Page 1
1 १
जािहराती ची ओळख
करण संरचना
१.0 उि े
१.१ तावना
१.२ जािहरातीची या या
१.३ एकाि मक िवपणन स ं ापन
१.४ वत णूक ा प (ई.के. ॉ ं ग ए आय डी ए )
१.५ डीएजीएमएआर ा प ( सेल कोली )
१.६ भावा ंचे पदानु म (लॅि हज आिण ट ेनर)
१.७ सारांश
१.८ वा याय
१.0 उि े
या करणाचा अ यास क े यानंतर िव ाथ प ुढील घटका ंबाबत स म होतील
जािहरातीची स ंक पना आिण व ैिश ्ये समज ुन घेणे
जािहरातीच े मह व प करण े
जािहराती या वग करणाच े वण न करण े
आय एम सी या घटका ंची चचा करण े
ए आय डी ए (AIDA ) ा प , डी ए जी एम ए आर (DAGMAR ) ा प आिण
भावा ंचे पदान ु म ा प या ंचे वा तिवक जीवनाशी स ंदभ िनमा ण करण े
१.१ तावना
िवपणन िम णाम य े पुढील गो ी समािव होतात : उ पादन , िकंमत चार आिण िठकाण ;
चार ह े जािहरात िम णाचा एक घटक आह े. चार/ जािहरात (promotion) हा श द
लॅिटन श द 'advertere' मधून उ पन झाला आहे, याचा अथ 'एखा ा गो ीकड े मन
वळवण े' असा होतो . येक चाराम ुळे लोका ंचे ल िविश उ पादनाकड े वळवल े जाते. munotes.in
Page 2
जािहरात आिण िव यव थापन
2 चार या श दाचा श दकोशीय अथ ‘साव जिनक स ूचना द ेणे िकंवा िस ी करण े’ असा
होतो.
जािहरात ह े सं ेषणाचे एक साधन आह े या ार े माक टर / जािहरातदार या ं या नवीन
उ पादन / सेवांब ल जाग कता िनमा ण करतात आिण या ं या लि यत ाहका ंना िव मान
उ पादन / सेवांची आठवण क न द ेतात. हे उ पादन खर ेदी कर यासाठी देखील ाहका ंना
वृ करत े. सुरि तपण े वाहन चालवण े, रोग पसरत असताना यावयाची खबरदारी ,
व छता , ाहक ह क इ . यासार या सामािजक सम या ंब ल जाग कता िनमा ण
कर यासाठी जािहराती ह े एक भावी साधन आह े.
ाचीन आिण म यय ुगीन काळात जािहरातीचा त डी कार चिलत होता . आधुिनक
जािहरात या िदश ेने पिहल े पाऊल १५ या आिण १६ या शतकात छपाई या िवकासासह
पडले. १७ या शतकात ल ंडनमधील सा ािहक वत मानप ा ंम ये जािहराती य ेऊ लाग या
आिण १८ या शतकात अशा जािहरात ची भरभराट होऊ लागली .
१९ या शतकात जािहरात उ ोगा या वाढीसह यवसायाचा मोठा िव तार झाला . या
शतकात , ामु यान े युनायटेड ट ेट्सम य े, जािहरात एजि सची थापना झाली . ा
एज सी व ृ प ा ंतील जािहराती जाग ेसाठी दलाली करत अस े. परंतु २० या शतका या
सु वातीस एज सी मजक ूर आिण कला कामासह जािहरात स ंदेश वतः तयार कर यात
गुंतू लाग या . १९२० या दशकापय त एज सी अि त वात आ या या स ंपूण जािहरात
मोिहम ेचे िनयोजन आिण अ ंमलबजावणी करत असत , यामध े या स ु वाती या
संशोधनापास ून मजक ूर तयारीपय त ते िविवध मा यमा ंम ये जािहरा ती देणे इतवर सव कामे
क लागली .
िविवध मा यमा ं ारे जािहरात चा िवकास होत ग ेला. सवा त मूलभूत वृ प होत े, या ार े
जािहरातदार मोठ ्या माणात चार करत असत , आिण या ं या जािहरात म य े वारंवार
आिण िनयिमतपण े बदल कर याची स ंधी देत असत . मािसक े, इतर मु य ि ंट मा यम े ही
सामा य वार यची अस ू शकतात िक ंवा ते िविश ो या ंनाक रता अस ू शकतात . या ार े
उ पादना ं या िनमा यास बह धा ाहका ंशी स ंपक साध याची स ंधी िनमा ण केली. अनेक
रा ीय मािसक े ादेिशक आव ृ या कािशत करतात . पा ा य औ ोिगक रा ा ंम ये
दूरदश न आिण र ेिडओ ह े सवा त यापक मा यम बनल े. जािहरातदार कमी व ेळेचे " पॉट्स"
खरेदी क शकतात ज े साधारणतः एक िमिनट िक ंवा याप े ा कमी कालावधीच े असू
शकतात . जािहरात पॉट ्स िनयिमत काय मां या दर यान सा रत क ेले जातात , काही
वेळा जािहरातदारान े िनिद केले या णी आिण काहीव ेळा ॉडका टरवर जािहरातीच े
सारण कर याच े काय सोपवल े जात अस े. इतर जािहरात मा यमा ंम ये थेट मेल समािव
आहे, या ार े अ य ंत तपशीलवार आिण व ैयि क ृत आवाहन क ेले जाऊ शकत े; होिड ग
आिण पो टस ; वाहतूक जािहरात , जी घराबाह ेर जाणा या लाखो लोकापय त पोहोच ू शकत े;
आिण िविवध मा यम े, डीलर िड ल े आिण ब ुक िकंवा कॅल डर सार या चारा मक गो ीचा
चारासाठी वापर क ेला जातो .
munotes.in
Page 3
जािहरातीची ओळख
3 २१ या शतकात , ती पधा मक ाहक बाजारप ेठेसह, जािहरातदारा ंनी उ पादना ंवर
अिधक ल व ेध यासाठी िडिजटल त ं ानाचा वापर वाढ या माणात कर यास स ु वात
केली. उदाहरणाथ २००९ म ये ि ंट काशना ार े जगातील पिहली ि हिडओ जािहरात
‘एंटरटेनम ट वीकली ’ या मािसकात िस झाली . पृ ठाम ये बसव या त आल ेली पातळ
बॅटरी-चिलत स ् न िचप त ं ाना ार े ४० िमिनटा ंपय त ि ह िडओ स ंचियत क शकत
होती आिण वाचकान े पृ ठ उघड या वर जािहरात आपोआप स ु होत अस े.
१.२ जािहराती या या या
1.2.1 जािहरातीच े वैिश ्ये
1) ि या : जािहरात ही एक प तशीर ि या आह े याम य े पुढील गो चा समाव ेश
2)
3) होतो:
जािहरात मोिहम ेचे िनयोजन : याम य े जािहरात स ंदेश, बजेट, थीम, वारंवारता , वेळ
आिण जािहरा त दिश त कर याच े िठकाण या ंसंबंिधत िनयोजन केले जाते.
जािहरात तयार करण े: याम य े उ पादनाच े व प , लि यत े क, पधा
इ याद चा िवचा र क न जािहरात मोहीम तयार केली जात े.
जािहरात लेसम ट: यात जािहरात मोहीम तयार झा यान ंतर यो य मा यमा ारे
सरणा संबंधीचा िनण य घेतला जातो .
१.२.१ जािहरातीच े वैिश े
१. सशु क/िनयंि त कार : जािहरात हा स ं ेषणाचा सश ु क कार आह े. ते मोफत
नाही. सारमा यमा ंम ये वापर या जाणा या व ेळेसाठी आिण जाग ेसाठी जािहरातदाराला
पैसे ावे लागतात .
हे िनयंि त व प द ेखील आह े कारण जािहरातदार जािहरातीसाठी प ैसे देतो, यामुळे
जािहराती या मजकुरावर याच े िनयं ण असत े. तो याला हवा तसा तो मजक ूर बदलू
शकतो . अमे रकन माक िटंग असोिसएशन या मत े "एखादी
क पना , व तु िकंवा स ेवा या ं या सादरीकरणासाठी
पये खच क न क ेले या अ य चाराचा कार
हणज े जािहरात होय ."
िसएल बोिल ंग यां या मत े – “व तु आिण स ेवेसाठी
मागणी िनमा ण कर या या कल ेला जािह रात अस े
हणतात ”
munotes.in
Page 4
जािहरात आिण िव यव थापन
4 २. अ य चार : जािहरात ही वैयि क नसल ेला चार आ हे. कारण जािहरातदार
आिण े क या ं यात समोरासमोर स ंवाद होत नाही . हा एक -माग संवाद आह े िजथ े
जािहरात मोिहम ेम ये उ पादनािवषयी मािहती िमळत े आिण े क फ त े पाह , ऐकू िकंवा
वाचू शकतात . ो या ंना िवचारायला िक ंवा या ं या श ंकांचे िनरसन करायला वाव
नसतो . पण आजकाल िडिजटल मा यमा ंमुळे े कांना िवचारण े आिण
जािहरातदारा ंकडून या ं या ांचे िनरसन द ेखील श य झाल े आहे.
