Agricultural-Development-and-Policy-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १
शेतीची \ूवमका
घटक रचना
१.Ž उणĥĶे
१.१ प्सतावना
१.२ णवकसनशील द ेशात शेतीची भूणमका
१.३ णवकणसत देशात शेतीची भूणमका
१.४ सारांश
१.५ प्ij
१.६ संदभ्थ
१.० 8वĥĶे (OBJECTIVES )
• णवकसनशील द ेशात शेतीची भूणमका जािून Gेिे.
• णवकणसत देशात शेतीची भूणमका जािून Gेिे.
१.१ प्रसतािना (INTRODUCTION )
कोित्याही राÕůा¸्या आण् ्थक प्गतीमध्ये शेती क्ेýाची भूणमका खूप महßवाची असत े.
णवकणसत राÕůा ं¸्या आण््थक णवकासात क ृषी क्ेýाचे मोठे ्योगदान आहे आणि अणवकणसत
णकंवा णवकसनशील राÕůा ंमध्ये ण त च ी भूणमका णततकìच महßवा ची आहे. भारती्य
लोकसं´्येपuकì जवbपास ७५% लोक त्यां¸्या उपजीणवक ेसाठी शेतीवर अवलंबून आहेत.
त्यामुbे ते संपूि्थ राÕůासाठी आण् ्थक णø्याप्णø्यांचे सवा्थत मोठे स्त्रोत ब नले आहे.
तंý²ाना¸्या वेगाने होिाö्या णवकासामुbे दुय्यम आणि तृती्यक क्ेýांमध्ये भरीव वाQ होत
असली तरीही शेती हा Ó्यवसा्या चा >क अणतश्य महßवाचा स्त्रोत आह े.
१.२ विकसनशील अर्थÓयिसरेत शेतीची \ ूवमका
(ROLE OF AGRICULTURE IN DEVELOPING ECONOMY )
णवकसनशील आणि अणवकणसत राÕůा ंमध्ये त्यां¸्या आण््थक णवकासात आणि रोजगार
णनणम्थतीमध्ये शेती नेहमीच महßवाची भ ूणमका बजावत आह े आणि आजही णतचे ्योगदान
महतवाचे आहे.आपि पुQील चच¥त अशा अणवकणसत णक ंवा णवकसनशील राÕůा ं¸्या आण््थक
वाQीमध्ये शेती क्ेýा¸्या ्योगदानाची तपशीलवार भ ूणमका पाहó.
१. 8Â्पादन योगदान:
बहòसं´्य अणवकणसत णक ंवा णवकसनशील राÕů े त्यां¸्या सवत ¸्या उपभोगासाठी
त्यां¸्या सवत ¸्या क ृषी णø्याप्णø्यांवर अवलंबून असतात. त्ाणप अपवाद Ìहिून
मलेणश्या आणि सyदी अर ेणब्या सारखी काही राÕů े आहेत जी त्यां¸्या तेल आणि munotes.in

Page 2

2 कृषी णवकास आणि रोरि
2 वा्यूसार´्या नuसणग्थक संसारनांची णन्या्थत करतात ज्याम ुbे त्यांना मोठz्या प्मािात
परकì्य चलन णमbणवÁ्यात मदत होत े आणि कमावल ेले प्चंड परकì्य चलन त्या ंना
अननरान्याची आ्यात करÁ्यास मदत करत े. हे देश अपवाद असÐ्यान े इतर सव्थ
णवकसनशील राÕůा ंना परकì्य चलनाचा >वQा मोठा साठा णमbत नाही णक ंवा
त्यां¸्याकडे तो नाही ज्यातून ते त ्य ां¸्या संपूि्थ देशा¸्या लोकसं´्येची संपूि्थ
अननरान्याची गरज भागवू शकतील.त्यामुbे त्यांना अननरान्यासाठी सवत3वर
अवलंबून राहावे ल ा ग ते. त्यां¸्या संपूि्थ ल ो क सं´्येला पोसÁ्यासाठी व पुरेशा
प्मािात अननरान्य णनमा ्थि करÁ्यासाठी श ेतीची आवÔ्यकता आह े.
णवकसनशील णक ंवा अणवकणसत राÕůा ंमध्ये शेतकö्यांना त्यां¸्या जगÁ्या¸्या
गरजेपेक्ा जासत अननरान्य उतपादन कराव े लागते - कारि त्यांना त्यां¸्या शहरी
लोकसं´्येला आवÔ्यक प्मािात अननरान्य प ुरवावे ल ा ग ते. णवकसनशील
राÕůांमरील शेतकö्यांकडे अननरान्याचे णवøì्योµ्य अणर ³्य असिे आवÔ्यक आह े
जे ्या दोनही क्ेýां¸्या वाQीसाठी श ेवNी आवÔ्यक असल ेÐ्या दुय्यम आणि तृती्यक
दोनही क्ेýांमध्ये कामगार Ìहिून का्य्थरत असलेÐ्या लोकसं´्ये¸्या अनन गरजा प ूि्थ
करÁ्यास मदत कर ेल. दुय्यम आणि तृती्यक क्ेýां¸्या वाQीसह हे णततकेच महßवाचे
आहे क ì कृषी क्ेýाची वाQही अशा दरान े ह ो ते ज ी व ा Q त ्य ा कम्थचाö ्यां¸्या
अननरान्या¸्या गरज ेशी जुbते आणि दुय्यम तसेच तृती्यक क्ेýाची वाQ णNकव ून
ठेवÁ्यास मदत करत े.
कृषी णवकास हा Cद्ोणगक णवकासाशी ज ुbला पाणहजे, कारि जर कृषी उतपादनात
कमतरता असेल तर परकì्य चलना¸्या साठ z्या¸्या कमतरतेमुbे अननरान्य आ्यात
करिे श³्य होत नाही. ह े बदल Cद्ोणगक णकंवा दुय्यम क्ेýावर णवपåरत पåरिाम
करतील, कारि Ó्यापारा¸्या अNी द ुय्यम णकंवा Cद्ोणगक क् ेýा¸्या णवरोरात
जातील आणि ्याम ुbे शेवNी वाQीची प्णø्या ्ा ंबेल कारि Cद्ोणगक उतपादन
्यापुQे Zा्यदेशीर राहिार नाही. ्याचा पåरिाम श ेवNी अ््थÓ्यवस्ा ठÈप होÁ्यात
होईल.
२. घटक योगदान:
णवकसनशील देशां¸्या लोकसं´्येपuकì जवbपास ६Ž% लोक शेतीमध्ये गुंतलेले
आहेत त्यामुbे कृषी क्ेýात का्य्थरत असलेÐ्या अशा कम ्थचाö ्यांना ्योµ्य प्णशक्ि
णदÐ्यास शेती दुय्यम आणि तृती्यक क्ेýांना मोठz्या प्मािात कामगार प ुरवठा करू
शकते. हे तेÓहाच Gडू शकते जेÓहा Cद्ोणगक णकंवा तृती्यक क्ेýातील उतपादकता
वाQते. लुईस¸्या मजुरां¸्या अम्या्थद पुरवठz्यासह णवकासाच े प्ारूपामध्ये कृषी
क्ेýातील Jुपे बेरोजगार असल ेले अणतåरक्त कामगा र >कýीकरि Cद्ोणगक णक ंवा
दुय्यम क्ेýा¸्या वाQीसाठी आणि णवसतारासाठी आवÔ्यक आह े आणि णवसताåरत
उद्ोगांमध्ये रोजगार णनणम ्थतीसाठी भांडवल संच्य आवÔ्यक आह े. कामगारांसाठी
कमी वेतन दर Ìहिज े Cद्ोणगक णकंवा दुय्यम क्ेýासाठी उतपादन खच ्थ कमी असेल
ज्यामुbे उद्ोगपतéना मोठा नZा णमb ेल जे पुQील Cद्ोणगक णवकास आणि
भांडवल संच्यनासाठी ्या नÉ्या ंची पुनगु«तविूक करू शकतात.
भारतासार´्या द ेशात णज्े लोकशाही Ó्यवस्ा आह े आणि प्त्येकाला सवत3चा
Ó्यवसा्य णनवडÁ्याचा अणरकार आह े णत्े कृषी क्ेýात का्य्थरत असलेÐ्या मजुरांना munotes.in

Page 3

3
शेतीची भूणमका जोप्य«त कृषी उतपादनात वाQ होत नाही तोप्य «त त्यांना Cद्ोणगक क् ेýात स्लांतर
करÁ्यास भाग पाडले जा9 शकत नाही. आणि त्याम ुbे अननरान्याचा णवøì्योµ्य
अणर³्य आहे. १ ९६Ž ¸्या दशका¸्या मध्यात Lाल ेÐ्या हåरत øा ंतीने कृषी
क्ेýातील तंý²ाना¸्या वापरामध्य े øांती Gडवून आिÁ्यात आणि क ृषी क्ेýात
णवøì्योµ्य अणर ³्य णनणम्थती करÁ्यात महßवप ूि्थ भूणमका बजावली. ्याम ुbे दणक्ि-पूव्थ
आणश्यातील अन ेक णवकसनशील द ेशां¸्या Cद्ोणगक क् ेýामध्ये सवसत मजुरांचा
वापर करून त्यांची कृषी क्ेýातून मुक्तता Lाली.
‘. \ांडिलाचा ąोत:
णवकसनशील राÕůा ंमध्ये Cद्ोणगक वाQीसाठी श ेती हे भांडवल णनणम्थतीचे प्मुख
स्त्रोत असू शकते. अनेक गरीब णवकसनशील राÕůा ंमध्ये कृषी उतपनन असमानपि े
णवतåरत केले जाते Ìहिून úामीि भागात राहिार े आणि उ¸च उतपनन असल ेले लोक
त्यां¸्या बचतीची Cद्ोणगक णवकासामध्य े गुंतविूक करू शकतात.
शेतीतून णमbिारा जमीन महस ूल हा भारतातील रा ज्यां¸्या उतपननाचा नगÁ्य ąोत
आहे. णदवंगत डॉ के. >न. राज ्यां¸्या नेतृतवाखालील सणमतीन े आ ण ््थक
णवकासासाठी क ृषी क्ेýातून बचत हसता ंतåरत करÁ्यासाठी ‘कृषी रारिा कर’
सुचवला.
४. बाजार योगदान:
बाजार ्योगदान Cद्ोणगक उतपादना ं¸्या मागिीमध्य े प्णतणबंणबत होते. णवकासा¸्या
सुŁवाती¸्या NÈÈ्यात जेÓहा शहरी क्ेý Zारसे णवकणसत Lाल ेले नसते णकंवा Zारच
लहान नसते आणि णन्या्थत बाजार अज ूनही दूरचे सवÈन असते तेÓहा अणवकणसत
राÕůांमरील कृषी क्ेý ही Cद्ोणगक उतपादना ंची प्मुख बाजारपेठ असते. साखर,
ताग, कापूस इत्यादी नगदी णपकां¸्या उतपादनाची णवøì करून श ेतकरी आपले
उतपनन Cद्ोणगक मालावर खच ्थ करतात. शेतकö्यांनी त्यां¸्या णवøì्योµ्य अणतåरक्त
अननरान्याची णवøì करून ज े उतपनन णमbवले आहे त्याचाही वापर Cद्ोणगक वसत ू
णवकत GेÁ्यासाठी केला जातो.
Cद्ोणगक वाQ अणरक होÁ्या साठी Cद्ोणगक उतपादना ंची मागिी वाQवि े
आवÔ्यक आह े. भारतामध्ये असे आQbून आले आहे कì, जेÓहा जेÓहा कृषी क्ेýाची
वाQ मंद णकंवा नकारातमक असत े तेÓहा Cद्ोणगक उतपा दनां¸्या मागिी¸्या
कमतरतेमुbे Cद्ोणगक क्ेýात कोितीही वाQ Lाल ेली नाही. जेÓहा कृषी उतपादकता
आणि उतपादनात वाQ होत े, तेÓहा Cद्ोणगक वसत ू आणि सेवां¸्या मागिीत वाQ
होते आणि ्यामुbे आण््थक णवकासाचा व ेग वाQतो. १ ९७९ ¸्या जागणतक णवकास
अहवालानुसार, “कमी ø्यशक्तì असलेली úामीि अ् ्थÓ्यवस्ा अनेक णवकसनशील
देशांमध्ये Cद्ोणगक वाQ रोख ून ररते.”
शेती आणि उद्ोग ्यांचा ्ेN संबंर आहे. शेतीमुbे णवणवर Cद्ोणगक उतपादना ंना
मागिी णनमा्थि होते आणि त्या बदÐ्यात उद्ोगा ंना अनन आणि क¸¸्या मालाचा
पुरवठा होतो. क¸¸्या मालामध्ये 9स, ताग, कापूस, तेलणब्या इत्यादéचा समाव ेश
होतो. शेती देखील क¸चामाल पुरवते. साखर उतपादन , तांदूb प्णø्या, तेलाचे
गाbप, हातमाग णविकाम इत्यादी क ृषी-आराåरत उद्ोगा ंना क¸चामाल Ìहि ून शेती munotes.in

Page 4

4 कृषी णवकास आणि रोरि
4 उप्युक्त ठरते. त्यामुbे, जेÓहा शेतीची वाQ मंद णकंवा कमी असते, तेÓहा ्या कृषी-
आराåरत उद्ोगा ंना णन्यणमत आणि आवÔ्यक क¸¸्या मालाचा पुरवठा हो9
शकिार नाही.
वरील णववेचनावरून हे सपĶ होते कì, कृषी क्ेýाची जलद आणि णनरोगी वाQ ही
जलद Cद्ोणगक वाQीची प ूव्थ अN आहे. ्याचा Cद्ोणगक माला¸्या स ंबंरात कृषी
उतपादनां¸्या णकंमतीवर पåरिाम होतो हेच कृषी आणि उद्ोग ्या ं¸्यातील
Ó्यापारा¸्या अNी ठरवत े. कमी कृषी णकंमतéचा अ््थ उद्ोगासाठी सवसत क¸चा माल
आणि अनन आह े ज्यामुbे खच्थ कमी होतो आणि श ेवNी नZा जासत होतो. श ेती¸्या
ŀणĶकोनातून कमी णकमतीचा अ् ्थ शेतकö्यांचे कमी उतपनन ज्यामुbे Cद्ोणगक
वसतू खरेदी करÁ्या¸्या त्या ं¸्या ø्यशक्तìवर पåरिाम होतो.
शेती माला¸्या णकमती कमी LाÐ्याम ुbे शेतीची उतपादकता कमी होईल Ìहि ून कृषी
क्ेý आणि Cद्ोणगक क् ेý ्यां¸्यातील Ó्यापारा¸्या अNéचा समतोल सारÁ्यासाठी ,
Cद्ोणगक उतपादना चा Zा्यदेशीर सyदा करÁ्यासाठी, शेतीमालाचे भाव जासत
नसावेत णकंवा ते इतकेही कमी नसावेत ज्यामुbे कृषी क्ेý आणि शेतकö्यांचे शोषि
होईल. त्यांची कृषी उतपादकता वाQवÁ्यासाठी प्ोतसाहन णदल े जािार नाही.
“. ्परकìय चलन योगदान:
कमी Cद्ोणगक णवकासासह आण् ्थक णवकासा¸्या स ुŁवाती¸्या N È È ्य ा त कृषी
उतपादनांची णन्या्थत ही अणवकणसत द ेशासाठी परकì्य चलन कमाईच े मु´्य स्त्रोत
असू शकते.कृषी प्ा्णमक वसतूं¸्या णन्या्थतीतून परकì्य चलन णमbवत े.
आण््थक णवकासा¸्या स ुŁवाती¸्या NÈÈ्यात णवकसनशील द ेशांना परकì्य चलना¸्या
मोठz्या संकNाचा सामना करावा लागतो णकंवा ज्याला त्या ं¸्या Cद्ोणगक
णवकासासाठी Cद्ोणगक वसत ूं¸्या आ्यातीची आवÔ्यकता प ूि्थ क र Á ्य ा स ा ठ ी
'परकì्य चलन अंतर' Ìहिून संबोरले जाते. प्ा्णमक वसत ूंची णन्या्थत करून कृषी
परकì्य चलना¸्या कमाईत ्योगदान द ेते ज्यामुbे णवकसनशील राÕůा ंना त्यां¸्या
Cद्ोणगक वाQीसाठी आवÔ्यक असल ेÐ्या Cद्ोणगक वसत ूंची आ्यात करता ्य ेते.
्या अशा वसत ू आहेत कì, ज्या आ्यात करिाö ्या देशात उतपाणदत केÐ्या जा9
शकत नाहीत णक ंवा उतपादन केले तरी त्या उतपादनाचा संरी खच्थ उ¸च राहील.
त्यामुbे Cद्ोणगक णवसतारासाठी लागिारा Cद्ोणगक क¸चा माल आणि भांडवली
वसतू आ्यात करÁ्यासाठी लागिार े परकì्य चलन णमbव ून राÕůा¸्या आण् ्थक
णवकासात ्योगदान द ेÁ्यात कृषी क्ेý महßवाची भ ूणमका बजावू श क ते.परकì्य
चलनाचा तुNवडा णकंवा कमतरता णवकसनशील राÕůा¸्या णवकास प्णø्य ेत मोठा
अड्bा Ìहिून काम करते. भारता¸्या दुसö ्या आणि णतसö ्या पंचवाणष्थक ्योजनेत
गुंतविुकì¸्या संसारनां¸्या वाNपात क ृषी क्ेýाकडे तुलनेने दुल्थक् करÁ्यात आल े
होते त्यामुbे वाQीची प्णø्याही ठÈप Lाली होती . कारि मूलभूत अननरान्या¸्या
गरजाही पुरेशा प्मािात परकì्य चलन णशÐलक नसÐ्याम ुbे आ ्य ा त क र ि े
आवÔ्यक होत े. देिी देÁ्या¸्या समस्या अनुभवÐ्या जात होत्या आणि Cद्ोणगक
वाQीसाठी आवÔ्यक असल ेली उतपादन सारन े आ्यात करिे अणरक कठीि होत
गेले. munotes.in

Page 5

5
शेतीची भूणमका
”. शेती आवि दाåरद्र ्य वनमू्थलन:
भारतात बहòसं´्य गरीब लोकस ं´्या देशा¸्या úामीि भागात राहत े. सवातंÞ्या¸्या
६Ž वषा«नंतरही आजही स ुमारे ४Ž% भारती्य úामीि लोकस ं´्या दाåरद्रz्यरेषेखाली
जगते आणि त्यातील बहòसं´्य अÐपभूरारक शेतकरी अनुसूणचत जाती आणि
जमाती व भूणमहीन शेतमजूर आहेत. इतरांबरोबरच भारती्य णन्योजन आ्योगाच े
माजी उपाध्यक् मा 1Nेक णसंग अहलुवाणल्या Ìहिाल े कì कृषी णवकासामुbे गåरबी कमी
होते. दाåरद्रz्य णनमू्थलनासाठी आखल ेÐ्या कोित्याही रोरिात क ृषी वाQ महßवा ची
भूणमका बजावते. कृषी वाQीमुbे लहान आणि सीमा ंत शेतकö्यांची उतपादकता तस ेच
उतपनन पातbी दोनही वाQÁ्यास मदत होत े आणि रोजगार पातbी तस ेच कृषी
कामगारांची वेतन पातbी स ुरारते. कृषी उतपादकता वाQÐ्यान े अननरान्या¸्या
णकमती कमी होतात आणि त्याम ुbे महागाई णन्यंýिात राहÁ्यास मदत होत े आणि
त्यामुbे गåरबीची पातbी कमी होÁ्यास हातभार लागतो.
•. रोजगार वनवम्थतीमधये शेतीचे योगदान:
कामगार-अणर³्य णवकसनशील राÕůा ंसाठी असिाö्या प्मुख णवकास प्Łपामध्ये
प्´्यात अ््थत² 'लुईस' ्यांचे कामगारां¸्या अम्या्थद पुरवठz्यासह वाQीचे प्ारूप,
तसेच मूलभूत आणि अवजड उद्ोगा ंना अणरक महßव द ेिारे महालनोणबस ्यांचे
णवकास प्ारूप कृषी क्ेýातून अणतåरक्त ®म काQ ून GेÁ्या¸्या मुदzद्ावर वाQत्या णक ंवा
णवसताåरत Cद्ोणगक क् ेýात काम करÁ्या¸्या मुदzद्ावर प्काश Nाकते. त्ाणप असे
आQbून आले कì शेतीतून अणतåरक्त ®म काQ ून GेÁ्या?वजी आर ुणनक उद्ोग हे
अत्यंत भांडवलप्रान होते आणि त्यांनी अणतश्य कमी णक ंवा म्या्थणदत रोजगारा¸्या
संरी णनमा्थि केÐ्या ज्या शहरी भागात उGडपि े बेरोजगार कामगारा ंना काम दे9
शकत नÓहत्या.
कृषी वाQ चांगली रोजगार क्मता प् दान करते, परंतु ही रोजगार क्मता क ृषी
णवकासातून णनमा्थि करÁ्यासाठी क ृषी णवकासाचे ्योµ्य रोरि अवल ंबिे आवÔ्यक
आहे. नवीन कृषी तंý²ानाचा वापर उदा. उ¸च उतपादन वणर्थत णब्यािे,
कìNकनाशके, खते सोबत णसंचनासाठी अनुकूल प्मािात पाÁ्याचा वापर केÐ्यास
कृषी रोजगाराची पातbी वाQÁ्यास मदत होईल. उ¸च -उतपादन देिाö ्या
तंý²ानासार´्या णनणवķा ंचे Łपांतर शेतकö ्यांना >कापेक्ा अणरक पीके GेÁ्यास
मदत करते ज्यामुbे कृषी क्ेýात मोठz्या प्मािात रोजगार क्मता णनमा ्थि होते.
णसंचन सुणवरा आणि इतर क ृषी पा्याभूत गरजा सुरारÁ्यासाठी आणि णवसताåरत
करÁ्यासाठी जेिेकरून भारतातील श ेतकरी नवीन उ¸च -उतपादक तंý²ानाचा लाभ
Gे9 शकतील कृषी क्ेýातील भांडवली गुंतविूक वाQविे आ व Ô ्य क आ ह े.
भारता¸्या úामीि भागात उ¸च -उतपादन देिाö ्या तंý²ाना¸्या Ó्यापक प्साराम ुbे
केवb कृषी उतपादकताच वाQिार नाही तर क ृषी क्ेýातील रोजगाराची पातbीही
उंचावेल. पूि्थ रो जग ाराच ी स ंभाÓ्य कृषी वाQ साध्य करÁ्यासाठी कृषी क्ेýात
्यांणýकìकरिाचा वापर णनवडक पĦतीन े केला पाणहजे जेिेकरून बेजबाबदारीने
्यंýांचा अणतåरक्त वापर क ेÐ्यास बेरोजगारीची पातbी वाQ ेल. ्यापुQे कृषी क्ेýातील
रोजगार पातbी वाQवÁ्यासाठी भाडेकरार सुरारिा आणि जमीन रारि ेवर कमाल
म्या्थदा लादून जणमनीचे णवतर ि ्य ास ार´ ्य ा भ ूणमसुरारिा प्भावीपि े अंमलात munotes.in

Page 6

6 कृषी णवकास आणि रोरि
6 आिÐ्या पाणहज ेत. कारि लहान श ेतकरी अणरक ®म करतात आणि श ेतीची
उतपादकता उ¸च ठेवतात.
१.‘ विकवसत अर्थÓयिसरे त शेतीची \ूवमका (ROLE OF
AGRICULTURE IN A DEVELOPED ECONOMY )
कोित्याही देशा¸्या आण््थक णवकासात क ृषी क्ेýाने नेहमीच रोरिातमक भ ूणमका बजावली
आहे. प्गत देशां¸्या आण््थक णहतासाठी त्या ंनी महßवपूि्थ ्योगदान णदले आहे.
जर आपि इणतहा साचा आQावा G ेतला तर आपÐ्याला अस े णदसून ्येते कì कृषी øांतीमुbे
ते्े Cद्ोणगक øा ंती Lाली ्याचा सप Ķ पुरावा आहे. त्याचप्मािे अमेåरका आणि
जपानमध्येही आपि पाहतो कì Cद्ोणगकìकरिा¸्या प्णø्य ेत कृषी णवकासाला मोठ z्या
प्मािात मदत Lाली आह े.
गेÐ्या काही वषा «त असे णदसून आले आहे कì, वाQलेली कृषी उतपादकता आणि उतपादन
देशा¸्या सवा«गीि आण््थक णवकासात मोठ z्या प्मािात ्योगदान द ेते. त्यामुbे कृषी क्ेýा¸्या
पुQील णवकासाला अणरक महßव द ेिे जासत तक्थसंगत आणि ्योµ्य ठर ेल.
प्ो. णकंडरबज्थर, Nोडारो, लुईस, नक्थसे इत्यादी सव्थ आGाडी¸्या अ् ्थशास्त्र²ां¸्या मते, शेती
आण््थक णवकासाला अन ेक प्कारे हातभार लावत े.
उदरिा््थ 
१. कारि ते केवb संपूि्थ लोकसं´्येसाठी अननच प ुरवत नाही तर अ् ्थÓ्यवस्ेतील
णबगर कृषी क्ेýांना क¸चा मालही प ुरवते.
२. ्यामुbे úामीि भागात णबगर -कृषी क्ेýांची मागिी णनमा ्थि होते कारि ्यामुbे úामीि
लोकसं´्येची ø्यशक्तì वाQत े जेÓहा ते त्य ां¸्या णवøì्योµ्य अणर ³्याची णवøì
करतात तेÓहा ते साध्य होते.
१.‘.१ विकवसत देशांमधील शेतीची \ूवमका
१. राÕůीय 8Â्पननात योगदान :
आपि अनेक प्गत आणि णवकणसत द ेशां¸्या आण््थक इणतहासावर नजर NाकÐ्यास
आपÐ्याला अस े णदसून ्येते कì कृषी समृĦीने आण््थक प्गतीला प्ोतसाहन द ेÁ्यात
मोठे ्योगदान णदल े आहे. हे अगदी बरोबर आहे कì, आज¸्या सुणवकणसत आणि
Cद्ोणगक अ् ्थÓ्यवस्ा >केकाbी प्ामु´्याने कृषी अ््थÓ्यवस्ा होत्या आणि
आज¸्या अणवकणसत अ् ्थÓ्यवस्ा प्ामु´्याने कृषीप्रान देश आहेत आणि त्यां¸्या
राÕůी्य उतपननात कृषी क्ेýाचा मोठा वाNा आह े.
२. अनन ्पुरिठ्याचे स्त्रोत:
जरी शेती हा णवकणसत राÕůा ंसाठी उतपननाचा म ु´्य स्त्रोत नसला तरीही णवकणसत
राÕůांसाठी देखील हे महßवपूि्थ आहे. कारि कृषी उतपादनात काही कमतरता
असÐ्यास आणि सतत वाQिारी अननाची मागिी पूि्थ करÁ्यात अप्यशी ठरÐ्यास
अगदी णवकणसत अ् ्थÓ्यवस्ां¸्या णवकास दरावरही णवपåरत पåरिाम होतो. त्याम ुbे munotes.in

Page 7

7
शेतीची भूणमका कोित्याही राÕůा¸्या आण् ्थक णवकासासाठी क ृषी उतपादनात वाQ करि े महßवाचे
आहे, मग ते राÕů णवकणसत राÕů असो णक ंवा णवकसनशील.
‘. क¸¸या मालासाठी ्पूि्थ-आिÔयकता:
कृषी क्ेýातील णस्र वाQ आणि प्गती कोित्याही अ् ्थÓ्यवस्ेसाठी आवÔ्यक आह े
मग ती णवकसनशील णक ंवा णवकणसत अ् ्थÓ्यवस्ा असली तरीही. जोप्य «त
णवकसनशील अ् ्थÓ्यवस्ांचा संबंर आहे त ो प ्य«त कृषी क्ेý त्यां¸्या राÕůी्य
उतपननाचा महßवप ूि्थ भाग बनते. णवकणसत देशांमध्येही कृषी क्ेýाचे महßव कमी नाही
कारि ते उद्ोगांना क¸चा माल उपलÊर करून द ेते ज्यामुbे त्यांचे रूपांतर त्यार
उतपादनांमध्ये होते. उदाहरिा््थ णपठा¸्या णगरÁ्या गÓहाच े णपठात रूपांतर करतात जे
शेवNी त्याच णपठापास ून āेड बनविाö्या āेड उतपादकांना पुरवले जाते. अशी अनेक
उदाहरिे आहेत णज्े उद्ोग त्यांचा क¸चा माल क ृषी उतपादनांमरून Gेतात आणि
नंतर अंणतम वापरासाठी त्यार माल Ìहि ून त्यार करतात.
४. मनुÕयबळाचे सरलांतर
जेÓहा अ््थÓ्यवस्ा ही णवकसनशील अ् ्थÓ्यवस्ा असत े तेÓहा कृषी क्ेý मोठz्या
प्मािात मजुरांना शोषून Gेते. त्ाणप अ््थÓ्यवस्ेसाठी हे मह ß वाचे आहे कì
्यांणýकìकरिा¸्या माध्यमातून कृषी क्ेýात प्गती होत आह े ज्यामुbे कामगारांना
कृषी क्ेýातून णबगर कृषी क्ेýाकडे वbवÁ्यास भाग पाडल े जाईल ज्यामुbे शेवNी
आण््थक णवकास होईल. ्यामुbे नेहमी म्या्थणदत पुरवठा असलेÐ्या जणमनीवरील
कामगारांचा भार कमी होÁ्यास मदत होईल. >कदा अ् ्थÓ्यवस्ा णवकणसत
अ््थÓ्यवस्ेत बदलली कì कृषी क्ेýात का्य्थरत असलेÐ्या मजुरांची N³केवारी
Zारच कमी अस ेल मु´्यत3 प्गत तंý²ानाने कृषी क्ेýातील प्चंड ®मशक्तìची जागा
Gेतली आहे. जे शेवNी उ¸च उतपादकता आणि क ृषी क्ेýातील कामगारा ं¸्या
म्या्थणदत रोजगारास कारिीभ ूत ठरते.
“. आवर्थक मंदी दूर करÁयासाठी 8्पय ुक्त :
आण््थक मंदी¸्या काbात जेÓहा Cद्ोणगक उतपादन णनÌनतम पातbीवर जा9न
पोहोचते आणि णवकणसत णक ंवा अणवकणसत कोित्याही अ् ्थÓ्यवस्ेसाठी णNकून
राहिे खरोखरच कठीि होत े अशा वेbी कृषी क्ेý केवb समाजा¸्या गरजां¸्या
उतपादनापुरतीच नÓहे तर त्याहóनही महतवाची भ ूणमका बजावते लोकांना रोजगार
पुरवÁ्याचे काम करते आणि इतर वसत ू आणि सेवांना मागिी णनमा ्थि करते.
१.‘.२ वनÕकष्थ:
कृषी क्ेýातील प्गती अत्यावÔ्यक आह े कारि ती राÕůा¸्या सतत वाQिाö्या णबगरश ेती
लोकसं´्येसाठी तरतूद करते. कृषी प्गती आिखी आवÔ्यक आह े कारि ती अन ेक
उद्ोगांना क¸चा माल प ुरणवते ज्यामुbे देशाला परकì्य चलन णमbवÁ्यात आणि द ेशात
रोजगार णनणम्थती करÁ्यात मदत होते.
munotes.in

Page 8

8 कृषी णवकास आणि रोरि
8 १.४ सारांश (SUMMARY )
णवकणसत देशांमध्ये कृषी क्ेýाची भूणमका मु´्यतवे त्यां¸्या लोकसं´्येसाठी णन्यणमत अनन
पुरवठा करिे, तसेच शेतीवर अवलंबून असलेÐ्या उद्ोगांना क¸चा मालाचा पुरवठा करिे
्यापुरती म्या्थणदत आहे. कारि हे प्ामु´्याने कृषी-आराåरत उद्ोग आहेत. णवकसनशील
देशांमध्ये कृषी क्ेýाची आिखी >क महßवाची भ ूणमका मंदी¸्या काbात असते कारि जेÓहा
सव्थ Cद्ोणगक उतपादन कमी होत े तेÓहा ते अ््थÓ्यवस्ेला पुनŁजजीणवत करÁ्यास मदत
करते.
त्ाणप, जर आपि णवकसनशील द ेशांमरील शेती¸्या भूणमकेबĥल बोललो तर ती
खरोखरच खूप महßवाची भूणमका बजावते मग ती रोजगारा¸्या स ंरी णनमा्थि करत असेल
तर अशा देशांतील जवbपास ५Ž% लोकसं´्या अजूनही शेतीमध्ये क ा्य्थरत आहे.
्याणशवा्य शेती आजही आण् ्थक णवकासाला हातभार लावत े कारि ती णवणवर क ृषी-
आराåरत उद्ोगा ंना क¸¸्या मालाचा प ुरवठा करते जे अजूनही अशा द ेशांमध्ये
अ््थÓ्यवस्ेचा किा आहे. कृषी अजूनही णवकसनशील राÕůा ं¸्या राÕůी्य उतपननाचा >क
प्मुख भाग बनते आणि त्यां¸्या णवकासा¸्या स ुŁवाती¸्या काbात त्यांना परकì्य चलन
णमbवÁ्यात मदत करत े.
१.“ प्रij (QUESTIONS )
प्रगती त्पासा
१. णवकसनशील द ेशात कृषी क्ेýाची भूणमका का्य आह े?
२. णवकणसत देशात कृषी क्ेýाची भूणमका का्य आह े?
३. णवकसनशील आणि णवकणसत द ेशांमध्ये शेतीची भूणमका का्य आह े.
१.” संद\्थ (REFERENCE S)
• Soni, R N, -Leading issues in Agricultural Economics, Vishal
ȧɆȳȽȺɄȹȺȿȸ Țɀ.
• Ellis, Frank, Pe asant Economics, Farm Ho usehold and Agrarian
țȶɇȶȽɀɁȾȶȿɅ, ȧɃȶȿɅȺȴȶ ȟȲȽȽ.
• Basu, K; Analytical Developed Economy, Oxford University Press
7777777munotes.in

Page 9

9 २
कृषी विकासाचे वसĦांत
घटक रचना
२.Ž उणĥĶे
२.१ प्सतावना
२.२ लुईस प्ारूप
२.३ कृषी णवकासाचे णसĦांत शुÐतL णसĦांत
२.४ मेलरचा कृषी णवकासाचा णसĦा ंत
२.५ ŁNन आणि ह्यामी ्या ंचा कृषी णवकासाचा णसĦा ंत
२.६ सारांश
२.७ प्ij
२.८ संदभ्थ
२.० 8वĥĶे (OBJECTIVES )
• णवणवर अ््थत² आणि कृषीतज²ांनी णदलेले कृषी णवकासाचे वेगवेगbे णसĦांत जािून
Gेिे.
• ्या प्करिाचा उĥेश अणवकणसत द ेशांना लागू असलेÐ्या कृषी णवकासा¸्या णवणवर
णसĦांतांबĥल ²ान प्दान करि े हा आहे.
२.१ प्रसतािना (INTRODUCTION )
हे प्करि कृषी णवकासा¸्या णवणवर णसĦा ंतांशी संबंणरत आहे. ्या प्करिामध्ये चचा्थ केलेले
महßवाचे णसĦांत Ìहिजे लुईस णसĦांत, शुÐNzL णसĦांत. हे णसĦांत कामगार आणर³्य
अ््थÓ्यवस्े¸्या समस्यांवर चचा्थ करतात. णवश ेषत लुईस णसĦांत असे गृहीत ररतो कì ,
अणवकणसत देशांकडे अणतåरक्त ®म आह ेत ्या अ्ा्थने ®माची सीमांत उतपादकता श ून्य
आहे. आण््थक णवकासासाठी त े कृषी क्ेýातून Cद्ोणगक क् ेýाकडे कामगारांचे हसतांतरि
करÁ्याचे आवाहन करतात. ्या प्करिामध्ये णसĦांत देखील आहेत जे पारंपाåरक शेतीचे
पåरवत्थन करÁ्याचे माग्थ आणि माध्यम सुचवतात. कृषी णवकासाचे णसĦांत मेलोर, ŁNन
आणि ह्यामी ्या ंनी मांडले आहेत.
२.२ लेविस प्राł्प (LEWIS MODEL )
२.२.१ प्रसतािना:
लुईस प्ारूप अणतåरक्त ®मा¸्या प्णø्य ेĬारे आरुणनक Cद्ोणगक अ् ्थÓ्यवस्ेत णनवा्थह
अवस्ेत अ््थÓ्यवस्े¸्या संरचनातमक सुरारिांचा अË्यास करÁ्याचा प््यतन करत े. हा munotes.in

Page 10

10 कृषी णवकास आणि रोरि
10 णसĦांत नोबेल पाåरतोणषक णवजेते डÊÐ्यू. आ््थर लुईस ्यांनी १ ९५४ मध्ये णवकणसत केला
होता. अणवकणसत णक ंवा णवकसनशील राÕůा ंसाठी लुईस प्ारूप कामगार अणर³्यातील
णवकास प्णø्येचा सामान्य णसĦा ंत बनला.
२.२.२ गृहीतके:
१ . हे प्ारूप असे गृहीत ररते क ì, अणवकणसत अ् ्थÓ्यवस्ेमध्ये कृषी क्ेýातील
अनुतपादक मजूरांचे प्माि जासत आह े.
२. वाQत्या उतपादन क् ेýाकडे मजूर आकणष्थत होतात जे जासत वेतन देतात.
३. हे गृहीत ररले जाते कì, उतपादन क्ेýातील वेतन कमी-अणरक प्मािात णनणIJ त
णकंवा णस्र आहे.
४. उतपादक नZा कमावतात , कारि ते णनणIJत मजुरी¸्या दरापेक्ा जासत णकंमत
आकारतात.
५. प्ारूप असे गृहीत ररते कì, णनणIJत मजुरी¸्या दरापेक्ा जासत णकंमत आकारून
णमbवलेला नZा णस्र भा ंडवला¸्या रूपात Ó्यवसा्यात प ुनहा गुंतवला जाईल.
६. >क चांगले णवकणसत आणि प् गत उतपादन क् ेý सूणचत करते कì अ््थÓ्यवस्ा
पारंपाåरक अ््थÓ्यवस्ेपासून Cद्ोणगकìकरिात बदलली आह े.
डÊÐ्यू.> लुईस ्यांनी णवकसनशील द ेशां¸्या अ््थÓ्यवस्ेची दोन क्ेýांमध्ये णवभागिी केली
आहे .
२.२.‘ \ांडिलशाही क्षेत्र:
लुईस ्यांनी भांडवली क्ेýाची Ó्या´्या केली आहे "अ््थÓ्यवस्ेचा तो भाग जो प ुनŁतपादक
भांडवलाचा वापर करतो आणि भा ंडवलदारांना पuसे देतो" भांडवलदार क्ेýाला त्यां¸्या
भांडवला¸्या गुंतविुकìसाठी GेतलेÐ्या जोखमीसाठी नÉ्या¸्या रूपात बक्ीस णमbत े.
भांडवलदार भांडवला¸्या वापरावर णन्यंýि ठेवतो जे कामगारां¸्या सेवा वापरतात आणि
त्यांना मजुरी देतात. भांडवलशाही क्ेýामध्ये उतपादन, Ó्यापार, प्कÐप उभारिी ्यासार´्या
णø्याप्णø्यांचा समावेश होतो. भांडवलशाही क्ेý खाजगी णकंवा साव्थजणनक असू शकते,
खाजगी Ìहिज े जेÓहा खाजगी Ó्यक्तì , कंपन्या ्याÓदारे भांडवल गुंतवनुक करतो तेÓहा त्याला
आपि भांडवलशाही Ìहितो.आणि ज¤Óहा गुंतविूक ही सरकार कडून केली जाते त¤Óहा
त्याला आपि साव ्थजणनक क्ेý Ìहितो.
२.२.४ वनिा्थह क्षेत्र:
लुईस¸्या मते णनवा्थह क्ेý हे अ से क्ेý आहे ण क जे अ््थÓ्यवस्ेचा भ ा ग आहे पि
पुनŁतपादक भांडवल वापरत नाही. ्याला सवद ेशी अ्वा पारंपाåरक णकंवा "सव्यंरोजगार
क्ेý" असेही संबोरले जा9 शकते. भांडवलदार क्ेýा¸्या तुलनेत णनवा्थह क्ेýातील दरडोई हे
उतपादन तुलनेने कमी आहे कारि ते भांडवलासह सवत3¸्या संकÐपना त्यार करू व
वापरू शकत नाही. "णÓदक्ेýी्य प्ारूप " हा णवकास णसĦा ंत आहे ज्यामध्ये पारंपाåरक
(कृषी) क्ेýातील अणतåरक्त ®म आर ुणनक Cद्ोणगक क् ेýाकडे स्लांतåरत होतात ज्याचा
वाQीचा दर अणतåरक्त ®म शोष ून Gेतो Cद्ोणगकìकरिास प्ोतसाहन द ेतो आणि शाश्वत
णवकासाला गती देतो. munotes.in

Page 11

11 कृषी णवकासाचे णसĦांत ्या प्ारूपामध्ये, कमी मजुरी, ®माची णवपुलता आणि ®म -क¤णद्रत उतपादन प्णø्य ेĬारे कमी
उतपादकता ही णनवा ्थह कृषी क्ेýाची वuणशĶz्ये आहेत. ्या¸्या णवŁĦ भांडवलशाही उतपादन
क्ेýाची Ó्या´्या क ृषी क्ेýा¸्या तुलनेत उ¸च वेतन दर, उ¸च सीमांत उतपादकता आणि
कामगारांची उ¸च मागिी ही जासत राहत े. असे गृहीत ररले जाते कì भांडवलशाही क्ेý
भांडवल-क¤णद्रत उतपादन प्णø्य ेचा वापर कर ेल, त्यामुbे भ ांडवलदारांचा नZा
भांडवलामध्ये पुनगु«तविूक केÐ्यामुbे गुंतविूक आणि भांडवल णनणम्थती व उतपादन
क्ेýातील गुंतविूक काही कालावरीत वाQिे श³्य आहे. ्ये्े काÐपणनक णवकसनशील
अ््थÓ्यवस्ेची गुंतविूक उतपादन क् ेýातील भyणतक भा ंडवला¸्या साठ z्याकडे वाNचाल
करत आहे आणि कृषी क्ेýातील ®मां¸्या सीमांत उतपादकतेत प्ारान्याने कमी सुरारिा
गृहीत ररली जात े.
२.२.“ दोन क्षेत्रांमधील संबंध:
दोन क्ेýातील प्ा्णमक संबंर ्या वसतुणस्तीवरून स्ाणपत केला जा9 शकतो कì ,
भांडवलशाही क्ेýाचा णवसतार होत असताना त े णनवा्थह क्ेýातील ®म वापरतात. ्यामुbे
णनवा्थह क्ेýातून भांडवलशाही क्ेýाकडे जािाö्या कामगारा ंची दरडोई उतपा दकता वाQते.
लुईस त्या¸्या प्ारूपामध्ये जासत लोकस ं´्या असलेÐ्या कामगार आणर³्य अ््थÓ्यवस्ा
गृहीत ररतात आणि भांडवलशाही क्ेýाला अकुशल कामगारांचा पुरवठा अम्या्थणदत आहे,
असे गृहीत ररतात. ्याम ुbे नवीन उद्ोग स्ापन करता ्य ेतील आणि सधया¸या मज ुरी¸या
दराने विद्मान 8द्ोगा ंचा विसतार करता येईल अशी ्पåरवसरती वनमा ्थि होते. ®मां¸्या
अम्या्थद पुरवठz्याचा >क मोठा भाग Ìहिजे शेती आणि इतर Ó्यवसा्य जसे कì Gरगुती
सेवा, अनyपचाåरक नोकö ्या , णकरकोb Ó्यापार इ. मध्य े Jुपी बेरोजगारी असलेÐ्या कामगार
शक्तìचा समावेश होतो. लुईस हे ज्यामुbे पुरवठा वाQतो ते GNक देखील णवचारात G ेतात.
्यामध्ये अकुशल कामगार, Gरातील मणहला आणि वाQिारी लोकसं´्या आहे.
कृषी क्ेýासाठी लागवडी्योµ्य जणमनीच े प्माि म्या्थणदत आहे, त्यामुbे अणतåरक्त शेतकö्याची
सीमांत उतपादकता शून्य आहे असे गृहीत ररले जाते. णनणIJत णनणवķा जणमनीमुbे GNत्या
सीमांत Zला¸्या णन्यमानुसार कमी होÁ्याची त्याची प्वृ°ी चालू आहे. तसेच कृषी
क्ेýामध्ये मोठz्या सं´्येने शेतकरी आहेत जे कृषी उतपादनात ्योगदान द ेत नाहीत कारि
त्यांची सीमांत उतपादकता शून्य आहे. शेतकö्यां¸्या ्या गNाला ज े उतपादनात कोितेही
भर Gालत नाही त्यांना अणतåरक्त ®म अस े संबोरले जाते. कारि ्या मजुरां¸्या गNाला कृषी
उतपादनावर प्णतक ूल पåरिाम न होता द ुसö्या क्ेýात स्लांतåरत केले जा9 शकते.
त्यामुbे मु´्यत भांडवलदार आणि णनवा ्थह क्ेýा¸्या वेतनातील Zरकाम ुbे,जासत मजुरी
णमbणवÁ्यासाठी मजूर वेbोवेbी कृषी क्ेýातून उतपादन क्ेýाकडे स्लांतåरत होतात.जरी
मजुराची णकरकोb उतपादकता श ून्य असली तरीही ती >क ूि उतपादनाची वाNिी कर ेल
आणि त्याला सरासरी उतपादकत ेइतके वेतन णमbेल.
कामगारांचे प्माि णनवा्थह क्ेýातून भांडवलशाही क्ेýाकडे वbÐ्यास सामान्य कÐ्याि आणि
उतपादकता सुरारेल जी णनवा्थह क्ेýातील अणतåरक्त मज ुरां¸्या बरोबरीने असली तरी कोिी
हसतांतåरत केले तरी चालेल. णनवा्थह क्ेýाकडून उतपादन क् ेýाकडे मजुरांचे हसतांतरि
LाÐ्यामुbे >कूि कृषी उतपादन समान राहील , तर कामगारां¸्या वाQीमुbे >कूि Cद्ोणगक munotes.in

Page 12

12 कृषी णवकास आणि रोरि
12 उतपादन वाQेल परंतु ्या अणतåरक्त ®माम ुbे उतपादन क्ेýातील सीमांत उतपादकता आणि
मजुरी कमी होईल.मज ुरांचे संøमि सतत होत राणहÐ्यान े आणि गुंतविुकìचा पåरिाम
भांडवली साठा वाQÁ्यात होतो , भांडवल णनणम्थतीमुbे उतपादन क्ेýातील कामगारांची
सीमांत उतपादकता वाQतच जाईल आणि उतपादन क् ेýात प्वेश करिाö ्या अणतåरक्त
कामगारांमुbे कमी होईल. काला ंतराने उतपादन क्ेý तसेच कृषी क्ेý ्या दोनहीसाठी मज ुरीचे
दर समान असतील कारि कामगारा ंनी कृषी क्ेý सोडून उतपादन क् ेýासाठी सीमांत
उतपादकता आणि मज ुरी कृषी क्ेýात वाQवताना उतपादन क् ेýातील उतपादक ता आणि
मजुरी कमी केली आहे.
कृषी क्ेýातून उतपादन क्ेýाकडे मजुरां¸्या स्लांतर प्णø्येचा अंणतम पåरिाम असा आह े
कì कृषी मजुरी शेवNी उतपादन मज ुरी¸्या बरोबरीची अस ेल आणि त्याचप्माि े, ®मांची
कृषी सीमांत उतपादकता द ेखील ®मां¸्या उतपादना¸्या णकरकोb उ तपादकते¸्या समान
असेल. ्या NÈÈ्यानंतर उतपादन क्ेýाचा कोिताही णवसतार णक ंवा णवकास होिार नाही,
कारि कामगारा ंना ्यापुQे संøमिासाठी कोित ेही आण््थक प्ोतसाहन णमbत नाही. लुईस
प्ारूप आकृती¸्या मदतीने समजावून सांगू शकतो.
२.२.” अवतåरक्त श्म आवि अर ्थÓयिसरेची िाQ:

दोन-क्ेýी्य अ््थÓ्यवस्े¸्या णवकासाचे लुईस प्ारूप खालीलप्मािे सपĶ केले जा9 शकते
आकृतीमध्ये ®माचे प्माि णक्णतजसमांतर अक्ावर सुणनणIJत केले जाते आणि वासतणवक
वेतन उË्या अक्ावर मोजले जाते. अक् OA हे सरासरी úामीि उतपनन आह े आणि OW हे
कामगार Cद्ोणगक व ेतन दराचे शहरी प्माि आह े.
असे गृहीत ररले कì OW हे OA पेक्ा णकमान ३Ž% जासत आहे. D१ D१ , D २D२ आणि
D३D३ ही Cद्ोणगक क् ेýातील मजुरांचे मागिी वø आह े. SL हा आरुणनक Cद्ोणगक
क्ेýाला होिारा कामगारांचा पुरवठा वø आह े. लुईस¸्या मते, पारंपाåरक क्ेýात अणतåरक्त आकृमत ø. २१ munotes.in

Page 13

13 कृषी णवकासाचे णसĦांत ®म आहे, ्या अ्ा्थने ®माची सीमांत उतपादकता श ून्य आहे आणि úामीि मज ुरी दर
सरासरी उतपादनाĬार े णनरा्थåरत केला जाते.
सुŁवातीला, आरुणनक क्ेýातील मजुरांसाठी मागिी वø D१ D१ आहे जो ®णमक उतपादन
वø देखील आहे. आरुणनक नZा वाQविार े क्ेý सुŁवातीला OL १ भाडz्याने Gेते Ìहिजे
त्यांचे सीमांत उतपादन वासतणवक व ेतना¸्या बरोबरीच े आहे. आकृती मध्ये कामगार D१ D१
साठी मागिी वø णब ंदू E ्ये्े कामगार पुरवठा वøाला Jेदतो ज्या¸्याशी संबंणरत >कूि
आरुणनक क्ेýातील रोजगार OL १ ¸्या बरोबरीचा आह े .आरुणनक क्ेýाचे >कूि उतपादन
OD १ EL१ Óदारे ण द ले ज ा ई ल आ ण ि >कूि वेतन खच्थ OWEL १ असेल. त्यामुbे
भांडवलदाराचा >क ूि नZा हा WD १ E इतका असेल. भांडवलदार संपूि्थ नZा पुनहा
गुंतवतो. भांडवलदाराÓदारे नÉ्या¸्या पुनगु«तविूकìमुbे भांडवलाचा >कूि साठा वाQेल
आणि ्यामुbे मजुरांचा मागिी वø D२D२. असा बदलेल आणि ्यावेbी OL२ कामगारांचा
F णबंदूवर नवीन समतोल सारला जाईल पåरिामी >क ूि उतपादन OD २FL२ प्य«त वाQते.
>कूि वेतन आणि नZा अन ुøमे OWFL २ आणि WD २F प्य«त वाQतो. भांडवलदार संपूि्थ
नÉ्याची पुनगु«तविूक करेल ज्यामुbे भांडवलाचा साठा आिखी वाQ ेल आणि कामगार
मागिी वø D३D३ असा वर सरक ेल ्याचा पåरिाम Ìहिज े आरुणनक Cद्ोणगक क् ेýात
रोजगार आणि उतपननात आिखी वाQ होत राहील. नवीन समतोल णब ंदू G ्ये्े होत आहे
ज्यावर रोजगाराची पातbी OL ३ आहे आणि >कूि उतपनन OD ३GL ३ आहे. मजुरी आणि
नZा OWGL ३ आणि WD ३G प्य«त वाQतो. भांडवलदाराने ्या नÉ्याची पुनगु«तविुक
केÐ्यामुbे उतपादन आणि रोजगाराचा आिखी णवसतार होतो आणि द ुहेरी अ््थÓ्यवस्े¸्या
णवकासाला चालना णमbते.
आरुणनक Cद्ोणगक क् ेýा¸्या वाQीची आणि रोजगारा¸्या णवसताराची वरील प्णø्या
पारंपाåरक क्ेýातील सव्थ अणतåरक्त ®म Cद्ोणगक क् ेýात शोषून Gेईप्य«त चालू राहील.
अणतåरक्त मजूर संपÐ्यानंतर अणतåरक्त कामगारा ंना कृषी क्ेýातून उ¸च वेतन दरानेच काQता
्येईल. मजुरांचा पुरवठा वø रनातमक उताराचा होईल आणि आर ुणनक क्ेýातील वेतन
आणि रोजगार दोनहीमध्ये परसपर सहका्या ्थने वाQ होईल आणि ्या वेbेप्य«त अ््थÓ्यवस्ेचे
संरचनातमक पåरवत ्थन Lालेले असेल.
२.२.• लुईस प्राŁ्पािरील टीका :
लुईस णसĦांत खूपच णच°वेरक आहे क ा र ि त ्य ा त ® ण म क आणर³्य असिाö्या
अ््थÓ्यवस्े¸्या णवकासाची प्णø्या सोÈ्या आणि आ कष्थक पĦतीने सपĶ केली आहे परंतु
हा णसĦांत काही ýुNéनी úसत आह े.
१. कामगार बचत \ा ंडिल संचय: हा णसĦांत असे गृहीत ररतो कì , भांडवलदार
त्यां¸्या नÉ्याची प ुनगु«तविूक करतील ज े आरुणनक क्ेýातील उतपादन आणि
रोजगारा¸्या णवसताराकड े नेतील. परंतु जर भांडवलदाराने त्यांचा नZा अणरक
अत्यारुणनक ®म बचत भांडवली उपकरि े णकंवा तंý²ानामध्ये गुंतवला तर त्याम ुbे
रोजगाराचा णवसतार होिार नाही. अशा प्कार¸्या नÉ्या¸्या प ुनगु«तविुकìमुbे केवb
उतपादन आणि भांडवलदारां¸्या नÉ्यात वाQ होईल. जर अस े असेल तर संपूि्थ
णसĦांत खंणडत होतो. munotes.in

Page 14

14 कृषी णवकास आणि रोरि
14 २. शहरी मजुरी दर वसरर नसतो: शहरी Cद्ोणगक क् ेýातील मजुरीचा दर णनवा्थह
क्ेýातून मजुरांचा पुरवठा संपेप्य«त णस्र असतो , असे णसĦांत मानतो. हे अवासतव
आहे कारि शणक्तशाली कामगार स ंGNने¸्या दबावामुbे शहरी वेतन वाQत आहे.
‘. \ांडिल 8ड्डाि: ्या णसĦांताने असे गृहीत ररले कì, भांडवलदार त्यां¸्या
नÉ्याची देशांतग्थत अ््थÓ्यवस्ेत पुनगु«तविूक करतील. तर ्या णसĦांताने असा
्युणक्तवाद केला कì, नÉ्या¸्या पुनगु«तविुकìमुbे उतपादन आणि रोजगाराचा णवसतार
होईल. परंतु भांडवलदारांनी भांडवल उडzडािाचा >क प्कार Ìहि ून परदेशात नZा
णमbवला, तर देशांतग्थत अ््थÓ्यवस्ेत उतपादन आणि रोजगाराचा णवसतार होिार
नाही.
४. कुशल कामगार ह े ताÂ्पुरते अडरळे नाहीत: लुईस असे गृहीत ररतात कì,
अकुशल कामगारांना प्णशक्ि णदले जा9 शकते आणि कyशÐ्य त्यार क ेले जा9
शकते. Ìहिून त्यांनी कुशल कामगारांना तातपुरती अडचि मानल े. त्ाणप कyशÐ्य
णनणम्थती ही गंभीर समस्या आह े आणि अकुशल कामगारांना प्णशणक्त करÁ्यासाठी
बराच वेb आणि जासत खच ्थ लागतो.
“. श्माची सीमांत 8Â्पादकता श ूनय नाही: हा णसĦांत असे गृहीत ररतो कì अणत
लोकसं´्या असलेÐ्या अणवकणसत देशां¸्या णनवा्थह क्ेýात ®माची सीमांत
उतपादकता शून्य आहे.
२.२.८ वनÕकष्थ:
्या Nीका असूनही णसĦांत णनवा्थह क्ेýातून आरुणनक Cद्ोणगक क् ेýाकडे अणतåरक्त ®म
हसतांतरिाĬारे णवकास प्णø्येचे प्ारंणभक संकÐपनातमक णचýि Ìहि ून लुईस णसĦांत
अत्यंत मyÐ्यवान आह े. ्यात अणवकणसत द ेशां¸्या ®म अणर³्या¸्या संरचनातमक
पåरवत्थनाची प्णø्या अणतश्य सपĶ आणि सोÈ्या पĦतीन े मांडली आहे. अशा अ््थÓ्यवस्ेत
भांडवलदारां¸्या नÉ्या¸्या प ुनगु«तविुकìसह भांडवल संच्य कसा हो9 शकतो , हे सपĶ
करते जे अ््थÓ्यवस्े¸्या वाQीस आणि रोजगार व उतपादना¸्या णवसतारास मदत करत े.
परंतु णसĦांताला वासतवाशी ज ुbÁ्यासाठी गृहीतके आणि णवĴेषिामध्ये काही सुरारिा
आवÔ्यक आह ेत.
प्रगती त्पासा
१ . कृषी णवकासातील भा ंडवलशाही क्ेý आणि णनवा्थह क्ेý ्याबाबत तुÌहाला का्य
समजले?
२. भांडवलशाही आणि णनवा ्थह क्ेýाचा का्य संबंर आहे?
३. कृषी णवकासा¸्या ल ुईस णसĦांताचे समीक्क मूÐ्यांकन करा.
२.‘ शुलÂL चा कृषी विकासाचा वसĦा ंत (THEORY O F
AGRICULURAL DEVELOPMENT: SCHULTZ THEORY )
२.‘.१ प्रसतािना:
अ््थÓ्यवस्े¸्या सवा«गीि णवकासासाठी श ेतीचा णवकास महßवाचा आह े. Ìहिून अनेक
अ््थशास्त्र²ांनी अणवकणसत द ेशांमध्ये शेती¸्या णवकासाच े माग्थ आणि सारन े सुचविारे munotes.in

Page 15

15 कृषी णवकासाचे णसĦांत णवणवर णसĦांत णवकणसत क ेले आहेत. ्या संदभा्थत Nी.डÊÐ्यू. शुÐतL ्यांनी महßवपूि्थ
्योगदान णदले आहे.
शुÐतL ्यांनी १ ९६४ मध्ये प् क ा ण श त केलेÐ्या त्यां¸्या 'ůानसZॉणम«ग ůrणडशनल
अrúीकÐचर' ्या पुसतकात पारंपाåरक शेती णवकणसत करÁ्याच े णवणवर माग्थ आणि सारने
सुचणवली आहेत. त्यां¸्या णसĦांतामध्ये त ्य ांनी पारंपाåरक शेती¸्या प å र व त्थना¸्या
समस्ये¸्या काही महßवा¸्या प uलूंची चचा्थ केली आहे. शुÐतL¸्या कृषी पåरवत्थना¸्या
णसĦांतावर पुQील मुद्ांÓदारे चचा्थ करता ्येईल.
२.‘.२ ्पारं्पाåरक शेतीची Óया´या:
शुÐतL ्यांनी णदलेली पारंपाåरक शेतीची Ó्या´्या इतर अ् ्थशास्त्र²ांनी णदलेÐ्या Ó्या´्येपेक्ा
वेगbी आहे. शुÐतL¸्या मते, पारंपाåरक शेती ही णस्र आणि गणतमान नसल ेली शेती आहे.
शेती ही भांडवल सरन आणि उतपादकही अस ू शकते परंतु जर शेतीची कला णस्र अस ेल
आणि पुQील णवकास होत नस ेल तर ती परंपरागत असू शकते. त्या अ्ा्थने अमेåरकेसार´्या
णवकणसत देशाची शेतीही पारंपåरक हो9 शकत े, जर शेतीची कला बदलली नाही आणि
ठÈप Lाली नाही. श ुÐतLसाठी पारंपाåरक शेती ही मागासलेली आणि ®णमक श ेती असेलच
असे नाही. भांडवल-क¤णद्रत शेती देखील दीG्थ कालावरीत पार ंपाåरक सवरूप रारि करू
शकते आणि अखेरीस समतोल णस्तीत पोहोच ू शकते णज्े पारंपåरक शेतीचे वuणशĶz्य
असलेÐ्या लागवडीची कला ्ा ंबते अशी त्यांची इ¸Jा होती. जोप्य «त लागवडीची कला
बदलत नाही तोप्य«त शेती पारंपाåरकच राहील.
२.‘.‘ ्पारं्पाåरक शेतीची िuवशट्ये:
पारंपाåरक शेतीची त्या¸्या सवत¸्या पĦतीने Ó्या´्या केÐ्यानंतर शुÐतL ्यांनी पारंपाåरक
शेती¸्या दोन महßवा¸्या व uणशĶz्यांची चचा्थ केली आहे जी खालीलप्माि े आहेत
१ . संसाधनांचे अचूक िाट्प: शुÐतL¸्या मते, पारंपाåरक शेतीमध्ये संसारनांचे अचूक
वाNप आहे. लागवडीची णस्र कला श ेतकö ्यांना दीG्थ अनुभवाने उतपादना¸्या
णवणवर GNकांबĥल परतावा जाि ून GेÁ्यास सक्म करत े. त्यामुbे ते संसारने आणि
GNकांचे वाNप करतील ज े्े ्या GNकांचा सीमांत परतावा त्यां¸्या संबंणरत सीमांत
खचा्थ¸्या बरोबरीच े अ स त ी ल Ì ह ि ज ेच (Ȥȩ ȤȚ). संसारनां¸्या पåरपूि्थ
वाNपासाठी ही अN आहे. हा णनÕकष्थ नगÁ्य परंतु का्य्थक्म गृहीतकांकडे नेतो. हे
गृणहतक सांगते कì पारंपाåरक शेतीतील शेतकरी सामान्यत3 श ेती¸्या णस्रत ेमुbे
गरीब असतात, परंतु त्याच शेती¸्या प्दीG्थ अनुभवामुbे ते संसारनांचे का्य्थक्मतेने
वाNप करÁ्यास सक्म असतात.
२. श्माचे मूलय शूनय नाही: अनेक अ््थशास्त्र²ांनी असा ्युणक्तवाद केला आहे कì,
पारंपाåरक शेतीमध्ये ®माची सीमांत उतपादकता शून्य आहे. त्ाणप शुÐतL ्यांचे
मत आहे कì, पारंपाåरक शेतीमध्ये ®माचे मूÐ्य शून्य नाही. त्यां¸्या मते, पारंपाåरक
शेतीमध्ये ®माची णकरकोb उतपादकता कमी असू शकते परंतु शून्य नाही. त्या¸्या
मते पारंपाåरक शेतीतून ®म काQून GेतÐ्यास >कूि उतपादनात GN होईल. त्यान े
आपला ्युणक्तवाद णसĦ करÁ्यासाठी प ुरावे णदले. त्यांनी लrणNन अमेåरकन देश पेरू munotes.in

Page 16

16 कृषी णवकास आणि रोरि
16 आणि āाLीलमरील उदाहरि े उĦृत केली णज्े बांरकाम का्या्थत गुंतÁ्यासाठी कृषी
क्ेýातून कामगार काQ ून GेÁ्यात आले. शुÐतL ्यांना असे आQbून आले कì दोनही
देशांमध्ये शेतीतून कामगार काQ ून GेतÐ्याने कृषी उतपादनात GN Lाली.
अशाप्कारे, शुÐतL असा णनÕकष ्थ का Qतात कì , पारंपाåरक शेतीमध्ये ® म ा च ी
णकरकोb उतपादकता सकारातमक आह े, परंतु शून्य नाही.
२.‘.४ शुलÂL¸या शेती¸या काया्पालटासाठी¸या सूचना:
शुÐतL¸्या ÌहिÁ्यान ुसार पारंपाåरक शेती, णस्र लागवडी¸्या कल ेसह समतोल आह े.
सध्या¸्या शेतीपेक्ा अणरक उतपादक असल ेÐ्या नवीन GNका ंचा समावेश करून पारंपाåरक
शेतीमध्ये पåरवत्थन केले जा9 शकते. त्यां¸्या मते शेतीमध्ये गुंतविुकì¸्या नवीन संरी
णनमा्थि करÁ्याची गरज अस ून शेती करÁ्याची कला बदलली पाणहज े. ्याचा अ््थ असा होतो
कì, कृषी पåरवत्थन केवb Ó्युतप°ीशास्त्री्य पåरवत ्थनानेच साध्य केले जा9 शकते जे
उतपादना¸्या नवीन पĦती आणि नवीन कyशÐ्य े बनवते. शुÐतL¸्या सूचना खालीलप्माि े
वि्थन केÐ्या आहेत
१ . धोरिाÂमक ŀĶीकोन: शुÐतL¸्या मते शेतकö ्यांĬारे नवीन GNकांचा जलद वापर
करÁ्यासाठी दोन रोरिातमक पधद तéचा अवलंब केला जा9 शकतो. त्या Ìहिजे
बाजार ŀĶीकोन आणि आद ेश ŀĶीकोन. बाजारा¸्या ŀणĶ कोनातून शेतकö्यांना
नवीन णनणवķा सवीकारÁ्या बाबत णनि्थ्य GेÁ्याचे सवातंÞ्य णदले जाते. त्यांना नवीन
GNकां¸्या नZाक्मत ेवर आराåरत णनि ्थ्य GेÁ्याची परवानगी आह े. सरकारची
भूणमका नवीन णनणवķा ंचा णवकास आणि णवतरि , कyशÐ्यांचा णवकास, प्णसĦी,
सवसत कजा्थ¸्या तरतुदी इत्यादéपुरती म्या्थणदत आहे. ्या ŀणĶकोनातून शेतकö्यांना
नवीन णनणवķा सवीकारÁ्याची सक्तì क ेली जात नाही. नवीन उतपादन GNक
सवीकारा्यचे क ì न ा ह ी ह े ण न व ड Á ्य ा चे सवातंÞ्य ते उ प भ ो ग त ा त . उ द ा ह र ि ा ् ्थ
मेण³सको. दुसरीकडे, आदेशानुसार नवीन णनणवķा वापरÁ्याबाबत णनि्थ्य GेÁ्यास
शेतकरी मोकbे नाहीत. सव्थ काही राज्य ठरवते. राज्य नवीन णनणवķा ंचा पुरवठा
करते आणि शेतकö्यांना त्यांचा वापर करÁ्या चे णनद¥श देते. शेतकö ्यांना प्या्थ्य नाही
त्यांना राज्याने पुरवठा केलेÐ्या नवीन णनणवķा ंचा अवलंब करावा लागेल आणि त्या
बदÐ्यात त्यांना उतपादनाचा >क भाग राज्याला द्ावा लागेल.उदा. रणश्या
२. ्पåरित्थन प्रवक्रया: पåरवत्थनाची प्णø्या नवीन GNकां¸्या उतपादनाची मागिी आणि
पुरवठा ्यावर अवल ंबून असते. नवीन GNक ह े पारंपाåरक GNकांपेक्ा अणरक
उतपादक असल े पाणहजेत आणि त्याच व ेbी बाजारात उपलÊर असले पाणहजेत
शेतकरीही त्यां¸्या शेतात असे GNक वापरÁ्यास त्यार असल े पाणहजे. नवीन
GNकां¸्या पुरवठz्यात काही समस्या आह ेत शुÐतL त्या समस्या ंवर चचा्थ करतात
आणि खालीलप् मािे सूचना देतात
अ निीन घटकांचा ्पुरिठा: नवीन GNकांचा पुरवठा पुरेशा प्मािात आणि
तोही वाजवी दरात सुणनणIJत करÁ्याची गरज आह े. हे त्यां¸्या प्भावी
वापरासाठी आणि नZा स ुणनणIJत करÁ्यासाठी महतवाच े आहेत. शुÐतL¸्या munotes.in

Page 17

17 कृषी णवकासाचे णसĦांत मते, नवीन उतपादन सारना ं¸्या पुरवठz्या¸्या प्णø्येत तीन NÈपे समाणवĶ
आहेत जे खालीलप्माि े आहेत
(Ⱥ) संशोरन आणि णवकास
(ȺȺ) शेतकö्यांना नवीन णनणवķांचे णवतरि
(ȺȺȺ) नवीन उतपादन सारनां¸्या वापरासाठी ²ानाचा प्सार करÁ्यासाठी
सेवा णवसतार.
शुÐतL ्यां¸्या मते, नवीन उतपादन सारना ंचे संशोरन आणि णवका स हा
राज्याने केला पाणहजे कारि खाजगी संस्ांकडे अ से उ प ø म ह ा त ी
GेÁ्यासाठी पुरेशी संसारने नसतील. खाजगी स ंस्ा संशोरन आणि णवकास
करÁ्यास इ¸Jुक नसू शकते कारि अशा स ंशोरनाचे Zा्यदे का्यम ठेवता
्येत नाहीत आणि इतर क ंपन्यांकडे जाÁ्याची श³्य ता असते. त्यामुbे नवीन
नवीन उतपादन सारना ंचे संशोरन आणि णवकास ह े राज्य णकंवा नZा न
कमाविाö्या संस्ांनी केले पाणहजे.
ब निीन वनविष्ठांचे वितरि: नवीन णनणवķा णवकणस त LाÐ्यानंतर पुQील पा्यरी
Ìहिजे शेतकö्यांना त्यां¸्या णवतरिासाठी आवÔ्यक पा्याभ ूत सुणवरा णनमा्थि
करिे शुÐNzL सुचणवतो कì सुŁवाती¸्या NÈÈ्यात नवीन उतपादन सारना ं¸्या
णवतरिात काही अडचिी ्य े9 शकतात. ्या अडचिé मध्ये म्या्थणदत मागिी,
उ¸च णकंमत, पारंपाåरक णनणवķा ं¸्या पुरवठz्यापासून होिारा प्णतकार
इत्याणदंचा समावेश होतो. त्यामुbे, आÌही सुचणवतो कì सुŁवाती¸्या NÈÈ्यात
नवीन णनणवķांचे णवतरि राज्य णक ंवा नZा न कमाविाö्या संस्ांनीनी केले
पाणहजे.
क) विसतार सेिांचा विकास: नवीन उतपादन सारन े वापरÁ्या¸्या पĦतीबĥल
शेतकö्यांना माणहती द ेÁ्यासाठी चांगÐ्या णवकणसत णवसतार स ेवांची
आवÔ्यकता आह े. शुÐतLचे Ìहििे आहे कì णवसताराच े काम राज्याĬारे केले
जा9 शकते कारि त्यात जासत खच ्थ ्येतो.
ड निीन वनविष्ठा ंची मागिी: केवb नवीन णनणवķांचा पुरवठा कृषी
पåरवत्थनासाठी पुरेसा नाही. शेतकö्यांनी त्यां¸्या शेतात वापरÁ्यासाठी नवीन
णनणवķांची मागिी केली पाणहजे. दुसö्या शÊदांत, नवीन उतपादन सारना ंची
मागिी णनमा्थि करÁ्याची गरज आह े.
शुÐNzL¸्या मते नवीन उतपादन सारना ंची मागिी नÉ्यावर अवल ंबून असेल.
नZा दोन GNकांवर अवलंबून असतो ्यामध्ये -
(Ⱥ) नवीन उतपादन सारना ंची पुरवठा णकंमत आणि
(ȺȺ) संभाÓ्य उतपनन.
शुÐतL¸्या मते, नवीन उतपादन सारना ं¸्या वापरास प्ोतसा हन देÁ्यासाठी त्यांची
पुरवठा णकंमत कमी असावी. त े सुचवतात कì सुŁवाती¸्या NÈÈ्यात सर कारने नवीन
णनणवķा अनुदाणनत दराने पुरवÐ्या पाणहजेत. munotes.in

Page 18

18 कृषी णवकास आणि रोरि
18 पुरवठा णकमती Ó्यणतåरक्त नवीन उतपादन सारना ंचा नZा देखील संभाÓ्य
उतपननावर अवल ंबून असतो. णनणवķा नवीन असÐ्यान े त ्य ां¸्याकडून होिाö्या
उतपादनाबाबत श ेतकरी अणनणIJत आह ेत. त्यामुbे, नवीन णनणवķांचे संभाÓ्य उतपनन
जासत असावे जेिेकŁन शेतकö्यांना त्यांचा वापर करÁ्यास पNव ून द्ावे.
‘. कृषी ्पåरित्थनातील कyशलया ंचे म ह ß ि : नवीन उतपादन सारन े आणि कृषी
पåरवत्थना¸्या वापरासाठी कyशÐ्य आणि ²ान द ेखील महßवाच े आहे. त्यामुbे
शेतकö ्यांना नवीन णनणवķा ं¸्या वापराबाबत आवÔ्यक ²ान आ्यात क ेले पाणहजे.
शुÐNzL¸्या मते, कyशÐ्ये तीन प्कारे साकारली जा9 शकतात -
(Ⱥ) नोकरी प्णशक्ि आणि अÐपकालीन व Ó्यावसाण्यक अË्यासøमा ंवर
(ȺȺ) शाले्य णशक्ि
(ȺȺȺ) चाचिी आणि ý ुNी पĦत
शुÐNzL¸्या मते, सामान्य णशक्ि द ेिारे शाले्य णशक्ि हे गुंतविुकìचे सवō°म प्कार
आणि मानवी भांडवल आणि कyशÐ्ये त्यार करÁ्याच े माग्थ आहेत. त्यांनी हॉलंड
आणि डेनमाक्थचे उदाहरि णदल े जे्े १ ९Ó्या शतका¸्या श ेवN¸्या णतमाहीत श ेतीची
LपाNz्याने वाQ शाले्य णशक्िातील मोठ z्या गुंतविुकìशी संबंणरत होती.
२.‘.“ टीका:
पारंपाåरक शेतीचे रूपांतर करÁ्यासाठी श ुÐNzL¸्या सूचना णन3संश्यपिे चांगÐ्या आणि
वासतववादी आह ेत. त्ाणप, त्याचा णसĦांत काही ýुNीनी úसत आहे.
१ . ्पारं्पाåरक शेतीची Óया´या Óया िहाåरक नाही: श ुलÂLने णदलेली पारंपाåरक
शेतीची Ó्या´्या Ó्यावहाåरक नाही आणि णत¸्या पåरिामांना अनेक अ््थशास्त्र²ांनी
आÓहान णदले आहे.
२. अणवकणसत देशां¸्या आण््थक वासतवाचे आकलन न करता तो क ृषी पåरवत्थनासाठी
बाजारपेठेचा ŀणĶकोन सवीकारतो. अशा अ् ्थÓ्यवस्ेत बाजारपेठेची Ó्यवस्ा
Ó्यवणस्त नसत े आणि अपूि्थतेने úसत असतात. त्याम ुbे, सुŁवाती¸्या णस्तीत,
राज्याला उपøम हाती ¶्याव े लागतील आणि त्यावर णन्य ंýि ठेवावे लागेल.
‘. संसराÂमक सुधारिांकडे दुल्थक्ष: शुÐतL ्यांनी पारंपाåरक शेती¸्या पåरवत्थना¸्या
प्णø्येत संस्ातमक सुरारिां¸्या भूणमकेकडे दुल्थक् केले आहे.
४. शुलÂLने गरीब अ््थÓ्यवस्ामरील कमाईची Ó्याĮी आणि प्शासकì्य का्य ्थक्मता इ.
बाबतीत दुल्थक् केले आहे नवीन उतपादन सारना ंचा वापर्या Gर कांमुbे प्भाणवत
होतो ज्याचा त्यान े णवचार केला नाही .
“. गuर-आवर्थक अडरÑयांकडे दुल्थक्ष: शुÐतLने पारंपाåरक शेती¸्या पåरवत्थनात केवb
आण््थक GNकांकडे लक् णदले आहे. राणम्थक ®Ħा, पुरािमतवाद आणि शेतकö्यांची munotes.in

