CC3-अभ्यासक्रम-रचना-आणि-विकास-munotes

Page 1

1 १ अभ्यासक्रम विकसन संकल्पना, प्रवक्रया आवि काययवनती घटक रचना १.० उदििष्टे १.१ प्रास्तादिक १.२ अभ्यासक्रमाची संकल्पना ,गरज आदि तत्िे १.२.१ अभ्यासक्रमाचा अर्थ आदि संकल्पना १.२.२ अभ्यासक्रम महत्िाचा का आहे? १.२.३ अभ्यासक्रमाची तत्िे १.३ अभ्यासक्रम दिकसनाची प्रदक्रया १.३.१ अभ्यासक्रम दिकसनाच्या प्रदक्रयेतील टप्पे/अिस्र्ा १.४ अभ्यासक्रम दिकसनाचे घटक आदि कायथदनती १.४.१ अभ्यासक्रम दिकसनाचे घटक १.४.२ अभ्यासक्रम दिकसनाच्या कायथदनती १.५ सारांश १.६ प्रश्नािली १.७ संिर्थग्रंर् सूची १.० उवििष्टे हया घटकाच्या अभ्यासानंतर तुम्हाला खालील गोष्टीशक्य होतीलः • अभ्यासक्रमाची संकल्पना स्पष्ट करा. • अभ्यासक्रमाची तत्िे दलहा. • अभ्यासक्रम दिकसनाची प्रदक्रया स्पष्ट करा. • अभ्यासक्रम दिकसनाचे घटक आदि कायथदनतीचे ििथन करा. १.१ प्रास्ताविक अभ्यासक्रम Curriculum हया श्‍ ्िाची व्यूत्पत्ती मूळ लॅदटन currere पासून झाली आहे. 'currere' हया श्िाचा अर्थ run असा आहे.त्यािरून Curriculum चा अर्थ run away a course which one runs to reach goal.म्हिजेच अभ्यासक्रम म्हिजे शयथतीचे मैिान यामध्ये दिषयाच्या मागाथिरून दिद्यार्ी उदििष्टाप्रत दिकदसत होतो. अशाप्रकारे munotes.in

Page 2

2 अभ्यासक्रम रचना आदि दिकास
2 अभ्यासक्रम हा अनुिेशनात्मक आदि शैक्षदिक कायथक्रम आहे की ज्याला अनुसरून दिद्यार्ी त्यांची ध्येय, आिशथ आदि जीिनाच्या इच्छा-आकांक्षा साध्य करतात. अभ्यासक्रमास अध्ययनाची योजना िेखील म्हिता येईल ज्यामध्ये आपल्या समाजातील दशक्षिाच्या हेतूदिषयी काही गृदहतके असतील. त्याचीदनदित रचना िेखील आहे. ज्याा़द्वारे दनयोजकाची दृष्टी अध्ययनादर्थच्या अध्ययन अनुर्िामध्ये अनुिािीत केली जाऊ शकते. त्यामुळे कोित्याही अभ्याक्रमात िोन आयामांचा दृष्टी आदि रचना यांचा समािेश असतो. सिथ प्रकारचे अध्ययन की जे शाळेमार्थत दनयोदजत आदि मागथिशीत असते आदि ते गटात दकंिा िैयदिकरीत्या शाळेच्या आत दकंिा शाळेबाहेर दमळते. केर यांनी अभ्यासक्रमाची व्याख्या अशी केली आहे की, शाळेद्वारे दनयोदजत आदि मागथिशथन केले जािारे सिथ प्रकारचे दशक्षि की जे गटात िैयदिकररत्या, शाळेच्या आत दकंिा बाहेर दिले जाते. ब्रास्लािस्की यांच्या मते अभ्यासक्रम हा समुिाय, शैक्षदिक, व्यािसादयक आदि राज्य यांच्यातील एक प्रकारचा करार आहे. ज्यािर दिद्यार्थयाांनी त्यांच्या आयुष्याच्यादिदशष्ट कालािधीत काय करािे. शालेय दशक्षिातून दिद्यार्थयाांनी दशकिे अपेदक्षत आहे की ज्यामध्ये कौशल्ये, कामदगरी, दृदष्टकोनआदि मूल्ये यांची रूपरेशा मांडली जाते. ज्यामध्ये दिद्यार्थयाांच्या इदच्छत पररिामांची दिधाने, सामग्रीचे ििथन आदि दनयोदजत कृदतंचा समािेश असतो. या सिाांचा उपयोग दिियार्थयाांना अध्ययन अपेदक्षत अध्ययन दनष्पत्ती प्राप्त करण्यासाठी होतो. कॅमबेल यांच्या मते अभ्यासक्रम म्हिजे अध्ययन कत्याांचे अनुर्ि. Giles यांच्या मते अभ्यासक्रम ही एक अशी पध्िती आहे की जी व्यदि आदि प्रदक्रया यांच्याषी संबंधीत आहे. पारंपाररक अभ्यासक्रम हा दिषयकेंद्री होता तर आधुदनक अभ्यासक्रम हा बालक आदि जीिनक्रेंिी आहे. अभ्यासक्रमाच्या आधुदनक संकल्पनेनुसार याचा अर्थ केिळ शाळांमध्ये पारंपाररकपिे दशकिले जािारे शैक्षदिक दिषय असा नसून शाळा, िगथखोली, ग्रंर्ालय, प्रयोगशाळेतील दिदिध उपक्रम, दिदिध प्रकारच्या कायथशाळा, दक्रडांगिे, दिद्यार्ी आदि दशक्षि यांच्यातील अनौपचारीक संपकथ या सिथ अनुर्िांचा समािेश होतो. अभ्यासक्रम दिद्यार्थयाांच्या जीिनाच्या सिथ दबंिूंना स्पशथ करते आदि समतोल व्यदिमत्िाचे मूल्यमापन करण्यास मित करते. आधुदनक दशक्षि हे िोन गदतमान प्रदक्रयांचे संयोजन आहे. एक िैयदिक दिकासाची प्रदक्रया आहे आदि िुसरी सामादजकीकरिाची प्रदक्रया आहे ज्याला सामान्यता सामादजक िातािरिासह समायोजन म्हिून ओळखले जाते. munotes.in

Page 3

3
अभ्यासक्रम दिकसन संकल्पना,
प्रदक्रया आदि कायथदनती १.२ अभ्यासक्रमाची संकल्पना, गरज आवि तत्िे १.२.१ अभ्यासक्रमाचा अर्य आवि संकल्पना कवनंगहॅम- शाळेमध्ये आपल्या दिद्यार्थयाांना आपल्या उदििष्टांनुसार घडदिण्यासाठी अभ्यासक्रम हे दशक्षिाच्या हातातील साधन आहे. मनोरोई यांच्या मते शैक्षदिक ध्येय साध्य करून घेण्यासाठी शाळेत उपयोगात आिलेल्या सिथ प्रकारच्या अनुर्िांचा अभ्यासक्रमात समािेश होतो. क्रो आवि क्रो - अभ्यासक्रमात सिथ दिद्यार्थयाथचा शाळेतील दकंिा शाळेबाहेरील अनुर्िांचा समािेश आहे ज्यात त्याला दिकासात्मक, र्ािदनक, सामादजक, अध्यादत्मक आदि नैदतकदृष्टया मित करण्यासाठी तयार केलेल्या कायथक्रमांचा समािेश आहे. १.२.२ अभ्यासक्रम महत्िाचा का आहे? १. एक वस्र्र आवि संघटीत मागय तुमचा अभ्यासक्रम मूलतः प्रत्येक दिषयाशी संबंदधत कृती आदि अध्ययन दनष्पत्तीच्या ध्येयांची कोठे जायचे आहे आदि दतर्े कसे जायचे आहे याची रूपरेषा िेिारा हा एक उत्तम नकाशा आहे. अभ्यासक्रमाचे िस्तऐिज एका रात्रीत तयार केले जात नाहीतः त्यांच्या दिकासामध्ये खूप दिचार, िेळ, मेहनत आदि कौशल्ये जातात, त्यामुळे त्याच गोष्टीशोधण्याचा प्रयत्न करू नका. तुमच्या दशकििीिर तुमची स्ितःची खास क्षमता ठेिण्याबििल तुम्हाला उत्कट िाटत असल्यास, घाबरू नका! अभ्यासक्रम आपल्या अध्यापनास समर्थन िेण्यासाठी मागाथचा तिा आदि कल्पना प्रिान करत असताना, अर्थ लािण्यासाठी नेहमीच जागा असते. अभ्यासक्रमाला मागथिशथक मागथ म्हिून काम करू द्या आदि तुम्ही जाताना तुमच्या स्ितःच्या शैलीत त्याचा उपयोग करा आदि अहो, चांगला बॅकलाइन मास्टर दकंिा अभ्यासक्रम कृती कोिाला आिडत नाही? ते तुम्हाला आदि तुमच्या दिद्यार्थयाांना मित करण्यासाठी तयार केले गेले आहेत, म्हिून पुढे जा आदि त्यांचा िापर करा. संरचनेच्या दस्र्र मागाथचे उिाहरि जो अभ्यासक्रम प्रिान करतो त्याच्या चौकटीत आहे. मोठे दशक्षि उदििष्टे अदधक दिदशष्टआदि इदच्छत पररिामांमध्ये दिर्ागली जातात. अषा प्रकारे, तुम्ही मोठे दचत्र पाहू शकता आदि लहान धडे तुम्हाला व्यापक संकल्पना दशकिण्यास कशी मित करतात हे अदधक चांगल्या प्रकारे समजू शकता. शाररररक दशक्षि िगाथतील पाचव्या िगाथतील दिद्यार्थयाथला हालचाल दशकण्याची आिश्‍यकता असू शकते. ते बऱ्यापैकी अस्पष्ट आहे. परंतु जर तुम्ही र्ोडे खोलिर गेलात तर तुम्हाला दिसेल की तुमच्या दिद्यार्थयाांना हालचालीतील त्रुटी कशा शोधायच्या, हालचालींचा क्रम कसा पार पाडायचा आदि िाहतुक कौशल्ये कशीपार पाडायची हे कोडे इतर काही र्ागांसह दशकायचे आहे. एकिा तुम्ही पररिामांची रचना (दकंिा संस्र्ा) पादहल्यानंतर, सिथकाही स्पष्ट होते. munotes.in

Page 4

4 अभ्यासक्रम रचना आदि दिकास
4 २. प्रगती तुम्ही योग्य मागाथिर आहात याची खात्री करण्यासाठी एक चांगला तयार केलेला अभ्यासक्रम संिर्थ म्हिून काम करतो. त्याचे घटक मूलर्ूत स्तरापासून िाढत्या जदटल दिषय दकंिा कौशल्यांपयांत संकल्पना दिकदसत करण्यासाठी रचना केलेले आहेत. हे लक्षात ठेििे महत्िाचे आहेत की अभ्यासक्रम हा एका शालेय िषाथसाठी िेगळा संकेत नाही. त्याऐिजी, हा एका मोठया कोड्याचा (puzzle) एक र्ाग आहे जो इतर प्रत्येक इयत्तेसाठी अभ्यासक्रमाशी जोडलेले आहे. दिद्यार्ी िषाथनुिषथप्रगती करतात. तुमच्या दिद्यार्थयाांसोबत अभ्यासक्रमाचे अनुसरि करून, तुम्ही त्यांना पुढील िषी आदि त्यानंतर प्रत्येक िषी अदधक तादकथक आदि संघदटत पध्ितीने त्यांचा प्रिास सुरू ठेिण्यासाठी तयार करत आहात. महत्त्िाचे दृश्‍य श्ि कसे दलहायचे आदि मुलर्ूत मजकूर कसे िाचायचे हे दशकत असताना एका इयत्तेत सिथ र्ाग आहे, पुढच्या इयत्तेत, दिद्यार्ी लहान कर्ांच्या स्िरूपात लांब पररच्छेि दलदहत असतील आदि लांब मजकुरांसह अदधक स्ितंत्रपिे िाचत असतील. शाळेच्या पदहल्या काही िषाथत बेरीज आदि िजाबाकी ही महत्त्िाची कौशल्ये दशकण्यासाठी असली तरी, ते गुिाकार, र्ागाकार आदि शेिटी बीजगदित आदि कॅलक्युलसला मागथ िेतात कारि दिद्यार्ी त्यांच्या पायािर तयार होतात. प्रगती आिश्‍यक आहे आदि अभ्यासक्रमाचे िस्तऐिज हे अनुक्रदमक दशक्षि घेण्यास अनुमती िेतात. ३. सामान्य ध्येय प्रत्येक दिषय क्षेत्राची उदििष्टे केिळ दिद्यार्थयाांसाठी नसतातदशक्षकांसाठीही असतात. दिलेल्या िषाथत आम्हाला काय दशकिायचे आहे यासाठी आमच्याकडे अभ्यासक्रमात उदििष्टे आहेत आदि आमच्या दिद्यार्थयाांना त्यांना काय दशकायचे आहे यासाठी ध्येये आहेत. स्पष्टपिे तेर्े खूप over lapping आहे. सामादयक उदििष्टेदशक्षकांना त्यांच्या अध्यापन पध्ितींना दिद्यार्थयाांच्या शैक्षदिक गरजांशी संरेदखत करिे सोपे करतात जेिेकरून ते यशस्िी होतील. दशक्षक आदि दिद्यार्थयाांमध्ये सामादयक उदििष्टे दनमाथि करण्यापलीकडे, अभ्यासक्रम संपूिथ शाळेसाठी दशकण्याच्या उदििष्टांचे प्रमादिकरि िेखील करतो आदि दिद्यार्थयाथना एका इयत्तेतून िुस-या इयत्तेत प्रगती करण्याचा एक स्पष्टमागथ प्रिान करतो. प्रगत दिषयांकडे जाण्यापूिी दिद्यार्थयाांना काही मुलर्ूत क्षमता पूिथ केल्या पादहजेत जसे की कॅलक्युलसचा प्रयत्न करण्यापूिी बीजगदितािर प्रर्ुत्ि दमळििे. अशा प्रमादित अभ्यासक्रमादशिाय, दशक्षकांना त्यांची स्ितःची दशकण्याची उदििष्टे तयार करािी लागतील आदि त्यांचे दिद्यार्ी योग्य मागाथिर आहेत याची खात्री करण्यासाठी एकमेकांशी समन्िय साधािा लागेल. किादचत अदधक महत्िाचे म्हिजे, जे दिद्यार्थयी (शालेय दशक्षि) पुिथ करतात आदि त्यांच्यासाठी दनधाथरीत केलेली सिथ अध्ययन उदििष्टे साध्य करतात ते उत्तर माध्यदमक munotes.in

Page 5

5
अभ्यासक्रम दिकसन संकल्पना,
प्रदक्रया आदि कायथदनती दशक्षिासाठी दकंिा समान कौशल्याच्या आधाररत असलेल्या कमथचा-यांसाठी तयार होतील, ज्यामुळे दनयोक्त्यांना खरोखर पात्र उमेििार ओळखिे सोपे होईल. ४. सतत बिलिारा शेिटी, अभ्यासक्रम आत्मसात करिे आपल्यासाठी आदि आपल्या दिद्यार्थयाांसाठी र्ायिेशीर आहे कारि ते काही दस्र्र नाही. दिद्यार्ी आदि समाजाच्या सध्याच्या गरजा प्रदतदबंदबत करण्यासाठी िस्तऐिजांचे दनयदमतपिे पुनरािलोकन आदि अद्ययाित केले जाते. ही अद्ययाित आदि बिल हे सहकायथ आदि संशोधनाचे पररिाम आहेत. नदिनतम मादहतीचा आदि आजच्या जगात खरोखर आिश्‍यक असलेल्या कौशल्यांिर र्र दिल्याने तुमच्या दिद्यार्थयाांना मोठा र्ायिा होईल. काही कौशल्ये दकंिा दशकण्याची उदििष्टे कालांतराने अनूकुल होऊशकतात. कदसथि लेखन आदि सामान्यतः अदधक समपथक उदििष्टांनी बिलले जातात. दशक्षक या नात्याने, तुम्हाला माहीत आहे की सिथ काही दशकण्यासाठी शालेय िषाथत पुरेसा िेळ नसतो. अशाप्रकारे दिद्यार्थयाांसाठी अत्यंत महत्िाच्या गरजा आदि उदििष्टांना शून्य करिे दिषेशतः महत्िाचे आहे. आजकाल, गरजांच्या यािीत तंत्रज्ञान कौशल्ये जास्त आहेत. आधुदनक जगात चांगले काम करण्यासाठी दिद्यार्थयाांना तंत्रज्ञानाची जािीिजागृती असिे आिश्‍यक आहे आदि त्यासाठी त्यांना तयार करण्याची जबाबिारी दशक्षक आदि शाळांची आहे (जरी,माझा सहा िशथचा मुलगा किादचत तंत्रज्ञान- जािकार क्षेत्रात मला मागे टाकत आहे. हा मुििा ...ठीक आहे, त्यामळे किादचत आम्हाला ही मुलर्ूत कौशल्ये दशकिण्याची गरज आहे जेिेकरून आमची मुले आदि दिद्यार्ी आम्हाला काही िषाथत तंत्रज्ञानात मित करू शकतील!) १.२.३ अभ्यासक्रमाची तत्िे
munotes.in

Page 6

6 अभ्यासक्रम रचना आदि दिकास
6 बाल - केंदद्रततेचे तत्ि: याचा अर्थ असा आहे की मुलांना दिदशष्ट िय आदि इयत्तेमध्ये दशकण्याच्या अनुर्िांच्या रूपात जे द्यायचे आहे ते त्यांच्या िय, क्षमता,आिडी, मानदसक दिकास अदि मागील अनुर्िांना अनुसरून अनुरूप असािे. त्यामुळै सिथ पररदस्र्तीत दिद्यार्थयाांच्या गरजा पूिथ केल्या पादहजेत. सिथसमािेशकतेचे तत्ि: अभ्यासक्रमात आिश्‍यक तपशील असिे आिश्‍यक आहे कारि केिळ दिषयांची यािी दिद्यार्थयाांचा दकंिा दशक्षकांचा उििेश साध्य करिार नाही. सादहत्य सहाय ,तंत्रे, जीिन पररदस्र्ती इत्यािी अभ्यासक्रमात सूदचबध्ि केल्या पादहजेत, जेिेकरून ते दशक्षक आदि पाठयपुस्तकांच्या लेखकांना मागथिशथक म्हिून काम करू शकतील. सहसंबंधाचे तत्ि: अभ्यासक्रम असा असािा की सिथदिषय एकमेकांशी संबंदधत असतील. सिथ दिशय स्ितंत्रपिे दशकदििे हे मनोिैज्ञादनक असेल, त्यामुळे दिदिध दिषयांच्या दिषयांची एकमेकांशी काही ना काही आदत्मयता/सहसंबंध असते हे लक्षात ठेिले पादहजे. उपयुितेचे तत्िे: या तत्िानुसार, अभ्यासक्रमात केिळ तेच दिषय, दिषय सादहत्य आदि दशकण्याचे अनुर्ि समादिष्ट केले जािेत ज्यात दिद्यार्थयाांसाठी उपयुिता आहे. पुढे जाण्याचे तत्ि: केिळ तेच दिषय, दिषय सादहत्य आदि दशकण्याचे अनुर्ि समादिष्ट केले पादहजेत जे दिद्यार्थयाांला त्यांचे र्ािी जीिन योग्य मागाथने जगण्यासाठी उपयुि ठरतील. पयाथिरि केंदद्रततेचे तत्ि: दिद्यार्थयाांचे शाररररक आदि सामादजक िातािरि लक्षात घेऊन अभ्यासक्रम तयार केला जातो. म्हिून दिषय सामग्री आदि दशकण्याच्या अनुर्िांची दनिड त्यांच्या र्ौदतक आदि सामादजक िातािरिात प्रचदलत असलेल्या घटना, समस्या आदि पररदस्र्दतिर आधाररत दकंिा त्यांच्याशी जोडलेली असािी. १.३ अभ्यासक्रम विकसनाची प्रवक्रया अभ्यासक्रम दिकास ही एक प्रदक्रया आहे ज्यामध्ये अभ्यासक्रमाचे धोरि तयार करिे, अभ्यासक्रम संशोधन, अभ्यासक्रम दनयोजन, त्याची अंमलबजाििी आदि नंतर त्याचे मूल्यमापन यासारखे दिदिध घटक महत्िपूिथ र्ूदमका बजाितात. अभ्यासक्रमाची चौकट राष्रीय, राज्य प्रािेदशक आदि दजल्हा स्तरांसारख्या दनिथय घेण्याच्या दिदिध स्तरांिर सजथनशील दिचार दनमाथि करते. हे स्र्ादनक दिदशष्टता आदि संिर्थतील िास्तदिकतेसाठी जागा प्रिान करण्यासाठी मोठया प्रमािात लिदचकता प्रिान करते. आंतरराष्रीय अनुर्िातून असे दिसून आले आहे की अभ्यासक्रमाच्या दिकासासाठी पूिथपिे केंदद्रकृत दृष्टीकोन दकंिा पूिथपिे दिकेंदद्रत दृष्टीकोन खरोखरच यशस्िी झालेला नाही. munotes.in

Page 7

7
अभ्यासक्रम दिकसन संकल्पना,
प्रदक्रया आदि कायथदनती १.३.१ अभ्यासक्रम विकसनाच्या प्रवक्रयेतील टप्पे/अिस्र्ा :
उवििष्टे तयार करिे : उदििष्टे ही तत्काळ पररिाम सुचिण्यासाठी उििेशाची दिदशष्ट दिधाने आहेत. (उदििष्टांचेसूत्रीकरि) आपल्या दनयोजकांना उििेशपूिथ दशक्षि कायथक्रम दिकदसत करण्यात मित करतात. तुम्ही ते का करता हे जािून घेतल्यादशिाय काय दकंिा कसे दशकिायचे हे तुम्ही ठरिू शकत नाही. दशक्षिाची संघटना (दनयोजन) अभ्यासक्रमािर आधाररत असते. दशक्षिाची उदििष्टे साध्य करण्यासाठी अभ्यासक्रमाचा दिकास केला जातो. अशाप्रकारे अभ्यासक्रम हे शैक्षदिक उदििष्टे साध्य करण्याचे साधन आहे. गदित दशकिण्याची उदििष्टे ितथिूकीच्या दृष्टीने तयार केली आदि दनधाथररत केली. उदििष्टे तयार करताना आदि दनदित करताना खालील मुििे लक्षात घेतले पादहजेतः • तयार केलेल्या उदििष्टांच्या संचाने इदच्छत ितथन आदि ती कोित्या प्रकारची पररदस्र्ती उिर्ििार आहे हे िोन्ही सूदचत केले पादहजे. • उदििष्टदशक्षकांच्या ितथनाच्या ऐिजी इदच्छत दिद्यार्थयाांच्या ितथनाने व्यि केले पादहजेत. • एखािे उदििष्ट दिषेशतः नमूि केले पाहीजे जेिेकरून काही योग्य शैक्षदिक कृतींचा अंिाज लाििे शक्य होईल. munotes.in

Page 8

8 अभ्यासक्रम रचना आदि दिकास
8 योग्य विक्षि सामग्रीची वनिड आवि संघटन : योग्य सामग्रीची दनिड मोठया प्रमािात उदििष्टांच्या दनदमथतीमध्ये अंतर्ूथत असलेल्या मूलर्ूत दिचारांिर अिलंबून असते. उिा. उदििष्टे गदिताच्या दशक्षिाच्या चार महत्िाचे पैलू ओळखतात. • सामग्री दकंिा अर्थ • संगिकीय कौशल्ये • समस्या सोडििे आदि • गदिती िृत्ती तकाथमध्ये संकल्पना महत्िाची र्ूदमका बजाितात आदि संगिदकय कौशल्ये दशकण्यास िेखील सूलर् करतात. त्या मूलर्ूत संकल्पनांिर आदि गदिती दिचार आदि समस्या सोडिण्याच्या कौशल्यांिर जास्त र्र दिला गेला पादहजे ज्या अनेक लोकांना समाजाचे सिस्य म्हिून हुषारीने कायथ करण्यासाठी मादहत असिे आिष्यक आहे. सुयोग्य िैक्षविक अनुभिांची वनिड दशकण्याच्या - अनुर्िाची संकल्पना दशकिा-या बििलच्या दिचारातून उिर्िते आदि उदििष्टांचा आधार म्हिून स्िीकारलेली दशकण्याची तत्िे, मुलाच्या मानदसक रचनेत इदच्छत बिल म्हिून ििथन केले जाऊ शकते आदि ते याद्वारे आिले जाऊ शकते. संबंध, नातेसंबंध आदि अर्थ शोधण्यासाठी नेणाöया कृती ज्याचे आचरि दनिेदषत दकंिा क्रमिारीत महत्ि आहे. दशकण्याच्या अनुर्िाची, येर्े कल्पना केली आहे, सामग्रीच्या ऐिजी दिद्यार्ी आदि दशकण्याच्या पररदस्र्दतला खूप महत्ि द्या. सुयोग्य शैक्षदिक अनुर्िांचे संघटन हे खालील घटकांिर अिलंबून आहे. • दशकिाöयाचे िय, गरजा आदि मागील अनुर्ि • दिदशष्टसमाजाच्या गरजा • मुलांची क्षमता • शाळेत सुदिधांची उपल्धता • मुलाची तयारी, पररपक्िता आदि क्षमता. • दिद्यार्थयाांचे अिधान आदि आिड प्रत्येक दशक्षकाने त्याच्या गरजेनुसार उदििष्टे, सामग्री आदि कृती समायोदजत करण्यास मोकळेपिाने िागले पादहजे. तर्ादप, दशक्षि अनुर्ि दनिडताना आदि आयोदजत करताना खालील दनकष लक्षात घेतले पादहजेतः munotes.in

Page 9

9
अभ्यासक्रम दिकसन संकल्पना,
प्रदक्रया आदि कायथदनती • उदििष्टांतगथत पररर्ादषत केलेल्या ितथनातील बिलांसाठीदशकण्याचे अनुर्ि योग्य असले पादहजेत. • ते सामग्री क्षेत्रासाठी योग्य असले पादहजेत. • ते व्यिहायथ असािेत. • ते पुरेसे आदि प्रर्ािी असािेत. म्हिून, ज्या दशक्षकांनी त्यांना तयार केले त्यांच्या दनिथयािर जास्त अिलंबून आहे. अभ्यासक्रमाच्या मूल्यमापनासाठी योग्य सावहत्याची वनिड मूल्यमापन आदि अभ्यासक्रम हे समान शैक्षदिक प्रदक्रयेचे नदजकचे संबंदधत र्ाग मानले जातात, दर्न्न आदि िेगळे कायथ म्हिून नव्हे. त्यामुळे कोिताही अभ्यासक्रम मूल्यमापनाची काही मूलर्ूत तत्िे मांडल्यादशिाय दनयोदजत केलेला नाही असे म्हिता येिार नाही. जेव्हा उदििष्टे ओळखली जातात तेव्हा मूल्यमापन दनयोजनाच्या टप्प्यािर येते. अभ्यासक्रमाच्या मूल्यमापनासाठी योग्य सादहत्य दनिडताना दिद्यार्थयाांच्या गरजा, आिडी, िृत्ती आदि क्षमता लक्षात ठेिल्या पादहजेत. नॅशनल कौदन्सल ऑर् एज्युकेशनल ऑगथनायझेशन आदि कौदन्सल ऑर् बोडथ ऑर् स्कूल एज्युकेशन यासारख्या राष्रीयसंस्र्ांनी खालील काये करिे आिश्‍यक आहे. • शालेय दशक्षिाच्या सिथ टप्यातील प्रत्येक अभ्यासक्रमाच्या क्षेत्रात अपेदक्षत प्राप्ती मांडिे. • बाल-केंदद्रत, कृती-केंदद्रत आदि क्षमताधाररत अध्यापन-दशक्षि सामग्रीिर संकल्पनात्मक सादहत्य आदि प्रोटोटाइप करिे. • दिदिध प्रकारच्या चाचण्या तयार करिे, ज्या बोधात्मक आदि अबोधात्मक अध्ययन दनश्‍पत्तींचे मूल्यांकन करण्यासाठी अर्थपुिथपिे िापरल्या जाऊ शकतात, त्या राज्य संस्र्ांना उपल्ध करून िेतात; • दिदिध मंडळाच्या प्रदश्नपदत्रका काढिा-यांसाठी (paper Setter) प्रदशक्षि कायथक्रम आयोदजत करिे. १.४ अभ्यासक्रम विकसनाचे घटक आवि धोरिे १.४.१ अभ्यासक्रम विकसनाचे घटक येर्े अभ्यासक्रम दिकसनाचे पाच प्रमुख घटक आहेत, टायलरच्या मते, "संस्र्ेच्या सिथसमािेशक दसध्िांताचा एक र्ाग म्हिून संघटन घटक म्हिून कोिते घटक munotes.in

Page 10

10 अभ्यासक्रम रचना आदि दिकास
10 समाधानकारक असतील हे िशथििे आिश्‍यक आहेा़." हेररक आदि टायलर यांच्या मते, अभ्यासक्रमात दिकासाचे घटक खालीलप्रमािे आहेत १. पररदस्र्दतचे दिश्लेषि २. उदििष्टे तयार करिे ३. सामग्रीची दनिड, व्याप्ती आदि क्रम ४. उपक्रम, कायथदनती आदि दशकिण्याची पद्धत ५. मूल्यमापन १. पररवस्र्वतचे विश्लेषि पररदस्र्दतचेदिश्लेषि म्हिजे एखािया िेशाच्या र्ािदनक, राजकीय,सांस्कृदतक, धदमथक आदि र्ौगोदलक दस्र्दतसारख्या दिदिध पररदस्र्दतचे दिश्लेषि. हे अभ्यासक्रम दनयोजकांना उदििष्टे दनिडण्यासाठी, दशक्षि सामग्रीची संस्र्ा दनिडण्यात आदि योग्य मूल्यमापन प्रदक्रया सूचिण्यास मित करेल. २. उवििष्टे तयार करिे दशक्षिाची उदििष्टे ठरिण्यासाठी चार मुख्य घटक हे आहेत १. समाज २. ज्ञान ३. अध्ययनकताथ ४. अध्ययन प्रदक्रया शैक्षदिक उदििष्टे दनिडताना आदि तयार करताना या सिथ बाबींचा दिचार केला पादहजे. ३. सामग्रीची वनिड एक महत्िाचा घटक म्हिजे दिषयासाठी सामग्रीची दनिड. दिषय दनिडीच्या िेळी खालील बाबी लक्षात ठेिाव्यात. १. उपल्ध स्त्रोत आदि संसाधने २. समाजाची मागिी ३. आंतरराष्रीय गरजा ४. दिद्यार्ी दकंिा दिद्यार्थयाथची पातळी आदि िय ५. आशय संघटनाची पद्धती ६. दनयुि केलेल्या अभ्यासक्रमांची संख्या ७. अध्यापन कमथचा-यांचे प्रमाि आदि पाा़त्रता ८. दिषयाची व्याप्ती munotes.in

