Applied-Criticism-MA-उपयोजित-समीक्षा-2-भाग-1-सत्र-२-पेपर-क्रमांक-VI-उपयोजित-समीक्षा-2-munotes

Page 1

1१ - आवदबंधातमक समीषिा › संकलपना, सवरूप आवि ववकास
घटक १
१ आदिबंधात्मक समीक्षा – संकल्पना, स्वरूप आदि दवकास
(Archetypal Criticism)
घटक रचना
१.१ उद्दि�े
१.२ प्रस्तावना
१.३ मानवी मनाचे तीन स्तर
१.४ आद्दिबंध
१. ५ आद्दिबंधाचा आद्दवष्कार
१.६ आद्दिबंध आद्दि आद्दिमता
१.७ स्वात्मसाधनेची प्रद्दिया
१.८ लोकसाद्दित्य आद्दि आद्दिबंध
१.९ आद्दिबंध आद्दि तुलनात्मक मानववंश शास्त्र
१.१० कािी मित्त्वाचे आद्दिबंध
१.१०.१ Persona ( मुखवटा)
१.१०.२ Shadow ( छाया)
१.१०.३ Animus अॅद्दनमस
१.१०.४ Anima अद्दनमा
१.११ मातेचा आद्दिबंध
१.१२ वीरनायक आद्दि त्याचा धाडसी प्रवास
१.१३ वृद्धआप्त
१.१४ समारोप
१.१५ संिर्भ ग्रंथ सूची
१.१६ नमुना प्रश्नमंच
munotes.in

Page 2

2 उप्योवित समीषिा - 2
११ 8दĥĶt
• Kािीव आद्दि नेिीव याद्दवfयीचे मानसशास्त्रीय द्दववेचन समKून Gेिे.
• आद्दिबंध िी संकÐपना समKून Gेिे.
• आद्दिबंधात्मक समी±े¸या स्वłपाचे आद्दि द्दवस्ताराचे आकलन करिे.
• मराOीतील आद्दिबंधात्मक समी±ेचा द्दवकास समKून Gेिे.
१ ÿस्Sावना
उपयोद्दKत समी±ा ÌििKे द्दवद्दश� साद्दित्यकृतéची वा द्दवद्दश� लेखका¸या साद्दित्याची साद्दित्यद्दसद्धाÆत
अथवा तत्वे यांचा वापर कŁन केली Kािारी समी±ा, ºयामÅये साद्दित्यकृतéचे द्दवĴेfि, अथभद्दनिभयन,
मूÐयमापन अपेद्द±त असते. या संिर्ाभत साद्दित्यशाąीय द्दसद्धाÆताबरोबर मानसशाą, समाKशाą,
तत्व²ान, र्ाfाद्दव²ान अशा अÆय ²ानशाखांमधील द्दसद्धाÆत व संकÐपनांचा वापर कŁन द्दवद्दवध
समी±ा पद्धती अद्दस्तत्वात येतात, त्यापuकì >क मित्त्वाची समी±ा पद्धती ÌििKे ‘आद्दिबंधात्मक
समी±ापद्धती’.
साद्दित्य िे मािसा¸या मनातील र्ावद्दवĵाचा वेध Gेते तर मानसशास्त्र मािसा¸या मनाची द्दचद्दकत्सा
करते. FेÐया शतकात मानसशास्त्रामÅये Kी प्रFती Lाली , द्दतचा प्रर्ाव अनेक ²ानशाखांवर Lाला.
द्दवशेfकłन साद्दित्या¸या आकलनासाOी मानसशास्त्राची मित नेिमीच Gेतली Kाते. कारि साद्दित्य
िी मनाची द्दनद्दमभती असते. यातूनच मानसशास्त्रीय समी±ा पद्धती द्दवकद्दसत Lाली िे आपÐयाला मािीत
आिेच. साद्दित्यकृती िी लेखका¸या Óयद्दĉत्वाचा, मनोद्दवĵाचा आद्दवष्कार असते. साद्दित्यकृती आकार
Gेत असताना त्यातील आशय, त्याचे łप, साद्दित्यकृतीत आलेली प्रद्दतमा, प्रतीके िी का वापरÁयात
आली आिेत याचा शोध GेÁयासाOी आपि साद्दित्यकृतीत मनोद्दवĴेfिाचे तंý वापरतो. द्दसµमंड
Āv7डने मािसा¸या मनाला Kाद्दिवेपलीकडे नेिीवेची, अबोध मनाची पातbी असते Ļाची Bbख
कŁन द्दिली आद्दि साद्दित्यसमी±ेमÅये िांद्दतकारक बिल Lाले. अशाच प्रकारचा मानवी मना¸या
आकलनाचा नवा द्दसद्धांत कालभ Fुस्ताव युंFने मांडला, तो ÌििKे सामूद्दिक नेिीवेचा द्दसद्धांत. मािसाचे
मन खरवडले तर त्याखाली मानव वंशा¸या आद्दिम स्मृती िडलेÐया आिेत िी त्याने द्दिलेली नवी
Kािीव संस्कृती¸या अनेक ±ेýांना प्रर्ाद्दवत कŁन Fेली. साद्दित्य±ेý याला अपवाि नÓिते. समाK
असे Ìििताना मािसांचा समूि, त्यातील आद्दथभक-सामाद्दKक स्तर िे आपÐयाला अपेद्द±त असतात.
पि सामूद्दिक नेिीवे¸या पातbीवर आपि द्दवद्दवध धमभ – संस्कृतीमÅये वावरिारे सवभ, >का द्दवशाल
मानववंशाचे Gटक आिोत, िे Åयानात आले. मािसाची सामाद्दKकता अशी नÓया वuद्दĵक आद्दि munotes.in

Page 3

3१ - आवदबंधातमक समीषिा › संकलपना, सवरूप आवि ववकास
मानववंशीय पातbीवर समKून Gेिे िा >क वेFbा प्रयत्न आिे. त्यामुbे KFातील सवभ मानव >का
समान पातbीवर येतात. िेश-काb-संस्कृतीप्रमािे Kरी आपि वेFbे र्ासलो तरी आपले ‘मूलþÓय’
>कच आिे अशी कािीशी िी Kािीव आिे. Ļाचा पुरावा कसा शोधायचा" तर तो साद्दित्यात सापडतो.
साद्दित्यात अनेक प्रद्दतमा, प्रतीके, आशयसूýे पुनरावृ° िोताना द्दिसतात. वuद्दĵक पातbीवर त्यां¸या
मÅये समानता आिे. धाद्दमभक ®द्धा-समKुती, लोकसाद्दित्य ĻामÅये तर िे Obकपिे द्दिसते. आपि
आद्दि आद्दिम मानव Ļां¸यात र्ावद्दनक पातbीवर Zारसा Zरक Lालेला नािी. उलट >कìकडे आपि
मानव Ìििून बyद्दद्धक आद्दि र्yद्दतक प्रFती करतो आिोत , बाĻ KFाचा द्दवस्तार करत आिोत तेÓिाच
िुसरीकडे आपि आंतåरक द्दवĵाकडे खेचले Kात आिोत. (त्यामुbे ‘स्व’łपाचा शोध Gेताना या
आद्दिमतेकडे आपि खेचले Kातो. त्या स्मृती आपÐया नेिीवेचा र्ाF आिेत. नेिीवे¸या प्रिेशांना र्ेट
िे9न आपÐयाला >क समग्रतेचा अनुर्व येतो. पि त्या प्रिेशात सिसा प्रवेश द्दमbत नािी. Ļा Kिू
आपÐया मनात िडलेÐया काbो´या Fुिा आिेत. त्या आतून उGडतात. ÌििKेच आपÐया नकbत
उGडतात.) लेखक द्दलद्दिताना ती त्याची द्दनद्दमभती असते, Kािीवपूवभक केलेली पि तरीिी तो
साद्दित्यकृतीवर पूिभ ि³क सांFू शकत नािी. “बोलद्दवता धनी वेFbाद्दच” असा अनुर्व त्याला येतो.
लेखक त्या¸या वuयद्दĉकतेपे±ा कािी अद्दधक सांFतो आिे असा अनुर्व वाचकालािी येतो. ते Kे
अद्दधक असते ते द्दKतके लेखकाचे असते द्दततकेच सFÑयांचे असते. लोकFीत Kसे Óयĉìचे नसून
समूिाचे असते तसे.
>क Fमतीशीर उिािरि बGूया. लिान मूल LोपाÑयात शांत Lोपते" का" कारि ते आ7¸या पोटात
असताना आ7¸या वावरÁयामुbे त्याला ‘Lोके’ द्दमbालेले असतात. LोपाÑयातील Lोकयामुbे त्या¸या
त्या स्मृती KाFृत िो9न त्याला सुरद्द±त वाटते. किाद्दचत यामुbेच पुQेिी LोपाÑयाचे आकfभि द्दटकून
रािते. आता िा अनुर्व सावभद्दýक असला तरी शÊिांत नेमका मांडिे अवGड आिे. पि आपÐया
स्मृतीचा, अFिी आतÐया स्तराचा तो र्ाF आिे. Ļालाच नेिीव Ìििूया.
आ7¸या कुशीतील 9ब आद्दि Lोका यातील नाते आपÐयाला Oा9क नÓिते पि Lो³याचे आकfभि
माý आपिास Oा9क िोते. तसेच नेिीव, त्यातील आद्दिबंध आपिास Oा9क नसतात. त्याचे
साद्दित्य-संस्कृतीतील आद्दवष्कार माý Kािवत असतात. आद्दिबंधात्मक समी±ा आपÐयाला Ļा
िोGांमधील नाते उलFडून िाखवते. त्यामुbे आपÐयाला साद्दित्यकृतीचे अद्दधक चांFले आकलन िोते
आद्दि मानवी संस्कृती¸यािी आकलनात र्र पडते.
थोड³यात आद्दिबंधात्मक समी±ा मानसशास्त्रीय, मानवशास्त्रीय, सामाद्दKक, सांस्कृद्दतक अशी
Óयाद्दम® łपाची आिे.
आद्दिबंध िी संकÐपना कालभ Fुस्ताव युंF (सी. Kी. युंF) १८७५-१९६१) या मानस शास्त्र²ाने
मांडली. munotes.in

Page 4

4 उप्योवित समीषिा - 2
प्रत्य± समी±ा पद्धतीकडे KाÁयापूवê साद्दित्या¸या र्ाfेबाबत आपि ºया Gटकांचा अËयास अनेकिा
केला आिे आद्दि ºयां¸या Ĭारा आद्दिबंध प्रकट िोतात असे आपि Ìिितो आिोत, त्या प्रद्दतमा आद्दि
प्रतीके Ļा संकÐपनांची आपÐया प्रस्तुत संिर्ाभत उKbिी कŁ.
• ÿदSमा – Óयविारर्ाfेत ‘प्रद्दतमा’ िा शÊि प्रद्दतद्दबंब, मूतê असा वापरला Kातो पि शाąीय
र्ाfेत ‘6ंद्दþयसंवेिनांची स्मृद्दतŁप प्रद्दतकृती’ असा केला Kातो. प्रद्दतमा ÌििKे शÊिातून द्दनमाभि
िोिारे द्दचý. Łपक, उपमा यातून अशी द्दचýे द्दनमाभि िोतात. “पाÁयात खोल कालवावे तसे
मा»या Gशात िंबरतािेत िòंिके (प्रर्ा Fिोरकर)” द्दकंवा कधी “अंF द्दLÌमाड Lालं द्दिरÓया
बिरात” अशा ?ंद्दþय प्रद्दतमा येतात. आद्दिबंधात्मक साद्दित्यात >क समृद्ध प्रद्दतमासृद्द�
अनुर्वाला येते. पुQे कािी उिािरिे द्दिली आिेत. येथे प्रद्दतमा आद्दि प्रतीके असे काटेकोर
वFêकरि करता येत नािी. कारि प्रतीके िी प्रद्दतमाच असतात. Ìििून आधी प्रतीक ÌििKे
काय ते समKून Gे9 6त्यािी, २००१ )
• ÿSीक - प्रद्दतमा संकेतŁपाने पुÆिा पुÆिा वापरÁयात आली कì द्दतला प्रतीक Ìिटले Kाते.
साद्दित्यर्ाfा प्रद्दतमा-प्रतीकांची र्ाfा असते व द्दत¸या मूbाशी Łपक Óयविार असतो िे
आपÐयाला Oा9क आिेच. आद्दिबंध सामूद्दिक अचेतन Óयĉ करत असÐयामुbे प्रद्दतमा-
प्रतीकांचा आद्दिबंधात्मक साद्दित्यकृतीतील वापर वuद्दश�zयपूिभ असतो. िी प्रद्दतमा-प्रतीके
प्रामु´याने द्दनसFाभ¸या Kवb Kािारी असतात. अनेकिा धमभ-संस्कृती¸या संकेतानी बद्ध
असूनिी त्यांचे आवािन वuद्दĵक असते. त्यां¸यात >क उत्कटता, >कप्रकाराचा आद्दिम
द्दKवंतपिा असतो. ती संकेतबद्ध असूनिी अथाभ¸या ŀ�ीने लवद्दचक असतात आद्दि अनेक
अथा«चे सूचना करतात.
उिािरिाथभ Kी. >. कुलकिê Ļां¸या साद्दित्यात येिारी आद्दिबंधात्मक प्रद्दतमा-प्रतीक सृ�ीतील नमुने
पािó. वासनेने पेटलेÐया पुŁfा¸या नKरेला ते द्दवशाल, िूर सपभZÁयाची उपमा िेतात कारि नाF िे
कामाचे, पyŁfत्वाचे प्रतीक आिे. वृद्धा¸या ŀ�ीपथातील मृत्युला पायरीवर वाट पाििा-या बो³याची
उपमा िेतात. र्ाfेचा प्रवास उपमा-Łपकातूनच आद्दिबंधात्मक प्रतीकांपयभÆत िोतो. यातूनच प्रतीकात्म
शuली आकाराला येते. काbा बोका मृत्युचे प्रतीक, सपभ िे वासनेचे प्रतीक, Fाय िे स्त्रीचे प्रतीक अशी
प्रतीके आQbतात.
काÓयातूनिी अशी Łपके आQbतात. कुसुमाग्रK KेÓिा कोलंबसाचे FवभFीत द्दलद्दितात तेÓिा तो
कोलंबस कोिी >क ?द्दतिाद्दसक कोलंबस नसून ती वीरनायकाची प्रद्दतमा असते. पृÃवीचे प्रेमFीतमÅये
पृÃवी समद्दपभत स्त्रीतत्त्वाची प्रद्दतमा Oरते. पृÃवी स्त्रीत्वाचे प्रतीक आिेच. पि त्यातिी छटा आिेत.
पृÃवी-आकाश अशा संिर्ाभत ती अद्दनमा आिे, प्रेयसी आिे पि कृद्दfद्दवfयक ती माता आिे. कारि
द्दत¸यामÅये सृKनशĉì आिे. Ìििूनच सीता र्ूद्दमकÆया आिे. र्ूमी नांFरताना सीता सापडिे, munotes.in

Page 5

5१ - आवदबंधातमक समीषिा › संकलपना, सवरूप आवि ववकास
आयुष्या¸या शेवटी द्दतला र्ूमीने पोटात Gेिे Ļात मातेचा आद्दिबंध आिे. प्रा³कथांची र्ाfा तर
प्रतीकांचीच र्ाfा असते. द्दतथे सूयभ सं²ेचे प्रतीक असतो, अरÁय अचेतनाचा प्रिेश. द्दनþा मृत्यु असते
आद्दि Lोपेतून उOिे पुनKभÆम. स्लीपéF Êयुटीसार´या पåरकथेत असा पुनKभÆम िा आद्दिबंध प्रकट
Lालेला द्दिसतो. मानवा¸या आद्दिम प्रद्दतर्ेची िी द्दनद्दमभती आिे. पुQेिी आपि Ļा आद्दिमतेचे स्वŁप
समKून Gेिार आिोत.
आद्दिबंधात्मक समी±ेचा वापर मराOी साद्दित्यात ७०-८० ¸या िशकात सुł Lाला. समी±े¸या Ļा
शाखेचा सuद्धांद्दतक पåरचय मराOी साद्दित्य द्दवĵाला प्रामु´याने प्रा. FंFाधर पाटील आद्दि म.सु. पाटील
यां¸यांमुbे Lाला. अŁिा Qेरे यांनी आपÐया प्रबंधात आद्दिबंधात्मक समी±ेचे उपयोKन करत द्दचं.Þयं.
खानोलकर आद्दि Kी. >. कुलकिê यां¸या कथांचा अËयास सािर केला.
आदिबंधात्मक समीक्षtचा पा^ा –
द्दवसाÓया शतकातील मित्त्वा¸या Gटनांपuकì >क Gटना ÌििKे मानसशास्त्रा¸या ±ेýात द्दसFमंड Āv7ड
१८५६-१९३९)याने मांडलेला अबोध मनाचा द्दवचार िोय. मानवी वतभनाचे आद्दि मानद्दसक
िालचालéचे मूb मािसा¸या अबोध मनात असते िे सांFून Āv7डने मानसशास्त्र²ांपुQे अबोध मनाचे
>क नवे अĩुत िालन खुले केले. कालभ Fुस्ताव युंF Ļा Āv7ड¸या सिकारी -द्दशष्याने Āv7ड¸या अबोध
मना¸या संकÐपनेचा द्दवस्तार केला. Ļा िोGांनी मांडलेÐया द्दसद्धांतांनी आK साद्दित्य, द्दचý द्दशÐप
लोकसंस्कृती, धमभ, तत्व²ान, मानववंशशास्त्र अशा अनेक ±ेýातील अËयासाला नÓयाने चालना द्दिली
आिे. युंFचे सFÑयात मोOे योFिान ÌििKे त्याने अबोध मन ÌििKेच नेिीवे¸या संिर्ाभत, Āv7डने
सांद्दFतलेÐया वuयद्दĉक अचेतना बरोबर सामूद्दिक अचेतनाची कÐपना मांडली िे िोय. आद्दिबंध Ļा
सामूद्दिक अचेतनाचाच र्ाF आिेत. Ìििून आधी मनाचे िे स्तर समKून Gे9.
१‘ मानवी मनाचt Sीन स्Sर
युंF मन या कÐपनेसाOी ‘सायकì’ (psyche) िा शÊि वापरतो . यामÅये सFÑया मानद्दसक प्रद्दियांचा
समावेश िोतो. या मनाचे त्याने तीन स्तर मानले आिेत.
१. सं²tचा / चtSनtचा स्Sर – िा स्तर Kाद्दिवेशी संबंद्दधत आिे, त्यालाच आपि ‘सबोध मन’ असेिी
Ìिितो. मािसाचे सवभ बyद्दद्धक / ताद्दकभक द्दवĴेfि याच स्तरावर सुł असते.
२. 4सं² स्Sर – िा नेद्दिवेशी द्दनFडीत आिे. याला ‘अचेतन द्दकंवा अबोध मन’ Ìििता ये7ल.
अबोध मनाद्दवfयी पद्दिÐयांिा द्दववेचन Āv7डने केले. Kाद्दिवे¸या स्तराला लाFूनच नेिीवेचा
स्तर असतो. आपÐया अनुर्वातील द्दकतीतरी र्ाF कटू असतो, Kो आपि Óयĉ पातbीवर
आिू शकत नािी, द्दकतीतरी अÓयĉ 6¸छा असतात ºया आतच िडपÐया FेलेÐया असतात,
त्या Kािीवे¸या पातbीवर रािó शकत नािीत Ìििून त्या नेिीवेचा र्ाF बनतात. मF नेिीवे¸या munotes.in

Page 6

6 उप्योवित समीषिा - 2
Ļा स्तराचे िशभन आपÐयाला ³वद्दचत स्वÈनात िोते. स्वÈने >क प्रकारे Ļा िडपलेÐया
र्ावनां¸या पूतêचा माFभ असतो. तसेच लेखका¸या नेिीवेचे िशभन त्या¸या साद्दित्यात िो9
शकते. असे अबोध मनाचे स्वłप Āv7डने सांद्दFतले. युंFने अबोध मनाचा आिखी >क खोल
स्तर आिे िे सांFून Āv7ड¸या अबोध मना¸या कÐपनेचा द्दवस्तार केला. Āv7डने सांद्दFतलेÐया
स्तराला त्याने Óयद्दĉFत अचेतन Ìिटले व त्याखाली आिखी >क सामूद्दिक अचेतनाचा स्तर
असतो, असे त्याने िाखवून द्दिले. या स्तराचा संबंध Óयĉì¸या अनुर्वांशी Kोडता येत नािी.
त्याचा संबंध म¤िू¸या आनुवांद्दशक संरचनेशी आिे.
असे Ìििू या कì आपÐयाला मानव Ìििून KÆम द्दमbताना आनुवांद्दशकåरत्या िा स्तर द्दमbाला.
द्दकंबिòना िा वारसा सवभ मािसांमÅयेच नÓिे तर सवभ प्राÁयांमÅयेिी समान असावा. या पायावरच
Óयĉì¸या मनाची 6मारत उर्ी असते. िा वारसा Kिू प्रत्येक Óयĉìबरोबर नÓयाने KÆम Gेतो. र्य
धोका, ®ेķ स°ेशी संGfभ KÆम मृत्यु स्त्री-पुŁf आ7-वडील यासारखे नातेसंबंध याद्दवfयी¸या
आद्दिम काbापासून¸या मानवी संस्कृती¸या स्मृती अमूतभłपात 6थे साOद्दवलेÐया असतात. Ļाला
यीटzस या कवीने साथभपिे ‘ग्रेट मेमरी’ (द्दवशाल स्मृती) Ìिटले आिे, Kी Óयĉìची नसून मानव वंशाची
सामूद्दिक स्मृती आिे. सामूद्दिक अचेतनाचा >क र्ाF ÌििKे स्थायी र्ाव आद्दि सिK प्रवृ°ी
(instincts ) Kो आपि अनुर्वू शकतो. पि Ļाच सामूद्दिक अचेतनाचा >क स्तर असा आिे कì Kो
Kाद्दिवेचा र्ाF कधीच िोत नािी. तो पृÃवी¸या अंतर्ाभFातील लाÓĻासारखा सुप्त असतो. त्याचे
अद्दस्तत्व उþेकातूनच प्रFट िोते. िा उþेक स्वÈनात कलात्मक आद्दवष्कारात सा±ात्कारी अनुर्वात
िो9 शकतो. त्यावर आपले कािीच द्दनयंýि नसते. तो स्वाय° असतो.
• 4hं – Kाद्दिवे¸या आद्दि नेद्दिवे¸या स्तरांशी संबंध Kोडिारा आद्दि त्यात सिर्ाFी िोिारा
Gटक ÌििKे ‘अिं’. तो सं²ेचा कारक आिे. आपÐयाला बाĻ द्दकंवा आंतåरक KFा¸या
अनुर्वाचा बोध Óिायचा असेल तर तो अनुर्व अिंमधून संिांत Óिावा लाFतो. अिंमधून
अनुर्व संिांत Lाला नािी तर तो अबोध राितो.
काhी 8िाhरिाSoन आपि hा Kािीव-नtिीवtचा Etb समKoन घt9.
QF िाटून आलेले आपि पाितो, पा9स येिार िे कbÐयावर Gरचे कोिी बािेर Fेले आिे
रस्त्यात अडकेल अशी Kािीव िो9न र्ीती वाटली, िे Kाद्दिवे¸या पातbीवर Gडले Ìििता
ये7ल.
“मला कािी सांFायचंय” नावा¸या नाटकात नाद्दयकेला पावसाआधीची अशी काbोखी आली
कì र्ीती वाटते. कारि द्दत¸या आयुष्यातील कािी अद्दप्रय Gटना अशा वातावरिात GडलेÐया
असतात. त्या िडपलेÐया स्मृद्दत Kाµया िोतात Ìििून द्दतला ýास िोतो. याला आपि वuयद्दĉक
अचेतन Ìििूया. munotes.in

Page 7

7१ - आवदबंधातमक समीषिा › संकलपना, सवरूप आवि ववकास
पि मेGिूतात काद्दलिास Ìिितो त्याप्रमािे “मेGालोके र्वद्दत सुद्दखनोsद्दप अÆयथा वृद्द°चेत3Œ”
QF र्Łन आले कì सुखी मािसा¸या मनालािी >क अनाद्दमक िòरिóर वाटते, िा सावभद्दýक, वuद्दĵक
अनुर्व आिे. याचे कारि Kाद्दिवेत सापडत नािी, तर ते नेिीवेत असले पाद्दिKे. िा सवा«चाच
अनुर्व आिे तर तो सामूद्दिक अचेतनाचा र्ाF असला पाद्दिKे.
म. सु. पाटील Ìिितात त्याप्रमािे “Kाद्दिवेचे ±ेý नेद्दिवे¸या ±ेýापे±ा Zारच छोटे असते.
नेद्दिवेचे ±ेý मिासाFरासारखे मानले तर Kाद्दिवेचे ±ेý िे त्यातील >खाīा बेटासारखे Ìििता
ये7ल.” (पाटील म. सु., १९८९, पान १०) वेFÑया शÊिांत सांFायचे तर Kसा >खाīा
द्दिमनFाचा >क िशमांश र्ाF आपÐयाला पृķर्ाFावर द्दिसतो, उरलेला द्दिमनFाचा मोOा अंश
पाÁयाखाली असतो. त्याप्रमािे Kाद्दिवेचे ±ेý मयाभद्दित असते.
• नtदिव ÌhिKt का^ ht स्पĶ करSाना ^nंF ÌhिSx,
‘Everything of which I know, but of which I am not at the moment thinking; everything of which I was once conscious but have now forgotten; everything perceived by my senses, but not noted by my conscious mind;
everything which, involuntarily and without paying attention to it, I feel, think,
remember, want, and do; all the future things which are taking shape in me
and will sometime come to consciousness; all this is the content of the
unconscious’ (Bodkin, 1951 ) (मला Oा9क आिे पि अ°ा Ļा ±िी मी ºयाचा द्दवचार
करत नािी आिे, असे कािी ºयाची मला पूवê Kािीव िोती पि मी आता द्दवसłन Fेलो आिे,
मा»या 6ंद्दþयांनी Kािलेले पि मनाने सावधपिे नŌि Gेतली नािी असे कािी, असे सFbेच Kे
अद्दनयांद्दýतपिे, मी द्दवशेf प्रयत्न न करतािी, मला Kािवते आिे, वाटते आिे, आOवते आिे,
िवेसे वाटते आिे, मी करतो आिे. उिया र्द्दवष्यात आ कार Gेतील अशािी Fो�ी Ļा सFÑया
मा»या अचेतनाचा र्ाF आिेत.) ‘Besides these we must include all more or less
intentional repressions of painful thought and feelings. I call the sum of
these contents the “personal unconscious ” (Bodkin, 1951 )
(याद्दशवाय कमी अद्दधक प्रमािात अद्दधक Kािीवपूवभक मी िडपून टाकलेले ýासिायक द्दवचार ,
र्ावना Ļाचा समावेश मी “वuयद्दĉक अचेतनात” करतो)
ºयाला आपि सिK प्रवृ°ी द्दकंवा instincts Ìिितो. तीिी Ļाचाच र्ाF िोत. आFीपासून
धोका आिे िे अFिी लिान द्दपलालािी कसे कbते? स्थलांतर करिाöया प±ांना आपला माFभ
कसा ल±ात राितो ? 6त्यािी प्रश्नांची उ°रे या Ĭारा िेता येतील. munotes.in

Page 8

8 उप्योवित समीषिा - 2
पि Ļा सामूद्दिक अचेतनाचा >क र्ाF असा असतो Kो पूिभपिे Kाद्दिवे¸या क±ेत येत नािी.
तो अFÌय राितो. िा आशय स्वाय° असतो आद्दि तो स्वÈनात द्दिवास्वÈनात कलात्मक
Óयापारात सा±ात्कारी अनुर्वात सूचनेद्दशवाय डोकावतो. त्यामÅये >क प्राकृद्दतक आवेF
असतो. त्यांना आद्दिबंध Ìिितात.
Ÿर्yद्दतक शास्त्रात ºयाप्रमािे लिरी आद्दि अिू या Fो�ी प्रत्य± अनुर्वाला न येतािी
पåरिामांवŁन त्यांचे अद्दस्तत्व अनुमाद्दनत केले Kाते तसेच िे आिे.” (पाटील म. सु., १९८९,
पान ११)
Kाद्दिवेसाOी अिंची आवÔयकता असते िे तर खरेच. पि मानवा¸या द्दवकासिमात Kाद्दि वेचा
उिय िा सामूद्दिक अचेतनातून Lालेला आिे.
• ahान मoa आदि 4hं
आपि लिान मुलाचे उिािरि Gे9. अFिी लिान मुलं नुकतंच KÆमाला आलेले ते KेÓिा
आ7ला द्दबलFते तेÓिा त्याला िी आपली आ7 अशी Bbख नसते. पि मानवी अपत्यांचा
आ7वर अवलंबून असÁयाचा िKारो वfा«चा अनुर्व Kिू पूवभस्मृद्दत सारखा द्दकंवा कÌÈयुटर¸या
र्ाfेत सांFायचे तर प्रोग्राममधील आ²ावलीसारखा त्या¸या बरोबर असतो . ÌििKे लिान
मुलाचे मन िी सवभस्वी कोरी पाटी नसते. अनुर्वांची वांद्दशक स्मृती ते मूल सोबत Gे9न येते.
आपÐया प्रत्येकालाच ती लार्ली आिे. आपली सिK प्रवृ°ी िा त्याचा >क प्रकार Lाला तर
आद्दिबंध िा िुसरा. आद्दिबंधाचे स्वłप पुQे सद्दवस्तर पािó. पि Fर्ाभवस्थेत द्दकंवा KÆमाला
आÐयानंतर अिंचा उिय िोÁयापूवê लिान मुलाची Kशी अवस्था असते तशीच अवस्था
मानव अद्दस्तत्वात येÁया¸या वेbी िोती असे Ìििता येते. त्या¸याकडे Zĉ सामूद्दिक अचेतन
िोते. पुQे सामूद्दिक अचेतनातूनच अिं KÆमाला आले. त्याबरोबर सं²ेचा अथाभत Kाद्दिवेचा
KÆम Lाला. पि Kाद्दिवेची मुbे सामूद्दिक अचेतनात असÐयामुbे अिं अचेतनाशी संपकभ राखून
असतो, त्याचा अद्दधकाद्दधक र्ाF Kाद्दि वेशी Kोडून GेÁयाचा त्याचा प्रयत्न असतो. अचेतना¸या
अंधारात िडलेला िा आशय ÌििKे आद्दिबंध.
१’ आदिबंध
सिKप्रवृ°ी कृतीप्रधान असते तर आद्दिबंध आकलनप्रधान असतात. सामूद्दिक अचेतनातून प्रकट
िोिारा आद्दि Kाद्दि वेशी Kोडला Kािारा आशय िा नेिमी आद्दिबंधात्मक (Archetypal ) असतो.
आद्दिबंध ÌििKे Qोबb मानाने मूb आद्दिम प्रद्दतमा असे Ìििू या.
युंFने केलेली आद्दिबंधाची Óया´या अशी आिे- munotes.in

Page 9

9१ - आवदबंधातमक समीषिा › संकलपना, सवरूप आवि ववकास
‘‘Archetypes are, by definition, factors and motives that arrange the pscychic
elements into certain images, characterized as archetypal, but in such a way that
they can be recognized only from the effect they produced.” ( आद्दिबंध ÌििKे,
पåरिामांवłनच ºया BbखाÓया लाFतात, अशा तöिे¸या आद्दिबंधłप द्दवद्दश� प्रद्दतमांमÅये मानद्दसक
मूलþÓयांची रचना करिारे कÐपनाबंध द्दकंवा Gटक.) (Qेरे, १९८६ , पान २३ ) असे Ìििता ये7ल कì
आद्दिबंध िे प्रद्दतमा- प्रतीकांĬारा आपÐया Kािीवेचा र्ाF िोतात. प्रतीक- प्रद्दतमा ÌििKे आद्दिबंध
नÓिेत. तर त्यांना द्दनमाभि करिारी प्रवृ°ी ÌििKे आद्दिबंध. प्रद्दतमा- प्रतीके िे आद्दिबंधाचे मूतभ
आद्दवष्कार आिेत. ÌििKे, प्रद्दतमा वा प्रतीक िी Kर मूतê आिे असे मानले तर ती मूतê Gडविारा
साचा ÌििKे आद्दिबंध. आपि सिसा मूतêच पाितो व त्यावłन सा¸याचा अंिाK बांधतो, तसेच िे
आिे.
• त्^ांची Snaना Èatटx¸^ा सSz – तत्वांबरोबर करता ये7ल. उिा. Fोत्व िे >क सतz – तत्त्व आिे.
KFर्रातÐया Fायी रंF, वKन, वय अशा द्दवद्दवध द्दनकfांमुbे >कमेकांपासून वेFवेFÑया र्ासÐया
तरी त्यां¸या द्दOकािी ‘सामाद्दयक’ असिारी Fोत्व नावाची कािी Fो� असतेच. Fाय त्यामुbेच
Fाय Oरते. (पाटील म. सु., १९८९, पान १३) आता Fंमत अशी कì Fाय िाखवता येते, Fोत्व
िाखवता येत नािी. तसेच आद्दिबंधांद्दवfयी पि Ìििता ये7ल. ते अमूतभ असतात. ते कधीिी
Kाद्दिवे¸या पातbीवर येत नािीत. त्यां¸या द्दवfयी आपि बोलतो ते त्यां¸या प्रद्दतमा-
प्रतीकात्मक आद्दवष्कारांमुbे. िे आद्दवष्कार द्दवद्दवध प्रकारचे असतात. त्यां¸यात काbानुłप,
संस्कृतीनुłप Zरक पडतात. पि त्यां¸यामÅये िडलेले मूb आकार ÌििKेच आद्दिबंध
आपिास Bbखता येतात.
>åरक नvयमनने आद्दिबंधांना सिKप्रवृ°éची प्रद्दतमाद्दचýे Ìिटले आिे. (येथे सिKप्रवृ°ी ÌििKे
सामूद्दिक अचेतन अपेद्द±त आिे.
युंF आद्दिबंधाचे विभन अनुर्वपूवभ, KÆमKात, अंत3स्Zूतभ सं²ाłपे असे करतो. >खाīा
पाÁयाचा प्रवाि वािताना त्याचे पाý आकाराला येते. पािी नसले कì पाý कोरडे पडते, पि
पा9स पडला कì पािी वािó लाFते व त्या पाýाचा आकार Gेते आद्दिबंध त्या पाýासारखे
आिेत. मानवी आयुष्यातील अनेक अनुर्व आपि आद्दिबंधां¸या मुशीत Gेतो. >खािा अनुर्व
GेÁयापूवê काb, अवकाश, कायभकारिर्ाव अशा पूवभ-अटी असतात, तशीच आद्दिबंध िी
अनुर्वांची अनुर्ूवपूवभ अट आिे असे युंF मानतो. (पाटील म. सु., १९८९, पान ) Ļा
मुिzīावर आपि पुQेिी चचाभ कł. कारि लोकसाद्दित्य, पुराकथा Ļा मÅये आद्दिबंधाची
पुनरावृ°ी का िोते, व KFर्रात कोित्यािी मािसाला ती कशी आकद्दfभत कł शकतात, Ļाचे
उ°र यात िडलेले आिे. अŁिा Qेरेिी Ìिितात, सवभस्पद्दशभता आद्दि सावभद्दýकता िे आद्दिबंधाचे
िोन अंFर्ूत द्दवशेf आिेत. KFा¸या पाOीवर कोित्यािी मािसा¸या मनात कोित्यािी काbात
उĩूत िोिारे ते स्थलकालबंधनमुĉ असे मानसबंध आिेत. (Qेरे, १९८६ , पान २४ ) munotes.in

Page 10

10 उप्योवित समीषिा - 2
१“ आदिबंधाचा आदवÕकार
युंFने आद्दिबंधा¸या संिर्ाभत साद्दित्याचा द्दवचार केला. आद्दिबंधाचे अवतरि आद्दिप्रद्दतमां¸या łपात
Kसे स्वÈनांमधून िोते, प्रा³कथांमधून िोते, तसेच मानवी कलांमधूनिी िोते. त्यातिी द्दवशेfकłन
साद्दित्यातून िोते. कलावंतां¸या द्दनद्दमभती प्रद्दियेशी त्या¸या नेिीवेचा ŀQ संबंध असतो. प्रद्दतमा –
प्रतीके Ļां¸या माÅयमातून तो आपÐया ŀ�ीस पडतो.
कलाद्दनद्दमभती करताना मानवी मन चेतन, अचेतन अशा सवभ पातÑयांवŁन कायभरत िोते. िे आद्दिबंध
मानवी स्वÈने, कला, प्रा³कथा, द्दवधी अशा अनेक Fो�ीतून ते आद्दवष्कृत िोताना द्दिसतात. अमूतभ
आद्दिबंधांना मूतभ करिाöया प्रद्दतमा ÌििKे आद्दिप्रद्दतमा. आद्दिप्रद्दतमां¸या माÅयमातूनच आद्दिबंधांची
Bbख िोत असÐयामुbे अनेकिा अËयासकांनी Ļा सं²ांमÅये Zारसा र्ेि मानलेला द्दिसत नािी.
१” आदिबंध आदि आदिमSा
आद्दिबंध Ļा आद्दिम प्रद्दतमा आिेत असे Ìिित असताना “आद्दिमता” ÌििKे काय? ियाद्दवfयी अŁिा
Qेरे यांनी आपÐया प्रबंधात Kे सद्दवस्तर द्दववेचन केले आिे त्या आधारे समKून Gे9.
खानोलकरांद्दवfयी द्दलिीताना मानव आचवल द्दलद्दितात, “खानोलकरांची द्दनमêती िी >का पछाडलेÐया
कलावंताची द्दनमêती आिे आद्दि द्दत¸यात वाचकाला पछाडÁयाची शĉì आिे.”
खानोलकरां¸या कािंबरी¸या KFात मािसे कोितीिी Fो� करतात ती >का आद्दिम उमêतून. प्रेम, Ĭेf,
स°ा-संप°ीचा वापर, द्दतची लालसा, ®द्धा, QŌF या सा-या Fो�éचा 6थÐया मािसांनी Gडवलेला
आद्दवष्कार >का द्दनखb आद्दिम प्रेरिेतून Gडवलेला आिे. Ìििून Óयĉì आद्दि ÓयĉìKीवन यांचे बाĻ
र्yFोद्दलक, ?द्दतिाद्दसक तपशील या KFात मित्त्वाचे Oरत नािीत. पूिभत3 नuसद्दFभक प्रेरिांनी लवलविारे
असे या KFातले वातावरि आिे.
प्रर्ाकर पाÅये खानोलकरां¸या संिर्ाभत आद्दिम प्रद्दतर्ा द्दकंवा लेखकाची आद्दिम प्रकृती ÌििKे काय
िे सांFताना Ìिितात, िा अनुर्व आद्दिम प्रकृतीचा, ÌििKे संस्कृतीने संयद्दमत न Lालेला असा
आवेFपूिभ अनुर्व असतो, Kो प्राÁया¸या मूb प्राकृद्दतक 9K¥चा स्वार्ाद्दवक आद्दवष्कार करतो.
अŁिा Qेर¤नी अचेSनात सामावलेÐया Ļा आद्दिमतेद्दवfयी Ìिटले आिे, आK वu²ाद्दनक ŀ�ी¸या
बbावर मािूस सृ�ीची सFbी रिस्ये प्रयोFांनी उलFडून पाितो आिे पि KेÓिा द्दव²ानाचा उिय Lाला
नÓिता, KेÓिा मािसाचे मन अFिी अप्रFत िोते, त्यावर संस्कृतीची सालं धरली नÓिती, द्दव²ानाची
धार नÓिती, धमाभची पुQt नÓिती, Kे िोते ते पूिभ नµन मन, द्दKवंत Kे माद्दित नÓिते, ते माद्दित िोत Fेले
तेÓिा, तो माद्दित िोÁयाचा अनुर्व मुb¸या प्रद्दतद्दिया तशाच द्दKवंत Oेवून त्या आद्दिम मनात Oसून munotes.in

Page 11

11१ - आवदबंधातमक समीषिा › संकलपना, सवरूप आवि ववकास
Fेला. आIJयभ, कुतूिल,र्य, आिर, नăता, Kे Kे त्या±िी KाFले ते अनुर्वा¸या Łपात FोOले आद्दि
मF त्या¸या लेखी तेच वास्तव बनून Fेले. त्या¸या Kीवनाशी ºया त-िेने सृ�ीGटक Kोडले Fेले त्या
Sö htIt रंFŁप Gे9न ते प्रकट Lाले. Kसे आद्दिमानवा¸या लेखी पािी शुर्ंकरिी आिे, र्यंकरिी आिे.
तेच त्याला पोटातिी Gेते. आद्दिम मना¸या लेखी सृ�ीचा KÆमच मुbी पाÁयातून Lाला आिे. सृ�ी¸या
द्दनमêतीसं[ंधी¸या KFर्र¸या द्दकतीतरी कथा पाÁयाशी संबद्दधत आिे. खानोलकर ‘कŌडुरा’ Ļा
Kलाशयाचे विभन करतात तेÓिा कŌडुरा िे असे पृÃवी¸या Fर्ाभशयातून वर आलेले पािी आिे. (Qेरे,
१९८६ , पान )
या सद्दवस्तर उिािरिातून सामूद्दिक अचेतनाची आद्दिम प्रद्दतर्ा आद्दिम प्रद्दतमा कशा द्दनमाभि करते िे
ल±ात ये7ल.
• आदिबंध आदि सादhत्^
म. सु. पाटील साद्दित्यातील आद्दिबंधांद्दवfयी द्दलद्दितात, आपि काद्दलिास, र्ावर्ूती, बाि,
²ानिेव, तुकाराम असे कवी पुÆिा पुÆिा वाचतो ते त्यां¸या काbातील Kीवन समKून
GेÁयासाOी वा त्या त्या लेखकां¸या Kीवनात त्यां¸या Óयद्दĉFत अनुर्वद्दवĵात प्रवेश
द्दमbद्दवÁयासाOी नािी . आपÐयाला िुसöयां¸या Kीवनात द्दनरपे±पिे रस नसतो. आपÐयाला
स्वत3मÅये रस असतो. Ìििून आपि 6तरां¸या Kीवनात डोकावून पािÁयाचा प्रयत्न करतो.
तसे करताना त्यां¸यात आद्दि आपÐयात Kे कािी समान असते ते Kािीव आद्दि नेिीव अशा
िोÆिी पातÑयांवŁन आपिास Kािवत असते आद्दि ते आद्दिबंधापे±ा अद्दधक कािी नसते.
असे आकृद्दतबंध आपÐयाला युFानुयुFे साि Gालतात. अ±र साद्दित्यातील सनातन र्ाव
र्ावनांचे आकृद्दतबंध रद्दसका¸या र्ावद्दयýी प्रद्दतर्ेला चालना िेिारे असतात. त्यामुbे शंर्र
वfाभपूवêचे सyर्þ वा िीड-िोन िKार वfाभपूवêचे शाकुंतल कालबाĻ िोत नािी. (पाटील म. सु.,
१९८९, पान ५५)
युंF लेखकांचे प्रामु´याने िोन प्रकार मानतो. >क वFभ मानसशास्त्रीय (Psychological )
लेखकांचा आद्दि िूसरा þ�zया (Visionary ) लेखकांचा. पद्दिÐया वFाभतील लेखकां¸या कृतीत
Kाद्दिवेतील सामग्रीचा वापर असतो. लेखकाने स्वत3च 6थे आपÐया पाýाचे मानसशास्त्रीय
अवलोकन केलेले असते वा ते करÁयाला वाव द्दिलेला असतो.
िुसöया प्रकारातील लेखक माý बाĻ KFा 6तकेच अंतमभनाशी Kोडले Fेलेले असतात.
Kाद्दिवे6तकìच, त्यां¸या नकbत, ते नेिीवेतील सामग्री वापरतात. येथे कला >खाīा
स्वÈनासारखी असते, स्वÈन पाििाöयाचे त्या¸यावर द्दनयंýि नसते. तसे िे आद्दिबंध
लेखका¸या नेिीवेतून त्या¸या साद्दित्यात आपोआप प्रकट िोता. त्या प्रकट िोÁयात र्ूकंप वा munotes.in

Page 12

12 उप्योवित समीषिा - 2
ºवालामुखीचा आवेF असतो. युंF याचे कारि सांFतो कì साद्दित्यातून लेखक समग्रतेचा शोध
Gेत असतो. Ļा प्रद्दियेत अचेतनाशी चेतनाचा मेb Gालत, लेखका¸यािी नकbत, कलाकृती
स्वत3च आकार Gेते. Ļा समग्रते¸या शोधाला युंF स्वात्मसाधनेची प्रद्दिया Ìिितो.
१• स्वात्मसाधनtची ÿदø^ा
मािसाला समग्रतेची BQ असते. ती समग्रता प्राप्त करÁयासाOी त्याला वuयद्दĉक अचेतना¸या
पलीकडील सामूद्दिक अचेतना¸या अंधाöया, अथांF प्रिेशात उतरावे लाFते आद्दि त्याचा चेतन मनाशी
मेb Gालत, संयोF साधीत, त्याला प्रकाशłप िेत >का द्दवकासप्रद्दियेत आपÐया Óयद्दĉत्वाची
पुनरभचना करावी लाFते. युंF या प्रद्दियेला स्वात्मसाधनेची प्रद्दिया (Individuation Process)
Ìिितो. (पाटील म. सु., १९८९, पान ६०)
आK कािी साद्दिद्दत्यक समकालीन Kीवनाचा आद्दवष्कार प्रा³कथां¸या माÅयमातून करतात. त्यांना ते
आद्दवष्कारचे साथभ माÅयम वाटते. प्रा³कथा Kिू Kीवनावर र्ाष्य करÁयाचे साधन वाटते. उिािरिाथभ
द्दFरीश कनाभडांची नाटके (नाFमंडल, ियविन 6.) द्दकंवा आपि आधुद्दनक काbातिी Kांर्ूb
आ´यानसार´या लोकनाटzयाशी >कłप िोतो, Gाशीराम कोतवालसारखे नाटक अनुर्वताना त्याचे
विभन ‘अनuद्दतिाद्दसक नाटक’ असे करतो कारि आपि त्या नाटकात 6द्दतिासाचा नÓिे तर आपलाच
“स्व”चा वेध Gेत असतो. असे Ìििूया कì वाचक-प्रे±क Ìििून या कलाकृतéचा आनंि Gेताना
सा±ीर्ोĉा Ìििून आपि स्वात्मसाधनाच करीत असतो .
यापूवê द्दKचा उÐलेख Lाला त्या स्वात्मसाधनेला युंF स्वार्ाद्दवक प्रद्दिया मानतो. द्दKवंत रािÁयाची
Kशी मािसामÅये सिK उमê आिे, तशीच स्वात्मŁपे प्राप्त कŁन GेÁयाचीिी. असे Ìििूया कì
मािसाला >कांFी Óयद्दĉमत्व नको असते, समतोल िवा असतो. मF प्रत्य±ात नसलेÐया Fो�ी तो
अचेतन पातbीवर द्दमbवू पिातो. Ļा स्वात्म साधनेला अनेकिा Fती द्दमbते ती ममाभवर LालेÐया
आGातातून. अनेकिा वयात येिे, आ7बाबांपासून िुराविे, अतीव यातना, अपमान अशा Fो�ीतून िा
प्रवास सुł Lालेला द्दिसतो. उिा ²ानेĵर, तुकाराम Ļा संतांची चåरýे पािता येतील. त्यां¸या मनाचे
9Åवभमुखी संिमि िोते. त्यांना सामूद्दिक अ-चेतनाची िाक ?कू येते आद्दि वेFवेFbे आद्दिबंध या
प्रद्दियेत प्रकट िोतात. खलनायका¸या बाबतीत िेच संिमि अधोमुखी िोते. वीरनायकां¸या कथेत
आपÐयाला अशाप्रकारची स्वात्मसाधना पिावयास द्दमbते.
munotes.in

Page 13

13१ - आवदबंधातमक समीषिा › संकलपना, सवरूप आवि ववकास
१– axकसादhत्^ आदि आदिबंध
लोक नÓयाने लोकसाद्दित्याकडे आकद्दfभत िो9 लाFले Ļाची कारिे सांFताना म. सु. पाटील Ìिितात,
“Ļाचे >क कारि मािसा¸या आK¸या >कारÐया KीवनामÅये शोधता ये7ल. वu²ाद्दनक प्रFतीबरोबर
आKचा मािूस िा अद्दधकाद्दधक बद्दिमुभख िोत चालला आिे. तो Kाद्दिवे¸या पातbीवर अद्दधक KFताना
आQbतो. या पातbीवłन KFताना त्या¸या र्ोवतालचे KF त्याला तुकडzयां¸या स्वłपात अद्दधक
Kािवते. ते त्याला >कात्म करता येत नािी. स्वत:शी नीट Kोडून Gेता येत नािी. त्यामुbे; तो सिाचा
अस्वस्थ द्दिसतो . या अस्वस्थतेचे िशभन आपिास आK¸या नवसाद्दित्यात Gडते. मािूस Kाद्दिवे¸या
पातbीवर द्दKतका अद्दधक KFू लाFतो, द्दततकì त्याची नेिीव आतून Kोर कŁन उOते आद्दि द्दतचे
अताद्दकभक Óयापार र्यावि स्वÈने, द्दिंसाचार, अनेक प्रकार¸या मनोद्दवकृती Ļां¸याĬारे प्रकट िोतात.
या Óयापारांवर मािसाला ताबा Oेवता येत नािी; कारि ते सिKप्रवृद्द°मूलक असतात; त्यांचे स्वłप
पाशवी असते. त्यांना मानवी łप िेÁयाचे >क माÅयम कला आिे. कलेत Ļा सिKप्रवृ°éचा आद्दवष्कार
प्रद्दतमा-प्रतीकांमÅये िोतो, त्यात Kािीव नेिीवेला आपÐयाशी Kोडून Gेते आद्दि Kीवनाची संFती
लावत असते.” अशाप्रकारे आपÐया तुकडzया-तुकडzया¸या KFÁयाला >कात्म łप द्दमbवून िेिारे
लोकाद्दवष्कार मािसाला नÓया ने मित्त्वाचे वाटू लाFले आिेत. अशा आद्दवष्कारांना आपि Kो प्रद्दतसाि
िेतो तो सिKस्Zूतभ असतो. आपÐया मनात कािीतरी उचंबbून येते आद्दि ती िाि द्दिली Kाते.
Ìििूनच लोकसाद्दित्याद्दवfयी असे Ìिटले Kाते कì त्यात Óयĉ िोिारे मन िे कुिा >का Óयĉìचे मन
नसते तर ते लोकसमूिाचे मन आिे. KFर्रातील लोककथांचा अËयास करताना, द्दवद्दवध
संस्कृतीतील, र्yFोद्दलकŀ�zया >कमेकांपासून िूर असिाöया समाKा¸या प्रा³कथांमÅये (द्दमथ) साÌय
आQbते याचेिी िेच कारि िोय.
• आदिबंधांचt axककTtS िeªन कसt hxSt, ^ाची काhी 8िाhरिt म सn पाटीa ^ांनी दिaी
आhtS
आपÐया अनेक लोककथा पाद्दिÐया तर त्यांतील राKाला िोन बायका असतात. त्यापuकì >क
आवडती तर िुसरी नावडती असते. त्यांची प्रतीकात्मकता ल±ात Gेतली तर िा प्रेयसz आद्दि
®ेयसz यां¸यातील संGfभ असतो असे द्दिसून ये7ल. प्रेयस¸या माFे धावलो तरी ®ेयसची आतून
BQ असतेच. या संिर्ाभत आवडती बरोबरचे KFिे ÌििKे केवb Kाद्दिवे¸या पातbीवर KFिे
Oरते. नावडत्या रािीचा संबंध अचेतन पातbीवरील द्दKÁयाशी असतो. द्दतला नाकारिे ÌििKे
अचेतन स्तराची िखल GेÁयास नकार िेिे. अचेतन स्तराची िखल GेतÐयाद्दशवाय स्वłपाची
Bbख िोत नािी. राKा¸या मुखवटzयालाच राKास्व मानत असतो . अशावेbेस बरेचिा राKा
अपत्यिीन असतो. कारि अचेतना¸या स्वीकाराद्दशवाय द्दनद्दमभती श³य नसते. मF त्याला munotes.in

Page 14

14 उप्योवित समीषिा - 2
>खािा FुŁ ÌििKे वृद्ध आप्त कािी रिस्य सांFतो. त्या¸याच सÐÐयानुसार राKा कािी य²द्दवधी
करतो. िे Kिू अचेतनाशी Kोडले Kािे. मF त्याला Zb द्दमbते, राKाकरवी ते राÁयांना द्दमbते.
त्यातिी नावडतीला कमी , आवडतीला अद्दधक द्दमbते. अशा कथांचा अथभ आद्दि त्यांची
आवािकता त्यां¸या प्रतीकात्मतेत िडलेली असते. Kो अथभ आद्दिबंधा¸या सिाÍयाने समKून
Gेता येतो.
Bवी वाHमयात द्दवĜलाकडे द्दस्त्रयांनी द्दकती वेFवेFÑया łपात पाद्दिले आिे. तो त्यांचा द्दपता
आिे, FुŁ आिे, सखा आिे, मा9ली पि आिे. स्त्री मनातील अॅद्दनमस¸या Ļा द्दवद्दवधांFी प्रद्दतमा
िोत.
आद्दिबंधा¸या Ļा द्दसद्धांतामुbे लोककथा, िuवतशास्त्र, द्दवधी यां¸याकडे बGÁयाची >क वेFbी
ŀ�ी द्दमbाली. ियातूनच पुराकथांचा तyलद्दनक अËयास (comparative mythology) Ļा
सार´या ²ानशाखांचा उिय Lालेला द्दिसतो.
१— आदिबंध आदि Snaनात्मक मानववंe eाľ
मानववंश शास्त्र² द्दवद्दवध संस्कृतéचा अËयास करत असताना त्यांना नेिमी पडिारा प्रश्न िा असे कì
>कमेकांपासून र्yFोद्दलक अंतराने लांब असिाöया, ?द्दतिाद्दसक ŀ�zया ºयांचा द्दवकास वेFवेFbा आिे,
अशा संस्कृतीत कÐपनांचे, द्दवधéचे, प्रतीके आद्दि प्रद्दतमांचे >वQे साÌय कसे? युंFने आद्दिबंधाचा
द्दसद्धांत मांडे पयभÆत याचे उ°र सांस्कृद्दतक उसनवारी द्दकंवा >का संस्कृतीतून अनेक 6तर संस्कृतéचा
KÆम असे िेÁयात येत असे. पि युंFने िे िाखवून द्दिले कì Ļा कÐपना, िी प्रतीके, Ļा प्रद्दतमा िा
मानवा¸या सामूद्दिक नेिीवेचा उģार आिे. िी प्रतीके आद्दिबंधांची प्रर्ावशाली द्दनद्दमभती आिेत.
अशाप्रकारे आपि Ìििू शकतो कì साद्दित्य, लोकसाद्दित्य, पुराकथा िी स्वात्म साधनेची द्दवद्दवध साधने
आिेत आद्दि त्यातून आद्दिबंधाचा आद्दवष्कार िोता.
११Ž काhी मhßवाचt आदिबंध
आता साद्दित्य-संस्कृतीमÅये पुÆिापुÆिा अवतरिारे कािी मित्त्वाचे आद्दिबंध पािó.
• मnEवटा (Persona )
मािूस बाĻ KFा¸या संपकाभत येताना द्दवद्दश� स्वłपाचे मानद्दसक वतभन करत असतो.
पåरद्दस्थतीशी Kुbवून GेÁयासाOी, Óयद्दĉFत सोयीसाOी िा मुखवटा कायभरत िोतो.
Óयविारात याचा अनुर्व आपि Gेतो कì आपि Kसे आिोत तसे समाKात Óयĉ िो9 शकत
नािी. ते सवभमाÆय िोिार नािी, िे आपÐयाला Oा9क असते. मF आपि आपÐया वतभनावर munotes.in

Page 15

15१ - आवदबंधातमक समीषिा › संकलपना, सवरूप आवि ववकास
द्दनयंýि द्दमbवून >क मुखवटा स्वीकारतो. अनेकिा सवयीने िा मुखवटाच आपि चेिरा मानू
लाFतो.
उिा. >खािी स्त्री Gरातील आपली र्ूद्दमका पार पाडताना Fृद्दििीचा समाKमाÆय मुखवटा
स्वीकारते. स्वत3ची Bbखिी ती द्दवसłन Kाते. >कपाýी अद्दर्नेत्या प्रमािे अनेकिा आपि
स्थल, काb पåरद्दस्थतीनुसार अनेक मुखवटेिी स्वीकारतो. िा मुखवटा खरे तर आपÐया
Óयद्दĉमत्त्वाचा वरवरचा र्ाF असतो पि आपि त्या लाच आपले Óयद्दĉमत्व मानू लाFतो.
त्यामुbे आपि मुखवटzयाशी 6तके >कłप िोतो कì आपले Óयद्दĉमत्व >कांFी िोते आद्दि
आंतåरक मनाशी आपले नाते तुटते. स्वात्मसाधने¸या प्रद्दियेतील पद्दिली पायरी ÌििKे िा
मुखवटा Fbून पडिे, त्याद्दशवाय स्व-łपाची Bbख िो9 शकत नािी.
ĻासाOी म. सु. पाटील योFी चांFिेवाचे उिािरि िेतात. योFीपिा¸या बाĻ मुखवटzयाला खरे
मानू लाFÐयामुbे चांFिेवाला स्वłपाचा द्दवसर पडला िोता. मुĉा7ने त्याला त्या¸या
कोरेपिाची Kािीव कŁन द्दिÐयावर त्याचा मुखवटा Fbून पडला.
• Jा^ा (Shadow )
मुखवटा स्वीकारताना सािद्दKकच सFÑया सकारात्मक Fो�ी स्वीकारÐया Kातात. पि
त्याचबरोबर >क अस्वीकृत बाKूिी असते. Kी प्रसंFी द्दनकृ�, आद्दिम, असंस्कृत, Fuरसोयीची,
किाद्दचत बाद्दलश वाटावी अशी असते. त्याला छाया Ìििता ये7ल. छाया िा आद्दिबंध
खलनायका¸या łपात Óयĉ िो ताना द्दिसतो. अनेकिा कलाकृतीत पाýाशी आरशातील
प्रद्दतद्दबंब बोलते आिे, असे प्रसंF आपि पाितो तो छायेचाच आद्दवष्कार Ìििता ये7ल. तो
नकारात्मकच असेल असे नािी. द्दविूfक, द्दमý अशा सकारात्मक łपातिी तो Óयĉ िो9
शकतो.
अॅद्दनमस आद्दि अद्दनमा ÌििKे अनुिमे स्त्री¸या मनातील पुŁfाची आद्दि पुŁfा¸या मनातील
स्त्रीची शाĵत प्रद्दतमा , द्दशवाय स्त्रीचे मातृłप िािी मित्त्वाचा आद्दिबंध आिे तसेच वीरनायक
आद्दि त्या¸याशी संबंद्दधत वृद्ध आप्त, प्रवास याद्दवfयी Kािून Gे9या.
• 4rदनमस (Animus )
पुŁfा¸या मनात Kशी स्त्री-प्रद्दतमा असते त्याचप्रमािे स्त्री-मनामÅये पुŁfत्वाचे सनातन अंF
असते त्याला अॅद्दनमस Ìिितात. द्दस्त्रया त्यां¸या संपकाभत येिाöया पुłfांचा अनुर्व Ļा मुशीत
Gेतात. पुŁfा¸या बाबतीत त्या¸या अद्दनमा अथाभत स्त्री कÐपनेवर त्याचा आ7चा अनुर्व
ÌििKेच मातृप्रद्दतमा प्रर्ाव टाकते. त्याप्रमािे या आद्दिबंधात प्रतीत िोिाöया प्रद्दतमेवर द्दत¸या
प्रत्य± द्दपत्याचा आद्दि द्दत¸या मनातील आद्दिम द्दपतृप्रद्दतमेचा प्रर्ाव पडतो. munotes.in

Page 16

16 उप्योवित समीषिा - 2
उिािरि Ìििून KFप्रद्दसद्ध पåरकथा “Êयुद्दट अ1ड ि बीस्टचा द्दवचार KोसेZ >ल ि1डरसन Ļा
मानसशास्त्र²ाने केला आिे. (पाटील म. सु., १९८९, पान २६) या पåरकथेतील पशू Êयुटीचा
अॅद्दनमस आिे. त्याची खरी Bbख LाÐयाद्दशवाय द्दतचा स्वात्मशोध पूिभ िोिार नािी.
द्दस्त्रयां¸या साद्दित्यामÅये पुŁfाबिलचे आकलन अॅद्दनमस¸या मुशीत अवतरते. Kनाबा7चा
द्दवĜल, द्दमरेचा द्दFरीधर Fोपाल िी त्याचीच łपे Ìििावी लाFतील. अॅद्दनमसची :िात्मक,
आसुरी प्रद्दतमािी असू शकते. अनेकिा तो ‘द्दियाशील’ प्रकृतीचा ‘द्दनद्दष्िय’ सिचर असतो.
कधी तो अनोbखी सुंिर तŁि असतो. कधी मृत्यूचा िेव असतो.
डv. अŁिा Qेरे Ìिितात, पåरकथांमधले राKपुý अनेकिा चेटद्दकिी¸या शापाने िFड द्दकंवा
प्रािी बनतात. राKकÆया आपÐया प्रेमाने आद्दि िòशारीने त्यांना त्यांचे पूवभłप प्राप्त कŁन
िेतात. िी प्रद्दिया ÌििKे अॅद्दनमस अबोध मनातून चेतन मना¸या पातbीवर येÁयाची प्रतीकात्म
प्रद्दिया आिे. (Qेरे, १९८६, पान ६७)
ºया प्रतीकांमधून पुŁfाचे प्रFटीकरि Lाले आिे ती ÌििKे पKभÆय, सूयभ, नाF, द्दसंि, कŌबडा,
Gोडा, म¤Qा, मासा, बuल, नांFर, मुसb, द्दशंF 6त्यािी. KFर्र सवभý आQbतात.
• 4दनमा (Anima )
मानसशास्त्रीय ŀ�z या या प्रद्दतमेचे द्दववेचन करताना युंF Ìिितो कì प्रत्येक पुŁfा¸या मनात
स्त्रीची >क प्रद्दतमा असते. िी द्दवद्दश� स्त्रीची प्रद्दतमा नसून >क शाĵत अशी प्रद्दतमा असते.
स्वात्मसाधने¸या प्रद्दियेत उियाला येिारी अंत3प्रद्दतमा Ìििून युंFने द्दतचा उÐलेख केला आिे.
पुŁfा¸या सायद्दकतील सनातन अशी स्त्री प्रद्दतमा असे द्दतचे विभन करता ये7ल.
म. सु. पाटील याद्दवfयी Ìिितात कì पुŁfा¸या मानद्दसकतेत स्त्रीला आद्दि स्त्री¸या
मानद्दसकतेत पुŁfाला द्दचरंतन स्थान द्दमbाले आिे. आपÐयाकडील अधभनारीनटेĵर¸या
कÐपनेत द्दशवा¸या द्दOकािी शĉìचे अंF ÌििKे अद्दनमा Ìििता ये7ल. (पाटील म. सु., १९८९,
पान १९)
आपÐया साद्दित्यात द्दिसिाöया उवभशी, राधा, सीता, þyपिी िी अद्दनमाचीच द्दवद्दवध łपे आिेत.
कलावंताला वuयद्दĉक आयुष्यात स्त्रीचा Kो अनुर्व आ7, बिीि, प्रेयसी या łपात येत असतो.
त्याला तो Ļा स्त्रीत्वा¸या सनातन मुशीत अनुर्वत असतो. त्यामुbे असे Ìििूया, कì Ļा
प्रद्दतमा प्रकट िोÁया चे कारि किाद्दचत वuयद्दĉक असेलिी, पि Ļा अद्दनमा प्रद्दतमा काÓयłप
धारि कŁन प्रFट िोतात तेÓिा त्या प्रद्दतमा सावभद्दýक, सामूद्दिक आद्दि सांस्कृद्दतक बनतात.
थोड³यात कद्दवतेतील ‘ती’ िी कोिी द्दवद्दश� मुलFी नसून मानवी मनातील आद्दिम स्त्रीत्वाचे
प्रकट łप असते. munotes.in

Page 17

17१ - आवदबंधातमक समीषिा › संकलपना, सवरूप आवि ववकास
बालकवé¸या “Fिभ सर्ोती रान साKिी, तू तर चाZेकbी” द्दकंवा Zुलरािी यासार´या कद्दवतेत
अद्दनमाचेच प्रकटीकरि द्दिसते.
मQ¥कर द्दलद्दितात,
Udk2S5amg\Ð^kYhkNt
enøk¸^kSxö^kS>DUk
KdboWmFtamgYt_mS5YnÐ^k
S_aYkdak]Vamex\k
तेÓिा ‘ती’ अचेतन मना¸या राýीतून आÐयाचे Kािवते. द्दत¸या र्ोवती िवाचा पडिा FूQता
वाQवतो. कवी अनेकिा आपÐया प्रद्दतर्ेला “अद्दनमा”¸या łपात पाितो.
युंFने चार प्रकार¸या स्त्री प्रद्दतमा सांद्दFतÐया आिेत. (अथाभत त्या तेवQzयाच मयाभद्दित आिेत
असे मानÁयाचे कारि नािी.)
i) पद्दिÐया प्रकारची प्रद्दतमा ÌििKे 6Óिची प्रद्दतमा. शुद्ध िuद्दिक पातbीवर¸या स्त्रीचे
प्रद्दतद्दनद्दधत्व िी प्रद्दतमा करते. उिा. रती वा उवभशी
ii) िुसöया प्रकारची स्त्री प्रद्दतमा िी शकुंतलेसारखी आिे, ती Kरी वासनेतून आकाराला
आली असली तरी रोमॅंद्दटक आद्दि सyÆियभवािी पातbीवरची अशी िी प्रद्दतमा आिे.
iii) द्दतसरी प्रद्दतमा िी द्दमरेसारखी आिे, Kी आद्दत्मक शĉì¸या Kोरावर प्रेमाला अलyद्दकक
उंची प्राप्त कŁन िेते.
iv) चyथी प्रद्दतमा समKुती¸या अद्दधक शुद्ध आद्दि पद्दवý पातbीवर वावरते. युंFने
मोनाद्दलसाची प्रद्दतमा या पद्धतीची आिे असे Ìिटले आिे (Qेरे अ., १९८६ , पान ५८)
स्त्रीची मानवी Kीवनातील łपे अशी द्दवद्दवध पातÑयांवरची आिेत. कधी पोfक, साद्दत्वक तर
कधी द्दनिभय, तामसी, कधी उग्र, मायवीिी. कuकयी, शूपभिखा िी िेखील स्त्री łपेच आिेत.
Ìििूनच अद्दनमाची धनात्मक (सकारात्म) आद्दि :िात्मक (नकारात्म) łपे मानÁयात येतात.
िोÆिéची प्रद्दतद्दबंबे साद्दित्यात उमटलेली द्दिसतात.
लोककथांमÅये लोर्ी बायको, Kी नवöयाला पुÆिा पुÆिा वर माFायला र्ाF पाडते अशी Kी
द्दिसते. तीिी अद्दनमाचे >क :िात्मक łप Ìििता ये7ल.
प्रत्येक पूिभ Óयĉìत >क अद्दनमा आद्दि >क अॅद्दनमस यांचे अद्दस्तत्व असते. Óयĉìला या िोिŌचा
मेb Gालत सुसंGद्दटत आयुष्य KFायचे असते. Kी. >. कुलकिê यां¸या बाधा या कथेत रमेला
द्दिवाकर िा िवासा वाटिारा पुŁf आिे. द्दतचे लµन Fोपाbरावांशी LाÐयावर ती त्याला munotes.in

Page 18

18 उप्योवित समीषिा - 2
द्दवसłनिी Fेली आिे पि ती संसारात रमत नािी. शेवटी सFbे आयुष्य द्दत¸या िातातून KेÓिा
द्दनसटते तेÓिा द्दतला र्ासते कì तलावा¸या पाÁयातून द्दिवाकर द्दतला बोलावतो आिे. िा
द्दिवाकर प्रत्य±ातला नÓिे तर रमेमधला अॅद्दनमस आिे.
१११ माStचा आदिबंध
मानवी Kीवनावर अद्दतशय पåरिाम करिारा आद्दिबंध ÌििKे मातेचा आद्दिबंध. प्रत्येक मािसा¸या
मनात, मातृत्वा¸या अनुर्वाचे Kे सनातन, संद्दचत łप असते, ते ÌििKेच मातृत्वाची आद्दिप्रद्दतमा
िोय.
KÆम आद्दि मृत्यु यां¸या मधÐया आयुष्याचे पोfि करिारी िी प्रद्दतमा आिे. द्दKथे सवभ द्दचंता-Óयाधéचा
द्दवलय िोतो असे द्दनर्भर मायेचे प्रतीक ÌििKे माता. युंFचे मत आिे कì साद्दित्यात वारंवार द्दिसिाöया
मातृप्रद्दतमा Ļा सा±ात KÆमिात्या आ7¸या असÁयापे±ा मातेत प्रद्दतद्दबंद्दबत LालेÐया मातृत्वा¸या
आद्दिबंधा¸या असतात. आपÐया KÆमिात्या आ7लािी द्दकंबिòना >क प्रा³कथात्म वलय लार्ते.
KFÆमा9ली łपात तर द्दतला िuवी अद्दधķान प्राप्त िोते. आपÐयाकडे द्दवĜलाकडे असे मायस्वłपात
पािÁयात आले द्दशवाय सवभ िेवी आद्दिमायेची – मिामातेची łपे आिेतच. िेव-र्ĉ िे संबंधच आ7-
मुला¸या łपात द्दचतारले आिेत.
मिामातेचा िा आद्दिबंध अनेकिा िरी, Kमीन, समुþ, त्याचा तb, Lरे, सरोवर, Fुिा, Gर अशा
प्रतीकांĬारा द्दकंवा Kे Kे र±ि करिारे आिे, पोfि करिारे आिे अशा मÅयमांĬारा Óयĉ िोतो.
सुZलनाशी द्दनFडीत, Fर्ाभशय सूद्दचत करिारी प्रतीकेिी आद्दिमातेची प्रद्दतमा सुचद्दवतात. उिा. कुंर्,
नवराýीमÅये मुिाम अंकुåरत केली Kािारी धाÆयाची रोपे 6.
>कप्रकारची मातृप्रद्दतमा शुर् आिे, मंFल आिे, तर िुसöया प्रकारची मातृ प्रद्दतमा उग्र, रyþ, द्दवनाशक
आिे. Kी KÆम िेते, तीच मृत्युिी िेते या धारिेतून काली, िुFाभ, मद्दिfासुरमद्दिभनी अशी रyþ मातृłपेिी
द्दिसतात.
मुलाला आरंर्ी आ7च KFाची Bbख कŁन िेते. पि मुलामधील अिंला Kाितेपि ये9 लाFते, तसे
मुलाचे मूलपि कमी िो9न तो पुŁf िो9 लाFतो. त्याचे आ7वर अवलंबून असिे कमी िोते. िा बिल
मिामातेतील Łþłपाला पटत नािी. ती पुÆिा त्या¸यावर द्दनयंýि द्दमbद्दवÁयाचा, त्याला द्दFbंकृत
करÁयाचा प्रयत्न करते. लोककथेतील नायकांचे वाट चुकिे, तbGरात अडकून पडिे, पशू łप प्राप्त
करिे िे अडथbे Łþमाता द्दनमाभि करते. चेटद्दकिी, अKFर कृष्िशĉì िी द्दतची łपे असतात.
वीरनायका¸या कथेत अनेकिा űFन Zा7टचे विभन येते. मुलाने आपÐया पासून िूर Kा9 नये Ìििून
Łþमाता űॅFनचे र्यंकर łप Gे9न त्याला ग्रासू पिाते. munotes.in

Page 19

19१ - आवदबंधातमक समीषिा › संकलपना, सवरूप आवि ववकास
Ļाची तुलना अनेकिा सूयाभस्ताशी केली Kाते. सूयभ सं²ेचे प्रतीक आिे. वीरनायक Kसा द्दवकद्दसत
िो9 लाFतो तसा KÆमिाýीपासून िूर Kातो. पि संÅयाकाbी तो थकतो. तेÓिा मातेचे अंधकारमय
कृष्िłप त्याला द्दFbंकृत करते. सूयाभस्त िोतो. पि वीरनायकाचा शेवट िोत नािी. अंधाराचे रिस्य
Kािून तो िुसöया द्दिवशी नÓया तेKासि KÆमाला येतो. कािी वेbा परशुरामाने आपÐया आ7चा
रेिुकामातेचा वद्दडलां¸या आ²ेने वध केला अशा कथा येतात. तेÓिा मुलाने मातृस°ा नाकाłन
द्दपतृस°ा स्वीकारÐयाचे ते īोतक Oरते.
द्दनसFाभतिी पाÁयासारखी द्दकतीतरी तत्वे आिेत Kी Kीवन िेिारी आिेत आद्दि प्रलय Gडविारी
आिेत. त्यामुbे मातृłप द्दĬद्दवध आिे.
आ7तच प्रेयसीचे łप पािóन वद्दडलांशी स्पधाभ करिारा 6द्दडपस Fंड मानसशास्त्रात सांद्दFतला आिे,
तोिी अनेक कथा-कद्दवतांमधून प्रद्दतद्दबंद्दबत िोतो. त्याच बरोबर आ7 िे सFÑयात सुरद्द±त स्थान
असÐयामुbे. Fर्ाभशयातील सं²ाद्दविीन, आ7 पोfि करत असलेÐया अवस्थेची BQ वाटून
द्दत¸याकडे परत KाÁयाची BQिी द्दिसून येते.
११ वीरना^क आदि त्^ाचा धाPसी ÿवास
प्रा³कथांमधून सवभý आQbिारी, >क सवभपåरद्दचत आद्दिप्रद्दतमा आिे. अद्दधक नेम³या शÊिात
सांFायचे तर वीरनायक िा सं²े¸या द्दवकासाचा आद्दिबंध आिे. प्राद्दिसŀश अवस्थेपासून सं²े¸या
द्दवकासाची प्रद्दिया वीरनायका¸या łपाने प्रकट िोते. द्दवकासा¸या प्रत्येक टÈÈयावर अिं बिलत
असतो, त्यामुbे वीरनायकाचा प्रवास िा >का अथाभने स्वात्मसाधनाच असते. तो स्वात्मłपा¸या
शोधात असतो. वीरनायक अनेकिा धाडसी प्रवासाला Kातो, अनेक संकटे पार केÐयावर, प्रवासा¸या
अंद्दतम टÈÈयात त्याला >खािे रत्न, Fुलबाकावलीचे Zूल, खद्दKना द्दमbतो, राKकÆयेशी त्याचे द्दमलन
िोते, त्याला राºयाची प्राप्ती िोते. िी स्वात्मłपाची प्रतीके Ìििता येतील. वीरनायकाला असा लार्
िोिे ÌििKे >क प्रकारे Kािीव-नेिीवेचा संयोF िो9न त्या¸या Óयद्दĉत्वाला पूिभता येिे. या
प्रवासातील कािी टÈपे मित्त्वाचे आिेत. वीरनायक कधी असामाÆय आ7बापांचा मुलFा असतो, कधी
नावडतीचा तर अनेकिा अनाथ द्दकंवा आ7बाबांपासून िुरावलेला असतो. पyFंडावस्थेतून यyवनात
पिापभि करताना तो Gरिार सोडून Kाताना द्दिसतो. आ7बाबां¸या कोशातून बािेर पडÐयाद्दशवाय Kिू
त्याचा द्दवकास िो9 शकत नािी . यासाOीच तो त्यां¸यापासून िूर Kातो. तो कधी सात अरÁये वा सात
समुþ Bलंडतो. येथील सात िा आकडा मानवा¸या प्रतीकसृ�ीत पåरपूिभतेचा, समृद्धीचा, समग्रतेचा
īोतक Ìििून येतो. िे Kिू वीरनायकाचे संिमि आिे. या प्रवासात तो बिलत Kातो. अरÁये, समुþ
द्दकंवा वीरनायक कधी Kातो तो पाताbलोक ÌििKे नेिीवेचा प्रिेश आिे. द्दतथे त्याला रा±स, चेटद्दकिी
र्ेटतात. त्यां¸या वेQzयात सापडलेली राKकÆयािी र्ेटते. िी राKकÆया ÌििKे अद्दनमा या आद्दिबंधाचे munotes.in