Page 19

19 कृषी णवकासाचे णसĦांत Gातक वृ°ी ्यासार´्या ग uर-आण््थक अड्Ñ्यांकडे त्यांनी दुल्थक् केले आहे जे नवीन
णनणवķा सवीकारÁ्या साठी अड्bे Ìहिून काम करू शकतात.
२.‘.” वनÕकष्थ:
्या Nीका असूनही, असा णनÕकष्थ काQला जा9 श कतो कì शुÐLने पारंपाåरक शेती¸्या
पåरवत्थनासाठी महßवपूि्थ सूचना केÐ्या आहेत. त्यांचे णवĴेषि कृषी णवकासासाठी रोरि े
आखÁ्यासाठी णनणIJतच उप्य ुक्त ठरेल. त्ाणप, णदलेÐ्या गरीब अ््थÓ्यवस्ेत प्चणलत
असलेÐ्या सामाणजक आणि आण् ्थक पåरणस्ती¸्या आरारावर त्या ं¸्या सूचना
सवीकाराÓ्या लागतील.
प्रगती त्पासा:
१ . पारंपाåरक शेतीची Ó्या´्या करा.
२. पारंपाåरक शेतीची वuणशĶz्ये सपĶ करा.
३. शेतीचा का्यापालN करून त ुÌहाला का्य समजते?
४. शुÐNzL¸्या कृषी णवकासा¸्या णसĦा ंता¸्या म्या्थदा का्य आहेत?
२.४ मेलरचा कृषी विकासाचा वसĦांत (MELLOR ’S THEORY OF
AGRICULTURAL DEVELOPMENT )
२.४.१ प्रसतािना:
डÊÐ्यू.जे. मेलर ्यांनी १ ९६६ मध्ये प्काणशत केलेÐ्या 'कृषी णवकासाचे अ््थशास्त्र' ्या
पुसतकात पारंपाåरक शेतीचे आरुणनक शेतीमध्ये रूपांतर करÁ्याचे माग्थ आणि उपा्य
सुचवले आहेत.
२.४.२ कृषी विकास:
मेलर¸्या मते अ््थÓ्यवस्ेची शेती तीन NÈÈ्यांतून जाते
अ. पारंपाåरक शेती
ब. तांणýकŀĶz्या गणतमान शेती-कमी भांडवल तंý²ान
क. तांणýकŀĶz्या गणतमान शेती- उ¸च भांडवल तंý²ान
्या NÈÈ्यांतील शेतीची मु´्य वuणशĶz्ये खालीलप्माि े वि्थन केली आहेत
अ. ्पारं्पाåरक शेती:
मेलर पारंपाåरक शेतीची Ó्या´्या Ó्यावहाåरक पĦतीन े क र त ो . त्यां¸्या मते
पारंपाåरक शेती ही कमी उतपादकता असल ेली मागासलेली ®म प्रान श ेती आहे.
पारंपाåरक शेतीतील बहòतेक शेते ही शेतकö्यांची शेते आहेत ज्यात मोठz्या प्मािात
®मशक्तì Ó्यवस्ापन आणि भा ंडवल >काच क ुNुंबाĬारे पुरवले जाते. पारंपाåरक शेते munotes.in

Page 20

20 कृषी णवकास आणि रोरि
20 सारारित3 आकारान े लहान असतात आणि त्यांची उतपादकता उतपादन आणि
णनÓवb उतपनन कमी असत े. परंतु अशा शेतीमध्ये >क पåरपूि्थ वाNप संसारन आहे.
पारंपाåरक शेतीमध्ये वापरले जा िारे मु´्य णनणवķे Ìह ि जे ज मी न आणि ® म.
अणतåरक्त ®माचा वापर ह े उतपादन आणि उतपनन वाQवÁ्याच े >कमेव सारन आहे.
परंतु णदलेÐ्या शेता¸्या क्ेýावर अणरक ®म वापरÐ्यान े सीमांत उतपादकता कमी
होते. मेलरने णनदश्थनास आिून णदले कì, पारंपाåरक शेतीमध्ये खतांसार´्या काही
अपारंपाåरक णनणवķांचा वापर केला जा9 शकतो पर ंतु इतर पूरक GNकांचा वापर न
केÐ्यामुbे त्यांचा >कूि उतपादनावर होिारा पåरिाम नगÁ्य अस ेल. चांगले णब्यािे
कìNकनाशके इ. उतपादन सारन े पारंपाåरक शेतीचे रूपांतर करÁ्यासाठी ता ंणýक
बदल आणि संस्ातमक सुरारिा ्या दोनही आवÔ्यक आह ेत.
्पारं्पाåरक शेतीची िuवशĶ्ये:
१ . कमी रोजगार: मेलर¸्या मते पारंपाåरक शेतीमध्ये कमी रोजगार आहे. ्याचे प्मुख
कारि Ìहिज े ज ण म न ी ¸ ्य ा ण व त र ि ा त ी ल अ स म ा न त ा . म ो ठ े शेतीक्ेý असलेÐ्या
शेतकö्यांना अणरक उतपननाम ुbे णव®ांती आणि काम ्याप uकì >क णनवडÁ्याचा प्या ्थ्य
आहे. हे अÐप रोजगारासाठी कज ्थ देते. परंतु JोNz्या शेतांवर काम करिाö्या
शेतकö्यांना त्यांची सीमांत उतपादकता शून्य होईप्य«त त्यांचे ®म वापरावे लागतील.
मेलर¸्या मते, उतपननाचे तीन प्कार आह ेत; ते पुQीलप्मािे आहेत
(Ⱥ) उतपननाची जuणवकŀĶz्या णनवा्थह पातbी ही उतपननाची पातbी आह े कì जी केवb
जuणवक णनवा्थह Ìहिजे अनन, वस्त्र, णनवारा आणि मान वी जीवन णNकवÁ्यासाठी
आवÔ्यक असल ेÐ्या इतर गोĶéची खाýी द ेते.
(ȺȺ) उतपननाची सांसकृणतकŀĶz्या पåरभाणषत णनवा ्थह पातbी.
(ȺȺȺ) गणतमान समाजासाठी उतपनन
्पारं्पाåरक शेतीतील शेतक्षेत्र दोन प्रकारचे असू शकतात:
अ) शेतक्ेý जी उतपननाची ज uणवक जगÁ्याची पातbी दे9 शकतात
ब) जे शेतक्ेý जासतीत जासत सांसकृणतकŀĶz्या पåरभाणषत णनवा ्थह उतपनन दे9
शकतात.
पणहÐ्या प्कार¸्या श ेतात त्याची णकरकोb उतपादकता श ून्य होईप्य«त मजुरांचा वापर केला
जाईल. दुस-्या प्कार¸्या श ेतात ®माचा समतोल सतर वापर केलेÐ्या शेतासाठी उतपादन
श³्यता वø¸्या आणि उप्य ुक्तता वøा¸्या सपणश्थका णबंदूĬारे णनरा्थåरत केले जाईल.
१ . अधोगामी 8ताराचा ्प ुरिठा िक्र : मेलर¸्या मते पारंपाåरक शेतीमध्ये कृषी
उतपादनासाठी >क ूि पुरवठा वø अरोगामी उताराचा आहे. जेÓहा णकंमती बदलतात
तेÓहा कामगारां¸्या वापरावरील नकारातमक उतपनना¸्या पåरिामाम ुbे हे Gडते. कृषी
उतपादनांची उ¸च बणक्स े शेतकö्यांना णव®ांती कमी करÁ्यास आणि अणर क ®म munotes.in

Page 21

21 कृषी णवकासाचे णसĦांत (सकारातमक प्णतस्ापन) वापरÁ्यास प्ोतसाणहत करतात. पर ंतु जेÓहा णकमती¸्या
आकारामुbे त्यांचे उतपनन वाQत े तेÓहा शेतकरी कमी काम करतात (नकारातमक
उतपनन पåरिाम). अशाप्कार े जेÓहा नकारातमक उतपननाचा पåरिाम कामगार
वापरावरील सकारातमक प्णतस्ापन प्भावाला पूि्थपिे तNस् करतो आणि >क ूि
उतपादन GसरÁ्यास स ुŁवात होते आणि वø उतार माग े पडतात तेÓहा >क णबंदू
गाठला जातो.
२. श्म काQून घेÁयाचा ्पåरिाम: असा ्युणक्तवाद केला जातो कì श ेतीमध्ये शून्य
मूÐ्याचे ®म अणसततवात आह ेत आणि ते मागे GेतÐ्याने >कूि उतपादन कमी होिार
नाही. त्ाणप मेलरचा असा णवश्वास होता कì श ेतीतून ®म काQून GेतÐ्यास
उतपादनात GN होईल. ह े उव्थåरत मजुरां¸्या दरडोई उतप ननात वाQ LाÐ्याम ुbे आहे
ज्यामुbे कमी मजुरांचा वापर होतो.
मेलर¸्या मतानुसार, पारंपाåरक शेती जोप्य«त त्याला ýास होत नाही तोप्य«त त्याचे
पारंपाåरक सवरूप बदलिार नाही. त ंý²ानात बदल Gडव ून आिÁ्यासाठी सरकारन े
रोरि आखले पाणहजे.
ब. तांवत्रकŀĶ्या गवतमान शेती - कमी \ांडिल तंत्र²ान:
्या NÈÈ्यात, उ¸च णकरकोb उतपादकता आणि ®माला प ूरक असलेÐ्या नवीन णनणवķा ंचा
शेतीमध्ये वापर केला जातो. अशा णनणवķा ंचा वापर पारंपाåरक णनणवķा ंचा वापर करून
त्यांची उतपादकता वाQणवÁ्यास प्ोतसाहन द ेते. नवीन उतपादन सारन े पारंपाåरक उतपादन
सारनांसाठी अनुकूल आहेत आणि ते बदलत नाहीत. काही नवीन उतपादन सारन े
पारंपाåरक उतपादन सारना ंसाठी अनुकूल आहेत आणि ते बदलत नाहीत. काही नवीन
सारने Ìहिजे खते, नवीन णब्यािे आणि शक्तì.
्या NÈÈ्यावर शेती हा अजूनही अ््थÓ्यवस्ेचा मु´्य Ó्यवसा्य आह े.
मजूर सवसतात उपलÊर होत असÐ्या कारिाने ्यंýसामúी वापरली जात नाही.
्या NÈÈ्या¸्या स ुरbीत प्गतीसाठी खालील गोĶी आवÔ्यक असÐ्याचे मेलरने नमूद केले
आहे
i. संस्ातमक सुरारिा
ii. संशोरनाला प्ोतसाहन
iii. नवीन आणि स ुराåरत उतपादन सारना ंचा पुरवठा
iv. कृषी उतपादनाची सेवा देÁ्यासाठी संस्ांची उभारिी.
v. संप्ेषि प्िालीचा णवकास
vi. लोकांना प्णशणक्त करÁ्यासाठी श uक्णिक संस्ा स्ापन केÐ्या जात आहेत.
vii. लोकांना प्णशणक्त करÁ्यासाठी श uक्णिक संस्ांची स्ापना.
कृषी णवकासा¸्या ्या NÈÈ्यात नवीन तंý²ानाचा वापर केला जातो, परंतु ते Zारसे भांडवल
क¤णद्रत नाही. munotes.in

Page 22

22 कृषी णवकास आणि रोरि
22 क. तांवत्रकŀĶ्या गवतमान श ेती- 8¸च \ांडिल तंत्र²ान:
्या NÈÈ्यात शेती अत्यंत भांडवल क¤णद्रत बनते आणि नवीन त ंý²ानाचा वापर करत े जे
मोठz्या प्मािावर भा ंडवल क¤णद्रत आहे. हा NÈपा ्येतो तेÓहा कोितेही कृषी क्ेý अणसततवात
्येत नाही जे कामगार-बचत ्यांणýक नवकÐपना णनमा ्थि करतात. ्या क ृषी क्ेýात पुरेसे
भांडवल जमा होते. शेतीपासून Cद्ोणगक क् ेýाकडे ल ो क ां¸्या हालचालीम ुbे शेताचा
आकारही वाQतो. ्या NÈÈ्यात श ेतीमध्ये ्यंýा¸्या रूपात मोठी ग ुंतविूक होते. ्या NÈÈ्यात
नवीन णनणवķा श ेतीतून मजुरांची जागा Gेतात आणि शेतीमध्ये णशÐलक राणहल ेÐ्या मजुरांची
उतपादकता वाQवतात.
मेलर ्यांनी णनदश्थनास आिून णदले कì कृषी णवकासा¸्या स ुरbीत प्गतीसाठी ह े तीन NÈपे
पाbले पाणहजेत.
२.४.‘ मेलर¸या वसĦांताचे टीकाÂमक मूलयांकन:
मेलरने णदलेली पारंपाåरक शेतीची Ó्या´्या अणरक Ó्यावहाåरक आह े. त्यांनी पारंपाåरक
शेतीची Ó्या´्या क ेली आहे जी मागासलेली आहे आणि उतपादनाचा म ु´्य GNक Ìहि ून
®म वापरते. त्या शेतीतून मजूर काQून GेतÐ्यास कृषी उतपादनात GN होईल असे त्यांचे
Ìहििे आहे. पि कृषी क्ेýात कोितीही J ुपी बेरोजगारी नाही असा त्यांचा आúह नाही.
शेती¸्या पåरवत्थनासाठी त्यांनी णदलेÐ्या सूचनांमध्ये जमीन सुरारिा, णवपिन, पतसुणवरा
्यासार´्या संस्ातमक बदला ंवर भर देÁ्यात आला आह े. शेती¸्या णवकासासाठी सरकारी
हसतक्ेपाला ते अनुकूल आहेत.
मेलर णवकास प्णø्येत ®म आणि इतर उतपादन GNका ं¸्या भूणमकेवर भर देतो. पारंपाåरक
शेतीमध्ये जणमनीवर अणरक मज ूर वापरून उतपादन वाQवले जाते आणि णतची सीमांत
उतपादकता शून्य होते. परंतु गणतमान शेतीमध्ये नवीन णनणवķांचा वापर केला जातो ज्याम ुbे
मजुरांची उतपादकता वाQत े.
प्रगती त्पासा:
१ . कृषी णवकासाचे NÈपे कोिते आहेत?
२. पारंपाåरक शेतीची वuणशĶz्ये सपĶ करा.
३. मेलर¸्या णसĦांताचे गंभीरपिे मूÐ्यांकन करा.
२.“ Óहन्थन Łटन आवि य ुवजरो हायामी या ंचा कृषी विकासाचा वसĦा ंत
(VERNON RUTTAN AND YUJIRO HAYAMI’S THEORY
OF AGRICULTURE DEVLOPMENT )
२.“.१ प्रसतािना :
सय्यद अहमद ह े सूàम ŀणĶकोन वापरिारे पणहले कृषी अ््थशास्त्र² होते.
नवोनमेष श³्यता वø , IPC वापरून त्यांनी तांणýक नवोपøमाĬार े कृषी उतपादनाच े
णवĴेषि केले. वेगवेगÑ्या समउतपादन वøांचा >क नकाशा जो णवणवर उतपादन का्य ¥
वापरून णदलेला उतपादन पातbीचा वापर करून उद्ोजक णवकणस त करÁ्याची ्योजना munotes.in

Page 23

23 कृषी णवकासाचे णसĦांत आखतो त्याला IPC णकंवा नवोनमेष श³्यता वø Ìहितात. अहमद ्या ंनी त्यां¸्या
णसĦांतात असे गृहीत ररले कì, शेतकरी नवीन तंý²ान णवनामूÐ्य णमbवू शकतात.
उतपादना¸्या GNकावर बचत करÁ्यासाठी खाजगी संस्ा आणि कंपन्या नवीन
तंý²ानामध्ये गुंतविूक करतील. त्ाणप , अहमद¸्या णसĦा ंतामध्ये स ा व्थजणनक
नवणनणम्थती¸्या पuलूकडे पूि्थपिे दुल्थक् केले गेले आहे.
अहमद¸्या णसĦा ंताचा उप्योग ्युणजरो ह्यामी आणि Óहन ्थन ्यांनी प्ेåरत नवणनणम्थतीचा
णसĦांत णवकणसत करÁ्यासाठी क ेला होता. त्या ंनी अहमद¸्या नावोनमेष श³्यता वø
(आ्यपीसी) प्ारूपामध्ये सम उतपादन खच ्थ वø सादर केले ज्यामुbे नवप्वत्थनवर उतपादन
GNकां¸्या णकमती¸्या होिाö्या पåरिा मांचे णवĴेषि केले गेले. त्यांनी प्ेåरत नवकÐपना ही
तांणýक बदल आणि स ंस्ातमक बदला ंमध्ये णवभ ा गली . उतपाद न आ णि त ंý²ाना¸्या
GNकां¸्या णकंमतीतील बदलाम ुbे ण व क त GेतलेÐ्या बदलास स ंस्ातमक बदल अस े
Ìहितात. जेÓहा तांणýक बदलासह उतपादना¸्या GNका¸्या णक ंमतीत बदल होतो त ेÓहा
संस्ातमक बदल होतो. ह े आÌहाला प्ेåरत नवप्वता्थना¸्या णसĦांताकडे आिते ज्याचा
उप्योग सूàम प्मािात क ृषी उतपादकतेचा अË्यास करÁ्यासाठी क ेला गेला होता.
२.“.२ प्रेåरत निप्रित्थनाचा वसĦांत:
प्ेåरत नवप्वत्थनाचा णसĦांताचा अË्यास करÁ्यापूवê आपि प््म सम उतपादन खच ्थ रेषा
आणि सम उतपादन वø समजून Gेतले पाणहजेत. सम उतपादन-णकंमत रेषा >कूि खच्थ
(TC) लक्ात Gे9न खरेदी करता ्येिाö ्या उतपादन सारना ं¸्या सव्थ णभनन सं्योजनांना
Bbखते. सम उतपादन खच ्थ रेषेचा उतार उतपादन GNका ं¸्या णकमती¸्या गुिो°रा¸्या
बरोबरीचा आह े ¢ ݓ/ݎ जी नकारातमक आह े कारि सम उतपादन णकंमत रेषा खाली
णतरकì आहे. W हे ®मासाठी णदल े जािारे वेतन आहे आणि r हे भांडवल ्या GNकासाठी
णदले जािारे Ó्याज आहे. ݓ/ݎ हा दर आहे ज्यावर >क उतपादन GNक दुसö्या उतपादन
GNकासाठी बदलला जा9 शकतो. >कूि खच्थ ही मजुरां¸्या णकमती¸्या 'w' ¸्या पNीने
कामावर GेतलेÐ्या मजुरां¸्या सं´्येइतकì असते ܮܳ ,तसेच भांडवलाची णकंमत r,
वापरलेÐ्या भांडवला¸्या प्मािा¸्या पNीत ܭܳ सम खच्थ रेषे¸्या ईशान्येकडे सरकते
कारि उतपादन संस्ेसाठी >कूि खच्थ (TC) वाQतो ज्यामुbे उतपादन संस्ेला अणरक
उतपादन त्यार करÁ्यासाठी अणरक उतपादन GNक वापरता ्येतात. भाडz्याने GेतलेÐ्या
मजुरांची >कूि र³कम (TC/w ) आणि खरेदी करता ्येिारी >कूि भांडवली र³कम (TC/r)
्या¸्या बरोबरीची आह े.
समीकरि १ : ܥܶ =[(ݓ × ܮܳ( + )ݎ × ܭܳ)]
सम उतपादन वø ही संभाÓ्य उतपादन का्य ¥ आहेत जी उतपादन संस्ेला उतपादना¸्या
णवणशĶ पातbीप्य «त पोहोचवू शकतात. सम उतपादन वøचा उतार हा ता ंणýक
प्णतस्ापना¸्या सीमा ंत दरा¸्या बरोबरीचा आह े (MRTS ) जे सीमांत उतपादन भा ंडवल
(ܲܯܮ/ܲܯܭ) उतपादनातील दुसö ्या उतपादन GNका साठी ज्या दरान े >का उतपादन
GNकाची देवािGेवाि केली जा9 शकत े त्याला तांणýक प्णतस्ापनाचा सीमा ंत दर
Ìहितात. munotes.in

Page 24

24 कृषी णवकास आणि रोरि
24 जेÓहा सम उतपादन वø वर आणि उजवीकड े जातात तेÓहा आलेखावर उतपादन वाQते
आलेखावरील सपणश ्थका णबंदू हा असा णबंदू आहे कì ज्यावर सम खच्थ रेषेचा उतार हा सम
उतपादन वø¸्या ¸्या उतारा¸्या बरोबरीचा असतो . (ܴܯܶܵ =ݓ/ ݎ) जर आपि हे
समीकरि तोडल े तर आपÐ्याला ܲܯܮ/ܲܯܭ =ݓ/ݎ णमbेल. ्या समीकरिाची
पुनर्थचना करून नवीन समीकरि प्ाĮ करतो
समीकरि २: ܲܯܮ/ݓ =ܲܯܭ/ݎ.
हे खच्थ कमी करिारे तßव आहे, जे सांगते कì उतपादन संस्ेने आपले उतपादन GNक
अशा प्कारे वापरावे कì जे्े ®मावर खच्थ केलेÐ्या प्णत डॉलर ®माचे सीमांत उतपादन
भांडवलावर खच्थ केलेÐ्या प्णत डॉलर भा ंडवला¸्या सीमांत उतपादना¸्या बरोबरीच े असेल.
खच्थ कमी करिे Ìहिजे शेतीला खच्थ कमी करून जासतीत जासत नZा णमbवा्यचा आह े.
आकृती क्र. २.२  सपणश्थका णबंदूंचा णवसतार माग ्थ दाखवतो आणि जसज शी सम-खच्थ रेषा
ईशान्येकडे स र कते तसतसा >कूि खच्थ व ा Q त ो आ ण ि जसजसा समउतपादन वø
ईशान्येकडे जातो तसतसे उतपादन वाQत े.

आता आÌहाला सम-खच्थ आणि सम उतपादन वø समजले आहेत आÌही प्ेåरत नव
प्वत्थनाचा णसĦांत णवकणसत करू शकतो. ज ेÓहा उतपादन संस्ा उतपादनाची णवणशĶ
पातbी गाठÁ्यासाठी ज्या ं¸्या सापेक् णकमती वाQÐ्या आहेत अशा उतपादन GNका ंची बचत
करÁ्यासाठी णक ंवा कमी वापरÁ्यासाठी नवीन त ंý²ानाचा शोर लावते तेÓहा त्याला प्ेåरत
नव प्वत्थन Ìहितात. प्ेåरत नव प्वत्थनाचा णसĦांत सम-खच्थ रेषा आणि सम उतपादन वø
णसĦांताप्मािेच आहे. त्ाणप अहमद¸्या (IPC) नवोनमेष श³्यता वø णसĦा ंतातील
नवोनमेष श³्यता वø (IPC) हे कृषी अंतग्थत का्य्थ क रू श क ि ा ö ्या ण व ण व र व ø
दश्थणवÁ्यासाठी सादर क ेले आहे. णदलेले उतपादन त्यार करÁ्यासाठी णवणवर उतपादन
का्य¥ असिाö ्या वेगवेगÑ्या सम उतपादन वøां¸्या नकाशाला नव प्वत ्थन श³्यता वø
(IPC) Ìहितात. उतपादनातील वाQ हे नव प्वत्थन श³्यता वøाच े (IPC) ईशान्येकडील
सरकिे हे उतपादनातील वाQ दश्थणवते आणि ते जर नu:त्यकडे सरकले असेल जी
आलेखावरील उतपादनातील GN दश्थवते. दोनही उतपादन GNका ंची णकंमत >काच वेbी munotes.in

Page 25

25 कृषी णवकासाचे णसĦांत आणि त्याच दरान े बदलू शकते णकंवा >काच उतपादन GNकाची णकंमत बदलू शकते णज्े
दोनही पåरणस्तéम ुbे शेतात णकंवा सरकारला उतपादना¸्या त्या GNका¸्या खचा ्थत बचत
करÁ्यासाठी आणि उतपादन वाQवÁ्यासाठी नवनवीन स ंशोरन करावे लागते.
भांडवल आणि मज ुरांची णकंमत समान दराने वाQते तेÓहा पणहली पåरणस्ती उĩ वते.
सरकारी संशोरन आणि णवकास ( R&D ) आणि रोरिे आQbतील कारि दोनही उतपादन
GNकां¸्या सापेक् णकमतीत वाQ LाÐ्याम ुbे सरकार संशोरन आणि णवकास ( R&D ) णकंवा
अनुदानां¸्या माध्यमात ून शोर लावत े ज्याला तांणýक बदल प्भाव Ìहिता त. (खाली
समीकरि ३ पहा). दोनही णनणवķा ं¸्या सापेक् णकमतीत वाQ LाÐ्याम ुbे शेतकरी भांडवल
आणि ®म वाचवÁ्यासाठी नवनवीन शोर लाव ेल. दोनही उतपादन GNका ंची सापेक् णकंमत
वाQिे Ìहिजे वेतन आणि भाड े समान दराने वाQिे हो्य. आलेखी्यŀĶz्या ्याचा अ््थ असा
आहे कì, >कूि णकंमत डावीकडे नवीन सम खच्थ रेषा B, सम उतपादन वø ܫܳܫ आणि
ܫܥܲܫ (आकृती २.३ पहा) डावीकडे सरकून उतपादनातील GN दश ्थणवतो त्ाणप न
प्वत्थनाÓदारे r आणि w उतपादन पातbीला IPC वर परत आिि े कमी करेल.
समीकरि ‘: [(ݓ × ܮܳ( + )ݎ × ܭܳ)] = ܥܶ焆焆焆焆 =ܫݏ݋ܿ݋ݏݐܮ݅
जेÓहा r आणि w समान दराने वाQतात आणि न ंतर दोनही उतपादन GNका ंचा पåरमािातमक
ŀĶीने दोनहीचा वापर कमी होतो आ णि >कूि खच्थ (TC) बदलत नाही.
[(Ĺ ݓ ×Ļ ܮܳ  )(Ĺ ݎ ×Ļ ܭܳ &)ܥܶࡄࡄࡄࡄ =ܫݐݏ݋ܿ݋ݏ݋ܿ݋ݏ ݊݋
सम-खच्थ रेषा A वर नव प्वत्थन श³्यता वøावर IPC मरील उतपादन परत ्येÁ्यासाठी w
आणि r ची णकंमत कमी करावी लागेल आणि हे केवb नव प्वत्थनाने श³्य होईल.
आकृती क्र. २.‘ भांडवल आणि ®माची णक ंमत समान दरान े वाQÐ्याने Ìहिजेच उतार हा
सम-खच्थ वø A ते B प्य«त बदलत नाही हे दश्थणवते कì भांडवल आणि ®म वाचवÁ्यासाठी
कंपनी आणि सरकार नवीन माग ्थ शोरÁ्यासाठी न ेतृतव करेल. जे IPC ¸्या मागील उतपादन
पातbीवर परत ्येÁ्यासाठी वापरिे अणरक खचêक Lाले आहे. munotes.in

Page 26

26 कृषी णवकास आणि रोरि
26

१ ९६Ž मध्ये जेÓहा चीनमध्ये मु´्य पीक तांदbा¸्या णकमती वाQÐ्या तेÓहा ्या प्कारचा
प्ेåरत नवोपøम सुरू Lाला. तांदbा¸्या चQz्या णकमतीचा म ुकाबला करÁ्यासाठी सरकारला
उ¸च उतपनन द ेिारे तिाव प्णतरोरक ता ंदूb पीक णवकणसत कर Á्यासाठी प्वृ° करÁ्यात
आले. ्यामुbे शेतकö्यांना भात उतपादन वाQवÁ्यासाठी प्द ेशानुसार जमीन आणि मज ूर
्यासार´्या खचêक णनणवķांचे कमी >कक वापरता आले. त्याच वेbी आंतरराÕůी्य तांदूb
संशोरन संस्ांनी (IRRI) ततसम तांदूb णपके णवकणसत केली ज्यामुbे शेतकö्यांना कमी
णनणवķांचा वापर करून भात उतपादन करता आल े.
दुसरी पåरणस्ती त ेÓहा Gडते जेÓहा >काच उतपादन GNका ची णकंमत वाQते आणि पुQील
दोन गोĶéपuकì >क Gडते
१ ) प्णतस्ापन प्भावाम ुbे सम-खच्थ रेषा उजवीकडे णकंवा डावीकडे सरकविाö्या >का
उतपादन GNका¸्या खचा्थत वाQ णकंवा
२) >का उतपादन GNका¸्या णकमतीत Lाल ेली वाQ x-अक्ावर सम-खच्थ रेषेला
णनिा्थ्यक बनवते आणि y-अक्ा¸्या बाजूने खाली जाते.
पणहÐ्या प्या्थ्याचा पåरिाम r मरील वाQीमुbे वापरलेÐ्या भांडवलाचे प्माि कमी क ेÐ्याने
होतो आणि ्यास प्णतस्ापन प्भाव Ìहितात (समी करि ३ आणि आकृती २.४ Ĭारे
दश्थणवलेले आहे ).्या पåरणस्तीत महाग भांडवल कमी आणि सवसत ®म जासत वापरून
उतपादन समान राहत े. Ìहिजे, सम-खच्थ रेषा नव प्वत्थन श³्यता वøावर (IPC) राहते
आणि कोठेही सरकत नाही. ्याचा अ् ्थ भांडवलाची णकंमत वाQÐ्यानंतर उतपादन सारखेच
असेल कारि जासत मज ूर आणि कमी भा ंडवल वापरून श ेती उतपादन समान नव प्वत्थन
श³्यता वøावर (IPC) आहे. आलेखावरील सम उतपादन वø वर ईशान्येकडे गेÐ्यास
शेती उतपादन वाQेल.
समीकरि ‘:[(ݓ × ܮܳ( + )ܻܲ × ܻܳ)] = ܥܶ =ܫ݅ܮݐݏ݋ܿ݋ݏ݊݅ munotes.in

Page 27

27 कृषी णवकासाचे णसĦांत जे्े r वाQतो ज्यामुbे उतपादन संस्ा भांडवलासाठी नवीन शोर लावत े व K वर बचत
करते आणि त्या वसतू¸्या उतपादनासाठी अणरक ®म वापरतात.
[(ݓ ×Ļ ܳܮ(  )ݎ ×Ĺ ܭܳ &)ܥܶ =ܫ݅ܮݐݏ݋ܿ݋ݏ݁݁݊
आकृती क्र. २.४: भांडवलाची णकंमत जसजशी वाQत जाईल तसतस े शेतकरी अणरक
®म आणि कमी भांडवल वापरिे ्याची णनवड कर ेल हे दश्थणवते. भांडवला¸्या णकमतीत
LालेÐ्या वाQीमुbे शेतकरी उतपादना¸्या त्या GNकावर बचत करÁ्यासाठी न वनवीन शोर
GेÁ्यास कारिीभूत ठरतात आणि प ूवêसारखेच उतपादन असल ेÐ्या त्याच नव प्वत्थन
श³्यता वøावर (IPC) णNकून राहतात.

दुसरा प्या्थ्य असा आहे कì सम-खच्थ रेषा X-अक्ावर A ते B प्य«त णनिा्थ्यक ठरेल ज्यामुbे
शेतकरी नव प्वत्थन श³्यता वøावर (IPC) ܫܳܫ इतके कमी उतपादन त्यार करेल
(समीकरि ४ आणि आकृती २.५ पहा). हे GडÁ्याचे कारि Ìहिजे भांडवलाची णकंमत
वाQÐ्याने खरेदी करता ्येिाö ्या भांडवलाची >कूि र³कम कमी होत े आणि मजुरीची णकंमत
समान राहते.
समीकरि ४: [(ݓ × ܮܳ( + )ݎ × ܭܳ)] = ܥܶ =ܫ݅ܮݐݏ݋ܿ݋ݏ݊݋݁
जे्े r वाQÐ्याने शेतीला कमी भांडवल आणि कमी ®म वापराव े ल ा ग त ा त परंतु
भांडवला¸्या नाणवन्यप ूि्थतेĬारे, पूवêसारखेच उतपादन देÁ्यासाठी शेतकरी पुनहा नव प्वत्थन
श³्यता वøाकडे (IPC) वbÁ्यासाठी अणरक भा ंडवल वापरू शक तो.
[( ݓ ×Ļ ܮܳ (  )ݎ ×Ļ ܭܳ &)ܥܶ =ܫܿ݋ݏ݋ݏ݅ܿݐݏ݊݅ܮݐ
आकृती क्र. २.“: भांडवलाची णकंमत जसजशी वाQत े त स त से > कूि वापरलेÐ्या
भांडवलाची र³कम कमी होईल अस े दाखवते. त्यामुbे कमी भांडवल आणि ®म वापरल े
जातील ज्यामुbे भांडवलाची बचत करÁ्यासाठी श ेतीत नवीन शोर लावला जाईल आणि
सम-खच्थ रेषा नव प्वत्थन श³्यता वøावर (IPC) A कडे जाईल. munotes.in

Page 28

28 कृषी णवकास आणि रोरि
28

१ ८८Ž-१ ८९Ž मरील जपान आणि ्य ुना्यNेड सNेNzसमरील शेतीमरील Zरका ंचे वि्थन
करÁ्यासाठी ŁNन आणि ह्यामी ्या ंनी हा णसĦांत वापरला होता. त्या ंनी प्णत कामगार
अश्वशक्तì आणि श ेतजणमनी¸्या प्णत ह े³Nर खताची तुलना केली. अमेåरकेमध्ये खताची
णकंमत वाQÐ्याने शेतीने ही समस्या सोडवली , प्णत कामगार अणरक अश्वशक्तì , णपकां¸्या
उतपादनासाठी खता चे प्माि कमी करÁ्यासाठी अणरक सारने दे9न ही समस्या
सोडवली. त्ाणप, जपानला दुसö ्या पåरणस्तीचा सामना करावा लागला ज े्े प्णत कामगार
शेती उजा्थशक्तìची णकंमत खूप महाग होती Ìहिून जपानने अणरक खतांचा वापर करÁ्यास
प्ारान्य णदले जो अश्वशक्तìला सवसत प्या्थ्य होता.
्याचा अ््थ असा कì अमेåरकेतील शेतीत प्णत कामगार अश्वशक्तì वाQवÁ्यासाठी ता ंणýक
नवकÐपना वापरि े णनवडले आणि जपानन े नवीन प्कार¸्या खतांचा णवकास करून
संस्ातमक नवोपøम वापरि े णनवडले.
२.“.‘ 8Â्पादन काया ्थत प्रेåरत निो्पक्रम
पणहÐ्या पåरणस्तीत आÌही पाणहल े कì म जुरांची णकंमत आणि भा ंडवलाची णकंमत
सार´्याच दरान े वाQÐ्याने शेतीमध्ये नवीनता आली. नावीन्यप ूि्थतेमुbे शेतीला पूवêपेक्ा
समान णकंवा अणरक उतपादन देÁ्यासाठी कमी प्मािात ®म आणि भा ंडवल वापरÁ्याची
परवानगी णमbाली. Ìहि ून जेÓहा उतपादन संस्ा णत¸्या उतपादन GNकां¸्या तुलनेत
अणरक उतपादन करत े तेÓहा उतपाद संस्ेने जे उतपादन त्यार केले होते णकंवा सध्याचे
सीमांत उतपादन मागील सीमा ंत उतपादनापेक्ा जासत असत े तेÓहा त्याला वाQीव प्माि
Zल असे Ìहितात. जर त ुÌही ्या GNनेकडे आलेखी्यŀĶz्या पाणहले तर तुÌहाला णदसेल
कì >कूि उतपादन जरी वाQत असल े तरी ते मागे Lुकलेले णदसेल कारि शेती अणरक
उतपादन देÁ्यासाठी कमी उतपादन GNक वापरत आहे ( ख ा ल ील आकृती ५ मध्ये
दश्थणवÐ्याप्मािे)
आकृती क्र. २.” उतपादन का्य्थ हे नावीन्यपूि्थतेमुbे मागे Lुकलेले आहे ज्यामुbे शेतीला
जासत उतपादन द ेÁ्यासाठी कमी भांडवल वापरता ्य ेते. हा आलेख लेखकाने आकृती ४
मध्ये आरी आलेला प्णतस्ापन प्भाव दश ्थवतो. munotes.in

Page 29

29 कृषी णवकासाचे णसĦांत

आकृती २.६ नवणनणम्थतीमुbे उĩविारे उतपादन पåरिाम दश ्थणवते. णबंदू ܳ१ आकृती ४
मरील णबंदू ܳ१ ܭ शी संबंणरत आहे.
प्त्येक णबंदूवर >कूि उतपादन रेषे¸्या उताराने दश्थणवलेले उतपादन भांडवला¸्या सीमा ंत
उतपादकते¸्या बरोबरीचे असते. हा आलेख Zक्त >का GNकाम ुbे उतपादनावर कसा
पåरिाम होतो ्याचे प्णतणनणरतव करतो.
पुQील पा्यरी Ìहिज े आलेखाला आिखी दोन क् uणतज अक् दे9न जमीन आणि ®म जोडि े.
हे आÌहाला कोित्या णब ंदूंवर प्ेåरत नवकÐपना Gडल े ते पाहÁ्याची अन ुमती देईल जे्े मागे
Lुकलेले दोन-चल सम उतपादन आणि सम -खच्थ वøां¸्या आलेखां¸्या पलीकडे जािे
श³्य होईल. ठराणवक सम-खच्थ सम उतपादन आलेखामध्ये सम उतपादन वø नu:त्येकडे
सरकतो त¤Óहा तो कमी उतपादन दश ्थवतो परंतु नवोनमेष णसĦांतासह नu:त्येकडे सरकिे हे
सूणचत करते क ì शेतकरी णकंवा सरकार समान णक ंवा उ¸च उतपादन पातbीप्य «त
पोहोचÁ्यासाठी नवीन त ंýे णकंवा तंý²ानाचा शोर लावतील. ज ेÓहा सम उतपादन वø
नu:त्येकडे सरकतो.
२.“.४ वनÕकष्थ आवि मया्थदा:
प्ेåरत नव प्वत्थना¸्या णसĦांतानुसार जर भांडवल आणि ®म ्या दोनहé¸्या णकमती >काच
वेbी वाQÐ्या णक ंवा >का उतपादन GNकाची णक ंमत वाQली तर सरकार स ंशोरन आणि
णवकास णकंवा सरकारी अन ुदानाĬारे नवकÐपना कर ेल. जेÓहा हे Gडते तेÓहा शेतीक्ेý सवसत
खचा्थत समान प्मािात उतपादन णक ंवा त्याच खचा्थत अणरक उतपादन द ेÁ्यास सवसत
उतपादन सारन े सक्म करेल.
लेखका¸्या मते पुQची पा्यरी Ìहिज े नवकÐपना पूि्थत प्भावी होÁ्या साठी लागिारा व ेb
णनणIJत करिे शेती आणि सरकारला संशोरन आणि णवकासाचा ( R&D ) खच्थ आणि
उतपादन का्य्थ णवकणसत करि े आणि जमीन, मजूर ्यांचा समावेश असलेला नवकÐपनांचा
आलेख णवकणसत करि े. आणि ्यासाठी भांडवल उपलÊरता होि े महतवाचे आहे. संशोरन
आणि णवकास ( R&D ) ्यासाठी उतपादनावर पूि्थपिे पåरिामकारक होÁ्यासाठी लागिारा
कालावरी आणि नवकÐपना ंचा उतपादनावर णकती काb पåरिाम होतो ह े समजÁ्यास
सवा्थत कठीि भाग आह े. ्यासाठी नेमका णकती कालावरी लाग ेल हे ठरविे कठीि आहे munotes.in

Page 30

30 कृषी णवकास आणि रोरि
30 कारि णनरीक्काला नव प्वत्थनाचा नेमका प्भाव माणहत नाही. नवकÐपना उतपा दनावर
होत आहेत णकंवा काहीतरी उतपादनावर पåरिाम करत असÐ्यास. नावीन्यपूि्थ
कालावरीसाठी कोि जबाबदार आह े ्या णवष्यावर अन ेक अनुभवजन्य अË्या स केले गेले
असले तरी दुद¨वाने णवणवर लेखकां¸्या अंदाजांमध्ये खूप Zरक आहे. काही लेखकां¸्या मते
सरासरी कालावरी ३Ž ते ४Ž वष¥ आहे तर काहé¸्या मत े हा कालावरी Zक्त ६ ते १ ४
वष¥ आहे तर काहéनी ५Ž वषा«प्य«त हा कालावरी णदला आहे. वेb हा GNक >क कठीि
चल आहे कारि त्याचा पåरिाम मोजि े आणि उतपादना साठी केÓहा आणि णकती काb
णवलंब होतो हे जािून Gेिे खूप आÓहानातमक आह े. पुQची महßवाची गोĶ जी लेखकाने
समजून Gेिे आवÔ्यक आह े ती Ìहिजे शेती आणि सरकारला संशोरन आणि णवकासाचा
(R&D ) ्येिारा खच्थ. त्ाणप जमीन अनुदान, णवद्ापीठे आणि सं्युक्त राÕů संG शेती
णवभाग (USDA ) >जनसéना नवीन त ंý²ान णवकणसत करÁ्यासाठी अन ेक खच्थ णवचारात
¶्यावे लागतात कारि वu्यणक्तक शेतीक्ेý हा खच्थ करू इण¸Jत नाहीत. सध्या मोनसrनNो,
Nा्यसन आणि कारणगल सार´्या मोठ z्या खाजगी कंपन्यांĬारे सवा्थणरक संशोरन आणि
णवकास (R&D ) का्य्थ हाती Gेतले जाते. त्यांनी नवीन णपके, प्ाÁ्यां¸्या जाती, कìNकनाशके
आणि तिनाशक े ण व क ण स त क रू न स ा तत्याने कम ी ण नणव ķा ंचा वापर करून उतपादन
वाQणवÁ्यात मदत क ेली आहे. लेखकाने हे सत्य समजून Gेतले पाणहजे कì सरकार आणि
कंपन्या संशोरन आणि णवकास (R&D ) जरी त्याचा णकंमत जासत अस ला आणि Zा्यदे
कमीत कमी असल े तरीही हाती का Gेतात.
शेवNी लेखकाने त्या¸्या प्ारूपामध्ये अणरक उतपादन GNक समाणवĶ करून त्या¸्या प् ेåरत
नवकÐपना, णसĦांत बदलिे णकंवा णवकणसत करि े आवÔ्यक आह े. हे त्याला प्त्येक
चलाचा >कमेकां¸्या उतपादनावर होिारा पåरिाम समज ून GेÁ्यास आणि नाणवन्य का Gडत े
हे समजÁ्यास मदत कर ेल.

आकृती क्र. २.•
१. सुŁवातीला शेती सम-खच्थ रेषा A वर सम उतपादन वø आहे munotes.in

Page 31

31 कृषी णवकासाचे णसĦांत २. मग शेताला सम-खच्थ रेषा B आणि सम उतपादन वø वर सरकवÐ्याने ®माची
णकंमत वाQते.
३. त्यामुbे शेतमजुरांचा वापर कमी करेल जणमनीचा वापर वाQेल.
जसजसे ®म कमी होतात आणि जणमनीचा वापर वाQतो तसतसे भांडवलाचे प्माि ࡷ૚
वरून ࡷ૛ प्य«त वाQते. मजुरां¸्या जागी अणरक उपकरि े आणि इतर त ंý²ान खरेदी
केÐ्यामुbे जण मनी ¸्य ा व ापर ात व ाQ Lा Ð्य ा म ुbे अणर क भ ांडवलाचा व ा प र ह ो त ो . ्य ा
णस्तीत उतपादन सारखेच राहते आणि त्यात नावीन्य ्येते ज्यामुbे शेती कमी ®म आणि
जासत जमीन आणि भा ंडवल वापरू शकते.

प्रगती त्पासा
१ . प्ेåरत नवणनणम्थतीचा णसĦांत सपĶ करा.
२. उतपादन का्या्थमध्ये प्ेåरत नवकÐपना सपĶ करा.
३. प्ेåरत नवकÐपना णसĦांता¸्या म्या्थदा का्य आहेत?
२.” सारांश (SUMMARY )
्या प्करिात कृषी णवकासा¸्या णवणवर णसĦा ंतांवर चचा्थ केली. लुईस णसĦांत पारंपाåरक
कृषी क्ेýातून आरुणनक Cद्ोणगक क् ेýाकडे अणतåरक्त ®म हसता ंतरिाĬारे ®म अणरशेष
देशा¸्या णवकासा¸्या प्णø्य ेवर क¤णद्रत आहे. त्ाणप, ®म हसतांतरिासाठी कृषी अणरशेष
णनमा्थि करÁ्याचे प्ारूप कॉÐस शुÐतL आणि मेलरचे णसĦांत पारंपाåरक शेतीचे पåरवत्थन
करÁ्याचे णवणवर माग्थ आणि सारने सुचवतात. ŁĘन आणि ह्यामीचा णसĦा ंत कृषी
णवकासामध्ये प्ेåरत नवकÐपना सपĶ करतो.
२.• प्रij (QUESTIONS )
१ . कृषी णवकासा¸्या ल ुईस णसĦांताचे Nीकातमक मूÐ्यांकन करा.
२. शुÐतLचा कृषी णवकासाचा णसĦा ंत सपĶ करा.
३. मेलरचा कृषी णवकासाचा णसĦा ंत सपĶ करा
४. ŁNन आणि ह्यामी ्या ंचा कृषी णवकासाचा णसĦा ंत सपĶ करा.
२.८ संद\्थ (REFERENCE S)
• Soni, R N, -Leading issues in Agricultural Economics, Vishal
Publishing Co.
• Ellis, Frank, Peasant Economics, Farm Household and Agrarian
Development, Prentice Hall. munotes.in

Page 32

32 कृषी णवकास आणि रोरि
32 • Basu, K; Analytical Developed Economy, Oxford University Press
7777777
munotes.in

Page 33

32 कृषी णवकास आणि रोरि
32 ‘
शाĵत कृषी विकास आवि अनन सुरक्षा – १
घटक रचना
३.Ž उणĥĶे
३.१ प्सतावना
३.२ भारतातील हåरत øांतीचा प्भाव
३.३ तंý²ाना¸्या प्साराचे प्ारूप आणि उतपादन GNकातील का्य्थक्मतेचा वापर
३.४ सारांश
३.५ प्ij
३.६ संदभ्थ
‘.० 8वĥĶे (OBJECTIVES )
• भारतातील हåरत øा ंतीचा प्भाव जािून Gेिे
• तंý²ानाचा प्सार आणि त्याचा श ेतीवर होिारा पåरिाम जाि ून Gेिे
• उतपादन GNकातील वापरा¸्या का्य्थक्मतेचा अनुभव जािून Gेिे
‘.१ प्रसतािना (INTRODUCTION )
१९६Ž ¸्या दशका¸्या मध्यापास ून भारतातील आर ुणनक तंý²ान आणि शेती पĦती
आणि व देशात >कप्कारची वासतणवक øांती Gडत आह े जी हbूहbू पारंपाåरक कृषी
पĦतीची जागा G ेत आहे. १९६Ž-६१ मध्ये सखोल कृषी णजÐहा का्य ्थøम सुरू करÁ्यात
आला ज्यामध्य े सात णजÐĻांमध्ये प्दशê प्कÐप स ुरू करÁ्यात आला ज्या Óदारे नवीन
तंý²ानाचा प््यतन केला गेला. उ¸च-उतपादक वाि का्य्थøम (HYVP) सुरू LाÐ्यानंतर ही
रिनीती संपूि्थ देशात णवसताåरत करÁ्यात आली. ्या रिनीतीला व ेगवेगbी नावे णदली गेली
आहेत जी पुQीलप्मािे आहेत आरुणनक कृषी तंý²ान, णब्यािे-खत-पािी तंý²ान णकंवा
Zक्त हåरत øांती.
प्ामु´्याने नवीन कृषी रोरिामुbे १९६६ पासून सुराåरत णब्याÁ्या ंखालील क्ेý वाQले
आहे. नवीन वाि अÐप -मुदतीचे असÐ्याने, >क पीक GेÁ्या?वजी दोन णपक े आणि
करीकरी तीन णपक े देखील Gेतली जातात. गÓहा¸्या बाबतीत प ंजाब, हåर्यािा, णदÐली,
राजस्ान आणि पणIJम उ°र प् देशातील शेतकö्यांमध्ये म ो ठ ा उतसाह होता. नवीन
मेण³सकन वािांसाठी जसे कì लामा्थ रोजो, सोनारा-६४, कÐ्याि आणि पी.Óही. १८ ्यामुbे
अशी पåरणस्ती णनमा ्थि Lाली कì श ेतकö ्यां¸्या णब्यािां¸्या मागिी पुरवठz्यापेक्ा वाQली.
सवदेशी णनणवķा जस े कì बuलांचा वापर, सारे नांगर आणि परंपरागत शेतीची सारने, स¤णद्र्य
खते, णब्यािे इत्याणद पारंपाåरक शेतीसाठी मु´्य णनणवķा होत्या. ्याउलN , आरुणनक munotes.in

Page 34

33 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – १ तंý²ानामध्ये रासा्यणनक खत े, कìNकनाशके, संकåरत णब्यािे, कृषी ्यंýसामúी, आणि
णवसतृत णसंचन, णडLेल आणि णवद्ुत उज¥चा वापर इत्यादéचा स मावेश आहे. १९६६ पासून
आरुणनक कृषी णनणवķांचा वापर करÁ्यात आला. पार ंपाåरक णनणवķां¸्या तुलनेत १Ž N³के
वाणष्थक चøवाQ दरान े वाQ Lाली आह े जी त्याच कालावरीत क ेवb >क N³के प्णतवष्थ
दराने वाQत होती.
कृषी क्ेýाबाहेर उतपाणदत होिारी खत े, कìNकनाशके, कृषी ्यंýे इ. नवीन कृषी तंý²ानाचे
मु´्य स्त्रोत आहेत. आरुणनक शेती णनणवķा पुरणविारे उद्ोग हे मु´्यतवे त्यामुbे LपाNz्याने
वाQत आहेत. कृषी ्यांणýकìकरि आणि णस ंचना¸्या मोठz्या का्य्थøमांमुbे úामीि भागात
वीज आणि णडL ेलचा वापर वाQला आह े.
‘.२ हåरत क्रांती आवि वतचे ्पåरिाम (GREEN REVOLUTION AND
ITS IMPACT )
१९६Ž ¸्या दशका¸्या स ुŁवातीस शेती¸्या नवीन त ंýांचा पåरच्य करून , जी हåरत øांती
(GR) ्या नावाने लोकणप््य Lाली - प््म ही तंýे गÓहासाठी आणि न ंतर¸्या दशकात
तांदbासाठी वापरली ग ेली. उतपादन पातbीत २५Ž N³³्यांहóन अणरक वाQ करून अनन
उतपादकता वाQवली आणि त्याम ुbे अनन उतपादन पातbीची पार ंपाåरक कÐपना प ूि्थपिे
बदलली. १९६Ž ¸्या दशका¸्या स ुŁवातीस मेण³सकोमध्ये णāणNश रॉकZेलर Zाउंडेशन
णशÕ्यवृ°ीवर संशोरन करत असल ेले ्यू.>स कृषी-शास्त्र² नॉम्थन बोरलॉग ्यांनी णवकणसत
केलेÐ्या णब्यां¸्या उ¸च उतपनन द ेिाö ्या णवणवर जाती (HYV) वापरावर हåरत øा ंती क¤द्रीत
होती. णवकणसत क ेलेÐ्या गÓहा¸्या नवीन णब्याÁ्या ंनी उतपादकता २ŽŽ N³³्यांहóन अणरक
वाQÐ्याचा दावा क ेला आहे. णब्याÁ्यां¸्या ्यशसवी चाचिीन ंतर, मेण³सको आणि त uवान
सार´्या अनना ची कमतरता असल ेÐ्या देशातील शेतकरी ते णब्यािे वापरत आहेत.
‘.२.१ हåरत क्रांतीचे वशल्पकार :-
>म.>स. सवाणमना्न ह े भारतातील सवा ्थत प्णसĦ कृषी शास्त्र²ांपuकì >क आहेत आणि
त्यांना भारतातील हåरत øा ंतीचे जनक Ìहिून Bbखले जाते. कारि भारतातील गÓहा¸्या
उ¸च-उतपादक वसतुंचा पåरच्य आणि णवका स करÁ्यात त्या ंनी णदलेÐ्या ्योगदानाम ुbे
त्यां¸्या संशोरन का्या्थची Ó्याĮी खूप णवसतृत आहे आणि त्यांनी M.S. सवाणमना्न
संशोरन संस्े¸्या माध्यमातून त्यांचे संशोरन सुरू ठेवले आहे. ते ्या संस्ेचे संस्ापक
अध्यक् आहेत. भारत सरका रने त्यांना १९८९ मध्ये पदमz णवभूषि बहाल केले.
णचदंबरम सुāमÁ्यम ्यांनी १९६Ž ¸्या उ°रारा्थत अनन आणि क ृषी मंýी Ìहिून हåरत øांती
साकारÁ्यासाठी द ूरदशê नेतृतव प्दान केले. भारत सरकारन े त्यांना १९९८ मध्ये भारतरतन
बहाल केले.
डॉ. नॉम्थन बोरलॉग हे अमेåरकन कृषी शास्त्र² आणि कृषीत² होते ज्यांना जागणतक अनन
पुरवठा वाQवÁ्यासाठी आणि उपासमारीने úसत जगाला अनन प ुरवÐ्याबĥल १९७Ž मध्ये
नोबेल शांतता पुरसकाराने सनमाणनत करÁ्यात आल े होते. भारतातील हåरत øा ंतीमध्ये
्योगदान णदÐ्याबĥल भारत सरकारन े त्यांना २ŽŽ६ मध्ये पĪणवभूषि प्दान केले.
‘.२.२ हåरत क्रांती दरÌयान कृषी विविधीकरि : -
भारतातील हåरत øा ंतीची णस्ती हे तंý²ान प्ेåरत कृषी णवणवरीकरिाचे >क उ°म
उदाहरि आहे. तसेच हे प्ादेणशक णवशेषीकरिाÓदारे कृषी णवणवरीकरिाच े >क णवणशĶ
उदाहरि देखील आहे. १९६Ž ¸्या मध्याचा काb भारतातील क ृषी णवकासा¸्या munotes.in

Page 35

34 कृषी णवकास आणि रोरि
34 ŀणĶकोनातून खूप महßवाचा आह े. मेण³सकोमध्ये नवीन उ¸च उतपनन द ेिाö ्या णब्याÁ्या¸्या
जाती णवकणसत करÁ्यात आÐ्या , ज्याचा भारतासह अन ेक देशांनी अवलंब केला. ्या उ¸च
उतपनन देिाö्या (HYV) णब्याÁ्या¸्या वाप रासाठी णन्यणमत आणि प ुरेसे णसंचन, खते आणि
कìNकनाशके आवÔ्यक आह ेत. ्या नवीन त ंý²ानाने प्ामु´्याने गहó आणि तांदूb णपकां¸्या
णदशेने कृषी णवणवरीकरिाĬार े कृषी णवकासाची स ंरी णनमा्थि केली. णवशेषत पंजाब,
हåर्यािा आणि पणIJम उ°र प्द ेश ्या राज्यांमध्ये गहó आणि तांदूb लागवडीखालील क् ेý
लक्िी्यरीत्या वाQल े कारि ्या राज्या ंनी मोठz्या प्मािात गह ó आणि तांदूb णपकांमध्ये
णवणवरता आिली. गह ó आणि तांदूb उतपादनात णवणवरीकरिाचा पåरिाम Ìहि ून, ्या
राज्यांना भरीव कृषी णवकास सारता आला. अननरान्य उतपादनात न ेýदीपक वाQ Lाली
पåरिामी देश अननरान्यात सव्य ंपूि्थता णमbवू शकला.
‘.२.‘ हåरत क्रांतीचे घटक :-
हåरत øांती अनेक उतपादन GNकां¸्या वेbेवर आणि पुरेशा पुरवठz्यावर आराåरत होती.
हåरत øांतीचा ्ोड³्यात आQावा खाली णदला आह े.
1. उ¸च उतपनन द ेिाö्या (HYV) ्या णब्यांना ‘बyने’ जाती¸्या णब्या असे Ìहितात.
वारंवार उतपåरवत्थना¸्या सहाय्यान े ®ी बोरलॉग हे >क णब्यािे णवकणसत करÁ्या त
्यशसवी Lाले होते जे गÓहा¸्या णपका¸्या णवणवर भागांना पुरवÐ्या जािाö ्या पोषक
ततवां¸्या सवरूपानुसार वाQवले गेले होते पानां¸्या णवŁĦ, कांडा¸्या णवरूĦ आणि
रान्या¸्या बाजूने. ्यामुbे वनसपती JोNी Lाली आणि रान्य उतपादन जासत Lाले
- पåरिामी उ¸च उतपा दन णमbाले. ्या णब्या प्काशस ंĴेषि नसलेÐ्या होत्या
त्यामुbे लणà्यत उतपननासाठी स ू्य्थणकरिांवर Zारशा अवलंबून नसतात.
2. रासा्यणनक खत े णब्यािे उतपादकता वाQवÁ्यासाठी होत े परंतु प्ा्णमक अN ही
होती कì त्यांना जणमनीतून पोषक ततवांचा पुरेसा सतर णमbि े आवÔ्यक होत े. त्यांना
आवÔ्यक असल ेली पोषक पातbी पार ंपाåरक कंपोसN खतांसह पुरवली जा9 शकत
नाही कारि त्या ं¸्यात पोषक GNका ंचे प्माि कमी असत े आणि पेरिी करताना मोठ े
क्ेý आवÔ्यक असत े Ìहिजे ते >कापेक्ा जासत णब्याि े सामाण्यक केले जातील. ्या
कारिासतव उ¸च >कणýत (नाý,सZ ुरद आणि पालाश्य ुक्त) खतांची आवÔ्यकता
होती, जी केवb लणà्यत णब्याÁ्यासाठी णदली जा9 शकत े रासा्यणनक खत े - ्युåर्या
(>न), ZॉसZेN (पी) आणि पोN rश (के) हा >कमेव प्या्थ्य होता.
3. णपकां¸्या णन्यंणýत वाQीसाठी आणि खत े पुरेशा प्मािात पाÁ्यात णवरGbÁ्यासाठी
>क णसंचन सारन Ìहिून करÁ्यासाठी णन्य ंणýत पािी पुरवठz्याची आवÔ्यकता
आहे. त्यासाठी दोन महßवा¸्या अNी आहेत पणहली अN Ìहिजे अशा णपकांचे क्ेý
णकमान पूरमुक्त असले पा णह जे आणि दुसरी अN Ìहिजे, कृणýम पािीपुरवठा
णवकणसत केला पाणहजे.
4. रासा्यणनक कìNकनाशक े आणि जंतूनाशके नवीन णब्याि े नवीन आणि स्ाणनक
कìNक, जंतू आ ण ि र ो ग ांशी जुbवून GेतलेÐ्या स्ाणनक जातéप ेक्ा अनुकूल
नसÐ्यामुbे पåरिामाणभमुख आणि सुरणक्त उतपादनासाठी कìNकनाशके आणि
जंतूनाशके वापरिे अणनवा्य्थ Lाले. munotes.in

Page 36

35 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – १ 5. शेतीत उ¸च उतपादकता णब्याि े पेरतांनाच त्या णब्याÁ्या ंना तननाशके आणि
णकNकनाशके वापरली जातात त्यामुbे दर हे³Nरी उतपादकता वाQत े.
6. हåरतøांती¸्या नवीन आणि महाग णनणवķा ंचा वापर करÁ्यास श ेतकö्यांना सक्म
बनवÁ्यासाठी कज्थ्योजना,गोदामÓ्यवस्ा , णवपिन / णवतरि इत्यादीसाठी सुलभ
आणि सवसत कजा्थची उपलÊरता अणनवा्य ्थ होती. णवणशĶ प्द ेशांमध्येच ्या नवीन
प्कारची शेतजमीन असÐ्यान े, ्या नवीन प्कारची श ेती भारतातील प ंजाब, हåर्यािा
आणि पणIJम उ°र प्द ेश ्या काही प्द ेशांमध्ये क¤णद्रत Lाली, ्या णसत्ीत कापिी
केलेÐ्या णपकांची ते संपूि्थ देशात णवतåरत होईप्य «त साठवि ्या प्द ेशातच करावी
लागली. मु´्यत अननाची कमतरता असल ेÐ्या देशांनी हåरत øांतीची णनवड केली
आणि नवीन उतपनन त्या ं¸्या सीमेवर णवतåरत केले जाÁ्याची गरज होती ज्यासाठी
्योµ्य णवपिन साखbी , णवतरि जाbी आणि मजबूत वाहतूक Ó्यवस्ा आवÔ्यक
होते. हåरतøांतीसाठी ्या सव ्थ पा्याभूत सुणवरां¸्या गरजा जागणतक ब 1केकडून
अत्यंत अनुकूल अNéवर GेतलेÐ्या कजा्थने पूि्थ केÐ्या होत्या – त्याचा मोठा लाभ
भारताला Lाला होता.
‘.२.४ हåरत क्रांती आवि वतचा ्पåरिाम
भारती्य शेतीचे आ रुणनकìकरि साठ¸्या दशका¸्या मध्यात स ुरू Lाले ज्यामुbे
‘हåरतøांती’ Lाली. १९५Ž आणि १९६Ž ¸्या दशका¸्या उ° रारा्थत अनेक नuसणग्थक
आप°éमुbे आणि लोकसं´्ये¸्या वाQीमुbे अननरान्या¸्या वाQत्या मागिीम ुbे देशात तीĄ
अनन संकN उĩवले. अननाची मागिी प ूि्थ करÁ्यात भारती्य श ेतीची असम््थता ही गंभीर
णचंतेची बाब होती. भारती्य क ृषी प्िाली आपÐ्या लोकस ं´्येचे पोषि करÁ्यासा ठी पुरेसे
अननरान्य णनमा ्थि करू शकली नाही कारि ²ान आणि पĦती ्या णपQ z्यानणपQz्या
पारंपाåरक होत्या ज्या सतत वाQत्या लोकस ं´्ये¸्या अननरान्या¸्या गरजा प ूि्थ करू शकत
नाहीत. पåरिामी सरकारला इतर द ेशांतून अननरान्य आ्यात कराव े लागले. पाणIJमात्य
णवकणसत देशांवरील अननासाठीचे आ प ले अ व लंणबतव आणि त्या ंनी राबणवलेÐ्या
अननसहाय्या¸्या राजकारिाम ुbे देशाला अननरान्य उतपादनात सव्य ंपूि्थ होÁ्याची गरज
असÐ्याचे सरकार¸्या लक्ात आल े. शेतीचे आरुणनकìकरि करून द ेशात अननरान्य
उतपादनात प्च ंड वाQ करÁ्याची गरज होती. १९६Ž ¸्या दशकात हåरत øांती हा
सरकारचा सवा ्थत महßवाचा का्य ्थøम बनला.
'हåरतøांती' हा शÊद १९६Ž ¸्या दशका¸्या मध्यापास ून भारतामध्ये अननरान्य, मु´्यत3
गहó आणि तांदूb ्यां¸्या उतपादनातील महßवप ूि्थ प्गती¸्या संदभा्थत वापरला जातो हbूहbू
पारंपåरक कृषी पĦती बदल ून नवीन कृषी पĦतéचा वापर करून. पार ंपाåरक कृषी
पĦतéमध्ये स¤णद्र्य खत, णब्यािे, सारे नांगर आणि इतर क ृषी सारने ्यासार´्या द ेशी
उतपादन GNका ंचा वापर केला जातो. ्याउलN आर ुणनक तंý²ानामध्ये उ¸च उतपनन देिारे
णवणवर प्कारच े णब्यािे, रासा्यणनक खत े, कìNकनाशके, णवसतृत णसंचन, कृषी ्यंýसामúी
इत्यादéचा समाव ेश आहे. नवीन कृषी तंý >क 'गठीत का्य्थøम' Ìहिून सादर करÁ्यात आल े
आहे. उ¸च उतपनन द ेिाö्या ( HYV) णब्यािे, खते, कìNकनाशके, कृषी तंý²ान, 'णब्यािे-
खत- पािी- तंý²ान' णकंवा Zक्त 'हåरत øांती'.्या नवीन तंý²ानाला हåरतøा ंती असे नाव
देÁ्यात आले कारि ते तंý²ान अचानक आले, तवरीत पसरले आणि त्याने अÐपावरीतच
कृषी उतपादन आणि उतपादकत ेत मोठz्या प्मािात वाQ होÁ्याच े नाNz्यम्य पåरिाम Gडवून munotes.in

Page 37

36 कृषी णवकास आणि रोरि
36 आिले. हåरत øांतीने १९९८-९९ मध्ये >कूि ७८ दशलक् हे³Nर क्ेý Ó्यापले, Ìहिजे ते
णनÓवb पेरिी क्ेýा¸्या ५५ N³के होते .
हåरत क्रांतीचे मु´य ्पåरिाम खालीलप्रमाि े आहेत:
1. हåरत øांतीचे मोठे ्यश Ìहिजे अननरान्या¸्या उतपादनात भरी व वाQ. अननरान्य
उतपादन १९६Ž-६१ मरील ८२ दशलक् Nनांवरून १९९Ž-९१ मध्ये १७६
दशलक् Nनांवर LपाNz्याने वाQले. ते २Ž१ ९-२Ž मध्ये २९६ दशलक् Nनां¸्या
णवøमी पातbीवर पोहोचल े.
2. हåरत øांतीचे >क मोठे ्यश Ìहिजे भारत अननरान्या¸्या उतपादनात सव्य ंपूि्थ
Lाला आहे.
3. नवीन तंý²ानामुbे अननरान्या¸्या स ंदभा्थत जणमनी¸्या उतपननातही मोठी वाQ
Lाली आहे. उदाहरिा््थ, १९६Ž-६१ आणि २Ž१७-१८ दरÌ्यान गÓहाच े प्णत
>कर उतपादन ३.८ पNीने वाQले.
4. हåरतøांती¸्या पåरिामामुbे अननरान्य उतपादन आणि उतपादकत ेत लक्िी्य वाQ
हे दाखवते कì भारती्य शेती प्गतीप्ावर आह े. कृषी क्ेý हे आता णस्र क् ेý
राणहलेले नाही. ्यामुbे कृषी क्ेý आण््थक णवकासात भागीदार बनल े आहे. त्यामुbे
उतपनन वाQले असून शेतकö्यांची आण््थक णस्ती सुरारली आहे.
5. हåरत øांतीची उपलÊरता पåरसंस्ा आणि प्या्थवरिा¸्या खचा्थवर अवलंबून होती.
रसा्यने आणि कìNकनाशका ंवरील मोठz्या प्मािावर अवल ंणबतवामुbे त्याची काbी
बाजू णदसून ्ये9 लागली आह े. भारतातील आर ुणनक शेती पĦतीमुbे जणमनीची
सुपीकता, प्या्थवरिाची हानी, रासा्यणनक दूणषतता हे पåरिाम णदसून आले त्यांचा
प्भाव मातीची रूप, मातीची क्ारता, माती दूणषत होिे, अनुवांणशक रूप इ. मध्ये
णदसून ्येते.
6. जगभरातील द ेशांवर सामाणजक -आण््थक तसेच प्या्थवरिी्य आGाड z्यांवर हåरत
øांतीचे सकारातमक आणि नकारातमक दोनही पåरिाम Lाल े. त्ाणप आपि ्ये्े
भारताचा णवशेष अË्यास करिार आहोत.
1. सामावजक-आवर्थक ्पåरिाम - १९६Ž ¸्या दशकात गह ó आणि १९७Ž ¸्या
दशकात तांदbाचे अनन उतपादन अशा प्कारे वाQले कì ज्यामुbे अनेक देश
सवावलंबी Lाले, सव्यंपूि्थतेची संकÐपना अननस ुरक्ेमध्ये गŌरbून जा9
शकत नाही आणि अनन णन्या ्थत करिारी काही राÕů े देखील उद्यास आली.
परंतु शेतकö्यां¸्या उतपननातील तZावतीन े भारतातील अंतग्थत वu्यणक्तक
तसेच आंतर-प्ादेणशक भेद अ्वा असमानता वाQवली. पािी साचÐ्याम ुbे
मलेåर्या¸्या प्ादुभा्थवात Lालेली वाQ, आणि गहó व तांदूb ्यां¸्यासह
कडरान्ये, तेलणब्या, मका, बालê इत्यादé¸्या बाज ूने समतोल पीक पĦतीत
होिारा बदल ्या ंचा नकारातमक पåरिाम Lाला.
२. ्परीवसरतीकìय ्पåरिाम - हåरत øांतीचा सवा्थत णवनाशकारी नकारातमक
पåरिाम प्या्थवरिी्य होता. मीणड्या, त² आणि प्या ्थवरिवादी ्यांनी जेÓहा
्यासंबंरी¸्या समस्या मा ंडÐ्या तेÓहा ना सरकार े, ना जनता ्यापuकì munotes.in

Page 38

37 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – १ कोिालाही हåरत øा ंतीचे दुÕपåरिाम माणहत नÓहते कारि हåरत øा ंतीसाठी
वापरÐ्या जािाö्या णनणवķा ंचे दुÕपåरिाम का्य होतात ह े समजÁ्याइतपत त े
साक्र नÓहते. पि >क वेb अशी आली जेÓहा सरकार आणि इतर सरकारी
संस्ांनी परीणस्तीकì्य आणि प्या्थवरिी्य समस्यांवर लक् क¤णद्रत करून
अË्यास आणि तपासिी करÁ्या स सुŁवात केली त¤Óहा त्यांना गंभीर
पåरिाम समजल े..
I. गं\ीर ्पया्थिरिीय संकट: प्त्यक् संशोरना¸्या आरार े असे आQbून आले कì
हåरत øांती¸्या प्देशात गंभीर प्या्थवरिी्य संकNे णदसून ्येत आहेत –
a) मातीची सु्पीकता कमी होत आह े: जणमनीची सुपीकता कमी होÁ्याची
प्मुख कारिे Ìहिजे जणमनीचे अत्याणरक शोषि , पुनरावृ°ी प्कारची पीक
पĦती, पीक तीĄता, ्योµ्य पीक सं्योजनाचा अभाव इ.
b) ्पाÁयाची ्पातळी खालािली जात आहे नवीन उ¸च उतपनन द ेिाö्या
(HYV) णब्याÁ्यांना णसंचनासाठी तुलनेने खूप जासत पािी लागत े- १ णकलो
तांदूb त्यार करÁ्यासाठी ५ Nन पािी लागत े.
c) ्पया्थिरिाचा öहास : रासा्यणनक खता ं¸्या अणत आणि अणन्य ंणýत वापरामुbे,
कìNकनाशके आणि तिनाशक े ्यां¸्यामुbे जमीन, पािी आणि हव ेतील
प्दूषि पातbी वाQून प्या्थवरिाचा öहास करत आह ेत. भारतात जंगले तोडिे
आणि प्या्थवरिी्यŀĶz्या नाजूक भागात शेतीचा णवसतार तसेच जंगलांवर
प्ाÁ्यांचा जासत दबाव असतो -मु´्यत शेÑ्या आणि म¤Qz्यांचे कbप. ्यामुbे
वनांचा öहास होतो .
II. अनन साखळीतील विषारी ्पातळी : भारतातील अनन साखbीतील णवषारी पातbी
इतकì वाQली आह े क ì भ ा र त ा त उ त प ा ण द त ह ो ि ा र ी क ो ि त ी ह ी व स त ू म ा न व ी
वापरासाठी ्योµ्य नाही . मूलभूतपिे, रासा्यणनक कìNकनाशक े आणि तिनाशका ंचा
अणन्यंणýत वापर आणि त्या ंचे Cद्ोणगक उतपाद ने ्यांचा >कणýत पåरिाम Ìहिून
जमीन, पािी आणि हवा इत³्या भ्यानक उ¸च पातbीवर प्द ूणषत Lाली आहे कì
संपूि्थ अननसाखbी उ¸च णवषारीपिाच े लà्य बनली आहे.
‘.२.“. वनÕकष्थ:
वरील अË्यास आणि अहवाल ह े प्या्थवरिी्यŀĶz्या शाश्वत नसल ेÐ्या शेती¸्या क्ेýात डोbे
उGडिारे होते तसेच त्यावर मोठे प्ijणचनह णनमा ्थि करिारे होते. वरील अË्यासाम ुbेच
शास्त्र²ांनी कृषी क्ेýात øांती Gडवून आििाö्या हåरत øा ंतीचा पुरसकार करÁ्यास
सुŁवात केली. २Ž१८-१९ ¸्या आण््थक सव¥क्िात असे णदसून आले आहे कì भारताला
रासा्यणनक कìNकनाशका ंचा वापर दूर करÁ्यासाठी आणि क ृषी पĦतéना प्ोतसाहन
देÁ्यासाठी 'शून्य बजेN नuसणग्थक शेती' सार´्या 'हåरत पĦती' शाश्वततेकडे नेिारी
प्या्थवरिपूरक आहेत आणि पाÁ्याचाही कमी वापर करतात त्यामुbेच 'हåरत øांती'चा
ŀĶीकोन बदलÁ्याची गरज आह े.
प्रगती त्पासा
१ . हåरतøांती Ìहिजे का्य? munotes.in