Page 11

11
अभ्यासक्रम दिकसन संकल्पना,
प्रदक्रया आदि कायथदनती ९. परीक्षा प्रिाली १०. समाज आदि संस्कृतीचा प्रकार ४. काययवनती आवि अध्यापन पद्धती अध्ययन आदि अध्यापन अनुर्िािरम्यान दशक्षकांनी अिलंबलेल्या या धोरिे आदि दशकिण्याच्या पद्धती आहेत. कोितीही मागथिशथक तत्िे न िेता काही उदििष्टे साध्य करण्यासाठी दशक्षकाला दिचारिे हे नक्कीच योग्य होिार नाही. बहुतेक िेषांमध्ये अभ्यासक्रम दिकसन ही केंदद्रकृत पदक्रया आहे. या टप्प्यात दशक्षकांचा र्ेट सहर्ाग नाही. बहुतेक दशक्षकांना अपेदक्षत उदििष्टे साध्य करण्याची प्रदक्रया मादहत नसते. उदििष्टे साध्य केल्यानंतर पुढील समस्या म्हिजे दशक्षकांची रिदनती आदि पद्धती दनिडिे. आपि आपल्या दिद्यार्थयाांना काय दिले पादहजे. अभ्यासक्रम दनदित दकंिा लिदचक, दस्र्र, सामान्य दकंिा दर्न्न असािा? ५. मूल्यमापन मूल्यमापन ही एक गदतमान प्रदक्रया आहे, ज्याला समाजाच्या बिलत्या गरजांचा सामना करण्यासाठी आदि इदच्छत बिल घडिून आिण्यासाठी त्याच्या सुधारिेसाठी सतत संशोधन आदि मूल्यमापन आिष्यक आहे. अभ्यासक्रमाचे मूल्यामापन हे दिद्यार्थयाांचे मूल्यमापन नाही. त्याची दकंमत आदि पररिामकारकता याबििल दनिथय घेण्यासाठी िापरली जािारी ही एक व्यापक संज्ञा आहे. मूल्यामापन टप्प्यांच्या मितीने तज्ञ इष्ट बिल घडिून आिून अभ्यासक्रमात बिल घडिू शकतात. १.४.२ अभ्यासक्रम विकसनाची काययवनती काही धोरिे आहेत जी अभ्यासक्रमाच्या दिकसनामध्ये र्ूदमका बजाितात. • समस्या ओळख : प्रर्मतः अभ्यासक्रम दिकदसत करताना, अभ्यासक्रमाच्या गरजा दिकदसत करण्यासाठी समस्या क्षेत्र ओळखिे आिश्‍यक आहे कारि ते सामग्री दनदमथती सुधारण्यास मित करेल. हे अभ्यासक्रम दिकसनातील महत्िाचे धोरि आहे कारि ते प्रासंदगकतेच्या मुियांिर प्रकाश टाकते ज्यात प्रर्ािी अभ्यासक्रमासाठी सुधारिा करिे आिष्यक आहे. • दिद्यार्थयाांच्या गरजांचे मूल्यांकनः अभ्यासक्रम दिकसनाकडे अशी प्रदक्रया म्हिून पादहले पादहजे की ज्याा़व्िारे दिद्यार्थयाांच्या गरजा पूिथ केल्याने दिद्यार्थयाांच्या दशक्षिात सुधारिा होते. त्यात उच्च िजाथच्या कायथक्रमांचे अपेदक्षत पररिाम दकंिा अपेक्षा, मूल्यांकनाची र्ूदमका, दिद्यार्थयाांच्या कामदगरीची सद्यदस्र्ती आदि कायथक्रमातील िास्तदिक सामग्री यांचा समािेश असािा. एक प्रर्ािी अभ्यासक्रम दिकास प्रदक्रयेत सहसा मादहती गोळा करण्यासाठी आदि अभ्यासक्रम दिकास प्रदक्रयेचे मागथिषथन करण्यासाठी संरदचत गरजांचे मूल्यांकन समादिश्‍ट असते. • ध्येय आदि उदििष्टे अभ्यासक्रमाची ध्येय ही सामान्य आदि व्यापक दिधाने आहेत जी िीघथकालीन पररिामांकडे नेतात. दिषेशतः, ध्येय नेहमीच उदििष्टांपयथत munotes.in

Page 12

12 अभ्यासक्रम रचना आदि दिकास
12 पोहचण्यासाठी असतात आदि त्या कल्पनांिर आधाररत असतात ज्यायोगे ते दिद्यार्थयाांना समाजाचे उत्पािक सिस्य बनिण्यास सक्षम बनितात. • शैक्षदिक धोरिे आदि अंमलबजाििी: शैक्षदिक धोरिे अभ्यासक्रमाच्या आिश्‍यकतेनुसार स्पष्ट असिे आिष्यक आहे. एक नादिन्यपूिथ आदि उत्पािक दृष्टीकोन दिद्यार्थयाांना त्यांच्या दशक्षकांनी प्रिान केलेल्या स्त्रोतांकडून संबंदधत मादहती एकदत्रत करण्यास मित करेल. शैक्षदिक धोरिांची योग्य अंमलबजाििी केल्यास अभ्यासक्रम दिकासाच्या प्रदक्रयेत जास्तीत जास्त उत्पािन दमळेल. • अदर्प्राय आदि मूल्यमापन: अभ्यासक्रम दिकसनाची प्रदक्रया संपते आदि नंतर कायथक्रमाची प्रर्ादितता आदि पररिाम यांचे काळजीपूिथक मूल्यांकन करून पुन्हा सुरू होते. अदर्प्राय दशक्षकांना अभ्यासक्रमाची चौकट सुधारण्यास आदि सुधाररत करण्यास मित करते कारि ते कायथक्षमतेचे स्पष्टीकरि प्रिान करते. १.५ सारांि अभ्यासक्रम हा एक अनुिेशनात्मक शैक्षदिक कायथक्रम आहे, ज्याचे अनुकरि करून दिद्यार्ी त्यांचे ध्येय, आिशथ आदि जीिनाच्या आकांक्षा साध्य करतात. अभ्यासक्रमाने बोधात्मक ,र्ािदनक आदि दक्रयाकौशल्य उदििष्टे आदि क्षमता एकदत्रत केल्या पादहजेत. अभ्यासक्रम दिकसनासाठी अभ्यासक्रमाच्या दिदिध पाय-या पूिथ करिे आिश्‍यक आहे आदि त्याव्िारे ते बहु-सांस्कृदतक िगथ िातािरि स्िीकारले जाऊ शकतात. त्यामुळे दशक्षिाच्या सिथ स्तरािर अध्यापनाची प्रदक्रया राबदिण्यापूिी असा अभ्यासक्रम तयार करण्यासाठी खूप प्रयत्न केले पादहजेत. १.६ प्रश्नािली • अभ्यासक्रम दिकसन संकल्पना दिशि करा. • अभ्यासक्रम दिकसन प्रदक्रया सोिाहरि स्पष्ट करा. • अभ्यासक्रम दिकसनाच्या कायथदनदतचे ििथन करा. १.७ संिभयग्रंर् सूची 1. Bean, James A., Conrad F. Toepfer, Jr. and Samuel J. Alessi, Jr. (1986) Curriculum Planning and Development. Boston: Allyn and Bacon Inc. 2. Brady, Laurie (1992) Curriculum Development, New York, Prentice Hall. 3. Khan, M.I & Nigam, B.K (1993) Evaluation and Research in Curriculum Construction. Delhi :Kanishka munotes.in

Page 13

13
अभ्यासक्रम दिकसन संकल्पना,
प्रदक्रया आदि कायथदनती 4. Mamidi , M. R. and S. Ravishankar (1995), Curriculum Development and Educational Technology, New Delhi: Sterling Publishing Pvt. Ltd. 5. National Council of Educational Research and Training (1999). Special Issue on 6. Curriculum Development, [ Special issue]. Journal of Indian Education. 25(3) • AgarwalJ.c. : Curriculum Development • Biswas N.B : Curriculum Studies • Hooper and Richard : Curriculum Design • Kelly, A.V. : The Curriculum Theory and Practice • चव्हाि, संध्याः अभ्यासक्रम दिकसन श्री. प्रकाशन, पुिे.  munotes.in

Page 14

13 munotes.in

Page 15

14 अभ्यासक्रम रचना आणि णिकास
14 २ अËयासøम िवकासाचा पाया घटक रचना २.० उणिष्टे २.१ प्रास्ताणिक २.२ णिषय णििेचन २.३ अभ्यासक्रम णिकासाचे ताणविक, समाजशास्त्रीय आणि मानसशास्त्रीय आधार २.४ अभ्यासक्रमाच्या व्यिहारात णशक्षकाांच्या बदलवया भूणमका २.५ अभ्यासक्रम णिकासामध्ये SCERT, NCTE, NCERT च्या भूणमका २.६ स्िाध्याय २.७ सांदभभ २.० उिĥĶे या घटका¸या अËयासानंतर • अभ्यासक्रम णिकासाचा ताणविक, समाजशास्त्रीय आणि मानसशास्त्रीय आधार समजून घ्याल. • अभ्यासक्रम व्यिहारात णशक्षकाांच्या बदलवया भूणमकेची गरज स्पष्ट होईल. • अभ्यासक्रम णिकासामध्ये SCERT, NCTE, NCERT ची भूणमका समजेल. २.१ ÿाÖतािवक अभ्यासक्रम: अभ्यासक्रम हा शब्द मूळ इांग्रजी Curriculam शब्दाला पयाभयी मराठी शब्द म्हिून िापरला जातो. अभ्यासक्रम हा शैक्षणिक व्यिस्थेचा गाभा आहे आणि लॅणिन शब्द ‘Currere’ पासून तयार झाला आहे ज्याचा अथभ धािण्याची णकांिा पुढे जाण्याची शयभत असा होतो. व्युवपत्तीशास्त्रानुसार, अभ्यासक्रमाचा अथभ पाया असा आहे जो णिद्याथी आणि णशक्षक ध्येय गाठण्यासाठी िापर करतात. अभ्यासक्रम हा एक 'शयभतीचा कोसभ' म्हिून देखील गिला जातो जेथे व्यक्तींना वया णिणशष्ट कोसभचे अनुसरि करािे लागते. हा णनयोणजत अनुभिाांचा एक क्रम आहे ज्याचे णिद्यार्थयाांना सामग्री आणि कौशल्य-आधाररत णशक्षि दोन्हीमध्ये वयाांचे लक्ष्य साध्य करण्यासाठी अनुसरि करािे लागेल. णशक्षकाांसाठी, अभ्यासक्रम हा एक रेडी रेकनर आहे जो वयाांना णशकिण्याच्या णशकण्याच्या प्रणक्रयेतील आिश्यक गोष्टींची माणहती देतो. अभ्यासक्रमानुसार, णशक्षक णिणिध आणि कठोर णशक्षि अनुभि प्रदान करतात. हे णिद्यार्थयाांचे णशक्षि आणि सूचना सुलभ करण्यासाठी एक सांरचना प्रदान करते. munotes.in

Page 16

15
अभ्यासक्रम णिकासाचा पाया अभ्यासक्रमाचा अथभ ि स्िरूप : “Curriculum embodies all the experiences which are by the school to attain the aims of education.” - Manroe या िरून असे म्हिता येईल की, शैक्षणिक ध्येये साध्य करण्यासाठी शाळेत उपयोगात आिल्या जािाऱ्या अनुभिाांचा समुच्चय म्हिजेच अभ्यासक्रम होय . या व्याख्येत मनोरो णशक्षिाच्या ध्येयाचा थेि सांबांध अभ्यासक्रमाशी लाितो . म्हिजेच अभ्यासक्रम हे णशक्षिाची ध्येये साध्य करण्याचे साधन होय. अभ्यासक्रम म्हिजे केिळ पुस्तकी ज्ञान देिारे ि रूढ पद्धतीने णशकिले जािारे णिषय नव्हेत, तर शाळेत णमळिाऱ्या सिभ प्रकारच्या अनुभिाांचा वयात अांतभाभि होतो, या दृष्टीने, णिद्यार्थयाांच्या जीिनाला सिभ बाजूांनी स्पशभ करिारे ि वयाांच्या व्यणक्तमत्त्िाचा समतोल स्िरूपात णिकास करिारे सांपूिभ शालेय जीिन म्हिजे अभ्यासक्रम होय. - माध्यणमक णशक्षि आयोग अहिाल अभ्यासक्रम णिकास ही एक सतत चालिारी प्रणक्रया आहे, जी समाजाच्या गरजेनुसार बदलिे आिश्यक आहे. अभ्यासक्रम सुधारण्यासाठी ही बहु-चरि प्रणक्रया आहे जी णशकिली जािे आिश्यक आहे. अभ्यासक्रम णिकासाच्या एकूि चौकिीत णिश्लेषि, इमारत, अांमलबजाििी, मूल्याांकन आणि मूल्यमापनाचा समािेश होतो. सांस्थेच्या तत्त्िज्ञानानुसार नेमकी प्रणक्रया सांस्थाांपेक्षा िेगळी असेल. गरजेनुसार अभ्यासक्रम योजनाांचे िारांिार पुनरािलोकन आणि सुधारिा करिे आिश्यक आहे. २.२ िवषय िववेचन अभ्यासक्रम हा णशक्षिाचा पाया आहे, अभ्यासक्रमाच्या आधारस्तांभिर शैक्षणिक व्यिस्था अिलांबून आहे. अभ्यासक्रम णिकास हा शैक्षणिक कायभक्रमाचा महत्त्िाचा घिक आहे. काय णशकिायचे, ते का णशकिले पाणहजे आणि ते कसे णशकिले जािे आिश्यक आहे याची उत्तरे अभ्यासक्रमात णदली आहेत. राष्ट्राचे तत्त्िज्ञान, सांस्थेच्या तत्त्िज्ञानासह कोिवयाही अभ्यासक्रमाची मुळे प्रदान करण्यात महत्त्िपूिभ भूणमका बजािते.
munotes.in

Page 17

16 अभ्यासक्रम रचना आणि णिकास
16 अभ्यासक्रमाची रचना करताना समाजाच्या गरजाही लक्षात घ्याव्या लागतात आणि णिद्यार्थयाांचे मानसशास्त्रही महत्त्िाचे असते. वयामुळे अभ्यासक्रमाचा णिकास अभ्यासक्रमाच्या णिकासासाठी तीन आधार म्हविाचे आहे. अभ्यासक्रम णिकासनाची तत्त्िे : • अभ्यासक्रम हा उणदष्टाणधणष्टत असािा. • अभ्यासक्रम हा मूल्याणधणित ि जीिनाणभमुख असािा. • अभ्यासक्रम हा णिणिध गरजा पूिभ करिारा असािा. • अभ्यासक्रम हा कौशल्याणधणित असािा. • अभ्यासक्रम हा णिद्याथी केंणित ि कृती केंि येत असािा. • अभ्यासक्रम हा व्यक्ती णिकासाला समृद्ध करिारा असािा. • अभ्यासक्रम हा व्यिसायाणभमुख असािा. • अभ्यासक्रम हा लिणचक ि गणतमान असािा. अËयासøमाचे आधार अभ्यासक्रमाचे आधार ताणत्त्िक, मानसशास्त्रीय आणि समाजशास्त्रीय अËयासøम आधार अथª (Meaning of Bases of Curriculum) : अभ्यासक्रमाचे आधार म्हिजे अभ्यासक्रमाबाहेरचे अभ्यासाचे क्षेत्र जे वया क्षेत्रािर पररिाम करतात . Bases are the areas of study outside of Curriculum that impart the field. दुसऱ्या शब्दात असे म्हिता येईल, आधार म्हिजे पाया, की ज्याचे अभ्यासक्रम णिकसनामध्ये योगदान असते. अËयासøम आधाराचे ÿकार : शालेय अभ्यासक्रम - वयाची उणिष्टे, आशय अध्ययन अनुभि, अध्यापन पद्धती आणि मूल्यमापन पद्धती हे अभ्यासाच्या तीन क्षेत्राांमुळे प्रभाणित झाले आहेत . ती तीन क्षेत्रे पुढीलप्रमािे आहेत . अËयासøमाचे आधार अ. अभ्यासक्रमाचा ताणविक आधार ब. अभ्यासक्रमाचा मानसशास्त्रीय आधार क. अभ्यासक्रमाचा समाजशास्त्रीय आधार munotes.in

Page 18

17
अभ्यासक्रम णिकासाचा पाया २.३ अËयासøमा¸या िवकासाचे तािÂवक, सामािजक आिण मानसशाľीय आधार अ ) अËयासøमाचे तािÂवक आधार : तविज्ञान हा अभ्यासक्रमाच्या मुख्य आधाराांपैकी एक मानला जातो. राष्ट्राच्या तविज्ञानािर अिलांबून अभ्यासक्रमाचा ताणविक आधार असेल. वयानांतर ते शैक्षणिक सांस्थेच्या तत्त्िज्ञानात समाकणलत केले जाते. अशा प्रकारे आधार हा अभ्यासक्रम णनयोजकाच्या मूलभूत णिश्वासाांिर अिलांबून असतो. ताणविक णनधाभरक शैक्षणिक तविज्ञान, राष्ट्रीय उणिष्टे, शैक्षणिक णिचाराांच्या शाळाांच्या मूलभूत तत्त्िाांिर आधाररत आहेत. तविज्ञान हे लोकाांच्या स्िभािाणिषयीच्या समजुती, सवयाचे स्रोत आणि जीिन प्रदान करिारे मूल्य, चाांगल्या जीिनासाठी सांणिधान इवयादींिर केंिीत आहे. राष्ट्र आणि सांस्थावमक तविज्ञान आवमसात करिे आणि वयाचे णमश्रि करिे हे णशक्षकाांचे कतभव्य आहे. ताणविक आधाराचा अनेक णिषयाांच्या अभ्यासक्रमािर पररिाम होतो. णशक्षिाचे ध्येय, ज्ञानाचे स्िरूप, कोिते ज्ञान प्राप्त करायचे हे तविज्ञान ठरणिते . तविज्ञानाद्वारे सतत माणहणतचे ि ज्ञानाचे मूल्यमापन केले जाते. तविज्ञानाच्या आधारे कोिते ज्ञान सप्रमाि आणि श्रेि आहे ज्यामुळे ज्ञान से मानिी सांस्कृतीचा भाग बनले आहे आणि अशा ज्ञानाने अभ्यासक्रमात स्थान णमळणिले आहे. तविज्ञान आणि अभ्यासक्रम याांचा जिळचा सांबांध आहे. तविज्ञान हे अभ्यासक्रमाचा सिाभत मोठा आधार आहे. तविज्ञान हे सवय, ज्ञान आणि मूल्य याांच्याशी सांबांणधत आहे. तविज्ञान हे आपले णनिभय आणि कृती याांना अथभ प्राप्त करून देते. आपल्या शालेय अभ्यासक्रमािर पाणिमावय तविज्ञ आणि भारतीय तत्त्िज्ञ याांचा चाांगला प्रभाि णदसून येतो. सिभ तविप्रिालीचा पुढील प्रयवन असतो १ ) शैक्षणिक प्रणक्रयेचा णिकास करिे . २ ) अध्ययन कवयाांच्या सांपादनामध्ये िृद्धी करिे . ३ ) चाांगल्या आणि खूप उवपाणदत नागररकाांची णनणमभती करिे . ४ ) समाजाचा णिकास करिे . तािÂवक आधारात समािवĶ घटक ● शैक्षणिक तविज्ञान ● स्कूल ऑफ थॉि ● राष्ट्रीय उणिष्टे आणि धोरिे munotes.in

Page 19

18 अभ्यासक्रम रचना आणि णिकास
18 जीिनाची अनेक तत्त्िज्ञाने आहेत आणि आपल्याकडे णशक्षिाचीही णभन्न तत्त्िे आहेत.
िश±णाचे मु´य तÂव²ान खाली वणªन केले आहे: अ) आदशªवाद: प्लेिो, डेकािेस, हेगेल याांसारख्या तत्त्िज्ञाांचा असा णिश्वास होता की सवय आणि मूल्ये शाश्वत आहेत आणि मानिजातीने वयाांचा शोध घेिे आिश्यक आहे. आदशभिादाच्या तत्त्िज्ञानानुसार व्यक्तींमध्ये आधीपासूनच कल्पना असतात आणि णशक्षिाद्वारे या कल्पना बाहेर आिल्या जातात. आदशभिादाचे तत्त्िज्ञान आपि शैक्षणिक तत्त्िज्ञानात लागू केले तर असे म्हिता येईल की,णिद्यार्थयाांमध्ये चाांगले राहण्याची आणि स्ितःमध्ये योग्य गोष्टी करण्याची प्रिृत्ती असते. मात्र, चाांगली राहण्याची आणि योग्य गोष्टी करण्याची ही प्रिृत्ती णशक्षिातून बाहेर आिािी लागेल. णशक्षिाद्वारे, मुलाांना आध्याणवमक चाांगुलपिा शोधण्यात आणि वयाांच्या जीिनात लागू करण्यास मदत केली पाणहजे. अभ्यासक्रमाने वयाांच्यामध्ये अशा णबांदूिर आिले पाणहजे जेथे नैसणगभक आवमा हा अलौणकक शक्ती णकांिा देिाशी सांबांणधत आहे. अभ्यासक्रमाने सांधी उपलब्ध करून णदल्या पाणहजेत जेिेकरून णिद्यार्थयाभच्या आांतररक चाांगुलपिाला आिखी बळ णमळािे आणि णिद्याथी देिाला सांतुष्ट करण्यासाठी काही गोष्टी करतो. शाळाांमध्ये नैणतक, अध्याणवमक आणि नैणतक मूल्ये असलेल्या कल्पनाांचाच समािेश केला पाणहजे. ब) वाÖतववाद: िास्तणिकता आणि पदाथाभच्या जगाचा अभ्यास करून सवय शोधले जाऊ शकते असा णिश्वास आहे. या तत्त्िज्ञानानुसार णिज्ञान आणि तत्त्िज्ञान या दोन्ही गोष्टी एकत्र आल्याने महत्त्िाची भूणमका बजाितात कारि णिज्ञान ही िास्तिाचा िस्तुणनि अभ्यास करण्याची पद्धत आहे. िास्तििादाच्या तत्त्िज्ञानानुसार मुले अज्ञानी जन्माला येतात. वयाांना जगाचे िास्ति माणहत नव्हते आणि जगाच्या िास्तिाचा आनांद घेण्यासाठी वयाांना णशकििे आिश्यक होते. जर आपि णशक्षिाच्या तत्त्िज्ञानात िास्तििाद लागू केला तर णशक्षकाांची भूणमका महत्त्िाची आहे कारि मुले णशक्षकाांकडून आणि वयाांचे स्ितःचे ज्ञान णशकतील. िास्तििादात णिद्यार्थयाभसाठी णशक्षकाचे ज्ञान अणधक महत्त्िाचे असते. शाळेने अशा प्रकारे प्रामाणिकपिा, पररश्रम यासारखे गुि णिकणसत केले पाणहजेत जे िास्तणिक आणि कायमस्िरूपी आहेत. अशा प्रकारे णशक्षिाने मुलाांना चाांगल्या जीिनासाठी तयार केले पाणहजे. munotes.in

Page 20

19
अभ्यासक्रम णिकासाचा पाया क) कायªवाद : या तत्त्िज्ञानाचा प्रसार जॉन ड्यूईने केला होता ज्याचा असा णिश्वास होता की मुले चाांगुलपिाने णकांिा अज्ञानाने जन्माला येत नाहीत. तथाणप, वयाांच्याकडे शारीररक आणि मानणसक उपकरिे आहेत ज्यामध्ये ते वयाांच्या सभोितालच्या जगात भाग घेऊ शकतात. ड्यूईच्या मते, समाज बदलत राहतो आणि वयाचप्रमािे वयाची सांस्कृतीही बदलत राहते आणि वयामुळे कोितीही णनणित मूल्ये नाहीत. कल्पना तावपुरवया आहेत आणि वयाांना णिकणसत आणि पररष्ट्कृत करािे लागेल. बदलते मानिी अनुभि सवय आणि मूल्यही बदलतात. म्हिूनच हे तत्त्िज्ञान आपि णशक्षिात लागू केले तर मुले आजूबाजूच्या िातािरिातील सांिादातून णशकतात. तथाणप, हे णशक्षि णनणित नाही आणि िेळोिेळी बदलत आणि पररष्ट्कृत होत राहील. णशकिाऱ्याांनी वयाांच्या इच्छेनुसार मूल्ये, श्रद्धा आणि ज्ञान यामध्ये अणधक प्रगतीशील आणि पररपक्ि असिे आिश्यक आहे. तथाणप, मागील अनुभि अप्रासांणगक नाहीत कारि ते निीन णशकण्यासाठी आधार प्रदान करतात. िस्तू िातािरिात कसे बसतात णकांिा कसे कायभ करतात यािर णशक्षिाने भर णदला पाणहजे मुले समाजातून िेळोिेळी योग्य ि अयोग्य शोधत असतात वयामुळे णशक्षकाांनी माणहती न देता थेि सांधी आणि अनुभि प्रदान केले पाणहजे जेिेकरून मुलाांना अनुभिातून णशकता येईल असे णशकिे हे प्रौढ व्यक्तीचे जग न होता मुलाचे जग असािे. ड) अिÖतÂववाद: णिसाव्या शतकातील तत्त्िज्ञान हे मानि ज्या जगात राहतात वया जगात स्ितःला कसे शोधतात यािर लक्ष केंणित करते आणि वयाचे अणस्तवि तपासते. या तत्त्िज्ञानानुसार, प्रथम मानि अणस्तविात आहे आणि नांतर प्रवयेक मनुष्ट्य वयाांचे स्िभाि णकांिा सार बदलण्यात आपले जीिन व्यतीत करतो. दुसऱ्या शब्दाांत, व्यक्ती वयाांच्या स्ित: च्या इच्छा, वयाांच्या स्ित: च्या णनिडी आणि िैयणक्तक जबाबदाऱ्याांद्वारे स्ितःचा आणि जीिनाचा अथभ शोधतात. या तत्त्िज्ञानाचे अनुयायी आयुष्ट्यभर आणि वयाांच्या स्ित:चा अनुभि, श्रद्धा आणि दृणष्टकोनातून ते कोि आहेत याचा शोध घेतात. व्यक्ती वयाांच्या स्ितःच्या इच्छेच्या कृतींद्वारे वयाांचा स्ितःचा णिकास णनधाभररत करण्यासाठी स्ितांत्र आणि जबाबदार घिक आहेत. अणस्तवििाद हा एक ताणविक णसद्धाांत णकांिा दृष्टीकोन आहे जो स्ितांत्र आणि जबाबदार घिक म्हिून िैयणक्तक व्यक्तीच्या अणस्तविािर जोर देतो ज्यामुळे इच्छेच्या कृतींद्वारे स्ितःचा णिकास होतो. जर अणस्तवििाद णशक्षिािर लागू केला गेला, तर मूल एक व्यक्ती म्हिून या णनरथभक जगाचा अथभ शोधत असतो. प्रवयेक मुलाने वयाच्या स्ितःच्या आिडी आणि अनुभिाांिर अिलांबून स्ितःच्या कल्पना तयार केल्या पाणहजेत. मुलाच्या धारिा आणि भािनाांिर लक्ष केंणित करिे हे णशक्षिाचे कतभव्य आहे जेिेकरून तो वयाच्या प्रणतणक्रया समजून घेण्यास सक्षम असेल आणि वयाला जीिनात ज्या पररणस्थतींना सामोरे जािे लागते वयानुसार प्रणतसाद देऊ शकेल. हे वयाला जबाबदार बनिते आणि आिश्यक कृती करण्यास प्रोवसाणहत करते जेिेकरून ते जीिनािर लागू होईल. वयामुळे णशक्षकाचे कतभव्य णशक्षकाचे नसून सुत्रधाराचे, मागभदशभकाचे असले पाणहजे. शैक्षणिक उणिष्टे तयार करून अभ्यासक्रमाच्या उभारिीत तत्त्िज्ञानणिषयक पाया अणतशय महत्त्िाची भूणमका बजाितात कारि ते तत्त्िज्ञानाच्या आधारे ठरिले जातात आणि ते स्ितःच अभ्यासक्रम ठरितात. munotes.in

Page 21

20 अभ्यासक्रम रचना आणि णिकास
20 अËयासøमाचे समाजशाľीय आधार समाजशास्त्रज्ञाांच्या मते शाळा ह्या सामाणजक सांस्था आहे. ज्याद्वारे सांस्कृतीचे जतन आणि सांक्रमि हे समाजाद्वारे होत असते. शाळा हे कायभ अभ्यासक्रमातून साध्य करतात म्हिून अभ्यासक्रमाचे अध्ययन अनुभिाांचा समािेश होतो. अध्ययन अनुभि हे जीिनाचे मागभ ज्ञानाचे प्रकार अणभिृत्ती आणि णिश्वास यािर आधाररत असतात. अभ्यासक्रमामध्ये केिळ सांस्कृतीचा समािेश होत नाही तर णिणिध घिकाांचा देखील समािेश असतो. अभ्यासक्रम तयार करण्यासाठी समाजाचा अभ्यास अवयांत महत्त्िाचा आहे. ते अभ्यासक्रमाच्या बाांधिीचा एक अणिभाज्य भाग आहे कारि णिद्याथी ते राहत असलेल्या जगाचा भाग आहेत. शाळा हा ते राहत असलेल्या जगाचा एक छोिासा भाग आहे. अशा प्रकारे, शाळेने मुलाला जगाचा सामना करण्यासाठी तयार केले पाणहजे. शाळेने अशा प्रकारे समाजाच्या गरजा लक्षात ठेिल्या पाणहजेत आणि सामाणजक ध्येयाांनुसार मुलाांना आकार द्यािा लागतो. वयाांना समाजाच्या आणि राष्ट्राच्या गरजेनुसार केिळ स्ित:ला घडिायचे असते असे नाही तर जगाची मागिी लक्षात घेऊन वयाांना जीिनातील आव्हानाांना तोंड देण्यासाठी तयार करायचे असते. णिद्याथी हे भणिष्ट्य आहेत आणि समस्या सोडिण्याचे महत्त्िाचे साधन आहेत. अभ्यासक्रमाद्वारे, शाळेने मुलाला मोठ्या समाजात स्ित:ला जुळिून घेण्यास तयार केले पाणहजे. वयामुळे भणिष्ट्यात मुलाांना कोिवया समस्याांना सामोरे जािे लागेल याचा अभ्यासक्रम णनयोजकाने णिचार करािा ते खालीलप्रमािे आहेत: ● राष्ट्राची उणिष्टे: प्रवयेक राष्ट्राची स्ितःची ध्येये असतात आणि राष्ट्राच्या उणिष्टाांिर अिलांबून वयाचा अभ्यासक्रम असेल ही उणिष्टे साध्य करण्यासाठी अभ्यासक्रम हे एक प्रभािी साधन आहे. ● समाजाची रचना ती राष्ट्रा-राष्ट्रात आणि राष्ट्रातही िेगळी असते अभ्यासक्रमाची रचना करताना, समाजाची रचना अणतशय महत्त्िाची भूणमका बजािते. ● कौिुांणबक नमुने: कौिुांणबक नमुने सांयुक्त णकांिा णिभक्त आहेत हे लक्षात ठेििे महविाचे आहे ज्यातून कोिता अभ्यासक्रम तयार केला पाणहज्ये हो समजते. ● सामाणजक गरजा: समाजाच्या गरजा अवयािश्यक आहेत कारि सामाणजक समस्या सोडिण्यासाठी णशक्षि हे एक शणक्तशाली साधन आहे. अËयासøमाचा मानसशाľीय आधार अभ्यासक्रम तयार करताना, मानसशास्त्रीय पाया महत्त्िपूिभ भूणमका बजाितो. अभ्यासक्रम तयार करताना णशकिाऱ्याांच्या गरजा, वयाांची बुणद्धमत्ता, णदव्याांग व्यक्तींची पूतभता, वयाांची ियाची पातळी या सिभ गोष्टी णिचारात घेतल्या जातात. अभ्यासक्रमाचा मानसशास्त्रीय आधारात खालील घिकाचा समािेश होतो: ● णिद्यार्थयाांच्या क्षमता आणि आिडी: अभ्यासक्रम हा णिद्यार्थयाांच्या पररिामकारकता आणि कायभक्षमतेसाठी णिकणसत केला जातो आणि म्हिूनच अभ्यासक्रम तयार करताना णिद्यार्थयाांच्या आिडीसह वयाांच्या क्षमताांना सिोपरर ठेििे आिश्यक आहे. munotes.in

