं या
िनिद क न यात ून यादशा ची िनवड करतो . उदा. मुलाखत काराला ४० ौढ आिण २०
िकशोरवयीन िव ा या या दूरदश न सवयीचा ीकोनाचा अ यास करावयाचा आह े तो
यासाठी २० ौढ प ु ष आिण २० ौढ मिहला तस ेच १० िकशोरवयीन म ुली व १० मुले
यांची िनवड कर ेल जेणेक न त े यांची मुलाखत घ ेऊन अ यास कर ेल.
ड) नोबॉ ल नम ुनािनवड :
या कार या नम ुनािनवडीत अ यासाम य े यांचा समाव ेश करावयाचा आह े अशा उपल ध
ितसादका ंची िनवड स ंशोधक करतो . नंतर ितसादकाला पुढील नम ु याब ल िवचारतो
व मािहती स ंकिलत करतो .
२.९ संबंिधत सािह याच े पुनरावलोकन :
संबंिधत सािह या या प ुनरावलोकनात उ ेश आिण गरज :
िवषयावरील ान आिण स ंशोधनाची स ि थती जाण ून या .
संशोधन िवषयाला पाया आिण स ंदभ दान करा .
अ यासाची न कल होऊ नय े हण ून आधी या िव त ेचे े ओळख आिण
संशोधका ंना यो य ेय ा.
सै ांितक चौकट आिण काय प ती िवकिसत करा .
संशोधनातील र ता ओळखा आिण त ुम या स ंशोधनाची गरज िस करा .
संशोधन आिण इतर स ंशोधन अ यासा या े ा या स ंदभा त तुम या कामाचा स ंबध
थािपत करा .
समी ा स ंबंिधत सािह य आयोिजत कर याच े िविवध माग :
काल मान ुसार (तारख ेनुसार) :
हा सवा त सामा य मागा पैक एक आह े, िवशेषत: या िवषया ंब ल ब या च का ळापासून
बोलल े गेले आहे आिण या ं या इितहासान ुसार बदलल े आहे. िवषय कसा बदलला आह े
या या ट या ंम ये ते आयोिजत करा ; याची पिहली या या , नंतर स ंशोधका ंनी याब ल
बोल या माण े बदलाचा म ु य कालख ंड, मग आज याब ल कसा िवचार क ेला जातो .
िव त ृताकडून िविश ताप ूण तेकडे ( ॅड-टू- पेिसिफक ) :
आणखी एक ि कोन हणज े तु ही प ुनरावलोकन करत असल े या सामा य कार या
सम या ंवरील एका िवभागापास ून सु वात करा , नंतर त ु ही त ुमचे संशोधन , बबंध
िवधान , गृिहतक िक ंवा ताव या ं याशी िवश ेषत: समान असल े या ल ेखापय त पोहोच ेपय त
सािह यातील वाढ या िविश सम या ंपय त संकुिचत करा . तुम या िवषयावरील बर ेच काही munotes.in
Page 38
िश णातील संशोधन प ती
38 थेट नसताना पण त ु ही अन ेक संबंिधत, िव तृत लेख एक बा ंधत असताना त ुम या
िवषया या अन ेक पा भूमी आिण स ंबंिधत प ैलूंचा प रचय क न द े याचा हा एक चा ंगला
माग असू शकतो .
मुख मॉ डे स िक ंवा म ुख िस ा ंत : जे हा अन ेक मॉडे स िक ंवा म ुख िस ा ंत असतात ,
ते हा त ुम या ल ेखांम ये सवा त जा त लाग ू केले या िस ा ंत िकंवा मॉडे सची पर ेषा
काढण े चांगली क पना आह े. अशा कार े तु ही वापरल े या लेखकाच े येकाने ाधा य
िदेले या स ै ांितक चौकटीन ुसार, तुम या स ंक पन े या म ुख ि कोनाच े च ांगले
िवहंगावलोकन िम ळव यासाठी गटब ीकरण क शकता .
यात ल ेखक : जर एखा ा िविश स ंशोधकान े एखाद े े सु केले असेल आिण अन ेक
िस लो कांनी ते अिधक िवकिसत क ेले असेल. तर एक चा ंगला ि कोन हणज े िस
लेखक / संशोधक आिण य ेकाने या िवषया ंब ल काय हटल े आहे हे गटब करण े श य
आहे. यानंतर तु ही इतर ल ेखकांना गटा ंम ये यव थािपत क शकता या ार े ते िस
लेखकां या क पना ंचे अनुसरण करत आह ेत. या संघटने ारे एखादा ल ेखक प ु हा:पु हा:
येत आह े का ह े पाह यासाठी , तुम या ल ेखां या यादीतील उदाहरण े पाह यात मदत होऊ
शकते.
िवचारा ं या शाळा ंचा िवरोधाभास : संशोधका ंनी दोन बाज ू घेत या आिण द ुसरी क शी
चुक ची आह े याब ल बोलत असताना , तुम या स ंशोधनात ब ळ युि वाद आढ ळून
आ यास , तु ही त ुमचे सािह य प ुनरावलोकन या िवचारसरण न ुसार गटब क शकतात
आिण या यातील ि कोन आिण क पनातील फरक व ेगळे क शकता .
आपल े सािह य प ुनरावलोकन कस े तयार कराव े आिण कस े िलहाव े :
तुमचे सािह य प ुनरावलोकन आयोिजत कर या या स ंभा य मागा चा िवचार करा .
काल मान ुसार हणज े, काशना या तारख ेनुसार िक ंवा थ ेनुसार ( ेडनुसार)
थीमॅि क (कथानका मक )
प तशीर
तुम या प ुनरावलोकनाम य े कोणत े घटक आिण े या समािव कराय या ह े शोधून
काढ यासाठी आिण िनधा रत कर यासाठी क ूपरचे वग करण वापरा .
तुमचे युि वाद , समथ न पुरावे आिण ल ेखन प आिण त ंतोतंत आह े याची खा ी
कर यासाठी त ुमचे पुनरावलोकन स ुधा रत करा आिण प ुरावे प करा .
२.१० सारांश
या घटकाम य े आपण जनस ं या नम ुना आिण नम ुना िनवड या स ंक पन ेची चचा केली
आहे. नमुनािनवडीची गरज , नमुना िनवडीच े फायद े आिण तोट े यांचीही चचा केली आह े.
यािशवाय चा ंग या नमु याची ग ुणवैिश ्ये िवशद क ेली आह े. दुस या भागात स ंभा य आिण
असंभा य नम ुना िनवडी या कारा ंची सिव तर चचा केली आह े. munotes.in
Page 39
संशोधन अिभक प
39 २.११ वा याय
१) खालील या या करा.
अ) नमुना ब ) नमुना िनवड
खालील गो साठी छोटी टीप िलहा .
अ) नमुना िनवडीची गरज
ब) नमुनािनवडीच े फायद े
क) नमुनािनवडीच े तोटे
ड) चांग या नम ु याची ग ुणवैिश ्ये
१) संभा य आिण अस ंभा य नम ुना िनवडीतील फरक सा ंगा
२) संभा यता नम ुनािनवडी या कारा ंची चचा करा.
३) असंभा यता नम ुना िनवडी या कारा ंची चचा करा.
munotes.in
Page 40
40 ३
चले आिण प रक पना
घटक स ंरचना
३.० उि ेखालील या या करा
३.१ तावना
३.२ चलांचा अथ
३.३ चलांचे कार ( वा याय , आ यी , बा , आंत रक येणारे म य त चल )
३.४ बा आिण आ ंत रक चल िनयं ण
३.५ प रक पन ेची संक पना
३.६ प रक पन ेचे ोत
३.७ प रक पन ेचे कार (संशोधन , िदशांिकत, अिदशादश क, शू य आिण प रक पना )
३.८ प रक पन ेची मांडणी
३.९ चांग या प रक पन ेची गुणवैिश ्ये
३.१० प रक पना ंचे प र ण आिण िस ा ंत
३.११ प रक पना प र णातील ुटी
३.१२ सारांश
३.० उि े
आपण हा घटक वाच यान ंतर आपणा ंस खालील म ु े समजतील .
चलांची या या करता य ेईल.
िविवध चल े ओळख ून चला ंचे कार सा ंगता य ेईल.
चलांमधील स ंबंध दाखिवता य ेईल.
प रक पन ेची संक पना प करता य ेईल.
प रक पन ेचे कार ओळखता य ेईल. munotes.in
Page 41
चले आिण प रक पना
41 प रक पन ेची कौश यान े मांडणी करता य ेईल.
चांग या प रक पन ेची वैिश ्ये िवशद करता य ेईल.
प रक पना प र णातील ुटी ओळखता य ेईल.
३.१ तावना
येक य आिण व त ूिवषयी आपण मािहती गोळा करतो यास आपण िन र ण अस े
हणतो . (आप या स ंशोधनाकाया त िन र ण ह े य आिण िवषयाशी असत े) िन र णात
(सहभागी) िविवध व ैिश ्ये असतात . जर सम ुहातील य ेक सद या ंसाठी िन र णाची
गुणवैिश े सारखीच असतील यात बदल होत नाही , ती ि थर असतात , समुहातील
सद या ंसाठी िन र णाची ग ुणवैिश ्ये बदलत असतील तर यास चल अस े हणतात .
३.२ चलांचे अथ
चल हा एक असा िवषय आह े िक याच े मू य य ेक वेळी वेगळे असत े. याचा अथ काय ?
जे सतत बदलत असत े यास आपण चल हण ून गृहीत धरत े. उदा. वय. वय हे चल हण ून
गृहीत धरतो कारण याच े मू य व ेगवेग या लोका ंसाठी सतत बदलत असत े िकंवा समान
लोकांसाठी व ेळेनुसार त े बदलत असत े. याच माण े देश हे चल हण ून गृहीत धर यास
देशां माण े यांचे मू य बदलत असत े.
चल ही एक अशी स ंक पना आह े िक ितच े मापन करता य ेते. संशोधनात प रि थतीचा
अ यास क े यानंतर व ैय क िक ंवा व त ूचा ग ुणधम , गुणव ा , वैिश ्ये य ांचे मापन
कर यासाठी या स ं ेचा उपयोग क ेला जा तो.
काही घटना ंचे व तुंचे िकंवा य च े गुणवैिश ्ये गुणधम चलांम ये असतात .
संशोधनात आपण चला ंवर िनय ं ण आिण या ंचे मापन करतो . चल िविवध शोधा ं माण े
वेगवेगळे असत े. संशोधनात चलाची काय भ ूिमका आह े आिण आपण याच े मापन कस े
करतो याच े उपयोजन असत े.
सम या िव धान स ंशोधन अ यासासाठी सामा य िदशा प ुरिवते. परंतु सव च िवश ेष मािहतीचा
यात समाव ेश करत नाही . सामा यपण े संशोधनात िक ंवा संशोधन सम य ेवर आपण िवश ेष
मािहतीच े ानाच े सं ेषण कस े करतो . याला फार मह व आह े आिण याची काही म ूलभूत
प रभाषा आह े.
उदाहरणा ार े िव ेषण क या , जर स ंशोधकास इय ा पाचवीतील िव ा या वर िव ान
संपादनासाठी दोन व ेग या अ यापन प तीचा प रणाम पहावयाची अस यास य ेथे इ. ५ वी
ही ि थर आह े. कारण सव च इय ा पाचवीच े िव ाथ आह ेत. सवा साठी इय ा ग ुण वैिश ्ये
समान आह े. अ यासाची ही ि थर ि थती आह े. वेग या अ यापन प ती या वापरान ंतर इ.
५वी िव ा या ला िव ान स ंपादन चाचणी द े यात य ेईल. चाचणीम य े सव च िव ा या ना
समान ग ुण िमळण े श य नाही हण ून िव ान स ंपादन चाचणीतील ग ुण हे चल आह े. कारण munotes.in
Page 42
िश णातील संशोधन प ती
42 येक िव ा या चा िमळाल ेले गुण िभ न आह ेत. सव च िव ा या ना समान ग ुण नाही हण ून
आपण अस े हण ू शकू, िव ान स ंपादन ह े एक चल आह े. परंतु आपण याचा अथ ,
िवशेषत: िव ान स ंपादन चाचणीतील ग ुण हे चल आह े असा लाव ू शकतो .
संबंिधत उदाहरणात आणखी एक चल आह े ते हणज े अ यापन प ती . िव ान संपादन
चाचणीतील ग ुण आपण आव यक म ु यासाठी याच े ेणीत मापन क , अ यापन प ती
हे एक वग वारी चल आह े. यांत दोन वग आहेत ते हणज े दोन व ेगवेग या अ यापन प ती .
हणूनच आपण िविवध कारची चल े िकंवा या ंचे वग करण क शकतो .
िविवध स ं या मक म ू यांवरही स ंक पना अस याम ुळे यास चल हणतात . उदा.वजन,
उंची, उ प न या कार या स ंक पना ं या चला ंचे उदाहरण े आह ेत. गुणा मक घटना ंचे
सं या मक मापन िवश ेष गुणधमा या उपि थतीवर िक ंवा अन ुपि थतीचा आधारावर असत े.
वय हे अखंिडत चलाच े उदाहरण आह े. तर ी आिण पु ष ितसादका ंची सं या ह े खंिडत
चलाच े उदाहरण आह े.
३.३ चलाच े कार
सािह याम य े िविवध कार या वग करण प ती िद या आह े. परंतु आपण जी प त
वापरतो ितच े नाव वण ना मक , यात स ंशोधन अ यासात चला ंची भूिमका िवशद क ेली आह े.
शै िणक स ंशोधनावर स ं ेषण कर यासाठी चला ंचा वापर अितशय उपय ु ठरतो .
३.३.१ वा यी चल े :
वा य चल हणज े असे चल िक ज े िनयंि त करता य ेते िकंवा बदलता य ेते. उदा. इय ा
दुसरी या िव ा या या वाचनस ंपादनावर िश का ं या शाबसक चा होणारा प रणाम :एक
अ यास . येथे िश का ं या शा बासक चा प रणाम या ंत संशोधक कारण आिण प रणाम
यांतील स ंबंध िवशद कर याचा य न करतो . िविवध कार या शाबासक म ुळे वाचन
संपादनावर िविवध ग ुण िमळाल ेले आहे. यालाच आपण उपचारा मक वा य चल अस े
हणतो . शाबासक ची मा ा आिण कार स ंशोधक िनय ंि त क शकतो . िलंगभेदानुसार
सारख ेच िन कष येतात का ह े पाह यासाठी स ंशोधक म ुले आिण म ुल साठी या ग ुणांचे
िव ेषण व ेगवेगळे करतो . या उदाहरणाम य े िलंग हे िवशेष गुणधम असल ेले वा यी चल
आहे. येथे संशोधन िल ंगानुसार िव ा या चे वग करण क शकतो .
३.३.२ आ यी चल े :
आपण सं याशा ीय गणन े माण े चलचे मापन करतो िक ंवा उ पािदत चला ंना आ यी चल े
हणतात . वा य चला ं या बदलाम ुळे आ यी चलावर प रणाम होतो .
उदा. इय ा द ुसरी या िव ा या या वाचन स ंपादनावर िश का ं या शाबासक चा होणारा
प रणाम एक अ यास या ंत आ यी चल वाचन स ंपादन आह े. इय ा द ुसरी या िव ा या ची
वाचन स ंपादन ग ुणां या सरीसरीची त ुलना िविवध शाबासक या प रि थतीत करावी लागल े
हणज ेच शाबसक न द ेणे, त डी शाबासक , लेखी शाबासक आिण ल ेखी व त डी
शाबासक सोबत . munotes.in
Page 43
चले आिण प रक पना
43 खालील उदाहरणा ार े आपण चला ंचा आिण ि थरत ेचा वापरा ंचे प ीकरण समज ेल.
ाथिमक बीजगिणता या स ंपादनावर तीन व ेगवेग या अ यापन प तीचा प रणाम
अ यासावयाचा अस यास य ेक तीन इय ा नववीतील बीजगिणत िवभागाच े अ यापन
एकाच शाळ ेतील एकाच िश का ार े कोण याही एका अ यापन प तीचा वापर क न
करावा ला गेल. यांत मुले आिण म ुली दोघा ंचाही समाव ेश आह े. यांत इय ा नववी , शाळा
आिण िश क ह े ि थर आह े. िलंगभेदानुसार िव ाथ आिण अ यापन प ती ह े या
अ यासातील आ यी चल े आहेत. तीन व ेगवेग या अ यापन प ती जस े अ, ब आिण क ,
िलंगानुसार िव ा या चे दोन पात या (मुले/मुली) बीजगिणतातील स ंपादन ह े सूचनात
कालावधीतील आ यी चल आह े.
वा यी आिण आ यी चल या स ं ाचे ायोिगक संशोधनात जा त उपयोजन क ेले जाते.
काही चल े ही हाताळली जातात या अथा ने िवषयातील ाथिमक तरावर , रचनेपासून ते
वा य असतात . ायोिगक प रि थ तीत काही इतर चल ही आ यी हण ून अप ेि त
असतात . हणज ेच अस े हणता य ेईल त े आ यी हण ून अप ेि त असतात . हणज ेच अस े
हणता य ेईल त े आि त असतात िवषय काय करणार या ितसादाशी ज े कौश यान े
हाताळल े जातात . ते वा यी चल तर याच े मापन करता य ेते ते आ यी चल असत े.
वा यी आिण आ यी चला ंची इतर काही उदाहरण े: उदा. १ िविवध शाल ेय पातळीवर
िश क आिण िव ाथ या ंतील वग आंतरि या - एक अ यास .
वा यी चल : शालेय पातळी , चार कारात वग करण ाथिमक , उ च ाथिमक ,
मा यिमक आिण उ च मा यिमक शाळा .
आ यी चल : वगा वरील िन र ण शोिधक ेचा गुण या ार े िश क - िव ाथ आ ंतरि या
मोजता येते.
उदा. २ िलगंभेदानुसार मा यिमक शाल ेय िश का ंचा यवसाियक ेतकडे बघ याचा ीकोन .
वा यी चल - िलंगभेदानुसार िश क , ी/पु ष
आ यी चल - यावसाियक ीकोन शोिधक ेचे गुण
३.३.३. बा चल े :
संशोधन अ यासा या ह ेतूशी वा यी चल स ंबंिधत नसतात . परंतु ते आ यी चला ंवर
प रणाम करता यास बा चल अस े हणतात . समजा स ंशोधकास िव ा या चे सामािजक
शा ातील वाढल ेले संपादन आिण या या वस ंक पना या ंतील स ंबंध अशा कार या
प रक पन ेची तपासणी करावयाची आह े. अशा उदाहरणाथा त वस ंक पना वा यी चल
आिण सामािजक शा ातील स ंपादन व आ य चल आह े. परंतु हे संशोधकाच े हाती
घेतले या अ यासा या ह ेतूशी स ंबंिधत नाही , यांसच बा चल े असे संबोधतात . आ यी
चलांवरील प रणामा ंची न द हा बा चला ंचा िन कष आहे आिण तो प रणाम ता ंि कत ेने
ायोगातील ुटी हण ून िवशद क ेला जातो . अ यासात वा यी चला ंचा आ यी चला ंवर
होणारा प ूण प रणाम या ंचा आराखडा असतो आिण काही - चलांवर नसतो . munotes.in
Page 44
िश णातील संशोधन प ती
44 उदा. सामािजक शा िविवध अ यापन प तीची प रणा मकारकता .
येथे, िश का ंची मता ह े चल आह ेत, तसेच िश का ंचे वय, सामािजक आिथ क दजा
यांचेदेखील अ यापन अ ययन ि य ेत पूरक अस े योगदान आह े. यांना बा चल े हणता
येईल याचे िनयं ण स ंशोधका ार े केले जात नाही . बा चला ंमुळे संशोधन िन कषा त ुटी
राहते.
३.३.४ आंत रक येणारी चल े :
कारण आिण प रणामा या दर यान ही चल े येतात. ही चल े य या भावना जस े थकवा ,
कंटाळा, उ सुकता या ं याशी स ंबंिधत आह े. याचे िन र ण करण े किठण आह े. काही व ेळा
या चला ंवर िनय ंि त ठ ेवता य ेत नाही . िकंवा या ंचे मापन ही करता येत नाही पर ंतु यांचा
शोध अ यासावर मह वाचा प रणाम होतो . कारण त े कारण आिण प रणामा या दर यान
भाव पाडत े यांवर अच ूक आराखड ्या ार े िनयं ण ठ ेवता य ेते.
उदा. अ ययनावर व रत िमळणार ् बलनाचा भाव . बलनािशवाय , अ व थता , थकवा
आिण ेरणा ह े घटक द ेखील दर यान य ेणारी चल े असू शकतात . यांची काया मक या या
करणे कठीण आह े. परंतु याकड े दुल क न ही चालत नाही आिण या ंवर अच ूक संशोधन
आराखड ्याचा वापर क न िनय ंि त ठ ेवता य ेते.
३.३.५ म य त चल े :
िव ेषण करता ंना ितस या चला ंची ओळख क ेली जात े िकंवा या या वा यी आिण
आ यी चला ंतील स ंबंधावर प रणाम होतो . म य त चल ह े वत ं चल अस ू शकत े ही
ाथिमक अिभ ची नस ून याची पातळी आह े िक जी वा यी चलासोबत असत े आिण ती
वेगळेच प रणाम उ ु करत े. उदा... वाचन उता यावर वाचन उता या ं या ला ंबीची
प रणाम कारकता शोधावयाची आह े. अशा कार या शोध अ यासाचा आराखडा
संशोधकास तयार करावयाचा आह े. यांत उता याची ला ंबी ३ कार े आहे. १०० श द,
२०० श द आिण ३०० श द या शोध अ यासातील सहभागी ४थी, ५वी आिण ६वी
इय ेचे िव ाथ आह ेत. समजा तीनही पातळीवर (४थी, ५ वी, ६ वी) १०० श दां या
उतारा चा ंगला वाचला . पण फ इय ा ६ वी या िव ा या नी ३०० श दांचा उतारा
चांगला वाचला याचा अथ असा होतो िक .. इय ेनुसार
उता या ंची वेगवेगळी ला ंबी ही म य े त चल ठरत े
तुमची गती तपासा :
१) चल हणज े काय ?
२) पूव सूचक व ैिश ां या स ंदभा त मा यिमक शाल ेय िश का या अ यापन
प रणामकारकता या उदातील चल े ओळखा .
munotes.in
Page 45
चले आिण प रक पना
45 ३.४ बा आिण आंत रक चल िनयं ण
ायोिगक अिभक पास क ीय व ैिश ्ये असतात . - ही वैिश ्ये वा यी चला ंचे प ीकरण
व या ंचा आ यी चला ंवर होणारा प रणाम ावर अवल ंबून अस तात.
पारंपा रक ायोिगक अिभक प हा िनय ंि त गट व ायोिगक गटाशी स ंबंिधत आह े.
ायोिगक गटात वा यी चला ंचे प ीकरण क ेले जात े. िनयंि त गटात आ यी चला ंचे
मापन क ेले जाते.
या ि छक करण
एकजीनसी यादश न तं े
अनु पता
अिभक पात बा चला ंची बांधणी
सांि यक य िनय ं ण
या ि छक करण :
सै ांितक ्या, या ि छक करण ही सव संभा य बा चल िनय ंि त कर याची एकम ेव
प त आह े. िविवध उपचार आिण िनय ं ण गटा ंना िवषया ं या या ि छक असाइनम टचा अथ
असा आह क योगा या स ु वातीस गट सव कार े सांि यक ्या थान मानल े जाऊ
शकतात . याचा अथ असा नाही क त े य ात सव चलांसाठी समान आह ेत. ायोिगक व
िनयंि त अशा दोन गटा ंम ये य ची वाटणी या छप तीन े करण े हणज े या छीकरण
होय. या प तीत स ंशोधनक या ची आवड -िनवड िक ंवा य ची व त:ची आवड -िनवड
यांचा य या िविश गटातील या ं या िनवडीवर काहीच प रणाम होत नाही . अशा
प तीन े ायोिगक व िनय ंि त गट बनिव यास त े सम प ठरतीलच अस े नाही. यां यात
काही भ ेद आढळल ेच तर त े िन वळ योगायोगाम ुळे िनमा ण झाल े आहेत वा भ ेद योगक या ने
जाणूनबूजून ठेवले नाहीत एवढ े मा िनि तपण े हणता य ेईल.
एकजीनसी यादश न तं :
बा चल िनय ंि त कर याचा एक सोपा व भावी माग हणज े तो बदल ू न देणे. आपण या
चलासाठी एकस ंध नम ुना िनवड ू शकतो . उदाहरणाथ , जर एखा ा स ंशोधकाचा असा
िव ास अस ेल क िवषयाच े िलंग हे अवल ंबून असल े या चलावर प रणाम क शकत े. तर
तो/ ती फ इि छत िल ंगाचे िवषय िनवड ू शकतो . जर स ंशोधकाचा असा िव ास अस ेल क
सामािजक –आिथ क ि थती ही अवल ंिब व चलावर भाव टाक ू शकत े, तर तो / ती
सामािजक -आिथ क ि थती या िविश ेणीतून िवषय िन वडेल. एकसंध लोकस ं येतील
िव ा या ची िनवड क े यानंतर स ंशोधक हा िवषयाला ायोिगक आिण िनय ं ण गटाला
या ि छकपण े िनयु क शकतात . आपण चला ंवर िनय ं ण ठ ेव यासाठी एकजीनसी
यादशा ची िनवड क शकतो .
munotes.in
Page 46
िश णातील संशोधन प ती
46 अनु पता :
जे हा या ि छक करण श य नसत े, िकंवा जे हा ायोिगक गट थ ूल लहान असतात आिण
यात काही मह वप ूण चल असतात , ते हा या चलासाठी िवषय ज ुळवले जाऊ शकतात .
योगकता िनिद चला ंसाठी एकम ेकांशी ज ुळणार े िवषय िनवडतो . या ज ुळले या
िवषया ंपैक िनय ं ण गटाला आिण द ुसरा ायोिगक गटाला िनय ु केला जा तो. यामुळे
सु वातीला गटाची समानता स ुिनि त होत े. अनु पता प त हणज े ायोिगक व िनय ंि त
गटातील य या या ं या समल णा ं या आधार े जोड्या लावण े असे हणता य ेईल.
ायोिगक गटात १८ वषा ची शहरात राहणारी व िविश श ै िणक यो यता असल ेली य
घेतली तर ित याच जोडीची हणज े १८ च वषा ची शहरात राहणारी व तीतक च श ै िणक
यो यता असल ेली य िनय ंि त गटात समािव करावयाची ायोिगक व िनय ंि त गटातील
य ची ल णा ं माण े (वय, िलंग वग ैरे) जोड्या लाव याची ही प त योगाची
संवेदनिशलता वाढिवते व ायोिगक आिण िनय ंि त गटा ंम ये योगान ंतर आढळणारी
िभ नता मग ती िकतीही अ प असो, वा यी चला ं या भावाम ुळेच आह े हे िस
कर यासाठी जा त उपय ु ठरत े.
अिभक पात बा चला ंची बा ंधणी:
जे हा बा चल या ि छक करणा ार े पुरेसे िनयंि त क ेले जाऊ शकत नाहीत . ते हा त े
वतं चल हण ून अिभक पाम य े तयार क ेले जाऊ शकतात . ते अ यासा या उ ेशाने
जोडल े जात े आिण इतर चला ंसह मह वाची चाचणी करावी लाग ेल. अशा कार े यांचा
भाव मोजला जाऊ शकतो आिण वत ं चला या भावापास ून केला जाऊ शकतो . बा
चलांना जे हा िनय ंि त करता य ेत नाही त े हा या ि छकरणात ा चला ंची वा यी चल
हणून अिभक पात मा ंडणी करता य ेते. अशा कार े यां या प रणामाच े मापन क न
वा यी चला ंमधून याचा प रणाम अिल करता य ेतो.
सं याशा ीय िनय ं ण:
योगादर यान म य थ चला ंचे िनरी ण करता य ेत नस याम ुळे. यांचे िनयं ण करण े सोपे
नाही. डेटाचे (सांि यक य मािहती ) िव ेषण करताना त े सांि यक य प तीन े िनयंि त
करणे आव यक आह े. या चला ं या भावान ंतर िनय ं ण ठ ेव यासाठी , संशोधकाला
कधीकधी या ंची ओळख क न या ंना मोजाव े लागत े आिण अ यास क ेला जात असल े या
अवल ंिबत चलाच े मोजमाप कराव े लागत े व सा ंि यक य ्या म य थ चलाचा भाव कमी
िकंवा कमीत कमी करावा लागतो . ायोिगक अिभक पात चला ं या एक ूण कृतीतून
म य थी चला ंचा प रणाम स ं याशा ात ून वजा क शकतात . ासाठी को-वे रअ स
पृथ करण त ं ाचा वापर क शकतो . येथे, एक िक ंवा जा त म य थी चलांचे आ यी
चलांसहीत मापन क ेले जाते.
तुमची गती तपासा :
१. एक ायोजक हणून आपण बा व म य थ चला ंचा प रणाम कसा िनय ंि त कराल ?
munotes.in
Page 47
चले आिण प रक पना
47 ३. ५ प रक पन ेची संक पना
प रक पना स ंशोधनात मह वाच े साधन हण ून गणल े जाते. संशोधन सम या िनवडीसोबत
यो य प रक पन ेची मा ंडणी करता य ेते. प रक पना ह े सम य ेचे ता प ुरते उ र असत े,
संशोधन आराखड ्यातील िन र ण प रि थतीच े प ीकरणा ार े प रक पना वीकारली
िकंवा या य ठरली जात े. त याच े अचूक भेदन करण े प रक पन ेिशवाय श य होत नाही .
प रक पन ेमुळे शोध अ यासाची िदशा ठरिवता य ेते.
३.५.१ अथ :
प रक पना याश दाचा उगम ीक श द Hypotithenai या श दापास ून झाला आह े याचा
अथ To put under खाली ठ ेवणे िकंवा समजा (to suppose ) असा होतो . शा ीय
प रक प ना हण ून प रक पना प ुढे केली जात े. शा ीय प तीत प रक पन ेचे प र ण
करणे गरजेचे ठरते... प रक पना ही दोन श दा ंपासून बनल ेली आह े. ‘hypo’ (less than )
thesis यांचा अथ या प े ा कमी असा होतो.
लंडबग या मत े “प रक पना ह े एक ता प ुरते सामा यीकरण आह े िक या ंची स यत ेची
प र ा घेणे अजून बाक आह े. संशोधना या ार ंिभक अव थ ेत गृिहतकृ य एक अन ुमान
क पनाप ूण िवचार जो ि यांचा आधार बन ू शकतो .
गुड आिण ह ॅट या मत े “प रक पना हणज े अस े िवधान िक याची स मानता
ठरिव यासाठी प र ण क ेले जात े. घटनेिवषयी चे ता प ुरते िवधान िक ज े कृती या
आधारावर नवीन स याचा शोध होत े.”
ान आिण उपप ी पास ून तयार झाल ेले ता प ुरते गृहीतक हणज े प रक पना होय , िक
याचा वापर इतर त याचा आिण उपप ीचा शोध घ े यासाठी माग दश क हण ून होतो .
काही घटना ंचे संबंिधत स ंबंधाचे, प रि थतीच े, त याच े अि त वात असल ेले अनुमान
हणज े प रक पना िक याची भ ूिमका नवीन स याचा शोध घ े यासाठी माग दश क हण ून
आिण िदल े या स ंशोधन े ात असल े या आिण आिधच अि त वात असल े या त याच े
प ीकरण कर यासाठी होतो .
प रक पना स ंशोधकान े योगा या यो य फिलताच े संबंधािवषयीच े केले या अन ुमानाच े
परावत न करत े. ायोिगक त वा या आधारावर नवीन स याचा शोध घ े यासाठी िदल े या
संशोधन े ातील मािहत असल े या स या या प ीकरणासाठी , एखा ा घटन े या
संबंिधत, प रि थतीशी िक ंवा अि त वात असल े या त याच े ता प ुरते सामा यीकरण िक ंवा
ता पुरते िवधान , िकंवा अन ुमान प रक पना असत े.
प रक पन े या समथ नासाठी ितच े प र ण आिण व ैधता िवशद क ेली जात े. या संबंधातून
लंडबग ने असे िन र ण क ेले आह े क , संशोधनात प रक पना या भािकत िवधाना या
व पात असतात आिण याचे शा ीय प तीन े प र ण क ेले जाते. काही आ यी चला ंचा
वा यी चला ंशी असल ेला स ंबंध काढला जातो . उदा : या िव ा या ना सम ुपदेशन क ेले
नाही या ं यापे ा या िव ा या ना सम ुपदेशन क ेले यां या सज नशीलत ेत वाढ झाल ेली munotes.in
Page 48
िश णातील संशोधन प ती
48 िदसून येते िकंवा मा यिमक शाल ेय िव ा या चे सामािजक समायोजन शोिधका ग ुणांक
आिण श ै िणक व ृ ी (नैसिग क कल ) गुणांक यात धना मक सहस ंबंध आह े.
प रक पना ंचे व त ुिन पण े पडताळणी आिण प र ण क ेले जात े. हणज ेच आपण असा
िन कष काढतो िक आप याला काय तपासावयाच े आिण कशाच े प र ण क न याच े
वैधता काढण े याचे िवशदीकरण प रक पना करत े.
३.५.२ प रक पन ेचे मह व :
उि ा ं या काही फिलताच े भािकत कर यासाठी शोध अ यासाम य े प रक पन ेचे मह व
अिधक ृत असत े. ायोिगक स ंशोधनात , संशोधकाची अिभ ची फिलता ंची भािकत े तयार
कर यात असत े िकंवा काय फिलत अप ेि त आह े हे दश िवणे आिण हण ूनच यात
प रक पन ेची भ ूिमका अितशय मह वाची ठरत े. तर द ुस या बाज ूस ऐितहािसक आिण
वण ना मक स ंशोधनात स ंशोधक रा ाचा , शहराचा इितहास , य च े जीवन , घडले या
घटना , काही प रि थतीत घडल े या घटना ंचा दजा , आिण यासाठी फिलताच े भािकत
तयार कर याची आव यकता असत ेच अस े नाही . या कार या त या ं या िन कष
अ यासात प रक पन ेची आव यकता नसत े. िहलव े (१९६४ ) चे मत अस े आहे अ यासाच े
उि जर त याच े फिलत े आहे तर अशाव ेळी प रक पना ंची गरज भासत नाही . बह तेक
ऐितहािसक िक ंवा वण ना मक अ यासात क ेवळ त य िन कषा चा समाव ेश नसतो . परंतु
त यांचे अथ िनव चन क न सामा यीकरण क ेले जात े. जर स ंशोधकाचा जोर एखा ा
शै िणक स ं थेचा इितहास िक ंवा कोणाच े सरकार य ेणार आह े यावरील मत असा अ यास
असेल तर यान े जी मािहती गोळा क ेलेली आह े या चा उपयोग क ेवळ
सामा यीकरणासाठीच होतो . श य अस यास सव मह वप ूण (मोठ्या) अ यासाच े त य
िन र ण प रि थती िक ंवा वत नाचे प ीकरणासाठी स ंशोधन ि य ेत प रक पन ेची
माग दश क हण ून िशफारस करावी . प रक पन े या मह वाच े सांराशीकरण खालील माण े -
१) े ातील ाना या िव तारासाठी प रक पना अिधक स ुकर ठरत े. घटनेचे िकंवा
त यां या ता प ुर ते प ीकरण प रक पना प ुरिवते आिण ितच े प र ण व व ैधता
थािपत झालेली असत े. प रि थती या काही बाज ूंचे िक या सम य ेतील मह वप ूण
मु ांशी सुसंगत अस तात अशा ंची संशोधकास िवचार कर यास भाग पाडत े.
२) प रक पना स ंशोधकास मह वप ूण िवधान प ुरिवते िकं यात तािक कते या मान ुसार
घटक स ंबंधाचे िव तारीकरण िक ंवा प रि थतीच े िकंवा घटन ेचे प ीकरण िवशद क ेले
जाते. प रक पना स ंशोधकास मािहती असल े या त याच े तािक कतेशी अन ुमानाच े
मािहती नसल े या प रि थतीशी स ंबंध जुळिव यास मदत करत े. प रक पना िवचार
ि य ेला माग दश न आिण ि य ेचा शोध घ े यास स ंशोधकास मदत करत े. कामा या
गडद छाय ेत काशाचा माग हणज े प रक पना .
३) संशोधनाची िदशा ठरिव याच े काय प रक पना कर ते. प रक पना काय यो य आह े
आिण काय यो य नाही याची या या करत े. संशोधकास काय करावयाची गरज आह े
आिण या या अ यासात ून यान े ते शोध ून काढाव े अस े प रक पना सा ंगते.
प रक पना अयो य स ंशोधन आढावा आिण उपयोग नसल ेली मािहती या स ंकलनास munotes.in
Page 49
चले आिण प रक पना
49 ितबंध घालत े. प रक पना नमुना िनवडीचा आधार आिण स ंशोधन ि य ेचा
अ यासात वापर प ुरिवते. मािहतीच े िव ेषण कर यासाठी स ं याशा ीय त ं ाची गरज
असत े आिण चला ंमधील स ंबंधाचे प र ण करायच े असत े हे सव प रक पन े ारे होते.
संशोधकास अ यासा या या ीतील मया दा सा ंग यासाठी प रक पना मदत करत े.
अ यासातील िन कषा या अहवालाचा आधार प रक पना प ुरिवते. िन कष कसे काढाव ेत
याची चौकट प रक पना सा ंगेते. संशोधक य ेक प रक पन ेचे प र ण वत ं पणे करत े
आिण य ेकाचे िन कष यो य व पा ंत िवशद करतो . वाचका ंसाठी स ंशोधक अथ पूण आिण
अिभ ची य ु संशोधन अहवाल तयार करत े. प रक पना िन कषा चे अथ पूण मागा ने कसे
िलहाव े याचा आराखडा प ुरिवते.
संशोधनात प रक पन ेची जागा अितशय मह वप ूण आहे.
३.६ प रक पना ंचे ोत
एका चा ंग या प रक पन े या िनिम तीसाठी अन ुभव आिण सज नशीलत ेची गरज असत े. जरी
प रक पना ा मािहती गोळा कर यासाठी आव यक असतात तरी एक चा ंगली प रक पना
ही फ अन ुभवात ूनच य ेऊ शकत े. मािहती स ंकलना या काही भागात ून, संबंधीत
सािह या या समी णात ून िकंवा ायोिगक त वावर क ेले या अ यासात ून प रक प नेची
सू मता आिण ितचा िवकास होत असतो . एखा ा चा ंग या स ंशोधकाकड े संबंिधत
प रक पना ं या िनिम तीसाठी आव यक असल ेला स ज म दूच नस ून तो दोषय ु
प रक पना ंचा या कर याची मता असल ेला सज नशील म दू असतो .
प रक पना ंचे ोत काय आह ेत?
प रक पना ा य पण े सम य े या िवधानाव न उगम पावतात िक ंवा स ंशोधन
सािह या या आधारावरही अस ू शकतात तर काही व ेळा एथ ॅनो ॉफ (नैसिग क/
पिवव ेचनवादी ) संशोधनात या मािहती स ंकलनात ून आिण िव ेषणापास ून िनमा ण होऊ
शकतात . प रक पना ंचे िविवध ोत खालील माण े आहेत.
सार या स ंशोधन आढा या या े ातून िकंवा सार या सम य ेवरील अ यासात ून
मािहती आिण उपल ध र ेकॉड या प र णात ून, संबंिधत सम य ेतील बारकाव े आिण
इतर प ुरावे.
सम य ेवर सहकाया सोबत आिण त ा ंसोबत क ेले या चच तून
सम य े या ायोिगक बाज ू या मम ीतून, सम य ेशी स ंबंिधत अिभ ची असल े या
समुहातून िकवा व ैय क म ुलाखतीत ून.
अंत: ेरणा ह े संशोधन प रक पन ेचे रा त ोत समजल े जात े. ते हा ती अ ंत: ेरणा
एखा ा िस स ंशोधकाची िक ंवा िस ा ंतकाराची असत े. munotes.in
Page 50
िश णातील संशोधन प ती
50 तक बु ी सामा य अन ुमानात ून निवन प रक पना ं या िनिम तीतून, वेग या स ंशोधन
े ापास ून, तािक कता आिण ायोिगक त वावरील िन कषा या स ंगमातून त प रषदत ून
आिण स ंबंिधत अ यासातील सािह यात ून आिण उपल ध मािहती या प र णात ून संबंिधत
िवषयावर प ूव या िवचार ि य े या फिलतापास ून प रक पन ेचा उगम पावतात .
तुमची गती तपासा :
१) प रक पन ेची या या सा ंगा.
२) संशोधनातील प रक पन ेचे िवषदीकरणासोबत
३) प रक पन ेची ोत काय आह ेत ?
३. ७ प रक पन ेचे कार
३.७.१ संशोधन प रक पना :
जे हा एखाद े भािकत िक ंवा प रक पनाय ु संबंध शा ीय प तीन तपासल े जातात त े हा
यास स ंशोधन प रक पना अस े संबोधतात . संशोधन प रक पना ही अशी प ूव भािकत
िवधान े आहेत. जी वा यी चला ंना आ यी चला ंशी जोडतात . संशोधन प रक पन ेम ये
कमीत कमी एक वा यी व एक आ यी चल असत ेच. यो य म ू यमापन हो यासाठी
संशोधन प रक पना या तपासायो य अशा िवधाना ं या व पात असा यात . अगोदर
सांिगत या माण े चंलांमधील स ंबंध हा प , थोड यात आिण समज ेल अशा भाष ेत
सूचिवण े आव यक असत े. संशोधन प रक पना ंचे वग करण िदशादश क/ िदशांिकत
प रक पना आिण आदशा मक/ आिदशा ंिकत प रक पना अस े केले जाते.
३.७.२ िदशादश क प रक पना :
अपेि त व ेगळेपणा (फरक) िकवा अप ेि त स ंबंधा या िदश ेने रोख असल े या प रक पना ंना
िदशादश क/ िदशांिकत प रक पना अस े हणतात . य या उ च िह ंदू जाती आिण या ंचा
सामािजक आिथ क दजा यात धना मक सहस ंबंध आह े. ही एक िदशा ंिकत प रक पना आहे.
या प रक पन े माण े उ च िह ंदू जाती या सामा यपण े उ च सामािजक आिथ क तरात
समािव होतात हणूनच या ंत संबंधाची िदशा दश िवली आह े. याच माण े प रक पना :
उ च ब ु यांक असल े या िकशोरवयीन म ुलांम ये कमी ब ु यांक असल े या िकशोरवयीन
मुलांपे ा जा त िचंता असत े. ही िदशा मक स ंशोधन प रक पना आह े कारण ही दोन
गटातील फरकाची िदशा दश िवते.
३.७.३ आिदशा ंिकत/ अिदशा मक प रक पना :
अपेि त फरक िक ंवा संबंध िनि तपण े न दश िवणा या स ंशोधन प रक पना ंना अिदशा मक
प रक पना अस े हणतात . उदा. “उ च ब ु यांक आिण कमी बु यांक असल े या
िकशोरवयीन म ुलांमधील िच ंता/ काळजी अ व थ े या पातळीत फरक आह े” ही
अिदशा मक स ंशोधन प रक पना आह े. जरी ही प रक पना फरक आह े असे दश िवत munotes.in
Page 51
चले आिण प रक पना
51 असली तरी फरक िनद शक प क रत नाही . संशोधन प रक पना ा स ं या मक
व पात श ू य व पात , व पात िक ंवा िवधान व पात / घोषणा मक व पात
असतात .
३. ७.४ सं याशा ीय प रक पना : (सांि यक य ) :
जे हा मािहती स ंशोधन प रक पन ेला सहा य करत े िकंवा नाकारत े हे तपास याची व ेळ येते
ते हा स ंशोधन प रक पन ेला सा ंि यक य प रक पन ेत भाषा ंत रत कर याची गरज िनमा ण
होते, सांि यक य प रक पन ेत स ंि यक य स ं ा िदल े या असतात . तांि क ्या,
अनुमाना मक सा ंि यक य स ंदभा तील अ यासाअ ंतग त जनस ं येचे मापन कर यासाठी एक
िकंवा एकाप े ा अिधक प रणामा मक िवधान े असतात . सांि यक य प रक पना ंनम य े
सं या म क सं ा िदल े या असतात . उदा. ‘अ’ प ती ार े ितस या इय ेतील िव ा या ना
िशकिवल े असता याची वाचन स ंपादनाच े म यमान ‘ब’ प ती ार े िशकिवल े या वाचन
संपादना या म यमाना बरोबरच (इतकेच) आहे. सहभागी नम ु या या जनस ं येचे मू यांवर
िन कष काढ या साठी आपण अन ुमाना मक स ं याशा ाचा वापर करतो . जे हा आपणास
अनुमाना मक स ं याशा ाचा वापर करावयाचा असतो त े हा आपणा ंस स ंशोधन
प रक पन ेचे ंपातर प र ण व पात कराव े लागत े यासच श ू य प रक पना अस े
हणतात . पया यी िकंवा िवधाना मक / घोषणा मक प रक पना ज े हा श ू य प रक पना खर ्
नसतात त े हा प रि थती स ूचकता दश िवतात .
३.७.५ िवधाना मक / घोषणा मक प रक पना :
अ यासा या फिलता ंवर स ंशोधक / सकारा मक िवधान े तयार करतो त े हा या
प रक पना ंना घोषणा ंचे व प ा होत े. उदा. बिहमु खी य च े शै िणक स ंपादन ह े
अंत:मु ख य या श ै िणक स ंपादनाप े ा उ च असत े. ही घोषणा मक प रक पना आह े.
अशा कार या प रक पन े िवधाना ं या व पात स ंशोधक भािकत े क रत असतो आिण ही
भािकत े यान े मांडले या स ै ांितक स ू ावर आधारावर असत े. याने मांडले या
िस ांतातील वत णूक बाबतच े प ीकरण खर े ठरले तर काय घड ेल.
३.७.६ शू य प रक पना :
यात स ंशोधक कोण याही कार या स ंबंध अि त वात नसतो अशा कारची िवधान े तयार
करतो . उदा. उ च मा यिमक शाळ ेतील धावपट ू असल ेले िव ाथ आिण धावपट ू नसल ेले
िव ाथ या ं याती ल श ै िणक स ंपादनात कोणताही ल णीय फरक नाही ह े शू य
प रक पन ेचे उदा. आहे. शू य प रक पन ेचे प र ण स ंि यक य पातळीवर होत े हण ून
यांना सा ंि यक य प रक पना अस े संबोधल े जात े. जे हा िवधाना मक / घोषणा मक
प रक पना ंचे पांतर श ू य प रक पन ेत क न याच े प र ण स ंि यक य पातळीवर क ेले
जाते ते हा यास परी ण म प रक पना अस ेही हणतात .
३.७.७ पी प रक पना :
प प रक पन ेत, काय फिलत अप ेि त आह े. याऐवजी फिलत े काय आह ेत यावर
िवचारल े जातात . समजा स ंशोधकाची अिभ ची अन ुदेशन काय माचा स ंबंध मुलां या munotes.in
Page 52
िश णातील संशोधन प ती
52 काळजी / िचंता तपास याशी आह े का? या स ंबंधात मािहती िमळवावयाची अस यास
िवधाना मक प रक पना प ुढील माण े “अनुदेशन काय मा सािह या ार े मुलांना अ यापन
के यास या ंची िच ंता कमी होत े.”
शू य प रक पना : अनुदेशन काय म सािह या ार े मुलांना अ यापन क े यास या ं या
िचंतेवर कोणताही प रणाम होत नाही .
पी प रक पना : अनुदेशन काय मा ार े मुलांना अ यापन क े यास या ंची िच ंता
कमी होईल ?
३. ८ प रक पन ेची मा ंडणी
प रक पना अन ुमान/ तक िकंवा ता प ुरते सामा यीकरण असत े. परंतु अपघातान े ही
अनुमाने घडून येत नाही . त य मािहती या स ंकलनात ून यश वी प रक पन ेची मा ंडणी
करता य ेत नाही . कामाच े क पना मक अन ुमान आिण ग ृहीत अन ुमानाच े फिलत हणज े
प रक पना . प रक पना अ ंशत: संक पना मक आिण अ ंशत: मािहत त य व
प ीकरणावर आधा रत असतात . प रक पना मा ंडणीचा असा काही िनयम नाही आिण
ायोिगक तका वर प रक पना मा ंडणीची व ैधताही करता य ेत नाही . हणूनच काही
आव यक प रि थती या आधार े प रक पन ेची मा ंडणी करावी . यातील काही
खालील माण े :
ाना या पा भूमीची सम ृ ता:
वत नाचे िन र ण क न , वाहा ंची न दणी िक ंवा यो य स ंबंध यांचे िन र णान ंतर स ंशोधक
प रक पना ंचे उ मन करतो . उदा. वग िश क दररोज िव ा या या वत नाचे िन र ण करतो .
िश क वत : या अन ुभवात ून आिण वग वातावरणातील वत ना या ानात ून, िश क
िव ा या या वत नाचा स ंबंध वत :शी, वत: या अ यापन प तीशी , शाळेतील वातावरण
बदलाशी आिण बर ेच काही घटका ंशी शोध याचा य न करतो . या िन रि त स ंबंधातून
िश क प रक पना उ िमत कर याचा य न करतो . यात ून अशा कार या स ंबंधाचे
प ीकरण करता य ेईल.
हाती घ ेतले या सम य ेवरील अहवाल , इतर स ंशोधका ंनी काय िन कष काढल े आहेत आिण
चलांमधील स ंबंधाचे आकलनासाठी ाना या पा भूमीची आव यकता आह े. नवीन ान ,
नवीन शोध , निवन िनिम ती क पना या न ेहमीच, सतत असल े या ाना ार े मांड या
जातात .
शै िणक पा भूमी आिण उ म अन ुभव असल े या य कड ून प रक पना अच ून मांड या
जातात . परंतु यांना ानाची पा भूमी नाही या ं याकड ून अच ूक क पना मा ंड या जाऊच
शकत नाही .
munotes.in
Page 53
चले आिण प रक पना
53 अ पैलू बु ीम ा :
िस ांतापास ून अन ुमािनक कारण ंमीमांसे ारे प रक पना िनमा ण होतात . अशा
प रक पना ंना अन ुमाना मक प र क पना हणतात . संशोधक या ं या वत : या आवडी या
े ातून कोण याही एका िस ा ंताचा/ उपप ीची िनवड क न अ यास करतो . िविश
उपप ी या / िस ांता या िनवडीन ंतर, संशोधक गिणतीय िक ंवा तािक कते ारे या
िस ांतापास ून प रक पन े या अन ुमानाची ि य ेला स ु वात करतो . हे ते हाच श य होत े
जे हा स ंशोधकाची ब ु ीम ा अ प ैलू असेल आिण तो वत :चे अनुभव प ुनर िचत क न
याचा उपयोग करतो . मजबूत ीकोन , साहस आिण चपळ बु ीम ेचे फिलत सज नशील
क पना आह े. प रक पन े या मा ंडणीत स ंशोधक काही मागा वर काम कर तो. संशोधक
मेहनत घ ेऊन काही सवयी आिण ीकोन िवकिसत करतो . संशोधक वत :ला
सम य ेवरील आव यक मािहतीसाठी प ूण पणे गुंतिवतो आिण यान ंतर उदारपण े िवचार
क न अ यास हाती घ े या या ि य ेला सु वात करतो .
इतर अ यास आिण सा य :
इतर अ यासाचा उपयोग स ंशोधकास प र क पन े या मा ंडणीसाठी आिण सम या
सोडवण ूक चा शोध घ े यासाठी होतो . उदा. X या घटकाच े जु या आिण निवन प रि थती
सा य आह े. जर स ंशोधकास प ूव अनुभवापास ून जु या प रि थतीतही इतर Y आिण Z
घटका ंशी स ंबंिधत आह े य ांची मािहती तस ेच निवन प रि थती ही Y आिण Z घटका ंशी
संबंिधत आह े. संशोधक अ यासा या सा याचा उपयोग सम य े या सोडवण ूक चा शोध
घे या या स ंदभा त काळजी घ ेतो. इतर े ातील त आिण सहकाया या सोबत क ेले या
संभाषणा आिण सम ुपदेशना िक ंवा माग दश नाची मदत मह वप ूण आिण उपय ु
प रक पन े या मा ंडणीसाठी हो ते.
३. ९ चांग या प रक पन ेची गुणवैिश ्ये
प रक पन ेत खालील ग ुणवैिश ्ये असली पािहज ेत.
१) प रक पना न ेमक आिण स ु प असावी . जर प रक पना स ु प आिण न ेमक नस ेल
तर या ं यावर आधा रत काढल ेली अन ुमाने िव साह असू शकत नाही .
२) प रक पना परी ण म असावी . प रक पना परी ण म अस यासाठी स ंशोधकान े पूव
अ यास क ेलेला असावा .
३) प रक पना चला ंमधील स ंबंध िवशद / प करणारी असावी .
४) प रक पन ेची या ी मया िदत असावी आिण िविश असावी . मया िदत व पा या
प रक पना या प र ममय असतात . हे संशोधकान े ल ात याव े आिण अशाच
कार या प रक पना ंचा िवकास करावा . munotes.in
Page 54
िश णातील संशोधन प ती
54 ५) प रक पना श यतो सा या आिण सो या स ं ेत मांडा यात ज ेणेक न या सहजग या
आ मयात िक ंवा समज यास सो या होतील . एक गो ल ात ठ ेवावी ती हणज े
प रक पन ेची सहजत ेचे ित या मह वाशी काही द ेणे घेणे नसत े.
६) प रक प ना मािहत त या ंशी स ुसंगत असावी . हणज े थािपत त या ं या रचन ेशी ती
सुसंगत असावी .
७) प रक पना यो य व ेळेत (रा त) परी ण म , आिण स ंशोधका या क ेत असावी .
संशोधकान े अशी सम या िनवड ू नये िक यातील प रक पना या िविश व रा त व ेळेत
परी ण म नसतील .
८) यांचे प ीकरण िदल े जाण े गरज ेचे आह े अशा त या ंचे प ीकरण प रक पन ेत
असाव े. प रक पना ंचा वापर क न आिण याचबरोबर मािहत असल े या आिण
वीकृत झाल े या सामा यीकरणाचा वापर क न म ुळ सम या प रि थतीच े अनुमान
काढू शकतो . प ीकरणासाठी काय दावा आह े याचे प ीकरण प रक पन ेने ावे.
प रक पन ेला ायोिगक तािक कतेचा संदभ असावा .
तुमची गती तपासा :
१) प रक पन ेचे िविवध कार काय आह ेत ?
२) प रक पन े या ग ुणवैिश ्यांची यादी करा .
३.१० प रक पना परी ण आिण िस ा ंत उपप ी
जे हा स ंशोधनाचा ह ेतू संशोधन प रक पन ेची तपासणी / परी ण करण े असतो . ते हा यास
संशोधन प रक पना परी ण अस े संबोधतात . हा ायोिगक िक ंवा अ ायोिगक
अिभक पाचा भाग आह े. संशोधनात वा यी चल े हाताळली जातात . यास ायोिगक
संशोधन प रक पना परी ण अस े संबोधतात आिण स ंशोधनात याव ेळी आ यी चल े
हाताळली जात नाही यास अ ायोिगक स ंशोधन प रक पना परी ण अस े हणतात .
प रक पना परी णात वापर या जाणाया यो य पा रभािषक स ं ा पाह या .
शू य प रक पना आिण पया यी प रक पना :
संि यक य िव ेषणा स ंदभा त आपण न ेहमी श ू य प रक पना आिण पया यी
प रक प नेिवषयी बोलत असतो . जर आपण अ ) प तीची त ुलना ब ) प तीबरोबर
उ कृ ते या स ंदभा त करावयाची अस यास आपण दो ही प ती सार याच माणात
चांग या आह ेत अस े गृहीत धरतो . गृहीतका या या स ं ेस आपण श ू य प रक पना हणतो .
या या िव आपण असा िवचार क े यास अ प ती उ क ृ आह े आिण ब प ती किन
आहे. याचव ेळेस आपण पया यी प रक पन ेचा िवचार करतो . शू य प रक पना सामा यपण े
Ho या िच हान े आिण पया यी प रक पना Ha या िच हान े दश िवतो. नमुना घे यापूव च
शू य प रक पना आिण पया यी प रक पना िनवड या जातात . सामा यपण े प रक पना
परी णात आपण श ू य प रक पन े या आधारावर प ुढे जातो . पया यी प रक पना ल ात munotes.in
Page 55
चले आिण प रक पना
55 ठेवून हण ून काय झाल े? गृहीतकावर श ू य प रक पना स य आह े असे उ र अस यास
यािठकाणी िविवध आव यक नम ुना िनकालावर श यत ेचे मापन करता य ेते परंतु हे पया यी
प रक पन ेसोबत करता य ेणे श य नाही . हणूनच श ू य प रक पन ेचा वापर सतत क ेला
जातो.
अ) साथ कता तर :
प रक पना परी णा या स ंदभा तही एक मह वप ूण संक पना आह े. कारणा ार े यो य
काळजी घ ेऊन याच े काही ट क ेवारी ५ ट के िनवडली जात े. समजा आपण ५% ट के
साथ कता तर घ ेतला याचाच अथ Ho चा याग क ेला जातो . जे हा नम ु याचा िनकाल
(िन र त घटना ) हा ०.०५ श यत े या कमी असतो . जर प रक पना स य अस ेल दुस या
श दात सा ंगावयाच े झा यास ५% ट के साथ कता थर हणज े जे हा Ho स य अस यास
संशोधक श ू य प रक पना या गाची ५% ट के जबाबदारी उचलतो . Ho यागाची
श यत ेचे अिधकािधक म ू य साथ कता तर असत े जे हा प रक पना ही स य असत े आिण
प रक पना प र णाप ूव ती मा ंडलेली असत े.
ब) शू य प रक पन े या यागाच े िनकष व ेगवेगळे आहेत. काही व ेळेस, शू य प रक पन ेचा
याग क ेला जातो त े हा फिलता ंची सं या जा त माणात असत े. यावेळी १०० वेळेपैक
१ वेळांची श यत ेची स ंधी असत े. आपण स ंधी या श यता ग ृहीत धरतो आिण आपण
शू य प रक पना ंची संधी उपप ीचा याग करतो . जे हा न िदत फिलता ंची सं या १००
पैक ५ वेळा योगायोगान े ये याची श य ता असत े ते हा आपण श ू य प रक पन ेचा याग
क शकतो . सांि यक य ्या आपण श ू य प रक पन ेचा याग ०.०१ आिण ०.०५ या
साथ कता तरावर करतो . जर स ंशोधकात प रक पन ेचा याग कर याची मता असत े.
यावेळी तो य पण े िवधाना मक धोरणा मक प रक पन ेवर आधा र त नसतो .
क) िनण य िनयम िक ंवा प रक पन ेची तपासणी :
िदले या प रक पना (Ho) आिण पया यी प रक पनासाठी (Ha) आपण िनयम तयार करतो
यास िनण य िनयम अस े हणतात . आपण श ू् य प रक पन ेचा (Ho) वीकार ( हणज ेच Ha
चा याग ) िकंवा Ho चा याग ( हणज े Ha चा वीकार ) उदा. जर Ho तील बराचसा काही
भाग चा ंगला आह े. ( हणज ेच यात फार थोड े घटकात ुटी आह े) Ha या िवरोधात Ha त
बराच भाग चा ंगला नाही . ( हणज ेच याच घटका ंत फार मोठ ्या ुटी आह ेत.) यासाठी
आपणा ंस िकती घटकाची तपासणी / परी ण करावयाच े आहे य ांवर िनण य यावा लाग ेल
आिण प रक पना वीक ृतीचा आिण यागाचा िनकष ठरवावा लाग ेल. आपण १० वेळेस
घटका ंची तपासणी / परी ण क ेले आिण आपला िनण य योजना सा ंिगतली िक फ १०
घटका ंपैक केवळ १ घटकात ुटी आह े. यावेळी आपण Ho चा वीकार करतो िक ंवा
आपण Ho चा याग करतो (िकंवा Ha चा वीकार ) या आधारालाच आपण िनण य िनयम
असे हणतो .
ि पु छ आिण एकप ु छ चाचणी :
प रक पना परी णास ंदभा त या दो ही स ं ा अितशय मह वा या आह ेत आिण या अगदी
प पण े समज या पािहज ेत. जर नम ु याचे म यमान जनस ं या या म यमाना या ग ृहीत munotes.in
Page 56
िश णातील संशोधन प ती
56 मू यापे ा कमी िक ंवा अिधक /जा त असत े ते हा अस े हणता य ेते िक ि प ु छ चाचणी
शू य प रक पन ेचा याग करत आह े. जे हा श ू य प रक पन ेचे काही िवश ेष मू य आिण
पया यी प रक पन ेचे मू य श ू य प रक पन े या िवशेष मू याशी समान नस ेल याव ेळी अशा
कार या चाच या यो य असतात . ि वपु छ चाचणीत अ यासाची दोन याग े े असतात ,
एक य ेक पृ छेवरील व त े खालील माण े प होईल .
जर साथ कता तर ५% ट के आह े आिण ि प ु छ चाचणीच े उपयोजन अस ेल, याग
े ाची श यता ०.०५ आिण वीक ृती े ाची श यता ०.९५ इतक असत े.
परंतु जे हा क ेवळ एक प ु छ चाचणीचा वापर गृहीत आिण यो य अस ेल जे हा आपणा ंस
तपासणी (परी ण ) करावयाच े अस यास अस े हणता य ेईल. जनसं येचे म यमान ग ृहीत
मू यापे ा एकतर कमी िक ंवा अिधक असत े. यावेळेस एक प ु छ चाचणीचा वापर करता
येऊ शकतो . आपण न ेहमी ल ात ठ ेवावे. Ho ची वीक ृती ही नम ु या या मािहतीवर
आधा रत असत े. यासाठी Ho या स यत े या पुरा याची आव यकता नसत े. आपण
केवळ एवढाच अथ ल ात यावा िक प रक पना यागासाठी कोणत ेही संि यक य घटना
नाही.
३.११ प रक पना परी णातील ुटी
ुटी कार I आिण ुटी कार II :
प रक पना प र णासाठी या स ंदभा त आपण दोन कार या ुटीचा अ यास करतो .
आपण Ho चा याग क शकतो . जे हा Ho ही स य अस ेल आिण Ho चा ि वकार क
शकतो ज े हा Ho ही स य नस ेल. यातील अगोदर या कारास ुटी कार I आिण
नंतर या काराला ुटी कार II असे हणतात . दुस या श दांत ुटी कार I हणज े जी
प रक पना ि वकारली जाऊ शकत े ती नाकारण े होय. आिण ुटी कार II हणज े जी
प रक पना नाकारली जाऊ शकत े ती वीकारण े होय, ुटी कार I हा अ फा () या
िच हान े दश िवला जातो . यांसच अ फा ुटी अस े हणतात . तसेच यास तपासाचा
साथ कता तर अस ेही हणतात , आिण ुिट कार II हा बीटा ()या िच हान े दश िवला
जातो. यास - ूटी अस ेही हणतात . सारणी प ती व पात ह े कार खालील कार े
सादर क ेले जातात :
सारणी ३.१
िनण य
Ho वीकृती Ho याग
Ho (स य) अचूक िनण य ुटी कार I (अ फा ुटी
Ho (अस य ) ुटी कार II (िबटा ुटी) अचूक िनण य
munotes.in
Page 57
चले आिण प रक पना
57 ुटी कार I ची श यता ही आधीच िनि त असत े. आिण प रक पना प र णासाठीची
साथ कता तर समजल ेला असतो . जर ुटी कार I हा ५% ट के वर ठरिवला याचाच
अथ १०० पैक ५ वेळा Ho यागाची स ंधी असत े ते हा Ho ही स य अस ेल. ुटी कार I
हा कमी पातळीवरील तराव र ठरिवला असता यावर आपण िन यं ण ठ ेवू शकतो . उदा.
जर आपण १% ट के ुटी िनि त क ेली तर आपण अस े हण ू शकू ुटी कार I ची
श यता अिधकािधक ०.०१ इतक अस ेल.
आ ही टाइप I ुटी फ खाल या तरावर द ु त क न िनय ंि त क शकतो .
उदाहरणाथ ,
जर आ ही त े 1 ट के िनि त क ेले, तर आ ही हण ू क कमाल स ंभा यता टाइप I ुटी
फ 0.01 असेल. परंतु िनि त नम ुना आकारासह , n, जे हा आपण कार I ुटी कमी
कर याचा य न करतो , ते हा कार II ुटी हो याची श यता वाढत े. दो ही कार या
ुटीम य े वापर ब ंदी आह े . ुटी एकाच व ेळी कमी करता य ेत नाही . दोन कारा ंम ये ुट चा
अथ असा आह े क एक कारची ुटी कर याची स ंभा यता आ ही बनव याची स ंभा यता
वाढव यास इ छ ुक अस यासच कमी क ेले जाऊ शकत े इतर कारची ुटी. यवसाियक
प रि थतीत या ब ंदीला सामोर े जा यासाठी , िनण य-िनमा ते परी ण क न कार I ुटीची
यो य पातळी ठरवतात दो ही कार या ुट शी स ंल न खच िकंवा दंड. टाइप I ुटी
अस यास रसायना ं या ब ॅचचे पु हा काम कर यासाठी व ेळ आिण ास या ंचा समाव ेश होतो
असे वीकारल े गेले पािहज े, तर कार II ुटी हणज े संधी घेणे. या रासायिनक स ंयुगा या
वापरक या या स ंपूण गटाला िवषबाधा होईल , मग अशा प रि थतीत टाईप II ुटीपे ा
टाइप I ुटीला ाधा य िदल े पािहज े.
प रणामी , एखा ा या चाचणीम य े टाइप I ुटीसाठी ख ूप उ च तर स ेट करण े आव य क
आहेिदले या ग ृहीतकाच े तं . हणून, गृहीतका या चाचणीम य े, एक कार इ आिण कार
II ुटी म य े पुरेसा समतोल राख यासाठी सव श य य न करण े आव यक आह े.
तुमची गती तपासा :
१. साथ कता तर ही स ं ा प करा ?
२. प रक पना प र णातील ुटी कार काय आह ेत?
३.१२ सारांश
संशोधकान े मािहती स ंकलना या आधीच प रक पना िनि त करण े गरज ेचे आह े.
उि प ूत साठी आिण िनप :पातीपण े अ यास हावा यासाठी फार गरज ेचे आहे. संशोधन
काय चालिव यासाठी त ु या वाचनात आतापय त आल े या प ुरा याची मदत घ ेणे गरज ेचे
असत े. या ाला उ रा ंची मागणी असत े तो ओळख याची गरज आह े. क पन े या
पुढाकारा ार े िकंवा सम या अवनोध े ा ार े सम या िनमा ण होत े. प रक पन े या
मह वप ूण गुण असतात याच े िवशदीकरण आपण िवधाना या व पात वेगळेपणे करतो .
संशोधन का या चे संघटन कर यासाठी चा ंगली प रक पना ह े एक उपय ु सािह य आह े.