Page 39

38 कृषी णवकास आणि रोरि
38 २. हåरत øांतीचे णशÐपकार कोि आह ेत?
३. हåरत øांतीचे GNक कोिते आहेत?
४. हåरत øांतीचे सकारातमक पåरिाम का्य आह ेत?
५. हåरत øांतीचे नकारातमक पåरिाम का्य आहेत?
‘.‘ तंत्र²ाना¸या प्रसाराचे प्राł्प आवि 8Â्पादन घटका ं¸या काय्थक्षम
िा्पराचा अनु\ि (MODEL OF SPREAD OF TECHNOLOGY
AND EXPERIENCE IN INPUTS USE EFFICIENCY )
“अणवकणसत देशांतील जलद कृषी प्गतीचे रहस्य शेती¸्या णवसतारामध्य े खतांमध्ये, नवीन
णब्याÁ्यांमध्ये, कìNकनाशकांमध्ये आ ण ि प ा Á ्य ा ¸ ्य ा प ुरवठz्यामध्ये, शेतीचा आकार
बदलÁ्यापेक्ा, ्यंýसामúी आिÁ्यात णक ंवा णवपिन प्णø्य ेतील मध्यस्ा ंपासून मुक्तता
करÁ्यामध्ये जासत सापडते”. - W.A. लुईस
प्गतीशील शेती इतर गोĶéसह (Ìहिज े अनुकूल संस्ातमक आणि स ंGNनातमक संरचना),
उतपादन GNक आणि पĦतéमध्य े सुरारिांची मागिी करेल. णसंचन सुणवरा, उ°म णब्यािे
गुिव°ा, खत आणि खता ंचा दजा्थ, जमीन सुरारिे आणि मृदा संवर्थन पĦती, वनसपती
संरक्ि, ्यांणýकìकरिाचा वापर इत्यादी ह े कृषी णनणवķांचे णवणवर पuलू आहेत ज्यांचा ्ये्े
णवचार करावा लाग ेल.
‘.‘.१ वसंचन:
णन्योजन आ्योगान े खालील रतêवर भारतातील णस ंचन प्कÐप्योजना ंचे वगêकरि केले
i) प्रमुख वसंचन योजना – ज्या णसंचन ्योजने अंतग्थत १Ž,ŽŽŽ हे³Nरपेक्ा जासत
लागवडी्योµ्य जमीन समाणवĶ होत े अशा ्योजना.
ii) मधयम वसंचन योजना - ज्या णसंचन ्योजने अंतग्थत २,ŽŽŽ ते १Ž,ŽŽŽ हे³Nर
दरÌ्यान लागवडी्योµ्य जमीन समाणवĶ होत े अशा ्योजना.
iii) लघु ्प ा ट बंधारे य ो ज न ा - ज्या णसंचन ्योजने अंतग्थत २,ŽŽŽ हे³Nर प्य«त
लागवडी्योµ्य जमीन समाणवĶ होते अशा ्योजना.
अननरान्याचे उ त प ा द न व ा Q व Á ्य ा स ा ठ ी ण स ंचन सुणवरांचा णवसतार, णवद्मान प्िालéच े
>कýीकरि हा ्योजन ेचा मु´्य भाग आहे.भारतातील कृषी उतपादकता वाQवÁ्यासाठी ्योµ्य
णकंमतीĬारे पाÁ्याचा का्य ्थक्म वापर करÁ्यासाठी ्योµ्य त ंý²ानाचा अवल ंब करÁ्याबरोबरच
णसंचनाखालील क् ेý वाQवÁ्याची गरज आह े. हे पुQील पĦतीने केले जा9 शकते - (i)
णसंचन सारनांचा अवलंब करिे जे पाÁ्या¸्या वापरात पåरिामकारकता स ुरारते जे्े पूर
णसंचनामुbे पाÁ्याचा अपÓ्य्य होतो अशा पåरणस्तीत अत्यावÔ्यक आह े. (ii) हवामानातील
बदल आणि शेती आणि इतर वापरात पाÁ्याचा अ ंदारुंद अपÓ्य्य ्याम ुbे वाQत्या पाÁ्या¸्या
कमतरतेसह प्भावी णसंचन सारनांवर लक् क¤णद्रत करिे महßवाचे आहे. प्भावी णसंचन
सारनांĬारे ‘पाÁ्याचा ्¤ब न ्¤ब वापरून अणरक णपके’ Gेिे हे शेतीतील उतपादकता
सुरारÁ्याचे उणĥĶ असले पाणहजे जे भणवÕ्यात अनन आणि पाÁ्याची स ुरक्ा सुणनणIJत करू
शकेल. munotes.in

Page 40

39 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – १ वसंचन क्षमता आवि िा्पर
णसंचनावरील ताज्या उपलÊर आकड ेवारीनुसार, २Ž१२-१३ मध्ये >कूि पीक क्ेýामध्ये
णनÓवb णसंचन क्ेýाचे अणखल भारती्य N³क ेवारी णवतरि ३३.९ N³के होते. उ°र प्देश,
ताणमbनाडू आणि पंजाब ्या राज्या ंमध्ये णनÓवb णसंणचत क्ेý ते >कूि पीक क्ेý ५Ž
N³³्यांपेक्ा जासत असताना णस ंचना¸्या शेतीमध्ये प्ादेणशक असमानता आह े, तर उव्थåरत
राज्यांमध्ये हे प्माि ५Ž N³³्यांपेक्ा कमी आह े. शेतीची उतपादकता वाQवÁ्यासाठी
देशभरात णसंचन क्ेýाची Ó्याĮी वाQवÁ्याची गरज आणि श³्यता आह े. भारतातील स ंपूि्थ
ȬȠȧ (अंणतम णसंचन क्मता) सुमारे १४Ž दशलक् हे³Nर आहे. आ्य.पी.सी. (णसंचन णनमा्थि
श³्यता ) आणि आ्य.पी.्यू. (णसंचन वापर श³्यता ) ्यां¸्यात बरेच अंतर आहे. प्ामु´्याने
खालील कारिा ंमुbे IPU आणि IPC ¸्या गुिो°रामध्ये लक्िी्य GN Lाली आह े
i. ्योµ्य का्य्थप्िाली आणि देखभालीचा अभा व,
ii. अपूि्थ णवतरि Ó्यवस्ा ,
iii. णसंचनासाठी णनरा ्थåरत केलेÐ्या क्ेýाचा णवकास पूि्थ न होिे,
iv. पीक पĦतीत बदल आणि
v. बागा्यती जमीन इतर कारिा ंसाठी वbविे.
णसंचन क्मते¸्या का्य्थक्म वापरातील Gसरत चा ललेली प्वृ°ी ्ांबवून ती मागे GेÁ्याची
गरज आहे. महातमा गांरी राÕůी्य úामीि रोजगार हमी ्योजना ( MGNREGS) आणि इतर
रोजगार णनणम्थती ्योजनां¸्या अंतग्थत उपलÊर णनरीचा मोठा वाNा साम ुदाण्यक मालम° ेची
णनणम्थती आणि देखभाल करÁ्यासाठी णस ंचना¸्या प्ोतसाहनासाठी आ णि ररिे आणि इतर
जलąोतां¸्या दुŁसतीसाठी तuनात करिे आवÔ्यक आह े.
वसंचन काय्थक्षमता
णसंचन पĦतéचा वापर करू न णसंचन का्य्थक्मता वाQवून कृषी उतपादकता मोठ z्या प्मािात
वाQवता ्येते. कालांतराने, भारतातील बö ्या च भागांमध्ये णसंचना¸्या पारंपåरक पĦती ्या
कारिांमुbे अÓ्यवहा्य्थ LाÐ्या आहेत
i. पाÁ्याची वाQती N ंचाई,
ii. जासत णसंचनाĬारे पाÁ्याचा अपÓ्य्य , आणि
iii. माती¸्या क्ारत ेची णचंता
आण््थक आणि तांणýकŀĶz्या का्य्थक्म णसंचन सारने जसे – णठबक णसंचन आणि तुषार
णसंचन पाÁ्याची उप्य ुक्तता सुरारू शकतात; ®म खच्थ आणि वीज वापर दो नही कमी करून
उतपादन खच्थ कमी करता ्येतो. पारंपåरक णसंचन पĦती¸्या त ुलनेत ्या तंý²ाना¸्या
सहाय्याने अणतåरक्त क्ेýाला समान प्मािात पािी द े9न णसंचन करता ्येते. ्याणशवा्य,
पाÁ्याची कमतरता असल ेले क्ेý, लागवडी्योµ्य पडीक जमीन आणि वाQिारी जमीन
णसंचना¸्या सुलभतेमुbे लागवडीखाली आिली जा9 शकत े. बNाNा, कांदा, गहó, तांदूb
इत्यादी जवb¸्या अ ंतरावर असलेÐ्या णपकांमध्ये हे तंý²ान वापरÁ्यास द ेखील चांगला
वाव आहे. ्या तंý²ाना¸्या अनेक Zा्यद्ांमुbे शेती¸्या उतपननात लक्िी्य वाQ Lाली आह े
• णसंचना¸्या पाÁ्याची २Ž ते ४८ N³के बचत; munotes.in

Page 41

40 कृषी णवकास आणि रोरि
40 • १Ž ते १७ N³के 9ज¥ची बचत;
• ®म खचा्थची ३Ž ते ४Ž N³के बचत;
• खतांची ११ ते १९ N³के बचत; आणि
• पीक उतपादनात २Ž ते ३८ N³³्यांप्य«त वाQ.
पाÁ्याची उतपादकता आणि णस ंचनाची का्य्थक्मता वाQणवÁ्या¸्या कारिास प्ोतसाहन
देÁ्यासाठी . सरकारने त्या णदशेने पुQील पावले उचलली आहेत –
i) प्रधानमंत्री कृषी वसंचन योजना PMKSY) -२Ž१५-१६ मध्ये “हर खेत को
पानी” ्या āीदवा³्यासह स ुरू करÁ्यात आली होती ज्याचा उĥ ेश णसंचन पुरवठा
साखbीमध्ये (Ìहिजे, जलąोत, णवतरि जाbे आणि शेत सतरावरील अन ुप््योग)
शेवNप्य«त समारान प्दान करि े आहे.
ii) प्रधानमंत्री कृषी वसंचन योजना PMKSY)  चा “प्रवत űॉ्प मोअर क्रॉ्प ”- GNक
२Ž१५-१६ मध्ये सुरू करÁ्यात आला होता , ्या का्य्थøमाचा मु´्य उĥेश शेती
सतरावर पािी वापर का्य ्थक्मता वाQविे हा आहे.
iii) सूàम वसंचन वनधी MIF) हा णनरी नाबाड्थने (Ł.५ŽŽŽ कोNé¸्या णनरीसह)
त्यार केला आहे ज्यामुbे राज्यांना सूàम णसंचना¸्या Ó्याĮीचा णवसतार करÁ्या साठी
संसारने जमा करता ्येतील.
्पािी 8Â्पादकता
भारतातील पाÁ्याची उतपादकता ख ूपच कमी आहे. भारतातील प्म ुख आणि मध्यम णस ंचन
प्कÐपांची >कूि णसंचन पåरिामकारकता अ ंदाजे ३८% आहे. NITI आ्योगानुसार
पृķभागावरील णस ंचन प्िालीची का्य ्थक्मता सुमारे ३५%-४Ž% वरून सुमारे ६Ž% आणि
भूजलाची का्य्थक्मता सुमारे ६५%-७Ž% वरून ७५% प्य«त वाQवता ्येते. पाÁ्याची
उतपादकता खालील पĦतéनी वाQवि े आवÔ्यक आह े –
i) पािीआडविे, णजरविे आणि पुनवा्थपर,
ii) शेतीवरील प्भावी पािी Ó्यवस्ापन पĦती ,
iii) सूàम णसंचन,
iv) सांडपाÁ्याचा वापर , आणि
v) संसारन संवर्थन तंý²ान.
दुÕकाb णनवारिासाठी श ेतीमध्ये पाÁ्याचे ‘प्त्येक ्¤ब अणरक पीक ’ सुणनणIJत करून
पाÁ्या¸्या न्याय्य वापरास प्ोतसा हन देÁ्यासाठी, भारत सरकारन े अलीकडेच प्रानमंýी
कृषी णसंचन ्योजना (PMKSY ) सुŁ केली आहे.ज्याचे उणĥĶ शेती¸्या प्त्येक क्ेýाला पािी
पुरविे आहे.
‘.‘.२. शेती यांवत्रकìकरि:
®म कमी करÁ्यासाठी वेb आणि ®म दोनहीची बचत करून का्य ्थक्मता सुरारÁ्यासाठी,
उतपादकता सुरारÁ्यासाठी, अपÓ्य्य कमी करÁ्यासाठी आणि प्त्य ेक का्या्थसाठी मजुरीचा
खच्थ क म ी क र Á ्य ा स ा ठ ी प् त ्य ेक शेती कामासाठी उ°म उपकरि े उपलÊर करिे ह ी munotes.in

Page 42

41 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – १ भारतातील काbाची गरज आह े. भारता¸्या बाबतीत क ृषी सव्यं चलीत उपकरिा ंचे प्माि
वाQविे आवÔ्यक आह े
i) úामीि-शहरी स्लांतरामुbे कृषी का्या्थसाठी मजुरांची कमतरता, शेतीतून सेवांकडे
वbिे आ ण ि ण ब ग र श ेती कामांमध्ये म जुरांची मागिी वाQि े ्य ा मुbे, शेती¸्या
कामांसाठी मजुरांचा णववेकपूि्थ वापर करिे आवÔ्यक आह े ्या कåरता सव्य ं चलीत
उपकरिांचा वापर ही >क मजबूत णस्ती आहे.
ii) भारती्य शेतीमध ्ये शेतीची लागवड आणि प्णø्या ्या दोन ही अवस ्ेमध ्ये मणहला
कम्थचाö ्यांचे प्माि अणरक आह े. Ìहिून ®म कमी करÁ्यासाठी , सुरणक्तता आणि
आराम वाQणवÁ्यासाठी आणि मणहला कामगारा ं¸्या गरजा प ूि्थ क र Á ्य ा स ा ठ ी
मणहलापूरक णनमा्थि केलेली सारने आणि उपकरि े ्या आरुणनक तंý²ानाचा कृषी
क्ेýात अणरक चा ंगÐ्या प्कारे अवलंब करÁ्यास मदत करतील.
iii) कृषी ्यंýाचा प्भावी वापर >का च जणमनीवर णपका ं¸्या जलद ZेरपालNासाठी वेbेवर
शेती¸्या का्या्थत मदत करते. त्याच जणमनीत ून ZेरपालNामुbे दुसरे पीक णकंवा बहò-
णपके Gे9न, पीक उतपादकतेत सुरारिा होते आणि शेतजमीन Ó्यावसाण्यकŀĶ z्या
अणरक Ó्यवहा्य ्थ बनते (नाबाड्थ, २Ž१८).
अलीकड¸्या काbात श ेतीचे ्यांणýकìकरि सुरारले असून, ते ४५ N³के इतके आहे, परंतु
्यू>स> (९५ N³के), āाLील (७५ N³के) आणि चीन (५७ N³के) ्यां¸्या तुलनेत ते खूपच
कमी आहे. इतर प्देशां¸्या तुलनेत उ°र भारतात उ¸च ्या ंणýकìकरि असÐ्यान े देशांतग्थत
Zरक देखील णदसून ्येतात. देशातील शेती ्यांणýकìकरि (ůr³Nर आणि पॉवर णNलरची
णवøì) आणि ů r³Nर उद्ोगाने २Ž१६-२Ž१८ मध्ये अनुøमे १Ž N³के आणि ७.५३ N³के
वाणष्थक वाQीचा दर ( CAGR) नŌदवला होता.
>का अË्यासान ुसार (NABARD, २Ž१८), लहान रारिक्ेýामुbे चालिारी अ् ्थÓ्यवस्ा,
वीज उपलÊरता , पत खच्थ आणि प्णø्या, णवमा नसलेली बाजारपेठ आणि कमी जागरूकता
देशातील कमी क ृषी ्यांणýकìकरिाची महßवाची कारि े आहेत. अलीकड¸्या काbात
(२Ž१४-१५ पासून), देशात कृषी ्यांणýकìकरिाला चालना द ेÁ्यासाठी सरकारन े अनेक
नवीन पावले उचलली आहेत –
• कृषी ्यांणýकìकरि (२Ž१४-१५ मध्ये सुरू LालेÐ्या) उप-का्या्थनतग्थत कृषी
्यंýसामúी खरेदी करÁ्यासाठी आणि सानुकूल कामगार क ¤द्रा¸्या स्ापनेसाठी
शेतकö्यांना प्णशक्िप्ात्यणक्क प्दान करÁ्यासाठी राज्य सरकारा ंकडून मदत णदली
जात आहे.
• पेरिी ्यंý, रोNाÓहेNर, पॉवर णNलर आणि सं्युक्त कापिी-मbिी ्यंý ्यांसार´्या
अत्यारुणनक तंý²ाना¸्या कृषी ्यंýांना प्ोतसाहन णदल े जात आहे.
• पंजाब, उ°र प्देश, णदÐली आणि हåर्यािा ( २Ž१८-१९ ते २Ž१९-२Ž)
राज्यांमध्ये प ी क अ व श ेषांचे त ्य ा च ण ठ क ा ि ी Ó ्य व स ् ा प न क रू न कृषी
्यांणýकìकरिाला प्ोतसाहन द ेÁ्या¸्या नवीन क ¤द्री्य क्ेý ्योजन¤तग्थत वu्यणक्तक
शेतकö ्यांना प्दान केले जात आहे. पीक अवशेष Ó्यवस्ापनासाठी क ृषी ्यंýे आणि
उपकरिांसाठी ५Ž% सबणसडी (प्देशातील शेती कचरा जाbÁ्याशी लQा द ेÁ्याचे munotes.in

Page 43

42 कृषी णवकास आणि रोरि
42 उणĥĶ आहे) त्याच उĥेशासाठी सानुकूल कामगार क¤द्रांना ८Ž% अनुदान णदले जात
आहे.
• शेतातील 9ज¥ची उपलÊरता आणि श ेतातील उतपनन ्यातील र ेषी्य संबंर लक्ात
Gे9न २Ž३Ž प्य«त (अननरान्या¸्या वाQत्या मागिीला तŌड द ेÁ्यासाठी) २.Ž२
णकलोवrN प्णत हे³Nर वरून ४.Ž णकलोवrN प्णत हे³Nर प्य«त वाQवÁ्याचे उणĥĶ
आहे.
‘.‘.‘ वबयािे विकास:
शेतीतील उतपादकता वाQवÁ्यासाठी प्ा्णमक णनणवķा Ìहिज े णब्यािे. अंदाजा¸्या आरार े
असे आQbून आले आहे कì णब्याÁ्या¸्या ग ुिव°ेचा उतपादनात २Ž ते २५ N³के वाNा
आहे. अशा प्कारे, दज¥दार णब्यािे सवीकारÁ्यासाठी भारतात प्ोतसाहन आवÔ्यक आह े.
दज¥दार णब्यािे णवकणसत करि े आणि त्याचा अवलंब करिे ्यासाठी अनेक आÓहाने आहेत
i) णवशेषत नवीन णब्यािा ं¸्या णवकासासाठी अप ुरे संशोरन साणहत्य
ii) वाि लवकर त्यार होिे आणि वनातील बदल (कìNक, आद्र्थता णभननता इ.)
iii) लहान आणि अÐपभ ूरारक शेतकö ्यांसाठी णब्याÁ्यांची न परवडिारी णक ंमत,
iv) दज¥दार णब्याÁ्यां¸्या पुरवठz्याची कमतरता ,
v) पारंपाåरक सुराåरत णब्यािे सवीकारÁ्याशी स ंबंणरत समस्यांचे णनराकरि Lाल े नाही.
vi) सपरा्थ म्या्थणदत करिाö्या शेतकö्यांची अपुरी सं´्या.
संकरीत णब्याÁ्या ं¸्या मुदzद्ांवर तवåरत लक् द ेिे आवÔ्यक आह े ते पुQील प्मािे आहेत3
i. ्परिडिारी क्षमता: शेतकरी सवत3¸्या कापिी क ेलेÐ्या णपकांमरून खुÐ्या
परागणकत णब्याÁ्या ंचे वाि णवकणसत करू शकतात. त्ाणप उ¸च-उतपादक णम®
वािांसाठी, शेतकö्याला प्त्य ेक णपकासाठी बाजारप ेठेवर अवलंबून राहावे लागते जे
लहान आणि सीमा ंत शेतकö ्यांना खूप महाग पडते.
ii. 8्पलÊधता: दज¥दार णब्यािांचा पुरवठा कमी आह े. अप्माणित णब्याÁ्यांवर बंदी
GालÁ्याची मागिी होत असताना ते प्मािीत करून दज¥दार णब्यािे सुणनणIJत होत
नाही तोप्य«त अणरक सपर्थकांची उपणस्ती (साव ्थजणनक आणि खाजगी दोनही)
आणि णब्याÁ्यांची बाजारपेठेतील ही सपरा्थ ही पåरणस्ती सुरारेल.
iii. वबयािे आवि वबयाि े तंत्र²ानाचे संशोधन आवि विकास : पणहली हåरतøा ंती
भात आणि गÓहासाठी सवद ेशी णवकणसत केलेÐ्या उ¸च उतपनन द ेिाö्या णब्याÁ्या ंĬारे
(HYVs) Lाली. अपुरे संशोरन आणि पारंपाåरक अणभ्यांणýकì हे भारतातील गेÐ्या
काही दशकांमध्ये प्मुख णपकांमध्ये णब्यािे आणि णब्यानेतंý²ाना¸्या णवकासात
अड्bा ठरल े आहे. हåरत øांतीची दुसरी Zेरी सुरू करÁ्यासाठी खाजगी आणि
साव्थजणनक दोनही क् ेýांमध्ये णब्यािे तंý²ाना¸्या णवकासास प्ोतसाहन द ेÁ्याची गरज
आहे. ्या णवकासामध्ये सव्थ कृषी णवभाग समाणवĶ अ सले पाणहजेत.
iv. जनुकìय सुधाåरत व्पके आवि वबयाि े: त्यां¸्या परवडÁ्याबाबत णच ंता, प्या्थवरिी्य
आणि नuणतक समस्या आणि अनन साखbी , रोगाचा प्सार आणि øॉस परागीकरि
्यां¸्या जोखमéमुbे त्यांचा पåरच्य Lाला नाही. munotes.in

Page 44

43 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – १ ‘.‘.४. खते:
कृषी उतपादनात स ुरारिा करÁ्यासाठी , खत हे >क महßवाचे आणि महाग सारन आहे.
हåरत øांतीपासून (१९६Ž ¸्या दशका¸्या मध्यापास ून) भारतात खता ं¸्या वापरात
LपाNz्याने वाQ Lाली आह े. खतांचा वापर सुलभ करÁ्यासाठी आणि प्ोतसाहन द ेÁ्यासाठी
सरकार शेतकö्यांना खत अनुदान देत आहे. सध्या, खत अनुदान >कूि कृषी जीडीपी¸्या
सुमारे ८ N³के आहे.
त्ाणप, खतां¸्या वापरामुbे कृषी उतपादकतेत प्माि वाQल ेली नाही. १९७Ž पासून
खतांचे कमी होत जािार े प्णतसाद गुिो°र णकंवा णकरकोb उतपादकता ह े भारती्य
शेतीमध्ये त्यांचा अका्य्थक्म वापर दश्थविारे आहे. NPK खता¸्या वापराम ुbे प्णत णकलो
रान्याचे उतपादन हे १९७Ž मरील १३.४ णकलो रान्य प्णत ह े³Nरवरून २Ž१५-१६
प्य«त णसंचनाखालील भागात ३.७ णकलो रान्य प्णत ह े³Nर इतके कमी Lाले आहे.
हåरतøांतीनंतर¸्या शेती¸्या पåरणस्तीत , खतां¸्या वापरामध्य े असमानता आQb ून आली
आहे जसे कì -
i) खतां¸्या कमी णकमती , णवशेषत3 ्युåर्या आणि वापरातील प्ाद ेणशक असमतोल
्यामुbे ्युåर्यावर अनावÔ्यक अवल ंणबतव,
ii) कंपोसN, खत आणि नuसणग्थक पोषक पुरवठादारां¸्या इतर प्कारांकडे दुल्थक्
iii) आंतरणपक आणि ZेरपालN पीक पĦती ्ा ंबविे.
iv) खतां¸्या अणतवापरामुbे णपकां¸्या उतपादनात प्मािान ुसार सुरारिा Lाली नाही
परंतु त्यामुbे अनेक भागात जणमनीची स ुपीकता कमी Lाली आह े आणि जणमनीच े
क्ारीकरि Lाल े आहे.
भारती्य शेती क्ेýात आवÔ्यक असल ेÐ्या सुणपकतेतील काही Gडामोडéचा सारा ंश
खालीलप्मािे असू शकतो
i. खतांचा ्पीक-प्रवतवक्रयाशील आवि स ंतुवलत िा्पर: जणमनीचे आरोµ्य आणि
सुपीकते¸्या णस्तीनुसार खतांचा इĶतम वापर सक्म करि े आवÔ्यक आह े. >काच
संरचने¸्या आरारे माती आणि खता ंची संरचना प्दान करÁ्यासाठी माती परीक्ि
अहवाल जोडÐ्यास (अनुदाणनत नसले तरीही) णपकांचे उतपादन सुरारू शकते.
ii. सूàम ्पोषक आवि स ¤वद्रय खते: भारती्य मातीत देशातील बहòतेक भागांमध्ये सूàम
पोषक ततवांचा (बोरॉन, जसत, तांबे आणि लोह) अभाव णदस ून ्येतो ज्यामुbे पीक
उतपादन आणि उतपादकता म्या ्थणदत होते. सूàम पोषक द्रÓ्य े वाQविारी खत े
तृिरान्यांमध्ये Ž.३ ते Ž.६ Nन प्णत हे³Nर अणतåरक्त उतपादन द े9 शकतात.
स¤णद्र्य खतांचा वापर वाQणवÐ्यास ्या N ंचाईवर मात करता ्य ेईल. ्याणशवा्य, स¤णद्र्य
खत वापरिे सवसत असÐ्यान े ते मातीची सुपीकता सुरारÁ्यास आणि णNकव ून
ठेवÁ्यास मदत करू शकत े. स¤णद्र्य खतांचा वापर वाQवÁ्यास मोठा वाव आह े कारि
सुमारे ६७ N³के भारती्य मृदा कमी स¤णद्र्य GNकांनी वuणशĶz्यीकृत आहे.
iii. ्पोषक Óयिसरा्पन : मातीचे आरोµ्य आणि उतपादकता राखÁ्यासाठी रासा्यणनक
खते, जuव-खते आणि स्ाणनक पात bीवर उपलÊर श ेिखत, गांडूb-खत आणि munotes.in

Page 45

44 कृषी णवकास आणि रोरि
44 माती परीक्िावर आराåरत णहरवbीची खत े ्यांचा णवचारपूव्थक वापर करिे आवÔ्यक
आहे. भारतात सारारि १४ कोNéहóन अणरक शेतजमीन रारक असून मातीतÐ्या
बहò-पोषक GNकांची कमतरता भरून काQÁ्यासाठी माती -परीक्ि सुणवरा उपलÊर
करून देिे हे मोठे आÓहान आहे जेिेकरून कृषी उतपादनात स ुरारिा होईल.
माणहती तंý²ानाचा वापर आणि श ेतकö्यांना जणमनी¸्या स ुपीकतेचे नकाशे उपलÊर
करून णदÐ्यान े प्भावी पोषक Ó्यवस्ापनात ख ूप मोठी प्गती हो9 शकत े.
iv. खतां¸या िा्परामधय े प्र ा देवशक असमानता  भारतामध्ये ख त ां¸्या वापरामध्य े
क्ेýी्य तZावत आह े. ्याचे ®े्य जासत वापरिाö्या राज्या ंमध्ये णसंचन सुणवरां¸्या
उपलÊरतेला णदले जा9 शकते (कारि खतांचे ्योµ्य शोषि करÁ्यासा ठी णसंचन
आवÔ्यक आह े). ्योµ्य माती-परीक्ि सुणवरा आणि इतर रोरिातमक उपा्या ंĬारे
Zरक कमी करि े आवÔ्यक आह े.
खत अनुदानाचे वाQते णबल (२Ž१९-२Ž मध्ये अंदाजे ˑ८Ž,ŽŽŽ कोNी २Ž१८-
१९ ¸्या अंदाजे ˑ७Ž,ŽŽŽ कोNé¸्या तुलनेत), ही देशासाठी णव°ी्य
Ó्यवस्ापना¸्या क् ेýातील >क प्मुख णचंतेची बाब आह े. खत अनुदानाचे
तक्थसंगतीकरि करÁ्यासाठी सरकारन े अलीकड¸्या वषा «त काही महßवाची पावल े
उचलली आहेत –
• २Ž१६-१७ ¸्या उ°रारा्थपासून सव्थ खत अनुदान ्ेN लाभ हसतांतरि
(DBT) प्िालीĬारे णवतåरत केले जात आहेत. ्या प्िाली अ ंतग्थत, णकरकोb
णवøेत्यांनी लाभाÃ्या«ना केलेÐ्या वासतणवक णवøì¸्या आरारावर खत
कंपन्यांना अनुदान णदले जाते (आरार काड्थ, KCC, मतदार Bbखपý इ.
Ĭारे Bbखिे).
• नवीन ्युåर्या रोरि-२Ž१५ अनेक उणĥĶांसह अणरसूणचत केले गेले आहे -
जासतीत जासत देशांतग्थत ्युåर्या उतपादन, उजा्थ सक्मतेस प्ोतसाहन द ेिे
आणि अनुदानाचा भार न्याय्य ठरणवि े.
• ȧ (ZॉसZेN) आणि के (पोNाश) खता ं¸्या बाबतीत, सरकार पोषि आराåरत
सबणसडी (NBS) ्योजना का्या्थणनवत करत आह े ज्य ा अंतग्थत त्यां¸्या
सामúीवर आराåरत >क णनणIJत र³कम अन ुदान Ìहिून णदली जाते.
‘.‘.“. कìटकनाशके:
ति, कìड, रोग आणि उंदीर ्यां¸्या प्ादुभा्थवामुbे, भारतात १५ ते २५ N³के पीकांचे
नुकसान होते. पीक उतपादन सुरारÁ्यासाठी कìNकनाशक े महßवाची असली तरीही , इतर
देशां¸्या तुलनेत भारतात प्णत ह े³Nर कìNकनाशका ंचा वापर खूपच कमी आह े.
्यू.>स.>.मध्ये ७.Ž णकलो प्णत हे³Nर, ्युरोपमध्ये २.५ णकलो प्णत हे³Nर, जपानमध्ये १२
णकलो प्णत हे³Nर आणि कोåर्यामध्य े ६.६ णकलो प्णत हे³Nर¸्या तुलनेत सध्या भारत
Ž.५ णकलो प्णत ह े³Nर कìNकनाशक वापरतो. ्याणशवा्य , देशात कìNकनाशका ं¸्या
वापराबाबत काही णच ंता आहेत –
i) ्योµ्य माग्थदश्थक तßवांचे पालन न करता कìNकनाशका ंचा वापर,
ii) णनकृĶ कìNकनाशका ंचा वापर, आणि
iii) कìNकनाशकां¸्या वापराबĥल जागरूकतेचा अभाव. munotes.in

Page 46

45 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – १ ्या पĦतéमुbे भारतातील अननपदा्ा «मध्ये आQbिाö्या कìNकनाशका ं¸्या अवशेषांमध्ये
वाQ Lाली आह े, ज्यामुbे प्या्थवरि आणि मानवा ंना मोठा रोका णनमा्थि Lाला आहे. ्या
संदभा्थत काही रोरिातमक उपा्यांची णशZारस केली जा9 शकत े
i) शेतकö ्यांना कìNकनाशका ंचे वगêकरि त्यां¸्या णवषारीपिा¸्या आरार े करिे आणि
हवाई वापरासाठी त्या ं¸्या ्योµ्यतेबĥल णशकवले जािे आवÔ्यक आह े.
ii) ȚȠșȩȚ (क¤द्री्य कìNकनाशक म ंडb आणि नŌदिी सणमती) न े कìNकनाश के
वापरिे, त्यांचे डोस, णकमान अंतर राखिे आणि णवषाची पातbी ्यासाठी णन्यम
जारी केले आहेत. ही माणहती मोठ z्या प्मािात श ेतकö्यांप्य«त पोहोचविे आवÔ्यक
आहे.
iii) ȠȧȤ (इंणNúेNेड पेसN मrनेजम¤N) वर अणरक लक् क ¤णद्रत केले जाईल ज्यामध्य े
सांसकृणतक, ्यांणýक, जuणवक पĦती आणि रासा्यणनक कìNकनाशका ं¸्या गरजा-
आराåरत वापराचा Zा्यदा G े9न कìNक णन्य ंýि पĦतéचे काbजीपूव्थक णम®ि
समाणवĶ असेल. ते जuव-कìNकनाशके आणि जuव-णन्यंýक GNकां¸्या वापरासही
अनुकूल आहे.
प्या्थवरिपूरक, Gातक नसलेले आणि णकZा्य तशीर असÐ्यान े, शेतीतील उतपादकता
सुरारÁ्यासाठी लहान श ेतकö्यांमध्ये जuव-कìNकनाशकांना प्ोतसाहन द ेिे आवÔ्यक आहे.
‘.‘.” वनÕकष्थ:
सध्या देशा¸्या कृषी क्ेýामध्ये संरचनातमक बदल होत आह ेत ज्यामुbे नवीन आÓहान े
आणि खुली होत आहेत. ्या संदभा्थत सरकारने Gेतलेले पुQाकार हे बहòआ्यामी आणि क् ेý
बदलÁ्या¸्या णदश ेने णदशा देिारे आहेत-
• कृषी णवपिन
• तंý²ानाची सुŁवात
• लहान आणि अÐपभूरारक शेतकö्यांना णवसतार सेवा, øेणडN आणि इतर णनणवķा
वेbेवर णवतåरत करÁ्यासाठी ् ेN लाभ हसतांतरि (DBT) पĦतीची अंमलबजाविी.
• शेती¸्या णवणवरी करिाला प्ोतसाहन द ेिे जेिेकरून पशुरन आणि मतस्यपालन
्यांसार´्या कृषी उप-क्ेýांचा णवकास करून श ेती¸्या उतपननावरील जोखीम कमी
करता ्येतील.
• ताज्या आण््थक सव¥क्ि २Ž१ ९-२Ž मध्ये, शेतीचे उ त प न न ण क Z ा ्य त श ी र
बनवÁ्यासाठी आणि द ेशातील शेतकö्यांचे उतपनन दुÈपN करÁ्याचे उणĥĶ साध्य
करÁ्यासाठी खालील सÐल े णदले आहेत
• संबंणरत क्ेýे (जसे कì पशुसंवर्थन, दुµरÓ्यवसा्य आणि मतस्यÓ्यवसा्य) ्या ंना,
णवशेषत लहान आणि अÐपभ ूरारक शेतकö ्यांसाठी, उतपननाचे णनणIJत दुय्यम स्त्रोत
प्दान करÁ्यासाठी मजब ूत करिे आवÔ्यक आह े. munotes.in

Page 47

46 कृषी णवकास आणि रोरि
46 • अÐप आणि सीमांत रारि क्ेýाची N³केवारी लक्िी्यरीत्या प्च ंड असÐ्याने, जमीन
बाजारमुक्त करÁ्यासारख े भूमी सुरारिा उपा्य श ेतकö्यांना त्यांचे उ त प न न
सुरारÁ्यास मदत करू शकतात.
• JोNz्या रारि क्ेýामध्ये अणर क च ांगÐ्या प्कारे स ाम ील ह ोÁ्य ास ाठी श ेती¸्या
्यांणýकìकरिाचा ्योµ्य वापर करि े आवÔ्यक आह े.
• प्भावी जलसंरारिासह णसंचन सुणवरांचा णवसतार करि े आवÔ्यक आह े.
• कृषी कज्थ णवतरिातील प्ादेणशक णवसंगती सुरारली पाणहजे.
• कृषी मालासाठी बाजारप ेठेचा अणतåरक्त ąोत णनमा ्थि करÁ्यासाठी अनन प्णø्या
क्ेýाची Ó्याĮी वाQवि े आवÔ्यक आह े.
• शेतकö ्यां¸्या प््यतनांना ्ेN उतपनन आणि ग ुंतविुकì¸्या सम््थनाची उ°म सा्
असिे आवÔ्यक आह े.
प्रगती त्पासा:
१ . णसंचन का्य्थक्मतेत तंý²ान सुरारÁ्यासाठी सरकारन े कोिती पावल े उचलली आहेत?
२. शेती ्यांणýकìकरनावरून तुÌहाला का्य समजत े?
३. णब्यािे णवकणसत करता ना शेतकö्यांना कोित्या समस्या ंना तŌड द्ावे लागते?
४. सुपीकतेमध्ये सुरारिा करÁ्यासाठी सरकारन े कोित्या उपा्य्योजना क ेÐ्या आहेत?
५. शेतकö्यांनी कìNकनाशक े वापरÁ्याची पåरणस्ती का्य आह े?
‘.४ सारांश (SUMMARY )
'हåरतøांती' हा शÊद १९६Ž ¸्या दशका¸्या मध्यापास ून भारतामध्ये अननरान्य, मु´्यत3
गहó आणि तांदूb ्यां¸्या उतपादनातील महßवप ूि्थ प्गती¸्या संदभा्थत वापरला जातो, हbूहbू
पारंपåरक कृषी पĦती बदल ून नवीन कृषी पĦतéचा वापर करून. पार ंपाåरक कृषी
पĦतéमध्ये स¤णद्र्य खत, णब्यािे, सारे नांगर आणि इतर क ृषी सारने ्यांसार´्या देशी
उतपादन GNका ंचा वापर केला जातो. ्याउलN आर ुणनक तंý²ानामध्ये णब्यािे, रासा्यणनक
खते, कìNकनाशके, णवसतीि्थ ण संचन, कृषी ्यंýे इ त ्य ा द é च ा स म ा व ेश होतो. त्ाणप,
हåरतøांतीचे ्य श प ्य ा्थवरि आणि प्या ्थवरिा¸्या खचा ्थवर होते. रसा्यने आ ण ि
कìNकनाशकांवर मोठz्या प्मािावर अवलंणबतवामुbे त्याची काbी बाजू णदसून ्ये9 लागली
आहे. भारतातील आर ुणनक शेती पĦतीमुbे उणशराने जणमनीची सुपीकता कमी Lाली आह े,
प्या्थवरिाची हानी Lाली आह े, रासा्यणनक दूणषतता होिे ही मातीची रूप, मातीची क्ारता ,
मातीची दूणषतता, णन्यणमत रूप इत्यादéमध्ये णदसून ्येते.
वाQत्या लोकसं´्येची अननरान्य पूत्थता करÁ्यासाठी भारतातील जलद क ृषी प्गती अत्यंत
आवÔ्यक आहे. जलद कृषी णवकासासाठी त ंý²ानाचा वापर करून म्या ्थणदत संसारने
का्य्थक्मतेने आणि इĶतम मागा ्थने वापरिे आवÔ्यक आह े. प्गतीशील श ेती इतर गोĶéसह
(Ìहिजे अ नुकूल संस्ातमक आणि स ंGNनातमक संरचना),सारने आणि पĦतéमध्य े
सुरारिांची मागिी करेल. णसंचन, उ°म णब्यािे, उ°म खते आणि जमीन स ुरारिे व मृदा munotes.in

Page 48

47 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – १ संवर्थन, वनसपती संरक्ि, ्यांणýकìकरिाचा वापर इत्यादी ्या क ृषी णनणवķां¸्या णवणवर पuलू
आहेत ज्यांचा अनन सुरक्ेचे उणĥĶ साध्य करÁ्यासाठी का्य ्थक्मतेने वापर करावा लाग ेल.
‘.“ प्रij (QUESTIONS )
१ . हåरतøांती आणि त्याचा कृषी उतपादकतेवर होिारा पåरिाम ्यावरून तुÌहाला का्य
समजते?
२. हåरत øांतीचे मु´्य GNक कोित े आहेत?
३. उतपादन सारना ं¸्या वापरा¸्या का्य्थक्मतेत तंý²ान सुरारÁ्यासाठी सरकारने का्य
उपा्य्योजना क ेÐ्या आहेत?
‘.” संद\्थ (REFERENCE S)
Indian Economy by Datt& Sundharam and
Indian Economy by Ramesh Singh
7777777
munotes.in

Page 49

48 कृषी णवकास आणि रोरि
48 ’
शाĵत कृषी विकास आवि अनन सुरक्षा – २
घटक रचना
४.Ž उणĥĶे
४.१ प्सतावना
४.२ कृषी क्ेýातील शाश्वत णवकासासाठी Ó्यवस्ापन आणि रोरिे
४.३ अनन सुरक्ा - संकÐपना, मापन, पåरमाि
४.४ अनन सुरक्ेशी संबंणरत सरकारी रोरिा ंचे मूÐ्यमापन
४.५ सारांश
४.६ प्ij
४.० 8वĥĶे (OBJECTIVES )
• शाश्वत शेतीचे महßव जािून Gेिे
• शाश्वत शेती णवकणसत करÁ्यासाठी सरकारच े Ó्यवस्ापन आणि रोरि जािून Gेिे.
• भारतातील अननसुरक्ेचे महßव जािून Gेिे
• भारतातील अनन सुरक्ेसाठी सरकारन े उचललेली पावलेआणि रोरिे आणि त्याचे
Nीकातमक मूÐ्यांकन जािून Gेिे.
४.१ प्रसतािना (INTRODUCTION )
सध्याचा णवकास भणवÕ्यातील णपQी¸्या त्यां¸्या सवत: ¸्या गरजा पूि्थ करÁ्या¸्या क्मतेशी
तडजोड न करता सध्या¸्या णपQी¸्या गरजा पूि्थ करतो अशी शाश्वत णवकासाची Ó्या´्या
अशी केली जा9 शकते.
शेतीतील शाश्वतता Ìहिजे आज शेतीसाठी वापरत असलेली जमीन आणि संसारने शाश्वत
सवरूपात भावी णपQz्यांकडे सुपूद्थ केली जावी जेिेकरून त्यांना शेतीचा Ó्यवसा्य सुरू ठेवता
्येईल आणि त्यांना अनन सुरक्ा णमbेल. ्याचा अ््थ आपÐ्याला जमीन, जलąोत इत्यादéचा
वापर अशा पĦतीने करावा लागेल कì भावी णपQz्यांचाही शाश्वत णवकास हो9 शकेल.
शाश्वत शेती Ìहिजे प्या्थवरिाचे संतुलन न णबGडवता णकंवा प्दूणषत न करता संसारनांचा
उ°म का्य्थक्मतेने वापर करून अणरकाणरक मानवी उप्योगासाठी णपके वाQवÁ्याची
Ó्यवस्ा हो्य . शाश्वत शेती ही प्या्थवरिी्यŀĶz्या सुŀQ, आण््थकŀĶz्या Ó्यवहा्य्थ,
सामाणजकŀĶz्या न्याय्य आणि मानवी आहे.
munotes.in

Page 50

49 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – २
४.२ कृषी क्षेत्रातील शाĵत विकासासाठी Óयिसरा्पन आवि धोरिे
(MANAGEMENT AND STRATEGIES FOR
SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN AGRICULTURE
SECTOR )
प्त्येक देशा¸्या णवकास रोरिाचा अणवभाज्य भाग Ìहिून शाश्वत णवकास करÁ्यासाठी,
सं्युक्त राÕůां¸्या आमसभेने सÈN¤बर २Ž१५ मध्ये, शाश्वत णवकासासाठी २Ž३Ž अज¤डा
सवीकारला ज्यामध्ये १७ शाश्वत णवकास उणĥĶे (SDGs) समाणवĶ आहेत ज्यांना जागणतक
उणĥĶे देखील Ìहितात.
अज¤डा २Ž३Ž वर सवाक्री करिारा Ìहिून भारताने णचरंतन णवकासाची ध्य े्ये (SDGs)
साध्य करÁ्यासाठी आपली ŀĶी, रोरिे आणि उणĥĶे त्यां¸्या रोरिाचा भाग Ìहिून
प्भावीपिे णवकणसत करिे आवÔ्यक आहे. अशाप्कारे, ्या प्करिाचे उणĥĶ णचरंतन
णवकासाची ध्ये्ये (SDGs) साकारÁ्यासाठी >क ŀĶी आणि आराखडा प्सतुत करिे आहे
जे उपासमार संपविे अनन सुरक्ा आणि सुराåरत पोषि आणि शाश्वत शेतीला प्ोतसाहन
देिे ्यावर लक् क¤णद्रत करते.
भारता¸्या सकल देशांतग्थत उतपादनात (GDP) महßवाचा वाNा असताना अननसुरक्ेची
हमी देÁ्यात कृषी क्ेý महßवाची भूणमका बजावते. हे लाभदा्यक रोजगारामध्ये जवbजवb
दोन तृती्यांश कामगारांना रोजगार प्दान करते. साखर, कापड, ताग, अनन आणि दूर
प्णø्या इत्यादी उद्ोग मोठz्या प्मािात क¸¸्या मालाची गरज भागवÁ्यासाठी कृषी
उतपादनावर अवलंबून असतात. इतर आण््थक क्ेýांशी GणनĶ संबंरांमुbे, कृषी णवकासाचा
संपूि्थ अ््थÓ्यवस्ेवर गुिक पåरिाम होतो. सध्या, हवामान बदलाचा रोका शाश्वत कृषी
णवकासासाठी >क आÓहान आहे. हा रोका वातावरिात संणचत हåरतगृह वा्यू उतसज्थनामुbे,
दीG्थकालीन अणववेकì Cद्ोणगक वाQ आणि उ¸च उपभोग जीवनशuली आणि प्ारान्ये
्यां¸्याĬारे मानववंशी्यŀĶz्या णनमा्थि LाÐ्यामुbे अणरक गडद Lाला आहे. ्या रो³्याचा
सामना करÁ्यासाठी जागणतक समुदा्य >कणýतपिे सवत:ला गुंतवून Gेत असताना, भारताने
आपÐ्या सामाणजक-आण््थक णवकासा¸्या प्ारान्यøमांमध्ये प्या्थवरिी्य शाश्वतता सुणनणIJत
करÁ्यासाठी हवामान बदल आणि त्यातील पåरवत्थनांशी जुbवून GेÁ्यासाठी राÕůी्य रोरि
णवकणसत करिे आवÔ्यक आहे.
४.२.१ \ारतातील कृषी विकासाची वसरती:
२Ž५Ž प्य«त भारत हा जगातील सवा्थणरक लोकसं´्येचा देश असेल अशी अपेक्ा आहे.
वाQत्या लोकसं´्ये¸्या वाQत्या गरजा पूि्थ करÁ्यासाठी, दरवषê २१Ž दशलक् Nनांपेक्ा
जासत अननरान्य उतपादन करिे भाग पडेल. भारताने आपली राÕůी्य गरज तर पूि्थ
केलीच पि इतर देशांना णन्या्थतही केली आहे. ्यात सुमारे ४Ž दशलक् Nन अननरान्याचा
साठाही समारानकारक आहे. उ¸च उतपनन द ेिाö्या णवणवर णब्याÁ्या ं¸्या वाQीव वापराĬार े
हåरतøांती साध्य Lाली उतपादनात वाQ.Lाली. पर ंतु जणमनीची उतपादक क्मता णNकव ून
ठेवÁ्यासाठी पुरेशी काbजी न G ेता जणमनीचा अणतवापर केÐ्याने मातीची रूप, स¤णद्र्य
पदा्ा«चे नुकसान, सण¸Jद्र मातीची रचना नĶ होि े आणि पािी साचि े, णवषारी क्ार आणि
रसा्यने त्यार होतात. जसत , लोह आणि म rंगनीज ्यांसार´्या सूàम पोषक GNका ंची munotes.in

Page 51

50 कृषी णवकास आणि रोरि
50 कमतरता भारती्य मातीतही वाQली आह े. कìNकनाशका ं¸्या अणतवापराम ुbे स्ाणनक
आरोµ्याला रोका णनमा ्थि Lाला आहे.
आरुणनक कृषी तंý²ानाचा अंदारुंद वापर प्या्थवरिी्य सुरक्ा रो³्यात आि ू शकतो आणि
प्या्थवरिाचे असंतुलन करू शकतो. श ेतकरी आणि सरकार ्या दोGा ंनीही णसंचनावर मोठी
गुंतविूक केली आहे. ्या गुंतविुकìमुbे केवb अपुरे पåरिामच णमbाल े नाहीत तर त्या¸्या
अ्योµ्य Ó्यवस्ापन प्िाली¸्या वापराम ुbे प ा Á ्य ा च ी प् च ंड हानी Lाली आह े आ ण ि
जणमनीची रूप आणि अवनती , पाÁ्याची क्ारता , आÌलता आणि क्ारता ्यासा र´्या समस्या
णनमा्थि LाÐ्या आहेत. आपÐ्याकड े सारारिपिे१ŽŽ दशलक्ाहóन अणरक जमीन रारक
असले तरी >कूि क्ेýZbा¸्या ४ N³के क्ेý हे कुरि आणि गवताखाली आह े. वना¸Jाणदत
क्ेý, कुरि आणि चरा9 जमीन काला ंतराने लक् िी्य री त ्य ा G Nली आह े. सध्या¸्या
सामाणजक वनीकरि का्य्थøमांमध्ये अनेकदा लोकां¸्या गरजा भागवÁ्यासाठी लोका ं¸्या
मालकìचे वनीकरि कर Á्या?वजी लोका ंसाठी सरकारी वनीकर ि होÁ्याकडे कल आहे.
त्यामुbे भारती्य शेतीशी संबंणरत समस्या आह ेत
I. शाश्वतता उदा नवीकरिी्य स ंसारने आणि प्या्थवरिाचा öहास ्याला प्ोतसाहन
II. नवीन णनणवķा आ णि उ¸च उतपादन देिाö ्या तंý²ानाचा वापर वाQव ून कृषी
उतपननाची पातbी वाQवि े.
४.२.२ शाĵत शेतीचा अर्थ:
शाश्वत शेती Ìहिजे सध्या¸्या णकंवा भावी णपQz्यां¸्या गरजा पूि्थ करÁ्या¸्या क्मतेशी
तडजोड न करता समाजा¸्या सध्या¸्या अनन आणि कापडा¸्या गरजा पूि्थ करÁ्यासाठी
न्याय्य मागा«नी शेती करिे. अनन प्िाली णवकणसत करिे हे मानवी लोकसं´्ये¸्या
शाश्वततेला आरार देते.
सामाणजक आणि आण््थक समानतेला चालना देÁ्यासाठी का्य्थक्म कृषी पĦतéना
प्या्थवरिी्य आरोµ्य आणि आण््थक नZा ्यांचा समतोल सारावा लागतो. त्यामुbे नuसणग्थक
आणि मानवी संसारने ्या दोGांचेही सवत3चे महßव आहे. सोÈ्या शÊदात "शाश्वत शेती" मध्ये
अशा प्णø्यांचा समावेश होतो ज्यामुbे आपÐ्याला अनन, तंतुम्य पदा््थ आणि इतर
संसारनांसाठी सध्या¸्या आणि दीG्थकालीन सामाणजक गरजा भागवता ्येतील तसेच
नuसणग्थक संसारनांचे संवर्थन आणि पाåरणस्णतक तंýा¸्या का्या«¸्या देखभालीĬारे जासतीत
जासत लाभ णमbतील. वu्यणक्तक (शेतकरी) सतरावर मानवी क्मतांना चालना देिे आणि
राÕůी्य सतरावर अनन सुरक्ा सुणनणIJत करिे संसारनांचा प्भावी आणि न्याय्य वापर करून
प्ारान्य देिे हे “शाश्वत शेती” ्या संकÐपनेशी सुसंगत आहे.
Óया´या:
“शाश्वत शेती Ìहिजे प्या्थवरिाची गुिव°ा राखून णकंवा वाQवून आणि नuसणग्थक संसारनांचे
संरक्ि करताना बदलत्या मानवी गरजा पूि्थ करÁ्यासाठी शेती संसारनांचे ्यशसवी
Ó्यवस्ापन हो्य ”
४.२.‘ शेतीमधील शाĵत विकासासाठी Óयिसरा्पन आवि धोरिे
इंNरनrशनल Zंड Zॉर >úीकÐचर डेÓहलपम¤N (IFAD) Ĭारे पåरभाणषत केÐ्यानुसार
शाश्वतता ही कशी साध्य करा वी हे सपĶ करÁ्या¸्या अगदी जवb ्येते. णवकासातमक
प्कÐप पूि्थ LाÐ्यानंतरही प्कÐपांĬारे समण््थत संस्ा आणि लाभ णमbतील ्याची खाýी munotes.in

Page 52

51 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – २ करÁ्यासाठी आवÔ्यक प्णø्या Ìहिून ्ये्े णस्रता पाणहली जाते. भारती्य संदभा्थत
णचरंतन णवकास ध्य े्य २ (SDG -२) साध्य करÁ्यासाठी प्णतसाद त्यार करताना खालील
चार णस्रता GNक लक्ात Gेिे उप्युक्त ठरेल:
1. संसराÂमक शाĵतता: प्कÐप संपÐ्यानंतरही सव्यं णNकून राहिाö्या का्य्थशील
संस्ांची स्ापना आणि पालनपोषि.
2. घरगुती आवि सामुदावयक लिवचकता: समुदा्यांना लवणचक बनविे जेिेकरून ते
सपĶ णनि्थ्य प्णø्येĬारे, त्यां¸्या अंतग्थत आणि बाĻ संसारनांचे सह्योग आणि
Ó्यवस्ापन ्याĬारे बदलांचा अंदाज GेÁ्यास आणि त्यां¸्याशी जुbवून GेÁ्यास
सक्म असतील.
3. ्पया्थिरिीय शाĵतता: हे प्कÐप आणि >कूि णवकास रोरिाचा अणवभाज्य भाग
असिे आवÔ्यक आहे कारि णस्र संसारन आरार राखÁ्यासाठी
प्या्थवरिी्यŀĶz्या णNका9 प्िालéनी अणतशोषि णकंवा नूतनीकरि करÁ्या्योµ्य
संसारने Nाbली पाणहजेत आणि जuवणवणवरता जतन केली पाणहजे.
4. संरचनाÂमक बदल: भारतातील गåरबी आणि उपासमारीचा संदभ्थ लक्ात Gेता,
गरीब आणि उपेणक्त úामीि कुNुंबां¸्या सक्मीकरिाĬारे भारतासाठी णनणद्थĶ केलेÐ्या
गåरबी¸्या संरचनातमक पåरमािांना संबोणरत करिे आवÔ्यक आहे.
शाश्वत शेती णमbणवÁ्यासाठी वर चचा्थ केलेÐ्या चारही शाश्वतता GNकांना अंतभू्थत करिे
आवÔ्यक आहे. ्यामुbे त्यांना केवb क्मताच णमbिार नाही तर शाश्वत वाQ सुणनणIJत
करÁ्यासाठी त्यां¸्या क्ेýातील नuसणग्थक संसारने आणि प्या्थवरिाची शाश्वतता देखील
सुणनणIJत होईल. कृषी क्ेýातील शाश्वत णवकासाला चालना देÁ्यासाठी सरका रने सुरू
केलेले काही ्योजना आहेत.
१. प्रधान मंत्री कृषी वसंचाई योजना (PMKSY): क्ेýी्य सतरावर णसंचनातील
गुंतविुकìचे णवलीनीकरि साध्य करÁ्यासाठी, खाýीशीर णसंचनाखाली
लागवडी्योµ्य क्ेýाचा णवसतार, पाÁ्याचा अपÓ्य्य कमी करÁ्यासाठी शेतीवरील
पाÁ्याचा वापर इĶतम करÁ्यासाठी, अचूक णसंचनाचा अवलंब सुरारÁ्यासाठी आणि
इतर पािी बचत तंý²ान (प्णत ्¤ब अणरक पीक), जलाश्यांचे पुनभ्थरि वाQविे
आणि उपचार केलेÐ्या पुनवा्थपरा¸्या Ó्यवहा्य्थतेचा शोर Gे9न शाश्वत जलसंरारि
पĦती लागू करिे. पूव्थ-शहरी शेतीसाठी नगरपाणलका सांडपािी आणि अचूक णसंचन
प्िालीमध्ये अणरक खाजगी गुंतविूक आकणष्थत करते. ्योजनेची मु´्य उणĥĶ
पुQीलप्मािे आहेत.
• प्रानमंýी कृषी णसंचाई ्योजना (PMKSY) Ĭारे शेती क्ेýाला पाÁ्याची
सुरणक्तता सुणनणIJत करिे आणि प्त्येक शेतीला पािी द्ा.
• णसंचन पुरवठा साखbीत सव्थसमावेशक उपा्य प्दान करिे.
• पाÁ्याची बचत करÁ्यासाठी, णपकांचे उतपादन आणि उतपादकता
वाQवÁ्यासाठी आणि अनन सुरक्ा साध्य करÁ्यासाठी मोठz्या प्मािावर
सूàम णसंचन तंý²ानाचा वापर करिे. munotes.in

Page 53

52 कृषी णवकास आणि रोरि
52 • हमी णसंचन, सूàम णसंचन तंý²ानाचा वाQीव वापर शेतकö्यांना उ¸च उतपनन
देईल, úामीि भागात आवÔ्यक समृĦी आिेल.
Óया्पक धोरि:
• पाÁ्याची Nंचाई जािवत असÐ्याने सव्थ णपकांमध्ये सूàम णसंचन तंý²ानाचा
मोठz्या प्मािावर प्चार केला जाईल.
• श³्यतोप्य«त ्या तंý²ानाचा उप्योग कालांतराने णसंचन प्कÐप करÁ्याची
पĦत बनवली जाईल.
• अÐपकालीन उपा्य Ìहिून ही रिनीती Zक्त पाÁ्याचा ताि असलेÐ्या
णवभागामध्ये वापरली जाईल.
• देशां¸्या कोरडवाहó आणि अर्थ-शुÕक भागात 9स, केbी, कापूस इत्यादी
जासत पािी लागिाö्या णपका ंसाठी सूàम णसंचन तंý²ानाचा वापर करÁ्यावर
णवशेष लक् क¤णद्रत केले जाईल. हे उणĥĶ साध्य करÁ्यासाठी, प्चार मोणहमा,
रोरिातमक तरतुदी आणि कंपन्यांसह जबाबदाö्यांचे वाNप इत्यादीसार´्या
्योµ्य उपा्य्योजना सुरू केÐ्या जातील.
• शेतातील णपकांचे लà्य जे सध्या २५% आहे, त्यांना सूàम णसंचन
तंý²ानाखाली आिÁ्यासाठी ते ५Ž% प्य«त वाQवले जाईल.
२. राÕůीय कृषी विकास योजना (RKVY):
राÕůी्य कृषी णवकास ्योजना (RKVY) चे उणĥĶ आहे:
१ ) ्या क्ेýातील साव्थजणनक गुंतविूक वाQवÁ्यासाठी राज्यांना प्ोतसाहन दे9न
कृषी आणि संलµन क्ेýांचा सवा«गीि णवकास.
२) प्कÐपांचे णन्योजन आणि अंमलबजाविी करताना राज्यांना इĶतम
लवणचकता आणि सवा्य°ता प्दान करिे.
३) मजबूत पा्याभूत सुणवरा णनमा्थि करिे
४) क¤द्र सरकारला वेbोवेbी राÕůी्य प्ारान्यøम दश्थणविारे रोरिातमक उपøम
सुरू करÁ्यास सक्म करिे.
५) कृषी आणि संलµन क्ेýातील शेतकö्यांना जासतीत जासत परतावा देिे.
‘. राÕůीय अनन सुरक्षा अव\यान (NSFM): हा णचरंतन णवकास ध्य े्य २ (SDG -२)
अंतग्थत उणĥĶे साध्य करÁ्यासाठी हा >क उपøम आह े. 'गåरबी संपविे, अनन सुरक्ा
आणि सुराåरत पोषि आणि शाश्वत श ेतीला प्ोतसाहन द ेिे' ्या उĥेशाने ही क¤द्र
प्ा्योणजत ्योज ना असावी.
४. नrशनल वमशन Zॉर ससट ेनेबल एúीकलचर  NMSA): हवामान बदलावर
आराåरत राÕůी्य क ृती आराखडा अ ंतग्थत (NAPCC ) न9 मोणहमांपuकì >क आहे
जे अ न न सुरक्ा, सुणनणIJत करÁ्यासाठी अनन अस ं सा र नांमध्ये स म ा न प् वेश
उपजीणवके¸्या संरी वाQवÁ्यासाठी आणि राÕůी्य सत रावर आण््थक णस्रता णनणIJत
करÁ्यासाठी ्योµ्य अन ुकूलन बदल करि े आवÔ्यक आह े. munotes.in

Page 54

53 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – २ “. नrशनल वमशन @न ससटेनेबल एúीकलचर (NMSA) अंतग्थत ्पज्थनय- आराåरत
क्ेý णवकास (RAD) ्योµ्य माती आणि आद्र ्थता संरक्ि उपा्यांĬारे र ा Õ ů ी ्य
संसारनांचे जतन करÁ्याबरोबरच स्ान णव णशĶ >काणतमक णक ंवा संणम® शेती
प्िालीला प्ोतसाहन द े9न पावसावर आराåरत श ेती अणरक उतपाद नक्म, णNका9
आणि Zा्यदेशीर व हवामान पूरक बनविे.
”. कृषी-िनीकरिािरील (SMAF) 8्प-मोहीम: स्ाणनक प्ारान्यøम आणि कृषी-
हवामान/जuवभyणतक पåरणस्तéना प्णतसाद देिारी Lाडे आणि णपकांĬारे कृषी
वनीकरिाला चालना देिे, ्योµ्य Ó्यवस्ापन पĦतéचा अवलंब करिे आणि úामीि
उपजीणवका प्िालéमध्ये त्या पĦतéचे >कýीकरि करिे हे उणĥĶ आहे. भूपृķी्य
ŀणĶकोना¸्या नवीन संकÐपना प्या्थवरिी्य शाश्वतता सुणनणIJत करताना Cणचत्य,
अनुकूलन आणि कृषी उतपादन उणĥĶे साध्य करÁ्याचा >क Ó्यावहाåरक माग्थ Ìहिून
समोर ्येतात.
•. राÕůीय ZलोÂ्पादन मोहीम: हे २ŽŽ५-Ž६ मध्ये >क क¤द्र प्ा्योणजत ्योजना
Ìहिून सुरू करÁ्यात आली होती जे क्ेý आराåरत क्ेýी्य णभनन रोरिांĬारे
Zलोतपादन क्ेýा¸्या सवा«गीि वाQीस प्ोतसाहन देते. सदरची ्योजना २Ž१४-१५
मध्ये Zलोतपादना¸्या >काणतमक णवकासासाठी णमशनचा >क भाग Ìहिून समाणवĶ
करÁ्यात आली आहे. सध ्या, भारत हा जगातील दुसरा सवा्थत मोठा खाद्पदा््थ
आणि भाजीपाला उतपादक देश आहे.
८. राÕůीय ZलोÂ्पादन मंडळ: Zलोतपादन उद्ोगा¸्या >काणतमक णवकासामध्ये
सुरारिा करिे आणि Zbे आणि भाजीपाला उतपादन आणि प्णø्या ्यां¸्यात
समनव्य, णNकून राहÁ्यासाठी मदत करिे हे उणĥĶ आहे.
९. मृदा आरोµय Óयिसरा्पन (SHM): माती¸्या सुपीकतेचे नकाशे त्यार करून आणि
त्यां¸्याशी जोडून कचरा Ó्यवस्ापन, स¤णद्र्य शेती पĦती ्यासह स्ान तसेच पीक
णवणशĶ न्याय्य मातीआरोµ्य (्योµ्य णपकांना ्योµ्य माती) प्शासनाचा प्चार करिे हे
उणĥĶ आहे.समú-सूàम पोषक Ó्यवस्ापन, जणमनी¸्या प्कारावर आराåरत ्योµ्य
जमीन वापर, खतांचा णववेकपूि्थ वापर आणि खालील उपøमांĬारे मातीची रूप कमी
करिे:
A. ्परं्परागत कृषी विकास योजना (PKVY): ्या ्योजनेअंतग्थत स¤णद्र्य शेतीला
शेतकरी गNक¤णद्रत प्मािन प्िालीĬारे प्ोतसाहन णदले जाते ज्याला समूह
पधदतीमध्ये ‘PGS प्मािन’ (सहभागी हमी प्िाली) Ìहिून Bbखले जाते.
१२ Ó्या ्योजने¸्या अखेरीस PKVY अंतग्थत ्येिारे क्ेý सुमारे २ लाख
असेल.
B. ईशानय क्षेत्रासाठी स¤वद्रय मूलय साखळी विकास: ही ्योजना पूवō°र
प्देशातील सव्थ राज्यांमध्ये अंमलबजाविीसाठी आहे. ्या ्योजनेचा मु´्य
उĥेश Ìहिजे मूÐ्य शृंखला पĦतीने प्माणित स¤णद्र्य उतपादनाला प्ोतसाहन
देिे आणि उतपादकांना úाहकांशी जोडिे आणि णनणवķा, णब्यािे, प्मािन
्यापासून ते गोbा करिे, जमा करिे, प्णø्या करÁ्यासाठी सुणवरा णनमा्थि
करिे ्यापासून संपूि्थ मूÐ्य शृंखले¸्या णवकासास सम््थन देिे. णवपिन आणि
ā1डची णनणम्थती इत्यादी उपøम राबवल े जातात. munotes.in

Page 55

54 कृषी णवकास आणि रोरि
54 C. मृदा आरोµय अहिाल योजना: माती परीक्िावर आराåरत खताचा
संतुणलत/का्य्थक्म वापर सुणनणIJत करÁ्यासाठी क¤द्र पुरसकृत "मृदा आरोµ्य
अहवाल" सन २Ž१४-१५ पासून का्या्थणनवत करÁ्यात आले आहे आणि
देशात दर २ वषा्थतून >कदा सव्थ शेतकö्यांना मृदा आरोµ्य अहवाल प्दान
करÁ्याचे लà्य आहे.
१०. कृषी विसतार आवि तंत्र²ानािरील राÕůीय मोहीम NMAET): ्यामध्ये णवसतार,
माणहती आणि त ंý²ान, णब्यािे, कृषी ्यांणýकìकरि आणि वनसपती संरक्ि ्यांचा
समावेश आहे, शेतकö्यांप्य«त परसपरसंवादी पĦतéĬारे ्योµ्य तंý²ान आणि
सुराåरत कृषी पĦतéचे णवतरि सक्म करÁ्यासाठी कृषी णवसताराची पुनर्थचना आणि
बbकNीकरि करिे हे उणĥĶ आहे. माणहतीचा प्सार, लGु संदेश सेवा (SMSs),
शेतकरी पोN्थल आणि इतर वेब आराåरत <णÈलकेशनस, क्मता णनमा्थि आणि
संस्ातमक बbकNीकरिासह माणहती आणि त ंý²ानाचा वापर. मोणहमेचा णवसतार
आणि प्णशक्ि GNकांमध्ये साव्थजणनक-खाजगी भागीदारीला प्ोतसाहन णदले जात
आहे. मान्यताप्ाĮ सव्यंसेवी संस्ा, समांतर-णवसतार का्य्थबल, शेतकरी संGNना,
णवतरक आणि कृषी उद्ोजक इत्यादéना कृषी उतपादन आणि उतपादकता
सुरारÁ्यासाठी शेतकö्यांना णवसतार आणि प्णशक्ि सेवा आणि माग्थदश्थनपर
्योगदान देÁ्यासाठी प्ोतसाणहत केले जाते.
११ . राÕůीय गोकुळ मोहीम: स्ाणनक जातéना प्ोतसाहन देÁ्यासाठी पशुसंवर्थन
दुµरÓ्यवसा्य आणि मतस्यÓ्यवसा्य णवभाग (DADF) Ĭारे अंमलात आिली गेली
आहे ज्यामध्ये उÕिता सहनशीलता, जंतू आणि कìNक प्णतरोरकता, रोगांचा
प्णतकार आणि अत्यंत प्णतकूल हवामान पåरणस्तीत वाQÁ्याची क्मता ्या
वuणशĶz्यपूि्थ वuणशĶz्यांचा समावेश आहे.
१२. \ारत सरकारने हिामान अनुł्प शेती राÕůीय ्पुQाकार (NICRA) नावाचा >क
मेगा प्कÐप सवीकारला. त्या¸्या चार मु´्य GNकांमध्ये नuसणग्थक संसारन
Ó्यवस्ापन, पीक उतपादन सुरारिे, पशुरन आणि मतस्यपालन आणि संस्ातमक
हसतक्ेप ्यांचा समावेश होतो.
४.२.४ शाĵत शेतीसाठी 8्पाययोजना:
णवणवर णपके आणि अननपदा्ा«चे उतपादन इĶतम करÁ्यासाठी सरकारकडे अनेक
उपøम/्योजना/का्य्थøम असले तरी त्या णठकािी शाश्वत ्यंýिा नसÐ्यामुbे ते अपेणक्त
पåरिाम देत नाहीत.
त्यामुbे शाश्वत शेतीसाठी आÌही काही उपा्य सुचवतो. त्यापuकì काही खाली णदले आहेत:
शाĵत कृषी ्पĦती:
• णसंचन क्मता आणि पािी वापर का्य्थक्मता इĶतम करिे: पाÁ्याची प्भावी मागिी
आणि पुरवठा Ó्यवस्ापन आणि पाÁ्याचा का्य्थक्म वापर करून णसंचन क्मता
वाQविे
• >काणतमक पोषक Ó्यवस्ापन (INM) / जuव-खते / स¤णद्र्य शेती / ्यांणýकìकरि आणि
तंý²ान
• >काणतमक कìड Ó्यवस्ापन munotes.in

Page 56

55 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – २ • सुराåरत शेती पĦती / पीक णवणवरीकरि
• सवदेशी अनुवांणशक संसारनांचे संरक्ि करिे / कृषी वारसा जतन करिे
• कृषी वनीकरि
• हवामान पूरकतेस प्ोतसाहन देिे आणि कृषी अंतग्थत आणि कृषी बाĻ उपा्यांĬारे
कृषी-जuवणवणवरतेचे संरक्ि करिे, पोषि मूÐ्य वाQविे इ.
• प्गत शेती मागास शेती जोडिी
• शीतगृह साखbी
• गोदामे
पुरवठा शृंखला Ó्यवस्ा पन आणि शाश्वतता ही श ेती शाश्वत बनवÁ्यासाठी आणि úामीि
पåरवत्थनाचे सारन Ìहिून Jýी संकÐपना Ìहिून आरी¸्या णवभागा ंमध्ये चचा्थ केली आहे.
>क आकष्थक Ó्यवहा्य्थ Ó्यवसा्य Ìहि ून स्ाणपत करि े. ²ानाला Ó्यवहारांशी जोडिे.
संक्रवमत-शहरी शेती: स्लांतर आणि Cद्ोणगकìकरि ्यांसार´्या प्णø्यांĬारे शहरांचा
लोकसं´्या आणि आण््थक णवसतार, स्ाणनक णवसतारासह प्वृ°ी, पåरिामी शहरांĬारे
लगत¸्या संøणमत-शहरी भागात अणतøमि होते. त्याच वेbी, पूवê शहरापासून दूर
असलेले आणि úामीि सवरूपाचे क्ेý नंतर शहरां¸्या आवा³्यात ्ये9 लागतील.
सामान्यत3, भांडवल, ®णमक वसतू आणि सेवां¸्या बाबतीत, शहरा¸्या अ््थÓ्यवस्ेशी
वाQलेला परसपरसंवाद आणि त्यात प्वेश ्यामुbे नंतर úामीि लोकांचे संøणमत-शहरी
भागात पåरवत्थन होÁ्यास चालना णमbेल. úामीि-संøणमत-शहरी-शहरी ®ेिी सवत3च
अशाप्कारे गणतमान आहे आणि शहरां¸्या मंद गतीने वाQिाö ्या णकंवा णस्र शहरी भागां¸्या
तुलनेत वेगाने शहरीकरि णकंवा आण््थक आणि क्ेýी्यŀĶz्या वाQिाö ्या शहरांभोवती बदल
अणरक णचनहांणकत केले जातील.
४.२.“ वनÕकष्थ:
णव²ान आणि त ंý²ानाचा संपूि्थपिे कृषी क्ेýात आणि इतर सव ्थ संबंणरत णवभागांमध्ये
>कणýत समाव ेश केला ज ाईल जेिेकरून ते उ व्थåरत जगाशी अणरक स ंबंणरत आणि
सपरा्थतमक बनतील. माणह ती¸्या गणतमान द ेवािGेवािीसाठी माणहती आणि त ंý²ान सक्म
णडणजNल पा्याभ ूत सुणवरा ही >क प् ेरक शक्तì आह े जी केवb शेतीला शाश्वत बनवÁ्या त
महßवाची भूणमका बजावू शकत नाही तर भारता¸्या न uसणग्थक संसारनांचे Ó्यवस्ापन
प्िालीशी सुसंगतपिे Ó्यवस्ाणपत करÁ्या¸्या पĦ तीमध्ये पåरवत्थन Gडवून आिू शकते
आणि हवामानातील बदला ंमुbे उĩवलेÐ्या आÓहानांना तŌड दे9 शकते.
प्रगती त्पासा:
१ . शाश्वत शेतीवŁन तुÌहाला का्य समजते?
२. शेतीतील शाश्वत णवकासासाठी संणक्Į Ó्यवस्ापन आणि रोरिे सपĶ करा.
३. सरकारने सुरू केलेÐ्या ्योजनांची नावे णलहा. कृषी क्ेýातील शाश्वत णवकासाला
चालना देÁ्यासाठी शासनाने केलेÐ्या उपा्य ्योजना सा ंगा..
४. शाश्वत शेतीसाठी¸्या उपा्य्योजना सपĶ करा. munotes.in

