Page 1
1 १
भारतीय करार संबंधीचा कायदा १८७२
काय ाचा प रचय
१.० उि य े
या करणा या अ यासान ंतर िव ा या ना पुढील गो ची मािहती होईल.
● काय ाचा अथ
● ठरावाचा अथ व ठरावाच े कार
● कराराचा अथ व वैध करारासाठी आव यक असणा या गो ी
१.१ िवषय प रचय
१.१.१ तावना :
कायदा याचा अथ असे िनयम , जे िनयम देशातील सव समाजाला मा य आहेत. जे िनयम
पाळल े नाही तर िश ा िकंवा दंड होऊ शकतो . कायदा हा श द यापक अथा ने वापरला
जातो. यात िविवध कार या िनयमा ंचा समाव ेश होतो. माणसा ं या िविवध े ातील कृती
संबधी िनयम असतात तसेच जनता व सरकार यां या कृती संबधीही िनयम असतात .
१.१.२ काय ाची या या :
सायम ंड यां या मते कायदा हणज े समाजातील लोकांना याय िमळावा हणून केलेले
िनयम. या िनयमा ंना समाजाची मा यता असत े.
हॉलंड यां या मते य या कृती संबंधी सरकारन े केलेले िनयम.
ऑि टन हास यां या मते कायदा हणज े वागणूक चे िनयम याची सरकार
अंमलबजावणी करते. घटक रचना :
१.० उि य े
१.१ िवषय प रचय
१.२ ठरावाचा (Agreement) अथ
१.३ कराराचा अथ
१.४ व ैध करारासाठी आव यक गो ी (कलम १०)
१. ५
munotes.in
Page 2
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
2 भारतीय करार कायदा हा उ ोग व यवसायातील दैनंिदन यवहारातील िविवध करारा ंत
िनयमन कर यासाठी पास केला गेला. या म ये सव साधारण करार व खास करार यां या
संबंधी िनयम आहेत.
हा करार कायदा १ स ट बर १८७२ रोजी अमलात आला . हा कायदा ज मू व का मीर
रा या यित र संपूण भारतातील जनतेला लागू आहे. काय ात सु वातीलाच हटल े
आहे क करारा संबंधी काही िनयम कर यासाठी हा कायदा कर यात आला .
यवसाय संबंधी या करारात या काय ाला खूप मह व आहे. आप या दैनंिदन जीवनात
मु यत: यापार व उ ोगात या काय ाला अन य साधारण मह व आहे. भागीदारी
संबंधीचा कायदा , माल िव चा कायदा , महारा सहकारी सोसायट चा कायदा ,
चलन म द तऐवज संबंधीचा कायदा , कंपनी कायदा , ाहक संर ण कायदा या सव
काय ाम य े करारे करावीच लागतात . परंतु यात इतर गो चाही िवचार आव यक
अस याम ुळे यां यासाठी सरकारन े वतं कायद े पास केलेले आहेत.
१.१.३ यावसाियक काय ाचा अथ :
यावसाियक काय ाचाची या या अशी कर यात येते क यवसायाशी संबंिधत
उलाढाल ना लागू होणार े कायद े हणज े यावसाियक कायद े अशा काय ाम ुळे यवसाय
करणे सोपे जाते व काही तंटे िनमा ण झालेच तर ते तंटे या काय ा ं या मदतीन े िमटिवण े
सहज श य होते.
यापारात व दैनंिदन यवहारात आ ासन े िदली जातात . कोणीतरी काही देऊ केले तर
याचा ि वकार कर यासाठी आ ासन े िदली जातात . िदलेली आ ासन े काही वेळा
पाळली जातात तर काही वेळा नाही. करारास ंबंधीचा कायदा अशा कार े फ
कायद ेशीर बंधनकारक असणा या आ ासना संबंधी िवचार करतो . दैनंिदन जीवनात
आपण बरीच आ ासन े देतो. यातली काही आ ासन े पाळण े नैितक या आव यक
असल े तरीही ती पाळण काय ानी स च नसत. अशा आ ासना ंचा िवचार हा कायदा
करीत नाही. दैनंिदन जीवनात अशा कार े िदलेली काही आ ासन े पाळण े काय ान े
स च े नसते अशा अ ासना ंच पांतर करारात होत नाही उदा. अ, ब ला या याकड े
मेजवान ला ये याच आ ासन देतो परंतु य ात हजर राहत नाही. अशाव ेळी अ या
िव ब ला कोटा त जाऊन झाले या अ ना या नासाडीची िकंमत मागता येत नाही.
करारा संबंधीचा कायदा फ कायद ेशीर आ ासना ंचीच दखल घेतो. अशा कार े या
काय ाखाली िविश य िव च कारवाई करता येते. एकूण कोणावरही नाही. (jus
in personal and jus in rem) हणज ेच कराराम ुळे फ संबंिधत य िव च
कोटा त जा याचा अिधकार दुस या प ाला ा होतो. परंतु काही गो ीसाठी जगातील
कोणा िव ही कोटा त जाता येत (Right in rem)
उदाहरण े :
1) अिमतनी आपली कार २ लाखाला बलरामला िवकली . तर आता बलराम कडून
. २ लाख वसूल कर याचा अिमतला अिधकार आहे. हा अिधकार फ munotes.in
Page 3
भारतीय करार संबंधीचा कायदा १८७२ काय ाचा प रचय
3 अिमतलाच आहे. आिण तोही याला फ बलराम िव च आहे. याला इं िजत jus
in rem असे हणतात .
2) सािव ीनी कार खरेदी केली आिण ती ितची मालक बनली . ितला ती कार शांतपणे
हणज े दुस या कोणालाही भीक न घालता हवी तशी वाप शकते. ित या या
अिधकारावर जगातील इतर कोणालाही आ ेप घेता येणार नाही. सािव ी या या
अशा अिधकाराला jus in rem हणतात .
१.२ ठरावाचा अथ
१.२.१ अथ .
करारास ंबंधी या काय ातील कलम २ (इ) म ये ठरावाची या या पुढील माण े
आहे.
’ ितफलासाठी कोणीही एकमेकांना िदलेल अ ासन (एक िकंवा अनेक) हणज ेच ठराव
हणज े एखा ा गो ीवर एकमत होणे. इथे एक य दुस या य ला काही आ ासन
देऊ करतो िकंवा एखादी गो कर याची इ छा य करतो व ती दुसरी य याला
संमती देते यातून ठराव िनमा ण होतो. उदा. राम िशवाला याला िसनेमाला घेऊन
जा याची इ ा य करतो व िशवा यासाठी तयार होतो िकंवा संमती देतो. यातून
ठरावाची िनिम ती होते. या उदाहरणात राम हा इ छा कट करणारा ठरतो. तर िशवा हा
याचा वीकार करणारा ठरतो.
इथे एक गो ल ात घेतली पािहज े क फ दोघांनी आ ासन देऊन ठरावाची िनिम ती
होत नाही. एका य न े आपली इ छा कट केली पािहज े आिण दुस या य न े याला
संमती िदली पािहज े. तरच ठरावाची िनिम ती होते. हणज ेच ठराव याचा अथ एक िकंवा
अनेक आ ासन े हणज े ठराव = आ ासन + यांची वीकृती.
ठराव हणज े फ एकच आ ासन न हे तर काही आ ासना ंचा समूह ही असू शकतो .
आधीच ेच उदाहरण पुढे नेल तर राम िशवाला िसनेमाला नेतो हणतो व िशवा िसनेमा
सुट यावर रामाला जेवायला ने याच आ ासन देतो. या गो ीला दोघंही संमती देतात
आिण यातून ठरावाची िनिम ती होते.
ठरावाची या ी तशी मोठी आहे. य अनेक कारच े हणज े कायद ेशीर िकंवा
बेकायद ेशीर ठराव िकंवा अश य ठराव क शकते. परंतु य अशा कार े कोणत ेही
ठराव क शकत असली तरीही यांच पालन झाल नाही हणून याला दुस या य
िव कोटा त दाद मागता येत नाही, उदा. वरील उदाहरणात जर िशवा िसनेमागृहावर
आला नाही हणून राम या यावर कोटा त केस घालू शकत नाही, हणून ठराव हणज े
कोटा त जाऊन अंमलबजावणी करता ये यासारखीच आ ासन े. या ठरावाची आपण
कोटा त जाऊन अंमलबजावणी क न घेऊ शकतो यालाच करार हणतात . कराराम य े
य ला आपण िदलेल आ ासन पाळण े बंधनकारक आहे. munotes.in
Page 4
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
4 हणून करार = आ ासन + संमती + अंमलबजाव ीची श यता .
अंमलबजावणी हणज े काय?
अंमलबजावणी ह ज े असा ठराव याम ुळे काही कायद ेशीर ह काची िनिम ती होते.
यातील कोणा एका य न े आ ासन पाळल े नाही तर या यािव कोटा त दाद
मागता येते.
१.२.२ ठरावाच े कार
1) वैध ठराव (Valid Agreement)
कायद ेशीर र या अंमलबजावणी करणे श य असल ेले ठराव हणज े वैध ठराव होय.
2) यथ ठराव (Void Agreement)
(कलम २ (ग) नुसार जे ठराव कायद ेशीर र या अंमलात आणता येत नाहीत अशा
ठरावा ंना यथ ठराव हणतात . यथ ठरावा ंना कायद ेशीर अि त वच नाही आिण याचा
प रणाम शु य. यामुळे कुठलेही अिधकार िकंवा जबाबदारीची िनिम ती होत नाही.
उदाहरणाथ . बेकायद ेशीर ठराव हे यथ ठराव आहेत. असे ठराव कायद ेशीर र या
अंमलात आणता येत नाहीत . कारण ती सामािजक धोरणा या िव असतात . उदा.
यापारावर बंधने आणाणर े, ल नाला ितबंध करणार े िकंवा कायद ेशीर कोटा त दाद
माग यास ितबंध करणार े ठराव इ यादी .
3) अंमलबजावणी यो य ठराव
(कलम २ (ह) नुसार जे ठराव काय ान े अंमलात आणता येतील अशा ठरावा ंना करार
हणतात .
4) यथ नीय ठराव
यथ नीय ठराव ह ज े करारातील दोन प ापैक फ एकालाच ती यथ ठरिव याची
मुभा असत े. दुस या प ाला नाही. हे करार एका प ाने यथ ठरिव यापय त कायद ेशीर व
वैध करारच असतात .
5) काय ा या मदतीन े अंमलात आणता न येणारे ठराव (Unenforceable
Agreement )
असे ठराव हे कायद ेशीरच असतात परंतु कोटा या मदतीन े ती अंमलात आणण े श य
नसते. कारण यात काही तांि क दोष असतात . उदा. ितिकट न लावल ेली िकंवा अपु या
रकमेच ितिकट लावल ेली वचन िच ी. अशा ठरावाना कायद ेशीर मा यता असत े परंतु
कोट यांची अंमलबजावणी क शकत नाही कारण यांना पुरेशा रकमेच ितक ट
लावल ेल नसत.
munotes.in
Page 5
भारतीय करार संबंधीचा कायदा १८७२ काय ाचा प रचय
5 6) बेकायद ेशीर ठराव
असे ठराव समाज िवघातक असतात . ते मुळातच यथ असतात . असे ठराव
सव साधारणपण े गु हे कर यासाठी असतात . ती समाज िवघातक असतात . असे ठराव
करणारी य भारतीय दंड िवधानाखाली (Indian Penel Code) दंड िकंवा/ व
िश ेस पा ठरतात .
१.३ कराराचा अथ
१.३.१ अथ
हा करारास ंबंधीचा कायदा कायद ेशीर करारा ं या अंमलबजावणीसाठी आहे. तसेच हा
कायदा अशा ठरावा ंचा अथ लाव यास मदत करतो . हा कायदा हणज े यापार िकंवा
यवसाय िवषयक काय ा ंचा पाया आहे. कारण यवसायातील अनेक यवहा र हे करारा
माफ तच पूण केले जातात .
पोल क यां या मते ’काय ान े अमलात आणण े श य असल ेले सव ठराव हणज े करार
होय.’ या या य ेत मु यता दोन गो ी आहेत.
● ठराव
● काय ान े अंमलात आण याची पा ता ह ज ेच करार † ठराव + काय ान े
अंमलबजावणीची श यता .
याया लय अंमलात आणु शकणार े सव ठराव हे करार होय. जे ठराव कोट अंमलात आणू
शकत नाहीत ते करार न हेत. उदा. अ व ब म ये ठरल क सी ला सुरीने भोसकायच
आिण याची संप ी आपआपसात वाटून यायची .
पुढील प रि थतीत ठरावाच पांतर करारात होते.
1) काय ान े यथ न ठरिवल ेले ठराव
2) ठरावाच उि काय ात बसणार आहे.
3) ठरावाला हणज ेच संबंिधत प ांनी वे ेने ठरावाला संमती िदलेली आहे.
4) संबंिधत य करार करणायस पा आहेत.
5) ठरावापोटी िमळणार ितफल (Consideration) काय ाला ध न आहे.
6) दैनंिदन जीवनात आपण सव जण जाणता िकंवा न जाणता सतत करार करीतच
असतो .
munotes.in
Page 6
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
6 उदा.
अ) दुकानात ून व तू खरेदी करणे
ब) िसनेमा पाहायला जाणे.
क) रे वेने वास करणे.
ड) भ या पहाटे दूध िकंवा वत मानप िवकत घेणे इ यादी .
१.४ वैध करारासाठी आव यक गो ी (कलम १०)
कोणताही करार वैध ठर यासाठी कलम नं. १० मधील सव आव यक गो ीची पूत ता
होणे आव यक आहे. या कलमान े वैध कराराची या या पुढील माण े कलेली आहे.
’सव ठराव जे हा ठरावातील संबंिधत सव य करार कर यास पा असतात व ते
आपली मु संमती देतात व ठरावातील ितफल कायद ेशीर असत े आिण ठरावाच
उि ही कायद ेशीर असत े व असे करार काय ान े अवैध हणून घोिषत केलेले नाही“.
वैध करारासाठी आव यक गो ी :
१) ताव (Offer) व याची वीकृती :
करार वैध ठर यासाठी थम एका प ाने कायद ेशीर ताव मांडला पािहज े आिण
दुस या प ाने याचा कायद ेशीर प तीन े वीकार केला पािहज े.
२) कायद ेशीर संबंध िनमा ण कर याची इ ा असावी
ठरावातील प ांच उि अस नसेल तर करार बनू शकत नाही. उदा. सामािजक िकंवा
यि गत संबंधातून िनमा ण केलेले ठराव याच उि कायद ेशीर संबंध िनमा ण कर याच
नसत.
उदाहरण े:-
1) नर राजीवज ना जेवणाच आमं ण देतो. राजीव ते आमं ण वीकारतो . परंतू
य ात नर मेजवानीची तजवीज क शकत नाही, राजीव नर ाला यासाठी
कोटा त खेचू शकत नाही. कारण जेवणाच आमं ण ही एक यि गत संबंधीची बाब
आहे.
2) िम ाकडील चहाच आमं ण हे करार ठ शकत नाही.
3) राम आप या मुलाला खचा साठी दर मिह या ंला . १०० दे याच वचन देतो. हे पैसे
जर नंतर यांनी िदले नाहीत तर मुलगा विडला िव कोटा त जाऊ शकत नाही.
munotes.in
Page 7
भारतीय करार संबंधीचा कायदा १८७२ काय ाचा प रचय
7 िनवाडा - बालफोर िव. बालफोर (१९१९ ) वरील केस म ये नवरा परदेशात असताना
बायकोला दर मिह याला खचा साठी ३० दे याच वचन देतो. परंतु तो तशी र कम
य ात पाठवू शकत नाही. बायकोनी या पैशा या वसूलीसाठी नवया िव दावा
दाखल केला. कोटा ने िनवाडा िदला क इथे कायद ेशीर संबंध िनमा ण कर याच उि
नस याम ुळे बायकोला पैसे वसूल कर याचा अिधकार नाही.
३) कायदेशीर ितफल
पो लक यां या मते ितफल हणज े यासाठी दुस यानी ठरावाला आपली संमती िदली.
ितफल ह ज े देऊ केलेली र कम िदले या वचना या बद यात देऊ केलल ितफल
कोणताही मोबदला न घेता एखाद काम कर यासाठी िदलेल आ ासन करार ठ शकत
नाही.
उदा. राम रहीमला काहीही न घेता १ लाख पये दे याच वचन देतो. हा वैध करार ठ
शकत नाही.
अ ब ला ३०० घेऊन पेन दे याच कबूल करतो . अ ला िमळणार े . ३०० हे
ितफल तर ब ला या बदलात िमळणार पेन हे ितफल .
ितफल हे
● रोख रकमेत असेल िकंवा व तू या व पात असेल.
● एखादी गो कर याच िकंवा न कर याच वचन असेल
● भूतकाळासाठी असेल व वत मान काळासाठी असेल िकंवा भिव य काळासाठी
असेल.
4) प ांची पा ता
ठराव करणारी य काय ान े स म असण े आव यक आहे. यापैक एक जर कोणीही
स म नसेल तर करार बनू शकत नाही.
पुढील य करार कर यास अपा समज यात येतात
1) अ ान य (ठरािवक वयाखालील य )
ब) मानिसक संतुलन िबघडल ेली य
क) काय ान े अपा ठरिव यात आलेली य
5) मु संमती
संमती हणज े दोन य च एखा ा गो ीवर झालेल एकमत . करार हणज े एका य न े
मांडले या तावाला दुस या य न े संमती देणे होय. ही संमती मु मनाने िदलेली
असावी . या वर कोणीही दडपण आणल ेल नसाव िकवा स केलेली नसावी . कलम
१४ माण े मु संमती हणज े munotes.in
Page 8
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
8 अ) या य वर कोणीही दडपण आणल ेच नाही
ब) धाक दाखिवल ेली नाही
क) फसवण ूक केलेली नाही
ड) चुक ची समजूत क न िदलेली नाही
इ) चुक ने संमती िदलेली नाही.
थोड यात संबंिधत य न े करार मु मनाने केलेला असावा .
6) कायद ेशीर उि
करार कर याचा उ ेश वैध असला पािहज े. उ ेशाचा ितफलाशी संबंध नाही. हे हणज े
करार कर यामागील उि . उदा. जर एखा ान े जुगार अड्डा सु कर यासाठी घर
भाडयान े घेतले तर कराराच उि जुगार अड्डा सु करणे होय.
उदा. अ नी ब ला यु ची ह या कर यासाठी . २ लाख देऊ केले. खून करणे हा
काय ान े गु हा आहे. हणून हा करार अवैध व बेकायद ेशीर आहे.
पुढील प रि थ तीत उि बेकायद ेशीर समजल े जाते:
अ) यावर काय ान े बंदी आहे.
ब) या गो ीला परवानगी िद यास कुठ यातरी दुस या काय ाचा भंग होतो.
क) उ ेशा कोणाला फसिवण े हा आहे.
ड) दुस याला शारी रक इजा करणे िकंवा याची संपं ी लुबाड याच उिद आहे. हा
कोटा या मते ही गो अनैितक आहे िकंवा समाजा या चिलत संक पन े या िवरोधात
आहे.
7) कायद ेशीर काय प ती िकंवा औपचा रकता .
एरवी त डी केलेला करार हा वैध करार आहे. परंतु काही काय ाखाली िविश कारच े
करार लेखीच असण े आव यक आहे. उदा. आप या देशात अचल मालम ेची िव
िकंवा बि स प हे लेखीच असण े आव यक आहे. तसेच चेक, ह ंडी वगैरे चलन म
द तएवज लेखीच असण े आव यक आहे. कंपनीची घटना प क व िनयमावली लेखीच
असण े स च े आहे. या िशवाय न दणी िवषयक काय ा या कलम १७ खाली काही
िविश करारा ंची न दणी ही स ची आहे.
8) अथ प करणे.
करारातील भाषा प व असंिद ध असावी .
कलम २९ माण े या करारातील भाषा प नसते िकंवा प करणे िकंवा याचा अथ
लावण े अश य असत े असे करार हे यथ करार समजल े जातात . करारातील मजकूर
संबंिधत प तयार करतात . करारातील अटी प व असंिध ध असण े आव यक आहे.
करारातील श द संिद ध अथा चे असतील तर करार यथ ठरतो. उदा - अ ब ला याची munotes.in
Page 9
भारतीय करार संबंधीचा कायदा १८७२ काय ाचा प रचय
9 खोली आधुिनक प तीन े सजिव यासाठी . ३ लाख दे याच कबूल करतो . हा करार
यथ आहे. कारण आधुिनक प त हा श द संिद ध आहे. याचा अथ प नाही.
9) कराराची पूत ता श य असावी .
कराराची पूत ता कायद ेशीर र या य ात पूण करणे श य नसेल तर तो करार यथ
ठरतो. उदा. अ जादू क न ब ला पैशाचा पाऊस पाडून दाखिव याचा वचन देतो. अशा
करारा ंची अंमलबजावणी होऊ शकत नाही.
10) काय ान े असे करार यथ िकंवा बेकायद ेशीर जाहीर केलेले नाहीत .
करारातील इतर सव अटी जरी पूण होत अस या तरीही देशातील काय ान े जर असे
करार बेकायद ेशीर हणून जाहीर केलेले असल े तरी करार यथ ठरतात . उदा. दा बंदी.
कलम २४ ते ३० म ये अशा काही करारा ंची यादी आहे. उदा. यापार वातं यािव ,
ल न कर यािव तसेच कोटा त दाद माग या या अिधकारा िव केलेले करार ही
काही ठळक उदाहरण े होय.
करार वैध ठर यासाठी तर नमूद केले या १० ही अट ची पूत ता होणे आव यक आहे.
यातील एक जरी अट पूण झाली नाही तरीही करार अवैध ठरतो.
१. ५
1) ठराव हणज े काय?
2) ठराव आिण करार यातील फरक प करा.
3) यथ व यथ नीय करार यातील फरक सांगा.
4) वैध करारा या अटी िवशद करा.
5) पुढील श द प करा.
अ) यावसाियक कायद े
ब) कायदा
क) ठराव
ड) करार
इ) यथ नीय ठराव
फ) यथ ठराव
ग) बेकायद ेशीर ठराव
ह) कोटा या मदतीन े अंमलबजावणी करता न येणारे करार.
munotes.in
Page 10
10 २
कराराच े कार
करारा ंची िविवध गटात िवभागणी
घटक रचना :
२.० उि य े
२.१ वैधता िकंवा काय ान े अंमलबजावणी करता येणे या िनकषावर करारा ंची
िवभागणी
२.२ करार कर या या प तीव न करारा ंची िवभागणी
२.३ करार पूत या प तीन ुसार िवभागणी
२.४ ठराव व करार यातील फरक
२.५ यथ व यथ नीय करार यातील फरक
२.६ इ करार. (E. contract)
२.७ संभा य करार
२.८
२.० उि य े
या पाठाचा अ यास के यानंतर िव ा या ना पुढील गो ीची मािहती िमळेल
● करारा ंची िविवध िनकषावरील िवभागणी
● ई. कराराचा अथ
● संभा य कराराचा अथ
२.१ करारा ंची िवभागणी
िनकष वैधते माण े िकंवा यां या अंमलबजावणी या प ती माण े.
वरील िनकषा ंव न करारा ंची िवभागणी पुढील गटात केली जाते.
१) वैध (Valid) करार :
वैध करार हणज े सव आव यक गो ी असल ेले करार, यांची काय ान े अंमलबजावणी
करणे श य आहे. munotes.in
Page 11
कराराच े कार
करारा ंची िविवध गटात िवभागणी
11 २) यथ नीय करार :
कोण याही करारात दोन प असतात . या करारा ंची अंमलबजावणी दोहांपैक फ
एकाला कर याचा अिधकार ा होतो. परंतु दुसरा प याची अंमलबजावणी क
शकत नाही अशा करारा ंना यथ नीय करार हणतात . या कराराला एक प ानी मु
संमती िदलेली नाही असे करार यथ नीय करार ठरतात . करार वैध ठर यासाठी
आव यक असणारी एक मुख गो ह ज े संबंिधत य िकंवा प ांची मु संमती
अशा कराराला नसते. यथ नीय करारासाठी एका प ांची संमती धाक दाखव ून,
फसवण ूक क न िकंवा िदशाभ ूल क न िमळिवल ेली असत े. अशा कार े यांनी मु
(Free) संमती िदलेली नाही तो प करार यथ ठरवू शकतो . अशी य कराराची
पुत ता कर यास नकार देऊ शकते. यामुळे या य ची कराराला मु संमती नाही ती
य जो पय त करार पूत सांठी नकार देत नाही, तो पय त असा करार वैध कराराच
समजला जातो. यांनी जर करार पूत ला वेळेत नकार िदला तर दुस या प ाचीही करार
पूत ते या जबाबदारीत ून सुटका होते.
३) अवैध करार:
या कराराची काय ान े अंमलबजावणी करता येत नाही तो करार यथ िकंवा अवैध
ठरतो. असे करार कोणत ेही अिधकार िकंवा जबाबदारीची िनिम ती करीत नाहीत . अशा
कराराम ुळे कोणालाही कोण याही कारच े अिधकार ा होत नाही. काहीव ेळा करार
करतेवेळी ते वैध असतात . परंतु नंतर प रि थतीत काही बदल झा याम ुळे ते अवैध
ठरतात . अवैध करार हा करारच नसतो . असे करार कोटा या मदतीन ेही अमलात
आणता येत नाहीत .
४) काय ा या मदतीन े अंमलबजावणी करता न येणारे (Unenforceable) करार :
जे करार इतर सव आव यक गो ची पूत ता करतात परंतु यात काही तांि क दोष
अस याम ुळे यां या अंमलबजावणीसाठी कोटा त जाता येत नाही. इथे करार
काय ातील काही तरतूद ची पूत ता करीत नाहीत . अशा उणीवा जर नंतर दूर के या तर
यांची कायद ेशीर अंमलबजावणी होऊ शकते.
२.२ करार कर या या प तीव न करारा ंचे कार
२.२.१ करार कर या या प तीव न करारा ंची िवभागणी पुढील गटात केली जाते.
१) प करार :
जे हा करारा या अटी िलिखत असता त िकंवा प बोलून त डी ठरिव या जातात ते हा
यांना प करार हटल े जाते. उदा. अ ब ला िवचारतो (त डी िकंवा लेखी) माझा सोनी
दूर िच वाणी संच . ३०,००० ला घेतोस का? इथे करार प आहे.
munotes.in
Page 12
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
12 २) गृहीत करार :
करारा या अटी ा संबंिधत य या वागणूक व न ठरतात . परंतु जे हा कराराचा
ताव िकंवा वीकृती गृहीत धर यात येतो. ते हा गृहीत कराराची िनिम ती होते. उदा.
अ बसम य े चढतो . इथे ही गो गृहीत धरली जाते क अ बसच ितक ट खरेदी करणार
आहे.
३) करार स श संबंध (Quasi Contract) :
एका अथ हे करार नसतातच परंतु इथे करार गृहीत धरला जातो कारण कोणता ही
करार हो यासाठी ताव व ि वकृतीची आव यकता असत े. इथे दोनही गो ी नसतात .
परंतु काही संबंध हे करार स श असतात . तसे करार नसतात परंतु काय ान े इथे करार
गृहीत धरला जातो हणून यांना करार स श संबंध असे संबोध यास येते. उदा. अ ब ला
काही जीवनाव यक व तूंचा पुरवठा करतो ब हा करार कर यास स म नसतो हणज ेच
वयाने लहान वगैरे अशा वेळी अ ला यानी ब ला पुरिवले या व तूंची िकंमत ब या
मालम ेतून िमळू शकते.
एखादी य वे छेने दुस यासाठी काही करतो . परंतु ती गो याला मोफत करायची
नसते. इथे कायदा करार गृहीत धरतो. दुस याला कारणािशवाय व तू िमळाल ेली असत े.
हणून इथे कोट ह त ेप क न वे ेने व तू पुरिवणाया ला याची िकंमत िमळव ून देते.
अशा कार े असे करार य ात केलेले नसतात . कोट व तूंची याय िकंमत या
माणसाला िमळावी हणून यात ह त ेप करते. परंतु काहीव ेळा यो य पुरा याअभावी
य ला नुकसान सोसावा लागतो .
करार स श संबंधांचे कार :
अ) स म नसल े या य ला आव यक व तूंचा पुरवठा करणे.
अ ान िकंवा वेडया माणसाला जीवनाव यक व तूंचा पुरवठा करणे. इथे अ ान िकंवा
मानिसक संतुलन िबघडल ेली य य श : पैसे दे यास बांधलेली नसते फ या या
नावांने मालम ा असेल तर यातून असे पैसे िदले जातात . अशा माणसाकड े जर
काहीही मालम ा नसेल तर पैसे व तूचे केले जाऊच शकत नाहीत .
फुकट कर या च उि नसले या य कड ून िमळाल े या व तूची िकमंत अदा करणे.
इथे व तू देणारी य फुकट वाटणारी नसते. यामुळे अशा य नी काही देऊ केले
आिण तु ही ते वीकारल ेत तर याची िकंमत याला अदा करणे तुमच कत य आहे.
कारण तु ही या व तूचा उपभोग घेतलेला असतो . उदा. तुम या शेजा या ंनी िप झा
मागिवला आिण तो देणा यानी तो चुकून तु हाला िदला. तु ही जर तो ख लात तर
याचे पैसे तु ही िदले पािहज ेत.
munotes.in
Page 13
कराराच े कार
करारा ंची िविवध गटात िवभागणी
13 ब) हरिवल ेली व तू सापड यास :
दुस याची हरिवल ेली एखादी गो जर तु हाला सापडली तर या व तू या मालका ला
शोधून याची व तू याला होती या प रि थतीत पोहचिवण े तुमचे कत य आहे. खरा
मालक सापड ेपय त या व तूची यो य ती काळजी घेणे ही तुमची जबाबदारी आहे.
काय ान े तु ही िन ेप दाता (Bailee) समजल े जात.
मालकाचा शोध घे यासाठी तु हाला काही पैसे खच करावे लागल े तर ते पैसे मा तु ही
मालकाकड ून वसूल क न घेऊ शकता .
क) आपल िहत साध यासाठी दुस याची िदलेली देणी :
अशा कार े तु ही दुस याची देणी िदली तर ती र कम या या कडून वसूल क न घेऊ
शकता . उदा. तु ही भाडया या घरात राहता आिण मालकान े जर पाणी प ी वेळेवर
भरली नाही तर नगरपािलका पा याचा पुरवठा बंद क शकते याचा तु हाला ास
सहन करावा लागेल. तो वाचिव यासाठी जर तु ही मालका या वतीने पाणी प ी भरलीत
तर या याकड ून मागून घेऊ शकता िकंवा भाडयात ून वळते क न घेऊ शकता .
ड) चुकून िदलेले पैसे िकंवा पुरिवल ेला माल :
तु ही जर एखा ाला चुकून पैसे िदले िकंवा काही माल पुरिवलात तर याची िकंमत
या या कडून मागू शकता . उदा. अ व ब िमळून सी ला . १०० ायच े आहेत. अ हे
पैसे सी ला देतो परंतु ब ला याची मािहती नस याम ुळे तोही परत सी ला पैसे देतो. अशा
वेळी सी नी एकशंभर पये परत करणे आव यक आहे.
२.२.२ करार व करार स श संबंध यातील फरक :
करार स श संबंध करार
१ हा हेतू पुर सर केलेला नसतो .
काय ा इथे करार आहे असे गृहीत
धरतो. १) संबंिधत प एक येऊन वे ेने करार
करतात .
२ वैध करारा या सव अटी पूण
केले या नसतात. २) इथे सव अट ची पूत ता झालेली असत े.
३ इथे कायदा करार गृहीत धरतो ३) इथे संबंिधत प वे ेने अिधकार व
जबाबदाया ची िनिम ती करतात .
munotes.in
Page 14
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
14 २.३ करार पुत ते या िनकषाव न करारा ंची िवभागणी
करार पूत ते या िनकषाव न करांराची िवभागणी पुढील माण े करता येईल.
१) पूण केलेला करार.(Executed Contract) :
जे हा दोनही प ांनी करारात ठरले या गो ची पूत ता केलेली असत े ते हा याला पूण
केलेला करार हणतात . दोह प ैक एका प ाने जरी आपल े काम पूण केलेले असेल ते हा
दुस यानी या या भागाची पूत ता करावयाची असत े ते हाही याला पूण केलेला
(Executed) करार हणतात . उदा. अ आपली कार ब ला . २ लाखाला िवकतो . अ
नी ब ला कार िदली आहे व ब नी अ ला . २ लाख िदलेले आहेत तर याला पूण केलेला
करार हणतात .
२) पूण करावयाचा (Executory) करार :
इथे दोनही प ांनी आपआपली जबाबदारी पूण केलेली नसते. दोघानीही करारातील
अट ची पूत ता करावयाची असत े पिह या कार या करारात दोन ही प ांनी आपआपली
जबाबदारीची पूत ता केलेली असत े तर इथे दोघांनीही अट ची पूत ता केलेली नाही हणून
करार अवैध िकंवा यथ ठरत नाही. उदा. अ नी ब ला आपली कार एक लाखाला
िवकावयाच े ठरले आिण अजून अ नी ब ला कार िदलेली नाही व ब नी अ ला पैसे िदलेले
नाहीत . तर असा करार पूण करावयाचा करार बनतो.
३) िन मी पूत ता केलेला व िन मा पूण करावयाचा करार :
इथे एका प ांने करारातील अट ची पूत ता केलेली असत े व दुस यानी अजून करावयाची
असत े. उदा. अ नी ब ला आप या वाहनाची िव केलेली आहे. अ नी ब ला वाहनाचा
ताबा िदलेला आहे परंतु ब नी अजून याची िकंमत अदा केलेली नाही. इथे अ या
ीकोनात ून कराराची पूत ता झालेली आहे आिण ब या ीकोनात ून पूत ता हावयाची
आहे. कारण वाहनाची िकंमत अजून अदा करावयाची आहे. याला िन मा पूण करावयाचा
करार हणतात .
४) एकतफ पूत ता करावयाच े करार :
इथे एका प ान े कराराची आधीच पूत ता केलेली असत े फ दुस यानी आपला भाग पूण
करावयाचा असतो .
५) दोह नी पूण करावयाच े करार :
इथे दोनही प ांनी आपआपली जबाबदारी पूण करावयाची असत े. इथे कराराची पूत ता
दोघांनीही अजून करावयाची आहे. उदा. अ आपली कार ब ला . २ लाखाला दे याच
वचन देतो. हा दुहेरी करार आहे व दोह नी तो पूण करावयाचा आहे.
munotes.in
Page 15
कराराच े कार
करारा ंची िविवध गटात िवभागणी
15 २.४ ठराव (AGREEMENT ) व करार (CONTRAT ) यातील फरक
फरक ठराव करार
या या दोन िकंवा अिधक
य नी केलेला ठराव
याची काय ानी
अंमलबजावणी होऊ
शकत नाही. दोन प ानी एक येऊन संमती
िदलेली असत े व याची
अंमलबजावणी कायद ेशीर री या
करता येते.
वैधता कशावर ठरते. दोह प ांची संमती
असत े दोह िकंवा अिधक संबंिधतानी
संमती िदलेली असत े.
लेखी असण े ज रीच
आहे का? नाही सव साधारणपण े नाही फ काही
जमीन िव वगैरे संबंधीचे करार
लेखी असण े आव यक आहे.
ितफल
(consideration) ितफलाची आव यकता
नाही ितफल आव यक आहे.
कायद ेशीर प रणाम कायद ेशीर प रणाम
शू य. काय ानी करारातील अटी
पाळण े स च े पालन न
झा यास यासाठी कोटा त जाता
येते.
व प सव ठराव करार होऊ
शकत नाहीत सव करार हे मुळात ठरावच
असतात .
२.५ यथ व यथ नीय करारातील फरक
मु े यथ करार यथ नीय करार
या या जे हा एखादा कराराची
अंमलबजावणी अश य ठरते
ते हा करार यथ ठरतो. अशा कराराची अंमलबजावणी
करारातील एक प क शकते
परंतु दुसरे प नाही.
ि थती यामुळे कोणत ेही कत य िकंवा
जबाबदाया ची िनिम ती होत नाही.
याचा प रणाम शू य आहे. सव अिधकार व जबाबदाया ची
िनिम ती होते जो पय त एक प तो
यथ ठरवीत नाही. munotes.in
Page 16
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
16 व प असे करार बनतात ते हा वैध
असतात परंतु नंतर या काही
घटनाम ुळे ते यथ ठरतात . असे करार मुळातूनच यथ नीय
असतात िकंवा नंतर यथ नीय
होतात .
अिधकार कोण याही अिधकारा ंची िनिम ती
होत नाही. एक प करार यथ ठरवून या
ब ल दुस या प ाकड ून नुकसान
भरपाई मागू शकतो .
२.६ ई करार (E-contract)
२.६.१ ई कराराचा अथ :
इले ािन स या मदतीन े झालेला करार हणज े इ करार. अशा करारासाठी वेगळया
वतं काय ाची आव यकता आहे. परंतु देशातील िविवध यायालयानी मा स या
अि त वात असल े या करारास ंबंधी या काय ाचा वापर अशा करारासाठी आतापय त
करीत आलेले आहेत. सा या करारा याच तं ाचा वापर अशा करारासाठी केला गेलेला
आहे. ई करारािवषयी या तंटयांची सोडवण ूक पूव याच काय ान े केली जात आहे.
२.६.२ ई करारा ंची िनिम ती :
ऑन लाईन यवहार तीन कार े पुरी केली जातात .
● इंटरनेट या मदतीन े यापारी व ाहक करार करतात . (याला िबिझन ेस टु क य ुमर
बी टु सी हणतात .)
● यापारी दुस या यापारा सोबत इंटरनेट दारा केलेले करार (बी टु बी)
● ाहक व ाहक यां यातील करार (सी टु सी)
२.६.३ ऑनलाईन िकंवा संगणका दार े मांडलेल ताव :
इंटरनेट दार े यवसाय करणार े यापारी
● ही गो अ यंत मह वाची आहे कारण असे करार करताना ाहकाला आप या बँक
अकाउ ंट संबंधी बरीच मािहती िव े याला ावी लागत े व याचा गैर वापर हो याची
श यता असत े.
आप या यवहारास ंबंधी या सव अटी इंटरनेट दार े ाहकाला कळिवतात हणज ेच नंतर
त ारीला जागा राहत नाही या सव अटी प श दात कळिवण े आव यक आहे. इथे एक
गो ल ात घेतली पािहज े क ताव मांड ाया या हाती सव स ा असत े. िव े यांनी
आप या सव अटी िवचार पूव क तयार के या पािहज ेत.
munotes.in
Page 17
कराराच े कार
करारा ंची िविवध गटात िवभागणी
17 या अटीम य े िकमान पुढील िवषयावरील अटी प असण े आव यक आहे.
● माल खराब िनघा यास िकंवा िव े यांनी कराराचा भंग के यास खरेदीदार या
िव कशा कार े व कोणाकड े दाद मागू शकतो ?
● यवहा ंरावर असल ेली इतर बंधने कोणती ?
● ाहकांनी तावाची वीकृती कशा कार े करणे आव यक आहे?
● व तूची िकंमत व यावरील कर ाहका ंनी कशी अदा करावी ?
● माल परत घे यासंबधीच े व पैसे परत कर या संबंधीचे िनयम कोणत े?
● व तू या वापरा संबंधी कोण कोण या गो ी ब ल िव ेता जबाबदार नाही?
● खरेदीदारास ंबंधी िव े याला िमळाल े या मािहतीचा नंतर कसा वापर िव ेता
करणार आहे?
● िव े या या वेबसाईटवर या सव अटी प पण े मांडले या असा यात यांचा
सखोल अ यास खरेदीदार सवडीन े क शकेल व नंतरच यवहार पूण करेल.
● तावा ंत याची वीकृती ाहका ंनी कशा प तीने करावी उदा. मला मा य आहे
वगैरे या या काय प तीचा तपशील असावा .
२.६.४ ई सही (Electronic Signature) :
इले ॉिनक कागद प ांवर सही एका िविश प तीन ेच करावी लागत े. याची खास
नोदणी ही क न यावी लागत े. अशी सही अ यंत मह वा या कागदप ासाठीच
उदा. आयकर िविवरण प क वगैरे साठी वापरली जाते. इतर सव साधारण प ांना अशा
सहीचा वापर केला जात नाही. कारण तसे करणे आव यक नाह . इथे सही इले ािनक
तं ा या सह यान ेच केली जाते.
२.७ संभा य घटनेवर आधा रत करार (CONTINGENT CONTRACTS )
घटनावल ंबी करार
२.७.१ अथ :
करारा संबंधी या काय ातील कलम ३९ म ये अशा करारा ंची या या िदली गेली आहे.
एखादी संभा य घटना घडली तर कराराची पूत ता होते. थोड यात असे करार हणज े
अट असल ेले करार िकंवा घटनेवर आध रत करार पूण असेल (Absolute) िकंवा
अटी या पूत तेवर अवल ंबून असेल. पूण करार िकंवा िवना अट करार हणज े आ ासन
देणारा प कोण याही प रि थतीत िकंवा िवना अट एखादी गो कर याच आ ासन
देतो. परंतु संभा य करार िकंवा घटनावल ंबी कराराम य े आ ासक एखादी गो घडली
िकंवा नाह घडली तरच एखादी गो कर याच आ ासन देतो. munotes.in
Page 18
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
18 करारात ठरािवक अट असेल तर याला घटनावल ंबी करार हणतात . इथे अपे े माण े
एखादी गो घडली िकंवा नाही घडली तरच संबंिधत प ांना आपण कबूल केलेली.
जबाबदारीची पुत ता करावी लागत े. नाहीतर नाही. अपेि त घटना जर घडली नाही तर
मग करार यथ ठरतो व कराराची पूत ता कर याची आव यकता राहत नाही. थोड यात
इथे संबंिधत प ांची जबाबदारीची पुत ता ठरािवक प रि थतीतच पूण केली जाते. उदा.
ठरले या बोटीत ून काही माल आलाच तर तो िवभाला िवक याचा करार भावना करते.
इथे करारात अट आहे हणून हा करार घटनावल ंबी करार ठरतो. सव कारच े नुकसान
भरपाईच े करार िकंवा िव याच े करार हे अशा कारच े करार होय. कलम ३१ माण े
ठरािवक घटना घडली िकंवा नाही घडली तरच पुत ता करणे आव यक असल ेले करार
हणज े घटनावल ंबी करार होय.
२.७.२ घटनावल ंबी करारात आव यक असल े या गो ी :
● करार वैध असावा .
● कराराची पूत त ठरािवक अटीवर कर याच े ठरलेले असाव े.
● घटना भिव यात घडणारी असावी व घड याची खा ी नसावी .
● घटना कराराशी संबंिधत असावी .
उदा. अमीर सलमानला सोफा कम बेड िवकतो व सलमान व तू िमळा यावर पैसे
दे याच कबूल करतो . असा करार हा घटनावल ंबी करार समजला जात नाही यांत
कोणतीही अिनि तता अशी नाही, हा नेहमीचा करार आहे.
२.७.३ घटनावल ंबी करारा या अंमलबजावणी संबंधीचे िनयम :
● एखादी घटना ठरले या मुदतीत घडली तरच कराराची पूत ता करावयाची ठरले
असेल तर ती घटना या कालावधीत घडली तरच करार पूण करणे बंधनकारक
ठरते (कलम ३५).
एखादी घटना ठरले या मुदतीत न घड यास करार पूण करावयाच े ठरले अस यास
मुदतीत घटना घडली नाही िकंवा घडणे अश य झाले तर याची अंमलबजावणी
करता येते कारण आता ती घटना घडणे श य नाही (कलम ३५)
● अश य गो ीवर अवल ंबलेले करार हे अवैध ठरतात . यांची अंमलबजावणी
काय ा माण े करताच येत नाही. अशी घटना कधीही घडू शकत नाही. घटना
अश य आहे या गो ीची जाणीव प ांना करार करताना असो िकंवा नसो
प रि थतीत काहीही फरक पडत नाही.
munotes.in
Page 19
कराराच े कार
करारा ंची िविवध गटात िवभागणी
19 २.७.४ घटनावल ंबी कराराच े (Contingent Contract) कार :
१) ठरािवक घटना घड यावर अवल ंिबत असल ेले करार :
काही वेळा करार हे ठरािवक गो भिव यात घडली तरच पूण करावयाच े असतात अशा
वेळी ठरले या वेळेत ती घटना घडली क कराराची पूत ता करणे बधंनकारक ठरते. अशी
घटना जर घडली नाही तर करार यथ ठरतो. उदा. अ आपली बोट सुरि तपण े आली
तर यातला काही माल ब ला िवक याच कबूल करतो . बोट आली तर करार वैध ठरतो
व बोट समु ात बुडाली तर करार यथ ठरतो.
२) संभा य घटना न घड यावर पूण करावयाचा करार :
काहीव ेळा ठरािवक घटना घडली नाही तरच करार पूण करावयाच े ठरते. अशाव ेळी ती
घटना घडली नाही तर तो करार वैध ठरतो. उदा. ठरािवक बोट जर आली नाही तर अ ब
ला काही माल िवक याचा करार करतो . इथे जर बोट आली तर करार यथ ठरतो आिण
जर बोट समु ात बुडाली तर करार वैध ठरते.
३) संभा य घटना ठरले या मुदतीत घडली तर करार पूण करणे :
काहीव ेळा प असे ठरिवतात क ठरले या मुदतीत जर एखादी घटना घडली तर
कराराची पूत ता करावयाची . वेळेत जर ती घटना घडली तर करार वैध ठरतो आिण मुदत
संपेपय त जर घटना घडलीच नाही तर करार अवैध ठरतो. उदा. अ ब ला काही माल
िवक याच कबूल करतो जर १० िदवसा या आत एखादी बोट सुरि तपण े बंदरात
आली . बोट जर ८ िकंवा ९ िदवसात आली तर करार वैध ठरतो आिण १२ या िदवशी
िकंवा १३ या िदवशी आली तर करार अवैध िकंवा यथ ठरतो.
