Page 1
1 १
त व ान आिण िश ण
करणाची रचना :
१.० उ ेश
१.१ प रचय
१.२ त व ानाचा अथ
१.३ त व ाना या शाखा
१.४ िश णाचा अथ
१.५ िश णाच े त व ान
१.५.१ व प
१.५.२ या ी
१.५.३ काय
१.६ त व ान व िश णामधील स ंबंध
१.७ सारांश
१.८ िवभागवार अ यास
१.९ संदभ
१.० उ ेश
या िवभागाचा अ यास क े यावर िव ा या ना पुढील बाबी श य होतील :
१) त व ान व िश णाचा अथा वर चचा करण े.
२) िश णा या त व ानाचा अथ प करण े.
३) िश णा या त व ानाच े व प प करण े.
४) िश णा या त व ाना या िविवध काया ची यादी करण े.
५) त व ान व िश णामधील स ंबंधाचे वण करण े.
१.१ प रचय
त व ान हणज े मु य व ेक न अटकळ बांध याप े ा िनरी णा या साधना ं ारे मु ये व
वा तिवकत े या सव साधारण आकलनाचा शोध होय. मानवामधील यांना वत: व
या जगात राहतात , वावरतात व या जगात यांचे अि त व आहे या जाणून घे याची
नैसिग क व आव यक अशी उ कट इ छा दश िवते. पा ा य त व ान स याचा मुलत:
बौि क शोध घे यातील त व ाना या यु प ीशा ीय कमी अिधक माणात बांधील
रािहल ेले आहे. िहंदू त व ान अितशय आ याि मक आहे आिण याने नेहमीच स याची
व तुत: ा ी कर या या िनवडीवर जोर िदलेला आहे. त व ान मानवी वभाव व munotes.in
Page 2
िश णाच े गत त व ान
2 आप या वा तवाच ं व प यां या िवषयी असल े या क पना ंची सव समाव ेशक प त
आहे. त व ान जीवनाच े माग दश क आहे कारण मूलभूत व यापक
सम या संबोिधत करते व या ार े आपण वीकारत असल ेला जीवनमाग व आपण कसे
वागतो हे ठरिवल े जाते. हणूनच आपण असू हणू शकतो क मानवी जीवनाची सव अंगे
त व ानिवषयक िवचारा ार े भािवत होतात व या ार े दान केली जातात . अ यासाच े
े हणून त व ान सवा त जु या िव ाशाखा ंपैक एक शाखा आहे. ितला सव शा ा ंची
जननी समजल े जाते. व तुत: हणज े सव जगाच े ानाच े मूळ आहे. िश णान े याचे
सािह य िविवध त व ानिवषयक पायात ून िमळव लेले आहे.
त व ाना या िविवध े ांचा िश णा या िविवध पैलूंवर जसे शै िणक ि या , अनुब
ि या, धोरणे, योजना आिण यांची अंमलबजावणी यावर सै ांितक तसेच ा यि क
अशा दो ही ीने खाऊचा भाव पडलेला आहे.
मानवी सं कृतीची गती हणजे िश णाच े फिलत आहे. परंतु येक शै िणक ाच े
उ र हेच सरतेशेवटी आप या जीवना या त व ानान े भािवत झालेले आहे. त व ान
आप याला जीवनातील मू यांशी प रिचत क न देते आिण हीच मु ये कशी ा
करायची हेच िश ण आप याला सांगते. अशा कारे त व ान व िश ण हे पर परा ंशी
घ पण े िनगडीत आहे. हणूनच हा पाठ त व ानाच े काही पैलू, यांना िश णाचा पाया
हणून संबोिधल े जाऊ शकते, यावर काशझोत टाक यासाठी समिप त आहे.
१.२ त व ानाचा अथ
वेगवेग या त व ाना ंनी त व ा ना या व ेगवेग या या या िदल े या आह ेत हे बघून
त व ानाचा अ यासक स ु वातीला ग धळ ून जातो . काही त व ानी मानसशा ीय
त यावर जोर द ेतात तर इतर जीवनम ू यांना अिधक मह व द ेतात. जॉन द ेवे
यां यानुसार, “जे हा ज े हा त व ानाला अिधक ग ंभीरतेने वीकारल े गेले, ते हा अस े
नेहमीच मानल े गेले आ हे क त े शहाणपण ा करण े दश िवते जे जीवन जग या या
प तीवर भाव टाक ेल.” दुस या बाज ूने बघता िव ंडेलबँड यां यानुसार त व ान हणज े
“वैि क म ु नाच े टीका मक शा आह े.”
त व ान (िफलॉसॉफ Philosophy ) या श दाचा श दश : अथ आहे. शहाणपणा ती ेम:
हा श द ‘Phileo’ ( ेम) आिण ‘Sophia’ (शहाणपण ) या दोन ीक श दा ंपासून तयार क ेला
गेला आह े.
भारतीय व पा ा य या या ंम ये खूपच फरक असला तरी आप याला पा ा य
त व ाना ंनी िदल े या ख ूपच व ेगवेग या या या आढळ ून येतात. या या या ंपैक काही
त व ाना या टीका मक बाज ूवर जोर द ेतात तर काही या या क ृि म पाल ुंवर भर द ेतात.
त व ाना या या दोन कार या या या ंची काही उदाहरण े खाली िदली आह ेत :
munotes.in
Page 3
त व ान आिण िश ण
3 अ) त व ान ह े अनुभवां या जवळ जा याची टीका मक प त आह े. या कार या
काही या या प ुढील माण े :
“त व ान हणज े अनुभवािवषयी या िन कषा चा मु य भाग अस याप े ा ते मुलत:
अनुभवां या जवळ जा याच े चैत य िक ंवा प त आह े.” – एडगर एस . ाईटमन .
ते हणज े िन कषा या िविश समािव बाबी न ह ेत तर या ं या ार े ते ा क ेले
जाता अशा प ती आिण च ैत य आह ेत, जे यांना त व ानिवषयक हण ून वण न
कर याचा ह क द ेतात....” – ि लफोड बॅरट.
“या ा या उ रासाठी मला जर एकाच ओळीत िसिमत राहायाच े असेल तर ती
हणेल क त व ा न हणज े टीकाकरणाचा सव साधारण िस ा ंत होय ” –
सी.जे. युकास.
आ) त व ान ह े सव समाव ेशक क ृि म शा आह े – त व ाना या प ुढील या या ा
या या क ृि म प ैलूवर जोर द ेतात :
“िव ाना माण े त व ान ह े प तशीर िच ंतनाचा प रणाम हण ून ा केले या
अंत ी या िस ा ंतांना सामावत े.” – जोसेफ ए. लीटन .
“एक व ैि क िव ान हण ून त व ान ह े येक बाबीशी स ंबंिधत आह े.” – हब ट
पे सर.
आपला िवषय हा िव ानाचा स ं ह आह े, जसे क ान , तक शा , िव उ प ी
शा , नैितकता व स दय शा या ंचे िस ा ंत तस ेच तो एक एकि त सव ण
आहे.” – रॉय व ुड सेलस .
त व ाना या वरील या या दश िवतात क काही त वव े े हे मु य व ेक न टीका मक
त व ानावर भर द ेतात तर इतर या ी एक क ृि म िव ाशाखा हण ून या या करतात .
व तुतः ह े दो ही ीकोन एका ंगी आह ेत. त व ानाचा श दशः अथ दश िवतो क
त व ानी हा सतत व सव िठकाणी स या या शोधात ग ुंतलेला असतो . तो अ ंितम
िन कषा वर पोहच यािवषयी जा त िच ंता करत नाही आिण जीवनभर स या या शोधाचा
पाठपुरावा करतो . याचे येय हणज े स याच े वािम व िमळिवण े नसून स याचा शोध
घेणे आहे. जे वासाचा आन ंद लुटतात त े अंितम ल यािवषयी जा त काळजी करत
नाहीत तस ेच ते सतत या दीघ वासान े अंितम ल य जरी ीत ून हरवल े तरीही
अ व थ होत नाहीत . त व ाना या या या कर या या य नात एखादा अशा
अडचणीत सापडतो क याबाबतीत त ेथे ना वग आ ह े ना िभ नता आह े. एखा ा
िव ानाची या या करताना एक य वग िव ानाकड े तसेच िविश िव ाना या
िविश े ाकड े, जे याला इतरा ंपासून वेगळे ठरिवत े, िनद श करत े.
तथािप ही गो त व ाना या बाबतीत श य नाही कारण त व ान अन ेक नस ून एक
आहे. हणूनच त व ाना या अथा पय त पोहोच यासाठी त ु हाला या या सम या ,
ीकोन , प ती , ि या , िन कष व प रणामावर चचा करावी लाग ेल. थोड यात हणज े munotes.in
Page 4
िश णाच े गत त व ान
4 त व ान हणज े वैिश ्यपूण िन कष व प रणामा ंवर ये यासाठी व ैिश ्यपूण ीकोनात ून
वैिश ्यपूण प त ार े काही व ैिश ्यपूण सम या सोडिव याची त व ानिवषयक ि या
आहे. काही जना ंना ही या या अितशय स ंिद ध व अप ूण वाटू शकत े.
तर मग काय स ंिद व अ पुरे आहे? हणज ेच हणायच े आहे क त व ान समज यासाठी
एखा ान े ीकोन , सम या समज ून यायलाच हव े. यामुळे त व ान व िव ानामधील
भेद्सु ा प होईल जो ब याच त वा ानी जना ंकडून दुल ि ला ग ेला आह े.
१.३ त व ाना या शाखा
जे हा आ पण एखा ा त व ानी त व ानिवषयक िवचारा ंचा अ यास करतो , ते हा आपण
याची िवचारसरणी ही त व ाना या िविवध शाख ेत अ यासतो .
त व ाना या या शाखा प ुढील माण े आहेत :
आकृती १.३.१)
ानशा / ानमीमा ंसा - त व ा न हणज े ानाचा शोध होय . हा शोध
सािम रणा मक आह े. हणुनच त व ा ंनी जनासमोर य ेणारी पिहली सम या ही
ानाच े व प व या या मया द िवषयी असत े. याचम ुळे ानशा ही त व ानाची
मुलभूत शाखा आह े. ते त व ानिवषयक ीकोनात ूनस यता , ानाची व ैधता,
ाना या मया दा व ानाच े व प , जाणकार व जाण इ . ची चचा करत े.
उदा. आदश वाद, िनसग वाद, यावहा रकता इ .
आिधभौितकशा / त वमीमा ंसा – यात अि त व , वा तिवकता िक ंवा
मूलत वाचा अ यास आह े. या या म ुख शाखा प ुढील माण े : त व ान ानशा मु यशा आिधभौितकशा आदश वाद
िनसग वाद
यावहा रकता आचारशा
स दय शा राजकारण वा तववाद िव उ प ी शा िनवडकmunotes.in
Page 5
त व ान आिण िश ण
5 १) जगदु प ीिवचार – यात िनिम तीचा अ यास समािव आह े. जग िनमा ण केले
आहे क अनािद आह े? जगाची िनिम ती कशी झाली ? याची िनिम ती का झाली ?
जगाची िनिम ती कोणी क ेली? या िनिम तीमागील ह ेतू काय? जगदु प ीिवचारा या
या सव सम या आह ेत.
२) िव उ प ीशा – िव उ प ीशा ाची म ुख सम या हणज े जग एक आह े
का अन ेक आह ेत का त े एक आिण अन ेक अस े दो ही आह ेत?
३) वा तववाद – वा तववाद हणज े ख याख ु या वा तिवकत ेचा अ यास आह े.
वा तिवकता एक आह े ि कंवा अन ेक आह ेत िकंवा या एक आिण अन ेक अशा
दो ही आह ेत? जर वा तिवकता अन ेक असतील तर या अन ेक घटका ंमधील
संबंध काय ? हे सव वा तववादाच े आह ेत.
४) वत व ान – हे मु य व ेक न वत : या त व ानिवषयक िव ेषणाशी स ंबंिधत
आहे. मी वत : कोन आह े? याचे शरीराशी काय नात े आहे? तो मु आह े क
शरीरावर अवल ंबून आह े? तो एक आह े क अन ेक आह े? या सव वत व ाना या
सम या आह ेत.
५) मृ युनंतरचे शा – मृ युनंतर आ याची ि थती , दुस या जगाच े (मृ युनंतर या )
व प इ . िवषयीची चचा ही त व ाना या या शाख ेचे िवषय सािह य बनत े.
मू यशा /मू यमीमा ंसा – त व ानाची ही शाखा जीवनम ु यांचा
त व ानिवषयक अ यास करत े. ितचे खालील शाखात िवभागण क ेले गेले आहे :
i. आचारशा – आचारशा ह े यो य व चा ंगले यां या िनकषा या चचा करत े.
ii. स दय शा – स दय शा ह े स दया चे व प आिण िनकष या ंची चचा करत े.
iii. राजकारण – ही शाखा रा यकारभार करता ंना जपावी लागणारी म ु ये, िनतीम ु ये
यांची चचा करत े.
शाखा वण न मु य
१) आिधभौ
ितकशा /
त वमीमा ंसा वा तव काय
आहे ह े
ठरिव याचा
एक य न जीवनाचा अथ काय आह े?
जीवनाला एखादा उ ेश आह े का?
लोक चा ंगले िकंवा वाईट ज म तात का ?
िव ाला एक आराखडा िक ंवा हेतू आहे का? munotes.in
Page 6
िश णाच े गत त व ान
6
२) ानशा
/ ानमीमा ंसा ान जाण या -
िवषयीच े ाना या मया दा कोण या ?
ानाच े ोत आप याला कोठ े आढळतात ?
आपण ान कस े संपादन कराव े?
ानाची व ैधता ठरिव याच े माग आहेत का?
स य का य आह े?
३) तक शा यु वादा या
ि या या
लोकांना व ैध
िन कषा कडे
जाणतात . क पना ंची वैधता काय आह े आिण काय कस े
ठरिवल े जाऊ शकत े?
आप या वत :शी िवरोधाभासी न होता आपण
इतरांशी कस े संवाद साध ू शकतो ?
आप या य ु वादाचा अथ काय?
४) मु यशा
/
मू यमी मांसा आचारशा ीय
व
स दय शा ीय
मू यां या
व पािवषयी
जाणकार होण े आचारशा ीय :
मु ये काय आह ेत आिण ती मह वाची का
आहेत?
आपण आपल े जीवन कस े जगायला हव े?
काय यो य आह े व काय अयो य आह े?
स दय शा ीय :
आपण ज े बघतो , पश तो, ऐकतो याच े
अनुमान कस े कराव े?
स दय हणज े काय?
(आकृती १.३.२)
१.४ िश णाचा अथ
इितहास दश िवतो क सवा त आिदम जमात नी िश णाला सामािजक एकता व
एकसमानता ा कर याच े साधन हण ून बिघतल े. याक रता जमातीतील ‘शहा या
माणसा ं या’ माग दश नाखाली म ुलांवर िविश अ या सातील स ूचना लाद या ग े या.
म यय ुगीन काळात िश णाचा वापर राजक य व धािम क हेतू सा य कर यासाठी क ेला
गेला. िव े या प ुन जीवानान े जीवना या प ूण ीकोनात बदल घड ून आला आिण
िश णाला वत ं यि गत स ं कृती आिण यि गत िवकासासाठीच े साधन समजल े
जाऊ लागल े. सु वातीला स ुधारणा ा िव े या प ुन जीवना या सव क ृ शै िणक
भावाच े सात य हण ून हो या . परंतु ब याच प ंथ व स ं दाया ंमुळे शै िणक सरावाम य े
एक नवीन औपचा रकता सरपटत आली जी म यय ुगीन िव ेपे ा जराशी व ेगळी होती . munotes.in
Page 7
त व ान आिण िश ण
7 सतरा या शतकातील वा तववादी व ृ ीसह आप याला िश णात मानसशा ीय ,
वै ािनक व समाजशा ीय चळवळ ची स ु वात आढळत े. या आज या ंची िशखर े
गाठायचा य न करत आह ेत.
िश णाचा य ु प ीिवषयक अथ :
लॅटीन श द ‘ए युकेटम’ (‘Eduvatum’) हणज े िशि त करण े. ‘E’ हणज े आतून आिण
‘Duco’ हणज े बाहेर काढण े िकंवा वाढिवण े. या दोघा ं या एकि करणात ून education
श द बनला याचा अथ आतील बाह ेर काढण े. िश ण ही एक ि या आह े जी आतील
गो ी बाह ेर काढत े. येक मूल हे काही ज मजात व ृ ी, मता आिण अन ुवांिशक
ताकदीसह ज माला य ेते. िश ण मानवा या आतील श ना बाह ेर काढत े आिण या ंना
पूण िवकिसत करत े. लॅटीन श द ‘Educare’ आिण ‘Educere’ हणज े वाढिवण े, बाहेर
काढण े आिण िवकिसत करण े. अशा कार े education (िश ण ) या श दाचा अथ हणज े
एखा ा म ुळ या ज मजात ग ुणांचा पूण िवकास करण े. अशा कार े िश ण (education)
ही िवकासाची एक ि या आह े. ितचे व प व गतीचा दर जाण यासाठी एखा ास
िश णाची साम ी जाणण े अ याव यक आह े.
िश णाचा स ंकुिचत अथ :
संकुिचत ीन े शालेय िशकवणीला िश ण हटल े जाते. या ि य ेत समाजातील ौढ
य अ यापना या थािपत प त ार े मुलांना ाना या प ु चीत िनवडक गो ी दान
क न िविश कालावधीत प ूव िनधा रत ल य सा य कर याचा आटोकाट य न
करतात . याचा उ ेश हणज े शाळेत व ेश घेणा या म ुलांचा बौि क िवकास ा करण े.
या ि य ेत िश क हा सवा त मह वाचा घटक आह े आिण िव ा या ला एक द ु यम
भूिमका िदली ग ेली. यात िव ा या या मनात ानाच े तयार डोस घोटत बसिवण े हे
िश काकड ून अप ेि त असत े. यामुळे ते मूल या या यि म वाचा प ूण िवकास साध ू
शकत नाही . असे ान म ुळ या न ैसिग क िवकासाचा गळा घोटत े आिण हण ूनच अस े
ान ह े या या ख याख ु या भावी जीवनासाठी काहीही उपयोगाच े नाही. असे असूनसु ा
शालेय िश णाच े वत:चे असे काही फायद े आहे. जॉन ट ्यूअट िमल या ं या श दा ंत –
“ येक िपढी ही या या उ रािधका याना ह ेतुपूव क अशी स ं कृती देते जेणेक न त े
उ रािधकारी जीवनात िकमान िटक ून राह यास प होतील . आिण श य झा यास
जीवनात िकमान िटक ून राह यास प होतील . आिण श य झा यास िवकासाची जी
पातळी ा क ेलेली आह े ती वाढ ेल.”
काही िश णत ा ंची खालील मत े ही िश णा या स ंकुिचत अथ दश िवतात .
अ) “संकुिचत ्या िश णाचा अथ हणज े आपली श िवकासासाठी व
जिव यासाठी क ेलेला कोणताही जाणीवप ूव क िदशािनद िशत य न असा घ ेतला
जाऊ शकतो ” – एस.एस. मॅक झी.
आ) “िश ण ही अशी ि या आह े यात आ िण या ार े लहाना ंचे ान, च र व वत न
यांना आकार िदला जातो व याला साच ेब क ेले जाते” – ो. ेवर.
munotes.in
Page 8
िश णाच े गत त व ान
8 िश णाचा यापक अथ :
यापक अथा ने िश ण हणज े िश का ारा मािहतीची आदान दान करण े न हे ि कंवा
मुला ारा ान स ंपादन करण े न हे तर य म वाचा प ूण िवकास साधन े होय. िश णात
असे सव अनुभव सामावतात , जे य वर ज मापास ून मृ यूपय त प रणाम घडिवतात .
अशा कार े िश ण ही अशी ि या आह े, या ार े एक य ित या वभावान ुसार एका
मु आिण अिनय ंि त वातावरणात ित या व चा िवकास म ु पणे करत े . ही वाढ व
िवकासाची एक आजीवन दीघ ि या आह े. ती थळ , काळ व य या मया देपय त
िसमीत नाही . कोणतीही य जी म ुलाला एक नवीन अन ुभव द ेते ती िश क असत े
आिण अस े कोणत ेही िठकाण ज ेथे ही द ेवाणघ ेवाण घड ून येते याला शाळा स ंबोधल े
जाऊ शकत े , अशा कार े िश ण ही म ुलत: वाढ व िवकासाची एक ि या आह े जी
जीवनभर चाल ू राहत े. सो या ंनी या ं या िनस वा दाचे त व ान िश णा या या यापक
आशयाला या ं या ीकोनात ठ ेवून िवकिसत क ेले. पुढील यात िव ान िश णाच े
प ीकरण या पक व पात करतात .
अ) “ यापक व पात ही एक अशी ि या आह े जी ज मभर चाल ू राहत े आिण जी
जीवनातील जवळजवळ य ेक अन ुभवान े वाढिवली जात े.” – एस.एस.मॅक सी.
आ) “मा या ीन े िश ण हणज े मूल आिण माणसा या शरीर मन व आ मा यात ून
सव क ृ अस े सवा िगकप णे बाहेर काढण े होय.” एम.के.गांधी.
इ) “ यापक ीन े िश णात अस े सव भाव सामावतात ज े य या पाळ यापास ून
ते कबरीपय त या वासात य वर काय करतात .” – ड्युम िवल े.
िश णाचा िव ेषणा मक अथ :
अ) शाळेतील म ुले – याचा काय म ज मापास ून मृ यूपय त चाल ू असतो . येक जग
जीवनभरात िविवध अन ुभव व क ृत ार े काहीना काही िशकत असतो . हे सव
िश ण आह े.
आ) मुलां या ज मजात श चा िवकास हण ून िश ण – िश ण हणज े , मुला या
मनात बाह े न काहीतरी क ब याऐवजी म ुला या म ूळ देणगीचा िवकास करण े
होय. ॲडीसनने अगदी अच ूक वत िवले आहे, “िश ण ज े हा एका उदा मनावर
काय करत े ते हा ते येक अ य ग ुण व प रप ूण ता ो प ीस य े यासाठी बाह ेर
काढत े जे अ यथा अशा मदतीिशवाय गो चर होण े कधीही श य न हत े.”
इ) एक गितमान ि या हण ून िश ण – िश ण ही एक ि थर ि या नस ून
अितमान ि या आह े जी म ुलाला बदल या प रि थती व काळान ुसार िवकिसत
करते. ही एक ह ेतुपूण कृती अस ून ती सतत जीवना या िविश उि ा ं या
पाठपुरावा कस े यासाठी य वत :ला पूण पणे समिप त करतो .
ई) एक ि ुवीय ि या हणून िश ण - ॲडम या ंनी या ंचे पु तक ‘Evolution of
Educational Theory’ म ये िश णाच े एक ि ुवीय ि या हण ून प ीकरण
िदले आहे. munotes.in
Page 9
त व ान आिण िश ण
9 १) “ही एक ि ुवीय ि या आह े, यात एक यि म व द ुस या यि म वा या
िवकासात स ुधारणा कर यासाठी द ुस यावर काय करत े.”
२) “ही अशी ि या फ जाणीवप ूव क नाही तर एक ब ु ीपुर सर स ु ा आह े.
िश काचा िव ा या या िवकासात स ुधारणा घडव ून आण याचा प जाणल ेला
उ ेश असतो .”
३) “िव ा या चा िवकास या ार े सुधारला जाईल अशी साधन े दुपदरी असतात :
४) िश णदा या या (िश क ) यि म वाच े िश ण ाही या (िव ाथ ) य म वाशी
य उपयोजन आिण ,
५) िविवध व पात ानाचा वापर .”
ॲड सन ुसार ि ुवीय िश णाच े दोन ुव असतात . एकज टोकाला िश क तर द ुस या
टोकाला म ुल असत े. िश णात दो हीही सारख ेच मह वाच े आहेत. जर िश क स ुचिवतात
तर म ुल अन ुसरते. जर िश क द ेतात तर म ुल हण करतात . अशा कार े िश ण
ि य ेत िश क व म ूल या ं यात पर पर द ेवाणघ ेवाण होत े. िश क म ुळ या
य मतवाला आकार द े याचा व स ुधा रत कर याचा य न करतात . जेणेक न म ुलाचे
यि म व प ूण पणे िवकिसत होईल . िश क व म ुळ या स य सहकाया ने िश णाची
ि या ही सहजत ेने व काय म र या घडत े.
उ) एक ि ुवीय ि या हण ून िश ण - ॲड स माण ेच जॉन द ेवेसु ा िश णाला
िवकासाची ि या मानतात . परंतु मानसशा ीय ि कोनाचा ि वकार करताना ॲड स
हे िश क व म ुला या महा वावर जोर द ेतात, तर जॉन द ेवे हे सामािजक ि कोनावर जोर
देतात. हणूनच जॉन द ेवे यां यानुसार िश णाच े दोन आशय आह ेत – मानसशा ीय व
समाजशा ीय .
ते हा वाद ि वकारतात क िश ण ह े या या मूळ देनागीन ुसार असायला हव े. ते पुढे
ितपादन करतात क म ुलाचा िवकास हा िनवा तात घड ून येत नाही . िश क ह े दो हीही ,
या समाजात राहतात या समाजात व या समाजा ार े तो घड ून येतो. हा तो समाज
असतो , जो िश णाचा ह ेतू, साम ी व प ती ठरव ेल.
या कार े िश णाची ि या ही तीन ुव सामावत े. (१) िश क , (२) मूल, (३) समाज .
हे तीनही घटक िश ण य े या काय म व यश वी काय णालीत सि यत ेने सहकाय
करतात .
पा ा य ेकडील िश णाचा अथ
ाना या य ेक शाखा माण ेच ाचीन ीक त वव े यांचा त व ानिवषयक
िवचारिविनमयात श ै िणक िवचारसरणी स ु झाली . अशा कार े पा ा य जगात िश ा ंचा
अथ हा स ु वातीला ल ेटो याकाया त आढळ ून येतो. हे नमूद करण े मजेशीर आह े क
लेटोने िदले या हजारो वषा पूव चा िश णाचा अथ हा आजस ु ा पा ा य जगा त थोड ्या
फार फरकान े अनुसरला जात आह े. लेटोने िश णाला आजीवन ि या हण ून munotes.in
Page 10
िश णाच े गत त व ान
10 प रभािषत क ेले िजची स ु वात बालपणा या पािह या वषा पासून होऊन ती जीवना या
अंतापय त िटकत े.” यांनी िश णही स ं ा अितशय िव त ृत अथा ने वापरली , “जी
मानवाला नाग रक वा या आदश प रप ूण ते या पाठप ुरा यासाठी उ स ुद बनिवत े आिण
सुयो य करभार कसा करावा व आ ापालन कस े कराव े हे िशकिवत े.” िश ण फ ान
व कौश य ेच दान करत नाही तर जीवनम ू ये, अंत: ेरणेचे िश ण , यो य व ृ ी व
सवय ची वाढ स ु ा जिवत े.
Republic म ये लेटो िनदश नास आणतात क , “ख याख ु या िश णाची , मग त े कसेही
असो, माणसा ंना या ं या एकम ेकांतील स ंबंधात व ज े यां या छायाछ ेखाली आह ेत,
यां या स ंबंधात स य कर याची ही िश णाची मानवतावादी या या पा ा य जगात
आजस ु ा िश णाचा अितशय मोठ ्या माणावर ि वक ृत अथ आहे. सव दूर िश णाला
जीवनम ू ये जवणारी ि या हण ून बिघतल े जाते. लेटोनी सा ंिगत या माण े, “आता
मला हणायच े आ हे क िश ण हणज े असे िश ण ज े मुलांमधील म ू यां या थम
अंत: ेरणेला स ुयो य सवय ार े िदले जाते.” लेटोचे हे ीकोन पा ा य तस ेच पौवा य
जगात सवा नुमते ि वक ृत झाल ेले आ ह ेत. आदश वादी, यवहारवादी , िनसग वादी व
वा तववादी त वव े यां ारे िश णाची प रभाषा ही व ेगवेग या कार े केली गेली आह े.
तथािप , याचा अथ हा सव साधारणपण े आदश वादी रा िहलेला कुठ याही कार या
आदश वादािशवाय िश ण या श दाला काहीही अथ असू शकत नाही .
रॉबट आर . र क या ं या श दात , “आपण िश णाच े उि हणज े यि म वाची
सुधारणा िक ंवा सम ृ ी हण ून वीका शकतो याच े िभ नता दश िवणार े वैिश ्य हणजे
वैि क म ू यांना मूत प द ेणे होय.” पा ा य श ै िणक त वव े यांनी सव साधारणत : मा य
केले आह े क मानवी म ुलाची वाढ हणज े िश णाच े सार आह े. ए.जी. ुजेस या ं या
श दात , “िव ाशाख ेचे सार हणज े ितर क ृत अ याचा या या इ छ ेपुढे बळजबरीची
अधीन ता न ह े तर श ंसनीय व र ा ं या उदाहरणाप ुढे शरणागती होय .”
म यय ुगात कॉम ेिजअसन े अशी एक ि या घोिषत क ेले क या ार े एक य ही धम ,
ान आिण न ैितकता या ं याशी स ंबंिधत ग ुण िवकिसत करत े आिण या ार े याला माण ूस
हणून घे याचा अिधकार थािप त करत े. ॉयेएबेस नुसार “िश णाच े मुलभूत त व
हणज े सूचना द ेणे व अ यापन ह े अिधक ृत ह क ुमदश क व ह त ेप करणार े न सून ते
िनि य व स ंर णा मक असायला हव े.”
सो ारा िद या ग ेले या िश णा या या य ेत वात ं याचे त व ह े सवा त भावी
अिभ य हण ून आढळत े जे हा ते हणतात “आपण िनसगा या हाक ेचे पालन क या .
आपण ह े बघायाला हव े क ितच े जोखड ह े सोपे आहे आिण ज े हा आपण तीचा आवाज
ल पूव क ऐक ू ते हा आप याला एक चा ंग या सदसदिवव ेक या उ रात आन ंद
आढळ ेल.” इतरांनी िश णा या सामािजक अथा वर जोर िदल ेला आह े, या ार े याचा
उदेद्श य ला समाजात स ुयो य बनिवण े हा आह े. ॲ डॉस ह झल े यांनी याच अथा ने
हटल े आ हे, “एक प रप ूण िश ण त े अमृत असत े जे येक मानवाला तो िक ंवा ती
सामािजक पदान ु मात यापात असल े या थानात चपखल बसिव यासा ठी िशि त munotes.in
Page 11
त व ान आिण िश ण
11 करते परंतु या ि य ेत यािवना याची िक ंवा ितची ओळख प ुसली जात े.” वरील सव
या या कथन करतात क िश ण ही िवकासाची ि या आह े. हणूनच या िवकासात
काय स ुचिवल ेले आह े, हे शोधण े अ याव यक बनत े. जरी िशक याची मता ही
िवकासावर अवल ंबून असली तरीही िवकास हा िश णाशी समानाथ नाही . िवकास
हणज े शरीर व मनाची मा मान े होणारी व सात यप ूण गती होय .
या िवकासात ून मुलाला प ुढील घटक ा होतात :
१) या या आज ूबाजू या प रसराच े ान.
२) या या यि गत गरजा ं या प रप ूत तेसाठी आव यक ेरक िनय ं ण.
३) संवाद साध यासाठी समथ कर याक रता भािषक मता .
४) वैयि क व एकि त स ंबंधाचे काही ान .
या सव घटका ंचा िवकास हा घरीच स ु होतो .
िश काच े काय हणज े ि या चाल ू ठेवणे आिण ितला म ूल शाळ ेत असताना उ ेजन
देणे. व तूत: िवकासाची ही ि या य या प ूण जीव भारात चाल ूच राहत े. प रणामत :
असे मानल े आह े क सव साधारणपण े िश ण ह े माणसा या न ैसिग क जीवनकालभर
चालूच राहत े. एक यश वी िश ण िक ंवा िश णदाता हा वत :सु ा या या जीवनभर
एक िव ाथ च राहतो . एका बाज ूला तो काहीलोका ंना िविश गो ी िशकिवतो पर ंतु याच
वेळेस तो या यापास ून काहीतरी िशकत असतो . सव च यश वी िश णकत अनुभवतात
क या ंचे िवचार , यि म व आिण मता अ ंतग त झाल ेला िवकास हा अ यथा अश य
झाला असता . अगदी अशाच कार े िश णकत (िश क ) यित र इतर लो कही व ेळेस
अ यापन व अ ययन करतात .
भारतातील िश णाचा अथ :
भारतीय ि कोनाकड े वळता आ याि मक प ैलूंचा सु ा समाव ेश करण े आव यक बनत े.
कारण अ या माला िश णान े िवकासाचा भाग हण ून वीकारल े आहे. व तूत: बारतीय
िवचारक या नी यावर िवश ेष जोर िदला आह े. या व क ंचे मत आह े क िश ण फ त ेच
असत े जे य ला अ सल चा र य द ेते व याला जगासाठी उपय ु बनवत े.
शंकराचाया नी हटल े आहे क िश ण त ेच जे मु कड े घेऊन जात े. अगदी अलीकडील
िश णत ा ंनी सु ा आ याि मक प ैळू या मह वावर जोर िदल ेला आह े. ए.एस.अ टेकर
यां या श दात , “भारतात िश णाला न ेहमीच काश व श चा ोत हण ून मानल े गेले
आहे जे आप या वभावाला आप या शारी रक , मानिसक , बौि दक व आ याि मक
श व भागा ं या गतीशील व स ुसंवादी िवकासा ार े पांतरीत करतात व उदा
बनिवतात .” ही आ याि मक पर ंपरा िश णा या समकालीन भारतीय त वव े यांनुसार
यां या स ंपूण तीकोनात , आदश वाद व यावहा रक ्या एक करणात , तािक कता व
मानवता एकत ेतील िविवधता आिण य व समाजातील समरसता यात चाल ूच ठेवली
गेली आह े.
िश णा या आ याि मक अथा वरील या जोराम ुळेच िवव ेकांनद हणाल े, “धम हा
िश णाचा सवा त आंत रक गाभा आह े.” ी अरिव ंद घोष या ं या श दा ंत, “मुलाचे िश ण munotes.in
Page 12
िश णाच े गत त व ान
12 हे जे सव क ृ , सवा त शि शाली , सवा त िज हा याच े आहे, यातून लहरायला हव े
आिण या या व पात जगता ंना तो साचा या त माणसा या क ृती व िवकास हायला
हवे तो हणज े या या म ूळ गुण व श चा हवा , याने नवीन गो ी स ंपािदत करायलाच
ह यात , परंतु यान े नवीन गो ी प रप ूण तेने याचा वत :चा िवकिसत कार व ज मजात
श या आधारावरच स ंपािदत करावयास ह या .”
िश णाची या या करताना महा मा गा ंध नी हीच क पना य क ेली, ते हणाल े,
“मा या मत े िश ण हणज े व मूल व माणसा या शरीर , मन व आ मा यात ून सव क ृ हे
सवा िगणपण े बाहेर काढण े. सा रता हणज े ना िश णाचा अ ंत आह े ना स ु वात आह े.
पु ष आिण ि या ंना या ारे िशि त क ेले जाऊ शकत े अशा साधना ंपैक ते एक आह े.”
िश णाची आध ुिनक स ंक पना :
िश णाची आध ुिनक स ंक पना समज यासाठी एखा ाला प ुरातन व आध ुिनक
संक पना ंचा तुलना मक अ यास करायला हवा .
पुरातन व आध ुिनक स ंक पना ंमधील फरक प ुढील माण े :-
िश णाचा अथ
िश ण (education) हा श द ल ॅिटन श द ‘Education’ बनवला ग ेला आह े. याचा अथ
बाहेर काढण े, वाढीस चालना द ेणे आिण िवकिसत करण े असा होतो . हणून िश णाचा
आधुिनक स ंक पना ही सामािजक वातावरणात म ुला या अन ुवांिशक मता िवकिसत
कर या या य न करत े. पुरातन संक पन ेत िश ण हणज े अशी एक ि या जी म ुलाचे
मन हणज े एक रकाम े भांडे असून यात ाना या िनवडक तयार गो ी क बत े, या
पुरातन स ंक पन ेचा मानसशा ीय स ंशोधन आिण लोकाशी म ू यां या दबावाखाली
फोट झाला . मन हणज े एक गितमान वज ुळणी करणार े व वय ंअ ययन करणार े बाल
असून याला प रप ूण वाढ व िवकासासाठी स ुयो य माग दश नाची गरज असत े. आधुिनक
िश ण ह े मनाला या या वत : या अन ुवांिशक मतान ुसार एका सामािजक
वातावरणात िवकिसत कर याचा यतन करत े.
िश णाच े उि
ाचीन िश ण ह े गाढ ान आ िण मानिसक िवकासावर भर द ेते. ते यि म वा या इतर
पैलूं ती तट थ व ृ ी ठेवते. अिधकािधक ान स ंपादन करण े हे याच े मुख उि
समजल े जायच े. याउलट आध ुिनक िश णत ह े िवकासाच े इतर प ैलू जसे शा ररीक ,
मानिसक , भाविनक आिण सामािजक यावर स ु ा त ेवढाच जोर देतात. अशा कार े
आधुिनक िश णाचा उ ेश हणज े यि म वाचा प रप ूण िवकास करण े आिण सामािजक
काय मता व गितशीलता ा करण े.
अ यास म
पुरातन अ यास मात फ मानिसक िवकासाला चालना द ेणारे िवषय समािव क ेले
गेले व यावरच जोर िदला ग ेला. अशा कारे पुरातन अ यास म हा कठोर व थरीक ृत
होता. तो फ बह धा वगा कृती आिण अन ुभवापय तचा िसिमत होता . आधुिनक
अ यास म हा या अथा ने लविचक , वैिव यप ूण आिण गतीशील आह े क तो munotes.in
Page 13
त व ान आिण िश ण
13 िवकसनशील म ुला या गरजा तस ेच सतत बदल या आध ुिनक समाजा या माग या प ूण
कर या चा य न करतो .
अ यापना या प ती
पुरातन प ती घोक ंप ीवर जोर द ेणा या आिण पाठा ंतराला क ंटाळवाणी व उदास ि या
होती. आधुिनक प ती या पाठा ंतराचा िध कार करतात आिण ख ेळातून िश ण ,
कृती ार े अ ययन , अनुभवा ार े अ ययन इ यादी कार या िजव ंत व प र णामकारक
प त ना ो साहन द ेतात व वीकारतात , या प ती ेरणा, आवड आिण अवधान या ंना
उ ेिजत करतात .
िश त
िश ती या ज ु या स ंक पन ेचे मुलांम ये आ ाधारकपणा व िश ती या
अंमलबजावणीसाठी छडीचा वापर व िश ेवर जोर िदला . दडपशाही ारा लादल ेली
िश तीची ही स ंक पना आता टाक ून दे यात आली आह े. आधुिनक स ंक पना ही
वयंिश तीची अस ून ती न ैसिग क आ ाधरकात ेकडे घेऊन जात े.
परी ा
िनबंध व पा या परी ा ं या जु या प तीन े घोकंप ी व पाठा ंतराला उ ेजन िदल े.
आधुिनक त ं हे मू यमापन तस ेच प र णकत याम य े व त ुिन चाच या , गती
अहवाल , संचयी न दी , मुलाखती आिण ा यि क कामिगरी या ंचा समाव ेश होतो .
शै िणक स ं था
जु या मत वाहान ुसार म ुलां या िश णासाठी शाळा ही एकम ेव सं था होती . नवीन
ि कोनान ुसार िश णा या काया साठी सव औपचा रक आिण अनौ पचा रक स ं थांचा
वापर क ेला जातो .
िश क
जुनी िश ण प ती िश काला िश ण ि य ेचा सव च थानी ठ ेवायची . आधुिनक
काळात िश काला एक िम , त व ानी सनी एक माग दश क हण ून संबोधल े जाते.
मुल
जु या स ंक पन ेनुसार म ुल हणज े िश क ज े काय िशकवा यचे याचा क ेवळ एक िनि य
हणकता होते. आधुिनक िश ण ह े मुल क ि त. संपूण िश ण ि या ही या या गरजा
पुरिवते आिण या या वभावान ुसार याचा िवकास करत े. याला प रणाम म अ ययन
ा ीसाठी िश ण व याच े वग िम या ं यासोबत स यप णे संवाद साधन े ज री आह े.
या ार े याचा वत :चा िवकास आिण तो या समाजाचा अिवभा य घटक आह े, या
समाजा या िवकासाला चालना िमळत े.
शाळा
जु या स ंक पन ेनुसार शाळ ेने ानिव च े दुकान हण ून सेवा िदली . येक गो
आधीपास ूनच प ूव िनयोिजत होती . िश क हे दे यासंबंधी अिधक िच ंतातूर होत े आिण
िन प ी बाबत विचत िच ंता करायच े. आधुिनक शाळ ेची स ंक पना ही शाळ ेला
समाजाच े लघु प हण ून समजत े आिण द े या या त ुलनेत फलिन प ीवर अिधक जोर
देते. munotes.in
Page 14
िश णाच े गत त व ान
14
एक िव ाशाखा हण ून िश ण
ाचीन काळी िश ण हणज े काही िविश येयासाठी कशाच े तरी फ िश ण द ेणे
असे होते. आधुिनक िश ण ह े सखोल अ यास , पूण चौकशी आिण स ंशोशानाची एक
वतं शाखा आह े. मानवी िवकासाची एक ख ूपच मह वाची ि या आह े. ितचे वत:चे
िविश ठळक व ैिश ्ये व घटक आह ेत. जे ितला मह वप ूण िनिम तीस ि या हण ून
चालना द ेतात.
या या :
िनरोगी श ररात स ु ढ मनाची िनिम ती हणज े िश ण . ते मानवाची न ैसिग क श ,
िवशेषत: याचे मन िवकिसत करत े. जेणेक न ती य परस य , चांगुलपणा
आिण स दया या िच ंतनाचा आन ंद लुट यास समथ बनू शकेल.
-ॲ र टॉ टल
िश ण हणज े िवकिसत पावणा या आ याला या या वत :म ये असल ेले बाहेर
काढ यास मदत करण े.
-अरिबंदो
िश ण हणज े मुळात काय दडल ेले आहे ते उलगडण े ही अशी ि या आह े,
यात म ूल हे आत याला बाह ेरचे बनवत े.
- ोईब ेल
िश ण हणज े य या वत ना या सवयी िक ंवा िवचार आिण व ृ ीत
कायम व पी बदल घडव ून आण या या उ ेशाने य या वातावरणातील
भाव होय .
-जी.एच.थाँ पसन
िश ण हणज े चांग या न ैितक चा र याचा िवकास होय .
-जे.एफ.हब ट
िश ण हणज े जीवनासाठीची तयारी न ह े तर त े हणज े जगण े होय. िश ण ही
अनुभवा या एक सात यप ूण पुनर चने ारे जीवनाची ि या आह े. ती हणज े
य मधील यासव मता ंचा िवकास होय . या याला या या पया वरणावर
िनयं ण ठेवणे आिण या या श यता प ूण करण े श य करत े.
-जॉन द ेवे
िश ण हणज े देशासाठी व रा ासाठी िश ण होय .
-कौिट य
मानवी िश ण हणज े िनसगा पासून एखा ाला िमळणार े िश ण होय .
पािणनी
िश ण हणज े भौितक , बौि क आिण नािटक अशा मानवा या सव ज मजात
श आिण मता ंचा समा ंगी व गतीशील िवकास होय .
पे टालोझी munotes.in
Page 15
त व ान आिण िश ण
15 िश ण ह े िव ा या या शरीर व आ यात त े मूल समथ असल े या सव स दय व
सव प रप ूण तेचा िवकास करत े.
लेटो
सव च िश ण त ेच आह े जे आप याला फ मािहती द ेत नाही तर आपल े जीवन
सव अि त वासोबत समरस बनवत े.
रव नाथ टागोर
भारतीय पर ंपरेनुसार िश खन हणज े फ जीवन च रताथा चे साधन नाही िक ंवा
ती िवचारा ंची एक रोपवाटीका नाही , िकंवा नाग रक वाची एक शाळा नाही . ते
हणज े स या या शोधात आिण म ू यां या सरावात मानवी आ याच े िश ण
आिण च ैत या या जीवनातील स ु वात आह े.
राधाक ृ णन
िश ण ह े असे काही आह े जे माणसाला वावल ंबी व िन वाथ बनवत े.
ऋ वेद
िश ण ह े लोका ंचे जीवन , गरजा आिण आका ं ाशी स ंबंिधत असायला अहाव े,
जेणेक न त े सामािजक , आिथ क आिण सा ं कृितक पा ंतरणाच े एक श शाली
साधन अस ेल.
-िश ण आयोग (१९६४ -६६)
१.५ िश णाच े त व ान
१.५.१ व प
िश णाच े त व ान ही यावहा रक त व ानाची शाखा अस ून ती िश णाच े व प तस ेच
शै िणक िस ा ंत व सरावात ून उ प न होऊ शकणा या त व ानिवषयक सम या ंची
िनगडीत आह े. िश णाच े मुख त व ान ह े तीन म ु य कारात िवभागल े जाऊ शकत े :
िश कक ि त त व ान , िव ाथ क ि त त व ान आिण समाज क ि त त व ान .
िश णाच े त व ान ह े िश णाची य ेये, कार , प ती व अथ यां या परी ा ंचा संदभ देते,
ही स ं ा या िवषया ं या म ुलभूत त व ानिवषयक िव ेषणा या आिण यावहा रक
शै िणक ीकोना या िव ेषणा या वण नासाठी वापरली जाऊ शकत े. याम य े मुलभूत
त व ान िवषयक जस े िश णाच े व प ज े अ ययन व अ ययना या यो यात ेचे आ हे
आिण श ै िणक यायाची ि थती तसेच यावहा रक श ै िणक धोरण े आिण सरावाशी
संबंिधत सम या जस े शालेय िनधीची मािणत चाचणी िक ंवा सामािजक , आिथ क आिण
कायद ेशीर प रणाम या दोघा ंचा समाव ेश होतो .
िश णाच े त व ान ह े िश णाला िदशा दान कर यात तस ेच िश णावर काम
कर यासाठी या ानाची मीमा ंसा दे यात एक मह वाची भ ूिमका बजावत े. िश णाच े
त व ान ही िन कषा या म ु य भाग अस याप े ा िश िणक अन ुभवला सामोर े जा याची
एक म ुलभूत प ती आह े. ही एक व ैिश ्यपूण प ती आह े जी ितला त व ानिवषयक munotes.in
Page 16
िश णाच े गत त व ान
16 बनवत े आिण त व ानिवषयक प ती ही टीका मक , सव समाव ेशक आिण स ं ेषणा मक
असत े. हणून
िश णाच े त व ान हणज े िश णा या सव साधारण िस ा ंताचे समी ण आह े.
याम य े समी ा मक म ू यमापन आिण सव साधारण िस ा ंतावरील प तशीर
िचंतन सामावत े.
ते हणज े शै िणक व त ुि थतीच े शै िणक म ू यांशी असल ेले संयोगीकरण आह े.
आिधभौितक शा आिण िश ण :
ऐितहािसक िक ंवा समकालीन समाजा या सरसकट अ यासस ु ा आिध
भौितकशा ा या व ैि क, धम शा ीय , मानवव ंशशा ीय व वा तववादी प ैलूंचा या ं या
सामािजक , राजक य , आिथ क आिण व ै ािनक ा व सरावावरील प रणाम उघड
करेल. सव िठकाणाच े लोक ह े अशा ा ं या उ रा ंना घ पकड ून ठेवतात. आिण
गृिहतका ंना अन ुस न या ंचे दैनंिदन जीवन जगतात . आिधभौितकशा ीय िनण यांपासून
सुटका नाही . जरी एखा ान े ठरिवल े क कशातही रस न घ ेता नुसतेच जगायच े तरीही हा
पया य मानवत ेचे व प व काया िवषयीचा आधीभौतीक िनण य ठर ेल. इतर मा नवी
कृती माण ेच िश णस ु ा आिधभौितकशा ा या े ाबाह ेर काय क शकत नाही .
आिधभौितकशा िक ंवा अ ंितम वा तवा या सम या या श ै िणक स ंक पन े या
क थानी आह े कारण शाल ेय (िकंवा कौट ुंिबक िक ंवा चच चे) शै िणक काय म ह े
क पना , भपकेपणा, भुरी िक ंवा आभासाप े वा तव बाबी व वा तिवकता यावर
आधा रत असण े मह वाच े आहे. बदलत े आिधभौितक वा तव ह े वेगवेग या श ै िणक
ि कोनाकड े आिण िश णा या अलगसलग प तीकड ेसु ा घेऊन जातात . साहसी व
इतर ि तीधम ह े साव जिनक िश ण प ती मोठ ्या माणा वर उपल ध असताना
दरवष िश णा या खाजगी ल ावधी डॉलस का हण ून खच करतात ? याला कारण
हणज े यां या अ ंितम वा वाच े व प , परमे राचे अि त व , मानवी करणात
परमे राची भ ूिमका म ुले हणून मानवाच े व प व भ ूिमका स ंबंिधत आिधभौितकशा ीय
िव ास होय . गहन पातळीवर प ु ष व ि या या आिधभौितकशा ीय िव ासान े े रत
के या जातात . इितहास दश िवतो क लोक ह े अशा समजा ंसाठी एकम ेकांना मारायला
तयार असतात आिण त े असे शै िणक वातावरण िनिम त कर यास उ स ुक असतात ,
यात या ंचे बह ता ंश म ुलभूत िव ास ह े यां या म ुलांना िशकवल े जातील .
आिधभौितकशा ाचा मानवव ंशशा ीय प ैलू हा िश णक या साठी िवश ेष मह वाचा आह े.
काही झाल े तरी त े आकार द े याजोगा मानवा ंशी या ं या जीवना या एका अ ंितम
भावशाली ट यावर यवहार करत आह ेत. िव ा या चे व प व मता या िवषयीच े
ीकोन ह े येक शै िणक ि य ेचा पाया ठरत े. सव त व ानातील िश णाचा न ेमका
उ ेश हा या ीकोना ंशी घिन पण े िनगडीत आह े.
अशा कार े मानवव ंशशा ीय िवचार ह े िश णा या य ेयाशी अितशय जवळच े आहेत.
त ववे े डी.ए टन लड ह े समप कपणे य करताना हणतात , “माणूस काय आह े हे munotes.in
Page 17
त व ान आिण िश ण
17 जोपय त आपण प करीत नाहीत तोपय त आपण इतर ब याच बाबतीत प होऊ
शकत नाहीत .” एका म ुलाला त ु ही ड े मंड मॉरीस या ‘उघड्या माकडा माण े’ िकंवा
परमे राचे एक म ूल हण ून बघतात . यामुळे खूप फरक पडतो . याच माण े हे समाजान े
मह वाच े आ ह े क म ूले ही ज मजात रा सी (वाईट) असतात िक ंवा मूल:त चांगली
असतात िक ंवा चा ंगली पर ंतु पापा या प रणामाम ुळे मुल:त िफरवली ग ेलेली असतात .
मानवव ंशशा ीय थानातील बदल हा श ै िणक ि य े या ठळकपण े वेग या
ीकोनाला िनमा ण कर ेल. आिधभौितकशा ह े ताि वक आह े आिण त े
काय कारणप रणाम स ंबंधा या व पासार या सम य ेवर काश टाकत े. ते अ यापनाशी
शै िणक उि ्ये, सुयो य साम ीची िनवड या िवषयी या आिण िव ा या या
सव साधारण वभावा ती श ै िणक य ेये व वृ ी या िवषयी या िवचारा ंसंदभा त संबंिधत
आहे.
ानशा व िश ण
ानशा व िश ण ह े श दात य न होणार े ( विनत ) साथीदार आह ेत. कारण
दो हीही ाम ु यान े जाण या या क ृती आह ेत. ानशा ह े एका अथा ने िश णाच े चिल
आहे, कारण ते शै िणक ि य ेला गती द ेते. जे काम श ै िणक िस ा ंत व सराव एखादी
य अ ंमलात आणत े ते या या िक ंवा ित या ानशा ा या िस ा ंत व सरावाशी
सुसंगत असतील . ानशा ाचा िश णावर णो णी य प रणाम आह े. उदा.
ाना या िविवध ोता ं या मह वािवषयीची ग ृहीतके ही न क च अ यास मातील भारत
व अ यापन काय प तीत तीत होतील . कारण ि ती िश क ह े वैध ानाचा ोत
हणून सकारा मक िव ास ठ ेवतात व याम ुळे ते ि न:संकोचपण े असा अ यास म
िनवडतील . यात बायबलची भ ूिमका अस ेल जी यात िव ास न ठ ेवणा या ं या
अ यास म िनवडीप े ा खूपच वेगळी अस ेल. व तुतः या ं या े या त व ानिवषयक
जागितक ीकोन हा त े िशकवीत असल े या य ेक मुद् ा यासादरीकरणाला आकार
देईल. आिण अथा तच ही गो य ेक ताि वक मत वाहा या िश कासाठी स य आह े
आिण अशा कार े साहसी त णा ंना सा हसी शाळ ेत िशि त कर यासाठी मह वाचा
युि वाद थापत े.
मु यशा व िश ण
आपल े स याच े युग हे अितशय धावपळीच े व गडबड ग धळाच े युग आह े. यु े व संघष
िनिव वादपण े चालू आहेत. आिण दहशतवाद , िवनाश , जाळपोळ . अपहरण , खून, मादक
पदाथा चा ग ैरवापर , म पान , ल िगक अन ैितकता , कुटुंब तुटणे, अ याय , ाचार ,
दडपशाही , कटकार थान े व िन दानाला ती अशा अस ं य िच ंताजनक व द ु:खदायक
घटना जगभरात घडत आह ेत. या हो धाला या भोव यात मानवाचा सवा त मौ यवान
ठेवा हा जवळजवळ न झाला आह े. याचा स ंदभ यि गत मानवी ित ेचा नाश , वेळेचा
स मान कर या या पर ंपरेचा हास , जीवन ित ेचा हास , लोकांमधील पर पर
िव ासाचा हास , पालक व िश का ं या अिधकाराचा हास या ं याशी अस ून ही यादी
वाढतच जाणारी आह े. या स ंदभा त िश ण ह े अ यास मा ार े मु ये (जसे स य ,
सौ दा म चांगुलपणा , इ.) जिव यात आिण त े एका िपढीपास ून दुस या िपढीपय त munotes.in
Page 18
िश णाच े गत त व ान
18 ने यात मह वाची भ ूिमका बजावत े. हे अगदी यो यच कथन क ेले गेले आहे. क स ं कृती
ही पूण इितहासभारत िनिम त झाल े या म ु यांची सम ता आह े आिण िश ण ह े सं कृती
सादर कर याच े साधन आह े.
हणूनच म ू यशा ाला मह वा या श ै िणक आयामा ंची गरज आह े. या आयामा ंचे गतक
कोणत े? पिहल े हणज े मु यशा ह े एक म ू यप तीला ेिपत क न म ु यशा
िवषयक उ ेश व आदशा या व पाअ ंतग त शै िणक उ ेश सुचिवत े. दुसरे ह ण ज े
मु यशा ह े एका िनि त समाजास सव साधारण मानवी िक ंवा वैि क म ु ये आिण
िविश म ु ये या दोघा ंना मावत े व या ार े याला यि म व द ेते. िश ण ह े मू यांचे
जतन करत े आिण या ंना सा रत करत े. जे मानवी समाजा या सा ं कृितक ओळखीची
हमी द ेते. ितसर े हणज े मू यां या कामिगरीला ान व अन ुभवाची गरज असत े. याचा
अथ िश णा या या ि य ेत याचा समाव ेश दोन पर पर स ंबंधी पातळीवर आह े.
आकलन िवषयक आिण भाविनक श ेवटी म ु यशा ह े मानवी स ृजनशीलत े या
कटीकरणाच े ि ितज अस यान े यि गत आिण मानवी समाजा या स ृजनशी ल श
जव याच े काय हे िश णा या पायाभ ूत काया पैक आह े.दुस या कार े य करायच े
हट यास यि गत वहा जरी सव मु यांचा ीत असला तरी तो ज माला य ेत नसतो
तर िश णान े िवकिसत होतो . हणूनच आजकाल आपण अ ंदाज करतो क िश ण ह े
भावी सामािजक िव कासासाठी एक पायाभ ूत ोत असला तरी तो ज माला य ेत नसतो
तर िश णान े िवकिसत होतो . हणूनच आजकाल आपण अ ंदाज करतो क िश ण ह े
भावी सामािजक िवकासासाठी एक पायाभ ूत ोत आह े. मु यशा ा या श ै िणक
आयामा या साम ी बनवणा या घटका ं या या स ंि सादरी करणा ार े तेथे एक मह वाचा
िन कष प रणत होतो : िश णािशवाय म ु याशा ह े िजवंत बाळापास ून वंिचत राहील
आिण म ु यशा ा या कारािशवाय िश ण ह े अंधारात चाचपडत राहील .
१.५.२ या ी
िश णा या त व ानाची या ी हणज े शाळे या िक ंवा त व ाना या अशा सव मु यांचा
अ यास ज े शालेय ीकोनात ून मह वाच े आहेत. अशा त े हणज े िश णा या े ातील
त व ान आह े.\
िश णा या त व ानाची या ी ही िश णा या सम या ंशी स ंबंिधत आह े. या सम य ेत
मु य व ेक न प ुढील बाबी सामावतात .
मानवी वभाव , जग व िव आिण या ंचे मानवाशी सामाब ं यांचा अथ लावण े.
िश णाची उि य े व आदश यांचा अथ लावण े.
िश णा या प ती या िविवध घटका ंचा संबंध
िश ण व रा ीय जीवनाची िविवध े (अथ यव था , राजक य , सामािजक
गती, सां कृितक प ुनमा डणी इ .यांचा संबंध)
शै िणक म ु ये , ानाचा िस ा ंत व याचा िश णाशी स ंबंध munotes.in
Page 19
त व ान आिण िश ण
19 वर िनद श केले या सम या िश णा या त व ानाची या ी घडिवतात व याच े व प
प करतात अशा कार े िश ा ं या त व ानाची या ी प ुढील गो ी सामावत े :
अ) िश णाच े उ ेश व आदश –
िश ण कत हे िश णाच े वेगवेगळे उ ेश आिण आदश यांचे बारकाईन े मू यमापन
करतात . हे उ ेश व आदश वेगवेग या काळात िविवध त वव े यां ारा स ुचवले गेले आहे.
ते हणज े चा र य बा ंधणी, खरीख ुरी मानविनिम ती, समरस मानव िवका स, ौढ
जीवनासाठीची तयारी , नाग रक वाचा िवकास रकामा व ेळेचा वापर , नागरी
जीवनासाठीच े िश ण आ ंतररा ीय राहणीमानासाठीच े िश ण , सामािजक व रा ीय
ऐ य ा ी व ै ािनक व त ं ानिवषयक िवकास सवा साठी िश ण िश ा ं या समान स ंधी
लोकशाही राजक य यव थ ेचे सबलीकरण व मानवी ोत िवकास . वेगवेग या काळात
शै िणक िवचारव ंता ारा सादर क ेले या वरील व िश णा या इतर उ ेशांची छाननी व
मू यमापन क ेले जात े. एखा ा िश ण स ंबंिधत प रि थती व सम या ं या ानाबाबत
अभाव अस ेल तर तो / ती िश णा या उि ांवर पोहच यास असहाय असत े. अशा कार े
िश णाच े त व ान ह े िनरिनराळ े उ ेश व आदश यां या पय त पोहच यासाठी या ंचे
बारकाईन े मू यमापन करत े.
ब) मानवी वभावाचा अथ लावण े –
मानवी वभावाच े त व ानिवषयक िच हणज े सव मानवी शा ात ून उचलल े या
व तुि थतीच े वेगवेग या नम ुनेदर शा ातील म ु यांसोबत या स ंयोगीकरणाचा प रणाम
आहे. हणूनच जीवशा , समाजशा , मानसशा , अथ शा व मानवव ंश शा आिण
इतर मानवी श े यां या ारा काढ या ग ेले या मानवा या िच ा ं या त ुलनेत त व ान
िवषय िच ह े अिधक िव त ृत आह े.
क) शै िणक म ु ये –
जीवनम ू ये ही व ैिश ्यपूण र या एक त व ान िवषयक िवषय आह े. कारण तो अिधक
अमूत , प रपूण व साव ि क आह े. िश ांचे त व ान ह े मू यांचे फ समी णा मक र या
मू यमापनाच कर त नाही . तर या ंना एका पदान ु मात यवि थत र या ठ ेवते. शै िणक
मु ये ही त व ानिवषयक म ु यां ारा ठरवली जातात . वेगवेग या त वव े यां ारा स ुचवली
गेलेली िश िणक म ू य ही या ंचे वत :चे जग, मत आिण मानवी जीवना या ह ेतुवरील
यांचा बघ याचा ी कोन यापास ून िमळवली ग ेली आह े. हणूनच जागितक मत े,
ीकोन िव ास या ंची छाननी ह े त व ानाच े िविश काय आ ह े. आिण म ू यां या
त व ानिवषयक उपचारासाठी त े गरजेचे आहे.
ड) ानाचा िस ा ंत
िश ण ह े ानाशी स ंबंिधत आह े. ते ानाचा ोत , मया दा, िनकष आिण साधना ं ारा
ठरिवल े जाते. या सव गो ची चचा ही त व ाना ंची एक शाखा असल े या ानशा ा या
अिधकार े ात य ेते, हणून िश णा या त व ाना या काया चे एक मह वाच े े हे
ाना या िस ा ंताशी स ंबंिधत आह े.
munotes.in
Page 20
िश णाच े गत त व ान
20 इ ) िश ण आिण रा ीय जीवनाची िविवध े े आिण िश ण प ती या िविवध
घटका ंचा संबंध –
िश णा या कारणाशी िश णा या त व ानान े िदल ेले एक सवा त मह वाच े योगदान
हणज े रा व िश ण , अथ यव था व िश ण , अ यास म , शालेय संघटना व
यव थापन िश त , िश क िव ाथ स ंबंध अ यापना या प ती पाठ ्यपु तक इ याद चा
संबंध ठरव यासाठी या िनकषा ंची सोय होय . या सम या िश णा या व ेगवेग या
त व ाना या म ु यमापनाकड े घेऊन ग ेले आ . सव च िठकाणी िनण याचे िनकष ह े
त वा ा ार े ठरिवल े जातात ह णून िश णाच े त व ान ह े या े ातील समी णा मक
मू यमापन व िनण यासाठीच े िनकष प ुरवते.
१.५.३ काय
िश णाच े त व ान िविवध काय पार पाडत े. यांची चचा खालील माण े :
अ) िश णाच े पैलू ठरवण े :
िश णाच े त व ान ह े िश णाच े सव पैलू िवशेषतः श ै िणक उ ेश, अ यापनाची प त ,
अ यास म , िश क , िव ाथ इ याद शी स ंबंिधत म ूळ क पना प ुरवते. असे ही ह ंटले
जाते क श ै िणक त व ान ह े िविवध ीकोन द ेते. परंतु ही ि थती अपायकारक नाही .
उलट याम ुळे समाजा या गरज ेनुसार िश ण दान कर यात मदत होत े. िश णा या
त व ाना या ि कोनातील फरक हा मानवी मानवी जीवनाची बह लता आिण िविवधता
कट करतो . (उदा. िनसग वाद अ ंतग त िश णाच े येय हे वअिभ य ह े आहे. तर
आदश वादात ह े वजाणीव आह े आिण यावहा रकत ेम ये सामािजक काय मता आह े.
िश णाच े त व ान ह े िश णा या ि य ेला जीवना या िविवधत ेपासून सुयो य य ेय
सुचवून आिण यान ुसार साधनाची िनवड क न माग दिश त करत े.
ब) िश णा या े ात ज ु या व नवीन पर ंपरांचा सुसंवाद साधण े :
सामािजक िवकासा या ि य ेत जु या परंपरा ा लोका ंसाठी कालबाहय ठरतात . यांची
जागा नवीन पर ंपरा घ ेतात. परंतु बदलीची ही ि या न ेहमीच स ुरळीत असत नाही .
ितला समाजा या िविश ढीि य िवभागाकड ून िवरोधाचा सामना करावा लागतो . याच
वेळेस हे ल ात यावयास हव े क य ेक ‘जून’ हे कालबा नसते आिण य ेक ‘नवीन’
हे प रप ूण नसत े. हणून या दोगा ंमधील स ुसंवाद िटकिव यासाठी दोघा ंम ये सम वय
साधन े गरज ेचे आ ह े. हे काय िश णा या त व ानान े पार पडल े जाऊ शकत े.
(उदा.भारतीय स ं कृती – Indian NOTES 28 आिण आ ँ लीफन या ं यातला प ेच स ंग
हणज ेच पूव व पि म ) हे आप याला द ेशाची सा ं कृितक पर ंपरा कशी िटकवावी त े
िशकवत े.
क)शै िणक िवकास साध यासाठी श ै िणक योजना करत े, शासक आिण
िश का ंना गतीशील ीकोन प ुरवणे –
प सर या ंनी अगदी अच ूक दश िवले आह े, क एक खराख ुरा त वव े ाच िश णा ला
यावहा रक आकार द ेवू शकतो . िश णाच े त व ान ह े शै िणक योजना करत े, शासक munotes.in
Page 21
त व ान आिण िश ण
21 आिण िश का ंना यो य द ूर ी प ुरिवते जी या ंना श ै िणक य ेये काय मतेने ा
कर यास माग दश न करत े. हे शै िणक यावसाय साठी या ं या काया साठी आिण
जीवना या स व साधारण योजन ेतील या काया या थानासाठी ख ूपच उपयोगी आह े.
िश णाच े त व ान िश क , शासक िक ंवा िव ा या ना स ंपािदत स ै ांितक ानाशी
यां या यावसाियक अन ुभवाचा अथ लाव यास व याउलट स ु ा मदत करत े. शै िणक
त व ानाच े काय हणजे य ला यो य गो यो य िठकाणीच स ु यवि थत बसव यास
मदत करत े. ते याला श ै िणक त व व सरावावरील स ंक पना मक चौकट आकलन
कर यास मदत करत े, तसेच ते एखा ा या अप ेि त य ेय गाठ यास वत :ला
बदलािव यात िक ंवा वत : या क ृती पा ंतरीत कर यास मदत करते.
ड) आधुिनक काळा या आ हाना ंना त ड द े यासाठी त ण िपढीला तयार करण े –
समाज हा ि थर नाही ; तो वेळोवेळी मु ये, परंपरा, ढी, सं कृती इ यादी बदलािवतो .
सामािजक भा यकारा ंनी इितहासा या स या या काळाला ब रच िब द े िचकटवली आह े.
काह साठी ह े मािहती य ुग आह े तर इतरा ंसाठी आध ुिनको र , नंतरची आध ुिनकता , उ च
आधुिनकता िक ंवा अि थरत ेचे युग आह े. या यादीतील अिधकची भर हणज े भारतात
१९९० म ये आिथ क पटलावर आल े या घटन ेनुसार ‘स याच े युग’ हे जागितक करणाच े
युग आह े. या परवली या श दाच े देशा या सामािजक , राजक य , आिथ क जा यावर ,
याचा िश ण हा एक भाग आह े. प रणाम झाल े आ ह े. िश णाच े त व ान ह े एक
माग दश क, िदशादश क आिण म ु तादश क बळ आह े जे त ण िपढीला आिण मोठ ्या
माणावर समाजाला आध ुिनक काळा या आ हाना ंना त ड द े यासाठी सडत करत े. ते
य ला याच े येय आिण द ैनंिदन कामकाज यातील स ंबंध समज यास आिण
वैिव यप ूण समाजात जीवन णाली समी णा मक व ृ ी िवकिसत हो यास मदत करत े.
१.६ त व ान व िश णातील स ंबंध
पुढील कारणा तव िश ण ह े त व ानावर अवल ंबून आह े.
१) िश णान े कोण या अ ंितम ल ाकड े जावे हे त व ान ठरिवत े -
िश ण ही एक जाणीवप ूव क गितमान ि या आह े, िजला यो य माग दश न व द ेखरेखीची
गरज आह े. यो य माग दश न व द ेखरेखीिशवाय त े याच े येय ा क शकत नाही .
त व ान ह े जीवनाच े येय ठरिवत े व तस ेच ते येय ा कर या साठी िश णाला स ुयो य
व परीना म माग दश न व द ेखरेख पुरिवते. त ववे या या मदतीिशवाय िश ण ही िवकास
व उपल धीची यश वी ि या होऊ शकत नाही . प सर या ंनी अगदी अच ूक हटल े आहे
–“खरेखुरे िश ण ह े ख याख ु या त व ाना ार ेच यवहाय असत े.”
२) त व ान ह े िश णाच े िविवध प ैलू ठरिवत े –
काही िव ान मानतात क त व ानाचा स ंबंध हा फ अम ूत बाबी आिण स ंक पना ंशी
आहे आिण याव ेळेस िश ण ह े यवहाय , मूत गो ी आिण ि या ंशी स ंबंिधत आह े,
हणून हे दो ही व ेगवेगळे आहे आिण या ं यामधले काही स ंबंध नाही . परंतु ही च ुक ची
धारणा आह े. त व ान व िश ण ह े दो ही घिन पण े व अिवभा यपण े एकम ेकांशी munotes.in
Page 22
िश णाच े गत त व ान
22 जुळलेले आहे. कुठ याही कार े या दोघा ंना वेगळे केले जाऊ शकत नाही . आप याला ह े
मािहत असायलाच हव े हे ते त व ानाच आह े जे िश णा या सव पैलूंवर अगदी
सु वातीपास ूनच भाव टाकत आल े आहे आिण य ेणा या सव काळात त े िश णावर
भाव टाकत राहील . रॉस या ंचे हणण े पु हा एकदा आठवण े अिधक चा ंगले राहील –
“त व ान व िश ण ा एकाच ना या या दोन बाज ूं माण ेच आह े. या एकाच गो ीच े
वेगवेगळे ीकोन सादर करतात आिण एक ारा द ुसरी स ुचवली जात े.
३) थोर त वव े े हे थोर िश णत स ु ा होत े –
इितहास याची सा आह े क थोर त वव े े हे या या काळात थोर िश ण त हण ून
सु ा रािहल ेले आहे. लेटो, सॉ ेिटस, लोके, कोमेिनअस , सो, ो बेल, देवे, गांधी,
टागोर , अरिवंद घोष आिण इतर ज े यां या काळातील थोर त वव े े होत े. ते
िश णािवषयी ही बोलल ेले आह े. यांचे त व ानिवषयक ंथ जगभरातील म ुलांसाठी
शै िणक योजना आख यासाठी व श ै िणक य ेये ठरिव यासाठी मह वाची माग दश क
पु तके रािहल ेली आह े. दुस या श दात सा ंगायचे हणज े सव थोर त वव े यांनी लोका ंना
अनुसर यासाठी व वत : िवकिसत हो यासाठी िश णाला या या त व ानिवषयक
क पना यवहारात उतरव यासाठीच े साधन हण ून योिजल ेले आहे.
पुढील कारणा तव त व ान ह े िश णावर अवल ंबून आह े :
१) िश ण ही त व ानाची गितमान बाज ू आह े – एखाद े काय पूण कर यासाठी
दोन गो ी आव यक असतात – अ) िवचार िक ंवा योजना ब ) उपयोजन िक ंवा
यवहाय ता. त व ान ही व ैचा रक िक ंवा योजन ेची बाज ू आह े आिण िश ण ही
उपाययोजना िक ंवा यवहाय तेची बाज ू आहे. त व ान ह े जीवनाच े येय ठरिवत े. आिण
िनि त क ेले या य ेयांना ा कर यासाठी अन ुसर या जाणा या त वा ंना िव ेषणा ार े
मांडते. िश ण ह े या त व व क पना ंचे यवहारात पा ंतरण करत े कारण िश णाचा
उ ेश हणज े मानवी वत नाला आकार द ेणे हा आहे. अशा कार े ॲअस या ंनी अच ूक
हटल े आहे-“िश ण ही त व ानाची गितमान बाज ू आहे.”
२) िश ण ह े येय संपादन कर याच े साधन आह े- वर सा ंिगत या माण े त व ान
हे जीवनाच े येय ठरिवत े. िव ेषण व वग करणात ून िश णा या ि य े ारे ा क े या
जाणा या य ेयांम ये ती िवभागली जातात . हब ट याचं सु ा त ेच मत आह े. – “सव
त व ान िवषयक ा ंचे पूण पणे िनराकरण े होईपय त िश णाला स ु ी यायला व ेळ
नाही.” काही व ेळेस िश ण त व व िश ण ह े त वव े यापुढे अशा सम या ठ ेवतात , यांना
त ड ाव े लागत े आिण या ंचे उपाय या ंना आ हान द ेतात. ा कार े िश ण ह े नवीन
िवचारसारणीत योगदान द ेते आिण या िवचारसरणी व िव ेषणात ून नवीन त व ान
ज माला य ेवू शकत े. त व ान व िश ण ह े दो हीही इत या घिन पण े िनगडीत आह ेत
क या ं या स ंबंधाची चचा अिधक तपिशलवार पण े ज से त व ान आिण िश णाची
येये, त व ान आिण अ यास म , त व ान आिण अ यापना या प ती , त व ान
आिण िश त , त व ान आिण पाठ ्यपु तके आिण अस ेच इतर करण े अिधक चा ंगले
होईल. munotes.in
Page 23
त व ान आिण िश ण
23 त व ान आिण िश णाची य ेये :
येक शै िणक ा ंचे उ र ह े अंितमत : आप या जीवना या त व ानान े भािवत
होते. जरी काही जन त े सू ब करीत असल े तरीही िश णा या यव थ ेला एखाद े येय
असायलाच हव े व िश णाच े येय जीवना या य ेयाशी साप े असत े. जीवनाचा श ेवट
असावा अस े त व ान ज े मानत े सू ब करत े आिण हा श ेवट कसा ा करावा ह े
िश ण आप याला स ुचिवत े. त व ा न आप याला जीवनातील म ू यांशी प रिचत करत े
आिण ही म ु ये कशी िमळवली ह े िश ण आप याला सा ंगते. हणूनच शाल ेय अ यासाच े
व प , शालेय िश तीची प त , सूचनांची तं े व शाल ेय संघटन या ंचा िवचार करताना
जीवनातील म ु यांवर ख ूप सारा जोर िदला ग ेला आह े. ही मु ये हणज े दुसरे ितसर े काही
नसून िश णाच े त व ान आह े जे अंितम िव ेषणात जीवनाच े त व ान आह े. त व ान
हे सव शै िणक ि य ेत जे काय क ेले जाते याला एक अथ दान करत े. त व ान ह े
मह वाच े माग दश क आह े. याकड े आप याला श ै िणक य नातील िवरोधा या
मुद् ांकडे पहाव े लागत े. वेगवेग या श ै िणक य ना ंना िदशा द े यासाठी आप याजवळ
िश ांचे एखाद े असायलाच हव े. िश णाच े येय हे जीवना या य ेयाशी स ंबंिधत आह े
आिण जीवनाच े येय हे नेहमीच या य जवळ या िविश व ेळी असल े या
त व ानावर अवल ंबून असत े. अशा कार े आपण िश णा या एका त व ानिवषयक
पायािशवाय राह शकत नाही .
पुढील ओळीत इितहासा ारा झाल े या या घिन स ंबंधावर काश टाकल ेला आह े.
ाचीन काळ –सव थम आपण ाचीन ीसमधील पाटा रा याच े उदाहरण घ ेऊ या . हे
ल ात या क पाटा हे श ू या सतत या ह या ंनी बेजार होत े. हणून या रा याला
याचे वात ं य व ऐ य िटकिव यासाठी ढ स ेनापती व श ूर सैिनकांची गरज होती .
हणून श ू या िवरोधात सतत लढण े हे ाचीन पाटा या त व ानाच े येय बनल े. हे
येय ा कर यासाठी िश णप तीन े मुलांम ये देशभ , धैय , िनभ डपणा , शारी रक
ताकद , कठोर िश त आिण द ेशा या आवाहाना ती आ मसमप णाची भावना ह े गुण
जवायचा य न क ेला. शारी रक कमजोरीची िनभ सना क ेली गेली. (दुगु ण हण ून)
आिण द ेशसेवेसाठी बिलदानाला सव च म ू य मानल े गेले. पाटा नंतर आपण रोमकड े
वळूया. तसेच भारत व अथ े सकड ेही पाह या . रोमन ह े यांचे अिधकार व कत ये
याबाबत ख ूपच जाग क हो ते आिण हण ून रोमन िश णान े मानवी क ृत या सव े ात
मुलां या प रप ूण िवकासा या गरजा प ुरिव या . अथे सम य े जीवनाच े येय हे शारी रक
स दय , चा र याच े स दय असण े व स दय वान व त ू ती कौत ुकाची भावना असण े होते.
हणून िश णाचा उ ेश हा स ंपूण चा र याचा िवकास करण े आिण अस े गुण जे मुलांना
यांचे जीवन आरामदायक र या जग ू शक यास समथ करतील त े जिवण े होते. अशा
कार े मुलांना शारी रक ्या, मानिसक ्या व भाविनक ्या वत : िवकिसत
हो यासाठी प ूण वात ं य आिण िवप ुल संधी िद या गे या. आपण य ेथे हे ल ात घ ेऊ
शकतो क अथ े समधील िश णाच े उि ह े जीवना या त व ानातील बदलण े रोम
आिण पाटा पे ा ख ूपच व ेगळे होते. ाचीन भारतात धम हा अ याव यक समाजाला
जायचा . जीवनाच े येय हणज े सव सांसारीक कत ये पार पडायची व तदन ंतर munotes.in
Page 24
िश णाच े गत त व ान
24 पुनज मा या ऐिहक ब ंधापास ून मु ा करायची . हणून या काळातील िश ण ह े
आनंद, क याण , परमान ंद व श ेवटी म ु िमळिव यासाठी स ंघिटत क ेले गेले.
म यय ुगीन काळ -जीवना या त व ानान े म यय ुगीन काळात ख ूपच चढउतार पिहल े.
जीवनाची य ेये ही वेळोवेळी बदलली आिण याच माण े िश ा ंची य ेयेसु ा बदलली . या
काळात इ लाम व ि न धम हे धमा तरा या काया त खूपच आ मकपण े गुंतलेले होते.
हणून धम हे धमा तरा या काया त खूपच आ मकपण े गुंतलेले होते. हणून धम हा
िश णा या ह ीतस ु ा व ेश कर ता झाला . भारतातील म ु लीम िश णाची म ुख य ेये
पुढील माण े :
इ लामचा सार ,
मुसलमाना ंम ये िश णाचा सार ,
इ लािमक रा या ंचा िव तार ,
नैितकत ेचा िवकास ,
भौितक क याणाची ा ी ,
श रयत या सार आिण
चा र याची बा ंधणी
युरोपम य े सुधारणा व नवजा गरणाच े कॅथािलक अच ूकतेवर टीका क ेली. लोकांनी स य
वत: जाणून घे याचा ह क तीपादला आिण िवधी व समार ंभात आ ंधळेपणान े िव ास
ठेवणे थांबिवल े. अशा कार े िश णाच े येय पु हा बदलल े. िश णाला सव िव ास व
कृत ार े तािक कता व समी णा मक अ ंतदु ी िवकिसत करायची होती , सव अंधिव ास
व यांि क िवधी न करण े िश णाकड ून अप ेि त होत े.
आधुिनक काळ – जीवनाच े त व ान ह े आध ुिनक काळात प ु हा बदलल े. याचाच
प रणाम हण ून सुधारणावादी बदला ंनी िश णालास ु ा पा ंतरीत करण े सु केले.
लोकेचे त व ान आपटल े गेले आिण अस े मत प ुढे झाल े क िश णान े ज मजात ग ुण,
कौश य े व म ुलां या मता िवकिसत करायला ह यात . मानसशा ीय व ू ीने
िश णावर ख ूपच ताकदीन े भार टाकायला स ु वात क ेली. िश ण ह े मूल क ि त बनल े
आिण िस िश णत प े टालोझी या ं यानुसार िश णाच े येय हे मुलाचे यि म व
पूण मत ेने िवकास करण े असे जाहीर क ेले गेले . हब ट यांनी िश णाच े येय हणज े
चा र याची िनिम ती अस े सुचिवल े. जसजसा व ेळ गेला तसतस े जीवनाची य ेये बदलली .
हणून यावसाियक काय मतेचा िवकास ह े िश णा चे एक य ेय हण ून आघाडीवर
आले.
स ि थतीत जगातील सव देश हे या ं या िश णप त ना या ं या गरजा व
िवचारधारा ंनुसार स ंघिटत करत आह ेत. असे देश जेथे लोकशाहीची स ंवेदनशीलता
मजबूत आह े तेथे िश णाच े येय हे लोकशाही म ु ये जिवण े आिण लोकशाही त वा ंची
वाढ करण े हे आहे. याउलट अस े देश जेथे सा यवाद , रा वाद िक ंवा ह क ुमशाहीसारखा munotes.in
Page 25
त व ान आिण िश ण
25 इतर कार राजक य िवचारधारा हण ून बळ आह े जेथे िश ण ह े मू यांम ये पूण पूण
आ ापालन , अंध िव ास व कठोर िश त वाढव यासाठी स ंघिटत क ेले जाते.
त व ान आिण अ यास म :
िश णाच े त व ानावरील अवल ंिब व ह े अ यास मा या ािशवाय इतर कोठ ेही
अिधक प पण े िदसत नाही . पे सर ह े िश णावरील या ं या काया या पािह या
पाठात ितपादन करतात क “अ यास म ठरिवता ंना आपली पिहली पायरी हणज े
मानवी जीवन बनिवणा या अ ग य कार या क ृत चे यां या मह वान ुसार वग करण
करणे हीच असावयास हवी .” या त वाला फारच थोडी हरकत घ ेतली जाऊ शकत े. परंतु
जसे आपण या ं या मह व मान ुसार वग करण कर यासाठी िवषया ंचे साप े मू य
ठरवायला जातो . याचव ेळी उ ेश व त व ा नातील फरक समोर य ेतो. व सम य ेला
ग धळात टाकतो . ि मथ , टॅ ले आिण शॉस हे अ यास म बा ंधणीचा एक म ुख
माग दश क हण ून नैितक अिधकारािवषयी बोलतात . ते हणतात क ‘नैितक अिधकार हा
चांगला आिण वाईटा या म ुलभूत त वात ून घेतलेला आह े. उघडपण े ही सम या
त व ानिवषयक आह े. पे सर या ं यानुसार अ यास माची बा ंधणी ही म ु य मानवी
कृतीवर आधा रत असायला हवी . ते िवषयाच े सापे मु य ह े यां या मह व मान ुसार
ठरिवतात . उदा. वजतनाशी स ंबिधत िवषयाला त े थम थान द ेतात.
िनसग वा ांनुसार स या या अन ुभव, आवड व क ृती हे माग दश क घटक असायला हव ेत.