प रक पना िवश ेषत: काही चला ंतील आ ंतरि या तपासावर मया दा घालतात , या मािहती munotes.in
Page 58
िश णातील संशोधन प ती
58 संकलनासाठी , िव ेषणासाठी आिण अथ िनव चनासाठी यो य प ती स ुचिवतात आिण
ायोिगक त वा ार े िकंवा ायोिग क परी णा ार े प रक पन ेची वीक ृती िक ंवा याग
प पण े दश िवतात . प रक पना स ंक पना मक ्या स ु प असा यात . व रल
प रक पन ेत वापर यात आल े या स ंक पना या या या प पण े असा यात . केवळ
या या हण ून नाही तर श य अस यास काया मक या या असा यात . यावर
सामा यीकरण तयार क ेलेले आहे. अशा प रक पन ेस नमुना मािहती साहा य करत े. या
िनण यासाठी प रक पना प र णात क ु युप यांचा वापर होतो .
munotes.in
Page 59
59 ४अ
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
घटक स ंरचना
४अ.० उि े
४अ.१ अ) प रमाणा मक स ंशोधन – संक पना
४अ.१ ब) गुणा मक स ंशोधन – संक पना
४अ.२ वण ना मक स ंशोधनाचा अथ
४अ.३ सहसंबंधा नक स ंशोधन
४अ.४ तौलिनक काय कारण स ंशोधन
४अ.५ द तऐवज प ृथ: करण
४अ.६ कृितवादी अ व ेषण
४अ.७ य अ यास
४अ.८ पृथ:करणा मक प ती
४अ.९ सव ण स ंशोधन
४अ.० उि े
हे करण वाच यान ंतर िव ा या ना :
वण ना मक स ंशोधनाच े व प सा ंगता य ेईल.
सहसंबंधा मक स ंशोधन कस े कराव े हे प करता य ेईल.
तौलिनक काय कारण स ंशोधन कस े करावे हे प करता य ेईल.
य अ यास स ंशोधन कस े कराव े हे प करता य ेईल.
द ताऐवज स ंशोधनाची स ंक पना प करता य ेईल.
कृतीवादी स ंशोधन कस े कराव े हे प करता य ेईल.
पृथ:करणा मक स ंशोधनाची स ंक पना प करता य ेईल. munotes.in
Page 60
िश णातील संशोधन प ती
60 गुणा मक आिण प रमाणा मक स ंशोधनातील फरक प करा .
सव ण स ंशोधनाची स ंक पना प करा .
४अ. १अ) प रणामा मक स ंशोधन – संक पना
प रणामा मक स ंशोधन ही स ं या मक ड ेटा गोळा कर याची आिण िव ेषण कर याची
ि या आह े. याचा वापर यापक लोकस ं येसाठी नम ुने आिण सरासरी शोध यासाठी ,
अंदाज लाव यासाठी , काय कारण स ंबंधांची चाचणी घ े यासाठी आिण प रणाम सामा य
कर यासाठी क ेला जाऊ शकतो .
प रणामा मक स ंशोधन ह े गुणा मक स ंशोधना या िव आह े, याम य े सं या मक
नसलेला डेटा (उदा. मजकूर, ि हिडओ िक ंवा ऑिडओ ) गोळा करण े आिण याच े िव ेषण
करणे समािव आह े.
प रणामा मक स ंशोधन ह े नैसिग क आिण सामािजक िव ाना ंम ये मोठ्या माणावर वापरल े
जाते : जीवशा , रसायनशा , मानसशा , अ शा म समाजशा , िवपणन इ .
४अ. १ब) गुणा मक स ंशोधन स ंक पना
गुणा मक स ंशोधनाम य े संक पना , मते िकंवा अनुभव समज यासाठी ग ैर-सं या मक ड ेटा
(उदा. मजकूर, ि हिडओ िक ंवा ऑिडओ ) गोळा करण े आिण याच े िव ेषण करण े समािव
आहे. एखा ा सम य ेब ल सखोल अ ंत ी गोळा कर यासाठी िक ंवा संशोधनासाठी नवीन
क पना िनमा ण काना साठी याचा वापर क ेला जाऊ शकतो .
गुणा मक स ंशोधन ह े प रणामा मक स ंशोधना या िव आह े, याम य े सांि यक य
िव ेषणासाठी स ं या मक ड ेटा गोळा करण े आिण याच े िव ेषण करण े समािव आह े.
मानवशा आिण सामािजक िव ानाम य े गुणा मक स ंशोधनाचा वापर सामा यत :
मानवव ंशशा , समाजशा , िश ण, आरो य िव ान , इितहास इ यादी िवषया ंम ये केला
जातो.
४अ.२ वण ना मक स ंशोधनाच े व प
वण ना मक स ंशोधनात स ि थतीच े वण न व अथ िनव चन क ेलेले असत े. िविश व ेळी व
िविश िठकाणी घडल े या घटना ंचे परी ण करण े हा वण ना मक स ंशोधनाचा म ूळ हेतू
असतो . अि त वात असणा या घटना , रतारचना या स ंदभा त दश िवलीजाणारी मत े, चालू
असणारी ि या िक ंवा पुरा यासह असणार े नवे बदल या सव बाबी वण ना मक स ंशोधनाशी
संबंिधत असतात .
वण ना मक स ंशोधन प तीच े कार :
सदरील घटकात वण ना मक स ंशोधन प ती व खालील का र सिव तर िवशद कर यात
आले आहे. munotes.in
Page 61
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
61 १) सहसंबंधा मक स ंशोधन
२) तौलिनक काय कारण स ंशोधन
३) य अ यास
४) कृितवादी अ व ेषण
५) द ताऐवज प ृथ:करण
६) पृथ:करणा मक प त
४अ.३ सहस ंबंधा मक प त
स :ि थतीत घडणा या (घटना , ि या , रती रचना इ .) आिण अि त वा त असणा या
बाब च े वण न सहस ंबंधा मक स ंशोधनात क ेले जाते आिण यान ुसार वण ना मक प तीच े
वग करण क ेले जाते. या ि थती , ि या , रती िक ंवा रचना याच े वण न बह त :शी सव ण
आिण िन र णा मक अ यासात केले या वण नापे ा िभ न असत े.
ा संकिलत मा िहती मधील दोन िक ंवा अिधक ग ुणा मक चला ंचा काही पर पर स ंबंध आह े
का? िकंवा अस यास तो िकतपत आहे याची ज ुळवणी सहस ंबधा मक स ंशोधनात क ेली
जाते. दोन िकंवा अिधक चला ंमधील सहस ंबंध पडताळ यासाठी या प तीत काही
सांि यक य मािहतीचा आधार घेतला जातो . या सहस ंबंधाची पातळी ही सहस ंबंधागुणका
ारे दश िवली जात े. जर चला ंम ये सहस ंबंध आढळला तो ा ा ंक एका चलावर काया ि वत
होतो तर दुस या चलास ंदभा त संबंिधत िक ंवा िभ नता िदसून येते. चलांमधील स ंबंध ल ात
घेऊन चलाच े वत:चे व प पडताळता य ेते. तसेच या ं या संबंधाचे आकलनही होते. जर
हा स ंबंध सात यप ूण व मोठ ्या माणावर आढळ यास स ंशोधकास चलास ंदभा तील
पूवा नुमान काढ यास मदत करत े.
चलांचे व प , यांची मा ा , आिण चलास ंबंधातील िदशा िक ंवा या चलस ंबंधा ार े
पूवा नुमान/ भािकत कर यास मदत होत े. हा सहस ंबंधा मक स ंशोधनाचा ह ेतू असतो .
सव साधाराण र या सहस ंबंधा मक संशोधनात म ुख िक ंवा स ंि - चलांशी स ंबंिधत
असणाया अ नेकिवध चला ंचा शोध घ ेतला जातो . जी चल े मु य िक ंवा संि - चलाशी
संबंिधत नसतील अशी चल े पुढील प ृथ:करणात ून वगळली जातात . तर दुसरीकड े जी चल े
मु य िक ंवा स ंि -चलांशी स ंबंिधत आढळतात या ंचा तौलिनक काय कारण िक ंवा
ायोिगक अ यासा या प ृथ:करणात अशा रतीन े वापर क ेला जातो क या योग े दोह मधील
संबंधाचे अचूक व प िनि त कर यात य ेते.
सहसंबंधा मक अ यासात प रक पना िक ंवा स ंशोधन सम या ही अ यासा या ार ंभी
मांडली जाते सहस ंबंधा मक स ंशोधनात श ू य प रक पन ेचा वापर ब याचदा होतो .
िवचाराधीन चला ंमधील कारण आिण प रणामातील स ंबंध सहस ंबधा मक स ंशोधनात प
केले जात नाही जा ती जा त चल ग ुणांका या िविवधत ेब ल मािहती िदली जात े. उदा.
िव ा या या गिणत आिण िव ान िवषयातील श ै िणक स ंपादना या ा ा ंकाम य े munotes.in
Page 62
िश णातील संशोधन प ती
62 (गुणांका) धिन स ंबंध आह े. याम य े एक चल कारण आह े तर द ुसरे चल प रणाम आह े असे
सुचिवल े जात नाही . यापे ा िव ा या ची बु ीम ा ह े ितसर ेच चल िव ा या या गिणत
आिण िव ान िवषयातील श ै िणक स ंपादनाच े कारण अस ू शकते.
सहस ंबंधा मक स ंशोधना या पाय या :
१. सम य ेची िनवड :
सहसंबंधा मक अ यासाची आखणी ही अ ) चलांमधील स ंबंध िकती माणत व कशा
व पाच े आहेत हे िनि त करण े. ब) दोन िक ंवा अिधक चला ं या स ंचामधील अप ेि त
सहसंबंधा या प रक पना ंचे परी ण करण े. या अ यासासाठी समािव चला ंची िनवड ही
ठोस िस ा ंत, पूव संशोधन , िन र ण आिण अन ुमान या आधार े करण े गरज ेचे असत े. येथे
चलांम ये तािक क संबंध अस यान े संशोधनाअ ंती ा होणा या मािहतीच े अथ िनव चन ह े
अिधक अथ पूण , मािणत आिण शा ीय होत े. सहसंबंधा मक संशोधन ह े केवळ काय
घडले याचा शोध न घ ेता यामागील यो य , सकारण प ीकरण द ेते आिण ि थती
संदभा तील भािकतही प करत े. जर सहस ंबंधा मक अ यास िन प ीकड े ल ठ ेवून
के यास तो केवळ shot-gun' ीकोन ठ शकतो आिण अशा कार या अ यासात ून
ा मा िहतीच े अथ िनव चन करण े कठीण होत े.
२. यादशा ची (नमुना) आिण साधना ंची िनवड :
सं याशा ीय ीकोनात ून यादशा चा य ूनतम आकार ३० इतका असावा .
सव सामा यपण े यादशा ची िनवड ही िनधा रत यादशा या प तीप ैक एका प ती ार े
केली जात े. अ यासासाठी वापरल े या चलांची स माणता व िव सनीयता जर य ूनतम
असेल तर मापनात च ूकांचे माण वाढत े याच यादशा चा आकार मोठा असण े ज रीच े
ठरते हण ूनच आधारसाम ीच े संकलन करताना स मािणत आिण िव सनीय साधना ंची
िनवड करण े गरज ेचे असत े. समजा त ु ही िव ा या चे शै िणक स ंपादन आिण
वग खोलीतीलवातावरण या ंतील सहस ंबंधाचा अ यास करीत असाल , जर त ुमचे साधन ह े
वग वातावरणातील क ेवळ भौितक बाब कड े ल क ि त करीत असल े व भौितक सामािजक
बाबी द ुल ि या जात असतील तर तुमचे िन कष हे केवळ िव ा या चे शै िणक स ंपादन
आिण वगा तील भौितक वातावरण या एकाच कार या पैलूतील सहस ंबंध िनद िशत
करतील . संपूण वग वातावरणाकड े दुल होईल आिण हण ूनच वग वातावरणातील भौितक
पैलू हा स ंपूण वगा चे सव कष आिण िव सनीय मापन होऊ शकत नाही यासाठीच स माण
आिण िव सनीय मापनसाधना ंची िनवड करावी .
३. अिभक प आिण काय प ती :
सहसंबंधा मक अ यासाची म ूलभूत अिभक प हा साधा असतो . यासाठी यादशा तील
येक घटकापास ून दोन िक ंवा याप े ा अिधक चला ंचा ा ा ंक (गुणांक) ची आव यकता
असत े आिण जोडीतील ा ांकातील सहस ंबंध काढला जातो या ा रे चला ंमधील
सहसंबंधाची मा ा आिण िदशा दश िवली जाते.
munotes.in
Page 63
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
63 ४. िन कषा चे अथ िनव चन:
या अ यासात प रक पना ंतील स ंबंधाचे प र ण क न सहस ंबंध गुणांकाचे अथ िनव चन
सं याशा ीय तरा ं या स ं ेत केले जाते. सहसंबंधा मक स ंशोधनाच े खालील दोन कार
आहेत.
अ) संबंधा मक अ यास :
चलातील मया दाचे संबंध गुतागुंती या (संिशल ) चलाशी जस े शै िणक काया चे मू यांकन,
व-संक पना , तणाव स ंपादन ेरणा िक ंवा सज नशीलता याचा अ यास क ेला जातो .
ब) भािकता मक अ यास :
अनेकिवध िनवडी या िक ंवा य या स ंदभा तील िनण यात सुलभता य े यासाठी या
अ यासाच े आयोजन क ेले जात े. आपण साधना ंची भािकता मक स माणता िनि त
कर यासाठी तस ेच िनकष चलघटका ंचा भािकत हण ून चल प रक पना ंचे परी ण
कर यासाठी भािकता मक अ यास क ेला जातो.
सहसंबंधा मक स ंशोधना ार े काही ा ंचे परी ण क ेला जाऊ शकत े. ते पुढील माण े
१) िश का ं या यवसाय समाधानाचा स ंबंध हा उपल ध यावसाियक वायत ेशी कशा
कार े असू शकतो ?
२) पालका ंचा सामािजक आिथ क दजा आिण या ंची शाळ ेतील सहभाग याम य े काही
संबंध आह े का ?
३) बी.एड. वेशासाठी या सामा य व ेश चाचणी परी ेतील ा ा ंक िश का ं या
प रणामकारकत ेवर कसा भाव पाड ू शकतो / िश का ं या प रणाम कारत ेिवषयी भािकत
क शकत े ?
तुमची गती तपासा -१
१) सहसंबंधा मक स ंशोधनाचा अथ िवशद करा .
२) सहसंबंधा मक स ंशोधना या पाय या प करा .
४अ.४ तौलिनक काय कारण स ंशोधन
हे एका कारच े वण ना मक स ंशोधन आह े कारण यात अि त वात असणार ् वत मान
घटका ंचे वण न केले जाते हे अशा कारच े संशोधन आह े िक यात स ंशोधकाच े वाय
चलावर य िनय ं ण नसते. कारण प रणाम घड ून गेलेला असतो व यात फ ेरफार करण े
श य नसत े या स ंशोधनात य स मुहाम य े िकंवा सम ूहाअंत गत अगोदरपास ूनच आढळ ून
येणाया वत न अथवा ि थती स ंबंधी या फरका ंचे कारण अथवा प रणाम िनधा रत कर याचा
य न क ेला जातो . उदा. एकाच चलाशी िभ न असणा या दोन िक ंवा अिधक गटाच े
िन र ण स ंशोधक करतो आिण या फरकास जबाबदार म ूळ घटका ंचा शो ध घेतो. अशा munotes.in
Page 64
िश णातील संशोधन प ती
64 कार या स ंशोधनास Ex Post facto research या नावान ेही ओळखल े जाते. ( याचा
लॅिटन अथ After the fact ) असा होतो . कारण प रक पना मक कारण े आिण प रणाम ह े
घडून गेलेले हणून याचा िसहावलोकनात अ यास करण े आव यक ठरत े.
तौलिनक काया करण अ यासात काय कारण स ंबंध अिभिनधा रत कर याचा य न करतो
तर सहसंबंधा मक स ंशोधनात तसा य न नसतो . तौसिनक काय कारणात तौलिनकत ेशी
संबंध असतो . तर सहस ंबंधा मक प तीत स ंबंधावर भर असतो . कोणतीही प ती
संशोधकास खरी ायोिगक मािहती पुरवू शकत नाही तर द ुसरीकड े आप या ल ा त येईल
क काय कारण स ंबंध अिभिनधा रणासाठीच तौलिनक काय कारण प ती आ िण ायोिगक
प तीची िनिम ती झाली अस ून या दो ही प ती तौलिनकत ेकडेच झुकणा या आहेत.
ायोिगक स ंशोधनात स ंशोधक या ि छक प तीन े यादशा ची िनवड करतो आिण नंतर
यादशा चे या ि छकत ेने दोन िक ंवा अिधक गटा ंत िवभागणी करतो . उपचारासाठी गट
ठरवून संशोधन काय पुढे नेले जाते. तौलिनक काय कारणात मा यि च े या ि छकत ेने
उपचार गट क ेले जात नाही कारण याची स ंशोधन काय ारंभी पास ूनच िनवड झाल ेली
असत े. ायोिगक स ंशोधनात संशोधकाकड ून वत ं चला ंम ये फेरफार क ेला जातो .
तौलिनक काय कारण मा योगव त ुचे गट अगोदर पास ूनच तयार झाल ेले असतात व
वतं चला या बाबतील ह े पर परा ंपासून िभ न असतात .
संभा य कारणा ंचा शोध आिण प रणामा ार ेच मूलत: तौलिनक काय कारण प तीची
सु वात होते. उदा. समजा स ंशोधकारान े वेगवेग या शाळांमधील िव ा या या श ै िणक
संपादनाच े िनरी ण केले, संशोधक प रक पना मा ंडतांना शाल ेय यव थापन कार (जसे
खाजगी , अनुदािनत , खाजगी िवनाअन ुदानीत िकंवा शासक य ) संभा य कारण हण ून
िवचारात घ ेऊ शकतो आिण याम ुळे तो अशा कार या तौलिनक काय कारण स ंशोधनाच े
आयोजन कर याच े ठरिवतो . यात म ूळातच अि त वात असल ेले िव ा या चे शै िणक
संपादन हा प रणाम अस ेल आिण यव थापनान ुसार असल े या शाळा ह े संभा य कारण
असेल. याची स ु वात ही प रणामापास ून होत े आिण कारणा ंचा शोध घ ेतला जात अस यान े
या ि कोनास (retrospective causal comparative research ) हणज ेच पूव वंशी
तौलिनक काय कारण स ंशोधन हण ून ओळखल े जाते.
या कार या स ंशोधनाच े आणखी एक व ेगळेपण हणज े संशोधक स ंशोधन काया ची सु वात
कारणा ंनी करतो आिण या ंचा इतर चला ंवर होणा या प रणा ंमांचा शोध घ ेतो. जसे संशोधन
िवषय चा य वरील प रणामाचा अ यास अस ेल ते हा हा अगोदरच अि त वात
असतोच उदा . शाळेत मत ेनु प केले या गटिवभागणीचा िव ा या या वस ंक पन ेवर
िकती दीघ कालीन प रणाम होतो ? या उदा . शाळेत िव ा या ची मता ल ात घ ेऊन यांना
ह शार, म यम , व मंद अशा उपाधी लाव ून यान ुसार यांची गटिवभागणी क ेली जात े. या
काळात िव ा या ची वस ंक पना वर , खाली अशी दोलायमान होत े ही प रक पना
संशोधक स ंशोधना दर यान मा ंडतो. हा ीकोन 'अ दश तौलिनक काय कारण संशोधन
या नावान ेही ओळखला जातो. कारण याची स ुरवात कारणा ंपासून होऊन स ंशोधना ंती
प रणामाची उकल होत े. तरीही अन ुदश तौलिनक काय कारण स ंशोधन अ यास हा
शै िणक स ंशोधन े ात फार मोठ्या माणावर चिलत झाला आह े. munotes.in
Page 65
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
65 तौलिनक काय कारण स ंशोधनात दोन िक ंवा अिधक गट आिण एक वत ं चल असत े.
ायोिगक संशोधना माण े तौलिनक काय कारण स ंशोधनात कारण आिण प रणामातील
संबंध थािपत करण े हे मु य य ेय असत े. या संशोधनात स ंशोधकास िवषया या उपचारा
संदभा तील प ूवा नुभवाच े िनधा रण करता य ेणे ज रीच े असत े, तसेच िभ न उपचार िक ंवा न
केलेले उपचार अशा दोह ची तुलना करता आली पािहज े. तौलिनक काय कारण स ंशोधनात
पूव चाचणी आिण प ूव र चाचणीचा समाव ेश केलेला असतो . उदाहरणादाखल सा ंगावयाच े
झा यास समजा स ंशोधकास बी .एड. अ यास मातील 'पया वरण िश णाचा ' िव ाथ
िश का ं या पया वरण वादिवषयक जाणीव जाग ृतीचा आिण पया वरण स ंर ण िवषयक
सम याकड े बघ याचा ीकोन या ंवर होणा या प रणामा ंचा अ यास करावयाचा अस ेल तर
संशोधकान े पूव चाचणी आिण प ूव र चाचणी िवकिसत क न ती पया वरण िश ण प ेपरचे
अ यापन कर याप ूव (पूव चाचणी ) अ यापना न ंतर (पूव र) चाचणी काया ि वत करावी .
याचव ेळी या ंना पया वरण िश ण िवषय िशकिवला जात नाही अशा िव ा या नाही
पूवा चाचणी व प ूव र चाचणी द े यात यावी . येथे पूव चाचणी व पूव र चाचणी द े यात
आ या अस या तरीही ह े अ ायोिगक स ंशोधन ठरत े कारण य ेथे कोण याही कार ची
उपचार मा ा िदल ेली नसत े. या कार या स ंशोधनात पया वरण िश ण या िवषयाच े
कटीकरण कर यासाठी िनय ु केलेले गट ह े या ि छक र या क ेले न हत े. हणूनच य ेथे
इतर चला ंचा फिलत चलांवर प रणाम हो याची श यता असत े. हणून तौलिनक
काय कारण स ंशोधनात याचा िवचा र करण े मह वाच े ठरत े क , वतं चला िशवाय इतर
िभ नता (वेगळेपण) ही िन कषा वर प रणाम क शकत े.
तौलिनक काय कारण स ंशोधनात कारण आिण प रणाम थािपत हो यासाठी वत ं चल े
हे आ यी चला ंवर प रणाम करतात . या सव मा य िवधानास प ु ी दे यासाठी यो य स ंशोधन
उभारण े ज री असत े. आ यी चलावर इतर कोण याही अिनय ंि त चल प रणाम होत नाही
याची खा ी पटव ून देणे आव यक असत े. यासाठी स ंशोधकान े असंगत चला ंचा भाव कमी
कर या या ीन े यादशा ची आखणी करण े म ा ठरत े. Picciano या मत े तौलिनक
काय कारण अ या सात प रक पना मांडताना 'प रणाम ' या श दाचा वार ंवार वापर होतो .
तौलिनक - काय कारण अ यासाच े आयोजन :
जरी वत ं चलावर फ ेरफार करता य ेत नसला तरी अशा काही िनय ंि त क ृती आह ेत
यां या वापरान े िन कषा या अ वयाथा त सुधारणा करता य ेऊ शकत े.
अिभक प आिण का य प ती :
संशोधनकता दोन सहभागी गटा ंची िनवड करतो , जे य ात त ुलना मक गट असतात . या
गटातील फरक खालील मागा नी दाखिवला आह े.
१) एखा ा गटाची वत :ची वैिश ्ये असतात तर इतरा ंची नसतात .
२) येक गटाची व ैिश ्ये असली तरीही या ं या माणात व दजा त िभ न ता असत े.
३) तौलिनक - काय कारण प तीत त ुलना मक गटाची िनवड व िनि ती ही मह वाची बाब
असत े. munotes.in
Page 66
िश णातील संशोधन प ती
66 ४) वतं चला ार े गटातील िभ न वाची प ता हावी कारण य ेक गट िभ न
जनसं येचे ितिनधी व करत असतो .
५) तौलिनक काय कारण स ंशोधनात यादश िनवड ही ायोिग क संशोधना माण े ठरािवक
जनसं ये ारे न करता अिधक अि त वात असणा या दोन जनस ं ये ारे केली जात े.
६) श यतो , वा यी चला यित र सव संबंिधत चलाशी समानता असणार े असे गट
असाव े हे ायोिगक स ंशोधनाच े मुख े असत े.
७) एकाच चलाशी स ंबंिधत अिधक समान अस े दोन गट असतात . ते हा वाधीन
चलािशवाय यां यात सव िठकाणी एकिजनसीपणा आढळतो .
िनयंि त काय प ती :
या ि छक करणाचा अभाव , गरजेनु प फ ेरफार आिण िनय ं ण ह े सव तौलिनक
काय कारण अ यासा या उिणवा ंचे ोत आह े.
या ि छक िनवड हा गटात समानता घडव ून आण या या य ना ंचा एक चा ंगला माग
होऊ शकतो .
गट हे इतर मह वा या चलात (जसे िलंग, अनुभव िक ंवा वय ) िभ नता य े याची श यता
असण े हा सवा त मोठा असतो . या ख ेरीज वा यी चला ंचे िनद शन ही स ु ा एक
सम या ठरत े.
अनु पता :
अनु पता ह े िनयं णाच े आणखी ए क तं आह े.
आ यी चलावरील भावी क ृती माण े संशोधकान े जर चलाची िनवड क ेली तर
संशोधक सहभागका ं या अन ु प जोड ्या क न चला ंवर िनय ं ण ठ ेवू शकतो .
संशोधकास एका गटातील येक सहभागी माण ेच समान असा सहभागी दुस या इतर
गटातही सापडतो िक ंवा िनय ंि त चलावरी ल ा ा ंकाम य े खूप समानता आढळत े.
एखा ा गटातील सहभागास जर अन ु प सहभागी लाभला नाही तर या सहभागका ंना
अ यासात ून वगळल े जाते.
अंितम िनवडीच े अनु प गट ह े एकसारख ेच असतात .
एका िक ंवा अिधक चला ंसाठी एकाव ेळी अन ु प सहभागीची िनवड क े यास
संशोधकासमोर फार ग ंभीर सम या उभी रहात े.
munotes.in
Page 67
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
67 एकिजनसी िक ंवा उपगटा ंची तुलना:
असंगत चलावर िनय ं ण ठ ेव यासाठी अस ंगत चला स ंबंिधत एकिजनशी गटाशी या ंची
तुलना क ेली जात े.
या प तीत सहभागी स ं या िन न ठ ेवून िन कषा चे सामा यीकरण मया दीत ठ ेवते.
येक गटात ून एक उपगट तयार करताना िनय ंि त चला ं या सव पातळीवर
ितिनधी व करणारा समान पर ंतु अितसमाधानकारक ीकोन ठ ेवला जातो .
वा यी चला या उ च , सव साधारण आिण किन पातळीन ुसार य ेक गटाची दोन
िकंवा अिधक उपगटात िवभागणी क ेली जाऊ शकत े.
समजा संशोधनातील वा यी चल ह े जर िव ा या चा ब ु ांक अस ेल त े हा
बु यांका या उ च सव साधारण , किन तरान ुसार उपगटा ंची तुलना क ेली जाईल .
अि त वात असणारा य ेक गटातील त ुलना मक उपगट हा ब ु ांकावर िनय ं ण
ठेवतो.
हा चला ंना िनय ंि त करणारा ीकोन स ंशोधन क या स िनयोिजत चला ं या व ेग या
पातळीवर वा यी चल काही व ेग या र या अि त चला ंवर प रणाम करतो का ? हे
िनि त कर याची संमती द ेतो.
िनयंि त चला ंची संशोधन अिभक पात यो य र या बा ंधणी कर यासाठी हा एक चा ंगला
ीकोन आहे, संशोधन किवता ंचे सांि यक त ं ानुसार क ेले या प ृथ:करणास
सरणाच े घटका मक पृथ:करण अस े संबोधल े जाते.
वा यी चल आिण िनय ंि त चला ंचे आ यी चलावर वत ं व स ंयु र या होणार े
प रणाम िनि त कर यास घटका मक प ृथ:करण स ंशोधनक या स मा यता द ेते.
वा यी चल आिण िनय ंि त चल याम य े काही आ ंतरि या आह ेत का? क यायोग े
वा यी चल ह े िनयंि त चला या िभ न पातळीवर िभ न काय करत े, हे िनि त
कर यास स ंमती दश िवते.
munotes.in
Page 68
िश णातील संशोधन प ती
68 तौलिनक काय कारण स ंशोधनातील वा यी ( वतं ) ही पुढील कार े असू शकतात .
चलांचा कार उदाहरण े
१) जैिवक चल े - वय, िलंग, धम , जात
२) मता चल े बु ीम ा , शै िणक मता , िवशेष (कल) अिभयो यता
३) य म व चल े - अ व थत ेचा तर , तणाव तता , तर, भाविनक
बु ीम ा , अंतमु खता/ बिहमु खता, वस मान , व-
संक पना ,शै िणक िक ंवा यवसाियक मह वाका ं ा, बु ी
ाब य , अ ययन िवचार शैली, मनोसामािजक समज.
४) कौटुंिबक पा भूमीशी
संबंिधत चल े - क टुंिबक वातावरण , सामािजक आिथ क दजा ,
पालका ंची शै िणक पा भूमी, पालका ंची आिथ क
पा भूमी, पालका ंचा यवसाियक दजा एक पालक व /
बह पालक व , आईचा यवसाियक दजा (नोकरी करणारी
िकंवा न कर णारी) ज म म , भावडा ंची सं या.
५) शाळेशी संबंिधत चल े - शालेय वातावरण , वग वातावरण , िश का ंचे य म व ,
अ यापन श ैली, नेतृ व श ैली, शालेय यव थापनाचा
कार खाजगी अन ुदािनत िबनाअन ुदािनत , शासक य
िलंगानुसार शाळ ेचा कार एकिल ंगी /सहिश ण ) धािम क
सं थे ारे चालिव या जाणा या शाळा, शै िणक
मंडळान ुसार, शाळेचा आकार , एका िव ा या मागील
खच , शाळेचे सामािजक -आिथ क संदभ .
तौलिनक - काय कारण स ंशोधनाच े मू य (फायद े):
मोठ्या माणावरील श ै िणक स ंशोधनात , िवशेषत: िश णाच े समाजशा व श ै िणक
मानसशा या े ात न ैितक िवचारा ंशी संबंिधत वा यी चलाम य े ह त ेप करण े श य
नसते. िवशेषत: जे हा एकाचा स ंबंध हा अ व थता , बु ीम ा , कौटुंिबक वातावरण ,
िश का ंचे य म व , नकारा मक बळकटी , संधी समानता या सार या चला ंशी संबंध येतो
ते हा ायो िगक स ंशोधना माण े या स ंशोधनात वरील नमुद केले या चला ंवर िनय ं ण ठ ेवणे
श य नसत े. वरील शीष कांवर आधा रत अ यास िक ंवा या ंचा िव ा या वर होणारा प रणाम
हा तौलिनक काय कारण प तीन े करण े संयु क ठरत े.
तौलिनक काय कारण स ंशोधना या उणीवा :
तौलिनक काय कारण स ंशोधना या म ुख तीन मया दा आह ेत.
१) िनयं णाचा अभाव िक ंवा वा यी चलात प तीन ु प आव यक त े बदल कर यास
असमथ असत े. munotes.in
Page 69
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
69 २) गटांना या ि छकपण े िवषय ठरव ून दे याची मता नसत े. चुक चे अनुमान काढल े
जा याचा धोका असतो .
या ि छक करण , बदल व िनय ं णाचा अ भाव असल ेले हे घटक कारण आिण प रणाम
कारकत े या संबंधातील िव सनीयत ेची पातळी िनमा ण कर यात अडचणी आणतात .
तौलिनक काय कारण स ंशोधनात गटा ंची तौलिनकता तपास यासाठी सा ंि यक त ं ाचा
वापर केला जातो . दोन गटा ं या त ुलनेसाठी टी प रि क ेचा वापर होतो . दोनपे ा अिध क
गटा या त ुलनेसाठी सरण िव ेषण ANOVA तं ाचा वापर होतो . जर इतर चला ंचाही
भाव होत अस यास वा यी चलास सा ंि यक त ं ा ार े िनय ंि त ठ ेव यासाठी
ANCOVA सह सरण िव ेषण त ं ाचा उपयोग होतो. काहीव ेळेस गटा या वार ंवा रत ेची
तुलना कर यासाठी काय वेक्अर त ं ाचा उपयोग क ेला जातो . सह सरण िव ेषण िक ंवा
गुणांकवृ ी िव ेषणाचा वापर तौलिनक काय कारण आिण ायोिगक स ंशोधन अ यासातील
चलांवरील ार ंिभक गट फरकास ज ुळवून घे यासाठी याचा वापर होतो . वाधीनत ेवरील
िनवत नांशी स ंबंिधत इतर काही चला ंवर ार ंिभक फरका ंसाठी सह सरण िव ेषण ही
वतं चला ंवरील ा का ंची ज ुळवणी करत े. समजा , आपण 'अ' आिण 'य' या दोन
अ यापन प त ची त ुलना करताना इय ा ६ वी या िव ा या या गिणतीय सम या
सोडिव यासाठी अ यास करीत अस ू ते हा ार ंिभक फायद े दूर क न 'य' प ती या
ा ाका ंची ज ुळवणी सह सरण िव ेषण सा ंि यक र या करत े. यामुळे अ यासाअ ंती
येणाया िन कषा ची ब याच प ैक तुलना क ेली जाऊ शकत े. जरी दो ही गट एकाच व ेळी स ु
झाले असल े तरी.
तुमची गती तपासा - २
अ) तौलिनक काय कारण स ंशोधनाचा अथ िवशद करा .
ब) तौलिनक - काय कारण स ंशोधना या पाय या व काय प ती प करा .
क) तौलिनक काय करण स ंशोधनाची बल थान े आिण उणीवा प करा .
ड) िश णातील तौलिनक काय कारण स ंशोधनाची उदाहरण े ा.
४अ.५ द ताऐवज पृथ:करण
द ताऐवज प ृथ:करण ह े ऐितहािसक स ंशोधनाची जा त स ंबंिधत असत े. परंतु यात आपण
अि त वात असल े या द तऐवजा ंचा अ यास करतो . परंतु हे ऐितहािसक स ंशोधनापास ून
वेगळे आहे. ऐितहािसक स ंशोधनात आपण भ ूतकाळाचा अ यास करतो तर या वण ना मक
संशोधनात आपण वत मानाशी संबंिधत अ यास करतो . िश णा या वण ना मक
संशोधनातील े ात अि त वात असल े या शाल ेय सराव िव ा या या हज ेरीचे माण ,
आरो या या न दी यासार या बाब या वण नावर अिधक काश टाकला जातो .
ंथातील (पु तकातील ) मोठ्या माणावरील मािहतीच े ित या ग ुणधमा सह यवि थतपण े
न द घे यास स ंशोधकास द ताऐवज प ती समथ करत े. संशोधन साधन िनिम ती करताना
ठरािवक श द , ंथातील स ंक पना िनि त कर यासाठी याचा फार मोठ ्या माणात वापर munotes.in
Page 70
िश णातील संशोधन प ती
70 केला जातो . संशोधक ंथातील श दांचे िकंवा संक पना ंचे नेमके अथ काढून आज या
संदभा त याच े िव ेषण क न मािणत करतो . उि े, यवि थतपणा आिण स ं ेरणा या
अनुमािनत आशयाच े गुणा मक वण न करणार े एक स ंशोधन तं हण ून ओळखल े जात े.
संदेशा या म ुख वैिश ्यांचे यवि थतपण े, व तुिन र या िनद शन करणार े असे हे तं
आहे. द तऐवज प ृथ:करण त ं हे केवळ ंथीय प ृथ:करणाप ुरतेच मया िदत नस ून ि हिडओ
टेप अ यासात ून िव ा या या क ृतीचे, रेखाटनाच े सांकेतीकरण क ेले जात े. तसेच
पूव द तऐवज सभ ेचे इितवृ , कायद ेशीर बाबी आिण अशा इतर बाब चा या ंत समाव ेश होतो .
जर मािहतीच े व प िटकाव ु असेल तरच याची न कल क ेली जात े. पु तके, पु तकातील
घटक, िनबंध, मुलाखती , चचा , वत मान प ातील म ुख बात या , लेख, ऐितहािसक
द तऐवज , भाषण े, संभाषण े, जािहराती , नाटक , औपचा रक संभाषण िक ंवा बोलीभाष ेतून
य झाल ेली घटना या सग या माण ेच द तऐवज प ृथ:करण ह े िव त ृत िववेचन क
शकते. केवळ एका अ यासातील मजकूर हा व ेगवेग या कार या घटन ेतील व ैिवधत ेचे
ितिनधी व करतो .
द तऐवज प ृथ:करण स ंशोधकान े यवि थत र या सहजत ेने मोठ्या माणातील मािहतीत ून
पुरा याची छाननी कर यास स म करत े. य , समूह, सं था मक िक ंवा सामािजक
अवधाना ं या क िबंदूचा शोध आिण िववेचन कर यास अन ुमती द ेणारे असे उपय ु तं
आहे. अनुमानास क भूत मानून पुरावा द ेणा या मािहती स ंकलना या इतर प ती या
खा ीप ूव क वापरावर भर द ेते. द ताऐवज पृथ:करण ह े ितका मक मािहतीच े अनुमान
काढ यास ेरणा द ेते, जे महागड े सु ा अस ू शकत े. व इतर त ं ापे ा याचा बटबटीतपणा
नाकारता य ेऊ शकत नाही . याव न आपणा ंस अस े ही हणता य ेईल क , भाषण िलिखत
मजकूर आिण याच े िवशेष संदभा चा एका मीक िवचार कर यावर द तऐवज पृथ:करण भर
देते. िलिखत द तऐवज िक ंवा इतर मानविनिम त गो ी (जशा िफ म , ि हिडओ फोटो ा स)
चे सु यवि थत सम व ेषण हणज े द तऐवज प ृथ:करण होय . अ यापन शा ीय स ंशोधनात
शैली, आकार , आवड याप े ा मानव िनिम त आशयाला अिधक मह व असत े.
द तऐवजा ंचे पृथ:करण/ िव ेषण कशासाठी ?
िश णातील दररोज या काया तील द तऐवज हा एक आव यक घटक आह े. याम ये
िव ा या चे िनबंध
प र ेचे पेपर
सभे या न दी
मॉड्यूल आराखडा
शै िणक धोरणा ंचे द तऐवज
काही अ यापनशा ीय स ंशोधनात स ंबंिधत द तऐवजाच े पृथ:करण ह े शोधकाया त मािहती
पुरवु शकतात . संशोधन , ांिवषयी व ेगळा ीकोन द े यासाठी द तऐवज प ृथ:करणा चे
िन कष िति या मक अस ू शकतील . िकंवा इतर मािहतीस िवरोधही करतील . munotes.in
Page 71
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
71 उदा. एखा ा स ं थेतील योजना ं या द तऐवजाच े पृथ:करण ह े िश कव ृदां या िक ंवा
िव ा या या मुलाखती घ ेऊन, वगा चे िनरी ण क न करता य ेते. यात ून निवन योजना
राबवावी िक ंवा नाही ह े सुचिवल े जाऊ शकत े. द तऐवजामधील मािहतीचा स ंच मुलाखती
आिण िनरी ण ह े अ यापन शा ा या एका िविश प ैलू या य अ यासास योगदान ठ
शकते.
द तऐवजा ंचे िव ेषण कशा कार े केले जाते ?
संशोधन सम य ेशी िनगडीत द तऐवजाचा आशय प तशीर रतीन े तपासण े उदा. एका
िविश अ यास माच े सखोल आिण बा ा ंगी अ ययनाचा व ृ ा यास करताना ा ंचे
व प अस े अस ू शकत े. या अ यास मात ग े या तीन वषा त सखोल अ ययनास
कशा रतीन े वृ केले ?
या अ यास माशी स ंबंिधत झाल े या सभ े या इितव ृ ातून चच ल े या म ु ांची मािहती
िमळत े. िव ा या ना िदल े या प काच े पृथ:करण क न आपण त े तपास ून पाह शकतो क
िव ा या नी िदल े या मािहतीत ून यांची सखोल अ ययनास ंदभा तील आपल े िवचार य
केले आह ेत ना ? ावली िक ंवा वगा चे िनरी ण यासार या मािहती स ंकलना या
प तीबरो बरच क ृतीसंशोधन अ यास जो कदािचत िव तृत संशोधन सम य ेवर आधा रत
असेल अशा सव कृतीयोजना ंचा उपयोग सखोल अ ययन िवकसन य ात आण यासाठी
केला जातो .
सखोल अ ययना या उदा . त इितव ृ संचाचे िव ेषण कर याचा अिधक प माग
कदािचत हा अस ू शकतो क , सखोल अ य यन स ंक पन ेवर काशझोत टाक यासाठी
वापर या जाणाया सखोल अ ययन स ं ेपे ा ित याशी जवळीक असल े या प ृ तरीय
अ ययन स ं ेचा वापर क शकतो . पृथ:करणास स ु वात कर याप ूव िकंवा द ताऐवजाच े
वाचन क े यानंतर त ु ही असा िवचार क शकता . अजून अशा काही स ं ा िक ंवा िन कष
आहेत जे सखोल अ ययना वर भर द े यास स ूिचत करतात . यासाठी या अित र स ंदभ
िनवडीसाठी त ु हाला प ु हा द तऐवजाचा आधार यावा लाग ेल.
पृथ:करण तरात फरक अस ेल पर ंतु आशय िनवडीचा ीकोन ठरिवताना स ंशोधकास
गरज असत े ती तक िममांसे या िन :संिद धता आिण प त ेची.
द तऐवज प ृथ:करणाच े फायद े आिण तोट े.
रॉबसन (२००२ ) यांनी आशय िव ेषणाच े फायद े आिण तोट े ल ात आण ून िदल े. याचा
फायदा हा आह े िक द तऐवज सहभागीवर न लादता याचा वापर करता य ेतो. ते
िव सनीयत े या ीने तपासल े /पुनत पासल े जातात .
सवा त मुख सम या ही असत े क द तऐवज ह े संशोधका या अप ेि त ह ेतू या ीन े
िलिहल ेले नसतात आिण याम ुळे िन कष केवळ द तऐवज प ृथ:करणात ून काढण े श य
असत े.
munotes.in
Page 72
िश णातील संशोधन प ती
72 तुमची गती तपासा - ३
अ) द तऐवज प ृथ:करणाचा अथ सांगा.
ब) द तऐवज प ृथ:करण स ंशोधनाच े उपयोजन प करा .
४अ.६ कृितवादी अ व ेषण
अथ - कृतीवादी अ व ेषण हा वया ंगपूण अ यासात अ ंतभू त असा िवचार आह े क स ंभा य
सव ि थतीत मानवास प ूण पणे समज ून घेतले जाते यात तो ज ेथे राहतो त े िठकाण , याने
केले या स ुधारणा , यांचे जीवन जगण े, अ न गोळा करण े, घर, उजा , पाणी, वत:साठी
कशा रतीन े िमळिवल े. याची भाषा, ल नप ती , ढीपर ंपरा इ . चा समाव ेश होतो .
कृतीवादी अ व ेषणात समाजशा ावर भर अस यान े यात सामािजक -सां कृितक
बाबीकड े िवशेष मह व िदल े जात े. ामु यान े कृितवादी अ व ेषक हा समुदायावर ल
क ीत करतो . (केवळ भौगोिलक ्या न ह े तर काय , फुरसद, शालेयवग , शालेय गट व
इतर सम ुदायावर स ु ा) कृतीवादी अ व ेषणाचा ीकोन हा कला आिण सा ं कृितक
जतना ंशी जवळीक साधणारा अस ून क दायी िव ेषणापे ा वण ना मक अिधक आह े. ही
एक कार े सामािजक व सां कृितक अ व ेषणाची शाखा आह े. संपूण सं कृती या
अ यासावर या अ व ेषणात भर असतो . या प तीची स ु वात स ं कृती या िनवडीन े होते.
सं कृती स ंबंिधत स ंदभ सािह याचा आढावा , िनवडक चलांचे िनद शक आिण स ं कृती
सद या ंकडून ा क ेलेली चल े यांचा अ यासात स मावेश असतो . कृतीवादी अ व ेषणाच े
े यापक अस ून यात अ यासक आिण प तीम य े फार मोठ ्या माणात वैिवधता आह े.
सवा िधक सामा य असा क ृतीवादी अ व ेषण व अस ंरिचत म ुलाखती या ंना े संशोधनाचा
एक भाग हण ून वापरत े. अ वेषक हा स ं कृती म य े स य सह भाग होऊन यात गढ ून
जातो. आिण मोठ्या माणात े न दी स ंिटत करतो . कृितवादी अ व ेषण अ यासात
कशाच े िनरी ण कराव े, कोणा या म ुलाखती या यात ह े पुव िनधा रत नसत े.
हॅमरेसली आिण ॲ टिकंनसन या ंनी क ृतीवादी अ व ेषणाचा अथ प क ेला आह े. तो असा
िवशेष प ती िक ंवा प ती सम ू संदभा त िवचार करताना स ं ेचा िवचार आपण सव थम
करतो . याची बह तांश वैिश े ही अ व ेषकास दीघ काळापय त काय घडत े ते पाहण े. काय
बोलल े जाते ते ऐकण े, िवचारण े यासार या बाबा ंrम ये कळत े िकवा नकळत सहभागी
क न घ ेतात, वा तिवकता स ंशोधन गा याशी स ंबंिधत म ु ांवर काश टाक यासाठी
उपल ध स ंकिलत मािहतीचा वापर होतो . जॉ सनन े कृतीवादी अ व ेषणाच े व प प
करताना हटल े आह े क , सामािजक जीवनाच े िव त ृत व प आिण एका िविश
सामािजक प तीतील स ं कृती ही य ात लोक काय करतात या या सिव त
िन र णावर आधा रत असत े.
कृतीवादी अ व ेषण स ंशोधनातील ग ृहीतक े:
गॉरसन या मत े:
अ) कृतीवादी अ व ेषण अस े गृहीत धरत े क , संशोधनाच े मुख ल ह े मु यत:
समुदाया या सां कृतीक ानान े भािवत असत े क प ती जवळ जवळ अशी खा ी देते munotes.in
Page 73
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
73 क , सामा य सा ं कृतीक आकलन हाती घ ेतले या स ंशोधन चीत िनद िशत क शक ेल
याची खा ी या प ती ार े िदली जात े. अशा कार या सा ं कृितक आकलना ं या
काय कारण मह वावर अ वयाथा ारे यो य िठकाणी िवश ेष भर िदला जातो . येथे अशी एक
श यता अस ू शकत े क क ृतीवादी अ व ेषण हे सां कृितक स ंवेदने या भूिमकेस अितमह व
देते आिण उि ा ंसां या काय कारणी भ ूिमकेस कमी मह व द ेते.
ब) कृतीवादी अ व ेषण स ंबंिधत सम ुदायाच े ल िनद िशत कर याची मता ग ृहीत धरत े
काही िठकाणी ह े किठण असत े. संशोधना ंतग त िवषयात सम ुदाय, औपचा रक स ंघटना ,
अनौपचा रक सम ूह, वैय क तरावरील स ंवेदना या सव कारणा मक भ ूिमका पार
पाडतात . या सवा चे मह व ह े थलकालपर व े िभ न असत े. समुदाय स ं कृती या
भूिमकेकडून ठेवले या अिधक अप े ेकडे अ व ेषणाच े ल क ीत होते आिण याम ुळे
य गत मानसशा ीय कारणा मक भ ूिमका द ुल ि त राह याची श यता असत े.
क) कृतीवादी अ व ेषण अस े गृहीत धरत े क , अ यासा ंतभू त जनस ं ये या स ं कृतीचे भान
ठेव यास स ंशोधक स ंशोधक समथ असतो . याचे भाषा व स ं कृती स ंदभा तील ता ंि क
श दांवर भ ु व असत े आिण याच े सव िन कष हे सं कृती या सव कष ानावर आधा रत
असतात .
ड) जर प तीस अ ंगीभूत मानल े नाही तर स ं कृती भ ेद क ृती अ व ेषण स ंशोधनात
िदले या मापनास स ं कृतीबा समान अथ लाव यास ग ृहीतके खोटी ठर याची श यता
असत े.
कृतीवादी स ंशोधना ची वैिश ्ये :
हॅमर ल े आिण स ॅडस या मत े कृतीवादी स ंशोधनाची व ैिश ्ये खालील माण े.
अ) रोज या स ंदभा तील लोका ं या वत नाचा अ यास क ेला जातो .
ब) नैसिग क वातावरणात या ंचे आयोजन क ेले जाते.
क) यांचे मु य य ेय मु यमापना मकत ेपे ा सम व ेषकासारख े आहे.
ड) थािनक लोक िक ंवा मूळ रिहवाशा ं या ीन े पाहता रिहवाशी व ाहक िक ंवा उपभो ा
आहे का? याचा शोध घ ेणे हा एक ह ेतू असतो .
इ) मोठ्या माणावरील ोतात ून मािहतीच े संकलन क ेले जात े परंतु िनरी ण िक ंवा
संबंिधत अनौपचा रक स ंभाषण हेच ख या अथा ने मु य त व असत े.
फ) मािहती स ंकलनाचा ीकोन अस ंरिचत अस यान े अ यासा या स ु वातीस ठरव ून
िदले या पूव िनयोिजत योजन ेचे अनुकरण कर यात ग ुंतून राहत नाही तस ेच संपािदक
मािहतीच े पृथ:करण आिण अथ िनव चनाच ेवग करणही िनि त करत नाही . याचा अथ असा
होत नाही क स ंशोधन ह े अ यवि थत आहे, सु वातीला सहज उपल ध मोठ ्या
माणावरील मािहतीत ून क या व पात स ंकिलत क ेली जाते असा याचा सरळसाधा अथ
आहे. munotes.in
Page 74
िश णातील संशोधन प ती
74 ग) एकाच गटावर िक ंवा आकारान े लहान गटावर ल क ि त क ेले जाते. जीवन इितहास
संशोधनात क ेवळ एका य वर ल क ि त क ेले जाऊ शकत े.
च) मािहती प ृथ:करण ह े मानवी क ृतीची काय व अथ यांतील अ वयाथ काढ यास ग ुंतलेले
असत े व त े ाम ु यान े शा दीक िवव ेचन आिण प ीकरण व पात असत े. यात
सांि यक ग ुणमान पृथ:करणाची भ ूिमका गौण व पाची असत े.
ई) संबंिधत मािहतीच े संकलन आिण प ृथ:करणाच े व प च ाकार असत े. - आिण
संपूण पणे य ेचे शु ीकरण होऊन भिव यातील िन र णासाठी नवा आकार द े यास त े
यु असत े. ते हा एका कारची साम ी नवीन मािहती प ुरिवते. व ही नवी मािहती
संशोधकास इतर व ेग या कारची साम ी िमळिव यास अिभ पता दश िवते िकंवा
अ वयाथा ची िनि तता ही द ुस या अशा य कड ून केली जाते. जो स ं कृती अ यासाचा
एक भाग असतो .
कृतीवादी अ व ेषणाची माग दश क त व े :
१) े न दी घ ेताना या िव त ृत व पात असा यात म ू यमापन टाळाव े.
२) अनेकिवध स ंदभा तून वैिव यप ूण मािहतीच े संकलन कराव े. सहभागी या वत : या
अनुभवातील मते यां या वत : या श दात ा करा . यां या भाष ेत काय मातील
सहभाग च े सादरीकरण उ ृत करा.
३) मह वाची मािहती काळजी प ूव क िनवडा , यां या मािहतीत ून ा जाणीवा न दवा पण
यां या जाणीवा ा मया िदत असा यात याकड े ल ा .
कृतीवादी अ व ेषण आयोजनाची त ं े :
यात प ुढील गो चा समाव ेश होतो .
अ) संभाषण आिण म ुलाखती ऐकण े, संशोधकान े न दी घ ेणे िकंवा ऑिडओ र ेकॉिड ग करण े
ज री असत े.
आ) वत न िनरी ण व याच े अथ िवषद करण े, घेतले या न दीत ून वत न काराचा
आराखडा काढण े, लोकांमधील नात ेसंबंधाचे रेखाटन फोटो ाफ काढण े, दैनंिदन
जीवनातील क ृतीचे ि हिडओ रेकॉिड ग घेणे, िडिजटल ट े नोलॉ जी आिण व ेब कॅमेरा
याचा वापर .
कृतीवादी अ व ेषण आयोजना या पाय या :
ेडली यां यानुसार क ृतीवादी अ व ेषण आयोजना या अव था प ुढील माण े.
१. कृतीवादी क पाची िनवड करण े.
२. कृतीवादी िवचारण े आिण क ृतीवादी साम ी स ंकिलत करण े.
३. कृतीवादी व पातील न दी घ ेणे. munotes.in
Page 75
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
75 ४. कृतीवादी साम ीच े िव ेषण करण े आिण आव यकता भास या स अज ून अिधक
संशोधनाच े आयोजन करण े.
५. कृतीवादी अ व ेषणाची पर ेषा आखण े व याच े लेखन करण े.
कृतीवादी अ व ेषणा या पाय या :
ेडली या अन ुसार क ृतीवादी अ व ेशण ह े साखळी कारच े संशोधन नस ून ती एक अशी
च ाकार ि या आह े. संशोधक िनमा ण करतो या या उ रा ंचा शोध घ ेतो. यातूनच
पु हा अन ेक िनमा ण होतात आिण मग स ंशोधकास प ु हा मागील पायरीवर य ेणे भाग
पडते.
ेडली या न ुसार क ृतीवादी अ व ेषण अ यास आयोजनाचा पाय या पुढील माण े (सव
संशोधनात या पायया चा वापर होईलच अस े नाही.)
१) सामािजक ि थतीत थान िनि ती िवषयाची या ी ही एका सामािजक अव थ े या
सू म कृतीवादी अ व ेषणापास ून ते संि स ं थे या ब ृहत क ृतीवादी पय त असत े.
हायमस या मत े कृती- अ वेषणा या तीन पाय या आहेत.
अ) सव कष क ृतीवादी अ व ेषण ज े संपूण त: सं कृती समाव ेशक असत े.
ब) िवषायिन क ृतीवादी अ व ेषण ज े सं कृतीयु पैलूंकडे ल प ुरिवतात .
क) प रक पना मक क ृतीवादी अ व ेषण - एखादी गो आप या स ं कृतीत का घडत े
याबाबत क पना द ेतात. समजा त ु ही वग वातावरणावर स ंशोधन क इि छत असाल . या
पायरीवर त ु हास वग वार गटाची िनवड करावी लागत े आिण या सामािजक आिण श ै िणक
ि थतीत याचा वापर क ेला जातो. ते िनद िशत कराव े लागत े.
२) साम ीच े संकलन - कृतीवादी अ व ेषणात साम ी स ंकलनाच े चार कार े आहेत ते :
अ) सहभागी िक ंवा असहभागी या सामािजक स ंदभा तील िनरी ण न दी , दैनंिदन, िटपण े,
पु तके यातून ठेवले या न दी तपास या जातात .
ब) अध संरिचत म ुलाखतीत िवचारल े या म ु आिण ब ंिद त ा ार े िवषय िनि तता प ूण
होते.
क) असंरिचत म ुलाखतीचा वापर क न म ु ा ार े वतं Coversation करता येते.
ड) कािशत व अ कािशत कागदप े, फोटो ाप Ìस, पेपर ि हडीओ , मानविनिम ती सं ह,
प े, पु तके िकंवा अहवाल या ंचा साम ी स ंकलनासाठी वापर क ेला जातो . अशा साम ी
संकलनाची अडचण अशी असत े क ज ेवढी जा त मािहती त ेवढेच याच े िव ेषण
कर यासाठी ावी लागणारी म ेहनतस ु ा अिधक असत े आिण याह नही जसा अ यास
ग भ होत जातो आिण मािहती वाढत जात े ते हा या मािहतीच े सु प िव ेषण करण े
अिधकच अवघड होत े. तरीही अिधक मािहती ही चा ंगले िनयम , वग वारी, िस ांत आिण
िन कषा साठी प ुढाकार घ ेते. संशोधकाकड े उपल ध असल ेला वेळ व मािहती ोत या ं या munotes.in
Page 76
िश णातील संशोधन प ती
76 दडपणाम ुळे पूरक मािहती िकती आह े ? हा वादातील म ु ा आह े. मािहती क े हा आिण क ुठे
सं हीत करावी ह े ठरिवण े हा मह वाचा िनण य अस ू शकतो .
एखा ा व ेळेस सखोल िव ेषणाम ुळे दुसरे मु े दुल ि त होऊ शकतात . याच माण े उथळ
िव ेषणान े कदािचत एखादा मह वा या म ु ा दुल ि त होऊ शकतो .
अशा प ती या स ंशोधनात सामािजक मािहतीचा वापर करण े हे नीतीम ू य, गु ता आिण
ज री मनोिन ह याम ुळे कठीण होत े. गुणा मक स ंशोधनात बह धा क ृती अव थ ेचे अ प
माणात िवभाजन क ेले जाते. संशोधक अ या स प ुढे नेताना उपल ध मािहतीच े
संि ीकरण आिण सा ंकेतीिककरण क शकतो मािहती स ंकलनासाठी स ंशोधक ब याचदा
सै ांितक आिण िनवडक यादशा चा वापर करतो .
३) सहभागी झाल े यांचे िन र ण करण े :
अ यासात असल े या सामािजक ि थतीब ल म ु तयार करा . मॅलीनॉव क या मत े
कृितवादी अ व ेषण स ंशोधनाची स ु वात सम य े या प ूव ानापास ून झाली पािहज े. ा
सम या हणज े संशोधकान े अ यासात आणल ेले आह ेत आिण या ं यािवषयी त े खुला
ीकोन बाळतात पण याच े गुलाम होत नाहीत . वग वातावरणा चे दाखल े जमवा .
संशोधना ची साधन े/ प ती िनवडा . अ यासा या सु वातीस वाप शकतील अ या
सां कृतीक पोकळी , हेतु, कृती, काय , सोहळा , वेळ, नट, उि आिण भावना या ंब ल या
ांचा साचा ॅडले (Spradly ) पुरवतो.
४) कृितवादी अ व ेषन न दी तयार करण े, वग वातावरणाची वण ने आिण या प रि थतीत
ती वापरली गेली आह ेत याब ल न दी क े या जातात
५) वण ना मक िन र ण बनवण े:
िव ेषण कर यासाठी प त िनवडा .
६) काय े ाचे िव ेषण तयार करण े मािहतीत दडल ेली theme शोधा आिण यावर
उपल ध िस ांत, जर असतील आिण या माण े लागू पडत असतील या माण े लागू
करा. संशोधकान े थम श दाथ संबंधीचे नाते िनवडण े ही काय े िव ेषणाची गरज आह े.
उदा.'कारण ' िकंवा 'वग ' दुसरे तु ही त ुम या मािहतीतील काही भाग िनवडा आिण वाचायला
सु वात करा . हे करत असताना , काय े िव ेषण म य े तु ही िनवडल े या श दाथ संबंधी
ना यात चपलख बसणाया सं ांची सुची भरा . आता येक काय े ासाठी रचना मक
तयार करा . सामा य स ंभाषणात रचना मक ह े वण ना मक ां या त ुलनेत कमी व ेळा
येतात. हणून या ंना अिधक चौकटीची गरज असत े. रचना मक ा ंचे कार खालील
माण े :
i) पडताळा आिण गोळा करण े:
उदा. प रक पना ंचा पडताळा (िश क िश य या ंचे नाते उपकारक आह े का ?) munotes.in
Page 77
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
77 ब) काय े ाचे स य व थापन (िश क - िश य ना याच े िविवध कार आह ेत का ? कुठले
िविवध कार आह ेत ?
क) समािव क ेले या स ं ांचा पडताळा (िश का ंचा संप ही कायदािवरोधी क ृती आह े का ?)
आिण
ड) श दाथ संबंधातील ना याचा पड याळा (िशकवण े सुंदर आह े का ?)
ii) चौकट ितयोजन :
यासाठी यव थापनात त ु हाला ख ूप कठोर िटका ंना सामोर े जाव े लागत े. अ या खय
वा यान े सु वात करायची आव यकता असत े. नंतर िवचारा क , या वा यात कठोर
िटकेला एखा ा पया यी श दाचा िवचार त ु ही क शकता का ? यव थापनात त ु हाला
खूप सामोर े जावे लागत े. (हे यांना श दांची सूची, यात ून श द िनवडायचा आह े. ती देऊन
प तशीरपण े होऊ शकत े.
iii) प यांचा संच (Card sorts ):
श द सम ुह अथवा श द प या ंवर िलहा मग ती cards बाहेर रचून ठेवा आिण वर उ ल ेख
केलेला िवचारा अस े क न क ुठले श द सारख े आहेत हे संशोधक िवचा शकतो . तसेच
तो काय े ांमधील आिण काय े आिण वाता य ां यामधील ना या या प र क पन ेची
चाचणी होती . उदा. ितथे वग िवचारसरणीच े िविवध कार आह ेत का? जर उ र हो अस ेल
तर मग ह े एक काय े आह े. नंतर िवचारा क ुठ या कार या वग िवचारसरणी आह ेत?
काय े िव ेषणात श ेवटची पायरी ही तु ही ओळखल े या सम त प रकि पत काय े ांची
या काय े ांतील पर पर स ंबंधांची आिण त ुम या िव ेषणाचा पाठप ुरावा करणाया
रचना मक ा ंची सूची बनवण े आहे.
७) ल व ेधी िनरी ण बनिवण े (करणे)
८)वग करण त वाच े िव ेषण करण े:
वग करण त व ही एक गो ची वग वारी कर यासाठी आिण या ंना गटात लाव यासाठीची
वै ािनक ि या आह े. िकंवा हे एका श दाथ संबंधातील ना यावर स ंघिटत क ेले या
काय े ांचा सम ुह आहे. संशोधकान े याची वग करण त व े ही मािहती द ेणाया नी िदल े या
मािहतीशी ताड ून पाहण े आव यक आहे. श द, संग, रचना सार या दोन ते तीन
तीका ंशी तुलना करावी .
९) काही िनवडक िन र ण े करावीत
अशा कारच े घटका मक िव ेषण करण े यात इतरा ंपे ा वेगळेपण दश िवणाया सां कृितक
ितका ंची ल ण े शोधण े आिण या ंना अथ ा क न द ेणे िकंवा या ं या ग ुणिवश ेषामागचा
यवि थत शोध घ ेतला जातो. घटका मक िव ेषणातील म ूळ क पना ही आह े क
काय े ातील सव बाब च े िवघटन ह े अथ िव यास ल णा ं या स ंयोगात ून होऊ शकत े. जे
या बाबीना एकि त अथ देतात. munotes.in
Page 78
िश णातील संशोधन प ती
78 १०) सां कृितक गाभा शोधण े:
Theme हणज े गृहीतक अथवा प रि थती , िन:संिद ध अथवा स ंिद ध, याला य वा
अ य र या मा यता ा झाली आह े. आिण याला समाजान े मा यता िदली आह े.
सां कृितक गाभा शोध या या धोरणात प ुढील गो ी समािव होतात i) सं कृतीचा सखोल
अ यास ii) सं कृतीची संपूण यादी बनिवण े iii) सव काय े ांचे घटक शोधण े आिण या ंचे
िव ेषण करण े. iv) िलंग, वय SES groups इ. सव काय े ां या पलीकड े जाऊन
सार या म ूलभूत त वा ंचा शोध घ ेणे v) वत नाचा सबळ कार प पण े दाखवणा या
काय े ांना ओळखण े. vi) सां कृितक द ेखा या ंची योजना करणे. vii) यापक (उ प ी )
संिहता या साधारणत : काय रत असतात . उदा. सामािजक स ंघष असमानता , सं थे या
सामािजक स ंघष असमानता , सं थे या सामािजक यव थ ेत सा ं कृितक िवरोधाभास ,
सामािजक िनय ं णाच े धोरण , लोकांमधील नाती सा ंभाणे, सं थेत आिण स ं थेबाहेर दजा
संपादणे, शै िणक आिण यव थापक य सम या सोडावण े इ. ओळखण े.
११. सां कृतीक यादी घ ेणे.
१२. कृितवादी अ व ेषण ल ेखन करण े.
मुलाखत घ े यासाठी माग दश क त व े:
पॅटॉन या अन ुसार, भावी , मुलाखत घ े याकरता िन निलिखत उपय ु माग दश क त व े
वापरली जाऊ शकतात .
१) मुलाखती या सव ट या ंत, पूण वेळ हणज े िनयोजनापास ून मािहती स ंकलनापय त
आिण ितथ ून ते पृ थकरणापय त संशोधन य ना ंचे उि क थानी ठ ेवा. या
उि ाला म ुलाखत ि य ेचा माग दश क बन ू ा.
२) गुणव ादश क मुलाखात च े मुलभूत त व ह े चौकट प ुरव याच े आहे याम य े ितसाद
देणारे वत: या समज ुती वत : या श दात य क शकतात .
३) िविवध कार या म ुलाखत ची बल थान े आिण द ुब लता समज ून या . अनौपचा रक
संवादा मक मुलाखत , मुलाखत माग दश क ीकोन आिण मािणत क ेले या म ु
व पा या म ुलाखती इ.
४) संशोधन य ना ं या ह ेतूला पूरक अशी म ुलाखतीची एखादी प त (िकंवा प त च े
एक करण ) िनवडा .
५) मुलाखती या आधार े एखादा जमव ू शकेल अशा िविवध मािहती ोता ंब ल जाण ून
या. उदा. वत णूक संबंधीत मािहती , मतं, भावना , ान, Sensory Data आिण
पा भूमीब ल मािहती .
६) िवचार क न िनयोजन करा क अशा कार या िविवध ा ंना, याम य े भूत,
वत मान आिण भिव यावर समािव क ेले गेले आहेत, यां या कशा कार े अिधक
पुरकपण े अनु म लावता य ेईल. munotes.in
Page 79
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
79 ७) खरोखर ख ुला - शेवट असणार े िवचारा .
८) समज यास सो या आिण यो य भाष ेचा वापर क न प िवचारा .
९) एका व ेळी एकच िवचारा .
१०) गांभीय आिण तपशीलाची मागणी प ूण कर यासाठी सखोल आिण पाठप ुरावा करणार े
वापरा .
११) कुठली मािहती आव यक आह े, का ती मािहती मह वाची आह े हे मुलाखतदाराला
प सा ंगा आिण म ुलाखतीची गती कशी चालली आह े हे याला कळ ूं ा.
१२) काळजीप ूव क ऐका आिण यावरह क ूम पूरक ितसाद ा ज ेणेक न य ला ह े
कळेल. क तीचं/ याचं बोलण ं ऐकल ं जात आह े.
१३) गिभ त / सूचक टाळा .
१४) सखोल / मुलाखत आिण उलट तपासणी या ं यातीन फरक समज ून या ग ुणदश क
मु यमापन करणार े सखोल म ुलाखत घ ेतात. तर पोलीस तपासनीस िक ंवा करा ं या
िहशोबाची तपासणी करणार े उलट तपासणी घ ेतात.
१५) वैयि क स य आिण अ यो य फाय ाची जाणीव िनमा ण करा .
१६) ितसादा ं या काही ठरािवक भागा ंकडे तट थपण े पहा . तु ही ितथ े मािहती
कलनासाठी आहात , या य िवषयी मत तयार कर यासाठी नाही .
१७) मुलाखत घ ेत असताना िन र ण करा . ती य िविवध ा ंना कसा ितसाद द ेतेय
आिण ित यावर या ा ंचा काय प रणाम होतोय याबाबत सजग आिण
संवेदनशील रहा .
१८) मुलाखतीच े िनयं ण राखा
१९) िव ेषण आिण न दीसाठी ज े हा श य अस ेल ते हा पूण आिण अच ूक अवतरण ट ेप
रेकॉड करा.
२०) मुलाखतीदर यान मह वाच े मु े पकड यासाठी आिण त े अधोर ेिखत कर यासाठी
िटपण ं काढा .