३. संक पना , व तू आिण स ेवा: जािहराती क ेवळ व त ू आिण स ेवां या चा रासाठीच
के या जात नाहीत तर संक पना ं या चारासाठीही क े या जातात .
व तू: यात िडटज ट पावडर , साबण , वाहने, कोि ं स, इले ॉिनक व त ू, कपडे
इ. यांसार या कोण याही म ूत गो ी या जािहरात चा समाव ेश होतो .
सेवा: याम य े बँक, िवमा, वाहतूक, क युिनकेशन इ यादीसार या कोण याही अमूत
गो ी या जािहरात चा समाव ेश होतो .
संक पना : याम य े सामािजक सम या ंब ल जाग कता िनमा ण केली जात े जसे क
मुलगी वाचवा , व छता , एड्स आिण क ॅ सर, पोिलओ , ाहक ह क इ . यांसार या
जािहरात मोिह मांची अ ंमलबजावणी , समाजा या िहतासाठी सरकार आिण वय ंसेवी
सं थां ारे केली जाते.
४. ायोजक : जािहरातीचा ायोजक हा जािहरातदार असतो . ायोजक जािहरात
संदेशा ार े ओळखल े जातात . ायोजक वतःची ओळख पुढील गो ीत ून क न द ेतो:
ँडचे नाव: जसे क ल स, िलरील , िपयस इ.
कॉप रेट / सं थेचे नाव: जसे क गोदर ेज, बजाज , टेट बँक ऑफ इ ंिडया इ .
munotes.in
Page 5
जािहरातीची ओळख
5 ५. कला, िव ान आिण यवसाय : जािहरात ही एक कला आह े कारण यात लि यत
ाहका ंना उ पादन / सेवांब ल खा ी पटव ून दे यासाठी आिण स ंवाद साध यासाठी
सज नशीलता आव यक असत े.
जािहरात ह े एक िव ान आहे कारण ती एक प तशीर ि या आह े याम य े जािहरात
मोिहम ेचे िनयोजन , जािहरात मोहीम तयार करण े आिण जािहरात मोही मेचे लेसम ट /
बजावणी करण े य ांचा समाव ेश होतो . अशा कार े जािहरात मोहीम ट याट यान े तयार
केली जात े.
जािहरात हे एक यवसाय हण ून देखील मानल े जाते कारण जािहरात े ात क रअर या
संधी उपल ध होतात . एखादी य जािहरात एज सीम य े काम क शकत े िकंवा
लाि स ंग हण ून क रअर क शकत े.
६. मोशन -िम णाचा घटक : िवपणन िम णाम य े पुढील गो चा समाव ेश होतो :
उ पादन, िकंमत, मोशन / चार आिण िठकाण ; जािहरात -िम णात जािहरात , िस ी ,
िव य व ृ ी, दश न, पॅकेिजंग, जनसंपक इ याद चा समाव ेश होतो . यामुळे जािहराती हा
मोशन -िम णाचा एक घटक आह े.
जािहरात ही मोशन -िम णा या इतर घटका ंना आधार देते. उदा. जािहरातीम ुळे लि यत
े कांम ये कंपनी या िव य व ृ ी योजना (सवलत , ए सच ज ऑफर , कॉ बो ऑफर इ .)
ब ल जाग कता िनमा ण कर या स मदत होत े. तसेच जािहरातीम ुळे से समनच े काम सोप े
होते.
munotes.in
Page 6
जािहरात आिण िव यव थापन
6 ७. िविवध गटा ंना भािवत करत े: जािहरा त केवळ ा हकांना भािवत क रत नाही , तर
कम चारी, भागधारक , म य थ आिण मोठ ्या माणावर समाजावर द ेखील भाव टाकत े.
भावी जािहरात मोिहम ेमुळे ाहक क ंपनी या तावास आकिष त होतात , तसेच कंपनी
ितभावान आिण स म मन ु यबळ द ेखील आकिष त क शकत े, भागधा रक कंपनीम ये
गुंतवणूक करतात , म य थ (घाऊक िव ेता आिण िकरकोळ िव ेते) यां या द ुकानात
कंपनीची उ पादन े ठेव यास त यार हो तात. ा कार े जािहरात व ेगवेग या ट ेकहो डरला
भािवत करत े.
८. सज नशीलता : सज नशीलता ह े जािहरातीच े सार आह े. सज नशीलत ेिशवाय
जािहरातीकड े ल वळिवल े जाऊ शकत नाही. सज नशीलत ेिशवाय जािहरात हणज े आ मा
नसले या शरीरासारख ेच आहे, असे हणता येईल. जािहरात एज सी या ि एिट ह टीमन े
जािहरात मोिहम इतर जािहरात प े ा वेगळी िदस यासाठी ब याच सज नशील तेचा वापर
करावा लागतो . सज नशीलता क ेवळ े कांचे ल वेधून घेत नाही तर जािहरात दीघ
कालावधीसाठी ल ात ठ ेव यास द ेखील मदत करत े.
९. जािहरातीची उि े: काही ठरािवक उि े सा य कर यासाठी जािहरात राबवली
जाते जसे क :
उ पादन / सेवांब ल जाग कता िनमा ण करण े
उ पादन / सेवांब ल सकारा मक ीकोन िवकिसत करण े
ँड ितमा वाढवण े
कॉप र ेट ितमा सुधारणे
पध ला त ड द ेणे
१०. साव ि क वापर : जािहरात क ेवळ एचयुएल, पी&जी, गोदरेज इ यादी यावसाियक
सं थां ारेच केली जात नाही तर ती सामािजक स ं था, सरकारी , वयंसेवी स ं था,
शाळा/महािव ा लये इ याद सार या ग ैर- यावसाियक स ं थां ारे देखील केली जाते. उदा.
नाग रका ंना िनवडण ुक दर यान मतदारा ंना आवाहन कर यासाठी भारतीय िनवडण ूक
munotes.in
Page 7
जािहरातीची ओळख
7 आयोगा ारे जािहरात मोहीम हाती घ ेतली जाते. सामािजक कारणा ंसाठी वयंसेवी
सं था/सामािजक सं थांकडूनही जािहरात मोहीम केली जाते.
११. ल य े क: येक गो य ेकाला िवकता य ेत नाही . हणून जािहरातदारान े
लि यत े क िनवडण े आिण या ंना थेट जािहरात स ंदेश देणे आव यक आह े. उदा. िवम
बार या जािहरा तीत गृिहण ना ल य क ेले जात े याम ुळे धु यासाठी भा ंडी असल ेले
वयंपाकघर जािहरात मोिहम ेत दाखवल े जाते. थम स अप जािहरात त णा ंना ल य क न
थम स अप ची बाटली िमळिव यासाठी अलीकडील त ण लोकि य नट कसा टंट क न
थम स अपची बाटली िमळवतो ह े दाखवल े जाते. अशा कार े जािहराती या ं या लि यत
े कांना ल ात घ ेऊन तयार क े या जातात .
१.२.२ जािहरातीच े मह व
munotes.in
Page 8
जािहरात आिण िव यव थापन
8 अ. यवसाय फम /सं थेसाठी मह व
१. नवीन उ पादनाचा प रचय : जािहराती ार े, लि यत े कांना नवीन उ पादन े/
सेवांची मािहती िद ली जाते. यामुळे नवीन उ पाद ने/सेवांची मागणी िनमा ण होत े. उदा.
ि वॅगो, इंदुलेखा ह ेअर ऑइल , अब न कंपनी इ. नवीन उ पादन /सेवांचा प रचय
जािहरातीम ुळे लि त ाहका ंना झाला आह े.
२. ीकोनात बदल : जे हा उ पादन नवीन असत े ते हा लो कांचा अशा नवीन
उ पादना ंकडे तट थ (neutral) ि कोन अस ू शकतो . असे नवीन उ पादन यायच े क
नाही असा या ंचा स ं म अस ू शकतो . परंतु भावी जािहरात मोहीम या तट थ व ृ ीचे
सकारा मक वृ ीम य े पांतर कर यास मदत करत े. उदा. ि वॅगो, इंदुलेखा हेअर ऑइल ,
अब न कंपनी यासारखी नवीन उ पा दने/सेवा ाहका ंनी या ं या भावी जािहरात मोिहमा ंमुळे
अ प कालावधीत ा उ पादन े/सेवांचा वीकार केला आह े.
एखा ा िविश ँड या नकारा मक िस ीम ुळे ाहक या याब ल नकारा मक ीकोन
िवकिसत क शकतात . परंतु भावी जािहरात मोिहम े ारे जािहरातदार े कां या श ंका
दूर क शकतात आिण या ंची नकारा मक व ृ ी सकारा मकत ेम ये बदल ू शकतात. उदा.
कॅडबरी ड ेअरी िम क , मॅगी, पे सी आद बाबत नकारा मक व ृ ी िनमा ण झाली होती . परंतु
जािहरातदारा ंनी िविश जािहरात मोहीम हाती घेऊन यात यांनी केले या स ुधारा मक
कृत ब ल लोका ंना मािहती िदली आिण लोका ंना उ पादना या ग ुणव ेब ल िव ास िदला .