४) ठरले या मुदतीत घटना घडली नाही तर कराराची पूत ता करावयाची :
ठरले या मुदतीत ती घटना घडली तर करार अवैध िकंवा यथ ठरतो व घडली नाही तर
मा वैध ठरतो. उदा. अ ब ला काही माल िवक याच कबूल करतो जर एखादी बोट १०
िदवसात आली नाही तर इथे जर बोट ८ या िकंवा ९ या िदवशी बोट आली तर करार
यथ ठरतो व १० या िकंवा १३ या िदवशी आली तर करार वैध ठरतो.
५) अश य गो ीवर अवल ंबून असल ेले करार :
काही वेळा घटनावल ंबी करार मुळातच अवैध असतात . उदा. अ ,ब ला यांनी क शी
िववाह के यास १ लाख पये दे याच कबूल करतो . परंतु समजा ५ वषा पूव च क च
िनधन झालेल आहे तर ब नी क शी िववाह करणे श यच नस याम ुळे करार अवैध
ठरतो.
munotes.in
Page 20
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
20 २.८
1) कराराच े कार सांगा.
2) ठराव व करार यातील फरक प करा.
3) यथ करार व यथ नीय करार हणज े काय?
4) ई करार हणज े काय?
5) घटनावल ंबी करार हणज े काय? याचे िविवध कार िवशद करा.
6) संि टीपा िलहा:-
अ) घटनावल ंबी करारा ंची अंमलबजावणी संबधीच े िनयम
ब) घटनावल ंबी करारातील आव यक बाबी
7) पुढील श दाची या या ा.
अ) ई करार. ब) ई सही क) घटनावल ंबी करार
ड) एकतफ पूण करार. इ) पूत ता हावयाच े करार.
❖❖❖❖
munotes.in
Page 21
21 ३
ताव (कलम २ अ) व वीकृती (कलम २ ब)
घटक रचना :
३.० उि य े
३.१ िवषय प रचय
३.२ तावाचा अथ
३.३ वैध तावाचा आव यक असणा या गो ी
३.४ तावाच े कार िकंवा िवभागणी
३.५ तावाची वीकृती
३.६
३.० उि ये
या पाठा या अ यासा नंतर पुढील गो ी प होतील .
● तावाचा अथ व यासाठी आव यक गो ी
● वैध तावाला आव यक असणा या गो ी
● िविवध कार या तावा ंचा प रचय .
३.१ िवषय प रचय
कराराची सु वात तावान े होते. जे हा एखादा ताव यो य प तीन े मांडला जातो व
दुस याकडून याची वीकृती केली जाते ते हा करार अि त वात येतो. करार वैध
ठर यासाठी इतरही काही गो ी िकंवा अट ची पूत ता आव यक आहे ही गो िवस न
चालणार नाही.
३.२ तावाचा अथ
३.२.१ करार काय ातील कलम २ (अ) म ये तावाची या या दे यात आलेली
आहे. जे हा दुस या य ची संमती िमळाव या या उि ान े य दुस या जवळ एखाद े
कृ य कर याची िकंवा न कर याची आपली इ ा कट करते ते हा अशा य न े
ताव सादर केला असे हटल े जाते.
munotes.in
Page 22
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
22 ३.२.२ वरील या य ेचे िव ेषण के यास आप याला यात पुढील घटक आहेत ही
गो ल ात येईल.
अ) एखादी य एखादी गो कर याची िकंवा न कर याची इ छा कट करते
ब) एक य इथे दुस या य कड े आपली इ ा कट करते.
क) इ ा कट कर यामागच उि हणज े या तावाला दुस या य न े संमती
ावी ही असत े.
ड) ताव मांडणा या य ला तावक हंटल जात तर या याकड े तो ताव
मांडलेला आहे याला तावाचा वीकार करणारा (offers) हंटले जाते.
इ) कराराची सु वात ही के हाही तावान ेच होते. तावा दार े एक य एखादी गो
कर याची आपली इ ा दुस याकड े कट करते. या तावामागच े उि हणज े
या दुस या य नी याला संमती ावी हीच असत े.
संमती लेखी िकंवा त डी कळिवता येते िकंवा कृती क नही कळिवता येते.
ताव मांडणा या य ला तावक िकंवा वचन दाता (Promisor) हणतात तर
या या समोर ताव मांडला जातो याला वीकृतीदार हणतात . इं जीत यानाच
Promisor or offerer and offeree or promisee or Acceptor संबोधल े जाते.
उदा. राम शामला िवचारतो हा सोफा सेट तू . २ लाखाला घेशील का? इथे राम
शामप ुढे ताव मांडतो कारण तो सोफा याचा िवक याची आपली इ ा या याकड े
कट करतो . यासाठी शाम कडून तो संमतीची अपे ा करतो .
३.२.३ ताव मांड या या िविवध प ती :- ताव पुढील कोण याही प तीन े
मांडला येतो.
अ) त डी िकंवा लेखी व पात .
लेखी ताव प ाने तारेने िकंवा टेले स ार े िकंवा जािहराती ार े मांडता येते. तसेच
त डी ताव य िकंवा टेिलफोन वरही मांडता येतो.
उदाहरण े:
● अ आपल घर ब ला ठरािवक िकंमतीला िवक याची तयारी दश िवतो. हा ताव
श दात मांडलेला आहे. हणून याला कट (Express) ताव हणतात .
अ ब ला फोन क न सांगतो क आपण आपल घर ठरािवक िकंमतीला िवकायला तयार
आहोत . हा कृतीने केलेला कट ताव होय.
munotes.in
Page 23
ताव (कलम २ अ) व वीकृती
(कलम २ ब)
23 ब. कृती ार े िकंवा गृहीत ताव . ताव प श दात मांडता येतो. तसाच हातानी
बोटानी िविश हालचाली क नही मांडता येतो.
परंतु काहीही न बोलण े हणज े संमती समजली जात नाही.काहीव ेळा एखादी गो न
क नस ु ा ताव मांडता येतो. या या या कृतीचा अथ याची संमती अशी समजली
जाऊ शकते. ताव कृतीने मांडला जातोच याला गृहीत ताव हणतात . उदा:- बे ट
ठरािवक मागा वर बस सेवा सु करते हणज ेच ठरले या ितिकटा या पैशात वासी
ने याची गृहीत ताव मांडते.
● अ मुंबई व न अिलबागला आप या बोटीत ून वाशा ंना नेतो आिण बोट स या
मुंबई या ध कयावर उभी केलेली आहे. हा एक कृतीने मांडलेला ताव आहे.
यांनी वाशा ंना हाकामा न बोलािव याची गरज नाही. याची बोट गेट वे ला उभी
करणे हणज ेच ताव मांड े हा एक गृहीत ताव आहे.
३.२.४ ताव कोणाचा ?
अ. ठरले या य ला केलेला ताव िकंवा िविश य ला केलेला ताव उदां
झहीर िमिहरला आपला घोडा . ८०, पयांना िवकायच आहे. अस सांगतो. हा ताव
िविश य ला िदलेला ताव आहे. हणज े िमिहरचा तो घोडा यांनी रामलाही याच
िकंमतीचा िदला पािहज े अस नाही.
हा य कडून याची कार १ लाख पयाचा घे याचा ताव देतो. हा ताव िविश
य ला देतो. हा ताव िविश य ला िदलेला आहे. तो ताव य लाच वीकारता
येईल दुस या कोणाला नाही.
ब) ठरले या य या समुहाला केलेला ताव . उदा. शाळा नोटीस बोडा वर नोटीस
लावत े क एका िश काचा हरिवल ेले फोन कोणी शोधून िद यास याला . ५०० च
ब ीस िदले जाईल . हा ताव ठरािवक समुहासाठी हणज े या शाळेतील
िव ा या साठीच आहे.
क) संबंध जगाच केलेला ताव
असा ताव िविश य ला केलेला नसतो तर साया जगासाठी खुला असतो . असा
ताव यातील अटी पूण क न कोणीही वीका शकतो . इथे तावाची मािहती
असल ेली कोणीही य पुढे येते आिण यातील अटी पूण क न याचा वीकार क
शकते. उदा. अ वत मानप ात जािहरात देऊन जाहीर करतो क हरिवल े या आप या
मुलाला शोधून आणणया ला आपण पाच हजार पयांच ब ीस देऊ. क नी ही जािहरात
पाह न याला तो मुलगा सापड यावर अ ला तार क न कळिवल े अ नी क ला ब ीसाची
र कम िदली पािहज े असा िनवाडा कोटा ने केला हरभजनलाल िव हरचरण लाल
अशीच आणखीन एक केस या संदभा त िस आहे. ती हणज े कारल ैच िव
काबौिलक मोकबॉल कंपनी. केसचा तपशील . काबौिलक मोकबॉल कंपनीने िविवध
वत मान प ातून जाहीर केले क यां या या गोळया यवि थतपण े घेत यान े नंतर जर munotes.in
Page 24
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
24 कोणाला लू झाला तर १०० प ड भरपाई कंपनी देईल. यासाठी कंपनीनी लंडनबँकेत
१००० प ड ठेवलेले आहेत.
कारल ैल या बाईने या गोळया घेत या आिण नंतर ितला पÌलू झाला कोटा ने िनण य
िदला क ितने तवाचा वीकार केलेला असून ितला १०० प ड नुकसान भरपाई
िमळाली पािहज े.
३.३ वैध तावासाठी आव यक गो ी
ताव वैध ठर यासाठी पुढील अट ची पूत ता होणे आव यक आहे.
1) ताव कट िकंवा गृहीत असू शकेल. ताव श दात मांड यास तावाला कट
ताव हणतात . आिण तो जर संबंिधत य या कृतीतून कट होत असेल तर
याला गृहीत िकंवा पृ न ताव हणतात .
2) तावातील कलम िकंवा अटी प असा यात
तावातील अटी जर प नसतील तर तो वैध ताव ठरत नाही. अस नेहमीच हटल े
जाते क वैध तावािशवाय वैध करार बनतच नाही आिण हे हणण े यो यच आहे.
हणून तावातील अटी प व िन: संिध ध असा यात . तावातील श दांचा अथ वेग
वेगळा िनघ यासारखा नसावा . प ांची भूिमका प असावी .
3) ताव व सतावासाठी आमं ण या दोन गो ी िभ न आहेत.
ताव वेगळा व सतावासाठीच िनमं ण वेगळ. तावासाठी या िनमं णात एक प
दुस याकड ून तावाची फ अपे ा करते. दुकानात व तूवर िकमंत िलिहल ेली असत े.
ती हणज े तावासाठी आमं णाच उ म उदाहरण समजल े जाते. तसेच िललावान े
व तूची िव कर याची जािहरात दर प क या सव गो ी हणज े तावासाठीची
आमं णे होय.
उदा. नोकरीसाठीची जािहरात िकंवा कामासाठी .
4) ताव ठरािवक य साठी असू शकेल िकंवा सा या जगासाठी खुला असू
शकेल (Specific or General)
जे हा खुला ताव मांडला जातो ते हा याला जगासाठी केलेला ताव हणतात .
याचा कोणीही वीकार क शकतो . ठरािवक य ना केलेला ताव फ तीच य
वीकार क शकते. उदा. अ ब ला आपली कार . ५ लाखाला देऊ करतो . हा
ठरािवक य लाच केलेला ताव आहे. याचा वीकार फ ब च क शकतो तीच
कार क ला अ याच िकंमतीला देईल असे नाही.
munotes.in
Page 25
ताव (कलम २ अ) व वीकृती
(कलम २ ब)
25 अ आप या मुलाला शोधून देणा याला पाच हजाराच ब ीस जाहीर करतो . हा खुला
ताव आहे. याचा वीकार कोणीही क शकतो .
५) ताव दुस याला सादर केला पािहज े.
दुस याला ताव कळिवण े आव यक आहे. नाह तर याला काय ात वैधता नाही.
तावाची मािहती नसताना याचा वीकार होऊ शकत नाही. तो माहीत असूनच
याचा वीकार केला तरच वीकृती वैध ठरते. समजा अ ला ब ची खाली पडलेली व तू
सापडली आिण यानी ती याला परत केली. अशाव ेळी जर अ नी व तू परत
करणा याला काही ब ीस दे याच जाहीर केल व ती व तू परत करताना ब ला या
ब ीसाची मािहती न हती तर तो अ कडे ब ीसाची मागणी क शकत नाही. कारण व तू
परत करताना याला अ नी जाहीर केले या ब ीसाची मािहती न हती . तावाची
मािहती पूण पणे अस यािशवाय याची वैध वीकृती होऊ शकत नाही. हणून
तावका ंनी तावाची यो य प तीन े मािहती दुस या प ाला िदली पािहज े. तावाची
मािहती नसताना िदलेली वीकृती कायद ेशीर वीकृती ठरत नाही.
या िवषयावरील िनवाडा :- लालमन शु ला िव. घौरी द (१९१३ ) तपशील : लालमन
शु ला हे गौरी द यां याक डे कामाला होते. गौरी द यांचा पुत या जे हा हरवला ते हा
यांनी याला शोधायला लालमन शु ला या नोकराला पाठिवल े. नंतर पुत याला शोधून
आणणाया साठीच ५०१ च ब ीस जाहीर केल. शु ला यांना पुत या सापडला या
वेळी यांना ब ीसाची मािहती न हती .
कोटा ने िनवाडा िदला क शु ला यांना ब ीस माग याचा अिधकार नाही कारण
तावा या मािहती िशवाय याची वीकृती वैध ठरत नाही.
हणून तावा या मािहती िशवाय याची वीकृती होऊ शकत नाही.
६) एखादी गो न करणे हणज े तावाचा वीकृती अस जाहीर करता येणार नाही.
उदा. अ नी ब ला प पाठवून कळवल क मी माझी कार तु ला १ लाखाला िवकत आहे.
तू जर लगेच नकार कळिवल े नाह स तर हा ताव तुला मा य आहे अस मी समजेन.
अस हणून चालणार नाही.
1) फ िकंमत सांगणे हणज े ताव मांड े न हे िकंवा िव साठीची तयारी दाखिवण े
न हे.
िनवाडा : हाव िव. फॅसे.
जमाईका मध या काही मालम े या संबंधात वाटाघाटी चालू हो या . ७ ऑ टोबर
१८९१ ला फॅसीने हाव ला तार पाठिवली क तू तुझी मालम ा मला िवकशील का?
याची कमीत कमी िकंमत कळव. फॅसीने उ र िदले ९०० . हाव नी कळिवल े क
िकंमत मला मा य आहे. मालम ेची कागद प े पाठव ज े आ हाला याचा ताबा munotes.in
Page 26
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
26 लगेच िमळू शकेल. कोटा ने िनवाडा िदला क कराराची पूत ता झालेली नाही. हाव नी फ
िकंमत कळवल ेली आहे. िव ची तयारी दश िवलेली नाही.
३.४ तावाच े िविवध कार
१. प ता व
त डी िकंवा लेखी प श दात मांडलेला ताव . उदा. िवरेननी िकरणला िवचारल
माझा संगणक तू १० हजाराला यायला तयार आहेस का?
२) पृ छ न िकंवा गृहीत ताव
इथे तावाचा अनुमान संबंिधतां या कृतीतून काढला जातो. उदा. ए. टी. एम मधून पैसे
काढण े हणज े काड धारक व बँक यां यातील गृहीत करार होय.
३) खुला ताव
आम जनता ंसाठी मांडलेला ताव हणज े खुला ताव होय. हा ताव एका िविश
य साठी मांडलेला नसतो . याचा वीकार कोणीही क शकतो . उदा. वत मानप ातील
जािहरात ’माझ पाक ट हरिवल ेल आहे. आणून देणा याला मी . ५,०००/- चे ब ीस
देईन.”
४) ठरािवक य ला केलेला ताव (Specific offer)
इथे ताव हा ठरािवक १ िकंवा अनेक य या समोर मांडला जातो. उदा. अ आपल े
घर ब ला चार लाख पयांना िवक याचा ताव देतो. इथे ताव हा फ ब पुढेच
मांडलेला आहे. यामुळे याची वीकृती फ ब च क शकतो . (बौलटन िव. जो स
(१८५७ )
५) एकमेकािव च े ताव (Cross offer)
माहीत नसताना दोन य एकमेकाला एकच ताव देतात. उदा. अ ब पुढे ताव
मांडतो क तो आपली कार . २ लाखाला िवकायला तयार आहे. या तावाची
मािहती नस याम ुळेच ब ही अ ला ताव देतो क मी तुझी कार २ लाखाला यायला
तयार आहे. दोन ताव एकमेकािव मांडले जातात .
६) सतत खुला ताव िकंवा थाई ताव (Standing offer)
दीघ काळासाठी उपल ध असल ेला ताव हणज े सततचा ताव िकंवा ट डर. उदा.
अ कंपनीला एखा ा मालाचा पुरवठा वष भर आव यक असतो . कंपनी तशी जािहरात
वत मान प ातून देते. ब ट डर भरतो आिण तो पास होतो. आता ताव हा वष भर खुला
राहतो . ठरले या दरानेच माल वष भर पुरािव याची ब वर जबाबदारी येते.
munotes.in
Page 27
ताव (कलम २ अ) व वीकृती
(कलम २ ब)
27 ७) ित ता व.
एखा ाला केलेला ताव मा य नसेल तर तो दुसरा आपला ताव मांडू शकतो याला
ित ताव (Counter offer) हणतात . उदा. अ आपली कार ब ला . ८० हजाराला
िवक याचा ताव मांडतो. पण ब ला ही िकंमत मा य नाही तर तो ित ताव अ ला
मांडू शकतो क मी . ५० हजार देईन. याला ती ताव हणतात . आता अ हा
ताव वीकारायच क नाही हे ठरवू शकतो . अ नी वीकारल े तर करार पूण होतो.
३.५ तावाची वीकृती
वैध तावाची वीकृती हणज ेच कराराची पूत ता. कलम २ (ब) माण े याला ताव
िदलेला आहे. यांनी जर याला आपली संमती दाखिवली िकंवा याला वीकृती िदली
तर करार पुण होतो. तावाची वीकृती हणज ेच करार होय. ही वीकृती वैध असली
पािहज े. वैध वीकृतीसाठी पुढील िनयमा ंच पालन आव यक आहे.
१) याला ताव िदलेला आहे यानीच याचा वीकार केला पािहज े. इतर कोणी
नाही. उदा. अ नी ब कडे ताव मांडला तर तो बनीच वीकारला पािहज े.क याचा
वीकार क शकत नाही, तस करायच झा यास याला परत अ ची संमती आव यक
आहे.
२) वीकारणारी य प असावी . सबंध जगाला जर ताव िदला असेल तर तो
ताव कोणी वीकारलय हे प झाल पािहज े. यानी आपली वीकृती श दात िकंवा
कृतीने ताव क या ला कळिवल े पािहज े. अशा तावाला सव साधारण ताव िकंवा
खुला ताव असे संभोदल े जाते. अशा तावाना जे हा कोणी वीकारतो ते हा तो
ताव संपु ात येतो. उदा. अ नी वत मान प ातून जािहरात िदली क आप या
हरिवल े या मुलीचा शोध घेणाया ला . २५ हजाराच े ब ीस िदले जाईल . ब या
मुलीब ल अ ला मािहती देतो. ब ला ब ीस िमळाली पािहज े. तसेच एखा ा समूहासाठी
जर ताव असेल तर या समुहातील कोणीही य ितचा वीकार क शकते परंतू
या समूहात समाव ेश होत नसलेली य तो ताव वीका शकत नाही.
1) वीकृती ही िवना अट असावी .
वीकृती ही िवनाअट असावी . अटी घालून िदलेली वीकृती कायद ेशीर वीकृती ठरत
नाही. ताव वीकारताना एखादी छोटी अट जरी घातली तरी हाती वीकृती अवैध
ठरते. अटी घालून िदलेली वीकृती हणज े वीकृती नसून उलट नवीन ताव
समजला जातो. उदा. अ एखादी व तू शंभर पयांना दे याचा ताव मांडतो. जर ब
हणाला क मी फ . ९० देईन तर ही वीकृती नसून ब नी मांडलेला नवीन ताव
आहे.
राम िशवाला िवचारतात क , माझा कु ा र १०० पयांना िवकत घेशील का? िशवा
हणतो घेईन पण या साठी तू माझ मांजर ९० पया ंना िवकत घेतले पािहज े. munotes.in
Page 28
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
28 वरील उदारणात कराराची पूत ता होत नाही कारण वीकृती ही अटी घालून िदलेली
आहे. ती के हाही िवना अट असण े आव यक आहे.
2) वीकृतीची मािहती तावकाला िदली गेली पािहज े.
फ मनात िदलेली वीकृती ही वीकृती ठरत नाही. परंतु खु या तावासाठी
वीकृती कळिव याची अट नाही. असे ताव यावर कारवाई क न वीकारता येतात.
उदा. मा रया पीटरला सांगतो क तो िसवेनशी ल न क इि छतो .परंतु तो टीवेनला या
ब ल काहीही सांगत नाही. तर कराराची पूत ता होत नाही. टीवेन या ल नाला तयार
असली तरीही .
िनवाडा : रे वे कंपनीला कोळसा पुरिव याचा ताव िमळाला . यावर रे वे या
अिधका यानी शेरा मारला क ताव मा य आिण तावाचा कागद टेबलवरील े म ये
ठेवला आिण नंतर याब ल िवस न गेला. कोटा ने िनवाडा िदला क कराराची पूत ता
झालेली नाही कारण तावा या वीकृतीची मािहती तावकाला िदली गेलेली नाही,
परंतु कराराला कोटा ने नंतर मा यता िदली कारण ती रे वे कंपनी तावकाकड ून
नेहमीच कोळसा खरेदी करीत असे.
५) फ मनात िदलेली वीकृती काय ात वीकृती ठरत नाही. न िदलेल उ र हे
कधीही संमती समजली जात नाही. फ मनातून ठरिवल े आिण संमती य ात यो य
प तीन े तावाकाला कळिवल े नाही तर ती संमती ठरत नाही. संमती प श दात ून
िकंवा कृतीतून तावकाला कळिवल े पािहज े. फ मनात केलेला िन य संमती ठरत
नाही तावक अशी अट घालू शकत नाही क तू नकार न कळिव यास मी तुझी संमती
आहे असे गृहीत धरीन.“ उदा. राम शामला सांगतो क तो कृ णाच घर िवकत घेणार
आहे. परंतु राम य ात कृ णाला काहीही कळवीत नाही. तर करार पूण होत नाही.
िनवाडा : फे ट हाऊस िव. िबंद चे १८६२ . पुत यानी काकाशी याचा घोडा िवकत
घे याब ल चचा केली. यांनी काकाना ताव िदला क तु ही एक आठवडयात जर
काहीही कळिवल े नाही तर मी घोडा माझा झाला अस समजेन, पुढे चुकून घोडा
िललावात िवकला गेला. िललाव करणा याला असे कळिव यात आले होते क तो घोडा
िवकू नको. ही गो या या ल ात रािहली नाही आिण यांनी घोडा िवकून टाकला .
काकानी िललाववा यािव खटला भरला . कोटा पुढे मह वाचा िवषय होता तो हणज े
मुळात काकानी पुत याला घोडा िवकला होता का? कोटा ने िववाडा िदला क घोडयाची
पुत याला िव झालेली न हती . यां यातला करारप ूण झालेला न हता . काही न बोलण े
हणज े संमती असे गृहीत धरता येणार नाही.
६) वीकृती यो य श दात यो य प तीन े कळिवल ेली पािहज े.
तावाला संमती ठरािवक मुदतीत कळवायची अट असेल तर या कालावधीतच
वीकृती कळिवली गेली पािहज े. वीकृती श दात मांडता येते िकंवा कृतीनेही कट
करता येते. पो टान े कळिवता येते तसेच तार क न िकंवा ई मेलनेही कळिवता येते.
वीकृती कशा प तीन े कळवावी हे जर तावात िदलेल असेल तर ती याच प तीन े munotes.in
Page 29
ताव (कलम २ अ) व वीकृती
(कलम २ ब)
29 कळिव ली पािहज े. इतर प तीन े कळिव यास तावक याच प तीन े वीकृती
कळिव याचा आ ह ध शकतो . परंतु तो जर बराच वेळ ग पच रािहला तर याला
वीकृती मा य आहे. असे गृहीत धरले जाते. तावका ंनी मालाचा ताबा ठरले या जागी
दे याची अट घातल ेली अस यास मालाचा ताबा ितथेच िदला पािहज े. दुसरीकड े देतो
हटल तर तो माल वीकार यास नकार देऊ शकतो .
यो य प त हणज े या या यवसायात वापरात असल ेली नेहमीची प त. तावक
आपला तावाला कशी वीकृती ायची या ब ल अट घालू शकतो . तावक
वीकृती या प तीब ल अटी घालू शकतो . नकार कसा ायचा या ब ल याला अटी
घाल याचा अिधकार नाहीत .
७) वीकृती यो य वेळेत कळिवली पािहज े के हाही न हे
एम ने काही कंपनीचे भाग िवकत घे याचा ताव ९ जूनला मांडला. दुस या प ानी
याची वीकृती २४ नो ह बरला कळिवली . एम ने भाग िवकत घे यास नकार िदला.
कारण खूप उशीर झाला होता. यो य वेळेत जर वीकृती कळिवली नाही तर तावक
याचा नकार देऊ शकतो .
३.६
1) ताव हणज े काय? वैध तावासाठी आव यक असणाया गो ी सांगा.
2) तावाच े िविवध कार कोणत े?
3) तावातील मह वा या गो ी िवशद करा.
4) तावाची वीकृती हणज े काय?
5) वीकृतीतील मह वा या घटका ंची चचा करा.
6) पुढील श दांची या या ा.
अ) ताव
ब) वैध ताव
क) एकमेकािव च े ताव (Cross Offer)
ड) ठरािवक य ला िदलेला ताव
इ) गृहीत ताव .
❖❖❖❖
munotes.in
Page 30
30 ४
ताव व वीकृती कळिवण े
घटक रचना :
४.० उि य े
४.१ िवषय प रचय
४.२ ताव कळिव याची िकया पूण होणे.
४.३ वीकृती कळिवण े
४.४ ताव मागे घेणे (कलम - ५)
४.५
४.० उि ये
या पाठा या अ यासान ंतर िव ा या ना पुढील गो ची मािहती िमळेल
● ताव कळिव याची िकया के हा पूण होते?
● ताव व वीकृती कळिवण े.
● ताव मागे घे याब ल चचा
४.१ िवषय प रचय
दुस या प ाला ताव कळिवण े आव यक आहे. तरच ती य याचा िवचार क न
याची वीकृती करावयाची िकंवा नाही या ब ल िनण य घेऊ शकते आिण वीकारायच े
ठरले तर पुढे कराराची पूत ता करणे श य होते.
ताव या यासाठी आहे याला याची मािहती िदली गेली पािहज े. तरच तावाला
अथ ा होतो. ताव जर पो टामाफ त पाठिवला तर ते प या माणसाला िमळेपय त
तावाला अथ ा होत नाही. हणज ेच जे हा याला याची मािहती िमळत े. जे हा प
पो टात टाकल ते हा न हे.
४.२ ताव कळिव या या ि य ेची पूत ता
ताव कळिव या या ि य ेची पूत ता ते हाच होते जे हा या दुस या य ला ताव
ा होतो. पो टान े जर प ा ार े ताव पाठिवला तर या वेळी याला प पोहचत े
ते हाच ताव कळिव या या ि य ेची पूत ता होते. उदा. चे नईतला शंकरान ंद मधुराई
मधील रामला प ानी कळिवतो क तो आपली कार १ लाख पयांना िवकायला तयार munotes.in
Page 31
ताव व वीकृती कळिवण े
31 आहे. १ जानेवारीला हे प पो टात पडत आिण ते प रामला ७ जानेवारीला िमळत े.
इथे ताव कळिव याची ि या ७ जानेवारीला पूण होते.
इथे एक गो ल ात घेतली पािहज े क ताव य पोहच याप ूव जर याला वीकृती
िदली तर ती वीकृती वैध ठरत नाही. उदा. लालमन िव गौरी द द नी आपला नोकर
हरिवल े या पुत याचा शोध घे यासाठी पाठिवल े. नोकर शोधायला गे यानंतर यांनी
पुत याचा शोधून आणणाया साठी ब ीस जाहीर केली. नोकराला पुत याचा शोध लागला
आिण यानी मालकाकड े ब ीसाची मागणी केली. कोटा ने िनवाडा िदला क नोकराला
ब ीस देणे बंधनकारक नाही कारण नोकरानी जे हा पुत याचा शोध लावला ते हा याला
ब ीसाची मािहती न हती . थोड यात तावाची मािहती नसताना केलेली याची
वीकृती वैध ठरत नाही.
ताव ह ज े एखादी गो काही अटीखाली कर याची इ ा कट करणे होय. याचा
वीकार झाला तरच कराराची पूत ता होते.
४.३ वीकृतीची मािहती देणे
पुढील उदाहरणाव न आपण ताव व वीकृती पूण कशी व कधी होते याचा अ यास
क या.
आ ामधील राम िद लीतील रहीमला प ाने कळिवतो क तो याची कार १ लाख
पयांना िवकायला तयार आहे. हे प १ जानेवारीला पो टात पडले आिण रहीमला ७
जानेवारी रोजी िमळाल े. रहीम या तावा या वीकृतीच प १० जानेवारीला पो टात
टाकतो . ते प रामला १५ जानेवारीला िमळत . आता पुढील ांना उ रे ा.
अ) ताव कळिव याची ि या के हा पूण झाली? उ र :७ जानेवारीला
ब) रामा या ीकोनात ून वीकृतीची ि या कधीप ूण झाली? १० जानेवारीला
क) रहीम या ीने वीकृती पोहचिव याची ि या कधी पूण झाली? १५ जानेवारीला .
ड) जर ८ जानेवारीचा राम तारेने रहीमला कळिवतो क यांनी ताव र केले आहे
िकंवा मागे घेतलेला आहे. ही तार जर रहीमला १० तारख े या आधी िमळाली तर
ताव मागे घेत याची कृती वैध ठरते काय? होय.
इ) १४ जानेवारीला जर रहीम तार क न कळिवतो क यांनी वीकृती मागे घेतलेली
आहे. आिण ही तार रामला प ाआधी िमळत े. तर वीकृतीची माघार वैध ठरते
काय? होय.
ता वका या ीकोनात ून-
वीकृती कळिव याची ि या तावका या बाजूने के हा पुण होते? जे हा वीकार
कता प पो टात टाकतो ते हा या तारख ेला कराराची पूत ता होते. प तावकाला munotes.in
Page 32
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
32 िमळाल ेल असो िकंवा नसो. परंतु तावकाची ही जबाबदारी िनमा ण होते फ जे हा
यो य प िलह न पुरेस पो टेज लावून प पो टात टाकल जात. प पो टा या पेटीत
टाक या नंतरच सतावकावर याची जबाबदारी येते.
वीकृती देणा या या ि कोनात ून -
जे हा वीकृतीची तावकाला िमळत े ते हा ती वीकृती दारा या ीकोनात ून
वीकृतीची ि या पूण होते. उदा. अ चा ताव ब पो टान े प पाठवून वीकारतो .
जे हा प पो टा या पेटीत टाकल जात ते हा तावाची वीकृती अ या बाजूने पूण
होते व जे हा ते प ब ला िमळत े ते हा ती ि या ब या बाजूने पूण होते.
जर वीकृती टेिलफोन टेले स िकंवा फॅ स ार े कळिवली जाते ते हा जे हा याची
मािहती तावकाला िमळत े ते हा ती ि या पूण होते. तावकाला वीकृती ा
झाली िकंवा कोण या ही प तीन े िमळाली क कराराची पूत ता होते.
४.४ ताव मागे घेणे (कलम ५)
४.४.१ अथ :
ताव मागे घेणे हणज ेच करारात ू माघार घेणे िकंवा आपल े िवचार बदलण े.
ताव के हा परत घेता येतो?
तावकाला वीकृती ा हो याआधी िकंवा वीकृती कळिव याची ि या या या
ीने पूण हो यापय त आपला ताव परत घेता येतो. नंतर नाही. कारण तावाला
दुस या प ानी संमती िदली हणज े कराराची पूत ता होते. तसेच िदलेली वीकृती
वीकृतीदरा या ीकोनात ून पूण हाय याआधी के हाही परत घेता येते. यानंतर
नाही. उदा. यमीन नी यासरला प ार े पाठिवल ेला ताव जर यासरनी प ार ेच
वीकारला तर यासरन े वीकृतीच प पो टात टाक याआधी यमीन आपला ताव
मागे घेऊ शकतो िकंवा र क शकतो . प पो टात पड या नंतर याला ताव परत
घेता येणार नाही. उदा. अ ब ला आपल घर िवक याचा ताव पो टान े पाठिवतो
आिण ब या तावाला पो टान ेच वीकृती कळिवतो . ब याची वीकृतीच प पो टात
टाकेपय त अ आपला ताव परत घेऊ शकतो नंतर नाही. ब आपण िदलेली वीकृती
अ ला िमळव याआधी के हाही तारेने िकंवा फोनवर वीकृतीमाग े घेऊ शकतो . अ ला
प िमळा या नंतर नाही.
४.४.२ ताव मागे घे या या िविवध प ती
१. माघार घेत याची सूचना देऊन :
तावका या बाजूने वीकृतीची ि या पूण हो याआधी के हाही सूचना देऊन,
ताव मागे घेता येतो. प ाने पाठिवल े या ताव त डी कळवूनही परत घेता येतो. munotes.in
Page 33
ताव व वीकृती कळिवण े
33 ताव प श दातच परत घे याची आव यकता नाही परंतु ताव परंतु घेत याची
मािहती दुस या प ाला िदली गेली पािहज े.
२) उशीर क न :
तावकानी ठरािवक मुदत िदली असेल तर या मुदतीत वीकृती न देणे हणज ेच
ताव नाकारण े. मुदत जर िदली नसेल तरीसु ा खूप उशीर करणे हणज े सु दा
नाकारणेच होय. िकती िदवसा ंचा उशीर चालेल हे इतर प रि थतीवर अवल ंबून असत े.
उदा सो या या यापारात रोज दरात चढउतार होत अस याम ुळे थोडासा उशीर ही
अ य ठरतो.
३) तावात जर काही पूव अट असेल तर ती अट पूण न करणे हणज े ताव
नाकारण ेच होय :
तावकानी जर काही पूव अट तावात घातल ेली असेल तर या अटीची पूत ता न
करणे हणज े ताव नाकारण ेच ठरते. कारण तावातच ती अट असत े. उदा. अ ब ला
काही माल िवक याचा ताव देतो परंतु यात ब नी ठरलेली काही र कम एखा ा
तारख े आधी िदली पािहज े ती जर िदली नाही तर ताव आपोआप र होता.
४) तावक मरण पाव यास िकंवा याला म यंतरा या काळात वेड लाग यास .
अशाव ेळी या या मरणाची िकंवा तो वेडा झा याची गो वीकृती दाराला कळल ेली
असली पािहज े.
५) ित ताव मांडून (Counter offer)
जे हा दुसरा प ताव नाकारतो िकंवा आपला असा वेगळा ताव मांडतो ते हा
पिहला ताव आपोआप र ठरतो. िकंवा वीकृतीदारा ंनी जर एखादी अट घालून
वीकृती िदली तर तो ित तावच ठरतो.
६) तावकानी जर वीकृती कशी ावी या ब ल काही प त नेमून िदली असेल
तर या प तीने वीकृती न देणे हणज े ताव नाकारण ेच ठरते.
७) ताव बेकायद ेशीर ठ न
ताव मांड यान ंतर याची वीकृती िमळ याआधी जर सरकारन े नवीन कायदा पास
क न ताव बेकायद ेशीर ठरिवला तरीही ताव आपोआप र होतो. उदा. अ नी ब
ला जो दुस या रा यात राहतो १० पोती गह िवक याचा ताव िदला परंतु यांनी
वीकृती कळिव या आधी रा य सरकारानी रा याबाह ेर गह िवक यावर बंदी घातली तर
ताव बेकायद ेशीर ठ न र होतो.
munotes.in
Page 34
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
34 ४.४.३ वीकृती र करणे :
वीकृतीदारा या ीने वीकृतीची ि या पूण हो या आधी के हाही याला ती परत
घेता येते. यानंतर मा नाही. उदा. शहीद िबलालला आपल दुकान िवकायच अस याच
पो टान े कळिवतो आिण ते दुकान आपण िवकत घेत अस याच िबलाल शिहदला
पो टान ेच कळिवतो . शहीद आपला ताव िबलाल याच वीकृतीच प पो ट
कर याआधी के हाही परत घेऊ शकतो . यानंतर नाही.
िबलाल आपण िदलेली वीकृतीच प शहीदला िमळ याआधी के हाही फोन िकंवा तार
क न परत घेऊ शकतो . यानंतर नाही.
४.४.४ ताव व वीकृती माघार घे याची वेळ
तावक आपला ताव दुस या प ानी वीकार े पय त परत घेऊ शकतो . यानंतर
नाही. उदा. अ आपल घर िवकायच अस याचा ताव ब ला प ार े कळिवतो . अ प
१ जुलैला पाठिवतो आिण ब ४ जुलैला तावा या वीकृतीच प पो टात टाकतो . अ
ला ते प ६ जुलैला पोहचत े.
● अ आपला ताव ४ जुलै पय त परत घेऊ शकतो .
● अ ला ते प िमळेपय त हणजे ६ जुलैपय त ब आपली वीकृती र क शकतो .
४.४.५ परत घेत याची मािहती देणे
ताव परत घे याचे प पाठिव या नंतर तो परत घे याचा िवचार याला परत बदलता
येत नाही. परंतु घेतलेली माघार दुस या प ाला ा झा यान ंतरच या यावर
बंधनकारक ठरत. वीकृतीच प या ंनी पाठिव याआधीच याला ताव र के याच
प िमळाल े तरच ताव र होतो.
४.५
1) तावाची मािहती देणे ज े काय? संबंिधत िनवाडा देऊन क पना प करा.
2) तावाची मािहती देणे का आव यक आहे?
3) संि टीपा िलहा.
अ) वीकृती र करणे.
ब) ताव परत घे या या िविवध प ती .
❖❖❖❖
munotes.in
Page 35
35 ५
करार कर यास पा ता - स म य
(कलम १० ते १२)
घटक रचना :
५.० उि ये
५.१ िवषय प रचय
५.२ अ ान य ची या या आणी या या बरोबर केले या कराराच े प रणाम
५.३ वेडया य शी िकंवा मानिसक संतुलन िबघडल े या य शी केलेला करार
५.४ करार कर यास पा ता - करार कर यास अपा ठरिव यात आलेली य
५.५
५.० उि ये
या पाठा या अ यासान ंतर िव ा या ना पुढील गो ची मािहती िमळेल.
● अ ान य चा अथ व या याशी केले या कराराच े प रणाम .
● करार स म य . करार कर यासाठीची पा नसले या मानिसक संतुलन
िबघडल े या य शी केलेले करार व अशा करारा ंचे प रणाम .
● करार कर यास पा ता या िवषयाची मिहती क न घेणे.
५.१ िवषय प रचय
करार वैध ठरव यासाठी या य म य े करार होतो ती य करार कर यास पा
िकंवा स म असण े आव यक आहे. सव साधारणपण े येक य करार कर यास पा
समजली जाते. परंतु काही य मा करार कर यास अपा समजल े जातात . कारण
यांच वय आव यकत ेपे ा कमी असत े िकंवा यांना करारातील अटी समजून घेणे श य
नसते. यामुळे ती य दुस या बरोबर ैध करार क शकत नाही.
काय ातील कलम ११ म ये करार कर यास कोणती य स म आहे. या ब ल या
तरतुदी आहेत.’ येक य जी याला लागू असणा या काय ाखाली स ान वयाची
असत े व जी वेडा नाही व करार कर यास अपा ठरिव यात आलेली नाही ती करार क
शकते. munotes.in
Page 36
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
36 हणून कलम १० माण े स म य मधील सव ठराव हे करार ठरतात . कलम १०
माण े करार करणारी य स म असण े मा आव यक आहे.
कलम ११ माण े पुढील येक य करार कर यास पा आहे.
● याला लागू असल े या काय ा माण े स ान वयाची (१८ िकंवा २१ वष ) आहे.
● याला समज आहे हणज ेच याच मानिसक संतुलन िबघडल ेल नाही.
● िजला कोण याही काय ाखाली करार कर यास अपा घोिषत केलल नाही.
हणून पुढील य करार कर यास अपा ठरिव यात आले या आहेत:-
1) अ ान य - वयाने लहान .
2) वेडी य
1) कोण याही काय ान े या य ला करार कर यास अपा जाहीर केले या आहेत.
पुढील येक य करार कर यास अपा समजली जाते
अ) वयाने लहान य
ब) मानिसक संतुलन िबघडल ेली य
क) कोण याही काय ाखाली करार कर यास अपा घोिषत कर यात आलेली य
वरील य करार कर यास अपा असल े तरीही काहीव ेळा ती य काही करार
करतात . जसे पैसे उसने घेणे िकंवा कज घेणे, यांना जीवनाव यक व तूंचा पुरवठा करणे
िकंवा अशा य या िहता या काही गो ी इतरानी करणे अशा करारा ंची चचा पुढे
कर यात आलेली आहे.
५.२ अ ान य ची या या व या सोबत केले या करारा ंचे प रणाम
५.२.१ अ ान य चा अथ :
या य नी स ानत ेच वय पूण केलेल नाही ती य अ ान य समज यात येते.
स ान कोणाला हणाव या ब ल या तरतूदी स ान संबंधी या १८७५ या
काय ातील कलम ३ म ये आहेत. या माण े सव साधारणपण े १८ वषा च वय पूण
झालेली य स ान समजली जाते. परंतु या य या मालम े या सुर ेसाठी
कोटा ने पालक नेमलेला आहे. अशा य नी मा वयाची २१ वष पूण करणे आव यक
आहे.
५.२.२ अ ान य न े केले या कराराचे प रणाम :-
अ ान य बरोबर केलेला करार हा मुळातच यथ असतो . याचे काहीही प रणाम
होत नाही.
munotes.in
Page 37
करार कर यास पा ता - स म य
(कलम १० ते १२)
37 १) अ ान य न े िकंवा अ ान य शी केलेला करार हा यथ करार ठरतो.
कलम १० माण े करार करणारी य करार कर यास स म असण े आव यक आहे.
कलम ११ म ये प पण े नमूद केलेल आहे क अ ान य करार कर यास अपा
आहे. १९०३ पय त असे करार यथ क यथ नीय करार आहेत याब ल िविवध
कोटा या मतात मत िभ नता होती. परंतु १९०३ म ये ी ही कौि सलन े प केले क
अ ान य शी केलेला करार हा मुळातच यथ असतो . अ ान य ही करार क च
शकत नाही.
या िवषयावरील मह वावा िनवाडा हणज े मोहरीबीबी िव. धमा दा स घोष (१९०३ ). अ या
अ ान य न े ब कडून २०,००० उसने घेतले. आिण कज घेताना काही मालम ा
तारण ठेवली. पुढे २ मिह यानी ती य स ान झाली आिण आपण अ ान असताना
केलेला तारण करार र कर याची कोटा ला िवनंती केली. कोटा ने िनण य िदला क तो
तारण यवहार र होतो आिण अ ान य न े केलेला करार मुळातच यथ अस याम ुळे
अ ान य न े केलेला करार मुळातच यथ अस याम ुळे अ ान य ने घेतलेले उसने
पैसे ही यांनी परत कर याची आव यकता नाही.
२) अशा करारा ंना पूव ल ी संमतीही (Ratificatication) देता येत नाही.
अ ान य शी केलेला करार हा मुळातच यथ ठरतो. यामुळे याला ती य स ान
झा यान ंतर पूव या कराराला पूव ल ी संमती देऊ शकत नाही. करार करताना स म
नसलेली य नंतर स म झा यावर याला पूव ल ी संमती देऊ शकत नाही.
परंतु जर स ान झा यावर नवीन ितफल घेऊन नवा करार केला तर तो मा वैध
करार ठरतो.
३) अ ान य ला मा कराराचा फायदा िमळू शकतो िकंवा तो लाभाथ बनू
शकतो .
हणज े एखा ा करारान े जर याला काही लाभ िमळणार असेल तर तो लाभ तो मागून
घेऊ शकतो . ती य लाभाथ बनायला काय ान े बंदी नाही. यामुळे अ ान य
काही मालम ा खरेदी क शकते व याची यो य िकंमत अदाक न याचा ताबा
िमळिव यासाठी कोटा त जावू शकते.तसेच एखा ा अ ान य या नावे जर कोणी
वचन िच ी (Promissory Note) िदली असेल तर यातील पैसे ती य मागून घेऊ
शकते.
४) खोटी मािहती दे यावर बंधने नाहीत
समजा एखा ा अ ान य न े आपण स ानी आहोत असे भासव ून जरी करार केला
तरीही ती य या करारान े बाधली जात नाही. या या फसवण ूक या अिधकारावर
कायद ेशीर बंदी नाही. या याशी करार करणा यानी आपली फसवण ूक होणार नाही
याची काळजी यावी . munotes.in
Page 38
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
38 ५) मुलक गु हे माफ नाही.
करार संबंधा यित र इतर कार या मुलक गु हयांना (Tort-Civil-wrong) अ ान
य ला काय ान े सूट िदलेली नाही. एका अ ान य न े घोड मागून घेतला आिण तो
िम ाला वापरायला िदला. िम ान े या घोडयावर उडी मारली आिण घोडा मेला. अ ान
य न े करार भंग केला हणून याला यासाठी जबाबदार धरता येणार नाही अशा कारे
तु ही करारभ ंगाला मुलक गु हयाच े व प देऊ शकत नाही.