२१) मुलाखती न ंतर ज ेवढ्या लवकर श य होईल त ेवढ्या लवकर वनीफ त त काही
िबघाड नाही ना ते तपासा , िटपणा ं या पारदश कतेसाठी िस ंहावलोकन करा , िजथे
आव यक अस ेल तेथे िव तार करा , आिण िन र ण े न दवा .
२२) स मािणत आिण िव सनीय मािहती स ंकिलत कर यासाठी प ूरक आिण आव यक
अशा क ुठ याही पायया चा अवल ंब करा . munotes.in
Page 80
िश णातील संशोधन प ती
80 २३) मुलाखतदाराला स मानान े वागवा . ल ात ठ ेवा क द ुसया या अन ुभवाला
याहाळायला िमळण े हा एक िवश ेषािधकार आिण जबाबदारी आह े.
२४) मुलाखत घ े याचा सराव करा . आपली कसब िवकिसत करा .
२५) मुलाखत घ े याचा आन ंद या .
कृितवादी अ व ेषण अिभक पाच े लेखन :
कृित अ व ेषण स ंशोधन अिभक पाम य े खालील घटका ंचा समाव ेश असावा .
१) हेतू / उि /
२) संशोधन त व ान
३) सैधांितक / ताि वक आराखडा
४) संशोधन रचना / नमुना (साचा)
५) Setting
६) यादश नाची काय प ती
७) संशोधकाची पा भूमी व अन ुभव
८) संशोधकाची एक / अनेक भूिमका.
९) मािहती स ंकलन प त
१०) मािहती िव ेषण / िववरण
११) उपयोजन / िशफारशी
१२) सादरीकरणाचा नम ुना आिण म
कृितवादी अ व ेषणाच े फायद े :
ते पुढील माणे आहेत :
१) इतर स ंशोधन काराप े ा यात सव कष यथा थ मािहती या कारात ून संशोधकास
पुरिवली जात े.
२) नैसिग क वातावरणात (गितमान अशा ) िनरी णा ार े वत नाचे आकलन हो या या ीन े
अचूक अशी प ती आह े.
munotes.in
Page 81
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
81 कृितवादी अ व ेषणाच े तोटे:
ते पुढील माण े आहेत :
१) हे मोठ्या माणात स ंशोधका या िनरी ण आिण अ वयाथा वर अवल ंबून असत े.
२) सांि यक मािहती विचतच प ुरिवली जात े. यामुळे संशोधका या िन कषा ची वैधता
तपासणीचा माग च उपल ध राहत नाही .
३) िनरी णाचा प ूव ह दूर करण े हे ब याच अ ंशी अश य असत े.
४) सामा यीकरण ही जवळजवळ अि त वातच नसतात . यामुळे केवळ एकाच ि थतीच े
िनरी ण होते. अ यासात स ंिद धता राहत े
५) हे फारच व ेळखाऊ आह े.
तुमची गती तपासा - ४
अ) कृितवादी अ व ेषण स ंशोधनाची व ैिश ्ये सांगा.
ब) ' कृितवादी अ व ेषण' संशोधन आयोजना या पाय या प करा .
४अ.७ यि अ यास
यि अ यास ह े अशा कारच े संशोधन आह े क , यात वत मान स ि थतीतील घटना ,
प रि थती या ंचे वण न व अ वययन क ेले जाते. वृ ाअ यास सामािजक क ृत चा ग ुंता अशा
रतीन े नजर ेस आणतो क याम ुळे समाजावर भाव टाकणारी य , सामािजक
यव थ ेवर कसा भाव करत े याचा अ यास क शकत े. पूव संशोधकान े मािहती क न
िदले या ि ल िववाद िक ंवा पूवा नुभवाच े आकलन क न द े यास ही प ती उपय ु ठरत े.
मया िदत घटना , ि थती आिण या ंचे संबंध यांचा सिव तर आशया मक िव ेषणावर यि
अ यास भर द ेते. डािव नचा उ ा ंती िवषयक िस ा ंत हा म ु यत: ायोिगक उदाहरणा ंवर
आधा रत नस ून तो यि अ यास स ंशोधनावर आधा रत होता . िश णात मोठ्या
माणावर स ंशोधनाचा ग ुणा मक ीकोन हण ून याचा वापर होतो .
Odum यां या मतान ुसार यि अ यास ह े असे तं आह े क या ारे वैयि क घटक ह े
कधी स ं था असतील िक ंवा गट , यि जीवनाचा एखादा भाग असतील अशाच े इतर
गटांशी असल े या संबंधाचे िव ेषण करत े. येक ितसादका या ( यि , कुटुंब, वग ,
सं था, सां कृितक गट ) या वैिश ्यांनुसार भ ेद क न याचा एक घटक तयार कर ते, या
येक घटका या व पाच े पृथ:करण कर यावर या अ यासाचा भर असतो . यि
अ यास सामािजक आिण श ै िणक क ृतीतील ग ुंता नजरेस आण ून देतो. एक य
आप या समाजा या प रि थतीत कसा बदल घडव ून आण ु शकत े याचा अ यास क ेला
जाऊ शकतो . शै िणक व सामािजक वा तिव कता िविश प रि थतीतील स ंदभ , इितहास
यां या आ ंतरि य ेमुळे घडतो अस े गृहीत धरल े जात े. यि अ यास थम वण न करत े
आिण नंतर पृथ:करण आिण त व े िनि त कर याच े काम करत े. जी गो जशी िदसत े तशी munotes.in
Page 82
िश णातील संशोधन प ती
82 ती नसत े असे मानुन सखोल प ृथ: करण क ेले जात े. याम ुळे case चे आकलन होत े.
मोठ्या जनस ं येचे सामा यीकरण केले जात नाही . ते सामािजक शा ा या 'सामािजक
रचनावादा ंचे अनुकरण करत े. बह तांश वृ ा या ंसाचे व प ह े ामु यान े गुणा मक व पाच े
असत े. पूव संशोधनातील ग ुंतागुंती या घटना िक ंवा घटकास बळकटी द े यासाठी वृ ा यास
े ठरतो . मया िदत व पा या घटना , संग, ि थती या ं या स ंबंधा या िव ेषणाकड े
यि अ यासाचा अिधक कल असतो . समाजशा या ग ुणा मक स ंशोधन प तीचा
य जीवनि थतीच े परी ण कर याकरता मोठ ्या माणावर वापर करतात . Yin हे यि
अ यास संशोधन प तीच े प ीकरण करताना सा ंगतात ही अशी अन ुभविस प ृ छा
प ती आह े क या ार े स ि थतीतील य जीवनातील घटन ेचा मागोवा घ ेतला जातो .
प रि थती आिण या ंचे संदभ यातील सीमा उघडपण े प होत नाही आिण यात
अनेकिवध प ुरा यांचा आधा र घेतला जातो .
असे असल े तरी काही यि अ यासाच े व प जर त े मू यप रणामकता िक ंवा सं था मक
प रणामकत े संबंधीत अस यास त े सं या मकही अस ू शकत े. बरेचसे यि अ यास ह े
गुणा मक तसेच सं या मक अशा स ंयु ीकोनात ून केले जातात , याम य े गुणा मक
ीकोनाचा वापर ामु यान े केला जातो . आिण मािहतीच े संकलन ह े सं या मक
ीकोना या म ुलाखत आिण िनरी ण तं ा ार े केले जाते. सामा य े अ यासापास ून ते
एका यि या िक ंवा गटा या म ुलाखती पय त य अ यासात िविवधता आढळत े. य
अ यास अचूकपणे शीष कावर ल क ीत करत े िकंवा समाज अथवा यि या
जीवनिवषयक ीकोनाचा समाव ेश करत े. उदा. यि अ यास हा एखा ा ितभाशाली
िव ा या या जीवनातील शाल ेयकृती, वत न मता इ . वर ल क ीत क शकत े िकंवा
एखा ा यि या सामािज क जीवनाचा अ यास या ंची संपूण वैयि क पा भूमी, अनुभव,
ेरणा, या या मह वाका ं ाचा समाज वत नावर पडणारा भाव इ . गो वर ल क ीभूत
करते. यि अ यासा या उदाहरणात यि अ यास अ यास माचा िवकास नािव यप ूण
िश ण , िवघातक वत न, अ भावी स ं था इ यादीचा समाव ेश होतो .
ा यि क काया संदभा तील िस ा ंताचे पृथ: करण क न स ंशोधनािध िस ा ंत
वृ ा यासा ार े काया ि वत होऊ शकतात . येथे हे ल ात घ ेणे आव यक ठरत े क बह ता ंश
यि अ यास ह े एका छोट्या िकंवा वत ं गटावर क ीत असतो , यामुळे याच े िन कष हे
मोठ्या लोकस ं येला लाग ु होत नाही, तर याची उपय ु ता नाकारता य ेत नाही .
मानवी वत न हे प रि थतीज य आिण यि साप े असत े. मानवा या म ूळ कृतीवरील
भािकताबाबत एकवा यता असत े, या मुलभूत गृिहतकावर यि अ या स आयोिजत क ेला
जातो.
स :ि थतीच े िववेचन, प ीकरण िक ंवा वण न कर यासाठी यि अ यासाच े आयोजन
केले जाते. हा अ यास एकाच व ेळी समान गतीचा अस ु शकतो . जे हा मािहतीच े संकलन ह े
एका िविश समयी क ेले जाते िकंवा याच े व प ह े अ वाय मक अस ू शकत े, ते कधी एक
माग िक ंवा बह माग अस ू शकते. दुस या श दात सा ंगायचे झा यास ती एक अ ंगीभूतच
लविचक अशी काय प ती आह े.
munotes.in
Page 83
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
83 यि अ यासात स ंबंिधत असल ेली य (case ) हणज े एक ी , पु ष िक ंवा बालक
असत े असे नाही तर याम य े कधी अ ययन कता िश क , यव था पक शाळा , िव ापीठ ,
वग िकंवा एखादा काय मही अस ू शकतो . काही िनण य, धोरणा स ंदभा तील स ंशोधनात
case हणज े एखादा देशही अस ू शकतो . मोठ्या माणावरील स ं या मक व ग ुणा मक
अ यासा या िन कषा साठी पुरवले जाणार े सबळ पुरावे ा कर यासाठी यि अ या साचा
यात समाव ेश क न घ ेतला जातो , िकंवा याचे वतं पणे आयोजन क ेले जाते. कृितवादी
अ वेषणा माण े गटा या िक ंवा या ं या सद या ं या सां कृितक प ैलूंवर ल क ीत करण े
यि अ यासात अप ेि त नसत े. यि अ यास हा एका case िकंवा अन ेक cases वर
ल क ीत करतो .
यि अ यासाची व ैिश ्ये:
यि अ यासाची व ैिश ्ये पुढील माण े :
१) एखा ा िविश घटन ेसंदभा तील प रप ूण अ यासाशी स ंबंिधत असतो .
य व पातील िविश घटना हणज े case होय. य व पातील गो या
शालेय काय म, अ या स म , भूिमका संग, आंतरि या , योजना , ि या
संक पना इ . चा समाव ेश होतो . याचे वेगळेपण हणज े येक ितसादकास
( य , वग , सं था िक ंवा सा ं कृितक सम ूह) संपूण घटक हण ून वागिवल े जाते.
२) एका घटकातील िभ न ग ुणिवश ेष असणाया या पर पर स ंबंधामधील अ यासावर
भर िदला जातो.
३) Cooley या अन ुसार यि अ यास आप या स ंवेदन मता ती करतात आिण
जीवनाकड े सखोलपण े पाह याची प ी द ेतात. हे अ य र या
अमूत ीकोनात ून ा न होता त े य वत ना ार े ा होत े.
४) येक यि अ यासात अशा काही बाब कड े प ल द े याची आव यकता
असत े. याम य े यि अ यासाच े असे पैलू असतात यावर मािहती स ंकलन ,
पृथ: करणाच े ल एकवटल ेले असेल अ यासाच े ल ह े िविश शीष क, गाभा,
िवधान िक ंवा काया मक प रक पना ह े असू शकते.
५) अ यासा ंतग त घटका ंचा नैसिग क इितहास आिण सभोवताल या सामािजक जगाशी
असल े या यां या आ ंतर या या ंवर िवश ेष ल क ीत करत े.
६) यि अ यासात गती न दवहीत न दिवल े या व ैयि क अन ुभवात ून आ ंत रक
कलह, तणाव , िवशेष वत नासाठीची ेरणा िक ंवा घटकाच े वैयि क क ृती िकंवा
पृथ:करणाच े घटक या ंचे कटीकरण क ेले जाते.
७) यि अ यासा या स ू म आिण सखोलत ेची खा ी क न द े यासाठी म ुलाखत ,
िनरी ण त ं आिण ावली द तऐवज , मानविनिम त व त ू, दैनंिदन आिण
यासारखा िविवध त ं ांचा वापर केला जातो . फार प ूव चा अन ेकिवध ो तातून
संकिलत क ेले या मािहतीसाठ ्याचा वापर या ंत केला जातो . munotes.in
Page 84
िश णातील संशोधन प ती
84 ८) Smith यांनी Merriam (१९९८ ) यां या िवचारास प ृ ी देऊन अस े हटल े आहे
क , गुणा मक स ंशोधनाच े अ स े व प यात Simple Unit िकंवा Bounded
system वर ल क ीत क ेलेले असत े, यामुळे ते इतर ग ुणा मक संशोधनाप े ा
वेगळे ठरते. या प तीस Bounded system ते हाच हटल े जाऊ शकत े जे हा ती
िनि त कालमया देत मुलाखती िकंवा िनरी णासाठी िनि त व मया दीत यि ता
समाव ेश करत े.
९) यांस एक िक ंवा अिधक ल णीय घटना ंचा सखोल अ यास अस े हटल े जाऊ
शकते. यासाठी एक य , समूह एक स ं था, वग िकंवा एखा ा स ंगाचा अथ शोध
घे या या ह ेतूने केलेली शोधन या (आंत ी ा कर यासाठी यि , समूहाचे
िकंवा घटन ेचे अथ या ि थतीत समािव असल े या सहभाग या ख या
जीवनास ंदभा त परावित त होतात याच े आकलन क न देणे, यि अ यासात
समूह, य , सं था, वग िकंवा स ंग हे पृथ: करणाच े घटक हण ून काम करतात .
उदा. यि अ यासात प ृथ: करण घटक हा शाल ेय वग असेल तर स ंशोधक
तशाच तीन वगा तील स ंगाचा शोध घ े याचे ठरवू शकतो .
१०) Yin या न ुसार ाम ु यान े यघटना आिण या ंचे प न होणार े संदभ य ा
दोघांमधील सीमार ेषेचा यघटन े या ीने शोध घ े यात य अ यास ग ुंतलेला
असतो . यि अ यासाचा एक भाग हण ून या सीमार ेषा प होण े आव यक
असत े.
११) यि अ यास हा एकल - थल िक ंवा बह थल अ यास अस ू शकतो .
१२) िस ांता या प रणामावर आधा रत असा िक ंवा परावल ंबी घटना या िविवधत ेवर
आधा रत अशा यि case ची िनवड होत े.
१३) िन कष हे वैधते या व पात न राहता व ेगळले या व पात श दब क ेले जातात .
यि अ यासात ून संकिलत क ेले या मािहतीसह अन ेकिवध पया यी िस ांत
अि त वात अस ु शकतात .
१४) यि अ यास ीकोनात िन न स ंभा यता कारणा मक माग हे अ यासासाठी
िनवडल े या case या व पात असतात , जरी या मोठ ्या जनस ं ये या case
म ये सु पणे अि त वात अस यातरी या case अशा कार या मागा चा अवल ंब
कर या स असमथ ठरतात .
१५) गुणा मक यि अ यासात अन ेकिवध वा तिवकत ेचे कबुली िदल ेली असत े. हे
आता सव करिवल े जाते, तसेच संशोधका या िविवध स ंवेदना स ू मपण े मांड यात
गुंतलेले असत े. case / सहभागी आिण इतर त े एकक ीिभम ुख असणार िक ंवा
नसणार .
munotes.in
Page 85
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
85 यि अ यास अ िभक पाच े घटक :
Yin नुसार यि अ यास अिभक पाच े पाच घटक आह ेत.
१) अ यास २) सम य ेचे िवधान िक ंवा सै ांितक आराखडा ३) घटक िव ेषणाच े
िनद शन ४) संशोधन सम य े या मािहतीचा तािक क िवचार ५) िन कषा चा अ वयाथ
लाव यासाठी िनकष लावण े.
य , सं था, घटना , तपिशलवार आिण अच ूक कृती या ंचे सखोल परी ण हा यि
अ यासाचा मुख हेतू आह े. अ यासा या स ु वातीला प रक पना (गृहीतकृ ये) िकंवा
संशोधन ाच े एकंदरीत िनवेदन क ेलेले असत े. अ यासाच े कस े आिण का ह े
दश िवतात आिण अस े उ चा रणे आिण स ु प करण े हे संशोधकाच े पिहल े काय असत े.
अ यासाच े िवधान कस े आिण का या ापास ून िमळिवल ेले असत े. ही िवधान ं सै ाितक
ी िवकिसत कर यास मदत करतात . तरीही सव कार या यि अ यासात िवधान
नसतात . उदा. सम व ेषक यि अ यासात फ क ृतीचे िनवेदन िक ंवा िनकष िदल ेले असत े
जे संशोधन ि य ेत माग दश क ठरत े. घटक िव ेषण ह े यि अ यासाची िदशा ( ी) जी
एखादी यि गट , सं था, शहर समाज आिण द ेश आह े हे प करत े. मािहती आिण
िवधान (िस ांत) यातील स ंबंध आिण िन कष अ वयथा चा िनक ष हे बह धा यि
अ यासाच े कमी िवकिसत प ैलू आहे (Yin १९९४ )
यि अ यास अिभक पाच े कार :
Yin (१९९४ ) winstone (१९९७ ) यांनी िनद शीत क ेले या य अ यासअिभक पाच े
कार पुढील माण े.
अ) सम व ेषक यि अ यास अिभक प :
या यि अ यास अिभक पा त संशोधन ठरव याआधी काय े व मािहती स ंकलन
केले जाते. थोडे फार प ूव संशोधन क ेले या िवषयाच े परी ण क ेले जाते. असा अ यास हा
पुढे होणा या मोठ्या सामािजक व ै ािनक अ यासाची ना ंदी असत े. मोठ्या आिण
सव समाव ेशक स ंशोधना या पथदश क अ यासा या उप यु तेची खा ी कर यासाठी
सम व ेषक यि अ यास अिभक प स ु कर याआधी संघटना मक आराखडा तयार
केला जातो . संक पन ेचा बारीक सारीक तपशील , आराखडा तयार करणे िकंवा समथ क
िवधान तयार करण े हा सम व ेषक अ यासाचा ह ेतू आहे.
ब) प ीकरणा मक यि - अ यास अिभ क प :
िवचारात घ ेतले या यघटनाच े प ीकरण प ुरिव याक रता हा अ यास उपय ु ठरतो . ही
प ीकरण े अशी स ंरचना स ूिचत करतात क , यि अ यासातील एक कारचा बदल हा
दुस या कार या बदलाशी प तशीर र या स ंबंिधत असतो . अ यासा या स ंक पना मक
आराखडयाव र संबंिधत संरचना िक ंवा कारणा मक स ंरचना अवल ंबून अस ू शकतात .
संघटना सम ुदायां या स ंिम अ यासात भावा ंचा अ यास कर यात य ेतो. Yin आिण
Moor (१९८८ ) सूचिवतात क Patter Matching तं ाचा अशा कार या स ंशोधनात munotes.in
Page 86
िश णातील संशोधन प ती
86 वापर होतो . जेथे याच case या स ंदभा तील मािह तीचे अ नेक भाग ह े काही स ै ांितक
िवधानाशी स ंबंिधत असतात .
क) वण ना मक यि अ यास अिभक प :
वण ना मक यि अ यासात स ंशोधकान े वण ना मक िस ा ंत सादर करण े गरज ेचे असत े.
जे अनुसंधकाला अ यासात एक ंदर आराखडा हण ून अन ुसरता य ेतो. अशा कार या
यि अ यासात संशोधन प पण े मांड याआधी यवहाय सै ांितक आराखड ्याची
ओळख आिण स ू ब मा ंडणी करणे आव यक असत े. संशोधन अ यासाची स ु वात
कर याआधी घटका ंचे िव ेषण िनि त करण े आव यक असत े. अशा कार या यि
अ यासात स ंशोधक यघटना र ेखाट या चा आिण संक पना मीकरण कर याचा य न
करतो . याम य े घटन ेची प ुनिनिम ती करणारी आिण घटन ेचा संदभ देणारी िवधान े
श यतोवर समािव असतात .
ड) मू यमापना मक यि अ यास अिभक प :
बह धा ितसादा मक म ू यांकन Quasi legel मू यांकन आिण त ािध ीत म ू यांकन
याम य े िनण य घे यासाठी यि अ यास क ेला जातो . याम य े मू यांिकत आिण
ओळखल े या अित मह वा या आिण म ुख रचना िवषय स ंरचना यामधील यघटना ं या
घटनेचा गाभा व ृ ांताचा समाव ेश केला जातो. शासन प ुर कृत काय म उदा . सव िश ा
अिभयान िक ंवा उजाळा वग / उ ोधन वग अस े काय म आिण Academic Staff
College ने महािव ालयीन िश का ंसाठी आयोिजत क ेले जाणार े काय म िक ंवा ाथिमक
व मा यिमक शाळा ं या िश का ंसाठी रा य आिण थािनक शासना ार े आयोिजत क ेले या
काय माच े आयोजन व माग दश न मू यमापन ह े यि अ यासात क ेले जाऊ शकते.
यि अ यास आयोजना या पाय या :
यि अ यास आयोजना या पाय या पुढील माण े.
१) संशोधकाची ची असल ेला स ि थतीतील िवषय िनद िशत करण े.
२) संशोधनाच े आिण स ंबंिधत प रक पना िनि त करण े.
३) घटक यादश न व घटक स ं या िनि त करण े case िनवडण े.
४) मािहती स ंकलनासाठी ोत साधन े आिण मािहती स ंकलनाच े तं िनि त करण े.
याम य े मुलाखती ,
५) िनरी ण े, द ताव ेज, िव ा या या न दी आिण शाल ेय मािहतीचा अ ंतभा व होतो .
े ातून मािहती संकिलत करावी .
६) मािहतीच े मू यांकन आिण िव ेषण
७) अहवाल ल ेखन
munotes.in
Page 87
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
87 वरील य ेक मु ांचे सिव तर िवव ेचन प ुढील प र छ ेदात क ेले आहे.
पायरी : संशोधकाची ची असल ेला स ि थतीतील िवषय िनवडण े.
यि अ यास स ंशोधनाचा िवषय ओळख यासाठी प ुढील िवचारण े आव यक आह े.
१) यि - अ यास प तीन े कोण या का रचा िवषय यि अ यास प त अ यासता
येईल ?
२) संशोधन ा ंची अच ूक उ र े िमळिव यासाठी यि अ यास स ंशोधनाचा आराखडा
परेखा व या ी कशी तयार करावी ?
३) यि अ यास स ंशोधनासाठी यि /सं थेचा सहभाग कसा िमळवता य ेईल ?
४) यि अ यास स ंशोधनासाठी ितसादक (सहभागी ) य कड ून प रणामकारक आिण
यो य प तीन े मािहती कशी िमळवता य ेईल?
५) यि अ यास स ंशोधन अहवाल श ै िणक मािसकात काशन यो य हो यासाठी
काटेकोरपणा कसा थािपत करता य ेईल?
Maxwell नुसार यि अ यासा या य ेयावर प रणाम करणार े ८ घटक आह ेत.
१) अ यासात सहभागी असल े यां या प रि थतीचा अन ुभव आिण क ृतीचा अथ या
स याचा भाग आहे अशा गो ी स ंशोधकान े समज ून घेणे.
२) एका िविश स ंदभा त ितसादक काय रत असतो . आिण या या क ृतीवर याचा भाव
पडतो . तर दुसरीकड े एखा ा स ंशोधनातील अित र स ंदभा साठी ितसादकास व ेढले
जाते. गुणा मक संशोधक स ंशोधनावर भाव टाकणाया संदभा िधत घटक िवचारात
घेतो.
३) िवषया या घडणीत अकि पत यघटना व यावर उ वणारा भाव िनधा रत करण े
आिण अशा प ैलूंचा सै ांितक पाया तयार करण े.
४) िविश प रणाम दश िवणा या घटना आिण क ृती या ि या आ मसात करण े.
५) ि या िस ा ंतावर आधा रत काय करणा मक प ीकरण िवकिसत करण े (जो िविश
पैलूंचा इतर प ैलूंवर प रणाम करणा या ि य ेचा शोध घ े यात ग ुंतलेला असतो .) आिण
याहीप े ा बदलाचा िस ा ंत िवकिसत करण े (जो स ं या मक स ंशोधनातील दोन
चलांमधील स ंबंध दश िव यात गुंतलेला असतो ).
६) अ यासातील ितसादक आिण इतरा ंना समज ेल व ायोिगक िव ासाह असल ेले
िन कष आिण िस ांत तयार करण े.
७) Summative मू यांकन अिभक प क ेवळ अंितम काय म िक ंवा उ पादनाचा दजा
पारख याऐवजी रीत स ुधार यासाठी िव चारात घ ेतला जावा . munotes.in
Page 88
िश णातील संशोधन प ती
88 ८) Collaborative आिण क ृतीसंशोधनात स ंशोधक (उपासक ) आिण स ंशोधनात
सहभागी असल े यांना गुंतवुन ठेवणे.
पायरी - २ संशोधन ाच े िनधा रण आिण प रक पना िवकसन :
यि अ यास स ंशोधनाची द ुसरी पायरी हणज े अ यासणाची प रि थती िक ंवा सम या ंवर
संबंिधत तयार क न स ंशोधनाचा क ीय म ु ा थािपत करण े आिण अ यासाचा ह ेतू
िनि त करणे. यि अ यासात स ंशोधनाच े उि बह धा काय म, वतं अि त व
असल ेली गो , यि िकंवा सम ुदाय अस ू शकतो . येक उि राजक य , सामािजक ,
ऐितहािसक आिण वैयि क चच या िवषयाशी अप ेि तपण े संबंिधत असतात . जे ांना
यापक स ंभा यता प ुरिवतात आिण यि अ यासातील गुंतागुंत वाढवतात . वेगवेग या
मािहती स ंकलन प तीन ुसार सखोल स ंशोधना ार े संशोधन यि अ यासात उ ी सा य
करतो . जी यि आिण स ंशोधक ा ंची उ र े यातील समज दश िवतात बह धा यि
अ यासात कस े आिण का स ु होणा या ांची एक िक ंवा अिधक ा ंची उ र े
िमळिव याकड े कल असतो . हे मया िदत घटना िक ंवा अव था आिण यातील पर पर
संबंध या याशी स ंबंिधत असतात . संशोधन िन ि त करताना (मांडणी) संबंिधत स ंदभ
सािह याचा आढावा घेणे गरज ेचे असत े. जेणे क न या प ूव झाल ेले संशोधन कशा कार े
काया वीत क ेले गेले याची मािहती िमळत े. संशोधन ावर अिधक स ू म र या िवचार
क न यात आव यक या स ुधारणा कर या या कामी याची मदत होते. संबंिधत
सािह याचा आढावा , यि अ यास ह ेतूची या या आिण अ यासाच े मह व िनधा रत
करते याम ुळे संभा य ो याप ुढे जाहीर र या अ ंितम अहवाला ार े अ यास आराखडा यांचे
आयोजन इ . मािहती िदली जात े.
पायरी ३ घटक यादश न आिण घटक स ं या िनि त :
यि अ यासातील यादश कृतीयोजना
यि अ यास अिभक पात सह ेतूक यादश क िनवड होत े. या िवषयी झुडूह यांनी
िदले या प ीकरण सखोल अ यासासाठी मािहती स ंप न य िनवड य अ यास
संशोधनात स ंभा य यादश नाऐवजी सह ेतूक यादश न िनवडल े जात े कारण त े लहान
नमु यापास ून िमळिवल े या मािहतीची उपयु ता वाढवत े. सहेतूक यादश न हे शोधातील
दु यघटनाबाबत स ुप रिचत आिण मािहतीप ूण असण े आव यक असत े.
यि अ यासात मािहती स ंकलन स ु करताना े आिण सहभागी िनवड यासाठी
योजना आव यक असत े. या योजन ेला Emergent अिभक प हणतात . याम य े
संशोधन िन कष पूव मािहतीवर अवल ंबून असतो . याम य े वेग या घटना म पाय या पे ा
सहेतूक यादश न, मािहती स ंकलन आिण अ ंशत: एक समयािव छ ेदी मािहती िव ेषण
तसेच पर पर द ेवाण घ ेवाण आव यक असत े.
य अ यास स ंशोधन अिभक पा या ट या ंम ये संशोधकाला एकल िक ंवा बह िवध
Case चे सखोल परी ण कराव े आिण कोणती साधन े मािहती व स ंकलन त ं वापराव े हे
िनि त कराव े लागत े. जे हा बह िवध case वापर या जातात त े हा य ेक case हा एकल munotes.in
Page 89
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
89 case माण े मानल े जाते. येक case चा िन कष हा स ंपूण अ यासात सहभागी क ेला
जातो. परंतु मािहती स ंकलनात व िव ेषणात य ेक case हा एकम ेव case राहतो . य
अ यासाची व ैधता वाढिव यासाठी Ex-emplary यि अ यासात case काळजीप ूव क
िनवडतात आिण उपल ध असल े या अन ेक संशोधन साधनात ून काळजीप ूव क िनवडले या
साधना ंचा वापर क े याने अ यासाची व ैधता वाढत े. याम य े काळजीप ूव क िनवडीम ुळे
य या case या मया दा िनि त करता य ेतात. संशोधकान े िविश case िकंवा वेचक
case अ यास करावे हे िनि त कराव े वेगवेगळया भौगोिलक े ातून case ची िनवड
करावी ह े सु ा यान े ठरवाव े. अ यासा या या ट यावर अ यासाच े येय ल ात ठ ेवणे
आव यक आह े. आिण यासाठी अ यासाची य ेयपूित करणार े पुरावे आिण स ंशोधनात
उ वल े या ांची उ र े देणारी स ंबंिधत case ओळखावी आिण िनवडावी . एक िक ंवा
अनेक case िनवडण े हा मु य घटक आह े. परंतु य अ यासात एकाप े ा अिधक
घटकाच े िव ेषण समािव क ेले जात े. उदा. य अ यासात एका कारची शाळा
अ यासता य ेते. उदा. महानगर पािलका शाळा ) आिण या काराची स ंबंिधत शाळा अशा
कार या यि अ यासात िव ेषणा या दोन पात या असतात . यामुळे गुंतागुंत
िव ेषणा या दोन पात या असतात याम ुळे गुंतागुंत वाढत े आिण मािहती स ंकलनात व
िव ेषणात वाढ होत े. एक case ऐवजी अन ेक case अ यासाला अिधक पस ंत पडतात
जे हा िवश ेषत: ती case लोकस ं येतून घेतलेली लोक ितिनधी नसत े आिण ज े हा
यां या वाग णूक या मया दा/ संि च र , अनुभव िन प ी िक ंवा अव था या इ असतात
तरीही य ेक case चे िव ेषण आिण संरचनाचा स ूिचताथ आिण अ ंितम अहवालाची
लांबी अन ेक case ची सखोलता मया दीत करतात .
पायरी ४ मािहती स ंकलनासाठी ोत साधन े आिण मािहती स ंकलन त ं िनवडण े:
१) य अ यासातील मािहतीच े ोत :
य अ यास प तीत मािहती स ंकलन ि य ेत अन ेक ोत आिण प तीचा वापर या ंचा
अंतभा व होतो . संशोधक स ंशोधन ा ंची उ र े दे यासाठी स ु वातीला कोणत े पुरावे
संकिलत कराव े आिण मािहती िव ेषणासाठी कोणती प त वापरावी ह े िनि त करतो .
साधारणत : संकिलत मािहती ही ामु यान े गुणा मक , सौ य तस ेच सं या मक असत े.
मािहती स ंकलनासाठी ाथिमक द ताव ेज जस े शालेय न द आिण स ंगणकातील मािहती
िव ा या या न दी . ितल ेख िकंवा िनयम आिण टाचण े यांचा वापर क ेला जातो . मािहती
संकलनासाठी सव ण म ुलाखती ावली द ताऐवजाची प ुनत पासणी , िन र ण े,
मानविनिम त भौितक व त ु अशा प तीचा वापर होतो . मािहती स ंकलनाची अशी अन ेक
साधन े आिण प ती िव ेषणाचा पोत , सखोलता आिण समज वाढवतात . याम ुळे
िन कषा ची वैधता आिण िव ासहता वाढत े.
यि अ यासात मािहतीचा स ंदभ आिण वग करण कर यासाठी े न दी आिण
संगणकातील मािहतीचा वापर होऊ शकतो . याम ुळे पुढील प ुनिन व चनात ही मािहती सहज
उपल ध होऊ शक ेल. या ि य ेत े िटपणात भावना , अंत: े रत अटकळ , पूव व
कामाची गतीदश क द ताऐवज या ं या न दी ठ ेवतात. सा ीदारा ंची सा , कथा उदाहरण
दाखल े य ां या ठ ेवले या न दीचा वापर अ यासाअहवालात करता य ेतो. ाहकाच े िवशेष munotes.in
Page 90
िश णातील संशोधन प ती
90 अवधान सिव तर कट झा यान े िकंवा एखा ा उदयास य ेणा या संरचनेची पूव सूचना
िमळा यान े जवळ येऊन ठ ेपले या प ूव क पना ंची मािहती द ेऊ शकतात . िनरी णावर
आधा रत संशोधनाला प ु हा स ू पान े िकंवा पु हा प कर याची गरज आह े क नाही
यासाठी मदत करतात . पृथ: करणासाठी स ंकिलत आिण स ं िहत क ेलेली मािहती व
े न दी या व ेग या ठेवा यात .
cohen आिण Manion नुसार संशोधकान े पुरावे संकिलत करताना िनवडल े या मािहती
संकलन साधन े आिण प त या ंचा यो य आिण प तशीरपण े वापर करावा . िन र ण आिण
मािहती सं हाची रचना ही न ैसिग कतेकडून कृि मतेकडे नेणारी असावी . याचबरोबर ती
संबंिधत अस ंरंिचतेकडून उ च स ंरिचत वग वारीकड े नेणारी व जी अ यास ह ेतुवर आधा रत
असावी . या शाख े या पार ंपा रकत ेशी सबंिधत असावी .
यि अ यासासाठी गरज असत े ती, अनुसंधकासाठी भावी िश ण काय म
िवकसनाची े काय सु कर याप ूव प िश ाचार आिण काय प ती थािपत करावी .
े ात वेश कर याअगोदर पथदश अ यासाच े आयोजन क ेले जावे याम ुळे वरकरणी
िदसणार े अडथळ े, सम या द ूर सार या जातील . संशोधन िश ण काय मात
अ यासातील मह वा या स ंक पना ंचा, तांि क या या ि य ेत आिण प ता ंrचा समाव ेश
करणे गरजेचे असत े. अ यासात प र पूण ता ये यासाठी स ंशोधन काया त वापर या जाणाया
तं ा या उपयोजना ब ल स ंशोधकास मािहती असण े ज री असत े. बह िवध त ं ा ार े
मािहतीच े संकलन कस े कराव े य ांचे संशोधकास आकलन हाव े िश ण काय म
आयोिजत हाव े. यि अ यास संशोधन काय मात काही िश ाचाराचा समाव ेश केला
जातो. यात व ेळेची अ ंितम मया दा, अहवाल कथना नम ुना, े न दी , द तऐवज
संकलनासाठीची माग दश क त व े आिण वापर या जाणाया े य े िवषयीच े माग दश न हे
समािव असत े. अनुसंधकान े एक चा ंगला ोता असण े गरज ेचे असत े जो मुलाखती म य े
वापरल े या श दा ंचे अचूक वण करत े. भावी अन ुसंधका या ग ुणिवश ेषाम य े अजून एका
गुणाची भर घालावी लाग ेल तो हणज े यास चा ंगले िवचारता आल े पािहज ेत. आिण
उ रा ंचा अथ लावता आला पािहज े. भावी अन ुसंधक हा क ेवळ घटना जाण ुन घे याहेतू
द ताऐवजाचा आढावा घेत नाही तर दोन वा यामधील ल ाथ वाचू शकतो आिण सहभागी
पुरा यांचा पाठप ुरावा इतर करतो जे हा त े साज ेसे वाटतात . य जीवन - संगात
अनुबंधकाकड े लविचकता असावी आिण यान े अनपेि त बदलान े घाब न जाता कामा
नये. अनुसंधकास अ यास िवषया या य ेयांचे मता ंचे आकलन होणे गरज ेचे असत े.
िवरोधात आल े या िन कषा स सामोर े जा याची गरज असत े. अनुसंधकास अशा मानवी
जीवन िव ात त े वेश क रत असतो . यात यि अ यासात प ुढे काय होणार यापास ून
कोणता धो याचा इशारा आह े. याब ल खा ी द ेता य ेत नाही . या सव बाब च े भान
अनुबंधकास पािहज े.
अनुसंधक प ूण त: िशि त झा यान ंतर अ ंितम गत तयारीची पायरी हणज े पथदश
अ यासाची जागेची िनि ती करण े. सव कारची मािहती स ंकलनाची साधन े व तं े यां या
वापरान े पथदश चाचणीच े आयोजन कराव े याम ुळे फसव े, अवघड े उज ेडात य ेऊन
यात स ुधारणा करण े श य होईल . संशोधकास मह वा या सम या ंची पूव क पना असावी .
घटना , मह वप ूण यि ंचा प रचय , ा तािवकाच े प तयार करण े, गु ता पाळ यासाठीच े munotes.in
Page 91
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
91 िनयम तयार करण े आिण त परत ेने संधीचा शोध घ ेऊन पुनभ टीची योजना आखुन मुळ
संशोधन ास ंदभा त संशोधन अिभक पाची प ुनिन िम ती करण े.
संशोधन अिभक पा या य ेक ट यावर स ंशोधकान े साधना ंची रचना मक व ैधता, अंतग त
वैधता, बा व ैधता आिण िव सनीयता या ंची खा ी क न घ ेऊन यो य स ंशोधन प तीचा
वापर होत आह े ना ह े पाहणे ज री असत े. रचना मक व ैधतेत संशोधकान े संशोधनात
वापरल े या स ंक पनाच े यो य मापना ंसाठी अचूक मापना ंचा वापर करण े गरज ेचे असत े.
अंतग त वैधता ( प करणा मक िक ंवा काय कारणा मक संशोधनात िवश ेष मह व असत े)
अंतग त वैधता िनद िशत करत े क , िविश प रि थती , संग (कारण े) हे इतर प रि थती /
संग (प रणाम ) यांना माग दश न करतात आिण एक क िभम ुखी चौकशीचा उलगडा
कर यासाठी बह िवध ोता ंकडून ा प ुरा यां या बह िवध स ंचाचा वापर करण े गरज ेचे
असत े. अ ेसर तसेच मागासल े या दा या ं या मािलका शोध यासाठी स ंशोधका स प र म
यावे लागतात . िन कषा ची सामा यीकरण े ही व रत िनमा ण झाल े या Cases या प ुढे
जाऊन क ेलीत का ? याबाबत बा व ैधता य होत े. य , काय प ती आिण
थळा ं याबाबतीत असल े या मोठ ्या माणावरील व ैिवधत ेला न डगमगता य अ यास
सामोर े जावे आिण समान (तसेच) िन कष उ प न करत े, बा व ैधता ही अिधकची अस ू
शकेल. संबंिधत सािह या या आढा यासह घ ेतले या ि त case परी ा आिण आ ंत रक
case परी ेचे तं बा व ैधतेची खा ी क न द े यास मदत करतात . िव सनीयता ही
मापना ं या थैय , अचूकता, काटेकोरपणाशी स ंबंिधत असत े. Exeplary case अ यास हा
याची खा ी द ेते क वापरल ेली प ती ही यो य प ुरा यासह वापरली ग ेली आह े आिण समान
िन कषा त ितची व ेळोवेळी पुनरावृ ी होत े. संशोधनात सहभागी सद या ंशी िव सिनयत ेचे
नातेसंबंध थािपत करण े, मािहित संकलना या बह िवध प तीचा वापर case म ये
सहभाग या व क ृित थळा स ंबंिधत पा भूमीची प ुरेशी मािहती िमळिवण े, वेळेतच case शी
संपक साधण े हे सव सामा यत : ठरलेले फायद े आहेत.
पायरी ५ साम ीच े मू यमापन आिण प ृथ: करण :
यि अ यास अिभक पात बह िवध ोता ं ारे मोठ्या माणावर मािहती िनमा ण केली
जाते. यामुळे संशोधनाचा म ूळ हेतू व ा ंपासून दूर जा याचा धोका टाळ यासाठी
मािहतीच े यव थापन यो य र या होणे ज री असत े. मोठ्या माणावरील यवि थतीत
आिण स ं हीत न दी मधील िव त ृत मृदू मािहती (Soft Data ) हाताळ यास प ूव तयारी
सा भ ूत ठरत े. संशोधक स ंगणक य मािहतीत ं ा ार े वग करण , िवलगीकरण , संकलन करतो
आिण प ृथ: करणासाठी स ुधा रत मािहती तयार करतो . मूळ संशोधन ास ंदभा तील
संशोधनाचा ह ेतू आिण िन प ी मधील द ुवा, संबंध शोध यासाठी स ंशोधक क या
मािहतीच े परी ण करतो . मू यमापन आिण प ृथ: करणा या स ंपूण ि य ेत संशोधक न या
संधी आिण आंत ीस प ूण त: मोकळीक ठ ेवतो. यि अ यास ही प ती ित या बह िवध
मािहती स ंकलन प ती , पृथ:करण त ं ासह स ंशोधकास , संशोधन फिलतास बळकटी द ेणारे
आिण िन कष काढ या या कामी मािहती प ुरिव याची स ंधी ा क न द ेते. Creswell
यां या मतान ुसार, यि अ यास अिभक प हा बरेचदा अशा नागमोडी िक ंवा च ाकार
य ेत गुंततो क याम ुळे तो अितसामा यत ेकडून अितिविश िनरी णा या िदश ेने पुढे
जातो. Miles आिण Huberman यां यानुसार म ुलाखती , िनरी ण आिण ितल ेखनाच े munotes.in
Page 92
िश णातील संशोधन प ती
92 काम चाल ू असतानाच मािहती प ृथ: करण काया चा आर ंभ ते हाच होऊ शकतो ज े हा मु य
क पना , िविवध कार , वग करण या ंची होणारी प ुनरावृ ी उघडपण े प होईल . एकदा
िलिखत न दी सापड या क , पृथ: करण ह े मािहतीच े सांकेतीकरण क न म ु य म ु े अथवा
रचना या ंची ओळख पटिवतात . हे करताना अिधक स ंकेतकार उपल ध असण े ही अ य ंत
आव यक बाब असत े. उदा. या यान , सांकेतीकरण , वा यरचना यव था , िकंवा
आंतरि या कार या ंचे रचना मक प ृथ: करणात जेथे अिधक पगडा असल ेले िवभाग ह े
शेवटी या िव भागात असल े या बाब ची मोजदात करतात . मािहती या सा ंकेतीकरणात
मोजदात करण े अथवा इतर प त नी उदा मािहतीच े साच े, आकृ या आिण त े इ. ारे
मािहतीच े संकलन िक ंवा संि ीकरण होऊ शकत े.
पृ थकरणासाठी वापरल े या क ृितयोजन े म य े संशोधकान े ाथिमक भावा या पुढे जाण े
गरजेचे असत े. ही गरज चपलख व म ु ेसुद िन कषा ची श यता वाढव यासाठी असत े.
मािहतीच े िविवध मागा नी जाणीवप ूव क वग करण करण े गरज ेचे असत े. हे नवीन ी
अना छािदत कर यासाठी अथवा तयार कर यासाठी आव यक असत े. तसेच
पृ थकरणाला disconfirm कर यासा ठी िवरोधाभास असल े या मािहतीचा म ु ाम शोध
घेणे अपेि त असत े. संशोधक ाथिमक स ंशोधन ा ंची उ र े दे यासाठी मािहतीच े िवभाग
पाडतात , त े बनवतात व प ुन एक ीकरण करतात आिण स यि थतीची व अस ंब तेची
फेरतपासणी करतात . मह वा या िन र णा ंचा खर ेपणा शाबीत कर यासाठी व म ु े
तपास यासाठी प ूरक मािहती गोळा करण े आव यक असत े. अशाव ेळी छोट ्या व वार ंवार
घेतले या म ुलाखती या कदािचत मह वा या होऊ शकतात .
मािहतीची रचना करण े, िवभागा ंचे साच े तयार करण े, वाह त ा तयार करण े, वा इतर
दश ने आिण स ंगां या वारंवारतेची को क ं बनवण े ा काट ेकोर प ती मािहती
पृ थकरणासाठी वापर या जाऊ शकतात . संशोधक स ं या मक मािहतीचा उपयोग
गुणा मक मािहतीला िस कर यासाठी व आधार द े यासाठी वाप शकतात ज ेणेक न
अि त वाच े संयुि क कारण िक ंवा ाितभावास ंबंधीचा िस ांत समजू शकेल. या यित र
प रि थतीचा फायदा िमळव यासाठी ज े हा िभ न िवचारसरणी व अंतर ी ही मािहती व
नमु यांची छाननी कर यासाठी उपयोगात आणायची अस ेल ते हा अन ेक तपासनीस
वापर यात य ेऊ शकतात ज े हा अिधक मािहतीच े एक ीकरण होत े ते हा शोधा ंची
िव सनीयता व ृि ंगत होते. याउलट , िवसंगत समजा ंमुळे संशोधकान े अिधक ती त ेने
चौकशी करायची गरज वाढत े. िशवाय , नमु यांची Cross -case तपासणी ही तपासनीसास
वेळेत िन कषा पय त पोहच ू देत नाही . हे या तपासनीसात मािहतीकड े िविवध अ ंगांनी
बघायला लाग याम ुळे होत े. Cross -case पृ थकरणात तपासल े या क ेसेस या
पलीकड या कारान े मािहतीच े िवभाजन होत े. नंतर एक स ंशोधक या कारा या
मािहतीची काळजीप ूव क तपासणी करतो . जे हा एका मािहती कारातील नम ुना हा
दुस यातील प ुरा यान े िस क ेला जातो त े हा िनकालाला बळकटी य ेते. जे हा ह े िस
करताना ब ेबनाव होतो , ते हा ब ेबनावाची कारण े (एक/अनेक) व ोत (एक/अनेक)
ओळख यासाठी तफावतीची अिधक खोल चौकशी करण े आव यक होत े. सव केसेस म य े
संशोधक प ृ थकरणा मक िन कष , 'ते मूळ' 'कसे' व 'का' या संशोधन ा ंची उकल
असतात ,ते बांध यासाठी प ुरा यांना रा तपण े हाताळतात . munotes.in
Page 93
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
93 पायरी ६ अहवाल ल ेखन :
य अ यास अहवालातील मािहती अशा कार े सं िमत होत े क यात बह िवध कारच े
मु े एकाच िठकाणी एकवटतात , यामुळे यांचे आकलन होऊ शकत े, वाचकास
कर याची , अ यासाच े परी ण कर याची म ुभा द ेतात आिण स ंशोधकास वतं
आकलना त पोहचिवतात . िलिखत अहवालाचा मु य ह ेतू असतो िक बह म ुखी सम या ंचे
श दांकन अशा कार े हावे या ार े िन:संिद ध अन ुभव ह े संशोधकापय त पोहचल े जातील .
य अ यासातील मािहती अशा कार े सादर हावी क यातीलअन ुभव वाचका या
वा तव जीवन ि थतीस माग दश क ठ शकतील . संशोधकान े सव मागा ने शोध काय केले
आहे हा िव ास वाचकापय त पोहचिवणार े अचूक पुरावे संशोधकान े िवचारात घ ेणे गरज ेचे
असत े. case पुरतेच मया दीत स ंभाषण हाव े आिण मतभ ेद दश िवणाया िवधा ंनाकड े िवशेष
ल ाव े.
साधारणपण े case study या संशोधन व ृ ांतात खालील बाब चा समाव ेश असावा :
अ यासाचा ह ेतू व सै ांितक स ंदभ यांबाबतच े िवधान
संबोिधत क ेली गेलेली सम या अथवा वादािदत म ु े
म यवत स ंशोधन
एक अथवा अन ेक केसेसचे सखोल वण न आिण यादशा या व िनवडी या स ंबंधी
घेतले या िनण यांचे प ीकरण .
िजथे संबंधीत आह े ितथे अ यासाच े संदभ व केसचा इितहास स ंशोधन िनकालात
केससंबंधी पुरेशी स ंदभा िधन मािहती असण े आव यक आह े. ही मािहती जीवनशा
िवषयक व सामािजक मािहतीशी िनगडीत असावी . (क िबंदू वर आधा रत ) उदा.
अ यापन -अ ययना चा इितहास , िश य व िश काची पा भूमी, सं थेत िशकताना /काम
करताना यितत क ेलेली वष , मािहती संकलना या एक वा अन ेक जागा , िकंवा इतर
केस व ि थती यािवषयी स ंबंधीत वण ना मक मािहती .
जागा अथवा भाग घ ेणाया संबंधीचे मु े आिण त ु ही व स ंशोधनात सहभागी झाल ेली
य (केस) यांतील पर परस ंबंध
अ यासाचा कालावधी
मािहतीसाठी त ु ही ा क ेले या प ुरा यात सहभाग चा प रचय आिण या ं या व ैय क
बाब च े (एकांताचे) संर ण कर यास परवानगी िदली जात े आिण या अ यासात
सहभागी झा यान े सहभाग घ े यास काही व ेग या कारे फायद े होईल याकड े ल द ेते. munotes.in
Page 94
िश णातील संशोधन प ती
94 मािहती स ंकलन व प ृ थकरणा या प ती ह तिलिखत ं, िकंवा संगणक क ृत मािहती
यव थापन आिण प ृ थकरण (बघा weitzman & miles १९९५ ) िकंवा इतर
उपकरण े व प त चा वापर कर यात आल े या असतो .
िन कष जे मह वा या उ ो म ुख क पना , िवकासा मक अव था िक ंवा य ेक केसची
सखोल चचा य ांचा स ंशोधन ा या अन ुषंगाने आकार घ ेऊ शकतात आिण
प ीकरणा मक अवतरण िकंवा एखादा उतारा आिण प ुरे या माणा ंतील इतर
मािहती या प ृथ: करण आिण अ वयाथ करणाची वैधता व िव ासाह ता थापीत
करतात .
कारणीभूत प रि थती जी मािहती या िववरणावर अनिभ अनप ेि त वा स ंघषा मक
मागा ने छाप पाडणा या घटना ंची चचा .
मोठ्या माणावरील स ै ाितक आिण े ातील ा यि क म ु ांमधील स ंबंध िवचारात
घेऊन याचा अहवाल ठ ेवणे गरज ेचे असत े. या अहवालातील वत ं करणात य ेक
case वतं पणे हाताळली ग ेली पािहज े िकंवा case ची कालान ु मे पुनम जणी हावी .
काही स ंशोधक यि अ यासाचा अहवाल हा गो ी माण े िलिहतात . अहवालास सव कष
बनिव यासाठी व प ूण वास न े यासाठी अहवाल िनिम ती ि य े या व ेळी स ंशोधक
अहवालाची िचिक सकपण े छाननी करतो . क या अहवालाचा आढावा घेताना आिण
यावर मत मा ंडताना स ंशोधक ितिनिधक व पात ोतावगा चा उपयोग क शकतो .
यि अ यास प तीची बल थान े :
१) अ यासा ंतग त घटका ं या सव पैलूंचे सिव तर , सवा गपूण िववेचन केले जाते.
२) वा तवात यि अ यासा या मािहतीचा साठी बळकट असतो .
३) यात मोठ ्या माणावर मापन साधना ंचा व त ं ांचा वापर क ेला जातो .
४) मािहती स ंकलन व ेळे या आत क ेले जाते आिण त े संदभा िधन असत े.
५) हा संशोधकास क ेवळ मोजमाप कर यात आिण अन ुभविस द तऐवज िमळिव यास
समथ क रत नाही त र याच बरोबर अ यासा ंतभू त िवषय िक ंवा सं था या मोठ ्या
सामािजक य ं णेसी पर पर स ंबंध कसा ठ ेवतात याकड े सु ा ल प ुरवतात .
६) यि अ यास अहवाल हा ाम ु यान े अतांि क भाष ेत िलिहला जातो आिण याम ुळे
तो सामा यजना ंस सहज समजतो .
७) ते इतर समान Cases ना अ व याथ काढ या या कामी मदत करतात .
यि अ यास प तीचा दोष (उिणवा ) :
१) लहान आकारा या यादश हा स ंशोधकास मोठ ्या जनस ं येचे सामा यीकरण कर यास
ितबंध करतो . munotes.in
Page 95
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
95 २) यि अ यास प ती वर अशी टीका क ेली जात े क यात अशा कारचा लहान
Cases चा वापर होतो या सा मा यीकरण कर यात िक ंवा िव सिनयता थािपत
कर यात माग े पडतात .
३) या प तीवर अज ुन अशी एक टीका क ेली जात े क ही प ती क ेवळ अंदाज घ ेणाया
साधना ंचा (exploratory tools ) वापर करत े.
४) ते पुनत पासणी /उलटतपासणीस सोप े नसतात .
तरीही स ंशोधक या प तीचा सतत वापर करतो व काळजीप ूव क िनयोजन क न वा तव
जीवनातील ि थती , मते, सम या ंचा शोध घ े यात यश िमळिवतो .
तुमची गती तपास ुन पहा - ५
अ) यि अ यास (वृ इितहास ) संशोधनाचा अथ सांगा.
ब) यि अ यास स ंशोधनाची व ैिश ्ये प करा .
क) यि अ यास स ंशोधना या पाय या प करा .
४अ.८ पृथ: करणा मक / वै ेिषक प ती
द तऐवज , िच े आिण मानविनिम ती व त ू या म य े पूव पास ूनच अि त वात असल े या
मािहतीच े िनद शन आिण अथ िनव चन या प ती ार े केले जात े. हे एका अशा कारच े
संशोधन आह े. यात घटना , संग, िवचार , संक पना िक ंवा मानवीक ृतीचे परी ण ह े
द तऐवज प ृथ: करण न दी , रेकॉड ंग िकंवा अ य मा यमा ार े केले जाते. येथे मािहतीच े
अचूक अथ िनव चन कर यासाठी स ंदभ य मािहती अ यंत आव यक असत े. यि च े िकंवा
पूव संगाचे वण न आिण अथ िनव चन करण े मु य ह ेतू ठरवून द तऐवजा ंचे यवि थत र या
संकलन आिण प ृथ: करण करण े, मानवी क ृती िवश ेष न दी या सवा नी िमळून ऐितहािसक
संशोधन क ेले जाते. संशोधन प तीतील ऐितहािसक स ंशोधना जवळ जाणारा हा कार
आहे यात ग ुणा मक आिण स ं या मक या दो ही कार या मािहतीचा वापर क ेला जातो.
िवधी (कायद ेशीर) पृथ: करण ह े अशा िनवडक कायद े आिण यायालयीन िनण यांवर काश
टाकत े या िवधीत व े आिण प ूव दाहरण े शै िणक क ृतीस कशा कार े लागू होतील याच े
आकलन क न घ ेणे हा मु य ह ेतू असतो . संक पना प ृथ: करणात श ै िणक
संक पना ं या (उदा. शाळािधि त स ुधारणा , मतासम ूह, प रणामकारक िश क िश ण )
अथा चे आकलन आिण याचा वापर यावर भर असतो आिण आशय प ृथ: करण ह े मोठ्या
माणावरील प ु तक मािहती यवि थत समजाव ुन घेणे, ितचे गुणधम ओळखण े यासारखी
कामे पुढे नेते.
पृथ करणा मक स ंशोधनाची व ैिश े पुढील माण े:
१) संशोधन मािहती स ंशोधनसाधन े आिण त ं ा ार े िनमा ण करीत नाही िक ंवा अि त वात
आणत नाही. munotes.in
Page 96
िश णातील संशोधन प ती
96 २) पृथ: करणा मक स ंशोधनाचा िवषय हा भ ूतकाळातील गो कड े ल द ेतो.
३) अि त वात असल े या मािहतीच े पुनरअथ िनव चन करत े
४) मािहती स ंकलनाचा ाथिमक ोत हण ून पूव भावी व पात याचा वापर होतो .
५) घटना ंचा शोध घ ेणे आिण अथ िनव चना मक प ीकरण प ुरिव यासाठी आ ंतरीक आिण
बा िटकेचे तं हण ून वापरल े जाते.
६) यात मािहती स ंकलनासाठी द तऐवज , अवशेष आिण त डी सा (जबानी ) चा उपयोग
केला जातो.
पृथ करणा मक स ंशोधना ची उि ्ये पुढील माण े:
१) भूतकाळातील अि त वात असल े या उपल ध मािहतीच े आकलन क न द े याची
तयारी दश िवते.
२) अि त वात असल े या धोरणा ंमधून भूतकाळाच े अथ िनव चन कर यावर काश
टाक या या कामी स ंशोधकास समथ करत े.
३) हे वैि क याय भावन ेची िनिम ती करत े आिण समाजातील िश णाची त व े येये
अधोर ेखीत करते.
४) हे येक गटासाठी भ ूतकाळाच े पुनअर् थिनव चन करत े.
तुमची गती तपासा :
अ) पृथ:करणा मक िव ेषणा मक स ंशोधनाचा अथ सांगा.
४अ.९ सव ण स ंशोधन
सव ण स ंशोधन हणज े वैयि क ्या, कागदावर , फोन ार े िकंवा ऑनलाईन
िवचा न क ेले या ड ेटाचे संकलन सव ण आयोिजत करण े हा ाथिमक स ंशोधना या एक
कार आह े. या या ोताकड ून य र या ड ेटा गोळा करतो . संकिलत क ेलेली मािहती
नंतर दु यम स ंशोधनातील इतर प ा ं ारेदेखील िमळिव ली जाऊ शकत े.
सव ण स ंशोधनाचा उपयोग य या िनवडक गटा ंची मत े, िव ास आिण भावना एकि त
कर यासाठी क ेला जातो . बह तेकदा लोकस ं याशा ीय नम ु यासाठी िनवडल े जात े. या
लोकस ं याशा ाम य े व य, िलंग, वंिशकता िक ंवा उ प न पातळी या ंचा समाव ेश होतो .
लोकसं या शा ावर ल क ि त क ेलेले सवा त िस साव जिनक सव ण हणज े
युनायटेड टेटस जनगणना , जी दर दहा (१०) वषा नी होत े.
सामा य कार या सव णाम य े मुलाखती आिण ावली मत े आिण मतदान या ंचा
समाव ेश असतो . ावली या म ेल सव ण गट कािशत ावली िक ंवा वैयि क ॉ प-
ऑफ ार े िवतरीत क े या जातात . मुलाखती व ैयि क र या िक ंवा फोनवर घ ेत या जाऊ
शकतात . आिण या बह त ेकदा ावलीप े ा संशोधनाचा अिधक व ैयि क कार असतो . munotes.in
Page 97
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -१
97 सव ण तयार करताना िवचारात घ े यासारख े अनेक मु े आहेत, यास सम श द रचना ,
ितसादाच े व प आिण ाच े थान व म या ंचा समाव ेश आह े. या सव िनवड चा
प रणाम सहभागी यि जी िदल े या उ रावर होऊ शकतो .
सव ण स ंशोधन ह े शै िणक स ं था, सरकार आिण यवसाया ार े वापरल े जाते. सरकार
आप या नाग रकांना अिधक चा ंग या कार े से दे यासाठी या ं या लोकस ं येब ल जाण ून
घे यासाठी स ंशोधन सव णाचा वापर करतात , तर राजक य उम ेदवार मतदारा ंची ाधा य े
आिण मत े मोज यासाठी सव ण स ंशोधन वापरतात , यवसाय ह े ाहक उ पादनाच े
सव ण स ंशोधन वापरतात , यवसाय ह े ाहक उ पादनाच े िवपणन कर यास मदत
कर यासाठी ाहका ं या व ृ ी आिण अन ुभवांब ल मािहती गोळा कर यासाठी सव णाचा
वापर करतात . शै िणक े ात लोकस ं या शा , सांि यक आिण सामािजक स ंशोधन
यासार या े ात सव णे लागू केली जाता त.
सव णाच े कार
सव णे दोन मोठ ्या ेण म य े िवभागल े जाऊ शकतात . ावली आिण म ुलाखत ही
सामा यत : पेपर आिण प ेि सल साधन े असतात . जी उ रदाता प ूण करतो . ितसाद
क या या हण यावर आधा रत म ुलाखती या म ुलाखतकारा ार े पूण के या जातात . कधी
कधी ावली आिण म ुलाखत यातील फरक सा ंगणे कठीण असत े. उदा. काही लोका ंना
असे वाटत े क ावली न ेहमी छोट े िवचारतात . तर मुलाखती न ेहमी िव त ृत मु ो री
िवचारतात . परंतु तु हाला म ु ो री ा ंसह ावली िदस ेल . (जरी त े मुलाखत या
तुलनेत लहान असतात ) आिण म ुलाखतीत िवचारल े या िसिमत उ र े असल े या ा ंची
मािलका अस ेल.
सव ण स ंशोधन ग े या दहा वषा त नाटक य बदलल ेले आह े. आप याकड े वय ंचिलत
टेिलफोन सव णे आहेत जी या ि छक डायल ेन प ती वापरतात . साव जिनक िठकाणी
सम ीक ृत िकओ क आह ेत. जे लोका ंना इनप ुट िवचार याची परवानगी द ेतात. ुप
इंटर ूची संपूण नवीन िविवधता फोकस ुप प ती हण ून िवकिसत झाली आह े. वाढ या
माणात सव ण स ंशोधन ह े सेवे या िवतरणाशी घ पण े एकि त क ेले जात े. तुम या
हॉटेलात खोलीत ड े कवर एक सव ण आह े. तुम या हॉट ेलात खोलीत ड े कवर एक
सव ण आह े. तुमचा व ेटर तुम या तपासणीसह एक लहान ाहक समाधान सव ण सादर
करतो . तांि क सहा यासाठी स ंगणक क ंपनीला त ुम या श ेवटचा कॉल क े यानंतर काही
िदवसा ंनी तु हाला म ुलाखतीसाठी कॉल य ेतो. तु ही व ेबसाईटला भ ेट देतात, ते हा त ु हाला
एक लहान सव ण प ूण कर यास सा ंिगतल े जाते. तं ानाम ुळेच मेघ ची जलद उ ा ंती
होत आह े. हे ल ात घ ेऊन य ेथे मु य कार या ावली आिण ावल च े वण न कर ेल.
munotes.in
Page 98
98 ४ब
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन - २
(ऐितहािसक स ंशोधन )
घटक रचना
४ब.० उि े
४ब.१ तावना
४ब.२ अथ
४ब.३ ऐितहािसक स ंशोधनाचा ह ेतू
४ब.४ ऐितहािसक स ंशोधनाची व ैिश ्ये
४ब.५ िश णात ऐितहािसक स ंशोधनाची या ी
४ब.६ इितहास अ यास याच े उपागम
४ब.७ ऐितहािसक स ंशोधना या पाय या
४ब.८ ऐितहािसक स ंशोधना या सम या आिण दोष
४ब.९ ऐितहािसक स ंशोधन म ू यमापनाच े िनकष
४ब.० उि े
हा घटक वाच यान ंतर तु ही
ऐितहािसक स ंशोधनाची या या अथ , हेतू, वैिश ्ये, या ी आिण इितहास
अ यास याच े उपागम सा ंगू शकाल .
ऐितहािसक स ंशोधनाच े ट पे प कराल .
ऐितहािसक स ंशोधनाम य े असल ेले दोष कशा कार े टाळता य ेईल ह े प कराल .
४ब.१ तावना
इितहास याचा अथ गतकािलन घटना ंचा अ यास अस े. अथा त इितहास हा श द
भूतकाळात घडले या घटना ंचा स ंदभ उपयोगात आणला जातो . गतकालीन मान वी
समाजा या व ृ ांतांचा उ ल ेख हणज ेच इितहास होय . munotes.in
Page 99
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -२
99 इितहासकारा ंना अि त वात असल े या द ताव ेज ारे जी मािहती िमळव ू शकत े याचा
अ यास हणज ेच इितहास अस े. गो सचॉ क ने याचा स ंदभ इितहास हणज ेच द ताव ेज
असा िदला आह े आिण प ुढे अस सा ंिगतल े िक पूव या काळाती ल िटक ून रािहल े या गो ी
आिण द ताव ेज या ंचे िचिक सा मक परी ण आिण िव ेषणा या ि य ेला ऐितहािसक
प त हणतात .
या ि य ेने िमळवल े या मािहतीच े क पक प ुनउभा रणीला इितहासल ेखन हणतात .
४ब.२ अथ
ऐितहािसक स ंशोधन भ ूतकाळाशी स ंबंिधत असल े या प ुरा यांचा प तशीर आिण व त ुिन
थान , मू यमापन आिण सम वय होय . यान े भूतकाळातील घटना ंची स यि थती िनमा ण
क न िन कष काढता य ेते.
भूतकाळातील घटना ंचे वण न, िव ेषण, पृथ:करण आिण िचिक सक चौकशी यात समािव
आहेत. या कारण े भूतकाळाशी स ंबंिधत िन ावान मा िहती प ुनउभा र यास श य होत े.
ऐितहािसक स ंशोधनात स ंशोधक स ंशोधन सम य ेसंबंधी व त ुि थतीचा अ यास द ताव ेज
आिण िविवध तोता ं ारे करतो . अशा कार े संशोधकाल अ यावत धोरण े, यवहार ,
सम या आिण स ं थांचा चांग या कार े आकलन होतो .
गतकालीन घटना िक ंवा संयोगा मक घटना ंचा परी ण क न व त ुि थती िनमा ण कर याचा
यास क ेला जातो . याम ुळे भूतकाळ संबंिधत िन कष िकंवा भिव य घटना ंचा वत वण
काढ यास मदत होते. ऐितहािसक स ंशोधन एका कारच े िव ेषणा मक स ंशोधन आह े.
याचे सामा य प तशीर वैिश ्यांम ये
१) संशोधन स म येशी ओळख गतकालीन घटना ंशी उ ेशून असत े.
२) ाथिमक आिण द ु यम मािहतीच े परी ण
३) मीमांसा त ं ा ार े आिण मािहती या म ु यमापना ार े गतकालीन घटना ंचा प तशीर
संकलन आिण व त ुिन म ू यमापन .
४) घटना ंचे काय करण िवचार वाह स ंबंिधत ग ृहितका ं या चाचणीसाठी , शोध याच े
प ीकरण आिण सम वय करण े.
ऐितहािसक स ंशोधनात सामािजक घटना ंची व त स ंबंिधत मािहती या साधना ंची िचिक सक
तपासणी स ु वातीपास ूनच करण े अग याच े असत े. ऐितहािसक अ यासाच े यास हणज ेच
मािहती पुरवणे आिण गतकालीन ऐितहािसक , कायद ेशीर आिण धोरण स ंबंिधत घट नांचे
आकलन अस े. ऐितहािसक प त म य े तं आिण माग दश न समािव आह ेत ज े
इितहासकार ऐितहािसक तो आिण इतर शोधनासाठी अ यासणारा प ुरावा घ ेऊन
अ यास करतात .
munotes.in
Page 100
िश णातील संशोधन प ती
100 ४ब.३ ऐितहािसक स ंशोधनाचा ह ेतू
िश णात ऐितहािसक स ंशोधन कर याच े अनेक हेतू अशा कार े आहेत.