यामुळे ँड्नी या ंची ँड छबी पु हा िमळवली आह े आिण ाहका ंनी या ंना पु हा वीकारल े
आहे.
३. ितमा िनिम ती / ँड ितमा तयार करत े: ँड ितमा हणज े ाहका ं या मनात
उ पादन /सेवेची ितमा तयार करण े होय. भावी जािहरात ल य ाहका ं या मनात
munotes.in
Page 9
जािहरातीची ओळख
9 उ पादन /सेवेची ँड ितमा िवकिसत करत े. उदा. 'हेड अँड शो डरन े - डो यातील क डा
दूर करा . हणून जे हा आपण डो यातील क ड्यािवषयी िवचार करतो त े हा आप या मनात
हेड अँड शो डर ची ितमा य ेते. याच कार े हािप क टोयल ेट लीनर - ९९.९% जंतू न
करतो . जे हा आपण टोयल ेट लीनरब ल िवचार करतो त े हा आप या डो यात हािप कची
ितमा य ेते. यां या भावी जािहरात मोिहमा ंमुळे ही ितमा िनिम ती श य झा ली आहे.
४. िन ा बांधणी / ँड िन ा िनमा ण करत े: ँड िन ा याचा अथ पुढील माण े आहे:
• िव मान ाहका ंकडून उ पादनाची पु हा पु हा खर ेदी करण े.
• िव मान ाहका ंकडून इतरा ंना उ पा दनाची िश फारस करणे.
यो य जािहरातीम ुळे ाहका ं या मनात उ पादनाची ँड ितमा तयार होत े आिण ाहक त े
उ पादन प ु हा प ु हा खर ेदी करतात आिण इतरा ंना ते खरेदी कर याची िशफारस करतात .
यामुळे भावी जािहरात मोहीम ाहका ंम ये उ पादन /सेवां ती ँड िन ा िवकिस त
कर यास मदत करत े.
५. बाजार पेठ िव तार : भावी जािहरात मोहीम क ंपनीची िव आिण नफा वाढव यास
मदत करत े. िविवध भागांतील ाहका ंनाही त े आकिष त कर तात. यामुळे जािहरातदार
यां या बाजारप ेठेचा थािनक ते ादेिशक तर तसेच रा ीय ते आंतररा ीय तरा पय त
िव तार क शकतात .
६. कॉप र ेट ितमा : भावी जािहरात मोहीम क ेवळ ाहका ं या मनात ँड ितमा
िवकिसत करत नाही तर टेकहो डर (भागधारक , ाहक , कम चारी, म य थ इ .) यां या
मनात सं थेची ितमा देखील (कॉप र ेट ितमा ) तयार करत े. सं था म क जािह राती ार े
कॉप र ेट ितमा तयार क ेली जाऊ शकत े याम य े सं थेचे नाव जािहरातीम य े अधोर ेिखत
केले जाते. कॉप र ेट ितमा तयार के यामुळे टेकहो डस कडून पािठ ंबा िमळवण े सोपे होते.
कारण ज े हा कॉप र ेट ितमा तयार क ेली जात े ते हा भागधारक क ंपनीम य े गुंतवणूक
करतात , ाहक उ पादन खर ेदी करतात , पुरवठादार चा ंग या दजा ची साम ी प ुरवतात
आिण वाढीव उधारी कालावधी द ेतात, म य थ या ं या द ुकानात उ पाद नांचे साठा
कर यासाठी तयार असतात आिण क ंपनी स म मन ु यबळ आकिष त क शकत े. उदा. एल
आिण टी , गोदरेज, एच.यू.एल. आिण इतर जािहरात मोही मे ारे कॉप र ेट ितमा िनिम तीवर
भर देत असतात .
munotes.in
Page 10
जािहरात आिण िव यव थापन
10
७. गुणव ेत सुधारणा : भावी जािहरात मोहीम क ंपनीची िव वाढव यास मदत करत े
याम ुळे कंपनी या न यात वाढ होत े. न याचा काही भाग उ पादना या ग ुणव ेत सुधारणा
कर यासाठी वापरला जातो जस े क आध ुिनक य ं साम ी खर ेदी करण े, कम चा या ंना
िश ण द ेणे, संशोधन आिण िवकास ि याकलाप इ . यामुळे फम /कंपनी ाहका ंना चांग या
दजा ची उ पादन े देऊ शकत े याम ुळे ाहका ंचे समाधान हो ते.
८. पध ला त ड देणे: आज बाजा रपेठा उ पादना ंनी भरले या आहेत. सव उ पादन
ेण म य े ती पधा आढळत े. िव मान ाहक िटकव ून ठेव यासाठी आिण नवीन
ाहका ंना आकिष त कर यासाठी सतत जािहरात आव यक आह े. यामुळे पध ला त ड
दे यासाठी आिण बाजारप ेठेत िटकून राह यासाठी जािहरात ह े भावी साधन आह े.
९. िव वाढवत े: ाहका ंना उ पादन खर ेदी कर यास भािवत कर या स जािहरात
मह वाची भ ूिमका बजावत े. जािहरात मोिहम े यां या जािहरात म य े खरेदी हेतूंवर काश
टाकतात जस े क स ुर ा, बचत, सवय, आराम , आनंद, ित ा, मह वाका ं ा इ. यामुळे
उ पादन े/सेवांची मागणी वाढत े. प रणामी , कंपनीची िव वाढत े.
१०. जा त माणातील उ पादन आिण िवतरणाम ुळे होणारी बचत : जािहरात
उ पादनाची मागणी वाढवत े. प रणामी उ पादन आिण िवतरण उप म मोठ ्या माणावर
हाती घ ेतले जातात . यामुळे सं था मोठ्या माणावर क चा माल खर ेदी करत े आिण
यांना सूट िमळत े. तेसेच वाहतूक खचा तही बचत होते. यामुळे मोठ्या माणात उ पादन
आिण वाहत ुक मुळे जािहरातदाराची बचत होत े.
ब. ाहका ंसाठी मह व
१. उ म दजा ची उ पादन े: जािहरातीम ुळे पधा ती होत े. यामुळे ती पध त िटक ून
राह यासाठी उ पादक उ पादना ंची गुणव ा स ुधार यासाठी श य त े सव य न करतात .
जेणेकव ाहका ंना चा ंग या दजा ची उ पादन े िमळ या स फायदा होतो .
२. उ पाद ने कमी िकंमती उपल ध होतात : सं थेस जा त माणातील उ पादन
आिण िवत रणामुळे बचतीचा लाभ िमळ ू शकतो , या ारे सं था उ पादन आिण वाहत ूक
खचा त बचत क शकत े. यां या बचतीचा एक भाग ाहका ंना सवलत आिण कमी िक ंमत
munotes.in
Page 11
जािहरातीची ओळख
11 या व पात िद ला जाऊ शक तो. यामुळे ाहका ंना उ म दजा चा माल कमी िकंमतीत
िमळतो .
३. उ च राहणीमान : वरील म ुद् ांवर चचा के या मा णे जािहरा तीमुळे कंपनी आप या
ाहका ंना कमी िकंमतीत चा ंग या दजा या व त ू देऊ शकत े. यामुळे, ाहक उ च दजा या
जीवनमानाचा आन ंद घेतात (चांग या दजा या व त ू वापरा तव ). हे कमी िकंमतीत
उपल ध अस याम ुळे ाहक दज दार व त ू खरेदी कर यास स म होतात .
४. ाहकांचे समाधान : जािहरात म ुळे ाहका ंना कमी िकंमतीत चा ंग या दजा ची
उ पादन े िमळतात . यामुळे यांची समाधानाची पातळी वाढत े आिण त े आन ंदी असतात .
आजकाल , जािहरात ारे ाहका ंना गुणव ा आिण िक ंमतीब ल मािहती िदली जात असत े,
हणून यांना फ चा ंग या दजा या व त ूं यां या बज ेटम य े िमळ याबाबत अपे ा
असतात.
५. मािहती : जािहराती ाहका ंना उ पादनाची िक ंमत, उपल धता , वापर, फायद े आिण
वापरा प यात प रणाम /मया दा याब ल मािहती द ेतात. अशा व ेबसाइट ्स आ हेत िजथ े
ाहक िविवध उ पाद नांचे फायद े, िकंमत, वैिश ्ये इ याद या आधारावर त ुलना क
शकतात . यानुसार ाहक मािहतीप ूण खरेदी िनण य घेऊ शकतात .