Page 57

56 कृषी णवकास आणि रोरि
56 ४.‘ अनन सुरक्षा - संकल्पना, मा्पन, ्पåरमाि 9FOOD SECURITY –
CONCEPT, MEASUREMENT, MAGNITUDE )
णवशेषत: णवकसनशील देशांमध्ये जे्े बहòतेक लोकांना ्योµ्य पोषि णमbू शकत नाही अशा
लोकांसाठी अनन सुरक्ा ही >क प्मुख णचंता आहे. भारतात अननसुरक्ा हा कbीचा मुĥा
आहे; णज्े >कूि लोकसं´्येपuकì जवbपास >क तृती्यांश लोक सवत3¸्या खचा्थवर जगू
शकत नाहीत आणि णनÌमी भारती्य मुले णकमान गेÐ्या तीन दशकांपासून कुपोणषत आहेत.
वासतणवक, 'अनन सुरक्ा' हा शÊद १ ९६Ž आणि १ ९७Ž ¸्या दशकात आंतरराÕůी्य
णवकासाशी संबंणरत कामांमध्ये प्काशात आला, जेÓहा माÐ्ुणश्यन णसĦांत, त्या¸्या
प्कारचा सवō°म णसĦांत Ìहिून Bbखला जातो, असे ÌहNले होते कì, "जर मानवी
लोकसं´्या भyणमणतकŀĶz्या वाQली तर अनन उतपादनात वाQ होते. अंकगणित प्गती." >क
संकÐपना Ìहिून, 'अनन सुरक्ा' ची उतप°ी १ ९७४ मध्ये Lाली, जेÓहा जागणतक अनन
णशखर पåरषदेने अनन सुरक्ेची Ó्या´्या "अनना¸्या वापराचा णस्र णवसतार आणि उतपादन
आणि णकंमतीतील चQ-उतार णNकवून ठेवÁ्यासाठी पुरेशा जागणतक अनन सामúीची सव्थ
वेbी उपलÊरता Ìहिून केली.
úामीि भारताचे महßव आणि SDG – २ ¸्या अनेक पuलूंशी शेतीचा संबंर लक्ात Gेता,
भूक संपविे, पोषि सुरारिे आणि अनन सुरक्ा साध्य करÁ्या¸्या >कूि रोरिामध्ये
शेतीची शाश्वतता ही मु´्य णचंता बनते.
४.‘.१ अनन सुरक्षेची संकल्पना
जागणतक णवकास अहवाल (१९८६) ने अनन सुरक्ेची Ó्या´्या "सव्थ लोकांसाठी सतत
सणø्य, णनरोगी जीवनासाठी पुरेसे अनन णमbविे" अशी केली आहे.
अनन आणि कृषी संGNना (FAO, १९८३) Ĭारे पåरभाणषत अनन सुरक्ा Ìहिजे "सव्थ
लोकांना नेहमीच त्यांना आवÔ्यक असलेÐ्या मूलभूत अननाप्य«त भyणतक आणि आण््थक
दोनही प्वेश णमbतील ्याची खाýी करिे."
Staatz ( १९९Ž) ने अनन सुरक्ेची Ó्या´्या "दीG्थकालीन आरारावर खाýी देÁ्याची क्मता,
कì अनन प्िाली >कूि लोकसं´्येला वेbेवर, णवश्वासाह्थ आणि पyणĶकŀĶz्या पुरेशा अनन
पुरवठz्यासाठी प्वेश प्दान करते."
१९९६ मध्ये, वÐड्थ Zूड सणमNमध्ये असे ÌहNले आहे कì "जेÓहा सव्थ लोकांकडे, पुरेशा,
सुरणक्त आणि पyणĶक अननाप्य«त भyणतक आणि आण््थक प्वेश असतो तेÓहा अनन सुरक्ा
अणसततवात असते. सणø्य आणि णनरोगी जीवनासाठी त्यां¸्या आहारातील गरजा आणि
प्ारान्ये पूि्थ करतात. FAO ने 'जगातील अनन असुरणक्ततेची णस्ती २ŽŽ१ ' मध्ये अनन
सुरक्ेची Ó्या´्या पुनहा पåरÕकृत केली आणि असे ÌहNले कì "अनन सुरक्ा ही >क अशी
पåरणस्ती आहे जी सव्थ लोकांना, प्त्येक वेbी, पुरेशी, सुरणक्त आणि भyणतक सामाणजक
आणि आण््थक उपलÊरता असते. सणø्य आणि णनरोगी जीवनासाठी त्यां¸्या आहारातील
गरजा आणि अनन प्ारान्ये पूि्थ करिारे पyणĶक अनन."
या Óया´यांमधून, खालील मुĥे समोर येतात:
१ . अननसुरक्ेमध्ये देशातील संपूि्थ लोकसं´्येसाठी अननाची ्योµ्य भyणतक सुलभता
समाणवĶ असते. munotes.in

Page 58

57 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – २ २. लोकांकडे पुरेशी खरेदी शक्तì आहे जेिेकरून ते त्यांना आवÔ्यक असलेले अनन
णमbवू शकतील.
३. णनरोगी जीवनासाठी, पोषक ततवां¸्या गरजा पूि्थ करÁ्यासाठी उपलÊर अनन
दज¥दार आणि प्मािामध्ये पुरेसे असावे.
४. >खादे राÕů >खाद्ा वेbी अननामध्ये सव्यंपूि्थता प्ाĮ करू शकते, परंतु अनन सुरक्ा
आवÔ्यकतेची संकÐपना, वेbेवर, णवश्वासाह्थ आणि पyणĶकŀĶz्या पुरेसा अनन पुरवठा
दीG्थकालीन आरारावर उपलÊर असावा. ्याचा अ््थ असा होतो कì >खाद्ा
राÕůाला अनन पुरवठz्यातील वाQी¸्या दराची हमी द्ावी लागते जेिेकरून ते
लोकसं´्येतील वाQ तसेच लोकां¸्या उतपननात वाQ LाÐ्यामुbे मागिी वाQÁ्याची
काbजी Gेते.
्या ŀणĶकोनातून, भारतासार´्या णवकसनशील देशासाठी अननसुरक्ेचे पुQील NÈपे णवचारात
Gेतले जा9 शकतात.
टÈ्पा १. मानवी जगÁ्या¸्या ŀणĶकोनातून सवा्थत मूलभूत गरज Ìहिजे पुरेशा प्मािात
रान्य सवा«ना उपलÊर करून देिे.
टÈ्पा २. दुस-्या NÈÈ्यात, अननरान्य आणि कडरान्यांची पुरेशी उपलÊरता Ìहिून
आपि अननसुरक्ेचा णवचार करू शकतो.
टÈ्पा ‘. णतसö्या NÈÈ्यात अनन सुरक्ेमध्ये तृिरान्ये, कडरान्ये, दूर आणि दुµरजन्य
पदा््थ ्यांचा समावेश असावा.
टÈ्पा ४. चyÃ्या NÈÈ्यात अनन सुरक्ेमध्ये तृिरान्ये, कडरान्ये, दूर आणि दुµरजन्य
पदा््थ, भाज्या आणि Zbे, मासे, अंडी आणि मांस ्यांचा समावेश असावा.
४.‘.२ अनन सुरक्षा – मोजमा्प:
अनन सुरक्ा ही >क बहòआ्यामी कÐपना आहे ज्यामध्ये सामाणजक णवषमता आणि
प्या्थवरिी्यŀĶz्या णNका9 अनन प्िाली ्यासार´्या णवणवर GNकांचा समावेश आहे.
अननसुरक्े¸्या Ó्या´्येत अननाची उपलÊरता हा मु´्य GNक आहे. अनन सुरक्ेमध्ये चार
तbांचा समावेश होतो; उपलÊरता, भyणतक आणि आण््थक प्वेश, उप्योग आणि णस्रता.
अनन सुरक्ा मोजÁ्यासाठी ्योµ्य णनद¥शक शोरिे कठीि Lाले आहे. राÕůी्य सतरावर प्णत
Ó्यक्तì कrलरé¸्या सरासरी उपलÊरतेवर आराåरत अंदाजांचा समावेश असलेले दीG्थकालीन
कुपोषि हे मु´्य सूचक आहे. ®े्य देिे णवणशĶ पrरामीNर, का्य्थøम णकंवा ्योजना हे दुसरे
आÓहान आहे; णवणशĶ रोरिे, का्य्थøम आणि कृतéचे पåरिाम आणि पåरिाम ्यांना अनन
सुरक्े¸्या पåरणस्तीत णकती प्मािात सुरारिा णदली जा9 शकते.
१९६Ž ¸्या दशका¸्या मध्यापासून जेÓहा अननरान्यांसाठी आ्यात अवलंणबतव १६% ने
वाQले होते तेÓहापासून, राÕůी्य आणि Gरगुती दोनही सतरांवर, भारतातील कृषी णवकासाचा
क¤द्रणबंदू आहे. तृिरान्यांचे जासतीत जासत उतपादन करिे हे नवीन ŀणĶकोनाचे मु´्य
उणĥĶ होते आणि त्यात तीन प्मुख GNकांवर अनन सुरक्ेचा पा्या त्यार करिे समाणवĶ होते
ज्यात शेतकö्यांना सुराåरत कृषी तंý²ान @Zरची तरतूद, समकालीन शेती णनणवķांचे
णवतरि, तांणýक ²ान आणि संस्ातमक कज्थ ्यांचा समावेश होता. शेतकरी शेतीची
कामणगरी माý मान्य Lालेली नाही. सकल देशांतग्थत उतपादन (GDP) मध्ये कृषी क्ेýाचा munotes.in

Page 59

58 कृषी णवकास आणि रोरि
58 वाNा १९८२-८३ मरील ३६.४ N³³्यांवरून २Ž१५-१६ मध्ये १३.७ N³³्यांप्य«त
Gसरला आहे. परंतु कृषी क्ेý अजूनही ५Ž कोNéहóन अणरक लोकांना ५२ N³के
कम्थचाö ्यांना रोजगार पुरवत आहे.
úामीि भारतातील शेतीचे क्ेý प्ामु´्याने णबगर कृषी Ó्यवसा्यां¸्या णवसतारामुbे आणि
शहरीकरिामुbे कमी होत आहे. त्ाणप, उ¸च उतपनन देिारे वाि उतपादन (HYVP)
वाQवून उतपादकता वाQवÁ्याĬारे, भारत अनन सुरणक्त आहे. भारतातील अननरान्य
उतपादन १९५Ž-५१ मरील ५Ž.८२ दशलक् Nनांवरून सध्या २६Ž दशलक् Nनांपेक्ा
जासत Lाले आहे, जे ७-दशकां¸्या कालावरीत ४ŽŽ% पेक्ा जासत उतपादन पातbीत
उÐलेखनी्य वाQ दश्थवते. परंतु अननसुरक्ेची असुरणक्तता, उप्योग, सुलभता आणि सवा्थत
महßवाचे Ìहिजे उपलÊरता ्या संदभा्थत Jाननी करावी लागेल. Ìहिून, उतपादन का्य्थøम
आणि णवतरिाशी संबंणरत रोरिांÓ्यणतåरक्त, बZर सNॉणकंग आणि णकमतéचे णनरीक्ि करिे
महतवाचे आहे.
उ¸च अनन उतपादनाĬारे वाQत्या लोकसं´्येसाठी अनन सुरक्ा प्ाĮ करÁ्यासाठी खालील
पावले उचलली पाणहजेत.
१ . वशक्षि आवि साक्षरता: शेतीची का्य्थक्मता सुरारÁ्यात आणि तंý²ानाचा
अवलंब करÁ्यात णशक्ि खूप महßवाची भूणमका बजावते. आजकाल शेतकö ्यांना
²ान संपादन करÁ्यासाठी णकंवा त्यांची कyशÐ्ये सुरारÁ्यासाठी णवणवर णवष्यांवर
माणहतीची आवÔ्यकता आहे कारि शेती णनवा्थह पातbीपासून Ó्यावसाण्यक सतरावर
बदलली आहे. तंý²ानातील बदलामुbे, ्यंýांचा वापर आणि खते साक्रता
्यासार´्या आरुणनक णनणवķा शेतकö्यांसाठी खूप महßवा¸्या बनÐ्या आहेत.
णशणक्त कम्थचाö ्यांना सवत3ला प्णशणक्त करिे आणि अशा प्कारे नवीन कyशÐ्ये
आणि तंý²ान आतमसात करिे सोपे होते ज्यामुbे उतपादकतेत वाQ होते. अशा
प्कारे, उतपादन वाQ आणि अननाचा Gरगुती पुरवठा लक्िी्यरीत्या वाQवÁ्यात
साक्रता महßवाची भूणमका बजावते.
२. ्पीक विविधीकरि: अनन सुरक्ेसाठी अनन उपलÊरता ही प्ा्णमक अN आहे.
भारत आता तृिरान्यांमध्ये जवbजवb सव्यंपूि्थ Lाला आहे, परंतु कडरान्ये आणि
तेलणब्यांमध्ये कमतरता आहे. हे प्ामु´्याने उपभोग पĦतीतील बदलांमुbे Zbे,
भाज्या, दुµरजन्य पदा््थ, मांस, कु³कुNपालन आणि मतस्य उतपादनांसार´्या
उतपादनांची मागिी वाQत आहे. अशी णपके व उतपादने ज्यात आपली कमतरता
आहे अशा णपकांचे उतपादन करÁ्यासाठी पीक णवणवरीकरिात वाQ आणि संबंणरत
णø्याकलाप सुरारÁ्याची गरज आहे.
‘. हिामान बदलाचा सामना करिे: हवामानातील बदल, µलोबल वाणम«ग म्या्थणदत
करिे, हवामान-समाN्थ कृषी उतपादन तंý आणि जणमनी¸्या वापरा¸्या रोरिांना
प्ोतसाहन देिे ्यासार´्या मुदzद्ांवर अणरक लक् दे9न भारतातील अनन सुरक्ा
सारली जा9 शकते. हवामान बदलाचे दुÕपåरिाम
४. एकावÂमक जल Óयिसरा्पन: भारताला जमीन आणि जलąोतां¸्या प्णत ्युणनN
अणरक णपके Gेिे आवÔ्यक आहे. भूजल कमी होÁ्याचे र³कादा्यक दर आणि munotes.in

Page 60

59 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – २ वाQत्या प्या्थवरिी्य आणि सामाणजक समस्यांमुbे मानवजातीला गंभीर रोका
णनमा्थि Lाला आहे. उतपादन आणि उतपादकता, अनन सुरक्ा आणि दाåरद्रz्य
णनमू्थलनासाठी णसंचना¸्या पाÁ्याचे उ°म Ó्यवस्ापन महßवाचे आहे. ८Ž
N³³्यांहóन अणरक पािी उपसा करिारा शेती हा पाÁ्याचा सवा्थत मोठा वापरकता्थ
आहे. शेतीचे पािी इतर क्ेýाकडे वbवÁ्याकडे BQा आहे. असा अंदाज वत्थवÁ्यात
आला आहे कì २Ž२Ž प्य«त भारतातील शेतीसाठी वापरÁ्यासाठी पाÁ्याची
उपलÊरता २१ N³ ³ ्यांनी कमी हो9 शकते, पåरिामी, णवशेषत3 तांदूb उतपादनात
GN होईल, ज्यामुbे णकमतीत वाQ होईल आणि गåरबांची अननसुरक्ा रो³्यात
्येईल. पाÁ्यासाठी इतर क्ेýां¸्या गरजांकडे दुल्थक् करता ्येिार नाही. पåरिामी,
>काणतमक पािी वापर रोरि त्यार करिे आणि त्याची काbजीपूव्थक अंमलबजाविी
करिे आवÔ्यक आहे. णसंचना¸्या आरुणनक पĦती जसे कì णसप्ंकलर, णठबक
णसंचन, ZणN्थगेशन ्यासह इतर जल का्य्थक्म सारनांचा मोठz्या प्मािावर अवलंब
करिे आवÔ्यक आहे.
“. एकावÂमक ्पोषक Óयिसरा्पन: पोषक ततवांचा संतुणलत वापर करÁ्याकडे ्योµ्य
लक् देिे आवÔ्यक आहे. ZॉसZरसची कमतरता ही णसंचन आणि णबगरणसंचन्युक्त
अशा दोनही क्ेýांमध्ये जणमनी¸्या सुपीकतेची सवा्थत Ó्यापक समस्या आहे. खत-
वापराची पåरिामकारकता सुरारÁ्यासाठी, का्य्थक्म खत पĦतéवरील सुराåरत
स्ान-णवणशĶ संशोरन, माती परीक्ि सेवांमध्ये सुरारिा, सुराåरत खत पुरवठा
आणि णवतरि प्िालéचा णवकास आणि भyणतक आणि संस्ातमक पा्याभूत
सुणवरांचा णवसतार करिे आवÔ्यक आहे.
”. सुधाåरत िाि: अनेक क्ेýांमध्ये, शेतकö्यांना नवीन आणि सुराåरत वािां¸्या
उपलÊरतेबĥल डेNा णमbू शकत नाही आणि काहéना ्या वािांचे दज¥दार णब्यािे
उपलÊर नाही, पåरिामी उतपादन कमी होते. पीक उतपादना¸्या क्ेýात काम
करिाö ्या णवणवर राज्य सरकार¸्या अणरकाö ्यांसह णø्याकलापांचे णनरीक्ि आणि
समनव्य सारÁ्यासाठी राÕůी्य-सतरी्य नेNवक्थ णवकणसत करून ही पåरणस्ती
सुरारिे आवÔ्यक आहे.
•. सुधाåरत तंत्र²ानाचा अिलंब: >काणतमक पोषक Ó्यवस्ापन, >काणतमक कìड
Ó्यवस्ापन आणि >काणतमक ति Ó्यवस्ापन ्यांसार´्या तंý²ानाचा सवीकृती
उ¸च उतपादन आणि उतपादन आरार णNकवून ठेवÁ्यासाठी द°क GेÁ्यासाठी
उपलÊर करून देिे आवÔ्यक आहे.
८. लोकसं´या िाQीबाबत जागŁकता: वाQत्या लोकसं´्ये¸्या वाQी¸्या B»्यांबĥल
आणि प्या्थवरिी्य कामकाजावरील उपभोगा¸्या पĦतéबĥल जागरूकता णनमा्थि
करून शेतकö्यांना शाश्वत पीक लागवड आणि Ó्यवस्ापन पĦतéचा अवलंब
करÁ्याबाबत जागरूक केले पाणहजे.
९. लहान शेतकö यांिर लक्ष क¤वद्रत करा: जर गåरबांकडे खरेदी करÁ्याची शक्तì नसेल
तर देशातील अनन उतपादनात वाQ LाÐ्यामुbे अनन सुरक्ा सुणनणIJत होईलच असे
नाही. त्यामुbे अनन सुरक्ा णमbवÁ्यासाठी अनन उतपादनात लहान शेतकö्यांचे
्योगदान महßवाचे आहे. त्यापuकì बहòतेक अणशणक्त आहेत आणि >कतर नवीन
तंý²ान सवीकारÁ्यात णकंवा णवणवर णवकास ्योजनांतग्थत प्दान केलेÐ्या कजा्थची munotes.in

Page 61

60 कृषी णवकास आणि रोरि
60 परतZेड करÁ्यात अ्यशसवी Lाले आहेत. त्यांना केवb इनपुN सुरणक्त
करÁ्यासाठीच नÓहे तर आतमणवश्वास णमbवÁ्यासाठी देखील पाणठंबा आवÔ्यक
आहे.
अनन उतपादन वाQवÁ्या¸्या रोरिाने अशा अÐपभूरारक शेतकö्यां¸्या समस्या
सोडवÐ्या पाणहजेत, जे देशातील ८३ N³³्यांहóन अणरक शेतकरी आहेत. त्यांची
जमीन प्णत कुNुंब दोन हे³Nरपेक्ा कमी आहे, बहòतेक सीमांत आणि णबगरणसंचन. ते
कमी-बाĻ इनपुN शेतीचे काम करत आहेत आणि पीक उतपादन खूपच कमी आहे.
त्ाणप, राÕůी्य अनन उतपादनात त्यांचे ्योगदान महßवपूि्थ आहे आणि त्यां¸्या
अनना¸्या गरजा पूि्थ करतात.
१०. कृषी संशोधन वशक्षि: भारतातील कृषी णशक्ि हे सवा्थत मोठz्या परीक्ेला सामोरे
जात आहे. सुराåरत कृषी उतपादकता आणि नuसणग्थक संसारनांचा शाश्वत वापर
्यासाठी मानवी संसारने त्यार करÁ्यात त्याची भूणमका Bbखली पाणहजे. कृषी
महाणवद्ाल्ये आणि णवद्ापीठे सुŁवातीला कृषी समुदा्याप्य«त वu²ाणनक ²ान आणि
कyशÐ्ये पसरवÁ्यासाठी आणि त्यांना चांगÐ्या उतपादनासाठी अशा कyशÐ्यांचा
वापर करÁ्यासाठी प्णशक्ि देÁ्यासाठी वाNप करÁ्यात आले होते. अशा मोणहमेचा
बrकअप Ìहिून, úामीि समाजा¸्या वासतणवकतेला अनुरूप वu²ाणनक ²ानावर भर
देÁ्यासाठी कृषी संशोरनाला चालना देÁ्यात आली.
त्ाणप, ्या कÐपकता वेगाने बदलत असलेÐ्या वu²ाणनक आणि तांणýक सुरारिांशी
ताbमेb राखू शकÐ्या नाहीत आणि कृषी णवद्ा्ê आणि शेतकरी ्या दोGांसाठी सवा्थत
आरुणनक कyशÐ्ये आणि वृ°éना प्ोतसाहन देÁ्या¸्या त्यां¸्या उणĥĶात हbूहbू अप्यशी
ठरÐ्या. त्यामुbे कृषी णशक्िाचा अË्यासøम अद््यावत करिे अत्यावÔ्यक बनले आहे.
भारतातील आरुणनक कृषी णशक्िाचा आंतर-संबंणरत, सuĦांणतक आणि Ó्यावहाåरक आरार
असÐ्याने णवद्ापीठा¸्या संशोरन, अध्यापन आणि णवसतार का्या«ना हे खूप लागू आहे.
४.‘.‘ अनन सुरक्षेचे ्पåरमाि आवि ्पåरमाि:
वरील Ó्या´्येनुसार, आपि असे Ìहिू शकतो कì, अनन सुरक्ा ही णý-आ्यामी संकÐपना
आहे, ज्याची ्यंýिा णप्Lमसारखी आहे आणि त्यात चार णग्यर (उपलÊरता, ŀĶीकोन,
वाNप, शोषि) आहेत जे अनन सुरक्ा ्यंýिा णन्यंणýत करतात.
• 8्पलÊधता: साव्थजणनक मागिी पूि्थ करÁ्यासाठी पुरेसा अननसाठा ही
अननसुरक्ेसाठी आवÔ्यक अN आहे आणि पुरेशा साठz्याणशवा्य आपि ्या
NÈÈ्याप्य«त पोहोचू शकत नाही. आपÐ्या देशा¸्या ŀĶीकोनातून, भारत आता
अननरान्य उतपादनात सव्यंपूि्थ Lाला आहे. १९५Ž-५१ मध्ये अननरान्य
उतपादन सुमारे ५Ž दशलक् Nन होते, तर २Ž१३-१४ साठी, भारतात २६४.३८
दशलक् Nन अननरान्य उतपादन होÁ्याची श³्यता आहे. (Nेबल २.१). परंतु
अननरान्य उतपादनाचा वाQीचा दर लोकसं´्ये¸्या वाQीपेक्ा कमी आहे आणि
अननरान्य उतपादनाचा वाQीचा दरही अलीकड¸्या काही दशकांमध्ये Gसरला आहे.
त्ाणप, आपÐ्याकडे अननरान्याचा बZर सNॉक आहे जो अनन सुरक्ेसाठी >क
आवÔ्यक अN आहे. munotes.in

Page 62

61 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – २ • ŀĶीकोन: आपÐ्या देशाची सुमारे >क तृती्यांश लोकसं´्या अत्यंत गरीब आहे
आणि UN दशलक् णवकास उणĥĶे अहवाल २Ž१४, भारतात २Ž१२ मध्ये पाच
वषा«हóन कमी व्योगNातील मृत्यूची सवा्थणरक सं´्या आहे, ज्यामध्ये १.४ दशलक्
मुले त्यां¸्या व्याप्य«त पोहोचÁ्याआरीच मरि पावतात. पाचवा वाQणदवस. >कìकडे
आपÐ्या देशात अननरान्याचा भरGोस साठा आहे ्याचा आपÐ्याला आनंद वाNतो
पि दुसरीकडे, बहòतेक लोकांना राýी åरकाÌ्या पोNी Lोपावे लागते हे कNू सत्य
आहे. अननरान्य णवतरिा¸्या चुकì¸्या रोरिामुbे असे Gडते. आवÔ्यक तरतुदी
लक्ात Gे9न अननाचे णवतरि करिे आवÔ्यक आहे. तरच प्त्येक Ó्यक्तìला
अननसुरक्ेचा ्योµ्य लाभ णमbेल.
• शोषि: ही अशी प्णø्या आहे ज्याĬारे लोक णवणशĶ सहजतेने जगÁ्यासाठी पुरेसे
अनन णमbणवÁ्यासाठी कुशल बनतात. दुसö्या शÊदांत, शोषि हे खरे प्माि आहे
ज्याĬारे आपि अनन सुरक्ेची सत्यता जािून Gे9 शकतो. अनेक गरजू लोकांकडे
राशन काड्थ णकंवा लाल काड्थ आहे आणि त्यांना त्यांचे अनन साव्थजणनक णवतरि
Ó्यवस्ेतून णमbते. पि प्ij असा आहे कì हे रान्य ते खरोखरच सवत3साठी Gेतात
कì इतर गरजांसाठी णमbालेले रान्य ते णवकतात? दुसरे Ìहिजे, अनन सुरक्ा
्योजन¤तग्थत त्यांना खरोखरच णनरोगी आणि पुरेसे अननरान्य णमbते का? ्या प्ijांची
उ°रे सकारातमक असली पाणहजेत तरच जनतेला खरी अननसुरक्ा णमbेल.
भारतातील अनन शोषि पातbी सवा्थत खाल¸्या NÈÈ्यावर आहे. सुमारे ४४% मुले
कमी वजनाची आहेत आणि सुमारे अध्या्थ गभ्थवती मणहलांना अनन शोषि कमी
LाÐ्यामुbे अशक्तपिाचा ýास होतो.
अनन सुरक्ा णप्Lमची Ó्याĮी अशी आहेत - 'संबंणरत परसपर सहका्य्थ', 'अनन सुरक्ेसाठी
सरकारी उतसाह' आणि 'अननाचे णवतरिातमक अचूकता'. अनन सुरक्ा आपÐ्याला अणरक
चांगÐ्या Ó्यवहा्य्थतेसाठी खाýीचा >क णकरि देते आणि ही सात वेगवेगÑ्या णकरिांची
बेरीज आहे जी णý-आ्यामी अनन सुरक्ेतून जात आहेत. हे सात णकरि पुQीलप्मािे आहेत.
• सव्थ लोकांसाठी नेहमी पुरेशी अनन उपलÊरता.
• उपभोग नuणतक आणि नuणतक मूÐ्यांचे पालन करतो
• अनन णमbÁ्याची खाýी
• णवतरि आणि उतपादन शाश्वततेसाठी णनसगा्थचे पालन करतात
• वu्यणक्तकåरत्या, आणि सांसकृणतकŀĶz्या सवीका्य्थ
• मानवी सनमानाने अनन णमbवा
• पुरेशा प्मािात पोषि
अनन सुरक्ा तेÓहा प्ाĮ होते जेÓहा 'जेÓहा सव्थ लोकांना अनन नेहमीच उपलÊर असते आणि
त्यांना णनरोगी आणि उतपादक जीवनासाठी आहारा¸्या गरजा पूि्थ करÁ्यासाठी पुरेशा
अननाप्य«त भyणतक आणि आण््थक प्वेश असतो'. ्या अ्ा्थने, अनन सुरक्ेची उपलÊरी
Ìहिजे पुरेशा अननाचे उतपादन (णकंवा आ्यात करिे) आणि ते सव्थ Ó्यक्तéना वष्थभर आणि
वषा्थनुवष¥ शाश्वत आरारावर उपलÊर करून देिे. पुQे, उतपादक आणि णनरोगी जीवनासाठी
आहारा¸्या गरजा पूि्थ करिे प्त्येक Ó्यक्तì¸्या णस्तीनुसार पyणĶक अननाप्य«त सव्थ munotes.in

Page 63

62 कृषी णवकास आणि रोरि
62 लोकांचा शारीåरक आणि आण््थक प्वेश सूणचत करतो. अनन सुरक्ा Ìहिजे उपासमार आणि
कुपोषिापासून मुक्तता.
देशा¸या अननसुरक्षे¸या वसरतीचे तीन सतरांिर मूलयांकन करिे आिÔयक आहे.
१ . प््म Ìहिजे शाश्वत आरारावर राÕůी्य सतरावर अननाची उपलÊरता, जी अनन
उतपादनाची पातbी आणि वाQ, णकंवा अनन आ्यात करÁ्याची पुरेशी क्मता (अन्यý
उपलÊरतेची खाýी असÐ्यास) ्यावर अवलंबून असते.
२. दुसरे Ìहिजे सव्थ कुNुंबांना अननाप्य«त भyणतक आणि आण््थक प्वेश. मानवी
वसत्यांपासून (गावे) सहज पोहोचÁ्या¸्या आत णकंवा वाजवी अंतरावर अनन वाहóन
नेÁ्यासाठी भyणतक प्वेशासाठी का्य्थक्म णवपिन, वाहतूक आणि साठवि प्िाली
आवÔ्यक आहे. प्त्येक कुNुंबाची अननासाठी आण््थक प्वेश त्या¸्या ø्यशक्तìवर
आणि ते उपलÊर असलेÐ्या अनना¸्या णकमतéवर अवलंबून असते.
३. आणि णतसरे Ìहिजे Ó्यक्तéĬारे उपलÊर अननाचा वापर , जे अनना¸्या आ ंतर-
कyNुंणबक वाNपावर आणि आवÔ्य क सतरावरील अनन स ेवन आणि शोष ून
GेÁ्यासाठी सव्थ Ó्यक्तé¸्या आरोµ्या¸्या वाजवी सतरावर अवल ंबून असते. णशक्ि,
प्ा्णमक आरोµ्य स ेवा, णलंगभेद आणि Gरग ुती णनि्थ्यांमध्ये मणह लांची भूणमका
्यासार´्या सामाणजक GNका ंचा वu्यणक्तक सतरावर अनन स ुरक्ेवर पåरिाम होतो.
्या पाÔ व्थभूमीवर भारताने भूक आणि अनन -असुरणक्ततेची पåरणस्ती दीG्थकालीन आणि
अÐपकालीन अशा दोनही उपा्या ंĬारे हाताbली. दीG ्थकालीन रोरिाचा >क भाग Ìहि ून,
राÕůी्य अनन उतपादनाची प ुरेशी वाQ आणि रोजगार आणि जनसामान्या ंचे उतपनन, णवपिन
पा्याभूत सुणवरांमध्ये सुरारिा आणि णशक्ि आणि प्ा्णमक आरोµ्य स ेवांमध्ये प्वेश ्यांचा
समावेश असलेÐ्या णवकास रोरिाचा अवल ंब केला. ्या Ó्यणतåरक्त , अÐप-मुदती¸्या
्योजनेमध्ये ण न व ड क ब ा ज ा र ह स त क् ेप आणि भूक आणि अनन अस ुरणक्तता कमी
करÁ्यासाठी प्ा्योणजत अननाच े लणà्यत णवतरि समाणवĶ होत े. पुQे, सव¸J पािी आणि
सव¸Jता ्यांसार´्या गuर-अनन GNकांĬारे पोषक णस्ती द ेखील पूव्थúहदूणषत असÐ्यान े, हे
Bbखले गेले कì ्या पuलूंकडे लक् णदÐ्यास अनन स ुरक्ा चांगÐ्या पोषिामध्य े बदलÁ्यास
मदत होईल.
I. \ारतातील अनन स ुरक्षा आवि ्पोषि स ुरक्षा
सवातंÞ्यानंतर दोन दशकांनंतर भारत अननरान्य उतपादनात सव्य ंपूि्थ Lाला असला तरीही
भारतात, लोकसं´्येचा मु´्य भाग कुपोषिाने úसत आहे. देशातील अननरान्य उतपादन
१९९Ž-९१ मध्ये १७६.३९ दशलक् Nन होत े ते २Ž१८-१९ मध्ये २८४.९५ दशलक्
Nन Lाले. त्ाणप, हे Bbखिे महßवाचे आहे कì अनन उतपादनात सव्य ंपूि्थता आणि
देशासाठी प्णत Ó्यक्तì पुरेसे अनन उपलÊर असि े ही अननसुरक्ा णमbणवÁ्याची >कम ेव अN
नाही; पुरेशा प्मािात पोषक आहार णमbवÁ्यासाठी क ुNुंबांना उपलÊर अनन द ेखील णमbिे
आवÔ्यक आह े. कुपोषिाचे BLे कमी करÁ्यासाठी पyणĶक आहाराची उप लÊरता आणि
परवडिे महßवाचे आहे.
?णतहाणसकŀĶz्या, भारतातील अनन स ुरक्ा हा नेहमीच अननरान्या¸्या स ुरणक्ततेचा
समाना्ê शÊद होता. अननरान्याची दरडोई स ुलभता १९९१-९२ मरील १८६.२ munotes.in

Page 64

63 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – २ kg/वषा्थपासून २Ž१८-१९ (P) मध्ये १८Ž.३ kg/वष्थ Lाली आहे. कडरान्ये, अंडी आणि
दुµरजन्य पदा्ा«¸्या उपलÊरत ेत लक्िी्य वाQ आणि साखर आणि खाद्त ेला¸्या दरडोई
उपलÊरतेत णकरकोb वाQ LाÐ्याम ुbे अननरान्या¸्या स ुलभतेतील ही GN (आक ृती ९)
संबंणरत आहे. दरडोई अनन उपलÊरत ेतील हा बदलिारा कल भारती्य अनन
बासकेNमरील महßवप ूि्थ बदल दश्थणवतो, मु´्य अननरान्यांपासून दूर असलेÐ्या उ¸च
मूÐ्या¸्या बागा्यती आणि पश ु उतपादनांकडे (कुमार >N अल., २ŽŽ७; णम°ल, २ŽŽ७).
कालांतराने, तृिरान्ये (णवशेषत3 भरड तृिरान्ये) ¸्या वापरात GN Lाली आह े तर दूर,
अंडी, Zbे, भाज्या इत्यादéचा वापर वाQला आह े (कुमार, २Ž१६). भारतात, úामीि आणि
शहरी दोनही भागा ंमध्ये अननरान्येतर वसतूंमरून कrलरी आणि प्ण्ना ंमध्ये सपĶ वाQ Lाली
आहे (तक्ता ३). Gरगुती प्माि तृिरान्यांवरचा खच्थ देखील २ŽŽ४-Ž५ मरील १८ N³के
आणि १Ž.१ N³³्यांवरून २Ž११-१२ मध्ये úामीि आणि शहरी भारतातील अन ुøमे
१Ž.७ N³के आणि ६.६ N³³्यांप्य«त Gसरला आह े (NSSO, २ŽŽ४-Ž५ आणि
२Ž११) .
प्ािी आणि दुµरजन्य पदा्ा «¸्या आहारातील णवणवरत ेचा पोषिावर सकारातमक पåरिाम
होतो, णवशेषत3 अननातील स ूàम पोषक GNका ं¸्या बाबतीत; त्ाणप, खाद्तेल आणि
साखरेचा वापर वाQÐ्यान े कुपोषिाचा भार द ुÈपN हो9 शकतो.
ćƅĭ ø. ’१ : अनन गNाĬारे कrलरी आणि प्ण्ने सेवनाची N³केवारी : (१९९३-९४ ते
२Ž११-१२) कrलरीज (kcal) प्रवरने (gm) िष्थ úामीि शहरी úामीि शहरी तृिधानय तृिधानय रहीत तृिधानय तृिधानय रहीत तृिधानय तृिधानय रहीत तृिधानय तृिधानय रहीत १९९३-९४ ७१.Ž३ २८.९७ ५८.५३ ४१.४७ ६९.४२ ३Ž.५८ ५९.४१ ४Ž.५९ १९९९-ŽŽ ६७.५५ ३२.४५ ५५.Ž५ ४४.९६ ६७.४३ ३२.५७ ५७.Ž३ ४२.९७ २ŽŽ४-Ž५ ६७.५४ ३२.४६ ५६.Ž८ ४३.९२ ६६.३७ ३३.६३ ५६.१६ ४३.८४ २ŽŽ९-१Ž ६४.१६ ३५.८५ ५५.Ž१ ४४.९७ ६४.८७ ३५.१३ ५६.३९ ४३.६१ २Ž११ -१ २ ५७.४Ž ४२.६Ž ४८.ŽŽ ५२.ŽŽ ५८.ŽŽ ४२.ŽŽ ४९.ŽŽ ५१.ŽŽ Source: NSS Report No. ५४Ž, Nutritional Intake in India
II. अनन 8्पलÊधता आवि ्पोषि
अननाची उपलÊरता आणि पोषि ्यां¸्यातील >क संबंर ्या वसतुणस्तीतून ्येतो कì
उपलÊरता वाQÐ्याने परवडते. कृषी उतपादकतेत वाQ आणि अनना¸्या णकमतीतील सापेक्
GN ्यामुbे Zbे, भाज्या, कडरान्ये आणि प्ािीजन्य पदा्ा«चे सेवन वाQू शकते, ज्याचा
सूàम पोषक GNकांची कमतरता कमी करÁ्यावर महßवपूि्थ पåरिाम होतो. अनना¸्या
णकमती पyणĶक ŀĶीकोनातून महतवा¸्या आहेत कारि त्यांचा अनन आणि अनन णनवडéमध्ये munotes.in

Page 65

64 कृषी णवकास आणि रोरि
64 प्वेश करÁ्या¸्या ŀĶीने महßवपूि्थ पåरिाम आहेत. कमी उतपनन असलेÐ्या कुNुंबांमध्ये
>कूि खचा्थचा मोठा भाग अननरान्याचा आहे आणि सापेक् अनना¸्या णकमतीत GN
LाÐ्यामुbे खप वाQÁ्याची आणि इतर वसतूंसाठी ø्यशक्तì सोडÁ्याची श³्यता आहे (णचý
२). त्ाणप, सापेक् अनना¸्या णकमती वाQÐ्याने अनन सुरक्ा आणि परवडÁ्यावर प्णतकूल
पåरिाम होतो आणि उपासमारीची GNना आिखी णबGडते.
आकृती ४.२: गरीब लोकांमरील अनन आणि गuर-खाद् वसतूंवरील खचा्थचा N³केवारी (३Ž
N³के पेक्ा कमी माणसक दरडोई खच ्थ वग्थ) २ŽŽ४-Ž५ ते २Ž११ - १२


Source: adapted f rom Food and Nutrition Security Analysis, India ( २Ž१९)
by MOPSI and WFP, GOI, pp ७५ (Calculation based on CES, NSSO
६१st and ६८th rounds)
NSSO चे उपभोग खच्थ सव¥क्ि (CES) णदवसातून दोन स³वेअर जेवि णमbÁ्याबाबत
माणहती गोbा करते, ज्याचा वापर उपासमारी¸्या GNना मोजÁ्यासाठी केला जा9 शकतो.
>कूिच, उपासमारी¸्या GNना १९९३-९४ मरील ४.४५ N³³्यांवरून २Ž११-१२१४
मध्ये १.२६ N³³्यांवर GसरÐ्या आहेत (णचý ३). Bणडशा आणि पणIJम बंगाल राज्यांमध्ये
उपासमारीची GNना, जी १९९३-९४ मध्ये १Ž N³³्यांहóन अणरक होती, ती २Ž११-१२
मध्ये १.२८ N³के आणि १.१६ N³³्यांप्य«त कमी Lाली आहे. आसाम, अŁिाचल प्देश
्या उ°र-पूव¥कडील राज्ये आणि मणिपूरने उपासमारीची GNना जवbजवb नाहीशी केली
आहे. ्या¸्या णवरोरात, पंजाबमध्ये उपासमारीचे प्माि (१९९३-९४ मध्ये Ž.१२
N³³्यांवरून २Ž११-१२ मध्ये १.४३ N³के), णहमाचल प्देशमध्ये (१९९३-९४ मध्ये
Ž.२८ N³के ते १.५१ N³के) वाQले आहे. २Ž११-१२), णदÐलीत (१९९३-९४ मध्ये
Ž.४४ N³के ते २Ž११-१२ मध्ये Ž.७४ N³के) आणि हåर्यािात (१९९३-९४ मध्ये
Ž.५६ N³³्यांवरून २Ž११-१२ मध्ये १.१९ N³के).
त्ाणप, ्या सं´्यांचा सावरणगरीने अ््थ लाविे आवÔ्यक आहे कारि णवचारलेले प्ij ५Ž
Ó्या आणि ६८ Ó्या Zेरीमध्ये णभनन आहेत. त्ाणप, राज्यांमध्ये उपासमारी¸्या GNनेत
लक्िी्य GN Lाली आहे ्यात शंका नाही. आकृती ø. ४.२ munotes.in

Page 66

65 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – २

आकृती ४.२
Source: Calculated by Author from N SS 50th and 68th rou nd. Note:
Incidence of hunger is measured by persons reporting not getting two
square meals a day.
तृिरान्यां¸्या वापरापासून णबगर तृिरान्यांकडे वbले असूनही, कृषी रोरिांचे लक्
मु´्यत3 तांदूb आणि गहó ्यां¸्या उतपादनावर क¤णद्रत आहे, ज्यामुbे आहारातील असंतुलन
होते. भारतात आहारातील Zरक आणि पोषि सुरक्ा णमbवÁ्यासाठी कोिते माग्थ वापरले
जा9 शकतात हा प्ij उपणस्त होतो.
III. अननधानय सुरक्षा ते आहार िuविधय:
देशातील उपासमार आणि क ुपोषिाची पातbी कमी करÁ्यासाठी सरकारĬार े णवणवर अनन-
आराåरत कÐ्या िकारी का्य्थøम गेÐ्या अनेक वषा«पासून राबणवÁ्यात आल े आहेत. ्यामध्ये
दुपारचे जेवि (MDM) ्योजना, >काणतमक बाल णवकास ्योजना ( ICDS) अंगिवाडी
प्िाली अंतग्थत गरोदर आणि सतनपान द ेिाö्या मणहलांना रेशन आणि साव्थजणनक णवतरि
प्िाली (PDS) Ĭारे पूि्थ दाåरद्रz्यात जगिाö्यांसाठी अनुदाणनत अननरान्य ्यांचा समावेश
आहे. ्याÓ्यणतåरक्त राÕůी्य अनन स ुरक्ा का्यदा ( २Ž१३) संबंणरत का्य्थøम आणि
्योजनांĬारे अनन आणि पyणĶक स ुरक्ा सुणनणIJत करÁ्यासाठी पाåरत करÁ्यात आला.
त्ाणप हे अनन णवतरि का्य ्थøम मु´्यतवे पोषि करÁ्या?वजी समारा नकारक कrलरी प्दान
करÁ्यावर लक् क ¤णद्रत करतात आणि त्याला "कrलरी मूलतßववाद" असे संबोरले जाते.
भारती्य लोकस ं´्येचा बराचसा भाग J ुÈ्या उपासमारी¸्या समस्य ेने úसत आहे (तीĄ सूàम
अननद्रÓ्यांची कमतरता) णज् े >खाद्ा Ó्यक्तìला प ुरेशा कrलरीज उपलÊर अस ू शकतात
परंतु पुरेशा सूàम पोषक ततवा ंचा अभाव आह े.
ही णचंतेची बाब आहे कì सूàम- पोषक द्रÓ्यांनी समृĦ आहारामध्य े ्योगदान देिाö ्या
रिनीतéकडे दुल्थक् केले गेले आहे पåरिामी सूàम अननद्रÓ्यांची कमतरता का्यम राहत े.
अनन-आराåरत हसतक् ेपामुbे कुपोषिात लक्िी्य GN होÁ्याची श³्य ता नाही जर त े पोषि
संवेदनशील नसतील. णशवा्य क ृषी रोरिे आणि अनन प ुरवठz्याची पyणĶक ग ुिव°ा ्यामध्ये
सपĶ समनव्य आवÔ्यक आह े. दीG्थकालीन कुपोषिाने प् भाणवत भागात स ूàम पोषक munotes.in

Page 67

66 कृषी णवकास आणि रोरि
66 GNकां¸्या प्वेशाची हमी देÁ्याचा >क अणभनव माग ्थ Ìहिजे मजबूत जuव-तंýाचा अवलंब
करिे ज्यामध्ये णन्यणमतपिे कुपोणषत असलेÐ्या लोकसं´्येमध्ये सूàम-पोषिाचा वापर
सुरारÁ्यासाठी प्म ुख अननरान्या¸्या णब्या ंमध्ये पोषक ततवांचा समावेश करिे आवÔ्यक
आहे. वेगवेगÑ्या देशांमध्ये ्याची प्भावीपि े अंमलबजाविी LाÐ्याची अन ेक उदाहरिे
आहेत. उदाहरिा््थ, मोLांणबकमरील नाåर ंगी-गरा¸्या रताÑ्यामुbे प ा च व ष ा«खालील
मुलांमध्ये सीरम रेणNनॉल वाQले आहे. जागणतक आरोµ्य स ंGNनेने (WHO) लोकांची लोह
णस्ती सुरारÁ्यासाठी मजब ूत लोह्युक्त तांदूb उतपादन करÁ्याची णशZारस द ेखील
केली आहे. जे्े तांदूb हे मु´्य अनन आहे आणि मणहलांĬारे ZोलेNचे सेवन वाQवÁ्यासाठी
गÓहाचे प ी ठ Z ॉ ण ल क < ण स ड स ह उ प ल Ê र आ ह े. आंतरराÕůी्य शेती संशोरनावरील
सÐलागार गNाचा हाव ¥सN-Èलस का्य्थøम लोह आणि जसत ्य ुक्त जवारी, तांदूb आणि गहó हे
लहान मुले आणि पुनŁतपादक व्यातील मणहला ंची पोषि णस् ती सुरारÁ्यासाठी काम
करत आहे. तसेच जuवीक ŀĶz्या सो्याबीन, आणि णÓहNrणमन-> समृĦ णपवbा कसावा तस ेच
३Ž देशांत णपकिारा केशरी मका. साव ्थजणनक आरोµ्य स ुरारÁ्यासाठीउप्य ुक्त
आहे.भारतात हाव¥सN-Èलस का्य्थøम पोषि आणि साव ्थजणनक आरोµ्य स ुरारÁ्यासाठी
लोह-्युक्त जवारी आणि जसत -्युक्त गÓहाचे सम््थन करत आहे.जuव-मजबुतीकरि हा अÐप
णकंवा मध्यम-मुदतीचा उपा्य आह े परंतु दीG्थकालीन कमी उतपनन असल ेÐ्या कुNुंबांमध्ये
अÐप-पोषि कमी करÁ्यासाठी दीG ्थकालीन उपा्य नाही ज्या चा उĥेश 9जा्थ आणि सूàम
पोषक समृĦ वuणवध्यपूि्थ आहारा¸्या प्वेशाची हमी देÁ्या¸्या णदशेने का्य्थ करिे आवÔ्यक
आहे.
वनÕकष्थ:
अननरान्या¸्या वाQत्या अन ुदानास आbा GालÁ्याची गरज आह े. ्या संदभा्थत दोन पावले
उचलिे आवÔ्यक आह े पणहले Ìहिजे भारती्य अनन महाम ंडbा¸्या (FCI) अणतåरक्त
अनन-रान्य साठz्याची णवÐहेवाN कशी लावा ्यची ्याचा वेbेवर णनि्थ्य Gेिे आणि दुसरे
Ìहिजे राÕůी्य अनन स ुरक्ा का्यदा ( NFSA ) प्ाĮकत्या«साठी गहó आणि तांदूbा¸्या
णकमतéचा आQावा G ेिे. (जुलu २Ž१ ३ मध्ये का्यदा सुरू LाÐ्यापासून दर सुराåरत केलेले
नाहीत)
४.४ सरकारचे वटकाÂमक म ूलयांकन. अनन सुरक्षेशी संबंवधत धोरिे
(CRITICAL EVALUATION OF GOVT. POLICIES
RELATED TO FOOD SECURITY )
जगातील सुमारे १९५ दशलक् कुपोणषत लोकांपuकì ,भारताचा जागणतक उपासमारीत २५
N³के वाNा आहे. भारतातील स ुमारे ४७ दशलक् णकंवा ४Ž N³के मुले त्यां¸्या पूि्थ मानवी
क्मतेची पूत्थता करत नाहीत का रि दीG्थकाbाप्य«त पोषि कमी राहि े णकंवा त्यांची वाQ
कमी होते. कुपोषिामुbे णशकÁ्याची क्मता कमी होत े, शाले्य कामणगरी कमी होत े, उतपनन
कमी होते आणि जुनाN आजारांचा रोका वाQतो. क ुपोणषत मुली आणि णस्त्र्या अन ेकदा कमी
वजना¸्या अभ ्थकांना जनम देतात Ìहिून त्याचे पåरिाम >का णपQीकडून दुसö्या णपQीकड े
जातात. भारतातील म ुलांमध्ये आ ण ि त Ł ि ा ंमध्ये ज ा द ा व ज न आ ण ि ल Ĝ प ि ा ¸ ्य ा
GNनांमध्येही वाQ Lाली आह े, ज्यामुbे प्yQतवात अस ंसग्थजन्य रोगांचे आ्युÕ्यभर पåरिाम
होतात.
सरकारी प्शासनाकड े अननसुरक्ा आणि दाåरद्र z्य-णवरोरी ्योजना प्च ंड आहेत परंतु त्या
वाQविे आणि कमी करिे ्याबाबतीत मोठी तZावत आहेत. णवशेषत3 मणहला व म ुली munotes.in

Page 68

67 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – २ ्यापासून वंणचत आहेत. राÕůी्य अनन सवात ंÞ्या¸्या ्यशानंतरही नवीन का्य ¥ उद्यास आली
आहेत कमी होिारी लागवड, हवामान बदल, जणमनीची वंणचतता आणि ज uवणवणवरता कमी
होत आहे. असंतुणलत खतांचा वापर आणि ्य ुåर्या¸्या >काच खता¸्या अणतवापराम ुbे
भारतातील मोठ z्या शेतजणमनी नापीक LाÐ्या आह ेत.
४.४.१ \ारत सरकारच े काय्थक्रम आवि 8्पक्रम
आज भारत अनन उतपादनात सव्य ंपूि्थ Lाला आहे परंतु अनन असुरणक्तता अजूनही
आपÐ्या णवकासा¸्या ध्य े्या¸्या मध्यभागी आह े. हे दुग्थम आणि णवलग भागात प ुरेशा
अननाचा हंगामी आउNेज¸्या सवरूपात आह े. बेरोजगारीमुbे आरोµ्यदा्यी आणि ्योµ्य अनन
सुणनणIJत करÁ्यासाठी अप ुरी आण््थक पåरणस्ती, हवामान आणि इतर अन ेक कारिांमुbे
अर्थपोषि आणि कुपोषि हे देखील अनन अस ुरणक्ततेची पåरणस्ती दश ्थवतात कारि हे
सूàम अननद्रÓ्यांचे (Jुपी उपासमार) मु´्य कारि आहेत. साव्थजणनक आरोµ्यासाठी पोषि
सुणनणIJत करिे आणि शाश्वत मानवी णवकास प्दान करि े हे आपÐ्या सरकारच े सवा्थत
महßवाचे का्य्थ आहे. आपÐ्या लोकशाही¸्या आरी¸्या काbात भारतामध्य े कमी कृषी
उतपादन, खूप जासत पोषि समस्या, अनेक आण््थक संबंणरत नuसणग्थक आप°ी, पा्याभूत
सुणवरांचा अभाव, अ्योµ्य अनन णवतरि प्िाली , दीG्थकाb उज¥ची कमतरता इत्यादी अन ेक
प्मुख समस्या होत्या. आता ्या णदवसात अन ेक सामाणजक-आण््थक संबंणरत राÕůी्य
समस्यांचे णनराकरि केले गेले आहे णकंवा णनराकरि होÁ्या¸्या मागा्थवर आहे. परंतु त्यापuकì
>क अजूनही सूची¸्या वर आह े आणि आपÐ्याला काbजी करÁ्यासारखे आहे ते Ìहिजे –
“दीG्थकालीन 9जा्थ कमतरता”. वासतणवक हा णवकासा¸्या म ुदzद्ांसह अनन अस ुरणक्ततेचा
समाना्ê शÊद आह े. कमी आहारा¸्या सव्यéम ुbे उपलÊर सुणवरांचा अ्योµ्य वापर आणि
आरोµ्याशी संबंणरत समस्यांचे उ¸च प्माि ्यामुbे भारतात दीG्थकालीन 9ज¥ची कमतरता
आहे. भारत सरकारला ्या समस्य ेची जािीव आह े. ्या मोठz्या समस्येचे णनरा करि
करÁ्यासाठी भारत सरकार ग ेÐ्या पाच दशका ंपासून सतत ्या मुदzद्ांवर काम करत आह े -
अनन उतपादनाचा बZर (पुरेसा) साठा त्यार करि े
• साव्थजणनक णवतरि प्िा ली सुरारिे
• भyणतकìकरि Gरग ुती अनन सुरक्ा का्य्थøम
• अंत्योद्य अनन ्योजना ( AAY)
• असुरणक्त गNांचे अनन पूरक - >काणतमक बाल णवकास स ेवा (ICDS), मध्यानह
भोजन ्योजना ( MDMs)
• णवशेषत3 अनन आणि पोषि म ंडb (FNB) आणि >काणतम क बाल णवकास स ेवा
(ICDS) Ĭारे पोषि णशक्ि
• अननपूिा्थ
• महातमा गांरी राÕůी्य úामीि रोजगार हमी का्य ्थøम (MGNREGP)
• राÕůी्य वृĦापकाb णनवृ°ीवेतन ्योजना (NOAPs)
• राÕůी्य मातृतव लाभ ्योजना ( NMBS)
• राÕůी्य कुNुंब लाभ ्योजना ( NFBS)
• पyणĶक णस्तीतील सूàम अननद्रÓ्यांची कमतरता आणि त्या ं¸्या आरोµ्यावर होिारे
संøमि आणि अवा ंणJत munotes.in

Page 69

68 कृषी णवकास आणि रोरि
68 जननक्मतेमुbे पोषि कमी LाÐ्याम ुbे होिारे प्णतकूल आरोµ्य पåरिाम हाताbÁ्यासाठी
आरोµ्य क्ेýाचे प््यतन.
• 'अननाचा अणरकार ' मोहीम आणि
• 'राÕůी्य अनन स ुरक्ा का्यदा. २Ž१३’
अननरान्य उतपादनात १९५Ž-५१ मरील ५Ž दशलक् Nनांवरून २Ž१४-१५ मध्ये
सुमारे २५Ž दशलक् Nनांप्य«त पाच पNीने वाQ LाÐ्याने, भारत णनÓवb अनन णन्या ्थतदार
बनÁ्यासाठी अनन सहाय्यावरील अवल ंणबतवापासून दूर गेला आहे. २Ž१६ मध्ये, सरकारने
शेतकö्यांचे उतपनन २Ž२२ प्य«त दुÈपN करÁ्यासाठी अन ेक का्य्थøम सुरू केले. हे
णवशेषत पावसा¸्या पाÁ्यावर अवल ंबून असलेÐ्या भागात, अणरक कृषी उतपादकतेसाठी
अड्bे दूर करÁ्याचा प््यतन करतात. त्यामध्य े खालील गोĶéचा समाव ेश आहे राÕůी्य
अनन सुरक्ा अणभ्यान, राÕůी्य कृषी णवकास ्योजना (RKVY), तेलणब्या, कडरान्ये,
पामतेल आणि मका ( ISOPOM), प्रानमंýी Zसल णवमा ्योजना , ई-माक¥NÈलेस, तसेच
मोठz्या प्मािात णस ंचन ्यावरील >काणतमक ्योजना २Ž१७ प्य«त देशाचे >कूि णसंचन क्ेý
९Ž दशलक् हे³ Nरवरून १Ž३ दशलक् हे³ Nरप्य«त वाQवÁ ्यासाठी माती आणि पा िी
साठवि का्य्थøम.
सरकारने गेÐ्या दोन दशका ंमध्ये कमी कुपोषिाचा सामना करÁ्यासाठी महßवप ूि्थ पावले
उचलली आहेत, जसे कì शाbांमध्ये माध्यानह भोजन , गरोदर आणि सतनदा माता ंना रेशन
देÁ्यासाठी अंगिवाडी प्िाली आणि दाåरद्र z्य रेषे खाली जगिाö्या ंसाठी अनुदाणनत रान्य.
साव्थजणनक णवतरि प्िालीĬार े पुरणवÁ्यात ्येत आहे. राÕůी्य अनन सुरक्ा का्यदा
(NFSA), २Ž१३, त्या¸्याशी संबंणरत ्योजना आणि का्य ्थøमांĬारे सवा्थत असुरणक्त
लोकांसाठी अनन आणि पोषि स ुरक्ा सुणनणIJत करÁ्याच े उणĥĶ आहे, ज्यामुbे अनन णमbिे
हा का्यदेशीर अणरकार आह े.
अलीकडील सरकारी उपøम
१. राÕůीय अनन स ुरक्षा अव\यान
• ही २ŽŽ७ मध्ये सुरू करÁ्यात आल ेली क¤द्र सरकार प्ा्योणजत ्योजना आह े.
• राÕůी्य अनन स ुरक्ा अणभ्यानाच े उणĥĶ कडरान्य , गहó, तांदूb, भरड तृिरान्ये
आणि Ó्यावसाण्यक णपका ं¸्या उतपादनात वाQ , क्ेý णवसतार आणि उतपादकता
वाQणविे हे आहे.
• हे वu्यणक्तक शेतीसतरावर मातीची स ुपीकता आणि उतपादकता प ुनस«चण्यत
करÁ्यासाठी आणि श ेती सतरावरील अ् ्थÓ्यवस्ा सुरारÁ्यासाठी का्य ्थ करते.
• वनसपणत तेलांची उपलÊरता वाQवि े आणि खाद्त ेलांची आ्यात कमी करि े हे
्यापुQील उणĥĶ आहे.
२. राÕůीय कृषी विकास योजना  RKVY) :
• ही ्योजना २ŽŽ७ मध्ये सुरू करÁ्यात आली आणि राज्या ंना णजÐहाराज्य क ृषी
आराखडz्यानुसार त्यांची सवत3ची क ृषी आणि संबंणरत क्ेý णवकास उपøम
णनवडÁ्याची परवानगी णदली. munotes.in

Page 70

69 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – २ • राÕůी्य कृषी णवकास ्योजन ेचे २Ž१४-१५ मध्ये १ŽŽ% क¤द्री्य सहाय्यान े क¤द्र
सरकार प्ा्योणजत ्योजन ेत रूपांतर करÁ्यात आल े.
• राÕůी्य कृषी णवकास ्योजना ( RKVY) ला राÕůी्य कृषी णवकास ्योजना अस े नाव
देÁ्यात आले आहे- २Ž१७-१८ ते २Ž१९-२Ž ्या तीन वषा«साठी कृषी आणि
संलµन क्ेý पुनŁजजीवनासाठी (RKVY -RAFTAAR) Zा्यदेशीर ŀणĶकोन.
• ्या ्योजनेची मु´्य उणĥĶे शेतकö्यां¸्या प््यतनांना बb दे9न, जोखमीचे Cणचत्य
सारून आणि कृषी-Ó्यवसा्य उद्ोजकत ेला चालना द े9न शेतीला Zा्यदेशीर
आण््थक णø्याप्णø्या बनविे. ्या ्योजनेचे मु´्य लà्य कृषी-उद्ोजकता आणि
नवकÐपनांना चालना देÁ्याबरोबरच कापिीप ूव्थ आणि काQिीन ंतर¸्या पा्याभ ूत
सुणवरांवर आहे..
३. तेलणब्या, कडरान्ये, मका आणि पामत ेल (ISOPOM) ¸्या ्योजनेची >काणतमक
्योजना
देशात तेलणब्या, कडरान्ये, मका आणि पामत ेलाचे उतपादन वाQवÁ्यासाठी क ृषी आणि
सहकार णवभाग ( TMOP&M) अंतग्थत खालील क¤द्र प्ा्योणजत ्योजना राबवत आह े
i तेलणब्या उतपादन का्य ्थøम (OPP)
ii राÕůी्य कडरान्य णवकास प्कÐप ( NPDP)
iii प्वेगक मका णवकास का्य ्थøम (AMDP)
iv पामतेल णवकास का्य ्थøम (OPDP)
प्ादेणशक भेदभावा¸्या आरार े ्या का्य्थøमां¸्या अंमलबजाविीमध्य े राज्यांना लवणचकता
प्दान करÁ्यासाठी , का्य्थøमांना क¤णद्रत ŀĶीकोन प् दान करÁ्यासाठी पीक णवणवरत ेला
मान्यता देÁ्यासाठी आणि णन्योजन आ्योगा¸्या णशZारशी लक्ात G े9न वरील चार
्योजनांमध्ये बदल करÁ्यात आला आह े आणि >का क¤द्रात >कणýत करÁ्यात आल े आहे.
१Ž Ó्या पंचवाणष्थक ्योजनेत तेलणब्या, कडरान्ये, पामतेल आणि मका ( ISOPOM) ्यांची
प्ा्योणजत >काणतमक ्योजना २ŽŽ४-Ž५ पासून लागू केली जाईल.
४. प्रधानमंत्री Zसल विमा योजना  PMFBY) :
• १८ Zेāुवारी २Ž१६ रोजी प्रानमंýी Zसल णवमा ्योजना स ुरू करÁ्यात
आली.
• ही ्योजना कृषी आणि शेतकरी कÐ्याि मंýाल्याĬारे प्शाणसत केली जात
आहे.
• पीक अ्यशसवी LाÐ्यास सव ्थसमावेशक णवमा संरक्ि प्दान करत े त्यामुbे
शेतकö्यांचे उतपनन णस्र ठ ेवÁ्यास मदत होत े.
• ्योजनेत सव्थ अनन आणि त ेलणब्या णपके आणि वाणष्थक Ó्यावसाण्यकबागा्यती
णपकांचा समावेश आहे ज्यासाठी मागील उतपा दन आकडेवारी उपलÊर आहे
आणि ज्यासाठी सामान्य पीक अ ंदाज सव¥क्ि (GCES ) अंतग्थत आवÔ्यक
पीक कापिी प््योग ( CCEs) आ्योणजत केले जात आहेत. munotes.in

Page 71

70 कृषी णवकास आणि रोरि
70 • सव्थ खरीप णपकांसाठी शेतकö्यांनी २% आणि रÊबी णपका ंसाठी १.५%
णवणहत णवमा हĮा भरावा. वाणष ्थक Ó्यावसाण्यक आणि बागा्यती णपका ं¸्या
बाबतीत, णवमा हĮा ५% आहे.
• कागदोपाýी सरकारकडून अनुदानावर कोितीही कमाल म्या्थदा नाही, जो
णशÐलक हĮा ९Ž% असला तरीही खच्थ उचलते.
• अणरसूणचत णपकांसाठी पीक कज ्थणकसान øेडीN काड्थ खाते Gेिाö्या कज्थदार
शेतकö्यांसाठी ही ्योजना अणनवा्य ्थ आहे आणि इतरांसाठी ?ण¸Jक आहे.
• ही ्योजना पrनेल केलेÐ्या सामान्य णवमा क ंपन्यांĬारे अंमलात आिली जाते.
अंमलबजाविी करिाö ्या >जनसीची (IA) णनवड संबंणरत राज्य सरकारकड ून
बोलीĬारे केली जाते.
प्रधानमंत्री Zसल विमा योजना ईशानय ेत अयशसिी:
• क¤द्रा¸्या प्मुख प्रानमंýी Zसल णवमा ्यो जन¤तग्थत ईशान्येकडील
राज्यांसाठी दरवषê राख ून ठेवलेÐ्या १४ŽŽ कोNéपuकì केवb Ł. ८ कोNी
णकंवा केवb अध्या्थ N³ ³ ्यांपेक्ा जासत खच्थ गेÐ्या वषê Lाला.
• अŁिाचल प्द ेश, नागाल1ड, मणिपूर आणि णमLोराम सारखी चार
ईशान्येकडील राज्ये ्या ्योजनेत अणजबात समाणवĶ नाहीत.
• Ó्याĮी¸्या कमतरतेमुbे ह ज ा र ो म क ा श ेतकरी णमLोराममध्य े आ म ê व म्थ
कìNकांमुbे LालेÐ्या नुकसानीमुbे उदzधवसत Lाले आहेत त्यांना णवÌ्याची
कोितीही आशा नाही
कारिे:
• ईशान्येतील राज्यांना णवमा कंपन्यांनी सवारस्य नसि े आणि णवÌ्याचा णहससा
भरÁ्यासाठी राज्या¸्या अ ््थसंकÐपी्य संसारनांचा अभाव ्यासार´्या
आÓहानांना तŌड द्ावे लागते.
• प्शासकì्य खच ्थ जास त अस Ð्य ान े ण वमा कंपन्या ्या राज्या ंसाठी बोली
लावÁ्यास NाbाNाb करत आह ेत.
• ्या राज्यांसाठी ्योµ्य जणमनी¸्या नŌदी नाहीत आणि ?णतहाणसक
उतपननाची आकडेवारी देखील उपलÊर नाही , णवशेषत3 úामपंचा्यत आणि
णवभागी्य सतरावर.
• अनेक बागा्यती णपका ंसाठी आवÔ्यक अ सलेले सीसीई (पीक कापÁ्याच े
प््योग) करिे अवGड आह े. णपकां¸्या उतपादनाचा ्योµ्य , अचूक आणि
अंदाज णमbणवÁ्यासाठी सीसीई आ्योणजत क ेले जातात.
• णवमा कंपन्यांनाही रस नाही कारि Ó्याĮी इतकì म्या ्थणदत आहे.कì आसाम
वगbता ईशान्य ेकडील कज्थदार शेतकö्यांची सं´्या कमी आह े.
• अंदाज वत्थणवÁ्या¸्या पा्याभ ूत सुणवरां¸्या अभावाम ुbे ्य ा र ा ज ्य ांमध्ये
हवामान-आराåरत णवमा ्योजन े¸्या प्वेशास अड्bा णनमा ्थि Lाला आहे. munotes.in

Page 72

71 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – २ णवमा कंपन्यांना ईशान्येकडील राज्यांतील शेतकö्यांना सेवा देÁ्यासाठी, शेतमालाचे
प्भावी णवपिन करि े आवÔ्यक आह े. तसेच, राज्य सरकारांना >कतर PMFBY
्योजनेसोबत जािे आ व Ô ्य क आ ह े ण कंवा शेतकö्यां¸्या Zा्यद्ासाठी त्या ं¸्या
सवत3¸्या ्योजना ंचा संच असिे आवÔ्यक आह े.
“. ई-बाजार : सरकारने संपूि्थ भारत Ó्यापार पोN ्थलĬारे सव्थ णन्यंणýत Gा9क उतपा दन
बाजारांना जोडÁ्यासाठी इल े³ůॉणनक राÕůी्य क ृषी बाजार (eNAM) त्यार केले
आहे.
”. २Ž१७ प्य«त देशाचे >कूि णसंचन क्ेý ९Ž दशलक् हे³ Nरवरून १Ž३ दशलक्
हे³ Nरप्य«त वाQणवÁ ्यासाठी मोठz्या प्मािावर णसंचन आणि माती व पािी साठवि
का्य्थøम.
•. सरकारने गेÐ्या दोन दशकांमध्ये कमी कुपोषिाचा सामना करÁ्यासाठी महßवप ूि्थ
पावले उचलली आहेत.
• शाbांमध्ये माध्यानह भोजनाचा पåरच्य. ही >क क ¤द्र-प्ा्योणजत ्योजना आह े
जी सरकारी अन ुदाणनत शाbांमरील इ्य°ा I-VIII मध्ये णशकिाö्या सव ्थ
शाले्य मुलांचा समावेश करते.
• गरोदर आणि सतनदा म ा त ांना रेशन देÁ्यासाठी अ ंगिवाडी
्यंýिा,साव्थजणनक णवतरि प्िालीĬारे द ा å र द्रz्यरेषेखालील जीवन
जगिाö्यांसाठी अनुदाणनत रान्य.
• अनन तNबंदी
८. राÕůीय अनन सुरक्षा कायदा (NFSA), २०१‘: राÕůी्य अनन सुरक्ा णवरे्यक १२
सÈN¤बर २Ž१३ रोजी >क का्यदेशीर अणरकार बनला आहे - राÕůी्य अनन सुरक्ा
का्यदा २Ž१३ ्याला अनन अणरकार का्यदा असेही Ìहितात. úाहक Ó्यवहार,
अनन आणि साव्थजणनक णवतरि मंýाल्या¸्या २७ Ó्या अहवालानुसार, अनन सुरक्ा
प्दान करिे हे सरकारचे प्मुख कत्थÓ्य आहे. त्यामुbे, हे नेहमीच सरकारी णन्योजन
आणि रोरिांवर लक् क¤णद्रत करते. लोकांची अनन सुरक्ा सुणनणIJत करÁ्यासाठी,
भारत सरकारने नवीन राÕůी्य अनन सुरक्ा का्यदा जाहीर केला. ्या का्यद्ाचा
उĥेश मानवी जीवन चøा¸्या ŀणĶकोनातून अनन आणि पyणĶक सुरक्ा प्दान करिे,
लोकांना परवडिाö्या णकमतीत पुरेशा दज¥दार अननाची उपलÊरता सुणनणIJत करून
सनमानाने जीवन जगिे हा आहे. ्या का्यद्ांतग्थत ७५ N³के úामीि आणि ५Ž
N³के शहरी लोकसं´्येला लणà्यत साव्थजणनक णवतरि प्िाली (TPDS) अंतग्थत
अनुदाणनत अननरान्य णमbत आहे. ५ णकलो अननरान्य अनुदाणनत णकमतीत
तांदूb, गहó आणि भरड रान्यासाठी अनुøमे Ł. ३/-, २/-, १/- प्णत णकलो प्णत
Ó्यक्तì प्णत मणहना प्दान करत आहे. अंत्योद्य अनन ्योजना ्यापुQेही सुरूच राहील
आणि ्या ्योजन¤तग्थत सवा्थत गरीब लोकांना दरमहा ३५ णकलो रान्य णमbत राहील.
सतनदा माता गरोदर मणहलांना पोषि सहाय्यासाठी सहा हजार Łप्ये इतका प्सूती
लाभ आणि जेवि देिे ही ्या का्यद्ाची इतर णवशेष वuणशĶz्ये आहेत. munotes.in

Page 73

72 कृषी णवकास आणि रोरि
72 राÕůीय अनन सुरक्षा कायद्ाची ठळक िuवशĶ्ये:
१. लणà्यत साव ्थजणनक णवतरि प्िाली ( TPDS) अंतग्थत २/३ समावेणशत
लोकसं´्येपuकì úामीि लोकस ं´्ये¸्या ७५ N³के आणि शहरी लोक सं´्ये¸्या ५Ž
N³के दाåरद्र्य रेषेखालील कुNुंबांना अंतोद्य अनन ्योजनेअंतग्थत नाममाý दरान े
दरमहा ३५ णकलो अननरान्य णमbत राहील.
२. राज्यांना पाýता णनकष ठरवÁ्याचा अणरकार आहे.
३. गरोदर आणि सतनपान करिा-्या मणहलांना मातृतव लाभ अंतग्थत ६ŽŽ कrलरीज
णकंवा " Gरी रेशन ¶्या " आणि ६ŽŽŽ Łप्ये सहा मणहन्यांसाठी णमbतात.
४. मुलांना (६ मणहने ते १४ वष¥) मोZत गरम जेवि णमbÁ्याचा णकंवा “Gरी रेशन
GेÁ्याचा” अणरकार आहे.
५. अननरान्याचा पुरवठा कमी LाÐ्यास क¤द्र सरकारला राज्यांना णनरी उपलÊर करून
देÁ्याचा अणरकार आहे.
६. राज्यां¸्या अननरान्याचे वाNप सहा मणहन्यांसाठी संरणक्त केले जाईल.
७. अननरान्याचा पुरवठा न LाÐ्यास लाभाÃ्या«ना अनन सुरक्ा भ°ा देÁ्याचा अणरकार
राज्य सरकारला आहे.
८. साव्थजणनक णवतरि Ó्यवस्ेत सुरारिा केली जाईल.
९. राज्य आणि णजÐहा सतरावरील णनवारि ्यंýिा.
१Ž. अंमलबजाविी आणि देखरेखीसाठी राज्य अनन आ्योगांची स्ापना केली जाईल.
११ . अंदाजे. १.५ N³के जीडीपी इतका (१.२५ लाख कोNी) अंमलबजाविी खच्थ आहे.
१२. लोकसेवक णकंवा प्ाणरकरिावर दंडाची तरतूद.
१३. पारदश्थकता आणि जबाबदारी
४.४.२ \ारतातील सरकारी काय्थक्रमांची िासतविकता आवि अंमलबजाििी:
आपÐ्या देशातून अनन असुरणक्तता आणि कुपोषिाची समस्या दूर करÁ्यासाठी हे
का्य्थøम त्यार करÁ्यात आले होते परंतु ्यापuकì >कही पूि्थ प्ामाणिकपिे चालवला गेला
नाही. प्त्येक ्योजनेत ĂĶाचाराने अणतøमि केले आहे. अंणतम úाहकांप्य«त पुरेसे
अननरान्य पोहोचत नाही. बö्याच वेbा, तरतुदीमध्ये प्क्ेणपत केÐ्याप्मािे प्ाĮकत्या«ना
कमी अननरान्य णमbाले. अनेक वेbा, अननरान्याची गुिव°ा पूव्थणस्तीइतकì चांगली
नÓहती. गोडा9न अणरकाö्यांनी रान्य काÑ्या बाजारात णवकले. MGNR EGA वरील
अनेक अË्यास असे सूणचत करतात कì णदलेली मजुरी तरतुदीमध्ये नमूद केलेÐ्यापेक्ा कमी
आहे. देिी देÁ्यास उशीर होिे ही इतर ýासदा्यक समस्यांपuकì >क आहे कारि लोकांकडे
सवत3चे आणि त्या¸्या कुNुंबाचे पोN भरÁ्यासाठी दुसरा प्या्थ्य नाही. मग, ही ्योजना
णकमान त्यांचे देिे प्दान करÁ्यास सक्म नसÐ्यास ्याचा अ््थ का्य आहे ? मजुरीची दे्यके
्योµ्य Ó्यक्तìप्य«त पोहोचवली जात नाहीत आणि बनावN काड्थरारकांना त्यांची दे्यके णमbत
असÐ्याचेही अनेकदा णनदश्थनास आले आहे. ्याणशवा्य, बनावN बांरकामे आणि काÐपणनक
खरेदी, बोगस कंपन्यांची दे्यके हे ्या ्योजनांचे मु´्य उणĥĶ खोदून काQिारे इतर मोठे
ĂĶाचार आहेत. मध्यानह भोजन ्योजनेतही णवणवर GोNाbे उGडकìस आले आहेत कारि
णवष्युक्त दुपारचे जेवि GेतÐ्याने सुमारे २२ मुलांचा मृत्यू Lाला होता. अनेक शाbा काÑ्या munotes.in