१) िश णत ा ंना समकालीन सम या याच े मूळ भूतकाळाशी स ंबंिधत असतात अशा
सम या ंचे िनराकरण कर यास मदत होत े. अथा त िश णात बदल आण यास श य होत े.
ऐितहािसक व सामािजक घटना ंम ये मानवी यवहार आिण क ृती या ंचा स ंबंध असतो .
यामुळे यांचे प रणाम य ंि क व पाच े नसतात तर त े मानवी यापारासारख े चम कारीक
असतात . ऐितहािसक सामािजक धािम क घटना या ग ुंतागुंती या , संिद ध व िनरी णबा
असतात . या घटना घड ून गेले या अस याम ुळे यांचे िनरी णही करता य ेत नाही . पु हा
तशीच प रि थती िनमा ण क न घटना घडिव याइतक े या घटना ंचे व प साध े नसत े.
यासाठी स ंशोधकाला िनगमना मक अन ूमानाचा उपयोग करावा लागतो . हेच इितहास
संशोधनाच े वैिश आह े.
मानवाची आजची ि थती समज ून घे यासाठी या ि थ य ंतरातून याला जाव े लागल े ती
ि थ य ंतरे समजून घेणे आव यक असत े. ऐितहािसक स ंशोधक अह ंकार न ठेवता अिल
ीकोण ठ ेवून भूतकाळाचा अ यास करतात . यामुळे िश णत ा ंना ग ैरमाग दश क
यवहार ओळखता य ेते आिण स ुधारणा आणण े सोपे जाते.
२) भूत, वत मान व भिव य एकम ेकांपासून वेगळे करता य ेत नाही . काल व आज याम य े
फरक िदसत असलातरी , आज हा कालम ुळे आकाराला आला आह े. वत मान काळातील
घडणारी घटना ही आकि मकपण े घडून येत नाही तर याची पाळ ेमुळे भूतकाळात जल ेली
असतात . कोण याही घटना भूतकाळात ून घडत य ेतच असता याच े य प फ
वत मानात िदस ून येते. अशा भ ूतकालीन घटना ंची िचिक सा करण े अिनवाय असत े. तेथे
ऐितहािसक संशोधनाची गरज अिनवाय असत े. ऐितहािसक संशोधन हण ून अ ावत
िवचार वाहाला कार टाकतो आिण भिव य वत व यास मदत करतो . हे भिव य कथन
िव सनीय आिण िव ासाह बनिव यासाठी ऐितहािसक स ंशोधकाला भ ूतकाळ कशा कार े
वत मान प रि थतीशी व ेगळे आहेत आिण वत मानाती ल सामािजक , आिथ क आिण राजक य
प रि थती आिण धोरणे या बाबी वत मान आिण भिव यात कशा कार े भाव पाडतात ह े
ओळख ून याच े प पण े वण न करतात .
३) भूतकाळाशी स ंबंिधत स ं ात िनवडल ेली प रक पना उपप ी आिण सामानीकरण े
यामध ून संशोधकाला मािहतीच े पून मू यांकन करता य ेते.
४) ऐितहािसक स ंशोधन बळ सं कृती या पर परा ंवरील प रणामा ंवर जोर द ेते आिण
यांचे सापे मह वाच े पृ थ:करण करत े.
५) शै िणक उ प ी आिण रीती कशा कार े आिण का िवकिसत झाल ेली आह ेत हे
समज यास मदत करत े.
munotes.in
Page 101
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -२
101 ४ब.४ ऐितहािसक स ंशोधनाची व ैिश ्ये
१) ऐितहािसक स ंशोधन क ेवळ त य आिण मािहती गोळा करण े न हे तर भ ूतकाळाशी
संबंिधत घटना ंचा िच दश िवणे सु ा आह े.
२) ऐितहािसक स ंशोधन ह े भूतकाळाची स ंबंिधत घटना ंचा वाहणारा क ंप पावणारा अहवाल
असे यात चलना ं या िव ेषण आिण प ीकरण समािव आह े.
३) ऐितहािसक स ंशोधन आयोिज त कर यात गोळा क ेलेली स ंशोधन साम ीच े संकलन व
वाचन ि या समािव आह े. मािहती या स ंकलनाची ि या आिण िव ेषण एकाच
वेळी संशोधक करतो .
४) ऐितहािसक स ंशोधन म ुळांतच थाियक असल े या मािहतीचा शोध घ ेतो. यात
मािहतीचा िनमा ण साच ेबंध तं ा ार े होत नाही .
५) ऐितहािसक स ंशोधन िव ेषणा मक आह े आिण तािक क उ गा मकाचा वापर होतो .
६) ऐितहािसक स ंशोधनात िविवध क आह ेत ( संग, चळवळ , घटना आिण स ंक पना )
७) ऐितहािसक स ंशोधनात यि ंचे, सं थांचे मू यामापन आिण न द असत े.
४ब.५ िश णात ऐितहािसक स ंशोधनाची या ी
१) िविश काळातल े सामा य श ै िणक इितहास उदाहरणाथ अ) ाचीन भारत ब )
ि िटश कालीन क) वतं भारत इ .
२) िश णात िविश तरा ंचा इितहास : भारतातल े अ) ाथिमक िश ण ब ) मा यिमक
िश ण क ) तृतीय िश ण
३) िश णात िविश कारा ंचा इितहास १) ौढ िश ण , २) दूर िश ण, ३) गैरसोयीच े
िश ण ड) भारतात ी िश ण .
४) िविश श ै िणक स ं थांचा ऐितहािसक अ यास उदाहरणाथ १) मुंबई िव ापीठ , २)
अिलगढ मुि लम िव ापीठ इ .
५) ाचीन भारतात िश का या भ ूिमकेचा इितहास
६) िश णात िविश घटका ंचा इितहास अ) अ यास म ब ) पाठ्य म क) अ यापन -
अ ययन प ती ड ) िश णाच े हेतू आण उि े ई) िश क -िव ाथ स ंबंध फ)
मू यमापन ि या इ यादी .
७) भारतातील रा ीय िश णस ंबंधी धोरण े यांचा इितहास .
८) यावसाियक / अिभया ं ीक अ यास म (वै िकय , अिभया ं ीक , यव थापन )
या या व ेश ि य ेचा इितहास . munotes.in
Page 102
िश णातील संशोधन प ती
102 ९) अ यापक िश णाचा इितहास
१०) िश णात म ु य योगदान करणाया चे ऐितहािसक आ मच र े, उदाहरणाथ महा मा
गांधी महष कव , महष फ ुले, अरोिब ंदो गु देव टॅगोर इ.
११) शै िणक शासनाचा इितहास
१२) िश णात साव जिनक अथ यव थाचा इितहास
१३) भारतात श ै िणक कायदास ंबंधीचा इितहास
१४) शै िणक िनयोजनाचा इितहास
१५) भारतातील समकालीन सम या ंचा इितहास
१६) भारतात राजकरण आिण िश ण या ंचा संबंधांचा ऐितहािसक अ यास
१७) भारतात ि िटश रा याचा भावाचा ऐितहािसक अ यास
१८) भारताचा िश णाचा इितहासा बरोबर इतर रा ा ंचा तुलना मक इित हास.
१९) भारतात िश णात रा य तरावर आयोिजत कर यात आल ेली तपासणी णालीचा
ऐितहािसक अ यास
२०) भारतात िविश रा य महारा , तिमळनाड ू, म य द ेश, राज थान या ंचा िश णाचा
ऐितहािसक अ यास अथा त िश णात ऐितहािसक स ंशोधन यि गट , िवचार ,
चळवळ िकंवा सं थांशी संबंिधत अस ू शकतात .
जर ऐितहािसक अ यास स ंपूण रा समाज णालीला क ि त करत े ते हा याची या ी
मोठी असत े. अशा कार या स ंशोधनाला सम ह तराचा ऐितहािसक स ंशोधन अस े
हणतात . याच माण े जर त े मया िदत आिण सार या मता असल े या िनवडल े या गटांचे
लोक िक ंवा अिभ चक घटना समािव असत त े हा स ू म तराचा ऐितहािसक स ंशोधन
हणतात .
४ब.६ इितहास अ यासाची उपागम े
मोनागन आिण हाट मॅन या मत े भूतकाळ अ यासाच े चार उपागम े आहेत.
१) गुणा मक उपागम
२) सं या मक उपागम
३) घटक िव ेषण
४) मौिखक इितहास
munotes.in
Page 103
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -२
103 १) गुणा मक उपागम :
इितहास िवषयी जा त अनिभ मन ु य अस े िवचार करत िक , कथनाचा शोध ल ेखी िक ंवा
छापील प ुरा यां ारे काढल ेले अनुमान हणज ेच इितहास . प रणाम यव था इितहास
मान ुसार स ंघटले आहे आिण व त ुि थतीस ंबंिधत कथन अस े तुत केले आहे जसे एका
माणसाची कथा यान े पाठ्यपु तक वाचन िनमा ण केले. उदाहरणाथ िविलयम हो स
मॅकगुफ (स वीवन १९९५ ) िकंवा िल ंडली म ुर कुटुंब (मोनागन , १९९८ ) यांची आ मच र े
गुणा मक इितहासाची ो े : ह तिलिखत ो े, लेखान द वही, शालेय द ताव ेज, प े,
दैनंिदनी, आिण वत :चा अन ुभवाचा इितहास या पास ून तर या काळातला िवचारात
घेतलेले पाठ्यपु तके, मुलांची वही , दैिनक आिण इतर प ु तके.
सं या मक उपागम :
'अवतरणाच े इितहास ' यात अवल ंबून न राहता स ंशोधक ह ेतु पुर सर अशा प ुरावा या
शोधात असतो याची गणती होत े आिण उ च स ाणता आिण सा मानीकरण ग ृहीत धरत े.
संशोधक एखा ा पाठ ्यपु तकाच े लोकि यत ेचे मत याचा छापल े या स ं ये या
सारणीकरणान े ंथह क द ताव ेज कळत े. गृहतीके िव तीण ांवर आधा रत असतात .
उदाहरणाथ भारताम य े िश ण आिण राजकारण णालीच े संबंध िकंवा पाठ ्य म आिण
याचे मुलांवर प रणामाचा स ंबंध अिधकारय ु ने उ ेशून सांगू शकतात .
३) घटक िव ेषण:
इथे मजक ूर हेच परी णाचा क असत े. या उपागमात छापल ेले काम यामध ून मािहती
िमळत े. ते वाचक अस ू शकतात . िकंवा (पु तका ंचा इितहासात लागोपाठ कािशत क ेले या
शालेय पाठ ्यपु तका या घटका ंम ये होणा या बदल याच े उदाहरण ) आिण याच े सं या मक
आिण ग ुणा मक म ुद् ांचे बारकाईन े पृ थ:करण घटक िव ेषण िवश ेषता जात इ . या
तपासणी साठी उपयोगी पडत े.
४) मौिखक इितहास :
गुणा मक स ं या मक आिण घटक उपागम े िलिखत िक ंवा छापल ेले मजक ूराचा वापर
करतात पण या या िव चौथा उपागमन अस े त डी इितहास िजव त मरणावर आधा रत
आहे. उदाहरणाथ त डी ऐितहासकाराला ी िश णात अिभ ची अस ेल.
तुमची गती तपासा : - १
१) िश णात ऐितहािसक स ंशोधना या व ैिश ्यांची चचा करा.
२) ऐितहािसक स ंशोधना या ह ेतूची चचा करा.
३) ऐितहािसक स ंशोधना या उपागमा ंचे प ीकरण करा .
munotes.in
Page 104
िश णातील संशोधन प ती
104 ४ब.७ ऐितहािसक स ंशोधना या पाय या
ऐितहािसक स ंशोधन आयोिजत करताचा खालील पाय या समािव आह ेत.
अ) सम य ेची / िवषयाची ओळख आिण सम य ेची या या .
ब) मािहती या तो ाचा शोध
क) ऐितहािसक तो ा ंचे मु यमाप न
ड) मािहतीच े िव ेषण, एक ीकरण आिण स ं ेषणाच े सारांश
इ) अहवाल ल ेखन
ामु यान े इितहासाच े तीन मह वप ूण काय मानली जातात .
१) समानात या घटना घडतात याच े वा तिवक िच ण करण े.
२) ते कसे घडल े ? याची चचा करण े.
३) ते का घडल े ? यांचे िव ेषण करण े. घटनेचे कारण असणाया िविवध म ूलभूत श च े
िववेचन कर यासाठी त य गोळा क न या या यो य अ वयाथ लावण े हेच इितहासाच े
आजच े मोठे काय मानल े जाते.
अ) सम य ेची ओळख आिण सम य ेची या या :
स यशोधन व स य ा ी हाच इितहास स ंशोधनाचा ार ंभ सम य े या यो य िनवडीपास ून
होत असतो .
द स ं कृती:
द स ं कृती - ाचीन िक ंवा अवा चीन िक ंवा रा ीयता , वण भेद, धम , िलंगभेद,
सामािजक वग यावर िनधा रत उपस ं कृती या िनि त कालख डात िश णाची य ेय व
ि या , शासन व यव थापन या ंना भािवत करणा या यि स ं था, संघटना , कायद े
अ यास म , शासक य रचना व ि या पाठ ्यपु तके, िश क िश ण , साधन साम ी
सुिवधा, मह वा या स ंक पना इ यादीचा अ यास ऐितहािसक स ंशोधनात करता य ेतो. असा
अ यास एका िविश य ुगातील थािनक , ादेिशक िक ंवा रा ी य स ंदभा त एका
घटना माप ुरता मया िदत अस ू शकतो . याच माण े िभ न य ुगांमधील समाजामधील व
स यतामधील घटना ं या त ुलने या व पातही ऐितहािसक अ यास अस ू शकतो .
इतर स ंशोधना माण े ऐितहािसक स ंशोधनासाठी िनवडल ेली सम या स ंचालनीय
(संशोधका या आवा यातील ) सु प , असंिद ध व न ेम या श दात मा ंडलेली आिण
समथ नीय असावी . ऐितहािसक संशोधनाची सम या िनवडताना क ेवळ ितचे मह व पाह न
चालत नाही , तर ित या िनराकरणासाठी आव यक , पुरेशी आधारसम ी िमळ ू शकेल. काय
याचा ही िवचार करावा लागतो ऐितहािसक स ंशोधनात अ य स ंशोधन प ती माण े
उपल धी चाच या , मानशा ीय शोिधका िक ंवा ावल या सहा यान े आधारसाम ी munotes.in
Page 105
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -२
105 िमळवण े श य नसत े. संशोधकाला उपल ध त ेवढ्या आधारसाम ीवरच िवस ंबून राहाव े
लागत असत े. अशा प रि थतीत प ुरेशी आधारसाम ी उपल ध नस ेल तर सम य ेचा पुरेसा
अ यास होऊ शकणार नाही . गृहीतकाच े परी णही प ुरेसे होणार नाही व िन कष अगदीच
काम चलाऊ ठरतील .
ब) मािहती ोता ंचा शोध :
ऐितहािसक स ंशोधनात िवषया ंशी स ंबंिधत असल े या आिण उपल ध होऊ शकणाया सव
साधना ंचा यात उपयोग क न यावा लागतो .
ऐितहािसक स ंशोधनात स ंशोधक गतकािल न घडल े या घटना ंचा िव ेषण त े हाच उपल ध
असल े या खाणाख ूणां या आधार े स याच े िनरी ण करतात .
ऐितहािसक आधारसाम ी दोन कारची असत े.
१) ाथिमक तो
२) दु यम तो
१) ाथिमक तोत :
भूतकालीन घटना ंचे य सा ी आिण कण - असल े या य नी िलह न ठ ेवले या
कागदप ा ंना आिण या ंचे य परी ण करता य ेते अशा भ ूतकाळात उपयोगात आण या
जाणाया व तूंना ाथिमक ोत हणतात . ही साधन े मूलभूत व पाची असतात . ाथिमक
ोता ंत द रन दी (records ) व अवशेष (Relics and remains ) यांचा समाव ेश असतो .
अ) द रन दी : घटनेत सहभागी असल े या िक ंवा सा ी असल े या यि घटन ेचा पुरावा
राहावा हण ून मौिखक अगर ल ेखी व पात न दी क न ठ ेवतात .
भूतकालीन घटना , क पना व प रि थती या ं या द रन दी ल ेखी, िच ा मक आिण या ंि क
व पात उपल ध असतात .
अिधकृत द रन दी (Official Records ):
क सरकार , रा य सरकार , नगर प रषदा िक ंवा थािनक वरा य स ं थांनी तयार
केले या वैधािनक , याियक आिण काय कारी द तऐवज उदा . संिवधान े, कायद े, सनदी ,
यायालयीन काय वाही आिण िनण धम चारका ंनी आिण इतर धािम क संघटनाची जतन
क न ठ ेवलेली मािहती उदा . िव ीय नोदी आिण यव थापन सिमती या सभा ंचे काय वृ .
क ीय व रा ीय िश ण म ंडळांनी, िविश आयोगा ंनी, यावसाियक स ंघटना ंनी, शालेय
मंडळांनी िकंवा शासक य अिधकाया नी संकिलत क ेलेली मािहती .
उदा. सभांचे काय वृ , सिमतीच े अहवाल , शासक य आद ेश, शालेय सव ण, हजेरी प क े,
वेळाप क े, डाव ृ .
munotes.in
Page 106
िश णातील संशोधन प ती
106 - यि गत द रन दी (Personal Records ):
डाय या, आ मच र े, प े, इ छाप े, द तऐवज े, करार, या या ंनाची टाचण े, भाषणा ंचे मूळ
ा प ल ेख आिण प ु तके.
- मौिखक पर ंपरा (Oral Traditions ):
दंतकथा , लोककथा , कौटुंिबक कथा , नृ य, खेळ, समारंभ घटन ेला सा ी असल े यां या
आठवणी .
- िच मय द रन दी (Pictorial Records ):
छायािच े, चलिच े, सू मपट , रंगिच े, नाणी आिण म ूत .
- कािशत सािह य (Published Materia ls):
वत मानप े, पु तके, िनयतकािलका ंमधील िश णिवषयी मािहती द ेणाया दाश िनक व
सािहि यक रचना.
- यांि क द रन दी (Mechanical Records ):
मुलाखती व सभ े या फ तम ु ण, िव ा या या वाचन य ना ंचे विनल ेख.
- अवश ेष (Relics & Remains ):
काही स ंगी अ यासकाला द रन दी अहवाल िक ंवा इतरा ंचे श द या ं यावर अवल ंबून
राह याची ज रीच नसत े. कारण भ ूतकाळातील या व त ू जपून ठेवले या असतात या ंची
याला य पाहणी िक ंवा हाताळणी करता य ेते.
- भौितक अवश ेष (Physical remains ):
इमारती , ह यार े, श े, पोशाख, भांडी, फिन चर, खा पदाथ , जुने सांगाडे.
- मुि त सािह य (Printed Materials ):
पाठ्यपु तके, करार, हजेरी प क े, िव ा या या गतीचा अहवाल , वत मानप ातील
जािहराती .
- ह तिलिखत सािह य (Handwriting Material ):
िव ा या ची ह तिलिखत े, उ रपि का , िच े व वा याय .
- अवश ेष :
हा मूत पुरावा असतो . अ यासक या ंचे यि श : नीट परी ण क शकतो हण ून द र
न दी पे ा ती अिधक िव ासाह असतात .
munotes.in
Page 107
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -२
107 २) दु यम तोत :
घटनेला सा ी नसल े या य न े य घटन ेत सहभागी वा सा ी असल े या यि कड ून
ऐकले या मािहती या आधार े अहवाल तयार क ेले असतील , तर या ंना दु यम साधन े
हणतात . यात लेखक घटन ेचा य सा ी नसतो . तो ऐक व मािहती या आधार े घटन ेचा
तपशील िलह न ठ ेवतो.
एका य कड ून दुसरीकड े व दुसरीकड ून ितसरीकड े मािहती प ुरिवली जात अस या ने ती
पुरेशी िव ासाह नसत े. घटनेत सहभागी असल े या य या अहवालात स ु ा मतभ ेद
आढळ ून येतात. मग य घटन ेला सा ी नसल े या यि कड ून ऐक व मािहती या
आधार े िदले या तपिशलात यथाथ ता राह शक ेलच, असे कसे हणता य ेईल? हणूनच
ऐितहािसक स ंशोधनात या दु यम साधना ंचा उपयोग फार काळजीप ूव क व िवचारप ूव क
करणे आव यक आह े. ानकोश , िमक पाठ ्यपु तके, वत मान प े, िनयतकािलक े व अ य
संदभ ंथाचा द ु यम साधनात समाव ेश होतो .
क) ऐितहािसक ोता ंचे मू यमापन :
ऐितहािसक ोताची मािहतीच े मु यमापन दोन कारे असतात :
१) बा म ु यमापन िक ंवा मीमा ंसा
२) आंत रक म ु यमापन िक ंवा मीमा ंसा ऐितहािसक स ंशोधनात , ा अवश ेष हे अ सल
आहेत, नकली नाही िक ंवा द रन दीत भ ूतकालीन घटना ंचे खरेखुरे वृ ां त आह े, यात
कोण याही कार या अनिभ ेत चुका नाहीत िक ंवा बु ीपुर सर फसवण ूक नाही , हे गृहीत
धरता य ेत नाही . अ यासकास आधारसाम ी अितद त ेने तपास ून याची िव साह ता
िनधा रत करावी लागत े. िव ासाह पुरावाच घटन ेचा यथाथ प रचय क न द ेऊ शकतो .
पुरावाच िव ासाह नसेल तर या प ुरा या या आधार े िमळाल ेली मािहती अ संबंध खोटी व
मक राहील . हणून संकिलत आधारसाम ीची मीमा ंसा के यावरच ितचा ऐितहािसक
पुरावा हण ून उपयोग करण े इ असत े. ही मीमा ंसा दोन कारची असत े. १) बा मीमा ंसा
आिण २) आंत रक मीमा ंसा
१) बा मीमा ंसा :
ा आधारसाम ी या यथाथ तेचा शोध घ े या या िचिक स ेला 'बा मीमा ंसा' हणतात .
बा मीमा ंसेमुळे ा आधारसाम ीतील फसव ेपणा द ूर होत े व ऐितहािसक स याची
सं थापना होत े. अथा त ऐितहािसक द तऐवजाचा काळ , थान व ल ेखक मािणत करण े व
लेखकान े ते द तऐवज या व पात व भाष ेत तयार क ेले असेल ते मूळ प व भाषा प ुन:
िति त करण े हे बा मीमा ंसेत अिभ ेत असत े.
द तऐवजाचा काल िक ंवा ल ेखक मािणत कर यासाठी वा री , ह ता र , िलपी,
शु लेखन, भाषाश ैली, इ याद च े माणीकरण कराव े लागत े. यािशवाय शाई , रंग, कागद ,
कापड , िशला, धातू, लाकूड इ यादीका ंचे भौितक रसायिनक परी ण (काब न डेिटंग) करावे
लागत े. munotes.in
Page 108
िश णातील संशोधन प ती
108 संशोधकाजवळ कालान ु िमक समाज / बोध, बह गुणी बु ीम ा , सामा य यवहार ान ,
मानवीवत न समज याच े चातुय आिण भरप ूर सहनशीलता व िचकाटी असण े आव यक
असत े. काही समसा ं या िनराकरणाथ ऐितहािसक स ंशोधकास रसायनशा , पुरात विव ा ,
मानिच कला (Cartography ) नाणकशा , कला सािह य , भाषा शा , मानवव ंश शा ,
पुरािभल ेखिव ा , िविवध अवा चीन व ाचीन भाषा या ंचीही ओळख असण े आव यक असत े.
२) आंत रक मीमा ंसा :
ोत सािह या या बा मीमास ेनंतर स ंशोघकान े यां या आ ंतरमीमा ंसेचे काय हाती
यावयाच े असत े. ा मािहतीची अच ूकता व िव सनीयता तपासण े हा आ ंत रक मीमा ंसेचा
हेतू असतो . आंत रक मीमांसे ारा द ताऐवजामधील माहीतीचा अथ व िव सनीयता
िनि त करावयाची असत े.
य सा ीच े काल म व भौगोिलक ्या घट नेशी असल ेले सामी य , य सा ीची
काय मता व य सा ीच े घटन ेकडे असल ेले अवधान या बाब वर ोत सािह याची
अचूकता अवल ंबून असत े आिण य सा ीची काय मता या या न ैपु यावर , या या
मानिसक व शारी रक वा यावर , शै िणक तरावर , मरणश वर व कथना मक
कौश यावर अवल ंबून असत े. सािहि यक श ैली, लेखी बदनामीबाबतच े कायद े,
सि चीस ंबंधीचे संकेत िकंवा िविश अिधकारा ंवर असल े या य ंि ना ख ूष कर याची
िकंवा या ंना नाराज न कर याची इ छा या कारणा ंमुळेही य सा ी या ल ेखनात अित
सौज यता अथवा अितर ेक त ुती अस ू शकत े. हणूनच गोट शाल (१९६९ ) यांनी
हट या माण े संशोधका या िठकाणी ऐितहािसक मानिसकता / बु ीम ा असण े
अ याव यक असत े. संशोधकान े ऐितहािसक मािहती प ुरिवणा या य चा भ ूिमकेशी एक प
होऊन द तऐवज , घटना व य या स ंबंधी मािहतीचा अ वयाथ लावावयाचा असतो .
आंत रक मीमा ंसा करताना स ंशोधकान े पुढील चार िवचार करण े आव यक आह े.
१) लेखकाला घटन ेचे पुरेसे ान व त े श दा ंिकत कर याची काय मता होती काय .
२) घटना घडण े व ितच े श दा ंकन करण े यात िकती कालावधीच े अंतर होत े.
३) लेखक प पाती िक ंवा िविश ह ेतूने भारावल ेले होते काय ?
४) आधारसाम ीत स ुसंगतता आह े काय ?
ड) मािहतीच े िव ेषण एक ीकरण आिण स ं ेषणाच े सारा ंश:
संकिलत त या ंची काळजीप ूव क तपासणी क े यावर ितच े संयोजन क न ित या आधार ेच
प होणा या बाबी समोर ठ ेवा या लागता त. हे त या ंचे प ीकरण करताना स ंशोधका ंनी
वत:ची मत े, ीकोन , आवडी -िनवडी , सव बाजूला ठेवणे आव यक असत े. पुरा यात ून
िनघणारा अथ , त य प ुरा या या आधार ेच प कर याचा व त ुािन य न झाला पािहज े.
ा त या ं या आधार े त कालीन िवचारा ंचा सामा य वाह प क ेला पािहज े. ा
त यात ून या ंनी सामा यीकरणा या त वाचा शोध घ ेतला पािहज े. संशोधकाच े काय केवळ
त या या गोळाब ेरीजेचे नसून याच े िव ेषणाच े व अथ िनव चनाच े आह े. त यां या ग ा munotes.in
Page 109
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -२
109 सं हापे ा स ंकिलत मािहतीच े यो य वग करण व िव ेषणात ून घटना ंचे अथ आिण
त कालीन सामा य ीकोन िवषद करण े हे संशोधकाच े मुख काय आहे. संशोधकान े हे
ल ात घ ेतले पािहज े क संशोधनातील व त ुिन ा याव ेळी स ंपते याचव ेळी स ंशोधनही
संपते. ते हा स ंशोधनक या ने अ य ंत िव सिनय , मह वाच े सव पुरावे गोळा क न गतकालीन
घटना ंची मीमा ंसा क न िन प पातीपण े त या ंचे िनव चन करण े आव यक असत े.
इ) अहवाल ल ेखन :
इितहास हा सामािजक स ंशोधनाचा एक अ य ंत उपय ु असा िवषय आह े. येक
सामािजक सं थेचा व एक ूण सामािजक रचन ेचा यात होणा या आमूला प रवत नाचा
अ यास कर यासाठी गतगकालीन घटना ंचा अ यास अितशय आव यक मानला जातो .
त यांचे िव ेषण व िनव चन झा यान ंतर अहवाल लेखनाच े मह वप ूण काय संशोधकास
हातात याव े लागत े. वा तिवकत ेला िवचिलत होव ू न देता आकष क ितपादन यात असल े
पािहज े. ती ण , ी, प ता , अचूकता आिण न ेमकेपणा ही अहवाल ल ेखनाची मुख
वैिश ्ये यात असावीत . आव यक त ेथे िच े, आरेखन, प के, आलेख, कालदश का
इ यादी सु प आिण बोल या असा यात . यात ल ेखनश ैली, भाषारचना , मांडणी इ यादी
बाब ना यात अिधक मह व असत े.
तुमची गती तपासा : २
१) िश णाचा इितहास अ यास याक रता त ु ही स ंशोधनासाठी सम य ेची ओळख कशा
कार े कराल प करा .
२) ऐितहािसक मािहतीच े िविवध ोत कोणत े, तु ही या ोता ंचे मु यमापन कशा कार े
कराल .
३) ऐितहािसक स ंशोधनात अन ुमान आिण सामनीकरण बनवताना क ुठली काळजी याल .
४) ऐितहािसक स ंशोधन अहवाल िलहताना त ु ही या ंचे आयोजन कशा कार े कराल .
४ब.८ ऐितहािसक स ंशोधना या सम या आिण दोष कस े टाळाव े
१) दु यम ोताचा वापर कर याची लालसा
२) एखा ा घटन े या स ंदभा त उदारपणा , दुस या घटने या बाबतीत अिधक मीमा ंसा,
काही घटना ंचे कौतुक तर काही घटना ंब ल ितर कार .
३) सम य ेचे यापक व प .
४) एखा ा बाब ची िव ासाह ता व अिधक ृतपणा ह े उपल ध कर यास असफलता
आ यान े गोळा केले या मािहतीची कमी मीमा ंसा.
५) घटना ंची कारण े, एकल व सरळ नसणे. ती िमि त असण े. या या अपसमज ुतीमुळे
गरजेपे ा अिधक ोटकपणा . munotes.in
Page 110
िश णातील संशोधन प ती
110 ६) गरजेपे ा अिधक सामा यीकरण करण े.
७) श द आिण वा चार या ंचा नीट अथ लाव यात अपयश य ेणे.
८) कमी मह वा या घटना अस ंब घटना या ं याम य े तफावत कर यास आल ेले अपयश .
९) लेखनात ता , कृि मपणा , अयो य ल ेखन श ैली, िलखाणातील श दा ंचा अयो य
उपयोग .
४ब.९ ऐितहािसक स ंशोधना या म ू यमापनाच े िनकष
मॉऊली या ंनी ऐितहािसक स ंशोधना या म ु यमापनाक रता खालील माण े बाबी स ुचिव या
आहेत.
१) सम या :
सम या प श दात मा ंडलेले आहे का ? अ प सम य ेची सु वात क न यात गोधळ
िनमा ण न होता ऐितहािसक स ंशोधन आयोिजत करण े कठीण आह े का. सम य ेत
िनराकरणाची मता आहे का? संशोधका या कौश य े या सीम े या मया देत आह े.
२) मािहती :
उपल ध ाथिमक व पाची मािहती प ूण पणे िनराकरणाचा प ूरवठा करत े का िक ंवा दु यम
ोतांवर जा त माणात अवल ंबून आह े.
३) िव ेषण :
मािहतीच े िवसंब याजोगा प ुरेसे थािपत क ेले आहे का? मािहती या समप कतात प ुरेसा शोध
आढळत े
४) िनव चन :
लेखकांनी मािहतीम य े कुशलता दाखवली आह े का आिण या ं या स ंबंिधत मह वप ूण तेत
अंत ा न ा झाल ेला आह े का?
पुरेसे ऐितहािसक ीकोण दश िवला आह े का?
यांचे व त ुिन ता या ंनी चांग या कार े ठेवली आह े का स ंशोधक आपल े यैयि क
प पातीम ुळे पुरावा िव ेिपत झाल ेला आह े का?
मांडले या ग ृहीतका ंत वाजवीपणा आह े का ?
गृहीतका ंची केलेली चाचणी प ुरेशी आह े का ?
पूण प रि थतीच द चा ीकोण प ुरेसा आह े का?
मािहती आिण इतर ऐितहा िसक त या ंचे संबंध िदस ून येते का ? munotes.in
Page 111
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -२
111
सादरीकरण :
लेखनाची श ैली एकसारखी आिण आकष क आह े का ?
अहवाल नवीन शोध लावल ेली मािहती िक ंवा नवीन स ं ेषणावर योगदान करत े का? यात
िव ाप ूण पणा परावित त करत े का ?
आपली गती तपासा :३
१) ऐितहािसक स ंशोधन आयोिजत करताना त ु ही या तले दोष टाळ याक रता काय
काळजी याल .
२) ऐितहािसक स ंशोधना या म ु यमापना या पारख कर याची कसोटी / बाबी प करा .
munotes.in
Page 112
112 ४क
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन - ३
( ायोिगक स ंशोधन )
घटक स ंरचना
४क.० उि ्ये
४क.१ तावना
४क.२ ायोिगक अिभक प
अ) पुव ायोिगक अिभक प
ब) योग सा य अिभक प
क) यथाथ ायोिगक अिभक प
४क.३ घटका मक आराखडा
४क.४ ने टेड आराखडा /
४क.५ ॉस अिभक प
४क.६ एक घटक योग
४क.७ आंत रक आिण बा ायोिगक व ैधता
४क.० उि ्ये
वरील आराखड ्याव न त ु ही खालील बाबी क शकता .
१) शै िणक स ंशोधन या ायोिगक प तीची स ंक पना तयार क शकाल .
२) ायोिगक संशोधनाची व ैिश ्ये िवशद कराल आिण
३) िविवध ायोिगक अिभक पाची स ंक पना सा ंगाल.
४) आंत रक व बा ायोिगक सम माणत ेची संक पना तयार करण े.
५) संशोधनात दर यात य ेणारी आिण बा चल े ांवर िनय ं ण कर याची ि या प
करणे.
६) यो य स ंशोधन सम य ेसाठी ायोिगक प तीच े उपयोजन
munotes.in
Page 113
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -३
113 ४क.१ तावना
पांरपा रक ायोिगक प तीत ूनच श ै िणक ायोिगक प तीच े उपयोजन तस ेच ि वकार
झाला आहे. ही एक व ै ािनक प त आह े. एखा ा िनय ंि त वातावरणातील घटना ंचा
मुलभूत संबंध शोध ून काढ यात ा प तीचा वापर क ेला जातो . घटनेमागील कारणा ंचा
अ यास क न ती कारण े ओळखण े. पुढे काय अस ेल िकंवा काय घडणार आह े, ाचे
काळजीप ूव क िनय ंि त वातावरणात क ेलेले प ीकरण व पृथ करण हणज े ायोिगक
संशोधन होय .
संशोधकाला इतर काही घटक ही माहीत असल े पािहज े क ज े िन कषा पय त पोहच यास
कारणीभ ूत ठरतात िक ंवा याला अशा मागा ने िनयंि त करतात िक जे प घटक व
िनरी ीत घटक यां याम य े तािक क साहचाय थािपत करतात .
ायोिगक प त ही प रक पन ेचे प र ण करणारी प त आह े. प रक पना ही ायोिगक
संशोधनाच े आह े. सम या िन ीत झा या ंनतर स ंशोधकान े प रक पन ेचे संभािवत उ र
िदले पािहज े. तसेच याला प रक पन ेचे प र ण क न तीचा ि वकार िक ंवा याग क ेला
पािहज े.
ायोिगक प तीचा योग शाळ ेत मोठ ्या माणात उपयोग क ेला जात असला तरीही
योगशाळ े यती र वगा तही ाचा उपयोग क ेला जाऊ शकतो . ायोिगक प तीचा म ु य
उि हणज े ायोिगक संरचनेत होणा या घटना ंचे भाक त करण े.
ायोिगक प तीची व ैिश ्ये - ायोिगक प तीची चार आव यक व ैिश ्ये
१) िनयं णः
िनयं ण हा योगातील म ूलभूत घटक आह े. प रक पन ेत अंतभू त नसल े या बा घटका ंचा
भाव योगावर पडणार नाही याची द ता घ ेणे योगक या ला आव यक आह े. िनयं णात
बा घटका ंचा भाव काढ ून टाक यासाठी िक ंवा कमी कर यासाठी िविवध प त चा वापर
केला जातो .
१) ायोिगक गटातून बा चला ंना दूर करण े.
२) बा चला ंना ि थर ठ ेवणे िकंवा प रि थतीच े सात य िनमा ण करण े.
३) प रि थतीच े संतुलन करण े.
४) ायोिगक व िनय ंि त गट करण े.
५.सं याशा ीय िव ेषण (Ancova )
२) िव ेषणः
संशोधकाकड ून प रि थतीच े यो य प ीकरण घ ेणे हणज े िव ेषण होय . ा ि य ेत येत,
पुव िनधा रत प रि थतीलाच वा यी िक ंवा ायोिगक चल हणतात . ाला उपचा रक चल munotes.in
Page 114
िश णातील संशोधन प ती
114 असेही हणतात . संशोधना या िवषयावर ही चल े संबंिधत असतात . संशोधक ा ि य ेत
वा यी चला ंचा िवषयाशी स ंबंिधत घटका ंवर कसा प रणाम होत असतो ाच े प ीकरण
क रत असतो . शै िणक संशोधनात वय , िलंग, आिथ क-सामािजक दजा , बुि म ा ,
अ यापन प ती , िश काच े िश ण िक ंवा शै िणक पा ता आिण वग वातावरण इ यादी
मुख वा यी चला ंचा समाव ेश होतो . जर स ंशोधकाला उदा.िव ा या तील गिणत
िवषयातील स ंपादनावर अ यापन प त या प रणामाचा अ यास ा स ंशोधनात 'अ यापन
प ता ' हे वा यी चल आह े.
िनरी णः
योिगत प तीत स ंशोधक वा यी चला ंचा आ यी च ंलावर होणा या प रणा ंमाचे िन र ण
करतो . आ यी चल े कामातील काय िन प ी िक ंवा संपादन अस ू शकत े.
आवृ ीः
मोठ्या योगात अन ेक उप योग क न बा चला ंचा भाव प ूण पणे टाळता य ेतो. ायोिगक
व िनयं ीत गटा ंतील एका िन र णाऐवजी अन ेक िनरी ण े घेतली जातात . एक-एक िनरी ण
हणज े एक उप योगच असतो . संशोधक िनय ंि क गटात तस ेच ायोिगक गटात अन ेक
िनरी ण े घेऊ शकतो . योगातील िन र णाची स ं या वाढव ून िक ंवा यादशा चा
एकिजनसीपणा वाढव ून बा चला ंचा भाव कमी कर ता येईल.
तुमची गती तपासा :
.१. ायोिगक संशोधनाची व ैिश ्ये कोणती ?
४क.२ ायोिगक अिभक प
ायोिगक आराखडा हणज े ि य ेची 'blue print होय, याम ुळे संशोधकाला वा यी व
आ यी चला ंतील स ंबंधाचा यो य अ यास कर यासाठी प रक पना ंची मा ंडणी करण े श य
होते.
ायोिगक आराखड ्यामुळे योगातील प रक पन े या आव यकत ेनुसार त ुलना कर याची
संधी ा होते आिण अ यासा या िन कषा चे यो य िव ेषण करण े श य होत े.
ायोिगक आराखडा हा योगातील य सम य ेशी िनगडीत असतो . जसे-
१) ायोिगक व िनय ंि त गटासाठी यो याची िनवड कशी करावी .
२) िनयंि त व अिनय ंि त चला ंची िनवड कर याच े िविवध माग
३) बा चला ंना िनय ंि त कर याच े माग
४) िन र ण कशा कार े कराव े ?
५) सं याशा ीय िव ेषणाच े कोणत े कार वापर यात याव े? munotes.in
Page 115
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -३
115 चल ही व ैिश ्य िकंवा प र थीती हणता येईल क या ंचे संशोधक िव ेषण, िनरी ण
िकंवा िनयं ण करणार असतो . घटनेचे िन र ण क न स ंशोधक वा यी चला ंचा िवषयाशी
असल े या संबंधाचा अ यास करतो .
शै िणक स ंशोधनात अ यापन प ती ही वा यीतर िव ा या चे संपादन ह े आ यी चल
होय. ा यती र बा चला ंचा समाव ेश ही ात य ेऊ शकतो िक ज े आ यी चला ंना
भावीत क शकतात. चलांचे आणखी दोन कार
१)दर यान य ेणारे चल
२)बा चल
याच े मापन करता य ेत नाही व यावर िनय ं ण ठ ेवता य ेत नाही असा कारण व प रणाम
यां या दर यान भाव पाडणारा चल हणज े दर या न येणारे चल उदा . भूक, उ सुकता.
यावर िनय ं ण ठ ेवता य ेत नाही अस े बा घटक हणज े बा चल उदा . सामािजक ,
आथ क ि थती .
ायोिगक आराखड ्याचे िविवध कार आह ेत.
ायोिगक आराखड ्याची िनवड ही प ुढील घटका ंवर अवल ंबून असत े.
१. योगाच े व प व उि ्ये
२. चलांचे कार
३. संकिलत मािहतीच े व प
४. योग कर यासाठी उपल ध स ुवीधा
५. यो यकाच े गुण व पा ता
शै िणक स ंशोधनात खालील स ंशोधन आराखड ्याचे वग करणः -
(१) पूव - ायोिगक अिभक प - हा कमी प रणामकारक आराखडा आह े. बा चलावर ाचा
कमी प रणाम होतो िक ंवा िनयं ण करता य ेत नाही .
(२) यथाथ ायोिगक अिभक प - चलांचा प रणाम िनय ंि त कर यासाठी या छीकरणाचा
वापर केला जातो . उदा. इितहास , प वता , प र ण , इ यादी .
(३) योग सा य अिभक प - िनयं णाच े माण कमी माणात समाधानी ठरत े. जे हा
या छीकरणाचा उपयोग होत नाही त े हा ा आराखड ्याचा उपयोग क ेला जातो .
(४) घटका मक अिभक प - एकाच व ेळी एका प े ा जा त वा यी चला ंचा अ यास करता
येतो. ात दोन िक ंवा अिधक वा यी चल असतात . ते योगक या या वाधीन
नसतात . munotes.in
Page 116
िश णातील संशोधन प ती
116 िच हा ंचा वापर :
ायोिगक अिभक पात खालील ची हा ंचा वापर क ेला जातो .
E - ायोिगक गट (Experimental Gropu )
C - िनयंि त गट (Control group )
X – वा यी चल (Indepenadant Vartiable )
Y - आ यी चल (Dependant variable )
R – Random assignment of subjects to group
Yb – योगाअगोदरच े आ यी चल
Ya - योगान ंतरचे आ यी चल
Mr – Marketing subjects & then random assignments group .
अ) पूव - ायोिगक अिभक प :
पुव ायोिगक अिभक पाच े दोन कार आह ेत.
१.एकल गट प ूव -उ र चाचणी अिभक प :
ही एक सरल ायोिगक अिभक प अस ून ात िनय ंि त गटाचा समाव ेश नसतो . ात
ायोजक आ यी चला ं या उपाया ंचा वापर करतो . ात एक गट घ ेतला जातो . (Yb) या
गटास प ूव चाचणी ावी. या गटास ायोिगक प तीन े िशकवाव े नंतर उ र चाचणी यावी .
पु हा याच गटाला (Ya) काही िदवसा ंनंतर पु हा प ुव चाचणी ावी . याच गटाला पिह या
पाठ्यां यां या मत ेचा पाठ ्यांश पार ंपा रक प तीन े िशकवावा . नंतर उ रचाचणी ावी .
नंतर फरक शोध ून िन कष काढाव ेत.
पूव चाचणी वा यी चल उ र चाचणी
Yb X Ya
उदा. योजकाला जर ''इय ा ५वी या िव ा या ना िव ान िवषय अ यापनात स ंगणक
सहा यक अनुदेशना या प रणामत ेचा अ यास करावयाचा अस ेल तर ायोजक संपादन
चाचणीचा वापर प ूण वगा साठी (भ्ं) संगणक सहा य अनुदेशना या वापराआधी उपयोग
करेल.''
२.दोन गट अिभक प
व रल अिभक पात स ुधारणा हण ून ात िनय ंि त गटाला समािव क ेले आह े. समान
वाटणार े दोन गट याव ेत. एका गटास ायोिगक प तीन े िशकवाव े नंतर उ र चाचणी
ावी. दुस या गटास पारंपा रक प तीन े िशकवाव े नंतर उ र चाचणी ावी . दो ही munotes.in
Page 117
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -३
117 प तीम य े जर फरक िदस ून आला तर तो य ेािगक प तीम ुळे आला अस े हणता य ेईल.
पुव चाचणीचा समाव ेश येथे नाही.
गट वा यी चल उ र चाचणी
E X Ya
C - Ya
ा अिभक पात ायोिगक गटा या (Ya E)उ र चाचणी ग ुणाची िनय ंि त गटा या (Ya C)
गुणांशी तुलना क ेली जात े.
ा गटाची मया दा हणज े ायोिगक व िनय ंि त गटाची समानता थािपत कर याची सोय
उपल ध नाही . ात उ र चाचणीचा समाव ेश उपल ध नाही . ा अिभक पात क ेवळ
बा चला ंन िनय ंि त ठेवले जाते. उदा. इितहास , प वता , आिण पूव चाचणी .
तुमची गती तपासा :
.२. पूव - ायोिगक अिभक प हणज े काय ?
(b) योगसा य - ायोिगक अिभक प : (Quasi )
संशोधक िनय ंि त व ायोिगक गटात जा तीत जा त समानता आण याचा य न करत
असतो . ात ज ेवढी समानता राखता य ेते िततका अिभक प व ैध ठरतो . गटाची या ि छक
िनवड िक ंवा या ि छक प त िक ंवा जोड ्या लाव ून समानता आणण े खुपच किठण काम
ठरते. अशा व ेळी संशोधक कॉ झी ायोिगक अिभक पाचा वापर करतो .
The Non Equivalent Group Design असमान गट अिभक प :
ही प त जा तीत जा त सामािजक स ंशोधनात वापरली जात े. ात या ि छक योग , पुव
चाचणी - उ र चाचणी स ंरचनेचा वापर क ेला जातो . मा या ि छक करणा या व ैिश ्यांचा
अभाव असतो . ा अिभक पात आपण दो ही गट समान आह ेत अस े गृहीत धरतो .
शै िणक स ंशोधनात दोन तुलना मक वगा चा िक ंवा शाळ ेचा समाव ेश क शकतो . तर
सामािजक स ंशोधनात दोन समान सामािजक गटाचा समाव ेश क शकतो . आपण जा तीत
जा त समान गटाची िनवड करावी ज ेणेक न आपण दोन गटा ंची यो य रतीन े तुलना क
शकतो .
परंतु आपणास गटा ंची तुलना होऊच शकत े हे प सा ंगता य ेत नाही आिण हण ूनच ा
अिभक पाला असमान गट अिभक प हटल े जाते.
पूव चाचणी वा यी चल े उ रचाचणी
Yb X Ya ( ायोिगक )
Yb - Ya (िनयंि त) munotes.in
Page 118
िश णातील संशोधन प ती
118 ''असमान '' हणज े काय? नेमून िदल ेले काम ह े या ि छक नसत े. या ि छक करणाचा वापर
क न गटा ंला िनय ंि त क ेले जात नाही . अ यासाप ूव गट िभ न अस ू शकतात .
The Counter – balanced design (काऊं टर-बॅलं ड अिभक प )- यावेळी िनय ंि त
व ायोिगक गटाला या ि छक प तीत काम द ेता येत नाही याव ेळी ा प तीचा वापर
केला जातो . ा अिभक पाला रोट ेशन गट अिभक प ही हटल े जात े. िभ न व ेळी
ायोिगक गटाला य ेकाला ायोिगक वत णुक िदली जात े. ही प त असमान गट
अिभक पाला मात ठरत े. समान गटा ंचा वापर क ेला जातो . रोटेशन (अदला -बदली )मुळे
येकाला स ंधी िमळत े. गटातील य ेकालाच सव वत णुक ला ितसाद देता येतो.
ाची मया दा अशी क , पिह या वत णुक चा प रणाम दुस या वत णुक या व ेळी िदस याची
श यता असत े. ही प त त े हाच वापरता य ेते. जे हा पिहला वत णुक प रणाम दुस या वेळी
होणार नस ेल तरच .
तुमची गती तपासा :
१) पूव - ायोिगक अिभक प हा यथाथ - ायोिगक अिभक पाप े ा िभ न कसा ?
यथाथ ायोिगक अिभक प (True )
या ि छक प तीन े गटाला काम देऊन ायोिगक व िनय ंि त गटात समानता आणता य ेते,
ही समानता श ै िणक स ंशोधनात श य आह े, अशा कार े प वता , इितहास , पडताळा
मापनाची साधन े, सांि यक इ यादी बा चला ंना िनय ंि त करता य ेते. ही प ती प ुव -
ायोिगक प तीप े ा चा ंगली अस ून हीचा श ै िणक स ंशोधनात गरज ेनुसार व श यत ेनुसार
वापर क ेला जातो .
१) दोन गट -या ि छक यो य -उ रचाचणी अिभक पः
या ि छक िनवड प तीन े एकूण यो य िनवडाव ेत. समान श ै िणक मता अस ेल अशा
यो याची िनवड करावी . या ि छक प तीम ुळे बा चला ंवर उदा .चाचणी , संि यक ,
इ.वर िनय ं ण ठ ेवले जात े. योगान ंतर िमळाल े या उ र चाचणी ग ुणांचा म य काढ ून
िनयंि त व ायोिगक गटांमधील फरक test-t (गुणांनी) व चला ंमधील फरक - माण
(ANOVA ) ने दाखिवला जातो .
मा यातील फरक ल णीय आढळ ून आला तर तो (X) ( वा यी चल ) चा प रणा ंमाचा
ितसाद दश िवतो.
गट वा यी चल उ र चाचणी
E X Ya
R
C Ya munotes.in
Page 119
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -३
119 योगा या प ुव च गटातील समानता या ि छक प तीन े केली जात े. हीच ा अिभक पाची
जमेची बाज ू आहे. ात प ुव चाचणीचा समाव ेश नाही .
ही प ती प ुव थिमक व थिमक पातळीवर यो य ठरत े, जेथे पुव चाचणी घ ेणे अश य ठरत े.
२) दोन गट , या ि छक जोडी , िनवड उ र चाचणी :
या ि छक िनवडप तीन े एकुण यो य िनवडाव ेत. समान श ै िणक मता अस ेल अशा
दोघादोघा ं या जोड ्या तयार करा यात . यानंतर जोडीतील एक पिह या गटात व द ुसरा
दुस या गटात ठेवावा. नंतर छापकाटा क न या दोन गटा ंपैक एक गट ायोिगक ठरवावा .
दुसरा गट िनय ंि त ठरेल, यांनतर दो ही गटा ंना योजन े माण े वागिवल े जावे, िशकिवल े
जावे व शेवटी उ रचाचणी द ेऊन यो य त े िन कष काढाव ेत.
गट वा यी चल उ र चाचणी
E X Ya
MR
C Ya
जेथे ''दोन गट या ि छक यो य , केवळ उ र चाचणी '' असेल तेथेच ाचा वापर क ेला
जातो. छोट्या गटासाठी ाचा वापर करता य ेत नाही .कधी कधी यो य जोड ्या शोध ून
काढण े अश य ठरते व बा चल े िनयंि त ठेवणे किठण जात े.
३) दोन गट या ि छक िनवड प ूव व उ र चाचणी अिभक पः
या ि छक िनवडप तीन े दोन गट तयार कराव ेत. या गटा ंना पूव चाचणी ावी . नंतर
ायोिगक गटास ायोिगक प तीन े वत णूक िदली जावी . नंतर उ र चाचणी द ेऊन फरक
पहावा व िन कष काढाव ेत.
गट पूव चाचणी वा यी चल े उ र चाचणी
E Yb X Ya
C Yb - Ya
ा प तीच े फायद ेः
- दोन गटातील समानत ेची हमी या ि छक करण व प ुव चाचणी म ुळे िदली जात े.
- या ि छक प तीम ुळे बा चला ंवर िनय ं ण ठ ेवता य ेते.
४.सॉलोमन तीन गट अिभक पः
या ि छक प तीन े तीन समत ु य गट िन वडावेत. पिह या गटास प ूव चाचणी ावी . व
ायोिगक प तीन े वत णुक ावी . दुस या गटास प ूव चाचणी ावी . व पार ंपा रक प तीन े munotes.in
Page 120
िश णातील संशोधन प ती
120 वत णूक ावी . ित ही गटांना उ र चाचणी ावी . या अिभक पात पिहला गट ायोिगक
दुसरा िनय ंि त व ितसराही िनय ंि त असतो . ितस या िनयंि त गटाला फ ायोिगक
प तीन े वत णूक िदली जात े. व पूव चाचणी म य े दुस या गटा या उ र चाचणीप े ा ल ात
ये यासार या फरक िदस ून आला तर तो प रणाम ायोिगक वत णुक चा होय . या
अिभक पातील सवा त मह वाचा म ु ा हणज े िनयंि त गट दोन असतात . व पूव चाचणी या
ायोिगक प ती या ं या आ ंति येचा भाव न होतो . हणज ेच पूव चाचणीचा ायोिगक
प तीवरील भाव दुस या ( हणज ेच माने ितस या) िनयंि त गटाला प ूव चाचणी न द ेता
ायोिगक वत णूक देऊन न क ेला जातो .
गट पूव चाचणी वा यी चल उ र चाचणी
E Yb X Yb
C1 Yb - Ya
C2 - X Ya
या अिभक पाम ुळे तीन गटा ंची तुलना करता य ेते.
५.सॉलोमन चार गट अिभक प
या ि छक िनवडप तीन े चार गट तयार कराव ेत. यांना आपण अशी नावे देऊ 'अ'हा
ायोिगक प्, गट आिण यब (C1,C2,C3) िनयंि त गट E व C या गटांना पूव चाचणी ावी
आिण C1 व C2 यांना पूव चाचणी द ेऊ नय े. E आिण C1 यांना ायोिगक प तीन े वत णूक
ावी व C2 आिण C3 यांना पार ंपा रक प तीन े वत णूक ावी . चारही गटा ंना उ र चाचणी
ावी.
अिभक प सहाम य े आणखी एक िनय ंि त गट वाढिवला व हा अिभक प सादर क ेला गेला
आहे असे हणता य ेईल.
गट पूव चाचणी वा यी चल उ र चाचणी
E Yb X Ya
C1 Yb - Ya
C2 - X Ya
C3 - - Ya
या प तीत दोन व ेळा योग क ेले जातात एक प ुव चाचणी घ ेऊन व एक प ुव चाचणी न घ ेता.
ामुळे संशोधकाला दोन योगातील फरकाम ुळे िव ास िनमा ण करता य ेतो.
ा प तीची मया दा अशी क एकाच व ेळी दोन योग करण े संशोधकाला कठीण जात े.
याच माण े सां यीक ्या ही प त कठीण ठरत े. munotes.in
Page 121
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -३
121 तुमची गती तपासा :
१) स य ायोिगक प त ही कॉ झी- ायोिगक प तीप े ा िभ न कशी ?
४क.३ घटका मक अिभक प
फ एका वा यी चलाची आ यी चलावर होणारा प रणाम पाह याक रता काया मक
अिभक पा या चार कारा ंचा उपयोग होतो . परंतु चलाची स ं या एकाप े ा अिधक
अस यास याचा उपयोग होत नाही . वा यी चला ंची सं या दोन िक ंवा अिधक अस यास
आिण यावर योगक या चे िनयं ण नस यास या अिभक पा ंची योजना क ेली जात े यांना
घटका मक अिभक प (Factorial Design ) हणतात .
बुद् यांका या तीन िभ न तरातील िव ा या वर दोन प त चा या ं या अ ययानावर
कोणता प रणाम होतो ह े पाह याकरीता योगक या ला घटका मक अिभक पा ंची िनवड
करावी लाग ेल. यात बुंद् याकाच े तीन िनि त तर याला अ यासावयाच े आहेत. आिण
दोन प त चा या या अ ययनावर होणारा प रणाम याला पहावयाचा आह े. यामुळे या
िठकाणी तीन त ंभ (K) आिण दोन ओळी (L) यांचे 3x1वे प क तयार होईल व यात
६कोष (Cells) राहतील .
बु यांक
९० ११० १३०
प ती अ
ब
वरील अिभक पात ब ु यांक या पिह या वा यी चलाच े ९०,११०,आिण१३०हे तीन तर
असून प ती या दुस या वा यी चलाच े प ती अ , प ती ब ह े दोन तर आहेत.
पिह या वा यी चलाच े तीन तर आिण दुस या वा यी चलाच े दोन तर असल े या
अिभक पाला 3X2 घटका मक अिभक प हणतात .
व रल 3x2 घटका मक अिभक पात खालील सहा गट राहतील .
१. बु यांक ९० अस यास िव ा या ना प ती 'अ'ने िशकिव याक रता पिहला गट .
२. बु यांक ११०आिण प ती अ क रता ितसरागट
३. बु यांक ११० आिण प ती ब क रता चौथा गट
४. बु यांक १३०आिण प ती अ क रता पाचवा गट
५. बु यांक १३०आिण प ती ब क रता सहावा गट
(१) (२) (३)
(४) (५) (६)
munotes.in
Page 122
िश णातील संशोधन प ती
122 तुमची गती तपासा :
१) घटका मक अिभक प हा स य ायोिगक अिभक पाप े ा िभ न कसा ?
४क.४ ने टेड अिभ क प
'ने टेड' अिभक पात यो या क ेवळ एक आिण एकच वत णुक िदली जात े. ात एकाच
पातळीवर दुस या घटकाचा िवचार क ेला जातो . एका घटकाची एक पातळी ही दुस या
घटका या पातळीवर 'ने टेड' असत े. जात, उ प न आिण िश ण ा सार या च ंलाचा
जे हा वा यी चला या एका िवशी पातळीवर आढळली तर ा चला ंना 'ने टेड' चल
हणतात . अशा कार या अ यासात 'ने टेड' चलांना एका गटात घ ेऊन अ यास क ेला
जातो. उदा. संशोधक शाळ े या प रणामकत ेचा िव ा या या श ै िणक स ंपादन िक ज े
िचिक सक चल हण ून संबोिधल े असेल व याचा अ यास करत असेल तर ा स ंशोधनात
शाळेचा कार हा व ैयि क शाळ ेचा यां या वगा शी संबधीत अस ेल. येक यो याचा ग ुण
ि वकारला जातो . दोन यो या या गटा ंतील प रणाम अस ेल तर यास ' यो या ंतग त'
अिभक प अस े नाव िदल े जाते.
४क.५ ॉस अिभक प (Cross Design )
' ॉस' अिभक पात यो या या य ेक पातळीवरील वत णूक चा अ यास क ेला जातो एका
सा या योगात कॉ फ मधील मादक य स ेवना या जाग ृततेवर होणा या प रणामाचा
अ यास . उदा. यो य हण ून सं याशा ीय वगा तील सभासदाचा िवचार क ेला तर , योग
पुढील मा णे केला जाईल , योगा या पिह या िदवशी वगा ला दोन भागात िवभागल े जाईल .
दोन गट क ेले जातील . एका भागातील वगा ला मादक यासहीत कॉ फ िदली जाईल तर
दुस या गटाला मादक य वगळ ून कॉ फ िदली जाईल . जागृतते (तरतरी ) चे मापन ह े
येक य नी याव ेळी िदल े या जांभयांव न क ेले जाईल .
दुस या िदवशी प रि थती अगदी िव अस ेल. आद या िदवशी मादक पदाथा िशवाय
कॉफ घेतले यांना आता मादक पदाथा सहीत कॉ फ िदली जाईल . तर दुस या गटाला
मादक पदाथा िशवाय कॉफ िदली जाईल .
ॉस अिभक पाच े दोन ग ुण आह ेत. एक यात ख ूपच कमी यो या ंचा वापर क ेला जातो .
तर दुसरा हणज े अगदी मह वा या व यथाथ असा िन कष िमळतो .
ॉस आिभक पाच े दोष ही आह ेत. ात यो यक पिह या िदवशीचा प रणाम ग ृहीत
ध न असतो . उदा. पिह या िदवशी मादक पदाथा सिहत कॉ फ घ ेतले या य वरील
प रणाम दुस या िदवशीही असू शकतो .
तुमची गती तपासा :
१) ने टेड व ॉ स अिभक पातील फरक सा ंगा?
munotes.in
Page 123
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक संशोधन -३
123 ४क.६ एक घटक योग
या कार या अिभक पात योगासाठी फ एकच गट िनवडल ेला असतो . या गटाला एकच
चाचणी िक ंवा समानचाचणी दोन िभ न स ंगी िदली जात े व यातील फरकाव न ायोिगक
उपायाबाबत िन कष काढल े जातात . ा अिभक पात ायोिगक गट व िनय ंि त गट
नसतात . एकाच गटाला दोन िभ न -िभ न ि या ंतून जाव े लागत े व या िभ न ि या ं या
फलांमधील फरकाच े प र ण क ेले जाते.
ा अिभक पात योगाक रता िव ा या चा फ एकच गट आव यक अस यान े िश काला
इतरां या मदतीिशवाय आप या वगा त योग करता य ेतो.
४क.७ आंत रक आिण बा ा योिगक व ैधता
योगाला व ैधतेचे दोन कार असल े पािहज े : आंत रक व ैधता व बा व ैधता (कॅ पवेल
आिण टॅनली, १९६३ )
आंत रक (आंतग त) वैधता:
आंत रक व ैधता प ुढील घटना ंमुळे कमी हो याची श यता असत े. यामुळे अवल ंिबत िक ंवा
आ यी चलांवर याचाच अिधक भाव वाढतो . योगातील वत ं िकंवा वा यी चलाच े
मह व पाहण े ही या याम ूळे शा ीय होत नाही . संशोधकान े या गो ी यानात घ ेऊन
याचा भाव यो य प तीने दूर करावा .
पूव चाचणी व उ र चाचाणी याम य े घडणा या मह वप ूण घटना यो यावर भाव
पाडतात . यो याची प रप वता वयोमानान ुसार वाढत े याचाही भाव योगावर पडतो .
पूव चाचणीन े यो याला िवषयाचा अ ंदाज य ेतो. मापन साधना ंम ये फरक पडला तर
िन कष वेगळे ये याची श यता असत े.
बा व ैधता:
संशोधकाच े िन कष कोण या जनस ं येला लाग ू पडतील ह े अचूकपणे ठरिवण े व योगा या
िन कषा वर त कालीन प र थीतीचा भाव नस ून सव प रि थतीत अस ेच िन कष येऊ
शकतात . याची खा ी द ेणे हणज े बा व ैधता होय .
ायोिगक करणा या व ैधतेवर प रणाम करणार े घटक :
शै िणक योगात बरीच म य थ चल े योगातील िन कषा स बाधक ठरत असतात . ही
म य थ चले खालील माण े:
१) इितहास - पूव व उ र चाचणी या मापनात आढळ ून येणारी आ यीचला यित र
चले.
२) प रप वता - योगा या का लावधीत यो यात आढळ ून येणारा बदल . munotes.in
Page 124
िश णातील संशोधन प ती
124 ३) प र ण - पूव चाचणी एखा ा योगासाठी स ंवेदनशील अस ू शकत े. या यो यात
उ र चाचणीत कट होऊ शकतात िक ंवा उ प न होऊ शकतात .
४) मापनाच े साधन - पूव व उ र चाचणीत िविवध मापन साधना ंचा िक ंवा तं ाचा वापर
केला जातो. काही वेळेस ही साधन े अिव सनीय असतील तर योगा या व ैधतेत धोका
उ वू शकतो .
५) ायोिगक नीतीम ा - पुव चाचणीत जर एखा ा यो याला कमी ग ुण िमळाल े याला
प र णात ून वगळल े जात े अशा गटाच े उ र चाचणीतील म यमान जा त य े याची
श यता आह े.
यो या या िनवडी तील िभ नता :
योगाप ूव िनवडल े या गटा ंम ये िभ नता आढळ ून ये याची श यता असत े क ज े आ यी
चलांशी संबंिधत असतात .
तुमची गती तपासा :
१) ायोिगक व ैधता हणज े काय?
वा याय :
१) यथाथ ायोिगक अिभक प आिण घटका मक अिभक प या ंतील भ ेद सांगा.
२) आंत रक आिण बा व ैधता या ंतील भ ेद सांगा.
३) ायोिगक स ंशोधनातील या छीक करणाच े मह व काय आह े ?
munotes.in
Page 125
125 ५अ
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-१
घटक स ंरचना
५अ.० चाचणी रचन ेचा- शा ीय चाचणी िस ा ंत आिण घटक ितसाद िस ा ंत
५अ.१ संशोधन साधन िनमा ण कर या या पाय या
५अ.२ स माणता
५अ.३ स माणत ेचे कार
५अ.४ स माणत ेवर प रणाम करणार े घटक
५अ.५ िव सनीय ता
५अ.६ िव सनीयता मापनाची प ती
५अ.७ िव सनीयता मापनाच े घटक
५अ.८ घटक िव ेषण
५अ.९ घटक िव ेषणात समािव असल ेले ट पे
५अ.१० साधनाच े मानक करण
५अ.० चाचणी रचन ेचा- शा ीय चाचणी िस ा ंत आिण घटक ितसाद
िस ा ंत
मोजमाप ही स ंक पन ेचे िकंवा रच नेचे गुण, गुणधम , वैिश य े मोज याची ि या आह े.
मोजमाप िक ंवा चाचणीच े िस ा ंत आप याला काही मह वाच े समज ून घे यास मदत
करतात . जसे क चाचणी काय करत े का? चाचणीन े जे मोजण े अपेि त आह े ते मोजत े का?
चाचणी िविश प तीन े का वागत े ? इ यादी . ते आप याला चाचणी ग ुणांचे प ीकरण
कर यात , चाचणी िकती चा ंगली/ वाईट आह े. आिण िवचिलत करणा या ं या भागाच े
मु यांकन कर यात मदत करतात . ते चाचणी प रणामा ंचे गिणतीय िक ंवा सा ंि यक य रीतीन े
अथ लाव यात आिण उपचार कर यात मदत करतात .
शा ीय चाचणी िस ा ंत (CTT) आिण आयटम ितसाद िस ा ंत हे दोन मोठ ्या माणावर
वापरल े जाणार े चाचणी िस ा ंत आह े. munotes.in
Page 126
िश णातील संशोधन प ती
126 शा ीय चाचणी िस ा ंत हा मानसशा आिण िश ण े ात सवा िधक वापरला जाणारा
िस ांत आह े. याला खरा कोअर (गुण) िस ांत अस ेही हणतात . हे खालील
समीकरणा या पात आर ंिभत क ेले जाऊ शकत े.
X=T+E
जेथे,
X=िनरी ण ग ुण,
T= खरे गुण,
E= या ि छक ुटी
या िस ा ंताचा उ ेश िवश ेषत: चाच या ं या व ैधता आिण िव ासाह ते या ीन े
चाच याम य े सुधारणा करण े हा आह े. हा िस ा ंत य ेक यि ला खर े गुण आह ेत. या
गृिहतकावर आधा रत आह े.
C.T.T. तीन म ुलभूत संक पना ंब ल बोलतो जस े क चाचणी ग ुण, ुटी आिण खर े गुण.