६. िश ण : जािहराती ाहका ंना या ंचे ह क , ाहक यायालय े, िव े यांकडून होणार े
गैर यवहार , (जसे क काळा बाजार आिण भ ेसळ) सामािजक सम या इ. बाबत देखील
िशि त करत असतात . यामुळे ाहका ंची जाग कता वाढत े आिण शोषणपास ून संर ण
होते.
munotes.in
Page 12
जािहरात आिण िव यव थापन
12 ७. आठवण क न द ेणे: जािहराती ाहका ंना या ं या गरजा ंची आठवण क न द ेतात,
यामुळे ते यां या खर ेदीचे वेळेत िनयोजन क शकतात . उदा. िदवाळीसार या सणाच े
आगमन अनेकदा जािहरात म य े दाखवल े जात े. यामुळे ाहका ंना सणास ुदीची खर ेदी
कर याची आठवण होत े. याच माण े बोरो लसची जािहरात िहवा या या ह ंगामात
दाखवली जात े, जी ाहका ंना या ं या वच ेला मॉइ रायझ / तकतक त कर यासाठी
बोरो लस लोशन खर ेदी कर याची आठवण क न देते.
८. खरेदीम य े वेळ वाचतो : जािहराती व त ू/सेवा उपल ध असल ेले िठकाण /
दुकानाची मािहती द ेतात. यामुळे ाहका ंना टोअर शोध या स यांचा वेळ वाया घाल वावा
लागत नाही . उदा. वत मानप ातील िच पटा ंची जािहरात िक ंवा बुकमायशो.कॉम वेबसाइट
िच पट द िश त होत असल े या िच पटग ृहांची नाव े आिण थान याब ल मािहती दान
करतात. यानुसार ाहक संबंिधत िच पट गृहा म ये जाऊन िच पट पाह शकतात .
१.२.३ जािहरातीच े वग करण
अ. भौगोिलक े ा या आधा रावर
१. थािनक जािहरात : याम य े थािनक लोका ंनी एखा ा थािनक दुकानात ून िकंवा
आ थापनात ून उ पादन े खरेदी कर यासाठी जािहरात मोहीम केली जात े. िकरकोळ िव ेते
याला ाधा य देतात. अशा जािहराती होिड ग आिण िभंती प क े िकंवा थािनक व ृ प े
आिण मािसका ंम ये जािहराती या व पात सादर केले जातात . थािनक क ेबल न ेटवक चा
munotes.in
Page 13
जािहरातीची ओळख
13 वापर द ेखील थािनक जािहरातीसाठी क ेला जातो . शॉपस टॉप , डी माट यांसार या
िवभागीय द ुकानां या जािहराती तस ेच कोिच ंग लास ेस, बेकरी, िसनेमाघर इ याद या
जािहराती ही थािनक जािहरात ची उ दाहरणे आहेत.
२. ादेिशक जािहरात : याम य े एक िविश द ेश याप यासा ठी जािहरात मोहीम केली
जाते जे एक रा य िक ंवा िविश भािषक लोक समािव असल ेले े अस ू शकत े.
उ पादना चे उ पादक आिण ाद ेिशक िवतरक यां याकड ून याला ा धा य िदल े जाते. अशा
जािहरा ती रेिडओ आिण टी ही ( ादेिशक च ॅनेल), ादेिशक वृ प े आिण मािसका ं या
व पात के या जातात आिण लि यत े कांपय त पोहोच यासाठी बा मा यमा ंचा
देखील वापर क ेला जातो . मसा या ं या जािहराती , पु तके, कपडे इ यादी ा देिशक
जािहरात ची उदाहरण े आहेत.
३. रा ीय जािहरात : याम य े संपूण रा ाचा समाव ेश असल ेली जािहरात मोहीम केली
जाते. ा जािहरातीला ाहक उ पादना ं या उ पादका ं ारे ाधा य िदल े जात े. अशा
जािहराती टी ही , रेिडओ, वत मानप , सोशल मीिडया इ यादी रा ीय मा यमा ं ारे के या
जातात . िहंदु थान य ुिनिल हर , रलाय स इ ंड ीज , गोदरेज, टाटा, बजाज इ यादी काही
आघाडीच े जािहरातदार आह ेत जे रा ीय तरावर जािहरात करतात .
munotes.in
Page 14
जािहरात आिण िव यव थापन
14
४. आंतररा ीय /जागितक जािह रात: याम य े अ न ेक द ेशांचा स मावेश असल ेली
जािहरात मोहीम समािव आह े. सॅटेलाइट टी ही या आगमनान े, आंतररा ीय जािहरात
मोिहमा जगा या िविवध भागा ंम ये सा रत होत आह ेत. जागितक खर ेदीदारा ंना उ पादन े
खरेदी कर यास व ृ कर यासाठी ा जािहराती क े या जा तात. अशा जािहराती टी ही ,
मािसके, सोशल मीिडया , इंटरनेट इ याद या पात हाती घ ेत या जातात . बह रा ीय
कंप या जागितक तरावर काय रत अस यान े यांना अशा जािहरात ची गरज असत े.
कोका -कोला, कोलग ेट, सोनी इ यादी जागितक तरावरील काही आघाडी या जािहरातदार
आहेत.
ब. मा यमा ं या आधारावर
१. ि ंट/ ेस मा यम जािहरात : याम य े वत मानप , मािसक े इ यादी ि ंट मा यमा ार े
जािहरात केली जात े. उ पादनाची तपशीलवार मािहती ि ंट जािहरातीम य े िदली जाऊ
शकते. पुढे भिव यात स ंदभा साठी देखील ा जािहरात चा वापर केला जाऊ शकतो . हे
जािहरात मा यम सव जािहरात मा यमा ंम ये अिधक िकफायतशीर आिण भावी मा यम
आहे. कागदाचा दजा आिण छपाई त ं ानाम य े सुधारणा झा याम ुळे आजकाल ि ंट
जािहरातीला अिधक लोकि यता िमळाली आह े.
munotes.in
Page 15
जािहरातीची ओळख
15
२. सार मा य म जािहरात : ाम य े रेिडओ आिण ट ेिलि हजन सार या सा रत
मा यमा ंचा समाव ेश होतो .
रेिडओ जािहरात पॉट घोषणा आिण ायोिजत काय मां या व पात क ेली जात े.
इथे जािहरात ही यावसाियक गाणी , लघु ि कटसह स ंवाद, िच पट कलाकार , डा
खेळाडू, िस यि म वांचे मत इ. व पात असू शकत े. रेिडओ जािहरातीचा ऑिडओ
( विन) भाव असतो . रेिडओ िज ंग स ख ूप लोकि य आह ेत आिण उ पादन े िव स मदत
करतात .
जािहरात साठी टेलेि हजन मा यमाचा मोठ्या माणावर वापर क ेला जातो . येथे
लहान जािह राती आिण ा योिजत काय मां या व पात जािहराती क े या जातात . ा
जािहराती या मा यमात ून उ पाद नाचे ा यि क देणे श य होत े. टी ही जािहरा तीमध े
ऑिडओ -ि हिडओ दो ही चा समाव ेश होतो .
३. घराबाह ेरील जािहरात मा यम े: याम य े पो टस , बॅनर, िनऑन साइन , वाहतूक
जािहरात , पॉइंट ऑफ पच स (पीओपी ) जािहरात इ याद ारे जािहरात मोहीम राबवली
जाते. हे ाहका ंना उ पादनाब ल आठवण क न द ेणारे जािहरातीच े उ कृ मा यम आहे.
थािनक जािहरातीस हे अिधक भावी आह े.
munotes.in
Page 16
जािहरात आिण िव यव थापन
16
४. इंटरनेट जािहरात मा य मे: स या या य ुगात इ ंटरनेट जािहरात मा यमची वाढ
झपाट्याने होत आह े. व ड वाइड व ेबचा (WWW) वापर जािहरात साठी क ेला जातो .
िविवध कार या इ ंटरनेट जािहरात म य े जािहरात ब ॅनर, वेबसाइट ्स, इंटर टीिशयल ,
ईमेल जािहरात , सच इंिजन जािहरात इ याद चा समाव ेश होतो . इंटरनेट जािहरातीचा एक
मोठा फायदा हणज े इथे भौगोिलक िक ंवा वेळे या मया दा नसतात आिण मािहती व रत
कािशत केली जाऊ शकत े. ऑनलाइन जािहराती सान ुकूिलत (Customise) जािहराती
असू शकतात , याम ुळे ाहक ल यीकरण अिधक काय म आिण अचूक बनत े.
क. ल य े कां या आधारावर
१. ाहक जािहरात : हा जािहरातीचा सवा त सामा य कार आह े. ही जािहरात अंितम
ाहका ंना उ ेशून केली जात े. हे केवळ ाहका ंचे ल व ेधून घेत नाही तर या ंना उ पादन
खरेदी कर यास व ृ करत े. अशा जािहराती टी ही, वत मानप े, मािसक े, इंटरनेट इ यादी
मा यमा ं ारे के या जातात . या जािहराती सामा य लोका ंसाठी िनिम त अस तात आिण
यामुळे जािहरात ची रचना करताना ता ंि क गो ी टाळ या जातात . ाहक जािहरात म य े
munotes.in
Page 17
जािहरातीची ओळख
17 साबण , िडटज ट पावडर , कॉ मेिटक, टूथपे ट, मोटार सा यकल , रेि जर ेटर, युिझक
िस टम , फिन चर इ यादीसार या उपभो य व त ूंचा चार करतात .