Page 74

73 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – २ बाजारात खाद्पदा््थ णवकÁ्यासाठी णवद्ाÃ्या«¸्या नŌदिीची खोNी नŌद दाखवतात. आणि
शेवNी अनन सुरक्ा सुणनणIJत करÁ्यासाठी राÕůी्य अनन सुरक्ा का्यद्ाला अनेक स्ाणनक
पातbीवर समस्या सोडवाÓ्या लागतात. उदाहरिा््थ, ĂĶ आणि गbती असलेÐ्या
Ó्यवस्ेतून अननरान्य णवतåरत करिे हा णनणIJतच भ्यंकर णनि्थ्य असेल. ही ्योजना
आपÐ्या देशा¸्या बजेNमध्ये अड्bा आिÁ्यास सक्म आहे कारि ्यासाठी २३ अÊज
डॉलस्थचा अणतåरक्त बोजा देÁ्यात करÁ्यात आला आहे.
अनन सुरक्षा सुवनवIJत करÁयासाठी ्पुQील ्पािले 8चलली ्पावहजेत
• कृषी उतपादकता सुलभ करÁ्यासाठी सरकारी रोरिाला >काणतमक रोरि
आराखडा गृहीत ररिे आवÔ्यक आहे.
• कृतéमध्ये प्ामु´्याने लागवडी्योµ्य जणमनीचे तक्थसंगत णवतरि, शेतमालाचा आकार
सुरारिे आणि खंडकरी शेतकö्यांना सुरक्ा प्दान करÁ्यासोबतच शेतकö्यांना
शेतीसाठी सुराåरत तंý²ान आणि णसंचन सुणवरा, चांगÐ्या दजा्थ¸्या णब्यािांची
उपलÊरता ्यासार´्या सुराåरत णनणवķांवर भर णदला पाणहजे. कमी Ó्याजदरात खते
आणि कज्थ पुरवठा.
• >रोपोणन³स आणि N1क Zाणम«ग ही अशी Ó्यवस्ा आहे ज्यामध्ये मातीणशवा्य
वनसपती वाQवता ्येते. अशा प्कारे उगवलेली Lाडे पािी आणि पोषक ततवे
का्य्थक्मतेने Gेतात. ्या पĦती मातीची खराब गुिव°ा आणि मातीची रूप अशा
क्ेýांमध्ये वापरÐ्या जा9 शकतात.
• कमी पाÁ्याची गरज असलेली णपके आणि पĦतéचा अवलंब जसे कì तांदूb
उतपादनाची तांदूb तीĄता प्िाली (SRI) पĦत कमी पािी उपसून समान णकंवा
चांगले उतपादन णमbवून लवणचकतेमध्ये ्योगदान देते.
• कमी पाÁ्याची गरज असलेÐ्या णपकांची लागवड करिे आणि जणमनीतील Bलावा
णNकवून ठेविाö्या कृषी पĦती, उदा. णपकां¸्या दरÌ्यान वनसप तीजन्य आवरि
राखिे देखील लवणचकत ेमध्ये ्योगदान दे9 शकते.
्पीक िuविधय: उ¸च नZा आणि उतपादनातील णस्रता पीक णभननतेचे महßव अरोरेणखत
करते उदा. तांदूb आणि गÓहासह ,श¤गा, प्या्थ्यी तेलणब्या, Zbे आणि भाजीपाला इत्यादी
णबगर तृिरान्य णपकां¸्या वाQीस प्ोतसाहन देिे आवÔ्यक आहे.
• अननरान्या¸्या चांगÐ्या साठविुकìसाठी रोरिे सवीकारली पाणहजेत.
• वनल क्रांती: समुद्र, सरोवरे आणि नद्ांचा वापर अनन आणि पोषि करÁ्यासाठी
केला जा9 शकतो. मासे हा प्ण्नांचा >क चांगला ąोत आहे आणि त्यांना चांगÐ्या
मातीची आवÔ्यकता नाही.
• जuितंत्र²ान आवि योµय तंत्र²ान: णवणशĶ वuणशĶz्ये आणि अनुकूलन त्यार
करÁ्यासाठी वनसपती आणि प्ाÁ्यांचे णनवडक प्जनन णकंवा अनुवांणशक बदल
(GM) केले जा9 शकतात.
• उदाहरिा््थ दुµरोतपादन वाQवÁ्यासाठी दुभत्या गा्यéवर णनवडक प्जनन वापरÁ्यात
आले आहे. रोग प्णतरोरक णपके त्यार करÁ्यासाठी अनुवांणशक बदल वापर गÓहावर
केला जातो. munotes.in

Page 75

74 कृषी णवकास आणि रोरि
74 • मणहला सव्यं-सहा्यता गN ( SHGs) णकंवा स्ाणनक सवराज्य स ंस्ांĬारे
Ó्यवस्ापन सक्म करÁ्यासाठी णवद्मान ्ेN पोषि का्य्थøम सुराåरत केले जावेत
तसेच समुदा्य आरोµ्य कम ्थचारी, पंचा्यती राज संस्ा (PRI) सदस्य, इतर
समाजसेवक, काbजीवाहó आणि इतर भागरारका ंना अणभमुखता आणि प्णशक्ि
द्ावे.
• संबंणरत आरोµ्य णवभाग आणि अणरकाö्यांनी पोषिाशी संबंणरत ्योजनांचे का्य्थ
का्य्थक्मतेने सुरू करÁ्यासाठी आणि त्यावर देखरेख करÁ्यासाठी प््यतन केले
पाणहजेत.
• वाणष्थक सव¥क्ि आणि जलद मूÐ्यांकन सव¥क्ि हे काही माग्थ असू शकतात ज्याĬारे
का्य्थøम पåरिाम मोजले जा9 शकतात.
• अनyपचाåरक क्ेýातील कामगारांना ्योµ्य वेतन आणि आरोµ्यदा्यी कामाची
पåरणस्ती दे9न त्यांचे लक् त्यां¸्याकडे वbवÁ्याची गरज आहे.
• सहभागी आणि णन्योणजत संप्ेषि पĦतéचा वापर करून मु´्य कyNुंणबक आरोµ्य
आणि पोषि पĦतéवर स्ाणनक समुदा्य णशक्ि उप्युक्त ठरेल.
• भारतातील अनन सुरक्ेमध्ये णवशेषत3 देशा¸्या दणक्िेकडील आणि पणIJम भागात
सहकारी संस्ा महßवाची भूणमका बजावतात. सहकारी संस्ा गरीब लोकांना कमी
णकमतीत वसतू णवकÁ्यासाठी दुकाने लावतात. त्यामुbे सहकारी संस्ांना प्ोतसाहन
णदले पाणहजे.
• úामीि-शहरी आण््थक संबंर वाQविे हे अनन सुरक्ा सुणनणIJत करÁ्या¸्या णदशेने >क
महßवाचे पा9ल असू शकते-
• णवशेषत: मणहला आणि तŁिांसाठी úामीि रोजगारा¸्या संरी वाQविे आणि
वuणवध्यपूि्थ करिे.
• सामाणजक संरक्िाĬारे गरीबांना जोखीम चांगÐ्या प्कारे Ó्यवस्ाणपत करÁ्यास
सक्म करिे.
• उपजीणवका सुरारÁ्यासाठी >क Ó्यवहा्य्थ सारन Ìहिून úामीि क्ेýातील
गुंतविुकìसाठी पuसे NाकÁ्याचा लाभ Gेिे
वनÕकष्थ:
• देशा¸्या सव्थ नागåरकांकडे पुरेसे पyणĶक अनन उपलÊर असÐ्यास, सव्थ Ó्यक्तéमध्ये
सवीकाराह्थ दजा्थचे अनन खरेदी करÁ्याची क्मता असÐ्यास आणि अनन उपलÊर
होÁ्यात कोिताही अड्bा नसÐ्यास देशा¸्या अननसुरक्ेची हमी णदली जाते.
• अननाचा अणरकार हे आंतरराÕůी्य मानवाणरकार का्यद्ाचे सव्थमान्य ततव आहे.
्यामध्ये राज्य पक्ांसाठी त्यां¸्या नागåरकां¸्या अनन सुरक्े¸्या ह³काचा आदर,
संरक्ि आणि पूत्थता करÁ्याचे बंरन समाणवĶ Lाले आहे.
• मानवी ह³कां¸्या साव्थणýक Gोषिा आणि आण््थक, सामाणजक आणि सांसकृणतक
ह³कांवरील आंतरराÕůी्य कराराचा भाग Ìहिून, भूकमुक्त राहÁ्याचा अणरकार munotes.in

Page 76

75 शाश्वत कृषी णवकास आणि अनन सुरक्ा – २ आणि पुरेसे अनन णमbÁ्याचा अणरकार सुणनणIJत करÁ्याची जबाबदारी भारताची
आहे.
• भारताला शाश्वत अनन सुरक्ा सुणनणIJत करÁ्यासाठी असमानता, अनन णवणवरता,
सवदेशी ह³क आणि प्या्थवरिी्य न्या्य ्यांसार´्या णवणवर समस्यांना >कý
आििारी रिनीती सवीकारÁ्याची गरज आहे.
४.“ सारांश (SUMMARY )
शाश्वत णवकास ही >क बदलाची प्णø्या आहे ज्यामध्ये संसारनांचा गuरवापर, णहतसंबंरांची
णदशा, तांणýक णवकासाची णदशा आणि संस्ा बदल हे मानवी गरजा आणि आकांक्ा पूि्थ
करÁ्यासाठी सध्या¸्या आणि आगामी दोनही संभाÓ्यता सुसंगत आणि वणर्थत आहेत.
शाश्वत शेती Ìहिजे प्या्थवरिाला बारा न आिता, असंतुणलत णकंवा प्दूणषत न करता
चांगÐ्या का्य्थक्मतेने संसारनांचा वापर करून अणरक मानवी उप्युक्ततेसाठी णपकांची वाQ
करÁ्याची Ó्यवस्ा हो्य. उ¸च उतपादन देिाö्या णवणवर उतपादनां¸्या णब्याÁ्यां¸्या मोठz्या
वापरामुbे भारताने हåरत øांती सारली आहे. परंतु जणमनीची उतपादक क्मता णNकवून
ठेवÁ्यासाठी पुरेशी काbजी न Gेता जणमनीचा संपूि्थ वापर केÐ्याने मातीची रूप, स¤णद्र्य
पदा्ा«चे नुकसान, अणJद्र मातीची रचना आणि पािी साठिे आणि णवषारी क्ार आणि
रसा्यने त्यार होÁ्यामुbे नुकसान होते. कìNकनाशकां¸्या अणतवापरामुbे स्ाणनक आरोµ्य
रो³्यात आले. णवणशķ तंý²ानाचा अणनवडक वापर प्या्थवरिी्य सुरक्ा रो³्यात आिू
शकतो आणि प्या्थवरिाचे असंतुलन करू शकतो. अशा प्कारे, अनुवांणशक संसारनांचे
संरक्ि आणि सागरी संसारनांचे Ó्यवस्ापन ्याĬारे शेतीसाठी ्योµ्य जणमनीचे शेती ते
णबगरशेती वापर, >काणतमक वन Ó्यवस्ापन ्याĬारे णवणवरीकरि रोखून भारती्य शेतीतील
शाश्वतता का्यम ठेवÁ्यासाठी तस ेच भारतात न्याय्य कृषी णवकास सारÁ्यासाठी काही
रोरिातमक उपा्य सुचवले आहेत.
>खाद्ा राÕůा¸्या अननसुरक्ेचे रक्ि केले जाते जर त्या¸्या सव्थ नागåरकांना पुरेसे पyणĶक
अनन उपलÊर असेल, सव्थ Ó्यक्तéमध्ये सवीका्य्थ दजा्थचे अनन खरेदी करÁ्याची क्मता
असेल आणि अनन उपलÊर होÁ्यात कोिताही अड्bा नसेल. दाåरद्रz्यरेषेखालील लोक
नेहमी अनना¸्या बाबतीत अणनणIJत असू शकतात तर चांगले लोक आप°ीमुbे अनन
असुरणक्त हो9 शकतात. जरी लोकांचा >क मोठा वग्थ भारतात अनन आणि पोषि
असुरणक्ततेने úसत असला तरी सवा्थत जासत प्भाणवत गN Ìहिजे úामीि भागातील
भूणमहीन णकंवा गरीब कुNुंबे आणि शहरी भागात मोसमी कामात गुंतलेले गरीब पगारा¸्या
Ó्यवसा्यात काम करिारे लोक आणि अनyपचाåरक मजूर. देशा¸्या काही प्देशांमध्ये अनन
असुरणक्ततेचा सामना करत असलेÐ्या लोकांमध्ये मोठz्या प्मािात णवषमता आह े. उदा.
आण््थकŀĶz्या मागासलेली राज्ये ज्यामध्ये गåरबीचे प्माि जासत आहे, आणदवासी आणि
दुग्थम भाग, नuसणग्थक आप°éना अणरक प्वि प्देश इ. समाजातील सव्थ GNकांना अनन
उपलÊरतेची हमी देÁ्यासाठी भारत सरकारने णववेकपूि्थपिे ्योजनाबĦ अनन सुरक्ा
प्िाली, जी दोन GNकांनी बनलेली आहे: (अ) बZर सNॉक आणि (ब) साव्थजणनक णवतरि
Ó्यवस्ा. PDS Ó्यणतåरक्त, णवणवर दाåरद्रz्य सुरार का्य्थøम देखील सुरू करÁ्यात आले
ज्यात अनन सुरक्ेचा >क GNक समाणवĶ होता. ्यापuकì काही का्य्थøम पुQील प्मािे आहेत: munotes.in

Page 77

76 कृषी णवकास आणि रोरि
76 >काणतमक बाल णवकास सेवा (ICDS); कामासाठी अनन (FFW); मध्यानह भोजन;
अंत्योद्य अनन ्योजना (AAY) इ. अनन सुरक्ा सुणनणIJत करÁ्यासाठी सरकार¸्या
भूणमकेÓ्यणतåरक्त, णवणवर सहकारी संस्ा आणि सव्यंसेवी संस्ा देखील ्या णदशेने तीĄतेने
काम करत आहेत.
४.” प्रij (QUESTIONS )
१ . कृषी क्ेýातील शाश्वत णवकासासाठी कोित्या संकÐपना आणि रोरिे अवलंबली
जातात हे सपĶ करा.
२. भारता¸्या कृषी क्ेýातील शाश्वत णवकासाला चालना देÁ्यासाठी सरकार¸्या
्योजनांची चचा्थ करा.
३. भारतातील अननसुरक्ेची संकÐपना आणि पåरमाि सपĶ करा.
४. भारतातील अननसुरक्ेचे पåरमाि आणि पåरमाि सपĶ करा.
५. भारतातील अनन सुरक्ेशी संबंणरत सरकारी रोरिांचे णNकातमक मूÐ्यांकन करा.
7777777
munotes.in

Page 78

77 “
कृषी 8Â्पादने आवि वि्पिनाची स्पधा ्थÂमकता – १
घटक रचना
५.Ž उणĥĶे
५.१ प्सतावना
५.२ आंतरराÕůी्य बाजारप ेठेत कृषी उतपादना¸्या का्य ्थक्मतेचे मोजमाप
५.३ उतपादकता आणि का्य ्थक्मता
५.४ तांणýक का्य्थक्मता
५.५ आण््थक का्य्थक्मता
५.६ सपरा्थतमकता
५.७ उतपादकता मोजमाप
५.८ जागणतकìकरि आणि क ृषी
५.९ कृषी णवपिन
५.१Ž भारतातील कृषी बाजारपेठेची का्य्थक्मता
५.११ भारतातील कृषी णवपिनातील अलीकडील णवकास
५.१२ प्ij
५.१३ संदभ्थ
“.० 8वĥĶे (OBJECTIVES )
• कृषी उतपादनातील का्य ्थक्मतेचे णवणवर GNक समज ून Gेिे
• कृषी उतपादना¸्या का्य्थक्मतेचे मोजमाप जाि ून Gेिे
• कृषी उतपादन आणि जागणतकìकरि समज ून Gेिे
• का्य्थक्मता आणि सपरा ्थतमकता ्यातील Zरक जाि ून Gेिे
• भारतातील कृषी बाजारपेठेची का्य्थक्मता समजून Gेिे
• णवद्ाÃ्या«ना कृषी उतपादकता आणि त्याची का्य ्थक्मता ्याची जािीव करून द ेिे
• कृषी मालासाठी कोित्या प्कारची बाजार रचना ्योµ्य आह े हे जािून Gेिे
“.१ प्रसतािना (INTRODUCTION )
• शेती:
कृषी हे Ó ्य व ह ा र ा त प् ा ् ण म क क् ेý आहे, जे भ ा र त ी ्य अ ् ्थÓ्यवस्ेसाठी स्ूल
देशांतग्थत उतपादनाचे ्य ो ग द ा न देिारे आ हे. ज्यामध्ये ण प क ांची लागवडआणि
पशूपालन करते, शेतीचे ण व ² ा न ण कंवा सराव, ज्यामध्ये ण प क ां¸्या वाQीसाठी munotes.in

Page 79

78 कृषी णवकास आणि रोरि
78 मातीची सुपीकता आणि अनन , लोकर आणि इतर उतपादन े GेÁ्यासाठीप्ाÁ्या ंचे
संगोपन करिे समाणवĶ आह े. शेती हा णवकसनशील राÕůाचा किा आह े. कृषी
का्या्थत प्त्यक् आणि अप्त्यक्पि े क ा ्य्थरत असलेली लोकसं´्या.खूप मोठी
आहे.शेती हा भारताचा मु´्य Ó्यवसा्य आणि रोजगाराचा प्म ुख ąोत कृषी क्ेý
आहे.
• कृषी मालाचे योगदान:
तीन महßवा¸्या क् ेýांमरून उदा, प्ा्णमक-माध्यणमक-तृती्य णवणवर क्ेýांतून दरवषê
वेगवेगbे ्योगदान णमbते. भारत ही >क क ृषीप्रान अ््थÓ्यवस्ा आहे,भारतात
मु´्यतवे णनÌÌ्याहóन अणरक लोका ंना शेतीतून रोजगार णमbतो आणि द ेशा¸्या ५४
N³³्यांहóन अणरक जमीन श ेती्योµ्य Ìहिून वगêकृत आहे. भारत त्यापuकì >क आहे
तांदूb,गहó, कापूस, साखर, Zलोतपादन आणि द ुµरÓ्यवसा्य ्यासार´्या णवणवर
वसतूं¸्या उतपादना¸्या प्मािात भारत हा जगात आGाडीवर आहे. कृषी आणि इतर
संबंणरत क्ेýे जसे कì वनीकरि आणि मतस्यपालन ्या ंचा देशा¸्या स्ूल देशांतग्थत
उतपादनामध्ये (GDP) मध्ये १९.९ N³के वाNा आहे (ąोत – भारत – कंůी
कमणश्थ्यल गाइड). पåरिामी , भारती्य अ््थशास्त्र, राजकारि आणि समाजा त कृषी
क्ेý महßवपूि्थ भूणमका बजावते.अननरान्यांसाठी भारती्य क ृषी उतपादन हे णनसगा्थवर
आराåरत आह े, Ìहिजे मानसून वर (मोसमी पज ्थन्यमान) अवलंबूनआहे आणि शेतीचे
उतपनन सामान्यत3 जागणतक सरासरीप ेक्ा कमी आहे. अपुरे शेतकरी णशक्ि आणि
प्णशक्ि, कठोरआणि कडक सरकारी णन्यमन, अका्य्थक्म अनन णवतरि Ó्यवस्ा ,
खराब पा्याभ ूत सुणवरा (ज्यामुbे क ा ह ी उ त प ा द न ा ंसाठी ४Ž N³³्यांप्य«त
कापिीनंतरचे नुकसान होते), अचानक बदलिार े हवामान, अशा अनेक कारिांमुbे
कमीउतपादकता णनमा ्थि होते.सरासरी लहान शेत आकार (२.७ >कर१.Ž८
हे³Nर आणि कमी होत आहे), आणि देशांतग्थत कृषी सम््थन का्य्थøम आणि
अनुदाने जे ब ा ज ा र ा चे संकेत णवकृत करतात आणि ग ुंतविूकìस अड्bा
आितात.कृषी क्ेý हbूहbू बदलत आहे आणि पारंपाåरक शेतीपासून Zलोतपादन
आणि पशुरन (कु³कुNपालन, दुµरÓ्यवसा्य आणि मतस्यपालन) उतपादनाकड े वbत
आहे. लोकसं´्येचे श ह र ी क र ि, उतपनन वाQिे आ ण ि उ प भ ो ग ा ¸ ्य ा
सव्यीबदलÐ्याम ुbे सव्थ प्कार¸्या ताज्या आणि प्णø्या क ेलेÐ्या उतपादना ंची
मागिी वाQत आह े. “शेत ते उपभोगा प्य«त” का्य्थक्म साखbी जाला¸्या वाQीम ुbे
कृषी उतपादना¸्या णबGडÁ्या¸्या दराला आbा GालÁ्यात मदत होईल आणि
उतपादकांना उतपादनांची गुिव°ा णNकवून ठेवÁ्यासाठी आणि úाहका ंना वाQीव
लाभ णमbवून देÁ्यास मदत होईल.
काजू णब्या आणि ताजी Zb े ्याअंतग्थत úाहकाणभमुख खाद्पदा् ्थ अ सलेÐ्या
वसतूंची आ्यात केलेÐ्या कृषी उतपादनां¸्या सवा्थत वेगाने वाQिाö्या णवभागा ंपuकì
>क आहे आ ण ि २Ž२Ž मध्ये ते ५.१४ अÊज डॉलस्थप्य«त पोहोचले आ हे.
मध्यमवगा्थ¸्या वाQत्या मागिीमुbे आ्यात केलेÐ्या खाद्पदा्ा «¸्या बाजारपेठेचा
आकार णस्रपि े वाQला आहे. हजारो वषा«ची णपQी, ®ीमंत Ó्यावसाण्यक , ā1ड-देिारं
आ्यातदार, आरुणनक णकरकोb णवøेते, ई-वाणिज्य णकरकोb णवøेते आणि काल-
स्ाणपत रेसNॉरंNzस.तसेच काजू णब्या आणि Zbे ्यांसारखे आ्यात केलेले कृषी munotes.in

Page 80

79 कृषी उतपादने आणि णवपिनाची सपरा्थतमकता – १ उतपादन भारता¸्या पार ंपाåरक णकरकोb णवøìमध्ये पोहचतात आणि अंदाजे ९Ž
N³के आ्यात केलेली ताजी Zbे रसत्या¸्या कड ेला आणि खुÐ्या बाजारात णवकली
जातात. आ्यात क ेलेले वेणķत केलेले आणि úाहकांसाठी त्यार खाद्पदा््थ गॉरमेN
णकरािा दुकानात, आ्यात केलेÐ्या खाद्पदा्ा «¸्या मोठz्या सNोअर¸्या सवरूपा¸्या
णवभागात, आणि हजारो लहान श ेजार¸्या दुकानांमध्ये ( ण क र ा ि ा स N ो अ स ्थ)
आQbतात. हॉN ेल, रेसNॉरंN आणि संस्ातमक (HRI) आणि अनन प्णø ्या क्ेýात
आ्यात केलेÐ्या खाद्पदा्ा«¸्या संरéमध्ये सुरारिा होत असताना , उ¸च आ्यात
शुÐक चालू णनब«र आणि देशांतग्थत उद्ोगातील मजब ूत सपरा्थ ्यामुbे भारती्य
बाजारपेठ तुलनेने लहान राणहली आह े.
सूýां¸्या माणहतीनुसार भारताचा अनन आणि णकरािा मालाचा णकरको b Ó्यवसा्य
५ŽŽ अÊज डॉलस्थ इतका आहे. णकरकोb क्ेýा¸्या ्या आकडेवारीवर शेजार¸्या
दुकाने णकंवा णकरािा (मॉम आणि पॉप) सNोअस ्थ सा र´ ्य ा प ार ंपाåरक Ó्यापार
सवरूपांचे वच्थसव आहे जे णवøìतील >कूि बाजारपेठेतील अंदाजे ८८ N³के णहससा
रारि करतात. ई -वाणिज्य णकरकोb णवøेत्यांसह सुपरमाक¥N आणि हा्यपरमाक¥N
सार´्या आरुणनक Ó्यापार सवरूपाचा बाजारातील वाNा प ुQील पाच वषा«मध्ये वेगाने
वाQÁ्याची अप ेक्ा आहे कारि ती úाहका ं¸्या णवकणसत गरजा प ूि्थ करते.
णकरकोb आणि ई -णकरकोb क्ेýाने ्यावषê नवीन भागीदारी आणि अणरúहिा ंĬारे
उÐलेखनी्य >कýीकरि अन ुभवले आहे. प्ामु´्याने कोणवड-१९ आणि पåरिामी
लॉकडा9नमुbे भारताचे ई-णकरकोb णकरािा बाजार २Ž२Ž मध्ये ८Ž N³³्यांनी
वाQून २.७ अÊज डॉलर Lाला. इ ंNरनेN कनेण³NणÓहNीचा णवसतार आणि स ुणवरा,
मूÐ्य, सुरणक्ततासव¸Jता , पेम¤Nची सुलभता आणि उतपादना¸्या णवणव रतेसाठी
úाहकां¸्या वाQत्या मागिीम ुbे पुQील काही वषा «त ्या क्ेýाची LपाNz्याने वाQ
होÁ्याची अपेक्ा आहे. ्यू.>स णन्या्थतदारांसाठी úाहकाणभम ुख उतपादनांमध्ये,
णवशेषत काजू णब्या, Zbे आणि वेणķत केलेलेप्णø्या केलेले खाद्पदा्ा«मध्ये
संरी आहेत.
मोठz्या साखbी आणि सNो अस्थचा उद्य २ŽŽ५ ¸्या आसपास स ुरू Lाला आणि
२Ž२Ž मध्ये हे क्ेý भारतात ८,१ŽŽ आरुणनक णकरकोb णवतरि Ó्यवस् ेप्य«त
वाQले आहे. अनेक णकरकोb णवø ेते नवीन सNोअस ्थचा णनणम्थती आणि णवसतार करीत
असताना, उ¸च स्ावर णमbकत खचा ्थसह नZा हा >क मुĥा आहे.
भारतातील प्ासंणगक भोजन आणि जलद र ेसNॉरंN सेवा क्ेý देखील वाQत आह े,
देशभरात जवbपास ६Ž परदेशी रेसNॉरंN ā1ड आहेत. आिखी >क उद्योनम ुख कल
Ìहिजे राÕůी्य आणि आ ंतरराÕůी्य खाद्पदा्ा «¸्या णम®िासह पाकक ृती देिारी
“कÐपना असल ेली” भोजन रेसNॉरंNzसची वाQ.तसेच ई-वाणिज्य वापरही मोठ z्या
प्मािात वाQला आह े. लॉकडाउन णनब «र आणि सामाणजक अ ंतरा¸्या णन्यमा ंमुbे,
भारती्य úाहक आवÔ्यक अनन प ुरवठा सुरणक्त करÁ्यासाठी ई -वाणिज्य
ÈलrNZॉम्थकडे वbले. २Ž२Ž मरील कोणवड -१९ सा्ी¸्या आजारापास ून, ई-
वाणिज्य क्ेýात महßवपूि्थ ब द ल L ा ले आ हेत कारि अन ेक खाद् उतपादक ,
णकरकोb णवøेते, णवतरक, आ्यातदार आणि ई -वाणिज्य कंपन्या नवीन णवतरि
णवøम जाbे णवकणसत करÁ्यासाठी आणि समनव्य ाचा लाभ G ेÁ्यासाठी >कý
आÐ्या आहेत. उदाहरिा् ्थ, अúगÁ्य खाद् णवतरि आणि त े णवतरि करिार े munotes.in

Page 81

80 कृषी णवकास आणि रोरि
80 उप्योणजत माग ्थ जसे कì Swiggy, Uber , Scootsy आणि Zomato, ्यांनी
णकरािा सामान णवतरीत करÁ्यासाठी पार ंपाåरक आणि आर ुणनक णकरकोb
Ó्यापारसह भागीदारी क ेली आहे.
कालांतराने भारताने काही णवणशĶ उतपादना ंमध्ये णन्या्थत सपरा्थतमकता णवकणसत
केली आहे, ज्यामुbे तो कृषी आणि संबंणरत उतपादनांमध्ये जगातील ९ वा सवा्थत
मोठा णन्या्थतदार बनला आह े. २Ž२Ž मध्ये, भारताने कृषी, मतस्यपालन आणि
वनीकरिा¸्या वसत ूंचा १५.८ अÊज डॉलरचा Ó्यापार अणरश ेष प्ाĮ केला. बासमती
तांदूb, कrराबीZगोमांस गोठवलेली कोbंबी आणि कोb ंबी, कापूस आणि शुĦ
साखर ्यांचा प्मुख णन्या्थतीत समावेश होतो.
ćƅĭ Ţ. “.१ \ारतीय कृषी 8Â्पादनांचा बाजार आकार एकक अÊज डॉलस ्थ २०१• २०१८ २०१९ २०२० एकूि वनया्थत ३२.२ ३२.७ ३१.Ž ३३.४ एकूि आयात २७.८ २२.३ २२.७ २२.१ अमेåरकेकडून होिारी आयात १.९ १.९ २.१ १.६ Sourc e- Directorete general of foreign trade, ministry of Agriculture
and farmers welfare, trade data monitor
“.२ आंतरराÕůीय बाजार्पेठेत क ृषी 8Â्पादना¸या काय्थक्षमतेचे मोजमा्प
(ȤȜȘȪȬȩȜȤȜȥȫ Ȧȝ ȜȝȝIȚIȜȥȚȰ Ȧȝ
ȘȞȩIȚȬȣȫȬȩȘȣ ȧȩȦțȬȚȫ Iȥ IȥȫȜȩȥȘȫIȦȥȘȣ
MARKET )
शेती हा भारती्य अ््थÓ्यवस्ेतील प्मुख Ó्यवसा्यांपuकì >क आहे. गेÐ्या १७ वषा«तील
आण््थक सव¥क्िा¸्या स्त्रोतान ुसार स्ूल देशांतग्थत उतपादनातील (GDP) कृषी ्योगदान
२Ž% प्य«त पोहोचले असून ते २Ž२Ž-२Ž२१ ्या वषा्थतील भारता¸्या स् ूल देशांतग्थत
उतपादनामरील ( GDP) ्योगदानावर आहे. अ््थमंýी, सy.णनम्थला सीतारामन ्या ंनी २९
जानेवारी, २Ž२१ रोजी आण््थक सव¥क्ि २Ž२Ž-२१ सादर केले. आण््थक सव¥क्ि
अहवाल सणमतीनुसार, २Ž२Ž-२१ मध्ये, कृषी णवकास दर ३.४% असÁ्याचा अंदाज
आहे. २Ž१४-१५ आणि २Ž१९-२Ž मध्ये >कूि मूÐ्यवणर्थत (GVA) मरील क्ेýाचे
्योगदान १८.३% वरून १७.८% प्य«त Gसरले असले तरी २Ž२Ž-२१ मध्ये ते १९.९%
प्य«त वाQÁ्याचा अंदाज आहे. ्याचे कारि Ìहिजे कृषी क्ेýाला कोणवड-१९ महामारीमुbे
णबगर कृषी क्ेýा¸्या तुलनेत कमी संकNांचा सामना करावा लागला.
राÕůी्य अनन स ुरक्ा का्यदा, २Ž१३ अंतग्थत, क¤द्र सरकार तांदूb आणि गहó अनुदाणनत
दराने पुरवते ज्याला क¤द्री्य णनग्थम णकंमत (CIP) Ìहितात. सीआ्यपी आणि बाजारभाव
्यां¸्यातील तZावत अनन अन ुदानाचे प्माि देते. का्यदा लाग ू LाÐ्यापासून गहó आणि
तांदbा¸्या क¤द्री्य णनग्थम णकंमतीमध्ये सुरारिा करÁ्यात आली नसताना , गÓहाची आण््थक
णकंमत २Ž१३-१४ मध्ये १,९Ž८.३२ Łप्ये प्णत ण³वंNल वरून २Ž२Ž-२१ मध्ये
२,६८३.८४ Łप्ये Lाली (४१% वाQ). ्याणशवा्य, तांदbाची आण््थक णकंमत २Ž१३-१४ munotes.in

Page 82

81 कृषी उतपादने आणि णवपिनाची सपरा्थतमकता – १ मरील २,६१५.५१ Łप्ये प्णत ण³वंNल वरून २Ž२Ž-२१ मध्ये ३,७२३.७६ Łप्ये प्णत
ण³वंNल Lाली (४२% वाQ). अनन अन ुदान णबलावरील वाQता खच ्थ कमी करÁ्यासाठी
सीआ्यपीमध्ये सुरारिा केÐ्याचे सव¥क्िाचे णनरीक्ि आहे.
जागणतक देश सदस्यांपuकì ्युरोणप्यन ्युणन्यन हा कृषी मालाची णन्या ्थत आणि आ्यात ्या
दोनही बाबतीत क ृषी उतपादनांचा पणहला Ó्यापारी आह े. हवामान णकंवा इतर कारिा ंमुbे
संभाÓ्य अनन उतपादन N ंचाईचे उ°र देÁ्यासाठी कृषी Ó्यापार मदत करतो. श ेवNी ते
शेतकरी, उद्ोग आणि úाहक ्या ं¸्या समृĦी आणि उतपनना¸्या स्त्रोतामध्य े ्योगदान देते.
२Ž१७ मध्ये जागणतक कृषी Ó्यापारातील भारता¸्या क ृषी णन्या्थत आणि आ्या ती मरील
जागणतक Ó्यापार स ंGNने¸्या (WTO) Ó्यापार सांण´्यकì णहससा¸्या अË्यासानुसार आणि
आकडेवारीनुसार अनुøमे २.२७% आणि १.९Ž% होता. माच्थ २Ž२Ž ते जून २Ž२Ž ्या
कालावरीत कृषी मालाची णन्या ्थत Ł. २५५५२.७ कोNी Łप्यांची होती. वसत ूं¸्या खरेदी-
णवøìचे दोन माग्थ आहेत ज्यात आंतरराÕůी्य कृषी Ó्यापार हजर बाजारामध्य े Ìहिजे रोख
णकंवा इतर वसतूंसाठी करार करताना वसत ूंची तातकाb देवािGेवाि केली जाते. सध्या¸्या
बाजारभावानुसार णकंमत णनणIJत केली जाते आणि णवतरि लग ेच णकंवा काही णदवसा ंनी
होते.
जागणतक Ó्यापार स ंGNने¸्या (WTO) गेÐ्या २५ वषा्थमरील जागणतक क ृषी Ó्यापारातील
कला¸्या अहवालान ुसार, तांदूb, कापूस, सो्याबीन आणि मा ंस ्यां¸्या णन्या्थत ्योगदानासह
भारताने २Ž१९ मध्ये कृषी उतपादन णन्या्थतदारां¸्या ्यादीत पणहÐ्या १Ž मध्ये स्ान
णमbवले आहे. भारतातून णन्या्थत होिारा सवा ्थत महßवाचा कृषी माल Ìहिज े तृिरान्ये
(बहòतेक तांदूb - बासमती आणि ग uर-बासमती), मसाले, काजू, तbलेले पदा््थ, तंबाखू,
चहा, कॉZì आणि सम ुद्री उतपादने इत्य ाद ी आह ेत. देशा¸्या >कूि णन्या्थतीत कृषी-
णन्या्थती¸्या मूÐ्यात लक्िी्य वाQ Lाली आह े जी १५ ते २Ž N³³्यां¸्या दरÌ्यान आहे.
आणि जर आपि आ ्यातीबĥल बोललो तर भारताकड ून अंदाजे ५४% णकंवा णनÌÌ्याहóन
अणरक कृषी-आ्यात वनसपती त ेलांची आहे. २Ž२Ž-२१ मध्ये Zेāुवारी २Ž२१ प्य«त
भारतातील वनसपती त ेलाची आ्यात Ł. ७४,२८६ कोNी होती. इतर काही प्म ुख
कृषीमाल आ्यातीत - ताजी Zbे, कडरान्ये, मसाले आणि काजू ्यांची आ्यात समाणवĶ
होते.
• कृषी काय्थप्रदश्थन सुधारÁयासाठी \ारतीय क ृषी काया्थमधये केलेलया सुधारिा
ąोत – \ारत सरकार, कृषी मंत्रालय आवि श ेतकरी कलयाि
१ ) शेत सुरारिा का्यदा २Ž२Ž वरील प्काणशत ल ेखांचे ई-संúहन
२) कृषी पा्याभूत सुणवरा णनरी अंतग्थत णव°पुरवठा सुणवरेची क¤द्री्य क्ेý ्योजना.
३) कृषी पा्याभूत सुणवरा णनरी अंतग्थत पाý प्कÐप Ìहि ून CHC बाबत सपĶीकरि
४) प्कÐप णनरीक्ि णवभागा ¸्या (PMU) ¸्या प्शासकì्य खचा ्थसाठी राज्य सरकारा ंना
अनुदान जारी करÁ्यासाठी आणि वापरÁ्यासाठी मानक का ्य्थप्िाली
५) Ž२.१ २.२Ž२Ž रोजी कृषी पा्याभूत सुणवरा णनरीवर राज्या ंसह आ्योणजत
केलेÐ्या आभासी पåरषद ेचे का्य्थवृ°
६) णहंदीमध्ये कृषी पा्याभूत सुणवरा णनरीची माग ्थदश्थक तßवे munotes.in

Page 83

82 कृषी णवकास आणि रोरि
82 ७) कृषी पा्याभूत सुणवरा णनरी अंतग्थत णव°पुरवठा करÁ्यासाठी क ¤द्री्य क्ेý ्योजनेतील
Ó्याज सवलतीबाबत सपĶीकरि
८) कृषी पा्याभूत णनरी अंतग्थत प्कÐप Ó्यवस्ापन GNकाचा >क भाग Ìहि ून ²ान
भागीदार Ìहिून मेसस्थ नाबाड्थ सÐलागार सेवांची उपलÊरता.
“.‘ 8Â्पादकता आवि काय्थक्षमता (ȧȩȦțȬȚȫIȭIȫȰ Șȥț ȜȝȝIȚIȜȥȚȰ )
उतपादकता आणि का्य ्थक्मता हे महßवाचे सूचक आणि सपरा ्थतमकतेचे उपा्य मानल े
जातात. कृषी उतपादकतेची साव्थभyणमक Ó्या´्या Ìहिज े “उतपादनाचे GNक आणि त े
वापरून आलेले उतपादन ्यांचे परसपरांशी गुिो°र हो्य”
• शेती क्ेýासाठी रोरि े आणि उपा्य्योजना आखÁ्यात क ृषी उतपादकता आणि
का्य्थक्मता महßवपूि्थ भूणमका बजावते.
• शाश्वत णवकास उणĥĶ े कृषी उतपादकतेवर प्भावी पåरिाम करतात.
• णवकसनशील द ेशांना लणà्यत अणतåरक्त उतपादकता आणि का्य ्थक्मतेसाठी
सांण´्यकì्य रचनेवरील संशोरनावर देखील लक् क¤णद्रत करिे आवÔ्यक आह े. कृषी
उतपादकतेवरील माणहती आणि जागŁकता ही शाश्वत णव कास उणĥĶा¸्या अन ेक
णनद¥शकांशी संबंणरत आहे, णवशेषत जागणतक अ् ्थÓ्यवस्े¸्या संदभा्थत जागणतक
उपøम, उदा. शाश्वत णवकासासाठी २Ž३Ž णवकास पणýकेला अनुसरून काही
देशांनी णवशेषत कृषी उतपादकता वाQवÁ्यासाठी आणि स ुरारÁ्यासाठी रोरि े
आिली आहेत. ज्या देशांमध्ये कृषी हे मु´्यमु´्यआण््थक क्ेý आहे आणि प्ा्णमक
क्ेý आणि इतर उद्ोग आणि स ेवांमध्ये उतपादकता अ ंतर अणरक आह े.
• सुराåरत आणि उ°म अननस ुरक्ा आणि शेती उतपादनात ून णनमा्थि होिारे उ¸च
उतपनन ्याĬार े दाåरद्रz्य कमी करÁ्यात प्भावी ्योगदान णदÐ्यान े कृषी क्ेýातील
उतपादकता वाQवि े Zा्यदेशीर आहे.
• णवकसनशील द ेशां¸्या आण््थक आणि सामाणजक का्य ्थøमामध्ये कृषी उतपादकतेची
महßवाची भूणमका जून २Ž१४ ¸्या मलाबो Gोषि ेĬारे बbकN करÁ्यात आली , जी
कृषी उतपादकता वाQीच े प्णतणनणरतव करत े, जे कृषी-नेतृतव वाQ आणि अनन व
पोषि सुरक्ेचे लà्य साध्य करÁ्यासाठी आणĀक ेचे महßवपूि्थ उणĥĶ आहे. .
• जाहीरनाÌ्यात अस े Ì ह N ले आ हे क ì २Ž२५ प्य«त आणĀकेतील उपासमार
संपवÁ्यासाठी, कृषी उतपादकता सध्या¸्या पातbी ¸्या प् भ ा व ा ने दुÈपN करिे
आवÔ्यक आह े.
• उतपादकता आणि का्य ्थक्मतेची संकÐपना कृषी ्योगदाना¸्या >क ूि कामणगरीमध्य े
सुरारिा करÁ्यासाठी ता ंणýक का्य्थक्मता आणि उतपादक का्य ्थक्मता ्या महßवप ूि्थ
संकÐपना आहेत
“.४ तांवत्रक काय्थक्षमता (TECHNIC Șȣ ȜȝȝIȚIȜȥȚȰ )
तांणýक का्य्थक्मता ही आदाने आणि संसारनांचा प्कार आह े ज्याचा उतपादन प् णø्या
उतपादन तंý²ानामध्ये वापर केला जा9 शकतो.
• तांणýक का्य्थक्मतेची संकÐपना सवा्थत समप्थक आहे कारि ती णभनन उतपादकता
लà्यां¸्या उपणस्तीच े सम््थन करते, संसारन आणि आदान आराåरत (त ंý²ान) munotes.in

Page 84

83 कृषी उतपादने आणि णवपिनाची सपरा्थतमकता – १ आणि सवा्थत का्य्थक्म पĦतéप्य«तचे अंतर ्या दोनही गोĶी णवचारात Gे9न रारि
करिे ्या अ्ा्थने का्य्थक्म असू शकते ते सवत3¸्या संभाÓ्य कमाल उतपादनाप्य «त
पोहोचले आहे, परंतु उ¸च दजा्थ¸्या णनणवķांचा Zा्यदा Gेिाö्या कमी का्य ्थक्म शेती
पेक्ा कमी उतपादक आह े.
• णवकसनशील देशातील कृषी क्ेýातील तांणýक का्य्थक्मते¸्या अ नुभवजन्य
अË्यासाचे पुनरावलोकन करÁ्यासाठी म ेNा-णवĴेषि लागू केले आहे.
• सरासरी तांणýक का्य्थक्मते¸्या अंदाजांवर प्भाव Nाकिाö्या GNका ंची अणरक
चांगली माणहती णमbवि े हा अË्यासाचा उĥ ेश आहे.
• प्ा्णमक णवŁĦ दुहेरी, णनणIJत आदाना ंची सं´्या आणि चल आदाना ंची सं´्या
्यासारखे GNक सरासरी ता ंणýक का्य्थक्मतेचा अंदाज वाQवतात.
• त्या¸्या समांतर, Cobb -Douglas का्या्थतमक Łप आणि णभनन णवभागी्य
आकडेवारी वापरÐ्यान े तांणýक का्य्थक्मतेची कमी पातbी णमbत े.
• अनेक इतर GNक, ज्यामध्ये प्ारूपातील चला ंची सं´्या, पीक प्कार, ्याŀण¸Jकपने
णवŁĦ णनरा्थरक सीमा आणि नम ुना आकार ्या ंचा समावेश असतो, तांणýक
का्य्थक्मते¸्या अंदाजाचे महßवाचे GNक णवचारात G ेत नाहीत.
• इĶतम प्माि आणि ग ुिव°ेमध्ये ज म ी न ण कंवा पािी ्यासार´्या महßवा¸्या
संसारनां¸्या आणि उतपादन GNका ं¸्या कमी उपलÊरत े¸्या संदभा्थत कृषी क्ेýातील
का्य्थक्मतेचे महßवपूि्थ आकलन आणि मापन आवÔ्यक आह े.
तांणýक का्य्थक्मतेचे आरेखनातमक प्णतणनणरतव उतपादन सीमा ंĬारे सपĶ केले जा9 शकते.
आकृती.१ मध्ये, उतपादन सीमा आदाना ं¸्या सं्योजनाशी संबंणरत आहे जे जासतीत
जासत प्ाÈ्य प्दान त्यार करतात. त्यान ुसार, उतपादन सीमा ही खर े तर सवō°म सराव
सीमा आहे (चान¥स >N अल. १९७८). मातीची गुिव°ा, पज्थन्य पातbी आणि कम ्थचाö ्यांची
पाýता ्यासार´्या आदाना ंचे सवरूप, गुिव°ा आणि उपलÊरता ्यामरील Zरकांमुbे ते
देश आणि प्देशांमध्ये णभनन आहे.

आकृती ø. ५.१
तांणýक का्य्थक्मता आणि उतपादकता munotes.in

Page 85

84 कृषी णवकास आणि रोरि
84
मजूर आणि ्यंýसामúी ्यांसार´्या दोन प्या ्थ्यी इनपुNसह का्य्थरत कृषी होणÐडंगचा णवचार
्योµ्य आकृती¸्या मदतीन े केला जा9 शकतो. काÑ्या र ेषेसह ®म आणि ्य ंýसामúीचे
कोितेही सं्योजन (णबंदू A, उदाहरिा््थ) तांणýक का्य्थक्मतेशी संबंणरत आहे ्या अ्ा्थने कì
शेती तंý²ानाĬारे परवानगी णदल ेÐ्या जासतीत जासत प्मािात उतपादन करत े.
तंý²ान जणमनी¸्या हवामानशास्त्री्य नम ुन्यांचा प्कार णकंवा उपलÊर भा ंडवल आणि
®माचा प्कार ्यासार´्या प uलूंĬारे वuणशĶz्यीकृत आहे. दुभाजक रेखा (काbी रेषा) दोन
आदानां¸्या णनवडलेÐ्या सं्योगाने >कूि उतपादन णकंवा उतपनन दश ्थवते. सध्या शेती F१
अका्य्थक्म सतरावर का्य ्थरत आहे. का्य्थक्मते¸्या सीमारेषेप्य«त पोहोचÁ्यासाठी त्या¸्या
णवÐहेवाNीत आदानांचा अणरक चांगÐ्या प्कारे वापर करिे आवÔ्यक आहे. आता >का
नवीन तंý²ानाचा णवचार करा ज्याचे वuणशĶz्य अणरक चांगÐ्या दजा्थ¸्या आदानांचा उदा.
समृĦ माती णकंवा चांगले प्णशणक्त कम ्थचारी णकंवा अणरक का्य ्थक्म ्यंýिा. आकृती५.
मध्ये णबंदू B ्ये्े णबंदू A आणि B मध्ये असलेली तांणýक का्य्थक्मता सवीकारून का्य्थक्म
उतपादन तंý²ान प्ाĮ केले जा9 शकते..
“.“ आवर्थक काय्थक्षमता (ȜȚȦȥȦȤIȚ ȜȝȝIȚIȜȥȚȰ )
मग आण््थक का्य्थक्मता ्या शÊदाचा न ेमका अ््थ का्य? बरं, आण््थक का्य्थक्मता ही >क
अशी णस्ती आह े णज्े प्त्येक संसारनाचे इĶतम वाNप क ेले जाते जेिेकरून प्त्येक
Ó्यक्तìला सवō° म मागा्थने सेवा णदली जाते आणि अका्य्थक्मता आणि अपÓ्य्य कमी केला
जातो. ही >क सामान्य Ó्या´्या असली तरी , ्या सं²ेचे वि्थन करÁ्यासाठी वापरÐ्या
जािाö ्या काही इतर GNका ंकडे पाहó ्या.
१ . वसतूंचे उतपादन सवा्थत कमी खचा्थत होते.
२. >खाद्ा Ó्यक्तìला वसतूंचे पुनर्थवाNप करतांना दुसö ्या Ó्यक्तìला असंतुķ न करता
मदत केली जा9 शकत नाही.
३. हे सूणचत करते कì तोNा आणि Zा्यदा ्या ं¸्यात संतुलन आहे.
आवर्थक काय्थक्षमतेची संकल्पना:
आण््थक का्य्थक्मतेची Ó्या´्या अशी णस्ती Ìहि ून केली जाते णज्े सव्थ वसतू अशा प्कारे
णवतåरत केÐ्या जातात कì बह òतेक आण््थक उतपादन साध्य क ेले जाते आणि अपÓ्य्य कमी
केला जातो णकंवा काQून Nाकला जातो. प्त्य ेक दुणम्थb संसारनाचा अ् ्थÓ्यवस्ेत वापर
केला जातो आणि Zा्यदा आणि तोNा ्या ं¸्यातील समतोल दश ्थवÁ्यासाठी úाहक आणि
उतपादकांमध्ये णवतåरत केले जाते. ्यामध्ये उद्ोग आणि क ंपन्यांमरील उतपादनाशी
संबंणरत कुशल णनि्थ्य, úाहक आणि Ó्यक्तéĬार े उपभोगाचे णनि्थ्य आणि कंपन्या आणि
Ó्यक्तéमध्ये उतपादक आणि úाहक वसत ूंचे णवतरि ्यांचा समावेश आहे.
आवर्थक काय्थक्षमतेचा अर्थ :-
सूàम अ््थशास्त्रात, उतपादनाबाबत आण् ्थक का्य्थक्मता वापरली जात े. असे मानले जाते कì
्युणनNचे उतपादन आण् ्थकŀĶz्या का्य्थक्म असते जेÓहा ते सवा्थत कमी खचा्थत त्यार केले munotes.in

Page 86

85 कृषी उतपादने आणि णवपिनाची सपरा्थतमकता – १ जाते. आण््थक का्य्थक्मतेची ही संकÐपना तेÓहाच संबंणरत आहे जेÓहा उतपाणदत वसत ूंची
गुिव°ा अपåरवणत ्थत राहते. अणतåरक्त अणर ³्य, अपÓ्य्य, अपुरी मागिी णकंवा संसारनां¸्या
अ्योµ्य वाNपाम ुbे मूÐ्य गमावले जािार नाही अशा बाजाराची श³्यता स ूणचत करते.
आण््थक का्य्थक्मतेमध्ये, इĶतम मूÐ्य णमbणवÁ्यासाठी प्त्य ेक संसारनाचे णवतरि केले
जाते. अशा पåरणस्तीत णज् े अ््थÓ्यवस्ा आण््थकŀĶz्या का्य्थक्म आहे कोिताही बदल ,
जो >का ्युणनNला मदत करÁ्यासाठी द ुसö्या ्युणनNला हानी पोहोचव ेल. आण््थक का्य्थक्मता
ही अणरक सuĦांणतक संकÐपना आहे कारि ही >क म्या ्थदा आहे जी Ó्यक्तì प््यतन करू
शकतात परंतु प्त्यक्ात करीही पोहोच ू शकत नाहीत. श ुĦ का्य्थक्मता आणि वासतणवकता
्यां¸्यातील अपÓ्य्य णकंवा तोNा मोजून अ््थÓ्यवस्ा णकती का्य ्थक्मतेने का्य्थरत आहे हे
तुÌही समजू शकता.
आवर्थक काय्थक्षमतेचे 8दाहरिारा्थसह स्पĶीकरि:-
समजा >खादा Èला ंN दर आठवड z्याला १ŽŽŽ ्युणनN @Nोमोबाईल पाN z्थस बनवतो. हे
१ŽŽ डॉलस्थ णकंवा प्त्येकì ९Ž डॉलस्थमध्ये णवकले जा9 शकते. १ŽŽ डॉलरमध्ये णवकिे
हा सवा्थत प्भावी प्या्थ्य आहे त्यापेक्ा कमी णकमतीत णवकÐ्यास तो ्यंýसामúीचा कमी
वापर मानला जाईल . ्या बाबीकडे पाह Á्य ाच ा >क मह ß वाच ा G Nक Ìह िज े तुम¸्या
ÈलांNमध्ये मशीन चालवÁ्यासाठी तुÌहाला णकती मज ूर लागतील. तुÌहाला अणरक ®माची
आवÔ्यकता अस ू शकते आणि ्याचा अ् ्थ जासत मजुरी आणि कमी नZा. Zा्यदा आणि
तोNा ्यातील समतोल लक्ात G ेिे आवÔ्यक आह े. जासतीत जासत नगांचे उतपादन करि े
Zा्यदेशीर आहे. कंपनी मजुरीचा खच्थ देÁ्यास त्यार आह े परंतु कामगार वेतन आणि
उतपादन ्यां¸्यात समतोल राखÁ्याची गरज आह े. पुरवठा आणि मागिी ्या दोनहीत
समतोल असतानाच आण् ्थक का्य्थक्मता प्ाĮ करि े श³्य आहे.
8दाहरिार्थ, तुÌही चुकून ZाउंNन पेन णवकत Gेतला आहे, पि तुÌहाला बॉल पेनची गरज
आहे. समजा दोनही उतपादन े जवbपास समान म ूÐ्याची आहेत. तुम¸्या णमýाने बॉल पॉइंN
पेन णवकत Gेतला आहे पि त्याला Zाउ ंNन पेनची गरज आह े. जर तुÌही दोGांनी
>कमेकांसोबत उतपादना ंची देवािGेवाि केली, तर तो वाजवी Ó्यापार मानला जाईल आणि
्यामुbे आण््थक का्य्थक्मता वाQू शकते. जर दोनही उतपादना ं¸्या णकंमतीमध्ये खूप तZावत
असती, तर तो न्याय्य Ó्या पार Lाला नसता आणि आण् ्थक का्य्थक्मतेचा भागही नसता.
“.” स्पधा्थÂमकता (ȚȦȤȧȜȫIȫIȭȜȥȜȪȪ )
• आण््थक का्य्थक्मता आणि सपरा ्थतमकता ्यात Zरक आह े. आण््थक का्य्थक्मता हे
कृषी क्ेýा¸्या आण््थक कामणगरीचे पåरपूि्थ माप आहे.
• सपरा्थतमकता प्णतसपध्या«¸्या कामणगरीशी त ुलना करते. शेती आण््थकŀĶz्या
अका्य्थक्म पि सपरा्थतमक असू शकते कारि इतर श ेती कमी का्य्थक्म आहे.
• परसपरåरत्या इतर सव्थ शेते देखील आण््थकŀĶz्या का्य्थक्म असÐ्यास आण् ्थकŀĶz्या
का्य्थक्म शेते सपरा्थतमक असतीलच असे नाही. munotes.in

Page 87

86 कृषी णवकास आणि रोरि
86 • सपरा्थतमकता ही णक ंमत कामणगरी¸्या पलीकड े ज ा ते आणि आदानांशी णकंवा
उतपादक कंपनीशी संलµन असलेÐ्या वuणशĶz्यांप्य«त णवसतारते. उदा.- गुिव°ेचे
गुिरम्थ खरे समजले जातात.
• उदाहरिा््थ >खाद्ा उतपादन संस्े¸्या सं्यंýाचा खच्थ तुलनेने जासत असू शकतो
परंतु उ¸च "णकंमत" नसलेÐ्या सपरा्थतमकतेचा Zा्यदा हो9 शकतो ज्यामुbे ती
त्याची उतपादन े जासत णकंमतीला णवकू शकते.
“.• 8Â्पादकता मोजमा्प (ȧȩȦțȬȚȫIȭIȫȰ ȤȜȘȪȬȩȜȤȜȥȫ )
त्याचे मूb सूàम अ््थशास्त्रा¸्या "उतपादन संस्े¸्या णसĦांत आहे.ज्यामध्ये अनेक
गृणहतकांवर आराåरत अस े ÌहNले जा9 शकते कì आदानांचा अशा प्कारे >कणýतपिे
णकZा्यतशीरपि े वापर केला जा9 शकतो ज ेिेकरून कंपन्यांना जासतीत जासत नZा
कमणवÁ्याची परवानगी द े9न दुणम्थb संसारनांचे इĶतम वाNप करÁ्याच े उĥीĶ आहे.
• उतपादनक्मतेचे उपा्य >खाद्ा वसत ूचे उतपादन णकंवा सेवेचे उतपादन आणि त्या
वसतू¸्या उतपादनासाठी वापरÐ्या जािा ö ्या आदानांमरील संबंरांचे वि्थन करतात.
हे >क णकंवा अणरक उतपादन े आणि >क णक ंवा अणरक आदानांमरील संबंर असू
शकते.
कृषी 8Â्पादकता दोन घटका ंिर अिलंबून असते:
a) उतपादन प्णø्य ेत वापरÐ्या जािाö ्या आदानां प्कार आणि गुिव°ा
b) हे आदाने णकती चांगÐ्या प्कारे >कýीत केली आहे.
• उतपादन प्णø्येत वापरÐ्या जािाö ्या आदानांचा प्कार आणि ग ुिव°ा
उतपादन तंý²ानाचे प्णतणनणरतव करत े तर ही आदाने णकती णकती चा ंगÐ्या
प्कारे >कýीत केली आहे. हे उतपादन प्णø्य े¸्या तांणýक का्य्थक्मतेचा संदभ्थ
देते.
• उतपादन तंý²ान हे आदाने आणि उ प ल Ê र संसारनां¸्या प्काराĬार े
वuणशĶz्यीकृत आहे. णदलेÐ्या वसतूसाठी अनेक णभनन तंý²ाने अणसततवात
असू शकतात, जी णभनन आण् ्थक, प्या्थवरिी्य आणि क ृषीणवष्यक पåरणस्ती
दश्थवतात.
• त्ाणप सव्थसारारिपिे, उतपादकता आणि का्य ्थक्मते¸्या अनुभवजन्य
अË्यासामध्ये सपरा्थतमकतेचा कोिताही सपĶ संदभ्थ णदला जात नाही.
• उतपादकतेची >क सामान्य Ó्या´्या Ìहिज े उतपादन क्मता आणि उतपादन
त्यार करिारे GNक.
• >का उतपादन GNका ंशी आंणशक उतपादकता णनद ¥शक Ìहिून हे मोजली
जा9 शकते परंतु हे GNक प्णतस्ापन णक ंवा उतपादन प्णतस्ा पना¸्या
श³्यतेसाठी संदभ्थ देत नाही. munotes.in

Page 88

87 कृषी उतपादने आणि णवपिनाची सपरा्थतमकता – १ • ्याउलN >कूि GNक उतपादकता ( TFP) चे अणरक Ó्यापक माप (करीकरी
बहò-GNक उतपादकता , MFP ÌहNले जाते) हे >क गुिो°र आहे जे सव्थ
उतपादना¸्या आदाना ं¸्या >कýीकरिाशी संबंणरत आहे.
उतपादनक्मता ही गतीमान रचनेमध्ये संबंणरत असते णज्े >कूि GNक उतपादकता (TFP)
मरील बदल Ìहिजेच उतपादकता स ुरारिा तपासली जात े. जेÓहा कंपन्यां¸्या णवणशķ
आण््थक पातbीची तुलना केली जाते तेÓहा संभाÓ्य उतपादकता स ुरारिांचे मूÐ्यमापन केले
जाते .त्याच कालावरीत क ंपन्यांची >कमेकांशी तुलना केली जाते, तर वेb-माणलका
ŀणĶकोनामध्ये दोन कालावरीत >का उतपादन संस्ेचा णवचार केला जातो. पणहÐ्या
प्करिात, >खादी कंपनी णतची का्य्थक्मता सुरारून आणिणक ंवा का्य्थप्िाली¸्या इĶतम
प्मािाप्य«त पोहोचून इतर कंपन्यां¸्या तुलनेत णतची उतपादकता वाQव ू शकते. दुसö्या
प्करिात, सव्थ कंपन्या तांणýक प्गतीमुbे त्यांची उतपादकता वाQव ू शकतात.
“.८ जागवतकìकरि आवि क ृषी (ȞȣȦșȘȣIȪȘȫIȦȥ Șȥț
AGRICULTURE )
नवीन आण््थक रोरिा¸्या का्य ्थपĦतीमुbे भारती्य कृषी क्ेýावर मूलत सहाय्यक खरेदी
प्शाणसत णकमती आणि श ेती अनुदान ्यंýिेतील ýुNी दूर करÁ्यासाठी आणि GATT
आÓहानांना आणि उद्या स ्येिाö्या संरéना प्णतसाद द ेÁ्यासाठी भारती्य क ृषी क्ेýावर
पåरिाम होईल. नजीक¸्या भणवÕ्यात आ ंतरराÕůी्य बाजारप ेठेत कृषी बाजारपेठ जागणतक
बाजारपेठेशी हbूहbू >कणýत केली जा9 शकत े.
भारती्य शेतीचे जागणतकìकरि करÁ्याच े महßवपूि्थ उणĥĶ तीन अप ेणक्त तßवांवर आराåरत
आहे
१. भारता¸्या देशांतग्थत बाजारपेठेत परदेशी सपर्थकां¸्या प्वेशासह उतपादना चा खच्थ
कमी केला जा9 शकतो आणि स्ाणनक उतपादका ंना प्ोतसाहन णम bू शकते.
२. देशांतग्थत बाजारपेठेतील स्ाणनक उतपादका ंना उतपादन खचा ्थत कपात केÐ्याने
त्यांना अणरक णन्या्थत करÁ्यासाठी प्ोतसाहन णमbेल आणि ते पुरेसे मजबूत होतील.
३. कृषी क्ेýातील उदारीकरि आणि जागणतकìकरिाम ुbे प र क ì ्य गुंतविुकìसाठी
प्वेशाचे सवातंÞ्य असेल,
अ््थÓ्यवस्ेला आण््थक संसारने आणि प्गत तंý²ान ्या दोनहéचा Zा्यदा होईल.
• हे णवÔ लेषि करÁ्यात आ ले आहे कì, गेÐ्या दशकभरात , आंतरराÕůी्य कृषी आणि
खाद् बाजारांमध्ये अनेक बदल Lाले आहेत, ज्यामुbे देशांतग्थत आणि आंतरराÕůी्य
बाजारपेठा जवb आÐ्या आह ेत.
• २ŽŽŽ पासून कृषी-अनन उतपादना ंचा Ó्यापार मागील दशका¸्या त ुलनेत २ŽŽ१ ते
२Ž१४ दरÌ्यान वाणष्थक ८% दराने वाQला.जो Ó्यापार १९९Ž आणि २ŽŽŽ मध्ये
२% ¸्या जवbपास होता. जागणतक बाजारप ेठांनी अणरक णन्यम -आराåरत Ó्यापार
वातावरि, Gसरि दर आणि Ó्यापार -णवकृत उतपादक सम् ्थनातील कपात ्यांना
प्णतसाद णदला. munotes.in

Page 89

88 कृषी णवकास आणि रोरि
88 • अनेक णवकसनशील प्द ेशांमध्ये णवशेषत आणश्या आणि दणक्ि अम ेåरकेतील जलद
वाQीमुbे जागणतक कृषी उतपादनातही सातत्यान े वाQ होत आह े. परंतु कृषी-अनन
Ó्यापार केवb वाQत नाही तर तो ‘जागणतक’ही होत आहे.
• úाहकांना त्यां¸्या स्ाणनक दुकानांमध्ये जे खाद्पदा््थ आणि कपडे णमbतात ते
जगभरातील णवणवर णठकािी उतपाणदत केलेÐ्या उतपादना ं¸्या णवसतृत ®ेिीतून
बनवले जातात.
• कृषी-अनन बाजारप ेठांमध्ये आ Q b लेÐ्या बदलांमुbे, उद्योनमुख आणि
णवकसनशील द ेशांमरील Ó्यापारात महßवप ूि्थ वाQ Lाली आह े, जे कृषी-अनन
उतपादनांचे पुरवठादार आणि बाजारप ेठ Ìहिून महßव वाQवत आह ेत.
• वाQत्या Ó्यापाराबरोबरच जगा¸्या अनन Ó्यव स्े¸्या सखोल >कातमत ेचा समावेश
आहे.
• कृषी आणि अनन प्णø्या म ूÐ्य साखbé¸्या जागणतक म ूÐ्य साखbी (GVCs) मध्ये
कृषी-अनन णवपिनाच े वाQते ्योगदान समाणवĶ आ हे जे अनेक देशांमध्ये पसरलेले
आहे कृषी-अनन क्ेýे जगभरातील अ् ्थÓ्यवस्े¸्या इतर क्ेýांना जोडिे.
• ्यशसवी णवपिन भ ूणमका आणि स ुणवरांमुbे, णवणवर णवपिन स ंस्ा आणि >जनसी
वसतूंचे उतपादन आणि उतपादन े उतपादकांकडून úाहकांकडे जािे श³्य करतात.
• त्ाणप ्या सुणवरेसाठी अनेकदा लक्िी्य पåरमा िातमक खच्थ ्येतो.
“.९ कृषी वि्पिन: संकल्पना आवि Óया´या (ȘȞȩIȚȬȣȫȬȩȘȣ ȤȘȩȢȜȫIȥȞ )
बाजाराची संकल्पना :
माक¥N हा शÊद लrणNन शÊद ‘marcatus ’ वरून आला आह े ज्याचा अ््थ Ó्यापारी णकंवा
Ó्यापार अ्वा Ó्यवसा्य चालतो अशी जागा.बाजार हा शÊद मोठz्या प्मािावर आणि
णवणवर अ्ा«साठी वापरला ग ेला आहे.
(अ) >खादी जागा णक ंवा इमारत णज् े वसतूंची खरेदी आणि णवøì क ेली जाते, उदा., सुपर
माक¥N;
(ब) उतपादनाचे संभाÓ्य खरेदीदार आणि णवø ेते, उदा. गहó बाजार आणि काप ूस बाजार;
(क) देश णकंवा प्देशाचे संभाÓ्य खरेदीदार आणि णवø ेते, उदा., भारती्य बाजार आणि
आणश्याई बाजार ;
(ड) वसतूं¸्या देवािGेवािीसाठी सुणवरा पुरविारी संस्ा, उदा. बॉÌबे सNॉक >³सच¤ज;
(ई) >क NÈपा णकंवा Ó्यावसाण्यक णø्या प्णø्यांचा BG,उदा. >क णनसतेज बाजार णकंवा
उजजवल बाजार.
कृषी वि्पिन हे कृषी क्ेýातून कृषी उतपादनाची úाहका ंप्य«त पोहोचÁ्या¸्या णदश ेने वाNचाल
करÁ्यामध्ये गुंतलेÐ्या सेवांचा समावेश आहे. ्या सेवांमध्ये शेतकरी, मध्यस् आणि
úाहकां¸्या गरजा आणि गरजा प ूि्थ करÁ्यासाठी क ृषी उतपादनांचे णन्योजन, आ्योजन,
णनद¥णशत आणि हाताbिी ्या ंचा समावेश आहे. णन्योजन, उतपादन, वाQ आणि कापिी,
प्तवारी, पrणकंग आणि पrकेणजंग, वाहतूक, साठविूक, कृषी- आणि अनन प्णø्या , बाजार munotes.in

Page 90

89 कृषी उतपादने आणि णवपिनाची सपरा्थतमकता – १ माणहतीची तरतूद,णवतरि, जाणहरात आणि णवøì ्यासार´्या अस ं´्य परसपरसंबंणरत
णø्याप्णø्यांचा समावेश आहे.
बाजार संरचनेचे घटक:
१. बाजार शक्तìची एकाúता:
सपर¥चे सवरूप आणि पåरिामी बाजाराच े आचरि आणि का्य ्थप्दश्थन ठरवÁ्यासाठी
हा >क महßवाचा GNक आह े. हे बाजारात अणसततवात असल ेÐ्या कंपन्यांची सं´्या
आणि आकारान ुसार मोजले जाते. >काúतेची Ó्याĮी उतपादना¸्या खरेदी आणि
णवøìवर वu्यणक्तक संस्ा णकंवा कंपन्यां¸्या गNाचे णन्यंýि दश्थवते. बाजारातील
>काúतेची उ¸च पातbी खरेदीदार आणि णवø ेते ्यां¸्यातील वसतूं¸्या हालचालéवर
णनब«र Gालते.
सपरा्थतमक णकंमती, आणि बाजारात >क अÐपाणरकार णकंवा अÐपøेताणरकार
पåरणस्ती णनमा ्थि करते.
२. 8Â्पादन व\ननतेची ्पातळी :
उतपादने >कसंर आहेत कì नाही ्याचा बाजारा¸्या स ंरचनेवर पåरिाम होतो.
उतपादने >कसंर असÐ्यास,
बाजारातील णकमतीतील तZावत णवसत ृत होिार नाही. ज ेÓहा उतपादने ण वष म
असतात, तेÓहा कंपन्यांची त्यां¸्या उतपादनांसाठी णभनन णकंमत आकारÁ्याची प्व ृ°ी
असते. प्त्येकजि त्याचे उतपादन इतरा ं¸्या उतपादनांपेक्ा ®ेķ आहे हे णसĦ
करÁ्याचा प््यतन करतो.
‘. बाजारात 8Â्पादन स ंसरे¸या अटी:
बाजार संरचनेचा आिखी >क ŀĶीकोन Ìहिजे बाजारातील क ंपन्यां¸्या प्वेशावरील
णनब«र जर असेल तर.
काहीवेbा, काही मोठz्या कंपन्या नवीन कंपन्यांना बाजारात ्य े9 देत नाहीत णकंवा
बाजारात त्यां¸्या वच्थसवामुbे त्यांचा प्वेश कठीि करतात. क ंपन्यां¸्या प्वेशावर
काही सरकारी णनब «र देखील असू शकतात.
४. बाजार मावहतीचा प्रिाह:
>क सुÓ्यवणस्त बyणĦक बाजार माणहती प्िाली सव ्थ खरेदीदार आणि णवøेत्यांना
णकंमती आणि आकष ्थक सyदे करÁ्यासाठी >कम ेकांशी मुक्तपिे संवाद सारÁ्यास
मदत करते.
“. एकाÂमतेची ्पदिी:
>काणतमक बाजारपेठेची वत्थिूक अशा बाजारप ेठेपेक्ा वेगbी असेल णज्े कंपन्यांमध्ये
णकंवा त्यां¸्या णø्याप्णø्यांमध्ये कोितेही >कýीकरि नसत े.
कृषी वि्पिना¸या समसया:
कृषी णवपिनामध्य े व ा ह तूक खच्थ, बाजारातील अप ुरी पा्याभूत सुणवरा, बाजारातील
माणहतीचा अभाव , प्णø्या ्युणनNचा अभाव, साठविूक सुणवरा, णकमतीत चQ-उतार ्या
प्मुख समस्या आह ेत. munotes.in

Page 91

90 कृषी णवकास आणि रोरि
90 • चांगलया बाजार्प ेठेसाठी आिÔयक गोĶी:
१. धारि क्षमता: शेतकö्याने उतपाणदत केलेले अनन उतपादन उतपादनाची
इĶतम लाभदा्यक णक ंमत णमbेप्य«त प्तीक्ा क्मता आवÔ्यक आह े. गरीब
आण््थक पåरणस्तीम ुbे आणि पuशाची तातडीची गरज ्याम ुbे ते अननरान्य
उतपादनाची णकZा्यतशीर णकमतीप ेक्ा कमी दरात णवøì करÁ्याचा आúह
ररतात.
२. साठिि: कृषी अनन उतपादन णनसगा ्थत नाशवंत आहे. काbजी न G ेतÐ्यास
रान्याची नासाडी होÁ्यास वाव आह े,त्यामुbे स ाठव िुकìची ्योµ्य सो्य
असावी.
‘. िाहतूक सुविधा: इतर अत्यावÔ्यक स ेवेपuकì >क जी आहे त ्य ा मुbे
शेतकö्यांना त्यांचा माल बाजार प ेठेप्य«त Gे9न जाता ्येतो.
४. वाहतूक सुणवरा वेbेवर उपलÊर असि े आवÔ्यक आह े. शेतकö्याने का्य
उतपाणदत केले ते महßवाचे असते आणि जेÓहा ते ्योµ्य वाहतूक सुणवरेĬारे
बाजारपेठेतील अंणतम úाहकाप्य «त पोहोचते तेÓहा हा आिखी >क महßवाचा
GNक असतो.
“. बाजारात रेट प्रिेश: ्यामुbे मध्यस्ांचे शोषि दूर होÁ्यास मदत होते.
जासतीत जासत नZा मध्यस्ा ंनी काबीज केला आहे, त्यामुbे शेतकö्यांना
सामान्य नZा णमbवÁ्यासही वाव णमbत नाही.
”. दळििळि: संप्ेषिाचे ्योµ्य माध्यम श ेतकरी आणि úाहक दोGा ंनाही ्योµ्य
आणि संपूि्थ ब ा ज ा र प å र ण स ् त ी आणि बाजारातील सध्या¸्या णवद्मान
णकंमतीबĥल माणहती दे9न त्यांना प्णतबंणरत करते.
• कृषी बाजाराची रचना:
१. सामान्यत कृषी बाजारपेठा पूि्थपिे स प र ा्थतमक असतात, ज्याचा अ््थ
>कसंर उतपादन Ĭार े उतपाणद त केले जाते आणि अनेक णवøेते आणि
खरेदीदारांसाठी, त्यांना णकंमतीबĥल चांगली माणहती असत े.
२. मागिी आणि पुरवठा ्यां¸्या परसपरसंबंराने बाजारभाव ठरवला जातो.
३. अ््थत² पåरपूि्थ सपर¥चे उदाहरि Ìहि ून कृषी बाजार चालवतात.
४. बाजार संरचनेचा सवा्थत कमी सपरा्थतमक असा वासतणवक ्योµ्य øम Ìहिज े
पåरपूि्थ सपरा्थ, अपूि्थ सपरा्थ, अÐपाणरकार आणि शुĦ मक्तेदारी.
५. वेगवेगbे शेतकरी जी >कसारखी णपक े Gेतात ती बहòतेक बदलÁ्या्योµ्य
असतात.
६. >क पूि्थ सपरा्थतमक उतपादन संस्ा समतोल णकंमतीपेक्ा कमी णकमतीला
माल णवकिार नाही.
७. कृषी णवपिनामध्य े कृषी उतपादन श ेतातून úाहकाप्य«त वाहóन नेÁ्या¸्या
सेवांचा समावेश होतो. munotes.in