आदश वादी जना ंसाठी म ुळ या आज या व भावी करती या अ यास म रचन ेत अिजबात
मह वा या नाहीत . िव ान व मानवत ेतील तीका मक अस े मानव जाती या अन ुभवांनी
अ यास म ठरिवता ंना ाथिमक अ यास प ुरवायला हवा . आदश वादी हे दुस या
िवषया या त ुलनेत एखा ा िवषयावर जोर द ेत नाहीत . व तुतः ते य या थोरिव या
युगांना अितशय मह व द ेतात ज े काही िवषयात म ुबलक माणात आढळतात .
आदशा वािदंचा ीकोन हा क ेवळ व त ुिन म ु ां या िवरोधी य िन असतो .
यवहारवादीजन ह े अ यास माच े व प ठरिव यासाठी म ु य िनकष हण ून
उपयोिगत े या त वावर जोर द ेतात. लोडग े हे ‘िश णाच े त व ान ’ म ये िलिहतात :
“अ यास मावरील सव िवषय ह े प तशीर साम ी या अच ूक िनिम तीसाठी स म
असल े या मरणश ला िशि त कर याऐवजी नवीन सम या सोडिव या या उ ेशाने
तं ानावरील भ ु व िवकिसत कर यासाठी वापरल े जायला हव ेत.” वा तववादी िवचार
करतात क प ु तक , अमूत िकंवा अ याध ुिनक अ यास म हा िन पयोगी आह े. यांना
जीवना या वा तिवकत ेवर ल क ि त कराव ेसे वाटत े. नैसिग क िव ाना या प यात
येणा या िवषया ं या मह वावर जोर द ेतात. अ यास मा या सम य ेतील अलीकड ेच
कट झाल ेली आ य कारक आिण वागताह आवड व क ृती ही त व ानिवषयक
िनकषा ं या अभावाम ुळे थांबवली ग ेली आह े. बोडे हे ‘आधुिनक श ै िणक िस ा ंत’ यात
नमूद करता त क जर आप याजवळ उ ेश ठरिव यासाठी काही कारच े माग दश क
त व ान नस ेल तर आपण कोठ ेही पोहोच ू शकत नाहीत . अ यास म सम य ेवर चचा
करता ंना ि ज हणतात : “अगदी हाच तो ट पा आह े जेथे िश णाला खरोखरीच न े यांची munotes.in
Page 26
िश णाच े गत त व ान
26 गरज असत े – असे नेते यां याजवळ एक ठो स सव समाव ेशक त व ान आह े जे ते
दुस याला पटव ून देवू शकतात आिण ज े सुयो य अ यास मा या स ुसू ीकरणासाठी
याचे सुसंगत उपयोजन िद दिश त क शकतात .”
दुस या बाज ूने बघता त व ानी ह े आदश वादी ीकोनात ून जीवनाकड े बघताना
मानतात क काया चे मानवीकरण क ेले हौ शकत े व ते हायला हव े, तसेच मानवा या
या या मात समाधान िमळायला हव े, व “आप याला सव च दजा या नस या तरीही
न क च एक असला अ याि मक म ू यां या ा ीसाठी त ेथे एक र ंगमंच कस ेही क न
शोधावा लाग ेल.” दुस या बाज ूने बघता िश णत ा ंनी ‘भरवाई ’ चे त व ग ृहीत धरल े आहे.
हे महा वािशवाय न क च नाही . शाळेतील ा यि क कामासाठी सतत क ेली जाणारी
जवळजवळ सव म सबळ ही श ै िणक त वव े यांपैक एक सवा त आदश वादी असल ेले
ोबेल या ं या ार े िलिहली ग ेली आह े. वरील चचा दश िवते क अ या स म रचन ेची
सम या ही लोका ं या एका गटा ारा मान या ग ेले या त व ानिवषयक िव ासा या
संदभा त त व ानिवषयक आह े. हीच गो पाठ ्यपु तकासाठी लाग ू होते.
त व ान आिण पाठ ्यपु तके :
सुयो य पाठ ्यपु तकाचा वीकार हा अ यास मा या ा ची घिन ्पणे िनगडीत आह े.
ि ज या ंनी ‘अ यास म सम या (Curriculum Problems) म ये अलीकड ेच
जाण यान ुसार याम य े सु ा त व ानाचा समाव ेश होतो . ते हणतात : “पाठ्यपु तका ंची
िनवड कशी क ेली जात े या कारा ंशी प रिचत असल े या य ेकाने आदश आिण
माणीकरणा या गरजा ंची खा ी पटवायलाच हवी , ते तयार क ेले गेलेले गेलेले नाहीत
आिण सरावात वीकारल े गेले नाहीत याच े कारण हणज े अ यास म प ुनरावृ ीतील
धी या गतीसाठीच े जे आह े तेच आह े: िश णा या स ंपूण व स ुसंगत त व ानान े ते
अधोर ेिखत हायलाच हव े.”
सुयो य पाठ ्यपु तकाची िनवड त व ानाला सामावत े. आप याजवळ पाठ ्यपु तका या
िनवडीत आप या माग दश नासाठी काही आदश व मािणत गो ी असायलाच ह यात . हे
पाठ्यपु तकच असत े यातील साम ी ही िश णा या ह ेतूशी अन ु प दान क ेली जात े.
िनवडल े या अ या माच े काय हे पाठ्यपु तकावर अवल ंबून असत े. “पाठ्यपु तक ह े
मानके ितिब ंिबत करतात व थािपत करतात त े िश का ंना काय जाण ून यायच े आहे
आिण िव ा या ना काय िशकायच े आहे हे कदािचत ख ूपच वार ंवारपण े दश िवतात ...... ते
प पण े प त वर प रणाम करतात व िव ेची वाढती मानक े ितिब ंिबत करतात .” हे
खरे आहे क काही आध ुिनक श ै िणक िवचारव ंतांनी या ं या क प िक ंवा काया या
ठोस गटा या व पात पाठ ्यपु तका या तथाकिथत ज ुलुमािव ब ंडाळी क ेली आह े.
परंतु पु तकापास ून दूर जान े हणज े काही कमी म ूख पणा नाही आिण या या वापरा या
िवरोधात वाद चाल ू थावान े हणज े एक श ै िणक म आह े. व तुतः पाठ ्यपु तक हणज े
एक स ं था आह े जी न क ेली जाऊ शकत नाही . ही सं था िनरामय व स ेवायो य
ठेव यासाठी याच े व प व साम ी ठरिव या या ह ेतूने एक त व ान असायला च हव े. munotes.in
Page 27
त व ान आिण िश ण
27 हणूनच िश णा या त व ानिवषयक पायासाठी या गरज ेवर जा त जोर िदला जाऊ
शकत नाही .
त व ान आिण अ यापन अ ययन ि या :
िश क
िवचारसरणी व वत न या दो ही े ात त व ानाचा िश कावर ख ूपच भाव आह े. खरे
सांगायचे हणज े एक िश क हणज े फ एक िश क नसतो . तो एक त व ानीस ु ा
असतो . दुस या श दात हणज े एक िश काजवळ याच े वत :चे असे त व ान असत े
आिण तो यान ुसार िव ा या ना भािवत करत असतो . याचे त व ान अस े असावयास
हवे क ज े मुलांचे यि म व प ूण पणे बहरास आण ेल. याक रता िश काला म ुलां या
गरजा व समाजा या माग या चा ंग या कार े ात ह यात व यान ंतर या या
अ यापना या प त ची योजना करावी . यान े हे मरणात ठ ेवायला हव े क याच े
वत:चे िव ास आदश त वे व वागण ुक ची त व े यांचा मुलां या िवकासावर जबरद त
भाव असतो . हणून या याजवळ जीवना या सव त व ाना ंची एक चा ंगली जाण
असायला हवी आिण यान े याच े वत:चे त व ान तयार कर याक रता यात ून चांगले
व प रप ूण घटक िनवडायला हव ेत. अजून हणज े तो हणज े उ च आदश ि बंबवलेला
माणूस असायलाच हवा व या याजवळ न ैितक व अ याि मक म ु ये असायलाच हवीत
जे याच े चा र य बनव ेल व या या वत नाला आकार द ेईल. तसेच तो सव च े ातील
रा ीय गरजा ंबाबत स ुजन असायलाच हवा आिण या गरजा प ूण कर यासाठी यान े
अ यापन क ृत ची योजना करायला हवी . उ च आदश , नैितक व अ याि मक म ु ये
िबंबवलेळे आिण रा ीय गती स मानासाठी रा ीय जबाबदारीची भावना असल ेले
रा ीय जबाबदारीची भावना असल ेले केवळ अस ेच िश क ह े रा ीय स ेवा आिण
आंतररा ीय क याणाला समिप त अस े देशभ , स य , यु बाज व उ ोगी नाग रक
िनमा ण क शकतो .
अ यापनाची प त
जसे अ यास मासोबत तस ेच प तीसोबत स या या काळात श ै िणक प तीतील
िवशेष सम या हणज े िश कान े शै िणक ि य ेत िकती माणात ह त ेप करावा
आिण याम ुळे त व ानिवषयक सम या उ वत े. दोन ब या च वेगळया कारणा ंसाठी
ह त ेप न कर याच े समथ न केले जाते. एकतर िव ा या या द ेणगी या व पाम ुळे
या या वातावरणाम ुळे सो, िफ ट े व ोएव ेझ हे सव मानतात क म ुलाचा वभाव हा
चांगला असतो आिण क ुठ याही कारचा ह त ेप हा प रणामत : अपायकारक असतो .
हणूनच सोच े ‘नकारा मक ’ िकंवा ‘ ितबंधा मक ’ िश ण आिण ोएब ेझचे ‘िनि य ’
िश ण . मॉ टेसर नी पया वरणवादी ीकोन वीकारला आिण मानल े क उपद ेशा मक
सािह याचा समाव ेश असल ेले वातावरण ज े यांनी मुलांसाठी तयार क ेले होते. ते मुलाचा
फ यो य कारचा ितसाद आिण चा ंग या आव ेगा या िनिम तीसाठी आदश व
अचूकपणे जुलावणार े आ ह े. िश काचा ह त ेप अनाव यक व असमथ नीय आह े.
अ यापना या प तीची िनवड ही त व ानावर अवल ंबून असत े. िकल प ॅ ीकनी
वापरल ेली स ं ा ‘प तीच े त व ान ’ दश िवते क श ै िणक प त व त व ानात घिन munotes.in
Page 28
िश णाच े गत त व ान
28 संबंध आह े. प त ही एक साधन आह े. या ार े िव ाथ व िवषय सािह यादर यान
संपक थािपत क ेला जातो . परंतु िश णा या िनि त उ ेशा या अभावी िक ंवा एका
जीवना या अप ु या त व ानान े िश का ारा योिजल ेली अ या पनाची प त िव ा या ना
िवषयापास ून ितकिष त क शकत े. जे िश क या ं या अ यापना या प तीला
अप रणामकारक बनिवतात . कारण या ार े िव ाथ ह े याच े जीवनआदश आिण त े जे
काय वाचत आह े, या दर यान असणारा स ंबंध बघ यास असमथ ठरतात . प
सांगायचे हणज े तेथे िश णा या त व ान िवषयक पायाची गरज आह े. जे िश क
समजतात क त े त व ानाला द ुल ून क शकतात . यांना या ं या ब ेपवा ईची िक ंमत
चुकवावी लागत े. कारण सम वय त वा या अभावी या ंचे य न अप रणाम म बनवल े
जातात .
िश त
एखादी य िक ंवा य ुगाचा त व ानिवषयक ओढा हा इतर क ुठ याही शाल ेय
काया याित र िश ती ारा अिधक य पण े ितिब ंिबत होतो . आपण आधीच
सुखवादी न ैितकता आिण िनसग वादी अिधभौितकता यावरील न ैसिग क प रणामान े
िश ेचे अवल ंिब वाच े उदाहरण िदल े आहे. आिण िश णावरील वात ं य हे आदश वादी
त व ान दश िवते. यातील सव साधारण स ंबंध हा प े सर ारा िश णावरील प ुढील
प र छ ेदात चपखलपण े य क ेला गेला आह े: “िश णा या सलग प ती आिण सलग
सामािजक रा य े यासोबत त े सहअि त वात होत े. यामधील स ंबंध अयश वी होवू
शकत नाही . नैसिग क मनात एक सामाियक आर ंभ अस यान े येक युगा या स ं था मग
यांचे िवश ेष काय काहीही असो , यां यात कौट ुंिबक समानता असायलाच हवी .
आदेशात कठोर , दहशती या जोरावर रा य करणा या ु लक अपराधाव न द ेहदंड
देणा या आिण अिव ास ूचा बदला घे यासाठी िनद शाला छळणा या राजक य ,
ह कुमशाहीतच अप रहाय पणे तशीच कठोर एक श ै िणक िश त वाढली - गुिणत
आदेशाची आिण या आद ेशां या य ेक उ ल ंघनासाठी वार करणारी िश त –छडी,
प ी या सहा यान े अिसमीत िनर ंकुरता कायम ठ ेवली होती .
याउलट राजक य वात ं याची वाढ , वैयि क क ृत ना अटकाव करणा या काय ाच े
िनमु लन आिण ग ु हेगारी सा हीताची स ुधारणा या ं यासोबत िवनाजबरद ती िश णा ती
समान गती घड ून आली : िव ा या ला फारच कमी तीब ंधा ार े अडथळा य ेतो. आिण
याला शासन कर यासाठी िश ेिशवाय इतर मागा चा वापर क ेला जातो . अशा कार े
त डी क रता वाद , कठोर िश त , बह िवध , ितबंध, किथत तप वी वाद या ंमधील
सारख ेपणाम ुळे जुने शै िणक शासन याकाळी असल े या सामािजक प ती या ना याच े
आिण या व ैिश ्यां या िवपरीत आप या आध ुिनक स ं कृतीची त हा ही आप या अिध क
उदा , धािम क आिण राजक य स ं थांशी साध य ठेवते.”
िश णा या त व ानिवषयक पायाची गरज ही ज े हा िश ती या सम य ेकडे बघतो त े हा
अिधक प होत े. खरे पाहता िश तीच े व प ह े नेहमीच एखा ाजवळ असल े या
त व ाना ार े िदले जात े. िनसग वाद हा मुलांसाठी िवनाअडथळा वात ं या या बाज ूने munotes.in
Page 29
त व ान आिण िश ण
29 आहे. तो सामािजक सहकाया या िवरोधी य या ठाम मतावर जोर द ेतो.
वा तववादाला म ुलांना व त ूिन ेत िश त लावािवशी वाटत े. िश णाच े त व ान
philosophy of Education) म ये लोडग े िलिहतात : “व तूिन त ेचा पंथ हा या या
वतःसाठी िश ती या म ूलत वाशी समान आह े; आिण आप याजवळ जोपय त
वा तववादी मनाच े िश क आह े. तोपय त तेथे कठोर ग ुणां या घटीची ि थती कर याची
गरज नाही .” आदश वाद हा िव ा या या परीन े य िन ताकद जिव या या ह ेतूसाठी
िश त िट किव याक रता ब याच माणात िश का या यि म वावर अवल ंबून असतो .
अशा िश ती या मदतीन े आदश वाद हा ज े केवळ भौितक वा तिवकत े या बाळापास ून
मु आह े अशा अलौिकक स वा या िवकासाची वक ली करतो . यावहा रकता ही
शालेय काया या कामिगरीसाठीच े साधन हण ून बा िश ती या उपयोगात िव ास ठ ेवत
नाही. ती मुलाला प ूण वात ं य द ेते आिण आवडी या श ै िणक म ू यावर भर द ेते जे
मुलांम ये अनुभवज य , जैिवक आिण सामािजक व पाच े आहे. अशा कार े आपण
बा घातो क िश तीची सम या ही त व ानाशी घिन पण े िनगडीत आह े आिण िश क व
शै िणक यव थ े ारा योज या जाणा या िश ती या योजना या न ेहमीच या ं या िव ास
असणा या त व ानान े भािवत राहतील .
त व ान आिण म ू यमापन
प रणाम म म ू यमापनासाठी श ै िणक य ेयाचे प ान व िनि त श ै िणक उि ्ये
गरजेची आह ेत. मू यमापन ही आधीच िनि त क ेले या श ै िणक य ेया या काशात
शै िणक कामिगरी या मापनाची सततची ि या आह े आिण श ै िणक ही जीवना या
त व ाना ार े ठरिवली जातात .
मू यमापन ह े त व ानावर आधा रत आह े. याम य े िशक याची मता ही सव साधारण
लोकस ं येत या ि छकपण े िवतरीत क ेली जात े, याचाच अथ क एखा ा वगा ला काही
अ ययनाच े काय िदले जाते आिण यान ंतर या ं या कामिगरी या अ यासासाठी चाचणी
घेतली जात े.
१.७ सारांश
त व ान ही जगा या वा तिवकत ेची तक शु चौकशी आह े , जे ान ा ीसाठी
स याचा शोध घ े याचे येय ठेवते.
त व ाना या तीन शाखा आह ेत – आिधभौितकशा , ानशा व म ू यशा
आिधभौितकशा ह े वा तिवकात ेशी, ानशा ह े ानाशी आिण म ु यशा ह े
मू याशी स ंबंिधत आह े.
आिधभौितकशा ीय हे चार उ स ंचात िवभागल े गेले आह ेत:
िव उ प ीशा ीय , धम शा ीय , मानवव ंशशा ीय आिण वा तववादिवषयक
पैलू. munotes.in
Page 30
िश णाच े गत त व ान
30 िव उ प ीशा ह े िव ाशी स ंबंिधत िवचारत े, धम शा ह े धम िकंवा
परमे राशी स ंबंिधत िवचारत े, मानवव ंशशा ीय ह े मानवव ंशाशी स ंबंिधत
आहेत. आिण वा तववाद हा अि त वा या व पािवशायीचा अ यास आह े.
ानशा ह े मानवी ाना या ोता ंशी संबंिधत आह े जे चार ेणीत िवभागल े गेले
आहे: अनुभवज य (संवेदाना ार े िमळिवल ेले ान व याचा पडताळा घ ेतला
जाऊ शकतो ), कटीकरण ( ेवर आधा रत ) अिधका रय (त ां या मतावर
आधा रत िक ंवा पर ंपरा हण ून काळा या ओघात पिव क ेले), तक शु (काही
गो ी जाण यासाठी तक , िवचार िक ंवा युि वादाचा वापर ) आिण ता कािलक
ान (िनि तत ेची त काळ जाण ).
मु यशा ा या दोन म ु य शाखा आह ेत: आचारशा आिण स दय शा
अचाषा हणज े नैितक म ु ये व वत नाचा अ यास व सौदय शा ह े स दय व
कलेशी संबंिधत आह े.
िश ण ही एक सामािजक ि या आह े, या ार े समाज हा ह ेतूपुर सरपाम े याच े
संिचत ान , कौश य े व मु ये ही एका िपढीपास ून दुस या िपढीकड े ह ता ंत रत
करतो .
संकुिचत अथा ने िश णात एखा ा स ं थेत एखादा अ यास म प ूण के यावर
फ पदवी / पदिवका / माणप ा करण े सामावत े परंतु िव त ृत अथा ने ती एक
जीवनभराची ि या दश िवते.
िविवध श ै िणक सम या सो डिव यासाठी िश ण े ात त व ान िवषयक त वा ंचे
उपयोजन कर याला श ै िणक त व ान समजल े जाते. त व ान आिण िश ण ह े
एकमेकांशी या अथा ने पूरक आह ेत. क दो हीही मानवा या वभावाशी स ंबंिधत
आहे. त व ान ह े िश णाच े िविवध प ैलू ठरिवत े ज स े येये, अ यास म ,
अ यापना या प ती , िश काची भ ूिमका, इ.
त व ान ह े िश णाला स ै ांितक माग दश न पुरिवते तर िश ण ह े याला सरावात
उतरवत े.
१.८ िवभागवार अ यास
१) त व ान व िश णा या अथा ची चचा करा.
२) आिधभौितकशा , ानशा व म ु यशा यातील फरक सा ंगा.
३) एका िश कान े िश णा या त व ानाचा अ यास का करावयास हवा ?
४) िश णा या त व ानाची काय यािद पात िलहा .
५) “िश णा या त व ानाची या ी असीिमत आह े” या िवधानाच े समी णा मक
मू यमापन करा .
munotes.in
Page 31
त व ान आिण िश ण
31 १.९ संदभ
Chand ra S.S. and Sharma, Rajendra k. ,(2002) “Philosophy of Education”
(2002), Atlantic Publisher, New Delhi.
Taneja, V.R., (2000) “Educational Thoughts and practices, “Sterling
Publisher, New Delhi.
K. Dinesh Kumar, “Philosophy of Education,” pdf,
https://www.cukashmir.ac.in/ departmentdocs_16/ PHILOSOPHY%20 AND
%20 EDUCATION %20%20 Dinesh %20 kumar %20k. pdf
Shri.Dash,Nikunja Ranjan, “Philosophical Foundational of Education,”
https://ddceutkal.ac.in/ Syllabus? MA Education/ Paper 1. pdf
munotes.in
Page 32
32 २ अ
पौवा य िश णाच े त व ान
करणाची रचना :
२ अ.० उि ्ये
२ अ.१ तावना
२ अ.२ वेदांचे त व ान
२ अ.३ वेद कालीन िश ण
२ अ.४ वेदांचे शै िणक उपयोजन /मह व
२ अ.५ ता पय
२ अ.६ सरावासाठी
२ अ.७ योग त व ान (प रचय )
२ अ.८ 'योग' संक पना
२ अ.९ योग शा ाच े शै िणक उपयोजन
२ अ.१० सारांश
२ अ.११ ावली
२ अ.० उि ्ये
या घटका ंचा अ यास क े यानंतर तु हास प ुढील गो ीचा अ यास कर यास मदत
होईल.
पौवा य िश ण प तीच े त व ान स ंबंधीचे ान िम ळेल.
वेद व यो य िव ा ाबाबत ान ा हो यास मदत होईल .
िश ण े ावर व ेद व योगशा ाचा भाव अ यास यास मदत होईल .
वेद व योग या ंचा िश णाशी असल ेला संबंध जाण ून याल .
munotes.in
Page 33
पौवा य िश णाच े त व ान
33 २ अ.१ तावना
भारतीय त व ाना या शाखा दोन भागात िवभागल ेले आहेत :
१) आि तक
२) नाि तक
आि तक गट व ेदांना मानणार े आिण नाि तक गट व ेदांना न मानणार े आि तक
णालीम य े मीमा ंसा, वेदा त, सां य, योग, याय आिण व ैशेिषक शाखा आह ेत आिण
नाि तक गटाम य े चावा क, बु आिण ज ैना ा शाखा आह ेत.
सनातन पौवा य शालेय िश णाच े त व ान :
भारतीय िश ण णाली कोणती असो , सनातनवादी (orthodox ) िकंवा नवमतवादी
(Heterodox ) या दोघ नी मानवीय जीवनात सात यान े येणा या अडचणीवर व स ंगाला
कसे त ड ाव े हे िशकिव याचा य न ाम ु यान े िदसून येतो. हणून आपणास ठामप णे
जाणव ेल क भारतीय िश ण णाली ही जीवनाला माग दश क व जीवन कािशत करणार े
त व ान आह े.
भारतीय त व ाना या बाबतची ठ ळक ल ात य ेणा या बाबीचा िवचार क .
१) भारतीय त व ाना या शाखा ंम ये जा त स ंयु ीकोन िवकिसत झाल ेला िदस ून
येतो. त वमीमांसा (स याची उपप ी ) आिण म ू यमीमा ंसा ा शाखा ंम ये वत ं नाि तक पाख ंडी/ अ ा ावन शाखा आि तक ावान शाखा वेदां या वचाना ंवर आधा रत िवचारा मक व पावर भर कम प ती या व पावर
भर (मीमांसा) वतं त वा ंवर
आधा रत सा ं य, योग, याय, वैशेिषक भारतीय त व ाना या शाखा munotes.in
Page 34
िश णाच े गत त व ान
34 असा भ ेद िदस ून येत नाही काही शाखा ानासाठी , अ या मशा ीय म ु ांवर तर
काही तक शा ीय मागा वर भर द ेतात.
२) भारतीय त व ानात मवार व यवि थत अशी िवचारा ंची मा ंडणी आह े.
३) बह तेक त व ाना या शाखा अ या म पािव य व न ैितकत े या बाबतीत एकसार या
आहेत कदािचत चावा क त व ान व भौितक त व ान या ंचा अपवाद अस ू शकेल.
४) हे त व ान आप याला आपल े जीवन कशा कार े यिथत कराव े. हे समज यास
मदत करत े. मानवीय जीवनाच े पु षाथ हणजे धम , अथ , काम व मो आह े हे सगळे
बु ीवादाप े ा फार व ेगळे आहेत.
५) भारतीय त व ानाची स ु वात न ैरा यवादी प ीकरणात ून जरी होत अस ेल तरी
यामध ुन सफल व सकारा मक ीकोण िनमा ण होतो याम ुळे यि ला अथ पूण
जीवनमान जग याच े साम य ा होते.
६) कम व कत याची त व णाली िव ासा या भ कम पायावर आधा रत आह े.
वैिदक धम , बौ धम व ज ैनधम त व णालीत ज म व म ृ यू ाबाबत बरीचशी
वैचा रक समानता िदस ून येते.
७) 'पर ह ' एक उ च कोटीची व अलौिकक ानबोध होणारी उ च ेणीची श ा
क न घ ेता येते. य गत अ याि मक श कड े नेणारा माग पर हात ून जातो .
८) बंधन आिण म ुि ा श दा ंचे व ण न केलेले िदसून येते. बंधन हणज ेच ज म व
मरणाच े च होय आिण म ुि हणज ेच ा च ापास ून सूटका िम ळवणे.
९) िचंतन, मनन व योग िव े या सत त अ यासान े एका ता , विनय ं ण व िवचारावर
िनयं ण क न अ याि मक पिव श ा क न घ ेणे आव यक असत े.
१०) जीवनाच े उ च य ेय ‘मो ’ िकंवा ‘िनवा ण’ आहेत, ांचा अथ सकारा मक
हणज ेच मुि िम ळवून िद य ि थती ा होण े व नकारा मक हणज ेच दु:ख व
भोगांचा नाश करण े होय.
२ अ.२ वेदांचे त व ान
अित ाचीन का ळी वेद िनमा ण झाल े. वेद सं कृत भाषेत व पात चार कार े िलिहल ेली
आहेत 'िवद' हणज े ान.
गु , ऋषी, मूनी या ंनी िश या या ेणीनुसार आकलन हो यासाठी व ेदांवर आधा रत
उपिनषद े तयार झालीत . पुढे जाऊन प ूराण व महाका य े तयार झालीत .
munotes.in
Page 35
पौवा य िश णाच े त व ान
35 'िवद' हणज े,
ई र, आ मा , मन, सृ ी ( कृती) जाणण े.
ई र त वात पोहचण े.
मु व शा ंती मागा चा शोध घ ेणे.
ई र व मानव ना याचा स ंबंधी िवचार करण े.
ई र त वात िवलीन होण े.
ई रीय व ैभव व भ यत ेची जाणीव होणे.
िव ा या ग ु रह या ंचे मनन करण े.
वेद खालील बाब वर िव ास ठ ेवतात -
जग व िव िनिम ती माग े एकच ई र आह े.
सव ई र एकच आह े तो सव व श मान अस ून सव यापी आह े.
सव वेदाचा याप तीन गो ीत सामावल ेला आह े.
१) ई र, २) आ मा , ३) भौितक व त ू (चेतन व अच ेतन)
जीवन जग याच े साथ क हणज े मो िम ळिवणे व ई रीय त वात िवलीन पावण े.
वेदात कम हेच मह वाच े आहे. कमा ला फ ळ हे असत ेच. कमा नुसार प ुढील जीवनात
सुख दु:खात प रवत न होत े. ‘कम िस दा ंत’ ही वेदांची मह वाची िशकवण ूक होय .
हे चराचर िव व अवकाश ही ई रीय िनिम ती आह े.
आ मा अमर अस ून शरीर व चराचर व त ू ा प रवत नीय आह ेत. ज म व म ृ यू ा
मागा तून जाव े लागत े. पुनज माचा िस दा ंत, जीवा याची अवनीती यावर व ेदांचा
िव ास आह े.
सृ ी व जग ह े स य आह े. िव बंधु व िनमा ण कर या ची आव यकता असत े. ती वेद
िशकव ूणक ारा ाचीन का ळापासून चाल ू आहे.
स याची जाणीव हो यासाठी प र माची आव यकता असत े. स याचा शोध घ ेऊन
स याचा बोध हावा लागतो . अशा व ेळी भीती व स ंशय राहत नाही . (स याच े ान
झा यान े)
सव जीवास ( ाणीमा ास ) याय हा क ेला जातो . आपण शा ंततेने व ऐ य भाषान े
जीवन जगल े पािहज े. munotes.in
Page 36
िश णाच े गत त व ान
36 येक वेदाचे तीन भाग क न ग ु - िश या या पर ंपरेत अ यासाचा माग सुलभ
होतो.
१.मं
२. णक ्
३.अर यक े
१) मं :- (ई रीय तवन )
िनसग िनिम त भ यता नवलप ूण , घटना , चम कार व आन ंदमय य े, सुय , चं , पृ वी,
सागर या ंचा प रवत नीय कालमापनाचा अ यास िनतीिनयमाच े ान म ं व पात
मांड यात आल ेले आहेत. ाचीन काली ल ेखन कार अि त वात न हता त े हा म ं
रचना पठण कर यास यो य ठरव ून मौखीक प तीन े गु - िश यात िश णाच े काय होत
असे.
२) ा ण ंथ:- ( ो े, ि याकम ाथ ना)
ा ण ंथ हा ि यावाचक श द आह े. ' ' हणज े उ चारण , वण प तीम य े (वदन)
मुखाने उ चारण कर यासाठी या ंथाची उपय ु ता असत े. ते णक ंथ होय . गु
परंपरेत उपय ु अनेक ंथ आह ेत.
३) अर यक े :-
शु वेद चार कारच े आह ेत. गु नी िश यासाठी जटील व ेद रचना समज यासाठी
उपिनषद े िलिहली आह ेत. उपिनषद े हणज े (अनाकलनीय िक ंवा रह यमय ंता
समज यासाठी ) वेदातील रह यमयता उलगड यासाठी व ेदा या जव ळपास आशयान ुसार
समज यासाठी क ेलेली ंथ रचना . उपिनषदा या व पात िशकव या यो य कर यात
आली आह े. जटील व ेद रचन े या जव ळपास राह न रह य े उलगड ून सांगणारे ंथ या
कारात य ेतात. उपिनषद हा श द सद ् या श दापास ून तयार झाला सद ् हणज े
थानाप न होण े, बंधनात ून मु होण े, अ ानाचा नाश करण े इ.
वैिदक ानाचा साठा िक ंवा भंडार म ृती या ंथात आढ ळून येतो. हे ंथ अथ शा
राजशा , धम शा , िनतीशा , यायशा या कारात अन ेक िवधी िवषयावर काश
टाकतात . ुती - मृती, गु - िश य पर ंपरेतील उपय ु ंथ भंडार आह े. ते पाठांतर
प तीन े पुढील िपढीला ान द ेत आह ेत.
वैिदक सािह यात खालील म ुख गो चा समाव ेश होतो .
१) चारवेद :-
१) ऋ वेद
२) अथव वेद
३) युजुव द
४) सामव ेद munotes.in
Page 37
पौवा य िश णाच े त व ान
37 २) वेदांगे :- (सहा व ेदांगे)
मु य व ेद समज यासाठी आव यक श द रचना , उ चारण प ती व याकरण सारांश व
तपशील गोषवारा इ . बाबतच े ंथरचना हणज े वेदांग:-
१) िश ा (उ चारशा )
२) छंद व मा ा (वृ , अनु भ छंद इ.)
३) याकरण
४) िन - ग रचना (उ प ीशा )
५) खगोलशा (जोितषशा )
६) क प (धािम क िवधी - सं कार) (य , होम, पूजन)
३) उपवेद :-
या िठकाणी चार कारच े उपव ेद आह ेत. चार िवषयाचा त े वत ं पणे अ यास
कर यासाठी आह ेत ते या माण े :-
I. अयुव द - आरो य शा (औषधीशा )
II. धनुव द - ल करी शा / सैिनक शा
III. गंधव वेद - गायन, संगीतशा
IV. िश पव ेद - थाप य बा ंधकामशा (िश प व कलाशा )
४) ण ंथ :-
णक ् ंथ रचना , संदभ व पूरक ंथ हण ून कर यात आल ेली आह े. यासाठी ग
सा या व सो या भाष ेचा वापर क ेलेला आह े. िवषयान ुसार या ंथाची रचना क ेलेली आह े.
यातील काही प ुढील नावान े ओळखले जातात .
१) शतपथ ण
२) गोपथ ण
३) साम ण
४) एैतरेय ण
वरील ंथा ार े धािम क ि याकम त, वैक प, भूगोिलक ान , इितहास दश न व
त व ान ई र िच ंतन, मनन ा िवषयास ंबंधी ंथ रचना क ेलेली आह े.
५) उपिनषद े :-
भौितक व त ुचे एकम ेकांशी संबंध आ मा , व ई र या स ंदभा त एकूण १०८ उपिनष ेधाची
िनिम ती कर यात आल ेली आह े. यापैक खालील जा त मह वाची मानल ेली आह ेत. munotes.in
Page 38
िश णाच े गत त व ान
38 १. ईश उपिनषद ्
२. केन् उपिनषद ्
३. कठ उपिनषद ्
४. मुंडक उपिनषद ्
५. मांडु य उपिनषद ्
६. छंदो य उपिनषद ्
७. बृहद्अर यक उपिनषद ्
१. ईश-उपिनषद ् :- ा ंथात आ याि मक श ु ता हणज े पिव यािवषयी ान
देणारा स ंदभ ंथ.
२. केन्-उपिनषद ् :- िनसग श व ग ुढतेचा अ यास , वौि क उजा ब ा ब त ंथ
रचना.
३. कठ उपिनषद ् :- यम (गु ) व निचक ेत (िश य) दोघातील ो र प तीन े
ज म व मरणाच े गूढ जाण ून घे याचा य न या ंथात आह े.
४. मुंडक उपिनषद ् :- ानाची वग वारी उ च व िन न तरीय ानाच े प ीकरण .
५. मांडु य उपिनषद ् :- या ंथात स य व मानावा या ‘ व’ संबंिधत ान .
६. छंदो य उपिनषद ् :- य ला अ याि मक व पिव श च े मह व िशकिवण े
संबंधीचे माग दश न, मानवा या आ याि मक िश णाचा ल ेखाजोखा .
७. बृहद्अर यक उपिनषद ् :- भिव याचा व ेध, भावी ान तस ेच माणसातील
देव वा या व पाच े प ीकरण .
६) सहा दश नशा े-
I. याय :- (शा ा ंचे शा , यात ानावर भर िदला आह े)
ान ा हो याच े चार माग :
(१) य
(२) अनुमान
(३) उपमा
(४) श द (पुरा यान े िस िवधान े)
II. सां य - महष कपील म ूनीचे पदाथ िव ान व रसायनशा या अ यासावर
आधा रत ंथ.
munotes.in
Page 39
पौवा य िश णाच े त व ान
39 III. वैशेिषक -महिष कणाद म ुनी या ंनी अण ूरचना व पदाथा या स ू म कणा ंसंबधीच े
भािकत यात सा ंगीतले आहे.
IV. योग -महष पत ंजली या ंनी या ंथात व ैयि क आ मबल , िनरामय जीवन व
आ मीक श िम ळिव यासाठी चे त व ान यात मा ंडले आह े.योगा या
मा यमात ून विनय ं ण कस े कराव े याबाबतची मािहती या थात ून िमळते.
V. पूव मीमा ंसा :-मानव जीवन का ळ दोन िवभागात िवचा र क न बालपण ,
सु यव था य ना या का ळात ान ा ी चे येय कस े सा य क ेले जात े. या
िवषयीच े माग दश क ंथ रचना जेमानी ऋषीनी तयार क ेलेली आह े. गु कुलात
कुमार अव थ े या िश याना िविश िनयम व ान स ंपदा यावरील िममा ंसा हणज े
शंका िनरसन करणार े ंथ ते आज या श ै िणक प तीत स ु ा उपय ु ठरणार े
आहेत.
VI. उ र मीमा ंसा :- मानवी जीवनाचा उ र का ळ हणज े ह थ काल , संसा रक
जीवन अव थ ेचा ट यावर साहचय जीवन यतीत कर याबाबत माग दश क व
खोलकर प ीकरण क न ात काश टाकणार े ंथ रचना महष - ऋषी
वा सायन याची ंथ रचना आज या गत समाज यव थ ेला स ु ा माग दश क
ठरते.
VII. ीम गव ीता :- भागवत िगता हा ंथ ३००० वषा पूव ी . यास म ूनी रचीत
ाचीन ंथका य आह े ी क ृ ण व अज ू न यां या स ंवाद पात िगत ेचा ंथ
आजस ू ा माग दश क आह े. सांस रक नात े संबंध व राजक य कत य याबाबत
साशंक ि थतीत अज ु नाचे मत प रवत न क न कत याला मह व आह े. व ते ेय
श मान परम े राकड े जाते.
७) सू े :-
तीन कार े सु ाचा अ यास क ेला जातो .
I. अ ा यायी :- याम य े एकूण १४ सु ावर आधा र त ी पानीनी म ूनी नी
याकरणावर ंथ रचना क ेलेली आह े.
II. धम सू :- ान िम ळणे व ान द ेणे हे गु व िश य पर ंपरेतील कत यासंबंध त
िनयमांना धम सु अस े हणतात . िशकण े व िशकिवण े य ात वैिश ्ये पूण िनयम
आहेत. यांना सं कृतम य े 'मम ' असे हणतात. गु व िश य या ंनी धारण क ेलेले
मम यांना 'धम ' हणज े िविश िनयमावली या ब ंधनात ान द ेणे व ान िम ळिवण े
यांना धम सू े हणतात . ते गु व िश याना ब ंधनकारक आह ेत.
munotes.in
Page 40
िश णाच े गत त व ान
40 III. गृहसू े :- गृह थी अव था हणज े घर स ंसार व समाज अव थ ेतील िनती -
िनयमाचा िवश ेष अ यास हा िनयमा या व पात ब ंधनकारक आह ेत आन ंदीमय
जीवन जग या या कल ेचा अ यास या स ु ा ार े माग दश क ठरतो .
वेदांचे गुणिवश ेष त व े :-
१. वेदाम य े भारतीय समाज व स ं कृतीचे दश न घडत े. (अन य सामािजक अथ
यव था व समान नागरी ह क ि -पु ष समानता )
२. वेद कालीन जीवनमान श ु द िवचार सारणीच े व साध ेपण यतीत करणार े होते.
३. एकच द ेवता आह े, काही ानवान लोका ंची बह अस े वण न केले आहे. िनसग धमा त
मानवाला क थानी ठ ेवला आह े.
४. वैदीक िवचार ह े दुरदश व आशावादी सकारा मक होत े.
५. जीवनाब ल व ैिदक ीकोण प होतो.
६. वैदीक कालीन िशकवण ूक व वागण ूक यां यात आदश व िनतीम ा होती . यात छ ळ
व कपट या ंना थान न हत े.
७. वैदीक कालीन जनसामा य ह े धािम कवृ ीचे, अ याि मक सर ळ व िनतीमान जीवन
जगणार े होते.
८. िश या या मत ेचा आवडीचा बौधीक ग भत ेचा, वय व सामािजक दजा व कला,
आवड या ं या सखोलपण े मािहती घ ेऊन 'गु ' िश या ंना िश ण द े याचे काय गु
कुळात करत होत े हा भाव आज गत श ै िणक प तीत स ु ा िदस ून येतो.
२ अ.३ वेद कालीन िश णप ती
वैदीक कालख ंडात ग ु या सािन यात राह न ान ा क ेले जात अस े. वैदीक ान हा
य चा ितसरा डो ळा होतो. यामुळे ान काशाच े उजळून जाई व ैदीक का ळात गु व
िश य ा यासाठी खास िनयम ब ंधनकारक होते. या ब ंधनात राह नच ग ु कूल व आ म
सं थेचे काय चालत अस े ते िनयम कडक िश तीच े व न मोडता पालन कर यावर कटा
असे.
वैदीक कालख ंडातील िश णाच े उ ेश :-
१) िच , वृ ी, िनयमन :-
भौितक व शारीरीक स ुखां या पलीकड े जाऊन िच व ृ ी संयमीत क न अथ पूण जीवन
जग याच े िश ण द ेणे हे मह वाच े होते. ( य च े सवलीकरण )
munotes.in
Page 41
पौवा य िश णाच े त व ान
41 २) मनान े सुसं कृत करण े :-
सं कार व स ुसं कृती या सो बत उ पादकता व ि यशीलता या गो ीचा पाठप ुरावा
वैदीक िश णात ाम ु यान े िदसून येतो.
३) जीवन जग यास यो य व लायक बनिवण े :-
वैदीक िश णाम ुळे िश याची ानासोबत याची यो यता उपय ु ता या त वास ंबंधीत
बाबतीत प रप ूण ता येईल या ंची मता घ ेतली जाईल .
४) तमसो मा योतीग मय :-
अ ान अ ंधकार श ंकरेवोर मन णाली द ूर कर याच े काय वैदीक िश णाचा म ू य भाग
आहे.
अ ान अ ंधकारात ून ानमय – तेजोमय काशाकड े नेणारा माग दश क हण ून वैदीक
ानाच े मह व आह े.
५) धमा चे म यवत थान व मह व :-
वैदीक काळात िश ण व धम हे एक द ुसया शी बा ंधील होत े. धम हा सव े ात वरचढ
होता. देश राजकारण समाज व श ै िणक थानक े (गु कुल व आ म ) हे धम िन होत े ते
धमा बाहेर जाव ू शकत न हत े.
६) यि गत – क ि त :-
वैदीक िश ण य च े सवा गीण गती कडे क ि त होत े. िश ण य ेक यि साठी आह े
ाची म ु य का ळजी घेत असत .
७) िनसग - सािन य :-
गजबल े या वसाहतीपास ून व कोलाहल गजबज यापास ून दूर िनसग र य िठकाणी
गु कुल व आ माची यव था क ेली जात आह े. गु कुल व आ म व मत ेवर
ानदानाच े काय करीत अस े. यात भ ेदभाव न हता सव िश य एकाच पात ळीवर राह न
िश ण हण करीत नाहीत .
गु िश या या गरजा आ म यव थ ेतून पूण पणे भागिव या जात कोण याही कार
जाचक ब ंधने न हती विनण य आधा रत यव था ग ु व िश य स ं दाय ठरिवत असत .
शै िणक प त :-
ाथिमक िश ण :-
वया या ५ वषा पय त माता व िप या या छ छाय ेत घरीच ाथिमक िश ण िदल े जात
होते. munotes.in
Page 42
िश णाच े गत त व ान
42 घरी आई -वडील बालकास उ चारण शा व ैिदक मनोउ चारण श दश ंधीचे ान
ाथिमक याकरण व ाथिमक गिणत स ु ा िशकत असत .
वया या ७ ते ८ वषा नंतर िव ार ंभ समार ंभ िकंवा तब ंधन समार ंभ क न प ुढील
िश णासाठी याला ग ु कुलातील पाठव यात य ेत अस े तेथे वया या याला १४ ते १५
पय त वेदाचा ाथिमक अ यास झा यान ंतर या या आधा रत ऋषी -मूनी या आ मात
उ च पात ळीचे वेदाचा अ यास व रती रवाज व कम कांड याचे िश ण िदल े जाई.
अ यास म :-
कथोउपिनशद आधार े सांगता य ेईल क िवषयाच े दोन भागात िवभागणी क ेली जात अस े.
१. परा िव ा (अ याि मक िश ण )
२. अपारा िव ा (भौितक / संसा रक )
१) परा िव ा :-
या िश णात चारव ेद, व वेदागामधील उपिनषीध े, पूराण िवत ृलोक िव ा , वको वा य,
त व ान िनितशा , तक शा उ चारण व सादरीकरण शा इ. िवषयाच े सखोल ान
देणा या ंथाचे िश ण .
२) अपारा िव ा :-
ा कार या िश णात इितहास , आरो यासाठी आय ुव द, अथ शा , खगोलशा ,
भौितक रसायन , ाणीशा , राशी व अ ंकशा (गिणत ), भूत िव ा , जारण मारण िव ा ,
जादू वशीकरण िव ा इ . यु शा राजिनती इ .
िशकिव या या प ित :-
वैदीक का ळात िशकिव या या दोन प ती हो या .
१. मुखो त करण े.
२. अ याि मक िच ंतन व मनन .
१) मुखो त प त :-
घरकुल हणज े माता -िपता कड ून ५-६ वषा पय त पाठा ंतर प तीन े ाथिमक उ चारण
रती रवाज याच े ान िदल े जाईन ंतर पूढील का ळात गु कुलात याच प तीन े िश ण
िदले जात अस े. पुढे जाऊन वण व मनन एका ता या गो ीच े सरावान े ान िम ळिवणे
ात अस े.
munotes.in
Page 43
पौवा य िश णाच े त व ान
43 आ मात िनधी यास यान आराधनात एका ता िच ंतन मनन ा मागा ने संपािदत क ेले
जात अस े. उ च ान िम ळ यासाठी ग ु सािन यात राह न अन ुभूती व अन ुभवात ून ान
िदले जाई वा याय ही िश णाची उ चतम पायरी होय . ा ार े िश य प ुढील का ळात
आपण वब ळावर ान वाढिव यास समथ होत अस े.
िश त :-
खालील िन यम िश य व ग ु यांना दोघाना काट ेकोर पण े पाळावे लागत होत े.
गु स मान िश यानी पा ळलाच पािहज े असा ग ु कुलात िनयमावली अस े.
िव ाथ वगा साठी कडक िश त व िनयमा ंचे पालन कराव े लागत े.
िव ाथ िक ंवा िश य या यासाठी पोशाखािवषयी खास िनयम पा ळावे लागत अस े.
अ ययन का ळात अिववािहत राह याचा िनयम ब ंधनकारक होता .
गु :-
वैदीक का ळात िश य व समाज या ंना उ च ानाचा बह मानाचा दजा देत असत . गु
िशवाय आ म िश ण ही क पनाच क शकत नाही ग ु नाही हणज े िश ण नाही .
राजाप े ा ही ग ु थान मानाच े होते. राजा स ु ा गु ला बह मानाच े थान द ेत असत .
वेळोवेळी स ला मसलत स ु ा घेत अस े. गु श द माण मानला जात अस े.
२ अ.४ वेदांचे शै िणक उपयोजन / मह व
१) सुसं कृती व स ं कृतीचा अिभमान :-
आज आपण वत :ला पुढालेले समजणाया कालख ंडात रहात आहोत . तरी आ हाला
ाचीन स ं कृतीचा व प ूव जांचा अिभमान वाटतो . आजस ू ा आ ही च र व अ या म
त व ानाला ाधा य द ेतो. पैसा, स ा, अ याचार , यवहार चात ुय ाना आ ही आज
सु ा गौण मानतो . याचे कारण आम या प ूव जाननी व ैदीक का ळापासून अन ुवंशीतन े
आलल े, आ याि मक त व ाना चा वारसा आज या मॉ डन िश ण प तीवर व ैचा रक
भाव ठ ेवून आह े.
२) गु - िश य नात ेसंबंध व िश त :-
वैदीक का ळात गु व िश य या ं याम य े सलो याच े व आदर य ु िश तीच े सव जगाला
मािहत आह े.
३) अ यासाच े िवषय :-
मानवतावादी , िव बंधु व जागितक शा ंती हे वैदीक िश णा या अ यास म व
सािह यातील अिव य भाग आह ेत. munotes.in
Page 44
िश णाच े गत त व ान
44 ४) अ यापन प ती :-
वैदीक कालीन िशकिव याच े काही अ यापन प ती आज या श ै िणक वगा त सु ा
फलदायी ठरतात .
५) बालकाचा सव कण / सवा िगण िवकास :-
ुप िश णात बालकाचा िवकास साध यासाठी आजच े िश ण फारस े फलदायी िदस ून
येत नाही व ैदीक कालीन यि गत िश णाची आव यकता आज स ु ा आव यक ठरत
आहे.
६) िशक यासाठी समान स ंधी :-
याका ळी िश ण घ े यासाठी ग ु जना ंकडे भेदभाव क ेला जात न हता सव जाती स ं दाय
वण व सम ुदाय या ंना मु व समान स ंधी िम ळत अस े. आज या आध ुिनक का ळात सु ा
शै िणक समानता वर आधा रत िश ण द ेतात.
७) िश णाची व ैयि क उपय ु ता :-
बु ीम ा व ान या िव े र िश णाची द ुसरी बाज ू कला कौश य व ा यि क े या या
िवचार े ामु यान े ल प ूव क िश ण यव थ ेत आ ंतरभूत केलेला िश ण िव ा या ना
वत: या यि गत उ नमीस उपय ु ठरत आह े. यावसाियक िश ण श ेती व
कारखान ेसाठी उपय ु अ यास म स ु क न िव ा या ना वत : या पायावर िनभ र
होणे श य झाल े आहे.
८) यावसािय क िश ण व व ैदीक अ ंकगिणत (अंकशा ) :-
वैिदक का ळातील म ु य व ैिश हणज े यापर िश ण आिण गिणत िश ण यापार व
यव थापन (माक ट ग) वािण य िशक याकड े कळ वाढीस लाग याच े िदस ून येतो.
देशिवद ेश व भौगोिलक े ातील िविवध भाषा ान व व त ू िविनमयासा ठी अंकशा ीय
वैदीक गिणता या अ यासाकड े कल वाढीस लाग याच े िदसून येतो.
स या या का ळात वैिदक गिणत िस द होऊ लागल े आह े अिधकािधक पालका ंना
वैिदक गिणतािवषयी या जाणीव जाग ृतीत वाढ झाल ेली आह े याम ुळे ते आप या
पा या ंम ये वैिदक गिणताकड े अिभ ची िनमा ण क लागल े आहेत तस ेच या ंना संधीही
िनमा ण होत आह े.
२ अ.५ ता पय
ान, जागृती िवनयशीलता न ता िश याम य े िनमा ण होण े हा म ुख वैिश ्ये वैिदक
िश णाची आह े. िश णाम ुळे य िवकास होतो . वेद हा श द िवद ् या श दापास ून
िनमा ण झाला आह े.
munotes.in
Page 45
पौवा य िश णाच े त व ान
45 िवद हणज े सं कृतम य े ान ा अथ वापरल ेला श द आह े. सायनाचाया या मत े,
चार ही व ेद १) ऋगवेद, २) अथव वेद,३) यजु वेद, ४) सामव ेद या या अ ययनाम ुळे ान
संप नता य ेते. याच सोबत अभ िवचार व पापब ु ी ह पार होऊन म ंगलमय व
अ याि मक ब ु ी िनमा ण होत े. मृती व ुती ा या अ यासात ंथामुळे वैदीक का ळात
समाज व द ेश रा े चा र स ंप न िनतीमान व धािम क सं काराच े बनत अस े.
२ अ.६ सरावासाठी
१) वैदीक िश णाच े ठळक वैिश ्याचे वण न करा .
२) आज या का ळातील िश णावर व ैदीक कालीन िश णाचा भाव क सा िदस ून येतो.
थोड यात िलहा .
३) वैदीक िश णाच े शै िणक फिलताथ िलहा .
४) यो य उ र े शोधा .
१. वैिदक िश णातील अ यापन प दती ............... आहे.
१) वण २) मनन ३) िनधी यास ४) वरील सव कार
२. वैदीक प ती या िश णाचा म ु य उ े य
अ) िच य व ृ ी िनरो प
ब) तम सो मा योितग मय
क) मानिसक व अ याि मक उ नती
ड) या या ही पलीकडील अज ून काही उि े
३) वैदीक िश णाच े मुख िवषय
१) देव िव ा
२) िव ा
३) राशीशा
४) हे सव िवषय
उ रे १(ड) २(ड) ३(d).
२ अ.७ योग त व ा न (प रचय )
ाचीन का ळी योग शा फारच थोड ्या य पय त मया िदत होत े. नंतर या का ळात
सु व परीप व य नी रीती रवाजात बदल घडव ून योगाला शा ाचा दजा ा क न
िदला.
munotes.in
Page 46
िश णाच े गत त व ान
46 सत कता व जाग ृकता िनमा ण करणार े शा हण ून जगाला ओ ळख झाली . आधुिनक
जीवनातील खडतर सम या ंचा सामना कर यासाठी समथ वान बनिव याची मता
असल ेले शा सामा या ंपय त पोहचल े आहे.
आज या आध ुिनक का ळातील िश णाचा दजा वाढिव यासाठी योग िश णाकड े ल
देणे आव यक आह े. हणून आध ुिनक िश णत िश णाचा दजा वाढिव या साठी योग
िश णात िच घ ेत आह ेत. ाव न ग ंभीरपण े वाटत े क , िव ा या म ये रा ीय बलाच े
िवकास आिण व ै ािनक वभावव ैिच य या िशवाय िश णाचा य ेय मन व आ मा ंची मुि
सु ा झाली पािहज े.
२ अ.८ ‘योग’ संक पना :-
ाचीन का ळी असल े या सहा त व ानांम ये याय , वै , िश त , िममांसा, वेदांत, सां य
व योग या ंचा अ यास क ेला जात अस े.
शरीर व मन या ंना एका िविश ि थती या पात ळीवर ने याचा अ यास हणज े योग िव ा
होय. मानवाच े मानिसक व शारीरीक बल वाढ ून सव े व ा क शकतो मानवाला
उपसग मानव हण ून बदल कर याकरीता या या य ेक तराम य े (शा ररीक , बौि क
व अ याि मक ) समतोल आिण वरस ंवादात आणण े आव यक आह े.
योगाच े कार :-
१. भि योग
२. ान योग
३. कम योग
४. मं योग
५. लय योग
शा ररीक न ैितक, मानिसक आिण अ याि मक प ूण व ा कर यासा ठी खालील आठ
माग योग साधन ेसाठी स ुचवले जातात . याम ुळे शारीरीक बल (श ) व मानिसक
साम य ा होतो .
१. यम
२. िनयम
३. आसन
४. ाणायाम
५. याहार
६. धारणा
७. यान
८. समािध
munotes.in
Page 47
पौवा य िश णाच े त व ान
47 १) यम :- मनोिवकार , वासना , पैसे िमळव याची लालसा स य नाकारण े या सवा पासून
आ मस ंयमन करण े. वत: या भावना , इ छांना आवर घाल ून दुस यांना दु:ख पोहचणार
नाही. या कार या िश तीला (वाग याला ) 'यम' असे हणतात .
२) िनयम :- वत:ला समाधानी व स ुखी हो यासाठी आपण वत :साठी चा ंग या सवयी
लाग यासाठी करा या लागणा या गो ी हणज े 'िनयम' होय.
३) आसन े :- शरीरा या िविश योगीक अव था ा कर यासाठी शरीराला क िक ंवा
ताण पड ू न देता व सनावर िनय ं ण कर यास 'आसन ' असे हणतात . यामुळे मनाची
ि थरता य ेवून उ सा ह वाढतो . शरीराला व नाय ुंना आकार व ब ळकटी य ेते.
४) ाणायम :- ास घ े याची ि या िन यिमत करण े हणज े ाणवाय ू आत घ ेणे,
आत ठ ेवणे व बाह ेर सोड ून देणे याम ुळे शारीरीक बल वाढीस लाग ून एका ता व
आ मश वाढीस लागत े.
५) याहार :- आपणास लागणा या व तूचा याग कर याचा व यािशवाय
नग याचा िवचार व ि थती याला ' याहार ' हणतात .
६) धारणा :- एखादी व त ू िकंवा काय याकड े एका ता व आ मीकत ेचा बाबत िव ास
िनमा ण हो या या ि थतीला 'धारणा ' असे हणतात .
७) यान :- आप या मनाची एका ता यासाठी खोल िवचार व िच ंतन क न आपण
आप या वत :चा शोध घ े याची ि या हणज े ' यान' होय.
८) समाधी :- या अव थ ेत शरीरा या व मना या ि थतीची अलगता जा णवणे ते
एकमेकांस अिल होण े. यात फ वत: हणज े मी िश लक असतो . ती एक कारची
त लीनता असत े.
जगातील मानवी जीवनाचा अ ंितम ट पा हणज े 'समाधी ' अव था ा करण े हा
होय. यासाठी वरील पाच ट प े हे शारी रीक बा ा कारी मागा ने समािध अव थ ेकडे
जा यासाठी उपयोगी ठरतात . पुढील ट प े आंतरबा 'समाधी ' अव थ ेपय त नेतात.
वैदीक ंथ कठोपिनशीधात योगाब ल प पण े िलिहल े आहे. 'योग शा ' हे शु च र व
य िवकासासाठी योग साधना ही अट ळ आहे.
'भगवतगीता ' ंथ रचना करणार े महाम ुनी वेद- यास या ंनी जीवनात य योगाच े िकती
मह व आह े, हे यांनी सुंदर प तीन े प क न दाखिवल ेले आहे. आधुिनक का ळातील
िश णात योग हा शा हण ून वीकार क न त े य िवकास हो यासोबत द ेहभान व
सत कता या ग ुणांची जो पासना होत े व यायोग े मानवीय जीवनास प रप ूण व ा होत े.
"शारीरीक , मानिसक , बौि क तस ेच अ याि मक त वाची व ानाची वाढ हो यासाठी
इतकेच न ह े तर य गत यो यत ेची क ा वाढिव यास व अप ूण वाची वाढ कर यासाठी
यो य य न योगा ार े करण े हा उ म माग आहे." munotes.in
Page 48
िश णाच े गत त व ान
48 योग व ाक ृितक वा य या ंचा फार जव ळचा स ंबंध आह े. याबाबत आजच े शा ,
डॉ टर, मानसोपचार तर , िश ण तर , यांचे जागितक पात ळीवर एकमत झाल ेले
आहे.
२ अ.९ योग शा ाच े शै िणक व यथ / संबंध
योग िश ण ही स ं ा साधारणपण े िशकणे व िशकिवण े या समा ंतर होणा या ि येसाठी
आहे योगीक साधना ंमुळे िशकिव याच े काय उ म प तीन े व सहजत ेने पार पडत े.
यायोग े िश त व सामािजक योग साधना ार े िश ण ही एक पायाभ ुत गरज आह े. या
प तीन े सव िश ण े ात झपाट ्याने वाढ होत आह े. आधुिनक िश ण प ती स ु ा योग
ारे िश ण द े या या प तीवर भर द ेत आह े. िश ण काया त योगाम ुळे य –
य मधील साम ंज य वाढीस लागत े. सव कार े वत णूक सुधारते. आपापसात ेमभाव
िनमा ण होतो .
भारतीय िश णा या ी ेपात नवीन आ हाना ंना त ड द ेणे आव यक आह े. िश णा ार े
मु य व े शारीरीक , मानिसक , बंधुभाव व स त न या गो ी वाढीस लागण े आव यक आह े.
आधुिनक िश ण प तीला ह े सु ा ल ात घ ेणे आव यक आह े क िश णाम ुळे
सामािजक व लोकता ंि क रा यासाठी घटना मक अ यासाची ओ ळख हावी , यािशवाय
य गत िवचारसरणी वाढीस लाग ून रा ीय वाची भावना िनमा ण करण े हा मु य उ ेश
िश णाचा असावा . मन व आ मा या ंना िश णाम ुळे मु ता ा होऊन द ेशाचे च र
वाढीस लाग ून शा ीय ीकोन िनमा ण होईल ह ेच िश णाच े अंितम य ेय आह े. आचाय
िवनोबा भाव े आिण महा मा गा ंधी या ंनी सा ंिगतल ेले आहे क , भारतीय जनत ेला अशा
िश णाची आव यकता आह े क याम ुळे अ याि मक श वाढीस लाग ेल. उ ोग
िनमा ण होऊ शक ेल व सहयोगी जीवनाची ेरणा िम ळेल.
गांधीज नी िश णाच े तीन म ूळ ट पे सांिगतल े आहेत.
१. योग - आदश िश ण
२. उ ोग - यवसाियक िश ण
३. सहयोग - सामािजक िश ण
शै िणक प ती मधील योगाच े काय े :-
िश ण े ात अस े िदसून आल ेले आहे क , या िठकाणी योगीक सराव अस ेल तर
सकारा म बदल होऊन श ै िणक काय पार पड ेल.
शारीरीक अडचण वर उपयोगी पडत े. तसेच मानिसक वा थ वाढीस लाग ून ताण
तणावापास ून मु िम ळव यास मदत होत े. भाविनक िनय ं ण य ेवून काय कुशलता वाढीस
लागत े.
munotes.in
Page 49
पौवा य िश णाच े त व ान
49 'योग' चा सकारा मक ी ेप /बाजू :-
१. इ छा श ची वाढ .
२. काया साठी य ेयम नता वाढीस लागण े.
३. िश ण व िश णान े आ मश वाढवण े.
४. सु श जा गृत करण े.
५. कौश य व एका ता वाढीस लागण े.
िश णाच े येय :-
मानवी यि म वाचा सव कष िवकास .
शारीरीक , मानिसक तस ेच अलौिकक िवप ी पास ून िव ा या ना मु करण े.
शारीरीक , मानिसक , बौि क व अ याि मक वाढ होण े.
िव ा या ना नैितकत ेसाठी तयार करण े.
मानवी वभाव समजण े.
वै ािनक व ृ ी, तक व बौिधक शाखा ंचा िवकास करण े.
िश क :-
िश काच े अ यंत मह वाच े थान अस े.
िश का ंनी फ शा दीक सादरीकरण न करता , ा यि क क न दाखवाव े.
िव ा या सोबत योगीक ा यि क े सादर करावी (शा ीय प तीन े).
िश क हा ान श , इ छा श व काय श न े िनपूण अस े.
िश काची आज या का ळातली शा ाची भ ूिमका असावी .
िव ाथ :-
िव ा या ने िव ासप ुव क िश का ंकडे समिप त हाव े याम ुळे संपूण उपाय िम ळतील.
िश कािशवाय िव ा या ना काहीही ान ा होऊ शकत नाही .
अ यास म :-
ही णाली मानवीय , बालका ंक रता मानिसक मनो – शारीरीक िश णासाठी आह े.
िव ा या या न ैितक जीवनासाठी सािह य प ुरवते. या कारण े िव ा या म ये
उ सुकता िनमा ण होत े. munotes.in
Page 50
िश णाच े गत त व ान
50 वैिदकशा , िचक सालय , मानसशा , सामािज क िव ान अशा िविश िव ाना ंचा
समाव ेश आह े.
मानवी शरीर िक ंवा िव ान , वा तव मानवीय वभाव आिण िनसगा तील रह या ंशी
संबंिधत िवषय वीकारल े.
प रपूण .
य आिण समाजा या उ ा ंती वादासाठी सवा त जा त यो य .
िश णा या प ती :-
िच व ृ ी िनरोध – (चांगली व वाईट िवचारसरणी ओ ळख याची व ृ ी,
क पनाशि , मरणश )
िच ैकाय सवा त जा त मह वाची प ती .
वै ािनक ीकोन िवकिसत कर याची प ती .
योगा व ै ािनक ीकोन वीकारत े, पण मा माण े देखील वीकारत े.
ही णाली ान िम ळिव यासाठी प ती िव ास अस े.
िश णात स ंयोगाच े िनयम , योग शा ात मह वाच े होते.
िश त :-
िश ण व िश त ह े दो ही एक प आह ेत.
योग शा ाचा म ूळ उ ेशच िश त िनमा ण करण े हा आह े.
येकाला शारीरीक , मानिसक , बौि क िश त लागण े आव यक असत े. तो िश क
असो या िव ाथ (िशकणारा असो वा िशकिवणारा असो ).
शरीर व मनाला िश त लावण े उ च िश णाचा गाभा (क थान ) आहे.
भारतातच न ह े तर आध ुिनक जागितक करणा या का ळात योग शा ा ची मदत घ ेणे
आव यक ठरत आह े. हणून आता ग ंभीरतेने ल द ेवून अ यास मा ंत योग िश णाचा
अंतभा व (समाव ेश) क न, यो य व ेळ व यो य िदशा ठरव ून पुढील िपढी सश तस ेच
ानी बनतील .
' व' – िश ण :-
' व' हणज े वत:ला वत :ची ओ ळख क न द ेणारे िश ण हणज ेच योग िश ण होय . munotes.in
Page 51
पौवा य िश णाच े त व ान
51 योग िश णा ार े वत :ची जाणीव होऊन , सू व सम ंज य वृ ी ठेव यास िशकिवल े
जाते. िश ण काया त ांभीय येवून नेम तपणा व िश तिशरपणा अ ंगी येतो. स य
घटना ंचे ान होऊन ग ूण व अवग ूणाची पारख कर याच े ान ा होत े.
मानवीय मन (आ मा ) ची अलौिकक ( े ) दजा ा हो यासाठी पाठ प ुरावा :-
योग शा ाच े सव च य ेय ह णजे आ मा व मनाला अलौिकक दजा ा क न
घे यासाठी पाठ प ुरावा करण े. ाचीन योग िश णात 'िनधा यास ' ही एक ि थती आह े.
या ार े सन िनय ंि त कर याचा सराव क ेला जातो व यात ून पुढे 'समािध ' अव था ा
करणे सुलभ होत े. यापूव िच ंतामु हो ऊन आन ंदमय व ृ ी व ानमयव ृ ी कायम
व पी स ुरि तपण े िटकून ठेव याचा अ यास करीत रािह यान े 'समािध ' अव था सहज
ा करता य ेते. 'समािध ' अव था ा कर यासाठी सराव करण े आव यक असत े. गूढ
िचंतनाम ुळे ानमय अव था ा होऊन , िव ातील चराचर स ृ ीला आकलन श च े
ान ा होत े.
आज या का ळातील िव ा या या मन व ब ु ी साठी लास ेस चालतात . याम य े
उथळपणा िदस ून येतो बह स ं य िव ा या म ये गुंतागुंत व मान िसक तणाव िनमा ण
झालेला िदसतो . बह सं य िव ाथ तणावप ूव प रि थतीत वाहत आ हेत. ह ली या
िश ण प तीम य े शांतीपूव क जीवन कस े जगाव े याबाबत उणीवा आह ेत. गुंतागुंती या
जीवना या श ैलीम य े िश ण ह े िव ा या म ये तणावप ूव वाटणार नाही . याची द ता
घे याची व ेळ आली आह े.
सामा य जाणीव वाढीस लागण े :-
शारीरीक , मानिसक व अ या ि मक ान कट (उघड) करणे, हणज े य िवकास
घडणे, याही पलीकड े जावून मनात सामािजकत ेची जाणीव होऊन सभोवताल या जीव
सृ ीची जाण व भान मनाम य े ठसिव याच े काय योग शा ाम ुळे य म य े केले जाते.
योग शा ह े मनातील िवचार व भावना यासाठी जा त मह व (िवशेष जोर ) देते.
िवचारातील भल े बुरे पणाची जाणीव िनमा ण होऊन यो य िवचारा ं या म य े ीकोन व
एका ता य ेणे.
सवा था ने जािणव ेची जोपासना वाढीस लागण े :-
योगा यासाम ुळे य ची शारीरीक , मानिसक व अ याि मक ानाची पात ळी कट
हो यासोबत या या मनात सभोवताल या जीवस ृ ीची व सामािजक ीकोनाची
जाणीव िनमा ण कर यावर जा त मह व द ेते. यायोग े य या बा वातावरणासोबत
आंत रक वातावरण खोलवर प रणाम कारक यो य िवचाराची िदशा दाखिव यास सहा य
करते. मनाची ीघा अव थ ेवर खोलवर तस ेच आ ंतरबा प रणाम होऊन मनास
एका ता व एकिच व ृ ी (संयमता ) िनमा ण होऊन स ुलभता ा होत े.
munotes.in
Page 52
िश णाच े गत त व ान
52 सामा य य कोण याही िवचाराम य े गुंतून जाऊ शकतात ती एक कार े चंचल व ृ ीचे
अस यान े भौितक स ुखाकड े याचा कल असतो . यांना चा ंग या वाईट गो ी चटकन
ल ात येत नाहीत. याचा होणारा प रणाम चा ंगला िक ंवा वाईट ह े ते ठरवू शकत नाहीत .
यो य जाणीव हो यासाठी योग शा जाण ून घेत यास ह ळूहळू अनुभवाअ ंती स ुखाची
जाणीव होऊन काला ंतराने शांतता अन ुभवणे बा वातावरणाचा बदल मा य होऊ
लागतो . सृ ीचे स य प क ळ यानंतर खोलवर ढिव ास िनमा ण होण े हाच म ूळ योग
शा ाचा आ मा आह े.
इ छा श ची वाढ करण े व जतन करण े :-
सव काया या स ु वातीला 'इ छा श ची ' आव यकता आह े. तसेच काया या
शेवटापय त इ छाश िटकिवण े फार आव यक आह े.
गुणा मक काय व िस ी हणज े सफलता ती ा हो यासाठी इ छा श िहच मह वाची
ठरते.
मानिसक आरो य स ुि थतीत ठ ेव यासाठी अ ा ंग योग िस ी त ं ाचा वापर कसा करावा
हे 'पतंजली - योग' या ंथात सिव तर वण न केलेले आहे. िच , वृ ी ि थर कर यासाठी
'यम' व 'िनयम' ने सु वात क रावी लागत े. 'यम' अनाव यक गो चा याग करण े, िनयम
हणज े सतत करा या लागणाया यो य सवयी आ मसात करण े.
यानंतर शरीरा या क ुवतीनुसार आसना ंचा अ यास करण े, यापूव ाणायम हणज े
सन ि य ेवर िनय ं णाच े श ा जाण ून घेणे आव यक असत े. आंतरमनावर व बा
मनावर िनय ं ण येणे हा ाणायमाचा म ुळ उ ेश आह े. आसना या सरावान े शारीरीक
बदल होऊन आत ुन ितकारश िनमा ण झा यान े शरीर त ंदु त राह न मानिसक बल
वाढते.
वैचा रक ि थ रता ा हो यासाठी आध ुिनक डॉ टर योग व ाणायम या मागा ने
जा याचा स ला द ेतात.
उपिनषदा या नंतर या का ळात योग शा ाचा उपयोग शरीरबा ंधा स ुधारणे यासाठी व
मानिसक , नैितक वा थ राख यासाठी क ेला जात अस े. शारीरीक व ेदना व इतर
अडचण वर उपाय हण ून योग शा ाचा वापर होत अस े.
ताण तणाव व ाक ृितक िबघाड यावर उपाय योजना :-
योग िचिक स ेने ताण तणाव िनय ंि त करता य ेतात. योग साधन ेमुळे वत: रोगमु
िमळिवली जात े. व आ य कारक रतीन े िचंता, काळजी व अ व थता व र दाब
यापास ून मु िम ळिवता य ेते.
munotes.in
Page 53
पौवा य िश णाच े त व ान
53 २ अ.१० सारांश
िश ण औपचा रक असो वा अनौपचा रक असो त े क ाळा या ओ घात अन ुभवावर
आधा रत असत े. या िश णाने शा त स ुख ा होत े. ते दैवी िकंवा अलौिकक े
असेच असत े. मानवीय शरीर व न ैितकता या आधारान े योग िश ण आमलात य ेणे श य
होते. य चा सहभाग अस यािशवाय योग िश ण श य होणार नाही .
योग शा ा या ीकोनात ून सामािजक गरजा मह वा या ठरतात . योगशा 'यम',
'िनयम ', आसन े आिण ाणा यम या चार गो वर भर द ेतात. यामुळे िश णाच े सामािजक
मह व ठरत े. कारण स य , अिहंसा चोरी न करण े, संसारीक मोह टा ळणे (ल न न करण े)
आव यक आह े. योग िश णा या ीकोनात ून िश णा ार े य च े य म व बह या ी
िव ता रत होऊन एका ता वाढीस लावण े शै िणक ीन े बह मोलाच े आहे.
शारीरीक व मानिसक िश त हा िश णाचा म ु य क िबंदू आहे. यािशवाय िश णाच े
मह व ा होऊ शकत नाही . आधुिनक का ळात िश क िक ंवा िव ाथ या ंनी िश त व
िश तीची अप रहाय ता जाणण े आव यक आह े.
जर िव ाथ िक ंवा िश क िश त जाणत नसतील िक ंवा एका ता होत नस ेल तर िवषय
समजण े व िशकवण े कठीण होत े.
आज या श ै िणक प तीम य े जो िश क व िव ाथ आ मिव ासान े व आ ंतरीक
अनुभूतीने िव ा या ला येक िवषयावर िशकव ू शकेल. योग शा ा ंशी संबंिधत व िशकण े
ा दो ही ि या एकाच व ेळी दोघा या िठकाणी प रणामकारी होणार मग िश ण झाल े
नाही अस े होणे श यच नाही .
ही प त एक आ हान आह े, क जे िश क िशकिव याप े ा पु तका ंतील स ैधांितक िवषय
मुलांना खड ू व फ या या व नोट ्स या मा यमात ून मुलां या वहीम य े परावत त
करतात .
२ अ.११ ावली
१. योग शा ा या आठ अ ंगांची नाव े मवार िलहा .
२. िश णाच े उ ेश, अ यास म व िश काची िशकिव याची प त व िश काचा
सहभाग याबाबत योगशा ा या ी ेपातून चचा करा.
३. िश ण व योग शा या ं या स ंबंधाबाबत सिव तर चचा करा.
४. िश णात योग शा ाची काय भ ूिमका आह े सिव तर िलहा .
munotes.in
Page 54
54 २ ब
नाि तक प ूरोगामी िवचारसरणीच े भारतीय त व ान
करणाची रचना :
२ ब.० उि ्ये
२ ब.१ तावना
२ ब.२ बौ द त व ान
२ ब.३ बौ कालीन श ै िणक व यथ / संबंध
२ ब.४ बु त व ानाच े शै िणक व यथ / संबंध
२ ब.५ जैन त व ान
२ ब.६ जैनकालीन श ै िणक फिलताथ
२ ब.७ सारांश
२ ब.८ ावली
२ ब.० उि ्ये
या घटकाचा अ यास क े यानंतर तु ही खालील गो ी सा य क शकाल .
भारतीय त व ानातील नाि तक हणज े वेद शा न मानणार े शाखा ंचे ान ा
करणार .
जैन व ब ु शै िणक त व ान समजणार .
जैन व ब ु शै िणक त व ानातील व ैिश ्ये ओळखणार .
िश ण े ातील या ंचे योगदान समजणार .
२ ब.१ तावना
भारतीय रती रवाजा या त व ानाला एकाच अ छादनाखाली आणण े, यो य ठरणार
नाही. वैिदक त व ान भारतात अिधक अ ंशाने मानणार े आहे. हा मोठा िव तीण भाग
सोडून देणे श य नाही .
या शा ळा वैदीक त वा ंना मानत नाही या ंना नाि तकवादी त व ान या या य ेत
ओळखले जाते. ा पुढील त व ान े समािव आह ेत :
munotes.in
Page 55
नाि तक प ूरोगामी िवचारसरणीच े भारतीय त व ान
55 चाव क त व ान :-
ाचे गुणिवश ेष हणज े भौितक व व त ुिन , स दय , आनंदमयी वातावरण , िवचाराच े
जीवन स य विस करण े.
बौ त व ान :-
गौतम ब ु ां या िशकवण ूक वर आधारल ेले आहे. ई र आह े िकंवा नाही हा वाद बाज ूला
ठेवून जीवनातील आप ी , भोग, मु िम ळव याच े माग दश न करणार े त व ान .
जैन त व ा न :-
भगवान महावीर २४ वे तीथ कार या ंनी ७ दशके ब ी. सी. (ि त प ूव ) जैनधम
पून थािपत क ेला.
२ ब.२ बौ द त व ान
भारतीय िवचारधार े या िवकासातील बौ त व ान ल ात घ े यासारख े आहे. वैदीक
िवचार धार ेतून बाज ूला जाऊन भारतीय त व ानाची ही एक शाखा आह े. सनातन
धमा या काही आचरण पोहचिव यासाठी बु त व ान उदययास आल े. बह त अ ंशी
िहंदू वाशी सा ंगड आह े तसे कम चांग या व वाईट कमा चे प रणाम होत असतात . आता
जे भोग आह ेत ते केले या कमा चे आहेत व ज े चांगले कम कराल याचा उपयोग चा ंगलाच
राहील . तसेच ज म मरणाची साख ळी, दु:खापास ून मु हणज े मो िक ंवा िनवा ण
ाबाबत समानता िदस ून येते.
२०० BC – २०० AC ा का ळात गौतम ब ु ांनी जी िशकवण िदली . ती एक कार े
िनतीशा ाची िशकवण िदली . इ रीय अि त वाला मह व न द ेता जीवनाशी स ंबंध
असतो . ता वीक बाब या िवचाराला ाधा य िदल े. सामा याच े जीवनातील भोग ,
यातना याबाबत स ुटका कशी होईल याच े माग दश न या ंनी केले. सामा या ंना बु वादी ,
िनरथ क, चच पासून लाभ होणार न हता . यांना या ं या सतावणाया संसारीक ापास ून
मू ता होऊ शकत े. हे स य या ंनी दाखिवल े.
चार आय स य -
१. या िठकाणी द ु:ख आह े.
२. या दु:खाला कारण े आहे.
३. दु:खाला िनरोध आह े.
४. दु:ख िनवार याच े माग पण आह े.
जीवनातील द ु:खापास ून मु होऊन िनवा ण मागा कडे जा यासाठी आठ पायया नी जाव े
लागत े.
अ ांग माग -
१) स यक ी
२) स यक स ंक प munotes.in
Page 56
िश णाच े गत त व ान
56 ३) स यक वाचा
४) स यक कमा त
५) स यक आजीव
६) स यक यायाम
७) स यक म ृती
८) स यक समाधी
२ ब.३ बौ - शै िणक त व ान
सवा साठी िश ण ा म ु य म ु ावर ब ु ांनी श ै िणक कोणताही भ ेदभाव न ठ ेवता
सवा साठी िश ण ह े येय ठेवून शै िणक स ं थाना ंची वाढ क ेली या का ळात नाल ंदा,
त शीला , िव मशीला , बलूभी, औदंतापूरी, अमरावती , नागह ला , सारनाथ इ . िश ण
देणारे िव ापीठ भारतात िस होत े. देशिवद ेशातील िव ाथ या िव ापीठात िश ण
घे यासाठी य ेतात. या िठकाणी िवहार व स ंघ िव ता रत माणात होत े व सवा ना
िश णासाठी व ेश िदला जात अस े.
िश णाचा य ेय :-
बु कालीन िश णप तीन े ानाचा िव तारावर िवरोध भर िदल ेला होता . सामािजक
सुधारणा यावसाियक िश ण धमा चा सार , च र वान यि म वाची वाढ ह े मूळ हेतू
होते.
१. बु धमा या त वाच े आचरण करण े.
२. सदवत न व अिह ंसेचे पालन करण े.
३. शेवटी िनवा ण चे हेतू सा य करण े.
४. बु धमा चा चार करण े.
५. वेदांचे कम कांड व रती रवाज बदलण े.
६. जातीभ ेद न करण े.
७. सव लोका ंपय त बौ िशकवण पोहोचवण े.
८. ान िम ळिव यासाठी य व बली ि या सोड ून देणे.
९. िश ण ह े बह जन व थािनक भाष ेतून देणे.
१०. यि गत गतीप े ा सामािजक गती हो या या ीकोनात ून िश ण द ेणे.
११. बु ांने िदले या नवीन णाली माण े िश ण द ेणे.
िश णाची त व े :-
१. 'अिव ा ' हणज े अ ान ह े सव दु:खाचे मूळ असत े ते न हाव े या कारणासाठी
िश ण द ेणे आव यक आह े.
२. िश ण ह े शांत वातावरणात िदल े जावे. यासाठी ग ु कुल ऐवजी व श ै िणक स ं था
थाप यात या यात . munotes.in
Page 57
नाि तक प ूरोगामी िवचारसरणीच े भारतीय त व ान
57 ३. िव ा या ना लोकत ं वातावरणात िश ण िदल े जावे.
४. िव ा या ना सव सुखसोई या गरजा ंपासून दूर ठेवावे.
५. साधवी / रका (नवीन व ेशाथ च े िश ण ) सु हो याप ूव 'पब जा िवधी ' करणे
आव यक अस े. यासाठी दहा िनयम पा ळावे लागतात . १२ वष पय तच िश ण
काळ होता.
६. वया या २० वषा नंतर 'उपसंपदा' ही िवधी क ेली जात अस े. यानंतर पुढील िव ाथ
उ च िश ण घ े यास पा होत अस े.
िश ण णाली :- (ि -िवभागीय प त )
१. सव सामा य ाथिमक िश ण
२. उ च िश ण
ाथिमक िश ण :-
सव सामा य ाथिमक िश ण ह े वया या १२ वष पय त िदल े जात अस े. हे िश ण धािम क
प तीच े असे. या का ळात वाचनाच े िनयम , िलखाण व गिणत स राव, धािम क ान या ंचा
समाव ेश अस े.
१) हेतू िव ा , २) याय िव ा , ३) अ या म िव ा व याकरण , िश प थान व त ं ान
हे िवषय िशकवल े जात.
उ च िश ण :-
ा यि क व स ै ांितक प तीन े उ च िश ण फ बौ धम चारक व रती रवाजाच े
माग दश क हण ून काय करणाया िभ ख ूंना िश ण द े यात य ेई.
उ च िश णाचा अ यास म :-
बु धम , िहंदूधम व ज ैन धम यांचा तौलिनक अ यास इ र शोध शा त व ान ,
तक शा , सं कृत पाली खगोलशा , हगोलशा , वैदकशा , कायदा ,
रा यकारभारशा , तं िव ानशा .
िश णा या प ती :-
१. ामु यान े मौिखक
२. ो र चचा वाद, संवाद
३. आ , िश य णाली . (िनरी क णाली )
४. िनसग अ यास व वास
५. पु तकात ून ान िम ळिवणे
६. सभा व वादिववाद
७. िश णाची भाषा पाली वापरत अस े. परंतू थािनक भाष ेतून िश ण द े याची था
सु ा होती .
िश क , िव ाथ या ं यातील स ंबंध :-
१. ेमाचे, सलगीच े व शु व पान े नाते असे. munotes.in
Page 58
िश णाच े गत त व ान
58 २. िश क , नामांिकत िव ान तर असल ेच पािहज े यािशवाय वत :म ये ेरणा मक
े ता स ु ा असावी .
३. िव ा या सोबत िश का ंचे जीवनमान सा धे, सतत अ यास करणार े, अिववािहत
जीवन जगणार े, च र वान अस े िश क िव ा या नसोबत मठात रहात असत .
४. िश क व िव ाथ ह े दोघे िमळवून िवचारशि घ े याचे आिण अन ुभवाच े अिधकारी
असण े गरजेचे होत.
५. िव ा या ना वात ं य िवचारा ंचा उपयोग करण े आव यक होत े व याकड े ल िदल े
जात अस े.