Page 22

21
अभ्यासक्रम णिकासाचा पाया ● णिकासाचे िप्पे: अभ्यासक्रम तयार करताना णिद्यार्थयाांच्या णिकासाचे िप्पे लक्षात ठेििे आिश्यक आहे जेिेकरून णशक्षक वयाांच्या ियानुसार मुलाांच्या पातळीपयांत खाली येऊ शकतील जेिेकरून ते अणधक चाांगल्या प्रकारे समजून घेऊ शकतील. ● मानसशास्त्राचे योगदान: मानसशास्त्राने णशकण्याची प्रणक्रया, णशकण्याचे णसद्धाांत, प्रेरिा, व्यणक्तमवि णिकास, िैयणक्तक फरक आणि गि गणतशीलता याणिषयीची आपली समज िाढणिण्यात मदत केली आहे. अभ्यासक्रम तयार करताना हे लक्षात घेतले पाणहजे. ● मानणसक आरोग्याची तत्त्िे: णशक्षि णशकण्याच्या प्रणक्रयेत मानणसक आरोग्य महत्त्िाची भूणमका बजािते. णशकिाऱ् याच्या मानणसक आरोग्याची चाांगली समज प्रभािी अभ्यासक्रम तयार करण्यास मदत करते जर अभ्यासक्रम अथभपूिभ असेल तर णशकिाऱ्याांमध्ये आपोआपच णशकण्याची णनरोगी िृत्ती णिकणसत होईल. २.४ अËयासøम Óयवहारात िश±कां¸या बदलÂया भूिमका अभ्यासक्रमाच्या व्यिहारात णशक्षकाांची भूणमका महत्त्िाची असते. अध्यापन णशकण्याच्या प्रणक्रयेत णशक्षकाांना सिाभत जािकार मानले जाते आणि ते िगाभत अभ्यासक्रमाची ओळख करून देण्यासाठी जबाबदार असतात. वयामुळे णशक्षकाांच्या अभ्यासक्रमाच्या सांघिना आणि व्यिहारात बहुआयामी भूणमका आणि जबाबदाऱ्या असतात. अभ्यासक्रमाचा णिकास प्रभािी होण्यासाठी आणि शाळा यशस्िी होण्यासाठी णशक्षकाांचा णिकास प्रणक्रयेत सहभाग असिे आिश्यक आहे. एका प्रभािी अभ्यासक्रमात तत्त्िज्ञान, उणिष्टे, णशकण्याचे अनुभि, णशक्षिणिषयक सांसाधने आणि णिणशष्ट शैक्षणिक कायभक्रमाचा समािेश असलेले मूल्याांकन प्रणतणबांणबत केले पाणहजे. हे णिषय णिणशष्ट णकांिा अपेक्षाांचे सामान्यीकृत णिषय णििेचन असू शकते. णशक्षकाांना िैयणक्तक रिनीती आणि वयाांना यशस्िी होण्यासाठी आिश्यक पद्धती आणि साणहवय णिकणसत करण्यात मदत करण्यासाठी हे एक िापरण्यायोग्य साधन असिे आिश्यक आहे.
munotes.in

Page 23

22 अभ्यासक्रम रचना आणि णिकास
22 अभ्यासक्रम अांमलबजाििी प्रणक्रयेतील सिाभत महत्त्िाची व्यक्ती म्हिजे णशक्षक. वयाांच्या ज्ञान, अनुभि आणि क्षमताांमुळे णशक्षक कोिवयाही अभ्यासक्रम णिकासाच्या प्रयवनाांमध्ये केंिस्थानी असतात. जर दुसऱ् या पक्षाने आधीच अभ्यासक्रम णिकणसत केला असेल, तर तो जािून घेण्यासाठी आणि समजून घेण्यासाठी णशक्षकाांना प्रयवन करािे लागतील. वयामुळे णशक्षकाांनी अभ्यासक्रम णिकासात सहभागी व्हािे. उदाहरिाथभ, णिकासासाठी णशक्षकाची मते आणि कल्पना अभ्यासक्रमात समाणिष्ट केल्या पाणहजेत. दुसरीकडे, अभ्यासक्रम णिकास सांघाने णशक्षकाचा अभ्यासक्रमािर पररिाम करिाऱ्या िातािरिाचा भाग म्हिून णिचार केला पाणहजे (Carl, २००९). म्हिूनच, यशस्िी आणि अथभपूिभ अभ्यासक्रम णिकासासाठी णशक्षकाांचा सहभाग महत्त्िाचा आहे. अभ्यासक्रम अांमलबजाििी करिारे णशक्षक हे अभ्यासक्रम णिकास प्रणक्रयेच्या िप्प्याचा शेििचा भाग आहेत. • णशक्षकाांना णशकिण्याचा आनांद घ्यायचा आहे आणि वयाांच्या णिद्यार्थयाांना वयाांच्या आिडीच्या क्षेत्रात रुची आणि कौशल्ये णिकणसत होताना पहायची आहेत. • णशक्षकाला णदलेल्या अभ्यासक्रमाच्या चौकिीत पाठ योजना आणि अभ्यासक्रम तयार करण्याची आिश्यकता असू शकते कारि णशक्षकाांची जबाबदारी णिद्यार्थयाांच्या गरजा पूिभ करण्यासाठी अभ्यासक्रमाची अांमलबजाििी करिे आिश्यक आहे. • अभ्यासक्रम णिकासाचे केंि म्हिून णशक्षकाांच्या सहभागाच्या पातळीमुळे शैक्षणिक सुधारिा प्रभािीपिे साध्य होतात. म्हिून, अभ्यासक्रम णिकासाच्या यशामध्ये णशक्षक हा महत्त्िाचा घिक आहे ज्यामध्ये अांतभूभत आणि मूल्यमापनाच्या पायऱ्याांचा समािेश आहे. • पाठ्यपुस्तके आणि सामग्रीची माांडिी आणि रचना करण्यासाठी अभ्यासक्रम णिकास कायभसांघ आणि तज्ञाांसह सहयोगी आणि प्रभािीपिे कायभ करून णशक्षक योगदान देऊ शकतात. िगाभतील णिद्यार्थयाांच्या गरजेनुसार अभ्यासक्रमाची सामग्री सांरेणखत करण्यासाठी अभ्यासक्रम णिकास प्रणक्रयेत णशक्षकाांचा सहभाग महत्त्िाचा आहे. २.५ अËयासøम िवकासात SCERT, NCTE, NCERT ची भूिमका अभ्यासक्रमाांसाठी अभ्यासक्रम, अभ्यासक्रम अभ्यास, शैक्षणिक णदनदणशभका तयार करण्यासाठी एससीईआरिी जबाबदार आहे. एससीईआरिी मुलाांसाठी भौणतक णिकासासाठी आणि णशक्षकाांसाठी आिश्यक साणहवय दोन्हीसाठी जबाबदार आहे एससीईआरिी ही एक सिोच्च सांस्था आहे, जी राज्यातील दजेदार णशक्षिासाठी जबाबदार आहे. एससीईआरिी शालेय णशक्षिाच्या शैक्षणिक पैलूांशी सांबांणधत आहे ज्यामध्ये अभ्यासक्रम तयार करिे, पाठ्यपुस्तके तयार करिे, णशक्षकाांची हँडबुक आणि णशक्षक प्रणशक्षि याांचा समािेश असतो. ही एक स्िायत्त सांस्था आहे जी प्री-स्कूल ते उच्च माध्यणमक स्तरापयांत सिभ शैक्षणिक कायभक्रमाांचे णनयोजन, अांमलबजाििी आणि मूल्यमापन करते. एससीईआरिी शालेय णशक्षिाच्या शैक्षणिक पैलूांशी सांबांणधत आहे ज्यात अभ्यासक्रम तयार करिे, पाठ्यपुस्तके munotes.in

Page 24

23
अभ्यासक्रम णिकासाचा पाया तयार करिे, णशक्षकाांची हस्तपुणस्तका आणि णशक्षक प्रणशक्षि याांचा समािेश आहे. हे शालेय णशक्षिाशी सांबांणधत धोरिावमक बाबींिर सरकारला सल्ला देते. अËयासøम िवकासात एससीईआरटी ची भूिमका • शालेय णशक्षि आणि णशक्षक णशक्षकाांच्या गुिावमक सुधारिेसाठी युणनसेफ, एनसीईआरिी आणि इतर एजन्सींनी प्रायोणजत केलेल्या णिशेष शैक्षणिक प्रकल्पाांचे आयोजन आणि अांमलबजाििी करिे. • शाळा आणि णशक्षक प्रणशक्षि सांस्थाांसाठी अभ्यासक्रम आणि पाठ्यपुस्तके णलहून देिे. • णशक्षक-णशक्षकाांच्या िापरासाठी उपदेशावमक साणहवय तयार करिे. • णिणिध श्रेिीतील णशक्षकाांसाठी सेिाांतगभत प्रणशक्षिाची व्यिस्था करिे, अणधकारी आणि णशक्षक-णशक्षकाांचे णनरीक्षि करिे आणि राज्य स्तरािर कायभरत इतर एजन्सींच्या कामात समन्िय साधिे. • णशक्षक, णशक्षक-णशक्षक आणि तपासिी अणधकारी याांच्या व्यािसाणयक णिकासासाठी पत्रव्यिहार-सह- सांपकभ अभ्यासक्रमाांसह कायभक्रम आयोणजत करिे. • णशक्षक-प्रणशक्षि महाणिद्यालये, माध्यणमक प्रणशक्षि ि प्राथणमक प्रणशक्षि कामकाजािर देखरेख करिे. • राज्यातील सिभ स्तरािरील णशक्षक-प्रणशक्षि सांस्थाांना णिस्तार सेिा प्रदान करिे. • णशक्षिातील णिणिध समस्याांिर अभ्यास आणि तपासिी करिे. • शासनाने सोपिलेल्या प्रौढ आणि अनौपचाररक णशक्षि कायभक्रमाांचे मूल्यमापन करिे. • अशा परीक्षाांद्वारे णशष्ट्यिृत्तीसाठी उमेदिाराांची णनिड करण्याच्या उिेशाने सािभजणनक परीक्षा णिशेषत: अांणतम िप्प्याांिर आयोणजत करिे जसे की इयत्ता ४ िगभ इ. अËयासøम िवकासात राÕůीय िश±क िश±ण पåरषदेची भूिमका राÕůीय िश±क िश±ण पåरषद (NCTE): NCTE चे मुख्य उणिष्ट देशभरातील णशक्षक णशक्षि व्यिस्थेचा णनयोजनबद्ध आणि समणन्ित णिकास साधिे, णशक्षक णशक्षि व्यिस्थेतील णनकष आणि मानकाांचे णनयमन आणि योग्य देखभाल आणि वयाांच्याशी सांबांणधत बाबींसाठी आहे. NCTE ला णदलेला आदेश खूप व्यापक आहे आणि वयात णशक्षक णशक्षि कायभक्रमाांचा सांपूिभ भाग समाणिष्ट आहे ज्यामध्ये व्यक्तींना पूिभ-प्राथणमक, प्राथणमक, माध्यणमक आणि िररि माध्यणमक स्तराांिर शाळाांमध्ये णशकिण्यासाठी सुसज्ज करण्यासाठी सांशोधन आणि प्रणशक्षि आणि अनौपचाररक णशक्षि, अधभिेळ णशक्षि, प्रौढ णशक्षि आणि अांतर (पत्रव्यिहार) णशक्षि अभ्यासक्रम. munotes.in

Page 25

24 अभ्यासक्रम रचना आणि णिकास
24 राÕůीय िश±क िश±ण पåरषद • णशक्षक णशक्षिाच्या सिभ पैलूांशी सांबांणधत सिेक्षि आणि अभ्यास हाती घ्या आणि सांबांणधत पररिाम प्रकाणशत करा. • णशक्षक णशक्षिाच्या क्षेत्रासांबांधी योग्य योजना आणि कायभक्रम तयार करण्यासाठी, ते राज्य आणि केंि सरकार, णिद्यापीठे, णिद्यापीठ अनुदान आयोग (UGC) आणि इतर मान्यताप्राप्त सांस्थाांना णशफारसी करते. • ते देशभरातील णशक्षक णशक्षि प्रिालीचे समन्िय आणि णनरीक्षि करते. • हे एखाद्या व्यक्तीला शाळा आणि मान्यताप्राप्त सांस्थाांमध्ये णशक्षक होण्यासाठी आिश्यक असलेल्या णकमान पात्रतेसाठी मागभदशभक तत्त्िे देते. • हे मान्यताप्राप्त सांस्थाांद्वारे अनुपालनासाठी भौणतक आणि पायाभूत सुणिधाांच्या तरतुदी, स्िाणफांग पॅिनभ इवयादीसाठी मागभदशभक तत्त्िे माांडते. • हे परीक्षाांच्या सांदभाभत मानके, अशा प्रिेशासाठीचे प्रमुख णनकष तसेच अभ्यासक्रम णकांिा प्रणशक्षिासाठीच्या योजनाांची माांडिी करते. • ते शाळा आणि मान्यताप्राप्त सांस्थाांमध्ये सांशोधन आणि निकल्पना प्रोवसाहन देते आणि आयोणजत करते आणि नांतर वयाचे पररिाम प्रसाररत करते. • ते सुधारिेसाठी स्ितःची णनधाभररत मागभदशभक तत्त्िे, मानदांड आणि मानकाांचे परीक्षि करते. • हे मान्यताप्राप्त सांस्थाांना ओळखते आणि णशक्षक णशक्षि प्रिालीच्या णिकासावमक कायभक्रमासाठी निीन सांस्था स्थापन करते. • हे णशक्षक णशक्षिाचे व्यापारीकरि रोखण्यासाठी आिश्यक पािले उचलते. • ते केंि सरकारद्वारे सोपिलेले इतर कायभ देखील करते. अËयासøम िवकासात एनसीइआरटी ची भूिमका नॅशनल कौणन्सल ऑफ एज्युकेशनल ररसचभ अँड रेणनांग (NCERT) ही एक स्िायत्त सांस्था आहे जी १९६१ मध्ये केंि आणि राज्य सरकाराांना शालेय णशक्षिातील गुिावमक सुधारिेसाठी धोरिे आणि कायभक्रमाांिर मदत आणि सल्ला देण्यासाठी भारत सरकारने स्थापन केली होती. एनसीइआरिी शैक्षणिक सांशोधनाची महत्त्िाची काये पार पाडते आणि शैक्षणिक सांशोधनाला चालना देते, शैक्षणिक तांत्रे, पद्धती आणि सांशोधन णनष्ट्कषभ सुधारते, अभ्यासक्रमातील सूचना आणि अनुकरिीय साणहवय, णशकिण्याच्या पद्धती, मूल्यमापनाचे तांत्र, अध्यापन सहाय्य इ. णिकणसत करते. एनसीइआरिी कडे प्रकाशन गृह आहे. . एनसीइआरिी आणि वयाच्या घिकाांची प्रमुख उणिष्टे खालील प्रमािे आहेत: प्रोवसाहन देिे आणि समन्िय साधिे; मॉडेल पाठ्यपुस्तके, पूरक साणहवय, िृत्तपत्रे, जनभल्स तयार करिे munotes.in

Page 26

25
अभ्यासक्रम णिकासाचा पाया आणि प्रकाणशत करिे आणि शैक्षणिक णकि, मल्िीमीणडया णडणजिल साणहवय णिकणसत करिे. अËयासøम िवकासातील एनसीइआरटीची ÿमुख उिĥĶे : • शालेय णशक्षिाशी सांबांणधत क्षेत्रात सांशोधन हाती घेिे, मदत करिे, प्रोवसाहन देिे आणि समन्िय साधिे; • मॉडेल पाठ्यपुस्तके, पूरक साणहवय, िृत्तपत्रे, जनभल्स आणि इतर सांबांणधत साणहवय तयार करिे आणि प्रकाणशत करिे. • णशक्षकाांचे सेिापूिभ आणि सेिाांतगभत प्रणशक्षि आयोणजत करिे. • नाणिन्यपूिभ शैक्षणिक तांत्रे आणि पद्धती णिकणसत आणि प्रसाररत करिे. • राज्य शैक्षणिक णिभाग, णिद्यापीठे, स्ियांसेिी सांस्था आणि इतर शैक्षणिक सांस्थाांशी सहयोग आणि नेििकभ ठेििे. • शालेय णशक्षिाशी सांबांणधत बाबींमध्ये कल्पना आणि माणहतीसाठी णक्लअररांग हाऊस म्हिून काम करिे. • प्राथणमक णशक्षिाच्या सािभणत्रकीकरिाची उणिष्टे साध्य करण्यासाठी नोडल एजन्सी म्हिून काम करा. सांशोधन, णिकास, प्रणशक्षि, णिस्तार, प्रकाशन आणि प्रसार णक्रयाकलापाांव्यणतररक्त, एससीईआरिी ही शालेय णशक्षिाच्या क्षेत्रातील इतर देशाांसोबत णद्वपक्षीय साांस्कृणतक देिािघेिाि कायभक्रमाांसाठी अांमलबजाििी करिारी सांस्था आहे. एनसीईआरिी आांतरराष्ट्रीय सांस्थाांच्या सहकायाभने सांिाद साधते आणि कायभ करते, परदेशी णशष्टमांडळाांना भेिी देते आणि णिकसनशील देशाांतील शैक्षणिक कमभचाऱ् याांना णिणिध प्रणशक्षि सुणिधा देते. २.६ ÖवाÅयाय सिवÖतर उ°र िलहा: १) अभ्यासक्रमातील मूलभूत गोष्टी स्पष्ट करा. २) अभ्यासक्रम णिकासात NCERT ची भूणमका स्पष्ट करा. ३) अभ्यासक्रम णिकासात NCTE ची भूणमका स्पष्ट करा. ४) अभ्यासक्रम णिकासात SCERT ची भूणमका स्पष्ट करा. थोड³यात उ°र िलहा: १) अभ्यासक्रमाचे ताणविक आधार २) अभ्यासक्रमाचे समाजशास्त्रीय आधार ३) अभ्यासक्रमाचे मानसशास्त्रीय आधार munotes.in

Page 27

26 अभ्यासक्रम रचना आणि णिकास
26 २.७ संदभª 1. NCERT (1988), National Curriculum for Elementary and Secondary Education - A Framework, New Delhi. 2. NCERT (2000), National Curriculum Framework for School Education, New Delhi. GOI (1992), 3. Report of the CABE Committee on Policy. Ministry of Human Resource Development, Department of Education. 4. NCERT (1986), Evaluation of Textbooks from the Standpoint of National Integration Guidelines. National Council of Educational Research and Training, New Delhi 5. डॉ. ह. ना. जगताप डॉ. अणश्वन बोंदाडे (२०१६) ज्ञान ि अभ्यासक्रम : सुणिचार प्रकाशन पुिे. 6. डॉ. णचत्रा सोहनी ि डॉ. सांगीता णशरोडे (२०१६) समािेशक णशक्षि : सुणिचार प्रकाशन पुिे. 7. डॉ. सांध्या णिजय चव्हाि (२०१६) अभ्यासक्रम णिकसन : श्री प्रकाशन पुिे. 8. https://ncert.nic.in/pdf/notice/ecm104presentation.pdf 9. https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ1095725.pdf 10. http://uafulucknow.ac.in/wp-content/uploads/2020/03/CURRICULUM-DEVELOPMENT-MA-education-2nd-sem.pdf  munotes.in

Page 28

27 ३ अËयासøम रचना घटक रचना ३.० उिĥĶे ३.१ पåरचय ३.२ अËयासøम रचनेची संकÐपना, गरज आिण महßव ३.२.१ अËयासøम रचनेची संकÐपना ३.२.२ अËयासøम रचनेची आवÔयकता आिण महßव ३.२.३ अËयासøम िवकासाचे महßव ३.३ अËयासøमाची रचना - आÓहान आिण आनंद, Łंदी, ÿगतीची खोली, सुसंगतता, ÿासंिगकता, वैयिĉकरण आिण िनवड: ३.३.१ अËयासøम िवकासाची तßवे: ३.३.२ अÅययनाथêं¸या मयाªदा आिण िशकÁयाची उ¸छुकता यांची चाचणी ३.३.३ ²ानाचा कालावधी ३.३.४ िबिÐडंगÊलॉ³ससारखी रचना ३.३.५ िशकÁया¸या अनुभवाचा ÿÂयेक तपशीलवार पैलू ३.३.६ संपूणª अनुभवाचा ताळमेळ घालणे ३.३.७ अÅययनाथêंची मूÐय ३.४ अËयासøम रचनेचे ÿकार ३.४.१ िवषयक¤þीत अËयासøमरचनेचा पåरचय ३.४.२ िवषयक¤िþत अËयासøम रचनेचे उिĥĶ ३.४.३ िवषयक¤þीत अËयासøमाची वैिशĶ्ये ३.४.५ िवषयक¤þीत अËयासøमाचे तोटे ३.४.६ अÅययनक¤þीत अËयासøम रचनेचा पåरचय ३.४.७ अÅययनक¤þीत वगª कसेतयार करायचे? ३.४.८ ÿोúाम िडझाइन सपोटª ३.४.९ अÅययनक¤þीत अËयासøमाची वैिशĶ्ये ३.४.१० अÅययनक¤þीत अËयासøमाचे फायदे ३.४.११ अÅययनक¤þीत अËयासøमाचे तोटे ३.४.१२ समÖयाक¤þीत अËयासøम रचना ३.४.१३ समÖयाक¤þीत अËयासøम रचनेचे फायदे ३.४.१४ समÖयाक¤þीत अËयासøमाचे तोटे ३.५ सारांश ३.६ ÿijावली ३.७ संदभª सूची munotes.in

Page 29

28 अËयासøम रचना आिण िवकास
28 ३.० उिĥĶे या घटकातून, तुÌही हे िशकाल:  अËयासøम रचनेची संकÐपना पåरभािषत करणे  अËयासøम रचनेचे महßव सांगणे  अËयासøम िवकासाची तßवे ÖपĶ करणे  िविवधÿकार¸या अËयासøम रचनांमÅये फरक करणे ३.१ ÿÖतावना अËयासøम हा कोणÂयाही िश±ण संÖथेचा "आÂमा" मानला जातो, याचा अथª शाळा िकंवा िवīापीठे अËयासøमािशवाय अिÖतÂवात असू शकत नाहीत. अËयासøमाची नवीन संकÐपना खूप Óयापक आहे. शाळेमÅये, वगाªत, úंथालयात, ÿयोगशाळा, कायªशाळा आिण खेळा¸या मैदानात आिण िश±क आिण िवīाथê यां¸यातील असं´य संपका«मधून िवīाÃयाªला ÿाĮ होणारा संपूणª अनुभवांचा समावेश होतो. ते Âया¸या ÖवŁपात आिण संरचनेत ि³लĶ नाही. अËयासøम रचना हा शÊद अËयासøमाची संपूणª आराखडा तयार करÁया¸या कालावधीला सूिचत करतो. या टÈÈयात, िश±क Âयां¸या अËयासøमासाठी िशकवÁया¸या घटकांचे आयोजन करतात. नेहमी¸या अËयासøमात शै±िणक उिĥĶे साÅय करणारे वाचन, िøयाकलाप, धडे आिण मूÐयांकन यांचा समावेश असतो. ही अËयासøमाची जाणीवपूवªक, उĥेशपूणª आिण पĦतशीर संघटना आहे. िवīाÃया«चे िश±ण सुधारणे हे रचनेचे अंितम Åयेय आहे. Ìहणूनच ÿिश±क ÿÂयेक अËयासøमाची रचना िविशĶ शै±िणक उĥेशाने करतात. ३.२ अËयासøम रचनेची संकÐपना, गरज आिण महßव ३.२.१ अËयासøम रचनेची संकÐपना अËयासøमा¸या Óया´ये इतकेच अËयासøम रचनेचे अनेक अथª आहेत. िहÐडा ताबाने िवकिसत केलेला रचनेचा अथª सवाªत Óयापक आहे. "अËयासøम रचना हे एक िवधान आहे जे अËयासøमा¸या घटकांची ओळख कłन देते, Âयांचे एकमेकांशी काय संबंध आहेत ते सांगते आिण संÖथेची तßवे आिण Âया संÖथे¸या ºया ÿशासकìय पåरिÖथतीमÅये ते कायªरत आहे Âया आवÔयकता सूिचत करते. एखाīा रचनेला अËयासøमा¸या िसĦांताचे समथªन करणे आिण ÖपĶ करणे आवÔयक आहे जे िवचारात घेÁयासाठी ľोत आिण लागू करÁयासाठी तßवे Öथािपत करते. वरील Óया´येमÅये खालील घटकांचा समावेश होतो १. उिĥĶे २. आशय munotes.in

Page 30

29
अËयासøम रचना ३. अÅययन अनुभव ४. अÅयापन संबंिधत धोरण ५. मूÐयमापन िहÐडा ताबा Ĭारे नमूद केलेले घटक ºया ÿकारे एकमेकांशी संबंिधत आहेत जे सहसा िचिýत केलेÐया अËयासøमा¸या रचनेचे ÿकार िनिदªĶ करतात. उदाहरणाथª, मु´यÂवे तÃयाÂमक मािहती असलेÐया सामúीचे वचªÖव असलेÐया रचनेचेÿकार बहòतेक वेळा िशकवÁया¸या धोरणांĬारे वैिशĶ्यीकृत केले जातात जे मोठ्या ÿमाणात ÖपĶीकरणाÂमक असतात, िशकÁयाचे अनुभव जे अÅययनकÂयाªला िनÕøìय दशªवतात, उिĥĶे जी संकुिचत सं²ानाÂमक ŀĶीकोनावर जोर देतात आिण मूÐयमापन ÿिøया ºया औपचाåरक चाचणी ÿिøया आहेत. अशा ÿकार¸या रचनेला िवषय क¤िþत रचना Ìहणून संबोधले जाते. दुसरीकडे, मूल-क¤िþत रचना-घटकांमधील संबंध वेगÑया, आिण िविशĶ पĦतीने िचिýत करते. मूल-क¤िþतता िकंवा िवषय-क¤िþतता यासार´या एकाच तßवा¸या ŀĶीने अËयासøमा¸या नमुÆयाला तकªसंगत बनवÁयाची ÿवृ°ी हे अित सरलीकरण आहे. हा ताण देÁयासारखा मुĥा आहे. एखाīा िनकषावर िकंवा तßवावर एखाīा रचनेसाठी तकªशाľ ÿिवĶ करणे पुरेसे नाही कारण अËयासøमाचा संबंध एखाīा Óयĉìपय«त काहीतरी पोहोचÁयाशी असतो. िश±णाचे Öवłप िकंवा आशयाचे Öवłप याकडे दुलª± करÁया¸या अथाªने ते पूणªपणे आशय क¤þीत िकंवा मूल क¤þीत असू शकत नाही. ३.२.२ अËयासøमा¸या रचनेची गरज आिण महßव: 1. शै±िणक उिĥĶांची ÿाĮी: िश±णाचीरचना अËयासøमावर आधाåरत असते. िश±णाची उिĥĶे साÅय करÁयासाठी अËयासøमाचा िवकास केला जातो. अशा ÿकारे अËयासøम हे शै±िणक उिĥĶे साÅय करÁयाचे साधन आहे. 2. वेळेचा आिण ऊज¥चा योµय वापर: अËयासøमाची रचना िश±काने काय िशकवावे आिण िवīाÃया«नी काय िशकावे? यासंदभाªतिश±कांना तसेच िवīाÃया«ना मागªदशªन करते. 3. ²ान संपादन: अËयासøम हे ²ान ÿाĮ करÁयासाठी माÅयम आहे. वाÖतिवक मानवी ²ान एक आहे परंतु सोयीसाठी आिण संÖथे¸या ŀिĶकोनातून िवषयानुसार िवभागले गेले आहे. अशा ÿकारे िविवध िवषयांसाठी अËयासøमाची रचना करÁयात आली आहे. 4. आशयाची रचना िनिIJत करणे: ÿÂयेक िवषया¸या आशयाची िवÖतृत रचना अशीअसते जी खाल¸या Öतरापासून उ¸च Öतरावर िशकवली जाते. अशा ÿकारे अËयासøमा¸या िवकासाचे मु´य कायª Ìहणजे िविशĶ टÈÈयातील अÅयापनासाठी आशयाची रचना िनिIJत करणे. अशा ÿकारे ÿाथिमक Öतरापासून ते िवīापीठ Öतरापय«त िविवध िवषयां¸या अËयासøमाची रचना केली जाते. munotes.in

Page 31

30 अËयासøम रचना आिण िवकास
30 5. ÓयिĉमÂव िवकास: िवīाÃयाª¸या ÓयिĉमÂव िवकासासाठी अËयासøम देखील महßवाचा आहे. िवīाÃया«मÅये चांगले गुण िवकिसत होÁयास मदत करणारा अËयासøम तयार करÁयात येतो. अËयासøम िवīाÃया«चे शारीåरक, सामािजक आिण नैितक गुण िवकिसत करÁयास मदत करतो. 6. पाठ्यपुÖतक तयार करणे: अËयासøम िवīाÃया«ना आिण िवषय िश±कां¸या वापरासाठी पाठ्यपुÖतक तयार करÁयासाठी मागªदशªन आिण आधार ÿदान करतो. जर अËयासøम बदलला िकंवा संिहताबĦ केला तर चाचणी पुÖतके देखील बदलली जातात. 7. परी±ा आयोिजत करणे: आपले िश±ण हे परी±ा क¤िþत आहे. िवīाÃया«नी परी±ेत चांगले गुण िमळवणे अपेि±त असते. अशा ÿकारे परी±ेचा पेपर िवषया¸या अËयासøमानुसार तयार केला जातो आिण िवīाथê परी±ेची सामúी देखील तयार करतात. अशा ÿकारे, अËयासøम हा िशकवÁयाचा, िशकÁयाचा आिण चाचणीचा आधार आहे. 8. अÅययन अÅयापनाची पåरिÖथती आयोिजत करणे: अËयासøमा¸या सहाÍयाने अÅयापनाचे कायª देखील अËयासøमा¸या सहाÍयाने िनयुĉ केले जाते हे ल±ात घेऊन अÅयापन आिण िशकÁयाची पåरिÖथती आयोिजत केली जाते. 9. िश±ण पĦतीबाबत िनणªय: अËयासøम ल±ात घेऊन िश±ण पĦती िनवडली जाते आिण वापरली जाते. समान सामúी Öमृती Öवłपात ÿितिबंिबत Öतरावर िशकवली जाते. ते िश±क क¤þीत िकंवा िवīाथê क¤þीत असू शकते. 10. ²ान, कौशÐय आिण वृ°ीचा िवकास: अËयासøमाचे Öवłप ²ान, कौशÐये, वृ°ी आिण सजªनशील ±मता िवकिसत करÁयासाठी आधार ÿदान करते. तसेच नेतृÂवगुण िवकिसत होÁयास मदत होते. ३.२.३ अËयासøम िवकासाचे महßव अËयासøम िवकासाला Óयापक ÓयाĮी आहे कारण ती केवळ शाळा, िवīाथê आिण िश±क यां¸यासाठीच नाही तर Âयाचा संबंध सवªसाधारणपणे समाजा¸या िवकासाशी देखील असतो. आज¸या ²ाना¸या अथªÓयवÖथेत, देशा¸या अथªÓयवÖथेत सुधारणा करÁयासाठी अËयासøमाचा िवकास महßवाची भूिमका बजावतो. हे जगातील गंभीर पåरिÖथती आिण समÖया, जसे कì पयाªवरणाला धोका, राजकारणातील समÖया, सामािजक-आिथªक समÖया आिण गåरबी, हवामान बदल आिण शाĵत िवकासाशी संबंिधत इतर समÖयांची उ°रे िकंवा उपाय देखील ÿदान करते. समाजाचा िवकास करÁयासाठी िवकास ÿिøयेची साखळी असायला हवी. ÿथम, शालेय अËयासøम, िवशेषत: उ¸च िश±णात, Âयाची राÕůीय ओळख जपÁयासाठी आिण अथªÓयवÖथेची वाढ आिण िÖथरता सुिनिIJत करÁयासाठी संरचीतकेलेले असणे आवÔयक आहे. अशा ÿकारे, एखाīा देशा¸या राÕůपतीकडे Âया¸या लोकांसाठी आिण राÕůासाठी ÖपĶ ŀĶी असणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 32