Page 92

91 कृषी उतपादने आणि णवपिनाची सपरा्थतमकता – १ ८. ्या सेवांमध्ये शेतकरी, मध्यस् आणि úाहका ंना संतुĶ करÁ्यासाठी क ृषी
उतपादनांचे णन्योजन, आ्योजन, णनद¥णशत आणि हाताbिी ्या ंचा समावेश
आहे.
९. कृषी णवपिन अन ेक णø्याप्øì्यांĬारे उतपादक आणि úाहका ंना >कý आित े
आणि अशा प्कार े अ््थÓ्यवस्ेचा >क महßवपूि्थ GNक बनते.
१Ž. कृषी णवपिनाची Ó्याĮी क ेवb अंणतम कृषी उतपादनापुरती म्या्थणदत नाही.
११ . हे शेतकö्यांना कृषी णनणवķा (GNक) प ुरवÁ्यावरही लक् क ¤णद्रत करते. ्या
प्करिाĬारे आपि आंतरराÕůी्य बाजारपेठेत कृषी उतपादनाची का्य ्थक्मता
मोजू शकतो. तसेच, कृषी उतपादना¸्या का्य ्थक्मतेची पातbी समज ू शकते
आणि शोरू शकते.
१२. जेÓहा खालील पåरणस्ती उĩवत े तेÓहा कंपन्या पåरपूि्थ सपर¥त असतात असे
ÌहNले जाते
a. उद्ोगात अनेक कंपन्या आणि अन ेक úाहकखरेदीदार आहेत
b. सव्थ कंपन्या >कसमान>कस ंर उतपादने त्यार करतात
c. णवकत GेतलेÐ्या आणि णवकÐ्या जािाö्या उतपादनाबाबत तक ्थशुĦ
णनि्थ्य GेÁ्यासाठी णवøेते आणि खरेदीदारांकडे संपूि्थ माणहती असते
d. कोित्याही अड्Ñ्याणशवा्य क ंपन्या सहज प्व ेश करू शकतात.
• कृषी वि्पिन मूलयाची काय¥.
१. एकत्र करिे-
णवøìसाठी शेतमालाचे संकलन, हवाई वाहतूक, प्तवारी आणि प्णø्या
अणरक सो्यीसकर आणि सवसतात करÁ्यासाठी णनणIJत केली जाते.
२. प्रतिारी –
प्त्यावतê GNका ंमध्ये रंग, रूप, चव, णवणवर आकार आणि गुिव°ा ्यानुसार
वसतूंची प्तवारी केली जाते. ्यामुbे बाजार मूÐ्य आणि >कसमानता वाQव ली
जाते.
‘. प्रवक्रया करिे-
शेती उतपादनाचे उपभोµ्य प्या्थ्यात रूपांतर करिे हे ्यात समाणवĶ आह े.
उदा. गÓहाचे णपठात रूपांतर करिे.
४. िाहतूक –
उतपादना¸्या णठकािाह óन अंणतम उपभोगा¸्या णठकािी शेतमालाची वाहतूक
्यामध्ये स म ा ण व Ķ आहे. शेतमालाचीसागरी, रेÐवे, हवाई आणि रसते
वाहतुकìने वाहतूक केली जाते.
“. साठििूक –
úाहकांना हÓ्या असिाö्या वसत ूंचा साठा करून ठ ेविे व त्यां¸्या गरजेनुसार
त्या त्यांना णवतरीत करि े अशी प्णø्या आहे. munotes.in

Page 93

92 कृषी णवकास आणि रोरि
92 ”. मालाची बांधिी ्पrकेवजंग -
मालाची बांरिी (पrकेणजंग) ही अशी प्णø्या आह े ज ्य ाĬारे ú ा ह क ांना
आकणष्थत करÁ्यासाठी तस ेच णवøìसाठी णवणवर आकष ्थक आकार आणि
नमुन्या¸्या वेĶिामध्ये मालाची बांरिी (पrकेणजंग) केली जाते. ्या प्करिात
आपि कृषी कृषी उतपादनाचे स्ूल देशांतग्थत उतपादनातील ्योगदान आणि
त्याची तीĄता ्या ची माणहती Gेतली आहे. तसेच त्याची आंतरराÕůी्य
सतरावरील उप्य ुक्तता ही समजत े. णवणवरता आणि सपरा ्थतमकता ्यातील
Zरक आणि ता ंणýक व आण््थक का्य्थक्मता देखील ्योµ्य आकृती¸्या मदतीने
समजू शकते.
शेती णवणवर अननाच े उतपादन करून मानवा¸्या महßवप ूि्थ मूलभूत गरजा भागवत े. सुमारे
शंभर वषा«पूवê, शेतकरी मु´्यत3 त्याच गावात णक ंवा जवbपास¸्या णठकािी सवत3¸्या
वापरासाठी णकंवा इतरांशी (रोख णकंवा प्कारची) देवािGेवाि करÁ्यासाठी अनन वसतूंचे
उतपादन करत असत. त े प्ामु´्याने सवावलंबी होते. परंतु, आता उतपादनाच े वातावरि
आतमणनभ्थरतेपासून Ó्यावसाण्यकìकरिाप्य«त मोठz्या प्मािात बदल ून Ó्यावसाण्यक णपका ंचे
अणरक उतपादन Lाल े आहे. उ¸च उतपनन द ेिाö्या वािांचे उतपादन (HYVP), खते,
कìNकनाशके, जंतूनाशके ्य ांचा वापर, शेतीचे ्य ांणýकìकरि ्या सवरूपातील ता ंणýक
प्गतीमुbे शेती¸्या उतपादनात प्च ंड वाQ Lाली आह े आणि पåरिामी मोठz्या प्मािात
णवøì्योµ्य अणरश ेष वाQला आह े. सुराåरत उतपादनामध्य े वाQते शहरीकरि, उतपनन,
बदलती जीवनश uली आणि úाहका ं¸्या आहारा¸्या सव्यी ्यांचा परदेशी बाजारपेठेशी वाQता
संबंर ्येतो.
आज úाहक आणि क ृषी मालाचे खरेदीदार हे Zक्त úामीि भागाप ुरतेच म्या्थणदत राणहलेले
नाहीत णज्े अननरान्य णनमा्थि केले जाते. पुQील प्णø्या क ेलेÐ्या णकंवा अर्थ-प्णø्या
केलेÐ्या अनन उतपादना ं¸्या वाQत्या मागिीसाठी क¸¸्या कृषी उतपादनात म ूÐ्यवर्थन
आवÔ्यक आह े. ्या Gडामोडéसाठी म ूÐ्यवणर्थत उतपादनां¸्या रूपात उतपादकाकड ून
úाहकांप्य«त अनन वसतूंची हालचाल आवÔ्यक आह े. कृषी णवपिन हे स्त्रोत आहे ज्यामध्ये
उतपादक आणि अनेक णø्याप्णø्याĬारे ú ा ह क > क ý ्येतात आणि अशा प्कार े
अ््थÓ्यवस्ेचा >क आवÔ्यक GNक बनतात. क ृषी णवपिनाची Ó्याĮी क ेवb अंणतम कृषी
उतपादनापुरती म्या्थणदत नाही. हे शेतकö्यांना कृषी णनणवķा (GNक) पुरवÁ्यावरही लक्
क¤णद्रत करते.
कृषी वि्पिनाची प्रम ुख िuवशĶ्ये
१. शेतकö्यांना कृषी णनणवķांचा पुरवठा आणि शेतातून úाहकांप्य«त कृषी उतपादनांची
वाहतूक ्या सव्थ णø्याप्णø्यांसह कृषी णवपिन.
२. कृषी णवपिन प्िालीम ध्ये दोन प्मुख उप-प्िाली समाणवĶ आह ेत उदा. उतपादन
णवपिन आणि GNक (Zr³Nर) णवपिन. उतपादन णवपिन उपप्िाली आह ेत
ज्यामध्ये शेतकरी, गावप्ा्णमक Ó्यापारी , Gा9क णवøेते, प्णø्या करिार े,
आ्यातदार, णन्या्थतदार, सहकारी णवपिन , णन्यंणýत बाजारपेठ सणमत्या आणि
णकरकोb णवøेते ्यांचा समावेश होतो. GNक उपप्िालीमध्य े उतपादक GNक , munotes.in

Page 94

93 कृषी उतपादने आणि णवपिनाची सपरा्थतमकता – १ णवतरक, संबंणरत संGNना, आ्यातदार, णन्या्थतदार आणि इतर समाणवĶ आह ेत जे
शेतकö्यांना णवणवर शेती उतपादन णनणवķा उपलÊर करून द ेतात.
३. शेती आणि णबगरश ेती क्ेýांमरील दुवा Ìहिून कृषी णवपिन प्िा ली कrबचे णवĴेषि
केले प ा ण ह जे. नाणवन्यपूि्थ, गणतमान आणि वाQत्या क ृषी क्ेýासाठी खते,
कìNकनाशके, शेती उपकरिे, ्यंýसामúी, णडLेल, वीज, पrणकंग साणहत्य आणि
दुŁसती सेवा आवÔ्यक आह ेत ज्यांचे उ त प ा द न आ ण ि प ुरवठा उद्ोग आणि
णबगरशेती उपøमांĬारे केला जातो. शेती उतपादना¸्या आकारमानात होिारी वाQ
úाहकांना वाहतूक, साठवि, दbिे णकंवा प्णø्या, पrणकंग आणि णकरकोb णवøìची
आवÔ्यकता असल ेले अनन आणि नuसणग्थक तंतूंचा अणरशेष प्दान करून त्यावर
आराåरत इतर उतपादन े GेÁ्यासाठी उ°ेणजत करते. ही का्य¥ णबगरशेती उपøमांĬारे
केली जातात. ही का्य ¥ ण ब ग र शेती उपøमांĬारे केली जातात. प ुQे ज र कृषी
उतपादनात वाQ होÁ्याबरोबरच श ेतकरी कुNुंबां¸्या वासतणवक उतपनना त वाQ होत
असेल तर ्या कुNुंबांची णबगरशेती उपभोµ्य वसत ूंची मागिी वाQत े कारि अखाद्
उपभोµ्य वसतू आणि णNका9 वसत ूंवर खच्थ केलेÐ्या उतपननाच े प्माि वाQÁ्याची
प्वृ°ी असते. अनेक उद्ोगां¸्या वासतणवक दरडोई उतपननात होिाö्या वाQीम ुbे
त्यां¸्या उतपादनांसाठी कृषी क्ेýातील नवीन बाजारप ेठ शोरू शकते.
“.१० \ारतातील कृषी बाजार्पेठेची काय्थक्षमता (ȜȝȝIȚIȜȥȚȰ Ȧȝ
ȘȞȩIȚȬȣȫȬȩȘȣ Ȥ ȘȩȢȜȫ Iȥ IȥțIȘ )
भारतातील कृषी आणि णवपिन बह òणवणवर आणि लवणचक आह े. हे साव्थजणनक क्ेý आणि
खाजगी क्ेýातील उपøमांĬारे Ó्यवस्ाणपत क ेले जाते. úाहकोप्योगी वसत ूं¸्या बाजारपेठेचा
आकार वाQवÁ्यात क ृषी क्ेýातील Ó्यापार महßवपूि्थ भूणमका बजावतो. Ìहिून माणज्थन आणि
खचा्थ¸्या अË्यासामध्य े सामान्यत3 णव पिन का्य्थक्मतेचा णवष्य समाणवĶ असतो. >क
का्य्थक्म णवपिन प्िाली अशी आह े जी सवा्थत कमी णकमतीत उतपादकाकड ून úाहकाकडे
माल हलणवÁ्यास सक् म आहे. úाहकां¸्या मागिी असल ेÐ्या सेवां¸्या तरतुदीशी सुसंगत.
खचा्थची कÐपना आÌहाला कbली कì मग त्यान ुसार
का्य्थक्म बाजार Ó्यवस्ा त्यार करता ्य ेईल. कृषी उतपादनाची का्य ्थक्मता णवणवर मागा «नी
वाQू शकते. सुराåरत हाताbिी पĦती वापरून Ó्यवसा्याच े प्माि वाQवून, आरुणनक
तंý²ानामध्ये गुंतविूक करून, Ó्यवसा्याला सवा ्थत ्योµ्य णठकाि शोर ून, उतपादनात उ°म
मांडिी आणि का्य ्थ पĦती लागू करून, Ó्यवस्ापकì्य णन्योजन स ुरारून आणि णन्यंýि
णकंवा णवपिन Ó्यवस् ेत बदल करून (उदा. णक्तीज णकंवा 9धव्थ >कýीकरिाĬार े).
बाजाराची का्य्थक्मता सुरारता ्येईल.
कृषी णवपिन शेती आणि णवपिन ्या दोन शÊदांनी बनलेले आहे. Ó्यापक अ्ा्थने शेती
Ìहिजे मानवी कÐ्या िासाठी नuसणग्थक संसारनांचा वापर करÁ्या¸्या उĥ ेशाने राबवलेला
उपøम असून त्यात उतपादना¸्या सव ्थ प् ा ् ण म क ण ø ्य ा प्णø्यांचा समावेश होतो.
सामान्यत हे प ी क आ ण ि प श ुरन वाQवÁ्यासाठी वापरल े ज ा ते. णवपिनामध्य े म ा ल munotes.in

Page 95

94 कृषी णवकास आणि रोरि
94 उतपादना¸्या णठकािापासून ते उपभोगा¸्या णठकािाप्य«त हलणवÁ्यामध्य े गुंतलेÐ्या
णø्याप्णø्यां¸्या माणलकेचा समावेश होतो. त्यात व ेb, स्b, आकृणतबंर आणि मालकìची
उप्युक्तता ्यां¸्या णनणम्थतीमध्ये गुंतलेÐ्या सव्थ णø्याप्णø्यांचा समावेश आहे. ्ॉमसेन¸्या
मते- कृषी णवपिना¸्या अË्यासामध्य े सव्थ का्य्थ आणि त्या चालविाö्या संस्ांचा समावेश
आहे ज्यात शेत-उतपाणदत अनन क¸चा माल आणि त्या ंचे उपउतपादने ्यांचा समावेश
आहे.कृषी उतपादना¸्या णवसताराम ुbे चांगले णवøì्योµ्य अणरश ेष णमbतात. कृषी उतपादनात
वाQ आणि त्याच े णवपिन ्यामुbे त्यांची ø्यशक्तì स ुरारून कृषी आराåरत Ó्य क्तéची
आण््थक णस्ती सुरारते. कृषी क्ेýातील संशोरन क्ेýात अणरक ग ुंतविूक करून कृषी
उतपादना¸्या उतपादनाची नवीन रचना शोरÁ्यातही त े उप्युक्त ठरेल.
वि्पिन काय्थक्षमता:
कोित्याही क्ेýातील उतपादनाचा आकार जर आपि त्या¸्या णवपिन पuलूचा णवचार केला
नाही तर तो अप्ासंणगकबनतो. Ìहि ून आपि पुQील प्णø्येचा णवचार केला पाणहजे.
१. सव्थ णवपिन णø्याप्णø्या >कNz्या उतपादकाĬार े हाताbले जा9 शकतात.
२. कृषी उतपादनां¸्या úाहकां¸्या णवणवर ® ेिéĬारे सव्थ णवपिन णø्याप्णø्या ताÊ्यात
GेतÐ्या जा9 शकतात.
३. राज्याचा संपूि्थ ताबा असू शकतो.
“.११ \ारतातील क ृषी वि्पिनातील अलीकडील विकास (ȩȜȚȜȥȫ
țȜȭȜȣȦȧȤȜȥȫ Iȥ ȘȞȩIȚȬȣȫȬȩȘȣ ȤȘȩȢȜȫIȥȞ Iȥ
INDIA )
भारतात सध्या अ ंदाजे हजारो कृषी बाजारपेठा आहेत. ते मोठz्या प्मािावर णवणवर प्कारच े
शुÐक आकारतात आणि Ìहि ून ते राजकì्य शक्तìच े स्त्रोत बनतात.सध्या¸्या वषा «त क¤द्र
आणि राज्य सरकारा ंनी आपÐ्या द ेशात कृषी णवपिन सुरारÁ्यासाठी अन ेक बदल केले
आहेत.
• कृषी वि्पिनातील अलीकडील काही घडामोडी खालीलप्रमाि े आहेत:
कृषी मंýाल्याने २ŽŽ३ मध्ये कृषी उतपनन बा जार सणमती ( APMC) का्यदा
णवकणसत केला होता.त्यांनी सव्थ र ा ज ्य स र क ा र ा ंना त्यां¸्या संबंणरत APMC
का्यद्ांमध्ये APMC का्यदा २ŽŽ३ ¸्या रतêवर बदल करÁ्यास सा ंणगतले आहे.
• कृषी 8Â्पनन बाजार सवमती प्राł्प -
(a) करार शेती प्ा्योजकांना शेतमालाची ्ेN णवøì करÁ्याची त रतूद आहे.
(b) णवणशĶ कृषी माल बहòतेक नाशवंत वसतूंसाठी णवशेष बाजारपेठा स्ापन
करिे.
(c) खाजगी Ó्यक्तì, शेतकरी आणि úाहका ंना कोित्याही क् ेýात कृषी
उतपादनासाठी नवीन बाजारप ेठेची स्ापना करÁ्याची परवानगी द ेते. munotes.in

Page 96

95 कृषी उतपादने आणि णवपिनाची सपरा्थतमकता – १ (d) बाजार शुÐकाची >करकमी आकारिी करि े.
(e) बाजारातील कामकाजा¸्या नŌदिीसह परवा ना बदलिे.
(f) úाहकांना ्ेN णवøì सेवा प्दान करते.
(g) आवÔ्यक बाजार पा्याभ ूत सुणवरा णनमा्थि करÁ्याची तरत ूद करने.
क¤द्र सरकार कृषी उतपनन बाजार सणमती¸्या णवणवरत ेĬारे आणि GNनातमक तरत ुदéचा
वापर करून कृषी उतपादनांसाठी राÕůी्य बाजारपेठ (सामान्य बाजारप ेठ) त्यार करÁ्याच े
उणĥĶ ठेवते.
अलीकडेच कृषी उतपनन बाजार स णमतीत्या (APMCs ) बरखासत करÁ्याच े सुचवÁ्यात
आले कारि ते मुक्त बाजारपेठे¸्या कामकाजात अणरक अड्b े णनमा्थि करतात. अंणतम
बाजार “क¤द्रस्ान आणि संकलन क¤द्र”्या रतêवर काम करतील अस े सुचवÁ्यात आल े
होते. जे्े अंणतम बाजार अनेक संकलन क¤द्राशी जोडले जाईल.
अनेक राज्यांनी APMC का्यद्ा¸्या कक् ेतून Zbे आणि भाजीपाला णवøìला स ूN णदली
आहे.
कृषी णवपिन सुरारÁ्यासाठी, कृषी णवभागाने राज्यांना >क सव्थसमावेशक सÐला जारी
केला आहे ज्यामध्ये खालील उपा्यांचा समावेश आहे
• संपूि्थ राज्य >कल बाजारपेठ Ìहिून Gोणषत करि े.
• संपूि्थ राज्यासाठी >कच परवाना.
• राज्यातील कृषी उतपादनां¸्या वाहतुकìवरील सव्थ णनब«र हNविे.
• कृषी तांणýक पा्याभूत णनरीĬारे (ATIF) सामान्य राÕůी्य क ृषी बाजार(NAM)
णवकणसत करिे.
• खालील काही उपा्य आह ेत जे शेतकö्यांना त्यांची उतपादने ्ेN úाहकांना णवशेषत3
मोठz्या शहरांमध्ये णवकÁ्याची परवानगी द ेÁ्यासाठी सुरू करÁ्यात आल े आहेत.
कृषी णवपिन सुरारिांवरील आंतर मंणýसतरी्य का्य्थ दलाने बदल सादर करÁ्यासाठी णक ंवा
णवद्मान प्िालीमध्य े सुरारिा करÁ्यासाठी खालील प्ारान्य क् ेýे सूचीबĦ केली आहेत.
१. का्यदेशीर सुरारिा
२. ्ेN णवपिन
३. बाजार पा्याभूत सुणवरा
४. तारि णव°पुरवठा
५. वेअरहा9णसंग पावती प्िाली
६. भणवÕ्यकालीन बाजार प्िाली
७. णकंमत सम््थन रोरि
८. कृषी णवपिनामध्ये माणहती तंý²ान
९. णवपिन णवसतार , प्णशक्ि आणि स ंशोरन munotes.in

Page 97

96 कृषी णवकास आणि रोरि
96 “.१२ प्रij (QUESTIONS )
१ . कृषी णवपिनाची व uणशĶz्ये सपĶ करा.
२. आंतरराÕůी्य बाजारप ेठेतील कृषी उतपादना¸्या का्य ्थक्मते¸्या मोजमापाच े वि्थन करा.
३. तांणýक का्य्थक्मते¸्या संकÐपनेची प्ासंणगकता का्य आहे?
४. भारतातील कृषी णवपिनामध्य े अलीकडील णवणवर स ुरारिा कोित्या आह ेत?
५. उतपादक का्य्थक्मता संकÐपनेचा शेती¸्या का्या्थवर कसा प्भाव पडतो.
६. जागणतक बाजारप ेठेत कृषी उतपादना¸्या वसतू ्योगदानाचे वि्थन करा.
“.१‘ संद\्थ (ȩȜȝȜȩȜȥȚȜ )
१ . Ball, V. E. & Norton G.W. (eds) २ŽŽ२. ȘȸɃȺȴɆȽɅɆɃȲȽ ȧɃɀȵɆȴɅȺɇȺɅɊ
ȤȶȲɄɆɃȶȾȶȿɅ Ȳȿȵ ȪɀɆɃȴȶɄ ɀȷ ȞɃɀɈɅȹ, ȪɁɃȺȿȸȶɃ șȶɃȽȺȿ.
२. Aignier, D., Lovell, K., C .A., & Schmidt, P., १९७७ Formulation and
Estimation of Stochastic Frontier Production Function Models.
Journal of Econometrics ६ (१ ) २१ -३७.
३. Ludena, C.E. २Ž१Ž. Agricultural Productivity Growth, Efficiency
Change and Technical Progress in Latin Amer ica and the
Caribbean. IDB Working Paper Series १८६. Inter -American
Development Bank, Washington, D.C.
४. Acharya, S.S. and N.L. Agarwal ( २Ž११ ), Agr icultural Marketing in
India, Oxford &IBH publishing Company Pvt Ltd., Fifth edition.
ȮȶȳɄȺɅȶɄ:
१ . httpɄȲȸɃȺȴɀɀɁ.ȿȺȴ.Ⱥȿȶȿ
२. ȹɅɅɁɄɈɈɈ.ɅɃȲȵȶ.ȸɀɇȴɀɆȿɅɃɊ -commercial -ȸɆȺȵȶɄȺȿȵia-food-
and-agriculture -value -chain
7777777munotes.in

Page 98

97 ”
कृषी 8Â्पादने आवि वि्पिनाची स्पधा ्थÂमकता - २
घटक रचना
६.Ž उणĥĶे
६.१ प्सतावना
६.२ बाजारातील सरकारी हसतक् ेपाचे सवरूप आणि प्भाव
६.३ का्य्थक्मतेवर सरकारी हसतक् ेपाचे पåरिाम
६.४ वसतू बाजार णø्या आणि स ंभाÓ्य पåरिाम
६.५ जागणतकìकरिा¸्या जगात णNकून राहÁ्यासाठी रोरि े
६.६ प्ij
६.७ संदभ्थ
”.० 8वĥĶे (OBJECTIVES )
१. कृषी बाजारातील सरकारी हसतक् ेप जािून Gेिे
२. कृषी उतपादना¸्या का्य ्थक्मतेवर सरकारी हसतक् ेपाचे पåरिाम समज ून Gेिे
३. वसतू बाजार आणि त्याचा आण् ्थक वाQीवर होिारा पåरिाम समज ून Gेिे
४. कृषी बाजारा¸्या शाश्वतत ेसाठी जागणतक बाजारप ेठेत लागू केलेÐ्या णवणवर रोरिा ंची
माणहती Gेिे
”.१ प्रसतािना (INTRODUCTION )
\ारतीय कृषी अर्थÓयिसरा - भारताची लोकस ं´्या १.२७ अÊज आहे आणि तो जगातील
दुसö्या øमांकाचा सवा्थत जासत लोकस ं´्या असलेला देश आहे. ३.२८८ दशलक् चyरस
णकलोमीNर क्ेýZb असलेला भारत हा जगातील सातवा सवा ्थत मोठा देश आहे. ७,५ŽŽ
णकमी पेक्ा जासत लांबीचा समुद्रणकनारा आहे. भारत हा >क व uणवध्यपूि्थ देश आहे णज्े २२
प्मुख भाषा आणि ४१५ बोली बोलÐ्या जातात (ąोत अनन आणि क ृषी संस्ा). जगातील
सवō¸च पव्थत®ेिी, उ°रेला णहमाल्य, पणIJमेला ्ारचे वाbवंN, पूव¥ला गंगेचा णýभुज प्देश
आणि दणक्िेला द´खनचे पठार, हा देश प्चंड कृषी-प्या्थवरिी्य णवणवरत ेचे Gर आहे. भारत
हा जगातील सवा ्थत मोठा दूर, कडरान्ये आणि ताग उतपादक द ेश आहे आणि तांदूb, गहó,
9स, भुईमूग, भाजीपाला, Zbे आणि कापूस ्यांचा दुसरा सवा्थत मोठा उतपादक द ेश आहे.
मसाले, मासे,कु³कुNपालन, पशुरन आणि वृक्ारोपि णपकां¸्या प्मुख उतपादकांपuकì हे >क
आहे. २.१ णůणल्यन डॉलस ्थ णकमतीची, भारत ही अमेåरका आणि चीनन ंतर जगातील
णतसरी सवा्थत मोठी अ््थÓ्यवस्ा आहे.
• आण््थक वष्थ २Ž१८ मध्ये भारताचा आण््थक णवकास उद्ोग आणि स ेवा ्या दोनही
क्ेýातील सुराåरत कामणगरीम ुbे २Ž१८ मध्ये ६.७५ N³³्यांप्य«त वाQÁ्याची munotes.in

Page 99

98 कृषी णवकास आणि रोरि
98 अपेक्ा आहे. नाममाý स्ूल देशांतग्थत उतपादना Ĭार े(Ȟțȧ) Ĭारे भारत जगातील
सहाÓ्या øमांकाची आणि ø्यशक्तì समता (ȧȧȧ) Ĭारे ण त स र ी सवा्थत मोठी
अ््थÓ्यवस्ा आहे.
• २Ž१८ (जागणतक ब1के¸्या आकडेवारीनुसार) $२,१३४ सह दरडोई स् ूल
देशांतग्थत उतपादना मध्य े (Ȟțȧ) (नाममाý) मध्य े भारत देश १३९ Ó्या आणि
दरडोई स्ूल देशांतग्थत उतपादना मध्य े (Ȟțȧ)खरेदी शक्तì समता ( ȧȧȧ) मध्ये
७,७८३डॉलस्थसह १२२ Ó्या ø मांकावर आहे. २Ž१६ मध्ये देशा¸्या >कूि
का्य्थकारी मनुÕ्यबbापuकì ५९% देशांतग्थत उतपादना मध्य े (Ȟțȧ) कृषी क्ेýाचा
वाNा २३% होता.
• कृषी, त्या¸्या संलµन क्ेýांसह, भारतातील उपजीणवक ेचा सवा्थत मोठा स्त्रोत आह े.
úामीि भागातील ७Ž N³के कुNुंबे आजही त्यां¸्या उपजीणवक ेसाठी प्ामु´्याने
शेतीवर अवलंबून आहेत, ८२ N³के शेतकरी अÐप आणि अÐपभ ूरारक आहेत.
२Ž१७-१८ मध्ये, >कूि अननरान्य उतपादन २७५ दशलक् Nन (Ȥȫ) अंदाणजत
होते.
• भारत हा जगातील सवा ्थत मोठा उतपादक (जागणतक उतपादना¸्या २५), úाहक
(जागणतक वापरा¸्या २७) आणि आ्यातदार ( १४) आहे. भारताचे वाणष्थक दूर
उतपादन १६५ दशलक् मेणůक Nन (२Ž१७-१८) होते, ज्यामुbे भारत दूर, ताग
आणि कडरान्या ंचा सवा्थत मोठा उतपादक बनला आणि २Ž१२ मध्ये जगातील
दुसö्या øमांकाची पशुसं´्या १९Ž दशलक् होती.
• भारत हा तांदूb, गहó, 9स, कापूस आणि भुईमूगाचे दुसö्या øमांकाचे सवा्थत मोठा
उतपादक तसेच Zb आणि भाजीपाला उतपादनात द ुसö्या øमांकाचा सवा्थत मोठे
उतपादक देश आहे, ज्याचा जागणतक Zb आणि भाजीपाला उतपादनात अन ुøमे
१Ž.९% आणि ८.६% वाNा आहे.
\ारतीय शेतीसमोरील आÓहान े :-
• भारतात अजूनही अनेक वाQत्या णचंता आहेत. भारती्य अ् ्थÓ्यवस्ेत णवणवरता
आणि वाQ होत असताना ,१९५१ ते २Ž११ प्य«त देशांतग्थत उतपादना मरील
(Ȟțȧ) कृषी क्ेýाचे ्योगदान सातत्यान े Gसरले आहे. उतपादनामध्य े अननरान्याची
पुरेशी साध्यता करताना भारतामध्य े अजूनही जगातील > क चतु्ा«श कुपोणषत लोक
आहेत आणि १९Ž दशलक्हóन अणरक कुपोणषत लोकांचे तो Gर आहे.
• गåरबीचे प् म ा ि आ त ा ज व b प ा स ३Ž N³के आ हे. जागणतक पोषि अहवाल
(२Ž१६) नुसार ५ वषा«खालील कुपोषिात भारत १३२ देशांमध्ये ११४ Ó्या
øमांकावर आहे आणि ५ वषा«वरील कुपोषिात १३Ž देशांपuकì १२Ž वा आणि
अrणनणम्या¸्या प्ादुभा्थवामध्ये १८५ देशांमध्ये १७Ž Ó्या øमांकावर आहे. देशातील
गभ्थवती मणहलांसह ५Ž N³के मणहला आणि ६Ž N³के बालकांना अrणनणम्याचा ýास
होत आहे.
• भारतातील शेतीने रान्य सव्यंपूि्थता गाठली असली तरी उतपादन ह े सारनसंपनन,
अननरान्य क¤णद्रत आणि प्ादेणशक पक्पाती आह े. भारती्य शेती¸्या प्कणष्थत
सारनसंप°ीनेही गंभीर शाश्वत समस्या णनमा ्थि केÐ्या आहेत. munotes.in

Page 100

99 कृषी उतपादने आणि णवपिनाची सपरा्थतमकता - २ • देशा¸्या जलąोता ंवर वाQता ताि णनणIJतपि े पुनस«रचना आणि रोरिा ंचा पुनणव्थचार
करा्यला लाविारी बाब आह े.वाbवंNीकरि आणि जणमनीचा öहास ्याम ुbेही
देशातील शेतीला मोठा रोका णनमा्थि Lाला आहे.
• शेती¸्या आजूबाजू¸्या सामाणजक प uलूंमध्येही बदल होत चालल े आहेत. शेतीत
वाQलेले स्त्रीकरि हे प्ामु´्याने पुŁषांचे वाQते úामीि-शहरी स्लांतर,मणहलां¸्या
डो³्यावर असल ेÐ्या Gरांची जबाबदारी आणि णनसगा ्थने ®मप्रान असलेÐ्या नगदी
णपकां¸्या उतपादनातील वाQीम ुbे आहे. णस्त्र्या शेती तसेच णबगरशेती दोनही प्कारची
महßवपूि्थ का्य¥ करतात आणि ्या क् ेýात त्यांचा सहभाग वाQत आह े, परंतु त्यांचे
का्य्थ त ्य ां¸्या Gरगुती कामाचा णवसतार Ìहि ून मानले ज ा ते आ ण ि G र गुती
जबाबदाö्यांचा दुहेरी भार वाQवतात.
भारताला अनेक आGाडz्यांवर कृषी पĦतéचे Ó्यवस्ापन स ुरारÁ्याची गरज आह े. कृषी
का्य्थक्मतेतील सुरारिांचा पोषि सुरारÁ्यात कमक ुवत संबंर आहे, कृषी क्ेý अजूनही
अनेक मागा«नी पोषि सुरारू शकतेशेतकरी कुNुंबांचे उतपनन वाQवि े, णपकां¸्या उतपादनात
णवणवरता आि िे, मणहलांचे सक्मीकरि, कृषी णवणवरता आणि उतपादकता मजब ूत करिे,
आणि काbजीप ूव्थक णकंमत आणि अन ुदान रोरिे आखिे. पोषक ततवांनी ्युक्त णपकांचे
उतपादन आणि वापर करÁ्यास प्ोतसाहन णदल े पाणहजे. पशुसंवर्थन, वनीकरि आणि
मतस्यपालन ्या ंसार´्या कृषी-संलµन क्ेýांĬारे कृषी उ प ज ी ण व के¸्या णवणवरीकरिाम ुbे
उपजीणवके¸्या संरी वाQÐ्या आह ेत लवणचकता मजब ूत Lाली आहे आणि ्या क्ेýातील
®मशक्तì¸्या सहभागामध्य े लक्िी्य वाQ Lाली आह े.
\ारत सरकार आवि क ृषी :-
सरकारने शेतमाला¸्या णकमती आणि उतपनन बाजारातील उतपननाप ेक्ा जासत
राखÁ्यासाठी णव णवर उपा्य्योजना क ेÐ्या आहेत. त्यामध्ये शुÐक णकंवा आ्यात शुÐक,
आ्यात कोNा, णन्या्थत अनुदान, शेतकö्यांना ्ेN पेम¤N आणि उतपादनावरील म्या ्थदा
समाणवĶ आहेत.
• जकात दर आणि आ्यात कोNा क ेवb तेÓहाच प्भावी हो9 शकतात ज ेÓहा >खादा
देश सामान्यपि े त्या¸्या पुरवठz्यापuकì काही आ्यात करतो. णन्या ्थत अनुदानामुbे
देशांतग्थत úाहकांना परदेशी खरेदीदारांपेक्ा जासत णकंमत णमbते; परदेशी पुरवठा
देशांतग्थत बाजारात ्येÁ्यापासून रोखÁ्यासाठी आणि णक ंमती खाली आिÁ्यासाठी
आ्यातीवर णन्य ंýि आवÔ्यक आह े.
• शेतकö ्यांना ्ेN पेम¤Nचा वापर úाहका ंना वाजवी सतरावर णकमती राखÁ्यासाठी
केला गेला आहे, तसेच शेतकö ्यांना जागणतक बाजार पातbीप ेक्ा जासत परतावा
णमbÁ्याची हमी णदली आह े. उतपादनावरील म्या्थदा, पुरवठा कमी करÁ्या¸्या आणि
अशा प्कारे ण क म त ी व ा Q व Á ्य ा ¸ ्य ा उ ĥ ेशाने, āाLीलमध्ये (कॉZìसाठी) आणि
अमेåरकेत (मु´्य णपकांसाठी) उतपादन वापरल े गेले आहेत.
• अमेåरकेत आणि जगातील आGाडी¸्या आ ंतरराÕůी्य Ó्यापार Ó्यवस् ेतील इतर
पक्ांनी, जकात दर आणि Ó्यापारावरील सामान्य करार ( ȞȘȫȫ), बहòपक्ी्य Ó्यापार
वाNाGाNी (Ȥȫȥ) ¸्या आठÓ्या Z ेरीत सहभागी होÁ्यास Cपचाåर कपिे सहमती
दश्थणवली आहे. सÈN¤बर १९८६ मध्ये पुंता डेल >सNे, उŁµवे ्ये्े मंýाल्यीन munotes.in

Page 101

100 कृषी णवकास आणि रोरि
100 Gोषिेवर सवाक्री करून वाNाGाNी स ुरू LाÐ्या. ्या वाNाGाNéची Ó्यापक उणĥĶ े
आणि तßवे, ज्यांना उŁµवे Zेरी ÌहNले जाते, त्या Gोषिापýात नम ूद केले आहे.
• संGNनातमक बाबी आणि Ó्यापा र वाNाGाNी ्योजनांवर चचा्थ @³Nोबर १९८६ मध्ये
सुरू Lाली. वसंत :तूप्य«त कठोर सyदेबाजी सुरू होÁ्याची अप ेक्ा आहे आणि ्या
प्णø्येत शेतीकडे पूवêपेक्ा जासत लक् णदल े जाईल. अमेåरके¸्या प्मुख उणĥĶांपuकì
>क Ìहिजे कृषी Ó्यापाराचे उदारीकरि कर िे.
• इतर प्मुख उणĥĶे अशा करारांप्य«त पोहोचिे आहेत जे सेवांमध्ये मुक्त Ó्यापार
करतील. परद ेशी गुंतविुकì¸्या संरéचा णवसतार करा आणि बyणĦक स ंपदा
अणरकारां¸्या आंतरराÕůी्य हसता ंतरिासाठी माग्थदश्थक तßवे प्दान करा. वसत ू¸्या
GसरलेÐ्या णकमती आणि ८Ž दशकात जागणतक Ó्यापारा ची मंद वाQ ्या
दोनहीसाठी Ó्यापारी द ेशांची कृषी रोरिे महßवाची असÐ्याच े मानले जाते.
• Ó्यापारातील अड्b े, णकंमत आणि उतपनन सम् ्थन का्य्थøम आणि इतर द ेशांतग्थत
कृषी रोरिे अ नेक देशांतील कृषी उतपादका ंना जागणतक णकमती¸्या
हालचालéपासून दूर ठेवतात आणि प ुरवठा समा्योजनांना परावृ° करतात. ्या
रोरिातमक वातावरिात , जागणतक पुरवठा मागिीपेक्ा वेगाने वाQू लागला आहे,
ज्यामुbे जागणतक णकमतéवर अभ ूतपूव्थ साठा जमा होÁ्याचा दबाव णनमा ्थि Lाला
आणि तो खाली आला.
”.२ बाजारातील सरकारी हसतक्षे्पाचे सिł्प आवि प्र\ा ि (ȝȦȩȤ Șȥț
IȤȧȘȚȫ Ȧȝ ȞȦȭȜȩȥȤȜȥȫ IȥȫȜȩȭȜȥȫIȦȥ Iȥ ȫȟȜ
ȤȘȩȢȜȫ)
देशांतग्थत तसेच आंतरराÕůी्य बाजारप ेठेत कृषी क्ेýातील सरकारी हसतक् ेपाकडे लोकांचे
लक् वाQले आहे.
सरकारी कृतé¸्या आसपास¸्या अणनणIJतत ेमुbे संस्ातमक जोखीम. कर का्यद े,
रासा्यणनक वापरासाठीच े णन्यम,प्ाÁ्यां¸्या कचö्या¸्या णवÐह ेवाNीसाठीचे णन्य म आणि
णकंमत णकंवा उतपनन सम््थन दे्यकांची पातbी ही सरकारी णनि ्थ्यांची उदाहरिे आहेत
ज्यांचा शेती Ó्यवसा्यावर मोठा पåरिाम हो9 शकतो.द ेशांतग्थत अ््थÓ्यवस्ेवर, परकì्य
Gडामोडéवर आणि Ó्यापारावर पåरिाम करिाö्या स ंGी्य रोरिांचा कृषी क्ेýावर लक्िी्य
पåरिाम हो9 शकतो. राज्य सतरावर , सरकारी संस्ा स्ाणनक क ृषी उतपादनांना
प्ोतसाहन देतात, अनन सुरक्ा आणि तपासिी स ेवा, मृदा संवर्थन आणि प्या्थवरि संरक्ि
प्दान करतात.
सरकारी हसतक्ष े्पाचे प्रकार -
• आण््थक रोरि.
• णन्यम.
• कर.
• णकंमत णन्यंýिे.
• अनुदान munotes.in

Page 102

101 कृषी उतपादने आणि णवपिनाची सपरा्थतमकता - २ सरकारने सादर केलेले वि्पिन सिł्प –
सवातंÞ्यो°र काbात शेतकö्यांनी त्यां¸्या उतपादनाची अणरक सपरा ्थतमक पĦतीने णवøì
करता ्यावी ्यासाठी सरकारने णवपिनाचे णवणवर प्कार स ुरू केले.
णवपिनाचे प्कार -
(१) सहकारी णवपिन
(२) णन्यंणýत बाजार
(३) राज्य Ó्यापार
१. सहकारी वि्पिन : -
गाव पातbीवर प्ा्णमक पिन सोसा्यN z्या, णजÐहा सतरावर क ¤द्री्य सोसा्यNz्या
आणि राज्य सतरावर राज्य पिन सोसा्यN z्या असलेली णýसतरी्य रचना आह े.
त्ाणप, राज्यानुसार णभननता आह ेत. सध्या देशात सुमारे ४ŽŽŽ प्ा्णमक णवपिन
सोसा्यNz्या आहेत.
चाN्थ ६.१ सहकार णवपिनाची रचना समोर आित े.
चाN्थ ६.१ सहकारी णवपिना ची रचना

सहकारी ्पिन स ंसरेचे काम२काज खालील प्रमािे चालते -
(Ⱥ) सभासद (शेतकरी) त्यांचे अ ण त å र क्त उ त प ा द न प ि न स ह क ा र ी स ंस्ांना
णवकÁ्यास सहमती द ेतात.
(ȺȺ) सभासदांना त्यां¸्या कृषी का्या्थसाठी आणि इतर गरजा प ूि्थ करÁ्यासाठी
सोसा्यNीकडून आगा9 र³कम णमbत े.
(ȺȺȺ) सोसा्यNी सभासदा ंचे उतपादन गोbा करत े आणि सभासद नसल ेÐ्यांकडूनही
जे आपले उतपादन सोसा्यNीला णवकÁ्यास त्यार असतात.
(Ⱥɇ) सोसा्यNी उतपादनावर प्णø्या करत े, त्याची प्तवारी करत े आणि ्योµ्य
णकंमत आÐ्यानंतर बाजारात त्याची णवÐह ेवाN लावते.
(ɇ) सभासदांना नंतर णशÐलक र³क म णदली जाते.
वरील का्य¥ पार पाडून सहकारी पिन स ंस्ा शेतकö ्यांचे शोषि करÁ्यापास ून
वाचवतात, अनावÔ्यक मध्यस् Nाbतात , शेतकö ्यांना चांगला भाव णमbव ून देतात
आणि कृषी णवपिनाशी स ंबंणरत अनेक समस्यांपासून त्यांचा बचाव करतात.
इतर सेवा देÁ्यासाठी आणि श ेतकö्यांना सक्म करÁ्यासाठी प्णø्या , साठविूक
(गोदाम) इत्यादी सहकारी संस्ा स्ापन क ेÐ्या जातात. साठवि ुकì¸्या कामात
मदत करÁ्यासाठी राÕůी्य णवकास महाम ंडbाची स्ापना करÁ्यात आली. क ृषी
उतपादनांची खरेदी, णवतरि, णन्या्थत आणि आ्यात ्यासाठी न rशनल अrणúकÐचरल
को@परेणNÓह माक¥णNंग Zेडरेशन @Z इंणड्या णलणमNेड (ȥȘȝȜț) ची स्ापना
करÁ्यात आली. munotes.in

Page 103

102 कृषी णवकास आणि रोरि
102 २. वनयंवत्रत बाजार :-
वuराणनक णन्यमन अ ंतग्थत >क णन्यंणýत बाजार स्ाणपत क ेला जातो. हे मूलत
शेतकरी, úाहक आणि बाजारातील इतर GNकांचे शोषिापासून संरक्ि करÁ्या¸्या
उĥेशाने आहे. बाजार सणमती Ĭारे णन्यंणýत बाजार प्शाणसत केला जातो ज्यामध्य े
राज्य सरकारच े प्णतणनरी, णजÐहा मंडb, Ó्यापारी, कणमशन >जंN आणि शेतकरी
्यासार´्या का्यद ेशीर संस्ा असतात.
बाजार सवमती खात्री द ेते :-
Ⱥ) चुकìचे वजन, अनणरकृत शुÐक णकंवा कपात, प्तवारीची Ó्यवस्ा नसि े आणि
देिी देÁ्यास णवलंब इत्यादीसार´्या गuरप्कारांचे उ¸चाNनकरÁ्याची बाजार सणमती
खाýी देते .
ȺȺ) >जंNzससाठी कणमशन , साठविूक भाडे, बाजार जागेचे भाडे इत्यादीसारख े बाजार
शुÐक णनणIJत करि े.
ȺȺȺ) बाजारातील णø्या प्øì्यां¸्या ्योµ्य देखरेखीĬारे शेतकö ्यांना Zा्यदेशीर भावणमbवून
णदला जातो.
Ⱥɇ) तøारी प्ाĮ LाÐ्यान ंतर तøारéचे णनराकरि करि े आणि आवÔ्यक असÐ्यास
मध्यस् प्दान करि े.
ɇ) मागिी, पुरवठा आणि इतर स ंबंणरत चल इ.मरील बदला ंबĥल आवÔ्यक
आकडेवारी गोbा करून णकमतéबĥल माणहती णदली जाते.
ɇȺ) शेतकö ्यांना त्यां¸्या उतपादनाची वाजवी णक ंमतीमध्ये साठविूक करÁ्यासाठी त्या ंना
चांगली णकZा्यतशीर णक ंमत णमbेप्य«त साठवि सुणवरा सुरणक्त करÁ्यात मदत.
ɇȺȺ) अवांणJत मध्यस् आणि दलालांचे अनावÔ्यक कणमशन रĥ करून णकंमतीचा प्सार
कमी करिे.
सध्या ७,ŽŽŽ हóन अणरक णन्यंणýत बाजारपेठा आणि सुमारे २२,ŽŽŽ úामीि आठवडी
बाजारपेठा आहेत ज्यापuकì १५ N³के णन्यमन¸्या कक् ेत का्य्थरत आहेत. वरीलपuकì अनेक
कामांमध्ये णन्यंणýत बाजारपेठेने मोठz्या प्मािात ्यश णमbवल े आहे.
‘. राºय Óया्पार :-
हे क¤द्र सरकार आणि काही राज्य सरकारा ंनी णनमा्थि केले आहे. भारती्य अनन
महामंडb, महाराÕů राज्य >काणरकार खरेदी ्योजना, भारती्य ताग महाम ंडb ही
राज्य Ó्यापाराची काही उदाहरि े आहेत. हे मुक्त बाजारपेठेतील शेतीमाला¸्या
णकमतीतील मोठ z्या चQ-उतारांवर मात करÁ्या स मदत करत े. बZर सNॉक
राखÁ्यासाठी श ेतमाल खरेदी करताना राज्य Ó्यापार श ेतकö्यांना णकमान णकंमत
देते. सरकार शेतकö्यांकडून णकमान हमी भावान े ्ेN खरेदी करेल.
मानसून¸्या अणन्यणमतत ेमुbे शेतमाला¸्या उतपादनात चQ -उतार होत असतात. ्या
वसतूंची मागिी जवbजवb णस्र आहे. त्यामुbे उतपादनातील कोित्याही वाQीम ुbे
त्या¸्या णकमतीत मोठी Gसरि होईल. जवbजवb सतत मागिी लक्ात Gेता, ते
शेतकö ्याला जासत णकंमतीत उतपादन आणि कमी प ुरवठा करÁ्यास मदत करत े.
शेतकö्यांना ्या पåरणस्तीतून बाहेर काQÁ्यासाठी बाजारभाव णकमान णकमतीप ेक्ा
कमी होत असता नाही सरकार णकमान भावाची हमी देते. munotes.in

Page 104

103 कृषी उतपादने आणि णवपिनाची सपरा्थतमकता - २ ”.‘ काय्थक्षमतेिर सरकारी हसतक्षे्पाचे ्पåरिाम (ȜȝȝȜȚȫȪ Ȧȝ
ȞȦȭȜȩȥȤȜȥȫ IȥȫȜȩȭȜȥȫIȦȥ Ȧȥ ȜȝȝIȚIȜȥȚȰ )
कृषी वि्पिन क्षेत्रात सरकारन े विविध 8्पाययोजना क ेलया आहेत :-
१. ्पिन सि¥क्षि :- सरकारने कृषी णवपिनाचे सव¥क्ि हाती Gेतले आहे आणि ते
प्काणशत केले आहे. कृषी उतपादना¸्या सव ¥क्िामागील मूb उĥेश कृषी णवपिनाशी
संबंणरत समस्या द ूर करिे ह ा आ हे. úाहकां¸्या ह³कांनुसार णकंमतीसंबंरी
जागरूकता आवÔ्यक असÐ्यान े सरकार सव्थ प्मुख बाजारपेठांमध्ये कृषी माला¸्या
णकमती जाहीर करत े.
२. कृषी 8Â्पादन प्रतिारी आवि वि्पिन अवधवनयम :- १९३७ चे प्तवारी आणि
मानकìकरि सरकारन े सुमारे १६२ कृषी आणि संबंणरत वसतूंसाठी तूप, मuदा, अंडी
इत्यादी वसतूंसाठी úेणडंग क¤द्रे स्ापन केली आहेत. पुQील प्णø्या कृषी दजा्थ¸्या
वसतूंवर मुद्रांकन, सील आणि अrगमाक्थ Nाकून लागू केली जाते. अrगमाक्थ सोबत
असलेÐ्या कृषी उतपादनाला णवसत ृत बाजारपेठ आहे आणि त्या¸्या णकमती वर
अणरक चांगले णन्यंýि आहे.
सरकारनेही चांगली गुिव°ा राखÁ्यासाठी प््यतन क ेले ज्यासाठी नागप ूर ्ये्े
गुिव°ा णन्यंýि प््योगशाbा आणि इतर आठ प्ाद ेणशक प््योगशाbा देशातील
उदासीन भागांमध्ये स्ापन करÁ्यात आÐ्या आह ेत. Ó्यावसाण्यक णपका ंवर णवशेष
लक् देÁ्यात आले आहे.
‘. वनयंवत्रत बाजार्पेठेची सरा्पना :- जवbपास ७Ž६२ णन्यंणýत बाजार आह ेत. कृषी
बाजारातील ĂĶाचार दूर करÁ्यासाठी सरकारन े केलेली ही >क मोठी स ुरारिा
आहे. णन्यंणýत बाजारपेठ लागू LाÐ्यामुbे मंडईतील गuरप्कार नाहीस े Lाले आहेत.
जवbपास ८Ž% कृषी उतपादन णन्य ंणýत बाजारपेठेत णवकले जाते.
४. गोदाम सुविधांची तरतूद :- शेतकö्यांसाठी मुbात लहान आणि अत्यÐप भ ूरारक
शेतकö्यांसाठी संकN णवøì ही >क प्म ुख समस्या आह े. आणि शेतकö्यांना मदत
करÁ्यासाठी सरकारन े शहरे आणि गावांमध्ये गोदाम उपलÊर करून णदल े. क¤द्री्य
वखार महामंडbाची स्ापना १९५७ मध्ये कृषी उतपादनां¸्या साठविुकìसाठी
गोदामे आणि गोदामे बांरिे आणि चालवि े ्या मूb उĥेशाने करÁ्यात आली. अनन
महामंडb देशा¸्या काही भागात गोदामा ंचे सवत3चे जाbे त्यार करत आहे. >कूि
साठवि क्मता ३५ दशलक् Nन आह े.
“. सहकारी ्पिन स ंसरांची संघटना :- सरकार बहòउĥेशी्य सहकारी स ंस्ांना
प्ोतसाहन देते ज्यात पत आणि णवपिनावर अणरक भर णदला जातो. णवणवर पिन
संस्ांची स्ापना उदाहरिा् ्थ - क¤द्री्य सतरावर प्ा्णमक णवपिन, राज्य सतरावर
सवō¸च णवपिन आणि सN ेN ब1क @Z इंणड्या आणि इतर राÕůी्यीक ृत ब1केमाZ्थत
राÕůी्य कृषी सहकारी पिन संस्ा आणि Zेडरेशन इ. सरकारने १९६५ मध्ये
राÕůी्य सहकारी णवकास महामंडbालाही (ȥȚțȚ) प्ोतसाहन णदले. आणि सहकारी
संस्ां¸्या माध्यमातून कृषी उतपादनांचे उतपादन, प्णø्या, साठविूक आणि णवपिन
्यासाठी का्य्थøमांना प्ोतसाहन णदल े. munotes.in

Page 105

104 कृषी णवकास आणि रोरि
104 ”. विशेष मंडळांची सरा्पना :- तांदूb, डाbी, ताग, बाजरी, कापूस, तंबाखू, तेलणब्या,
9स, सुपारी इत्यादéसाठी सरकारन े णवकास पåरषदा ंची स्ापना केली आहे. भारत
सरकारने णन्या्थत प्ोतसाहन द ेखील त्यार केले आणि स्ापन क ेले. काजू णन्या्थत
प्ोतसाहन पåरषद आणि क ृषी प्णø्या केलेले अनन णन्या्थत णवकास प्ाणरकरि
्यासार´्या पåरषदा स्ापन केÐ्या.
•. कृषी 8Â्पादनां¸या वनया्थतीला चालना : - कडरान्य, तांदूb, गहó, तंबाखू, साखर,
गुb, पोÐůी आणि दुµरजन्य पदा््थ, मसाले, काजू, तीb आणि ना्यजर णब्याि े,
श¤गदािे, तेलकN, >रंडेल, Zbे आणि भाज्या मा ंस आणि हवाबंद मांस त्यार करिे,
समुद्री उतपादने, इ. णवदेशी भारत सरकार¸्या Ó्यापार रोरिान े (२ŽŽ४ – Ž९)
कृषी णन्या्थती¸्या महßवावर भर णदला आह े आणि Zbे, भाजीपाला, Zुले, लहान वन
उतपादनां¸्या णन्या्थतीला प्ोतसाहन द ेÁ्यासाठी >क नवीन ्योजना - णवशेष कृषी
उतपादन ्योजना - सुरू केली आहे. कृषी णन्या्थत क्ेýां¸्या णवकासासाठी सरकार
राज्यांना मदत आणि सहका्य्थ करत आहे
८. कृषी वि्पिन स ुधारिा :- कृषी क्ेý अणरक सपरा ्थतमक बनवÁ्यासाठी आणि
आकार वाQवÁ्या साठी भारत सरकारन े कृती दल णन्युक्त केले आणि जून २ŽŽ२
मध्ये अहवाल सादर क ेला ज्यात णशZार स केली आहे-
I ्ेN णवपिन आणि क ंýाNी शेतीला प्ोतसाहन
IȺ खाजगी आणि सहकारी क् ेýातील कृषी बाजारांचा णवकास
IȺȺ सव्थ कृषी बाजारपेठा समावेणशत करÁ्यासाठी भणवÕ्यातील Ó्यापाराचा
णवसतार
Iɇ वाNाGाNी करÁ्या्योµ्य गोदाम पावती प्िालीचा पåरच्य
ɇ. माणहती आणि त ंý²ानाचा वापर करून श ेतकö्यांना बाजारपेठ- नेतृतव
णवसतार सेवा प्दान करि े
भारत सरकारन े कृषी णवपिनासाठी प्ारूप का्यद्ाचा मस ुदा त्यार केला आणि
प्साåरत केला, २ŽŽ४ मध्ये राज्य सरकारन े प्ारूप का्यदा सवीकारÁ्यास सहमती
दश्थणवली.
९. \विÕयातील Óया्पार : – सरकारने आण््थक सुरारिा सुरू केÐ्या आणि गुb,
बNाNा, >रंडेल णब्यािे, णमरी, हbद आणि ह ेणस्यन >रंडेल तेल ्या वसतूंचा
भणवÕ्यातील Ó्यापार प ुनहा सुरू करÁ्यास परवानगी णदली.
२ŽŽ३ - Ž४ मध्ये भारत सरकारन े राÕůी्य सतरावरील वसतू णवणनम्याची पĦती
सुŁ करून सव्थ वसतूंमध्ये भणवÕ्यातील Ó्यापार स ुरू करÁ्या¸्या णदश ेने काही मोठी
पावले उचलली. गह ó, कापूस, सो्या तेल, गyर णडंक, ताग, रबर, णमरपूड, हbद
इत्यादी प्मुख वसतू आहेत. राÕůी्य वसतू आणि Ó्युतपनन णवणनम्य म ुंबईने गुजरात,
मध्य प्देश आणि आंň प्देश ्या राज्यांमध्ये पा्यलN प्कÐप सुरू केले आहेत.
शेतकö ्यांना कापिी¸्या वेbी णवणनम्य णकंमती¸्या Ó्यापार Ó्यासपीठावर णकंमत
जोखीम कमी करÁ्या¸्या संकÐपना आणि Zा्यद े समजतात. ्या नवकÐपनांमुbे
कृषी णवपिनातील का्य ्थक्मता णदसून आली. munotes.in

Page 106

105 कृषी उतपादने आणि णवपिनाची सपरा्थतमकता - २ ”.४ िसतू बाजार काय्थप्रिाली आवि सं\ाÓय ्पåरिाम (ȚȦȤȤȦțIȫȰ
ȤȘȩȢȜȫ ȦȧȜȩȘȫIȦȥ Șȥț ȣIȢȜȣȰ IȤȧȘȚȫȪ )
अर्थ:-
तेल, सोने णकंवा कॉZì ्यांसार´्या क¸¸्या उतपादनाची खर ेदी, णवøì णकंवा Ó्यापार Ìहि ून
वि्थन केलेले आहे त्याला वसतू बाजार Ìहितात . ्या कठीि वसतू आहेत ज्या सामान्यत3
नuसणग्थक संसारने आहेत आणि म9 वसत ू आहेत, ज्या पशुरन णकंवा कृषी वसतू आहेत.
िसतू बाजाराची िuवशĶ्ये :-
१. भारतातील कमोणडNी माक ¥Nचे उणĥĶ वसतूं¸्या णकमती णस्र ठ ेवÁ्याचे आहे.
२. हे बाजार णठकाि आणि भणवÕ्यातील बाजार ्या ं¸्यातील दुवा णनमा्थि करÁ्यास
सम््थन देते.
३. भारतातील सहा प्म ुख कमोणडNी ů ेणडंग >³सच¤जेस खाली सूचीबĦ आहेत.
Ⱥ. मÐNी कमोणडNी >³सच ¤ज – MCX
ȺȺ. राÕůी्य कमोणडNी आणि ड ेåरÓहेणNÓह >³सच¤ज - NCDEX
ȺȺȺ. राÕůी्य मÐNी कमोणडNी >³स च¤ज – NMCE
Ⱥɇ. इंणड्यन कमोणडNी >³सच ¤ज – ICEX
ɇ. ACE डेåरÓहेणNÓह >³सच¤ज - ACE
ɇȺ. ्युणनÓहस्थल कमोणडNी >³सच ¤ज — UCX
४. भणवÕ्यातील कराराĬारे कृषी वसतू णवपिन केले जाते.
५. हे क र ा र स ा म ा न ्य त  ज ो ख म ी प ा स ून बचाव करÁ्यासाठी वा परले जाता त आणि
सĘेबाजीतून नZा णमbवÁ्याची संरी Ìहिून असू शकतात.
६. वसतू हे >क आवÔ्यक उतपादन आह े.
७. कृषी वसतू म9 वसतूं¸्या ®ेिीत मोडतात; कठीि वसतू सामान्यत3 उतखनन केलेली
उतपादने असतात.
८. Zार पूवêपासून कृषी क्ेýात सरकारी हसतक् ेप होत आहे, मुbात भारती्य श ेतकö्यांचे
णहत जपÁ्याचा प््यतन केला जातो.
९. णपकां¸्या णकमतीत मोठी Gसरि होत असताना वा्यद े बाजाराची भूणमका णचýात
्येते.
\ारतीय कृषी िसतू वि्पिन बाजार आवि Âयाचा ्पåरिाम.
भारतातील वसतू बाजार अमेåरका आणि इंµलंड¸्या वसतू बाजारापासून अणसततवात आहे.
बाजाराला सुŁवातीपासूनच आवतê चQउतारा ंचा सामना करावा लागत आह े परंतु देश
प्गतीशील तंý²ान आणि पारदश ्थकतेसह वसतू णवपिनामध्ये ्यशसवीåरत्या णस्रता
आित आहे. मागिी आणि प ुरवठा ्या बाजार शक्तì वसतू णवपिनावर राज्य करतात.
िसतू बाजार :- हा >क असा बाजार आहे कì ज्यामध्ये अ््थÓ्यवस्े¸्या प्ा्णमक
क्ेýातील Ó्यापाराचा समाव ेश होतो. वसतूचे दोन वेगवेगÑ्या रूपात वगêकरि क ेले जाते-
म9 वसतू आणि कठीि वसतू. साखर, कॉZì, कोको, गहó आणि Zbे ्यांसारखी म9 वसतू munotes.in

Page 107

106 कृषी णवकास आणि रोरि
106 कृषी उतपादने आहेत. कणठि वसत ू सामान्यत3 तेल आणि सोने ्यासार´्या उतखनन क ेÐ्या
जातात. वसतूमध्ये Ó ्य ा प ा र आ ण ि ग ुंतविूक करÁ्याचा पारंपाåरक माग्थ Ì ह ि जे
भणवÕ्यकालीन करार Ìहिजे भणवÕ्यात णनणद ्थĶ वेbेवर पूव्थणनरा्थåरत णकंमतीवर अंतणन्थणहत
मालम°ा खरेदी करिे णकंवा णवकिे.
भणवÕ्यातील करार भyणतक मालम° ेĬारे सुरणक्त केले जातात. वसतू बाजारातील Ó्यापार
>कतर प्त्यक् णकंवा Ó्युतपनन तातकाb णकमती, पुQील प्या्थ्यी आणि भणवÕ्यकालीन
णकमती वापरून केले ज ा 9 श क त े. णकमतीतील चQउतार जोखमीच े Ó ्य व स ् ा प न
करÁ्यासाठी श ेतकरी सामान्यत3 वसतू बाजारामध्ये Ó्युतपनन Ó्यापाराचा वापर करतात.
कृषी माल ही मु´्य णपके आणि शेतात णकंवा वृक्ारोपिांवर उतपाणदत णक ंवा वाQवलेले प्ािी
आहेत. रान्य, पशुरन आणि दुµरÓ्यवसा्य ्यासार´्या बह òतांश कृषी वसतू जगभरातील
लोक आणि प्ाÁ्यांसाठी अननाचा ąोत प्दान करतात.
कृषी माल सहा श् ेिéमधये मोडतात :-
१. तृिरान्ये
२. तेलणब्या
३. मांस
४. दुµरÓ्यवसा्य
५. इतर म9 वसत ू
६. णवणवर कृषी वसतू
१. तृिधानये:- गहó, मका, तांदूb, बालê, BNzस, राई आणि जवारी ही जगात उगवल ेली
सात प्मुख तृिरान्ये आहेत. त्यार Lाल ेÐ्या āेडमुbे गहó खूप लोकणप््य Lाला.
शेतकरी ्या वसत ू प्ा्णमक अनन ąोत ्याप्माि े वाQवतात मानवा ंसाठी अनन ąोत
प्ाÁ्यांसाठी अनन ąोत इ ंरनासाठी खाद्साठा. णकमतीवर अवल ंबून, शेतकरी >क
रान्य दुसö्या रान्याची णनवड करतील. पåरिामी, बहòतेक रान्य वसतूंचा >कमेकांशी
मजबूत णकमतीचा स ंबंर असतो. Ó्यापारी >का रान्या¸्या णवŁĦ दुसö्या रान्याचे
सापेक् मूÐ्य णनरा्थåरत करÁ्यासाठी रान्या¸्या णकमतéमरील प्साराच े णनरीक्ि
करतात.
२. तेलवबया :- >रंडची लागवड जगभरात क ेली जाते क ा र ि त ्य ा ¸ ्य ा तेलाचे
Ó्यावसाण्यक महßव आह े. भारत हा >रंडेल णब्यािांचा जगातील सवा ्थत मोठा
उतपादक देश आहे आणि >रंडेल तेलाची बहòतांश जागणतक मागिी पूि्थ करतो.
भारत दरवषê १Ž ते १२ लाख Nन >रंडी¸्या णब्यांचे उतपादन करतो आणि हे संपूि्थ
जागणतक उतपादना¸्या ६Ž% पेक्ा जासत आहे. भारतात, >रंड लागवडीचा ह ंगाम
जुलu णकंवा @गसNमध्य े असतो आणि णडस ¤बर णकंवा जानेवारी¸्या आसपास कापिी
केली जाते. श¤गणब्या सुकवÐ्या जातातव णब्या वेगÑ्या केÐ्या जातात आणि
णडस¤बर णकंवा जानेवारीमध्ये म ा क¥N ्याड्थमध्ये Ó ्य ा प ा र ा स ा ठ ी आ ि ल े ज ा त ा त .
पारंपाåरकपिे, >रंड हे खरीप हंगामातील पीक आह े. >रंडाची पेरिी मानसून सुरू
LाÐ्यावर पावसावर अवल ंबून असलेÐ्या णस्तीत सवा्थणरक Zा्यदेशीर ठरते.
त्ाणप, बागा्यती णस्तीत उतपादनात GN न होता प ेरिी @गसN¸्या पणहÐ्या munotes.in

Page 108

107 कृषी उतपादने आणि णवपिनाची सपरा्थतमकता - २ पंररवडz्याप्य«त करता ्येते. >रंड णब्यािे उतपादनात गुजरात हे भारतातील अúगÁ्य
राज्य असून त्यानंतर राजस्ान आणि आ ंň प्देश आहे. >रंडेल तेल णब्या दाबून
णमbवले जाते, त्यानंतर दाबलेÐ्या केकचे सॉÐÓह¤N काQले जाते. >रंडेल तेल
वापरÁ्याची ®ेिी खूप णवसतृत आहे. भारत हा जगातील सवा ्थत मोठा रेपसीड-मोहरी
णपकविारा देश आहे, ज्याने क्ेýZbात प््म आणि चीननंतर उतपादनात द ुसरे
स्ान Ó्यापले आहे. खाद्तेल आणि त्या¸्या उतपा दनां¸्या मागिीत सातत्यान े वाQ
होत असÐ्यान े अनेक देशांमध्ये रेपसीडमोहरीचे जागणतक उतपादन LपाN z्याने
वाQत आहे.
भारतात, राजस्ान हे लागवडीखालील क् ेý आणि उतपादन ्या दोनही बाबतीत
पणहले स्ान ४५% पेक्ा जासत आणि त्यानंतर मध्य प्देश १३% सह आहे. >कूि
उतपादनात प्त्येकì ११% ्योगदान देत हåर्यािा आणि उ°र प्द ेश णतसö्या
स्ानावर आह ेत. अशा प्कार े, देशातील >कूि रेपसीड  मोहरी उतपादनाप uकì
सुमारे ८Ž% शीष्थ चार राज्ये उतपादन करतात. प्म ुख देशांतग्थत तातकाb बाजार
®ी गंगा नगर, ज्यपूर, कोNा, अलवर, चरखीदाद्री आणि णदÐली आहेत. नोÓह¤बर
मणहन्यात खरीप णपका¸्या कापिीन ंतर णब्यािांची पेरिी केली जाते आ ण ि
प्ामु´्याने बागा्यती जणमनीवर लागवड क ेली जाते. रेपमोहरी बी हे रÊबी पीक आह े
Ìहिजेच रेपमोहरीची लागवड णहवाÑ्यात केली जाते स ो ्य ा ब ी न च ा इ ण त ह ा स
णùसता¸्या जनमाप ूवê २ŽŽŽ वषा«पूवêचा आहे. णचनी लागवड करिारे बीनचे खरे
आरोµ्य मूÐ्य Bbखतात अस े ÌहNले जाते. णचनी सăाN श ेन-नŌगने ्याला पाच
पणवý णपकांपuकì >क Ìहिून Gोणषत केले. त्यांनी सवा्थत प्ाचीन ²ात व uद्कì्य úं्
संकणलत केला, ज्याचे भाषांतर “द मेणडकल बा्यबल @Z ्यलो >Ìप रर” Ìहिून केले
जाते. त्यांनी १ŽŽ हóन अणरक वनसपतé¸्या उपचार ग ुिरमा«वर शोरन केले आणि
सो्याबीनला सवा ्थत लक्िी्य मानल े. शतकानुशतके चीन, मांचुåर्या, जपान, कोåर्या
आणि मलेणश्याचा हा महßवाचा खाद्पदा् ्थ आहे. जरी ते नu:त्य आणश्यापास ून
उगम पावले असले तरी आता ते जगभर Gेतले जाते. हे ्युरोप आणि ्यू>स मध्ये
आरोµ्य आणि आहार जागरूक लोका ंमध्ये अणरक लोकणप््य होत आह े. आज, ते
जगातील सवा्थत जासत लागवड क ेलेले तेलणब्या आहे. सो्याबीनमध्य े तेलाचे प्माि
१७-१८% असते आणि त्यात प्ण्नांचे प्माि जासत असत े. उ¸च प्ण्न्य ुक्त
सामúीमुbे सो्याबीनचा जेविात णवणवर प्कार े वापर आहे. भारतात सो्याबीन
उतपादक राज्या ं¸्या ्यादीत मध्य प्द ेश अÓवल आह े. राज्यात जवbपास ८८%
सो्याबीनचे उतपादन होते. पंजाब-१, āेग, अंकुर, गyरव आणि जवाहर ्या म ु´्य
जाती आहेत. (अ) त्यां¸्या णब्यांमध्ये तेलाचे प्माि जासत अ सÐ्याने आणि (ब) तेल
काQÐ्यानंतर उरलेली प¤डीस गृहोप्योगी उद्ो गात मतवाचे स्ान आहे तसेच
शेतकरी ्या णपकांची प¤ड पशुखाद्ात वापरतात , तेलणब्यांचा अनेकदा तृिरान्यांशी
GĘ णकमतीचा स ंबंर असतो.कrनोला कापसा¸्या बाबतीत त्यातील वनसपती त ंतूंना
कपडz्यांमध्ये महßवाची बाजारपेठ असते.
‘. मांस:- णप³साबे Ĭारे अनन ąोत ्यामध्ये चारा खािाö्या ग ुरांचे मांस तसेच (अ) इतर
मांस, अव्यव, हाडे आणि खुरांसाठी वाQवलेले णजवंत प्ािी आणि ( ब) प्ाÁ्यां¸्या munotes.in

Page 109

108 कृषी णवकास आणि रोरि
108 क°लीदरÌ्यान त्यार होिार े मांसाचे तुकडे चारा खािाö्या ग ुरांचे व डुकरांचे मांस
्यांचा समावेश होतो.
४. दुµधÓयिसाय :- १९Ó्या शतकानंतरची खाद् उतपादन े चीज सNॉल QMETHODS
Ĭारे ȧȺɉȲȳȲɊ डेअरी वसतूंमध्ये दूर, लोिी, मĜा आणि चीज ्या ंचा समावेश होतो.
्या वसतूं¸्या बाजारपेठा १९Ó्या शतकातील आहेत जेÓहा Ó्यापाö्यांनी णशकागो लोिी
आणि अंडी मंडb स्ापन>ग केले होते. आज ही उतपादन े णशकागो मक«Nाइल
>³सच¤ज (ȚȤȜ) वर Ó्यापार करतात.
“. 6तर म9 िसतू :- म9 वसतू अशा वसतूंचा संदभ्थ Gेतात ज्यांची खािकाम
करÁ्या?वजी शेती केली जाते. त्ाणप, बहòतेक वसतू Ó्यापारी तृिरान्ये, तेलणब्या,
दुµरÓ्यवसा्य आणि मा ंस ्यांचे वेगbे वगêकरि करतात. उव ्थåरत म9 वसतू सव्थ
णवकणसत आणि द्रव जागणतक बाजारप ेठेत आहेत कोको कॉZì ĀोLन कॉनस ेनůेNेड
@र¤ज ज्यूस (ȝȚȦȡ) साखर. इ.
”. विविध कृषी िसतू काही वसतूंची जागणतक बाजारप ेठ चांगली णवकणसत Lाली आह े,
परंतु वरील ®ेिéमध्ये ते सहज बसत नाहीत लाक ूड रबर लोकर.
”.“ जागवतकìकरिा¸या जगात वटक ून राहÁयासाठी धोरिे
(ȪȫȩȘȫȜȞIȜȪ ȝȦȩ ȪȬȩȭIȭIȥȞ Iȥ Ș ȞȣȦșȘȣIȪIȥȞ
ȮȦȩȣț)
जागवतकìकरिाचा अर ्थ :-
जागणतकìकरि ्या शÊदाचा अ् ्थ संपूि्थ जागणतक, आण््थक, सामाणजक, सांसकृणतक आणि
वuचाåरक पuलूंमध्ये द्रुतगतीने उ¸च तीĄते¸्या GNनांचा संच आहे. ्या GNनांमुbे वसतू आणि
लोकां¸्या मुक्त हालचाली, ²ाना¸्या प्सारामरील म ूत्थ आणि अमूत्थ अड्bे हbूहbू दूर
होतात. जरी काही णवĬान , अ््थशास्त्र² आणि समाजशास्त्र²ांचा असा ्युणक्तवाद आहे कì
जागणतकìकरिाची म ुbे शतकानुशतके आहेत, परंतु हा शÊद सपĶपि े ण्Bडोर लेणवN
(लेणवN, १९८३), अमेåरकन अ््थशास्त्र² ्यांनी त्यार केला होता आणि त ेÓहापासून ्या
शÊदाने बहòतेक वेbा वापरÐ्या जािाö ्या अणभÓ्यक्तìची जागा जवbजवb म ूलत3 बदलली
आहे.;जागणतक गाव अशी जागणतकìकरिाची स ंकÐपना णनमा्थि Lाली.्या बदलाची सुŁवात
१९७५ मध्ये रrÌबुइलेN (Āानस) ्य े्े LालेÐ्या G६ बuठकì¸्या णशखर पåरषद ेपासून
केलीजा9 शकत े, जेÓहा बाजार प्णø्य ेचे सामान्य उदारीकरि त्यार क ेले गेले होते, जे
जकात आणि Ó्यापाराबाबतचा सव ्थसारारि करार (GATT) आणि जागणतक Ó्यापार
संGNना आंतरराÕůी्य चलनणनरी( WTO,IMF ) आणि जागणतक ब 1के¸्या गुंतविूकìĬारे
शाणसत होते. . तेÓहापासून, जागणतकìकरिा¸्या इतर केÐ्या गेÐ्या आहेत, उदाहरिा््थ,
आण््थक सहका्य्थ व णवकास संस्ेने( ODCE ) ्या GNनेचा अ््थ >क प्णø्या असा क ेला
आहे ज ्य ा Ĭ ा रेवसतू आ ण ि स ेवां¸्या गणतशील द ेवािGेवािीमुbे भ ांडवला¸्या
आणितंý²ाना¸्या हालचालéमुbे णवणवर देशांतील बाजारपेठ आणि उतपादन वाQत्या
प्मािात परसपरावल ंबी होत आहेत. munotes.in