Page 20

20 उप्योवित समीषिा - 2
प्रतीक िोय. ती नेिीवे¸या/ अचेतन¸या अंधाराने वेQलेली असते. पुŁfा¸या Oायी असलेÐया या स्त्री-
तत्वाला पुŁfत्वाशी संयोF LाÐयाद्दशवाय पूिभत्व प्राप्त िोत नािी. पि िी Fो� 6तकì सोपी नसते.
नेिीवेतील अद्दनमा Kाद्दिवे¸या पातbीवर येताना नेिीवेतील काbोखाचे, तेथील रा±सांचे पाश अद्दधक
GĘ िोतात. नायका¸या शĉì अपुöया पडू लाFतात. तो ितबल िोतो, कधी कuिेत सापडतो. अशा
आिीबािी¸या वेbी त्याला वृद्धआप्त र्ेटतो. िािी >क मित्त्वाचा आद्दिबंध ºया द्दवfयी पुQे अद्दधक
द्दववेचन आपि करिार आिोत. वीर नायकाचा िा ‘प्रवास’ िा आद्दिबंधिी ल±ात ¶यायला िवा. KÆम -
मृत्यू¸या प्रवासाशी तो द्दनFडीत आिे. चेतन-अचेतनचा मेb GालÁयासाOीचा िा प्रवास प्रत्येक
Óयĉìला FरKेचा असतो.
या प्रवासाची, त्यातील अडथÑयांची प्रतीकłपे प्रा³कथांमÅये सवभý आQbतात.
साFरातून िोडीने केलेला प्रवास असाच प्रतीकात्म आिे. द्दचý, द्दशÐप साद्दित्य सवभý तो आQbतो.
पाÁयावर¸या या प्रवासाला KÆममृत्यु¸या प्रवासाचा संिर्भ आिे. र्वसाFर तŁन Kािे Ìिितो ते Ļाच
अथाभने. द्दसंधुसंस्कृतीतील अवशेfात िZनद्दवधीमधे मृताबरोबर Kी र्ांडी िZन केली आिेत त्यावर
िोडीची, वÐĻांची कोरीव द्दचýे आQbतात. पuलतीर FाOायचा आिे िी BQ संत साद्दित्यापासून ते
‘‘B रे माLी’’ सार´या द्दिंिी द्दचýपटFीतापय«त सवभý आQbते. >खािा आद्दिबंध द्दकती वेFवेFÑया
प्रकारे अवतरीत िोतो Ļाचे िे बोलके उिािरि आिे.
अनेकिा द्दिरोद्दमथ िी ‘मोनो द्दमथ’ आिे असे Ìिटले Kाते, ÌििKे सवभ प्रा³कथांची Kननी प्रा³कथा.
KFर्रातील िीरो द्दमथचा अËयास करिारा ि द्दिरो द्दवथ अ थाउK¤ड Zेसेस (१९४९ मÅये प्रथम
प्रकाद्दशत) िे KोसेZ कॅÌपबेल यांचा ग्रंथ मित्त्वाचा मानला Kातो. राम, कृष्िापासून ते सुपरमॅन पयभÆत
िीरो द्दमथची अनेक łपे आपÐया पåरचयाची आिेत. अनेकिा वीरनायकाचे िuवतीकरि Lालेले द्दिसते.
िीरो द्दमथचा िा साचा 6तका प्रर्ावी आिे कì चåरý ग्रंथ द्दलद्दिताना, आत्मचåरý द्दलद्दिताना लेखका¸या
नकbत तो या आद्दि बंधा¸या सा¸यात रचना कł लाFतो.
११‘ वpĦ आĮ
द्दपत्या¸या प्रद्दतमेचा >क वेFbा आद्दवष्कार वृद्ध आप्ता¸या आद्दिबंधात्मक प्रद्दतमेमÅये िोतो.
सं²ाद्दवकासा¸या धडपडीत असलेला वीरनायक KेÓिा अडचिीत सापडतो, त्या¸या द्दKवाला KेÓिा
धोका संर्वतो, तेÓिा त्याला माFभ िाखविारा, सÐला िेिारा वृद्ध अनेक परीकथांमÅये आQbतो.
केवb कथांमÅये नÓिे तर प्रत्य± आयुष्यातिी अशा FुŁ करवी, माFभिशभकाकरवी स्वÈनात योµय माFभ
सांद्दFतÐयाचे िाखले आपि ?कतो. त्याचे >क स्प�ीकरि असे िेता ये7ल कì मना¸या अFिी >काग्र
अवस्थेत आपÐयाला िा द्दवचार सुचलेला असतो, पि िे आपले आपÐयाला सुचले िे मानायला आपि munotes.in

Page 21

21१ - आवदबंधातमक समीषिा › संकलपना, सवरूप आवि ववकास
तयार नसतो. पि Kािीव नेिीवे¸या पातbीवर बोलायचे LाÐयास वीर नायक िा सं²े¸या आद्दिबंधाचे
प्रतीक आिे. तो सं²े¸या अंFाने >कांFी द्दवचार कł लाFला कì तो Kाद्दि वे¸या पातbीवर वावł लाFतो
कì त्याला सKभनशील द्दवचार सुचेनासे िोतात, तो >क प्रकारची ितबलता अनुर्वतो. अशा वेbेस वृद्ध
आप्त िा Kिू नेिीवेबरोबर तुटलेला संबंध Kोडून िेतो. पåरकथेत या प्रद्दतमा KािूFारचे वा मांद्दýकाचे
łप Gेतात.
आदिबंधात्मक समीक्षtचt स्वरूप आदि Ó^ाĮी
आद्दिबंधाचा द्दसद्धांत िा मानसशास्त्र आद्दि मानवशास्त्र या िोन ²ानशाखांतील आधुद्दनक
द्दवचारप्रिालीत उFम पावून तो आK¸या साद्दित्यसमी±ेत łQ Lाला आिे.
नvŇōप Āाय यां¸या ‘अॅनॅटvमी @Z द्दिद्दटद्दसLम’, ‘ZेबÐस @Z आयड¤द्दटटी’ आद्दि मvड बvडद्दकन¸या
‘आद्दकभटायपल पॅटनभसz 6न पो>ůी’ या ग्रंथांनी आद्दिबंध, आद्दिबंधात्मक समी±ा िे शÊि łQ केले आद्दि
समी±े¸या प्रांतात >क नवी द्दिशा िाखवली. िी समी±ापद्धती वंशद्दचÆिात्मक, द्दिÓयकथात्मक,
द्दवधीद्दवधानात्मक या नावांनी िेखील Bbखली Kाते.
आद्दिबंधात्मक समी±ेचा पाया कालभ Fुस्ताव युंF¸या ‘सामूद्दिक अचेतना¸या’ कÐपनेवर आधाåरत आिे
पि त्याला आK Kे द्दवकद्दसत łप प्राप्त Lाले आिे ते िेिाöया 6तर कािी अËयासकांचा उÐलेख
करिेिी मित्त्वाचे आिे.
मानसशास्त्रीयŀ�zया आद्दिबंध िी संकÐपना मांडÁयाचे ®ेय Kसे युंFला īावे लाFते, तसे प्रा³कथांचा
आद्दिबंधात्मक अËयासाचा पाया रचÁयाचे ®ेय ĀेLरला īावे लाFते. स्कvद्दटश मानवशास्त्र² सर KेÌस
ĀेLर यांनी ‘ि FोÐडन बा9’ िा मिाकाय ग्रंथ १२ खंडात १८९० ते १९१५ या काbात प्रकाद्दशत
केला. KFर्रातÐया कथांचा िा संग्रि िा अद्दतशय मोलाचा Oेवा आिे.
याचबरोबरीने ºयांचा उÐलेख करायलाच िवा असे अËयासक ÌििKे युंFचे द्दशष्य असिारे
मानसशास्त्र² डv . >åरक नvयमन. ‘आटभ अ1ड ि द्दि>द्दटव अनकvÆशस’, ि ग्रेट मिर : अॅन अॅनाद्दलद्दसस
@Z ि आद्दकभटा6प’, ि आद्दकभटायपल वÐडभ @Z िेनरी मूर’ िी त्यांची ग्रंथसंपिा आद्दिबंधात्मक
समी±े¸या द्दवकासात अद्दतशय मित्त्वाची Oरली . युंFने सांद्दFतलेÐया प्रमुख आद्दिबंधांपuकì मातृत्वाचा
आद्दिबंध, त्याची मानसशास्त्रीय पाĵभर्ूमी, द्दवधायक आद्दि द्दवGातक असे त्याचे िुिेरी स्वłप आद्दि
मानवी संस्कृती व साद्दित्यातील त्याचे अवतरि त्याने ‘ग्रेट मिर’ या ग्रंथात मांडून अËयासाला नवी
द्दिशा द्दिली.

munotes.in

Page 22

22 उप्योवित समीषिा - 2
आदिबंधात्मक समीक्षा नtमकt का^ करSt?
या प्रश्नाचे उ°र िेताना FंFाधर पाटील यांनी बvडद्दकन यांचा आधार Gे9न अËयासा¸या द्दिशा
सुचवताना Ìिटले आिे, आद्दिबंधा¸या आ®याने काÓयात्म अनुर्वांचे िोन अंFांनी द्दवĴेfि करता
येते.
१) >खाīा समाKा¸या सांस्कृद्दतक र्ावसृ�ीत व काÓयसृ�ीत सातत्याने परावद्दतभत िोिाöया
अनेकद्दवध आद्दिप्रद्दतमांचा शोध Gे9न त्यां¸या द्दवद्दवध łपांचा वा आकृद्दतबंधांचा तुलनात्मक
अËयास करता ये7ल.
२) अशा प्रकार¸या काÓयFत आद्दिप्रद्दतमांना प्रद्दतसाि िेिाöया रद्दसका¸या मनातील आंतåरक
अनुर्वांचा अËयास करता ये7ल.
आद्दिबंधात्मक समी±ा >खाīा संद्दितेचे सूàम वाचन करते. >खाīा साद्दित्यकृतीत आद्दिबंधात्मक
प्रद्दतमा कशी प्रकट िोते? ती आद्दिबंधात्मक अनुर्वाला साकार कशी करते? ती कोिते काÓयात्म
कायभ करते? Ļाची उ°रे शोधÁयाचा प्रयत्न िी समी±ापद्धती करते.
Ļा पद्धतीने >खाīा साद्दित्यकृतीचा व लेखकाचा अËयास केÐयावर ल±ात येते कì आद्दिबंधात्मक
प्रद्दतमा साद्दित्यकृती¸या र्ावद्दवĵाला प्रर्ाद्दवत करते. आद्दिबंधात्मक प्रद्दतमा ल±ात Gेतली तर
कलाकृतीतील द्दवद्दवध Gटकांची संFती लाFून कलाकृतीला >कद्दKनसी, स¤द्दþय łपबंध Åयानात येतो.
अनेकिा अËयासांती असे ल±ात येते कì द्दवद्दश� कलाकृती¸या वा कलाकारा¸या र्ावद्दवĵात >खाīा
द्दवद्दश� आद्दिबंधाला क¤þस्थान द्दमbालेले असते. त्याची कारिे अनेकिा लेखका¸या KडिGडिीत
असू शकतात. िी खाद्दसयत Ìिटली पाद्दिKे कì आद्दिप्रद्दतमा आद्दि प्रतीके प्रकट िोताना त्यात Kािीव
आद्दि नेिीव िोGांची सरद्दमसb Lालेली असते. िेशकालपåरद्दस्थतीचे, संस्कृतीचे रंF समाद्दव� Lालेले
असतात.
उिािरिाथभ, खानोलकरां¸या साद्दित्यात कामवासना क¤þस्थानी असून अद्दनमा आद्दि अॅद्दनमसची
द्दवद्दवध Łपे द्दतथे पिायला द्दमbतात. राý काbी GाFर काbीमधील लàमी ÌििKे अद्दनमाच आिे.
लàमी िे >क द्दवनाशक स्त्रीŁप आिे. लàमीला आपÐया स्त्रीत्वाची Kािीव िोते तेÓिा र्रती¸या
पाÁयाची अGोरी BQ Kािवते. िे अनावर कामप्रेरिेचे łप Ìििता ये7ल. काÑयार्ोर पाÁयावŁन
उपडी Kािरी GाFर द्दतला द्दिसते. मातृŁप र्ासिारे पािी सKभनाचे प्रतीक आिे तसेच प्रलयाचेिी
प्रतीक आिे. >काचवेbी सKभक आद्दि द्दवनाशक अशा स्त्रीत्वाचे प्रतीक. लàमी अशीच आिे. उपडी
GाFर वासनेचा अतृप्त Gडा आिे, लàमीचे åरकामे राद्दिलेले Fर्ाभशय द्दतथे प्रतीत िोते. लàमीचे िे Łप
Gडताना खानोलकरां¸या अवतीर्वतीचे कोकिातील वातावरि, द्दतथÐया स्थाद्दनक ®द्धा, समKूती, munotes.in

Page 23

23१ - आवदबंधातमक समीषिा › संकलपना, सवरूप आवि ववकास
खानोलकरांचा वuयद्दĉक अनुर्व िेिी Ļात द्दमसbले आिेच ÌििKे Kािीव-नेिीवेचे रंF परस्परात
द्दमसbून Fेले आिेत.
Ļा समी±ापद्धतीचा वापर सरसकट सFÑया साद्दित्यकृतéसाOी करता येत नािी. अनेक साद्दित्यकृती
केवb Kािीवे¸या पातbीवर राितात. त्यात Óयĉ LालेÐया प्रद्दतमांचा आशय लेखका¸या ÓयĉìFत
अनुर्वाचे Zद्दलत असतो. मु´य ÌििKे वाचकाला वाचताना तो आद्दिबंधात्मक असÐयाचा अनुर्व
येत नािी. FंFाधर पाटील Ìिितात, कलाकृतीत “आद्दिबंधात्मक लद्दलत Gटना” असिे FरKेचे आिे.
अशी Gटना द्दनमाभि Lालेली नसेल तर त्या कलाकृतीत ‘असं² अथभबंध’ Åवद्दनत िोत नािीत. अशा
साद्दित्यकृतéना िी समी±ा पद्धती लाFू िोिार नािी. Ìििून ते Ìिितात कì िी समी±ा पद्धती युंF¸या
र्ाfेत Zĉ ‘सा±ात्कारी’ कलाकृतéनाच लाFू िोते. सा±ात्कारी कलाकृती िी अथभ सुलर्तेने सांFिारी
नसते. द्दत¸यामÅये नेिीवे¸या पातbीवरील अनेकिा द्दस्तद्दमत र्यचद्दकत करिारा लोकद्दवल±ि असा
आशय प्रतीत िोतो . ºयाचे स्वłप कािीसे FूQ असते. ²ानेĵर -तुकारामांचे काÓय, केशवसुत, मQ¥कर,
पु. द्दश. रेFे यांची कद्दवता, Kी. >. कुलकिê, कमल िेसा7 यां¸या कथा यांचा समावेश FंFाधर पाटील
यांनी मराOीतील सा±ात्कारी कृतéमÅये केला आिे. पाटील F. , १९८१ , पान ८०-८१ ) KFातील
®ेķ साद्दित्यामÅये, ºयाला आपि अद्दर्Kात साद्दित्यिी Ìिितो आद्दिबंधात्मक आशय आQbतो.
त्या¸यामुbेच त्या साद्दित्याला >क सावभद्दýक आवािन प्राप्त िोते. उिा. रामायि मिार्ारत. >खाīा
कलाकृतीचे मूÐयमापन करताना अशा आशयाचा अर्ाव िी द्दतची मयाभिा मानली Kाते िेिी ल±ात
GेÁयासारखे आिे.
Ļा टÈÈयावर समी±ापद्धतीचा मूलर्ूत द्दसद्धांत समKून Gेिे FरKेचे Oरते. ŸकाÓय िी >क प्रतीकłप
र्ाfा असून ती द्दमथ, स्वÈन व लोककथा यां¸याप्रमािेच मानवी मनातील आद्दिम आद्दि सवभस्पशê
र्ावद्दवĵाचा आद्दवष्कार करत असते आद्दि त्यामुbेच ती Kिू साöया मानवKातीची >क सावभकालीन,
सवभस्पशê व स्वार्ाद्दवक र्ाfा बनली आिे. Ìििून काÓयाचे आकलन िे मानवी प्रतीकसृ�ी, काÓयसृ�ी,
तीमधील संकेत व परंपरा यां¸या संिर्ाभत कŁन Gेिे आवÔयक असते.” पाटील F., १९८१, पान
८३)
साद्दित्यकृती¸या क¤þस्थानी असिाöया आद्दिबंधाचे आद्दि द्दमथ¸या मुbाशी असिाöया आद्दिबंधाचे
अFिी द्दनकटचे नाते असते. त्यामुbे आद्दिबंधात्मक समी±ा पद्धती द्दमथ द्दिटीद्दसLम शी सिसंबंध
राखून असते.
सं²े¸या द्दवकासाशी नाते सांFिाöया कािी प्रा³कथा या द्दनद्दम°ाने पािता येतील. उिा. सपभमाता कþू
आद्दि FŁडमाता द्दवनीता यांची Fो�. द्दतथे सपभमाता सिKप्रवृ°ीचे īोतक आिे तर द्दवनीता सं²ेचे. मF
द्दवनीतेला कþूचे िास्य स्वीकारावे लाFते. याचा वेFbा अÆवयाथभ ल±ात येतो. द्दतचा पुý FŁड स्वFाभतून
अमृतकुंर् Gे9न येतो आद्दि द्दतची िास्यातून सुटका करतो. िा सं²ेचा द्दवKय आद्दि द्दवकास िोिे munotes.in

Page 24

24 उप्योवित समीषिा - 2
मानता येते. रामायिात कuकयी टेरीबल मिर¸या łपात द्दिसते. माŁती द्दचरंKीव असून आKिी कुOे
कुOे संकटात सापडलेÐया प्रवाशांना र्ेटतो, योµय माFभ िाखवतो िी समKूत ‘वृद्ध आप्त’चेच łप आिे.
मानवाची सारी प्रा³क थाद्दनद्दमभतीच मानवी सं²े¸या द्दवकासिमाशी द्दनFडीत आिे. ºया ºया वेbी
अद्दस्तत्वाचा प्रश्न उर्ा राितो , संिमिाची वेb उिा. पyFंडावस्था असते, अशावेbेस मानवी मन
आपÐया र्ावना Ļा कथां¸या łपाने अनुर्वते आद्दि अनेकिा नÓयाने आद्दवष्कृत करते. Ìििूनच Ļा
प्रा³कथांचे नवे अÆवयाथभ आKिी कलाकारांना खुिावत राितात.
द्दमथ आद्दि साद्दित्य यांचे सािचयभ ल±ात Gे9न नvŇōप Āाय या समी±काने साद्दित्यFत
आद्दिबंधासंिर्ाभत >क नवा द्दसद्धांत मांडला. आपÐया अॅनोटोमी @Z द्दिद्दटद्दसLम’ या ग्रंथात त्याची
शास्त्रशुद्ध मांडिी केली. मानवा¸या Kीवनातील KÆम -ताŁÁय प्रyQत्व वृद्धत्व आद्दि मरि या चार
अवस्था अनुिमे वसंत (द्दस्प्रंF), उÆिाbा समर) , @टमz (शरि द्दकंवा द्दशद्दशर), द्दिवाbा (द्दवंटर) या
चार :तूं¸या द्दमथांमधून Óयĉ LालेÐया आQbÐया. या कथांमधून अनुिमे सुखाद्दत्मका, रोमाÆस
शोकाद्दत्मका व सटायर िे चार साद्दित्यप्रकार द्दनमाभि Lाले असे प्रद्दतपािन त्याने केले.पुQील आकृतीत
त्याचे िे वाHमयीन मानवशास्त्राचे (द्दलटररी अनŇोपvलvKी) प्रमेय सं±ेपाने िाखद्दवले आिे– दिनचø :Snचø Kीवनचø दमT कTाचø) सादhत्^ÿकार उf3काल वसंत KÆम नायकाची KÆमकथा रोमाÆस मÅयाÆि ग्रीष्म लµन द्दमलन द्दवKय स्वFभ प्रवेश -द्दवKयाची कथा सुखाद्दत्मका सूयाभस्त िेमंत मृत्यु नायकाचा मृत्यु शोकांद्दतका राý शरि द्दशद्दशर प्रलय प्रलयाची कथा सटायर साद्दित्या¸या सवभ प्रकारांचे मूb ‘³वेस्ट द्दमथ’  :तुकथांमÅये आिे असे Āायचा द्दसद्धांत सांFतो.
अथाभत Ļा द्दसद्धांताला मयाभिा आिेत. द्दवशेfत3 र्ारतीय संस्कृती¸या संिर्ाभत त्यावर आ±ेप Gेता
येतात. उिा. त्याने शरि :तुतून शोकाद्दत्मकेचा KÆम सांद्दFतला आिे. र्ारतात आपि द्दKवेतz शरि3
शतमz अशा शुर्े¸छा िेतो. 6थे शरि :तू आद्दि शोकाद्दत्मका अशी सांFड Gालता येत नािी. Zारतर
द्दशद्दशराचा संबंध मृत्युशी Kोडता ये7ल. तसेच र्ारतीय संस्कृतीत ‘शोकाद्दत्मका’ िा नाटzयप्रकार
मानÁयात आलेला नािी िेिी ल±ात GेÁयासारखे आिे.
द्दवद्दवध अËयासकां¸या Ļा प्रयत्नातून आद्दिबंधात्मक समी±ेचा द्दवकास िो9न साद्दित्यापासून ते
धाद्दमभक द्दवधéपयभÆत अनेक Fो�é¸या आकलनासाOी ती उपयुĉ Oरलेली द्दिसते. असे असले तरी ती
समी±ेचे Zार मोOे ±ेý Óयापू शकली नािी. Ļाचे कारि द्दत¸या मयाभिा द्दत¸या स्वłपातच सामावलेÐया
आिेत. त्यािी समKून Gे9.
munotes.in

Page 25

25१ - आवदबंधातमक समीषिा › संकलपना, सवरूप आवि ववकास
5Yam ÿFSm SYkgk १) 5lU[ंV ÌhRKt Dk^? मnEdNk आद्दि छाया िे आद्दिबंध स्प� करा.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------ -----------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------- ------------------------
११’ समारxप
आद्दिबंधात्मक साद्दित्य िा अचेतन मनाचा अिंशी संबंध ये9न लेखका¸यािी नकbत त्या¸या
साद्दित्यात िोिारा FूQ आद्दवष्कार आिे. तो आद्दवष्कार उत्स्Zूतभ आिे. सKभनशील मनाची ती LपूLाभ
अवस्था आिे. द्दतचा आस्वाििी वाचकाला अचेतनाशी Kोडून समग्रतेचा अनुर्व िेिारा आिे, द्दकंबिòना
िी समी±ा पद्धती मूलत3 अनुर्वद्दनķ आद्दि आस्वािक आिे. साद्दित्यकृतीचा अनुर्व सामूद्दिक
नेिीवेचा अनुर्व िेिारा आिे का, िीच त्याची कसोटी आिे. आद्दिबंधात्मक समी±ेचे ±ेý मयाभद्दित
आिे िे आपि पद्दिलेच. ती सरसकट प्रत्येक साद्दित्यकृतीसाOी वापरता येत नािी. तसेच कलाकारिी
आद्दिबंधात्मक आशयाचा Oरवून आद्दवष्कार कł शकत नािी. तो त्या¸या अचेतनचा आद्दवष्कार
असÐयाने त्या¸या नकbतच त्याची द्दनद्दमभती िोते, त्यामुbे मानसशास्त्रीय द्दवĴेfिास वाव िेिाöया
साद्दित्यकृतéची द्दनद्दमभती करÁयाचा Kसा प्रयत्न लेखकांनी केला तसा 6थे संर्वत नािी. आK बािòबली
सारखा मिाद्दचýपट द्दनमाभि करताना त्याला आद्दिबंधात्मक स्वłप िेÁयाचा Kािीवपूवभक प्रयत्न
द्दिसतो. द्दडस्ने लिान मुलांसाOी द्दचýपट तयार करताना त्यात असाच प्रयत्न करते कारि लिान
मुलांचे र्ावद्दवĵ आद्दि पåरकथा Ļा अचेतनाला अद्दधक Kवb असतात. पि असे प्रयत्न ŀÔय
माÅयमात अद्दधक श³य आिेत. त्यामुbे आद्दिबंधात्मक समी±ेचा मोOा प्रवाि द्दनमाभि Lालेला द्दिसत
नािी. अथाभत िuवत शास्त्र, द्दवधी, द्दमथ, लोकसाद्दित्य या¸या अथभद्दनिभयात आद्दि तुलनात्मक
अËयासात माý िी पद्धती न³कìच मyद्दलक र्ूद्दमका बKावते. साद्दित्यकृतीबाबत अनेकिा ‘सा±ात्कारी’
साद्दित्यकृतéचे मूÐयमापन माý Ļा पद्धती¸या उपयोKनाद्दशवाय पूिभत्वास Kािार नािी िे खरे आिे.
११“ संि\ª úंT सoची
Bodkin, M. (1951 ). Archetypal patterns in Poetry . London : Oxford.
6त्यािी, प. F. २००१ ). dkH]^mWg2²kg2DÐYWkDxe मुंब7 : F रा र्टकb Zाउंडेशन. munotes.in

Page 26

26 उप्योवित समीषिा - 2
कुलकिê, F. म. (१९८२). Wdg]m±kDkhmldIk_ÿdkh  पुिे : मेिता पद्दÊलद्दशंF िा9स.
Qेरे, अ. (१९८६). आद्दिबंध आद्दि स्वातंÞयो°र मराOी कथा कािंबरी. पुिे : Savitribai Phule
Pune University. Retrieved from
https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&
uact=8&ved=2ahUKEwjciPzMvNTwAhXK4jgGHcV4DCAQFjAAegQIshodhgang
a.inflibnet.ac .in: http://hdl.handle.net/10603/156278
Qेरे, र. च. (१९७८). aºKkFy_m पुिे : ®ीद्दवīा प्रकाशन.
पाटील, F. (१९७५). gnŃUFkTk पुिे : कvद्दÆटनेÆटल प्रकाशन.
पाटील, F. (१९८१). g]m±tImWdmŁYt मुंब7 : मॅKेद्दस्टक प्रकाशन.
पाटील, म. स. १९८९ ). 5lU[2VkÂ]Dg]m±k पुिे : नीिारा प्रकाशन.
पाÅये, प. १९७७). 5ÖdkU मुंब7 : मॅKेद्दस्टक.
र्ाFवत, ि. (१९५६). axDgklhÂ^kImłY_tEk मुंब7 : मुंब7 ग्रंथ संग्रिालय.



This Photo by Unknown Author is
licensed under CC
BY-SA-NC munotes.in

Page 27

27१ - आवदबंधातमक समीषिा › संकलपना, सवरूप आवि ववकास
११” नमnना ÿijमंच
4 िीघō°री ÿij
१. युंFने सांद्दFतलेले सायकìचे तीन स्तर कोिते ?
२. आद्दिबंध ÌििKे काय ते स्प� करा.
३. मुखवटा आद्दि छाया िे आद्दिबंध स्प� करा.
४. अद्दनमा आद्दि अॅद्दनमस ÌििKे काय ते स्प� करा.
५. द्दĬद्दवध स्वłपाचा मातेचा अनुबंध स्प� करा.
६. लोकसाद्दित्य आद्दि आद्दिबंध यांचा अÆयोÆय संबंध स्प� करा.
७. आद्दिबंधात्मक समी±े¸या द्दवकासाला आकार िेिाöया मित्त्वा¸या अËयासकां¸या
कायाभचा आQावा ¶या.
८. वीरनायक आद्दि संबंद्दधत 6तर आद्दिबंध स्प� करा.
[ टीपा दahा
१. आद्दिबंध आद्दि तुलनात्मक आमनवंशशास्त्र
२. लोकसाद्दित्य आद्दि आद्दिबंध
३. स्वात्मसाधनेची प्रद्दिया
४. मुखवटा अद्दि छाया
D >Dk dk³^kS 8°_t lahk
१. आद्दिबंधाची संकÐपना कोित्या मानसशास्त्र²ाने मांडली?
२. द्दसµमन Āv7ड यांनी कशाचा द्दवचार मांडला?
३. ‘ि FोÐडन बा9 ’ िा मिाकाय ग्रंथाचे रद्दचते कोि आिेत?
४. ‘‘पुŁfा¸^k मनात Kशी स्त्री -प्रद्दतमा असते, त्याचप्रमािे स्त्री¸या मनात पुŁf पुłfत्वाचे
सनातन अंF असते’’ त्यास काय Ìिितात ?
५. ‘मन’ या कÐपनेसाOी युंF कोिता शÊि वापरतो?

™™™munotes.in

Page 28

28 उप्योवित समीषिा - 2
GND 
 g]kKekľm^ g]m±k YĦSm
GND _IWk
 8lĥĶz^t
 ÿkÖSkldD
‘ ldf^ lddtIW
‘. g]kK : g2DÐYWk d ÖdłY
‘. g]kKkIm a±Rt
‘.‘ g2ÖDpSm : g2DÐYWk d ÖdłY
‘.’ ]kWdm g2ÖDpSmIt UxW \kF
‘.“ gklhÂ^, g]kK 5lR g2ÖDpSm 4WxÆ^ g2[2V
‘.” g]kKekľm^ g]m±k YĦSm : g2DÐYWk d ÖdłY
‘.• lhYxlaN StWIk 'lýl]Sm lgĦk2S'
‘.– ]k³gªIk 'Yk^k 5lR 6]ak' lgĦk2S
‘.— g]kKekľm^ g]m±tIm duleĶz^t
‘.Ž g]kKekľm^ g]m±tIt GND
‘. gklhÂ^k¸^k g]kKekľm^ 4Ë^kgkIm Ó^kĮm
‘. g]kKekľm^ g]m±k YĦSm¸^k ]^kªUk
‘.‘ ]_kOmSma g]kKekľm^ g]m±k
’. g]k_xY
“. g2U\ª ú2T goIm
” W]nWk ÿijg2I



munotes.in

Page 29

29२ - समािशास्ती्य सम ीषिा पद्धती
 8lĥĶz^t
^kGNDk¸^k4Å^^Wk W2S_
. g]kK ÌhRKt Dk^ ? g]kKkIm a±Rt DxRSm ? ^kIm BbE hx7a.
. ]kWdm g2ÖDpSmIt ÖdłY a±kS ^t7a.
‘. gklhÂ^, g]kK 5lR g2ÖDpSm ^kSma 4Æ^xÆ^ g2[2V g]KoW GtSk ^t7a.
’. g]kKekľm^ g]m±k YĦSmIm BbE hx7a.
“. gklhÂ^kIt ]kÅ^] 4gRk_m \kfk hm gnĦk >D gk]klKD dÖSo 4gÐ^kIt ÖYĶ hx7a.
”. atEDk¸^k Ó^lĉ]ßdkSma gk]klKD _2Fk2Ik exV GtRt e³^ hx7a.
•. StW 5lR ]k³gª ^k2It lgĦk2S g]KoW GtSk ^tSma.
–. g]kKekľm^ g]m±k YĦSmIm duleĶz^t d ]^kªUk a±kS ^tSma.
—. ]_kOmSma g]kKekľm^ g]m±tIt ÖdłY g]KoW GtSk ^t7a.
 ÿkÖSkldD
ÿÖSnS ÿD_RkS 5YRkg g]kKekľm^ g]m±k YĦSmIk gldÖS_ ldIk_ D_kd^kIk 5ht.
Â^kŀĶmWt gdªÿT] g]kK, g]kKkIm a±Rt, ]kWdm g2ÖDpSm, gklhÂ^, g]kK 5lR g2ÖDpSm
^k2¸^k Y_ÖY_g2[2Vk2Im ]klhSm DłW GtRt 5dÔ^D 5ht. SgtI g]kKekľm^ g]m±tIm
g2DÐYWk d ÖdłY, g]kKekľm^ GND, StWIk lýl]Sm lgĦk2S, ]k³gªIk Yk^k 5lR 6]ak
lgĦk2S, g]kKekľm^ g]m±tIm duleĶz^t 5lR ]^kªUk, ]k³gªdkUm g]m±k 5lR g]kKekľm^
g]m±tSma Z_D, ]_kOmSma g]kKekľm^ g]m±tIk 5Qkdk ^k ]nīk2It ldĴtfR D_kdt akFRk_
5ht.
UuW2lUW Ó^dhk_kS ‘g]kK’ hk eÊU 4lSe^ Qx[b d g2DnlIS 4TkªWt dkY_ak KkSx. UtedkID,
g]ohdkID, V]ªdkID dFu_t 4TkªWt hk eÊU Ó^kdhkå_D \kftS dkY_ak KkSx. Y_2Sn Â^kYt±k
lW_kbk 4gk g]kKekľm^ 4Tª ^k g2DÐYWt]kFt 5ht. >D gk]klKD Ó^dÖTk ^k 4TkªWt g]kK
hm g2DÐYWk g]kKekľkS dkY_am KkSt. g]kK ÌhRKt Y_ÖY_kem 52S_lø^k D_Rkö^k Ó^ĉì
5lR g]ohkIm l]boW S^k_ Lkatam >D Ó^kYD g2GNWk hx^. axDg2´^k, ÿUte, ÿKxÂYkUW
5lR g2ÖDpSm hm ^k g]kKkIm a±Rt hxS. munotes.in

Page 30

30 उप्योवित समीषिा - 2
ÿkÁ^k2Wk Dtdb KuldD Y_2Y_k 4gSt. ]kRgk2Wk gk]klKD, gk2ÖDplSD Y_2Y_k 4gSt. Â^k]nbt
]kWdm dSªW Ó^dhk_kd_ gk]klKD ÿ\kd 5lR lW^2ýR Ykhk^ak l]bSt. gk]klKD_RkIm hm
ÿlø^k ]kWdk]Å^t ahkWYRkYkgoWI gnł Lkatam 5QbSt. ghdkgkSoW g2ÖDk_mS LkatÐ^k
]kWdm g2ÖDpSmIt \ylSD g2ÖDpSm d 4Å^klÂ]D g2ÖDpSm 4gt UxW \kF YPatam lUgSkS.
gklhÂ^ hk ]kWdm g]kKk¸^k KmdWkSma >D ]hßdYoRª gk2ÖDplSD 8Yø] 5ht. ÌhRoW g]kK,
g2ÖDpSm 5lR gklhÂ^ ^k2Ik 4Æ^xÆ^ 4gk g2[2V 4gSx. ^k Y_ÖY_ g2[2Vkak gdªÿT] ]k_k]
ÖSk6a ^k Ā¤I ]lhatWt 4Vx_tlES Dtat. Â^kW2S_ 'gklhÂ^ hm g]kKkIt 4l\Ó^ĉì 5ht' 4gk
ldIk_ an7 Pm [xWkÐP ^k2Wm ]k2Pak 5lR gklhÂ^k¸^k g]kKekľm^ 4Ë^kgkak dtFbm lUek
ÿkĮ Lkam.
gklhÂ^lWl]ªSm hm Ó^lĉFS WÓht S_ gk]klKD GNWk 5ht. Ó^ĉìÖdDkakemÖdDkamW
gk]klKD-gk2ÖDplSDKPRGPRmemD]mKkÖSÿ]kRkSKxPamFtÐ^kItlUgSt.
gklhÂ^DpSmIt_gúhR]oÐ^]kYW8Y^xKW6Â^kUmFxĶmhmg]kKkemlWFlPS4gSkS.
gklhÂ^Ó^dhk_kd_g]kKkItlW^2ýR^tSt.gklhÂ^k¸^kÿk2SkSldl\ÆWDkbkSldldVÖdłYkS
5Dk_kak5atam4l\ŁImú2TlWl]ªSmÿDkeWú2TÿUeªW^kd_8]NatÐ^kÿlSlø^kKkRoW
GtSkWkhmg]kKekľm^g]m±tIk8Y^xFhxSx.>DoR gklhÂ^kSma gk]klKDSk exVRt hk ÿk2S
g]kKekľm^ g]m±tIk 5ht. gklhÂ^kS ^tRkö^k gdª GNDk2Wk gk]klKD g2U\ª 4gSx. Â^k
ŀĶmWt gklhÂ^ Ó^dhk_ hk gk]klKDStWt Ó^kYak 4goW g]kKekľm^ g]m±k YĦSmS Â^k 42FkWt
4Ë^kg Dtak KkSx.
gklhÂ^kIt]kÅ^]4gRk_m\kfk5lRg]kK^k2ItWkStŀQÖdłYkIt4gStldleĶ\kftledk^
ldleĶKmdWkWn\dÓ^ĉhxRte³^Wkhm.ÌhRoWIg]kKlWl]ªS\kfkhmgklhÂ^kIk]n´^
5Vk_5ht4gt]kWSk^tSt.\kfkº^kg]kKkSKÆ]St;Â^kg]kKkSatEDhmKÆ]kak^tSx.
>DÓ^ĉìÌhRoWatEDKkg]kKFNkSdkQSxÂ^kg]kKk¸^kKmdWYĦSmIkYå_Rk]Â^k¸^k
KPRGPRmd_hxS4gSxÂ^k ŀĶmWtatEDk¸^kÓ^lĉ]ßdkSmagk]klKD42Fk2IkexVGtRt
e³^4gSt.^kdłWgklhÂ^dg]kK^k2IkY_ÖY_Yo_DY_ÖY_k®^m5lRlWDNIkg2[2V
a±kS^tSx.TxP³^kSgklhÂ^DpSm¸^k5DaW5lR4TªlWRª^WkgkOmg]kK ekľm^g]m±k
YĦSmIk8Y^xFhxSx4gtÌhRSk^tSt.
‘ ldf^ lddtIW
ldīkTê l]ýk2Wx ÿÖSnS GNDkS 5YR 'g]kKekľm^ g]m±k YĦSm' gldÖS_YRt g]KoW GtRk_
5hxS. 4amDP¸^k Dkbk]Å^t dtFdtFbm ekľt 5lR Dak2¸^k 5Vk_t gklhÂ^kIk 4Ë^kg hx9 munotes.in

Page 31

31२ - समािशास्ती्य सम ीषिा पद्धती
akFak 5ht. 6lShkg, ]Wxld²kW, ]kWdd2eekľ, g]kKekľ 5lR ldldV \k_Sm^ axDDak
^k2Ik ^k]Å^t ÿk]n´^kWt 8ÐatE D_Sk ^t7a. Yå_Rk]m 4amDPt gklhÂ^kIk gk]klKD 42FkWt
4lVD Ó^kYD d gExa 4Ë^kg Dtak KkS 5ht. gklhÂ^kIk g]kKekľm^ \ol]DtSoW 4Ë^kg
D_Rk_m hm YĦS adlID 5lR gklhÂ^FS 5e^ gk]klKD 42FkWt 8aFPRk_m 4em 5ht.
gklhÂ^ 5lR g]kK ^k UxÆhm g2DÐYWk ]kWÓ^gkYt± 5htS. Â^k]nbt Â^k2¸^kSma ŀQ 4ek
4Æ^xÆ^ g2[2Vk2Wk WkDk_Sk ^tS Wkhm. gkVk_RYRt — Ó^k eSDk¸^k 8°_kVkªS g]kKekľ hm
ÖdS2ý ²kWekEk 8U^kg 5am 5lR StÓhkYkgoW gklhÂ^k¸^k 4Ë^kgDk2Wm g]kKekľm^
g2DÐYWtIk 5Vk_ Gt9W gklhÂ^kIk ldIk_ D_k^ak gnŁdkS Dtam. Â^kSoWI 'g]kKekľm^
g]m±k YĦSm' 5Dk_kak 5am 5ht. Â^k 4Wnf2FkWtI gdªÿT] g]kK 5lR g2ÖDpSm ^k
g2DÐYWk 5YR g]KoW GtRk_ 5hxS.
‘. g]kK : g2DÐYWkdÖdłY
Ó^k´^k

ɄɀȴȺɀɆɄ
^karlNWeÊUkYkgoWgxgk^NmhkeÊUS^k_Lkak4goWÂ^kIk4Tªg2FSm
ȲɄɄɀȴȺȲɅȺɀȿ ghdkgȴɀȾɁȲȿȺɀȿɄȹȺɁ 4gk5ht'>D]tDkemghDk^ªD_SkS
Â^kÓ^ĉéIk]xOkg]ohÌhRKtg]kK'4gkÂ^kIk4TªhxSx
 ȘɄɀȴȺȶɅyiɄȲȸɃɀɆɁɀȷȺȿȵȺɇȺȵɆȲȽɄȠȿɇɀȽɇȶȵȺȿɁȶɃɄȺɄɅȶȿɅɄɀȴȺȲȽȺȿɅȶ ɃȲȴɅȺɀȿ
ɀɃȲȽȲɃȸȶɄɀȴȺȲȽȸɃɀɆɁɄȹȲɃȺȿȸɅȹȶɄȲȾȶȪɁȲɅȺȲȽɀɃɄɀȴȺȲȽɅȶɃɃȺɅɀɃɊ
ɅɊɁȺȴȲȽȽɊɄɆȳȻȶȴɅɅɀɅȹȶɄȲȾȶɁɀȽȺɅȺȴȲȽȲɆɅȹɀɃȺɅɊȲȿȵȵɀȾȺȿȲȿɅȴɆȽɅɆɃȲȽ
ȶɉɁȶȴɅȲɅȺɀȿɄ (https://en.m.wikipedia.or g)
‘ ȘȽȲɃȸȶȸɃɀɆɁ ɀȷɁȶɀɁȽȶɈȹɀȽȺɇȶɅɀȸȶɅȹȶɃȺȿȲȿɀɃȸȲȿȺɋȶȵɈȲɊȾȲȼȺȿȸ
ȵȶȴȺɄȺɀȿɄȲȳɀɆɅȹɀɈɅɀȵɀɅȹȺȿȸɄȲȿȵɄȹȲɃȺȿȸɅȹȶɈɀɃȼɅȹȲɅȿȶȶȵɄɅɀȳȶ
ȵɀȿȶȘȽȽɅȹȶɁȶɀɁȽȶȺȿȲȴɀɆȿɅɊ ɀɃȺȿɄȶɇȶ ɃȲȽɄȺȾȺȽȲɃȴɀɆȿɅɃȺȶɄȴȲȿȳȶ
ɃȶȷȶɃɃȶȵɅɀȲɄɀȴȺȶɅɊ (https:// di ctionary.combridge. org)
’ ȧɃɀȷ ȩȺȸȹɅ -ȠɅ ȺɄ Ȳ ɄɊɄɅȶȾ ɀȷ ɃȶȽȲɅȺɀȿɄȹȺɁ ɅȹȲɅ ȶɉȺɄɅɄ ȲȾɀȿȸ Ʌȹȶ
ȺȿȵȺɇȺȵɆȲȽɄɀȷɅȹȶȸ ɃɀɆɁɄhm>D4emWkStg2[2VkImÿRkam5htKmFNkSma
Ó^ĉé]Å^t4lÖSÂdkS5ht)
“ ȣȺȿɅɀȿ-ȘȿɊȸɃɀɆɁɀȷɁȶɀɁȽȶɈȹɀȹȲɇȶȽȺɇȶȵȲȿȵɈɀ ɃȼȶȵɅɀȸȶɅȹȶɃȽɀȿȸ
ȶȿɀɆȸȹɅɀȸȶɅɅȹȶȾɄȶȽɇȶɄɀɃȸȲȿȺɋȶȵȲȿȵɅɀɅȹȺȿȼɀȷɅȹȶȾɄȶȽɇȶɄȲɄȲɄɀȴȺȲȽ
ɆȿȺɅɈȺɅȹɈȶ ȽȽȵȶɅȺȿȶȵȽȺȾȺɅɄaxDk2ItDxRSthmFNº^k2WmÖdS:Y^«Sg2GlNSmunotes.in

Page 32

32 उप्योवित समीषिा - 2
_khÁ^kgkOm 5lR ÖdS:ak >D lWlIJS Yå_\klfS ]^kªUtgh gk]klKD >DD ÌhRoW
ldIk_D_Á^kgkOm Yn_tgt Dk^ª Dtat 5ht.)
” A. W. Green - "It is the largest group in which individual have relations hips" ( gdkªS]xOkFNDì º^kS Ó^ĉéIt g2[2V 4gSkS.)
• Maciver - "It is a Web of social relationship, which is always changing"
( g]kK ÌhRKt Kt Wth]m [UaS 4gSt 4gt gk]klKD g2[2Vk2It Kkbt hx^.)
– Adam Smith - "Society is an artificial device of natu ral economy. "
— KvÆgW - "ldleĶ \yFxlaD ÿUtekS ÖTkl^D LkatÐ^k axDk2]Vma ÖTk^m, gkSÂ^YoRª d
lW^l]S ÖdłYk¸^k Y_ÖY_g2[2VkIm Ó^dÖTk ÌhRKt g]kK hx^."
^kdłW 4gt ÌhRSk ^tSt Dì ekbk, @Zìg, Dk_EkWt, øìPk2FRt 6Â^kUm lODkRm 4IkWD lW]kªR
LkatÐ^k SkÂYn_Â^k ÖdłYk¸^k g2[2Vk2Wk g]kK ÌhRSk ^tS Wkhm. Ó^ĉìÓ^ĉé]Vma gnlWlIJS,
ÖTk^m d YnÆhk YnÆhk lUgRk_t g2[2VI g]kK ^k g2DÐYWtS 4l\ÿtS 5htS.
• 'g]kK' ^k g2DÐYWtIt ÖdłY
]kRog hk g]kKema ÿkRm 5ht. Sx g]kK DłW _khSx. ]kRgkak KuldD 5lR
gk]klKD dk_gkhm ak\atak 4gSx. UuW2lUW Ó^dhk_kS ]ký g]kK hk eÊU V]ª, KkS,
d2e, dFª, la2F ^kgk_´^k ľm-YnŁfk2¸^k g]nUk^kgkOm ^xKWk KkSx. Sx g2DnlIS d Qx[b
4TkªIk 5ht. _xK¸^k [xaÁ^kSma '\k_Sm^ g]kK', 'lh2Uo g]kK', 'UlaS g]kK', '5^ª
g]kK' ^k 8Ukh_RkSma 'g]kK' ^k eÊUkYodê akdatÐ^k ldetfWk]kWngk_ Â^k eÊUkIk
4Tª GtSak KkSx. ÌhRKt UtedkID, g]ohdkID, V]ªdkID dFu_t dtFdtFÑ^k 4TkªWt
'g]kK' hk eÊU dkY_ak KkSx. Y_2Sn 6SDk ]^kªlUS 4Tª ^k eÊUkak Wkhm. >D 'gk]klKD
Ó^dÖTk' ^k 4TkªWt g]kK hm g2DÐYWk g]kKekľkS dkY_am KkSt. g]kK ÌhRKt
Y_ÖY_k2em 52S_lø^k D_Rkö^k Ó^ĉì 5lR g]oh ^k2Im l]boW [Watam >D Ó^kYD
g2GNWk 4Tdk Ó^dÖTk hx^. gk]klKD 52S_lø^t]nbtI Ó^ĉì 5lR g]ohkS lWlIJS
ÖdłYkIt gk]klKD g2[2V lW]kªR Lkatat lUgoW ^tSkS.
]kRgk2Wm l]boW [Watak g]nUk^ ÌhRKt g]kK 4gt K_m dkNS 4gat, S_m Dtdb
axDk2Ik g]oh ÌhRKt g]kK WÓht. Ó^ĉì - Ó^ĉì, Ó^ĉì - g]oh, g]oh - g]oh ^k2¸^kS
lÖT_ ÖdłYkIt gk]klKD g2[2V 5Dk_kak ^t9W Â^kIm >D ÖdS2ý Ó^dÖTk 4lÖSÂdkS
5Ð^kd_I Â^kak g]kK ÌhNat KkSt. g]kKkak ÖdS3Im g2_IWk 4goW Sx gkSÂ^ema munotes.in

Page 33

33२ - समािशास्ती्य सम ीषिा पद्धती
4gSx. g]kKlÖTSm Ó^ĉé]Å^t gk]klKD g2[2V ŀQ Lkatat 4gSkS. St gnNt gnNt WgoW St
dľkÿ]kRt >D]tDkS Fn2Satat 4gSkS. Â^k2Wk Y_ÖY_k2Im KkRmd 4gSt. Y_ÖY_k2¸^k ÿt_Rk,
\kdWk, htSo, ldIk_, ]oÐ^t 6Â^kUm 52Så_D GNDk2Ik ÿ\kd Y_ÖY_k2¸^k dSªWkd_ YPSx.
DyNn2l[D, 5lTªD, _kKDì^, eu±lRD, g2ÖDpSm 6Â^kUm ±týthm Â^k]nbt ÿ\kldS hxSkS.
Â^kSoW l]ýÂd lD2dk eýnÂdYoRª g2[2VkIk KÆ] hxSx. TxP³^kS 4ek ldldV ÿDk_¸^k
gk]klKD g2[2Vk2Wm 'g]kK' 5Dk_kak ^tSx.
g]kKlÖTS Ó^ĉé¸^k 52S_lø^k ^k łQm, Y_2Y_k, Ikam_mSm, ]oÐ^t, g2DtS ^k2¸^k
5Vk_kWt GPS 4gSkS. Ó^ĉì¸^k ^k KmdW KFÁ^k¸^k YĦSmSmak g]kKkIm g2ÖDpSm
ÌhNat KkSt. g]kK 5lR g2ÖDpSm >D]tDkak Yo_D 5htS ÌhRoWI Â^k2Wk >DkI
WkÁ^k¸^k UxW [kKo ÌhNat KkSt. TxP³^kS g2ÖDpSm]nbt g]kK lNDSx S_ g]kKk]nbt
g2ÖDpSm ŁKSt 4gt ÌhRSk ^tSt.
4WtD ahkW ]xOz^k g]oh, 8Yg]ohk2Wm l]boW g]kK [WSx. Â^kS DnNn2[, 4Tª, V]ª, le±R
^kgk_´^k 4WtD gk]klKD g2ÖTk2Ik 42S\kªd 4gSx. g]kKk¸^k ldldV ÿDk_¸^k
F_Kk2Im YoSªSk D_Á^kIt Dk] ^k ^2ýRk2Wk D_kdt akFSt. g]kKkS Ó^ĉì KÆ]kak ^tSkS
5lR ]pÂ^o YkdSkS. Y_2Sn g]kK ]ký lYQz^kWlYQz^k lNDoW _khSx. ÿÂ^tD g]kKkSma
axDk2S >DStIm \kdWk ÿ[b 4gSt. ^k g2GlNS \kdWt]nbt g]kKkIt ÖdS2ý 4lÖSÂd
lNDdoW OtdÁ^kg ]US hxSt. 4ek ^k Ó^kYD 5lR ÿdkhm ÖdłYk¸^k g]kK ^k
g2DÐYWtIm gdªg]kdteD Ó^k´^k D_Rt DOmR 5ht. 4Ë^kgk¸^k gx^mgkOm Dkhm
g]kKekľ²k2Wm DtatÐ^k Ó^k´^k2Ik ldIk_ D_Sk ^t7a.
‘. g]kKkIm a±Rt
hr_m KvÆgW ^k g]kKekľ²kWt g]kKkIm Km Ik_ a±Rt 4Tdk duleĶz^t gk2lFSam 5htS Sm
YnQmaÿ]kRt 5htS.
. ldleĶ \oÿUte - \k_Sm^ g]kK, 4]tå_DW g]kK Ìh2NÐ^kd_ Â^k Â^k ÿUtek¸^k
\yFxlaD gm]k a±kS ^tSkS. ledk^ ldleĶ ÿUtekS ÖTkl^D LkatÐ^k ]kWdm g]ohkak
StTma \yFxlaD Yå_lÖTSmak 4WnłY KmdW KFkdt akFSt. Â^k ŀĶmWt ldleĶ \oÿUte ht
KvÆgWWt gk2lFSatat g]kKkIt duleĶz^ ]hßdkIt O_St.
 ÿKxÂYkUW-g]kKkIt4lÖSÂdlNDoW_khÁ^kgkOmľm-YnŁfg2[2VkĬk_tÿKxÂYkUWhxRt
5dÔ^DO_StÿKxÂYkUWkĬk_taxDg2´^tImdpĦmhxSt5lRÿÂ^tD]kWdmg]ohkak^k
axDg2´^tImgSSF_K\kgSt munotes.in

Page 34

34 उप्योवित समीषिा - 2
‘ g2ÖDpSm-]kRgkImduleĶz^YoRªKmdWKFÁ^kImYĦSmÌhRKtg2ÖDpSmhx^ÿkĮ
Yå_lÖTSmemKnbdoWGtSkWk5atat4Wn\d,l]bkatat²kW,gkDk_atÐ^k\ylSDFxĶm
]oÐ^t^kgdk«Ikg]kdteg2ÖDpSm]Å^thxSx4TkªS^kgdªFxĶmSmal\ÆWSt]nbtÿÂ^tD
]kWdg]ohkImg2ÖDpSmUtEmal\ÆW4goeDSt
’ ÖdS2ýSk->D]kWdmg]ohUngö^kYkgoWdtFbk4gSx,ÖdS2ý4gSxg]úg]kK
ÌhRKtIÓ^kYD4gk]kWdm g]ohhx^^k]xOz^k]kWdmg]ohkSIahkWahkW8Yg]oh
gk]kdatat4gSkS]xOz^kg]ohkImKemg2ÖDpSm4gSt,SemÿÂ^tD8Yg]ohkIm
UtEmaÖdS2ýg2ÖDpSm4gSt8Uk5lUdkgm5lR\NDt-ld]nĉhtUxW8Yg]oh4goW
StUxÆhm8Yg]oh>D]tDkYkgoWÖdS2ý5htS
4ekÿDk_t g]kKkIt ÖdłY d g2DÐYWk g]KoW GtSÐ^kW2S_ g2ÖDpSm ^k GNDkIk gldÖS_
Yå_I^ DłW GtSk ^t7a.
‘.‘ g2ÖDpSm : g2DÐYWk d ÖdłY
Ó^k´^k
. SDªSmTª aà]Rekľm Kxem - "]WnÕ^ Ó^lĉe: d g]nUk^e: Km KmdWYĦSm lW]kªR
D_Sx 5lR KmdWgkZÐ^k Tª ÖdS3d_ d [kĻ ldĵkd_ g2ÖDk_ DłW Kt 5ldÕDk_ D_Sx
Sm YĦSm dk Sx 5ldÕDk_ ÌhRKt g2ÖDpSm hx^."
. 6_kdSm Dd¥ - "g2ÖDk_ YoRª d g2ÖDk_]^ KmdW KFÁ^kIm UteDkaldleĶ _mS
(KmdWYĦSm d KmdW]oÐ^t) ÌhRKt g2ÖDpSm."
‘. ÿk. øtI - ">Ekīk g]kKkWt 5YÐ^k axDk2It KmdWldf^D ÿij gxPldÁ^kgkOm Km >D
ldleĶ dÖSnłY d dSªWłY Y_2Y_k lW]kªR Dtatam 4gSt lSak g2ÖDpSm ÌhRSkS. 5Yak
>D GkN 4gSx. >Ekīk g]kKkWt lW]kªR DtatÐ^k ldldV g2ÖTk d Â^kS ÅdlWS LkatÐ^k
Â^k g]kKk¸^k g]KnSm, ]oÐ^t, ]kWU2P d KmdWldf^D FphmSDt ^k2Ik g2ÖDpSm]Å^t
42S\kªd hxSx."
’. Taylor - "Culture or Civilization is that complex whole which includes
knowledge belief, art, mor als, law, customs and any other capabilities and
habits acquired by man as a member of soc iety."
“. >PdPª Nk^a_ - "g]kKkIk gUÖ^ ^k WkÂ^kWt g]kKkS _khóW ]kRgkWt hÖSFS Dtatat
²kW, ld²kW 5lR Dak; Â^k2¸^k Kx_kd_ Yå_lÖTSmem g]k^xKW DłW l]bdatat
DyeÐ^ d ±]Sk SgtI WmlS]°k, Dk^Uk, łQm ^k2Wk 4WngłW Dtat KkRk_t dSªW ^k2Ik
g2I ÌhRKt g2ÖDpSm." munotes.in

Page 35

35२ - समािशास्ती्य सम ीषिा पद्धती
hr_m KvÆgWWt g]kKkIm Km Ik_ a±Rt gk2lFSam 5htS Â^kSma 'g2ÖDpSm' ht 4Â^2S ]hßdkIt
a±R 5ht ht d_ma Ó^k´^k2dŁW ÖYĶ hxSt. 4ek ^k g2ÖDpSm eÊUkIm Wt]Dì Ó^k´^k D_Rt
DOmR 5ht. UuW2lUW KmdWkS hk eÊU 4lSYå_I^kIk Lkak 4gak S_m Ó^dhk_kS ]ký Sx >DkI
4TkªWt dkY_ak KkS Wkhm. 4lSe^ gkÅ^k eÊUkS gk2Fk^It S_ 'ÿDpSm ÌhRKt lWgFª. ldDpSm
ÌhRKt lWgFkªS hxRk_t ldDk_ 5lR g2ÖDpSm ÌhRKt ÿDpSmS ldDk_ hx9 W^t ÌhRoW Â^kd_
D_k^Ik g2ÖDk_.'
'g2ÖDpSm' ^k eÊUkak 4lSe^ KmdWÓ^kYm 4Tª 5ht. ]ký ÿkUtleD, Vkl]ªD, dk2leD, KkSm^,
ÿk2Sm^ 6Â^kUm ŀĶmWt Sx ]^kªlUS DtÐ^kIt 5QbSt. G_kÁ^kIm g2ÖDpSm, YnRt_m g2ÖDpSm,
5lUdkgm g2ÖDpSm, \k_Sm^ - ^n_xYm^ g2ÖDpSm, lh2Uo - 6Öak]m g2ÖDpSm ^k gk_´^k 8Ukh_Rk2Wm
'g2ÖDpSm' ^k eÊUkak ]^kªlUS d g2DnlIS 4Tª ÿkĮ LkÐ^kIt a±kS ^tSt. ^kledk^ g2ÖDpSmIt
ÿkImW, ]Å^^nFmW, 4dkªImW 4gt DklaD \tUhm lW]kªR LkÐ^kIm lWUeªWkak ^tSt. 4ekÿDk_t
ldldV ŀlĶDxWkSoW 'g2ÖDpSm' ^k eÊUkDPt Yklhat KkSt. Ó^dhk_kS Â^k 4TkªWt 8Y^xF Dtak
KkSx. Â^k]nbt 'g2ÖDpSm' ^k eÊUkIk 4Tª lWlIJS D_Rt 4e³^ hxSt.
'g2ÖDpSm' ht ]kWdkIt Ekg duleĶz^ 5ht. YenYà^k2It KmdW IkDx_m[Ħ 4gSt. Â^kS [Ua 4Tdk
WdlWl]ªSmIm e³^Sk WgSt. YenYà^k2Wk WuglFªD KmdW 4gSt ]ký St lWgFkªIk 8ÂYkUWgkVW
ÌhRoW 8Y^xF Dł eDS WkhmS. Â^k2¸^kd_ Kt 4Â^ÐY g2ÖDk_ Lkatat 4gSkS Sthm WuglFªDI
4gSkS. lWgFkªem g]k^xKW gkVoW Â^k2Wk KFkdt akFSt. ]ký ]WnÕ^ ^kI gpĶmS [Ua GPo
eDSx. ]kSklYÂ^k2¸^k JýkEkam ]WnÕ^kIt g2_±R hxSt. EkRt-lYRt, [xaRt-dkFRt, dľ-4a2Dk_,
5Ik_-ldIk_, ®Ħk-g]KnSm, gR-8Âgd, ĄS-duDÐ^t, łQm-Y_2Y_k, YkY-YnÁ^ SgtI DnNn2[,
le±R, \kfk ^k gk]klKD g2ÖTk2Ĭk_t ]kRgkd_ gkSÂ^kWt g2ÖDk_ hxS 4gSkS. g2ÖDk_k¸^k ^k
Y_2Y_tak 4Tdk gk]klKD dk_Ö^kakI g2ÖDpSm ÌhRSk ^tSt. lWgFª, ]kRgt, g]kKg2ÖTk 5lR
7ĵ_ldf^D DÐYWk ^k Ik_ FxĶéem ]kRgkIk ldldV ÿDk_t g2[2V ^tSx. Â^k gdª g2[2VkIk ldIk_
g2ÖDpSm]Å^t g]kldĶ 4gSx.
]WnÕ^ 62lþ^ gk]Ã^kªWt ²kWkIk g2I^ DłW Â^kIt KSW, g2dVªW, g2ø]R Dł eDSx. ^k
²kWk¸^k 5lR ekľk¸^k Kx_kd_ ]kRgkWt 5Yat KmdW 4lVD gnEm, g]pĦ 5lR g2YÆW
[Wldat 5ht. gnEm hxRt hm g2ÖDpSm lW]kªRk]kFIm ÿt_Rk 4gam S_m Sm du^lĉD Wkhm, S_
gk]olhD 5ht. ^k g2ÖDpSmIk 8Y\xF ]kWdm g]kK gk]nlhDYRt GtSx. Â^kŀĶmWt g2ÖDpSmhm
ÖTaDkaldleĶ 4ek g]kKkIm 4gSt. ÌhRoW S_ g2ÖDpSmak DxRÂ^khm ]kWd g]kKkWt lW]kªR
Dtatam 'UteDkaldleĶ KmdWYĦSm' ÌhRSkS. KF\_kS 4WtD ahkW-]xOt g]kK 4lÖSÂdkS
4gÐ^kWt g2ÖDpSm dulIÞ^hm ]kÆ^ D_kdt akFSt. munotes.in

Page 36

36 उप्योवित समीषिा - 2
‘.’ ]kWdm g2ÖDpSmIm UxW 42Ft
g]kKkÿ]kRt g2ÖDpSmgnĦk ldDgWema 5lR ldÖSk_ema 4gSt. 4ek ^k g2ÖDpSmIt ldÐ^]
@F[Fª ^kWt UxW \kF gk2lFSat 5htS.
. \ylSD g2ÖDpSm -
]kRgkWt lW]kªR Dtatat YUkTª]^ KF ht g2ÖDpSmIt \ylSD 42F hx^. 5Yat KmdW gnEm
Óhkdt ^kgkOm ]kRgkWt 4WtD FxĶm S^k_ DtÐ^k 5htS. 8Uk. hÂ^k_t, 4dKk_t, ^2ýt, _ÖSt,
dľt, dkhWt, dmK, G_t, CfVt, etSm, \k2Pm, UklFWt, D_]RoD gkVWt ^k FxĶéIk g]kdte
\ylSD g2ÖDpSmS D_Sk ^tSx. ^k gnEgx^éWm ]kWdm KmdW g]pĦ d g2YÆW Lkat 5ht.
]kWdm g]kKk¸^k PxÑ^k2Wk lUgRkö^k ^k dÖSnłY lWl]ªSmak \ylSD g2ÖDpSm ÌhRSk ^tSt.
lWgFkªS ]kWdm lø^tWt [Ua GPoW 5Ð^k]nbt \ylSD g2ÖDpSm 5Dk_kak ^tSt.
 4Å^klÂ]D g2ÖDpSm -
]kRgk¸^k 42S3D_RkSma Ödk\kldD gnEdkgWk d ÖdkTª[nĦm 5lR SKÆ^ UnFnªR
(]Âg_, Ĭtf, 5bg, Dy^ª 6.) ^k2Wk lW^2lýS D_Á^kgkOm dk Â^kd_ ldK^ l]bdÁ^kgkOm
]kRgk2Wm lW]kªR DtatÐ^k YkY-YnÁ^, ÖdFª-W_DUm V]ªDÐYWk, WmlSlW^], Dk^Ut-DkWoW,
ldīk - Dak - gklhÂ^ - SÂd²kW 5lR leĶkIk_ 6Â^kUm ]kWdlWl]ªS DÐYWk]^ KF ht
g2ÖDpSmIt 4Å^klÂ]D 42F hx^. g]kKkSma Ikam_mSm, 5Ik_, Y_2Y_k, gk]klKD g2ÖTk,
g]KnSm, ®Ħk, ]oÐ^t, lWķk d ]kWU2P ^k gkö^k2Ik g]kdte g2ÖDpSm¸^k 4Å^klÂ]D
42Fk]Å^t hxSx. ^kg2U\kªS g]kKekľm^ 42FkWt 5Yam \ol]Dk ]k2PSkWk SDªSmTª
aà]Rekľm Kxem ÌhRSkS Dì, " º^k ]kWdm lø^tS ]kWdm lWgFkªd_ ÌhRKt 5ÂÌ^kd_
( dulUD łQmÿ]kRt 5Â]k ^k eÊUkWt ÖToa e_m_, 62lþ^t, ]W d ²kWeĉì ^k2Ik [xV hxSx.)
g2ÖDk_ DłW [Ua D_Á^kg ÿkVkÆ^ UtSt Â^kg '4Å^klÂ]D g2ÖDpSm' ÌhRÁ^kIm ÿTk
5ht."
\ylSD 42FkWt gnE-g]pĦm ^t9W gnVk_Rk hxSt, S_ 5Å^klÂ]D g2ÖDpSm]nbt ]kWlgD 8ÆWSm
hxSt. TxP³^kS ^k UxÆhm]nbt ]kWdm KmdW Yå_YoRª hxS 4gSt. ldleĶ gk]klKD gk2ÖDplSD
g2U\k«Wm ^nĉ ÿSmDt, ÿlS]k, dk³ÿIk_, Y_2Y_kg2lIS, Yn_kRDTk 6Â^kUm Â^k Â^k g]kKkIt 5lR
g]kKlÖTSm atED- Dakd2Sk¸^k \kdldĵkIt \_R-YxfR D_SkS. Â^k2¸^k gklWÅ^kSI
gklhlÂ^DkIm dkQ hxS 4gSt. \kd\kdWk, DÐYWk, ldIk_ 5lR g2DÐYWk ^k2¸^k ghkÍ^kWt
KmdWkIk dtV GtRt. Â^kSoW ÿkĮ LkatÐ^k KmdWkTkªak, 4Wn\dkak 5Dk_ UtRt ht atED
Dakd2SkIt Dk^ª 4goW Â^kgkOm g2ÖDplSg2lIS8Y^xFmY PSt. Dakd2Sk¸^k _głYF2VkÂ]D munotes.in

Page 37

37२ - समािशास्ती्य सम ीषिा पद्धती
4Wn\oSmak d Â^k Â^k DkbkSma gk2ÖDplSD Y_2Y_k2]nbt ldleĶ lUek ak\St. [kaF2Vdª 5lR
[kaF2VdªDkamW ]_kOm WkNz^g2FmSkIm Y_2Y_k ht ^kIt 8°] 8Ukh_R5ht.
g]kKekľm^ g]m±k gklhÂ^ lWl]ªSm]kFma gk]klKD-gk2ÖDplSD Vk_Rk2Ik, SßdÿRkaéIk
]kFxdk GtSt. gk]klKD gk2ÖDplSD KmdWkSma ^²DÐYWk, \lĉ^xF, _kÕůÿt], axDekhm,
Ó^lĉÖdkS2Þ^ ^kgk_´^k SßdÿRkaéWm gklhÂ^lWl]ªSm¸^k 5e^kd_ 5lR 4l\Ó^ĉìd_ DxRSt
Yå_Rk] Dtat, Â^kIk 4Ë^kg g]kKekľm^ g]m±k YĦSmĬk_t Dtak KkSx.
‘.“ gklhÂ^, g]kK 5lR g2ÖDpSm 4Æ^xÆ^ g2[2V
gklhÂ^, g]kK 5lR g2ÖDpSm ^k2¸^kSma g2[2V ht 4Æ^xÆ^ ÖdłYkIt 4gSkS, 4gt h_m atlÓhW
^k2Wm ÌhNat 5ht. gklhÂ^ ht Dtdb gk]klKD, gk2ÖDplSD Dk_Rk2Ik Yå_Rk] WgSt, S_ St
gk]klKD, gk2ÖDplSD Yå_Rk]k2It Dk_Rhm 4gSt. 4WtDdtbk gklhÂ^, g]kK 5lR g2ÖDpSm
^k2¸^k Y_ÖY_k®^m 5lR Y_ÖY_Yo_D g2[2Vk2Im IIkª g2DnlIS 5lR d_d_Im Dtam KkSt. >Ekīk
ldleĶ gk]klKD Yå_lÖTSmIk lD2dk ldleĶ 5lTªD, gk]klKD, gk2ÖDplSD, _kKDì^ ÿRkamIk
lWU¥e DłW gklhÂ^ 5lR g]kKk¸^k g2[2VkIt Y_m±R D_Á^kIk ÿ^ÂW Dtak KkSx. 'gklhÂ^
ÌhRKt g]kKkIm 4l\Ó^ĉì' ^k U [xWkÐP¸^k ldVkWkWt ^k 4Æ^xÆ^ WkÂ^kIm IIkª gnł Lkatam
4gam S_m hk ldIk_ gdªgkVk_R dkNSx. 'gklhÂ^ hk g]kKkIk 5_gk 4gSx' hk FphmS ldIk_
S_ OxDbt[kK dkNSx. ÌhRoWI ^k lODkRm ]xG] ldIk_ ]k2PÁ^kYt±k gklhÂ^, g]kK 5lR
g2ÖDpSm ^k2¸^kSma 4Æ^xÆ^ g2[2VkIk exV GtRt ]hßdkIt O_St.
gklhÂ^ ht Dtdb gk]klKD Yå_lÖTSmIt 4YÂ^ 4gS Wkhm S_ gklhÂ^kIkhm gk]klKD
Yå_lÖTSmd_ Yå_Rk] hxS 4gSx, 4gkhm >D ]hßdYoRª ŀlĶDxR ]k2Pak KkSx. ldIk_d2Sk2¸^k
]St 'gklhÂ^ Dtdb gk]klKD Yå_lÖTSmIm ZalWÕY°m WgSt, S_ ldleĶ gk]klKD ÿdkhk2Wk
ldIk_g_Rmak KÆ] īk^ak St Dk_Rm\oS Oł eDSt.' 8Uk. 52µaDkaE2PkYkgoW St lNbD,
5F_D_k2Y^«S¸^k g]kKgnVk_Dk2Wm, atEDk2Wm gk]klKD gnVk_RtgkOm Kt [hò]oÐ^ duIkå_D
atEW Dtat Â^kIk Yå_Rk] ÌhRKt ]hk_kÕůkS GPoW 5atat 4]nakú gk]klKD Yå_dSªW hx^. ^k
ŀĶmWt 'gklhÂ^ hm gnĦk >D gk]klKD g2ÖTk 5ht' 4gt ÌhRSk ^t7a. º^kÿ]kRt ldldV
gk]klKD g2ÖTk axDDÐ^kRkgkOm Dk^ª_S 4gSkS Â^kÿ]kRt gklhÂ^kSoWhm g]kKkIt ÿÔW,
g]Ö^k ]k2PÐ^k KkSkS d Ó^kYD ÿ]kRkd_ g]kKUeªW GPldat KkSt.
\kfk hm g]kKkIm lWl]ªSm 5ht S_ gklhÂ^ ht \kftIt ]kÅ^] ÌhRoW dkY_ D_St. ^k 4Wnf2FkWt
ldIk_ D_Sk '\kfk hm >D gk]klKD dÖSo' 4gÐ^kIt ÖYĶ hxSt. ^k g2U\kªS ÿk e_¸I2þ ]nlĉ[xV
ÌhRSkS, "ÅdWéWk ÿkĮ hxRk_k 4Tª g]kK UtS 4gSx, Sx ÅdWé¸^k FnRV]ª WÓht. ... \kfk hm munotes.in

Page 38

38 उप्योवित समीषिा - 2
Ó^ĉì¸^k WÓht S_ g]kKk¸^k 5^nÕ^kS S^k_ hxS 4gSt." ^k ldIk_kdłW 4gt ]S Ó^ĉ D_Sk
^tSt Dì, \kftIm lWl]ªSm gk]klKD 4goW g2UtekIm UtdkRGtdkR 5lR ]kWdm ldIk_ÿlø^k
^kgkOm \kftIm 5dÔ^DSk 4gSt. ^k ]kWdm ldIk_ ÿlø^tSoWI V]ª, Æ^k^, WmSm, 4Tªekľ,
_kº^ekľ, g]kKekľ, gklhÂ^, Dak 5Um g]kKÿlRS ±týt ldÖSk_am 5htS. eÊU, 4Tª,
dk³^_IWk, łYDt, ÿSmDt ^k gdk«Wk g]kKk¸^k g2U\kªS gkdªlýD g]kK]kÆ^Sk l]bkatam
4gSt. ÌhRoWI g]kKkIt ]kÅ^] 4gRk_m \kfk 5lR g]kK d Â^kIm KmdWYĦSm ^k2It ŀQ
ÖdłYkIt WkStg2[2V S^k_ Lkatat 4gSkS. ldleķ \kftledk^ ldleĶ KmdWkWn\d Ó^ĉ hxRt
e³^ Wkhm. ÌhRoWI gklhÂ^, Dak2Ik \kfk hk >D ]n´^ 5Vk_ 5ht 4gt ÌhRSk ^tSt. 8Uk.
[lhRk[k72¸^k 4Wn\dDTWkak EkWUtem - 4lh_kRm [xamI gdkªTkªWt ^xµ^ 4gÐ^kIt a±kS ^tSt.
SgtI WdlW]kªR±] gklhlÂ^DkWt 5YÐ^k 4Wn\oSm¸^k 5Vk_t WdlWl]ªSm Dtam 4gam S_m Â^k
gdª ÿlø^tak gk]klKD dkÖSdkIk 5Vk_ 4gSx. gklhlÂ^D hk g]kKkIk >D GND 4gÐ^kWt
g]kKkS GPRkö^k gdª GNWk2Ik DbS-WDbS YPgkU Â^k2¸^k gklhÂ^kS 8]NRt ht 4Yå_hk^ª
O_St. gklhlÂ^D 5YÐ^k ]W3YNakd_ 8]NatÐ^k GPk]xPéWk ÿlS\t¸^k gkhkÍ^kWt Öd\kftS
5ldÕDpS D_Sx. gklhlÂ^DkIm gklhÂ^lWl]ªSm hm g]kK KmdWkIk >D \kF 4goW atED Â^k
4Wnf2FkWtI 'gk]klKD 5e^' ÿDN D_mS 4gSx.
atEDk¸^k gk]klKDStIk 4Ë^kg Dtdb Â^k¸^k gklhÂ^łYkdłWI D_Sk ^tSx, 4gt ÌhRSk
^tS Wkhm. 4WtDUk Sx gklhÂ^[kĻ 4ek Iå_ýkÂ]D DkFUYýkdłWhm D_Sk ^tSx. Dk_R atED
hk >D g]kKkIk WkFå_D, GND 4gSx. 4WtD gk]klKD, _kKDì^ g]Ö^k2d_ Â^k2Wt
ldIk_ÿDNW, ]SÿUeªW Dtatat 4gSt. SgtI Â^kWt g]DkamW g]Ö^k2]Å^t \kF GtSatak 4gSx.
]oaS3 atED hk lWl]ªSm±] Dakd2S 4gak S_m Sx Wth]mI >Dk ldleĶ g]kKkIk GND 4gSx.
Ó^ĉì 5lR g]kK ^k2¸^k g2[2Vk[k[SIt gdª ÿij Â^k¸^khm [k[SmS 8YlÖTS hxS 4gSkS.
Â^k¸^k DpSm 8ĉìak Wth]mI >D gk]klKD Yå_]kR 4gSt. ÌhRoWI atED 5lR g]kK ^k
UxhxS 4gatak g2[2V 4]kÆ^ D_Sk ^tS Wkhm. Â^k¸^k Ó^lĉ]ßdk¸^k KPRGPRmS g]kKk¸^k
Yk_2Yå_D g2ÖDk_k2Ik, ]oÐ^Ó^dÖTtIk, KmdWYĦSmIk lWlIJSI dkNk 4gSx. ÌhRoW atED º^k
]kWdFNkIt, g]kKkIt ÿlSlWlVÂd D_Sx, Â^kIm KmdWYĦSmI Â^k¸^k 4Wn\dkIt g2U\ª±tý 4gSt.
atEDk¸^k g]kKKmdWkSma ÿij, g]Ö^k, ®t^-ÿt^-DÐYWk, WmlS]oÐ^t 6Â^kUm ldetfI Â^k2¸^k
atEWkIt ldf^ O_S 4gSkS. ak±lRD 4TkªWt Ó^ĉì ÌhRKt atED ht lWl]°Dk_R 4gSt 5lR
4Wn\d ht 8YkUkWDk_R 4gSt 5lR gklhÂ^DpSm ht łYkÂ]DDk_R 4gSt. 5Dk_ lD2dk łY
(Form) hk Â^k DakDpSmSI 4goW gkVW 5lR ]kÅ^] ^k2¸^kĬk_t Sx 5Dk_ ÿDN hxS 4gSx.
hm ÿlø^k Dn2\k_kDPoW ]kSmIk GPk S^k_ hxÁ^kgk_Em 5ht. ^k ÿlø^tS Dn2\k_ ht lWl]°Dk_R, munotes.in