चाचणी ग ुण हा िनरी ण क ेले या ग ुणांचा संदभ देतो. उदा. जर त ु हाला इ ं जी परी ेत ३५
गुण िमळाल े तर ३५ हा त ुमचा चाचणी ग ुण आह े. ुटी हणज े एखा ा चाचणी त
आढळल े या ुटीचे माण िक ंवा बा घटका या मोजमापाचा स ंदभ आहे. यावर आपण
िनयं ण ठ ेवू शकत नाही . परंतु यान े िन प ीवर प रणाम होतो . खरे गुण हणज े आपण
चाचणीम य े कोणतीही ुटी नस यास ा होणारा ग ुणाचा स ंदभ आहे. खरे गुण एखा ा
संक पन े या िक ंवा रचन े या ग ुणधमा चे माण ठरवतात . जे या ख या ग ुणाचे मू य वाढत े
ते हा याच स ंक पन ेचे ितिनिध व करणा या आयटमला ितसाद वाढण े अपेि त असत े
असे गृहीत धरल े जाते. क ुटी ही सामा यपण े िवतरीत क ेली जात े. जी ख या श ू याशी
असंबंिधत असत े आिण याची सरासरी श ू य असत े.
घटक / आयटम ितसाद िस ा ंत :
आयटम र पा ँस िथअरी (IRT) याला ल ॅटंट ेट िथअरी (स ग ुण िस ा ंत) असेही
हणतात . हा अगदी अलीकडचा िस ा ंत आह े.
मानसशा ीय िक ंवा शै िणक चाचणीम य े य व ैयाि तक व त ूंना कसा ितसा द देतात,
हे समज ून घे यासाठी त े तयार क ेले गेले. हे चाच या ं या बाब वर अिधक ल क ि त अस े.
हा िस ा ंत सु गुणधम (अिनरी णीय व ैिश य े िकंवा गुणधम ) आिण याच े कटीकरण
(िनरी ण क ेलेले वत न, ितसाद , काय दश न) यां यातील स ंबंध प क र याचा य न
करते. हे चाचणीमधील बाबीच े (आयटम ) गुणधम ितसाद द ेणारे आिण मोजल े जाणार े
अंतरिनिहत िक ंवा सु गुणधम यां यातील स ंबंध थािपत कर याचा य न करत े. CTT
या त ुलनेत हे अिधक मजब ूत गृहीतक बनवत े.
हे सै ांितक या श य असल े तरी, यावहा रक ्या िविश सॉ टवेअरिशवाय हा
िस ांत वापरण े यवहाय नाही , कारण त े जटील सा ंि यक य अ गो रदम वापरत े. िविश munotes.in
Page 127
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-१
127 अंतरिनिहत वत नामुळे, चाचणी आयटमला िविश प तीन े ितसाद द े यासाठी ितसाद
क या या स ंभा यत ेनुसार IRT ची मॉड े स तयार क ेली जातात . य या रचन े या
पातळीबरोबरच आयटमची अडचण कािठ य , आयटम भ ेदभाव आिण अ ंदाज एका िविश
चाचणी आयटम या ितसादावर प रणाम करतात . IRT ची सवा त सोपी मॉड े स
आयटम या कािठ यपणावर आधा रत आह े आिण जटील मॉड े स वर दोन िक ंवा अिधक
पॅरामीटस चा िवचार करतात . शा ीय चाचणी िस ा ंत आिण आयटम ितसाद िस ा ंत
यां यातील फरक (संदभ हॅ बलटन , आर.के. आिण जो स , आर ड य ू, १९९३ )
शा ीय चाचणी िस ा ंत (CTT) घटक ितसाद िस ा ंत (IRT) १. सवा िधक माणात वापरल ेला ीकोण
२. चाचणी या सामा य कामिगरीचा िवचार
करतो.
३. चाचणी तरावर काय करतो .
४. आ हाना मक पण आकलनीय
५. लहान नम ु यांसाठी चा ंगले (N=100 ते
300)
६. आयटम िदल े या नम ु यावर मािणत
आहेत.
७. IRT या त ुलनेत सोप े गिणतीय
िव ेषण.
८. मॉडेलचा अ ंदाज सरळ स ंक पना मक
आहे.
९. तं हे मजब ूत आह े व िकमान ग ृहीतके
आहेत. १. अिधक लोकि यता िमलावट आह ेत.
२. गत चाचणी िवकासासाठी उपय ु
(संगणक अन ुकूल चाचणी )
३. आयटम तरावर काय करतो .
४. जटील आिण अर ेषीय मॉड े स
५. मोठ्या नम ु यांसाठी उ म (N=500+)
६. एखा ा व त ूब लच े ान ह े
नमु यापास ून वत ं असत े. यावर
याची चाचणी क ेली जात े.
७. गुण ह े परी ाथ िवणत ेचे वण न
अवल ंबून नाहीत .
८. अंदाज जटील आह े.
९. अिधक कठोर ग ृहीतके
५अ.१ संशोधन साधन िनमा ण कर या या पाय या
साधन िनिम तीचे तीन म ुख ट प े आहेत :
िवधाना ंचा संचय िवकिसत करण े .घटक िव ेषण – काठी यता िनद शांक आिण
भेदभाव िनद शांक यांचे संगणन
munotes.in
Page 128
िश णातील संशोधन प ती
128 वैधता िनि त करण े .
या तीन ट या ंवर पुढील चरणा ंखाली तपशीलवार चचा केली जाऊ शकत े.
पायरी १. िनयोजन :
१) परी ेचे व प , उि व ह ेतू ठरिवण े.
चाचणी तयार कर याप ूव याचा उ ेश जाण ून घेणे आव यक आह े. सं ाना मक पातळी
तपासण े हा उ ेश आह े ? क िविश िनकषा ंवर आधारीर िविवध गटा ंम ये सहभाग च े
वग करण करण े ? िकंवा कौश या ंची चाचणी व त ू तयार करतील .
२) िविश उि ा ंना (उदा. ान, समज, उपयोजन , चाचणी यशासाठी कौश य ) आिण
काय रत या य ेनुसार रचन े या िविवध प ैलूंचे मह व िनि त करण े.
संशोधकान े वेगवेग या उि ा ंचे मह व िनि त करण े आव यक आह े. िनवडल े या चाचणी
व तूंना या उि ा ं या ा ीची चाचणी घ ेणे आव यक आह े.
३) िविवध साम ी े ांचे मह व िनि त करण े.
कोणती साम ी वापरायची ह े ठरवल े पािहज े आिण िनवडल ेली साम ी ल ात घ ेऊन
आयटम (बाबी) तयार क ेले पािहज ेत.
४) चाचणीच े आयटम कार िनि त करण े (बह पया यी , दीघ री , लघु री, रेिटंगसाठी
टेटम ट, चेक िल ट इ .)
उ ेश व उि ्ये आिण रचनाच े व प यावर अवल ंबून परी ेतील ा या काराब ल
िनण य यावा .
५) सव प रमाण े ल ात घ ेऊन ल ूि ंट तयार करण े.
६) चाचणी , आकार , वेळ, कालावधी इ यादी ता ंि क बाबी ठरवण े. चाचणीची ला ंबी,
छपाईसाठी कागदाची व ैिश य े वापरावया या अ रा ंचा आकार आिण चाचणी घ े यासाठीचा
वेळ ठरिवण े.
७) चाचणी ग ुणांकन आिण यव थापनासाठी स ूचना
चाचणी या ग ुणांकनाशी स ंबंिधत सव आव यक स ुचनांसह एक तपशीलवार प ुि तका तयार
केली जाईल . िविवध व त ूंना (बाब ना ) सकारा मक बाबी , नकारा मक बाबी , सो या बाबी ,
कठीण बाबी ) गुण कस े ायच े, अंितम ग ुणांची गणना कशी काराया ही , गुणांचे पांतर,
(कोण याही अिभसरणाची आव यकता अस यास ) प पण े सांिगतल े पािहज े. परी े या
यव थापनासाठी तपशीलवार स ूचना िद या पािहज ेत जस े क सहभाग ची स ं या,
बस याची यव था (िविश यव था आव यक अस यास ) यांना कस े अिभवादन कराव े,
आिण काय सूचना ा यात .
munotes.in
Page 129
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-१
129 ८) बाब च े कािठ य पातळी या िविवध ेण म य े मह व िनि त करण े.
कोण या कार या ा ंना िकती ग ुण िमळतील त े ठरवा . बाबी या कािठ य पातळीन ुसार
येक बाबीला िविवध मह व िनय ु केले जाऊ शकत े.
पायरी २. चाचणीची तयारी
लूि ंटचे अनुसरण क न , चाचणी आयटम तयार क ेले पािहज ेत. मािणत चाचणीची
तयारी करता ंना ख ूप काळजी यावी लागत े. हणून ल ूि ंट या सव आयामा ंचा िवचार
क न चाचणी आयटम तयार कर यासाठी प ुरेसा वेळ िदला पािहज े.
हे चाचणी घटक तयार करता ंना, एखा ान े खालील काय करण े आव यक आह े.
१) चाचणी बाबी तयार करण े :
चाचणी तयार कर यासाठी सवा त मह वाच े आहे. चाचणी आयटम प , सव समाव ेशक
आिण स ंिद धत ेपासून मु असाव ेत. चाचणीसाठी यो य श दस ं ह वापरावा . पुरेशा चाचणी
बाबी तयार क े या पािहज ेत. कारण ाद ेिशक छाननीन ंतर स ं या क मी होऊ शकत े.
आयटम तयार क े यानंतर या ंची यो य मान े मांडणी आव यक आह े आिण जर िविवध
कारच े ःन वापरल े जात असतील , तर या ंना वेगवेग या ेण म य े िकंवा िक ंवा
िवभागा ंम ये गटब करण े आव यक आह े.
२) चाचणी घटक /आयटमब ल िलिह या या स ूचना :
ोनल ुंड या मत े, चाचणी िनिम ान े, सामा यत : संशोधकान े, चाचणी या उ ेश
िदलेलाचाचणीसाठी िदल ेला वेळ, उ र द े याचा आधार , उ रे न द कर याची ि या
आिण अ ंदाज लाव या या प ती याब ल प माग दश क त व े दान क ेली पािहज ेत.
३) चाचणी या शासनाब ल िनद श :
चाचणी या शासनासाठी तपशीलवार िदशा दान करण े आव यक आह े. चाचणी कोण या
अट तग त आयोिजत क ेली जावी , कधी चालवावी (स ा या म यभागी क श ेवटी ?) कोणती
काल मया दा पालवी , अित र सािह य (आव यक अस यास ,) चाचणीच े यव थापन
करता ंना याव याची खबरदारी इ . प पण े सांिगतल े पािहज े.
४) गुणांकनासाठी िदशािनद श :
गुणांकनाम य े व त ुिन ता स ुलभ कर यासाठी ग ुणांकन ग ु िक ली दान क ेली जावी .
िनहाय ग ुणांकन ग ु िक ली आिण ग ुणदान योजना ावी .
५) वार त ा :
िनहाय िव ेषण त ा तयार करावा . या त याम य े यापल े या साम ी े ाचे जे काय
मोजायच े आह े, याचे उि , कार , वाटप क ेलेले गुण, कािठ य पातळी आिण उ र
दे यासाठी व ेळ याच े प पण े वण न केले पािहज े. munotes.in
Page 130
िश णातील संशोधन प ती
130 पायरी ३. पायलट चाचणी (नमुना चाचणी ) :
चाचणी तयार क े यानंतर, ती लहान माणत क न पाहण े आव यक आह े. परी ेत
सुधारणा करण े हा उ ेश आह े. चाचणी क न पाहण े हे सदोष िक ंवा स ंिद ध व त ू
ओळख यात , यव थापनातील दोष ओळख यात , खराब िवचलनकत ओळख यात ,
आयटमची काठी न पातळी व भ ेदभावप ूण मू य िनधा रत कर यासाठी साम ी (डेटा)
दान कर यात अ ंितम चाचणीसाठी आयटमची स ं या िनि त कर यास आिण व ेळेची
चौकट िनधा रत कर यात मदत करत े.
चाचणी कर याचा य न तीन ट यात क ेला जातो :
ट पा १. एका लहान नम ु यावर (सुमारे ५०) चाचणी शािसत करा . (१०-१५) चाचणी
आयटम स ुधा रत / पांतरीत क ेले जातात .
ट पा २. अिधक मह वप ूण नमु यांवर (सुमारे ५०) चाचणी कािशत करा .
या ट याच े उि चा ंगले चाचणी आयटम िनवडण े आिण खराब आयटम सोडण े आहे. या
ट यात दोन ि याकलाप समािव आह ेत. आयटमच े िव ेषण आिण चाचणीचा अ ंितम
मसुदा तयार करण े.
अ) आयटमच े िव ेषण : खालील तीन प ॅरामीटस ची आयटमच े िव ेषण करा .
i) आयटम कािठ य
ii) आयटम भ ेदभाव
iii) िवचिलत करणा या ंची भावीचा
ब) अंितम मस ुदा तयार करण े : आयटम या िव ेषणान ंतर, चाचणी या सव िनकषा ंची
पूत ता करणा या बाबी चाचणी या अ ंितम मस ु ात समािव क े या जातात .
ट पा ३. मोठ्या नम ु यावर चाचणी शािसत करा .
या ट याचा उ ेश चाचणीची िव ासाह ता आिण व ैधता या ंचा अंदाज करण े आहे.
पायरी ४) चाचणीच े मु यांकन
चाचणीच े मानक करण आिण म ू यमापन खालील माण े केले जाते :
१) अंितम चाचणी आिण उ रपि का छाप यात झाली आह े.
२) चाचणी या कालावधी सहभाग या तीन गटा ंची सरासरी घ ेऊन िनधा रत क ेला जातो .
ह शार, सामा य आिण साम याप े ा कमी .
३) चाचणीच े यव थापन कर यासाठी स ूचना छाप या जातात . munotes.in
Page 131
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-१
131 ४) गुण सारणीवरच क ेले जातात आिण अशा , परंतु, बह तेक, मािणत िवघटन या क ि य
कृती या प रणामा ंची गणना क ेली जात े.
५) ा ग ुण आखल े जातात व सामा य िवतरणासाठी तपासल े जातात आिण िविवध
टोकण ग ुण काढल े जातात . टी- कोअर , झेड- कोअर सारख े कोअर अ ंदाजे काढल े
जातात . वय, िलंग, ामीण -शहरी इ यादी िनकष आव यकत ेनुसार मोजल े जातात.
६) चाचणी ग ुणांची वैधता इतर काही िनकषा ंची गुणसंबंिधत क न अ ंदािजत काढली जात े.
घटक िव ेषण वाप न रचना व ैधता शोधली जात े.
७) न यान े तयार क ेले या चाचणीच े मू यमापन कर यासाठी अध -िवभाजन (ि लट हाफ )
प त िक ंवा तक संगत समत ु यता वाप न िव ासाह ता िनि त क ेली जात े. चाचणी -
पुनचा चणी प त वाप न चाचणी या िव ासाह ते या अ ंदाज लावला जाऊ शकतो .
८) गुण, वेळ आिण आिथ क ि कोनात ून चाचणी िकती यवहाय आिण वापर यायो य
आहे हे िनधा रत क ेले जात े. गुणांचे प ीकरण स ुलभ कर यासाठी सव आव यक
मानदंड दान क ेले जातील .
५अ.२ स माणता
संशोधन साधन िनमा ण कर याची पहीली पायरी हणज े िवधानाचा स ंचय तयार करण े.
यानंतर या ंचे िवधान िव ेषण करण े. िवधान िव ेषणात य ेक िवधानाच े किठ यपातळी
सूची आिण वण ना मक स ूची समािव असत े आिण यान ंतर साधना ंची स ामाणता
िनधा रत करायची असत े.
स माणता :
जे वैिश ्य मोज यासाठी कसोटी तयार क ेली आह े ते वैिश ्य या कसोटीन े िकती माणात
मोजल े जात े, यास कसोटीची स माणता हणतात . स माणत ेची ही अगदीच एका ंगी
या या आहे. स माणत ेचा स ंबंध य कसोटीशी नस ून या कसोटी ारा िन प न
िन कषा शी असतो . हणून स माणता हा कसोटीचा ग ुणधम नाही. दुसरे हणज े कसोटी ही
िविश ह ेतू आिण िविश गटाक रता सम माण असत े. कसोटी ही स माण आह े. िकंवा
स माण नाही . हा मह वाचा नसून ''कसोटी कशासाठी आिण कोणासाठी स माण
आहे? '' हा मह वाचा आह े. उदा. इं जी िवषयातील उपल धीमापनासाठी तयार क ेलेली
स माण कसोटी यि म व मापनासाठी स माण नसेल. या माण े दहावी या िव ा या ची
इं जीची श दस ंपदा मोज यासाठी स माण असल ेली कसोटी पाचवी या िव ा या क रता
स माण नस ेल.
िविवध उ ेश डो यापुढे ठेवून कसोट ्यांची रचना क ेलेली असत े आिण फ उ ेशाला
अनुस नच कसोटी या स माणत ेचे मू यांकन क ेले जाते.
munotes.in
Page 132
िश णातील संशोधन प ती
132 ५अ.३ स माणत ेचे कार
१) आशय स माणता (Content Validity ):
या आशयाच े मापन कर यासाठी एखादी कसोटी तयार क ेली अस ेल या आशयाच े
कसोटी या बाबतीत ून होणा या ितिनिध वाच े माण हणज े या कसोटीची आशय
स माणता होय . िवषय िकंवा वत न यां या ितिनिधक नम ु यास आशय स माणता अस े
हणतात . वत न िकंवा िवषयाचा पुरेशा माणात नम ुना िनवडला आह े िकंवा ना ही हे
ठरिवणार े 'प रमाण ' हणज े 'आशय स माणता ' आशय स माणता दश नी स माणत ेह न
िभ न असत े. एखादी कसोटी या आशया या मापनासाठी तयार क ेली अस ेल याच े मापन
ित यान े होते असे नुसते वाटण े/भासण े हणज े दश नी स माणता होय. कसोटी कोण या
िवषया ंचे मापन करत े, यां या यि िन म ू यांकनाव न दश नी स माणता िनधा रत क ेली
जात असत े. उदा. एखादी कसोटी जर वाचन उपल धीच े मापन कर यासाठी तयार केली
असेल आिण यातील बाबी वाचन े ातील आशयाशी स ंबंिधत आह ेत अस े वाटल े. तर
या कसोटी या िठकाणी दश नी स माणता आहे अस े हटल े जात े. याउलट आशय
स माणता ही कसोटी या आशयाची पाठ ्य मा या आशयाशी यवि थत त ुलना क न
िनधा रत क ेली जात े. याचा अथ असा क , जर 'अ' आिण 'ब' या दोन शाळा ंमधील
आठवी या इ ं जी या अ यास मात खूपच फरक अस ेल िकंवा इं जीची पाठ ्यपु तके
अगदी च वेगवेगळी असतील , तर 'अ' शाळेतील िव ा या साठी तयार क ेले या इ ं जी
उपल धी कसोटीची आशय स माणता ही 'अ' शाळेक रता अिधक अस ेल आिण 'ब'
शाळेक रता अगदीच कमी अस ेल.
आशय स माणता ही िविवध िवषया ंची उपल धी , िविवध कौश य े आिण ािव य या ंचे
प र ण करताना ा मु यान े मह वाची असत े. उदा. आठवी या िव ा या साठी गिणत
िवषयातील उपल धी मापनासाठी तयार क ेले या कसोटीतील बाबी पाठ ्य मातील
आशय कार आिण आशय माण यांचे ितिनिध व करणाया असतील , तर या कसोटीची
आशय स माणता , उ च अस ेल. या उलट जर कसो टीत वगा त न िशकिवल े या घटका ंवर
बाबी असतील िक ंवा काही मह वा या संक पना ंवरील बाब चा अभाव अस ेल तर या
कसोटीची आशय स माणता िन न तराची अस ेल.
कसोटीची आशय - स माणता िनधा रत करताना तक शु िनण य यावा लागतो . यासाठी
सं या मक प रमाण नाही . आशय स माणत ेसाठी कसोटी तयार झा यान ंतर त
यंि कड े अिभ ायासाठी पाठिवली जात े. त य तक शु िवचार क न िवषया या
संदभा तील सव उप ा ं या ाितिनिधक नम ु याचा समाव ेश कसोटीम य े झाल े आहे िकंवा
नाही. हे पडताळ ून पाहत े. यानंतरच या कसोटी या आशय स माणत े बाबतचा िनण य
घेतला जात असतो .
संशोधन अ यासात या पाठ ्यपु तकाचा िक ंवा पाठ ्य माचा अ यास अिभ ेत अस ेल
या याशी अगदी जवळचा स ंबंध असणा या ( याचे जा तीत जा त ितिनिध व करणा या)
कसोटीची स ंशोधकान े िनवड करावयास हवी आिण ित या आशयस माणत ेचा
पुरा यादाखल प उ ल ेख करावा . munotes.in
Page 133
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-१
133 २) िनकष स ंबंिधत स माणता :
अ) भिव य स ूचक स माणता (Predictive Validity ):
कसोटी या आधार े य या भावी वत नाब ल िक ंवा यशाब ल क ेलेले पूव कथन या
माणात खरे ठर याच े आढळ ून येते या माणात या चाचणी या िठकाणी भिव य
कथाना मक स माणता आहे असे हटल े जात े. भिव य - सूचक स माणता असल े या
कसोटी या आधार े एखा ा य ची भावी क ृती िक ंवा ेणी या ंचे पूव कथन करता य ेते.
गिणत िवषया या स माण कसोटी या आधार े एखादा िव ाथ अिभ यांि क
अ यास माम य े िकती माणात यश वी होऊ शक ेल याच े पूव कथन अचूक करता य ेते.
कसोटीची भिव य कथाना मक स माणता कशी िनि त क ेली जात े ? समजा , आठवी या
वगा त िशकणा या िव ा या चे नववीत ग े यानंतर या या बीजगिणत या िवषयातील
यशाब ल िकंवा उपल धीब ल प ूव कथन करता याव े. यासाठी बीजगिणत अिभ मता
कसोटी तयार क ेली आिण आठवी या िव ा या ना वषा या श ेवटी िदली . हे िव ाथ नववीत
गे यानंतर वषा या श ेवटी यांना बीजगणीत उपल धी कसोटी िदली . आता िव ा या ना
बीजगिणत अिभ मता कसोटीत िमळाल ेले गुणांक आिण बीजगिणत उपल धीत िमळाल ेले
गुणांक यां यातील सहस ंबंध शोधला जाईल . ा सहसंबंध गुणका या आधार े बीजगिणत
अिभ मता कसोटीची भिव य कथाना मक स माणता िनि त केली जाईल . या
उदाहरणातील बीजगिणत उपल धी वरील ग ुणांक 'िनकष मापन ' आिण बीजगिणत
अिभ मता कसोटीवरील ग ुणांक 'पूव कथन मापन ' हणून ओळखल े जाते.
ब) समवत स माणता (Concurrent Validity ):
भिव य स ूचक स माणत े माण े समवत स माणता ही य ु गटा या कसोटीतील मत ेचा
संबंध या ं या भिव यातील गतीशी लावत असत े. यां यातील फरक एवढाच क भिव य
सूचक स माणत ेत य ु ाची भावी य काय मता /कृतीचा िनकष मापन हण ून उपयोग
केला जातो आिण या िनकष मापनाचा आिण नवीन कसोटीवरील मापनाचा स ंबंध शोध ून
या सहस ंबंध गुणका या आधारे नवीन कसोटीची स माणता िनधा रत क ेली जात े. तर
समवत स माणत ेत िनकषाच े पूव कथन कर यासाठी तयार क ेलेली कसोटी आिण मािणत
िनकट कसोटी एकाच व ेळी अथवा थोड ्याशा म यंतराने देऊन ा ा ा ंकांमधील
सहसंबंध शोध ून नवीन कसोटीची स माणता िनधा रत क ेली जाते.
३) संक पना मक स माणता (Construct Validity ):
या मानसशा ीय स ंक पन ेचे/ गुणिवश ेषाचे मापन कर यासाठी कसोटी तयार क ेली अस ेल
याचे कसोटी ारा होणा या य मापनाच े माण हणज े संक पना मक स माणता होय .
बु ीम ा , िचंता, सज नशीलता या सार या मानसशा ीय स ंक पना का पिनक व पा या
समज या जातात . कारण या ंचे य िनरी ण करता य ेत नाही . परंतु यां या वत नावर
होणा या िनरी ण म प रणामा ं या आधार े यां यािवषयीच े अनुमान काढल े जातात .
munotes.in
Page 134
िश णातील संशोधन प ती
134 ५अ.४ स माणत ेवर प रणामक करणार े घटक
कसोटीची स माणत ेवर प रणाम करणार े मु े खालील माण े आहेत:
१) अ प स ूचना:
जर ितसादकाला साधना ं या िवधाना ंचा ितसाद कशा कार े करावयाच े आहे याची प
सूचना नस ेल तर , साधनाची स माणता कमी होत े.
२) श दस ं ह :
जर ितसादकाची श दस ंप ी िनक ृ असेल तर त े हा तो /ती उ र य ेत असताना स ु ा
साधना ं या िवधाना ंचे ितसाद द े यात अनउ ीण होतो याम ुळे स माणता कमी होत े.
३) कठीण िवधानाची रचना :
जर िवधानाची रचना समज यास कठीण अस ेल तर , ितसादक ग धळ ून जातो यान े
साधना या स माणत ेवर प रणाम होतो .
४) िनकृ कसोटी िवधानाची रचना :
याने कसोटीची स माणता कमी होत े. संिद ध कारची वा यरचना अस ेल तर याचा
अथ लावण े ितसाद ्कस कठीण होत े िकंवा यास ंबंिधत श द वापरल े गेले तरी
देखील वा याचा यो य अथ लावता य ेत नाही
५) अयो य िवधा नाचा वापर :
अयो य िवधान वापर यास स माणता कमी होत े.
६) िवधानाची कािठ य पातळी :
संपादन कसोटीत अगदी सोप े आिण अगदी कठीण कसोटी िवधान िव ा या मधील फरक
प करणार नाही याम ुळे कसोटी स माणात कमी हो याची श यता असत े.
७) िभ न घटका ंचा प रणाम :
शैलीचे वा य चार , सुवा यता , याकरणाच े यं (श दाच े घटकवण , िवरामिच ह े), अ र
साधना ंची ला ंबी या सारख े िभ न घटक साधना ं या स माणत ेवर प रणामकारक ठरतात .
८) अयो य व ेळेची मया दा :
वेग या स ंदभा या कसोटी म य े जर व ेळेची मया दा ठरवली नाही तर प रणाम अि व कारल े
जातील . बळ कसोटीत , अयो य व ेळे या ठरावाम ुळे स माणता कमी होत े. हणून वेळेची
मया दा काळजीप ूव क केली पािहज े.
munotes.in
Page 135
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-१
135 ९) िवचारात घ ेतले या े ाची अयो यता :
िनमा ण केले या साधनाम य े जर सव संक पना समािव नसतील तर या या घटक
स माणत ेवर फार प रणाम होतो .
१०) मह वा या िव तारस ंबंधी संदभा ची अयो यता :
काही स ंदभा ना अयो य मह व /वजन िद यास जस े उप-शीष क िक ंवा उि े तर साधन
स माणात काही उभ े राहतात .
११) अपूव यश प रणाम (Halo effect ):
ितसादकान े मनात जर एखा ा स ंक पन ेची, िवधानाची य ची िक ंवा मापना या म ु ाची
अपूरी छाप िनमा ण झाली अस ेल तर सहाजीकच तो / ती या स ंक पना , िवधानास , यि स ,
इतर मु ांना सु ा अप ूरा असा दर द ेईल. आिण जर चा ंगली छाप अस ेल तर तो / ती उ च
दर देईल. या संदभा ला अपूव यश प रणाम असे हणतात .
जे हा स ंक पन ेला, िवधानाला , यि ला िक ंवा कुठ याही मापना या म ु यांना तो /ती या ंवर
अपूरी छाप अस ेल तर या कारणाम ुळे साधनाची स माणता कमी होत े.
५अ.५ िव सनीयता
एकच कसोटी िनरिनरा या संगी, िनरिनरा या गटांना िदली असता ा ा ंकांम ये फरक
पडत नसला हणज ेच कसोटीन े केले या मापनात सात या आढळल े, तर ती कसोटी
िव सनीय समजली जात े. मापनात सात य नस ेल तर ती कसोटी िन पयोगी ठरत े. येक
िव सनीय कसोटी स माण अस ेलच अस े सांगता य ेत नाही . परंतु येक स माण कसोटी
ही िव सनीय असत ेच. कसोटीची िव सनीयता िनि त करताना सहस ंबंध गुणकाचा
उपयोग क ेला जातो .
५अ.६ िव सनीयता मापनाची प ती
कसोटीची िव सनीयता िनधा रत कर या या चार प ती आह ेत.
१) अंतग त सात य ग ुणक
२) समानता ग ुणक
३) ि थरता ग ुणक
४) बु ीसंगत समानता ग ुणक
१) अंतग त सात य ग ुणक िक ंवा खि डता थ िव सनीयता ग ुणक:
या गुणकाम ुळे कसोटीतील बाबी एकच सव साधारण ग ुणवैिश ्य (एकिजनसीपणा )
मोजतात क अन ेक गुणवैिश ्ये (बह िजनसीपणा ) मोजतात , याची क पना येते. यातून
कसोटी या अंतग त सुसंगतीचे मापन होत असत े. munotes.in
Page 136
िश णातील संशोधन प ती
136 यात एक कसोटी घ ेऊन ित या ा ा ंकांची दोन भागा ंम ये (सम मा ंकां या बाबी आिण
िवषम मा ंकां या बाबी ) िवभागणी क ेली जात े. या दोन ा ा ंक संचांमधील सहस ंबंध
शोधला जातो आिण ि पअरमन ऊन ोफ ेसी स ु ानुसार कसोटीची िव सनीयता िनि त
केली जात े.
ि पअरमन ऊन ोफ ेसी स ू :
२४ खि डताथ
पूण कसोटी =
१-४ खि डताथ
२) समानता ग ुणक िक ंवा समान प िव सनीयता :
या कार या िव सनीयता ग ुणकाम य े एकाच कसोटीची दोन व ेगवेगळी प े तयार क ेली
जातात . या दोन प ा ंम ये आशय , कार , कािठ यम ू य इ . या बाबतीत समानता
असत े. अशा दोन समा ंतर कसोट ्या एकाच गटाला कमीत कमी व ेळे या अ ंतराने देऊन या
ा ांक संचांमधील सहस ंबंध गुणक िनि त क ेला जातो . या स हसंबंध गुणकाव न
ा ांकांमधील सात याचा अंदाज घ ेता येतो.
३) ि थरता ग ुणक िक ंवा कसोटी िव सनीयता :
यात एका गटाला कसोटी िदली जात े. पु हा याच गटाला तीच कसोटी काही काला ंतराने
िदली जात े. या दोन कसोटीतील ा ा ंकांम ये असणारा सहस ंबंध गुणक हा ि थरता
िव सनीयता गुणक दश िवतो.
४) बुि संगत समानता ग ुणक िक ंवा कूडर - रचड सन ग ुणक:
यात कसोटी या अ ंतग त सात य ेतचा अ ंदाज घ े यासाठी ूडर - रचड सन या स ू ाचा
उपयोग करतात .
ूडर रचड सन स ू :
(11xxn Pqrn Sn
या सू ात rxx = पूण कसोटीची िव सनीयता
n = कसोटीमधील स ं या
P = बरोबर उ र े िदले या िव ा या चे माण
P = चूक उ र े िदले या िव ा या चे माण (१ - P)
P = बेरीज
S2X = पूण कसोटीच े सरण munotes.in
Page 137
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-१
137 कूडर - रचड सन स ू :
2()[(1 ]1snx n xrxxnn /1 ( 1 ( ) 2rxx n n X n x ns
या सू ातील X = पूण कसोटीच े म यमान
५अ. ७ िव सनीयता मापनाच े घटक
१) अवधी : कोणतीही प त या ं याम य े दोन प रसरा ंचा पारख कर याची स ंधी समािव
असत े आिण दोन कसोटी या शासनाम य े जेवढे मोठे अंतर अस ेल, तेवढे गुणक कमी
हो याची श यता असत े.
२) कसोटी ला ंबी : सममू य िवधान े जोड यान े कसोटी जा त िव सनीय होत े तसेच
गाळ यान े कमी िव सनीय होत े.
३) अयो य व ेळेची मया दा : कसोटी प ूण पणे ते हा व ेग कसोटी मानली जाईल ज े हा सव
िवधान े अचूक सोडवता य ेऊन स ु ा िवधान प ूण कर यासाठी व ेळ अपुरेसा पड ेल.
बल कसोटीम य े सवा ना सगळी िवधान े सोडव याक रता व ेळ असतो पण ा या
कठीणत े या तराम ुळे प रप ूण गुण िमळ ू शकत नाही .
४) गट एकिजनसी : इतर मािहती समान अस ून जा तीत जा त िभ नता अस यास
िव सीनीयता उ च राहत े. कसोटी जा त िव सनीय असत े ते हा िव तीण मता
असल े या िव ाथ गटांम ये उपयोिजत क ेलेली असत े.
५) िवधाना ंची कठी यता : या कसोटीत ग ुणांम ये कमी माणात प रवत नशीलता
असत े याची िव सनीयता िदसत े. गटाम य े जा त कठीण िक ंवा जा त सोपी कसोटी
असली तर ती कसोटी कमी िव सनीय असत े कारण िव ा या म ये या कसोटीत
फरक कमी असतो .
६) गुणाची व त ुिन ता : गुणाचे मापन जा त आ मिन ान े के यास िव सिनयता कमी
होते. व तुिन ा मक चाचणी िनब ंधा मक चाचणी प े ा जा त िव सनीय असत े.
७) िवधाना ंची अथ श द योजना : जे हा िव ाथ ा ंचे िव ेषण व ेगवेग या व ेळेवर
िविवध कार े करतो त े हा कसोटीची िव सनीयता कमी हो याची श यता असत े.
८) कसोटी शािसत कर यात िवस ंगतपणा : वेळेची िवचलन काय प ती , अनुदेशन इ .
अिभ ची म य े चढउतार , िव ा या चे अवधान , भाविनक ीकोनात बदल या बाबी
कसोटीची िव स नीयता कमी करतात .
९) वैकि पक : जर व ैकि पक िदल ेले असतील तर तोच िव ाथ द ुस यांदा
शािसत के याने तीच िवधान े सोडवणार नाही , यामुळे कसोटीची िव सनीयता कमी
होईल. munotes.in
Page 138
िश णातील संशोधन प ती
138 ५अ.८ घटक िव ेषण
कसोटीची आशय स माणता तपास ून झा यान ंतर कसोटीची िव सनीयता काढ यासाठी
िवधाना ंचे िव ेषण करण े गरज ेचे असत े. िवधान िव ेषण क े यानंतर कसोटीची
िव सनीयता काढ यात य ेते.
िवधान िव ेषणात स ं याशा ीय प तीन े िवधानाच े थान िनि त क ेले जाते. ाथिमक
चाचणी न ंतर पृथ:करण क े यामुळे वेळेचा अंदाज घ ेता येतो व अंितम चाचणीची व ेळ िनि त
करता येते िशवाय प ृथाकरणाम ुळे ातील उणीवा द ूर क न स ुधारणा क न कसोटीची
पुनमा डणी करता य ेते.
िवधान िव ेषणात ून खालील ा ंची उ र े िमळतात .
१) िवधानाच े कािठ यम ू य िकती आह े?
२) ाची भ ेदन मता िकती आह े?
३) बह पया यी ातील िवकष क िकती प रणामकारक आह ेत?
घटक िव ेषणा या प ती :
१) वण ना मक (Discrimination Index ) २) कािठ यपातळी (Difficulty )
१) वण नु म स ुची (Discrimination Index ):
या प तीन ुसार ितसादकाच े (िश ण / िव ाथ ) िमळाल े या ग ुणानुसार म लावायच े,
म लाव यान ंतर सवा त वरच े २७ ट के जा त ग ुण असल ेले िव ाथ व २७ गुण कमी
असल ेले िव ाथ या ं या वणा नु म स ुची तयार क न प ुढील स ु ाचा उपयोग क न या ंची
भेदन मता िनि त करायची .
12NRU RLDI
N = एकूण िव ा थ
RU = २७ ट के उ च वगा त गुण िमळिव याची स ं या.
RL = २७ ट के कमी वगा त गुण िमळिवणाया ची सं या.
D1 = भेदन मू य
वरील स ु ाचा उपयोग क न य ेक िवधानाचा भ ेदन म ू य काढला जातो . जी िवधान े
०.२० पे ा अिधक भ ेदमू य दश िवणारी िवधान े अिभव ृ ी मािपक ेन (साधनात ) ठेवली
जातात . ०.१८ ते ०.२० या दर यान भ ेदनमू य असणाया िवधानात स ुधारणा कर यात
येते. ०.१८ पे ा कमी भ ेदन मू य असल े या िवधाना ंचा िवकार क ेला जात नाही . munotes.in
Page 139
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-१
139 उदा. िश का ंसाठी अिभव ृ ी मािपका तयार कर यात आली . याम य े ७४ िवधान े तयार
कर या त आली . या िवधाना ंना पुढील माण े गुण दे यात आल े.
सूण तम सहमत -४ सहमत - ३.
असहमत - २, पूण ता असहमत - १
वरील अभीव ृ ी मािपका ३० भुगोल िश का ंकडून भ न घ े यात आली . िवधाना ंना वरील
माण े गुण दे यात आल े. यानुसार २७ट के हणज े (भूगोल उ च ग ुण असल ेले िश क व
२७ ट के कमी ग ुण कमी असल ेले (भूगोल िश क या ं या भ ेदन मू याच े गणन कर यासाठी
पुढील सु ाचा उपयोग समजा एका िवधानात ८ उ च ग ुण असल े या िश काना ४
िश का ंना ४ गुण ४ वेळा िमळाल े व ८ कमी ग ुण असल े या िश काना ४ गुण ३ वेळा
िमळाल े तर.
12NRU RLDI 3()rDIC कारण एक ूण िश क होत े १६/२
= १/८ = .१२५ हे िवधान आिभव ी मािपक ेत येत नाही . असे एकूण िवधाना ंना सु ाचा
उपयोग क न भ ेदनमू य िनि त क न िवधान िव ेषण केले जाते.
ामु यान े वण ना मक स ुची प ती चा अयो य वण ना मक सव ण प तीम य े केला जातो .
ब) कािठ यपातळी िनि त करण े:
िवधान िव ेषण प तीम य े कािठ यपातळी िनि त कर यासाठी िवधाना ंचे िव ेषण क ेले
जाते. ायोिगक स ंशोधन प तीत ा ंचे िव ेषण कर यासाठी िह प ती वापरतात .
ांचा कार किठण अथवा सोपा आह े हे पाह यासाठी िवधान िव ेषण प ुढील
सु ाचा उपयोग क न करतात . . . 100RFVT
R = No. of subject scoring it right
T = Total number who attempted it
उदा. : भूगोल इ . ९ वी उप माच े िवकसन क े यानंतर पि क ेतील एक .
१) भूपृ ा या लगत या ११ िक.मी. पय त या वातावरणा या थरास .... हणतात .
अ) ि थता ंवर ब) तपांबर क) द यांबर ड) आयना ंबर
munotes.in
Page 140
िश णातील संशोधन प ती
140 िवकष क अ ब क ड गाळल ेले एकूण
उ चगट
िन नगट
एकूण ०
४
४ १५
०७
२२ ३+१
४+१
७ २
५
७ ०
०
० २१
२१
४२
उ च गटाती ल १५ व िन न गटातील ७ ब हे उ र बरोबर िनवडल े आहे, ४० पैक २२
िव ा या नी बरोबर उ र िदल े. याव न हा फारसा कठीण नाही उ च गटातील जा त
िव ा या नी बरोबर उ र े िदली या अथ या ात भ ेदन मता आह े.
अ) कािठ यम ू य कस े ठरिवल े:
१) वगा त ८२ िव ाथ , गुणानु मे उ रपि का कमी ठरिव या
२) २७ ट के गुणानु मे वरचे व २७ ट के गुणानु मे खालच े उ रपि का बाज ूला हणज े
वरचे.
३) दोन गटा ंतील िव ा या नी उ रासाठी कोणता िवकष क िनवडला त े पाह न िव ाथ
सं या येक िवकषा खाली न दवली .
४) यानुसार कािठ यम ू य िनि त क ेले. (पाठीमागील उदाहरण पहा )
सू :
. . 10020 220010042 4252.38RFVT
R = बरोबर उ र द े याची स ं या
T = एकूण उ र द े याची स ं या
५२.३८ ट के हणज े किठण नाही . ायोिगक स ंशोधन प तीत २५ ट के अवघड व
२५ ट के सोपे दे यात याव ेत.
उदा. 'संपादन' िकती झाल े हे पाह यासाठी वरील प तीन े िव ेषण कर यात य ेणे.
५अ.९ घटक िव ेषणा या पाय या :
१) सधना या मस ु ाची रचना तयार करण े आिण िवधाना ंचा लेखन साधना या काया मक
या या माण े करण े. munotes.in
Page 141
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-१
141 २) िवधाना ंची वण ना मक स ूची आिण काठी यपातळी स ूची (जर ती कसोटी अस ेल तर )
याची गणना करण े. दुस या श दात या प तीन े जर िवधान िव ेषण केला तर िवधान
स माणता थािपत होत े.
३) या माण े व त ुि थती अस ेल या माण े आशय स माणता बा प स माणता ,
संक पना मक स माणता आिण माण स माणता िनि त ठरवण े.
४) साधनाची िव सनीयता िनि त ठरिवण े.
५) वेळेची मया दा ठरवण े.
६) साधन शािसत कर याक रता काळजीप ूव क, प , पूण आिण अच ूक सूचना िदली
पािहज े. यामुळे ितसादकाला न ेमक या ंनी काय करावयाचा आह े ते समज ेल.
७) गुणाकाच े उ र तयार करण े : सं या मक स ंशोधनात ग ुणांकांची उ र े आधी तयार
केली जातात .
८) माण थािपत करण े, माणाची गळना करण े. (वयानुसार, िलंगानुसार, ेणीनुसार,
ामीण शहरी थानान ुसार इ .) मोठ्या ितिनिधक नम ूना घेऊन साधन शािसत क ेले
पािहज े.
९) साधनाच े ह तप ु तक तयार करण े. येक माणीकरण साधनाबरोबर साधन
ह तप ु तक करणे गरज ेचे आहे. याचा ह ेतू ह तप ुि तका न क काय मापन करणार ,
कशा कार े याची रचना क ेलेली आह े. कशा कार े शािसत करावयाच े आहे आिण ग ुण
कशा कार े िदले जातील . प रणामाचा स ंशलेषण आिण वापर कशा कार े केला पािहज े
या बाबी समािव अस या पािहज ेत. याचबरोबर ह तप ुि तके म य े नमुना िनवड
याचे व प , नमुना यात घटना ंची सं या आिण माण िमळव याची ि या असली
पािहज े. ह तप ुि तकेत साधनाच े बल आिण दोघ े सु ा मा ंडले पािहज े.
साधन कशा कार े वापरायाच े आह े आिण यात या मया दाब ल च ेतावणी आिण याच े
गैरवापर याच े प रणाम िदल े पािहज े.
५अ.१० साधनाच े मानक करण
एखा ा साधनाच े मानक करण झाल े असेल तर त े साधन मािणत आह े असे हटल े जाते
जे हा ते
१. चांगली प रभािषत ि या ;
२. िनि त शािसत सूचना;
३. प रभािषत योजन ेनुसार ग ुण िमळाल े आिण
४. मानदंडांचे िवधान दान करण े .
या वै ािनक ि य ेतून गेले असेल . munotes.in
Page 142
िश णातील संशोधन प ती
142 अशा कार े मानक करण ही मोजमाप य ं प र क ृत कर याची ि या आह े.
याचे ट पे खालील माण े आहेत.
1. साधनाचा मस ुदा फॉम तयार करण े आिण यान ुसार आयटम िलिहण े, साधनाची
ऑपर ेशनल या या. अशा म य े आयटम िनवडल े पािहज ेत वेगवेग या प रि थत म य े
अपेि त ितसादक या चे वत न आयटम म य े ितिब ंिबत.
2. संगणक य भ ेदभाव िनद शांक आिण अडचण िनद शांक (जर ती चाचणी अस ेल) व तूंचे.
दुस या श दा ंत, आयटम िव ेषण आयोिजत या मा यमात ून ही ि या, आयटम
वैधता थािपत आह े.
3. साम ीची व ैधता तयार करण े आिण िनकष व ैधता श यतो .
4. साधनाची िव ासाह ता तपासण े.
5. वेळेची मया दा िनि त करण े. याम य े घेतले या व ेळेची न द करण े समािव आह े
ाथिमक व ेळी व ेगवेग या य य न करतात ज ेणेक न िन राकरण होईल
साधना या अ ंितम शासनासाठी व ेळ मया दा. हे देखील अवल ंबून आह े साधना या
उ ेशावर. वेळ भ े नेहमी ल ात घ ेणे आव यक आह े उ रदा या ंचे वय आिण मता ,
व तूंचा कार िवचारात घ ेणे वापरल ेले आिण िशक या या प रणामा ंची जिटलता
मोजली जाईल .
6. साधन शािसत कर यासाठी िदशािनद श िलिहण े. काळजीप ूव क िविवध कार या
व तूंना ितसाद द े यासाठी स ूचना संशोधन काय णाली िश ण म य े रेकॉिड ग
ितसाद िदल े जावे/िदले जावे. िदशा पािहज े प , पूण आिण स ंि असाव े जेणेक न
येक ितसादकता याने/ितने काय करण े अपेि त आह े हे माहीत आह े. ितसाद
देणारा असावा आयटम कस े आिण कोठ े िच हा ंिकत करायच े, परवानगी िदल ेली वेळ
आिण िनद श िदल े कोअ र ंगम य े ुटी कमी करण े, जर काही अस ेल तर . साठी स ूचना
कोअ र ंग टे ट मॅ युअलम य े िदले जातील .
7. कोअ र ंग क तयार करण े. कोअ र ंगम य े व त ुिन ता स ुिनि त कर यासाठी ,
कोअ र ंग पूव -िनधा रत प तीन े केले पािहज े. प रमाणवाचक संशोधन , कोअ र ंग क
आगाऊ तयार क ेली जात े.
8. मानदंड थािपत करण े. िनकषा ंची गणना करण े (वयानुसार, िलंगानुसार, ेणी-िनहाय ,
शहरी- ामीण थान -िनहाय आिण अस ेच). मानदंड दान करतात ॅि टकलचा आधार
असल े या मािणत साधनाचा वापरकता प रणामा ंचे प ीकरण आिण वापर .
ितसादक या चा कोअर होऊ शकतो िमळवल े या ग ुणांशी त ुलना क नच याचा
अथ लावला जातो समान ितसादकत . मानक करण ि येत, साधन आव यक आह े
मोठ्या, ाितिनिधक नम ु यासाठी शािसत करा या ं यासाठी त े िडझाइन क ेलेले
आहे. munotes.in
Page 143
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-१
143 9. टूलचे मॅ युअल तयार करणे यात येक मािणत साधन असाव े साधनान े काय
मोजायच े आहे, ते कसे बांधले गेले ते प करा , ते कसे शािसत क ेले पािहज े आिण
कोअर क ेले पािहज े आिण प रणाम कस े असाव ेत अथ लावण े आिण वापरण े. याचे
व प द ेखील प क ेले पािहज े नमुना िनवडल ेला, नमु यातील करणा ंची स ं या
आिण ि या मानदंड ा कर यासाठी . मॅ युअलम य े कमक ुवतपणा दश िव या
पािहज ेत तसेच साधनाची ताकद आिण मागा ची उदाहरण े िदली पािहज ेत .
munotes.in
Page 144
144 ५ब
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-२
घटक स ंरचना
५ब.० उि े
५ब.१ तावना
५ब.२ पदिन यन ेणी
५ब.३ अिभव ृ ी मािपका
५ब.४ मतावली
५ब.५ ावली
५ब.६ पडताळा स ूची
५ब.७ मानसशा ीय चाचणी
५ब.८ शोिधका
५ब.९ िनरी ण
५ब.१० मुलाखत
५ब.११सारांश
५ब.० उि े
या घटकाच े वाचन क े यानंतर
मािहती स ंकलनासाठी उपयोगी असणा या िविवध कार या साधन े व त ं िवशद
कराल .
साधन े व तं यातील म ुलभूत फरक प कराल
संशोधना या िविवध साधन े व तं यांची संक पना , हेतू आिण उपयोगाच े वण न कराल .
मानसशा ीय चाच या , िनरी ण , मुलाखती व इतर साधना ंचे वण न कराल
munotes.in
Page 145
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-२
145 ५ब.१ तावना
मागील करणात त ु ही स ंशोधन साधन े कशी तयार करावीत याचा अ यास क ेला. या
करणात आपण ती स ंशोधन साधन े कोणती , याची स ंक पना आिण मािहती स ंकलनाच े
उपयोग अ यासणार आहोत .
येक संशोधनात यो य आिण स य व पातील मािहतीच े संकलन क ेले जात े/ करणे
आव यक असत े. ती मािहती िविवध ोता ार े उपल ध होत े. त हणज े य व अ य
होय. आव यक असणा या मािहतीच े संकलन कर यासाठी प तशीर ि य ेची आव यकता
आहे/ असत े. संशोधनाकरीता स ंबंिधत मािहती प ुरेशी स ं या मक व ग ुणा मक व पात
संकिलत क ेली जात े. िह मािहती िव सनीय व स माण असण े आव यक आह े.
कोण याही सम य े या अ यासासाठी नवीन व अप रचीत मािहती क रता िविवध पु तका ं
ची गरज असत े (सािह याची , उपकरणा ंची) येक कार या स ंशोधनात निवन घटना ंची
मािहती गोळा कर यासाठी नवीन े ांची मािहती िमळिव यासाठी आप याला कोण याही
सािह याची आव यकता असत े. हणून संशोधना या िव ा या ला िविवध साधना ं या
व पाची मया दा व ग ुणांची मािहती असली पािहज े. तसेच या ंना ही साधन े कशी तयार
करावयाच े व प रणामकारकत ेने वापरायच े हे देखील मािहत असल े पािहज े. िश णात
वापर यात य ेणा या संशोधन साधना ंची िवभागणी खालील माण े करता य ेईल
A) मािहती या व पात
ावली
पडताळा स ूची
गुणांक-प क
मािहती प क /अनुसूची
पदिन यन ेणी
मतावली
अिभव ृ ी ेणी
B) िनरी ण
C) मुलाखत
D) समाजिमती
E) मानसशा ीय चाचणी
१) संपादीत कसोटी २) अिभव ृ ी कसोटी ३) बु ीम ा कसोटी ४) अिभ ची शोिधका
५) यि म व मापन munotes.in
Page 146
िश णातील संशोधन प ती
146 या घटकात आपण य ेक साधना ं या मािहतीची चचा करणार आहोत .
५ब.२ पदिन यन ेणी (Rating Scale )
पदिन यन ेणी मािहती या न दीच े गुणा मक मापन कर याच े साधन समजल े जात े.
पदिन यन ेणी कोण याही य या ग ुणांचे िकंवा व त ूं या मया िदत व ैिश ्यांचे गुणा मक
िववरण त ुत करते. मािहती या न दीच े पदिन यन ेणी हे गुणा मक साधन आह े.
एखा ा य त एखादा ग ुण अथवा व ैिश ्ये िकती माणात उपल ध आह ेत हे जाण ून
घे यासाठी पदिन यन ेणी या साधनाचा वापर कर यात य ेतो.
उदा. - सादरीकरण िकतपत चा ंगले होते. या ा ंचे उ र व त ुिन व पात द ेता येणे
कठीण ठरत े.
उ म चांगले साधारण सरास री पे ा किन फारच किन
कमी
या कारची साम ु ी साधारणपण े वापरली जात े या या उपयोजना या िविवध प ती
आहेत.
पदिन यन ेणी तीन कार े दश िवता य ेते.
१) जोड ची त ुलना
२) मांक/गुणांक
३) पदिन यन ेणी
पिह या कारात य ेक य च े एका िविश य बरोबर त ुलना क ेली जात े.
दुस या कारात य ेक य ची गटातील य ेक य बरोबर त ुलना क ेली जात े.
ितसरा कार फार मोठ ्या माणात वापर यात य ेते. याम य े येकाची तुलना कर याप ूव
याची ेणी ठरिवली जात े.
पदिन यन ेणीचे हेतू:
खालील गो च े मापन कर यासाठी उपयोगी क ेला जातो .
१) िश का ंचे सादरीकरण / प रणामकारकता .
२) यि म व , तणाव , भाविनक ब ुि म ा इ यादी .
३) शाळे या िविवध काय मांचे आिण अ यास माच े मू यमापन.
munotes.in
Page 147
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-२
147 पदिन यन ेणी तयार करताना यावयाची काळजी :
१) पदिन यन ेणीतील पद े प रभािषत करण े.
२) ेणी या म यावर 'सरासरी ' सारख े श द टाळण े.
३) अिनि त , अवलोकन क ेले नाही अशी तरत ूद पदिन यन ेणीत करण े.
४) पूव ह भाव कमी होणे.
५) ेणीतील पद े व प रणामा ंची सं या कमी जा त करण े.
६) पदिन यन ेणीतील उ चतर पदा ंची थान े बदलण े.
७) पदिन यनास िनवडाय या व ैिश ्यांची मया दा अ यासण े.
८) पदिन यन करावया या प रि थतीच े िनयं ण करण े.
पदिन यन ेणीचे उपयोग :
१) पा यािवषयी पालका ंना गत चा अहवाल द ेणे सोयीच े होते.
२) िव ा या या श ै िणक गरजा समज यास स ुलभ
३) कमी व ेळात मािहती उपल ध कर यास उपय ु .
४) पदिन यन ेणीची श ै िणक व ैधता.
पदिन यन ेणीचे दोष:
१) पदिन यन कर याची पदिन यनाची इ छा मया िदत करणाया बाबी.
२) पदिन यका या मत ेवर अिन भाव पाडणार े घटक
३) व तुिन ता आण यास ि या स ंक ण करण े.
तुमची गती तपासा :
१) पि यन ेणी हणज े काय?
२) पि यनाच े उपागम काय आह ेत?
३) पि यन ेणीचे िविवध ह ेतू प करा ?
५ब.३ अिभव ृ ी मािपका / ( ीकोन ) Attitude Scale
एखादी व त ू, घटना , य , यि सम ूह िकंवा कोणताही गट यास ंबंधी एखा ा यि ला जे
वाटते ती या य ची या घटकास ंबंधी मनोव ृ ी अस े हणता य ेते. हणज ेच िवचार व
मनोवृ ी याम य े सा य आह े. हे िवचार , ही वृ ी या यि या मता ंव न इतरा ंना munotes.in
Page 148
िश णातील संशोधन प ती
148 समज याची श यता आह े. तथािप मनोव ृ ी व मत याम य े तफावत पड याची श यता
आहे. कारण अन ेक वेळा यि वत :ची वृ ी बाज ूला सा न सामािजक ्या यो य अस े
मत य करत े. काही व ेळा यि ला वत :ची वृ ी यो य भाष े ारे य करता य ेत नाही ही
देखील एक अडचण आह े.
या अडचणी आिण मया दा मा य क न ही यि च े मत अजमावण े अनेक वेळा आव यक
असत े.
उदा. िनवडण ूक या व ेळी लोकमत सव ण घ ेतले जात े. अिभ य मत े अनेकदा ख या
वृ ी असतीलच अस े हणता य ेणार नाही . अिभव ृ ी मापनाक रता ावली , पदिन यन
ेणी, पडताळा स ूची, समाजिमती अशा साधना ंचा वापर कर या त येतो.
अिभव ृ ी या या या :
ॲना टसी (Anastus ) यांनी अिभव ृ ीची या या प ुढील माण े केली आह े. यां या मत े,
'एखा ा रा ीय िक ंवा वंिशक सम ूह, ढी, सं या अथवा इतर िनद िशत उि पका या
बाबतीत अनुकूल अथवा ितक ूल िति या कर या या व ृ ीस अिभव ृ ी अस े हणतात .'
जॉन ड य ू बे ट:
'अिभव ॄ ी मािपका अस े मािहतीप क आह े क या ं या ार े य या मना या कला ंचे
अथवा िव ासाच े मापन करता य ेते.'
अिभव ृ ी मािपकाच े हेतू:
शै िणक स ंशोधनात य या िविवध घटका ंची अिभव ृ ी शोध यासाठी अ िभवृ ी
मािपक ेचा वापर क ेला जातो .
सह िश ण
धािम क िश ण
शालेय लोकशाही
भािषक सम या
आंतररा ीय साम ंज य इ यादी .
अिभव ृ ी मािपक ेची गुणवैिश ्ये:
सकारा मक व नकारा मक िवधान े िलिह यासाठी याचा उपयोग होतो .
पाच ग ुणां या ेणीचा वापर क ेला जातो .
िह मािणत व पाची असत े.
अिभव ृ ची त ुलना कर यास उपय ु ठरत े. munotes.in
Page 149
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-२
149 अिभव ृ ी मापना या प ती :
१) थ ट न प ती
२) िलकट प ती
१) थ ट न प ती :
या प तीन े अिभव ृ ीमािपका तयार करताना सव थम अ यास िवषयास ंबंधीची २० पे ा
अिधक िवधान े वा मत े गोळा क ेली जा तात. यासाठी थ ट नने सहा कसोट ्या सुचिव या :-
१) िवधाना ार े यो याची वत मान अिभव ृ ी प हावी . भूतकालीन न ह े. यासाठी
िवधाना ंची भाषा वत मानकालीन असावी .
२) येक िवधानात एकच मत , क पना वा िवचार अन ु यूत असावा . संयु
िवधानाम ुळे यो याचा ग धळ उड याची श यता असत े.
३) जा तीत जा त यो या ंना मत य करता य ेईल, अशी ितिनिधक व पाची
िवधान े असावीत ती िविश यि गटालाच लाग ू पडणारी नकोत .
४) पर परिव दो ही टोका ं या यो या ंना वीकारता य ेतील, अशी िवधान े
टाळावीत .
५) िवधान े सरळ व प , ग धळात टाकणाया क पना ंपासून मु असावीत .
िवधान व ा ंची भाषा सव सामा य लोका ंना कळ ेल अशी असावी .
६) या कसोट ्यावर िनवडल ेली िवधान े १५ िकंवा अिधक त ा ंना िदली जातात . व या
येकाचे मू यांकन करावयास सा ंग यात य ेते. यासाठी सहमतीपास ून
असहमतीपय त या ११ प रणामा ंची ेणी या ंना दे यात य ेते. यानुसार य ेक
िवधानाला य ेक त ग ुणभार द ेतो. या िवधाना ं या गुणांकनात िनरिनरा या
त ा ंत खूपच तफावत पडत अस ेल अशी िवधान े गाळली जातात . उरले या
िवधाना ंचे ेणीमू य िनि त क ेले जाते. हे ेणीमू य हणज े िनरिनरा या त ा ंनी
या िवधानाला ेणीतील ११ गुणांपैक िदल े या ग ुणांचे म या ंकमू य असत े. यासाठी
ऊ व गामी व ाचा उपयोग कर यात य ेतो.
या िशवाय या िवधानाला गट द ेताना त ा ंचा झाल ेला मतभ ेद िवचारात घ ेऊन िन कषा त
येणारी स ंिद धता टाळ यासाठी या िवधानाच े चतुथ क िवचलन म ू य काढल े जाते. िजतक े
हे मू य कमी िततक े या िवधाना या ग ुणांकनातील त ा ंचे िवचलन कमी राहील व िवधान
समाधानकारक असेल.
अशा ाची समाधानकारक िवधान े िनवड ून मािपका तयार क ेली जात े. व य ेक िवधाना चे
ेणीमू य आता िनि त असत े. दो यालाही मािपका द ेऊन या या ितचाराव न याचा
ा ांक काढला जातो व अिभव ृ ीचे मापन क ेले जाते. या तं ानुसार मािपक ेतील य ेक
दोन िवधाना ंमधील अंतर सारख े राहील व सारखा तरतमभाव राहील याची द ता घ े यात munotes.in
Page 150
िश णातील संशोधन प ती
150 येत अस यान े या त ं ाला समदश अ ंतर य ं (Equal Appearing Interval ) असेही
संबोिधल े जाते.
या मािपकाची िव सनीयता व व ैधता उ च तीची ठ ेव यासाठी अिधक काळजी घ े यात
येते. अशारीतीन े तयार क ेले या अिभव ृ ी मापनाच े शासन आिण ग ुणांकन करण े अगदी
सोपे असत े. ितसादक यो य िवधानावर ( ) अशी ख ुण करतात . ितसादकान े गुणा
केले या िवधाना ं या ेणीमू याच े सरासरी अथवा म यमान होय .
२) िलकट प ती :
िलकट मािपक ेनुसार ठरािवक िवषया या अिभव ृ ीचे मापन करत ेवेळी या िवषयाची
संबंिधत िनरिनराळी मत े संकिलत कर यात य ेतात. यासाठी ही िवधान े थ ट न
प तीन ुसार िनण यकांना अथवा त ा ंना िदली जात नाही . ती वत मानप े, पु तके,
मािसक े, पूव संशोधन इ यादी ितसादका ंना पूव परी णासाठी द े यात य ेतात. यातील
िवधान े चूक अथवा बरोबर आह ेत. हे मह वाच े नसून येक िवधान हे आव यक अशा
ितसादकाच े मत य करणार े ितिनिधक व पाच े आहे असे गृिहत धरल े जाते. यात त े
िवधान िवश ेष पान े कोण या ीन े अनुकूल अथवा ितक ूल आह ेत.यािवषयी सतक ता
बाळगावी लागत े. यातील िवधाना ंना त ा ं या मदतीन े उपयोगी िवधान े िनवड याची
ि या करावी लागत े. ितसादका ंना एक त े पाच िब ंदू ेणीवर ख ुणा कर यास सा ंग यात
येते. अशा कार े अंितम मस ूदा तयार करत ेवेळी संिद ध व अस ंब िवधान े गाळ यात य ेतात.
यात िनवड क ेले या िवधानात ून अन ुकूल िवधान े पंधरा व ितक ूल िवधान े पंधरा ही
सार या माणात अ ंतभु त केलेली असतात . अशा कार े ३० िवधान े दे यात य ेतात.
थ ट न या प तीत ितसादकास क ेवळ अनुकूल िवधानावरच ख ुणा करावया या अस ून
िलकट प तीत मा अन ुकूल व ितक ूल अशा दो ही िवधाना ंवर ितसादक आपली
सहमती अथवा असहमती दश िवतो. तसेच ितसादक एखा ा िवधाना या बाबातीत
अनुकूल अस े एकच मत य करील असे समज यात य ेत नाही .
िलकट प तीत िवधान १ ते ५ िबंदू ेणीत िदल ेले असतात . अनुकूल िवधान (१) पूण पणे
सहमत व (५) पूण पणे असहमत अशा कारची प ंचिबदू ेणी ितसादका ं या ितचारासाठी
तयार केली. तसेच िवधान प ूण पणे ितक ूल अस यास या यासमोर १) पूण पणे असहमत
व ५) पूण पणे सहमत या कारची प ंचिबंदू ेणी असत े.
समजा एक ूण िवधान े ३० आहेत यात १ ते ५ िबंदू ेणीत अन ुकूल व ितक ूल अस े
िवभाजन कर यात य ेते.
खालील माण े गुणांचे िवभाजन होत े.
३० X ५ = १५० जा त ितसाद
३० X ३ = ९० उदािसन अिभव ृची
३० X १ = ३० कमी ितसाद munotes.in
Page 151
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-२
151 याच िव ाथी कमीत कमी ३० व जा तीत जा त १५० गुण िमळव ू शकतो . यात प नास
अथवा जा त ग ुण ा करणारा िदल े या सम य ेशी सहमत असणाया मनोव ृ ीचा आिण
प नासप े ा कमी ग ुण िमळिवणारा या सम य ेशी असहमत असणाया मनोव ृ ीचा आह े असे
सांगता य ेईल.
अिभव ृ ी मािपका या मया दा:
१) मया िदत वापर - अिभव ृ ी मािपका ं ारे आव यक या माणात अच ूक व त ंतोतंत
मापन करता य ेत नाही .
२) िव सनीयत ेचा अभाव - या अिभव ृ ी मािपक ेचे य ितसादका या ितसा दातील
मािणकपणावर िनभ र असत े.
३) एखा ा ि कोनािवषयी सारख े गुण िमळिवणाया य या ि कोनाब ल सार याच
सहमत असतील अस े सांगता य ेत नाही .
४) ेणीतील िविवध प रमाणातील अ ंतर सारख े असत े यात काही आधार िदसत नाही .
५) अनुकूल आिण ितक ूल िवधान े या ि कोनाचा सार याच माणात या ं या बाज ूची
अथवा िव असतील ह े सांगणे कठीण असत े.
असे असूनही समािजक स ंशोधनात अिभव ृ ीचे मापन कर यासाठी याच मािपक ेचा वापर
केला जातो .
तुमची गती तपासा :२
१) अिभव ृ ी मािपका हणज े काय? तीचे उपयोग आिण व ैिश ्ये प करा .
२) संशोधनातील आिभव ृ ीचे मापन कर याची प ती प करा .
३) अिभव ृ ीची या या सा ंगून अिभव ृ ीचे मापन कर याची िल ंकट ेणी प करा .
५ब.४ मतावली
याम य े एकेरी व पा या ा ंचा उपयोग क ेला जातो . ाच े उ र 'होय' िकंवा 'नाही'
व पाच े असत े.
अिभवृ ी आिण मतावली ह े समानअथ नाहीत , परंतु काही व ेळा आपण याचा अथ समान
लावतो .
मतावली हणज े एक कार िमळिवण े होय. या साधना माफ त संशोधक एखा ा घटका
संबंिधची मािहती स ंकलन कर यासाठी उपयोग क शकतो .
munotes.in
Page 152
िश णातील संशोधन प ती
152 हेतू:
वण ना मक स ंशोधनाम य े मतावलीचा फार मोठ ्या माणात वापर क ेला जातो . लोकमत
सव ण ह े एक मतावलीच े उ म उदाहरण आह े.
वैिश ्ये:
१) मतावलीम य े िविवध प ैलूंवर आधा रत ा ंचा समाव ेश करता य ेतो.
२) तीन अथवा पाच Points वर ितसाद ि वकारला जातो .
३) सकारा मक , नकारा मक ा ंचा उपयोग क ेला जातो .
४) िवभागात िवभा गणी उपिवभागात करतात .
५ब.५ ावली (Questions )
ावली हणज े ांचे यवि थत क ेलेले संकलन . हे नम ुना गटास , ितसादका ंस िदले
जातात . या ाव या भ न आ यान ंतर याच े वग करण क ेले जात े व य ेक ा ंचा
सं याशा ीय प तीन े िवचार क ेला जातो .
ावली हणज े िभ न िभ न य कड ून या ंची उ र े मागिवली जातात . अशा ा ंची
यादी होय, याम ुळे मािणत उ र े ा होतात . यांचा वापर सारणीयन अथवा
सांि यक यसाठी कर यात य ेतो. ावली मधील मािहती दोन व पात उपल ध असत े.
ती हणज े (facts ) त य आिण (Opinions ) मत होय .
हेतू:
िव तृत व पात पसरल े या ोता ंमाफ त मािहती िमळिवण े हे ावलीच े मुख कारण
आहे. या य कड ून मािहती हवी आह े यांना न बघता ही ावली भ न घ ेतली जात े.
कोणत ेही िविश कारण नसत े. ( य ला बघ याच े) तरी भ न घ ेता ये यास ावलीचा
उपयोग होतो .
कार :
ावलीच े कार खालील माण े आहेत.