Page 110

109 कृषी उतपादने आणि णवपिनाची सपरा्थतमकता - २ उद्योनमुख देश ज्यांनी गेÐ्या दोन दशका ंमध्ये त्यांची सवा्थत मोठी वाQ अन ुभवली आहे ते
असे आहेत ज्यांनी जागणतक अ््थÓ्यवस्ेमध्ये अणरक Ó्यापार आणि आण् ्थक >कातमता
दश्थणवली आहे; दणक्िपूव्थ आणश्यातील द ेश आणि नवीन ्युरोणपअन संG (EU) भागीदार ही
प्तीकातमक उदाहरि े आहेत. ्या देशां¸्या आण््थक वाQीमुbे नवीन तंý²ानाचा अणरक
जलद प्सार आणि मान वी संसारनांची णनणम्थती आणि सुरारिा ्यांना चालना णमbाली
आहे. आण््थक जागणतकìकरिान े प्ा्णमक क्ेýात आणि णवश ेषत3 कृषी Ó्यवसा्य क् ेýात
प्त्यक् आणि अप्त्यक् प्भावांĬारे बाजारातील नवकÐपना आणि स ंवादाची प्णø्या णनमा ्थि
केली आहे.
कृषी उतपादनांचा आणि णवशेषत3 अननाचा प ुरवठा आणि मागिी क ेवb राÕůी्य णकंवा
स्ाणनक पातbीवरच नÓह े तर जागणतक सतरावरही क ¤णद्रत आहे.जागणतकìकरिाच े
वासतणवक पåरिाम त े आहेत जे पाIJात्य प्ारूपानुसार आण््थक पåरणस्ती आणि लोका ं¸्या
जीवनशuलीचे मानकìकरि करतात. २ŽŽ९ मध्ये सुरू LालेÐ्या आंतरराÕůी्य आण् ्थक
संकNाचा पåरिाम उतपादना ¸्या सव्थ क्ेýांवर होत आहे, कृषी
क्ेýासाठी हे Ó ्य ा व स ा ण ्य क उ त प न न ा च े संकN आहे क ì ्युरोणपअन सं´्याशास्त्री्य
आकडेवारीनुसार सुमारे २५% ची GN नŌदवली ग ेली आहे.शेतकö्यां¸्या उतपननात अशी
GN अभूतपूव्थ आहे आणि ्युरोपमध्ये ती सवा्थत वाईN होती. हा नकारातमक पåर िाम
मु´्यतवे >कìकडे णवøì¸्या णकमती हb ूहbू GसरÐ्याने आणि दुसरीकडे उतपादन खचा ्थत
सातत्याने होिारी वाQ ्यामुbे होतो. उपøमाची आण््थक पåरणस्ती णबGडवÁ्यासाठी
णकंमत प्िाली¸्या अणस्रत े¸्या Ó्यणतåरक्त úाहकां¸्या मागिीत लक्िी्य GN द ेखील
कारिीभूत ठरली आह े मंदी सारखी >क GNना ज्याम ुbे कंपनीने Ó्यवहा्य्थते¸्या
उंबरठz्या¸्या णकमती खाली आिÐ्या आह ेत. संकNा¸्या ्या णस्तीम ुbे मागील वषा्थ¸्या
तुलनेत २ŽŽ९ मध्ये कृषी क्ेýा¸्या अणतåरक्त म ूÐ्यामध्ये (ȭȘ) ३.१% ने लक्िी्य GN
Lाली आहे. जी गेÐ्या पाच वषा«¸्या जोडलेÐ्या मूÐ्या¸्या तुलनेत ६.४% नुकसान दश्थवते.
ही GN २ŽŽ९ साठी ९ŽŽ दशलक् ्युरो आणि गेÐ्या पाच वषा«त २ णबणल्यन ्युरो ¸्या
तोNz्यात दश्थणवते. ्या मंदीमुbे Ó्यवसा्यात गुंतविूक करÁ्याची आणि नवकÐपना करÁ्याची
क्मता कमी Lाली आह े आणि आण््थक वाQी¸्या उĥ ेशाने उतपादन प्णø्या ्ांबÐ्या आहेत.
आण््थक णवकासाचे >क महßवाचे वuणशĶz्य Ìहिजे वाQत्या अ््थÓ्यवस्ांमध्ये कृषी क्ेýाची
सापेक् GN. Cद्ोगीकरि प ुQे जात असताना (णक ंवा खािकाम, उतपादन णकंवा सेवा
्यासार´्या अन्य क् ेýाला णन्या्थत-नेतृतवाने भरभराN णमbत े णकंवा परदेशी मदतीचा सतत
BG असतो त ेÓहा) वाजवी प्मािात लोकस ं´्येची Gनता असलेÐ्या देशांसाठी वuणशĶz्यपूि्थ
Ìहिजे त्यां¸्या कृषी Zा्यद्ात त ुलनातमक GN होते. राÕůी्य स्ूल देशांतग्थत उतपादन
आणि रोजगारामध्ये शेतीचे महßव, णजरा्यती जमीन आणि पािी तस ेच प्णत कामगार
भांडवल, आरुणनक शेती आणि णबगरशेती तंý²ाना¸्या उपलÊरत ेमध्ये जगा¸्या णवणवर
भागांमध्ये Ó्यापक प्सार Lाला आहे. त्यामुbे सापेक् GNक णकंमती कमी हो9न कृषी
तुलनातमक Zा्यद्ात आली आह े.
कृषी तुलनातमक Zा्यद्ाच े ्य ो µ ्य संकेतक >कý करि े क ठ ी ि आ ह े, कारि अनन
बाजारपेठेचा णवप्या्थस करिारी सरकारी रोरि े इतकì Ó्यापक आह ेत आणि णवणवर साप ेक्
GNकां¸्या Nंचाईसाठी अनुकूल संशोरन आणि णवकास (ȩ & ț) गुंतविुकìĬारे उपलÊर munotes.in

Page 111

110 कृषी णवकास आणि रोरि
110 केलेÐ्या तंý²ाना¸्या ®ेिीमुbे (ȟȲɊȲȾȺ ȩɆɅɅȲȿ १९८५; ȘȽɄɅɀȿ ȶɅ.ȲȽ २ŽŽ९
Ȳ,ȳ).
अशा प्कारे, जागणतक सरासरी¸्या साप ेक् राÕůी्य णन्या ्थतीतील क्ेýाचा वाNा, णकंवा णन्या्थत
आणि प्ा्णमक कृषी उतपादनां¸्या आ्यातीचे गुिो°र Ìहिून णनÓवb णन्या ्थत हे तुलनातमक
Zा्यद्ाचे कमी प्णतणबंब आहेत आणि ते आंतर-प्ादेणशक णवणवरता द ेखील लपवतात.
शेतीवरील करारासाठी ( AOA ) जागणतक Ó्यापार स ंGNने¸्या (ȮȫȦ) करारामध्ये रोरिे
सवीकारÁ्यात आली . ७ वषा«¸्या वाNाGाNीन ंतर १५ णडस¤बर १९९३ रोजी उŁµवे Zेरीतील
बहòपक्ी्य Ó्यापार वाNाGाNी प ूि्थ LाÐ्या आणि >णप्ल १९९४ मध्ये माराकेश, मोरो³को ्ये्े
Cपचाåरकरीत्या मान्यता देÁ्यात आली.
शेतीवरील जागणतक Ó्यापा र संGNनेचा (WTO ) करार हा उŁµव े ZेरीदरÌ्यान वाNाGाNी
LालेÐ्या अनेक करारांपuकì >क होता. १.१.१९९५ पासून कृषी कराराची अ ंमलबजाविी
सुरू Lाली. करारातील तरत ुदéनुसार, णवकणसत देशांनी ६ वषा«¸्या आत, Ìहिजे २ŽŽŽ
प्य«त, तर णवकसनशील द ेशां¸्या वचनबĦता १Ž वषा«¸्या आत, Ìहिजे वष्थ २ŽŽ४ प्य«त
पूि्थ करा्य¸्या होत्या. कमी णवकणसत द ेशांना कोितीही कपात करÁ्याची आवÔ्यकता
नÓहती. ्या करारा¸्या कक् ेत समाणवĶ असल ेली उतपादने ही सामान्यत3 श ेतीचा भाग
Ìहिून गिली जातात त्याणशवा्य त्यात मतस्यपालन आणि वनीकरि उतपादन े तसेच रबर,
ताग, णससाल, अबका आणि काÃ्या ्यांचा समावेश नाही.
सदस्य राÕůांसाठी कृषी क्ेýातील बाजारप ेठेतील अणभमुखता वाQविे हा ्या कराराचा
महßवाचा उĥेश आहे. सभासदांनी त्यांचे जकात णवरहीत अड्bे जसे कì कोNा समत ुÐ्य
जकात उपा्यांमध्ये बदलिे करिे आवÔ्यक आह े. अशा पåरवत्थनामुbे उतपनन होिार े शुÐक
आणि कृषी उतपादनांवरील इतर श ुÐक हे णवकणसत देश, देशां¸्या बाबतीत ६ वषा«¸्या
कालावरीत सरासरी ३६ N³³्यांनी कमी केले जातील. कमी णवकणसत द ेशां¸्या बाबतीत
अशा कोित्याही वचनबĦत ेची आवÔ्यकता नÓहती.
शेतीवरील करारामध्य े (ȘɀȘ) शेतीचे खालील पuलू समाणवĶ आहेत
• जकात दर कपात
• बाजारपेठेतील Ó्याĮीत वाQ
• णन्या्थत अनुदानात कपात
• देशांतग्थत अनुदानात कपात
जागणतक Ó्यापार स ंGNने¸्या (WTO ) कृषी णवष्यक करारामध्य े कृषी आणि Ó्यापार
रोरिा¸्या ३ Ó्यापक क्ेýांमध्ये तरतुदी आहेत
१. बाजारात प्वेश
२. Gरगुती आरार
३. णन्या्थत अनुदान munotes.in

Page 112

111 कृषी उतपादने आणि णवपिनाची सपरा्थतमकता - २ १. बाजार प्रिेश :-
्यामध्ये जकात दरपýक,जकात दर कमी करि े आणि बाजार प्वेशाची संरी ्यांचा
समावेश आहे. जकात पýक असे आहे कì कोNा, पåरवत्थनी्य शुÐक, णकमान आ्यात
णकमती, णववेकारीन परवाना , राज्य Ó्यापार उपा्य , ?ण¸Jक प्णतबंर करार इत्यादी
सार´्या सव्थ गuर-शुÐक अड्Ñ्या ंना काQून Nाकिे आणि रĥ करि े आणि समतुÐ्य
दरामध्ये रूपांतåरत करिे आवÔ्यक आह े.
६-वषा«¸्या कालावरीत प्त्य ेक जकाती नगासाठी १५% ¸्या कमी दरासह त्या ं¸्या
जकातदारा¸्या पåरिामासह सा मान्य दर सरासरी ३६% कमी केले जातील.
णवकसनशील देशांना १Ž वषा«त २४% दर कमी करिे आवÔ्यक होत े. णवकसनशील
देशांनी देवGेवी¸्या समतोलमुbे प å र म ा ि ा त म क ण न ब «र पाbले ह ो ते त्यांना
शुÐका?वजी कमाल म्या्थदा बंरने दे9 करÁ्याची परवानगी द ेÁ्यात आली होती.
१९८६-८८ पातbी¸्या तुलनेत >का णवणशĶ पातbी¸्या वर आ्यात वाQ णकंवा
णवशेषत3 कमी आ्यात णक ंमती असताना णवशेष सुरक्ा तरतूद Ìहिून अणतåरक्त शुÐक
लादÁ्यास परवानगी द ेते. १९८६-८८ मरील Gरगुती वापरा¸्या ३% प्मािे णकमान
प्वेश १९९५ साठी स्ाणपत करि े आ व Ô ्य क आ ह े आणि अंमलबजाविी
कालावरी¸्या शेवNी ५% प्य«त वाQेल.
२. देशांतग्थत समर्थन :-
आमचे देशांतग्थत सम््थन रोरिजकात दर कपात करÁ्या¸्या वचनबĦत े¸्या अरीन
आहे १९८६-८८ मध्ये >कूि सम््थना¸्या >कूि सम््थ णवकणसत देशांमध्ये २Ž%
णवकसनशील देशांमध्ये १३.३% कमी केले जावे. जकातदर कपात वचनबĦता
सम््थना¸्या >कूि पातbीचा स ंदभ्थ देते आणि वu्यणक्तक वसतूंसाठी नाही. णवकणसत
देशांसाठी उतपादन मूÐ्या¸्या ५% पेक्ा कमी आणि णवकसनशील द ेशांसाठी १Ž%
पेक्ा कमी उतपादना¸्या णवणशĶ आणि गuर-उतपादन णवणशĶ ® ेिéमध्ये देशांतग्थत
सम््थनाची र³कम असल ेÐ्या रोरिांना देखील कोित्याही कपात वचनबĦतेतून
वगbÁ्यात आल े आहे.
ज्या रोरिांमध्ये उतपादनावर कोित ेही णकंवा कमीतकमी Ó्यापार णवकृत प्भाव
नसतात अशा रोरिा ंना कोित्याही कपात वचनबĦत ेतून वगbÁ्यात आल े आहे .
मुक्त ‘हरीतपेNी’रोरिां¸्या ्यादीमध्ये अशा रोरिांचा समावेश आहे जे कृषी णकंवा
úामीि समुदा्याला सेवा णकंवा Zा्यदे प्दान करतात, अनन सुरक्ेसाठी साव्थजणनक
साठा संúहि, देशांतग्थत अनन सहाय्य आणि उतपादका ंना काही दे्यकासह म्या्थणदत
उतपादन का्य्थøमांना ्ेN दे्यके प्दान करिे. णवकसनशील द ेशा¸्या सदस्या ंसाठी
णवशेष आणि णभनन उपचार त रतुदी देखील उपलÊर आह ेत. ्यामध्ये प्शाणसत
णकमतéवर अनन स ुरक्ा साठा खर ेदी करिे आणि णवøì करि े समाणवĶ आह े, जर
उतपादकांना अनुदान कृषी णवपिन स ेवां¸्या (AMS ) गिनेमध्ये समाणवĶ केले
असेल. णवकसनशील द ेशांना शहरी आणि úामीि गåरबा ं¸्या गरजा पूि्थ करÁ्यासाठी
अनलणक्त अन ुदाणनत अनन णवतरिास परवानगी आह े. णवकसनशील द ेशांसाठी
देखील वगbÁ्यात आल ेले गुंतविूक अनुदाने आहेत जी सामान्यत श ेतीसाठी
उपलÊर असतात आणि ्या द ेशांतील कमी उतपनन आणि संसारने ग र ी ब
शेतकö्यांसाठी सामान्यत उपलÊर क ृषी इनपुN सबणसडी असतात. munotes.in

Page 113

112 कृषी णवकास आणि रोरि
112 ‘. वनया्थत अनुदान :-
्या करारामध्य े ण न ्य ा्थत अनुदान कमी करÁ्या ¸्या सदस्यां¸्या वचनबĦत ेबाबत
तरतुदी आहेत. णवकणसत द ेशांना समान हÈत्यान े (१९८६-१९९Ž ¸्या पातbीवर)
६ वषा्थत णन्या्थत अनुदान खच्थ ३६% आणि खंड २१% कमी करिे आवÔ्यक आह े.
णवकसनशील द ेशांसाठी १Ž वषा«मध्ये समान वाणष्थक हÈत्यामध्ये अनुøमे २४%
आणि १४% N³के कपात केली जाते. करारात अस ेही नमूद केले आहे कì णन्या्थत
सबणसडी कमी करÁ्या¸्या वचनबĦत े¸्या अरीन नसल ेÐ्या उतपादना ंसाठी
भणवÕ्यात अशी कोितीही सबणसडी णदली जा9 शकत नाही.
”.” प्रij (QUESTIONS )
१. कमोणडNी माक¥Nची वuणशĶz्ये का्य आहेत?
२. सरकारĬारे णन्यंणýत बाजाराचे णवणवर सवरूप सपĶ करा.
३. शेतीमाला¸्या बाजारप ेठेसाठी सरकारन े क ो ि त ्य ा ण व ण व र उ प ा ्य ्य ो ज न ा क ेÐ्या
आहेत?
४. भारता¸्या संदभा्थत उ°म कृषी प्िालीसाठी जागणतक सतरावर WTO कराराने
महßवपूि्थ भूणमका कशी बजावली?
५. भारती्य कृषी Ó्यवस्ेसमोर णवणवर आÓहान े कोिती आहेत?
”.• संद\्थ (REFERENC )
șɀɀȼɄ:
१. ȪȺȿȸȹ, Ș. Ȫ. ( २Ž१Ž). Fundamentals of Agricultural Economics.
ȡȲȾȾɆ ȟȺȾȲȽȲɊȲ ȧɆȳȽȺɄȹȺȿȸ ȟɀɆɄȶ.
२. ȪɆȿȵȹȲɃȲȾ, ȩ. ț. ( २Ž१Ž). India Economy. țȶȽȹȺ Ȫ. ȚȟȘȥț
COMPANY LTD.
ȡɀɆɃȿȲȽ :
1. șȺɄȶȿ, ț. ȩ., ȘɄȹɅȺȼȲɃ, ț. ȩ. ( २Ž१६). A STUDY ON EXISTING
ȣȠȫȜȩȘȫȬȩȜ Ȧȝ
ȚȦȤȤȦțȠȫȰ ȤȘȩȢȜȫ. ȠȿɅȶɃȿȲɅȺɀȿȲȽ ȡɀɆɃȿȲȽ Ȧȷ ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ
ȪɅɆȵȺȶɄ.
2. ȥȶȽɄɀȿ, Ȟ.Ț., ȭȲȽȺȿ, ȟ., ȪȲȿȵɄ, ȩ.ț., ȟȲɇȽȺȼ, ȧ., ȘȹȲȾȾȲȵ, ȟ.,
țȶɃɊȿȸ, ț., ȜȽȽȺɀɅɅ, ȡ. ȶɅ ȲȽ. २Ž१४. ȚȽȺȾȲɅȶ ȚȹȲȿȸȶ ȜȷȷȶȴɅɄ ɀȿ
ȘȸɃȺȴɆȽɅɆɃȶ ȜȴɀȿɀȾȺȴ ȩȶɄɁɀȿɄȶɄ Ʌɀ șȺɀɁȹɊɄȺȴȲȽ ȪȹɀȴȼɄ.
ȧɃɀȴȶȶȵȺȿȸɄ ɀȷ Ʌȹȶ ȥȲɅȺɀȿȲȽ ȘȴȲȵȶȾɊ ɀȷ ȪȴȺȶȿȴȶɄ ɀȷ Ʌȹȶ ȬȿȺɅȶȵ
ȪɅȲɅȶɄ ɀȷ ȘȾȶɃȺȴȲ, १११(९) ३२७४–७९.
ȹɅɅɁɄȵɀȺ.ɀɃȸ १Ž.१Ž७३ɁȿȲɄ.१२२२४६५११Ž.
ȮȶȳɄȺɅȶ ȹɅɅɁɄɈɈɈ.ȷȲɀ.ɀɃȸȺȿȵȺȲȷȲɀ -Ⱥȿ-ȺȿȵȺȲȺȿȵȺȲ-ȲɅ-Ȳ-ȸȽȲȿȴȶȶȿ
7777777munotes.in

Page 114

113 •
\ारतातील कृषी विकासाचा
6वतहास आवि धोरिे – १
विषय वििेचन
७.Ž उणĥĶे
७.१ प्सतावना
७.२ १९५Ž पासून उतपादनातील कल
७.३ भारतातील राÕůी्य अनन रोरि
७.४ भारतातील कृषी रोरि
७.५ सारांश
७.६ प्ij
७.७ संदभ्थ
•.० 8वĥĶे (OBJECTIVES )
• भारतातील कृषी उतपादन कल जािून Gेिे
• भारत सरकारने सवीकारलेÐ्या राÕůी्य कृषी रोरिाबĥल जािून Gेिे.
• भारत सरकारने अंमलात आिलेÐ्या अत्यारुणनक कृषी रोरिाची माणहती Gेिे.
•.१ प्रसतािना (INTRODUCTION )
सवातंÞ्यानंतर, भारत ही कृषी आराåरत अ््थÓ्यवस्ा आहे, तरी भारती्य अ््थÓ्यवस्े¸्या
वाQीसह भारती्य स्ूल देशांतग्थत उतपादनात ( GDP ) कृषीचा वाNा कालांतराने कमी होत
गेला. जेÓहा आपि भारताची तुलना अमेåरका आणि चीन सार´्या देशांशी करतो तेÓहा
आपÐ्याला णदसून ्येते कì अनेक कृषी उतपादनांमध्ये आपली उतपादकता खूपच कमी
आहे. मु´्यत: हåरत øांतीमुbेच आज दुÕकाb, पूर अशा अनेक नuसणग्थक आप°éना तŌड
द्ावे लागत असतानाही आपÐ्या देशात कृषी उतपादनांचा अणतåरक्त साठा आहे. २Ž१२-
१३ मध्ये आपले अननरान्य उतपादन सुमारे २६Ž दशलक् Nन होते, जे सवातंÞ्या¸्या वेbी
५५ दशलक् Nन होते. भारतात अजूनही शेती हा मु´्य Ó्यवसा्य आहे जो अनेक णवकणसत
देशां¸्या बाबतीत नाही.
कृषी क्ेý हे भारती्य अ््थÓ्यवस्ेचा किा आहे ज्यात अ) úामीि उतपनन वाQविे ब)
सव्थसमावेशक णवकासाला चालना देिे आणि क) अनन सुरक्ा राखिे समाणवĶ आहे.
२Ž१८ नुसार, कृषी क्ेýाने भारतातील ५Ž% पेक्ा जासत लोकांना रोजगार णदला आणि
देशा¸्या स्ूल देशांतग्थत उतपादनात (GDP ) १७% ते १८% ्योगदान णदले. munotes.in

Page 115

114 कृषी णवकास आणि रोरि
114
•.२ १९“० ्पासून 8Â्पादनातील कल (TRENDS IN PRODUCTION
SINCE 1950 )
सवातंÞ्यानंतर सुŁवाती¸्या काbात कृषी क्ेýातील उतपादकतेत Gसरि Lाली कारि प्णत
>कर तृिरान्यांचे सरासरी उतपादन १९४६-४७ मरील ६१९ पŏड वरून १९४९-५Ž
मध्ये ५६५ पŏड इतके Gसरले.
१९५१ मध्ये आण््थक णन्योजनाची संकÐपना मांडÁ्यात आÐ्याने, कृषी णवकासावर
णवशेषत: १९६२ नंतर मोठा भर देÁ्यात आला, त्यामुbे जे कृषी क्ेý णस्रावले होते, त्यात
वाQीची काही सकारातमक णचनहे णदसू लागली.
१. प्णत हे³Nर सरासरी उतपादनात णस्र वाQ.
२. लागवडीखालील क्ेýात सातत्याने वाQ Lाली
३. णपकां¸्या >कूि उतपादनात वाQ णदसून आली कारि प्णत हे³Nर उतपादन आणि
त्याखालील क्ेý ्या दोनहीमध्ये सातत्याने वाQ होत आहे.
•.२.१. अननधानय 8Â्पादनातील कल :-
कृषी उतपादनातील वाQ देशा¸्या आण््थक णवकासावर महßवपूि्थ पåरिाम करते. भारतात
अननरान्या¸्या उतपादनात Lालेली वाQ तक्ता १ मध्ये णदली आहे.
तक्ता क्र. •.१: अननधानय 8Â्पादनातील कल
उतपादन लाख Nनात वष्थ तांदूb गहó तृिरान्य कडरान्य >कूि अननरान्य उतपादनातील वाQ (N³केवा १९“०-“१ १९”०-”१
१९•०-•१
१९८०-८१
१९९०-९१
२०००-०१
२०१०-११
२०११-१२
२०१२-१‘
२०१‘-१४
२०१४-१“
२०१“-१”
२०१”-१•
२०१•-१८
२०१८-१९
२०१९-२०* २०.“८ ‘४.“८
४२.२२
“‘.”‘
•४.२९
८४.९८
९“.९८
१०“.‘०
१०“.२‘
१०”.”“
१०“.४८
१०४.४१
१०९.•०
११२.•”
११”.४८
११८.४‘ ”.४” ११.००
२‘.८‘
‘”.‘१
““.१४
”९.”८
८”.८•
९४.८८
९‘.“१
९“.८“
८”.“‘
९२.२९
९८.“१
९९.८•
१०‘.”०
१०•.“९ १“.‘८ २‘.•४
‘०.““
२९.०२
‘२.•०
‘१.०८
४‘.४०
४२.०१
४०.०४
४‘.२९
४२.८”
‘८.“२
४‘.••
४”.९•
४‘.०“
४•.४८ ८.४१ १२.•०
११.८२
१०.”‘
१४.२”
११.०८
१८.२४
१•.०९
१८.‘४
१९.२“
१•.१“
१”.‘२
२‘.१‘
२“.४२
२‘.४०
२‘.१“ “०.८२ ८२.०२
१०८.४२
१२९.“९
१•”.‘९
१९”.८१
२४४.४९
२“९.२९
२“•.१‘
२”“.०“
२“२.०‘
२“१.“४
२•“.११
२८“.०१
२८४.९“
२९”.”“ - ”१.‘९
‘२.१९
१९.“‘
‘”.११
११.“८
२४.२‘
”.०“
-०.८‘
‘.०८
-४.९१
-०.२०
९.‘•
‘.”०
-०.०२
४.११ munotes.in

Page 116

115 भारतातील कृषी णवकासाचा इणतहास आणि रोरिे – I Source: Directorate of E conomics and S tatistics, * ४th Advance
Estimates
Ļा त³त्या १ वरून णदसून ्येते कì, गेÐ्या ५२ वषा्थत अननरान्य उतपादनात सुमारे तीन
पNीने वाQ Lाली आहे. तांदbा¸्या उतपादनात जवbपास पाच पN वाQ Lाली आहे, तर
गÓहा¸्या उतपादनात १५ पN वाQ Lाली आहे. ्ये्े, हे लक्ात GेÁ्यासारखे आहे कì
अननरान्या¸्या उतपादनात मोठz्या प्मािात Zरक आहे.
पणहÐ्या दोन पंचवाणष्थक ्योजनां¸्या काbात णकंवा दहा वषा«त अननरान्य उतपादनात वाQ
होत होती परंतु १९७Ž-७१ मध्ये त्यात GN LाÐ्याचे णदसून आले. पुQे, पुQील दहा वषा«त
त्यात आिखी Gसरि णदसून आली, परंतु १९९Ž-९१ मध्ये अननरान्याचे उतपादन मोठz्या
प्मािात वाQले, परंतु त्यानंतर¸्या वषा«त कृषी उतपादना¸्या वाQी¸्या दरात चQ-उतार
णदसून आले.
त³त्या¸्या पणहÐ्या सतंभानुसार, १९५Ž-५१ मध्ये तांदbाचे उतपादन २Ž.५८ लाख Nन
होते जे १९७Ž-७१ मध्ये दुÈपN Ìहिजे ४२.२२ लाख Nन Lाले. २Ž१५-१६ पासून,
त्या¸्या उतपादनान े वाQीव कल दश्थणवला.
गÓहाचे उतपादन १९५Ž-५१ मध्ये ६.४६ लाख Nन वरून २Ž१Ž-११ मध्ये ८६.८७
लाख Nन Lाले जे ६Ž वषा«¸्या कालावरीत १२४४.७४% वाQ दश्थवते. चyÃ्या आगा9
अंदाजानुसार २Ž१९-२Ž मध्ये गÓहाचे उतपादन १Ž७.५९ लाख Nन असेल जे २Ž१Ž-
११ ¸्या तुलनेत २३.८५% ची वाQ दश्थवते.
तृिरान्यांचे उतपादन १९५Ž-५१ मरील १५.३८ लाख Nनांवरून २Ž१Ž-११ मध्ये
४३.४ लाख Nन Lाले, जे ६Ž वषा«¸्या कालावरीत १८२.१८% ची वाQ दश्थवते. चyÃ्या
आगा9 अंदाजानुसार २Ž१९-२Ž मध्ये तृिरान्यांचे उतपादन ४७.४८ लाख Nन असेल
जे २Ž१Ž-११ ¸्या तुलनेत ९.४% वाQ दश्थवते.
डाbéचे उतपादन १९५Ž-५१ मध्ये ८.४१ लाख Nनांवरून २Ž१Ž-११ मध्ये १८.२४
लाख Nन Lाले, जे ६Ž वषा«¸्या कालावरीत ११६.८८% वाQ दश्थवते. चyÃ्या आगा9
अंदाजानुसार २Ž१९-२Ž मध्ये डाbéचे उतपादन २३.१५ लाख Nन असेल जे २Ž१Ž-
११ ¸्या तुलनेत २६.९१% ची वाQ दश्थवते.
अननरान्याचे उतपादन १९५Ž-५१ मरील ५Ž.८२ लाख Nन वरून २Ž१Ž-११ मध्ये
२४४.४९ लाख Nन Lाले, जे ६Ž वषा«¸्या कालावरीत ३८१.Ž९% ची वाQ दश्थवते.
चyÃ्या आगा9 अंदाजानुसार २Ž१९-२Ž मध्ये अननरान्याचे उतपादन २९६.६५ लाख
Nन असेल जे २Ž१Ž-११ ¸्या तुलनेत २१.३३% नी वाQले आहे.
•.२.२ गuर-अननधानय 8Â्पादनातील कल :-
आण््थक णन्योजन सुरू LाÐ्यानंतर भारतातील गuर-अननरान्य उतपादनाचा कल तक्ता २
मध्ये दश्थणवला आहे.
munotes.in

Page 117

116 कृषी णवकास आणि रोरि
116
तक्ता क्र.: •.२ गuर-अननधानय 8Â्पादनातील कल
उतपादन लाख Nना त िष्थ का्पूस # ताग ि मेसता @ 9स तेलवबया १९५Ž-५१ १९६Ž-६१
१९७Ž-७१
१९८Ž-८१
१९९Ž-९१
२ŽŽŽ-Ž१
२Ž१Ž-११
२Ž११-१२
२Ž१२-१३
२Ž१३-१४
२Ž१४-१५
२Ž१५-१६
२Ž१६-१७
२Ž१७-१८
२Ž१८-१९ २Ž१९-२Ž* ३.Ž४ ५.६Ž
४.७६
७.Ž१
९.८४
९.५२
३३.ŽŽ
३५.२Ž
३४.२२
३५.९Ž
३४.८Ž
३Ž.Ž१
३२.५८
३२.८१
२७.९३ ३५.४९ ३.३१ ५.२६
६.१९
८.१६
९.२३
१Ž.५६
१Ž.६२
११.४Ž
१Ž.९३
११.६८
११.१३
१Ž.५२
१Ž.९६
१Ž.Ž३
९.८२ ९.९१ ५७.Ž५ ११Ž.ŽŽ
१२६.३७
१५४.२५
२४१.Ž५
२९५.९६
३४२.३८
३६१.Ž४
३४१.२Ž
३५२.१४
३६२.३३
३४८.४५
३Ž६.Ž७
३७९.९Ž
४Ž५.४२ ३५५.७Ž ५.१६ ६.९८
९.६३
९.३७
१८.६१
१८.४४
३२.४८
२९.८Ž
३Ž.९४
३२.७५
२७.५१
२५.२५
३१.२८
३१.४६
३१.५२ ३३.४२ Source: Directorate of Economics and Statistics, * ४th Advance
Estimates, # Million bales of १•० kg. each, @ Million bales of १८० kg.
each
कापसाचे उतपादन १९५Ž-५१ मरील ३.Ž४ दशलक् गाठीवरून २Ž१Ž-११ मध्ये ३३
दशलक् गाठी Lाले, जे ६Ž वषा«¸्या कालावरीत ९८५.५३% ची वाQ दश्थवते. चyÃ्या
आगा9 अंदाजानुसार २Ž१९-२Ž मध्ये कापसाचे उतपादन ३५.४९ दशलक् गाठी असेल
जे २Ž१Ž-११ ¸्या तुलनेत ७.५५% वाQ दश्थवते.
ताग आणि मेसताचे उतपादन १९५Ž-५१ मध्ये ३.३१ लाख Nन वरून २Ž१Ž-११ मध्ये
१Ž.६२ लाख Nन Lाले जे ६Ž वषा«¸्या कालावरीत २२Ž.८५% वाQ दश्थवते. चyÃ्या
आगा9 अंदाजानुसार २Ž१९-२Ž मध्ये जूN आणि मेसताचे उतपादन ९.९१ लाख Nन
असेल जे २Ž१Ž-११ ¸्या तुलनेत ६.६९% ची GN दश्थवते.
उसाचे उतपादन १९५Ž-५१ मरील ५७.Ž५ लाख Nनांवरून २Ž१Ž-११ मध्ये
३४२.३८ लाख Nन Lाले जे ६Ž वषा«¸्या कालावरीत ५ŽŽ.१४% वाQ दश्थवते. चyÃ्या
आगा9 अंदाजानुसार २Ž१९-२Ž मध्ये उसाचे उतपादन ३५५.७Ž लाख Nन असेल जे
२Ž१Ž-११ ¸्या तुलनेत ३.८९% ची वाQ दश्थवते.
तेलणब्यांचे उतपादन १९५Ž-५१ मरील ५.१६ लाख Nनांवरून २Ž१Ž-११ मध्ये
३२.४८ लाख Nन Lाले, जे ६Ž वषा«¸्या कालावरीत ५२९.४५% वाQ दश्थवते. चyÃ्या munotes.in

Page 118

117 भारतातील कृषी णवकासाचा इणतहास आणि रोरिे – I आगा9 अंदाजानुसार २Ž१९-२Ž मध्ये तेलणब्यांचे उतपादन ३३.४२ लाख Nन असेल जे
२Ž१Ž-११ ¸्या तुलनेत २.८९% वाQ दश्थवते.
ही सारिी प्मुख णपकांची तीन सवा्थत मोठी उतपादक राज्ये दश्थवते.
तक्ता क्र.: •.‘ २०१९-२० मधये प्रमुख व्पकांची तीन सिा्थत मोठी 8Â्पादक राºये
व्पकांचे गट व्पके राºय 8Â्पादन *
(दशलक्ष
टनात ) \ारता¸या एक ूि
8Â्पादनातील िाटा (%)
अननरान्य तांदूb प.बंगाल.
उ°र प्देश
पंजाब
सं्पूि्थ
\ारत १५.५७
१५.५२
११.७८
११८.४‘ १३.१५
१३.११
९.९५
१००.००
गहó उ°र प्देश
मध्य प्देश
पंजाब
सं्पूि्थ
\ारत ३२.५९
१९.६१

१७.५७
१०•.“९ ३Ž.२९
१८.२२

१६.३३
१००.०० मका कना्थNक
मध्य प्देश
तेलंगाना
सं्पूि्थ
\ारत ३.९६
३.९१
३.ŽŽ
२८.”४ १३.८४
१३.६५
१Ž.४८
१००.०० >कूि पोषक
भरड / तृिरान्य राजस्ान
कना्थNक मध्य प्देश ७.२९
६.४५ ४.८२ १५.३५
१३.५९ १Ž.१६ munotes.in

Page 119

118 कृषी णवकास आणि रोरि
118 सं्पूि्थ
\ारत ४•.४८ १००.००
>कूि कडरान्य राजस्ान
महाराÕů
मध्य प्देश
सं्पूि्थ
\ारत ४.४९
४.Ž३
३.८Ž
२‘.१“ १९.४१
१७.४Ž
१६.४१
१००.००
>कूि अननरान्य उ°र प्देश
मध्य प्देश
पंजाब
सं्पूि्थ
\ारत ५५.Ž३
३३.Ž३
३Ž.Ž२
२९”.”“ १८.५५
११.१३
१Ž.१२
१००.००
तेलणब्या
भुईमुग गुजरा्
राजस्ान
ताणमbनाडू
सं्पूि्थ
\ारत ४.६४
१.६२
Ž.९८
१०.१० ४५.९९
१६.Ž४
९.७४
१००.०० जवस आणि मोहरी राजस्ान Haryana
उ°र प्देश
सं्पूि्थ \ारत ४.२२ १.१५
Ž.९६
९.१२ ४६.२८ १२.६१
१Ž.५Ž
१००.०० सो्याबीन मध्य प्देश महाराÕů
राजस्ान
सं्पूि्थ \ारत ५.१५ ४.६Ž
Ž.५२
११.२२ ४५.९Ž ४Ž.९८
४.६८
१००.०० सु्य्थZुल कना्थNक Båरसा णबहार Ž.१२ Ž.Ž३ Ž.Ž१ ५४.१८ १२.११ ५.८१ munotes.in

Page 120

119 भारतातील कृषी णवकासाचा इणतहास आणि रोरिे – I सं्पूि्थ \ारत ०.२२ १००.०० >कूि तेलणब्या राजस्ान गुजरा्
मध्य प्देश
सं्पूि्थ \ारत ६.७९ ६.६६
६.५७
‘‘.४२ २Ž.३Ž १९.९४
१९.६६
१००.०० इतर नगदी णपके 9स उ°र प्देश महाराÕů
कना्थNक
सं्पूि्थ \ारत १७८.४२ ६४.६७
३१.६Ž
‘““.•० ५Ž.१६ १८.१८
८.८८
१००.०० कापूस @ गुजरा् तेलंगाना
महाराÕů
सं्पूि्थ \ारत ८.२८ ६.८३
६.७८
‘“.४९१ २३.३२ १९.२५
१९.११
१००.०० ताग आणि मेसता $ प.बंगाल णबहार
आसाम
सं्पूि्थ
\ारत ८.Ž६ Ž.८६
Ž.७७
९.९१ ८१.३४ ८.६७
७.७८
१००.००
Source: Directorate of Economics and Statistics
*Production Estimates are a s per ४th Advance Estimates
@: Production in million bales of १•० kg. each.
$: Production in million bales of १८० kg. each.
•.२.‘. वनÕकष्थ :-
वरील अË्यास आणि अहवाल अननरान्य आणि गuर-अननरान्य उतपादनांचे कल दश्थवतात
आणि हे कल असे दाखवतात कì जर आपÐ्याला अनन सुरक्ा आणि शाश्वत णवकासाचे
दुसरे उणĥĶ साध्य करा्यचे असेल तर उतपादनामध्ये महतवपूि्थ øांणतकारक बदल करिे
आवÔ्यक आहेत.
•.‘ \ारतातील राÕůीय अनन धोरि (NATIONAL FOOD POLICY IN INDIA )
अननसुरक्ेचा प्ij हे भारतासमोर नेहमीच मोठे आÓहान राणहले आहे, सरकार आपÐ्या
साव्थजणनक णवतरि प्िाली आणि लणà्यत साव्थजणनक णवतरि Ó्यवस्े¸्या माध्यमातून ्या
समस्येवर बö्याच काbापासून सतत लक् देत आहे. ५ जुलu २Ž१३ रोजी सरकारने राÕůी्य
अनन सुरक्ा का्यदा, (ȥȝȪȘ) लागू केला, ज्यामध्ये कÐ्याि-आराåरत ŀणĶकोनातून
अणरकार-आराåरत ŀणĶकोनाकडे अनन सुरक्े¸्या ŀणĶकोनातील बदल दश्थणवला गेला. हा munotes.in

Page 121

120 कृषी णवकास आणि रोरि
120 का्यदा ५Ž% शहरी लोकसं´्येला आणि ७५% úामीि लोकसं´्येला लणà्यत साव्थजणनक
णवतरि प्िाली अंतग्थत अनुदाणनत दराने अननरान्य णमbÁ्याचा अणरकार देतो. जवbपास
दोन तृती्यांश लोकसं´्येला अनुदाणनत अननरान्य णमbÁ्यासाठी का्यद्ाचा अंतभा्थव आहे.
मणहला सक्मीकरिा¸्या णदशेने आिखी >क पा9ल Ìहिून, १८ वष¥ णकंवा त्याहóन अणरक
व्या¸्या कुNुंबातील ज्येķ मणहलेला का्यद्ानुसार णशरापणýका जारी करÁ्या¸्या उĥेशाने
कुNुंबप्मुख असिे बंरनकारक केले जाईल.
हा का्यदा आता अणखल भारती्य तßवावर देशातील सव्थ राज्ये आणि क¤द्रशाणसत
प्देशांमध्ये लागू केला जात आहे. ्या का्यद्ांतग्थत लोकसं´्येची कमाल समावेशकता
८१.३४ कोNी आहे आणि सध्या सुमारे ८Ž कोNी लोक राÕůी्य अनन सुरक्ा का्यदा
(ȥȝȪȘ) अंतग्थत समाणवĶ आहेत ज्यांना उ¸च अनुदाणनत दराने अननरान्य णमbते. राज्ये
आणि क¤द्रशाणसत प्देशांĬारे लाभाÃ्या«ची Bbख ही >क सतत प्णø्या आहे ज्यामध्ये
अपाý, बनावN आणि डुणÈलकेN णशरापणýकेतील नावे वगbिे आणि मृत्यू, स्लांतर
इत्यादीमुbे नावे वगbिे आणि जनमा¸्या कारिासतव नावे समाणवĶ करिे आणि
ज्याÓ्यक्तì आपले कुNुंब सोडून बाहेर गेले आहेतत्यांची नवे वगbिे.
जीवन-चø ŀĶीकोन हे ्या का्यद्ा¸्या माग्थदश्थक तßवांपuकì >क आहे ज्यामध्ये गरोदर
णस्त्र्या आणि सतनदा माता आणि ६ मणहने ते १४ वष¥ व्योगNातील बालकांना मोZत पोषि
आहार णमbÁ्याचा अणरकार दे9न णवशेष तरतुदी केÐ्या आहेत. >काणतमक बाल णवकास
सेवा (ȠȚțȪ) क¤द्रांĬारे खच्थ ज्यांना ȠȚțȪ ्योजन¤तग्थत अंगिवाडी क¤द्र Ìहितात आणि
शाbांĬारे मध्यानन भोजन (ȤțȤ) ्योजन¤तग्थत खूप Ó्यापक जाbे आहे. ६ वषा«प्य«त¸्या
अÐप-पोणषत मुलांसाठी उ¸च पोषि णन्यम णनरा्थåरत केले आहेत. गरोदरपिा¸्या
कालावरीत ज्या मणहलांना वेतन णमbत नाही अशा मणहला ंना भरपाई करÁ्यासाठी आणि
पूरक पोषिासाठी गरोदर णस्त्र्या आणि सतनदा मातांना Ł.६,ŽŽŽ पेक्ा कमी नसलेला रोख
मातृतव लाभ णमbÁ्याचा अणरकार आहे.
अनन सुरक्ा भ°ा णन्यम २Ž१५ ¸्या तरतुदéनुसार ȥȝȪȘ (राÕůी्य अनन सुरक्ा का्यदा)
अंतग्थत पाý असलेÐ्या Ó्यक्तìला अननरान्य णकंवा जेविाची पाý माýा न णमbाÐ्यास अशा
Ó्यक्तìला संबंणरत राज्याकडून असा अनन सुरक्ा भ°ा णमbÁ्याचा अणरकार असेल. क¤द्र
सरकारने णवणहत केलेÐ्या वेbे¸्या म्या्थदेत आणि रीतीने अशा प्त्येक Ó्यक्तìला सरकारने
पuसे णदले पाणहजेत.
•.‘.१ NFSA ( राÕůीय अनन सुरक्षा कायदा) अंतग्थत जबाबदाöया :-
ȥȝȪȘ ने क¤द्र, राज्य आणि क¤द्रशाणसत प्देश दोनही सरकारांना सं्युक्तपिे जबाबदार ठरवले
आहे. राज्ये आणि क¤द्रशाणसत प्देशांना आवÔ्यक अननरान्य वाNप करिे ही क¤द्र सरकारची
जबाबदारी आहे. अननरान्य संबंणरत राज्य आणि क¤द्रशाणसत प्देशातील णन्युक्त
णठकािाप्य«त पोहोचवले जाईल हे पाहÁ्याची जबाबदारीही क¤द्र सरकारची आहे. णन्युक्त
भारती्य अनन महाम ंडbा¸्या (ȝȚȠ) गोदामांमरून अननरान्य ȝȧȪɄ (वाजवी णकंमत दुकाने)
¸्या दाराप्य«त पोहोचवÁ्यासाठी राज्य आणि क¤द्रशाणसत प्देश सरकारांना मदत करिे ही
क¤द्र सरकारची जबाबदारी आहे. राज्य आणि क¤द्रशाणसत प्देश सरकारां¸्या जबाबदाö्यांमध्ये
्या का्यद्ाची प्भावी अंमलबजाविी समाणवĶ आहे, ज्यामध्ये पाý कुNुंबांची Bbख पNविे,
त्यांना णशरापणýका जारी करिे, रासत भाव दुकानांĬारे (ȝȧȪɄ) पाý कुNुंबांना अननरान्य munotes.in

Page 122

121 भारतातील कृषी णवकासाचा इणतहास आणि रोरिे – I ह³कांचे णवतरि करिे समाणवĶ आहे. , रासत भाव दुकान णवøेत्यांना परवाने जारी करिे
आणि प्भावी तøार णनवारि ्यंýिा स्ापन करिे आणि लणà्यत साव्थजणनक णवतरि प्िाली
(साव्थजणनक णवतरि Ó्यवस्ा ( TPDS)) मजबूत करिे इ.
•.‘.२ NFSA ( राÕůीय अनन सुरक्षा कायदा) अंतग्थत समािेशकता आवि ्पात्रता :-
अंत्योद्य अनन ्योजना (ȘȘȰ) अंतग्थत úामीि लोकसं´्ये¸्या ७५% आणि शहरी
लोकसं´्ये¸्या ५Ž% लोकसं´्येचा ȥȝȪȘ Ĭारे समावेश केला जातो, त्यात प्ारान्य
कुNुंबांना देखील समाणवĶ केले जाते. अंत्योद्य अनन ्योजना (ȘȘȰ) अंतग्थत समाणवĶ
असलेÐ्या गरीबातील गरीब कुNुंबांना दरमहा ३५ णकलो रान्य प्णत कुNुंब णमbÁ्यास पाý
आहे. त्याच प्मािे, प्ारान्य कुNुंबांना प्णत Ó्यक्तì प्णत मणहना ५ णकलो रान्य णमbÁ्यास
पाý आहे. úामीि भागात ७५% आणि शहरी भागात ५Ž% ¸्या अणखल भारती्य
समावेशकते¸्या णवरूĦ, राÕůी्य अनन सुरक्ा का्यदा (ȥȝȪȘ) अंतग्थत राज्यणनहा्य
समावेशकता माजी णन्योजन आ्योगाने (आता ȥȠȫȠ आ्योग) राÕůी्य नमुना सव¥क्ि
(ȥȪȪ) Gरगुती वापर सव¥क्िा¸्या २Ž११-१२ आकडेवारीचा वापर करून ठरवले होते.
प्त्येक राज्यासाठी णनरा्थåरत केलेÐ्या लणक्त साव्थजणनक णवतरि Ó्यवस्ा ( TPDS)
अंतग्थत सव्थ समावेशकतेमध्ये, पाý कुNुंबांची Bbख करÁ्याचे काम संबंणरत राज्ये आणि
क¤द्रशाणसत प्देशांनी केले पाणहजे. पाý प्ारान्य कुNुंबां¸्या Bbखीचे णनकष आणि त्यांची
Bbख ही राज्य सरकारे आणि क¤द्रशाणसत प्देशांची जबाबदारी आहे. का्यद्ा¸्या कलम
१Ž नुसार, राज्य सरकार लणक्त साव्थजणनक णवतरि Ó्यवस्ा ( TPDS) अंतग्थत सव्थ
समावेशकतेसाठी णनरा्थåरत केलेÐ्या Ó्यक्तé¸्या सं´्येवरून ्या ्योजनेला लागू असलेÐ्या
माग्थदश्थक तßवांनुसार ȘȘȰ अंतग्थत कुNुंबांची Bbख करेल आणि उव्थåरत कुNुंबांना लणक्त
साव्थजणनक णवतरि Ó्यवस्ा ( TPDS) अंतग्थत समाणवĶ केले जािारे प्ारान्य कुNुंब Ìहिून
Bbखले जाईल. राज्य सरकार लणक्त साव्थजणनक णवतरि Ó्यवस्ा ( TPDS) अशा
माग्थदश्थक तßवांसह णनणद्थĶ करू शकेल.
•.‘.‘ NFSA ( राÕůीय अनन सुरक्षा कायदा) अंतग्थत क¤द्रीय वनग्थम वकंमत :-
हा का्यदा लागू LाÐ्यानंतर १३ जुलu २Ž१३ पासून ३ वषा«¸्या कालावरीसाठी ȥȝȪȘ
अंतग्थत तांदूb, गहó आणि भरड रान्य अनुøमे Ł.३, Ł.२ आणि Ł.१ प्णत णकलो
अनुदाणनत दराने उपलÊर करून देÁ्यात आले होते. त्यानंतर करीही णकमान आरारभ ूत
मुÐ्यापेक्ा (MSP ) पेक्ा जासत नसलेÐ्या णकमती क¤द्र सरकारने वेbोवेbी सुरारÐ्या.
•.‘.४ िाट्प ्पातळी :-
राÕůी्य अनन सुरक्ा का्यदा (ȥȝȪȘ) नुसार जर राज्य णक ंवा क¤द्रशाणसत प्देशांचे वाNप
सध्या¸्या वाNपाप ेक्ा कमी असेल तर असे राज्य णकंवा क¤द्रशाणसत प्देश २Ž१Ž-११ ते
२Ž१२-१३ ्या कालावरीत प ूवê¸्या सामान्य लणक्त साव्थजणनक णवतरि Ó्यवस्ा
(TPDS) अंतग्थत सरासरी मागिी¸्या पातbीप्य «त संरणक्त केले जाईल असे क¤द्र सरकारने
ठरवले आहे. पूवê¸्या Nीपीडी>स अ ंतग्थत >पी>ल कुNुंबांसाठी गÓहासाठी ६.१Ž Łप्ये प्णत
णकलो आणि ता ंदूbासाठी ते ८.३Ž Łप्ये प्णत णकलो होत े ही सवō¸च पातbी अंतग्थत
अणतåरक्त वाNपासाठी जारी क ेलेली णकंमत होती.
•.‘.“ प्रÂयक्ष रोख हसता ंतरि (DBT) : -
राÕůी्य अनन सुरक्ा का्यदा (२Ž१३) चा मु´्य उĥेश लणक्त साव्थजणनक णवतरि Ó्यवस्ा
(TPDS) आणि अनन ह³क प्दान करÁ्यासाठी रोख हसतांतरिासार´्या इतर ्योजनांची munotes.in

Page 123

122 कृषी णवकास आणि रोरि
122 पुनर्थचना करिे हे होते. @गसN २Ž१५ मध्ये, सरकारने अनन सबणसडी णन्यम २Ž१५ चे
रोख हसतांतरि अणरसूणचत करून रोख हसतांतरिासाठी ȥȝȪȘ ¸्या १२ अंतग्थत तरतुदी
सक्म केÐ्या. DBT ची पुQील प्मािे उणĥķz्ये आहे
(Ȳ) अननरान्याची >का णठकािाहóन दुसö्या णठकािी होिारी प्चंड भyणतक वाहतूक
कमी करिे
(ȳ) ते खरेदीदार/लाभा्êंना त्यां¸्या वापरा¸्या पĦतीनुसार त्यां¸्या सवत:¸्या
आवडी¸्या वसतू खरेदी करÁ्याचे अणरक सवातंÞ्य प्दान करते
(ȴ) आहारातील णवणवरता वाQते
(ȵ) गbती कमी करते
(ȶ) अणरक चांगÐ्या लà्यीकरिास मदत करते
(ȷ) आण््थक समावेशास प्ोतसाहन देते.
सÈN¤बर २Ž१५ मध्ये चंदीगड आणि पुĥुचेरी ्या क¤द्रशाणसत प्देशांमध्ये आणि दादरा आणि
नगर हवेली¸्या काही भागांमध्ये माच्थ २Ž१६ पासून >काच वेbी अननासाठी ्ेN रोख
हसतांतरि सुरू करÁ्यात आले. ्या क¤द्रशाणसत प्देशांमध्ये रोख हसतांतरि पĦतीमध्ये
राÕůी्य अनन स ुरक्ा का्यदा ( ȥȝȪȘ) लागू करÁ्यात ्येत आहे जे्े रोख समतुÐ्य
अनुदानाची र³कम अशा कुNुंबांना खुÐ्या बाजारातून अननरान्य खरेदी करता ्यावे ्यासाठी
पाý कुNुंबां¸्या ब1क खात्यात ्ेN हसतांतåरत केली जात आहे. ्या ्योजनेची अंमलबजाविी
राज्ये आणि क¤द्रशाणसत प्देशांसाठी ?ण¸Jक आहे आणि त्याची अंमलबजाविी
करÁ्यासाठी संबंणरत सरकारची लेखी संमती आवÔ्यक आहे. साव्थजणनक णवतरि
प्िालीची सध्याची प्िाली ्या ्योजन¤तग्थत समाणवĶ नसलेÐ्या क्ेýांमध्ये तशीच राहó शकते.
•.‘.” वनयम बनिÁयाची क¤द्र सरकारची शक्तì :-
राÕůी्य अनन स ुरक्ा का्यदा (ȥȝȪȘ) ¸्या कलम ३९(१) अंतग्थत, क¤द्र सरकार, राज्य
सरकारांशी चचा्थ करून आणि नोNीसĬारे, का्यद्ातील तरतुदी पूि्थ करÁ्यासाठी णन्यम
बनवू शकते. क¤द्र सरकारने खालील णन्यम अणरसूणचत केले आहेत:
I अननरान्य णन्यम, २Ž१४ नुसार अननरान्या¸्या अÐप पुरवठz्यासाठी राज्य
सरकारांना णनरीची तरतूद.
Ii अनन सुरक्ा भ°ा णन्यम, २Ž१५.
Iii अनन सुरक्ा (राज्य सरकार¸्या णन्यमांना सहाय्य) २Ž१५
Iv अनन अनुदान णन्यम, २Ž१५ चे रोख हसतांतरि
v. महीला व बाल णवकास ( ȮȚț) आणि मानव संसारन णवकास ( HRD ) ची
अणरसूचना
राÕůी्य अनन सुरक्ा का्यद्ा¸्या कलम ४Ž मध्ये अशी तरतूद आहे कì राज्य सरकार
अणरसूचनेĬारे का्यदा आणि क¤द्र सरकारने केलेÐ्या णन्यमांशी सुसंगत ्या का्यद्ा¸्या
तरतुदéची अंमलबजाविी करÁ्यासाठी णन्यम बनवू शकतात.
प्रगती त्पासा :-
१. भारतातील कृषी उतपादनाचा कल सपĶ करा. munotes.in

Page 124

123 भारतातील कृषी णवकासाचा इणतहास आणि रोरिे – I २. भारतातील अकृषी उतपादनाचा कल सपĶ करा.
३. भारतातील राÕůी्य अनन रोरिावरून तुÌहाला का्य समजते?
४. प्त्यक् रोख हसता ंतरि ्याĬारे तुÌहाला का्य समजते?
•.४ कृषी धोरि (AGRICULTURE POLICY )
•.४.१ राÕůीय कृषी धोरि २००० चे विहंगािलोकन :-
२८ जुलu २ŽŽŽ रोजी राÕůी्य कृषी रोरि लागू करÁ्यात आले. णव²ान आणि
तंý²ानातील प्गतीमुbे उĩविाö्या अडचिी दूर करÁ्यासाठी आणि संसारने व संरéचा
इĶतम वापर करÁ्यासाठी कृषी आणि संबंणरत क्ेýांची अंगभूत ताकद णनमा्थि करÁ्यासाठी
नवीन आण््थक Ó्यवस्ेचा उद्य होÁ्यासाठी राÕůी्य कृषी रोरि आवÔ्यक होते.
राÕůी्य कृषी रोरिाचे मु´्य उणĥĶ हे आहे कì úामीि पा्याभ ूत सुणवरांचा णवकास करून
भारती्य शेती¸्या मोठz्या अप््युक्त वाQीची श³्यता लक्ात G ेिे, ज्यामुbे कृषी णवकास
आणि कृषी-Ó्यवसा्यां¸्या वाQीला गती णमb ेल, मूÐ्यवर्थनाला चालना णमb ेल आणि úामीि
भागात रोजगार णनणम ्थती होईल आणि >क चांगले व सुरणक्तराहिीमान उपलÊर होईल.
शेतकरी आणि श ेतमजुरांचे जीवनमान उंचावेल ्यामुbे ्या कामगारांचे शहरी भागात होिार े
स्लांतर कमी होईल. ही साध्य करÁ्याची पुQील उणĥĶ आहे
१. कृषी क्ेýातील वाणष्थक वाQीचा दर चार N³³्यांपेक्ा जासत ठेविे.
२. संसारनां¸्या का्य्थक्म वापरावर आराåरत आणि आपली माती, पािी आणि
जuवणवणवरतेचे संरक्ि करिारी वाQ;
३. समानतेसह वाQ, उदा., वाQ जी सव्थ क्ेýांमध्ये आणि शेतकö्यांमध्ये Ó्यापक आहे.
४. आण््थक उदारीकरि आणि जागणतकìकरिाम ुbे उĩविाö ्या आÓहानांना तŌड देताना
मागिीवर आराåरत आणि देशांतग्थत बाजारपेठांची पूत्थता करिारी आणि कृषी
उतपादनां¸्या णन्या्थतीतून जासतीत जासत Zा्यदा णमbवून देिारी वाQ.
५. जी वाQ आहे ती तांणýक, प्या्थवरिी्य आणि आण््थकŀĶz्या राखली जा9 शकते.
राÕůीय कृषी धोरि २००० ची 8वĥĶे :-
१. पुQील वीस वषा«मध्ये ४ N³³्यांहóन अणरक वाणष्थक वाQीचे उणĥĶ.
२. कंýाNी शेतीला प्ोतसाहन दे9न खाजगी क्ेýाचा सहभाग.
३. णपकांची नासाडी LाÐ्यास शेतकö ्यांचे संरक्ि करÁ्यासाठी राÕůी्य कृषी णवमा
्योजना सुरू करÁ्याबरोबरच शेतकö ्यांना णकंमतीचे संरक्ि.
४. देशभरातील कृषी माला¸्या वाहतुकìवरील णनब«र हNविे.
५. णसंचन क्मते¸्या इĶतम वापरासाठी देशातील जलąोतांचा तक्थसंगत वापर.
६. पशुपालन, कु³कुNपालन, दुµरÓ्यवसा्य आणि मतस्यपालन णवकासाला उ¸च
प्ारान्य.
७. भांडवला¸्या प्वाहाला प्ोतसाहन देिे आणि पीक उतपादनासाठी खाýीशीर
बाजारपेठेची खाýी करिे. munotes.in

Page 125

124 कृषी णवकास आणि रोरि
124 ८. शेतजणमनी¸्या अणनवा्य्थ संपादनावर भांडवली नZा कर भरÁ्यापासून सूN.
९. आवÔ्यक पावले उचलून आणि सतत आंतरराÕůी्य णकमती Gे9न वसतूं¸्या
णकमतीतील चQ-उतार कमी करा.
१Ž. का्यद्ाĬारे संरणक्त केलेÐ्या वनसपतé¸्या णवणवर जाती संरणक्त करिे.
११. शेतकö्यांना दज¥दार णनणवķांचा पुरेसा आणि वेbेवर पुरवठा.
१२. úामीि णवद्ुतीकरिाला उ¸च प्ारान्य.
१३. कृषी-प्णø्या सं्यंýाची स्ापना आणि úामीि भागात शेतीबाĻ रोजगार णनणम्थती.
कृषी धोरि २००० मधील अंतग्थत लवक्षत मुĥे :-
नवीन कृषी रोरि (ȥȘȧ), २ŽŽŽ Ĭारे णनणद्थĶ केलेली ्योजना देशातील कृषी क्ेýातील
अनेक गंभीर समस्यांचा समावेश करते जेिेकरून >काच वेbी शाश्वतता आणि णनÕपक्ता
राखून लणà्यत णवकास दर गाठला जाईल. त्याची मु´्य लणक्त मुĥे पुQील प्मािे आहेत:-
१. शाĵत शेती:- हे रोरि कृषी¸्या शाश्वत णवकासाला चालना देÁ्यासाठी तांणýकŀĶz्या
सुŀQ, आण््थकŀĶz्या Ó्यवहा्य्थ, प्या्थवरिा¸्या ŀĶीने अरोगती न होिारे आणि
सामाणजकŀĶz्या सवीकाराह्थ वापराला प्ोतसाहन देÁ्याचा प््यतन करेल.जमीन, पािी
आणि परंपरागत देिगी ्यासाठी देशातील मुबलक जलąोतांचा संतुणलत वापर
आणि संरक्िाला चालना णदली जाईल.
जuव तंý²ानाचा वापर कमी पािी वापरिाö्या, दुÕकाb प्णतरोरक, कìड प्णतरोरक,
अणरक पोषि्युक्त, चांगले उतपादन देिारी आणि प्या्थवरिा¸्या ŀĶीने सुरणक्त
असलेÐ्या वनसपती णवकणसत करÁ्यासाठी प्ोतसाहन णदले जाईल. देशा¸्या णवशाल
कृषी जuवणवणवरतेची ्यादी आणि वगêकरि करÁ्यासाठी >क कालबĦ का्य्थøम
असेल.
वरील बाबéवरून, हे सपĶ होते कì हवामानातील बदलांचा कृषी उतपादनावर णवपåरत
पåरिाम हो9 शकतो आणि वाQत्या णकमतéसह देशात अननाचे संकN णनमा्थि हो9
शकते. ्या समस्येचा सामना करÁ्यासाठी >क ्योजना Ìहिून, सरकारने णपके आणि
पशुसंवर्थनासाठी काही उपा्य सुचवून राखÁ्या्योµ्य शेतीसाठी राÕůी्य अणभ्यान
सुरू केले.
२. अनन आवि ्पोषि सुरक्षा:- वाQती लोकसं´्या आणि कृषी-आराåरत उद्ोगां¸्या
णवसतारासाठी क¸¸्या मालामुbे णनमा्थि होिाö्या अननाची सतत वाQिारी मागिी
पूि्थ करÁ्यासाठी णपकांची उतपादकता आणि उतपादन वाQवÁ्यासाठी णवशेष प््यतन
केले जातील. प्त्येक प्देशा¸्या पूि्थ वाQी¸्या क्मतेची जािीव करून देÁ्यासाठी हे
रोरि हवामान, प्या्थवरिी्य आणि कृषीणवष्यक पåरणस्ती णवचारात Gेईल.
जuव-सुरणक्तते¸्या समस्यांचे णनराकरि करताना, जuव-तंý²ानाचा अवलंब करून,
णवशेषत: पारंपाåरक बदल करून उ¸च पोषि मूÐ्यांसह, नवीन पीक जाती,
णवशेषत3 अननरान्य णपकां¸्या णवकासावर णवशेष णवचार केला जाईल.
úामीि भागात अनन पुरवठा, णन्या्थत वाQवÁ्यासाठी आणि रोजगार णनणम्थतीवर लà्य
क¤णद्रत करून बागा्यती शेती, वृक्ारोपि णपके, मुbे, कंद, Cषरी वनसपती, सुगंरी munotes.in

Page 126

125 भारतातील कृषी णवकासाचा इणतहास आणि रोरिे – I वनसपती, मरमाशी पालन आणि रेशीम शेतीला मोठी चालना देÁ्याची गरज आहे,
असे णन्योजन करÁ्यात आले आहे.
पशुसंवर्थन आणि मतस्यÓ्यवसा्य ्यांनी देखील मोठz्या प्मािात संप°ी तसेच
रोजगार णनणम्थती करून कृषी क्ेýात त्यांचे मोठे ्योगदान णदले आहे. शेतीमध्ये वuणवध्य
आिÁ्या¸्या प््यतनात पशुपालन, कु³कुNपालन, दुµरÓ्यवसा्य आणि
जलसंवर्थना¸्या णवकासाला प्ारान्य णदले जाईल. अनन संरचने मध्ये प्ाÁ्यां¸्या
प्ण्नांची उपलÊरता वाQवÁ्यासाठी आणि णन्या्थत करÁ्या्योµ्य अणरशेष णनमा्थि
करÁ्यासाठी पावले उचलली जातील. राÕůी्य अनन सुरक्ा अणभ्यान २ŽŽ७-Ž८
मध्ये १७ राज्यांतील ३११ णजÐĻांमध्ये खालील उणĥĶांसह सुरू करÁ्यात आले:
क्ेý वाQवून तांदूb, गहó आणि डाbéचे उतपादन वाQविे:
I जणमनीची आणि शेताची सुपीकता राखून उतपादनात शाश्वत वाQ करिे.
Ii रोजगारा¸्या संरी णनमा्थि करिे.
Iii शेतकö्यांचा आतमणवश्वास वाQवÁ्यासाठी त्यांचे उतपनन वाQविे.
णन्योजन, आ्योजन, अंमलबजाविी आणि देखरेख प्णø्येमध्ये शेतकरी आणि इतर
सव्थ इ¸Jुक पक्ांना सहभागी करून GेÁ्याची ्योजना आहे. णब्यािे, पोषक ततवे,
वनसपती संरक्ि, शेती ्यंýे आणि सारने, मृदा संरारि आणि संसारन संवर्थन
्यासार´्या नवीनतम आणि सुराåरत तंý²ानाचा वापर.
‘. तंत्र²ानाची वनवम्थती आवि हसतांतरि:- नवीन स्ान-णवणशĶ आणि आण््थकŀĶz्या
Ó्यवहा्य्थ सुराåरत कृषी आणि बागा्यती णपकां¸्या, पशुरना¸्या प्जाती णवकणसत
करÁ्यासाठी खूप उ¸च प्ारान्य णदले जाईल. कृषी-हवामान क्ेýा¸्या आरारे
BbखÐ्या जािाö ्या प्देशांवर आराåरत कृषी संशोरनाला उ¸च प्ारान्य णदले
जाईल.
४. जuव-तंý²ान, åरमोN सेणनसंग तंý²ान, कापिीपूव्थ आणि काQिीनंतरचे तंý²ान,
9जा्थ बचत तंý²ान ्यासार´्या सीमावतê णव²ानांचा वापर राÕůी्य संशोरन
प्िालीĬारे प्या्थवरि संरक्िासाठी केला जाईल तसेच वu्यणक्तक संशोरनाला
प्ोतसाहन णदले जाईल. भारती्य शेतीमध्ये तांणýक बदल Gडवून आिÁ्यासाठी >क
सुसंGणNत, का्य्थक्म आणि पåरिाम कारक कृषी संशोरन आणि णशक्ि प्िाली
त्यार करÁ्याचा प््यतन केला जाईल.
“. वनविष्ठा Óयिसरा्पन:- णब्यािे, खते, जuव-कìNकनाशके, कृषी ůr³Nर ्यांसार´्या
क¸¸्या मालाचा पुरेसा आणि वेbेवर पुरवठा आणि शेतकö्यांना वाजवी दराने
कज्थपुरवठा करÁ्यासाठी सरकारने प््यतन केले आहेत. माती परीक्ि, खत चाचिी
आणि णब्यािे चाचिी ्यांसारखे गुिव°ा णन्यंýि उपा्य केले जातील जेिेकŁन
्योµ्य गुिव°ेचा णनणवķांचा पुरवठा केला जाईल आणि महßवाचे Ìहिजे वेbेवर. हे
उपा्य ्योµ्य वापर सुणनणIJत करतील आणि पोषक वापरा¸्या का्य्थक्मतेसाठी स¤णद्र्य
खत आणि जuव-खते ्यां¸्या वापरासह खतां¸्या इĶतम वापरास प्ोतसाहन णदले
जाईल. munotes.in

Page 127

126 कृषी णवकास आणि रोरि
126 णब्यािे आणि लागवड साणहत्या¸्या सुराåरत वािांचा णवकास, उतपादन आणि
णवतरि आणि खाजगी क्ेýा¸्या सहभागासह णब्यािे आणि वनसपती प्मािीकरि
प्िालीचे बbकNीकरि आणि णवसतार ्यांना उ¸च प्ारान्य णदले जाईल.
णवशेषत: नuसणग्थक आप°ीमुbे बाणरत LालेÐ्या भागात णब्यािांचा पुरवठा सुणनणIJत
करÁ्यासाठी राÕůी्य णब्यािे महामंडbाची स्ापना केली जाईल. दज¥दार णब्यािांचे
उतपादन आणि णवतरिासाठी पा्याभूत सुणवरां¸्या णवकासासाठी आणि
बbकNीकरिासाठी राÕůी्य णब्यािे महामंडb (ȥȪȚ) आणि सNेN Zाम्थ कॉपōरेशन
@Z इंणड्या (ȪȝȚȠ) ची पुनर्थचना १Ž Ó्या ्योजनेत केली जाईल. दुÕकाb आणि
पूर अशा कठीि काbात शेतकö्यांना दज¥दार णब्यािे उपलÊर करून देिे आणि
इतकेच नÓहे तर त्यांना चांगÐ्या साठविुकì¸्या सुणवरा उपलÊर करून देिे हे
णब्यािे ब1केचे मु´्य उणĥĶ आहे. “णब्यािे गाव” ्योजनेचे मु´्य उणĥĶ जे आिखी >क
महßवाचा उपøम आहे आणि नवीन णब्यािे रोरिाचे उणĥĶ गावांमध्ये वेbेत णब्यािे
उतपादन आणि उपलÊरता सुलभ करिे हे आहे.
”. शेतीसाठी प्रोÂसाहन:- शेतकö्यांसाठी आण््थक अनुकूल वातावरि णनमा्थि
करÁ्यासाठी सरकार सव्थ आवÔ्यक पावले उचलेल ज्यामुbे शेतकö्यांना त्यांची
भांडवल णनणम्थती प्णø्या वाQवता ्येईल आणि त्याĬारे त्यांची गुंतविूक वाQेल.
देशांतग्थत कर रचना अणरक Ó्यवसा्य अनुकूल बनवून, बाĻ आणि देशांतग्थत
बाजारपेठांमध्ये सुरारिा करून, कृषी क्ेýासाठी प्ोतसाहन प्िालीतील णवकृती दूर
करिे आणि उतपादन क्ेýासाठी Ó्यापारा¸्या अNéमध्ये सुरारिा करिे हे सरकारचे
उणĥĶ आहे.
अननरान्य आणि इतर Ó्यावसाण्यक णपकांवरील कर रचनेचे पुनरावलोकन आणि
तक्थसंगत दोनही आवÔ्यक आहे. कर का्यद्ातील तरतुदी अशा रीतीने त्यार केÐ्या
जातील जेिेकरून शेतकरी मोठz्या प्मािात कर संकलन प्िालीपासून दूर
राहतील. शेतजणमनी¸्या सक्तì¸्या संपादनावर शेतकö्यांना कोिताही भांडवली
लाभ कर भरावा लागिार नाही.
•. शेतीमधील गुंतििूक:- प्ादेणशक असमतोल कमी करÁ्यासाठी साव्थजणनक
गुंतविूक, शेतीसाठी आरारभूत पा्याभूत सुणवरां¸्या णवकासाला गती देिे आणि
úामीि णवकास णवशेषत3 úामीि संपक्थ वाQणवÁ्यात ्येईल.
संसराÂमक संरचना:- भारती्य शेती हे लहान आणि सीमांत शेतकö्यां¸्या प्मुखतेने
वuणशĶz्यीकृत आहे. अणरक उतपादकता आणि उतपादन साध्य करÁ्यासाठी लवकरच
संस्ातमक सुरारिा त्यां¸्या का्य्थøमांचे राबवÁ्यास करÁ्यास सुरवात करतील.
úामीि णवकास आणि जमीन सुरारिा वा्यव्ये क ड ी ल राज्यां¸्या रतêवर
देशभरातील जमीन रारिेचे >कýीकरि ्यासार´्या क्ेýांवर लक् क¤णद्रत करेल.
अशा प्कारे, भूणमहीन शेतकरी, बेरोजगार Ó्यक्तéमध्ये अणतåरक्त जणमनी आणि पडीक
जणमनéचे पुनणव्थतरि. भाडेकरूं¸्या ह³काचा पाठपुरावा करÁ्यासाठी भाडेकरू
सुरारिा देखील केÐ्या जातात. जणमनी¸्या नŌदéची देखभाल करिे, शेतकö्यांना
जमीन पासबुक जारी करिे आणि संगिकìकरि करिे आणि जणमनीवर मणहलांचा
ह³क Bbखिे. úामीि भागातील गरीब लोकांना पंचा्यती राज संस्ा, सव्यंसेवी
गN, सामाणजक का्य्थकत¥ आणि समुदा्य नेते ्यां¸्या मदतीने जमीन सुरारिां¸्या
अंमलबजाविीत सहभागी करून Gेतले जाईल. munotes.in