31
अËयासøम रचना उदाहरणाथª, िफलीिपÆसमÅये, जर राÕůाÅय± अि³वनो यांना देश आिशया-पॅिसिफकचे पयªटन क¤þ बनवायचे असेल, तर शालेय अËयासøम Âया उिĦĶांनुसार िवकिसत करणे आवÔयक आहे. उ¸च िश±णासाठी अËयासøमाचे कायªøम अशा ÿकारे तयार केले जाऊ शकतात ºयामुळे देशातील पयªटन उīोगाला चालना िमळेल. िश±ण-पयªटन, इको-टुåरझम, सांÖकृितकपयªटन, मेडो-टुåरझम, िबझ-टुåरझम, टे³नो-टुåरझम, कृषी-पयªटन, आचê-पयªटन, यासारखीिभÆनमॉडेÐसिवकिसतकरतायेतील िवīापीठांमÅये नािवÆयपूणª अËयासøम असÐयास आिण Öथािनक िकंवा जागितक बाजार पेठेत मागणी असÐयास, बरेच िवīाथê, अगदी परदेशातूनही, ÿवेश घेतील. नŌदणी करणाöयांची जाÖत सं´या Ìहणजे िवīापीठांचे उÂपÆन. पåरणामी, उÂपÆन जाÖत असÐयास, ते िश±कां¸या पदोÆनती, िशÕयवृ°ी आिण मोबदला यासाठी वापरले जाऊ शकते. याचा उपयोग संशोधन आिण िवकासा¸या ÿयÂनांना िनधी देÁयासाठी आिण शालेय सुिवधा, úंथालये आिण ÿयोग शाळा उभारÁयासाठी देखील केला जाऊ शकतो. देशाची अथªÓयवÖथा अËयासøमा¸या िवकासाĬारे लोकांची जीवनशैली सुधाł शकते. आिण ते िवकिसत करÁयासाठी, अËयासøम त² िकंवा त²ांनी िसनेटसª आिण काँúेस सदÖय, Öथािनक सरकारी अिधकारी, राºयपाल आिण महापौर यांसार´या कायदेकÂया«सोबत हातिमळवणी कłन काम केले पािहजे. Âयाचÿमाणे, Óयापारी समुदाय आिण उīोग आिण समाजातील इतर आिथªकŀĶ्या उÆमुख खेळाडू िनयम आिण शै±िणक सुधारणा धोरणे ठरवÁयात आिण Âयांची अंमलबजावणी करÁयात गुंतलेले असू शकतात. Ìहणूनच सवªÖतरांवर संÖथेतील बदलाची िदशा ठरवÁयासाठी अËयासøम िवकास खूप महßवाचा आहे. जोपय«त अËयासøम िवकासाची उिĥĶे आिण उिĥĶे िनयोजका¸या मनात ÖपĶ असतात, तोपय«त िविवध बाबéमÅये अÂयाधुिनक यश ÿाĮ होऊ शकते. थोड³यात अËयासøम िनयोजन सु-समिÆवत, दज¥दार अÅयापन, िश±ण आिण मूÐयमापन कायªøम िवकिसत करतात जे िवīाÃया«चे ²ान, कौशÐये आिण वतªन, तसेच Âयांची आंतरशाखीय आिण िकंवा शारीåरक, वैयिĉक आिण सामािजक ±मता तयार करतात. शाळांमÅये चांगÐया अËयासøमा¸या िनयोजनासाठी अनेकदा अनेक अडथÑयांवर मात करावी लागते. अËयासøमा¸या अंमलबजावणीबĥल एकच खाýी आहे कì सवª शाळेतील सवªिश±कांसाठी Âयाबĥल जाÁयाचा कोणताही एक योµय मागª नाही. अËयासøम िनयोजनाचे तीन Öतर आहेत: धोरणांचे िनयोजन, कायªøमांचे िनयोजन आिण धड्यांचे िनयोजन. यात ‘छुपा अËयासøम’ देखील समािवĶ आहे – ºया पĦतीने मुलं वागतात आिण वागÁयाची अपे±ा करतात Âयावłन ते काय िशकतात. Âयाचवेळी Âयांची खरी±मता साÅयकरÁयासाठी Âयांचे ²ान आिण कौशÐये िवकिसत कł शकतात. एखाīा शाळेत जी मूÐये जोपासली जातात Âयावłन ते अधोरेिखत होते. अËयासøम हे एक माÅयम आहे ºयाĬारे शाळा मुलांना ²ान, कौशÐये आिण समजूतदारपणाचे जीवन जगÁयासाठी आवÔयक असलेले ²ान िशि±त करÁयाचे उिĥĶ साÅय करते. munotes.in

Page 33

32 अËयासøम रचना आिण िवकास
32 ३.३ अËयासøमाची रचना - आÓहान आिण आनंद, Łंदी, ÿगतीची खोली, सुसंगतता, ÿासंिगकता, वैयिĉकरण आिण िनवड: ३.३.१ अËयासøम िवकासाची तßवे: तßवे ही अËयासøम िवकासातील पैलू आहेत. पैलू अËयासøमातील सुधारणेची कारणे दाखवतात – ºयामÅये वैयिĉक, सामािजक, शै±िणक, Óयावसाियक आिण राÕůीय गरजा समािवĶ आहेत एकाÂमता आिण परÖपरसंबंधाची तßवे ल±ात घेऊन ÿÂयेक Öतरावर िशकÁया¸या अनुभवाचे ±ेýिवÖतृत करÁयासाठी पĦतशीर आिण अनुøिमक िनयोजन आवÔयक आहे. अËयासøमात िव²ान, भाषा आिण सा±रता, गिणत आिण अंक, सामािजक अËयास, अिभÓयĉ कला, आरोµय आिण कÐयाण, धािमªक आिण नैितक िश±ण आिण तंý²ान यांचा समावेश असणे आवÔयक आहे. हे सवª घटक सुŁवाती¸या वषा«पासून ÿÂयेक िवīाÃयाª¸या Óयापक सामाÆय िश±णाचा भाग असले पािहजेत. सवª मुले आिण तŁण लोकांसाठी तßवे िवचारात घेणे आवÔयक आहे. तßवे िश±क आिण शाळांना Âयां¸या सरावात आिण अËयास आिण अÅयापनाचे पुनरावलोकन, मूÐयमापन आिण सुधारणा करÁयासाठी आधार Ìहणून मदत करतील. जरी सवª कोणÂयाही एका टÈÈयावर लागू झाले पािहजेत, परंतु मूल िकंवा तŁण जसे िशकते आिण िवकिसत होते तसतसे तßवांवर िभÆनभर असू शकेल. अËयासøमाची रचना खालील तßवां¸या आधारे केली जावी:  आÓहान आिण आनंद  ÓयाĮी  ÿगती  खोली  सुसंगतता  ÿासंिगकता  वैयिĉकरण आिण िनवड munotes.in

Page 34

33
अËयासøम रचना
३.३.२ अÅययनाथêं¸या मयाªदा आिण िशकÁयाची उ¸छुकतायांची चाचणी सवª टÈÈयांवर, ÿÂयेक Óयĉìला Âयाची ±मता साÅय करÁयासाठी स±म करÁयासाठी, सवªयोµयता आिण ±मतां¸या िशकणाöयांनी योµय Öतरावरील आÓहान अनुभवले पािहजे." आÓहानांचे Óयावहाåरक Öवłप जे शै±िणकŀĶ्या स±म नसतील Âयां¸या ±मता दशªिवÁयासाठी आिण पåरिचत िवषय±ेýांमÅये नवीन, परÖपरसंवादी मागª उपलÊध कłन िशकÁयासाठी ÿवृ° करते. ÿÂयेक आÓहान हे सवª अËयासøमाचे असले पािहजे आिण Âयात समािवĶ असलेÐया कठोर आिण मृदूकौशÐयांची (Soft Skills) ®ेणी तŁणांना शै±िणक संदभाªत आिण इतरांसोबत ÿभावीपणे काम करताना सकाराÂमक योगदान देÁया¸या ±मतेमÅये अिधक आÂमिवĵास देÁयासाठी रचना केलेली असावी. मुले आिण तŁणांना Âयांचे िश±ण आÓहानाÂमक, आकषªक आिण ÿेरणादायी वाटले पािहजे. अËयासøमाने सवा«साठी उ¸च आकां±ा आिण महßवाकां±ा ÿोÂसािहत केÐया पािहजेत. ते Âयां¸या िशकÁयात सिøय असले पािहजेत आिण Âयांना Âयांची सजªनशीलता िवकिसत करÁयाची आिण ÿदिशªत करÁयाची संधी िमळाली पािहजे. मुले आिण तŁणांना Âयांचे ÿयÂन िटकवून ठेवता यावेत यासाठी पािठंबा असावा. ३.३.३ ²ानाचा कालावधी सवª मुलांना आिण तŁणांना अनुभवां¸या िवÖतृत ®ेणीची संधी िमळायला हवी. Âयांचे िश±ण िनयोिजत आिण ÓयविÖथत केले पािहजे जेणे कłन ते वगाªत आिण शालेय जीवनातील इतर पैलूंमÅये िविवध संदभा«Ĭारे िशकतील आिण िवकिसत होतील. िशकÁयाची ÓयाĮी- एखाīा िवषया¸या संपूणª ²ानाचा संदभª देते. िश±णाची खोली Ìहणजे िविशĶ िवषयांवर िकती ÿमाणात ल±क¤िþत केले जाते, िवÖताåरत केले जाते आिण शोधले जाते. munotes.in

Page 35

34 अËयासøम रचना आिण िवकास
34 अËयासøमाची ÓयाĮी िवŁĦ खोली अËयासøमाची ÓयाĮी अËयासøमाची खोली Óया´या संपूणª अËयासøमात िशकवÐया
जाणाö या िवषयांची ®ेणी आिण
ÿÂयेक िवषयातील ²ानाचा
कालावधी ÿÂयेक िवषयातील िविशĶ िवषयाचा
िकती खोलवर अËयास केला जातो हे
िशकवले जाते उदाहरणे • एक िवÖतृत अËयासøम
फĉ मु´यिवषयांवर नाही
(इंúजी, गिणत िव²ान)
सवª अËयासøमा¸या
िवषयांवर ल±क¤िþत
करतो (उदाहरणाथª कला,
PE, PSHE) • िवīाथê मु´य संकÐपना िकती
खोलवर समजून घेतात
(उदाहरणाथª ते संकÐपना
Âयां¸या Öवतः¸या शÊदात
समजावून सांगू शकतात िकंवा
इतर कोणाला िशकवू शकतात
का?) ३.३.४ िबिÐडंगÊलॉ³स सारखी रचना मुलांनी ३ ते १८ वषा«पय«त Âयां¸या िशकÁयात सतत ÿगती अनुभवली पािहजे. ÿÂयेक टÈपापूवê¸या ²ानावर आिण उपलÊधéवर आधाåरत असावा. मुले आिण तŁणांनी Âयां¸या वैयिĉक गरजा आिण योµयता पूणª होईल अशा गतीने ÿगती केली पािहजे. ३.३.५ िशकÁया¸या अनुभवाचा ÿÂयेक तपशीलवार पैलू मुलांसाठी आिण तŁणांना िविवध ÿकारचे िवचार आिण िशकÁयाची, अÆवेषण करÁयासाठी आिण समजून घेÁया¸या अिधक ÿगत Öतरांवर Âयांची पूणª±मता िवकिसत करÁया¸या संधी उपलÊध झाÐया पािहजेत. बदलÂया काळानुसार आधुिनक पĦतीने िशकÁयासाठी िवīाÃया«ना तयार करता आले पािहजे. याचा उपयोग Âयांना रोज¸या जीवनातील समÖया सोडवÁयासाठी आिण नवीन आवाहने यशÖवीपणे पेलÁयासाठी झाला पािहजे. िवīाÃया«मÅये िविवध कौशÐये िवकिसत होणे गरजेचे आहे. ३.३.६ संपूणª अनुभवाचा ताळमेळ घालणे औपचाåरक आिण अनौपचाåरक अËयासøमातून िवīाÃयाªला िमळणाöया एकूण अनुभवाशी सुसंगतता, संतुलन, ÿासंिगकता, ÿितबĦता आिण वैयिĉकवाढ यासह अंतभूªत संकÐपनांचा संबंध असतो. munotes.in

Page 36

35
अËयासøम रचना
एक सुसंगत अनुभव तयार करÁयासाठी मुले आिण तŁण लोकां¸या शै±िणक उपøमांना एकý केले पािहजे. िशकÁया¸या िविवध पैलूंमÅये ÖपĶ दुवे असावेत. अशा दुÓयांबĥल मुलांशी आिण तŁणांशी चचाª केली पािहजे. अËयासøमातील सुसंगतता राÕůीय, शाळा आिण वगªÖतरावłन पािहली जाऊ शकते. शाळा आिण राÕůीय Öतरावर अËयासøम माÆय झाÐयावर िश±कांनी वगाªत Âयाची अंमलबजावणी करणे आवÔयक आहे. अËयासøम रचनेत सुसंगतता आणÁयासाठी एकमागª Ìहणजे राÕůीय अËयासøमा¸या चौकटीत असलेली समान िश±ण उिĥĶे, माÆयताÿाĮ पाठ्यपुÖतके, रचनाÂमक आिण सारांशाÂमक मूÐयांकन यांचा उपयोग करणे. ३.३.७ जे िशकत आहेत Âयाचे मूÐय अËयासøम हा सामािजक, सांÖकृितक, वैयिĉकŀĶ्या संबंिधत असावा. याचा अथª काय िशकले जात आहे आिण िवīाÃया«¸या वैयिĉक अनुभवांशी Âयाचा संबंध यावर भर िदला पािहजे. याने िवīाथê आिण िश±क यां¸यात िवĵासाचे नाते िनमाªण केले पािहजे Âयामुळे सशĉ वातावरण आिण सरावाने िशकÁया¸या भरपूर संधी िनमाªण होतात. मुले आिण तŁणांनी Âयां¸या िश±णाचा आिण संबंिधत उपøमांचा उĥेश समजून घेतला पािहजे. ते जे िशकत आहेत Âयाचे मूÐय आिण Âयां¸या जीवनात, वतªमान आिण भिवÕयाशी Âयाचा संबंध Âयांनी पािहली पािहजे. ३.४ अËयासøम रचनेचे ÿकार: अÅययन क¤िþत आिण समÖयाक¤þीत
३.४.१ िवषयक¤þीत अËयासøम रचना: या रचनेमÅये अËयासøम िवषय ±ेýांमÅये िवभागलेला असतो. या रचनेमÅये ल±ात ठेवणे, तÃये आिण कÐपनां¸या पुनरावृ°ी करणे यावर भर िदला जातो. पारंपाåरकपणे, या अËयास øमांतगªत िवīाÃया«नी काय अËयास केला याबĥल िवīाÃया«ना फारसा पयाªय नÓहता. आता यात िवīाÃया«ना िनवडक िवषय िनवडÁयात काही ÿमाणात ÖवातंÞय िदले जाते. िवषय क¤िþत समÖया क¤िþत िवīाथê क¤िþत munotes.in

Page 37

36 अËयासøम रचना आिण िवकास
36 वैयिĉक ÿकÐप कायाªसाठी मु´य िवषयांपैकì िनवडÁयासाठी Âयांना अिधक ÖवातंÞय देखील िदले जाते. िदलेÐया िवषय ±ेýाभोवती आयोिजत केलेला अËयासøम (उदाहरणाथª, दुसरे महायुĦ) Âया िवषयातील सÂयता, मािहती सवा«पुढे ठेवतो. Âयानंतर ती मािहती व सÂयता ल±ात ठेवÁया¸या ŀĶीने आिण Âया संदभाªतील कौशÐये आÂमसात करÁयासाठी शै±िणक उपøमांचे िनयोजन केले जाते. िवषय-क¤िþत अËयासøमाचे उदाहरण Ìहणजे सिपªल अËयासøम. सिपªल अËयासøम हा िशकवÐया जाणाöया सािहÂयाभोवती आयोिजत केला जातो, ºयामÅये िशÖती¸या रचनेवरच कमी भर िदला जातो आिण संकÐपना आिण कÐपनांवर जाÖत भर िदला जातो. हे तपशीलवार मािहतीवर ल±क¤िþत करÁयाऐवजी ²ाना¸या संरचनेवर भर िदला जातो. सिपªल अËयासøम िविशĶ वेळे¸या मयाªदेत िविशĶ िवषय िकंवा मािहतीचे तुकडे िशकÁयावर भर देतो. Âयाऐवजी, िवīाÃया«ना िविवध ÿकार¸या कÐपना पुÆहापुÆहा उघड करणे हे Âयाचे उिĥĶ आहे. एक सिपªल अËयासøम, एका गोलाकार पॅटनªमÅये एका िवषयावłन दुसö या िवषयात िफłन, िवīाथê जेÓहा एखादी संकÐपना समजून घेÁयासाठी ÿथम तयार होतात तेÓहा Âयांना पकडÁयाचे उिĥĶ ठेवते. Âयाच वेळी, एक सिपªल अËयासøम या संकÐपने¸या मूलभूत गोĶéना सतत बळकट करÁयासाठी, या मूलभूत गोĶी िवīाÃया«¸या ²ान म¤दूत ŁजवÁयासाठी आिण नवीन धड्यासाठी तयार नसलेले िवīाथê गमावू नयेत यासाठी कायª करतो. या तंýाने, िवīाथê Âयाच कौशÐयावर काम करÁयाची पुनरावृ°ी करतात, परंतु संकÐपनांची कािठÁयपातळी वाढवली जाते. याला सिपªल असे Ìहणतात. याचा अथª असा कì एका िविशĶ िवषया¸या ÿÂयेक मु´यिवषयावर संपूणª शालेय वषªभर भर िदला जातो आिण वरील वगाªमÅये Âयाची पुनरावृ°ी अितåरĉ कािठÁयपातळीसह केली जाते. उदाहरणाथª, गिणता¸या वगाª¸या पिहÐया सेिमÖटरमÅये “भागाकार”चे कौशÐय िशकवÁया ऐवजी, पिहÐया सेिमÖटरमÅये आिण पुÆहा दुसöया सेिमÖटरमÅये, परंतु जोडलेÐया दुहेरी आकड्यांसह साधे िवभाजन पािहले जाऊ शकते. ३.४.२ िवषय क¤þीत अËयासøम रचनेचे Åयेय अËयासøमा¸या कोणÂयाही िवषय-क¤िþत ŀĶीकोनाचा मु´य उĥेश Ìहणजे सामúी ²ानावर िवīाथê ÿभुÂव. िश±क तािकªक øमाने िवīाÃया«ना सामúी आिण कौशÐये सादर करतात. हा ŀĶीकोन िवīाÃया«ना या सामúी ±ेýामÅये ÿभुÂव िमळवÁयासाठी आवÔयक असलेली सवª मािहती आिण कौशÐये ÿाĮ करतात याची खाýी करते. munotes.in

Page 38

37
अËयासøम रचना
३.४.३ िवषयक¤þीत अËयासøमाची वैिशĶ्ये फĉ िवषय िशकणे: Óया´याने ऐकणे, पाठ्यपुÖतकांचा अËयास करणे आिण परी±ेसाठी अËयास करणे यासवª पĦती या िवषयक¤þीत अËयासøमा¸या ŀिĶकोनाचा ÿभाव दशªवतात. िवषय िश±क िविहत पाठ्यपुÖतक कÓहर करणे खूप महÂवाचे मानतात. ठरािवक वेळेत ठरािवक ÿमाणात िवषय िशकायचा असतो. िवषय िशकला तर िश±क आिण िवīाÃया«ना समाधान वाटते. ²ानाचे एक पूवªिनधाªåरत एक समान मानक आहे जे िवषयक¤þीत ŀिĶकोनाचे पालन करतात ते िकमान मानकांचे जोरदार समथªन करतात. ते परी±ेत पाý होÁयासाठी सवª िवīाÃया«नी िमळवÐया जाणाö या वगाªसाठी मानक ठरवÁयाची विकली करतात. दुसöया शÊदांत सांगायचे तर, कृÂयांवर एक कालमयाªदा ठेवली जाते आिण िवīाथê अयशÖवी झाÐयास, अËयासøमाची पुनरावृ°ी करणे आवÔयक आहे. िश±क िवīाÃयाªला िनधाªåरत इय°ेपय«त आणÁयाचा ÿयÂन करतो. अशाÿकारे अयशÖवी झालेÐयांना úेडची पुनरावृ°ी करणे आवÔयक असते िकंवा Âयांना Âयां¸या संÖथांमधून बाहेर काढले जाते. कौशÐया¸या सरावावर भर िदला जातो िविशĶ कौशÐयांमÅये िűल हे िवषय अËयासøमा¸या वैिशĶ्यपूणª वैिशĶ्यांपैकì एक आहे. िűलसेशन, उपचाराÂमक काम, åरÓĻू वकª, कोिचंग ³लासेस हे सहसा अशाÿकार¸या िűलसाठी वािहलेले असतात. हे िűल गटातील सवª िवīाÃया«ना समान ÿमाणात िदले जाते. भिवÕयातील वापरासाठी मािहती िमळवÁयावर भर िदला जातो एखाīा अËयासøमासाठी िनवडलेला िवषय, मुला¸या ताÂकाळ गरजांपे±ा ÿौढ जीवनात महßवाचा मानला जातो. अशाÿकारे तŁणांमधील मुलां¸या समÖयांपे±ा ÿौढां¸या समÖयांना अिधक वजन िदले जाते. munotes.in

Page 39

38 अËयासøम रचना आिण िवकास
38 िवīाÃयाªने िकती िवषय िशकला यावłन ÿगती मोजली जाते िवषय वÖतूही िशकÁयाची महßवाची गोĶ असÐयाने, Âया िवषयावर िकती चांगले ÿभुÂव िमळवले आहे यावłन िश±णाचे मोजमाप केले जाते. िवīाÃया«¸या यशाची ÓयाĮी तपासÁयासाठी वारंवार चाचÁया िदÐया जातात. ३.४.४ िवषय क¤þीत अËयासøमा¸या रचनेतील ýुटी १. िवषयांचे पृथ³करण िवषय-क¤िþत अËयासøम िवīाÃया«ना ते काय िशकत आहेत याचा Óयापक संदभª समजून घेÁयापासून ÿितबंिधत करतो. पारंपाåरक िश±ण पĦतीत, िवīाथê एका कालखंडात गिणत िशकतात, दुसö या काळात वाचतात, दुसö या काळात िव²ान आिण दुसö या वगाªत सामािजक अËयास िशकतात. एका िवषयाचा दुसöया िवषयावर कसा पåरणाम होतो याची पवाª न करता ÿÂयेक िवषय तो ÖवतःमÅयेच आहे असे िशकवले जाते. िश±क गिणत कायªपिýका देतात, ºया पूणª करÁयासाठी िवīाथê काम करतात. गिणत समÖया वाÖतिवक-जगातील अनुÿयोगांपासून रिहत आहेत. अËयास केलेÐया इतर िवषयांसाठीही हेच आहे. िवīाथê मूळ अमेåरकन लोकांचा इितहास िशकू शकतात परंतु भूतकाळ आिण वतªमान दोÆही इितहासाचा अमेåरकन लोकसं´ये¸या या भागावर Âयांची संÖकृती, अमेåरकन संÖकृती आिण संपूणª जगावर कसा ÿभाव पडतो हे िशकू शकत नाही. २. एकाÂमतेचा अभाव जीवन ही Öवतंý घटनांची मािलका नाही. कोणी िनणªय कसा घेते हे वय, Öथान, राजकìय वातावरण आिण ŀÔय आिण आदÐया राýी तुÌही िकती झोपले होते यासह अनेक घटकांवर अवलंबून असतात. कोणतीही Óयĉì बेट नसून ती Óयĉì कोण आहे आिण Âया¸या सभोवताल¸या वातावरणाचा ÿभाव पडतो. पारंपाåरक िवषय-क¤िþत अËयासøम ÿÂयेक िवषयावर वैयिĉक संदभाªत ल± क¤िþत करतो, िवīाÃया«ना समजत नाही कì एका िवषयाचा दुसö या िवषयावर कसा पåरणाम होतो िकंवा ÿÂयेकजण एकý कसे कायª करतो. संपूणª िवषया¸या सखोल आकलनाकडे एकिýतपणे ÿवािहत होÁयाऐवजी िशकणे लहान चौकटीत िवभागले जाते. िवīाÃया«ना Âयां¸या ²ाना¸या िविवध पैलूंचा एकािÂमक पĦतीने वापर करÁयास िशकवले जात नाही. ३. िनिÕøय अÅययन पारंपाåरक िकंवा िवषय-क¤िþत अËयासøमात, पाठ्यपुÖतक िकंवा िश±क जे सादर करतात Âयापे±ा वेगÑया ŀिĶकोनातून मनोरंजन करÁयापासून िवīाÃया«ना परावृ° केले जाते. िविवध िवषयांतील तº²ांनी, शालेय मंडळांनी आिण िश±कांनी या िवषयाची िनवड आधीच केलेली असते. िवषयाला महßव आहे, तर िवīाथê िवचार करÁयाऐवजी, तकªसंगत Óयĉì बनतात ºयांना िश±ण ÿिøयेचा भाग बनÁयाची आवÔयकता असते. िवषय-क¤िþत अËयासøम िशकÁयाबĥल आिण ²ानाबĥल उÂसाह नाही तर िनिÕøयता वाढवतो. munotes.in

Page 40

39
अËयासøम रचना ४. अिधकाराची ÿणाली पारंपाåरक िवषय-क¤िþत अËयासøम अिधकार ÿणालीवर अवलंबून असतो. िवīाÃया«¸या गरजा केवळ सामúी¸या ÿकार आिण अडचण पातळी¸या संयोगाने िवचारात घेतÐया जातात. िवषय-क¤िþत िश±णामÅये नैितक पाĵªभूमी, िश±णावर पåरणाम करणाöया कौटुंिबक पåरिÖथती िकंवा िवīाÃया«¸या िविवध िश±ण शैली िवचारात घेणारे िवÖतृत पयाªय उपलÊध नाहीत. सािहÂय तयार करताना िवīाÃया«¸या िकंवा वगा«¸या गरजा ल±ात घेतÐया जात नाही िकंवा Âयानुसार Âयात बदल केले जात नाही. सािहÂय िशकवलेच पािहजे आिण िवīाÃया«नी िदलेÐया वेळेत सािहÂय आÂमसात करणे अपेि±त आहे. चाचणी, तर, बहòतेकदा केवळ पुनगªिठत सामúीवर आधाåरत असते आिण समÖया सोडवÁयासाठी एकंदर आकलन िकंवा दैनंिदन जीवनात सामúी¸या Óयावहाåरक वापरावर आधाåरत नसते. ३.४.५ अÅययनक¤þीत अËयासøमाची रचना पåरचय अÅययनक¤þीत अËयास øमाची रचना ÿÂयेक Óयĉì¸या गरजा, ÖवारÖये आिण उिĥĶे िवचारात घेते. दुसöया शÊदांत, हे माÆय करते कì िवīाथê एक समान नसतात आिण Âया िवīाÃया«¸या गरजांशीजुळवून घेतात. अÅययनक¤िþत अËयासøमाची रचना Ìहणजे िवīाÃया«ना स±म करणे आिण ÂयांनाÂयां¸या िश±णाला िनवडीĬारे आकार देÁयाची परवानगी देणे होय. अÅययनक¤þीत अËयासøमातील िशकवÁया¸या योजनांमÅये फरक केला जातो, ºयामुळे िवīाÃया«ना ÖवाÅयाय, अÅययन अनुभव िनवडÁयाची संधी िमळते. हे िवīाÃया«ना ÿेåरत कł शकते. अÅययनक¤िþत अÅययनामुळे िवīाथê कोणते सािहÂय िशकतात आिण ते कसे िशकतात हे ठरवू शकतो. (काही िश±क याच मूलभूत कÐपनेला वैयिĉकृत िश±ण Ìहणून संबोधतात.) हा िशकÁयाचा ŀिĶकोन पारंपाåरक वगाªतील सूचनांपे±ा वेगळा आहे, ºयाला िश±क-क¤िþत िश±ण Ìहणून ओळखले जाते, कारण िवīाथê-क¤िþत िश±ण िवīाÃया«¸या िनणªय±मतेवर मागªदशªक शĉì Ìहणून ŀढ ल±क¤िþत करते. िवīाÃया«ची िनणªय±मता वाढिवणे िविवध ÿकारचे असू शकते. तरीही सवª अÅययनक¤िþत अÅययन कायªøमांची काही सामाईक वैिशķ्ये असतात. उदाहरणाथª, ते आज¸या िवīाÃया«साठी शै±िणक ÿिøया अिधक अथªपूणª बनिवÁयावर भर देतात. मूÐयांकन ÿिøयेत िश±क आिण िवīाथê या दोघांचा समावेश कłन िवīाÃया«¸या कामिगरीचे मापन करÁयासाठी कठोर मूÐयमापन वापरÁयावही हे कायªøमभर देतात. िवīाथê-क¤िþत िश±ण लहान गटांमÅये काम करÁयासाठी िकंवा दूरÖथपणे िशकÁयासाठी अिधक लविचक असते, आिण अÅययनक¤िþत कायªøमांसह येणारी ही लविचकता munotes.in

Page 41

40 अËयासøम रचना आिण िवकास
40 सÅया¸या पåरिÖथतीत जाÖत महÂवाची आहे कारण शाळा कोरोना Óहायरससार´या साथी¸या आजाराशी जुळवून घेतात आिण दूरÖथ िश±णाकडे वळतात. आज, िश±कांना ऑनलाईन िवīाथê-क¤िþत िश±ण िवīाÃया«ना देÁयाचे िविवध मागª शोधÁयाची गरज आहे. दूरÖथ िश±णासाठी अÅययन अनुभवाची िनिमªती करणे कठीण काम आहे तरीही आपण हे ल±ात घेतले पािहजे िक दूरÖथ ³लासेसची रचना िवīाथê-क¤िþत िश±णाचा ÿभावी पĦतीने समावेश करÁयासाठी केली जाऊ शकते. िश±णÿिøयेत िश±कांची भूिमका महßवाची असते. समिपªत िश±क Âयां¸या िवīाÃया«साठी सकाराÂमक पåरणाम घडवून आणÁयासाठी सवª काही करतात. िवīाथê-क¤िþत िश±णामुळे िश±कांची भूिमका बाजूला होत नाही िकंवा कमी होत नाही. Âयाऐवजी, ते िवīाÃया«ची ÓयÖतता वाढवÁयासाठी िश±कांचे कौशÐय वेगवेगÑया ÿकारे वापरÁयाचा ÿयÂन करते. ३.४.६ अÅययनक¤þीत वगª कसे तयार करावे?  िवīाÃया«ना ÿाÖतािवक Öवतंý ÖवाÅयाय देणे आिण Âया ÖवाÅयायांसाठी Âयांचे Åयेय िनिIJत करÁयात Âयांना मदत करणे.  िवīाÃया«ना नवीन सािहÂय िशकÁया¸या Âयां¸या पसंती¸या पĦतéशी पåरिचत होÁयास मदत करणे.  िवīाÃया«¸या आवडी¸या ±ेýांसाठी Âयांना अिधक ÿितसादशील बनणे.  हळुहळू िनयंिýत िवīाÃया«ची सं´या वाढÐयावर Âयांचे ÖवाÅयाय आिण अÅययनयांचे वेळापýक तयार करणे.  िश±कांना हळूहळू ÿमुख भूिमकेतून िवīाÃयाªने िनवडलेÐया उपøमांसाठी सुिवधा आिण संसाधने पुरिवणाöया¸या भूिमकेकडे वळवणे.  भौितक िकंवा आभासी (Virtual) वगाªचा आराखडा तयार करणे ºयात िवīाÃया«ना सहयोग करणे सोपे जाईल.  िवīाÃया«ना केवळ ÿमािणत चाचÁयां¸या िनकालांवर अवलंबून न राहता Âयां¸या िश±णातील गुणव°ा मोजÁयास सांगणे. ३.४.७ ÿोúाम िडझाइनस पोटª िशकाऊ-क¤िþत अËयासøमाची रचना करÁयाची ÿिøया सुलभ करÁयासाठी आÌही खालील ÿोúाम(पुÆहा) िडझाइन मॉडेल वापरतो (Fowler, et al., 2016). िवīाशाखा-नेतृÂवाखालील हे ÿिøया अÅयापनशाľीय त² आिण अनुशासनाÂमक त² तसेच शै±िणक तंý²ान त²ांना एकý आणते आिण डेटा-मािहतीपूणª अËयासøम तयार करते जे िवīाÃया«ना क¤þÖथानी ठेवते. या सवªसमावेशक मॉडेलचा वापर कłन िडझाइन केलेले कायªøम माÆयता ÿिøयेसाठी योµय िÖथतीत आहे munotes.in