६) नादार घोषीत करता येत नाही.
अ ान य करार क शकत नस याम ुळे याची जी काही देणी असतील ती या या
नावान े असल े या मालम ेतून भागिवता येतात, या देणीसाठी ती य यि श :
जबाबदार राहत नाही हणून या य ला नादार जाहीर करता येत नाही.
७) भागीदारी
अ ान य करार क शकत नस याम ुळे भागीदारीत भागीदार बनू शकत नाही. परंतु
कलम ३० माण े अ ान य ला भागीदारीच े फ फायद े िमळू शकतात .
८) अ ान य ितिनधी (Agent) बनू शकते.
अ ान य ितिनधी हणून काम क शकते. परंतु ती या या कृतीसाठी िनयो ाला
जबाबदार राहत नाही. अ ान य चलन म द ताऐवज बनवू शकते िकंवा याचे
ह तांतर क शकते, परंतू यासाठी ती वत: जबाबदार राहत नाही.
५.३ वेडया य शी केलेले करार
या आधी कलम ११ म ये सांिगत या माण े करार करणा या येक य
मानिसक या स म असण े आव यक आहे. यामुळे वेडया य शी करार करता येत
नाही.
५.३.१ मानिसक स मत ेची या या काय ान े कलम १२ म ये िदलेली आहे. मानिसक
मता हणज ेच करार करताना य ला करारातील अटी समजून घे याची मता
असली पािहज े, याचे आप यावर काय प रणाम होतील हे समज याची या याकड े
मता असली पािहज े.
● हणून करार करणारी य ही अशी पािहज े क याला यातील अटी समज या
पािहज ेत
● आपण काय करतोय ते यो य आहे हे या य ला पटले पािहज े. याब लचा िनण य
घे याची मता या या जवळ पािहज े.
munotes.in
Page 39
करार कर यास पा ता - स म य
(कलम १० ते १२)
39 य या वेडाचेही काही कार असतात .
1) काही य नेहमी वेडे असतात परंतु ते काहीव ेळा शह यासारख े वागतात . अशा
य आप या शहाणपणा या काळात वैध करार क शकतात . यामुळे वेडयां या
णालयातील एखादी य शहाणा अस या या काळात करार ज र क शकते.
2) काही य नेह ी शह यासारखी वागतात परंतु यांना काही वेळा वेडाचे झटके
येतात अशी य या काळात करार क शकत नाही. तसेच एखा ा य या
अंगात खूप ताप आहे आिण यामुळे ि म झालेली आहे आिण ितला करारातील
अटी समजून घेण अशाव ेळी श य नाही ते हा तसेच जी य दा या नशेत आहे
व याला आप या िहताच े िनण य घे याच भान नाही अशा काळात ती य करार
क शकत नाही.
इॅल बरी या पु तकात यांनी प केलेले आहे क वेडया माणसाशी वैध करार करता
येणार नाही.
५.३.२ मानिसक संतुलन काही कारणाम ुळे िबघड ू शकत े.
काही माणस ज मत : वेडी असतात . यांना आप या िहताची जाणीवच नसते अशी
माणस के हाही यो य िनण य घेऊ शकत नाहीत यां या म दूची वाढ यो य प तीने
झालेली नसते.
काही य काही िविश घटनाम ुळे नंतर या आयु यात मनाचा तोल गमवतात हा म दूचा
आजार आहे. अती मानिसक तणाव अशा गो ीना कारणीभ ूत होऊ शकतो . अशी य
काही वेळा शहाणपणान े वागू शकतात .
दा ड े :- दा या अितस ेवनामुळे म दूवर प रणाम होऊ शकतो . नशेतील य
करारातील अटी समजून घेऊ शकत नाही. अशा वेळी या य शी केलेला करार यथ
ठरतो. परंतु काही य या म दूवर दा चा फारसा प रणाम होत नाही. दा या नशेतही
यांची िनण य मता अबािधत असत े. अशा य नशेत असतानाही वैध करार क
शकतात . कारण करारातील अटी यांना समजल े या असतात . फ दा यालेले
आहेत हणून ते करार कर यास अपा ठरत नाहीत .
संमोहन शा ा या आधार ेही एखा ा य या म दूवर प रणाम केला जाऊ शकतो .
५.३.३ मानिसक या स म नसल े या य शी केलेले करार.
अ ान य शी केले या करारा माण ेच अशा य शीही केलेले करार पूण पणे यथ
ठरतात . यांचा प रणाम शू य असतो .
परंतु अशा य ला जर जीवनाव यक व तूंचा पुरवठा केला तर याचे पैसे या या नांवे
असल े या मालम ेतून के हाही वसूल करता येतात. (कलम ६८)
munotes.in
Page 40
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
40 ५.४ करार कर यास अपा जाहीर केलेली य
काही िविश काय ाखाली काही य ना काही काळासाठी करार कर यास अपा
घोिषत कर यात येते.
उदा.
१) श ू रा ातील य
भारतात असल ेली परदेशी नाग रक शांतते या काळात आप या देशातील नाग रका
बरोबर िविश िनयमांचे पालन क न करार क शकतात . परंतु या देशाने भारतािव
यु जाहीर केलेल आहे, या यु ा या काळात या देशा या नाग रका ंना आप य
देशातील य शी करार करता येणार नाही. थोड यात श ु रा ा या नाग रका ंम ये
वैध करार होऊ शकत नाही.
२) परदेशी राजे व ितिनधी (आयु ambassadors)
परदेशातील राजे, रा य मुख िकंवा आयु यां यािश करार जपून करावा कारण अशा
लोकां या िव द आप या देशात सहजपण े कोटा त केस घालता येत नाही. यासाठी
िविश काय प तीचा अवल ंब करावा लागतो . यासाठी क सरकारची वगैरे परवानगी
यावी लागत े. आंतरा ीय काय ान े अशा य ना खास सवलती बहाल केले या
आहेत सव साधारणपण े अशा य शी करार कराता येत नाही.
५.५
1) य या करारपा त ेिवषयी थोड यात चचा करा.
2) संि टीप तयार करा - वेडया माणसाशी करार करणे.
❖❖❖❖
munotes.in
Page 41
41 ६
ितफल
(CONSIDERATION )
कलम २ (२५)
घटक रचना :
६.० उि य े
६.१ िवषय प रचय
६.२ ितफलाचा अथ आिण या या
६.३ ितफल नाही तर करार नाही
६.४ ितफलाच े कार
६.५ कराराशी संबंध नसलेली य आिण ितफलाशी संबंध नसलेली य .
६.६
६.० उि ये
या पाठा या अ यासान ंतर पुढील गो ी प होतील .
● ितफलाचा अथ व या या
● ितफलाला आव यक गो ी
● ितफला िशवाय वैध ठरणार े करार.
● ितफलाच े िविवध कार .
● कराराशी संबंध नसलेली व ितफलाशी संबंध नसले या य चा अथ
६.१ िवषय प रचय
कोण या ही कराराचा पाया हणज े ितफल . ितफलासाठी केले या कराराचीच
अंमलबजावणी काय ान े होऊ शकते. जे हा एखादी य काही कर याच े वचन देते
ते हा ते हा याला या बदलात दुसरी काही गो ा होणे अपेि त आहे. हे जे िदले या
वचना या बद यात िमळणार आहे यालाच ितफल हणतात . ितफल हा कराराचा
आ मा आहे.
िदलेल वचन काय ान े बंधनकारक ठरावयाच े अस यास यास ितफल असण े
आव यक आहे. ितफला िशवाय वचनाची पूत ता काय ा माण े होऊ शकत नाही. munotes.in
Page 42
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
42 ितफला िशवाय िदलेल वचन यथ ठरते. याचा प रणाम शू य. उदा. अ नी जर ब ला
काहीही न करता . १,००० दे याच वचन िदले तर यातून ब ला कोणत ेही अिधकार
ा होत नाहीत .
कोणताही करार संबिधतावर बंधनकारक ठर यासाठी यात वैध ितफलाची तरतूद
असण े आव यक आहे. ितफला िशवाय वचनाची पूत ता काय ा माण े होऊ शकत
नाही. ितफ ला िशवाय िदलेल वचन यथ ठरते. याचा प रणाम शू य उदा. अ नी जर ब
ला काहीही न करता . १,०००/- दे याचे वचन िदल तर यातून ब ला कोणत ेही
अिधकार ा होत नाहीत .
कोणताही करार संबंिधतावर बंधनाकारक ठरव यासाठी यात वैध ितफलाची तरतूद
असण े आव यक आहे. ितफल हणज े दोनही प ानी जे काही कर याच े वचन िदले
असेल याची िकंमत हणता येईल. ितफलािशवाय वैध करार बनूच शकत नाही. उदा.
समजा अिनलनी भानूशी फुकटात याची कार घे याचा करार केला. इथे वैध करारच
नाही. कारण ितफल शू य आहे.
अंजूने मंजूशी ितची कार . ८०,०००/- ला िवकत घे याचा करार केला तर मोटार कार
हे अंजूला िमळाल ेल ितफल तर . ८०,०००/- िकंमत ही मंजूला करारात ून िमळाल ेल
ितफल . यामुळे हा करार वैध करार ठरतो ितफलासाठीचा Consideration हा श द
लॅिटन Quid Pro Quo श दासाठी आहे याचा अथ काही तरी फळ असा होतो. िकंवा
िदले या वचनाची ती िकंमत असत े.
६.२ ितफलाचा अथ व या या
६.२.१ अथ व या या
करार संबधी या काय ातील कलम २ (ड) म ये ितफलाची या या दे यात आलेली
आहे.
जे हा तावका या इ ेनुसार ताव यान े िकंवा दुस या य न े एखाच े कृ य केले
आहे िकंवा केले नाही करीत आहे िकंवा करीत नाही िकंवा कर याच े िकंवा न कर याच े
वचन िदले आहे िकंवा कर याच े िकंवा न कर याच े वचन िदले आहे ते हा अशा केले या
िकंवा न केले या कृ याला िकंवा याब ल या वचनास ितकल असे हणतात
कलम २३ म ये तरतूद आहे क ितफला िशवायचा ठराव यथ आहे.
ितफलाची या या अनेकांनी वेगवेळया श दात केलेली आहे. पो लोक यां या मते
ितफल हणज े िदले या वचनाची िकंमत होय.
munotes.in
Page 43
करार कर यास पा ता - स म य
(कलम १० ते १२)
43 या य ेव न ितफलाचा अथ पुढील माण े सांगता येईल:-
1) ितफलातील कृ य हे तावका या इ छेव न केलेले असाव े. कोण याही ितहा ईत
य या इ छेव न केलेले कृ य ितफल ठरत नाही.
2) ताव यान े िकंवा या यावतीन े दुस या एखादया य न े कृ य केले पािहज े.
3) ितफलाच े कृ य भूतकाळात वत मानकाळात िकंवा भिव य काळात करता येते.
ितफल हे एखाद े कृ य कर यासाठी असत े िकंवा न कर यासाठी सु ा असू शकते.
4) ितफला या कृतीला यवहारात काही िकंमत असली पािहज े. ती फ का पिनक
कृती असून चालणार नाही.
5) ितफल तु यबळ असल े पािहज े असे नाही. परंतु याला काही िकंमत ज र असली
पािहज े.
6) ितफल हे कायद ेशीर असाव े.
उदा. अ ब ला . १ हजाराला आपला घोडा िवक यास तयार होतो. इथे अ ला
घोडया या बदलात िमळणार े .१ हजार हे ितफल तर पैशा या बद यात िमळणारा
घोडा हा ब चा ितफल होय.
६.२.२ ितफल वैध ठर यासाठी पुढील गो ची आव यकता आहे :
कोण ाही करार ितफला िशवाय पूण होऊ शकत नाही. ितफल हे करार करणा या
दोह नाही िमळाला पािहज े. हणज ेच दोघानाही काहीना काही िमळाल े पािहज े. तरच
करार वैध ठ शकतो . आिण कायद ेशीर संबंध थािपत होतात . ितफल रोख रकमेत
असेल, व तू या पात असेल, एखाद कृ य करणे िकंवा न करणेही असू शकेल.
१) वचनदाता या इ ेव न ितफलाची िनिम ती झालेली असली पािहज े. ते या याच
िहताच े असल े पािहज े असे नाही. ते कोणितहा ईत य याही िहतांचे असू शकेल उदा.
ा. िवनायक े ेने जाऊन एखा ा महािव ालयात अथ शा ाच े तास घेतो. तो
महािव ालया या ाचाया या सांग याव न काही करीत नाही. तर याला मिहना
आखेर पगार मागता येणार नाही.
२) ितफल भूत,वत मान िकंवा भिव यकालीन असू शकेल.
ितफल तीन कारच असू शकत - भूत, वत मान व भिव यकालीन . करार करताना
िदलेल ितफल वत मानका लीन करार के यानंतर भिव यकाळात ावयाच ितफल हे
भिव यकालीन ितफल समजल जात. भारतीय काय ा माण े तीन ही कारच े ितफल
वैध समजल जात. परंतु इं लंडमधील काय ात मा भूतकाळातील ितफल वैध
समजल जात नाही.
munotes.in
Page 44
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
44 ३) ितफल हे याच िकंमतीच असल पािहज े अस नाही. ह ज ेच पुरेस असण
आव यक नाही ते क ीही असू शकेल. याचा अथ एखादा गरजव ंत . १०,००० चा
मोबाईल . ५००० िवकू शकेल. हा करार वैधच ठरतो. फ याला दोघाची मु संमती
पािहज े. उदा. अ मिहना १ . भाडयान े आपल े घर ब ला देतो. कोटा ने िनवाडा िदला क
हा करार वैध आहे. कारण ितफल हे याच िकंमतीच अस याची काय ात अट नाही.
४) ितफल कायद ेशीर असल पािहज े.
ितफल हे कायद ेशीर नसेल तर करारच बेकायद ेशीर ठरतो आिण यथ समजला जातो.
उदा. क ड शी करार करतो क जर यांनी ब चा खून केला तर तो याला .
१०,०००/- देईल. हा करार बेकायद ेशीर आहे.
५) ितफल हे का पिनक असू नये.
ितफलाला यवहारात काही िकंमत असावी . तो जर पूण करता ये याजोग नसला तरतो
का पिनक ठरतो. ितफल अदा करणे श य असाव े. अश य गो ीला काय ात िकंमत
नाही. कृती य ात करता न येणारी असू शकेल िकंवा काय ान े करणे अश य असेल.
उदा. अ ब ला जादूने हवेतून सोन काढून दे याच वचन देतो व यासाठी या याकड े .
५ हजार मागतो . हा करार पूण करणे अश य अस याम ुळे यथ ठरतो.
६.३. ितफल नाही तर करार नाही या िनयामाला काय ानी काही
अपवाद िदलेले आहेत
सव साधारणपण े कोणताही करार वैध ठर यासाठी या म ये ितफलाचा समाव ेश
आव यक आहे. या िशवाय केलेला करार हा अवैध ठरतो. परंतु कलम २५ म ये या
िनयमाला काही अपवाद िदलेले आहेत. या कराराना मा ितफलाची आव यकता
नाही. ते अपवादा मक करार पुढील माण े:-
१) नैसिग क ेमापोटी केलेले करार.
जवळ या नातेवाईकामधील नैसिग क ेमापोटी केलेले करार जर लेखी असतील व
यांची न दणी सरकार दरबारी केलेली असेल तर असे करार ितफलािशवाय सु ा वैध
ठरतात ड कलम २५ (२)]
ितफला िशवायच े असे करार वैध ठर यासाठी
अ) ते लेखी असाव ेत.
ब) याची सरकारी अिधकाया कडे न दणी झालेली असावी .
क) नैसिग क ेमापोटीच ती केलेली असावीत .
ड) ते करार जवळ या ना यातील य म य ेच केलेले असाव ेत.
वरील सव अटी पूण झा यासच करार वैध ठरतात . munotes.in
Page 45
करार कर यास पा ता - स म य
(कलम १० ते १२)
45 २) भूतकाळात केले या सेवेपोटी ड कलम २५ (२) :
भूतकाळा त वचनदाताची कोण याही कार े केले या सेवेसाठी (अंशत: िकंवा पूण त)
वचनदा याला काही दे यासाठी केलेला करार. या य न े वे ेने काही केलेले
असाव े. ती गो करणे या यावर बंधनकारक नसाव े. थोड यात इथे पुढील अटी पूण
करणे आव यक आहे.
अ) कृती वे छेने केलेली असावी .
ब)ती कृती वचन दा यासाठी असावी िकंवा ती करणे वचन दा याला बंधनकारक असाव े.
क) या कृती या वेळी वचनदाता अि त वात असावा
ड) वचन दाता आता याची भरपाई कर यास पुढे आला असावा .
३)कालबा कज देणे कलम २५ (३) :
कालबा कज परत कर यासा ठी केलेला करारही वैध ठरतो. परंतू करार लेखी असावा
आिण यावर वचनदा यान े सही केलेली असावी ( वत: िकंवा या या वतीने दुस यांनी)
हे वचन संपूण कज परत कर यासाठी असेल िकंवा अंशत: परत कर यासाठीही असू
शकेल. कालबा कज परत कर यासाठी िदलेली त डी वचन कायदेशीर ठरत नाही.
४) धमा दाय कारणासाठी िदलेल वचन :
धमा दाय सं थांना देणगी दे याचे फ वचन िदले तर तो करार कायद ेशीर करार ठरत
नाही. यावर कोटा त जाता येत नाही. कारण या करारा या पाठीशी ितफल नाही.
परंतु जर एखादी य नी ठरािवक र कम देणगी हणून दे याच कबूल केल व या
आ ासना या आधारावर एखादी धमा दाय सं था तेवढयाच रकमेची खरेदी कर याचा
दुस या य शी करार केला तर हे अ ासन करार ठरत आिण या साठी कोटा त जाता
येत. उदा. अनुरागने एखा ा शाळेला ८ हजार पया ंची देणगी दे याच मा य केले आिण
या आ ासना या आधारावर शाळेने . ८ हजारा या पाणी शु करणा या यं ाची खरेदी
केली तर मा अनुरागच वचन करार ठरत. आता अनुरागला देणगी दे यास नकार देता
येत नाही.
अशाव ेळी अनुरागला . ८ हजाराची देणगी शाळेला ावीच लागेल कारण शाळेने
या या आ ासनावर िवसंबून य ांची खरेदी केलेली आहे. हा करार ितफलािशवायही
वैध ठरतो.
६.४ ितफलाच े कार
ितफलाच े पुढील माण े तीन कार आहेत.
१) भूतकाळातील ितफल .
२) वत मान काळातील ितफल .
३) भिव य काळातील ितफल . munotes.in
Page 46
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
46 १) भूतकाळातील ितफल :
जे हा वचनदाता या इ ेवर करार कर यासाठी काही ितफल िदले असेल तर याला
भूतकाळतील ितफल हणतात . उदा. ब या सांग याव न अ ब या मुलाला जानेवारी
मिह यात गणीत िशकिवतो . फे ुवारी म ये ब अ ला या पोटी . २०० दे याचे वचन
देतो. अ ची िशकवणी ही भूतकाळातील ितफल होय.
२) वत मान काळातील ितफल :
वचन देतानाच िदले जाणार ितफल ज े वत मान काळातील ितफल होय. उदा. अ
ब ला एक पु तक . २०० का िवकतो आिण ब याचे पैसे पुढ या मिह यात दे याचे
वचन देतो. हे वत मान काळातल ितफल आहे. कारण वचन देतानाच पु तक िदलेले
आहे.
३) भिव य कालीन ितफल :
जे हा दोनही प ितफल भिव याकाळात दे याच मा य करतात ते हा तो ितफल
भिव यकालीन ितफल ठरतो. दोघांनी एकमेकाला िदलेल वचन हे ितफल ठरते. उदा.
अ ब ला पुढ या मिह यात . २ हजारा ंना सोफास ेट दे याचे मा य करतो व ब सोफा
सेट िमळा यान ंतर १५ िदवसा ंनी याचे पैसे दे याच वचन देतो. इथे दोघांनी िदलेल
ितफल हे भिव यकालीन ितफल आहे.
६.५ कराराशी संबंध नसण े
याचा अथ करारात सहभागी न झालेली य याला ितरािहत असही संबोधतात . याला
करारा या पूत तेसाठी सव साधारणपण े कोटा त जाता येत नाही.
कायदा सांगतो क जो करारातील प नाही याला करार पूत तेसाठी कोटा त जाता
येणार नाही.
डनलप टायर कंपनी िव. सेि Àज आणी कं (१९१५ )
अ नी ब ला मोठया माणावर टायरा ंची िव केली,आिण करारात एक अट होती क ब
नी अ नी घेतले या िकंमती पे ा कमी िकंमतीला ती टायर िवकू नये. तशीच अट घालून
िवकली . परंतु क नी कमी िकमतीला ब नी क ला टायर िवकली . अ नी क िव खटला
घातला . कोटा ने अ ला ब आिण क यां या करारात ढवळाढवळ कर याचा अिधकार
नाही, असा िनण य िदला.
६.५.२ ितफलाशी संबध नसण े
भारतीय करार काय ा माण े ितफल हे याला वचन िदले या याकड ून (Promisee)
िकंवा इतर कोणाकड ूनही िमळू शकते. हणज ेच ितफलाशी संबंध नसलेली य ही munotes.in
Page 47
करार कर यास पा ता - स म य
(कलम १० ते १२)
47 करारा या पूत तेसाठी कोटा त जाऊ शकते. परंतु इं लंड मधील काय ा माण े अस करता
येत नाही.
भारतात मा ितफलाशी संबंध नसलेली य करार पूत तेसाठी कोटा त जाऊ शकते.
असा िनण य िच न या िव राम या या खट यात कोटा ने िदलेला आहे.
केसचा तपशील
ल मीरानी नावा या वय क बाईंनी आपली मालम ा राम या नांवा या मुलीला िदली व
देताना अशी अट घातली क या मुलीने िच न या नांवा या नातेवाईकाला या
मालम े या उ प नात ून दरवष ठरािवक र कम ावी. परंतु नंतर राम यानी र कम
दे यास नकार िदला आिण कारण सांिगतल े क या करारात िच न याचा काही संबंध
नाही. कोटा ने िच न या या बाजूने िनण य िदला. कारण िच न या या बिहणीन े ितफल
िदलेल आहे.
६.६
१) ितफल हणज े काय? यातील आव यक गो ी कोण या ?
२) ितफल नाही हणज े करार नाही. या िवधानावर चचा करा.
३) संि टीपा िलहा.
अ) ितफलाच े कार
ब) कराराशी संबंध नसलेली य
❖❖❖❖
munotes.in
Page 48
48 ७
मु संमती आिण यथ नीय करार
(कलम १३ ते १९)
घटक रचना :
७.० उि य े
७.१ संमती
७.२ धाकदपटशा (Coercion) ( कलम -१५)
७.३ अनुिचत भाव (Undue Influence) ( कलम -१५)
७.४ कपट (Fraud) ( कलम -१७)
७.५ अस य िवधान िकंवा िदशाभ ूल (Mis representation) ( कलम -१८)
७.६ चूक (Mistake) ( कलम -२०)
७.७
७.० उि ये
या पाठा या अ यासान ंतर तु हाला पुढील गो ची मािहती होईल.
● संमतीचा अथ .
● धाकदपटशचा अथ व याचे प रणाम .
● अनुिचत भाव या सं ेचा अथ व याचे प रणाम .
● कपट या सं ंचा अथ व प रणाम .
● अस य िवधान िकंवा िदशाभ ूल या सं ेचा अथ व प रणाम .
● चूक या िवधानाचा अथ व प रणाम .
७.१ संमती
कलम १३ म ये याची या या िदलेली आहे. ’जे हा दोन य एकाच िवषयास ंबंधी
एकाच िवचारान े सहमत होतात ते हा यांनी संमती िदली असे हटल े जाते. िकंवा या
दोह म य े सहमती झाली असे हटल े जाते.
संमती हणज े एखादी गो घडावी या िवषयी एकमत होणे ठराव िकंवा करार ते हाच
तयार होतो जे हा दोन िकंवा अिधक य एखा ा गो ीला आपली संमती देतात. ही
संमती मु असली पािहज े. munotes.in
Page 49
मु संमती आिण यथ नीय करार
(कलम १३ ते १९)
49 कलम १४ म ये मु संमतीची या या आहे.
जे हा य वर कोण याही कारच े दडपण नसताना संमती िदली जाते ते हा ती संमती
ही मु संमती समजली जाते. बल योग , धाकदपटशा , अनुिचत भाव , कपट, अस य
िकंवा िदशाभ ूल करणार िवधान आिण चूक या पैक कोण याही मागा चा अवल ंब न करता
दे यात आलेली संमती हणज े मु संमती होय. वरील कोणतीही गो असताना िदलेली
संमती ही मु संमती समजली जात नाही आिण मु संमती िशवाय कोणताही वैध करार
बनू शकत नाही.
वरील कोण याही गो ी असताना जर संमती िदली गेली तर ती संमती मु संमती
समजली जात नाही.
मु संमती ही कोण याही करारातील अ यंत आव यक गो समजली जाते. मु संमती
हणज े दोन य कुठ याही कार या दडपणािशवाय एखा ा गो ीला संमती देतात.
दोन ही प ाना करारातील अटी व उि मा य असतात . करारातील श दांचा
दोघां याही मनात तोच अथ असतो . दोहोम य े कोण या ही कारचा गैर समज नसावा .
एखा ा गो ीवर दोह च े एकमत होणं ज ेच सहमती होय.
७.२ धाकदपटशा (कलम १५)
७.२.१ अथ
धाकदपटशा हणज े भारतीय दंड संिहतेने ितबंध केलेला एखादा गु हा कर याची भीती
दाखव ून िकंवा एखा ाला बेकायद ेशीररी या बंधनात ठेवून िकंवा ठेव याची धमक देऊन
िकंवा याची मालम ा ता यात घेऊन िकंवा ितला नासध ूस कर याची भीती दाखव ून
एखा ाची कराराला संमती घेणे. उदा. अ ब ला धमकावतो क मा याशी ल न कर नाही
तर तुला गोळी घालून ठार करेन आिण भीतीन े ब अशी िववाह करते. धाक दाखव ून
संमती घेतलेली अस याम ुळे हा िववाह बेकायद ेशीर ठरतो.
थोड यात सांगायचे तर धाक दाखव ून दुस याची संमती िमळवण े िकंवा एखा ाला संमती
दे यास भाग पाडण े. ह ज ेच धाक दाखव ून संमती िमळवण े िकंवा दुस याला करार
कर यास भाग पाडण े, अशी धाक िजथे दाखवली ितथे भारतीय दंड िवधान अमलात
असो िकंवा नसो यात काही फरक पडत नाही, काही गंभीर गु हा िकंवा इजा कर याची
भीती दाखव ून घेतलेली संमती ही धाकेखाली घेतलेली व अवैध संमती समजली जाते,
ही मु संमती न हे.
७.२.२ करारावरील प रणाम :
याची संमती धाक दाखव ून घेतलेली असत े याला तो करार यथ ठरिव याची मुबा
आहे. हणज ेच करार हा यथ नीय (Voidable) ठरतो. परंतु याची जर काही त ार
नसेल तर कराराची िनयिमत िकंवा यथािवधी अंमलबजावणी होऊ शकते. munotes.in
Page 50
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
50 संबंिधत प ानी जर करार यथ ठरिव याच े ठरिव यास दुस या प ाकड ून याला काही
फायदा िमळाला असेल तर तो यांनी परत केला पािहज े.
वरील िववेचन थोड यात आकृतीम य े पुढील प तीन े मांडता येते.
एखादी कृती करणे िकंवा कर याची िभती दाखवण े. या कृतीला भारतीय दंड िवधानान े बंदी घातल ेली असावी .
धाक दाखिव यासाठी आव यक बाबी
करार करणा या िकंवा ितहा ईतानी ती कृती केलेली असावी दुस या प ान े करारास संमती ावी हणून
अशी कृती केलेली असावी
७.३अनुिचत भाव (कलम १६)
७.३.१ अथ
इथे एखा ा प ावर अनुिचत भाव पाडल ेला असतो याम ुळे ती य वतं यपण े
आप या िहताचा िनण य घेऊ शकत नाही.
(कलम १६ (२) माण े एखादी िविश य दुस यावर अनुिचत भाव पाड या या
ि थतीत आहे अस गृहीत धरल जात. उदा. अ याि मक गु आप या िश यावर भाव
पाडून मो िमळ यासाठी याची मालम ा दान कर यास सांगतो.
७.३.२ अनुिचत भाव हणज े काय?
एक प दुस या प ावर भाव पाडून या या मनािव याला िनण य घे यास लावतो .
अशा भावाम ुळे तो दुसरा प आप या िहताचा नसलेला िनण य घेतो. या म ये
मानिसक , नैितक िकंवा इतर सव कार या भावाचा समाव ेश होतो याम ुळे तो प
वत: या िवचारान े वत: या िहताचा िनण य घेऊ शकत नाही.
पालक व पा य, नवरा बायको , वक ल व अशील , डॉ टर व ण अशा सवा चा अनुिचत
भाव पाडू शकणा या य म य े समाव ेश होतो. अशा य म य े समाव ेश असल े या
य शी जर काही करार झाले असतील तर यात अनुिचत भावाचा वापर झालेला
आहे असे सव साधारणपण े गृहीत धरले जाते. अनुिचत भावाचा वापर केलेला नाही हे
िस कर याची जबाबदारी जी य भाव पाड या या ि थतीत आहे यावर असत े.
पुढील संगी एक प दुस यावर भाव पाड या या ि थतीत आहे अस गृहीत धरल
जात.
● आयकर अिधकारी व आयकरादाता
● पालक व पा य
● वक ल व अशील
● आ याि मक गु व याचा िश य
● स ढ माणूस आिण वय क , खूप आजारी , अश , अपंग य . munotes.in
Page 51
मु संमती आिण यथ नीय करार
(कलम १३ ते १९)
51 ७.३.३ अनुिचत भावाच े प रणाम
एखा ाची कराराला संमती अनुिचत भावा या वापरान े घेतली असेल तर तो प करार
यथ नीय (Voidable) ठरवू शकतो . तो प के हाही करार र क शकतो . परंतु या
करारा या अनुषंगाने याला जर काही फायदा झालेला असेल तर तो मा यानी
संबिधताला परत केला पािहज े.
उदाहरण े.
१) अ या मुलाने वचन िच ीवर ब ची खोटी सही केलेली आहे. ब अ या मुलावर
खटला भर याची िभती दाखव ून या याशी दुसरा एखादा करार केलेला आहे. यायालय
असा करार र क शकते.
२) अ नावाचा सावकार ब नावा या शेतकया ला . १०० च कज देऊन या यावर
भाव आणून या याकड ून दोनश े पहे कज मिहना ६% याजान े घेत याच िलह न
घेतो. यायालय हे कागद र क न ब ला फ . १०० परत करायला सांगू शकते.
धाक आिण अनुिचत भाव दो ही म ये एक प दडपणाखाली संमती देत असल े तरीही
दोहोम य े तसा बराच फरक आहे. तो फरक पुढील त याव न प होईल.
धाक व अनुिचत भाव यातील फरक ,
मु ा धाकधपटशा अनुिचत भाव
१) अथ इथे एक प दुस याला धाक
दाखव ून याची संमती िमळवत े इथे एक प आप या थानाचा
दु पयोग क न दुस या य ला
या या िहताचा नसलेला िनण य
घे यास भाग पाडते. आिण
करारासाठी याची संमती िमळवत े.
२) व प गु हा कर याची धमक देऊन
संमती िमळवली जाते. मनावर दडपण आणून संमती
िमळवली जाते.
३) मा यम स न े संमती िमळवली जाते नैितक दबावाखाली िहताच समजून
चुक चा िनण य घेतला जातो.
४) जबाबदारी भारतीय दंड िवधानाखाली हा
िश ेस पा गु हा आहे. इथे कोण याही कारची फौजदारी
जबाबदारी नाही फ अनैितकता
आहे.
munotes.in
Page 52
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
52 ७.४ फसवण ूक (Fraud) ( कलम १७)
७.४.१ अथ
जाणूनबुजून एखा ा य ला फसिव या या उि ान े िकंवा याला करारब
कर यासाठी खोटी मािहती पुरिवणे िकंवा खरी मािहती लपवून ठेवणे हणज े कपट िकंवा
फसवण ूक होय.
याम य े मह वाची मािहती लपवून ठेवली जाते िकंवा चुक या प तीन े मांडली जाते.
यामाग े दुस या प ाला फसिव याच े उि असत े. अशा कार े फसवून करारावर
याची संमती घेतली जाते. खरी मािहती मािहत असून इथे हेतु पुर पर चुक ची मािहती
पुरिवली जाते. या आधार े दुसरा प चुक चा िनण य घेऊ शकेल. िकंवा याला चुक चा
िनण य घे यासा भाग पाडल े जाते. अशी फसवण ूक करारातील एक प करतो िकंवा
या यावतीन े दुसरा कोणीतरी करतो .
उदा.
1) शहा खान कडून एखा ा जमीनीची खरेदी करतो जी जमीन खानन े आधीच राह लला
िवकल ेली आहे. खाननी इथे शाहची फसवण ूक केलेली आहे कारण जमीन आपण
आधीच दुस याला िवकल ेली आहे ही गो या यापास ून लपवून ठेवलेली आहे.
2) अमूर जॉलीला आपली गाय गाबण आहे अस खोटच सांगून गाय िवकतो . अमूर या
सांग यावर िव ास ठेवून जॉली ती गाय . ४५,००० ला िवकत घेते. ही फसवण ूक
आहे.
3) टीना मीनाकड ून दहा हजार . उसने घेते व एक मिह यानी परत कर याचा खोट
वचन देते. ितला पैसे परत करायच ेच नाही आहेत. ही सु ा एक फसवण ूकच आहे.
फसवण ूक हणज े दुस याला फसिव या या उि ान े केलेली सव कार या कृती. इथे
मु ामह न , मािहत असून खोटी मािहती िदली जाते. आिण दुस या प ाला करार
कर यास वृ कर यात येते. काही वेळा एखादी गो स य आहे िकंवा नाही याची
शहािनशा न करता दडपून स य आहे असे ाती ठोकपण े सांिगतल े जाते.
कलम १७ माण े फसवण ूक या सदरात पुढील सव गो चा समाव ेश होतो.
७.४.२ फसवण ूक तल े घटक
१) चुक ची मािहती िदली जाते.
इथे बेदरकारपण े चुक ची मािहती िदली जाते. याची स यता पडताळ ून पािहली जात
नाही. परंतु मािहती देणा याचा या या स येतेवर खरोखरच िव ास असेल तर मा ही
गो फसवण ूक ठरत नाही.
munotes.in
Page 53
मु संमती आिण यथ नीय करार
(कलम १३ ते १९)
53 २) मह वाची मािहती जाणूनबुजून लपिवली जातो .
एखा ान े आव यक ती मािहती मु ाम लपवून ठेवली तर ती फसवण ूक ठरते. परंतु अशी
मािहती देणे या यावर बंधनकारक नसेल तर मा ती फसवण ूक ठरत नाही.
३) वचनप ूत कर या या उि ा िशवाय िदलेल वचन.
समजा एखा ान े काही व तू मागिव या व यांची िकंमत अदा न कर याच आधीच
ठरिवल े होत तर ती फसव ूकच ठरते. इथे वचन पूत च उि च नसत.
४) काय ान े खास फसवण ूक या गो ी हणून जाहीर केले या आहेत.
उदा. नादार य बरोबर गु पणे करार करणे ही गो नादारी काय ाखालील
फसवण ूकच आहे.
५) नुकसान
दुस या प ाच या फसवण ूक मुळे काही नुकसान झालेल असल े पािहज े जर नुकसान
काहीही झालेल नसेल तर हा गु हा ठरत नाही.
मह वाची मािहती जाणून बुजून लपवल ेली
असली पािहज े खोटी मािहती िदली असली पािहज े.
फसवण ूक तील आव यक घटक.
फसवण ूक य ात झालेली असली पािहज े काही नुकसान झालेले असल े पािहज े
७.४.३ फ ग प राहण फसवण ूक ठरते का?
फ ग प राहणे ही फसवण ूक ठरत नाही. प बोलण े या य च कत य असल
पािहजे िकंवा कोण याही काय ाखाली यांनी काही ठरािवक मािहती देणं स च े असल े
पािहज े. नाहीतर करार करणा या य नी आप याला माहीत असल े या सव गो ी
दुस याला सांिगत याच पािहज े असे या यावर बंधन नाही. परंतु पुढील दोन कार या
करारात मा ग प राहणे हणज े फसवण ूक ठरते.
१) िजथे बोलण याचे कत य आहे.
२) िकंवा िजथे ग प राहणे हीच फसवण ूक ठरते.
एका प ाने दुस याला आप याकडील सव बारीकसा रक मािहती पुरिवली पािहज े असे
नाही. यापारात ाहकान े वत:ची काळजी घेणे अपेि त आहे. बोलण दुस यावर
बधंनकारक नाही. आिण शांत राहण हणज े फसवण ूक ठरत नाही, तसेच या गो ी
दोघांनाही माहीत आहेत या परत सांग याची आव यकता नाही. उदा. अ नी ब ला munotes.in
Page 54
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
54 काही प ी िवकल े. प ी आजारी होते. िवकताना अस ठरल होत क आहे तसे िवकायच े.
इथे फसवण ूक झालेली नाही. (वड िव. हॉ स) (१८७८ )
कलम १७ म ये असा प उ लेख आहे क प ावर बोलण े बंधनकारक नसेल तर
नुसत ग प राहणे हणज े फसवण ूक ठरत नाही. काही िठकाणी मा बोलण बंधनकारक
असत िकंवा ग प राहणे हणज ेच फसवण ूक ठरते.
१) फ ग प राहण े हणज े फसवण ूक न हे.
आपण िवकत असल े या व तूमधील दोष येकांनी जाहीर केलेच पािहज े असे नाही.
उदा. अ आपला एक आजारी घोडा ब ला िवकतो . अ ला माहीत आहे क तो आजारी
आहे. अ ब ला घोडयाब ल काहीही सांगत नाही. ही फसवण ूक न हे.
२) काहीव ेळा मा ग प राहण हणज े फसवण ूक ठ शकत े
कारण इथे मौन राहणे ही फसवण ूक ठरते. उदा. समजा ब अ ला हणाला क तू
घोडयाब ल काहीही बोलला नाहीस तर मी समजेन क घोडयाची कृती ठणठणीत
आहे. अ काहीही बोलत नाही. इथे अ च मौन हणज े फसवण ूक ठरते.
७.४.४ बोलण े आव यक आहे िकंवा कत य आहे.
िविश कार या करारात कायदा सांगतो क तु ही सव मािहती देणे तुम यावर
बंधनकारक आहे. इथे मािहती न पुरिव याम ुळे करार यथ अथवा यथ नीय ठरतो. उदा.
सव म िव ासाच े करार. इथे सव मािहती एकाच प ाकड े असत े आिण तो जाहीर करणे
हे याच कत य असत े. दुस या प ाची कराराला संमती यावरच अवल ंबून असत े. इथे
एका प ान े मािहती िदलीच पािहज े.
पुढील करार या कारात मोडतात :
१) िव याच े करार
िव याच े करारात िवमा पॉिलसी घेणा या ंनी याचा िवमा उतरवायचा आहे. याची संपूण
मािहती जाहीर केलाr पािहज े. कारण िवमा उतरिव यात काय धोका आहे याची पूण
मािहती समज यािशवा य िवमा कंपनी िवमा उतरिव यास तयार होत नाही. मािहती जर
पूण पणे िदली नाही तर नंतर करार र ठ शकतो . मािहती हेतु पुर सपरच लपवल ेली
असली पािहज े असे नाही. चुकून जरी सांगायचे रािहल े तरीही करार र ठ शकतो .
२) अचल मालम े संबंधीचे करार.
अचल मालम ा ह तांतर काय ातील कलम ५५ (१) (अ) १८८२ माण े िव े या या
मालक ह कात काही दोष असतील व याची मािहती िव े याला असून खरेदी दाराला
नसेल तर ही फसवण ूक ठरते. परंतु जर थोडे य न क न खरेदीदार ही मािहती जर
सहज िमळव ू शकत असेल तर मा फसवण ूक ठरत नाही. इथे खरेदीदाराला याची munotes.in
Page 55
मु संमती आिण यथ नीय करार
(कलम १३ ते १९)
55 िन काळजीपणा भोवत े. उदा. अ एक सोफा ब ला िवकतो व अ ला माहीत आहे क
याला चर गेलेली आहे. तो ही गो ब ला सांगत नाही. ही फसवण ूक आहे. ब नंतर करार
र क शकतो जे हा याला तो दोष समजतो .
३) कंपनीच े भाग िवकण े िकंवा भागवाटप करणे
कंपनी काय ा माण े संचालक मंडळान े कंपनी या मािहती प कात कंपनीची संपूण
मािहती देणे आव यक आहे. कारण ते वाचूनच आमजनता कंपनीत आपल े पैसे
गुंतव यास ंबंधीचा िनण य घेत असत े. संचालका ंनी काही मािहती दडवून ठेवली
अस यास भागधारक नंतर शेअर परत क शकतात हणज ेच करार र क शकतात .
४) ल नाचा करार.
ल न करताना दोघांनीही आपआपली संपूण खरी मािहती एकमेकाला देणे आव यक
आहे. नाहीतर के हाही एक प ठरलेल ल न र क शकतो .
७.४.५ फसवण ूक चे प रणाम
करारातील एका प ाची संमती फसवण ूक क न िमळवल ेली असेल तर फसवण ूक
झालेला प के हाही करार र क शकता - हणज ेच करार यथ नीय ठरतो.
फसवण ूक झाले या प ापुढे दोन पया य आहेत
● तो प करार र क शकतो .
● िकंवा करार करताना िदलेली मािहती स य असती तर करारान े याचा काय फायदा
झाला असता तशी प रि थती िनमा ण कर यास दुस या प ाला भाग पाडू शकतो .
उदा. अ ब ला आपली मालम ा िवकताना खोट सांगतो क मालम ेवर कोणताही बोजा
नाही. हणज ेच या या तारणावर कज घेतलेले नाही अशाव ेळी ब एकतर करार र क
शकतो िकंवा अ ला थम यावरील कज परत क न मग मालम ा िवकायला सांगू
शकतो . हणज ेच मालम ा कज मु क न दे यास सांगू शकतो .
करार र करतानाच तो प आप याला झाले या नुकसानी पोटी भरपाई मागू शकतो ,
परंतु फसवण ूक झाले या य ला जर थोडयाशा प र मान े स य शोधून काढण े सहज
श य असेल तर मा फसवण ूक या सबबीखाली करार र करता येत नाही.
फसवण ूक झाले या य प ुढे पुढील पया य आहेत.
१) करार र करणे.
२) नुकसान भरपाई ही मागण े
३) कराराची पूत ता क न नुकसान भरपाई मागण े.
munotes.in
Page 56
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
56 ७.५ अस य िवधान (MISREPRESENTATION ) (िदशाभ ूल)
७.५.१ अथ
याचा अथ करार करताना एखाद अस य िवधान करण हणज ेच खोटी मािहती देऊन
दुस या प ाची करारासाठी संमती िमळवण े. इथे मािहती खोटी आहे ही गो या प ाला
मािहतही नसते. याची अशी समजूत असत े क आपण सांगतो ते स य आहे. उदा. अ
ला आपला घोडा ब ला िवकायचा आहे तो याला सांगतो क ’माझा घोडा उ म
ि थतीत आहे. अ ला मनापास ून वाटत असत क आपला घोडा िनद ष आहे.परंतु याला
माहीत नाह क घोडा काल आजारी होता. पुढे ब तो घोडा िवकत घेतो. अ नी खोटी
मािहती िदलेली आहे.
थोड यात इथे खोटी मािहती िदलेली असत े परंतु ती जाणूनबुजून फसवण ूक कर या या
उि ान े िदलेली नसते.
या िवषयावरील मह वाचा िनवाडा ह ज े डेरी िव. पीक (Derry V Peak) १८८९ .
या केसम य े मािहती प काम य े अशी मािहती असत े क कंपनीला वाफेवर िकंवा
यं ा या सहा यान े ॅम चालिव याची परवानगी खास काय ान े िमळाल ेली आहे. परंतु
वाफेवर चालिव यासाठी यापारी मंडळाची परवानगी घे याची अट असत े. या मंडळान े
परवानगी नाकारली आिण कंपनीला आपला गाशा गुंडाळावा लागला . एका भागधारकान े
संचालकािव खटला भरला क यांनी आपली फसवण ूक केलेली आहे. कोटा ने
िनवाडा िदला क इथे फसवण ूक झालेली नाही कारण संचालका ंची अशी ामािणक
समजूत होती क काय ान े आप या ला परवानगी िदलेली आहे.
७.५.२ अस य िवधानासाठी आव यक गो ी :
● एखादी गो ठासून सांिगतल ेली असत े
● नंतर ते िवधान खोटे ठरते.
● हे िवधान दुस या प ाने करारास संमती ावी हणून केलेली असत े.
● या प ानी या िवधानान ुसार कारवाई केलेली असत े.
● ते िवधान संबंिधत प ाने केलेले असत े िकंवा या यावतीन े दुस यानी केलेली
असत े.
munotes.in
Page 57
मु संमती आिण यथ नीय करार
(कलम १३ ते १९)
57 ७.५.३ फसवण ूक व अस य िवधान यातील फरक.
फसवण ूक अस य िवधान (िदशाभ ूल)
१) जाणूनबुजून दुस याला फसिव यासाठी
अस य िवधान कर यात येते. अस य िवधान करणा या य ला ते
अस य आहे हे खरोखरच माहीत नसते.
२) दुस याला फसिव याच उि असत े फसिव याच उि नसते
३) करार यथ नीय ठरतो. याची िदशाभ ूल झालेली आहे तो प
करार र क शकतो .