६. वत न व िनतीम ा या ंची िश त पा ळणे बंधनकारक अस े.
७. वत: आ मस ंयमी जीवन जग याची मता िम ळिवणे आव यक होत े.
२ ब.४ बु त व ानाच े शै िणक व यथ
१. बह जन िहताय :- बु कालीन िश ण यव थ ेम ये जात, धम , पंथ, वण व देश ा
गो ना थारा जात नस े सवा ना िश णाची समान स ंधी िम ळत अस े.
२. संपूण यि म वाचा िवकास :- बु कालीन िश ण प तीम य े नविशकाव ू
िव ा या चे मानिसक , बौि क व अ याि मक िवकासावर जोर , ा गो ीला मह व
िदले जात होत े, आज स ु ा िश णाच े येय यि म वाच े एका मत ेला जा त मह व
आहे.
३. शारीरीक िश ेला मनाई :- बु कालीन िश णप तीम य े कोणालाही शारीरीक
िश ा कर यास ब ंदी होत े. आज या िश णा या वातावरणात स ु ा ही गो
आढळते.
४. सकारा मक िवचारा ंचा ीकोन :- शा श ु व तक शु िवचारा ंची िशकवण
होती.
५. िनतीशा ीय :- िनवा णाकड े जा याचा अ ा ंगमाग जगमा य आ हान आह े.
६. िश णात लोकत ं वातावरण :- िव ा या ना िश ण हण करताना चौकशी
कर यासाठी , वतं वातावरण द ेत होत े. लोकस क व जास क ि या ल ात
ठेवून शै िणक स ं था चालत अस े.
७. सदवत नाचा िवकास :- बौ िशकवण ूक ही य या सवा गण ग ुणांची वाढ कशी
होईल, ा त ं ानुसार माग दश न देत ही गो आज या िश णात स ु ा मह वाची
आहे.
munotes.in
Page 59
नाि तक प ूरोगामी िवचारसरणीच े भारतीय त व ान
59 ८. नैितक िश त :- नैितक िश तीसाठी बौ िभ ख ूंना ित ा या वी लागत अस े.
िनसका ंचन अव थ ेत िश ण काय कराव े लागत अस े. चा र य , नैितक िश तीचा
मूळ त व मानल े जात.
९. वावल ंबना मक / वावल ंबी जीवन :- वावल ंबी जीवन जग यासाठी ह तकला ,
कौश य , िवणकाम , सुतकाम , इ. िवषय िशकिव याला मह व िदल े जात अस े.
१०. यवहा र कता :- कोण याही गो ीत बदल क ेला जात अस े बदलणाया
प रि थतीतील यो य बदल करण े व जगातील बदलान ुसार िश ण व यवहार क ेला
जात अस े जागितक पात ळीवर िश ण िदल े जात अस े. आज या जागतीक करण
युगात स ु ा यवहारवादी ीकोन असण े आव यक आह े.
११. िशकिव याची प त :- बौ कालख ंडात त डी अ यापन पाठा ंतर या प तीन े
िश ण िदल े जात अस े. उ च तरीय िश णासाठी चचा , वादिववाद , संवाद,
ो र े, िव ान या यान े, सभा, वास , े भेटी आयोिजत क े या जात अस े.
१२. आंतररा ीय भाव :- भारताबाह ेरील द ेशात बौ का लीन िश णाचा मोठा
भाव हो ता. पूव कडील द ेशांमधून येऊन लोक य ेथील मठात व य ुिन ह सीटीम य े
अ यासाक रता य ेत असत . यामुळे देशोदेशी या स ं कृतीचा द ेवाणघ ेवाण हो यास
सु वात झाली .
१३. मू य िश ण आिण चा र य िवकास :- चा र स ंवध न व न ैितकता जप यासाठी
गौतमब ु ांनी अ ा ंगमाग सांिगतला यासाठी यानधारणा व समाधी अशा भ य भाग
ा होत े. यानुसारच यि या चा र याचा तस ेच नैितकत ेचा िवकास िश णा या
मा यमात ून करण े बौ कालीन िश णाच े येय होत े.
१४. अ यास म :- अ यास माम य े ापंिचक आिण धािम क िवषया ंचा समाव ेश
होता.
१५. िव ापीठाची रचना व स ंघटन :- बौ कालीन िनमा ण झाल ेले िव ापीठ े आज
सु ा काय रत आह ेत आिण माग दश क ठरणार े आह ेत. नालंदा आिण व लभी
िव ापीठांची रचना ख ूप गत होती . जे आजपय त वेगवेग या िव ापीठा ं या रचना व
संघटनासाठी प रणा मकारक ठरत आह ेत. उ च िश णासाठी मया िदत वय , िनयम
आिण प ूव वेश चाचणी .
१६. िश ण हणज े सामािजक स ं था :- िश ण ह े सामािजक स ं था ह े अि त व
बौ िश ण णालीचा प रणाम आह े.
आजस ु ा ा बाब साठी सहा यभ ूत ठरत आह े.
ा यि क िवषया ंम ये िश ण दान :- बौ िश ण कालातल े मह वाच े योगदान
हणज ेच ा यि क िवषया ंम ये िश ण दान करण े ही था आज स ु ा िदस ून येते. munotes.in
Page 60
िश णाच े गत त व ान
60 सामुदाियक अ यापन प ती :- एकही स ं थेत अन ेक िश का ंची त ुती व
सामुदाियक अ यापन प ती ा का ळापासूनच मा ंडली ग ेली आह े.
२ ब.५ जैन त व ान
जैन त व ान ह े वत ं िवचारधारा ंवर आधा रत व अन ेक ीकोन असल ेला
बु धमा पे ा वत ं य िवचाराचा धम आहे. ‘जी’ हणज े िजंकणे. यांनी आपल े मनोिवकार
वर ताबा िम ळवलेला आह े, अशी यि वत :ला िनय ंि त करीत असत े.
जैन धमा या इितहासात एक ूण २४ तीथ कार आह ेत. शेवट २४ वा महावीर व ध मान ह े
ितथ कार मानल े जातात . याचा का ळ गौतम ब ु ा या समकालीन मानल े जात . जैन
धमा चा चार हा बाह ेरील द ेशांत कमी आह े. पण भारतात हा धम कार आह े.
जैन त व ान आिण याच े सं कृतीचे भाव सा ं कृितक, ताि वक आिण राजक य े ात
अिशया ख ंडात या स ं कृती या स ु वात झा या पास ून आह े. जैनाचे िव ास द ेवताच े
अि त वातर नस ून आ माच े अनेकतेवर आह े, यां या त वात ज ेवळी ाणीमा ा ंची
सं या त ेवढीच आ मा असतात , ाणी व झाडा ंम ये सु ा आ माच े अि त व आह े फ
यांची सावध राह याची पा ता िभ न तरावर असत े. येक आ माकड े अपार सावध
हो याची , शि अस याची व आन ंिदत राह याची मता असत े. अपार िव ास , अपार
शि , अपार क ृपाछाया हणज ेच मुि ा हो याची अव था .
जैन त व ाना या मत े मुि अव था तीन र ना ंमुळे होते. १) यो य त व २) यो य ान
३) यो य सदाचार . यो य सदाचारात खालील ५ बंधने असत .
१) खोटे बोलू नये, २) चोरी क नय े, ३) सुख, िवलास व स ंपि ची लालसा पासून
अिल रहाव े, ४) िनद यतेने वागू नये, ५) ाणी-मनु य या ंची, ह या क नय . जैन
त व ानाचा म ु य त व 'अिहंसा' आिण 'स य' चे अनेक पैलू आहेत.
ाना या उ प ीम य े जैन त व ानाम य े स य व सा त ान िम ळव यासाठी तीन माग
वीकारल े आहेत. १) हण, २) िनण य, ३) सा .
जैन धमा ची यावहा रक िशकवण ूक :-
१. तीन र न े िकंवा तीन िहर े हणज े मौ यवान जीवनाच े ह क स ू े आहेत.
२. पाच त े िकंवा ित ा ा सव सामा य जीवन जग यास करतात .
३. अिहंसा हे भारतीय िशकवण ूक मधील उ च पात ळीचे आह े. पण ज ैन धमा म ये
अिहंसेला प अथ आिण खोलात समजल े गेले आहे. ते हणज े श द , िवचार
आिण य ेक काया म ये अिहंसा.
४. यि गत व पावर जोर ज ैनाचे अंितम य ेय हणजेच यि म वाच े िवकास . जैन
िशकवण सामािजक आिण सहनशीलत ेचा तीक आह े. सव च सुखी ा मता वर
िव ास करणार े आहेत. munotes.in
Page 61
नाि तक प ूरोगामी िवचारसरणीच े भारतीय त व ान
61 ५. जैनमूनीसाठी त कौक य अ िधक कडक िनयम व िश तीच े असतात .
सामा यासाठी िनयम व िश त द ुस या कारची असतात .
६. मु :-आ मकमा मुळे बंिद त होतो . आ माला कमा पासून सोडव यासाठी य न
ाला म ू कर याचा माग जैनधमा ने जगाला दाख वला आह े.
७. मो :- हणज े आ मा व भौितक द ेह यांची भािगदरीत ून सोडवण ूक करण े व पु हा
एका आदश जीवा मा या िनिम तीसाठी भागीदारी करण े.
८. ा जगा या कोण एक िनमा ता आह े (देव) असे हणण े बरोबर नाही . जैन धमा या
मते, मानवी द ेहातील जीव आ याचा िवकास प ूण वाकडे ने यास तोच
वत:देव वरला जाव ून पोहचतो .
९. जैन मत अथा त आिण अन ेकत व आह ेत कारण त े जीव आिण व त ुिन िवषय
दो ही गो ी कब ूल करत .
१०. जैनाचे ाथिमक य ेय िव ाच े िव ेषण नस ून आ माच े ािव यािस ी आह े,
यामुळे अ या मशा ा या सम या ं या अ ंितम उ र शोध यात असफल ठरतात .
जैन िश णाची उि े :-
१. स य ह े साप े व बह अथ ान मानल े तर यात ून अन ेक अथ िनघतात .
कायम व पी काहीच नसत े.
२. िद य ान व िद य ी याम ुळे दो ही भोगही स ुखापास ून आ माला अिल कर याच े
िश ण ज ैन त व ाना त आह े.
३. िश णा ार े वं काश आल े पािहज े आिण 'जीवक ' ची स ंपूण शि प ुन: थािपत
झाली पािहज े.
४. यि गत - यि िवकास घडवण े या एका त वावर भर द े यात य ेणे.
५. 'जीवा' ला सहा य कर यासाठी आव यक ान आिण तप या अ यापनान े िदले
पािहज े.
६. मानवीय द ेहातील आ मा हा उ नतीला जातो व परत दुस या जगात अि त व ा
करतो . याचा प ूण तयारीचा माग दाखिवणार े जैन िशकबाण ू होय.
७. यो य मानाची िशकवण व ायि ाम ुळे 'जीव आ माला ' मदत होत े.
अ यास म :-
पाप-पु य यां या ता वीक दोन बाज ू आ ह ेत. हणून िश णा ारे यामधील भ ेद
जाणून घेणे जैनधमा चा शै िणक उ े य आह े.
िश णाम य े तीन र नाचा समा वेश ाम ु यान े केला आह े. जीवनाच े ते मूळ त व
आहेत. यामुळे सुख व वा स य ( ेम) याची स ु वात वरीत होत े. munotes.in
Page 62
िश णाच े गत त व ान
62 जैन िशकवण ूकम य े अिह ंसा ा स ुणाचा मनावर ठसा िनमा ण करतो . ती फ
इ छा राहत नाही . तशी समाजास हवीशी वाटणारी िशकवण ूक आह े.
आ याला भौितक जोख ंडातून सोडिव यासाठी नऊ त वा या ९ वगा तून िशकवल े
जात.
अ यापन प ती :-
१. ान ि यांमाफ त िचंतन व यानधारणा क न ान ा ी करण े, अ यापनान े हा भा ग
िवकिसत करावी .
२. सामािजकता , सहनशीलता व सवा ना आन ंद देणारे अ यापन झाल े पािहज े.
३. जीव या त वात कमा ने बांधील आह े. हणून िश ण ह े ा यि कावर आधा रत व
येयक ि त असाव े.
िश त :-
१. वयंम् िश त व म ेहनत या ंना अितशय मह व आह े.
२. यावहा रक व स ंसारी िश ती या ब ंधनात ून मु चा माग (घर स ंसारी यि ंना)
शोधण े आव यक आह े.
३. माणूस नैितक म य त राह न िवचारप ूव क यवहार क े यास शा त स ूख व सम ृ ी
ा क शकतो .
२ ब.६ जैनकालीन श ै िणक व यथ
१. जैना योगदान :- कालख ंडाचे कला , थाप य व सािह यात मोठे योगदान आह े.
जैन त व ान आिण स ं कृतीचा सा ं कृितक, ताि वक आिण राजक य े ात भ य
भाव आिशया ख ंडा या स ु वाती पास ून िदस ून येतो.
२. अंिहसेवर िवश ेष जोर :- जैन त व ानाच े ाम ु याच े वैिश ्ये हणज े यांचा
अिहंसेवर, नैितकेवर, स याच े अनेक पैलूंवर िवश ेष जोर .
३. एकाि मकता :- जैन त व ानाच े योगदान भारतीय त व ाना या िवकासात
मह वाच े थान आह े. जैन त व ाना या काही स ंक पना उदाहरणाथ अिहंसा, कम ,
मो , संसार इ यादी . इतर भारतीय धम , त व ान आिण िश ण ा प ैलूंना वेगळे
करणे अश य आह े.
४. अनुकंपाची स ंक पना :- बौ व ज ैना त व ानात सव ािणमा ावर दयाची भावना
असावी ह े मत दो ही त व ानात प िदस ून येतो.
५. शांतीवादातला योगदान :- सव ाणीमा ावर िन :संशय आदर असाव े याच माण े
कुकमा चा अवरोध कर यासाठी सवा त उ म माग अिहंसा आह े. ा गो वर ज ैना
आिण बौ त व ानाचा अ य ंत जोर होता . munotes.in
Page 63
नाि तक प ूरोगामी िवचारसरणीच े भारतीय त व ान
63 ६. कमा चे िनयम (कारण व प रणाम ) :- सव िव ाच े एकच न ैितक िनयम आह े, ते
वाईट व पाप क या ना सजा द ेतो व स धम व चा ंग या काया ना चा ंगले फळ देतो,
असा िव ास आह े क माणसाच े सत् कम च वग िनमा ण करत े व वाईट कम नरक
िनमा ण करत े, आपल े चा र य वग िकंवा नरक ठरवतो . सव त व ानाचा
शाखा ंम ये ही मह वाची बाबी प िदस ून येते.
७. िश णाच े येये :- भारतीय त व ाना या िश णात नम ूद केलेले काही ताि वक व
धािम क उि े ठेवून, िश णातील य ेये नेहमी या माण े तयार क ेली जात आह ेत.
८. ानाचा उ च दजा :- ानाचा सवा त दजा हणज े अंत ा न माणसाला िव
एका मत ेची जाणीव ा होत े. जवळजवळ सव च भारतीय त व ाना या
ीकोनाचा म ूलत व ा म ु ांवर आह े.
२ ब.७ सारांश
िश ण ह े अिधक यापक बनिवल े पािहज े व जीवनाकरीता असणा या अनेक बाबी
शै िणक स ं थांनी य ला िदल े पािहज े याची जाणीव या कालख ंडात िदस ून येते.
यावहा रक िवषया ंम ये िश ण दान करण े ा कालख ंडाचे मह वाच े योगदान आह े. सव
सामािजक तरापय त िश ण उपयोगी झाल े जसे आजच े सव िश ण अिभयान ज ैना
िश ण का ळाचा ख ंडा या सारा ंशाने िवचार क े यास आपणास िदस ून येईल क ज ैन
त व ान ह े अिहंसा या त वावर अितशय मह व द ेत. तसेच स याचा अन ेक पैलं◌ूचा
िवचार कर याच े िशकवत े. नैितकता व िनितशासन ही धािम क उि ्ये, िहंदूधम , बौ ,
जैन धमा त समािव असल ेले आहेत.
२ ब.८ ावली
१. बौ िश णाची व ैिश ्ये िलहा .
२. खालील पर ंपरे - बाबत टीका करा .
१. प ब जा
२. उपसं पदा
३. उ च िश ण
३. बौ िश णात िश णाची य ेये, आिण िश का या भ ूिमकेची चचा करा.
४. बौ िश णात िश णाची य ेये, अ यास म , अ यापन प ती आिण िश काची
भूिमकेची चचा करा.
५. बौ िश णाच े शै िणक फिलताथा ची सिव तर चचा करा.
६. जैनाचा िश णा या िविवध घटका ंवर होणारा भाव प करा .
७. जैना िश णाच े शै िणक फिलताथा ची सिव तर चचा करा.
munotes.in
Page 64
64
२ क
शै िणक त व ान
इ लािमक आिण ि न िवचारधारा
करणाची रचना :
२ क.० उि ्ये
२ क.१ तावना
२ क.२ इ लामातील िव ीच े मूलभूत िस ा ंत
२ क.३ इ लामची व ैिश ्ये
२ क.४ इ लाम िश ण आिण िश णाच े िविवध घटक
२ क.५ इ लाम िवचारा ंचे शै िणक फिलताथ / व यथ
२ क.६ सारांश
२ क.७ ि न िश णाचा प रचय
२ क.८ ि न िश णाच े त व ान
२ क.९ अ यापन अ ययन य ेसाठीचा िनहीताह
२ क.१० ि न िश णा या त व ानातील यावहा रक अ यापनाच े थान
२ क.११ सारांश
२ क.१२ ावली
२ क.० उि ्ये
या घटकाचा अ यास क े यानंतर तु ही खालील गो ी सा य क शकाल .
इ लाम या म ूलभूत िस ा ंताची या या द ेऊ शकाल .
इ लामच े मु य व ैिश ्ये ओळखाल .
इ लाम िश णा या िश ण स ंबंधीचे घटक समजाल .
इ लाम िवचारा ंचे शै िणक फिलताथ समजाल .
ि न िश णाच े त व ान प कराल munotes.in
Page 65
शै िणक त व ान
इ लािमक आिण ि न िवचारधारा
65 ि न िश ण त व ानात िश काची भूिमका प कराल
ि न त व ाना या िश णात अ ययन अ यापनाची ि या प कराल
२ क.१ तावना
इ लाम धम सव मनु यजातीसाठी आह े. अ याि मक आिण ाप ंिजक आय ु याशी
सुसंबंिधत आह े. इ लाम जात , पंथ, संप ी, भाषा, वंश भाग इ यादी म य े असमानता
ओळखत नाही . इ लाम त व माण े आय ु या या काया म ये आिथ क यं णा समतोल
सामािजक य ं णा, नागरी त व णाली ग ु हेगारी कायद े आंतररा ीय काय ाची स ंिहता
आिण ताि वक ि कोन समािव आह े.
इ लाम ाम ु यान े खोल , धािम क जीवनासाठी आह े. आिण तस ेच मन ु यजातीला चा ंगले
जीवन जग याचा िनि त अथ देतो.
२ क.२ इ लाम िव ी च े मूलभूत िस ा ंत
१. मनु य द ेवाची िनिम ती आह े जो आपल े/ वत:चे धमा िचकारिद ा च े अ नु प
ठरिवतो .
२. मनु याला ब ुि म ा , ढ इ छा व भाषणवाणी आह े पण मन ु य दुब ळ आिण िवसरा ळू
सु ा आह े. आिव करणा या माग दश नाने, मनु य य ना ं ारे आपल े अपूण व जेरीस
आणू शकतो .
३. देवा या इ छ ेशी अन ु पता अस यावर मानवाचा या जीवनाची व प ुढील जीवनाची
िनयती िनि त होईल .
४. िजवंत राह याचा यो य माग देवा या इ छ ेनुसारच असावा याची उघड
भिव यस ूचकांनी केलेली आह े.
५. इ लामम य े देव मनु यास काय सा ंगत आह े. मानव हणज े िव ासाचा स ंच आह े.
६. इ लामम य े येक जीवना या ाता ंचे कायद े नेमलेले आहेत.
७. इ लामन े एक हजार वषा पे ा अिधक च ंड सं कृतीसाठी सामािजक रचन ेचा पुरवठा
केलेला आह े.
८. मुि लम जग ह े एकच घटक आह े.
९. इ लाम ह े नूसते कळिवणे नसून तर याची स ंरचना, सं था आिण इितहासाठी
देखील काळजीप ूव क प रचय क न द ेणे आहेत तस ेच ढ िव ास ूना या गो चा अथ
समजव ून देणे आहे.
munotes.in
Page 66
िश णाच े गत त व ान
66 २ क.३ इ लामची व ैिश ्ये
१. इ लाम साव ि क आह े :- इ लाम णाली ही अशी आह े जी सव माणसा ंचा एकच
समाज बनवत े. आिण भाषा , वंश, रंग, सं कृती िकंवा इितहासात असमानता मानत
नाही.
२. इ लाम बह समाव ेशक आह े :- इ लाम जग याच े पूण आचारस ंिहतेची तरत ूद
करतो .
३. इ लाम ह े सनातन आह े :- िव ा या स ु वातीपास ून इ लामच एकम ेव धम रािहला
आहे. इ लाम हा न ूतन धम नाही याचा चार चार शतकाप ूव अर ेिबयाम य े िकट
महमदा ंनी केला होता . इ लाम धमा ची ओळख द ेवा माफ त झाली , जे हा मन ु य
पिह या ंदा पृ वीत आला .
४. इ ला म शि शाली आह े :- इ लाम धम अचल नाही याच े कोणत ेही त व एका
सिव तर इितहासातील काला ंश िकवा सिव तर प रि थतीतील जमाव न ह े.
इ लामच े त व कधीही कालबा होऊ शकत नाही . या यात आध ूिनक काळाची
मागणी प ूण कर याची मता आह े.
५. इ लाम तक िन आह े :- पिव क ुराणाम य े बरेच उ त क ेलेले कडव े आिण
भिव यस ूचकांची हणी , प पण े मनु याला िनरी ण िव ेषण आिण परी ण
करावयास सा ंगते. या सग या गो ी ब ुि िन कारणमीमा ंसा व तक िन ाच े िच ह
आहेत.
६. इ लाम वा तववादी आह े :-
१. इ लाम हा असा धम आ हे जो उपप ी आिण य ाम य े असमानता करत
नाही. मा अशी ि या ितब ंध करतात जी अवघड असत े. इ लामला मन ु य
जाती या व ैिश ्ये आिण व पाची मािहती आह े.
२. इ लाम र ंगाम य े भेदभाव करत नाही . इ लाम सव मनु यजातीला समान
पायावर मानत े आिण र ंगाम य े असमानता करीत नाही .
३. इ लाम यि आिण समाज , ा व िव ान , य व अ याि मक ा ंम ये
सुसंवािद मक ो सािहत करतो .
७. इ लाम समजल ेला नाही :- िविवध धमा ना व या या भ ा ंना इ लाम धम
समजल ेला नाही . हे इ लामच े दुभा य आह े. गैरसमज याचा कारण हणज े
िसिझहादच े अयो य अथा तरण . इ लामचा िव तार करताना तलवारीचा वापर
िझिजयाची स , बह पित व , घट फोट इ यादी जर म ुि लम नसणाया नी जर
कशा कार े ा बाबी स ंबंिधत आश ंका िनमा ण झाली ह े समज यास य न क ेला तर
ते हाच इ लाम बरोबर रीतीन े समज ेल. munotes.in
Page 67
शै िणक त व ान
इ लािमक आिण ि न िवचारधारा
67 २ क.४ इ ला म िश ण आिण िश णाच े िविवध घटक
िश ण णाली ाम ु यान े धािम क होती . मुि लम स ाधारी िश णाला आधार द ेत होत े.
मुि लम िश णाच े एकम ेव येय इ लामाचा िव तार , मुि लम स ं कृतीचा िचर थायी व
आिण स ंर ण अस े होत े, मुि लम स ाधारा ंनी व िहतािध कारांनी 'म ाब ' आिण
'मदरसाह ' थािपत क ेले िजथे पिव क ुरानचा अ यास एक ल णीय व ैिश ्य होता .
मुि लम िश णाचा ह ेतू :-
लौिककत ेचा यश व सामािजक उ क ृ तेची ा ी हेच मुि लम िश णाचा ह ेतू होता.
िश णाच े मु य य ेय हणज ेच पिव क ुराणाम य े सांिगत या माण े माणसाच े देवाशी
असणारा स ंबंध समज ून घेणे.
येये आिण उि े :-
१. िश णाची पिहली पायरी हणज ेच पिव क ुराण या िशकवणीची तरत ूद करण े.
२. इ लाम या म ुलत वाआधार े अनुभवायची तरत ूद करण े.
३. अनुभवाच े ान आिण कौश या या पात तरत ूद करण े. समाजातील बदल
िवचारात घ ेऊन अन ुभवात अप ेि त बदल होतो ह े प पण े समज ून देणे.
४. ान ा व धमा या पायािशवाय िश ण अप ूण आहे. ही जाणीव िनमा ण करण े.
५. धम व धम ंथाम य े नमुद केलेले पायाभ ूत मु यांवर िन ा िनमा ण करण े.
६. परमे र िनिम ती या बाबत आपली जबाबदारी ची जाणीव िनमा ण करण े माण ूस
आपल े जीवन एकिन नोकरा माण े जगू शकेल हे समजह न द ेणे.
७. िपढी यवसाय आिण सामािजक वग याम य े असमानता न करता आ ंतररा ीय
बंधु व ो सािहत करण े.
८. िव ाम य े ई रीय उपि थतीची मह वाची जाणीव जोपासण े.
९. मनु याला जवळ ून देव समज यासाठी न ेणे व आपल े संबंध िनमा ता बरोबर काय
आहे हे जाण यासाठी जवळ ून देवाला समजण े.
१०. भ ांम ये ई रिन ा आिण ा िनमा ण करण े अ याि मक िवकासात ा आिण
ान अस ेल असा मन ु य घडिवण े.
११. चांग या माणसाच े जे वैि क पातळीवर समाज जातीन े ि वक ृत केलेले व धम िन
ा असणार े गुण िनमा ण करण े.
munotes.in
Page 68
िश णाच े गत त व ान
68 ाथिमक व उ च िश णाच े व प :-
म ाब आिण ाथिमक िश ण :-
म ाब हा श द अर ेिबयाम य े ‘िलिह याच े थान ’ असे हणतात ; हणून या थानात
िश य वाचन व ल ेखन िशकतात या थानास म ु ाब अस े हणतात .
इथे िश या ंना अयात व क ुरानचे कडव े िशकवत . या माण े वेद िश णाम य े उपयायना
आिण बौ िश णाम य े प बा जा अस े याच माण े इ लाम िश णा ंम ये िबसिम लाह
िविध होत अस े. ते हा बालक चार वष व चार मिहन े आिण चार िदवसा ंचा होत अस े ते हा
िबसिम लाल िविध क रत होत े.
अ यास म :-
उदु , प रिशयन व अर ेिबक भाषा ंचे अ र मालाच े अ र िशकवत अस े.
कुराणचे धडे व सु ाचे पठण , मुि लम फक रा ं या गो ी आिण परिशयन कव ची किवता
सु ा िशकवत . चा र य िनमा णासाठी श ेकसा ीनी िलहल ेली पु तके गुिल तान आिण
बो टोन िशकवीत होते.
याकरण , सािह य , इ लाम काय ाचा इितहास , तक , याकरण , सािह य , तक
त व ान , कायदाकान ून, योितष , इितहास , भूगोल, शेती, उनानी णालीच े वै शा
इतर िवषय समािव होत े.
अ यापन प ती :-
पठण, कलमाच े अ ययन आिण सम ुह पुनरावृ ी ल ेखन, वाचन आिण मौिखक प ती व
वग नायक प ती .
मदरशा आिण उ च िश ण :-
मदरशा श द हा अर ेिबयामध ून ‘दर’ (‘Dars’) या श दात ून िमळिवल ेला आह े. याच े
अथ या यान असा आह े. मदरशा हणज े या यान द े याचे थान . िजथे िव ाच े
िश ण द ेत असत व उ च िश णाच े अ ययन हो त अस े.
म बच े िश ण प ूण के यास िव ाथ मदरशाम य े वेश होत अस े.
१. या यान प ती बरोबर चचा प ती स ु ा जोडत असत .
२. मदरशा िश णाची म ुदत १० ते २० वष पय तच अस े.
३. अ यास मक दोन भागात वग केलेला होता .
munotes.in
Page 69
शै िणक त व ान
इ लािमक आिण ि न िवचारधारा
69 धािम क िश ण व धम िनरपे िश ण
धािम क िश ण :- धािम क अ यास माच े घटकाम य े कुराणचे बारकाईन े व िचिक सक
िव ेषण, इ लाम काय ाचा , सुफ वाद आिण मोह मद साह ेबां या स ं कृतीचा वारसाच े
बारकाईन े अ यास .
धम िनरपे िश ण :-
धम िनरपे िश णाम य े भावा , अरेिबया व परिशयातील सािह य तक , इितहास , भूगोल,
खगोल शा , योितषशा , नीितत व , त व ान ा िवषया ंचे अ यापन होत अस े.
अ यापन प ती :-
या यान प ती व अ यास , संगीत आिण वा त ूिव ा, य प ती .
अनुशासन (िश त ):-
िश ण मानसशा ीय आधारान ुसार द ेत न हत े. िव ा या ना जबरद तीन े कडकिश त
राखव ून या ंना कठोर शारीरीक िश ा द ेत. उनाड आिण ग ु हेगाराना तळहातात कठोरपण े
छडी मा न िश ा करीत . चांग या व ब ुि मान िव ा या ना बि स द ेतं असे.
अ यापक - िश य स ंबंध :-
वेद आिण बौ काळा सारख े मुि लम काळा त सु ा िश क आिण िव ा याच े संबंध
मै ीपूव क आिण हािद क होत े. िश क आिण िव ाथ या ं यात घिन स ंबंध होत े.
२ क.५ इ लाम िश णाच े शै िणक फिलताथ
य आिण उपयोगी िश ण :- इ लाम िश ण ा यि क जीवना या तयारीसाठी
आहे. िश णाची जा त माणा ंत य ता साधली .
यि गत स ंपक :- िश ण व ैयि क ि या मानली जात अस े, िश का ं या राह याची
यव था िव ा या बरोबर हाती .
मोफत िश ण :- म ाब आिण मदरशा माण े िश ण सव मुि लम बालका ंना ाथिमक
तर पय त स चा होता . मदरशाम य े िनवास थान े आिण व तीग ृहाची सोयस ु ा
मोफत होती .
वग नायक णाली :- वग नायक णालीचा वापर सव साधारणपण े होत अस े.
िश काच े थान :- िश काच े थान ख ूप उ च होत े. समाजात या ंचा आदर क ेला जात
असे. िश काच े नैितक च र उ च पातळीवर होत े.
munotes.in
Page 70
िश णाच े गत त व ान
70 िश णाला रा य तरा ंचा आ य लाभला होता . जवळजवळ सगÈया म ुि लम
स ाधारानी म ाब आिण मदरशाची थापना क ेली. आिण आप या िश णास ंदभा त
पािठंबा आिण ेम दाखिवला .
िव ान लोक , सािहि यक लोक , कवी इ यादीस ु ा ा ंना ो साहन आिण आ य रा य
व राजघरा या तील क ुटुंबाकड ून िमळत अस े.
सां कृितक या एक च े ो साहन :-
१) म ाब आिण मदरशाम य े वेश घे यासाठी जात आिण धमा ची अट न हती .
सािह य आिण इितहासाचा िवकास :-
इितहास आिण इितहासातील ल ेखनाम य े कले या िवकासावर खास काळजी घ ेतली
जात अस े. साधारणपण े पािहज े, तर इितहास ल ेखन पर ंपरेचा मूळ ा कालख ंडात झाला
होता.िविवध कार या सािह याची िवश ेष सु ा वाढ झाली .
२ क.६ सारांश
इ लाम िश णाच े वाह भारतात जवळजवळ ५०० वषा पय त वाहत रािहला . िश णाची
णाली िक य ेक स ाधारा ं या हाताखाली प ुढे गेली. ा णाली ने अटळपण े भारतीय
जीवनास खोड ून टाक यास अश य ख ूण सोडली .
या काळात लौिककता िक ंवा जडवादी आिण धािम क िश णाच े सम वयाची स ु वात
झाली आिण याम ुळे यावसाियक िवकासाची व ृ ी िदस ू लागली . या काळात
इितहासाचा िवकास िलिह या या कलाम य े जा त काळजी घ े यात आ ली.
२ क. ७ ि न िश णाचा प रचय
ि न िश ण ही स ं ा जरी बायबलम य े आढळत नसली तरी बायबलम य े
सव साधारणपण े आि तका या आिण िवश ेषत: मुलां या न ैितक व अ याि मक स ूचना
सांिगतल े या आह े. ते परमे रा या आिण या या काया या अशा दोह या ानावर
उ च म ू य ठ ेवते. ते या ाना या न ैितक व अ याि मक फळाच े वण न करत े. व याचा
अंितम ह ेतू पा रभािषक करत े.
स याची ि ती शाल ेय चळवळ ही ि ती िश णा या एक ूण य नाचा क ेवळ एक
भाग हण ून समजली जाऊ शकत े. खरोखरच आज या काळात एक अ य ंत मह वाचा व
आव यक भाग या चळवळी या प ूण आकलनासाठी या आधारावर याचा श ै िणक
िस ांत व सराव िटकतो . हणज ेच या या िश णाच े त व ान - याची परी ा गरज ेची
आहे.
munotes.in
Page 71
शै िणक त व ान
इ लािमक आिण ि न िवचारधारा
71 ि न िश णासाठी बायबल स ंबंधी पाया
परमे राचे कटीकरण हा सव स याचा पाया आह े.
पालका ंची जबाबदारी ही ाधा य िनय ं ण आह े.
आधी या ि ना ंचे उदाहरण
िश का या जीवनातील पिव आ याच े मह व
ि ती िश ण ह े पूण मानवासाठीच े िश ण आह े.
परमे राचे िश ण ह े नेहमीच मानवा या िश णाशी िवरोधी आह े.
बायबल स ंबंधी िश णाला ि ता या भ ु वासाठी सव बु ी आिण इ छ ेची
शरणागती गरज ेची आह े.
२ क. ८ ि न िश णाच े त व ान
िश णा या ि न त व ानापास ून िवचार व क ृती िमळव या जाऊ शकतात , अमलात
आण या जाऊ शकतात आिण या ंचा बचाव क ेला जाऊ शकतो . िश णा या ि ती
त व ाना या व िवकासात ल ात घ ेत या जाणा या घटका ंचा प ला हा धम शा ीय व
सै ांितक पास ून सामािजक व श ै िणक पय त आह े. पिहली पायरी हणज े बायबल
िवषयक पायाचा िवकास होय . येथे बायबल हा ढाचा बनतो . यावर आप या त व ानाच े
यावहा रक उपयोजन योजल े जाऊ शकत े.
ि ती शाळ ेचे शै िणक त व ान ह े बायबल स ंबंधी पाया , शाळे या अ यापन -अ ययन
ि य ेसाठीच े प रणाम , िश काची भ ूिमका आिण िशकणा याची भ ूिमका ह े असायला हव े.
िश णा या ठोस बायबल स ंबंधी त व ान अस या या मह वावर जा त जोर िदला जाऊ
शकत नाही . ठळकपण े एक ि ती त व ान िवकिसत कर या या मह वा या स ंदभा त
अिधक ि ती िश का ंना जाणवायला स ु वात झाली , क खर ेखुरे ि न अस यासाठी
अ यास मा या िस ा ंत व स ु वात बायबलचा समाव ेश हावा . या ार े बायबल ह े
सै ांितक माग दश न व सव सामा यीकरण याप े ा अिधक दान कर ेल. तो हणज े
अ यास मा या साम ीचा एक अ याव यक भाग असायला हवा आिण सव िवषय
सािह यासोबत याच े एक करण क ेले जावे, बायबल ह े एक करण घटक हायला हवा या
भोवती इतर सव िवषय सािह य स सा ब ंिधत क ेले जावे व यो जले जावे आिण याच े
इतर सव िवषय सािह याला या ार े याय िदला जाईल तो िनकष प ुरवायला हवा .
एक परम े र क ि त िश णाचा नम ुना हा मागणी करतो क ि न िश कान े
अ यास मा या स ंपूण रचनेत समािव ि या प पण े िलहायला ह यात . याचाच अथ
सव ि या आिण ि या या ाना या एका िनि त िस ा ंतावर आधा रत असायलाच
ह या. िश णा या ाथिमक स ंबंध ाना या स ंवादशी अस यान े स या या ानाची munotes.in
Page 72
िश णाच े गत त व ान
72 या या करण े मह वाच े ब न त े. स याच े आकलन िक ंवा एक प ूण जन अशी ानाची
या या क ेली जाऊ शकत े. ानाचा बायबल िवषयक ीकोन हा सव ाना या
ोता ंना गृहीत धरतो . कारण ान ह े स यावर अवल ंबून आह े आिण स य ह े परमे रावर
अवल ंबून आह े. ानाच े सव माग हे परमे रापास ून उ वतात . परमे र वत : स य आह े
आिण परम े राने वत :ला कट कर यासा ठी न ैसिग क कटीकरण आिण िवश ेष
कटीकरण िनवडल े आहे.
िश णा या त व ानासाठी पाया हण ून ानाचा परम े रक ि त िस ा ंत अस याच े
प रणाम प आह े. परमे र हा सव स याचा ोत अस यान े सव स य ह े परमे राचे
स य आह े.
ि ना ंसाठी या नंतर मग स याची ब ैठक हणज े परम े राचे कटीकरण होय . जे
ाथिमक र या ेतीत वचना ंम ये सामावल ेले आहे. परंतू िनिम तीस स ु ा कट होतात
आिण ह े स य जरी े या अ य ु प पातळीवर ा क ेले जात असल े तरी पिव
आ यान े बु केले या आप या कारणमीमा ंसे ारा स ु ा ान क ेले जाऊ शकत े.
हणूनच ि न िश णासाठी क ुठ याही प ुरेशा पायान े िनिम तीतील परम े राचे
कटीकरण तस ेच परम े रा या िलिखत वचनातील परम े राचे कटीकरण या ंचा
समाव ेश करावा . िनसगा या प ु तकाच े आपल े मानवी आकलन याला द ुसरे पु तक
बायबल या ि वकाराचा िनयम बनवायलाच नको . तथािप सदासव दा स याचा खराख ुरा
िनकष हा कटीकरण वाचनात , बायबलम य े आढळतो .
िव ात परम े र हा म यवत अस यान े आिण सव स या ंचा ोत अस यान े हे ओघान ेच
येते क सव िवषय सािह य ह े परम े राशी स ंबंिधत आह े. अशा कार े परम े राचे
कटीकरण ह े िवषयसािह य अ यास मा या म यवत बनायलाच हव े.
वत: बायबल ह े शालेय अ यास मातील म यवत िवषय बनते. शाळेम ये जो काय सव
िवचार क ेला जातो व ज े काय सव िशकिवल े जात े यात माणसासाठी परम े राचे
ाथिमक कटीकरण हा एक करण व स स ंबंधी घटक बनायलाच हवा . हाच तो पाया
आहे. या ार े ानाच े इतर मागा चे मू यमापन क ेले जाते आिण या ंना वापरल े जाते.
बायबल ार े इतर सव िवषय आिण स य यामधील अ ंतरसंबंध श य क ेला जातो .
हणून याव न आपण अन ुमान काढ ू शकतो क िवषय सा िह य अ यास मात बायबलच े
काय हे ि तरीय आह े. पिहल े हणज े ते वत:ची अशी साम ु ी पुरिवते. दुसरे हणज े ते
इतर िवषया ंना सेवा काय पुरिवते. बायबलस ंबंधी स याची त व े ही इतर िवषया ंना आिण
या सव िवषया ंम ये लागू करायला हवी . स या या दा याची परम े रा या वचना ं या
त व ानिवषयक व धम शासक य स या ारा पडताळणी व म ू यमापन क ेले जायला हव े.
परमे रा या ि न शाळा या आधारावर उभार या जातात क सव स य ह े परमे राचे
स य आह े. आिण परम े राचे वचन ह े ाना या स ंवादातील म ु य घटक असायला हवा .
हे ल ात घ ेणे मह वाच े आहे क कोणत ेही आिण सव िश ण आपण ि वकारतो याचा
पाया परम े राचे वचन असायला हवा याचा अथ असा क बायबल कोणतीही गो य ेक munotes.in
Page 73
शै िणक त व ान
इ लािमक आिण ि न िवचारधारा
73 गो ीवरील पाठ ्यपु तक आह े; परंतु याऐवजी बायबल हा स ंदभा चा क असायला हवा .
यापास ून आपण इतर सव े े आिण ाना या ोता ंचे मू यमापन क शकतो .
एखादी य परम े रा या न ैसिग क कटीकरणात ून जे काय िशकत े ते परम े राने
या या वाचनात ज े कट केले आ हे या याशी स ुसंगत असायलाच हव े. परमे र हा
दो ही कटीकरणा ंचा ल ेखक अस यान े हे तक संगत आह े क त े दो ही एकम ेकां या
िवरोधी नको .
२ क. ९ अ यापन अ ययन य ेसाठीचा िनहीताह
शै िणक ि य ेसाठी ठोस बायबलिवषयक पाया अस याच े विनताह बरेच आह ेत.
शै िणक ि या ही अशी ि या आह े या ार े मुलभूत स याचा स ंवाद साधला जातो .
दुस या श दात हणज े ही अशी ि या आह े, या ार े िश णाच े ि न त व ान ह े
वगा त अमलात आणल े जाते.
एक ठोस बायबलिवषयक पाया नस याचा एक प धोका हा काही ि ती धमा वर
आधारल ेला अ यापनात जीवन , श आिण वा तिवकत े या अभावान े िनद िशत क ेला
जातो. आपण परम े रा या प तीऐवजी िश णा या मानविनिम त प ती
वीकार याबाबत समाधानी असतो . धम िनरपे िश क ह े परम े रा या वचना या
एकमेव कटीकरणाला म यवत थान द ेत नाही . आपल े िविश समाधान ह े िविश
उपचाराला साद घालत े. शाळेचा पाया ह े परम े राचे वचन ह े ख याख ु या ि न
िश णाची व ैिश ्ये जसे हेतू, प त आिण प रणाम उघड करतात . याचा ह ेतू हणज े
आि तकाला परम े र, माणूस; तो वत : आिण याचा प रसर या ं याशी यो य स ंबंधात
ठेवणे ती प त हणज े पिव आ या या मदतीन े आि तका या जीवनाशी
बायबलिवषयक स याचा िविनयोग होय . आिण प रणाम हणज े एक प रप व होणारा
आि तक जो याच े जीवन परम े वरा या वचनासोबत अन ु पतेने जग यास समथ
होईल. सार पात हणज े ि न िश ण ह े माग दिश त अ ययनाची ि या आह े जेथे
िश क आिण पिव आ मा एकि तपण े िशकणाया ला अ याि मक ीन े वाढण े व
प रप व होण े व ि ता या ितम ेशी अिधकािधक एक पता साधन े क रता मदत
करतात .
ि न िश णाची या ी िक ंवा े हे जरी बायबल िवषयक स या ारा माग दिश त असल े
तरी त े बायबलिवषयक िसिमत नाही . एक ि न शाळा ही अ ययनक या ला एक
जागितक ीकोन िवकिसत कर याचा य न करत े, एक असा ीकोन जो याला
परमे राने याला या जगात ठ ेवले आहे, यात एक ि ती जीवन समज यास याच े
गुं हण कर यास व जग यास समथ करतो . शालेय िश णान े आशादायक र या य ला
फ बायबल िशकवण त व णालीतच न ह े तर या या द ैनंिदन जीवनातील व त ुि थती
आिण सम या ंम ये सु ा च ुकांपासून स य व ेगळे कर याची मता िवकिसत करायला
मदत क रायला हवी .
munotes.in
Page 74
िश णाच े गत त व ान
74 िश काची भ ूिमका
एक ि न िश णकता िकंवा िश ण हा अ ययनाचा अवभ ूत अन ुभवत एक माग दश क
िकंवा संसाधन य असायला हवा . तो अ ययना या स ुिवधा द ेणारा असावा . या या
िव ा या ना मािहत असायला हव े क तो या ं यािवषयी काळजी करतो . तो िश क ज े
काय िशकव याचा य न करत आह े याची वा तिवकता यान े अनुभवलेली असायला
च हवी . अ यथा तो हणज े आंध या माणसा ंचे नेतृ व करणारा आ ंधळा माण ूस अस ेल.
“ हणूनच ती शाळा िक ंवा कॉल ेज जी एक ि त क ि त आिण बायबल िवषयक पाया
असल ेला काय म िवकिसत क इि छत े. ितने या शाळ े या डोलकाठीवर प ुढील
मानक फडकवायलाच हव े. ( ीदवा य ) : ‘ि न िश कािशवाय क ुठ याही ि न
िश णान े’ कुठ याही प रि थतीत व कधीही याला अवकळा आणता कामा नय े. या
मुद् ाशी तडजोड क े यास या स ं थेची नेहमीच मा मान े अि तीकरणात प रणती
होते.”
अ ययन ि य ेचे व प आप याला िश का या काया िवषयी काही स ूचक गो ी द ेते.
एक िश कान े ि न आिण िश णकता असे दो ही असायलाच हव े. एक ि न हण ून
या याजवळ परम े रा या स या या वा तिवकत ेचा अन ुभव अस ेल आिण या ला व
या या अ यापनाला बळ द े यासाठी या याजवळ परम े राचा आ मा अस ेल. एक
िश क हण ून तो परम े राजवळ अन ुमतीन ुसार पफा मे रा या वाचनात सामावल े या
शै िणक त वा ंशी अन ु प िशकव याच े काय करतो . िशि त करण े हणज ेच एखा ाच े
वत न बदलवण े.
१ को र थीय ंस या प ु तकात पॉल जस े ि ताच े अनुयायी आह े. तसे वाचका ंनी याच े
अनुयायी हाव े असे आ हान े बजावतात . हे िश का ंसाठी स ु ा लाग ू पडत े. कारण न ेतृ व
करणार े हणून ते जे काय िशकवत आह े ते यांनी सोदाहरण दाखवायलाच हव े. यांनी
परमे राची च ैत य भ रलेली माणस े असायलाच हव े.
चैत य भरल े या िश का या सहा पा ता प ुढील माण े :
१) िश क हा स याचा स ंवाद्कता आहे, याने मु पणे आिण िनिभ डपणे एक ि न
असायलाच हव े.
२) येक िश काला बायबल जाणण े आव यक आह े, कारण परम े राचे वचन ह े सव
िवषया ंशी संबंिधत आह े.
३) ि न िश कान े या या जीवन व काया या य ेक पैलूत, या या सवा था ने
स याशी वचनब असायलाच हव े.
४) िश कान े उ क ृ ता शोशायालाच हवी . बौि क उ क ृ तेनंतर हा परम े रा या
वैभवाचा शोध आह े. आिण एक ि न िश कान े या े ातील सव चत ेपे ा कमीवर
समाधानी असता कामा नय े. munotes.in
Page 75
शै िणक त व ान
इ लािमक आिण ि न िवचारधारा
75 ५) ि न िश कान े या या िव ा या वर खरोखरच ेम करायला हव े. आिण काही
वेळेस माग कठीण असल े तरी या ं या सव च चा ंगुलपणाचा शोध यायलाच हवा .
याने िव ा या वर फ ेमच क नय े तर याला त े मनापास ून आवडायला हव ेत
आिण यान े याला समज ून यायला हव े.
६) शेवटी य ेक ि न िश कान े एक थोर िश का ती प ूण समप ण ठेवायलाच हव े.
येक िश कान े या या धा ा ंसाठी परम े र आिण पिव आ याच े ऐकायलाच हव े.
आिण यान े असा िवचार कधीही क नये क याला परम े राकड ून गरज नाही .
िव ाथ भूिमका
िशकणारा (िव ाथ ) ि न श ै िणक ि य ेत आवाहन दश िवणे येक आि तक वगा त
गरजा, इ छा आिण य ेयांचा एक व ैयि क स ंच आणतो . येकजण हा या या
वत: या व ैयि क आिण अ याि मक जीवनाती ल वाढ आिण प रप ूण तेसाठी शोध घ ेत
असतो . येक िवद ्ताथ हा या या वत : या म ूलभूत गरजा ंसह स ु वात करतो . हणून
िश कान े परम े रा या तरत ुदी या या जीवनात शोध यासाठी व योज यासाठी
िव ा या ला ो सािहत करायलाच हव े. ि न िश णात खर ेखुरे अ ययन त े हा घडत े
जे हा िव ाथ हास परम े रा या स याचा चम कार या या जीवनात लाभ याच े
अनुभवतो .
अ) वृ ी, इ छा, ान, कौश य े इ याद सह यि म व
परमे रा या ितम ेत िनमा ण केले.
मानिसक , शा ररीक , अ याि मक , सामािजक आवडीिनवडीन े सुशोिभत केले.
ब) िशकणारा , अनुयायी, िश य प ुढील बाब नी स ंप न असतो .
१. समोर आल े या स याला शोधण े, समाजान े, जाण यासाठी मन
२. रस हणासाठी दय , स य आकष क बनिवल े.
३. स य आिण स ंधीला ितसाद द े यासाठी इ छाश
एक िव ा या ला एक य , एक मौ यवा न य , जसे परमे र आप याला य
हणून पाहतात तस े समजल े जायला अ ययन गटाचा एक जबाबदार सद य अस ून
याला कशाच े तरी योगदान ायच े आहे व काहीतरी िशकायच े आहे. तो िशकल ेला आह े
हे स य सरत ेशेवटी बाह े न लादल ेले नको . तर त े िव ा या कडून िश क व पिव
आ या या माग दश न व न ेतृ वाखाली शोधल े जायला हव े.
२क.१० ि न िश णा या त व ानातील यावहा रक अ यापनाच े
थान
ह परी या काळान ंतर आपल े ल ात आल े क गिणत , योितषशा या ं या धम िनरपे
अ यासासोबत तोराहाचाअ यास याम य े य सामा तारता होती . ते पर परप ूरक munotes.in
Page 76
िश णाच े गत त व ान
76 होते. ते वेगळे न सून एक क ृत होत े. याव न एक नवीन श ै िणक त व उदयास य ेते.
धम िनरपे स य ह े परमे राचे स य आह े आिण याच े एक करण क ेले जावे आिण याला
एकसंध संपूण हण ून बिघतल े जावे. ि न धम त वावर िन ा अ सणा या य या
गराड्यात स ु ा बायबल आिण द ैनंिदन जीवनामधील जी एक मोठी दारी ब याचदा
आढळत े ती स ु ा उघड आह े. एक िवभाजन घड ून आल े. व बौि क िव मरणासह असा
प रणाम झाला क उ ोग , साय स व राजकारण ह े जवळजवळ प ूण पणे धम ंथाशी
असंबंिधत बनल े. वीफर न े अगदी न दिवल े आहे :-
“आज आप यात िवषया ंमधील न ैसिग क सहस ंबंध समज ून घे या या अपयशातील
आप या श ै िणक ि य ेतील कमक ुवतपणा आह े. आपण आपल े सव िवषय अस ंबंिधत
समांतर रेषेत अ यासायचा य न करतो . ही बाब ि न व धम िनरपे िश ण या
दोघांबाबत स य आ हे. हे एक कारण आह े क आप या िपढीम य े जो जबरद त बदल
घडून आला याचा ि न ध ता वा , िन ा असणा या ि ना ंना आ या चा ध का का
बसला .”
हे एक करण प ूण करण े हे काही सोप े काय नाही . परंतु ि ना ंना हे समाजान े गरज ेचे
आहे क सव स य ह े मह वाच े आ ह े आिण ि न िश णान े जीवनाच े एक एकि त
त व ान सादर करण े गरजेचे आहे.
१अ) अ यापना या ि य ेची प त
१. प रचय : तपासात रस िनमा ण करतो .
२. या या : ाताकड ून अ ाताकड े अशा चौकटीत प रभािषत करत े.
३. पर पर स ंवाद : सहभाग वाढ व यास ो साहन द ेते.
४. एक करण : वाढल े या जीवनात नवीन स य आ मसात करत े.
१ब) िशकव याची प त अशी :
१) सांग या िक ंवा दाखव याप े ा अिधक , सहभागात ग ुंतवणे.
२) ब याच व ेळेस य न असजगपण े असतात तस ेच सजगपण ेपण
३. बह िवध क ृती जस े ाथ ना, िशबीर , खेळ इ यादीत सहभाग
काही द ेऊन, समुपदेशाने, चच ने, जग यान े कट करण े.
२) अनुभवा ार े
अ) िश णात िश क -िव ाथ -िवषय स ंबंध सामावतो .
१. िश क प रचय क न द ेतात, आवड िनमा ण करतात , प करतात , ो साहन
देतात.
२. िव ाथ शोध घ ेतो, रस हण करतो , आ मसात करतो , कृती करतो .
३. िवषय ह े ते स य आह े, या याभोवती पर पर स ंवाद िफरतो . munotes.in
Page 77
शै िणक त व ान
इ लािमक आिण ि न िवचारधारा
77 ब) िश ण त े हाच घड ून येते जे हा स य ह े :
१. केवळ मानिसक स ंमती िक ंवा पुनरावृ ी नस ून मनात समजल े जाते.
अ. पूव या अन ुभवाशी िनगडीत िक ं वा ख ंडीत
ब. जीवन प रि थतीशी स ंबंिधत िक ंवा अन ैसिग क
२. दयात िव ासान े घेतले जाते (सवा था ने)
३. जीवनात वा तिवक उतरिवल े जाते (इ छे ारा वीकारल े गेले)
३) स यास ंबंधी
अ) सव स य ह े परमे राचे स य आह े परंतु ते खंडात िमळत े.
१) िनसग , दूरदश पणा , धम ंथ, ि त याम य े य क ेलेले
२) अंत ा न, अनुभव, अिधकार कारणभाव आिण ा ा क ेलेलं.
ब) उ कृ तक संगत स य दान क न पिव आ मा कािशत करत े.
४) जीवनात
अ) कृपा व स याचा ह ेतू अनु प आह े.
ब) ि त ह े फ स य नस ून जीवनच आह े.
क) स याची तरत ूद पूण आहे.
१) प रप वत े या मापनाच े मानक ि त आह े.
२) धम ंथातील स ूचना या प ुरेशा आह ेत.
३) येशू ि ता या िशकवण ुक त ताकद दान क ेली जात े.
ड) जे हा परम े राला बहाल आिण या यासारख े बाणाल त े हाच प ूण होईल .
अ यास माची साम ी
तो सुधा रत त वान ुसार म ू य आधा रत असायला हवा .
याने एक सम एकाि मक पर ंतु समाव ेशक ीकोनस ु ा ितिब ंिबत करायला हवा .
तो िन प यआधा रत त वान ुसार िलहला जायला हवा ज ेथे भावी िन प ी ही ठळक
असायला हवी .
तो धम चारक व पाचा असायला हवा आिण असहारा आि कनमधील स ंबंिधत
आिण अिधक िवश ेषता मोझा ंिवक स ंदभा तील असायला हवा .
तो उ च िवचारसरणी कौश या या वाढ व िवकासावरील िवश ेष जोरासः उ च
शै िणक मानकाशी अन ु प असायला हवा . munotes.in
Page 78
िश णाच े गत त व ान
78 जरी हा अ यास म स ुधा रत ि न ीकोना ंपासून िवकिसत क ेला गेला असला
तरीही त ेथेही पूव अट नाही क त े उमेदवार ि न असाव े.
िश णा या स ं था
चच
चच हा या य चा गट आहे यांची एक तारणहार हण ून िजझस ाई ट मधील
े ारे पिव आ याकड ून अ याि मक उ नती झाली आह े आिण या ंची ही ा
उघडपण े काब ुल केली आह े. अशा कार े चचा ही काही एक इमारत नाही क एक
सं दाय स ु ा नाही . ते हणज े प टीकॉ ट पास ून (यह दी लोका ंचा एक सण ) ते ि ता या
पुन आगमनापय त लॉड िजझस ाई टवरील य ेक ख याख ु या िव ास ू लोका ंनी
बनिवल े. ि ताच े मंडळ आह े. जरी ख या आि त कांना धम ंथाने थािनक चच म ये
एक य े याची आ ा क ेलेली असली तरीही ख याख ु या चच चा भाग असण े हणज े
केवळ धािम क सभ ेचा भाग असण े न हे. ते फ धािम क असण े नाही िक ंवा धािम क
गटाशी ज ुळलेले असण े न हे, ते हणज े आ यास परम े राचे जीवन बाळगण े होय.
आि थकाला द ैवी िनसगा चा सहभाग घ ेणारा बनवल े जाते.
िश ण
मूल ज माला आल े या णापास ून या या िवकासावर प रणाम करणार े काही िविश
बले असतात . जशा या या ज मजात श आिण व ृ ी या बाह ेर येतात आिण या या
आजूबाजूचे वातावरण आिण या या इ छा या याशी स ंवाद साधतात . तसा तो या या
ौढाव थ ेची गुणवैिश ्ये धारण करतो . तथािप मानवी वाढ ही शा ररीक प रप वत ेसह
संपत नाही . यि म वा या काही काय मता या व ृ ापकाळात सरण पाव यास आिण
शु हो यास समथ असतात . िश ण मग त े मुलाचे असो क व ृ ाचे, हे िवकासा या या
सव चालू असल े या ि य ेचे िविश ह ेतूकडे िद दश न आह े.
हेतू
ि न िश णाचा ह ेतू हणज े मानवी िवकासा या ि य ेचे मानवा ती परम े राचा ह ेतू :
गुण व क ृतीचे दैवीपण याकड े िद दश न होय . तो याच े य न श ेवटी वळिवतो . क
परमे राचा माण ूस हा सव चांग या कामा ंसाठी प ूण पणे सुस ज असा प रप ूण अ सू
शकतो .
दैवीपणाच े हे येय आ याि मक उ नतीचा अन ुभव प ु िहत धरत े. जसे िश ण ह े
सव साधारणता शारी रक ज मापास ून स ु होत े तस े ि न िश ण ह े व त ुत:
अ याि मक प ुनज मासह , जे हा परम े राचे जीवन ह े आ याशी स ंवाद साधत े ते हा स ु
होते. ि न िश ण ह े व त ुत: नवीन ज मासः स ु होत े. असे हणण े हणज े जे
आ याि मक उ नती या आिध अथ हीन आह े अस े न ह े. िव ा या ला परम े राची
आव यक जन आिण परम े रा या वचना ंचे तीआड प ुरिवले जावू शकतात ज ेणे क न
जे हा पिव आ मा पापाची खा ी पटव ेल ते हा तो ि ताला याचा तारणहार हण ून munotes.in
Page 79
शै िणक त व ान
इ लािमक आिण ि न िवचारधारा
79 सहजासहजी आिण प ूण आकलनान े वीकार ेल. ितमोशीला बालपणापास ून ात होत े.
पिव धम ंथ हे िजझस ाई ट मधील े ारे शहा या ला मो ापय त घेऊन जा यास
समथ आहे. मुले आिण अ याि मक उ नती न क ेलेले ौढ स ु ा या ंना मो ापय त शहाण े
बनवत े; हे आज या ि न िश णाच े काही कमी कायद ेशीर काय नाही.
ि न शाळा
ि ना ंना या ंची घर े आिण या ं या चच म ये िशि त कर याची बायबलकड ून अन ुमती
आहे. या स ं थां या श ै िणक म ं ालया या सबळीकरणासाठी िक ंवा या म ं ालया ंना
धम िनरपे अडथा या ंपासून संर ण द े यासाठी ि ती पालक िक ंवा चच चे सद त ह े
य श : िकंवा एकि तपण े काय क न एक ि न शाळा बनिव याची िनवड क
शकतात . असे करताना त े धािम क खा ीन े कृती करत असतात . यांना ि न
िश णा या बायबलिवषयक अन ुमती पार पाडा यात या ंची साधना ंची िनवड नाकारण े
हंजे यांना या ं या धािम क खा ीचा य न नाकारण े ठरेल.
असे ल ात य ेते क म ुलांचे िश ण ह े रा या चा िवश ेषािधकार नस ून तो पालक िक ंवा चच
सद या ंचा िवश ेषािधकार आह े. यामुळे रा याला ि न िश णाची मानक े व ि या
यावर ह क ुमतीची परवानगी द ेणे हणज े पालक िक ंवा चच सद या ंची या ंचा शै िणक
िवशेषािधकार चालिव याची व या ं या म ुलां या िश णा ती या ंची परम े रा ती
जबाबदारी पार पड याची मता धो यात घालण े होय. ि न शाळ ेची रा या या
िनयं णाखाली िक ंवा दुस या क ुठ याही धम िनरपे सं थेशी असल ेली अधीनता हणज े
प रणामत : ि ती घर े व चचा ही धम िनरपे वचा वाशी असल ेली अधीनता होय . ही एक
धािम क अधीनता आह े िजला एक द ुगु ण हण ून समजल े जाते. कारण धम िनरपे िनय ं ण
(जरी त े सौ य भासत असल े तरी) हे अ याि मक म ंडळा या य ेयाशी िवस ंगत आह े.
२ क. ११ सारांश
समाजातील बदल घडव ून आण याच े य न ह े त ण म ुलांवर क ि त असायला हव ेत,
कारण त े भिव याच े नेते असतात . अ ाहम वीपर या ंना ि न उ च िश णाच े जनक
मानल े जात े. यांची खा ी होती क य ेक गो ही ि ताची आह े. ि न िश ण
िवकिसत हायला हव े आिण यान े एक उ र -आधुिनक बह सवादी समाजातील ि न
यावसाियक बन यासा ठी िव ा या ना आव यक अशा अ यास मातील सव िवषया ंवर
एक ि न ीकोन आिण एक एक क ृत असायला हवा .
ि ती उ च िश णात ून िव ा या चा िव ास आिण िश ण ह े अशा कार े एक क ृत केले
जावे क त े यां या यवसायात लायक बनतील . परंतु यां या ख ंडा या अ याि मक व
भौितक प रि थतीला सामोर े जा यास या ंची लायक वापर यास वचनब असतील .
एकदाच े ते नैितक ्या पा ंतरीत झाल े क त े या समाजात राहतात . या समाजा या
प तारानास िवधाया या योगदान द े यास या ंना सुस ज क ेले जाते. या ि य ेला
अ यास मात ि ती न ैितकता , ि ती म ु ये व ि ती जागितक ीकोन या ंचा
समाव ेश क न गती िदली जाऊ शकत े. याला अज ून गती द े यासाठी श ै िणक य नात munotes.in
Page 80
िश णाच े गत त व ान
80 यो य काय प ती उपाययोजना हवी . तीन मोझि बक िव ा या या कथा या ि न उ च
िश णाचा या ंचे जीवन , यांची कुटुंबे, यांचे यावसाियक जीवन आिण त े या िठकाणी
राहतात तो समाज या ं यावरील भावाची सा द ेतात.
२ क. १२ ावली
१) इ लािमक िश णा या िविवध ठळक व ैिश ्यांवर चचा करा.
२) इ लािमक िश णा या स ंघटनेवर चचा करा.
३) इ लािमक िश णा ची य ेये, अ यास म , अ यापनाची प त आिण िश काची
भूिमका या ं या िवश ेष संदभा त इ लािमक िश णाची चचा करा.
४) ि न िश णासाठी बायबलिवषयक पायाची चचा करा.
५) ि न िश णात िश काची भ ूिमका प करा आिण िश का या ग ुणवैिश ्यांची
यादी करा .
६) िश णा या त व ानाला अन ु प ि न िश णाची अ यास म साम ी कशी
असायला हवी .
munotes.in
Page 81
81 ३ अ
आव यकतावाद आिण थािय ववाद
करणाची रचना :
३ अ.० उि े
३ अ.१ तावना
३ अ.२ पारंपा रक त व ानातील धारणा (Beliefs )
३ अ.३ पुरोगामी त व ानातील धारणा (Beliefs )
३ अ.४ आव यकतावाद
३ अ.५ आव यकतावादाची म ूलभूत त व े
३ अ.६ आव यकतावादाची शै िणक फिलताथ
३ अ.७ सारांश
३ अ.८ गती तपासा
३ अ.९ थािय ववाद त व ानाची स ंक पना
३ अ.१० थािय व वादाच े शै िणक प रणाम
३ अ.११ अ) थािय व वादाची श थळ े
३ अ.११ ब) थािय व वादा या कमतरता आिण िटका
३ अ.१२ थािय ववाद – सदाहरीत क पना
३ अ.१३ सारांश
३ अ.१४ गती तपासा
३ अ.१५ संदभ
३ अ.० उि े
हा िवभाग वाच यान ंतर तु हाला प ुढील गो श य होत े:
१) पारंपा रक त व ाना या ा आिण गतीशील त व ाना या ा यातील फरक
सांगणे.
२) आव यकतावादाची त व ान िवषयक त व े प करण े.
३) आव यकतावादा या श ै िणक प रणामाची चचा करण े.
४) थािय ववाद त व ानाची स ंक पना वण न करण े. munotes.in
Page 82
िश णाच े गत त व ान
82 ५) थािय व वादाच े शै िणक प रणाम प करण े.
६) थािय व वादाची श थळ े आिण का जोर ची यादी करण े.
७) आव यकतावाद आिण थािय व वादा या त वा ानामधील फरक सा ंगणे
३ अ.१ तावना
त व ान आिण िश ण ह े दो ही स ं कृती या धा यात ग ुंफले गेले आहेत. त व ाना ार े
हे श य होत े कारण य ेक सं कृती, िशि त वा िशि त असो , िविश अशा धारणा ंचे
(Beliefs ), समजुत या वीकाराच े तीक असत े. िश णात ूनही ह े घडत े. कारण
येक सं कृती ही या या स ं कृती या लोका ंना औपचा रक आिण अनौपचा रक िच ह े
बहाल करत े यायोग े या स ं कृतीचे त व ान , या याि ंचा ीकोन , सवयी आिण
कौश ये याम य े िमसळून जातो . जर त व ान स ं कृतीचे िव ास (Beliefs ) अिभ य
करते तर िश णा ार े ते य ात उतरत े.
ा दोन स ंघषा मक त व ाना ंचे ान असण े आव यक आह े. यांना पार ंपा रक आिण
पुरोगामी त व ान अस े हणतात . इथे हे ल ात घ ेतले पािहज े क पार ंपा रक
त व ानाच े पुर कत हणज े पुराणमतवादी न ह ेत. पारंपा रक आिण प ुरोगामी
त व ाना या धारणा (Beliefs ) पुढील माण े आहेत.
३ अ.२ पारंपा रक त व ानातील धारणा (Beliefs )
१) िश ण ह े तािक कत: अिधकारय ु आिण ेणीब द आह े.
२) अ यास म हा िवषय क ीआहे.
३) आशय आिण िकय ेवर भर असतो .
४) ान आिण अच ूकता अ याव यक ओहत .
५) बुि दिन ता आिण प रि थतीज य प ुरावे मह वप ूण असल े पािहज ेत.
६) यो य आिण अयो याची पारख .
७) उ पािदत िनमा ण झाल े पािहज े.
८) उ पािदत िक ंवा आ शया या ानाची व त ुिन चाचणी िक ंवा मोजमाप झाल े पािहज े.
९) याि ंग त मतांचा पूण िवकास साध यासाठी िविवध अ यास आिण / िकंवा िविवध
कार या शाळांचे पया य उपल ध असल े पािहज ेत.
३ अ.३ पुरोगामी त व ानातील धारणा (Beliefs )
१) िश ण ह ेच समतावादी आह े.
२) ते बालक ी आिण समप क आह े.
३) कौश यांवर भर ावा . munotes.in
Page 83
आव यकतावाद आिण थािय ववाद
83 ४) अनुभव, योग आिण आकलन म ह वाच े आहेत.
५) सज नशीलता आिण भावना ा यथाथ तेपे ा मह वा या आह ेत.
६) यि िन म ू यांकनांसाठी काया िधि त कौ श ये िकंवा िनकष ह े संरचना प ुरिवतात .
७) सहकाय हे सवा िधक मह वाच े.
८) सवा साठी उपल धता अस याम ुळे िनवड िक ंवा भ ेद या ंना वाव राहात नाही .
संधी या समानत ेचा उपयोग िवकासाची समानता िनमा ण कर यासाठी वापरता
येतो.
पारंपा रक िक ंवा पर ंपरागत िवचारमतवा ा ंचा मत े िश ण हणज े (यथाथ (Factual )
आिण सा ं कृितक दो ही ) ानाच े भावी िपढ ्यांकडे सं मण.
गरशील िवचारमतवा ा ं या मत े िश णाच े हेतू हे अिभव ृ ी आिण म ू यांम ये बदल
घडिवण े, राजक य ्या यो य , धम िनरपे आिण समाजवादी समाजरचन ेची िनिम ती
करणे होय. गतशील िवचारमतवादी ह े इं जी, इितहास , संशोधन या ंकडे िवशेष ल
देतात. कारण ा िवषया ंना च ंड सां कृितक मह व आह े.
३ अ.४ आव यकतावाद
शै िणक आव यकतावाद ा उपप ीन ुसार बालका ंनी पार ंपा रक म ूलभूत िवषया ंचे
यापक आिण सखोल अ ययन क ेले पािहज े.
आव यकतावादा या काय म हा कमी ि ल कौ श यांपासून ि ल कामा ंकडे जातो .
िव यम ब ेगले (१८७४ -१९४६ ) हा आव यकतावाद च ळवळीचा पुर कता होय.
आव यकतावाद ही स ं ा शै िणक त व ानात अम े रकन शै िणक त वव े े िव यम
बेगले यांनी लोकि य क ेली.
बेगले यांनी या ंची डॉ टर ेट १९०० साली प ूण क न न ंतरचे शै िणक वष िकचनस या
योगशाळेत सहा यक हण ून यतीत क ेले. १९०८ म ये बेगले यांनी इिलनोइस
िव ापीठाची नोकरी वीकारली . इिलनोईस य ेथे यांनी िश ण े ात उ म कामिगरी
क न िश ण िवभागाला रा ीय िकत ा क न िदली .
िव यम ब ेगले यांनी १९३८ साली आव यकता वादाचा पाया घातला .
िवसा या शतका या ार ंभी आव µयकतावाद हा िव ा या ना ौढ जीवन
जग यासाठी तयार क शकत नाही कारण यात लविचकता नाही अ शी टीका
कर यात आली .
परंतु १९५७ साली प ुटिनकम ुळे आव यकतावादाच े पुन जीवन झाल े. munotes.in
Page 84
िश णाच े गत त व ान
84 िश णाच े थािपत , ढ उपागम ह े अपूरे आिण अ श आह ेत हा ब ेगल या ं या
आव यकतावादाचा म ूळ आधार होता .
यांना ते ढ उपागम ह े सबळ िकंवा सकारा मक , सश अशा उपागमा ंनी बदल ून
टाकायच े होते.
बेगल टीका करत असल े या चिलत ढ उपागमा ंना या ंना पूण पणे उ व त
करायच े न हत े.
संपूण आयु यभर या ंनी शै िणक शाखा आिण गत शील त व ानाची म ूलभूत अंगे
यांना मह व िदल े.
आव यकतावाद ह े १९३० -४० दर यान उदयास आल ेले पूण त: अमे रकन अस े
त व ान अस ून बालक क ी िश णप द ती आिण शाळांमधून बालका ंना समप क ान
िमळत नाही या दोन बाब म ुळे िनमा ण झाल ेली ती एक िति या आह े.
गतीशील त व ाना या आधी जरी आव यकतावाद प रप ूण झाला असला तरी
ामु यान े तो या या स या या पाम ुळे जा त प रिचत आह े.
त व ानाच े बह तेक सव अ ग य प ुर कत हे दोन म ु य ताि वक िवचारधारा - आदश वाद
आिण वा तवतावादाच े पूर कत आह ेत. या िवचारधारा प ुन जीवनवादात
(Renaissance ) िमसळून गे या आिण १९ या शतका या ार ंभीस प रप व होऊन
यांना या ं या म ूळ पापास ून अ य ंत िभ न व प ा झाल े. आव यकतावादात
आदश वाद आिण वा तवतावाद ह े दो हीही वाह सामील अस ून यातील अन ेक घटक
आवµयकतावादात समािव आह ेत.
आदश वाद आिण वा तववादी त व ानात िकतीही िभ नता असली तरीही त े स य, ान
आिण म ू यांशी संबंिधत आह े.
आव यकतावादी हा िशि त माणसात म ूलभूत मािहती आिण कौ श यांचे ान आव µयक
आहे असे मानतो .
३ अ.५ आव यकतावादाची म ूलभूत त व े
बेगले यांनी आव यकतावादी यासपीठा या मा यमात ून १९३८ या एि लम य े
िश णाची अन ेक त व े सांिगतली .
सवा त थम या ंनी िव ा या चा, सुसं कृत, उ चिव ािवभ ूिषत आिण का Uजी
घेणाया िश कांचा ह क मा ंडला.
दुसरे, ांनी भावी लोक शाहीसाठी स ुयो य लोक शाही सा ं कृितक वातावरणाची
आव यकता सा ंिगतली . अशा वातावरणात िश क सामािजक आद शा च पुढील
पीढीला उ म रतीन े सं मण क शकतात . munotes.in
Page 85
आव यकतावाद आिण थािय ववाद
85 ितसरे, यांनी िव ा या साठी अ शा अ यास माची मा ंडणी क ेली यात पार ंगतता,
अचूकता, सात य आिण उ म कामिगरी अप ेि त अस ेल.
आव यकतावादाच े ताि वक आधार
आव यकतावादाच े मूळ हे पारंपा रक त व ानात आह े क यान े अमे रकन
समाजाची सामािजक , राजक य आिण आिथ क संरचना वीकारली आह े.
ते असे ितपादन करतात क , शाळांनी समाजात आम ुला बदल क न प ुनर चना
कर याचा य न क नय े. याऐवजी , शाळांनी पारंपा रक न ैितक मू ये आिण
बौि दक ान द ेऊन िव ा या ना आद श नाग रक बनवाव े.
आव यकतावा ा ंना िव ास आह े क शाळांनी पारंपा रक आचरण उदा . स ेिवषयी
आदर , सिह ण ुता, कत यिन ता , स दयता आिण या हा रकता जिवली पािहज े.
आव यकतावाद हा पार ंपा रक / पुराणमतवादी अम े रकन समाजातील घटका ंशी संबंिधत
पारंपा रक त व ान परावित त करतो .
त वमीमा ंसा
१) आव यकता, ही सवा त मह वाची .
२) व तूिन त य े आिण मापनावर तो अवल ंबून नस ून अन ुभविस द आकलनाची
याला मया दा नाही .
३) इतर कोणत ेही दैत िकंवा वत :पिलकड े जाऊन तो एकस ंघ ोत प करतो .
ानमीमा ंसा
१) अिभजात आिण आध ुिनक िव ानात स य अि त वात असत े.
२) िव ा या नी ि या आिण आ शय हे दो हीही िशकले पािहज े.
३) अनुभव आिण तािक क िवचारा ंतील द ेवाणघ ेवाणीत ुन ान ा ी होत े.
मू यमीमा ंसा
१) ही व त ूं या िनसग मान ुसार ठरत े.
२) सं कृतीतील उ म वात म ू ये अि त वात असतात .
३) अवगामी आिण उ ामी िवचारा ंतून तािक कतेचा िवकास होतो .
३ अ.६ आव यकतावादाची शै िणक फिलताथ
िश णाची य ेये
१) सामािजक योगदान आिण उ पादन शीलतेसाठी िव ा या ना तयार करण े.
२) आधुिनक जगात उ म रतीन े जग यासाठी आवµयक गो ी िशकिवण े. munotes.in
Page 86
िश णाच े गत त व ान
86 अ यास म
आव यकतावाद हा सा ं कृितक सा रता च ळवळीशी संबंिधत आह े, क याअ ंतग त
संपूण समाजाला समान असल े या म ूलभूत संचाचा प ूर कार करतात .
ाथिमक शाळांमधून मूलभूत कौ श यांवर भर िदला जाईल . मा यिमक तरावर ान
आिण शै िणक स ंपादनावर भर अस ेल.
तं ानिवषयक सा रत ेवर भर द ेताना आव यकतावादी 'ए नेशन ॲट र क ' ा
अहवालान ुसार शालेय िव ा या नी िकमान एका स ेिम टरम य े संगणक श ाचा
अ यास म प ूण करावा अस े सांिगतल े.
आव यकतावाद हा 'पारंपा रक ' िकंवा 'मूलभूत बाब कड े परत' या त वाशी संबंिधत आह े.
आव यकतावाद हा िव ा या म ये अ य ंत आव यक अस े मूलभूत शै िणक ान ,
कौश ये आिण चा र यस ंवध नाची जवण ूक कर याचा य न करतो .
या वादाला आव यकतावाद हणतात कारण ा वादा ार े 'आव यक' असे शै िणक
ान आिण चा र यस ंवध नाबाबत िव ाथ य न शील राहातो . आव यकतावादी
अ यास माची ब ैठक ही पार ंपा रक अ शा गिणत , नैसिग क िव ान , इितहास , परक य
भाषा आिण सािह य अ शा िवषया ंवर आधा रत आह े.
यावसाियक अ यास मावर आव यकतावाद टीका करतो . आव यकतावादी
णालीन ुसार िव ा या ना वर या ेणीम य े जा याप ूव िव िश अशी मािहती आिण
मूलभूत तं े आ मसात करण े आव यक असत े.
यथावका श आशय हा जा त ग ुंतागुंतीची कौ श ये आिण िव त ृत ानाकड े जातो .
अ यापनप दती
आव यकतावादी त व ान ह े कालिस द भ कम अ शा अ यापन प दत वर ल क ि त
करते.
िव ाथ ह े बाकावर बस ून िनि यपण े िश काच े बोलण े ऐकतात . आव यकतावादी
प दतीच े उदाहरण हणज े, िव ापीठा ंतून या यान प दतीन े घेतले जाणार े उ ोधनवग .
शंभरा यावर िव ाथ वगा त बस ून नोट ्स घेत असतात . आशयासी प रचय क न
घे यासाठी ते प रचयपर स ास य ेतात. एक अ यास म प ूण झा यान ंतर त े पुढील
वगा त वेश घेऊन आधी िशकले या बाब च े उपयोजन करतात .
ाथिमकच े िव ाथ ह े लेखन, वाचन , मापन आिण स ंगणकाच े िश ण घ ेतात.
सज नशीलता, कला व स ंगीताशी संबंिधत िवषया ंचे िश णही िदल े जाते.
िव ा या नी सो याकड ून किठणाकड े जात कौ श ये आिण सखोल ान या ंवर भ ू व
ा करावयाच े असत े. munotes.in
Page 87
आव यकतावाद आिण थािय ववाद
87 िविश इय ेतील अ यास मावर भ ु व ा क े यािशवाय प ुढील वगा स व ेश
िमळत नाही .
डयुईला ज े शाळांम ये अपेि त आह े याप े ा आव यकतावाद व ेगळे सांगतो. िव ाथ
रागांम ये बसून एकि त र या अ ययन करतील .
आव यकतावादान ुसार वग
आव यकतावादी िव ा या ना मूलभूत शै िणक कौ श ये आिण ान द े याचे आवाहन
करतात .
अमे रकन समाजाला घडिवणा या य , घटना , क पना आिण स ं थाभोवती
आव यकतावादी वग उभार लेला आह े. यां या मत े, शाळा सोडतना िव ा या कडे फ
मूलभूत ान आिण कौ श ये नसतील तर शाळेत िशकले या बाब च े य जगात
उपयोजन कर यासाठी आव यक असल ेली योग शील वृ ी आिण िश त ा गो ीही
या याकड े असतील .
आव यकतावादी वगा त िव ा या ना 'सां कृितक ्या सा र ' केले जाते.
आव यकतावादी काय म ह े शै िणक ्या गत आिण अ गत अ शा दो ही कार या
िव ा या साठी काट ेकोरपण े केलेले असतात .
सवा त पिहल े हणज े, अवधान िवचलन कमी अस यास िव ाथ चा ंग या कार े ल
क ीत क शकतात , गटकाय क शकतात .
दुसरे असे क कमी िवचलन अस यास िश कही चा ंगले अ यापन क शकतात .
िव ा या ला या या च ुक ची िश ा झाली पािहज े.
िश काची भ ूिमका
आव यकतावा ा ंचे अस े हणण े आ ह े क बौि दक आिण न ैितक आद शा चे माण
असणार या िश काला धा िज णा असा वग असला पािहज े.
िश क िक ंवा शासक ह े िव ा या साठी सवा िधक मह वाच े काय आह े ते ठरिवतात
आिण िव ा या चे अिभ चीला िव शेषक न या अिभ ची शै िणक
अ यास मा या आड य ेत असतील तर कमी मह व द ेतात.
गतीच े मू यमापन ह े परी ेतील स ंपादनान ुसार आव यकतावादी िश क करतात .
आव यकतावादी त व ानान ुसार िश कांनी पार ंपा रक न ैितक म ू ये, स ूण - जसे
स े ती आदर , िचकाटी , कत यिन ता , इतरां ती आ था आिण बौि दक व क ृतीज य
ान ा आद श नाग रक बन यासाठी आव यक बाबी िव ा या म ये जा यात ासाठी
वत:म ये बाणिव या पािहज ेत. munotes.in
Page 88
िश णाच े गत त व ान
88 िश त
'ए नेशन ॲट र क ' ा अहवालान ुसार कडक िश तीवर भर आह े.
जा त गाभाघटक , जा त कालावधीची शाळा, मोठे शै िणक वष आिण
आ हाना मक पाठ ्यपु तके यांना अप ेि त आह े.
३ अ.७ सारांश
आधुिनक इितहासा या ाथिमक कालख ंडात आव µयकतावाद गितमान त व होत े;
यानंतर सं कृतीचा जतनकता हणुन पुढील ि थ य ंतरा या का ळात ते ि थर झाल े.
३ अ. ८ गती तपासा
खालील ांची उ र े िलहा .
१) परंपरावादी आिण प ुरोगामी त व ाना या िव ासातील (Beliefs ) फरक प करा .
२) आव यकतावादी त व ानाची त व े प करा .
३) आव यकतावादा या शै िणक फिलताथा ची चचा करा.
३ अ. ९ थािय ववाद त व ानाची स ंक पना
थािय व हणज े ‘कायम िटकणार े’ जसे ‘एक बारमाही फ ूल वषा नुवष येतच राहत े’.
थािय ववाद त व ानाला िनओ थॉ िमझाम , परंपरावाद , तािक क मानवतावाद इ . नावांनी
संबोधल े जाते. नाव काहीही असो , अंितम प रणाम हा म ुळत: तोच िवकास असतो क
काही साव ि क स य े ि कंवा क पना या सदासव काळ अि त वात असतात आिण
अि त वाची ती पातळी जी माण ूस ा करतो ती या बा त वा ंशी अस ले या
अवधानान े िकंवा अवधानात ठरिवली जात े.