Page 42

41
अËयासøम रचना
१. संघाची िनिमªती आिण उĨोधन: • ÿाÅयापक आिण इतर िवषयतº²ांना मदत िकंवा समथªन देतील असा संघ िवकिसत करा, उदा., िनद¥शाÂमक िडझाइनर, िश±णतंý², िवīाथê शै±िणक समथªन Óयावसाियक, माÅयमत², मूÐयांकनत², úंथपाल. • कालमयाªदा ठरिवणे २. मािहती गोळा करणे पुरावे देणारे डेटा ąोत • अंतगªत: िवīाथê सव¥±ण; ÿिश±क सव¥±ण; ल±गट; िशÖतीचा ŀĶीकोन पåरभािषत करा • बाĻ: समवयÖक संÖथांचे पुनरावलोकन; माजी िवīाÃया«चा अिभÿाय; िनयोĉा फोकस गट आिण सव¥±ण; कामाचे वणªन; माÆयता/ÿमाणीकरण आवÔयकता • लिàयत ÿे±क ओळखा • कोसª ÿकार िनिIJत करा: øेिडट/नॉन-øेिडट, ÿमाणपý, मायøो-माÖटर, माÖटर, Öटॅक करÁया योµय अËयासøम. ३. अÅययन िनÕप°ी कायªøमांची िनिमªती कायªøमाची उिĥĶे हे िशकÁयाचे मापदंड, सामúी आिण सामúी ±ेýांमधील संबंध ओळखणारी िवÖतृत िवधाने असतात. – िवīाÃया«नी एखादा कायªøम िकंवा ÿमुख कायªसंपेपय«त Âयां¸या अËयासा¸या पåरणामी काय िशकले पािहजे, समजून घेतले पािहजे munotes.in

Page 43

42 अËयासøम रचना आिण िवकास
42 िकंवा Âयांचे कौतुक केले पािहजे. उिĥĶांचा अथª काय असावायाचे वणªन िवīाथê अÅययन िनÕप°ी कायªøम करतात. िवधाने ओळखतात कì िवīाथê कायªøमात काय आिण कसे िशकले याचा पåरणाम Ìहणून काय ÿाÂयि±क, िनिमªती िकंवा ÿितिनिधÂव कł शकतील. कायªøमां¸या उिĥĶांÿमाणे िवīाथê अÅययन िनÕप°ी कायमÖवłपी नसतात. मूÐयमापन पåरणामांचा वापरनंतर अËयासøम, अÅयापनशाľ, ÿाÅयापक Óयावसाियक िवकास, िवīाथê समथªन िकंवा संसाधन वाटप यामÅये आवÔयक बदल करÁयासाठी केला जातो. िशकÁयाचे पåरणामदेखील नंतर¸या मूÐयांकन चøासाठी सुधाåरत िकंवा बदलले जाऊ शकतात. ४. स±म Łिāक तयार करणे एकदा अÅययन िनÕप°ी कायªøम तयार झाÐयानंतर, पुढील पायरी Ìहणजे Łिāक तयार करणे जे ÿÂयेक िनकालासाठी कायª±मतेचे िनकष दशªिवतात. Łिā³स संपूणª पदवीकायªøमात ÿÂयेक िनकालासाठी िवīाÃयाª¸या िवकासाÂमक ÿगतीची Óया´या करतात. ते Óयापक कायªøम Öतरावर िवīाथê उÂपादनांचे मूÐयमापन करÁयाचे साधन Ìहणून देखील काम करतात. ५. अËयासøम नकाशाची िनिमªती अËयासøम मॅिपंग हे ओळखते कì ÿोúाम िशकÁयाचे पåरणाम कोठे सादर केले जातात. (I), ÿबिलत (R), मजबूत (S) आिण/िकंवा ÿाÂयि±क (D). अËयासøम नकाशा¸या शीषªÖथानी सूचीबĦ आहेत आिण बाजूने िनकाल आहेत. ÿÂयेक ÿोúाम िशकÁया¸या िनकाला¸या I,R,S आिण/िकंवा D ला कोणते अËयासøम/अनुभव समथªन देतील हे िनधाªåरत कłन नकाशाचे क¤þ पूणª केले जाते. ६. अËयासøम सािहÂयाची िनिमªती • िशकÁयाची उिĥĶे पूणª करÁयासाठी सवाªत योµय अÅयापनपĦती ओळखणे. • िवīाथê अÅययनासाठी सवाªत उÂकृķ वैिशĶ्य अÅययन धोरणे िवकिसत करणे (िश±ण तंý²ान साधने, मीिडयासाधने इ.) • खालील तीन ÿijांची उ°रे देणारी मूÐयांकन योजना िवकिसत करणे. i. तुÌही कोणÂया िवīाÃयाª¸या िशकÁया¸या पåरणामांचे मूÐयांकन करणार आहात? ii. िशकÁयाची पåरणामकारकता आिण अंतरिनिIJत करÁयासाठी तुÌही कोणते पुरावे गोळा करणार आहात? iii. तुमचा कायªøम सुधारÁयासाठी तुÌही मािहती कशी वापरणार आहात ? ७. अंमलबजावणी आिण मूÐयांकन  रचनाÂमक मूÐयांकनासाठी िश±णडेटा (िशकÁया¸या िवĴेषणासह) गोळा करणे munotes.in

Page 44

43
अËयासøम रचना  मूÐयमापन अिभÿायावर आधाåरत समायोिजत करा आिण सुरेख करणे ८. पåरÕकृत करणे अËयासøमातील िनणªयांची ÿभावीपणे अंमलबजावणी कशी केली जाईल हे सततचे मूÐयमापन सुिनिIJत करेल. ३.४.८ अÅययनक¤þीत अËयासøमाची वैिशĶ्ये 1) अÅययन –क¤िþत अÅयापन िवīाÃया«ना गुंतवून ठेवते. वगा«मÅये िश±क िवīाÃया«पे±ा खूप मेहनत घेतात. 2) अÅययन –क¤िþत अËयासøमात, िश±क िवīाÃया«ना िवचार कसा करावा, समÖया कÔया सोडवाÓयात, पुराÓयाचे मूÐयमापन कसे करावे, युिĉवादांचे िवĴेषण कसे करावे, गृहीतके िनमाªण करावी हे िशकवतात. 3) अÅययन –क¤िþत अÅयापन िवīाÃया«ना ते काय िशकत आहेत आिण ते कसे िशकत आहेत यावर िवचार करÁयास ÿोÂसािहत करते आिण Âयांना िशकÁयाबाबत घेतलेÐया िनणªयांची जबाबदारी ÖवीकारÁयास ÿोÂसािहत करते जसे कì ते परी±ेचा अËयास कसा करतात, नेमून िदलेले वाचन कधी करतात, ते Âयां¸या लेखनाची उजळणी करतात िकंवा Âयांची उ°रे तपासतात. 4) अÅययन –क¤िþत अÅयापन िवīाÃया«ना िशकÁया¸या ÿिøयेवर काही िनयंýण देऊन ÿेåरत करते. 5) अÅययन –क¤िþत िश±ण सहकायाªला ÿोÂसाहन देते. अËयासøम आिण Âयाचे अÅययनक¤िþत ŀिĶकोनामÅये महßव: अËयासøमाची िवīाÃया«ना खूप मदत होते.  अËयासøम िवīाÃया«ना अपेि±त शै±िणक उिĥĶे पूणª करÁयासाठी Âयांना कोणÂया ÿकार¸या िशकÁया¸या अनुभवांची आवÔयकता आहे या बĥल िलिखत तपशील देतो.  अËयासøम Âयांना िशकÁया¸या उिĥĶांशी पåरिचत कłन देतो. Âयामुळे िश±ण उĥेशपूणª आिण Åयेयािभमुख बनते. िवīाÃया«ना एखाīा िविशĶ िवषया¸या अËयासातून िकंवा िश±णाला पूरक ठरÁयासाठी िविशĶ िøयाकलाप केÐयाने अपेि±त असलेÐया वतªनातील बदलांची Âयांना जाणीव होते.  योµयåरÂया िवकिसत केलेला अËयासøम Âयाला पूरक करÁयासाठी आवÔयक संसाधन सामúीसह असतो. या संसाधनांमÅये सुचवलेले ÿयोग, िशकÁयाचेउपøम, ÿकÐप, ÖवाÅयाय ,संदभª इÂयादéचा समावेश होतो. हे सािहÂय िश±क आिण िवīाथê दोघांसाठी हे िततकेच महßवाचे आहे.  एक अËयासøम हा अÅयापन-अÅययन ÿिøयेचा योµयåरÂया िवकिसत केलेला आराखडा आहे. यामÅये िशकणाöयांना माहीत असायला हवे अशा िशकÁया¸या munotes.in

Page 45

44 अËयासøम रचना आिण िवकास
44 उिĥĶांचा समावेश होतो. जेÓहा िशकणाöयांना िशकÁया¸या उिĥĶांची जाणीव असते तेÓहा ते अËयास करत असलेÐया अËयासøमा¸या शै±िणक पåरणामां¸या ÿाĮीसाठी Âयांची योजना, अंमलबजावणी आिण मूÐयमापन कł शकतात.  योµयåरÂया िवकिसत केलेला अËयासøम िशकणाöयाला Âयां¸या िशकÁया¸या ÿिøयेत सुŁवातीपासून शेवटपय«त मदत कł शकतो.  शै±िणक उिĥĶां¸या ÿाĮीमुळे Âयां¸या Óयिĉमßवा¸या सवª पैलू आिण पåरमाणांमÅये सवा«गीण वाढ आिण िवकास होतो. ३.४.९ अÅययन-क¤þीत अËयास øमाचे फायदे:
 अÅययनक¤िþत अËयासøम अÅययन क¤िþत िश±णपĦतéचा अवलंब करतो.  अÅययनक¤िþत अËयासøमात अÅयापन हे अÅययनात गुंतलेÐया िवīाÃया« भोवती िफरते.  िवīाथê-िवīाथêमÅये परÖपरसंवाद ÿÖथािपत होतात, केवळ अनौपचाåरकच नÓहे, तर िवīाÃया«ना ÿकÐप, अÅययन उपøम आिण संरिचत गटकायाªवर एकý काम करÁयास ÿवृ° करÁया¸या ŀĶीने मदत होते.  िवīाÃया«ना वाटाघाटी कौशÐये िवकिसत कłन अËयासøमा¸या सामúीवर चचाª करÁयाची आिण वापरÁयाजोगी मूÐयमापन रणनीतé¸या ÿकारांवर सहमती दशªिवÁयाची संधी उपलÊध कłन देतील, ºयामधून िवīाथê िवषय िनवडू शकतात.  िवīाथê िश±ण आिण इतर कौशÐये िवकिसत करतात आिण अथª पूणª ²ान ÿाĮ करतात जे Âयांना आयुÕयभर मदत करेल.  अÅययनक¤िþत अËयासøम सामािजक कौशÐये आिण Öवािभमान िनमाªण करÁयास मदत करतो. munotes.in

Page 46

45
अËयासøम रचना  Âयामुळे िवīाÃया«ना Âयां¸या समवयÖकांकडून अिधक भाविनक आिण सं²ानाÂमक समथªन देखील िमळÁयास मदत होते.  अिधकार आिण जबाबदाöया यां¸यातील संबंध िशकला जातो.  िशकणे मनोरंजक आिण मजेदार आहे हे िवīाÃया«ना कळते  िवīाथê अिधक ल±पूवªक आिण वगाªत सहभागी होÁयास इ¸छुक होतात.  असंबĦता आिण अÆयायाबाबत तøारी कमी होतात.  िवīाÃयाªची Âयां¸या िशकÁयात अिधक सिøय भूिमका तयार होते आिण िवīाथê Âयांचा अËयास अिधक ÿभावीकरÁयासाठी िशकÁया¸या पĦतीशी जुळवून घेतात.  िवīाथê संकÐपनाÂमक समजून घेÁयासाठी वैयिĉक आिण सांिघक उ°रदाियÂव असलेÐया संघांमÅये ÿकÐप िकंवा समÖयांवर काम करतात  िवīाथê समूहा¸या िनयमांच पालन कłन उिĥĶे साÅयकरÁयासाठी एकý काम करतात.  यशÖवी होÁयासाठी िवīाथê एकमेकांना ÿेåरत करतात व मदत करतात. ३.४.१० अÅययन-क¤þीत अËयासøमाचे तोटे: • यासाठी िवīाÃया«ना जाÖत वेळ लागतो Âयामुळे अËयासøमाचे लàय साÅय करणे कठीण जाते. • सवªसाधारणपणे िश±क सहकारी िश±ण वापł इि¸छत नाही कारण याला बराच वेळ लागतो. यासाठी िश±कांची िवशेष कौशÐये आवÔयक आहेत. ३.४.११ समÖयाक¤þीत अËयासøम रचना: Savery (2006) ¸यामते, समÖयाक¤þीत अËयासøम िडझाइन हे एक अËयासøमरचना आहे जी “िश±कांना संशोधन करÁयासाठी, िसĦांत आिण सराव एकिýत करÁयासाठी आिण पåरभािषत समÖयेवर Óयवहायª समाधान िवकिसत करÁयासाठी ²ान आिण कौशÐये लागू करÁयास स±म करते.” िवīाथê गुंतलेले आिण Öवयं-िनद¥िशत समÖया सोडवणारे Ìहणून पािहले जातात तर िश±कांना सुिवधा देणारे Ìहणून ठेवले जाते.या अËयासøमांतगªत, िश±णाला सामािजक आिण संदभª घटकांनी ÿभािवत असलेली सिøय, एकािÂमक आिण रचनाÂमक ÿिøया Ìहणून पािहले जाते. वाÖतिवक जीवनातील समÖयांशी संबंिधत Âयांचे िश±ण आयोिजत कłन िवīाÃया«ना सामािजक सेिटंµजमÅये ठेवले जाते. या अËयासøमाची रचना मूलत: िशकाऊ-क¤िþत ŀĶीकोनाखाली आहे आिण ÿगतीवादा¸या सैĦांितक ÿभावाखाली येते ºयाĬारे िवīाथê सÅया¸या समुदायात वाÖतिवक जीवनातील िøयाकलाप कłन आिण इतरांसोबत काम करताना सवō°म िशकतात. munotes.in

Page 47

46 अËयासøम रचना आिण िवकास
46
समÖयाक¤þीत अËयासøम रचनेत िवīाà ª यांना एक समÖया सादर केली जाते िजला समजÁ यासाठी सुŁवातीला उपलÊ ध असÐ यापे±ा अिधक मािहतीची आवÔ यकता असते. समÖया ि³लĶ असते आिण िवīाÃया«ना चौकशी आिण उ¸चøमा¸या िवचार कौशÐयाकडे नेÁयासाठी पुरेशी वेधक असते. दुसरे Ìहणजे, यामÅये सहयोग आवÔयक असतो जेथे ÿÂयेक िवīाÃयाªला संबंिधत मािहती शोधÁयाची आिण समूहाला एक Óयवहायª उपाय िवकिसत करÁयासाठी सूिचत करÁयाची जबाबदारी िदली जाते. सहकायाªĬारे, िवīाÃया«ना नवीन कÐपना िवकिसत करता येतात, ÿijमांडता येतात आिण परÖपरसंवाद साधून एकमेकांची समज ŀढ होते. ितसरे Ìहणजे, पीसीसी अÖसल आिण बहòिवīाशाखीय सामúी वापरते. िशकणाöयांना Âयां¸या पयाªवरणाशी संबंिधत समÖया मांडÐया जातात आिण िविवध±ेýांमधून एकिýत केलेÐया मािहतीचा वापरदेखील आवÔयक असतो .हे अÿÂय±पणे ICT ची गरज समीकरणात आणते कारण िविवधशाखा, ±ेýे आिण ľोतांकडून मािहती केवळ इंटरनेटĬारे कायª±मतेने िमळवता येते. समÖयाक¤þीत अËयासøम रचनेचा फायदा असा आहे कì ते िवīाÃया«मÅये उ¸च øमाने िवचार करÁयाचे कौशÐय िवकिसत करते. याचे कारण असे कì जिटल समÖयांचे िवĴेषण आिण िनराकरण करÁयासाठी योµय िश±ण संसाधने शोधणे, मूÐयमापन करणे आिण Âयांचा वापर करणे यामÅये िवचार कौशÐयाची संपूणª®ेणी गुंतलेली आहे. िशवाय, समÖयाक¤þीत अËयासøम रचना िवīाÃया«ना वाÖतिवक-जागितक कायªबलाचा भाग होÁयासाठी आवÔयक कौशÐयांसह सुसºज करते. सवªकामा¸या िठकाणी ÿभावी संवाद, सहकायª आिण सहकायाªशी संबंिधत कौशÐये आवÔयक आहेत. दुसरीकडे, पीसीसीचा तोटा असा आहे कì खरोखर अÖसल समÖया तयार करणे कठीण आहे. िशकÁयासाठी वाÖतिवक जीवनातील संदभा«चे अनुकरणकरÁयासाठी बö याचदा सु-िवकिसत संसाधने आवÔयक असतात जी महाग आिण वेळ घेणारी असतात. यािशवाय, िश±कांसाठी ÿÂयेक िवīाÃयाª¸या कामा¸या ÿिøयेचे आिण Âयां¸या सहयोगी गटांमधील आउटपुटचे िनरी±ण करणे हे एक आÓहानाÂमक काम असेल. यामुळे Öव-मूÐयांकन, समवयÖक मूÐयमापन आिण पोटªफोिलओ मूÐयांकन यांसार´या बहòिवध मूÐयांकन पĦतéची गरज भासते जी कंटाळवाणी असू शकते. munotes.in

Page 48

47
अËयासøम रचना ३.४.१२ समÖयाक¤þीत अËयासøमाचे फायदे  समÖयाक¤þीत अËयासøम उ¸चøमाने िवचार करÁयाचे कौशÐय िवकिसत करते UNESCO (2005) नुसार नॉलेज सोसायटी हे मािहती सोसायट्यांपुरती मयाªिदत नसून मािहती हे एक कमोिडटी आहे परंतु ²ान हे ²ानाशी संवाद साधÁयासाठी आिण ²ानाचा हेतु पुरÖसर वापर करÁयासाठी आवÔयक असलेÐया सं²ानाÂमक कौशÐयांचा सराव करÁयास स±म असलेÐया Óयĉéचे आहे. येथेच पीसीसीची भूिमका येते. आधी सांिगतÐयाÿमाणे, पीसीसी चुकì¸या संरिचत समÖया मांडते ºया गुंतागुंती¸या आिण खुÐया आहेत, ºयामुळे िवīाÃया«ना उ¸च øमा¸या िवचारकौशÐयाकडे नेले जाते. मूळ समÖया आिण चांगÐया समाधानासाठी आवÔयक पåरिÖथती ओळखÁयासाठी, िवīाÃया«नी गंभीर िनणªयासह उपलÊध मािहतीवर ÿभुÂव िमळवणे आवÔयक आहे आिण एका उĥेशासाठी Âयांचे िवĴेषण, øमवारी आिण अंतभूªत करÁयाचा िवचार करणे आवÔयक आहे. िशकÁयाची हे ÿिøया उ¸चøमाची िवचारकौशÐये िवकिसत करते जसे कì िवĴेषण करणे, मूÐयमापन करणे आिण तयार करणे जे ²ाना¸या समाजात सजªनशील आिण गंभीर िवचार कौशÐये आहेत.  समÖयाक¤þीत अËयासøम तांिýक आिण Óयावहाåरक ²ान िवकिसत करते िवकासासाठी Óयापक सामािजक िश±ण आवÔयक आहे. याचा अथª नॉलेज सोसायटी केवळ तांिýक ²ानावरच नÓहे तर Óयावहाåरक ²ानावरही भर देते. तांिýक ²ानामÅये संकÐपना-आधाåरत मािहती असते बुचर (2011) ¸यामते ²ान समाजातील िश±ण हे “पारंपाåरक संरचनांमधील औपचाåरक िश±णापुरते मयाªिदत नाही, तर Óयावहाåरक ²ानात संदभª-आधाåरत मािहतीचा समावेश आहे. पीसीसीअÖसल आिण बहòआयामी िश±णा¸या वापराĬारे िवīाÃया«मÅये िवकिसत होते. उदाहरणाथª, गिणतातील बेरीज आिण वजाबाकì यासार´या मूलभूत ऑपरेशÆस िशकवÁयासाठी, िवīाÃया«ना एक समÖया िदली जाते िजथे Âयांना खरेदी कराय¸या गोĶéची यादी असते परंतु ती सवª खरेदी करÁयासाठी अपुरे पैसे असतात. िवīाथê समÖयेचे िवĴेषण करतील खरेदी कराय¸या गोĶé¸या यादीचा िवचार कłन आिण ÿÂयेक वÖतूचे 'गरज' आिण 'इ¸छा' Ìहणून मूÐयांकन करा. Âयानंतर िवīाथê Âयां¸या खचाªसाठी पैशाचा वापर अनुकूल करÁयासाठी बजेट तयार करतील. िवīाÃया«ना आवÔयक वाटणाöया वÖतूंची खरी िकंवा िसÌयुलेटेड खरेदी करणेदेखील आवÔयक असू शकते. शेवटी, िवīाथêÂयांची बजेट योजना वगाªसमोर सादर करतात आिण योजनेमागील िवĴेषण आिण िनणªय ÖपĶ करतात.  समÖयाक¤þीत अËयासøम सहयोगाला ÿोÂसाहन देते युनेÖको (2005) नुसार एक ²ानी समाज एकाÂमते¸या या गरजे¸या उĥेशाने स±म असावा. ÿथम, कारण बदलÂया जगात लोकांना घर बसÐया अनुभवता याÓयात यासाठी सांÖकृितक आिण भािषक िविवधतेचा पुरेसा िवचार करÁयासाठी ²ानी समाजामÅये सामािजक आिण munotes.in

Page 49

48 अËयासøम रचना आिण िवकास
48 नैितक पåरमाणांचा समावेश होतो. दुसरे Ìहणजे, ²ानसमाज ²ाना¸या देवाणघेवाणीला चालना देतो आिण ²ाना¸या ÿकारांना जोडÁया¸या िदशेने कायª करतो जे समाजात आधीपासून आहे; अशाÿकारे ²ान Ìहणजे सावªजिनक िहतापासून कोणालाही वगळले जाऊ नये. समÖयाक¤þीत अËयासøम समूहकायाªĬारे सहयोगाला ÿोÂसाहन देऊन सामािजक-सांÖकृितक एकाÂमतेसाठी ²ानसमाजाची मागणी पूणª करते. आधी सांिगतÐयाÿमाणे, गटातील कायª हे समÖयाक¤þीत अËयासøमाचा एक महßवाचा भाग आहे ºयायोगे समुहातील योगदानासाठी आिण उ पादक िश±ण समुदाय तयार करÁयाची जबाबदारी िवīाÃया«ची असते. हे ²ान समाजा¸या एकिýकरणा¸या मागणी¸या दोन उĥेशांची पूतªता करÁयासाठी दोन गोĶी करते. ÿथमतः, समÖयाक¤þीत अËयासøम िवīाÃया«चे संवादकौशÐय, सॉÉटिÖकÐस, सहानुभूती आिण सामािजक-सांÖकृितक िविवधतेबĥल Öवीकृती वाढवणे यासार´या सामूिहक कायाªĬारे िवīाÃया«चे परÖपर डोमेन िवकिसत करते. जसजसे िवīाथê मािहती सामाियक करतात आिण Óयवहायª उपायांवर चचाª करतात, Âयांना ÿभावीपणे संवाद साधावा लागतो, Âयां¸या सदÖयांचे मत ऐकायला िशकावे लागते, मतभेद सहन करणे आिण Âयांचा आदर करणे आिण मतभेद ÓयवÖथािपत करणे आवÔयक आहे. Ìहणूनच, बहòसांÖकृितक समाजाला आिलंगन देÁयासाठी आिण कायª करÁयास अिधक सुसºज असलेÐया Óयĉì ²ानसमाजा¸या फायīासाठी तयार केÐया जातात. दुसरे Ìहणजे, समÖयाक¤þीत अËयासøमसाठी िवīाÃया«नी संबंिधत मािहती संकिलत करणे, गोळा केलेली मािहती एकमेकांसोबत शेअर करणे आिण चच¥Ĭारे मािहतीचे संĴेषण करणेयागोĶéची जबाबदारी Öवीकारणे आवÔयक आहे. हे संपूणª ÿिøया आधीच ²ानसमाजातील ²ान-वाटप संÖकृतीची ÿितकृती आहे. िवīाथê एकसमान हेतूने एकý काम करÁयाचा सराव करत असÐयाने,ते ²ान समाजासाठी Âयां¸या भिवÕयातील कामा¸या िठकाणी तेच करतील.  समÖयाक¤þीत अËयासøम आजीवन अÅययनकत¥ तयार करते ²ान हे गरज मानली जाते कारण ती Óयĉé¸या ±मता िवकिसत करते UNESCO (2005) नुसार, एक ²ान समाज सतत बदलÂया जागितक रोजगार बाजार आिण तंý²ानाशी जुळवून घेÁयासाठी आजीवन िश±णाची आवÔयकता मानते. नवीन अनुभव समाकिलत करÁयाचा आिण नवीन पåरिÖथतéशी जुळवून घेÁयाचा चालू, Öवैि¸छक आिण Öवयं-ÿेåरत ÿयÂन. आयुÕयभर िशकÁया¸या तयारीमÅये सामाÆयकौशÐये आिण ±मता तसेच इतर िवषय िशकÁयासाठी आवÔयक कौशÐये िशकणे समािवĶ असते. येथेच समÖयाक¤þीत अËयासøम उपयुĉ आहे कारण ते Öवयं-िदµदिशªत आिण मेटा-सं²ानाÂमक ŀĶ्या जागłक असलेÐया िशकणाöयांना िवकिसत करते. समÖयाक¤þीत अËयासøम िवīाÃया«ना Âयां¸या Öवतः¸या िश±णावर जबाबदारी देऊन िवīाÃया«ना Öवयं-िनद¥िशत िशकणाöयांमÅये िवकिसत करते (नॉÐटन, 2003). याचे कारण असे कì िवīाथê Âयांचे सÅयाचे ²ान आिण अनुभव जे काही परवडतात Âयासह समÖया हाताळतात. समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी अिधक ²ान आवÔयक आहे असे Âयांना munotes.in

Page 50

49
अËयासøम रचना वाटत असÐयास, हे Âयांची Öवतःची जाणीव आहे जी Âयांना अिधक मािहतीसाठी संबंिधत संसाधने शोधÁयास ÿवृ° करते कारण समाधानाची जबाबदारी आिण समÖया सोडवÁयाची ÿिøया िशकणाöयावर अवलंबून असते. िशकÁयावरील िवīाÃया«ची मालकì जसजशी वाढत जाते, तसतसे ते PCC Ĭारे िवकिसत केलेÐया वैयिĉक आिण बौिĦक कौशÐयांĬारे ²ान ÿाĮ करÁयास स±म Öवतंý आिण Öवाय° िवīाथê बनतात. जेÓहा िवīाथê ÿौढ होतात, तेÓहा Âयां¸या िश±णाचे मागªदशªन करÁयासाठी िकंवा Âयां¸यापय«त ²ान पोहोचवÁयासाठी िश±क नसतील. तरीही कायªरत ÿौढ आिण अखेरीस िनवृ° ÿौढ Ìहणून, ते आयुÕयभर Âयांची कौशÐये, ²ान आिण ŀĶीकोन सुधारÁयास आिण िटकवून ठेवÁयास सतत िशकू शकतील. हे आजीवन िशकणाöयांसाठी ²ान समाजा¸या मागणीसाठी अÂयंत समपªक आहे. याÓयितåरĉ, पीसीसी मेटा-कॉिµनिटÓह जागłक असलेÐया िवīाÃया«ना िवकिसत करते. समÖयाक¤þीत अËयासøमाĬारे, िवīाÃया«ना समÖयेबĥल कोणती मािहती आधीच मािहत आहे, समÖया सोडवÁयासाठी Âयांना कोणती मािहती मािहत असणे आवÔयक आहे आिण समÖया सोडवÁयासाठी वापरÁयाची रणनीती याबĥल जागłक असणे आवÔयक आहे. Âयािशवाय, िवīाÃया«ना समÖया सोडवÁया¸या Âयां¸या Öवतः¸या ŀिĶकोनाबĥल अंतŀªĶी ÿाĮ करÁयाची संधी देखील िदली जाते. याचे कारण असेकì िवīाÃया«ना अिधकािधक समÖया येत असताना पूवê वापरलेÐया ŀिĶकोना¸या सामÃयाªचे मूÐयांकन करÁयास ÿवृ° केले जाईल. जर पूवê वापरलेÐया रणनीतीने समÖयेचे यशÖवी åरÂया िनराकरण करÁयात मदत केली नाही, तर ते ते ल±ात ठेवतील आिण पुढील आिण भिवÕयातील समÖयांसाठी बदल करÁयाचा ÿयÂन करतील. हे मेटा-कॉिµनशन आजीवन िशकणाö यांमÅये एक मजबूत भूिमका बजावते कारण ते Âयां¸या Öवतः¸या िवचार ÿिøयेबĥल जागłकता आिण समज िवकिसत करते, Âयांना Âयांचे िश±ण िनद¥िशत करÁयास आिण सुधारÁयास स±म करते.  समÖयाक¤þीत अËयासøम िवīाÃया«ना नवोपøमाकडे घेऊन जातो बुचर (2011) ¸यामते, नािवÆय हे ²ान समाजाचा ितसरा Öतंभ आहे कारण ते िवकास आिण आिथªक कायाªसाठी समथªनाचे साधन आहे. इनोÓहेशनचे वणªन "नवीन वÖतू आिण सेवां¸या िनिमªतीसाठी िनिमªती, उÂøांती आिण ²ानाचा वापर करÁयाची ÿिøया" असे केले जाते. नािवÆयपूणª कौशÐयेही ²ान समाजाची मागणी आहे कारण तंý²ाना¸या ÿगतीसाठी आिण ²ान समाजा¸या गरजा पूणª करÁयासाठी सुधाåरत उÂपादने आिण सेवां¸या िनिमªतीसाठी ²ानाचा Öवीकार करणे, Öवीकारणे आिण वापर करणे आवÔयक आहे. समÖयाक¤þीत अËयासøम हे मागणी पूणª करते कारण समÖया सोडवÁयाचा ŀĶीकोन िशकणाöयांना नावीÆयपूणªतेकडे घेऊन जातो. आधी सांिगतÐयाÿमाणे, खराब-संरिचत समÖया आहेत िवīाÃया«¸या िज²ासा आिण िवचार ÿिøयेस चालना देÁयासाठी वापरले जाते. हे नीच-संरिचत समÖया अशाÿकारे िडझाइन केÐया आहेत कì Âयां¸याकडे अनेक िनराकरणाचे मागª आहेत. एकतफê उपायांिशवाय, िवīाÃया«ना Âयां¸या Öवतः¸या सजªनशीलतेसाठी भरपूर जागा देऊन चौकटी बाहेर िवचार करÁयास ÿिशि±त केले जाते. बहòिवध उपाय मागª कठोर संरचनादेखील कमी करतात जे Âयां¸या समÖया सोडवÁया¸या ÿिøयेस मयाªिदत करतात. munotes.in

Page 51

50 अËयासøम रचना आिण िवकास
50 हे िनिवªवाद आहे कì उÂपादक समÖया सोडवÁयासाठी िविवध शाखा, ±ेýे आिण ľोतांकडून मािहती गोळा करÁयासाठी इंटरनेट आिण इले³ůॉिनक उपकरणांचा वापर करणे महßवाचे आहे. Ìहणून, पीसीसी िवīाÃया«ना मािहती िमळवÁयासाठी आयसीटीचा वापर करÁयासाठी ए³सपोजर, सराव आिण कौशÐये देते. जागितक कायªÖथळासाठी आवÔयक कौशÐये असलेÐया िवīाÃया«ना तयार करÁयासाठी आिण Âयांना िशि±त करÁयासाठी आयसीटी स±मता हे एक महßवाचे साधन आहे. िवīाÃया«ना सतत तांिýक नवकÐपनां¸या कामा¸या जगाशी जुळवून घेÁयास िशि±त करÁया¸या अशा ÿदशªनासह, समÖयाक¤þीत अËयासøम ÿगतीचा उपयोग कł शकणारे िवīाथê िवकिसत करÁयासाठी अÿÂय±पणे आयसीटीचा वापर करते. समÖयाधाåरत अÅययनाचे आठ आवÔयक घटक:
३.४.१३ समÖयाक¤þीत अËयास øमाचे तोटे िवīाÃया«साठी • पूवêचे िशकÁयाचे अनुभव िवīाÃया«ना PBC साठी चांगले तयार करत नाहीत. • याला जाÖत वेळ लागतो आिण इतर िवषयांमधून अËयासाचा वेळ काढून घेतो. • यामुळे काही िचंता िनमाªण होते कारण िशकणे अÓयविÖथत आहे. • काहीवेळा úुप डायनॅिम³स समÖया PBC पåरणामकारकतेशी तडजोड करतात. • कमी सामúी ²ान िशकले जाऊ शकते. munotes.in