४) िविश कार या फसवण ूक साठी
भारतीय दंड िवधाना माण े िश ा होऊ
शकते. हा गु हा ठरत नाही.
७.६ चूक (Mistake) ( कलम -२०)
७.६.१ अथ
चूक हणज े एखा ा गो ी या स यत ेब ल चुक चा िव ास . करारातील दोनही प ा या
मनात असल े या चुक या िव ासावर आधा रत करार र करता येत नाही. इथे
दोघां या ही मनात चुक ची समजूत असत े या या आधारावर करार कर यात येतो.
७.६.२ चूक दोन कारची असू शकत े.
१) काय ातील तरतूदीब ल गैरसमज
२) तपशीलाब ल (facts) चूक
१) काय ातील तरतूदी ब लची चूक
याचा अथ काय ात चूक अस नसून काय ातील तरतूद चा अथ लाव यात झालेली
चूक. करारातील प ाकड ून अशी चूक होऊ शकते, इथे करातील प ाला कायदा यो य
प तीन े समजल ेला नसतो . तरतूदीब ल प ाची गैर समजूत झालेली असत े. नेमका
कायदा तु हाला माहीत नसतो .
२) तपशीलाब ल चूक.
एखा ा गो ीब ल प ा या मनात गैर समजूत झालेली असत े. उदा. तु ही ३५ वष
वयाचे आहात तर माझी समजूत असत े क तुमचे वय ३४ वष आहे. मी तुम या
वयाब ल चूक केलेली असत े.
munotes.in
Page 58
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
58 तपशीलाब ल झालेली चूक ही यो य सबब ठ शकते. ही चूक परत दोन कारची
असत े. एकतफ िकंवा दुतफ हणज े एकाला व तू ि थतीची यो य जाणीव नसते िकंवा
द घानाही अशी जाणीव नसते. ही चूक दोन कारची असत े.
अ. दुहेरी चूक
कलम २० माण े करारातील एखा ा तपशीलाब ल दोघां याही मनात चुक ची समज
असेल तर करार हा यथ ठरतो. उदा. अ ब ची कार . ९०,०००/- ला घे यास तयार
होतो. करारा या आद या िदवशी ती कार अपघातात न झालेली असत े. ही गो करार
करताना दोघांनाही माहीत नसते. यामुळे यांनी करार केलेला असतो . ही तपशीला
ब लची दुहेरी चूक असून करार आपोआप र ठरतो. कारण या कारची िव झालेली
आहे. ती कार या वेळी अि त वातच नाही.
ब. एकतफ चूक
तपशीलाब ल एकाच य या मनात चुक ची समजूत असेल तर मा करार र ठरत
नाही. करार वैध ठरतो.
उदा. अिमता एका दुकानात ून लोणच खरेदी करते. दुकानदारानी आधी लोण याचा
नमूना दाखिवल ेला असतो . अिमताला वाटत क लोणच ं मुरलेल (जून) आहे. य ात
लोणच ं नवीन असत . इथे अिमताला करार र करता येणार नाही कारण फ ित या
मनात गैरसमज आहे. दुकान दारा या मनात नाही.
यामुळे असे हणता येईल क दुहेरी चूक असेल तर करार र होतो एकेरी चुक मुळे
नाही.
करातातील एकाच प ा या मनात तपशीलाब ल सं म असेल तर या प ाला करार र
कर याचा अिधकार नाही, एकेरी चूक करार र ठरवू शकत नाही. परंतु एका प ाची
झालेली गैरसमजाची क पना जर दुस या प ाला असून मु ामह न ग प रािह यास मा
करार र होऊ शकतो .
एकतफ चूक ही पुढील कारची असू शकत े:-
यवहार या व पाब ल
करार करणाया पैक एका य या मनात यवहारा या व पाब ल जर गैरसमज
असेल तर तो करार यथ ठरतो. याला कारण तो प आंधळा असेल िकंवा अिशि त
असेल िकंवा कागद प ां या व पाब ल याची जाणूनबुजून िदशाभ ूल केलेली असेल.
७.६.३ खोटया िकंवा िदशाभ ूल करणा या मािहतीचा करारावरील प रणाम .
देशातील कोण याही चिलत काय ास ंबंधी जर प ाला मािहती नसेल तर या
कारणाव न करार र करता येणार नाही िकंवा र होत नाही, परंतु असा गैरसमज जर
परदेशी काय ाब ल असेल तर मा गो वेगळी. उदा. अ व ब म ये करार होतो आिण munotes.in
Page 59
मु संमती आिण यथ नीय करार
(कलम १३ ते १९)
59 दोघांची समजूत असत े क एखादा कज भारतातील चिलत काय ाखाली मुदत बा
झालेला आहे. हा करार र िकंवा यथ नीय ठ शकत नाही.
कारण येक नाग रकाला आप या देशातील चिलत काय ाच ान असण अपेि त
आहे. कायदा माहीत नाही ही कधी ही सबब होऊ शकत नाही, या सबबीखाली करार
कोणालाही र करता येणार नाही.
करारा या व पाब ल दोघां याही मनात जर गैर समज िकंवा ग धळ असेल तर मा
करार र ठ शकतो .
उदा.
अ ब सोबत याचा एखादा घोडा िवकत घे याचा करार करतो . करारा या वेळी
दोघानाही माहीत नसते क तो घोडा आधीच मरण पावल ेला आहे. करार आपोआप र
ठरतो.
ब या मरणान ंतर अ ला काही मालम ा िमळणार असते. ती मालम ा तो क ला िवकतो .
परंतु िव चा करार झाला या वेळी ब जीवंत असतो व ही गो अ व क दोघानाही
माहीत नसते. हा करार र ठरतो.
कलम २० खाली पुढील प रि थतीत करार र ठरतात .
● करार करणा या दोनही प ा या मनात िवषयाब ल गैर समज असावा .
● व ती गो करारा या ीने मह वाची असावी .
७.६.४ एकतफ व दुतफ गैर समजामधील फरक .
एकतफ गैरसमज दुतफ गैरसमज
१) एकच प ा या मनात गैरसमज असतो . करारातील दोनही प ा या मनांत गैर
समज असतो .
२) करार यथ िकंवा यथ नीय ठरत नाही. करार यथ ठरतो.
३) कलम २२ मधील तरतूदी लागू होतात . कलम २० मधील तरतूदी लागू होतात .
७.७
1) संमतीची या या ा. संमती के हा मु संमती समजली जाते?
2) अनुिचत भाव हणज े काय? याचे प रणाम िवशद करा.
3) धाकदपटशा ह ज े काय? अनुिचत भाव व धाकदपटशा यामधील फरक प
करा. munotes.in
Page 60
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
60 4) फसवण ूक हणज े काय ? यासाठी आव यक गो ी कोण या ?
5) चुक चे प रणाम सांगा.
6) या या ा.
अ) संमती
ब) एकतफ गैरसमज
क) फसवण ूक
ड) िदशाभ ूल
इ) अनुिचत भाव
फ) धाकदपटशा
❖❖❖❖
munotes.in
Page 61
61 ८
कायद ेशीर उि ये व यथ ठराव िकंवा करार
(कलम २३ ते ३०)
घटक रचना :
८.० उि य े
८.१ यथ ठराव हणज े काय?
८.२ पैजेचा ठराव व संभा य घटनेवर आधा रत करार िकंवा घटनावल ंबी करार
यातील फरक
८.३
८.० उि ेये
या पाठा या अ यासान ंतर पुढील िवषया ची तु हाला मािहती िमळेल.
● यथ ठराव िकंवा करार यांचा अथ
● कायद ेशीर व बेकायद ेशीर उि य े
● पैजेचा करार - यांचा अथ व यासाठी आव यक गो ी.
● पैजेचे करार व घटनावल ंबी (Contingent) करार यां यातील फरक
८.१ यथ ठराव िकंवा करार ह ज े काय?
८.१.१ अथ
कलम २ (ग) माण े जो करार काय ान े अंमलात आणता येत नाही तो यथ ठराव िकंवा
करार होय. यामुळे अशा कराराम ुळे कोणालाही , कोण या ही कारच े अिधकार ा होत
नाहीत . असे करार मुळातूनच यथ असतात .
कोण याही करारासाठी अ याव यक गो हणज े याच उि व ितफल कायद ेशीर
असाव े. याच उि िकंवा ितफल बेकायद ेशीर आहे असे करार यथ ठरिव यात
आलेले आहेत. कराराच े उि िकंवा ितफल के हा बेकायद ेशीर समज यात येतात
याब ल या तरतूदी कलम २३ म ये दे यात आले या आहेत.
munotes.in
Page 62
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
62 ८.१.२ कायद ेशीर ितफल व उि े
कलम २३ म ये कोणती उि े िकंवा ितफल बेकायद ेशीर समज यात येतात याब ल
तरतूदी आहेत.
ितफल िकंवा उि पुढील प रि थतीत बेकायद ेशीर ठरिव यात आलेली आहेत.
● काय ान े यांना ितबंध आहे.
● यामुळे एखा ा काय ातील तरतूद चा भंग होतो.
● फसवण ूक कर याच िकंवा एखा ाला शारी रक इजा कर याच िकंवा एखा ा या
मालम ेच नुकसान कर याच उि आहे.
● कोटा या मते ते अनैितक आहे िकंवा लोकभावन ेला ध का देणार आहे.
उदा. चोरी केले या माला या िव चा करार, काय ान े बंदी घातल े या औषधा या
खरेद चा करार. कोणालातरी शारी रक इजा कर यासाठीचा करार इ यादी . कोण याही
कराराच े उि व ितफल या दोन ही गो ी कायद ेशीर असा यात नाहीतर करार अवैध
ठरतो.
एखादा नादार य आपली मालम ा आप या नातेवाईकाला देतो. इथे ितफल जरी
कायद ेशीर असल तरीही करार यथ ठरतो कारण नादार य आपली मालम ा िवकू
शकत नाही. असे करणे नादारी संबंधी या काय ाखाली गु हा आहे. हणून ितफल व
उि दोनही कायद ेशीर असतील तरच करार वैध ठरतो.
८.१.३ कोणत े ितफल उि कायद ेशीर आहे. व कोणत े बेकायद ेशीर आहे?
उदाहरण े:-
1) अ आपल घर ब ला . १२,०००/- चा िवक यास तयार होतो. इथे घरासाठी
१२,०००/- देणे हणज े ब नी अ ला िदलेल ितफल व अ नी ब ला घर देणे हे ब ला
िदलेल ितफल आहे. ही दोनही ितफल कायद ेशीर आहेत यामुळे करार हा वैध
ठरतो.
2) अ ब या मुलाचा सांभाळ कर याची जबाबदारी वीका रतो आिण या बद यात ब
याला दर मिह याला . १,०००/- दे याचे कबूल करतो . इथे दोघांनी एकमेकाला
िदलेल वचन हणज े ितफल होय. ही ितफल े कायद ेशीर आहेत.
3) अ, ब व क एक येऊन ठरिवतात क एखा ा गावावर दरोडा घालून िमळाल ेले पैसे
सम माणात वाटून यायच े. इथे करार र ठरतो कारण याच उि हे बेकायद ेशीर
आहे. munotes.in
Page 63
कायद ेशीर उि व यथ ठराव िकंवा करार (कलम २३ ते ३०)
63 4) अ ब ला सरकारी खा यात नोकरी िमळव ून दे याच आ ासन देतो आिण या
बद यात ब याला ३,००० दे याच कबूल करतो , ितफल बेकायद ेशीर
अस याम ुळे करार र ठरतो.
5) अ ब ला आपली मुलगी अनैितक कारणासाठी वापर यास देतो. हा करार अवैध आहे
कारण तो अनैितक आहे.
येक करार याच उि िकंवा ितफल बेकायद ेशीर आहे तो करार अवैध ठरतो.
पुढील कारच े करार काय ान े अवैध हणून घोिषत केलेले आहेत:
१) कोण याही काय ान े बंदी घातल ेली आहे.
कोण याही काय ा या िवरोधात केलेला करार हा अवैध ठरतो. िवरोधात बंदी घातल ेली
कृती करणे हा गु हा आहे आिण काय ात यासाठी दंडाची व/ िकंवा िश ेची तरतूद
कर यात आलेली असत े. उदा. कोण याही सरकारी अिधकाया ला लाच देऊन काम
क न घेणं हा गु हा घोिषत कर यात आलेला आहे. असे करार अंमलात आणता येत
नाही.
२) ल न कर यास बंदी घालणारा करार (कलम २६)
अ पवयीन य वगळून इतर कोणा याही ल नाला बंदी घालणारा करार हा
बेकायद ेशीर व यथ ठरतो.
परंतु इथे एक गो ल ात घेतली पािहज े क ठरािवक य शीच ल न कर याचा करार
हा कायद ेशीर करार आहे. हा ल नाचा ितबंध करणारा करार ठरत नाही. हणून वैध
करार ठरतो.
उदा :
1) अ ब शी करार करतो क तो क शी ल न करणार नाही. करारासाठी कायद ेशीर
ितफल आहे. तरीही करार र ठरतो.
2) अ ब शी करार करतो क तो क शीच ल न करेल. दुस या कोणाशी करणार नाही. हा
करार वैध ठरतो.
३) यापार िवरोधी करार (कलम २७)
कोणालाही कायद ेशीर यापार उ ोग यवसाय कर यास ितबंध घालणारा करार हा
अवैध करार ठरतो.
४) कोटा ची मदत न घे यासंबंधीचा करार munotes.in
Page 64
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
64 करारा या पूत तेसाठी कोटा ची मदत घे याचा येकाला अिधकार आहे. यामुळे करार
पूत तेसाठी कोटा ची मदत घेता येणार नाही अशा आशयाचा करार के यास तो करार
अवैध ठरतो.
१९९६ साली करार संबंधी या काय ातील कलम २८ म ये बदल कर यात आलेले
आहेत. काय ातील या दु तीम ुळे आणखीन काही कारच े करार अवैध ठरिव यात
आलेले आहेत. उदा. नोकरान े मालकाशी करार केला क याला बेकायदेशीरपण े
नोकरीव न काढून टाकल े तरीही तो मालकािव कोटा त जाणार नाही. हा काय ाची
मदत घे यािव केलेला करार अस याम ुळे बेकायद ेशीर ठरतो.
थोड यात काय ाची मदत घे यािवरोधात केलेला करार अ ैध ठरतो. (कलम २८).
५) अ प करार: करारातील अटी जर प नसतील तर करार अवैध ठरतो
(कलम २९)
उदा: अ ब बरोबर १०० टन तेल िव ला करार करतो . पण करारात कोण या कारच
तेल याचा प उ लेख नाही. अ प ते साठी हा करार र ठरतो.
६) सामािजक धोरणा या िवरोधातील करार
काही िविश कारच े करार हे समाजाला हानी पोहचिवणारी असतात िकंवा चिलत
समाज धोरणा या िवरोधातील असतात . असे करार अवैध ठरिव यात आलेले आहेत.
पुढील कारच े करार समािजक धोरणा या िवरोधातील करार घोिषत कर यात आलेले
आहेत.
● यापार वातं य िवरोधातील करार.
● ल नाला ितबंध करणार े करार.
● य वांत या िवरोधातील करार.
● पालका ं या पा यावरील ह का िवरोधातील करार.
● गु हयास ंबंधी तडजोड करणार े करार.
● सरकारी नोकरी िकंवा स मान िवकणार े करार.
● श ूरा ातील परदेशी नाग रकाशी केलेले करार.
● लाच दे या घे या संबंधीचे करार.
● गु हा कर या संबंधीचे करार.
● सावकारा ंना फसिव या संबधीच े करार.
● सरकारला फसिव यासाठी केलेले करार
● खट यात ून िमळाल ेली भरपाई वाटून घे याचा करार.
munotes.in
Page 65
कायद ेशीर उि व यथ ठराव िकंवा करार (कलम २३ ते ३०)
65 अ) यापारास ितब ंध घालणारा करार
यापार , उ ोग , यवसाय या गो ीना ितबंध घाल यास करार हा अवैध ठरतो. कारण
कुठ याही नाग रकाला यापार , उ ोग िकंवा यवसाय कर याच े वातं य आहे. यावर
कोणीही बंधने आणू शकत नाही.
िनवाडा : माधव िव. राजकुमार.
अ व ब म ये करार झाला क ब नी आपला यवसाय बंद करावा व यासाठी अ नी
याला काही पैसे ावेत. ठर या माण े ब आपला धंदा बंद करतो परंतु अ ब ला ठरलेली
र कम देत नाही. ब अ या िवरोधात कोटा त खटला घालतो कोटा ने िनवाडा िदला क
हा यापार िवरोधातील करार अस याम ुळे अवैध आहे.
ब) ल निवरोधातील करार.
कोणा या ल नात आडकाठी आणणार े करार अवैध ठरतात . कोणालाही दुस या या ल न
कर या या अिधकारात ह त ेप करता येणार नाही.
िनवाडा : लो िव. िपअरल ेस. अ व ब म ये करार झाला क अ नी ब शीच ल न करावे व ब
नी अ शीच ल न करावे इतर कोणाशी नाही जो कोणी हा करार मोडेल यांनी दुस या
प ाला दोन लाख पये ावेत. कोटा ने िनवाडा िदला क या कराराम ुळे ल न
वातं यावर गदा येत अस याम ुळे करार र ठरतो.
क) पालका ं या अिधकारात ह त ेप करणारा करार.
पालका ंना आप या पा यावर काही अिधकार काय ान े बहाल केलेले आहेत. यांना
दुस याशी करार क न या अिधकारात कपात कर याचा िकंवा अिधकार सोडून दे याची
मुभा नाही. कारण असे करार मुलां या िहताआड येणारे ठरतात .
ड) यि वात ं यावर बंधने आणणार े करार.
य वातं याला बाधा आणणार े करार हे साव जिनक धोरणािव च े करार समजल े
जातात . उदा. गुलाम हणून काम कर याचा करार. असे करार या सदरात मोडतात .
िनवाडा : रामशा ी िव अंबेला. अ व ब म ये करार झाला क घेतलेल कज पूण पणे िफट
पय त कज दारान े सावकार या घरा गुलाम हणून राबाव े कोटा ने हा करार र ठरिवला .
इ) सरकारी पदे िकंवा स मानाची िव
सरकार काही पदे िकंवा स मान गुणा याआधार े जाहीर करते. असे स मान विश यान े
िमळव ून दे यासा ठी केलेले करार हे जनते या धोरणा या िव केलेले करार ठरतात .
अशी स मान े िमळाल ेली य पैसे घेऊन ती स मान े दुस याला देऊ शकत नाही. उदा.
एस् िव मु य वामी या खट यात अ सरकारतील आपली नोकरी िकंवा जागा काही पैसे munotes.in
Page 66
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
66 घेऊन ब ला दे याच कबूल करतो . हा करार साव जिनक िवचारा ं या िकंवा िहता या
िवरोधातील करार आहे. हणून कोटा ने करार र ठरिवला .
फ) श ूरा ातील परदेशी य बरोबरचा करार.
जो पय त दोन देशातील संबंध मै ीचे आहेत तो पय त परदेशी य शी केलेले करार वैध
आहेत. परंतु जे हा या दोन देशाम य े यु सु होतो ते हा असे करार साव जिनक
धोरणा या िवरोधातील करार ठरतो व करार र होतो.
ग) लाच घे या - दे यािवषयाच े करार.
िजथे गु हेगारीवर आधा रत करार आहे ितथे तो करार साव जिनक धोरणा या
िवरोधातील करार ठरतो. उदा. अ व ब म ये करार होतो क ब नी अ ला . १५०००
ायच े व या बद यात ब या मुलाला वै क य महािव ालयात वेश िमळव ून ायच े.
करार साव जिनक धोरणा या िवरोधातील अस याम ुळे अवैध ठरतो.
ह) गु हा कर यासाठी केलेला करार.
दोन य म य े कोणाचातरी खून कर याचा करार होतो. ते हा तो करार साव जिनक
धोरणा या िवरोधातील अस याम ुळे र ठरतो.
आय) सावकारा ंना फसिव याचा करार.
कज दार जर एक येऊन कज देणा यालाच फसिव याचा करार केला तर तो करार
साव जिनक धोरणा या िवरोधातला व अवैध ठरतो.
ज) सरकारला फसिव याचा करार.
कर चुकािव यासारख े सरकारला फसिव या चे करार के यास ते साव जिनक धोरणा या
िवरोधातील व अवैध करार ठरतात .
क) एखा ा खट याचा मदत क न या बद यात खट यात ून िमळणाया भरपाईत
िह सा मागणारा करार अवैध ठरतो. असे करार ह ज े कोटा या खट यावर केलेला
जुगार असतो हणून साव जिनक धोरणा या िवरोधातला व अवैध करार ठरतो.
७) पैजेचे करार (कलम ३०)
इथे एखा ा िविश गो ीवर दोन य ची मते एकाम ेकािव असतात . भिव यात
घडणारी एखादी घटना आधार समजली जाते. ती घटना कशी घडेल हे आज न क
सांगता येत नाही.
उदा. अ व ब म ये करार होतो मी आज पाऊस पडला तर ब अ ला . १०० देईल.
क व ड नाणेफेक करतात व काटा आला तर क डला व छापा आला तर ड कला .
५०/- देईल हा पैजेचा करार असून अवैध आहे. munotes.in
Page 67
कायद ेशीर उि व यथ ठराव िकंवा करार (कलम २३ ते ३०)
67 पैजे या करारात पुढील गो ी असण े आव यक आहे.
1) दोनही प ाला िजंकणे श य असत े.
2) िजंकणे िकंवा हरणे ही गो एखा ा घटनेवर आधा रत असत े.
3) घटना कशी घडेल हे आज दोघानाही ठामपण े सांगता येत नाही.
4) दाहोप ैक कोणीही िजंकू शकतो परंतु कोणीही ह शकत नाही अशी प रि थती
असेल तर करार पैजेचा ठरत नाही.
पैजेचा करार योगायोगावर अवल ंबून असतो . घटना कशीही घडू शकते. ती कशी घडेल
याब ल आज िनि तपण े सांगता येत नाही. ती घटना भिव यात घडणारी असत े व
कशीही घडू शकते. ती अिनि त असत े. ती कशी घडेल ही गो आज संबिधत प ांना
सांगता येत नाही, हणून ि केट या मॅच वर पैजा लाव या जातात . मॅच पुढ या
मिह यात खेळली जाणार असत े. िकंवा एखा ा उमेदवारा या िनवडण ूक िजंक या िकंवा
हर यावर पैजा लाव या जातात . िनवडण ूक चा प रणाम दोनही प ाला आज माहीत
नसतो .
दुसरी मह वाची गो हणज े करार करणा या प ाची या घटनेत कोण याही कारचा
य सहभाग नसतो िकंवा िहतस ंबंध गुंतलेला नसतो फ यावर यांना पैज लावायची
असत े िकंवा जुगार खेळायचा असतो व यातून क ािवना पैसे कमवायच े असतात .
पैजे या कराराला आव यक असणा या गो ी.
कोणताही करार पैजेचा करार ठर यासाठी पुढील गो ी यात असण े आव यक आहे:
● पैसे िकंवा इतर मौ यवान व तू दे याची तरतूद असावी
● एका प ाला फायदा हावा आिण दुस या प ाला नुकसान . हणज ेच एकाचा तोटा
हा दुस याचा फायदा असावा
● िदलेल वचन हे एखा ा घटने या घड यावर िकंवा न घड यावर अवल ंबून असाव े
● घटना अिनि त असावी . या घटनेवर दोन ही प ाचा ताबा नसावा . घटना कशी
घडेल हे जर एक प ाचा माहीत असेल िकंवा घटना या या आख यारीतील असेल
तर असे करार पैजेचा करार ठरत नाही.
● दोनही प ांना िजंक याची िकंवा हर याची बरोबरीन े संधी असावी . जर नसेल तर
करार पैजेचा करार ठरत नाही तसेच एक प जर फ हरणारच असेल िकंवा
िजंकणार िकंवा हरणार नसेलच तरीही
● या घटनेत कोण याही प ाच े िहत संबंध गुंतलेले नसाव ेत पैज िजंक या हर या
पुरताच यात यांचा संबंध असावा . munotes.in
Page 68
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
68 ● जुगार खेळ या या उि ानच वचन िदलेले असाव े. घटनेत दोनही प ांचे इतर
कोणत ेही िहतस ंबध गुंतलेले नसाव ेत.
कलम ३० माण े पैजेचे करार हे अवैध ठरिव यात आलेले आहेत. तसेच पैजेची र कम
वसूल कर यासाठी िकंवा ठेवलेली ठेव परत माग यासाठीही कोटा त खटला भरता येणार
नाही.
परंतु काय ान े काही िविश कार या पैजे या कराराना खास परवानगी िदलेली आहे.
जसे घोडयाची शय त. याला काय ान े अनुमती िदलेली आहे. तसेच पुढील कार या
पैजे या कराराना ही परवानगी आहे.
अ) लॉटरी
ब) बुि म ेवर आधा रत खेळ, कोडी सोडिवण े
क) िव याच े करार
अ) लॉटरी
लॉटरी हा नशीबाचा खेळ असतो यामुळे तो एक कारचा जुगारच आहे भारतीय दंड
िवधानातील कलम २९ (४अ) खाली लॉटरीचा धंदा चालिवण े हा गु हाच ठरतो.
यासाठी काय ात िश ेची तरतूद आहे. फ रा य सरकारन े खास परवानगी िदली
असेल तरच लॉटरीचा धंदा चालिवण े कायद ेशीर ठरतो.
ब) बुि म ेचे खेळ / सािहि यक कोडी
िजंकण िजथ नशीबावर अवल ंबून ती लॉटरी आिण केलेला करार हा पैजेचा करार. परंतु
ब ीस जर कौश य वाप न एखादी कोडी सोडिव याया ला असेल तर तो जुगार ठरत
नाही. इथे करार हा वैध करार ठरतो. हणून अ र कोडी, िच कोडी, सािह यावर
आधा रत कोडी खेळा या शय ती यांना काय ान े परवानगी िदलेली आहे. इथे िजकंण व
हरण तुम या बुि म ेवर अवल ंबून असत नशीबावर नाही. इथे बि स गुणव ेसाठी िदले
जाते.
1) िव याच े करार
िव या या करारात सु ा नशीबाचा भाग असतो . एखादी गो घडली तरच िवमा कंपनी
पैसे देते. परंतु काय ान े अशा कराराना खास परवानगी िदलेली आहे. पैजेचा करार व
िव याचा करार याम य े तसा फरक आहे. तो फरक पुढील माण े सांगता येईल.
1) िव याचा करार हा वत: या िहतस ंर णासाठी केला जातो. पैजेचा करारात िहत
संर णाचा उ ेश नसतो . यातील प ांना फ फुकटात पैसे कमवायच े असतात . munotes.in
Page 69
कायद ेशीर उि व यथ ठराव िकंवा करार (कलम २३ ते ३०)
69 2) िव या या करारा या मागे शा ीय अ यास असतो . यो य प तीन े िहशेब क नच
करार केला जातो. जुगारात कोण याही कारचा िवचार िकंवा िहशेब केला जात
नाही.
3) िव याच े करार जनते या िहताच े आहेत. पैजेचे करार समाज िहताच े नाहीत .
८.२ पैजेचे करार व घटनावल ंबी करार (CONTINGENT CONTRACT ) यातील
फरक
मु े पैजेचे करार घटनावल ंबी करार
एकमेकाला िदलेली वचने याम य े दोह नी एकमेकाला
वचन िदलेलेअसते. इथे तस काही नसते.
व प हा करार संभा य घटनेवरच
अवल ंबून असतो . इथे पैजेच व प नसते.
वैध िकंवा अवैध अवैध वैध
िहतस ंबंध प ांचे काही िहत संबंध
गुंतलेले नसतात . प ांचे िहतस ंबंध गुंतलेले
असतात .
नशीबाचा खेळ हा केवळ नशीबाचा खेळ
असतो . इथे नशीब िकंवा देवाचा
फारसा संबंध नसतो .
८.३
1) करारास ंबंधी या काय ान े अवैध घोिषत केले या करारा ंची यादी ा.
2) पैजेचा करार हणज े काय? याला आव यक असणा या गो ीची चचा करा.
3) यापारावर बंधन घालणारा करार के हा वैध ठरतो?
4) टीपा िलहा.
अ) साव जिनक धोरणा िवरोधातील करार
ब) पैजेचे करार व घटनावल ंबी करार यातील फरक प करा.
❖❖❖❖ munotes.in
Page 70
70 ९
खास करार िकंवा िविश कारच े करार
नुकसान भरपाईच े करार व हमीच े करार
घटक रचना :
९.० उि े
९.१ नुकसान भरपाईच े करार
९.२ हमीचे करार
९.३ हमीचे कार
९.४ सततची हमी र करणे
९.५ हमीदारा या जबाबदारीच े व प
९.६ नुकसान भरपाईच े करार व हमीचे करार यातील फरक
९.७
९.० उि े
या पाठा या अ यासान ंतर पुढील गो ी प होतील .
● नुकसान भरपाई या कराराच अथ व कार
● नुकसान भरपाई या करारातील आव यक गो ी
● नुकसान भरपाईच े अिधकार
● हमी या कराराच े व प व वैिश ्ये
९.१ नुकसान भरपाईच े करार
९.१.१ या या व अथ :
या या : एक प दुस या प ा या संभा य नुकसानाची भरपाईची हमी देतो. ते नुकसान
वचन देणा याकड ून िकंवा या या वतीने दुस या या कृतीमुळे झालेला असतो िकंवा
हो याची श यता असत े. थोड यात दुस याचा होणार असल ेले नुकसान भ न दे याची
हमी िदली जाते.
munotes.in
Page 71
खास करार िकंवा िविश कारच े करार
नुकसान भरपाईच े करार व हमीचे करार
71 इतर श दात सांगायचे झा यास संभा य नुकसाना पासून संर ण देणारा करार.
दुस याला होणार े नुकसान भ न दे याची हमी देणारा हमीदार व भरपाई िमळणारा असे
एकूण दोन प अशा करारात असतात .
नुकसान भरपाईच े वचन देणा याला नुकसान भरपाई देणारा (Indemnifi er) व या
य ला नुकसान भरपाई ायची याला नुकसान भरपाई धारक (Indemnity holder)
हणतात .
नुकसान भरपाईची या या पुढील माण े करता येईल.
अ ला झाले या नुकसान ब भ न देणार आहे. ब या नुकसानीला वत: जबाबदार
असल ेच असे नाही. हणज ेच यानी केले या चुक मुळेच अ च नुकसान झालेल असेल
असे नाही. नुकसान भरपाई रोख र कम ेत केली जाऊ शकते तसेच एखा ा यं ाची
दु ती क न देऊन िकंवा बदलून देऊन ही करता येते. नुकसान भरपाई या करारात
एरवी या करारास ंबंधी या इतर सव बाबी असण े आव यकच आहे. उदा. ितफल ,
स ान य वगैरे.
९.१.२ हमीचा करार :
उदा. अ व ब हे दोन िम दुकानात जातात . दुकानदाराला अ सांगतो क ब ला ह या या
व तू तुम या कडून खरेदी क दे याचे पैसे तो तु हाला देईल याची मी हमी देतो. हा
हमीचा करार आहे.
९.१.३ हमी या कराराच े कार :
असे करार दोन कारच े असतात . हमी देणाया य व न करारा ंची अशी िवभागणी
केली जाते.
१) हमीदार प असतात .
२) हमीदार गृहीत धरलेले असतात .
1) हमीदार प असतात :
इथे हमीदार उघडपण े प श दात हमी देतात क दुस याच जर नुकसान झाल तर तो
आपण भ न देऊ. उदा. अ, ब ला आ ासन देतो क ब या व तूना क या कृतीमुळे जर
काही नुकसान झाले तर तो तोटा आपण भ न देऊ.
2) गृहीत हमीदार :
करारातील प ांचा िवचार के यास एक य न े हमी वीकारल ेली आहे असे सहजपण े
गृहीत धरता येते. उदा. अिभिजत अ दुल या दुकानात ून एक कूटर एक िदवस
वापर या साठी घेतो. कूटरला अपघात होऊन कूटरचे नुकसान होते. इथे अिभिजतला munotes.in
Page 72
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
72 अ दुलला झालेल नुकसान भ न देणे भाग आहे जरी तस काही यांनी कूटर भाड्यांनी
घेताना प पण े सांिगतल ेले नसले तरीही .
९.१.४ नुकसान भरपाई या करारातील आव यक घटक :
नुकसान भरपाईचा करार वैध ठर या साठी यात पुढील गो चा समाव ेश आव यक आहे.
1) नुकसान अपेि त :
नुकसान भरपाईचा करार हा संभा य नुकसान भ न दे यासाठी असतो .
2) वैध करारात आव यक असणा या इतर गो ी :
नुकसान भरपाईचा करार हा सव साधारण कराराचाच एक नमूना अस याम ुळे इतर
करारात आव यक असणा या गो ी इथेही आव यक असतात . उदा.मु संमती, स म
प , ितफल वगैरे.
3) दुस याला नुकसान हो यापास ून वाचिवण े :
दुस या प ाला होणा या संभा य नुकसानापास ून वाचिव याच े उि असल े पािहज े.
४) हे संर ण फ य ात झाले या नुकसाना या भरपाईसाठीच असावी . तोटा
वचनदा या या कृतीमुळे िकंवा इतर कोणा या कृतीमुळे झालेला असू शकेल. करारात
या घटनेचा उ लेख असतो फ या घटनेमुळेच झाले या नुकसानाची भरपाई
कर यात येते. करारातील घटना य ात घडली पािहज े.
५) या या सव समाव ेशक नाही. या य ेत प कर यात आलेल आहे क एखा ा
य या कृतीमुळे होणा या तोट्याचीच भरपाई केली जाते. नुकसान काही वेळा इतर
गो ीम ुळे ही होऊ शकतो . यावर कोण याही य चा ताबा नसतो . उदा. सुनामी,
भूकंप वगैरे.
९.१.५ भरपाई देणा या िव खटला झाला तर याच े अिधकार (कलम १२५) :
1) होणा या नुकसानाची भरपाई वसूल कर याच े अिधकार . यानी ावी लागणारी सव
नुकसानाची भरपाई झाली पािहज े.
2) यासाठी होणारा खच वसूल करणे.
नुकसान भरपाई िमळिव यासाठी याला जर काही पैसे खच करावे लागल े तर तेही
पैसे वसूल करता येतात.
3) तडजोड घडवून आण यास यासाठी यावयाची र कम . तीही वसूल करता येते.
नुकसान भरपाईचा करार हा एक कारचा करारच आहे. यामुळे इतर कार या
करारात या गो ी आव यक असतात या सव गो ी या करारातही आव यक असतात .
जसे स म प , मु संमती, कायद ेशीर उि इ यादी . यामुळे जर कराराच उि
बेकायद ेशीर असेल तर करार अवैध ठरतो. उदा. बकुल मुकुलला सांगतो क तू रामाला munotes.in
Page 73
खास करार िकंवा िविश कारच े करार
नुकसान भरपाईच े करार व हमीचे करार
73 बदडून काढ. यासाठी जर कोटा ने तुला दंड केला तर तो दंड मी भरीन. या कराराच
उि बेकायद ेशीर अस याम ुळे करार अवैध ठरतो.
९.२ हमीच े करार (CONTRACTS OF GUAR ANTEE )
९.२.१ अथ व या या :
एखा ान े िदलेल वचन पाळल े नाही िकंवा कज फेडल नाही तर याची पूत ता कर याची
हमी अशा करारा ार े दे यात येते. अशा करारात तीन प असतात .
● धनको याला हमी दे यात येते.
● जामीनदार हणज ेच जो हमी देतो.
● मुख देणेकरी (Princi pal Debtor) यानी कराराची पूत ता केली नाही तर याची
पूत ता कर याची हमी दे यात येते.
हमी देणारा
कज घेणारा धनको िकंवा कज देणारा
(Principal Debtor) (Creditor)
करार संबंधी या काय ातील कलम १२६ माण े हमीचा करार हणजे दुसरी य
िदलेल वचन पूण करेल िकंवा घेतलेले कज वेळेत फेडेल यासाठी िदलेली हमी.
ि किनट ्स िव. डामेल (१७०४ ) या इंि लश केसम य े अशा कराराची या या प
श दात दे यात आलेली आहे. ’हमीचा करार हणज े दुसरी य कराराची पूत ता करेल
िकंवा घेतले या कजा ची परतफ ेड करेल हणून िदलेली हमी.“ कोणाला कज िमळाव े,
उधारीवर माल िमळावा िकंवा नोकरी िमळावी यासाठी हमीचा करार केला जातो. उदा.
अ, ब ला . ५००० चे कज देतो व क, अ ला हमी देतो क ब नी जर वेळेवर पैसे परत
केले नाहीत तर ते पैसे मी देईन. हा हमीचा करार होय. याम य े –
● अ हा सावकार
● क हा हमीदार व
● ब हा कज घेणारा (Principal Debtor) इथे एकूण ३ करार असतात , सावकार व
कज दार यां यातला पिहला करार. munotes.in
Page 74
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
74 ● सावकार व हमी देणारा यां यातला दुसरा करार.
● हमी देणारा व कज घेणारा यां यातला ितसरा करार.
कज घेणारा हमीदा राला िवनंती करतो क यांनी कजा ला जामीन राहावे व याला पैसे
ावे लागल े तर ते पैसे याला आपण नंतर देऊ. अशा कार े हमी या करारात तीन प
व एकूण तीन करारा ंचा समाव ेश असतो .
अथा त ाथिमक जबाबदारी ही कज घेणा याची असत े. हमीदाराची जबाबदारी दु यम
असते व कज दारान े कज न फेड यासच ही जबाबदारी िनमा ण होते. (बंडक िव. िव म
कॉटन िम स (१९७० ).
हमी देणा याला कराराची संपूण मािहती पुरिवणे आव यक आहे. याला न सांगता जर
नंतर करारातील अटीत काही फेरफार कर यात आले तर हमीदाराची जबाबदारी लगेच
आपोआप संपु ात येते.
९.२.२ हमी या कराराची वैिश ्ये िकंवा अशा करारातील आव यक गो ी :
हमी या करारात आव यक असणा या गो ी पुढील माण े सांगता येतील :
1) करारात तीन प असतात :
हमी या करारात तीन प असतात - सावकार , कज दार व हमी देणारा. इथे संबंधीत
प ाम ये तीन वतं करार झालेले असतात व करारा ंना ितघां याही संमतीची
आव यकता आहे. हे तीन करार पुढील माण े झालेले असतात .
अ) सावकार व कज दार
ब) सावकार व हमी देणारा
क) कज दार व हमी देणारा
२) जबाबदारी :
अशा करारात ाथिमक जबाबदारी ही कज घेणा याची असत े आिण हमी देणा याची
जबाबदारी ही दु यम असत े. कज दारांनी कजा ची परतफ ेड वेळेवर केली नाही तरच
हमीदारावर जबाबदारी येते.
९.२.३ वैध करारासाठी आव यक गो ी :
अशा करारा या वैधतेसाठी इतर सव साधारण करारातीलच गो ी असण े आव यक
आहे. जसे मु संमती, ितफल , कायद ेशीर उि , प स म असण े वगैरे. या सव गो ी
अशा करारातही आव यक आहेत. परंतु ितफला या बाबतीत सावकार व हमीदार
यां यात थेट ितफलाची आव यकता नाही. कज दाराच े ितफल हे पुरेसे आहे.
munotes.in
Page 75
खास करार िकंवा िविश कारच े करार
नुकसान भरपाईच े करार व हमीचे करार
75 ९.२.४ करार लेखी असण े :
हमीचा करार इं लंड व नेपाळ म ये लेखी असण े आव यक आहे. परंतु भारतीय
काय ाखाली अशी अट नाही. करार लेखी िकंवा त डीही असू शकतो . दोनही कार वैध
समजल े जातात .
९.२.५ हमी या कराराची वैिश ्ये :
हमीचा करार हा इतर सव साधारण करारा माण ेच एक कारचा करार आहे. यामुळे
इतर सव साधारण करारा तील सव गो ी इथेही असण े आव यक आहे हे ओघान ेच आले,
परंतु यािशवाय अशा करारात पुढील गो ीही असण े आव यक आहेत.
1) हमीदाराची जबाबदारी मूळ कज दारांनी आपली जबाबदारी वेळेत व यो य प तीन े
पार पाडली नाही तरच िनमा ण होते. यानी कज फेड केली नाही तर हमीदाराव र ती
फेड याची जबाबदारी येते. अशी अट जर नसेल तर करार हमीचा करार न ठरता तो
नुकसान भरपाईचा करार ठरतो.
उदा.
1) अ, ब ला क ला काही व तू उधारीवर िवकायला सांगतो आिण क नी जर व तूचे
पैसे िदले नाही तर आपण ते दे याच मा य करतो . हा हमीचा करार आहे. कारण क
नी पैसे िदले नाही तरच अ वर पैसे दे याची जबाबदारी येते. नाहीतर नाह .
2) अ एका दुकानदाराला क ला काही व तू उधारीवर िवकायला सांगतो, आिण क
वेळेवर पैसे फेडेल याची मी काळजी घेतो अस आ ासन देतो. हा हमीचा करार न हे
कारण क नी नाही िदली तरच अ वर जबाबदारी येत नाही. हा नुकसान भरपाईचा
करार आहे.
2) कज दार करार कर यास स म अस याची आव यकता नाही.
सावकार आिण हमीदार हे दोघेही करार कर यास स म असण े आव यक आहे. परंतु
कज घेणारा करार कर यास स म असलाच पािहज े अस नाही, कारण इथे कज दार कज
परत कर यास जबाबदार नसून हमीदार जबाबदार आहे. (कािशबा िव. ीपत )
3) हमीदारान े जबाबदारी प श दात घेतलेली असावी .
करार हमीचा करार ठर यासाठी जामीनदारा ंने प श दात कज फेड कर याची
जबाबदारी घेतलेली असावी . उदा. अ, ब बरोबर टायटन वॉच कंपनीत जातो व
मालकाला हणतो , ’ब ला हे घड्याळ घेऊ ा. यांनी जर पैसे नाही िदले तर मी देईन.“
हा हमीचा करार होय.
munotes.in
Page 76
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
76 ९.३ हमीच े कार
हमीचे कार पुढील माण े सांगता येतील.
1) िविश हमी :
िविश हमी हणज े एका ठरािवक करारासाठी खास क न िदलेली हमी. इथे जामीन
रािहल े याची जबाबदारी फ या िविश करार िकंवा यवहा रासाठी मया िदत असत े.
या य याक इतर करारा ंशी काहीही संबंध नसतो . उदा. ब, क ला ५ पोती गह
िवकतो व याचे पैसे क एक मिह यात देईल अशी हमी अ, ब ला देतो. नंतर ब, क ला
फ ४ पोती गह िवकतो . आिण क याचे पैसे वेळेवर देत नाही. इथे अ नी िविश
यवहारासा ठी हमी िदलेली असत े. यामुळे या यवहारासाठी तो हमीदार राहत नाही. ४
पो या ंचे पैसे िदले नाही. या यवहाराशी याचा काहीही संबंध नाही.
2) सततची हमी (Continuing guarantee) :
अशी हमी अनेक यवहारा ंना ि़मळून िदलेली असत े. अशा हमी या वेळी हमी देणारा
आप या जबाबदा रीवर मया दा घालून घेऊ शकतो . या रकमे पय तच तो जबाबदार
राहतो . हमी देताना याची कालावधी व र कम ठरािव यात येते. उदा. (१) ब क ला
आप या जमीनीच े भाडे गोळा कर यासाठी वसूली कारकून हणून नेमतो आिण अ, क
नी गोळा केले या रकमा ५,०००/- पय त वेळेवर ब ला आणून देईल याची हमी घेतो.
ही सततची हमी होय.
3) पूव ल ी हमी :
पूव ल ी हमी ही स या अि त वात असल े या कजा साठी पूव ल ान े दे यात येते.
4) भिव यकालीन हमी :
भिव यकाळात िनमा ण होणा या कजा साठी इथे हमी दे यात येते.
९.४ सततची हमी र करणे
सततची हमी पुढील प तीन े संपु ात आणता येते.
1) सूचना देऊन (कलम १३०) यो य कार े आगाऊ सूचना देऊन भिव यकाळातील
यवहारा ंसाठी अशी हमी र करता येते.
2) हमीदार मरण पाव यास (कलम १३१) :
हमीदार जर मरण पावला तर भिव यातील यवहारासाठी तो िकंवा याचे वारस
जबाबदार राहत नाहीत. हमीदारा या मरणाब ल खास सूचना दे याची आव यकता
नाही, हमीदारा या मरणान ंतर या यवहारा ंना हमीचे संर ण राहत नाही, कज
देणा याला हमीदारा या मृ यूची मािहती नसली तरी काही फरक पडत नाही. munotes.in
Page 77
खास करार िकंवा िविश कारच े करार
नुकसान भरपाईच े करार व हमीचे करार
77 ९.५ हमीदारा या जबाबदारीच े व प
कज दाराकड ून जी र कम सावका र याज वगैरे सकट वसूल क शकतो तेवढीच र कम
सावकार हमीदारकड ून वसूल क शकतो . उदा. अ ब ला हमी देतो क ब नी क वर
काढल े या ह ंडीचे पैसे क वेळेवर देईल. क ने ह ंडीचा अनादर केला तर अ ला ह ंडीचे पैसे
अिधक यावर ठरले या दराने याज ब ला देणे भाग आहे.
९.६ नुकसान भरपाईचा करार व हमीचा करार यातील फरक
मु े नुकसान भरपाईचा करार हमीचा करार
अथ एक य दुस याला
होणा या नुकसानाची
भरपाई क न दे याच वचन
देते. इथे दुसरी य करार पूण
करेल याची हमी दे यात
येते.