२. औ ोिगक जािहरात : या कारची जािहरात औ ोिगक व त ूंचे (जसे क
यं साम ी , उपकरण े, सुटे भाग आिण घटक , फेि केट सािह य इ.) उ पाद न आिण िव तरण
करतात . ही जािहरात यापारी /औ ोिगक ाहका ंसाठी क ेली जात े. अशा जािहराती सहसा
ेड पि लक ेशनम ये के या जातात . इतर मा य मे जसे क यवसाियक मािसक े, थेट मेल,
यापार म ेळे आिण दश ने इ याद चा वापर द ेखील औ ोिगक जािहरा तीसाठी क ेला जातो .
३. यापार जािहरात : यापार जािहरात ही िवतरण ि य ेत सामील असल े या
घाऊक िव ेते आिण िकरकोळ िव ेते (म य थ ) यांसार या म य था ंक रता केली जात े.
जािहरातदारा या उ पादना ंना आप या दुकानात ठ ेव यासाठी म य था ंचे मन वळवण े
आिण या ंना े रत करण े हे ा जािहरातीच े उि आह े. डीलरिशपला आम ंि त करणा या
जािहराती हा यापार जािहराती चा एक कार आह ेत. ेड जन स, ोशर, डायरे ट म ेल,
कमिश यल ेस इ याद चा वापर यापार जािहरात साठी क ेला जाऊ शकतो .
munotes.in
Page 18
जािहरात आिण िव यव थापन
18
४. यावसाियक जािहरात : डॉ टर , वक ल , िश क , वा तुिवशारद इ यादी
यावसाियक गटा ंना ल य क ेले या जािहरा त ना यावसाियक जािहरात असे हणतात . या
जािहरातीक रता उ पादक आिण िवतरक हे यावसाियका ंवर अवल ंबून असतात आिण
यासाठी उ पादक आिण िवतरक आपली उ पादन े अंितम ाहका ंपय त पोहोचव याच े काम
ा यवसाियका ं ारे करतात . औषध े, बांधकाम सािह य आिण प ु तके यासारखी उ पादन े
सामा यतः यवसाियका ं ारे अनु मे डॉ टर , आिक टे ट आिण िश का ं या
िशफारसीन ुसार ाहक खरेदी करतात . या जािहराती ता ंि क व पा या असू शकतात .
अशा कार या जािहरात साठी यावसाियक मािसक े वापरली जातात . वैयि क िव
(Salesmanship) देखील य ेथे मह वप ूण भूिमका बजावत े. उदा. वै क य ितिनधी
(एम.आर.) औषधा ं या नम ु यांसह डॉ टरा ंशी संपक साधतात आिण णांना या ंची औषध े
िशफारस क र यास या ंना िवनंती करतात .
munotes.in
Page 19
जािहरातीची ओळख
19 ड. काया या आधारावर
१. य आिण अ य क ृती जािहरात :
य क ृती जािहरात : लि यत ाहकाकड ून काही ता काळ ितसाद
िमळव यासाठी रचना केले या जािहरा त ना य क ृती जािहरात हणतात. सव िव य
वृ ी जािहराती य क ृती जािहराती आह ेत. सवलत , मोफत भ ेटव त ू ऑफर , ए सच ज
ऑफर , ीिमयम ऑफर इ यादी य क ृती जािहरातीची उदाहरण े आह ेत. येथे
जािहरातदारा ंचे ल या ं या उ पादनाची िव वाढव या वर असत े.
अ य क ृती जािहरात : याम य े जािहरात क ेले या ँडची अन ुकूल ितमा तयार
क न लि यत ाहका ंना भािवत कर यासाठी ा जािहरातीची रचना केली जाते. अशा
जािहराती खर ेदीदारा ंना पध का या ँडपे ा जािहरातदारा या ँडला ाधा य द े यास
वृ करतात . येथे जािहरातदार या या उ पादना ंची तुलना ित पध कां या उ पादनाशी
करतो आिण ित प या या उ पादनाप े ा या या उ पादनाची े ता अधोर ेिखत करतो .
२. ाथिमक जािहरात आ िण िनवडक जािहरात :
ाथिमक जािहरा त: याला ज ेने रक (Generic) जािहरात अस ेही हणतात . ही
जािहरात िविश ँड या न ह े तर एका कार या उ पादना या मागणीवर प रणाम
कर या या उ ेशाने केली जात े. हे ाहका ंना संपूण उ पादन वगा या फाय ा ंब ल िशि त
करते. ही जािहरात यापार स ंघटना िकंवा सहकारी गटा ंनी कोण याही िविश ँडचा स ंदभ
न घेता केली जात े उदा. संडे हो या म ंडे रोज खाओ अंडे! - रा ीय अ ंडी सम वय सिमतीची
जािहरात मोही मे ारे. या जािहरातीम य े कोण याही ँडचे नाव अधोर ेिखत केलेले नाही. येथे
munotes.in
Page 20
जािहरात आिण िव यव थापन
20 जािहरातदार उ हा यात अ ंड्या या (उ पादन वग ) सेवना या फाय ा ंिवषयी ाहका ंना
मािहती द े यावर भर द ेतात.
िनवडक जािहरात : ही जािहरात जेने रक उ पादनाऐवजी एका िविश
उ पादका या ँडला ो साहन द े यासाठी केली जात े. टाटा टी , सफ ए स ेल वॉिश ंग
पावडर , ि हिडओकॉन ट ेिलि हजन , िहरो ह डा बाईक , टायटन घड ्याळे इ यादीसार या
िविश ँडची मागणी वाढव या या उ ेशाने ही जािहरात क ेली जात े. बह तेक जािहराती या
ेणीत य ेतात. िविश ँड लोकि य करण े आिण याची िव वाढवण े हा जािहरातीचा
मु य उ ेश आह े.
३. उ पादनाची जािहरात आिण स ं था मक जािहरात :
उ पादनाची जािहरात : जे हा उ पादक /िकरकोळ िव ेता िविश ँडचा चार
क न वत या उ पादना ं या िक ंवा स ेवां या िव ला ो साहन द े यासाठी जािह रात
करतो त े हा या स उ पादन जा िहरात हणतात . बह तेक जािहराती उ पादना या जािहराती
असतात . ते उ पादनावर िक ंवा या या काही व ैिश ्यांवर जस े क िक ंमत, गुणव ा , वापर
इ याद वर जोर देतात. उदा. टाईड, वािलटी वॉ स , गािन यर इ यादीची जािहरात .
munotes.in
Page 21
जािहरातीची ओळख
21
सं था मक जा िहरात : ा जािहराती ार े सामा य लोका ं या मनात क ंपनीची
अनुकूल ितमा िनमा ण क न ‘कॉप र ेट ितमा ’ वाढव याचा य न केला जातो . अशा
प रि थतीत , कंपनीचे नाव जािहरातीम य े क िबंदू हणून वापरल े जात े. बड्या
उ ोगस मूहां ारे ा कार या जािह राती क े या जातात . उदा. एल अँड टी, टाटा,
रलाय स इ यािद या जािहराती .
१.३ एकाि मक िवपणन स ं ापन
एकाि मक िवपणन स ं ापन स ंक पना
एकाि मक िवपणन स ं ापन ही ाहक आिण िवतरण साखळीला समान आिण सात यप ूण
िवपणन स ंदेश दे यासाठी िविवध िवपणन आिण चारा म क घटका ंचे एक ीकरण , सम वय
आिण स ंयोजन कर याची ि या आह े. आयएमसी िविवध मा यम े जसे क ईम ेल, सोशल
munotes.in
Page 22
जािहरात आिण िव यव थापन
22 मीिडया , टी ही, ि ंट इ यादी आिण िविवध प ती जस े क जािहरात , थेट िवपणन , िव य
वृ ी यांना एक केले जाते.
आयएमसी खा ी करत े क , िवतरण मा यम काहीही असो , संदेश आिण ि थती करण
बदलणार नाही. सं थेची स ं ेषण उि े पूण कर यासाठी वापर या जाणा या मूलभूत
आयएमसी साधना ंना मोशन िम हणून संबोधल े जाते.
१.३.१ या या :
िव यम ट ँटन यां या मत े “सं थे या िवपणन िम णातील घटक हण ून याचा वापर
सं था आिण /िकंवा ित या उ पादना ंब ल बाजाराला मािहती द े यासाठी , मन
वळव यासाठी आिण आठवण क न द े यासाठी क ेला जातो यास एकाि मक िवपणन
सं ापन हणतात .”
एकाि मक िवपणन स ं ापनाची उदा हरणे
1) उबेर ने एकाि मक िवपणन स ं ापन वापर स ु केला आह े ती प ूण पणे एक त ेवर
आधा रत आह े. फेसबुक आिण य ूट्यूबसह एक म टी - लॅटफॉम मोहीम आिण ट ेिलि हजन
एक यापक एअर क हर ेज आिण वास करताना े कांसाठी र ेिडयो अशा कार े उबेर ने
एकाि मक िवपणन स ं ापन स ु केले.