Page 52

51
अËयासøम रचना ÿिश±कांसाठी • योµय समÖया पåरिÖथती िनमाªण करणे कठीण आहे. • यासाठी अिधक तयारीसाठी वेळ लागतो. • ÿिøयेबĥल िवīाÃया«ना काही शंका आहेत. • úुप डायनॅिम³स समÖयांसाठी ÿाÅयापकां¸या हÖत±ेपाची आवÔयकता असू शकते. • हे कशाचे आिण कसे मूÐयांकन करावे याबĥल नवीन ÿij उपिÖथत करते. संÖथांसाठी • मु´यतः Óया´यान देणाö या ÿाÅयापकांसाठी शै±िणक तßव²ानात बदल करणे आवÔयक आहे. • िश±कांना कमªचारी िवकास आिण समथªन आवÔयक असेल. • यासाठी सामाÆयतः अिधक ÿिश±क लागतात. • हे लविचक वगाªतील जागेसह उÂकृĶ कायª करते. • हे ÿाÅयापकांकडून ÿितकार िनमाªण करते जे Âया¸या कायª±मतेवर ÿijिचÆहिनमाªण करतात. िनÕकषª िवषय-क¤िþत- हे मॉडेल िवषय±ेýाशीसंबंिधत िविशĶ कौशÐये आिण ²ानावर भर देते. बö याच ÿकारचे ÿमािणत अËयासøम िवषय-क¤िþत ŀĶीकोनाखाली येतात. यू.एस.मधील K-12 शाळांमÅये वापरला जाणारा हा सवाªत सामाÆय ŀĶीकोन आहे, परंतु तो संपूणª महािवīालयीन वगा«मÅये, िवशेषतः मोठ्या 1000-Öतरीय Óया´यान वगा«मÅयेदेखील आढळतो. जेÓहा तुÌही" मूलभूत अËयासøम" हा शÊद ऐकता तेÓहा ते िवषय-क¤िþत ŀिĶकोनाचा संदभª देते. हे मॉडेल िविवध शाळा आिण वगा«मÅये समान िश±ण अनुभव िनमाªण करÁयाचा मानस असले तरी, सरावातते नेहमी तसे काम करत नाही. हा ŀिĶकोन िवīाथê-क¤िþत नसÐयामुळे, यामुळे ÓयÖततेचा अभाव आिण संभाÓयत: कमी कामिगरी होऊ शकते. या Óयितåरĉ, हा ŀĶीकोन øॉस-िवषय कने³शनसाठी कमी जागा सोडतो. उदाहरण: जर तुÌही ÿाÖतािवक युरोिपयन इितहासाचा अËयासøम िशकवत असाल, तर िवषय-क¤िþत अËयासøमामÅये ÿमुख युĦांचे तपशील आिण ÿमुख खेळाडूंचा समावेश असू शकतो. munotes.in

Page 53

52 अËयासøम रचना आिण िवकास
52 समÖया-क¤िþत- या ŀिĶकोनाचा उĥेश िवīाÃया«ना संबंिधत वाÖतिवक-जागितक कौशÐये ÿदान करणे आहे. एखाīा समÖयेकडे कसे पहावे आिण िनराकरण कसे करावे हे िशकणाöयांना िशकवले जाते. याŀिĶकोनाचे काही फायदे Ìहणजे गंभीर िवचारांवर वाढीवभर, सहयोगावर ल±क¤िþत करणे आिण वगाªत अिधक नािवÆय पूणªता. िवīाथê अजूनही मु´य कौशÐये आिण ²ान िशकतात, परंतु अितåरĉ संदभाªसह. उदाहरण: जनसंपकª अËयासøम िशकवÁया¸या समÖया-क¤िþत ŀिĶकोनामÅये िवīाÃया«¸या गटाला वाÖतिवक Óयवसाया¸या PR धोरणाचे मूÐयांकन करणे आिण कृती करÁयायोµय मोहीम िवकिसत करणे समािवĶ असू शकते. अÅययन-क¤िþत- िशकाऊ-क¤िþत रचना ÿÂयेक िवīाÃयाª¸या गरजा आिण उिĥĶांवर जोर देते. या ŀिĶकोनासह, तुÌही तुम¸या िवīाÃया«¸या पूवª-अिÖतÂवातील ²ान आिण िशकÁया¸या शैलीचे िवĴेषण कराल. तुम¸या िवīाÃया«¸या गरजा तुम¸या अËयासøमिवकास ÿिøयेला मागªदशªन करतील. साधारणपणे, या ÿकारचा अËयासøम िवकास ÿिøया- क¤िþत अËयासøमाशी सवाªत जवळून संरेिखत करतो. उदाहरण: तुम¸या अËयासøमात िवīाथê-क¤िþत िडझाइन समािवĶ करÁयाचा एक मागª Ìहणजे िवīाÃया«ना तुम¸या िवषयाबĥल काय मािहत आहे आिण Âयांना कोणÂया ±ेýात िशकÁयात जाÖत रस आहे हे पाहÁयासाठी अËयासøमापूवêचे सव¥±ण भरÁयासाठी आमंिýत करणे. उ¸च-Öतरीय अËयासøमांसाठी हे िवशेषतः फायदेशीर ठł शकते-आशेने, िवīाथê ²ानाचा भ³कम पाया घेऊ नयेत आहेत, परंतु अËयासक-क¤िþत ŀĶीकोन अËयासøमाची उिĥĶे िनधाªåरत करÁयासाठी गृहीतकांऐवजी डेटा वापरतो. ३.५ सारांश अËयासøमरचना याची खाýी देते:  शाळांमÅये ºया तीन Öतरांवर अËयासøमाचे िनयोजन केले जाते Âयात फरक करणे: धोरण, कायªøम आिण धडे.  मु´य भागधारक, िवशेषत: िश±क, मु´याÅयापक, पालक, िवīाथê आिण बाĻ सूýधारांनी अËयासøमिनयोजनात सामाÆयतः आणलेली पाĵªभूमी, ÿाधाÆयøम आिण कौशÐयेयावर िवचार करणे.  अËयासøमा¸या अंमलबजावणीतील ÿमुख समÖयांशी पåरिचत होÁयासाठी.  अËयासøमा¸या अंमलबजावणीतील िनķा आिण अËयासøमा¸या अंमलबजावणीत Łपांतर करÁया¸या कÐपनांचे पåरणाम समजून घेणे.  एक सामाियक ŀĶी सुिनिIJत करÁयासाठी. अËयासøम आिण आनंद: वगाªत/बाहेर गुंतवणे, वाÖतिवक जीवन, सजªनशीलता, ÖवातंÞय, WOW ÿभावाचे कौतुक munotes.in

Page 54

53
अËयासøम रचना  Łंदी: संदभª आिण अनुभवाची िविवधता  ÿगती: गुणव°ा िनयोजन, ÿभावी संøमण, पूवê¸या²ानावर इमारत  खोली: ए³सÈलोर करÁयासाठी वैयिĉक संधी, वैयिĉक उिĥĶे  वैयिĉकरण आिण िनवड: सवªÖतरांवर िवÖतृत ÓयाĮी, िनवडीची समानता  सुसंगतता: जोडÁयांवरभर, वेगवेगÑया Óयावहाåरक संदभा«मÅये अथª पूणª िश±ण  ÿासंिगकता: वतªमान आिण भिवÕय समजून घेणे, िशकणे, सराव करणे आिण कौशÐये िवकिसत करणे, ÿाĮी आिण उपलÊधी ३.६ ÿijावली १) अËयासøमा¸या रचनेची गरज आिण महßव सांगा २) अËयासøम िवकासा¸या तßवांची चचाª करा ३) िवषय क¤þीत अËयासøमाची रचना ÖपĶ करा. ४) िवषय क¤þीत अËयासøमाची वैिशĶ्ये काय आहेत ५) िशकाऊ क¤þीत अËयासøमाची रचना ÖपĶ करा ६) "आÌही िशकाऊ क¤þीत वगª तयार कł शकतो." चचाª करा ३.७ संदभª सूची 1. Bean, James A., Conrad F. Toepfer, Jr. and Samuel J. Alessi, Jr. (1986) Curriculum Planning and Development. Boston: Allyn and Bacon Inc. 2. Brady, Laurie (1992) Curriculum Development, New York, Prentice Hall 3. Dash, B. N. (2007) Curriculum planning and development. New Delhi, Dominant Publication 4. Diamond, Robert M. (1989) Designing and Improving Courses and Curricula in Higher Education: A Systematic Approach, California: Jossey – Bass Inc. 5. Khan, M.I. & Nigam, B.K. (1993) Evaluation and Research in Curriculum Construction. Delhi: Kanishka 6. Mamidi, M. R. and S. Ravishankar (1995), Curriculum Development and Educational Technology, New Delhi: Sterling Publishing Pvt. Ltd. munotes.in

Page 55

54 अËयासøम रचना आिण िवकास
54 7. National Council of Educational Research and Training (1999). Special Issue on Curriculum Development.[Special issue].Journal of Indian Education. 25(3) 8. NCTE (2009) National curriculum framework for teacher education. New Delhi: NCTE 9. NCTE. (2009). National curriculum framework for teacher education. New Delhi: NCTE 10. NCERT. (2005). National curriculum framework. New Delhi: NCERT. 11. NCERT.(2005). Position paper on teacher education for curricular renewal. New Delhi: NCERT. 12. National Education Policy 2020, MHRD, Government of India.  munotes.in

Page 56

55 ४ अËयासøम िवकसन आिण िसĦांत घटक संरचना ४.० उिĥĶे ४.१ ÿÖतावना ४.२ ŀिĶ±ेप ४.२.१ अËयासøम िवकसनाची संकÐपना ४.२.२ अËयासøम िवकसनाची तÂवे ४.३ अËयासøम िवकसनाची ÿिøया ४.४ अËयासøम िवकासाचे िसĦांत ४.५ अËयासøम आिण ²ानरचनावाद ४.६ ²ानरचनावादी अËयासøम िवकासाची संकÐपना ४.७. अËयासøम आिण समी±ाÂमक िसĦांत ४.८ अËयासøम आिण उ°र संरचनाÂमक िसĦांत ४.९ सारांश ४.१० ÖवाÅयाय ४.११ संदभªसूची ४.० उिĥĶ या घटकाचा अËयास केÐयानंतर िवदयाथê खालील गोĶी अवगत होÁयास मदत होईल. िवīाÃया«ना अËयासøम िवकसनाची संकÐपना समजÁयास मदत करणे. िवīाÃया«ना अËयासøम िवकसनाची तÂवे मािहती करणेबाबत. अËयासøम िनिमªतीची ÿिøया समजून घेÁयास मदत करणे. िविवध अËयासøम िनिमªती िसĦांत मािहती कłन घेणे. ²ानरचनावाद संकÐपना आिण अËयासøम यातील परÖपरसंबंध समजून घेणे. ²ानरचनावाद यावर आधाåरत अËयासøम िवकसन संकÐपना समजून घेणे. अËयासøम संकÐपना आिण समी±ाÂमक िसĦांत संकÐपना समजून घेणे. अËयासøमाची संकÐपना आिण उ°र संरचनाÂमक िसĦांत संकÐपना समजून घेणे. ४.१ ÿÖतावना अËयासøम हा शÊद इंúजीतील "Curriculum" या शÊदासाठी पयाªय Ìहणून आपण वापरतो. अËयासøमाची संकÐपना, तÂवे आिण गृहीते यांचा आपण आधी¸या पाठात अËयास केला आहे. munotes.in

Page 57

56 अËयासøम रचना आिण िवकास
56 अËयासøमाची संकÐपना अËयासøमाला इंúजीमÅये "Curriculum" असे Ìहणतात. "Curriculum" हा शÊद "Curver" या लॅिटन शÊदापासून तयार झालेला आहे. Âयाचा अथª (-TO RUN course) असा होतो. अËयासøमसुĦा एक धावÁयाचे मैदान आहे, ºयावर Óयĉì िश±णाची उिĥĶ्ये साÅय करÁयासाठी यथावकाश ÿयÂन करते. यावŁन असे Ìहणता येते कì, अËयासøम ही एक ÿकारे ²ान िमळवÁयाची शयªत आहे. औपचाåरक िवषया¸या आखलेÐया उिĦĶ ÿाĮीसाठी ²ान ÿाĮी करणे व सवा«गीण िवकास घडवून आणणे िवīाÃयाªचे कतªÓय आहे. समाजात घडणाöया बदलांनुसार अËयासøमाची संकÐपना गितशील व ÿगतशील झालेली िदसून येते. अËयासøम िसĦांत हा अËयासøम िवकसनाचा ,िवकासाचा व Âया¸या अंमलबजावणीचा िसĦांत आहे. अÅययन कÂयाª¸या गरजांचा िवचार कłन Âयाÿमाणे गरजािधिĶत उिĥĶे आखून Âया¸या पåरपूतêसाठी अËयासøम िवकसन हे महßवाची बाब ठरते. अËयासøम िवकसन हे अशी बाब आहे जी अËयासøम िसĦांताने ÿभािवत होते. अËयासøम िसĦांतात िश±णाचे उिĥĶबरोबरच अÅयापन पĦती, िश±ककृती, िविवध उपøम, अÅयापन कायªिनती , इÂयादी गोĶéचा समावेश आिण िवचार केला जातो . उिĥĶ समोर ठेवून अÅयापन करणे आिण ते उिĥĶ साÅय करÁयासाठी ÿयÂनशील रहावे या सवª गोĶéची रचना अËयासøम िवकासनामÅये केली जाते. अËयासøम िवकिसत करÁयाची ÿिøया हे ÿÂयेक राÕůीय पåरिÖथतीसाठी महßवपूणª आिण अिĬतीय असते, ºयामÅये िश±णा¸या ÿमुख भागधारकां¸या आिण समाजातील िवचारवंत सवा«¸या एकिýत मताचा िवचार आजचे पåरणाम हे समािवĶ असतात. अËयासøम िवकसनामÅये अËयासøमाचे ऐितहािसक िवĴेषण आिण वतªमान शै±िणक अËयासøम यासंबंिधत धोरणाÂमक िनणªय घेÁयाचा मागª समािवĶ असतो. अËयासøम िसĦांताचे महÂव : अËयासøमातील िविवध पैलूंचे कायाªÂमकरीÂया िवĴेषन करणे. अËयासøमा¸या समÖयांमधील संबंध अËयासøमा¸या िवकासनामÅये अधोरेिखत करणे. अËयासøमातील िविवध पैलू नािवÆयपूणª पĦतीने राबिवणे. ²ाना¸या संरचनेचा ŀिĶकोन समजून घेणे. ऑपरेशनल मागा«नी अËयासøमातील समÖयांचे वणªन, अंदाज आिण ÖपĶीकरण करने. अËयासøम िनयोजनात नवीन आिण अिधक शिĉशाली सामाÆयीकरण शोधाने. अËयासøमा¸या समÖयांमधील संशोधनासाठी िविशĶ आिण चाचणी करÁयायोµय गृिहतके तािकªक काढाने. िवīमान आिण नवीन ²ानाचे वगêकरण करते. अËयासøम मॉडेल िवकिसत आिण वापर करणे. अËयासøमातील घटनांची øमवारी लावने आिण वैिशĶ्यीकृत करणे. munotes.in

Page 58

57
अËयासøम िवकसन आिण िसĦांत ४.२ ŀिĶ±ेप अËयासøम िसĦांत हा अËयासøमा¸या चौकशीतील अिधक ÖपधाªÂमक ±ेýांपैकì एक आहे. Öलॅटरी (2006) यांनी अलीकडेच िलिहले आहे कì "अËयासøम िसĦांतामÅये एकमेकांशी िवरोधाभास असलेले अनेक िवरोधी आिण ÖपधाªÂमक गट आहेत" (पृ. 193). भौितकिव²ानातील केस¸या िवपरीत, उदाहरणाथª, जेथे Öपधªक िसĦांत जसे कì ÿकाशा¸या लहरी आिण कण िसĦांत हे िनरी±ण करÁया योµय घटनां¸या सापे±Âयां¸या सामÃयाª¸या संदभाªत वादिववाद करतात, योµय अËयासøमा¸या िसĦांतांवरील मतभेद हे वैचाåरक िÖथतéशी संबंिधत असतात आिण Âयांचे िनराकरण केले जाते. राजकìयŀĶ्या एका िकंवा दुसö या िवचारसरणीचे अनुयायी Ìहणून िवĵास िमळवतात. वेÖटबरी (2007) युनायटेड Öटेट्स आिण युरोपसाठी अËयासøम चौकशीचे राजकारण Ìहणू शकणाöया घडामोडéचा मागोवा घेतात. Āìर, पी. (1970) अËयासøमा¸या िसĦांताला चार आयाम आहेत: Åयेय िकंवा उिĥĶे, सामúी िवषय, पĦती िकंवा ÿिøया आिण मूÐयमापन िकंवा मूÐयांकन. पिहला पåरमाण अËयासøमात काही िवषय समािवĶ करÁया¸या तकाªशी संबंिधत आहे आिण इतरांना काढून टाकतो. अËयासøमा¸या समावेशाचे औिचÂय साधारणपणे चार ÿकारांमÅये वगêकृत केले जाऊ शकते. ²ाना¸या±ेýांमधील तािकªक वणªन, मानिसक िकंवा सं²ानाÂमक ऑपरेशÆस, øॉस-सांÖकृितक सामािजक िभÆनता आदशª समाजासंबंधी िवचारपूवªक िøयाकलाप. दुसरा पåरमाण Ìहणजे सामúी िकंवा िवषय : जे ²ान, कौशÐये िकंवा गोĶé¸या िनवडीमÅये अंतभूªत असलेले Öवभाव आिण Âयांची मांडणीयांचा संदभª देते , मािहती¸या िभÆन वÖतू आिण डोमेनमधील ÿगती यामधील एकाÂमतेचे ÿमाण हे Âयां¸यातील परÖपरसंवादाचे दोन सवाªत आवÔयक ÿकार आहेत. अËयासøमा¸या िसĦांतकारांनी ती उिĥĶे आिण उिĥĶे कशी संÿेिषत केली जातात यावरदेखील ल± क¤िþत केले आहे. अËयासøमा¸या िसĦांतकारांनी तीन मॉडेल िवकिसत केले गेले आहेत आिण एक उÂपादन Ìहणून अËयासøम, ÿिøया Ìहणून अËयासøम आिण सामúी Ìहणून अËयासøम हे सवª अËयासøमाची उदाहरणे आहेत. ितसरा पåरमाण Ìहणजे पĦती िकंवा ÿिøया, ºया अÅयापनशाľाशी संबंिधत आहेत आिण पिहÐया दोन आयामांĬारे िनयंिýत केÐया जातात. अËयासøम िवतरणाची पĦत अÅयापनशाľ Ìहणून दशªिवली जाते. अनेक तंýे िवकिसत केली आहेत. अनुकरण, उपदेशाÂमकता, आंतरिवषयाÂमक परÖपरसंवाद आिण ÿिश±णाथê हे याची उदाहरणे आहेत. दोन सवाªत ÿभावशाली िश±ण िसĦांत, ÿतीक-ÿिøया आिण संदभª पĦती, िशकÁया¸या शैली, मूÐयांकन आिण मेटा-कॉिµनशनसाठी िभÆन भूिमका िनयुĉ करतात. चौथा घटक Ìहणजे मूÐयांकन िकंवा मूÐयमापन, जे अËयासøम यशÖवीåरÂया लागू झाला आहे कì नाही हे मूÐयांकन करÁया¸या ÿिøयेचा संदभª देते. munotes.in

Page 59

58 अËयासøम रचना आिण िवकास
58 ४.२.१ अËयासøम िवकसनाची संकÐपना अËयासøम िवकसन ही िनरंतर चालणारी ÿिøया आहे Ìहणून अËयासøमात øमबĦतेला फार महÂव आहे. कारण शै±िणक Åयेय पूणª करÁयासाठी अËयासøम असतो. अËयासøमातील øमबĦतेला िवचारात घेऊन Âयाÿमाणे अËयासøमाची उिĥĶे िनिIJत करणे, िवषयानुसार अÅययन अनुभव व आशाय िनिIJत करणी िवषयाची उिĥĶे िनिIJत करणे, उिĥĶानुसार अËयासøमाची िनवड करणे ÿÂयाभरण घेणे या सवª बाबीचा िवचार अËयासøम िवकासनात केला जातो. ²ाना¸या संरचनेचा ŀĶीकोन समजून घेणे, úहण ±मतेचा िवकास करणे आिण ÿितकाÂमक काय¥ यावर ल± क¤िþत करतो ºयामुळे िश±ण आिण ²ानाचा िवÖतार होतो. अËयासøमाची रचना आिण अंमलबजावणी करताना ही दोन ±ेýे एकमेकांपासून िवभĉ करÁयाऐवजी ल±पूवªक एकिýत कशी करता येतील यावर िवचार केला पािहजे. 'कåर³युलम' हा शÊद ÖकॉटलंडमÅये 1820 ¸या सुŁवातीला आढळतो. अËयासøम हा शÊद लॅिटन शÊद 'कुरेरे' वłन आला आहे ºयाचा अथª 'धावणे' आहे. अËयासøम हा अËयासøम चालवÁयासाठी असतो; अËयासøम हा िश±णाचा कणा आहे जो िश±णा¸या अंितम उिĥĶे आिण उिĥĶांपय«त पोहोचÁयाचा मागª ÿदान करतो जे राÕůाला एक समान ÿगतीशील मागाªने तयार करÁयास मदत करते. अËयासøम िवकसन ÿामु´याने सामúी आिण Âया¸याशी संबंिधत ±ेýांवर ल± क¤िþत करतो. यात मॅøो िकंवा Óयापकपणे आधाåरत िøया कलापांचा समावेश आहे जे कायªøम, अËयासøम आिण िवīाÃया«¸या अनुभवां¸या िवÖतृत ®ेणीवर पåरणाम करतात, िवकासा¸या अनेक पैलूंचे वगêकरण अËयासøम िकंवा सूचना Ìहणून केले जाऊ शकते. “अËयासøम िवकसन सैĦांितक समÖया आिण समÖयांकडे आिण िनयोजन आिण िडझाइनकडे अिधक झुकू शकतो, जसे कì हे असे करते, िकंवा अËयासातील उपलÊधी, समÖया, कोडे आिण समÖयांकडे, शाळा-आधाåरत अËयासøम िवकासातील सहचर खंड वाचन या संबधीचा िवचार अËयासøमात केला जातो” (िÖकलबेक 1984a)). अËयासøमा¸या िवकसनबĥल बोलताना आपण आपले मु´य ल± कृतीसाठी योजना, अËयासøम रचना आिण कÐपनांवर िदले पािहजे: आपला िसĦांत हा कृतीचा िसĦांत आहे आिण Âया¸या चाचÁया, पुरावे आिण तािकªक युिĉवादा¸या पलीकडे जाऊन अÅयापना¸या आिण अÅययना¸या Åयेयाÿत पोचÁयासाठी वगाªतील अनुभवा¸या कसोटीवर अËयासøम कृित क¤þी आिधरीत पािहजेत. अËयासøमाची Óया´या : अÅयानाथêची अिभŁची, ±मता आिण गरजा ल±ात घेऊन गरजािधिĶत अÅययन अनुभव िनवडणे, Âयांची रचना करणे ते राबिवणे आिण Âयांचे मूÐयमापन करणे Ìहणजे अËयासøम िवकसन होय. munotes.in

Page 60

59
अËयासøम िवकसन आिण िसĦांत अËयासøम िदवस¤ िदवस अīावत करणे ÂयामÅये िवīाथê आिण समाज याची गरज ल±ात घेऊन बदल करणे Ìहणजे अËयासøम िवकसन होय. अËयासøम िवकसनामÅये अÅययन अÅयापन कामाचे मूÐयमापन कłन Âयाचे िवĴेषण कłन यौµयतेबदल कłन अÅयापन पĦती मूÐयमापन पĦती अËयासøम सिमतीची पुनरªचणा करणे इÂयादी बाबी करणे अपेि±त असते. "अËयासøमात Âया¸या Óयापक अथाªने, संपूणª शालेय वातावरणाचा समावेश आहे, ºयामÅये सवª अËयासøम, िøयाकलाप, वाचन हे अËयासøमाचे Öवłप आिण वैिशĶ्ये समजून घेÁयासाठी येथे ÿदान केले गेले आहेत." ( बी.Łīांड आिण एच. हेʼnी) अËयासøम िवकासाची गरज आिण महßव : • अËयासøम िवकास हा एक उĥेशपूणª िøया कलाप आहे. • काही िविशĶ शै±िणक उिĥĶां¸या पूतªतेसाठी िडझाइन िकंवा पुनरªचना करणे हाती घेतले जाते. • अËयासø महािवīाÃयाª¸या कॉलेज/शालेय अनुभवाचा क¤þ िबंदू आहे. • अËयासøमाचे िनयिमतपणे पुनरावलोकन आिण सुधाåरत केले जावे जेणे कłन ते िवīाथê आिण समाज या दोघां¸या बदलÂया गरजा पूणª कł शकेल. ४.२.२ अËयासøम िवकसनाची तßवे- अËयासøम िवकासाची काही महßवाची तßवे आहेत जी खालीलÿमाणे आहेत. 1. िवīाथê क¤þीत िश±णाचे तÂव 2. िøया कलाप आधाåरत िश±णाचे तßव 3. जीवनाशी परÖपर संबंध आिण नाते संबंधाचा िसĦांत 4. कÐपकता आिण रचनाÂमक शĉì¸या अंमलबजावणीचे तßव 5. एकािÂमक अनुभवांचे तßव 6. कायª±मतेचा िसĦांत 7. भिवÕयातील Åयेयाचा िसĦांत 8. ÖवातंÞय आिण एकाÂमतेचे तÂव ४.३ अËयासøम िवकसनाची ÿिøया अËयासøम हा सवाªत महÂवाचा घटक आहे आिण िश±णाचा कणा देखील आहे. िश±ण संÖथेचा हा एक अपåरहायª भाग आहे. अËयासøम िवīाÃयाªचे िश±ण अनुभव पूणª करÁयासाठी िनद¥िशत करतो जे केवळ अनौपचाåरक िश±ण नाहीतर औपचाåरक आिण अनौपचाåरक िश±ण देखील आहे. munotes.in

Page 61

60 अËयासøम रचना आिण िवकास
60 सकाराÂमक िकंवा रचनाÂमक मागाª ने िवīाÃया«¸या वतªनाचा हा िनयोिजत आिण उĥेश पूणª ÿवास आहे. समाजा¸या गरजेनुसार अËयासøम बदलला िकंवा समाजा¸या गरजेनुसार अनेक बदल केले गेले. अËयासøम िवकासाला Óयापक वाव आहे कारण Âयात िश±ण आिण समाजातील सवª भागधारकांचा समावेश होतो. भिवÕयातील िश±ण आिण जगा¸या ÿगतीतील बदलानुसार, सवª इि¸छत उिĥĶे आिण उिĥĶे साÅय करÁयात अËयासøम महßवाची भूिमका बजावतो. अËयासøम हा शÊद सामाÆयतः एखाīा िविशĶ अËयासøमात िकंवा कायªøमात िशकलेÐया गोĶéचा Óयापक अथाªने संदभª देÁयासाठी वापरला जातो. यात िनयोिजत आिण आनुषंिगक असे दोÆही िनयोिजत आिण उिĥĶ िश±ण आिण िशकणे समािवĶ आहे. ÿथम, साधारणपणे दोन ÿकारचे अËयासøम मॉडेल असतात. उÂपादन मॉडेल आिण ÿिøया मॉडेल. अËयासøम िवकसना¸या पायöया या पुढील ÿमाणे सांगता येतील :
४.४ अËयासøम िवकासाचे िसĦांत अËयासøम िवकास िसĦांत अËयासøमा ¸या िवकासाचा इितहास जर आपण पािहला तर गेÐया काही वषा«त िकंवा दशकात अËयासøमा¸या िनिमªती मÅये झालेÐया अनेक बदलांचे आपण िवīाथê Ìहणून सा±ीदार आहोत. अËयासøम िवकास ही आवÔयकतां¸या संचानुसार अËयासाचा अËयासøम तयार करÁयाची ÿिøया आहे. munotes.in

Page 62

61
अËयासøम िवकसन आिण िसĦांत अËयासøमाचा िसĦांत आिण सराव देखील ÿभावी Óयावसाियक िवकास, अËयासøमा चे िसĦांत, ÿभावी अÅयापन आिण मूÐयमापन यां¸याशी एकिýत करणे आवÔयक आहे जे Âयां¸या अनुÿयोग आिण सरावां सह हाताने िवकिसत केले जातात. जॉन ड्यूईचा अËयासøम िसĦांत असे ÿितपादन करतो कì, अËयासøमाने शेवटी असे िवīाथê तयार केले पािहजे जे आधुिनक जगाशी ÿभावीपणे Óयवहार कł शकतील आिण Ìहणून अËयासøम पूणª अमूतª Ìहणून सादर केला जाऊ नये. जॉन ड्यूई¸या मते, मूल िजथे राहते Âया जगा¸या सुÓयविÖथत अथाªने अËयासøम तयार केला पािहजे. हे साÅय करÁयासाठी जॉन ड्यूई ने िवषय आिण मुलाचे जीवन यां¸यातील संबंध जोडले आहेत. समवाय तÂवाचा वापर कłन अËयासøम िशकवावा आिण कृतीवर भर व कृतीला क¤þÖथानी मानून िवīाथê अÅययनाचा िवचार कłन अÅयापन करावं आिण अËयासøम राबवावा असं सांिगतले. जॉन ड्यूई ने मुलां¸या वतªनाला आकार देणाö या सामािजक, रचनाÂमक, अिभÓयĉì आिण कलाÂमक भावना या चार ÿवृ°éना खूप महßव िदले आहे. ४.५ अËयासøम आिण ²ान रचना वाद ²ान रचना वाद हा 'िशकÁयाचा एक ŀĶीकोन आहे जो असे मानतो कì लोक सिøयपणे Âयांचे Öवतःचे ²ान तयार करतात िकंवा तयार करतात आिण ते वाÖतव िशकणाöया¸या अनुभवांवłन िनिIJत केले जाते' (इिलयट एटअल., 2000, पृ. 256). ²ान जÆमजात िकंवा िनÕøìयपणे आÂमसात करÁयाऐवजी तयार केले जाते. रचनावादी असा िवĵास ठेवत होते कì मानवी िश±ण तयार केले जाते, कì िशकणारे पूवê¸या िश±णा¸या पायावर नवीन ²ान तयार करतात. āू³स (1987) ¸या मते, िविवध ÿकारचे ²ान रचना वाद, जसे कì मूलगामी, सं²ानाÂमक, िÖथत, सामािजक, सांÖकृितक, सामािजक-सांÖकृितक आिण गंभीर, सािहÂयात आढळतात. यातील सवाªत सामाÆय Ìहणजे सं²ानाÂमक, मूलगामी आिण सामािजक रचना वाद. सं²ानाÂमक रचना वाद िÖवस िवकासाÂमक मानसशाľ² जीन पायगेट यां¸या कायाªवर आधाåरत आहे. पायगेट¸या िसĦांता चे दोन ÿमुख भाग आहेत: एक "वय आिण टÈपे" घटक जो वेगवेगÑया वयो गटातील मुले काय समजू शकतात आिण काय समजू शकत नाहीत याचा अंदाज लावतात आिण िवकासाचा िसĦांत जो मुलांमÅये सं²ानाÂमक ±मता कशा िवकिसत होतात याचे वणªन करतो. सामािजक ²ान रचना वाद वायगोÂÖकì¸या कÐपनांशी संबंिधत आहे आिण सवª ²ान सामािजकåरÂया तयार केले जाते आिण रचनावादा¸या सामािजक क¤िþत गटात आहे या कÐपनेवर आधाåरत आहे. खरंतर, Piaget (1955) ²ान ÿाĮ करÁया¸या ÿिøयेचे परी±ण करÁयाचा ÿयÂन करतो. Glasersfeld (1995) ²ान आिण वाÖतव (मूलभूत रचना वाद) यां¸यातील संबंध तपासतात आिण ²ाना¸या िनिमªती¸या ÿिøयेत वैयिĉक घटकांवर अिधक भर देतात. दुसरीकडे, Piaget (1955) आिण Glasersfeld (1995) दोघेही दैनंिदन जीवनातील वैयिĉक अनुभवांĬारे िशकÁयाची ÿिøया ÖपĶ करतात आिण Âया अनुभवांमधून काय समजते. अशा ÿकारे रचनावादा¸या वैयिĉक क¤þीत गटात दोन ÿकार आहेत. munotes.in