प ांची सं या करारात दोनच प
असतात अशा करारात तीन प
असतात
जबाबदारी मु य जबाबदारी नुकसान
भरपाई करणा यावर असत े हमीदाराची जबाबदारी
दु यम व पाची असत े.
करारा ंची सं या एकच करार असतो .
नुकसान होऊ शकणारी
य व ते भ न दे याच
कबूल करणारी य
यां याम य े एकच करार
असतो . तीन करार असतात
हमीदार व कज दार
सावकार व कज दार व
सावकार व हमीदार .
कराराची पूत ता करारप ूत संभा य
नुकसानावर अवल ंबून
असत े. इथे आधीच कज िदलेल
असत ते वेळेवर परत केले
जाईल याची हमी असत े.
९.७
1) नुकसान भरपाई या कराराची वैिश य े िवषद करा.
2) हमी या करारची या या ा व आव यक गो ची चचा करा.
3) हमीदाराच े कज दारािव असल ेले अिधकार प करा.
4) िविवध कार या हम चे वण न करा. munotes.in
Page 78
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
78 5) नुकसान भरपाईचा करार व हमीचा करार यातील फरक प करा.
6) संि टीपा िलहा:-
अ) नुकसान भरपाईच े कार
ब) नुकसान भरपाई करणा याच े अिधकार
क) नुकसान भ न देणा याच े अिधकार आिण कत ये
७) या या ा.
अ) हमीचा करार. ब) नुकसान भरपाईचा करार.
क) अवैध हमी. ड) िविश हमी.
❖❖❖❖
munotes.in
Page 79
79 १०
िन ेपाचे करार
घटक रचना
१०.० उि ये
१०.१ िन ेपाचा अथ व या या
१०.२ िन ेप गृहीताच े अिधकार व कत य
१०.३ िन ेपदाताची कत ये.
१०.४ िन ेप र करणे.
१०.५ हरिवल ेली व तू सापडल े याच े अिधकार व कत ये
१०.६ ताबे अिधकार (Lien)
१०.७
१०.० उि ये
या पाठा या अ यासान ंतर तु हाला पुढील गो ची मािहती होईल
● िन ेपाचा अथ
● िन ेपाची वैिश य े
● िविवध कारच े िन ेप
● िन ेपगृहीताच े अिधकार व कत ये
● िन ेप दाताची कत ये
● हरवल ेली व तू सापडणा याच े अिधकार
१०.१ िन ेपाची या या व अथ
१०.१.१ िन ेपाची या या :
हा श द च भाषेतून आलेला आहे. बेलर (Bailor) हणज े करारान े व तू दुस याला
देणे. कोणतीही व तू िविश कारणासाठी दुस याला ठरािवक वेळेसाठी देणे ह ज े
िन ेप. उि पूत नंतर यानी ती व तू परत करावयाची असत े िकंवा मालका या
सूचने माण े याची िव िकंवा िवलेवाट लावावयाची असत े.
munotes.in
Page 80
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
80 जी य व तू ठेवायला देते या य ला (Bailor) िन ेपदाता हणतात . तर याला
व तू दे यात येते याला िन ेप गृहीतदार (Bailee) हणतात व एकूण या यवहाराला
िन ेप (Balimen t) हणतात .
या या : िन ेप हणज े एक य आप या व तू काही िविश कारणासाठी दुस याकड े
सोपिवत े व ते काय पूण झा यावर व तू परत घे याचा करार करते. िकंवा मालका या
आदेशा माण े या व तूची िव हेवाट लाव यास सांग यात येते. व तू िन ेपासाठी
देणारा िन ेपदाता (Bailor) व या याकड े व तू सोपिवल ेली आहे तो िन ेप गृहीतदार
(Bailee) हणून संबोधला जातो.
उदा:-
१) अ आपली मोटार ब ला काही वेळ वापर यासाठी देतो.
२) अ आप या िशं याकड े कोट िशव यासाठी काही कापड देतो.
३) अ आपला टी. ही. दु तीसाठी ब कडे देतो.
िन ेपा या करारात एक य आपली व तू दुस याकड े काही िविश कारणासाठी
सोपिवतो . ते कारण संप यावर दुस यानी व तू पािह याला परत करावी िकंवा यांनी
सांिगत या माण े याची नंतर िव हेवाट लावावी हणज े िवकावी वगैरे (कलम १४)
उदा:-
● अ ब ला वाच यासाठी आपल पु तक देतो.
● अ ब कडे आपल घडयाळ दु तीला देतो.
● अ ब कडून कज घेतो व तारण हणून आप या हातातली सो याची अंगठी याला
देतो.
● अ आप या िशं याला कोट िशव यासाठी कापड देतो. कोट िशवून झा यावर िशंपी
तो कोट अ ला देतो.
वरील सव उदाहरणात अ हा िन ेपदाता व ब हा िन ेपगृहीता आहे.
१०.१.२ िन ेपाची वैिश य े िकंवा आव यक असणा या गो ी:-
1) व तू सोपिवण े. एका य न े आपली व तू दुस याकड े सोपिवण े आव यक आहे.
2) व तू सोपिव यामाग े काही िविश उि असत े. उदा. दु तीसाठी , सुरि त
राह यासाठी वापरासाठी वगैरे.
3) परत:- या कारणासाठी व तू िदलेली असत े ते कारण पूण झा यान ंतर व तू मूळ
मालकाला परत कर याच े िकंवा मालका या इ छे माण े याची िव हेवाट लाव याच े
ठरलेल असत े. munotes.in
Page 81
िन ेपाचे करार
81 4) िन ेपाचा करार उघड िकंवा प असतो िकंवा काहीव ेळा गृहीतही धरला जातो.
(हरिवल ेली व तू दुस याला सापडली तर िन ेपाचा करार काय ा माण े गृहीत
धरला जातो.)
5) मालक - िन ेपा या कालावधीत व तूची मालक िन ेपदाताकड ेच असत े हणज ेच
िन ेपामुळे मालक त ब ल घडून येत नाही.
6) िन ेप हा फ चल मालम ेचाच असतो . यात पैशाचा िकंवा रोख रकमेचा मा
समाव ेश होत नाही, यामुळे कोणाकड े पैसे ठेवायला देण हणज े िन ेप न हे.
आपण बँकेत आप या खा यात पैसे ठेवतो याला िन ेप हणत नाहीत . खातेदार व बँक
यांचे संबंध एक सावकार आिण कज दार असे असतात .
7) ताबा (Possession)
व तू आधीच ता यात असल ेली य ही िन ेप गृहीता (Bailee) बनू शकते. यासाठी
नंतर संबिधताम य े िन ेपाचा करार होऊ शकतो . करार उघड असेल िकंवा गृहीत
धरलेला असेल. उदा. अ एक कार िव ेता आहे. या या ता यात अनेक कार आहेत.
यातील एक कार ब िवकत घेतो परंतु कार अ कडेच काही िदवसासाठी ठेवतो. िव ची
ि या पूण झा यान ंतर अ हा कारचा िन ेप गृहीता बनतो पूव तो या कारचा मालक
असतो .
१०.१.३ िन ेपाचे िविवध कार :
१) पैसे दे या या आधार े -
अ) फुकट िकंवा िवना मोबदला िन ेप
इथे िन ेपदाता िकंवा िन ेप गृहीता यां याम य े कोण याही कारचा पैशाचा यवहार
(देणं घेण) होत नाही.
उदा.
● अ आप या ब नावा या िम ाला आप या गावी जा यासाठी आपली कार देतो ( ित
फल काही नाही)
● अ आपली कूटर ब ला भाडं वैगरे न घेता दोन िदवस वापर यासाठी देतो.
ब) पैसे देऊन िन ेप :
इथे िन ेप गृहीताला काही पैसे ावे लागतात . उदा. अ आपली टॅ सी ब ला दोन िदवस
वापर यासाठी िदवसाला ५००/- भाडयावर देतो. हा िन ेप सशु क िन ेप आहे.
munotes.in
Page 82
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
82 २) िन ेपाचा फायदा :
1) िन ेप दाता आप या फाय ासाठी िन ेपाचा करार करतो . इथे व तू दुस याकड े
ठेवली जाते व याच उि फ िन ेपदा याची सोय हावी ही असत े. उदा. गावाला
जाताना मौ यवान व तू सुरि तत ेसाठी शेजा याकड े ठेवली जाते.
2) िन ेप गृहीता या फाय ासाठी िन ेप. इथे िन ेपाचा फायदा फ िन ेप गृहीताला
होतो. उदा. िम ाला कूटर वापर यासाठी देणे.
3) दोहो या फाय ासाठी िन ेप.
4) इथे दोनही प ाला काही फायद े िमळणार असतात . उदा. टी. ही. िकंवा घड्याळ
दु तीला देणे.
३) उि ाव न
अ) सुरि तत ेसाठीचा िन ेप.
उि ाव न सुरि तत ेसाठीचा िन ेप हणज े व तू सुरि त राहावी हणून दुस याकड े
ठेवली जाणे होय. उदा. दािगने बँके या लॉकरम य े ठेवणे.
ब) भाडयान े देणे.
वेळेनुसार िविश रकमेची आकारणी क न व तू वापरास देणे हणज े भाडयान े देणे होय.
उदा.कार िकंवा कूटर भाडयान े देणे.
१०.२ िन ेपगृही याच े (Bailee) अिधकार व कत ये.
१०.२.१ अिधकर :
िन ेप गृही याच े अिधकार पुढील माण े सांगता येतील:-
1) संयु मालक या व तूचा िन ेप.
िन ेिपत व तूचे अनेक मालक असतील तर आधी ठर या माण े िकंवा यापैक कोणा
एकाला परत केली तरी चालत े. (कलम १६५)
2) िन ेपदाता मालक नसण े :
िन ेपदाता जर व तूचा खरा मालक नसेल तर िन ेप गृहीतान े याला ती परत केली
ज े याची जबाबदारी संपली. मूळ मालकाला शोधून ती व तू यालाच पुन: परत
कर याची आव यकता नाही. (कलम १६६)
3) िन ेप गृहीताचा ताबा अिधकार :
ताबा अिधकार (Lien) हणज े एखा ाकड ून कजा ची र कम परत िमळेपय त याची
व तू ठेवून घे याचा अिधकार. काय ान े असा अिधकार काही िविश प रि थतीत
बहाल केलेला आहे. munotes.in
Page 83
िन ेपाचे करार
83 ताबा अिधकारा ंचे परत दोन कार आहेत. िविश व तूवरील ताबा (Particular Lien)
व सव व तूवरील ताबा (General Lien) अिधकार
पिह या कारात या व तूचा य संबंध आहे. फ तीच व तू अडवून ठेव याचा
अिधकार आहे. तर दुस या कारात कज दारा या मालक ची कोणतीही व तू अडवून
ठेव याचा अिधकार असतो . उदा. अ ब कडे पॉिलश कर यासाठी एखादा िहया चा खडा
देतो ब ते काम पूण करतो . याचे पैसे िमळेपय त ब अ चा िहरा आप या ता यात ठेऊ
शकतो .
१०.२.२ िन ेप गृहीताची कत ये :
१. व तूची यो य ती काळजी घेणे :
आप याकड े ठेवले या व तूची िन ेप गृहीतानी यो य ती काळजी घेतली पािहज े. िकती
काळजी यावी याला काय ाच उ र ती व तू तुम या मालक ची असतीतर तु ही
याची िकती काळजी घेतली असती ते हा ही इथे य कड ून सव साधारण ह शारी
अपेि त आहे. तो या िवषयातला त वगैरे असला पािहज े अशी अपे ा नाही, वता या
व तू एवढी काळजी घेत यान ंतर ही जर या व तूची नासध ूस झाली िकंवा चोरी वगैरे
झाली तर िन ेप गृहीता याला जबाबदार धरला जाणार नाही. िन ेप पैसे घेऊन असो
िकंवा फुकट असो व तूची काळजी मा ते हढीच घेतली पािहज े. तसेच व तूचा नाश
नैसिग क आप ीम ुळे झा यास िन ेप गृहीता याला जबाबदार राहणार नाही. उदा: अ
आपली दािगन े सुरि त राह यासाठी ब कडे ठेवतो. अ ते दािगन े आप या इतर दािग या
बरोबर लॉकरम य े ठेवतो. अशा प रि थतीत जर घरावर दरोडा पडून दािग याची चोरी
झाली तर ब ला जबाबदार धरल जात नाही.
2. नोकरा ं या िन काळजीपणाला िन ेप गृहीता जबाबदार :
या या नोकरा ं या िन काळजीपणाम ुळे जर काही नुकसान झाले तर मा िन ेप गृहीता
यासाठी जबाबदार धरला जातो. परंतु जर नोकरान े आप या कामा या क ेबाहेर
जाऊन काही कृती केली तर मा िन ेपगृहीता जबाबदार राहत नाही. यासाठी तो
नोकराला जबाबदार धरला जातो. (सॅडरसन िव कोिल स )
3. परवानगी नसल े या कारणासाठी व तूचा वापर :
िन ेप गृहीतान े जर परवानगी न घेता व तूचा िविश कारणासाठी वापर केला तर
व तू या नासध ूसीला तो जबाबदार राहतो . अस करताना यात यांनी आव यक
काळजी घेतलेली असली तरीही . ह ज ेच अपघातान े वगैरे नुकसान झाले तरीही (कलम
१५४). उदा. अ, ब ला घोडेसवारी कर यासाठी आपला घोडा देतो. ब आप या
ना यातला क ला घोडा सवारी कर यासाठी देतो. क घोडा काळजीप ूव क वापरतो तरीही
घोडयाला अपघात होतो. घोडयाला झाले या जखम े या उपचाराचा खच अ ला ब नी
िदला पािहज े. munotes.in
Page 84
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
84 4. िन ेप गृहीता िन ेपदा या या मालात आपला माल िमसळतो :
अशा प रि थतीत काय ान े पुढील उपाय सुचिवल ेले आहेत.
1) जर िन ेप गृहीताने िन ेपदाता या संमतीने मालाची भेसळ केलेली असेल तर एकूण
िम णात यां या यां या मालक या माणात यांचा वाटा राहील (कलम १५५)
2) िन ेप गृहीतान े िन ेपदाता या परवानगी िशवाय जर मालाच े िम ण केलेले असेल
तर आिण या िम णात ून येकाचा वाटा वेगळा करणे श य असेल तर यांची
मालक पूव माण ेच राहील . मा िम णात ून येकाचा वाटा वेगळा कर यासाठी
येणारा खच िन ेप गृहीतानीक ेला पािहज े तसेच अशा िम णान े काही माला या
िकंमतीत घट झालेली असेल तर झालेला नुकसान यांनीच भ न िदला पािहज े.
(कलम १५६) उदा. हमीद आप या नावाचा िशका असल े या काही कापसा या
गाठी सलामीकड े ठेवतो, यातील १०० गाठीत सलीम हमीद या परवानगी िशवाय
आप या गाठीत िमसळतो यावर दुसरा िश का असतो . हमीदला या या गाठी
परत िमळायला पािहज ेत आिण या या गाठी वेगळया काढ यास होणारा खच िकंवा
काही नुकसान झाले अस यास याची िकंमत सलीमनी िदली पािहज े.
िन ेपदाता या परवानगी िशवाय याचा माल इतर मालाबरोबर िमसळला असेल व
याचा माल वेगळा करण आता श य नसेल तर िन ेप गृहीतानी िन ेपदाताचा होणारा
सव नुकसान भ न िदला पािहज े. (कलम १५७) उदा. ड उ म तीच ४५ च पीठ ब
ला देतो आिण ड या परवानगी िशवाय ब ते पीठ आप या कड या िनकृ पीठात
िमसळतो . याची िकंमत फ . २५ असत े . ब नी ड़ चा होणारा नुकसान भ न िदला
पािहज े.
5. व तू परत करणे आव यक :
िन ेपदा याचा माल ठरलेले काम झा यान ंतर िन ेप गृहीतानी याला होत या चांग या
ि थतीत आधी ठर या माण े परत केला पािहज े. हे याच कत य आहे. यानी आपला
माल परत माग याची वाट पाहायची गरज नाही. यासाठी जर करार करताना काही
कालावधी ठरलेली असेल तर या कालावधीतच माल परत केला पािहज े (कलम १६०)
िन ेप गृहीता या चुक ने जर व तू वेळेवर परत केली गेली नाही आिण या व तूंना काही
नुकसान पोहचल े तर याला िन ेप गृहीता जबाबदर राहील . (कलम १६१) उदा. ग नी ब
या काही व तूच वाहतूक कर याच कबूल केल. मालवाहत ूक करणा या व@न या
चालकान े वॅन र यावर उभी क न ठेऊन जेवायला गेला या वेळेत व तूंची चोरी झाली.
ब नी ग वर नुकसान भरपाई साठी दावा लावला . चालका या िन काळजीपणाम ुळे
झालेला तोटा ग ने भ न िदला पािहज े असा िनवाडा कोटा ने िदला.
6. िन ेिपत व तूत झालेली वाढ :
िन ेपा या काळात जर या व तूत काही वाढ झाली तर या या सकट व तू
िन ेपदा याला परत केली पािहज े. उदा. क आपली गाय काही काळासाठी ब क डे munotes.in
Page 85
िन ेपाचे करार
85 ठेवतो. या काळात गायीला वास होते. ब नी गाय व वास दोन ही क ला परत केली
पािहज े.
१०.३ िन ेपदाताची कत ये
िन ेपदा याची कत ये पुढील माण े सांगता येतील :
1) िन ेपा या व तूत जर काही दोष असतील तर ती उघड करणे :
व तू दुस याकड े ठेवताना या यात जर काही दोष असतील व यामुळे िन ेप गृहीताला
ती व तू वापरताना काही ास िकंवा नुकसान हो याची श यता असेल तर व तू
ठेवताना याला यांची मािहती िन ेपदातानी िदली पािहज े, यांनी जर हे दोष सांिगतल े
नाहीत आिण िन ेप गृहीताच े यामुळे काही नुकसान झाले तर िन ेपदातानी तो भ न
िदला पािहज े.
उदा.
1) अ आपला घोडा ब ला देतो. घोडा मारकुटा असतो . ही गो अ ब ला सांगत नाही,
ब घोडयाव न पडून याला दुखापात होतो. घोडा पळून जातो. ब या नुकसानीला
अ जबाबदार धरला जातो.
2) अ ब ची कार भाडयान े घेतो. कारच े ेक यवि थत नसतात . ही गो ब सांगत नाही
कारला अपघात होतो तर होणारा नुकसान ब नी भ न िदला पािहज े.
3) फुकट िदले या िन ेपात व तूवर काही खच करावा लागला तर तो व तू
वापरणा यानी भ न िदला पािहज े.
4) िन ेपदाताला िन ेपाचे अिधकार नसतील तर यामुळे िन ेप गृहीताला होणारा तोटा
िन ेपदातान े भ न िदला पािहज े (कलम १६४) उदा. अ ब ची गाडी या या
परवानगी िशवाय क ला वापरायला देतो. ब क वर खटला घालून या याकड ून
नुकसान भरपाई मागून घेतो. क ते पैसे अ कडून वसूल क शकतो .
१०.४ िन ेप र करणे
पुढील प रि थतीत िन ेप र होतो िकंवा िन ेपाचा करार संपु ात येतो.
1) मुदत संप यावर :
िन ेप जर ठरािवक काळासाठी असेल तर ती मुदत संप यावर िन ेप आपोआप
संपु ात येतो.
2) िन ेिपत व तूचा नाश :
िन ेिपत व तूचा काही कारणान े नाश झा यास िन ेपाचा करार संपु ात येतो.
munotes.in
Page 86
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
86 3) उि पूत :
ठरािवक उि ासाठी िन ेप केलेला असेल तर ते उि पूण झा यावर करार
संपु ात येतो.
4) करार भंग :
िन ेप गृहीतानी जर करारातील अट चा भंग के यास िन ेप र होतो.
5) फुकट िदलेली व तू (कलम १५९) :
फुकट जर व तू िदलेली असेल तर तो करार के हाही र करता येतो. परंतु
ठरले या वेळेपूव करार र के यामुळे जर िन ेप गृहीताच े काही नुकसान झाले तर
तो िन ेपदातान े भ न िदला पािहज े.
6) मृ यू. (कलम १६२) :
फुकट केलेला िन ेप िन ेपदाता िकंवा गृहीता या पैक कोण याही मृ यूमुळे संपु ात
येतो.
१०.५ हरिवल ेली व तू सापडल े याच े अिधकार आिण कत ये
१०.५.१ अथ :
इथे दुस याची मालक ची हरिवल ेली व तू कोणाला तरी सापडल ेली असत े. अशा कार े
व तू सापडणा याला काय ान े काही अिधकार िदलेले आहेत व यावर काही
जबाबदा याही टाकल े या आहेत
१०.५.२ अिधकार :
या कोणाला दुस याची हरिवल ेली एखादी व तू सापडल ेली असत े यांनी जर याचा
ताबा घेतला तर काय ान े तो िन ेपगृिहता समजला जातो. (कलम १३२) कलम १६८
व १६९ म ये याचे अिधकार दे यात आलेले आहेत.
1) धारणिध कार:- तो खरा मालक सापड ेपय त ती व तू आप या ता यात ठेऊ शकतो .
2) नुकसानभरपाई व ताबा
3) व तू या राखणासाठी व मालकाला शोध यासाठी याला जो पैसा खच करावा
लागेल याची भरपाई झाली पािहज े. हे पैसे याला िमळेपय त तो ती व तू अडवून
ठेऊ ( गह) शकतो . ते पैसे िमळा या िशवाय व तू परत करणार नाही अस
सांग याचा याला अिधकार आहे.
4) व तू शोधून देणा याला मालका ंनी जर काही ब ीस जाहीर केलेले असेल तर ते
ब ीस याला िमळाल े पािहज े. munotes.in
Page 87
िन ेपाचे करार
87
४) िव :- व तू सहज िवकणारी असेल व मालक याचा झालेला खच वैगरे दे यास
नकार देत असेल तर पुढील अटी पाळून ती व तू िवकून टाक याचा याला अिधकार
आहे.
अ) व तू नाशव ंत आहे व उशीर के यास या या गुणव ेवर िवपरीत प रणाम होऊ
शकतो .
ब) यानी या व तूवर केले या खचा ची र कम व तू या २/३ िकंमतीपे ा अिधक आहे.
१०.५.३ कत ये :
व तू सापडणा रा िन ेप गृहीता ठरतो यामुळे याला पुढील जबाबदाया पार पाडा या
लागतात :-
● व तू या खया मालकाला शोध याचा ामािणक य न यांनी कसोशीन े केला
पािहज े
● व तू ता यात असेपय त याची यो य ती काळजी घेतली पािहज े. (कलम १५१)
समजा गाय सापडली आहे तर याला वेळोवेळी पुरेसा चारा घातला पािहज े.
● सापडल ेली व तू यांनी आप या इतरव त ू म ये िमसळ ू नये. यवि थतपण े वेगळ
ठेवाव (कलम १५५-१५७)
● ख या मालकाला व तू लगेच परत के या पािहज ेत. (कलम १६१)
● व तूत काही वाढ झालेली असेल तर तीही मालकाला िदली पािहज े. (कलम १६३)
● यानी तो माल आप यासाठी वाप नये.
१०.६ ताबे ह का संबधीचा (LIEN) कायदा
१०.६.१ अथ :
ताबा ह क हणज े दुस याची व तू अडवून ठेव याचा अिधकार . इथे एकाची व तू
दुस या या ता यात असत े. आपली काही मागणी पूण होईपय त व तूचा ताबा सोडायला
ताबेदार तयार नसतो . थोड यात दुस याची व तू अडवून ठेव याचा अिधकार . आपली
काही येणी परत िमळेपय त िकंवा इतर काही मागणी पूण होईपय त व तूचा ताबा
मालकाला िदला जात नाही. हा ह क िनमा ण हो यासाठी दुस याची व तू तुम या
ता यात असण े आव यक आहे.
munotes.in
Page 88
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
88 हणज ेच ताबा ह क हणज े दुस याची व तू अडवून ठेव याचा अिधकार . इथे व तूची
मालक एकाची असत े परंतु व तू दुस या या ता यात असत े. या या ता यात व तू
आहे. याची काही मागणी पूण होईपय त तो व तूचा ताबा सोडायला नकार देतो.
१०.६.२ ताबे ह काच े कार :
ताबे ह काच े दोन कार आहेत
अ) िविश व तूवरील ताबा (Particular Lien)
ब) कोण याही व तूवरील ताबा (General Lien)
अ) िविश व तूवरील ताबा ह क :
या व तू या संबधात पैसे येणे असतात ती व तू अडवून ठेव याचा अिधकार होय. हा
अिधकार हणज े िविश व तूवरील ताबा अिधकार होय. हा अिधकार या संबंिधत
व तूं या ता या ब ल मया िदत असतो . या व तूसंबंधी काही पैसे वगैरे िमळायच े
असतात .
कलम १७० माण े एका या व तू दुस याकड े िन ेप हणून ठेवले या असतील व िन ेप
गृही यानी यावर काही म केले असतील िकंवा पैसे खच केले असतील तर या मांचा
ितफल िकंवा खच केलेले पैसे िमळेपय त व तूचा ताबा न दे याचा या य ला
अिधकार आहे.
िन ेप गृहीत माण ेच िवकल े या व तूचे पैसे न िमळाल ेला (अद िव ेता) (Unpaid
Seller) हरिवल ेली व तू सापडल ेला, कजा पोटी व तू गहाण हणून ठेऊन घेतलेला
ाितिनधा। (Agent) इ यादी लोकांनाही अशा कारचा ताबा अिधकार काय ान े बहाल
केलेला आहे.
ब) कोण याही व तूवरील ताबा (कज पूण परत करेपय त व तू अडवून ठेवणे)
(कलम १७१):
हा एक खास ह क आहे. काय ान े हा ह क ठरािवक लोकांनाच बहाल केलेला आहे.
हणज े (१) बँक (२) फॅ टर (िविश कारच े एंजट िकंवा ितिनधी ) (३) बंदरावरील
ितिनधी (Wharfingers) ४) उ च यायालयातील वक ल (५) िवमा ितिनधी तसेच
(६) इतर कोणी यां याशी या संदभा त खास करार कर यात आलेला आहे. फ याच
लोकांना अशा कारचा अिधकार आहे. इथे संबंिधत य ची कुठलीही आप याकडील
व तू आपल कज वसूल होईपय त अडवून ठेवता येते. येणे असल ेली र कम मा
कायद ेशीर येणी असावी .
दुस या य कड ून येणे असल े या सव गो ी ा होईपय त आप या ता यात असल े या
या य या सव गो ी अडवून ठेवता येतात. येणे र कम या व तूब लच असावी
अशी इथे अट नाही. परंतु जर व तू या याकड े िविश कारणासाठी ठेवले या असतील munotes.in
Page 89
िन ेपाचे करार
89 उदा. सुरि तत ेसाठी तर मा या व तू अडवून ठेवता येत नाही. उदा. अ नी काही
दािगन े बँकेत एका िविश कजा या वेळी तारण हणून ठेवले. ते कज परत के यानंतर
यांनी दािगन े परत मािगतल े परंतु बँकेला अ कडून आणखीन ही काही रकमा देय हो या
हणून बँकेनी दािगन े परत करायला नकार िदला अने बँकेिव कोटा त केस घातली .
कोटा ने बँके या बाजूने िनण य िदला. कारण बँकेला कज दारा या कोण याही व तू
अडवून ठेव याचा खास अिधकार काय ान े िदलेला आहे.
सॉिलिसटरला ही असाच खास अिधकार आहे. आपली सव फ िमळेपय त आप या
ता यात असल े या अशीला या सव खट याच े कागद प तो परत कर यास नकार देऊ
शकतो . (सॉिलिसटर हणज े एक िविश कारच े वक ल जे फ उ च यायालयातच
काम करतात )
१०.७
1) िन ेप हणज े काय ? वैध िन ेपासाठी आव यक गो ी कोण या ?
2) िविवध कार या िन ेपांचे वण न करा.
3) टीपा िलहा:-
1) िन ेपदाता व िन ेप गृहीता यांचे अिधकार व कत ये .
2) हरिवल ेली व तू सापडल े याच े अिधकार व कत ये.
3) ताबा ह क.
4) या या ा.
1) ताबा
2) िन ेप
3) फुकटचा िन ेप
4) िविश व तूवरील ताबा अिधकार
5) कोण याही व तूवरील ताबा अिधकार
❖❖❖❖ munotes.in
Page 90
90 ११
तारणा संबंधीचा करार
(CONTRACT OF PLEDGE )
(कलम १७२ ते १७९)
घटक रचना :
११.० उि े
११.१ अथ व वैध तारणाची खास वैिश य े
११.२ मालक नसले यानी व तू तारण हणून ठेवणे (कलम १७८ व १७९)
११.३ तारण ठेवणारा व तारण ठेऊन घेणारा
११.४ िन ेप व तारण यातील फरक
११.५
११.० उि े
या पाठा या अ यासान ंतर पुढील गो ची तु हाला मािहती होईल.
● वैध तारणाचा अथ व आव यक गो ी.
● मालक नसले यानी व तू तारण हणून ठेवणे.
● तारण ठेवणारा व ठेऊन घेणारा यांचे अिधकार व यांची कत ये.
● िन ेप व तारण यामधील फरक.
११.१ वैध तारणाचा अथ व यासाठी आव यक गो ी
११.१.१ अथ :
तारण हणज े कज दार सावकाराकड े आपली व तू कजा या बद यात ठेवायला देतो व
कज परत कर याची हमी देतो. कजा या सुरि तत ेसाठी तारणाचा वापर केला जातो.
थोड यात तारण ह ज े कजा या सुरि तत ेसाठी केलेला िन ेप. इथे िन ेपदा याला
तारण ठेवणार (Pawnor) िन ेप. गृहीताला तारण वीकारणारा (Pawnee) असे
हणतात . (कलम १७२)
munotes.in
Page 91
तारणा संबंधीचा करार
(कलम १७२ ते १७९)
91 ११.१.२ वैध तारणासाठी आव यक गो ी :
१) तारण हे चल मालम ेचच असत े.
मौ यवान दािगन े िकंवा मह वाच े कागदप तारण हणून ठेव यात येतात. जमीनज ुमला
घरदार वगैरेही तारण हणून ठेवतात परंतु यासाठी मालम ा ह तांतर (Transfer of
Property Act) कायदा नावाचा वतं कायदा आहे.
२) ताबा देणे :
तारण यवहारात व तूचा ताबा दुस याकड े देणे अ यंत आव यक आहे. इथे एक गो
ल ात घेतली पािहजे क फ ताबाच िदला जातो. व तूची मालक ताबा देणाया कडेच
राहते. ताबा जर िदला नाही तर तारण वैध ठरत नाही.
३) ताबा हा य असेल िकंवा सांकेितक :
य ताबा ह ज े व तू उचलून नेऊन सावकराकड े देणे. परंतु सांकेितक ताबा ज े
व तू य ात िदली जात नाही. परंतु या या वरील ताबा अिधकार दुस याकड े
सोपिवला जातो. उदा. गुदामाची चावी देणे. चा या दुस याकड े देणे हणज े सांकेितक
ताबा देणे होय.
४) ताबा दे यामाग े उ ेश हा कज वेळेत परत कर याची हमी असत े . वेळेत कज परत
कर यासारख ेच सांिगतल ेल िविश काम यो य प तीन े वेळेत पूण करणे हादेखील उ ेश
या मागे असू शकतो .
५) िदलेली व तू नंतर परत केली पािहज े :
ही सु ा एक आव यक गो आहे. सावकराकड े व तू कजा साठी तारण हणून िदलेली
असत े. कज वेळेत परत के यावर सावकारा ंनी व तूचा ताबा परत मालकाला िदला
पािहज े.
११.२ मालक नसल े याकड ून तारण (कलम १७८ व १७९)
तारण ठेवणारा हा या व तूचा मालक असला पािहज े. तारणाच े अिधकार हे मालकालाच
आहेत. परंतु या िनयमाला काय ान े काही अपवाद िदलेले आहेत. यामुळे िविश
कारच े लोक मालक नसताना सु ा व तू तारण हणून ठेवू शकतात .
1) यापारी ितिनधी (Mercantile Agents) :
मालिव या काय ा माण े यापारी ितिनधी (Mercantile Agents) हणज े दैनंिदन
यापारात या याकड े व तूंचा ताबा असतो . यापारातील दैनंिदन यवहारात यांना
व तू िवक याचा िकंवा गहाण ठेव याचा अिधकार असतो . हा अिधकार यापारी ढीम ुळे
ा झालेला असतो . munotes.in
Page 92
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
92 यामुळे या यापारी ितिनधीकड े मालका या संमतीन े व तूचा व यां या मालक
ह क सांगणा या कागदप ा ंचा ताबा असतो , ते दैनिदन यहाराचा भाग हणून व तूचे
मालक नसतानाही ती व तू सावकराकड े तारण हणून ठेऊन यावर कज घेऊ
शकतात .
२) यथ नीय करारात ता यात असल ेली व तू गहाण ठेवणे :
यथ नीय करारा या वेळी जर या प ाला करार यथ ठरिव याचा अिधकार आहे यांनी
तो यथ ठरिवल ेला नसेल हणज ेच आप याला असल े या अिधकाराचा वापर केलेला
नसेल तर या य या ता यात व तू आहे ती य वैधपणे व तू तारण हणून ठेऊ
शकते. या सावकराकड े व तू तारण हणून ठेव यात आली याला जर काही माहीत
नसेल तर याला व तूचा वैध ताबा िमळतो . हणज ेच तारण यवहार वैध ठरतो. तारण
ठेवणाया कडे व तूची िनवैध मालक नाही आहे याची मािहती सावकाराला असता कामा
नये. (कलम १७८ अ) उदा. अ नी फसवून ब ला व तू िवक यास भाग पाडल े. अ नी ती
व तू क कडे गहाण ठेवली. क ला यातील कोण याही गो ीची मािहती नाही तर तारण
यवहार वैध ठरतो.
३) मया िदत मालक असल े याकड ून तारण (कलम १७९) :
व तूम ये एखा ाला मया िदत मालक असेल व यांनी ती गहाण ठेवली तर याची या
व तूतील मालक जेवढी असेल ते हढयाच माणात तारण वैध ठरतो. अशाव ेळी तारण
ठेऊन घेणा याला या मया िदत मालक ची मािहती असो िकंवा नसो. यवहारात काही
फरक पडत नाही.
उदा. अ ला र यावर ब चा ाि झ टर सापडतो . ामािणक य न क नही अ ला
व तू या मालकाचा प ा िमळत नाही. अ ला या व तू या दु तीवर . २०/- खच
केले आिण नंतर ती व तू गहाण ठेवून . १००/- चे कज क कडून घेतला. ब ला क ला
. २०/- िद यान ंतरच आपली व तू परत िमळेल.
११.३ तारण ठेवणारा व ठेऊन घेणारा यांचे अिधकार आिण कत ये
११.३.१ तारण ठेवणा याच े (Pawner) अिधकार व कत ये :
व तूची िव हो याआधी िकंवा िव होईपय त ती परत िमळ याचा अिधकार
(कलम १७७) :
व तू गहाण ठेवताना ठरािवक मुदती या आत कज परत कर याच े ठरलेले असेल व या
मुदतीत जर कज फेडता आले नाही तर ती व तू दुस याला िवकून सावकार आप या
कजा ची वसूली क शकतो . परंतु अशाव ेळी सावकरानी य ात व तूची िव
करेपय त कज दार के हाही कजा ची याजा सकट फेड क न व तूचा ताबा परत घेऊ
शकतो . परंतु कज परत फेड यात झाले या उशीरा या काळात जर सावकाराला यावर munotes.in
Page 93
तारणा संबंधीचा करार
(कलम १७२ ते १७९)
93 काही खच करावा लागला असेल तर तोही कज दारानी भ न िदला पािहज े. कारण यांनी
उशीर के यामुळे हा जादा खच झालेला असतो .
११.३.२ तारण ठेऊन घेणाया चे (Pawnee) अिधकार व कत ये:-
१) व तू तारण हणून ठेवून घे याचा अिधकार . (कलम १७३ व १७४) :
कलम १७३ माण े तारण ठेऊन घेणारा कजा ची परत फेड होईपय त िकंवा िदलेल एखाद े
आ ासन पूण करे पय त तर व तू ठेऊन घेऊ शकतोच . या िशवाय रकमेवरील याज व
व तू या राखणीवर झालेला खच ही पूण पणे िमळेपय त व तू ठेऊन घेऊ शकतो .
२) काही िवशेष खच करावा लागला (Extra -orinary) तर तो परत िमळव याचा
ह क :
व तू या राखणीवर जर सावकाराला काही िवशेष खच करावा लागला तर तो सु ा
कज दाराकड े मागता येतो. उदा. गायी या तारणावर कज िदलेल आहे व गाय आजारी
पडली व िवशेष औषधोपचार करावा लागला तर तोही खच सावकार वसूल क शकतो .
३)िव ला अिधकार :
कजा ची र कम स याज परत िमळेपय त व तू तारण हणून आप याकड े ठेऊन घेता
येईल. िकंवा मुदत संप यावर कज दारानी पैसे िदले नाही तर याला मािहती देऊन पुरेशी
मुदत देऊन तो ती व तू िवकून आप या कजा ची परत फेड क न घेऊ शकतो .
४) िविश व तू ताबा अिधकार :
सावकाराला िविश व तू याच ताबा घे याचा अिधकार आहे. कज दारानी वेळेत पैसे
परत केले नाहीत तर तारण हणून ठेवलेलीच व तू अडवून ठेवता येते. कज दारा या
इतर काही व तू जरी या या ता यात अस या तरी या अडवून ठेवता येत नाही.
५) वेळेत कज परत न के यास सावकाराच े अिधकार :
कज दांरानी जर ठरले या मुदतीत स याज कज परत केले नाही तर सावकाराला पुढील
अिधकार ा होतात :-
● येणे रकमेसाठी कज दारावर खटला दाखल क न पैसे िमळेपय त याची व तू
अडवून ठेवता येते.
● या िशवाय कज दाराला पुरेशा मुदतीची सूचना देऊन तारण ठेवले या व तूची िव
क न कज फेड क न घेता येते.
६) सावकरानी व तूचा वापर क नये :
गहाण ठेवले या व तूची वापराम ुळे जर झीज वगैरे होत असेल तर सावकरानी ती व तू
आप या कामासाठी वाप नये. munotes.in
Page 94
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
94 ११.४ िन ेप व तारण यातील फरक
िन ेप तारण
िन ेप अनेक कारचा असू शकतो जसे
पैसे घेऊन िकंवा फुकट सु ा तारण हे खास कारणासाठीच असत े.
घेतलेले कज िकंवा िदलेल वचन वेळेत पूण
कर याची ह ी हणून तारणाचा वापर
केला जातो.
िन ेप गृहीताला व तूची िव करता येत
नाही. कज वेळेत परत न के यास सावकाराला
व तू या िव चा अिधकार ा होतो.
िन ेप गृहीता व तूचा वापर क शकतो . सावकार व तू फ ता यात ठेऊन घेतो.
याचा वापर क शकत नाही.
इथे व तूचा य ताबा दे यात येतो. इथे तारण हणून मालक च े कागदप ही
ठेवता येतात.
११.५
1) तारणा या करारात तारण ठेवणारा व तारण ठेऊन घेणारा (Pawnor and
Pawnee) यांचे अिधकार व कत ये िवशद करा.
2) मालक नसलेली य के हा व तू तारण हणून ठेऊ शकते?
3) िन ेप व तारण यातील फरक प करा.
4) संि टीपा िलहा:-
1) िन ेपदाता व िन ेप गृहीता यांचे अिधकार आिण कत ये.
2) व तू सापडल े याच े अिधकार व कत ये - ताबा अिधकार
5) या या ा:-
1) तारण ठेऊन घेणारा - सावकार
2) तारण ठेवणारा - कज दार
3) तारण
munotes.in
Page 95
95 १२
ितिनिध वाचा कायदा
(LAW OF AGENCY)
घटक रचना :
१२.० उि े
१२.१ अथ व ितिनधी संबंधी या काय ातील आव यक गो ी.
१२.२ ितिनधी िनयु कर या या प ती
१२.३ ितिनध च े िविवध कार .
१२.४ ितिनधीची कत ये व अिधकार
१२.५ ितिनधीची िनयु र करणे.
१२.६ िनयु र न करता येणारे ितिनिध व
१२.७
१२.० उि े
या पाठा या अ यासान ंतर तु हाला पुढील िवषया ंची मािहती िमळेल
● ितिनधी िनयु या िविवध प ती
● ितिनध च े िविवध कार
● ितिनधीच े अिधकार व कत ये
● पूव संमती (Ratification) साठी आव यक गो ी
● र न करता येणा या ितिनधीची िनयु
१२.१ ितिनधी या श दाचा अथ व ितिनधी संबंधातील काय ातील
आव यक गो ी
१२.१.१ या या व अथ :
करार संबंधी या काय ा या कलम १८२ म ये ितिनधी या या आहे, ’दुस या या
वतीने काम कर यासाठी िकंवा एखा ा यवहारात दुस याच े ितिनिध व कर यासाठी munotes.in
Page 96
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
96 नेमलेली य ह ज े ितिनधी होय. ितिनधीची िनयु करणा याला िनयो ा
(Principal) हणतात .
जे हा एक माणूस आप यावतीन े काही काम कर यासाठी दुस याची िनयु करतो
याला ितिनधीचा करार हणतात . अशा कार े नेमणूक करणा याला िनयो ा
(Principal) हणतात तर याची नेमणूक केली जाते याला ितिनधी हणतात .
(कलम १८२) ितिनधीला िनयो ा या वतीने दुस याशी करार करायच े असत े.
ितिनधीनी ठरलेलं काम के यास या या कृतीला िनयो ा हा जबाबदार राहतो .
१२.१.२ वैध ितिनधीसाठी आव यक बाबी :
ितिनधीची या या या आधी आलेली आहे. या माण े ितिनधीनी पुढील अटी पूण
करणे आव यक आहे. या अटी हणज े :-
१) िनयो ा व ितिनधी यां यात करार झाला पािहज े :
असा करार एक अ याव यक गो आहे. हणज ेच ितिनिध वाची िनिम ती करारान े केली
जाते. हा करार िनयो ा व ितिनधी यां यात होतो. हा करार उघड (Express) असतो
िकंवा काहीव ेळा गृहीतही धरला जातो.
२) ितिनधीनी ितिनधी हणून काम केल पािहज े :
ितिनधी हा िनयो ाच काम करतो . ही गो यांनी बाहेर या य शी करार करताना
प केली पािहज े. इथे एक य दुस या या वतीने काम करते. आिण यातून िनमा ण
होणारी जबाबदारी ही िनयो याची असत े. ह ज ेच इथे काम दुस या यावतीन े
कर यात येते.
३) िनयो ा करार कर यास स म असला पािहज े :
िनयो ा हा करार कर यास पा असला पािहज े - ह ज ेच समज असणारा , स ान
(यो य वयाचा ) वगैरे असावा .
४) ितिनधी करार कर यास पा अस याची आव यकता नाही.
हणज ेच कोणीही य ितिनधी हणून काम क शकते. ती य करार कर यास
स म अस या ची आव यकता नाही. (कलम १८४) अ ान य ची सु ा ितिनधी
हणून िनयु करता येते. अशा ितिनधीनी केले या करारा ंना िनयो ा जबाबदार
राहतो . इथे एक गो ल ात घेतली पािहज े क करार कर याची मता नसले या
ितिनधीनी केले या कराराना तो ितिनधी िनयो याला जबाबदार राहत नाही.
हणज ेच िनयो ा अशा ितिनधीला जबाबदार ध शकत नाही. यामुळे कराराम ुळे
िनयो याच े काही नुकसान झाले तर तो नुकसान ितिनधी कडून वसूल क शकत
नाही, ितिनधी या चुक मुळे नुकसान झालेलं असल ं तरीही . कारण ितिनधी करार
कर यास स म नाही. munotes.in
Page 97
ितिनिध वाचा कायदा
97 ५) अशा करारा ंना ितफलाची आव यकता नाही :
वैध ितिनधी या नेमणूक या कराराला ितफलाची आव यकता नाही (कलम १८५)
ितफला िशवाय केले या ितिनिधची िनयु ही वैध िनयु ठरते. परंतु य
यवहारात ितिनधीला यांनी केले या कामासाठी सव साधारणपण े कमीशन या पात
मोबदला दे याची प त आहे.
१२.२ ितिनिध व िनमा ण कर या या िविवध प ती
सव साधारणपण े यवहारात बह तांश करार संबंिधत य वत:च करतात . परंतु जे हा
आप यावतीन े करार कर यासाठी दुस याची नेमणूक कर यात येते ितथे याला
ितिनधी (Agent) हणतात . ितिनधीची नेमणूक करणारा करार हा एक कराराचा
खास कार आहे. कलम १८२ म ये ितिनधीची िनयो ाची या या दे यात आलेली
आहे. ती पुढील माण े:-
1) ितिनधी : ितिनधी हणज े दुस या यावतीन े करार कर यासाठी नेमलेली य
िकंवा एखा ा गो ीत दुस याच े ितिनिध व कर यासाठी नेमलेली य .
2) या य या वतीने ितिनधी काम करतो याला िनयो ा हणतात .
3) ितिनधीची केलेली िनयु ज े ितिनधी करार.
ितिनधीची नेमणूक :
ितिनधीची नेमणूक पुढील प तीन े केली जाते.
१) खास करार क न (कलम १८६ व १८७) :
इथे लेखी करार क न ितिनधीची नेम ूक कर यात येते. असा करार त डी ही करता
येतो. परंतु नेहमीची प त ह ज े लेखी मुख यार प क न ितिनधीची नेमणूक केली
जाते. िनयो या या वतीने एखाद खास काम कर यासाठी मुख या र प ा ार े (Letter of
Authority of Power of Attorney) ितिनधीची नेमणूक केली जाते. काही वेळा
िनयो या यावतीन े नेह ी काम कर यासाठी सु ा ितिनधीची नेमणूक करतात . उदा.