2) कोका कोलान े अितशय आकष क टी ही जािहराती ार े ‘ओपन ह ॅपीनेस’ मोहीम स ु
केली. सोशल मीिडया , ि ंट, ऑनलाइन जािहराती , आउटडोअर मीिडया इ यादी व इतर
सं ेषण मा यम द ेखील भावीपण े वापरल े गेले. मीिडया मा यमा ंवर लोका ंना ल य
कर यासाठी ा सव आयएमसी चॅनेलचा वापर कोका कोला ने केला.
१.३.२ एकाि मक िवपणन स ं ापन (आयएमसी ) चे घटक
१. जािहरात : जािहरात ह े ायोजका ार े अ य सादरीकरण आहे आिण क पना , व तू
िकंवा सेवां या जािहरातीच े स शु क व प आह े. िवपणन सं ेषणाचा हा मह वाचा भाग
munotes.in
Page 23
जािहरातीची ओळख
23 आहे. सशु क प ैलू हणज े जािहरात स ंदेशासाठी जागा सामा यतः िवकत यावी लागत े.
वत मानप , मािसक े, रेिडओ, टी ही, कॅटलॉग , डायरे ट म ेल, होिड ज, इंटरनेट, मोबाईल
फोन इ यादी मा य मे जािहरा तीक रता वापरली जाऊ शकतात .
जािहरातीची उि े पुढील माण े आहेत:
नवीन उ पादन /सेवांब ल जाग कता िनमा ण करण े
उ पादन /सेवांब ल सकारा मक ीकोन िवकिसत करण े
ँड ितमा वाढवण े
कॉप र ेट ितमा सुधारणे
पध ला त ड द ेणे
२. िस ी (Publicity) : िस ी हा द ेखील जनस ंवादाचा एक माग आहे. हे चाराचे
सशु क व प नाही . तंभलेखक आिण प कार या ं याकडून िस ी िमळत े. िस ीम य े
पुढील गो समािव होतात :
मुलाखती द ेणे,
प रसंवाद आयोिजत करण े,
चेरीटेबल देणगी द ेणे,
िच पट अिभन ेते, ि केटपटू, राजकारणी िक ंवा लोकि य य ार े मेगा इ ह ट्सचे
उ ाटन करण े,
टेज शो इ .ची यव था करण े.
ा सव बात या कािशत कर यासाठी जन मा यमा ंना आकिष त केले जाते.
३. िव य व ृ ी: याम य े व तू आिण स ेवांची िव वाढव यासाठी वापर या जाणा या
िविवध त ं ांचा समाव ेश होतो . या तं ांम ये पुढील गो ी समािव होतात :
सवलत कूपन
मोफत नम ुने आिण मोफत भ ेटव त ू
ए सच ज ऑफर
िव न ंतरची स ेवा
कॉ बो ऑफर
गॅरंटी िकंवा वॉरंटी
पधा munotes.in
Page 24
जािहरात आिण िव यव थापन
24 िव वृ ी ि याकलापा ंची उि े पुढील माण े आहेत:
नवीन उ पादन े सादर करण े
नवीन ाहका ंना आकिष त करणे आिण मागणीला उ ेजन देणे
गैर हंगामी (Non-seasonal ) कालावधीत िव वाढव णे
पध कां या िव चार मोिहम ेचा ितकार करण े इ.
४. जनस ंपक (PR): पी आर िविवध गट जस े क कम चारी, ाहक , पुरवठादार ,
गुंतवणूकदार, सरकार इ याद शी स ंबंध राख या चे काय करत े. सं थेची धोरण े, काय प ती
आिण क ृती यािवष यी साव जिनक व ृ ी आिण मता ंचे मू यमापन कर यावर त े आपल े ल
क ि त करत े. हे दुहेरी सं ेषणा ार े संबंध, स ावना , समज आिण वीक ृती िवकिसत करते.
जनसंपका चे उि उ पादन िवकण े नाही तर क ंपनीची अन ुकूल ितमा िनमा ण करण े आिण
आव यक अस यास ती स ुधारणे हे आहे.
५. थेट िवपणन : ही िवपणना ची एक णाली आह े या ार े सं था ितसाद िक ंवा
यवहार िनमा ण कर यासाठी लि यत ाहका ंशी थ ेट संवाद साधतात . याम य े िवतरण
ि य ेतून म य था ंना काढ ून टाकल े जाते.
याम य े य लो पेजेस, डायरे ट म ेल ( ाहका ंना ल य कर यासाठी िव प , ोशर,
कॅटलॉग पाठवण े), डोअर -टू-डोअर कॉिल ंग इ यादी पार ंपा रक थ ेट प त चा समाव ेश होतो.
आधुिनक थ ेट िवपणन प त म य े टेलीमाक िटंग, थेट रेिडओ िव , मािसक े आिण टी ही
जािहराती , ऑनलाइन शॉिप ंग इ यािदचा समाव ेश होतो. एमवे, टपरव ेअर, डेल संगणक
आिण गेट वे सार या कंप या थ ेट िवपणना म ये यश वी झा या आह ेत.
६. वैयि क िव /से समनिशप : वैयि क िव िकंवा से समनिशप ही व त ू आिण
सेवांची िव कर याची सवा त जुनी आिण लोकि य प त आह े. याम य े ाहका ंसमोर
व तू आिण स ेवांचे सादरी करण करणे आिण उ पादन े िकंवा सेवा खरेदी कर यासाठी या ंना
पटवण े याचा समाव ेश होतो . याम य े िव ेते आिण स ंभा य खर ेदीदार या ं यात समोरासमोर
संवाद साधला जातो . वैयि क िव चा ि कोन न ेहमीच लविचक असतो . ाहका ंची
प रि थती आिण िहत ल ात घ ेऊन, से समन कशा कार े ाहका ंना उ पादन खर ेदी
कर यासाठी उदािपत करायच े ते ठरवतात . वैयि क िव दोन कार या असतात :
काउंटरवरील िव - िजथे ाहक स े समनकड े जातो (दुकानात )
घरोघरी िव – जेथे से समन ाहका ंकडे जातो .
७. ायोजक व : सं था आिण ित या ँडसाठी एक व ेगळी ितमा िनमा ण कर यासा ठी
कंपनी एखा ा डा, सां कृितक आिण सामािजक काय म ायोिजत कर तात.
ायोजक व पुढील उ ेशांसाठी केले जाते:
munotes.in
Page 25
जािहरातीची ओळख
25 ँड िकंवा कंपनीचे नाव प रिचत कर यासाठी
कॉप र ेट ओळख बळकट कर यासाठी
मा यमा ंना आकिष त कर यासाठी
८. यापार म ेळा आिण दश ने: यापार मेळा आिण दश न हणज े िविश उ ोगातील
कंप या या ंचे नवीनतम उ पादन दिश त करतात . यापार म ेळावे कंप यांना उ ोग
भागीदार आिण ाहका ंना भेट यासाठी आिण बाजारातील कल आिण स ंधी तपास यासाठी
एक यासपीठ दान करतात . हे सहभाग ना अि तीय न ेटविक ग लॅटफॉम दान करत े.
यापार म ेळा आिण दश नातील सहभागा या उि ा ंम ये पुढील गो ी समािव होतात :
उ पादनाच े ा यि क
पध कां या ि याकलापा ंचा अ यास करण े
संभा य खर ेदीदारा ंशी संपक थािपत करण े
अलीकडील बाजाराचा कल आिण स ंधी समज ून घेणे
९. पॅकेिजंग: यो य र या रचना केलेले पॅकेज उ पादन खर ेदी कर या या स ंभा यत ेवर
भाव टाक ू शकत े आिण ाहका ंना उ पादन खर ेदी कर यास े रत क शकत े. पॅकेिजंग
मह वप ूण भूिमका बजावत े जसे क :
उ पादनाची मािहती द ेणे
वाहतूक आिण हाताळणी करताना मालाच े संर ण करण े
उ पादनाची ग ुणव ा जतन करण े
उ पादनाची जािहरात करणे इ.
१.४ वत णूक ा प (ई.के. ॉ ं ग च े एआयडीए ा प )
एआयडीए ा प भावी जािहरात आिण िवपणन मोिहमा िवकिसत कर यासाठी वापर या
जाणा या मूलभूत परंतु मह वपूण ा प पैक एक आह े. एआयडीए ा प उ पादन िक ंवा
सेवे या खर ेदी ि य ेदर यान य या स ं ाना मक ट या ंतून जातो त े दश वते.