थािय व वादी या ं या त व ाना या पायाचा भाग काढत ल ेटो व ॲ र टॉटल या
क पना ं या स ुधा रत आकलना या ऑग टीन व थॉमस ॲि वनास या प ीकरणासह
लेटो व ॲ र टॉटलपय त माग े जातात .
एक थािय व वादी ही अशी ‘एक य असत े जी िव ास ठ ेवते क िश णातील व
िश णािवषयीची काही थािय व स ये ही अगदी स ु वातीपास ून अि त वात आह ेत
आिण या ंचे अि त व व व ैधता ह े पिहल े त व हण ून चाल ूच आह ेत जे सव सुयो य
िवचारसरणीची माणस े ि वकारतील ’. बह वािष कवाद हा त व ानिवषयक व सािह य
िस ांत आह े जो साव ि क स या या अि त वासाठी वाद घालतो . ही एक कलाकारा ंची
चळवळस ु ा आह े जी १९ या शतकात लोकि य होती . या िस ा ंताची क पना अशी
क जीवन िवषयक काही स य े ही स ंपूण इितहासात व ेगवेग या स ं कृती या
अवलोक ना ार े सापडली जाऊ शकतात . थािय व वाद कल े या त व ानातील munotes.in
Page 89
आव यकतावाद आिण थािय ववाद
89 िवचारा ंची एक शाळा आह े. हा िस ा ंत सुचिवतो क काही काया ची शैली काहीही असल े
तरीही या ंची साव ि क व िटकाऊ (शा त ) मु ये असतात .
िश णाच े थािय व वाद त व ान
िश णाच े हे त व ा न जे अ यापनावर क ि त आह े ते एक कार े य या गतीवर
क ि त आह े. िश णाच े हे त व ान या िव ासावर आधा रत आह े क िश काच े काय
हणज े गटावर क ि त न होता य वर क ि त होण े आहे.
िव ाथ हा गटाम य े सामा यप े ाही खाली असला तरी काही फरक पडत नाही :
जोपय त ते यां या य ेयापय त गती करत आह ेत तोपय त ते उ कृ आह ेत.
हे त व ान मत मा ंडते क म ुलांना काळा या ओघात यश वी हो यासाठी गरज ेचे ान व
कौश य े दान कर यासाठी िशि त करायला हव े. थािय व वाद िश ण ह े िव ा या ना
आज उपयोगी पडणारी व भिव यातही उपयोगी पडणारी स ंबंिधत कौश य े दान
कर यासाठी रिचत आह े.
शै िणक थािय व वाद त व ान
शै िणक थािय व वाद ह े असे त व ान आह े जे ‘िश णािशवाय अ ययन ’ या क पन ेवर
उभे राहत े. ते आजीवन अ ययन आिण एक िश ण प ती जी सतत िवकास पावत आह े.
यांना चालना द ेते.
हे त व ान १९७५ म ये डॉ. जे स बॅटसन ार े थम प रिचत क ेले गेले जे मानणार े होते
क िश ण ह े येक िव ा या या गरज ेनुसार अन ु प हायला हव े.
थािय व वादी मानतात क िव ा या जवळ या ं या जीवनभर श ै िणक स ंधीचे खूप सार े
िविवध माग असायला हव ेत.
३अ.१० थािय व वादाच े शै िणक प रणाम
िश णाची उि ्ये
थािय व वाद ानाची जी िक ंमत करतो ती काळा या अतीत आह े. हे एक िवषय क ि त
त व ान आह े. थािय व वादी िनद शकाच े येय हणज े िव ा या ना ताक कपण े िवचार
करणे आिण या ंचे मन टीका मक र या िवचार क शक ेल अस े िवकिसत करण े.
एक थािय व वादी वगा चा उ ेश हणज े एक ल प ूव क आयोिजत आिण िश तब
वातावरण िनिम ती जी िव ा या म ये स यासाठी एक आजीवन िज ासा व शोध
िवकिसत करत े.
ते मानतात क िश णान े या क पना िव ा या ना उपल ध क न द े यासाठी आिण थोर
काया चे आकलन व रसा वादा ती या ं या िवचार ि या ंना माग दश न कर यासाठी
िनयोिजत य ना ंचे वण न करायला हव े. munotes.in
Page 90
िश णाच े गत त व ान
90 थािय व वादी ही ाथिमक र या सामा ीव रील भ ु व आिण तािक क कौश या ं या
िवकास या ं या मह वाशी स ंबंिधत आह ेत.
१) िव ा या चे बौि क व न ैितक ग ुणधम िवकिसत कर या या उ ेशाने आहे.
२) ते जोर द ेतात क िव ा या ला अशी मािहती िशकिवली जाऊ नय े जी लवकरच
कालबाहय होऊ शकत े िकंवा चुक ची आढळ ून येऊ शकते.
३) वग हे िश कावर क ि त असाव े.
४) िव ाथ पा ा य स ं कृती या थोर क पना ंिवषयीची समाज ा कर याची त े खा ी
देते.
५) ते संक पना िशकिवत े आिण द ् यान व ाना या अथा वर ल क ि त करत े.
६) य च े वात ं य, मानवी अिधकार आिण जबाबदा या या िनसगा ारा स ुरि त
होतील , िव ा या चे िवचार कर याच े माग िशकिव या या उ ेशासह आह े.
िश क -क ि त का हटल े जाते?
१) ान, मािहती व कौश य े ही ज ु या िपढीपास ून नवीन िपढीकड े ह ता ंत रत
कर या या मह वावर जोर द ेते.
२) िव ा या या आवडी िवषयी िश क िच ंतीत नसतो .
३) अ यास म व न ैसिग क गरजावर अिधक ल .
४) िश क अ यास मावर आधा रत सव काही यवि थत मा ंडतात .
िश क क ि त त व ान
१) अ यास मावरील जोर
साव ि क व न बदलणार े स य
यि गत िवकास आिण आ ंत रक पा ंतरण या ंना जोडीदार बनव णे.
साव ि क व अप रवत नीय स यावर आधारल े या िवषया ंचा शोध घ ेणे व या ंचा सार
करणे.
इितहास , िव ान , भाषा, गिणत , धम
२) नमुना व क ृ ती (िव ान अन ुभव)
३) िश का ंची भूिमका
अिधकार , िचकाटी , कत य, िवचार आिण यवहाय ता या ं यासाथीचा आदर मनावर
िबंबवणे.
बौि क ितसादकाचा िनद शक व िश क हण ून वागतो . munotes.in
Page 91
आव यकतावाद आिण थािय ववाद
91 प या यान े ायलाच हवी .
िटका मक िवचारसरणी कौश यातील िश ण
४) िव ा या साठी य ेये
िव ा या ची बौि क आिण न ैितक िवकासाला िश ण द ेते.
यांना वत :ला िश त लाव यास स म
तािक क श या प ूण प या ंचा िवकास कर याची मता ा कर ेल.
५) शै िणक न ेते
१. रॉबट मेनाड हटची स
२. मॉ ंट मर ज े. ॲडलर
३. जॅक स मॉ ंट न
अ यास म
थािय व वादी अ यास म ही एक अ यापन प त आह े जी काळातील िवषया या
अ यासावर ल क ि त करत े. औपचा रक िश णाचा हा एक िस ा ंत अस ून तो स ुचवतो
क सव प तशीर ान चार कारात िवभागल े जाऊ शकत े.
१) कला
२) िव ान
३) त व ान
४) गिणत
थािय व वादी िवचारव ंत सामा यतः यावर िव ास ठ ेव ा कारण त े िवचार करतात क
िनसगा चे िनयम ह े वैि क आह ेत. हणज ेच जर त ु ही एखा ा कारच े ान िक ंवा
कौश य क ुठ याही एका स चापास ून िशकल े तर त ु हाला इतर तीन कार जाणण े गरजेचे
असेल.
३ अ.११अ ) थािय व वादाची श थळ े
१) थािय व वाद हा एक इितहास िस ा ंत आह े. जो मानतो क सारख ेच मुलभूत नम ुने
आिण स ंरचना या सव सं कृतीत काय करत असतात .
२) वेगवेग या स ं कृतीमधील समानता प कर याची बारमाही वादाची मता आिण
गतीसार या िविश य म ू यां या मह वावरील याह जोर या गो ी बारमाही
वादा या ताकातीत सामावतात .
३) ते वयंपूण तेला चालना द ेते आिण एखा ा या परावल ंिब वाला नाउ मेद करत े.
४) जग आिण जीवनाला समज ून घे याचा हा एक सम ीकोन आह े. munotes.in
Page 92
िश णाच े गत त व ान
92 ३अ.११ब) थािय व वादा या कमतरता आिण िटका
१) तो िनधा रवादी हण ून बिघतल जाऊ शकतो कारण तो काळा या ओघातील िक ंवा
सां कृितक फरका ंना िवचारात घ ेतात.
२) काही िव ाना ं या मत े तेथे साव ि क िक ंवा वैि क म ू य अस े काही नाही .
३) हा एक पया वरणीय िनधा रवादाचा कार आह े. टीकाकार हणतात क तो मानवी
वत न आिण सामािजक बदला ं या ली त ेला िवचारात घ ेत नाही .
४) तो मानतो क मानव ह े ज मजात चा ंगले असतात पर ंतु टीकाकार या वावतीत
असहमत आह ेत.
५) हा काही एक अितशय मजबूत िस ा ंत नाही तो य ेक वेळी होणा या बदला ंना
िवचारात घ ेत नाही .
६) हा एक इितहास िस ा ंत आह े. जो मानतो क भ ूतकाळ वत मानकाळ आिण
भिव यकाळ ह े सव जोडल ेले आहेत.
७) टीकाकार मतभ ेद य करता ंना हणतात क , हा िस ा ंत काळा या ओघात
समाजातील बदला ंची श यता िवचारात घ ेत नाही . वेगवेग या स ं कृत ना या ंचा
वत: या एकम ेव द् तीतीय इितहास आह े. हे ही तो द ुल ि त करतो .
३ अ. १२ थािय व वाद– सदाहरीत क पना
थािय व वाद कथन करतो क शाळ ेत िशकव या जाणा या क पना ा सदाहरीत आिण
कायम िटकणा या असायला ह या . थािय ववादा या आधाराचा शोध घ ेणे, सदाहरीत
क पना ंचा भाव शोधण े, थोर स ंभाषणा ंचे मु यांकन करण े आिण यावहा रक अ यापन
उदाहरणा ंचे पुनरावलोकन .
उदाहरण
ती एक िशि का आह े आिण ित या ाचाया नी ितला शाळ े या प ुढील वषा साठी शाळ े या
अ यास माची योजना क रायला न ुकतेच सांिगतल े आहे. हा खरोखर एक स मान आह े;
याव न िदसत े क ित या ाचाया ना िव ास आह े क काय िशकवाव े याची सीताला जन
आहे. परंतु िसतान े अ यास मासाठी न ेमके काय िनवडाव े? काही लोक मानतात क
शाळेने अिभजात वाड ्मय जस े शे सिपअरआिण डािव न िशकवायला हवे.इतर िवचार
करतात क नवीन कमी अिभजात वाड ्मय असल े या गो कड े पाहण े आिण या या
कडून िशकण े मह वाच े आहे.
िश णातील थािय व वाद ही क पना शाळ े या अ यास मान े काय कायम व पी
आहे, यावर जोर द े याची आह े. थािय व वाद िकंवा बह बािष क वाद हा श द बारमाही
िकंवा बह वािष क हणज े खूप वषा साठी िटकणार े याव न त ु ही ल ात घ ेऊ शकतात . munotes.in
Page 93
आव यकतावाद आिण थािय ववाद
93 अशा कार े थािय व वाद हा या गो ीवर काश टाकतो , या िक य ेक वषा पासून
िटकून रािहल े या आह े. थािय व वादाचा एक पायाभरणीचा दगड हणज े सदाहरीत
क पना ंचा आशय िक ंवा जे त व ान ख ूप िपढ ्यांपय त िटकत े. जु या जािहराती या
युगाचा िवचार करा , ेम आिण य ु ात सव काही माफ असत े. हे स य आह े क नाही ह े
तु ही माना क नको माना पर ंतु ते दीघ काळ पास ून आह े आिण ब याच लोका ंनी ते
वेगवेग या मागा नी शोधल े आहे.
बह वािष क अ यास म तयार कर यासाठी सीताला सदाहरीत क पना ंवर ल क ि त
करावेसे वाटेल आिण छ ंिद व इतर नवीन क पना टाळा या लागतील . दुस या श दात
या यावर य न झाला आह े आिण ज े स य आह े यावर ितला िचटक ून रहाव े लागेल.
सदाहरीत गो यामागा ने पूण वष भर (खूप खूप वषा साठी) िटकत े. याच माण े
सदाहरीत क पना या दीघ काळ िटकतात आिण ब याच िपढ ्यांमधील ख ूप लोका ंना या
लागू पडतात .
उदा. सामािज क अ यासात सीताला लोकशाही या मोठ ्या सदाहरीत क पन ेवर ल
क ि त कराव ेसे वाटू शकत े. लोकशाही हणज े मानवी ह क मतदारा ंचे िश ण आिण
अशाच काही गो ी मतदान य ं े आिण ोणस या नवीन सम या ंना मानव आज त ड द ेऊ
शकतो पर ंतु या याच े आदशा वर पारख या ग े या आहेत. यांना आपल े आजोबा आिण
पणजोबा ंनी त ड िदल ेले आ हे. रा ीय स ुर ा िव गोपनीयता सार या गो ी िक ंवा
सवा साठी मतदान अिधकार अशा गो ी हण ून िसतान े सामािजक अ यासात ोणिवषयी
बोल याऐवजी ितला स ं थापक जनका ंनी मानवी अिधकारा ंचा रा ीय स ुर ेसोबत कसा
समतोल साधला याकड े शाळेने ल ाव ेसे असे वाटेल.
थािय व वाद हा सदाहरीत क पना ंवर इतका क ि त अस याम ुळे िसतान े तीचा बह ता ंश
अ यास म हा सदाहरीत क पना ंिवषयी बनवावा , या कार े िव ाथ ह े यांचे आजी
आजोबा काय िशकल े ते िशकतील . या माग चा िव ास हणज े या क पना काळा या
कसोटीस ख या उतरल े या आह े, या खरोखर अ यास कर या या यो यत े या आह ेत.
नवीन त ह े या क पना ा अ यास मात काहीतरी नवीन भर चाल ू शकतात . परंतु या
खरे काय क शकणार नाही . सीताला मािहत आह े, काय काय करत े. फ या याशीच
का िचटक ून राह नय े कारण यान े पूव या िपढ ्यांसाठी काय केलेले आहे.
३अ.१३ सारांश
थािय व वादी मानतात क िश णाचा काशझोत हा या क पना शतका ंपासून िटक ून
आहेत, यावर असायला हवा . ते मानातातक या क पना ज े हा या िलिह या ग े या
तेवढ्याच आजस ु ा स ुसंगत व अथ पूण आ ह ेत. ते सुचिवतात क िव ा या नी
इितहासा या सव क ृ िवचारव ंत व ल ेखकां या काया चे वचन क न व िव ेषण क न
िशकाव े.
आव यकवादी मानतात क ज े हा िव ाथ या काय व क पना ंचा अ यास करतात त े हा
ते िशक याचा आ वा द घेतील. बारमाही वादा माण ेच आव यकवादी ह े िव ा या चे munotes.in
Page 94
िश णाच े गत त व ान
94 बौि क व न ैितक ग ुणधम िवकास कर याचा उ ेश ठेवते. बारमाहीवादी वग हे सु ा या
येयां या प ूत तेसाठी िश का ंवर क ि त आह ेत. िव ा या ची आवड िक ंवा अन ुभवािवषयी
िश क ह े जा त िच ंतीत न सतात . ते वापर या ग ेले या व ख याख ु या अ यापन प ती व
तं े वापरतात या िव ा या या मनाला िश त लाव यास सवा त फायद ेशीर मानल े
जाते. बह वािष क अ यास म हा साव ि क आह े आिण तो सव मानव ह े सारखाच
आव यक वभाव वभाव बाळग ून असतात या मतावर आधा रत आह े. थािय व वादी
िवचार करतात क य न े सखोलपण े, िव ेषणा यित र , लविचकपण े व क पकपण े
िवचार करण े मह वाच े आहे. ते जोर द ेतात क िव ा या ला अशी मािहती िशकिवली
जाऊ नय े जी लवकरच कालबाहय होईल व च ुक ची आढळ ेल. बारमाहीवादी अशा
िश का ंना नापस ंत कर तात ज े समजतात क िव ा या ने खूप सारी अस ंबंिधत मािहती
हण करण े ज रीच े आहे. ते सुचिवतात क शाळ ेने संक पना व या िव ा या साठी
अथ पूण आहे हे प कर यािवषयी या िशकिव यावर व ेळ खच करायला हवा .
थािय व वादी मानतात क एखा ान े अशा गो ी िशकवायला ह यात , या एखादा
समजतो क या सव लोका ंसाठी य ेक िठकाणी कायम व पी मह वा या असतील . ते
मानतात क सरावात मह वाच े िवषय ह े य चा िवकास करतात . तथािप व त ुि थतीचा
तपशील सतत बदलत अस यान े या सवा त मह वा या अस ू शकत नाहीत . हणून
एखा ान े त वे िशकवावी , व तुि थती न ह े. लोक मानव अस यान े एखा ान े थम
मानवािवषयी िशकवाव े, यं े िकंवा तं ािवषयी न ह े. लोक थमत : लोक आह ेत व
असल ेच तर कामकरी न ंतर आह े , हणून एखा ान े थम म ु , उदारमतवादी िवषय
िशकवाव े, यावसाियक न ह े, काशझोत हा म ु य व ेक न व त ुि थतीऐवजी तािक कता
व शहाणपण यावसाियक िश णाऐवजी उदारमतवादी असा िशकिव यावर आह े.
३अ.१४ तुमची गती तपासा
१) थािय व वाद (बह वािष कवाद ) याची स ंक पना त ुम या श दात प करा .
२) थािय व वाद त व ान त व ान ह े िश कक ि त का आह े?
३) थािय व वादाची श थळ े व कमक ुवतपणा ंची यादी करा .
३अ.१५ संदभ
1) The philosophical concepts of perennialism retrieved from website :
http://www.ttgst.ac.kr/ upload/ttgst – resources 13/2023 -176.pdf
2) University of Luzon Graduate school perennialism reporter
kothleen Lat Encarnacion retrieved from website : slideshare.net
munotes.in
Page 95
95 ३ ब
यवहारवाद आिण िनसग वाद
करणाची रचना :
३ब.० उ ेश
३ब.१ यवहारवाद - एक आध ुिनक िवचारधार ेची शा ळा
३ब.२ यवहारवादाची म ुलभूत त व े
३ब.३ यवहारवादातील न ेते
३ब.४ यवहारवादाच े कार
३ब.५ यवहा रकात ेची मु य प ु ीकरण े
३ब.६ यवहारवादाच े मुलभूत िनयम
३ब.७ यवहारवादाच े शै िणक प नाम
३ब.८ सारांश
३ब.९ तुमची गती तपासा
३ब.१०िनसग वादाचा प रचय
३ब.११ िनसग वादाच े शै िणक प रणाम
३ब.१२ सारांश
३ब.१३ तुमची गती तपासा
३ब.१४ संदभ
३ब.० उि े
हा िवभाग वाच यान ंतर तु हाला प ुढील गो ी श य होतील :
यवहारवादाची म ु य प ु ीकरण े प करण े.
िनसग वाद त व ाना या त ुलनेत यवहारवादा या श ै िणक प रणामा ंची चचा करण े.
िनसग वादा या अथा चे वण न करा .
यवहारवाद व िनसग वादा या न े यांची यादी करा .
munotes.in
Page 96
िश णाच े गत त व ान
96 ३ब.१ यवहारवाद - एक आ धुिनक िवचारधार ेची शा ळा
यवहारवाद ही िच ंतनाची आध ुिनक शाखा अस ून िश ण णालीत मह वाची भ ूिमका
बजावत े. यवहारवाद ह े मानवतावादी त व ान अस ून या िवचारान ुसार रॉस अस े
मानतात क मानव काय करीत असताना आपली वत :ची मु ये िनमा ण करतो . तसेच
वा तव ह े अजून ि य े या व पात असत े व भिव यात प ूण हायची वाट बघत े असेही
ते मानतात .
यवहारवाद ही मनाची अिभव ृि अस ून या अ वयाथा ने वा तव ही सतत बदलती
प रि थती आह े. ती सतत चालत राहणारी ि या अस ून या ि य ेत घडण े व िबघडण े
या ि या होत असतात . मानवा या अन ुभवान ुसार या या गरजा व माग या यान ुसार
काय बनतात आिण या या गितन ुसार ही काय आपल े व प बदलत असतात .
अशा कार े वा तव वत मान का ळात घड या या ि य ेत असत े व त े भिव य प ूण
हो या या अप े ेत असत े.
अशा कार े यवहारवाद ही सहचारी उ पपि ंपासून बनल ेली एक च UवU आहे.
३ब.२ यवहारवादाची म ूलभूत त व े
यवहारवाद ा श दाची उ प ी ीक श द ‘ ॅ मा’ पासून झाली अस ून याचा अथ कृती
िकंवा काय असा होतो . यापास ून सराव , आचार , ा यि क यवहार आिद श द चारात
आले. हे एक त व ा न या ीन े २० या शतकात अम े रकेत िवकिसत झाल े. ी चा स
िपअरस या ंनी याचा प रचय १८७८ साली क न िदला . यावष या जान ेवारी या
िस िव ान या मािसकात या ंनी 'हाऊ ट ु मेक अवर आयिडयाज ् ि लअर ' या लेखात
असे ितपादन क ेले क , आप या मा यता या आप या क ृितचे िनयम असतात . आप या
िवचारा ंना अथ लावता ंना आप याला कोण या क ृित ार े ते िवचार िनमा ण झाल े याची
िनि ती करायची असत े. ही कृितच यासाठी मह वप ूण असत े. या मागील िस ा ंत
खालील माण े िद या ग ेले आहेत :
वा तव जगात फ स यच काम करत े.
आपण ऐि छक सा य मनात ठ ेवायला हव े.
सामािजक सम या व इतर क पना ंचा वापर सम या समाधानासाठी करायला हवा .
क पना ह े ह यार अस ून कृित वा तव आह े.
मानव क ृितशील ाणी आह े.
जीवनात कोणतीही म ु ये िनखालस िक ंवा िनि त नसतात .
िव ास ही सम या समाधानाची मानवी मता आह े. वै ािनक प त या
ताक कत े ारे मानव या मत ेचा उपयोग क शकतो . munotes.in
Page 97
यवहारवाद आिण िनसग वाद
97 ३ब.३ यवहारवादाच े नेतृ व
१) चा स डािव न (१८०९ -१८८२ ) :- यां या मत े, वा तव ह े अि त वाप े ा
बन या या ि य ेत िदस ून येते. वा तवाला िनि त अ ंत नस ून ते सतत बन या या
ि येत असत े.
२) चा स सँडस िपअस (१८३९ -१९१४ ) :- हा अम े रकन यवहारवादी अस ून याला
यवहारवादाच े णेता समज यात य ेते. यांचा 'हाऊ ट ु मेक अवर आयिडयाज ्
ि लअर ' हा लेख यवहारवदाचा पाया मान यात य ेतो. यांनी असा िस दा ंत मांडला
क कुठ याही गो ीच े खरे ान ह े आप या अन ुभवातील क पना ं या पडता Èयावर
अवल ंबून असत े.
३) जॉन ड ्युई (१८५९ -१९५२ ) :- यांचे यवहारवादा या त व ाना या िवकासात
मोठे योगदान आह े. यांनी मा ंडलेले खालील िस ा ंत यवहारवादा या आव यक
त वांम ये समािव आह ेत.
वा तव जीवनातील सम या क े ीभूत करायला ह यात . या सम या ंचे यावहा रकच
समाधान शोधायला हव े. िचंतना या खालील पाय या आहेत. ( ि या )
जाणवल ेली सम या
सम य ेची या या
वीकाय उकलीची मा ंडणी
वीकाय उकलीची तपासणी आिण म ु यमापन
वीकाय उकलीचा ि वकार िक ंवा अि व कार
३ब. ४ यवहारवादाच े िवभाग / कार
मानवतावादी यवहारवाद :-
ा कारचा यवहारवाद फ मानवजातीचा यात िवकास आह े अशाच मानवी गरजा ,
आव यकता , अपे ा आिण य ेयांची पूत करणा या गो ी िक ंवा त वा ंचाच िवचार करतो .
ायोिगक यवहारवाद :- या त व ाना या मा यत े अ नुसार या गो ी िक ंवा त व े
योगा ार े िस करता य ेऊ शकतात याच ख या असतात . यामुळे कोण याही ि य ेचे
फलीत हीच िस ता असत े.
जीवशा ीय यवहारवाद :- या कारा या यवहारवादान ुसार एखा ाला समायोजन
कर यात , पया वरणाशी ज ुळवून घे यात, िकंवा वातावरणात बदल घडव ून आण यात
याचीही मदत होत े ते मह वप ूण व िकंमती असत े. यामुळे स य ह े जीवशा ीय ीन े
उपयोगी ठरत े. या कार या यवहारवादाला साधनवादही हणतात , कारण क पना ा
साधन िक ंवा उपकरण समज यात य ेतात या ारे यावहारीक ान ा क े या जात े. munotes.in
Page 98
िश णाच े गत त व ान
98 या मा यत े माण े िचंतक हा धारक नस ून फेरफार करणारा असतो व िवचार िक ंवा
क पना याची यावहा रक बाब वर वत :ला तपास याची या ी वाढवतात .
३ब.५ यवहारवादाच े मुख जाहीरनाम े
१) परंपरावाद आिण िनर ंकुशवादा िव उठाव :- यवहारवाद सतत या बदलावर
िव ास करतो . मानवा या जडणघडणात वा तव वसल ेलं असत ं हण ून वा तव
सतत बदलत असत े.
२) िचंतन ह े कृितचा द ु यम सहचर आह े :- यवहारवाद िवचारा ंपे ा य क ृितला
जा त मह व द ेतो. जरी क पना िक ंवा िवचार क ृितचे साधन असल े तरी ते
सु ाव थ ेत असतात .
३) अंितम म ु यांचा अि वकार :- मु ये मानविनिम त असतात जी क ृिततून व
अनुभवात ून िनमा ण होतात . यामुळे ही म ू ये सात यान े कालान ु प,
प रि थती माण े व गरज ेनुसार बदलत असतात . हणून यवहारवाद अ ंितम
मु यांवर िव ास करीत नाही .
४) यवहा रवाद हा साधनवाद आह े :- ड्युई या न ुसार, "मानवी जीवाला पया वरणाशी
जुळवून घे या या िच ंतन काया त चाचणी दडल ेली असत े." यामुळे यवहारवाद
पया वरणाशी स ुसंवाद व समायोजन सा य कर यातील सम या ं या िनराकरणासाठी
मानवी िच ंतनाला साधन मानतो .
५) यवहारवाद हा ायो िगकरणवाद आह े :- यवहारवाद य ेक िवधानाची चाचणी
िकंवा तपासणी या या यवहारातील फिलता ंसाठी करतो . जी गो तपासा या
ि य ेतून जात े ती यो य असत े असं हे त व ान मानत े.
६) यवहारवाद हा मानवतावाद आहे :- यवहारवाद मानवी श , मता तस ेच
या या उप मशीलत ेवर पूण िव ास करतो व मानतो क , मानवात वत : या तस ेच
समाजा या फाय ासाठी प रि थतीला यो य आकार द े याची मता असत े. तो
पया वरणाचा िनमा ता अस ून या यात अिनय ंि त उप मशीलता असत े.
७) लोकशाहीवरील िव ास :- लोकशाही ार ेच यि आपल े यि म व प ूण पणे फुलवू
शकतो . कारण लोकशाही यि िवकास तस ेच सामािजक िवकासाला सारख ेच मह व
देते. प रणामत : देशाचाही स ंपूण िवकास होतो अस े यवहारवाद मानतो .
३ब. ६ यवहारवादाच े आधारभ ूत िनयम
१) वा तवाच े व प बदलत े आह े. यश वी उपयोजन आिण िस ता यातच वा तव
असत े.
२) स यासाठी सम या ेरणा प ठरत े. munotes.in
Page 99
यवहारवाद आिण िनसग वाद
99 ३) सामािजक आ ंतरि य ेत िव ास मह वाचा घटक आह े.
४) उपयोजन ह े त व वा तवा या अ ंितम पाकड े नेतो.
५) मु य व क पना िनि त नसतात .
६) मानवी उप मशीलता पया वरणाशी समायोजन साध यास मदत करत े.
७) कृित ही स य शोधनात म ुख क ी असत े.
८) यवहारवाद हा नवीन िवचार असणारा िक ंवा पुरोगामी आह े.
९) अनेकतावाद आिण लविचकता यवहारवादाच े आव यक त व आह ेत.
१०) स य िक ंवा वा तव ह े पूण नसून कायम घड या या ि य ेत असत े.
३ब. ७ यवहारवादाच े शै िणक फिलताथ
यवहारवादाच े उपयोजन िश ण े ात करता ंना याची खालील आव यक त व े
आधारभ ूत ठरतात .
१) बालक क ृित या म य क ी असतो .
२) िश ण ह े जीवन यो य कार े जग यासाठी तयार करत े.
३) सम या िनराकरण मह वप ूण आहे याम ुळे वा तव जीवनाची प रि थतीचा यासाठी
उपयोग करण े यो य ठरत े.
४) अ यापन प ित लविचक आिण िविवध असा यात .
५) िश ण ह े कृित धान हव े.
६) िश णात िव ा या या गरजा व अिभ ची यानात ठ ेवायला ह यात .
७) अ यापनात क प अिभगम यो य ठरतो .
८) अ यास म व ैिव यप ूण असावा .
९) थूल अ यास म अिधक यो य आह े.
िश णाच े येय :-
यवहारवादी कोणती ही य ेये िकंवा मु ये आगाऊ िनि त कर यात मानत नाही . ही
येये िकंवा मू ये अनुभवां या प ुनबा धणी या ि य ेत उदय पावतात . याच माण े,
िश ण दान कर याचा क ुठलाही माग िनि त अस ू श यता नाही अस े हे यवहारवादी
मानतात याम ुळे िश णाची य ेये ही उदय पावल ेली असातता व का ळा माण े बदलत
असतात .
munotes.in
Page 100
िश णाच े गत त व ान
100 येये :-
१. सामािजक काय मतेचा िवकास
२. जा तीत जा त िश ण आिण सात यप ूण वाढ
३. पया वरणाशी समायोजन
४. समतोल िवकास
अ यास म :-
यवहारवादी त व ानान ुसार अ यास माची व ैिश ्ये :-
अनुभवािधि त अ यास म, वग वार अ यास म – (कृित अ यास म )
उपयु वादी अ यास म – कारक द िनि त कर या या ीन े उपय ु ता म ुख
चाल मान या जात े.
बालका या अिभ चीला यो य थान
सम या समाधान धान क ृित काय म
संकलीत िवषय – िवषया ंचा आशय अचल न राहता का ळानुसार, गरजेनुसार,
लविचक यात सामािजकरणाचा तस ेच उि प ूण व िनमा णा मक क ृित काय मांचा
अंतभा व. (संकलीत अ यास म )
शारीरीक तालीम , व छता , समाज शा , गिणत , िव ान या िवषया ंवर
अ यास मात भर .
अशा कार े यवहारवादी क ृितयु , लविचक , उपयोजना म क आिण अितशय ेरणादायी
अ यास मावर भर द ेतात.
अ यापन प ित :-
१. अ ययन – अ यापन ि य ेत सृजना मक क ृितंना मह व ( वयं े रत, उि प ूण व
समाजशील क ृित)
२. काया ारे अ ययन :-
क प प ित :- ही प ित यवहारवादात ाम ु यान े मा यता पावली आहे ती
या या खालील त वा ं या व व ैिश ्यां या आधार े :-
o ही प ित जीवनािभम ुख आह े.
o ही प ित सम या धान आह े याच े िनि त उि असत े.
o क प प ित ही क ृित धान अस ून ह तचलीत िक ंवा काया मक आह े.
munotes.in
Page 101
यवहारवाद आिण िनसग वाद
101 क प प तीच े कार :-
१. िनमा णा मक
२. ाहका मक
३. सम या मक
४. अ यासा मक
िश काची भ ूिमका :-
िव ा या ना वा तव जीवना या प रि थतीत ठ ेवून यातील सम या ंचे आकलन
क न या ंचे िनराकरण कर यास ेरणा द ेणे.
माग दश क, मदतगार
अ ययन स ुलभीकरण कता
िव ा या ना रचना मक व ृ ी िवकिसत कर यास ो साहन द ेणे – िव ाथ
वयं े रत होऊन , वयंिचलतन वय ंकृित ार े अ ययन ा करतील यासाठी
प रि थती िनमा ण करण े.
सम या – िनराकरण व ृ चा िवकास कर यात िव ा या ना मदत करण े.
३ब. ८ सारांश
यवहारवाद 'सामािजक िश त ' या संक पन ेत िव ास करतात . क प प ित अशी
िश त िव ा या त िवकिसत कर यास मदत करत े. खेळ व काया ची यो य सा ंगड
मानिसक अिभव ृि िवकिसत करतात . उदा.िश त वय ंिश त बा दबावा ार े िकंवा
अिधकारान े जोपासता य ेत नाही . अशी िश त उ े यपूण तसेच सहयोग क ृितंमधून
वाढीस लागत े.
यवहारवाद हा मनाची अिभव ृि आिण जीवन माग अ सून जो स ुफलत े या शोधात
परंपरावादाचा िवरोध करतो . यवहारवाद हा नािव यप ूण , िनसग वादी, योगशील आिण
सम या िनराकरणाचा अिभगम जीवनात व िश णात वापरतो . अशा कार े हे त व ान
वत:चे जग वत : िनमा ण करत े.
३ब. ९ तुमची गती तपासा
खालील ा ंची उ र े िलहा :
१) उदारमतवादी त व ानाची ऐितहािसक पा भूमी प करा .
२) उदारमतवादी त व ानाची म ूलभूत वैिश ्ये प करा .
३) उदारमतवादाची म ूलभूत वैिश ्ये आिण म ुख जाहीरनाम े प करा .
४) यवहारवादा या शै िणक फिलता या ची चचा करा. munotes.in
Page 102
िश णाच े गत त व ान
102 ३ब. १० िनसग वादाचा प रचय
िनसग वाद हा ‘नैसिग क व ’ िकंवा ‘वा तिवक व ’ िश स ंबंिधत आह े. िनसग वादी
हणतात क भौितक जग ह े वा तिवक जग आह े. िनसग वादी व त ू अशा आह ेत तशा
बघतात . यांना “वा तिवकता ही या या वत : या व पात समजायला हवी आह े.
वा तिवकत े ारा भािवत झाल े या वत :चा या ंना िवकास करावा वाटतो . अ याि मक
मु ये िकंवा िनरप े स य े अशा काही गो ी आह ेत यावर या ंचा िव ास नाही . माणसा या
आ याि मक वभावा या िवरोधी िनसग वादी अ ंत: ेरणा उ ा ंती व सारा ंश पान े
िसंहावलोकन अशा स ंक पना ंचा आधार घ ेतात. ते हणतात क अ ंत: ेरणा या आप या
सव कृती-जैिवक, मानिसक िक ंवा सामािजक या ं यासाठी जबाबदार आह ेत. ती एक
ि या आह े जी य च े वात ं य वाढिव यास मदत करत े. माणसाला क पन ेची देणगी
लाभल ेली अस यान े तो उ ा ंतीतून जात आह े. िसंहावलोकनाच े त व ह े मुलाचे िश ण
हे ऐितहािसक ्या िवचारात घ ेतले या मानवजाती या िश णाशी रीत व यव था या
दो ही बाबतीत ज ुळते असायलाच हव े या क पन ेला मदत करत े.
सव च िनसग वादी जस े सो, लोके, िक ट े व का ट मा नतात क माण ूस हा ज मत : वाईट
नसतो . माणसा या अ ंगभूत चांगुलपणािवषयी िनस वा ांनी अितशय झळाळ या श दात
माणसाला म ूित मंत देव बनिवल े आहे. यातील काही प ुढील माण े :
“परमे र सव गो ी चा ंग या बनिवतो , माणूस या ं यासोबत ह त ेप करतो आिण ा
वाईट बनतात .”
“माणसाचा िवव ेक हा तािक कतेचा आवाज आह े व िनसगा चा आवाज आह े.”
“माणसाम य े मरणाधीनत ेसाठी ज मजात मता आह े.”
“माणूस हा ज मत :च तक संगत आह े.”
िनसग वादी हण तात क त े थािपत स य े आिण जीवनम ू ये याम य े िव ास ठ ेवत
नाही. यां या हण यान ुसार जीवनाची म ु ये ही जीवना या गरज ेनुसार िनमा ण झाली
आहे. माणूस जे हा पया वरणाला ितसाद द ेतो िकंवा पया वरणाशी स ंवाद साधतो त े हा
तो या ंना िनमा ण करतो . याने पया वरणाशी वत :ला ज ुळवून यायलाच हव े. यांना
अशा ानाची बा ंधणी करायची आह े. जे भौितक शा ा या अ यापनाशी अन ुकूल अस ेल
यांना व त ुिन हाव ेसे वाटत े, अपवाद फ मानसशा ा या अ यासाचा याचा
अ यास वत निवषयक ीकोनात ून केला जातो . िनसग वा ांनुसार िनसगा जवळ वत :चे
असे कः िनयम अस ून तो वत :म ये प रप ूण आहे आिण हण ूनच िनसगा ला जाण ून
घे यासाठी आप याजवळ अ ंत ी िकंवा अंत ा न अस याची गरज नाही .
िनसग वा ांची ३ अ यासक े
शै िणक ीकोनात ून िनसग वादी या ंना वत :ला तीन गटात ठ ेवतात .
१) अंत: ेरानावादी आिण भौितक िनसग वादी
२) डािव नवादी आिण जीवशा ीय िनसग वादी
३) ायोिगक िनसग वादी munotes.in
Page 103
यवहारवाद आिण िनसग वाद
103 १) अंत: ेरानावादी आिण भौितक िनसग वादी
िवचारा ं या या अ यासक ाला म ुलांचा िवकास हा हवा आह े. अंत: ेरणांना या ंचे वत:चे
माग असतातच म ुलाचा िवकास हा आत ून हायला हवा , बाहे न न ह े. मुलाला याला
वत:ला िनसगा या क ुशीत िशक ू ा. जगातील सव पाठ्यपु तका ंम ये िनसगा चे पु तक
हे सव क ृ आह े. मुलांची अिभ ची आिण आवडीन े शै िणक काय म ठरवायला हव े.
सो या इमाईलला समाजा पासून दूर िनसग िनयमान ुसार िशकवायला हव े होते. यांची
इ छा होती क म ुलांना ान द े यासाठी स ंवेदी अन ुभवांचा पूण वापर क ेला पािहज े.
येक मुळ या दोन म ुलभूत उ कट इ छा असतात . अिभ य आिण क ृती दोघा ंमधील
पूण वात ं य ह े मुळ या य म वाचा िव कास कर ेल. िश का या वतीन े होणारा
ह त ेप हा कमीत कमी करायला हवा या ं या वत : या अन ुभवांनी या ंना िशक ू ा,
चुका क ा आिण या च ुकांपासून िशक ू ा.
२) डािव नवादी आिण जीवशा ीय िनसग वादी
िनस वा ांचे डािव नवादी अ यासक हे बु ीम ेवर ख ूप जोर द ेते. जी या ं यानुसार
जीवनातील अन ुभवांशी यवहार करताना , यांचे िनयं ण करता ंना आिण या ंना एक
िविश िदशा द ेतांना खूप फायद ेशीर आह े. बुि दम ा ही जीवना या सव े ात – नैितक,
सामािजक , अथ शा म य े खूप मदतगार आह े. ती जीवना या सम या सोडव यात
आिण पया वरणाशी य ला ज ुळवून घे यास मदत करत े.
३) योिगक िनसग वादी
हे अ यासक मानत े क मानवजाती या सव कृती आिण अन ुभव ह े वैयि क अधीन
केले पािहज े व यानानातर स य थािपत करायला हव े. ते पूण जीवनासाठी स ंपूण
मानवा या ए कूण िश णात िव ास ठ ेवतात.
३ब. ११ िनसग वादाच े शै िणक प रणाम
िश णाच े उ ेश
१) त व ाना या िनसग वादी शाळ ेअंतग त िश णाचा उ ेश हणज े व अिभ य होय .
२) असे िनसग वादी ज े मानवाला एक य ं समजतात त े हणतात क िश णाचा उ ेश
हणज े, “मानवी यं ाला या या रचन ेकडे जातीन े ल देऊन याला िव त ृत क न
आिण याला अिधकािधक ग ुंतागुंतीचे काय कर यास स म क न श य िततक े
चांगले यं बनिवण े.
३) काही िनसग वा ांनुसार िश णाचा उ ेश हणज े अंत ेरणांचा सम वय अशा मागा ने
हवा क माणसान े ती य ेये यांना यि गत आिण सामािजक म ु ये आहेत ती सा य
करायला हवी . munotes.in
Page 104
िश णाच े गत त व ान
104 ४) एकूणच हणज े िनसग वादी मानतात क म ुलाचे एका आन ंदी तक संगत, सुसंवादीपण े
समतोल , उपयोगी आिण न ैसिग क मुलांत िवकास हो याची ि या आह े.
५) “जे हा िनसगा या श आिण म ुलाचा कास या ंना कमी त कमी माग दश नात म ु पणे
िवकिसत कर याची परवानगी िदली जात े ते हा त े खरे िश ण असत े.” िनसग वादी
अशा यि वा या िवकासाला सव च श ै िणक य ेय समजतात पर ंतु यि वाचा
िवकासाचा अथ असा न ह े क या य न े व ितपादन , कोण याही अिधकाराला
मा य करायच े नाही िक ंवा वत : या य म वाचा बढाई मारायची आिण श ेजा या ंची
पवा करायची नाही अशा व ृ ी िवकिसत करा यात .
६) िव ा या ला िशकवायलाच हव े क “ यांनी फ वत :चाच िवचार क नय े तर इतर
लोकांचासु ा िवचार करावा . फ ाणीच ह े वत:साठी िवचार करतात .” अ डोस
हव ल े यां या श दा ंत यि म व हणज े िनरप े वत ं अि त व न ह े; य ा
एक मोठ ्या सा प ुरणाचा पर परावल ंबी भाग आह ेत.
अ यास म
१) िनसग वादी भौितकशा , रसायनशा , वन पतीशा , ाणीशा इ . िनसगा शी
संबंिधत असणा या िव ाना या अ यासावर जोर द ेतात. यांना गिणत व भाषा
तेवढीच हवी आह े, जेवढी त े िवषय समजायला गरज ेची आह ेत.
२) पाठ्यपु तके, प ती वा िश क या ंची संपूण क पना ही िव ा या ने िव ानाऐवजी
का य व सािह यात झोक ून दे यासाठी याला तयार क रणे आहे. ती िनसग वा ां या
नजरेत संपूण शाल ेय प तीची सवा त मोठी च ूक आह े. िनसग वा ांना वाटत े क
पाठ्य िवषय व अ यापन ह े पूण पणे िव ान व व ै ािनका ं या ीकोनात ून झुकलेली
हवी व यासोबतच साध ेपणा आिण व त ुिन ता ह े िनरी णाच े श द असायला हव ेत.
आिण स ंबंिधत त या ंचे ान ह े एकम ेव िनय ंि त य ेय हवे,
३) ते वत मानाचा आर ंभ प करतात आिण भिव यात डोकाव ून बघ यासाठी मदत
करतात . यांना अ यास मात इितहासाचा समाव ेश करावासा वाटतो ज ेणेक न
िव ा या ना इितहासाची न ैितकता उपल ध होईल . ही नैितकता यांना वत मानात
नवीन सामािजक स ु यव था आण यास व तस ेच भावी क ृत ची योजना कर यास
मदत क शकत े.
४) अ यास मात परम े र व धमा िवषयी िशकिव यासाठी काहीही थान नाही . ते
मानतात क कोण याही म ुलाला म ु असताना धम आचरावासा वाटत नाही आिण
असेही काही आढळत ना ही क म ुलांम ये पुजा, आराधना ही एक न ैसिग क गो
आहे.
५) तािक क श ही कमाल मया देपय त िवकिसत हायला हवी . िनसग वा ांनुसार
मुलांना शा ीय स ंगीत िक ंवा शा ीय िच कारी आवडत नाही . हणून हे िवषय munotes.in
Page 105
यवहारवाद आिण िनसग वाद
105 मुलांना शा ीय स ंगीत िक ंवा शा ीय िच कारी आवडत नाही . हणून हे िवषय
िशकिवल े जाऊ नय े.
६) पे सर या ं यानुसार, ‘िव ानाधी ीतअ यास म कर या या क ृत ना ाधा य
देतात. अशा कार े ते अ यास मावर ‘जीवनाच े िनयम आिण शरीरिव ानाची त व े’
यांची जागा ठ ेवतात.
अ यापना या प ती
१) िनसग वा ांचे िश ण ह े मूल क ि त आह े. यात म ुलाला एक म यवत थान आह े.
मुलाचा िवकास का या यावरच सोपवायला हवा.
२) िनसग वाद हा पार ंपा रक िश ण प ती या िह ंसक िन ंदेसाठी जबाबदार ठरला आह े.
याने सव कारची नकारा मक त ं े व घोक ंप ीवरील जोर या ंना िवरोध केला.
३) अनुभवज य अस यान े यान े मुलाला ज े काय िशकायच े आ ह े ते स व याला
वा तिवक अन ुभवा ार े िदले जाऊन िशकिवण े पसंत केले.
४) लोकांनी मानल े क म ुलां या िश णात ान े ीयांचे िश ण िक ंवा संवेदी िश ण ही
पिहली पायरी असायला हवी .
५) ‘करा व िशका ’ हे त व या ंनी मांडले.
६) य अन ुभवावर ख ूपच जोर िदला ग ेला आह े. तका वर सु ा जोर िदला आह े. जसे
भूिमती ही िदल े या का पिनक सम या अ यास याप े ा य व त ू व जाग े या
मोजमापा ार े अिधक चा ंग या कार े समजली जात े तसेच िव ानाच े िशकिवण े हे
योगशाळ ेत ा यि का ार े अिधक प रणामकारक होऊ शकत े.
७) भूगोल हा नकाश े िकंवा त या ंपे ा भौगोिलक वा य असल े या िठकाणा ं या
सहली ार े अिधक चा ंग या कार े िशकिवला जाऊ शकतो .
िनसग वादी िवचारव ंत िश णा या प ुढील प ती स ुचिवतात :
१) सकारा मक प त – या प तीत िनद शक हा म ुलाला िविवध िवषया ंिवषयी मािहती
दे याचा य न करतो . ही पार ंपा रक प त आह े िजला िनसग वा ांकडून एक ज ु या
रीतीची व अप रणाम म हण ून नाकारल े जाते.
२) नकारा मक प त – या प तीत म ुलाचे मन मािहती या त ुकडे-तुकड्यांनी
भर याऐवजी या ला याच े संवेदी अवयव व ेरक अवयव या ंचा वापर कर याच े
िश ण द े याचा समाव ेश होतो . या या ता यातील िविवध शारी रक श चा वापर
क न त े मूल वत :साठी ख ूप सार े ान िनमा ण कर ेल.
खेळ या या मागा ने िशक याची प त ही िनसग वा ांम ये खूपच लो कि य आह े. munotes.in
Page 106
िश णाच े गत त व ान
106 िश क
१) िनसग वाद् ना या अन ुसार िनद शक हा केवळ अट वरच वीकार यायो य आह े. ते
मानतात क िनद शाकां या यो य ह त ेपामुळे मुलाचा गौरव िफका होतो . हणूनच हे
अ याव यक आह े क िश कान े मुलाला समजून यायलाच हव े आिण अनाव यक
ह त ेप क नय े. काय करायच े नाही ह े जाण याची व ृ ी ही असयाला हवी आिण
ेमाची सकारा मक व ृ ी आिण यां या ती पसंती ही या ं या परीन े ामािणक
पणाची खा ी द ेऊ शकत े. मुलावर ेम कर यासाठी आिण या ं या ती पस ंती
दश िव यासाठी या ंना मोठ े हो या ची बालपण िमळव याची शोका ंितका टाळ ून या ंनी
एक लहानम ुलांसारख ेच वत : रहायला हव े.
२) िनद शाकाचा उ ेश हणज े िव ानाचा प , वेगळा, प तशीर आिण प ूण पणे य
िनरपे आवाज हायला हवा . याला स य आिण व त ुि थती सव च आदर
असायला हवा . आिण यान े या या िव ा या ना स य आिण व त ुि थती
समज यासाठी फ सहकाय करायला हव े. िनद शाकाच े थान ह े पड ा या
पाठीमाग े आह े; तो म ुलाचा मािहती , क पना , आदश आिण इ छाश दान
करतात िक ंवा चा र य घडिवणारा अस याऐवजी म ुळ या िवकासाचा एक िनरी ण
कवी असतो .
३) िश काला फ म ंचाची मा ंडणी करण े, सािह य प ुरिवणे, संधी पुरिवणे, एक आदश
वातावरण प ुरवणे आिण न ैसिग क िवकासासाठी पोषक प रि थती िनमा ण करण े
एवढेच करायच े आहे. िश काची अशी भ ूिमका ही अ यापन क प प ती या सव
आधुिनक प तीत स ुचवलेली आह े.
िश त
१) अ यास म व श ै िणक प तीत अस याम ुळे िनसग वादी त व ानी हा िश ती या
पारंप रक संक पन ेला द ुस या कोणाप े ाही अिधक िवरोध करतो . ते शारी रक
िश े या प तीला िवरोध करतात कारण त े मानतात क याम ुळे मुलाम य े अिन
संघष िनमा ण होवो .
२) स नी िलिहल ेले आहे, “मुलांनी कधीही िश ा वीका नय े तर वात ं य ही सवा त
चांगली बाब आह े.” जर म ुलाने काही च ूक केली तर याला ख ु िनसगा कडून परतावा
िमळेल आिण अशा कार े तो या या वत : या क ृत या प रणामात ून बरोबर व च ूक
मधील फरक करायला िशक ेल. या कारणा तव म ुलाला अगदी वात ं य िदल े
जायला हव े.
३) िनसग वा ांसाठी वात ं याचा अथ दुस यां या क ृतीम य े लुडबुड कर याच े वात ं य
न हे. या ीन े ते मूल कधीही वावल ंबी बन ू शकत नाही . कारण त े मूल ब याच
िनयम व काय ा ं ारे िनयंि त क ेले जाते. जे या या मनात काळात नकळत ि या
करत असतात . फ बा आिण स ु प िश त द ूर केली जायला हवी . munotes.in
Page 107
यवहारवाद आिण िनसग वाद
107 ४) मुलां या मनाम य े नैसिग क प रणामात ून िश तीचा आदर थािपत करायचा य न
केला जातो . ब ीस व िश ेची प त ही सव िठकाणी प रणामकारक आढळ ून आली
आहे. परंतु हे ल ात ठ ेवायलाच हव े क िनसग वा ां या स ंक पन ेचे मू य यात
दडलेले आहे क त े अित र बा िश ती या उिणवा स ूिचत करत े. असे असल े क
सु ा यात श ंकाच नाही क हा िस ा ंत न क च एका ंगी आह े.
३ब. १२ सारांश
िश णात िनसग वादाच े योगदान क ुणीही यायपण े आका शकत नाही . कारण यान े
या या सव े ात – िश णाचा उ ेश, प ती , अ यास म , िश त , िश क इ यादीत
भाव दाखिवला आह े.
मुळ या िश णाला म ुलाचे मानसशा व िवकास मानसशा या त वा या म ू यावर उभ े
क न यान े िश णा या पार ंपा रक व क र स ंक पन ेला पूण छेद िदला आह े.
ायोिगक अ यापनावर िदल ेला जोर हा जरी याय होता . तरी यान े लवकरच
उ ा ंतीवादी भावाचा माग िदला आह े. िनसग वादान े मानवी वभावाला एक
जीवशा ीय बाबीप े ा अिधक मोठ े नाही अस े समज ून या या व पाची या या ही
एका अितशय स ं कृतीत े ात िसिमत क ेलेली आह े.
अगदी अलीकडील वषा त एखा ाला आढळत े क िनसग वादामधील रकामी जागा ही
जलद गतीन े भरत आह े. आधुिनक िनसग वाद हा अिधक सव समाव ेशक आह े. कारण
याने शु जीवशा ीय प ीकरण लागल ेले आहे आिण तो आदश वादी धार णे या जवळ
येऊन ठ ेपलेला आह े.
३ब. १३ तुमची गती तपासा
१) िनसग वाद त व ानाची स ंक पना प करा .
२) िश णाच े उ ेश आिण िनसग वा ांचे तीन अ यासक यावर चचा करा.
३) टीपा िलहा .
िनसग वाद आिण अ यास म
िनसग वाद आिण िश क
िनसग वाद आिण िशकव या ची प त
३ब.१४ संदभ
1) Chandra S.S and Sharma Rajendra ; “Philosophy of Education”.
Attantic Publisher and Distribution, 2002, New Delhi
2) Taneja, V.R. “Educational Thought and Practic” Sterling publishers,
New Delhi.
munotes.in
Page 108
108 ३ क
मानवतावाद आिण अि त ववाद
िवभाग रचना
३क.० उ ेश
३क.१ मानवतावाद त व ानाचा प रचय
३क.२ मानवतावादाचा अथ
३क.३ मानवतावादाच े शै िणक प रणाम
३क.४ सारांश
३क.५ तुमची गती तपासा
३क.६ अि त ववादाचा प रचय
३क.७ मुलभूत संशोधन
३क.८ अि त ववा दाचे मु य वत क
३क.९ अि त ववादातील कथानक े
३क.१० अि त ववादाच े शै िणक त व ान
३क.११ िटका मक म ू यमापन
३क.१२ सारांश
३क.१३ तुमची गती तपासा
३क. ० उि े
या घटका या वाचनान ंतर तु ही पुढील बाबी क शकाल.
अि त ववादा या स ंक पनेचे आकलन .
अि त ववादा या व ैिश ्यांचे प ीकरण .
अि त ववादा या प ुर क या ची ओ ळख व या ंचे ि कोन .
अि त ववादा या काही िवषया ंवर िवचार करण े.
अि त ववादा या शै िणक त व ानाच े वण न करण े.
मानवतावादाचा अथ प करण े.
मानवतावाद व अि त व वाद या ं या श ै िणक त व ानाच े वण न करण े. munotes.in
Page 109
मानवतावाद आिण अि त ववाद
109 ३क.१ मानवतावाद त व ानाचा प रचय
१) मानवतावाद ह े ते त व ान आह े या यान ुसार माण ूस हा व त ूं या योजन ेत
क थानी आह े. माणूस हाच फ ानाची मौ यवान व त ू आहे. मानवी जीवनात
उ वणार े िवरोधाभास सो डिव याचा िनकष मानवतावाद आह े. मानवाम य े तका चा
उदय हो यापास ूनच िवचारव ंत लोक ह े मानवी जीवनात उ वणा या िवरोधाभासा ंना
सोडिव यासाठी वा तिवकत े या काही एक िक ंवा इतर िनकषा ंचा शोध घ ेत रािहल ेले
आहेत. असे य न सॉ ेटीस, लेटो, ॲ र तॉटल व इतर ाचीन ीक त वव े यांनी
केलेले आहेत.
२) ाचीन काळात सव च िठकाणी त व ानिवषयक िवचारसरणी ही धािम क
िवचारा ंपासून वेगळी न हती . परंतु हळूहळू त वव े यांनी या ंना वत :ला धािम क
क र त वापास ून बाह ेर काढल े आिण त व ान िवषयक िवचारसरणीला वत ं
आधारांवर थािपत क ेले. असे हे बु ीवादी , अनुभववादी , वा तिवकवादी ,
आदश वादी व इतर आध ुिनक त व ानी होत े.
३) त व ानाचा समकालीन जगात , त व ानिवषयक िवचार ह े भौितक व सामािजक
िव ानातील िवकासा ार े खूपच भािवत होत े. याचाच प रणाम हण ून
वा तिवकत ेचे नवीन िनकष ह े त वव े यां ारे ि वकारल े गेले. वाहतूक व
दळणवळणा या साधनातील अभ ूतपूव गतीन े जगाला ख ूप लहान क ेले आहे. व
मानवाला एकम ेकां या ख ूप जवळ जाणल े आ हे. हणून सव गंभीर िवचारसरणीत
मानवी सम या या क थानी बन या आह ेत. याने मानवतावादा या उदयासाठी
अनुकूल वातावरण िनमा ण केले आहे.
४) इतर िवचारसरणी या कला माण ेच मानवतावादा या म ुळाचा भाग हा ज ुने ीक
त व ान आिण भारता या ाचीन िवचारात शोधला जाऊ शकतो . पि मेत ीस या
नायका ंनी घोिषत क ेले क मन ु य हा सव गो च े मोजमाप आह े. या ना यकान ंतर
मानवतावादाची क पना ही िवत ंडवादी त वा ाना ंचे िवचार , लेटो व सॉ ेटीस या
क पना ंम ये िदसून येऊ शकत े. परंतु ा मानवतावादा या कला कमाल ो साहन
हे िनसग वादीभौितक त व ानान े िदले.
५) चा स डॉिव न या उ ा ंतीवादा या िस ा ंताचे थािपत क ेले क िनसगा त मन ु य व
ा याम य े खोल दरी नाही . डािव ननंतर उ ा ंतीची क पना ही मानवी
िवचारसरणी या जवळजवळ य ेक े ात उपयोगात आणली ग ेली आिण ख ूप सार े
िस ांत हे थािपत क ेले गेले. आज ह े साम यात : ि वकारल े जात े क ाणी व
माणूस हे उ ा ंती या एकाच ि य ेतील दोन व ेगवेगळे ट पे आहेत.
munotes.in
Page 110
िश णाच े गत त व ान
110 ३क.२ मानवतावादाचा अथ
ुमॅिनझम (मानवतावाद ) हा इं जी श द ल ॅिटन स ं ा ‘होमो’ पासून आल ेला आह े.
याचा अथ मानव असा होतो . हणज ेच श दशः मानवतावाद ह े त व ान आह े, यात
माणूस हा क थान हण करतो .
तथािप एखा ा स ं ेचा य ु प ीशा ीय अथ हणज े पुरेसा अथ नाही; यात ऐितहािसक
वापर स ु ा समािव आह े. ऐितहािसक पर ंपरेत सं ेचा वापर हा या या अथा चे वेगवेगळे
पैलू उघड करतो . अशा कार े मानवतावाद या स ं ेचा प ूण अथ समज यासाठी
एखा ाला याची ऐितहािसक उ ा ंतीसु ा िवचारात यायलाच हवी .
या ऐितहािसक उ ा ंतीसु ा मानव क याणासाठी ज े काय उपयोगी हण ून आढळ ून येते
याला मानवतावादा या स ंक पन ेशी जोडल े जाते, जसे सामािजक क याणाची क पना ,
वै ािनक क पना , वै ािनक वृ ी, लोकशाही स ं थांची गती , इ.
मानवतावादातील न ेते
१) अ ाहम म ॅ लो
२) काल रॉजस
३) मा कोम नो स
मानवतावाद ही मानवाला िव ात एक स ुयो य ओळख ा हो यासाठी आयोिजल ेली
एक चळवळ आह े. मानवतावादातील श ै िणक िवचार ह े गमावल े या म ू यां या
पुन था पनेशी संबंिधत आह े. मानवतावादात एक माण ूस हा अ ंितम ल आह े; एक
साधन न ह े. तो एक म ु ितिनधी आह े.
मानवतावाद दोन त वा ंवर काय करतो :
१) रा ान े राखल ेली म ु ये इितहासावर प रणाम करतात . जे हा रा ाची म ु ये ही
सव च तीची असतात त े हा चा ंगले घड ून येते. आधुिनक माणसान े
इितहासापास ून िशकायलाच हव े.
२) थोर सािह य ह े माणसाला त ुकड्यांपे ा एकस ंध हो या या म ू यावर जोर द ेते.
मानवतावादात अ ययन ह े िव ाथ क ि त आह े व व ैयि कक ृत आह े आिण
िनद शकाची भ ूिमका ही एका स ुिवधा द ेणा याची आह े. भाविनक व स ं ा मक गरजा
आिण य ेय हणज े सहकार , आ ासक वातावरणात वय ं-वा तिवक लोक िवकिसत
करणे हे आहे:
३क.३ मानवतावादाच े शै िणक प रणाम
१) मानवतावादी शाळ े या िवचाराधार ेनुसार श ै िणक काय मांनी ाचीन स ं कृती ित
शंसा व ेम वाढवायला हव े. हे मानवी स यत े या वाढीसाठी मह वाचा ोत
हणून काय करत े. munotes.in
Page 111
मानवतावाद आिण अि त ववाद
111 २) त ण िपढीन े िव ाना ं या शहाणपणाचा आदर िशकायला हव े कारण त े मानवी
मू यां या े ाशी िनगडीत आह े.
३) बु ीवादी लोक ह े यां या च ंड ान व बौि क त े ारे समाजासाठी य ेय
थािपत कर यास अन ुकूल ि थती त असतात .
४) िव ा या म ये भाषे ती आदर जवायला हवा . िश णान े श द स ंपदे या स ुयो य व
अचूक वापरावर आिण याकरणाच े िनयम अन ुसरा यावर जोर ायलाच हवा .
मानवतावादाची त व े
मानवतावादी िश णाची त व े पुढील माण े :
१) िव ा या ना ‘जे काय िशकायच े आहे ते िनवड यास त े स म असायला हव े.
मानवतावादी िश क मानतात क जर िव ा या ना काही गरज अस ेल िकंवा या ंना
काही जा याची इ छा अस ेल तर या ंना िवषय िशक यासाठी े रत क ेले जावे.
२) िश णाच े येय हणज े िशक यासाठी िव ा या या इ छ ेचे संगोपन करण े आिण त े
कसे िशकाव े हे यांना िशकवाव े हे होय. िव ाथ या ं या अ यासात वय ं े रत
असायला हव े आिण िशक यासाठी या ंची वत :ची इ छा असायला हवी .
३) मानवतावादी िनद शक मानतात क ेणी ा अस ंबंिधत आह ेत आिण फ व
उ ा ंती ही अथ पूण आहे. ेणी ही िव ा या ला यि गत साधनाऐवजी ेणीसाठी
काय कर यास ो सािहत करत े.
४) मानवतावादी िनद शक ह े व त ुिन चाचणी या िवरोधी आह े, कारण या
िव ा या या मरणश या मत ेची कसोटी करतात आिण िश क व िव ा या ना
पुरेसा शै िणक अिभ ाय दान करत नाहीत .
५) मानवतावादी िनद शक मानतात क भावना व ान ह े दो ही अ ययन ि य ेसाठी
मह वाच े आहे. पारंपा रक िनद शाकां या िवपरीत मानवतावादी िश क ह े भाविनक व
सं ाना मक े े वेगळी करत नाहीत .
६) मानवतावादी िनद शक जोर द ेतात क शाळ ेने िव ा या ना एक स ुरि त वातावरण
दान कर याची गरज आह े. जेणेक न या ंना अ ययनासाठी स ुरि त वाट ेल/
एकदा का िव ा या ना स ुरि तत ेची जाणीव झाली क अिधक सोप े व अिधक
अथ पूण बनत े. ते येका या िशक या या न ैसिग क इ छ ेवर जोर द ेतात, जेणेक न
िश क हे खूप सा या अिधकाराचा याग करतात आिण एक स ुिवच द ेणारा हण ून
बनतात .
munotes.in
Page 112
िश णाच े गत त व ान
112 सूचनांचे प रणाम
१) सूचना ा बा अस याप े ा आ ंत रक असायला ह या (िव ाथ क ि त)
२) िव ा या नी वत :चा शोध व वािभमान याचा भाग हण ून या ं या सा ं कृितक
वारशािवषयी िश कायला हव े.
३) अ यास मान े ा यि क आिण शोध म ु ि याकलाप या ंना चालना ायला हवी .
४) िव ा या ना वैयि क ान आिण अन ुभव ा कर यासाठी अ यास माची रचना
असावी ह े दाखिवत े क त े एका स ुरि त व सहभागी श ै िणक वातावरणात बह मोल
योगदान आह े.
५) िशकलेले ान ह े िव ा या या त काळ गरजा , येये आिण म ू य या ंना उपयोिगत
आिण स ुयो य असायला हव े.
६) िव ाथ ह े यां या आ मवा तिवकत ेसाठी अ ययनाच े मू य िनि त कर यातील
उ ा ंती ि य ेचा भाग असायला हव े.
७) िनद शा मक आराखड ्याने शोध ारा अ य यन स ुलभ करायला हव े. उि ा ंची रचना
अशी करायला हवी ज ेणेक न िव ा या नी िशकल े या क पना ंना िक ंमत ायला
हवी.
८) ब याच पया यी अ ययन अन ुभवाची रचना क न य गत अ ययन श ैली, गरज
आिण आवडीला िवचारात यायला हवी .
९) अ यास मातील ब याच उपल ध पया यांपैक स ुयो य अ ययन िनवड यासाठी
िव ा या ना वात ं य ायला हव े.
१०) सूचनांनी य गत वाढ स ुलभ हायला हवी .
िव ा या ची भूिमका
१) अ ययनात प ुढाकार घ ेऊन िव ा या ने जबाबदारी वीकारायलाच हवी . िव ा या नी
अ ययनाला म ू य ायलाच हव े.
२) िशकणा रे हे अ ययनासाठीचा अन ुभव सि यपण े िनवडतात .
३) िटका मक आ ममनना ार े वत :ची वा तिवकता आिण वआदश याम य े पोकळी
शोधून काढा .
४) एखा ाची वत :ची मु ये, वृ ी आिण भावना या ं याबाबत ामािणक रहा व या ंचे
मू य ि वकारा .
५) एखा ाच े आंतरवैयि क स ंवादकौ श य स ुधारा.
६) इतरां ती िच ंता व इतरा ं या गरजा ाब ल सहान ुभूती पूव क बना .
७) गटातील इतर सद या ं या मता ंची मग त े िवरोधी असल े तरी िक ंमत करावी . munotes.in
Page 113
मानवतावाद आिण अि त ववाद
113 ८) एखा ाची म ु ये आिण िव ास ह े एका सामािजक भ ूिमकेत चपखल कस े बसतील
याचा शोध या .
९) वेगवेग या ीकोना ंना मु पणे सामोर े जा.
िश का ंची भूिमका
१) सुिवधा दाता बना आिण गटाचा एक सहभागी सद य बना .
२) समाजाचा यवहाय सद य हण ून िव ा या ना ि वकारा व या ंची िकंमत करा .
३) याची म ु ये व िव ास ि वकारा .
४) अ ययनाला िव ाथ क ि त बनवा .
५) िव ा या ना ववा तिवकता व आदश यामधील दरी शोध यास माग दश न करा .
६) ही दरी भ न काढ यासाठी िव ा या ला सुिवधा ा .
७) वैयि क ृत सूचना काढ यासाठी िव ा या ला सुिवधा ा .
८) वतं अ ययन स ुलभ कर यासाठी िव ा या ना या ंचे वत :ह न अ ययन
कर याची स ंधी ा . आिण म ु िश ण व शोषला चालना ा .
९) सृजनशीलता िक ंवा आ ंतर ी प ुढाकाराला चालना ा .
३क.४ सारांश
त व ाना या मानवतावादी स ंक पन ेपासून आपण याचा आशय िक ंवा अथ यािवषयी
या या श ै िणक प रणामा ंसह िशकलो . मानवतावादाची त व े अ यास म , िश क व
िव ा या या भ ूिमका ा श ै िणक ि य ेचा ीकोन अ यासताना मह वाचा आशय
दान करतात . याचा उ ेश हणज े मानवा या य म वाचा प ूण िवकास करण े होय.
यामुळे मानवाला व ैयि क व सामािजक सम या सोडिवण े श य होत े. याचा ह ेतू हणज े
मानवाची काय मता व आन ंद वाढवण े.
३क.५ तुमची गती तपासा
१) मानवतावाद हणज े काय? तुम या श दा ंत याच े वण न करा .
२) िटपा िलहा.
१. मानवतावादात िश काची भ ूिमका
२. मानवतावादात िव ा या ची भूिमका
३) मानवतावादाच े त व ान ह े आज या श ै िणक प तीवर कसा प रणाम कर ेल/
प तीत कस े अमलात य ेईल? प करा .
munotes.in
Page 114
िश णाच े गत त व ान
114 ३क.६ अि त ववादाचा प रचय
अि त ववाद हा त व ानाचा असा माग आह े, जो वीकारणा यास जग व मानवी
जीवनिवषयक व ेगळा ढ िव ास देतो.
अि त ववाद ह े एक य ुरोपीय त व ान आह े याचा उगम िवसा या शतका या ार ंभापूव
झाला, परंतु ते िस द झाल े जागितक महाय ु द २ (१९३९ -४५) नंतर.
अि त ववादाची बीज े त व ाना या इितहासात अगदी स ु वातीपास ूनच िदस ून येतात.
अठरा या शतकाम य े तक आिण िनसग यांना बर ेच मह व िदल े गेले, व तुिन त ेवर भर
होता, याचा प रणाम औ ोिगक आिण त ं ाना मक िवकासात झाला व िव ानास
अ यािधक मह व िदल े जाऊ लागल े. शा ीय ि कोनात ून मानवाचा एक व त ू हणून
िवचार क ेला जाऊ लागला . िवकसन शील औ ोिगक समाजाम य े मानव य ं ांचा गुलाम
बनला . ा प रि थती या िवरोधात अि त ववाद समाजा िवरोधात ितकार हणून
उदयास आला आिण यान े मानवा या वत ं अि त वाच े ितपादन क ेले. अि त ववादी
त व ानाचा कोणी एक िनमा ता नाही . अि त ववादी िलखाण अन ेक त व ान या
काया म ये िवखुरलेले िदसत े, यापैक मह वप ूण असे हणज े; ेडरीच िनट ्सच, सोरेन
िकक गाड , गॅ ीएल मास ल, माट न िहड ेगर, जीन पॉल साट , काल या पस , अ बागन ॅमो,
बािड एव, अ बट कॅमस इ .
अमे रकन िश णशा ाम य े मॅि सन ीन , जॉज ि लनर , वॅन ल ेव मो रस ह े काही
िस द अि त ववादी आह ेत जे वतं अि त व आिण व ैयि क प ूत वर भर द ेतात.
३क. ७ अि त ववादाची ठ ळक वैिश ्ये
१) अि त व अ मान े धान ल ण : -
हे त व ान मानवापास ून सु होत े.परंतु मानव एक िव िश व प िक ंवा िवचार कता
हणून नाही तर मानव एक अि त व हण ून. थम मानव अि त वात य ेतो, नंतर िस द
करतो . मानव म ू ये ि कंवा त व / ल णा ंनी िन ि त हो याप ूव अि त व य ेते. कारण
सु वातीला मानव काहीच नसतो , याची ल ण े नसतात , जे तो वत :स बनिवल त े तो
बनतो. मानव वत : या यि िन त ेने वत :स िस द करतो आिण िनवडीची स ंधी,
वातं य आिण अि त व या ंत भर कटत राहतो . िचंता, भीती, मृ यूची जाणीव वात ं य
यां याशी अि त ववादाच े नेहमी साहचय आढळते.
२) यि िन त ेचे मह व : -
डच त वव े ा एस . िकक गाड ने हटल े आहे क स य यि िन आह े, स य यि िन ता
आहे: व तुिन ता आिण अम ूत ता म आह ेत. अि त ववाद ह े यि िन त े या
गा याम य े चाचप ून पािहल तर याला वत :ब लच े स य क ळेल आिण याची
जीवनातील खरी भ ूिमका जाणव ेल. ही एक सज नशील ि या आह े जी नवीन मम ी
देते. munotes.in
Page 115
मानवतावाद आिण अि त ववाद
115 ३) मानवाच े वात ं य : -
मानवी य च े मुख व ैिश ्य आह े याच े वा तं य: बंधनरिहत व अिनय ंि त.
आदश वादी व इतर त वव े यांनी मान या माण े मानव हा समाज आिण सामािजक
सं थासाठी नस ून, या मानवासाठी आह ेत. येथे 'सव साधारण इ छा ' नाही यावर
’ यि गत इ छा “ अवल ंबून अस ेल.
४) आदश वादाचे गुणावग ुणिवव ेचन :-
आदश वादा िवरोधात एक िति या हण ून अि त ववादाचा उगम आिण िवकास झाला .
अि त ववादी त वव े े आद श वाद व स ंक पनावादा ित अ य ंत िचिक सक आह ेत.
वैि क त व े व सवा चे भले तर य ेक मानवाच े भले या आद श वाद या म ुद् ाबाबत
अि त ववादी त वव े े सिटक िचिक सा करतात . यां यामत े त वा ंचा / ल णा ंचा शोध
एक च ुक चा माग आहे व या ं यानुसार त व / ल ण े वा तव नस ून अि त व वा तव
आहे.
५) िनसग वादाच े गुणावग ुण िवव ेचन : -
अि त ववादी त वव े े िनसग वादी त व ाना ित द ेखील िचिक सक आह ेत.
िनसग वाद या अनुसार जीवन ह े भौितक – जीव – रासायिनक िनयमा ंवर आधा रत
आहे, जे िनयम कारणा या वि क िनयमावर अवल ंबून आह ेत. ा या ं माण ेच मानवा या
कृती देखील या ंि क आह ेत. हा अि त ववा ा ंसाठी शाप स श आहे आिण त े मानवा या
वातं याचा खर प ुर कार करतात . जे. पी. सारटे्र नुसार, मानव इतका वत ं आह े
क याला या या वात ं याचीच भीती वाटत े.
६) वै ािनक स ं कृतीचे गुणावग ुण िवव ेचन: -
िव ान व त ं ाना या च ंड गतीम ुळे जलद औ ोिगकरण आिण शहरीकरण घड ून
आले आहे. ाचा परीणाम हणज े गद न े भरल ेली गा वे यांत य हरव ून गेली आह े. जे
सव घडत े ते मोठ्या माणात आिण सव वैयि क म ू ये, यि गत आवडी व नावडी
पूण पणे ीआड झा या आह ेत. आज य याचा अ ंत िनवडत नाही ; तर सव िनण य
संगणक िक ंवा सं याशा ीय िनयम व मािहती घ ेतात. हणज ेच िव ा नाने मानवाच े मोल
नग य ठरिवल े आहे. हणूनच अि त ववादी व ै ािनक त व ान व स ं कृतीचा िवरोध
करतात .
७) मानवी दौब य आिण स ुर ा या ंवर अवधान : -
आज या िव ान य ुगात, मानव दडपण , िचंता, वैफ य, िनराशा, भय आिण अपराधी
भावना यासह जीवन यतीत करीत आह े. या या वत ं अि त वास सतत धोका
िनमा ण होतो आह े. हणूनच या या वत ं अि त वा या स ुर ेसाठी याला एक
िचंतामु , तणावम ु पया वरण िम ळणे आव यक आह े.
munotes.in
Page 116
िश णाच े गत त व ान
116 हणज ेच, अि त ववाद ही एक त व ानिवषयक च ळवळ आहे जी अि त वाचा अथ
आिण वत ं अि त व असल े या य या म ू याचा शोध घेणारा अ यास आह े.
त व ाना या इतर े ा माण े अि त ववाद य स एक स ंक पना न मानता , य या
यि िन त ेस व त ुिन त ेपे ा अिधक म ु यवान समजतो . प रणामत :,कोण याही
वै ािनक िक ंवा त व ान िवषयक अ या सापे ा जीवना या अथा शी िनगिडत µन
आिण यि िन अन ुभव अिधक मह वप ूण मानल े जातात .
तुमची गती तपासा :
१. अि त ववाद हणज े काय?
२. औ ोिगक िवकासाच े प रणाम काय होत े?
३. आदश वाद आिण िनसग वादा या िवरोधातील अि त ववादाची िचिक सक बाज ू
मांडा.
४. यि िन ता आिण मानवी वात ं य या ं या मह वाची अि त ववादा या स ंदभा त
चचा करा.
५. अि त व अ मान े धान ल ण त ु हालामा य आह े का? तुम या उ राच े समथ न
करा.
३क. ८ अि त ववादाच े मुख पुर कत
सोरेन िकक गाड (१८१३ -१८५५ ) यांस आध ुिनक अि त व वादाचा जनक मानल े जाते.
तो पिहला य ुरोपीयन त व ानी आह े. यास अि त ववादी ह े िब द िचकटल े आहे.
या या मत े, यि िन ता आिण ती ता ह े स य व खर ेपणाच े िनकष मानल े पािहज ेत.
अि त वा या खर णा ंत, िवशेषत: दु:खमय िनण यां या स ंगी आपण वा तवास प श
करतो . ा णा ंचे वैिश ्य हणज े गाढी िच ंता, आिण अ शा णांतच जीवनाच े खरे सार
समजत े आिण फ क पना ंची एक णाली हण ून ितला आपण हण ू शकत नाही .
ेड रच िनट ्झच (१९४४ -१९०० ) अि त ववादा या उदयात एक म ुख य .
या या न ुसार अित शय बुि दमान मानवाच े त व, हणज ेच अि तीय मानव , वीका न
ि ती धमा वर िवजय िम ळिवणे.
मािट न िहड ेगर (१८८९ -१९७६ ) ने या या 'अि त व आिण का ळ' ा प ु तकाम य े
मानवी अि त वाच े भावी िव ेषण िदल े आ ह े, याम य े काळजी, िचंता, अपराधी
भावना व सवा त जा त म ृ यू ा अि त ववादा या म ुख व मह वप ूण िवषया ंवर िवव ेचन
केले आहे.
munotes.in
Page 117
मानवतावाद आिण अि त ववाद
117 जीन पॉल साट हणतो क मानवा या अि त वास या या ल णा ंपे ा अ मान आह े.
’मानव द ुसरे काही नस ून याच े हेतू आहेत, तो जोपय त वत :चे स य व प ओ ळखतो
तोपय त अि त वात रा हतो, हणून तो या या क ृत ची गो ळा बेरीज आह े, दूसरे ितसर े
काही नस ून मानव हणज े याच े जीवन .“
३क. ९ अि त ववादातील काही प ुन वी िवषय
सव अि त ववादी त वव े यांम ये वात ं य, िनण य आिण जबाबदारी ह े मुख िवषय
आहेत. हे स व वैयि क अि त वा चा गाभा आह ेत. वातं याचा उपयोग आिण
भिव याला आकार द े याची मता मानवाला प ृ वीवरील इतर सव ाणीमा ा ंपे ा वेगळा
ठरिवत े. मु आिण जबाबदार िनण यांमुळे मानव वत :ची स यता िस द करतो .
अि त ववादी िवषया ंचा आणखी एक प ुन वी गट , अपराधी भावना , िवर , िनराळा,
मन:ि थती , बदल या भावना , भावनाजीवन व म ृ यू यांसार या िवषया ंचा समाव ेश
करतो . यांवरील चचा चा पार ंपा रक त व ानाम य े ाम ु यान े उ ल ेख नाही पर ंतु
अि त ववादाम य े यांवर सिव तर चचा घडत े. अि त ववादीसाठी मानव हा िव ा या
पसाया तील िन व ळ एक अ ंश नसून दु:खद स ंघषा ची श यता असल े या तणावप ूण
संबंधा या व ेळी यासाठी उभा राहणारा आह े.
तुमची गती तपास ुन पहा : -
१. काही अि त वावाद ची नाव े िलहा .
२. सा े आिण िनएट ्झच ची मत े प करा .
३. अि त ववादाच े नेहमी प ुनरावृ ी होणार े िवषय को णते आहेत?
४. अि त ववादी त व ानािवषयी त ुम या श दांत दहा वा य े िलहा .
३क. १० अि त ववादाच े शै िणक त व ान
मानवाला स याच े ऐ य दान करण े हा िश णाचा उ ेश आहे. िश ण े ाम य े
अि त ववादाच े योगदान प ुढील माण े आहे.
िश णाच े येय
सवा त मह वप ूण कारच े ान हणज े मानवा या िनवडीच े व प रि थतीच े ान अस े
अि त ववाद मानतो . िश ण हणज े िनवडी या वात ं या ित जाग कता िवकिसत
कर याची ि या , आिण वत : या िनवडीची जबाबदारी याचा अथ .आिण हण ून गट
माणक े, अिधकार आिण सामा िजक, राजक य , त व ानिवषयक , धािम क अ शा
थािपत यव था ंची क पना ध ुडकाव ून लावत े. अि त ववादी म ूलभूत स य िक ंवा
परंपरां या काही रवाजा ंची, माणाची जाण ठ ेवतो. या स ंदभा त अि त ववाद ,
आदश वाद व वा तववादा या क पना ं या िवरोधात जातो .
munotes.in
Page 118
िश णाच े गत त व ान
118 संपूण िवकास :-
िश णात ून संपूण यि म वाचा िवकास ह े अि त ववादाच े येय आह े. प रपूण मानव ह े
िश णाच े येय असाव े. चा र य सव ंध न आिण आ म - िचती या ं या प ूत तेसाठी िश णाच े
येय असाव े. अि त ववादी वगा म ये िवषयव त ूस दु यम थान असत े. यां या
िवचारा ंची, भावना ंची आिण क ृत ची प ूण जबाबदारी घ ेणारी एकम ेवाि तीय य अ शी
वत:ची ओ ळख समज ून घे यास व वत :ची शंसा कर यास िश ण िव ा या याला
सहा य करत े. िनण य घे या या ि य ेम ये तका बरोबरच भावना ंचाही समाव ेश असतो
हणून अि त ववा द फ ब ुि द न ह े तर प ूण य या िश णाची मागणी करतो .
यि िन ान : -
स व ै ािनक य ुगाने व तुिन ानाच े एवढे अवड ंबर माजिवल े आहे क ही स ं ा अ य ंत
अवा तव , अग य , आिण अस ंबंिधत वाट ू लागली आह े. अि त ववादी द श वून देतात क
व तुिन ानाप े ा यि िन ान अिधक मह वाच े आ हे. यां या मत े स य हणज े
यि िन ता ह े मानवी म ू य आह े आिण मानवी म ू ये कधीही त य े असू शकत नाहीत .
मू यांची त या ंम ये झाल ेली अवनती म ू यांवरील द ेचा हास करणारी ठरली आह े.
हणूनच िश णा या येक तरावर िव ान व गिणत िशकिव याबरोबरच मान य िवषय ,
कला, सािह य या ंनाही अ यास माम य े यो य थान िदल े जाव े. अित-व तुिन
वृ ीमुळे आधुिनक माणसास अन ेक सम या य ेत आह ेत. अि त ववादी क पना ं या
काशात ासाठी यि िन द ु ती आव µयक आह े.