Page 39

39२ - समािशास्ती्य सम ीषिा पद्धती
]kSmIk Fxbk ht 8YkUkWDk_R, IkD 5lR hkS hm gkVWt 5lR FSm ht ]kÅ^] 4gSt.
gklhÂ^lWl]ªSmS gnĦk hmI ÿlø^k 42S\oªS 4gSt htI ^k 8Ukh_RkdłW ÖYĶ hxSt.
gklhÂ^ hm g]kKKmdWkSoW lW]kªR Lkatam 5lR g]kKKmdWkak dbR akdo YkhRk_m >D
gk]klKD g2ÖTk 5ht. atED, dkID 5lR g]kK hm lýgoým gklhÂ^k¸^k lWl]ªSmak 8YDk_D
O_St. KtÓhk >EkUm gKªWema Ó^ĉì g]kKKmdWkSoW ÿt_Rk Gt9W g]kKkem g2dkU
gkVÁ^kgkOm lD2dk 5Â]kl\Ó^ĉìgkOm atEW D_St StÓhk Â^k Ó^ĉìak atED ÌhRSkS ^t7a.
hk atED lDSmhm ÿlS\kd2S 4gak S_m Â^kak 5YÐ^k g]kKkIt, DkbkIt g2U\ª Gt9W KFkdt
akFSt. dFª_IWk, łQm-Y_2Y_k, ]oÐ^Ó^dÖTk, g2ÖDk_ 5lR 5lTªD ÖS_ 4gt ldldV g2U\ª
Gt9W KFS 4gSkWkI Â^kak 5Yam WdlWl]ªSm KkÖSmS KkÖS ÿ\kdm Óhkdm ^kgkOm ÿ^ÂW
D_kdt akFSkS. ^kD_Sk Sx WdWdmW dkNk exVS 4gSx. WdWdmW ÿ^xF D_S 4gSx. ÌhRKtI
ldleĶ DkbkSma gklhÂ^kIk lW]kªSk 4gatak atED d Â^k¸^k ]Wkd_ Â^k ldleĶ DkbkS
Lkatat g2ÖDk_, Â^kWt ÖdmDk_atam KmdWŀĶm, Â^kIm ek_må_D 5lR ]kWlgD KPRGPR
DxRÂ^k dkSkd_RkS Lkam 6Â^kUm [k[éIk ldIk_ D_kdk akFSx. 4gt 4gat S_m atEDk2Wmhm
gk]klKD \kW OtdoW dkPz]^mW ]oÐ^t d KmdW]oÐ^t KxYkgÁ^kIk ÿ^ÂW D_Rt 5dÔ^D 4gSt.
gklhÂ^kIm ldldV ÿ^xKWt ekľDk_k2Wm gk2lFSam 5htS. SgtI Dtdb å_Dk]k dtb
GkaldÁ^kgkOm , D_]RnDìgkOm, dkID Fn2SoW _khkdk ^k htSoWthm 4WtD atED atEW D_mS
4gSkS. 4ek ÿDk_It atEW D_Rkö^k atEDk2¸^k 5lR g]kKk¸^k dkNz^kak DkhmI ^tS Wkhm.
4gt atEW 4Tdk atED g]kKKmdWkd_ DxRSkhm ÿ\kd NkDo eDS WkhmS. gk]klKD ÿij,
g]Ö^k ^k[ĥa ^k atEDk2Wk DxRSmI 5ÖTk WgÐ^kWt 4gt atEW 4Tdk atED gk]klKD
Yå_Rk] gkVo eDS WkhmS. g]kK KmdW ÿ\kldS Dł eDS WkhmS. gdªI \kfk2]Å^t 4gt Dkhm
atED 5QbSkS. ^k atEDk2Wm d_ma ÿdp°mIk ÖdmDk_ DłW 5lR gk]klKD [k2lVaDì YkgoW
Uo_ Kk9W 5Yak atEW Ó^dgk^ Dgk lDZk^Sem_ hx7a ^kDPt a± lUatat lUgSt. atEDkWt
Dtatam gklhÂ^kIm 8YkgWk 5lR g2ÖDpSmIm KxYkgWk ^kd_ _kÕůkIt \ldSÓ^ 4da2[oW 4gSt.
ÌhRoWI atED 5lR Â^kIm dkHz ]^lWl]ªSm hm Â^k Â^k UtekIm 4l\]kWkIm FxĶ 4gSt. "5Ìhm
>D dtb a2PW Ut9, YR 5Ìhm 5]Ik gt³glY^_ UtRk_ Wkhm" 4gt Kt 62µa2P]Å^t ÌhNat KkSt
Â^kS gExa 4Tª UPak 5ht. ]_kOm]Å^t g2S, Y2S d S2S ^k2Wm gklhÂ^kIm gkVWk Dtam 5lR
]_kOm \kfk lKd2S Dtam, g]pĦ Dtam. 5F_D_-lIYboRD_ ^k2Wm g]kKÿ[xVWkgkOm atERm
dkY_am. ÌhRoWI 'atEDk¸^k atERmSoW g]kKkIt DÐ^kR gkVRk_m ek7 4gam YklhKt' 4gt Kt
ÌhNat KkSt Â^kIm g°k YNÐ^kledk^ _khS Wkhm. munotes.in

Page 40

40 उप्योवित समीषिा - 2
gklhÂ^kIk g]kKekľm^ 42FkWt exV GtS 4gSkWk º^kÿ]kRt atED 5lR g]kK ^k2¸^kSma
WkÂ^kIk 8aFPk hxSx Â^kÿ]kRt dkIDk[k[Shm ldIk_ D_kdk akFSx. dkID hk gnĦk
g]kKkSmaI >D GND 5ht. dkID dkISx St ²kWg2dVªWkgkOm, D_]RnDìgkOm lD2dk
\xdSka¸^k KmdWk¸^k UFUFmSoW YboW KkÁ^kgkOm. dkIDk¸^k 4l\ŁImdłW gklhÂ^kIt
gk]klKD ]oÐ^thm 4K]kdSk ^tSt. g]kKkSÐ^k ÿkRdk^od_I dkID KFS 4gSx. dkIDk¸^k
ŀĶmWt gklhÂ^kË^kg D_S 4gSkWk dkID DxRÂ^k gk]klKD Yå_lÖTSmS dkPz]^kIt dkIW
D_Sx ht g]KkdoW GtSat YklhKt. gklhÂ^ ÌhRKt >D ÿDk_Im UtdGtd 4gSt. atED 5YÐ^k
\kdWk ldIk_ UtS 4gSx S_ dkID St GtS 4gSx. dkIDkIt d^, la2F, dFª, gk]klKD UKkª, KkS
^kdłW dkIDkIm 4l\ŁIm [WS 4gSt. DnRkak _hÖ^DTk 5dPSkS. DnRkak ldWxUm gklhÂ^
S_ DnRkak UlaS gklhÂ^. DVm DVm >EkUk dkID ^kIm UEahm GtS Wkhm. ^kdłW 4gt
ÌhRSk ^tSt Dì, ÿÂ^tD dkIDkIm 4l\ŁIm dtFbm 4gSt. dkIDkIm [nĦm, le±R, dkSkd_R,
5lTªD Yå_lÖTSm, 5atat 4Wn\d, gklhÂ^kDPt YkhÁ^kIk ŀlĶDxR ^kd_ Â^kIm dkđ^mW
4l\ŁIm 4da2[oW 4gSt. gk_k2e łYkWt 4gt ÌhRSk ^tSt Dì, gklhÂ^kIk g]kKekľm^ ŀĶmWt
ldIk_ D_SkWk dkIDkIkhm ldIk_ ]hßdYoRª O_Sx. Â^k 4Wnf2FkWt lIlDÂgk D_Sk atED-dkID
g]kK 5lR gklhÂ^ ^k2Ikhm ghg2[2V SYkgRt 5dÔ^D 5ht.
gklhÂ^ g]kKkS 8FdSt g]kKkS ZnaSt 5lR g]kKkakI F2V dkhÁ^kS VÆ^Sk YkdSt.
gklhÂ^DpSm KtdQm g]kKgkYt± 4gta StdQm Sm 4lVD Ik2Fam 4gSt. ÌhRKtI g]kKkledk^
gklhÂ^ Wkhm 5lR gklhÂ^kledk^ g]kKkIk ldDkg Wkhm 4gt ÌhRSk ^tSt. g]kKkSma
[Uak]nbt gklhÂ^kS [Ua hxSkS 5lR 42ekÂ]D Dk hx7Wk g]kKkS [Ua GPldÁ^kIt gk]Ã^ª
lWlIJSI gklhÂ^kS 5ht. ]hk_kÕůkSma g]kK gnVk_Dk2Wm ÿ[xVWDk_k2Wm g]kK KkFpSm
GPdÁ^k]Å^t Kt ^e l]bdat St 6Tt a±kS GtÁ^kgk_Et 5ht. ÖdkS2Þ^x°_ DkbkSma úk]mR
gklhÂ^, UlaS gklhÂ^, ÿkUtleD gklhÂ^, 5lUdkgm gklhÂ^ 5lR g]kK ^k2¸^k GlWķ
g2[2VkIm ^tTt DÐYWk ^tSt. 'g]kKk¸^k KklRdk ÿFÐ\ D_Á^k¸^k htSoWt ]m laEkR D_Sx' 4gt
F2FkV_ FkPFmb ÌhRSkS, S_ g]kKkIt ÿ[xVW Óhkdt ^k htSoWt 5F_D_ lIYboRD_k2Wm atEW
DtÐ^kIt lUgoW ^tSt. g]kKkSma SbkFkbkSma Ó^ĉé¸^k gnE-Un3EkIm g]kKkak KkRmd DłW
UtRt ht UlaS gklhÂ^kIt ÿ^xKW ]kWSk ^tSt S_ úk]mR KmdWkSma gng2FS d ldg2FS GNWk2It
UeªW GPldRt ht úk]mR gklhÂ^kIt ÿ^xKW lUgSt. ^k ŀĶmWt gklhÂ^ d g]kK ^k2Ik lDSm 4SoN
g2[2V 5ht St a±kS ^tSt.4ÁRk\k9 gkOt ^k2¸^k DkU2[ö^kSma 5e^, hå_\k92¸^k DkU2[_mSma
gk]klKD \kdKmdW, ld. g. Ek2PtD_ ^k2¸^k DkU2[ö^kSma gk]klKD g2Gfª, UlaS atEDk2¸^k
gklhÂ^kSma gk]nlhD 8þtD ^kd_ ŀlĶ±tY NkDÐ^kg d_ma ldVkWkIm gÂ^Sk YNSt. munotes.in

Page 41

41२ - समािशास्ती्य सम ीषिा पद्धती
g]kKk¸^k SakdkSI gklhÂ^kIm gn]Wt ZnaSkS ht >DUk ÖYĶ LkÐ^kW2S_ gklhÂ^k¸^k
g]kKekľm^ 4Ë^kgkIm F_Khm Å^kWkS GtRt 5dÔ^D O_St. ]kRog hk g]kKema,
g]ohkSma ÿkRm 5ht. g]kK KmdWkYkgoW ]kWdkIm 5Â]kWn\oSm dtFbm 4go eDS Wkhm.
]kRgkak º^k DÐYWtWt, 4Wn\oSmWt KmdWkIk gk±kÂDk_ hxSx Sx \xdSka¸^k g]kKkSoWI
lW]kªR Lkatak 4gSx. ÌhRKt gklhÂ^kS Kt 5ht, Kt ^tSt, St g]kKkSoWI ^tSt. ^k ŀĶmWt gklhÂ^
5lR g]kK ^k2It WkSt GlWķ 4gSt. DxRÂ^khm gklhÂ^kIm KkR 4lVD gng2FS [Wdk^Im
4gta S_ gklhÂ^ Ó^dhk_kIk g]kKkem 4gatak lWDNIk 5lR ]hßdYoRª g2[2V WmN g]KkdoW
GtRt F_KtIt 5ht. gklhÂ^kIm lWl]ªSm hm ÖTbDkb[Ħ 4ek gk]klKD gk2ÖDplSD dkSkd_RkS
hxS 4gSt. ^k ŀĶmWt gklhÂ^kIk lWl]ªSm¸^k 42FkWt g]kK d g2ÖDpSmem g2[2V ^tS 4gSx. 8Uk.
]Q¥D_ ÖdDkamW CīxlFD g2ÖDpSmWt lW]kªR DtatÐ^k ldldV gk]klKD-gk2ÖDplSD g]Ö^k2Wk
UkhDStWt, 42S\¥Um ŀĶmWt TtNYRt l\PSkS. ^kdłW 4gt lUgSt Dì, g]kKÓ^dÖTtIm ÿDpSm
5lR ÿdp°m º^kÿ]kRt 4gta Â^kÿ]kRt gk2ÖDplSD Yå_dSªW GPSkS. ^k gk2ÖDplSD Yå_dSªWkIk
gklhÂ^ g2dtUWtd_ Yå_Rk] hxSx. 6SDtI WÓht S_ gk]klKD d gk2ÖDplSD [Uak2Ik Yå_Rk]
Dtdb gklhÂ^k¸^k 5e^kd_I hxSx 4gt Wkhm S_ gklhÂ^k¸^k 4l\Ó^ĉìd_ 5lR SUWnf2FkWt
gklhÂ^k¸^k 5DplS[2Vkd_hm hxS 4gSx.
4ek YĦSmWt gklhÂ^, g]kK 5lR g2ÖDpSm ^k2Ik 4Æ^xÆ^ g2[2V ÖYĶ D_Sk ^t7a. DxRÂ^khm
gklhÂ^k¸^k lWl]ªSmIm [mKt KmdWkSma dkÖSdkS 4gSkS 5lR KmdWk¸^k KPRGPRmS
gklhÂ^kIkhm dkNk 4gSx. >dQtI WÓht S_ g]kK 5lR g2ÖDpSm ^k2¸^k GPRm]Å^thm gklhÂ^kIk
dkNk 4gSx. g]kKkSma duleĶz^YoRª Yå_lÖTSmIk, Yå_dSªWkIk, [UakIk lD2dk gkIatYRkIkhm
Yå_Rk] gklhÂ^kd_ hxS 4gSx. 4gt 4gat S_m ]_kOmSma gklhÂ^kIm g]kKekľm^ 42FkWt
hxRk_m g]m±k 4KoWhm gdªDf 5lR g2YÆW Óhk^ak hdm 4gt dkNSt.
‘.” g]kKekľm^ g]m±k : g2DÐYWk d ÖdłY
Ó^k´^k
. "g]kKekľ ^k ²kWekEtSma ]oa\oS ²kWk¸^k 5Vk_t gklhÂ^ g]m±tS dkY_Á^kgkOm
Wt]³^k g]kKekľm^ g2DÐYWk2Im KkRmdYodªD lWdP DłW gklhÂ^kIm Dtatam g]m±k
ÌhRKt g]kKekľm^ g]m±k hx^." (]_kOm dkHz ]^Dxe, E2P IyTk)
 "g]kKekľ^k²kWekEtIt]oa\oS²kWl]bdoWgklhÂ^g]m±tSg]kKekľkSma
Wt]³^kDxRÂ^kg2DÐYWkdkY_Sk^tSma^kImKkRmdYodªDlWdPDłW ÿÂ^±munotes.in

Page 42

42 उप्योवित समीषिा - 2
dk2PzŤ^k¸^k g2U\kªS Â^kIk dkY_ D_Rt ÌhRKt g]kKekľm^ g]m±k D_Rt." (l]la2U ]kaet, 4exD Kxem)
‘. ldleĶgk]klKD ŀlĶDxR ^k2¸^kldIk_k2¸^k 5Vk_t gklhÂ^kIt ldĴtfR lD2dk g]kKk¸^k
g2U\kªS Dtatak YĦSem_ 4Ë^kg ÌhRKt g]kKekľm^ g]m±k YĦSm hx^.
• g]kKekľm^ g]m±k YĦSmIt ÖdłY
gklhÂ^kIk gk]klKD 42FkWt 4Ë^kg D_Rt ht g]kKekľm^ g]m±tIt Dk] 5ht.
]kRgk¸^k du^lĉD 5lR gk]klKD 5^nÕ^kS EoYI GlWķ WkSt 4gSt, htI FphmSSßd
ÖdmDkłW g]kKekľm^ g]m±k gklhÂ^kIt ]oÐ^]kYW D_St. >D DakDpSm ÌhRoW
gklhÂ^DpSmak g]KoW GtRt, ^kYt±k g]kKldf^D 5DaWkS \_ GkaRt ht g]kKekľm^
g]m±k YĦSmIt 8lĥĶ 5ht. gklhÂ^kIt ]kÅ^] ÌhRoW atEDkDPoW dkY_am KkRk_m \kfk
g]kKkS KÆ]kak 5atam 4gSt. \xdSkaIt gk]klKD dkÖSd ht gklhÂ^kIt 5e^þÓ^
4gSt. 6SDtI WÓht S_ gklhÂ^kIm lWl]ªSm hm gnĦk gk]klKD Ó^dhk_kIk >D \kF 4gSt,
4gt ]kWoW g]kKekľm^ g]m±k dkNIka D_S 4gSt. lhYxlaN StW ^k Ā¤I Sßd²kWt
]k2Patak lýl]Sm lgĦk2S g]kKekľm^ g]m±k YĦSmIk Yk^k (Base) 5ht. Â^k
5Vk_kWt gklhÂ^DpSm 5lR Â^k gklhÂ^DpSmS ÿlSl[2l[S Lkatak g]kK ^kIm g]m±k
Dtam KkSt. gklhÂ^DpSm º^k DkbkS lalham KkSt Sx Dkb (U ]x]¤N), gklhÂ^DpSm lD2dk
atED º^k d2ekS KÆ]Sx-dkQSx Â^k d2ek¸^k ldleĶ KklRdtSoW (U _tg) 5lR
5Ko[kKoIt g]DkamW _mSmå_dkK, gk]klKD Y^kªd_R (U l]Ðg) ^kSoW Kx ]kWdm
Öd\kd GPSx Â^kIm 4l\Ó^ĉì gklhÂ^k¸^k ]kÅ^]kSoW hxS 4gSt, ht StW¸^k lgĦk2SkIt
goý 5ht. TxP³^kS gklhÂ^ ht lWl]ªSmDkamW ^nFV]kªIt, gk]klKD Y^kªd_RkIt 5lR
lW]kªÂ^k¸^k dk2leD KklRdk2It gk_k2e ÖdłY 4gSt. gklhÂ^FS 5e^, gklhÂ^kIm \kfk
5lR gŏU^ªSßdt ^k2¸^k ]nbkem g]kK\kW 4gSt. ^kd_ ®Ħk OtdoW g]kKekľm^ g]m±k
dkNIka D_St. gklhÂ^DpSmIk Dtdb gŏU^ªdkUm \ol]DtSoW ldIk_ W D_Sk Sm Ó^kYD
g]kKKmdWkIk 5ldÕDk_ 5ht, 4gt g]KoW g]kKekľm^ g]m±D Y_m±R D_Sx.
g]kKlÖTSm \kfk, V]ª, WmlS]oÐ^t, Sßd²kW, ²kW-ld²kW, 4TªDk_R, _kKDk_R, ldldV
Dak, łQm Y_2Y_k, ®Ħk g]KnSm, ldVm g2ÖDk_, 4ÆWYUkTª, dľka2Dk_ 5lR 5Ik_-
ldIk_ 5Um gk2ÖDplSD Ó^dhk_k¸^k 4Wnf2FkWt gklhÂ^kIk ldIk_ ÿÖSnS g]m±k YĦSmS
4Ytl±S 4gSx. gklhÂ^DpSm]Å^t Ute, Dkb, Yå_lÖTSmIt ÿlSl[2[ YPSt, St Wt]DtYRkWt
BbEoW Â^kIm ]m]k2gk D_Rt ht g]kKekľm^ g]m±tIt ]n´^ Dk^ª 4gSt. munotes.in

Page 43

43२ - समािशास्ती्य सम ीषिा पद्धती
]k³gªdkUm g]m±k d g]kKekľm^ g]m±k YĦSmS Dkhm GND g]kW 4goW Dkhm
ldĴtfR YĦSm d SßdÿRkam ]k³gªdkUm g]m±tDPoW g]kKekľm^ g]m±tWt
ÖdmDk_atÐ^k 5htS. ]k³gªdkUm g]m±k 5lTªD g2_IWtak Yk^k\oS ]kWSt 5lR g]kK d
gklhÂ^ ^kSma g2[2VkIm lIlDÂgk D_St. g]kKekľm^ g]m±tS gklhÂ^lWl]ªSm d2e, ^nF
5lR dkSkd_Rk¸^k DxRÂ^k 4dÖTtS Lkam SgtI DxRÂ^k WulSD Yå_lÖTSmS Sm
lalham Ftam ^kIk exV GtSak KkSx. ÿk. lUF2[_ YkÅ^t ^k2Wmhm "gklhÂ^DpSmak ]Å^dSê
OtdoW ]_kOm]Å^t Km g]kKekľm^ ÌhRkdm 4em g]m±k lalham Ftam Â^k g]m±tak ]n´^
g2U\ª ]k³gªdkUkIk 5ht" 4gt ÌhNat 5ht.
TxP³^kS ldleĶ DkaE2PkSma gklhÂ^kIk gk]klKD 42FkWt exV GtRt, gklhÂ^kS
5ldÕDpS Lkatam gk]klKD ldIk_ÿRkam 8aFPoW UkEdRt ^kgk_´^k FxĶm
g]kKekľm^ g]m±t¸^k D±tS ^tSkS. ÿk. YkÅ^t ^k2Wm ^k g]m±k YĦSmIk Wt]Dk 8ĥte
ÖYĶ Dtak 5ht. St ÌhRSkS, ">Ekīk DkbkSma g]kKkak 4l\ÿtS 4gRk_m
KmdWldf^D DÐYWk, 5Ueª KmdWldf^D g2DtS, KmdWldf^D Â^k g]kKkIt \kW,
g]kKKmdWkSma gnĮ g2Gfª d gk]klKD [Uak¸^k lUek ^kIt UeªW gklhÂ^kĬk_t GtSk ^tSt.
g]m±tIt E_t 8lĥĶ hk 4gk exV GtRt ht 4gSt."
gklhÂ^ hm gk]klKD dÖSo (Social Product) 5lR gk]klKD eĉì (Social Force)
4gSt. ^k 4TkªIt ldIk_ hr_m 6FÐNWWt ]k2Pat 5htS. g]kKekľm^ g]m±t]Å^t
gklhÂ^kIk >D gk]klKD GNWk ^k ŀĶmWt 4Ë^kg hxSx.
• g]kKekľm^ g]m±k YĦSmIt ÿDk_
g]kKekľm^ g]m±k YĦSm¸^k ]kÅ^]kSoW SÂDkamW g]kKkIm KPRGPR ²kWkIk
Ó^oh gk2ÖDplSD Y_2Y_k 6Â^kUéIk 4Ë^kg Dtak KkSx hk 4Ë^kg UxW ÿDk_t Dtak KkSx
 g]kKaà^m -
^k ÿDk_k2]Å^t dtFdtFÑ^k DkbkSma gk]klKD Yå_lÖTSmIk ldIk_ D_Á^kgkOm
lSIt lWUkW D_Á^kgkOm gklhÂ^kIk >D gkVW ÌhRoW 8Y^xF D_SkS
gklhÂ^kSma ldldV GNDk2Im lIlDÂgk DłW Â^kIk 4Tª akdoW ldleĶ
g]kKkldf^m Dkhm lWÕDfª DkQat KkSkS hk g]kKaà^m 4Ë^kg hx^
 gklhÂ^aà^m -
^k 4Ë^kgk]Å^t gklhÂ^kak gklhÂ^DpSmak D¤þÖTkWm OtdoW lSIk g]kKk¸^k
g2U\kªS gk]klKD ŀlĶDxWkSoW 4Ë^kg Dtak KkSx gklhÂ^kSma ldldV GND
ldleĶ gk]klKD Yå_lÖTSmS St Dgt ÿ\kldS hxSkS Â^kIk ^tTt ldIk_ hxSx munotes.in

Page 44

44 उप्योवित समीषिा - 2
‘.• lhYxlaN StWIk 'lýl]Sm lgĦk2S'
Ā¤I g]m±D d ldIk_d2S lhYxlaN StW (6.g. –– St –”‘) ^kak g]kKekľm^ g]m±k
YĦSmIt KWD ]kWat KkSt. g]kKekľm^ ŀĶmWt gklhÂ^kIkYĦSem_4Ë^kg D_Sk ^tSx ht
gk2FÁ^kIk ]kW StWDPt KkSx. Â^kWt 'History of English Literature' ^k ú2TkĬk_t gklhÂ^
5lR gk]klKD Yå_lÖTSm ^k2¸^k g2[2Vkldf^m lddtIW Dtat 5ht. gklhÂ^DpSm hm atEDkIk
d2edk_gk, 5Ko[kKoIm Yå_lÖTSm 5lR Dkbk¸^k BGkSma ldleĶ l[2Uo ^kIk Yå_YkD hx^, 4gt
g]mD_R Â^kWt ]k2Pat. 8ÂDpĶ DakDpSm Dek]nbt d DVm lW]kªR hxSt ^kIm Dk_Rt gk2FSkWk
StWWt d2e (Race), Yå_lÖTSm (Milieu) 5lR ^nFÿdp°m (Moment) ^k SmW GNDk2Ik 8ÐatE
Dtatak 5ht. gklhÂ^DpSm hm ^k SmW GNDk2Ik Yå_Rk] 4gSt, 4gt goý Sx ]k2PSx. StWWt
gk2lFSatat ht lSÆhm GND ÖdS2ý 5htS. ÌhRoW >Ekīk g]kKk¸^k gklhÂ^kIk ldIk_ D_SkWk
DVm d2e, DVm ^nFÿdp°m S_ DVm Yå_lÖTSm ^k GNDkd_ \_ Ut9W ldIk_ D_Sk ^tSx. ^kakI
StWIk 'lýl]Sm lgĦk2S' ÌhRSkS. StWWt ^kg2U\kªS ldleĶ YĦSmWt ekľm^ lddtIW Dtat 4goW ^k
g2U\kªS Â^k2It ^xFUkW ]xOt 5ht. 5Yak lgĦk2S 4lVD ÖYĶ D_SkWk StWWt 'Fossil' Ik UkEak
lUak 5ht. Fossil ÌhRKt Yn_kSW DkbkSma 4lÖSÂdkS 4gatÐ^k >Ekīk ÿkÁ^kIk lD2dk
dp±kIk 5K 4lÖSÂdkS 4gatak gk2FkPk hx^. gk2FkPz^kdłW ÿkRm dk dpà^kIm DÐYWk ^tSt.
SgtI gklhÂ^kdłW atEDkIk exV GtSk ^tSx, 4gt StWWt ÌhNat 5ht. StWWt 5Yak hk lgĦk2S
62úKm gklhÂ^kak akdoW UkEdÁ^kIk ÿ^ÂWhm Dtak 5ht. StWWt gk2lFSatat SmW GND
gldÖS_YRt 4Ë^kgSk ^tSma.
 d2e (Race) -
>Ekīk ]kWdg]ohkak KÆ]KkS d dk_gk ÌhRoW ÿkĮ Lkatam duleĶz^t, Öd\kdV]ª,
e_m__IWk 6Â^kUmIk StWÿlRS 'd2e' ^k g2DÐYWtS g]kdte hxSx. ]kRgt dtFdtFÑ^k
Yå_lÖTSmS KmdW KFS 4gam S_m Â^k2¸^kd_ ]oa\oS 4ek Dkhm EnRk leÐaD _khS
4gSkS, 4gt StWak dkNSt. ldleĶ ÿUtekSma, d2ekSma lD2dk ^nF]kWkSma Ó^ĉéIm
ldIk_ D_Á^kIm YĦSm, Â^k2It ]WxldDk_ ht ldleĶ ÿDk_It 4gSkS ht a±kS Gt9W StWWt
4em DÐYWk ]k2Pam 5ht. Â^k Â^k ÿUtekWt, Â^k ÿUtek¸^k duleĶz^kWt StTma Ó^ĉìIm
4lÖ]SklW^S hxSt 4gt St ÌhRSx. U.F.FxPgt ^k2Wm 5YÐ^k 'eĉìgyķd' ú2TkS ]_kOm
dp°m-ÿdp°mIk 5lR ]hk_kÕůk¸^k \yFxlaD duleĶz^k2Ik 4Æd^kTª akdÁ^kIk Kx ÿ^ÂW
Dtak 5ht Sx ^k ŀĶmWt a±kS GtSk ^t7a.


munotes.in

Page 45

45२ - समािशास्ती्य सम ीषिा पद्धती
 Yå_lÖTSmMilieu)
Yå_lÖTSm ^k GNDkDPt StWWt 4lVD a± lUat 5ht. StW¸^k ^k g2DÐYWtS 6S_ 4WtD
FxĶé[_x[_ ldleĶ ÿUtekIt hdk]kW, StTma \oFxa ^k2Wk ]hßdkIt ÖTkW 5ht 4gt lUF2[_
YkÅ^t ^k2Wk dkNSt. S_ Fx.]. DnaDRê ^k2Wk Milieu ( Yå_lÖTSm) ^k]Å^t gklhlÂ^D º^k
DkbkS dkd_ak, Â^k DkbkSma >DoR Yå_lÖTSm, Y^kªd_R (Environment) 4l\ÿtS
5ht. ]kRog DVmhm >DNk WgSx. lWgFª d 6S_ ]kRgt Â^kak Wth]m Ó^kYoW _klhatam
4gSkS. \xdSkaIm \ylSD d gk]klKD dÖSnlÖTSm ]kRgkIm ek_må_D d ]kWlgD
KPRGPR D_Á^kg Dk_Rm\oS hxSt. Race Wt 4Wnd2leDSk lW^S hxSt. Milieu Wt Â^k
ldleĶ lUetWt Â^kIm ÿdp°m-ÿDpSm GPSt. 'ÿkImW ]kRog', '5VnlWD ]kRog' ^k g2²k2Ik
Milieu em g2[2V 5ht.
‘ ^nFÿdp°mMoment)
^nFÿdp°m ^k lSgö^k GNDk2It ÖYĶmD_R StWWt 4lSe^ Wt]DtYRkWt lUat 5ht. Sx ÌhRSx
Dì, 'ÿÂ^tD ^nFk]Å^t Dkhm ÿ\kdekam DÐYWk 4gSkS. 6SDtI WÓht S_ eSDkWneSDt
lNDoW _khÁ^kIm ±]Sk 4gRk_t Dkhm [ylĦD [2V 4gSkS' Â^kŀĶmWt ldIk_ D_Sk
]kRgkldf^mIm ldleĶ g2DÐYWkÂ]D \ol]Dk 4gRkö^k DkaE2Pkak 8ĥteoW '^nFÿdp°m'
ÌhRSk ^t7a. ^nFÿdp°m ^k GNDkS dk2đ^mW Y_2Y_k2Ikhm g]kdte D_Rt e³^ 5ht, 4gt
StWWt gk2lFSat 5ht. dk2đ^mW Y_2Y_tIt ]hßd gk2FRk_k StW hk Ylhak ldIk_d2S Sßd²
hxSk. ]ký Â^kWt dk2Pz]^mW Y_2Y_k2DPt Zk_gt a± lUat Wkhm. TxP³^kS ^nFÿdp°mIk V]ª
hk d2e 5lR Y^kªd_Rk¸^k g2^xFkSoW lW]kªR hxSx. Â^kakI 'Moment' 4gt ÌhRSk ^tSt.
ÖdkS2Þ^Yodª DkbkSma dkHz ]^ 5lR —”Ž W2S_It dkHz ]^ ^kIk ldIk_ Dtak S_
ÿdp°mem dk2đ^kIk g2[2V 4gSx ht a±kS ^tSt.
TxP³^kS 8Y_xĉ gdª GNDk2¸^k ghkÍ^kWt DxRÂ^khm gklhÂ^DpSmIt g]ú ]oÐ^]kYW D_Rt
^xµ^ O_St. ^k[k[S lU. Dt. [tPtD_ ÌhRSkS Dì, "gk]klKD Yå_lÖTSm d dkđ^mW DpSmIk GkN
^k2Ik Y_ÖY_g2[2V WgSxI 4gthm ]kWSk ^tS Wkhm. Sx g2[2V 4FUm FlRSm YĦSmWt ]k2PSk ^t7a,
4gthm Wkhm. Sx g2[2V Un_kÆd^kIk 5ht htI E_t. 4gt 4goWhm Sx g2[2V ]klhS DłW GtÁ^kWt
_gúhRkak ]US hxSt. ÌhRoW gk]klKD Yå_lÖTSmIm KkRmd _lgDkak hdm." >D2U_
g]kKekľm^ YĦSmĬk_t >Ekīk gklhÂ^DpSmIt Exad_ 5DaW DłW GtSk ^tSt. gklhÂ^ ht
Ó^lĉlWķ 4gSt. ^k Ăk]D DÐYWtak StWWt 4ekÿDk_t WkDk_at. gklhÂ^ ht ldleĶ gk]klKD
Yå_lÖTSmIt 4YÂ^ 4gSt ]xSm 5lR le2YÐ^k gk_Ek 4g2 ÌhRS 4gSx Â^k2¸^k ldIk_kIk
ÿ\kd dk2đ^tlShkgatEWkd_hm YPatak lUgSx Y_2Sn [_tIgt gklhÂ^ ÿIlaS gklhÂ^ Y_2Y_k, munotes.in

Page 46

46 उप्योवित समीषिा - 2
g2DtS łQm ^k2¸^k ÿ\kdkSoW lW]kªR hxSt, ^kDPt StWIt Unaª± LkÐ^kIt lUgSt. Â^k]nbt StW¸^k
lgĦk2Skd_ 4WtDk2Wm 4WtD ÿDk_It 5±tY GtSÐ^kIt lUgoW ^tSt
‘.– ]k³gªIk 'Yk^k 5lR 6]ak' lgĦk2S -
Dkaª ]k³gª 5lR ĀtPå_D >2FÐg ^k2¸^k ldIk_ Ó^nhkSoW 5Dk_kak 5atÐ^k SÂd²kWkak
]k³gªdkU ÌhNat KkSt. gk]klKD, _kKDì^ 5lR 5lTªD ldIk_kSoW St 8ÂYÆW Lkatat 4goW St
KmdWk¸^k gdª 42Fk2Wk Ó^kYoW NkDRk_t SÂd²kW 5ht. g]kK ]WnÕ^lWl]ªS 5ht 5lR ^xµ^
Yå_lÖTSm lW]kªR LkÐ^kg ]kRgt Sx [Uao eDSkS. ÌhRoW ^xµ^ Yå_lÖTSm lW]kªR DłW
Dk]Fk_ dFkªWt g]kKg°kdkUm g]kKkIm lWl]ªSm D_kdm 4em ]k³gªIm \ylSDdkUm,
Dk^ªemaStd_ \_ UtRk_m SklÂdD ldIk_g_Rm 5ht. g]kKÓ^dÖTk [UaS 4gSt 5lR hk
[Ua 8ÂYkUWgkVWt, 8ÂYkUWYĦSm d Â^k YĦSmS lW]kªR Lkatat gk]klKD g2[2V ^k2¸^k
[Uak]nbt GPoW ^tSx. E_t S_ ]k³gª 5lR 62FÐg ^k2Wm gklhÂ^ldf^D ÖdS2ý ú2TlWl]ªSm Dtatam
Wkhm. S_mhm Â^k2¸^k atEWkS gklhÂ^ldIk_ 5atat 5htS. Â^k 5Vk_t gklhÂ^kSma
gk]klKDStIk exV GtSk ^tSx. ]k³ gª¸^k ldIk_Vk_tWngk_ g]kKkSma 8ÂYkUW g2[2V
(Production Relation ) hk DxRÂ^khm g]kK_IWtIk Yk^k 4gSx 5lR Â^kak Yo_D 4em
WulSD, Vkl]ªD, _kKDì^, ldIk_ÿRkamIm 4lS_IWk KÆ]St. gklhÂ^ ht Â^kIkI \kF 5ht.
Â^k]nbt gklhÂ^kSma gk]klKDStIk ]kFxdk GtSkWk 8ÂYkUWg2[2VkIt ÖdłY 5lR atEDkIm
dFê^ KkRmd ]hßdkIm 4gSt 4gt ]k³gªdkU ]kWSx.
]k³gªdkU hk 4Tªekľ, 6lShkg, g]kK 5lR øk2lSldf^D lgĦk2S 5ht. gk]klKD dkÖSdk¸^k
Ykĵª\o]md_ dk2đ^kIt ]oÐ^]kYW hx9 eDSt. htI ^k ]k³gªdkUm g]m±tIt goý 5ht. ]k³gªIk Yk^k
(Base) 5lR 6]ak (Super structure) ^k g2DÐYWtIk ]k³gªdkUm g]m±td_ ÿ\kd 5ht.
"Econo mic production is the base of any society and therefore art, culture they
are all superstructure built upon them" ÌhRKt 5lTªD 8ÂYkUW hk DxRÂ^khm g]kKkIk
Yk^k 4goW Dak, gklhÂ^ 5lR g2ÖDpSm ht Â^kd_It 6]at 5htS.
]k³gªIk hkI d_ma lgĦk2S 'Yk^k-6]ak' lgĦk2S ÌhRoW BbEak KkSx. V]ª, Dk^Uk, Sßd²kW
6. ÿ]kRtI gklhÂ^ (5lR Dak) hthm 6]Ð^kIkI >D \kF 4gSt. Yk^k 5lR 6]ak ^k
g2_IWtSma ldldV GND >D]tDk2d_ 5lR Yk^kd_ ÿ\kd NkDS 4gSkS. YR etdNm lWRkª^D
GND Yk^kÖTkWm 4gatam 4TªÓ^dÖTk 4gSt. TxP³^kS 8ÂYkUW hk DxRÂ^khm g]kKkIk
Yk^k 4goW gklhÂ^ 5lR g2ÖDpSm ht Â^kd_It 6]at 5htS. ]k³gªdkUm g]m±Dk2¸^k ]St, gklhÂ^
ht ]oaS3 g]kKgÆ]nE 4gSt. g]kKkSma g2GfkªIt 5lR Yå_dSªWkIt YPgkU gklhÂ^kS
8]NSkS. _kKDì^, gk]klKD, gk2ÖDplSD 4lV_IWtak (gnY_Öů³I_) 4TªÓ^dÖTk hm Yk^k\oS munotes.in

Page 47

47२ - समािशास्ती्य सम ीषिा पद्धती
4gSt. 4gt 4gat S_m gklhÂ^ ht g]kKkSma 4TªÓ^dÖTtIt lWEb ÿlSl[2[ 4gSt lD2dk St
4TªÓ^dÖTtd_ lWlÕø^YRt 4da2[oW 4gSt 4gt ÌhRSk ^tRk_ Wkhm. 5lTªD ÿt_Rk 5lR
gklhÂ^kIt ÖdłY ^k2It >Dkg >D WkSt WgSt. hm ^k ldIk_kIm ]^kªUk ÌhRSk ^t7a.
]k³gªdkUm g]m±k YĦSmIk ÿ\kd g]kKekľm^ g]m±td_ 4gak S_m UxÆhm g]m±k YĦSm >D
WgoW dtFdtFÑ^k 5htS, ht 5YR Å^kWkS GtSat YklhKt 4gt Fx.]. DnaDRê ÌhRSkS.
]k³gªdkUm g]m±tIk ]oa\oS ŀlĶDxR ÿk]n´^kWt 4TªekľklVlķS 5ht. ]k³gª, >2FÐg,
ÈatEkWxÓh, atlWW, úk]Im, ůkNÖDì, FxÐP]W, lZe_ ^k ldIk_d2Sk2Im ]k³gªdkUm ]m]k2gk
]hßdkIm 5ht. gkýª, [r´N, FvDê, WtŁUk 4ek ]k³gªdkUkWt ÿ\kldS LkatÐ^k Dkhm gklhlÂ^Dk2Wm
^k g2U\kªS ]xakIm Dk]lF_m Dtam 5ht. ^k YĦSmIk dkY_ DłW ldleĶ DkbkSma 8ÂYkUW
g2[2V d atEDk2Ik dFª ^k2¸^kĬk_t gklhÂ^kSma KmdWke^kIk g2[2V KxPSk ^tSx. g]kKk¸^k
8ÂYkUW gkVWkS [Ua Lkak Dì gklhÂ^k¸^k ÖdłYkS Dgk [Ua hxSx ht ^k YĦSmĬk_t ÖYĶ
D_Sk ^tSt. — Ó^k eSDkSma ]_kOm g]kKkS GPatat lÖTÂ^2S_ 5lR 5VnlWD ]_kOm
gklhÂ^kIk Lkatak 8U^ ht ^kIt 8Ukh_R 5ht. Â^kI[_x[_ >Ekīk dFkªIt g]kKkSma ÖTkW,
Â^k ÖTkWkS hxRk_t [Ua 5lR gklhÂ^kSoW 4l\Ó^ĉ hxRk_k 5e^ ht WkStgnĦk ^k YĦSmĬk_t
KnbdSk ^tSt.
8ÂYkUW g2[2Vkak 5Vk_ ÌhRoW ÖdmDk_Ð^k]nbt ]k³gªdkUm YĦSm 4lVD dÖSnlWķ O_am 5ht.
gklhÂ^kSoW Ó^ĉ hxRk_k KmdWke^ dFê^ 4gSx 4em ]k³gªdkUkIm Vk_Rk 4gam S_m
]kRgk¸^k lWl]ªSmemaStDPt ]k³gªdkU Unaª± D_S Wkhm. ledk^ ^k YĦSmĬk_t gklhÂ^kSma
gk]klKDStg2[2Vm Dk_R d Yå_Rk] ^k ÖdłYkIt 4IoD ldĴtfR D_Sk ^tStI 4gt Wkhm. hm Ļk
YĦSmIm ]^kªUk Oł eDSt. ]_kOm g]m±tS akaKm Y¤Pgt ^k2Wm ]k³gªdkUm g]m±tak BbE ÿkĮ
DłW lUam. YnQt [k._.gn2ORD_, e_¸I2þ ]nlĉ[xV, lUF2[_ YkÅ^t, g2UmY Y¤Pgt ^k2Wm ]k³gªdkUm
g]m±tak YnQt WtÁ^kIt Dk^ª Dtat. S_ F2.[k. g_Uk_, lU.Dt. [tPtD_ ^kgk_´^k g]m±Dk2Wm
]k³gªdkUm g]m±k YĦSmIk DÐYD dkY_ DtÐ^kIt lUgSt. 4gt 4gat S_m Dkhm 4YdkU dFbSk
]_kOmS ]k³gªdkUm g]m±k Zk_em lalham Ftam Wkhm 4gt EtUkWt ÌhRkdt akFSt.
‘.— g]kKekľm^ g]m±tIm duleĶz^t
. g]kKekľm^ g]m±k YĦSm hm ]oaS3 5e^dkUm g]m±k YĦSm 5ht.
. ^k YĦSmĬk_t gk]klKD Yå_lÖTSm d gklhÂ^lWl]ªSm ^k2Ik g2[2V ÖYĶ Dtak KkSx.
‘. ^k YĦSmĬk_t g]kKldf^D 5DaWkS \_ GkSam KkSt. munotes.in

Page 48

48 उप्योवित समीषिा - 2
’. SÂDklaW g]kKkIt UeªW GtRt dk gk]klKD UÖS?dK UkEdRt ht ^k g]m±k YĦSmIt
]n´^ 8lĥĶ 5ht. ]ký hk g2[2V g_bgxN WgSx.
“. gklhÂ^kS 8]NRkö^k >Ekīk DkbkSma g]kKkak 4l\ÿtS 4gRkö^k KmdWldf^D
DÐYWk, 5Ueª g2DtS, g]kK\kW, g2Gfª d gk]klKD [Uak¸^k lUek ^k2Ik exV GtRt ht
^k YĦSmIt E_t 8lĥĶ 5ht.
”. gklhÂ^kSma Wdt ÿdkh, gklhÂ^kIm axDlÿ^Sk, gklhÂ^ d gklhlÂ^D ^k2It g]kKkSma
ldleĶ ÖTkW ^k2¸^k ÖYĶmD_RkgkOm hm g]m±k YĦSm 8Y^xFm O_St.
‘.Ž g]kKekľm^ g]m±tIt GND
gklhÂ^kSoW gk]klKD Yå_lÖTSmIt UeªW Dgt GPSt St ^k g]m±k YĦSm¸^k ghkÍ^kWt exVSk
^tSt. ÖdkS2Þ^x°_ DkbkS KÆ]kak 5atÐ^k ldldV ÿdkhk]nbt ^k g]m±k YĦSmIm 5dÔ^DSk
dkNo akFam 5ht. ^k g]m±k YĦSmIt GND YnQmaÿ]kRt gk2FSk ^tSma.
. SÂDkamW g]kKKmdWkIt >D2U_ ÖdłY
. ²kWkIt ÿIlaS Ó^nh
‘. Â^k Â^k DkbkSma gk2ÖDplSD Y_2Y_k d Â^k2It ldetf
’. Dakd2SkIm ÿDpSm
“. g2ÖDpSm ldS_RkIm ldldV ]kÅ^]t
”. ®xÂ^k2¸^k 4l\ŁImIm D¤þt
•. gklhÂ^ ]2Pbt, ÿDkeW g2ÖTk, ldldV gk2ÖDplSD g2GNWk 5lR Â^k2It Dk^ª
–. gklhÂ^ 5lR gklhÂ^t°_ Dak2Im lÖTSmFSm, Â^k2It Y_ÖY_g2[2V
—. g2dtUWldĵkd_ Yå_Rk] D_Rk_t lIýYN, 5DkedkRm, Un_UeªW, ÿUeªWt, g2FmS ]ulZamS,
ZreÆg 6. GND.
Ž. ldīkYmOkSma 4Ë^kgø]k2Im 5ERm, YkOz^YnÖSDk2It ÖdłY
. WdÿlS\kd2S 5lR Â^k2Im ÿ\kdD±k
. Y_Dì^ DakDpSm, g2ÖDpSm, ld²kW 6Â^kUéIk Yå_I^ d g2YDª


munotes.in

Page 49

49२ - समािशास्ती्य सम ीषिा पद्धती
‘. gklhÂ^k¸^kg]kKekľm^ 4Ë^kgkImÓ^kĮm
gklhÂ^k¸^klWDxYldDkgkgkOmgklhÂ^kSmagk]klK DSkSYkgoWYkhÁ^kImF_K>DUk
g]KkdoWGtSÐ^kW2S_hmSYkgRmDxRDxRÂ^k42FkWtD_RtF_KtIt5hththmYklhatYklhKt.^k
4Ë^kgkSDxRDxRÂ^kÿijk2Im8°_texVamYklhKtS,4gkhmÿij8ĩdSx.ÌhRoWgklhÂ^k¸^k
g]kKekľm^4Ë^kgkImÓ^kĮmDem4gkdm dSmlDSYS4gkdm^k ImIIkªD_RtF_KtIt5ht  gklhÂ^k]Å^tg]kKKmdWkItYn_tgtÿlSl[2[8]Nat5htDk?
. g]kKkSma gdª GNDk2It lIýR Lkat 5ht Dk?
‘. Lkatat lIýR dkÖSdkak VłW 5ht Dk?
’. gk]klKD, _kKDì^, 5lTªD, gk2ÖDplSD, eu±lRD [Uak2Im WŌU gklhÂ^kWt GtSam 5ht
Dk?
“. Ó^lĉ]WkSma goà] [Uak2It lIýR Lkat 5ht Dk?
”. g]kKKmdWkak ŁIta, YNta 4ek euamIk dkY_ Dtak 5ht lD2dk Wkhm.
•. gklhÂ^kS g]kK]oÐ^t, KmdW]oÐ^t lDSYS 5htS?
–. atEDkIm g]kKkDPt [GÁ^kIm ŀĶm Dk^ 5ht?
—. g]kKkIt ÿ[xVW D_Rt d g]kKkak ÿt_Rk UtÁ^kIt Dk^ª gklhÂ^kDPoW Yn_tek ÿ]kRkS hxS
5ht Dk^?
Ž. g]kKkak dkIÁ^kg ÿdp° D_Á^kIt gk]Ã^ª gklhÂ^k]Å^t 5ht Dk^?
. dkIDk2Im 4l\ŁIm dkQldÁ^kIt Dk^ª gklhÂ^kWt Dtat 5ht Dk^?
. g]kKk¸^k ÖTu^kªgkOm, ]kRgk¸^k gnEm KmdWkgkOm gklhÂ^kIk lDSYS 8Y^xF hxS
5ht?
‘. atEDkIm g2dtUWemaSk DxRÂ^k ÿDk_Im 5ht?
’. UtekSma gk±_StIt ÿ]kR, dkIDk2Im g2´^k, ÿDkeW g2ÖTk, dkIWka^t ^k2Ikhm 4Ë^kg
hxRt lSSDtI F_KtIt 5ht.
“. gklhÂ^ d ekgWg2ÖTk ^k2It g2[2V Dgt 5htS?
”. gklhÂ^ lWl]ªSmd_ DxRÂ^k dFkªIt dIªÖd 5ht? Â^kIt ÖdłY Dk^ 5ht?
•. atEDkak l]bRk_t ]kWVW, Â^kIm 5lTªD Yå_lÖTSm, Â^k2Wk l]bRkö^k gx^m gdaSm
6Â^kUmIk 4Ë^kg D_Rt. munotes.in

Page 50

50 उप्योवित समीषिा - 2
–. dkđ^k¸^k ldldV ÿDk_k2Ik SnaWkÂ]D 5Qkdk GtRt. 8Ukh_RkTª DTk, DkU2[ö^k,
alaSFī, WkND 6Â^kUm
—. gklhÂ^kIm g]m±k D_Á^kIm YĦSm
Ž. gklhÂ^kIk KW]kRgkd_ hxRk_k Yå_Rk]
^k 5lR 4ek 4WtD ÿijk2¸^k 4Wnf2FkWt gklhÂ^kIk g]kKekľm^ ŀĶmWt 4Ë^kg Lkak YklhKt.
‘. g]kKekľm^ g]m±k YĦSm¸^k ]^kªUk
g]kKekľm^ g]m±k YĦSm ]hßdYoRª 5ht S_m ^k YĦSm¸^khm Dkhm ]^kªUk 5htS.
. gk]klKD ŀĶmWt 4Ë^kg D_SkWk ÿÂ^tD dtbm ÿÂ^tD gklhÂ^DpSm¸^k 4TªlWRª^WkgkOm
lD2dk ]oÐ^]kYWkgkOm lWDf l]bSkSI 4gt Wkhm.
. ÿÂ^tD DakDpSmIk g2[2V gk]klKD, 5lTªD Yå_lÖTSmIm KxPRt e³^ WgSt. 8Uk.
ldleĶ \kdWk Ó^ĉ D_Rkö^k DldSk.
‘. ^k g]m±k YĦSmDPoW gklhÂ^kIt gklhÂ^ ÌhRoW 4gatat ]hßd Zk_gt a±kS GtSat KkS
Wkhm.
’. gk]klKD \ol]DtSoW UmGªDkb ldIk_ D_Rk_m ]_kOm g]m±k gdªDf d g2YÆW 4em
5QbS Wkhm.
“. g]kKekľm^ g]m±tWt dkÖSddkUm gklhÂ^kIt ÖdłY ^xµ^ ÿDk_t KkRoW GtRt 5dÔ^D
4gSt.
”. gklhÂ^kIk g]kKekľm^ 4Ë^kg D_SkWk g]kKkIm 5lTªD lÖTSm, _khRm]kW, ldleĶ
5DPtdk_m ^k[k[S ]klhSm l]btaI 4gt Wkhm.
•. gklhÂ^k]Å^t g]kKkIt ÿlSl[2[ YPSt 4gt DÐYoW hm g]m±k YĦSm dkNIka D_St.
DakÂ]D gÂ^ ht dkÖSd gÂ^khóW dtFbt 4gSt, St ÿSmDkÂ]D 4gSt ^kIk Zk_gk ldIk_
hm g]m±k YĦSm D_S Wkhm.
–. atEDkIm aklaÂ^YoRª euam, 5DplS[2V d DakÂ]DSk, \klfD gŏU^ª, Ykýk2Im ]kWlgD
52UxaWt 6Â^kUm GNDk2Ik ldIk_ ^k g]m±t]nbt e³^ hxS Wkhm.
TxP³^kS >Ekīk gklhÂ^DpSmIt 4TªlWRª^W d ]oÐ^]kYW D_Á^kgkOm Km g]m±k YĦSm
8Y^nĉ O_ta lSIk dkY_ D_Rt 5dÔ^D 5ht, ^kIt \kW gklhÂ^k¸^k ]m]k2gDkak
[kbFRt F_KtIt O_St. munotes.in

Page 51

51२ - समािशास्ती्य सम ीषिा पद्धती
‘.‘ ]_kOmSmag]kKekľm^g]m ±k:ÖToaYå_I^
²kWDxeDk_ ®m.Ó^2. DtSD_ ^k2Wm lalhatÐ^k ']hk_kÕům^k2It DkÓ^Y_m±R' (—–) hk ú2T
ÌhRKt ]_kOm g]kKk¸^k ú2Tkl\łImIk exV hx^. Â^k]nbt g]kKekľm^ g]m±tIm dkN Ł2U
D_Rk_k ú2T ÌhRoW Â^kDPt YkhSk ^tSt. g]kKekľm^ \ol]DtSoW KkRmdYodªD Dtatat ht atEW
Wkhm. S_mhm ÿÂ^± Yn_kÓ^k2¸^k 5Vk_t lWÕDfª DkQÁ^kIm Â^k2Im YĦSm 5lR gklhÂ^kDPt
YkhÁ^kIm Â^k2Im ŀĶm hm g]kKekľm^ 4gÐ^kIt lUgSt. 'DÑ^k2It lW: ĵkg' ^k DTkg2úhkak
lalhatÐ^k ÿÖSkdWtShm hm ŀĶm 5QbSt.
g]kKekľm^ g]m±tIk ]_kOmSma Ylhak ú2T ÌhRoW lUF2[_ YkÅ^t ^k2Wm º^k ú2TkIk 8ÐatE
Dtak 5ht, Sx ÌhRKt akaKm Y¤Pgt ^k2Ik 'gklhÂ^ 5lR g]kKKmdW' (—‘“) hk ú2T hx^.
]k³gªdkUm Sßdk2Ik 4da2[ DłW Â^k2Wm gklhÂ^kIt g]kKekľm^ ldĴtfR Dtatat 5ht. dFªg2Gfª,
gk]klKD KkRmd, dFªKkRmd ^kgk_´^k g]kKekľm^ g2²k2Ik dkY_ ^k YnÖSDkS Dtatak 5ht.
4ek ÿDk_¸^k g2DÐYWk2Ik dkY_ DłW ÖdkS2Þ^x°_ DkbkS [k._. gn2ORD_ ^k2Wm g]kKekľm^
g]m±k lalhatam 5ht. Â^k2Wm ']hk_kÕům^ g2S ]2PbkIt ?lShklgD Dk^ª' ^k ú2TkS ]Å^^nFmW
]hk_kÕůkIm g]kK_IWk, g2S Ibdbmem 4gRk_k g2[2V, g2Sk2Wm Dtatat Dk^ª 5UmIm IIkª
Dtatam 5ht. 4TkªS gklhÂ^kIk g]kKkem ^k2lýD g2[2V KxPÁ^k¸^k YĦSm]nbt hk ú2T dkUúÖS
O_ak.
'g2S gklhÂ^kIm gk]klKD Za®nSm' hk F2.[k. g_Uk_ ^k2Ik >D ]hßdYoRª ú2T 5ht. Â^kS g2S
gklhÂ^kIm gExa d g]Sxa ]m]k2gk 5QbSt. g_Uk_k2¸^k]nbt ]_kOm g2S gklhÂ^k¸^k
g2U\kªSma g]kKekľm^ g]m±k ldDlgS hxS FtÐ^kIt lWUeªWkg ^tSt. alaS gklhÂ^k¸^k
g2U\kªS 4gk ÿ^xF lU.Dt. [tPtD_ 5lR e_¸I2þ ]nlĉ[xV ^k2Wm DtÐ^kIt ŀĶmg ^tSt. 'Wdm
]bdkN' ¸^k YlhÐ^k 5dp°mak lalhatÐ^k ÿÖSkdWtS ]nlĉ[xV ^k2Wm Dtatam ]k2PRm
g]kKekľm^ g]m±tIk 8°] W]nWk 5ht. SgtI lU.Dt. [tPtD_ ^k2Wm 'DtedgnSk2Im DkÓ^ŀĶm'
]Å^t g]kKekľm^ g]m±k YĦSmIk dkY_ DłW gklhÂ^kIt lddtIW Dtat 5ht.
^kledk^ Pv. ]n.F. YkWgt ^k2It '^kUdDkamW ]hk_kÕů', U.F. FxPgt ^k2It 'YxS', elĉgyķd', _k.F.
KkVd ^k2It 'gklhÂ^ 5lR gk]klKD g2U\ª', 4lWa ghą[nĦt ^k2It 'gklhÂ^ 5lR g]kK' 5Um
ú2Tk2Ik 8ÐatE D_Sk ^t7a. SgtI ']_kOm gklhÂ^kSma ÖY2UWt' ^k ú2TkĬk_t Fx.]. DnaDRê ^k2Wm
g]kKekľm^ g]m±k YĦSmIm gk2FxYk2F BbE DłW lUam 4goW Pv. _déþ OkDo_ ^k2Ik ']_kOm
DkU2[_m : g]kKekľm^ g]m±k' hk ú2Thm ]hßdkIk ]kWak KkSx. Â^kI[_x[_ hå_Ô I2þ Tx_kS,
WkFWkT Dx°kYÐat ^k2Wmhm ]_kOm g]kKekľm^ g]m±tS ]xakIt ^xFUkW lUÐ^kIt lUgoW ^tSt. munotes.in

Page 52

52 उप्योवित समीषिा - 2
>D2U_ ]_kOm gklhÂ^ g]m±tS g]kKekľm^ g]m±tIm IIkª YnÕDb hxS 4gat S_m ÿÂ^±kS
lSIm g]pĦ Y_2Y_k lW]kªR hx9 eDam Wkhm 4gtI ÌhRkdt akFSt.
5Yam ÿFSm SYkgk 
) g]kKekľm^ g]m±k YÅUSmIm duleĶz^ lahk.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------- ---- -----------------------------------------------------------
------------------------------------------ -----------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------- ---- -----------------
----------------------------------------------------------------------------------- ------------------------
’ g]k_xY
gk_k2ełYkWt 4gt ÌhRSk ^tSt Dì, g]kKekľm^ g]m±k g]kK_IWtak 8Y^xFm O_Rk_t 5lR
gklhÂ^ Ó^dhk_kak ÿt_D, Yo_D lD2dk ]k_D O_Rk_t gdªI g]kKekľm^ GND ldIk_kS GtSt.
gklhÂ^, g]kK 5lR g2ÖDpSm ^k2¸^k Y_ÖY_g2[2Vk2Ik 4Ë^kg g]kKekľm^ g]m±tS ^tSx.
atEDkIk gklhÂ^DpSmSoW Ó^ĉ hxRk_k ŀlĶDxR, Ó^lĉ_tEk, GNWk-ÿg2F, gklhÂ^ÿt_Rk
6Â^kUéIk ^k g]m±k YĦSmS 4Ë^kg D_Sk ^tSx. ^kledk^ atEDkIm g]ú gklhÂ^lWl]ªSm,
gklhÂ^ÿDk_, gklhÂ^ÿdkh, gklhÂ^kg2U\kªSma SklßdD ÿij 5lR dkđ^tlShkgkIm ]k2PRm ^k
g]m±k YĦSmĬk_t Dtam Kk9 eDSt. g]kK_IWtIt GND 5lR gklhÂ^ g2GNWtIt GND ^k2It
4Æ^xÆ^ g2[2V ÖYĶ D_Rt htI g]kKekľm^ g]m±k YĦSmIt ]n´^ ÿ^xKW 5ht.
g]kKekľm^ g]m±k YĦSm]Å^t gklhÂ^DpSmak D¤þÖTkWm OtdoW gklhÂ^DpSmSma ldldV
GNDk2Ik g]kKk¸^k g2U\kªS g]kKekľm^ ŀĶmWt ldIk_ Dtak KkSx. ^tTt gklhÂ^kIk >D gkVW
ÌhRoW 8Y^xF Dtak KkSx. g]kKkSma GNWkÿg2Fk2It lIý gklhÂ^kS 8]NSt. Ó^ĉì g]kKkIkI
GND 4gÐ^kWt g]kKkSma gnĶ-UnĶ ÿdp°mIm UEa, gk]klKD Yå_dSªWt ^k2Im UEa atED
5YÐ^k gklhÂ^DpSmS GtSx. Â^kIk 5ldÕDk_ gklhÂ^kSoW D_Sx. >D2U_ g]kKekľm^
g]m±t]nbt g]kKkIm KPRGPR, g]kKkIk ldDkg d ldDkgkIm lUek ^kIm KkRmd hxÁ^kg
]US hxSt. gklhÂ^kIk g]kK]Wkd_ hxRk_k Yå_Rk], gklhÂ^kDPt YkhÁ^kIk ŀlĶDxR, g]m±k
]oÐ^t, dkIDk2Im d dkHz ]^ Ó^dhk_kIm lÖTSmFSm ^k gdkªIkI ldIk_ g]kKekľm^ g]m±k
YĦSmS D_Rt 4Ytl±S 4gSt.

munotes.in

Page 53

53२ - समािशास्ती्य सम ीषिा पद्धती
.“g2U\ªú2TgoIm
 4daxDW : ]_kOm g]m±k 5lR gklhÂ^ lUF2[_ YkÅ^t axDdkHz ]^Fph ]n2[7 Ž
 \k_Sm^ g2ÖDpSm Dxe E2P — dk
‘ ]hk_kÕů g2ÖDpSm : GPR 5lR ldDkg h ®m etRxamD_ ÿ W UteYk2Pt Pk^]2P
YlÊaDteW
’ ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_ le_dkPD_ Dt _ - ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_
“ dkPz]^mW g2²k - g2DÐYWk Dxe ÿ\k FRx_D_ d 6S_ \NDb Zk82PteW
” gklhÂ^ 5lR g]kK Pv gUk D-hkPt axDdkHz ]^Fph ]n2[7 ———
• gklhÂ^ldIk_ 5lR g]kKlI2SW ÿk e_¸I2þ ]nlĉ[xV
– g]kK 5lR g2ÖDpSm lUF2[_ YkÅ^t ]_kOm ld\kF ]n2[7 ldīkYmO axDdkHz ]^Fph ]n2[7
——–
— gklhÂ^lgĦk2S 4Wn Pv gF ]kagt ]hk_kÕů _kº^ gklhÂ^ 5lR g2ÖDpSm ]2Pb
]n2[7 ŽŽ
Ž YkIJkÂ^ gklhÂ^ekľ : lgĦk2S 5lR g2DÐYWk Pv gn_te Vk^Fn2Pt lW]ªa ÿDkeW YnRt
——Ž
 ^kUd 5W2U - gklhÂ^kIm lWl]ªSmÿlø^k
 History of English Literature, 1863
‘ Marxisam and Literature, Raym ond Willia m, Oxford University Press, 1977
]klhSm Kkakd_ma g2U\ª
1. https: //www.aksharnama.com
2. https://mr.m.wikipedia.org
3. https://en.m.wikipedia.org
4. https://dictio nary.cambridge.org

munotes.in

Page 54

54 उप्योवित समीषिा - 2
” W]nWk ÿijg2I
4 UmGō°_mÿijlahk
 gklhÂ^,g]kK5lRg2ÖDpSm^k2Ik4Æ^xÆ^g2[2VÖYĶD_k
 lhYxlaNStWÿlRSg]kKekľm^g]m±tItÖdłYgk2Fk
‘ g]kKekľm^g]m±kYĦSmImduleĶz^tdGNDlahk
’ ]_kOmSmag]k Kekľmg]m±tImdkNIkaÖYĶD_k
[ NmYklahk
 StWIklýl]SmlgĦk2S
 g]kKekľm^g]m ±kYĦSmImÓ^kĮm
‘ g]kKekľm^g]m±kYĦSm¸^k]^kªUk
’ g]kKekľm^g]m±kYĦSmItÿDk_
D) >Dk dk³^kS 8°_t lahk
 hr_mKvÆgWWtg]kKkImDxRSma±Rtgk2lFSam5htS?
 ]kWdmg2ÖDpSmImUxW42FtDxRSm?
‘ DxRÂ^kSßd²kWkak ']k³gªdkUmSßd²kW'ÌhNatKkSt?
’ g]kKekľm^g]m±tSDxRStFphmSSßdÖdmDkłWgklhÂ^kIt]oÐ^]kYWhxSt?