Page 128

127 भारतातील कृषी णवकासाचा इणतहास आणि रोरिे – I •.“ सारांश (SUMMARY )
हे पणहले प्करि अननरान्य उतपादनातील कल सपĶ करते आणि तांदूb, गहó आणि इतर
तृिरान्ये आणि गuर-अननरान्य पदा्ा«¸्या उतपादनात उÐलेखनी्य वाQ दश्थवते, आÌही
पाहतो कì उसासार´्या नगदी णपकां¸्या उतपादनात देखील उÐलेखनी्य वाQ Lाली आहे..
भारतामध्ये उ°र प्देश, पणIJम बंगाल, पंजाब, मध्य प्देश इत्यादी प्मुख कृषी उतपादक
राज्ये आहेत.
भारतातील राÕůी्य अनन रोरि जुलu २Ž१३ मध्ये सुŁ करÁ्यात आले, णचरंतन णवकास
ध्ये्याचे (SDG ) चे दुसरे उणĥĶ पूि्थ करÁ्यासाठी ज्यामध्ये सरकारने दाåरद्रz्यरेषेखालील
लोकांना लणà्यत साव्थजणनक णवतरि प्िालीĬारे अनुदाणनत दराने अननरान्य उपलÊर
करून णदले आहे. ्या का्यद्ात सरकार अंत्योद्य अनन ्योजना आणि ्ेN लाभ ्योजना
इत्यादी णवणवर ्योजनांना प्ोतसाहन देते.
भारतात प््मच, अणरक उतपादकतेला चालना देÁ्यासाठी आणि कृषी क्ेýात काही
संस्ातमक आणि øांणतकारी बदल Gडवून आिÁ्यासाठी राÕůी्य कृषी रोरि २ŽŽŽ सुŁ
करÁ्यात आले. ्ये्े, सरकार कृषी क्ेýात साव्थजणनक-खाजगी भागीदारीला प्ोतसाहन णदले.
•.” प्रij (QUESTIONS )
१. १९५Ž पासून अननरान्य उतपादनातील कल सपĶ करा.
२. १९५Ž पासून अननरान्येतर उतपादनातील कल सपĶ करा.
३. भारतातील राÕůी्य अनन रोरिावरून तुÌहाला का्य समजते?
४. राÕůी्य कृषी रोरि २ŽŽŽ सपĶ करा.
•.• संद\्थ (References )
Pocket book of Agricultural Statistics २Ž२Ž
7777777munotes.in

Page 129

127 munotes.in

Page 130

128 कृषी णवकास आणि रोरि
128 –
\ारतातील कृषी विकासाचा
6वतहास आवि धोरिे – २
घटक रचना
८.Ž उणĥĶे
८.१ पåरच्य
८.२ कृषी क्ेýातील क्ेý आणि उतपादकत ेचा कल
८.३ कृषी क्ेýातील रोजगार आणि व ेतन दराचे णवĴेषि
८.४ भारतातील कृषी णन्या्थत आणि आ्यातीमरील कल आणि त्याच े पåरिाम
८.५ सारांश
८.६ प्ij
८.० 8वĥĶे (OBJECTIVES )
• भारतातील क्ेý आणि उतपादकता णस्तीचा कल जाि ून Gेिे
• कृषी क्ेýातील रोजगार आणि व ेतन दराचे णवĴेषि जािून Gेिे
• भारती्य शेतीमरील णन्या्थत आणि आ्यातीचा कल जाि ून Gेिे
८.१ प्रसतािना (INTRODUCTION )
भारतात आण््थक णन्योजन सुरू LाÐ्यापासून कृषी णवकासावर णवशेष भर णदला जात आह े.
१९६५ नंतरच, Ìहिजे णतसö ्या ्योजने¸्या मध्यावरीपास ूनच कृषी क्ेýा¸्या णवकासावर
णवशेष भर देÁ्यात आला. त ेÓहापासून ्या कृषी क्ेýा¸्या णवकासासाठी आणि
आरुणनकìकरिासाठी दरवषê मोठ z्या प्मािात णनरीची तरत ूद करÁ्यात आ ली. ्या सव्थ
उपøमांमुbे
१) लागवडीखालील क् ेýात सातत्याने वाQ
२) कृषी उतपादकतेत सतत वाQ, आणि
३) कृषी उतपादनातील वाQता कल. munotes.in

Page 131

129 भारतातील कृषी णवकासाचा इणतहास आणि रोरिे – २ ८.२ कृषी क्षेत्रातील 8Â्पादकता आवि क्षेत्रा य कल (TRENDS IN
AREA AND PRODUCTIVITY IN AGRICULTURE
SECTOR )
भारतात २Ž१८-१९ मरील १२४.७८ दशलक् हे³ Nरवरून सव्थ णपकांखालील >कूि
क्ेýाची वाQ २Ž१९-२Ž मध ्ये १२७.५९ दशलक् हे³ Nर इतकì Lाली आह े. पुQे, सव्थ
उतपादनाखालील >क ूि क्ेý २Ž१८-१९ मध्ये २८५.२१ दशलक् हे³Nरवरून २Ž१९-
२Ž मध्ये २९६.६५ दशलक् हे³Nरप्य«त वाQले आहे.
तक्ता क्र. ८.१: प्रमुख 8Â्पादक राºया ंमधये अननधानयाच े क्षेत्रZळ, 8Â्पादन आवि
8Â्पनन
क्षेत्र दशलक्ष हे³टर, 8Â्पादन - दशलक्ष टनात,8Â्पादन - वक.गr. / हे³टर
ȪɀɆɃȴȶ țȺɃȶȴɅɀɃȲɅȶ ɀȷ ȜȴɀȿɀȾȺȴɄ ȪɅȲɅȺɄɅȺȴɄ
Note: ȪɅȲɅȶɄ ȹȲɇȶ ȳȶȶȿ ȲɃɃȲȿȸȶȵ Ⱥȿ ȵȶɄȴȶȿȵȺȿȸ ɀɃȵȶɃ ɀȷ ɁȶɃȴȶȿɅȲȸȶ
ɄȹȲɃȶ ɀȷ ɁɃɀȵɆȴɅȺɀȿ ȵɆɃȺȿȸ २Ž१९-२Ž # ४Ʌȹ ȘȵɇȲȿȴȶ ȜɄɅȺȾȲɅȶɄ
२Ž१८-१९ मध्ये भारतातील लागवडी्योµ्य जणमनीचा सवा ्थत मोठा वाNा उ°र प्द ेशमध्ये
१९.४९ दशलक् हे³Nर होता जो भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì १५.६२% munotes.in

Page 132

130 कृषी णवकास आणि रोरि
130 होता, >कूि कृषी उतपादन ५४.६४ दशलक् Nन होत े आणि >कूि भारती्य क ृषी
उतपादनापuकì हे प्माि १९.१६% होते तर जणमनीचे उतपादन २८Ž३ णकलो प्ती हे³Nर
इतके होते. २Ž१९-२Ž मध्ये लागवडी्योµ्य जणमनीच े क्ेýZb १९.५९ दशलक् हे³Nर
जणमनीवर पोहोचल े आ हे आ ण ि आ त ा भ ा र त ा त ी ल > क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì
१५.३५% आहे. >कूि उतपादन ५५.Ž३ दशलक् Nन होत े जे >कूि भारती्य कृषी
उतपादना¸्या १८.५५% होते तर जणमनीचे उतपादन २८Ž९ णकलोúामप्ती हे³Nर इतके
होते.
२Ž१८-१९ मध्ये भ ा र त ा त ी ल ल ा ग व ड ी ्य ो µ ्य ज ण म न ी च ा मध्य-प्देशचा वाNा १६.३५
दशलक् हे³Nर होता जो भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì १३.११% होता,
>कूि कृषी उतपादन ३२.२१ दशलक् Nन होत े आणि >कूि भारती्य कृषी उतपादनापuकì हे
प्माि ११.२९% होते तर जणमनीचे उतपादन १९७Ž णकलो प्ती हे³Nर इतके होते.
२Ž१९-२Ž मध्ये लागवडी्योµ्य जणमनीच े क्ेýZb १५.१४ दशलक् हे³Nर जणमनीवर
पोहोचले आहे आणि आता भार तातील >कूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì ११.८७% आहे.
>कूि उतपादन ३३.Ž३ दशलक् Nन होते जे >कूि भारती्य कृषी उतपादना¸्या ११.१३%
होते तर जणमनीचे उतपादन २१८२ णकलोúामप्ती हे³Nर इतके होते.
२Ž१८-१९ मध्ये भारतातील लागवडी्योµ्य जणमनीचा पंजाबचा वाNा ६.७७ दशलक्
हे³Nर होता जो भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì ५.४२% होता, >कूि कृषी
उतपादन ३१.५३ दशलक् Nन होत े आणि >कूि भारती्य कृषी उतपादनापuकì हे प्माि
११.Ž६% होते तर जणमनीचे उतपादन ४६५८ णकलो प्ती हे³Nर इतके होते. २Ž१९-२Ž
मध्ये लागवडी्योµ्य जणमनीच े क्ेýZb ६.६४ दशलक् हे³Nर जणमनीवर पोहोचल े आहे
आणि आता भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणम नीपuकì ५.२१% आहे. >कूि उतपादन
३Ž.Ž२ दशलक् Nन होत े जे >कूि भारती्य कृषी उतपादना¸्या १Ž.१२% होते तर
जणमनीचे उतपादन ४५१९ णकलोúामप्ती हे³Nर इतके होते.
२Ž१८-१९ मध्ये भारतातील लागवडी्यो µ्य जणमनीचा राजस्ानचा वाNा १४.८१ दशलक्
हे³Nर होता जो भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì ११.८७% होता, >कूि कृषी
उतपादन २१.२९ दशलक् Nन होत े आणि >कूि भारती्य कृषी उतपादनापuकì हे प्माि
७.४६% होते तर जणमनीचे उतपादन १४३७ णकलो प्ती हे³Nर इतके होते. २Ž१९-२Ž
मध्ये लागवडी्योµ्य जणमनीच े क्ेýZb १५.८१ दशलक् हे³Nर जणमनीवर पो होचले आहे
आणि आता भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì १२.३९% आहे. >कूि उतपादन
२३.१८ दशलक् Nन होत े जे >कूि भारती्य कृषी उतपादना¸्या ७.८१% होते तर जणमनीचे
उतपादन १४६६ णकलोúामप्ती हे³Nर इतके होते.
२Ž१८-१९ मध्ये भारतातील लागवडी्योµ्य जणमनीचा प.बंगालचा वाNा ६.३६ दशलक्
हे³Nर होता जो भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì ५.१Ž% होता, >कूि कृषी
उतपादन १८.६९ दशलक् Nन होत े आणि >कूि भारती्य कृषी उतपादनापuकì हे प्माि
६.५५% होते तर जणमनीचे उतपादन २९३८ णकलो प्ती हे³Nर इतके होते. २Ž१९-२Ž
मध्ये लागवडी्योµ्य जणम नीचे क्ेýZb ६.४४ दशलक् हे³Nर जणमनीवर पोहोचल े आहे
आणि आता भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì ५.Ž५% आहे. >कूि उतपादन munotes.in

Page 133

131 भारतातील कृषी णवकासाचा इणतहास आणि रोरिे – २ १८.२६ दशलक् Nन होत े जे >कूि भारती्य कृषी उतपादना¸्या ६.१६% होते तर जणमनीचे
उतपादन २८३५ णकलोúामप्ती हे³Nर इतके होते.
२Ž१८-१९ मध्ये भारतातील लागवडी्योµ्य जणमनीचा हåर्यािाचा वाNा ४.५६ दशलक्
हे³Nर होता जो भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì ३.६५% होता, >कूि कृषी
उतपादन १८.१५ दशलक् Nन होत े आणि >कूि भारती्य कृषी उतपादनापuकì हे प्माि
६.३६% होते तर जणमनीचे उतपादन ३९८१ णकलो प्ती हे³Nर इतके होते. २Ž१९-२Ž
मध्ये लागवडी्योµ्य जणमनीच े क्ेýZb ४.५९ दशलक् हे³Nर जणमनीवर पोहोचल े आहे
आणि आता भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì ३.६Ž% आहे. >कूि उतपादन
१७.८६ दशलक् Nन होत े जे >कूि भारती्य कृषी उतपादना¸्या ६.Ž२% होते तर जणमनीचे
उतपादन ३८९१ णकलोúामप्ती हे³Nर इतके होते.
२Ž१८-१९ मध्ये भारतातील लागवडी्योµ्य जणमनीचा णबहारचा वाNा ६.५Ž दशलक्
हे³Nर होता जो भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì ५.२१% होता, >कूि कृषी
उतपादन १५.६Ž दशलक् Nन होत े आणि >कूि भारती्य कृषी उतपादनापuकì हे प्माि
५.४७% होते तर जणमनीचे उतपादन २४Ž२ णकलो प्ती हे³Nर इतके होते. २Ž१९-२Ž
मध्ये लागवडी्योµ्य जणमनीच े क्ेýZb ६.२९ दशलक् हे³Nर जणमनीवर पोहोचल े आहे
आणि आता भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì ४.९३% आहे. >कूि उतपादन
१४.३९ दशलक् Nन होत े जे >कूि भारती्य कृषी उतपादना¸्या ४.८५% होते तर जणमनीचे
उतपादन २२८६ णकलोúामप्ती हे³Nर इतके होते.
२Ž१८-१९ मध्ये भारतातील लागवडी्योµ्य जणमनीचा महाराÕůाचा वाNा ९.६२ दशलक्
हे³Nर होता जो भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीपuकì ७.७१% होता, >कूि कृषी
उतपादन १Ž.३Ž दशलक् Nन होत े आणि >कूि भारती्य कृषी उतपादनापuकì हे प्माि
३.६१% होते तर जणमनीचे उतपादन १Ž७१ णकलो प्ती हे³Nर इतके होते. २Ž१९-२Ž
मध्ये लागवडी्योµ्य जणमनीच े क्ेýZb ११.६Ž दशलक् हे³Nर जणमनीवर पोहोचल े आहे
आणि आता भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीपuकì ९.Ž९% आहे. >कूि उतपादन
१४.Ž१ दशलक् Nन होत े जे >कूि भारती्य कृषी उतपादना¸्या ४.७२% होते तर जणमनीचे
उतपादन १२Ž८ णकलोúामप्ती हे³Nर इतके होते.
२Ž१८-१९ मध्ये भारतातील लागवडी्योµ्य जणमनीचा कना्थNकचा वाNा ७.६६ दशलक्
हे³Nर होता जो भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì ६.१४% होता, >कूि कृषी
उतपादन १Ž.८९ दशलक् Nन होत े आणि >कूि भारती्य कृषी उतपादनापuकì हे प्माि
३.८२% होते तर जणमनीचे उतपादन १४२२ णकलो प्ती हे³Nर इतके होते. २Ž१९-२Ž
मध्ये लागवडी्योµ्य जणमनीच े क्ेýZb ७.७७ दशलक् हे³Nर जणमनीवर पोहोचल े आहे
आणि आता भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीपuकì ६.Ž९% आहे. >कूि उतपादन
१२.५८ दशलक् Nन होत े जे >कूि भारती्य कृषी उतपादना¸्या ४.२४% होते तर जणमनीचे
उतपादन १६१८ णकलोúामप्ती हे³Nर इतके होते. munotes.in

Page 134

132 कृषी णवकास आणि रोरि
132 २Ž१८-१९ मध्ये भारतातील लागवडी्योµ्य जणमनीचा आंň-प्देशचा वाNा ४.Ž२ दशलक्
हे³Nर होता जो भारतातील >कूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì ३.२२% होता, >कूि कृषी
उतपादन १Ž.८४ दशलक् Nन होत े आणि >कूि भारती्य कृषी उतपादनापuकì हे प्माि
३.८Ž% होते तर जणमनीचे उतपादन २६९४ णकलो प्ती हे³Nर इतके होते. २Ž१९-२Ž
मध्ये लागवडी्योµ्य जणमनीच े क्ेýZb ४.१२ दशलक् हे³Nर जणमनीवर पोहोचल े आहे
आणि आता भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì ३.२३% आहे. >कूि उतपादन
१२.५Ž दशलक् Nन होत े जे >कूि भारती्य कृषी उतपादना¸्या ४.२१% होते तर जणमनीचे
उतपादन ३Ž३८ णकलोúामप्ती हे³Nर इतके होते.
२Ž१८-१९ मध्ये भारतातील लागवडी्योµ्य जणमनीचा ताणमbनाडूचा वाNा ३.५Ž दशलक्
हे³Nर होता जो भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì २.८Ž% होता, >कूि कृषी
उतपादन १Ž.३९ दशलक् Nन होत े आणि >कूि भारती्य कृषी उतपादनापuकì हे प्माि
३.६४% होते तर जणमनीचे उतपादन २९७२ णकलो प्ती हे³Nर इतके होते. २Ž१९-२Ž
मध्ये लागवडी्योµ्य जणमनीच े क्ेýZb ३.६९ दशलक् हे³Nर जणमनीवर पोहोचल े आहे
आणि आता भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì २.८९% आहे. >कूि उतपादन
११.Ž४ दशलक् Nन होत े जे >कूि भारती्य कृषी उतपादना¸्या ३.७२% होते तर जणमनीचे
उतपादन २९८८ णकलोúामप्ती हे³Nर इतके होते.
२Ž१८-१९ मध्ये भारतातील लागवडी्योµ्य जणमनीचा तेलंगनाचा वाNा ३.Ž६ दशलक्
हे³Nर होता जो भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì २.४५% होता, >कूि कृषी
उतपादन ९.२८ दशलक् Nन होत े आणि >कूि भारती्य कृषी उतपादनापuकì हे प्माि
३.२५% होते तर जणमनीचे उतपादन ३Ž३५ णकलो प्ती हे³Nर इतके होते. २Ž१९-२Ž
मध्ये लागवडी्योµ्य जणमनीच े क्ेýZb ३.२Ž दशलक् हे³Nर जणमनीवर पोहोचल े आहे
आणि आता भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì २.५१% आहे. >कूि उतपादन
११.Ž२ दशलक् Nन होते जे >कूि भारती्य कृषी उतपादना¸्या ३.७१% होते तर जणमनीचे
उतपादन ३४४७ णकलोúामप्ती हे³Nर इतके होते.
२Ž१८-१९ मध्ये भारतातील लागवडी्योµ्य जणमनीचा उव ्थåरत भारताचा वाNा २२.Ž८
दशलक् हे³Nर होता जो भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì १७.७Ž% होता,
>कूि कृषी उतपादन ४१.४१ दशलक् Nन होत े आणि >कूि भारती्य कृषी उतपादनापuकì हे
प्माि १४.५२% होते तर जणमनीचे उतपादन १८७५ णकलो प्ती हे³Nर इतके होते.
२Ž१९-२Ž मध्ये लागवडी्योµ्य जणमनीच े क्ेýZb २२.७१ दशलक् हे³Nर जणमनीवर
पोहोचले आहे आणि आता भारतातील >क ूि लागवडी्योµ्य जणमनीप uकì १७.८Ž% आहे.
>कूि उतपादन ४३.७३ दशलक् Nन होत े जे >कूि भारती्य कृषी उतपादना¸्या १४.७४%
होते तर जणमनीचे उतपादन १९२६ णकलोúामप्ती हे³Nर इतके होते.
लागवडीखालील क्ेý प्त्येक :तूनुसार बदलते आणि णपकांची लागवड करÁ्यासाठी
कोितेही णनणIJत क्ेý नाहीत. त्ाणप >क सामान्य क् ेý समावेणशत आहे जे अनेक वषा«¸्या munotes.in

Page 135

133 भारतातील कृषी णवकासाचा इणतहास आणि रोरिे – २ आकडेवारीची सरासरी आहे. खालील त³त्यामध्य े रÊबी आणि खरीप दोनही णपका ंसाठी
लागवडीखालील सरासरी क् ेý दाखवले आहे.
तक्ता क्र. ८.२ प्रमुख व्पकांखालील िष्थवनहाय क्षेत्र :-
(दशलक्ष हे³टर ) णपक वष्थ
तांदूb
गहó पोषक तृिरान्य
कडरान्य अननरान्य तेलणब्या
9स
कापूस ताग व मेसता १९५Ž-५१ ३Ž.८१ ९.७५ ३७.६७ १९.Ž९ ९७.३२ १Ž.७३ १.७१ ५.८८ Ž.५७ १९६Ž-६१ ३४.१३ १२.९३ ४४.९६ २३.५६ ११५.५८ १३.७७ २.४२ ७.६१ Ž.९Ž १९७Ž-७१ ३७.५९ १८.२४ ४५.९५ २२.५४ १२४.३२ १६.६४ २.६२ ७.६१ १.Ž८ १९८Ž-८१ ४Ž.१५ २२.२८ ४१.७८ २२.४६ १२६.६७ १७.६Ž २.६७ ७.८२ १.३Ž १९९Ž-९१ ४२.६९ २४.१७ ३६.३२ २४.६६ १२७.८४ २४.१५ ३.६९ ७.४४ १.Ž२ २ŽŽŽ-Ž१ ४४.७१ २५.७३ ३Ž.२६ २Ž.३५ १२१.Ž५ २२.७७ ४.३२ ८.५३ १.Ž२ २Ž१Ž-११ ४२.८६ २९.Ž७ २८.३४ २६.४Ž १२६.६७ २७.२२ ४.८८ ११.२४ Ž.८७ २Ž११-१२ ४४.Ž१ २९.८६ २६.४२ २४.४६ १२४.७५ २६.३१ ५.Ž४ १२.१८ Ž.९Ž २Ž१२-१३ ४२.७५ ३Ž.ŽŽ २४.७६ २३.२६ १२Ž.७८ २६.४८ ५.ŽŽ ११.९८ Ž.८६ २Ž१३-१४ ४४.१४ ३Ž.४७ २५.२२ २५.२१ १२५.Ž५ २८.Ž५ ४.९९ ११.९६ Ž.८४ २Ž१४-१५ ४४.११ ३१.४७ २५.१७ २३.५५ १२४.३Ž २५.६Ž ५.Ž७ १२.८२ Ž.८१ २Ž१५-१६ ४३.५Ž ३Ž.४२ २४.३९ २४.९१ १२३.२२ २६.Ž९ ४.९३ १२.२९ Ž.७८ २Ž१६-१७ ४३.९९ ३Ž.७९ २५.Ž१ २९.४५ १२९.२३ २६.Ž८ ४.४४ १Ž.८३ Ž.७६ २Ž१७-१८ ४३.७७ २९.६५ २४.२९ २९.८१ १२७.५२ २४.५१ ४.७४ १२.५९ Ž.७४ २Ž१८-१९ ४४.१६ २९.३२ २२.१५ २९.१६ १२४.८३ २४.७९ ५.Ž६ १२.५७ Ž.७Ž २Ž१९-२Ž* ४३.७८ ३१.४५ २४.Ž२ २८.३४ १२७.५९ २७.Ž४ ४.५७ १३.३७ Ž.६८ ȪɀɆɃȴȶ țȺɃȶȴɅɀ ɃȲɅȶ ɀȷ ȜȴɀȿɀȾȺȴɄ ȪɅȲɅȺɄɅȺȴɄ
* 4Ʌȹ ȘȵɇȲȿȴȶ ȜɄɅȺȾȲɅȶɄ
तांदूb लागवडीखालील क् ेýामध्ये सुŁवाती¸्या वषा «मध्ये सातत्यपूि्थ वाQ णदसून आली
आहे जेÓहा ते १९५Ž-५१ मरील ३Ž.८१ दशलक् हे³Nरवरून १९६Ž-६१ मध्ये
३४.१३ दशलक् हे³Nरप्य«त वाQले आणि >का दशका¸्या कालावरीत १Ž.७८% ची वाQ
दश्थणवली. १९७Ž-७१ मध्ये ते ९.५५% ची वाQ ते नŌदवून ३७.३९ प्य«त वाQले,
१९८Ž-८१ ¸्या दशकात वाQीचा कल चालू राणहला जेÓहा भात लागवडीखालील क् ेý
४Ž.१५ दशलक् हे³Nरवर गेले आणि १९७Ž-१९७Ž ते १९८Ž-८१ प्य«त ७.३८% वाQ
Lाली. हे लागवड क्ेý १९९Ž-९१ मध्ये ४२.६९ दशलक् हे³Nर प्य«त वाQले आणि
१९८Ž-८१ ¸्या तुलनेत ६.३३% वाQ नŌदवली. २ŽŽŽ-Ž१ मध्ये भात लागवडीखालील
>कूि क्ेý ४४.७१ दशलक् हे³ Nर होते, जे लागवड क्ेý ४.७३% ने वाQ दश्थवते. २Ž१Ž-
११ मध्ये तांदूb लागवड क्ेýात प््म GN नŌदवली ग ेली जेÓहा लागवड क् ेýात ४.१४%
GN नŌदवून ४२.८६ दशलक् हे³Nरप्य«त GN Lाली. २Ž११-१२ मध्ये भात लागवडीच े
क्ेý ४४.Ž१ दशलक् हे³Nर होते ते २Ž१२-१३ मध्ये ४२.७५ दशलक् हे³Nर प्य«त खाली
आले. २Ž१३-१४ मध्ये भात लागवड क् ेýात वाQ Lाली होती आणि ४४.१४ दशलक्
हे³Nर होती, २Ž१४-१५ मध्ये णकरकोb GN Lाली होती आणि भात ला गवडीखालील
जमीन ४४.११ दशलक् हे³Nर होती. २Ž१५-१६ मध्ये भात लागवड क् ेýात आिखी GN munotes.in

Page 136

134 कृषी णवकास आणि रोरि
134 Lाली आणि त े ४३.५Ž दशलक् हे³Nर होते ते २Ž१६-१७ मध्ये ४३.९९ दशलक्
हे³Nरवर पोहोचल े. २Ž१७-१८ मध्ये ते ४३.७७ दशलक् हे³ Nरवर Gसरले असले तरी
२Ž१८-१९ मध ्ये लागवड क्ेýात वाQ Lाली आहे जी ४४.१६ दशलक् हे³ Nर होती.
२Ž१९-२Ž साठी चyÃ्या प्गत अ ंदाजानुसार ते ४३.७८ दशलक् हे³Nर अपेणक्त आहे.
वष्थ १९५Ž-५१ मध्ये गÓहा¸्या लागवडीखालील >क ूि क्ेý ९.७५ दशलक् हे³Nर होते जे
३२.६१% ची वाQ नŌदव ून १२.९३ दशलक् हे³Nरवर पोहोचल े. गÓहा¸्या
लागवडीखालील ह े क्ेý पुQे १९७Ž-७१ मध्ये १८.२४ दशलक् हे³ Nरवर गेले आणि
१९६Ž-६१ ते १९७Ž-७१ प्य«त ४१.Ž६% वाQ दश्थवते. १९७Ž-७१ ते १९८Ž-८१
प्य«त २२.१५% ची वाQ नŌदवून १९८Ž-८१ मध्ये गÓहाचे लागवड क्ेý २२.२८ दशलक्
हे³Nर Lाले. १९९Ž-९१ मध्ये गÓहाचे लागवडीचे क्ेý २४.१७ दशलक् हे³ Nरप्य«त वाQले
असून त्यात ९.१२% वाQ Lाली आह े. गÓहा¸्या लागवडीखालील क् ेý ६.४५% दराने
वाQून २५.७३ दशलक् हे³Nर Lाले. २Ž१Ž-११ मध्ये गÓहाचे लागवडी क्ेý २९.Ž७
दशलक् हे³ Nर होते आणि १२.९८% दराने वाQ Lाली. २Ž११-१२ मध्ये गÓहाचे लागवड
क्ेý २९.८६ दशलक् हे³Nर होते, २Ž१२-१३ मध्ये ते ३Ž दशलक् हे³Nरवर पोहोचल े.
२Ž१३-१४ मध्ये गÓहाचे लागवड क्ेý ३Ž.४७ दशलक् हे³Nर होते आणि २Ž१४-१५
मध्ये ३१.४७ दशलक् हे³Nरवर पोहोचल े. त्ाणप, २Ž१५-१६ मध्ये ३Ž.४२ दशलक्
हे³Nर असताना ग Óहा¸्या लागवड क् ेýात GN Lाली होती. २Ž१६-१७ मध्ये ते ३Ž.७९
हे³Nर होते आणि २Ž१७-१८ मध्ये ते २९.६५ दशलक् हे³Nरवर खाली Gसरल े ते
२Ž१८-१९ मध्ये २९.३२ दशलक् हे³Nरप्य«त खाली आल े आ णि च yÃ्य ा आग ा9
अंदाजानुसार गÓहाखालील लागवडीच े क्ेý ३१.४५ दशलक् इतके होते.
१९५Ž-५१ मध्ये पyणĶक तृिरान्ये लागवडीखालील क् ेý ३७.६७ दशलक् हे³Nर होते ते
१९६Ž-६१ मध्ये ४४.९६ दशलक् हे³Nर प्य«त वाQले आणि १९.३५% ची वाQ
नŌदवली, पोषक तृिरान्याखालील क् ेý णकरकोb वाQ ून १९६Ž-६१ ते १९७Ž-७१ प्य«त
४५.९५ दशलक् हे³Nर २.२Ž% वाQीचा दर दश्थणवत आहे. १९७Ž-७१ ते १९८Ž-८१
्या कालावरीत पyणĶक त ृिरान्यां¸्या लागवड क् ेýात GN Lाली आणि लागवडीखालील
क्ेý ४१.७८ दशलक् हे³Nर राणहले आणि ९.Ž७% ची GN Lाली. १९९Ž-९१ मध्ये
पोषक तृिरान्याखालील लागवडीखालील जमीन ३६.३२ दशलक् हे³Nर होती जी
१९८Ž-८१ ¸्या पातbीपेक्ा १३.Ž७% कमी दश्थवते. २ŽŽŽ-Ž१ मध्ये पyणĶक तृिरान्य
लागवडीखालील जमीन ३Ž.२६ दशलक् हे³Nर होती, ज्यामध्ये १६.६९% पyणĶक
तृिरान्ये ल ा ग व ड क्ेýात GN Lाली. २Ž१Ž-११ मध्ये प ो ष क तृिरान्याखालील
लागवडीचे क्ेý आिखी Gसरून २८.३४ दशलक् हे³ Nरवर आले जे ६.३५% ची GN
दश्थवते. २Ž११-१२ मध्ये प ो ष क तृिरान्ये ल ा ग व ड ी ख ा ल ी ल क् ेý २६.४२ दशलक्
हे³ Nरप्य«त खाली आले, २Ž१२-१३ मध्येही ही Gसरि का्यम रा णहली आणि लागवडीच े
क्ेý २४.७६ दशलक् हे³ Nर इतके कमी Lाले. २Ž१३-१४ मध्ये ते २५.२२ दशलक्
हे³ Nर इतके कमी Lाले जे पुQे २Ž१४-१५ मध्ये २५.१७ दशलक् हे³ Nर आणि २Ž१५-
१६ मध ्ये २४.३९ दशलक् हे³ Nरवर Gसरले. २Ž१६-१७ मध्ये ्यात णकरकोb सुरारिा
Lाली आणि २५.Ž१ दशलक् हे³Nरवर पोहोचले. त्ाणप, २Ž१७-१८ मध्ये GN का्यम
राणहली जेÓहा ते २४.२९ दशलक् हे³Nर होते आणि २Ž१८-१९ मध्ये सव्थकालीन नीचांक munotes.in

Page 137

135 भारतातील कृषी णवकासाचा इणतहास आणि रोरिे – २ गाठले आणि २२.१५ दशलक् हे³Nरवर होते. २Ž१९-२Ž मरील चyÃ्या आगा9
अंदाजानुसार पोषक तृिरान्याखालील लागवड क् ेý २४.Ž२ दशलक् हे³Nर असेल.
१९५Ž-५१ मध्ये कडरान्य लागवडीखालील क् ेý १९.Ž९ दशलक् हे³Nर होते, हे क्ेý
१९६Ž-६१ मध्ये २३.५६ दशलक् हे³Nरप्य«त वाQून २३.४१% वाQ दश्थणवते. १९७Ž-
७१ मध्ये कडरान्य लागवडीच े क्ेý २२.५४ दशलक् हे³Nर होते, जे १९६Ž-६१ ¸्या
तुलनेत ४.३३% ची GN दश्थवते. १९८Ž-८१ मध्ये कडरान्य लागवडीच े क्ेý २२.४६
दशलक् हे³Nर होते, त्यात पुनहा Ž.३५% ची णकरकोb GN णदस ून आली. त्ाणप, हे क्ेý
१९९Ž-९१ मध्ये २४.६६ दशलक् हे³Nरप्य«त वाQले आणि ९.७९% वाQ Lाली.
२ŽŽŽ-Ž१ मध्ये कडरान्य लागवडीखालील क् ेý लक्िी्यरीत्या Gसरून २Ž.३५ दशलक्
हे³ Nरवर आले, जे १७.४८% ची लक्िी्य GN दश ्थवते, त्ाणप २ŽŽŽ-Ž१ ते २Ž१Ž-
११ ्या कालावरीत लागवड क् ेýात काही प्श ंसनी्य वाQ Lाली आणि ती २६.४Ž
दशलक् हे³ Nर होती. आणि २ŽŽŽ-Ž१ ¸्या तुलनेत २९.७३% ची वाQ Lाली आह े.
२Ž११-१२ आणि २Ž१२-१३ अशी सलग दोन वष ¥ लागवड क्ेýात GN Lाली आणि
लागवडी्योµ्य जमीन अन ुøमे २४.४६ दशलक् हे³Nर आणि २३.२६ दशलक् हे³Nर
इतकì होती. २Ž१३-१४ मध्ये लागवड क्ेý वाQले आणि २५.२१ दशलक् हे³Nर होते,
२Ž१४-१५ मध्ये लागवड क्ेý २३.५५ दशलक् हे³Nर होते. २Ž१५-१६ मध्ये कडरान्य
लागवडीखालील क् ेý २४.९१ दशलक् हे³ Nरवर पोहोचले आणि ही वाQ २Ž१६-१७
मध्येही का्यम राणहली ज ेÓहा कडरान्य लाग वडीखालील क् ेý २९.४५ दशलक् हे³ Nरवर
पोहोचले. २Ž१७-१८ मध्ये ते २९.८१ दशलक् हे³Nर¸्या आकड z्याला सपश्थ करत होते ते
२Ž१८-१९ मध्ये ्ोडे कमी Lाले आणि २९.१८ दशलक् हे³Nर होते. २Ž१९-२Ž मध्ये
चyÃ्या आगा9 अ ंदाजानुसार कडरान्य लागवडीखालील >क ूि क्ेý २८.३४ दशलक्
हे³Nर असेल.
१९५Ž-५१ मध्ये अननरान्य लागवडीखालील क् ेý ९७.३२ दशलक् हे³Nर होते जे
२Ž१Ž-११ ¸्या तुलनेत १२६.६७ दशलक् हे³Nरवर गेले आ हे जे ६Ž वषा«¸्या
कालावरीत ३Ž.१५% वाQ दश्थवते. चyÃ्या प्गत अंदाजानुसार अननरान्यासाठी
लागवडीचे क्ेý १२७.५९ दशलक् हे³Nर असेल जे २Ž१Ž-११ ते २Ž१९-२Ž प्य«त
Ž.७३% वाQ दश्थवते.
१९५Ž-५१ मरील तेलणब्या लागवडीखालील क् ेý १Ž.७३ दशलक् हे³ Nरवरून २Ž१Ž-
११ मध ्ये २७.२२ दशलक् हे³ Nरप्य«त वाQले, जे सहा दशकांमध ्ये १५३.६८% वाQीचा
दर दश्थणवते. चyÃ्या आगा9 अ ंदाजानुसार तेलणब्यांचे लागवड क्ेý २७.Ž४ असेल जे
२Ž१Ž-११ ते २Ž१९-२Ž ्या कालावरीत लागवड क् ेýात Ž.६६% GN LाÐ्याचे
दश्थवते.
१९५Ž-५१ मरील 9स लागवडीखालील क्ेý १.७१ दशलक् हे³ Nरवरून २Ž१Ž-११
मध ्ये ४.८८ दशलक् हे³ Nरवर पोहोचले जे ६Ž वषा«¸्या कालावरीत १८५.३८% वाQ
दश्थवते. चyÃ्या आगा9 अ ंदाजानुसार २Ž१९-२Ž मध्ये 9स लागवडीखालील क् ेý ४.५७
दशलक् हे³Nर असेल जे २Ž१Ž-११ ¸्या तुलनेत उसा¸्या लागवड क् ेýात ६.३५% GN
दश्थवते. munotes.in

Page 138

136 कृषी णवकास आणि रोरि
136 १९५Ž-५१ मरील कापूस लागवडीखालील क् ेý ५.८८ दशलक् हे³ Nरवरून २Ž१Ž-११
मध ्ये ११.२४ दशलक् हे³ Nरवर पोहोचले, जे ६Ž वषा«¸्या कालावरीत ९१.१५% ची वाQ
दश्थवते. चyÃ्या आगा9 अ ंदाजानुसार २Ž१९-२Ž मध्ये कापूस लागवडीखालील क् ेý
१३.३७ दशलक् हे³Nर असेल जे २Ž१Ž-११ ¸्या तुलनेत १८.९५% वाQ दश्थवते.
२Ž१Ž-११ मध्ये ताग आणि मेसता लागवडीखालील क् ेý Ž.८७ दशलक् हे³Nर होते जे
१९५Ž-५१ मध्ये Ž.५७ दशलक् हे³Nर होते जे ६Ž वषा«¸्या कालावरीत ५२.६३% वाQ
दश्थवते. चyÃ्या आगा9 अ ंदाजानुसार २Ž१९-२Ž मध्ये ताग आणि मेसता लागवडीचे क्ेý
Ž.६८ दशलक् हे³Nर असेल जे २Ž१Ž-११ ¸्या तुलनेत २१.८४% ने ताग आणि मेसता
लागवडीखालील जमीन कमी Lा Ð्याचे द श्थवते. आपि खालील त³त्यामध्य े प् मुख
णपकांखालील क्ेýाचे वाNप N³केवारीत दाखवू शकतो.
तक्ता क्र.: ८.‘ प्रमुख व्पकांखालील क्षेत्राचे वितरि :-
(ȝȺȸɆɃȶɄ Ⱥȿ ȧȶɃȴȶȿɅȲȸȶ) िष्थ तांदूळ
गहó ्पोषक तृि कडधानय अननधानय तेलवबया
9स का्पूस
6तर सि्थ व्पके २ŽŽ७- २ŽŽ८- २ŽŽ९- २Ž१Ž- २Ž११- २Ž१२- २Ž१३- २Ž१४- २Ž१५- २Ž१६- २Ž१७- २Ž१८- २Ž१९- २३.३१ २४.१७
२२.५९
२१.८५
२२.४८
२२.१३
२२.Ž७
२२.२९
२२.Ž१
२२.१९
२२.Ž७
२३.Ž१
२२.Ž६ १४.८८ १४.७३
१५.३३
१४.८२
१५.२५
१५.५२
१५.२४
१५.९Ž
१५.४५
१५.५३
१४.९५
१५.२८
१५.८५ १५.१२ १४.५७
१४.९१
१४.४४
१३.५Ž
१२.८२
१२.६१
१२.७२
१२.३९
१२.६२
१२.२५
११.५४
१२.११ १२.५४ ११.७३
१२.५५
१३.४६
१२.५Ž
१२.Ž४
१२.६१
११.९Ž
१२.६६
१४.८५
१५.Ž३
१५.१९
१४.२८ ”“.८“ ”“.१९
”“.‘८
”४.“”
”‘.•२
”२.“१
”२.“४
”२.८०
”२.”०
”“.१९
”४.‘१
”“.०१
”४.‘० १४.१७ १४.६३
१३.९९
१३.८८
१३.४४
१३.७१
१४.Ž३
१२.९३
१३.२५
१३.२१
१२.३६
१२.९२
१३.६२ २.६८ २.३४
२.२५
२.४९
२.५७
२.५९
२.५Ž
२.५६
२.५Ž
२.२४
२.३९
२.६४
२.३Ž ५.ŽŽ ४.९९
५.४६
५.७३
६.२२
६.२Ž
५.९८
६.४८
६.२४
५.४६
६.३५
६.५७
६.७४ १२.३Ž १२.८५
१२.९३
१३.३५
१४.Ž५
१५.ŽŽ
१४.९५
१५.२३
१५.४Ž
१३.९Ž
१४.६Ž
१२.८६
१३.Ž४ १ŽŽ.Ž १ŽŽ.Ž १ŽŽ.Ž १ŽŽ.Ž १ŽŽ.Ž १ŽŽ.Ž १ŽŽ.Ž १ŽŽ.Ž १ŽŽ.Ž १ŽŽ.Ž १ŽŽ.Ž १ŽŽ.Ž १ŽŽ.Ž
ąोत अ््थशास्त्र आणि सा ंण´्यकì संचालनाल्य munotes.in

Page 139

137 भारतातील कृषी णवकासाचा इणतहास आणि रोरिे – २
णNपा
(१) क्ेýाचे अंदाज राज्य सा ंण´्यकì प्ाणरकरि ( ȪȘȪȘɄ) Ĭारे प्दान केलेÐ्या डेNावर
आराåरत आह ेत जे इतर >जनसी, उदा., MNCFC आणि CWWG Ĭारे प्दान
केलेÐ्या अंदाजांसह अणरक तपासल े जातात आणि प्माणित केले जातात.
(२) इतरांमध्ये ताग आणि म ेसता, नारb, प्मुख Zलोतपादन णपक े, चहा, कॉZì आणि
रबर ्यांचा समावेश आहे
(३) अननरान्य, तेलणब्या आणि Ó्यावसाण्यक णपका ंचा डेNा २Ž१९-२Ž ¸्या चyÃ्या
आगा9 अंदाजानुसार आहे
(४) Zलोतपादन णपका ंचा डेNा २Ž१९-२Ž ¸्या ३ö ्या आगा9 अंदाजानुसार आहे.
्या त³त्याने अननरान्य व ग uरअननरान्य पदा्ा «¸्या प्मुख णपकांखालील क्ेýाचे णवतरि
उGड केले आ हे. २ŽŽ७-Ž८ मध्ये ६५.८५% क्ेý अननरान्या¸्या लागवडीसाठी
वापरÁ्यात आल े ज्यामध्ये तांदूb, गहó, पोषक तृिरान्ये, कडरान्ये ्यांचा समावेश होतो,
पुQे ते ६४.Ž३% क्ेýZb कमी Lाल े कारि (Ⱥ) अनन लागवडीपासून हbूहbू बदल होत
आहे. णपके, नगदी णपके, Zbे भाजीपाला इ.लागवड वाQली ( ȺȺ) जलद शहरीकरिाम ुbे अनन
णपकाखालील क् ेý कमी Lाले आहे. (ȺȺȺ) गृहणनमा्थि, उद्ोग उभारÁ्यासाठी अणरक क् ेýांची
मागिी केली जात आहे. ... अनन उतपाद नासाठी मानसून अजूनही महßवाचा आहे.
२ŽŽ७-Ž८ मध्ये गuर-अननरान्य उतपादन क् ेý ३४.१५% ने वाQून २Ž१९-२Ž मध्ये
३५.७% क्ेý Lाले आ हे. हे द ा ख व ते क ì भ ा र त ी ्य श ेती हbूहbू अ न न ण प क ां¸्या
लागवडीपासून नगदी णपके, Zbे आणि भाजीपाला इत्यादé¸्या ला गवडीकडे वbत आहे.
८.२.१ वनÕकष्थ :-
भारतातील लागव डी्योµ्य जणमनीचा सवा ्थत मोठा वाNा उ°र प्देशमध्ये आहे आणि णतची
वाNिी असमानपि े केली गेली आहे. अशा प्कारे सरकार तांदूb आणि गहó उतपादनात
भारत सव्यंपूि्थ असला तरी कडरान्य े आ ण ि ख ा द् त ेल ्यांसार´्या इतर णपका ं¸्या
लागवडीखालील क् ेýही शेतीतून अणरक उतपनन णमbणव Á्यासाठी इतर णपका ं¸्या
उतपादनाकडे आणि नगदी णपका ं¸्या उतपादनाकड े लक् द्ावे लागेल. ्या उतपादना ंमध्ये
सव्यंपूि्थता णमbविे खूप महतवाचे आणि आवÔ्यक आह े
८.‘ कृषी क्षेत्रातील रोजगार आवि िेतन दराचे विĴेषि
(EMPL OYMENT AND WAGE RATE ANALYSIS IN
AGRICULTURE SEC TOR )
मानवजाती¸्या स ुŁवातीपासूनच शेतीचा संबंर आहे, णपकांची लागवड आणि वाQ ह े लहान
खेडz्यांपासून ते णवकणसत देशांप्य«त मानवजाती¸्या वाQीसाठी आणि णवकासासाठी >क
अणतश्य शणक्तशाली सारन आह े. त्याचा आपÐ्या द uनंणदन जीवनाशी असलेला गुंतागुंतीचा
संबंर रोरिकत¥ आणि प्सारमाध्यमांचे प्मुख लक् वेरिारा आहे. अनेक आण््थक GNकांचा munotes.in

Page 140

138 कृषी णवकास आणि रोरि
138 कृषी उतपादनां¸्या णकमतीवर पåरिाम होतो आणि श ेतमजुरांची मजुरी हा त्यापuकì >क
आहे.
तक्ता क्र. ८.४ प्रमुख व्पकांखालील क्षेत्राचे वितरि :-
(ȝȺȸɆɃȶɄ Ⱥȿ ȧȶɃ ȴȶȿɅȲȸȶ)
ąोत अ््थशास्त्र आणि सा ंण´्यकì संचालनाल्य
जर आपि वरील त³त्यावर नजर Nाकली तर आपÐ्याला अस े णदसून ्येते कì १९५१
मध्ये भारताची >कूि लोकसं´्या ३६१.१ दशलक् होती,्यापuकì २९८.६ दशलक् णकंवा
>कूि लोकसं´्ये¸्या ८२.७% लोक úामीि भागात राहत होत े. >कूि ३६१.१ दशलक्
लोकसं´्येपuकì, आपले कम्थचारी १३९.५ दशलक् णकंवा ३८.६३% लोकसं´्या का्य्थरत
होती आणि >क ूि १३९.५ दशलक् लोकस ं´्येपuकì ९७.२ दशलक् णकंवा ६९.६७%
कम्थचारी कृषी क्ेýात का्य्थरत होते.
१९६१ ¸्या जनगिनेनुसार >कूि ४३९.२ दशलक् लोकस ं´्येपuकì ३६Ž.३ दशलक् णकंवा
>कूि लोकसं´्ये¸्या ८२% लोक úामीि भागात राहता त. >कूि ४३९.२ दशलक्
लोकसं´्येपuकì आपले कम्थचारी १८८.७ दशलक् णकंवा ४२.९६% लोकसं´्या का्य्थरत
होती आणि >क ूि १८८.७ दशलक् लोकस ं´्येपuकì १३१.१ दशलक् णकंवा ६९.४७%
कम्थचारी कृषी क्ेýात का्य्थरत होते.
१९७१ ¸्या जनगिनेनुसार >कूि ५४८.२ दशलक् लोकस ं´्येपuकì ४३९.Ž दशलक्
णकंवा >कूि लोकसं´्ये¸्या ८Ž.१% लोक úामीि भागात राहतात. >क ूि ५४८.२ दशलक्
लोकसं´्येपuकì आपले कम्थचारी १८Ž.४ दशलक् णकंवा ३२.९Ž% लोकसं´्या का्य्थरत
होते आणि >कूि १८Ž.४ दशलक् लोकस ं´्येपuकì १२५.७ दशलक् णकंवा ६९.७%
कम्थचारी कृषी क्ेýात का्य्थरत होते.
१९८१ ¸्या जनगिनेनुसार >कूि ६८३.३ दशलक् लोकस ं´्येपuकì २५२.५ दशलक् णकंवा
>कूि लोकसं´्ये¸्या ७६.९% लोक úामीि भागात राहतात , ्ये्े आपिास प््मच úामीि
लोकसं´्येची N³केवारी ८Ž% ¸्या खाली Gसरल ेली णदसून ्येते.. >कूि ६८३.३ दशलक् munotes.in

Page 141

139 भारतातील कृषी णवकासाचा इणतहास आणि रोरिे – २ लोकसं´्येपuकì आपले कम्थचारी २४४.६ दशलक् णकंवा ३५.७९% लोकसं´्या का्य्थरत
होती आणि >क ूि २४४.६ दशलक् लोकस ं´्येपuकì १४८.Ž दशलक् णकंवा ६Ž.५%
कम्थचारी कृषी क्ेýात का्य्थरत होते. ्ये्े पुनहा úामीि लोकस ं´्ये¸्या N³केवारीत GN
LाÐ्यामुbे आपि पणहÐ्यांदाच त्यांचा मु´्य Ó्यवसा्य Ìहि ून शेतीवर अवलंबून असलेÐ्या
कम्थचाö ्यांमध्ये जवbपास १Ž% ची GN LाÐ्याच े णदसून ्येते.
१९९१ ¸्या जनगिनेनुसार >कूि ८४६.४ दशलक् लोकस ं´्येपuकì ६२८.७ दशलक् णकंवा
>कूि लोकसं´्ये¸्या ७४.५% लोक úामीि भागात राहता त, ्ये्े आ प ि ú ा म ी ि
लोकसं´्येची N³केवारी पूवê¸्या १९८१¸्या ७६.९% वरून ७४.५% प्य«त खाली
Gसरलेली आQbते. >कूि ८४६.४ दशलक् लोकस ं´्येपuकì आपले कम्थचारी ३१४.१
दशलक् णकंवा ३७.११% लोकसं´्या का्य्थरत होती आणि >क ूि ३१४.१ दशलक्
लोकसं´्येपuकì १८५.३ दशलक् णकंवा ५९.Ž% कम्थचारी कृषी क्ेýात का्य्थरत होते. ्ये्े
पुनहा úामीि लोकस ं´्ये¸्या N³केवारीत णकरकोb Gसरि Lाली , आपि त्यांचा मु´्य
Ó्यवसा्य Ìहिून शेतीवर अवलंबून असलेÐ्या कम्थचाö ्यांमध्ये जवbपास १.५% ची GN
अनुभवली
२ŽŽ१ ¸्या जनगिनेनुसार >कूि १Ž२८.७ दशलक् लोकस ं´्येपuकì ७४२.५ दशलक्
णकंवा >कूि लोकसं´्ये¸्या ७२.२% लोक úामीि भागात राहतात , ्ये्े आपि úामीि
लोकसं´्येची N³केवारी पूवê¸्या१९९१¸्या ७४.५% वरून ७२.२% प्य«त खाली
Gसरलेली पाणहली. >क ूि १Ž२८.७ दशलक् लोकसं´्येपuकì आपले कम्थचारी ४Ž२.२
दशलक् णकंवा ३९.Ž९% लोकसं´्या क ा ्य्थरत होती आणि >क ूि ४Ž२.२ दशलक्
लोकसं´्येपuकì २३४.१ दशलक् णकंवा ५८.२% कम्थचारी कृषी क्ेýात का्य्थरत होते. ्ये्े
पुनहा úामीि लोकसं´्ये¸्या N³केवारीत णकरकोb Gसरि Lाली , आपि त्यांचा मु´्य
Ó्यवसा्य Ìहि ून शेतीवर अवलंबून असलेÐ्या कम्थचाö ्यांमध्ये जवbपास १% ची GN
अनुभवली.
२Ž११ ¸्या जनगिनेनुसार >कूि १२१Ž.९ दशलक् लोकस ं´्येपuकì ८३३.७ दशलक्
णकंवा >कूि लोकसं´्ये¸्या ६८.९% लोक úामीि भागात राहतात, ्ये्े आपि úामीि
लोकसं´्येची N³केवारी पूवê¸्या ७२.२% ¸्या पातbीवरून ६८.९% प्य«त खाली
Gसरलेली पाणहली. >कूि १२१Ž.९ दशलक् लोकस ं´्येपuकì आपले कम्थचारी ४८१.९
दशलक् णकंवा ३९.७९% लोकसं´्या का्य्थरत होती आणि >क ूि ४८१.९ दशलक्
लोकसं´्येपuकì २६३.१ दशलक् णकंवा ५४.६% कम्थचारी कृषी क्ेýात का्य्थरत होते. ्ये्े
पुनहा úामीि लोकस ं´्ये¸्या N³केवारीत ३.३% Gसरि Lाली, आपि त्यांचा मु´्य
Ó्यवसा्य Ìहिून शेतीवर अवलंबून असलेÐ्या कम्थचाö ्यांमध्ये जवbपास ३.६% ची GN
अनुभवली.
तक्ता ८.“ : शेतमजुरांचा अवखल \ारती य िावष्थक सरासरी दuवनक मजुरी दर िष्थ िेतन दर Ł ्पुŁष स्त्री २ŽŽ७-Ž८ २ŽŽ८-Ž९ ९१ १Ž८ ७Ž ८२ munotes.in

Page 142

140 कृषी णवकास आणि रोरि
140 २ŽŽ९-१Ž २Ž१Ž-११
२Ž११-१२
२Ž१२-१३
२Ž१३-१४
२Ž१४-१५
२Ž१५-१६
२Ž१६-१७
२Ž१७-१८ २Ž१८-१९ १२४ १४९
१८३
२१४
२२९
२६३
२८३
२९४
३१४ ३३Ž ९५ ११५
१३४
१५८
१७७
२ŽŽ
२१९
२३Ž
२४३ २६५ SouɃȴȶ țȺɃȶȴɅɀɃȲɅȶ ɀȷ ȜȴɀȿɀȾȺȴɄ ȪɅȲɅȺɄɅȺȴɄ
Nीप १. अणखल भारती्य वाणष्थक सरासरी २१ प्मुख राज्यांसाठी काQली जात े.
नांगरिी पेरिी, खुरपिी, कापिी आणि मbिी ्यासह पाच प्म ुख कृषी कामांची दuणनक
मजुरीची सरासरी Ìहिून Gेतली जाते.

आकृती ø. .
वरील त³त्यामध्य े २ŽŽ७-Ž८ ते २Ž१८-१९ ्या कालावरीतील प ुŁष कामगार तस ेच
मणहला कामगार ्या दोनही क् ेýी्य कामगारांचा वाणष्थक सरासरी दuनंणदन मजुरी दर दश्थणवला
आहे. जरी आपि प ुŁष आणि मणहला कामगा रांसाठी वाणष्थक सरासरी दuनंणदन मजुरी दरात
हbूहbू वाQ पाहत असलो तरी , वाQीचा दर महागाई दराशी जुbत नाही आणि खö्या
अ्ा्थने वेतन दरात GN Lाली असावी.
प््म, जर आपि पुŁष कामगारां¸्या वाणष्थक सरासरी द uनंणदन वेतन दरातील वाणष्थक
वाQीचा दर पाणहला तर तो २ŽŽ७-Ž८ ते २ŽŽ८-Ž९ प्य«त ९१ वरून १Ž८ प्य«त
वाQला आहे, जो १८.६८% वाQीचा दर सूणचत करतो. त्या ंचे वेतन २ŽŽ८-Ž९ मरील
१Ž८ वरून २ŽŽ९-१Ž मध्ये १२४ प्य«त वाQले जे १४.८१% ¸्या वाQीव दरावर आल े,
हा वेतन दर पुQे २Ž१Ž-११ मध्ये १४९ वर गेला आणि २Ž.१६% वाQ दश्थवून ही वेतन munotes.in

Page 143

141 भारतातील कृषी णवकासाचा इणतहास आणि रोरिे – २ पातbी आिखी वाQली. २Ž११-१२ मध्ये १८३ मागील वषा्थ¸्या तुलनेत २२.८१%
दराने वाQ Lाली आह े. २Ž१२-१३ मध्ये मजुरी दर २१४ प्य«त वाQला आणि १६.९३%
वाQ नŌदवला, २Ž१३-१४ मध्ये मजुरी दर २२९ होता Zक्त ७% ची वाQ. २Ž१४-१५
मध्ये मजुरी दर २६३ होता आणि १४.८५% ची वाQ नŌदवली ग ेली, २Ž१५-१६ मध्ये
मजुरीचा दर २८३ वर गेला जो ७.६% वाQ दश्थणवतो, २ŽŽ१६-१७ मध्ये मजुरी दर २९४
इतका होता ३.८८% इतके कमी. २Ž१७-१८ मध्ये मजुरी दर ३१४ होता जो ६.८% ¸्या
वाQीचा दर दश ्थणवतो, २Ž१८-१९ मध्ये मजुरी दर ३३Ž होता जो केवb ५.Ž९% वाQ
दश्थणवतो.
आÌही वेतन दरातील वरील हालचालéचे णवĴेषि केÐ्यास, आÌहाला असे आQbून आले
कì पुŁष कामगारांमध्ये २Ž१६-१७ मध्ये > क अंकì वाQीचा दर कमी LाÐ्यान ंतर
सातत्याने कमी वाणष्थक सरासरी वेतन दर होता.
आता, जर आपि मणहला कामगारा ं¸्या वाणष्थक सरासरी दuनंणदन वेतना¸्या वाणष्थक वाQीचा
दर पाणहला तर तो २ŽŽ७-Ž८ मरील ७Ž वरून २ŽŽ८-Ž९ मध्ये ८२ वर पोहोचला,
Ìहिजे १७.१४% वाQीचा दर. त्या ंचे वेतन २ŽŽ८-Ž९ मध्ये ८२ वरून २ŽŽ९-१Ž
मध्ये ९५ प्य«त वाQले जे १५.८५% ¸्या वाQीव दरान े ्येते, हा वेतन दर पुQे २Ž१Ž-११
मध्ये ११५ वर गेला २१.Ž५% वाQ दश्थवून ही मजुरीची पातbी प ुQे १३४ वर पोहोचली.
२Ž११-१२ मध्ये मागील वषा्थ¸्या तुलनेत १६.५२% दराने वाQ Lाली. २Ž१२-१३ मध्ये
मजुरी दर १५८ प्य«त वाQला आणि १७.९१% वाQ नŌदवला, २Ž१३-१४ मध्ये मजुरी
दर १७७ होता आणि १२.Ž२% वाQ Lाली. २Ž१४-१५ मध्ये मजुरी दर २ŽŽ होता
आणि १३% ची वाQ नŌदवली ग ेली, २Ž१५-१६ मध्ये मजुरी दर २१९ वर गेला जो
९.५% वाQ दश्थणवतो, २Ž१६-१७ मध्ये मजुरी दर २३Ž इतका होता ५.Ž२% इतकì
कमीवाQ दश्थणवतो. २Ž१७-१८ मध्ये मजुरी दर ५.६५% वाQ दश्थविारा २४३ होता,
२Ž१८-१९ मध्ये मजुरी दर २६५ होता जो ९% वाQ दश्थणवतो.
वेतन दरातील वरील हालचालéच े णवĴेषि केÐ्यास, २Ž१५-१६ मध्ये >क अंकì वाQ
LाÐ्यानंतर पुŁष कामगारांमध्ये सातत्याने कमी वाणष्थक सरासरी वेतन दर होता.
८.४ \ारतातील कृषी वनया्थत आवि आयात यातील कल आवि Âयाचे
्पåरिाम (TREND ’S IN INDIA ’S AGRIC ULTURE EXPORT
AND IMPORT AND ITS IMPLICATIONS )
भारती्य कृषी णन्या्थतीत गेÐ्या १५ वषा«¸्या कालावरी त जवbपास ७ पNीने णस्र वाQ
Lाली आहे, तर ्याच कालावरीत क ृषी आ्यातीत जवbपास ८ पN वाQ Lाली आह े. भारत
हा गहó, तांदूb, कापूस ्यासार´्या अन ेक कृषी उतपादनां¸्या सवा्थत मोठz्या उतपादकांपuकì
>क आहे. महामारी¸्या काbात क ृषी क्ेýाचे कामकाज सुरbीतपिे चालावे ्यासाठी ्योµ्य
माग्थदश्थक तßवे ज ा र ी क र Á ्य ा त आ ल ी ह ो त ी . ज र ी म ह ा म ा र ी ¸ ्य ा क ा b ा त अ न न र ा न ्य
उतपादनात लक्िी्य स ुरारिा Lाली असली आणि क ृषी उतपादनांची णन्या्थतही वाQली. munotes.in

Page 144

142 कृषी णवकास आणि रोरि
142 तक्ता क्र. ८.” : प्रमुख कृषी मालाची िष ्थिार आयात आवि वन या्थत
(मूÐ्य कोNी Łप्यात )

ȪɀɆɃȴȶ țȺɃȶȴɅɀɃȲɅȶ ȞȶȿȶɃ ȲȽ ɀȷ ȚɀȾȾȶɃȴȺȲȽ ȠȿɅȶȽȽȺȸȶȿȴȶ ȪɅȲɅȺɄɅȺȴɄ , țɀ
ȚɀȾȾȶɃȴȶ.(ȧ ) – ȧɃɀɇȺɄȺɀȿȲȽ

आकृती ø. .
१९९Ž-९१ मध्ये कृषी णन्या्थत >कूि भारती्य णन्या ्थतीपuकì १८.४९% होती. ही N³केवारी
२ŽŽŽ-Ž१ मध्ये १४.२३% प्य«त खाली आली ती पुQे २Ž१Ž-११ मध्ये ९.९४% वर
Gसरली ्या Gसरिीन े आपली अ््थÓ्यवस्ा कृषी आराåरत अ् ्थÓ्यवस्ेकडून अणरक
दुय्यम क्ेý आणि तृती्यक क्ेýाणभमुख अ््थÓ्यवस्ेकडे वbÐ्याचे सूणचत केले. त्ाणप, ही
N³केवारी २Ž११-१२ मध्ये पुनहा १२.४७% प्य«त वाQली आणि २Ž१२-१३ मध्ये पुनहा
वाQून १३.९% Lाली. कृषी णन्या्थत २Ž१३-१४ मध्ये >कूि णन्या्थतीपuकì १३.७९%
होती, ही N³केवारी २Ž१४-१५ मध्ये Gसरली आणि ती १२.६४% Lाली आणि २Ž१५-
१६ मध्ये ती १२.५५% वर आली. munotes.in

Page 145

143 भारतातील कृषी णवकासाचा इणतहास आणि रोरिे – २ १९९Ž-९१ मध्ये कृषी आ्यात भारता¸्या >कूि आ्यातीपuकì २.७९% होती, ही
N³केवारी २ŽŽŽ-Ž१ मध्ये ५.२९% प्य«त वाQली. २Ž१Ž-११ मध्ये कृषी आ्यात
३.Ž३% प्य«त खाली Gसरली ती २Ž११-१२ मध्ये २.९९% होती. कृषी आ्यातीचा वाNा
हbूहbू वाQला आणि २Ž१२-१३ मध्ये देशा¸्या >कूि आ्यातीपuकì ३.५९% इतका
राणहला. २Ž१३-१४ मध्ये >कूि आ्याती¸्या त ुलनेत कृषी आ्यातीची N³क ेवारी णकरकोb
Gसरून ३.१६% Lाली. २Ž१४-१५ मध्ये ती LपाNz्याने ४.४३% प्य«त वाQली आणि
२Ž१५-१६ मध्ये >कूि आ्याती¸्या ५.६३% प्य«त पोहोचÁ्यासाठी आिखी >क लक्िी्य
Lेप Gेतली. २Ž१६-१७ मध्ये >कूि आ्याती¸्या त ुलनेत कृषी आ्याती¸्या N³केवारीत
आिखी >क वाQ Lाली आणि ती >क ूि आ्याती¸्या ६.३९% इतकì होती. २Ž१७-१८
मध्ये कृषी आ्यातीतील >क ूि आ्यातीतील वाNा हा प्चंड Gसरला जेÓहा कृषी आ्यात
देशा¸्या >कूि आ्यातीपuकì ५.Ž७% होती. २Ž१८-१९ मध्ये कृषी आ्याती¸्या
N³केवारीत आिखी GN Lाली जी द ेशा¸्या >कूि आ्याती¸्या ३.८१% प्य«त खाली
आली. तरतुदéनुसार >कूि आ्याती¸्या त ुलनेत कृषी आ्यातीची N³क ेवारी ४.३९%
असÁ्याची श³्यता आहे.
कृषी वनया्थत आवि आयात िसत ूंचा अर्थ :-
१. २०२०-२१ मधये गÓहा¸या वनया ्थतीत • ्पटीने िाQ Lाली आह े -
२Ž२Ž-२१ मरील णन्या्थतीतील वाQीचे मु´्य चालक गहó (६७२% वाQ), वनसपती
तेल (२५८%), इतर तृिरान्ये (२४५%), मyल (१४१%) आणि गuर-बासमती
तांदूb (१३२%) आहेत. सागरी उतपादन े, बासमती तांदूb, नॉन-बासमती तांदूb,
मसाले आणि Ìहशीच े म ांस हे २Ž१९-२Ž आणि २Ž२Ž-२१ ्या दोनही
कालावरीत, मूÐ्या¸्या ŀĶीने णन्या्थत केÐ्या जािाö ्या शीष्थ पाच वसतूंपuकì होते. ्या
पाच उतपादनांचा >कणýतपि े २Ž१९-२Ž ¸्या पणहÐ्या ११ मणहन्यांत कृषी
णन्या्थतीत जवbपास ५७% आणि २Ž२Ž-२१ मरील ्याच कालावरीतील
णन्या्थतीपuकì ५४% वाNा होता. Łप्या¸्या बाबतीत , सागरी उतपादना ंची सवा्थणरक
णन्या्थत केली जाते. २Ž२Ž-२१ मध्ये ४Ž,१४Ž कोNी Łप्यांची णन्या्थत. त्ाणप,
त्यांची णन्या्थत २Ž२Ž-२१ मध्ये Ł.¸्या तुलनेत १Ž.१८% ने Gसरली आहे.
२Ž१९-२Ž मध्ये ४४६९१.४४ णकमतीची सागरी णन्या्थत. २Ž२Ž-२१ ¸्या
पणहÐ्या ११ मणहन्यांत बासमती तांदbा¸्या णन्या्थतीतही २% ने णकंणचत GN Lाली
आहे.
२. \ारतातील कृषी 8Â्पादनां¸या वनÌÌयाहóन अवधक आयात िनस्पती तेलाची
आहे -
भारताकडून सुमारे ५४% णकंवा णनÌÌ्याहóन अणरक कृषी-आ्यात वनसपती त ेलांची
आहे. २Ž२Ž-२१ मध्ये, Zेāुवारी २Ž२१ प्य«त भारताची वनसपती त ेलाची आ्यात
Ł. ७४,२८६ कोNी Ł होती. इतर प्मुख कृषी आ्यात ता जी Zbे, कडरान्ये,
मसाले आणि काजू आहेत. >कणýतपिे, भारता¸्या कृषी आ्यातीपuकì ८Ž% वाNा
पाच उतपादनांचा आहे. munotes.in

Page 146

144 कृषी णवकास आणि रोरि
144 इतर वसतूं¸्या बाबतीत, २Ž२Ž-२१ मध्ये भारता¸्या साखर आ्या तीत ८८% वाQ
Lाली आहे. इतर तेलणब्यांची आ्यात ७२%, सागरी उतपादन े २५%, कडरान्ये
१९% आणि ताजी Zb े ११% इतकì वाQली. त्ाणप , क¸चा कापूस (७२%), गuर-
बासमती तांदूb (७१%), इतर तृिरान्ये (६९%), मसाले (२४%), अÐकोहोल्युक्त
पे्ये (१९%), ्यां¸्या आ्यातीतील GN ्यामुbे ही वाQ उदा सीन Lाली. णवणवर
प्णø्या केलेÐ्या वसतू (१८%), आणि काजू (१७%).
‘. विविध 8Â्पादना ंची मागिी िाQली आहे -
भारत जगभरातील १ŽŽ हóन अणरक देशांमध्ये ताजे आणि प्णø्या क ेलेले अनन
णन्या्थत करतो. णन्या्थतीत वाQ होÁ्याचे कारि इतर देशांकडून वाQलेली मागिी आहे.
णवणशĶ मागिीनंतर, भारताचे राÕůी्य कृषी सहकारी णवपिन महाम ंडb (ȥȘȝȜț)
ने G२G Ó्यवस्ेअंतग्थत ५Ž,ŽŽŽ मे.N. गहó अZगाणिसतानला आणि ४Ž,ŽŽŽ
मे.N. गहó लेबनॉनला णन्या्थत केला. तसेच णतमोर-लेसNे, पापुआ न्यू णगनी, āाLील,
णचली, पोतō åरको, Nोगो, सेनेगल, मलेणश्या, मादागासकर, इराक, बांगलादेश,
मोLांणबक, णÓह>तनाम, NांLाणन्या प्जास°ाक , आणि मादागासकर. मध्य प ूव्थ, सुदूर
पूव्थ, ्यू>स> आणि ्यूके¸्या बाजारपेठेकडून कडरान्ये, प्णø्या केलेली Zbे आणि
भाज्या, तृिरान्ये आणि इतर वसतूं¸्या मागिीतही वाQ Lाली आह े.
४. शेती आवि प्रवक्र याकृत शेतमाल वनया्थत विकास प्रावधकरि  APEDA )
\ारतातील कृषी वनया्थतीिर देखरेख करते -
कृषी आणि प्णø्या केलेले अनन उतपादन े णन्या्थत णवकास प्ाणर करि (ȘȧȜțȘ) हे
मांस उतपादने, दुµरजन्य पदा््थ, Zुलशेती उतपादने, Zलोतपादन, Cषरी वनसपती
इत्यादéसह सूचीबĦ उतपादनां¸्या णन्या्थत प्ोतसाहन आणि णवकासासाठी जबाबदार
आहे. चांगÐ्या णकंमती प्ाĮीला प्ोतसाह न दे9न भारताची णन्या ्थत क्मता बbकN
करÁ्यात ती महßवा ची भूणमका बजावते.
महामारी¸्या काbात क ृषी णन्या्थतीला चालना द ेÁ्यासाठी शेती आणि प्णø्याक ृत
शेतमाल णन्या्थत णवकास प्ाणरकरिान े (ȘȧȜțȘ) केलेÐ्या काही कृतéमध्ये
अभासी खरेदीदार-णवøेता संमेलनात प्ोतसाह न, उतपादने णवणशĶ णन्या्थत प्ोतसाहन
मंच त्यार करिे, समस्या समजून GेÁ्यासाठी आणि त्या ंचे णनराकरि करÁ्या साठी
णन्यणमतपिे उतपादन जाणहरात ब uठका आणि वेणबनार आ्योणजत क रिे आणि अनन
गुिव°ा णनद¥शांक(ȞȠ) ची जाणहरात करि े समाणवĶ आह े. उतपादने, इतरांसह. शेती
आणि प्णø्याकृत शेतमाल णन्या्थत णवकास प्ाणरकरिाना¸्या ( ȘȧȜțȘ) कृषी
आणि प्णø्या क ेलेले अनन णन्या्थत प्ोतसाहन ्योजन ¤तग्थत, पा्याभूत सुणवरांचा
णवकास, गुिव°ा णवकास आणि बाजार स ंवर्थनासाठी आण् ्थक सहाय्य प्दान
करÁ्यात आल े.
वनÕकष्थ :- शेतकö्यांना त्यांचे उतपनन वाQवÁ्यास मदत करÁ्यासाठी क ृषी णन्या्थत महßवपूि्थ
आहे. देशासाठी परकì्य चलनाचा ąोत असÁ्याÓ्यणतåरक्त , णन्या्थतीमुbे शेतकरी, उतपादक
आणि णन्या्थतदारांना णवसतृत आंतरराÕůी्य बाजारप ेठेचा वापर करÁ्यास आणि त्या ंचे
उतपनन वाQणवÁ्यात मदत होत े. णन्या्थतीमुbे क्ेý Ó्याĮी आणि उतपादकता वाQ ून कृषी munotes.in

Page 147

145 भारतातील कृषी णवकासाचा इणतहास आणि रोरिे – २ क्ेýातील उतपादनातही वाQ Lाली आह े. २Ž२२ प्य«त शेतमालाची णन्या्थत दुÈपN करÁ्याचे
भारताचे उणĥĶ असले तरी, काही मूलभूत समस्या आह ेत, ज्यांचे णनराकरि करू न
भारता¸्या णन्या ्थतीला चालना णमbÁ्यास मदत होईल. अशा काही समस्या Ì ह ि जे
काQिीनंतरचे नुकसान कमी करि े, शीतगृहासार´्या आवÔ्यक पा्याभ ूत सुणवरांची
उपलÊरता, खत आणि कìNकना शकां¸्या वापरावर ्योµ्य द ेखरेख करिे आणि नवीनतम
शेती तंý²ानाचा अवलंब करिे.
८.“ सारांश (SUMMARY )
भारतातील लागवडी्योµ्य जणमनीचा वाNा सवा ्थत जासत उ°र प्द ेशात आहे. १९५१ ते
२Ž१९ प्य«त अननरान्यासाठी प्म ुख णपकांखालील वषा्थनुसार क्ेý अनेक पNéनी वाQल े
आहे. भारतातील सवा ्थत मोठे क्ेý तांदूb आणि गहó उतपादनासाठी वापरले जात आहे
जेिेकरून भारत ता ंदूb आणि गहó उतपादनात सव्य ंपूि्थ होईल.
जेÓहा आपि २Ž११ मध्ये कृषी क्ेýातील रोजगार आणि मज ुरी¸्या दराबĥल बोल तो, तेÓहा
कृषी क्ेýातील रोजगार दहा लाखा ंहóन अणरक होता, बहòतेक रोजगार कृषी क्ेýा¸्या प्मुख
आण््थक णø्याप्णø्यांशी ्ेN संबंणरत दोन Ó्यवसा्या ंमध्ये क¤णद्रत होते.
भारताकडून कृषी उतपादनांची णन्या्थत कृषी आ्यातीपेक्ा जासत असÐ्यान े भ ार ताल ा
कृषीप्रान देश ÌहNले जाते, परंतु आपÐ्याला क ृषी क्ेýाचे आरुणनकìकरि कराव े लागेल
जेिेकŁन आपि क ेवb अननरान्यच नÓहे तर Zbे आणि भाजीपाला ्या ंमध्ये सव्यंपूि्थ
हो9 शकू. तसेच समोर आणि णचरंतन णवकास ध्य े्याचे (ȪțȞɄ) २रे ध्ये्य साध्य करू
शकू.
८.” प्रij (QUESTIONS )
१. प्मुख उतपादक राज्यांमरील क्ेýZb आणि उतपादकता सपĶ करा.
२. प्मुख णपकाखालील क् ेý सपĶ करा.
३. भारतातील कृषी क्ेýातील रोजगार पåरणस्ती सपĶ करा.
४. शेत मजुरांचा वाणष्थक सरासरी दuनंणदन मजुरी दर णकती आह े?
५. भारतातील कृषी आ्यात आणि णन्या ्थतीचे कल आणि त्याचे पåरिाम सपĶ करा.
Reference: ȧɀȴȼȶɅ ȳɀɀȼ ɀȷ ȘȸɃ ȺȴɆȽɅɆɃȲȽ ȪɅȲɅȺɄɅȺȴɄ २Ž२Ž
7777777munotes.in