पया वरणाच े मह व : -
स औ ोिगक , आिथ क, राजक य आिण सामािजक पया वरण म ू यहीन आह े. यामुळे
ते सं म, ाचार , तणाव आिण स ंघषा स सहा य करत े. आ म-िवकास आिण आ म -
जाग कता या ंस पोषक अस े पया वरण दान कर याचा य न अि त ववाद करतो .
शाळेतील ा पया वरणास मान य िवषय , कला, सािह य या ं या योगदानाची गरज आह े.
यामुळे अ ययनाथ या वत ं य यि म वाचा िवकास होईल आिण तो सामािजक
च ातील दाता बन ून राहणार नाही . याचा एका आ म -जाग क व स ंवेदनशील
य म य े िवकास होईल .
बालक -क ि त िश ण : -
अि त ववादी िश ण बालक क ि त आह े. ते बालकास प ूण वात ं य द ेते. वत:स
ओळख यासाठी आिण वत :चे अि त व जाण यासाठी िश कान े बालकास सहा य
करावयाच े आ ह े. नैसिग क िवकासासाठी वात ं याची आव यकता असत े. िश णान े
अपूणा व थेचे पूणा व थेत पा ंतर करावयाच े आहे. य या गरजा व बालका या मता
यांनुसार िश ण असाव े. बालकाचा वय ंशी असल ेला स ंबंध ढ कर याच े काम
िश णा ार े झाले पािहज े.
munotes.in
Page 119
मानवतावाद आिण अि त ववाद
119 अ यास म
काय अ यासायच े याची िनवड कर याच े वात ं य िव ा या स अि त ववाद द ेतो तसेच
स य हणज े काय व स य ठरिव याचा िनकष िन ि त कर याच ेही वात ं य द ेतो.
प दत शीर ान व रचना मक िश त अ यास म टा ळतो व अन ेक अ ययन
प रि थतीत ून िनवड कर यास िव ा या ला म ुभा देतो. कोणत े ान हण करावयाच े
आहे हे अ ययनाथ ठरिवतो . मान य िवषया ंना साधारणत : भरपूर मह व िदल े जात े.
िव ा या या सज नशीलतेस व आ मअिभ य स वाव द े यासाठी एक माग हण ून
अ य अन ुभव दान कर यासाठी या िवषया ंचा भरप ूर उपयोग क ेला जातो . उदा.
ऐितहािसक घटका ंवर भर द े यापे ा अि त ववादी ऐितहािसक य या क ृतीवर
काशझोत टाकतो , कारण या य िव ा या या वत नास व ळण लावणार े आदश बनू
शकतात .
िश णाचा अि त ववादी उपागम वा तववादी उपागमा या बरोबर उलटा आह े.
अ यास मा या े ात वा तववादी िव ानावर िवशेष भर द ेतात, तर अि त ववादामत े
िव ान व व त ुिन िश ण आपल े वत :शी असल ेले संबंध तोड ून टाकत े. िव ान
आंत रक िचती व शांती िम ळिव यास सहा य करीत नाही . परंतु याचा अथ असा नाही
क िव ानाच े िश ण द ुल ि त रहाव े. ाचा अथ असा क िव ानासह वा य िवषय ,
नीितशा आिण धम शा या ंचाही समाव ेश असावा . या मता शी सहमत काही
अिभया ंि क महािव ालया ंनी त व ान , नीितशा आिण समाज शा या ंचा
अ यास मात समाव ेश केला आह े. ा स ं ेषणा मक उपागमा िशवाय िश णाची चा र य
संवध न व यि म व िवकास ही य ेये सा य होणार नाही त.
अ ययन अन ुभव
त व ानिवषयक स ंवाद आिण िनवड कर या या क ृती उपल ध क न द ेणारे अनुभव व
िवषय अि त ववादी अ यास माम य े असतात . वैयि क व यि िन िनवडीम ुळे
भाविनक , सौदया मक आिण त व ानिवषयक िवषय यो य ठरतात . सािह य , नाट्य,
िच पटिनिम ती, कला इ . मह वाच े मानल े जातात . कारण यात ून मानवी प रि थतीच े व
िनवड कर या या प रि थतीच े ितिब ंब िदसत े. वयं-अिभ य , योग या ंवर भर
असतो . भावना , मन:ि थती व मम ि या ंचा मा यम हण ून समाव ेश होतो.
वयं अिभ य स वाव द ेणाया सािह यान े संप न अस े वग आिण शाळा हणज े िश क व
िव ा या या जीवनिवषयक स ंवादास , चच स वाव द ेणारे थान .
िश क
अि त वावादान ुसार, िव ाथ ' व' शी संपक साधू शकेल, याब ल जाग क बन ेल व
आ म- िचती सा य करील यासाठी शै िणक प रि थत ची िनिम ती िश क करतो .
यासाठी वत : िश काम य ेही अि त ववादी व ृ ी असण े आव यक आह े. याला
वत:ला आ म - िचतीचा अन ुभव असावा हणज े तो िव ा या ना ा ि य ेम ये munotes.in
Page 120
िश णाच े गत त व ान
120 माग दश न क शकेल. जीवनात अ ंिगकारायच े िविवध माग उघड क न आिण याम य े
यांना या ंचा माग वत ं पणे िनवडावयाचा आह े अ स े पया वरण िनमा ण क न
िव ा या ना वत :चे त व , ल ण ठरिव यास सहा य करण े, ही िश काची भ ूिमका
असत े.
अि त व वादी प दती यि वर क ीत असतात . अ ययन व -गतीने, वयं-िनद िशत
असत े आिण य ेक िव ा या शी मु आिण ामािणकपण े आंतरि या साधणा या
िश काशी य चा मोठ ्या माणावर स ंपक असतो .
िव ाथ
' व' ची िचती य े यासाठी िव ा या ला प ूण पणे मु वाटल े पािहज े. िश का या
माग दश नाखाली , अंतरािभम ु खते ारे आ म - िचती साध याचा य न िव ा या ने केला
पािहज े. िश का ार े नेमून िदल ेली िश त िव ाथ पा ळतो, तो बेजबाबदार बनत नाही .
या या यि वाचा प ूण िवकास घडव ून आणण े हा याला िदल े या वात ं याचा ह ेतू
असतो .
धािम क व न ैितक िश ण
अि त ववादी िव शेष क न धािम क व नैितक िश णावर भर द ेतात. धम य ला
िवकिसत हो याची म ुभा देतो. िव ातील या या अि त वाच े आकलन य ला धािम क
िश णाम ुळे होते. आ म- िचतीचा धािम क माग हे िश ण दाखिवत े. नैितक िश ण ह े
धािम क िश णाशी अ यंत जव ळून संबंिधत आह े. िनि तातून अिन ि ताची िचती
ये यासाठी धािम क व न ैितक िश ण अ ंतआ या चा िवकास करतात .
३क. ११ िचिक सक म ू यमापन
आपला समाज आिण बह त ेक आध ुिनक समाजा ंम ये िश ण हणज े, सं थीय अ ययन
व सामािजकरण यासाठी गट अ यापन , यि गत वत नावर ब ंधने आिण नोकर शाही
संघटना ंची आव µयकता असत े. यामुळे काही समी का ं या ( ामु यान े प रंपरावादी )
मते अि त ववादी त व ानाच े शालेय उपयोजन मया िदत आह े. अशी ि या आह े जी
िव ा या या वात ं यास मया दा घालत े. शाळेतील वात ं य हे ौढ अिधकार आिण
बह सं यांकांचे माण िक ंवा िव ास िकंवा समान सा ं कृितक पायावर आधा रत असत े.
अि त ववादी य जी वत : या इ छ ेनुसार व िनवडीन ुसार वत न कर याचा य न
करील ितला शाळेम ये व त सम इतर मोठ ्या औपचा रक स ंघटना ंम ये अडचण ना
सामोर े जावे लागेल.
३क. १२ सारांश
त व ा न आिण िश ण ा एकाच ना या या दोन बाज ू आ ह ेत, हणज ेच िविवध
त व ान े िश णाच े िविवध प ैलू मांडतात आिण िश ण मानवाच े व या या जीवनाच े munotes.in
Page 121
मानवतावाद आिण अि त ववाद
121 त व ान बदल ू शकते. एक त व ान िवषयक क पना हण ून अि त ववाद ा ंतीकारी ,
गतीमान व खर होता , याने िवचार ि य ेत बदल घडव ून आणला व य चा िवचार
पुढे आणला . याची िश णावरील मत े नाट्यमय वाटत असली तरी यो य अथा ने आिण
माफक माणात वीकारली तर आज या भौितकवादी समाजाम य े आव यक आह ेत.
ा घटकाम य े आपण अि त ववादी त व ान अ यासल े, त कालीन क र
णालीवरील याची िचिक सा पािहली . अि त ववादी त व ानान े मानव , याचे
अि त व या या भावना व यि िन त ेस पुढे आणल े, ते य वादाच े व मानवा या
एकमेवाि तीय वाच े पुर कत होते.
अि त ववादा या िविवध प ुर क या ची मत े आिण या ंनी मांडलेले िवषय या ंचे त व ान
समज यास सहा य करतात .
अि त ववादाच े शै िणक त व ान य ेये, अ यास म , िश काची भ ूिमका, अ यापन
प दती , अ ययन अन ुभव, धािम क व न ैितक िश ण या ंवर भा य करत े.
३क.१३ तुमची गती तपासा
१. अि त ववादा न ुसार िश क व िव ा या ची भूिमका काय आह े?
२. अ यापन -अ ययन ि य ेम ये अ ययन अन ुभवांचे मह व मा ंडा.
३. अि त व वादान ुसार िश णाच े येय काय आह े?
४. अि त ववादी कोण या कार या अ यास माची िशफारस करतो ?
५. आज या िश ण णालीम य े अि त ववादाच े मह व मा ंडा. तुमचे उ र सोदाह रण
प करा .
६. अि त ववादाचा सामा य व शै िणक त व ानाच े िचिक सक म ू यमापन करा .
munotes.in
Page 122
122 ४ अ
डॉ. झािकर ह सैन
(१८९७ - १९६९ )
करणाची रचना :
४ अ.० उि ्ये
४ अ.१ तावना
४ अ.२ जीवनव ृतांत
४ अ.३ डॉ. झािकर ह स ैन यांचे त व ान
४ अ.४ डॉ. झािकर ह स ैन यांचे िश णिवषयक िवचार
४ अ.५ चार अ याव यक मू ये
४ अ.६ शैक िणक या उ पादनशील काय
४ अ.७ वातं य, िश त आिण अिधकार
४ अ.८ िश काची भ ूिमका
४ अ.९ मू यांचा र णकता हणून िश क
४ अ.१० िश ण आिण स ं कृती
४ अ.११ आदश शाळेची वैिश ये
४ अ.१२ डॉ. झािकर ह स ैन यांचे शै िणक योगदान
४ अ.१३ सारांश
४ अ.१४ ावली
४ अ.० उि ्ये
या घटकाचा अ यास क े यानंतर तु ही खालील गो ी सा य क शकाल .
डॉ. झािकर ह स ैन यां या सव साधारण त व ानाच े िविवध प ैलू प करता य ेतील.
यांचे शै िणक त व ान समज ेल
उ म शाळेकडून असल े या या ं या अप े ा प करता य ेतील.
यां या शै िणक योगदानाला दाद द ेता येईल.
munotes.in
Page 123
डॉ. झािकर ह सैन
(१८९७ - १९६९)
123 ४ अ.१ तावना
धम िनरपे , वतं आिण स ुसं कृत भारताच े डॉ. ह सैन हे अ य ंत संवेदनशील,
चैत यदायी , योगशील अस े िश णत व स ुिव अस े ितिनधी होत . यांची
िश णा ती िन ा आिण याग सव ूत असून मुलो ोगी िश णाच े ते मु य प ुर कत होत.
भारतीय जनत ेचे हे मह ा य होय क यांना दोन मह वाच े िश णत ; डॉ. राधाक ृ णन
आिण डॉ . झािकर ह स ैन हे रा पती हण ून लाभल े. यांनी रा पती पद भ ूषिव याम ुळे
िश क यवसायाला ित ा ा झाली तस ेच रा ीय पात ळीवर नेतृ व आिण शै िणक
थांना वेगळी िदशा िमळाली.
४ अ.२ जीवनव ृतांत
डॉ. झािकर ह स ैन यांचा ज म ह ै ाबाद य ेथे ८ फे ुवारी १८९७ रोजी झाला . ते अवघ े ८
वषा चे असताना या ं या वडीला ंचा मृ यु झाला आिण त े उ र द ेश येथील क ैमगंज या
गावी वडीलोपािज त घरी राहावयास आल े. इटावा य ेथे यांचे िश ण झा यान ंतर अलीगढ
येथील मोह मदन अ ँ लो इंिडयन महािव ालयात या ंनी व ेश घेतला. एम.ए. चा अ यास
करत असताना या ंनी गा ंधीज नी ि िटशांिव द असहकार च ळवळीसाठी क ेलेले
कळकळीचे आवाहन ऐकल े आिण महािव ालय सोड ून असहकार च ळवळीस वाह न
घेतले. यांनी जािमया िमिलया इ लािमया (रा ीय म ुि लम िव ापीठ ) या िव ापीठाची
१९२० साली अिलगढ य ेथे थापना क ेली. वतःची उ च िश णाची भ ूक
भागिव यासाठी त े बिल न िव ापीठात दाखल झाल े आिण अथ शा ातील पी .एच.डी.
ा केली. १९२६ म ये भारतात परत आ यान ंतर जािमया िमिलया इ लािमया ,
िद ली या िव ापीठाच े ते कुलगु हणून वया या २९ या वष अिधभार वीकारला .
१९४८ साली अिलगढ मुि लम िव ापीठाच े -कुलगु हणून या ंची िनवड कर यात
आली . १९५२ साली या ंना रा यसभ ेचे सभासद व बहाल कर यात आल े. १९५७
साली त े िबहारच े रा यपाल झाल े. १९६२ साली भारता या उपरा पदी या ंची िनवड
झाली तर १९६७ साली भारता या रा पतीपदासाठी या ंची िनवड होऊन १९६९
साली या ं या म ृ युपय त या ंनी ते पद भ ूषिवल े. रा पती हणून पदो नती झा यान ंतर
ते हणाल े, ''हया पदासाठी माझी िनवड हो यामाग े कारण हणज े माझा जनत े या
िश णाशी असल ेला स ंबंध होय . ४७ वष एका िश कान े या या आय ु यातील सव म
वष रा ीय िश णाशी संबंिधत अस याचा हा रा ाने केलेला बह मान आह े''.
४ अ.३ डॉ. झािकर ह सैन यांचे त व ान
डॉ. ह सैन हे आदशवा दी होत े. यांनी ल ेटो या ‘ रपि लक ’ चा अ य ंत उ साहान े उदु त
केलेला अन ुवाद हा याचा सब ळ पुरावा होय . ते हणतात , ''कमकुवत िव ासाची जागा
िनरोगी सवय नी , अयो य स ं थांची जागा गत शील सं थांनी घेतली पािहज े. आपणा ंस
िमळणारे माग दश न हे बुि द या स ंधी का शातून न य ेता िव ासा या व छ munotes.in
Page 124
िश णाच े गत त व ान
124 सूय काशाकडून िमळाले पािहज े .
ते हाडाच े धम िनरपे , मानवतावादी आिण द ूरदशीर् होते. यांनी इ लामी त व े आिण
यांचे रा ीय व या ंना ु चाकोरीत जाऊ िदल े नाही तर प ूव आिण पि म, मुि लम
आिण म ुि लम ेतर, ाचीन आिण आध ुिनकत ेला आन ंददायी यय ा क न िदला.
मोराइस या ं या श दात '' यांचे भारतावर ेम होत े. यांचे जगावर ेम होत े ते स य, याय
आिण मानवत ेवर ेम करणार े होते. यांनी या ं या जीवना या स ु वाती या का ळापासून
मानवतावादी िश णाचा प ुर कार क ेला.
वा तवत ेबाबत त े हणतात , क जग ह े वा तव आह े. भौितक आिण आ याि मक अ शी
दोन जग े अि त वात अस ून भौितक जग ह े इंि यज य आह े. याचा स ंबंध जगातील
व तूंशी येतो. आ याि मक जगा चा स ंबंध आ मा आिण आ मना शी येतो; हणून
जगातील आन ंद हा द ु यम समजला समजला जातो . आ याि मक जग ह े मानिसक
पातळीवर क पना ं या ार े क न यावयाच े असत े.
यां या शै िणक त व ानात त े मानवाला सव च थान द ेतात, आिण मानवा या
मता ंचा सवा िधक िवकास कर यास प ुढे सरसावतात . यांची मानवावर दा होती
आिण ती या ं या त व ानात ून आिण शै िणक िवचारा ंतून प पण े िदसून येते.
४ अ.४ डॉ. ह सैन यांचे शै िणक िवचार
डॉ. ह सैन यां या मते हया द ेशातील िश ण ह े दुद वाने अपंग झाल े आहे. यां या मत े
िश ण ह े सुसं कृत समाजासाठी जीवनाव यक असा रस आह े. िश ण ह े स ि थतीला
पोहोच या स पुढील गो ी कारणीभ ूत आह ेत :
१) एखा ा वगा त तासनतास िन य होऊन बस ून राहण े; क ज े बालका ं या मूलभूत
वृ ीशी न ज ुळणारे आह े. अशा यव थ ेम ये बालकाकड े एकेकाळी असल ेली
नैसिग क उ कटता न क न बालकाला िन साही , नीरस बनिवल े जाते.
२) चांग या िश का ंचा तुटवडा चिलत यव थ ेतील उपल ध िश क ह े ूर िन र
आिण ल करी खा याच े आहेत.
३) बोजड आिण अथ िहन अ यास म हा िव ा या ना अिवव ेक म कर या स भाग
पडतो .
४) िश ण हणज े अ ययनक या ला िनयोिजत प दतीन े तयार श ै िणक आदश आिण
िविहत आशयान ुसार घडिवण े हया च ुक या समज ूतीला चिलत िश ण यव था
आिण लोकशाही म ू यांवर दा असल ेला अ यापक रददबादल ठरिवतो . ा
अ यापका ंचा िव ास आह े क िश ण ही िव ाथ घडिव याची ि या नस ून
अ ययनक या तील एकम ेवाि तीय आिण िविश अशा यि वाला मोक ळीक देऊन
वतं पणे वाढ द े याची ि या आह े. भारतीय िश णाच े यश लोकशाही munotes.in
Page 125
डॉ. झािकर ह सैन
(१८९७ - १९६९)
125 जीवनप दती वाढीस लाव यासाठी वत ं यि म वाचा िवकास कर यास िकतपत
मदत क शकते, तसेच हया वत ं सुसंवादी यि वाचा सामािजक गरजा
भागिव यासाठी िकतपत उपयोग क न घेते आिण िनः वाथ पणा कशा कार े
जोपासत े हयावर अवल ंबून आह े.
डॉ. झािकर ह स ैन यां या मत े लोकशाहीतील िश णाच े मुख त व ह े बालकातील
यि वाचा आदर करण े हे होय; असे बालक क ज े बुि द ारे वे छेने शै िणक
ि येत सहभागी होऊन चा ंगला नागरीक बन ेल. कारण लोकशाही हणज े य ेक
नागरीकान े वतः ती आिण समाज ती असल े या कत याचे पालन करण े होय. जे हा
िश णा ार े मता ंचा शोध घ ेऊन िवकास क ेला जाईल त े हाच ह े श य होईल .
िश ण ि येची तुलना त े मानवी शरीरा या िवकासाशी करतात . या माण े िपंडापास ून
पूण िवकिसत माण ूस हा यो य खा याजोग े अ न , हालचाल आिण यायाम या ार े
शारी रक आिण रासायिनक िनयमा ंचे पालन क े यामुळे तयार होतो , याच माण े मन ह े
सु वाती या अव थ ेपासून मानिसक खा आिण यायाम या ं ारे पूण उ ा ंतीत होत े.
यि या मनाचा िवकास हा श ैशवाव थ ेपासून झाला पािहज े. यां यामत े िश णाची
ि या ही सात यप ूण असून, मू कामाप े ा वासाला जा त मह व आह े.
बया दचा साधन हीच सा य बनतात याबाबतही डॉ . ह सैन खंत य करतात . यां या
मते शाळा ही सैतानी मनाची िनिम ती आह े, नाही तर आता शा ळा जे करत आह े ते या
करत नस या . ते हणतात , ''शाळेत जाण े हणज े तीन” बाबत िशकण े नसून जीवनाची
रंिभक तयारी आह े . यांना शा ळा हया समाजािभम ुख, कुटुंब आिण यि िभम ुख ह या
हो या.
कृतीयु ान िम ळवून याच ेच संवध न केले पािहज े हया िवधानाच े समथ न ते इंि लश
त वत े या श दात करतात , ''समाजात ान ह े िविश गटा या खाजगी ता यात अस ेल
तर ते ान िनि य असत े. यां या मत े बदल या जगात िश णान े भावी न ेतृ व िदल े
पािहज े. डॉ. ह सैन यां यामत े, (िश णाच े) ाथिमक उि हे समुदायाला न ेतृ व देणे हे
असून शै िणक बाब चा तो जीवनाधार आह े.
िव ापीठीय िश णाबाबत या ंची मत े अ य ंत सु प आह ेत. िश णाच े मूलभूत आय ुध
म ह े आहे. िश ण ह े िनरंतर असल े पािहज े असे यांना वाटत े. य या समाजात
राहात े या समाजाला भावी न ेतृ व दे याची मता आिण समप कताही िश णात हवी .
जे हा माला ि त ा होईल त े हाच िव ापीठ सामािजक ऋण फ ेडू शकतील . हया
संदभा त राम वामी अ यर ह णतात क िव ापीठीय िश णाचा म ुख हेतू हा य ला
देशा या िविभ न अशा व ै ािनक आिण ता ंि क गरजा ंची पूत ता कर यासाठी पा बनिवण े
हा होय .
munotes.in
Page 126
िश णाच े गत त व ान
126 सम या सोडिव याऐवजी टा ळाटाळ कर याची भारतीय व ृ ी या ंना आवडत नाही .
कोणतीही सम या न टा ळता ितचा सामना केला पािहज े, असे ते हणतात . दा र य ,
घाण, रोगराई , अकाय मता या ंबाबत सहनशील असल े या लोका ंचा या ंना राग य ेई ते
हणतात , ''सहनशीलत ेची क ा ळूपणाशी सा ंगड न घालण े हा ग ु हा आह े. जर
िव ापीठान े आपली कत ये यवि थतपण े पार पाडली तर डॉ . ह सैन यांनी उ क टतेने
आिण मनःप ूव क नवीन जगाची पािहल ेली व न े य ात न य े याचे कोणत ेही कारण
नाही.
'िव ान आिण 'मान य यांबाबत दीघ काळ सु असणा या िववादाबददलही डॉ . ह सैन
यांची प मत े होती . यांचा िव ास होता क अलीकड या का ळात आध ुिनक जगान े
केलेली ग ती ही क ेवळ मानवाप ुढील सामािजक आिण राजक य सम या ंसाठी क ेले या
वै ािनक ाना या वापराम ुळे आहे. तं ाना या य ेक े ात िवश ेष े े
(Specialization ) इतक वाढली आह ेत क या या िविश े ातील भाषा इतर
े ातील त ं ांना समजण े कठी ण झाल े आह े. सी.पी. नो या ंनी हया घटन ेचे वण न
अ यंत समप करी या प ुढील श दात क ेले आहे. ते हणतात , ''एका शाख ेचे ान द ुस या
शाखेपासून इतक े िविभ न कधीच न हत े आिण एका शाख ेचा िवकास हा द ुस या शाखेची
िकंमत मोज ून आज या इतका कधीच क ेला जात न हता . डॉ. ह सैन हणतात क मान य
आिण िव ान हया पर परिवरोधी नस ून पर परप ूरक आह ेत. येकाने हे ल ात घ ेतले
पािहज े क िव ान ह े मू यरिहत िवशेषतः न ैितक आिण नीितिवषयक मू यांिशवाय अस ूच
शकत नाही . ते दाखव ून देतात क िव ान ह े नीितरिहत त व ानाची एक णाली आह े.
नीितरिहत िव ान ह े लगेचच सवा शी मै ी करत े; चांग या व वाईटश द ेखील; आिण
जगाच े पांतर एका वा तिवक नरकात कर यास सहा यीभ ूत होत े.
भारताच े रा पती झा यान ंतर शपथिवधीन ंतर या भाषणात त े िश णाच े मह व
सांगतात, िश ण ह े रा ीय ह ेतूं या प ूत तेचे मुख साधन अस ून रा ाचा दजा हा या या
शै िणक दजा वर अवल ंबून असतो .
डॉ. ह सैन यांनी िश णा या प ुढील य ेयांवर भर िदला -
१) िश णात ून एकसमान रा ीय स ं कृतीचा िवकास झाला पािहज े.
२) िश णान े उ चतम जीवनिवषयक म ू ये िवकिसत क ेली पािहज ेत.
३) िश णा ार े नाग रक वासाठी आव यक अशा ग ुणांचा िवकास घडला पािहज े.
४) िश णान े पारंप रक ान आिण य कामात ून फूत घेतली पािहज े.
५) िश णात ून सकारा क ि कोन घडला पािहज े.
६) िश णान े सामािजक जाबाबदारीची भावना िवकिसत क ेली पािहज े.
७) यावसाियक काय मतेचा िवकास िश णात ून घडला पािहज े. munotes.in
Page 127
डॉ. झािकर ह सैन
(१८९७ - १९६९)
127 िश ण ह े मालक आिण राजकारण याचा नोकर आह े असे िश ण व राजकारणाबाबत
यांचे मत होत े. िश ण आिण न ैितकत ेबाबत त े हणतात क स ा ही न ैितकता आिण
िव ान व त ं ानाशी साधली ग ेली पािहज े. िश ण , िव ान आिण त ं ानाबाबत या ंची
मते अगदी स ु प आह ेत. वै ािनका ंनी आिण त ं ांनी समाजिहत डो ळयासमोर ठ ेवले
पािहज े. िश णान े बालकाचा स ंपूण िवकास क ेला पािहज े. भारतीय िश णातील प ुढील
ुट बाबत त े खेद य करतात . (१) भारतीय िश ण ह े काही का ळापासून साचल े या
पा यासारख े झाल े आ हे. (२) भारतीय िश ण ह े नवीन क पना आिण िश णिवषयक
नािव यप ूण िवचारा ंकडे दूल करत े.
आपली गती तपास ून पहा .
१) डॉ. झािकर ह स ैन यांचे समज ुत बाबत (Belief ) काय मत होत े?
२) डॉ. झािकर ह स ैन यांना मानवतावादी का समजल े जाते?
३) वा तवत ेबाबत या ंचे काय मत आह े?
४) यां या श ै िणक त व ानात त े कशास सवा िधक मह व द ेतात?
५) भारतीय िश ण ह े पंगू आहे असे ते का हणतात ?
६) िश ण आिण समाजातील पर परस ंबंधात या ंचे काय मत आह े?
४ अ.५ चार अ याव यक (मह वाची ) मू ये
पदवीदान सोह ळयातील भाषणात या ंनी त णांसाठी अ य ंत वाभािवक अशी चार म ू ये
िदली. ती हणज े आरो य , ताकद , स दय आिण व छता . हया अ य ंत सा या गो ी
समजाव ून घे याचा य न क े यास या ंची यापकता ल ात य ेते. जे हा एखादा य
आरो याचा पाठप ूरावा करतो , ते हा तो िनरोगी मन , िनरोगी शरीर आिण चा र यस ंप नेची
जोपासना करतो . ताकदवान शरीर ह े य ेकाला बलवान , जाग क, िश तब द मन
आिण उ म चा र य द ेते. अशी य ठाम , काय कुशल, सा य यप ूण असे यि म व
धारण करत े. सौदय हे आंत रक आिण बाहय सौदया शी तस ेच आ जूबाजू या जगातील
सौदया शी संबंिधत आह े. व छ शरीरात िनरोगी मन वास करत े आिण याम ुळे जीवनही
व थ होत े.
४ अ.६ शै िणक या उ पादनशील काय
डॉ. ह सैन यांनी अ य ंत समप क श दा ंत िश णातील उ पादन काया चा अथ सांिगतला
आहे. काया ला या ंनी ि त ा आिण प ूजे या पात ळीवर नेऊन ठ ेवले आहे. काया िवषयीची
यांची क पना ही प ु तक ानात ून न य ेता समिप तता आिण अन ुभवात ून आली आह े.
ते हणतात , ''या िवषयावरील मा या वषा नुवषा या िच ंतनात ून माझी धारणा झाली आह े
क , काय हेच िश णाच े भावी मा यम आह े. कधीतरी त े हातांनी करावयाच े काय असत े
तर कधी ब ु दीने. जरी काया म ये िश ण द े याची मता असली तरी मी िनरी ण आिण
अनुभवा ार े अशाही मताला पोहोचलो आह े क सव च कारच े काम यि ला िशि त munotes.in
Page 128
िश णाच े गत त व ान
128 करत नाही . फ म ू यािधि त कामातच िशि त कर याची पा ता आह े. अशा कार या
कामाला त े 'शै िणक या उ पादन काय ’; ‘मनाला स ुसं कृत करणार े काय ’ असे
हणतात .
यांची िश णाबाबत इतर मत े अशी आह ेत :
१) उ पादन काया चा मानिसक काया शी संबंध जोडला ग ेला पािहज े.
२) काया नुभव िश णाचा म हा 'िवचार आिण क ृती, आिण 'कृती आिण िवचार असा
असला पािहज े. शाळेचे खरे काम ह े बालका ंना कोणताही उप म घे यापूव िवचार
कर याच े िश ण द ेणे हे आहे. काय कर याप ूव िनयोजन क ेले पािहज े यावर त े भर
देतात. याबाबत 'काय? आिण 'कसे? यांचा सारासार िवचार क ेला पािहज े. काय
िहच प ूजा यावर या ंची िनता ंत दा होती .
४ अ.७ वात ं य, िश त आिण अिधकार
वातं य आिण अिधकार ह े पर परिवरोधी नाहीत . याचा त े पून चार करतात .
आंत रक वात ं यािशवाय िश णात अिधकारवाणी नाही . सज नशील कामािशवाय आिण
सूरिचत वातावरणािशवाय वात ं य असू शकत नाही . शाळा बालकाला काही ट प े पार
कर यास मदत करत े. सु वातीला िश का ंचा अिधकार हा अन ुभव आिण प रप वत ेतून
आलेला असतो . अंितमतः मा बालकात िवकिसत झाल े या म ू यांवर तो आधा रत
असतो . जबाबदारी , वातं य आिण िश त हया हातात हात घाल ून चालतात आिण
िश णाने िव ा या त यातील य ेकाचा िवकास क ेला पािहज े.
४ अ.८ िश काची भ ूिमका
िश कान े िव ा या ना जीवनिवषयक उ च म ू यां या ीसाठी स ंपूण मदत क ेली
पािहज े. हे यान े वैयि क वागण ूक आिण चा र यात ून केले पािहज े. िश क हा ह क ूम
दे यासाठी िकंवा वच व गाजिव यासाठी नस ून िव ा या ची सेवा कर यासाठी , यांना
मदत कर यासाठी आह े. िव ा या ना वतःच े यि म व असत े आिण या यि म वाची
िनगराणी आिण जोपासना आपण क ेली पािहज े हे िश काला समजल े पािहज े. बालकाशी
वागताना िश क हा ेम आिण सहनशीलत ेचे मूत मंत प असला पािहज े.
४ अ.९ मू यांचा र णकता हणून िश क
कोण या कारचा माण ूस हा आदश िश क बन ू शकतो ? डॉ. ह सैन यां याकड े याबाबत
प ी आह े. यासाठी या ंनी काही िविश त वा ं या आधार े मानवाच े वग करण क ेले
आहे. केवळ सै दांितक िक ंवा ताि वक माणसाच े मु य त व ह े स य असत े, माणसाच े
क पक सौदय , माणसाची आिथ क िम ळकत, माणसाची धािम क मु , माणसाची
राजक य स ा आिण माणसाच े सामािजक ेम. यि ंचा एकदम टोकाचा ; शु द कार
सापडण े कठीण असत े परंतु येकात एखा दे भावी त व असत े. डॉ. ह सैन यां या मत े munotes.in
Page 129
डॉ. झािकर ह सैन
(१८९७ - १९६९)
129 सामािजक कारातील माण ूस हा उ क ृ िश क बन ू शकतो . सामािजक कारातील
िश काकड े इतरा ं ती ेम, एकतेची भावना आिण बा ंधवताख ् मदत कर याची व ृ ी
असत े आिण या ंना इतरा ंसाठी याग क े यामुळे आनंद िमळतो. िश क हा िव ा या वर
ह कूम िकंवा वच व गाजिव यासाठी नस ून या ंना मदत व या ंची स ेवा कर यासाठी
असून िव ास आिण ेमाने यांना घडिव यासाठी आह े. समाजान े जतन क ेले या
सव च म ू यांचा िश क हा राखणदार आह े. वतः या मनोहारी यि म वा ार े हया
मू यांचे सं मण करण े हे याच े भािवक कत य आह े.
४ अ.१० िश ण आिण स ं कृती
इितहासात आप या भ ूतकाळा या न दी तस ेच वार याची म ूळे असतात . याची खोली
आिण या ी ही ख ूपच यापक आह े. आपल े वत मान ह े भूतकाळातील अन ुभवां या
पायावर स ि थतीचा िवचार क न उ वल भिव यासाठी असल े पािहज े. आपला
इितहास हा िविवध स ं कृती आिण स यता ंनी, जागितक धमा नी आिण े त व ा ंनी
समृ द आह े. िश णान े हया सम ृ द वारशाची नीट छाननी क न भावी िपढया ं या न ैितक
आिण आ याि मक व ृ दीसाठी तो उपल ध क न िदला पािहज े. डॉ. ह सैन हणतात ,
िश णाला उपयोगी आिण िन पयोगी वारसा तस ेच दुबळे करणाया आिण ब ळकटी
आणणा या परंपराम य े फरक करता आला पािहज े.
४ अ.११ आदश शाळेची वैिश य े
मॉड न क ूल, य िद ली य ेथे शाळा थापन े या समार ंभात भाषण करताना या ंनी
चांग या शा ळेची वैिश ये पुढील माण े सांिगतली .
१) बालकातील यि वाच े ान :- येक बालका या यि वाच े यो य त े आकलन
होणे ही शा ळा आिण िश का या ीन े सवा त मह वाची का ळजी असली पािहज े.
बालक ह े िविवध सामािजक आिण कौट ुंिबक पा भूमीतून येत असत े, यां याकड े
िविभ न मता आिण ची, िभ न आवडीिनवडी आिण िभ न यि म व असत े.
शाळा आिण िश कान े हे समज ून घे यासाठी मािणक य न क न शाल ेय
उप मातून िव ा या चा पूरेपूर लाभ क न िदला पािहज े.
२) िवकासाच े ट प े समज ून घेणे :- शाळेची दुसरी का ळजी हणज े िव ा या या
िवकासाशी स ुसंगत अशा शाल ेय काय मांची आखणी करण े.
३) सवा गीण िवकास :- चांग या शा ळेचे एक व ैिश य हणज े िव ा या तील तीन 'प्
या िवकासासाठी वाह न घ ेणे.
४) सहेतूक उप म :- िश ण ही सह ेतूक कृती आह े आिण शाल ेय काय म हे
शै िणक या उ पा दनशील काया कडे नेणारे असाव ेत.
munotes.in
Page 130
िश णाच े गत त व ान
130 ५) सामािजक आिण यि गत िवकास :- यि गत िवकासाबरोबरच सामािजक
जबाबदारीची जाणीव ह े शाळेचे येय असल े पािहज े.
६) वयंिश ण :- िव ा या चे वअ ययन उ ंचाव यासाठी शा ळेने पुढाकार घ ेतला
पािहज े. िकंबह ना िशकव याचा सवा त चांगला माग हणज े क स े िशकायच े हे
िव ा या ना िशकिवण े.
४ अ.१२ डॉ. झािकर ह सैन यांचे शै िणक योगदान
डॉ. ह सैन यांचे िश णातील योगदान ह े दखल घ े यासारख े आहे. यापैक काही बाबी
खाली िद या आहेत :
१. जािमया िमलीया इ लािमयाची थापना
२. वधा योजना िकंवा मूलो ोगी िश णयोजन ेची आखणी .
१९३७ साली गा ंधीज नी सा रता हणज े िश ण न ह े असे मत य क ेले. बालका ंना
ह तो ोग िशकव ून उ पादनशील क न िश ण ाव े असे यांना वाटत होत े.
गांधीज या अ य त ेखाली याच वष रा ीय काय क या ची वधा येथे एक प रषद
आयोिजत कर यात आली . प रषद ेत िव त ृत अ यास म तयार कर यासाठी डॉ . ह सैन
यां या अ य त ेखाली एक सिमती थापन कर यात आली . हया सिमतीचा अहवाल हा
पुढे 'वधा िश ण योजना ' हणून िस द झाला . डॉ. ह सैन यांनी हा अहवाल तयार
कर यात अ य ंत मह वप ूण भूिमका बजावली . सिमतीन े सूचिवल ेली मूलो ोगी िश णाची
वैिश य े :
१. अ यास माचा कालावधी हा सात वषा चा असावा .
२. िदले या पया यातून िव ा या ला या या आवडीची एक ह तकला िनवडयाच े
वातं य राहील .
कताई आिण िवणकाम .
सुतारकाम
शेती
बागका म (फळे आिण्ा भा या )
िविश भौगोिलक प रि थतीन ुसार श य असल ेली कोणतीही ह तकला .
उदा. बांबूकाम, काथा व ळणे, ह तकाम इ .
३. अ यासवगा तील इतर िवषय :- (१) सामािजक अ यास , (२) सामा य िव ान (३)
िच कला (४) संगीत (५) िहंदु तानी munotes.in
Page 131
डॉ. झािकर ह सैन
(१८९७ - १९६९)
131 ४. िश णाचे मा यम मात ृभाषा रािहल .
५. अ यास माचा कालावधी दर िदवशी पाच तास तीस िमनट े असेल.
६. दरवष कामाच े एकूण िदवस २२८ असतील
७. शाळा ही िनवासी असली पािहज े.
आपली गती तपासा
यो य पया य िनवड ून र थानका ंची पूता r करा.
१. डॉ. ह सैन यां या मत े शै िणक या उ पादन काय हणज े -
a) जे ानाची जोपसना कर यास मदत करत े ते.
b) यात समिप तता आिण अन ुभव आह े.
c) जे स मान आिण प ूजे या पात ळीवर आह े.
d) जे समाजाची स ेवा करत े, ते.
२) िश कान े िव ा या ना____________ आिण ___________ िश ण िदल े पािहज े.
a) जबाबदारी आिण अिधकार
b) वातं य आिण िश त
c) िश त आिण सज नशीलता
d) अिधकार आिण प रप वता
३) झािकर ह स ैन यां या मत े चांगला िश क घडवणर े मह वाच े त व हणज े -
a) सै दांितक मानवाच े स य
b) सामािजक मानवातील ेम
c) क पनार य मानवातील सौदय
d) आिथ क मानवाती ल िमळकत.
४ अ.१३ सारांश
िश णान े अथ त , यवसायान े िश णत , वृ ीने मानवतावादी ; डॉ. ह सैन हे
भारतमात ेचे अ य ंत सज नशील आिण यात स ुपु होत . िश णाची उि ्ये आिण
आशय वृि दंगत क न प दती आिण त ं ाबाबत योग शील राह न िश णाच े फ
समाजाशीच नाही तर मानवा या वार µयाशी असल ेले खरे नाते थािपत कर यातील त े
एक मह वाचा द ूवा होत े. एका बाज ूला या ंनी या ं या (िश णा या ) सामािजक आिण
मानिसक पायाबदद ्ल संवेदनशीलता दाखिवली तर द ुस या बाजूला या या न ैितक
आिण आ याि मक गिभ ताथा त ते रंगून गेले. यांचे काय आिण िश णाबाबतच े िवचार munotes.in
Page 132
िश णाच े गत त व ान
132 फिटकाइतक े प आह ेत. यांचे शै िणक योगदान कोण याही मोज प ीने मोज यास
इतर िश णत ा ंपे ा कण ंभरही उण े पडणार नाही .
४ अ.१४ ावली
१) डॉ. ह सैन यांचे ताि वक िवचार आिण िश णाची य ेये प करा.
पुढील ांवर थोड यात िलहा .
१) डॉ. झािकर ह स ैन यांचे िव ापीठ िश णाबाबत िवचार .
२) त ण पीढीसाठी चार अ याव यक मू ये.
३) डॉ. ह सैन यांची काया ची संक पना .
४) वातं य, िश त आिण अिधकार या ंतील पर पर स ंबंध.
५) डॉ. ह सैन यां यामत े िश काची भ ूिमका.
६) िश ण आिण स ं कृतीचा पर परस ंबंध.
७) मूलो ोगी िश णाची सव साधारण व ैिश ये.
८) चांग या शाळेची वैिश ये.
९) डॉ. ह सैन यांचे मह वाच े शै िणक योगदान .
munotes.in
Page 133
133 ४ ब
ी. अरिव ंद घोष
(१८७२ -१९५० )
करणाची रचना :
४ ब.० उि ्ये
४ ब.१ संि जीवनव ृतांत
४ ब.२ ी. अरिवंद; एक त वव े े
४ ब.३ दोन अभाव
४ ब.४ अरिवंदांचे वा तवत ेबाबत िवचार
४ ब.५ 'मन/मानस ' यावर अरिव ंद
४ ब.६ िश णाची काय
४ ब.७ एका म िश ण
४ ब. ७.१ िश णाची य ेये
४ ब. ७.२ एका म अ यास म
४ ब. ७.३ अ ययन प दती
४ ब. ७.४ अ ययन -अ यापनाची त व े
४ ब. ७.५ िश क
४ ब. ८ रा ीय िश ण प दती
४ ब. ९ सारांश
४ ब. १० ावली
४ ब.० उि ्ये
हा घटक वाच यान ंतर
भौितक आिण सनातनी िवचारा ंतील मतभ ेदांबाबत ी . अरिवंदां या िवचारा ंचे
आकलन होईल .
ी अरिव ंदानी ताि वक दि कोनात ून वा तवाचा लावल ेला अथ समजाव ून घेऊ
शकाल.
मनाच े िविवध तर आिण याची काय समज ून घेऊ शकाल. munotes.in
Page 134
िश णाच े गत त व ान
134 एका म िश णाची संक पना समज ून घेऊ शकाल.
िश णाची य ेये, अ यास म , िश णाची भ ूिमका आिण िश णा या प दती समज ून
घेऊ शकाल.
४ ब.१ जीवनव ृतांत
ी. अरिवंदांचा ज म एका म यमवगीय क ुटुंबात १५ ऑग ट १८७२ रोजी कलक ा
येथे झाला . वया या सात या वष त े इं लंडला ग ेले आिण १४ वष ितथेच वा त य क ेले.
क ि ज िव ापीठात या ंचे िश ण झा यान ंतर वया या १८ या वष भारतीय िस हील
सिव स ची व ेश परी ा त े पास झाल े. इं जी भाष े यित र ल ॅिटन आिण ीकवर या ंनी
भु व ा केले आिण च, जम न आिण प ॅिनशही आ मसात क ेले.
१८९३ साली इ ं लंडह न परत आ यावर त े गुजरातमधील बडोदा या िठकाणी इ ं जीच े
यापक हण ून जू झाल े. इथे असताना सा ं कृितक आिण वा यीन काय म
कर याबरोबरच या ंनी बंगाली, गुजराथी , मराठी आिण स ं कृतवर भ ु व ा केले.
भारतीय रा ी य काँ ेसचे सभासद व घ ेऊन ते वात ं य स ेनानी हण ून स य झाले. ते
ांितकारी मनाच े हेाते आिण भारतीय रा ीय का ँ ेसमधील मवा ळांवर नाराज होत े.
ांितकारी िवचारा ंचा सार कर यासाठी या ंनी बंगालीमध ून 'युगांतर' आिण इ ं जीत ून
'वंदे मातरम ्' ही दैिनके सु केली. ि िटश सरकार या मत े ते अ य ंत धोकादायक अस े
नेते होते. ांितकारी वात ं य स ेनानीपास ून ते एक त व व े य बनल े. १९०८
म ये अलीप ूर बॉबह या करणी या ंना काराग ृहात ठ ेव यात आल े. हया कालावधीत त े
योग, यानधारणा आिण धािम क, ताि वक आिण अ याि मक सािह या या वाचनाकड े
वळले. या वाचनाम ुळे यां यात ख ूपच बदल घड ून आल े. यानंतर पा ँिडचेरीला जा ऊन
४० वष यांनी ितथ ेच आ मात यतीत क ेली. यांनी वतःला बदलल े आिण िविवध
शै िणक आिण सामािजक काय मात ग ुंतवून घेतले. भारती य गरजा ंची पूत ता क
शकतील अ शा शै िणक उपप ी या ंनी मा ंड या . तसेच शै िणक आिण सामािजक
उप मा ंसाठी आ ंतररा ीय क , आंतररा ीय आ म इ . ची थापना क ेली. मानवी
एकतेसाठीच े शहर -'ऑरोिवल ' हा अिभनव योगही या ंनी सु केला.
४ ब.२ ी अरिव ंद : एक त वव े े :
ी अरिव ंदांनी या ं या ि िटश िश णात ून आिण न ंतर या वाचनात ून जरी पा ि मा य
ताि वक आ मसात क े या अस या तरी या ंना पाि मा य त वव े े हणता य ेणार नाही .
भारतीय पर ंपरेनुसार या ंना 'संत' देिखल हणण े चूक आह े कारण अवघा भारत या ंना
'िस दयोगी ' न मानता नवीन य ुगातील अवतार मानतात . आप याला या ं यात ताि वक -
धािम क बाब च े एका मीकरण िदसत नाही तर एक व ेग या तह चा िवचारव ंत, या या
प दती हया भारतीय पर ंपरेतून ज मल े या आ याि मक चौकसब ु दीवर आधा रत
असून आध ुिनक िव ा नाला नवीन बौि दक स ंदभ चौकट व धम आिण भौितकता यातील
वाद ह े परंपरा आिण आध ुिनकता या ं यापलीकड े नेले. यांना 'िहंदू िवचारव ंत' समजण े munotes.in
Page 135
ी. अरिव ंद घोष
(१८७२ -१९५० )
135 देिखल च ूक आह े कारण िह ंदु वाने फ अनािद िनयम सनातन धमा ची कास धरली जी
भारतीया ंची म ेदारी नाही .
यांचा आ याि मक शोध हा आ याि मक त ृ णा आिण काय कारी इहवाद या ंतील
त कालीन िवचारसरणीतील दोष िनवारणासाठी होता . यांनी मानवाचा या या न ैसिग क
पया वरणाशी असल ेला स ंबंध आिण अि त वाच े भौितक प ैलू यातील पर परस ंबंधाकड े
पाह याची नवीन ी िदली . महा मा गा ंधी आिण टागोरा ंपे ा ते िनिव वादपण े सुसंरिचत
िवचार करत असत .
जे कृ णमूत ं माण ेच, आपण ज े धािम क हणतो त े िस दा ंत िकंवा माणवचना ंची बाब
नसून अन ुभवायची गो आह े असे ी अरिव ंद मानत असत . धािम क अंतः ेरणांना
यांची आ याि मक अिध माणता िस द ् करत े असे ते हणतात . तसेच हया अ ंतः ेरणा
कुणाचा ि कोन िक ंवा िपढयाि पढया चालत आल े या िवचारा ंचा ठेवा नस ून य ेकाचा
वैयि क अन ुभव आह े. वैयि क धािम क अन ुभवांनी आध ुिनक जगातील धािम क
िवµलेषणयु तक शु दतेशी जोडणार े साधन शोधणे श य आह े का, असा
अरिवंदांना पडत अस े.
आपली गती तपासा
र थानका ंची यो य पया यासह प ूत करा .
१. अरिवंदांनी एका ________ नावा या न या योगाचा ारंभ केला.
अ) वंदे मातरम ् ब) ऑरोिवल क) योग ड) भौितकवाद
२. अरिवंदांना _______ हणून संबोधता य ेईल्.
अ) िहंदू िवचारव ंत ब) पाि मा य िवचारव ंत
क) भारतीय स ं यासी ड) वेग या तह चा िवचारव ंत
३.अरिवंदांचा आ याि मक शोध हा ______ मधील वाद सोडिव यासाठी होता .
अ) धािम क अिध माणत ेचा अन ुभव
ब) आ याि मक त ृ णा आिण काय रत भौितकवाद
क) िहंदू िवचार आिण इ ला मचे िवचार
ड) सनातन धम आिण अ य िनयम
४ ब.३ दोन अभाव
अरिवंदां या जीवनािवषयक ीकोनातील एक मह वाची बाब हणज े यांची 'दोन
अभावा ंची' संक पना . ते हणतात क बौ द धमा या सारान ंतर आद श सं य ताचा
सार हो याच े कारण हणज े जगापास ून दूर जा या या भावन ेचे ब य ; यालाच त े
पदाथा िव द आ यान े केलेले बंड हणतात . हयामुळे नैसिग क जगापिलकडील
वा तवावर अवा तव भर िदला जाऊन य जगाला हीन ल ेखले गेले. हीच भावना प ुढे munotes.in
Page 136
िश णाच े गत त व ान
136 नव या शतकात शंकर स ं दायान े बळकट क ेली. यांनी अस े मांडले क वा त व हे
आ याि मक असत े आिण भौितक जग ह े केवळ वा तवाच े व प असत े. िहंदू धमा तील
बळ अशा हया माम ुळे भौितक गतीबाबत सामािजक उदासीनता िनमा ण होऊन
आ याि मक आिण भौितक बाब तील समतोल ढ ळला. यामुळे हा उपख ंड पा ा य
जगा या त ुलनेने भौितक गतीत माग े रािहला .
दुसरी अभावा मक बाब हणज े भौितकतावाद . भौितकवाद हा आ याच े अि त व
नाका न तो एक म िक ंवा वैयि क क पन ेची भरारी अस याच े सांगतो. हे दो ही
अभाव ह े संपूण स य नस ून या या अ ंशाचा िवपया स आह े. यां या 'लाईफ िड हाईन '
या पु तकात अरिव ंद िलिहतात , दो ही अभाव ह े एकाच च ूक चे दोन िव द ूव आह ेत.
४ ब.४ अरिव ंदांचे वा तवत ेबाबत िवचार
भारतातील भौितकवादाचा अभाव आिण य ुरोपमध ून सं यस वाला िम ळालेला नकार हया
बाबी अ ंितम स य अस यान े जीवनािवषयक स ंक पना ंवर ह क ूमत गाजव ू लागल े.
भारतात हयाम ुळे 'आ याची ' संक पना व ृि दगंत झाली तर य ुरोपात न ेमके हया या
िव द होऊन स ंप ीच े आिण अिधकाराच े संचयन होऊन आ मािवषयक बाब च े िदवाळे
िनघाल े.
आपण च ूक कड ून स याकड े वास करत नस ून कमी स याकड ून पूण स याकड े जात
असतो अस े अरिव ंद हणतात त े हा त े िवव ेकानंदांशी पूण तः सहमत असतात .
अरिवंदां या व ैचा रक प दतीच े हे वैिश य आह े क त े स व साधारण िव द बाबीतील
साध य टाळतात पर ंतु जे िवसंगत वाटत े ते य ात यो य अस ून याच ग ुंतागुंती या
सू म वा तवाचा द ुसरा प ैलू अस याचा प ूरेसा आधार द ेतात. आ मा आिण पदाथा ना
िव ाना या िव ेषणा मक चाच या द ेणे िकंवा धमा ने आ याच े आकलन क न घेणे हे
लोकांचे समाधान क शकत नाही . धम िकंवा िव ेषणा मक व ै ािनक चाच या ं ारे
आ मा व पदाथा चे आकलन न झा याम ुळे लोकांचे समाधान झाल ेले नाही. यां यामत े,
भौितक जग आिण आ याि मक जग एकाच पात ळीवर आण ून ठेवले पािहज े.
अरिवंद हणतात क जगान े धमा चे ल व ेधून घेतले पािहज े कारण आ या ार े बदल
होऊ शकणा या िव ाचा जग ह े एक भाग आह े. यि न े दू वाचा याग क न, चांग या
वागणूक चे ब ीस हण ून आ याचा उ ा र होतो ह े मत त े पूण पणे नाकारतात . यां या
िवरोध हा वरील गो ी आ याि मक या च ूक या आह ेत हण ून न हता तर स य ह े
अंशतः असत े ह ण ून होता . चूक ही प ूण तः चूक नसत े तर स या या अन ेक अंशांनी
िमळून बनल े या गो ीला अ ंितम स य समज याचा तो प रणाम आ हे. ते िलिहतात ,
'मानवाची वग ी ही काही ग ु िक ली न ह े, गु िक ली हणज े ख रे तर माणसाची
आ मो नती आिण आ यान े भूतलावरील द ैनंिदन मानवी जीवनात सामाव ून जा यात
आहे.
अरिवंदां या िवचारा ंचा दूसरा िव शेष हणज े आपणा ंस मानवी जगा या पलीकड े वगैरे
जाऊन काही सा य करावयाच े नसून ते हयाच जगात सा य करायच े आहे. ते ठामपण े munotes.in
Page 137
ी. अरिव ंद घोष
(१८७२ -१९५० )
137 सांगतात क या माण े मानवाची उ ा ंती एकपेशीय जीवनापास ून गुंतागुंती या
जीवापय त झाली याच कार े मानवाला सात यान े आ याि मक उ नती करता य ेणे श य
आहे. जड जीव इथ े आहे आिण आ मा ितथ े आहे; मृ युची सीमार ेषा पार क े यावर उ च
दजा चे अि त व होत े, या त कालीन समजाला त े अिजबात प ु ी देत नसत .
यां यामत े, वाथा धपणा द ूर सा न तस ेच उ च दजा चे आ मभान क े यावर हयाच
जगात दो ही गो ी सा य करण े श य आह े.
अरिवंदां या िवचारा ंचे मूलत व ह े, मानव िक ंवा देवाबाबत एकाच ीकोनात ून िवचार
के यास अ य स य िम ळते, हे होय. हणून या ंचे लेखन मानवी च ैत या या तरल आिण
गुंतागुंती या िविवध पात यांतील फरक आिण च े िविविध प ैलू यांनी भ न गेले
आहे. सभोवतालच े जग ह े सव समाव ेशक िव दापे ा वेगळे नाही यावर या ंचा ठाम
िव ास होता .
िद य व जर सग ळीकडे आ हे तर त े न क च े मानवातही आह े. कदािचत काही अ ंशी
अ यासान े आ यावरील अह ंकाराच े आवरण द ूर करता य ेते. अरिवंदां या िवचारातील
नािव य अस े क मानवा या आ याि मक उ नतीचा नवीन ट पा गाठ यासाठी नवीन
आ याि मक मागा ची गरज आह े असे ते सांगतात. मानावतील िद य वाची ी ही 'योग'
आ याि क मागा ने श य आह े असे ते सांगतात. मा याचा शोध घेणे, िवकास करण े
आिण उपयोग करण े आव यक आह े. योगिवषयक या ंची संक पना ही जीवन परागम ुख
सं याशाची नाही . योग ही आ याि मक ान शाखा आह े. यात मानिसक अ ंत ा न ही
आिव काराची क ेवळ पिहली पायरी समजली जात े. ते अनूभविस द होऊन मािणत
झाले पािहज े. हया आ याि मक ान शाखेतील अडथ ळा हणज ेच सभोवताल या
जगा या ऐिहक मया दा नस ून उ च च ैत य व प असल े या आप या आ ंत रक ' व' ला
शोध यातील असमथ ता होय . अरिवंद िलिहतात , ''मानव हा या या बाहया कारी मनात
गुंतून पड याम ुळे तो वतःत राह यास न िशक याम ुळे याला हया ' व' चे अि त व
कळत नाही . योग हा सामा य माणसा ंसाठी अस ून दैनंिदन यवहार चाल ू असता ना याच े
पालन करावयाच े आ ह े. एखादा यापारी योगमागा चा अवल ंब क इि छतो तर तो
या या कामाला िद य समजतो ; तो पैसा िम ळव यासाठी अन ैितक मागा चा अवल ंब करत
नाही. िव ा या ला जर उ च म ू ये हवी असतील , तर यान े चया चे पालन क ेले
पािहज े.
आपली ग ती तपासा
१) आ यान े पदाथा िव द बंड के याचा कोणता प रणाम झाला ?
२) भौितक गतीम य े पा ा य जगा या त ुलनेने भारत माग े का पडला ?
३) अरिवंदां या मत े, योग या आ याि मक ान शाखे या मागा त कोणता अडथ ळा
आहे?
४) अरिवंदां या स ंदेशातील म ूलभूत बाब कोणती ?
munotes.in
Page 138
िश णाच े गत त व ान
138 ४ ब.५ अरिव ंदांचे मानस (Mind ) बाबत िवचार
मानस िक ंवा मनाबदद ्लची या ंची स ंक पना इतरा ंपे ा िभ न होती . यां या मत े
मानवातील आिव काराच े मानस ह े एक थिमक साधन आह े. मानस ही व त ू नाही .
ितची बरोबरी ब ुि दशी क नये. ते एक काय ि कंवा ि या आहे. मानस ह े भावना,
अवधान , मरण इ . उ च मानिसक ि या ारा वतःच े काय करत े. यां या ल ेखनात त े
'मानस ' या िविवध पात या सांगतात. या अ शा - (१) मन िक ंवा मानस (२) े मन
(३) उ ािसत मन (४) सा ीभ ूत मन (५) अिधमानस (६) अितमानस . मन ह े तीन
भागात िवभागल े आहे - िवचार करणार े मन, गितशील मन आिण बाहया कारी मन . पिहल े
हे ान आिण क पना ंशी िनगडीत , दुसरे या क पना ंना साकार कर या शी आिण ितसर े
जीवनािव कारा शी संबंिधत असत े. अरिवंद हे वैचा रक मन आिण च ैत य ही मनाची काय
आहेत अस ेही िलिहतात . वैचा रक मनाच े काय हे संशय घेणे, उपि थत करण े, वाद
घालण े, अयो य अस यास एवादी गो नाकारण े आिण हया ि या वारंवार करत असत े.
एकाि मक स याची ी कर यासाठी माणसाच े मन ह े दोषय ु साधन आह े. अरिवंदां या
मते मनान े केले या च ूका अितमानसा ार े दूर के या ग े या पािहज ेत. अितमानस ह े
सि चदान ंद आिण िव ान आिण अ ान यातील द ूवा आह े.
अितमानस ह े िद य ानी असत े. ते जगाची िनिम ती करत े, जगाच े पालन करत े, जग
चालिवत े आिण र णही करत े. ते सव श मान सव ानी व सव यापी आह े. ते आतली
श आह े. यात ानी िक ंवा अ ा नी असा भ ेद नाही .
आपली गती तपासा
१) मनाच े काय कोणत े ?
२) मनाच े िविवध तर कोणत े ?
३) अरिवंदा या मत े अितमानस क े यानंतर काय क ेले पािहज े?
४) सव साधारण मन ह े अितमानस क शा कार े बनू शकते?
४ ब.६ िश णाची काय
िश णाची काय पुढील माण े सारभ ूत करता य ेतील.
१) येकातील मन ु य वाला बाह ेर आणण े/वाव द ेणे.
२) मानवी मन आिण आ याची श स ंविध त करण े हणज े ान, चा र य , सं कृती इ.
जागृत करण े.
३) यि ला भ ूत, वत मान आिण भिव यातील वािह व पाह यास समथ करण े.
४) यि ला वतःबरोबर आिण बाहयजगा शी सुयो य स ंबंध थािपत कर यासाठी
समथ बनिवण े. munotes.in
Page 139
ी. अरिव ंद घोष
(१८७२ -१९५० )
139 ४ ब.७ एका म िश ण
ी अरिव ंदां या मत े खरे िश ण ह े फ आ याि मक नस ून तक शु द, चैत यमय आिण
शारी रकही असत े. यालाच द ूसरे नाव एका म िश ण आह े. ी अरिव ंदांची सवा त
जवळची अन ुयायी 'मदर' यांनी एका म िश णाची स ंक पना प ुढील माण े प क ेली
आहे. ''िश ण प ूण वास जा यासाठी मानवा या पाच म ुख कृत शी याचा म ेळ घातला
गेला पािहज े. याबाबी अ शा - शारी रक , चैत यमय , मानिसक , मानस शा ीय आिण
अ याि मक होत . अशा कार े िदलेले िश ण ह े पूण असून, पर परप ूरक आिण आजीवन
असेल. अरिवंदांची िश ण योजना दोन अथा नी एका म आह े. पिह या अथा ने यि त
पाचही प ैलूंची जवणूक असत े. दुसरे फ उ ांती या अथा ने याच े एका म िश ण
नसते, तर रा आिण एक ंदरीत मानवजातीची ती उ ांती असत े. िश णाच े अंितम
येय हे संपूण मान याची उ ांती हे आहे. हया उ ांती या रचन ेत वाढीच े त व हणज े
अनेकतेतील एकता ह े आहे. ही एकता प ु हा वैिव यप ूण एकता राख यासाठी मदत करत े.
एका म शाळा - िश णाच े अंितम य ेय मन ु य घडिवण े हे आ हे. अ ययनक या स ते
थमतः माण ूस बन यास मदत करत े, यानंतर रा ाचा नागरीक आिण शेवटी य
हणून घडिवत े. नैितक जबाबदा या आिण िन ा हया मोठयाकड ून छोटया च ाकडे
आिण उलट अ शा िफरत असतात . मानवाला सव थम माण ूस, नंतर नागरीक आिण
यानंतर य हण ून िवकास करावयाचा असतो . स या आज ूबाजूला असल ेला
साव ि क ग ध ळ हा वरील म उलटा झा याम ुळे आहे.
जे िश ण न ैसिग क र या , सहज, भावी आिण ताणरिहत असत े यास एका म िश ण
हणतात - एका म िश ण ह े पूण िश ण आह े.
एका म िश णाच े मह वाच े पैलू पुढील माण े :-
१) मानिसक आिण शारी रक प ैलूंचे संवध न
२) पाच म ु य प ैलूंचे संपादन - शारी रक , चैत य, मानिसक , मनोशा ीय आिण
आ याि मक . हया पाचही प ैलूंचा एकि त िवकास क ेला पािहज े.
३) स या या प ुढील चार प ैलूंचा िवकास - ेम, ान, अिधकार आिण स दय .
४) स य वहनासाठी प ुढील मागा चा िवकास - ेमासाठी मानिसक , ानासाठी मानस ,
अिधकारासाठी च ैत य, शारी रक स दया या अिव कारासाठी शरीर.
ी अरिव ंदांचा यि व , सामा य व आिण आव µयकता या अ ंितम त वा ंवर िव ास
आहे. दुस या श दात ह ेच अ ययनकता , समाज आिण मानवता होय . यां यामत े एका म
िश णात या ित ह या उ ांतीचा समाव ेश केला पािहज े. यांचा एकि त िवकास झाला
पािहज े. शाळेचा हाच ह ेतू आहे. बडोदा य ेथील या ं या या याना ंतूनही या ंनी सूिचत
केले क महािव ालय े आिण िव ापी ठे यांनी या ं या शै िणक आिण सामािजक
काय मातून िश ण िदल े पािहज े. शाळा ही समाजापास ून अिल राह शकत नाही .
अिल राह न स ंपूण िश ण द ेता येणार नाही . शाळेतील िशकवण शाळाबाहेरील समाजात munotes.in
Page 140
िश णाच े गत त व ान
140 वापरता आली पािहज े. एका म शाळेत िविवध उप मांसाठी चार कार या खो या
अस या पािहज ेत.
१) मौन क २) देवाणघ ेवाणीसाठी क
३) स लामसलतीसाठी क ४) या यान क
शाळा हया चार उप मांची मौन , देवघेव, स ला , या यान आखणी कर ेल. यात ख ेळ,
कृती, शोध, नवोप म अस ून अ ययन क या चे शरीर, मन आिण आ याचा िवकास
साधला जाईल . थोड यात , एका म िश णा ार े एकाि मक िवकासा या स ंधी िद या
जातील . िकंबह ना एका म िश णातील हया स ंक पना ंवरच य ेये, अ यास म, अ यापन
प दती आधा रत असतील .
आपली गती तपासा
खालील िवधान े चूक क बरो बर ते सांगा. चूक ची िवधान े दु त करा .
१) ी अरिव ंदां या मत े, िश णाच े एक मह वाच े काय हणज े भूत, वत मान आिण
भिव या शी यो य पर परस ंबंध साधण े.
२) मदर या मत े मानवा या पाच म ु य उप मांशी िनगडीत असल े या पाच प ैलूंचा
समाव ेश पूण िश णात असला पािह जे.
३) एका म िश ण ह े फ य साठी आह े.
४) शाळेचा हेतू हा अ ययनकता समाज आिण मानवत ेचा एकाच व ेळी िवकास करण े हा
आहे.
४ ब. ७.१ एका म िश णा या ीन े िश णाची य ेये
१) आ याच े पूण व - िश णाचा म ुख हेतू हा आ यातील उ म वाचा िवकास क न
उदा कारणा ंसाठी याला प रप ूण करण े हा आह े.
२) आ मिव कार - िश णान े य ेकाला िव ा याचा भाग असल े या आ याचा
अनुभव आला पािहज े. फ वतः शी संबंिधत न राहाता द ेशबांधव तस ेच जागितक
समाजा शी याला यो य स ंबंध जोडता आल े पािहज ेत.
३) शारी रक िवकास - बालकाचा शारी रक िवकास ह े एक िश णाच े मह वाच े येय
आहे. यां या शारी रक िवकास उ म झाल ेला असतो त े मानिसक या द ुब ल
असतात अस े हणण े िदशाभूल करणार े होईल . शारी रक िवकासा िशवाय द ुसरा
कोणताच िवकास स ंभवत नाही .
४) नैितकत ेचा िवकास - भौितक आिण भाविनक िवकासा िशवाय झाल ेला मानिसक
िवकास हा यि या गतीस बाधक ठरतो . बालका या न ैितक िवकासासाठी
आव यक असल ेले तीन घटक हणज े भावना , मनःपटलावरील ठस े िकंवा सवयी munotes.in
Page 141
ी. अरिव ंद घोष
(१८७२ -१९५० )
141 आिण वभावधम . हणून िश काच े आदश हे इतके उंच/ ग भ असल े पािहज ेत क
केवळ अनुकरणान े बालक अ य ु च ट प े गाठू शकेल.
५) इंि यांचा िवकास - िश णान े इंि यांना वळण लावल े पािहज े. यां यामत े मानस ,
िच आिण नसा (हीन) हे जे हा शु द असतात त े हाच इ ंि यांना वळण लावता य ेते.
६) सावधानत ेचा (Consciousness ) िवकास - सावधानत ेचा िवकास ह े िश णाच े
आणखी एक मह वाच े येय आह े. यां या मत े या या चार पात या आहेत. (१)
िच , (२) मानस , (३) बुि द, (४) ान. िश कान े या चारही पात यांचा
सुसंवादीपण े िवकास क ेला पािहज े. यामुळे सावधानत ेचे संवध न होईल .
७) यि आिण सम ुहातील स ुसंवाद - बह तेक सामािजक -राजक य िवचारव ंतांनी
य िक ंवा समाजावर भर िदल ेला आह े. परंतु अरिव ंद मा य - य आिण
रा ांमधील स ुसंवादावर ल क ि त करतात . हणून या ंची िश णाची सर ंचना ही
ख या अथा ने वैि क आह े. अरिवंदां या या रचन ेबदद्ल बोलताना मदर हणतात ,
''सव जागितक स ंघटना हया वा तवप ूण अस यासाठी आिण िजव ंत राह यासाठी
पर परा ं ती आदर आिण रा ा -रा ातील व य - यि ंमधील सा ंमज यावर
आधा रत अस या पािहज ेत. सामुदाियक िश त आिण स ंघटन; पर परा ंबदद्ल
चांगूलपणा या ंतील सहभागावर मानव आता या ासदायक गत त पडला आह े,
यातून याच े उ थान होऊ शकेल. हयाच य ेयाने आिण हयाच मनोव ृ ीने मानवी
सम या ंचा अ यास िव ापीठातील क ात होईल आिण याच े समाधान अरिव ंदां या
अित-मानस ाना ार े केले जाईल .
८) मू यांची जवण ूक - स या या मानवी जीवनातील स ंघषा चे मूळ मू यां या
ग धळामुळे आहे. जु या मू यांना नवीन म ू ये नीट ज याप ूव आ हान द े यात य ेते.
चा र यस ंवध न हे मू यािधि त असत े. ी अरिव ंदां या मत े सुसंवाद ह े सव च म ू य
आहे. इतर मह वाची म ू ये हणज े आ याि मकता , िद य व , उ ा ंती, उ नती ,
बदल इ . होत. गतीसाठी सवा त मह वाच े मू य हणज े मािणकपणा , स चेपणा
होय. याचा िवकास झा यास इतर सव आपोआपच होत े.
४ ब. ७.२ एका म अ यास म
बालका या अ ंतग त श चा प ूण िवकास कर यासाठी मोक ळे व पोषक वातावरण असाव े
आिण बालका ं या आवडी या िवषया ंचा उप मांचा अ यास मात समाव ेश करावा अस े
ी. अरिवंदांनी सा ंिगतल े.
१) संपूण जीवन ह ेच िश ण होय . हणून अ यास म हा काही पाठयप ु तके िकंवा
पाठय मापुरता मया िदत नाही .
२) यात मानिसक आिण आ याि मक िवकासास पोषक अ शा सव िवषया ंचा समाव ेश
असावा . munotes.in
Page 142
िश णाच े गत त व ान
142 ३) ते एक सा या पय त पोहोच याच े साधन आह े. अंितम सा य न ह े. अंितम ल य ह े
एका म यि म वाचा िवकास ह े होय.
४) फुरसदी या व ेळे या उपयोगाबाबत यात माग दश न असाव े.
५) येक य या गरजा ंची पूत ता यात ून करता यावी .
६) अ यास मात समािव असल े या िवषयात ून िव ा या ना ेरणा िम ळावी.
७) अ यास मात जीवनस य सज नशीलता आिण िवधायक अ शा उप मांचा
समाव ेश असावा .
८) अ यास म हा र ंजक असावा .
वरील त वा ंवर आधा रत अस े पुढील िवषय अरिव ंदांनी अ यास मात स ूचिवल े.
१) ाथिमक तर : मातृभाषा, इं जी, रा ाचा इितहा स, कला, रसायन शा , भौितक ,
वन पती शा , सामािजक शा े, शरीर िव ान , आरो य िश ण.
२) मा यिमक तर : मातृभाषा, इं जी, फ च, अंकगिणत , कला, रसायन शा ,
भौितक शा , वन पती शा , सामािजक शा े, शरीरिव ान , आरो य िश ण.
३) िव ापीठ तर : भारतीय आिण पा ि मा य त व ान , स यत ेचा इितहास , इं जी,
सािह य , च, समाज शा , मानस शा , िव ानाचा इितहास , रसायन शा ,
भौितक शा , वन पती शा , आंतररा ीय स ंबंध आिण एका मता .
४) यावसाियक िश ण : कला, िच कला , छायािच ण , िशवण, िश प, िच ,
टंकलेखन, शॉट हॅ ड, कोलाज उदयोगध ंदे, सुतारकाम , निस ग, मेकॅिनकल आिण
इलेि कल इ ंिजिनअर ग , भारतीय आिण य ुरोिपयन स ंगीत आिण नाटयीकरण .
आपली गती तपास ून पहा
थोड यात सोडवा / िलहा.
१) एका म िश णा या य ेयांची यादी करा .
२) िश णान े वैि क भान कशा कार े येते?
३) अरिवंदां या मत े, संवेदनांि यांना पूण तः िशि त क े हा करता य ेईल?
४) स या या ग ध ळस य ि थतीत ून माणसाला बाह ेर काढ यासाठी अरिव ंद कोणती
सूचना करतात ?
५) अरिवंदां या मत े सावधान े या (Conciousness ) िविवध पात या कोण या ?
६) अरिवंदां या िवचारा ंनुसार सव च म ू य कोणत े? munotes.in
Page 143
ी. अरिव ंद घोष
(१८७२ -१९५० )
143 ७) अ यास म हा पाठय मापूरता मया िदत का नसावा ?
८) अ यास म हे अंितम सा य नाही अस े अरिव ंद का हणतात ?
९) अरिवंदांनी अ यास मात कला , िच कला , संगीत, इ.चा समाव ेश कर यामागील
भूिमका काय आह े?
४ ब. ७.३ अ ययन प दती
ी अरिवंदांनी अ ययनप द ्त या खालील त वा ंचा पूर कार क ेला.
१. बालकासाठी ेम आिण सहानभ ूती
२. मातृभाषेतून िश ण
३. बालका या आवडीन ुसार िश ण
४. वानुभवात ून िश ण
५. 'करा आिण िशका ' वर भर .
६. िश क आिण िव ा या तील सहकाया वर आधा रत शै िणक िकया .
७. बालका या वृ ी माण े िश ण -इथे बालकातील िद य व आिण उपजत मानिसक
आिण आि मक बाब चा िवचार क ेला जाईल .
८. बालकाच े वात ं य- व य नान े ानस ंवध नासाठी म ु वातावरण .
४ ब. ७.४ अ ययन -अ यापनाची त व े
१) सवा त पिहल े त व हणज े, ''कोणतीही गो िशकवली जाऊ शकत नाही , परंतु सव
काही िशकता य ेते.'' िश क हा अन ुदेशक िकंवा काम क न घेणारा म ुकादम नस ून
मदतनीस , माग दश क आहे. तो ान द ेत नाही तर िव ा या त आधीच अि त वात
असल ेले ान िम ळिव याच े माग दाखिवतो .
२) दुसरे त व अस े क , मनाचा िवकास करताना मना शी स लामसलत क ेली गेली
पािहज े. पालक िक ंवा िश का ं या आवडीन ुसार बालकाला घडिवण े चूक अस ून
बालकातील िद य वास त े न करत े. बालाकाचा वधम च न झा यास याला
कायम व पी इजा होत े असे अरिव ंद हणतात .
३) अ यापनाच े ितसर े त व हणज े, अ यापन ह े ातापास ून अ ाताकड े,
समीपत ेपासून दूर असल े याकड े नेणारे असाव े. अ यापन ह े बालका या
वृ माण े असाव े. यां यामत े मानवी वत न हे आ याचा भ ूतकाळ, याचा अन ुवंश
आिण पया वरणान ुसार घडत असत े. भूतकाळ हा पाया अस ून वत मान ह े साधन आह े
आिण भिव य ह े येय/ ल य आहे. यातील य ेकाला रा ीय िश ण णालीम य े
आपली जागा सापडली पािहज े. munotes.in
Page 144
िश णाच े गत त व ान
144 ४ ब. ७.५ िश क
ी अरिव ंद यांनी िश काला ख ूप मह वाच े थान िदल े. मा पार ंपा रक भारतीय िश ण
यव थ े माण े यांनी याला क थानी ठ ेवले नाही. िश क हा त व आिण माग दश क
आहे. गु ला अ ंितम अिधकार नाहीत . याने अनुयायाची नजर वतःतील द ेव वाकड े
वळवायची आह े. िकंबह ना अ ययनक या तच खरा िश क आह े. तोच परम े र आह े. तोच
अंितम माग दश वाही आह े आिण तरीही अ ययनक या ला वतःतील द ेव व
ओळख यासाठी िश क मह व पूण भूिमका पार पडतात . याने वतःची मत े िव ा या वर
लादू नयेत िकंवा िव ा या कडून िनि य शरणागतीची अप े ा ठेऊ नय े. ी अरिव ंदांनी
िश काची त ुलना मा याशी केली आह े. अ ययनकता आिण अ यापकातील आ ंत रक
पर परस ंबंधावर या ंनी भर िदला आह े. िश काचे वण न करताना मदरनी प ुढील पा ता
सांिगत या आह ेत.
उ म िश क हो यासाठी य ही स ंत वाला पोहोचल ेली आिण ्ा पूजनीय असली
पािहज े.
चांगला िश क हा चा ंगला योगी असला पािहज े.
तो अं यत िश तब द आिण एकाि मक यि म वाचा असला पािहज े.
या याकड े असीम शांतता नाही , सहनश नाही , आिण जो आ मव ंचना करतो
असा िश क क ुठेच पोहोच ू शकत नाही .
वतः या अह ंकारा या याग क न आप या मनावर भ ु व ा क न याला
मानवी वत णूक संबंधी मम ी िवकिसत करता आली पािहज े.
िव ा या बरेाबर याचा वतःचाही िवकास झाला पािहज े.
मदर हणतात , ''िश काचा जर स मान हायचा अस ेल तर तो स मानपा असला
पािहज े.''
४ ब. ८ िश णाची रा ीय णाली
अरिवंदांनी रा ीय िश ण णालीसाठी जोरदार य न क ेले. यासाठी या ंनी पुढील
बाबी मा ंड या .
१) िश ण यव थ ेला 'रा ीय ' श द जोड याम ुळे िश ण रा ीय होत नाही .
२) िश णान े याग , गती आिण ान व ृ दीगंत कर याकड े पुरेसे ल िदल े पािहज े.
३) केवळ िव ाना या ानान े आपण ख या अथा ने िशि त होत नाही तर मानवी मन
आिण आ या या श शी ते जोडल े गेले पािहज े.
munotes.in
Page 145
ी. अरिव ंद घोष
(१८७२ -१९५० )
145 ४) रा ीय आिण आ ंतररा ीय स ंबंधाचे वैि क संबंधाबाबत स ंतुिलत आकलन असल े
पािहज े.
आपली गती तपास ून पहा
खालील िवधान े चूक क बरोबर त े िलहा . चक ची िवधान े दु त करा .
१) ी अरिव ंद अन ुभवा ार े िश ण स ूचिवतात .
२) मु वातावरणात बालक व य नान े ान ा ी क शकते.
३) बालका या िवकासात िश काची कोणतीही भ ूिमका नसत े.
४) संत हा चा ंगला िश क असतो .
५) िश काकड े मानवी वत णूक बाबत मम ी असलीच पािहज े.
६) 'रा ीय ' श द िश ण णालीला जोड ून िश ण रा ीय होत नाही .
७) ान-िव ान ह े जर मनः श आिण आ या शी जोडल े गेले तरच त े खया अथा ने
िश ण होय .
८) िश कातील सवा त मह वाची बाब हणज े अिभव ृ ी होय .
९) िश णान े ानाकड े ल न द ेता याग आिण गतीकड े पूरेसे ल िदल े पािहज े.
४ ब. ९ सारांश
अरिवंदां या े त व ानाच े एका वा यात सार प ुढील माण े स ांगता य ेईल. ''उदा
स याची िचती जी जीवनािवषयक सम ि त ून जी, े मानव आिण ानी मानव ,
िद य श चे आरोहण , अंत ा न, योग आिण अितमानस या ार े होते. अरिवंदांनी
तक संगत िवचाराप े ा अ ंत ा नावर भर िदला , आिण 'अंता ान आिण अ ंत ा न आिण
अिधकािधक िनद ष अ ंत ा नाची िशकवण िदली . यांची योगिवषयक क पना ही
मानवातील िद य व प ूण वास न े याशी संबंिधत होती आिण यासाठी या ंनी मना या
िश णाचा उपद ेश केला.
अरिवंदां या मत े ख रे िश ण त े क ज े यि ला वतःतील स ू श चा िव कास
कर यास मदत कर ेल आिण याला मन , देशजीवन , मानवता आिण एक ंदरीत जीवना शी
यो य स ंबंध थािपत कर यास सब ळ करेल. मािहती ही बु ीचा पाया अस ू शकत नाही ;
परंतु ानधारण ेसाठी ती मदत क शकते, तसेच नवीन ानाची िनिम ती आिण शोधाचा
आरंभिबंदू असू शकते. जे िश ण फ ानदाना शी संबंिधत आह े ते खरे िश ण न ह े.
िश ण ह े बालमानस शा ावर आधा रत असल े पािहज े. पालक आिण िश का ंनी
बालकाला आ म िश णासाठी , तसेच वतः या योग शील, बौि क , नैितक आिण
स दया मक मता ंचा िवकास साध ून एक सजीव हण ून वतःचा िवकास सा ध यास
िशकवल े पािहज े.
munotes.in
Page 146
िश णाच े गत त व ान
146 ४ ब. १० ावली
१) एक त वव े ा हण ून ी अरिव ंदाबाबत कोणकोणती िभ न मत े आहेत? आपल े मत
काय आह े?
२) दोन अभाव प करा . आपण क शाशी सहमत आहात ?
३) अरिवंदां या िवचारा ंनुसार भौितकतावाद आिण आ याि मकतावाद यात काय वाद
आहे? यावरील उपा य कोणता ?
४) अरिवंदां या मत े िश णाची म ुख काय कोणती ?
५) एका म िश णाची स ंक पना प क न ी अरिव ंदांनी सा ंिगतल ेली याची य ेये
िलहा.
६) खालील ांवर थोड यात िलहा .
१. एका म िश णाचा अ यास म
२. अरिवंदां या मत े अ यापनप द ्ती
३. अ ययन -अ यापनाची त वे
४. एका म िश णातील िश णाची भ ूिमका
५. ी अरिव ंदांचे रा ीय िश ण णालीवरील भा य
munotes.in
Page 147
147 ४ क
िजड्डू कृ णमूत
(१८९५ – १९८६ )
करणाची रचना
४ क.० उि े
४ क.१ थोड यात जीवन इितहास
४ क.२ कृ णमूत ंचे जीवनिवषयक त व ान
४ क.३ वण आिण अ ययन या ंतील फरक
४ क.४ “ व “ ची संक पना
४ क.५ कृ णमूत ंचा धािम क ि कोन
४ क.६. १ िश णाची य ेये
४ क. ६. २ चिलत िश ण णाली या मया दा
४ क. ६. ३ संपूण अ ययनाची व ैिश ्ये
४ क. ६. ४ कृ णमूत ंअनुसार अ यापना या प दती
४ क. ६. ५ िश काची भ ूिमका
४ क. ६. ६ खरा िश क
४ क. ७ िजड्डू कृ णमूत ची आद श िव ालयाची स ंक पना
४ क. ८ कृ णमूत चे िश णाम य े योगदान
४ क. ९ सारांश
४ क. १० ावली
४ क.० उि े
ा घटका या वाचनान ंतर तु ही
कृ णमूत ं या जीवनिवषयक त व ानाची चचा क शकाल.
यांचे धािम क ि कोन प क शकाल.
जे कृ णमूत अनुसार चिलत िश ण णाली या मया दा िलह शकाल. munotes.in
Page 148
िश णाच े गत त व ान
148 'संपूण अ ययनाची ' वैिश ्ये प क शकाल.
कृ णमूत ं या िश ण योजना व आद श शाळा संक पन े अनुसार िश काची भ ूिमका
प क शकाल.