™™™
munotes.in

Page 55

55३ - मारस्गवादी समीषिाववचार
GND ‘‘]k³gªdkUm g]m±kldIk_
GND_IWk 
‘ ÿkÖSkldD
‘ Dkaª]k³gª
‘‘ Dkaª]k³gªIklgĦk2S
‘’ ]k³gªdkU5lR]k³gªdkUmgklhÂ^ldIk_ 
‘“ ]k³gªdkUmg]m±k
‘” ]k³gªdkUmgklhÂ^g]m±kduleĶt
‘• ]k³gªdkUm]_kOmgklhÂ^5lRg]m±k
‘– ]_kOm]k³gªdkUmgklhÂ^g]m±kduleĶt
‘— ]k³gªdkUmg]m±kYĦSmImgk]Ã^ªÖTbt
‘Ž ]^kªUk
‘ gk_k2e
‘ g2U\ªú2TgoIm
‘‘ W]nWkÿijg2I
‘’ 4lVDdkIW
8lĥĶt 
. ]k³gªdkU5lR]k³gªdkUmgklhÂ^ldIk_4Ë^kgRt.
. ]k³gªdkUmg]m±kYĦSmg]KoWGtRt.
‘. ]k³gªdkUm 4Ë^kgD,g]m±D^k2ItldIk_g]KoWGtRt.
’. ]_kOmSma]k³gªdkUmg]m±kYĦSmItÖdłY4Ë^kgRt.
“. gklhÂ^DpSmIm]k³gªdkUmg]m±kD_Rt. munotes.in

Page 56

56उप्योवित समीषिा - 2
‘ÿkÖSkldD
>EkUm ldleĶ dkđ^mW DakDpSm hk gklhÂ^g]m±tIk ]ob ldf^ 4gSx. g]m±k Ó^kYk_kS ldleĶ
DakDpSmIm lIlDÂgk Dtam KkSt. ldleĶ dkđ^mW DakDpSmIm lIlDÂgk D_Á^kgkOm g]m±Dkak
KmdWg2ÖDpSmIt, 4WtD ekľk2It, dkđ^mW dkUk2It ²kW 4gRt 5dÔ^D 4gSt. DakDpSmIm g]m±k
hm ]n´^Âdt g]m±kekľk¸^k5Vk_t D_Rt 4l\ÿtS 4gSt. KmdW 5lR ekľ ^k2Ik 4Wn[2V
g]m±t¸^k D±tS ^tS 4gSx. g]m±D ldleĶ DakDpSmIt łY, ÿ^xKW, Yå_Rk], KmdWÓ^kYk_,
DakÂ]DSk, gŏU^kªÂ]DSk 5Um GNDk2¸^k5Vk_t DakDpSmIm g]m±k D_mS 4gSx. Sx
DakDpSmIt łY, eÊU, \kd, 4Tª ^kĬk_t DakDpSm¸^k WdlWl]ªSmIk, lS¸^k dtFbtYRkIk, lS¸^k
Ó^kYk_kIk gKªD exV GtS 4gSx.
KkFlSD ÖS_kd_ma gk]klKD Yå_dSªWk¸^k dk gk]klKD lÖTÂ^2S_k¸^k Yå_dSªWkS ]k³gªdkUm
ldIk_k2Wk ]hßd 5ht. KFkSma 4WtD Utek2SoW ]k³gªdkUm ldIk_k2d_ gkVD[kVD IIkª Lkatam
5ht. g]kKkS Yå_dSªW GPoW ^kdt ^kgkOm 4WtD gklhÂ^kSoW ]k³gªdkUm ldIk_ ÿDfkªWt ]k2Pak
Ftat 5htS. Dkhm dtbk g2Gfª]^ dkSkd_Rhm lW]kªR Lkatat 5ht. 4gt g2Gfª]^ dkSkd_R KtÓhk
lW]kªR hxSt StÓhk Sx >DÿDk_t øk2lSDkb gnł hxS 4gSx. ÌhRKtI ]k³gªÿlRS Yk^kSma [UakIt
ÅdWm 6]Ð^kS ÿlSÅdWm ÌhRoW 8]NS 4gSkS. >DÿDk_t ^k øk2lSDk_m KklRdk lW]kªR hxSkS.
8Ukh_RkTª, \k_SkSmalF_RmÓ^dgk^ .
‘Dkaª]k³gª
Dkaª ]k³gª ^k2Ik KÆ] –– ]Å^t K]ªW ^tTt Lkak 5ht. Â^k2Ik ‘Ukg DrlYNa’ hk ú2T
\k2Pdaekhm Ó^dÖTtIt ldĴtfR D_Rk_k 4goW WÓ^k gkÌ^dkUm gk]klKD _IWtIm lWl]ªSm Óhkdm
hm ldIk_ÿRkam KFkg]x_ OtdRk_k 5ht. ]k³gªWt ^k ú2TkSoW WZkÂ^ \k2Pdaekhm 5lR ^k
\k2Pdaekhmd_ lW]kªR hxRk_t ]kWdm g2[2V, Få_[m, ldf]Sk, exfRm^Ó^dÖTk5Umldf^mWdk
ŀlĶDxW lUak 5ht.
Dkaª ]k³gª ^kIk 4Ë^kgldf^ ]kWdm g]kK 5ht. hk ldf^ E_tS_ FlSema 5ht Dk_R g]kK
hkgSS[UaS4gSx , Yå_dlSªS hxS 4gSx. g]kK_IWtSma gk]klKD, 5lTªD, _kKDì^,
Vkl]ªD, DakÂ] ŀlĶDxW^kSYå_d SªW hxS 4gSt. ^k Yå_dSªWk¸^k]kFt DxRSt lW^], GND
4gSkS^kldf^mIk ldIk_ ]k³gª¸^k \ol]Dt]kFt D¤þÖTkWm 4gatak lUgSx. Â^kSoWI YnQt
ldIk_ÿRkam, Dak ^kldf^mIt ldIk_ Â^kWt gldÖS_ ]k2PÁ^kIk ÿ^ÂW Dtatak 5ht. ldIk_ 5lR
Dak ^k2Ik g2[2V g]kKk¸^k lÖTSmFSmS, Yå_dSªWkS ]hßdkIm \ol]Dk [KkdS 4gSt ht ]k³gªWt munotes.in

Page 57

57३ - मारस्गवादी समीषिाववचार
ldfU Dtatat 5ht. g]kKk¸^k Yå_lÖTSmIt, IQ-8Sk_k2It, lÖTSmFSm¸^k dkÖSd lIýkIt ÿkłY
g]x_ 5Rat. Â^k2Ik ?lShklgD \ylSDdkU hm KFkak l]bkatam >D ]xOm UtRFm 5ht. ]k³gªIt
g]kKekľ ht ?lShklgD ŀĶmWt ]hßdkIt 5ht. FvPªW Ik6ÐP ^k ]kWdd2eekľ² 4Ë^kgDkWt hm
Â^kIk lWdkªbk lUak 5ht. ]k³gªIm g]kK]m]k2gk ‘KmdW 5lR gklhÂ^’ ^k ú2TkS e_UNjI2þ
]nlĉ[xV ^k2Wm Dtam 5ht. "]kWdm g]kK 5lR lWgFª ]oad2S 5ht. lWgFkªem g2Gfª D_mSI ]kWdm
g]kK Ödd2ekIt g2_±R 5lR g2dVªW Dł eDSx. ]ob GND Ó^ĉì WÓht, ]kWdmg]kKIhx^
^k2]Å^t g2Gfª IkaS 5atak 5ht." (e_UIJ2þ ]nlĉ[xV KmdW 5lR gklhÂ^, Yp. ‘–) ]kWd 5lR
lWgFª hk g2Gfª 4WkUm DkbkYkgoW IkaS 5atak 5ht, ht a±kS ^tSt. 8Ukh_RkTª, ]kWd
\ND2SmIk Â^kF DłW lÖT_ KmdW KFo akFak hm Â^k¸^k KmdWkSma ]oa\oS \ylSD øk2Sm 4gt
ÌhRSk ^t7a. ^k øk2SmSoW YnQt DkaY_Âdt dFª KklRdk lW]kªR hxS FtÐ^k Â^kSoW Yå_dSªW GPS
Ftat. g]ld\kFRm]nbt dFªÓ^dÖTk lW]kªR hxS Ftam.
‘‘Dkaª]k³gªIklgĦk2S
Dkaª ]k³gªIk lgĦk2S 5lTªD g2[2Vkem lWFlPS 5ht. 5lTªD g2[2V htI gdª gk]klKD Ó^dhk_kIt
ÿt_D 4gSkS; 5lR 8ÂYkUWg2[2V ht ^k g]kKkIm 5lTªD IyDN 4gSt. ^kI Yk^kłY IyDNmd_
_kKDì^StIk, gk]klKDStIk 6]ak 8\k _khS 4gSx. ]kRgk¸^k gk]klKD KmdWYĦSmdłW
Â^kIm KmdWYĦSm 5Dk_łY GtSt dk O_S 4gSt. gk]klKD g2[2V ht ]oaS3 8ÂYkUWeĉìem
lWFlPS 4gSkS. ÖTaDkakWngk_ 8ÂYkUWYĦSmS [Ua hxS _khSx. gk]klKD g2[2Vhm
[UaSkS, dFª lW]kªR hxSkS. Â^kSoW dFªDah dkQS KkSx. (8Uk. ]kaD-Dk]Fk_
]k³gªdkUm g]m±kldIk_kS Dkaª ]k³gª ^k2Ik 'Yk^k5lR6]ak ' (Base & super structure) hk
lgĦk2S ]hßdkIk O_Sx. g]kK, gklhÂ^, g2ÖDpSm, Dak, _kKDk_R, ldf]Sk 5Um GNDk2ldf^mIk
5VnlWD ldIk_ D_SkWk dk Â^kSma Y_ÖY_g2[2V SYkgSkWk hk lgĦk2S ldIk_kS GtRt 5dÔ^D
5ht. >Ekīk Ó^ĉì¸^k ]hßdYoRª lø^k ?lShklgD >DStWt [k2VatÐ^k 4gSkS SekI Â^k
>D]tDk2S Fn2SatÐ^khm 4gSkS 4em ]k³gªdkUm \ol]Dk 5ht. ^k \ol]Dtak 4WngłW gk]klKD
Yå_dSªWkIt Sßd²kW g]KoW ¶^kdt akFSt. ÿÖSnS lgĦk2SkSma Yk^k (Base) hkÂ^kDkbkSma
8ÂYkUW g2[2Vk2Im g]Ķm hx^. ht 8ÂYkUW g2[2V ]kWdm KklRdtSoW ldDlgS hxS 4gSkS. dÖSnS3
Â^k Â^k g]kKkSma \ylSD g2[2V ht ldldV ÿlø^k2em lWFlPS 4gSkS. gk]klKD 8ÂYkUW,
g2Y°m, g2Y°mIt gk]klKD dkNY, ldlW]^ 5Um ÿlø^k 8ÂYkUW g2[2lVS 4gSkS. lF_Rm
]kaDkIt Dk]Fk_k2em 4gatat g2[2V ht \k2PdaUk_m ÖdłYkIt hxS. K_ 8ÂYkUW gkVWt, 8ÂYkUW
YĦSm [UaÐ^k dk ldDlgS LkÐ^k S_ ^k g2[2VkS Z_D YPSx, St [UaSkS. 4TªÓ^dÖTk dk
4Tª_IWk [Uaam Dì gk]klKD g2[2Vk¸^k ÿlø^tak gnłdkS hxS 4gSt. munotes.in

Page 58

58उप्योवित समीषिा - 2
g]kKk]Å^t Kt gk]klKD exfR hxSt Â^kldŁÅU º^k IbdbéIk KÆ] Lkak 5lR g]kKkSma ^k
4g]kWStak, exfRkak ld_xV Dtak Â^kYuDìI >D ]k³gªdkU hx^. 5lTªD g°t¸^k5Vk_t Kt
exfR Dtat KkSt Â^kldŁÅU ]k³gªdkUg±]YRt 8\k _klhatak lUgSx. \k2Pdaekhm
g]kKÓ^dÖTt]Å^t ®l]Dk2It exfR hxS 4gSt. ÌhRoWI 8ÂYkUWkIm gkVWt gdk«¸^k ]kaDìIm
hxRt ]k³gªak 4lVD ]hßdkIt dkNSt. 8ÂYkUWkIm gkVWt gdk«¸^k ]kaDìIm Lkam S_
exfRÓ^dÖTk, dFªg2Gfª Tk2[ta 5lR dFªg2Gfªld_lhS Wdm g]kK_IWk 4lÖSÂdkS ^t7a 4gt
]k³gªak dkNS hxSt.
'Yk^k 5lR 6]ak ' ^k lgĦk2SkSma 6]ak (super structure) hk SÂDkamW g]kKkIm
5Â]g2[2lVS gk]klKD 8\k_Rm hx^. ^k]Å^t Ó^ĉìIk, g]kKkIk Â^k DkbkSma Vkl]ªD,
_kKDì^, gk]klKD g2ÖTk2¸^k 5lR ]kRgkIk 4Æ^xÆ^ g2[2V ÿÖTklYS hxS 4gSx. ]oaS3
6]Ð^kIm 8\k_Rm hm 5lTªD Yk^k ^k 4Wnf2FkWt hxS 4gSt. 8ÂYkUW g2[2Vk2Im Fxbk[t_mK ÌhRKt
Â^k Â^k g]kKkIm Sm 5lTªD _IWk, gk]klKD _IWk ^k2Ik Yk^k 4gSx. ^k Yk^kd_ _kKDì^,
gk2ÖDplSD, gk]klKD6]ak5Dk_ łYkg ^tSx. Â^kSoWI YnQt \ylSD KmdWkSma 8ÂYkUWYĦSm
[ylĦD dk gk2ÖDplSD KmdWkak 5Dk_ UtSkS. Ó^ĉìIt gk]klKD 4lÖSßd ht Â^k¸^k KklRdk
O_dS4gSkS , hk ]k³gªIk lWÕDfª ^tTt ]hßdYoRª O_Sx. ÿÂ^tD DkbkS ldleĶ KklRdk Dk^ª_S
4gSkS, Â^kDkbkS Â^k ÿ\kdmhm O_S 4gSkS. Â^k]nbtI Â^kIk 5ldÕDk_ gklhÂ^kS hxS
4gSx. 8Ukh_RkTª ^kUdDkamW Ó^dÖTtS \ĉì hm ÿt_Rk ÿt_D O_atam lUgSt.
‘’]k³gªdkU5lR]k³gªdkUmgklhÂ^ldIk_
]k³gªdkU ht gd«Df Dk]Fk_ dFkª¸^k ]nĉìIt Sßd²kW 5ht. \k2PdaUk_mÓ^dÖTk5lRDk]Fk_
^k2¸^kS 8ÂYÆWkIt g]kW dkNY Óhkdt ht ]k³gªdkUkak 4Ytl±S hxSt. ]oaS3 ]k³gªdkUm Sßd²kWkak
4lWÂ^kÂ]D dialectic ) \ylSDdkUÌhRSkS4lWÂ^SkdkU ]k³gªWt htFta YkgoW GtSak 5ht
5lR \ylSDdkU Zk^_[kE YkgoW GtSak 5ht. htFta hk _kKlWķ S_ Zk^_[kE \k2PdaUk_m
axDekhmdkUm hxSk. ^k UxÆhm ldIk_ÿRkamSoW \k2PdaUk_m Sßd²kW 5Dk_łY GtS Ftat. Â^kSoW
YnQt Dk]Fk_dFê^ Sßd²kW lWl]ªS Lkat.
e_U YkNma ]k³gªdkUm Sßd²kWkldf^m ÌhRSkS, "]k³gªdkUkIt enĦ (pure) Sßd²kW
4lWÂ^kÂ]D \ylSDdkU 5ht. S_ Ó^kdhkå_D (applied) Sßd²kW?lShklgD\ylSDdkU .
exfRekgWkIm dFª hm >D]td g2ÖTk 4gÐ^kIt ?lShklgD \ylSDdkU ]kWSx. Â^k]nbt Â^kIt
5d_R dFªdkU 5ht. DxRÂ^khm dSª]kW dkFS g]kKkIt gÌ^D 5DaW D_Á^kgkOm ÿT]
Â^k¸^k 5lTªD Yk^kIk 4Ë^kg Dtak YklhKt, W2S_ Â^k¸^k duIkå_D d_¸^k 6]Ð^kIk 5lR ]F munotes.in

Page 59

59३ - मारस्गवादी समीषिाववचार
^k UxÆhm 4Ë^kgkIk g2^xF (sublation, ldVk^DWDk_mD_Rhk?lShklgD\ylSDdkUkIkFk\k
5ht. Â^k]nbt ht Dtdb dFk«Sk2It Sßd²kW 5ht." (e_U YkNma, ]k³gªdkU Znat-52[tPD_ d Â^kIt
NmDkDk_, g]kKÿ[xVWYlýDk , KkWt- ]kIª, ——, Yp.—
Dkaª ]k³gªWt g]kKkSma 8ÂYkUWg2[2Vk2SoW lW]kªR hxRk_m exfRm^ Ó^dÖTk 5lR ]kWdm Un3E
^k2Wk 5YÐ^k ldIk_k2]Å^t ]hßdkIt ]kWat hxSt. g]kKkSma 5lTªD, gk]klKD Yå_lÖTSm ht
]kWdm Un3EkIt ]ob Dk_R 4goW Ó^dÖTk Yå_dSªW GPoW ^k Un3EkIk etdN D_Sk ^t7a 4em Â^k¸^k
Sßd²kWkIm Vk_Rk hxSm. ^k]VoWI Â^k2Im ?lShklgD \ylSDdkUm YĦS YnQt 5am.
]k³gªdkUmgklhÂ^ldIk_ hk Dkbk¸^k BGkS dtFdtFÑ^k 42FkWm YnQt ^tS Ftatak 5ht. ]n´^S:
]k³gªdkUm gklhÂ^ ldgkÓ^k eSDkS YnQt 5atat lUgSt. ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_k¸^k ]k2PÁ^k
4WtD ŀlĶWt hx9 akFÐ^k. Y_2Sn ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_ hk KmdWdkUm 4gatak lUgSx.
gklhÂ^kSma dkÖSdkd_ \_ UtRk_k ldIk_ 5ht. Dkhm ldIk_d2SkWm ^k dkÖSdkIk4lSå_ĉldIk_
hm Dtatak lUgSx. gk]klKD KmdWkIt ÿlSl[2[ gklhÂ^kS S2SxS2S 8]Nkdt ^k 4Wnf2FkWthm >D
g2DxIm \ol]Dk YnQt 5am. S_ ^k ld_xVm gk]klKD Yå_dSªWk¸^k \kFkd_ 4lVD \_ UtRt 5lR
gklhÂ^ ldleĶ ]oÐ^k2Wk ÿlS[ÅU 4gRt 5dÔ^D 5ht, 4em \ol]Dkhm GtÁ^kS 5am. dÖSnS3 ^k
UxÆhmhm \ol]Dk ]k³gªdkUm gklhÂ^kak ]kÆ^ WkhmS. 5YR YnQma lddtIWkS Dkhm 4Ë^kgDk2¸^k
guÅUk2lSD ]k2PRmIk Y_k]eª Gt9.
anDkI¸^k ]St gklhÂ^kIt ldetf a±R ÌhRKt KmdWkIt g]ĶmUeªW 5lR W]nWkUleªÂd ht 4gSt.
(g]ĶmD_R ÌhRKt gklhÂ^kIm 4lÖSÂdkem 4gatam Yå_YoRª KxP hx^. 5lR W]nWkUleªÂd ÌhRKt
gklhÂ^kSma gk]kÆ^mD_R hx^. anDkIIm \ol]Dk Â^k¸^k YnQma ldVkWkSoW 4lVD gnÖYĶ hxSt.
'The central aesthetic problem of realism is the adequate presentation of the
complete humanity.' [dkÖSddkUkIk D¤þm^ DakÖdłYekľm^ ÿij ÌhRKt g2YoRª ]kWdStIt
^xµ^ gkU_mD_R& George Lucacs, studies in European Realism, London, Routledge and Kegan Panel, 1972, Pg.7) DkU2[_m ^k gklhÂ^ÿDk_kIm IIkª D_SkWk
anDkIWt The Theory of Novel ^k ú2TkS >D lgĦk2SW ]k2Pat 5ht. 'DkU2[_m 5VnlWD ]kRgkIk
5Yat ÖdÂd (Essence) 5lR 5Yat 4lÖSÂd (Existence) ^k2Im gng2FSm gkVÁ^kIk ÿ^ÂW
5ht.' DkU2[_mIk Wk^D ]n´^S3 du^lĉD DpSmSoW KmdWkIk 4Tª exVS 4gSx. Dkhm dtbk Sx
>DkDìYPSx, Dkhm dtbk Sx 5Â]lWķhxSx , S_ Dkhm lODkRm Sx Y_kÂ] hxS KkSx. >DoRI
DkU2[_mIk Wk^D hk g]Ö^kÿVkWStem lWFlPS hxS KkSx. 5lR Â^kSoWI Sx 5Yat ÖdÂd,
4lÖSÂdexVS4gSx munotes.in

Page 60

60उप्योवित समीषिा - 2
Ā¤I g]m±D FxÐP]W gklhÂ^kSma KmdWkldf^m, ŀlĶDxWkldf^m 5Yam \ol]Dk Ó^ĉ D_SkWk
gk]olhDStak ]hÂd UtSx. ‘gklhÂ^ dkÖSdkIt d Ó^lĉ]ÂdkIt ÿlSl[2[W 4gS Wkhm. S_ St >D
gk]klKD g]ohkIm dk dFkªIm/dRkªIm KmdW KkRmd 4gSt.’ FxÐP]W¸^k ldIk_kS KmdWg2UeªW
(world vision) hm DÐYWk ]hÂdkIm _klhatam lUgSt. (world vision) hmDÐYWkÖYĶD_SkWk
SxÌhRSx'what I have called a world vision is a convenient term of the whole
complex of ideas, aspirations and feeling which links together the members of a
social group (a group which in most cases assumes the existence of a social
class) ]mº^kakKmdW -g2UeªW ÌhRSt. Sm >Dk gk]klKD g]ohk¸^k gUÖ^k2Wk (4ek g]ohk]kFt
[hòVk gk]klKD dFkªIt 4lÖSÂd úhmS 4gSt.) >DlýS KxPRkö^k DÐYWk, ÿt_Rk 5lR KklRdk
^k2It g2YoRª g2Dna Ó^ĉ D_Rk_m gx^mÖD_ g2²k 5ht. (Lucien Goldman , the hidden god
London I Rou tledge and kegan Paul , 1977 , pg 7) FxÐP]W ^k2Im \ol]Dk gk]olhD [xVkak
4Vx_tlES D_Rk_m 5ht. h. Wk. 5YNt ^k2It DkU2[_m atEW ^kI ÖdŁYkIt KmdWg2UeªW 5ht.
Â^kSma KmdW ht Ó^lĉFSSt¸^k YlaDPIt 5ht. gk]klKD 5lR [ylĦD ÿlø^tem St lWFlPS
5ht. St gk]olhD [xVkIt (collective consciousness) UeªW GPldSt. gklhÂ^kIk g]kKekľm^
42FkWt 4Ë^kg D_SkWk FxÐP]W \ylSD g2U\kªWkhm ÿkVkÆ^ UtSx. g]kKekľm^ 5DaWkak Sx
DkU2[_m 4lVD 4WnDoa ]kWSx.
gklhÂ^ 5lR gk]klKD KkRmd , Yå_dSªW ^kldf^mIk ldIk_ D_SkWk úk]ImIk Vnå_RÂd
(Hegemony) lgĦk2S YkhRt 5dÔ^D O_St. Vnå_RÂd hm g2DÐYWk g]kKk¸^k KklRdt¸^k
gnlW^xlKS Yå_dSªWkd_ 5Vkå_S 5ht. >Ekīk g°kVk_m dFkªak 5Yat 4lÖSÂd 5lR ÖTu^ª
ÿÖTklYS D_Á^kgkOm gk]klKD KklRdk2It Yå_dSªW GPdoW 5Rkdt akFSt. g°kVk_m dFª
(4lVekÖSk) g]kKkd_ g°k ÿÖTklYS D_mS 4gSx. 5Yak U[kd gSS OtdS 4gSx. Y_2Sn
úk]Imak Kt Vnå_RÂd 4l\ÿtS 5ht St 5YÐ^k ldIk_ÿRkamWt g]kKk¸^k gdª GNDk2DPoW ]kÆ^Sk
ÿÖTklYS D_Rt 5lR gdªg2]SmWt _kº^ D_Rt. >DoRI Vnå_RÂd ^k g2DÐYWtS g2]Sm 4l\ÿtS
5ht. úk]Im¸^k ^k Vnå_RÂd g2DÐYWtS [ylĦD, WulSD, gk2ÖDplSD WtSpÂdkak ÿkVkÆ^ 4gatat
lUgSt. ^k GNDkÆd^tI g]kKkS ^xµ^ Yå_dSªW GPoW ^t9 eDSt. ^kgkOm D¤þm^ ldIk_g_Rm
(central ideology) 4lVD ZaUk^m O_St. ekgW D_Rk_k dFª dk dRª hk eklgS dFkª¸^k g2]SmWt
_kº^ D_Á^kgkOm Â^k eklgS dFkªIm KkRmd a±kS Gt9W 5Yam KmdWgpĶm 4WnDoa Dł eDSt.
^kd_ ]k³gª ÌhRSx, "ÿÂ^tD ^nFkS 4lVekgW D_Rkö^k DÐYWk ^k 4lVekgW D_Rkö^k dFkª¸^k
DÐYWk 4gSkS ÌhRKtI Kx dFª g°k FkKldSx SxI dFª [ylĦD g°khm FkKldSx.” >DoRI
dRªÓ^dÖTtd_ 8\k _klhatak g]kK ht 4ek Vnå_RÂdIt 8Ukh_R 5ht. YnŁfk2It lľ^kd_ma dIªÖd
ht gdª g2]Sm¸^k dIªÖdkIt 8Ukh_R 5ht. g]kKkS KtÓhk 8ÂYkUWg2[2V 5lR 8ÂYkUWYÅUSm munotes.in

Page 61

61३ - मारस्गवादी समीषिाववचार
^k]Å^t [Ua hxSx StÓhk gk]klKD Yå_dSªWkak gnłdkS hxSt StÓhkI E_t ÿlSVnå_RÂd (counter
legemony ) gkDk_St. Wdm ]oÐ^t, ldIk_Vk_k gklhÂ^kSoW Ó^ĉ hxSkS. 8Ukh_RTª, UlaS
gklhÂ^, ľmdkUmgklhÂ^
atlWWIk gklhÂ^ldIk_ hk ]n´^S3 dFªg2Gfª 5lR øk2lSDk_D KklRdk Ó^ĉ D_Rk_k 5ht.
gklhÂ^DpSmIm [k2VRm hm gk]klKD g2Gfª 5lR gk]klKD Yå_dSªWkIm FSm ^k KklRdtSoW D_kdm
4em \ol]Dk Sx GtSkWk lUgSx. S_ FvDê ]kWdm Yå_Rk]kIm KxP UtS gk]kÆ^ ]kRgk¸^k
4gk]kÆ^ DpSmDPt a± dtVÁ^kIk ÿ^ÂW dkÖSddkUk¸^k ŀĶmDxWkSoW D_SkWk lUgSx. FvDêIk
gklhÂ^ldIk_hk‘gk]klKD [k2lVaDì’ ]kWRk_k 5ht. FvDêIm ldIk_g_Rm atlWWak KdbIm
5ht. FvDêIk gklhÂ^ldIk_ ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_kak Dgk ÿt_D 5ht, ht Dt. _2. le_dkPD_
^k2Wm ]nĥtgoU 4Vx_tlES Dtatat 5ht. "gklhÂ^ ]kWddkUm 4gSt. ]kRog hkI gklhÂ^kIk D¤þl[2Uo
4gSx ĻkIk FvDêWt ÿE_ Yn_ÖDk_ DłW ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_k¸^k ]kWddkUm IyDNmd_ \_
lUak. Â^kIÿ]kRt axD\kdWk gklhÂ^kak StKlÖdSk 5RSt 5lR axDKmdWkYkgoW ld^nĉ Lkatat
gklhÂ^ lWÕÿkR 4Tdk 4V3 YlSS hxSt ^k ]SkIm ]k2PRm Dtam. gklhÂ^DpSm axDkl\]nE
4gkd^kg YklhKt hk 5úh Â^k¸^k duIkå_D ŀĶmSoW 4Yå_hk^ªYRt ^tSx." (Dted le_dkPD_,
]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_, Yp. “’)
ůvNzÖDì hk gk]klKD ÿt_Rtd_ \_ UtSx. ]kWdm KklRdk ^k gk]klKD 5dSª ÿÂ^kdSkª]VoW łY
Vk_R D_SkS 5lR gklhÂ^kSoW Â^k Ó^ĉ hxSkS, 4gk Â^kIk gklhÂ^ldIk_ 5ht. hk
gklhÂ^ldIk_ dkÖSddkUkIk Yn_ÖDk_ D_Rk_k 4gÐ^kIt lUgSt. S_ Ð^nDkI hk ldIk_d2S
dkÖSdkIt ÿlSUeªW D_Á^kgkOm łY (form) hk >D ]kFª ]kWSx. ]k³gªdkUm ldIk_k]Å^t łYkIk
ldIk_ld]eª D_Rk_k Ð^nDkI hk >D ]hÂdkIk ldIk_d2S. Â^kWt ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_kS
GkSatam \_ ]xakIm 5ht. Â^k¸^k lddtIWkS KmdWdkUm ŀĶmDxRkak ]hÂd 5ht. atED Km
gklhÂ^DpSm KÆ]kak GkaSx Â^kIm ]nbt KmdWldf^D ŀĶmS 4gSkS. Dakd2Sk¸^k lWl]ªSmak Sx
dkÖSdkImWd_IWk]k WSx. ]kRog htI gklhÂ^kIt D¤þ 5ht ht Â^k¸^k lddtIWkSoW ÖYĶ hxSt.
ldgkÓ^k eSDkSma hk ÿ\kdm ]k³gªdkUm g]m±D 5ht. Dkaª ]k³gª 5lR htFta ^k2¸^k Ĭ2ĬkÂ]D
Sßd²kWk¸^k 5Vk_t Sx dkÖSddkU hm g2DÐYWk ]k2PSx. Â^kSoWI Â^kWt dkÖSddkUkIm gkTª
]k2PRm Dtam 5ht.
_le^W øk2lSWtSk la@2 ůvNzÖDì (Leon Trotsky) hk >D ÿFÐ\ ]k³gªdkUm _kKDk_R 5lR
gklhÂ^kIk4Ë^k gD. Â^kWt gklhÂ^ÖdłY^kldf^mIm IIkª Dtam 5ht. Â^kWt _le^W łYdkUk¸^k
\ol]Dtak JtU lUak hxSk. łYdkUm5e^kakld_xVD_SkS Sx ůvNzÖDìak ]kÆ^ WÓhSk. DatS
5e^kak, KmdWkWn\oSmak Â^kWt ]hßd lUat hxSt. łYdkUmÔ³avÓhÖDì ^kWt ]k³gªdkīkWk >Dk munotes.in

Page 62

62उप्योवित समीषिा - 2
YnlÖSDtĬk_t YkI ÿij OtdoW 5ÓhkW lUat hxSt. Â^kak ůvNzÖDìWt ]k³gªdkUm \ol]DtSoW 8°_t lUam
5htS. (Yhk - _le^W ŁYdkU : gklhÂ^kIt gklhÂ^YR, Dt. _2. le_dkPD_ ^k2¸^k gklhÂ^dtV ^k
ú2TkS) ^kSoW ]k³gªdkUm \ol]Dk ÖYĶ Lkam 5ht. ůvNzÖDì¸^k ]St gklhÂ^kIt 5DaW DłW
GtÁ^kgkOm SÂDkamW Dkb, g]kK, g2ÖDpSm, KmdWVk_Rk g]KoW GtRt 5dÔ^D O_St. DxRSkhm
g]kK g2YoRªYRt ÖdS3Im Wdm Dak lW]kªR Dł eDS Wkhm. Â^k]Å^t >D gk2ÖDplSD gkSÂ^
4gSt.
Dat¸^k lWl]ªSm ÿlø^tYkgoW Â^k¸^k gŏU^ªŀlĶY^«SIt lddtIW D_SkWk ]k³gª lWgFª 5lR ]kRog
^k2¸^kSma ghg2[2V 4Vx_tlES D_mS ]kWdm DakÂ]D KkRmd ]kWdmD_R ^k g2DÐYWtSoW ÖYĶ
D_Sx. lWgFkªd_ ÿ\nÂd l]bldÁ^k¸^k ÿ^ÂWkSoW ÿkTl]D DakÂ]D KkRmdhxS Ftam. YnQt
ÿFSkdÖTtS dÖSoDPt YkhÁ^kIm Ó^dhk_dkUm ŀĶm lW]kªR Lkam. Â^kSoW gKªD DakÂ] ŀĶm dkQS
Ftam. ^kI gŏU^ª KklRdtSoW DatIt ldldV ÿDk_ lW]kªR hxS Ftat. Â^kSoW DatIt Ödk^° 5lR łY
ÿkĮ Lkat. ]k³gª 5lR >2FÐg ^k2Wm Dat¸^k ?lShklgD 8F]kIt \ylSDdkUm ÖYĶmD_R Dtat 5ht.
^k]Å^t dkÖSdkDPt DakÂ]D ŀĶmWt Yklhat Ftat. ^k gdk«]Å^t ®] ^k GNDkak ÿkVkÆ^ lUat Ftat.
dkÖSd 5lR gŏU^ª ^k]VoW ]kRgkIm DakÂ]D ŀĶm ldDlgS hxS Ftam. hk >D gk]klKDStIk
\kF 5ht, ht 5YR a±kS GtSat YklhKt.
• gk_k2ełYkWt ]k³gªdkU 5lR ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_ ^kg2U\kªS Dkhm ]nĥt
YnQmaÿ]kRt gk2FSk ^tSma. 
 ]k³gªdkU >D FlS]kW 5lR Yå_dSªWema SÂd²kW 5ht.
 ]k³gªIk Ĭ2ĬkÂ]D \ylSDdkU 5lR ]k³gª->2FÐg ^k2Wm Dak gklhÂ^ ^k g2U\kªS
]k2Patat ldIk_ hm UxW SÂdt ]k³gªdkUm gklhÂ^kÿ]kRt 4gatam lUgSkS.
‘ ]kWdm KmdWkIk ldDkg hk ]k³gªdkUm SÂd²kWkIk 5lR gklhÂ^kldIk_kIkhm Yk^k
5ht.
’ ]k³gªdkUm ŀĶm ]kWd]kWdkUm 5ht. Â^k]nbt ]kWd 5lR ]kWdm 6lShkg ht
]k³gªdkUkIt goý 4gÐ^kIt lUgSt.
“ ]k³gªdkU dkÖSddkUkd_ ®Ħk OtdoW gklhÂ^kIt ]oÐ^]kYW D_Á^kd_ \_ UtSx.
” ]kWdm 6lShkg hk dFªg2GfkªIk 6lShkg 5ht. g]kK g2ÖDpSm¸^k ldDkgkS 5lTªD
_IWk 42S\oªS 4gSt 4gk ]k³gªdkUkIk ldĵkg 5ht.
• ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_ ldĴtfRkÂ]D 5ht. DakDpSmIt ldĴtfR DłW ÿÂ^tD
GNDkIk 5lR DakDpSmIk Dg DekS 5ht St gk2FÁ^kIk ÿ^ÂW D_Sx.
– ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_ hk gklhÂ^ 5lR KmdW ^kldf^mIk ldIk_ 5ht. munotes.in

Page 63

63३ - मारस्गवादी समीषिाववचार
— dFªg2Gfkªd_5Vkå_S]kWdm6lShkglW]kªRhxSx.g_2Kk]ekhm, \k2Pdaekhm,
Dk]Fk_ekhm^k]VoWg]kKÿFSmDPtdkNIkaD_ta5lR42lS]S3dFªld_lhS
4gkgkÌ^dkUmg]kK , g]kK_IWk4lÖSÂdkS^t7aht]k³gªdkUkIt?lShklgD
\ylSDdkUkd_5Vkå_S\ ldÕ^DTW5ht.
Ž ]k³gªdkUmldIk_\oSg]kKÓ^dÖTkhm8ÂYkUWgkVWk2d_gk]olhD]kaDì4gkdm;
4TªÓ^dÖTkg]kW4gkdm5lR\ylSDdkdu²klWDìD_Rkd_\_4gkdk4em
5ht.SgtIDk]5lRYugkhmldS_RÓ^dÖTkg]kWSt¸^kSßdkWngk_5lR
dFªldhmW4gkdm4ekÿDk_Img]kKÓ^dÖTk4l\ÿtS5ht.
]k³gª5lR>2FÐg¸^k]StDak5lRgklhÂ^htSÂDkamWgk]klKDYå_lÖTSmIt,g2[2VkIt
ÿlSl[2[4gSt.gklhÂ^kItdkÖSddkUmÖdłYÂ^kIkDa, ÖdkS2Þ^5lUldf^mÂ^k2Wm5Yam
]StWŌUldam5htS.gklhÂ^kIkgk]klKDg2U\ª, ld_xV-ldDkgdkUm?lShklgDŀĶm^k 4Wnf2FkWt
gklhÂ^kIkldIk_ld]eªDtak5ht.Â^kSoWYnQt]k³gªdkUmgklhÂ^g]m±k5Dk_kg^tSFtatam
5ht.
‘“]k³gªdkUmg]m±k
gklhÂ^5lRg]kK^k2Ik4SoNg2[2V5ht.gklhÂ^kSoWg]kK5lRg]kKkSoWgklhÂ^lWl]ªS
hxÁ^kg]UShxS4gSt.^k4Wnf2FkWt4WtDgklhÂ^ÿdkhkSoWhmIIkªLkatam5ht.gklhÂ^5lR
g]kK^k2IkY_ÖY_g2[2V4WtD4Ë^kgDk2WmldeUDtatak5ht.^k]Å^t]k³gªdkUm
gklhÂ^ldIk_kak]hÂdkItÖTkW5ht.]k³gªdkUmgklhÂ^ldIk_5lRg]m±kgklhÂ^DpSm¸^k
5e^kak]hÂdUtSt.gklhÂ^kIkg]kKkem4gatak4SoNg2[2V5úhkWtWŌUldÁ^kIm\ol]Dk
GtSt.g]kKkS øk2lSDk_mYå_dSªWGPdoW5RÁ^kSgklhÂ^]xakImDk]lF_m[KkdoeDSt^kd_
Â^k2Ik\_5ht.]k³gªdkUmg]m±kdkIDk2Wkøk2lSDk_mDpSm¸^klUeWtÿxÂgklhSD_kdthm\ol]Dk
GtSkWklUgSt.>DxlRgkÓ^keSDk¸^k4Et_YkgoW]k³gªdkUmg]m±tWtldldVk2FmÖdłYkS
]xakIm\_GkSam5ht.ldgkÓ^keSDkS^kg]m±tWtłYdkUmgk]m±tak5ÓhkWlUathxSt.
gklhÂ^DpSm]Vma5e^,gk]klKD-5lTªDGND^k2Wkg]m±kldIk_kS]k³gªdkUmg]m±tWt
]hÂdlUat.gklhÂ^kWtdkÖSd4Vx_tlESD_kdthtSÂd]k³gªdkUmgklhÂ^ldIk_D¤þm5ht.S_
]k³gªdkUmg]m±kgk]klKD-5lTªDdkÖSdkakÿkVkÆ^ø]UtSt.
]k³gªdkUĬ2ĬkÂ]D\ylSDdkU,?lShklgDStIkduleĶz^YoRªlgĦk2S5lRøk2lSDk_mÿFSmdkUm
Ó^ĉì¸^k42lS]ldK^kd_ma®Ħk^kd_\_UtSx.]k³gªdkUmg]m±kUtEma^kIg2DÐYWk2Wm
8\m_klhatam5ht.Dkaª]k³gªIkYk^k5lR6]akhklgĦk2S]k³gªdkUmgklhÂ^ldIk_kSmunotes.in

Page 64

64उप्योवित समीषिा - 2
]hÂdkIk 5ht. 5lTªD Ó^dÖTtSma 8ÂYkUW g2[2VkWk Yk^k ]kWoW _kKDk_R, SÂd²kW,
gklhÂ^Dak, ldIk_ÿRkam ^k2Im 6]k_S (6]ak) 8\m 5ht. ÌhRoWI dFª, dFªdFkªSma 5lTªD g2[2V
g]KoW GtRt 5dÔ^D O_St. hk ]k³gªdkUm g]m±tIk >D ]hÂdYoRª Ukdk 5ht. Â^kWogk_ 5lTªD-
gk]klKD dkÖSd ]k³gªdkUm gklhÂ^ g]m±tS ]hÂdkIt O_St.
Dkaª ]k³gª ^k2Wm Dak 5lR Dakldf^D ldldV ÿij ^k2d_ ÿDkeLxS NkDSkWk Dkhm DÐYWk
g]x_ OtdÐ^k 5htS. ^k DÐYWk ]oaS3 ]k³gªdkUm g]m±kldIk_kIk Yk^k 5ht. Â^kSoWI Dkaª
]k³gªIt ldIk_ g]x_ 5atat 5htS. ]k³gª¸^k ]St, 5lTªD g2[2V hk g]kKk¸^k6]k_SmIkYk^k
5lRgk]klKD , _kKDì^, WulSD, Vkl]ªD ldIk_ÿRkamIm 4lS_IWk 8\m _khSt. Dak hm ^k
4lS_IWtIkI \kF 5ht. 5lTªD Yk^k 5lR 4lS_IWk ht UxÆhm GND Y_ÖY_k2Wk ÿ\kldS D_SkS.
^k ]k³gª¸^k ldIk_kSoWI Base & super structure hk lgĦk2S 5Dk_kg 5atak 5ht. ^k
lgĦk2SkWt ]k³gªdkUm g]m±kldIk_kakIkaWklUamgk]klKD -5lTªD ldIk_k¸^k 5Vk_kd_ hk
g]m±kldIk_ 5Dk__łY GtS ldÖSk_S Ftak.
]k³gªdkUm g]m±tWt gklhÂ^, g]kK, gklhÂ^g]kKkIm lWl]ªSm, ÖdłY, dFê^_IWk5Ué¸^k
ÖdłYldIk_kak ÿkVkÆ^ lUatat lUgSt. gklhÂ^DpSm¸^k gk]klKDStd_ \_ UtRk_khkg]m±kldIk_
5ht. >EkUm Ó^ĉì hm g]kKk¸^k WmlSlW^]k2Wngk_ Yå_lÖTSmWnłY dkÖSdkS GPS 4gSt. Ó^ĉì,
g]kKdkÖSd ^k2It 5DaW ^k g]m±kldIk_k2]kFt 5ht.
gklhÂ^ 5lR Dak ^kg2[2Vm Dkaª ]k³gª 5lR >2FÐg ^k2Wm Kt ldIk_ ]k2Pat Â^kSoW ]k³gªdkUm
g]m±k 5D_łY GtS Ftam. YnQma ]k³gªdkUm g]m±Dk2Wm 5lTªD lWlIJSSkdkU, duleĶz^YoRª
6lShkgŀĶm, ÿFlSdkUm ŀlĶDxR hm SÂdt ]kWam. Āk2Nzg ]tå_2F d le@Fê ÈÐ^tEkWvÓh g]m±Dk2Wm
gdªÿT] ]k³gªdkUm g]m±tIk Yk^k _IÁ^kg ]US Dtam. YnQt 4WtD g]m±Dk2Wm ]k³gªdkUm
g]m±tldf^m 8hkYxh Dtak. Â^kSoW YnQt ‘g]kKdkUm dkÖSdkU, 8U_]SdkUm ]kWdSkdkU hm Y_2Y_k
5am
]k³gªdkUm g]m±tS (YlIJ] ^n_xY) Ó^lĉÖdkS2Þ^, axDekhm, g]Sk, ^k2Wk ÿkVkÆ^ UtÁ^kS 5atat
lUgSt ^k SmW ]oÐ^k2Ik ]k³gªdkUm g]m±td_ ÿ\kd YPak. ^n_xYkS ^nÅUxS_ DkbkS SmW 8YY2T
8U^kg 5at hxSt.
 lølNDa_m4laL] (lIlDÂgDdkÖSddkU )
 lølNDalT4_m (lIlDÂgD lgĦk2SdkUm Y2T)
‘ Æ^o atÉN (]dPkdkldIk_ )
P^Pê Ð^nDv³gIk lIlDÂgD dkÖSddkU (lølNDa _m4laL]), Ār2DZnNª g2ÿUk^kIk lIlDÂgD
lgĦk2SdkUm Y2T (lølNDa lT4_m) 5lR ĀkÆg ]Vma WdPkdk ldIk_ (Æ^o atÉN) ht SmWhm Y2T munotes.in

Page 65

65३ - मारस्गवादी समीषिाववचार
g]kKdkUm (_le^k) dkÖSddkUkYkgoW [_tI Uo_ Ftaat hxSt. 4gt 4gat S_m ^k SmWhm Y2TkS Dkhm
]hÂdkIm duleĶz^t g]kW hxSm. ht 4exD Kxem ^k2Wm gk2lFSat 5ht. Sm YnQmaÿ]kRt-
 ]kWdSkdkU, ]kWdm ÖdkS2Þ^ Ó^lĉÿkVkÆ^ exfR]nĉì Y_kÂ]\kdå_SSk, ²kWÖdk^°k ^k
8Uk_]SdkUm ldIk_k2Sma ÿ]nE KmdW]oÐ^k2Ik ÖdmDk_;
 ]k³gªdkUm ldIk_kSma ?lShklgDSt¸^k DÐYWtd_ma ldĵkg;
‘ gk2ÖDplSD ±tý d DplSÿdRSk (ÿvl³gg) ^k2Wk D¤þÖTkW UtRt.’’
(]_kOm dkHz ]^Dxe, Yp.”)
]k³gªdkUm g]m±t]Å^t Ð^nDk³g hk >D ]hÂdkIk g]m±D 5ht. ^k¸^k lIlDÂgD
dkÖSddkUk]Å^t g]úSk, ÿklSlWlVDSk, g]kKdkUm Yå_UeªW, Y_kÂ]Sk ^k ÿ]nE g2DÐYWk
5htS. ^k g2DÐYWkĬk_t ^n_xYkS 5VnlWD gklhÂ^k[_x[_I ®tķ gklhÂ^DpSmIm g]m±k hx9
akFam hxSm. SgtI Ð^nle4W FxÐP]WWt ]k³gªdkU 5lR g2_IWkdkU ^k2Im gk2FP GkaÁ^kIk
ÿ^ÂW DłW DkU2[_m ^k gklhÂ^ÿDk_kIm g]m±k Dtam. Â^kWt ‘gklhÂ^ 5lR Dak Ó^ĉìD¤lþS
WgoW Ó^lĉYlaDPt KkRk_m, ÖdlWl]ªSm D_Rk_m g2_IWk 4goW Sm gk]klKD g2_IWtak g]k2S_
4gSt’ hk lgĦk2S ]k2Pak. Â^kIk hk lgĦk2S ]k³gªdkUm ldIk_k¸^k 5lR g2_IWkdkUm ldIk_k¸^k
Kdb KkRk_k 5ht. >DoRI ]k³gªdkUm g]m±tS Ð^nDk³g d FxÐP]W ht ]hßdkIt g]m±D ]kWat
KkSkS
]k³gªdkUm ldIk_ 5lR g]m±k ^kd_ 6Nkla^W ]k³gªdkUm ldIk_d2S 52SvÆ^x úk]em^kIkÿ\kd
—•Ž¸^k UeDkS YPatak hxSk. Â^k¸^k ldIk_kS ®] D_Rkö^k GNDkak ÿkVkÆ^ 5ht. ®]
D_Rk_k GND g]kK Yå_dSªWkS ]hßdkIm \ol]Dk [KkdS 4gSx. úk]emWt [ylĦDd gk2ÖDplSD
®]k2Wk 5lR St ®] D_Rkö^k2Wk g]kK Yå_dSªWkSma ]hßdkIt GND ]kWat. ®l]Dk2Wm
[nlĦd2Sk[_x[_ ghDk^ª DłW gk2ÖDplSD d [ylĦD ±týkS 4lVg°kÖTkYWD_kdm5lRKmdW
d ]oÐ^dÖTtS [Ua GPdoW 5Rkdk hk ldIk_ Â^k¸^k lddtIWkS 5ht. ^k ldIk_kIk ÿ\kd
]k³gªdkUm ldIk_kd_ YPatak 5ht.
]k³gªdkUm g]m±tIt gndRª^nF —•Ž¸^k UeDkS gnł Lkat. ^k UeDkS ]k³gªdkUk¸^k ]ob
FkË^kIk YoWeōV Gt9W g]DkamW 5lTªD, gk]klKD, gk2ÖDplSD dkÖSdkIt ldĴtfR,
4TªlWRª^W DłW Wdt lgĦk2S ]k2Pat Ftat. 8Ukh_RkTª 7FaNWWt gklhÂ^DpSmak \klfD g2GNW
]kWat. S_ an7 5ÐToK_Wt Datak ldIk_ÿRkamIk \kF ]kWat. āt´S ^k K]ªW WkNDDk_kWt
WkNDk¸^k g]ohlWķStak ]hßdkIt ]kWat. “WkND [nlĦlWķ 4gkdt” hk 5úh Â^kWt V_ak. Â^kWt
Ó^lĉYt±k g]oh\kdWk ]hßdkIm ]kWam. Â^kIk hk ldIk_ >DoRI ]k³gªdkUm g]m±t° ]xakIm \_
GkaRk_kO_ak munotes.in

Page 66

66उप्योवित समीषिा - 2
Dt. _2. le_dkPD_ ^k2Wm FxÐP]W¸^k g]m±kYĦSma SmW ŀĶmDxW gk2lFSat 5htS St ÌhRSkS,
"ÿT] g2lhSk ldleĶ KmdWŀĶmIm lWl]ªSm 5ht'', ht Å^kWkS GtSat KkSt, Ungö ^kNÈÈ^kd_hm
KmdWŀĶm ldleĶ DkbkSma >Dk g]ohkIk 5lR gk]klKD KmdWkIk Yå_YkD 4gSt, ht a±kS
Gt9W Â^k 4Wn_xVkWt lSIm SYkgRm Dtam KkSt 5lR etdNm ÿdp°m 5lR KklRdk gk]klKD 5lR
5lTªD KmdWkS ]ob VłW 5htS Ļk2Im WŌU GtSam KkSt."
(Dt. _2. le_dkPD_, gklhÂ^dtV, Yp. Ž‘)
]k³gªdkUm g]m±kldIk_ Dkaª ]k³gª YkgoW St YnQt Ð^nDkI, úk]Im, 4PxWv, [¤Kkl]W, FxÐP]W
5Um ]k³gªdkUm ldIk_d2Sk2Wm YnQt 5Rak. 4aÃ^og_, gkýª, ]k³^oKª 5Um\kÕ^Dk_kWm5YÐ^k
ldIk_]2TWkSoW ]k³gªdkUm gklhÂ^kIm IIkª Dtatam 5ht. ]oaS3 ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_ g]KoW
GtSkWk ?lShklgD 5lR SklÂdD 42FkWt ldIk_ld]eª D_Rt 5dÔ^D 5ht. Dk_R ]k³gªdkUm
glhÂ^kldIk_hk]kWdmKmdWkakÂ^k¸^kgk]klKD lÖTÂ^k2S_kak ]hßd UtSx. Y^kª^kWt Sx ^kI
lÖTÂ^2S_k¸^k, Yå_dSªWk¸^k ÿlø^tSoW ldDlgS hxSx. ]k³gªdkU ^kI ?lShklgDStIk ]kFxdk Gt9
YkhSkWklUgSx5lR SÂd²kWk¸^k gkhkÍ^kWt gklhÂ^, Dak ^kIt ÖYĶmD_R D_Á^kIk ÿ^ÂW
D_Sx. 5lR gk]klKD g2U\ª hk ]k³gªdkUm gklhÂ^ g]m±tIk ]hÂdkIk GND O_Sx. anWkIkÖDêWt
gklhÂ^kIt gk]klKD ldĴtfR D_Rt ]xakIt ]kWat hxSt. >Ekīk gklhÂ^DpSmIt 5DaW
D_Á^kgkOmgk ]lKDFSmÿFSmIm Ykĵª\o]m, 5lTªD Yå_lÖTSm g]KoW GtRt 5dÔ^D O_St.
anWkIkÖDê¸^k ]St ]k³gªdkUm gklhÂ^g]m±k hm ]oÐ^]kYWkÂ]D 5ht. Sx gklhÂ^DpSmSma
gk]lKD ÿt_Rk exVÁ^kd_ \_ UtSx
4]tå_DW ]k³gªdkUm gklhÂ^g]m±D ĀtPå_D KtÌgW (Fredric J ameson) hk htFtaÿlRS
]k³gªdkUm ldIk_k2¸^k ÿ\kdkSoW 5Yat lgĦk2SW gkDk_Sx. Sx 5YÐ^k gklhÂ^g]m±tIk ldIk_
łYdkU, g2_IWkdkU, ld_IWkdkU ^k 5VnlWD ldIk_Vk_k2¸^k g2U\kªS D_Sx. ‘]kl³gªL] 4rÁP
Zv]ª’ (Marxism and form) ^k ú2TkS 5YÐ^k g]m±k YĦSmak Â^k2Wm ‘Ĭ2ĬkÂ]D g]m±k’
(Dialectical criticism ) 4gt ÌhNat 5ht. htFta, ]k³gª ^k2¸^k ldIk_k2]VoW Sx gdªg]kdteD 4em
\ol]Dk GtSkWk lUgSx. GND-g]Ķmg2[2V ldDkg, Ĭ2Ĭ ldDkg, gkDÐ^kIm g2DÐYWk (totality)
^k2Wk 4lVD ]hßd UtSx. SgtI ]k³gªdkU5lRłY -DÐYWk ^k ú2TkS ]k³gªdkUm g]m±kŀĶmSoW
‘łYk’Ik ldIk_ Dtak 5ht. ^k]Å^t 52Så_D łYkDPt KkÁ^kIk ÿ^ÂW D_Sx. ]oaS3 gklhÂ^DpSmIk
5e^ DVmhm łYhmW WgSx. Sx gk]klKD KmdWkIk >D \kF 4gSx. KtÌgW¸^k ]St ‘‘5e^kak
4Tª-lWłYRkIm4TdkÖYĶm D_RkIm Kł_m WgSt Dk_R Sx 5VmI 4TªYoRª 4gSx; Sx 5VmI
>D gk]klKD 5lR ?lShklgD 4Wn\d ÌhRoW lgĦ (Lkatak) 4gSx.” (Dt. _2. le_dkPD_,
gklhÂ^dtV, Yp. ” ) St YnQt ÌhRSkS, ‘‘htFtadkUk¸^k ]St Dak 8°_x°_ 5Yat ]oSª ÖdłY NkDoW munotes.in

Page 67

67३ - मारस्गवादी समीषिाववचार
4]oSªek 42lS] gÂ^kS ldamW hxSt, S_ ]k³gªdkUk¸^k ]St Sm 5YÐ^k ldDkg]kFkªd_ 4]oSªSk
gxPmS 4lVDklVD ]oSª, ÖYĶ 5lR dkÖSdkl\]nE hxSt. hk \tU a±kS GtSk htFtadkīk2Wk 8¸I
Dak SklÂdD 4gSt 4gt dkNRt 5lR ]k³gªdkīk2Wk Sm gk]klKD 4gSt 4gt dkNRt gkhlKDI
5ht. ]k³gªdkUm g]m±t¸^k ŀĶmSoW DakDpSmIt gk]Ã^ª 4Tdk lSIm Un[ªaSk lS¸^kSma 42F\oS
gk]klKD 5lR ?lShklgD 5DaWkd_ 4Tdk Â^k2¸^k 4\kdkd_ 4da2[oW _klhat ht ÖYĶ 5ht;
5lR ht gk]Ã^ª lS¸^k 42Fm 4gRt, 4lVDklVD 4gRt ht ]kWdm \ldSÓ^k¸^k ŀĶmWt 5dÔ^D
5ht.” ( Dt. _2. le_dkPD_ , gklhÂ^dtV Yp. •)
atlWWIk >D ldĵkgo ghDk_m ÌhRoW >. Óhm. anWkIkÖDê hxSk. anWkIkÖDê hk gklhÂ^g]m±D
5lR Dak 4Ë^kgD ÌhRoW ]k³gªdkUm 4Ë^kgkS ÿlgĦ hxSk. Sx gklhÂ^DpSmIt ldĴtfR
g]kKekľm^ \ol]DtdłW D_kdt ht ÿ]nE Sßd ]kWSx. Sx łYdkUm g]m±tak ld_xV D_Sx.
]k³gªdkUm g]m±Dk2ldf^mIm Â^kIm \ol]Dk KmdWldf^D 5ht. g]m±DkWt le±DkIm \ol]Dk
[KkdS WdxlUS atEDk2Wk ]k³gªdkUm \ol]DtIt ]kFªUeªW D_kdt. atEDkIt DakÂ]D Uxf UkEdoW
īkdt 5lR ÖdS3Im \ol]Dk Ok]YRt ]k2Pkdm. Y^kª^kWt Sgk lW\ª^YRk g]m±Dk¸^k 42Fm 4gkdk,
4em \ol]Dk anWkIkÖDê ^kIm 5ht.
lāNW]Vma g]m±D KvKª TvÌgW gklhÂ^klWl]ªSmIm \ol]Dk ]k³gªdkUm 42FkWt GtSkS.
DkÓ^lWl]ªSm 5lR DkÓ^ldDkg ^kldf^mIm Â^k2Wm Dtatam g]m±k ]k³gªdkUm 42FkWt KkRk_m 5ht.
‘gk]klKD Ykĵª\o]m’ hk GND Â^k2¸^k 4Ë^kgD¤þm 5ht. ]kWdm KmdW, \kfk h^k GNDkÆd^t St
\ylSDdkUkem gng2FS 4em ]kP2Rm D_SkS. ‘lZe_’ hk g]m±Dhm gklhÂ^ lWl]ªSm¸^kÿijkIk
ldIk_ \ylSDdkUkWngk_ D_Sx. ‘ldIk_’ ]oaS3 dkÖSd 4Wn\dkSoW lW]kªR hxSkS 5lR
gklhÂ^DatS \kfk hk >D GND ]hÂdkIm Dk]lF_m D_mS 4gSx. \kfklWl]ªSm \ylSDdkUm
8YY°m Â^kWt ]k2Pam 5ht. lZe_ ‘4Wn\d-dkÖSd-4Wn\d’ hk DaklWl]ªSmIk ÿ]nE 5Vk_
]kWSkSS_FvDìWt gklhÂ^ 5lR g]kK ^k2Ik Y_ÖY_g2[2V 4Vx_tlES Dtatak 5ht. g]kKdkUm
dkÖSddkUSocialist Realism) hk lgĦk2S ]k2Pak 5ht. hk lgĦk2S ]k³gªdkUm gklhÂ^kIt >D
ÿ]nE duleĶ ]kWat KkSt. Â^kIk hk lgĦk2S ld_xVldDkgkÂ]D \ylSDdkU 5lR ?lShklgD
\ylSDdkU ^k ÿ]t^k2d_ 5Vkå_S 5ht. Â^kS g]kKk¸^k \ldÕ^kIt goIDÂd 4gSt. Â^kIk hk
ldIk_ g]m±tS FlSema g]m±k]oÐ^ ÖdłYkSma 5ht.
ÈatEkWxÓh gklhÂ^ g]m±DtS gŏU^ª]oÐ^kak ÿkVkÆ^ UtSx. gŏU^ª]oÐ^kIk ldIk_ Sx ?lShklgD
\ylSDdkUk¸^k 4Wnf2FkWt D_Sx. gŏU^kªIk g2[2V 8Y^nĉtem Â^kWt KxPak 5ht. ]k³gªdkUm
g]m±DkIm \ol]Dk hm ldĴtfDkIm 4gkdm. Dak Dem 4gkdm dk 4go W^t ht Â^k2Wt gk2Fo W^t S_
Dak dk gklhÂ^ ht gk]klKD Yå_ÿtà^kSoW YkhS g]kKUeªWk¸^k ÿFSmIk dk 4VxFSmIk 5atE munotes.in

Page 68

68उप्योवित समीषिा - 2
DgkÓ^ĉhxSx5htÂ^kItldĴtfRD_kdt.htD_mS4gSkWkhmDat¸^kÖdk^°Stak[kVk^tRk_
Wkhm^kImDkbKm¶^kdm.DatakgkVWÌhRoWYkhSkDk]kW^t.ÈatEkWxÓhWt4ekg]m±DkWk
ld_xV(DakgkVWÌhRoWYkhRkö^k)Dtak5ht.løÖSxZ_DvPdtagŏU^ª]oÐ^kIk]k³gªdkUm
\ol]DtSoWg]kKk¸^kg2U\kªSWÓ^kWtldIk_]k2PSx.Â^k¸^kldIk_kIk,g]m±tIkÿ\kd]_kOm
]k³gªdkUmg]m±Dk2d_hmYPatak5ht.DvPdta]W,KklRdk5lR\kfk^k4Wnf2FkWtKm]m]k2gk
D_SxSm?lShklgD\ylSDdkUgkYt±5ht.gklhÂ^kItgk]klKDÖdłYÂ^kak4l\ÿtS5ht.
Kgt]kWdmg]kK[UaSxSgtIDat]Å^thm[UahxS4gSxhk?lShklgD\ylSDdkUkIklW^]
Â^kakhm4l\ÿtShxSk^klW^]kWngk_dFkªlWl]ªSm,®]lWl]ªSmIkYå_Rk]gklhÂ^kd_hxSx.
gklhÂ^g]m±kD_SkWkDvPdtagklhÂ^k¸^k5e^kIkldIk_ÿkVkÆ^ø]kWtD_Sx.gklhÂ^kIk
5e^g]kKkaklDSm8YDk_DO_SxhtSx]hÂdkIt]kWSxSgtIgŏU^ªŀlĶDxWkldf^m¸^k
DÐYWtakSx[UaSmÿdkhmŀĶm]kWSx.gŏU^ªDÐYWkgSS[UaS_khStÌhRKtIÿkImW
gŏU^ªDÐYWk, \k2PdaekhmgŏU^ªDÐYWkdtFdtFbm5ht.>DoRIgŏU^ªhtdkÖSdkImaylDDkIm
lWl]ªSm5ht.
8Y_xĉgdªg]m±Dk2¸^kldIk_k2IkY_k]eªGtSak4gSk]k³gªdkUmg]m±k]k³gªdkUm
ldIk_ÿ]t^kd_5Vkå_S4goWSm4WtD42FkWmg]pĦhxSFtatam5ht.gklhÂ^lWl]ªSm¸^k
ÿlø^tIkexVGtÁ^kIm\ylSDdkUm4Ë^kgYĦSm]k³gª->2FÐg^k2WmgolISDtatam5ht.atlWW
anWkIkÖDê^k2Wmg]m±kSÂdk2It8Y^xKWDgtD_kdt^kItlWU¥eWDtat.g_TvÌgWWtDldSk,
WkND, ]hkDkÓ^^kgklhÂ^ÿDk_k2DPtYkhÁ^kIm]k³gªdkUmŀĶmlUam.Ð^nDkgWtdkÖSdÿijk2Im
]k³gªdkUm42FkWtlIlDÂgkDtam.lZe_WtgklhÂ^5lRDak^k2Im5dÔ^DSkDk^5ht5lR
exfR]nĉg]kKÓ^dÖTkDemlW]kªRhx9eDSt^kldf^kImIIkªDtam5ht.FvDìWtg]kKdkUm
dkÖSdSkdkUkIm]k2PRmDŁWgklhÂ^, gklhlÂ^D^k2Im\ol]DkÓ^ĉDtam5ht.]k³gªdkUm
g]m±tItg]kKdkUmdkÖSddkUht>DduleĶz^dka±RO_atat5ht.DvPdtaWtld_xV
ldDkgkÂ]D\ulSDdkUk¸^k5®^kWtgklhÂ^lWl]ªSmIm8YY°m]k2Pam5ht.S_ÈatEkWxÓhWt
]k³gªdkUmg]m±t42SFªSgŏU^ªekľ8\tD_Á^kIkÿ^ÂWDtak5ht.
]k³gªdkUmgklhÂ^5lRg]m±kldIk_a±kSGtSkWk5YRk2g]k³gªIklgĦk2SKgkg]KoWGtRt
5dÔ^DO_StSgtI]k³gªdkUmldIk_d2S, g]m±D^k2IkgklhÂ^, Dakldf^DŀlĶDxRhm
g]KoW¶^kdkakFSx.Â^k2Wm]k³gªdkUmgklhÂ^g]m±taklUatamIkaWk]hßdkIm5ht.Dkaª
]k³gªIkgklhÂ^5lRg]kKldf^DŀlĶDxRYnQma4WtDldIk_d2S, g]m±Dk2WmSxdtFdtFÑ^k
42FkWtYnQtldDlgSDtatak5ht. munotes.in

Page 69

69३ - मारस्गवादी समीषिाववचार
]k³gªdkUm g]m±tIk g]kKekľm^ g]m±td_ ÿ\kd YPatak 5ht, 4gt 4gat S_m g]kKekľm^
5lR ]k³gªdkUm g]m±kYĦSm >D WkhmS, ht a±kS OtdRt 5dÔ^D 5ht Dk_R ]k³gªdkUm
g]m±tS 4Tª_IWtak, 4Tªekľkak ]hßd 5ht. S_ g]kKekľm^ g]m±tS g]kK_IWk,
g]kKekľ ^k2Wk ]hßd 5ht. g]kK_IWtIt GND 5lR gklhÂ^g2_IWtIt GND ^kIt 4Æ^xÆ^g2[2V
ÖYĶ D_Rt g]kKekľm^ g]m±tIt ]n´^ Dk^ª 5ht. ]kRog hk g]kKkIk >D ]hßdkIk GND 5ht.
Â^k]nbt ]kRog 5lR g]kK ^k2¸^kSma Y_ÖY_g2[2Vk2SoW ]kWdm DpSm GPS 4gSt. >Ekīk ldleĶ
DakDpSmIm lWl]ªSm hm ldleĶ DkbkS, ldleĶg]kKkS , g2ÖDpSmS hxS 4gSt. Â^k]nbt gklhÂ^kak
>D gk]klKD GlNS ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_kS ]kWat Ftat 5ht. Dkaª ]k³gªIk gklhÂ^ 5lR
g]kKldf^D ŀlĶDxR >2FÐg, atlWW, KvKª Ð^oDkI, FxÐP]W, _t]2P ldÐ^], lY>N]ke_t, 4PxRō
dxaxlgWxd 6Â^kUéWm 4lVD ldÖSk_kWt YnQt 5Rak. gklhÂ^FS Yký, \kfk, g2_IWk, g2Gfª,
Yå_Rk] 5UéIk ldIk_ ^k gdª ldIk_d2Sk2Wm dtFdtFÑ^k 42Fk2Wm Dtatak 5ht. ^k ldIk_k2]VoW
ÿlSl[2[dkUm W]nWkłY (Reflection Model) , lWl]ªSmdkUm W]nWkłYProduction Model) ,
ldDkgdkUm W]nWkłY (The Genetic model W-²kW W]nWkłY (The Negative Knowledge
Model ), \kfkD¤þm W]nWkłYLanguage Contred Model) hm]k³gªdkUm ldIk_k2VoW YkI
W]nWkłYt 8U^kg 5atam 5htS. ldgkÓ^k eSDkS gklhÂ^lIlDÂgt¸^k 4Wnf2FkWt ]k³gªdkUm
gklhÂ^ldIk_kIm hm YkI W]nWkłYt lW]kªR Lkatam lUgSkS.
]kWdm KmdW ht >D gk]klKD dkÖSd 5ht. ^kI gk]klKD dkÖSdkSoW gklhÂ^lWl]ªSm hxS 4gSt.
g]kKkIk Â^kSma dkÖSdkIk Yå_Rk] gklhÂ^kd_ hxS 4gSx. ]k³gªdkUm g]m±D gklhÂ^ 5lR
g]kK^k]VmaY_ÖY _g2[2V SYkgSkS. Â^kI[_x[_ dSª]kW, \ldÕ^5lRg]kKkS ‘dFª’,
dFªldlhW g]kK Dgk 4gkdk ^k ldf^m¸^k IIkª g2DÐYWkĬk_t D_SkS. gklhÂ^[kĻ_kKlD^
WulSD DgxNz^k ^k5Vk_t ]oÐ^]kYWkÂ]D d lWRkª^D g]m±kYĦSmIk 4da2[ D_SkS. g]kK,
g]kKkIt akFt[k2Vt, 5lR atEDlWl]ªS gklhÂ^DpSmIk ÅdÆ^Tª ^kldf^m \oSDkamW DÐYWk
DxRÂ^k hxÂ^k, Â^k 5Sk Dek 5htS, Â^k Dek 4gkd^kg hÓ^k ht gk2FÁ^kd_ g]m±D \_ UtSkS.
Pvg.F2.]kaet ^kldf^m ÌhRSkS, “gklhÂ^ 5lR g]kK ^k2It St Dtdb 4Ë^kgDI WgSkS, S_
\ldÕ^dt°t, ekÖSt d ÿIk_Dhm 4gSkS 5lR hm 8\^ldV ÿ^xKWt Y_ÖY_k2YkgoW ld\ĉ _kERt
Â^k2Wk 4dGP KkS 4gSt.” (g]kKekľm^ g]m±k, Pvg.F2.]kaet (4Wn))
‘UlølND@Z YvlalNDa6DvWv]m ’ ^k ú2Tk¸^k ÿÖSkdWtS Dkaª ]k³gªWt gklhÂ^ 5lR g]kK
^k2¸^kSma WkSt goà]YRt a±kS GtSat 5ht. ldleĶ DkbkS Lkatak DatIk ldDkg 5lR
gk]klKD ldDkg, \ylSD gk]úmIk Yk^k 5lR Ó^dÖTkYW ^2ýRk ^kSma g2_IWk ^k]Å^t gk±kS
g2[2V WgSx ht gk2lFSat 5ht. SgtI gk]klKD ÿlø^t]Vma gk]klKD g2[2V, 8ÂYkUWeĉìmunotes.in

Page 70

70उप्योवित समीषिा - 2
KkRmd ^k 42Fk]Å^t 5VnlWD DkbkS ®]ld\kFk¸^k SÂdk]nbt Dgk 42Sldª_xV lW]kªR hxSx Â^kIt
hm lddtIW Dtat 5ht. >DoRI, Dkaª]k³gªIm Vk_Rk hm \ldÕ^kS dFªld_lhS g]kKkS ®]ld\kF
WĶ hx7a 5lR Dakd2S hk g]kKkem >DkÂ] hx7a 4em hxSm. ]k³gªdkUm g]m±k >Ekīk
atEDk¸^k gklhÂ^Dp°m]Vma Fl\ªS gk]klKD htSo 8GP DłW UkEldS 4gSt. Â^kSoW lSIt
gk]Ã^ª ÿDN hxS 4gSt. ht >D ]hßdkIt duleĶ ^k g]m±kYĦSmIt 5ht.
Ā¤I 4Ë^kgD StW ^kWt d2e (race), Y^kªd_R (milieu), ^nF (Dkb) (moment) ^k GNDk2Ĭk_t
gklhÂ^ 5lR g]kK ^k ldf^mIm guÅUk2lSD ]k2PRm Dtam 5ht. gk]klKDYå_lÖTSmÂ^k
Yå_lÖTSm GPatat ]kWdm ]W ^k2Wm ldleĶ DkbkSma Dak lWVkªå_S hxSt. (A work of art is
determined by an aggregate which is the general state of the mind and
surrounding circumstances.) hk StW ^k2Ik ldIk_ Ó^ĉìIt ]W ht ldleĶ gk]klKD dkSkd_RkWt
GPS 4gSt, ht 4Vx_tlES D_Rk_t 5ht. Â^k2¸^k race, milieu 5lRmoment ^k lýgoým ]Vma
moment ]Å^t ^tRk_t 5lTªD, gk]klKD, gk2ÖDplSD GND ht dkSkd_Rkem lWFlPS 4gSkS.
atEDk¸^k DakDpSmSma g\xdSka hk atEDk¸^k g\xdSkakak Dkhmgk DdtS Gt9 YkhRk_k
4gSx StW¸^k ]k2PRmS \yFxlaD Yå_lÖTSmYkgoW St _kKlD^ dkSkd_RkY^«S¸^k 4WtD ÿt_Rk2Ik
g]kdte Dtak 5ht. ^k 4Wnf2FkWt ]_kOm gklhÂ^kIk ldIk_ Dtak S_ ÿk_2\m¸^k g2SgklhÂ^kIm \ĉì
hm ÿt_Rk lUgSt S_ YnQt Kk9W ldgkÓ^k eSDkS g]kK gnVk_Rk ^k 4Wnf2FkWt atEW Lkatat 5ht.
Ā¤I g]m±D U [xWōÐP, ‘gklhÂ^ ht g]kKkIk 5ldÕDk_’ (literature is an expression of
society) g]kKkSma 4WtD gk]klKD, 5lTªD, gk2ÖDplSD, _kKlD^ 5UéWk gklhÂ^ DdtS GtS
4gSt. Â^k]nbt gklhÂ^ 5lR g]kK ^k2Ik lWDNIk g2[2V 5ht.
Dkaª ]k³gª ^k2¸^k lgĦk2SWkSma ?lShklgD \ylSDdkU ]hÂdYoRª O_atak 5ht. Dk_R
]k³gªÿlRS gklhÂ^g]m±tSma g]kKdkUm dkÖSdkdUkIk (socialist realism ) 8F] ^kSoWI
Lkatak 5ht. ]k³gªdkUm ldIk_ÿRkamIt goý Fx. ]. DnaDRê ^k2Wm WŌUldat 5ht St ^tTt Ykhó.
"The mode of production in material life determine the general character of social,
political and spiritual process of life , it is not the consciousness of men that
determines their existence , but on the contrary their social existence determines
their consciousness .” (Fx. ]. DnaDRê, Wdg]m±k, (g2Yk.) Yp. Ž’) ht Dkaª ]k³gª ^k2It
ÿlgĦ goý 5ht. ^kSoW ?lShklgD \ylSDdkU (Historical Materalism ) ht lgĦk2SW gkDk_at
5ht. DxRÂ^khm DatS dkÖSd KmdWkIt GND 4gSkS. Kgt Dì 8ÂYkUWgkVWt, 8ÂYkUWYĦSm
^kSoW lW]kªR hxRk_t dFª Â^k2It Y_ÖY_g2[2V, Â^kSoW lW]kªR hxRk_t ÿij, ldIk_kÂ] 8°_t 5UmSoW
>D ldIk_kÂ] g2GNWk S^k_ hxSt. atEDkak dk Dakd2Skak ^k gdª [k[m atEWkg 8īnĉ D_Rkö^k munotes.in

Page 71

71३ - मारस्गवादी समीषिाववचार
4gSkSg]kK ,g]kKdkÖSd^nF\kWgk2ÖDplSDSk,_kKlD^Sk5Um¸^k5Vk_tgklhÂ^
lWl]ªatKkS4gStgklhÂ^5lRg]kK^k2Ik4Æ^xÆ^g2[2VÖYĶhxS4gSx. g]kKekľm^
g]m±tIthmht>D]n´^ÿ^xKW5htg]kKkImg2_IWkg2ÖDpSmÂ^kSmaldldVGND^k2¸^k2em
Dgk5lRDxRÂ^kÿDk_tg2[2V^tSxhtUkEldRtg]kKekľm^g]m±tIt>D]hÂdkItDk^ª5ht
>DoRI]k³gªdkUmg]m±tIkg]kKekľm^g]m±td_ÿ\kd5htS_mhm]k³gªdkUm5lR
g]kKekľm^^kUxÆhml\ÆWg]m±kYÅUSm5htSht5YRa±kSOtdRt5dÔ^D5ht
]k³gªdkUmldIk_5lRg]m±tWt4WtDldIk_ÿdkhk2d_ÿ\kdYkPatak hxSk ľmdkUm
gklhÂ^ldIk_kakhmSxYo_DO_ataklUgSx. l]eta[k_tN5lRº^ola5løÖStdk^kľmdkUm
g]m±Dk2Wm]k³gªdkUmŀĶmDxWkSoWlľ^k2¸^k]kWlgD, gk2ÖDplSDU]WkIkldIk_DłWldf]
\ylSDdkÖSdkakK[k[Uk_V_athxSt\k2PdaekhmSľmexfRDgthxSFtatÂ^kItldldVÿDk_
DxRSt^kldf^kDPtgoà]YRtYkhÁ^kgľmdkUmldIk_kg]k³gªdkUmg]m±kldIk_Yo_DO_ak
hxSk]oaS3]k³gªdkUmľmdkUkIk8F]lľ^k2¸^kexfRkIt]ob\k2PdaekhmSexVÁ^k¸^k
ÿ^ÂWkSoWLkakgk]klKDdFª_IWt]nbtlW]kªRhxRk_mldf]Skht>D^k\ol]DtItldIk_goý5ht
DyNn2l[D®]k2Wk‘®]’hkUKkªl]bkdk5lRÂ^kIt]xal]bkdthm\ol]Dk^kľmdkUkS4gatam
lUgStlľ^k2Wkl]bRk_kUnÍ^]UKkª,gk]klKD4ÿlSķk,4g]kWg2Vm,D]m_xKFk_U_^k
[k[éWk]k³gªdkUmľmdkUkWtld_xVDtatak5ht
‘”]k³gªdkUmgklhÂ^g]m±kduleĶt
) ]k³gªdkUmgklhÂ^g]m±k]k³gª¸^k?lShklgD\ylSDdkUk¸^kYå_ÿtà^kSoW
5Dk_łYkg5am5ht
) ]k³gªdkUmKmdWUeªW5lR]k³gªdkUmg]m±k^k2ItÿRtStDkaª]k³gª5lRĀtPå_D
>2FÐght5htSÂ^k¸^kDak-gklhÂ^ldf^D\ol]DtSoWgklhÂ^g]m±k5Dk_kg5am
5ht?lShklgD5lRld_xVldDkg\ylSDdkU^k]oaÿ]t^k2¸^k5®^kWtgk]klKD
ÿijkW2ImlIlDÂgkDtamFtam
‘) ?lShklgD\ylSDdkUhk]k³gªdkUmgklhÂ^g]m±tIk5Vk_ÖS2\5ht^klW^]kWt
ekgDì^g2ÖTk,_kKDk_R,V]ª, WmlS]°k^kDPtYkhÁ^kImWdmŀĶmlUam
’) ]k³gªdkUmg]m±Dk2WkKmdWdkUm,]kWddkUm,gk]klKD\ol]Dk]kÆ^5ht
“) anDkIWt5e^5lRłYk¸^kg2U\kªSĬ2ĬkÂ]Dg2^xFg2[2VmldIk_Dtak5hthkldIk_
]k³gªdkUmgklhÂ^g]m±takIkaWkUtRk_kO_ak5ht munotes.in

Page 72

72उप्योवित समीषिा - 2
”) ÿÖSnS g]m±kYĦSm ldleĶ DakDpSmSoW/gklhÂ^DpSmSoW g]DkamW gk]lKD_kKDì^ ,
5lTªD g2[2V Dgt Ó^ĉ D_St ^kIk exV GtSt.
•) ]k³gªdkUm gklhÂ^g]m±RkS 5e^–4l\Ó^ĉìd_ \_ UtS 5e^k¸^k ]ylaDStak
ÿkVkÆ^ lUat 5ht.
–) ]k³gªdkUm ]naÿ]t^k2d_ (?lShklgD \ylSDdkU ld_xVldDkgkÂ]D \ylSDdkU
exfR]nĉ g]kKlWl]ªSm) lWķk Ot9W ]k³gªdkUm g]m±tak 4WtD 4Fk2Wm ldDlgS Dtat.
—) ]k³gªdkUm g]m±D gklhÂ^DpSmIk g]kKgkYt± ldIk_ D_SkWk lUgSkS. 5lR5e^kIk
g]kKgkYt± ldIk_ D_SkS.
Ž) ]k³gªdkUm gklhÂ^g]m±tak dÖSnlWķ D_Á^kg ?lShklgD \ylSDdkU ]hßdYoRª O_ak
5ht.
‘• ]k³gªdkUm ]_kOm gklhÂ^ 5lR g]m±k
]_kOmSma ]k³gªdkUm glhÂ^ldIk_kIk ÿk_2\ ]n´^S3 —‘ YkgoW gnł hxS Ftatak lUgSx
gĻkþm, ÿlS]k ^k ]klgDk2]VoW akaKm Y¤Pgt Yn.^.UteYk2Pt, Dt.Wk_k^R Dkbt, 4W2S DkRtD_
ÿ\kD_ YkÅ^t 6Â^kUm 4Ë^kgDk2Wm ]k³gªdkUm 42FkWt g]m±katEW Dtat. akaKm Y¤Pgt ^k2It
‘gklhÂ^5lRg]kKKmdW ’ (—‘“) hk ]_kOm ]k³gªdkUm g]m±kldIk_kSma Ylhak ú2T ]kWak
KkSx. F2.[k.g_Uk_ lU.Dt.[tPtD_ e_U¸I2þ ]nlĉ[xV ^k 4Ë^kgDk2Wm 5YÐ^k gklhÂ^g]m±kY_
atEWkS ]k³gªdkUm KmdWŀĶmak 4lVD ]hßd UtS atEW Dtat 5ht.
akaKm Y¤Pgt ^k2¸^k dFê^ dk2đ^mW ŀĶmak g]DkamW g]m±D 4Ë^kgD ^k2Wm (—‘“-’Ž
ld_xV Ueªldak hxSk. 4gt 4gat S_m 4WtD 4Ë^kgD g]m±Dk2Wm ^k dk2đ^mW \ol]DtSma
ldIk_ÿRkam g]KoW GtSam. ^k ldIk_ÿRkam ]Vma gßd ]_kOm gklhÂ^ldIk_ 5lR g]m±tS
lNDoW _klhat 5ht. ]_kOmgklhÂ^kS ]k³gªdkUm ldIk_Vk_tak 4WngłW 4WtD gklhlÂ^DkWm
atEW Dtat 5ht. ^k ldIk_Vk_tSoW ]kWdSkdkUm ldIk_ Ó^ĉ Dtatat 5htS. gk]klKD Ó^dÖTtSma
5lTªD ldf]Sk, exfRÓ^dÖTk 5lR exlfSk2¸^k KklRdk Ó^ĉ D_S Yå_dSªWkgkOm 5dkhW
D_Rk_t atEW hxS Ftat 5ht. ]k³gªdkUm 42FkWt gklhÂ^ke^ 4lVD SmĄYRt _tEkNak Ftak.
e_U¸I2þ ]nlĉ[xV Wk_k^R gnd¥ ÿ\nSé¸^k atEWkS ht ÖYĶYRt gkDk_at 5ht. e_U¸I2þ ]nlĉ[xV
^k2¸^k ‘gpĶmgŏU^ª 5lR gklhÂ^]oÐ^’ ^k ú2TkWt ^k g]m±kYĦSmIk Zk_ 8°] ÿDk_t Yå_I^ DłW
lUak 5ht. SgtI Â^k2¸^k ‘KmdW5lRgklhÂ^ ’ ^k atEWkSoW ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_ gkDk_ak
5ht. munotes.in

Page 73

73३ - मारस्गवादी समीषिाववचार
]_kOm]Å^t ldgkÓ^k eSDk¸^k lSgö^k UeDkS ]k³gªdkUkIk Yå_I^ Lkak. ^kW2S_ ]_kOmS
4WtDk2Wm ]k³gªdkUkak 4WngłW gklhÂ^lWl]ªSm Dtatam lUgSt. 4W2S DkRtD_ ^k2It ‘Ik2U_kS’
]VmaDkhmDldSk ; ld2Uk D_2UmD_k2Ik ‘ÖdtUF2Fk’, ‘]k»^k]W[WUFP ’, ‘hm KWSk 4]_ 5ht’;
Wk_k^R gnd¥ ^k2Ik DldSk SgtI \k.ld.d_t_D_, 4ÁRk\k9 gkOt, [k[o_kd [kFoa, 4lWa [d¥ ^k2¸^k
DTWkÂ] gklhÂ^kS ]k³gªdkUm ldIk_ 4Vx_tlES hxSkWk lUgSkS.
ld2.Uk.D_2UmD_k2Ik ‘ÖdtUF2Fk’ ^k DkÓ^g2úhkSma ÖdtUF2Fk hm DldSk ®l]D, DĶD_m ^k2¸^k
g2GlNS eĉìIt ]hÂd gk2FRk_m 4goW g]ohlWķk Ó^ĉ D_Rk_m 5ht. SgtI Wk_k^R gnd¥ ^k2Im
DldSk DĶDö^k2Im [kKo ]k2PRk_m 5ht. Â^k¸^k DldStSoW \kdWk2Im ]k2PRm hxSkWk St ]k³gªdkUm
ldIk_ ]k2PSkS. ]k³gªdkUm ldIk_g_RmIt WkSt ]kWdSkdkUkem lWFlPS 5ht, Â^kIt UeªW gnd¥
^k2¸^k DldStS hxSt. Â^k2¸^k ‘?gkFk]māĺ ’ ^k DkÓ^g2úhkS ]m, 5Ìhm, SnÌhm hm gdªWk]t ^tSkS
^kSma ]m, 5Ìhm hm gdªWk]t DĶD_m ]kRgkIt ÿlSlWlVÂd D_Rk_m 5htS. S_ SnÌhm ht gdªWk]
g°kVk_m dFkªak 4Vx_tlES D_Rk_t 5ht. ‘]m’, ‘5Ìhm’Ik g2Gfª ‘SnÌhm’em ÌhRKtI ^k
g]kKÓ^dÖTtSma \k2PdaUk_m Ó^dÖTtIm IkaatÐ^k g2GfkªIt UeªW GPldRk_t 5ht.
atED g]kKÓ^dhk_kIt ²kW DłW GtS 4gSx. St Â^k¸^k gklhÂ^DpSmSma g]kK_IWtSoW Ó^ĉhm
hxS 4gSt. atED/Ddm ^k2Wm Ó^ĉìIm gk]klKDSk KtÓhk DbSt StÓhk Â^k Ó^ĉìIt
g]kKÓ^dhk_kSat ÖTkWhm ÖYĶ hxS 4gSt. SgtI gk]klKD KkRmd Ó^ĉìak/g]ohkak Lkam Dì
^k g]kKkS Km ldf]Sk 5ht Â^kImhm KkRmd hxS 4gSt. Â^kSoW 4g2Sxf lW]kªR hxSx. 5Yam
Yå_lÖTSm, g\xdSka, _kKDk_R, g°kVk_mdFª 5UmIt KkRmd gklhÂ^kSoW ]k2Pam 5ht. Ddm
Wk_k^R gnd¥ ^k2Im DldSk ^kIt 8Ukh_R 5ht. Wk_k^R gnd¥ gk]klKD øk2Sm¸^k ldIk_kWt ÿtå_S
Lkatat lUgSkS Â^k2Ik ‘Kklh_Wk]k’ ^k g2úhkSma 4WtD DldSk ^k g2U\kªS YkhSk ^tSma.
(Kklh_Wk]k, go^ªDnakSma axD, YnQ¸^k ^nFk2Im gdª Un3Et, g2dkU, 5^nÕ^, I2þkgkOm Ik_ lhSk¸^k
FxĶm6Â^kUm)
>Ekīk gklhÂ^DpSmIt goý 8aFPoW UkEldRt, lSIt 5DaW DłW GtRt–UtRt, ht g]m±kÓ^dhk_kIt
]hßdkIt 8lĥĶ 4gSt. gklhÂ^DpSm¸^k 5DaWkgkOm, ]oÐ^]kYWkgkOm ldleĶ ldIk_ÿRkam,
lWDf 8Y^nĉ O_S 4gSkS. ]_kOmSma ]k³gªdkUm \ol]Dtldf^m lU.Dt.[tPtD_ ÌhRSkS, “]k³gªWt
ÖdS3 ]k2PatÐ^k \ol]DtIk ldIk_ ^tTt [kKoak Ot9W ]k³gªdkUm ÌhRoW ]_kOm dkIDkak Yå_lIS
LkatÐ^k ]m]k2gtIk ldIk_ Dtak S_ Sm]Å^t DaklWl]ªSmak ldleĶ 5lTªD dFªg]ohk2¸^k lWķk2It
Dtdb ÿIk_S2ý ÌhRoW ]kWat KkSt, d DatIm Ödk^S°k 4]kÆ^ Dtam KkSt. KmdWlWķk ÌhRKt ^k
5lTªD Ó^dhk_k2d_ 4da2[oW 4gRk_m [k2PFnbt 5htS. 4gkhm 4Tª akdak KkSx.” (lU.Dt.[tPtD_,
gklhÂ^-ldIk_, Yp.‘”) hm Y_EP \ol]Dk ]k³gªdkUm gklhÂ^g]m±t¸^k ±týkS ]hßdYoRª 5ht. munotes.in