एआयडीए ह े एक स ंि प आह े याचा अथ पुढील माण े आहे:
munotes.in
Page 26
जािहरात आिण िव यव थापन
26 १.४.१ एआयडीए ा पाच े ट पे
१) ल व ेधणे (Attention):
ल वेध याचा ट पा हा एआयडीए ा पाचा सवा त कमी दजा चा मानला जाणारा ट पा
आहे. ही अशी अव था आहे िजथे ँड जाग कता िनमा ण केली जाते आिण संभा य
ाहका ंचे ल वेधून घेतले जाते. हा ँड आिण ाहक यां यातील पिहला संवाद आहे. ँड
बाजारपेठेत अि त वात आहे, याचा अथ असा नाही क , ाहका ंना याब ल मािहती
असेलच. ँड्सना हे सुिनि त करावे लागेल क , ते वतःस ाहका ंसाठी यमान
(visible) बनवत आहेत. यासाठी , ते छापील जािहराती िकंवा टी ही, रेिडओ जािहराती
तसेच इं टा ाम आिण ट्िवटर सार या सोशल मीिडया हँडलसार या तं ांची मदत घेऊ
शकतात आिण ल वेधून घेऊ शकतात . उदाहरणाथ , अनेक ाहका ंना सीआरइडी ब ल
मािहती न हती . सीआरइडी ची थापना २०१८ म ये झाली होती परंतु लोकांनी २०२१
म ये ९० या दशकातील िच हा ंसह छोट्या जािहराती के या ते हा ते ओळख ू लागल े.
सवा त िस राह ल िवड आिण याची िस जािहरात "इंिदरानगर का गुंडा" होती.
२) वार य िनमा ण करण े (Interest) :
ल व ेधुन घे या या ट यान ंतर, वार य ट पा य ेतो. येथे संवाद ही ग ु िक ली आह े.
ँडकडून या ंची उ पादन े आिण सेवांब लचा स ंदेश प आिण म ु ेसूद असण े अ य ंत
मह वाच े आहे. संदेश अशा कार े तयार क ेले पािहज े क ाहक उ पादनाब ल स ंशोधन
सु कर यास उ स ुक झाल े पािहज ेत. ाहका ं या गरजा प ूण के या जातील आिण ँडने
या पूण कर याची योजना कशी आखली आह े, हे सव संदेशात समािव क ेले पािहज ेत.
उदाहरणाथ : सीआरइडी ने दाखवल े या सव जािहरात म य े यां याकड े एक अितशय
साधा स ंदेश होता - “सीआरइडी डाउनलोड करा आिण त ुमची िबल े भर यासाठी ब ीस
िमळवा .” यांनी या ं या उ पादनाब ल मािहती िदली आिण सा ंिगतल े क तु ही त ुम या
ेिडट काड ची िबल े भर यास बि स े िदली जातील . या सा या स ंदेशाने खळबळ िनमा ण
झाली.
३) इ छा िनमा ण करण े (Desire) :
ल व ेधून घेत यान ंतर आिण वार य िनमा ण झा यान ंतर इ छा िनमा ण करण े हा ट पा
येतो. ही अशी अव था आह े जे हा ँड्सना ख ूप सावधिगरी बाळगावी लागत े. येथे ँडने
उ पादन िक ंवा सेवेचे फायद े िकंवा िवल ण िव िवधान (USP) अधोर ेिखत क ेली पािहज े.
ँड या ं यासाठी अि तीय काय ऑफर करत आह े? उदाहरणाथ , सीआरइडी ेिडट
वाईन ऑफर करत े याचा वा पर ब ीस आिण क ॅशबॅक िमळव यासा ठी केला जाऊ
शकतो . ते टॅगलाइन द ेखील वापरतात - " इट पेस टू बी गुड " यामुळे अॅप डाऊनलोड
कर याची इ छा िनमा ण होत े कारण ाहका ंना आता समजत आह े क सीआरइडी चा
यांना नेमका कसा फायदा होईल आिण या ंना इथ े काय िमळ ेल जे यांना इत र िमळणार
नाही.
munotes.in
Page 27
जािहरातीची ओळख
27 ४) कृती करण े (Action) :
आता अ ंितम ट पा आला आह े िजथे ाहक उ पादन खर ेदी करतो िक ंवा सेवेची सद यता
घेतो. ाहकाला ँडब ल सकारा मक क पना िनमा ण झाली आह े आिण या ंना खा ी आह े
क ँड या ंना फायदा द ेईल आिण या ंची सम या सोडव ेल. सीआरइडी या बाबतीत ,
ाहका ंना खा ी आह े क या ंनी ेिडट काड ची िबल े वेळेवर भर यास या ंना फायदा होईल .
ते हा ते अॅप डाउनलोड करतील िक ंवा वतःची न दणी करतील . सव साधारण श दात , ँड
खरेदी ि या जलद कर यासाठी िक ंवा पु ी कर यासाठी ाहका ंना सवलत िक ंवा लवकर
खरेदी कर याक र ता ऑफर द ेऊ शकतात .
१.४.२ एआयडीए ा प यश वी र या वापरल े या ँडचे उदाहरण
नेटि ल स :
जे हा नेटि ल स भारतात आले, ते हा यांना भेडसावणारी सवा त मोठी सम या ही होती
क , बह सं य घरांम ये केबल कने शन असल े या िविवध लॅटफॉम वर भारतीया ंना आधीच
िवनामू य आिण सतत कंटे ट उपल ध होते. नेटि ल सला नवीन बाजारप ेठेस आवाहन
क न नेटि ल स घे यास पटवून ावे लागल े. यांनी एआयडीए ा पा चा वापर पुढील
कार े केला:
१. ल वेधून (Attention ) घे यासाठी नेटि ल सन े नाक स , ड्स इ. सार या
काय मांचे मोठे पो टर लावून बा जािहरात चा पारंपा रक माग वीकारला . यां या
बॅनरखाली से ेड गे स सारख े काही मूळ शो देखील होते यांचा यांनी चार केला.
२. भारतातील त ण लोकस ं येवर ल क ि त क न वार य (Interest ) िनमा ण केले
गेले. ाहका ंना १ मिहना िवनाम ू य नेटि ल स उपल ध क न देऊन यामुळे ाहका ंम ये
इतर काय मांब ल उ सुकता िनमा ण केली गेली.
३. नेटि ल सची १ मिह याची मोफत सुिवधा अनुभव यान ंतर, मूळ मािहतीपट ,
काय म, वेब िसरीज , नामांिकत हॉिलव ूड आिण बॉलीवूड िच पटा ंचा सं ह, कोण या ही
उपकरणासाठी सपोट यांसार या वैिश ्यांसह, नेटि ल ससह पुढे चालू ठेव याची
ाहका ंची इ छा (Desire) अिधक ढ केली गेली.
४. जे हा नेटि ल स ाहका या आिथ क दु ्या परवड ेल अशा अनेक योजना तािवत
करेल ते हा ाहका ंकडून कृतीची (Action) कृती चा िनण य घेतला जाईल . या ट यावर
ाहक तािवत के या जाणा या सव गो शी जोडल े गेले आिण येथे ाहका ंना खरेदी
कर याकड े वळवण े सोपे झाले.
१.५ डीएजीएमएआर ा प ( सेल कोली )
जािहरातीचा डीएजीएमएआर ा प स ेल कोली या ंनी िनमा ण केले आहे. डीएजीएमएआ र
ही जािहरात य ेय आिण उि े ठरव यासाठी जािहरात म य े वापरली जाणारी स ंक पना
आहे. डीएजीएमएआर ह े “Defining advertising goals to measure advertising munotes.in
Page 28
जािहरात आिण िव यव थापन
28 results” ("जािहरात प रणाम मोज यासाठी जािहरात उि े प रभािषत करण े") चे संि
प आह े.
सेल कोली यांनी िनरी ण क ेले क , जािहरातदार जािहरात म य े गुंतवणूक करत असल े
तरी या ंना जािहरात या ग ुंतवणुक वर परतावा (आरओआय ) िमळिव यासाठी इतर
िवपणन ि याकलापा ंम ये बराच व ेळ गुंतवावा लागतो . याचे कारण हणज े ते जािहरात या
परता याब ल (आरओआय ) अ ात हो ते.
हणून, सेलने २ मु य माग सुचवले या ार े केवळ जािहरात या वापरान े जा तीत
जा त आरओआय ा क ेले जाऊ शकत े. हणून, एखादी क ंपनी जी आप या
उ पादना ंची िव कर यासाठी १० वेगवेग या मागा चा िवचार करत होती , ती जािहराती
िकती भावी आह े याचा अ यास क इि छत असताना , जािहरात मध ून िमळणारा
आरओआय तपास ू शकत े.
या ा पाचा म ु य उ ेश लि यत े कांपय त इि छत स ंदेश पोहोचवण े हा आह े. या
सं ेषण काया त ४ ट या ंचा समाव ेश होतो .
१) जाग कता िनमा ण करणे (Awareness) :
उ पादन /सेवा खरेदी कर याप ूव याब ल जाग कता िनमा ण करणे आव यक असत े.
जािहरात चा मु य उ ेश उ पादनाब ल ाहक जाग कता सुधारणे हा आहे.
एखा ा ाहकाला उ पादनाची जाणीव झाली क , यां याकड े दुल केले जाऊ नये.
ाहका ंकडे दुल झा यास इतर ित पध नी जािहरात करतात आिण ाहक ग धळ ून
जातात .