४ क.१ थोड यात जीवन इितहास
िजड्डू कृ णमूत चे कुटुंब तेलगु देसम् म धून थला ंत रत होऊन तािम ळनाडूतील
मदनप ली य ेथे थाियक झाल े. यांचे सततच े आजारपण आिण विडला ंची सतत
होणारी बदली याम ुळे यां या शालेय िश णात य यय आला . रिवं नाथ टागोरा ं माण ेच
यांनाही प ु तक अ ययन आिण शालेय वातावरणाचा ितटकारा होता . मा ते ती ण
िनरी क होत े. यां या आठवण म य े ते िलिहतात , ’मी शाळेत फारसा ख ुश न हतो
कारण िश क फारस े दयाळू न हत े आिण मला ख ुपच अवघड अ यास द ेत असत .“
मॅि युलेशनची परी ा उ ीण हो याच े यांनी तीन असफल य न क ेले.
१९११ म ये, वया या १५ या वष क ृ णमूत कु. अँनी बेझ ट यां यासह इ ल ंडला ग ेले.
यां या विडला ं माण े ते ही हिव ा समाज च े सद य बनल े. १९१२ म ये यांनी
'िश ण एक स ेवा' हे पु तक िलिहल े, यांत या ंनी एका आद श शाळेचे वण न केले जेथे
ेमाचे रा य आह े, जेथे ेम ेरणा द ेते, जेथे यवसाया ित महान दा असल े या
िश कां या िनगराणी खाली िव ाथ उमद े कुमार बनतात .
४ क.२ कृ णमूत ंचे जीवन िवषयक त व ान
कृ णमूत ंनी कोणताही अिधकार िक ंवा धम वीर ह क सा ंिगतला नाही . यांनी कोण याही
नवीन धम - देची िकंवा समाज स ुधारणेची सु वात क ेली नाही . जगातील स ंघष आिण
दु:ख या ंवर उपाय हण ून य च े संपूण प रवत न या यित र या ंनी दुसरे काहीही
सुचिवल े नाही . भूत आिण भिव यातील ओझी झ ुगा न द ेऊन मनाला भयम ु
कर यासाठी ती भावना िनमा ण हा या यासा ठी वत : िवचार करा अस े ते यां या
ो या ंना स ुचिवत . सम त मानवजातीसाठी या ंचा स ंदेश होता, ’सव थम आप या
अि त वाचा , आप या जीवनाचा ह ेतू समज ून या , आपण क शासाठी िवकिसत होत
आहोत त े समज ून या . नंतर मजब ूत बन यासाठी याचा उपयोग करा .“
तु हाला न क काय करावयास आवडत े हे शोधून काढण े अ य ंत अवघड आह े. तो
िश णाचा भाग आह े. (कृ णमूत १९७४ ) (भाग १, करण ८).
'असण े' आिण 'करणे' यांतील स ंबंधाचे वण न कृ णमूत नी व ेळोवेळी केले आहे. 'करणे
हणज े असण े' नाही तर 'असण े हणज े करण े.' िजड्डू कृ णमूत साठी 'असण े' तून
'करणे' ची य ु प ी होत े 'करणे' तून 'असण े' ची नाही – जे पारंपा रक िवचारा या िव द
आहे. 'असण े' आिण 'करणे' यांची भूिमका बदल याचा प रणामा ंब ल अज ून बरेच काही
बोलण े आ व यक आह े. 'तू कोण आह ेस?' ('असण े' ब लचा ) ा ढ ांचे
िनरी ण करा . याचे उ र 'मी वक ल आह े,' मी इंिजिनयर आह े. (करणे ब ल िवधान ) munotes.in
Page 149
िजड्डू कृ णमूत
(१८९५ – १९८६ )
149 असे िदले जाते. ाचा परीणाम हणज े उ च िवकिसत 'करणे' (जो सा य करण े सुलभ
आहे) व अिवकिसत 'असण े.' ा अस ंतुलनाची िन प ी हणज े अकाय मता , असे
कृ णमूत ंचे मत आह े.
वात ं य –
वातं य आर ंभी असत े, ते अंितम सा य न ह े. (कृ णमूत १९५३ म्) ( करण ६).
जबरद ती अ ंती वात ं य नसत े; स ची िन प ी स च असत े. (कृ णमूत
१९५३ c). िकतीही आद श आराखड ्याम य े बालकाला बसिव याची स क ेली िक ंवा
या यावर स ा गाजिव ली तर तो अ ंती वत ं अस ेल का ? आप याला िश णाम य े
खरीच ा ंती घडव ून आणायची अस ेल तर आर ंभापास ूनच वात ं य असण े आव यक
आहे, यासाठी पालका ंनी व िश कांनी बालकाला काय बनायच े यासाठी सहा य न
करता या या वात ं याची जाण ठ ेवली पािहज े. (कृ णमूत १९५३ b).
मनाची जाण ठ ेवा –
जीवनातील म ु यांपासून पळून जा याप े ा या ंचा पूणा शाने सामना कर यासाठी चा ंगले
मन िवकिसत कर यासाठी ो साहन दयाव े असे यांचे हणण े होते. यासाठी य ेकाला
आपली ि थती , ेरक आिण जीवनाचा ह ेतू यांची जाणीव असली पािहज े. हणज े ान
फ मना या व ृि दसाठी आव यक आह े आिण त े एक सा य नाही .
जे टा ट मानस शा ां माण े कृ णमूत अवबोधा या स ंपूण तेम ये िव ास ठेवतात .
सामा यत : आपण सव गो ी त ुटकपण े पहातो , आपण रा ाच े नाग रक , एक य , एक
कॅथॉिलक , िहंदू, मुसलमान , जम न, रिशयन, च इ. हणून काय रत असतो . आपण सव
गो ी त ुटकपण े पहातो याम ुळे आपण मानवास एक प ूण हणून पहा यास अपय शी ठरतो.
ा तुटकपणात ून मनाची म ु होण े आव यक आह े. जे हा त ुटकपणा य ेतो ते हा मनाची
ऊजा खच पडत े. जे हा आपण एखादा िस दा ंत वीकारतो िक ंवा अन ुसरतो त े हा
आपण त ुटकपणा या अिधकाराम य े अडकतो . स य या पिलकड े आ ह े. आिण
पूण वाम य े आह े. मन त ुकड्याम य े, अपूणा म ये ग धळलेले असत े. गोधंळलेले मन
ग धळलेलेच रािहल आिण स ंकट ि थती आणील आिण प ुढे जाऊन िन यता आणील .
आपण वत : आपल े िम , आपली प नी या ं या ितमा आप या मनात इत या ती
असतात क ा ितमा ंशीच संबंध असतात , य स ंबंध मा नसतो . य स ंबंध
थािपत कर यासाठी मनाला ा ितमा ंपासून मु केले पािहज े.
सुखा ित नापस ंती दश वू नये. याची चांगली समज आली पािहज े. सुख आिण व ेदना
समज या िशवाय कोणीही भयापास ून मु होऊ शकत नाही . भयमु नसल ेले मन स ंघष
आिण ग ध ळले या ि थतीत रहात े. सुख ा ीसाठी आिण भयम ु हो यासाठी य ला
व ची जाणीव असली पािहज े, याने वत:स आह े तसे वीकारल े पािहज े. वा तवासह
आपण जगल े पािहज े. जेथे भय आह े तेथे ेम नाही , आपण जरी शारी रक ्या सुरि त
असलो तरी मानस शा ीय ्या अस ुरि त अस याची श यता असत े. य या munotes.in
Page 150
िश णाच े गत त व ान
150 अ ानातच अप रप वता वसत े. येथे कृ णमूत आप या िवचार ि य ेम ये ांती घडव ून
आणू पहातात .
खरा म ु ा आप या मनाची ग ुणव ा आह े; मनाच े ान नाही तर मनाची खोली जी ानास
िमळते. मन अमया द आह े. ते िव ा माण े आहे. याला याची वत :ची च ंड ऊजा
आहे. ते िचरकाल म ु आह े. म दू हा ानाचा ग ुलाम आह े आिण हण ून तो मया िदत,
अपूण आहे. जे हा म दू वत:ला ा प रि थतीत ून मू करील त े हा तो अमया द बनेल व
म दू आिण मन या ंत कोणतीही सीमा असणार नाही . िश ण त े हा ा सव ि थत त ून
मु अस ेल. िव ालयीन शाखांचे आप या जीवनातील यो य थान याम ुळे अ वीकार
होत नाही . (कृ णमूत १९८५ )
पारंपा रक िश णामधील ि कोनाप े ा, कृ णमूत ंना वाटत े क य ेक य न े वत:चा
शोध यावा , व ला वत : उघड कराव े. हा काही नवीन ि कोन नाही व सो ,
पे टॉलॉजी , ोबेल आिण मा ँटेसरी या ं या शै िणक उपप या ंशी िमळता-जुळता आह े.
दररोज आपण आप या मन दय आिण क ृत वर िच ंतन क ेले पािहज े. शाळांत िकंवा
यवि थत अस यासाठी आप याकड े उ ा नाही . आपण तस े या णी असण े आवµयक
आहे.
कृ य: भूत, वत मान आिण भिव य
कृ य हणज े आपली वत मान क ृती असा बोध होत असला तरी य ात मा त े गत
ान आिण अन ुभव या ंची िन प ी असत े. भूतकालीन क पना आिण स ू े आपण फ
कृतीम य े उतरिवतो . जे हा आपण आप या म ृती अन ुसार क ृ य करतो , िन:शंक आपण
वत मानात क ृती क न भिव य िनिम याचा दावा करतो पर ंतु व त ुत: असा क ृतीशील
वत मान असतच नाही . येथे कृ य मृत गो ीवर आधा रत आह े (गत क पना व अन ुभव).
फ म ृती माण े कृ य हणज े कृ य नाही . मृत गो वर आधा रत क ृ य भिव यासही म ृत
बनिवत े.
भूतकाळातील आिण वत मानका ळातील य ु दांना आपणच जबाबदार आहोत . शांतीयु
जीवन हणज े दररोज शांतीने जगण े. दररोज शांतीपूण जीवन जगायच े तर आप याला
इतर रा े, धम , अिधकारी ा ं या ित घ ृणा िवकिसत क न चालणार नाही . शांती
हणज े ेम करण े, दया करण े.
४ क.३ वण आिण अ ययन या ंतील फरक
सं ेषणाचा अथ जाणून घे यावर िजड ्डू कृ णमूत भर द ेतात. ाचा अथ , जे सांिगतल े
जात आह े याच े मौिखक भाषण समजण े. पण त य ह े आहे क आकलन फ बौि दक
तरावरच होत े. कृ णमूत अन ुसार ही स ंक पना वण आिण अ ययन दोह चा समाव ेश
करते. ा दोह तील भ ेद समज ून घेणे िश कांसाठी अ य ंत उपय ु आह े.
munotes.in
Page 151
िजड्डू कृ णमूत
(१८९५ – १९८६ )
151 वणाम य े सवा त मह वाच े हणज े 'कसे' ऐकले? िकंवा वणाचा माग वा प दती .
साधारणत :, जे हा आपण ऐकतो त े हा आप या वत : या भ ूतकाळाचे, मतांचे,
क पना ंचे आिण प ूव हांचे ेपण याम य े करतो . जे हा आपण ऐकतो त े हा आप या
ितमा आिण पा भूमी नुसार ऐकतो . हणज े, आपण अिजबात ऐ कत नसतो िक ंवा वण
करीत नसतो .
वण घडत े जे हा शांतता/ त धता असत े. ा थोर िश कान े त धत ेचे/ शांततेचे
मह व द श वून िदल े आह े. शांततेम ये मन एका होत े. खरोखर स ं ेषण घड ून येते
शांततेम ये. अ ययन हणज े क पना ंचा सं ह न ह े. जे हा स ंपूण मन आिण दय स ं ेषण
ि यम य े सहभागी असत े अशा सं ेषणात ून अ ययन घडत े. कोण याही कारची प ूव
ितमा िक ंवा हेतू न ठेवता वण घडल े तरच अ ययन घडत े. काय स य आिण काय
अस य िक ंवा चुक चे ाची वणक या स आिण अ ययनक या स समज होत े. जर स य
तर ता का ळ कृ य घडत े आिण च ुक चे असेल तर क ृ य घडत नाही .
तुमची गती तपासा
पुढील िवधान े चूक क बरोबर त े िलहा . चुक ची िवधान े बरोबर क न िलहा .
१. य ला खरोखर काय कर यास आवडत े हे िश णा या क ेम ये येत नाही .
२. आपण काय करतो आहोत याच े ान अस ेल तर आप या व वाची स ंक पना
समजता य ेईल.
३. ारंभापास ून वात ं य असेल तरच िश णाम य े ांती घड ू शकेल.
४. पूण आिण अ ंश दोह म य े एकाचव ेळी स याचा शोध घेतला पािहज े.
५. िव ा या व पाम य े मन अमया द आह े आिण िचरकाल म ु आह े.
६. कृ णमूत अन ुसार िश णाच े मुख काय आहे दुसया ारे बालकाला आकार द ेणे.
७. भूतकाळातील ितमा आिण आपली पा भूमी या ंसह आपण ऐकतो त े हाच खर े
वण घडत े.
४ क.४ “ व” ची संक पना
अनेक बचावा मक आिण यापक िति या ं या मािलका ंनी व बनल ेला असतो .
आनंददायी ओ ळख आिण याची वत :ची ेपणे यांत याची प रप ूण ता असत े. मी,
माझे, वत: अशा अहं या पात व न े अनुभव पा ंत रत क ेला नाही आिण या या
िति या ंपासून व ला द ूर ठेवले तर कोणताही अन ुभव स ंघष मु , ग धळमु आिण
वेदनामु अस ेल. जे हा य व च े माग समजत े ते हाच म ु ता येते. जे हा व
या याकड े असल े या अन ुभवां या स ं हाने िति या ंना भािवत करीत नाही त े हा
अनुभवांना वेगळाच अथ ा होतो आिण नविनिम ती होत े.
munotes.in
Page 152
िश णाच े गत त व ान
152 संपूण तया प रप ूण जगण े मानवासाठी आव यक आह े. आप या स ंपूण व पा या
कोण याही एका अ ंशावर अवा जवी भर जीवनाच े अपूण आिण िवक ृत µय दश िवतो. ही
िव पताच आप या अन ेक सम या ंचे मूळ आहे. आप या शरीरा या कोण याही एखा ा
भागाची अन ैसिग क वाढ न क च सततची अ व थता आिण िच ंता िनमा ण करील . तसेच
बौि दक िवकास जो आप या व पाच े फ एक अ ंग आह े या या बाबतीतही घड ेल.
याच माण े आप या वभावाचा अ ंशत: िवकासही आप या वत :साठी आिण
समाजासाठी घातकच ठर ेल. हणून आपण आप या सम या ंचा सम स ंपूण
ि कोनात ून सामना करण े मह वाच े ठरते.
एक स ंपूण मानव बन यासाठी य ला या या वत : या जाग ृताव थ ेची पूण समज
असली पािहज े. बौि दक प ैलूस अवाजवी मह व िद यास त े श य नाही . बौि दकत ेतच
जगणे हणज े पृथक जगण े, अपूण ता.
िजड्डू कृ णमूत चे बह ता ंश जीवन , यां या भा या ंमुळे व िलखाणा ंमुळे रोचक आिण
वाद त होत े. यांची धमा वरील, रा वादावरील , ढी पर ंपरांवरील, संघटना ंवरील
आिण स ंबंधांवरील िनरी ण े नेहमीच त कालीन स ंकेतां या िवरोधात असत . ते नेहमीच
काळा या प ुढे होते. परंतु यांचे िश णावरील िवचार अज ूनही स ुधारणावादी आह ेत आिण
ब याचवेळेला गैरसमज होऊन अ यवहारी हण ून ते नापस ंत केले जातात . ाचे कारण
हणज े कृ णमूत िश ण एक धािम क कृ य समजतात तर बह त ेक लोक िश ण हणज े
धम िनरपे जगाम य े यश वी हो यासाठीची तयारी मानतात .
युगानुयुगे ऋषीम ुन नी आप याला स ुिचत क ेले आहे क आपण ज े पहातो त े स य न ह े,
जरी त े तसे वाटल े तरीही आप याला जस े िशकिवले आहे िकंवा आपण जस े पहाव े िकंवा
ऐकावे अशी अपे ा आह े या माण े आपण गो ीकड े पहातो . स य िक ंवा पिव या ंपे ा
आप याला प रिचत व अिधक आवडी या गो ी िनवड याकड े आपला कल असतो .
उदा. यू समाजा या थािपत पर ंपरांपे ा ि ा ता ंचे िवचार आिण िशकवण वेगळी
अस याम ुळे बायबलम य े यू लोका ंनी ि ताऐवजी ग ु हेगार व ख ुनी बारा बसची िनवड
केली. हेच िश णा या बाबत द ेिखल खर े आहे.
जीवनातील म ूलभूत आ हाना ंचा सामना कर यासाठी लोका ंची तयारी करण े िकंवा
जगा या सम या सोडिवण े यांसाठी आध ुिनक िश ण अपय शी ठरते. समाजा या
आका ं ा पु या कर यातही त े कमी पडत े. कृ णमूत हणतात , ’ ा सम या ंवर मात
कर यासाठी आप याला शै िणक मम ीची आव यकता आह े जी पािव य आिण
धम िनरपे ता या ं याशी युती साध ेल.“ कृ णमूत चे िवचार स ुधारणावादी आह ेत. खोल
तरावर जीवन जग याची आ हान े पूण कर यास त े सहा य करतात .
४ क.५ धमा संबंधी कृ णमूत ंचे िवचार
कृ णमूत ंचा धािम कतेचा उपागम धम मु आह े. जे पिव आिण खरोखर धािम क आह े ते
सशत , सं कृित-ब द िक ंवा कालब द अस ू शकत नाही , असा क ृ णमूत ंचा गाढ िव µवास
होता. ते हणत , जे धािम क आह े ते कोण याही त व , ढी, रती रवाज , िवµवास िक ंवा munotes.in
Page 153
िजड्डू कृ णमूत
(१८९५ – १९८६ )
153 अिधकारा ंनी बंिधत होऊ शकत नाही . पिव ाचा त व , अिधकार िक ंवा िच ह या ं याशी
संबंध जोडला नाही तर मानव पािव या शी संपक कसा साध ेल? असा िवचारला
जाऊ शकतो. ते प ीकरण द ेतात, धम िनरपे तेकडून पािव याकड े जाणारा प ूल हणज े
िविश जाग ृताव था , अशी जागृताव था जी अह ं िकंवा व या पिलकड े जाते; अशी
जागृताव था जी क णा व िन वाथ ेम जाणत े; अशी जागृताव था जी शांतता जाणत े,
स दय पहात े आिण आन ंद जगत े; अशी जागृताव था जी िवचारा ं या क ा ंतून यु आह े.
कृ णमूत या मत े पािव य सव गो या म ुळाशी आहे, सव गो च े उगम थान आह े
आिण हण ून आणखी म ूलभूत घटका ंम ये याच े िवभाजन करण े श य नाही . ते हणतात
सव गो ी एका स ंपूणा चा भाग आह ेत आिण ह े ऐ य पािव य आह े.
तुमची गती तपासा -
यो य पया य िनवड ून रका या जागा भरा : -
अ) एक स ंपूण मानव अस यासाठी , य ला वत : या ______ ची पूण ि या
समजली पािहज े.
१) शरीराची वाढ २) बुि द ३) जागृताव था ४) ग धळ ि थती
ब) आधुिनक िश ण जगा या सम या सोडिव यात अपयशी ठरते कारण ________ .
१) ढ पास ून िवचलन २) पािव य आिण धम िनरपे यांसंबंधी मम ीचा अभाव
३) मूलसुधारणावादी मम ि ४) समाजा या आका ं ा.
क) जे खरोखर पिव िक ंवा धािम क आह े ते –––– असू शकत नाही .
१) दुरा ही २) धम मु ३) िबनाशत ४) िन वाथ ेम.
४ क.६.१ िश णाची य ेये
कृ णमूत साठी िश ण हणज े -
पूण य ला िशि त करण े.
य ला एक प ूण हणून िशि त करण े (वेगवेगळे भाग हण ून नाही ).
एका प ूणा म ये य ला िशि त करण े (समाज , मानवता , िनसग इ. यांचा भाग हण ून)
यां या मत े, संपूण जीवनासाठी तयारी हणज े िश ण, फ जीवना या काही अ ंगासाठी
(काय ) तयारी नाही .
munotes.in
Page 154
िश णाच े गत त व ान
154 यांचे भा य य ात साकार यासाठी िजड ्डू कृ णमूत नी द ेिखल रिव ं नाथ टागोर ,
महा मा गा ंधी, वामी िवव ेकानंद आिण इतरा ं माणे वत : या शै िणक स ं थांची
थापना क ेली. यां या धािम कते िवषयक मत णाली माण े बालका ंना धािम क मानव
बनिव यासाठी या ं या स ं थांम ये यो य िश ण द े याचा या ंचा आ ह अस े. अचूक
कृ याची समज , संबंधाची खोली आिण धािम क जीवनाच े पािव य या ंवर आधा रत
जीवनाच े माग िशक याची क े यां या स ं था असा या अस े यांना वाट े. हया स ं था/
िठकाण े फ स ुसं कृतासाठी असली पािहज ेत. वयं अिभ य च े समाधान
िमळिव यासाठी िश ण नाही तर याम य े व जाग ृती कर याची मता असली पािहज े.
यो य िश ण कोण याही पायाभ ूत िस दा ंताशी संबंिधत नाही जरी त े िकतीही
भिव यकालीन स ुख थान दान करीत असल े तरीही . ते कोण याही णालीवर
आधा रत नाही , तसेच य ला िव िश कार े अिभस ंिधत कर याचा तो माग ही नाही .
य ला प रप व व म ु बन यास ेम आिण चा ंगुलपणाम य े फुल यास सहा य करण े
हणज े ख या अथा ने िश ण. आप याला ा िश णात िच असली पािहज े, एखा ा
आदश वादी आराखड ्यानुसार बालकाला आकार द े याम य े नाही . ा महान िश का
अनुसार िश णाच े मु य य ेय आह े बालकाला अ शा कार े मानिसक या िवकिसत
करणे क तो वत :स ओ ळखू शकेल. य ला मनान े मु हो यास व भयम ु हो यास
िश णान े सहा य कराव े. कृ णमूत साठी , आंत रक प रवत न आिण म ु ता ह े िश णाच े
मु य ह ेतू असाव े आिण या ार े समाज प रवत न हाव े. लोकांना ख या अथा ने धािम क
बन यासाठी सहा य करण े िश णाचा ह ेतू आहे. हे हेतू फ स ुखद आ दश नसाव े. हे
धािम क हेतू एखा ा अ ंितम य ेयासाठी नस ून शै िणक क ातील णो णी या
जीवनासाठी आह े. बालपणापास ूनच द ुस याचे अनुकरण न करता व ची जाणीव
ठेव यास सहा य करण े िश णाच े काय आ ह े. आपण कोण आहोत ह े समज याम य े
मु ता आह े. आपल े िश ण आप याला काहीतरी बन यास े रत करत े.
वत:स ओ ळखणे हणज ेच जीवनाची समज , तोच िश णाचा ार ंभ आिण अ ंत.
कृ णमूत ंना वाट े क , य या व पाच े आिण गहन प ैलूंचे अनावरण करण े एवढेच
पुरेसे नाही , तर य ेक य मधील एकम ेवाि तीय यो यता शोधणे आव यक आह े,
य ला काय कर यास आवडत े ते शोधून याचा पाठप ुरावा करण े आव यक आह े.
फ य शासाठी िक ंवा इतर कोण याही सा ं कृितक आका ं ेसाठी यासवा पासून य ला
वंिचत ठ ेवणे हणज े सवा त हीन दजा ची वंचना. येक िव ा या या न ैसिग क यो यत ेचा
शोध आिण िव ा या ची या या आवडी ब लची समज पालका ं या िक ंवा समाजा या
योजन ेम ये बसल ेच अस े नाही, परंतु हा वत :स समज याचा मह वाचा भाग आह े आिण
हणूनच िश णाचा द ेिखल.
आधुिनक िश ण आप याला िवचारहीन अि त वात पा ंतरीत करीत आह े, ते
आप याला व ैयि क यो यत ेचा शोध घे यास अगदीच कमी सहा य करत े. (कृ णमूत ं
१९६४ ) ( करण ३). आप याला काम करण े खरोखरच आवडत े हे शोधून काढण े
फारच अवघड असत े. हा िश णाचा भाग आह े. (कृ णमूत ं १९७४ ) (भाग १, करण
८). तु हाला मनापास ून काम कर यास आवडत े हे शोधून काढ यास सहा य करत े ते munotes.in
Page 155
िजड्डू कृ णमूत
(१८९५ – १९८६ )
155 खरे िश ण. काय कर यास आवडत े हे मह वाच े नाही, वैपाक क बागकाम ! पण अस े
काही यात त ुमचे मन आह े (कृ णमूत ं १९७४ ) (भाग १, करण ८).
४ क. ६.२ चिलत िश ण णाली या मया दा
भारतीय िश णा या प ुढील मया दा कृ णमूत ंना जाणव या . परंपरागत िश ण -
१. वतं िवचार अ य ंत अवघड बनिवत े.
२. उ फ ुत तेचा गळा घोटत े.
३. िफकट व िन त ेज मन घडिवत े.
४. थािपत माणाका ंपासून िवचिलत हो यास मनात भीती िनमा ण करत े.
५. जीवनाच े उ च व यापक मह व य स समजाव यास अपय शी ठरते.
६. िवचार आिण भावना ंची पूण ता एक करण साध यास अपय शी ठरते.
७. एकक ली अस ून य या सवा गीण वाढीसाठी उपय ु नाही .
८. वैयि क लाभ आिण स ुर ा िम ळिव यासाठी आिण वत :साठी लढ याच े िश ण
देते.
९. परी ा आिण पद या हा ब ुि दम ेचा िनकष आह े असे मानत े.
१०. मनास ध ूत बन याच े व आव µयक मानवी म ुद् ांवर िवचार कर याच े िश ण द ेते.
११. य ला द ुस या या त ं ाने वागणारा या ंि क आिण िवचारहीन बनिव यास
सहा य करत े.
१२. बौि दक ्या जाग ृत बनिवत असल े तरी अकाय म व असज नशीलच ठ ेवते.
४ क. ६.३ संपूण अ ययनाची व ैिश ्ये
संपूण अ ययन अ ययनाथ स प ुढीलसाठी स ज करत े:
१. आ हाना ंचा सामना कर यासाठी मता ंचा िवकास -
जीवनातील सम या ंना, गुंतागुंतीना, रह या ंना आिण अचानक आल े या अप े ांना
नेटाने ट कर द े यासाठी िवचारा ं या िव िश उपप ी आिण नमु यांपासून य
मु असली पािहज े.
२. वयं ानाचा िवकास -
य ला िन :प पाती स ंशोधनात ून येणा या ख या मू यांचा शोध घे यासाठी आिण
आ मक व मह वाका ं ी स ंघषा सह ठाम मत ितपादनाची वय ं अिभ य
कर यास िश णान े सहा य क ेले पािहज े. कृ णमूत ंसाठी य थम मह वाची
आहे. णाली नाही ; आिण जोपय त य वत :ची पूण ि या जाणत नाही तोपय त munotes.in
Page 156
िश णाच े गत त व ान
156 जगाम य े कोणतीही णाली यव था आिण शांती आण ू शकत नाही . य या प ूण
मानस शा ीय ि य ेची जाण हणज े वयं ानात ून आल ेली सम ज. िश ण हणज े
वत:ची समज कारण आपणा य ेकाम य े संपूण अि त व एक आल ेले आहे.
३. संकिलत अन ुभव -
कृ णमूत ं हणतात , ’अ यंत मह वाची अ शी संपूण जीवनाची ि या
अनुभव यासाठी मानवाला सहा य करणार े तं िवकिसत कर यासाठी े रत करण े
हणज े ख या अथा ने िश ण ह े अनुभव मता आिण त ं यांना या ंचे यो य थान
देतील.
४. तयार / आय या क पना ंपासून मु ता -
कृ णमूत ं अ नुसार क पना ंना िश णाम य े थान नाही कारण या वत मानाच े
आकलन टाळतात . भिव याम य े पलायन य ला प ुढे काय ाची जाण द ेऊ शकत
नाही. क पना मनाची स ु ती आिण वत मान टा ळ याची इ छा द श िवतात.
आय या आ दश सुख थानाचा शोध हणज े य या वात ं यास व स ंपूण तेस
नकार आह े. आप याला गरज आह े बुि दमान व वत ं मानवाची , आदश वादी
अि त वाची िक ंवा यांि क मना ंची नाही .
५. मु आिण प रप व मानवाचा िवकास –
िजड्डू कृ णमूत ंसाठी, खरे िश ण पायाभ ूत िस दा ंत आिण स शत तेपासून मु
आहे. य ला ेम आिण चा ंगूलपणाम य े िवकिसत हो यासाठी , वतं व प रप व
बन यासाठी सहा य करत े ते ख रे िश ण . िविश राजक य िक ंवा धािम क
क पनांम ये बालका या मनास अिभस ंिधत कर याम ुळे मानवा मानवाम य े ेष
िनमा ण होतो आिण समाजात प रवत न व ब ंधुभाव आण यास ही प रि थती सहा य
करीत नाही . भारतीय प रि थती ब ंधुभाव आिण साम ंज या या अभावाच े बोलक े
उदाहरण आह े.
६. पुनिश ण -
आप या वत :तील प रवत नाने खरे िश ण घडत े. आपण दयाळ ू, समाधानी असल े
पािहज े आिण उ चतमा साठी पोहोचल े पािहज े, तरच मानवजातीची खरी म ु
असेल.
७. पया वरणा ित यो य आकलनाचा िवकास -
आपण पया वरणान े बंिधत नाही , आपणच पया वरण आहोत याची जाणीव झाली पािहज े.
आपण कधी च पहात नाही क आपणच स ंपूण पया वरण आहोत कारण आप याम य े
अनेक अि त व े ि थत आह ेत, जी सव 'मी' भोवती िफरतात . व ा अन ेक अि त वा ंचा
बनलेला आह े, जी य ात इ छा ंची िविवध प े आह ेत. ा सव इ छा ं या munotes.in
Page 157
िजड्डू कृ णमूत
(१८९५ – १९८६ )
157 एक करणात ून एक क ीय आक ृती उगवत े, एक िव चारवंत, 'मी' व 'माझे' ची ढ इ छा .
अशा कार े व व व यित र , मी आिण पया वरण हणज े समाज यात िवभाजन होत े.
अंतग त व बा स ंघषा ची ही स ु वात असत े.
८. शहाणपण आिण ानाज न करण े ांचा िवकास -
अिधकािधक ानाज न कर या या नादात आपण ेम, स दया िभ िच आिण
कौया ित स ंवेदनशीलता गमाव ून बसलो आहोत . जे हा आपण अिधकािधक त
बनतो त े हा स ंपूण ता कमी -कमी होऊ लागत े. शहाणपणाची जागा ान घ ेऊ शकत
नाही आिण अन ेक त या ंचा / मािहतीचा स ं ह मानवाची द ु:खे कमी क शकत नाही .
आपल े िश ण आप याला अिधकािधक उथळ बनिवत े आह े आिण आप या
अि त वाचा गहन अथ समज यास सहा य करीत नाही . आपल े जीवन अथ हीन,
असमतोल व र बन ू लागल े आहे.
त यांचे ान जरी िन य व ृि दंगत होत असल े तरी त े या या व पाम ुळे मया िदतच
आहे, शहाणपण मा अमया द आह े. कारण याम य े ान आिण कृ याचा माग
दोह चा समाव ेश आहे. साधारणत :आपण स ंपूण वृ समज ून एखादी शाखा पकडतो .
भूतकाळा या ानात ून आप याला कधीही स ंपूणा चा आन ंद िमळणार नाही .
ह ी या िविवध अवयवा ंना पश क न ह ीच े व ण न कर याचा य न करणा या
अंध माणसा ं माण े आपण आहोत . बुि द कधीही प ूण ी द ेऊ शकत नाही कारण
ती पूणा चा एक अ ंश आहे.
९. इतरां ित ेम भावन ेचा िवकास –
फ खर े ेम आिण यो य िवचार य म य े ांती घडव ून आणतील . पण त े
का पिनक िक ंवा मन :कि पत ेमाचा शोध घेऊन सा य होणार नाही . वत:ला ेष,
हाव, शोषण, असूया आिण अह ं यांपासून दूर ठेवले तरच त े श य आह े.
१०. यो य स ंबंधाचा िवकास -
य व समाजाम य े यो य स ंबंध संविध त कर यासाठी िश णान े य ला सहा य
केले पािहज े आिण त े ते हाच श य होईल ज े हा य वत :ची मानस शा ीय
ि या समज ेल. वत:स समजण े, वत: या पिलकड े जाणे यांतच खरी ब ुि दम ा
आहे.
११. वात ं य आिण स ंपूण तेचा िवकास -
बालकाला िशि त करण े हणज े याला वात ं य आिण स ंपूण तेचे आकलन हो यास
सहा य करण े. वातं य अस यासाठी यव था हवी आिण फ स ुणांतूनच
यव था श य आहे. साधेपणात ून संपूण ता सा य होत े - आपल े आंत रक जीवन
आिण बा गरजा या ंतील साध ेपणा.
munotes.in
Page 158
िश णाच े गत त व ान
158 १२. सज नशील बुि दम ेचा िवकास -
सात यप ूण पृ छा आिण स णालीतील अ व थता सज नशील बुि दम ेस वाव
देते. ही वृ ी जाग ृत ठेवणे अ य ंत कठीण काम आह े. ब याच लो कांना मुलांम ये
अशा कारची ब ुि दमता नको शी वाटते कारण थािपत म ू यांवर उठिवल े या
ांनी िनमा ण होणा या अ व थ ेचा या ंना करावा लागणारा सामना .
१३. आंतररा ीय साम ंज याचा िवकास -
जोपय त आप या समाजाम य े ीमंत आिण गरीब , शोषण करणारा आिण शोिषत,
बळ आिण द ुब ळ अशी प िवषमता अस ेल व रा ीय व , धम , जात, वंश अशा
िवभाजक िन ा चिलत आह ेत; मानवा -मानवाम य े बंधुभाव थािपत करण े श य
नाही.
जर आप याला वत मान मानवी स ंबंधाम य े आम ुला बदल घडव ून आणायचा
असेल तर वय ं- ानात ून वत :स बद लावे हे आपल े ता काळ व एकम ेव काय असल े
पािहज े. हणज े आपण प ु हा क ीय म ुद् ाकड े येतो, तो हणज े ' वत:' साधारणत :
आपण ा म ु याकड े दुल करतो आिण वत : जबाबदारी वीकार या ऐवजी
सरकार , धािम कता आिण पायाभ ूत क पना ंना दोषी ठरिवतो . सरकार हणज े
आपणच , धािम कता आिण पायाभ ूत क पना आपल ेच ेपण आह े. जोपय त आपण
वत:स मूलभूत र या बदलत नाही तोपय त यो य िश णही नस ेल आिण शांतीपूण
जगही नस ेल.
१४. पायाभ ूत िस दा ंतांपासून मु ता -
िजड्डू कृ णमूत हणतात , एखा ा िविश राजक य िक ंवा धािम क पा याभूत
क पन ेम ये बालकाच े मन अिभस ंिधत क े यामुळे मानवा ंम ये श ु व भावना ज म
घेते. पधा मक समाजाम य े बंधुभाव असण े श य नसत े.
१५. वात ं य आिण िश त -
ेम आिण चा ंगुलपणाचा िवकास व ैयि क वात ं याम य ेच होऊ शकतो. फ यो य
कारच े िश णच वा तं य देऊ शकते. वातं याचा एक धोका हणज े ही णाली
मानवाप े ा मह वाची बन ू शकते. येथे िश त ेमाची जागा घ ेते. आपली दय े र
असतात हण ून आपण िश तीस कवटाळतो . िश तीत ून वात ं य, मु ता कधीही
सा य होऊ शकणार नाही . वातं य हा काही सा य करावयाचा अ ंत िकंवा य ेय
नाही. वातं य हा ार ंभ आह े अंत नाही . ामािणक िश क बालका ंचे संर ण क न
यांना यो य कार या वात ं याकड े जा यास सहा य करील . यासाठी तो वत :
पायाभ ूत क पना आिण ठाम मता ंपासून मु असला पािहज े.
munotes.in
Page 159
िजड्डू कृ णमूत
(१८९५ – १९८६ )
159 १६. ब ीस े आिण िश ा -
अिनवाय तेतून कधीही स ंवेदनशीलतेची जाग ृती होत नाही . अिनवाय तेमुळे िवरोध
आिण भयाचा ज म होतो . कोण याही व पातील ब ीस े आिण िश ा मनाला
दुसया या त ं ाने वागणार े व िन त ेज बनिवतात . िश त हा बालकाला िनय ं णात
ठेव याचा माग असेलही पण तो या ला जीवनातील सम या ंची समज द ेत नाही .
बालक जर अ यवि थत िक ंवा अवाजवी म तीखोर अस ेल तर िश कान े याच े
कारण शोध याचा य न क ेला पािहज े. चुक चा आहार , िव ांतीचा अभाव ,
कौटुंिबक क ुरबुरी िकंवा काही ग ु भीती अ शा वत नांची कारण े असू शकतात .
१७. आ याि मक िश ण, धािम क िश ण नाही -
कृ णमूत साठी ठाम मत े, रह य े आिण कम कांड आ याि मक जीवनासाठी पोषक
नाहीत . ख या अथा ने धािम क िश ण हणज े बालकाला याचा लोका ंशी व तूंशी व
िनसगा शी असल ेला स ंबंध समज यासाठी े रत करण े. संबंधािशवाय अि त व
नाही. हे बालकाला प करण े तसे अश यच आह े. परंतु िश क आिण पालक
ाचे मह व समज ून आिण आ याि मकत ेचा अथ समज ून घेऊन या ं या व ृ ीतून,
वत नातून आिण भाषणात ून बालकापय त तो पोहचव ू शकतील . जर य ुवा िपढीम य े
पृ छेची आिण स य शोधनाची व ृ ी अस ेल तरच अिधक चांग या जगाची आ शा
आहे.
४ क. ६.४ कृ णमूत ंअनुसार अ यापना या प दती
आपण िव ा या ला 'काय िवचार करावयाचा ' आिण 'कसा िवचार करावयाचा ' हे
िशकव ू नये. याला वत :चा िवचार वत : क द ेत.
बालकाचा तप शीलवार अ यास क न या यासाठी पोषक प दत चा अवल ंब करा .
िव ा या ला समान भागीदारासारख े वागिवल े पािहज े.
सम या िनराकरण आिण शोधन प दत ना ो साहन ाव े.
पुनरावृ ी बालका या मनास िन त ेज बनिवत े.
४ क. ६.५ िश काची भ ूिमका
१) बालकाला समजण े -
कृ णमूत नुसार तो काय असावा असा आद श वत िवचार या यावर थोप यापे ा तो
बालक काय आह े हे समज ून घेणे ातच यो य िश ण आह े. आपण बालकाला
जाण याम य े व बालकान े वत :ला जाण याम य े आ द श हे खरोखरीच े अडथळ े
असतात . munotes.in
Page 160
िश णाच े गत त व ान
160 खरा िश क एखा ा िविश प दतीवर अवल ंबून राहत नाही . तो य ेक बालकाच े
जवळून िनरी ण करतो . िव ाथ हे ठसा उमट याजोग े अि थर , संवेदनशील, ेमळ व
ब याचदा िभ े सजीव अि त व असतात ाची याला प ूण जाणीव असत े. याला
मािहत असत े क अ शा िव ा या शी संबंध साधताना ख ूप सहन शीलता व ेम आव µयक
असत े. ा ग ुणांचा अभाव िश काला या या व ृ ीम य े यांि क बनिवतो आिण
यवसाया या मागणी ित टाळाटाळ करिवतो .
२) ती ण िनरी क -
बालकाला समज याचा उ म माग हणज े िश कान े याच े खेळताना , काम करताना व
िविवध मन :ि थत म य े िनरी ण करण े, वत:चे पूव ह, आशा व भय िव ा या वर
ेिपत कर याचा य न िश कान े क नय े. वत:ला समाधान द ेणा या वैयि क
वभाव , पूव ह व क पना माण े िव ा या ला आकार द े याचा य न आद श िश क
कधीही करणार नाही .
३) प रपूण िश क -
वत: जळ यािशवाय िदवा द ुसया िद या ंना विलत क शकत नाही . जर िश काचे
यि म व प रप ूण नसेल तर तो िव ा या ना प रप ूण यि म व िवकिसत कर यास
सहा य क शकणार नाही .
४ क. ६.६ खरा िश क
कृ णमूत या अन ुसार, खरा िश क फ मािहती द ेयक नसतो तर शहाणपण व स य
यांचा माग दश िवणारा असतो . वत: िश काप े ा स य अिधक मह वाच े असत े.
स याचा शोध हणज े धम . स य कोण याही एका रा ास िक ंवा वंशास मया िदत नसत े.
ते एखा ा म ंिदरात , चच म ये िकंवा मिशदीम य े सापडत नसत े. स याचा शोधा िवना
समाजाची अवनती होईल . नवीन समाजा या िनिम तीसाठी आपण य ेकाने एक खरा
िश क बनल े पािहज े. हणज ेच आपण िव ाथ आिण िश क दो ही बनल े पािहज े.
जर नवीन समाज यव था थािपत करावयाची अस ेल तर आप याला अस े िश क
हवे जे फ मानधनासाठी काम करीत नाही . िश ण काय हे उपिजिवक ेचे साधन
समजण े हणज े िव ा या चे वत : या वाथा साठी शोषण क े यासारख े असेल. खरा
िश क राजकारणी लोका ं या ह क ूमा माण े चालणारा नसतो , तो आद शा नी जखडल ेला
नसतो आिण अिधकाराचा भ ुकेला नसतो . या याकड े आंत रक ीम ंती असत े आिण तो
समाजा या अिनवाय ते पिलकड े असतो .
िश कवग आिण िव ाथ ा ं याम य े खया अथा ने कोणतीही ेणी रचना अस ू शकत
नाही. अनुभव आिण जबाबदाया संदभा त न क च भ ेद अस ेल, पण िश णासाठी
मह वाच े हणज े िश कवग व िव ाथ एकाच बोटीत असतील , िश कवगा स शालेय
िवषय, बागकाम , शासन याब ल अिधक मािहती अस ू शकते हणून या ंना ा
े ाम य े अिधकार अस ेल, परंतु हे काही िश णाच े क ीय िवषय नाहीत . आंत रक म ु munotes.in
Page 161
िजड्डू कृ णमूत
(१८९५ – १९८६ )
161 हा जो िश णाचा क ीय िवषय आह े यांत िव ाथ व िश क दोघ ेही अ ययनाथ आह ेत
आिण हण ून समान आह ेत. यावर काया मक अिधकाराचा अ ंमल नाही .
ानास ंबंधी अिधकाराच े एक थान आह े, परंतु कोण याही प रि थतीत आ याि मक
अिधकार अस ू शकत नाही . हणज ेच, अिधकार वात ं याचा ना श करते परंतु डॉ टर ,
गिणत िश काचा अिधकार िक ंवा तो कसा िशकिवतो या ंमुळे वात ं याचा ना श होत
नाही. (कृ णमूत १९७५ )
हणज ेच िव ा या ला वात ं याकड े घेऊन जाताना िश क वत : या म ू यांम ये देिखल
बदल करतो , तोही 'मी' आिण 'माझे' सोडून ेम आिण चा ंगुलपणाम य े बहरतो . ही
अ यो य िश ण ि या िश क व िव ा या म ये पूण त: वेग या स ंबंधाची िनिम ती करत े.
चांग या िश काक डे चांगला आचार असला पािहज े. चांग या आचाराच े सहा म ु े पुढील
माण े िदले आहेत -
१. मनासाठी आ मिनय ं ण
२. कृ याम य े आ मिनय ं ण
३. सिह ण ुता
४. आनंदीवृ ी
५. एक माग पणा
६. आ मिव ास.
१) मनासाठी आ मिनय ं ण -
ाचा अथ ोधावर िनय ं ण, हणज े आप याला मनाम य े राग िक ंवा उतावीळपणाची
भावना य ेणार नाही , िवचार न ेहमी शांत व अ ु ध असतील . शांत मन हणज े धैय आिण
थैय , याम ुळे आप याला मागा तील अडथळ े आिण अडचण चा भयम ु सामना करता
येईल. यामुळे आप याला जीवनातील अडचणी हल या वाटतील आिण सतत या
िचंतेतून मु िमळेल. आपला वामी िशकिवतो क मानवाला बा बाबी जस े क द ु:ख,
ास, आजार , हानी याब ल िच ंता वाट ू नये, याने या या मनाची शांती यासाठी ढळ ू
देऊ नय े. हे सव भूतकालीन क ृ याचे प रणाम असतात हण ून जे हा त े येतील त े हा
यांचा आन ंदीवृ ीने सामना क ेला पािहज े, ल ात ठ ेवले पािहज े क सव वाईट ह े िणक
असत े. आपली जबाबदारी आह े िन य आन ंदी व शांत राहण े. 'भूत िकंवा भिव याप े ा
तु ही आता काय करीत आहात याचा िवचार करा .' वत:स दु:खी िक ंवा उदासीन बन ू
देऊ नका . िख नता , उदासीनता च ुक ची भावना आह े कारण या मुळे दुस यांवर
प रणाम होतो , व या ंचे जीवन क मय बनत े. हणून कधीही िख नता आली तरी यावर
िनयं ण ठेवून आपण आप या िवचारा ंना भरकट ू देऊ नय े.
munotes.in
Page 162
िश णाच े गत त व ान
162 आढ्यता अ ानाम ुळे येते हणून ितला माग े खेचले पािहज े. जो अ ानी आह े, वत:स
महान समजतो ; ानी माण ूस जाणतो क देव महान आह े आिण ही सव चांगली काय
यां या ार े केली जातात .
२) कृ यांम ये आ मस ंयम -
जर त ुमचे िवचार यो य असतील तर त ु हाला क ृ याम य ेही फार कमी अडचणी य ेतील.
मा ल ात ठ ेवा, मानवजातीसाठी उपयोगी पडायच े अस ेल तर िवचारा ंचे पा ंतर
कृ याम य े झाले पािहजे. आळस नको , चांग या कामाची सात यप ूण कृती हवी . येक
य ला ित या मागा ने काम कर याची म ुभा ा , गरज अस ेल तर सहा य कर याची
तयारी दश वा, परंतु दुसया या कामात कधीही ढवळाढवळ क नका . ब याच लोका ंना
ढवळाढवळ न करता व थ बसण े फार अवघड जा ते, पण तेच आपण करण े आव यक
आहे. जे हा आपण उ च तरीय काम वीकारतो त े हा आप या सामा य जबाबदा या
िवसरता कामा नय े, कारण या प ूण झा यािशवाय आपण द ुस या सेवा दे यासाठी म ु
नाही.
३) सिह ण ुता िक ंवा सहन शीलता -
वत: या धमा माण ेच इतर धमा ित सिह णुता वाटण े व या ं या िव µवासांम ये
मनापास ून िच वाटण े आव यक आह े. अशा कारची प ूण सिह ण ुता ये यासाठी य स
हटवादीपणा व अ ंधिव ास यांपासून मु हाव े लागेल. आपण समज ून घेतले पािहज े क
रती रवाज आव यक नाही. पण हण ून जे रती रवाजा ंना ध न आह ेत या ंचा ेष क
नका. यांना त े क द े फ आपण यावर मात क ेली आह े अशा गो ी या ंनी
आप यावर थोपव ू नये. सवा साठी मा यता दश वा; सवा ित क णा दश वा. आता आपल े
डाळे उघडल े आहेत तर आपल े िव ास, रीती रवाज आप याला हा या पद वाटतील , ते
खरोखरच तस े असू शकतात . तरीही या ं यासाठी त े अजूनही मह वप ूण आहेत, यांचा
आदर करा . अशा िव ासांचेही एक थान आह े, एक उपयोग आह े. आपण म ु पणे व
चांगले िलिह यास िशक ेपय त आप याला सरळ व समान अ र े काढ यासाठी मदत
करणा या दुहेरी रेषां माण े ते आहेत. असाही का ळ होता क आप याला या ंची गरज
होती पण आता आपण या या प ुढे गेलो आहोत .
एका महान िश कान े िलिहल े आहे, ’जे हा मी बालक होतो मी बालकासारख े बोललो ,
बालकासारख ेच समजलो , बालकासारखाच िवचार क ेला; पण ज े हा मी ौढ झालो मी
सव बाली शपणा माग े सोडला .“ या तरीही जो आपल े बालपण िवस न ग ेला आह े,
याला बालका ंब ल सहान ुभुती नाही तो या ंना िशकव ू शकणार नाही , सहा य क
शकणार नाही . हणून सवा वर क ण ेने, सौ यपण े, सिह ण ूतेने पहा. सार या ीन े पहा,
मग तो बौ द असो वा िह ंदू, जैन असो वा य ू, ि ती असो वा म ुसलमान .
४) आनंदीवृ ी -
'दु:ख आल े तरी तो माझा बह मान आह े असे समज ून आपल े कम , मग ते कोणत ेही असो ,
आनंदीवृ ीने केले पािहज े. िकतीही अवघड असल े तरी याप े ा खराब नाही हण ुन munotes.in
Page 163
िजड्डू कृ णमूत
(१८९५ – १९८६ )
163 आभार मानल े पािहज ेत. जोपय त तुमचे वाईट कम भोगून यात ून तु ही म ु होत नाही
या वामी साठी त ु ही उपयोगी नाही . तु ही सव मालक ह का या भावना ंचा याग क ेला
पािहज े. तुमचे कम तुम या अ य ंत आवडी या व त ू वा य त ुम याकड ून दूर नेईल.
तरीही त ु ही आन ंदी रािहल े पािहज े - कोण याही गो ीचा व सव वाचा याग कर याची
तयारी दश वून ब याच वेळेला तो वामी या या स ेवका ार े याची श दुसया वर वषा व
करतो ; जर स ेवकच उदास अस ेल तर तो त े क शकत नाही . हणून आन ंदीवृ ी हा
िनयम आह े.'
५) एकमाग क ृ य -
आप या वामीच काय क र ण े हे एक य ेय आपण ठरिवल े पािहज े. सव िन वाथ ,
सहा यक काय हे या वामीच ं काय आ हे, यामुळे अशा काया त कोणत ेही अडथळ े
येणार नाही . येक छोट ्या काया ला मह व द ेऊन त े अ य ु म कर याचा आपण य न
केला पािहज े. तेच िश क िलिहतात , 'तु ही ज े काही करता त े मनापास ून करा , देवासाठी
करा माणसा ंसाठी नको .' एकमाग कृ य हणज े या मागा वर त ु ही व ेश केला आह े
यापास ून एका णासाठीही त ु हाला कोणी िवचिलत क शकणार नाही . ऐिहक मोह ,
ऐिहक स ुखे, ऐिहक ेम तु हाला या मागा व न ढळ ू देणार नाही . यासाठी त ु ही या
मागा बरोबर एक होण े आवµयक आह े, तो तुम या व पाचा असा अ ंश बनला पािहज े क
तु ही अजाणताही याच मागा चा अवल ंब कराल .
६) आ मिव ास -
पूण ि व ासािशवाय ेम व ाब याचा प ूण ओघ अस ू शकत नाही . आपण वत :म ये
िव ास ठेवला पािहज े. जरी आपण हटल े क आ ही वत :स चा ंगले जाणतो तरीही
आपण वत :स ओळखत अस ू असे नाही , फ बा व पाची जाण आप याला
असेल. आपण द ेवा या अ नीची एक िठणगी आहोत आिण हण ून आपली ढ इ छा
असेल तर अ शी कोणतीही गो नाही जी आपण क शकणार नाही . वत:स संबोधा, 'मी
हे क शकतो, आिण मी त े करणारच .' आपण ा मागा वर चालणार अस ू तर आपली
ढ इ छा माण शीर पोलादासारखी असली पािहज े.
४ क. ७ कृ णमूत ची आद श िव ालयाची स ंक पना
बह जन अ यापन स ंपूण यि म वाचा िवकास कर यास सहा यक ठरत नाही हण ून
कृ णमूत अन ुसार आद श िव ालयाम य े िव ाथ स ं या मया िदत असावी .
िव ालयाम य े समिप त, िवचारी व जाग क िश क असाव े. िव ा या या मता व
मया दा समज यासाठी िव ालयाम य े काळजीप ूव क अ यास झाला पािहज े.
आ म यागा या भावन ेतून आद श िव ालय चालाव े.
यां या व ना ंतील आद श िव ालय कोण याही पायाभ ूत क पना ं या भा वािशवाय
काय रत अस ेल. यां या िव ालयाम य े एक ीत जबाबदारीच े वातावरण असत े. सव
िश का ंम ये ामािणक सहकाय असत े. संपूण गटा या क याणासाठी या ंसबंधी munotes.in
Page 164
िश णाच े गत त व ान
164 मु यांवर चचा कर यासाठी िव ाथ म ंडळाची िनिम ती केली जात े. िव ाथ वत :स
ओळख ू शकेल आिण या या अिभ ची जाण ू शकेल अस े वातावरण िव ालया ंत असत े.
सवा ना यो य माग दश न िमळ याची सोय असत े. िव ालयाम य े आ मिव ासाचे व
सहकाया चे वातावरण असत े.
तुमची गती तपासा -
िदले या िवधानास यो य पया य अधोर ेिखत करा .
अ) यो य कार या िश कास जाणीव असत े क िव ाथ एक सजीव अि त व आह ेत जे
१) संवेदनशील २) िभ े
३) सहनशील ४) ठसा उमट याजोग े असतात .
ब) खरा िश क तो असतो
१. जो फ मानधनासाठी काम करीत नाही
२. जो राजकार या ंचा ह क ूम मानतो
३. जो रा ा या आदशा नी बंिधत असतो
४. याच े कृ याम य े आ म िनय ं ण नसत े.
क) िजड्डू कृ णमूत अन ुसार
१. िव ाथ व िश क समान नसतात
२. िश क व िव ाथ अ ययनाथ असतात .
३. िश कवग व िव ाथ ा ंत ेणी रचना नसत े.
४. अ यो य िश ण िव ाथ व िश कात व ेगळे संबंध थािपत करत े.
ड) कृ णमूत ंचे आदश िव ालयाम य े
१. मया िदत िव ाथ स ं या असत े
२. एक ीत जबाबदारीच े वातावरण असत े
३. समिप त, िवचारी व जाग क िश क असतात
४. आ याि मक यागात ून चालिवल े जाते.
४ क. ८ कृ णमूत ंचे िश णा ित योगदान
िश ण नेहमीच क ृ णमूत ं या दय थ होत े. यां या क पना ंना मूत प द े यासाठी
यांनी भारतात व परद ेशात जवळजवळ डझनभर स हिश ण िव ालय े सु केली. ा
सं थांतील दहा ट क े जागा िवनाम ू य व ेश घेणा या िव ा या साठी राखीव असत .
िव ाथ व िश का ंबरोबर चचा कर यासाठी त े दरवष ा स ं थांना भेटी देत असत .
जरी ा िव ालया ंम ये सव सामा य अ यास म िशकिवला जात असला तरी ा
िव ालयाची स ु वात कर यामागील उि होत े, दोन य म य े अडथळा िनमा ण क न munotes.in
Page 165
िजड्डू कृ णमूत
(१८९५ – १९८६ )
165 िहंसाचारास ज म द ेणाया रा ीय , वांिशक वग आिण सा ं कृितक प ूव हांपासून वत ं
वाढ हो यासाठी िव ा या ना पुरेशी संधी उपल ध क न द ेणे. कृ णमूत ंचे अ यापना या
प दती , शालेय यव थापन व िश का या भ ूिमकेवरील िवचार प ुरोगामी होत े. संपूण
िश णा ार े प रप ूण यि म वा चा िवकास कर यावरील क ृ णमूत ं या िवचारा ंची
जवळजवळ सव च िवचारव ंतांनी शंसा केली आह े.
४ क. ९ सारांश
कृ णमूत काही धािम क अिधकार न हत े क समाज स ुधारक पण या ंचे िश णा ित
योगदान एकम ेवाि तीय आह े. जगातील स ंघष आिण द ु:ख या ंवर ईलाज हण ून या ंनी
लोकांना बदल याच े आवाहन क ेले. याचा एक भाग हण ून य न े जीवनाचा ह ेतू
समजावा आिण त े ान सव काही सा य कर यासाठी वापराव े. य ला काय कर यास
आवडत े हे ओळखण े हणज े िश ण . ते हणतात 'करणे हणज े असण े' नाही तर 'असण े
हणज े करण े.'
दुस यांनी यां या क पना बालकावर थोपिव याप े ा याला काय बनायच े आह े ते
िनवड यास वात ं य ाव े असा या ंचा दावा होता . आपण सव गो ी प ूण वाने पहा या
अंश नाही. स य अ ंशाम ये नाही तर प ूणा म ये शोधावे. यां या मत े िश ण हणज े
अिभस ंिधत हो यापास ून मु ता. मानवान े िवभाजना पिलकड े जाऊन शांतीने जगल े
पािहज े.
जे हा पूण मन व दय सहभाग घ ेते ते हाच खर े सं ेषण होत े. आप यासाठी एक स ंपूण
य असण े आवµयक आह े. संपूण य बन यासाठी य ला याची जाग ृताव थ ेची
ि या समजली पािहज े. बुि दवरील अवाजवी भर य ला िवभाजीत बनिवल .
जीवनाची समज हणज े वत:ची ओळख .
धमा ब ल त े हणतात क धमा त शत नसत े. यांनी मु धमा म ये िव ास ठेवला. परंतु
यांची धमा ची समज व ेगळी आह े. ती कोण याही िन ि तच मतास , सं कृतीस िक ंवा
काळास बा ंिधत नाही . यांनी वत मान िश ण णालीच े दोष जाणल े व स ंपूण िश ण
सुचिवल े. संपूण िश ण स ुचिवल े. संपूण िश ण आिण स ंपूण मानव िश णाचा क ीय
िवषय आह े आंत रक म ु . िश क आिण िव ाथ दोघ ेही अ ययनाथ हण ून समान .
येक बालक एकम ेवाि तीय िनिम ती आह े याला या या मता व िशकवणीन ुसार वाढ ू
देत. परंतु हा प ैलू दुल ि तच रािहला आह े. याने ख या िश काच े गुण िवचार क ेले
आहेत. िश क हा ान द ेणारा नसावा तर शहाणपण व स याचा माग दश क असावा .
िश काप े ा स य अिधक मह वप ूण आह े. स याचा शोध हणज े धम . स या या
शोधािवना समाजाचा हास होईल . नवीन समाज िनमा ण कर यासाठी आपणा य ेकाने
िश क बनल े पािहज े. चांग या िश काम य े मनाचा व क ृ याचा आ म -संयम, दज दार
सिह ण ुता, आ मिव ास व आन ंदीवृ ी असली पािहज े.
munotes.in
Page 166
िश णाच े गत त व ान
166 ४ क. १० ावली
१. िजड्डू कृ णमूत ंअनुसार धमा ची संक पना प करा .
२. कृ णमूत ं अनुसार िश णाची काय कोणती आह ेत?
३. कृ णमूत िणत स ंपूण िश ण हणज े काय आह े?
४. वत मान िश ण णाली या मया दा िलहा .
५. िजड्डू कृ णमूत ंनी सूचिव या माण े खया िश काच े वण न करा .
६. िटपा िलहा : -
१) व स ंक पना
२) वण व अ ययन
३) 'असण े आिण करण े'
४) कृ णमूत ंअनुसार आप या स ंबंधाचे व प
munotes.in
Page 167
167 ५ अ
लेटोचे शै िणक त व ान
करणाची रचना :
५ अ.० उि ्ये
५ अ.१ तावना
५ अ.२ लेटोची अकादमी
५ अ.३ िश णाशी स ंबंिधत काय
५ अ. ३.१ लेटोची त वमीमा ंसा
५ अ. ३.२ लेटोची ानमीमा ंसा
५ अ. ४ समाजरचना
५ अ. ४.१ वग रचनेनुसार िश ण / वगा नुसारी िश ण
५ अ. ५ िश ण यव था
५ अ. ५.१ संघटन आिण अ यास म
५ अ. ५.२ अ यापन प दती
५ अ. ५.३ िश णाची उि े आिण काय
५ अ. ५.४ िश काची भ ूिमका
५ अ. ५.५ ी िश ण
५ अ. ५.६ िश ण : रा याच े काय
५ अ. ६ लेटो या श ै िणक त व ानाच े मू यमापन
५ अ. ७ ावली
५ अ.० उि ्ये
हा घटक वाच यान ंतर तु ही,
१) लेटो या त व ानाची ऐितहािसक पा भूमी प क शकाल .
२) लेटो या त व ानातील व ैिशट्यपूण तांि क श द ओळख ू शकाल .
३) लेटो या श ै िणक उपप ीच े ताि वक अिध ान प क शकाल .
४) लेटो या श ै िणक उपप ीच े सामािजक अिध ान प क शकाल .
५) लेटो या ाथिमक िश णाची योजना सा ंगू शकाल . munotes.in
Page 168
िश णाच े गत त व ान
168 ६) पुढील बाब बर ल ेटो या त व ाना या झाल े या प रणामाची चचा क शकाल .
a. िश णाची य ेये
b. अ या स म आिण िवषय
c. अ यापकाची भ ूिमका
d. िश त
७) लेटो या त व ानाच े िचिक सक म ू यमापन क शकाल .
८) जात, वग आिण िल ंगभेद अ यासा या स ंदभा त आज या भारतीय िश णप दतीची
लेटो या त व ानाशी त ुलना क शकाल .
९) आज या िश ण यव थ ेवर ल ेटो या त व ा नाचा असल ेला भाव सा ंगू शकाल .
५ अ.१ लेटो : तावना
लेटोचा ज म अथ े सम य े ४२७ बी. सी. म ये एका अ य ंत सधन क ुटुंबात झाला .
सॉ ेिटसचा िश य हण ून यान े नाव कमिवल े. आप या ग ु या म ृ युनंतर यान े इिज
आिण इटली य ेथे मण क ेले, पायथागोरस या िव ा या बरोबर अ ययन क ेले आिण
अनेक वष िसरॅकस या राजघरा याचा स लागार हण ून यतीत क ेली. यथावकाश तो
अथे सला परतला आिण वत :चे त व ान सा ंगणारी अकादमी थापन क ेली.
३८७ बी.सी. या दर यान द ेव व प (demigod ) असल े या ॲ कॅडेमसला ि य
असल े या पिव अशा उपवनात 'ॲकॅडेमी' नावाची शाळा थापन क ेली. ( याव न
इं जीमधील ॲ कॅडेिम स श द तयार आला .)
५ अ.२ लेटोची अकादमी
एका अथा ने भौितक िव ान े, खगोल , गिणत आिण त व ानाच े हे िव ापीठच होत े.
लेटोने ा अकादमीच े मुखपद भ ूषिवताना अन ेक या या नेही घेतली जी कधीही
िस द झाली नाहीत . अथीना आिण इतर अम या साठी ऑिल ह या उपवनात वसल ेली
ही अकादमी अ य ंत पिव होती . या िठकाणी ल ेटोची वत :ची अशी बाग होती िजथ े
या याकड ून िश ण घ ेऊ इि छणा या यि ंची यान े सोय क ेली. अकादमीबाबत
फारशी मा िहती उपल ध नाही पर ंतु या यान े, चचा आिण प रचच ारे अ यापन क ेले
जात असाव े.
५ अ.३ िश णाशी स ंबंिधत काय
उ म समाजिनिम तीसाठी कशा कारच े िश ण आव µयक आह े याची चचा ' रपि लक '
म ये आहे. हे वेगळया कारच े िश ण आह े; याला तो 'पायडेइया' (Pai deia) असे
संबोधतो . चिलत भा षेत पायडेइयासाठी समप क श दच सापडण े किठण आह े.
यि या शारी रक , मानिसक आिण आ याि मक िवकासाला िजथ े आ य ंितक मह व munotes.in
Page 169
लेटोचे शै िणक त व ान
169 िदले जात े अशी ि या हणज े पायड ेइया होय . संपूण यि वाच े िश ण हणज े
पायडेइया.
इ.स.पू. ३८५ त िलिहले या 'द रपि लक ' या ंथात आिण अ ंितम काळातील अप ूण
रािहल े या 'लॉ' (Laws ) या ंथात तो ाथिमक िश णाब ल िलिहतो .
५ अ. ३.१ लेटोची त वमीमा ंसा
लेटोने िहरीरीन े मांडले क वा तवाच े ान ह े केवळ मन:च ु ारेच होऊ शकत े.
आप या इ ंि यांनी अनुभवत य ेईल अस े एक अलौिकक जग अि त वात आह े. इंि य
आप याला फसव ू शकतात , हणून एक अलौिकक जग अि त वात असण े, क पना
िकंवा आक ृतीबंधाचे जग - क ज े अिन य , साव कािलक आह े. दूस या श दात लौिकक
जगातील स ुंदर, चांग या िक ंवा यायी वाटणाया व तूंबाबत ल ेटो हणतो क , ा
पिलकड े पारलौिकक जगात ा सवा चे अख ंड स य जग आह े. िश णान े ा व ैि क
मानका ं- सोबत रािहल े पािहज े. व तु या रचन ेचे आकलन होण े हणज े वैि क स याच े
आकलन होण े होय.
५ अ. ३.२ लेटोची ानमीमा ंसा
लेटो ान ि यांनी दाखवल े या स य, य, पश , चव, नाद आिण ग ंध - आिण रचन ेचे
यथाथ यात फरक करतो . दूस या श दात स य ह े बदलणार े आहे. स याच े ान ह े
यि िन आह े, ते िविश आह े; यि प ूरते ते ान आह े, ते वैि क नाही .
ान ा ीच े तीन ोत (माग )
ान ि या ा रे ा क ेलेले ान उदा . व तूंबाबतच े ान, रंग, चव, पश इ. लेटो
ाला ान हणत नाही .
कोण याही व त ूबाबतच े मत. पण ा ानावर िव ास ठेवता य ेत नाही कारण
िविश व त ूबाबत य ेक यि ची मत े िभ न अस ू शकतात .
े ारे ान . ही ा नाची सव च पातळी होय ; यात स य , चांगूलपणा आिण
स दय ा स ुणांचा समाव ेश असतो . हे ान आदशवा दी असत े आिण म ूलभूत
िवचारावर आधारल ेले असत े. ा ानाच े वैिश ्य अस े क त े वैि क स याम य े
आढळत े.
लेटो या मत े िश णाच े सव य य ेय हे उ म वाचे ान ा करण े; माणसातील
मनु य वाच े जतन करण े होय. नुसताच आन ंद िकंवा फाय ाबाबत जाग कता आणण े
न हे.
munotes.in
Page 170
िश णाच े गत त व ान
170 ५ अ. ४ समाजरचना
समाजरचना ही िविश ह ेतूपूत साठी असत े असे लेटो हणतो . एकटे राह न य
जीवनाव यक गो ी ा क शकत नाही . ा सम य ेवर मात कर यासाठी समान
येयासाठी सवा नी एक आल े पािहज े. असे एकि त आ याम ुळे सवा चेच िहत साधल े
जाते कारण य ेकातील िविश ग ुणाचा उपयोग होतो . एखादी य सवा साठी ब ूट बनव ू
शकते, एखादी भाजीपाला उगव ू शकत े तर एखादी स ुतारकाम क शकत े.
५ अ. ४.१ वगा नुसारी िश ण
याि ंची वग िवभागणी करावया या सम य ेवर उपाय हण ून लेटोने वयान ुसारी चाच या
सूचिव या .
वय वष ७-२० पय त सवा ना ाथिमक िश ण िदल े जाईल . यानंतर सवा ना एक
चाचणी ावी लाग ेल. ा चाचणीत अन ु ीण झाल ेले लोक हे िविवध उ ोगध ंदे
आिण उ पादनकाया त सहभागी होतील .
उ ीण िव ाथ प ुढील दहा वष ल करी िश णासाठी जातील . यानंतर प ु हा
चाचणी घ ेतली जाईल . ात अन ु ीण झालेले िव ाथ ल करातच राहतील . उ ीण
झालेले िव ाथ शासनकत बन यासाठी पाठिव ले जातील .
ा शासनक या वगा ला प ुढे िव ानाच े िश ण िदल े जाईल यान ंतर िनवडण ूक
होऊन एकजण 'त व शासक ' बनेल. याचे काम ह े रा याच े िश ण व शासन
सांभाळण े हे असेल.
ही य रा या या सव च थानी अस ेल आिण याचा श द माण अस ेल. ा
सव च थानी असल े या यि यित र इतर याि ंचे िश ण आजीवन चाल ू
राहील आिण यात ाम ु यान े ताि वक िश णाचा समाव ेश अस ेल. ाव न अस े
िदसत े क ल ेटोला ह े सव च थान िमळाल े होते.
आपली गती तपास ून पहा .
१) शासन यव था ही जर िविश ा ंची म ेदारी अस ेल तर ' वत:पूरते पहा' (Minding
one’s own business ) ा वा य योगात प ुराणमतवादी स ूिचताथ दडल ेला आह े.
'िवशेष कसबान ुसार काय ' हा सामािजक जीवनाचा आधार आह े का? चचा करा.
२) a. लेटोची त वमीमा ंसा
b. लेटोची ख या ानाची स ंक पना
c. वगा नुसारी िश ण.
३) लेटोचे वगा नुसारी िश ण आिण भारतीय वण यव था या ंची तुलना करा .
munotes.in
Page 171
लेटोचे शै िणक त व ान
171 ५ अ. ५ िश ण यव था
मुलांना वया या ६ या वष शाळ ेत व ेश घेत यान ंतर सव थम तीन 'R' चे िश ण
(Reading, Writing and Counting ) िदले जाई. यानंतर स ंगीत व ड ेचे िश ण
असे. लेटोचे त व पालक ५० या वषा पय त शै िणक माग अनुसरत. वया या १८
या वष त े शारी रक आिण ल करी िश ण घ ेत; वया या २१ या वष त े उ च
िश णात व ेश घेत असत ; वया या ३० या वष त े त व ानाचा अ यास क न ल कर
िकंवा शा सनात स ेवा देत असत . प नासा या वष त े शासनकत हणून िशि त असत .
ा प दतीलाच आपण आजकाल िनर ंतर िक ंवा आजीवन िश ण हणतो . (१९ या
शतकातील काही जम न लेखकांनी ा प दतीस ॲ ॉगॉगी – असे संबोधल े आ ह े.)
'अ ययनशील समाजाच ेही' हे आदश उदाहरण आह े - राजकारण ह े िशि त समाजा ार े
सांभाळल े जात े. जे हा अशातह ने िशि त नाग रक शासनकत असतात त े हाच याच े
अि त व ह े तक शु द असत े.
यामुळे लेटो या िश णप दतीच े उि ह े नैितक आिण राजक य आह े. फ
एखादी गो जाण ून घे यासाठी क ेलेली ती उमेदवारी नस ून जीवनाव यक
कौश याच े ते िश ण आह े.
मन व शरीर दोह च े आरो य आिण सौद ंय हे लेटो या िश णाच े येय अस याम ुळे
(पहा, लॉज् ७८८० ), ीक प दतीन ुसार िश ण दोन भागात िवभागल े आह े.
िजमन ॅ टी स आिण स ंगीत. ( हणज े सं कृती)
शारी रक िश ण ज मा पूव च स ु होई . गरोदर ि या ंना भरप ूर चाल यास व
हालचाली कर यास सा ंिगतल े जाई.
शाळा ंमधील ल ेटोिनक िश ण णाली
वय शाळा िवशेष िवकास िक ंवा अ यास
ज म त े ३ वष िशशु शारी रक वाढ , इंि यांचा िवकास , भीतीचा
अभाव , आनंद व व ेदनेला बालकाचा ितसाद
४ ते ६ वष नस री खेळ, परीकथा , िशशुगीते, पौरािणक कथा ,
वत: या इ छ ेचा याग कर यास िशकण े.
६ ते १३ वष ाथिमक िश ण खेळ, किवता , वचन, लेखन, गायन, नृ य, धम ,
िश ाचार , अंक, भूिमती.
१३ ते १६ वष वा स ंगीत िसतारवादन , धािम क मं , का यपठन
(िवशेषत: धािम क आिण रा भ पर ),
अंकगिणत (उपप ी ) munotes.in
Page 172
िश णाच े गत त व ान
172 १६ ते २० वष िजमन ॅि ट स
आिण ल करी औपचा रक िजमन ॅि ट स आिण ल करी
िश ण . कोणत ेही बौि क िश ण नाही .
२० ते ३० वष िव ान तक आिण सवय चा सम वय , भौितक
शा ा ंचा मेळ
३० ते ३५ वष भािषक त व ान , मानसशा , समाजशा , शासन
कायदाम िश ण
३५ ते 50 वष देशदेवा
५० ते शेवटपय त त व उ चतर त व ान
५ अ. ५.१ संघटना आिण अ यास म
a. ाथिमक - सव मुले आिण म ुल चे एकि त िश ण होईल . ते गिणत , सािह य , का य
आिण स ंगीताच े िश ण वया या १८ या वषा पय त घेतील.
b. ल करी िश ण - त णा ंची पुढील दोन वष फ शारी रक िश णासाठी असतील .
यातील सव म त णा ंची िनवड उ च िश णासाठी क ेली जाईल , यात रा याच े
भावी पालनकत बन याच े िश ण अस ेल.
c. उ च िश ण - वया या २०-३५ दर यान रा याच े भावी पालक उ च िश ण
घेतील यायोग े ते शासनकत हणून िशि त होतील . यां या िश णात गिणत ,
संगीत आिण सािह याचा समाव ेश अस ेल. वया या ३० या वष या याकड े
त व ाना या अ यासासठी आव यक प रप वता ही अस ेल. ३५ या वष याच े
औपचा रक िश ण था ंबेल आिण एखा ा उ चपद थ कारभार सा ंभाळ याप ूव तो
एखा ा छोट ्याशा शासक य पदावर ज ू होईल .
५ अ. ५.२ अ यापन प दती
ाथिमक तरावर यान े डनप दती / खेळ प दती स ूचिवली . िव ाथ हा क ृती ार े
िशकला पािहज े. ती िकंवा तो ज े हा िश णा या उ च तरापय त जाईल , तोपय त याचा
तक हा िवचार आिण अम ूत ते या स ंदभा त वीण झाल ेला अस ेल.
लेटोला अ ययनात ेरणा आिण अिभ ची अप ेि त होती . िश णाम य े जोरजबरद ती
कर या या तो िवरोधात होता . ान जर जबरद तीन े िदल े गेले तर याचा मनावर
प रणाम होत नाही अस े याच े मत होत े. munotes.in
Page 173
लेटोचे शै िणक त व ान
173 लेटो या मत े, ’त णा ंना स िक ंवा कठोरत ेने िशकव ू नका तर या या मनाला आन ंद
देईल अशा तह ने िशि त करा , यायोग े तु हाला या ं या मनाचा कल समज ून य ेकाचे
वैिश ्य ल ात य ेईल.”
लेटोला एक अशी जागा अिभ ेत होती क िजथ े जायला म ुलांना आवड ेल. ितथे राह न ,
खेळातून मुले िश ण घ ेतील. लेटोने न स री िश णाला ख ूप मह व िदल े कारण ाच
तरावर बालकाच े नैितक चा र य आिण मनाची जडणघडण होत असत े. ’िश णातील
सवा त मह वाचा भा ग हणज े नस रीत िमळणार े यो य िश ण होय .”
सॉकेि क प दत ही ीक त व सॉक ेि स या या नाव े िस द असल ेली अ यापनाची
एक प दत आह े यात िश क िव ा या ला ा ारे िवचार वण क न या ंना मािहती
असेल या बाबी या ं याकड ून काढ ून घेतात आिण माहीत नसल े या गो वर िवचार
कर यास भाग पडतात . ो र स ा ंमुळे बौि दक खा िमळत े, िव ाथ काय वण
राहातो आिण नवन या क पना ंचा ज म होतो .
उपदेशवजा (Didartic ) आिण द ं दां मक (dialectie ) अशा दो ही प दती ब याचदा
िव ा या ना िविश गो मािहती क न द े यासाठी , ‘सांगणे' हा एकम ेव माग असतो . परंतु
हे प ती / दं द 'िव ाथ आ ंतरि य ेसाठी' तसेच 'अ ययन ि य ेत आपणही सामील
आहोत ' यासाठी आव यक आह े. दं दा मक (dialectie ) प दतीम ुळे एखा ा सम य ेवर
वादिववादाची स ंधी िम ळते, क पना ंची पडताळणी करता य ेते आिण उ च दजा ची
वैचा रक कौश य े वापरता य ेतात. अ ययनाच े उि ह े समज ून घेऊन ाना या आधार े
िनण य घेणे अस याम ुळे, ही प दत ानव ृ दी या ीन े खूप मह वाची आह े.
लेटोनुसार, ा प दतीप े ा चा ंगली प दत सापडण े कठीण आह े कारण इत या
शतका ं या अन ुभवावर ती आधारल ेली आह े. थोड यात ित याब ल अस े हणता य ेईल
क शरीरासाठी जशी कसरत (िजमन ॅ टी स ) आिण आ यासाठी जस े संगीत. हयाच
कारणासाठी स ंगीत िश ण अ याव यक; लय आिण ताल आप या आ या ला स दयाने
भ न टाकतात आिण मानवाच े मन स ुंदर बनवतात .
लेटोचे वरील उ ार ह े याचा िश णिवषयक ि कोन दशिव तात. याला हर य नान े
मानवाच े मन, शरीर आिण आ याचा िवकास अिभ ेत होता .
कथाकथन आिण सािह य : लेटो या मत े कथाकथन ह े चा र यिनिम तीचे मुख
साधन आह े. मुलांसाठी िलिहल े या कथा , ख या िकंवा का पिनक असोत , दंतकथा
िकंवा आ याियका असोत , खूप काळजीप ूव क िलिह या पािहज ेत. माता िक ंवा दाया ंनी
बालका ंना रा सा ं या, शोका या िक ंवा नरकाब ल या भयकथा सा ंगून या ंना भेकड
बनवू नये. ( रपि लक bk २, ३७७-३८३).
खेळ / डा : खेळा ार े बालकाच े चा र य घड ेल. िश तीचा वापर ज र करावा पर ंतु
बालकाचा अपमान कर यासाठी न ह े. फ स ुख ा ी आिण व ेदना प ूण त: टाळ याकड े
बालक िक ंवा गरोदर ि या ंचा कल नसावा . (लॉज, bk 7, 792). ऐषोआराम बालकाला
ितरसट , तापट आिण िचडक े बनवतो , अनाठायी दडपणाखाली म ुले अितन बनतात munotes.in
Page 174
िश णाच े गत त व ान
174 आिण जगात व ेगळे पडतात . मुले आिण ौढा ंनी नाटक करतान िक ंवा खेळताना हल या
पा ांचे अनुकरण क नय े. यातून तशाच सवयी लाग याची श यता असत े.
चांगूलपणाची कास धरण े आव यक का आह े हे समज याची प रप वता जोपय त
िशकणाया यात य ेत नाही तोप त वाईट िवचार आिण क ृत ना ितब ंध केला पिहज े. यांना
जे हा चा ंगूलपणाब ल कळ ेल ते हा ते लाचल ूचपतीला आपोआपच िनिष द मानतील .
लेटो यामत े वयं - िश त ही मह वाची आह े. ित याम ुळे य स ंयमी राह न वत :वर
जय िमळवत े, वत:चा आन ंद िकंवा उ कटत ेची वामी बनत े.
िश का ंनी िविवध उ ोदध ं ातील साधना ंची लहान ितक ृती बालका ंना उपल ध क न
िदली पािहज े. अशा तह या ख ेळातून बालका ं या अ ंगभूत इ छा व ग ुणांना यात ून भावी
काळात करावय या कामाच े वळण लाग ेल.
बालका ंना ख ेळासाठी एक आणल े पािहज े. वया या ६० या वषा पासून मुले व मुली
वेगवेगळे खेळतील . परंतु मुल ना द ेिखल घोड ेसवारी , ितरंदाजी आिण इतर सव
मुलां माण ेच असतील . याच माण े, मुले व म ुली न ृ य ( यातून डौलदारपणा य ेईल)
आिण क ु ती (ताकद आिण सहनशीलत ेसाठी) िशकतील . लेटोने बालका ं या ख ेळाला
खूप मह व िदल े. ’रा यात क ुणा याही ह े ल ात य ेत नाही क बालका ंचे खेळ हे इतके
मह वाच े आहेत क यायोग े तु ही पा रत क ेलेले कायद े िटकतील क नाही ह े ठरते.”
काही अिन गो मधील बदल वगळता बदल ही एक धोकादायक गो आह े - अगदी
लहान लहान बालका ं या ख ेळातील बदलस ु दा (लॉज bk ७, 795-797).
शारी रक िश ण : “शारी रक िश ण २-३ वष चाल ेल याकाळात इतर काही क ेले
जाऊ नय े, कारण थकवा आिण झोप ह े अ यासासाठी अयो य आह ेत. याचबरोबर
यायामाम ुळेही चा र यिनिम तीस मदत होईल .” ( रपि लक , bk 7, 537). जी बालक े शूर
आहेत या ंनी यु द बघ यासाठी जाव े. वत:चा यवि थत बचाव क न , सुरि त राह न
यांनी भावी जीवनात या ंना सामोर े जाव े लागणाया लढाईचा अन ुभव यावा .
( रपि लक , bk 5, 466; bk 7 537). मुल नीद ेिखल घोड ेसवारी , मैदानी ख ेळ आिण
िचलखती िश ण िदल े जावे कारण य ु द स ंगी या ंना माग े रािहल ेली बालक े व इतर
जनतेचे संर ण कराव े लागेल. (लॉज bk 7, 804 -805, 813).
वाचन आिण ल ेखन, संगीत, अंकगिणत : लेटो या िश ण यव थ ेत वया या दहा या
वषा पासून बालक ३ वष वाचन , लेखन आिण आणखी तीन वष लायर (तंतुवा ) िशकेल,
आिण वया या १७-१८ वषा पय त ाथिमक अ ंकगिणत िशक ेल. हे सव कमीतकमी
स न े आिण ’लढाईसाठी प ुरेसे, घर चालवता य ेईल इतपत आिण शासनापयोगी “
असेल. ( रपि लक , bk 7, 535-541). स या यायामान े शारी रक ास होत नाही
परंतु स च े अ यन मनावर ठसत नाही . (लॉज bk 7, 536). यानंतर यान े
िव ा या ला त व ानासाठी तयार करणाया चार िव शेष िवषया ंवर भर िदला - अंकगिणत ,
भूिमती, खगोल आिण स ुसंवाद ह े िवषय आ याला ि थरत ेकडे नेतील. munotes.in
Page 175
लेटोचे शै िणक त व ान
175 आपली गती तपास ून पहा .