Page 74

74उप्योवित समीषिा - 2
lU.Dt.[tPtD_ ^k2Ik g]m±k ldIk_ hk gk]klKD, 5lTªD, _kKlD^ 5Um Ó^dhk_k2em g2U\ª DTW
D_Rk_k 5ht. lU.Dt.[tPtD_k2Im gklhÂ^g]m±k WdldIk_D¤lþS 4goW KmdWdkUm ŀlĶDxW
KxYkgRk_m 5ht. Â^k2¸^k ‘ldIk_^kýk’ ^k ú2TkS ^kIk ÿÂ^^ ^tSx. g\xdSka¸^k gklhÂ^ldĵkSma
ldldV GPk]xPéWm [tPtD_k2g]x_ Kt ÿij 8YlÖTS Dtat hxSt Â^k ÿijk2¸^k 8°_k2Ik lIlDÂgD exV
GtÁ^k¸^k ÿ^ÂWkSoW Â^k2¸^k g]m±k ldIk_kWt 5Dk_łY GtSatat 5ht. Â^k2¸^k g]m±kldIk_kS
gk]klKDStak ]hßd 5ht. ÌhRoWI St Dtdb gklhÂ^DpSmIt łY dk _2F ^k2Wk ]hßd W UtSk 5e^kak
]hßd UtSkS.
]k³gª ldIk_k2Wk SÂd²kWk¸^k IyDNmSoW [kht_ DkQo YkhRk_k ldIk_d2S 5ht. Sx ÖdS3¸^k
ldIk_kak SÂd²kW 5lR ld²kW 4gt ÌhRS Wkhm. Â^kak Ó^dhkå_D-g]m±kÂ]D (ÿrl³NDa
lølNDa) \ol]Dk GtRk_m 5ht. 8ÂYkUW g2[2V 5lR 8ÂYkUWeĉì ^k Y_ÖY_kda2[m d ld_xVm
42Fk]Vak 42Sldª_xV g]kKYå_dSªWkS ]Å^dSê 4gSx. dFªg2GfkªIt ]ob ht 8ÂYkUWg2[2Vk¸^k
42SFªS ld_xVm ÖdłYkS 4gSt. lU.Dt.[tPtD_ ^k2Wm ]k³gªdkUm DakSÂdIIkª gldÖS_ Dtatam 5ht.
Sm ]k³gªdkUm gklhÂ^g]m±tak Yo_D O_Rk_m 5ht. SgtI U.F.FxPgt ^k2¸^k ‘YxS’ ]Å^t gk]klKD
KkRmd5lRDakÂ]Dgŏ U^ª ^k2It 42F\oS g2[2V lIlDÂgDå_Â^k Dtat 5ht.
e_U¸I2þ ]nlĉ[xV gklhÂ^kIk ldIk_ ]k³gªdkUm \ol]DtSoW D_SkWk gŏU^ªekľkIk 5Vk_ GtSkS.
St KmdWkIk Datem 4Wn[2V KxPSkS. ‘gpĶm, gŏU^ª 5lR gklhÂ^’ hk ú2T ^k ŀĶmWt ]kl]ªD \kÕ^
D_Rk_k 5ht. S_ Dt._2.le_dkPD_ ^k2Ik ‘]k³gªdkUm g]m±kldIk_’ hk ú2T ]k³gªdkUm
gklhÂ^g]m±ldIk_kIk 8hkYxh D_Rk_k ]uakIk UFP O_Sx. Dak 5lR KmdW ^k2Ik ghg2[2V,
ghg2U\ª 4ek 4WtD 4Ë^kgDk2Wm SYkgÁ^kIk ÿ^ÂW Dtatak 5ht. e_U¸I2þ ]nĉì[xV ht
]k³gªdkUm ldIk_k2Ik ÿk]n´^kWt Yn_ÖDS¥ 5htS. Â^k2¸^k ‘gklhÂ^5lRKmdW ’ ^k ú2TkS Â^kIk
ÿÂ^^ ^tSx.
8Y_xĉ ]_kOmSma ]k³gªdkUm gklhÂ^g]m±tIk gk_k2ełYkWt ldIk_ D_k^Ik S_ e_U¸I2þ
]nlĉ[xV ^k2Wm ]k³gªdkUm SklÂdD II¥ak ÿkVkÆ^ lUatat lUgSt. lU.Dt.[tPtD_ 5VnlWD gklhÂ^
5lRdk2đ^mW ÿijIIkª ]k³gªdkUm 42FkWt D_SkWk lUgSkS. gklhÂ^DpSm¸^k DakÂ]D
]oÐ^]kYWkgkOm St DatIt lWDf g]x_ OtdSkS 5lR g]kKgkYt±St¸^k ÖYĶmDk_RkgkOm
]k³gªdkU ÖdmDk_SkWk lUgSkS. F2.[k.g_Uk_ ÿkImW gklhÂ^k¸^k g2U\kªS ]k³gªdkUm g]m±kŀĶm
OtdoW atEW D_SkWk lUgSkS. g]kKekľ, ]kWdSkdkUk¸^k 42FkWt 5YR gklhÂ^kIk ldIk_ Dtak
YklhKt 4gt lWU¥eW D_Rk_t ht atEW 5ht.
munotes.in

Page 75

75३ - मारस्गवादी समीषिाववचार
‘–]_kOm ]k³gªdkUm gklhÂ^g]m±k duleĶt 
) ]_kOmSma ÿk_2\mIm ]k³gªdkUm ldIk_g_RmIm SlÂdÂD IIkª 5Ik^ª KkdPtD_, ®mlWdkg
g_Utgk7 ^k2Wm axDle±R ]klgDkS —— ]Å^t Dtam. ]n´^S3 ]_kOmSma ]k³gªdkUm
g]m±k hm lW^SDklaDk]VoW Lkatam lUgSt. ?lShklgD \ylSDdkUk¸^k 4Wnf2FkWt
lalhak Ftatak 'dk2đ^kIm Ó^kĮm’ hk Dt. Wk_k^R Dkbt ^k2Wm lalhatÐ^k atEkWt ]_kOm
]k³gªdkUm g]m±tIm ]nhóSª]tQ _xdam Ftam. hk atE ÿlS\k ]klgDk¸^k (– ]t —‘‘) ¸^k
UhkÓ^k 42DkS ÿlgĦ Lkak hxSk.
) ]_kOmSma ]k³gªdkUm g]m±t¸^k 42FkWt lalhak Ftatak Ylhak ú2TłY 5ldÕDk_ ÌhRKt
akaKm Y¤Pgt ^k2Ik ‘gklhÂ^5lRg]kKKmdW ’ —‘“ hkhx^Ļk ú2TkS gklhÂ^,
DaklWl]ªSmIm ÿlø^k, gklhÂ^ ÿ^xKW, g]m±tIm 5Vk_\oS SÂdt, ?lShklgD
\ylSDdkUk¸^k 42FkWt gklhÂ^IIkª Dtam 5ht. Â^k2Wm g2SgklhÂ^kIm Dtatam g]m±k
]k³gªdkUm 42FkWt 5ht. St g2Sk¸^k Wu_kÔ^dp°md_ NmDk D_SkS. Â^k2Im hm g]m±k 5dteYoRª
5ht.
‘) ®m [k._2.gn2ORD_ ^k2Wm ]hk_kÕům^ g2S ]2PbkIt ?lShklgD Dk^ª ^k ú2TkS DxRÂ^khm
gk]klKD Ibdbm ^k ]n´^S3 gk]klKD Yå_lÖTSmd_ 4da2[oW 4gSkS ht 4Vx_tlES
D_SkS. g2S Ibdb hm g]kKgkYt± 5ht Â^kSoW ?lShklgD \ylSDdkUkIm gkYt±S3
gn2ORD_ÖYĶD_SkWklUgSkS . gk]klKD dFª 5lR ]kWdm ]Wx_IWk ^k2¸^kSma
4Æ^xÆ^-g2[2V St gk2FSkS. gk]klKD, 5lTªD, Yå_lÖTSmIk gklhÂ^kd_ Yå_Rk] hxS
4gSx. ^k FplhSDkWngk_ St g2SgklhÂ^kIk Y_k]eª GtSkS.
’) ÿk. F2.[k.g_Uk_ 5YÐ^k g2S dk2đ^kImgk]klKD Za®nSm ^k YnÖSDkS ‘?lShklgD
\ylSDdkU’ ^k SßdkWngk_ g2SgklhÂ^kIt 4daxDW D_SkS. gk]klKD Yå_lÖTSm 5lR
gklhÂ^ ^k2Ik g2[2V St ÖYĶ D_SkS. g2SgklhÂ^kS dFª\tUkIm KkRmd Ó^ĉ hxSt YR
dFªaQz^kIm Wkhm. g2Sk2Wm g]kKøk2SmIk aQk 4l\ÿtS WÓhSk S_ Â^k2Wk V]ªgnVk_Rk,
axDKkFpSm 4l\ÿtS hxSm. ht F2.[k.g_Uk_ ^k2¸^k lddtIWkSoW Ó^ĉ hxSt.
“) akaKm Y¤Pgt ^k2It ldIk_ Yn.^. UteYk2Pt ^k2Wm ExPoW DkQat 5htS. ‘ÿlS\k’ ^k Ykl±Dk]Å^t
‘gklhÂ^ 5lR g]kKKmdW' hm atE]kak —‘” ]Å^t ÿDkleS Lkam 5ht. YnQt ‘Wdm ]oÐ^t’
(—’”) ^k YnÖSDkS Â^k2Wm ]k³gªdkUkIt lgÅUk2S 5YRkg ]kÆ^ WgÐ^kIt GxlfS Dtat
5ht. ^tTt St Ó^lĉdkUm \ol]DtIk Yn_ÖDk_ D_SkWk lUgSkS. St ÌhRSkS, “Ó^lĉÖdkS2ý d
Ó^lĉÂd ldDg ht 5VnlWD alaS dk2đ^kIt d 5VnlWD DatIt gdª®tķ ]oÐ^ hx^.’ (Yn.^.
UteYk2Pt, Wdm ]oÐ^t, Yp.’) munotes.in

Page 76

76उप्योवित समीषिा - 2
”) ÿkld.h DnaDRê ^k2Wm gĻkþm ]klgDkS >lÿa, ]t (—‘–) ^k UxW 42DkSma ‘]k³gªdkU
d]_kOmNmDkÂ]D dkHz ]^’ atEk2SoW g]m±k Dtam 5ht Â^kSoW St ÖdS3Im gklhÂ^ldf^D
\ol]Dk ]k2PSkS. Yn^..UteYk2Pt ^k2¸^k lddtIWkd_ St 5±tY GtSkS DatIk 8F] Dtdb
Ó^lĉldŁĦ g]kK ^k]Å^tI 4gSx 4gt Wkhm, S_ Ó^lĉldŁĦ lWgFª ^k]Å^thm 4gSx
ÿkld.h. DnaDRê ^k2Im \ol]Dk \ylSDdkUm 5ht
•) 4W2S DkRtD_ ‘KmdWkgkOm Dak’ ht Sßd ]kWSkS ‘KmdW WgSt S_ Dak KÆ]kak 5am
4gSmDk?’ 4gk ÿij St 8YlÖTS D_SkS SgtI alaS dk2đ^kWt ]Wt GPdkdm 4em \ol]Dk
GtSkS ]k³gªdkUm g]m±Dk2Wk St ‘g]kKekľkË^kgm dkÖSddkUm’ 4gt ÌhRSkS. St
]k³gªdkUkldf^m ÌhRSkS, “]k³gªdkUm SÂd²kWkWt ]ak >D Wdm ŀĶm Ut9W Dk^]It
8YDpS DłW Otldat 5ht” (4W2S DkRtD_, DkÓ^kW2U d DŁR DÓ^kW2U, gklhÂ^, dfª ’,
42D “, @³Nx[_—“ , Yp.—
–) ]k³gªdkUm g]m±tS lUDt[tPtD_ ^k2Wm ]xakIm \_ GkSam 5ht ‘gklhÂ^lWl]ªSm 5lR
g]m±kžgklhÂ^ldIk_ ’ ^k YnÖSDkSoW St g]kKekľm^ 5e^lWķ \ol]Dk GtSkS Â^k2Ik
DakldIk_ DakDpSm, DakDpSmlWl]ªSmIt ÖdłY, 5lR Dakd2S d dkÖSd ^kIt WkSt ^k
4Wnf2FkWt gkDk_ Lkatak 5ht
—) ]k³gªdkUm g]m±tS ÿke_U¸I2þ ]nlĉ[xV ^k2It g]m±katEW ]hßdkIt O_atat 5ht
‘^nFdkRm’ ]Å^t —’– YkgoW St g]m±katEW D_mS hxSt 5e^ 5lR 5DpSm ^k2¸^k
ld_xVkÂ]D >DStIm DÐYWk Â^k2Wm ÖYĶ Dtam 5ht 5DpSm 5e^kledk^ 4lÖSÂdkS ^tS
Wkhm SgtI 5e^ hk UtEma 5DpSmÖdłYkS 5Dk_ GtS 4gSx. St 5e^lWķ g]m±td_
\_ UtSkS
Ž) ]_kOmS ]k³gªdkUm SÂdk2Wngk_ g]m±k D_Rk_t akaKm Y¤Pgt St ÿk e_U¸I2þ ]nlĉ[xV 4em
>D Y_2Y_k (—‘“ St —”‘) 5YRkg gk2FSk ^tSt ?lShklgD5lRg]kKekľm^
\ol]DtWt ?lShklgD \ylSDdkUk¸^k ]_kOm ]k³gªdkUm g]m±tak [uOD ÿkĮ DŁW lUam
Â^k]nbt ]_kOm g]m±tIt ±tý 4lVD Ó^kYD hx9 eDat
) KmdWUeªW, dkÖSddkU ^k2Wk ]k³gªdkUm g]m±tWt Wdk 4Tª ÿkĮ DłW lUak Dtdb
ÿlSl[2[dkU dkÖSdÓ^dhk_kS 4goW F_KtIk Wkhm S_ Â^kak Å^t^dkUkIm KxP 4gkdm ht ^k
g]m±tWt ]k2Pat “g]kKdkUm dkÖSddkU” ht g]m±k]oÐ^ ]_kOm g]m±Dk2Wm ]kWat
]k³gªdkUm g]m±k hm KmdWdkUm, 5e^lWķ 5ht
munotes.in

Page 77

77३ - मारस्गवादी समीषिाववचार
‘—]k³gªdkUmg]m±kYĦSmImgk]Ã^ªÖTbt
) >Ekīk ldleĶ gklhÂ^DpSmSma gk]klKD ÖdłY42FkIt UeªW GPldRt.
) gklhÂ^kSma ÿdpSéIt gk]klKDŀĶz^k ÖYĶmD_R gklhÂ^tlShkgkSma ÿijk2d_ ÿDke NkDRt.
‘) gklhÂ^DpSm hm >D gk2ÖDplSD DakdÖSo Dem 4gSt St 8aFPSt.
’) gklhÂ^DpSmIt 5DaW, ÖdłYldĴtfR, 4TªlWRª^W, g]kKkd_ma g2\kÓ^ Yå_Rk] ^k2Ik
ldIk_ D_Sk ^tSx.
“) gklhÂ^DpSm]kFma htSo, ÿt_Rk, Yå_Rk] ^kIt ldĴtfR ^k g]m±kYĦSmĬk_t D_Sk ^tSt.
”) ]k³gªdkUm YĦSmWt gklhÂ^k¸^k gk2ÖDplSD 42FkDPt YkhSk ^tSt (F2.[k.g_Uk_ ^k2Ik ‘g2S
dk2đ^kIm gk]klKD Za®nSm’ hk ú2T).
•) gklhÂ^kIm gk]klKDSk, DakÂ]DSk ÖYĶ D_Sk ^tSt (e_U¸I2þ ]nlĉ[xV ^k2It atEW 8Uk.
‘gpĶm, gŏU^ª 5lR gklhÂ^]oÐ^’ hk ú2T).
–) gk]klKD dkÖSdk¸^k ldĴtfRkIm ]k³gªdkU hm >D ldleĶ YĦSm 5ht.
—) g]µWSktotality) 5lR Ĭ2ĬkÂ]DSk (dialectic) ^k Dkaª]k³gª ^k2¸^k g]kKekľm^
atEWkSma g2DÐYWk2It 8Y^xKW 5dÔ^D O_St.
‘Ž]^kªUk
]kWdSkdkUm ]kWd¤þWkT _v^ ^k2Wm Wd]kWdSkdkU (Æ^o Ļo]lWL]) hm g2DÐYWk YnQt 5Ram 5lR
^kak Â^k2Wm YnQt Kk9W _rlPDa Ļo]lWL] 4gt Wkd lUat. ]oaS3 ]kWd¤þWkT _v^ ht ÿk_2\m
]k³gªdkUm hxSt. Â^k]nbt ]k³gªdkUm ldIk_g_RmIk Â^k2Wm 4Ë^kg DłW Dkhm lWÕDfª ]k2Pat hxSt.
5lR Dkhm Uxf hm 4Vx_tlES Dtat hxSt. \k2Pdaekhm, g]kK 5lR Ó^lĉÖdkS2Þ^ hm Dkaª
]k³gªIm NmDk _v^ ]kÆ^ D_SkS. YR Ó^ĉì ÿlSķk, Æ^k^ 5lR WulSD ]oÐ^t ^k2d_ 5Vkå_S
g]kKÓ^dÖTk 4lÖSÂdkS ^t9 eDatam Wkhm ht _v^ 4Vx_tlES D_SkS.
\k_Sm^ ]k³gªdkUkldf^m e_U¸I2þ ]nlĉ[xV 5Yat lW_m±R WŌUldSkWk ÌhRSkS, \k_Sm^
]k³gªdkUkWt 5_2\kYkgoWI 5]oa gk]klKD Yå_dSªWkIt lIý 8\t Dtat E_t, Y_2So ]n´^S3 \k2Pdam
4Tª_IWtIt lW]kªR LkatÐ^k dFªdufÌ^kIt aQtI StdQt aQldat Ftat. ^k ±týkS 4TkªSI Â^k2Wm Tx_
Dk]lF_m [Kkdam. Y_2Sn º^k g]kKkS øk2Sm 5Rkd^kIm Â^kIt gdk«FmR ÖdŁY DbÐ^kledk^
øk2SmIk ldIk_ Zxa O_Sx. \k_SkIt IkSndªÁ^ªldleĶ ÖdłY ]k³gªdkīkWm Eö^k 4TkªWt a±kS munotes.in

Page 78

78उप्योवित समीषिा - 2
GtSat 4gkdt 4gt dkNS Wkhm; Sgt Lkat 4gSt S_ \k_Sm^ Yå_lÖTSmak 4WnDoa 4gk
]k³gªdkUkIk gpKWema 4gk dtFbk ldDkg Lkak 4gSk.”(e_U¸I2þ ]nlĉ[xV, KmdW 5lR
gklhÂ^, Yp.’Ž, ’) \k_Sm^ ]k³gªdkU hk 5lTªDStldf^m Dk^ª D_Sx. Â^kWt 5lTªD
aQz^kd_ a± D¤lþS Dtatat lUgSt. Dat¸^k ±týkS ]k³gªdkUm ldIk_ Zk_I D]m Lkak. ]k³gªdkUm
g]m±kldIk_kWt gk]klKDStd_ 4lSå_ĉ \_ lUatak 5ht. Â^k]nbt gklhÂ^k¸^k FnRduleĶz^kDPt
Unaª± Lkatat 5ht. Y^kª^kWt hm g]m±kYĦSm >Dk2Fm ÖdłYkS hxS Ftam. >Dk ldleĶ gklhÂ^DpSmIt
DakÂ] ]oÐ^]kYW D_k^It LkÐ^kg ^k g]m±kYĦSmWt dkY_atat lWDf Â^k gklhÂ^DpSmak Yn_tgk
Æ^k^ Ut9 eDS Wkhm hm ^k g]m±kldIk_kIm ]^kªUk 5ht.
Dkaª ]k³gª ^k2Ik Yk^k 5lR 6]ak hk lgĦk2S 5lTªD GNDkak ÿkVkÆ^ UtRk_k 5ht. ÌhRoW Sx
DkhéWk 4ÖdmDk_khª dkNak. 5lTªD FSm hm gk]klKD lÖTS2S_kIm >D]td ÿt_Rk ]kWRt IoD 5ht
4ekÿDk_Im NmDk ^k lgĦk2Skd_ D_Á^kS 5am. ]ký >2FÐgWt ^k NmDtak 8°_ UtSkWk 5lTªD
GND hk >D]td DSkªD_ldSk 4gSx 4Tdk gk]klKD Yå_dSªW ÌhRKt >D ^k2lýD ÿlø^k 5ht
4gk Â^kIk 4Tª akdRt IoDìIt 5ht 5lTªD Yå_lÖTSm K_m Yk^k\oS 4gam S_m 6]Ð^kSma
ldldVGND?lShklgDIbdbmd_ÿ\kdYkPSkS 5lR Dkhm dtbk lSIt ÖdłY O_ldÁ^kS
]hßdkIm \ol]Dk Yk_ YkPSkS. >DoRI 5lTªD GND hk Yk^k\oS 4goW Â^kS g]kKDk_R,
_kKDk_R, V]ª, SÂd²kW, gklhÂ^ 6Â^kUm GND ]hÂdkIm K[k[Uk_m Yk_ YkPS 4gSkS.
]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_ hk dkÖSddkUkak ]hßd UtSx. YR dkÖSddkU ]k³gªdkīk2¸^k ŀĶmWt
ÌhRKt dkÖSdkIt hò[thó[ _tEkNW WÓht lD2dk gk]klKD g]Ö^k2Ik 8hkYxhhm WÓht. ]k³gª, >2FÐgWt
4ekdkÖSddkUm , ^TkSÃ^kdkUm naturalistic) gklhÂ^kd_ ÿlSDoa NmDk Dtam 5ht.
]k³gªdkUm glhÂ^ldIk_kS łYk form) Ik ldIk_ Zk_I D]m LkÐ^kIt lUgSt. hm >D ]k³gªdkUm
gklhÂ^ldIk_kIm ]^kªUk 5ht. anDkI 5lR 4PxWō ^k2Wk hm 8Rmd KkRdS hxSm.
ůvNzÖDì¸^k ]St Dat¸^k ÖdłYkIt ldĴtfR ]k³gªdkUm g]m±tak D_Sk ^t7a Y_2Sn Â^k¸^k
gŏU^kªIt _gúhR D_Á^kg Sm ]kFªUeªD Oł eDRk_ Wkhm, hm ]^kªUk Sx WŌUldSx.
akaKm Y¤Pgt ÿlSl[2[dkU ^kd_ \_ UtSkS. Y_2Sn Dkaª ]k³gª dk >2FÐg ^k2Wm g_b ÿlSl[2[dkU
]kÆ^ Dtatak Wkhm. Â^k]nbt Y¤Pgt ^k2Ik ÿlSl[2[dkU ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_, g]m±k 42FkWt
YNRk_k Wkhm. lU.Dt.[tPtD_ ]ký ^k ÿlSl[2[ DÐYWtak NkbSkWk lUgSkS. Â^k]nbt Â^k2Im
g]m±kŀĶm Ödk^° d Öd^2YoRª hxSkWk lUgSt. Â^k2¸^kd_ htFtaIk ÿ\kd 4gÐ^kWt Â^k2¸^k
]k³gªdkUm ŀĶmak gExaSk ÿkĮ hxS Ftatam lUgSt.
munotes.in

Page 79

79३ - मारस्गवादी समीषिाववचार
5YamÿFSmSYkgk) ]k³gªdkUm g]m±kldIk_kIt ÖdłY ÖYĶ D_k.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------ -----------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------- ------------------------
‘. gk_k2e 
]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_ 5lR g]m±k ^k2Wk >D dulĵDStIm d ekĵSStIm [kKo 5ht. Â^k]nbt
]k³gªdkUm g]m±k ldIk_kak Dk^]I ]hßd _khRk_ 5ht.Dkaª ]k³gª, ĀtPå_D >2FÐg 5Um
]k³gªdkUm 4Ë^kgD Dak, gklhÂ^ ^kldf^m GtSatam \ol]Dk Â^kSoW Â^k2Wm Dtatam SklÂdD
]k2PRm ^kSoW ]k³gªdkUm ldIk_g_Rm YnQt 5am ^k ldIk_k2]Vma ]k³gªdkUm gklhÂ^kIm g]m±k
D_SkWk Dkhm ]k³gªdkUm ldIk_d2SkWm ]^kªUk Kek 4Vx_tlES DtÐ^k SgtI Â^kS \_ hm GkSam
5ht. ]k³gªdkU hm >D ldIk_ D_Á^kIm YĦSm 5ht. ^k YĦSm¸^k ekľm^St]nbt 5lR
gŏU^ªekľk¸^k KPdkUm FphmSk2]nbt g]m±t¸^k ±týkS ht >D ÿ\kdm 4ľ 5ht. Dk_R ldldV
DakWn\dk2Wk ^TkTª Yå_ÿtà^k[_x[_I ]kWdm KmdWgkYt± ÖTkW DTW D_St. DxRÂ^khm
gklhÂ^DpSm¸^k dhWkgkOm ^xµ^ YĦSmIm lWdP D_Rt 5dÔ^D 4gSt. gklhÂ^DpSmSma
g]kKKmdWkIk Yug, lWl]ªSm ÿlø^k, gklhÂ^DpSéSFªS dkÖSd 5lR aylDD KmdWÓ^dhk_ ^k2Im
Ĭ2ĬkÂ]DSk 8aFPÁ^kgkOm ]k³gªdkUm gklhÂ^ g]m±k 8Y^nĉ O_St.
]k³gªdkUkSma Yk^k-6]ak base -superstructure) hk lgĦk2S ]hÂdYoRª O_atak 5ht.
]k³gª¸^k ]St gk]klKD KmdWkSma Yå_dSªWkS 4WtD ±týkIk Yå_Rk] YPS 4gSx. Â^kIk
Yå_Rk] Yk^kd_ ÌhRKtI 4TªDk_Rkd_ hxSx. 4TªDk_R ht Yk^k 5lR _kKDk_R, V]ª, Dak,
gklhÂ^, SÂd²kW ht 6]ak 4gSt. Yk^kIk 8Y_xĉ gdk«d_ Yå_Rk] hxS 4gSx. Â^k]nbt hk lgĦk2S
DkhmIk gdªg]kdteD \ol]Dk GtRk_k 5ht. 6S_ dkUk2Yt±k ldetfS: (łYkIk5úhV_Rk_kŁYdkU
gklhÂ^k¸^k ?lShkgStak WkDk_Rk_k g2_IWkdkU, g2lhSt¸^k 4Tkªak ]pFKb ]kWRk_k ld-
_IWkdkU) ]k³gªdkUkIm \ol]Dk gdªg]kdtVD _klhatam lUgSt. ÌhRoWI ]k³gªdkUm g]m±k dtFbm
O_St.
munotes.in

Page 80

80उप्योवित समीषिा - 2
‘g2U\ªú2TgoIm
 DnaDRê Fx ], Wdg]m±k(g2YkUW), ]thSk YlÊalg2F hk9g, YnRt, @FÖN —–
 UteYk2Pt Yn^., Wdm ]oÐ^t, WkFYo_ ÿDkeW, WkFYo_, —’”
‘ [tPtD_ lUDt, gklhÂ^lWl]ªSm 5lR g]m±k, YvÈ^na_ ÿDkeW, ]n2[7, Ung_m 5dp°m,
KoW —””
’ ]nlĉ[xV e_UIJ2þ, KmdW 5lR gklhÂ^, 4l\WdÿDkeW , ]n2[7, lPg¤ —•
“ le_dkPD_ Dted, ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_, DvÆNmWtÆNa ÿDkeW, YnRt, KoW —–Ž
‘‘W]nWkÿijg2I
. Dkaª ]k³gªIk lgĦk2S gk2Fk
. ]k³gªdkUm g]m±kldIk_kIt ÖdłY 5lR duleĶt lahk
‘. ]k³gªdkUm g]m±kldIk_k¸^k ]^kªUk gk2Fk
’. ]_kOmSma ]k³gªdkUm g]m±kldIk_kIt ÖdłY gxUkh_R ÖYĶ D_k
“. lNYklahk
• ]k³gªdkU
• úk]ImIk Vnå_RÂd lgĦk2S
• ]k³gªdkUm g]m±tIm gk]Ã^ªÖTbt
• lU.Dt[tPtD_ ^k2Ik g]m±kldIk_
‘’4lVDdkIW
 YkÅ^t lUF2[_, 4daxDW ]_kOm g]m±k 5lRgklhÂ^
 Y¤Pgt akaKm, gklhÂ^5lRg]kKKmdW
‘ _kKkÅ^± ldK^k ]_kOm dkHz ]^Dxe
’ g_Uk_F2[k, g2S dkHz ]^kIm gk]klKD Za®nSm
“ le_dkPD_ Dt _2, gklhÂ^dtV
™™™ munotes.in

Page 81

81४ अ - उप्योवित सा वहत्याकृवत


GND : ’

8Y^xlKSg]m±k
4Ë^kgø]kg akdatÐ^kDakDpSéImg]kKekľm^ YĦSmWtg]m±k
4Wnø]lRDk ø 4Å^k^ atED ’(4) aIk2P (DTk) gUkW2U Ute]nE ’(5 lZlW³g ¸^k _kEtSoW 8Oak ]x_ (DTk) atED K^2S Ydk_ ’() IyD (WkND) atED: ]D_2U gkOt ’(‘4) Nn]Uk_ DnRkIm JkW(akdRm) ekhm_ Y_e_k] ’(‘5 UkUak WDx F [k7(\kłP) g2S >DWkT ’(‘6) eh_DldSk) Ddm - U^k Ydk_ ’(‘7) Wkhm WUm Wkhm Wkak Ddm - 62þlKS \kat_kd











munotes.in

Page 82

82 उप्योवित समीषिा - 2
GND : ’
’(4)
8Y^xlKS gklhÂ^kDplS
DTk- aIk2P
(atED: gUkW2U Ute]nE)
GND _IWk
’.4. ÿkÖSkldD
’.4. atEDkldf^m
’.4.‘ aIk2P" ^k DTtldf^m
’.4.’ DTkWD 5lR g]m±k
’.4.“ gk_k2e
’.4.” g2U\ª ú2T goIm
’.4.• W]nWk ÿij]2I
’.4.– Yn_D dkIW
’.4. ÿkÖSkldD
atEDk¸^k Ó^lĉ]ÂdkIk Ogk Â^k¸^k gklhÂ^ lWl]ªSmd_ YPatak lUgoW ^tSx. gk]klKD
lÖTÂ^2S_t, \xdSkaIt dkSkd_R, ldldV g]Ö^k2It atEDkWt Dtatat lI2SW Â^kIk KmdWkWn\d
gklhÂ^DpSmSoW Ó^ĉ hxSx. [kbe2D_ UteYk2Pt lalhSkS," º^k gklhÂ^kS atEDkIt Ó^lĉ]Âd
ÿlSl[2l[S Lkatat 4gSt, Â^kak ' YgªWa lD2dk gÊKtl³NÓh gklhÂ^' 4gt ÌhRSkS"…... gklhÂ^
5lR gklhlÂ^Dk2Ik GlWķ g2[2V 4gk^akI hdk 4gt 4WtD YkIJkÂ^ ldIk_d2Sk2Wm ÌhNat 5ht.
5lR SxI ldIk_ ^tTt D_Rt 5dÔ^D 5ht Dk_R gUkW2U Ute]nE ^k2It gklhÂ^ ht
dSª]kWDkbkSma etSm lWķ g2dtUWkWm Yå_YoRª 5ht.
’.4. atEDkldf^m
gUkW2U Ute]nE ^k2¸^k gklhÂ^kS úk]mR g]kKKmdW Dgt lUgoW ^tSt ht YhkÁ^kgkOm Â^k2Im
gk]klKD, 5lTªD, gk2ÖDplSD Ykĵª\o]m a±kS GtRt 5dÔ^D 5ht gUkW2U Ute]nE ^k2Ik KÆ]
[naQkRk lKÐh^kSma 4]PkYo_ ^tTt ‘Ž Knau —“— _xKm Lkak. 5YÐ^k atEWk]kFma munotes.in

Page 83

83४ अ - उप्योवित सा वहत्याकृवत
ÿt_Rk2[k[S St ÌhRSkS-" ]m atEWkgkOm EtPz^kem KxPoW _klhax. 6Ta2 4ÖdÖT, Eb[bKWD
dkSkd_R g]KoW GtSa2; Â^kd_ dkđ^mW 8Yk^ exVÁ^kgkOm Zk_ Wă 5lR gxemD hx9W,
6TÐ^k úk]Ó^dÖTtak, g]kKkak, ]kRgkak, ledk_kak ]m g]KoW GtSa2, ]k»^k lWl]ªSm¸^k
exVkS ]m \NDax, lWl]ªSmIm ÿSm±k Dtam. etSkd_ Yt_Rm D_Rk_k etSD_m º^k lWķtWt h2Fk]kIm
5lR gnFmIm dkN YkhSx. Sem ]mhm dkN Yklham. DnOakhm 5SSk7YRk lD2dk Gk7 W D_Sk…."
Pv. Ute]nE ^k2Ik KÆ] [naQkRk lKÐĻk¸^k lIEam Skan³^kSma 4]PkYo_ ^k EtPz^kS >Dk
etSD_m DnNn2[kS Lkak. ]_kOm ldf^kS Â^k2Wm >].>.Im YUdm GtSam. Â^kW2S_ 5Ik^ª hm YUdm
Â^k2Wm ÿkĮ Dtam. Â^k2Wm lalhatÐ^k gklhÂ^k]Å^t DkU2[_m, alaS gklhÂ^, DldSk, DTkatEW ^k
gdk«Ik g]kdte hxSx.. Â^k2¸^k ‘[k_x]kg’ ^k DkU2[_mIk lh2Um, d 62úKm \kftS 4WndkUhm Lkak 5ht.
Â^k2¸^k gklhÂ^kd_ g2exVWhm D_Á^kS 5at 5ht. YnRt ldīkYmOkS ldetf ú2TDk_ ÌhRoW Â^k2Im
YnÖSDt YUÓ^n°_ YUdmgkOm 4Ë^kgø]kS 5htS.
Pv. gUkW2U Ute]nE ht I2þYo_ ^tTt \_atÐ^k ”“ Ó^k ldU\ª gklhÂ^ g2]taWkIt g2]taWkÅ^± hxSt.
atED gUkW2U Ute]nE ^k2Im gklhÂ^ g2YUk:-
42Vk_dP (DTkg2úh)
4]pSZb (DkU2[_m).
8OkdR (DTkg2úh)
En2UbGkg (DTkg2úh)
Fk\obFk\k (DTkg2úh)
FkdDbk (DldSkg2úh)
Ik_m]t_k (DkU2[_m)
K]mWKn]ak
ShkW (DkU2[_m)
[k_x]kg (DkU2[_m)
\n7å_2FRm (alaSFī)
]hkaoN (DTkg2úh)
]tbdR (DTkg2úh)
[b Gt9W \n7I2
_FPk (DTkg2úh)
aIk2P (DTkg2úh) munotes.in

Page 84

84 उप्योवित समीषिा - 2
’.4.‘ " aIk2P" ^k DTtldf^m
" aIk2P" hm DTk úk]mR 5lR ÿkUtleD hm ÌhRSk ^t7a. duU\ê^ g]kK, duU\ê^ \kfk Gt9W
5atam aIk2P hm DTk ldU\kªSma úk]mR g]kKkIt ÿlSl[2[ UkEdSt. ldU\kªSma ÿI2P UnÕDkb,
ÿI2P 8Æhkbk 5lR Â^kSoW hxRk_m F_m[ etSDö^kIm, gk]kÆ^ Ó^ĉìIm hx_Yb atEDkWt [k_Dk7Wt
lNYam 5ht, 4Wn\dam 5ht 5lR 5YÐ^k DTt]VoW _tEkNam 5ht.
’.4.’ DTkWD 5lR g]m±k
" aIk2P" DTtS YkRm N2Ik7]nbt Ftatak [bm ^kSoW g]kKkSma exDk2lSDk 4Vx_tEmS Dtam 5ht.
lYÁ^kIt YkRm W l]bRk_t ht EtPt N2Ik7úÖS 5ht. YkÁ^k¸^k 4\kdk]nbt EtPz^kSma F_m[k2¸^k
KmdWkIk 4g]Sxa Lkatak lUgSx. YkÁ^kIt Unl\ªà^ ®m]2Sk2Wk Zk_gt KkRdS Wkhm UnÕDkbk¸^k,
YkRm N2Ik7¸^k Lbk Â^k2Wk lSS³^kek akFS WkhmS. Yuek¸^k Kx_kd_ St YkRmhm ldDS Gt9
eDSkS. etSDö^kIt, ]Ko_kIt ®] S_ Â^k2Wk ZnDNI l]bSkS. F_m[- ®m]2S hk 4g]Sxa úk]mR
\kFkSoW 4lVD ÿ]kRkS lUgoW ^tSx . ]oO\_ ®m]2Sk2Wk ^k úk]mR ^xKWk2Ik ak\ hxSx YR
Dx_Pdkhó2It 4WtD ÿij, g]Ö^k StdQ^kI ÿ]kRkS 5htS. Â^kYuDìI >D g]Ö^k ÌhRKt
YkRmN2Ik7!
'aIk2P" hm DTk YkÁ^kIk ÿij Gt9W ^tSt. úk]mR \kFkS YkÁ^kIk ÿij 4lSe^ \mfR ÖdłYkIk
5ht. FkdkSma ldlh_éWk YkRm WgÐ^k]nbt UxW ]uakdłW YkRm 5Rkdt akFSt. DTkWk^D K^_k]
5lR Â^kIm [k^Dx ^k2Im hm DTk 5ht.. [k^Dx 5Kk_m 4gÐ^k]nbt St Dk] K^_k]ak D_kdt
akFSt. Â^k]nbt Sx duSkFatak 4gSx. ^kledk^ Â^k¸^k YnŁfg°kD ]kWlgDStak 4g2 YkRm
\_Á^kI2 Dk] D_R2 D]m YRkIt dkNSt. Â^kIm ]naFm D]bm KxY^«S hxSm SxY^«S Â^k¸^k d_ YkRm
\_Á^kIm dtbI DVm 5am WÓhSm; YR Sm gkg_m FtÐ^k]nbt ht YkRm \łW OtdÁ^kIt Dk] Â^k¸^kd_
5at hxSt. ^kSoW K^_k]¸^k ]WkIm Vk_Rk lUgoW ^tSt. g]kKkSma YnŁfk2¸^k ]kWlgDStIm >D
LaD atED 5YÐ^kak haDtI UkEdoW KkSkS. Â^kSI FkdkSma ]xDkN FkQdt ^t9W K_k DnOt
YkRm lUga2 Dì lY9W NkDS 4gS. 6Tt ]kRgk2WkI È^k^ak GxN\_ YkRm ]hkF Lkat hxSt lSTt
FkQdk2Wk YkRm DnOoW UtRk_..? YkÁ^kIk >DtD T¤[ 4]pSkg]kW Lkatak 4gSx. EtPz^kSma lIýR
^Tk^xµ^ YĦSmWt Ó^ĉ Lkat 5ht.
K^_k] 5lR Â^kIk l]ý _2FWkT ^k2¸^kSma g2dkUkSoW FkdkIm UnÕDkbúÖS Yå_lÖTSmIm l\fRSk
DboW ^tSt. _2FWkT ak UtEma ÖdS3It YkRm DkdPmW2 \_kd2 akFS2 hxS2 Zĉ ]kaDkDPt
[uaFkPmSoW UxW ű] YkRm YxhxIdat hxSt. Dk_R YkÁ^kIt ű] dkhóW Wt9W ÌhkSk_t [ua Gk^kb munotes.in

Page 85

85४ अ - उप्योवित सा वहत्याकृवत
Lkat hxSt. Â^k2Wk 4lVD ýkg WDx 4gk ldIk_ ]kaDkWt Dtak hxSk. hk ldIk_ ÖdkTêYRkDPt
LnDRk_kI lUgS hxSk. úk]mR \kFkSma DplfÿVkW g2ÖDpSm Ik Yk^k\oS GNDkDPt, [uakDPt
YkhkÁ^kIk ]kaDkIk ŀĶmDxR 5lR K^_k] lD2dk Â^k¸^k [k^DxIk ŀĶmDxR Dgk l\ÆW 5ht ht
lUgoW ^tSt. ]kaD, Yt_RmgkOm [ua Ó^dlÖTS _klhat YklhKtS ^kgkOm _2FWkTak Â^k¸^kG_It YkRm
[uaFkPmSoW 5Rk^ak Y_dkWFm UtS Wkhm YR ÖdS3It YkRm ]ký [uaFkPmS ű] \łW 5RSx Sthm
_2FWkT DPoWI! ]kaDkIk 5YÐ^k WxD_kDPt [GÁ^kIk 5lR WxD_kIk ]kaDkDPt [GÁ^k¸^k
ŀĶmDxWkSma Z_D atEDkWt [k_Dk7Wt eÊU[Ħ Dtak 5ht. _2FWkT ÌhRSx- " Wk7. DÁhk_St l[Nz^k
]kaD... [ua2 gÌUt P2F_t Gk^kb Lkat ÌhÆSt…. Â^kĻat hDWkD [tKk_ WDk Dł ÌhÆSt... Yt_Rm¸^k
GkSm [EkP akFoW \n7g akFat S Yt_Rm ÓhWk_ Wk7 gÌUt dkd_2 YPmS YPSkW, 4Wz ]uFgÆ^k \n7
YnDoW l\Dk_m Óhkd2 akFa2.. 5g2 ]kaD ÌhÆSt... ÌhRoW ZDÖS ]kaDk¸^k G_m 5Sk [uaFkPmd_
UxW P_k] WtSx. ]YÐ^k G_I2 Dk^PmWI2 \_Sx"
DÁhk_St ^k eÊUkSoW ]kaDkIm Dn_Dn_ lUgoW ^tSt. S_ K^_k] ]ký ^k FxĶmDPt dtFÑ^k
ŀĶmDxWkSoW [GSx. Sx ÌhRSx, " E_2I hk^t ]kaDkI2[m SnYÐ^k. Dk^ [tgn]k_ [ua- Ux_ FbkOatS
5d2Uk¸^k gkakS. hka hk^tS l[Ik^kªIt…. Ik^k YkÁ^kIm 6Sam 5[kb 5KoW Wk7 Lkam. ^k
Uk [k_k gkakS... ]kRgk^I2 \2P YPx. YRUtdk [kYk [kYk Wk_k^tRk. ^k ]n³^k lKdkIm S_m
5]kgmD DU_ D_ [kYk! Ik^k YkÁ^kdkIoW YNka Qx_2 ]łW _kĻat FbkOoW…." Sx ^kDPt
\oSU^t¸^k ŀĶmDxWkSoW [GSx. YR K^_k] ]ký 5YÐ^k FlaSFký LkatÐ^k [uakIt gFb2 D_S
4gSx.Â^kak G_kSma >D gUÖ^ ÌhRoWI dkFdSx.Â^k¸^k dtUWk2Wm Ó^kDob hxSx.Â^k D]m Dek
D_Sk ^tSma Â^k [ĥa ldIk_ D_Sx.YR 4gk lWŁY^xFm [ua YkI - YÆWkg ŁY^k2Wk EkNDkak
ldDkdk 4gk ldIk_ UtEma Â^k¸^k lD2dk Â^k¸^k [k^Dx¸^k ]Wkak ledS UtEma Wkhm. ÖdS3ak
CfVYkRm Wkhm Lka2 S_m Ikata YR [uak Ik [bm ¶^k^Ik hk ldIk_ UtEma K^_k]¸^k [k^Dxak
DgWngk dkNSx.[uak [ĥaIm DpS²Sk ,ÿt] 5YnaDì lKÓhkbk ÖdS3¸^k atD_k2Yt±khm DkDR\_
KkÖSI lUgSt.5lR St úk]mR Dpfm ÿVkW g2ÖDpSmSma dkÖSd 5ht. DPÊ^kIm Y¤Qm SmW- Ik_
ŁY^kg >D 4em Lkatam 4gSt ]kRgkakI >Dk \kD_m ?dKm 4Vê \kD_m Ekdm akFSt lSTt
[uakg Ik_k DnOoW 5Rkdk? hk ÿij gFÑ^k FkdkSÐ^k axDk2Wk YPak 5ht. LkPk2It WngSt gkYbt
Lkatat 5lR ledk_kS lh_dbmIk >D T¤[hm Wkhé. 4em FkdIm ldUk_D Yå_lÖTSm _tEkNam 5ht.
4ek Yå_lÖTSmS YkÁ^kgkOm ]uaxW]ua lLKdkd2 akFS2 Â^k]nbt K^_k]I gFb2 42F ORDS
4gS2. Â^kShm ]xDkN FkQdt _k2KRkSma YkRm lY9W KkSkS. ^kS EtPz^kSma G_kIt lIýhm
atEDkWt hò[thò[ _tEkNat 5ht. >Dt lUdem 42Vk_kS _k2KRkSma YkRm FkQdt YmS 5ht S 4gt YkhóW
Â^2¸^kd_ Gkd GkaSx. YR exDk2lSDk 4em Dì FkQdk¸^k lODkRm Â^kIm [k^Dx lSTt 4gSt 5lR
Fu_g]KkSoW lSakI Â^kWt ]kłW NkDatat 4gSt. 4gk \mfR ÿg2F GPoW DTk g2YSt. munotes.in

Page 86

86 उप्योवित समीषिा - 2
UnÕDkbkIm UkhDSk atEDkWt 4lSe^ [k_Dk7Wt _tEkNam 5ht. FÓhkRmSma [ua, ÖdS3 Im
[k^Dx, ledk_kSam LkPt gFÑ^k2Im Yå_lÖTSm gk_EmI Lkam hxSm. [ua FbkOatak hxSk S_
[k^Dx gSS Y_gkDPt Kk9W FboW Ftam hxSm. [uak¸^k hkPk2It gkYbt 8\t _klhat hxSt 5lR
[k^Dx ledk_kSÐ^k d_YoW NkDatÐ^k LkPkdkWm LPLP lUgS hxSm. UnÕDkbkIt INDt gdk«WkI
[go akFat hxSt.Y2V_k lUdgk2YodêI Â^k [uakIk KxPmUk_ Ftak hxSk 5lR DTt¸^k etdNm K^_k]Im
KxPmUk_mR UtEma ^k UnÕDkbkIk [bm O_St 4gtI ÌhRkdt akFSt.
4ek Yå_lÖTSmS etSm Dem D_kdm? 4gk ÿij K^_k]akhm YPatak lUgSx 5lR Â^kIt 8°_
DxRkDPthm WgSt. FÓhkRmSÐ^k [uakd_ Fx]kek [gS hxÂ^k Â^k]nbt [uakak ýkg hxS 4gSx
Â^kIk ýkgUo_ D_Á^kgkOm K^_k] Â^k¸^kd_ S_DN NkDSx Â^k]nbt ]kek Â^k [uakak 4lVDI
ýkg Ut9 akFSkS. [uakak Fx]kek Uo_ D_k^It UtEma ýkR WgSt 5lR [uakIk ýkg [GoW K^_k]I2
_PDn2Pmak 5atak 4gSx K^_k]DPt YkhóW Â^k [uak¸^khm PxÑ^kSoW YkRm ^tSt. etS]Ko_ 5lR
Â^kIk [ua( lKS_k[) ^k2¸^k 4[xa \kdldĵkIk dtV atEDkWt 4lSe^ 4IoDYRt GtSak 5ht
4gt lUgSt.
UnÕDkbk]nbt N1D_Wt YkRm Yn_dOk hxSk; YR K]mWm¸^k YxNkSI YkRm _khmat Wkhm S_ [kht_ ^tRk_
Dgt? DnOt [x_ GtSat KkSkS. 6Tt úk]mR \kFkSma Yå_dSªWkIt lIý atEDkWt TxPz^kZk_ ÿDk_t
_tEkNat 5ht. K^_k] 5lR _2FWkT ^k2¸^k g2dkUkdłW úk]mR \kFkSma axDk2Im KmdWYĦSm
DbSt.
K^_k] ldIk_Sx," 5d2Uk¸^k gkam Dgk Dk^ hk^t DkÆWo Ykdgkbk….. Dk7 E[_[kS! So 5^DS
4gema Wk ]kaDk¸^k Nm.Óhm. d_ [kSÌ^k l[SÌ^k?"
^kd_ _2FWkT ÌhRSx, " 5^DStS DVm ]2Vm. 4dDkbm YkdgkI2 Dk7 Wk7. YR g_Dk_ lDSm S_m
Ìh2Km a^ DxNm ŁY^t EIª D_Rk_ hk^t ÌhÆSkS YkÁ^kgkOm. lUÐadoW Yugt ^tRk_ hk^tS ÌhRÂ^kS
YkRm Yn_xOz^kgkOm…."
"….. YkRm DnOoW 5RSkW ]2FgÆ^k?"
" 5RSkW N1D_ \łW V_Rk lZ_RkdoW. YkÁ^k¸^k lh_doW. g]īk EtPz^kYkPz^kg N1D_W
YkRm- Yn_xOk ÓhWk_ hk^t 5Sk. hkYek[m ÓhSkW…."
" 5_t YR DVm? Kmd FtÐ^kd_? 4Wz Â^k hkYek I2 Dk7 E_2 Wk7. 5_t ]ÖSDkSI2 Wk7 S_
WkDkS DnOoW 8S_Rk_? \n7¸^k YxNkSI YkRm _kĻa2 Wk7 S Dk^ Zk^Uk?"
" YR IkaoI hk^t g_Dk_I2 Â^k¸^k Y_mW2. g_Dk_ S_m DnOm DnOm Yn_m YPRk_ hk^t ÌhRk...
a^ UtSt S_m[m g_Dk_ axDk2g. 5g2 Dka _k]\k9 ÌhRS ÓhSt. lS¸^kSa2 5YRkg Dk^
g]KSt ÌhRk…"( Ypķ •-•‘) munotes.in

Page 87

87४ अ - उप्योवित सा वहत्याकृवत
g2dkUkSoW atEDkWt úk]mR Yå_dte( Miue) 4InDYRt 4Vx_tEmS Dtak 5ht.. úk]mR \kFkSma
gīYå_lÖTSm, StTma KWKmdW, axDk2Ik 5lTªD d gk]klKD ÖS_ a±kS ^tSt.—— gkaIk
]_kOdkPz^kSma UnÕDkb atEDkWt DTtS ]k2Pak 5ht. Dtdb K^_k] 5lR Â^k¸^k YÂWmd_I Wkhm
S_ g2YoRª ]hk_kÕůkd_I dk7N dtbÿg2F 5ak 5ht 4gt _2FWkT ÌhRSx Â^kdłW atEDkWt DTt]Å^t
dkY_atak DkaE2P DxRSk ht a±kS ^tSt. UxW ]uakd_ YkRm 5RSkWk UnÕDkbkIt lIý 4lVD
ÖYĶ hxSt. gUkW2U Ute]nE ^kWm St 4lSe^ gk±tYm\kdkWt _tEkNat 5ht.
Â^kIÿ]kRt K^_k]Im ]kWlgDSk UtEma lUgoW ^tSt ." gka2, UxW Yx_m LkÐ^k. YR aFW ÓhdoW
atDk¸^k gkg_m FtÐ^k. Â^kSam >Ek2Um Yx_F ÓhdoW KÆ]kg ^tSm. S 5Sk KdkW ÓhdoW St Yx_F
Dk]kg hkSkEkam 5a2 5ÖS2... 5Uk_ Lkak 5ÖSk Dk]kVk]kIk…." YnŁfg°kD YĦSmIt
īxSD 4gatam ]kWlgDSk K^_k]¸^k [xaÁ^kSoW PxDkdSt. K^_k] 5lR Â^kIm [k^Dx
KÆ]\_ Qx_kÿ]kRt _k[atat ]Ko_ 5htS.K^_k]It YÂWmd_ ÿt] 5ht. lS¸^k QkgbÂ^k SÊ^tSm]nbt
Sx Dkgkdmg hxSx YR ]F 4IkWD YnŁfm 4h2Dk_k]nbt Sx lS¸^kd_ PkZ_k^ak UtEma ]kFtYnQt
[GS Wkhé. FÓhk¸^k dkbÐ^k etSkg 5F akFkdm Sgk \PDoW 8OSx.( Ypķ •”) Â^kd_ Â^kIm
[k^Dx UtEma 4ĦkSUzÅdk [xaSt. [k^Dx 5Kk_m ÌhRoW lS¸^kd_ DkSkdRk_k K^_k] Ó^kDnbStWt
ÌhRSx,"..... Kk^ W2 UdkEkÆ^kS. 6Do 6¸^kl]Wm UxW Ik_ lDax Kdk_m. SnYÐ^k lKdkg gnDS2
gÌU2…."( Ypķ•”) YR _kFkIk Yk_k 8S_Sx, Â^k¸^k 5dkKkSak axÁ^kIk Fxbk lSak KkRdSx,
StdQ^kW2 UtEma Sm gnEkdSt. EIª WDx ÌhRoW Sm " Tk2[oW Kk7a 5Ya]Â^k…" 4gt ÌhRS dtb
]kłW WtSt. >dQtI Wkhm S_ 5YÐ^k CfVYkÁ^kgkOm YkI YÆWkg ŁY^k2g [uakg ldDoW NkDkdk
hm DÐYWk UtEma lSak 4gh^ hxSt.Yk_2Yå_D Wd_k- [k^Dx ]Vma dkUlddkUkIt, Â^k2¸^kSma
ÿt]kIt, DkbKmIt UtEma dkÖSd lIýR atEDkWt _tEkNatat lUgSt.
FÈYk ]k_Sk ]k_Sk FkQdkYkgoW YkÁ^kIk _k2KR KYoW OtdÁ^kgkOm _2FWkT Â^kak _k2KRI G_kS
Otd 4gk gÐak UtSx. Sx gÐak K^_k]ak 4FUm Ó^dhk^ª dkNSx. Ungö^kI lUdem ht Dk] D_kd2
4g2 Sx O_dSx. YR 5KIm _ký TxPt gkdV _hkdt akFRk_ hxSt. Sx gkdV _hkSx UtEma YR lSI
_ký duö^kIm O_St. U]atÐ^k, \kFatÐ^k K^_k]ak DVm LxY akFSt St DbSI Wkhm. _k2KRkd_
5dkK ^tSx Sem Â^kIm LxY]xP hxSt. 5VmI FkQdkd_ g2SkYatak K^_k] Wtht]mIm DkOm W GtSk
KkPKoP gxNk Gt9WI Kx_Uk_ ÿhk_ D_Sx. dk_ d]ê akFSx. _k2KRkd_ 4gatam 5DpSm lSTtI
]pÂ^o]nEé Y„St; YR K^_k]It UnU¨d 4gt Dì, St FkQd WgoW Â^kIm YÂWm YkRm DkQS 4gSt. 5Yak
gxNk akFoW ]tatam 5Yam YÂWm 5ht ht DbkÐ^k]nbt Â^k¸^k KmdkIm lda±R SPZP hxSt.
K^_k] d K^_k]gk_´^k DĶDö^kIm Y_kDxNmIm 4ghkÍ^Sk DTtSoW atEDkWt dkÖSddkUm
YĦSmWt ]k2Pam 5ht.
UnÕDkbkIk 4gkhm >D [bm O_Sx. munotes.in

Page 88

88 उप्योवित समीषिा - 2
Â^k¸^k DTtldf^m dkgnUtd ]nakNt ÌhRSkS," úk]mR dkÖSdkak 8\t D_Á^kgkOm Â^kWm lWdPatat
ldf^ 5lR 4Wn\dlIý 4Â^2S Yo_D 4em 5htS. ldU\kªSma úk]KmdWkIm hm DTklIýt 5htS.
Â^k2Wk 4WnłY 4em" \kfk" dkYłW St 4lVD ÿÂ^^Dk_m D_SkS. ….. Â^kS 4Dplý]Sk 5ht
³hkPm [xamSma g2dkU dkSkd_R lW]kªR D_Á^kg ]USI D_SkS."
gklhÂ^ hm >D gk]klKD g2ÖTk 5ht d g]kKlWl]ªS \kfk ht Â^kIt ]kÅ^] 5ht. ÿSmDkÂ]D d
J2Ux[ĦSk hm Km gklhÂ^kIm Yk_2Yå_D gkVWS2ýt 5htS, Â^k2Im ÿDpSmI ]nbm gk]klKD 5ht.. ^k
ŁQ Yk_2Yå_D FxĶm lD2dk ÿ]kRDt ^k2Ik 8ĩd g]kKkSI e³^ 5ht. ledk^ ht ÿkDplSD ldĵ d
Ó^ĉìIt 42Så_D lD2dk Ó^lĉlWķ ldĵ, hm UxÆhm ldĵt K_m gklhlÂ^D" 4WnDpSm" It ldf^ O_S
4gat, S_mgnĦk gklhÂ^ ht Â^khm YnQt Kk9W" KmdWk" It" ÿlSlWlVÂd" D_mW 4gSt 5lR" KmdW"
ht [Óh2em >D gk]klKD dkÖSdI 4gSt…. E_xE_ ldleĶ Söht¸^k gk]klKD g2ÖTk2em 4gatÐ^k
GlWķ akµ^k[k2Å^kSoWI ÿk^: gklhÂ^kIk 8ĩd hxS 4laak 5ht 5lR 5lU] g]kKk¸^k [k[SmS
S_ DldSk hm ]2ýkWnķkW. ^kSnldīk, _xKIt Dk] lD2dk øìPk ^k2YkgoW dtFbm UkEdSkI ^tS Wkhm.
gklhÂ^kak gk]klKD ÿ^xKW lD2dk 8Y^xFhm 4gSx d Sx Dkhm enĦ Ó^lĉFS 4go eDS Wkhm.
gklhÂ^kË^kgkSoW 8YlÖTS hxRk_t [hòg2´^ ÿij lWUkW 42lS]S: dk Fl\ªSYRt S_m gk]klKD ÿijI
4gSkS." 4gt _tWt dtatD ^k2Wm ÌhNatat 5ht . Â^k]nbt" aIk2P" ^k DTtSma \kftDPt [GRt
5dÔ^D 5ht. Dk_R gklhÂ^kIm lWl]ªSm, 5DaW, 5ÖdkU d g]m±k ht \kftd_I 4da2[oW
4gSt. Pv gUkW2U Ute]nE ^k2Wm Â^k2Im duU\ê^ \kfk dkY_am 5ht 5lR Sm ghK d BGdSm 5ht.
Yå_Rk]Dk_D 5ht. g2dkUkgkOm [xam \kfk dkY_am 5ht. [xam \kftldf^m 4_ld2U DnaDRê
ÌhRSkS- " [xam \kftSgnĦk >DI YÃ^ gk2FSk ^t7a Dì Â^k Â^k gklhÂ^DpSéIk >D 4ld\kº^
\kF ÌhRoW 5am YklhKt. Dtdb [xamgkOm [xam 4em \ol]Dk ^xµ^ Wkhm. Â^k]nbt gklhÂ^DpSmIm
DakÂ]DSk Vx³^kS ^t7a." ÿ]kR \kftYt±k [xam \kftSoW lalhat Ftatat gklhÂ^ ht 4lVD ÿ\kdm
O_St. úk]mR gklhÂ^kS S_ Â^k [xamIk g]kdte Wgta S_ St gklhÂ^ [xKP d 4Yå_Rk]Dk_D
O_St.YR aIk2P ^k DTt]Å^t duU\ê^ [xam 4lSe^ ghKYRt 4dS_am 5ht. [xam\kftWngk_ d
ÿUtekWngk_ ^tTma g]kKKmdW _tEkNat 5ht.
• \klfD duleĶz^t
. ghKSk: " aIk2P" DTtSma \kfk 4FUm ghK 5ht. ÿ]kR\kfk 5lR [xam\kfk
^k2It l]®R DTtak >D ÿdkhmYR ÿkĮ DłW UtSt. g2dkUk2Wk >D a^ ÿkĮ DłW UtSt
5lR \kftSoW StTma g]kKKmdWkIt lIýR _tEkNÁ^kS atED ^eÖdm Lkat 4gt
ÌhRSk ^tSt. 8Uk. LkP2 Dgt ]tÐ^k ]kRgkIk ]nPUk 8DłW 8\k DtÐ^kFS lUgSkS.
" ]2Vdk hyU \łW 5Rk^ FtaSx S 5K YnÆh2Um Ik_ Qx_2 lUgatS Y2Q_mS. gn\kWk
Pd_ Ik]P gxaS ÓhSk. DxRkIt ]tat?" munotes.in

Page 89

89४ अ - उप्योवित सा वहत्याकृवत
" DkÆWo? Â^kS Dk^ 5Sk 5ÿnY _kh^a ÌhRk…. YR 5ekW2 Dem Óhkd2 YnQ¸^k
gkam DnR[mD ? CSkg Dk^ KnSoW, Yt_Rm Pd_Rm D_kd2? Dk^ g]KS Wk7…" (
Ypķ”—)
4em ghK g]KRk_m \kfk atEDkWt ]k2Pam 5ht.
. Yå_Rk]Dk_DSk : DTt]Å^t g2dkU 4lSe^ Yå_Rk]Dk_D YĦSmWt lUgSkS. Â^kSoW
DxRSk \kd Ó^ĉ hxSx St ÖYĶ hxSt 5lR 8ÂDpĶ gk]klKD lIýR ^kSoW lUgoW ^tSt.
8Uk. ]kRgkIm Ek^Im Kdk_m YkI ŁY^t lDax Lkam. >D lST2 5Vê \kD_ Ekdm
akFSt S_ [uakg DnOoW 5Rk^Ik Ik_k? DnOoW 5Rk^Ik 5aY? ledk_kS lh_db
DkhmI Wkhm. gÌUm ]xDkNz^k Ux_k^W2 YkNkS QDaoW etR DłW NkDam. 82I LkPk2Ik
Ykak ]kRgk2Wm Qx_kg d_YoW NkDak. 5Sk Qx_2 _kWkS hkDaoW lUam S_m KkS Wkhm.
Â^k2Wk ]khmS Lka2, lSDP Ek^ak DkhmI Wkhm. ledk_kS UFP 4Wz ]kSm
^k¸^kledk^ DkhmI Wkhm. LkPk2It WngSt gkYbt 8\t 5htS. Â^kd_ lh_dbmIk >D
T¤[hm Wkhm…."( Ypķ”—)
4ek 4WtD dk³^k2]VoW úk]mR g]kK, StTma dkÖSd, StTma Yå_dte 4lSe^
Yå_Rk]Dk_D å_Â^k atED Pv gUkW2U Ute]nE ^k2Wm _tEkNak 5ht.
‘. lIý]^Sk: ht UtEma >D \klfD duleķz^ ÌhRSk ^t7a .Â^kSma lIý]^euamSoW
atED 4lSe^ 8ÂDNYRt Ó^ĉ Lkat 5htS. atERmSoW PxÑ^kg]x_ ÿÂ^± lIýR
8\t D_Á^kS atED ^eÖdm Lkat 5htS 4gt ÌhRSk ^t7a.
"42FRkSÐ^k _k2KRkSoW Fn2PmW2 4Vê [kNam YkRm 8Yga2. FxOz^kSÐ^k [uakDPt
Ikada2. Â^k¸^k YnQz^kS ]k2Pa2. S_ [uakW Â^kak hò2Fa2hm Wkhm. [m]k_
]kRgkgk_Em 4W YkÁ^kd_Im Â^kIm dkgWkI Ftatam. lWKêd PxÑ^kW2, Px³^kd_It
le2FkP SxaS K^_k]DPt Yk7 akFak. 42Fkd_ Fx]kekI2 ]Óhb \R\RS hxSI ….
Dkhm lIaN2, Pkg 8OoW DIkDI Dì DIkDI Ikdo akFat…. l[Nm l[Nm PxÑ^k2Wm
hS[Â^ LkÐ^kdkRm Sx [uakDPt YkhakFak. S_ [uak¸^k PxÑ^kSoW 5gdk¸^k _tfk
Ekam G_2FbS g_Do akFÐ^k. 5YÐ^k ]kaDkIk 5YÐ^kd_ma ax\ Yk6W [uakg
Dg]goW 5a2. Sem K^_k]Wt YnÆhk2Um [kNam YnQ2 g_Dkdam. Sm ]kW Otdkdk Sem
WngSm hò2Fam... 4Wz Wk7 YkĻKta 5Sk. Dk7I Wk7 YkĻKta. 4g2 F_m[ PxÑ^kWm
ÌhRkak. Px³^kd_¸^k \k_RgnU LY³^k le2FkPk^I2 BL2 Lka2 hxS2. S_ St 4gĻ
hx9W SemI ]kW YnQ2 ak2[dam. ÓhNkbm \n7d_ NtDdoW \n7Ik NtDk GtSak. 4W Wk7
gxgS 5Sk…. 4gk K^_k]ak PxÑ^k2Wm [xao akFak. "( Ypķ •Ž) munotes.in

Page 90

90 उप्योवित समीषिा - 2
^k gk_´^k 4WtD dRªWkSoW UnÕDkbúÖS Yå_lÖTSmIt ^Tk^xµ^ lIýR lUgoW ^tSt.
’. \kdWk2It 8ÂDN lIýR: JxNz^k JxNz^k dk³^k2]VoW, ÿg2FdRªWk2SoW \kdWk2It 8ÂDN
lIýR Dtat Ftat 5ht. K^_k]Ik ýkFk, duSkF, 4ghkÍ^Sk, 4Yå_hk^ªSk, 5W2U, Un:
E, Dbdbk, ImP, g2SkY gk_t 4lSe^ 8ÂDNYRt 4l\Ó^ĉ Lkat 5ht. [uakIt 5lR
Â^kIt WkStg2[2V ^kSoW UtEma UxGk]Vma \kdWk 4lSe^ 8ÂDNYRt Ó^ĉ LkÐ^k]nbt
úk]mR DplfÿVkW g2ÖDpSmSma ]WnÕ^ 5lR KWkd_( ldetfS3 [ua) ^k2¸^kSma
ghg2[2I 4Vx_tEmS Óhk^ak ]US hxSt. ]kaD- WxD_ g2[2V, K^_k]- Â^k¸^k
[k^Dx]Vma dkU-lddkU- gng2dkU ^kSoW Â^k Â^k dtbt¸^k Â^k Â^k \kdWk ^Tk^xµ^
ÿlSl[2l[S LkÐ^k 5htS. 5lR atEDkWt Sx ±R 4IoDYRt YDPak 5ht.
5Yam ÿFSm SYkgk 
) aIk2P DTtIm g]kKekľm^ YĦSmWt g]m±k D_k.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------ -----------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------- ------------------------
’.4.“ gk_k2e
úk]ÖS_kd_It dkÖSdUeê lIýR DłW FkdFkPz^k¸^k [UaÂ^k dSª]kWkIk dtV GtRk_t atED ÌhRoW
dtV GtRk_t atED ÌhRoW gUkW2U Ute]nE ^k2Wk BbEat KkSt úk]ÖS_kd_¸^k 4ÆW, dľ, lWdk_k
]oa\oS F_Kk S_ Uo_I YR YkÁ^kgk_Em WuglFªD FxĶ UtEma WkFå_Dk2Wk l]bo W^t; 5lR Â^kS
KWkd_k2Ik 5lR ]kRgk2Ik [bm Kkdk ht 4lSe^ DŁR dkÖSd atEDkWt ^tTt 4Vx_tEmS Dtat
5ht.
4ekÿDk_t, gUkW2U Ute]nE ^k2¸^k DTtSoW Ó^ĉì, g]kK 5lR Dplf-g2ÖDpSmIt lIýR Ó^ĉ hxSt.
gUkW2U Ute]nE ^k2Wm úk]mR dkÖSdk¸^k YkSbmdłW KmdWkIk dtV "aIk2P" ^k DTtS GtSak 5ht.
’.4.” g2U\ª ú2T goIm
. aIk2P DTkg2úh: atED: gUkW2U Ute]nE: eÊUka^ ÿDkeW
. gklhÂ^[2V: g2YkUD Pv gSme Dk]S: eÊUka^ ÿDkeW munotes.in

Page 91

91४ अ - उप्योवित सा वहत्याकृवत
‘. file:///home/chronos/u -
1215effe555352c6880c76788f38eff75a2a614f/MyFiles/Downloads/09_cha
pter%204.pdf
’. https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%
BE%E0%A4%A8%E0%A4%82%E0%A4%A6_%E0%A4%A8%E0%A4%B
E%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%B0
%E0%A4%BE%E0%A4% B5_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6
%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96
“. http://210.212.169.38/xmlui/handle/123456789/876
’.4.• W]nWk ÿij]2I
. "aIk2P" ^k DTtIm g]kKekľm^ YĦSmWt g]m±k D_k.
. "aIk2P" ^k gUkW2U Ute]nE lalES DTtSoW Ó^ĉì, g]kK 5lR Dplf-g2ÖDpSmIt lIýR
Ó^ĉ hxSt. " ^k ldVkWkIk Y_k]eª g]kKekľm^ g]m±k YĦSmWt ¶^k.
5) NmYk lahk.
) 'aIk2P' ]Vma dkSkd_R lWl]ªSm
) 'aIk2P' ]Vma g]kK KmdWkIt ÿlSl[2[
‘) "aIk2P" ]Vma ÿkUtleDSk
’.4.– Yn_D dkIW
.https://mr.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A6% E0%A4%BE%E
0%A4%A8%E0%A4%82%E0%A4%A6_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%
B6%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96
. g]m±tIm Wdm ŁYt- F2FkV_ YkNma ]n2[7 —–
‘. le_dkPD_, Dt. _2 - ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_ YnRt-—–Ž
™™™munotes.in

Page 92

92 उप्योवित समीषिा - 2
GND’
’5 DTklZlW³g¸^k_kEtSoW8Oak]x_
atEDK^2SYdk_
GND_IWk
’.5. ÿkÖSkldD
’.5. atEDkldf^m
’.5.‘ " lZlW³g ¸^k _kEtSoW 8Oak ]x_ " ^k DTtldf^m
’.5.’ DTkWD 5lR g]m±k
’.5.“ gk_k2e
’.5.” g2U\ª ú2T
’.5.• g_kdkgkOm ÿij
’.5.– Yn_D dkIW
’5ÿkÖSkldD
DxRSmhm DakDpSm hm >D gk]klKD DakDpSm 4gSt. dkHz ]^, SÂd²kW ,Dak ^k FxĶm DxRÂ^k
WulSD Yå_lÖTSmS 8U^kak ^tSkS. ht [GRt 5dÔ^D O_St. d2e (RACE) ^nF (moment) 5lR
Yå_dte (millue) ÌhRKt g\xdSkaIt dkSkd_R ^k DxRÂ^k 4dÖTtS WulSD lÖTSm lW]kªR hxSt
4gt ÿij StW ^k2Wm ldIk_at 5htS. g]kKekľm^ g]m±k D_mS 4gSkWk >EkUm DakDpSm Dem
g]pĦ 5ht 5lR lSIk 4Tª Dgk akdk^Ik ht KtÓhk 5YR SYkgoW [GSx StÓhk Â^k atEWkS
5YÐ^kak >EkUk ^nFkIk, >EkUk ]kWd d2ekIk 5Â]k 5QbSx. >EkUm DakDpSm g2YoRª _kÕů
lD2dk ^nFkIt ÿlSlWlVÂd D_Rk_m 4gSt. Dk_R Â^k DakDpSmS Â^k _kÕůkSma Â^k ^nFkSma Â^k
g]kKkSma KmdW gkDk_ Lkatat 4gSt. StW¸^k ldIk_k2Ik TxP³^kS gk_k2e 5ht. dkHz ]^
DpSmSoW g2ÖDpSm¸^k lÖTSm FSmIt TxP³^kS E_tEn_t lIýR 5QbSt. ]kRog DboW GtÁ^kgkOm ^k
dkHz ]^ DpSmIk 4Ë^kg Dtak KkSx. StW ¸^k ^k SmW GNDk2S ]k³gª 5lR >2KÐg ^k2Wm "5lTªD
GNDkIk" UtEma 8ÐatE Dtak 5ht. ^k 5lTªD GNDkIk UtEma Yå_lÖTSmd_ Dgk Yå_Rk] hxSx munotes.in

Page 93

93४ आ -क्ा - वफ वनरस ्च्या राखेतून उठला मोर
ht ]k³gªWt UkEdoW lUat 5ht. Â^k]nbt ^k ldldV GNDk2Ik atEDkd_ d SU4Wnf2FkWt Â^kIk
DakDpSmd_ Yå_Rk] hxSx, ^kIt Dk_R gklhÂ^ 5lR g]kK ^kS 4Æ^xÆ^ g2[2V 5ht. DxRSk Sx
" lZlW³g¸^k _kEtSoW 8Oak ]x_" ^k atED K^2S Ydk_ lalES DTtIm g]kKekľm^ g]m±k
DłW YPSkboW [Go.
’5atEDk2ldf^m
K^2S Ydk_ ht >D YýDk_, ]_kOm WkNDDk_ 5lR WkNz^g]m±D 5htS.
4lEa \k_Sm^ ]_kOm WkNz^ Yå_fUtWt GtSatÐ^k WkNz^atEW ÖYV¥S ‘Dk^ P¤K_ dk_k gnNak^’ ^k
WkNDkgkOm K^2S Ydk_ ^k2Wk gdōÂDpĶ atEWkIt ÿT] Ykå_SxlfD l]bkat. Ž’ gkam KkWtdk_m
]lhÆ^kS Ž St  ^k Sk_Ek2Wk ]hkP ^tTt LkatÐ^k “Ó^k DxDR ]_kOm gklhÂ^ Yå_fUt¸^k
gklhÂ^ g2]taWkIt K^2S Ydk_ ht 4Å^± hxSt.
K^2S Ydk_ ^k2Wk Ž gkaIk gklhÂ^ 4DkU]m Yn_ÖDk_ Â^k2¸^k ’lZlW³g¸^k _kEtSoW 8Oak
]x_’ ^k DTkg2úhkgkOm l]bkak.
K^2S Ydk_ ^k2Im gklhÂ^g2YUk:-
• 4Vk2S_ ( WkND)
• Dk^ P¤K_ dk_k gnNak^( WkND)
• N¤Fet¸^k ÖdÈWkS ůtW (UmGk«D)
• U_dtem (>Dk2lDDk)
• Yk9aEnRk (d2e ^k WkNDkIt Ó^kdgkl^D łY)
• lZlW³g¸^k _kEtSoW 8Oak ]x_ (DTkg2úh)
• [hòKW g2ÖDplSdkU 5lR atED (\kikfkldf^D)
• ]kLt G_
• d_W\kSaxÆIk lW DxW Wk^ DxÆIk (DTkg2úh)
• d2e
• etdN¸^k [m\ÂgkIt FkRt (UmGk«D)
• hxPz^k (>Dk2lDDk) munotes.in