Page 63

62 अËयासøम रचना आिण िवकास
62 ४.६ ²ान रचनावादी अËयासøम िवकासाची संकÐपना अËयासøम हा िश±णाचा क¤þ िबंदू आहे, िश±क आिण िवīाथê यां¸यातील अनुभवांची देवाण घेवाण. ÿणालीतील इतर सवª गोĶीयातून िमळायला हÓयात. िवīाÃया«चे मूÐयमापन कसे केले जावे, िश±कांना कसे ÿिशि±त केले जावे आिण िवकिसत केले जावे, कोणती पाठ्यपुÖतके आिण इतर िश±ण सहाÍय सामúी आवडली पािहजे, शाळा आिण शै±िणक ÿणाली कशी ÓयवÖथािपत आिण ÓयवÖथािपत करावी, आिण ÿणाली कायª करÁयासाठी आवÔयक संसाधनांचे वाटप. जोनासेन (1991) ¸या मते, िवĴेषण, रचना आिण मूÐयमापन हे अËयासøमा¸या िवकासाचे तीन ÿमुख टÈपे आहेत. ²ान रचनावादी अËयासøम ? िवīाÃयाªला आधी पासूनच काय मािहत आहे, ते कशामुळे गŌधळलेले आहेत, आिण िश±कांची िशकÁयाची उिĥĶेयावर आधाåरत एक रचनाÂमकपणे देणारा अËयासøम एक उदयोÆमुख अज¤डा सादर करतो. अशा ÿकारे, ²ान रचनावादी-िभमुख अËयासøमाचा महßवाचा भाग Ìहणजे अथाªची वाटाघाटी. रचनावादी अËयासøमाला िवīाÃयाª¸या पूवª²ाना भोवती तसेच समÖया सोडवÁया¸या हातां भोवती तयार करÁयासाठी ÿोÂसािहत केले जाते. ४.७ अËयासøम आिण समी±ाÂमक िसĦांत समी±ाÂमक िसĦांत असे मानतो कì िश±क सामािजक, राजकìय आिण सांÖकृितक संबंधां¸या चौकटीत राहतात. हे Āेमवकª िविशĶ ÿमाणात िविवधता ÿितिबंिबत करते; Âयामुळे शालेय अËयासøम िविवधते¸या आधारे तयार केला गेला पािहजे. समी±ाÂमक िसĦांतानुसार खालील शालेय अËयासøमाचे मु´य घटक आहेत (गौटेक, ůाÆस. पाकसेरेĶ, 1388, पृ. 481) • औपचाåरक अËयासøम- सामाÆय कौशÐये आिण नेहमी¸या िवषयांचा समावेश असलेला • छुपा अËयासøम- मूÐये, ŀÔये आिण आचरणयांचा समावेश असलेला. औपचाåरक अËयासøम, जो सÅया¸या घडामोडéचे र±ण करतो, Âयात सािहÂय, भूगोल आिण सामािजक िव²ान या सार´या शालेय िवषयांचा समावेश असतो. हे िवīमान शĉì संरचनेचे समथªन करते आिण िवīाÃया«ना सामािजक रचना असलेले ²ा नÿदान करते. छुपा अËयासøम सÅया¸या सामािजक-आिथªक पåरिÖथतीत िटकून राहÁयासाठी Öपधाª, उपभोगतावाद आिण खाजगी मालकì यावर भर देतो. अËयासøमा¸या संकÐपनेवर टीकाÂमक िसĦांतकारांनी काय Ìहटले आहे याचा पुढील भाग आढावा घेतो. िफिलपजॅ³सनने ÿथम "दिहडन कåर³युलम" हा शÊद Âयां¸या "िलिÓहंग इन द ³लासłम" munotes.in

Page 64

63
अËयासøम िवकसन आिण िसĦांत (1986) या शीषªका¸या पुÖतकात वापरला कारण Âयांनी िश±णाची ओळख सामािजक बनÁयाची ÿिøया Ìहणून केली (िविकपीिडया, 2007). खालील घटक छुपा अËयासøम तयार करतात : • शाळेचे िनयम आिण िनयम • वैयिĉक परÖपर संवाद • िश±क आिण िवīाथê संबंध • िशकवÁया¸या पĦती आिण छुपा अËयासøम संबंध. छुपा अËयासøमात िश±क, पुÖतके, शै±िणक संसाधने आिण अगदी शाळा ÿशासन िवīाÃया«ना संदेश देतात. छुÈया अËयासøमात िनयम आिण िवषयांचा संच समािवĶ आहे जे िवīाÃया« मÅये सामÃयª संबंध िनमाªण करतात आिण Âयांना संÖथाÂमक बनवतात (Apple, 1979). अनौपचाåरक िश±णा¸या संदभाªत मूÐये आिण वतªणुकìशी संबंिधत नमुÆयांची गिभªत िशकवण Ìहणून मॅकलरेन ने छुपा अËयासøम पåरभािषत केला आहे. ते पुढे Ìहणतात कì छुपा अËयासøम िवīाÃया«ना िवīमान शĉì संबंध तसेच नैितकवतªना¸या नावाखाली ÿबळ िवचारधारा आिण िनयम ÖवीकारÁयास भाग पाडतो. टीकाÂमक िसĦांतकारांचा असा िवĵास आहे कì छुपा अËयासøम अिधकाöयांची सेवा करतो कारण तो शाळांना Âयां¸या खöया कायाªची जाणीव न ठेवता शĉì संरचनेची सेवा देतो. आधुिनक शाळा हे सामािजक ÿिøयेचे घटक आहेत आिण Âयांची कामिगरी िनिIJत सामािजक-आिथªक चौकटीत तपासली पािहजे. Âयामुळे शालेय अËयासø महासांÖकृितक घटक Ìहणून अËयासला गेला पािहजे. आधुिनक सामािजक संÖथेत अिÖतßवात असलेÐया सवª सांÖकृितक मूÐयांचा अËयासøमात समावेश करणे आवÔयक आहे. समी±ाÂमक िसĦांत असे मानतो कì शालेय अËयासøम आिण समुदाय यां¸यातील संबंधांचे औपचाåरक आिण छुपे अËयासøमां मÅये फरक करÁयासाठी पुनरावलोकन करणे आवÔयक आहे, ºयामुळे ÿबळ मूÐयÿणालीची चांगली समज होते. िश±ण पĦती अथª, मूÐये, सांÖकृितक िनकष आिण सामािजक पĦतéचे वेगवेगळे संच Óयĉ करतात (Giroux, 1979). िश±ण त²ांनी छुपे अËयासøमा¸या कायाªचा सामािजक असमानतेचा एक घटक Ìहणून िवचार करणे आवÔयक आहे कारण बहòतेक ÿकरणांमÅये औपचाåरक अËयासøम हे Âया¸या पुĶीकरणा िशवाय दुसरे काहीच नसते. िगरौ³स Ìहणतात कì छुपा अËयासøमाचा अËयास सामािजक ÿिøयांĬारे केला जाऊ शकतो ºया िवīाÃया«¸या वगाªतील परÖपरसंवादा मÅये ÿितिबंिबत होतात (मॅकलारेन, 1998,). शालेय िनयमांिवŁĦ िवīाथê िवरोध करतात पण हे उघड बंड Ìहणून घेतले जाऊ नये. शालेय अËयासøमाचे आकलन झालेले काही िवīाथê कोणÂयाही ÿकारे ÿितिøया न देÁयाचा िनणªय घेतात; समी±ाÂमक िसĦांतकारांचा असा िवĵास आहे कì या िवīाÃया«ना िनिIJत करणे आवÔयक आहे. छुपा अËयासøम हा िनयम आिण ल§िगक मूÐयांशी सुसंगत munotes.in

Page 65

64 अËयासøम रचना आिण िवकास
64 आहे, जे बहòसं´य लोकां¸या Öवीकाराहª मूÐये बनवतात, जरी शै±िणक सेिटंµज मÅये नेहमीच समानतेची हवा असते. शालेय अËयासøम िपतृस°ाक समाजाची मूÐये पुÆहा िनमाªण करतो. समी±ाÂमक िसĦांतकारांचा असा िवĵास आहे कì शालेय अËयासøम हा वांिशक पाĵªभूमी आिण सामािजक उिĥĶे यासार´या वैयिĉक फरकांचा समावेश असलेला असावा. शालेय अËयासøमा¸या या नवीन पÅदतीने आधुिनक शाळांमधील िश±क आिण िवīाÃया«चे कायª बदलून िवīाÃया«ना गंभीरपणे िवचार करÁयास स±म केले आहे. शालेय अËयासøमात ÿितिबंिबत होणाöया िवīमान शै±िणक तßव²ानाचा आढावा घेÁयाची गरज आहे. हे बदल समाजा¸या सामािजक उिĥĶांमÅये आिण उिĥĶांमÅये सवō°म दशªिवले जातील. ४.८ अËयासøम आिण उ°रसंरचनाÂमक िसĦांत उ°र संरचनाÂमक िसĦांत (पोÖट Öů³चर िलÖट) िसĦांत इतर गोĶéबरोबरच िविशĶ Óयĉì आिण सामािजक िविवध ±ेýातील यां¸यातील संबंधांची तपासणी व मानवी संबंधाचे अËयास करÁयास परवानगी देतो. हे मानवी अनुभवा¸या संघटनेत भाषे¸या क¤þÖथानावर पूणªपणे ल± क¤िþत करते. पोÖट Öů³चरल वाद मानवी अिÖतÂवा¸या जिटलते¸या िवłĦ कायª न करता उÂपादकतेला वाढवÁयावर ÿयÂन भर देते. पोÖट Öů³चर िलÖट िसĦांत खालील कारणांसाठी अËयासøमासाठी मौÐयवान आहे: i. उ°र संरचनाÂमक िसĦांत सामािजक गुंता गांभीयाªने घेतो आिण तो कमी आिण िकरकोळ करÁयापे±ा Âया सोबत काम करÁयाचा ÿयÂन करतो; Ìहणजेच ते सरावाला संबोिधत करते. ii. उ°र संरचनाÂमक िसĦांत Óयĉì आिण सामािजक यां¸यातील िवरोध नाकारते आिण Âयां¸यातील संबंध तपासÁयाचे मागª आहेत. iii. उ°र संरचनाÂमक िसĦांत सामÃयª देते आिण ÖपĶपणे राजकìय ŀĶ्या मािहतीपूणª संशोधन सराव करÁयास अनुमती देते. उ°र संरचनाÂमक िसĦांत जगाकडे पाहÁयाचा एक महÂवपूणª मागª जो ÿोÂसािहत करतो आिण, 'सÂय' आिण '²ान' Ìहणून ÖवीकारÐया जाणाö या गोĶéना आÓहान देतो. उ°र संरचनाÂमक िसĦांत Óयĉìला नेहमी ÿij िवचारतात कì, तसेच काही Öवीकृत 'तÃये' आिण 'िवĵास' यात असणारा भेद सांगतात. उ°र संरचनाÂमक िसĦांत सावªभौिमक कायदे िकंवा सÂय ÿाĮ करÁया¸या श³यते वर शंका घेतो, कारण असे कोणतेही जग नाही जे आपÐया Öवतः¸या Óया´यांपासून Öवतंýपणे अिÖतÂवात नाही यावर उ°र संरचनाÂमक िसĦांत काम करते. ४.९ सारांश या ÿकरणाची सुŁवात अËयासøम िवकासाची संकÐपना समजून घेऊन आिण Âयातील िसĦांतांसह झाली. िश±णातील अËयासøमात रचनावाद, समी±ाÂमक िसĦांत आिण munotes.in

Page 66

65
अËयासøम िवकसन आिण िसĦांत उ°रसंरचनाÂमक िसĦांत यांचाही िवचार केला. सवा«गीण ŀिĶकोनाने मानवी वतªनातबदल घडवून आणÁयासाठी बांधील असलेÐया संपूणª िश±णा¸या उिĥĶांची उ¸च उिĥĶे साÅय करायची असतील, तर अËयासøमाची रचना करताना आिण िश±णात अंमलबजावणी करताना या सवª िसĦांताचा पुनिवªचार करावा लागेल. ४.१० ÖवाÅयाय • अËयासøम Ìहणजे काय? • अËयासøम तयार करताना कोणकोणती तÂवे िवचारात ¶याल ? • अËयासøम िवकसन Ìहणजे काय ? • ²ान रचनावाद Ìहणजे काय ते सांगून Âयाची अËयासøमातील गरज ÖपĶ करा. • ²ान रचनावादी अËयासøम िवकासाची संकÐपना ÖपĶ करा. • अËयासøम िवकसन आिण समी±णाÂमक िसĦांत ÖपĶ करा. • अËयासøम िवकसन आिण उ°रसंरचनाÂमक िसĦांत ÖपĶ करा. ४.११ संदभªसूची • सी िबहारी पंिडत, मोरेलता व युनूस पठाण (2009) : उदयोÆमुख भारतीय समाजातील िश±क, िपंपळापुरे • माळी एम. जी. शै±िणकÿij, पुनरªचना आिण राÕůिवकास, िनलकंठ ÿकाशन, पुणे. • पवार एम.डी. (2008) : भारतीय िश±ण ÿणालीचा िवकास, िनÂय नूतन ÿकाशन, पुणे. • Apple, M. (1979). Ideology and Curriculum, (2nd. Ed.). New York: Rout ledge & Kegan Paul foundation (chapter 2,4) • Cardozo, M. (2009).Teachers in a Bolivian context to conflict : potential act ors for organist change? Globalization, societies and education.  munotes.in

Page 67

65 munotes.in

Page 68

66 अभ्यासक्रम रचना आणि णिकास
66 ५ अËयासøम आकृितबंधाची ÿितमाने घटक रचना ५.० उदीष्टे ५.१ प्रस्तािना : अभ्यासक्रम आकृणतबंधाची संकल्पना ५.२ उणिष्टानुगाणम प्रणतमान आणि प्रणक्रया प्रणतमाने ५.३ प्रणतमांनाच्या पायऱ्या ५.४ उणिष्टानुगाणम प्रणतमान संरचना ५.५ प्रणक्रया प्रणतमान ५.६ टायलरचे प्रणतमान ५.७ टायलर प्रणतमानातील पायऱ्या ५.८ व्हीलरचे चक्रीय प्रणतमान ५.९ णव्हलर प्रणतमानाच्या टप्पे ५.१० केर चे प्रणतमान आणि पायऱ्या ५.११ सारांश ५.१२ स्िाध्याय ५.१३ संदर्भ ५.० उदीĶे या घटकाच्या अध्यायनानंतर णिद्यार्थी • अभ्यासक्रम आकृतीबंध णिणिध प्रणतमाने समजून घेण्यास सक्षम होईल. • अभ्यासक्रम आकृतीबंधात प्रणतमानातील णिणिध पायऱ्या समजून घेण्यास सक्षम होईल. • अभ्यासक्रम आकृणतबंध ि णिणिध अभ्यासक्रमाच्या प्रणतमांनाचा संबंध समजण्यास मदत होईल. ५.१ ÿÖतावना : अËयासøम आकृितबंधाची संकÐपना अभ्यासक्रमाचा आकृणतबंध म्हिजे असा आराखडा की ज्याद्वारे अध्यानकर्तयाभच्या एकूि अभ्यासक्रमािर दृष्टीक्षेप टाकला जाऊन र्तया णशक्षिातील संपूिभ घटकाचं अिलोकन होण्याच्या दृष्टीने प्रकाश टाकला जातो. अभ्यासक्रम आकृतीबंध तयार करिे हे अर्तयंत जणटल प्रणक्रया आहे यामध्ये तज्ञ आपला संपूिभ िेळ हा अभ्यासक्रम णिकसन प्रणक्रया एका munotes.in

Page 69

67
अभ्यासक्रम आकृणतबंधाची प्रणतमाने णिणशष्ट पितीने सुरू राहण्यासाठी प्रयर्तनशील असतात. या अभ्यासक्रम आकृतीबंध आराखड्याचा णिकसन करत असताना र्तयामध्ये अध्यापनात णिणिध कृती राबििे, अभ्यासक्रम तयार करिे, र्तयांची संरचना तपासिे, मूल्यमापन प्रणक्रयेचा णिचार करिे ि शैक्षणिक ध्येय साध्य करण्याच्या दृष्टीने णिणिध बाबी राबणििे इर्तयादींचा समािेश केला जातो. अभ्यासक्रम प्रणतमांने ही अभ्यासक्रमाचे स्िरूप, संरचना, अभ्यासक्रम रचनेची तर्तिे या सगळयांचा एकणित महत्त्िपूिभ र्ाग असते. र्थोडक्यात अभ्यासक्रम णिकासनाचा पाया हा अभ्यासक्रम प्रणतमाने असतात. अभ्यासक्रम प्रणतमाने ही राबणिण्यात येिारा अभ्यासक्रम शैक्षणिक तत्त्िज्ञान र्तया संबंधीचे अध्यापन तंि, अध्यापन पिती या सिभ बाबी णनधाभररत करते. मुळात जो पयंत आभ्यासक्रम आकृणत बंध आपि तयार करण्याच्या प्रणक्रयेला समजून घेिार नाही तो पयंत अभ्यासक्रम प्रणतमाने आपल्याला समजिार नाही. र्तयामुळे अध्ययन करताना शाळां मध्ये राबणिण्यात येिाऱ्या प्रणतमांनाचा णिचार करता ही संपूिभ प्रणतमाने समजून घेिे हे महर्तिपूिभ ठरते. काही णशक्षक अध्यापन प्रणतमाने स्ितः तयार करत असतात आणि प्रयोगशील र्ूणमकेतून राबितही असतात. या घटकांमध्ये आपि णिणिध अभ्यास प्रणतमाने समजून घेऊन ती प्रर्ािीपिे कशी राबिता येतील याचाही आपि णिचार करिार आहोत. णशक्षक म्हिून शाळेत राबणिण्यात येिारा अभ्यासक्रम आकृणत बंध याचे महत्त्ि या घटकातून आपिास अभ्यासिार आहोत. या घटकास खालील अभ्यासक्रम आकृणत बंध प्रणतमांनाचा णिचार करण्यात आला आहे : १. उणिष्टनुगामी प्रणतमान आणि प्रणक्रया प्रणतमान 2. टायलर प्रणतमान 3. व्हीलरचे प्रणतमान आणि करचे प्रणतमान ५.२ उिĥĶनुगामी ÿितमान आिण ÿिøया ÿितमान उणिष्टनुगामी प्रणतमान ह्या प्रणतमानामध्ये णशक्षिाचा आणि अभ्यासक्रमाच्या उणिष्टाला साध्य करण्यासाठी असिारा अभ्यासक्रम यािर प्रकाश टाकला जातो. या प्रणतमानात उणिष्ट साध्य करिे हेच मुख्य असते. उणिष्ट साध्य करण्याच्या दृष्टीने उणिष्टान णर्मुख आशय तयार करून तो राबणिला जातो. अध्ययन णनष्पत्तीमध्ये अध्ययनासाठी प्रमाि ध्येय उणिष्ट णनणित करण्यात आले आहे, ते साध्य करण्याच्या दृष्टीने र्तयाचे मापन करण्याच्या दृष्टीने या उणिष्टनुगामी प्रणतमानाचा िापर अभ्यासक्रम राबणितांना अध्यापनात केला जातो. उणिष्टनुगामी प्रणतमान राबणितांना अभ्यासक्रमाच्या आकृणतबंधात आशयाचे संरचनाही णिणशष्ट उणिष्ट समोर ठेिून करण्यात आलेली असते. munotes.in

Page 70

68 अभ्यासक्रम रचना आणि णिकास
68 ५.३ ÿितमांना¸या पायöया या उणिष्टनुगामी प्रणतमानात खालील चार पायऱ्याचा णिचार प्रामुख्याने केला जातो : १. उणिष्टांचा णिचार करून ते साध्य होण्याच्या दृष्टीने णिश्लेषि ि अिलोकन करिे. २. ठरणिण्यात आलेली उणिष्टे साध्य करण्यासाठी उणिष्ट आणि अभ्यासक्रम तयार करिे. ३. अभ्यासक्रम उणिष्टे, ध्येय साध्य होतात की नाही याच्या पररष्कृत पुनतभपासिी करण्याची क्षमता तपासिे. ४. उणिष्टांची चौकट समोर ठेिून ती साध्य करण्याच्या दृष्टीने िैचाररक माध्यमातून णशक्षकांशी संिाद साधिे. (गटािा,१९९० :३०) ५.४ उिĦĶानुगािम ÿितमान संरचना १. अभ्यासक्रम कल्पना २. उणिष्टे ३. आशय अध्यापन साणहर्तय ४. मूल्यमापन
Adapted from Gatawa, B. S. M. (1990: 28). The Politics of the School Curriculum: An Introduction. Harare: Jongwe Press. अËयासøम कÐपना अध्यापनाचे अंणतम ध्येय/उणिष्टसाध्य करण्याच्या दृष्टीने जे अभ्यासक्रम, णिणिधतंिे, अध्यापनपिती, अनुदेशनप्रिाली या सिांचा णिचार अभ्यासक्रम कल्पना यामध्ये होतो. उणिष्टनुगामी प्रणतमांन यामध्ये अभ्यासक्रम कल्पना ही पणहली पायरी आहे, ज्यात उणिष्ट साध्य करण्यासाठी णिशेष णनयोजन करण्यािर र्र णदला जातो. munotes.in

Page 71

69
अभ्यासक्रम आकृणतबंधाची प्रणतमाने उिĥĶे उणिष्टनुगामी प्रणतमानाचा मुख्य र्ाग ही अध्यापन अध्ययनाची प्रणक्रयेसाठी चे उणिष्ट आहेत. यामध्ये ठरणिलेले उणिष्ट साध्य करिे हे अंणतम उणिष्ट असते. आशय अÅयापन सािहÂय अध्ययन अध्यापन प्रणक्रया ही अभ्यासक्रम प्रणतमाने राबणितांना केंद्रस्र्थानी असते. उणिष्टनुगामी प्रणतमान यामध्ये अभ्यासक्रम प्रणतमाना मध्ये असे अध्यापन साणहर्तय हे उणिष्टनुरुप असािे हे अपेणक्षत असते. यामध्ये आशय अध्यापन पिती आणि उणिष्टनुगामी अभ्यासक्रम प्रणतमान यांची एकसंध बांधिी अध्ययन उणिष्ट साध्य करण्यास सहाय्यर्ूत ठरते. मूÐयमापन उणिष्ट साध्य झाले आहे की नाही हे उणिष्टनुगामी प्रणतमांनाच्या प्रर्तयेक स्तरािर, पायरीिर तपासून पाहिे अर्तयंत महत्त्िपूिभ ठरते. मूल्यमापनाच्या या पायरीमध्ये आशय, सामग्री, अध्यापन पिती, अभ्यासक्रम आकृणत बंध या सिांची उपयुक्तता तपासली जाते. र्थोडक्यात उणिष्टनुगामी प्रणतमान हे अभ्यासक्रम उणिष्ट साध्य करण्यासाठी उपयुक्त असलेले प्रगत प्रणतमान मानले जाते. ५.५ ÿिøया ÿितमान प्रणक्रया प्रणतमान हे अध्ययन प्रणक्रया अर्थिा कृतीशी संबंणधत असते. ज्ञान जेव्हा प्रर्तयक्ष कृणतशील स्िरूपात व्यक्त होते, र्तया अध्ययन प्रणक्रयेत अध्ययन प्रणक्रया कशा प्रकारे होत जाते या सिभबाबींचा मुक्त णिचार या प्रणक्रया प्रणतमांनाच्या साह्याने केला जातो. णिद्यार्थयांच्या उपयोजनार्तमक, कौशल्यार्तमक प्रणक्रयांचा मुख्यतः यात णिचार करून अध्ययनासाठी प्रिृत्त केले जाते. हे प्रणतमान र्णिष्यातील णशक्षिािर पररिाम करेल इतके प्रर्ािी ठरते. ÿिøया ÿितमान खालील बाबéचा िवचार करते :- १. आशयाला स्ितःची ओळख, अर्थभमूल्य असते र्तयामुळे प्रणक्रया प्रणतमान र्तया आशय मुल्याला महत्त्ि देते. २. संकल्पना आणि णनकषयाबाबी अभ्यासक्रमाचे मूल्यांकन करण्यासाठी पुरेशा नसतात म्हिून अध्ययन सामग्री मध्ये अध्ययन अध्यापन प्रणक्रया महत्त्िपूिभ असते. ३. प्रणक्रया प्रणतमान हे अध्ययन सामग्री, अध्ययन आशय उणिष्टांचे र्ाषांतर करण्यास नाकारते कारि र्तयामुळे ज्ञानाची संकल्पना आणि ज्ञानाचे णिकृती करि होण्याची संर्ाव्यता असते असे या प्रणतमांनाचे स्िरूप आहे. ४. अध्ययन कृतींना स्ितःचे उणिष्ट असते र्तयाचे स्ितःचे मूल्य देखील असते र्तयामुळे अध्ययन कृतीमापनक्षम असल्यामुळे अध्ययन कृती ि प्रणक्रया समजून घेिे महर्तिाचे ठरते. munotes.in

Page 72

70 अभ्यासक्रम रचना आणि णिकास
70 र्थोडक्यात आशय आणि पिती दोन्ही बाबी एकणितपिे ठरिलेला अभ्यासक्रम उणिष्टांची साध्यता होण्यासाठी गरजेच्या असतात. यातून ध्येय उणिष्टांची परीपूतभता होत आहे की नाही याची पडताळिी शेिटच्या प्रणक्रया प्रणतमांनाच्या टप्प्यात मूल्यमापनातुन होते .
प्रणक्रया प्रणतमांना मध्ये एकूि प्रणतमांनाच्या संरचनेचा णिचार केल्यास आशय ठरणििे, र्तया आशयाचे पुनरािलोकन करून गरज र्ासल्यास आशयाचे पुनरािलोकन करून र्तयाप्रमािे अभ्यासक्रम आराखडा तयार करिे, अभ्यासक्रमाचा आकृती बंध तयार करिे, अपेणक्षत असते. मूल्यमापनातून अभ्यासक्रमातील उणिष्ट साध्य करण्यासाठी राबणिलेल्या आशय ि पिती यासंदर्ाभत मुख्यर्तिे र्र देऊन संपूिभ प्रणक्रयेचा अभ्यास केला जातो. प्रणक्रया प्रणतमांनात मूल्यमापन संपूिभतः प्रणक्रया सामग्री आशय ि मुख्यत्त्िे पितीिर अिलंबून असते हे णसि होते. प्रणक्रयेचा प्रणतमाना मध्ये आशय आणि पिती या दोन बाबींना समोर ठेिून एकूि अध्ययन अध्यापन प्रणक्रया कशी घडून येते ि कशी घडून आली पाणहजे याचा णिचार केला जातो. ५.६ टायलरचे ÿितमान १९४०च्या दशकात राल्फटायलरने णिकणसत केलेले टायलर प्रणतमान, िैज्ञाणनक दृणष्टकोनातील अभ्यासक्रम णिकासाचा उर्तकृष्ट नमुना आहे. टायलरने आपल्या णिद्यार्थयांना अभ्यासक्रम तयार करण्याच्या तत्त्िांची कल्पना देण्यासाठी अभ्यासक्रमाची मूलर्ूत तत्त्िे आणि सूचना या पुस्तकात आपल्या कल्पना णलहून ठेिल्या. टायलरच्या प्रणतमानाचे हे णिशेष म्हिजे ते सिभप्रर्थम प्रणतमान होय. या प्रणतमांनात फक्त चार पायऱ्या असून ते सरळ रेषेत असलेले अर्तयंत साधे प्रणतमान म्हिून आजही टायलरचे प्रणतमान हे महर्तिपूिभ आहे. १. शाळेचे उिेश णनणित करा २. उिेशाशी संबंणधत शैक्षणिक अनुर्ि ओळखा ३. अनुर्ूती /अनुर्ि आयोणजत करा ४. उिेशांचे मूल्यांकन करा munotes.in

Page 73

71
अभ्यासक्रम आकृणतबंधाची प्रणतमाने ५.७ टायलर ÿितमानातील पायöया
(Adapted from Urevbu, A. O. (1985: 20). Curriculum Studies.) १. उिĥĶे : पणहली पायरी म्हिजे शाळेची णकंिा िगाभची उणिष्टे णनणित करिे. २. अÅययना¸या अनुभवांची िनवड : दुसरी पायरी म्हिजे अध्ययनाचे अनुर्ि णिकणसत करिे जे णिद्यार्थयांना पणहली पायरी गाठण्यास मदत करते. ३. िश±ण अनुभवांचे संघटन : णशक्षकांनी णिद्यार्थयांसाठी अनुर्िांचा ताणकभक क्रम णनणित करिे आिश्यक आहे. ४. मूÐयमापन : णशक्षक णिद्यार्थयांच्या क्षमतेचे मूल्यांकन करतात, णिद्यार्थयांनी पाठाचे णनधाभररत उणिष्ट साध्य केले आहे णक नाही याचे मूल्यमापन हा पुरािा आहे. टायलर प्रणतमान हे रेखीय स्िरूपाचे प्रणतमान आहे, जे उणिष्टांपासून सुरू होऊन मूल्यमापनासह समाप्त होते. या प्रणतमांनामध्ये, मूल्यमापन हे महर्तिपूिभ असते. टायलर प्रणतमानाला आजही अभ्यासक्रम णिकासाचे सिाभत मजबूत आणि उपयुक्त प्रणतमान मानले आहे. टायलर प्रणतमान ह्यात मूल्यमापन ही एक अशी प्रणक्रया आहे ज्याद्वारे एखादी व्यक्ती सुरुिातीच्या अपेक्षेशी ि पररिामांशी जुळते सरळ जोडली जाते. र्थोडक्यात टायलरच्या प्रणतमांना अध्यपनाची उध्दीष्टे हा महर्तिाचा घटक असतो. या प्रणतमांना मध्ये उणिष्टाच्या संदर्ाभत णिद्यार्थयांच्या प्रगतीचे मापन करने हा हेतू असतो. या प्रणतमांनातं फक्त प्रणक्रयेला मयाभदा म्हिून पाहता येईल. या प्रणतमानामुळे णिद्यार्थयांच्या प्रगतीचे मापन सुलर् करता येते. ५.८ Óहीलरचे चøìय ÿितमान अभ्यासक्रम आकृणतबंधासाठी व्हीलरचे मॉडेल टायलरच्या मॉडेलिर सुधारिा आहे. रेखीय प्रणतमान ऐिजी, व्हीलरने चक्रीय मॉडेल णिकणसत केले. व्हीलरच्या प्रणतमानमधील मूल्यमापन शेिट नाही. मूल्यमापनातील णनष्कषभ, हे उणिष्टे आणि उणिष्टांमध्ये णदलेले प्रर्तयार्रि हे प्रणतमानातील इतर टप्प्यांिर प्रर्ाि टाकतात. munotes.in

Page 74

72 अभ्यासक्रम रचना आणि णिकास
72 अभ्यासक्रम णिकासाचे चक्रीय प्रणतमान हे सूणचत करते की अभ्यासक्रम णिकसन णह एक सतत चक्राकार चालिारी प्रणक्रया आहे. या प्रणतमाना नुसार, अभ्यासक्रम णिकास, अभ्यासक्रम णिकसन हा णशक्षि क्षेिातील बदलांना प्रणतसाद देिारा असला पाणहजे आणि बदलर्तया उणिष्टे आणि उणिष्टांच्या गरजेनुसार र्तया मध्ये योग्य ते बदल केले पाणहजेत.
Wheeler’s Model Adapted from Urevbu, A. O. (1985: 22). Curriculum Studies. ५.९ िÓहलर ÿितमाना¸या टÈपे या प्रणतमानामध्ये पाच परस्पर जोडलेले टप्पे आहेत: • उणिष्टे, ध्येय • अध्ययन अनुर्िांची णनिड • सामग्रीची / आशयाची णनिड • अध्ययन अनुर्ि आणि सामग्रीचे संघटन आणि एकिीकरि • मूल्यमापन चक्रीय प्रणतमानात एकदा अध्ययन चक्र सुरु झाले णक पणहल्या टप्प्यािर पुन्हा ते सुरू होते आणि लादण्यात आलेले णकंिा नैसणगभकररर्तया घडलेल्या कोिर्तयाही बदलांना तोंड देत अभ्यासक्रमात सतत सुधारिा करण्यासाठी पुढे जाते ते चक्रीय प्रणतमानाच्या पुढच्या टप्यािर जात राहते. व्हीलरच्या मते अध्यापनाचे उणिष्टे साध्य करिाऱ्या णशक्षिाच्या अंणतम उर्तपादनाचा संदर्भ देिारी ितभिूक म्हिून उणिष्टांची चचाभ केली पाणहजे. व्हीलर मॉडेलचा हेतू आहे की अभ्यासक्रम णनयोजनामध्ये सामान्यते णिणशष्ट उणिष्टे तयार केली जातात. याचा पररिाम सक्षम आणि असक्षम अशा दोन्ही स्तरांिर उणिष्टे तयार करताना णिचारात घेतला पाणहजे. munotes.in