संरिचत V/s असंरिचत
बंिद त V/s ही मु
त य V/s मत
संरिचत V/s असंरिचत ावली :
संरिचत व पाची ावली िनि त , िमि त आिण िद दश त असत े तर अस ंरिचत ावली
मुलाखत आिण माग दश नासाठी उपयोगी ठरत े. िह एक प ूण ांनी तयार झाल ेली आह े. munotes.in
Page 153
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-२
153 बंिद त V/s मु :
या ावलीत य ेक ासमोर याची स ंभा य उ र े िदली असतात व ितसादकास
यापैक कोणत ेही उ र िनवडायच े असत े, अशा ाव लीस ब ंिद त अथवा ब अथवा
मया िदत ावली अस े हणतात .
त य आिण मत :
त य ावलीत त या ंना अिधक मह व द े यात य ेते. ितसादकाकड ून त याची गोळा
कर यात य ेते. यात ितसादका या िक ंवा उ रदा या या मताचा िवचार कर यात य ेत
नाही. त तच ितसा दकां या वा तव ि कोनाच ेही देणे घेणे नसत े.
मत ावलीत ितसादका या मतास अिधक ाधा य द े यात य ेते. ितसादकाकड ून काही
मािहती िमळव ून अथवा ि कोन जाण ून घे याची प ती असत े. यामुळे ातील
ितसादका ंचा खरा ि कोन िदस ून येतो.
ाव लीची व ैिश ्ये:
१) ावलीची भाषा प आिण सरळ असत े.
२) सुिशि त लोका ंसाठी उपय ु
३) ावली लहान पर ंतु सवा कष असावी .
४) ावलीतील ा ंचा म सो याकड ून किठणाकड े व सामा याकड ून िविश ाकड े
असा असावा .
५) नकारा मक ाचा वापर क नय े.
६) एकाच ा त दोन ा ंची उ र े मागावण े यास थान िदल े जात नाही .
७) ात बह पया यी िदल ेले असतात .
८) वेळ व खच या दो हीत बचत होत े.
९) संशोधका या उपि थतीचा भाव न पडता उ र े संकिलत करता य ेतात.
१०) ाथिमक साम ी एक कर याचा िवधी समजला जातो .
११) ा होणारी मािहती व त ुिन आिण व ैध असत े.
१२) सारणीकरण करण े संि करण े व याच े िनव चन करण े सोपे जाते.
संशोधनासाठी ावली कधी उपयोगी ठरत े:
ितसाधका ंची सं या जा त असताना
सरळ मािहती िमळिवताना
मािणत मािहतीच े संकलन करताना .
वेळ जा त लागतो त े हा. munotes.in
Page 154
िश णातील संशोधन प ती
154 ितसा दक वाचक मता व समज ून घे याची / आकलनाची मता असणारा अस ेल
ते हा.
ावलीचा आराखडा :
वैिश ्यांना अन ुस न ावलीचा आराखडा तयार कर यासाठी खालील बाब ची
आव यकता असत े.
ावली तयार कर या या मागची पा भूमी.
ितसादकाला स ूचना.
ांचे यो य मांक.
संकेत रकाना .
ावली तयार कर यामागची मािहती :
संशोधकाला स ंशोधन आिण ावली स ंबंधी यो य मािहती प ुरिवणे आव यक आह े. येक
ावलीला म ुखपृ असल े पािहज े.
याम य े खालील बाबी नम ुद केले या असा यात
ावली द ेणारा
ावलीच े कारण
पूण प ा व ता रख
गु ता
ितसाद
ध यवाद
ितसादकासाठी स ूचना:
ितसादकाला ावली भ न द े यापूव सूचना द ेणे आव यक असत े. यामुळे नेमके काय
करावयाच े याची याला क पना य ेते. ाला अन ुस न स ंशोधक ितसादकाला स ूचना
देतो.
उदा :- यो य रका यात करा व स ंबंिधत स ं येला गोल करा
अनु मांक देणे:
एक चा ंगला स ंशोधक कमी अथवा जा त असल े तरी याची न द क न ठ ेवतो.
हणून य ेक ावलीस अन ु मांक देणे आव यक आह े. munotes.in
Page 155
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-२
155 ावलीच े फायद े:
ावली (Economics ) िमत ययी असत े. सािह य , पैसा व व ेळ संशोधन मािहतीसाठी
पूरिवला जातो .
तयार कर यास सोपी असत े.
वयं शािसत
कमी खचा ची
संशोधक िशि त असण े आव यक नाही .
वैयि क भाव पडत नसतो .
व तुिन मािहती िमळत े.
ितसादकास सोयीची असत े.
वेळेची बचत होत े.
सखोल अ यासासाठी उपयोगी ठरत े.
पूव संकेत उ रांना ो साहन द ेते.
ावलीच े दोष:
अपूण मािहती
िव सनीयता व स माणता कमी असत े.
उ रे दे यासाठी प ूव संकेत यो य नसतात .
अितशय कमी ितसाद िमळण े.
अिशि त व लहान म ुलांना उपयोगी ठरत नाही .
संपका अभावी उ राची ेरणा अश य .
काही मया दा वगळता ावलीचा वापर स ंशोधनात जा त माणात क ेला जातो . याची
गुणव ा वाढिवण े आव यक आह े.
तुमची गती तपासा :
१) मतावली आिण ावलीतील भ ेद सांगा.
२) िटपा िलहा :
अ) मु आिण ब ंिद त ावली munotes.in
Page 156
िश णातील संशोधन प ती
156 ब) संरिचत आिण अस ंरिचत ावली
क) त य आिण मत
सांकेितक रचना (Coding Boxes ):
संशोधन करताना य ेणा या सम या ल ात घ ेऊन ावली चा आराखडा तयार क ेला
पािहज े. या करीता खालील गो ची मािहती असण े आव यक आह े.
सांकेितक रचना प ेपर या उज या हाताकड े असाव े.
येक उ रासाठी एक सांकेितक रचना असावा .
श द, म व कार यािशवाय स ंशोधकान े ावलीची ला ंबी सु ा ल ात ठ ेवले पािहज े.
ावली म ू यमापनाच े िनकष :
खालील म ु ाव न ावली मािणत आह े/ नाही ह े ठरिवता य ेईल.
संशोधना या े ाची प ूण मािहती असली पािहज े.
संशोधना या े ाची अच ूक मािहती असली पा िहजे.
५ब.६ पडताळा स ूची (Check List )
एखा ा ि य ेचे िविवध घटक , एखा ा स ं थेमधील िविवध घटक तस ेच यि मधील
िविवध गुणधम यांची यादी क न ज े हा िनरी काला िदली जात े व ते उपल ध अस यास
होकाराथ ( ) व नस यास नकाराथ (X) या माण े न द कर या स सांिगतल े जाते, ते हा
या तयार क ेले या साधनास पडताळा स ूची हणतात . हणज ेच िविश बाब शी स ंबंिधत
घटका ंची एक स ूची, यादी तयार क ेली जात े व ठरािवक िठकाणी या यादीतील कोणकोणत े
घटक आह ेत हे पाहा यास व न दिव यास सा ंिगतल े जाते.
हेतू:
एखा ा स ंगाचे िविवध पैलूंवर अवधान क ीत करण े हा म ुख हेतू ल ात घ ेऊन पडताळा
सूचीची आखणी क ेली जात े. उदा. जर त ु हाला एका आठवड ्यासाठी बाह ेर गावी जावयाच े
असेल तर यासाठी बरोबर काय यावयाच े याची यादी त ुम या जवळ असत े. घर
सोड याप ूव जर त ु ही आपल े सामान तपासल े तर का ही िवसरल ेले आहे / नाही याची
तु हाला क पना य ेते. उदा. दात घास याचा श इ यादी . यामुळे तु हाला मािहती प ूण
व पात िमळत े. हणून पडताळा स ूची श ै िणक सव णातील मािहती गोळा कर याच े
प रपूण साधन मानल े जाते.
munotes.in
Page 157
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-२
157 उपयोग :
पडताळा स ूची िविवध कारणा ंसाठी वापरली जात े. यापूव आपण क ेले या चच नुसार
बाहेरगावी वास , वाढिदवस , परी ा , वेश या सव कामा ंसाठी आप याला यादी करण े
यो य ठरत े. यामुळे सोबत यावया या व त ू िकंवा करावयाची काम े िवस शकत नाहीत .
हे आपण द ैनंिदन जीवनात अनुभवत असतो . याच माण े शै िणक े ात स ु ा या यादीचा
खालील माण े उपयोग होतो .
शै िणक सव णात मािहती गोळा कर यासाठी .
िनरी णा मक अ यासात वत नाबाबत न द कर यासाठी
शै िणक अ यासात उपयोग होतो . उदा. शालेय इमारत , मालम ा , योजना
पाठ्यपु तक, प रणाम इ यादी .
यि म वाच े मापन कर यासाठी
िवषयातील अिभ ची समज यासाठी / मािहत अस यासाठी
कुंदरची अिभ ची शोिधका पडताळा स ूची आह ेत
पॅगची अिभ ची मािपका }
पडताळा स ूची तयार कर यािवषयी काही उपय ु सूचना:
पडताळा स ूची मधील िवधान े प रप ूण असली पािहज ेत. तसेच यांची िवभागणी
गटागटात अथवा स ंबंिधत िवधानाम य े करावी .
िवधाना ंची रचना करताना ती वग वारी माण े क न वग वारीचा म तािक क व
मानसशा ीय ि कोनात ून लावावा जी िवधान े पर पर स ंबंिधत असतील याच े गट
पाडाव े.
प रभािषक श दा ंचा अथ प करण े गरजेचे असते.
पडताळा स ूची िनर ंतर व स ंवा कष असावी .पडताळा स ूची तयार करताना ितची
गुणव ा पूण वाची व समज ूतदारपणाची असावी . याबाबती पथदश क अ यास (Pilot
Study ) उपयोगी पडतो .
पडताळा स ूची ४ प तीन े सांिगतली जात े ते पुढील माण े.
१) प रि थतीज य उ वणाया मािहतीची पडता ळा सूची
उदा. : शाळेत राबिव यात य ेणाया उप मासमोर रका या जागी ( ) अशी ख ूण करा .
२) ितसादकास होय अथवा नाही ितसादाची पडताळा स ूची.
उदा : तुम या शाळ ेत House System आहे का ? होय / नाही.
munotes.in
Page 158
िश णातील संशोधन प ती
158 ३) सकारा मक िवधान े िनवड याची पडताळा स ूची
उदा. शालेय काय हे सामािजक क आह े ( )
४) उपल ध िवधानात ून यो य िवधान पडताळण े
उदा : शाळेत चाच या घ ेत या जातात .
पंधरवड ्याने, दरमहा , तीन मिह या ंनी, िनयिमतपण े.
संशोधकान े आप या सम य ेला अन ुस न यो य ती पडताळा स ूची िनवडावी . व
संशोधनातील / सम या ंचे समाधान कराव े.
पडताळा स ूचीचे पृथ: करण व अथ िनव चन:
पडताळा स ूचीचे को कवार ल ेखन, सारणीकरण ह े िमळाल े या ितसादन ुसार असत े.
ट केवारी, सरासरी , वारंवा रता , क ीय माणक े, चलांचे मापन , सहसंबंध गुणक यामाफ त
यांचे मापन क ेले जाते.
गुण:
पडताळास ूची या सहा या ने िव ाथ या ंचे वत: या वत नाचे मापन क शकतात .
वापर यासाठी साधी व सोपी आह े आिण तयार कर यास सोपी आह े.
आव यक व अनाव यक वत नाचा समाव ेश केला जातो .
यि गत आिण सामािजक िवकास तपासता य ेतो.
मया दा:
हो /नाही कारच ेच मापन करता य ेते.
िकती मा णात? याचे मापन करता य ेत नाही .
उदा. तु हाला िव ा या चे उदा सा ंग याच े कौश याच े परी ण करावयाच े अस यास त ु ही
केवळ याचे कौश य िवकिसत आह े िक अिवकिसत आह े याचे प र ण क शकता पर ंतु ते
िकती माणात िवकिसत आह े ात प र ण / अ यास क शकत नाही .
जे हा कोण याही घटकाची मािहती हो /नाही व पात शोधायची अस ेल ते हा पडताळा
सूची उपयोगी ठरत े.
तुमची गती तपासा :४
१) कोण याही एका कौश यासाठी पडताळा स ूची तयार करा .
५ब.७ मानसशा ीय कसोट ्या (Physcological Tests )
मानसशा ीय कसोट ्या अथवा चाच या ंचा शै िणक संशोधनासाठी तस ेच मानसशा ीय
संशोधनासाठी वापर यात य ेतात. अशा कसोट ्या शै िणक स ंशोधनात वापर याचा म ुख munotes.in
Page 159
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-२
159 उ ेश हणज े वैयि क भ ेदाने मापन क न या ंचे व ण न करण े हा होय . मानसशा ीय
कसोट ्यामुळे अिलकड े शै िणक स ंशोधनात ब याच माणात वापरताना िदसता त.
मानसशा ीय कसोट ्यांचे िविवध कार आ हेत. या करणात आपण अिभयो यता /
अिभ मता चाचणी व शोिधका अ यासकार आहोत .
अिभयो यता चाचणी / अिभ मता चाचणी :
''अिभयो यता चाचणी हणज े कोण याही य ची कोण याही िवश ेष उप मात ा ा ंकाची
मता िक ंवा या या पातळीस ंबंधी भावी कथन करण े होय.''
अिभ मता हणज े िविश े ातील आव यक िश णा ंनंतर या े ातील ान , कौश य
अथवा िति या सम ूह आिज त कर याची िवश ेष मता होय .
हेतू:
अिभ मता यात ान स ंपादन करण े गरजेचे असत े. यासाठी आवड , बु ी आिण ज मजात
कौश य या ंचा अंतभा व कर यात य ेतो. बह तेक या चाचणीचा वापर य या भिव यातील
यशािवषयी मागोवा घ े यासाठी कर यात य ेतो.
अिभयो यता चाचणीच े मह व :
अिभयो यता चाचणीच े खालील ग ुणिवश ेष आह ेत.
पुढील श ै िणक स ंपादनाच े भािकत ठरिव यासाठी उपयोगी ठरत े.
एकाच प रि थतीत दोन िव ा या म ये तुलना कर याच े माग िमळतात .
साम य आिण कमक ुवतपणा शोध यासाठी
य मधील व ैयि क तफावत अ यास यासाठी .
अिभयो यता चाचणीच े उपयोग
काय मांची व अ यास माची आखणी कर यासाठी या चाचणीचा उपयोग होतो . यांचे
मुख तीन उपयोग आह ेत.
१) मािहती / ान:
िश का ंनी अिभयो यता चाचणीचा वापर िव ा या नी िनवडल ेला अ यास म या या
पातळीयो य आहे क नाही यासाठी होतो .
२) यव थापन :
शाळेत िव ा या या अिभयो यत ेनुसार काय माची आखणी कशी करावी यासाठी मदत
करते. तसेच िव ा या ना यवसाय िश णातील स ंपादनात आिण व ेग या प तीन े ल
कसे ावे यासाठी यव थापन असत े. munotes.in
Page 160
िश णातील संशोधन प ती
160 ३) माग दश न:
अिभयो यता चाचणीचा िनकाल सम ुपदेशकास पालक आिण िव ाथ या ंना माग दश न
कर यासाठी उपयोग होतो . पालक आप या पा याकड ून यो य सादरीकरणा ची अप े ा क
शकतात व िव ा या ना यांचे वत:चे साम य व कमक ुवतपणा समज ू शकतात .
बुि म ा चाचणी ही द ेखील अिभयो यता चाचणी आह े.
अिभयो यता चाचणीचा श ै िणक आिण यावसाियक माग दश नास, िव ा या ची स ंशोधक
हणून िनवड कर यास (िवषयान ुसार) िकंवा या वसाियक िश ण या सवा साठी मह वाच े
ठरते.
५ब.८ शोिधका (Inventory )
शोिधका िह एक यादी , न दी िक ंवा कॅटलॉग अस ून सादरीकरण , अिभव ृ ी, अिभ ची िकंवा
मता या ंचे मापन कर यासाठी वापरली जात े.
यो या या भावना , मते, अिभव ृ ी इ यादी समज ून घे यासाठी वा परावयाची अन ुबंिधत
चाचणी वा पडताळास ूची हणज े शोिधका होय .
शोिधक े या सहा यान े एखा ा यि न े िकती माणात साम य /ह शारी ा क ेली आह े ते
शोधता य ेते.
शोिधक ेचे कार
अिभ ची शोिधका
यि म व शोिधका
अिभ ची शोिधका :
येक य ला िविवध गो ी म ये अिभ ची असत े. ितसादकाला कोण या े ाची आवड
आहे आिण या या श ै िणक व यावसाियक े ात मह वाची भ ूिमका ( ा कारची )
शोिधका करते. अिभ ची शोिधकासाधना माफ त वैयि क अिभ चीच े मापन आिण
प ीकरण कर यासाठी उपयोग होतो .
या शोिधका ंमधे अशा कारची रचना असत े क ितसादक वत :च वत : या
आवडीिनवडी िवषयीची न द करीत असतो . यांि क,तांि क, शा ीय , कला मक ,
सािहि यक , संगीतिवषयक , िच कलािवषयक यायामिवषयक , समाज स ेवेसंबंधी इ यादी
असं य े ांपैक कोण या े ाची ितसा दकास आवड आह े. कशात अिधक रस आह े,
अिभ ची आह े हे या शोिधका ं या ारे शोधता य ेते.
शै िणक सव णामाफ त िव ा या चे वाचन , खेळ, नाट्यीकरण , सहशाल ेय काय म आिण
शालेय काया चा अ यास क ेला जातो . munotes.in
Page 161
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-२
161 िव ा या ची अिभ ची शोध यासाठी वापर यात य ेणारी चा चणी हणज े य ंगची
यावसाियक अिभ ची शोिधका होय . ही शोिधका ४०० पदांचा समाव ेश केला आह े.
यवसाय , शालेय िवषय , करमण ूक, कृती, कृत या िनवड चा म , िनरिनरा या
अिभ च ची त ुलना, यि म वाच े िवश ेष, सु िस य या यावसाियक क ृती,
यावसाियक समाधा नावर भाव टाकणार े घटक , यो याची साम य व वैिश ्ये यांिवषयी
वयंमू यांकन इ यादी स ंबंधीची ही पद े आहेत. येक पदा या उ रादाखल यो याला
आपली आवड , नावड वा तट थता तीन अ रा ंपैक एकावर वत ु ळ क न दाखवावी लागत े.
येकाचे उ र अप ेि त असत े. येक यावसाियक िक ंवा िवषयासाठी व ेगवेगळी ेणी
तयार क ेली जात े. आपण शोिधका तयार करताना ा ँगने िनरिनरा या यवसाया ंतील
लोकां या ची सामा य लोका ं या चीप े ा कशा व ेग या असतात तो फरक व त ुलना
यासंबंधीचे सखोल संशोधन आधारभ ूत मानल े. याच माणे दुसरी अज ुन एक शोिधका
हणज े यि म व शोिधका असून ितचा वापर यि म वाच े मापन कर यासाठी होत े.
कोणतीही ह शारी अ यास यासाठी शोिधक ेचा वापर क ेला जातो .
तुमची गती तपासा :
१) मानसशा ीय कसोट ्या काय आह ेत? संशोधनाच े साधन हण ून अिभयो यता चाचणी चे
उपयोग प करा .
२) शोिधका काय आह े? संशोधनात शोिधक ेची भूिमका सोदाहरण प करा .
५ब.९ िनरी ण (Observation )
यो यकाला यो य प तीन े मािहती गोळा कर यासाठी िनरी ण त ं ाचा उपयोग होतो .
समुहात िक ंवा य कड े येक पाह न या ंनी केले या वत ना या न दी आिण िव ेषण
कर याची जी य वि थत प ती असत े यास अवलोकन / िनरी ण अस े हणतात . कारण
अवलोकन ह े ान ा ीच े मु य साधन समजल े जात े. िनरी ण ह े एक न ैसिग क साधन
हणूनही स ंबोधल े जाते. जे हा य िनरी ण करण े श य असत े. ते हा ा त ं ाचा वापर
केला जातो .
ितसादक योगातील िविवध प रि थतीत कोणती क ृती करतात याची पाहणी करण े
हणज े अवलोकन करण े होय. अवलोकन प रि थतीत कोणतीही क ृती करतात याची
पाहणी करण े हणज े अवलोकन करण े होय. िनरी ण ह े प रप ूण असण े गरजेचे असत े.
हेतू:
अवलोकन कर याची कारण े खालील माण े
मािहतीच े संकलन कर यासाठी
कमी व ेळात मह वाची मािहती िमळिव यासाठी
नैसिग क व पात मािहतीच े संकलन करण े. munotes.in
Page 162
िश णातील संशोधन प ती
162 गुणवैिश ्ये:
िनरी णाची ग ुणवैिश ्ये खालील माण े
िनरी ण प तशीर आह े.
िनरी ण स ु प उ ल ेख करणार े आहेत.
िनरी ण व त ुिन आह े
िनरी ण स ं या मक आह े.
िनरी णा या न दी लग ेच तयार करा या लागतात .
िनरी णक या ने व तुि थतीच े िनरी ण क ेले पािहज े.
याचे िन कष तपासल े पािहज ेत.
िनरी णाच े कार :
१) संरिचत व अस ंरिचत
संरिचत िन र णात सामा यपण े एका ठरावीक िनयोजनान ुसार िन र ण क ेले जात े.
कोण या घटनेचे िकंवा े ाचे िनरी ण करावयाच े आहे हे प असत े यासाठीच े वेळ,
थान , य ठरलेली असत े. थोड यात व ेळेची बचत होत े. संरिचत िन र णात िविश
घटनेचेच िन र ण करता येते. िविवध साधना ंचा वापर करता य ेतो. असंरिचत िन र णात
नैसिग क प तीन े िनरी ण होत े. यामुळे घटन ेचे सखोल व स ू म िन र ण करता य ेते.
िविवध साधना ंचा वापर करता य ेत नाही कारण ा प रि थतीत िन र ण कराव े लागत े.
२) सहभागी व असहभागी
या य च े अथवा गटाच े अवलोकन करावयाच े आह े य ां याच गटातील अव लोकन
यां यापैक एक सहभागी होत असतो . असा सहभागी अवलोकक तो ा गटाचा सद य
आहे. या गटातील य शी व या ं या भावनाशी समरस होतो . यामुळे कधी कधी
अ ययनात य िन ता य े याची जा त श यता असत े.
संशोधक याच े अवलोकन करावयाच े असत े. या यापास ून व तं री या वावरत असतो .
अवलोकन करत े वेळी या परीि थतीत क ृि मता य ेणार नाही याची स ंशोधक काळजी घ ेतो.
हणून अवलोकन करीत असताना तो िदसत नाही . अशा िठकाणाह न अथवा काच ेतून पाह न
अवलोकन करीत असतो . यात क ृि मता आढळ ून येते पण हा क ृि मतेचा दोष कमी करता
येत अस यास िनयोिजत स ंशोधनाशी िनगडीत सव काया चे अवलोकन करण े अवघड जात
नाही. असे वतं िकंवा अिल अवलोकन करण े कठीण आिण न ैसिग क वाटत नसत े.
munotes.in
Page 163
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-२
163 सहभागी / असहभागी िनरी णाच े फायद े तोटे हे प रि थतीवर अवल ंबून असतात . सहभागी
िनरी णाचा उपयोग सखोल व स ू म अ यय नासाठी होतो . यामुळे वा तिवक यवहाराच े
अ ययन होते. स माण चाचणी तयार कर यास उपयोगी ठरत े. तसेच मया दा हणज े
यासाठी लागणारा कालावधी मोठा असतो . यामुळे समुहा या यवहारात प रवत न होत े.
सहभागी िनरी णाम ुळे नैसिग कता, उि , व तुिन ता व यथाथ ता कमी हो याची श यता
असत े.
लहान म ुले, असामा य , य या ं या िनरी णासाठी असहभागी िनरी णा या फायदा
होतो. सं या मक मािहती स ंक पनासाठी याचा उपयोग होतो .
यामुळे काही स ंशोधनक या ला अस े वाटत े के िनरी क हा अ ंशत: सहभागी असतो व तो
एक व ै ािनक िन री क असतो .
भावी िन र णा या पाय या :
Planning िनयोजन
Execution अंमलबजावणी
Recording न दी
Interpretation अथ िववेचन
िनयोजन :
िनरी णाचा नम ुना पुरेशा सम ुहाचा आह े.
वत नाचे घटक यो य प तीन े प क ेले.
न दीची प त सोपी असावी .
एक प े ा जा त िनरी क अस यास या ंना यो य ती मािहती प ुरवावी .
एकाचव ेळी अिधक चला ंचे िनरी ण क नय े.
सतत बराच व ेळ िनरी ण क नय े.
िनरी क िशि त असावा .
िनरी णाची न द सव कष असावी .
अंमलबजावणी :
िवषयासाठी (संशोधना या ) िवशेष ि थती म य े यो य यव था करण े
िनरी णासाठी यो य शारी रक ि थती असावी .
िनरी ण करताना िवश ेष ि या ंवर अवधान क ीत करावा . munotes.in
Page 164
िश णातील संशोधन प ती
164 न दीच े सािह य यो य प तीत हाताळल े पािहज े.
त ा ंकडून घेतले या िश णाचा उपयोग क ेला.
न दी:
िनरी णा या म ुख दोन कार े न दी क े या जातात .
एकदम घडणार े
िनरी णान ंतर लग ेच.
अथ िनव चन:
िन र ण क े यानंतर िन र णाची अच ूक, व तुिन आिण यथाथ न द घ ेणे गरज ेचे असत े.
कारण या न दीव नच प रि थती या अन ुपि थत िन कष काढता य ेतात व याचा अथ
लावता य ेतो. न दी व अथ िनव चन करताना काही बाबी ल ात या यात जस े अनेक
घटना ंचा िवचार करण े, आशय प व िनि त करण े, प रभाषा ठरिवण े, प रमाणा व व प
देणे इ.
िनरी णा या मया दा:
यथाथ ता शोधण े कठीण असत े.
य िन ता अस ू शकत े.
फारच सावकाश चालणारी ि या आह े.
वेळ व पैशा या ीन े महाग ठरत े.
िमळिवल ेली मािहती अ यव थािनय ठ शकत े.
प पात हो याची श यता असत े.
िनरी कान े यो य प तीन े िनरी ण क ेले तर िनरी णा या मया दा कमी करता य ेऊ
शकतील .
िनरी णाच े फायद े:
य मािहतीच े संकलन करता य ेते.
प तशीर आिण काट ेकोर असतात .
कमी व ेळात मािहतीच े संकलन करता य ेते.
आंतर िनरी णाची िव सनीयता उ च असत े.
अशा कार े िनरी ण िह एक शा ीय प त आह े. munotes.in
Page 165
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-२
165
तुमची गती तपासा :
१) िन र ण त ं ा या पाय या आिण याच े गुणदोष प करा .
२) िटपा िलहा
अ) सहभागी आिण असभागी िन र ण
ब) संरिचत आिण अस ंरिचत िन र ण
५ब.११ मुलाखत
संशोधकास म ुलाखत ह े यो य साधन आह े. मुलाखत ह े संभाषणाप े ा वेगळे आहे. काही
लोकांकडून मुलाखत एक कार े त डी ावली ितिब ंबीत होत े. ावली अ य मािहती
संकलन करत े तर म ुलाखत य मािहतीच े संकलन ठरत े. लोकांना/ ितसादका ंना
िलिह यापे ा बोलण े यो य वाटत े. मै ी या स ंबंधातून मुलाखत घ ेणारी य मह वाची
मािहती गोळा क शकतात . व या ंची न द क शकतात .
हणून संशोधकान े मुलाखतीच े यो य िनयोजन क ेले पािहज े. ते सहजत ेने श य नाही .
मुलाखत घ ेणा याचे मुलाखतीच े रेकॉड ंग क नय े. मुलाखतीचा िवषय योग व िवषयाला
अनुस न (संशोधनाचा ) असावा . मुलाखतीला on the record आिण for the record
हणतात . संशोधना यती र इतर कारणा ंसाठी वापरत नाही . मुलाखतीच े मु े
संशोधकाकड ून ठरिवल े जातात . िमळाल े या म ु ाची अथवा िवषयाची शहािनशा
कर यासाठी याचा वापर क ेला जातो .
संशोधकान े मुलाखत घ े यापूव आप या म ुलाखतीच े िनयोजन करण े गरज ेचे असत े.
यानुसार ितसादकाकड ून अप ेि त व िवषयाला स ंबंिधत अशी मािहती काढ ून यावयाची
असत े. मुलाखतीच े मह व : लहान व पात अथवा मोठ ्या व पात स ंशोधन असल े तरी
मािहती या संकलनाच े व प मािहती या ोतावर अवल ंबून असत े. जे हा स ंशोधक यो य
मागा ने मािहन ेचे संकलन करतो त े हा मुलाखत यो य ठरत े ते माग हणज े.
भावना , अनुभव व सहानभ ूित
लहान म ुले, अिशि त , भाषेची सम या , असणाया चे मुलाखत घ ेणे यो य ठरत े.
मुलाखतीच े कार :
मुलाखतीच े व प , या ी व कारण व ेगवेगळे आहे. ती माग दश न अथवा स ंशोधनासाठी
घेतात. मुलाखत एकाची अथवा अन ेकांची घेतली जात े ितचे कार खालील माण े.
संरिचत म ुलाखत (Structured Interview ):
संरिचत म ुलाखतीत अन ुसूची अगोदर तयार कर यात य ेते. संशोधक म ुलाखत घ ेताना
अनुसूचीत जे िदल ेले असतात . तेच िवचारतो . यात ितसादही स ुचिवल ेला असतो . munotes.in
Page 166
िश णातील संशोधन प ती
166 ितसादकास यो य ितसाद द ेता येत नस ेल तर अशाव ेळी स ंशोधक ितसादकास मदत
करतो . संरिचत म ुलाखतीस िनयंि त म ुलाखत अस ेही हणतात .
संरिचत म ुलाखतीतील म ुलाखतकारा ं या अख या र त असतात व या ंची उ र े
ितसादकास ावयाची असतात .
मुलाखतीच े काय पूव िनयोिजत अस यान े ते रचनाब अस ून यातील ह े ठरािवक
सा याच े असतात . असे स ंशोधक िवचारतो व ितसादका ंनी िदल े या ितसादाची
संशाधक न द करीत असतो .
अधा संरिचत मुलाखत (Semi -Structural Interview ):
या कार या म ुलाखतीत िवचारावया या सम यावर आधा रत ा ंची यादी िदली जात े.
घटका या माम य े लविचकता असत े. संशोधकान े संशोधनासाठी घ ेतले या िवषयाला
अनुस न आप या क पना अिधक माणात िवकिसत कर याची श यता या कार या
मुलाखतीत असत े. या कारात आर े Open ended असतात . संशोधक
आवडीन ुसार/अिभ ची अन ुसार याम य े मपूव क बदल घडव ून आणल े जातात .
असंरिचत म ुलाखत (Instructural Interview ):
अिनय ंि त म ुलाखतीस म ु मुलाखत अस ेही हणतात . याचे कारण यात प ूव िनि त असा
म ठरिवल ेला नसतो . हणून अशा म ुलाखती लविचक असतात . अनुसूचीतील ा ंना
ठरािवक म िदला जात नस यान े या ा ंचे व प आिण म अिनि त असतात .
संशोधक ितसादकास य मदत करीत नाही . यामुळे ितसादकास प ुढाकार यावा
लागतो . यात स ंशोधक मा मुलाखत स ु ठेव याच े काय करीत असतो . यात सहज ग पा
गो ी स ु असतात . यामुळे ितसादकान े आपल े अनुभव कथन कराव े व यास बोलत े
करावे असाच य न स ंशोधकाचा असतो .
यि गत म ुलाखत (Personal Interview ):
या म ुलाखत कारच े व प काहीस े संवादासारख े आह े. मुलाखतकार एका व ेळेस
य चीवा ितसादकाची म ुलाखत घ ेतो. ितसादकास िवचार यात य ेतात. ा या
अनुषंगाने ितसादक याची ितसादक याची उ र े देतात. काही अ ंशी शंका अस यास
संशोधक व ितसादक पर परा ंना िवचा न समाधान क न घ ेतात.
सामूिहक म ुलाखत (Group Interview ):
सामुिहक म ुलाखत हा एक व ेगळाच कार आह े. यात ितसादक व म ुलाखतकर अथवा
संशोधक एकाच व ेळी व एकाच िठकाणी म ुलाखत घ ेतात. मा ितसादक अन ेक असतात .
यात वैयि क म ुलाखती माण े प पातीपणाचा लवल ेशही स ंभवत नाही . यात व ैयि क
मुलाखती मा णे प पातीपणाचा लवल ेशही स ंभवत नाही . यात म ुलाखतकार ितसादका ंना
मवार व काही माणात मवार नसल ेले िवचारतो . अशाव ेळी ा ंची उ र े काहीव ेळी
एकाच ितसादकाकड ून व काही व ेळी अन ेकांकडून िमळ ून ितसाद द े यात य ेतात.
सामुिहक म ुलाखतीसाठी थळाची िनि ती अगोदरच ग ेलेली असत े. munotes.in
Page 167
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-२
167 Lewis या न ुसार व ैयि क म ुलाखतीप े ा साम ुिहक म ुलाखतीच े अनेक फायद े आहेत.
शांत य कड ून मुलाखतीस ितसाद िमळत नाही . हा या प तीचा दोष आह े. काही य
मुलाखतीत वच व साध ू शकतात . या प तीचा मह वाचा दोष हणज े जो काही ितसाद
िदला जातो तो व ैयि क व पात नसतो . कारण यात य या भावना ंशी संबंिधत ा ंचे
ितसाद ा करण े कठीण जात े.
सखोल / क ि त म ुलाखत (Focused Group Interview ):
हा कार फारच चिलत कार मानला जातो . मुलाखती या या कारात ६ ते ९ य चा
लहान गट तयार क ेला जातो . असंवेदन म व वाद त नसल े या िवषया ंसाठी हा
मुलाखतीचा कार उपयोगी ठरतो . ितसादका या वान ुभवावर व या या प रणामावर
संशोधन आपल े ल क ि त क न म ुलाखत घ ेत असतो . अशाव ेळी ितसादका या
ितसादा माण े याची खोली व ती ताही िवचारात घ े यात य ेते. ठरािवक प रि थतीच े
िव ेषण क न ितचा अथ व घटकान ुसार प रक पना िनि त कर यात य ेतात.
ितसादका या िविश प रि थतीन ुसार आभिन िति यावर म ु यत: अशी म ुलाखत
क ि त कर यात य ेते. गोळा क ेले या ितसादाव न प र क पना ंची वैधता तपासली जाते.
अशा रीतीन े नवीन प रक पनाची िनिम ती कर यात य ेते.
चांग या म ुलाखतीची गरज :
यो य तयारी
कौश यप ूण अंमलबजावणी
यवि थत न दी आिण अथ िनव चन
मुलाखतीची तयारी :
खालील माण े करावी
यो य व आव यक असणारी मािहती प असावी .
कोण या स ंशोधनास कोण या कारची म ुलाखत यो य आह े ते ठरवण े
यो य कारची आखणी असावी
न दी कर यासाठी ( ितसादाची िनयोजन असाव े.)
मुलाखतीची अ ंमलबजावणी :
यो य स ंबंध थािपत करण े.
मािहतीच े िव ेषण करणे
मािहती ची न द करण े
munotes.in
Page 168
िश णातील संशोधन प ती
168 न द आिण ितसादा चे अथ िववेचन:
टेपरेकॉड ने रेकॉड क न ठ ेवणे यो य
ितसादाची न द क न ठ ेवणे ( ितसादान ंतर)
ितसादान ंतर स ंशोधन म ु यमापनाची न द करतो आिण ितसादाच े लग ेचच
अथ िववेचन करतो .
फायद े:
१) सखोल मािहती :
ितसादक सप ूण मािहती प आिण सखोल द ेतो. संशोधक स ंधीचा फायदा घेऊन बह िवध
अ ययन कर याचा य न करतो .
२) मम ी :
यो य मािहतीच े संकलन कर यात स ंशोधकाला म ू यािधि त मम ी असावी लागत े.
३) सािह य :
मुलाखतीसाठी सा या उपकरणाची आव यकता असतात .
४) मािहतीच े मह व :
ितसादकाच े मह व , मत व क पना जाण ून घे यासाठी म ुलाखत त ं यो य ठरत े.
ितसादकाला आप या क पना मत मा ंड याची स ंधी िमळत े.
५) लविचकता :
मािहती स ंकलनासाठी म ुलाखत जा त लविचक ठरत े.
६) वैधता - मािहती व ैध असत े.
७) उ च ितसाद :
मुलाखत घ ेणा या वेळ व थळ ल ात घ ेऊन म ुलाखतीस तयार असतो . हणून ितसाद
उ च व पात असतो .
८) यािधशमन शा :
तोटे:
१) वेळेचा अप यय होतो . मािहती स ंकलना साठी वेळ लावतो .
२) मािहती स ंकलन करण े कठीण जात े munotes.in
Page 169
संशोधनाची साधन े आिण त ं े-२
169 ३) कमी िव सनीय असत े.
४) मुलाखतकारावरील प रणाम व गरज
५) सां कृितक पा भूमीची व भाष ेची सम या
६) वैयि क प ूव ह
मुलाखतीच े फायद े तोटे ल ात घ ेऊन स ंशोधनकाय मुलाखत त ं ाचा वापर करतो .
तुमची गती तपासा :
१) संशोधना या ह ेतूसाठी म ुलाखतीच े िविवध कार प करा .
२) िटपा िलहा
अ) मुलाखतीच े मह व
ब) चांग या म ुलाखतीच े आव यकता व ग ुण
५ब.१२ सारांश
या घटकात / करणात आपण खालील म ु ाचा अ यास क ेला.
संशोधनासाठी लागणाया यो य मािहती या स ंकलनासाठी स ंशोधकास आव यक असणा या
सािह याला साधन े व तं े संबोधतात .
संशोधनाची साधन े िव त ृत व पात मा ंडली जातात . िनरी ण , मुलाखत , सामािजक मापन
व मानसशा ीय कसोट ्या इ.
या घट कात आपण पदिन यन ेणी, अिभव ृ ी मािपका मतावली , ावली , पडताळा स ूची
आिण याचा अ यास क ेला. उपयोजीत मानसशा , यावसाियक माग दश न व सम ुपदेशन
आिण मुलभूत संशोधनासाठी फारच चिलत आह े.
अिभव ृ ी चाचणी य या भावना , मनोवृ ी, मत तपासल े जाते. थ ट न आिण िलकट
यां या चाचणी अिभ ी या मापनासाठी वापरली जात े.
मतावली चौकशीसाठी खास वापरली जात े. याचा वापर स ंशोधक यादशा या मत गोळा
कर यासाठी होतो . याचा वापर ाम ु यान े वण ना मक स ंशोधनात क ेला जातो .
ावली वार ंवार वापरल े जाणार े साधन आह े. याचा वापर सव पसरल े या ोता ंकडून
मािहती गोळा कर यासाठी वापरतात . मािहतीच े संकलन ल ेखी व पात क ेले जाते.
पडताळास ूची याम य े श द , वा चार , वा य आिण प र छ ेद यांची यादी घ ेऊन यावर
टीक ( ) केले जाते. यात साध े सोपे हो/ नाही व पात ितसाद घ ेतला जातो . याचा म ु य
हेतू िविश संगाला अवधान क ीत क न घेणे आहे. munotes.in
Page 170
िश णातील संशोधन प ती
170 Semantic Differential scale हे सात िब ंदूची सूची आह े.
अिभयो यता चाचणी ही मानसशा ीय चाचणी आह े. ती य ेकाची एखा ा ि य ेतील
संपादन शोध यासाठी उपयोग होतो . ितसादकाची Profile शोध यासाठी याचा वापर
होतो.
शोिधका िह एक यादी आह े. अिभव ृ ी, अिभ ची , यो यता या ंचे मू यमापन कर यास व
कौश य शोध यास वापर क रतात. अिभ ची शोिधक ेचे ाँग यावसाियक अिभ ची ह े एक
यो य उदाहरण आह े.
िनरी ण त ं ात एखा ा य या वत णूक चे ि नरी ण क न याची न द घ ेतली जात े.
याकरीता य भ ेट याची आव यकता नसत े. िनयंि त व अितय ंि त प रि थती य च े
वत नाब ल मािहती िदली जात े.
मुलाखत िह एक त डी ावली होय . येथे समोरासमोर बस ून आव यक मािहती गोळाक ेली
जाते. याचा वापर ाम ु याने मोठी /त ण म ुले, अिशि त , मंद आिण व ेग या लोका ंसाठी
केला जातो .
munotes.in
Page 171
171 ६अ
प रमाणा मक मािहती िव ेषण
घटक स ंरचना
६अ.० उि ्ये
६अ.१ तावना
६अ.२ मापन ेणीचे कार
६अ .३ सं या मक मािहती िव ेषण
६अ.३.१ प रिमतीय त ं े
६अ.३.२ अप रिमतीय त ं े
६अ.३.३ प रिमतीय े तं वापर यासाठी या अटी
६अ.३.४ वण ना मक मािहती िव ेषण
६अ.३.५ अनुमाना मक माहीती िव ेषण
६अ.३.६ माहीती िव ेषणात ए स ेलचा उपयोग
६अ.३.७ खालील स ंि यक त ं ांची स ंक पना , - उपयोग आिण अथ िनव चन
सहसंबंध, काय व ेअर, 't' प रि का , 'z' झेड प रि का , सरण
िव ेषण, ट केवारीमधील तुलनांसाठी ा ंतीक ग ुणो र.
६अ.४ प रक पना ंचे परी ण
६अ.५ मािहती / डेटा आिण प रणामाचा अथ लावण े
६अ.० उि ्ये
ा घटकाच े वाचन क े याने िव ा या ना पुढील गो ी सा य करता य ेतील.
१) यो य उदाहरणा ंसहीत िविवध कार या मापन ेणीचे प ीकरण करा .
२) प रिमतीय त ं ाचा वापर कर यासाठी अटी .
३) सां यीक य वण ना मक व अन ुमाना मक माहीती िव ेषणाच े प ीकरण .
४) माहीती िव ेषणा या िविवध सा ंि यक त ं ाचा आिण या ं या अथ िनव चनाची
संक पना .
५) प रिमतीय आिण अप रिमतीय त ं ाची यादी करा . munotes.in
Page 172
िश णातील संशोधन प ती
172 ६अ.१ तावना
सांिखक माहीती िव ेषण ह े िविव ध घटका ंवर अवल ंबून असत े उदा. वापर यात य ेणारी
मापन ेणीचा कार , नमु यांचा आकार , वापर यात आल ेली नम ुना प ती आिण माहीती
िव तारणाचा आकार ह े सव ा घटकात समािव आह े.
६अ.२ मापना या ेणी
चलांनी िनद िशत क ेलेली मू यांमधील स ंबंधाशी मापनाची पातळी संदभ त असत े. मापनाची
पातळी समज ून घेणे माहीती िव ेषणासाठी अ य ंत मह वाची बाब आह े. चलांमधील स ंबंध
शोधून काढ यासाठी व मािहतीच े िव ेषण कर यासाठी मापनाची पातळी जाण ून घेणे
अ यंत आव यक आहे.
मापन ेणीचे कार :
ा पकत ेनुसार चार ेणी व मापना या पातळीच े कार प ुढील माण े
अ) नामिनद श ेणी
ब) मवाचक ेणी
क) अंतर ेणी
ड) गुणो र ेणी
अ) नामिनद श ेणी :
मापनाची सवा त खालची पातळी . िविवध वगा नुसार ही ेणी असत े. ात कोणत ेही
ाधा य म िकंवा संरचना नसत े. केवळ नावा माण े वग पडले जातात . उदा. धम ( यात
िविवध धमा ची नाव े िदली जातात ), िलंग, अनुदेशनाच े मा यम , शाळेचे कार इ . अशा
कार या काया ने केवळ होय/ नाही व पाची ेणी वापरली जात े.
ब) मांक त िक ंवा मवाचक ेणी:
ा ेणीत ितसाद व ेणीनुसार ितसादातील अंतराशी काही स ंबंध नसतो . उदा.
सव णात तु ही श ै िणक सा ंकेतीक श दा ंचा वापर क शकतात जस े ० - उ च मा यिमक
शाळेपे ा कमी १ - काही माणात उ च मा यिमक शाळा , २- उ च मा यिमक शाळा ३ -
किन महािव ालय ४पदवी महािव ालय ५- पद य ुतर पदवी य ेथे जा त आकडा हणज े
जा त िश ण पर ंतू ० ते १ मधील अंतर व ३ ते ४ मधील अ ंतर सारख ेच आह े?
साहिजकच नाही , साधी मा ंिकत ेणी ही मान ुसार असत े.
क) अंतर ेणी :
अंतर मापनात ितसादातील अ ंतरास अथ असतो . उदा. तापमानातील मापनात ३० ते
४० मधील अ ंतर ह े ७० ते ८० मधील अ ंतरा एवढ ेच असत े. दोन म ू यातील अ ंतराचे munotes.in
Page 173
प रमाणा मक मािहती िव ेषण
173 अथ िनव चन करता य ेते. दोन चला ंमधील म ू य मोजता य ेते. पदिन यन ेणी ही अ ंतर ेणी
आहे. उदा. जे हा तु हाला काय समाधानािवषयी िवचार यासाठी ५ ची पदिन यन ेणी चा
उपयोग क ेला जातो , ते हा जेथे पुण पणे असहमत त े पूण पणे सहमत ेणीत त ु ही
पदिन यन ेणीचा वापर करता .
ड) गुणो र ेणी:
गुणो र ेणी ही अथ पूण अशी ेणी आह े. ात त ु ही अथ पूण गुणो राची चला ं या
गुणो राशी रचना क ेली जात े. वजन ह े चल ग ुणो र आह े. शै िणक स ंशोधनात बह ता ंश
''मापक चल ं'' ही गुणो र असतात . उदा. वगा तील िव ा या ची स ं या इतर वगा तील
िव ाथ ह े आप या वगा तील िव ा या पे ा .... आहे. गुणो र ेणी ही सवा त दु पट उ च
पातळीवरील ेणी आह े.
तुमची गती तपासा :
१) िविवध कार या मापन ेणी प करा .
२) खालील मापना या ेणी तु ही कोठ े वाप शकाल याची तीन उदा . ा.
अ) नामिनद श ेणी
ब) मवाचक ेणी
क) अंतर ेणी
ड) गुणो र ेणी.
६अ.३ सं या मक माहीती िव ेषण
६ अ.३.१ प रिमतीय त ं े:
प रिमतीय सांि यक ही लोकस ं ये या िवतरणा या ग ृहीतकावर आधा रत आह े यामध ून
नमुना घेतला जातो .
लोकस ं ये या िवतरणाची मािहती ात आह े आिण ती काही िनि त मापद ंडावर आधा रत
आहे. हे अ यास या जात असल े या ग ुणधमा चे सामा य िवतरण ग ृहीत धरत े. जे हा ड ेटा
गहीतका ंपासून जोरदारपण े िवचिलत होतो , ते हा प रिमतीय ि या वापर यान े चुक चे
िन कष िनघू शकतात .
सामा यत : वापरली जाणारी प रिमतीय तं े हणज े टी-टे ट, एनोवा थीरमन ग ुणांक
सहसंबंध.
munotes.in
Page 174
िश णातील संशोधन प ती
174 ६ अ.३.२ अप रिमतीय त ं े:
अप रिमतीय आकड ेवारी ही लोकस ं येब लिवषयी या काही ग ृहीतका ंवर आधा रत आह े
िकंवा कोण याही ग ृिहतकावर आधा रत नाही . याचा अथ असा क ड ेटा एका नम ु यातून
गोळा केला जाऊ शकतो जो कोण याही िविश िवतरणाच े पालन करत नाही .
लोकस ं ये या िवतरणाची मािहती अ ात आह े. लोकस ं ये या िवतरणाच े मापद ंड िनि त
केलेले नाहीत . हणून िवचाराधीन लोकस ं येसाठी ग ृिहतका ंची चाचणी घेणे आव यक आह े.
प रिमतीय ि य े या त ुलनेत अप रिमतीय ि या ंचा अथ लावण े अिधक कठीण आह े.
अप रिमतीय तं ाचे उदाहरण हणज े ि पअरम ॅनचा र ँक सहस ंबंध.
६ अ.३.३ प रिमतीय त ं े वापर यासाठी या अटी .
ते खालील माण े
१) नमुना आकार ३० पे ा जा त असतो .
२) मािहती साधारणत : िवभागल ेली असत े
३) मािहतीच े मापन आ ंतर िक ंवा गुणो र ेणीत असत े.
४) िविवध उपगटातील फरक ह े सारख ेच/ सम िक ंवा जवळ जवळ सारख ेच असतात .
५) नमुना या ि छक प तीन े िनवडल ेला असतो .
६) िनरी ण वत ं पणे केलेली असतात .
६अ.३.४ वण ना मक माहीती प ृथ करण िव ेषण:
वण ना मक सा ंि यक ही प रमाणा मक / संघटना मक वण नाला यो य / यव थापिनय
व पात सादर कर यास वापरल े जाते.
संशोधन अ यासात , आपणाला अन ेक मोजमाप कराव े लागतात . िकंवा आपणास जा त
लोकस ं येचे मोजमाप एकाच मापनात कराव े लागत े. वण ना मक सांि यक जा त
मािहतीच े यो य / शहाणपणान े सुलभ कर यास मदत करत े. येक वण ना मक सा ंि यक
जा त मािहतीला सा या सो या पात पा ंत रत करत े. समजा एखादा िखळा डूचा बेसबॉल
मधले सादरीकरण िक ंवा या ंचा बँट गची सरासरी थोड यात सा ंग यासाठी एखा ा सा या
अंकाचा वापर करतात . हा अंक हणज े िकतीव ेळा बँट गने च डूला मारल े आिण फल ंदाजांचा
अंक याच े गुणो र होय . (तीन दशा ंश थळापय त) समजा एखा ा फल ंदाजान े ०.३३३
बॅटने च डू मारला तर तीनदा फल ंदाजी करताना एकव ेळा बॅटने च डू मारला अस े होईल .
एखा ा ०.२५० फलंदाजी क े यास यान े चार व ेळा फल ंदाती क न एक व ेळा च डू व र
आघात क ेला अस े मानल े जात े. जा त स ं येची अम ूत वण न कर यासाठी एक एकम ेव
सं येचा वापर क ेला जातो . उदा. एखा ा वगा या िव ा या शी सादरीकरणाच े वण न
यां या सादरीकरणा या सरासरी या व पात कर यात य ेतो. वणा ना मक सा ंि यक munotes.in
Page 175
प रमाणा मक मािहती िव ेषण
175 स म सारा ंश पुरिवते. यामुळे याचा वापर लोका ंधील िक ंवा इतर घटका ंमधील त ुलना
करणे सोपे जाते.
क ि य व ृ ीची प रमाण े:
ात म यमान , म यांक आिण बह लक ाचा समाव ेश होतो . यात अ यासल े या चला ंचे
सरासरी म ू य काढल े जात े. म यमान ) जी िकंमत ५० ट के नमुना िक ंमतीपे ा जा त
आिण कमी आहे. म याक ) आिण नम ुना आकारात जो अ ंक जा तीत जा त आला आह े
(बह लक ) ाचा उपयोग अ यासल े या चला ं या ग ुणां या िवभागणी या सामा व व े चा
िव तार ठरिव यासाठी होतो .
िवचलनिशलत ेची प रमाण े: (Measures of Var iability )
जे मापन ाच माणिवचलन , िशखर दोष , ाचा समाव ेश होतो . माणिवचलन
म यमानामधील गुणांचे िवचलन दश िवतो तर जा तीत जा त ग ुण म यमाना या डावीकड े
धन म यमा चा उजवीकड े (ऋणः िक ंवा घंटे या आकार (काधारण िवभागदणी ग ुणांची
िवभागणी चप टक (Platy Kurti c) िशखर स य (Leptokurtic ) िकंवा घ ंटाकार
Msokurtic आहे हे दश िवते.
Fiduciary Limits :
हे िव ासाहाय पातळी ०.९५ िकंवा १०.९९ यात म यमान लोकस ं या सामावल ेली आह े
या वगा तला दश िवते.
मािहतीच े आल ेिखय सादरीकरण :
ात साधा त ंभालेखस व ृ ालेख आिण र ेषीय आल ेखाचा समाव ेश होतो . रेषीय आल ेखाचा
वापर उि िध ीत चला या वाटणीचा आकार जो ग ुणां या वाटणी या सादरीकरणासाठी
केला जातो. तंभालेखाचा उपयोग म यमान ग ुणां या त ुलनेसाठी क ेला जातो . उदा. मुले
िव म ुली, शहरी िव ामीण , खाजगी - अनुदािनत िव खाजगी िवनाअन ुदािनत
िव य ुि सपल / पािलका शाळा . एसएससी िव सीबीएससी िव ICSE V /s
IGCSE शाळा आिण ा कार े सव वृ ालेखाचा उपयोग िविवध नम ु या या उप -वगा या
माणा ंना दश िव यासाठी क ेला जातो . िकंवा िविश चला ं या दुस या चलांशी केलेली
तुलना ासाठी क ेला जातो .
तुमची गती तपासा :
१) माहीती प ृ थकरणा या प रिमतीय व अप रिमतीय त ं ाचा अथ प करा .
२) माहीती प ृ थकरणा या प रिमतीय त ं ाचा वापर कर यासाठी आव यक अटी प
करा.
३) क ीय व ृ ी व िवचलनिशलत ेची मापन े कोणती ? ांचे मापन करणे आव यक का
असत े? munotes.in
Page 176
िश णातील संशोधन प ती
176 ४) तु हाला प ुढील गो ी करावया या आह ेत.
१) मुले आिण म ुली या ं यातील शाल ेय संपादनातील म यमाना ंची तुलना
२) िव ा या चे शालेय संपादनग ुण सामा य प तीन े िवतरण झाल ेले आहे िक नाही ह े
दश िवणे.
६अ.३.५ अनुमाना मक माहीती िव ेषण:
वण ना मक मा हीती प ृथ करण क ेवळ माहीती व यादशा ची वैिश ्ये सां यीक पात प
करते. िन कषा चे यो य लोकस ं येसाठी सामा यीकरण क शकत नाही .
६अ.३.६ ए सेलचा माहीती प ृथ करणात उपयोग :
सं याशा ीय त ं ांचा जस े म यमान , म य, म यगा , िशखर प ृ ता आिण िवषमता इ यादी
आिण अन ुमाना मक त ं ात जस े टी-प रि का ॲनो हा , सहसंबंध ा ंचा माहीती
पृथ करणासाठी एम. एस. ए सेल (MS-Exel) चा साधन हण ून वापर करता य ेतो.
माहीतीच े आल ेिखय जस े तंभ आल ेख, रेखीय आल ेख व पाय चाट चा वापर क न माहीती
दिश त कर यात मदत करत े.
६अ.३.७ सांि यक त ं ाचे अथ िनव चन, संक पना व उपयोग :
A) Correlation सहसंबंध:
िव ा या ची िविवध िवषया ंची चाचणी घ ेत यावर अस े िदस ून येते क काही िवषयात
िव ा या स चांगले गुण िमळाल ेले असतात तर काही िवषयात याप े ा कमी अथवा जा त
अशा सम पातळीवर गुण िमळवताना िदसतात . हणून एका िवषयात ह शार असल ेला
िव ाथ दुस या िवषयात चा ंगला राहील क नाही याचा अ ंदाज याचा चाच या ंव न करता
येऊ शकतो . िव ाथ काही िवषयात क चे असतात . काही िवषया ंत प क े हणज े चांगले
गुण िमळिवणार े असतात . काही िव ाथ शारी रक व मानिसक ्या कमजोर असतात
याचा िवचार करण े गरजेचे असत े. कधी कधी शाला त परी ेत चांग या ग ुणांनी पास होणार े
िव ाथ एर ही वर या वगा त व उ च िश णात माग े पडतात अशा सम या न ेहमी उ वत
असतात . यासाठी सहस ंबंधाची आव यकता भासत े.
दोन अथवा अिधक चलांम ये जे मा ाच े माप असत े यास सहस ंबंध अस े हणतात .
Interpretation of ‘r’ सहसंबंध गुणाचे अथ िनव चन या ंचे एकूण ४ पैलू आहेत.
तर (ल णीय (०.०१ or ००.५ तर श ै. संशोधनातील .)
munotes.in
Page 177
प रमाणा मक मािहती िव ेषण
177 b) Magnitude ‘r’
r चे मू य Magnitude अथ
१) ०.०० - ०.२० दुल कर यालायक
२) ०.२१ - ०.४० िन न/कमी
३) ०.४१ - ०.६० सामा य तीचा (म यम )
४) ०.६१ - ०.८० चांगला
५) ०.८१ - १.०० उ च दजा चा
c) 'r' चे Direction :
१) धना मक सहस ंबंध:
जे हा दोन चाच या िव ा या ना िद या जातात त े हा पिह या चाचणीत िमळाल ेले
गुणानु म व दुस या चाचणीत िमळाल ेले गुण जर समान असतील तर यात प ूण धन
सहसंबंध असतो . हणज े दोन ेणी अथवा चलातील बदल एकाच िदश ेने घडून येतो व एका
चलाच े मू य वाढ यान े दुस या चलांचे मू य वाढत जात े ते हा धना मक सहस ंबंध
हणतात .
पूण धना मक सहस ंबंध + १.०० ने दाखिवला जातो .
२) ऋणा मक सहस ंबंध:
जे हा एका बाबीम य े वाढ झा यास दुस या बाबीत घट होत असत े आिण एका बाबीत घट
झा यास दुस या बाब य े वाढ होत असत े. दोन बाबतीत आढळणाया अशा सहस ंबंधास
ऋणा मक सहसंबंध अस े हणतात . हा १.०० ने दाखिवला जातो .
य त व पाती ल ऋणा मक सहस ंबंध १.०० पासून ० पय त असतो तर सार या
व पात असल ेला धन सहस ंबंध ० पासून + १.०० पय त असतो .
३) शू य सहस ंबंध:
यावेळी कोण याही एका चलात होणारी वाढ अथवा घट झा यास याचा दुस या चलावर
अस यास कारचा प रणाम िदस ून येत नाही . अशाव ेळी या स शू य सहस ंबंध हणतात .
तो ० ने दश िव यात य ेतो.
D) 't' परीि का (t-test):
आपण याप ूव पािहल ेच आह े क समतोल िवभाजन असल े या जनस ं येतून िनवडल े या
सा ि छक मा याच े यादश न िवभाजन समतोल असत े आिण या िवभाजनाच े मा य M
असून माण िवचलन /N असत े. यात ह े जनस ं या माणिवचलन आह े ते उपल ध
नसताना याऐवजी याचे पूवा नुमानक (Estimator ) हणून यादश माण िवचलन munotes.in
Page 178
िश णातील संशोधन प ती
178 वापरतात . N ची िक ंमत अिधक असेल (३० िकंवा जा त ) तर यात कमी ुटी राहत े व
िवभाजन समतोल िवभाजनाशी ज ुळणार े राहते परंतु N ची िकंमत ५० पे ा कमी अस ेल तर
पडणारी ुटी ल ात घ ेणे आव यक आह े.
'टी ' प रि क ेचा वापर प ुढील ग ृहीतका ंवर केला जातो :
१) मािहती सव सामा यपण े िवतरीत क ेली सामा य प रि का जस े शापे रओ- वी क , आिण
कोलमोगोरो व मीरनो ह प रि क ेचा वापर क न ह े क शकतो .
२) िव--नातील समानत ेचे 'प्' प रि क े या सहा यान े प र ण करता य ेते.
३) यादश कोण याही व पाच े असु देत जरी त े वा यी िक ंवा आ यी असल े तरी त े
प रक पन े या िक ंवा यादशा या कारावर अवल ंबून असत े.
'टी' प रि क ेचे कार :
a) वा यी एकल यादश 'टी' प रि का (Indepedent on sample T -test):
ऐितहािसक प ूव झाल े या स ंशोधनान ुसार स ंशोधन आिण िवषयातील िव ा या या श ै.
संपादनाचा मा य काढत आह े. ते = 50 SD = 12 संशोधका या यावष या िव ा या या
शै. संपादनाचा मा य शोधायचा आह े. 0५० जनसं या
s = १२ जनसं या SD
& आिण
N = ३६ यादश वाधीनता मा ा (N-1)
शू य प रक पन े या प र णासाठी खालील स ू वापरली 0/tM S N
वा यी ी नम ुना T परीि का
b) Independent two sample t test - याचे तीन का र आह ेत.
समान नम ूना आकार
i) Equal Sample size , Equal varience
सव नमुने समान अस यास या प तीचा वापर क ेला जातो .
i.e. N1=N2=N
आिण दोन िवतरण व समान चल आह ेत अस े मानल े तर खालील स ू वापरतात . munotes.in
Page 179
प रमाणा मक मािहती िव ेषण
179 मा या ं या माण ुटीतील फरक (SED)
i.e.
येथ
M1 पिह या गटाच े मा य
दुस या गटाचे मा य
पिह या गटाच े SD 2 = दुस या गटाचे SD
ii) Unequal sample size , equal varience
जे हा दोन िवतरणासाठी एकच चल असत े
म या या माण ुटीतील फरक SED
2212 2/1 /NN 12t M M SED
येथे, पिह या गटाच े मा य
दुस या गटाचे मा य
पिह या गटाच े SD
2दुस या गटाचे SD
equal sample size , unequal varience
दोन यादश सम माणात नसतात त े हा या प तीचा उपयोग करतात .
2211 2 212//SED N Nt M M SED
जर यादश 1, for df = N = 1
t (t1) – 0.05 तरावर = x
जर यादाष २, for df = N-1
t(t1)-0.05 तरावर = y
SE1 = M1 ची मािणत ुटी munotes.in
Page 180
िश णातील संशोधन प ती
180 SE2 =M2 ची मािणत ुटी
1( ) 0.05tt तरावर
येथे
M1 = पिह या गटाच े मा य
= दुस या गटाच े मा य
= पिह या गटाच े SD
2 दुस या गटाचे SD
C) Dependent t test for paired samples
यादश (dependent ) आ यी असताना िह प ती वापरतात .
मािणत ुटी (मा य)1 = 11N SEM
मािणत ुटी (मा य)2 = 222N SEM 12 1 212(2 . )()SED SEM SEM r SEM SEMt M M SED
Where M1 = पूव चाचणीच े मा य
= उ र चाचणीच े मा य
पिह या गटाच े SD
2 दुस या गटाच े एD
r = पूव व उ र चाचणीतील सहस ंबंध गुणक
'टी' परीि क ेला पया य:-
'टी' परीि का दोन सामा य ल ेकसं ये या म यमानाची समानतव े प र ण कर यासाठी
वाप शकतो .
z गुण ( Z- Scores ) z गुण हा माण एक िविश कार आह े. मा यापास ून गुणसं ये या
िवचलनाला माण िवचलनान े भािगल े असता िमळणाया गुणांना - z - गुण (Z- Scores )
िकंवा गुण हणतात . मा यापास ून असल े या ग ुणसं ये या िवचलनाच े य ा एककात
(Unit) प रवत न केले असता Z गुण िमळतात . दोन सहस ंबंध गुणकाची त ुलना
कर यासाठी 'Z' गुणाचा उपयोग क ेला जातो .
munotes.in
Page 181
प रमाणा मक मािहती िव ेषण
181 Z गुणाचे सू हे सहसंबंधा या दोन ग ुणांकांची त ुलना कर यासाठी वापरल े जात े.
उदाहरणाथ , संशोधक नोकरीतील समाधान आिण शाळा या ं यातील स ंबंधांचा अ यास
करतो दोन गटा ंमधील हवामान , उदा., पु ष आिण मिहला िश क . पुढे, तो हे नाते
पु षांम ये वेगळे आह े का ह े पडताळ ून पाहायच े असेल मिहला िश क . या करणात ,
या याकड े सहस ंबंधाचे दोन ग ुणांक असतील , नोकरी या ह े रएब ससाठी प ु ष
िश का ंसाठी r1 आिण प ु ष िश का ंसाठी r2 समाधान आिण शाल ेय वातावरण . अशा
प रि थतीत , z-test हे सू वापरल े जाते यासाठी खालील माण े आहे.
z = (z1 – z2) ’√(1 / N1-3 1/ N2 -3)
अनो हा : ( सरण िव ेषण / चलन िव ेषण)
सरण /फरकाच े िव ेषण (ANOVA ) दोनाप े ा जा त गटाचे करायच े असतील तर
तुलना कर यासाठी वापरल े जात. हे िव ेषण दोन िक ंवा दोनप े ा पर पर स ंबंध नसल े या
नमु या बाबतीत वापरल े तर याला अनो हा असे हणतात .
ॲनो हाच े कार :
अ) एकमाग ॲनो हा - दोन िक ंवा अिधक िभ न गटातील फरक तपास यासाठी ॲनो हाचा
उपयोग क ेला जातो . दोन िक ंवा अिधक गटा ंतील फरक शोध यासाठी जरी एकमाग
ॲनो हा चा उपयोग क ेला गेला तरी दोन गट सम या िव ा या या ‘t’ test (t
प र ी केने) करता य ेते.
जे हा केवळ दोनच म य त ुलनेसाठी असतात , ते हा F = t2 बरोबर t प रि का आिण इ
प रि का समान असतात . उदा. िव ा या चा शाळ े ती या ं या कारान ुसार सी .बी.एस.सी.
आिण आय.सी.एस.ई) अिभव ृ ीचा त ुलना मक अ यास करताना स ंशोधक व रल
प रि केचा वापर कर ेल. व रल उदाहरणात एकच आ यी चल हणज े शाळे ती अिभव ृ ी
आिण तीन गट हणज े (एस.एस.सी, सी.बी.एस.सी आिण आय .सी.एस.इ शाळा. या
िठकाणी स ंशोधक िव ा या तील शाळ े या कारान ुसार अिभव ृ ी या फरकाचा अ यास
कर यासाठा एकमाग अनो हाचा उपयोग कर ेल.
ब)पुनरावृ ी उपया ंसाठी एकमाग ॲ नो हा यो या या उपाया ंसाठी ाचा उपयोग क ेला
जातो. येक उपया ंसाठी सार याच यो याचा उपयोग क ेला जातो . ा प तीम ुळे
यो यावर प रणाम हो याची श यता असत े. ा प तीचा उपयोग ायोिगक स ंशोधनात
दोन िक ंवा तीन गटातील आ यी चलांची तुलना दोन व ेळा हणज े पूव चाचणी व उ र
चाचणीच े मापन कर यासाठी क ेला जातो .
क) ीमाग य अनो हा :
दोन िक ंवा अिधक वा यी चला ं या प रणामा ंचा अ यास कर यासाठी स ंशोधक ा
प तीचा उपयोग क ेला जातो . ास घटका मक ॲ नो हा अस े ही हणतात .
सव साधारणपण े घटका मक ॲनो हा वापर यात य ेणारी प त हणज े २ x २ ( याच े वाचन
"two by two " असे केले जाते) ात दोन वा यी चला ंचा समाव ेश अस ून या त दोन तर munotes.in
Page 182
िश णातील संशोधन प ती
182 असतात . ीमाग ॲ नोथ बह तरावर ही असत े जसे ३ x ३ वर या तरावर २ x २ x २ इ.
ा तराव रल ब ेरीज ही हातान े फारच दुिम ळ केली जात े.
ड) मॅनो हा :
दोन िक ंवा दोना प े ा जा त वा यी चला ंची िक यात नम ु यावर दोन उपया ंचा हणज े
पूव चाचणी व उ र चाचणी चा वापर क न त ुलना कर यासाठी ा प रि क ेचा वापर क ेला
जातो.