Page 94

94 उप्योवित समीषिा - 2
’5‘lZlW³g¸^k_kEtSoW8Oak]x_^kDTtldf^m
" lZlW³g¸^k _kEtSoW 8Oak ]x_" hm DTk" ]hk_kÕů Nk7Ìg lUdkbm 42DkS(ŽŽ”) ]Å^t
YodªÿDkleS Lkam hxSm. W2S_ Sm YnÖSD ŁYkWt ÿlgĦ Lkam.
’5’DTkWD5lRg]m±k
g]kKekľm^ g]m±t¸^k ŀĶmWt ldIk_ D_Sk g]kK 5lR g]kKkSma axD ^k2¸^kSma lø^k-
42S_lø^k ^kIk ldIk_ D_kdk akFSx. " lZlW³g¸^k _kEtSoW 8Oak ]x_." ^k DTtIm gn_dkS I
atEDkWt YnQmaÿ]kRt Dtam 5ht.
gn2U_mWt 5Yat ItSD [khó ZuakdoW 5dkhW D_kd2 lD2dk >Dk ]xhD ÿkÁ^kWt 5Yak K[Pk 6SDk
dkgkdk Dì, Â^kIk d_Ik BO 5Dkekak l\Pkdk 5lR EkaIk BO \oYpķkd_ 8S_S ak2[
Yg_atÐ^k Km\tEkam UPoW Kkdk lD2dk FtN dt @Z µax[a 62lP^k Sgk hk^ÖůmN lZlW³gIk
]hkU_dkKk gSkP ?gYug 8GPk 5ht .4KF_kWt GtSatÐ^k ĵkgkFlRD JxNt ÿkRm EtIat KkdtS,
Â^k¸^k K[Pz^kS Sek arÆgtN, [¤L, 5^DvW, 6Wxdk, ÖDvlYªB, g1ůx, ]kŁSm 800 5S YbS
5htS. enĂ gZtU 6ľmUk_ eNªg, Y1Ng, ůk9Kgª KmÆg, ?NUk_ Āte ³agª, āmÉg gk2\kbRk_t
hkS, atU_ [rµK ldT arYNvY aNDatat Ek2Ut, ….. Dx_] ak92K]Å^t [goW ak7N lPe lD2dk
ÖWr³g Gt9W at]W Nm gh lgF_tNzg BQS ZDkZD FÈYk Dł eDSkS…"
lZlW³g l]a¸^k 5dk_kS gkDk_ LkatÐ^k" hk^ÖůmN lZlW³g" ^k ]vaIt ht dRªW.. ]n2[7Sma "
lZlW³g l]a" hm >DtDkbm ]xOz^k ÿ]kRkS 8ÂYÆW UtRk_m, 4WtD Dk]Fk_k2Wk _xKm_xNm UtRk_m
l]a hxSm. lF_Rm Dk]Fk_k2Ik dtSWdkQmgkOm g2Y hxSx 5lR Sx EoY lIGbSx. 4lS SkRÐ^k]nbt
^k g2YkS hm l]a [2U YPSt. KkFlSDìD_RkIk Yå_Rk] Â^k DkbkS g]kKkSma ÿÂ^tD GNDkd_
YPatak lUgS hxSk Â^kItI >D ŀÔ^ ŁY ÌhRKt Â^kDkbkS 8U^kg 5atam ]va g2ÖDpSm. ^k
akNtS Â^k lZlW³g l]aIm ]x³^kIm KkFk [bDkdoW lSTt [hò_kÕům^ D2YÆ^k2Wm( MNC) 5YkYat
ā1Pg ldDÁ^kgkOm lSTt hk^Y_ ]kD¥N gnŁ Dtat. úkhDD¤lþS ^k D2YÆ^k2It aà^ ^tTma STkDTmS
]Å^] dFª, Wd®m]2S dFª 5lR 8¸IĂo dFª ^k2¸^kd_I ]n´^Âdt hxSt. D]m U_, 8¸I UKkªIk ]ka
^kgk_´^k Kklh_kSéIk ]k_k DłW gdªgk]kÆ^ axDk2Wk 5DfoªW GtÁ^kIk gYkNk ^k D2YÆ^k2Wm
akdak hxSk. ^k DTtSoW atED K^2S Ydk_ ^k2Wk 4gt gnIdk^It 5ht Dì hm ]va g2ÖDpSm
gdªgk]kÆ^ KWStak Dem 5DlfªS DłW GtSt 5lR ^kI \o]md_ Gk] FkbatÐ^k lF_Rm
Dk]Fk_k¸^k ÿijk2Wk 8¸IdFê^, \k2PdaUk_ 5lR g_Dk_ Dem DkPmImhm lD2]S UtS Wkhm . munotes.in

Page 95

95४ आ -क्ा - वफ वनरस ्च्या राखेतून उठला मोर
DTtIk 4dDke YN Ik2FakI ]xOk 5ht. gkVk_R ]kIª —‘— St ŽŽŽ ^k “Ž-”Ž dfkªIk
6lShkg _2Fdatak 5ht. DTt¸^k 4Wnf2FkWt 4WtD FxĶm 8aFPS KkSkS 5lR SÂDkamW g]kKkIt
ÿlSl[2[ UkEdSkS. \k2PdaUk_- Dk]Fk_ ^k2¸^kSma Y_2Y_kFS ÿI2P U_m ^tTt atEDkWt 4Vx_tEmS
Dtam 5ht.
GW3Ô^k] hPD_ hk gkVk_R >Ddmg lD2dk [kdmg dfkªIk, ldKxP. hPDnbk 4gk SŁR. Â^kIk
Ytht_kd ]va g2ÖDpSmS 4lK[kS W [gRk_k 5ht. W g_kdatÐ^k WK_tWt GW3Ô^k] hPD_ ^k
]va]Å^t le_ak hxSk. Â^kdtbm gDkbIt gkPt 5O dkKat hxSt. g2YoRª GNWtIt 5dSªW _kým [k_k
dkKtY^«S YoRª hxSt. ÌhRKt gkVk_R Y2V_k-gxbk Skgk2¸^k ^k 4dDkekS atED 5YÐ^k YnQt “Ž-
”Ž dfkªIk YN 8aFPoW UkEdSx.
hk GW3Ô^k] " ]va g2ÖDpSmS 4FUm W ex\Rk_k, ldg2FS lUgRk_k, lEekS >Det[k_k ŁY^t Gt9W
>D [ö^kYuDì eNª ¶^k^ak 5atak 5ht. 62N_ÓĻoak KkSkWk K_k Ik2FÐ^kYuDì eNª GkSak Dì
DUklIS Ik2Fam WxD_m l]bta 4gt STkDlTS SŁRk2Wk dkNSt Sgt Â^kakhm dkNSt. ÌhRKt ÖdS3It
le±R, DndS, YkýSk lDSm 5ht ^kDPt W [GSk [kh^ LF]FkNkDPt [GRkö^k SŁRk2ItI Sx
>DÿDk_t ÿlSlWlVÂd D_SkWk lUgSx.>Det [k_k ŁY^k2S DkhmI l]bRk_ Wkhm ^kIm Â^kak
DÐYWk 5ht YR eNª l]bkak Wkhm S_ Ung_m DxRSm S_m dÖSo ¶^kdm 4gk Â^kIk ]kWg 5ht.
WkhmS_ WngSk [kKk_ S_m lZłW ^kdk 4gt Â^kak dkNSt. dÖSo hkSkbkÓ^kS 4em Â^kIm 6¸Jk
5ht.. Y_2So ]va¸^k dkSkd_Rkem YoRªYRt ldg2FS 4gatÐ^k GW3Ô^k]ak Â^k¸^k ÿÂ^tD
hkaIkamd_ DxRmS_m WK_ Ot9W 5ht 4gt dkNSt, 5lR St E_t UtEma 4gSt. >_dm
Â^k¸^kgk_EmI gk]klKD ÖS__IWk 4gRkö^k Y_2So ]va ]Å^t Dk] D_Rkö^k SŁR-SŁRm Â^kak
gk_Et hNDSkS, Â^k¸^kd_ EtDgSkS. ^k2Im CDkS Zk_ Zk_ S_ gýket- 4O_ket... Zk_Zk_
S_ UxW hKk_... Â^k¸^k d_ WgRk_... YR Dk92N_¸^k YlaDPt 4gÐ^k]nbt Â^k2Ik ÖS_
82Ikdatak lUgSx. St gFbtI GW3Ô^k] DPt g2e^kÖYU WK_tWt [GSkS. ÿÂ^tD FxĶmS NxDSkS.
]va]Vma ]kakIt dRªW atEDkWt hò[thò[ Dtat 5ht.
[k^ dW FtN Ňm Āì... SmWet ŁY^k2¸^k E_tUmd_ SmW eNª Āì.. YR >D eNª e2\_ ŁY^kak l]bRk_
WÓhSk. Â^k¸^k lEekS >Det [k_k ŁY^t hxSt YR 4ek Yå_lÖTSmS Â^kak eNª GtSk ^tRk_ WÓhSk.
hmI E_m ]va g2ÖDpSmIm ldetfSk.. Dk_R úkhDk2Im ø^eĉì dkQam YklhKt. 6S³^k 5DfªD
FxĶm lSTt ]k2PoW OtdatÐ^k 4gSkS Dì 5dÔ^DSk WgRkö^k FxĶm UtEma GtÁ^kIk úkhDkak ]xh
Óhkdk. etdNm INDW lEekS GkaSk ^t7a 4em IPzPm Ix_Á^kIk ]xh GW3Ô^k]ak UtEma 5d_S
Wkhé. YR hm FxĶ >D lg³^nå_Nm [GSx 5lR Â^k¸^k ]kFt akFSx. ]va]Vat gFbt lg³^nå_Nm
Â^k¸^k ]kFt akFSkS, Â^k2Wk Fn2Fk_k UtÁ^kS TxPkdtb ^eÖdm hxSx, D2Yk92P[kht_ YbSx YR Ix_- munotes.in

Page 96

96 उप्योवित समीषिा - 2
Ix_ 5dkK ?DoW g]xłW ^tRk_m >D Ó^ĉì Â^kak YDPSt 5lR ]F ]kFoW YkOakF D_Rk_t gk_tI
Â^kd_I SnNoW YPSkS 5lR hkS VndoW GtSkS. 6SDt Dì GW3Ô^k] 4FUm _ĉ[2[kb hxSx 5lR
ÿkR gxPSx Â^kdtbm W9 ýtIkbmg Lkatat 4gSkS. 4d¶^k gÓdk SkgkS "]va g2ÖDpSmWt" >D
[bm GtSatak 4gSx 4gt lUgSt.>D _ÖSk gxPoW 4gatÐ^k GW3Ô^k]¸^k G_kY^«S YkI SkgkWt
Â^k¸^k ]pÂ^oIm [kS]m DbSt. 6SDì ]kRg2 ÖdS3¸^k ]ÖSmS 5htS. Y_kÂ] 5htS. Kdb DxRSthm
BÑEYý WgSkWk YkI SkgkS hm [kS]m Â^k¸^k G_m YxhxIam hm ayD_I YxhxIam 4gt atED
8Y_xVkWt ÌhRSx Dk_R g]kKkSma Ó^dÖTt]Vma 4gatÐ^k ýnNm Â^kak 4Vx_tlES D_k^¸^k
5htS. Â^kW2S_ Â^kIm 42Â^^kýk lWGtY^«S _kýmIt [k_k dkKSkS ^k gFÑ^k Y2V_k-gxbk SkgkIk
hk 4dDke YN 5ht.
]lhYS_kd- F2Fk_k]- Y2Q_mWkT- lF_mV_- GW3Ô^k]- ahkWFk KmdW 4ek Ik_ lYQz^k2Ik 6lShkg
DTt]Å^t 5ak 5ht. GW3Ô^k]It dPma lF_mV_. Â^k2Ik hk >DnaSk >D ]naFk [lhRéIm aµW
Lkatam 5htS. lZlW³g l]a]Å^t Dkhm dfk«Yodê Dk]kak 4gRk_t Â^kIt 5Kx[k Y2Q_mWkT hPD_
4KoWhm h^kS 5htS. ]ký lF_mV_ 5lR Â^k2¸^k ]VoW ldÖSd UtEma KkS Wkhm Â^kak >D WulSD
Dk_R 5ht. U°k gk]2Sk2Wm lF_Rm Dk]Fk_kgkOm Dtdb gkSet ŁY^t YFk_dkU l]bkdm ÌhRoW Kx
g2Y Dtak hxSk Sx Â^kDkbkS( 1975 -76) EoY lIGbak hxSk. SÂDklaW Y2SÿVkW 62lU_k Fk2Vm
^k2Wm Sx lI_PoW NkDÁ^kgkOm 4WtD 8Yk^ ^xKat. g2Y ]xPoW DkQÁ^kgkOm [Uam Dk]Fk_ GngdoW
Â^k2Wk 4lVD _xKFk_kIm akaoI UkEdÁ^kS 5am hxSm. Â^kDkb¸^k g]kK_IWtIt hò[thò[
ÿlSl[2[ DTtS YPatat lUgSt.. Â^kdtbm lF_mV_Wt 5Yat YrlD2F D2YWmSat Dk] gxPoW g2Y
]xPRkö^k [Uam Dk]Fk_k2S gh\kFm Óhk^It 4gt O_dat hxSt. Â^kgkOm Â^kak 4lVD _xKFk_
l]bRk_ 4gSx. Â^kdtbm Y2Idmg df¥ ÿk]klRDYRt lZlW³g l]a]Å^t _k[atak YR Ftam 5O df¥
DxRSthm Dk_R W UkEdSk ]kaDkWt DkQoW NkDatak Y2Q_mWkTak 5YÐ^k ]nakIt ht DpÂ^
5dPatat WÓhSt. Sm >DÿDk_Im lZSn_mI 5ht 4gt Â^kak dkNS hxSt YR lF_mV_ak Â^kdtbm
4lVD _xKFk_ 4lVD \°t 5lR _xKIt ZnDN It KtdR >dQmI 4l]ft \naldS hxSm. 5YÐ^k
eýoak [b UtÁ^kgkOm 5YÐ^k Yx_kWtI Kkd ht Dkhm Y2Q_mak YNS Wkhm.Y2Q_mWkT¸^k Wkhm
ÌhRÁ^k ]nbt lF_mV_ g2SkYSx 5lR StÓhkYkgoW [kYkem g2YDªI SxPoW NkDSx. g2Y ZxPÁ^kak
lF_mVk_mWt hkS\k_ akdatak 4gSx. 4lVD _xKFk_ UtRk_m WxD_m ZgdoW l]bdatam 4gSt; YR
Dk]t D_Á^kS Sx EoYI 5bem, Dk]InDk_, Fldªķ 5lR LxYkbo 4gÐ^k]nbt adD_I Wdk ]kaD
Â^kak hkDaoW UtSx lF_mVk_mIm 4dÖTk ' W G_Dk Wk GkN Dk 4em hxSt ' YnQt YnQt S_ Sx UkŁ¸^k
Ó^gWkYk^m Dk]kSoWI KkSx, lWlÕø^I [WSx. 5lR Dkak2S_kWt lZlW³g l]a [2UI YPSt hm
hDìDS lWdtUWk¸^k BGkS g]KSt. munotes.in

Page 97

97४ आ -क्ा - वफ वनरस ्च्या राखेतून उठला मोर
—‘— ¸^k g2YkS F2Fk_k]Im Ung_m YÂWm ldOk[k7 lhIk gh\kF hxSk 5lR Sx g2Y lSWt ^eÖdm
Dtak hxSk. l[Nm^k l]a]Å^t Â^kdtbm Dk]Fk_ DYkS Ikao 4gSt Â^kdtbm KdbKdb
ŽŽlUdgk2Ik g2Y ldOk[k7 ^eÖdm D_St. gÈN¤[_ ]Å^t lhNa_ Wt Yxa2Pd_ hÐak Dtak. Ungö^k
]hk^nĦk¸^k Ykĵª\o]md_ l[Nm^k l]a ¸^k ]kaDkWt Dk]Fk_k2Wk ldWkeSª Dk]kd_ GtSata2 4gS2...
Dk]Fk_k2Ik ldK^ Lkatak 4gSx. ]ký Â^k ?lShklgD ldK^kIk goP [_x[_ 4PxSmg dfk«Wm
ÌhRKt —•• ]Å^t GtSak KkSx. 62lU_k Dk1útgIt g_Dk_ YPSt 5lR Â^kIm KkFk KWSk g_Dk_
GtSt. YR ^k FxĶmIk ldK^kW2U gkK_k D_Á^k5VmI — gÈN¤[_ —•• ]Å^t lZlW³g l]a]Å^t
5F akFoW gFbt \Ö]gkS hxSt. Ik_ hKk_ 5^nÕ^ [_[kU hxSkS. g_Dk_ DxRkIhm ^tdx
Dk]Fk_k¸^k g]Ö^k2]Å^t DxRSkI [Ua hxS Wkhm htI g]kKkSma KbKbmS dkÖSd atEDkak
^tTt 4Vx_tEmS D_k^It 5ht.
gn2U_ hxÁ^kgkOm 8EPat Kkdt akFSt 5lR ht 8EPat KkSkS St Dk]Fk_I! ^k gFÑ^k ÿDk_kS
\_Pak KkSx Sx Dk]Fk_ dFªI! hPD_ DnNn2[k¸^k SmW lYQz^k º^k lZlW³g l]a]Å^t _k[Ð^k
º^k2Wm 5Yak Gk] Fkbak, _ĉ Fkbat, l]a]Å^t ÿI2P DkYP 8ÂYkUW Dtat Â^k2Ik 5lR Â^k2¸^k
gk_´^k 4WtD lF_Rm Dk]Fk_k2Ik VWkQ^, ÖdkTê lF_Rm ]kaDk2Wm GkS Dtak hxSk. ]nĥk]I
lF_Rmak 5F akdoW, WnDgkW UkEdoW Nkbt[2Um Dtam hxSm. [UaÂ^k DkbkWngk_ gk]kÆ^
]kRgkIm ]oÐ^thm Yk_ [UaoW Ftam hxSm \k2Pdaekhm 5lR WxD_ekhm ^k2¸^k gSS¸^k g2GfkªS
lDSmS_m lYQz^k [_[kU LkÐ^k hxÂ^k . g]kKkSma ht UxW ÖS_ atED K^2S Ydk_k2Wm 4Vx_tEmS
Dtat 5htS . Â^k[ĥa atED K^2S Ydk_ lalhSkS--
" YR ^k 5FmS gk_2I \Ö]gkS Lka2 S_m Dg2 ÌhRkd2? Dk]Fk_k2It FkQd ®], [xWgIt dk^Ut,
h³DkgkOm aQt, g2Y 5lR Gt_kd, Â^k2Im NmWYkN 5^nÕ^ 5lR lI2Vm\_ ÖdÈW ht akDoP \ngk-
DxbgkI hxSt. Ftat KboW. YR l]a¸^k 6]k_SmIt axE2Pm gk2FkPt _klhat SFoW 5lR Â^k2¸^k
5Vk_kWt DÐYDSk, \Ó^Sk, gŏU^kªWn\oSm, ?ĵ^ª 8Oa2 gxÆ^kgk_E2 LbLboW…"
57¸^k 5Kk_YRkS Ô^k]Im ekbk gnNSt; lF_mV_¸^k Ó^gWkYk^m Ô^k]¸^k 57 ¸^k ÌhRKtI
lF_mKk¸^k UklFÆ^k2Wk [kht_Im dkN [Gkdm akFSt. ekWyeyDS ¸^k ]kFt akFoW GW3Ô^k] 57It
]2FÑgoý UtEma ldDoW NkDSx. 5lR Â^kIk d YnÕYkIk 8Vk_md_ IkaRk_k g2gk_ gnŁ hxSx…. ^k
LnbLnbmS KFkS GW3Ô^k]ak W³DìI WxD_m l]bo eDSt ^kd_ Â^k2Ik ldĵkg 5ht.
^k [UaatÐ^k dkSkd_RkIk Yå_Rk] gdªgk]kÆ^k2¸^k KFÁ^kd_hm Lkak. gŏU^kªIt, g2YÆWStIt
5DfªR Â^k2Wkhm dkNo akFa2 ledk^ Uo_lIýdklhÆ^k2d_ma Kklh_kSm, ]klaDk ^k2Wm S_ ^k
gk]kÆ^k2Im lUek\oa Ikaldam hxSmI .Â^k[ĥa atED lalhSx---- munotes.in

Page 98

98 उप्योवित समीषिा - 2
">Dk [kKoak l[F [Lk_ 5lR Ungö^k [kKoak Â^kIm [hmR(?) lIDRm ak7Z ÖNk7a! Â^k2Wm
GW3Ô^k] 5lR YnÕYk gk_´^k 4g2´^k2¸^k ]WkS gn[D, gndklgD _]Rm^ ÖdÈW Yt_am 5htS.
atED ÌhRSx "....... SnÌhkak Kt hd2 St 6Tt l]bta .. St GtÁ^kgkOm Yugt WDxS, ±]Sk hdm. Yugt
Wgat S_ øtlPN DkPª Ikao eDS2... IkbmSÐ^k ]nam IkaÐ^k 5htS TÓ^kTÓ^kW2. Ê^nNm Ykaª_]Å^t
Ztle^a, lÊalI2F, ÖNtYDNzg, 42P_5Ìgª drl³g2F 6Â^kUm DtÐ^kd_I hk^ÖůmN lZlW³g¸^k
U_dkº^kS Yk9a NkDk^Im 4hSk ÿkĮ hxSt St Â^k2Wk ]khmS 5ht Â^k ak6Z ÖNk7a ]Å^t lZ_SkS
5lR ]F l[F [kKk_]Å^t GtSkS [kh°_ ŁY^k2¸^k ht4_ lYWk. G_xG_m¸^k NmÓhéWm StdSm Otdam
5htS Â^k2Im ÖdÈW2, Km Px³^kS Gt9WI Â^k LxYm KkSkS 5lR ÖdÈWkS [GSkS ak6Z
ÖNk7a¸^k ]k^kWF_mS WtRkö^k _kKYnýkIm ÿlS]k. Kem Dì YnÕYk. GW3Ô^k]em aµW D_k^ak
GłW YboW ^tSkWk 5Ya2 gkg_ l[F [kKk_¸^k g]x_I 5ht ^k DÐYWtWt Sm WEleEkÆS ]xh_am
hxSm. 4WtDUk 5S Kk9W 5am hxSm. DVm S_m ?NmS ůvam Gn]dS lZ_k^I2 5lR >DtD YrD
YNYN 8IaS ]kak]ka hx9W ^k^I2 hm lSIm gdō¸I ]hÂdkDk2±k 5ht. 4ek 8¸I ]hÂdkDk2±tWt
\k_atÐ^k 4g2´^ SŁRm 5lR 4FlRS SŁR hk^ÖůmN lZlW³g¸^k ]hkĬk_kd_ lSķS 8\t
5htS."
g]kKkSma ]xOm exDk2lSDk atED K^2S Ydk_ ^k2Wm 5YÐ^k ^k DTtSoW ]k2Pam 5ht. >D
5dSªW YoRª hxSt 5lR Â^k 5dSªWkS atEDkWt ldldV gk]klKD ÿijkIt, g]Ö^k2It [k_Dk7Wt
_tEkNW Dtat 5ht. Ungö^k ]hk^nĦkIm Yå_lÖTSm, Dk]Fk_- \k2PdaUk_ g2[2V, ÖdS3¸^k
ÖdkTkªgkOm Dk]Fk_k2¸^k ÿkRk2Im Ydkª W D_Rk_k ]kaD dFª, g°k [Ua Lkak S_m Dk]Fk_k2Im
lÖTSm 5ht SemI 5ht ht gk2FÁ^kIk Dtatak ÿ^ÂW, gn2U_ gndklgD LnbLnbmS dkSkd_Rkak
\naRk_t SŁR-SŁRm 5lR KkFlSDìD_Rk¸^k ^k _tNz^kS ^k gFÑ^k2It dkKatat [k_k ^k gFÑ^k
FxĶm 5YÐ^k 8Y_xlVD euamWt K^2S Ydk_ ^k2Wm 4FUm NxDUk_YRt ]k2PÐ^k 5htS.
^k DTt[ĥa gnÿlgĦ atlEDk lW_Kk ÌhRSkS----
" ^k g2YkIm Ykĵª\o]m 4gatam 5REm >D DTk ÌhRKt 'lZlW³g¸^k _kEtSoW 8Oatak ]x_' hm
DTkg2úhkI2 Wkd 4gatam DTk. Sm 5OdR DłW UtSt Sm g2YkS 8ĦdÖS LkatÐ^k Dk]Fk_k2¸^k
hS[a KFÁ^kIk ÿdkg UkEdRkö^k '4Vk2S_' ^k WkNDkIm. hKk_x Dk]Fk_k2¸^k YxNkYkÁ^kIm gx^
D_Rkö^k lZlW³g l]aI2 ]va]Å^t Lkata2 łYk2S_ ÌhRKtI exlfSk2¸^k D[_md_ [k2Vatak
IDkDÂ^k UnlW^tIk I2Ut_m ]hkaI. –¸^k g2YkW2 UtexVPmak akdatÐ^k Dk]Fk_k2¸^k hkSkS
5YR lUatÐ^k 4^eÖdm aQz^k¸^k 5OdRmledk^ DkhmI 8_at Wkhm. 5Sk Smg dfª YoRª
LkÐ^kW2S_hm Â^kSoW W gkd_atÐ^k Dk]Fk_k2¸^k DhkÁ^k 5Khm 4ÖdÖT D_SkS. 4WtD
Dk]Fk_k2¸^k [k^Dk2Wm hkSkS akNR2YxbYkN GtSa2, Wu_kÔ^kW2 Gt_atam 4WtD SŁR ]na2 ]k_k]kö^k, munotes.in

Page 99

99४ आ -क्ा - वफ वनरस ्च्या राखेतून उठला मोर
U2Ft DłW 5Yak g2SkY Ó^ĉ D_k^ak akFam. Â^k2Ik 8Y^xF ]F FnÆhtFk_m ldĵkSma axDk2Wm
DłW GtSakI, YR dtb 5am S_ akOz^k DkOz^k hkSkS GtRk_m ]na2 _kKDì^ Y±k2Wmhm Kdb Dtam.
Km 6T2 dbam WkhmS Â^k2Wk ^k DTtSma ek]gk_Em dRdR D_kdm akFam. 62N_ÓĻoak KkÁ^kgkOm
Ik2Fak eNª Wgatak ek] ^k ]va]Å^t le_Sx StÓhk E_2 S_ Sx lK¸^k 42FkEk2īkd_ Etbak Â^k
lF_Rm¸^kI Uk_kS KkSx. Zĉ 5Sk lSI2 >Dk ÿI2P ]xOk K[Pk 4gatÐ^k ]va]Å^t łYk2S_ Lka2
5ht. hKk_xW2 Yugk D]dRkö^k axDk2¸^k ŀĶmW2 ek]I2 lST2 ^tR2 ÌhRKt Â^k¸^k Ikå_Þ^kd_ PkF
YPÐ^kgk_E2 dkNR2 hx^. 4ek ]nakW2 DxRÂ^khm dÖSoak hkS akdak S_ g2e^kW2 YhkRk_m 5Yam
Ó^dÖTk ek]Ik [bm GtSt. º^k Ó^dÖTtW2 >Dt Dkbm Dk]Fk_k2Ik [bm GtSak hxSk Sm Ó^dÖTkI
YnÆhk >DUk Â^k dFkªSma SF VłW KFÁ^kIk ÿ^ÂW D_Rkö^k ^k axDk2Ik [bm ¶^k^ak 8ÂgnD
5ht. KFRkö^k2¸^k ^kUmS dbdbS KFRk_m 5lR ]_Rkö^k2¸^k ^kUmSoW lWgNatam hm 4em
4WtD Wkd2 g2dtUWema ]kRgk2Wk 4ÖdÖT D_S 4gSkS. hk atED Â^kak 4YdkU 4gR2 e³^
Wkhm ht ^k DTk dkIÐ^kd_ a±kS ^tS2.(]. Nk.  >lÿa Ž SnDPz^k SnDPz^kS ldEn_ata2
5KI2 dkÖSd -- Wm_Kk)
Ikb, Dk]Fk_ dÖSm ht ldf^ 5at ÌhRKt U°k gk]2Sk2Ik Sx ÿlgĦ 'lF_Rm Dk]Fk_ g2Y' 5akI,
Â^kI g2YkIm Ykĵª\o]m 4gatam DTk ÌhRKt 'lZlW³g¸^k _kEtSoW 8Oatak ]x_'. hm DTk ]obkSoW
dkIRt lWSk2S F_KtIt 5ht, dkIÐ^kd_I Dbta Dì K^2S Ydk_k2Wm ĻkI DTtIt emfªD 5YÐ^k
YlhÐ^kdlhÐ^k DTkg2úhkak Dk lUat 4gkdt.Ydk_k2It atEW ht Dkhm CY_klVD WgoW
gÂ^lÖTSmIt Kt lIýR St g]x_ 5RSkS Â^kIk 4ÖgaYRk ]KDn_kS KkRdS KkSx. lZlW³g
WkdkIm ]n2[7Sma >D lF_Rm 5lR Sm [2U YPÐ^kd_ LkatÐ^k 8aTkYkaTm¡^k DTtS 4FUm
gldÖS_ YRt ]k2PÐ^k FtÐ^k 5htS. DTt¸^k emfªDkldf^m ÖdS3 atED gk2FSx, " ]m 5^nÕ^kIm
Smg-[°mg df¥ lKTt Gkadam Sx lF_RFk2d, WkNDdkÐ^k2I2 KF, gklhlÂ^Dk2I2 KF, YýDkå_St¸^k
lWl]Â^kWt KFkDPt [GÁ^kIm Enam Lkatam lEPDì, ]n2[7Sak lF_Á^k2Ik g2Y, [k[_mDk2P, Vkl]ªD
YnWŁºKmdWdkU 5lR KkSm^ U2Ft, KkFlSDìD_RkIt \at[n_t 5GkS gFÑ^k2Ik Yå_Rk] ]k»^k
KkRmdk2d_ 5lR Y^kª^kWt atEWkd_ Lkatak 5ht.
"DTkDk_ hk DVm Dkb¸^k d2lISk2Ik d2eK 5ht. DTkDk_kWt PxÑ^k2Wk lUgRkö^k 5lR DkWk2Wk
?Do ^tRkö^k dkÖSdkYamDPt YxhIÁ^kIk ÿ^ÂW Dtak YklhKt. ]kLk ÖdS:Ik Sgk ÿ^ÂW 4gSx.
Kg2 GPa2 Sg2 gk2FR2, ÌhRKt, DTk ht gxY2 g]mD_R łQ LkÐ^kWt DTk lW:gÂd Lkam."DTk ^k
dkHz ]^ ÿDk_k¸^k g2U\kªSa2 ht ldIk_ ÿdSªD 4g2 lI2SW DTkDk_ K^2S Ydk_ ^k2Wm ‘lZlW³g¸^k
_kEtSoW 8Oak ]x_ž^k DTkg2úhkak gklhÂ^ 4DkU]mIk Yn_ÖDk_ l]bkÐ^kW2S_ Ó^ĉ Dtata2. munotes.in

Page 100

100 उप्योवित समीषिा - 2
lZlW³g¸^k _kEtSoW 8Oak ]x_ ^k DTkg2úhkak lUatÐ^k ÿÖSkdWtS lWlEate lIýt ^k2Wm 4gt
ÌhNat 5ht Dì----
".... ÖdS3¸^k KFÁ^kem 4Â^2S ÿk]klRD 4gRkö^k 5lR g\xdSm¸^k gk]klKD _kKDì^
dkÖSdkI WmN \kW 4gRkö^k K^2S Ydk_ ^k2Ik ' lZlW³g¸^k _kEtSoW 8Oak ]x_' hk Ylhak
DTkg2úh ÿlgĦ hxR2, hm 5K¸^k ]_kOm DTtg2U\kªS ]hÂdkIm GNWk 5ht. K^2S Ydk_ ht DTk
^k ]kÅ^]k¸^k WÓ^k e³^Sk SYkgoW YkhRk_t F2\m_ atED 5htS. DxRÂ^khm Ik2FÐ^k atEDkak
YJkPRkö^k KÆ], ]pÂ^o, Un E øy^ª, lh2gk ^k FxĶm Ydk_k2¸^k DTtS lWÓdb ' TmÌg' Yn_Â^k ]^kªlUS
_khS WkhmS, S_ atEDk¸^k gSS gnŁ 4gatÐ^k lI2SWkIt ldf^ ÌhRoW g]x_ ^tSkS. Ydk_k2Im
DTk dkIDkak KFÁ^k¸^k Vn]IJøìS ]Å^]\kFm 5RoW 8\t D_St. 5^nÕ^k¸^k DxakhakS
>D]tDk2]Å^t l]gbatat 5dkK DkW Ut9W ?DÁ^kIk ÿ^ÂW D_St. ^k DTk ÌhRKt Ó^ĉì¸^k
g]kKkS KFÁ^kIt UÖS?dK 5htS. g]kKkS KFSkWk hxRk_t 5W2U 5lR ýkg Â^k2¸^k g2YoRª
Ó^kl]®StgDN ^k DTk dkIDk2YnQt ]k2PSkS…."
5YamÿFSmSYkgk
) 'lZlW³g¸^k_kEtSoW8Oak]x_'DTtImg]kKekľm^g]m±kD_k


 
 
 
’5“gk_k2e
4ekÿDk_t lF_RFkdIk FtÐ^k ”Ž-•Ž dfkªIk 6lShkg eÊU[Ħ D_Rk_m 5lR dSª]kWkSma
lUek\oa Lkatam \k2[kdatam SŁR lYQm [UaÂ^k dkSkd_Rkak, KkFlSDìD_Rk¸^k Yå_Rk]k2Wk
Dem [bm YPS 5ht ht UkEdRk_m "lZlW³g¸^k _kEtSoW 8Oak ]x_" hm >D ÿÂ^^Dk_m DTk
K^2S Ydk_ ^k2Wm lalham 5ht. Dk]Fk_k2Wm Gk] FkbatÐ^k ^k l]a]Å^t ]nĥk] 5F akdoW, 4WtD
Dk]Fk_k2Im DnNn2[ 8ĦdÖS DłW, Â^k KkFtd_ YnÆhk Dk]Fk_k2Im DnNn2[t W gkd_Sk Â^kSoW ]vałYm
I]I]Sk g2YÆWStIt ÿSmD 4gRk_k WkI_k ]x_ 8\k DłW Dk]Fk_k2¸^k KE]td_ KRo ]mO Ixbat
5ht 4gt atEDkak gnlIS D_kd^kIt 5ht.
munotes.in

Page 101

101४ आ -क्ा - वफ वनरस ्च्या राखेतून उठला मोर
’5”g2U\ªú2T
. lZlW³g¸^k _kEtSoW 8Oak ]x_ - K^2S Ydk_
(DTkg2úh) axDdkHz ]^ Fph
. KkFlSDìD_R 5lR ]_kOm gklhÂ^- Pv . FmSk ]k2K_tD_
‘. gklhÂ^dtV- le_dkPD_ Dt. _2
’. g]m±tIm Wdm ŁYt- F2FkV_ YkNma
“. https://www.loksatta.com/manoranjan -news/jayant -pawar -1228255/
”. https://mr.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%
82%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%
A4%B0
’5•g_kdkgkOmÿij
) " lZlW³g¸^k _kEtSoW 8Oak ]x_" ^k DTtIm g]kKekľm^ g]m±k D_k
) " lF_RFkdIk FtÐ^k ”Ž-•Ž dfkªIk 6lShkg eÊU[Ħ D_Rk_m 5lR dSª]kWkSma lUek\oa
Lkatam \k2[kdatam SŁR lYQm [UaÂ^k dkSkd_Rkak, KkFlSDìD_Rk¸^k Yå_Rk]k2Wk Dem
[bm YPS 5ht ht UkEdRk_m "lZlW³g¸^k _kEtSoW 8Oak ]x_" hm >D ÿÂ^^Dk_m DTk
5ht" ^k ldVkWkIk Y_k]eª ¶^k.
5) NmYk lahk.
) GW3Ô^k] hPD_
) "lZlW³g¸^k _kEtSoW 8Oak ]x_" ^k DTtSma ]vag2ÖDpSm
’5–Yn_DdkIW
. https://www.maayboli.com/node/39780
. Y¤Pgt akaKm- gklhÂ^ 5lR g]kKKmdW
™™™munotes.in

Page 102

102उप्योवित समीषिा - 2
GND’
’( 8Y^xlKSg]m±k
IyDWkND
atED: ]D_2U gkOt
GND_IWk
’.. ÿÖSkdWk
’.. atEDkldf^m
’..‘ ]D_2U gkOt ^k2Im gklhÂ^g2YUk
’..’ " IyD" ^k WkNDkldf^m
’..“ DTkWD 5lR g]m±k
’..” gk_k2e
’..• g2U\ª ú2T
’..– g_kdkgkOm ÿij
’..— Yn_D dkIW
’ÿÖSkdWk
DxRSmhm DakDpSm hm DxOthm, Demhm lW]kªR hxS Wkhm lD2dk Sm DxÁ^k >Dk Ó^ĉìIm lWl]ªSm
WgSt. S_ ÖTaDkak¸^k ]^kªUtS 4gatÐ^k atEDkIm Sm lWl]ªSm 4gSt 5lR Sx atED º^k
g]kKkS _hkSx, º^k g]kKkIk GND 4gSx Â^k g]kKkgkOm, Â^k g]kKk¸^k Yå_ÿtà^kS Â^kIt
atEW 4gSt. Â^k g]kKkIk Â^k atEDkem 5lR Â^k atEDkIk Â^k g]kKkem 4Æ^xÆ^ g2[2V
4gSx. Â^k g]kKkem Â^k atEDkIk 5lR Â^k¸^k gklhSDpSmIk Dk^ g2[2V 4gSx, >Ekīk
gklhÂ^DpSm¸^k lWl]ªSmak atEDk¸^k \xdSmIk Yå_dte Dgk 5lR lDSYS Dk_R O_Sx ^kIk
exV GtRt 4Yå_hk^ª O_St.
g]kKekľm^ g]m±k gklhÂ^DpSm ak >D gk]klKD lWl]ªSm ]kWSt 5lR lS¸^k ^ekY^ekIm
lIlDÂgk D_St.lS¸^k ldĴtfRkIk ÿ^ÂW D_St. 4TªlWRª^W D_Á^kIk ÿ^ÂW D_St.gklhÂ^ ht
g]kKkIk 5_gk 4gÐ^k]nbt g]kKkIk 4Ë^kg D_Rkö^k g]kKekľk¸^k 4Ë^kg D±tS
gklhÂ^kIk 4Ë^kg ^tSx.
^k ŀĶmWt "IyD" ^k ]D_2U gkOt lalES WkNDkIm g]kKekľm^ YĦSmWt g]m±k Dł. munotes.in

Page 103

103४.२ -उप्योवित समीषिा -१. चौक  न ाटक )
’atEDkldf^m
]D_2U gkOt ht >D ]_kOm WkNDDk_, atED d WkNz^lUµUeªD 5htS. gklhÂ^ 4DkU]m¸^k
4WndklUS YnÖSDk¸^k Ž• gka¸^k Yn_ÖDk_kgkOm ¸^k lWdP gl]SmIt St gUÖ^ hxSt. ]_kOm
_2F\o]md_ gkSÂ^kWt WkdmÆ^YoRª, ÿ^xFema 4em WkNDt Â^k2Wm Dtam d Â^kSoW ]_kOm gklhÂ^kak
>D WdmW lUek l]bkam. lT>N_ 4DrP]mWt ——Ž ¸^k UeDkS 5^xlKS DtatÐ^k Dk^ªekbtS
'Ik_et DxNm ldg_\xbt' ^k WkNDk]nbt St ]_kOm gklhÂ^ gpĶmak Yå_lIS Lkat. WkNDk¸^k
WkdkYkgoWI DkhmS_m dtFb UtÁ^kIk Â^k2Ik ÿ^ÂW hxSk. ]D_2U gkOt ^k2I2 duleķ^ ÌhRKt St
Wtht]m¸^k IkDx_m[ÅU IyDNmS 4PDatat lUgS WkhmS. Â^k2Wm Wtht]mI WdWdmW dkNk
IxEkbatÐ^k lUgSkS.
Â^k2Im atEWeuam ghK, g_b 4goWhm 8Y_xlVD 5ht. ]kWdm lKdWkSma ldg2FSmd_ Â^k2Wm [xN
Otdat Â^kSoWI Â^k2Wm lI_2SW ÿijk2Ik exV GtÁ^kIk ÿ^ÂW Dtak. hk Â^k2Ik ÿ^ÂW Â^k2¸^k " _x]W
gkăkº^kIm YPLP, gkYÂWtD_kI ]oa, OŌÊ^k, Fxbk^nF PvN Dv] ^k WkNDk]VoW lUgoW ^tSx. ^k
W-WkNz^ euamSoWI TtN gk]klKD dkÖSdkak l\PRkö^k WkNDk2Im lWl]ªSmhm Â^k2Wm Dtam.
Ó^dÖTtak ÿij ldIk_Rkö^k gvøtlNg¸^k gÂ^kÆdtfm ldIk_k2Ik YkOYn_dOk D_Rk_t Â^k2It " go^ª
Yklhatak ]kRog" ht WkND ldetf FkKat. YnÁ^kSma FK[KatÐ^k _ÖÂ^kd_ ůrlZD Kr] LkÐ^kW2S_
8ĩdRkÆ^k Yå_lÖTSmIt 5lR Â^kSma Ykýk2¸^k ]WxÓ^kYk_kIt, gk]klKD lÖTSmFSmIt lIýR
D_Rk_t " IyD" ht ŁYDkÂ]D WkND ; 5lR St YnQt Ftat ht etSDö^k2¸^k 5Â]hÂ^t¸^k ÿijkak
dtFÑ^k[kKoWt ldIk_ D_k^ak akdRk_t WkND lahóW ]_kOm WkNz^ gpĶmS Â^k2Wm ]xakIt ^xFUkW
lUat.
WkNDk[_x[_I " 4¸^nS 5Odat 5lR 5OdR" 5lR " @Y_teW ^]o" ^kgk_´^k lI2SWkÂ]D
5lR duIkå_D GngbR D_Rkö^k DkU2[ö^k UtEma Â^k2Wm lalhÐ^k. ]D_2U gkOt ^k2Ik lY2P duIkå_D
lI2SWema atED 5lR dkIDkIk 5ht. Â^k]nbt 5K¸^k DkbkSma " ]ÐNmYa 5^P¤lNNm
øk^lgg" Im ldldVłYt UeªldRk_t 4WtD atE Â^k2Wm lalhat. g]DklaW g]kKkS GPRkö^k
_kKDì^, gk]klKD, 5lTªD, gk2ÖDplSD GPk]xPm 5lR Â^kI dtbm Â^kI Yå_ÿtà^kS KÆ]
GtRkö^k DakDpSm ^k2¸^k ]Å^t >D GĘ WkSt 4gSt ^k lI2SWemaStSoW,lIlDÂgD dp°mSoWI Â^k2Wm
" ]_kOm _2F\o]m¸^k Smg _kým" ht SmW E2PkÂ]D atEW Â^k2Wm Dtat 5ht. St 4lSe^ ]hÂdkIt 5ht. munotes.in

Page 104

104उप्योवित समीषिा - 2
’‘]D_2UgkOt^k2ImgklhÂ^g2YUk
• DkU2[_m:- 4¸^nS gkOt 5lR 5OdR, 5fkQ [k_, Dkbt _hÖ^, FkPªW @Z 7PW 8Zª gk7
gxgk^Nm
• WkNDt: - @Y_teW ^]o, Fxbk^nF PvN Dv], Ik_etDxNm ldg_\xbt, IyD, St YnQt Ftat, dk_2dk_
DnŁ±tým ^tSkSm ]WnÕ^t, go^ª Yklhatak ]kRog, gkYÂWt D_k2It ]oa
• duIkå_D/ 6S_:-
• lWdPD lW[2V-, _2F\o]m d gklhÂ^,
• First Proof : The Penguin Book of New Writing from India 6 ( ghatED- gnW2Uk
lgD2U_, 4ÆWo K ak7g)
• Man Who Tried to Remember (]ob ]_kOm, 62úKm 4WndkUD : ek2Sk FxEat)
• ]_kOm _2F\o]m¸^k Smg _kým (]_kOm WkNDkIk 6lShkg, E2P --‘)
• gk2ÖDplSD 4lÖ]Sk 5lR KkFlSDìD_R (duIkå_D)
• A Socio - Political History of Marathi Theatre - Set of 3
’’IyD^kWkNDkldf^m
"IyD" ht ]D_2U gkOt ^k2It WkND ŽŽ“ gkam YnÖSD ŁYkS ÿDkleS Lkat.4WnĶò\ (lUdkbm 42D
ŽŽ’) ¸^k lUdkbm 42DkS YodªÿlgĦ Lkat hxSt.
]D_2U gkOt ^k2¸^k ' 4¸^nS 5Odat 5lR 5OdR' ^k DkU2[_mSma ]hÂdkIt Yký 4¸^nS 5Odat
^k WkNDkS ]Å^dSê Yký ÌhRoW lUgSkS.5lR ^kI DkU2[_m ]Å^t 4¸^nS ¸^k etKk_m _khRkö^k
FkPFmb ^k YkýkIt "IyD" ^k WkNDkS ÿSkY 4gt Wkd Lkatat lUgSt.
'Identity Crisis' lW]kªR Lkatam hm Ykýt 4goW ldldV ÿDk_¸^k 42SFªS 5lR [kĻ Yå_lÖTSmem
gSS aQk UtRk_m 5htS.
’“DTkWD5lRg]m±k
WkNDk¸^k gn_dkSmak _2F]2Ikd_ gFbm Ykýt Zĉ hkd\kd 5lR Dkhm hkSdk_t D_mS
5htS.WkNDkIk goýVk_ FUêSoW IkaS 4gRkö^k 4¸^nS 5Odat ^k2¸^kem BbE 4gÐ^kIt munotes.in

Page 105

105४.२ -उप्योवित समीषिा -१. चौक  न ाटक )
UkEdSx.[xaSkWk Sx 5YÐ^k 4PIRm 4¸^nS g_kWk gk2FSx 5lR 4¸^nS g_ UtEma Â^k¸^k
4PIRm 4FUm ghkWn\oSm YodªD _mSmWt ?DoW 5YÐ^k Ó^k´^kWkak Kk^ak lWGSkS.Â^k2¸^k
Ó^k´^kWkIk ldf^ 4gSx "4lÖ]Sk2It ňndmD_R 5lR ]_kOm DldSk".5YÐ^k WkNDldf^D
4PIRé[k[S YnÆhk >DUk gÐak Gt9 4gt gk2FoW goýVk_ WkND gnł D_Sx.
gnýkVk_ ÿt±Dk2Wk 4¸^nS 5Odat ^k2Im BbE DłW UtSx.4¸^nS g_ ht goýVk_kIt g[ DnJ
5htS.ÌhRKt Fk7P,l]ý, lZavgvZ_, Fnł 4gt dtFdtFÑ^k ÖdłYkS 5Odat goýVk_kak Wtht]m
\tNS 4gSkS.4¸^nS 5Odat Dkhm ÿ]kRkS 4TªSº² 5htS. ldIk_d2S 5htS Â^k2Wk
Ungö^k[ĥa gh 4Wn\oSm 5ht; Ungö^k2¸^k ]Sk[ĥa 5U_ 5ht. 4WtD g]kKxY^xFm Dk]t Â^k2Wm
Dtam 5htS. 4WtD g]kKxY^xFm g2ÖTk2em Â^k2Ik KdbIk g2[2V 5ht.
WkNDkIk goýVk_ >DtD Ykýk2Im BbE DłW UtSx. Kem Kem hm Ykýt _2F]2Ikd_ 4dS_SkS Sg
Sem Â^k2Im BbE goýVk_k¸^k ]kÅ^]kSoW GPS KkSt. WkNDkIm _IWk 4em 5ht Dì Ykýk¸^k
]WkS Dk^ Ikaa2^ ht goýVk_kak g]KSt 5lR goýVk_ St ÿt±Dk2Y^«S YxhxIdSx. BbE DłW
UtSk2Wk BbE ^k g2DÐYWt[ĥa goýVk_ ÌhRSx " BbEm - 62úKmS identities - ldldV 4gSkS
ÿÂ^tDk¸^k. 4FUm 4g2[Ħ IyDNé]VoW 8aFPRkö^k BbEm 4gSkS."
FUêSÐ^k ÿSkY Im BbE goýVk_ DłW UtSx Sm ÌhRKt ÿSkY hk ^k FNkSak 5ht Dì º^k
FNkSma axDk2¸^k \kdWk YNDW \PDSkS. Dkhmhm Lkat S_m St ÖdS3em å_atN D_SkS 5lR
Ungö^k FNkIm BÑE DłW UtSkWk Sx Â^k2Ik 8ÐatE \kdWk W \PDRk_t 4gk D_Sx. ÌhRKt St
ek2S 5htS Dk? g]KoSUk_ 5htS Dk? S_ Wkhm. Dk_R Â^k2Im BbE DłW UtSkWk goýVk_
ÌhRSx," 5lR ht ... Dkhmhm ÌhRKt Dkhmhm hxdx--- ^k2¸^kg]x_ >Ekīk [k7d_ [akÂDk_ hxdx,
[k[_m ]emU YPx, emEk2¸^k ld_xVm U2Fk, [vÌ[ÖZxN... Dkhmhm... ^k2¸^k \kdWk \PDSI
WkhmS…" ÌhRKt >Dk 4TkªWt g]kKkSma lWlÕø^ FNkIt ÿlSlWlVÂd D_Rk_t ht axD 5htS.
goýVk_k¸^k dk³^kS LkatÐ^k 8ÐatEkSoW g]kKkS GPatÐ^k SÂDklaW ]hÂdYoRª GNWk2Im LaD
lUgSt. [k[_m ]emU (——), emEk2¸^k ld_xVm U2Fk (—–“), [vÌ[ÖZxN (——), ^k Â^k
DkaE2PkS UtekS GPatÐ^k ]hÂdYoRª GNWk! YR gdªgk]kÆ^ axDk2¸^k 5^nÕ^kS ^k gFÑ^k
FxĶéWm Zk_gk Z_D YPS Wkhm 4gt atEDkak gnIdk^It 5ht.
ÿSkY hk lPÈax]k Vk_D 5ht. Â^kIm WxD_m Ftatam 5ht. lPÈax]k Vk_D ^k eÊUkdłW ÿSkYIk
eu±lRD, 5lTªD 5lR gk]klKD ÖS_ DbSx. Pmúm ÿkĮ D_Rt W Y_dPRk_t 4gÐ^k]nbt ÿSkY
gk_Em lDÂ^tD ]nat Â^kDkbkS lPÈax]k D_SkWk lUgS Â^k gFÑ^k2I2 ÿlSlWVmÂd ÿSkY D_Sx.
KkFlSDìD_Rk¸^k _tNz^kS 4WtD SŁRk2Im ÖdÈW 8ÅdÖS Lkam 5htS ; 4gt atEDkak gnIdk^It
5ht. ÿSkY gÅ^k 4]tå_Dt¸^k [kKoWt 5ht Dk_R 4]tå_Dk YklDÖSkW¸^k ld_xVkS Dk_dk7 D_ta munotes.in

Page 106

106उप्योवित समीषिा - 2
4gt lIý (5ekdkUm?) lUgS 5ht. ÌhRKtI KkFlSD YkSbmd_ DxRÂ^khm g]kKkSma >Ekīk
enÐaDÔ^k SŁRkIt ]S lDSYS úkh^ V_k^It hk ]xĜk ÿijI 5ht. ledk^ KkFlSD _kKDk_RkS
4]tå_Dk ^k ]hkg°tIk Dya 4Â^2S ]hÂdkIk O_Sx 4gt lUgSt.
Â^kW2S_Ik WkNDkSma ÿg2F ÌhRKt Ik_ lUdgkYodê 4¸^nS 5lR ÿSkY >DkI [gWt ÿdkg D_S
4gSkWk Dk^ GPat St goýVk_ gk2FS 5ht. [g]Å^t YnÕYkSk7 FxFNt 5lR Â^k2¸^k etKk_m [gatat
g_Dk_m WxD_ ^k2Im UtEma BbE goýVk_ DłW UtSx. YnÕYkSk7 ^k ldVdk ākÌhR 5htS 5lR
g]kKkSma axDk2¸^k WK_tS 5Ya2 >DNtYR KkRdo W^t ÌhRoW FÑ^kS ]2Fbgoý OtdSt. ÌhRKtI
g]kKkS dkd_SkWk 5K¸^k DkbkS UtEma ldVdk ľmak ^k ldldV ³apÈÂ^k dkY_kÓ^k akFSkS.
YnÕYkSk72¸^k etKk_m [gatat hxWY Â^k2¸^k Ik2FÐ^kI BbEmIt 5htS. St Â^k2Wk Â^k2¸^k G_m
gxPk^ak lWGkat 5htS. >DìDPt YnÕYkSk72Wk Â^k2Im ]US hdm 5ht YR Ung_mDPt Â^k2Wk hxWYk2Im
4lS_tDì ghkWn\oSm WDxem dkNSt YR Sm Â^k2Wk ghW D_kdmI akFSt. >Dk O_kldD YkSbm Y^«S
hxWY UtEma Â^k2¸^k >DNtYRkIk, Â^k2¸^k ľmÂdkIk Zk^Uk 8OdSkWk lUgSkS. g]kKkSma 4ek
ÿDk_t ľm 8YaÊV (available) 5ht Dk ^kIm IkIYRm D_Rkö^k YnŁfkIt ÿlSlWlVÂd hxWY
D_SkWk lUgSkS.
4¸^nS 5lR ÿSkYIm [g º^k \kFkSoW KkS hxSm Â^k \kFkS U2Fk Lkak hxSk. ]ký Sx Wth]m Yt±k
adD_ e]ak hxSk. goýVk_ U2µ^kldf^m gFÑ^k2Im ]S2 ldIk_Sx. YnÕYkSk72Wk U2µ^kldf^m Dkhm
[xak^It Wkhm>. Â^k2Wk Â^k¸^kldf^m Dkhm UtR2 GtR2 Wkhm. hxWYk2Wk g_Dk_m ]ka]°tIk,ÌhRKtI
[gtg dFu_t KkbR ^k FxĶéIk, ldÅd2g hxSx ^k FxĶmIt Un3E hxSt. ^kIt Dk_R 4ÿÂ^±YRt Â^k2¸^kI
lEekSoW hk Yugk D_k¸^k ŁYkSoW dgoa Dtak KkRk_ 4gSx ^k FxĶmIm Â^k2Wk DÐYWk 5ht.
Â^k]nbt Â^k2Wk Un3E hxSt. 4Æ^Tk (DUklIS?) Â^k2Wk ^k GNWtIt Dkhm dkNat WgSt. ÿSkYak U2µ^kS
DxRm Dk ]_tWk YR Â^k¸^kgk_´^k ]kRgk2¸^k gSS WxDö^k KkSkS ^kItI Un3E 4lVD 5ht.
4¸^nS g_k2Im ÿlSlø^k ]ký g2Í^S 5ht. Â^k2Wk >Dk dk³^kS ^k U2µ^k[ĥa ÿlSlø^k UtSk ^tS
Wkhm. lD2[hòWk Sx Â^k2Ik Öd\kdI Wkhm. Â^k2¸^k ]St 5KDka JxNt JxNt g]nh EoY dkQÐ^kWt U2Ft,
ID]Dì dk_2dk_ hxSkS YR FNkSma gUÖ^k2Im g2´^k 4Â^ÐY 4gÐ^k]nbt St YNDW ek2S UtEma
hxSkS. 4¸^nS g_k2I2 Un3E 4gt Dì, >D]tDk2Im ]St, ldIk_ YNo eDSma 4Ô^k Ó^ĉì hbohbo D]m
hxS 5htS. g]nhkS 5Yat 4lÖSÂd lNDdÁ^k¸^k WkUkYk^m axD INDW g]oh gxPSkWk
lUgSkS. >D]tDk2em YNdoW GtS WkhmS. Zk_ Zk_ S_ 5O- Uhk axDk2It >D]S hxSt, Â^kYt±k
KkÖS g2´^tWt >EkU^k ldIk_g_RmIt axD >Dý ^tS Wkhm ÌhRoW ]xOz^k ]xOz^k g2ÖTk, g2GNWk,
ekEk hbohbo WĶ hxS 5htS. Â^k2It 4lÖSßdI hbohbo QtYkbS Ikaat 5ht. 4gt ldIk_ ]WkS ^tS
4gkÐ^k]nbt St ÿSkY Dk^ [xaSx^ ^k¸^kDPt Â^k2It TxPt Unaª± hxSt. YnÕYkSk7 UtEma hxWYkYkgoW munotes.in

Page 107

107४.२ -उप्योवित समीषिा -१. चौक  न ाटक )
]WkWt Uo_ g_DÐ^k 5htS Dk_R Â^k2Im ghkWn\oSm Â^k2Wk WDxem dkNSt Â^k2Wk UtEma Â^k2Im ÖYtg
KYk^Im 5ht >Dk Yå_Gkd_I hxWYk2Wk Otdk^It 5ht. hxWYk2Im 4lS_tDì QdbkQdb YnÕYkSk72Wk
WDxem dkNSt. ÿÂ^tD KR 5Yat 4lgßd lNDdÁ^kIm VPYP D_S 5ht. ^k gFÑ^k FxĶéIk
ÿSkYak _kF 5ak hxSk; Dk_R Â^kIm WxD_m Ftam hxSt. g2YoRª g]kK_IWtd_ Sx lIPak hxSk YR
_kFdk^It DxRkd_ hk UtEma >D ]xĜk ÿijI hxSk Â^k¸^k g]x_ Dk_R gÅ^k¸^k g]kK Ó^dÖTtS
eýo DxR htI g]KtWkgt Lkat 5ht. ^k[k[S \kÕ^ D_SkWk goýVk_ ÌhRSx-
"Yodê eýo Dbk^Ik. 5Sk Dkhm eýo DbSkS YR [_tIgt Ith_khmW 4gSkS. [g 8em_k 5am eýo
DxR? 4]tå_Dk 5lR 6_kD]Å^t ^nĦ LkÐ^kWt YtexaIt \kd dkQat Â^k]nbt \k_Sk¸^k
4TªDk_Rkd_ Yå_Rk] hx9W Få_[k2Im ggthxaYN 4KoWI dkQam. eýo DxR?
eýo DxR St ÿSkYak DbS Wkhm. Â^kIk _kF, g2SkY 8ĬtF 5lR W UkEdSk ^tRk_ Un3Ehm D]m
hxS Wkhm. ledk^ [g]Å^t etKk_m [gatat 4¸^nS g_ UtEma Dkhm 5YatYRk, ghkWn\oSm UkEdS
Wkhm^tS ht [GoW ÿSkY _Po akFSx. 5lR ]Å^tI l]ÖN_ 5Odat ÌhRoW B_PSx. 5YÐ^k[_x[_
[g]Vat 5REm ghk KR _PS 5htS ht [GoW Â^kak [_t dkNSt. 4¸^nS g_k2WmI Â^kak gk2lFSat
4gSt Dì KFkS >Dkgk_Et gkS KR 4gSkS. ÌhRKt ^k Yå_lÖTSmSoW 5YR >DNtI Wkhm KkS
5hxS S_ 5YÐ^k[_x[_ ghkKRk2Im UtEma 5YÐ^kgk_Em I Yå_lÖTSm 5ht hm FxĶ
]kWlgDŀĶz^k Â^kak gnEkdRk_m 5ht YR Â^kI [_x[_ 5Yam Identity Ftam, 5Yat dtFbtYR
Fta ht YkhóW ÿSkY duSkFSx. 8ĬmµW hxSx. 5lR Â^kIm hm 4dÖTk Dek]nbt lW]kªR Lkam ^kIm YoRª
DÐYWk 4¸^nS g_k2Wk 5ht. ]kRgkak Dk^ YklhKt 5ht htI Â^kak 5DbS Wkhm^t ÿÂ^tD KR
5Yat 4lÖSßd lNDdoW OtdÁ^kgkOm aQS 5ht. Identity crisis g]kKkS lUgS 5ht.
g]kKkSma ^k gFÑ^k FxĶéd_ atEDkWt \kÕ^ Dtatat lUgSt.
WkNDkSma goýVk_kak gdª Ykýk2¸^k ]WkS Dk^ Ikaat 5ht St DbSt. >Dt lODkRm Sx ÌhRSx-
"..... YodêYR 4em W9 dk³^t ÿÂ^tDk¸^k ]WkS 4gk^ImI. YR gFb g]kK K_k >Dg2G hxSk
Wk Yodê. hm W [xaatam W9 dk³^ ghK Dbk^Im >D]tDk2Wk. 4FUm eýoIm gnĦk... gkgoIm
gnWtak…. ākÌhRkIm UlaSk2Wk... 5lR \k2PdaUk_k2Im DÌ^nlWÖNkak, Â^k2Im W [xaatam W9
dk³^ W ?DSkhm ]klhSm 4gk^Im. They shared Many thing. 5Sk? 5Sk >D]tDk2It eýognĦk
>DI dk³^ [xaSkS. Kg g2GYå_dk_kSat 5lR DÌ^nlWÖN UxGthm ÖdUtem- ÖdUtemIk KkF_
D_SkS. valentine day ¸^k ldŁĦ [xaSkS. YR St lDSm dtFb2 [xaS 4gSkS. E_S_…. Â^k2Wk
>D]tDkI2 Dkhm DbS2^ 4g2I dkNS Wkhm... Dk_R Â^k2Im W [xaatam W9 dk³^t 4FUm dtFÑ^kI
lODkRoW ^tSkS…" munotes.in

Page 108

108उप्योवित समीषिा - 2
ÿSkYak dkNS2 Dì 4¸^nS g_ DVm \k2PdaUk_m Ó^dÖTt¸^k [kKoWt [xaSkS S_ DVm
DÌ^nlWÖN¸^... ]ký 4¸^nS g_k2¸^k ]St g]kKkS 4ek ldldV g]Ö^k 5htS, dkQSt F2\m_ ÿij
5htS Dì Â^k[ĥa gdªg]kdteD \ol]Dk GtRt Â^k2¸^kgk_´^k ldIk_d2Skak I >dQt DOmR Lkat
5ht Dì lSTt gdªgk]kÆ^ ]kRgkIt Dk^ hxS 4gta?
YnÕYkSk7 FxFNt [gÐ^k [gÐ^k ldIk_ D_SkS Dì 4¸^nS g_ 5lR ÿSkY DxRÂ^k FNkSma
4gSma? ^nlW^W dkat? DÌ^nlWÖN? Â^k2Wk ÖdS3ak DÌ^nlWÖN (gkÌ^dkUm) 5dPS WgkdtS 4gt
Â^k2Wk dkNSt Dk_R Â^k2¸^k lUd2FS YSmak UtEma gkÌ^dkUm ldIk_g_RmIt axD 5dPS WÓhSt.
ÌhRKt 6Tt atED ľmIt g]kKkSma ÖTkW ÖYĶ D_Sx. ľmak ÖdS3It 4gt Dkhm ]S Wkhm. YSmak
dkNSt ÌhRoW, Â^kak 5dPS Wkhm ÌhRoW 5YÐ^kakhm DÌ^nlWÖN 5dPS WkhmS 4gt Â^k2Wk
dkNSt ... dkNSt ^k eÊUkWt g]kKkSma ľm gklhÂ^kS ÿlSl[2[mS hxSt. hxWYkWk 4¸^nS g_
6DxWv]m BYlW2Fdkat, EkKFmD_Rk¸^k [kKoWt 4gRk_ 4gt dkNSt S_ ÖdS3 hxWYk2Wk dkNS Dì
g_Dk_ gkÌ^dkUm axDk2DPt lUat YklhKt. d_ma gdª ]WxFSkSoW >D2U_ gk]klKD g2_IWk,
gk]klKD Fn2SkFn2S, gk]klKD ÖS_kWngk_ ÿÂ^tD YkýkIm ldIk_g_Rm 4Vx_tEmS Dtatam lUgSt.
etdNm [g >Dk IyDkS >Dt lODkRm [2UI YPSt. Â^kS [gatÐ^k Ykýk2¸^k ]WkS 8ORkö^k
52UxaWkdłW Â^k2Im duIkå_D YkSbm, gk]klKD lÖTSm 5lR FSm g]KSt. [g [2U YPÐ^k]nbt
5lR dkhSoD OÈY LkÐ^k]nbt gdkªS 5Vm YnÕYkSk7 duSkFSkS Â^kIt Dk_R lNlYDa ]Å^]dFê^
ľmI KmR2 ]na 5lR g2gk_, g2gk_ 5lR WxD_m, G_kSam 5lR [kht_ Im 4em Sk_td_Im Dg_S
D_Rkö^k ]Å^]dFê^, ]Å^]d^mW ]_kOm ľmI ÿlSlWlVßd YnÕYkSk7 D_SkS. GPz^kÑ^k¸^k
DkNz^kem Â^k2I2 KmdW [k2Vata 4gS2. Â^kS Tx„k K_m Z_D YPak S_m Â^k2I2 gFbI dtbkYýD
Dxa]PoW YPRk_ 4gS2. YnÕYkSk7 duSkFSkS Dk_R Â^k Â^k2¸^k UxÆhm ]nak2Wk G_m >DNtI gxPoW
^tS 4gSkS. VkDNk ]naFk _yWD gkPt 4D_k dfkªIk 5lR ]xOm ]naFm gk^am St_k dfkªIm!
VkDNz^k ]nakak \oD akFam 4gRk_ ÌhRoW G_m ayD_ YxhxIÁ^kIm Â^k2Im SF]F Ikao 5ht.
]namIm ]ký StdQm Â^k2Wk DkbKm dkNS Wkhm 8aN ]nam[ĥa goà] 5Dg Â^k2¸^k ]WkS lUgSx
ht YnQma dk³^kdłW a±kS ^tSt-"--- Dkhm Dk]kIm Wkhm gk^am. St_k dfkªIm Lkam. lS¸^k d^kW
]m Öd^2YkD D_S hxSt…. ÌhNa2 Dkhm K_k S_ 42Fkd_ ^tSt gNdk7... ]naFk-]naFm S Z_D Dł
WDx ÌhRSt….. DxR leDoW ]xĜ hx9W [GRk_t ]k»^kDPt? hm ? WNdm?.... aµW DłW Ftam S_m
EoY... _yWDIk 4Ë^kg [nPRk_... 5lR 4d2lSDk YR :? 5lR ÌhRkKt lSak Wd_k gxPRk_ Dì
Wkhm St YR DbRk_ Wkhm"
YnÕYkSk7 ^k ÖdFSkdłW 4īkYhm gWkSW ldIk_k]Å^t Fn_ZNatÐ^k ľmI2 ÿlSlWVmÂd D_SkWk
lUgSkS. g]kKkS ľm 5lR YnŁf hk \tU\kd _hkRk_ I! 4gI2 Â^k2¸^k ÖdFSkdłW KkRdS2 munotes.in

Page 109

109४.२ -उप्योवित समीषिा -१. चौक  न ाटक )
5lR hk \tU ÖdS3 ľmI D_St hm UtEma g]kKkSma ]xOm 5IJ^ªDk_D 5lR V³DkUk^D FxĶ
5ht. ÌhkSk_YRm 5YkÐ^kak ]naFkI [GRk_ hk gWkSW ldIk_ Â^k D_SkS hthm atED
4Vx_tEmS D_SkS gk^amak ]ký ^k \tUk\tUkIm ImP ^tSt 4gt lUgSt. YR Sm UtEma YnÕYkSk72¸^k
\ol]DtS le_am Dì SgtI dkFta 4gt dkNSt gÅ^k S_m ÖdS3Im ]S2 Ok]YRt ]k2PRk_m >D Wd
Dn]k_m 5ht 4em 5ek dkNSt ÿgk_]kÅ^]k2Ik ]Å^]dFê^, ]Å^]d^mW 5lR WxD_Uk_ lľ^k2¸^k
]Wkd_ Dgk Yå_Rk] hxSx 5ht St ÖdFSkSma "4d2lSDk" ^k ]klaDt¸^k 8ÐatEkdłW lUgSt.
ldetfS3 ^k ]klaDk2¸^k dtbkYýDkWngk_ ^k lľ^k2Wm 5Yat UuW2lUW dtbkYýDhm [Wdatat lUgSt
5lR Â^kS K_kgkhm [Ua Lkatak Â^k2Wk IkaS Wkhm >dQk ^k ÿgk_ ]kÅ^]k2Ik Â^k2¸^kd_ma
]xĜk ÿ\kd lUgoW ^tSx.
[g¸^k 5Ko [kKo¸^k dkhWkd_ma dkhWk2d_ma dkhWk2]Vma [gatam ]kRgt hm 5Sk WkNDkSma
Ó^lĉ_tEk [WSkS. [g¸^k >Dk [kKoak å_±k]Å^t Ik_ Yký [gat 5htS å_±k 5lR [g ¸^k ]Å^t
ÖDoN_d_ UxGtKR 5ht S_ [g¸^k Ungö^k [kKoak >Dk FkPmS >D lSemSma ®m]2S KxPYt [gat
5ht ^k 5laekW FkPmSma ^e 5lR gnlÿ^k ^k KxPÈ^k[ĥa goýVk_ ÿt±Dk2Wk gk2FSx ht UxGthm
lSemSat 5ht Â^k2It DYPt 8°] lUgRt >DU] Yvlagm 5ht 5lR Â^k2¸^k \kdWk DVmI GPS
Wkhm 5ht _t ^k FNkSma Ó^ĉéIt ÿlSlWlVÂd D_Rk_t ^e 5lR gnlÿ^k lUgSkS ^k UxÆhm
Ó^lĉ_tEk 8¸I ]Å^]dFê^ lD2dk Wd®m]2S dFkªSma 5htS 4gt lUgoW ^tSt ůrlZD Kk],WnDSmI
hx9W Ftatam U2Fa, @³Nx[_ hmN, SkYatat dkSkd_R ^k gFÑ^k2Ik Yå_Rk] IyDkS ůvlZD Kr]
]Å^t 4PDatÐ^k gFÑ^k2d_ hx9 akFatak lUgSx.
8¸IĂo FNkIt ÿlSlWlVÂd D_Rk_t ^e 5lR gnlÿ^k ^k2Wk 4ek ÿDk_¸^k Yå_lÖTSmS 4PDÐ^kd_
FkPmSÐ^k JxNz^k NmÓhmd_ lIýYN lD2dk Â^kgk_´^kI ]Wx_2KW D_Rkö^k FxĶm YkhÁ^kIk g_kd
5ht atED ^k UxGk2Wk 0.001 N³Dt axDk2YuDì g]KSx ^e hk Nt³WxgrÓhm 5ht >Dk gvÉNdt4_
D2YWmIk ]kaD 5ht Â^kWt WnDSmI 5Yam FkPFt lglÖN] hm D2YWm >Dk 4]tå_DW D2YWmak
ldDam 5ht 5lR 5Sk Ung_m D2YWm Sx gnł D_Rk_ 5ht gnlÿ^k hm Â^kIm YÂWm 4goW Sm
^kgx[S Â^k2¸^k YkNzª^k2Wk KkSt YR Â^k¸^k Ó^dgk^kS DnOamhm ]US Sm D_S Wkhm St >DtDkbm
WkNDkS Dk] D_S 4gS YR ]naFk ahkW 4gÐ^k]nbt Sm 5Sk WkNDkS Dk] D_S Wkhm
g]kKkS 4ek ÿDk_¸^k axDk2Ik >D FN 5KDka gkSÂ^kWt lUgSx Â^k FNkIk hk >D Ith_k
5ht. gSS 62úKm YkPRkö^k ^k gnlÿ^k Wt ]nakIt Wkdt ]ký FnŁU° 4gt g2ÖDpS WkNDkSma Otdatat
5ht hm >D ]xOm ldg2FSm atEDkWt ]k2Pam 5ht. etdNm hmUtEma 5Yam ÖdS3Im 5^P¤lNNm
KYRkö^k 5lR Â^kIk hÓ^kg D_Rkö^k FNkIm EoR 5ht 4gt atED ÌhRSx atED ^k Ykýk2¸^k
]kÅ^]kSoW g]kKkIk g]kKkS GPRkö^k GNDk2Ik g]kKkS GPRkö^k GNWk2Ik >D 5_gk munotes.in

Page 110

110उप्योवित समीषिा - 2
5YÐ^kak UkEdSx gnlÿ^k 5lR ^e Lm NmÓhm IrWa [GS 5ht Â^kS >Dk _kKÖTkWm gnSk_kIm
]nakES Ikaam 5ht 4WtD dfkªYodê Sx ^k eh_kS 5atak 5ht Yodê Â^kIm gnSk_ Dì Ik2Fam
Lkam YR 5Sk _tPm]tP ]xP_W ZlWªI_ 5Ð^kWt gnSk_kIk V2Uk [gak 5ht. Sx 5Sk lg³Dì]
avN_m ¸^k 5etWt KFSx 5ht.KkFlSDìD_Rk¸^k _tNz^kS ^k 4ek DyeÐ^ 4gRkö^k Dk_klF_k2d_
]xOkI Gkak YPak 5ht 5lR Â^k]nbt ^k2lýDìD_RkIk g]kK KmdWkd_ Sm Dgk Yå_Rk] hxSx ht
atED ^k FxĶmSoW UkEdoW UtSx ]ký ^k FxĶéIt ^eak Dkhm UtR2 GtR2 Wkhm Sx ^k ]nakESmd_
duSkFoW Ung_t IuWa akdoW [GSx gnlÿ^k Â^k¸^kDPoW å_]xN Gt9 YkhSt YR Sx å_]xN UtS Wkhm
Â^kIk YnŁfm 4h2Dk_ StTt KkRdSx 5lR gnlÿ^kIm 5^P¤lNNm Dk^ 4gk ÿij ÿt±Dk2Wk YPSx
FkPm¸^k [kht_ >D dk_D_m 8\k 5ht \mD ]kFSx 5ht goýVk_ ^k dk_D_m [ĥa gk2FSx ht <³¸^nam
dk_D_m 5ht ]kbD_m YR 5Sk dk_D_m ^kIk 4Tª 4gk Dì ht dk_D_m 4gÁ^k[_x[_I
4ÐY\oVk_D etSD_m [WdSt Â^k2Im etSm Ftam ]Kn_mhm DnOt l]btWk Dk_R 5YÐ^k gFÑ^k2Wk
]khmS 5ht UnÕDkb Yk9g 9g Â^kak akFRk_t YkRm ghDk_m Dk_EkÆ^k2Im [tDk_ dkQ ….'
ÌhRKtI KkFlSDìD_RkIk etSmd_ 5lR etSDö^k2d_ Lkatak Yå_Rk] hk UtEma >D ]hßdkIk
ÿij g]kKk]Å^t lUgSx. KkFlSDìD_Rk[_x[_I 4ÐY\oVk_D etSDö^k2It ÿij lDSm ]hßdkIt
5htS YR Â^kDPt DxRmhm a± īk^ak S^k_ Wkhm ht >DoRI ^k WkNDkSma GNWk2]nbt lUgS
Dk_R ^e 5laekW FkPmS [goW Â^k dk_Dö^kak VPVkDN 5ht 4gt 4goW UtEma \mD ]kFSx
Utdk¸^k WkdkEkam Yugk D]kdSx ÌhRoW B_PSx StÓhk ]k»^k ldĜakak Dkhm [xao WDk ]ak
[xaak S_m Ikata 4gt KtÓhk dk_D_m Â^kak gk2FSx StÓhk 4KoWhm dk_Dö^k2Im Km ldĜakd_ hm
®Ħk lUgoW ^tSt YR ^e ÌhRSx Dì Sx ]_kOm ]kÅ^]kSoWI leDak 5ht 5lR ^k g2Sk2Wm ^k
dk_Dö^k2Wm ^k NkbDnNt ^k2Wm g]kKkIk dkNxb2 Dta2 Â^kIk 5_PkB_Pk ?DoW Yxamg ^tSx 5lR
dk_Dö^kak lSToW hkDaoW akdSx ghklKDI g]kKkSma hm Km SZkdS 5ht Sm 5YRkg ^tTt
lUgoW ^tSt.
^e Yxlagkak ^k ůrlZD Kk] ]VoW gxPdk 4gt gk2FSx YR Yxamg UtEma hS[a 5htS Â^k¸^k
>DNz^k DPoW ht Dk] hxRk_ Wkhm ht Â^kak Y³Dt ]klhSm 5ht ^e ak ]US D_S 4gSkWkI
Yxlagk¸^k ]WkS ^tS2" 6S³^k ]xOz^k FkPz^k WmI ůrlZD Kk] hxSkS ht axD D_xPx D]kdRk_
>gm [gdRk_ ůrlZD Kk] D_Rk_ " ^eak dkNS2 Dì \k_SkS Sx dFbSk DxRmI WtDìWt Dk] D_S
Wkhm 5lR ÌhRoWI ůrlZD Kk] hxSk Â^kak dkNS2 Yxamg ZnDN YFk_ GtSkS DkhmI Dk] D_S
Wkhm Yxlagkak dkNS2 lD ^k FkPmS [gRkö^k axDk2]nbtI ůrlZD Kk] hxSx 5lR 5Yak YFk_
4lSe^ D]m 5ht 5lR TxPtZk_ Yugt DxRkDPoW GtSat S_ axD Yxlagk2WkI ĂĶkIk_m ÌhRSkS
YR Yxlagkak Uhk ŁY^t Ut9W ^e_kK ůrlZD ]VoW [kht_ DkQk 4em ldW2Sm D_Sx Yxamg gk2FSx munotes.in