Page 75

73
अभ्यासक्रम आकृणतबंधाची प्रणतमाने ५.१० केर चे ÿितमान आिण पायöया केर चे अभ्यासक्रम प्रणतमान हे केरच्या कल्पनांनुसार अध्ययन उणिष्टे हे अनुर्ि आणि ज्ञान यांच्यापासून िेगळे केले जातात, हस्तांतररत करण्यासाठी णनिडले जातात. केरच्या मॉडेल मध्ये, एकूि तीन उणिष्टे मांडली आहेत, बोधार्तमक, र्ािार्तमक आणि णक्रयार्तमक, अशा तीन गटांमध्ये णिर्ागली जातात. केर जोर देतात की ते संघणटत, समाकणलत, अनुक्रणमत आणि मजबूत केले पाणहजे. केरच्या प्रणतमानामधील मूल्यमापन हे अभ्यासक्रमाच्या कायभक्षमतेच्या दृष्टीने माणहतीचे संकलन मानले जाते. ग्रेट णिटन आणि अमेररकेत 1960 आणि 1970 च्या दशकात अभ्यासक्रम मॉडेणलंग मध्ये जे. केरच्या कल्पनांचा दबदबा होता हे लक्षात घेिे महत्त्िाचे आहे. णिटीश णशक्षितज्ञ E. C. Wrag (१९९७) शालेय अभ्यासक्रमाला शैक्षणिक कायभक्रमाच्या पलीकडे पररर्ाणषत उणिष्टे, सामग्री, तंिे आणि र्तयाच्या अंमलबजाििीच्या पितीं सहपररर्ाणषत करण्यासाठी पुढे जातात. केरच्या मॉडेलमधील बहुतेक िैणशष्ट्ये व्हीलर आणि टायलरच्या मॉडेल्सशी णमळती जुळती आहेत. तर्थाणप, केरनेडोमेनची चार र्ागात णिर्ागिी केली (Urevbu, 1985: 23): • उणिष्टे, • ज्ञान, • शालेय णशक्षि अनुर्ि. • मूल्यमापन अभ्यासक्रम आराखडाच्या संदर्ाभत केरच्या प्रणतमानाची सरलीकृत आिृत्ती खाली दशभणिली आहे.
हे प्रणतमान पुढे सूणचत करते की ज्ञान हे खालील बाबीशी संबंणधत असािे (Urevbu, 1985) : munotes.in

Page 76

74 अभ्यासक्रम रचना आणि णिकास
74 • आयोणजत, संघणटत • एकाणर्तमक • क्रमबि • प्रबणलत ५.११ सारांश अभ्यासक्रम आकृणत बंधाच्या एकूि सिभ अभ्यासलेल्या प्रणतमानािरून असे णदसून येते की अभ्यासक्रम आकृणत बंध टप्प्याटप्प्याने आयोणजत आणि णनयोणजत चालिारी प्रणक्रया आहे. चचाभ केलेली काही प्रणतमाने अभ्यासक्रम उणिष्टांपेक्षा अध्यापन अध्ययन प्रणक्रया अणधक महत्त्िाची मानतात. तर काही प्रणतमाने उणिष्टे अभ्यासक्रम आकृणतबंधाचे सिाभत महत्त्िाचे िैणशष्ट्य मानतात. साधारिपिे, सिभ प्रणतमाने अभ्यासक्रमािर पररिाम करिाऱ्या णिणिधघटकांचा णिचार करण्याच्या महत्त्िािर र्र देतात. आता तुम्ही अभ्यासक्रम आकृणत बंध प्रकार, अभ्यासक्रमाच्या प्रणतमांिर पररिाम करिारे घटक आणि अभ्यासक्रम आकृणत बंध, आराखडा तयार करण्यासाठी िापरल्या जािाऱ्या प्रणतमानाबिल िाचले आहे, पुढील घटकात अभ्यासक्रम प्रणतमानातील इतर प्रणक्रयेत सामील असलेल्या महत्त्िपूिभबाबीची चचाभ करूया. ५.१२ ÖवाÅयाय १. अभ्यासक्रम रचना संकल्पना स्पष्ट करा? २. उणिष्टनुगामी प्रणतमान आणि प्रणक्रया प्रणतमान स्पष्ट करा. ३. उणिष्टनुगामी प्रणतमान आणि अभ्यासक्रम आकृणत बंध प्रणक्रया प्रणतमां मध्ये काय फरक आहे ? ४. टायलरच्या अभ्यासक्रमाच्या रचनेचे मॉडेल स्पष्ट करा. ५. व्हीलसभ आणि केरचे अभ्यासक्रम णडझाइनचे मॉडेल स्पष्ट करा. दोन्ही मॉडेलच्या सिभ पायऱ्या स्पष्ट करा. ५.१३ संदभª 1. http://en.wikipedia.org/wiki/Curriculum, 10 Mar, 2015. 2. http://www.tki.org.nz/r/health/curric_devt/lit_review/pe/lit rev_pe7_e.php, 10 Mar, 2015. 3. Rakesh Gupta, Akhilesh Sharma, Santosh Sharma, Professional Preparation and Curriculum Design in Physical Education & Sports sciences, Friends Publications (India), New Delhi, P. 11  munotes.in

Page 77

75 ६ अËयासøम िवकासातील वतªमान ÿवाह ÿकरणाची रचना ६.० उिĥĶे ६.१ पåरचय ६.२ िवषय िववेचन ६.३ Öवाय°ता आिण अËयासøम िवकास ६.४ समावेशनासाठी अËयासøम- गरज, महßव आिण आÓहाने ६.५ ई-लिन«ग आिण अËयासøम िवकास ६.६ ÖवाÅयाय ६.७ संदभª ६.० उिĥĶे या घटका¸या अËयासानंतर • Öवाय°ता आिण अËयासøम िवकासाची गरज समजून ¶याल • समावेशासाठी अËयासøमाची गरज, महßव आिण आÓहाने ÖपĶ होतील. • ई-िश±ण आिण अËयासøम िवकास समजून ¶याल. ६.१ ÿाÖतािवक ÖवातंÞयानंतर शै±िणक ÓयवÖथेत आमूलाú बदल झाले आहेत. अलीकड¸या काळात िश±णामÅये गुणव°ा कमी आहे आिण Ìहणूनच शै±िणक संÖथांमधील कामिगरीचे मूÐयमापन करÁयासाठी मु´य कामिगरी िनद¥शक सादर केले आहेत. úेड अिधक अथªपूणª बनले आहेत आिण ÖपĶपणे पåरभािषत केलेÐया िशकÁया¸या उिĥĶां¸या आधारावर िवīाÃया«¸या ÿवीणतेचे मोजमाप केले पािहजे असा िवĵास. पूवê¸या काळात, िश±णात िशकणाöया¸या गरजांवर ल± क¤िþत केले जात नÓहते आिण Âयां¸या िश±णा¸या नंतर¸या वयात िवषयांची िनवड िदली जात असे. िश±क अËयासøमाची रचना करताना आता िवīाÃया«¸या गरजा, Âयांची आवड पाहतात आिण एकýीकरणाचा मागªही मोकळा करतात. अÅयापन िशकÁया¸या ÿिøयेत तंý²ान आिण Âयाचा वापर महßवाचा ठरला. यामुळे िश±कांना Âयां¸या ±मतेवर आधाåरत Âयां¸या िवīाÃया«साठी वैयिĉक धडे तयार करणे सोपे झाले. सवªसमावेशक िश±ण (IE) हा अपंग मुलांना िशि±त करÁया¸या िदशेने एक नवीन ŀĶीकोन आहे आिण एकाच छतातील सामाÆय लोकांÿमाणे िशकÁयात अडचणी हे सवª िवīाÃया«ना एका वगाªत आिण समुदायात एकý आणते, कोणÂयाही ±ेýातील Âयांची ताकद िकंवा munotes.in

Page 78

76 अËयासøम रचना आिण िवकास
76 कमकुवतपणा िवचारात न घेता, आिण सवª िवīाÃया«ची ±मता वाढवÁयाचा ÿयÂन करते. सवªसमावेशक आिण सिहÕणु समाजाला चालना देÁयाचा हा सवाªत ÿभावी मागª आहे. समावेशक िश±ण (Inclusive Education) : Óया´या “Inclusive eudcation can be defined as the process of increasing the participation of students in the cultures , curricula and communities through local schools” समावेशक िश±ण Ìहणजे Öथािनक शाळां¸या माÅयमातून िवīाÃयाªचा िविवध संÖकृती, िनरिनराळे अËयासøम आिण समुदायजीवन यातील सहभाग वाढिवÁयाची ÿिøया होय. समावेशक शाळेत शारीåरक व मानिसकŀĶ्या आÓहानाÂमक मुले, आिथªक िकंवा सामािजकŀĶय वंिचत तसेच कोणÂयाही जातीजमातीची मुले व मुली या सवा«चा समावेश होतो . समावेशक िश±ण अशा तािÂवक भूिमकेवर आधाåरत आहे कì स±म व अ±म अशा दोÆही ÿकार¸या बालकांना Âयां¸या वयानुłप योµय वगाªत एकý िशकÁयाचा अिधकार आहे. सामाÆय शाळेतील िश±ण सवा«नाच लाभदायक ठरते . ६.२ िवषय िववेचन Öवाय°ता ही िश±ण धोरण आिण Óयवहारात Óयापकपणे वापरली जाणारी संकÐपना आहे. संकÐपनेची ÓयुÂप°ी úीक Öवाय°ता 'Öवतःचे कायदे असÁयापासून' ÿाĮ झाली आहे. Öवाय°तेची संकÐपना Óयĉì िकंवा गटांची ±मता आिण Öवराºय आिण शासन करÁयाची ±मतेशी संबंिधत आहे. Öवाय°ता िह संकÐपना शै±िणक Óयवहारात लागू केÐयावर, िभÆनता आिण जिटल संकÐपनेचा अथª िविवध गोĶी असू शकतो. शालेय Öवाय°ता अिधक ि³लĶ असू शकते कारण शाळेतील सवª लोक िविवध भूिमकांमÅये कायª करतात आिण Ìहणूनच Öवाय°ता कोणाकडे आहे - मु´याÅयापक, िश±क िकंवा िवīाथê हे मोजणे कठीण आहे. Öवाय°ता नेहमीच बंधने आणते आिण Öवाय°ता ºया मागा«नी मयाªिदत असते तसेच Âयाचा आनंद घेते यावर ल± क¤िþत करते. सवªसमावेशक िश±णाची Óया´या िशकÁया¸या वातावरणातील अडथळे कमी कłन सवª िवīाÃया«¸या िविवध गरजा पूणª करÁयाची ÿिøया Ìहणून केली जाते. सवªसमावेशक िश±ण ही एक ÿिøया आहे ºयाचा अथª मुला¸या Öथािनक शाळेतील वयोगटातील वगाªत उपिÖथत राहणे, सवª िवīाÃया«पय«त पोहोचÁयासाठी वैयिĉकåरÂया तयार केलेÐया िश±ण ÿणालीची ±मता मजबूत करणे. ६.३ Öवाय°ता आिण अËयासøम िवकास Öवाय°ता ही Óयĉìला जे करायचे आहे ते करÁयाचे ÖवातंÞय देते. Âयामुळे जबाबदाöयाही येतात. कोणÂयाही शै±िणक संÖथेला Öवाय°ता िदली जाते तेÓहा Âया संÖथेवर अनेक जबाबदाöया टाकÐया जातात. वेगवेगÑया Öवाय°तेमÅये अËयासøमाची रचना समािवĶ असते. जेÓहा अशी Öवाय°ता िदली जाते, तेÓहा अËयासøम रचनाकारांना अशा ÿकारे munotes.in

Page 79

77 अËयासøम िवकासातील वतªमान ÿवाह अËयासøम तयार करÁयाचे ÖवातंÞय िदले जाते कì िशकणाöयां¸या गरजा ल±ात ठेवÐया जातात. संÖथेचे तßव²ान अËयासøमातही िमसळलेले आहे. िवīाÃया«¸या िविवध गरजा आिण आवडी जाÖतीत जाÖत शोधÐया जातात. अËयासøमाची रचना करताना िदÓयांग िवīाथê आिण िदÓयांग िवīाÃयाªची वेगवेगळी काळजी घेतली जाते. Öवायत्तेत लविचकता असते आिण जेÓहा Öवाय° शै±िणक संÖथेत अËयासøम तयार केला जातो तेÓहा िवīाÃया«चा सवा«गीण िवकास सवōपåर होÁयाचा ÿयÂन असतो. अपंग मुलांसाठी िशकÁया¸या पåरणामांमÅये लविचकता असू शकते. Öवाय°ता उ¸च दजाª¸या िश±णाची मागणी करते. अनेक शै±िणक संÖथा Öवाय° होऊ पाहत आहेत. ६.४ समावेशासाठी अËयासøम - गरज, महßव आिण आÓहाने सवªसमावेशक िश±ण Óया´या : सवªसमावेशक िश±ण ही अशी एक संकÐपना आहे कì, ºयात सवª अÅययनकÂयाª¸या वैिवÅयपूणª गरजा, अÅययन संÖकृती व समुदायामÅये सहभाग वाढून पूणª केÐया जातात आिण Âयांचे िश±ण ÿिøयेतील आिण िश±णापासूनचे वंिचततÂव कमी केले जाते. - युनेÖको सवªसमावेशक िश±ण Ìहणजे सवª िवīाÃया«चे िश±ण, िजथे सवª िवīाथê िशकÁया¸या ÿिøयेत समान सहभागी असतात. सवªसमावेशक िश±ण ही काळाची गरज आहे. Âयामुळे अËयासøम वेगÑया स±म लोकांपय«त पोहोचला पािहजे आिण अËयासøम हा सवō°म मागª आहे. अËयासøम रचनाकारांनी हे ल±ात घेतले पािहजे कì जर आपण संिवधानानुसार सवा«साठी रंग, जात, अपंगÂव आिण पंथ यांचा िवचार न करता िश±णाचा अिधकार ÿदान करत असू, तर अËयासøम सवª िवīाÃया«ना उपयोगी पडेल असा तयार केला पािहजे. िश±क आिण िवशेष गरजा असलेÐया मुलां¸या सवªसमावेशक िश±णासाठी अËयासøमात सुधारणा आिण बदल करÁयाची िनतांत गरज आहे. हे सवª िवīाÃया«पय«त पोहोचÁयाचा ÿयÂन करते, शाळांमधील संÖकृती, धोरणे आिण पĦती यांची पुनरªचना करते जेणेकłन ते वेगवेगÑया ÿदेशातील िवīाÃया«ना िवचारात घेऊ शकतील. सवªसमावेशक िश±ण समाजाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी हा सवाªत ÿभावी मागª आहे. सवªसमावेशक िश±ण हे िशकणाö यामधील कोणÂयाही अपंगÂवाची पवाª न करता आिण समाजात समानता राखÁयासाठी िश±णाचे सावªिýकìकरण करÁयाचे धोरण आहे. िवशेष गरजा असलेÐया मुलांना कोणÂयाही ÿकारे वेगळे न ठेवता सवªसमावेशक Óयासपीठावर समािवĶ केले जाऊ शकते यावर ते भर देते. पृथ³करणाचा पयाªय टाळून आिण Âयांना िवशेष शाळां¸या हĥीत मयाªिदत कłन सवªसमावेशक िश±णाचे त² िवशेष गरजा असलेÐया मुलांचा सामाÆय शाळांमÅये समावेश करÁयाचे समथªन करत आहेत. सवªसमावेशक िश±णाची गरज सवªसमावेशक िश±ण हे शै±िणक सीमांत महßवाची भूिमका बजावते. सवªसमावेशक िश±ण हे मुलां¸या िश±णात आिण Âयां¸या शाळां¸या कायªøमांमÅये पालकां¸या सहभागाला ÿेåरत करते तसेच तयार करते. हे आदर आिण आपलेपणाची संÖकृती वाढवते. हे वैयिĉक फरक जाणून घेÁयाची आिण ÖवीकारÁयाची संधी देखील ÿदान करते. munotes.in

Page 80

78 अËयासøम रचना आिण िवकास
78 हे वेगवेगÑया िदÓयांग मुलांसाठी संवाद कौशÐय, ÿेम, समज, सहानुभूती िनमाªण करÁयास मदत करते. िश±णाचा अिधकार, १४ वषाªपय«त¸या सवª मुलांसाठी मोफत आिण सĉìचे िश±ण, िश±णाचे सावªिýकìकरण हे सवªसमावेशक िश±णाचे ÿमुख घटक आहेत. िवīाÃया«मÅये Âयां¸या अपंगÂवावर आधाåरत भेदभाव आज Öवीकारला जात नाही आिण Ìहणूनच सवªसमावेशक िश±णाची गरज आहे. समावेशक िश±णाची ÓयाĮी सवा«साठी िश±ण अथवा देशातील एकही बालक कोणÂयाही कारणामुळे मोफत व सĉì¸या ÿाथिमक िश±णापासून वंिचत राहó नये ही कायदेशीर व तािßवक भूिमका समावेशक िश±णामागे असÐयामुळे Âयाची ÓयाĮी मोठी आहे . िकंबहòना िश±ण सवªÓयापी करÁयाचीच ही योजना आहे .Âयामुळेच िश±णात कोणाकोणाचा समावेश असावा याची यादी खाली िदली आहे सवª ÿकार¸या बुिĦम°ा असणारी बालके - सामाÆय, िनÌन वा उ¸च बुिĦम°ा असणारी बालके, कोणÂयाही धमाªची बालके भारतात बहòिवध धमª असÐयामुळे कोणÂयाही ध बालके यात समािवĶ आहेत, कोणÂयाही जाती - जमातéची बालके भारतातील जाती व जमातीबाबतची िभýता ल±ात घेता एकही बालक िश±णापासून वंिचत राहó नये यासाठी सवा«चा समावेश अपेि±त िलंगभेद ल±ात न घेता समावेश Ìहणजेच बालक, बािलका सवा«चा समावेश, कोणतीही अ±मता अथवा अपंगÂव असणारी बालके - बालकात शारीåरक, मानिसक अ±मता वा अपंगÂव असेल तरीही Âयाचा समावेश, कोणतीही आिथªक िÖथती असणारी बालके, भारतातील कोणÂयाही दुगªम िठकाणी असणारी बालके, भाविनक अथवा समायोजन समÖया असणारी बालके, अनाथ बालके, एड्स, कॅÆसरúÖत पालकांची मुले - मुली अशा ÿकारे समावेशक िश±ण सवा«ना Âयां¸यातील कोणÂयाही ÿकारचे भेद ल±ात न घेता सामावून घेणे. सवªसमावेशक िश±णाचे महßव सवªसमावेशक िश±ण हे िविवध संÖकृती, कौटुंिबक पाĵªभूमी असलेÐया िवīाÃया«ना एका वगाªत आणते आिण हा िविवध गट एकाच वेळी वाढतो आिण Âयामुळे लहान वयातच एकता, ÿेम आिण बंधुता वाढीस लागते. अशा ÿकारे, सवª िभÆन स±म िवīाÃया«ना मु´य ÿवाहात आणले जाते. िवशेष गरजा असलेÐया मुलांना सामाÆय आिण िनयिमत शाळेत समािवĶ करÁयाचा
munotes.in

Page 81

79 अËयासøम िवकासातील वतªमान ÿवाह हा ÿयÂन आहे. सवªसमावेशक िश±ण हे िश±क आिण िवīाÃया«¸या ŀिĶकोनातून Öवीकृती िनमाªण करते. काही फायīांमÅये सवªसमावेशक िश±ण हे समािवĶ आहे: मैýी, जीवन कौशÐये, सामािजक कौशÐये, वैयिĉक तßवे, िवशेष गरजा असलेÐया लोकांसोबत आरामदायी Öतर आिण काळजी घेणारे वगाªतील वातावरण मैýीचे असते. सवाªत महÂवाचे कायª Ìहणजे लोकांना काळजी, ÿेम आिण सुरि±त वाटणे. सवªसमावेशक शै±िणक परीिÖथतीमÅये कमी साÅय करणारे िवīाथê िवशेष िश±णासाठी पाý नसले तरीही Âयांना अिधक मदत िमळू शकते. अपंग िवīाÃया«चे वगªिमý देखील सामािजक अनुभूतीतील वाढ अनुभवतात, सहसा ते समावेशक वगाªत इतरां¸या गरजांिवषयी अिधक जागłक होऊ शकतात. मनोरंजक दुÕपåरणाम असा आहे कì ºया पालकांनी नŌदवले आहे कì Âयांना Âयां¸या मुलां¸या अनुभवांमुळे िवशेष गरजा असलेÐया लोकांसह अिधक आरामदायक वाटते. िदÓयांग िवīाथê दीघªकाळ िटकणारी मैýी िनमाªण कł शकतात जी अÆयथा श³य होणार नाही आिण ही मैýी Âयांना नंतर¸या आयुÕयात सामािजक संबंधांमÅये सकाराÂमक होÁयाचे कौशÐय िमळू शकते. आÓहाने • वैयिĉक िवīाÃया«ची वैिशĶ्ये: • मु´य ÿवाहात ÿवेशाचा अभाव • जागłकता आिण वृ°ीचा अभाव • ÿिशि±त िश±कांची कमतरता • मोठा वगª आकार • क¤þीत आिण संबंिधत अËयासøमाचा अभाव • अयोµय िवषयक पायाभूत सुिवधांचा अभाव • उ°रदाियÂव सवªसमावेशक िश±णाची अंमलबजावणी करÁयासाठी उपाय सवªसमावेशक िश±ण िदÓयांग मुलाला Âयां¸या कामाबĥल अिभमानाची भावना िवकिसत करÁयास मदत करते कारण Âयांना असे वाटते कì Âयांनी काहीतरी साÅय केले आहे. सवªसमावेशक िश±णासाठी शै±िणक ÓयवÖथेत संबंध िनमाªण करणे आवÔयक आहे. भारतामÅये सवªसमावेशक िश±णा¸या चांगÐया अंमलबजावणीसाठी खालील उपाय सुचवले आहेत. िश±णाचा अिधकार (RTE) भारतातील सवª नागåरकांना लागू होणे आवÔयक आहे. राºय आिण क¤þ सरकार तसेच इतर सवª सामािजक कलाकारांनी सवª िवīाÃया«¸या िविवध गरजा पूणª करणाöया सवªसमावेशक िश±णा¸या Óयापक संकÐपनेचे महßव ओळखले पािहजे. सवª शाळांमÅये आिण संपूणª भारतीय िश±ण ÓयवÖथेमÅये समावेशाचे धोरण लागू करणे आवÔयक आहे (NCF, 2005). शाळांनी िवīाÃया«ना वेगवेगÑया पåरिÖथतीत दुलªि±त न करता चांगÐया जीवनासाठी तयार केले पािहजे. úामीण भागात िवशेष िश±ण कायªøम वेगवेगÑया पĦतीने िनयोिजत केले पािहजेत आिण एकिýत केले पािहजेत आिण अपंग िवīाÃया«ना Âयां¸या Öवतः¸या वातावरणात मदत केली पािहजे. सवªसमावेशक munotes.in

Page 82

80 अËयासøम रचना आिण िवकास
80 िश±णामÅये लविचकता महßवाची असते आिण या मुलांना िनयिमत अËयासøमात श³य िततका Óयापक ÿवेश देÁयासाठी वापरÐया जाणाö या पĦती आिण सामúीमÅये ते ÿितिबंिबत होणे आवÔयक आहे. सवª मुलां¸या गरजा पूणª करÁयासाठी सवªसमावेशक शाळेने शै±िणक संरचना, ÿणाली आिण कायªपĦती स±म करणे आवÔयक आहे, िवशेषत: ºयांना Âयांचा िश±णाचा अिधकार ÿाĮ करÁयासाठी सवाªत मोठ्या अडथÑयांचा सामना करावा लागतो. पालकांनी Âयां¸या मुलाबाबत¸या िनणªय ÿिøयेत सहभागी होणे आवÔयक आहे. Âयां¸याकडे िश±ण ÿिøयेतील भागीदार Ìहणून पािहले पािहजे. िजथे असे सहकायª आहे ितथे पालक हे िश±क आिण शाळांसाठी अÂयंत महßवाचे साधन असÐयाचे आढळून आले आहे. ६.५ ई-लिन«ग आिण अËयासøम िवकास ई-लिन«गमÅये अÅयापनाचा समावेश असतो जो वगाªत िकंवा बाहेर, संगणक आिण इंटरनेटचा वापर यावर आधाåरत असू शकतो. ई-लिन«ग Óया´या : इंटरनेट, ऑिडओ, िÓहिडओ इÂयादी िविवध इले³ůॉिनक माÅयमांĬारे िवīाथê/कमªचाö यांना ÿिश±ण आिण िवकास ÿदान करणे. वेब-आधाåरत िश±ण Ìहणजे ई-लिन«ग ºयाला सामाÆयतः इले³ůॉिनक िश±ण िकंवा आभासी िश±ण असे संबोधले जाते. आज लोक पुÖतके शोधÁयापे±ा िकंवा कोणालातरी िवचारÁयापे±ा इंटरनेटवर ÿथम Âयां¸या ÿijांचा शोध घेतात. Âयामुळे िश±णात ई-लिन«गचे महßव वाढले आहे. िविवध िवषयांवर परÖपरसंवादी वगª आिण अËयासøम आहेत िकंवा कायªøम िकंवा पदवी आहेत जे पूणªपणे नेटवर िवतåरत केले जातात. ईमेल, लाइÓह ले³चसª आिण िÓहिडओ कॉÆफरिÆसंग ही काही माÅयमे आहेत जी सहभागéना िविशĶ िवषयावर Âयांचे िवचार मांडÁयास स±म करतात आिण नंतर Âयावर चचाª कł शकतात. िÓहिडओ कॉÆफरिÆसंग िकंवा लाइÓह चॅट¸या माÅयमातून वेगवेगÑया िवषयांवर चचाª होÁयाची दाट श³यता आहे. सवª सहभागé¸या फायīासाठी मुिþत अËयासøम सािहÂयासारखी िÖथर पृķे देखील उपलÊध कłन िदली आहेत ई लिन«गचा अथª आिण संकÐपना : ई-लिन«ग Ìहणजे ई-पुÖतके, सीडी, वेिबनार आिण बरेच काही यासार´या िविवध िश±ण संसाधनांĬारे ²ान ÿाĮ केले जाते. िवīाÃया«ना िशकिवÁया¸या पारंपाåरक पĦतीचे खडू आिण फळा शैलीचे łपांतर केले आहे. ई-लिन«ग िश±ण अिधक सोपे, उÂपादक बनवते. या¸या िवपरीत, ई-लिन«ग िश±ण देणे आिण घेणे सोपे आिण फलदायी आहे. ई-लिन«गची Óया´या : अËयासøमांÿमाणे केली जाते जे िश±क िशकवत असलेÐया पारंपाåरक वगाª¸या िवपरीत सवªý इंटरनेटĬारे िवशेषतः मािहती िवतåरत केली जाते. िशकवणे आिण िशकणे दोÆही सोपे, सुलभ आिण अिधक ÿभावी बनतात. munotes.in

Page 83

81 अËयासøम िवकासातील वतªमान ÿवाह ई लिन«गचे महßव • िवīाÃया«ना स±म बनवÁयासाठी आिण Âयांची कौशÐये िवकासासाठी कोणतेही औपचाåरक शालेय िश±ण िकंवा महािवīालयात उपिÖथत न राहता पदवी ÿमाणपý िमळू शकते. • ई-लिन«गमÅये वेळेची लविचकता असते. • िश±ण ÿिøया अिधक जलद गतीने होते. • मानसशाľानुसार, िशकवÁया¸या ŀक®ाÓय पĦतीमुळे िशÖतबĦ िश±णाचे वातावरण िनमाªण होते. ÿभावी िश±क आिण िवīाथê सहभाग असतो. ई लिन«गचे फायदे • ई-िश±ण ÿÂयेक िवīाÃयाª¸या गरजा पूणª कł शकते. • िशकÁयाची लविचकता सवō¸च आहे, • िश±क आिण िवīाÃया«ना एका िनिIJत िठकाणी असÁयाची गरज नाही. • उÂपादकता सवō¸च आहे. • ई-लिन«ग तुÌहाला आधुिनक िश±णाशी समøिमत होऊ देते आिण सÅया¸या ů¤डसह अपडेट करते. • ई-लिन«गमुळे अÅयापन व अÅययन गितमान होते. • ई-लिन«गमुळे अÅयापन व अÅययनात सातÂय िनमाªण होते. • ई-लिन«ग मÅये अÅयापन व अÅययन गितमान आहे आिण Âयासाठी जाÖत खचª लागत नाही. ÿदीघª ÿिश±ण कालावधी, पायाभूत सुिवधा, Öटेशनरी, ÿवास खचª इ. कमी होतो. • हÖतांतåरत िकंवा ÿदान केलेÐया ²ानाची आिण िश±णाची पåरणामकारकता उ¸च आिण शिĉशाली आहे. • ई-लिन«ग Öवयं- गतीने िशकÁया¸या ÿिøयेस ÿोÂसाहन देते. • ई-लिन«गĬारे, िवīाथê Öवयं-वेगवान ÿिश±ण वेळापýक िवकिसत कł शकतात. • ई-लिन«गमÅये वेळेची लविचकता असते. ६.६ ÖवाÅयाय सिवÖतर उ°र िलहा: 1) िश±णातील Öवाय°तेची गरज आिण आÓहाने ÖपĶ करा. 2) Öवाय°ता अËयासøमा¸या िवकासात कशी मदत करते ते ÖपĶ करा. 3) आधुिनक पåरिÖथतीत सवªसमावेशक िश±णाची गरज िवशद करा. थोड³यात उ°रे िलहा: 1) सवªसमावेशक िश±णाचे महßव िलहा. munotes.in

Page 84

82 अËयासøम रचना आिण िवकास
82 2) िश±णातील ई िशकÁयाचे फायदे िलहा. 3) सवªसमावेशक िश±णाची अंमलबजावणी करÁयाचे मागª िलहा. ६.७ संदभª 1. Alur, M. (2002). Education and Children with Special Needs: from Segregation to Inclusion, New Delhi: Sage Publications 2. Antil, N. (2014), Inclusive Education: Challenges and Prospects in India, IOSR Journal Of Humanities And Social Science, Volume 19, Issue 9, PP 85-89 e-ISSN: 2279-0837, p-ISSN: 2279- 0845. www.iosrjournals.org www.iosrjournals.org 3. Essays, UK. (November 2013). The Importance And Definition Of Inclusion Education Essay. Retrieved from https://www.ukessays.com/essays/education/the-importance-and-definition-ofinclusion-education-essay.php?cref=1 4. Hudson, K.(2009), A qualitative investigation of white students’ perceptions of diversity, Journal of Diversity in Higher Education, Vol. 2(3), Sep 149-155 5. Kumar, S & Kumar, K. (2007). Inclusive Education in India, Electronic Journal for Inclusive Education, Vol. 2, No. 2 (Summer/Fall) Article 7 6. Mary & Thomas, S. (2013). Inclusive Education in Crossroads: Issues and Challenges ,www.languageinindia.com 7. डॉ. िचýा सोहनी व डॉ. संगीता िशरोडे, (२०१६) समावेशक िश±ण : सुिवचार ÿकाशन पुणे. 8. डॉ. संÅया िवजय चÓहाण, (२०१६) ²ान व अËयासøम िवकसन : ®ी ÿकाशन पुणे. 9. डॉ. ह. ना. जगताप (२००४) ÿगत शै±िणक तंýिव²ान आिण मािहती तंý²ान : नूतन ÿकाशन पुणे.  munotes.in