खालील ांची उ रे ा.
१) लेटोने सूचिवल े या अ यास माच े मू यमापन करा .
२) “ लेटोने शारी रक िश ण आिण ख ेळाला िदल ेले मह व याची द ूर ी दशिव ते.”
चचा करा.
३) सॉ ेिटक प दत आिण उपद ेशवजा प दतीत काय फरक आह े?
४) लेटो या िश ण णालीतील कथाकथनाच े थान प करा .
५) “ लेटोची अ यास म रचना ही आध ुिनक िश ण शा ाच े समाधान करत े.” तू ही
सहमत आहात का ? तुम या उ राच े समथ न करा .
५ अ. ५.३ िश णाची उि े आिण काय
१) पिहल े उि ह े रा याची एका मता
िश णाच े पिहल े उि ह े साम ुदाियक जीवनाची भावना िवकिसत करण े हे होय,
कारण द ेश हा यि प े ा े आह े. येक नाग रकान े यि गत आवडिनवड द ूर
सा न द ेशासाठी वाह न घ ेतले पािहज े. सव नाग रक ह े आद श नाग रक असल े
पािहज ेत.
२) दुसरे उि हणज े सदाचरण िक ंवा नागरी काय मतेचा िवकास .
िश णा ार े सिह ण ुता, धैय , ल करी कौश या ंची जवण ूक त णा ंम ये झाली
पािहज े. लेटो त णा ंना शासन आिण स याच े तंतोतंत ान द ेऊन नागरी
जीवनातील मोठ ्या जबाबदा या आिण सामािजक जीवनासाठी तयार क इि छत
होता. िश णान े यि ला याची कत ये आिण नाग रक वा या ह का ंसाठी तयार
केले पािहजे.
३) पुढील उि ह े बालका या जीवनात तका चे मह व ठरिवण े हे आहे.
४) स दया मक स ंवेदनांचा िवकास ह े पुढील काय होय. िश णान े स य , सौदय आिण
चांगूलपणा ती ेम िनमा ण केले पािहज े. बालकाला चा ंग या वातावरणात ठ ेवले
पािहज े. े आ यान े य ा पे ा आद शा ला, अि थरत ेपे ा ि थरत ेला,
िणकाप े ा िनर ंतरतेला मह व द े यास िशकल े पािहज े. आदश स याबाबत आस
असल े या माणसात बालकाच े पांतर झाल े पािहज े.
५) बालका ंना सुसंवाद साध यास िशकिवण े हे िश णाच े आणखी एक काय होय. शाळा
ही सामािजकरण आिण मानवीकरण करणारी सवा त मोठी स ं था असली पािहज े.
६) िश णाच े उि ह े मानवातील सव क ृ ता ा करण े हे होय . यासाठी
चा रि यश ण आिण न ैितक ्या प रप वत ेची आव यकता असत े. दूस या श दात munotes.in
Page 176
िश णाच े गत त व ान
176 यालाच म ूलभूत नीतीम ा अस े हणतात . यात चा र यिश णाचा समाव ेश आह े.
याचा उ ेश हा चा ंग याकड े आकिष ले जाणार े आिण द ु कमा चा ितर कार करणार े
लोक घडिवण े हा होय .
िश णाच े उि ह े अंतरा यातील काशाकड े नजर वळवण े हे आहे. िश णाच े काय
हणज े आ याला ानी बनिवण े नसून उ म वाचा िवकास करण े हे आहे. िश णाच े
काम ह े तो िवकास यो य वातावरणात करण े हा आह े. हेच त व ानाच े मम ी ितमान
होय.
५ अ. ५.४ िश काची भ ुिमका
लेटो या िश णात िश काला सवा िधक मह व होत े. अंधा या गुहेतून काशाचा माग
एखा ा यि ला दाखवणा या टॉच धारकासारखा तो आह े. िव ा या साठी तो सदोिदत
माग दशक आह े. िश काकड े उ च दजा ची अख ंडता आिण उ च दजा चे वय ं मू य
असल े पािहज े. या याकड े आन ंदी यि म व , सखोल ान , आिण यावसाियक
िश ण असल े पािहज ेत. तो यवसायिन , जबाबदारीन े वागणा रा आिण आदशाच खरे
तीक असला पािहज े. िश काच े नैितक जीवन चा ंगले असल े पािहज े. याने
बोल या माण े वागल े पािहज े.
५ अ. ५.५ ी िश ण
लेटोने ी िश णावर भर िदला . ि या ंनाही शारी रक आिण श ै िणक िश ण िदल े
पािहज े. यांना यु दकला अवगत असली पािहज े. िश णाचा म ु य ह ेतू हा समाजातील
येक घटकान े आपली जबाबदारी उचलण े हा होता .
सॉ िटस या मत े आदशर ् समाजात ी आिण प ु ष ह े समान उि ा ंसाठी उपयोगी
पडतील . “आपण प ु षांना बौि दक आिण शारी रक िश ण िदल े; ि या ंसाठीही
आप याला त ेच कराव े लागेल, आिण या ंना यु दाचे िश णही ाव े लागेल, आिण
वागणूकही समानच अस ेल.”
लेटो या मत े काही ि या ा प ु षांपे ा लहान आिण अश अस या तरी काही ि या
पु षां माण ेच असतात ; ि या ा पु षां या बरोबरी याच असतात . या ि या
शारी रक ्या सबळ असतात या ंना पु षां माण ेच सव कौश य े िशक याची स ंधी
िदली पािहज े. या या रपि लक या ंथात तो ी आिण प ु षांना कशा कार े समान
िश ण िदल े पािहज े या या वण नाबरोबरच सामािजक कत येही पु षां माण ेच िदली
पािहज ेत अस े ितपादन कर तो. रपि लकन ुसार आदशर ् समाजाच े नेतृ व त व ा ंकडे
असेल, तेच याच े राजे असतील . दुस या श दांत, यांना समाजाच े, मानवाच े िहत
समजेल आिण त े यां या ानावर आधा रत िहतकारक िनण य घेतील.
munotes.in
Page 177
लेटोचे शै िणक त व ान
177 आपली गती तपास ून पहा .
खालील ांची उ र े ा.
१) लेटो या ीिवषयक मताब ल आपणास काय वाटत े?
२) लेटो या मत े िश णाची काय आिण उि े कोणती आह ेत?
३) िश णाच े उि ह े बालका ंचा सवा गीण िवकास साधण े हे होय. तुम या मत े हे उि
सा य होत े का ? चचा करा.
४) लेटो या मत े िश काची भ ूिमका काय आह े?
५) त व ानाच े मम ी ितमान काय आह े?
५ अ. ५.६ रा याच े काय हणून िश ण
लेटो या मत े िश ण ह े मु य व े रा याच े काय आ ह े. हणून शासना या कोण याही
चच म ये शै िणक त व ा न हे असत ेच. द रपि लक आिण लॉ म ये लेटोने सांिगतल े
क िश ण हे पूण पणे रा या या अख या रत असल े पािहज े. रा यान े िश क , इमारती ,
देऊन अ यास म व प दत वर िनय ं ण ठेवले पािहज े.
अथे समधील ज ुनी िश ण यव था अपयशी ठर याच े कारण हणज े बालका ंम ये स ुण
जव यात पालका ंना आल ेले अपयश . कोव या भावना आिण क ुटुंब जीवनात यि गत
बाब ना मह व द े याचा ल ेटो अगदी िव द होता . या या हण यान ुसार क ुटुंबात
िमळाल ेले िश ण िव ासाह नाही. रा यान े बालका ंची िनपज , वाढ आिण िश णाकड े
यवि थत ल िदल े पािहज े.
थोड यात , लेटोचे पोिलस (Polis /रा य) हा शै िणक वग आहे.
िश णात ून याची िनिम ती होत े. नाग रका ंना तक िन राजक य िनण य घे याचे
िश ण िमळत े या अटीवर त े जत े.
रा याला एकस ंघ ठेवून अपायकारक गो पास ून याचा बचाव करण े हे िश णाच े
काम आह े.
यि गत िवकास ह े िश णाच े येय नस ून रा या ला सेवा देणे होय; कारण रा यावर
नाग रका ंना आन ंिदत ठ ेव याची जबाबदारी अस ून ते यायाच ेही तीक आह ेत.
असे रा य ह े फ ग ुणव ा धान अस ून नाग रका ंची िवभागणी ( याला सव सामा यत :
पण च ूक ने वग (Classes ) हणतात ) ही उ पादक , सहा यक (अंतग त आिण बा
सुर ा यव थ ेचे अिधकारी ), आिण त व ा ंम ये केलेली आह े; शेवट या दोह ना िमळ ून
पालनकत (Gurdians ) असे हणतात .
रपि लक ह े पालनक या या िश णाशी स ंबंिधत आह े पण द लॉम ये लेटो
रा यासाठीच े कायद ेकानू सांगतो आिण जवळपास मता ंनुसार सवा नाच सा रखे
िश ण ाव े असे सांगतो. munotes.in
Page 178
िश णाच े गत त व ान
178 या यामत े, बालका ंचे िश ण ही रा याची जबाबदारी आह े. (Republic, bk
2,376)
िश ण ह े सवा ना स च े असल े पािहज े. रा यान े िजमखाना , िश क , अिधकारवग ,
िश ण िनरी का ंचा (सां कृितक आिण शारी रक ) आिथ क भार उचलला पािहज े.
५ अ. ५. ७ लेटो या श ै िणक त व ानाच े मू यमापन
१) उ पादन काया त सहभागी असल े यांसाठी कमी िश ण .
लेटो या िश ण यव थ ेत उ पादनवगा ला फ ाथिमक िश ण िदल े जात े,
हणज ेच उ च िश ण ह े फ स ैिनक आिण शासनक या साठी आहे. मजुरांना
अशा कार या िश णाची आव यकता नाही .
२) यि िभ नत ेचा अभाव
समाजातील सव यि ंसाठी एकसार या अ यास मा ार े सवा ना एकसमान िश ण
लेटाने सूचिवल े. ामुळे वैिव यता जाऊन एकसमान नाग रक तयार होतील .
३) सािह या या िश णाकड े दुल
गिणताच े मह व िवशद करताना यान े सािह या या अ यासाकड े दुल केले.
४) त व ानावर भर
काहीना अस े वाटत े क ल ेटोचा त व ानावरील भर अनाठायी आह े कारण याम ुळे
य काम करणाया य प े ा वैचा रक ्या सजग यि ंची सं या वाढ ेल. परंतु हे
ल ात घ ेतले पािहज े क ल ेटोने शारी रक आिण बौि दक अशा दो ही िवकासाकड े ल
िदले आहे आिण दोह चा चा ंगला स ुवण म य गाठला आह े.
वरील सव दोष ग ृहीत ध नही ल ेटोची िश णाची स ंक पना सव काळात भावशाली
ठरली आह े. आदशवा दी त व ानावर ितचा सवा त जा त भाव िदस ून येतो. बरेच
उ म िश क ह े अजुनही ल ेटोला आपला ग ु मानतात .
५ अ. ७ ावली
खालील ांची उ रे िलहा .
१) ’कुटुंबातील िश ण ह े िव ासाह नसत े हा ल ेटोचा िन कष होता.“ तुम या उ राच े
समथ न क न म ू यमापन करा .
२) लेटोचे शै िणक योगदान प करा .
munotes.in
Page 179
179 ५ ब
काल जॅ पस
(१८८३ -१९६९ )
करणाची रचना :
५ ब.० उि ्ये
५ ब.१ तावना
५ ब.२ एक अि त ववादी हण ून जॅ पस
५ ब.३ िश णावर जॅ पस
५ ब.३.१ िश णाची य ेये
५ ब.३.२ िश का ंची भूिमका
५ ब.३.३ िश ण व शाळा
५ ब.३.४ िश ण व िव ापीठ
५ ब.३.५ िश ण व लोकशाही
५ ब.३.६ िश ण व पर ंपरा
५ ब. ३.७ िश ण व क ुटुंब
५ ब. ४ सारांश
५ ब. ५ ावली
५ ब.० उि ्ये
ा घटका या अ यासान ंतर तु ही पुढील गो ी क शकाल .
१. जॅ पस या श ै िणक त व ाना या पा भूमीचे आकलन होण े.
२. अि त ववादी हण ून या पस चे समथ न करण े.
३. या पस या त व ानाच े शै िणक प ैलू प करण े.
४. या पस या िश णा या त व ानातील िव ापीठा या भ ूिमकेचे मू यमापन .
५. िश णाचा लोकशाही , परंपरा आिण क ुटुंबाशी स ंबंध साधण े.
६. या पस या िश णा या त व ानाच े िचिक सक म ू यमापन करण े.
munotes.in
Page 180
िश णाच े गत त व ान
180 ५ ब.१ तावना
काल जॅ पस यांचा ज म २३ फे ुवारी १८८३ रोजी, ओ ड ेनबग , जम नी येथे झाला .
मानसोपचार त हण ून ि श ण घ ेऊन मानसोपचारत हण ून काम क ेले. यानंतर
या पस त व ानिव षयक प ृ छे कडे वळला व यान े नािव यप ूण त व ानिवषयक
णाली शोध याचा य न क ेला. जम नीतील अि त ववादाचा एक म ुख पुर कता
हणून या याकड े पािहल े जात े. मानिसक णा ंम ये, मानसशा आिण त व ान
यांतील सा ंगड घाल याची स ु वात जॅ पस ने केली. त वव े ा जीन -पॉल सा े आिण
िव ेषक ि ह टोर ँकल व रोलो म े यां या कामातही मनोिव ेषण व अि त ववाद या ंची
सांगड घातल ेली िदस ून येते. लोक या ं या िनवडीत ून व क ृतीतून जीवनाला अथ देतात
असे ितपादन काल जॅ पस ने केले. अि त ववादाम य े काल या पस ची भूिमका ब याच
वेळेला दुल ि त राहत े; पण यान े अि त ववादा ित मह वप ूण योगदान िदल े आहे. याने
’अि त वत व ान “ ही सं ा तयार क ेली, जी अि त ववाद ा स ं ेचे पूव िच ह होत े.
याव नच याच े योगदान िकतीतरी मह वप ूण ठरत े. जॅ पस ने या या त व ानाकड े
नेहमीच ि याशील व प रवत नशील हण ून पािहल े.
जॅ पस चे मुख काय तीन प ु तका ंतून: -
त व ान (१९३२ ), त व ाना या इितहासाब लच े याच े ि कोन द ेते व या या
मु य िवषया ंचा प रचय द ेते. या पस ने त व ानाची त व ान िवषयक िवचारा ंशीच
ओळख िदली , दुस या कोण या िविश िन कषा शी नाही . अनुभवां या क ा व
मया दांचा शोध घ ेऊन या ंचे वण न कर याचा य न याच े त व ान करत े. याने
'दास उम ेइफे डे' (घे न ठ ेवणारा ) ही सं ा वापरली या ार े यान े अि त वा या
अंितम मया दांचा स ंदभ िदला आह े, अमया द ि तीज याम य े सव यि िन व
व तुिन अन ुभव श य आह ेत पण याच े तक िन आकलन कधीही श य नाही .
दुसरे मह वप ूण काय हणज े ’अि त वत व ान “ (१९३८ ; त व ान आिण
अि त व , १९७१ ). अि त व ही स ं ा वात ं याचा अवण नीय अन ुभव द ेते आिण
य या खया अि त वाची श यता य करत े. असे अि त व याम य े य स
मृ यू, अपराधी भावना , संघष , दु:ख, संधी या ंसार या मया दा – प रि थत चा
सामान क न घ े न रािह याची जाणीव होत े. आधुिनक िव ान आिण आध ुिनक
आिथ क व राजक य स ं थांपासून मानवी वात ं यास असल े या धो याब ल
या पस ने िव तारान े िलिहल े आहे.
या या राजक य कामा ंपैक एक 'जम न अपराधीपणाचा (१९४६ ,भाषांतर
१९४७ )
munotes.in
Page 181
काल जॅ पस
(१८८३ -१९६९ )
181 मानवा या िमती िक ंवा बाज ू: -
मानवा या िविवध िमत ची िक ंवा बाजूंची संक पना मक या या हणज े, व व, शु द
जागृताव था , बुि द आिण या या आव µयक ऐ यावरची ी ढळ ू न देता अि त वाची
श यता .
शु द जाग ृताव था हण ून मानव : एक जीवीत ाणी हण ून य ला या या जाग ृताव थ े
पिलकड े जा याची एकम ेवाि तीय श यता ा स ं ेतून दश िवली आह े. ही जाग ृताव था
'यथाथ िवचारा ंचे क ' आहे, जे फ मानवाला श य आह े.
बुि द हण ून मानव : हणज े इ छ ेनुसार िव तार करता य ेईल अशा िवषम ाना या
ग धळ िनमा ण करणा या िवपुलतेम ये यवि थतपणा आण यासाठी क पना िनिम ती
कर याची मता असल ेला मानव , ही मता यि गत घटका ंतील स ंबंधावर काशझोत
टाकत े आिण घटना ं या व ैिव यातील ऐ य थािपत कर याच े याच े येय असत े.
अि त व हण ून मानव : हणज े, व ची िचती य े यासाठी मानवाचा िबनाशथ संक प
िकंवा िन य. अि त व हे असे िच ह आह े क व व , शु द जाग ृताव था आिण मन
वेगवेगळे समजण े अवघड आह े. आिण या ंचा वत :चा असा काही तक ही नाही , क
मानव वाभािवकत ेस मया िदत नाही तर तो आव यक र या अलौिककत ेवर अवल ंबून
आहे.
मा व व , शु द जाग ृताव था आिण मन या ंिशवाय अि त व श य नाही . जर
अि त वास या या व म य े यायच े असेल आिण वा तव बनायच े असेल तर ा
आव यक अटी आह ेत. ’ते व वाम य े अंतभु त असत े, शु द जाग ृताव थ ेने प होत े,
आिण याचा आशय मनाम य े उघड होतो .“
५ ब.२ एक अि त ववादी - जॅ पस
य या ख या व वाची श यता आिण म ु अव था या ंचे व ण न कर यासाठी
या पस ने 'अि त व ' ही सं ा वापरली . अशी य जी 'घे न टाकण े' या ि थतीशी
जाणीवप ूव क प रिचत आह े आिण जी म ृ यू, संघष , अपराधीपणा या ंसार या मानवी
जाrवनातील सीमा घाल ून देणाया प रि थत चा सामना करत े. जीवनाम य े व त ूब ल
िवचार कर यावर तका मुळे मया दा येतात, परंतु वैयि क िवषय जो मनन करतो यावर
िवचार कर यासाठी अि त व सीमा आखत े.
’अलौिकक व हा श ु द व ैयि क अन ुभव“ आहे, याची आप याला जाणीव होत े,
जसजस े आपण आप या िनि त व पास जाणू लागतो . अलौिकक वाची जाणीव
येक य म य े मूला वात ं याची जाणीव िनमा ण करत े – िनवडीच े वात ं य,
िन याच े वातं य आिण सवा त मह वाच े हणज े वत :स एखा ा िविश काया साठी
समिप त कर याच े वात ं य याम ुळे जीवनास एक ह ेतू व अथ ा होईल .
munotes.in
Page 182
िश णाच े गत त व ान
182 येथे, जॅ पस या िवचारा ंम ये िकक गाड या क पना ंचा ित वनी उमटल ेला िदसतो .
तक िन , व तुिन मा यता ं या पिलकड े जाणा या ' दे या व ृि द' या मह वावर तो
भर द ेतो. व तुिन प ुरा या अभावी िक ंवा यो य िनवड कर या साठी आव यक
ानाअभावी य ला िनण य घेताना हो क नाही प रि थतीस त ड ाव े लागत े या
मुद् ावर दोघ ेही सहमत आह ेत.
तुमची गती तपासा
१. जॅ पस अि त ववादी शाख ेशी िनगिडत आह े असे का हटल े आहे?
२. 'घे न टाकण े' ची उदाहरण े ा.
३. जॅ पस अनुसार मानवा या िविवध िमती कोण या आह ेत?
५ ब.३ िश णावर जॅ पस
बनिवण े, आकार द ेणे, पाळण े आिण स ा गाजिवण े यांपे ा वेगळे असे िश णाच े िवशेष
व प या पस ने शोधल े.
बनिव या या ि य ेतून, सािह यापास ून काहीतरी उपय ु बनिवल े जाते.
तक िन िवचार ; आकार द े या या ि य ेतून मानव अशी िनिम ती करतो िजचा
आकार अमया द व प ूव िवचार अश य असल ेला असतो . आप या आध ुिनक ता ंि क
जगाम य े, पाळण े िकंवा पोषण करण े यांना 'बनिवण े' चे भेसूर सा य लाभल े आहे,
तरीही त े तरच यश वी होतील जर त े सजीवाचा आवाज ऐकतील जो अग य ाणी
आहे.
स ा गाजिव याची ि या हणज े य िक ंवा िनसग यांना बा ह ेतू िकंवा
इ छेनुसार वागिवण े.
काल जॅ पस िश णा या िनणा यक िमतीस पशर ् क न िश णाची या या करतो ,
' वतं य वृ ीने/ चैत यान े य स व म य े ये यासाठी सहा य करण े, एखा ा ि शि त
ा या माण े नाही.'
'जे हा आशय म ु पणे हण क ेला जातो त े हा िश ण होत े परंतु ह कुमशाही व ृ ीमुळे
यात अपयश य ेते.'
हणज ेच, अगदी बालवयापास ूनच बालका ंना या ं या 'मु इ छ ेनुसार क ृती कर यास
मुभा असली पािहज े; फ आ ाधारकत ेने िशक याप े ा या ंनी या ं या व ैयि क
मम ीतून अ ययनाची गरज जाण ून िशकल े पािहज े.'
स या िश णाचा ोत हण ून खरा अिधकार आिण जोरदार बल हण ून ेम यांवर
भा य करताना जॅ पस चे िश णावरील िच ंतनाच े व प एकदम प होत े. हे दो ही munotes.in
Page 183
काल जॅ पस
(१८८३ -१९६९ )
183 घटक पर प र वेगळे आहेत अस े तो मानीत नाही . ते वेगळे न करता य े यासारख े आहेत.
वच वाची इ छा आिण िव ा या ना िन ि त हेतूसाठी आकार द ेणे य ांपासून िश णाच े
संर ण करत े ेम; आिण िश णाला एक व ैयि क आ ंतरि या बनिवत े. ' य तील
ेमळ सं ेषण व त ूं या, जगा या व द ेवा या ेमास गवसणी घालत े.'
िश णा या िविवध छटा : -
िश ण ही एकसमान ि या नाही . इितहासा या ओघात ती बदलत े आिण िविवध
समाजा ंम ये िविवध आकार घ ेते. पुन वी अस े मूलभूत तीन कार या पस मानतो .
िव ालयीन िश ण जसे म य य ुगाम य े चिलत होत े आिण िन ि त िवषय व त ु या
ेषणापय तच मया िदत होत े, सू ांम ये बंिद त व प ुरक भा यासह िदल े जात अस े.
िश का ारा िश ण हा एक व ेगळा कार याम य े वच व दशक यि म वास
िव ा या कडून िन कल ंक अिधकार हण ून आदर िदला जातो . हे िव ाथ यास प ूण त:
अधीन असतात .
सॉ ेिटक िश ण याम य े खोलवर अथ दडल ेला आह े कारण या ंत 'िनि त िशकवण
नसून, अमया द आिण िनर ंकुश अ ानता ' (१९४७ , P 85). क पना ं या स ंदभा त
िश क व िव ाथ एकाच तरावर असता .
जॅ पस अनुसार, िश ण िव ा या या उपजत ग ुणांना प जाग ृताव थ ेत आण यास
सहा य करत े; या याम य े असल े या मता ंना उि पन द ेते, परंतु या यावर बाह े न
काहीही जबरद ती क ेली जात नाही . येथे िश णाचा अथ असा क 'आंतर य
संपका तून स य उघड क न य या या व म ये येते.' हणज ेच िश ण ह े
संक पना िनिम तीची एक तक िन प दती आह े.
तुमची गती तपासा
१. बनिवण े, आकार द ेणे, पाळण े व स ा गाजिवण े यांपे ा या पस ची िश णा ंची
संक पना व ेगळी कशी आह े?
२. िव ालयीन िश ण व सॉ ेिटक िश ण या ंतील फरक काय आह े?
३. संक पना िनिम तीची एक तक िन प दती हण ून िश णाच े काय प करा .
५ ब. ३.१ िश णाची य ेये
प रपूण मानव : प रपूण मानव बन यासाठीच े सहा यक साधन हण ून िश ण प ूण
मानवा या अि त वास स ंधी देते. मानव एक व व , मानव एक श ु द जाग ृताव था ,
मानव एक ब ुि द आिण मानव एक अि त वाची श यता या स ंक पना ं या स ंधीकरणात ून
िनिम त िविवध मागा ारे िश ण एका प ूण मानवा या िद शेने िनद श करत े. संक पना मक munotes.in
Page 184
िश णाच े गत त व ान
184 ऐ याम य े ानाच े िविश घटक एक आणल े पािहज ेत. व व सा य कर यासाठी
मानवाला सहा य करण े हे िश णाचे अ तम काय आहे.
यां या वाभािवक मया दांसह िश णाची इतर य ेये या काया म ये समि वत क ेली
पािहज ेत. या उ चतम य ेयापास ून सु वात क न , यि गत अव था ंचे अप रहाय
व प या ंचा संबंिधत अिधकारा ंतून व या ं या वाभािवक मया िदत िनयमा ंतून ितत
होते.
जर मानव एक व व हण ून समजला , तर िश ण हणज े वाढणा या जीवनाच े याचा
िवकास करावयाचा आह े, जे वृि दंगत करावयाच े आहे व प रप व बनवायच े आहे याच े
संर ण. शारी रक बळ आिण मानिसक आरो याची सा ंगड घाल याचा यास िश ण
करते. ते पध तून आव यक ऊज ची वृि द करत े, यि ला कधी नाही अशा उ चतम
तरावर जा यास ो साहन द ेते, सौदया म ये आ वाद घ े यास े रत करत े, नैसिग क
जीवनाचा आन ंद घे यासाठी चौकट िन ि त करते. ते दुब लाची काळजी घ ेते आिण
आजाराची श ु ुषा क न आिण आजार बरा करत े. पण िश ण फ जोपासना , वृि द
आिण जीवनश च े संर ण याप ुरते मया िदत नाही . फ जीवशा ीय पालनपोषणाप े ा
ते खूपच जा त आह े.
जर मानव एक श ु द जाग ृताव था मानला , तर िश ण हणज े प अवबोधापय त नेणे,
उपयु अस े ान द ेणे, आवµयक िवचार ि य ेचे ि श ण द ेणे, िश त लावण े. या या
िविवध कटीकरणा ंत जगाच े संबोधा मक न ैपु य िमळिव यासाठी िश ण अन ेक
िवचारा ंचे माग िनमा ण करत े. संयिमत भा य , प तक शु द िवचार , अचुक िनण य आिण
ती ण िन कष यांचा ते शोध घ ेते.
िश णाच े सामािजक य ेय
मानव एक व व हण ून नेहमी इतर व वा ंबरोबर राहत अस याम ुळे, िश णाम य े कार
आिण रचना ं या ि या ंचा सम वय अ ंतभु त होतो तस ेच समाजातील सम ुह व स ं थांचा
देखील सामािजक रचन ेशी एका मता साध ून वत ं अि त वाच े संवध न केले जात े.
सामािजक पर परस ंबंध, नैितकता आिण रीती रवाज , िनयम आिण कायद े या सव
कारा ंचा प रचय िश ण द ेते. ितकारा या ध ैया बरोबर अन ुकुलन साध या या मत ेचे
साहचय िश ण थािपत करत े. यवसाय आिण राजकारण या ंम ये येक नाग रकास
संर ण िमळव ून दे याचे काम िश ण करत े, परंतु ते साव जिनक वत ना या कारा ंचा
प रचय द े यापुरते, यावसाियक ािव य िमळिव याप ुरते आिण राजकारणाब ल समज
िनमा ण कर याप ुरते मया िदत नसत े. समाजाम य े एका मता साध या पिलकड े
िश णाचा िव तार आह े. व तुिन क ृती हो यासाठी कौश यप ूण व िव सनी य प दती
वापर यासाठी िचिक सक िवचारा ंस चालना िश ण द ेते. ते भेद जाण याची मता
ती ण करत े आिण यि गत समाव ेशास ितब ंध न करता व त ुिन त ेसाठी मता
िनमा ण करत े. िश ण हणज े, तक िन र या वत न कर या या मत ेपिलकड े काहीतरी
िनमा ण करण े. munotes.in
Page 185
काल जॅ पस
(१८८३ -१९६९ )
185 ५ ब. ३.२ िश का ंची भूिमका
आजीवन वय ं-िश ण आिण ि श ण या ंतून जनत ेस िश ण द े याचे काय करणाया
िश का ं या ग ुणव ेशी शाळ ेचे मू य य स ंबंिधत आह े ा त याब ल या पस या
मनात जराही श ंका न हती . 'सं ेषणा ार े वय ं-िश णा या ि येम ये कायमचा य
तोच खरा िश क . िश ण तरच बरोबर अस ेल जर याला त े ायच े आहे या याम य े
कडक आिण िन ही अ ययनान े वत :स िशि त कर याची मता िवकिसत करता
येईल.' शा असो वा िव ान दोघा ंनाही स , चिलत अ यावत गो ची िच ंता
नसते; यां या प दती अच ूक आह ेत क नाही ह े दूसया ना ते ठरवू देत नाही ; ते वत: या
बुि दम ेवर िव ास ठेवतात . फ स ंशोधन द ेऊ शकत े अशा 'ता पया साठी अ यापन '
याची गरज या ं या िशकवणीत ून िदस ून येते. येथे या पस िलिहतो क , 'जो वत :
संशोधन करतो तोच खया अथा ने अ यापन क शकतो .'
५ ब. ३.३ िश ण आिण शाळा
यांचा कल आिण मता या ंनुसार बालका ंचे िश ण झाल े पािहज े. (पान . ३२)
'अ यापन शा ीय आधार आिण िनण य' हणून मानसशा एक शा मानाव े यास
या पस हरकत घ ेतो. तथा, तो मानतो क , िश का या माग दशक हाताखाली याला
दु यम भ ूिमका आह े.
समुदाया या उपय ु घटक बन या या ीन े बालकाला िश ण दे या या शाळ े या
आव यक भूिमकेला दोन फिलताथ आहेत. (पान ३३). 'समुदाया या ऐितहािसक व ृ ना
आिण या सम ुदाया या िच हात ून जीवनाला उ ेजन' हे थम काय या पस िलिहतो .
(पान ३३). समुदाया या अगोदरचा इितहास आिण य ुवा जनता आिण या ंचे िश क
यां या स ंपका ारे हे साधता य ेईल, जरी ह े येय बुि दपुव क व तक शु द उ ेश नस ेल.
दुसरे काय आहे, काम व यवसायासाठी आव यक सव काही अ ययन क रावयाच े व
याचा सराव करावयाचा (पान ३३). ही बुि दपुव क िनयोजन करावयाची गो आह े.
दो ही काय अप रहाय आहेत. संपूण जनस ं येसाठी न ैितक, बौि दक आिण राजक य
आधार घाल ून दे याम य े ाथिमक शाळ े या भ ूिमकेवर या पस जोर द ेतो. बह तांश
लोकस ं या आिण शा सनकत यांनी आव यक आिथ क संसाधना ंचे समथ न करायच े तर
िश का ंनी दान क ेलेले बौि दक न ुतनीकरण हा िनणा यक घटक आह े. मानवी मना या
िवशाल पर ंपरांवर आधा रत िश णा या आशयास िनण या मक मह व आह े. सव
अ यापनात न ैितक आशयाची आव µयकता या पस मांडतो; वाचन व ल ेखन फ
तांि क सा य न राहता , आ याि मक क ृती बनतील एक चम कार .
जे हा ते चैत य, वृ ी जीवीत अस ेल, य न आिण क , सराव आिण प ुनरावृ ी जे नेहमी
एक भार हण ून अन ुभवास य ेतात, यांना नवीन अथ ा होईल आिण या ंतून खरा
आनंद िमळ ेल. मा यिमक शा ळांनी या ं या िविवध कारा ंतून ा य ेयाचा पाठप ुरावा
करायलाच हवा . munotes.in
Page 186
िश णाच े गत त व ान
186 ५ ब. ३.४ िश ण आिण िव ापीठ
जॅ पस या िव ापीठाम य े जेथे संशोधन हा म ुख हेतू आह े, शोध आिण स ंशोधन
अिवभाजनीय प ूण आहे आिण या प ूणा शी असल े या स ंबंधावर िव ा अवल ंबून असत े.
'एखा ा य ुगाचा बौि दक सद ्सि व ेक' हणून िव ापीठान े काय कराव े आिण ती अन ेक
संदभा त 'िविवध ान शाखा ंची व जागितक ि कोना ंची भेट याची जागा आह े' असे
या पस िलिहतो .
िव ान आिण िव ा , जॅ पस या ि कोना ंतून ते हाच अथ पूण असतात ज े हा ते
सव कष बौि दक जीवनाचा अ ंश असतात . असे बौि दक जीवन जो िव ापीठाचा
जीवनरस आह े.
संशोधन , िश ण आिण अ यापन ही िव ापीठाची उि े आह ेत; ही उि े सा य
कर यासाठी िव ाना ंनी पर परा ंशी व िव ा या शी स ं ेषण साधण े व िव ा या नी
पर परा ंशी सं ेषण साधण े अ यंत आव µयक आह े.
िव ापीठाच े काय फ अ यापन नाही ा या या क पन ेशी या पस आय ु यभर
समिप त रािहला ; 'वैयि क स ंशोधनाम य े य राहण े िव ा या ने आप या
ा यापका ंकडून िशकल े पािहज े आिण यासाठी िवचारा ंचा शा ीय मा ग अंिगकारला
पािहज े जो या या स ंपूण अिस वास र ंग देईल.'
या पस िव ापीठा या काया चा ख ूप मोठा र ंगपट र ंगिवतो , संशोधन , अ यापन आािण
िश ण ; ि श ण ; सं ेषण; िव ान जग .
जॅ पस ने केले या अन ेक िवधाना ंतून हा अ ंतग त िमलाफ प होतो .
१. िव ाना ारे स याचा शोध या माणात िव ापीठ घ ेते, संशोधन याच े मूलभूत काय
आहे. कारण ह े काय ानाच े वहन ग ृहीत धरत े, संशोधन ह े अ यापनासह सा ंधलेले
असत े. अ यापन हणज े िव ा या ना संशोधन ि य ेम ये भाग घ े याची स ंधी देणे.
२. संपूण वा या बौि द क ि श ण ित ानदानाची अच ूक प दती आिण कौश य े
योगदान द ेतात.
३. ा काया चे कृ य िवचारी य या स ं ेषणाशी बा ंधलेले आह े हणज ेच,
संशोधका ंमधील , िश क व िव ा या मधील , आिण काही प रि थतीम य े या
सवा मधील .
४. िव ान हा आव यक र या एक प ूण आहे. िव ापीठाची रचना अशी असली पािहज े
क सव वेगवेग या शा ा ंचे ितिनिध व होईल (१९२३ ; १९६१ , PP ६४-६५).
यावसाियक ि श णाच े येय ' वयिस ं द ान द ेणे नसून ि श ण व िवचारा ंचे वै ािनक
माग िवकिसत करण े' असेल तर यासाठी िव ापीठ प ूव ि थती व पाया िनिम ती करत े. munotes.in
Page 187
काल जॅ पस
(१८८३ -१९६९ )
187 तं ाचा सराव झाला पािहज े. एखा ा ानशाख ेम ये प का पाया तयार झाला
पािहज े, परंतु परी ा ंसाठी िविश त या ंचे पाठा ंतर कर याची काहीही आव यकता
नाही.' संशोधना ार े िमळिवल े या िनण य वृ ीवर भर असावा , ते दैनंिदन य वसायाच े
मू य िस द करत े, ान िमळिव याजो या गो वर ी वळिवत े आिण िवि तण
ि तीजा ंची ार े उघडत े. िव ा या ची जबाबदारीची व ृ ी व वात ं य उपयोगात य ेत
अस याम ुळे िव ापीठीय िश ण ह े 'सॉ ेिटक व पाच े' (पान ८६) आहे, यांवर या पस
भर देतो. ' ानासाठीची म ूलभूत आस अन ुभव यासाठी व िमळिव यासाठी वात ं याची
गरज असत े आिण हण ून मानवी वात ं य ही द ेवाची द ेणगी आह े व देवाशी बा ंधलेली
आहे' (पान ८६). अ ययना या वात ं याची द ुसरी बाज ू आहे अ यापनाच े वात ं य.
जे हा द ुसरे सव त व ाना या अ यासाम य े गुंतलेले होते, जॅ पस या या िव ा या ना
'त वा व ेषणा या ' कृतीम य े गुंतुन राह यास े रत करीत अस े. भूतकाळात काय िलिहल े
गेले आहे िकंवा ताि वक तरावर दोन िस द य काय हणताह ेत याच े िव ेषण
कर याप े ा चचा आिण वादिववाद या पस ला अिधक मह वप ूण होते. संशोधकाशी
सं ेषण आिण स ंशोधन ि य ेम ये सहभाग िव ा या म ये वै ािनक ि कोनास
उ ेजन द ेतो याला या पस वैिश ्यपूण र या 'व तुिन ता , िवषया ित आ था ,
तक िन स ंतुलन, पर परिभ न श यता ंचा शोध , वयं िचिक सा ' असे संबोधतो .
हेतूपुर सर उ ेशािवना िक ंवा िनयोजनािवना ज े घडत े ते 'तका म ये िश ण .'
५ ब. ३.५ िश ण आिण लोकशाही
पूण पणे औपचा रक लोकशाही स ंपूण वच वास ज म द ेऊ शकत े. हणून तो आप याला
वेळोवेळी आठवण क न द ेतो क लोका ंमधील िव µवास आव यक आह े व वय ं संविध त
होईल अशी लोका ंची तक िन व ृ ी ही लोकशाहीची प ूव क पना आह े. लोकांना आद श
मानण े िकंवा दुस या टोकास या ंना बदनाम करण े यांसाठी या पस ची स ंमती नाही .
साव भौम वासाठी वय ं-िश णाची गरज असल ेले साव भौम लोक अस े तो लोका ंब ल
मानतो . राजक य ्या सि य बन ून व म ूत सम या िनरसनाची जबाबदारी वीका न
लोक लोकशाहीसाठी प व बनतात . लोकशाही सव लोका ं या िश णाची मागणी करत े
हेच वय ं प आह े असे जॅ पस मानतो .
'लोकशाही , वातं य आिण तक हे सव िश णावर अवल ंबून आह ेत. अशा िश णात ूनच
आप या अि त वा या ऐितहािसक आशयाची जोपासना करण े श य आह े आिण
आज या नवीन जगाम य े आप या जीवनावर दा िनमा ण करणार े बल हण ून िव त ृत
करणे श य आह े.' (१९५८ , पान ४४४).
'अ प त ेची झ ुडपे िवरळ क न' वयं िश णाची स ु वात होत े हे थोडे आµचय कारक
वाटेल. संिवधाना मक घटना नाग रका ं या दया ंम ये खंबीरपण े जिव याचा यास त े
करते. या सवा म ये, य म य े तो वत :साठी वत : जबाबदार अस याची जाणीव
िनमा ण कर याची अ याव µयक गरज आह े’. (पान ५२).
munotes.in
Page 188
िश णाच े गत त व ान
188 ५ ब. ३.६ िश ण आिण पर ंपरा
जॅ पस ला वत :ला या या म ॅ स व ेबर सह व ैयि क स ंपका मुळे परंपरे या अि त ववादी
िवनीयोगासाठी शा त ेरणा िमळाली , यामुळे प रणामत : भूतकाळाची म ूलभूत भूिमका
व याच े िश णावरील प रणाम तो मान ू लागला .
य ला या या वत : या अि त वाचा प ुनशोध घे यासाठी स ंधी दान करण े हा महान
य या अ यासाचा ह ेतू िश ण ठ ेवते, यां या ार े फल ुप हो यासाठी सहा य करत े.
दुस या य शी ग ृिहतका मक ओळख सा ंग याची गरज न ठ ेवता व त ुिन ता बाणवण े व
िनण य घेणे यांतून मानव खरा व नवीन बनतो . जॅ पस साठी ा स ू ाची िन ि ती नेहमी
झालेली आह े- 'जो महानता पाहतो , तो वत :ही महान बन याची इ छा बाळगतो .'
५ ब. ३.७ िश ण आिण क ुटुंब
वानुभवात ून आिण द ेतून, जॅ पस कुटुंबाला सव िश णासाठीच े पायाभ ूत काय
कर याची जबाबदारी सोपिवतो . पालका ं या ेमातून आिण बालका ं या भ यासाठी
असल े या सतत या काळजीत ून या ंना मानवत ेचा अन ुभव िमळतो . दैनंिदन जीवनातील
अडचण वर मात करण े, भिव यात जबाबदार जीवन जग याच े धैय िवकिसत कर याच े
सहा य िमळत े. येथे बालका ंना ढ ऐ य आिण पािव य दा आिण पर परावल ंबन
यांत सव एकम ेकांस आधार द ेतात, असे अ नुभव िमळतात . येथे वाढणा या मुलांना
या या जीवनाला आकार द ेणारे धडे िमळतात , असे धडे जे बंधनकारक नसतात तर
येकाला वात ं य बहाल करतात .
५ ब.४ सारांश
अि त व सा य कर यासाठी िश ण हणज े िन वळ एक गो : वत:ची िचती
ये यासाठी या श यता लपव ून न ठ ेवणे, अि त वाकड े जाणारा माग न चुकणे, ह शारी
आिण वा य या ंना बळीपड ून मानवाच े उ चतम य ेय गाठ याची गरज द ुल ि त न
ठेवणे. मानव या या व वा म य े िकती माणात ािव य िमळवील ह े भािकत वत िवणे
अश य होते.
५ ब. ५ ावली
१. काल जॅ पस चे शै िणक त व ान प करा .
२. िश ण व लोकशाही , िश ण व पर ंपरा आिण िश ण व क ुटुंब यांतील स ंबंधाची चचा
करा.
munotes.in
Page 189
189 ५ क
पावलो ेअरे
(१९२१ -१९९७ )
करणाची रचना :
५ क.० उि े
५ क.१ तावना
५ क.२ पावलो ेअरेची िश णाची स ंक पना
५ क. २.१ राजक य व अ यापन शा ीय त व े
५ क. २.२ बँक ग िश ण
५ क. २.३ सम या िवचाराथ मांडणे ितमान
५ क. २.४ अ ययन वत ु ळे
५ क. २.५ अ यापन सािह य
५ क. २.६ संवाद
५ क. २.७ रा ीय सा रता काय म
५ क. २.८ पावलो ेअरेची प दती
५ क. ३ सारांश
५ क. ४ ावली
५ क.० उि े
ा घटका या वाचना न ंतर तु ही –
१. ेअरे या श ै िणक त व ाना या पा भूमीब ल आकलन क शकाल .
२. चिलत िश ण णालीवरील पावलो या समी ेचे समथ न क शकाल .
३. ेअरे या त व ानाच े शै िणक प ैलू प क शकाल .
४. बँक ग िश णाच े मू यमापन क शकाल .
५. अ यापन शा ीय व राजक य त वा ंचा संबंध दशव ू शकाल .
६. सांकेितक करणाच े आकलन क शकाल .
७. अ ययन वत ु ळांचे मू यमापन क शकाल .
८. ेअरे या सा रता काय माची काय णाली समज ू शकाल .
९. ेअरे या िश णा या त व ानाच े िचिक सक म ू यमापन क शकाल . munotes.in
Page 190
िश णाच े गत त व ान
190 ५ क.१ तावना
२० या शतका या उ राधा तील बह ता ंश भावशाली िवचा रवंतांपैक झीलीयन
िश णत पावलो ेअरे एक होय . याचा ज म १९ स ट बर १९२१ रोजी र ेसीफे,
झील य ेथे झाला व २ मे १९९७ म ये दयिवकारा या झट यान े याला साओ
पावलो , झील य ेथे मृ यू आला . वक ली या छोट ्याशा कारक द न ंतर यान े १९४१ -
१९४७ दर यान मा यिमक शा ळेम ये पोतु गीझच े अ यापन क ेले. यानंतर तो ौढ
िश णाम य े व कामगार ि श णाम य े स य सहभागी झाला . १९६१ – १९६४
दर यान तो र ेिसफे िवदयापीठा या सा ं कृितक िव तार िवभागाचा स ंचालक बनला .
ईशा य झीलमधील या या सा रता ि श ण अन ुभवांमुळे ेअरेला लवकरच
आंतररा ीय ओळख िमळाली . िमिलटरी राजवटीम ुळे १९६४ म ये याला नवीन
सरकारकड ून तु ंगवास भोगावा लागला व प ुढे पंधरा वष राजक य वनवासात काढावी
लागली .
१९६९ म ये तो हाव ड िवदयापीठाम य े अ यागत िव ान होता व प ुढे जेनेवा, वी झ लँड
येथे व ड काँ ेस ऑफ चच सचा िव शेष शै िणक स लागार बनला . १९७९ म ये तो
झीलला परतला . शेवटी १९८८ म ये तो साओ पावलोसाठी िश णम ं ी बनला (रेज
आिण होप : पावलो ेअरे, n.d.) ा थानाम ुळे जवळपास स ंपूण झीलम य े शै िणक
सुधारणा घडव ून आण णे याला श य झाल े.
५ क.२ पावलो ेअरेची िश णाची स ंक पना
पावलोच े सवा त प रिचत काम आह े 'दडपणाच े अ यापनशा ' (१९७० ). ा व इतर
पु तका ंमधून तो अशा िश ण णालीची बाज ू मांडतो याम य े एक सा ं कृितक व
वातं याचे कृ य हणज े िश ण या ंवर भर िदलेला आह े. ेअरे हा आदशवा दी िकंवा
वा तववादी िक ंवा यं वादी न हता . मानव अम ूत , एकाक , वतं व जगापास ून अिल
आहे ा मताचा यान े अ वीकार क ेला. मानवापास ून िभ न अस े जगाच े अि त व
मान यासही यान े नकार िदला . या या मत े जागृताव था आिण जग एकसमान आह ेत.
आदश वाद या िवचारसरणी माण े जगा या आधी जाग ृताव था नाही व आिधभौितक
वाद या माण े जगा या न ंतर जाग ृताव था नाही अस े पावलोच े मत होत े. याचे मत
अि त ववादा या जवळपास होत े, मानव या या बळ इ छा श या आधार े जग
बदलू शकतो हा तो िव ास. हणज े मानवाची जगातील एक कता हणून भूिमका.
ेअरेचे काम ाम ु यान े सा रत ेशी स ंबंधीत होत े व ीप ु षास व बळावर या ं या
भावहीनत ेवर मात कर यास सहा य करण े. यांना यान े दडपणाखालील अस े
संबोधल े, या या मत े हे लोक वा तवाचा िचिक स क िवचार क न व क ृती क न
जीवनाची प रि थती बदल ू शकतील . या या मत े दडपण िटकव ून ठेव याम य े िश ण
णाली क ीय भ ूिमका िनभावत े हणून दडपणाखालील लोका ंसाठी गो ी बदलाय या
असतील तर थम िश ण णालीम य े सुधारणा आली पािहज े. munotes.in
Page 191
पावलो ेअरे
(१९२१ -१९९७ )
191 ान ही अलग घटना नाही . ती कृती व िच ंतन दोह च े आकलन करत े. या या श दा ंत
मािहत अस याची क ृती तक िव ा हालचाल चा समाव ेश करत े जी क ृतीकड ून िचंतनाकड े
जाते व िचंतनाकड ून नवीन क ृतीकड े.
५ क. २.१ राजक य व अ यापनशा ीय त वा ंचा संच
राजक य त वा ंचा संच –
आप या समाजातील ाब य स ंबंधाम य े बदल घडव ून आण या या िश णा या
िस द य ेयाचे त व.
समाजातील सव संरचनांवर एक ीत ाब याची य ं णा िनमा ण कर याच े उि .
हे येय सा य कर याच े माग अंितम उि ा या िव द नसाव े – खरोखरचा
लोकशाही समाज िनमा ण कर यासाठी ह कूमशाही प दती वाप न चालणार नाही .
राजक य ि य ेम ये वापरल ेले क प , धोरणे व ल ु या वत : सहभागी य नी
एक ीत र या तयार कराव े.
अ यापनशा ीय त वा ंचा संच –
अ ययनाथ ह े अ ययन ि य ेतील व त ू नसून, ते कत असतात ; ा ि य ेतून ते
समाजाच े कत बनू शकतात .
अ ययन ि य ेम ये िश क व अ ययनाथ समान सहभागी असतात ; सव ानाची
िन प ी असतात .
िश क व अ ययनाथ तील सतत या स ंवादान े अ ययन ि या िवकिसत होत े.
सहभागी य ना बा व आ ंत रक दडपणा ंतून मु करण े हे अ य यन ि य ेचे
उि असत े; ते राहत असल े या समाज , यांचे जीवन व वा तव बदल यासाठी
यांना स म बनिवण े.
तुमची गती तपासा –
पुढील ांची उ रे िलहा
१. दडपणाखाली असल े यां या अ यापन शा ा या ऐितहािसक स ंदभा चे वण न करा .
२. ेअरे एक अि त व वादी का मानला जातो ?
३. राजक य व अ यापनशा ीय त वा ंची चचा करा.
munotes.in
Page 192
िश णाच े गत त व ान
192 ५ क. २.२ बँक ग िश ण
ा कार या िश णा या काराम य े, बँके या र खा याम य े या माण े आपण
धनराशी जमा करतो या माण े अ ययनाथ या र व अ ानी मनाम य े मािहती व
ान जमा करण े हे िश काच े काम आह े. हणून याला ेअरेने ‘बँक ग िश ण ' नाव
िदले.
ा ितमानाम य े अ ययनाथ िश कान े यावर काय करावयाच े आहे अशी िन य
व तू ठरतो , हणून ेअरे या ितमानावर िटका मक समी ा करतो .
बळ सं कृतीची सा ं कृितक, सामािजक , राजक य ि थती वीका न लोका ंनी
अि त वातील श स अिभस ंिधत हाव े व याम ुळे यांचे िवभाजन हाव े हा ब ँक ग
िश णाचा ह ेतू आहे असे मत ेअरे मांडतो.
िव ा या स िसमा ंत, अ ानी व साधन हीन अ ययनाथ मान ून याला िश क ाना ची/
िश णाची भ ेट देतो असा ि कोन ब ँक ग िश ण ितमानाम य े िदसून येतो. ेअरे
हणतो ही ाब य गटाकड ून (दडपण द ेणारा गट ) दाखिवल ेली खोटी उदारता आह े.
वत:चे वाथ साध यासाठी लोका ंना िनय ं णाखाली ठ ेवून या ं यावर ाब य
गाजिव याचा हा माग आहे.
बँक ग िश णासारख े ह कूमशाही िश ण कार अ ययनाथ स जगाची ओळख
हो यापास ून वंिचत ठ ेवतात आिण या म य े बदल घड ू शकतो ही जाणीव होऊ द ेत
नाही. ह कूमशाही कारच े िश ण दडपल े यां या म ु व वात ं यास बाधा आणत े.
पुढील व ृ ी आिण था ं या मा य मांतून बँक ग िश ण िवस ंगती िटकिवत े व यास
उ ेजनही द ेते, ातून दडपल े या समाजाच े ितिब ंब िदस ून येते:
अ) िश क िशकिवतो आिण िव ा या ना िशकिवल े जाते;
ब) िश क सव आह े आिण िव ाथ अ ानी आह ेत;
क) िश क िवचार करतो आिण िव ा या चा िवचार क ेला जातो ;
ड) िश क बोलतो आिण िव ाथ न त ेने ऐकतात ;
इ) िश क िश त लावतो आिण िव ा या ना िश त लावली जात े; munotes.in
Page 193
पावलो ेअरे
(१९२१ -१९९७ )
193 ई) िश क याची िनवड करतो व िव ा या वर लादतो , िव ाथ वीकार करतात ;
फ) िश क क ृती करतो व िव ाथ िश का या क ृ या ा रे वत: कृती करीत अस याची
क पना करतो ;
ग) िश क काय माचा आशय िनवडतो आिण िव ाथ ( यांना मत िवचारल ेले नाही) तो
वीकारतात .
ह) ानावरील भ ु वाचा िश क या या यावसाियक अिधकाराशी ग धळ करतो आिण
ते िव ा या या वात ं या या िवरो धात वापरतो .
ज) िश क अ ययन ि य ेचा कता आहे, िव ाथ फ / िन वळ व तू िकंवा कम .
बँक ग िश ण मन ु याला अन ुकुलन म , क ात ठ ेव याजोग े अि त व मानत े ात काही
आ य नाही . सोपिवल े या मािहतीची (जमा) साठवण ूक कर या या कामात िव ाथ
जेवढा ग ुंतून राहील त ेवढी याची िचिक सक जाग ृताव था कमी िवकिसत होईल जी
जगाशी साधल े या आ ंतरि य ेतून िन प न होत असत े. जेवढी िन य भ ूिमका त े
वीकारतील त ेवढे ते जग आह े तसे वीकारतील .
ेअरे मत मा ंडतो क , संवाद आिण िच ंतना या ि य ेतून बदल घड ू शकतो याचा
प रणाम हणज े कृ यातून िकंवा ह त ेपातून राजक य बदल िदस ेल. ा ि य ेला
ेअरे ' ॅ सीस ' हणतो .
५ क. २.३ सम या िवचाराथ मांडणे ितमान
बँक ग िश ण ितमानास आ हान द े यासाठी ेअरने सम या िवचाराथ मांडणे ितमान
सूचिवल े. ा ितमानाम य े, िश क आिण अ ययनकता यांचे अ नुभव, भावना व
जगाच े ान एक िव ेषण करतात व चचा करतात . िश क व अ ययनकता ां या
प रि थती ा जगाम य े िनि त आह ेत ा ब ँक ग ितमाना या स ूचनेऐवजी सम या
िवचाराथ मांडणे ितमान सम या व लोका ं या वा तवा ंचा बदल घडिव या या ीन े
शोध घ ेते.
पावलो ेअरे या मानव व ाणी ातील भ ेदावर आधा रत 'सं कृतीची मानवशा ीय
संक पना ' वर आधा रत पावलोची 'सम या िवचाराथ मांडणे िश णाची स ंक पना ' आहे.
ेअरे हणतो , ’मानव एकच असा ाणी आहे जो वत : या क ृ यांवर व व वर िचत ंन
करतो , जे इतर ा या ंना श य नाही .“ munotes.in
Page 194
िश णाच े गत त व ान
194 ाणी फ एक अि त व असतात ज े अऐितहािसक व फ उ ेिजत असत े.
यां याम य े समप णाची भावना नसत े.
पावलो ेअरेची 'सं कृतीची मानवशा ीय स ंक पना ' अशी आह े –
सम य ेची उ रे पुरिवणे हे िश काच े काम नाही , तर िचिक सक िवचार क न उ र े
शोध यासाठी आव µयक मता िवकिसत कर यास िव ा या ला सहा य करण े ( याला
ेअरे सि व ेकबु दीकरण (Conscientization ) असे संबोधतो ).
जग िक ंवा समाज ि थर नाही आिण बदलास ख ुली आह े यावर िव ास ठेवणे याम ुळे
श य होत े. नवीन व व ेग या वा तवाची क पना करण े श य होत े. दडपण झ ुगा न
दे यासाठी िव ाथ थम िचिक सक िवचार क लागल े पािहज ेत.
बँक ग िश ण आराखड ्याम य े िचिक सक िवचार श य नाही असा ेअरेचा िव µवास
आहे, ते फ सम या िवचाराथ मांडणे शै िणक आराखड ्यातच श य आह े. बँक ग
िश ण णालीम य े, िव ाथ बह ता ंश वेळा अथ हीन त य े मरणात ठ ेवतो आिण प ु हा
तुत करतो ; सम या िवचाराथ मांडणे आराखड ्याम य े िव ा या ला िचिक सक
िवचाराची कौश य े वाप न जगातील िविवध सम या ंचा शोध घे यास सा ंिगतल े जाते.
ेअरेने ा दोन श ै िणक आराखड ्यांतील फरक POTO (Pedagogy of the
Oppressed ) म ये िदले आहे.
बँक ग िश ण सज नशील मता ंना अटकाव करत े.
सम या िवचाराथ मांडणे िश ण सतत वा तवावरील पडदा द ूर करत े.
सम या िश ण जाग ृताव थ ेचे िनम ज न करत े.
सम या िवचाराथ मांडणे िश ण जाग ृताव थ ेचा उदय कर याचा य न करत े आिण
वा तवाम य े िचिक सक ह त ेपास ो साहन द ेते.
ा आराखड ्याअंतग त िव ाथ सम या िवचाराथ मांडतात आिण न ंतर या सम या का
अि त वात आह ेत ाचा शोध घ ेतात. (उदा. िव ाथ िवचा शकतात : युनायटेड
टेटस् म ये गरीबी का आह े? ेअरेचा िव ास आह े क सम या िवचाराथ मांडणे िश ण
िव ा या ना िचिक सक िवचारव ंतच बनवणार नाही तर जग सतत बदलत आह े हे ही
यमान करील .
’सम या िवचाराथ मांडणे िश णाम य े सम य ेकडे िचिक सक ीन े पहा याची श
लोकांम ये िवकिसत होईल . ही ि या यश वी र या पार पाड यासाठी लोका ंनी या ंचे
वत:चे ाब य गटाब लच े अवबोध तपास ून पािहल े पािहज ेत. ेअरे हणतो क
दडपणाखालील लोक वत :ला कमी ल ेखतात िक ंवा वत :म ये काही कमी आह े असे
समजतात . बळ गटांचे वत न व था प रप ूण व अच ूक आह े असे मान याची लोका ंना
सवय झाल ेली असत े अ से ेअरे सुचिवतो . आपणही स ंपूण व अच ूक बन यासाठी त े
बळ गटां या था ंचे अनुकरण करतात . ाचा िवरोध करायचा हणज े अ ययनाथ ला munotes.in
Page 195
पावलो ेअरे
(१९२१ -१९९७ )
195 बळ सं कृती या था ंपासून असहमत हो या या ि यम य े गुंतिवण े आिण वत : या
तक बुि द अन ुसार नवीन जीवनाची , नवीन अि त वाची क पना करण ेस सहा य करण े.“
५ क. २.४ अ ययन वत ु ळे
अ ययन वत ु ळ हणज े अ ेणीब द 'वग ' ितमान , जेथे यां या जीवनात मह वप ूण
असणाया उ पा दक िवषया ंवर सहभागी य चचा करतात . जेथे य ेकाला समान
अिधकार आह े अशा लोकता ंि क वातावरणाची िनिम ती याम य े अंतभु त आह े. अशी
प रि थती ह ेतू पुर सर िनमा ण करावी लागत े कारण ती न ेहमीच न ैसिग क र या िनमा ण
होत नाही . ाचा अथ स ां कृितक, िलंग व दजा संबंधी ाब य स ंबंध आिण
तरीकरणास आ हान द ेणे.
हा 'िचिक सक व म ु दायी सवा ंद' याला 'सं कृती वत ु ळे' असेही हणतात , ेअरे या
अ यापनशा ा या क थ आह े. ा वत ु ळाम य े जवळपास १२ ते २५ िव ाथ आिण
काही िश क , सव संवादाम ये भाग घ ेतात. ा नागरी िश णाम य े लोका ंम ये/
िव ा या म ये िमसळ ून संवादाम य े सहभाग घ े याची 'िश का ंची' भूिमका असत े.
' ांतीकारी न ेतृ वासाठी अच ूक प दती हणज े' मु तेचा चार न ह े. तसेच फ न ेतृ व
दडपल े या लोका ंम ये वात ं याची भा वना व िव µवास जव ू शकत नाही . यो य प दती
आहे 'संवाद.'
उ पादक िवषय आिण सा ंकेितक करण
ेअरे िअशि त ौढ शेतक यांबरोबर काय करीत अस यान े, याचा आ ह अस े क
अ ययन वत ु ळाम य े बोल याच े व समज ून घे याचे माग ा शेतक यां माण े असाव ेत.
ा वत ु ळाम य े अ ययनाथ या ं या सम या ओळख ून या ंची गट स ंवादा ार े उ र े
शोध याचा य न करतात . ेअरे याला 'सांकेितक करण ' हणतो , जे अ ययनाथ या
दैनंिदन प रि थतीच े ितिनिध व करीत , यावर स ंवाद क ि त अस े. यां या िचन ुसार
सहभागी य उ पादक िवषया ंचा शोध घ ेत. उ पादक िवषय हणज े एखा ा
सां कृितक िक ंवा राजक य िवषय जो सहभागीसाठी अ य ंत िचंतेचा िक ंवा मह वाचा
असेल व यात ून चच ची िनिम ती होईल . ा उ पादक िवषया ंची न ंतर
सांकेितक करणा या व पात मा ंडणी होई (श द िक ंवा श दसम ूह िक ंवा क ्
ितिनिध व – िच िक ंवा छायािच ). यानंतर सहभागी या ं या क पना ंचे िचिक सक
शोध घ ेत, यांचा व त ुिन पण े िवचार करीत . समाजाम य े ह त ेप क न बदल घडव ून
आण यास याम ुळे श य होत अस े.
ेअरे सु वातीला सा रता अ ययनाशी संबंधीत रािहला . सांकेितक करणाम ुळे चालना
िमळाल ेले श द, श दसम ूह, चचा अ ययनाथ कौश या ंचा िवकास कर यासाठी वापरत .
अथ पूण चच तून िनिम त सांकेितक करणात ून सा रता अ ययन प दती ख ूपच यश वी
झाली. तरीही ेअरे आ ह धरतो क ही ि या िन वळ यांि कपण े वाप नय े तर
अ ययनाथ ची जाग ृताव था सज नशील र या जाग ृत करावी . सांकेितक करण हणज े munotes.in
Page 196
िश णाच े गत त व ान
196 एखादा श द , किवता , िच वा छायािच अस ेल. सांकेितक करणाम ुळै दैनंिदन
प रि थती या अम ूत तेचे ितिनिध व होत े. उदा. ऊसा या µ◌ोताम य े काम करणाया
कामगा रांचे छायािच कामगारा ंना या ं या कामाच े वा तव व कामाची प रि थती या ंवर
भा य कर यास स ंधी द ेते. अिधक अम ूत ि थतीत ून सहभागी य या िविश
प रि थतीच े आकलन हो यासाठी स ंवाद या िद µ◌ोने वळिवता य ेतो. िश क व
अ ययनाथ दोघ ेही शेतक यांनी ओळखल े या सम या ंचे आकलन हो यासाठी एक
काम करीत , ेअरे ा ि य ेला 'संकेताचे पांतरण' असे संबोधतो आिण सम या ंचे
िनराकरण कर यासाठी क ृ य सुचिवत . ा वत ु ळांना चार म ूलभूत अंगे आहेत –
१) सम या िवचाराथ मांडणे २) िचिक सक स ंवाद ३) सम य ेची उकल िवचा राथ
मांडणे ४) कृ याची योजना .
मुख य ेय सम या िनराकरण असल े तरी, यां या व ैयि क व सम ूह जीवनातील
दडपशाही द ूर कर यासाठी जाग ृती करण े हे देिखल उि अस े.
५ क. २.५ अ यापन सािह य
अ ययनाथ या मता ंचा िकंवा ानाब ल कोणताही िवचार न करता िक ंवा या ंना गृहीत
ध न चालणारा अ यास म , पाठ्य म िक ंवा पाठ ्यपु तक साधन े हणून बँक ग िश ण
ितमान वाप शकत े. ेअरे ा प ूव िनधा रत योजना ंना िक ंवा पाठ ्यपु तका ंना
' ाथिमक प ु तक' असे संबोधतो . पावलो ेअरेला पर ंपरागत ाथिमक प ु तके
िन पयोगी वाटतात . 'इवाने ा पािहल े' ा िवधानाची प ुनरावृ ी य ला कशी
लाभदायक आह े? ा िवधानाचा वा तवाशी अिजबात स ंबंध नाही . ेअरे हणतो , जर
िव ाथ व त ुशी िविश स ंबंध थािपत क शकला नाही तर अ ययन घडणार नाही .
ाचा प रणाम हणज े, ांतीकारी समाज बा ंधणीसाठी १९५० म ये ेअरेने
सां कृितक ाथिमक प ु तके िलिहली . ाथिमक प ु तके िलिह याचा याचा म ूळ हेतू
होता पा ंतर कर यासाठी म ूत वा तव त ुत करण े. आशय आह े तसा वीकार याप े ा
यावर हळ ू हळू िनयं ण िमळिव यास िव ा या ला संधी िमळ ेल अशा तह ने काय माचा
आशय त ुत झाला पािहज े. अ यापन सािह य ा ंतीय िक ंवा कधी कधी थािनक
पातळीवर िलिहल े जाव े. वाचनासाठी अ यापन सािह याच े साव ि क करण ही
शा ीय ्या हा या पद व राजक य अिधकारव ृ ी आह े. (गोडो ी , १९९४ ).
ेअ रअन सा ं कृितक वत ु ळे पोलड ंव न आयात क ेले या लाइड ेपकांचा उपयोग
करीत असत . ते ेअरे या सा रता अ ययन ि श णाच े क ीय आकष ण होत े कारण
यां यामुळे अ ययन वातावरण िनमा ण होत अस े आिण िच ंतनांचा ट पा िव त ृत करीत
असे. (सेयस आिण ाऊन, १९९३ , PP ३२-३३). लाईड ्स साठी ेअरेने िस द
िच कार ॉि स को ेना डला न ेमले. तो सा ंकेितक िच े बनवीत अस े याम य े गरीब
शेतक याना आक ृ यां ारे यां या जीवनाची वा तवता पहा यास सहा य क ेले जाई.
सां कृितक िनमा ण मता म य े १० प रि थतीची रचना क ेलेली होती या ंचा हेतू
शेतक याचे जीवन कस े सां कृितक आह े व न ैसिग क नाही याम ुळे ते मनु य आह ेत munotes.in
Page 197
पावलो ेअरे
(१९२१ -१९९७ )
197 जनावर े नाही ह े उघड कर याचा य न क ेला. ेअरे या िफ म लाइड ्स शेतक या या
घरां या िभ ंतीवर िदशत केले या हो या , यांचे िव ेषण क न स ंवाद घडत या ंतून
अनेक िच ा मक घटका ंचे िव ेषण होई . िच ांतून पूव आधूिनक व आध ूिनक त ं ानाची
मािलका व सा ं कृितक कलाव त ू दशिव ले या असत .
ेअरे या लाइड ्स शेतक या या घरा ं या िभ ंतीवर दिश त केले या असत , यांतून
घडणा या संवांदाम य े मानवा या आ ंत रक उ पादन मत ेब ल व स ं ेषण मता ंब ल
तसेच आध ुिनक त ं ान वापर या या श यता ंब ल िचिक सक िव ेषण होई .
५ क. २.६ संवाद
पावलो ेअरेचा क ीय िवषय आह े संवाद. संवाद हा मानवी व ृ ीचा भाग आह े.
शोधासाठी आप याला एकमेकांची गरज आह े आिण शोध ही सामािजक ि या आह े व
चचा यातील िस ंमेट. याला वाट े संवादाचा ण हणज े प रवत नाचा ण . लोकांचा
संवाद ल ंब प असतो ह े ेअरने पािहल े. याने यास 'बँक ग अ यापनशा ' असे नाव
िदले. िश क ान जमा करीत असताना अ य यन करणा या य स फ ऐकायच े
असत े. हा िश णाचा कथना मक कार ानी व अ ानी या ंम ये िवभाजन करतो . ेम,
आदर आिण सिह ण ूता या ंवर आधा रत ि ितज समा ंतर स ंबंध हणज े संवाद. हणज े
बँक ग िश ण आिण सम या मक िश ण ा दोन िव द प दती आह ेत. ेअरे
हणतो , ’खरा स ंवाद अि त वात य ेऊच शकत नाही जोपय त संवादक िचिक सक िवचार
करीत नाही ...... असा िवचार या ंत वा तव एक ि या आह े, एक प रवत न आह े,
ि थर क ृती नाही .“ (Ibid, 92)
ेअरेसाठी खरा स ंवाद हणज े नागरी िश ण . जर नागरी िश णाम य े याचा समाव ेश
नसेल तर दडपल े यांसाठी भिव यात फारच थोडी आशा अस ेल, फ वत मानाची
अखंडता. ‘अ सल , खरे िश ण ‘अ’ ने ‘ब’ साठी िक ंवा 'अ' ने 'ब' ब ल नस ून 'अ' ने 'ब'
बरोबर असत े...”
अशा िश णासाठी िव ा या चे अनुभव आव µयक असतात , मग या ंचे वय व प रि थती
कोणतीही असो .
’तक यु हालचाल जी क ृ याकड ून िचंतनाकड े व ि च ंतनाकड ून कृ याकड े जाते यांत
नवीन क ृ य असत े, ही ानाची क ृती असत े.“ ( ेअरे १९७२ ).
’जर िलिहण े व वाचण े िशकण े हणज े ानाचा भाग अस ेल तर ारभा ंपासूनच
अ ययनाथ स सज नशील क या ची भूिमका वीका रावी लाग ेल. िदलेली मुळा र े, श द
िकंवा श दसम ूह पाठ क न या ंची पुनरावृ ी करण े हणज े िश ण न ह े तर वाचन व
िलिहण े ि य ेवर िचिक सक िच ंतन करण े व भाष े या च ंड मह वावर िच ंतन करण े.“
( ेअरे १९८५ ). वत:स दडपणापास ून मु कर यासाठी ही श वापरण े. दडपण
झुगा न द े यासाठी ह े अ यापनशा , ेअरे हणतो , ’लोकांबरोबर घ बसिवल े पािहज े,
लोकांसाठी नाही .” (१९७० , ८८) ते बालक असो क ौढ . ेअरेचे बह त ेक काय
दि ण अम े रकेतील ौढ शेतक यासह होत े पण याची उप यु ता शाळा व शाल ेय munotes.in
Page 198
िश णाच े गत त व ान
198 वया या बा लकांसाठीही आह े. हे अ यापन शा सवा साठी आह े, ेअरे दडपल ेले व
दडपणार े दोह चा समाव ेश करतो .
काही था व नीतीत वा ंवर उठवतानाच या ं या स ं कृतीचे मू य रा ा या य ुवकांनी
जाणाव े मग त े िव ाथ असो वा ौढ शेतकरी अस े ेअरेला वाट े. ेअरेने यास 'श द
वाचण े' असे संबोधल े – सा रत ेचा अ ंतकर यातील आिण 'जग वाचण े' – िवशेषत:
मया िदत लोका ं या जीवनातील स ंध वर भाव करणाया सामािजक व राजक य
प रि थत च े िव ेषण कर याची मता . ेअरेसाठी फ पुरेसे नाही लोका ंनी कृ य
करणेही आ व यक आह े.
मु ता, हणज े ‘Praxis. पण यात फ क ृ य अस ू शकत नाही , यास ेअरे
'कृतीवाद ' संबोधतो . कृ य गंभीर िच ंतनासह सा ंगड घाल ून असाव े (Ibid, 79,65). जे सव
एकाच जाणीव े या व क ृ या या थानावर असतात या ं याम य े संवाद घडताना िच ंतन
िकंवा िचंतना मक सहभाग घड ून येतो.
हणून दडपणातील लोक ज ुलुमावर मात कर यासाठी या ंचे वत:चे अनुभव उपयोगात
आणतात . वत:ची दडपणातील ि थती प कर यासाठी त े कोणावरच , िश कावर
देिखल अवल ंबून रहात नाही . ’संवादाम ुळे िव ा या चा िश क आिण िश काच े िव ाथ
असे अि त व स ंपु ात य ेते आिण नवीन स ं ेचा उदय होतो , िश क – िव ाथ िव ाथ -
िश का ंबरोबर .“ भूिमकांचा पर पर स ंबंध हणज े जसे िश क िव ा या ना िशकिवतात
तसे िव ाथ िश का ंना िशकिवतात . संवाद य ेकाला िशकिव यास व एक िनिम ती
कर यास ो सािहत करतो .
तुमची गती तपासा –
पुढील ांची उ रे िलहा : -
१. बँक ग िश ण हणज े काय?
२. िटपा िलहा : -
अ) अ ययन वत ु ळे
आ) संवाद
इ) सम या िवचाराथ मांडणे ितमान
ई) सांकेितिककरण
३. कारण े िलहा : -
अ) जुलूम सु ठेव याम य े शै िणक णालीन े क ीय भ ूिमका िनभाव ली अस े
ेअरेला वाटते.
आ) बँक ग िश ण आराखड ्याम य े िचिक सक िवचार श य नाही .
इ) पावलो ेअरेस परंपरागत ाथिमक प ु तका ंचा उपयोग वाटला नाही .
ई) ि तीज समा ंतर व ल ंब प स ंवादात फरक आह े.
उ) ेअरे या सा ं कृितक वत ु ळांम ये लाइड ेपक वापरला जाई . munotes.in
Page 199
पावलो ेअरे
(१९२१ -१९९७ )
199 ५ क. २.७ रा ीय सा रता काय माच े नेतृ व
१९६२ म ये, रेिसफे या महापौरा ंनी ेअरेला शहरातील ौढ सा रता काय माचा
मुख नेमले. या या पिह या योगाम य े ेअरेने ४५ िदवसा ंम ये ३०० ौढांना
िलहायला व वाचायला िशकिवल े. हा काय म इतका यश वी झाला क प ुढ याच वष
झील या अ य ा ंनी ेअरेला रा ीय सा रता काय मांचे नेतृ व बहाल क ेले. १९६४
म ये दोन दशल व ेशांसह हा काय म द ेिखल यशा या वाट ेवर होता . परंतु
झील या स ंिवधाना न ुसार िअशि ता ंना मतदानाचा अिधकार न हता . ओ लोब ा
भावी पर ंपरावादी व ृ प ान े ेअरे या सा रता प दती लोका ंम ये असंतोष िनमा ण
करीत आह ेत, यांना समाज प रवत नास व िव व ंसास ो साहन द ेत आह ेत अस े जाहीर
केले. १९६४ म ये, ल करान े सरकारचा पाडाव क ेला आिण ेअरेला ७० िदवस क ैद
झाली, व पुढे पाच वष बोिलिवया व िचलीम य े ह पारी झाली .
पावलो आिण या या िश का ं या गटास द ुहेरी काम होत े: ौढांसाठी भावी सा रता
प दती िवकिसत करण े आिण झीिलयन कामगारा ंची जाग ृताव था व ृि दंगत करण े.
यां या ल ात आल े क कामगार ार धवादी होत े, समाजातील या ं या प रि थती ित
उदासीन होत े व समजत क ही प रि थती बदलण े अश य आह े.
िचलीम य े राजक य ह पारी दर यान १९६९ म ये पावलो ेअरेने 'दडपल े यांचे
अ यापनशा ' ा पु तकात या या प दतीब ल िलिहल े. ा व इतर प ु तका ंम ये,
ेअरेने या या प दतीचा िस दा ंत लोकि य िश क हण ून मांडला. काया चे त व ान
संक पना , सव साधारण िनदशक ा ब ल ा प ु तका ंत िलिहल े आ ह े, वगा तील
प दती , करण े, उप म याब ल नाही . कारण य ेक अ ययनाथ या गटाबरोबरचा
ा यि क अन ुभव वेगळा असतो .
पावलो ेअरेची प दती काय वाहीत आण यासाठी आयती तयार स ू े नस याम ुळे
अनेक िश का ंसाठी ती मोठी अडचण ठरत े. फ िश क ानदाता , ानाचा वाह
आिण िव ाथ ान हण करणारा ा श ै िणक ि या ं या पर ंपरागत ि या ंतून या ंनी
वत:ला मु करावयास हव े, आिण ह े िशक याचा एकच माग हणज े सराव .
िश का ंनी ेअरे या प दत चा उपयोग क ेला तरच यावर भ ु व िमळिवता य ेईल.
िस दा ंत व आचरण व ेगळे करता य ेत नाही : िस दा ंत हा सरावाचाच ण आह े;
आचरणात ूनच िस दा ंत ज म घ ेतो, चालरीत बदलण े व प ुन:मांडणी करण े िस दा ंत
करतो .
ा प दतीचा सवा त मह वाचा िनयम आह े: -
अ ययन ि य ेम ये अ ययनाथ कता आहे आिण एखादी व त ू ि कंवा कम नाही –
कारण या ंना या ं या ार धाच े कता असण े आव यक आह े.
अ ययन ि य ेम ये िश क आिण अ ययनाथ समान सहभागी असतात . िश क आिण
अ ययनाथ ातील सतत या स ंवादा ार े ही ि या िवकिसत होत े. munotes.in
Page 200
िश णाच े गत त व ान
200 ५ क. २.८ पावलो ेअरेची प दती
सहभागी य जगत असल ेली प रि थती पहाणे.
ा प रि थतीच े िवµलेषण करण े, मूळ कारणा ंचे िवµलेषण (सामािजक – आिथ क,
राजक य , सां कृितक इ यादी )
सामािजक यायाच े िनयम पाळ ून ही प रि थती बदल यासाठी क ृती करण े.
पावलो ेअरेची सिव तर प दती : -
’सम याकरण “
सम या शोधन (उ पादक िवषय )
सहभागी य च े संशोधन – सहभागीब ल , यां या कामाब ल व जीवनाब ल
प रचय
यांना भािवत करणा या मुद् ािवषयी त य े व पा भूमी िमळिवण े.
या जगात आपण एक राहतो याची समज / वाचन .
संकेत तयार करण े (सांकेितक करण )
उ पादक िवषय पकड यासाठी ाितिनिधक सािह य िनिम ती (िच , िविडओ ,
छायािच , कठपुतळीबाह या ंचा खेळ, विनम ु ण इ.)
बह तेक िकंवा सव उ पादक िवषया ंचा समाव ेश असल ेले नाटय योग िनिम ती
तुम या क पना काय आह ेत?
तीन पायया ची उ ामी िवचार ि या : -
अ) सहभागी य जशी अन ुभवतात तशी प रि थती पहाण े
संकेताम य े दशिव ले या प रि थतीच े वण न करा .
या प रि थतीतील सम या ंची या या करा.
सहभागी य व सम या या ंम ये सांगड घाला .
ब) प रि थतीच े िव ेषण (सम या व ृ )
असे का घडल े?
हे कशा कार े िचर थायी होईल ?
ा सम य ेची मूळ कारण े व ता काळ प रणाम काय आह ेत?
(सामािजक – आिथ क, राजक य , सां कृितक) munotes.in
Page 201
पावलो ेअरे
(१९२१ -१९९७ )
201 क) प रि थती बदल यासाठी क ृती करण े
निजक या काळातील क ृती (पुढील ३ िदवस , ३ मिहने: सम या व ृ ा या एखा ा
पणा स भािवत करणारी )
दूरगामी क ृती (पुढील ३ मिहने, ३ वष : सम या व ृ ा या एखा ा ोतम ूळास
भािवत करणारी )
ा प दती या तीन म ूलभूत पायया आहेत:
पहाणे, िवµलेषण करण े, कृती करण े.
सहभागी य या प रि थतीतील बदला ं या अन ुभवांचा आढावा घ ेऊन ा ंची
पुनरावृ ी केली जात े.
५ क. ३ सारांश
पावलो ेअरेस बया चदा मानवतावादी हण ून संबोधल े जाते. मूत संदभा तच िश णाची
उकल सापडत े असा िव ास असल ेला तो एक लढाऊ िश क होता . िव ा या ना
िवचारायला हव े क या ंना काय िशकायच े आ हे. सहकाय , युती, ऐ य व सा ं कृितक
सं ेषण असण े आ व यक आह े. िश कान े िव ा या त अवाजवी ह त ेप क नय े व
यास या या नशीबावरही सोड ू नये. याने िव ा या ना काम व अ यास द ेऊन
माग दशन करावे, िव ा या ना आ ा द ेऊ नय े. तो िव ास ठेवता क म ु दायी िश क
िव ा या ना िवचार कर यास व ृ करतो . यामुळे िव ा या ना या ंचे जग बदल याची
संधी िमळत े व ते चांगले मानव बनतात . मािहती स ंक ण असली तरीही स ं ेषण सहज
सुलभ असाव े. सुलभीकरणाम ुळे िव ा या ना समजण े सुसा य होत े.
५ क. ४ ावली
पुढील ांची उ रे िलहा –
१. ेअरे या प दतीच े वण न करा .
२. ेअरे या िश क गटास द ुहेरी काम का अस े?
३. लोकि य िश क हणज े काय?
४. ेअरे या िश णा या त व ानाच े िचिक सक म ू यमापन करा.
munotes.in
Page 202
202 ६
उ र आध ुिनक करण आिण िश ण
िवभाग रचना
६.० उ ेश
६.१ प रचय : उ र आध ुिनक करणाची स ंक पना
६.२ उ र आध ुिनक य ुगातील िश ण
६.३ उ र आध ुिनक य ुगातील श ै िणक आ हान े
६.४ सारांश
६.५ तुमची गती तपासा
६.६. संदभ
६.० उ ेश
हा िवभाग वाच यान ंतर िव ा या ला पुढील गो ी श य होतील .
१) उ र आध ुिनक करणाची स ंक पना प करण े.
२) आधुिनक िश ण व उ र आध ुिनक िश ण यामधील फरक प करण े.
३) उ र आध ुिनक िश णाच े शै िणक प रणाम वण न करण े.
४) उ र आध ुिनक य ुगा या श ै िणक आ हाना ंची यादी करण े.
६.१ उ र आध ुिनक करणाचा प रचय
आधुिनक काळ हा साधारणत : इसवी सणा या १६ या शतकापास ून ते २० या
शतका या म यापय तचा हणज ेच साधारणत : मागील ४०० वषा चा काळ आह े. हा काळ
वै ािनक कारणातील ढ आ मिव ासान े अधोर ेिखत झाला आह े. वै ािनक प तीत ून
िमळवल ेले ान हे ाना या इतर व पा ंपे ा अिधक िव सनीय आिण उ च मानल े गेले
आहे.
उ र आध ुिनक िवचारव ंतां ारा आध ुिनक काळ हा प ुढील व ैिश ्यांनी अधोर ेिखत झाला
आहे. तक शु ता, ैतवाद, पूण ानासाठीचा शोध , गतीशील िव ास , िव ानाला
िद या ग ेले या था नाचा अिभमान , सं कृती व द ेशांचे क - परीघ िवभाजन .
उ र आध ुिनकता वाद हणज े थािपत आध ुिनकतावादाची क र त व े व प त या
िति या हण ून िकंवा नकार हण ून १९७० या दशकात िवकिसत झाल े या कला व
सािह यातील ख ूप सा या ढी िकंवा चळवळी िवश ेषत: थाप यशा ातील चळवळ munotes.in
Page 203
उ र आध ुिनक करण आिण िश ण
203 आिण आ ंतररा ीयश ैलीचा भाव आपण ऐितहािसक औपाि क श ैली व ब याचदा
खेळकर म आिण सजावट व जिटलता यापास ून या घटका ं या वापरला उ ेजन द ेणे
होय.