Page 111

111४.२ -उप्योवित समीषिा -१. चौक  न ाटक )
Dì Sx Dkhm Dł eDRk_ Wkhm Dk_R Â^k¸^kDPt ]x[k7a Wkhm dkNÐ^kg ^e ůrlZD D2ůxa
ł]ak ZxW akdk ^e duSkFSkS ÖdS3¸^k ]x[k7a dłW ZxW akdoW UtSx Yxamg D2ůxa ł] ak
ZxW akdSx S_ St htP @lZg Im g2YDª gkVk^ak gk2FSk g]kKkIm dp°m ^kSoW lUgoW ^tSt ÿÂ^tD
KR ÖdS3It Dk] W D_Sk >D]tDk2d_ Dk] gxYdÁ^kS YNk7S 5htS hmUtEma Yå_lÖTSm 5YÐ^k
g]kKkS lUgoW ^tSt 4gt atEDkak gnIdk^It 5ht 4gk hk 42UkVn2Um Ik Dk_\k_ YkhóW etdNm
Yxlaghm duSkFSx.
gnlÿ^k ¸^k ]WkS ^e [ĥa ÿt] Wkhm lD2lIS Ĭtf 5ht lSak ^e Im 4_t_kdm ghW hxS Wkhm YR
gdª \ylSD FxĶm gxPoW KkÁ^kIm lSIm S^k_m UtEma Wkhm 5lR ÌhRoWI gSS 5YR Â^kak
Gk[_S _klhax Sx 5YÐ^kak gxPoW Ut7a Â^kak YDPoW OtdÁ^kgkOm 5YR ldldV 8Yk^ Dtat
S_mhm Sx 4_t_kdm dp°m gxPS Wkhm ^k[ĥa gnlÿ^kak E2S dkNSt 5lR gnlÿ^k lIPlIP Lkam
5ht ÌhRoW ^eUk St 5dPS Wkhm gnlÿ^kak Ik2FakI VPk leDdk^Ik 5ht Â^kgkOm lUak ]kht_m
lWGoW Kkdt 4gt dkNSt UxGk2¸^k WkÂ^k2]Å^t >D SRkd lUgSx 5YR lW]kªR DtatÐ^k IyDNmS
gnlÿ^k Wt 5YR gk2Fo Sgt _hkdt 5YR gk2Fo Sgt dkFkdt 4gt ]ak dkNSt StUtEma ÖdS3It 4lÖSÂd
lNDdÁ^kgkOm Â^kIm VPYP Ikao 5ht ^e gnlÿ^k Dkhm [xaÁ^k¸^k 5VmI lSak å_±kSma [k7
UkEdSx gnlÿ^k Â^kWt dk_Dö^kak UxW ŁY^t lUat 4gSt S_ Â^kWt DkhmS_m EkÐa2 4gS2 4g2 Utdk
ÌhRSt StÓhk ^k FxĶmIm UtEma ^eUk ImP ^tSt 4lSe^ g2SkYoW, lI_Pm ak ^t9W ^e lSak ÌhRSx-
..."Snak l]bS2 Wk Ek^ak EkStg [k_mD Óhk^It [k_mD Óhk^I2^lSDPt [Gk YmN grÌÿg [Gk
...4]tå_Dtd_... So, Sx dk_D_m ...SnLk ]k]k '...4gt gFbt 4g2[Ħ [xaR2 ^e [xaoW Â^k¸^k
]WkSak gFbk 8ĬtF, g2SkY 5lR >DoRI ^k g]kKÓ^dÖTtd_ 4gatak Â^kIk _kF Ó^ĉ D_Sx
5lR St Ó^ĉ D_Á^kgkOm Â^kak DxRmhm IkaS2. >DUk Sx Yxlagkd_ lIPSx. >DUk Sx dk_D-
^kd_ lIPSx 5lR 8_amgn_am Â^kIm YÂWm gnlÿ^k hm 5htI.
^e 5lR gnlÿ^k ^k2¸^k FkPm etKk_mI UxW Ó^ĉì ÖDoN_ d_ [gatat lUgSkS. St UxGthm duSkFoW
Ftat 5ht. St UxGthm gkVk_R 45 dfkªIt 5htS. Â^kYuDì >D 5htS YkNma S_ Ung_t 5htS
SkÌhRt.YkNma hu DÌ^nlWÖN FNkSat 5ht S_ SkÌhRt Ó^dgk^kS 4goWhm gxeklaÖN 5htS.
atEDkWt dkY_atak 4goWhm hk eÊU ^tTt ]hßdYoRª O_Sx. Dk_R Ó^dgk^kS 4gRk_t ghgk
gkÌ^dkUm WgSkS. St V2īkS DxRkIm ZgdRoD D_S Wkhm, lYbdRoD D_S Wkhm St E_xE_I
gUz FphÖT 5htS 4gt lUgSt. YkNma ht FphÖT UtEma ]WkWt Zk_ Ik2Fat 5htS g¸It 5htS YR
duIkå_D ŀĶz^k D¸It 5htS 4gt atED ÌhRSx. SkÌhRt ^k2Wk V]ª KkSm ]hßdk¸^k dkNSkS. Dk_R
YkNma ÌhRSkS, "gxeklaÖN ÌhRSkS 5lR ÖdS3Im KkS [GoWI aµW D_Sk... ākĺR l]bkam
S_ KkÖSI [_2 …"YkNak2Wk ^k gxeklaÖN axDk2Ik STkDlTS g]SkdkU 4lK[kS YNS Wkhm. munotes.in

Page 112

112उप्योवित समीषिा - 2
Â^k2Wk g]kKkS g]oh Yå_dSªW hdt 5ht. St ÌhRSkS, "Yodê 5^lP^kavKm dłW ZoN YkPk^It.
ÌhRKtI ldIk_Vk_k ]hßdkIm O_k^Im. 5Sk gFbtKR 4lÖ]Sk It _kKDk_R DłW >D]tDkS ZoN
YkPSkS. '5^lP^kavKm ' ÌhRKt KkFlSDìD_RkIk DkhmS_m ]kWdm Ith_k 4gÐ^kgk_Et
UkEdk^It 5lR d_d_ leÓ^k īk^¸^k 5lR YxNkSoW Y_Utem [1Dk2Wk Ute ldDk^Ik"
g]kKdkU 5lR g]kKdkUmhm ^k g°kVk_m \k2Pdaekhm Ó^dÖTtItI 5SoW g]TªD 5ht 4gt
YkNak2Wk dkNSt Â^kI dtbm SkÌhR¤Wkhm DÌ^nlWÖN ht 5SoW 4]tå_DtIt g]TªD 5htS 4gt
dkNSkS.
dkhSnDì ]Å^t 4gatÐ^k å_±kS SmW Ykýt lUgSkS gm]2lSWm lW2[kbD_ gkVk_R YlÖSemIm ľm
5ht UnFkª E_t ^k 65 dfkª¸^k [k7 5htS S_ ÿkgDk Ux_k hk 5lUdkgm 5ht; Kx le±Rk¸^k Kx_kd_
5K [_kI YnQt YnQt Ftak 5ht. ^k gm]2lSWm [k72Im BbE DłW UtSkWk atED ÌhRSx, "....
gFÑ^k2ldf^m ...ÌhRKt g]kKdkU,Fk2Vm, ]k³gª ..Lka2 S_ Y_2Y_k... gFÑ^k2ldf^m EoY 5U_
4gRk_t ...Dk_R 4ek FxĶéldf^m WmN ldIk_ D_k^ak lSak dtbI WgSx ….Dk_R EoY Dk]kS
4gSt Sm lSSDì leDam Dì lh2UnÖTkWkSma lSak Zk_gk Wkhm EoYI Wkhm^tYR Sm LNoW ^tTt
5ht ÿvÊat] 4gk 5ht Dì \kdWk \PDRk_ DVm ^xµ^ 5lR \kdWk2Wk 8GPYRt DVm ^xµ^ ht
lSak DbS Wkhm Sm >WKmB [_x[_ Dk] D_St ht 4r³¸^n4am 5YÐ^kgkOm KkÖS ]hßdkI2…."
ÌhRKtI gm]2lSWm lW2[kbD_ ÖdS3¸^kI 4lÖSÂdk¸^k FŌVbkS 4PDatam ľm lUgSt DxRÂ^khm
FxĶm[ĥa gExa ldIk_ W D_Sk 8Tb YRkWt Dk^ª D_Rkö^k 5lR Â^kS ÖdS3Ik ÖdkTª gkVo
YkhRkö^k g]kKkIt ÿlSlWlVÂd D_Rkö^k lľ^k2YuDì Sm >D 5ht. g]kKkS 4ek Ó^ĉéIt >D
duleĶz^tYoRª ÖTkW 4gSt 4gt lUgSt. 4ek gx DvÐP g]kKgtdk D_Rkö^k gm]2lSWm lW2[kbD_
5lUdkgéWm S^k_ DtatÐ^k dÖSo lW^kªS D_St. SbkFkbkSÐ^k axDk2It 8ÂTkW D_Á^kIk lSIk
ÿ^ÂW 5ht. 4TkªS 4gk hk lUEkdk 4WtD KR D_SkWk lUgSkS; Â^kYuDìI lg]2lSWm >D !
Â^kgkOm Sm 5lUdkgéYuDì >D YR le±Rk¸^k ]kÅ^]kSoW gk]klKD ÖS_ 82IkdatÐ^k ÿkgDk
Ux_k ^k SŁRkak \tNSt.
ÿkgDk Ux_k hk Bå_gkSma 5lUdkgm ]Vma 4goW leDoW 6at³NvlW³g ]Vma YUdm Gt9W
4]tå_DtS ÖTkl^D Lkak 5ht. Sx UtEma ^k å_±kS [gatak 5ht. UnFkª E_t ^k >D ldĬkW, Ó^kg2Fm
Ó^lĉ]Âdk¸^k 4goW Â^k YkgĶ dfkª¸^k 5htS. g]kKkS Â^k2It ÖdS3It 4gt Ekg dKW 5ht. ^kIt
Dk_R Â^k2Im WmlS]°k. Öd¸J, lWSb KmdW KFS 4gÐ^k]nbt g]kKkS Â^k2Ik >D U[U[k 5ht
5lR Â^k]nbtI axD Â^kWk Gk[_SkS. hk >D ]nĥk ldetf ]hÂdkIk O_Sx. g]kKkS Dkhm hkSk¸^k
[xNkd_ ]xKSk ^tSma 4ek Ó^lĉ]Å^t UnFkª[k72Ik g]kdte D_Sk ^t7a. Â^k¸^k Ikå_Þ^dkW munotes.in

Page 113

113४.२ -उप्योवित समीषिा -१. चौक  न ाटक )
dkFÁ^k]nbt, WmlSdkW KmdW KFÁ^k]nbt axD Â^k2Wk Gk[_SkS. å_±kIkaD hWmZ\k7 ht ]nlÖa]
4goW Â^k2Wk ]_kOm \kfk ]ký Ó^dlÖTS [xaSk ^tSt.
^k å_³ekSma dRªWkW2S_ goýVk_ ÌhRSx Dì, "axDk2It g2dkU ÈatNxWt lD2dk ZnÐ^k2Wm lalhat Sgt
DxRmS_m lahóW DkQat YklhKtS. YR Â^kSma ZxaYRk adD_I Â^kak DbSx. Dk_R ÈatNx 5lR
Znat SÂd²kWm, ldIk_d2S hxSt. Â^k]nbt K_m 4gt g2dkU lalhRk_t 4gat S_m ]kRgk]kRgk]Å^t
g2dkU _klhak^ DnOt? gFbk ldg2dkU I 5ht. UxW Ó^ĉé]Va g2dkUkI2 ÖdłYI [UaS 5ht.
ÿI2P U_m Â^k2¸^k]Å^t lW]kªR hxS 5ht. gng2dkU gxPkI gkVk g2dkUhm h_YS Ikaak 5ht. gFbt
d_d_It…. [tFPm... axD2 g2dkUłYm DdkPtI [2U DłW NkDS 5htS. 5YÐ^k\xdSm >D 4ŀÔ^
l\2S lW]kªR D_mS 5ht. ÌhRoW Sx ÌhRSx, "..... 5Sk UxW ]kRgkSÐ^k g2dkUI ÖdłYI [Uaa2
5ht. ]Å^t ]xOm U_m 5ht. Pk^ak1F KdbKdb WkhmI. ]F DxRkIm DndS 4gam S_m 4gt
Pk^ak1F lahk^Im.. S_m Dk^ 8Y^xF?.... g]kKk]Å^t DndSmIk 8Y^xF hx7Wkgk Lkak, Dì D]m
DndSm¸^k ]kRgkWk DvlÆZPÆg ^tSx….." ÌhRKtI DndS 4gatam ]kRgt lWÕøì^ 4gSkS,
dkFSkS 5lR Â^k]nbt DndS WgatÐ^k axDk2It ZkdSt, hm E_m g]kKkIm exDk2lSDk 5ht. 4gt
atEDkak gnIdk^It 5ht.
WkNDkS 4¸^nS 4em Ó^ĉì 5ht Dì Â^k¸^k ldIk_g_Rm]nbt >DNm YPRk_ Wkhm 5lR 6S_k2Wk
>DNt UtEma YPo UtRk_ Wkhm. St gSS 6S_k2em g2dkU gkVS _hkSma. Dk_R g2dkUk]nbt 4WtD ÿij
gnNk^ak ]US hxSt 4gt Â^k2It ]S 5ht. Â^k]nbtI St ÿSkYem YnÆhk g2dkU gkVSkS. ÿSkYIm
g]KoS GkaSkS. K_m Â^kIt TxPz^kdtbk Yodê 4¸^nSg_k2em ]S\tU Lkatat 4gat S_m 4¸^nS
Â^k¸^kem g2dkUkIk Yna SxPoW NkDS WkhmS. St ÿSkYak gīYå_lÖTSm ]kFma Dk_R]m]k2gk
g]KkdoW gk2FSkS. g]kKk]Vma ldldV ÿDk_¸^k GNWk ÿg2Fk2Ik >D]tDk2em Dgk 4Æ^xÆ^ g2[2V
5ht ht g]KkdoW gk2FSkWk," ÿSkY, ÿij etdNm ^tSx Sx' _tN @Z úxT dkQdÁ^kIk.' _tN @Z úxT'
dkQak Dì ]nbkS g2Y°m Fxbk hxSt. Â^kgkOm g_Dk_Wt úxT Bå_>2NtP 4Yv¸^nlWNm S^k_ D_k^ak
hÓ^kS ÌhRKt 6ÆĀkÖNd_ dFu_t... 5lR Ungö^k [kKoak FÓhWª]¤N I >³ÖY¤PtI_ D]m D_k^ak
YklhKt…….. 5lR 6DvWvl]D úxT ÌhRKt PtÓhaY]¤N 4g2hm Wkhm. I agree YR g_Dk_Ik _xa
le±R Law and order 5lR 5_xµ^ ht dFbSk hbohbo D]m D_R hk Ylhak NÈYk S_ 4gk^akI
hdk.8īxFV2īk2Wk IkaWk l]bkdm ÌhRoW at[_ avK [UaÁ^kIm dtb 5am. We have to
became competitive…... at[_ Yvlagm... [hkI av 5Sk 5YÐ^k \k_SkS  gÈN¤[_
ŽŽ ]Å^t WÓ^kWt 5atak lUgSx. Indusrial Relations of three Labour codes..
^kWkdkWt].. lZÖDa leÖS…. Â^kSoW 4]tå_Dtgk_´^k Utek2Wm 4rlúDÐI_ gt³N_]Å^t ÖdS3¸^k
UtekS Zk_ g[lgPmK lUÐ^k 5htS." munotes.in

Page 114

114उप्योवित समीषिा - 2
^kIk 4Tª 4¸^nS g_ KFk]Å^t GPRkö^k FxĶéIm Yå_lIS 5ht 5lR KkFlSD _kKDk_RkIk
\k_Sm^ g]kKkd_ Dk^ Yå_Rk] hxS 5ht ^kI 5ht Â^k2Ik duIkå_D 4Ë^kg Y³Dk 5ht 4gt
lUgSt Â^kIÿ]kRt KkFlSDìD_RkIk \k_Sm^ 4TªÓ^dÖTtd_ Dk^ Yå_Rk] Lkatak 5ht ^kIkhm
Wt]Dk 4Tª 4¸^nS 5Odat gk2Fo eDSkS Â^kIÿ]kRt KkFlSD YkSbmd_ GPRkö^k GPk]xPéIk
4Ë^kg UtEma Â^k2¸^k ^k ldVkWkSoW lUgoW ^tSx >D2U_mS \k_Sm^ g]kKÓ^dÖTk KkFlSD
ÖS_kd_ DxRÂ^k YkSbmd_ 5ht ^kIm IIkª atED 4¸^nS 5Odat ^k2¸^k ]kÅ^]kSoW D_SkWk
lUgS lUgSx
ÿSkYak 4¸^nS g_k2Wm 4]tå_DtIm SnaWk DtÐ^kWt Zk_ _kF ^tSx >DìDPt Kagt dkNSt 4]tå_DtWt
YklDÖSkWak ld_xV Dtak S_ St Ik2Fat 5ht Â^kdtbm Sx 4]tå_Dt¸^k [kKoWt [xaSx S_ >DìDPt
Â^kak dkNSt hm 4]tå_Dtem g2[2V SxPat YklhKtS Dk_R 4]tå_Dtak ImWWt 4]tå_Dtak Uo_ Otdat
]nbtI ImWIk ldDkg Lkak YR Â^kak g]KSkS 4]tå_Dk ]hkg°k 5ht 5lR 4]tå_Dtak OtdRt
Uo_ OtdRt DxRkakI Y_dPRk_ Wkhm UtEma 4ÿÂ^±YRt 4]tå_Dtak 5]2ýRI UtS 5ht 4gt
KkFlSD _kKDk_RkS lUgSt ]klhSm 5ht YR ÿSkY gk_´^k gdªgk]kÆ^ SŁRk2Wk KkFlSD
ÖS_kd_ DxRÂ^k GPk]xPm GPS 5htS Â^k2It Yå_Rk] Dk^ hxS 5htS 5lR gdªgk]kÆ^ axDk2d_
Â^kI2 Dk^ ÿ\kd YPS 5ht ^kIm DÐYWk Wkhm Â^kIt ht _kFdRt lIPRt ht 4WtD Yuao W g]KÐ^k]nbt
4²kWkSoW 5atat 5ht 4gt dkNSt YR ÿSkY WdmW ²kW l]bo eDS Wkhm Â^k]nbt Sx FŌVbatak
5ht 5lR Â^k]nbtI 4¸^nS g_k2It Â^kak g]KkdÁ^kIt ÿ^ÂW O_SkS ÿSkY ]Å^t WdmW ²kW
l]bdÁ^kIm ±]Sk Wkhm 5lR Sem g2Vm UtEma Â^kak l]bS Wkhm \k_SkSma FŌVbatÐ^k
SŁRk2It ÿlSlWlVÂd D_Rk_k 4gk hk ÿSkY 5YÐ^kak lUgS lUgSx
4gkI 5Yak g2SkY Ó^ĉ D_k^ak ÿSkY [g [khtłW 8S_Sx 5lR [kht_ FUêS l]gbSx. 4¸^nS
]ký 5YÐ^k \ol]Dtd_ Ok] 5htS St 4]tå_Dt¸^k [kKoWt Wgat S_m 4]tå_DtIt dkQSt hÖS±tY
\k_Sm^ _kKDk_RkS lD2dk >D2U_mS KFk¸^k gdªI Utek¸^k _kKDk_RkS Â^kIm QdbkQdb
4]tå_DW ]hkg°tIk gdª Utek2d_ YPatak ÿ\kd DySnD Â^k2Wk Wkhm, 4¸^nS g_k2Wk axDekhm ]kÆ^
5ht lD2[hòWk axDekhm d_I Â^k2Ik ldĵkg 5ht UlaSk2Wk lUÐ^k KkRkö^k gdaSm Â^k2Wk ]kÆ^
5htS YR Â^kI[_x[_ KkSmIt _kKDk_R Dtat KkSt Â^kak ]ký Â^k2Ik Ok] ld_xV 5ht Â^k2¸^k ]St
axDekhm gDk_kÂ]D [Wam YklhKt axDekhm K_ >Ekīk g]kKkak Y2Fo [WdS 4gta S_ Sm
8Y^xFkIm Wkhm 4gt 4¸^nS g_k2It ]S 5ht Uo_lIýdkRm ^k2d_ UkEdÐ^k KkRkö^k IIkª [kSÌ^k
^k gFÑ^k2Ik ÿSkY ¸^k ]Wkd_ 8aN Yå_Rk] lUgSx Sx gDk_kÂ]DStWt ^k gFÑ^k2DPt W [GSk
8aN WDk_kÂ]D _mSmWt [Go akFatak 5ht 4gt >D2U_ Â^k¸^k dkFÁ^kdłW lUgSt >D \kdWk
ÿ±nÊV Lkatat Ó^lĉ]Âd ÌhRoW ÿSkY DPt [GSk ^t7a munotes.in

Page 115

115४.२ -उप्योवित समीषिा -१. चौक  न ाटक )
YnQt goýVk_ g_k2Wk ÿij ldIk_Sx Dì Â^k2Wk ]US D_Rk_t ÿte_ únY g]kKkS WkhmS Dk Â^kd_ 4¸^nS
g_k2It 4gt ÌhRRt 5ht Dì 5YÐ^k g]kKkS ÿte_ únYg Zĉ KkSm¸^k 5Vk_kd_ S^k_ hxSkS
Â^k]nbt Dtdb KkSmIt _kKDk_R Dtat KkSt Â^kSoW DxRSthm ldVk^D Dk^ª GPSkWk lUgS Wkhm
[tDk_m g]kKkSma ldf]Sk 4lÖSÂdkIt ÿij ^k gFÑ^k FxĶm gxPdÁ^kgkOm DxRmhm >DlýS hxS
Wkhm ^k lODkRm goýVk_kak KkSmIk 8ÐatE UlaSk2¸^k g2U\kªSak dkNSx YR Dtdb >Dk gdRª
Wkdt KkSmIk 8ÐatE UlaSk2¸^k g2U\kªSI Dtak KkSx 4gt KtÓhk goýVk_k It ]S lUgSt StÓhk
4¸^nS g_ 4gt ht ]SÿUeªW 4Ë^kg W D_Sk Dtatat 5ht 4gt Â^k2Wk dkNSt 5lR St Â^k2Wk 5dPS
Wkhm
4¸^nS g_ Wth]mI \kdWk2Wk [k2V GkaRk_t 5htS. 4em ]kRgt g]kKkS Zk_ Unl]ªb 4gSt 5lR
Â^k]nbtI g]kKkS Â^k2Im lD2]Shm eoÆ^ 4gSt hthm goýVk_k¸^k a±kS ^tSt Dk_R Â^k2Wk gFbtKR
NtDW No [m úk2NtP ÌhRKtI ÿÂ^tD KR FphmS V_Sx 5lR Â^k]nbt g]kKkS Â^k2Wk DxRSmI lD2]S
WgSt 5YÐ^k g]kKkIm hm ]xOm exDk2lSDk 5ht 4gt atED ^kSoW UkEdSx E_2S_ º^k Ó^ĉì
E_xE_I eoÆ^ lD]SmIt 5htS. 8Ukh_RkTª hxWYk2gk_Et ht ]ký 5YÐ^k g°t]nbt 5YÐ^k
WxD_m]nbt 5YÐ^k gk2ÖDplSD dIªÖd ¸^k Kx_kd_ eSDkWneSD2 5Â]ldĵkgkWt dkd_S 5ht
8Ukh_RkTª º^k YĦSmWt YnÕYkSk7 FxFNt ^k2¸^kem KdbmD gkVÁ^kIk ÿ^ÂW D_SkS Â^kSoW hmI
FxĶ 4Vx_tlES hxSt goýVk_kak hxWYk2Wk ghkWn\oSm UkEdkdm 4gt K_kgnĦk dkNS Wkhm St ^k]nbtI!
FkPm]Å^t 4gatÐ^k ^e 5lR gnlÿ^k ^k2Im DhkRm goýVk_ KtÓhk 5YÐ^kak gk2FSx Â^kSoW
^eak gnlÿ^k 5YÐ^kak 5REm >D ]naFk hdk 5ht 4em ]kFRm D_St YR lSIm ]kFRm gkZ
VnPDkdoW akdSx SÂDkamW g]kKkIt ht ÿlSl[2[ atEDkWt Dtdb UxW dk³^kS 5YÐ^k g]x_ Ó^ĉ
DtÐ^k ÖdS3It lWRª^ ÖdSk W Gt9 eDRk_m 4em gnlÿ^k 5lR h] Ux h]k_k >D >dQz^kI [2VWkS
_khó 6l¸JRk_k ^e ht SÂDkamW Wd®m]2S ledk^ 8¸I]Å^]dFê^ gk]klKD ÖS_kIt ÿlSlWlVÂd
D_SkS gnlÿ^k ¸^k ]kFRmDPt Unaª± D_S ^e NmÓhm d_It IuWa [UaSx Â^kS ?Dk UkKm[k ht
FkR2 Sx [GS _khSx ?Dk UkKm[k ht Â^k DkbkS 4lSe^ lhN Lkatat ]_kOmSma FkRt Â^kIk 8ÐatE
atEDkWt ^k WkNDkS Dtatak lUgSx KtRtDłW ht FkRt ?DoW FkPm [kht_hm Yx_2 4gSkS Sm WkIo
akFSkS >dQ2 dRªW 4lSe^ IYEa [gS >D grD akdatak SŁR FkR2 ?DoW FkPmS PxDkdSx
Â^kak ]ký Yxamg YDPSkS. hk SŁR F2]SmWt ÌhRSx ht Dì, "]ak Dekak YDPSkS? ]k»^kDPt
[v] Wkhm." YR hm TĘk Yxlagkak 5dPS Wkhm. Sx Â^k SŁRkak ]kł akFSx. hm FxĶ [GoW ^e
5W2U ]kWSx. Sx Dkhmhm W [xaSk Sm GNWk >ÆKv^ D_Sx. Â^kak 4g2 dkNS2 Dì \k_SkSak
Dk^Uk 4lVD DPD Dtak YklhKt. ÌhRKt g]kKkSma FnÆhtFk_k2Wk INDW le±k l]bta Â^k2Wk
4FUm Zkgkd_ aNDkdt 4em ]WkYkgoW 6¸Jk 5ht. ^kIk 4Tª g]kKkS Ix_ gxPoW g2Æ^kekak munotes.in

Page 116

116उप्योवित समीषिा - 2
Zkem hk ÿDk_ g_kªg Ikaatak 5ht. >Dk]kFt >D GNWk goýVk_ 5YÐ^kg]x_ ]k2PS 5ht.
gnlÿ^kIm WkNDkS Dk] D_Á^kIm 6¸Jk…. Â^kak UtEma ^e WDk_ UtSx. g2gk_ gk2\kboW
4l\W^ D_Rt Dgt K]o eDSt ht Sm Â^kak YNdoW UtSt, S_mhm Â^kak St ]2Ko_ Wkhm. [ö^kIUk gnlÿ^k
It ÌhRRt ]kÆ^ W D_Sk I Sx lSak ld_xV D_SkWk lUgSx. Â^kdtbm Â^kIm \kfk 5øÖSkbm hxSt.
5lR gnlÿ^k ak dkNSt Dì ^e 5YÐ^kd_ 4lVDk_ FkKdÁ^kgkOm 4ek YĦSmWt dkFSx. Â^k]nbt
hkSkS DxRÂ^khm ÿDk_It 5lTªD gn[°k Wgatam lD2dk 5lTªD ÖTu^ª Wgatam gnlÿ^k ^e ¸^k
hkSkSat [khòa [Watam 5ht 4gt lUgSt. duSkFatam 5ht.
"WkNDkS Dk] Dł UtS Wkhm ...]oa WDx^ Dk_R ]oa ÌhRKt lDIDìI ….5^ lda lUEkB
him" 4g Sm ÌhRSt. ^kSoW lSIk \kftSma VtPFnK_mYRk 4Vx_tlES hxSx.
g2SkYatak ÿSkY [g [kht_ YPSx Â^kak 4¸^nS g_ exVk^ak [kht_ YPSkS. ^klODkRm Â^k2Wk
EoY dfkªYodê 5YÐ^k l]ýk[_x[_ GkSatak dkU 5OdSx 5lR Â^kd_ 4¸^nS g_k2¸^k 57Wt
Dtatak ÿij 5OdSx. 57ak ]xOk ÿij YPatak 4gSx Dì ]kRg2 Dk \k2PSkS? hkI ÿij Â^k2Wk
5°k 5OdSx 5lR Â^k[ĥa St goýVk_kem g2dkU gkVo akFSkS Dì 57ak " ]kRg2 Dk
\k2PSkS? hk ÿij YPatak lUgSx. 57 ÌhRkam hxSm, ".... UxW ]kRg2 ÿt] Dk Dł eDS WkhmS?
]ak ht Sn]I2 consumerism 5lR communism Dk Dk^ St Dkhm g]KS Wkhm YR UxW ]kRg2
E_2 S_ lDSm ghK >D]tDk2[_x[_ KFo eDSkS...…." ÿSkYem [xaSkWk 4¸^nS g_k2Wk dkNk^ak
akFS Dì Â^k¸^kem [xaa2 YklhKt. g2dkU ]hÂdkIk 5ht. Â^k¸^kem g2dkU gkVk^ak ^xµ^ Sm
\kfk exVk^ak hdm. YR g]kKkS ^k º^k dtFdtFÑ^k ÿDk_¸^k Uö^k 5htS, Km ldf]Sk 5ht
Â^k]nbt >D]tDk2em g2dkU gkVWt KP hxS 5ht YR etdNm ]kRgk]kRgk2]Vma g2dkU hkI ]hßdkIk
5Sk S_ 4´^k KFk¸^k KWg]nUk^kak l\PRt 5dÔ^D O_S 5ht KkFlSDìD_Rk]nbt ]kRgk-
]kRgk¸^k 4lÖSÂdkd_I >D ÿij lIÆh 8\t _khS 5ht ^kIm >D LaD 4¸^nS g_k2¸^k
[xaÁ^kSoW lUgSt ^k ]kRgk-]kRgkSma Uö^k 5^P¤lNNm l]Pm^k gFbtI ]kRgk¸^kKmdWk d_
Yå_Rk] D_mS 5ht g_k2It ht [xaRt ?DoW goý Lkak dkNSt Dì gÅ^kIm Yå_lÖTSm [UaÁ^kgkOm
g]kKkSma axDk2Wm TxPt DOx_ Óhk^ak YklhKt YR DOx_ ÌhRKt 5ø]D Wkhm lh2gkIk_m Wkhm
4gt g_k2It ÌhRRt 5ht Â^kYt±k axDk2Wm TxPt ghWema Óhk^ak hdm, glhÕRo Óhk^ak hdt, Yný
Lkak. 4¸^nS g_k2It ht [xaRt Zk_gt YNS Wkhm YR ]S\tU K_m Lkat S_m g2dkU gkVak Ftak ^k
FxĶmd_I 4¸^nS g_ g]kVkWm 5htS Â^k2¸^k]Å^t ]kRgkWt g]kKkem ÖdS3ak SxPoW GtRt ^xµ^
Wkhm ]kRog Wk g]kKkIkI >D GND 5ht Â^k]nbt Ó^ĉì¸^k KmdWkd_ g]kKkIk Yå_Rk] GPSx
SgkI Ó^ĉì]nbt g]kKkS UtEma Dkhm Z_D GPoW ^tSx 4lÖSÂddkU gdk«Wk ]kÆ^ Wkhm. munotes.in

Page 117

117४.२ -उप्योवित समीषिा -१. चौक  न ाटक )
hk gdª g2dkU Ikao 4gSkWk [kht_ ^e 5lR gnlÿ^k ¸^k FkPm [kht_ >D SŁR ^e¸^k FkPmS
PxDkdoW [GSx. 8ÂgnDStWt NmÓhm ]Å^t Dk^ Ikaat 5ht ht Sx [GS 4gSx;YR Yxamg Â^kak Sgt
D_Á^kYkgoW hNDSx. Â^kIm gtD Yxamg SYkgoW akFSx StÓhk Sx F2]SmWt ÌhRSx Dì 5K Dkhm
[vÌ[ dFu_t Wkhm YR ^k Â^k¸^k ghK Ó^ĉ DtatÐ^k dĉÓ^kd_ Yxamg YPSx Dk_R Sx UtEma ^k
ůrlZD Kk] ]nbt duSkFatak Â^k]nbt DnOtS_m Â^kIk _kF ^k SŁRkd_ lWGSx. 5YÐ^k 4lVDk_kIk
dkY_ Sx Yxamg DłW [GSx 5lR Â^kak ]kł ak akFSx Â^k SŁRkak ]k_SkWk [GoW å_±k ]Vma
UnFkª[k7 Â^kak Tk2[dk^ak å_±k [kht_ 8SŁ [GSkS YR gm]2lSWm ]ký Â^k2Wk UPdoW OtdSt
å_±kdkak 5lR [k7 Yxlagk2akI YklO2[k UtSx. 5lUdkgm UtERt Ux_k Dk UtEma UnFkª[k72Wm [kht_
YPkdt 4gt dkNS Wkhm. UnFkª UnFkª[k72¸^k ]St ht gFbt Fxbt 5htS g2dtUWeoÆ^ 4ek Yå_lÖTSmS
4Æ^k^kldŁĦ 5dkK 8Odak YklhKt ]F Sx dUê ldŁĦ Dk 4gtWk 4gt Öd¸J WmlS]°k
4gatÐ^k ld_Fkd UnFkª[k72Wk dkNSt 5lR UnFkª[k7 5lR 4¸^nS g_ Yxlagkak 4PdÁ^kIk ÿ^ÂW
D_SkS Â^kak Â^k SŁRkak ]k_Á^kYkgoW Y_kdp° D_SkS Sgk ÿ^ÂW D_SkS >dQz^kS Sx SŁR
Yxlagkak 5Yat Wkd gk2FoW 5YR Bå_gkSÐ^k 5hxS 4gt gk2FSx. S_m UtEma å_±kSoW Ekam
8S_Sx 5lR Yxlagkak g]KkdÁ^kIk ÿ^ÂW D_Sx. ^k lODkRm Ux_k hk SŁR Bå_gk _kº^kIk
5ht ht [GoW aFtI Â^kIm ]US D_k^ak YnQt g_gkdSx hk ÿk2SdkU g_b-g_b 5YÐ^k \k_Sk
]VÐ^k _kº^kYuDì >D gk]klKD g]Ö^k 5ht 4gt aFtI ŀĶmYTkg ^tSt Dk_R Kx Ux_k Dk
UnFkª[k72Wk ^k SŁRkak ]US D_Á^kYkgoW GPdS hxSk SxI Â^kIt Wkd 5lR Sx DxRÂ^k ÿUtekSoW
5atak 5ht ht DbÐ^k[_x[_ Â^k¸^k ]USmak YnQt g_gkdSx Yxamg ]ký Â^k SŁRkak gxPk^ak
S^k_ WkhmS Dk_R 4ek g2e^kÂ]D Ó^ĉìak gxPRt GkSD 5ht SnÌhm Dk^īk¸^k ]Å^t ^t9 WDk
4gt Sx UnFkª[k72Wk gk2FSx Y_2Sn gdªgk]kÆ^ axDk2Wk Dk^īkYkgoW UxW hkS ak2[I Otdat KkSt hk
>D ]xOk ld_xVk\kg 5YÐ^k g]kKk]Å^t lUgSx ht ^tTt atEDkak 4Vx_tlES D_k^It 5ht
Yxamg Â^k ]nakak ]k_SI 4gSkS StÓhk Sx SŁR Â^kak ÌhRSx lD Â^kIt DkDk Bå_gkS ImZ
gtøtN_m 5htS 5lR Â^k2Ik >D gkVk ZxW UtEma ]hk_kÕůk¸^k FphglId 5ak 5ak S_ Â^k
YxlagkIm [Uam 4lSe^ UnFª] \kFkS hx9 eDSt ht ?DoW Yxamg Gk[łW Â^k SŁRkak gxPoW
UtSx Â^k ]nak¸^k [rFtSoW [kht_ YPatat >D lIý YkhóW ^e 4FUm h_doW KkSx.
gm]2lSWm [k72It 5lUdkgé¸^k Dat¸^k ]kD¥lN2F D_Á^kIm 4lSe^ ÿFS 4em DÐYWk ?DoW
UnFkª[k7 4lSe^ 8lĬµW hxSkS 5lR lS¸^k[_x[_ Sk2[N 5bmS W KkÁ^kIk lWRª^ GtSkS
StdQz^kS [g ]VoW YnÕYk Sk72Im >D 4ÖYĶem lD2Dkbm [kht_ YPSt 5lR Â^k Â^k2¸^kgx[S¸^k
hx9W YnÆhk Kk[ ldIk_SkS. hxWY ]ký gk_dkgk_d D_SkS. gm]2lSWm [k7ak UnFkª[k72¸^k 4g2 ht
]US D_R2 axDk2¸^k ]Å^t QdbkQdb D_R2 ^k FxĶm 5dPS Wkhm. UnFkª[k72Im \ol]Dk ]ký
]kRgkWt ]kRgkak hÓ^k Â^k dtbm ]US DtamI YklhKt Smhm W ]kFSk. YR gm]2lSWm ak dkNS2 munotes.in

Page 118

118उप्योवित समीषिा - 2
UnFkª[k7 gk_´^k [k7 ]m 5lR 6S_ 4WtDk2Wm Få_[k2Wk ]US D_Á^kIk ÿ^ÂW Dtak 4goWhm
5YÐ^k UtekIm Få_[m Uo_ Lkam WkhmI Wk ]F Dekak D_k^It Â^k2¸^kgkOm Dkhm? hm Â^k2Im dp°m
[GoW UnFkª[k7 hS[a hxSkS. Â^k ]WkS ÌhRSkS, "Yodê ^k2Wk Zĉ D_k^I2 Wkhm. 5Sk Wkhm Lkat
St ]F DgamI 5ek 8_S Wkhm. Wkhm Ftam Få_[m YR DkhmI Wkhm Lkat 4g2 Dg2 5lR 5]It
8Yk^ 4gSma InDìIt ]F SnÌhm D_k Sn]It dtFbt 8Yk^ WngSk 4gk Zk^Utem_ ý^ÖT YRk Dk^
Dk]kIk?" 4gthm >D]tDk2¸^k [ĥa >D]tDk2Im ÖdFS goýVk_ ÿt±Dk2YnQt 5RSkWk lUgSx.
gm]2lSWm ¸^k ]WkS ]ký UnFkª[k7 gk_´^k ľm [ĥa >D 4go^k ]Âg_ TxPmem ImP 5ht. Sm
ÖdS3em ÌhRSt, "Ut4_ 6K Wx Yv72N 6W NvlD2F No h_ ! gk_E2 Ekam UkEdSkS 6S_k2Wk, g2gk_ Wk
]oa Wk [kb, >D Y]ªW2N ÿkÅ^kYDkIm WxD_m. Â^k gnSm gkPz^k! Dgam ÖNtNg 4gS WkhmS ^k2Wk.
gk_Et NxIRt ! gk_Em WulSD NxIRm! >ÆKv^ D_k^ak akFa2 S_m ^k ldŁĦ! axDDat¸^k ldŁĦ,
PkÆg¸^k ldŁĦ,Óhra¤Nk7W ¸^k ldŁĦ, UxW ]kRgt ÿt]kWt >Dý 5am S_m Â^k2¸^k DYkbkd_
5Oz^k !" 4ekÿDk_t gm]2lSWm [k7I2 E_2 łY ÖdFSk¸^k ]kÅ^]kSoW [kht_ YPSt. º^k UnFkª[k72Wk
Sm [_x[_ Gt9W KkRk_ 4gSt,lSIm g]kKgtdk UkEdRk_ 4gSt Â^k UnFkª[k72¸^k ldf^m lSI2 ]S
Dgk 5ht ht DbSt ht ^k ÖdFSkdłW DbSt.
Â^kI dtbm gnlÿ^k, Km ^ed_ lIPoW FkPmSoW [kht_ YPoW _ÖÂ^kd_¸^k FUêS l]gbatam hxSm, Sm
[kht_¸^k FUêIk ]ÖSdkaYRk YkhóW YnÆhk Gk[łW FkPmS ^tSt. gnlÿ^kak dkNS 4gSt ^e
5YÐ^kd_ g°k FkKdSx. 5YÐ^kak Dkhmhm ]Wkgk_Et Dł UtS Wkhm. WkNDkS Dk] D_Rt,
ÖdS3¸^k ]KêWt Ung_2 ]oa hx9 UtRt ^kYuDì DxRSmI FxĶ lSak Dł UtS Wkhm. Â^k]nbt Sm [kht_
YPSt; YR g]kKkSÐ^k YnŁfm 4_t_kdm ]nbt Â^kIm >D JxNmem LaD YkhóWI Sm Gk[łW YnÆhk
5YÐ^k gn_l±S 4ek FkPmS ^t9W [gSt. ÌhRKtI gnlÿ^k 4ek SŁRéIt ÿlSlWlVÂd D_St Dì
º^k2Wk gn_l±S 4ek DdIkak \tUoW [kht_ YPk^It Wkhm^t. g]kKkS 5K 4ek SŁRm 5htS Dì
º^k2Wk ÖdS3I 4lÖSÂd lNDdÁ^k D_mSk Dkhm ÖdBbE lW]kªR D_k^Im 5ht; YR Â^kI dtbm
Â^kIm Km lD2]S īkdm akFSt Sm īk^ak S^k_ WkhmS. Â^k2Wk gn_l±S 4ek DdIkS _khóWI gFÑ^k
FxĶm D_k^¸^k 5htS. 5lR ]F Â^k duSkFkSoW [kht_ YPÁ^kgkOm Â^k ZnNDb, enÐaDÔ^k 4ek
Dk_Rk2Wk Kdb D_SkWk lUgSkS. Wd®m]2S SŁRé¸^k 5^nÕ^kS ldVk^D 4gt D_Á^kIt Dkhm
8_at Wkhm Dì ]F Â^k 4ek gd2FStDPt, 8TbStDPt (8Uk Ê^nNmYkaª_ ]Å^t Kk9W Ztle^aa,
YtlP³^n>_ D_Rt) dbSkS 4gt lUgoW ^tSt.
etdNm goýVk_kak dkNSt, ]kRog 4FUm >DNk Lkak 5ht….. Sx ÌhRSx Â^kItI ÖdS3It [xaRt,
ÖdFS Â^kak ?Do ^tSkS. I need to have a dialogue... ]ak DxRkem S_m [xaR2 5dÔ^D
5ht….. munotes.in

Page 119

119४.२ -उप्योवित समीषिा -१. चौक  न ाटक )
4¸^nSg_k2Wk UtEma 4gtI dkNSt 5ht. ]kRgk]kRgk2]Å^t g2dkU Lkak YklhKt ]F Sx DxRÂ^khm
ÿDk_t hxdx ÿÂ^tD Ó^ĉìWt 5YÐ^k\xdSm ldg2dkUkIm Km >D 4ŀÔ^ l\2S 8\m Dtam 5ht Sm
ZxPam YklhKt. 4gk ldIk_ DłW Sthm Ó^k´^kWkak Kk^It ÌhRoW [g]VoW [kht_ YPoW Ikao
akFSkS. UnFkª[k7 UtEma 4¸^nS g_k2[_x[_ Ikao akFSkS. 4¸^nS g_k2Wk dkNSt Dì, UnFkª[k7
4īkYhm Ikbmg YÆWkg dfª ]kFt 4gÐ^k S_m Â^k2¸^k ldIk_k2Wk WulSDStIt 4lVķkW 5ht. Â^k2Wk
\athm dSª]kWkIm KkRmd Wgam, Â^k2It ]W 4īkY \oSDkbkS dkd_S 4gat S_m Â^k2Im ]St Y³Dì
5htS. Ikå_Þ^dkW 5lR Öd¸J _khkRm 4gÐ^k]nbt Â^k2Im gx[S 4¸^nS g_k2Wk WDxem dkNS
Wkhm. Â^k2¸^kÿ]kRtI UnFkª[k7 ldIk_ D_SkS Dì 4¸^nS g_ [Uaat 4gat S_m, St DxRÂ^k
ldIk_ÿRkamIt 5htS, Â^k2It [xaRt, Â^k2It ldIk_, Â^k2Im ]oÐ^t 5Sk 5YÐ^kak Dbk^ak DOmR
KkS 4gat S_m Â^kSÐ^k Â^kS Â^k2Im gx[S 5YÐ^kak Ikao eDRk_ 5ht Dk_R gÅ^k¸^k
[UaÂ^k KmdWeuam]nbt UnFkª[k72Wk DxRkImI gkTg2FS ŁItWkem, YNtWkem Lkam 5ht.
UxGk2Im ]St TxPmZk_ KnbRk_m 4gÐ^k]nbt 4¸^nSg_ 5lR UnFkª[k7 KxPmWt YnQt Ikaat. Dk_R
4¸^nS g_k2Wk, gdªgkVk_R ]kRgk2Wk dkÖSd lÖTSmIt \kW Wkhm 5lR Â^k2Wk St Sgt DłW GtRt
UtEma 5dÔ^D dkNS Wkhm 4gt dkNSt. St ÖdS3SI ]µW 4gSkS. gnEWud 4gSkS, 4gt dkNSt.
^k FxĶéIk ]ký Â^k2Wk _kF ^tSx. Â^k]nbt Â^kSÐ^k Â^kS \oSDkbkS _]Rkö^k 4gÐ^k S_m
dkÖSdStIt TxPtZk_ \kW UnFkª[k72Wk 5ht 4gt 4¸^nS g_k2Wk dkNS2 Â^k]nbt St UnFkª[k72em [xaS,
g2dkU gkVS dkNIka Dł [GSkS.
StdQ^kS 6Nkla^W lZÐ] ZtÖNmda [Gk^ak Ftatat YkNma 5lR SkÌhRt 4¸^nS g_k2Wk \tNSkS
St 4¸^nS g_k2Wk IvÌÖDì¸^k l]Pm^k [ĥa¸^k ldVkWkg2U\kªS Â^k2It ]S ldIk_SkS StÓhk 4¸^nS
g_ gk2FSkS Dì Media ]nbt axD gng2GNmS hx9 eDS WkhmS. 4]tå_DtS Media Ik dkY_
htSnYn_Ög_ D_SkS. 5YÐ^kDPt DVmI axD g2GNmS WÓhSt. Â^k2¸^kS KkSm\tU, dRª\tU, V]ª\tU
^k l\2Sm 8Ë^k DtÐ^k FtÐ^k hxÂ^k. 5lR Wk DVm gng2GNmS hx9 eDSma.
WkFå_Dk2]Å^t civic sense UtEma Wkhm^t ht JxNz^k JxNz^k FxĶé]VoW lUgSt. Dk_R ůrlZD]VoW
>D FkPm Ungö^kI _ÖÂ^kWt TtN KkSt 5lR hm FkPm W³DìI YnQt 5REmW ůrlZD Kr] D_ta ht
a±kS ^t9W SkÌhRt 5Yak _kF, g2SkY Ó^ĉ D_SkS. Â^kIdtbm IyDkS Yxamg Wkhm ht YkhóW
S_ St 5REmWI duSkFSkS... 8ĬmµW hxSkS. ÿÂ^tDkWt 5Yat 5Yat Dk] WtDìWt Dtat S_m Ó^dÖTk
gnVk_ta 4gt 4¸^nS g_k2Wm ÌhNatat 4gSt. 4¸^nS g_ Â^k2Wk ÌhRSkS Dì ImP Ó^ĉ D_Á^kIm
^xµ^ KkFk WÓht SnÌhm Yxamg ]n´^ka^kd_ Kk9W gÂ^kúh D_k... DxRÂ^k FxĶmak, DxRm lDSm
ÿkVkÆ^ īk^I2 ht g]kKkSma gdªI axDk2Wk g]Ka YklhKt. gFÑ^kWkI Â^kIt \kW 5a YklhKt
Â^kgkOm ÿÂ^tDkWt \kdWk \PDR2 5lR W \PDR2 UxÆhm gxPk^ak hd2…. munotes.in

Page 120

120उप्योवित समीषिा - 2
^k FUêS dk_D_m gFÑ^k2DPt \mD ]kFSx 5ht. SkÌhR¤Ik hkS akFoW Sx QDaak KkSx. UnŁW hm
gFbm hkSkYk^m [GoW ÿSkY YnQt ^t9W lIPoW [P[Po akFSx…
" l\Dk_m Wkhm^t Sx…. dk_D_m 5ht... [hòKWg]kKkIk 5ht... 5]Ik 5ht…. 5lR E_ S_
dk_D_mYR Wkhm... K]mW Ftatak etSD_m 5ht…" 4gk >D gk]klKD YtI atEDkWt _tEkNatak
lUgSx. dk_D_m- 4ÐY\oVk_D- \ol]hmW- g]kKkSma ÖS_Ó^dÖTk- KkFlSDìD_RkIk \k_Sm^
Dpfmg2ÖDpSmd_ Lkatak Yå_Rk] ^k gFÑ^k FxĶé atED >Dk dk³^k2SoW 4Vx_tEmS D_Sx…
g_StetdNm ÿSkY SkÌhRtak QDaSx... QDakQDam IkaoI _hkSt.. etdNm Sx dk_D_m ^e¸^k
FkPmd_ 5YNSx... ^e Â^kak Â^k¸^k Öd\kdV]kªWngk_ Kk[ ldIk_Rk_I 4gSx YR etdNm Â^kak
Â^k dk_Dö^k[ĥa ghkWn\oSm dkNSt. 4¸^nS g_k2Wk hk QDakQDamIk , ]k_k]k_mIk ÿDk_ Yg2U
Wkhm. ÿSkY Im WxD_m Ftam Â^kIk Yå_Rk] ÌhRoW hm dkUkdkUm Dtam KkSt ht 4¸^nS g_k2Wk ]kÆ^
Wkhm. Â^kgkOm dtFb ]kFª IxEkbk^ak hdk 4gt Â^k2It ÌhRRt 5ht. Â^khm Yå_lÖTSmS St dkU
ldg2dkU ]k_k]k_m Tk2[dÁ^kIk ÿ^ÂW D_S 5htS. YR gFbtI g2VmIk Zk^Uk Gt9W ]WkSma _kF,
g2SkY, EUEU Ó^ĉ D_SkS. g2VmIk Zk^Uk GtS FUêSak DxRmS_m Â^k¸^k hkSkS DkOm 5RoW
UtSx 5lR dkU 4lVDI lIGbSx. lh2Uo- ]nga]kW, ākÌhR- ]_kOk, ldIk_d2S- lW[nĦ, \k2PdaUk_-
WxD_Uk_-gkÌ^dkUm,5lUdkgm- ÿFS Wd®m]2S, WmlS- 4WmlS, 4ghkÍ^ ľm- ÖdkTê ľm- YnŁf
4ek gFÑ^k ¸^k ]kÅ^]kSoW atEDkWt g]kKkIt ÿlSl[2[ "IyD" ^k WkNDkS _tEkNat 5ht.
5YamÿFSmSYkgk
) 'IyD' WkNDkIm g]kKekľm^ g]m±k D_k
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------ -----------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------- ------------------------
’”gk_k2e
ŽŽ“ ]Å^t ÿDkleS LkatÐ^k ^k WkNDkS SÂDklaW g]kKkIt ^Tk^xµ^ ÿlSl[2[ YPatat lUgSt.
g]kKkIk ldÖSpS Itht_k _tEkNÁ^kIk ÿ^ÂW ^k WkNDkSoW Lkatak lUgSx. —— YkgoW \k_SkWt
EkKFmD_R, 8Uk_mD_R ^k º^k FxĶm lÖdDk_Ð^k 5htS Â^kIt YPgkU ^k WkNDk]Å^t YPatatat
lUgSkS. KkFlSDìD_RkIk ÿI2P Yå_Rk] g]kKkSma ÿÂ^tD ÖS_kd_, ÿÂ^tD GNDkd_ YPatak munotes.in

Page 121

121४.२ -उप्योवित समीषिा -१. चौक  न ाटक )
lUgSx Â^kIt Dkhm Yuao atEDkWt ^k Ykýk2¸^k ]kÅ^]kSoW, Â^k2¸^k g]Ö^k]VoW, Â^k2¸^k g2dkUkSoW
]k2PÁ^kIk ÿ^ÂW Dtatak lUgSx.
ldIk_d2S ÿkŽ 4¸^nS 5Odat ^k2Im gFÑ^k FxĶéDPt [GÁ^kIm Ó^kYD ŀĶm 5ht. YR
Â^k2¸^kgk_´^k axDk2Wk FphmS V_a2 KkS. 5lR ]F D]m YkýSk 4gatat axD KkÖS
5Â]ldĵkgm hxSkS. ldUnfm UnFkª [k7 gk_´^k axDk2YkgoW >D WulSD \^ 6S_ axDk2Wk dkNS2
5lR Â^k]nbtI Â^k2¸^kYkgoW YnQma lYQ^k2It axD Uo_ _hkSkS Dk_R gīDkbkS >dQm WulSDSk
DxRkak YNS Wkhm, YIS Wkhm. ÿSkY gk_´^k \kdWk INDW \PDRkö^k axDk2It ÿ]kR g]kKkS
EoY 5ht ht UtEma atED 4Vx_tlES D_SkS 5lR YnÕYkSk7 FxFNt ^k2¸^k gk_´^k ]Å^]dFê^
ldVdk2It g]kKkS Dk^ ÖTkW 5ht? Â^k2Ik Dgk Zk^Uk GtSak Kk9 eDSx; Â^kSoW ÖdS3ak
dkIdÁ^kIk Dk^ 8Yk^ Dtak Kk9 eDSx ht YnÕYkSk72¸^k dkFÁ^kSoW DboW ^tSt S_ hxWYkgk_Et
]Å^] Yk2Q_Ytek ÖS_kSma Ó^ĉì dtb YPÐ^kg 4WulSD FxĶm D_Á^kg Dek VKkdo eDSkS ^kIk
8ÐatE WkNDkS 5ak 5ht.
lg]2lSWm 8¸I]Å^] dFkªSma YR g]kKgtdt¸^k WkdkEkam 4ÿFS(5lUdkgm ld\kFkSma)
axDk2It exfR D_Rkö^k axDk2YuDì >D lUgSt. S_ ÿkgDk Ux_k gk]klKD 4Pm4PIRmd_ ]kS
DłW 8¸I YUkd_ ÿÖTklYS LkatÐ^k YR ]WkS 4KoWhm ÿk2SdkU/ ÿUtedkU KYRkö^k g]nhkIt
ÿlSlWlVÂd D_Rk_k lUgSx.
"5ht _t FNkSma" axDk2It ÿij, Â^k2It g]kKkSma g]Ö^k2YkgoW 4laĮ _hkRt Â^k2¸^k ÿijk2Im KkRmd
UtEma WgRt, Wd®m]2S dFkªS ÖdS3ak 41PKÖN D_Á^kIk ÿ^ÂW, 5lR ÖdS3 Im BbE
gk2\kbÁ^kIm DtldadkRm VPYP ^e 5lR gnlÿ^k ^k Ykýk2Ĭk_t atEDkWt UkEdam 5ht.
gkVk_RYRt KkFlSDìD_RkIk , EkKFmD_RkIk 5lR 8Uk_mD_RkIk g]kK ÖdkÖTkd_ Dgk
Yå_Rk] Lkak 5ht ^kIt ÿÂ^^Dk_m lIýR" IyD" ^k WkNDkS lUgSt. ldleķ ±týkSma axDk2Wk
_xKFk_k¸^k ÿI2P ]xOz^k ÿ]kRkS g2Vm l]boW Â^k2It gk]klKD ÖS_k2S_R hxRt, ldleķ ±týkSma
axDk2Ik _xKFk_ h_YRt, \ldÕ^kSma 4gn_l±SSk, ]kRgk]kRgk ]Vma SkRSRkd, ÖdS3Im
BbE lNDdoW Otdk^Ik DtldadkRk ÿ^ÂW, etSDö^kIt ÿij, Dplfg2ÖDpSmd_ Lkatak Yå_Rk],
\ol]lhW etSD_m, ÿgk_]kÅ^]k2Ik g]kKkd_ YPRk_k Yå_Rk], duZÐ^úÖS SŁR, ĂĶkIk_,
ÿk2SdkU, 5lUdkgé¸^k axDDak2Ik KkFlSD YkSbmd_ [kKk_ ]k2PoW Â^k2Wk ]ký ^k FxĶéIk
DkhmI ]x[Uak W UtRk_m ^kI g]kKkSma gnlel±S YR 8Tb ]kRg2, gkdªKlWD lODkRm Dgt
dkFkdt ^kIt K_kUtEma \kW WgRk_t [tK[k[Uk_ WkF_mD, g2dtUWkeoÆ^ 5lR DpSmeoÆ^ Lkatam
]kRgt, UheSdkUkIk g]kKkd_ hxRk_k Yå_Rk], g]kKkS 4gRk_m \k2Pdaekhm,DÌ^nlWÖN,
ZrlgÖN, gxeklaÖN, Vkl]ªD- KkSm^- ÿk2lSD ]k2PRm ^k gFÑ^k FxĶm ^k gklhÂ^DpSmS lUgSkS. munotes.in

Page 122

122उप्योवित समीषिा - 2
g]kK 5lR Ó^ĉì ^k2¸^kS YPRk_t SnDPt, Â^kS Ó^lĉ¸^k KmdWkS Gngo akFRk_t V]ª 5lR
5VnlWD S2ý²kW, gxea l]lP^kIk dk_t]kY ÿ\kd 5lR Â^k]nbt Ó^ĉì Ó^ĉéIm hxRk_m
4WkDaWm^ Gng]N gnŁ Lkatam ^k WkNDkSoW lUgSt.
TxP³^kS, DxRSthm gklhÂ^ ÌhRKt atEDkWt Â^k Â^k ldleķ gk]klKD Yå_lÖTSmak lUatak
ÿlSgkU 4gSx. atED, Â^kIm gklhÂ^DpSm 5lR dkID ^k2¸^k 52S_lø^k2]Å^t gk]klKD
Yå_lÖTSm 4Yå_hk^ªYRt ]hÂdkIm 4gSt. ÌhRoWI
" IyD" ^k ]D_2U gkOt lalES WkNDkIk, atEDkIm Ó^ĉìFS lWl]ªSm ÌhRoW ldIk_ W D_Sk >D
gk]klKD GlNS ÌhRoW ldIk_ Dtak YklhKt. 5lR " IyD" ^k WkNDk¸^k lWl]ªSm ]kFma gk]klKD
Yå_lÖTSm DxRSm 5lR atEDkWt ^k Yå_lÖTSmak Dgk ÿlSgkU lUak 5ht ^kIk ]kFxdk GtÁ^kS
5ak 5ht.
’•g2U\ªú2T
. gkOt ]D_2U- IyD(WkND)
. YkNma F2FkV_- gl]±tIm Wdm łYt - ]n2[7 —–
‘. DnbDRê, dk. a.- gklhÂ^: ÖdłY 5lR g]m±k, YnRt —•“
’. le_dkPD_, Dt. _2.- ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_- YnRt- —–Ž
“. ]_kOm ldĵDxe
”. https://mr.vikaspedia.in/education/93893e93993f92494d92f93e93593f93
792f94093893094d93591593e93 9940/93893e93993f92494d92f93e91a94
792a94d93091593e930/93893e93993f92494d92f93892e94091594d9379
3e-93293f91f930930940 -91594d93093f91f93f93893f91d92e
’–g_kdkgkOmÿij
4]
. " IyD" ^k ]D_2U gkOt lalES WkNDkIm g]kKekľm^ g]m±k D_k.
. "IyD" ^k ]D_2U gkOt lalES WkNDkIk, atEDkIm Ó^lĉFS lWl]ªSm ÌhRoW ldIk_ W D_Sk
>D gk]klKD GlNS ÌhRoW ldIk_ Dtak YklhKt" ^k ldVkWkIk Y_k]eª ¶^k. munotes.in

Page 123

123४.२ -उप्योवित समीषिा -१. चौक  न ाटक )
5] NmYk lahk:-
. 4¸^nS 5Odat
. "IyD" ]Vma dkSkd_R lWl]ªSm
‘. "IyD" ]Vma łYDkÂ]DSk
’—Yn_DdkIW
. gkOt ]D_2U- 4¸^nS 5Odat 5lR 5OdRm (DkU2[_m)
. ]_kOm _2F\o]m¸^k Smg _kým- E2P,,‘
‘. ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_- YnRt- —–Ž
™™™

munotes.in

Page 124

124उप्योवित समीषिा - 2
GND : ’
’(‘4) 4. akdRm - Nn]Uk_ DnRkIm JkW
ekhm_ Y_e_k]
GND _IWk
’.‘4. ÿkÖSkldD
’.‘4. atEDk2ldf^m
’.‘4.‘ "Nn]Uk_ DnRkIm JkW" ^k akdRm ldf^m
’.‘4.’ akdRm 5lR g]kKekľm^ g]m±k
’.‘4.“ gk_k2e
’.‘4.” g2U\ª
’.‘4.• g_kdkgkOm ÿij
’.‘4.– Yn_D dkIW
’.‘4. ÿkÖSkldD
Y2lPSm gklhÂ^ÿDk_k W2S_ ]_kOm gklhÂ^kS >D ÿDk_Im YxDbm lW]kªR Lkam hxSm Sm \łW
DkQÁ^kIk ÿ^ÂW eklh_m dkđ^kWt Dtak hxSk. 4²kSUkg, 4W2SZ2Um, Y_e_k], _k]Kxem,
hxWkKm[kbk, gFW\k9, ÿ\kD_ ^k2Wm eklh_m dkPz]^ \_kg 5Rat. SÂDklaW g]kKkIk ldIk_
Dtak S_, Ytedk7 DkaE2PkS " eklh_m dkPz]^" \_kg 5at hxSt. ^k eklh_m dkđ^kSoW akdRm
5lR YxdkPt 4gt UxW DkÓ^ÿDk_ 4Wnø]t ep2Fk_ _g^nĉ 5lR dm__g ^nĉ lW]kªR Lkat; Dk_R
Ytedk7Ik _kº^ldÖSk_ Yk_ 4NDtYk_ YxhxIak hxSk. eklh_k2Im atERm 5YÐ^k 5Ko[kKoak
4gatak Yå_g_, \xdSkaIm gpĶm, gk]klKD 5lR gk2ÖDplSD Y^kªd_R, 6lShkg ^k2It FnRFkW
Dł akFatam lUgSt.
’.‘4. atEDk2ldf^m
DxRÂ^khm gklhlÂ^DkIt KmdW 5lR Â^kIm DakDpSm ^k2Ik 4Æ^xÆ^ g2[2V 4gSx. Â^k¸^k
KmdWkS GPRk-^k 4WtD GNWk2Ik Yå_Rk] Â^k2¸^k gklhÂ^DpSéd_ Lkatak lUgSx. Â^k duldÅ^YoRª munotes.in

Page 125

125४.३ -उप्योवित सा वहत्याकृवत
GNWk2Ik, 4Wn\dk2Ik ÿ\kd Â^k2¸^k gklhÂ^DpSéd_ YPatak lUgSx. ^kI 4Wn\dk2Ik, GNWk2Ik
dkY_ DłW gklhlÂ^D DaklWl]ªSm, gklhÂ^lWl]ªSm D_S 4gSx. eklh_ S_ g]kKk¸^k 4lVD
Kdb Ftatat 5ht 4gt lUgSt. Y_e_k] ^k2Ik KÆ] le2Ym DnbkS Lkak. SÂDklaW 6S_ eklh_Yt±k
eklh_ Y_e_k] 5Ko[kKo¸^k g]kKkS, g2ÖDplSS 4lVD l]boW l]gboW, >DłY Lkat hxSt 4gt
Â^k2¸^k akdÁ^k2dłW lUgoW ^tSt. Â^k2¸^k gklhÂ^kSoW gk]klKDSk lUgoW ^tSt. eklh_ Y_e_k]
^k2It Iå_ý [lGSat S_, Â^kIt KmdW gdªgk]kÆ^ KWSt]Å^t, úk]mR \kFkS FtÐ^kWt axDk2¸^k
]kWlgDSt [ĥa Â^k2Wk Ik2FamI DÐYWk hxSm ÌhRoW Â^k2¸^k DakDpSé]Å^t KW]kRgk¸^k
gk]klKD 5lR ]kWlgD Yå_lÖTSmIt dRªW 5atat lUgSt.
WkleD ]Vma lgÆW_ ^tTma dkdm ^k Fkdm 6.g •“’ ]Å^t 4±^SpSm^t¸^k en\]nhòSkªd_ ekhm_
Y_e_k] ^k2Ik KÆ] Lkak. Ytedk7Ik ?W \_kIk hk DkaE2P ! ldĜak¸^k gk±kÂDk_kIk ÿg2Fhm
Â^k2¸^k 5^nÕ^kS lUgSx ldĜakWt 5emdkªU Ut9W Y_e_k]k2Wk gk2lFSat, " 4\2F Yn_t 5Sk akdÁ^k
_I." ]ký hm 5´^kl^DkI 4gkdm 4gt lUgSt.Â^k2Wm Â^k2¸^k akdÁ^k 5Yat Fnł ldĜa Eým ^k2g
g]lYªS DtÐ^k hxÂ^k 4gt lUgSt. ekhm_ Y_e_k]k2It dtFbtYR ÌhRKt," 6S_ ekhm_k2¸^k ]kWkWt
Y_e_k]k2It 4daxDW 4lSe^ goà] hxSt d Â^k2Im ldWxUŀĶmhm ÿe2gWm^ hxSm. Â^k]nbt Â^k2¸^k
akdÁ^k2S EoY ldf^dulIÞ^ 5ht."( ]. Wk. 4Ud2S ) 4Ud2Sk2Wm Â^k2¸^k gk]klKD akdÁ^k2Ik ldIk_
DłW Â^k2It lW_m±R goà] hxSt 4gt ÌhNat 5ht.
Y_e_k]k2It g]kK lW_m±R 4lSe^ goà] hxSt ht Â^k2¸^k gk]klKD akdÁ^k2¸^k 4Ë^kgkdłW
a±kS ^tSt. g]kK hk >DI ldf^ 4gak S_m Â^kSma Fn2SkFn2S Â^k2¸^k akdÁ^k2Ik 4Ë^kg Dtak
S_ a±kS ^tSt.]nanElF_mS Fn2SatÐ^k, g2gk_kS leRatÐ^k 5lR ldakgkS 52[atÐ^k ]Wkak
8\k_m UtdoW KmdWkS _2F \_Á^kDå_Sk Y_e_k]k2Wm akdRmIm _IWk Dtam. axD KmdWkSma 4g2´^
ldf^ lWdPoW Â^kS aylDD \kd \kdWk2Im gn2U_ lIýt _tEkNam 5htS. Â^k2¸^k akdÁ^k2]Å^t
SÂDklaW 4WtD ldf^ 5at 5htS. KdbYkg g]kKkem lWFlPS gdªI ldf^k2d_ Y_e_k]k2Wm
akdÁ^k lD2dk YxdkPt _Iat 5htS lD2dk Â^kIk g2U\ª S_m Â^k]Å^t 5ak 5ht. ^kIt Dk_R St Wtht]m
g]kKkS l]gbS Ftat 5lR g]kKk¸^k >D2U_ dp°m- ÿdpSéIt 4daxDW D_mS _klhat. SÂDklaW
g]kKkIt goà] 4daxDW Â^k2¸^k akdÁ^k2]VoW lUgoW ^tSt. 5Ko [kKoIk g]kK, Y_Dì^ 5ø]R2,
gulWDk2It KmdW, Â^k2Wk aQk7¸^k lWl]Â^kWt Y_Utem Kkdt akFRt 5lR Â^k]nbt Â^k2¸^k KmdWkS
ep2Fk_ _gkak l]bkatat ÿkVkÆ^ ^k gFÑ^k FxĶm ^k akdÁ^k2SoW lUgoW ^tSkS.
ľmgŏU^kIt dRªW D_Rk-^k 4WtD akdÁ^k eklh_m dkHz ]^ ÿk2SkS lUgoW ^tSkS.
munotes.in

Page 126

126उप्योवित समीषिा - 2
’.‘4.‘ "Nn]Uk_ DnRkIm JkW" ^k akdRm ldf^m
Y_e_k]k2¸^k "Nn]Uk_ DnRkIm JkW" ^k akdRmS UtEma ľmgŏU^kªIt dRªW 4lSe^ [k_Dk7Wt
Dtat 5ht.
’.‘4.’ akdRm 5lR g]kKekľm^ g]m±k
Y_e_k]k¸^k ^k2¸^k akdRm ]Vma hm gdªFnR łYg2YÆW ?W [k_k- St_k¸^k d^kSma 5ht. Ļk
akdRm]Å^t ľm^k2Wm Vk_R Dtatat 4a2Dk_, DYPt ^k2It Kgt dRªW ^tSt SgtI ľm¸^k e_m_k2Ithm
dRªW ]nĉD2OkWt Dtatat 4ht. ^k akdRmS ^ydWtIt 5atat dRªW 5lR Â^kgkOm Y_e_k]kWt
dkY_atÐ^k 8Y]k KFkdtFÑ^k 5lR 4Öga ]_kO]xÑ^k 5htS.
eklh_ ÌhRSkS-
Nn]Uk_ DnRkIm JkW WdlS \_ºdkW Yngk _t 5la DnOoW
ÖdłYkIt SnNSm Sk_t DPk_t DP ldKdk YPlSa SnNoW || Vp||
Jl[Uk_ gn_S Zk2DPm [n2U _kEPm KPnW d_ EPt
Fn2lZam dtlR WklFRm aPk _t Fkak2d_ UxhmDPt
YkW Ek9W BO Då_ aka 42Fkd_ eka LbDSm InPt
FKFlS Ikat hbohbo 8_m F2 Kx[W 8]Nat hòPt
d^ 4ND_ [k2Vk ahkW
h_Yax YkhòW \nD ShkW
D_ 4YªR Y2ImÿkR _Ré F Kk9 DNoW….||||
YlhÐ^k DPÓ^k2S, ^k SŁRmIt 4lSe^ [k_Dk7Wt dRªW Dtat 5ht. lS¸^k gŏU^kªItI WÓht S_ lSWt
DtatÐ^k gkKep2Fk_kIt UtEma 4lSe^ [hk_Uk_ YĦSmWt dRªW 5at 5ht. 4em hm Nn]Uk_ ÌhRKt
gn2U_ SŁRm DxRkIm 5ht 5lR WdmWdtam \_ KdkWmS 4gatam hm SŁRm DnOoW 5am 5ht 4gk
ÿij ^k Wk^Dkak YPak 5ht. lSIt łY 6SDt gn2U_ 5ht Dì DPDP DłW ldKkI KRo 42Fkd_
YPSma 4gt dkNS 5ht.
[n2T ÌhRKt Px³^kdłW gdª e_m_\_ 5¸JkUWkgkOm GtSatat dľ, BQRm, Exb. SgtI [n_Ek
lD2dk Gn2FN. SgtI łY lD2dk dte ^k 4TkªWthm [n2T hk eÊU dkY_atak 5QbSx. ^klODkRm [n2U 4gk
eÊU lUgSx Â^kd_ EPt KPdatat 5htS. gn2U_ dtRm Fn2Zatam 5ht .Sm WklFRm gk_Em YkOmd_
ŁbSt 5ht. aPmdkb 4ek Dtgk2¸^k [Nk UxÆhm Fkak2d_ _¤FkbS 5htS. gŏU^kªIt dRªW D_SkWk
SÂDklaW g]kKkIt ÿlSl[2[ lUgSt . Dk_R "gklhÂ^ hm gk]klKD g2ÖTk 4goW g]kKkS lW]kªR munotes.in

Page 127

127४.३ -उप्योवित सा वहत्याकृवत
Lkatam \kfk ht Â^kIt ]kÅ^] 4gSt. ÿSmDkÂ]D 5lR J2Ux[ĦSk hm Km gklhÂ^kIm Yk_2Yå_D
gkVWS2ýt 5htS, Â^k2Im ÿDpSmI gk]klKD 5ht" 4gt _tWt dtatD ^k2Wm ÌhNat 5ht. ÌhRKt Jl[Uk_
gn_S hk eÊU SÂDklaW g]kKkIt ÿlSl[2[ UkEdRk_k 5ht. 8Uoª,Zk_em \kftIk 42]a ]_kOm \kftd_
Lkatak 5ht Sx ^k 8Ukh_RkdłW ÖYĶ lUgSx. YkW Ek9W BO aka Lkat 5htS. 42Fkd_ eka
Yk2G_atam 5ht 5lR hkSkS InPt LbDS 5htS. 4emhm SŁRm FKFSm Wt hbohbo IkaS 5ht.
FKFSm ht Ekg gyU^kªIt a±R 5ht. PyaUk_ Ika, 8_m SkŁÁ^ 8ZkboW 5at 5ht. Kx[W ÌhRKt
SkŁÁ^ hk UtEma g_kªg KW]kRgkS dkY_ak KkRk_k 8Uoª eÊU!
YnQma BbmS 4ND_ [k2Vk, ahkWd^ 4gk 8ÐatE 5ak 5ht. lSIt gŏU^ª [GoW Wk^DkIt \kW
h_Yat 5ht Sx 5Yam ShkW\oD ldgłW Ftak 5ht.
d^ [k_k-St_kS ?W 5la \_kS \n6 F O¤FRm
U2lP [kKn[2U [khòNz^k g_ Yhò¸^k lh_t KPat D2FRm
FFWk2S Ik2URm ObD ]kå_em LbD 8l\ F 42FRm
lDSm WNnW TNnW ]kå_ema JWkJW WuWk¸^k g2lFRm
LkaŌ GkdkldR Gk^kb
LŌ[ak ldEk_m Ó^kb
KRo Nkhx Då_ Dx^kb
So2 W Dbt Gkaem ]kb
DxRkak Ft 8OoW …….||  ||
^k SŁRmWt GkSatÐ^k ldldV 4a2Dk_kSoW SÂDklaW g]kKkIt ÿlSl[2[ YPatat lUgSt. [kKn[2U,
g_, Yhò¸^k, lh_tKPmS D2FR 4em hm 4a2Dk_k2Wm WNatam SŁRm >EkU^k I]I]Rkö^k
Ik2URmÿ]kRt, 42FRkS 8\m _khóW W^Wk2¸^k g2lFRm( [2UoD) IkadS 5ht. ep2Fk__gk Ik Yå_Yxf
YnQma BbéSoW lUgSx. hk SŁR gulWD Gkdkledk^I lS¸^k WK_t¸^k dk_kWt Gk^kb Lkak 5ht.
4gk hk ]UWkIk ldEk_m Ukh Â^kak hxS 5ht. 4emhm _Smg] 4gatam SŁRm 8OoWDxRkak ]kb
Gkata 4gk ÿij Â^kak YPak 5ht.
Uo_ Ute [2Fka ]nanE D2Fka Ftax gakgua 5ax DłW
Wkhm VWUyaSmak D]m 5lRat 82N ]kakIt \łW
Iklha St ]kF ^k GlP Ut6W l[WGPm SkKdk VłW
SnLt \k_x\k_ Ut7W gEt Eu_kS D_mW SnKdłW
4gk htS ]Wk]lV2 VłW
_klhax ŁYkak \oaoW
Ik_ ]lhWt SnKgkOé OłW
]Kk [gEt ] Ut YNoW …|| ‘ || munotes.in