एखादी िवधवा आप या सव आिथ क यवहार संभाळ यासाठी िव ासातील एखा ा
नातेवाईकाला ितिनधी हणून नेमते. इथे ितिनधी िनयो ाची सव कारची कामे या
य या वतीने करतो .
२) गृहीत करारा ार े ितिनधीची नेमणूक (कलम १८७) :
ब याचव ेळा एकूण प रि थतीव न ितिनधीची नेमणूक गृहीत धर यात येते. संबंिधत
प ां या वागणूक व न असे गृहीत केले जाते. उदा. कलक या या अ च िद लीम य े
दुकान आहे. दुकानाचा मॅनेजर ब क कडून नेहमी या दुकानासाठी माल खरेदी करतो . munotes.in
Page 98
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
98 घेतले या मालाच े पैसे अ चुकते करतो . इथे ब हा अ चा ितिनधी समजला जातो. गृहीत
कराराची इतर उदाहरण े हणज े -
● भागीदार
● नोकर
● बायको , मुलगा वगैरे
हे लोक ितिनधी समजल े जातात . बायको ही नेह ी नवया ची ितिनधी समजली जाते
िकंवा गृहीत धरली जाते. नवरा आिण बायको जे हा एक राहतात ते हा बायको
नव या या समाजातील पतीचा वापर क न दुकानात ून दैनंिदन गरजे या व तूंची खरेदी
क शकते. परंतु पुढील प रि थतीत मा बायकोला असे अिधकार राहत नाहीत .
1) नव या ंनी बायकोला कज काढू नको िकंवा उधारीवर माल आणू नको हणून िन ून
सांिगतल े आहे.
2) उधारीवर खरेदी केले या व तू दैनंिदन गरजे या नाहीत .
3) खरेदीसाठी नव या ंनी पुरेसे पैसे िदलेले आहेत
4) दुकानदाराला नव यान े आप या बायकोला उधारीवर माल देऊ नको हणून
प पण े बजावल े आहे.
ब) जे हा बायको ितची काहीही चूक नसताना नव यापास ून वेगळी राहते व नवरा ित या
दैनंिदन गरजा भागिव यासाठी पैसे देत नाही ते हा ती जीवनाव यक व तूंची नव या या
वतीने खरेदी क शकते.
गृहीत ितिनिध वाच े व प पुढील माण े असू शकत े.
१) नकारािधकार नाही (Agency by estoppel) :
एखादी य आपण दुस या या वतीने काम करीत आहोत असा भास िनमा ण करते तर
नंतर या य ला आपल ितिनिध व नाकारता येणार नाही. थोड यात एखा ान े
आपण ितिनधी आहोत अस खोट सांगून यवहार केला तर नंतर याला याची
जबाबदारी नाकारता येणार नाही.
२) Holding Out. इथे एखादी य ितिनधी हणून िनयो या या समोर वागते व
िनयो ा ही गो प पण े नाकारीत नाही तर नंतर याला ितिनधी या काया ची
जबाबदारी नाकारता येणार नाही. उदा. समजा एक यापारी नेह ी आप या नोकराला
एखा ा दुकानात ून उधारीवर खरेदी कर यासाठी पाठिवतो व नंतर याचे पैसे देतो. परंतु
एकदा यांनी नोकराकड े पैसे देऊन रोख खरेदी करायला सांिगतल े प्◌ारंतु नोकरा ंनी
नेहमी माण े माल उधारीवर आणल े तर यापारला ते पैसे दे यास नकार देता येणार
नाही. munotes.in
Page 99
ितिनिध वाचा कायदा
99
३) गरजेमुळे िनमा ण झालेल ितिनिध व (Agency by necessity):
काही िविश प रि थतीत कायदा ितिनिध व गृहीत धरते. उदा. एखा ान े बायकोला
टाकल ं असेल तर ितने आप या दैनंिदन गरजेपोटी आणल े या व तूंची िकंमत ित या
नव या नी अदा केलीच पािहज े. याला आपली जबाबदारी नाकारता येणार नाही. काही
वेळा िनयो याची वेळेत परवानगी घेणे श य नसते. तशा वेळी ितिनधीनी केले या
कृतीला िनयो ा जबाबदार असतो . समजा वासात कार िबघडली तर चालक ितची
आव यक दु ती मालकाला न िवचारताही क न घेऊ शकतो . काहीव ेळा ितिनधीला
मालकाच े नुकसान टाळ यासाठी आप या अिधकाराबाह ेर काही कृती करावी लागत े.
इथे ितिनिध व गृहीत धरले जाते.
४) प ात परवानगीच े ितिनिध व (Agency of ratification)
इथे घटना घड यान ंतर मालक याची जबाबदारी वीकारतो . याला ratifica tion असे
हणतात . इथे आधी परवानगी न घेता काही कृती तातडीन े करावी लागत े व परवानगी
नंतर घेतली जाते.
सव साधारणपण े ितिनधीनी जर िदले या अिधकारापिलकड े काही कृती केली तर
याला िनयो ा जबाबदार राहत नाही. पण काही वेळा िनयो ा आपणह न या कृतीची
जबाबदारी वीकारतो . कलम १९६ म ये अशा ितिनधी संबंधी या तरतूदी आहेत.
एखा ान े न सांगता दुस यानी या यावतीन े काही कृती केली तर नंतर या कृतीला दुसरी
य संमती देऊ शकते व न सांगता यांनी केले या कृतीची जबाबदारी वीका शकते
िकंवा या या परवानगी िशवायच कृती झालेली अस याम ुळे याची जबाबदारी नाका
ही शकते. यांनी जर जबाबदारी वीकारायच े ठरिवल े (Ratification) तर यांनी
आधीच परवानगी िदली होती असे समजल े जाते िकंवा आधी परवानगी िदली असती तर
जी काही प रि थती िनमा ण झाली असती तशीच झालेली आहे असे समजल े जाते.
१२.३ ितिनधीच े कार
ितिनध ची िवभागणी िविवध कार े करता येतो.
1) खास (Special) ितिनधी :- एखा ा खास कामासाठी नेमलेला ितिनधी िकंवा
खास ितिनधी :
इथे ितिनधीची नेमणूक एखा ा िविश कामासाठी कर यात आलेली असत े. अशी
नेमणूक अ प मुदतीसाठी व एखा ा च कामासाठी मया िदत असत े. ते काम झाले क
ितिनधी वाची नेमणूक संपु ात येते. उदा अ ब ला आप या मुंबईत या एखा ा लॅट
या िव साठी ितिनधी हणून नेमलं तर तो लॅट िवकून झाले क ितिनिध वाचा
करार संपु ात येतो. munotes.in
Page 100
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
100 २) सव कामासाठी ितिनधी :
इथे ितिनिधला सव कारच े अिधकार बहाल कर यात आलेले असतात . िनयो याला
वत: न करता येणा या सव कामासाठी ितिनिधला अिधकार बहाल केले जातात .
िनयो या या गैरहजेरीत या यावतीन े ितिनधी सव कारची कामे क शकतो .
समजा एखा ाला दीघ मुदतीसाठी परदेशात राहायला जायच आहे. तो जाताना आपली
सव कामे या यावतीन े कर याच े अिधकार वत: या मुलाला मुलीला िकंवा शेजा याला
देऊन जाऊ शकतो .
३) सव साधारण (General) ितिनधी :
इथे यवसायातील सव कारची कामे ितिनधी िनयो या या वतीने क शकतो . ही
सव कामे िनयो या या िहतासाठी या यावतीन े केली जातात .
४)सह ितिनधी :-
इथे दोन िकंवा अिधक ितिनधी िनयो या या वतीने एकि तपण े काम करतात . यांची
जबाबदारी ही संयु जबाबदारी असत े इथे िनयो याची कामे सवा ना िमळून करता
येतात िकंवा तस ठरले असेल तर यातील कोणी ही एक िकंवा अनेकजण वतं पणे
काम क शकतात .
५) उप ितिनधी (Sub -Agent) :
इथे उप ितिनधी मुख ितिनधी या हाताखाली काम करतो . थोड यात तो
ितिनधीचा ितिनधी असतो . उप ितिनधी या कृतीसाठी िनयो ा ितिनधीला
जबाबदार ध शकतो .
६) फॅ टर :
हा यवसायातला एक खास कारचा ितिनधी आहे. मालम ा या या ता यात असत े
व तो मालका या वतीने याची िव क शकतो . िव या अटी तो ठरिवतो . जर अशा
ितिनिधनी याला िदले या अिधकाराबाह ेर काही कृती केली परंतु यवहारातील
थे माण े याला अस कर याच े अिधकार असतील तर याला िनयो ा जबाबदार
राहतो .
७) किमशन ितिनधी :
माला या खरेदी िकंवा िव साठी असा ितिनधी नेमला जातो. तो मालासाठी ाहक
शोधतो िकंवा ाहकासाठी िव ेता शोधतो . य िव पूण झा यावर तो दोघाकड ून
कमीशन घेऊ शकतो. कमीशन िव या िकंमतीव न ठरते.
munotes.in
Page 101
ितिनिध वाचा कायदा
101 ८) अड या (Broken) :
हा एक खास कारचा ितिनधी आहे जो खरेदीदार व िव ेता यां या म ये म य थ
हणून काम करतो . तो दोघांना एक आण याच े काम करतो . यालाही कामासाठी
कमीशन िमळत े. दोघांना एक आण यावर याचे काम संपते. य माल कधीही
या या ता यात नसतो यामुळे याला ताबा अिधकार (Lien) नसतो .
९) िललाववाला :
िललाव हणज े आम जनसम ुदायात केलेली िव . सवा त जा त िकंमत दे यास पुढे
येणाया ला व तू िवकली जाते. िललावाला हा एका कारचा ितिनधी आहे याची
नेमणूक िव ेता करतो . याला कमीशन या व पात मोबदला िदला जातो.
१०) बुडीत कजा ची हमी देणारा ितिनधी (Del Credere Agent) :
िनयो या या वतीने मालाची िव कर यासाठी अशा ितिनधीची नेमणूक केली जाते.
तो माल उधारीवर िवकतो आिण उधारी वसूलीची जबाबदारी वीकारतो . यासाठी
याला काही जादा कमीशन दे यात येते. थोड यात हा एक यापारी अिभकता आहे जो
कज वसूलीचीही हमी देतो.
१२.४ ितिनधीची कत ये व अिधकार
१२.४.१ ितिनधीची कत ये:-
१) तो आप यावरील जबाबदारी दुस यावर टाकू शकत नाही. (कलम १९०) :
ितिनधी सव साधारणपण े या यावर टाकल ेली जबाबदारी दुस यावर सोपव ू शकत
नाही. परंतु काही यवसायात अशी सोपिव याची पूवा पर था आहे. ितथे हा िनयम लागू
होत नाही. या िशवाय काहीव ेळा कामच असं असत े क िजथे दुस याची मदत यावीव
लागत े.
२) आदेश पाळ याची स (िनयो या या आदेशांचे पालन करणे हे याच े कत य
आहे.(कलम २११) :
िनयो याच े प श दात िदले या आदेशांचे ितिनधीन े पालन केलेच पािहज े. असे न
के यामुळे िनयो याच े जर काही नुकसान झाले तर ते यांनी भ न िदले पािहज े. काम
करताना यानी आप या बु ीचा यो य वापर केला पािहज े व कामात यो य काळजी
घेतली पािहज े. पण यापे ा यांनी िनयो यानी िदले या आदेशांचे पालन थम केले
पािहज े. िनयो या या आदेशाचे पालन न के यामुळे िनयो याच े काही नुकसान
झा यास यासाठी ितिनधीला जबाबदार धरलं जाते.
munotes.in
Page 102
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
102 इथे काय ा या पालनासाठी दोन गो ी मह वा या ठरतात . थमत : िनयो यान े
श यतो आपल े आदेश लेखी व पात ावेत. कारण त डी िदलेले आदेश ब याच वेळा
संिद ध असतात व िवसरल े जातात . काही त ांची ितिनधीला मदत देऊ केली असेल
तर याची संपूण मािहती यांनी िनयो या ला िदली पािहज े. अशा वेळी ितिनधीनी
अिधक काळजी घे याची गरज राहत नाही. कारण कामाची ाथिमक जबाबदारी ही त
य वर असत े.
३) िहशेब दे याच कत य :
िनयो यानी िदलेल पैसे व यवहारात िमळाल ेले पैसे, केलेला य खच इ याद चा
काटेकोरपण े न द ठेऊन िनयो याला देणे ितिनधीच े कत य आहे. यांनी म ये काही
छुपा नफा क न घेता कामा नये. याला िमळाल े या एकूण पैशातून याचा झालेला खच
व ठरलेला मोबदला मा तो के हाही कापून घेऊ शकतो .
४) काळजी घेणे व शहाणपणाचा वापर करणे :
येक यवहार आव यक शहाणपणाचा वापर क न यो य ती काळजी घेऊन पूण करणे
आव यक आहे. यवसाियका ं या बाबतीत ही जबाबदारी अिधक मह वाची ठरते.
यवसाियक स ला गारांना भरपूर पैसे मोजून यांची सेवा घेतलेली असत े. यामुळे
यांनी ल पूव क काम हाताळण े अपेि त असत े. यां या ानाचा िनयो याला फायदा
िमळाला पािहज े.
५) ामािणकपणा व चो न नफा न कमिवण े :
ितिनिधनी िनयो याची सेवा ामािणकपण े केली पािहज े व कोण याही कार े चो न
नफा कमिवता कामा नये. यांनी असे काही नफा कमिव याच े आढळल े तर िनयो ा ते
पैसे मागून घेऊ शकतो .
ितिनधीनी दुस या य कड ून लाच िकंवा कमीशन वीका नये. आिण यवहारात
असे कमीशन वगैरे िमळाल े असेल तर ते पैसे िनयो यालाच ावेत.
६) काम ामािणकपण े करणे :
ितिनधीन े आपल ं काम ामािणकपण े केले पािहज े. या या कामात जर अ ामािणकपणा
िदसून आला तर याला याचा मोबदला नाकारला जाऊ शकतो .
७) िनयो याशी संपक :
ितिनधीनी िनयो याशी सतत संपका त राह न याला िमळाल ेली सव मािहती
िनयो याला िदली पािहज े वेळोवेळी या याकड ून माग दश न घेतले पािहज े. यांनी
कोणतीही मािहती िनयो या पासून लपवून ठेवता कामा नये.
munotes.in
Page 103
ितिनिध वाचा कायदा
103 ८) वतं खातं :
ितिनधीनी िनयो या या पैशाचा वतं िहशेब ठेवला पािहज े. याचे पैसे आप या
पैशात िमसळता कामा नये. ितिनधीनी िनयो याचा िहशेब याला वतं पणे वेळेवर
सादर करावा .
१२.४.२ ितिनधीच े अिधकार :
ितिनधीच े अिधकार पुढील माण े सांगता येतील:-
१) कामाचा मोबदला िमळ याचा अिधकार (कलम २१९-२२०) :
कामाचा मोबदला िमळण हा ितिनधीचा मूलभूत ह क आहे. यांनी आपल काम
िबनचूक पूण के यावर याला हा अिधकार ा होतो. या या कामाब ल काहीही त ार
असता कामा नये. याच काम जर समाधानकारक नसेल तर याला कामाचा मोबदला
पूण त: िकंवा अंशत: नाकारला जाऊ शकतो (कलम २२०).
२) नुकसान भरपाईचा अिधकार (कलम २२५) :
िनयो या या िन काळजीपणाम ुळे ितिनधीच े जर काही नुकसान झाले तर यासाठी
याला नुकसान भरपाई िमळ याचा ह क आहे.
३) केले या खचा ची भरपाई (कलम २१७) :
िनयो या या नावान े िमळणा या पैशातून ितिनधीला आपण केलेला खच िकंवा िदलेली
अगाऊ र कम कापून घे याचा अिधकार आहे. िनयो या या सांग याव न पैसे खच
केलेले असतील िकंवा यवसया या नेह ी या थे माण े पैसे खच केलेले असतील.
ितिनधीन े धं ा या फाय ासाठी काही पैसे खच केलेले असतील तर तेही याला
िमळाल े पािहज ेत. याला िमळाल े या एकूण पैशातून अशा कार े याला येणे असल ेली
र कम वजा क न बाक च े पैसे िनयो याला दे यात येतात.
४) ताबा अिधकार (Right of Lien) कलम २२१ :
िनयो याचा काही माल ितिनधीकड े असेल तर ितिनधी याला याची देय र कम
ा होईपय त माल ठेऊन घेऊ शकतो .
५) कायद ेशीर कृतीमुळे झाले या नुकसानाची भरपाई (कलम २२२) :
ितिनधीनी आप या कामाचा भाग हणून केले या कायद ेशीर गो ीत ून जर याचं काही
नुकसान झालं तर ते नुकसान िनयो यानी भ न िदले पािहज े. उदा. सलीम हा पाटना
मधला एक दलाल आहे अहमद या ितथ या यापा या या वतीने चमनभाईशी अहमद
साठी १० तेला या ड या या खरेदीचे तीन करार करतो . नंतर अहमद ते तेल
वीकार यास नकार देतो. चमनभाई सलीम वर खटला भरतो. सलीम अहमदला ही गो
कळिवतो . परंतु सलीम सव करार र करतो . सलीम कोटा त आपली बाजू मांडतो परंतु munotes.in
Page 104
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
104 याला केसम य े यश ा होत नाही. याला नुकसान भरपाई ावी लागत े व कोट
केसवर पैसे खच करावे लागतात . सलीमचा झालेला हा सव खच अहमदनी भ न िदला
पािहज े.
६) िविश व तूवरील ताबा अिधकार (Particular Lien) :
ितिनधी या आप या िनयो या या आप या ता यातील सव चल व अचल मालम ा
आप या कामाचा मोबदला व झालेला इतर खच व नुकसान िनयो याकड ून ा
होईपय त अडवून ठेव याचा अिधकार आहे. मूळ करारातया संबंधी काही वेगळी तरतूद
मा नसावी .
१२.५ ितिनिध व संपु ात आणण े (TERMINATION OF AGENCY )
ितिनिध व पुढील दोन गो ीम ुळे संपु ात आणता येते.
१) संबंिधत प ा या कृतीमुळे
२) काय ातील तरतुदी माण े
अ) प ा या कृतीमुळे
१) करार क न .
इतर करारा मा णेच ितिनधी या िनयु चा करारही दोनही प ा या संमतीने संपु ात
आणता येतो.
२) िनयो ा करार र करतो :
िनयो यान े करारा ार े ितिनधीला काही खास अिधकार बहाल केलेले असतात .
या या मनात आले तर नंतर के हाही हा करार र क शकतो हणज ेच िदलेले
अिधकार परत घेऊ शकतो या तारख ेपासून करार र होतो. करार र कर याची कृती
उघड असत े िकंवा काहीव ेळा कृतीव न गृहीत धरली जाते.
● ितिनिध व सततच िकंवा दीघ मुदतीच असेल तर तो पुढील काळासाठी र करता
येतो. ितिनधीन े या आधी केले या कृती र करता येत नाहीत िकंवा
ितिनिध वाचा करार पुव ल ी र करता येत नाही. करार र करताना ितिनधीला
पुरेशा अवधीची पूव सूचना िदली पािहज े. अशीच सूचना इतर संबंिधत लोकांनाही
देण आव यक आहे.
● ितिनधीची नेमणूक जर ठरािवक मुदतीसाठी कर यात आलेली असेल तरीसु ा ती
मुदत पूण हो या आधीच े करार र करता येतो. परंतु अशाव ेळी पूव सूचना देऊन
करार र केलेला असला तरीही या पोटी ितिनधीला िनयो यानी नुकसान
भरपाई देणे आव यक आहे. munotes.in
Page 105
ितिनिध वाचा कायदा
105 ३) ितिनधीनी करार र करणे :
इथे ितिनधीला या पुढे ितिनधी हणून काम करण पसंत नसत. हणून तो पुढाकार
घेऊन करार र क शकतो . ितिनधीनीही अशा वेळी िनयो याला पूव सूचना देणे
आव यक आहे. अशी जर सूचना िदली नाही तर यामुळे िनयो याच े जर काही नुकसान
झाले तर ते ितिनधीनी भ न िदले पािहज े. तसेच जर ितिनधीचा करार ठरािवक
मुदतीसाठी असेल व मुदत संप याप ूव ितिनधीला तो र करावयाचा असेल तर यो य
पूव सूचना िनयो याचा देणे आव यक आहे. नाही तर सूचने अभावी होणा या
नुकसानीला तो जबाबदार धरला जातो.
ब) काय ातील तरतुदी माण े :
पुढील प रि थतीत ितिनिध वाचा करार काय ातील तरतूदी माणे आपणह न संपु ात
येतो.
१) ितिनिध वाच े काम पूण झा यास :
या िविश काया साठी ितिनधीची नेमणूख कर यात आलेली असत े ते काय जर पूण
झाल तर ितिनिध वाला करार आपोआप र होतो. उदा. कोटा त एखादी केस
लढिव यासाठी वक लाची नेमणूक केलेली असेल तर केसचा िनकाल लाग यावर करार
आपोआप संपु ात येतो.
2) मुदत संप यावर :-
जर ितिनधीची नेमणूक ठरािवक मुदतीसाठी कर यात आलेली असेल तर ती मुदत
संप यावर ठरलेलं काम संपलेलं नसलं तरीही करार संपु ात येतो.
३) िनयो ा िकंवा ितिनधीचा मृ यू :
िनयो ा िकंवा ितिनधी मरण पाव यास करार आपोआप संपु ात येतो. िनयो याचा
मृ यू झाला तर ितिनधीनी िनयो या या िहत संर णासाठी आव यक ती सव काळजी
घेतली पािहज े.
४) िनयो ा िकंवा ितिनधी वेडा झा यास :
जर िनयो याला िकंवा ितिनधीला वेड लागल े तर करार आपोआप संपु ात येतो. परंतु
इथेही िनयो याला वेड लाग यास , या या िहत र णासाठी आव यक असणा या सव
गो ी ितिनधीन े पूण के या पािहज ेत.
५) िनयो ा नादार बन यास :
जे हा िनयो ा नादार घोिषत केला जातो. ते हा करार संपु ात येतो. परंतु जर ितिनधी
नादार झा यास करार र करायच े िकंवा नाही ही गो िनयो या या मज वर अवल ंबून
असत े. munotes.in
Page 106
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
106 ६) संबंिधत व तू नाश पाव यास :
ितिनधीची िनयु एखा ा मालम े या संदभा त असेल व कोण याही कारणान े ती
मालम ा नाश पाव यास ितिनिध व आपोआप संपु ात येते. उदा. एखाद े घर
िवक यासाठी ितिनधीची नेमणूक कर यात आलेली असेल तर जर ते घर आगीत
जळाल तर करार संपु ात येतो.
७) कंपनी िवसिज त झा यास :
हे हणज े िनयो ा िकंवा ितिनधी या मृ यूसारख े आहे. कारण काय ा या ीने कंपनी
ही कृि म य समजली जाते. यामुळे कंपनी जर िवसिज त झाली तर ितिनधी वही
संपु ात येते.
८) करारातील एखादा प श ू रा ाचा नाग रक ठरणे :
जर िनयो ा िकंवा ितिनधी दुस या रा ाचा नाग रक असेल व दोन रा ाम य े यु
सु झाले तर करार संपु ात येतो. कारण श ू रा ातील नाग रकाबरोबर करार करणे
बेकायद ेशीर ठरते.
१२.६ र न करता येणारे ितिनिध व (IRREVOCABLE AGENCY )
पुढील प रि थतीत ितिनधीचा करार र करता येत नाही.
1) ितिनधीच े िहतस ंबंध यात गुंतलेले आहेत (Agency Coupled with
interest) :
ितिनिध वा या मालम ेत जर ितिनधीच े िहतस ंबंध गुंतलेले असतील तर असा करार
र करता येत नाही. कारण यामुळे ितिनधीच नुकसान होऊ शकते. उदा. अ ब ला
काही पैसे देणे लागतो . यानी जर याचे घर िवक यासाठी ब ची ितिनधी हणून
नेमणूक केली व सांिगतल ं क घर िवकून आले या पैशातून तुझे वळते क न बाक च े पैसे
मला दे. अ हा करार र क शकत नाही. ए हढेच न हे तर अ मरण पाव यास िकंवा
याला वेड लाग यास सु ा करार र ठरत नाही.परंतु इथे एक गो ल ात घेतली
पािहज े क ब चे िहतस ंबंध ितिनिध वा या करारा आधीच े असाव ेत करार के यानंतर
जर िहत संबंध िनमा ण झाले तर मा करार र करता येतो.
असे िहतस ंबंध असल ेले करार र करताच येत नाहीत असे नाही. परंतु अशाव ेळी
ितिनधीला होणा या नुकसानाची भरपाई क न िदली पािहज े आिण नंतर करार र
करावा .
काम जर अध पूण झालेल असेल तर अशाव ेळी िनयो ा ितिनधीची नेमणूक र क
शकत नाही. (कलम २०४)
munotes.in
Page 107
ितिनिध वाचा कायदा
107 2) ितिनधीनी काही वैयि क जबाबदारी वीकारली असेल तर :
ितिनधीनी वत: या पतीवर मालाची उधारीवर खरेदी केली असेल िकंवा पैसे वगैरे
आधी िदले असतील तर करार र करता येत नाही. उदा. अ नी ब कापसा या १००
गाठी खरेदी कर यास सांिगतल े व ब कडे असल े या अ या पैशाचा यासाठी वापर
कर यास सांिगतल े. ब नी १०० कापसा या गाठी आप या नावान े खरेदी केली अशा
प रि थतीत अ ब ची नेमणूक र क शकणार नाही.
१२.७
1) ितिनधी िनयु या करारातील आव यक गो ी िवशद करा.
2) ितिनिध व िनमा ण करणा या िविवध प त ची चचा करा.
3) ितिनधीच े िविवध कार सांगा.
4) संि टीपा िलहा:-
1) प ात संमतीने ितिनधीची नेमणूक
2) ितिनधीची कत ये व अिधकार .
3) ितिनिध व र करणे.
5) या या ा.
1) ितिनिध व
2) र करता न येणारे ितिन िध व.
3) ितिनधी
4) िनयो ा
5) पैसे वसूलीचे हमी देणारा ितिनधी
6) सव कष ितिनधी
7) फॅ टर
8) उप ितिनधी
munotes.in
Page 108
108
१३
मालिव चा कायदा १९३०
घटक रचना :
१३.० उि े
१३.१ िवषय प रचय
१३.२ मूलभूत संक पना
१३.३ िव साठी आव यक गो ी
१३.४ िव व िव चा ठराव.
१३.५ िव व भाडे खरेदीची िव यातील फरक.
१३.६ मालाच े कार
१३.७ िव करार पूण झाले या मालाचा नाश झा यास होणार े प रणाम
१३.८
१३.० उि े
या पाठा या अ यासान ंतर पुढील गो ची तु हाला मािहती िमळेल.
● मालिव या काय ातील मूलभूत संक पना
● िव साठी आव यक असणाया गो ी.
● िव व िव चा ठराव यातील फरक.
● िव व भाडेखरेदी प तीन े िव .
१३.१ िवषय प रचय
माल िव चा कायदा हा माला या िव संबंधीचा कायदा आहे. माल हणज े सव
कारची चल मालम ा . या या य ेत चालू चलन व कोटा त दावा लावणारा अिधकार
यांचा मा समाव ेश होत नाही. आप या देशातील हा कायदा इं लंड या १८९३ या
माल िव काय ावर आधा रत आहे.
munotes.in
Page 109
मालिव चा कायदा १९३०
109 हा कायदा पास हो याप ूव हणज े १९३० साला पय त, माल िव या करारा ंना सव
साधारण कराराना लागू होणारा १८७२ चा कायदा लागू होता. परंतु यातील तरतूदी या
साठी अपु या व असमाधानकारक हो या . हणून १९३० साली हा वतं कायदा पास
कर यात आला . या काय ात एकूण ६६ कलम असून १ जुलै १९३० रोजी हा कायदा
अंमलात आला . हा कायदा ज मू व का मीर रा य वग़ळून भारतात इतर सव लागू
आहे.
१३.२ मूलभूत संक पना
१३.२.१ माल िव ची या या :
काय ातील कलम २ (१) म ये माल िव ची या या आहे. यानुसार या करारात
िव ेता पैशा या बद यात मालाची मालक खरेदीदाराकड े ह तांत रत करतो िकंवा
कर याच े वचन देतो. जे हा मालाची मालक िव े याकड ून खरेदी दाराकड े वग होते
ते हा िव झाली असे समजल े जाते.
मालक च े ह तांतर जर भिव यात होणार असेल व यासाठी आणखीन काही कृ य करणे
आव यक असेल तर याला िव चा ठराव (Agreement to Sell) हणतात .
१३.२.२ मह वा या संक पना :
१) खरेदीदार (कलम २(१)) :
खरेदीदार हणज े अशी य जी माल खरेदी करते िकंवा खरेदी कर यास संमती देते.
२) िव ेता ( कलम २ (१३)) :
िव ेता हणज े अशी य जी माल िवकत े िकंवा िवक यास संमती देते. उदा. अ
आप या दुकानातील एक साखर ेच पोतं ब ला िवकतो . इथे अ हा िव ेता व ब हा
खरेदीदार आहे.
३) माल :
कलम ड२(७)] म ये मालाची या या दे यात आलेली आहे. माल हणज े कोणतीही
चल संप ी. यांत फ चालू चलन व कोटा त जा याचा अिधकार यांचा समाव ेश होत
नाही. कंपनीचे भाग हणज े सु ा माल. या िशवाय या या य ेत शेतातील धा य, गवत
यांचाही समाव ेश होतो. तसेच जमीनीतील िचरे, खाण, माती इ यादी जे जमीनीत ून नंतर
वेगळ क न िवकल े जाणार असतात यांचाही समाव ेश होतो.
४) ताबा देणे (Delivery) कलम २(२) :
ताबा देणे हणज े वे छेने व तू दुस या य या ता यात देणे.
ताबा दे याचे कार . munotes.in
Page 110
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
110 1) य ताबा देणे
इथे माल य ात उचलून दुस याला िकंवा या या ितिनधीला िदला जातो.
िव े याला मालाच े पैसे िमळूनही जर यांनी याचा ताबा िदला नाही तर खरेदीदार
कोटा त जाऊन िदले या पैशावर यो य याजाची मागणी क शकतो . उदा. अ नी
आपली कार ब ला िवकली व याला कार िदली तर य ताबा िदला अस हटल ं जाते.
ब) सांकेितक ताबा.
माल गोडाऊन म ये असताना गुदामाची चावी खरेदीदाराला देणे हणज े यातील
मालाचा सांकेितक ताबा देणे समजल े जातो. उदा. कार िवक यावर कारची चावी देणे
हणज े याची सांकेितक डेिल हरी होय.
क) गृहीत ताबा :
गृहीत ताबा हणज े व तूचा ताबा खरेदीदाराला आधीच िदलेला असतो . नंतर फ
या या मालक ह कात बदल होतो. उदा. नारदनी नारायणाला आपली बस भाडयान े
िदलेली असत े. नंतर यालाच ती बस िवकली जाते. अशा वेळी ताबा गृहीत धरला जातो.
(Constructive Delivery)
५) िकंमत :
िकंमत हणज े करारातील मोबदला िकंवा ितफल (Consideration) होय. इथे
माला या बद यात पैसे िदले जातात . माला या बद यात जर दुसरा माल िदला तर तो
यवहार माल िव चा समजला जात नाही. याला व तू िविनमय (Barter) हटल े
जात. उदा. अ ब ला एक पु तक . ३००/- ला िवकतो . याला िव चा यवहार
हणतात .
2) मालक ह कात बदल :
िव यवहारा या पूत तेसाठी माला या मालक ह कात बदल होणे आव यक आहे.
िव नंतर खरेदीदार मालाचा मालक बनतो. िव या वेळी मालाचा ताबा व मालक
ह क दोन ही गो ी खरेदीदाराला िद या जातात . उदा. अ आपली कार ६ लाख पयांना
ब ला िवकतो . अशाव ेळी अ ब ला कार देतो व सोबत याची मालक ही बहाल करतो .
७) िव :
जे हा मालक ह क आिण मालाचा ताबा एकाचव ेळी िदला जातो ते हा याला िव
हणतात . अशा कार े िव ेता आिण खरेदीदार यां यातला यवहार पूण होतो. उदा. अ
आपल पेन ब ला िवकतो आिण ब याची िकंमत रोखीन े अदा करतो . इथे िव चा
यवहार पूण होतो.
munotes.in
Page 111
मालिव चा कायदा १९३०
111 ८) िव चा ठराव (Agreement to Sell) :
जे हा मालाचा मालक ह क काही कालावधी नंतर िदला जाणार असतो ते हा याला
िव चा ठराव हणतात . उदा. अ ब कडुन याची बस ३ लाख पयांना िवकत घेतो
परंतु बस चा ताबा पुढील वष दे यात येणार असतो . हा िव चा ठराव होय.
िजथे मालाचा ताबा काही ठरािवक काळान ंतर िकंवा एखादी अट पूण के यानंतर िदला
जाणार असतो तर तो यवहार हा िव चा ठराव (Agreement to sell) ठरतो. [(कलम
४ (३)] हा यवहार भिव यात पूण होणारा असतो िकंवा एखादी अट पूण के यावर पूण
होणारा असतो . उदा:- १ जानेवारीला अ आपली कूटर ब ला . ३०,००० ला िवकतो
आिण कूटरचा ताबा १५ जानेवारीला दे याचे व पैसे २० जानेवारीला दे याचे ठरते.
ब) अ ब ची कूटर िवकत यायला तयार होतो परंतु अशी अट घालतो क याचा
मेकॅिनक क नी कूटरची ि थती समाधानकारक आहे असे मत य केले पािहज े. क
जे हा तस मत य करतो ते हाच िव चा यवहार पूण होतो.
१३.३ िव वैध ठर यासाठी आव यक असल े या गो ी
कलम ४(१) माण े जे हा िव ेता पैशा या बद यात माला या मालक ह कात बदल
कर यास तयार होतो. ते हा याला िव हटली जाते.
वरील या य ेतून िव सा ठी पुढील गो ची आव यकता प होते:-
१) दोन प
िव या करारासाठी दोन वतं प ांची आव यकता आहे ते हणज े िव ेता व
खरेदीदार . य वत:चा माल वत:च खरेदी क शकत नाही यामुळे दुसरा प ही
आव यक असतो .
२) प
अ ान य िकंवा वेडा य हा िव ेता िकंवा खरेदीदार होऊ शकत नाही. कारण
करार संबंधा या काय ातील कलम ११ माण े ही य करार कर यास स म नाही.
परंतु अशा य या वतीने याचा पालक खरेदीदार होऊ शकतो .
३) मालक ह कातील बदल
इथे मालक ह क हणज े व तूची मालक . मालक ह कातील बदल ही िव
करारातील एक अ याव यक घटक आहे. फ व तू दुस याला दे याने िव होत नाही.
माला या मालकानी मालाची मालक खरेदीदाराला िदली पािहज े िकंवा दे यास कबूल
झाला पािहज े तरच िव ची ि या पूण होते.
munotes.in
Page 112
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
112 ४) माल
िव ही मालाचीच असली पािहजे. कलम २ (७) माण े माल हणज े कोणतीही चल
मालम ा यात फ यवहारातील चलन व कोटा त जा याचा अिधकाराचा समाव ेश होत
नाही. पैशाची जरी समाव ेश होत नसला तरीही जु या दुिम ळ ना या ंचा समाव ेश मा माल
या संक पन ेत होतो. या िशवाय माल म ये
● कंपनीचे भाग
● शेतातील उभे पीक
● जमीनीला िचकटल े या गो ी या िव या वेळी जिमनीत ून बाहेर काढता येतात.
यांचा समाव ेश होतो. उदा. खाणीतील माती, नावलौिकक , यापारी िच ह ,
कॉपीराईट , पेट ट, पाणी, वीज, कोटा ची िड (आ ा) या सव गो चा माल या
सं ेत समाव ेश होतो.
५) ितफल
माल िव या करारात ितफल हे पैशा या व पात असल े पािहज े. माला या बदलात
दुसरी व तू िदली गेली तर हा यवहार व तू िविनमय (Barter) ठरतो. िव होत नाही.
यामुळे अशा यवहाराना हा कायदा लागू होत नाही. अचल मालम ेसाठीही हा कायदा
लागू होत नाही. यांना मालम ा ह तांतर (Transfer of Property) कायदा लागू
होतो.परंतु ितफलाचा काही भाग रोख रकमेत व काही भाग माला या व पात
िद यास तो यवहार माल िव चा यवहार ठरतो. उदा. जुनी कार व काही पैसे देऊन
नवीन कारची खरेदी करणे.हा यवहार माल िव चा यवहार समजला जातो.
६) िव
या यवहारात मालाची मालक िव े याकड ून खरेदीदाराकड े लगेच वग केली जाते
याला िव हणतात (कलम ४ (३)) िकंवा याला संपूण िव हणतात . इथे व तूचां
ताबा नंतर िदला गेला तरी चालतो . मालक मा लगेच िदली पािहज े. व तूची िकंमत
लगेच िदली गेली पािहज े अस नाही. उदा. तु ही एका पु तका या दुकानात जाऊन
एखा ा पु तकाची खरेदी केलीत व िनरोप िदलात क उ ा माझा धाकटा भाऊ येऊन
पु तक घेऊन जाईल व पु तकाच े पैसे मी पगार झा यावर पुढ या मिह या या एक
तारख ेला आणून देईन. तरी हा यवहार माल िव चा यवहार ठरतो.
७) िव चा िवषय .
िव चा िवषय कोणतीही चल मालम ा असत े.
munotes.in
Page 113
मालिव चा कायदा १९३०
113 १३.४ िव व िव चा ठराव यातील फरक (SALE AND AGREEMENT
TO SELL )
िवषय िव (Sale) िव चा ठराव
(Agreement to Sell)
मालक ह काच ह तांतर मालक ह काच ह तांतर
लगेच होत. मालक ह काच े ह तांतर
भिव य काळात हावयाच े
असत े.
करार पूण िकंवा नाही इथे िव चा करार
( ि या ) पूण झालेला
असतो इथे काही करावयाच े
िश लक असत े. यामुळे
करार नंतर पूण होतो.
मालक खरेदीदाराला व तू
वापर याचा संपूण अिधकार
ा होतो इथे मालम ेवर
अिधकार ा होतो. खरेदीदाराला असा
अिधकार ा होत नाही.
फ यि गत अिधकार
िनमा ण होतो.
खरेदीदारान े करार भंग
के यास िव े याला
िमळणार े अिधकार . िव ेता खरेदीदाराकड ून
िकंमत वसूल क शकतो . व तू जरी खरेदीदारा या
ता यात असली तरी
िव ेता खरेदीदारावर फ
नुकसान भरपाईसाठी दावा
लावू शकतो .
१३.५ िव व भाडे खरेदी प तीची िव यातील फरक
िव भाडे खरेदी प तीची िव
मालाची मालक करार झा याबरोबर
खरेदीदाराकड े वग होते. शेवटचा ह ा िद या नंतरच खरेदीदाराला
मालाची मालक ा होते.
खरेदीदार हा व तूचा मालक बनतो. भाडे खरेदीत व तू खरेदी करणा याची
भूिमका शेवटचा ह ा िफटेपय त िन ेप
गृहीताची (Bailee) असत े.
खरेदी दारानी व तूची िकंमत िदली
पािहज े. तो करार र क शकत नाही. भाडे खरेदी प तीन े खरेदी केलेली य
के हाही ती व तू परत क न करार र
क शकते. munotes.in
Page 114
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
114 खरेदीदार व तूची पुनिव क क शकतो व
या खरेदीदार य ला मालक ह क
ह तांत रत क शकतो . भाडे खरेदी प तीन े व तू घेतलेली य
करार पूण झा या िशवाय व तूची पुनिव
क शकत नाही िकंवा खरेदी दाराला
मालक ह क बहाल क शकत नाही.
िव वर िव कर लावला जातो. िव पूण होईपय त हणज ेच शेवटचा ह ा
दे यापय त िव कर लागू होत नाही.
१३.६ मालाच े कार
१) अि त वात असल ेला माल िकंवा व तू :
हा माल िकंवा व तू करार करताना अि त वात असतो. अि त वात असल े या व तूचे
परत वेगवेगळे कार आहेत.
अ) िनि त केले या व तू
िव े याकड े असल े या अनेक व तू मधून नेमक कुठली व तू िवकायची हे िव ेता
ठरिवतो िकंवा खरेदीदार आप या आवडीची व तू िनवडतो . िव चा करार पूण
झा यान ंतर व तूची िनि ती केली जाते.
ब) िनि ती हावया या व तू (Unascertained goods) :
इथे िव ेता फ मालाच े वण न करतो . व तूची िनि ती नंतर केली जाते.
क) िविश व तू (Specific goods) :
कलम २ (१४) माण े या मालाची िनि ती िव चा करार करतानाच झालेली असत े
याला िविश (Specific) व तू हणतात . उदा. कार, वॉच वगैरे.
२) भिव यकालीन माल :
इथे करार करताना व तू य ात अि त वात नसते. नंतर या काळात याची िनिम ती
करावयाची असत े िकंवा खरेदी करावयाची असत े.उदा. शेतकरी शेतात या िपकाची
िव क शकतो .
३) घटनावल ंबी
इथे एखादी अिनि त घटना घडली िकंवा नाही घडली तरच व तू िमळवायची िकंवा
उ पादन करावयाची असत े. उदा. मुंबई या एका यापा याचा काही माल जम नीव न
यायचा आहे. तो तो माल िवक यासाठी करार करतो . इथे माल घटनावल ंबी आहे कारण
माल सु ि तपण े मुंबई बदंरात आला तरच हा िव चा यवहार पूण होऊ शकतो . हणून
घटनावल ंबी हणज े एक कारच े भिव य काळातील मालच आहे. munotes.in
Page 115
मालिव चा कायदा १९३०
115 १३.७ करार पूण झा यावर मालाचा नाश झाला तर होणारा प रणाम
मालाच े अनेक कार आहेत आिण यांचा ताबा कसा ावा या ब ल अनेक पया य
संबंिधत प ांना उपल ध आहेत.
मालाचा नाश झाला तर याचे काय काय प रणाम होतील ?
१) िव करार पूण कर याप ूव मालाचा नाश झाला तर:-
करारप ूत या आधी िविश मालाचा नाश झाला व याची मािहती िव े याला न हती तर
करार र होतो. इथे कराराची पूत ता अश यच होते व अश य गो ीसाठी करार करता
येत नाही. कराराच े मु य उि च संपु ात आलेले असत े.
२) िव या ठरावान ंतर परंतु िव ची ि या पूण हो याआधी मालाचा नाश झाला
तर :-
िविश माला संबंधीचा करार असून िव या ठरावात खरेदीदाराचा काही दोष नसताना
मालाचा नाश झाला तर करार र ठरतो. परंतु मालाची मालक व जोखीम अजून
खरेदीदाराला वग झालेली नसला पािहज े. इथेही करार पूत अश य होते. उदा. एक
घोडा वाप न बघ यासाठी ५ िदवसासाठी िदला गेला. परंतु खरेदीदाराचा काहीही दोष
नसताना या ५ िदवसा ंतच घोडयाच आकि मक िनधन झाल तर तोटा िव े यांनीच
सोसला पािहज े कारण करार र झालेला आहे.
१३.८
1) िव व िव चा ठराव यातील फरक प करा.
2) िव करारातील मह वा या घटका ंची चचा करा.
3) टीपा िलहा.
1) मालाच े कार .
2) माल नाश झा यास होणार े प रणाम .
4) पुढील गो ची या या ा.
1) माल
2) ताबा देणे
3) सांकेितक ताबा
4) भिव यकालीन व तू
5) िव चा ठराव
6) भाडेखरेदी प त
7) गृहीत ताबा
munotes.in
Page 116
116 १४
मुख व दु यम अटी
(CONDITION AND WARRANTIES )
(कलम ११-१७)
घटक रचना :
१४.० उि े
१४.१ िवषय प रचय
१४.२ गृहीत मुख अटी
१४.३ गृहीत दु यम अटी
१४.४ मुख अट के हा दु यम अट बनू शकते.
१४.५ मुख व दु यम अटीतील फरक
१४.६ ाहक राजा काळजी घे
१४.७
१४.० उि े
या पाठा या अ यासान ंतर तु हाला पुढील िवषयाची मािहती होईल.
● मुख व दु यम अटी यांची या या .
● गृहीत मुख अट ची चचा .
● गृहीत दु यम अट ची चचा .
● मुख अट के हा दु यम अट हणून गणली जाते.
● मुख व दु यम अट मधला फरक.
१४.१ िवषय प रचय
मुख अट ही करारा या गा याशी िनगिडत असत े. ितला कराराचा पाया हणता येईल.
मुख अटीचा भंग झा यास संबंिधत प करार र क शकते व याचे काही नुकसान
झालेला असेल यासाठी भरपाई मागू शकते.
दु यम अट ही करारा या मुख उि ाशी िनगिडत असत े. परंतु याच थान दु यम
असत . याच पालन झाल नाही तर करार र करता येत नाही. परंतु संबंिधत प ाला
अटीच पालन न झा याम ुळे झाले या नुकसानाची भरपाई माग याचा अिधकार आहे. munotes.in
Page 117
मुख व दु यम अटी
(कलम ११-१७)
117 पुढील प रि थतीत मुख अटीचा भंग केवळ दु यम अटीचा भंग समजला जातो.
● जे हा खरेदीदार अट या भंगतेकडे दुल कर याच े ठरिवतो .