इ) ॲनको हा :
यावेळी दोन गटा ंची या ं या वा यी चला ंशी तुलना क ेली जात े आिण जर यात फरक
ढळून आला तर अशा वा यी चला ंचा हणज े IQ, SES , एप्ए िकंवा पूव चाचणी ातील
सु वातीचा फरक काढ ून टाक यासाठी अन ेको हा प रि क ेचा वापर क ेला जातो .
ट केवा र या त ुलनेसाठी ा ंतीक ग ुणो र (Critical Rates for comparison of
Percentage )
ट केवा र या त ुलनेसाठी िचिक सक ग ुणक :
ा त ं ा या वापर स ंशोधकाला ज ेथे दोन ट क ेवा रत त ुलना करायची असत े ते हाच
करतो . याची स ु े पुढील माण े.
i) असहस ंबंधीत ट या ंसाठी -
CR = P1 – P2 ÷ (SE of percantage )
जेथे
P1 थम गटातील वत णुक या िन र णाची ट क ेवारी.
P2 ि तीय गटातील वत णुक या िन र णाची ट क ेवारी
P = (N1P1 + N2P2) (N2+N2)
P = वत णुक या िन र णाची ट क ेवारी
Q = 1 = P
ट केवा रतील फरकातील
ii) सहसंबिधत ट यासाठी
CR = P1-P2 ÷ (SE of Percantege )
जेथे,
P1 = थम गटातील वत णुक या िन र णाची ट क ेवारी. munotes.in
Page 183
प रमाणा मक मािहती िव ेषण
183 P2 = ि तीय गटातील वत णुक या िन र णाची ट क ेवारी
P = (N1P1+N2P2 N2+N2)
Q = 1 = P
ट केवारी फरका ंची SE
ला िणकता प र णासाठी सांि यक सारणीचा वापर क न ा CR ची त ुलना
सारणीतील CR शी करता य ेते.
काय व ेअर प रि का (समान स ं यावÌता आिण सामा य स ं यावता प रक पना ): 12 1 2() () 2 () ()PP PPSE SE r SE SE
ा वार ंवा रता आिण िविश प रक पन ेनुसार अप ेि त वार ंवा रता या ंची त ुलना
कर याक रता काय व ेअर परीि क ेचा (X2 test) उपयोग करतात .
सै ाि तक ्या य ेक गटातील अप ेि त वार ंवा रता म ु यत: खालील कार या श ू य
प रक पना ं या आधार े ठरिवतात .
१) वारंवा रता िवभाजनातील िविवध गटा ंतील अप ेि त वार ंवा रता समान आह ेत. याला
समान संभा यत ेचा आधार े ठरिवतात .
२) वारंवा रता िवभाजनातील िविवध गटा ंतील अप ेि त वार ंवा रता समतोल िवभाजना या
त वान ुसार आह ेत. यात समतोल िवभाजन त वा ंचा आधार आह े.
३) वारंवा रत िवभाजनातील िविवध गटा ंतील अप ेि त वार ंवा रता वत ं आह ेत. X2
काढ याच े सू
काय व ेअर (X2) ची िकंमत काढ यासाठी खालील स ु ाचा उपयोग करतात .
20()2e
effXf
वरील स ू ात f0 िनरीि त वार ंवा रता
f0 = अपेि त वार ंवा रता .
येक गटाची िनरीि त वार ंवा रता आिण अप ेि त वार ंवा रता या ं या फरका या वगा ला
अपेि त वारंवा रत ेने भागून येणाया सव भागाकारा ं या ब ेरजेला काय व ेअरशी त ुलना
क न फरकातील ला िणकता पाहता य ेते.
सारणीतील त ुलना प ुढील माण े मोजता य ेते.
df = (R-1) x (c-1) munotes.in
Page 184
िश णातील संशोधन प ती
184 जेथे R = ओळ ची स ं या
c = तंभांची सं या
चलांमधील साहचाया तील ला िणकता दश िव या साठी काय व ेवरचा उपयोग क ेला जातो .
पण याच े मह व िकती ह े दश िवले जात नाही .
तुमची गती तपासा :
पुढील सम य ेत माहीती प ृ थकरणासाठी सा ं यीिकय त ं सुचवा.
अ) तु हाला स ंपादन व ेरणा ातील स ंबंध शोधायचा आह े.
ब तु हाला म ुले व मुल मधील श ै िणक संपादनाची त ुलना करावयाची आह े.
क) तु हाला किन महािव ालया या व ेश ि य ेतील व ेशाचे िनकषा स ंदभा त
िश का ं या मतांचा आिण या ंची मत े सहमत िक ंव असहमत आह ेत ा ंचा अ यास
करावयाचा आह ेत.
ड) तु हाला खाजगी अन ुदािनत , खाजगी िवनाअन ुदािनत आिण पािलका शाळांतील
िव ा या या शै िणक स ंपादनाची त ुलना करावयाची आह े.
इ) मा यिमक शाळ ेतील पटा ंव रल म ुले व मुल ची त ुलना करावयाची आह े.
६अ.४ प रक पना ंचे प र ण
प रक पन े या प र णा या प ती :
१) पडताळणी :
पडताळणी प तीत प र क पना ंचे प र ण ह े िन र णा व न क ेले या अन ुमानान ुसार क ेले
जाते.
पडताळणीच े दोन कार :
१) य पडताळणी जी िन र ण व योगाव न क ेली जात े.
२) अनुभवां या स यत ेशी गृहीत धरल े या कारणाची त ुलना क न अ य पडताळाणी
केली जाते.
२) Experimentum Crulis
३) Consillence of Inductions
munotes.in
Page 185
प रमाणा मक मािहती िव ेषण
185 प रक पना प र णातील ुटी:
संशोधक श ू य प रक पन े या प र णासाठी काही सा ंि यक /सं याशा ीय त ं ाचा वापर
करतो . सं याशा ीय साथ कतेनुसार स ंशोधक प रक पन ेचा याग िक ंवा ि वकार करतो .
असे असल े तरी खालील दोन प रि थतीत प रक पन े या परी णात ुटी िनमा ण होऊ
शकतात .
i) जर श ू य परीक पना (H0) यथाथ आहे पण तीचा याग क ेलेला आह े. ास (Alfa)
अ फा ुटी हणतात .
ii) जर श ू य परीक पना (H0) अस य अस ून तीचा ि वकार क ेलेला आह े. ास (Beta)
िबटा ुटी हणतात .
पुढील सारणीत ह े दाखिवल े आहे.
(P0)
प रि थतीची
श यता
(H0 True)
यथाथ / स य
(Ho False )
अस य श य िन कष
Ho चा वीकार Ho चा याग
यो य िनण य कार I ुटी
कार II ुटी (अ फा ) ुटी
(िबटा) ुटी यो य िनण य
तुमची गती तपासा :
अ) प रक पना प र णा या म ुख प ती कोण या ?
ब) प रक पना प र णातील ुट चे कार प कोणत े?
६अ. ५ ३ मािहती / डेटा आिण प रणामाचा अथ लावण े :
प रमाणवाचक ड ेटाचे, याला स ं या मक ड ेटा अस ेही हणतात , िव ेषण कर यासाठी
प रमाणवाचक ड ेटा इंटरि ट ेशन प त वापरली जात े. या डेटा कारात स ं या असतात
आिण याम ुळे मजकूर नवह े तर स ं या वाप न िव ेषण केले जाते. प रमाणवाचक ड ेटा हा
२ मु य कारा ंचा असतो . खंडीत ड ेटा आिण अख ंडीत (सलग) डेटा. अखंडीत ड ेटा पुढे
म यांतर डेटा आिण ग ुणो र ड ेटा असा िवभागला जातो , असे असल े तरी सव डेटा कार
हे सं या मक आह ेत.
munotes.in
Page 186
िश णातील संशोधन प ती
186 एक स ं या हण ून या या न ैसिग क अि त वाम ुळे, िव ेषकांना प रमाणा मक ड ेटाचे
िव ेषण कर याप ूव कोिड ंग तं वापर याची आव यकता नाही . प रमाणवाचक ड ेटाचे
िव ेषण कर या या ि य ेम ये सांि यक य मॉ डेिलंग तं ाचा समाव ेश असतो जस े क
मािणत िवघटन , म य आिण म यक .
प रमाणा मक ड ेटाचे िव ेषण कर यासाठी वापर या जाणाया काही सा ंि यक य प ती
खाली िदल े या आह ेत.
म य :
म य हा ड ेटा या स ंचाची स ं या मक सरासरी असत े आिण म ू यां या ब ेरजेला
डेटासंचातील म ू यां या ( ा ाका ं या) सं येने िवभािजत क न याची गणना क ेली जात े.
लोकस ं ये या नम ु याव न िम ळवले या ड ेटासंचाव न मोठ ्या लोकस ं येचा अ ंदाज
घे यासाठी याचा वापर क ेला जातो .
उदाहरणाथ , यूएस मधील ऑनलाईन जॉब बोड एखा ा िविश यवसायाती ल लोका ंना
िदले या पगाराचा अ ंदाज घ े यासाठी न दणीक ृत वापरक या या गटाकड ून गोळा केलेला
डेटा वापरतात . याचा अ ंदाज सामा यत : येक यवसायासाठी या ं या लॅटफॉम वर सादर
केले या सरासरी पगाराचा वापर क न क ेला जातो .
मािणत िवचलन :
ितसाद हा िकती चांग या कार े सरासरीशी स ंरेिखत करतात िक ंवा सरासरीपास ून
िवचिलत होतात ह े मोज यासाठी ह े तं वापरल े जाते. हे ितसादा ंमधील स ुसंगततेचे वण न
करते; ते सरासरी (म यासह ), डेटा संचात अ ंत ी दान करत े.
वर हायलाइट क ेले या जॉब बोड उदाहरणाम य े, जर य ूएस मधील ल ेखकांचा सरासरी
पगार $२०,००० ितवष असेल आिण मानक िवचलन ५.० असेल, तर आपण सहजपण े
काढू शकतो क यावसाियका ंचे पगार एकम ेकांपासून खूप कमी जा त आह ेत. हे इतर
ांना ज म द ेईल जस े क पगार एकम ेकांपासून इतका का िवचिलत होतो .
या ासह , आ ही असा िन कष काढू शकतो क नम ु यात काही वगा चा अन ुभव असल ेले
लोक आह ेत, यांचे पांतर कमी पगारात होत े आिण अन ेक वषा या अन ुभव असल ेले लोक
जा त पगारावर पा ंतरीत होतात . तशािप , यात म यम - तरीय अन ुभव असल ेले लोक
नाहीत .
वारंवारता िवतरण :
या त ं ाचा उपयोग ितसाद क या या लोकस ं येचे मू यांकन कर यासाठी िक ंवा
संशोधनात िविश ितसाद िकती व ेळा िदसला याच े मू यांकन कर यासाठी क ेला जातो .
डेटा िबंदूमधील छ ेदनाचे माण िनि त कर यासाठी त े अ यंत उपय ु आह े.
प रमाणवाचक ड ेटा या काही प ीकरण ि या ंम ये हे समािव आह े.
munotes.in
Page 187
प रमाणा मक मािहती िव ेषण
187 ितगमन िव ेषण
समूह िव ेषण
भिव यस ूचक आिण उपचार -सूचना मक िव ेषण
प रणामाचा अथ लाव यासाठी अचूक डेटा गोळा कर यासाठी िटपा :
आव यक ड ेटा कार ओळखा :
संशोधका ंनी िविश स ंशोधनासाठी आव यक असल ेला डेटाचा कार ओ ळखणे आव यक
आहे. तो नाममा , िमक , म यांतर िक ंवा गुणो र ड ेटा आह े का?
संशोधन कर यासाठी आव यक ड ेटा गो ळा कर याची ग ु िक ली हणज े संशोधन
यो य र या समज ून घेणे. जर स ंशोधकाला समजला तर तो स ंशोधन चाल ू ठेव यासाठी
आव यक असल ेला डेटा ओ ळखू शकतो .
उदाहरणा थ , ाहका ंचा अिभ ाय गो ळा करताना , वापर यासाठी सव म ड ेटा कार
हणज े िमक ड ेटा कार , एखा ा ँडब ल ाहका ं या भावना ंम ये वेश कर यासाठी
सामा य ड ेटा वापरला जाऊ शकतो आिण याचा अथ लावण े देखील सोप े आहे.
प पात टाळा :
िव ेषणासा ठी डेटा गो ळा करताना स ंशोधकाला िविवध कारच े प पात य ेऊ शकतात .
जरी प पात ह े कधीकधी स ंशोधकाकड ून येत असल े तरी ड ेटा संकलन ि य े दर यान
आढळलेले बह तेक प पात ह े ितसाद क या मुळे होतात .
२ मु य प पात आह ेत, जे ितसाद क या मुळे होऊ शकतात . ते हणजे ितसाद प पात
आिण ग ैर ितसाद प पात . संशोधक ह े प पात द ूर क शकत नाहीत , परंतु असे माग
आहेत या ार े ते टाळले जाऊ शकतात आिण कमीतकमी कमी क ेले जाऊ शकतात .
ितसाद प पात ह े ते प पात आह ेत जे ितसादक या नी जाण ूनबजून ितसादा ंना चुक ची
उ रे िद यान े होतात , तर गैर ितसाद प पात त े हा होतात ज े हा ितसादकत ांची
उ रे देत नाहीत . प पात ह े डेटा इंटरि ट ेशन या (अथ लाव या या ) ि य ेवर प रणाम
कर यास स म आह ेत.
लोज ए ंडेड (सीिमतो री ) सव णे वापरा :
जरी म ु ोतरी (ओपन ए ंडेड) सव ण ा ंब ल तपशीलवार मािहती द े यास आिण
ितसादक या ना वत :ला पूण पणे य कर याची परवानगी द े यास स म असल े तरी,
डेटाचा अथ लाव यासाठी ह े सव म कारच े सव ण नाही . यात ड ेटाचे िव ेषण
कर याप ूव खूप कोिड ंग आव यक आह े.
दुसरीकड े, िसिमतो री सव ण ह े उ रदा या ंचे उ र काही प ूव िनधा रत पया यांवर
ितबंिधत करतात , याचव ेळी असंब ड ेटा काढ ून टाकतात . ा मागा ने संशोधक
सहजपण े डेटाचे िव ेषण आिण अथ लावू शकतात . munotes.in
Page 188
िश णातील संशोधन प ती
188 तथािप , काही करणा ंम ये िसिमतो री सव ण लाग ू होऊ शकत नाहीत , जसे क
ितसादक या ची य गत मािहती गो ळा केली जात े असे नाव, ेडीट काड तपशील , फोन
नंबर इ.
डेटा िव ेषणाम य े यकरण त ं :
डेटाचा अथ लाव या या (इंटरि ट ेशन या ) सव म प त प ैक एक हणज े डेटासंचाचे
यकरण , यकरणाम ुळे सामा य माणसाला ड ेटा समज ून घेणे सोपे होते आिण लोका ंना
डेटा पाह यास ो सािहत करत े, कारण त े डेटाचा य पद सारा ंश दान करतो .
डेटा यीकरणाची िविवध त ं े आहेत. यापैक काही खाली नम ूद के या आह ेत.
तंभालेख :
तंभालेख हे असे आल ेख आह ेत जे आयताक ृती प ्यां या वापर क न दोन िक ंवा अिधक
चलांमधील स ंबंधांचा अथ लावतात . या आयताक ृती प ्या एकतर उ या िक ंवा ैितज र या
काढ या जाऊ शकतात , परंतु ते बह तेकदा अन ुलंब (उभे) रेखाटल े जातात .
आलेखाम य े ि ितजसमा ंतर पिहला अ वत ं चल दश िवतो तर न ंतरचा अवल ंिबत चल
दश िवतो. आलेखावर आयताक ृती प ्या कशा ठ ेव या आह ेत यान ुसार त ंभालेखाचे
िविवध कारा ंम ये गट क ेले जाऊ शकतात .
काही कारच े तंभालेख खाली उध ृत केले आहेत.
गटब त ंभालेख :
आयचिच ा माण े (िह टो ाम ) येक उपसम ूह त ंभाशेजारी ठ ेवले या समान गटाच े
उपसम ूह असल े या चलाब ल अिधक मािहती दाखव यासाठी गटब त ंभालेख वापरला
जातो.
चलतब ् तंभालेख :
चलतब त ंभालेख हा एक गट क ेलेला त ंभालेख आह े. या या आयताक ृती प ्या
शेजारी ठ ेव याऐवजी एकम ेकां या वर रच ले या असतात .
िवभािजत त ंभालेख :
िवभािजत त ंभालेख हे चलतब त ंभालेख आह ेत जेथे येक आयतक ृती त ंभ १००…
अवल ंिबत अ दश िवतो. जे हा चल क े यांम ये छेदनिबंदू असतो त े हा त े बह त ेकदा
वापरल े जातात .
munotes.in
Page 189
प रमाणा मक मािहती िव ेषण
189
तंभालेखाचे फायद े :
ते मोठा ड ेटा सारा ंश पात दे यास मदत करतात .
मु य म ू यांचे अंदाज एका ी ेपात क ेले जाऊ शकतात .
सहज समज ू शकतो .
तंभालेखाचे तोटे :
यासाठी अित र प ीकरण आव यक अस ू शकत े.
यात सहजपण े बदल क ेला जाऊ शकतो .
ते डेटासंचाचे यो य र या वण न करत नाही .
वृ ालेख :
वृ ालेख हा एक गोलाकार आल ेख आह े जो वत ळाकृती वाप न चला या घटन ेची
ट केवारी दश िव यासाठी वापरला जातो . येक े ाचा आकार स ंबंिधत चला या
वारंवारता िक ंवा ट क ेवारीवर अवल ंबून असतो .
वृ ालेखाची व ेगवेगळी पे आहेत परंतु या ल ेखा या फाय ासाठी , आपण फ ३ पय त
मया िदत ठ ेवणार आहोत . या कारा या चा ंग या िच णासाठी , आपण खालील उदाहरणाचा
िवचार क या .
वृ लेखाचे उदाहरण : एका वगा त एक ूण ५० िव ाथ आह ेत आिण याप ैक १०
िव ा या ना फुटबॉल, २५ िव ा या ना न ूकर तर १५ िव ा या ना बॅडम टन आवडत े.
साधा व ृ ालेख :
साधा व ृ ालेख हा व ृ ालेखाचा सवा त मूलभूत कार आह े, जो त ंभाकृतीचे सामा य
ितिनिध व दश िव यासाठी वापरला जातो .
munotes.in
Page 190
िश णातील संशोधन प ती
190 डोनट व ृ ालेख :
डोनट व ृ ालेख हा व ृ ालेखाचा एक कार आह े याम य े र क ात स ंपूण डेटाब ल
अित र मािहती समािव क ेली जाऊ शकत े.
३ D वृ ालेख :
३ D वृ ालेखाचा वापर आल ेखाला ३ D (ि िमतीय ) व प द े यासाठी क ेला जातो आिण
अनेकदा स दया या ह ेतूंसाठी वापरला जातो . ितसया िमतीम ुळे ीकोना या िवक ृतीमुळे
पोहोचण े सहसा कठीण असत े.
वृ ालेखाचे फायदे :
ते िदसायला आकष क आह ेत.
लहान ड ेटा नम ु यांची तुलना कर यासाठी सव म
वृ ालेखाचे तोटे :
हे फ लहान नम ुना आकारा ंची तुलना क शकत े.
कालांतराने घाता ंचे िनरी ण कर यात मदत होत नाही .
सार या :
पं आिण त ंभाम य े ठेवून सांि यक य ड ेटाचे ितिनधी व कर यासाठी सार या ंचा वापर
केला आह े. ते सवा त सामा य सा ंि यक य शीकरण त ं ापैक एक आह े आिण दोन म ु य
कारच े आहेत, ते हणज े साधी सारणी आिण जिटल (गुंतागुंतीची) सारणी
साधी सारणी :
सा या सार या या एका व ैिश ्यावरील मािहतीचा सारा ंश देतात आ िण या ंना एक चलीय
सारणी द ेखील हटल े जाऊ शकत े. सा या सारणीच े एक उदाहरण हणज े समाजातील
नोकरदार लोका ंची या ं या वयोगटातील स ं या दश िवणारी सारणी .
जिटल सारणी :
नावा माण ेच जिटल सार या जिटल मािहतीचा सारा ंश देतात आिण या ंना दोन िक ंवा
अिधक छ ेदणाया ेण म य े सादर करतात . एक जिटल सारण च े उदाहरण हणज े खालील
त याम य े द श िव या माण े लोकस ं येमधील नोकरदार लोका ंची स ं या आिण या ं या
वयोगटातील िल ंग दश िवणारी सारणी .
सारणीच े फायद े :
मोठे डेटा संच अस ू शकतात .
दोन िक ंवा अिधक समान गो ची त ुलना कर यास उपय ु munotes.in
Page 191
प रमाणा मक मािहती िव ेषण
191 सारणीच े तोटे :
ते तपशीलवार मािहती द ेत नाहीत .
कदािचत व ेळखाऊ
रेषीय आल ेख :
रेषा आल ेख हा एक कारचा आल ेख आह े जो िब ंदूची मािलका हण ून मािहती दिश त
करतो , जे सामा यत : एका सर ळ रेषेने जोडल ेले असतात . रेखा आल ेखाचे काही कार
खाली हायलाइट क ेले आहेत.
साधे रेखा आल ेख :
साधे रेषा आल ेख काला ंतराने डेटाचा कल दश िवतात आिण को या ंची तुलना कर यासाठी
देखील वापरल े जाऊ शकतात . आपण अस े गृहीत ध क आप याला य ेक ितमाहीसाठी
कंपनीचा िव ड ेटा िम ळाला आह े आिण प ुढील वषा या िव चा अ ंदाज लाव यासाठी
रेखा आलेख वाप न याची क पना करायची आह े.
माक रसह र ेखा आल ेख :
हे रेखािच ा ंसारख ेच आह ेत परंतु डेटा िबंदू दश िवणार े यमान माक र आह ेत.
चलतब र ेखा आल ेख :
चलनब र ेखा आल ेख हे अ से रेखा आल ेख आह ेत जेथे ि बंदू ओ हरल @प होत नाहीत
आिण हण ून आल ेख एकम ेकां यावर ठेवलेले असतात . समजा ही आप याला क ंपनीने
िवक या ग ेले या य ेक उ पादना या ितमाही िव ड ेटा िम ळाला आह े आिण प ुढील
वषा साठी क ंपनी या िव चा अ ंदाज लाव यासाठी आपण याची क पना करणार आहोत .
रेषा आल ेखाचे फायद े :
घात आिण काळान ुसार बदल यमान क र यासाठी उ म .
ते रचना कर यास आिण वाच यासाठी स ुलभ आह ेत.
रेषा आल ेखाचे तोटे :
हे एकाच िठकाणी िक ंवा एकाच व ेळी वेगवेग या चला ंची तुलना क शकत नाही .
डेटाचा अथ लाव या या पायया काय आह ेत?
डेटा स ंक पनान ंतर त ु हाला त ुम या िन कषा चे प रणाम जाण ून या यचे आह ेत शेवटी,
तुम या ड ेटाचे िन कष मु य हे तु ही त ुम या सव णात िवचारल े या ा ंवर िक ंवा तुम या
ारंिभक अ यासा या ा ंवर अवल ंबून असतील . डेटाचा अच ूक अथ लाव यासाठी य ेथे
चार पायया आहेत. munotes.in
Page 192
िश णातील संशोधन प ती
192 १) डेटा गोळा करा :
डेटाचा अथ लाव याची पिहली पायरी हणज े सव संबंिधत ड ेटा एक करण े. तु ही हे तंभ,
आलेख िक ंवा वृ ालेखात तम क पना क न क शकता . कोण याही प ूव हािशवाय
डेटाचे अचूक िव ेषण करण े हा या चरणाचा उ ेश आह े.
तु ही स ंशोधन कस े केले याचे तपशील ल ात ठ ेव याची हीच व ेळ आहे. हा डेटा गो ळा
करताना काही ुटी िक ंवा बदल झाल े होते का? तु ही काही िन र णा मक न दी आिण
िनद शक ठ ेवले आहेत का?
एकदा त ुम याकड े तुमचा स ंपूण डेटा आला क , तु ही पुढ या ट यावर जाऊ शकता .
२) तुमचे िन कष िवकिसत करा :
तुम या िन र णाचा हा सा रांश आह े. येथे घात , नमुने िकंवा वत न शोध यासाठी त ु ही या
डेटाचे बारकाईन े िन र ण करता . जर त ु ही लोकस ं ये या नम ु या ार े लोका ं या गटाब ल
संशोधन करत असाल , तर य ेथे तु ही वत णुक या प त च े िव ेषण करता . कोणताही
िन कष काढ याप ूव या अनुमानांची तुलना करण े हा या चरणाचा उ ेश आह े. तु ही या
अनुमानांची एकम ेकांशी, भूतकाळातील त सम ड ेटा स ंचाशी िक ंवा तुम या उ ोगातील
सव सामा य अन ुमानांशी तुलना क शकता .
३) िन कष काढा :
एकदा त ु ही त ुम या ड ेटा स ंचामध ून तुम या बोिधत बाबी िवकिसत क े या क , तु ही
शोधल े या घाता या आधार े तु ही िन कष काढू शकता . तुम या िन कषा नी तु हाला
तुम या स ंशोधनाकड े नेणाया ांची उ र े िदली पािहज ेत. यांनी या ा ंची उ र े िदली
नाहीत तर का त े िवचारा ? यामुळे पुढील स ंशोधन िक ंवा यान ंतरचे िनमा ण होऊ
शकतात .
४) िशफारशी ा :
येक स ंशोधन िन कषा साठी, एक िशफारस असण े आव यक आह े. डेटा या अथ
लाव यामधील ही अ ंितम पायरी आह े कारण िशफारशी या त ुम या शोिषत बाबी व
िन कषा चा सारा ंश आह े. िशफारश साठी , ते दोनप ैक एका मागा ने जाऊ शकत े. तु ही
एकतर क ृतीची िशफारस क शकता िक ंवा पुढील स ंशोधन आयोिजत कर याची िशफारस
क शकता .
डेटाचा अथ लाव याच े फायद े आिण मह व :
डेटाचा अथ लावण े मह वाच े आहे कारण त े डेटा आधा रत िनण य घे यास मदत करत े.
खचा या स ंधी उपल ध क न द ेऊन खचा त बचत होत े.
अथ लाव यात ून (इंटरि ट ेशन) िमळाल े या अ ंत ी आिण िन कषा चा वापर एखा ा
े ातील िक ंवा उ ोगातील कल शोध यासाठी क ेला जाऊ शकतो . munotes.in
Page 193
प रमाणा मक मािहती िव ेषण
193 िन कष :
डेटा इ ंटरि ट ेशन आिण िव ेषण ह े कोण याही े ात िक ंवा स ंशोधन आिण
आकड ेवारीम य े डेटा स ंचासह काम क र याचा एक मह वाचा प ैलू आह े. डेटा
इंटरि ट ेशन या ि य ेत डेटाचे िव ेषण समािव अस यान े ते दोघेही सोबतच असतात .
डेटा इंटरि ट ेशनची ि या सहसा ासदायक असत े आिण दररोज म ंथन क े या जाणाया
सव म ड ेटासह न ैसिग क र या अिधक कठीण हायला हवी . तथािप , डेटा िव ेषण साधन े
आिण य ं अ ययन त ं ां या व ेशामुळे, िव ेषकांना हळूहळू डेटाचा अथ लावण े सोपे होत
आहे.
डेटा इंटरि ट ेशन ख ूप मह वाच े आह े, कारण मािहतीप ूण िनण य येताना त े अ ास ंिगक
लोकां या स ं हातून उपय ु मािहती िम ळिव यास म दत करत े. हे य , यवसाय आिण
संशोधका ंसाठी उपय ु आह े.
munotes.in
Page 194
194 ६ब
गुणा मक मािहती िव ेषण
घटक स ंरचना
६ब.० उ ेश
६ब.१ तावना
६ब.२ गुणा मक मािहती िव ेषण
आधार साम ीतील (मािहतीतील ) घट आिण वग करण
पृथ करणा मक घटक
सात यप ूण तुलना
६ब.० उ ेश
ा भागाच े वाचन क े यानंतर िव ाथ स म होतील
गुणा मक आ धारसाम ी िव ेषणाचा अथ प करण े.
गुणा मक स ंशोधनाचा यापक ि ेप िवशद करण े.
गुणा मक स ंशोधनात वापर यात य ेणाया िविश स ंशोधन िनिम ती करण े.
गुणा मक आधारसाम ीची त व े आिण व ैिश ्ये प करण े.
गुणा मक आधारसाम ीची धोरण े िवशद क रणे.
६ब.१ तावना
अथ :- गुणा मक मािहती िव ेषण ही ि या आिण क ृत ची अशी य ुहरचना आह े क
यात स ंशोधक स ंशोधनातील अप ूव गो ची अथ पूण आिण ितका मक स ंशोधन
मािहती या आधार े आशयाच े प ीकरण , आकलन आिण अथ लाव याची तरत ूद करतो .
ही ि या िवव ेक , प र णा मक , तुलना मक आिण पर परिवरोधी तस ेच आक ृतीबंधाचे व
िवषया ंचे अथ पूण प ीकरण दे याची तरत ूद करत े. साथ पणाला , हातात असल े या
अ ययन िवषया या िविश ्य हेतू आिण उि ्यांनी िनि त कर यात य ेते. यात स ंशोधन
िवषया या आधार े याच मािहती या स ंचाला पृथ करण आिण स ंघिटत क ेले जाऊ शकत े.
हे सव प ीकरणा मक त व ानावर आधा रत असत े. गुणा मक मािहती यि िन , मृदु, munotes.in
Page 195
गुणा मक मािहती िव ेषण
195 समृ आिण यापक वण ना मक असत े. जी जा त क न श द पात मा ंडली जात े.
गुणा मक मािहती िमळिव याच े अगदी सामाईक (साधे सोपे) घटक हणज े रचना मक आिण
असंरिचत म ुलाखती , िनरी ण जीवन इितहास , आिण कागदप े होते. पृथ करणाची ही
ि या कठीण आिण काट ेकोरपण े पार पाडणारी असत े.
गुणा मक स ंशोधनाचा म ुख ि कोन ( ि ेप) : िकंवा
गुणा मक स ंशोधनाचा यापक ि ेप :
ात खालील ा ं या उ रा ंचा समाव ेश होईल
ितिनिध ं या ि न े िकंवा सहभागी य ंि या मत े / ीने जगाचा अथ काय अस ेल ?
यांचा असा िविश ्य ि कोन का आह े ?
हा ि कोन िवकिसत कशा रतीन े झाला ?
यां या क ृत काय आह ेत ?
ते कशा कार े वत:ला आिण इतरा ंना ओळखतात आिण वग क ृत करतात .
ते यां या प रि थतीशी या ं या ि कोनाचा कशा कार े सांगड घालतात ?
िविश िवषया ंशी स ंबंिधत आक ृतीबंध आिण सामाईक घटक याला सहभागी य
ितसाद देतात त े काय आह ेत ? ते आकृतीबंध संशोधन ा ंवर कशा कारे काश
टाकतात ?
ा आक ृतीबंधामुळे काही िवचलन होत े का? जर हो , तर अशा व ैिश ्यपूण ितसादा ंचे
प ीकरण द ेणारे तेथे कोणत े घटक आह ेत का?
ा ितसादा ंपासून काय कथा उ िटत होतात ? अशा कार या कथा स ंशोधन
ावर यापक काश टाक यास कशा का रे मदत करतात .
अशा कार े आक ृतीबंध िकंवा िन कष आव यक असल ेली जा तीची मािहती स ूचवू
शकतात
का? संशोधन स ुधार याची गरज आह े का?
संबंिधत ग ुणा मक प ृथ करणात ुन आक ृतीबंध संचािलत क ेली गेली का ?
जर नाही , ा तफावतीच े प ीकरण काय अस ेल?
munotes.in
Page 196
िश णातील संशोधन प ती
196 िविश स ंशोधन :
शाळा सकाळी िकती वाजता स ु होत े?
शाळेत जा याप ूव िव ाथ कोण या स ंभा य गो ी करतात ?
मािहती स ंकलना या मिह यातील वातावरण काय होत े?
िव ाथ घराकड ून शाळ ेत कशा कार े जात होत े?
यां या सकाळ या क ृती कोण या हो या ?
िव ाथ मध या स ु ीत काय क रत होत े?
मध यास ु ीनंतर या ं या क ृती काय हो या ?
वग वातावरण कशा कारच े होते ?
कोणती प ु तके आिण स ूचना सािह य वापर यात आली ?
िकती वाजता शाळा स ुटली ?
शाळे या तािसका स ंप यान ंतर िव ाथ कोण या स ंभा य गो ी करतात ?
कोण या कारचा ग ृहपाठ िदला गेला आिण यासाठी िकती व ेळ अपेि त होता ?
गुणा मक साधनसाम ी िव ेषण ि या प कर याआधी या ि य ेशी संबंिधत श द
प करण े गरजेचे आहे.
गुणा मक आधारसाम ी िव ेषणाची त व े. ती खालील माण े:
१) प तशीरपण े आिण काट ेकोरपण े कामकाज करण े (मानवी च ुका कमी क न )
२) ि या , संदभ पु तके, िनयत कािलक े इ यादीची न द ठ ेवणे.
३) संशोधन ा ं या ितसादाकड े ल क ि त करण े.
४) ि थतीशी स ुसंगत अथ लाव याची यो य पातळी ओळखण े.
५) चौकशी आिण प ृथ करणा या ि या एकाचव ेळी करण े.
६) प ीकरण िक ंवा पूव हांपासून मु तेचा य न करण े.
७) उदयाला य ेणारी /उ ा ंती घडव ून आणणारी मािहती असावी .
munotes.in
Page 197
गुणा मक मािहती िव ेषण
197 गुणा मक आधारसाम ी प ृथ करणाची व ैिश ्ये:
िसडल या ं या मत े ि य ेची वैिश ्ये खालील माण े.
अ) पुनरावृ ी आिण गमनशीलता :
ही ि या प ुनरावृ ीपर आिण ग मन शील आह े कारण ह े एक वार ंवार िफरणार े च आहे.
उदा. जर त ु ही काही गो ब ल िवचार करत आहात , यावेळी त ु ही या
आधारासाम ु ीतील नवीन गो ही पहायला /ल टाकायला स ु वात करता . नंतर तु ही या
गोळा करता आिण यां या ब ल िवचार करता , त वत : ही ि या अमया द च कार आह े.
ब) पुन: वाही :
ही ि या प ुन: वाही आह े कारण एखादा भाग त ु हाला अगोदर या भागाकड े वळव ू शकतो .
उदा. तु ही काही गो ी गोळा कर यात ग ुंतलेले आहेत. याचबरोबर त ु ही नवीनगो ी पाह न
गोळा कर यालाही स ु वात क शकता .
क) संपूण वण ना मक :
पूण ि या ही वण ना मक असत े कारण ि य ेची य ेक पायरी प ूण ि या समािव
करते. उदा. जे हा त ु ही काही गो ीकड े ल द ेता, तु ही आधीच या मानिसक ्या गोळा
करता आिण यागो ीब ल िवचार कर यास स ुरवात करता .
६ब.२ गुणा मक मािहती प ृथ करणाच े घटक
िम स आिण हबरम ॅन यां या मत े, गुणा मक मािहती प ृथ करणाच े मु य घटक खालील
माण े आहेत.
अ) मािहतीतील घटक : ''मािहतीतील घटक हणज े अशी ि या यात मािहती िनवडण े,
ल क ेि त करण े, सामा यीकरण , अमूत करण आिण पा ंतरण या त ेि य मािहती व
विनम ुि तांचे िलखाण य होत े.''
सवा त थम , सव मािहती यो य रतीन े मांडलीजात े आिण तीच े अथ पूण र या प ुनमा डणी
केली जात े िकंवा ती कमी क ेली जात े. ही मािहतीस ंहत अस यान े तीचे यव थापन करण े
सोपे जाते. ती पा ंतरीत क ेली अस या ने उ ोिषत बाब या स ंदभा त बौि क ्या यो य
केलेली असत े. मािहतीतील घट िनवडीच े माग दश िवते. यात ून सं िहत मािहती घटवल ेली
आहे, जी िवशेषजोर िदला आह े िकंवा हातात असल े या घटकासाठी ह ेतुपुर तर प ूण पणे
बाजूला ठेवली आह े. मािहती वत :ह न काही कट करत नाही आिण हण ून वाचका ंना
उपयु हण ून आिण त ु ही ''पूण त: व तुिन '' आहात ह े दाखिव यास हण ून मोठ ्या
माणत अस ं िहत आिण अवग क ृत मािहती त ुत कर याची गरज नाही . गुणा मक
पृथ करणात , संशोधक िनवडीच े त व वापरतो जेणे क न वण नासाठी मा िहतीच े
एकमेवीकरण होऊ शक ेल. ात अन ुमाना मक प ृथ करणा ं या एकि करणाचा समाव ेश munotes.in
Page 198
िश णातील संशोधन प ती
198 असतो . जे हा स ु वातीला वग करण ह े पूव पास ून सं थािपत स ंशोधन ांवर आकारल ेले
असत े, गुणा मक स ंशोधक उपल ध मािहतीत ून नवीन अथ शोध यास मोकळा असतो .
मािहतीतील घट ाथिमक व पात स ंशोधनातील न उ टीत झाल े या ा ं या गरज ेवर
माग िमत क ेलेले असतात . हे मािहती िनट पारख ून घे यास िक ंवा चाळ ून िनवड कर यास
भाग पाडत े. याम ुळे पूण समूहातून यो य मािहती व ेगळी क े यामुळे जी चा ंग यात चा ंगली
मािहती जी संशोधन ा ं या उ रा ंसाठी अितशय यो य समप क आह े तीच उरत े. परंतु हे
फार कठीण काम आहे. कारण फ ग ुणा मक मािहती फार सम ृ आह े, हणून न ह े तर
संशोधक जो मािहती पृथ करण करतो तो य र या यि गत भ ूिमकेतून मािहती गोळा
कर याची भ ूिमका पार पाडतो . मािहतीतील घट कर या ची ि या अक काढ यावर क ि त
क न स ु वात क ेली जात े. यात िविवध ितसादक व ेगवेग याकृती, सराव िक ंवा
घटना / ि या ानाची भािगदारी कर या या ह ेतून न दिवत असतात . यादशा या िविवध
वगा नी िदल ेली मािहत ची त ुलना क ेली जात े. या माण े अ नुभवी आिण नवीन िश का ंनी
िदलेली मािहती , िकंवा िश का ंनी, मु या यापका ंनी, िव ा या नी आिण पालका ंनी
संशोधना या क ि य क पन ेशी स ंबंिधत िदल ेली मािहती ातील समानता आिण
असमानता ा ध न मािहतीच े एकदम सपाटीकरण िक ंवा घट न करण े मह वाच े
जेणेक न त े शेवट या टोकावर असल ेले सव ितसाद आह ेत अस े वाटतील . संशोधकान े
मािहतीचा सम ृ पणा /दजा उगाचच आिण अयो य र या खालाव ू नये.
ब) मािहतीच े दश न:
मािहतीच े दश न हणज े, ''सुसंघिटत , संकिलत आिण ज ुळवणी क ेलेली मािहती जी िन कष
काढ यास परवानगी द ेते'' दश न हे मािहतीचा छोटासा त ुकडा िक ंवा आक ृती, चाट स िकंवा
सा या या व पात अस ू शकतो , जो िवषयाशी स ंबंिधत मािहतीच े न या मागा ने
यव थापन आिणिवचार कर यास चालना द ेतो. मािहती दश न संशोधकाला िविश
आकृतीबंध व पर परस ंबंध ओळख यात , पुरेशी स ुरवात कर या त मदत करतो .
दश नी या पायरीवर अिधक उ च दजा चे गट िक ंवा मािहती या आधारसाम ीत ून उ व ू
शकते जी स ु वाती या मािहतीतील घट ि य ेत शोधून काढल े या मािहती या पिलकड े
जाऊ शकत े. मािहती दश न एखादी प ती भावीपण े काय करत े क नाही आिण ती कशा
कारे बदलता य ेईल त े ओळख यासाठी उपय ु ठ शकत े. गुणा मक स ंशोधकला िविवध
संक पना ंतून यो य आक ृतीबंध प ओळख याची गरज असत े. जेणे क न हातातील
घटक यो य / प पण े उमज ु शकेल. मािहती जी वाही चाट स या व पात दिश त केली
जाते ती िचिक सक माग शोध यास िनण य मु े आिण प ुरा यांना आधार द े याचे काम करते.
जी य ेक बाज ू या मािहतीला थािपत कर यात ून उ वत े. संशोधकान े मूळ वाही चाट
पांत रत कर यासाठी मािहती चा वापर करण े २) येक बाज ूक रता वत ं वाही
चाट ची िनिम ती करण े िकंवा ३) काही घटना ंसाठी/ संगासाठी एकम ेव वाही चाट ची
िनिम ती करण े आिण इतरा ंसाठी बह िवध वाही चाट स् ची िनिम ती करण े.
munotes.in
Page 199
गुणा मक मािहती िव ेषण
199 क) िन कष काढण े आिण पडताळण े:
िन कष काढ यासाठी स ंशोधकाला कोण या गो ी अथ पूण आहेत हे ठरिव यास स ु वात
करणे आव यक आह े. यासाठी तो िनयिमतपण े न दी घ ेणे, आकृतीबंध (फरक/समानता )
प ीकरण , श य असल ेली सा ंि यक , काय कारण वाह , आिण िवधान े ा मागा ने
सु वात करतो . ा ि य ेत मागे जाऊन प ृथ करणीय मािहतीचा अथ काय ह े समज ून घेणे
आिण हातातील ा ंसाठी या ंचे मह व तपासण े ा पायया चा समाव ेश होतो . पडताळणी
एकंद रत िन कष काढण े, आव यकत ेनुसार मािहतीची उलट तपासणी करण े िकंवा
उदभवल े या िन कषा ची पडताळणी करण े ा सवा चा प रपाक होय. िम स आिण हबरमन
यांनी ितपादन क ेले क , ''मािहतीमध ून उ वल े या अथा चा वाजवी पणा, भ कमपणा
यांचा आरामदायीपणा हणज ेच या ंची स माणता , ासाठी चाचपल े जावेच.'' ा स ंदभा त
स माणता हणज े मािहतीमध ून काढल ेले िन कष हे िव ासाहाय , समथ नीय, हमी द ेणारे
आिण िविवध प ीकरण द ेणारे असाव े. जे हा ग ुणा मक मािहती िदशािनद श िक ंवा
संक पन ेचा आशय शोधून काढ यासाठी क ेला जातो त े हा ग ुणा मक साधन तयार करण े
/िवकिसत कर यासाठी ा पायरीला प ुढे ढकलल े जाऊ शकत े. मािहतीतील घट आिण
पर परस ंबंध शोधण े दुसरे साधन िवकिसत कर यासाठी प ुरेशी मािहती प ुरवू शकत े.
िमलस ् आिण हबरमन या ंनी मािहती या चा चणीच े आिण प ुनचा चणीच े िविश प ूण िविवध
माग प क ेले आह ेत यात आक ृतीबंधांची आिण िवषया ंची न दणी , सम या ंचे गु छ,
िवसंगती आिण तुलना करण े, चलांचे िवलगीकरण आिण सामा य मािहतीची ज ुळवणी करण े
यांचा समाव ेश केला जातो. यां या ग ुणा मक स ंशोधनात िन कष काढ यासाठी समाव ेश
आिण प ुनरावृ ी केली जाऊ शकते. ा ि य ेत सै ाितक िक ंवा तािक क गृिहतके प पण े
मांडली ग े यास कौत ुका पद ठर ेल. यांनी पुढे १३ प ती काढ या (िन कष पडताळण े
िकंवा िनि त कर या या ) ितसादका या मतातील / ि तील िविश आशय फ ुलव या
यित र िविवधसम या िकती सात यान े उचल या जातात ाची न द ठ ेवणे ही चा ंगली
क पना आह े. याच बरोबर या घटना िकती स ंवेदनिशलत ेने य होतात ह े ही िदस ून येते.
गुणा मक मािहती िव ेषणाची ि या :
१) सांकेितकरण /सूची करण े
२) वग करण
३) अमूत करण
४) तुलना
५) मािहत ेचे मोजमाप /िदशािनद शीकरण
६) एकि करण
७) पुनरावृ ी.
८) खंडन (अनुमानांची फेरतपासणी ) munotes.in
Page 200
िश णातील संशोधन प ती
200 ९) अथ लावण े (अथा चे आकलन - कृती या मा यमात ून वण न कर यास कठीण )
गुणा मक मािहती िव ेषणा या पाय या :
मािहती प ृथ करणाची तािक क अन ुमाना मक ि या खालील माणे
पृथ करण तािक क -अनुमाना मक असाव े.
मािहती जा तीत जा त शाि दक व पात असावी .
िन र ण ह े वत णुक चे, प रि थतीच े, आंतरि य ेचे, व तूंचे आिण वातावरणाच े बनल ेले
असाव े.
मािहतीशी प रिचत होण े.
बैठक च े, सहभागी यि च े आिण क ृत चे संपूण वण न िमळव यासाठी मािहती
सखोलपण े याहाळण े /परी ण करण े.
मािहती या त ुकड्यांचे सांकेितकरण करण े.
मतािधि त गो म य े गटांत िवभागण े (वग करण ) जे वाचन / संदभा या मागा ने
िनरी णात ून ओळखल े जातात .
गो च े /बाब च े वगा म ये समूह बनिवण े.
आकृतीबंधापास ून प ीकरणा ंची िनिम ती करण े
यवि थत क ेले या मािहतीच े अथ िनव चन आिण एकि करण - जे िलिहल े या
िन कषा तून िकंवा आकलनात ून िमळतात ज े काही िन र णा या आधार े केले जात े
आिण शाि दक पात प क ेलेले असत े.
संशोधना या ा ं या उ रा ंसाठी ा अन ुमानांचा वापर क ेला जातो .
गुणा मक मािहती प ृथ करणाशी स ंबंिधत श द :
मािहती :- आधारसाम ी ही शा दीक पात िमळाल ेली मािहती होय .
वग :- हे क पना ंचे आिण स ंक पना ंचे वग करण होय . जे हा स ंक पना ंचे मािहतीतील
परी ण क ेले जात े आिण या ंची एकम ेकांशी त ुलना क ेली जाते. एकमेक शी स ंबंध
थािपत क ेले जाते. आिण वगा ची िनिम ती केली जात े. वैिव यप ूण गटांतील समान
संक पना ं या यव थापनासाठी वगा चा वापर क ेला जातो .
आकृतीबंध : दोन िक ंवा जा त वगा तील द ुवा िक ंवा स ंबंध होय , जो प ुढे मािहतीच े
यव थापन करतो आिण जो संशोधन अ यासातील िन कषा या यव थापन ेचा आिण munotes.in
Page 201
गुणा मक मािहती िव ेषण
201 न दणीचा ाथिमक आधार बनतो. आकृतीबंधाचा शोध हणज े प रि थती ि या , ा
आिण क ृत मधील ग ुंतागुती या द ु यां या समज ुतीतून मािहतीच े जा तीत जा त मागा ने
केलेले परी ण होय .
गुणा मक मािहती प ृथ करण ही अन ुमाना मक ि या अस ून यात िविवध वगा मधील
मािहतीच े वगा म ये आिण आक ृतीबंधात (संबंध) यव थापन करण े होय.
शै िणक स ंशोधनात वापरात य ेणार् संकेतांचे कार :
िसडल या ंनी गुणा मक मािहती प ृथ करणा या स ंकेताचे तीन म ुख कार ओळखल े
आहेत.
१) वण ना मक सा ंकेितकरण :
मािहतीम य े काय आह े ाच े वण न कर यासाठी ज े हा सा ंकेितकरण क ेले जाते ते हे होय.
२) व तुिनि त सा ंकेितकरण :
िसडल आिण क ेले यां या मत े, ''व तुिनि त य ेय संकेत श दा ंना ''मािहतीतील प ीकरण
केले स या ंचे संहत ितिनिध व कर णारे असे वागिवतो ''. ा गृहीतकाव न , संकेत श द
मािहतीची जागा घ ेणारे हणून वापरल े जातात आिण प ृथ करण ह े िवषय क ि त न करता
पूण पणे संकेतावर क ि भूत क शकत े. तु ही यान ंतर पार ंपा रक वाटणी प ृथ करण आिण
गुणा मक मािहतीसाठी या गृहीतीका ं या चाचपणी या मागा चे अनुकरण क शकता . परंतु
थम त ु ही त ुम या स ंकेत श दावर िव ास ठ ेवणे ज रीच े असत े. संकेत श दावर िव ास
ठेव यासाठी तु हाला गरज आह े ती,
१) येक वेळी तु ही िवषयातील काही भाग ओळख यासाठी स ंकेत श दा ंचा वापर क
शकता . जो भाग स ंिद ध न सेल ा हमीची २) तु ही वापरल े या स ंकेतश द सात यप ूण
पारंपा रक िव सनीयता स ंक पन े या ीन े वापरला ग े या या हमीची . ३) तु ही
येकवेळी संकेत श द कशाच े ितिनिध व करतो ह े ओळख ू शकाल ा हमीची .
जर वरील बाबी एकि त आ यास १) संकेत हे िवषयाच े पुरेसे ितिनिध व करतात .
२) िवषय सा ंकेतीकरणास घिटत होऊ शकतात आिण ३) संकेतामधील पर परस ंबंध
पडताळ यास यो य होत े. जर त ु ही ा प रि थत चा म ेळ घाल यास अयश वी ठरलात
तर स ंकेतातील पर परस ंबंध पडताळण े ही घातक बाब ठर ेल.
३) वंयशोधन सा ंकेितक क रण (Heuristic Coding ) :
ा प तीत , संकेतश द ह े ाथिमक झ डे िकंवा िच हस ंकेत असतात ज े मािहतीतील बाबी
िनद िशत करतात . तु हाला प ुढील प ृथ करणात व त ुत: वापरता या यात अशा गो ी गोळा
कर यात हे संकेत श द मह वाची भ ूिमका बजावतात . हे संकेत मािहती ओ ळख यास आिण
मािहतीची िविवधमता ंतरे दे यात मदत करतात . ते काही बाब या शोधा ंचे वागत करतात
आिण त े तु हांला पुढील पृथ करणासाठी आिण परी णासाठी मदत करतात . व तुिन
संकेतांपे ा ा स ंकेतावर जबाबदारी कमी असत े. तु ही अन ुभवले या / पािहल े या बाब च े munotes.in
Page 202
िश णातील संशोधन प ती
202 कमी जा त माणात ह े संकेत ितिनिध व करतात . तु ही सा ंकेितकरण क ेले या बाबी
नेहमीच याच कार या राहतील , तसेच य ेक आवा यातील संग जो त ु ही त ुम या
सांकेतीक मािहतीत िमळिव याचा य न क ेला आहात याब ल त ु ही खा ी देवू शकत
नाही. ा गो ी तु हाला त ुम या सा ंकेितकरणा या प तीला श ु ीकरण कर या या आिण
िवकिसत कर या या जबाबदारीत ून मु करत नाहीत . तसेच ितउदाहरण े आिण
''खा ीलायक उदाहरण े'' शोध यापास ून मािहतीतील त ुमची गय करणार नाही . ा
प तीन ुसार फ मािहतीच े सांकेितकरण करण े पुरेसे नसत े. ही तर ि य ेची सु वात आह े
यासाठी त ु हाला त ुम या मािहतीवर खोलवर काय कराव े लागत े. पुढे वय ं:शोधन
संकेतश द बदलतो आिण प ृथ करण िवकसनाबरोबर िवकिसत होतो . वेळेनुसार त ु ही
वापरल े या स ंकेतश द माग बदलत असतात . थम स ंकेत ब केलेली मािहती दुसया दा
संकेतब क ेले या मािहतीशी समान अस ेलच अस े गरज ेचे नाही . सरतेशेवटी वयंशोधन
संकेत श द स ंशोधकाला बदलतात आिण पा ंतरीत करतात , जो स ंशोधक , पृथ करण
ि या चालवताना स ंकेत श दा ंना बदलतो , पांत रत करतो .
बॉगडन आिण बीकल ेन (१९९८ ) यांनी समान स ंकेत वग कार प ुरिवले, परंतु तुम या
प रक पना त ुम या स ंकेत प तीला आकार द ेतात ावर भर िदला .
नेप य/ संदभ संकेत हे या ब ैठक ब ल पाठािवष यी/ घटकािवषयी िक ंवा िवषयािवषयी
पा भूमीची मािहती प ुरिवतात .
१) जगािवषयीचा ितसादका या ि कोना या वग करणा चा प रि थती स ंकेतांचे
या यायीकरण करणे आिण त ुम या भागाशी िक ंवा बैठक शी त े कशा कार े वत:ला
संबंिधत करतात ह े पाहणे.
२) ितसादका या ह ेतूपुर तर स ंकेत जो ितसादक कशा कार े एखा ा ब ैठक चा /
प रि थती या िविश व पाला ब ंिद त करतो . हे हेतू हण या व पात एकि त
येऊ शकतात , या माण े, सांग तुला काय हणायच ं ते , परंतु याचा अथ सांगू नकोस
''
३) ितसादका ंचे लोका ंिवषयी आिण व त ुं या स ंकेतािवषयी िवचार कर याच े माग
कशा कार े एकमेकांना, बाहेर यांना आिण व त ुंना वग क ृत करतात . आिण िवचारात
घेतात या ंना बंिद त करतात . उदा खाजगी शाळ ेचे मुख िव ा या चे वग करण
अशा कार े करतील . तेथे फटाक ! कुशल /उ म िव ाथ आह ेत आिण ितथ ेच
िन पयोगी /भंगार िव ाथ आह ेत.
४) ि या स ंकेत स ंगा या माला आिण व ेळानु प होणा या बदला ंना वग क ृत करता त.
५) कृती स ंकेत पुनरावृ ी होणा या अनौपचा रक आिण औपचारीक वत णुक कारा ंना
ओळखतात .
६) ासंिगक स ंकेत, िवसंगतीत, अस यप ूण िकंवा बैठक तील अि तीय घडण े िकंवा
ितसादका ंचे जीवन क दणातील या ंना िनद ि त करत े. munotes.in
Page 203
गुणा मक मािहती िव ेषण
203 ७) यूहरचना मक स ंकेत हे लोका ं या िनप ुण गो या मागा शी स ंबंिधत असतात .
या माण े िश क िव ा या चे ल या यानावर क ि त कशा कार े करतात .
८) संबंध आिण सामािजक आक ृतीपर स ंकेत आपणाला स ंघटन, मै ी आिण ितप
तसेच औपचा रक या यायीत स ंबंध या माण े सामािजक भ ूिमका या ंब ल सा ंगतात.
९) प त स ंकेत तुम या स ंशोधनाचा माग , कृती, ि धाि थती आिण या ं या मध ून माग
काढ याला ओळखतो .
तुमची गती तपासा -१
अ) गुणा मक मािहती प ृथ करणाच े घटक प करा .
ब) शै िणक ग ुणा मक स ंशोधनात कोण या िविवध कार या स ंकेतांचा वापर क ेला जातो ?
क) गुणा मक मािहती स ंशोधनातील स ंबंिधत श द कोणत े ?
ड) गुणा मक मािहती प ृथ करणा या पाय या स करा .
गुणा मक मािहती िव ेषणा या क ु युप या:
अ) िचिक सा मक अन ुमान:
काही ठरािवक घटना ंमं ये/कृत म य े असल े या काय कारण स ंबंधा या चाचणीचा एकस ंच
आिण याची प ुढील काही घटना ंमधील झाल े या प ुनरावृ ी या प ीकरण िनिम तीचा एक
माग हणज े िचिक सा मक अन ुमान होय . संशोधन िन कषा या सादरीकरणाचा
संचालनासाठी तस ेच संकलन आिण प ृथ करणा या िवकसनासाठी वापरल ेले संशोधन तक
हणज े िचिक सा मक अन ुमान होय. ात मया िदत घटना ंचे प तशीर आिण सवा िगण
प र ण क ेले जात े. सामा यीकरणासाठी आिण स ंबंध िकंवा क पना ं या िवकासासाठी
िविवध सामािजक घटना ंमधील समानता शोधण े ा दोह चा समाव ेश िचिक सा मक
अनुमानात क ेला जातो . ाचा औपचा रक उि ्य हणज े काय कारण प ीकरण होय .
ाचा उदय ितका मक पर परि या िस ा ंताम य े आह े. य ची क ृती ही अ ययन
ि या , चुका आिण िशका आिण द ुसया या ितसादान ुसार तडजोड करा ा सवा तून
वेळे या जा याबरोबर िनिम ती होत असत े, ाचा वरील िस ा ंत वचन द ेतो. ाचा उपयोग
मु य वगा या शोधान ंतर उपवगा या िवकासासाठी क ेला जातो . जर स ंबंिधत समानता िमळ ू
न शक यास , मािहतीच े परत म ू यांकनाची / मू यमापनाची आिण समान बदला ं या
या या ंची गरज असत े िकंवा वग जा त िवि तण आिण एकिजनसी नसतात आिण त े
लहान क ेले जातात . िचिक सा मक अन ुमानात , संशोधना या स ु वातीला या य ेतील श द
ओळखल े िकंवा िनि त क ेले जाऊ शकत नाही . उलटप ी त े आगमन काय कारणा ं या
आधार े प रक पना ंची चाचणी क ेली आह े, हे गृहीत धरल े जाते. ि थतीची स यता या त
यो य रतीन े मांड यासाठी आशया या बदलाला आिण आशया ंतील स ंबंधाना परवानगी
िदली जात े. munotes.in
Page 204
िश णातील संशोधन प ती
204 कट झ यामत े, ''िचिक सा मक अन ुमान, मािहती गोळा कर यासाठी प ृथ करणा या
िवकासासाठी आिण स ंशोधन आराखड ्या या दश न संघटनासाठी वापरात आल ेला एक
संशोधन तक होय.''
सामािजक जीवनात ून उ वणा या यि गत जीवनासाठी गर जेचे आिण प रि थतीशी
अनुकूल असे तपिशलवार काय कारण प ीकरण द ेणे हे िचिक सा मक अन ुमानाच े
औपचा रक उि होय. िचिक सा मक अन ुमान, पूव प ीकरण िदल े या घटना ं या
िवकासा मक प ुन या येसाठी आिण प रप ूण संबंध राखणार े, प ीकरणा मक घटका ंसाठी
उ ोिषत क ेले जाते. सु वाती या करणाच े िनरी ण सामाईक घटक िनि त कर यासाठी
आिण ता प ुर या प ीकरणासाठी क ेले जाते.
जर नवीन घटना तपास या ग े या आिण स ु वाती या प रक पना िवस ंगत िनघा या , तर
प ीकरण एक िक ंवा दोन मागा ने पु हा क ेले जाते. प ीकरण परत स ुधारल े जाऊ शकते
यामुळे िनद िशत गो ी स ंबंिधत सव घटना प ीकरणा मक प रि थतीत प ुढे येतील.
घटना ं या िनि तीवर भर द े याला प त शा ात कोणत ेही मोल नाही . यूहरचना प ूण पणे
गुणा मक , नवीन वैिव यप ूण मािहती प रप ूण अस याम ुळे ती िविवध घटना ंम ये जा ती त
जा त ज े हा वापरली जात े ते हा प ृथ करण यो य बनिवत े. हे प र ण /शोधकाय तोपय त
चालू राहत े, जो पय त संशोधकाच े ायोिगक त वावर नकारा मक घटना मन वळिवत
नाहीत .''
िचिक सा मक अन ुमानातील िन कष मांड यासाठी तीन प ीकरणा मक त ं उपल ध
आहेत ते हणज े
ब) कृत चा य यवहारातील वापर
क) व-जाणीव आिण व -मत
ड) ती इ छा , भावना िक ंवा एखा ा क ृती कर याच े बंधन यासाठी आव यक ेरणेचा
इंि यज य आधार .
िचिक सा मक अन ुमान ि य े या पाय या खालील माण े:
अ) यि गत घटना ंतून उ िटत झाले या प रक पना ं या िवधाना ंचा िवकास करण े.
ब) या प रक पना ंचा दुस या घटना ंतील एक ेपे ा जा त स ंभावना ंशी त ुलना करण े.
अशा कार े समाजरचना वग आिण वग करण प ुरिवते. अशा ा सामािजक शा ा ंची गती
एका समाजरचन ेची दुस या समान ह ेतू असणा या समाजरचन ेशी तुलना क न क ेली जात े.
गतीम य े पूण वावर भर िदला जातो , जरी घटका ंचे पृथ करण या घटका ंमधील स ंबंधांवर
केले जात े. ठरािवक घटना अ यास ून या ''सामा य '' िकंवा ि य े या ितिनिध व
करणा याअसतील अस े गरजेचे नाही.
munotes.in
Page 205
गुणा मक मािहती िव ेषण
205 ेसे यां या मत े िचिक सा मक अनुमाना या ि य ेत खालील पाय या येतात.
अ) एखादी गो ता प ुर या व पात प क ेली जात े.
आ) या ब ल प रक पना िवकिसत क ेली जात े
इ) जर प रक पना िनि त अस ेल तर एकम ेक घटना िनि त कर यासाठी िवचाराधीन
घेतली जाते.
ई) जर प रक पना िनि त हो यास अयश वी ठर या स, एकतर घटना / बाब/गो प ु हा
प क ेली जात े िकंवा ती प रक पना सखोल प र णासह प ु हा अ यासली जात े.
उ) जा ती या घटना तपास या जातात आिण जर नवीन प रक पना प ु हा प ु हा िनि त
झा यास काही माणात या प रक पनाची ि वकाय अहता िनि त क ेली जात े.
ऊ) येक नकारा मक घटन ेम ये, जोपय त यात एखादाही अपवाद ठरत नाही तोपय त
प रक पना ंना पु हा पु हा स ु ब करण े ज रीच े असत े
ब) सात यप ूण तुलना :
अनेक लेखकांनी मािहती पय त पोहोच याच े अनेक माग सुचिवल े आहेत. याम ुळे तु ही
मािहतीच े सांकेितकरण मोक या मनाने आिण मािहतीमधील िस /ओळखी या प तीन े
क शकता . सग यात िस सा ंकेितकरण ह े पायाभ ूत िस ा ंतशा ा ंनी केलेली प ती
होय. सांकेितकरण ह े सात यप ूण तुलना प तीन े केले जात े. ात य ेक वेळी प ूण
पाठामधील एखादा उतारा िनवड ून (िकंवा या या इतकाच क भाग इ यादी ) आिण याच े
सांकेितकरण क न त ु ही याची त ुलना आधी सा ंकेितकरण क ेले या उता यांशी केली
जाते. ामुळे तु ही क ेलेले सांकेितकरण ह े सात यप ूण आहे ाची खा ी होत े आिण
तु हाला इतर श यता हाताळ यास मदत होत े. काही उता यांना केलेले सांकेितकरण यो य
नाही आिण याम ुळे अिधक चा ंग या कार े सांकेितकरण करता य ेईल िकंवा उता यांमधील
प रणाम िक ंवा ि या ंचे वेग या मागा नी सा ंकेितकरण करता य ेऊ शकत े. परंतु तुलना
कर याची मता ितथ ेच जाव ून था ंबत नाही . तर त ु ही समान सा ंकेितकरण क ेले या
उता या ंशी सा ंकेितकरण क ेले या उता या ंशी तुलना क शकता िक ंवा संबंिधत मागा शी
िकंवा याची तुलना त ुम या मािहती बाह ेरील घटना ंशी िक ंवा उदाहरणा ंशी क शकता .
नवीन िनिम त संकेत हे िमळत े जुळते आहेत हे पाह यासाठी अगोदर सा ंकेितकरण क ेलेला
भाग तपा सून पािहला जाई . पायाभ ूत िस ा ंताचा सात याप ूण तुलना हा क ि य भाग आह े.
नवीन जमिवल े या मािहतीची अगोदर जमिवल े या/ गोळा क ेले या मािहतीशी सतत त ुलना
केली जात े आिण स ै ांितक वग िवकासासाठी यांचे सांकेितकरण स ुधारल े जात े. या
मागचा ह ेतू हणज े नवीन उ दगम पावणाया क पना ंची चाचणी होय . यामुळे संशोधन नवीन
आिण फल ुप माग त हो यास मदत होत े. काही व ेळा, तुलना ही अशा घटना ंशी आिण
ि थतीशी क ेली जात े. या काही बाबतीत समान असतील पर ंतु काही बाबतीत प ूण िभ न
आिण प ूण पणे संशोधना बाह ेर याही अस ू शकतील .
munotes.in
Page 206
िश णातील संशोधन प ती
206 उदा. पालका ंकडून मुलांना होणा या मदतीचा िवचार करताना आपण याची त ुलना िश क
िव ा या ना मदत करतात ाचाशी करतो . जर िश का ं या आिण पालका ं या स ंबंधातील
समानता आिण फरकावर काश टाक यास पालका ं या मदतीला दुस याच प रमाणावर
नेवून ठेवते. ते हणज े िश का ंना या ं या कामाच े पैसे िमळतात /मोबदला िमळतो . परंतु
पालका ंना िमळत नाही . रयॉन आिण बना ड यांनी उता या ं या सा ंकेितकरणाच े अनेक माग
सुचिवल े आहेत. यां या मदतीन े मािहती मधील नवीन बाबी उ िटत करता य ेतील. ॉस
आिण कॉ रबीत (१९९० ) यांनी खालील बाबी स ुचिव या यात
अ) श दांची पुनरावृ ी करण े:
सामा यपण े वापरात य ेणारे श द पाहा आिण श द या ं या जवळ या प ुनरावृ ीने भावना
दश िव या जाऊ शकतात .
ब) थािनक वग / मूळ वग :
ाचा स ंबंध ितसादकान े िविश अथा ने आिण या ं या सामािजक जीवनात मह व
असले या श दांचा वापर कर याशी य ेतो.
क) संदभा तील मह वाच े श द:
हण म य े आिण वा यात वापरल े या मह वा या श दा ंचा ट पा पाहण े यात या ंचा वापर
असेल.
ड) तुलना आिण िवस ंगती:
पायाभ ूत िस ा ंताची सात यप ूण तुलना ही क पना मह वाची आह े. हे कशाबाबत आह े ?
आिण अगोदर या िक ंवा नंतर या िवधानाशी ह े कसे िवसंगत आह े? हे िवचारा
इ) सामािजकशा ातील श ंका :
सामािजक शा ातील प ीकरण आिण िस ा ंताची ओळख , उदा. एखा ा बाबीतील
ि थती , कृती, पर पर ि या आिण सहस ंबंध प ीकरण कर यासाठी .
फ) राह न गेले या मािहतीचा शोध :
जे अजून करायच े राह न ग ेले आह े िकंवा बोलायच े राह न ग ेले परंतु ते शोधण े तु हाला
अपेि त आह े अशी गो शोध याचा य न करण े.
ग) पक आिण सारख ेपणा:
एखा ा गो बाबत मह वा या क ीभूत समज ूती दश िव यासाठी पकाचा वापर लोक
नेहमीच करतात आिण ह े यां या या गो ब ल या भावना दश िव याच े माग दश िवतात .
munotes.in
Page 207
गुणा मक मािहती िव ेषण
207 ह) पांतरण /सं मण /अव था ंतर:
भाषणातील िवषया ंतर करणारा एखादा घटक या समाव ेशाने संवाद िफ शकतो ,
याच माण े जा त कवीतापर आिण वण ना मक गो चा वापर क ेला जातो .
झ) दुवा:
हे श दा ंना जोडणार े दुवे दश िवतात जस े काय कारणा मक (कारण हण ून इ यादी ) िकंवा
तािक क (सूिचत करण े, अथ आहे क या प ैक एक आह े इ यादी )
ज) सु प / अ प भाग (िवषय ):
यांचे िवषय ध न सा ंकेितकरण क ेले गेले नाही िक ंवा केलेच गेले नाही अशा भागा चे
परी ण करण े.