Page 128

128उप्योवित समीषिा - 2
hk gulWD ]hk_kÕů gxPoW 4WtD lODkRm ]nanElF_m DłW 5ak 5ht. Yk_ [2Fkaÿk2SkY^«S Sx
Kk9W 5ak 5ht. aQk7 DłW VWUyaS D]kdoW 5Ram 5ht. 82NkdłW EoY g2Y°m \_\łW
5Ram 5ht. hm SŁRm Kt ]kFta St UtÁ^kIm ?YS Â^k¸^kDPt 5ht. S_kKo \_\łW Eu_kS D_Á^k
6SDì g2Y°m Â^k¸^kDPt 5ht. 4gk htSo ]Wk]Å^t VłW, lS¸^k ŁYkak \naak 5ht. Ik_
]lhÆ^k2YkgoW lSIm dkN YhkS 5ht. ]_kOm _kº^kS YteÓ^k2It _kº^ hxSt. Â^k2¸^k _kº^ldÖSk_kgkOm
4WtD SŁR gulWD ldldV ÿk2SkS aQk7ak KkS 4gS Â^kIt ^TxlIS ÿlSl[2[ d_ma DPÓ^kS
YPatat lUgSt. Dkhm 8Uoª- Zk_gm eÊU UtEma 4FUm g_kªgYRt KW]kRgkS Łbat hxSt ^kIt
ÿÂ^2S_ ^tSt.
Vå_2 Iak _kK42l[_k FnRF2l\_k Yklhat DgoW
dIWkIk D_kdk ]kW Då_W gÆ]kW Ya2Fm [goW
ldOn Y_e_k]kIk W± Ihò2DPt U± Yhk Kk YngoW
FkSx _k]DpÕR _k]kIt SxP ]ob dÖSkUkYkgoW
WdleDt Ok8Dt [tgo_
Ika [UanW FkSm Ny_
G_xG_m dkKldSm Py_
Kle 4±lSKtIm Fy_
Dk^ lSeé _t LNoW …..|| ’ ||
etdNm, eklh_ Y_e_k] 5YÐ^k FnŁ2Ik 8ÐatE DłW, Â^k2¸^k YkgoW ht gFbt gklhÂ^ lW]kªR
Dł eDax (]ob dgz ÖSkUkYkgoW) 5lR WdleDt Dgt [tgo_, Ika [UaoW FkSkS 5lR G_xG_m
5Yak Py_ dkKdSkS ^kIk 8ÐatE Dtak 5ht.
5Yam ÿFSm SYkgk 
) 'Nn]Uk_ DnRkIm JkW' ^k akdRmIm g]m±k D_k
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------ -----------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------- ------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------- ------------------------------------------------------------------------------------------- munotes.in

Page 129

129४.३ -उप्योवित सा वहत्याकृवत
’.‘4.“ gk_k2e
akdRm ÌhRKt akdÁ^FmS ! ep2Fk_ _gkIk Yå_Yxf! akdRm dkPz]^k¸^k ÿt_Rtldf^m ®m. ld. a. \kdt
ÌhRSkS," _kÕůk¸^k 42FkS _kÕůkSma WkFå_DkS gk]Ã^ª 5lR dm__g EtbS 4gÐ^k]nbt
Â^2£k¸^k 5ldÕDk_kTª YxdkPt 5lR akdÁ^k _IÐ^k FtÐ^k." ^kI DkbkS ep2Fk_ 5lR dm_ _g
lW]kªR D_Rk_t akdRm 5lR YxdkPt ht gklhÂ^ lW]kªR Lkat. 5lR g]kKkS gklhÂ^ ÌhRoW ]kÆ^
Lkat. \kftYkgoW g]kKkak dtFbt D_Sk ^tS Wkhm. g]kKkSÐ^k Ó^ĉì¸^k lø^kÿlSlø^k \kft¸^k
]kÅ^]kSoW hxS 4gSkS 5lR Â^k Â^k gklhlÂ^DkIm ldIk_g_Rm \klfD lIÆhk2¸^k ŁYkS
Lkatam \klfD lWl]ªSm 4gSt 4gt ]S [kl´SW 5lR Â^k2¸^k ghDk^k«Wm ]k2Pat 5ht. ÿkImW
gklhÂ^DpSmIm g]m±k D_S 4gSkWk ^k gklhÂ^kIm lWl]ªSm DxRÂ^k 4dÖTtS hxSt ^kIk ldIk_
D_Sk akdRm hk gklhÂ^ÿDk_ SÂDklaW g]kKkIm F_K hxSm 4gt lUgSt. g]kKkSma ]Uª
FPz^k2¸^k, gulWDk2¸^k ÿt_Rk2It g2SnaW Óhkdt 4em Â^k]kFma \ol]Dk hxSm.
" ]xlh]td_ FtatÐ^k leYk7, g_Uk_ ^kWk G_¸^k 5OdRmWt Ó^kDnb hxS StÓhk Â^k2Wk akdRmSma
Ot³^kWt 5lR ep2Fkå_D dRªWkIt gnEdÁ^kIt Dk] Dtat. Â^k]nbt4ek leYk7, g_Uk_ ^k2Wk
gnEldÁ^kgkOm akdRm 4dS_am 4gkdm .-"( Pv. F2FkV_ ]x_Kt ) ep2Fk_Y_ akdÁ^k2]Å^t ľm
gyU^mIt ldldV 42FkWt dRªW Dtat 5ht. Pv F2FkV_ ]x_Kt ÌhRSkS," Y_e_k]kWt Â^k]Å^t lSIt łY,
lSIm Ika, SkŁÁ^, YxekE, hkaIkam, [xaÁ^kIm aD[,. 6 gdª FxĶéIt dRªW 5YÐ^k akdRm]Å^t
Dtat 5ht.dkP]^k¸^k 4Ë^kgkSoWI SÂDklaW lÖTSmFSmIt lIýR lUgSt. Y_e_k] DklaW g]kK
KmdWkIt ÿlSl[2[ Â^k2¸^k akdÁ^k2]VoW YPatat lUgSt. Â^k DkbkSma å_Sm, å_dkK, ľm YnŁf
]kWlgDSk, gk]klKD ÖS_, dte\nfk, Dte\nfk dľÿkd_R2, 4a2Dk_ 5lR >DoRI KmdWeuam
"Nn]Uk_ DnRkIm JkW" ^k akdRmSoW lUgoW ^tSt.
’.‘4.” g2U\ª
.https://mr.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E
0%A5%80%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5
%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0% A4%AE
. Iib.unipune.ac.in
‘. ]x_Kt, F. Wk. ]_kOm akdRm dkHz ]^ YnRt———
’. ir.unishivaji.ac.in


munotes.in

Page 130

130उप्योवित समीषिा - 2
’.‘4.• g_kdkgkOm ÿij
) " Nn]Uk_ DnRkIm JkW" ^k akdRmIm g]kKekľm^ g]m±k YĦSmWt g]m±k D_k.
) SÂDklaW g]kKkIt ÿlSl[2[ " Nn]Uk_ DnRkIm JkW" ^k akdRmS Dgt YPat 5ht St
gxUkh_R ÖYĶ D_k.
5) NmYk lahk:-
) akdRm atEWk]kFma ÿt_Rk
) ekhm_ Y_e_k] ^k2It Ó^lĉ]Âd
’.‘4.– Yn_D dkIW
.https://mr.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E
0%A5%80%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5
%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE
. axDg2ÖDpSmIk Fk\k_k
‘.https://vishwakosh.marathi.gov.in/20466/
’.https://www.marathifilmdata.com/chitrapat/sahir -parsuram/
™™™









munotes.in

Page 131

131४.३ -उप्योवित सा वहत्याकृवत
GND : ’
’(‘5) 5 \kłP
"UkUak WDx F [k7"
g2S >DWkT
GND _IWk
’.‘5. ÿkÖSkldD
’.‘5. atEDkldf^m
’.‘5.‘ SÂDklaW g]kKkIt ÿlSl[2[
’.‘5.’ gk_k2e
’.‘5.“ g2U\ª ú2T
’.‘5.” W]nWk ÿijg2I
’.‘5.• Yo_D dkIW
’.‘5. ÿkÖSkldD
g]kK ÿ[xVWkIk >D 8°] 5ldÕDk_ ÌhRoW '\kłP' ^k DkÓ^ÿDk_kDPt [lGSat KkSt."[hòKW"
g]kKkS Kt ŁQ St [hòłQ ^kIt 4YĂ2e łY ÌhRKt \kłP! UxW SŌPkIk Y±m 4gk UtEma >D 4Tª
gk2lFSak KkSx. \kŁPkak UtEma UxW 4Tª ÿkĮ Lkatat lUgSkS. "\k" ÌhRKt 5\k, ÿ\k, UmĮm,
ÿDke, ÿlS\k. ÖZoSê¸^k [bkd_ Dtatam Kx]Uk_ _IWk! a. _k. Yk2Fk_D_k2Im 8YY°m ^xµ^ dkNSt
Sm ÌhRKt "Kt [hòłQ \kftS gkU_ Dtat KkSt St \kŁP!"
\kłPkSma ldf^ ht gdªgk]kÆ^k2¸^k Yå_I^kIt d lWÂ^k¸^k Ó^dhk_kS dkd_Rk_t d 5QbRk_t
4gSkS. Ó^dgk^, WkSm-FxSm, gk]klKD dpl°UeªW, Fkd, Uudm \ol]Dk, \oS-lYek¸I, Yen-Y±m,
gR 5lU [k[m 4gt ldldV ldf^ >DWkTk2¸^k \kŁPk2S lUgoW ^tSkS.
’.‘5. atEDkldf^m
(“‘‘-“——). ]hk_kÕůkSma >D ®tķ g2SDdm. KÆ] YuOR ^tTt. g2S \kWnUkgk2It YRSo.
dlPak2It Wkd go^ªWk_k^R 5lR 57It Łl³]Rm. Â^k2It dPma ]xOt Y2lPS 4gkdtS, 4gt >D ]S munotes.in

Page 132

132उप्योवित समीषिा - 2
5ht. [kaYRmI 57dPma lWdSªÐ^k]nbt >DWkTk2It g2FxYW Â^k2It 5Kx[k IøYkRm ^k2Wm Dtat.
d^k¸^k [k_kÓ^k dfê >DWkTk2Wm UtdlF_m ^tTma KWkUªWÖdk]éDPt Kk9W Â^k2It leÕ^Âd YSD_at.
StTt ghk df¥ _khóW g2ÖDpS ekľYn_kRk2It d ²kWtĵ_m gk_´^k 4Å^kÂ]ú2Tk2It 4Å^^W Â^k2Wm Dtat.
FnŁDpYtWt Y_]tĵ_m gk±kÂDk_ LkÐ^kd_ >DoR gkS df¥ Â^k2Im SmTª^kýtS Gkaldam. ^k SmTª^kýtS
ÿT] Dkhm lUdg KWkUªWÖdk]m Â^k2¸^k[_x[_ hxSt.
g2S >DWkTk2Im gklhÂ^ g2YUk:-
5b2Umg Kk9W WkTk2Wm ²kWtĵ_k2¸^k g]kVmIk KmRōĦk_ Dtak (“–‘) 5lR Â^kW2S_
²kWtĵ_mIm g2lhSk enĦ Dtam (“–’).
i) ISn3ĴxDì \kFdS (gn. “““)
ii) hÖSk]aD
iii) enDkĶD
iv) Łl³]Rm Öd^2d_ (“•)
v) \kdkTª _k]k^R
WkTk2Im \kłPt hm Ó^kYD gk]klKDSk 5lR ldĵÓ^kYD ŀĶm ^k]nbt lW]kªR Lkam. \kłPkIm
lWl]ªSm hxÁ^kg WkTk2It SÂDklaD KmdW d Â^k2Im Y_kDxNmIm \ĉì 5lR ÿt]b Öd\kd,
5Ko[kKoIk Yå_dte Dk_Rm\oS O_at 4gt ÌhRSk ^t7a. WkTk2¸^k DkbIk g]kK hk gSS¸^k
Y_Dì^ 5ø]RkWt Yk_ DxgboW Ftak hxSk. \^úÖS 4dÖTtS ÿÂ^tD Ó^ĉì KFS hxSm. F_m[,
4PkRm 4lel±S axDk2¸^k 4²kWkIk Fu_Zk^Uk Gt9W Â^k2Wk an[kPat KkS hxSt. gdªý 42V®ÅUk
Yg_am hxSm. Eö^k ]kWdSk V]kªak axD2 ldg_at hxSt.QŌFm, \ŌUo, ÖdkTê axDk2Wm g]kK YxEłW
NkDak hxSk. 4lWĶ łQm, Y_2Y_k2I2 ÖSx] ]kKa2 hxS2. gdªgk]kÆ^ KWSk 5Yak 5Â]gÆ]kW
ldg_am hxSm. ±kýStK DnIDk]m O_S hxSt. lľ^k2d_ 4Æ^k^ 4Â^kIk_ hxS 4gatS_m FÈY [goW
[lGSat KkS hxSt. ÖdD]ª, ÖdV]kªIm KkR [nKS Ikaam hxSm. 4²kWm KWSk lW_kDk_,lWFnªRkak
W YnKSk DxRÂ^khm UudSk2¸^k ]kFt akFam hxSm.Â^k]nbt úk]UtdSk2I2 ]hßd dkQo akFa2. E_m \ĉì
Dk^ 4gSt htI axDkWk DbtWkgt Lkat hxSt.[béIk \lP]k_ hx9 akFak. 4WtD UudSk2Im YoKk
Dtam Kk9 akFam. gdªý 42V®Ħk [bkdam hxSm. g]kK ÿ[xVWkIt ht ]hÂdkIt Dk^ª >DWkT
]hk_kKk2Wk D_k^It hxSt. SÂDklaW g]kKkS 4gatam 42V®Ħk WkTk2Wk Uo_ D_k^Im hxSm. Eö^k
\ĉìIm leDdR axDk2Wk īk^Im hxSm. gkVk, g_b d gxYk \ĉì]kFª gxPoW 4Æ^ ]kFk«Wm KkRkö^k
\xÑ^k KWgk]kÆ^k2Wk 4Å^klÂ]D dkNtDPt Æ^k^It hxSt. ÌhRoW WkTk2Wm ŁYDkIk 4a2Dk_ atdoW
\kłPk2Wk gKda2. WkTkIm ÿlS\k eĉì 6SDì 4aylDD hxSm Dì, WkTk2Wk DVm eÊUk2Im dkR
YPam Wkhm. KRo Dk^ g_ÖdSmWt 5Ya2 gFb eÊU\k2Pk_I Â^k2¸^kg]x_ 8GP2 Dta2 hxS2. munotes.in

Page 133

133४.३ -उप्योवित सा वहत्याकृवत
>DWkTk2¸^k 5dPÂ^k 5Å^klÂ]D łYDk2[_x[_I ^k \kŁPkS UtEma gk]klKD łYDkÂ]DSk
5QbSt. SÂDkamW ^kdWm g°tIk ]_kOm g]kKkd_ Lkatak 42S[kªĻ 4lWĶ Yå_Rk] Â^kSoW golIS
Dtak 5ht.KÆ]KkS Öd\kdk[_x[_I SÂDkamW Yå_lÖTSmWthm >DWkTk2It Ó^lĉ]ßd GPldat 4gt
5YRkg lUgSt.
’.‘5.‘ SÂDklaW g]kKkIt ÿlSl[2[
WkTk2Im gklhÂ^ g2YUk [lGSam S_ Â^kSma \kłP hk DkÓ^ÿDk_ SÂDklaW g]kKKmdWkI2
dkÖSd gk±kÂDk_m ÖdłYI 5ht. gk]klKD KmdW hkI DkÓ^kIk ÌhRKt \kłPkIk ldf^ Â^k2Wm
Dtak hxSk. 4Å^klÂ]D 4VxFSm 5lR gk]klKD 4dWSm ^kIt ÿ\kdm UeªW \kłPkĬk_t WkTk2Wm
GPldat. I_kI_kak >D ]kWRk_t, ÖdS3¸^k 5W2UkS ]µW hxRk_t >DWkT ]hk_kK āĺgk±kÂDk_m
Y_]kÂ] lgĦmÿkĮ ]hkYnłf hxSt. SÂDklaW g]kKkak KkFpS D_Á^kIt ]hkW Dk^ª g2S >DWkT
]hk_kKk2Wm Dta2. 4lSe^ DWdkbo ]WkIt Tx_ Dakd2S, >D ÿlS\kekam Ddm ÌhRKt >DWkT
]hk_kK! 5lR 4ek ^k Ddm¸^k lODkRm gkVnÂdkIm Y_]kdVm 5QbSt. 5lR DldÂdkIk 8ÂDN
ldakg ŀĶmg YPSx.
[hòKWg]kKkak łYDt g]KSkS d 5dPSkS, ÌhRoW >DWkTk2¸^k łYDÿIn_ euamIk 4dSk_
Lkak. ]_kOmIk Yn_ÖDk_ D_SkWkhm, gdªg2úkhD \kfkŀĶmWt Â^k2Wm g2ÖDpS \kftIt ÿyQÂd lSak ÿkĮ
DłW lUat 5lR 5YÐ^k \kŁP _IWtS [xam\kftIkhm ÖdmDk_ Dtak. dm__gkIk 5ldÕDk_, 4\2F
_IWtSma \tUD g]kKlIýR, DìSªWxY^xFm WkNz^YoRª DTkDkÓ^ ^k2hm [k[SéS g2SgklhÂ^kSma
Ylhat DSpªÂd >DWkTk2ItI 5ht. g2SÂdkS 4l\ÿtS 4gatÐ^k axDg2úhkIt, axDgtdtIt d
axDkĦk_kIt gkVW ÌhRoWI >DWkTk2Wm DldÂdkIm gkVWk Dtam ÌhRoWI Â^k2¸^k DkÓ^_IWtS
5e^kl\Ó^ĉìIt dulIÞ^ d duYnÐ^ lW]kªR Lkat.
WkTk2¸^k \kŁPk2]VoW ldWxU _gkIk 5ldÕDk_ lUgSx. Â^k2¸^k [ö^kI \kłPk2SoW ldWxUkIm
lWl]ªSm DłW Â^k2Wm U]Ð^k-\kFÐ^k2Wk, g2gkå_Dk2Wk 5Yat ®] ldg_k^ak akdat. Â^kIdtbm
g]kKkak KkFpS DłW Â^k2Ik Un_kl\]kW Uo_ D_Á^kg S_ Y_ÖY_k2]Å^t g]\kd, g]Sk,
Y_V]ªglhÕRoSk ÿÖTklYS D_Á^kIk ldenĦ htSo \kłPkĬk_t gkÅ^ DłW GtSak. WkTk2¸^k
\kłPkIt 42S_2F 4Å^kÂ]kIt S_ [kĻ_2F ]ký aylDD YkSbmd_ma ldldV Ó^ĉé¸^k UeªWkIt
4gÐ^k]nbt [hòKWkem 5YnaDìIt WkSt Â^k2Wk KxPSk 5at. \kŁPk¸^k ]kÅ^]kSoW axDk2It
g2GNW, KWKkFpSm d ]Wx_2KW 4ek ldldV \ol]Dk2Ik g2F] WkTk2Wm GPdoW 5Rak. WkTk2¸^k
\kłPkIk ]n´^ ÿVkW htSo WngS2 ]Wx_2KW WÓhSk S_ 4Å^kÂ] axDk2¸^k Fbm 8S_ldÁ^kgkOm
WkTk2Wm \kłPk2Wk ]Wx_2KWkIm Lka_ lUam hxSm. g]kK ÿ[xVW, g]kK KkFpSm 5lR 4ĬuS munotes.in

Page 134

134उप्योवित समीषिा - 2
²kWkIm ÿlISm 5RoW UtRt hm ]n´^ \kdWk, gU zhtSo hxSk. g]kKkSma 4lWĶ ÿTk, Y_2Y_k2d_ Â^k2Wm
ÿhk_ Dtak. g]kKkSma, Yå_dtekSma, lWgFkªSma DnOamhm dÖSo Â^k2¸^k DkÓ^ g2YUtIk ldf^
[Watam lUgSt. WkT ht Tx_ g]kKgnVk_D hxSt. ]kWd g]kKkIk 8Ħk_ Dgk hx7a ^kIm Sb]b
Â^k2Wk akFam hxSm 5lR Â^k]nbtI Â^k2Wm g]kKkSma gdª SbkFkbkSma T_k2Wk ghK DbSma,
YISma, ŁISma, 4gtI gklhÂ^ Â^k2Wm lW]kªR Dtat. Â^k gkö^k 5Ik_-ldIk_k2d_ FnRD]kªS
>DÂdkIt, g]StIt goý 4WnÖ^nS 5ht ht UkEdk^kg YklhKt. WkTk2Wm StI Dtat. g]kKkSma ldldV
Ykýk2I2, Ó^ĉéI2, Yeo-Yà^k2It, ldldV Etbk2I2 lIýR( ld2Io, UkUkak, _xPFk, h]k]k 6Ž) WkTk2Wm
\kłPkĬk_t axDk2g]x_ Otdat.
WkTk2Im [hòSk2e \kŁPt 5Dk_kWt JxNm, gnNgnNmS 5lR 5e^g2YÆW 5htS. WkTk26SDt ]kl]ªD
g]kKkIt lW_m±R Ung_t DxRm Dtat 4gta. axD]kWgekľkIk Â^k2Ik 4Ë^kg 4lSe^ goà]S]
hxSk. [hòKW g]kKkIm \kfk, Â^k2Im ]kWlgDSk, Â^k2It KmdWg2U\ª ^k2Im Â^k2Wk 4lSe^ [k_Dk7Wt
KkRmd hxSm. g]kKkak 5atam µakWm UtEma Â^k2Wk [xIS hxSm. g]kK >Dk FS¥S Dxgbak
hxSk. Y_Iø 5lR V]kªak 5atam µakWm ^k]nbt gFbk g]kK ldEn_ak Ftak hxSk Â^k]nbt ^k
gFÑ^k2Wk \ĉì]kFkª¸^k >Dk Vkµ^kS [k2VoW Yk_]klTªD gnEkDPt dbdÁ^kIt 4Â^2S DOmR Dk^ª
WkTk2Wm \kŁPk¸^k ]kÅ^]kSoW D_Á^kIk ^ÂW Dtak.
WkT ]hk_kK Dakd2S hxSt. Â^k2Wm Dakd2Sk2It E_t ]]ª UeªdoW g]kK gkYt± 4gt atRt ]_kOm gklhÂ^
g_ÖdSm¸^k 42Fkd_ IQdat. \kłPkIm ldldVSk, ldYnaSk d gdª g2úhkDSk SgtI [hòFoR
g2YÆWStWt SÂDklaW ]kWdm KmdW d [nĦmak T³D DłW gxPat. SgtI St gU^lÖTSmS UtEma
StdQtI akFo YPSt 4gt lUgSt. WkTk2It gklhÂ^ 4l\KkS 5ht. g]kKkSma ldWke NkboW Yk_]klTªD
5lR ?hmD gnE gkVÁ^kDå_Sk Â^k2Wm WmSm, gUkIk_ 5lR gSzÿdp°mIt Sßd 42lFDkłW
\kłPk¸^k 42FkWt ÿIk_ d ÿgk_ D_Á^kgkOmI WkTk2Wm \kłPkIm lWl]ªSm Dtam hxSm. Â^k2¸^k
\kłPkS WmSm, _mSm, 5Ik_, ldIk_, UtdV]ª 6Â^kUé[_x[_ FoQ Fn2KWt 5htS. ^kdłW WkTk2¸^k
Eö^k DldÂdkIm gk± YNSt. Ik2Fak 5Ik_-ldIk_, gÂ^lWķk, g]kWÂd 5lR gdk«¸^k Ok^m
Y_]tĵ_kak YkhkÁ^kIm ŀĶm 5lR gUzgUz lddtD [nĦm ^k2Im leDdR UtRk_m WkTk2Im ÿÂ^tD \kłPt
g]kK KmdWkIt ldÖSpS 4dDkeYN 5YÐ^kYnQt gkU_ D_SkS. g]kKkSma DxRSkhm ldf^
Â^k2¸^k \kŁPkak lWlfĦ Wkhm 4gt lUgSt. g]kKkSma dRªÓ^dÖTk, KkSmÓ^dÖTk, gk]klKD,
5lTªD, Yk_]klTªD, Ó^kdhkå_D gdª ldf^k2Ik g]kdte WkTk2Wm 5YÐ^k \kŁPkSoW Dtak 4goW
gk]kKkIt ^TkTª UeªW Â^k2¸^k \kŁPk2SoW lUgSt. gdªgk]kÆ^ axD Yk_]klTªD FxĶmS W KkSk
aylDD FxĶm]Å^t 4PDatat 4gSkS ;Â^k2Wk ^kSoW Yk_aylDD KFkS WtÁ^kIt Dk] WkTk2¸^k
\kłPkWt Dtatat lUgSt. g2S >DWkT >D 8°] ldIk_d2S, g]kK gnVk_D, gk]klKD g]Ö^k2It munotes.in

Page 135

135४.३ -उप्योवित सा वहत्याकृवत
^Tk^xµ^ \kW 4gRk_t 4gt le±D hxSt SÂDklaW g]kK Ó^dÖTtIt Â^k2Wm goà] 4Å^^W Dtat
hxSt. " Â^k2¸^k 4l\Ó^ĉìIt >D 4Öga ]Wx_] ŁY ÌhRKt "\kłP" hx^.
WkTk2Im \kŁPt, Dtdb DkÓ^ÿDk_ WgoW Â^kS 4Å^kÂ], gklhÂ^, WkN^, Fk^W dkUW WpÂ^,
axDDak, axDdk„]^, 4l\Vk- a±Rk- Ó^2KWk, aylDD 5lR Yk_aylDD, ekĵS 5lR
4ekĵS, ]Wx_2KW 5lR 8ĨxVW, g2gk_]k^k 5lR ]x±, 5gĉì 5lR lWdp°m ^k gFÑ^k2Ik
gn2U_ l]akZ 4gatam _IWk 5ht. SÂDklaW g]kKkIt hò[thò[ ÿlSl[2[ YPatam hm \kłPt g]kKkIt
]Wx_2KW Â^kI[_x[_ 8ĨxVW D_mS 4gÐ^kIt lUgSkS.WkTk2¸^k \kłPkIm Ykĵª\o]m 4lSe^
8Uk° d Ó^kYD ÖdłYkIm 4goW WkTk2Wm g]kKkSma 4WkTk2Wk gWkT Dtat.
4ekI ÿDk_¸^k \kdWk dtFÑ^k łYDk]VoW Ekam lUatÐ^k \kŁPkS Ó^ĉ DtÐ^k 5htS.
5YÐ^kak hS[a D_Rkö^k, Y_]tĵ_kYkgoW Uo_ OtdRkö^k Yå_lÖTSmak ^kS UkUak ÌhRKt Wd_k
4gt g2[xVoW Sx WDx 4gt Ìh2Nat 5ht. 7ĵ_kgm g]_g hxÁ^kgkOm ^k UkUÐ^k¸^k SkdPm]VoW
gnNk^ak YklhKt 4gt St gk2FSkS.
]xPD¤gt G_ SnNDtgt JÈY_ Œ Utdkak UtdG_ Wkhm 
]ak UkUak WaFt [k7 Vp
ZkNDtI anFPt SnNDìgm Ixbm Œ ledk^k Ux_k Wkhm 
KŌVÑ^kIm \kD_ 52[kP^kIm \kKm Œ d_ StakIm Vk_ Wkhm ‘
]xPDk Ya2F SnNDì Wdk_ Œ W_] l[JkWk Wkhm ’
gn_SmIt ]xSm FnbVkd gxWt Œ _k2º^kS atRt Wkhm “
>DkKWkUªWm g]_g Lkat Œ Sx _g ^tTt Wkhm ”
dkHz ]^, SÂd²kW, g]kK Dak ^k FxĶm DxRÂ^k WulSD Yå_lÖTSmS lW]kªR hxSkS ? d2e, ^nF,
dkSkd_Rk¸^k DxRÂ^k 4dÖTtS WulSD lÖTSm lW]kªR hxSt ?" 4gt ÿij lhYxlaN StW ^k2Wm ldIk_at
5htS. ÿkImW gklhÂ^DpSéDPt [GSkWk Â^kSma Bbé¸^k ]VÐ^k KkFk dkIk^¸^k( Between
the lines) , Â^k g2lhSt¸^k ]KDn_kEkaIk ]KDo_ dkIk^Ik, Â^kSam ldleĶ \kdWk, ldIk_k2Im
hkaIka g]KoW ¶^k^Im 5lR ]Wk¸^k DxRÂ^k 4dÖTtS Sm lalham Ftam ht g]KoW ¶^k^It……
dkHz ]^kSoW I g2ÖDpSm¸^k lÖTSmFSmIt E_t lIýR 5QbSt. >DWkTk2¸^k \kŁPkSoW UtEma
SÂDklaW g]kK _IWk 5lR gklhÂ^kIt ÿ^xKW a±kS ^tSt. ÿkImW gklhÂ^DpSéIm g]m±k
D_SkWk Â^kDkbkSma g]kKkIt ÿlSl[2[ Â^k gklhÂ^DpSmS Dgt YPatat 4gSt St 4Vx_tlES hxSt.
g2S >DWkTk2Wm \kŁPt Dk d DxRÂ^k Yå_lÖTSmS lalham ^kIk ldIk_ D_Rt 5dÔ^D O_St. munotes.in

Page 136

136उप्योवित समीषिा - 2
gklhÂ^kIm \kfk ^kS 4WtDkTªStak 4lSe^ ]hÂd 5ht. WkTk2¸^k \kŁPkSoW 4gt 4WtD 4Tª
lW]kªR hxSkS. DVm g2dkU a^SÂd lWdPat KkSt; S_ DVm ld_xV a^SÂd lWdPat KkSt.
''UkUak WDx F [k7'' ^k gdªgk]kÆ^ axDk2Wk g]KRkö^k ŁYDkS UtEma 4WtD 4Tª lUgoW ^tSkS.
4WtD FxĶé]VoW g2SnĶ W _hkSk Wkhm Â^k FxĶm]VoW 4g2SnĶ _hkRk_m FphmRm ht ld_xVa^SÂd ]k2Pat
Ftat 5ht. ÌhRKt UkUak WDx 4gÁ^kIm Dk_Rt gk2lFSam 5htS Sm gng2FS dkNSkS. YR
>DWkTk2Wm >DkKWkUªWm g]_g Lkat, Sx _g ^tTt Wkhm. 4gk etdN DłW g2dkU a^ gkVam 5ht.
]xPDtgt G_, SnNDtgt JÈY_, Utdkak UtdG_ Wkhm. ^kSoW >_dkīk Ó^ĉìak ]kZD FxĶm l]bSkS YR
Â^kS g]kVkW Wkhm 4gt dkNSt. lD2dk ZkNDtI anFPt, SnNDìem Ixbm, ledk^k Ux_k Wkhm ^k
8Ukh_RkSoW KtdQt l]bSt 5ht Â^kS g]kVkW Wkhm lD2dk >dQt S_m DnRk¸^k Wle[kS 5ht 5ht
Â^kS g2SnĶ 4gkdt 4gt ?DRkö^kak/dkIRkö^kak dkNo eDSt. lD2dk KŌVÑ^kIm \kD_m, 52[kPmIm
\kKm 4gk [tS 4gSkWk hm ľm d_ StakIm Vk_I Wkhm 4gt _PS [gSt 4gt dkNSt .]xPDk Ya2F,
SnNDì Wdk_ d_ W_] l[JkWk Wkhm lD2dk gn_SmIt ]xSm FnbVkd gxWt Œ _k2º^kS atRt Wkhm 4gt ÌhRoW
gSS Søk_ D_Rkö^k >Ekīk ľmIt ht ÿklSlWlVD lIý 5ht 4gt lUgSt. YR etdN¸^k DPÓ^kWt
^kSma g2dkU SÂd d_ 8ZkboW ^tSt 5lR g2YoRª \kŁPkIk 4TªI [Uaatak lUgSx.
5Sk ^tTt ]xPDtgt G_ ^kIk 4Tª hk ldWkem Uth SnNDt JÈY_ ÌhRKt Dnldīk lD2dk Eö^k ²kWkIk
4\kd 5lR UtdG_ ÌhRKt- 42S_mIk ²kWUmY ÌhRKtI enĦ\kd 4gk 4Tª GtSak S_ ^k DPÓ^kIk
4Tª 8aFPSx. 4lddtDì Wdö^k[_x[_ g2gk_ D_Rt Dgt Un3EUk^D 5ht 5lR Y_]tĵ_kgk_´^k
YSm¸^k g2gk_kS DxRSt gnE l]bSt ht " UkUkak" ^k \kŁPkSoW >DWkT ]hk_kK gk2FSkS >Dk
]ulýRmg hm ľm gk2FS 5ht 4gt >DWkTk2Wm ]k2Pat 5ht. ÌhRKtI gUzgUz lddtD [nĦm KkFpS
4gatam hm ľm 5YkÐ^k ]ulýRmg 5YÐ^k G_kIt dRªW D_St 5lR 4ek 4ekĵS YklTªd Uth
Sxhm WĶ hxRk_k ÌhRKtI DkhmI ekĵS Wkhm 5lR 4ek G_kS \kdkIt UtdG_ Wkhm.
Ungö^k DPÓ^kSma 4l\Vk dtFÑ^k Ó^2KWtWt Ykhó KkSk ZkNDtI anFPt ^kIk 4Tª Ăk2Sm lD2dk Ă].
Dk^ ^xµ^ 5lR Dk^ 4^xµ^ ht W DbÁ^kIm Yå_lÖTSm 5lR hm Yå_lÖTSm SnNDì Ixbm ÌhRKt
Dn[nĦmWt ^tSt. ledk^ Ux_k ÌhRKt ^]-lW^]kIt [2VW! ^] (4lh2gk gÂ^, 4ÖSt^, āÌhI^ª, 4Yå_úh-
ax\ gxPRt) 5lR lW^] (enlISk, g2Sxf, SY, ÖdkÅ^k^, 7ĵ_ÿlRVkW ) ^k2It [2VW Wgta S_
KmdW lDSm ^kSWk]^ hxSt ^kIm >D DÐYWkI >DWkT ]hk_kKk2Wm lUam 5ht.
lSgö^k DPÓ^kSma KŌVÑ^kIm \kD_ 5lR 52[kPz^kIm \kKm ÌhRKt 4ekĵS ]k^k ŁYm ldf^
dkgWk.. ?lhD ldf^kS ]WnÕ^ Fn2SoW _klhak. ÖdkTª gkVSk gkVSk Y_]kTª gkVk^Ik _khóWI Ftak.
4em 4dÖTk Lkatam 4gSt 5lR \kKm \kD_m ^kgk_Et 4ekĵS, DUkÆW l]bSt. Â^kd_ StakIm
Vk_ ÌhRKt ÖWth, lÖWµVSk hm Wkhm ÌhRoW 4gk 4lddtDì UkUak ]ak WDx 4gt hm ľm ÌhRSt. munotes.in

Page 137

137४.३ -उप्योवित सा वहत्याकृवत
IyÃ^k DPÓ^kSma, ]xPDk Ya2F 5lR SnNDìem Wdk_ ht 5ek SpÕRtIt ÿSmD 5ht. Kx Y^«S
]WnÕ^k¸^k 4ek ^k 5ek, 4Yt±k g2YS WkhmS SxY^«S Â^kak l]bRk_m gFbm gnE2 ±R\2Fo_
5htS. W_] l[JkWk ekĵS gnEkIt ÿSmD 5ht..
>DWkT ]hk_kKk2Wm YnQma DPÓ^kS g2dkU SßdkIm a^ YDPam 5ht. gn_StIt ]xSm, FnbVkd gxWt
ÌhRKt 5Â]²kW, lddtD, ÖdV]ªKkF_R YR 4ek FxĶm _kº^kS atRt Wkhm. ^tTt V]kªak 5atam
µakWm >DWkTk2Wm 4Vx_tlES Dtam 5ht. g]kKkIt ÿlSl[2[ ^kSoW Ó^ĉ Lkatat lUgSt. Y_Dì^
5ø]RkWt g]kK ÖdS3It StK, [nĦm, lddtDemaSk gFÑ^k FxĶm ldgłW Ftak hxSk. g]kKkd_
4FlRS [2VWt hxSm. gdªý 4WkIk_, Ödu_kIk_ ]kKak hxSk. 4ek ^k g]kKkS ^k gFÑ^k FxĶéIk
4\kd hxSk .Â^kd_ ^k \kŁPkSoW ÿDke NkDÁ^kIk ÿ^ÂW Dtak 5ht.
\kŁPk¸^k 42lS] DPÓ^kDPt [lGSat S_, g2S >DWkT ]hk_kK Wtht]mÿ]kRtI 5YÐ^k FnŁ2Ik
KWkUªW Ödk]éIk 8ÐatE DłW 6Tt ?lhD KmdWkS Sx _g ÌhRKtI Yk_]klTªD, 4Å^klÂ]D _g
Wkhm ÌhRoW ]ak "hk 4lddtDì g2gk_ WDx Â^k]nbt ÿkĮ hxRk_k, 4VxFSmak Dk_Rm\oS hxRk_k"
4lddtDkIt, Un3EkIt, 5ek- SpÕRtIt ]ob 4gatak UkUak UtEma WDx 4gt gnlIS D_SkS.
5Yam ÿFSm SYkgk 
) g2S >DWkTk2Wm \kŁPk¸^k ]kÅ^]kSoW g]kK ÿ[xVW Dgt Dtat 5ht, St gk2Fk?
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------ -----------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------- ------------------------ ’.‘5.’ gk_k2e
WkTk2¸^k ^k \kłPkSoW SÂDklaW g]kKkIt ÿÂ^± UeªW GPSt. dkđ^k¸^k 4Ë^kgkSoWI
g2ÖDpSm¸^k lÖTSmFSmIt E_tEn_t lIýR 5QbSt. ÿkImW DakDpSmSoW SÂDklaW g]kKkIt Kt
ÿlSl[2[ YPatat 4gSt Â^kdłW Â^k Dkb¸^k ]kRgkIm, Â^k Dkb¸^k g]kKkIm, SÂDklaW
Yå_dtekIm DÐYWk ^t9 eDSt. SÂDklaW ]kRng Dgk hxSk ht g]KSt. StW Wt gklhÂ^DpSmDPoW
atEDkDPt 5lR atEDkDPoW Â^k¸^k \xdSm¸^k gk]klKD lÖTSmDPt KkÁ^kIk Kx ldIk_
]k2Pak 5ht Sx hkI!
munotes.in

Page 138

138उप्योवित समीषिा - 2
’.‘5.“ g2U\ª ú2T
. (ldDìlYPm^k)
. https://maharashtratimes.com/editorial/article/aurangabad -marathwada -
eknath/articleshow/51566393.cms
‘. https://anandghare2.wordpress.com/category/%E0%A4%B8%E0%A4%
BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A
F-%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF -
%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%
E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BF%E0%A4%95/
’. SnbYnbt, e2. Fx. YkI g2SDld, YnRt, —”.
“. W. _. ®m >DWkT : dkHz ]^ 5lR Dk^ª, ]n2[7, —“Ž.
”. ld. a. ]hk_kÕů gk_ÖdS, ]n2[7, —”‘.
•. ®m>DWkT g2exVW ]2lU_, ®m>DWkT-UeªW,  E2P, C_2Fk[kU, —“.
–. Kxem dg2S g.
]klhSm ľxS : ]_kOm ldĵDxe
’.‘5.” W]nWk ÿijg2I
. "UkUak WDx F [k7" ^k \kłPkIm g]kKekľm^ YĦSmWt g]m±k D_k.
. "SÂDklaW g]kKkIt ÿlSl[2[" UkUak WDx F2 [k7" ^k \kŁPkSoW Dgt lUgSt St ÖYĶ D_k.
‘. "UkUak WDx F2 [k7" ^k \kŁPk¸^k ]kÅ^]kSoW g2S >DWkT SÂDklaW g]kKkak DxRSk
]kFª UkEdo 6l¸JS hxSt ? ^kIk Y_k]eª ¶^k.
5) NmYk lahk.
. \kŁPkSma " ÿSmDkÂ]DSk"
. \kŁPk¸^k ]kÅ^]kSoW g]kK ÿ[xVW
D) >Dk dk³^kS 8°_t lahk.
. g]kK ÿ[xVWkIk >D 8°] 4ldÕDk_ ÌhRoW DxRÂ^k DkÓ^ÿDk_kDPt [lGSat
KkSt? munotes.in

Page 139

139४.३ -उप्योवित सा वहत्याकृवत
. >DWkTkIt KÆ]Fk2d DxRSt?
‘. WkTk2¸^k \kŁPk]VoW DxRÂ^k _gkIk 4ldÕDk_ hxSx?
’.‘5.• Yo_D dkIW
. https://mr.vikaspedia.in/education/childrens -corner/92d93e930924
94092f -90792493f93993e938/938902924 -90f91592893e925
. https://www.santsahitya.in/eknath/eknath -bharud/
‘. https://maharashtratimes.com/editorial/article/aurangabad -marathwada -
eknath/articleshow/51566393.cms
’. http://lib.unipune.ac.in
™™™

munotes.in

Page 140

140उप्योवित समीषिा - 2
GND : ’
’(‘6) 6 DldSk
"eh_"
Ddm - U^k Ydk_
GND _IWk
’.‘6. ÿÖSkdWk
’.‘6. atEDkldf^m
’.‘6.‘ eh_ DldSk
’.‘6.’gk_k2e
’.‘6.“ g2U\ª ú2T
’.‘6.” W]nWk ÿijg2I
’.‘6.• Yo_D dkIW
’.‘6. ÿÖSkdWk
DxRSmhm DakDpSm hm g]kKkS lW]kªR hxS 4gSt. atEDkd_ 5lR Â^k¸^k DakDpSmd_ UtEma
g]kKkIk ÿ\kd YPatak lUgSx. g]kKkIt ÿlSl[2[ gklhÂ^DpSmd_ YPRt 4Yå_hk^ª 5ht. Dk_R
gklhÂ^ 5lR g]kK ^k2Ik 4Æ^xÆ^ g2[2V lUgSx. 4PxWō¸^k ]St dkHz ]^DpSm dkÖSdkIt gn[D
ÿlSl[2[ gkDk_ D_mS WkhmS lD2dk ²kWhm UtS WkhmS, S_ dkÖSdStS _khóWI dkÖSdkSam
ld_xVkÂ]DSk UkEdmS 4gSkS. " Dak ht ÿÂ^± KFkIt WDk_kÂ]D ²kW 5ht." 4gt Â^k2It ÌhRRt
5ht. g]kKkSma ld_xVkÂ]DSk lD2dk ld_xVk\kg UkEdÁ^kIt Dk^ª gklhÂ^ D_S 4gSt.
’.‘6. atEDkldf^m
U^k Ydk_ STk UFPo ]kŁSm Ydk_ ht >D 5GkPmIt UlaS gklhlÂ^D hxS. DldSk, DTk, g]m±k,
5Â]DTW, alaSatE 4gt ldldV gklhÂ^ ÿDk_ Â^k2Wm hkSkbat.4h]UWF_ lKÐĻkSma
Vk]RFkd ht Â^k2It KÆ]Fkd. G_¸^k Ukå_þ^k]nbt d KklSÓ^dÖTtSoW lW]kªR LkatÐ^k KkID d
ÿlSDoa Yå_lÖTSm]nbt gSS g2Gfª D_SI Â^k2Wk 5YÐ^k 5^nÕ^kIk ]kFª IxEkbkdk akFak. munotes.in

Page 141

141४.३ -उप्योवित सा वहत्याकृवत
]hk_kÕů [yĦ gklhÂ^ g\k, ÿFS gklhÂ^g\k ^k g2ÖTk2em g2[2V 5Ð^kWt —”– YkgoW UlaS
gklhÂ^ IbdbmS St glø^ gh\kFm hxSt. ]n2[7S Y_b ^tTt >Dk YenduīD ]hkldīka^kS
ÿ^xFekbk gkhkÍ^D ÌhRoW Dk] D_S Â^k2Wm le±R GtSat. gnŁdkSmak Â^k2Wm ‘4lÖ]SkUeª’ ^k
lW^SDklaDkS atEW Dtat.>Dk dtFÑ^kI 4Wn\dldĵkIk dkIDk2Wk Yå_Rk]Dk_Då_Â^k Yå_I^
DłW UtRkö ^k ^k g2dtUWema gklhlÂ^DkIt gÈN¤[_, ——” _xKm lWVW Lkat
U^k Ydk_ ^k2Im gklhÂ^g2YUk:-
DŌPdkPk (DldSkg2úh)
IkdPm (DTkg2úh)
KkFÐ^k (DTkg2úh)
VÌ]YU (DldSkg2úh)
YkRm DnO2d_ 5a2 F2 [k7... (duIkå_D)
Ykg2F(DTkg2úh)
[anS2 (5Â]DTW). ’[anS2’Ik Kt_m lY2Nx ^k2Wm 62úKm 4WndkU Dtak 5ht.
[mg ŁY^t (’ldNkb’Ik lh2Um 4WndkU)
ldNkb (duIkå_D)
’.‘6.‘ eh_ DldSk
" gk]klKD ÿlSl[2[ UkEdRk_m ' eh_' hm U^k Ydk_ ^k2Im 4lSe^ dkÖSddkUm DldSk! ldgkÓ^k
eSDkSma >D eh_ ExUDk] D_SkWk l]bkat 4em DdmWt DÐYWk Dtam 5ht. ÌhRKt SÂDklaW
g]kK hk \ldÕ^DkbkSma 4gkdk. ^k eh_kS Ddmak DxRDxRÂ^k FxĶm lUgSkS ^kIt dRªW 5at
5ht. 4Â^2S 8YhkgkWt Ddm ÌhRSx, ^2ý^nFk¸^k Dkhm TxPz^kZk_ EnRk Â^kak lUgSkS; YR [kDì
gFbm lÖTSm Yn_kSW DkbkSma. Dtdb Sk2lýD ÿFSm Lkam 5ht YR ]kWlgDSk ]ký
4Ô]^nFkSma!
^k eh_kS g2ÖDpSm KSW D_Rkö^k 4WtD FxĶm gkYPSkS. hkS\_ DnOthm ExUk e¤Uo_ ZkgatÐ^k
4WtD ]oÂ^kª, SnN³^k-ZnN³^k 4dÖTtS gkYPSkS. DnOt gŌP ZnNatÐ^k, DnOt etYoN SnNatÐ^k 4ek
^k ]oÂ^kª [GoW Ddmak dkNSt; [_t Lkat ^k ]oÂ^kª gkYPÐ^k, Yn_kSßd ld\kFkS, >EkU^k g2úhkS
OtdÁ^kgkOm! ^k gFÑ^k ]oÂ^kª DxRÂ^k S_m ldleķ 4ek V]kªIt ÿlSlWlVßd D_S 5htS 4ek ^k
]pS LkatÐ^k, \ogk \łW OtdÁ^k¸^k ak^Dì¸^k 4gatÐ^k ]oÂ^kª V]kªIt gŌF YnQma lYQ^k2Wk
UkEdÁ^k¸^k ŀĶmWt 8Y^nĉ 5ht. munotes.in

Page 142

142उप्योवित समीषिा - 2
4ekSI, >D 8EPatam YkNm Ddmak lUgSt, Sx 5IJ^kªWt( Dì 8YhkgkWt?) ldIk_S hxSx," 4_t
hm YkNm Dgam?" …. Â^k YkNmd_ lalhatat 4gSt," YkRYx7 gdª KklSV]k«Wk Enam." ÌhRKt
V]ªUk^ g2ÖTk UtEma KkSmYkSm¸^k [2VWkS 4PDatam hxSm. V]ª D_SkWk UtEma KkSmÓ^dÖTk
ldg_am KkS WÓhSm lD2[hòWk 4Â^2S hkÖ^kÖYU 4em hm YkNm Ddmak dkNSt. ]kRgk]kRgk2S hm
KkSmIm l\2S 5QboW ^tSt. 4Â^2S 8Y_xVkÂ]D 4em hm Bb 4goW g]kKkSma
exfRÓ^dÖTtldŁĦ DdmWt [k_mD YR akFRk_k lI]Nk DkQatak 5ht. ]xOtYR UkEdSkWk, V]ª
D_SkWk, UkW D_SkWk UtEma ]kRgk¸^k ]WkSoW hk ldIk_ KkS Wkhm, ^k UnE ö^k Wgtak DdmWt
5YÐ^k BbmS YDPa 5ht. "Km Px³^kSoW KkS Wkhm Sm KkS", 4g2 ^k g]kKkSma KkSm
Ó^dÖTt[ĥa ÌhNa2 KkS2 St E_I 5ht 4gt lUgSt. etdNm 4lSe^ Sk2lýD ÿFSm DłW UtEma
ÿlSFk]m Ó^dÖTtÿ]kRt dkFk^It ^k]nbt Ddm ÌhRSx," JkW Dtat, 4gat eh_ ]kSmS FkPÁ^k¸^k
ak^DìIt, Dgat St ^2ý^nF, ldgkÓ^k eSDkS UeªW 4Ô]^nFkIt !"
g]kKekľm^ g]m±tS lhYxak6N StW (––-–—‘) ^kĀ¤I gklhÂ^ 4Ë^kgDkWt 5YÐ^k
"History of English Literature" ^k ú2TkS " gklhÂ^ º^k dkSkd_RkS lW]kªR hxSt Â^kd_ \_
UtRk_k d2e (Race), g]kK (Millue) 5lR Dka (Moment) ^k SmW GNDk2Wk ÿkVkÆ^ UtRk_k
lgĦk2S ]k2Pak. " Sßd²kW dk V]kªYt±k gklhÂ^ ht 4lVD Yå_YoRªStWt d \kdlWDStWt gk2ÖDplSD
htSoIm 4l\Ó^ĉì D_St." ^k lgĦk2SkIk ldIk_ Dtak S_ ' eh_' hm DakDpSm SÂd²kW dk V]kªYt±k
4lVD Yå_YoRªStWt d \kdlWDStWt gk2ÖDplSD htSoIm 4l\Ó^ĉì D_SkWk lUgSt.
g]kKk]Å^t Kt dkÖSd 5ht, Â^k Â^k Yå_ÿtà^kS Â^k Â^k Ó^ĉìak Dk^ ghW D_kd2 akFS2, Â^kIk
Yå_Rk] Dk^ hxSx, lDSm WDk_ YIdkdt akFSkS, lDSm dtUWk gkhdm akFSt 5lR ]F Â^k dtUWtSoW
ldþxhkIk hò2Dk_ Dgk 8]NSx ht Â^k Ó^ĉì¸^k gklhÂ^DpSmSoW 8]NS 4gS2. UlaS KklRdtIk
hò2Dk_ U^k Ydk_k2¸^k DakDpSm]VoW KkRdSx.
" dkÖSdkIt łY º^kak Kgt lUgSt Sgt Â^kWt 5YÐ^k DakDpSmSoW gk2Fkdt." ^kakI ®m. [tPtD_
dkÖSddkU ÌhRSkS 5lR' Dakd2SkIm ÿlS²k" ]kWSkS. gk]klKD [k2lVaDì?dKm Dakd2SkIm
ÿlS²k hm g2DÐYWk Yg2S D_SkWk ®m. [tPtD_ gk2FSkS Dì, ÖdS3¸^k KmdWŀĶmW [kĻ dkÖSd
d ]kWdm KmdW YkhóW Â^kIk 5ldÕDk_ D_Rt 5lR ÖdmDk_atÐ^k ]kÅ^]kem ÿk]klRD _khkRt ht
Dakd2Sk¸^k ÿlS²tIt UxW \kF 5htS. ^kIk ldIk_ DłWI ' eh_' ^k DakDpSmS DdmWt Kt eh_kIt
dRªW Dtat 5ht; Â^kS ldgkÓ^k eSDkSma dkSkd_R, [kĻłY K_m [Uaat 4gat, ^k2lýD ÿFSm
K_m Lkam 4gam, S2ý²kWkWt ]kWdm KmdW [Uaat 5ht 4gt [kĻkÂDk_m K_m dkNS 4gat S_m
]kWlgDSk [Uaam Wkhm 4gt Ddmak 4Vx_tlES D_k^It 5ht. g]kKkSma KkSmÓ^dÖTk
[Uaatam Wkhm. e¤Uo_ akdatÐ^k ]oÂ^kª ^k V]kªSma ]oSêYoKk 5lR SUz4Wnf2FkWt ^tRk_t D]ªDk2P munotes.in

Page 143

143४.३ -उप्योवित सा वहत्याकृवत
5lR 8Uk_StIk 5d 5RoW ' gdª KkSégkOm Enam' 4em YkNm ^k2SoW g]kKkSma UkhD dkÖSd
]k2Pat 5ht.
"ExUDk] D_SkWk ldgkÓ^k eSDkSat eh_ gkYPat " ^k BbmSoW Dkb 5YÐ^k g]x_ ^tSx.
dSª]kW DkbkS _khóW \ldÕ^DkbkIm DÐYWk DłW DdmWt DldSk lahmam 5ht 5lR
dSª]kWDkbkSma UkEat Ut9W hk dSª]kWDkb lDSm dk7N 4dÖTtSoW KkS 5ht ^kIt goSxdkI
Dtat 5ht. gklhÂ^DpSm hm \klfD DpSm 4gSt. \kfk hm ÿSmDk2Im lD2dk lIÆhk2Im Ó^dÖTk 4gSt.
SemI gklhÂ^DpSm hm UtEma >D lIÆhÓ^dÖTk 4gSt. Â^k]nbt Sm gk]klKD 5lR gk2ÖDplSD
Y_ÖY_k2]Vma lø^k ÿlSlø^k2gkOm gkVW [WSt ; 5lR ldldV lø^k ÿlSlø^kIt ldĴtfRhm D_S
4gSt. gk]klKD g2[2V 5lR gk]klKD g2_IWk ^kImhm lIlDÂgk Sm D_S 4gSt; Â^k]nbt
gklhÂ^DpSmDPoW g]kKkDPt 5lR g]kKDa gklhÂ^kDPthm ^tSt.
"DkFUkgk_Et" DnRm 5YÐ^k 4Kľ ]nOmS In_Fkbat' 4gt Ddm YnQt lalhSx. Dkbk¸^k BGkS
WĶ Lkata2, 5lR Â^k Dkbk¸^k YngNek EnRk Â^kS lUgS 5htS Â^k ÌhRKt \taDk2Patam
^2ýIkDt 5lR TxNDkgk_Em lF_RmIm Vn_kPm ^k UxW FxĶm]VoW. ^2ý^nFkIm ^tdQmI Ikhóa. [kDì
gFbm lÖTSm ÿkImW ]xhxKxUk_x - hPÈYk g2ÖDpSmSma. ÌhRKtI ldgkÓ^k eSDkSma gk]klKD
lÖTSmIt dRªW Ddm D_Sx 5ht; St ÌhRKt ld²kWk¸^k ÿFSm]nbt ]kRog du²klWD ŀĶmDxWkIk [Wak
YklhKt 4em 4Yt±k 4gSkWk Sx ldldV ®Ħk-42V®Ħk¸^k ldb´^kS, KkSmV]kª¸^k [2VWkS
Fn_ZNatak lUgSx.
YnQt Ddm g]kKkSma ŁQm Y_2Y_k 5lR Â^kSma ZxaYRk ^kd_ [xN OtdSx. ]oSêYoKk D_Rkö^k
ldleķ V]kªSma Utd UtdSk 5lR Â^k2¸^k 4lÖSÂdkd_ NmDk D_Sx. º^k ]oÂ^k«Wk ÖdS3ak KYSk
^tS Wkhm; Â^k \µWkdetfkS lUgSkS 5lR Sthm ÿI2P g2´^tS 5QbSkS Â^k]nbt Utdk¸^k
4lÖSßdkldf^mI e2Dk GtSam KkSt. ldleķ V]kªSma UtdUtdSk DxRÂ^k ^kIk goID 8ÐatE Ddm
D_Sx. 4ek ^k ZnN³^k SnN³^k ]nÂ^kª ÿkImW dÖSog2úhkak gnexl\S D_Á^k¸^k Dk]mI 8Y^xFm
^tSma 4gt Ddmak dkNSt. ldgkÓ^k eSDkS DxRSt V]ª hxSt, DxRÂ^k KkSm hxÂ^k ht gFÑ^k YnQma
lYQz^k2Wk UkEdÁ^kgkOm lW: gÂd, \ngk- Y§Qk \_atat V]ª WkdkIt gŌF gKat hxSt. [_t Lkat 4gt
Ddm 8Y_xVkWt ÌhRSx. º^k V]kªWt, º^k KkSmWt ' UlaS g]kKkd_' gSS 4Æ^k^, 4Â^kIk_I
Dtak hxSk Â^kIm ImP [_t Lkat ^k eÊUkSoW Ó^ĉ hxSt. 4ek ^k V]kª¸^k, KkSmYkSm¸^k l\2Sm
4gatÐ^k ldgkÓ^k eSDkSma >Dk eh_kIm hm DTk 5ht. ldgkÓ^k eSDkSma g]kKkIt ÿlSl[2[
DldStS YPatat 5ht..
8Y_xVkWt ldIk_Sx, " 4_t hm YkNm Dgam ' YkRYx7 gdª KkSmV]k«Wk Enam'. d_d_ YhkSk ^k YkNmS
Dkhm dkdFt dkNS Wkhm YR Â^kSma ExI DbSt. UkWV]ª D_SkWk gnĦk [tFPmYRk gnNS Wkhm.
8Uk_YRk UkEdÁ^kIk UtEkdk Dtak KkSx. 5lR ^k gFÑ^k FxĶm YnÆhk YnÆhk 4Vx_tlES DtÐ^k munotes.in

Page 144

144उप्योवित समीषिा - 2
KkSkS. ^tTt g]kKkS 4gatÐ^k ]kRgk]kRgk2SÐ^k 8¸IWmI KkSmYkSé¸^k 8S_2Pm It ÿlSl[2[
DldStS lUgoW ^tSt.
YnÆhk Ddm ^tTt JkW Dtat, 4gat eh_ ]kSmS FkPÁ^k¸^k ak^DìIt" ldgkÓ^k eSDkak "^2ý^nF"
ÌhRoW g2[xVat KkSt ; YR ^k ^nFkS ]kRngDìIt UeªW Wkhm, duIkå_D ÿFSm Wkhm, ldgkÓ^k eSDkS
4Ô]^nFkIt UeªW ÌhRKtI 4KoW hm ]kRgkIk ]kFkgatYR Ftat Wkhm hm FxĶ ^tTt ÿlSl[2l[S hxSt.
gk]klKD dkÖSdkak >D g2_IWk 4gSt. 6lShkg 5lR g]kKkIm g2_IWk YkhkS 4gSkWk,
gklhÂ^DpSm]Å^t ^k g2_IWtIt E_tEn_t ÿlSl[2[ UtEma YPatat lUgSt Â^kI[_x[_ Â^kIt ldłYmD_R
UtEma Lkatat 5ht 4gt lUgSt.. ldgkÓ^k eSDkSma g]kKkIk ldþnY Itht_k DdmWt _tEkNak 5ht.
5Yam ÿFSm SYkgk 
) 'eh_' ^k DldStS Ddm U^k Ydk_k2Ik 5Â]ldÕDk_ ÖYĶ D_k?
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------- --------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------- --------------------------------------------------------- ’.‘6.’ gk_k2e
"eh_" ^k DldStDPt KmdWdkUm YĦSmWt [lGSat YklhKt. DldStIm 5DplS_IWtIm goýt DldStIk
5DpSm[2V gkDk_Á^kgkOm gkVW ÌhRoW Ddm U^k Ydk_ ^k2Wm ÿt_RtWt lWdPatam _IWkgoýt 5htS
4gt lUgSt. DdmIm 8Y_xlVD euam 5ldÕDk_kIm _IWkgoýt Ddm U^k Ydk_ ^k2¸^k ]ob ÿt_RtIm
5ldÕDk_ lWl]ªSmIm gkVWt 5htS 4gt ÌhRSk ^t7a.
’.‘6.“ g2U\ª ú2T
. https://mr.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%AF%E0%A4%
BE_%E0%A4%AA%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0
. http://web.bookstruck.in/book/chapter/10669
‘. le_dkPD_ Dt. _2.- ]k³gªdkUm gklhÂ^ldIk_ YnRt- —–Ž
’. http:// www. indiramahavidyalaya.com munotes.in

Page 145

145४.३ -उप्योवित सा वहत्याकृवत
’.‘6.” W]nWk ÿijg2I
4) UmGō°_m ÿij
. "eh_" ^k DldStIm g]kKekľm^ YĦSmWt g]m±k D_k
5) NmYk lahk.
) eh_" DldStSma ŁYDkÂ]Sk
) UlaS gklhÂ^k]kFma ÿt_Rk
‘) Ddm U^k Ydk_ ^k2Ik 5Â]kldÕDk_
’.‘6.“ Yn_D dkIW:-
. http://sahitya.marathi.gov.in
. http:// lib.unipune.ac.in
™™™

munotes.in

Page 146

146उप्योवित समीषिा - 2
GND : ’
’(‘7) 7 DldSk
Wkhm WUm Wkhm Wkak
Ddm : 62þlKS \kat_kd
GND _IWk
’.‘7. ÿkÖSkldD
’.‘7. atEDkldf^m
’.‘7.‘"Wkhm WUm Wkhm Wkak" DldStg2[2Vm
’.‘7.’DldStIm g]m±k
’.‘7.“gk_k2e
’.‘7.” g2U\ª ú2T
’.‘7.• g_kdkgkOm ÿij
’.‘7.– Yo_D dkIW
’.‘7. ÿkÖSkldD
úk]mR \kFkSma Yå_g_kIt ghK, BGdÂ^k euamS dRªW Ddm 62þlKS \kat_kd ^k2Wm 5YÐ^k Wkhm
WUm, Wkhm Wkak" ^k DldStSoW Dtat 5ht. ]_kOdkPz^kSma úk]mR \kFkIt lIýR Â^2¸^k " YmDYkRm"
]Vma DldSk2]VoW lUgSt. Dk[kPDĶ D_Rkö^k DĶDö^k2¸^k 5lR etSkS _k[Rkö^k etSDö^k2¸^k
dtUWk 62þlKS \kat_kd ^k2¸^k ^k DldStS ]nE_ Lkatam lUgSt.
’.‘7. atEDk2ldf^m:-
62þlKS Wk_k^R_kd \kat_kd ht >D ]_kOm Ddm 4goW úk]mR Ddm ÌhRoW 62þKmS \kat_kd Ļk2It
Wkd ]_kOm gklhÂ^k¸^k ±týkS ÿlgĦ 5ht.Ž— gka¸^k Ztāndk_m ]lhÆ^kS YuOR ^tTt hxRkö^k
4lEa \k_Sm^ ]_kOm etSD_m gklhÂ^ g2]taWkIt St lW^xlKS 4Å^± hxSt.
atED 62þKmS \kat_kd ^k2Im gklhÂ^g2YUk:- munotes.in

Page 147

147४.३ -उप्योवित सा वहत्याकृवत
5Ìhm Dk[kPkIt VWm (DldSk g2úh ——)
8Fdat Wk_k^R (DldSk g2úh ——”)
Dnb2l[RmIm DhkRm (DldSk g2úh ——”)
Fk9 lKKk9g 5Ìhm (DldSkg2úh)
FkdDP2 Ia ]k»^k UxÖSk (DldSk g2úh, ——–)
Fk7 G_k 5Ð^k (alaS)
G_mUk_m (alaS)
Nkhx (DldSk g2úh, ŽŽ)
Uo_ _klhak Fkd (DldSk g2úh ——’)
Uo_ _klhak Fkd (DldSk g2úh ——’)
WkU (DldSk g2úh)
YmDYkRm (DkU2[_m?/DldSk g2úh, —–—)
Yt_k (DldSk g2úh, ŽŽ)
[aIW]k (4WndklUS DkU2[_m; ]ob lh2Um atED - WkFkKnªW)
[lhRk[k7 (gklhÂ^g]m±k )
\o]mIt ]kUªd (DldSkg2úh, Ž)
]öhkNdkPm (g]m±kÂ]D alaS atE)
]bk (DkU2[_m)
]Ñ^kSma 42Fk_ (gk]klKD)
]naoE ]kLk (DldSkg2úh)
_kW]Ñ^kIm dkN (DldSkg2úh, ——”)
abk (alaS)
g2YklUS. lddtD 5VnlWD ]hk_kÕůkIm KPRGPR leÐYDk_ Iå_ýDxe. ]n2[7: gkĮklhDz lddtDz
(lhUnÖTkW ÿDkeW g2ÖTk).
’.‘7.‘. "Wkhm WUm Wkhm Wkak" DldStg2[2Vm
62þlKS \kat_kd ^k2Ik " YmDYkRm" hk DldSkg2úh —–— gkam ÿDkleS Lkak. gkÅ^k g_b
[xam\kftS 4gÐ^k]nbt 5lR gkU_mD_Rk¸^k DyeÐ^k]nbt gdªgk]kÆ^ dkIDk2Y^«S ghK
YxhxIam. Dk^ g2Fk^It 5lR Dgt gk2Fk^It ^kIm Vk_Rk Â^k2¸^k ]WkS Y³Dì 4gÐ^k]nbt º^k munotes.in

Page 148

148उप्योवित समीषिा - 2
Yå_dtekem,º^k g]kKkem Â^k2Ik lWDNIk g2[2V 5ht Â^k g]kKkIt, Â^k Yå_dtekIt ÿlSl[2[ Â^k¸^k
DldStSoW 5QbSt.
Ddm ldldV YkÁ^k¸^k ľxSk2Ik ÿSmDkÂ]D dkY_ D_Sx 5lR \kftak g]pÅU D_S KkSx.
’.‘7.’ DldStIm g]m±k
Ddm 5YÐ^k Fkdk¸^k YkÁ^kldf^m gk2FS 5ht. Ddm¸^k Fkd¸^k YkÁ^kIm _mS 4PkRm 5ht. ht
YkRm ÌhRKt Fkd¸^k \xÑ^k\k[Pz^k axDk2It ÿSmD 5ht 4gt lUgSt.
Wkhm WUm, Wkhm Wkak, Wkhm EbkbS YkRm ^k BbmSoWI FkdkSÐ^k YkÁ^kIm _mS Ddm gk2FSx. ht
YkRm ]xOm WUm Wkhm lD2dk Wkak Wkhm lD2dk EbkbS YkRm Wkhm ÌhRKtI 4lSe^ g2^S 5lR
]^kªlUS 4ek ÖdłYkIt ht YkRm 5ht. Wkak hk eÊU DUklIS DdmWt Æ^oW UkEdRk_k ÌhRoW dkY_ak
5ht YR S_mhm Â^kSoW Dkhm Æ^oW Wkhm 4gtI Ddm gnIdS 5ht. 5lR YkÁ^kIm _mSI 4PkRm
^kIk \klfD g2U\ª GtRt 5dÔ^D O_St. YkÁ^kIm _mS 4PkRm KtÓhk Ddm ÌhRSx ^kIk 4Tª g]KkIt
gklhÂ^kS ÿlSl[[ YPatat lUgSt. \kfk 5lR 6S_ ÿSmDk2¸^k 5Vk_t hm 4Æ^xÆ^ ÿøì^k GPS
4gSt. YkRm ht úk]mR KmdWkSma, úk]mR Yå_g_kSma axDk2It ÿlSlWVmÂd D_St. 4ek ^k YkÁ^kIm
_mSI 4PkRm 4gt KtÓhk Ddm ÌhRSx StÓhk Â^kIk g2[2V FkdkSÐ^k \xÑ^k-\k[Pz^k, 4PkRm
axDk2em 4gSx !
FkdkSÐ^k YkÁ^kIt 5REm duleķz^ Ddm gk2FSx,
"Wkhm ]k_mS ]ng2Pm hx9lW^k V[V[k,
]k»^k Fkd¸^k YkÁ^kIk Wkhm DnOt U[U[k"
YnÆhk ^k FkdkSma axDk2Ik ek2S, g2^S Öd\kd dRªW Dtak 5ht. DnOt 5ø]DSk Wkhm.Ddm¸^k
Fkd¸^k YkÁ^kIk DnOt U[U[k Wkhm ; ÌhRKtI ^tTma axDk2Ik DnOthm l\SmUk^D 4gk U[U[k Wkhm.
"Wkhm g]nþkIm BQ,Wkhm 5DkekS LtY,
Wkhm gxgdS Â^kak Zk_ Uo_d_ EtY"
FkdkSÐ^k YkÁ^kIt 4gt dRªW D_S 4gSk2Wk g]kK 5lR gklhÂ^ ^kSma 4Æ^xÆ^ lø^k ]n´^S3
\kfk 5lR 6S_ ÿSmDk2¸^k 5Vk_t G„St. ]kWd ldldV ÿSmDt S^k_ D_Sx 5lR hm ÿSmDt g2ÖDpSm
Ik 4ld\kº^ \kF 4gSkS. 4gtI ^k DldStS YkRm ht ÿSmDkÂ]D _mSmWt ^tSt. 4ek ^k YkÁ^kak
g]nþkIm BQ Wkhm Dì 5DkekS LtY GtÁ^kIm ÿ[b 6¸Jk Wkhm Â^kak Zk_ Uo_d_ EtY Â^kak
gxgdS Wkhm. Â^k¸^k 6¸Jk, 5Dk2±k 4Yt±k 4lSe^ D]m 5ht. Fkdk¸^k YkÁ^kIm ]hßdkDk2±k munotes.in

Page 149

149४.३ -उप्योवित सा वहत्याकृवत
Zk_ WkhmS. TxP³^kS, Kek 4dÖTtS 5ht Sek lÖTSmS g2SnĶSk ]kWÁ^kIm dp°m Fkd¸^k
YkÁ^kIm 5ht ÌhRKtI Fkd¸^k axDk2Im dp°m 4lSe^ 4ÐYg2SnĶ 5ht.
"Wkhm gkIoW Lkatak Pxh Flh_k DkbxEk,
]k»^k Fkd¸^k YkÁ^kak Wkhm 5bxEk lYbxEk"
FkdkSÐ^k YkÁ^kIk Öd\kd hk Sz FkdkSma ]kRgk2em g]V]ê UkEdak 5ht. YkRm ht gkIoW
_klhatat Wkhm. St Öd¸J, lWSb 5ht. (gkIatat YkRm . FoQ, Flh_t 5lR DkbxEt 4gSt) ^k YkÁ^kIk
gkIoW Pxh Lkatak Wkhm. FkdkSÐ^k axDk2Im ]Wt YR 4lSe^ Öd¸J, Yk_Ueê 5htS. DxRSkhm
FQnbatYR, etdkbatYR Wkhm.Â^k2¸^k ]WkS DxRSkhm g2Uth Wkhm. Fkd¸^k YkÁ^kak
5bxEklYbxEk Wkhm ÌhRKtI 5bg Ok9D Wkhm. Sgt FkdkSÐ^k ]kRgk2It UtEma 5ht 4gt
Ddm gnIdSx 5ht.
" ]k»^k Fkd¸^k YkÁ^kIt, Exa Kl]WmS L_t
DnRm ZkDdk_t ]kSm, L_t hxSma lYgk_t"
42S^kª]m lW]ªb 4ek Fkd¸^k ]kRgk2It ÿSmD ÌhRoW Fkd¸^k YkÁ^kIt dRªW Dtat 5ht. 4ek ^k
]kRgk2¸^k ]WkS ÿt]kIt L_t 5htS; TxPtgt Â^k2¸^k ]WkS PxDkdoW [lGSat S_ lYgkö^kÿ]kRt
ÿt]kIt L_t 8I2[boW ^tSma 4gt Ddmak dkNSt.
DldStIt ]Å^dSê 5e^goý " YkRm" 5ht. ^k YkÁ^kIm ldldV ŁYt DdmWt DldStS ]k2Pam 5htS.
YkRm ht ÿSmDkÂ]D å_Â^k ^tSt YkÁ^kIt ldldV ľxS, YkÁ^kIk Öd\kd ]kRgk¸^k Öd\kdV]kªem
l]bSk KnbSk 5ht. St >D lIÆh 5ht. YlhÐ^k DPÓ^kYkgoW YkIÓ^k DPÓ^kY^«S DdmWt dtFdtFbm
YkÁ^kIm łYt/ÿSmDt lW]kªR Dtam 5htS. WUm, Wkak, EbkbS YkRm, V[VÊ^kgk_Et ]ng2Pm ]k_Rk_t
YkRm, g]nþkIm BQ 4gRk_t YkRm, 5DkekS LtY GtRk_t YkRm, Fhm_t PxhkSat YkRm, Kl]WmSÐ^k
Lö^k2ÿ]kRt 4gRk_t YkRm 4em YkÁ^kIm ldldV ŁYt DdmWt ]k2Pam 5htS.
5Yam ÿFSm SYkgk 
) 'YmDYkRm' ^k DldStIm g]kWekľm^ YĦSmWt g]m±k D_k?
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------ -----------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------- ------------------------ munotes.in

Page 150

150उप्योवित समीषिा - 2
’.‘7.“ gk_k2e
Ddm 62þlKS \kat_kdk2Wm úk]mR KmdWkem Otdatam [k2lVaDì Â^k2¸^k " Wkhm WUm Wkhm Wkak" ^k
DldStSoW lUgSt. Â^k2¸^k ^k DldStSoW Fkd¸^k lKÓhkÑ^kIm DhkRm 4Vx_tlES Lkam 5ht. Dak
lD2dk gklhÂ^ DxRÂ^k ]kWlgD lÖTSmS 8U^kg ^tSt 5lR hm ]kWlgD lÖTSm Dem S^k_ hxSt
^k ÿijkIt 8°_ ÌhRoW ; "StWWt", d2e, Yå_dte 5lR ^nF ^kldf^mIk lgĦkS ]k2Patak 5ht. Â^kS
Yå_dte lD2dk \xdSkaIm Yå_lÖTSm ^k g2U\kªS StW ^k2Wk WuglFªD 5lR gk]klKD Yå_lÖTSm
4Æ^nÖ^oS 5ht. ]WnÕ^ KFkS >DNk WgSx Â^k¸^k\xdSm lWgFª, Y^kªd_R, Â^kIk g]kK 4gSx.
Dakd2Skd_ UtEma ^k FxĶéIk Yå_Rk] hxS 4gSx. Dakd2Sk¸^k dp°m- ÿdp°m 5lR dk2leD duleĶ^t
\ylSD- gk]klKD Yå_lÖTSm]nbt,GNWk]nbt ÿ\kldS hxSkS, Yå_YnĶ hxSkS lD2dk YoRªYRt [UaSkS.
ldleķ WugklFªD Yå_lÖTSm]nbt, Y^kªd_Rk]nbt lSTÐ^k axDk2Ik Öd\kd ldleĶ S-htIk [Wak 5ht
5lR Â^k Öd\kdkIm 4l\Ó^ĉì Â^k2¸^k g2ÖDpSm, Dak 5lR gklhÂ^kS 5atam 5ht. Â^kIÿ]kRt
Ddm 62þKmS \kat_kd ^k2¸^k ^k DldStSoW YkÁ^k¸^k ÿSmDk2SoW Fkd¸^k ]kRgk¸^k Öd\kdkldf^m
ldIk_ ]k2Pak 5ht.
’.‘7.” g2U\ª ú2T
. YmDYkRm- 62þKmS \kat_kd ( DldSkg2úh)
.https://mr.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0
%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%
AD%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0
%A4%B5
’.‘7.• W]nWk ÿijg2I
4) UmGō°_m ÿij
) "YmDYkRm" ^k DldStIm g]kKekľm^ YĦSmWt g]m±k D_k.
) gklhÂ^DpSm¸^k ldĴtfRkYt±k 4TªlWdªIWkd_ KmdWdkUm g]m±k 4lVD \_ UtSt ^k
ldVkWkIk "YmDYkRm" ^k DldSt¸^k 5Vk_t Y_k]eª ¶^k.
5) NmYk lahk
) DldStIm \kfk
) DldStSma ÿSmDkÂ]DSk munotes.in

Page 151

151४.३ -उप्योवित सा वहत्याकृवत
D) >Dk dk³^kS 8°_t lahk.
. "YmDYkRm" DldSkg2úh DxRÂ^k gkam ÿDleS Lkak?
. "YmDYkRm" ^k DldSkg2úhkS 'YkRm' ht DekIt ÿSmD 5ht?
‘. "YmDYkRm" DldSkg2úh DxRkIk 5ht?
’.‘7.– Yo_D dkIW
.https://www.lokmat.com/blog/maharashtra/songs -farmers/
.https://youtu.be/nRmHdu4L6Q0
‘.https://youtu.be/L9wcXTKObok
™™™

munotes.in