● जे हा खरेदीदार मुख अटी या भंगाला दु यम अट चा भंग समज याच ठरिवतो व
करार र कर याचा आपला ह क सोडून देतो.
● खरेदीदारा ंनी करारातील काही माल आधीच वीकारल ेला आहे व तो भाग
करारातील इतर भागापास ून वेगळा करता येत नाही.
● करार हा ठरािवक मालासाठी आहे व मालाची मालक खरेदीदाराकड े वग याआधीच
झालेली आहे.
मुख व दु यम अटी या कट असतात िकंवा काही िठकाणी गृहीत धरली जातात . या
अट चा जे हा िव या लेखी करारात समाव ेश झालेला असतो ते हा यांना कट
मुख व दु यम अटी हणतात . या अटी जर करारात िलिहल े या नसतील तर यांना
गृहीत मुख व दु यम अटी हणतात . या अटी चिलत काय ा वय े िकंवा यापारातील
थाम ुळे करारात गृहीत धर या जातात .
१४.२ गृहीत मुख अटी (Implied Condition)
१) व तू या मालक ची अट [कलम १४ (अ)] :
िव या करारात नेहमी गृहीत धरले जाते क िव े याला माल िवक याचा अिधकार
आहे िकंवा िव या ठरावाम य े जे हा मालाची मालक वग केली जाते. ते हा
िव े याला िवक याच े अिधकार ा झालेले असतात .
रोलंड .िव. िदवाल .
अ नी ब कडून एक कार िवकत घेतली व काही काळापय त याचा वापर केला. नंतर असे
ल ात आले क ब नी ती कार चो न आणली होती. यामुळे अ ला ती कार कार या या
खया मालकाला परत करावी लागली . कोटा ने िनवाडा िदला क अ ला यांनी ब ला
कारची िकंमत हणून िदलेले सव पैसे परत करावेत.
२) वण नाव न मालाची िव
अशाव ेळी माल वण नावर ह कुम असावा अशी मुख अट आहे. ही गृहीत अट आहे.
यामुळे करारात याचा उ लेख असण े आव यक नाही. उदा. एका यं ा या िव या
करारात उ लेख होता क यं जवळ जवळ नवीन आहे. याचा फारसा वापर केलेला
नाही. परंतु य ात असे िदसून आले क यं जुनं होत व दु त क न िवकल ेल होत.
खरेदीदार ते यं वीकार यास नकार देऊ शकतो .
munotes.in
Page 118
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
118 ३) नमूना दाखव ून िव
मालाची िव नमूना दाखव ून झालेली असेल तर सव माल या नमू या बरह कुम असण े
आव यक आहे. खरेदी दाराला माल दाखिवल े या नमू या माण े आहे हे तपास ून
पाह याची संधी िदली गेली पािहज े. माल हा िव यो य असावा . नमूना बघून मालाची
िव यो यता ठरिवता आली पािहज े.
४) वण न क न व नमूना दाखव ून िव :
अशाव ेळी माल वण ना माण ेतर असावाच या िशवाय दाखिवल े या नमू या माण ेही
असावा.
५) मालाची गुणव ा :
सव साधारण िनयम हणज े ’ ाहका सावध रहा,“ हणज े मालाची गुणव ा तपास ून
घे याची मुख जबाबदारी ही ाहकाची आहे. यालाच Caveat Emptor िकंवा Buyer
Beware हणतात . िव े यानी मालातील दोष वत: ह न सांग याची आव यकता नाही.
ाहकानीच मालाची गुणव ा तपास ून मग खरेदीचा िनण य यावा . परंतु पुढील िविश
प रि थतीत माल ठरले या गुणव ेचा असण े आव यक आहे.
● खरेदीदार आपण माल कशासाठी िवकत घेत आहोत हे आधी जाहीर करतो व या
कारणासाठी उपयु असा माल दे यास िव े याला सांगतो. थोड यात खरेदीदार
िव े यावर िव ास ठेऊन मालाची खरेदी करतो .
● िव ेता मालतील दोष सांगत नाही व वरवर या पाहणीत अशा दोषांची क पना
खरेदी दाराला येत नाही. मालातील दोष सहजा सहजी समजत नाहीत .
● िव ेता गुणव ेची खा ी देतो आिण खरेदीदार या यावर िव ास ठेऊन मालाची
खरेदी करतो .
िनवाडा : अ नी ब कडून कार िवकत घेतली व आपण ती टॅ सी हणून वापरणार आहोत
हे सांिगतल े. परंतु कार टॅ सी हणून वापर यास अयो य होती. कोटा ने िनवाडा िदला क
अ कार परत क शकतो .
परंतु व तूची िव पेट ट खाली िकंवा यापारी नावान े िवकली तर ती व तू ठरािवक
कामासाठी उपयोगी असली पािहज े अशी अट घातला येणार नाही.
६) व तू िव यो य असावी . (कलम १६) :
मालाची िव वण नाव न झालेली असेल तर माल या वण ना बरह कुम असावा तसेच
िव यो य असावा .
munotes.in
Page 119
मुख व दु यम अटी
(कलम ११-१७)
119 ंट िव ऑ ेिलयन िनिटंग िम स िल. ने अंडरवेअर िवकल े. ाहकाला काही िदवसानी
चम रोग झाला. कोटा ने ाहकाला नुकसान भरपाई दे यास सांिगतल े.
अपवाद :- जर ाहका ंनी माल तपास ून खरेदी केला असेल तर तपासणीत प होणार े
दोष नंतर आढळल े तर करार र करता येणार नाही.
७) खा व तू :
खा व तू खाणे यो य असली पािहजे हणज ेच आरो याला घातक ठरेल अशी असू नये.
१४.३ गृहीत दु यम अटी
या आधी आपण पािहल आहेच, क पुढील प रि थतीत मुख अटीचा भंग दु यम
अटीचा भंग समज यात येतो.
1) खरेदीदार मुख अटीचा भंग हा दु यम अटीचा भंग हणून मा य करतो
2) खरेदीदारान े काही माल आधीच वीका रलेला असतो आिण आता सव माल
वीकार यास नकार देणे याला श य नसते.
1) िनध कपण े मालाचा वापर कर याची दु यम गृहीत अट याचा अथ यानी मालाचा
वापर करताना यावर कोणालाही ह क सांगता येत नाही.
येक िव या करारात असे गृहीत असत े क मालाची खरेदी के यानंतर खरेदीदार
याचा शांतपणे वापर क शकतो . यात कोणीही अडथळ े आणू शकत नाही.
िव े या या मालक ह कातील दोषाम ुळे जर इतर कोणी य खरेदीदारा या
अिधकारात य यय आणला असेल तर िव े यानी खरेदी दाराला नुकसान भरपाई िदली
पािहज े.
2) मालाची मालक िनभ ळ असावी कलम १४ (क) :
खरेदीदारान े खरेदी केले या मालावर कोण याही कारचा बोजा नसावा . ह ज ेच
िव े यानी या मालावर कोणाकड ून कज वगैरे घेतलेल नसाव . उदा. अ नी ब कडे
आपला वॉच गहाण ठेऊन काही कज घेतो व नंतर तो वॉच परत आणून क ला िवकतो . ब
कडे जाऊन वॉच वरील बोजाची मािहती देतो. आिण क ला तो कज फेडाव लागतो . इथे
दु यम अटीचा भंग होतो आिण अ ब कडून नुकसान भरपाई मागू शकतो .
३) माला या धोकादायक दोषांची मािहती खरेदी दाराला देणे :
िवकल े या माला या वापरात जर काही संभा य धोका असेल तर िव े यानी याची
क पना खरेदीदाराला िदली पािहज े. उदा. क अ कडून एक जंतुनाशक पावडरचा डबा
िवकत घेतला. अ ला मािहत आहे क ड याच ं झाकण जर काळजीप ूव क उघडल े नाही
तर फोट होऊ शकतो . परंतु तो क ला ही गो सांगत नाही. क नेह ी या प तीन े डबा
उघडत े आिण यातील पूड फोट होऊन ित या डोळयात जाते व डोळयाला दुखापत munotes.in
Page 120
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
120 होते. अ नी क ला नुकसान भरपाई िदली पािहज े. कारण यांनी क ला आधी सावध
करणे आव यक होते.
१४.४ जे हा मुख अटीचा भंग दु यम अटीचा भंग समजला जातो
कलम १३ म ये अशा िवषयी तरतूदी आहेत. या पुढील माण े:-
1) िव चा करार ठरािवक अटी या पूत तेवर अवल ंबून आहे. खरेदीदार अशा अटी या
पूत तेकडे दुल करायच ठरिवतो .िकंवा या अटीचा भंग हा दु यम अटीचा भंग
समजतो व करार र न कर याचा िनण य घेतो.
2) करारातील अट ही मह वाची आहे. क दु यम अटीची आहे या ब ल करारात
काहीही हटल ेल असल तरीही ही गो येक करारातील इतर प रि थतीवर ठरत.
याला नांव काय िदलंय हे मह वाच नाही. यामुळे करारात दु यम अट हटल ेली
एखादी अट ये ात मह वाची अट असू शकते. हे य प रि थतीवर ठरते.
१४.५ मुख व दु यम अट यातील फरक
िवषय मुख अट दु यम अट
अट या अटीची पूत ता
करारा या मूळ गा याशी
िनगिडत असत े. ही अट मुख उि ाशी
फ िनगिडत असत े.
अिधकार संबंिधत प करार र क
शकते. करार र करता येत नाही.
फ नुकसान भरपाई
मागता येते.
हाताळ याची मुभा मुख अटीचा भंग हा
दु यम अटीचा भंग अस
मानता येत. दु यम अटीचा भंग हा
मुख अटीचा भंग मानता
येत नाही.
कराराशी संबंध करारा या मुळाशी िनगिडत
असत े. करारा या मुळाशी थेट
संबंध नसतो .
१४.६ ाहक राजा काळजी घे (CAVEAT EMPTOR OR BUYER
BEWARE ) िकंवा जागृत राहा
१) अथ :
काय ाच े सू हणज े खरेदीदारा ंनी वत:च वत:ची काळजी घेतली पािहज े. खरेदी
करताना खरेदीदारानी वत:च व तू तपास ून पिहली पािहज े. यात काही दोष नाहीत munotes.in
Page 121
मुख व दु यम अटी
(कलम ११-१७)
121 याची खा ी क न, घेतलाr पािहज े. थोड यात व तूमधील दोष शोधून काढ याची
जबाबदारी खरेदीदाराची आहे. व तू खरेदी करताना यात काही दोष नाही याची
खरेदीदारा ंनीच खा ी क न घेतली पािहज े. िव ेता व तू िकंवा सेवामधील दोष वत:ह न
जाहीर करणार नाही. खरेदीदारानी आप या ानाचा वापर क न व तूची तपासणी
क न खरेदी केली पािहज े. आप याला पुरेसे ान नसेल तर या िवषयातील बाहेर या
त ांची आव यकता वाट या स मदत घेतली पािहज े. हणून खरेदीदारा ंनी खरेदी
करताना पुरेशी काळजी घेतली पािहज े. व तूची तपासणी क न ती आप याला उपयु
ठरणार आहे याची वत:च खा ी क न यावी . उदा. रामने एका दलालामाफ त १०
गायी िवकत घेत या. यातील दोन गायी दोषपूण हो या. राम ला ही गो माहीत न हती .
कारण यांनी सगळया गायी काही तपास ून बिघत या न ह या . परंतु पैसे मा सगळयाच े
िदले होते. या दोषपूण गायी घेत या नंतर फ तीनच िदवसात मे या. िवकताना गायी
सश असावीत िकंवा िनरोगी असावीत अशी काही गृहीत अट नाही. यामुळे राम
दलालाला िकंवा िव े याला या नुकसानासाठी जबाबदार ध शक ार े नाही. कारण
खरेदी करताना सव गायी िनरोगी आहेत याची खा ी क न घे याची जबाबदारी रामची
आहे. िव ेता िकंवा दलालाकड ून गायीतल े दोष समजतील अशी यानी अपे ा क नये.
आणखीन एका केस म ये एका गृह थाने गणवेषासाठी कापड खरेदी केली. कापड चांगल
होत परंतु गणवेश िशवायला उपयोगी न हत . िव े याला कापड गणवेशासाठी पािहज े
आहे ही गो माहीत न हती . यामुळे िव े याला या साठी जबाबदार धरता येणार नाही
असा िनण य कोटा ने िदला.
१४.६.२ अपवाद : परंतु ाहक राजा सावध रहा या संकप पन ेला काही अपवाद
आहेत. ते पुढील माण े सांगता येतील:-
● िव ेता ाहकाची िदशाभ ूल करतो आिण ाहक िव े या या सांग यावर िव ास
ठेवतो. इथे ही संक पना लागू होणार नाही, अशा प रि थतीत खरेदीदार करार र
क शकतो .
● िव ेता जाणून बुजून खोटी मािहती देतो जी काय ा या ीने फसवण ूक ठरते
िकंवा िव ेता हेतु पुर: सर व तूतील दोष लपवून ठेवतो याम ुळे यातल े दोष
खरेदीदाराला सहजासहजी समजणार नाहीत ाहकानीच काळजी यावी ही
संक पना इथे लागू पडत नाही. खरेदीदार करार र क शकतो आिण याच काही
नुकसान झालेल असेल तर यासाठी भरपाई मागू शकतो .
● मालाची खरेदी वण ना व न झाली आिण िविश कारचा माल िवक याचा या
िव ेताचा यवसाय आहे. अशा वेळी जर घेतलेला माल िव यो य नसेल तर
खरेदीदार करार र क शकतो . परंतु अशाव ेळी जर खरेदीदारानी तपास ून माल
खरेदी केली असेल तर मा करार र करता येत नाही. डकलम १६ (२)] munotes.in
Page 122
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
122 ● िजथे मालाची िव नमूना दाखव ून झालेली आहे ितथे जर माल दाखिवल े या
नमू या माण े नसेल तरीही ही संक पना लागू होत नाही. तसेच माल नमू याबर
ह कूम आहे हे तपास ून घे याची संधी ाहकाला िदली गेली नसेल िकंवा मालात
काही छुपे दोष असतील तरीही करार र करता येत नाही. (कलम १७)
मालाची खरेदी वण नाव न व नमूना दाखव ून झालेली असेल व माल दाखिवल े या
नमू या माण े नसेल िकंवा वण ना माण े नसेल तरीही हे त व लागू पडत नाही. करार
र करता येतो. अशा वेळी माल वण ना माण े आिण दाखिवल े या नमु या माण ेही असण े
आव यक आहे. (कलम १५)
१४.७
1) मुख अटीचा भंग के हा दु यम अटीचा भंग समजला जातो?
2) मुख अट व दु यम अट यातील फरक प करा.
3) संि टीपा िलहा.
1) गृहीत दु यम अटी
2) ाहक राजा जागे राहा ही संक पना व याला असल ेले अपवाद .
4) या या ा.
1) मुख अट
2) दु यम अट
munotes.in
Page 123
123 १५
िव करारात मालक ह काच े ह ता ंतर
(TRANSFER OF PROPERTY )
(कलम १८ ते २६)
घटक रचना :
१५.० उि े
१५.१ िवषय प रचय
१५.२ मालक ह काच े ह तांतरण
१५.३
१५.० उि े
या पाठा या अ यासान ंतर तु हाला पुढील गो ी प होतील
● मालक ह का या ह तांतराचा अथ
● मालक ह का या िवभागणीची मािहती .
१५.१ िवषय प रचय
मालक ह का या हं तातरातील मह वाची गो हणज े ते फ िविश व तू या
बाबतीतच श य आहे. कलम १८ माण े िव े याकड ून मालक ह क खरेदीदाराकड े
ते हाच होऊ शकते. जे हा व तूची िनि ती (Ascertain) होते.
१५.२ मालक ह काच े ह ता ंतर
याची दोन िवभागात िवभागणी करता येते.
अ) िनि त केले या ठरले या व तूची मालक :
कलम १९ माण े िनि त केले या ठरले या व तूं या िव चा जे हा करार होतो ते हा
मालक ह काच े ह तांतर नेमक के हा होईल हे ठरिव याच े अिधकार संबंिधत प ांना
आहे.
या प ां या मनात मालक ह काच ह तांतर के हा करायच आहे हे समज यासाठी
करातातील अट चा िवचार करणे आव यक आहे. तसेच प ांची कृती व इतर
प रि थतीचा हा िवचार करावा लागतो .
munotes.in
Page 124
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
124 परंतु या बाबतीत संबंिधत प ांनी प पण े िनण य घेतलेला नसेल तर या या मनातील
इ ा कशी समजून यावी याबाबत काय ान े काही िनयम िदलेल आहेत. हे िनयम
कलम २० ते २४ म ये आहेत. ते पुढील माण े:-
१) जे हा व तू ताबा देणा या ि थतीत (Deliverable State) आहे :
कलम २० माण े ताबा दे या या ि थतीती ल ठरले या िविश व तूचा िव चा करार
झा यास मालक ह क लगेच िव े याकड ून खरेदीदाराकड े जातो. मालाचा ताबा िकंवा
िकंमत अदा कर याची ि या मागून झाली तरी चालत े याला मह व नाही. उदा. अ ब
कडून काही कापसा या गाठी खरेदी करतो . कापसा या गाठीबा ंधून गोडाऊन म ये
ठेवले या आहेत. मालाची िकंमत ४ फे ुवारीला दे याचे व मालाचा ताबा मे मिह यात
दे याचे ठरते. हा करार २० जानेवारीला केला जातो. तर मालाची मालक ब कडून अ
कडे २० जानेवारीलाच वग होते.
माल लगेच ता यात दे या या ि थतीत अस याम ुळे मालक ह कातील बदल लगेच
होतो. परतु संबंिधत प अस ठरवू शकतात क मालाचा ताबा िद या िशवाय िकंवा
िकंमत अदा के यािशवाय मालक ह कात बदल होणार नाही. अशाव ेळी ठर या माण ेच
मालक या ह कातील ब ल होईल.
२) जे हा माल ताबा दे या या ि थतीत नसतो :-
िव साठी मालाची िनि ती झालेली आहे. परंतु याचा ताबा लगेच देता येणार नाही.
कारण या आधी मालाच े वजन करणे, पॅिकग करणे वगैरे झालेले नाही तर कलम २१
माण े माल ता यात दे यालायक बन यावरच मालक ह काची अदला बदल होते. या
साठी माल ताबा दे यालायक झालेला आहे याची मािहती िव े यानी खरेदीदाराला देणे
ही आव यक आहे. उदा. जगंलातील एखा ा िविश झाडाची िव झाली. खरेदीदारा ंनी
झाडाचा काही भाग घेतला आिण काही घेतला नाही, यवसायातील थे माण े घेतलेला
भाग व न घेतलेला भाग यांची िवभागणी िव े याने करावयाची होती परंतु खरेदीदारानी
ते काम वत:कडे घेतल. कोटा ने िनवाडा िदला क मालक ह कातील बदल झालेला
नाही.
३) जे हा मालाची मोजणी वगैरे हावयाची आहे.
कलम २२ माण े िव या मालाची िनि ती झालेली आहे परंतु याची मोजणी िकंवा
वजन करणे वगैरे बाक आहे, तर ती ि या पूण होऊन िव े यांनी खरेदीदाराला याची
सूचना िद या िशवाय मालक ह कात बदल संभवत नाही
ब) मालाची िनि ती झालेली नाही.
कलम १८ माण े मालाची िनि ती . झा यािशवाय मालक ह काच े ह तांतर होत नाही.
िव या नेम या व तू ठरिव यासाठी काही खास गो ी करणे आव यक असत े. कलम
२३ माण े भिव यात तयार होणा या माला या (Future Goods) िव या करारात munotes.in
Page 125
िव करारात मालक ह काच े ह तांतर (कलम १८ ते २६)
125 िव वण नाने हावयाची असेल तर या नेम या वण ना या व तू िमळव ून िव साठी
राखून ठेऊन याची मािहती खरेदीदाराला िद या िशवाय मालक ह कातील बदल
संभवत नाही. ही माल वतं पणे राखून ठेव याची ि या िव ेता खरेदीदारा या
संमतीने करतो िकंवा खरेदीदार िव े या या संमतीने करतो .
इथे ठरािवक माल िव साठी वेगळा काढून ठेव याची ि या मह वाची आहे. अशा
कार े माल वेगळा क न ठेवताना पुढील गो ची काळजी घेणे आव यक आहे:-
१) माल हा करारातील वण नाबर ह कुम असावा
उदा. चीनी माती या कपबशा ं या िव या करारा याव ेळी मालाची बांधणी करताना
यात आणखीन काही वेगळया व तू जर िमसळ या तर चालणार नाही.
२) अशा कार े वेगळया केले या व तू ताबा दे या या ि थतीत असा यात हणज ेच
वजन क न, मोजून, यवि थत पॅक क न असा यात . कारण या जर नीट नसतील तर
मालक त बदल घडू शकत नाही.
३) माल िवना अट िविश िव करारासाठी वेगळा केलेला असावा .
कलम २३(२) माण े माल ाहकाला पोहचिव यासाठी वाहतूकदार िकंवा इतर
कोणाकड े ठर या माण े िद या पािहज ेत. असे के या बरोबर मालक ह कात ब ल
संभवतो हणज ेच िव े यां या जागी खरेदीदार यांचा मालक बनतो. िव े याला जर
अस करावयाच नसेल तर तो वाहतूकदाराला आधीच बजाव ून ठेवतो क माल ाहकाला
य पोहचिव यापय त मालाची मालक आपलीच राहील .
४) अशाव ेळी माल वेगळा करताना िव ेता िकंवा खरेदीदार यांची संमती घेतली जाते. ही
संमती माल वेगळा कर याप ूव िकंवा नंतर घेतली जाते.
क) िव े या या संमतीन े
जर करारा या वेळी माल ाहका याच ता यात असेल तर तो िव े या या संमतीने माल
िव साठी वेगळा क न ठेऊ शकतो आिण नंतर िव े याला याची मािहती देतो.
यानंतर मालक ह का ंचे ह तांतर होते.
ड) खरेदीदारा या संमतीन े िव ेता माल वेगळा करतो .
उदा. अ ब कडून १००० िलटर पे ोल खरेदी करतो व या साठी १०० िलटरच े १०
डबे आधीच पाठिवतो ब नी या ड यात पे ोल भर या बरोबर मालक च े ह तांतर होते.
कारण या साठी खास डबे अ नी पाठिवल ेले असतात . माल वेगळ कर यासाठीची
संमती खरेदीदारा ंनी ठरािवक डबे पाठवून आधीच िदलेली असत े.
munotes.in
Page 126
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
126 ५) माल वेगळा कर या या िविवध प ती :
ठरािवक करारासाठी माल वेगळा क न ठेव यासाठी पुढील प तीचा वापर केला जातो.
अ) मालाची यो य आकारात बांधणी क न.
ब) माल या मोठया साठयात ून ठरले या वजनाचा वा सं येचा माल वेगळा क न.
क) ठर या माण े माल वाहतूक कंपनीकड े सोपव ून. इथे परत दोन प ती आहेत. माल
आप याच नावान े पाठवता येतो (Self हणून) िकंवा ाहका या नावान े.
१) ठरलेली व तू करारासाठी राखून ठेवलेली आहे. व खरेदीदाराला दे यासाठी वाहतूक
कंपनीकड े िकंवा इतर कोणाकड े सोपिवल ेली आहे परंतु खरेदीदारानी मालाचा ताबा
घे यापूवीर् एखादी अट पूण करणे आव यक आहे तर माल वाहतूक कंपनीकड े ाहकाला
दे यासाठी सोपिवल ेला असला तरीही जर ाहका ंनी करारातील अट पूण के यािशवाय
याला मालाची मालक ा होत नाही.
२) माल वाहतूक कपनीकड े सोपिवताना जर िव े यानी मालाची पावती खरेदीदारा या
नावान े न करता वत: या नावान े घेतलेली आहे. इथे असे गृहीत धरले जाते क
आव यकता िनमा ण झा यास माला या पुनिव चे ह क िव े यानी वत: कडे राखून
ठेवले आहेत.
पसंतीवर माल पाठवला असेल Sale or Return) मालक ह कातील ह ता ंतर :
कलम २४ माण े माल जर पसंतीवर पाठिवला असेल तर मालक ह कातील
बदलासाठी पुढील िनयम लागू होतात :-
अ) जे हा ाहक माल पसंत आहे असे िव े याला कळिवतो िकंवा कट करणारी
एखादी कृती करतो . उदा. अ ब ला पसंतीवर एक सो याचा दािगना िवकतो . ब याच
अटीवर तो दािगना क ला िवकतो आिण क तो ड ला देतो. ड या ता यात असताना
दािगना चोरीला जातो. आता ब अ ला िदिगना परत क शकत नस याम ुळे असे गृहीत
धरले जाते क ब नी तो पसंत केलेला आहे. तसेच अशा िव या वेळी जर
खरेदीदारानी माल दुस याकड े गहाण टाकला तर यानी माल वीकारल ेला आहे असे
समजल े जाते.
पुनिव चा अिधकर राखून ठेवणे:-
कलम २५ माण े िव े याची वागणूक अशी असत े क तो माला या पुनिव चे ह क
आप याकड े राखून ठेवतो. करारातील एखादी अट जर ाहकानी वेळेत पूण केली नाही
तर िव ेाता व तूची दुस याला िव क शकतो . अशाव ेळी ाहका ंनी वेळेत पूण केली
नाही तर िव ेता व तूची दुस याला िव क शकतो . अशाव ेळी ाहकानी अट पुण
के यावरच मालक ाहकाला ा होते. उदा. अ ब ला १०० पोती तांदूळ िवकतो व तो
तांदूळ याला दे यासाठी वाहतूक कंपनीकड े सोपिवला अशाव ेळी मालक ह कात लगेच munotes.in
Page 127
िव करारात मालक ह काच े ह तांतर (कलम १८ ते २६)
127 बदल होतो आणी अ या एवजी ब तांदळा या पोतीचा मालक बनतो. परंतु समजा
करारात अशी अट आहे क माल ता यात घे यापूव ब नी मालाच े पैसे अ ला िदले
पािहज ेत तर ब नी पैसे वेळेत िदले तरच ब मालक बनतो आिण नाही िदले तर अ वाहतूक
कंपनीला मालाचा ताबा ब ला न दे यास सांगून याची िव याच गावातील क ला क
शकतो .
मालक त बदल :
मालिव या कराराची पूत ता एकूण तीन ट यात पूण होते (१) माल ह कातील ब ल
(२) माला या ता यातील बदल (मालाची डेिल हरी ) आिण (३) माला या नुकसानी या
जोखमीतील ब ल. माल िव या कराराच मुख उि मालाची मालक िव े या
कडून खरेदीदाराकड े वग होणे. मालक ह क व मालाचा ताबा या दोन वतं गो ी
आहेत. मालक ह क हणज े मालाची मालक हणज ेच याचा वापर कसा करावा हे
ठरिव याचा अिधकार आिण ताबा हणज े य मालाच अि त व .
१५.३
1) मालक ह कातील बदलाच े प रणाम कोणत े?
2) िविवध संगी मालक ह काच े ह तांतर कसे होते?
3) संि टीप तयार करा :- पसंतीवर िवकल े या माला या मालक ह कातील बदल
कसा होतो?
munotes.in
Page 128
128 १६
अद िव ेता
(UNPAID SELLER )
घटक रचना :
१६.० उि े
१६.१ अथ व या या
१६.२ अद िव े याचे अिधकार
१६.३
१६.० उि े
या पाठा या अ यासान ंतर तु हाला पुढील गो ी प होतील :-
● अद िव ेता या श दाचा अथ समजेल.
● तसेच या या अिधकाराची मािहती िमळेल.
१६.१ या या व अथ
१६.१.१ या या :
िव ेता पुढील प रि थतीत अद िव ेता (Unpaid Seller) ठरतो.
अ) जे हा खरेदीदारा ंनी घेतले या मालाची पूण िकंमत अदा केलेली नाही.
ब) मालाची िकंमत ह ंडी या िकंवा चेक या व पात ा झालेली आहे परंतु ह ंडी िकंवा
चेकचा अनादर झालेला आहे. िकंवा इतर कोण याही कारणान े याला याचे पैसे ा
झालेले नाहीत .
१६.१.२अथ
कलम ४५ माण े िव ेता हणज े िव े या या भूिमकेतील कोणीही य उदा याचा
ितिनधी या या नांवे बोटीची ह ंडी िकंवा पावती बोट कंपनीने िदलेली आहे िकंवा
बोटीची ह ंडी या या नांवे पृ ांकन क न िदली गेलेली आहे या मुळे माल याला िमळू
शकतो . थोड यात अशी य याला मालाची िकंमत देय आहे.
munotes.in
Page 129
अद िव ेता
129 िव ेता पुढील प रि थतीत अद िव ेता ठरतो.
● जे हा याला मालाची पूण िकंमत ा झालेली नाही िकंवा
● मालाची िकंमत चेक िकंवा ह ंडी या व पात ा झालेली आहे परंतु या
द तऐवजाचा अनादर झालेला आहे.
१६.१.३ अद िव े याची वैिश य े
अद िव े याची वैिश य े पुढील माण े सांगता येतील.
1) यांनी मालाची रोखीन े िव केलेली आहे. परंतु याचे याला पैसे िमळाल ेले नाहीत .
2) याला पूण िकंमत िमळाल ेली नाही.
3) िजथे मालाची िकंमत ह ंडी िकंवा चेकसार या चलन म द तऐवजा या व पात
ा झालेली आहे. परंतु द त ऐवजाचा अनादर झालेला आहे.
4) िकंमत यावेळी अदा केली जाते यावेळी िव े यानी ती वीकार यास नकार देऊ
नये. जर खरेदीदारानी मालाची िकंमत दे याचा य न केला परंतु िव े यांनी सबळ
कारणािशवाय ती वीकार यास नकार िदला तर तो अद िव ेता ठरत नाही.
१६.२ अद िव े याच े अिधकार
अद िव े याला दोन कारच े अिधकार आहेत.
१) मालावरील ह क
२) माल खरेदी करणा या य िव च े ह क
या अिधकारा ंची आता आपण चचा क या:-
अ) अद िव े याची मालास ंबंधीचे अिधकार
मालक ह कातील ब ल झालेला असला तरीही अद िव े याला माला संबंधी पुढील
अिधकार काय ान े बहाल केलेले आहेत.
१) ताबा (Lien) अिधकार
२) वासातील माल अडिव याचा अिधकार
३) पुनिव चा अिधकार (कलम ४६(१))
१) ताबा अिधकार (कलम ४७)
ताबा (Lien) अिधकार हणज े ाहकाला माल दे यास नकार दे याचा अिधकार . जो
पय त िव े याला या या मालाच े पूण पैसे िमळत नाहीत तो पय त तो ाहकाला माल munotes.in
Page 130
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
130 दे यास दे यास नकार देऊ शकतो . हणज ेच माल अडवून ठेऊ शकतो . पुढील
प रि थतीत या अिधकाराचा वापर करता येतो.
● मालाची िव उधारीवर झालेली नाही.
● मालाची िव उधारीवर झालेली आहे परंतु िदले या उधारीची मुदत संपलेली आहे.
● उधारीची मुदत संप याआधी सु ा जर ाहक नादार झालेला आहे.
थोड यात िव ेता पुढील दोन प रि थतीत या अिधकाराचा वापर क शकतो .
● माल अजून या या ता यात आहे.
● तो काय ातील या य े माण े अद िव ेता आहे.
२) वासातील माल अडिव याचा (Stoppage in transit) अिधकार (कलम ५०
ते ५२) :
माल अजून वासात असताना वाहतूकदाराला सूचना देऊन इथे मालाचा ताबा परत
िमळिवला जातो व आपली र कम पूण वसूल होईपय त मालाची डेिल हरी दे यास नकार
दे यात येतो.
इथे मह वाची गो हणज े माल म य था या ता यात असतो . िव े यानी ाहकाकड े
माल पोहचिव यासाठी ितचा ताबा वाहतूक कंपनी सार या म य थाकड े सोपिवल ेला
असतो . आिण म य थानी अजून माल ाहकाला य ात िदलेला नसतो .
वासात माल के हा अ]ड़िवता येते? फ पुढील प रि थतीतच अद िव ेता या
अिधकाराचा वापर क शकतो :-
अ) िव े यानी मालाचा ताबा दुस याकड े सोपिवल ेला आहे.
ब) माल अजून वासात आहे.
क) खरेदीदार नादार झालेला आहे.
३) पुनिव चा अिधकार :
अद िव े याला काय ान े िदलेला हा एक मह वाचा अिधकार आहे. आधी या दोन
अिधकारात याला फ माल आप याकड ेच ठेवता येतो. परंतु माल वत: जवळ ठेऊन
घेत यान ंतरही जर खरेदीदार मालाच े पैसे देत नसेल तर अद िव ेता या मालाची
पुनिव क शकतो . दीघ मुदतीसाठी माल फ ठेऊन घेऊन उपयोग नाही. काहीव ेळा
तर माल नाशव ंतही असू शकतो . हणून कलम ५४ ने िव े याला पुनिव चा हा
मह वाचा अिधकार बहाल केलेला आहे. पुढील प रि थतीत या अिधकाराचा िव ेता
वापरक शकतो . munotes.in
Page 131
अद िव ेता
131 ● माल नाशव ंत आहे
● िव या करारात अशी तरतूद आहे क खरेदीदारान े पैसे वेळेत िदले नाहीत तर
िव ेता तो माल दुस याला िवकू शकतो .
१६.३
१) अद िव ेता हणज े कोण?
२) अद िव े याचे अिधका र व कत ये कोणती ?
३) संि टीप तयार करा.
१) वासातील माल अडिव याचा अिधकार
munotes.in
Page 132
132
१७
चलन म द तऐवजास ंबंधीचा कायदा
(१८८१ )
घटक रचना :
१७.० उि े
१७.१ चलन म द तऐवज
१७.२ वचन िच ी (कलम ४)
१७.३ ह ंडी- (कलम ५)
१७.४ चेक - धनाद ेश (कलम ६)
१७.५ चेकचे रेखाकंन
१७.६ चेकचा अनादर (कलम १३७ - १३८)
१७.७ चलन म द तऐवजाचा धारक
१७.८ यथािवधी धारक (Holder in due course)
१७.९ चलन मता (कलम १४)
१७.१० पृ ांकन (कलम १५ -१६)
१७.११ अनादराची न दणी व न दणीचा दाखला ड(कलम ९९-१०४ (३)]
१७.१२
१७.० उि े
या पाठा या अ यासान ंतर तु हाला पुढील गो ी प होतील .
● चलन म द तऐवजा ंचा अथ , या या व कार .
● वचन िच ीचा अथ व आव यक गो ी.
● ह ंडीचा अथ व याला आव यक गो ी.
● चेकसंबंधीचे िविवध प .
● चेक या रेखांकनाच े िविवध कार .
● चेक या अनादराचा अथ . munotes.in
Page 133
चलन म द तऐवजास ंबंधीचा कायदा
(१८८१ )
133 ● चलन म द तऐवजाचा धारक व यथािवधी धारक . चलन म द तऐवजा या
ह तांतराचा अथ व कार .
● पृ ाकनाचा अथ व कार .
● अनादराची न द व न दणीचा दाखला .
● ह ंडीचे िविवध कार .
१७.१ चलन म द तऐवज
१७.१.१ अथ :
चलन म द तऐवज हणज े सहजपण े दुस याला देता येईल असा द तऐवज होय.
काय ात याची नेमक अशी या या नाही. चलन म द तएवज हणज े वचन िच ी,
ह ंडी िकंवा चेक (धनाद ेश) याच े पैसे यात नमूद केले या य ला , तो सांगेल याला
िकंवा वाहकाला (कोणालाही ) ावयाच े असतात [(कलम १३ (१)].
या काय ाच े उि ह ज े अशा कार े पैशा या यवहार करणा या द तऐवजा या
यवहाराना कायद ेशीर अि त व ा क न देणे व यांचे िनयमन करणे. िविवध
य म य े होणा या या कागद प ां या यवहाराला कायद ेशीर िश त लावण े.
ि टीशा ं या राजवटीत जे हा यवसायात सतत वाढ होत गेली ते हा सव यवहार रोख
रकमे या व पात करणे अवघड झाले. यवहारात नाणे व नोटांची टंचाई भासायला
लागली . यातून या अशा पत िवषयक कागदप ा ं या वापराला सु वात झाली.
मु यत: या चलन म द तऐवजा ंचा वापर दैनंिदन यापार व उ ोगात मोठया माणावर
केला जातो.
१७.१.२ खास वैिश य े :
चलन म द तऐवजा ंची खास वैिश य े पुढील माण े सांगता येतील:-
१) लेखी व सहीच े :
सव चलन म द तऐवजा ंची खास वैिश य े पुढील माण े सांगता येतील:-
१) लेखी व सहीच े
सव चलन म द तऐवज हणज े वचन िच ी, ह ंडी व चेक या लेखी व पातच असाव ेत
व जो यांना तयार करतो याची यावर सही असण े अ याव यक आहे. बँकाचे चेक
याचा िडमांड ा ट हणतात यां याही समाव ेश चलन म द तऐवजात होतो. कारण
यांचा ही उपयोग याच कारणासाठी केला जातो.
munotes.in
Page 134
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
134 २) पैसे
हे सव द तऐवज पैशातच असतात . यात भारतीय चलनाचा वापर केला जातो.
३) चलन मता
यांना चलन मता असत े. हणज ेच हे कागद प े एक य कड ून दुस या य कड े सहज
वग केले जातात . वाहक द तऐवज असतील तर ती सहज एकापास ून दुस याकड े वग
केले जातात . परंतु सांगेल याला असे यात श द असतील तर मा दुस याला देताना
देणा यानी या माणसाच े नांव िलह न नंतर आपली सही करणे आव यक असते. तरच
ह तांतर वैध ठरते. ठरािवक श दाचा वापर क न द तएवजाची चलन मता थांबिवता
येते. उदा. फ अ य लाच पैसे देणे
४) मालक
याला ठरलेली कायद ेशीर ि या क न द तऐवज वग केला जातो याला यथािवधी
धारक (Holder in due course) ह तात . द तऐवज वग करणा या या मालक त
काही दोष जरी असल े तरीही यथािवधी धारक या द तऐवजाचा मालक ठरतो.
५) सूचना
द तएवजा या ह तांतराची मािहती जो द तऐवजाच े पैसे देणे लागतो याला दे याची
आव यकता नाही धारक वत: या नावान े या यावर खटला भ शकतो .
६) गृहीते
अशा कागदप ा ं या संदभा त काही गो ी गृहीत धर या जातात उदा. करारात ित
फलाचा समाव ेश आहे. यामुळे वचन िच ीत ’या आधी िमळाल े या पैशा या बद यात
(For value received) वगैरे असे श द िलही याची आव यकता नाही. कारण पैशांची
देवाण घेवाण गृहीतच धरली जाते. यवहारात असे श द वापर याची प त आहे ती फ
उि प हावा हणून.
७) लोकि यता
द तऐवजा ंचे ह तांतर सुलभ अस याम ुळे यापारात यांचा वापर मोठया माणात केला
जातो.
८) पुरावा
यात काही दोष असतील तरीही यांचा देणी िस कर यासाठी पुरावा हणून वापर
करता येतो.
munotes.in
Page 135
चलन म द तऐवजास ंबंधीचा कायदा
(१८८१ )
135 १७.१.३ अशा द तऐवजास ंबंधीची गृहीते. (कलम ११८-११९) :
द तऐवजा ं या बाबतीत अनेक गो ी गृहीत धर या जातात . या नसतील तर तसे िस
करावे लागत े. इतर कारच े पुरावे देऊन तसे िस करणे श य असत े. कलम ११८ व
११९ म ये या िद या गे या आहेत.
१) ितफल :
येक द तऐवज तयार करताना वीकारताना पृ ांकन िकंवा वग करताना यासाठी
ितफल िदले गेले आहे असे गृहीत धरले जाते. यामुळे धारका ंनी ितफल िदलेला आहे
हे िस कर याची आव यकता नाही; परंतु काही गु हा क न तो िमळािवल ेला असेल तर
मा असे गृहीत धरले जात नाही.
२) तारीख :
प का वर जी तारीख असेल याच िदवशी तो तयार केला गेला आहे असे गृहीत धरले
जाते.
३) वीकृतीची वेळ :
असे गृहीत धरले जाते क येक कागदप ाची वीकृती यो य वेळेत हणज ेच याचे पैसे
िमळ या या (Maturity) तारख े आधी झालेली आहे.
४) ह ता ंतराची वेळ :
ह तांतर हे पैसे देय हो याप ूव च झालेल आहे.
५) पृ कांनाचा म :
कागदप ावर या मान े नावे िदसतात याच मान े पृ ांकन केले जाते.
६) ितक ट लावण े (मु ांकन) :
हरिवल े या कागदप ावर यो य रकमेचे ितक ट लावून र कर यात आलेले होते.
७) येक धारक हा यथािवधीधारक :
येक धारक हा यथािवधी धारक मानला जातो.
८) द तऐवजाचा अनादर :
कोटा त जर केस दाखल केली गेली तर न दणी या दाख या माण े अनादर झालेला आहे
अस कोट गृहीत धरत.
एक गो ल ात घेतली पािहज े क वचनदाता जर असे हणत असेल क कोया
कागदावर याची सही घेतली गेलेली होती तर ते तस न हत हे िस कर याची munotes.in
Page 136
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
136 जबाबदारी वचन िच ी या मालकावर आहे. ( ी े मोहनर े उदय नारायण पंडा आिण
इतर).
ितफल आहे हे गृहीत अंितम स य नाही. जर वचन िच ी यो य प तीन े तयार केलेली
होती हे जर िस झाले तर यात ितफलाचा अभाव होता ही गो िस कर याची
जबाबदारी िव प ावर आहे. (म रमुटम राऊंडर िव. राधा कृ पान व इतर.
१७.१.४ चलन म द तऐवजाच े िविवध कार :
अशा कागदप ा ंची सव साधारणपण े सहा कारात िवभागणी केली जाते.
१) देशांतग त (Inland) द तऐवज (कलम १२)
देशांतग त कागद प ाची कलम ११ म ये पुढील माण े या या दे यात आलेली आहे.
’वचन िच ी, ह ंडी िकंवा चेक जर भारतात तयार गेलेली असेल व भारतातील य लाच
याचे पैसे देय असतील तर याला देशांतग त द तऐवज हणतात “
काय ा या कलमात पुढील कागदप ा ंना देशांतग त संभोध यात आले आहे.
● कागदप ाची िनिम ती भारतात झालेली आहे व याचे पैसे भारतातच ावयाच े आहेत
● कागद प भारतात तयार केलेला असून याचे पैसे भारतीय य लाच भारतात
िकंवा भारताबाह ेर देय आहेत.
इथे एक गो ल ात घेतली पािहज े क कागद प ाच ह तांतर परदेशात एक िकंवा अनेक
वेळा झाले तरीही तो द तएवज देशांतग त द तऐवजच ठरतो. यामुळे भारतीय ह ंडीच
ह तांतर जपान म ये जरी झाले तरीही ह ंडीही भारतीय ह ंडीच समजली जाते.
२) परदेशी द तऐवज (कलम १२) :
कलम १२ तील या य े माणे जो द तऐवज भारतीय िकंवा देशांतग त नाही तो परदेशी
द तऐवज समजला जातो.
३) वाहक (Bearer) द तऐवज (कलम १३) :
या द तऐवजाच े पैसे जो धारक आहे अशा कोणालाही िमळू शकतात . याला धारक
(Bearer) द तऐवज हणतात .
● द तऐवजाच े पैसे धारकाला ावयाच े असाव ेत िकंवा
● द तऐवजावरील शेवटच पृ ांकन हे कोर पृ ांकन ( यावर कोणाचही नांव न िलिहता
फ सही केलेली) आहे.
munotes.in
Page 137
चलन म द तऐवजास ंबंधीचा कायदा
(१८८१ )
137 ४) सांिगतल े या य ला पैसे िमळ याचा द तऐवज - (कलम १३)
इथे द तऐवजाच े पैसे यावर नांव िलिहल े यालाच िमळतात , द तऐवज तयार करणारा
याचे पैसे कोणाला िमळाव ेत हे ठरिवतो आिण यावर याच नांव हे िलिहतो कलम
१३(१) म ये याची या या आहे.
वचन िच ी, ह ंडी िकंवा चेक ठरािवक य च नाव घालून तयार केलल असेल व या या
ह तांतरावर बंदी घातल ेली नसेल तर याला ठरले या य लाच पैसे िमळ याचा
द तऐवज हणतात .
थोड या त सांगायच झाल तर
अ) द तएवजाच े पैसे यात नांव असेल यालाच िमळावयाच े असतात व
ब) यातील पैसे यात असल े या िमळावयाच े असून या कागदप ा या ह तांतरावर
कोणतीही बंधने घातली गेलेली नसतात .
५) मागणी के याबरोबर पैसे िमळणार े द तऐवज (कलम १९-२१)
वचन िच ीत िकंवा ह ंडीत असे श द असतात क कागद प दाखिव या बरोबर सादर
के यावर पैसे िदले जातील . पुढील संगी पैसे लगेच ावयाच े असतात .
अ) वचन िच ी िकंवा ह ंडीत मुदतीला उ लेख नसतो . िकंवा पैसे दे याची तारीख नसते.
ब) कागद प दाखिव या बरोबर पैसे ावेत असे प उ लेख असतो .
क) चेक या बाबतीत हा िनमा ण होत नाही. कारण चेकचे पैसे नेहमीच लगेच
ावयाच े असतात .
६) मुदतीचा द तऐवज
याचे पैसे भिव य काळात ावयाच े असतात .
उदारण े:-
अ) दाखिवल े यापास ून ६० िदवसानी पैसे दे याचे कबूल करणारी वचन िच ी िकंवा
ह ंडी
ब) ठरािवक तारख ेला पैसे दे याचा उ लेख असल ेली वचन िच ी िकंवा ह ंडी उदा २८
ऑग ट २०१५ .