उ र आध ुिनकतावाद ही एक स ंक पना आह े जी साधारणत : १९८० या दशका या
म या या आसपा स शै िणक अभा साच े े हण ून उ वल े ही एक िव त ृत अशी
वैिव यप ूण संक पना आह े. यात थाप य शा , संगीत सािह य , फॅशन, तं ान ,
िच पट इ याद चा समाव ेश होतो .१९८० या दशकात राजक य वातावरण बदलल े या
काळात उ र आध ुिनकतावादात स ं कृती, य व, इितहास आिण भाषा आध ुिनक
समाजाचा म ुलागणी प ुनअ दाज सामावतो . तो काळ े िकंवा गोर े, सरळ िक ंवा समिल ंगी,
पु ष िक ंवा ी इ याद सार या वग करणा या अथा वर ह ला करतो .
उ र आध ुिनकतावाद हा वा त ुकलेसह स ु झाला . ते आदश प रप ूण ता व प व
काया चा सुसंवाद व दािग या ंचे पुनरागमन यावर क ि त होत े. आधुिनकतावादी चळवळ च े
काया मक व औपचा रक आकार या ंचा जागा स दय िवषयक , खेळकरपणा , असामा य
पृ भाग व िदखाऊ श ैलीने घेतली.
उ र आध ुिनकतावाद वाद ही आज व ेगवेग या िवषयातील ख ूप वापरली ग ेलेली व अित
वापरली ग ेलेली स ु ा अशी स ं ा ितची या या करण े कठीण आह े. कारण ती काही
खरोखर एक िश ण नाही . परंतु एक िविश कारची स ंवेदना आह े, व तूंकडे बघ याचा
एक माग आहे, याने सािह य , कला, थाप यकला , धािम क िलखाण आिण न ैितक व
सामािजक सराव व ाधा य यातील शैल ना भािवत क ेले आहे.
जरा ग धळात टाकणा या या ि थती या प ीकरणासाठी ह े समजीन घ ेणे फायद ेशीर
होईल क उ र आध ुिनकता वाद हा समकालीन िलखाणात ४ िभ न अथा नी वापरला
जातो.
१) समाजातील घडामोड ची ि थती हणज ेच एक िविश समाज हा व त ुत: कसा आह े
व तो क सा काय करतो .
२) कलेतील श ैली जस े जे हा आपण एक उ रआध ुिनक इमारत िक ंवा िच ािवषयी
बोलतो .
३) आधुिनक काळातील समाज कसा होता याप े ा वेगळा असा आज या समाजाचा
कोणताही प ैलू दश िव यासाठी वरच ेवर वापरली जाणारी स ं ा.
४) अशा क पना आिण िस ा ंत जे समाजाची ही नवीन ि थती आिण व त ू या
संघटनाच े ितचे माग समज यासाठी िक ंवा प कर यासाठी य न करतात .
काही लोक उ र आध ुिनकता या स ं ेचा वापर आज या समाजाची ि थती
दश िव याकरता करतात आिण उ र आध ुिनकतावाद या श दाचा वापर आजची
वैिश यप ूण अशी िवचारसरणी िक ंवा त व ान हण ून करतात . इतर लोक उ र
आधुिनकता वाद या स ं ेचा वापर दो ही अथा ने करतात . munotes.in
Page 204
िश णाच े गत त व ान
204 ६.२ उ र आध ुिनक य ुगातील िश ण
िश णाचा उ ेश
१) िश णान े िव ा या ना या ं या स ं कृती या स ंदभा त वैिव यप ूण व य म व
उपयोगी म ू यां या बा ंधणीत मदत करायला हवी .
२) िश णान े य ला बह आयामी ओळख दश िवणा या प तीत वात ं व
उ पादन म नाग रक बन यास सहकाय करायला हव े.
३) िश ण ह े य ला याची ओळख शोध याऐवजी ती िनमा ण कर यास मदत करत े.
४) िश णाच े येय हणज े लोका ंना या ंचे इि छत य ेये ा कर यास स म करण े
आहे आिण तदन ंतरच य ची व समाजाची गती श य आह े.
५) िश ण ह े गत व य ना िटकिवणा या जीवना या व ेगवेग या सा ं कृितक
व पा या म ूलगामी िविवधता आिण स ंभा य अत ुलनीयता या ं या वाढ या
जाग कत ेचे येय ठेवते.
अ यास म
१) िव ाथ व िश क या दोह ारा एक ‘ य न साद ’ ीकोण हा अ ययन क े या
जाणा या साम ी या तस ेच अ ययन घड ून येत असल े या स ंदभा या सतत या
पुन य व थापन खा ी द ेतो.
२) एक अ यास म जो एखा ा िविश नम ु याकड े नेत नाही .
३) याम य े िशकिव याची मह वाची म ु ये समािव आह ेत जी प ुढील माण े :
वैिव यत ेसाठी य नशील – याचा अथ असा न ह े क िव ाथ क ुठलीही
के यािवना सा ं कृितक क ृती आ ंधळेपणान े ि वकारतील .
सिह ण ुता – इतर लोका ं या िभ न ि कोना ंचा मता ंचा वीकार आिण ही िभ न
मते असणा या लोका ं ती िन प ता .
वात ं य – िश क (वगा तील थािनक ि या ) आिण िव ाथ ( यां या िनण य
घे या या स ंदभा त) या दोघा ंना पुरेशी वाय ता िदली जात े.
सृजनशीलता – नवनवीन व असला क पना व व त ूं या िवकासासाठी
क पनाश या वापराची मता .
भावना – एखा ा िविश व त ू ती य पण े एक ती भावना य करण े
यासोबत श ररात त व ानिवषयक बदल घड ून येतात.
अंत ा न – ता काळ अन ुभूती िकंवा एक जाणीव जी य ला एका िविश मागा ने,
या मागा चे पूण आकलन झा यािवना , कृती कर यास माग दश न करत े. munotes.in
Page 205
उ र आध ुिनक करण आिण िश ण
205 डॉलची ितक ृती : वैिश ्ये
ही परावत न (िचंतन) संक पन ेवर जोर द ेते.
अ ययन व आकलन ह े संवाद व िच ंतन-मनन ार े होते.
अ यास म ही काय ात आह े ते ह ता ंत रत कर याची ि या अस ून काय अ ात
आहे याचा शोध घ े याची ि या आह े.
वसंघटन व अथा या नविनिम तीवर जोर द ेते.
याम य े समृ ी, पुनरावृ ी, संबंध आिण अिवचलता असावयास हवी .
१. समृ ी – ही अ यास माची खोली ( हनता ), याचे बनिव याच े तर व या या
बह िवध श यता िक ंवा अथ यां याशी स ंबंिधत आह े.
२. पुनरावृ ी – याचा स ंबंध एखा ा क पन े या प ुनरावृ ीशी पर ंतु उ च व नवीन
पातळीशी आह े. उदाहरण – च ाकार अ यास म .
३. संबंध – यात एखादी य या या पाठाचा या या वत : या अ यापनशा व
सं कृतीशी कसा स ंबंध जोड ू शकत े याचा स ंदभ आहे.
४. अिवचलता – एखादी गो क र यातील अच ूक क कडक माणका ंचे उपयोजन हणज े
अिवचलता .
उ र आध ुिनक श ै िणक य ेये आिण स ुजाि शलात ेशी या ंचा संबंध
उ र आध ुिनक श ै िणक य ेये ही िनि त क ेली जात नाहीत आिण ती श ै िणक
ि य ेत कट होतात . ही य ेये अ ययन वातावरणात ून िनमा ण होतात आ िण
ट याट या ंनी तयार क ेली जातात . या प रचयासह आपण उ रआध ुिनक िश णासाठी
या य ेयांना मान ू शकतो .
िटका मक िवचार िशकवण े
िवचार करण े व टीका करण े यावरील जोराचा ख ूप जुना इितहास असला तरी उ र
आधुिनक िचकाटी या स या या िश णावर गहन भाव आह े. कार (१९९८:२०४)
िलिहतात :
“िवचार करण े िशकवण े हे लेटोपास ून सवा त मह वा या श ै िणक ध ेयांपैक एक रािहल ेले
आहे. काँ ट, देवे, शेफलर यासार या िविवध त वव े यांनी यावर जोर िदल ेला आह े.
परंतु अलीकडील दोन दशकात िटका मक (समी रणा मक ) िवचारसरणी ती िवश ेष
ल आ पण बघ ू शकतो . िटका मक िवचारसरणी हणज े िव ेषण व समथ न िवचार याची
व उ र द े याची ि या . अशा कार े ती पर ंपरा व साव जिनक िवचारसरणीला आ हान
देऊ शकत े.” िगरॉ स ितपादन करतात क गतकाळात शाळ ेची भ ूिमका ही फ
असमी णा मक मानिसकता िशकिव याची व ज े समाजात आह े ते पु हा िनिम त munotes.in
Page 206
िश णाच े गत त व ान
206 कर याची होती . परंतु िगरॉ स िवचार करतात क ान या मागा ने तयार झाल े व कट
झाले यािवषयी समी णा मक र या िवचार करण े आप यासाठी आव यक आह े. आपण
फ ब याची भ ूिमका घ ेणे िगरॉ स या ंना मा य नाही . यां या क पना ा िटका मक
एक कार आह े. या क ृत ना ल ात घ ेतात : हॉफनफ ेल २००५
याम य े तो क िबंदू आहे याम य े यान े मूळ जवल े आहे. जे प त ची व ैिश ्ये आिण
उ रआध ुिनकतावाद न ेतृ व ितक ृत या स ै ांितक आधारावर क ि त आह े.
अनौपचा रक तक शा िक ंवा िटका मक िवचारसरणी ही प ीकरण आिण
अ यापनशा ीय धोरण े बाहेर काढत े जे तुका या पार ंपा रक भ ूिमकेपासून वाढ करतात
आिण याचा उ ेश हणज े अथ पूण िवचार ि य ेला आधार द े यासाठीच े एक त ं असा
आहे. शै िणक न े यांसाठी स ं ाना मक (आकलना मक ) उपाय आिण बौि क तयारी न े
िश ण या मान े िव तार पावत आह े याला ितसाद ायला हवा . िश णातील
िविवध कला ंवर िवचार करता याम य े औपचा रक आिण अनौपचा रक तका या
घटका ंिशवाय िवकासा मक व स ं ाना मक मानसशा , अ यास म िस ा ंत, सम या
िनराकरण आ िण साधना ंचा वापर कर या या अन ुभवांचा अ ंतभा व असणा या प ती
यातील काळ स ु ा सामावतात , याची प रणती स याच े िवषय सािह य िवश ेषत: के.जी.
ते बारा वषा पय त या शाळा तस ेच अ यापन व अ ययना या सव समाव ेशक शोधाच े
ान या ं या एक करणासाठी यो य असल े या क मीत कमी पा ता शै िणक न े यांम ये
झाली आह े. िटका मक िवचारसरणी ही श ै िणक स ुधारणा ंची अप ुण तेशी समान धरली
जाऊ शकत े. अ यापनक ृती, धोरणे आिण प ती तस ेच नेतृ व हे सव साधारणपण े तयारी
काय म, नेतृ व त व ान , अ यापन त व ान , संवाद िक ंवा ल ेखन यां याम य ेच
अडकून रािहल ेले आहे; आिण साधारणत : ते स म श ै िणक न ेते व िश का ं या स ंदभा त
िश तब िश णाची अभ े ता नस यास राजक य अख ंडतेला िचकटत े.
ानाची िनिम ती
लीओटाड आध ुिनक स ं थांवर टीका करतात आिण मानतात क िव ान व ाना या
गतीसा ठी आपण नवीन िनयम शोध ून काढ यासाठी नवीन या यान े व नवीन चचा चा
वापर करायला हवा . या मागा ने सज नशीलता कट होईल . यां या मत े
सज नशीलत ेसाठी आपण िनधा रत स ंभाषण े थांबवायला हवी .
यां यानुसार भािषक ख ेळाचे व प व िविश िनयम मागणी करतात क लोक ह े वत:
ान िनमा ण करायचा व नवीन गो ी शोधायचा य न करतात . ते मानतात क याची
भूिमका हणज े फ ान िनमा ण करण े. ानाची व नवीन िवचारा ं या िनिम तीला त े भर
देतात. या लेखा या आधी या भागात या िवषयािवषयी चचा झाली आह े. लाई ह ब ेक
िवचार करतात क वगा तील िश णाच े येय हणज े ानाची िनिम ती आह े. हणून
वै ािनक प ती आिण स ंशोधनाला सज नशील ानाचा भाग बनवल े गेले आहे.
munotes.in
Page 207
उ र आध ुिनक करण आिण िश ण
207 वैयि क आिण सामािजक ओळखीचा िवकास
िगरॉ स (२००३ ) मानतात क य ेक िवचार आिण त व ान ज े मानवी , सामािजक
आिण सा ं कृितक सम या ंची काळजी करत नाही , ते अपयशी ठरतात . तसेच ते सीमा
अ यापनशा याचा उ लेख करतात . िगरॉ स या ंचे पु तक ‘उ र आध ुिनक िश ण
याम य े सीमा अ यापन शा ाची सखोल तपासणी करतात . ते या स ंक पन ेची इतर
िशष कांसह अस े ‘ ित, मजकूर’ ; ित मरणश ’ आिण ‘मतभेदाचे राजकारण ’ चचा
करतात . या स ंक पना ंचा अथ हणज े सीमा अ यापनशा ह े िव ा या ना स ं कृती
आिण स ंदभ िकंवा वेगवेगळे मजक ूर यां याशी प रिचत कर यास आिण या ं याकड े
समी णा मक प तीन े बघ यास स म करतात . िव ा या नी या ंचा व त:चा इितहास
आिण कथा बनवायचा य न करायला हवा आिण या ंनी वत :ला एका िविश स ंदभा त
िसिमत क नय े. यां या प ुव जांपासून िटक ून रािहल े या सव गो ी या ंनी वीका नय े
आिण श स ंबंधाचा शोध यावा . ये ान आिण श मधील स ंबंधावर टीका करतात
आिण या ं या सीमा प कर याचा य न करतात . (िगरॉ स , १९९१ पण न ं ११८ ते
१३२) िहष (१९६८ ) मु य काय असायला हव े. आप याजवळ स ं कृतीचा
अिशि तपणा आह े कारण आपण त ं ान आिण यवसाया या उ च पातळीत आहोत
परंतु आपण अज ूनसु ा समाजा या सां कृितक म ुद् ांशी अप रिचत आहोत .
रोट (१९८९ ) मानतात क िश णा या उ च थरावर विनिम ती ही अिधक
यावहा रक आह े कारण लोक ह े सामाजीकत ेकडून वैयि कपणा कड े जात आह ेत. या
पातळीवर यि गत िव ास हा नवीन िनिम तीसाठी जाग क आिण त े िवचार करतात क
येक गो जी वा तिवकता आह े ती बदलली जाऊ शकत े व पु हा नवीन बनवली जाऊ
शकते. या कार े ते वत:चे वण न पु हा करतात आिण विनिम ती सु करतात . याउलट
िडली हस या क पन ेतील ‘बनव याची ’ संक पना जी ‘रायझोम ’ (दु यम म ूळ) शी
िनगडीत आह े. ती पेिशिनिम तीचे िच ह आह े. रायझो म हणज े दु यम म ुळे आिण म ु य
मुळां माण े यांना िनि त व प माग नसतो . ते िवचार करतात क झाड ह े ‘अस याच े’
िच ह आह े आिण ‘रायझोम ’ हे बन याच े िच ह आह े. (सेमेट्स क २००५ ) रायझोम ही
अशी यव था दश िवते जी िनि त िनयम पाळत नाही . ही प त म ु नैकरेषीय आह े.
रायझोम ह े बह लता वादाच े िनद शक आह े आिण त े कुठलीही ि थरता वीकारत नाही .
‘बनणे’ हे खूप मह वाच े आहे आिण िडली हस ितपादन करतात क यािशवाय िवचार
करणे अश य आह े. यां या मत े िवचार करण े हा इतरा ंपे ा वेगळे अस याचा प रणाम
आहे.
व तुत: दुस या कशात पा ंतरीत होण े हे िवचार कर याच े कारण आह े. काही बनव याची
मता नसल े या अि त वा ंजवळ खरे पाहता िवचार कर याची मता नसत े. उदा.
वन पती , ाणी व त ू या िवचार क शकत नाहीत आिण न ेहमीच र ेषीय मागा ने
चालतात . हणून ‘दुसरे काहीतरी बनण े’ ही िवचा र कर याची ाथिमक अट आह े.
(िग सो – २००७ ) िडली हस मानतात क िवचार करण े हे सुजानशीलत ेत अ य ंत
मह वाच े आहे. ते सव अ यास म व े ात िव ास ठ ेवतात क िवचार कर यान े आपण
सृजनशील बन ू शकतो . यांचा त व ाना ित िवश ेष ीकोण आह े, कारण यां या मते munotes.in
Page 208
िश णाच े गत त व ान
208 त व ान ह े बौि क ान आह े. िडली हससाठी स ंक पना ा त व ानाची म ु य साधन े
आहे आिण त व ान ह े व तुत: िनिम त शोध आिण स ंक पना वापर याची कलाआहे. ा
यां या वत : या प ुनिन िमतीकड े ल द ेत नाहीत , यांचे वेगवेगळे कार , व प े आहेत.
त व ान ह े जगाशी स ंबंधातील स ंक पना बनिवतात ; या कार े ते सृजनशीलता
वापरतात . सव संक पना ा सम या ंशी िनगडीत असतात आिण या या ं या
िशवायस ु ा राह शकतात . तसेच या एकम ेकांशी सतत या स ंबंधात असतात . काही
संक पना ा जगाच े अिधक चा ंगले प ीकरण द ेणारे अस यान े इतरा ंपे ा उ क ृ
असतात .
अ यापना या ि य ेतील िश काची भ ूिमका
अ ययन आिण सज नशील अ यापन -अ ययन ि य ेतील व ेश हे शै िणक प तीतील
सवा त मह वा या काया पैक एक आह े. या ि य ेत अ यापन व अ ययना या प ती या
मु य चच या बाबी आह ेत. उ र आध ुिनकतावादाचा या ि य ेशी िवश ेष ीकोण आह े.
िगरॉ स (२००२ ) मानतात क मािहती ब ँकांपासून िव ा या या जाणीव ेतील स ंबंिधत
वाढीम ुळे िश काची भ ूिमका ‘कसे िशकवाव े’ ही असायला हवी . हो सस (१९९५ ) हे
अ यापन ि य ेत िश क िव ा या मधील स ंबंध सुधार यातील म ु य अट हणज े
िव ा या सोबत समी रणा मक भाषण े. ाना या ह ता ंतरणाऐवजी िश काचा जोर हा
िव ेषण व समथ नावर असतो .
िगरॉ स िलिहतात : “जर िश का ंना ते यािवषयी िशकवीत आह े यािवषयी ग ंभीर
उपि थ त कर यात स य भ ूिमका यायची इ छा अस ेल तर त े कसे िशकवतील आिण
ते यासाठी य नशील आह े असे मोठी य ेये कसे ा करतील . याचाच अथ यांनी
यां या काया चे व प प रभािषत कर यासाठी तस ेच ते या प रि थतीत काय करत
आहेत याला आकार द े यात एक अिध क िनणा यक व राजक य भ ूिमका वाढवायलाच
हवी. आपण मानतो क िश का ंनी वत :ला िवचारव ंत हण ून बघ याची गरज आह े. जे
क पना आिण अ ंमलबजावणी , िवचार व क ृती यांना मु व याया या स ं कृतीसाठी या
संघषा वर आधा रत राजक य क पाशी एकि त करतात .
पिहल े हणज े ते अशा अ यापनशा ा या व पावर स ंदिभ त टीका दान करतात ज े
ि थर हण ून वागिवतात आिण िव ा या ना या ंचा वत :चा इितहास व अिभ य बाबत
िवचार याची स ंधी नाकारतात . दुसरे हणज े साव जिनक िवचारव ंतांची क पना ही
िश का ंना त े व िव ाथ या ं यामधील समी णा मक स ंवादात ग ुंता यासाठी एक
सै ांितक व राजक य पाया प ुरािवय े जेणेक न त े फ मनाच े जीवन स ुधार यासोबतच
जाचक , वाद त व स ं था मक सीमा ंशी लढ या या व या ं या पा ंतरणा या ह ेतु तव
यांना आव यक असल े या प रि थत साठी व इतरा ंना यां या काया त सहभागी
कर यासाठी लढतील . ितसर े हणज े ही ेणी िश का ंना एक श ै िणक न ेते हणून या ंची
भूिमका प ुन या िखत कर याची गरज स ूिचत करत े जेणेक न त े असे काय म िनिम त
करतील ज े यांना व या ं या िव ा या ना सामािजक समी णाची भाषा हाती घ े यास,
नैितक ध ैय दश िव यास आिण आज या सवा त जबरद त सम या व स ंध पास ून या ंना munotes.in
Page 209
उ र आध ुिनक करण आिण िश ण
209 अलग ठ ेव याऐवजी या ं याशी ज ुळ यास परवानगी द ेतील.” (िगरॉ स १९९१ , पण न ं.
१०८-१०९).
उ र आध ुिनकतावादान े नमूद केले या अ यापन प ती :
१) सहकारी अ ययन प त – गटाम य े घेत या जाणा या या प तीत िव ाथ
िनवडण े व ठरिवण े. िशक यासाठी एकम ेकांना मदत करतात . एकमेकांचे ऐकण े,
िवरोधी मत े ऐकून घे याची मता वाढिवण े, समी णाची मता मजब ूत करण े हे या
प तीच े प रणाम आह ेत.
२) वतं अ ययन प त – उ र आध ुिनकतावादात सहकारी प ती या
मह वािशवाय यि गत प रि थतीस ु ा िवचारात घ ेतली जात े. डेरीड (२००१ )
िवचार करतात क त ेथे िवचार कर याची आिण िश णाची प त नाही . हणून
ि थती व प रि थती ही न ेहमीच सव क ृ प त आह े. या मुद् ांनुसार, आपण
ितपादन क शकतो क अ ययन -अ यापन ि य ेत वत ं व सहकारी अ ययन
यातील समतोल अ य ंत मह वाचा आह े.
३) बोलीभािषय प त – ही एक पर परस ंवादी प त आह े जी अ यायानािवषयी या
वेगवेग या घटका ंकडे ल द ेते. बेक (१९९३ ) मानतात क िश क व िव ा या ने
मािहती स ंसाधन े पाहायला हवी त व या ं याजवळ स ंभाषण ित प ुरेशी जाणीव
असावयास हवी . अशा कार े यां याजवळ वत : यां याकड ूनच िवधायक
मू यमापन अस ेल.
४) समी णा मक प त – िटका मक स ंभाषण े, वचन व ल ेखन ह े या प तीच े कार
आहेत. या प तीत िव ा या नी वेगवेग या अ यास क े यानंतर या ंना प ीकरण
दे यास व टीका कर यास े रत क ेले जात े. िगरॉ स (२००३ ) समजतात क
अ ययनातील समी णा मक िवचारसरणी ही िवचार करण े व कृतीमधील यि गत
वातं य हे वीक ृती या िवरोधातील अडथळा आह े आिण तक शु प ीकरण ह े
क पनािनिम तीचे कारण आहे.
५) शाि दक प त – उ र आध ुिनकतावादाच े इतर व ैि क स ं कृती व स ंभाषण
यांकडील ल ह े भाषेचे मह व दश िवते. उ रआध ुिनकतावाद कारणाची जागा भाष ेने
घेतली आह े कारण िवचारसरणी ही भाष ेने व ण न केली जात े. (बधेरी, १९९६ )
उ रआध ुिनकतावाद हा िश क व िव ा या चा एक नवीन च ेहरा दश िवतो.
उ रआध ुिनकातावादातील प रप ूण िश ण हणज े अस े िश ण यात इतरा ंचे
हणण े ऐकून घेतले जाते. िश क एक उदारमतवादी य आह े. जो िव ा या ना
िवचार कर यास माग दश न करतो . तसेच िव ाथ प ीकरण व समी णासाठी
मता वा परतात . बायोकाड चे भािषक ख ेळ दश िवतात क या यान े ही ि थर
नाहीत आिण या यान े बनिव यासःती त ेथे िविश चौकट नाही . जे तेथे काहीही
िनयम नसतील तर त ेथे कोणत ेही भािषक ख ेळ असणार नाहीत . संभाषणा ंना या
खेळां या चळवळी हण ून समजल े जात े. हणून ते आप याला सा ंगायचा य न munotes.in
Page 210
िश णाच े गत त व ान
210 करतात क मानव व ेगवेग या भािषक ख ेळांम ये भाग घ ेतो व या ख ेळां या
िनयमा ंनुसार या ं याजवळ नवीन िनयम असतील .
साम ी आिण अ यास मातील स ृजनशीलता
शै िणक अ यास म आिण साम ीचा पाया सम या िनराकरण असायला हवा . कारण
स या या जगात िव ा या ची म ुख गरज हणज े सम या सोडिव याची मता असण े
होय. उ र आध ुिनक अ यास मान े िव ा या ला बन या या ि य ेत ठेव याचा य न
केला आह े. या ि य ेत िश क आिण िव ाथ व त ूंचा शोध घ े यासाठी एका शोध
मोिहम ेत भाग घ ेतात. तसेच पया वरण िवष यक, सामािजक आिण भौितक ा उ र
आधुिनक अ यास मा या स ूचना आह ेत. (िपनार १९९६ फामा हीन पान १३८) पा मेर
(२००० ) हे र करणारी रचना आिण िविश चौकटीसह उ र आध ुिनक िश ण व
अ यास माच े वण न करतात आिण द ैनंिदन अन ुभव, मृती या ं यापास ून उ वणा या
ाना या िनिम तीसाठी नवीन मता शोध या या य न करतात . सरतेशेवटी आपण
मानतो क उ र आध ुिनक अ यास म जो लविचक , चल आिण बह लतावादी आह े
आिण बह लतावादी आह े आिण जीवना या त या मक सम या ंशी िनगडीत आह े. तो
सृजनशील आिण नािव या या शोधासाठी स ुयो य स ुयो य संधी बन ू शकतो .
विनिम ती
या बदल या उ र आध ुिनक वातावरणात विनिम तीची क पना ही फाय ाची आह े. या
खंिडत, बह कथा मक समाजात य या ंची ओळख कशी तयार क शकतात . हा
ना क च असा म ु ा आह े जो समाजशा ीय मह वात वाढण े चाल ूच आह े. कारण
आप या ओळ खी या िनिम तीशी स ंबंिधत घटक व प रि थती या बदल या आह ेत,
वैिव यप ूण झा या आह ेत, पसर या आह ेत आिण या उ र आध ुिनक जगात अिधक
गितशील झा या आह े.
विनिम ती ही अशी ि या आह े, या ार े एखादी य ही इतर लोका ंपे ा िभ न
यि म व िवकिसत करत े. ही ि या य ला फ इतरा ंसाठीच न ह े तर या या
वत:साठी स ु ा प रभािषत कर याच े काय करत े. (लेवीन २००२ ) ही या या
कशा कार े िटकवली जात े या भाष ेत ती ओळख एकम ेव ि तीय अस या या
िवकासा या ि य ेतून काया ि वत होत े आिण सलगता व स ंल ननेतून ितला मजब ुती
िदली जात े. (लेवीन २००२ ) विनिम तीची ही ि या श ेवटी वत : या ओळखी या
क पन ेकडे घेऊन जात े. जेथे ओळख ही य गतता आिण एखा ा या वत : या
वक पन े या जग या ार े सुलाखून िनघत े. (लेवीन २००२ )
उ र आध ुिनक जगात बोलाख हणज े काय आहे “ब याच जनासाठी ओळख हणज े
आता एक वाही स ंक पना , एक म ु . एक बा ंधणी आह े. जी एखादा या या
वातावरणान ुसार, आवडीिनवडीन ुसार आिण पर परस ंवादान ुसार, मग या भौितक असो
क आभासी , चलन वळण करतो . या माण े बांधली जात े. उ रआध ुिनकत े या ीन े
व हे बदल ेते व वाही आह े िकंवा बझ क या ं या मता माण े ओळख ही गितशील , munotes.in
Page 211
उ र आध ुिनक करण आिण िश ण
211 गुणा मक , सापे वादी , संदभ वैिश ्यपूण आिण ख ंिडत आह े. (बझ क २००५ ) यापुढे
(बझ क २००५ ) सांगतात क अह ं ओळख हा असा माग होऊ शकतो क यात
य या ख ंडीत उ र आध ुिनक जगात व ैयि क ीकोनात ून पोहचतात .
डन १९९९ मतभेद य करता ंना हणतात क उ र आध ुिनकता वादान े
विनिम तीसाठी या पायातील बदलाकड े नेले आ हे. जे वत : उ र आध ुिनक य ुगावर
ठसा उमटिवत े. लेऑनन े (२००० ) अगदी व ृ व र या मा ंडलेले आह े. “.....आपण
वत:साठी खर ेदी व मनोर ंजनाच े ा करत े आहोत .” (लेऑन २००० पान ७५) मािहती
तं ानातील िवकास आिण क ुठेही, के हाही खर ेदी कर या या मत ेने वेळ व जाग ेची
बचत क ेली आह े. याचाच अथ असा क आपण आता मािहती णात ा कर या या
मतेची मागणी करत आहोत .
लोक २४ तास ७ िदवस मागणी करतात . जे आपण जगात आप या वत :ला आिण
आप या िठकाणाला कस े बघतो या या प ुनर चनेकडे घेऊन जात े. आपण अशा जगात
आहोत याला आपण अिधक चा ंग या जाणतो अस े आप याला वाटत े, असे जग ज े
मागणीन ुसार एक बटणा या पशा वर िक ंवा माउस या लीकवर ) आभािसरी या
उपल ध आह े. आप याला ह या असल े या कोण याही गो ीव न मािहती ता काळ
सापडू शकत े. या मु , ता काळ ि य े ारे आप याला जाणवत े क आपण प ूव या
दीघ काळापास ून थािपत , थािनक स ं कृतीपे ा एक ख ूप मोठ ्या स ं कृतीचे भाग
आहेत.
लेऑनसाठी (२००० ), यांचे पु तक जीझस इन डीस ेनलँड : उ र आध ुिनक
काळातील धम ही एक जटील सामािजक प रि थती आह े. याम य े आध ुिनकत ेपासून
आलेली गितशीलता पारशान े आल ेली आह े आिण याम य े काही ह े ओळखी या पिलकड े
अ ता य त झाल े आ हे. लेऑनसाठी (२००२ ) उ र आध ुिनकत ेची या या मािहती
तं ान आिण सामािजक जा याचा िवकास आिण उपभोग वादाचा उदय अशी क ेली
गेली. मािहती त ं ानाच े जगाला लहान बनवल े आहे. ओळखीला अिधक ख ंिडत क ेले
आहे आिण उपभोग वादान े आप याला प ूव कधीही नाही अशा कार े अिभ य
करायला परवानगी िदली आह े.
ही ि या य ला पूव कधीही नाही इत या अिधक लोक , मािहती आिण िठकाणा ंशी
जोडत असतानाच आपण हण ू शकतो क लोक वा तवात – शारी रक , िज हा यान े,
समोरासमोर , संबंध कमी माणात जोडल े जाऊ लागल े आह े. जे सामािजक
अलागीकारानाकड े नेते. मॅकफस न (२००१ ) ने उदाहरणादाखल दाखवल े क अम े रकन
लोकांचे दोन दशकाप ूव जेवढे िम होत े या त ुलनेने आता कमी िम आह ेत. याचा
प रणाम हण ून सामािजक अलगीकरण वाढत आह े.
तथािप म ॅकफस न आिण ि मथ लोवीन (१९८७ ) यांचा होमोिफली (समआवड ) चा
िस ांत – िम ह े च र व ओळखीत सारख े असतात – हा आभासी िम ा ंसाठीसु ा लाग ू
पडतो . उदा. ऑनलाईन म ंचाचे सभासद ज े सायबर प ेस ार े जवळ आल ेले आहेत :
सारख े लोक ह े नेहमीच एक बा ंधले जातील , लोकांचे वैयि क जाळ े (नेटवक ) हे ब याच munotes.in
Page 212
िश णाच े गत त व ान
212 सामािजक लोकस ं याशा ीय घटक व औ ोिगक व ैिश ्यां या स ंदभा त एकिजनसी
असत े. (मॅकफस न २००१ )
बॉब ड ेलॅन ने गायल े आहे “ड टाइ स द े आर अ च िजंग” (ते बदलत अस याची व ेळ आह े)
आिण ह े आता इतक े कधीही स य न हत े. जेथे मुले यां या ipodम ये गुंतलेले आहेत.
या या इ छ ेनुसार स ंगीत download करत आह ेत, जशी आिण ज े हा इ छा होईल
तशी इ ंटरनेटव न मािह ती िमळवत आह े. तुम या इ छ ेनुसार जगाला वत ं गटाम य े
िवभागल े जाणे आता श य आह े.
तं ानान े य ला ipod सह या ं या सहका या ंसोबत या ंनी के हा व कसा स ंवाद
साधायचा , इतरांपासून दूर राहायच े ipod ारेच सायबर िम ा ंसोबत सामाईक स ंगीत
आवड सहभागी क न यायची , यांची इ छा अस ेल तर ऑनलाईन म ंचात जोडल े
जा याच े पया य िदल ेले आह ेत. पया य सव आह ेत. पया याला या िपढीचा म ुलभूत
अिधकार हण ून अप ेि ले जाते.
पया या ार े आज ूबाजूला असल े या अिभ य या वात ं या ार े, लॉ झ ार े इंटरनेट
साईटपा सून जवळजवळ क ुठ याही व ैिश ्यपूण आवडीसाठी उपल ध असल े या
ऑनलाईन म ंचा ार े ज स े युट्युब आिण माय प ेस, य या ंना कोणाशी स ंवाद
साधायचा आह े आिण या ंना के हा स ंवाद साधायचा आह े हे िनवड ू शकतात . ब याच
त ण य साठी ह े ‘कृि म’ , ‘सायबर लाईफ ’ यांचे जीवन आह े. हे यां या आजी
आजोबा ं ारा ओळखल े जाणार े िकंवा या ं या पालाका ं ारे समजल े जाणार े नसू शकत े
परंतु ती या ंची वा तिवकता आह े. ते तसेच जीवन िनवडतात व या ंनी स ंवाद
साध यासाठी सि यपण े िनवडल े या य सोबत बह आयामी कथा िटकवतात .
िव ाथ िशकत असल े या व िश क िशकवत असल े या कारा ंवर उ र आध ुिनकता
वादाचा प रणाम उ र आध ुिनक जीवन ह े अंदाज करण े यो य नाही . सतत बदल या
प रि थतीशी ज ुळवून घे यासाठी आपण णातच जगायला हव े. कुठले धोरण आखायच े
या या िवषयी आप याला अिधक आकलना मक धोरणा ंची गरज आह े. यापे ा अिधक
चांगले हणज े आप याला ह े जाण या या मागा ची गरज आह े क आप या िविवध
संदभा त अ ययन गरजा ंना ितसाद द े यासाठी नवीन धोरण े कशी िनमा ण करायची
आिण या ंना अन ु प कस े करायच े हे जाणण े िनणा यक आह े क स ंधी धताप ूण आिण
िनिव वाद िव कासासाठी म ु असल े या एका म ु प तीत कस े जगाव े व कस े िशकाव े.
उ र आध ुिनक समाज हा मािहतीन े ख च ून भरल ेला आह े. एकिवसा या शतकात
मािहतीची र ेलचेल अस ून ती म ु बनली आह े. आता मािहती ही प ूण पणे ा करता य ेऊ
शकते. आपण आपण िडिजटल पर पर असल े या एका लोकशा ही दान समाजात
राहतो . उ र आध ुिनक िव ा या ना सा ंि यक साम ी , मािहती आिण ान यामधील
फरक जाणण े, स च े आ ह े. िव ा या नी मािहती सा रता कौश य े आिण या ं या
वत: या िनवड प पाताची जाण िवकिसत करायलाच हवी . उ र आध ुिनक िश कान े
या या िव ा या सोबत सा ंिखक साम ु ी आिण मािहती ार े या िदशेकडे जायला समथ munotes.in
Page 213
उ र आध ुिनक करण आिण िश ण
213 हायला हव े जे अ यास मा या ह ेतूसह आिण य ेक िव ा या या जीवनाशी स ंबंिधत
अथा सह समािव आह े.
आधुिनक िवचारसरणी ही काय कारी म दू वापरत े. काय कारी म दू हा तक यु आहे आिण
िनयं णाच े काय पार पडतो . जीवन ह े संरिचत, मीत आिण पदान ु िमत आह े. जीवनात
येक गो ीसाठी यो य िठकाण व यो य काय आहे. जर त े मागत िक ंवा त य ु नस ेल
तर ते आपण शोध ून काढ ू या. अनु मिणक , वै ािनक िवचार ज े या जगात चिलत आह े
ते जाणले जाऊ शकतात . काय कारी म दू हा स ंवाद व क ृत वर िनय ं ण ठ ेवतो आध ुिनक
िव ाथ ह े तािक कते या या कारावर आिण ठाम मत णालीवर िवस ंबून असतात .
यांना जे सांिगतल े तसे जाते या िशक यावर त े िवसंबून असतात . कारण त े पार पडत
असल े या भ ूिमके या त े सवा त जा त िहताच े असत े. आधुिनक श ै िणक िस ा ंत
अ ययनाला वग क ृत अ ययनाला वग क ृत कर याचा व िवभाग याचा य न करतो .
जगाला व ेगळे घेतले जात े, िव ाशाखा ंम ये िवभागल े जात े, व तुिन क ेले जात े,
माणब क ेले जाते आिण यान ंतर िशकणा या या ह ेतुनुसार एक अ यास म हण ून
याची प ुनबा धणी क ेली जात े. ही ितक ृती अ ययन क या ला मािहती पाठव यासाठी
‘मंचावर क ृषी’ वर िवस ंबून आह े. िव ाथ अ ययन स ुधार यासाठी डावप ेच वाप
शकतात . ही िश कान े िनि त क ेलेली य ेये िव ा या ने िकती माणात सा य क ेली
आहे. यावर आधा रत एक ेणी या ंना िदली जात े.
उ र आध ुिनक जीवन ह े काही फ जलद व सळसळ या बदला ंिवषयीच नाही तर त े
जु या प ती अप े ा या ं या ख ंिडभवनािवषयी स ु ा आह े. तेथे सततच े य यय आह ेत.
कुठलेही एका म ू यां या गटाची िक ंवा कुठ याही एका नम ु याची गणना करण े कठीण
आहे. जु या नम ु या या ख ंिडभवनाला त ड द ेताना उ र आध ुिनक िव ाथ ह े अ ययन
वातावरणाची या ं या वत :ची गो आिण अन ुभव याच े उपयोजन करतात ; ते या या
वत: या तक संगत ि य ेवरच (म दू या) ी ंटल सॉट स या भागात ाम ु यान े
असत े) िव ास करण े िशकत नाहीत तर या ं या अपवादा मक र या भ ेट िमळाल े या
अंत ा नावर ( यां या ख ूप जंत, मोठ्या आिण अिधक प रप व िल ं बीक म दूत ाम ु यान े
असतात .) सु ा िव ास ठ ेवणे िशकतात . (लेहरर २००९ ) एका कौत ुका पद
ीकोनापास ुन या िव ा या सोबत ग ुंतलेला एक उ र आध ुिनक िश क हा या
य ला त े हणज े एक ज ुने सामान आह े जे शै िणक अन ुभवात ून दूर सारल े जायला हव े
असे बघ या या ऐवजी या अ यास म िक ंवा काय माची िदशा या या यि गत
अनुभवांशी जोड यास ो सािहत करतात . िश क आिण िव ाथ नवीन अ ययन आिण
आकलन या णी सहिनिम त करतात .
उ र आध ुिनक अ ययन ही स ृजना मक क ृती आह े. याम य े सतत बदलणा या
वातावरण आिण अ ययन यव था ंचा समाव ेश होतो . जेथे िशकणारा हा एकस य
सहभागी असतो ितथ े य गत योजना िनमा ण के या जाऊ शकतात . उ र आध ुिनक
िश क आिण प रप व िव ाथ ह े समकालीन स ंदभा त ाना या अ ययनात भागीदार
असतात . इतर प ती टाक ून िद या जात नाही तर या हाताशी असल े या प रि थतीशी
अनु प वापर या जातात , पांतरीत के या जातात आिण प ुनिन िम त के या जातात . munotes.in
Page 214
िश णाच े गत त व ान
214 उ र आध ुिनक िश क हा एक ‘बाजूकडील माग दश क’ असतो , याची भ ूिमका
अथ पूण हेतु ती अ ययन अन ुभव अिधक स ुकर कर याची असत े. पया यी ीकोण
आिण साम ी एकि करण या ंना उ ेजन िदल े जाते. जगाला जाण या चे नवीन माग तयार
कर याकरता एक सम ीकोनात ून क पना ंना एक आणल े जात े. नवीन अ ययन
संबंध आिण ान िनिम ती मता वाढिव या जातात आिण तो उ र आध ुिनक वगा चा एक
रोमांचक प ैलू बनतो .
ौढ िश णासाठी उ र आध ुिनक प रि थतीच े प रणाम
एक उ र आध ुिनक िश ण ौढा ंना दे यासाठी िनद शकांनी कोण या व ृ ी, ि या व
रचना द ेणे गरजेचे आहे?
उ र आध ुिनक जगातील अ यापन व अ ययन प ुढील म ुद् ांना संबोिधत करत े.
कुठले धोरण लावायच े या यािवषयीच े िवचारसरणीच े माग (मेटा- ॅटेलीझ);
आप या िविवध स ंदभा त अ ययन गरजा ंना ितसाद द े यासाठी नवीन धोरण े कशी
िनमा ण करायची आिण या ंना अन ु प कस े करायच े हे जाण याच े माग ;
पुरेशी स ंिद धता आिण िनिव वाद िवकास असल े या एका म ु प तीत जगायच े व
िशकायच े कसे या मागा िवषयीच े ान ;
िव ा या साठी मािह ती सा रता कौश य े आिण या ं या वत : या िनवड प पाताची
िव ा या ारे जाण ; उ र आध ुिनक िनद शाकान े यां या िव ा या ना सा ंि यक
साम ी व मािहती ार े या ानाकड े घेऊन घ ेऊन जायला हव े जे अ यास मा या
हेतूसह आिण य ेक िव ा या या जीवनाशी स ंबंिधत अथा सह समािव आह े;
अ यास म आिण काय मा या िदशा आिण य चा व ैयि क अन ुभव या ंमधील
संबंध; नवीन अ ययन व आकलन ह े णात सह -िनिम ले जाते;
यि गत योजना ंची िनिम ती यात िशकणारा हा स य सहभागी असतो ;
समकालीन स ंदभा त ा ना या अ ययनात िश क व िव ा या म ये भागीदारी
िनमा ण होत े;
अथ पूण हेतु ती अ ययन अन ुभवांचा ‘बाजूकडील माग दश क’-िश क िश क व
गो ी स ुकर करणारा – हणून िनद शाका या भ ूिमकेची िनिम ती.
जगाला जाण याच े नवीन माग तयार कर याक रता एक सम ीकोनात ून
क पना ंना एक आणल े जात े; नवीन अ ययन स ंबंध आिण ान िनिम ती मता
वाढिव या जातात आिण या उ र आध ुिनक वगा चा एक रोमा ंचक प ैलू बनतात :
मेटा- ॅटेलीझ िक ंवा कॉि नटी ह ॅटेलीझ – अिधक अन ुसरणा मक धोरण े गरजेची
आहेत; कसे िशकाव े हे िव ाथ िशकतात ; munotes.in
Page 215
उ र आध ुिनक करण आिण िश ण
215 अ ययनात ून य गत अथ काढ यासाठी िव ा या ना ो सािहत क ेले जाते. कारण
िश काला अिधकाराचा म ुखवटा टाक ून दे यास आिण आध ुिनकतावादा या
आजीवन अ ययन म ू याच े आदश होऊन वत : तसे अिधकािधक बन यास
परवानगी असत े; आिण
िव ा या ला (उ रआध ुिनक जगात जगणारा ) यांची वत :ची एक प ि थर व
िटकाऊ ितमा िनमा ण कर यासाठी ो सािहत क ेले जाते.
उ र आध ुिनक न ेतृ वाची ठळक व ैिश ्ये
१) कोठूनही उ वत े -
उ र आध ुिनक न ेतृ व हे काही कारच े ान िक ंवा अंत ीवर आधा रत आह े, यात
य िक ंवा गट हा एकतर उदाहरणा ार े नेतृ व कर यास पिह या ंदा समायोजन करतो
िकंवा दुस यांना स ला द ेतो. नेतृ व हे नेहमीच ताकदीवर आधा रत रािहल ेले आहे. आता
ते पत िक ंवा य म वाऐवजी ानाची ताकद आह े. ती एक भाव ि या आह े जेथे
काय भािवत क ेले जाते ते हणज े कामिगरीतील स ुधारणा आव यक नस ून िदश ेतील
बदल आह े.
२) वतं नेतृ व काय करत े, भूिमका न ह े –
नेतृ व जे एक आह े, ती एक वत ं घटना आह े आिण ना क एक ब ुिमका आह े. ही अशीच
बाब असायला हवी जी अन ुसरण करणा या गटात काहीही भ ूिमका नसणा या बाहेरील
य ार े दाखिवली जाऊ शकत े. जे हा गटाच े नेतृ व हे उदाहरण थािपत क न
दुस या गटा ार े केले जाते, जसे बाजार न ेतृ व , ते हा द ुसरा गत हा न क च पािह या
गटाचा मालक असतो . हे काही असामा य नाही . भात हा सव साधारणपण े एक वत ं
घटना आह े. असे नेतृ व हे अनप ेि त िदश ेपासून उ व ू शकत े. उदा. एखा ा सभ ेम ये
एक सामा यत : शांत अस ंघ सद याला एखा ा िवषयावर बोल यािवषयी आिण चच तील
मुद् ांवर द ुस यांचे मन वळिव यासाठी प ुरेशी तळमळ जाणव ू शकत े. परंतु लाजाळ ू
अस यान े ती य या गटाचा ता बा घे यास िक ंवा भूिमका आधा रत ीकोनात ून
याचा अनौपचा रक न ेतासु ा समजला जा यास उ स ुक नसत े िकंवा ह शार असत े.
३) एकदा अन ुयायांनी कृती केली क न ेतृ व स ंपते –
एक कारचा िव ितिनधी एकदा का त ु ही खर ेदी फॉम वर सही क ेली क त ु हाला कार
िव चाल ू ठेवत नाही . तसेच एकदा का त ुम या म ुलांनी भाजीपाला खायला स ु वात
केली क त ु ही या ंना भाजीपाला खा यासाठी भाव टाक त बसत नाहीत . याच माण े
एक म ु य काय कारी अिधकारी (CEO ) एकदा का एखादा नवीन ीकोण वीकारला
गेला व यावर क ृती केली ग ेली क याला वाढ देणे चाल ू ठेवत नाही . मॉडेल T
नेतृ वाखाली कामिगरीची मानक े िटकिव यासाठी कम चा या ंना सतत े रत कर या या
गरजेसः भाव चाल ू आ ह े. मॉडेल A नेतृ वात बदलावरील या या क ासह , या munotes.in
Page 216
िश णाच े गत त व ान
216 यव थापकाला तो बदल प ूण पणे अंमलात य ेईपय त गती िटकिव यासाठी वत ं कृत ची
मािलका हण ून नेतृ व दाखिवण े गरजेचे असू शकत े.
४) लोका ंना यव थािपत करत नाही िक ंवा या ं यासाठी िनण य घेत नाही –
जे हा मािट न य ुथर िक ंग य ुिनयर या ंनी बस ेसवरील प ृथ करण ब ेकायद ेशीर
कर यासाठी य ुएस स ु ीम कोट वर भाव टाकला त े हा कोण याही गो ी या
अंमलबजावणीत या ंचा सहभाग न हता . बदला ं या स ंमतीसाठी या ंनी स ंसद
सद या ं या गटाला बोलावल े नाही, याउलट त े य पण े लोका ंशी बोलल े, याच माण े
जे हा सोनी क ंपनीचे कम चारी कम चारी ल े टेशन िवकिसत कर यास सोनी
यव थापनाच े मन वळव या त यश वी झाल े, ते हा या ंना अंमलबजावणी कर यासाठी
काही द ेणे घेणे अ स ू शकत न हत े. बरेच ान कम चारी ज े तळागाळातील न ेतृ व
दश िवतात . यां याजवळ पार ंपा रक ि थितवादी न ेता अस याची एक तर ेरणा िक ंवा
बुि दम ा नस ू शकत े. आप याला यव थापनाची ेणी सुधार यासाठी याला
अंमलबजावणीची काळजी घ े यासाठी सहा यक , सुिवधा द ेणारे काय बनव याची गरज
आहे.
जर न ेतृ व हा श ु भाव अस ेल आिण बाह ेर या य कड ून दाखिवल े जाऊ शकत
असेल तर त े या या अन ुयायांसाठी िनण य घेऊ शकत नाही , याचाच अथ असा क त ेथे
िनरंकुश नेतृ व अशी काही गो नाही . मालका ंमधील क ेवळ एखादी य च ही
ह कुमशाही व ृ ीची अस ू शकत े. परंतु ती य एक यव थापक अस ेल नेता नस ेल.
यव थापक अध ूनमधून नेतृ व दाखव ू शकतात , परंतु तेथे नेतृ व भूिमका नसत े.
५) गटा ार े दाखिवल े जाऊ शकत े –
ि थितवा दी नेतृ व हे पदान ु मात उ च जागा यापणा या य िवषयी आह े परंतु कंपनी
खेळाचे संघ यासारख े गत उदाहरणा ार े यां या पध काचे नेतृ व करतात . ते यां यावर
िदशा बदल यासाठी िक ंवा कामिगरी या उ च पातळीसाठी झगड यासाठी भाव
टाकतात . ीमपीस या पया वरण प ूरक क ृती स ुचवून सम ुदायावर न ेतृ व भाव अस ू
शकतो .गट कुठेतरी पिह या ंदा जाऊन न ेतृ व क शकतात व अशा कार े इतर गटा ंना
अनुसरण कर यास या ंचे नेतृ व क शकतात िक ंवा एक चा ंगला माग सुचवून नेतृ व
क शकतात .
अशा ‘गट’ नेतृ वाचे िच व ेधक फायद े आहेत :
१) नेतृ व ही काही फ य गत बाबा नाही याची खा ी द ेणे.
२) एक बाह ेर या य ार े नेतृ व दाखवल े जाऊ शकत े. या दा याला मजब ुती दान
करणे.
३) एखा ा गटाचा म ुख असण े हणज े नेतृ वाची एक फ िवश ेष बाब आह े ती काही
एक प ूण गो न ह े. अजून हणजे ित पध गटामधील न ेतृ व हे एक स ंयु य ेय munotes.in
Page 217
उ र आध ुिनक करण आिण िश ण
217 ा कर यासाठी एक सहयोगी य न न क च न ह े आिण ह ेतूपुर कार स ु ा नाही .
पेटंटस ह े ित प या ना ख ूप जवळ ून अन ुसरण कर यापास ून अटकाव कर याच े
साधन आह े.
६) वाहीपणा
एक य एखा ा गटावर श य असेल तोपय त वच व गाजवत े हणज े पारंपा रक
नेतृ व होय . परंतु आज या ानान े चालणा या जगात क ुठ याही य ची चा ंग या
क पना ंवर एकािधकारशाही अस ू शकत नाही . एका िवचारम ंथन स ंघात न ेतृ व हे
चच दर यान श ेकडो व ेळा बदलव ू शकत े आिण याची या ी या ग टा या अख ेर या
िनण यावर अगदी छो पास ून ते खूप मोठ ्या भावापय त अस ू शकत े. असा
वाहीपणा हणज े उ र आध ुिनक न ेतृ वाचा ठ ेवा हण ून साजरा क ेला जातो . कारण
तो अिधक लोका ंना या ंचे मत कट कर याची स ंधी देतो. ते िपतृस ाक माण े
नाही, व ते कम चा या ं या क पना ंना ‘ख या न े याने’ िनण य घे यासाठीच े ‘सूचना
पेटी’ साम ी हण ून िवन पण े िश का मारत नाहीत . कुठलीही स ूचना या गटाला
अगदी थोड े का होईना पण प ुढे सरकवत े ती हणज े एक वत ं कृती असत े.
६.३ उ र आध ुिनक य ुगातील श ै िणक आ हान े
उ र आध ुिनकतावादाचा क ुणी सं थापक नसला िक ंवा याची एक िनि त त व णाली
नसली तरी बह ता ंश उ र आध ुिनकतावादी िवचारव ंत व कलाकार आध ुिनक िवचारा ं या
टीकेचे खालील कार उचल ून धरतात िक ंवा या ंना याब ल आ मीयता असत े.
सवा त भावी आ मीयता य ु या (मेटा) – कथांची िटका जीन फ ॅ वाईस िलओटाड ,
उ र आध ुिनकतावादाशी सवा त जा त ज ुळलेले ान; हे उ र आध ुिनकत ेची या या
मेटा कता ती अिव ास अशी करतो , “ यां या अशा हण याचा अथ काय? िलओटाड
हे ाना या कोण याही शाख ेला ानाची क ेवळ एक शाखा हण ून बघता त. व तुत: ते
हणतात व ै ािनक ान ह े एक कारच े या यान आह े. ते िव ानाला म ुलत: इतरांपे ा
े हण ून बघत नाही . एखा ाची ि थती िक ंवा त व णाली ही े आह े िकंवा
सवा साठी सव वैध आह े.हे सादर कर यासाठी एखा ाला कशाची गरज अस ेल तर ते
हणज े िलओटाड हणत असल े या ‘मेटाफ या ’ यां यानुसार म ेटाकथा हणज ेच
सव साधारण िस ा ंत िकंवा न तपासल ेले जागितक ीकोण ज े एखा ा िविश ि थतीच े
समथ न करतील , अशा कार े मला जर िव ानाला सव क ृ कारच े ान हण ून बढती
ायची अस ेल तर मला अशा एका म ेटाकथाची गरज भास ेल जे मला सा ंगेल क
वै ािनक स य ह े सामा य यवहार ानाप े ा े आह ेत िकंवा सव वै ािनक काय हे
मानवा या भ यासाठी क ेले जाते. िकंवा जे हा काल मॉ ं स यांनी १९ या शतकातील
खाण आिण कारखा यातील कम चारी व म ुलां या शोषणाब ल िलिहल े ते हा एक
व तुि थती कथन करत होत े. जे हा या ंनी सव आढळणा या आिथ क शोषणासाठीचा
उपाय हण ून मा स वाद स ुचिवला त े हा त े एक साव ि क व ैध िस ा ंत एक िनदान व
उपचार अस याचा दावा करत होत े, जो सव यव था ंम ये काय करेल. उ र munotes.in
Page 218
िश णाच े गत त व ान
218 आधुिनकत ेसाठी ही एक म ेटाकथा ठर ेल आिण हण ूनच ती स ंशया या भोव यात य ेईल.
सामा यत : उ र आध ुिनक स ंवेदनशीलता ही क ुठलीही त व णाली िक ंवा ीकोण जो
याला वत :ला िटक े या वर ठ ेवतो आिण िनरप े दावा करतो , या या स ंशय घ े यात
आिण तस ेच मोठ ्या िस ांतामाग े दडल े या लहान कथा ऐक यात दडल ेली आह े. यामुळे
आपण उ र आध ुिनकता वादाशी स ंबंिधत द ुसरी मह वाची चळवळ , िवखंडनापाशी
येऊन ठ ेवतो.
िवखंडन
ही सं ा तस ेच ती दश वत असल ेली बौि क चळवळ ही च जाक स ड ेरीडा या ं याशी
संबंिधत आह े. डेरीडां या क पना ा समज यास िक ंवा सारा ंश कर यास
हणी माण ेकठीण आह े. थोड्या श दात सा ंगायचे हणज े िवखंडन ह े एखा ा िवषया या
िटका मक अ यासाशी , िलखाणात वापरल ेली भाषा आिण यात समािव ग ृहीतका ं या
तपासणीशी स ंबंिधत आह े. एख ा मजक ुराचे िवख ंडन करायच े हणज े याला
घडिवणा या घटका ंम ये वेगळे करण े आिण मग बघायच े क मजक ूर वत : यात
असल े या त व णालीला कसा ढासळ ून टाकतो . आप याला श दा ंचा वापर करावा
लागतो कारण आप याजवळ क पना ं या द ेवाणघ ेवाणीसाठी द ुसरा माग नाही ;
याचव ेळेस आप याला ज े य करायच े आहे, यासाठी वापरल े जाणार े श द ह े अपुरे
आहेत या ीन े श द ह े बरोबर व च ूक अस े दो ही आह ेत. यांना वापरल े जाने ज री
आहे तसेच याचव ेळेस या ंना न वापरण े (आपण ज े िलिहतो त े पुसून टाक या या
गरजेिवषयी त े बरेच हणाल े) गरजेचे आहे.
वाय िवषय , इितहास आिण प ूण स या चा अंत
उ र आध ुिनकतावादाशी स ंबंिधत ही अज ून एक िस घोषणा आह े. याचा अथ उ र
आधुिनकत ेनुसार इितहासाचा अ ंत ‘ हणज े तीन गो ी ; ते या समजािवषयी करतात
क माण ूस हा वत : या िक ंवा समाजा या सतत या अिधक चा ंग या ि थतीकड े गती
करत चालल ेला आह े. इितहासाचा ट पा हा आधी या ट याप े ा अिधक वाईट अस ू
शकतो . दुसरे हणज े ते इितहास ल ेखनाकड े िटका मक र या पाहतात . आप याजवळ
काही क चा इितहास नाही आह े तर िविश द ेश िकंवा य िक ंवा सं कृती ारा क ेले
गेलेले इितहास ल ेखन आह े. आप याजवळ इितहास आण या चा िक ंवा िलिह याचा
कोणताही एक ह ेतू नाही आह े. अशा कार े भारतातील ि टीश काळाचा इितहास हा एका
इं जी इितहास कारान े िलिहला ग े यावर व ेगळा भास ेल----िवशेषत: अशी य जी
ि टीश स ं कृती या वच वात िव ास ठ ेवते िकंवा जी िवजया या बाज ूने आहे. एखा ा
भारतीया ारा िलिह या ग ेले या इितहास या य ला वसाहतीकरण ह े अनैितक
भासत े. ितसर े हणज े उ र आध ुिनकतावादी ह े इितहासाला िदशा िक ंवा एक असत े
यात िव ास ठ ेवत नाही . याउलट त े िवचार करतात क इितहास बनवणा या घटना ा
इत या व ेगवेग या कार या असतात क या एका स ुसंगत स ंपूण त चपखल बस ू शकत
नाही.
munotes.in
Page 219
उ र आध ुिनक करण आिण िश ण
219 अलगाव िवषयाचा अ ंत असा ज े हा त े उ ल ेख करतात , ते हा या ं या हण याचा काय
अथ आ ह े. उदाहरणाथ िडकाट सम य े आप याजवळ एक त व ानी आह े जो िवचार
िवषयाच े व प ओळख याचा दावा करतो . िडकाट सचा दावा अस ेल क याच े िन कष
हे सव मानवजातीसाठी सव वैध ठरतील हीच गो का ट सार या इतर त वव े यां या
बाबतीत स य आह े. या (आिण इतर िवचारव ंत) आप याला क ुठेही व कोण याही
मानवािवषयी वा य बनव याचा य न िदसतो . एक िविश त व ानी या अम ूत
िन कषा पाशी य ेऊन ठ ेपतो या ंना सव मानवा ंसाठी सव धरल े जाते. उ र आध ुिनक
िवचारव ंता ारा हा ीकोण मोठ ्या माणावर टाक ून दे यात आल ेला आह े.
पूण स या या अ ंतािवषयी का बोलायच े?
याला स ु ा कारण हणज े उ र आध ुिनकतावादी ह े िविश ि थती आिण प रि थ ती या
अंतग त तथाकिथत स य िवकिसत क ेले जाते, यांना सामा यतः अिधक स ंवेदनशील
आहेत. हा िवचार कर यास त े आध ुिनक काळातील लोका ंपे ा अिधक नाख ूष असतात
क कुणीही य साव ि करी या व ैध अम ूत स य स ुचवू शकतो . यांना आ हान िदल े
जाऊ शकत नाही िक ंवा जी बद लली जाऊ शकत नाही आिण जी ा प रि थती वर
अवल ंबून नाही या अ ंतग त ती शोधली ग ेली िक ंवा या ंना सुचवले गेले.
भािषक ख ेळ
‘भािषक ख ेळ’ ही क पना वीट ज े सटील सार या यातनाम त व ाना ंनी त वव े या ारा
िदली ग ेलेली आह े व ितचा आधी उ ल ेख आल ेला आह े. या िठकाणी म ु ा असा आह े.
ाना या य ेक शाख ेचे वतःच े अस े काही िनयम असतात . आपण ायोिगक
िव ानाला ानाचा सव च कार हण ून बघ ू शकत नाही िक ंवा िव ाना या िनकषा ार े
अ ययना या इतर े ाचे प र ण क शकत नाही . अशा कार े भौितकशा िकंवा
खगोलशा ा या त ुलनेत संगीत िक ंवा धािम क िलखाण िक ंवा वा त ुकलाशा ह े
वेगवेग या िनयमा ं ारे चालतात . ही क पना य ेक िव ाशाख ेला याची वत :ची भाषा
आिण िनयम अन ुसर यास म ु करत े. िव ानाला आता सव च िव ाशाखा हण ून
िकंवा स याचा म य थ हण ून बिघतल े जात नाही . अशा कार े आपण कला आिण ग ूढ
वा याच े स य याच े प र ण कस े करतो ह े वै ािनक वा याची स यता िक ंवा वैधता याच े
प र ण कस े करतो याप े ा वेगळे असेल.
परीघ आिण क
आधुिनक आिण वसाहतिवषयक य ुगाचे क आिण परीघान े यांचा अथ ब याच माणात
गमावला आह े. एक व ेळेस जो परीघ होता तो क बनू शकतो . (उदा. यु.के. या त ुलनेत
यु.एस.) िकंवा जगाला एकाच आिथ क िक ंवा राजक य िक ंवा सा ं कृितक क
अस याऐवजी श व भावाची अन ेक क े अ सू शकतात . हा ‘पेिकंग ऑड र’ मधील
बदल आिण या अन ुषंगाने येणारा आ ंतररा ीय स ंबंधातील बदल आिण स ं कृती व
लोकांची जाण या ंचे पूव चे अ याचा रतव बिह क ृत गटा ंचे स मीकरण हण ून िकंवा
पूव या उ च पदान ु मापास ून (मग त े वंश िकंवा देश िकंवा जात िक ंवा इतर काही munotes.in
Page 220
िश णाच े गत त व ान
220 पदानु म अस ू देत) लाभ झाल े या गटा ंचे धमका वणे आिण अि थर करण े वागत क ेले
जाई.
सं कृतीचा अन ेक त ववाद
कुठलीही स ं कृती ही वत :ला एक मािणत नम ुना िकंवा मुलत: उ कृ हण ून सुचवू
शकत नाही . अलीकड ेच ऑ ेिलया सरकारन े या ख ंडाचा म ूळ रिहवाशा ं ती क ेले या
भयावह अ यायाची माफ मािगतली . असा पिव पूव िवचार कर याजोगा न हता .
आधुिनक काळात गोर े थाियक ह े खंडाचा ताबा घ ेणे, आिदवास च े ( यां या या ंनी
किन हण ून ितर कार क ेला) शोषण करण े या गो ना या ंचा अिधकार हण ून बघत .
आज जगाम य े सवा या मानव अिधकारा या वीक ृतीसह व ेगवेग या स ं कृती या
समृ ीब ल ख ूपच जाण आली आह े.
ब याच स या ंचे ऐितहािसक व प
साव ि क व ैध स या या बा ंधणी या िडकाट स िकंवा का ट िक ंवा हेगेल यां या शोधा या
िवपरीत , उ र आध ुिनकता वादी ह े ब याच स या ं या ऐितहािसक ि थतीशी स ंवेदनशील
आहे. हणून एखा ा त व णाली िवषयी िवचारला जाणारा हणज े फ ‘स य काय
आहे?’ असा नसावा . आप याला ह े सु ा िवचार याची गरज अस ेल क ; “कुठ या
प रि थतीत ह े बोलल े गेले? ते का बोलल े गेले? ते मा या / आम या ि थतीसाठी व ैध
असेल का?”
उ र आध ुिनकतावादाच े योगदान
आपण प ु हा प ु हा सा ंिगत या माण े उ र आध ुिनकतावाद ही एक प ती नाही क
त व णालीचा स ुसंगत स ंच नाही . हणूनच तो सादर क ेला जाऊ शकत नाही िक ंवा
याचा बचाव क ेला जाऊ शकत नाही िक ंवा याला नाकारल े जाऊ शकत नाही . याला
चळवळ चा एक नवीन स ंच हण ून बघ याची गरज आह े. जो वेगवेग या े ात वत ं पणे
उदयास आला आिण यान े येक दुस याला भािवत क ेले. िवचार कर या या या
नवीन मागा ना पुढील ग ुण िकंवा िवचार आिण स ं कृती या जगा ती योगदानाच े ेय िदल े
जाऊ शकत े.
िवसरल े या लघ ुकथा ऐकण े.
उ र आध ुिनकतावा ां या म ेटाकथा ंचा (ब याच िविश त व णाली आिण सरावा ंना
पाठ बा द ेणा या तपासणी न क ेले या िस ा ंताचा ि वकार ) संशय सामा य लोक छोट े
देश, कमी शि वान स ं कृती या ं या ब याच िव म ृतीत ग ेले या गो ी ऐक यासाठी मदत
क शकतो . उदा. वसाहतीन े युरोपीय न सां कृितक े व आिण वसाहतीतील लोका ंना
स य कर या या दा या या म ेटाकथा ंनी वत :चे समथ न केले. या ि य ेत िज ंकलेले
लोकांचे हणण े ऐकल े गेले नाही. १९४२ मधील अम े रके या तथाकिथत शोधाचा अथ
हणज े िवजयी य ुरोिपयन थािनका ंसाठी आिण या ंनी या ंची सव जमीन गमावली आह े.
अशा म ूळ अम े रकना ंसाठी व ेग या गो ी आह ेत. हीच गो मोठ े धारण बा ंधून भारतान े munotes.in
Page 221
उ र आध ुिनक करण आिण िश ण
221 केले या गतीसाठी हटल े जाऊ शकत े; या ि य ेत या ंनी या ंची घर े आिण जिमनी
गमावल े आहे अशा ल ावधी लोका ंचे हणण े आपण सामा यतः ऐक ून घेत नाही .
वेगवेग या े ाचे वेगळेपण व वात ं य : उ र आध ुिनकतावाद हा य ेक िव ाशाख ेला
योगीज िव ानाशी त ुलना करण े आिण याला किन समजल े जान े या या ऐवजी
वतं हण ून मु करतो . अशा कार े कालीदासाच े िलखाण िक ंवा अिज ंठा वे ळ
येथील िच कारी िक ंवा भगवतगीता िक ंवा बायबल या ंचे िव ाना या त वान ुसार प र ण
केले जाऊ शकता नाही . येक े हे अि तीय आिण वत ं आह े. (आिण याला
अि त वात अस याचा ह क आह े, अट एकच क यान े इतर मानवा ं या अिधकारा ंचे
उ लंघन करायला नको )
क -परीघ जगापास ून बह क ीय जगाकड े : कुठलीही स ं कृती (उदा. युरोिपयन ) िकंवा
वंश (उदा.गोरा) िकंवा जात (उदा. ा हण ) यांना वतःला े हण याचा िक ंवा इतरा ंचे
प र ण कर यासाठी िनयम कर याचा अिधकार नाही . कोण े आह े हे कोण ठरवणार
आिण कोण या िनकषावर ? अशी उ च नीच ता आपण का बाळगावी ? माणस े इतर
माणसा ंना माण ूस हण ून वत णुक त द ेऊन जग ू शकत नाही का ; मह ती माणस े काही
कार े वेगळी असोत (वंश िकंवा िल ंगात, िदस यात िक ंवा भाष ेत िकंवा चाली रतीत ) परंतु
ित ा व म ू यात मा समान ?
अतक संगतचा भाव
कारणाला , आधुिनकत ेतील रा णी, स यापय त पोहच याचा मागा पैक फ एक माग
हणून बिघतल े जात े. उ र आध ुिनकता वाद हा अताक कत े या भ ूिमकेला मह वाच े
थान दान करतो , हे अंशत: या भयावह स याम ुळे असाव े क ख ूप बुि मान लोक
यु ादर यान िक ंवा आ ंतरवांिशक भा ंडणादर यान िक ंवा आ ंतरधािम क झगड ्यादर यान
काही भयानक गो ी इतरा ं ती करतात . मानवी सम या दर यान एकट े कारण ह े एक
िव सनीय माग दश क आिण िश क हण ून भासत आप याला इतर े े जसे आप या
भावना ; आपली स दय िवषयक स ंवेदना, आप या पर ंपरा आपली व न े यांचेही ज री
आहे.
भाषेचे िव ेषण
भाषेचा वापर आिण ग ैरवापर क ेला जातो त े िटका मक र या तपासण े ज री आह े. श द
क पना अिभ य करतात ; तसेच श द ह े या क पना ंना दश िव याचादावा करतात
यांचा िव ासघातही करतात . भाषा ह े संवादाच े केवळ एक म यम नाही ; तर ती
सं कृतीचे वाहक आिण िविश म ु यांची बचावकता सु ा आह े. श द ह े मानवी अन ुभव
तंतोतंतपणे कधीही अिभ य क शकत नाही .
munotes.in
Page 222
िश णाच े गत त व ान
222 कला, थाप यकला आिण इतर े ातील स ृजनशीलता
आधुिनकत ेची त व े अंधपणे अनुसरायच े आका न उ र आध ुिनक िवचारव ंत, कलाकार
वा तुकलाकर िश पकार आिण ल ेखक ह े नवीन कथानक आिण नवीन श ैली नवीन
मागा ने शोध घ ेऊन अ चिलत मागा व न चालिवण े आहे.
उ र आध ुिनकतावादा या मया दा
उ र आध ुिनकतावादाच े बळ श ंसक व ठाम िटकाकार अस े दो ही आह ेत. उ र
आधुिनकतावादा या काही कमजोरी प ुढे िद या आह ेत.
िस ा ंताची स ै ांितक िटका
ही त व ानातील फार ज ुनी सम या आह े. एका स ै ांितक ि थतीवर िटका कर यासाठी
तु हाला द ुसरे सै ांितक ग ृहीतके वापरावी लागतात . उदा. आपण सव मेटाकथा ंना
नाकारायला हव े असे हणण े हणज े वत : एक म ेटाकथा आह े. माणूस हा काही थोर
िस ांतािशवाय बोल ू ि कंवा जग ू शकत नाही . मग त े िस ा ंत धािम क िकंवा सामािजक
िकंवा आिथ क अस ू देत. तका याित र त ेथे स याच े इतर माग आहेत अस े सांगणे सु ा
वत: एक तािक क सै ांितक वा य आह े. आपण तका या वापरला टाळ ू शकत नाही . ते
िस क शकत े याप े ा अिधकच दावा करते.
उ र आध ुिनकतावादाचा दावा
उ र आध ुिनकतावादाचा दावा क आपण एक अितशय व ेग या कार या य ुगात जगतो
हे िस क ेले जाऊ शकत नाही . काही लोक उ र आध ुिनकता वादाला आध ुिनकत ेपे ा
काहीतरी व ेगळे अस याऐवजी आध ुिनकत ेचाच ए साला पणा हण ून बघतात . (तािक क
टीकेचा इतर कार हण ून) इितहासा या काळादर यान आिण स ं कृती या दर यान
ितथे फरक आह े हे अ से िस करत नाही क एका शतकापास ून दुस यापय त िकंवा
यव थ ेपासून दुस यापय त मानवाम य े जे काही सामाईक आह े ते यां यातील
फाराकाप े ा कमी आह े. ितस या िक ंवा दुस या िकंवा अठरा या शतकात राहणारी एक
य आिण आपण या ं याम य े असल े या फरकाप े ा यामधील सामाईक बाबी
अिधक आह ेत.
अ याव यक आिण कायम व पाकड े दुल
लोक ज ुनी धािम क पु तके का वाचतात िक ंवा दुस या स ं कृतीतील एखादी काद ंबरी
िकंवा िच पटाला ितसाद का द ेतात याच े कारण हणज े तेथे अ स े काहीतरी
अ याव यक आिण कायम व पी आह े जे आपण सव सहभागी करतो , आप याप ैक
येकजण काही एकम ेव ि तीय नाही क इतरा ंपासून पूण पणे वेगळा आह े. हा
अ याव यक व कायम व पी घटक उ र आध ुिनक िवचारव ंता ारा मोठ ्या माणावर
दुल ि ला जातो िक ंवा नाकारला जातो .
munotes.in
Page 223
उ र आध ुिनक करण आिण िश ण
223 आधुिनकत े या योगादानाकड े कानाडोळा करण े
जरी आध ुिनकत ेत बरेच दोष होत े, तरी याच े िनिव वाद यश होत े. उदा. मानिसक ्या
आजारी असल े या रो याला म ृत िपशा चा ंनी पछाडल ेले आह े अ से समाजान े आिण
यांना कर िश ा द ेणे यापे ा या ं यावर मानसोपचार त ा ं ारा उपचार करण े ही न क च
सुधारणा आह े. याच माण े आपली वासाची आध ुिनक साधन े, आपल े मोबाईल फोन
आिण क ं युटस , पु तका ंचा सार , ब याच उपल ध व ै क य उपचार प ती ही
मानवजातीन े तका या भ ेटीचा वापर क न क ेलेली गती आह े. मानवी अिधकारा ंची
साव ि क घोषणा एक फारमोठ े यश आह े. एखा ाच े धािम क ा (िकंवा तीचा अभाव )
काहीही असो , लोकांजवळ मानव हण ून िविश अिवभा य अिधकार आह े. आप या
तका ारा पिहला जाणारा आपला मानवी वभाव हा सामाईक पाया आह े. पूव आधुिनक
यव थेत राहणा या बह ता ंश लोका ंसाठी आध ुिनकता हा ख ूपच फायद ेशीर आिण म ु
करणारा बदल होता . आप याप ैक कोणाला प ूव आ ध ुिनक य ुगात परत जाव े अस े
आवड ेल का?
सामािजक स ुधारणा ंना नाकारण े
भारतातील सती था करण े असो क पि म ेतील ग ुलामिगरी ब ंद करण े असो , जे हा
एखा ा चा धािम क िव ास हा एखा ाचा ेरक श होता त े हा अ यायािव चा खरा
वाद हा तका या आवाहनावर आधा रत होता . अ पृ यतेिव ची लढाई िक ंवा आि क
लोकां या ग ुलामिगरी या िवरोधातील राजक य क ृती िक ंवा ि या ंना चा ंगली वागण ूक
दे यासाठी िक ंवा बह धा िम क समाजात व ेगवेग या धमा या लोका ंना िदला जाणारा आदर
यांचा िवचार करा . असे बदल घडव ून आण यातील एक म ु य घटक हा आध ुिनक,
तािक क ीकोण होता . देवाणघ ेवाणीसाठी एक सामाईक तािक क मंच अस यािशवाय
एका समाजाच े िनण य हे कशावर आधा रत अस ू शकतात ? आपण सव काही य िक ंवा
छोट्या गटा ंचा ाधा य मावर सोड ून देऊ शकत नाही .
नैितक साप े तावाद
खूप सार े लोक उ र आध ुिनकतावादाचा अ यास करतात त े यात काही मजब ूत नैितक
त वे नाहीत आिण य ेक गो ीला खाजगी मताची बाब बनिव याचा यावर आरोप
करतात . आपण ह े िवसरता कामा नय े क ‘ येक गो साप े आह े’ ही ि थती वत :
विवरोधाभासी वा य आह े कोणीही याला वत : िवरोधाभास क े यािशवाय तािक क
्या पकड ू शकत नाही . आप याला स ं कृतीचा आदर करायची गरज आह े आिण
आपल े सव अ ययन ह े इितहास व यव थ े ारा अ ंगवळणी पडल ेले आहे असे हणण े ही
एक गो आह े. याव न या िन कषा वर उडी मारण े क य ेक गो साप े आह े आिण
तेथे साव ि क ्या व ैध स य े नाहीत , ही एक अतािक क पायरी आह े. उ र
आधुिनकतावाद ही च ूक करता ंना िदसतो .
munotes.in
Page 224
िश णाच े गत त व ान
224 अनाव यकपण े िकचपट वा अ प भाषा
भाषे या वापरा चा अ यास करता ंना आिण या या मया दा दश िवताना बर ेच उ र
आधुिनक ल ेखक ह े ली श दजालाचा अितर ेक वापर कर यासाठी आिण एखा ा
िशकल े या य ला अन ुसर यास िक ंवा एखा ा वाचकाला म ु े काढ यास स ु ा कठीण
असल े या मागा ने िलिह यासाठी क ुिव यात आह ेत.
६.४ सारांश
हे ब घू सादरीकरण उ रआध ुिनकतावाद हट या जाणा या मह वाची समकालीन
सां कृितक घडल े या प रचया मक , अ यांितक व पाकड े उ ेशून आह े.
उ रआध ुिनकतावादािवषयी याम य े आधी ख ूप च ंड सािह य आह े. एक चा ंगले
वाचनालय िक ंवा इंटरनेट िव ा या ना अिधक सािह यासोबत जोड ून ठेऊ शकतो .
उ रआध ुिनकतावाद हा िशकवण िक ंवा संगठन िक ंवा कहर त व े अस याप े ा मनाची
अव था िक ंवा स ंवेदनशीलता अिधक आह े. एखा ाची जीवनश ैली, ाधा य म ु ये,
जवळच े सहकारी आिण ीकोण यावर अवल ंबून याला गती िक ंवा पीछ ेहाट ह णून
बिघतल े जाऊ शकत े. काही ल ेखक याला आध ुिनकत े या आिध याची कडक टीका
हणून बघतात ; इतर याला प ूव आध ुिनकत ेचे पुनरागमन हण ून बघतात ; अजून काही
याला आध ुिनकत ेचा िव तार हण ून िकंवा आध ुिनकत ेतील व ैध असल े या ब याच
गो चा दोषप ूण याग हण ून सु ा बघतात .
तु हाला कशावर जोर ायचा आह े यावर अवल ंबून माण ूस हा सव िठकाणी सदासव दा
सारखाच आह े िकंवा खूपच वेगळा आह े असे हटल े जाऊ शकत े. हीच बाब लोका ंमधील
सारख ेपणा आिण व ेगळेपणािवषयी हटल े जाऊ शकत े. उ रआध ुिनकतावाद हा
आधुिनकतावादाशी सारख ेपणा िक ंवा सात याप े ा फरकावर अिधक जोर द ेतो.
मोठ्या आवाजा ंनी (मेटा-कथा) लहान आवाजा ंना दाब ून टाक ू नये िकंवा वश ैली क ांनी
(युरोप िक ंवा यु.एस. िकंवा पा ा य स ं कृती िक ंवा तथाकिथत उ च जात ) कमी
श वाना ंची ित ा व आवाजाकड े दुल कर यास परवानगी द ेऊ नय े याच े एक
आवाहन हण ून हा एक धा र ्यपूण आिण आ हाना मक टीका मक आवाज आह े.
िवचार कर याच े, जग याच े आिण जगाकड े पाह याच े हे माग िकती माणात िव तारल े
आहे आिण मतदार कोण आह ेत हे मूळ आह ेत. आप या वतः या द ेशात प ूव
आधुिनक य ुगात राहणार े लोक (देवी सार या रोगाच े धािम क प ीकरण शोषणार े लोक
िकंवा खेड्यातील भ ूत-िपशा च िनराकरणासाठी ि या ंचा चेटक ण हण ून खून करणार े
लोक) आधुिनकत ेत राहणार े (उदा. आपला गिणत व िव ाना या अ यास , फोन,
संगणक, रे वे, िवमाना ंचा आपला वापर , लसीकरणासाठीची आपली स ंधी, र तपा सणी
व दय श ि याची स ंधी) उ र आध ुिनक यव था (सामा यतः कॉल ेज प रसरात
आिण स ंशोधनात आढळणार े छोटे छोटे गट) यात राहणार े लोक आह ेत. कुणीही य
िकंवा देश िकंवा सं कृती ही प ूण पणे पूव आधुिनक िक ंवा आध ुिनक िक ंवा उ र आध ुिनक munotes.in
Page 225
उ र आध ुिनक करण आिण िश ण
225 नाही. परंतु यान ंतर या च तका ला अन ुअस न उ रआध ुिनकतावादाच े वतःच े िवचार
कर याच े माग मािणत क ेले जाऊ शकत नाही िक ंवा या ंचा बचाव क ेला जाऊ शकत
नाही. हणून त व रचड टना स उ रआध ुिनकतावादािवषयी हणता , “जे सरत ेशेवटी
वतः या त वान े वतःला उ र आध ुिनक मानान े यां या िवरोधात वतःला
प रभािषत क ेले आह े. या िविवध आिधभौितक िवह ंगावलोकनाप े ा अज ून आिथ क
परीि त क शकत नाही .”
समारोप करता , जसे उ र आध ुिनकतावाद हा आप याला आध ुिनकत ेकडे
टीका मक र या बघ यास उदय ु करतो तस ेच सामा य यवहारात वा मानवी
शहाणपण आप याला वत : उ रआध ुिनकतावादाकड े, याची श थळ े ब घून व
या या कमक ुवतपणाला न नाकारता , टीका मक श ंसेसह बघ याची आठवण क न
देतो.
६.५ तुमची गती तपासा :
१) ‘मेटा कथा ’ हणज े तु हाला काय समजल े?
२) ‘प रघ व क ’ यावर एक टीप िलहा .
३) उ रआध ुिनकता वादाची स ंक पना प करा .
४) सृजनशीलत ेचे उ रआध ुिनकतावादाशी असल े या स ंबंधाचे वण न करा .
५) उ र आध ुिनकतावादातील िश का ं या भ ूिमकांची यादी करा .
६.६ ऑनलाईन स ंदभ
1) https://www.oxfordhandbook.com/view/10.1093/oxfordhb/9790195
312881.001.0001/ oxfor dhb-9780195312381 -e-029
2) https:/revisesociology.com/2019/09/25/postmodernism -and-
education/
3) https:/www.slideshare.net/anduena10/postmodernism_30801816
4) https://www.slideshare .net/arnieariasvalera/postmodernism -in-
educatio n
5) https;//www.sciencedirect.com/science/articles/pii/5187704281100
4629
6) https:/egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/38435/1/Unit -2-pdf
munotes.in