क) हाताळण े:
ाचा अथ िवषय भागाला स ु प करण े आिण ीगोचर करण े िकंवा बारकाईन े िनरख ून
पाहाण े, श दांना गोल करा , अधोर ेिखत करण े, रंगीत अधोर ेखांिकत वापरा , रंगीत र ेषांचा
वापर वेगवेगळा अथ आिण सा ंकेितकरण दश िव यासाठी करण े. यानंतर उ म उदाहरण
आिण मह वा या बाब चा शोध घ ेणे.
ल) का ण आिण व ेगळे करण े:
ाचा स ंबंध उतारा का णा या पार ंपा रक त ं ाशी आिणसव सांकेितक उताया तील भागा ंचे
पािकटा ंत िकंवा फाईल म य े एकि त गोळाक न िक ंवा काड स वर िचकटव ून ठेवणे होय. हे
सव तुकडे बाहेर काढणे आिण परत परत एकि त वाचन करण े हा प ृथ करण ि य ेचा
मह वाचा भाग आह े.
क) ि कोणाक ृतीबंध:
बग आिण बग यां या मत े, ि कोणाक ृतीबंध हा श द म ूळत: सव ण क ृत शी नकाशा तयार
कर याशी , नौदल आिण स ैिनक सरावाशी स ंबंिधत आह े. ा य ेक गो ीत मािह त
नसलेला मु ा िकंवा व त ूशी पोहोच याचा ध ूसर माग बनिव यासाठी तीन मािहत असल े या
मुद् ांची िक ंवा गो चा वापर क ेला जातो . बह त क न , ा तीन डोळस र ेषा एक
ि कोणाक ृती तयार होईल . ा कार े एकमेकांनी छेदतात याला च ुकांचा ि कोण अस े
हटल े जात े. ती ही र ेषा चुकांम ये समान आह ेत असे समजल े जात े. नवीन म ु ा िक ंवा
गो ची चा ंग यात चा ंगली अ ंदाजे जागा हणज े ि कोणाचा क ि यभाग होय .
ि कोणाक ृतीबंध श दाचा वापर सवा त थम सामािजक शा ात पक हण ून वापर क ेला
गेला. तो बह िवध वापर या या ग ुणधमा मुळे िकंवा क ि य स माणत े साठी कॅ पबेल आिण
िफ क े यांनी सवा त थम ा नौदल या श दाचा स ंशोधनात वापर क ेला. उपमा अल ंकार
जा तीत जा त बरोबर आह े कारण ग ुणा मक स ंशोधनातील अ यासली जाणारी एखादी
बाब ही समु ातील एखा ा बोटी माण े असत े कारण ग ुणा मक स ंशोधनातील एखा ा
गो च े तंतोतंत वण न करण े हे अ प असत े. munotes.in
Page 208
िश णातील संशोधन प ती
208 एका आशया या मोजमापासाठी बह िवध मािहती गोळा क न प क ेली जात े, याक रता
ि कोणाक ृतीबंध श दा ंचा या ंनी वापर क ेला होता ालाच मािहती ि कोणाक ृतीबंध अस े
हणतात . यां या मत े खासक न ग ुणा मक स ंशोधनात , ि कोणाक ृतीबंध हा िमळतीज ुळती
स माणता दश िव यासाठी एक ताकदीचा माग आहे. यानंतर, डे झीन या ंनी दुसरा पक
प रिचत क िदला तो हणज े, 'कृतीची पर ेषा' याच े वैिश ्य हणज े मािहती गोळा
कर यासाठी िविवध ल ृ ांचा वापर करण े, बह िवध िस ा ंत, बह िवध स ंशोधक , बह िवध
प तीचा िक ंवा ा चार वगा चा एकि त समाव ेश संशोधका या क ृतीत करण े ाचा ह ेतू
िन कषा या स माणत ेस आिण मापनास पर परा ंनी ि वकृती देणे होय. िविवध कारची
मािहती एकि त करण े इथपय तच ि कोणाक ृती बंधाचा हेतू मया िदत नस ून या मािहतीला
दुस याशी जोडण े/ सहसंबंिधत करण े याम ुळे िन कषा ची स माणात अजून िवकिसत
होईल.
ि कोणाक ृतीबंध हा स ंशोधन कर याशी स ंबंिधत आह े क याचा उपयोग एक िक ंवा
यापे ा जा त स ंशोधन य ूहरचन ेचा वापर एका शोधकाया त केला जातो . ि कोणाक ृतीबंध
गुणा मक तस ेच प रमाणा मक स ंशोधकाला उपय ु अस े साधन हण ून उपयोगी य ेऊ
शकते. वेगवेग या यूहरचना िनवड यामाग े हेतू हाच क या ंचा समतोल राखण े जेणेक न
येकजण द ुस यांची ुटीरेषा पर परसमतोल करतील . ाचा काळजीप ूव क वापर
गुणा मक स ंशोधन शोधकाया ला आव यक , प रपूण आिण खा ीलायक िन कष दे याचे
काय करत े.
ि कोणाक ृतीबंधाची िनवड एक स ंशोधन य ुहरचना :
गुणा मक स ंशोधक िन कष ठरिव यासाठी आिण िन कषा ची प रप ूण ता िनि त कर यासाठी
ि कोणाक ृतीबंधाची स ंशोधन य ूहरचना हण ून िनव ड करतो . भ य वाच े सवा त यो य अस े
वण न हे तीन व ैयि क वण नां या एकि त कर यात ूनच समोर य ेते. संशोधक िन कष आिण
अनुमान िनि त कर यासाठी ि कोणाक ृतीबंधाची िनवड करतो . कोण याही एका ग ुणा मक
संशोधन य ूहरचन ेला मया दा असतात . यामुळे िविवध य ूहरचने या एकि तकरणात ून एका
यूहरचन े या मया दांवर मात करता य ेते आिण स ंशोधक िन कष िनि त करतो . एक िक ंवा
यापे ा जा त मो या या िठकाणात ून तीच मािहती उलगड यास स ंशोधकाला िविवध
प रि थतीत िन कष कसे भासतात ह े वण न कर यास मदत िमळ ेल आिण िन कषा ची
सम माणात िनि त कर यासाठी मदत होईल .
ि कोणाक ृतीबंधाचे कार :
१) मािहती ि कोणाक ृतीबंध -वेळ, जागा, यि
२) ि कोणाक ृतीबंध प त आराखडा , मािहती स ंकलन
३) संशोधकाच े ि कोणाक ृतीबंध
४) ि कोणाक ृतीबंधाचे िस ा ंत munotes.in
Page 209
गुणा मक मािहती िव ेषण
209 ५) बह िवध ि कोणाक ृतीबंध या एका अ यासात दोन िक ंवा जा त ि कोणाक ृतीबंध
तं ाचा एकि त वापर करण े.
वरील य ेक कार खालील म ुद् ां या आधार े प कर यात आला आह े :
मािहती ि कोणाक ृतीबंध:
डे झीन (१९८९ ) यां यामत े, मािहती ि कोणाक ृती बंधाचे तीन कार पडतात . अ) वेळ ब)
जागा आिण क ) य
अ) वेळ ि कोणाक ृती बंध:
ात स ंशोधक ि य ेशी संबंिधत मािहती व ेगवेग या जागेव न व ेळेत गोळा करतो . रेखांश
आराखड ्यावर आधा रत अ यासात मािहती व ेळ ि कोणाक ृती बंध िवषयी उदाहरण े गृहीत
धरत नाहीत , कारण व ेळ पर वे बदल जमा करण े/िलिह यावर या ंचा भर असतो . मािहती
पृथ करणा या ि कोणाक ृती ब ंधातील काटछ ेिदय आिण र ेखांशीय स ंशोधन व ेळे या
ि कोणाक ृितबंधाची उदाहरण े आहेत.
ब)जागा / अवकाशीय ि कोणाक ृतीबंध:
ात मािहतीच े संकलन एका प े ा जा त भागात ून केले जाते. यामुळे संशोधकाला िकती
वेळ िकंवा जागा अ यासाशी स ंबंिधत आह ेत हे ओळखता य ेते आिण याम ुळे िविवध व ेळ
िकंवा जागा अ यासातील म ुद् ां या स ंकलनाशी कशा िनगडीत आह े ा ब ल िनमा ण
होणा या शंका या िनरसनासाठी मदत िमळत े. िविवध भागात ून एकाचव ेळ आिण िविवध
जागांतून गोळा क ेले यामािहती म ुळे संशोधकाला स ु प आिण जा त प रपूण वण न िनण य
घे यासाठी िमळ ू शकत े आिण तो वैिश ्यांत फरक क शकतो .
क) य ि कोणाक ृतीबंध:
डेि झन या ं या मत े, य ि कोणाक ृती बंधा या तीन पात या आहेत. उदा. एकूण,
सामुदाियक आिण, पर परा ंवर ि या क शकणार े. ाला ि कोणाक ृती बंधा या एकि त
पात या हणून ओळख या जातात . ात स ंशोधक एकाप े ा जा त य पातळीत ून
मािहती गोळा करतो त े हणज े, य चा सम ूह, गट िक ंवा सम ुदाय िविवध पात या ंवर
असमान असल े या मािहतीचा संशोधक शोध घ ेतो. ा ि थतीत , संशोधक िवस ंगतपणा
घालिव यासाठी जा ती ची मािहती स ंकिलत करतो . ि मथ या ं या मत े, य ि कोणाक ृती
बंधा या सात पात या आहेत या खालील माण े.
i. वैयि क पातळी
ii. गट पृथ करण व ैयि क आिण गटा ंचे पर परि या पॅटन स
iii. पृथ करणाच े संघटना मक एकक :- एकक घटका ंत असल ेली गुणवैिश ्ये जी यि त
अंगीभूत नसतात या ंत िनमा ण करण े. munotes.in
Page 210
िश णातील संशोधन प ती
210 iv. सं था मक प ृथ करण ( यामधील तस ेच यापलीकडील स ंबंध). कायद ेशीर (उदा.
यायालय , शाळा), राजिकय (उदा. शासन ), आिथ क (उदा. यवसाय /धंदा) आिण
कौटुंिबक (उदा. िववाह ) ा सामािजक स ं थामधील
v. पया वरणा मक प ृथ करण : अवकाशीय प ी करणाशी स ंबंिधत.
vi. सां कृितक प ृथ करण , िनयम , मू ये, था, परंपरा आिण स ं कृती ब ल या
मा यता ंशी संबंिधत.
vii. सामािजक प ृथ करण
शहरीकरण औ ोिगक करण , िश ण , संप ी इ यादी एकि त सव जमे या घटका ंशी
संबंिधत
२. ि कोणाक ृत या प ती :
आराखडा िक ंवा मािहती संकलनासाठी ि कोणाक ृत या प तीच उ व ू शकतात .
अ)आराखडा िक ंवा आक ृतीबंध ि कोणाक ृती :
आराखडा पातळीवरील ि कोणाक ृती प तीला म य -ि कोणब ंध प ती स ु ा हणतात .
संशोधन आराखड ्यात ग ुणा मक प तीचा प रणामा मक प तीशी म ेळ घाल यासाठी
आराखडा प ती ि कोणब ंधाचा वापर क ेला जातो . गुणा मक आिण प रणामा मक प तीची
एकाच व ेळी आिण मब अंमलबजावणी ात असत े. गुणा मक िन कषा तून िस ा ंताचा
उम होतो आिण स ंशोधना या प रणामा मक भागात वापर या ग ेले या िस ा ंतातून
संशोधक िस ा ंत काढ ू शकत नाही . मािहती या िनिम तीत िक ंवा पृथ करणात ग ुणा मक व
प रणामा मक मागा चे एकि करण आढळत नाही . उलटप ी , संशोधक ा मागा चे िम ण
अथ िनव चना याव ेळी करतो .
येक तं ातून िमळणाया िन कषा चा सात यप ूण मािहती िमळिव यासाठी स ंशोधक या ंचा
वापर करतो . िन कष एकि करण ि या हणज े अशी अवगत िवचार ि या यात िनण य
देणे, सु पणा , सज नशीलता आिण अ ंत ा न अंतभु त असतात आिण िस ा ंताची िनिम ती
िकंवा बदला या अिधकाराचा समाव ेश असतो . जर िवस ंगत िन कष उ वल े िकंवा
संशोधकाला नकारा मक िनण य िमळाले, तर या ि थतीत जा त क न स ंशोधकाला या
संशोधनाचा अ यास प ुढे च ा ल ू ठेव याची गरज असत े. काहीव ेळा ि कोणाब ंध आराखडा
प तीत दोन व ेगवेग या गुणा मक स ंशोधन प त चा वापर क ेला जातो . जे हा स ंशोधक
आराखडा पातळीवर प त एकि त करतो त े हा स ंशोधनाचा हेतू ल ात ठ ेवला जातो
आिण्ा या प ती वापर यामागचा तक संगत चचा /वाद तयार क ेला जातो .
ब) मािहती स ंकलन ि कोणाक ृतीबंध:
मािहती स ंकलन पातळीवरील ि कोणाक ृती बंध प तीला अधीन (मया िदत) ि कोणाक ृती
बंध प ती अस े हणतात . मािहतीस ंकलन पातळीवर , संशोधक मािह ती संकलना या दोन
वेग या तं ांचा वापर करतो . परंतु दो ही त ं े ही समान स ंशोधन स ं कृती या अधीनच munotes.in
Page 211
गुणा मक मािहती िव ेषण
211 असतात . मािहती संकलन प ती या एकि करणामाग े अ यासाधीन बाब ची जा त पिव
आिण चा ंगली समज यावी हा हेतू असतो . ि कोणाक ृती बंध प ती वापरण े हे सोपे काम
नाही. अ यासप ूत साठी त े फारच वेळखाऊ आिण खिच क बाब आह े .
४) ि िमतीय िस ा त :
एकाच कार या मािहती स ंचाचे पृथ करण कर यासाठी एकाप े ा जा त िभ ंगाचा िक ंवा
िस ांताचा वापर कर याशी ि िमतीय िस ा ंत संबंिधत आह े. गुणा मक स ंशोधनात , मािहती
मधून एकापे ा जा त स ै ांितक प ीकरण उ वतात . संशोधक अशा उ वल े या
िस ांता या उपयोिगत ेचा आिण ताकदीचा शोध जो पय त ते यो य िन कषा त पोहतच
नाहीत तोपय त मािहती उमा पासून मािहती प ृथ करणा या मधील च ा ंकार मागा ने घे याचा
य न करतो .
५) बह िवध ि कोणाक ृती:
ात दोन िक ंवा अिधक आधी या ि कोणाक ृती त ं यांचा एकि त वापर एकाच
अ यासासाठी केला जातो .
गुणा मक मािहती प ृथ:करणात प पातीपणा कमी करावा . प पात िन कषा वर भाव टाक ू
शकतो . िन कषा ची िव सनीयता वाढ ू शकत े तो कसा त े खालील मा णे
अ) मािहती या बह िवध ोता ंचा वापर क े यास :
िन कषा ची उलट तपासणी कर यासाठी व ेगवेग या ोतांकडून िमळिवल ेली मािहती
उपयोगी ठ शकत े. उदा. क ि त सम ुदायाबरोबर व ैयि क म ुलाखत या मागा ने
िमळिवल े या मािहतीच े संकलन आिण त ुलना करण े आिण या म ुद् ावर िलिहल े या
मािहतीच े पृथ करण करण े, जर ा िविवध ोता ंकडून िमळिवल ेली मािहती एकाच
िन कषा कडे पोहोचत अस ेल तर तो िन कष िकंवा शोध जा त िव सनीय असतो .
ब) िनण याची न द ठ ेव यास :
संशोधनाच े िन कष जा त िव सनीय ठरतील ज े हा िन कष कशा कार े िमळिवल े गेलेत हे
इतरांना समज ेल. सव पृथ करणा मक िनण यांची न द ठ ेव यास या या मागील
काय कारणभाव समज यास इतरा ंना मदत होईल . ल क ि त कर यामागील कारण , वग कृत
न दणीची िनिम ती, वग करणाची उजळणी , मुद् ांचे वाचन आिण प ुनवा चन करताना मािहती
संबंिधत क ेले या िन र णा ंची न द ठ ेवा. (द तऐवज ठ ेवा)
क) मािहती प ृथ करणासाठी वापरल े या ि य ेचा पुरावा:
यां या आवडीशी िक ंवा ि कोनाशी स ंबंिधत ज े काही अस ेल ते लोक जा त क न
पाहतात िक ंवा वाचतात . येकजण वत : या ि कोनात ून मािहती पाहतात . ा कारची
िनवड कमी करण े मह वाच े आहे. प पण े मािहती कशा कार े पृथ करण क ेली गेली हे प
के यास दुसरे, िनण य कशा कार े घेतले गेले, कशा कार े पृथ करण प ूण झाल े आिण
कशा कार े अथ लावला ग ेला हे पाह शकती munotes.in
Page 212
िश णातील संशोधन प ती
212 ड) दुस यांना सहभागी क न या :
दुसया कडून िमळाल ेली मािहती आिण या ंचा ितसाद प ृथ करणास आिण अथ लाव यास
मदत क शक ेल. संपूण पृथ करण ि य ेत िकंवा कोण याही एखा ा पायरीसाठी या ंना
सहभागी क न या मािहतीच े िसंहावलोकन वत ं पणे क न यामगची बाब आिण वग
ओळख यासाठी अनेक लो क िकंवा एखाद - दुसरा य असावा . नंतर वगा ची तुलना
क न अथा तील िवस ंगती दूर करा .
उणीवा टाळा यात :
अ) िन प ी (प रणामा ंचे) चे सामा यीकरण क नय े. जनसं ये या पलीकड े जाव ून
सामा यीकरण ह े गुणा मक काया चे उि ्य नाही . उलटप ी ग ुणा मक मािह ती सकलन
ितसादका या ीकोनाला जाण ून घे याचा माग उपल ध करत े. ''का'' ा ाची उ र
दे याचा य न करते. गुणा मक मािहती प ीकरण , आकलन आिण प ीकरण प ुरिवते ते
सामा यकरणसाठी नाही.
ब) दुस याची वा य काळजीप ूव क िनवडा . दुस या या वा या ंचा वापर मािहती
पृथ करणाला मौिलक आधारच द ेत नाहीत तर त े य ात चच ला आधार द े यास िक ंवा
यश वीत ेला प कर यास मदत करत े. आशयबा लोका ंचे श द वापरण े टाळाव े िकंवा
मु याला सोड ून असल ेली दुस याची वा य काढ ून टाकावीत . हेतू ल ात घ ेवून दुसया या
वा या ंचा स ंदभ वापरावा . वाचकाला ितसाद काय सा ंग याचा य न करतो ह े समज ून
घे यासाठी आव यक त ेवढाच भाग समािव करा.
क) जे हा द ुस यांची वा य वापरताना ग ु तेचा आिण िननावीपणाचा आदर करा . जरी या
य ची ओळख नम ुद केली नस ेल तरी द ुसरे या य ला या या श ेया व न ओळखतात .
हणून या य ची या ं या वा या ंना वापर यासाठी परवानगी यावी .
ड) मया दा मांडताना आिण या ं याशी िमळत ेजुळते घेताना सावध रहा य ेक संशोधनाला
मया दा असतात . सम या मा ंडणे िकंवा मािहती गोळा करताना आिण तीच े पृथ करण
करताना मया दा पाळ यास इतरा ंना िन कष जा त भावीपण े समज यास मदत होईल .
तुमची गती तपासा :
खालील श दाचा अथ प करा .
१) िचिक सा मक अन ुमान
२) सात यप ूण तुलना
३) ि कोणाक ृती बंध
munotes.in
Page 213
213 ६क
संशोधन अहवाल
घटक स ंरचना
६क .० उि े
६क.१ तावना
६क.२ संशोधन अहवालाच े कार
६क.२.१ व प
६क.२.२ शैली
६क.२.३ लघुशोध ब ंध आिण ब ंध अहवाल ल ेखनाच े तंि क
६क.३ संदभ ंथ सूची
६क.४ संशोधन अहवालाच े मू यमापन
६क.५ सं या ल ेखन (Numerical Writing )
६क.६ संशोधन अहवाला ंचे मू यमापन
६क.० उि े
हा घटक वाच यावर िव ाथ
१) संशोधन अहवाल ल ेखनाची श ैली, व प आिण या ंि कपण ेचा िनण य घेऊ शकणार .
२) संदभ थ स ूची बरोबर आिण यापक रीतीन े िलह शकतील .
३) संशोधन अहवाल कशा कार े िलिहल े जात ह े प क रतील .
६क.१ तावना
शै िणक स ंशोधन ानाचा सार कर याक रता य नशील असत े.संशोधनातील क ृती
पूण झा यान ंतर स ंशोधकान े संशोधन ि य ेत समािव असल े या स ंपूण ि य ेचा
अहवाल चा ंग या कार े िलहायच े असत े. वाचकासाठी प आिण सोप े आकलन
हो या साठी चांगला स ंशोधन अहवाल िलिहण े गरजेचे आहे आिण चा ंगला स ंशोधन अहवाल
िलिह याक रता संशोधन अहवालाच े कार आिण िलिह याच े िनयम आिण ट ंकलेखन
व प आिण श ैलीचा व अहवाला या पर ेषांचा ान होण े गरज ेचे आहे. पण याचबरोबर munotes.in
Page 214
िश णातील संशोधन प ती
214 संशोधकाची िश यव ृ ी, िवचारा ंची अचुकता आिण अ सलता या बाबी चा ंगला स ंशोधन
अहवाल िनमा ण कर यात आव यक आह ेत.
६क.२ संशोधन अहवाल ल ेखनाच े कार
संशोधन अहवाल लघ ुशोध िनब ंध, बंध आिण शोधपि का ल ेखा आिण यावसाियक सभ ेत
तुत केलेले संशोधन प ेपस (िनबंध) शै िणक अहवाला या व प आिण श ैली म य े
िविवधता असत े.
कािशत कर याक रता बनवल ेले ह तिलिखत े, लघुशोधिनब ंध ब ंध या सग या
बनवल े या संशोधन ल ेखनात फरक आह े.
लघुशोध व ब ंध जा त सजवल ेले आिण यापक असतात आिण यावसाियक सभ ेत
सादरक ेलेले संशोधन प ेपस आिण ह तिलिखत उतार े जा त स ंि आिण अच ुक
असतात .
६क.२.१ व प :
व प ह े संदभ अहवालाच े आयोजन आिण मा ंडणी एका सामा य रचन े माण े होते. या या
परेखेत िवभाग उपिवभाग िक ंवा करण आिण उप करण िक ंवा िशष क आिण उपिशष क
समािव असत े. सव संशोधन अहवालाच े व प व अ ययन आयोजना या पाय या
समात र असतात .
संशोधन अवहालाच े व प सव साधारणपण े आशयय ु , चांग या कार े िलिहल े जाते.
पदवी िमळव याक रता ग ुणा मक अ यासात या स ंशोधन अहवाल ल ेखनाचा सामा य
व प खालील माण े आहे.
ारंिभक प ृ
१. मुखपृ
अ) मुख िशष क
ब) पदवीसाठी आव यक
क) िव ापीठ िकंवा सं थेचा नाव
ड) लेखकाच े नाव
ई) पय वे काच े नाव
फ) िव ापीठाच े िवभाग
ज) वष
munotes.in
Page 215
संशोधन अहवाल
215 २. ऋणिनद श
३. पय वे काच े माणप
४. अनु मिणका
५. को क स ूची
६. आकृती सूची
अहवालाचा म ु य गाभा :
१) करण I तावना :
a. सै ाि तक क पनाब ंध
b. शोध अ यासाची य ुि यु िववरण
c. सम या कथन
d. सं ां या या या
e. उि े
f. गृिहतके
g. शोधअ यासाची या ी आिण मया दा
h. शोध अ यासाच े मह व
२. करण II संबंिधते सािह याच े व शोधनाच े प रशीलन / आढावा .
३. करण III प ती आिण काय प ती
a. अिभक प आिण स ंशोधनाची प ती .
b. जनगणन आिण नमुना
c. मािहती स ंकलनाची साधन े आिण त ं े
d. मािहती िव ेषणाची साधन े
४) मािहतीच े िव ेषण
५) प रणाम आिण िवव ेचन
६) िन कष आिण िशफारसी
७) संदभ ंथसूची munotes.in
Page 216
िश णातील संशोधन प ती
216 ८) प रिश े
गुणा मक स ंशोधनाच े सामा य व प स ं या मक स ंशोधनाप े ा वेगळे आह े. पदवीसाठी
गुणा मक अ या साचे संशोधन अहवाल खालील माण े िलिहल े जात.
१. ारंिभक प ृ (सं या मक स ंशोधन सारख े)
२. तावना
a. सामा य सम य ेचा िवधान
b. ारंिभक स ंशोधनाचा आढावा
c. सम य ेिवषयी अ प ा
d. सम य ेचे मह व
e. अ यना या मया दा
३. अिभक प आिण प ती
a. कृती थलाची िनवड
b. संशोधना ची भूिमका
c. हेतूपूव क सै ांितक याय दिश का
d. मािहती स ंकलाची िनिध
४) गुणा मक मािहतीच े िव ेषण आिण सादरीकरण .
५) शोधाच े सादरीकरण : िव ेषणा मक िनव चन.
६) संदभ ंथ.
७) प रिश े.
चचा स , शोधपि काच े पृ , ह तिलिखत े य ांचा स ंशोधन अहवाल खालील व पात
िलिहल े जात.
१) शीष क आिण ल ेखकाच े नाव आिण प ा .
२) सं ेप
३) तावना
४) प ती
a. यायदश munotes.in
Page 217
संशोधन अहवाल
217 b. तं े
c. ि याप ती
५) प रणाम
६) िववेचने
७) संदभ सूची
आपली गती तपासा
१) लघुशोध ब ंध िलिह याचा व प कोणता ?
६क.२.३ शैली:
िस - शा ीय शोधनाचा भावीपण े अहवाल िलिहताना वापर क ेला पािहज े. शैली
पुि तका ंचा वापर (style Manual ) क न आपला स ंपूण संशोधन अहवाल िलिह याची
िशक त क ेली पािहज े.
१) संशोधन अहवाल सादर करताना तो स ृजनशील , तािक क व स ंि असला पािहज े.
२) भाषा साधी व वा यरचना सरळ असावी . सामा य सा या श दा ंचा अहवालाचा
वापर करावा भाषा ि ल नसावी .
३) हणी व वा चारय ु अहवाल नसावा .
४) अहवाल िलिहताना मी , आ ही त ु ही, माझे, आमच े असा श द योग टाळावा .
५) अहवाल िलिहताना काही मािणत यो य स ंि पाचा वापर करावा . संदभ ंथ
सूची याम य े वापर करणे यो य असत े.
६) संशोधन अहवालाच े टंकलेखन कर यासाठी स ंशोधकान े ह तािलिखत यवसायी
टंकलेखकाकड े ावे. आिण खालील स ंशोधन अहवाल ट ंकिलिखत कर याच े
िनयम ल ात ठ ेवावे.
a) पांढरा जाड कागद (८ १/२ " x ११" आकारा या ) टंकलेखनासाठी वापरावा
यासाठी Executive Band , Sunlit Bund JK Bond पेपरही वापरता य ेतो.
b) टंकलेखन कागदा या एकाच बाज ूने असावा .
c) पेपर या चारही बाज ूस समास (Margin ) सोडवा . कागदा या उज या बाज ूस एक
इंच, डावीकड े (११/२'') वर या बाज ूस १ १/४'' आिण खालील समास ११/२''
आकाराचा असावा .
d) सव मु य गा यातील (Main Body ) मािहती द ु पट जाग ेत (Double Spaced )
दोन अंतर सोड ून ावी . munotes.in
Page 218
िश णातील संशोधन प ती
218 e) प र छ ेदा या स ु वातीस सात अ ंतर जागा सोडा .
f) ओळी या श ेवटी श दाच े िवभाजन क नय े.
g) संशोधन अहवालात सारखी श ैली आिण आकार ट ंकमुि त करावा .
h) अवतरण े (Quotation ) लहान अस यास दोन अ ंतर (Double Spaces ) सोडून
ावे पण अवतरण े मोठी अस यास मा ती एक अ ंतर (Single Space ) म ये
ावी.
i. अवतरण े सु होताना उलटा व प िवराम (Inverted Comma ) अवतरण प ूण
झा यावर शेवटी सरळ िवराम स ुलटा (' या माण े) ावा. या िवरामान ंतर लग ेच
यात स ंदभा साठी शेवटी न ंबर ाव े.
७) सािह य िन पणात व स ंशोधना या काय णालीच े वण न करताना भ ूतकाळ अथवा
पूण वत मानकाळाचा वापर करावा .
संशोधन अ यासाच े िन कष मांडताना भ ूतकाळाचा वापर करावा स ंशोधन
अ यासाची प रणामा ंची चचा करताना , संशोधन अ यासाच े िन कष व या ंचा
अ वयाथ लावताना मा वत मान काळाचा वापर करणे इ असत े.
८) संशोधन अहवाल शा ीय द ताव ेज असत े ते कादंबरी िक ंवा िविश िवषयावरचा
बंध नाही याम य े यि िन िक ंवा भाविवक िवधान समािव नसतात . तर या
जागी त यिन आिण व तूिन िवधाना ंचा समाव ेश असतो .
९) शीष क आिण ल ेखक, थम नावा या बदली , शेवटचे नाव आव यक आह े.
उदाहरणाथ ोफेसर जॉन ड ्युई या बदली ड ्युई िलहाव े.
१०) मोठी ला ंबलचक अशी स ंयु व िम आिण स ंिद ध व गोलमोल वा यरचना टाळा
नेमका अथ य करणारी लहान व स ुटसुटीत वा य वापर यान े अहवालाची
वाचनीयता वाढत े.
११) दहापे ा कमी अ ंक आिण अप ूणा क श दात य करायला पािहज े. उदाहरणाथ सहा
शाळांची िनवड िक ंवा ५० ट के िव ाथ नीची िनवड झाली .
१२) माणभ ूत सं याशा ीय स ु े आिण गणना या स ंशोधन अहवालात ाव े लागत
नाही.
आपली गती तपासा :
संशोधन अहवालाची श ैली िलह याची गरज का आहे?
६क.२.३ लघुशोध ब ंध आिण ब ंध िलिह याच े यं ाची रचना :
या अथा ने लघुशोध ब ंध आिण ब ंध हे संदभ सार या अथा ने आहे. munotes.in
Page 219
संशोधन अहवाल
219
बंध (Thesis ) हा इं जी श द आह े आिण लघ ुशोध िनब ंध (Dissertation ) हा
अमे रकेचा श द आह े. पण भारतात खास िश णशा ाम य े Thesis ( बंध) ही सं ा
पी.एच.डी. पदवी िमळिव याक रता क ेलेले काम अस े आिण (Dissertation ) लघुशोध
िनबंध हणज े M.Ed एम. एड.) आिण (M.Phil) एम फ ल पदवी िमळिव याक रता क ेलेले
काम.
लघुशोध ब ंध आिण ब ंध पूण आिण यापक असत े.
लघुशोध ब ंध आिण ब ंध यांचे मु य िवभाग खालील माण े आहेत.
a) ारंिभक प ृ
b) अहवालाचा म ु य गाभा
c) प रिश े
d) ारंिभक प ृ :
ारंिभक प ृ ाम य े िशष क पृ , पय वे काच े माणप , ऋणिनद श पृ , अनु मिणका ,
को क स ूची, आकृती सूची असत े.
मुख पृ ा म य े अहवालाच े शीष क, लेखन/ शोधक या चे नाव, पदवी अ ंशत: पूत साठी एक
भाग, महािव ालयाच े िकंवा िव ापीठाच े नाव आिण थान , पदवी, सादर क े याचा िदना ंक
व वष , माग दश क चे नाव, पद आिण स ं थेची संल नता .
सम या कथन (शीष क) पिहली िलपीत आिण म य े िलिहल े पािहज े आिण उलट े
िपरािम ड या रचने माण े िलिहल े पािहज े आिण डबल प ेस असण े आव यक आह े.
BOX 1
DEVELOPMENT OF SCIENCE CONCEPTS IN HEARING
IMPAIRED CHILDREN STUDYING IN SPECIAL SCHOOLS AND
INTEGRATED SETTINGS .
Thesis submitted to University of Mumbai
for the Degree of
DOCTO R OF PHILOSOPHY
in
ARTS (EDUCATION )
By munotes.in
Page 220
िश णातील संशोधन प ती
220 Vaishali Sawant
Guided by
Dr. D. Harichandan
Department of Education
University of Mumbai
2010
बंध आिण लघ ुशोध ब ंधात ऋणिनद श पृ समािव असतो .
शीष क पृ ानंतर ऋणिनद शाचा म असतो . शोधकाया त या य ंि कडून व स ं थांकडून
नेहमी या यवहारा या पलीकड े असणारी उ ल ेखनीय आिण मोलाची अशी मदत झाली
असेल याचाच ऋणिनद श करण े इ असत े. शोधकाया त मोलाच े माग दश न करणा या
माग दश क- ा यापका ंचा ऋणिनद श आव यक असतोच . पण याचबरोबर ाचाय /
मु या याप क/ टंकलेखक/ िविवध कारची मदत करणार े िलिपक , ंथपाल व घरातील
िनकटवत नात ेवाईक , मंडळी या ंचा ऋणिनद श मा अनाव यक असतो .
ऋणिनद शाची भाषा न ेमक व सौ य असावी .
अनु मिणका हणज े अहवालाच े सारदश न (िसनॉि सस) होय. संशोधन अहवालाच े मुख
िवभाग व उपिवभा ग िकंवा करण े कोण या पानापास ून सु होतात ह े अनु मिणक ेत
दश िवलेले असत े.
संशोधन - सम य े या सभा य उ रा ं या स यास य ेचे परी ण कर यासाठी स ंकिलत
आधारसाम ी सार व पात व स ंघिटत व पात मा ंडणे आव यक असत े. को क े हणज े
संकि पत आधारसाम ीची िविश प तीन े केलेली मा ंडणी होय .
को का ंची आिण आक ृ यांची यादी व ेग या पृ ांत असत े यात मा ंक, को का ंचे शीष क
आिण आक ृती आिण प ृ मा ंकाचा उ ल ेख असतो .
अहवाला या म ुख गाभा :
यात तावना , संबंिधत सािह याच े व स ंशोधनाच े प रशीलन , प ती आिण काय प ती ,
प रणाम आिण चचा / िववेचन, िन कष आिण िशफारशी तावना िवभागात स ै ांितक
संरचना समािव असत े. यात सम या , शोधअ यासाच े मह व स ै ांितक आिण ा यि क
ीकोणा माण े, सम य ेचे वण न, काया मक या या उि े, प रक पना कथन युि यु
िववरणासिहत आिण काहीव ेळा अ ययनाची मया दा सम या ा मक व पात एक ान े
अनेक ा ंनी िक ंवा एक म ु य आिण या याशी स ंबंिधत उप - द ेऊन मा ंडणे इ
असत े.
munotes.in
Page 221
संशोधन अहवाल
221 का पिनक स ं ा आिण चला ंची काया मक या या प पण े िदली पािह जे. सम य ेचा
कथनाचा हेतू दोन चला ंम ये असल ेले संबंधांची शोध घ ेणे हे असल े पािहज े हणून सम या
दोन अथवा अिधक चला ंमधील स ंबंध दश िवणारी असावी .
गृिहतका ंचे ितपदन करावयाच े असत े. येक गृहीतका ंत चलघटका ंमधील स ंबंधाचा िक ंवा
फरकाचा प उ ल ेख झाला पािहज े. गृिहतके परी णयो य असल े पािहज े.
युि यु िववरण १
िपयाज े या ीकोना माण े बोधा मक िवकास िविश मान ुसार चार अव थ ेत
िनि त केलेला आहे : संवेदक-कारक अव था , ि या मक प ूव अव था , मूत ि या मक
अव था , औपचा रक ि या मक अव था , येक अव था िविश वयान ुसार स ु होत े.
आिण याच वेळी काही िविश स ंक पना िवकिसत होतात . िव ाना ंतील स ंक पन ेचा
िवकास वयाशी स ंबंिधत आहे. हणून असे गृिहत धरता य ेईल. संक पना िवकिसत होताना
वय ही अ य ंत मह वाची भूिमका पार पाडत े. हणून या य ुि यु िववरणात ून अशी
प रक पना िमळ ेल.
िव ाना या स ंक पना िवकिसत होताना य ेक वया या तरावर वण शि ीण
असल े या मुलांम ये ल णीय फरक आह े.
सम य ेत अ यासात चल े, यायदश , े िकंवा बाज ू पदिन यन साधन े आिण त ं े या बाबी
मया दांम ये समािव झाल े पािहज े. दूसरे करण स ंबंिधत सािह याच े व स ंशोधनाच े
प रशीलन आहे. यात स ंबंिधत सािह य ेिवषयी इतर अथवा काही ंथात मािहती उपल ध
असत े. अशा मािहतीचा उ लेख कर यात यावा . या मािहती या आधार े पुढील ानाचा
शोध घ े यास वाटचाल करावी यासाठी उप ल ध मािहतीच े वाचन , मनन व िच ंतन कराव े.
उपल ध मािहती या स :प रि थतीत बदलल ेला अथ दे यात यावा . याचा आढावा
यावा . यानंतरच उपल ध मािहतीच े प रशीलन करावे. संशोधन प ती आिण काय प ती /
अ ययन प ती िवभात जनस ं या, साधन े, तं , प ती काय प ती समािव असत े.
जनसं याच े वण न करताना जनस ं येची या या , यायदशा चा आकार यािवषयी तक ,
यादश िनवड याची कारण े, जनसं या कशी उपयोगी आह े, भाग घ े यास असमथ ता का
दश िवली. संशोधनात सहभागी का झाल े नाही याची मािहती द ेणे, िव ेषण कर यास
योजल ेली स ंि यका मािहती , पथदश न अ यासाची मािहती , मािहती िमळिव यासाठी
योजल े या प ती .
जनसं येचं वण न करताना याच े मु य व ैिश ्ये आकार , वय, ेणी तर , मता तर आिण
सामािजक -आिथ क थर समािव झाल े पािहज े.,
त य गोळा कर याच े अनेक साधन े व तं े यांचा वापर करणे कसे यथाथ आहे याची मािहती
िदली पािहज े. मा त या ंची व त ं ाची िनवड करताना ती स ंशोधन िवषयास कशी उपय ु
आहेत याचा पाठप ुरावा करण े गरज ेचे आह े. साधना ंचे मह व , यांची स माणता ,
िव सनीयता आिण चाचप ूडत पाह याची ि या समािव असल े पािहज े. munotes.in
Page 222
िश णातील संशोधन प ती
222 जर संशोधकान े वत : साधनाची िनिम ती केली अस ेल तर यासाठी स ंशोधकान े साधन
तयार करताना योजल ेली ि या स माणता आिण िव सनीयता िनि त कर याक रता
ितसादाच े िनकष , गुणांची रचना , रीत आिण िव ेषणाच े माग दश न इ यादी गो च े
सूतीकरण कराव े लागत े. िनिम ती केलेली साधनाची त ग ुणांची उ र े आिण इतर स ंबंिधत
मािहती लघ ुशोध ब ंध आिण बंधां या प रिश यात िदली पािहज े.
संशोधना ं या अिभक पाच े सिव तर पात वण न केले पािहज े. यात अिभक प िनवडीच े
युि यु िववरण असल े पािहज े.
आधारसाम ी या िव ेषणासा ठी या सा ंि यक चा वापर क ेला अस ेल व य ेक
िव ेषणात ून िन प न ज े प रणाम असतील याच े वण न 'प रणाम ' या िवभागत क ेले जाते.
येक िस ा त क पन े या परी णासाठी या साथ कता तराची िनवड क ेली अस ेल
याचा उ ल ेख क न िस ा तक पन ेचा वीकार क ेला क , याग क ेला या स ंबंधीचे िनवेदन
करावयाच े असत े. संशोधन अ यासाच े प रणाम सारांश पान े अथवा आल ेखा या व पात
मांड यासाठी को क , सारणी व आक ृ यांचा वापर करावा . यामुळे प रणामा ं या मा ंडणीत
सु प ता य ेते. सं या मक आधारसाम ीची मा ंडणी को का ंम ये करावी . यात सामा यत :
वण ना मक सा ंि यक म यमान , माण िवचाचलन आिण साथ कता कसोट ्या टी - गुणो र
आिण एफ ग ुणो र या ंचा समाव ेश असतो . सामा यत : आधारसाम ीच े सारणीब
तुतीकरण क ेले असता दोन िक ंवा अिधक चलघटा ंम ये असल ेला आ ंतरि या मक स ंबंध
प होऊ शकत नाही . या प रि थतीत आक ृ यां या सहा यान े ते प पण े दश िवता य ेणे
श य असत े. आकृ या जर स ं या मक आधारसाम ीवर आधा रत अस या तर ती
आधारसाम ी को कात अथवा य या आक ृतीत त ूत केली जावी . को क े व
आकृ या नीटन ेट या व बोल या असा या त यातून अिभ ेत असल ेला आशय सहजत ेने व
चटकन ल ात यावा .
त ा सारणी १
एकाि मक श ै िणक प रसर आिण िवश ेष शाळातील वण शि ीण असल े या
िव ा या या स ंर णावरील ितसादा या Z माण
संक पना य स ंर ण वजन स ंर ण घनफळ संर ण
प रसर ट के Z माण ट के Z माण ट के Z माण
एकाि मक
प रसर
िवशेषण
शाळा
८६
८४
०.९६
४३
४१
०.२९
११
१०
०.२३ munotes.in
Page 223
संशोधन अहवाल
223 सारणी . १ माण े ८६ ट के एकाि मक प रसरात वण शि कमी असल ेले िव ाथ
आिण ८१ ट के िवश ेष शाळ ेत िशकणार े वण शि असल ेले िव ा थ याच े संर ण
करतात . य स ंर णाबाबतीत ल णीय फरक आढळत नाही . (Z = ०.९६, p > ०.०५ )
येक स ंशोधन अहवालात स ंशोधन अ यासा या प रणामा ंची चचा करणारा , यांचा
अ वयाथ लावणारा याव न िन कष काढ ून या ंचा मितताथ मांडणारा व िशफारसी
करणारा िवभाग असतो . संशोधन अ यासात फ एकाच िस ा तक पन ेचे परी ण क ेले
असेल आिण िक ंवा िवव ेचन थोड ेसेच असेल तर 'िववेचन' हा िवभाग व ेगळा न करता
'प रणाम ' या िवभागातच या ंचा समाव ेश करता येतो. 'िववेचन' हा िवभाग व ेगळा असावा क
याचा समाव ेश 'प रणाम ' या िवभागात करावा ह े मह वाच े नसून िवव ेचन िकती यवि थत
केले गेले आहे हे अिधक मह वाच े आहे, हे िवसरता कामा नये.
येक स ंशोधन प रणामाची चचा या प रणामाशी स ंबंिघत असल े या म ूळ
िस ा तक पन ेला अनुल ुन करावयाची असत े.
संशोधन अहवाला या श ेवटी साधन ंथांची एक यादी ावी लागत े. वाचक व अ यासक
यां या ीन े हा भाग अ य ंत मह वाचा असतो . ंथसूची हणज े शोध अ यासा या
आधारभ ूत ानाचा / िवचारा ंचा मूल ोत होय .
ंथसूचीत स ंशोधनाशी य व घिन स ंबंध असल े या ंथाचा, संशोधन ल ेख,
अ कािशत बंध व अ य कार या साधन - ंथांचा समाव ेश करावयाचा असतो . ंथसू ी
तयार करताना पुढील स ंकेत ल ात ठ ेवावेत.
संशोधनकाया साठी या मािहतीचा व त या ंचा उपयोग क ेलेला अस ेल याप ैक जी मािहती
व त य े अहवाला या म ु यांगात समािव कर याइतक मह वाची नसतील िक ंवा खूप
िव तृत असतील अशा मािहती व त या ंचा समाव ेश प रिश ात करावयाचा असतो .
संशोधकान े शोध अ यासा या त य स ंकलनासाठी तयार क ेले या चाच या , ावली ,
पडताळास ूची, ितदश िनवडल े या स ं थांची यादी, ितसादका ंची स ूची, या याप े,
अप र क ृत त य े, त य िव ेषणाची कागदप े इ. बाब चा समाव ेश प रिश ात करावयाचा
असतो .
िनबंध लेखन कर याची य ं णा:
संशोधन िनब ंधाचा स ंशोधन अहवाल ह तल ेिखकेत कािशत कर याक रता िक ंवा
चचा स ात आिण यावसाियक सभ ेत कर याक रता तयार क ेलेले संशोधन अहवाल
हणज ेच िनब ंध. यात लेखन शैली आिण व पाची य ं रचना सारखीच असत े.
िनबंध िलिह याचा म ु य ह ेतू हणज े इतर स ंशोधकाची िवचार ि य ेत सहभाग हो यासाठी
असत े जे लघुशोध िनब ंध आिण ब ंधात श य नाही .
िनबंधाचे आिण ब ंधाचे आशय आिण व प सारखा असतो . फ िनब ंधाचे आशय आिण
व प थो ड या ं माणात असत े याचे संशोधन अहवाल खालील व पात असतो .
munotes.in
Page 224
िश णातील संशोधन प ती
224 १. शीष क
२. लेखकाच े /संशोधनक या चे नाव
३. सं ेप (िकमान १००-२०० श दात )
४. तावना
५. प ती
६. प रणाम
७. चचा / िववेचने
८. संदभ सूची
संशोधन िनब ंधाचे शीष क लेखन, लघुशोध िनब ंध आिण ब ंधासारख ेच असत े. शीष का या
खाली स ंशोधनक या चे नाव आिण प ा िदला जातो .
लघुशोध िनब ंधाचा स ं ेप १०० ते १२० श दात िलिहतात . यात उि े, प ती आिण शोध
या बाबी म ु य गाभात असतात . लघुशोध िनब ंध आिण ब ंधासारख े ाथिमक प ृ ांची
संशोधन िनबंधात आव यकता नाही.
तावना यात स ै ांितक पा भूमी चा सिव तर वण न असतो . आिध झाल े या स ंबंिधत
संशोधना ं या उि े, गृिहतके आिण शोध यावर मा यता आिण मतभ ेद यात समािव
असतात .
प ती िवभाग : यायदशा चा आकार आिण नम ुना िनवड , साधन े आिण त ं े, अिभक प
आिण मािहती संकलनाची काय प ती समािव असतात . याचबरोबर स ंशोधन िनब ंध
अचूक आिण यापक असली पािहज े. संशोधनक या ने सम य ेचे िचिक सक घटक िनि त
करताना या ंची पारख बारकाईन े केली पािहज े.
िनबंध लेखना या प रणाम िवभागात को क , आकृती आिण त े, गृिहतकावर आधा रत
असतात . ( वीकारण े आिण अ वीकारण े) केले या शोधाच े वण न सा ंि ययक म ू यावर
आधा रत असली पािहज े.
संशोधन िनब ंधात िवव ेचन िवभाग सवा त मह वाचा असतो . येक शोधाची चचा पूव या
शोधा या मा यता िक ंवा मतभ ेदावर आधा रत असत े. याबरोबर प ूव या िस ा त आिण
अि त वात असल े या ाना या गाभा ंवर समथ न क न चचा करण े आव यक असत े.
या िवभागात स ंशोधक आपल े वत ं िचिक सक समथ न देऊ शकतो , याचा वापर
सम य ेतून उ वल े या नवीन िव तार ज े अि त वात असल े या ानाम य े काही भर घाल ू
शकेल िकंवा िस ा ताच े बदल आिण स ुधारणा आण ू शकेल अशी खा ी करतो .
munotes.in
Page 225
संशोधन अहवाल
225 शेवटी स ंदभ सूची िवभागात संशोधक या चे नाव िनब ंध लेखनात अ रान ु मा माण े नाव
आधी बदलल े असत े.
आपली गती तपासा - ३
१) लघुशोध िनब ंध िलिह याची य ं रचना प करा .
६क.३ संदभ सूची
संदभ ंथ सूची:
संशोधन अहवा ल संप यावर िवषया या म ु य गाभा भागान ंतर स ंदभ ंथ सूची दे यात य ेते.
संदभ ंथ सूची ठळक व जाड ट ंकिलिखत करावी . संदभ ंथ सूची पाना या म यभागी
येईल अशा रतीन े टंकिलिखत करावी . ते पिह या पानावर िलहाव े.
संदभ ंथ सूचीम य े उतारा व िवरामिच ह े दे याची प ती आिण तळटीपाम य े तेच दे याची
प ती यात अिधक तफावत असत े.
उदाहरणाथ तळटीपाम य े लेखकांची अ ा र े व नंतर आडनाव या माण े िलहाव े. हणज े
लेखकाच े पिहल े नाव, विडला ंचे /पतीच े नाव, पु तकाच े नाव, काशन थळ , काशक , वष ,
आवृ ी व पृ मा ंक दे यात य ेतात. परंतु संदभ ंथ सूचीम य े लेखकाच े आडनाव थम व
नंतर ल ेखकाची अ ा र े अथवा आडनाव थम िलह न न ंतर ल ेखकाच े नाव, विडला ंचे
नाव/पतीच े नाव असा म असतो . नंतरचा म सारखा असतो .
पुढील उदाहरण े, संदभ ंथ सूची व तळटीपा यातील फरक प करता य ेतो.
१) एक ल ेखक तळटीप व प
i) J.S.Mill : A system of Logic , New york Harper & Row, 1946 P. 224
संदभ ंथ सूची:
Mill J .S. A system of Logic , New York : Harper & Raw, 1846 , P.224.
अनेक संदभ सूचीम य े अ रा या मान ुसार स ंशोधक स ंशोधन अहवाल तयार करताना
संदभ ंथाची यादी द ेतात. यां यापैक काह च े वग करण प ुढील माण े कर यात य ेते.
उदा. पु तके, शोधपि का (Journal ) अहवाल वत मानप े, साव जिनक द ताव ेज इ. यांत
थम िदल ेली यात थम िदल ेली प त यथाथ समज यात य ेते व या प तीचा सरा स
वापर क र यात येतो.
ii. संदभ ंथांची स ूची टंकिलिखत करताना स ु वातीस कािशत सािह या ंचा अ म
ावा.
iii. कािशत सािह यान ंतर ंथसं था काशन े ावी ., munotes.in
Page 226
िश णातील संशोधन प ती
226 iv. चौथा मा ंक िनयतकािलका ंचा (Periodicals ) ावा.
v. पाचवा मा ंक लेखांना दे यात यावा .
vi. सहावा मा ंक अ का िशत सािह या ंना (Unpublished Materials ) असावा .
vii. संपािदत प ु तका ंना संपादक अस े नाव ाव े उदा.
Buch . M.B. (Ed) : fourth survey of Research in Education ; New Delhi i
NCERT 1983 -1988 Vol II
२) संयु लेखक (For the Authors ):
या व ेळी पु तकाच े लेखन एकाप े ा अिधक ल ेखकांनी केलेले असेल अशाव ेळी पुढील
प तीचा वापर करतात . पिह या ल ेखकाच े आडनाव , पिहल े नाव, व विडला ंचे नाव न ंतर
दुस या व ितस या लेखकाच े नाव िलहावयाच े झा यास सव थम पिहल े नाव विडला ंचे
अथवा पतीच े नाव अथवा पिह या व दुस या नावाची आ ा र े िलहावी आ िण श ेवटी
आडनाव िलहाव े.
उदा. घोरमोड े, डॉ. के.यु, डॉ. कला क ृ. घोरमोड े; भारतीय िश ण णालीचा िवकास आिण
शालेय यवहाराच े अिध ान , नागपूर, िव ा काशन , थमाव ृ ी, १५ ऑग ट २००६ , पृ े
३८०.
i. वरील उदाहरणात प ु तका या शीष कास अधोर ेखांिकत क न िवराम िदला आहे. तसा
ii. ावा.
iii. काशन थळान ंतर (:) असे िच ह ाव े.
iv. काशनाच े नाव द ेऊन न ंतर व पिवराम (,) ावा.
v. काशन वष ावे व खंड (अस यास ) ावा व व पिवराम ावा .
vi. पृ मा ंक देऊन प ूण िवरामिच ह े (इ ् एूदज ्) ावे.
३) लेख (For Article ):
शोध पि क ेतील (Journal ) लेख अस यास ल ेखांचे शीष क अवतरण िच हान े बंद करावे व
यानंतर व पिवराम ावा . शोधपि क ेचे नाव अधोर ेखांिकत कराव े. खंडाचा आकडा
रोमनम य े ावा . काशन थळ व काशक या ंची नाव े िलिहली जात नाहीत . काशनाची
तारीख व खंडाचा न ंबर कंसात ठ ेवावे. यानंतर व पिवराम व पान मा ंक ावा , मिहना
वष िलहाव े.
उदा :
Bracht , G and G Glass : “The External validity of Experiments ,” American
Edication Research Journal , V (Nov. 1968 ) PP 437-474. munotes.in
Page 227
संशोधन अहवाल
227 ii) जर ल ेखक अथवा ल ेखकांपैक एक ल ेिखका अस यास ितचे पिहल े नाव प ूण िलहाव े.
उदा.
Vishnoi , Kusum , “Interest patterns of High and Low Achievers : A
comparative study Indian Education Review , XII (January 1977 ) 44-48.
iii) काल मान ुसार म (Chronological Order ):
यावेळी एकाच ल ेखका या नावाची यादी िदल ेली असत े. अशाव ेळी य ेक िठकाणी य ेक
िठकाणी नावाचा काल मान ुसार उ ल ेख करावा .
उदा.
Koul K . “A factorial study of the personality Traits of popular Teachers”
Indian Educational Review , VOI I No . I, 1974 .
Koul, L, “Examination Reform at the School Leve l” NIE Journal of
Education vol I , 1976 PP. 6.9.
Koul. L. “Implcations of work experience , “H.P. Board Jpurnal of
Education Vol . I, 1976 , PP 26-28.
४) काही िवश ेष बाबी :
काही िवश ेष बाबी व ेग या प तीन े दश िव या जातात . साव जिनक द ताव ेज संपािदत काय
यांचा िवशेष वापर हण ून समाव ेश करतात . याच माण े िनयतकािलक े, नामांिकत
संघटना ंची काशन े, अहवाल , अ कािशत सािह य , यांचाही िवश ेष वापरात समाव ेश
करतात . यांचा वापर प ु तके आिण शोधपि का या ं या अवलोकनाप े ा थोड े वेगळे
असतात . एवढे मा खास प ुढील उदाहरणाव न या यातील फरक ल ात य ेते.
i) िव कोशातील ल ेख (Encyclopaedia Articles ):
Flander N . “Teacher Effectiveness” in Encyclopedia of Education
Research , ed. R.L.Ebel, London : The McMillan Co ., 1969 PP 1423 -37.
ii) अहवाल (Reports ):
Government of India Ministry of Education , report of the secondary
Education Commission , 1952 -1953 , New Delhi .
iii) अ कािशत सािह य : (Unpublished Materials )
घोरमोड े, कला, के., ''रा ीय श ै िणक धोरण १९८६ या स ंदभा त राजष शाह महाराजा ंचे
शै िणक िवचार आिण काय एक अ यास अ कािशत िश ण आचाय बंध, रा स ंत
तुकडोजी महाराज नागप ूर िव ापीठ , नागपूर, २००५ . munotes.in
Page 228
िश णातील संशोधन प ती
228 iv) संपािदत काय (Edited Works ):
Bunch M .B.(ed) second Survery of research in education Baroda Society
for Educational Reseach and Development 1979 , PP. 614.
iii) साव जिनक द ताव ेज (Public Pocuments ):
Edwards , A.L. and F .P.Kilpatick “A Technique for the construction of
Attitude scale” J . Appl psychol 52, 1948 pp. 374-384.
iv) वत मान प ातील ल ेख:
नायर क ुलदीप '' वातं या या खडतर माग , लोकमत , नागपूर, ऑग ट १४, २००७ पृ ४.
धा रया , मोहन '' वतं भारताचा िहरक महो सव .'' लोकमत नागप ूर आ @ग ट १५,
२००७ पृ ६.
v) नामांिकत स ंघटना ंची काशन े:
Publications of leaned organisations UNESCO , learning to be : The world
of Education today and Tommarrow , New Delhi : sterling publishers
private Limited 1972 .
१४) प रिश (Appendix ):
प रिश स ु ा अलग पानावर ट ंकिलिखत कर यात य ेते. हे पाना या म यभागी ठळक
अ रात ट ंकिलिखत करतात . अनेक कार या िवश ेष बाब चा सम ुदाय असल े यांना गटात
एक क न या ंना प रिश अ , प रिश ब इ. नावे दे यात य ेतात. यांची यादी तयार
झा यावर ती अनु मिणकात दश िवली जात े. याचे शीष क पिह या पाना या म यवत
ठळक अ रात ट ंकिलिखत केले जाते.
१५) िनद श सूची (दश क) Index :
सूची अथवा दश क प रिश ान ंतर या पानावर द े यात य ेते. ती ठळक अ रा त पाना याम य े
टंकिलिखत क ेलेली असत े. म यभागी स ु वाती या पिह या पानावर ठळक अ रात
दश िव यात येते. िह सूची वणा नु मान ुसार िदली जात े. ती दोन त ंभात िदली जात े व यात
एक अ ंतर (Single Space ) "ठेव यात य ेते. मु य बाब डावीकडील समासाम य े तीन
अंतर (Three Space ) सोडून िदली जात े व उपबाबी दोन अ ंतर (Two Space ) सोडून
दे यात य ेतात. ा बाबीन ंतर व पिवराम द े यात य ेतो.
६क.५ सं या ल ेखन (Numerical Writing )
सं याल ेखनास स ंशोधन अहवालात मह वाच े थान आह े. हणून संशोधन अहवाल
िलिहताना सं याल ेखनाकड े िवश ेष ल ाव े लागत े. सं या ल ेखन करताना प ुढील
बाब कड े ल द े यात यावे. munotes.in
Page 229
संशोधन अहवाल
229 १) संशोधन अहवालात स ु वातीची स ं या श दात दश वावी.
२) न या णवपाव ेतो येणा या व याप ुढे दहा या पटीत य ेणा या पूण सं या श दा ंम येच
दश वा या.
उदा. एकशे दहा, दोनश े वीस, दोनश े स र इ.
३) तसेच पाव , अधा , पाऊण ह े सु ा श दा ंम येच दश वावे.
४) सं या दशा ंश िच हाच े अथवा अप ूणा काने जोड यास या अ ंकात द े याची था आह े.
उदा. २१/२, १२ १ /२, ९.५, १०.५
५) शेकडेवारी अथवा ट क ेवारी दश िवताना ती अ ंकातच दश वावी. उदा. ५%(ट के)
२०% (ट के), ३५% ट के इ.
६) आकृ यातील स ं या आिण को कातील स ं या अ ंकात ट ंकिलिखत असा यात .
उदा. ३२, ४५, ४८, ५२, इ
७) चार अ ंक अथवा याप े ा मोठी स ं या अस यास हजारा या अ ंकानंतर व पिवराम
(Comma ) िदला पािहज े. २,५६०; ४,९९८; ३५,०६२.
८) शेवट या अ ंकानंतर पूण िवराम (Full Stop ) ावा.
६क.६ संशोधन अहवाला ंचे मू यमापन
शोध अ यासाच े प रणाम याव न काढल ेले िन कष आिण अ वयाथ जोपय त िलिखत
व पात वाचक आिण िचिक सक अ यासकापय त पोहोचत नाही तोपय त ते संशोधन
'संशोधन ' या सं ेस खया अथा ने पा च ठरत नाही .
संशोधन अह वालाचा दजा कोण या कारचा आह े हे अ यास यासाठी स ंशोधन अहवालाच े
मू यमापन क ेले जाते ते पुढील म ु ा यान ुसार.
तावना
सम या
सम य ेचे ितपादन क ेले आहे काय ?
सम या 'संशोधन म ' आहे काय ? हणज े आधारसाम ी या स ंकलन व िव ेषणा ारा
ितचा शोध घ ेणे श य आह े काय.
सम य ेची पूव पीिठका सादर क ेली आह े काय ?
सम य े या श ै िणक मह वाची चचा केली आह े काय ? munotes.in
Page 230
िश णातील संशोधन प ती
230 सम या ितपादनात अ यासा या चलघटका ंचा व या ं यातील अन ुसंधेय िविश
संबंधांचा उ लेख केला आह े काय ?
आव यक त ेथे चलघटका ं या स ै ाि तक आािण का या िभमुख या या िद या आह ेत
का ?
संबंिधत सािह याच े िन पण समालोचन :
संबंिधत सािह याच े िन पण सव समाव ेशक आह े काय ?
सम य ेशी संबंिधत सव संदभा चा उ ल ेख केला आह े काय ?
संदभ साम ीच े अिधकतर ोत ाथिमक आह ेत काय ? अथा त संदभ साम ीच े
थोडेफार ोतच ाथिमक आह ेत क द ु यम ोत नाहीतच ?
संदभा चे िचिक सक िव ेषण क न िनरिनरा या अ यासा ं या िन कषा मिधल सा य
िवरोध दश िवला आह े काय ? संदभा ची नुसती ज ं ी तर नाही ना .
सािह याच े िन पण स ुसंगिठत आह े काय ? हणज े सम य ेशी दूरचा स ंबंध असल े या
संदभा ची चचा अगोदर व अगदी जवळचा स ंबंध असल े या स ंदभा ची चचा शेवटी, असा
तािक क म यात आढळतो काय ?
शेवटी िन िपत सािह याचा थोड यात सारा ंश िदला आह े काय ?
सारांशातून िन प न िवचारा ंचा शोधनसम य ेशी तािक क संबंध जोडला आह े काय ?
सारांशातून िन प न िवचारच अ यासा या ग ृिहतका ंचा मूळ आधार आह े काय ?
गृिहतक े:
नेम या स ंशोधन ा ंचे िकंवा गृिहतका ंचे ितपादन क ेले आहे काय ?
येक गृहीतका ंत चलघटका ंमधील स ंबंधाचा िक ंवा फरकाचा प उ ल ेख केला आह े
काय ?
आव यक त ेथे चलां या स ै ाि तक िक ंवा काया िभमुख या या क े या आह ेत काय ?
येक गृहीतक परी ण यो य आह े काय ?
प ती :
िवषयव त ु / यु :
जनसं येचा आकार आिण ित या िविश ्यांचे वण न केले आहे काय ?
ितदश - िनवडी या प तीच े सु प वण न केले आहे काय ?
ितदश िनवड यासाठी उपयोगात आ णले या प तीन े ितिनिधक , अनिभनत
ितदश िमळ याची श यता आह े काय ?
ितदशा तून वय ंसेवी य ु वगळल े आहेत काय ? munotes.in
Page 231
संशोधन अहवाल
231 ितदशा या आकाराच े आिण व ैिश ्यांचे वण न केले आहे काय ?
ितदशा या आकार (संशोधन प ती ल ात घ ेता ) पया आह े काय ?
साधने:
मापनसाधना ं या िनवडीच े युि यु िववरण िदल े आहे काय ?
येक मापनसाधनाचा ह ेतू आशय वण न केले आहे काय ?
मापनसाधन े अिभ ेत चला ंचे मापन कर या या ीन े यो य आह ेत काय ?
येक मापनसाधन अ यासा ंतग त ितदशा चे मापन कर यासाठी यो य अस याचा
पुरावा सादर क ेला आह े काय ?
मापनसाधना या यथाथ तेची चचा क न यथाथ ता गुणकाचा उ ल ेख केला आह े काय?
अ यासाक रता खास मापनासाधन िवकिसत क ेले असेल तर त े तयार कर या या
प तीच े आिण तर या या स माणीकरणाच े वण न केले आहे काय ?
अ यासाक रता खास मापनसाधन िवक िसत क ेले अस ेल या या स ंचालनाची ,
गुणांकनाची आिण अ वयाथ लाव याची काय णाली िव तारान े नमूद केली आह े
काय?
अिभक प आिण काय णाली :
अिभक प ग ृहीतका ंचे परी ण कर या या ीन े यो य आह े काय ?
काय णालीच े इतके सिव तर क ेले आहे काय क अ य स ंशोधका ला शोध अ यासाची
पुनरावृ ी करता य ेईल ?
जर पथ दश क अ यास क ेला अस ेल, तर या ं या अ ंमलबजावणीच े आिण प रणामा ंचे
वण न केले आहे काय?
िनयं णासाठी अवल ंिबले या काय प तीच े वण न केले आहे काय ?
संशोधकान े संभा य िनय ं णबा चलघटका ंची चचा केली आह े काय ?
प रणाम :
यो य वण ना मक सा ंि यक सादर क ेली आह े काय ?
साथ क परीि का ं या प रणामा ंचे मू यांकन कर यासाठी स ंभा यता तर
आधारसाम ीच े िव ेषण कर या अगोदरच िनि त क ेला होता काय ? अथा त्
गृहीतकाचा वीकार अथवा अ वीकार कोण या स ंभा यता तरावर करा वयाचा ह े
आधारसाम ी या िव ेषणापूव च िनि त केला आह े काय ?
ाचिलक परीि का ंचा उपयोग क ेला अस ेल, तर या या उपयोगा या अट च े पालन
झाले आहे याचा प ुरावा सादर क ेला आह े काय ? munotes.in
Page 232
िश णातील संशोधन प ती
232 शोधअ यासाची ग ृहीतके आिण अिभक प ल ात घ ेता साथ कता परीि का ंचे वण न
यो य होते काय?
येक गृहीतकाच े प र ण क ेले आहे काय?
यो य वाधीनता माथा ंचा उपयोग क न साथ कता परीि का ंचा अ वयाथ लावला ग ेला
आहे काय?
यो य वाधीनता माथा ंचा उपयोग क न साथ कता परीि का ंचा अ वयाथ लावला ग ेला
आहे काय?
सव प रणाम स ु प पण े सादर केले आहेत काय ?
सार या आिण आक ृ या स ु यवि थत आिण स ुग य आह ेत काय ?
येक सारणी आिण आक ृतीमधील आधारसाम ीच े अहवाल वण न केले आहे काय?
चचा (िन कष आिण िसफारशी ):
संबंधीत ग ृहीतकाला अन ुस न य ेक प रणामाची चचा केली आह े काय ?
शोधअ यासाच े येक प रणाम प ूव या इतर स ंशोधका ंनी केले या अ यासात ा
प रणामा ंशी अनुकूल आह ेत क ितक ूल याची चचा केली आह े काय ?
सामा य िस ा त प रणामा ंशी सुसंगत आह ेत काय ?
िन कषा ना भािवत करणाया संभा य अिनय ंि त चला ंची चचा केली आह े काय ?
ा प र णामां या स ै ाि तक आिण यवहा रक मितताथा ची चचा केली आह े काय ?
भावी क ृतीक रता क ेले या स ूचना यवहा रक साथ कतेवर आधारल े या आह ेत क
सांि यक साथ कतेवर ?
भावी स ंशोधनाक रता िसफारशी क े या आह ेत काय ?
सं ेप (सारांश):
सम य ेचे पुन ितपादन क ेले आहे काय?
यु ांची सं या व कार आिण साधन े यांचे वण न केले आहे काय?
उपयोगात आणल े या अिभक पाचा उ ल ेख केला आह े काय?
काय णालीच े वण न केले आहे काय?
मुख प रणाम आिण िन कषा चे पुन ितपादन क ेले आहे काय?
आपली गती तपासा :
संशोधन अहवालाच े मु यमापन कर याच े िनकष कोणत े.
munotes.in