क) िनि त घ]टना घड यावर पैसे देणे
उदा. िविश य या मरणांनतर पैसे दे याचे वचन.
munotes.in
Page 138
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
138 १७.२ वचन िच ी (कलम - ४)
१७.२.१ अथ
काय ान े वचनिच ीची या या पुढील माण े केलेली आहे:-
वचन िच ी ही
● लेखी असत े
● िवनाअट हमी असत े.
● यावर तयार कर याची सही असत े
● व ठरलेली हणज ेच यात नमूद केलेली र कम पैशात दे याचा उ लेख असतो .
● पैसे या नमूद केले या य ला िकंवा तो सांगेल याला िकंवा वाहकाला घेणे.
● कागद प तयार करणा याला वचनदाता हणतात .
● याला पैसे िमळावयाच े आहेत याला पैसे िमळणारा (Payee) हणतात .
दुस या श दात सांगावयाच े झा यास वचनिच ी हणज े ऋणकोनी धनकोला ठरािवक
र कम याला िकंवा तो सांगेल याला िकंवा वाहकाला दे याब ल वत: या सहीन े
िदलेले िवना अट लेखी आ ासन होय.
या म ये चलनी न टाचा समाव ेश होत नाही.
वचन िच ी ही लेखी आ ासन असत े. िदलेल आ ासन िवनाअट असत े. यावर
ऋणक ची सही असत े. ही पैसे दे याब लच असत े. पैसे यात नमूद केले याला िकंवा तो
सांगेल याचा िकंवा वाहकाला िकंवा धारकाला ावया चे असतात .
उदा:-
1) अ पुढील तपशीला या कागदावर सही करतो .
2) मी ब ला िकंवा तो सांगेल याला . १,८००/- दे याच वचन देतो.
3) मी ब ला आधी या यवहारात ून . १,८००/- देणे लागतो .
4) क बरोबर माझ ल न झा यावर ७ िदवसा या आत हे . १८०० देईन. असे वचन
देतो.
5) मी क या मरणान ंतर ब ला . १,८००/- देईन परंतु क नी ते हढे पैसे मर यासाठी
मला िदले असतील तर.
6) मी ब ला . १,८००/- व माझा काळा घोडा पुढील १ जानेवारीला देईन. munotes.in
Page 139
चलन म द तऐवजास ंबंधीचा कायदा
(१८८१ )
139 7) ी ब मी तु हाला . १,८००/- देणे आहेत.
8) मी ब ला . १,८००/- दे याच वचन देतो परंतु यातून यांनी मला जर काही पैसे
देणे लागत असेल तर ते पैसे मी कापून घेईन.
वरील पैक मांक १ व२ हे वचन िचठ्या आहेत तर इतर नाहीत .
वचन िच ीचा नमुना
मी ी - - - - - यांचा मुलगा वचन देतो क ी - - - - - यांचा मुलगा - - - - - याला िकंवा तो सांगेल याला . - - - - - (अ री - - - - -) मा देईन.
थळ सही
तारीख
संयु वचन िच ी
आ ही ी - - - - - यांचा पु व ी - - - - - - यांचा पु - - - - - ी - - - - - यां या
पु ाला पये - - - - - (अ री - - - - ) देणे लागतो व ते पैसे यांनी मागणी करतातच
दे याचे वचन देतो.
थळ (सही)
तारीख (सही)
१७.२.२ वचन िच ीची खास वैिश य े
१) लेखी
वचन िच ी ही लेखी व पात असावी . लेखी हणज े छापील व टाईप केल असल े
तरीही चालेल. त डी िदलेल वचन ही वचन िच ी ठरत नाही. सव साधारणपण े ितफल ,
थळ व तयार केलेली तारीक या गो ी आव यक नाहीत .
२) पैसे दे याच े वचन
● वचन िच ीत पैसे दे याचे वचन असाव े.
● फ पैसे देणे आहेत असा उ लेख िकंवा कबूली पुरेशी नाही.
● वचन हा श द असलाच पािहज े असे नाही परंतू कागद प तयार करणा यानी पैसे
दे याचे अ ासन देणे (कोण याही इतर श दात ) आव यक आहे.
उदा. ’मी सोहनलाल यां या कडून . ५,०००/- घेतलेले आहेत. ते मागतील या वेळी
ते पैसे परत करीन .“
३) िवनाअट वचन
● पैसे दे याच वचन िवनाअट व िनि त असाव े. munotes.in
Page 140
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
140 ● िवनाअट हणज े एखादी घटना जी िनि त घडणार आहे. परंतु के हा घडेल हे आज
िनि तपण े सांगता येत नाही.
उदा :- ’मी कशी ल न के यानंतर ७ िदवसात ब ला ५००/- देईन “ ही वचन िच ी
ठरत नाही कारण यात ल नाची अट आहे. परंतु पुढील श दातील वचन िच ी ठरते. मी
क ला ब या मृ युनंतर ७ िदवसा या आत . २५,०००/- दे याचे वचन देतो. कारण
इथे अट नाही. घटना घडणारच आहे फ ती के हा घडेल हे सांगता येत नाही. ब हा
मरणारच आहे. फ के हा मरेल हे सांगता येत नाही.
४) तयार करणा याची सही
वचन िच ी तयार करणा यान े यावर आपली सही केली पािहज े. फ याच नांव
िलिहल ेल असेल तर ती वचन िच ी ठरत नाही.
५) पैसे याला ायच े आहेत ती य ठरलेली असली पािहज े.
वचन िच ीम य े पैसे याला ावयाच े आहेत याचा प उ लेख असावा हणज े यात
याच नांव प ा वगैरे तपशील असावा . याच फ वण न असल तरीही पुरेसे आहे. फ
याव न याची ओळख पटली पािहज े.
६) देणी पैशा याच व पात असावी .
वचन हे फ पैसे दे याब लच असाव े इतर कोण याही कारच ितफल नसाव .
उदा. मी ब ला .५०,००० आिण माझी कार दे याच वचन देतो ही वचन िच ी ठरत
नाही.
७) देय र कम िनि त असावी .
पैसे िकती ावयाच े आहेत याची िनि त आकडा असावा . नाहीतर िच ी वैध ठरत
नाही. उदा. अ ब ला . ८०० व याला देय असल ेली इतर सव देणी दे याच वचन देतो.
ही वचन िच ी ठरत नाही. कारण एकूण देय र कम िनि त नाही. परंतु पैसे याजा सकट
दे याचा उ लेख वैध ठरतो. परंतु यात याजा या दराचा उ लेख असला पािहज े. उदा.
अ ब ला . ५,०००/- याजा सकट दे याच वचन देतो ही वचन िच ी ठरत नाही.
८) इतर आनुषंिगक गो ी :
वचन िच ीवर भारतीय मु ांकन काय ातील तरतुदी माण े यो य रकमेच मु ांकन
आव यक आहे. नाहीतर यायालय पुरावा हणून याचा वीकार करीत नाही. परंतु
कागदप बनिवल ेली तारीख , थळ इ यादी गो ी आव यक नाही. िकंवा आधी
िमळाल े या ितफला साठी (for value Received) हे श द काय ा या ीने
मह वाच े नाहीत .
munotes.in
Page 141
चलन म द तऐवजास ंबंधीचा कायदा
(१८८१ )
141 ९) वचन िच ीचा नमूना :
काय ान े वचन िच ीसाठी ठरािवक नमूना िदलेला नाही. याचे व प िकंवा श द रचना
कोणतीही असली तरी चालत े. परंतु वरील सव अट ची मा पूत ता होणे आव य क आहे
देय र कम िनि त असावी . उदा. ’मी वचन देतो क केतनला . १२,०००/- व याची
इतर सव देणी दे याचे वचन देतो“ही वैध वचन िच ी ठरत नाही कारण र कम िनि त
नाही.
१०) यो य मु ांकन व तारीख :
वचन िच ीवर िनयमान ुसार मु ांकन लावून तो तयार कर याआधी िकंवा नंतर यावर
फुली मा न मु ांकन र करणे आव यक आहे. वचन िच ीवर जर तारीख नसेल तर
या िदवशी ती िदली जाते. याच िदवशी तयार केली गेली आहे असे समज यात येते.
१७.३ ह ंडी (BILL OF EXCHANGE ) (कलम ५)
१७.३.१ अथ
याची या या कलम मांक ५ म ये पुढील माणे दे यात आलेली आहे. ह ंडी ही
● लेखी असावी .
● यात िवनाअट आ ा असावी .
● यावर तयार करणा याची सही असावी .
● ठरािवक य ला िकंवा तो सांगेल याला पैसे दे याब ल यात आदेश असावा .
● देय र कम िनि त असावी व फ रोखर कम देय असावी .
● पैसे ठरािवक य स िकंवा तो सांगेल याला देय असावी िकंवा वाहकाला
(Bearer) पैसे देय असाव ेत.
ह ंडीम य े तीन प असतात .
● ह ंडी काढणारा (सावकार )(धनको ) (Drawer)
● याला पैसे दे याचे आदेश दे यात येत आहेत (ऋणको ) (Drawee)
● याला र कम दे यात येणार आहे (Payee)
१७.३.२ ह ंडीम य े आव य क गो ी
१) ह ंडी ही लेखी व पातच असावी .
२) यात पैसे दे याब ल प आदेश असावा .
३) तयार करणाया नी यावर आपली सही करावी . munotes.in
Page 142
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
142 ४) यातील आदेश हा िवनाअट असावा .
५) यात तीन प असतात .
६) सव प िनि त असाव ेत.
७) आदेश हा पैसे दे यासंबंधीचा असावा . देय र कम िनि त असावी .
८) आदेश हा फ पैसे दे याबाबतच असावा .
९) यावर काय ा माण े यो य रकमेच मु ांकन (Stamp) असाव े.
ह ंडीचा नमूना
ीकांत मुंबई
. १०,०००/- १ एि ल २०१५ ,
या तारख ेपासून ठीक तीन मिह या ंनी मला िकंवा मी आदेश देईन याला .
९०,०००/- (अ री पये दहा हजार मा ) आपणास िमळाल े या मोबद या या
बद यात देणे.
वीकारली सही
सही ीकांत
गाय ी व प ५६/२८६
१-०४-२०१५ भलाभाई र ता पवई िवहार ६५/५६९ मुंबई ४०००७२
मुंबई- ४०००६८
ित,
गाय ी देवी
मुंबई ४०००६८
munotes.in
Page 143
चलन म द तऐवजास ंबंधीचा कायदा
(१८८१ )
143 १७.४ चेक िकंवा धनाद ेश (कलम ६)
१७.४.१ अथ :
धनाद ेश हा एक मह वाचा द तऐवज आहे. या या मदतीन े सहजपण े दुस याला पैसे
देता येतात. धनाद ेश हणज े बँके या ाहकांनी बँकेला केलेली लेखी व पातील आदेश
असतो . ाहक असा आदेश आप याच बँकेला देऊ शकतो . यात याला िकंवा तो
सांगेल याला िकंवा वाहकाला ठरलेली िनि त र कम दे याचा आदेश असतो . बँकेतील
आप या खा यातील पैसे काढ यासाठी याचा जा त क न वापर केला जातो.
हं◌ुडीची सव वैिश य े चेक म ये असण े आव यक आहे.
चेकचा नमूना
बँकेच नांव व पूण प ा
तारीख :-
- - - - - - - ( य ल नांव) यांना िकंवा ते आदेश देतील यांना /िकंवा वाहका ला
(अ री ) देणे
( . आकडयात )
खाते मांक
ाहकाची सही
ाहकाच े नांव छापल ेल असत े
१७.४.२ धनाद ेशाची वैिश य े :
१) िवनाअट आ ा .
धनाद ेश िलिहणा या ाहका ंनी धनाद ेशाम य े कोणतीही अट घालू नये.
२) ठरले या बँकेवर काढल ेला असतो .
ाहक ठरले या बँकेला (िजथे याचे पैसे हणज े खाते असत ) आदेश देतो क
धनाद ेशाची र कम अदा करावी .
३) ाहकाची सही
बँके या ाहका ंनी धनाद ेशावर सही करणे आव यक आहे. ही सही यांनी बँकेकडे
िदले या नमूना सही माण ेच असावी .
४) र कम आकड ्यात व अ रात
धनाद ेशाची र कम आकड ्यात तसेच अ रात िलिहल ेली असत े. munotes.in
Page 144
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
144 ५) पैसे मागणी के यावर देणे
बँकेनी धनाद ेशाचे पैसे धनाद ेश बँकेत हजर के याबरोबर िदले पािहज े.
६) यात बँकेला प श दात आदेश िदलेला असावा .
७) द तऐवजातील र कम िनि त असावी .
१७.४.३ धनाद ेशाचे रेखांकन (Crossing of a cheque) ( कलम १२३) :
धनाद ेशावर जे हा दोन समांतर रेषा मारले या असतात ते हा याला रेखांिकत धनाद ेशा
हणतात . या दोन रेषांम ये चलन म नाही (Not Negotiable) िकंवा देणे असल े या
य या खा यात A/c Payee असे श द िलिह याची ही प त आहे.
अशा कार े धनाद ेशाचे दोन कार असतात .
१) खुला धनाद ेश - याच े पैसे बँके या क टरवर िदले जातात व
२) रेखांिकत धनाद ेश - यातील पैसे फ संबंिधता या खा यात जमा होतात . रोख
र कम िदली जात नाही. या दोन समांतर रेषा हणज े बँकेला केलेली सूचना िकंवा
िदलेला आदेश क या चेकचे पैसे रोखीन े देऊ नये. रेखांकन के यामुळे चेकची
चलन मता न होत नाही. परंतू जे हा ’चलन म नाही “ िकंवा देणे असल े या य या
खा यात (Not Negotiable व A/c Payee) असे श द असतील तर अशा
धनाद ेशा या चलन मतेवर काही बंधने येतात.
१७.४.४ धनाद ेशामधील प :
१) चेक काढणारा (Drawer) जो बँकेचा खातेदार असतो व
२) या यावर धनाद ेश काढ यात आलेला आहे (Drawee) ती बँक.
या िशवाय इतर प हणज े पृ ांकन करणारा (Endorser), याला पृ ांकन केलेला आहे
(Endorsee) तो, याला पैसे िमळायच े आहेत (Payee) व धारक (Holder) या
सवा ची भूिमका ह ंडीतील प ा सारखीच असत े.
१७.४.५ धनाद ेशाचे कार .
१) खुला धनाद ेश िकंवा वाहक धनाद ेश (Bearer)
२) रेखांिकत धनाद ेश (Crossed)
१) खुला िकंवा वाहक धनाद ेश :
हणज े या या हातात धनाद ेश असेल याला बँक पैसे देते. असा धनाद ेश जर हरवला
तर चोराचा शोध लावण े अवघड जाते. पैसे बुड याची भीती असत े. हणून धनाद ेशा या
रेखांकनाची प त अमलात आली . munotes.in
Page 145
चलन म द तऐवजास ंबंधीचा कायदा
(१८८१ )
145 २) रेखांिकत धनाद ेश :
रेखांिकत धनाद ेशाचे पैसे खा यात जमा होतात व बँके माफ तच िदले जातात .
काऊंटरवर पैसे िदले जात नाहीत . यामुळे धनाद ेशाला सुरि तता ा होते. धनाद ेश
हरवून पैसे बुड याची भीती न होते.
● रेखांकनाम ुळे चेकची चलन मता न होत नाही.
● इतर द तऐवजा माण ेच याचही ह तांतर होऊ शकते.
थोड यात रेखांिकत धनाद ेश हणज े बँके या काऊंटरवर पैसे न िमळणारा धनाद ेश. बँक
पैसे संबंिधता या खा यात जमा करते. रेखांकनाच े िविवध कार आहेत.
१७.५ धनाद ेशाचे रेखांकन
धनाद ेश रेखांकनाच े िविवध कार
१) सव साधारण रेखांकन :
सव साधारण रेखांकन हणज े धनाद ेशावर दोन समांतर रेषा काढ या जातात . आिण
यात ’व कंपनी“ असे श द िलिहल े जातात . िकंवा या रेषांम ये चलन म नाही ’िकंवा “
फ देय य साठी (A/c Payee) असे िलिहल े जाते.
अशा कार े सव साधारण रेखांकनाम ुळे धनाद ेशाची चलन मता न होत नाही.
धनाद ेशाचे पैसे गोळा करणारी बँक खातेदारा या वतीने संबंिधत बँकेकडून पैसे घेऊन
आप या ाहका या खा यात जमा करते. रेखांिकत धनाद ेश हा वाहक धनाद ेश बनवता
येतो. या साठी रेखांकन र ’असे िलह न धनाद ेश काढणारा या खाली आपली सही
करतो .
रेखांकनाचा नमूना. सव साधारण रेखांकन
सव साधारण रेखांकनाच े प रणाम
1) इथे रेखांकन हणज े बँकेला िदलेला आदेश क ’या धनाद ेशाचे पैसे काऊंटरवर देऊ
नये“ munotes.in
Page 146
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
146 तो धनाद ेश या बँकेवर काढल ेला आहे. या बँकेला सादर क न पैसे वसूल क न
ाहका या खा यात जमा कर यात येतात.
२) खास रेखांकन (एज ग ्aत् ण्rदे ह ) (कलम १२४) :
खास रेखांकन ह ज े दोन समांतर रेषां या म ये बँकेचे नांव िलहल ेल असत . याचा अथ
या बँकेमाफ तच धनाद ेशाचे पैसे गोळा कर यात यावेत असा आदेश बँकेला िदलेला
असतो . एकदा खास रेखांकन केलेला धनाद ेश परत सव साधारण रेखांकनाचा धनाद ेश
करता येत नाही.
खास रेखांकनाचा नमुना
खास रेखांकानासाठी आव यक गो ी
अ) इथे समांतर रेषा अस याच पािहज ेत असा काही िनयम नाही
ब) संबंिधत बँकेच नांव मा िलिहण आव यक आहे.
क) सव साधारणपण े रेखांकना या रेषा धनाद ेशा या डा या बाजू या कोपया त मार या
जातात .
ड) इथेही ’चलन म “ िकंवा व कंपनी असे श द िलिहल े तरी चालत े. यांना तसा काही
खास अथ नाही. लोक सवयीन े हे श द िलिहतात .
थोड यात सांगायचे हणज े खास रेखांकन हे सव साधारण रेखांकनाप े ा धनाद ेशाला
अिधक सु रि तता ा क न देते.
दोनदा रेखांकन दुहेरी रेखांकन,
धनाद ेशावर जर दोन बँकाची नावे असतील तर याला दुहेरी रेखांकन हणतात .
अशाव ेळी पैसे देणारी बँक या दोनमधील एक बँक पिह या बँकेचा ितिनधी हणून
हणज े पिह या बँके यावतीन े पैसे घेत असेल तरच धनाद ेशाचे पैसे अदा करते.
munotes.in
Page 147
चलन म द तऐवजास ंबंधीचा कायदा
(१८८१ )
147 १७.५.२ धनाद ेश काढ यान ंतरच रेखांकन.(कलम १२५)
या कलमात पुढील िनयमा ंचा समाव ेश आहे.
● धनाद ेशाचा धारक धनाद ेश आधी रेखािकत नसेल तर याच सव साधारण िकवा
खास रेखांकन क शकतो .
● धनाद ेश जर आधी सव साधारण रेखांिकत असेल तर धारक तो धनाद ेशाच खास
रेखांकन क शकतो . ह ज ेच याम य े बँकेच नांव िलह शकतो .
● धारक रेखांकनात ’चलन म नाही “ असे श द िलह शकतो .
● धनाद ेश जर एका बँके या नांवे खास रेखांिकत असेल तर ती बँक यावर आणखीन
एका बँकेच नाव िलह शकते व यातील दुसरी बँक पिह या बँके या वतीने चेकचे
पैसे वसूल क शकते.
थोड यात रेखांकन हे धनाद ेशमधील पैशा या सुरि तत ेसाठीचा उपाय आहे. हे काम
धनाद ेश तयार करणा यानीच केले पािहज े असे नाही. चेकचा नंतरचा धारक सु ा ते
काम क शकतो .
१७.५.३ सव साधारण व खास रेखांिकत धनाद ेशाचे पैसे अदा करणे (कलम १२६ व
१२७)
● धनाद ेशजर सव साधारण रेखांिकत चेक असेल तर याचे पैसे बँके माफ तच िदले
जातात . काउंटरवर रोख र कम िदली जात नाही.
● धनाद ेश खास रेखांिकत असेल तर यावर नांव असल े या बँकेलाच पैसे िदले
जातात .
● रेखांकन एकाप े ा अिधक बँकां या नावे असेल तर इतर बँका मूळ नाव असल े या
पिह या बँके यावतीन े पैसे गोळा करतात .
१७.५.४ रेखांिकत धनाद ेशाचे पैसे यथािवधी (payment in due Course) अदा
करणे:-
या बँके या नांवे धनाद ेश रेखािकत आहे याचे पैसे िनयमा माण े (यथािवधी ) िदले तर
अस गृहीत धरल जात क धनाद ेश या या नांवे आहे (Paबा) याला पैसे अदा केलेले
आहेत. य ात ते पैसे अदा केलेले आहेत. य ात ते पैसे याला पोहचो अथवा न
पोहचो . हणज ेच िनयमा ंचे काटाकोर पालन क न धनाद ेशाचे पैसे अदा करणा यास
काय ान े संर ण िदलेले आहे.
munotes.in
Page 148
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
148 १७.५.५ िनयमा ंचे पालन न करता बँकेने पैसे िदले तर? (कलम १२९)
जर रेखांिकत धनाद ेशाचे पैसे संबंिधत बँकेनी िनयमा ंचे काटेकोरपण े पालन न करता अदा
केले व धनाद ेशा या खया मालकाचा यामुळे काही तोटा झाला तर तो तोटा बँकेला
भ न ावा लागतो .
१७.६ धनाद ेशा अनादर (कलम १३७ - १३८)
१७.६.१ अथ :
धनाद ेशाचा अनादर हणज े धनाद ेशाचे पैसे दे यास बँकेनी असमथ ता दश िवणे. हा
भारतीय दंड िवधाना या कलम ४२० खाली फौजदारी गु हा ठरतो. व या िशवाय या
काय ा या कलम १३८ माण ेही तो गु हा ठरतो. दोनही काय ाखालील गु हयाचे
व प वेगवेगळं आहे. यामुळे एकाच वेळी दोनही काय ाखाली संबंिधतािव कोटा त
खटला दाखल करता येतो.
१८८८ म ये चलन म द तएवजाचा कायदा पास झाला. हा कायदा पास हो याप ूव
बँकेत पैसे नसताना खोटा धनाद ेश दे याचे कार सरा स हायच े. या िव सहज
करता जोग उपाय न हता . धनाद ेशाचे पैसे नाही िमळाल े तर असा धनाद ेश देणा याला
फारशा कडक िश ा िकंवा दंडाची तरतूद न हती . धनाद ेशाचा अनादर हा मुलक (Civil)
गु हा होता.
मुलक व पाचा गु हा न दवून याय िमळायला दीघ मुदती या ि य ेतून जावे
लागत े.धनादेशाचा यवहारातील मह व ल ात घेऊन १९८८ म ये या संबंधी काय ात
दु ती कर यात आली व सुलभ व अ प मुदतीत याय िमळ याची तरतूद कर यात
आली . यांत परत २००२ साली आणखीन काय ात सुधारणा कर यात आली .
● गु हा घड यावर काय होते?
● धनाद ेशाचा धारक यासाठी कोणाला जबाबदार ध शकतो ?
● यासाठी कायद ेशीर ि या कोणती अवल ंबावी?
१८८१ साली या चलन म द तएवजा या काय ात १९८८ म ये सुधारणा करताना
चेक अनादरा या गु हयाला फौजदारी गु हा ठरिव यात आला . यामुळे बँकेत पैसे
नसताना धनाद ेश देणं हा फौजदारी गु हा ठरला.
चलन म द तएवजा या काय ातील कलम १३८ माण े खा यात पुरेसे पैसे नाहीत या
कारणा तव जर बँकेनी धनाद ेश परत केला तर या गु हयासाठी दोन वषा पय त िश ा व
धनाद ेशा या दु पट रकमेपय तचा दंड िकंवा दोनही होऊ शकतात .
अशी िश ा व दंड हो यासाठी धनाद ेशा या धारकांनी पुढील िनयमा ंचे पालन केले
पािहज े. munotes.in
Page 149
चलन म द तऐवजास ंबंधीचा कायदा
(१८८१ )
149 अ) धनाद ेश काढ यापास ून सहा मिह या या आत िकंवा धनाद ेश वैध असे पय त तो
बँकेत दाखल केला पािहज े.
ब) धनाद ेश बँकेकडून परत आ यान ंतर ३० िदवसा या आत याची सूचना धनाद ेश
काढणा याला िदली पािहज े.
क) संबंिधत प ानी धनाद ेशा या अनादराची सूचना िमळूनही धनाद ेश धारकाला याचे
पैसे िदले गेलेले नसाव ेत.
१७.६.२ कलम १३८ खाली अ याव यक गो ी.
1) धनाद ेश काढणा याच संबंिधत बँकेत खात असल पािहज े.
2) देणी दे यासाठीच धनाद ेश िदलेला असावा .
3) देणी पूण पणे िकंवा अशत : िदलेली असावी .
4) पैसे न देता बँकेने धनाद ेश परत केलेला असावा .
5) परत कर याच े कारण पुढीलप ैक एक असाव .
● खा यात पुरेसे पैसे नसणे िकंवा
● अिधकोषासाठी (Overdradt) केलेली यव था पुरेशा रकमेसाठी नसणे.
6) धनाद ेश बँकेत वेळत हणज ेच काढ यापास ून सहा मिह या या आत भरलेला
असावा . काही बँकाचे धनाद ेश ह ली ३ च मिहने वैध असतात . अशाव ेळी चेक तीन
मिह या या आत भरणे आव यक आहे. चेक या वैधते या मुदतीचा उ लेख
धनाद ेशावर असतो .
7) चेक परत आ याची सूचना धनाद ेश परत आ या पासून ३० िदवसा या आंत
धनाद ेश काढणा याला िदली पािहज े.
8) अशी सूचना िमळा यापास ून १५ िदवसा या आत यांनी धनाद ेशाचे पैसे धारकाला
अदा केले पािहज ेत.
9) सोळा या िदवशी गु हा घडला अस समज यात येत.
वरील अटी पूण झा यास स म यायाधीश गु हयाची न द क न घेतो.
१७.६.३ िश ा
● जा तीत जा त िश ा दोन वषा ची (ही मया दा पूव एकच वषा ची होती. परंतु २००३
साली काय ात दु ती करताना कायदा अिधक कडक कर यासाठी मुदत वाढवून
२ वष कर यात आली .)
● धनाद ेशा या रकमे या दु पट रकमेपय तचा दंड.
munotes.in
Page 150
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
150 १७.७ चलन म द तऐवजाचा धारक
१७.७.१ अथ
धारक याचा अथ या या हातात तो द तऐवज आहे व तो या या नांवे असून यातील
पैसे याला िमळावयाच े आहेत. संबंिधत प ाकड ून वसूल कर याच े याला अिधकार
आहेत.
१७.७.२ धारका ंनी पुढील अटीची पूत ता करणे आव यक आहे.
धारक ठर यासाठी याला पुढील अट ची पूत ता करणे आव यक आहे (कलम ८)
1) याला तो द तऐवज वत: या नांवे धारण कर याचा अिधकार असावा . कागद
प ाचा य ताबा आव यक नाही, याला तो वत: या नांवाने धारण कर याचा
अिधकार असावा . आिण याची मालक या याकड े असावी . हणज ेच या कागद
प ात याच नांव पैसे िमळणारा हणून नमूद केलेल असाव . िकंवा वाहकाला पैसे
िमळणार असतील तर तो या या ता यात असावा .
2) धारणा या अिधकारािशवाय जर कागद प एखा ा या ता यात असेल तर याला
धारक हणत नाहीत . हणून जर एखा ाला ते कागदप र यावर सापडल िकंवा
यांनी चो न आणल . िकंवा खोटी सही क न आप या ता यात घेतली तर कागद
या या हातात असूनही तो धारक ठरत नाही. कारण याच धारण कर याचा याला
कायद ेशीर अिधकार नाही. यांनी तो कागद वैध प तीन े हणज े काय ातील अट च
पालन क न ता यात घेतलेल नाही.
१७.८ यथािविध धारक (HOLDER DUE COURSE )
१७.८.१ अथ :
चलन म द तऐवजाचा मूळ उ ेश हणज े जो यो य मोबदला देऊन यातील दोषांची
ामािणकपण े कोणतीही क पना नसताना घेतो तो याचा खरा मालक बनतो. याला
द तऐवज देणारा खरा मालक नसला तरीही या या मालक तील दोषाची क पना
नस यान े जर यो य मोबदला देऊन द तऐवज घेतलेत असेल तर तो याचा खराख ुरा
मालक बनतो. अशा य ला काय ात यथािवधी धारक (Holder in due course)
हणतात .
कलम ९ माण े जो वचन िच ी ह ंडी िकंवा धनाद ेशाचा यो य तो मोबदला देऊन वीकार
करतो व ह तांतर करणा या या मालक तील दोषांचा याला ामािणकपण े क पना
िकंवा मािहती नसते तो या द तऐवजाचा मालक िकंवा तथािव धी धारक बनतो.
१७.८.२ यथािवधी धारकाम य े आव यक असल ेले गुण :
यथािवधी धारकाम य े पुढील गो ी असण े आव यक आहेत. munotes.in
Page 151
चलन म द तऐवजास ंबंधीचा कायदा
(१८८१ )
151 ● यांनी या द तऐवजासाठी यो य मोबदला िदलेला आहे.
● द तऐवजाच े पैसे देय झा यान ंतर जर एखा ानी िमळवल तर तो यथािवधी धारक
बनू शकत नाही. हणज ेच यातील पैसे देय हो या या तारख े पूव यानी ते ता यात
घेणं आव यक आहे
● द तएवजावर थम दश नी कुठ याही चुका असू नयेत. हणज ेच ते यो य कार े
बनिवल ेल असाव े. यावर नेहमी या सव गो ी असा यात .
● शेवटची परंतु मह वाची अट हणज े यानी ते वीकारताना यात कोणतीही
कमतरता नाही असे याचे ामािणक मत असाव े. (Good Faith) हणज ेच
या यातील दोषांची याला क पना नसावी .
१७.९ ह ता ंतर (NEGOTIATION )
१७.९.१ : ह तांतर हणज ेच एक ि या या ार े दुसरी य या द तऐवजाची
मालक बनते. द तऐवज या या नांवे होते व याचे पैसे याला िमळू शकतात . कलम
१४ माण े यावेळी वचन िच ी िकंवा ह ंडीची मालक दुस याला बहाल कर यात येते
ते हा याला ह तांतर हणतात . ह तांतराचा उ ेश या दुस या य ला द तऐवजाचा
धारक व मालक बनिवण े होय. यासाठी पुढील दोन अट ची पूत ता होणे आव यक आहे.
१) द तऐवज दुस याला ह तांतर केल पािहज े
२) ह तांतर अशा कार े करावे क ती दुसरी य याची मालक बनते.
१७.९.२ चलन मत ेचे कार :
द तऐवजा ची चलन मता पुढील दोन प तीन े करता येते.
१) ह ता ंतर क न (कलम ४७) :
जे हा वचन िच ी, ह ंडी िकंवा धनाद ेशाचे पैसे वाहकाला (Bearer) िमळणार असतात
ते हा फ द तऐवजाच े ह तांतर क न ते दुस याला देता येते. उदा. अ एक वाहक
द तऐवजाचा धारक आहे. यांनी ते ब ला िदले. हणज ेच ब आता याचा मालक झाला
आिण याचे पैसे ब ला िमळतील .
२) पृ ांकन क न ह ता ंतर (Endorsement and delivery) :
जे द तऐवज ठरािवक य ला िकंवा तो सांगेल याला (or order) पैसे िमळतील असे
(order instrument) असत े या या पाठीमाग े पृ ांकन क नच हणज े दुस या य च
नांव िलह न खाली सही क नच याच ह तांतर केले जाते. पाठीमाग े सही न करता
द तऐवज फ दुस याकड े िदले तर अशाव ेळी या य कड े मालक जात नाही. munotes.in
Page 152
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
152 द तऐवज जर एकाह न अिधक य या नांवे असेल तर या सवा नी पाठीमाग े सही
करणे आव यक आहे.
१७.१० पृ ांकन (कलम १५ व १६)
१७.१०.१ अथ :
पृ ांकन हणज े फ पाठीमाग े िलिहण े. परंतु चलन म द तऐवजा या काय ाखाली
पृ ांकन हणज े द तऐवजा या पाठीमाग े दुस याच नांव िलह न सही क न या
माणसाकड े द तऐवज सोपिवण े. आता तो याचा मालक बनतो. हणज ेच पृ ांकन याचा
अथ मालक ह तांतर कर यासाठी याच नांव िलह न सही क न देणे. जो पृ ांकन
करतो याला पृ ांकनकार (Endorser) हणतात व याला पृ ांकन कर यात येते
याला पृ ांिकत य (Endorsee) हणतात .
१७.१०.२ पृ ांकनासाठी आव यक गो ी
वैध पृ ांकनात पुढील गो ी असण े आव यक आहे.
1) पृ ांकन हे द तऐवजा या मुखपृ ांवर िकंवा पाठीमाग े जागा नसेल तर याला एक
कागद जोडून यावर केले जाते. पृ ांकन ही गो मह वाची अस याम ुळे यासाठी
सव साधारणपण े शाईच े पेन वापर यात येते यात सहज बदल करता येत नाही.
2) पृ ांकन हे द तऐवजा या मालकान े िकंवा धारकान ेच केले पािहज े. कोणीतरी नाही.
3) पृ ाकंन करणाया नी याची सही केली पािहज े पूण नांव िलिह याची आव यकता
नाही. अ ा र े (Initials) असतील तरीही चालतात अंगठा उठिवल ेला असेल तर
यासाठी सा ीदाराची आव यकता आहे. द तऐवजावर सही कुठेही केली तरी
चालत े. परंतु फ रबरी िश का चालत नाही. सही के यानंतर सही करणा याच पद
िस द कर यासाठी रबरी िश का वापरला जातो.
१७.१०.३ पृ ांकनाच े कार (कलम १६,५०,५२ व ५६) :
१) सव साधारण िकंवा कोरे पृ ांकन (कलम १६ व ५४) :
इथे पृ ांकन करणारा दुस या य च नांव न िलिहता फ पाठीमाग े सही करतो . याला
पृ ांकन केले याचे नांव िलिहल ेल नसते. अशा पृ ांकनाम ुळे या द तऐवजाच े पैसे
यातील य सांगेल याला (or order) असे असत े याचे वाहक (Bearer)
द तऐवजात पांतर होत. यामुळे नंतर ते सहज दुस याला ितस याला असे हव याला
देता येते. परंतु आव यक ते हा हे पृ ांकन िवशेष िकंवा पूण पृ ांकन करता येत. उदा.
एक ह ंडीचे पैसे अ ला िमळावयाच े आहेत. अ पाठीमाग े सही क न याच पृ ांकन करतो .
याला कोरे पृ ांकन हणतात . आता िबलाच े पैसे कोणालाही ह ज े वाहकाला िमळू
शकतात . munotes.in
Page 153
चलन म द तऐवजास ंबंधीचा कायदा
(१८८१ )
153 २) खास िकंवा पूण पृ ांकन :
जे हा पृ ांकन करताना फ सही न करता याला पृ ांकन करावयाच े आहे याचे नांव
ही िलिहल ेले असत े, ते हा याला खास िकंवा पूण (Special or full endorsement)
पृ ांकन हणतात . उदा. ’अ ला िकंवा तो सांगेल याला पैसे देणे” असे िलह न धारक
सही करतो . याला पूण पृ ांकन ह तात . अशाव ेळी या पुढे तो द तएवज फ अ च
पृ ांकन क शकतो .
३) काही भागाच े पृ ांकन :
काहीव ेळा पृ ांकन करणारा द तऐवजाचा पूण पृ ांकन न करता यातील फ काही
भागाच पृ ांकन करतो . उदा. समजा अ नी ब वर . १००० /- ची ह ंडी काढल ेली आहे.
तो अ यातील फ ’ ५०० क ला देणे “ अशा कार े याच पृ ाकन करतो परंतु अस
क न चालत नाही, हे पृ ांकन अवैध ठरत.
४) मया िदत पृ ांकन (कलम ५०) (Restrictive Endorsement) :
नांवा माण े अशा कार या पृ ांकनाम य े भिव यातील पृ ांकनावर काही मया दा िकंवा
बंधने असतात . हणज ेच या पृ ाकनाम य े भिव यातील पृ ांकनावर मया दा घालणार े
श द आहेत याला मया िदत पृ ांकन हणतात . उदा. ’फ क लाच पैसे देणे “िकंवा
’माPया वापरासाठी फ क लाच पैसे ावेत” वगैरे याला द तऐवज पृ ांकन केले जाते
याला इतर सव अिधकार नेहमी माण े िमळतात . परंतु फ या द तऐवजाच े परत
पृ ांकन मा करता येत नाही.
५) सशत पृ ांकन (Condition Endorsement) :
पृ ांकन कता पृ ाकंन करताना यात काही अटी घालू शकतो . अशी जर काही अट
असेल तर याला सशत पृ ांकान हणतात .
अटीची पूत ता आधी करावयाची असू शकते (Precedent) िकंवा नंतर (Subsequent)
पुरी करावयाची असू शकते. पृ ांकनात पुढील कार या अटी असू शकतात .
1) सा स रकोस (Sanse recourse) हणज े पृ ांकन कता जबाबदार राहणार नाही.
उदा. अ ला िकंवा तो आदेश देईल याला पैसे देणे. Sans recourse. माझी काही
जबाबदारी नाही. िकंवा मी जामीन हणून राहणार नाही. अशाव ेळी जर ह ंडी वगैरेचे
पैसे न िमळा यास ते पैसे पृ ांकन करणा याकड ून वसूल करता येणार नाहीत . इतर
वेळी पृ ांकन कता हा जामीनदार समजला जातो व धारकाला जर देणेक याकड ून
पैसे नाही िमळाल े तर तो पृ ांकन करणा या कडून ते पैसे वसूल क न घेऊ शकतो .
2) अनादराची सूचना नको पृ ांकन (Facultative Endorsement) :
हे Sans recourse या िव आहे. या म ये पृ ांकनकार आपली जबाबदारी
झटकतो तर इथे तो वत:वर अिधक जबाबदारी घेतो. एरवी द तऐवजाचा अनादर munotes.in
Page 154
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
154 झाला तर पृ ांकनकराला याची सूचना देणे आव यक आहे. तशी जर सूचना िदली
नाही तर याला नंतर जबाबदार धरता येणार नाही. परंतु Facultative
Endorsement म ये पृ ांकन कार याला हा सूचना ा हो या या अिधकाराचा
याग करतो . हणज ेच वे छेने अिधक जबाबदारी वीकारतो . उदा. अ ला िकंवा तो
सांगेल याला पैसे देणे. अनादराची सूचना नको.
3) Sensfais Endorsement :
असाही एक कार आहे. इथे पृ ांकन करता नंतर या प ांनी द तऐवजावर काही खच
क नये असे िलह न देतो.
६) द तऐवज परत घेणे िकंवा परत येणे :
इथे पृ ांकनकाराकड ेच द तएवज परत येते. उदा. अ ब ला पृ ांकन करतो ब क ला व क
ड ला नंतर ड तेच द तऐवज परत अ ला पृ ांकन करतो . याला द तऐवज परत येणे
(Negotitation Back) हणतात . अशाव ेळी मध या सव प ांची जबाबदारीत ून मु ता
होते. वरील उदारहणात ब, क, ड, ितघांचीही जबाबदारी संपु ात येते.
१७.११ अनादराची न दणी व अनादाराचा दाखला (NOTING AND
PROTESTING ) (कलम ९९ ते १०४ अ)
जे हा एखा ा चलन म द तऐवजाचा अनादर होतो ते हा धारक द तऐवजा कता व
पृ ांकनकार यांना यो य पूव सूचना देऊन द तऐवजाच े पैसे यां याकड ून वसूल क
शकतो .तो यासाठी संबंिधता िव कोटा त दावा लावू शकतो . कोटा त जा यासाठी
याला द तऐवजाचा अनादर झा याचा पुरावा लागतो . बँकेनी जर धनाद ेशाचा अनादर
केला तर तो धनाद ेश या प ाला परत करते व सोबत याचा अनादार का झाला याची
कारण े देते.
कलम ९९ व १०० म ये वचन िच ी िकंवा ह ंडीचा अनादर झा यास अवल ंिब यास
लागणा या काय प तीचा उ लेख आहे. यासाठी अनादराची न दणी व याचा दाखला
(Noting and Protesting) आव यक आहे.
१७.११.१ न दणी (Noting) :
जे हा ह ंडी िकंवा वचन िच ीचा अनादर होतो ते हा धारक यो य सूचना देऊन संबंिधत
प ावर खटला भ शकतो . द तऐवजाचा खरोखर अनादर झाला हे िस कर या या
काय प तीचा उ लेख कलम ९९ म ये आहे. या साठी द तऐवजावर तशी लेखी न द
करावी लागत े. यासाठी सरकारन े काही व वक ला ंची नोटरी हणून नेमणूक करते. यांनी
अशी न द करावयाची असत े.
munotes.in
Page 155
चलन म द तऐवजास ंबंधीचा कायदा
(१८८१ )
155 जे हा द तऐवजाचा अनादर होतो ते हा धारक नोटरीकड े जातो. नोटरी वत: तो
द तऐवज संबंिधत प ाला पुन: सादर करतो . व यांनी याचे पैसे िदले नाही तर नोटरी
या गो ीची न द द तऐवजावर करतो . यात यांनी पुढील गो ीची न द करणे आव यक
आहे.
● द तऐवजाचा अनादर झाला
● अनादराची तारीख
● अनादरासाठीच े कारण (अस यास )
● नोटरी सेवेसाठी वहीचा संदभ (पान नंबर वगैरे)
वरील कारची न दणी , धारकानी यो य मुदतीत क न घेणे आव यक आहे. देशांतग त
ह ंडयां या बाबतीत न दणी स ची नाही. परंतु तसे क न घेणे धारका या िहताच े ठरते.
परदेशी ह ंडयां या बाबतीत मा न दणी व याचा दाखला घेणे स च े आहे.
१७.११.२ न दणीचा दाखला (Protest) :
न दणी के यानंतर नोटरी याचा एक वेगळा दाखला तयार करतो यात अनादराची
संपूण मािहती असत े. अशा कारचा दाखला घेणं धारका या िहेताच असत कारण पुढे
संबंिधतावर खटला दाखल केला तर यायालय अनादराचा पुरावा हणून अ या
दाख याचा लगेच वीकार करते.
ह ंडीचा वीकार कर यास िकंवा याचे पैसे दे यास नकार देणे हणज े ह ंडीचा अनादर
होय. यासाठी जसे असा दाखला घेतला जातो तसेच काही वेळा अिधक तारणाची
मागणी कर यासाठीही (Better Security) घेतला जातो. सबंिधत धारका यावतीन े
नोटरी अिधक तारणाची ही मागणी क शकतो व ह ंडी वीकारणा यानी ते िदले नाही तर
याचीही न द क न दाखला िदला जातो. अशा कार े केले या न दणी व न दणी या
दाख या ची सूचना सव आधी या प ांना िदला जातो. जे हा वचन िच ी िकंवा ह ंडी या
अनादराची न दणी आव यक आहे ते हा संबंिधताना अनादरा या सूचनेएवजी न दणी व
न दणी दाख याची सूचना िदली जाते. (कलम १०२)
देशांतग त ह ंडी या अनादराची न दणी व दाखला घे याची स नाही. परंतु िवदेशी
ह ंडी या बाबतीत या देशात ही ह ंडी तयार केली गेली. या देशातील काय ा माण े
न दणी व दाखला स चा असेल तर ह ंडी या अनादराची न दणी केलीच पािहज े व
याचा दाखला घेतला पािहज े. हणज ेच िवदेशी ह ंडयां या बाबतीत संबंिधत देशातील या
संबंधातील काय ा ंचे पालन केल पािहज े (कलम १०४)
munotes.in
Page 156
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos
156 १७.१२
1) चलन म द तऐवजाची वैिश य े िवशद करा.
2) चलन म द तऐवजा या काय ात यां या िवषयी कोण या गो ी गृहीत धर या
जातात ?
3) वचन िच ीची या या ा व याची वैिश य े िवशद करा.
4) ह ंडीची या या ा व या या वैिश ्यांची चचा करा.
5) चेक (धनाद ेश) हणज े काय? याची खास वैिश य े सांगा. धनाद ेश रेखांकना या
िविवध प ती िवशद करा.
6) कोण या प रि थतीत बँक धनाद ेशाचा अनादर क शकते?
7) चलन म द तऐवजा या काय ातील धनाद ेश अनादरािवषयी या दंडा मक तरतुदी
िवशद करा.
8) धारक व यथािवधी धारक यातील फरक प करा.
9) यथािवधी धारकाची वैिश य े कोणती ?
10) चलन मता हणज े काय?
11) पृ ांकन हणज े काय? याचे िविवध कार िवशद करा.
12) संि टीपा िलहा.
1) अनादराची न दणी व न दणी दाखल
2) द तऐवज परत येणे.
13) पुढील श दांची या या ा.
1) ह ंडी.
2) कालावधी द तए्वज .
3) वाहक द तऐवज .
4) देशांतग त द तऐवज .
5) चलन म द तऐवज .
6) रेखांिकत धनाद ेश.
7) वाहक धनाद ेश.
8) दुहेरी रेखांकन.
9) मया िदत रेखांकन.
10) न दणी .
11) न दणीचा दाखला .
12) पृ ांकन.
munotes.in