या ट यावर लि यत े क ँड/उ पादनाब ल जाग क होतात . येथे जािहरातदाराच े
उि लोकांना ँड/उ पादनाब ल जाग क करणे हा आहे.
munotes.in
Page 29
जािहरातीची ओळख
29 २) आकलन करणे (Comprehension)
खरेदीसाठी ाहकांना भािवत कर यासाठी जाग कता पुरेशी नसते. उ पादन आिण
कंपनीचे ान आिण यो य आकलन मह वाच े आहे. कंपनी आिण उ पादनाची मािहती देऊन
हे करता येते.
या ट यावर ाहका ंना उ पादनाब ल अिधक मािहती िमळत े आिण उ पादन वापर याचे
फायद े समजतात . येथे जािहरा तदाराच े उि उ पादनाब ल ाहका ंना मािहती दान करणे
हे आहे.
३) िव ासाची भावना थािपत करणे (Conviction)
या ट यावर , खा ी िकंवा िव ासाची भावना थािपत केली जाते आिण वार य े आिण
ाधा य े िनमा ण क न , ाहका ंना खा ी िदली जाते क , पुढ या वेळेस खरेदी करताना
जािहरात केलेले उ पादन वाप न पहावे.
या ट यावर ाहक वेगवेग या उ पादना ंचे मू यांकन करतो आिण उ पादन खरेदी
कर याची योजना आखतो . येथे उ पादन खरेदी कर यासाठी सकारा मक मानिसकता
िनमा ण करणे हा यामागचा उ ेश असतो .
४) कृती (Action)
ही शेवटची पायरी आहे याम य े ाहका ार े उ पादन िकंवा सेवेची अंितम खरेदीचा िनण य
घेतला जातो. ाहका ंची जािहरात केलेले उ पादन खरेदी कर याची इ छा िनमा ण होताच ,
हे कृतीत पांतर केले जाणे आव यक आहे. ाहका ंना उ पादन खरेदी कर यास वृ
करणे हा यामागचा उ ेश आहे.
१.६ भावा ंचे पदान ु म ा प (लॅि हज आिण ट ेनर)
भावा ंचे पदान ु म ा प दश िवते क िदल ेले उ पादन /सेवा िवकत घ े या या िक ंवा न
घे या या िनण यावर जािहरात चा कसा भाव पडतो . १९६१ म ये े ए. टेनर आिण
रॉबट जे लॅिवज या दोन य नी हा िस ा ंत मांडला.
हे िवपणन स ं ेषण ा प , उ पादनाची जािहरात पाह यापास ून ते उ पादन खर ेदीपय त
सहा पाय या स ुचवते. ाहकाला सहा पाय या पार क न उ पादन खर ेदी कर यास
ो सािहत करण े हे जािहरातदाराच े काम आह े. munotes.in
Page 30
जािहरात आिण िव यव थापन
30
१.६.१ भावा ंचे पदान ु म ा पाच े ट पे
१. जाग कता (Awareness) : येथेच ाहका ंना जािहराती ार े उ पादनाच े अि त व
कळत े. हा एक आ हाना मक ट पा आह े, कारण उ पादनाची जािहरात क े यानंतर
ाहका ंना याची जाग कता होईल याची खा ी नसते. ल ात या क ाहक दररोज अन ेक
जािहराती पाहतात . यामुळे, ाहक उ पादना ं या ँडचा फारच थोडासा अ ंश ल ात
ठेव याची श यता असत े.
२. ान (Knowledge) : ही अशी अव था आह े, िजथे जािहरातदार जािहरात
केले या उ पादनाब ल अिधक ान ाहका ंनी िमळाव े ही अप े ा करतात . हे पॅकेिजंग,
िकरकोळ स लागार आिण इ ंटरनेट ारे केले जाऊ शकत े. िवशेषत: या िडिजटल य ुगात ह े
एक मह वाच े पाऊल आह े. ाहक फ एका बटणावर ि लक क न कोण याही
उ पादनाब ल ान िमळव ू शकतात .
३. पसंती (Liking ): हा एक ट पा आह े, जेथे जािहरात दार ाहका ंना उ पादन
आवड ेल याची खा ी करतात . यांना हे सुिनि त कराव े लागेल क , यांनी जािहरातीत
दाखवल े या उ पादनाची व ैिश ्ये ाहका ं या पस ंतीस पडल े आहे.
४. ाधा य (Preference) : ाहका ंना फ एकच न ह े, तर अन ेक उ पादना ंचे ँड
आवड याची श य ता आह े, आिण त े कदािचत याप ैक कोणत ेही खर ेदी क शकतात .
जािहरातदारा ंनी हे सुिनि त करण े आव यक आह े क , ाहक या ंचे ल ित पध
उ पादना ंव न हलवतील आिण याऐवजी या ं या उ पादनावर ल क ि त करतील . हे
सुिनि त कर यासाठी , यांनी या ं या िवल ण िव िवधाना सह (युएसपी) यां या ँडचे
फायद े अधोर ेिखत करण े आव यक आह े. अशा कार े, ाहक उ पादनाला उव रत
उ पादना ंपे ा वेगळे कर यास स म होतील .
५. िव ासाची भावना (Conviction) : या ट यावर , जािहरातदारा ंनी जािहरात
केलेले उ पादन खर ेदी कर याची ाहकाची इ छा जाग ृत कर यास स म असाव े.
munotes.in
Page 31
जािहरातीची ओळख
31 िव ासाला ो साहन द े यासाठी , ते संभा य ाहका ंना उ पादनाची चाचणी घ े यास सा ंगू
शकतात . जर उ पादन खा पदाथ असेल, तर ते ाहका ंना िवनाम ू य नम ुने देऊ शकतात
आिण थम त े वाप न पाह यास स ंिगतल े जाऊ शकत े. चारचाक वाहना बाबतीत , ते
ाहका ंना नम ुना चाचणीसाठी आम ंि त क शकतील .
६. खरेदी (Action) : ही अशी अव था आह े, िजथे जािहरातदार ाहका ंकडून या ंची
उ पादन े खरेदी करतील अशी अप े ा करतात . ाहका ंना उ पादन खर ेदी कर या स
ो सािहत कर यासाठी या पाय या सो या असा यात . उदाहरणाथ , अ म व ेबसाइट
ऑनलाइन खर ेदीला पराव ृ क शकत े. गुंतागुंतीची भरणा ि या द ेखील ाहका ंना
उ पादन खर ेदी कर यापास ून पराव ृ क शकत े.
१.७ सारांश
जािहरात ही एक िवपणन य ु आह े, याम ये उ पादन , सेवा िकंवा सामािज क कारणाचा
चार कर यासाठी यो य मा यमा ंम ये (टी ही, रेिडओ, वत मानप , मािसक , सोशल
मीिडया , इंटरनेट) जागेसाठी प ैसे देणे समािव आह े. कंपनी या उ पादना ंसाठी िक ंवा
सेवांना खर ेदी कर यास इ छ ुक असल े या लोका ंपय त पोहो चणे आिण या ंना खर ेदी
कर यास वृ करण े हे जािहरातीच े उि आह े.
१.८ वा याय
रका या जागा भरा
१. Advertising हा श द ल ॅिटन श द '___________' व न आला आह े याचा अथ
'मनाकड े वळवण े' असा आहे. (advertere’ , adventure, anonymous)
२. जािहरात ह े व त ू आिण स ेवां या जािहरातीच े ___________ कार आह े. (पैसे न
भरलेला, सशु क, िवनाम ू य)
३. जािहरात हा ________ चा घटक आह े. (िकंमत, उ पादन ग ुणव ा , मोशन िम )
४. _________ जािहरात म य े एक रा य िक ंवा िविश भािषक लोक समािव असल ेले
े यापणाक रता जािहरात मो हीम हाती घ ेणे समािव आह े. ( ादेिशक, थािनक ,
आंतररा ीय )
५. ____________ हे एकाि मक िवपणन स ं ापन या घटका ंपैक एक आह े. (वैयि क
िव , िकंमत, उ पादन )
चूक िकंवा बरोबर त े सांगा
१. जािहराती क ेवळ व त ू आिण स ेवांचा चार करतात आिण सामािजक सम या ंब ल
जाग कता िनमा ण करत नाहीत . चूक
२. भावी जािहरात मोहीम बाजारात नवीन उ पादन आण यास मदत करत े. बरोबर munotes.in
Page 32
जािहरात आिण िव यव थापन
32 ३. डॉ टर , अिभय ंते आिण िश क या ंसार या यावसाियका ंना ल य कर यासाठी हाती
घेतलेली जािहरात मोहीम यापार जािहरात हण ून ओळखली जात े. चूक
४. आयएमसी हणज े आंतररा ीय िवपणन प रषद . चूक
५. जािहरा तीचे डीएजीएमएआर ा प सेल कोली या ंनी िनमा ण केले आहे. बरोबर
जोड्या जुळवा
गट- अ गट– ब
1) जागो ाहक जागो जािहरात अ) आयएमसी चा एक घटक
2) अमूल दूध जािहरात ब) ई.क. ॉ ं ग
3) ायोजक व क) ाहका ंना या ं या ह का ंब ल
जाग क करत े
4) एआयडीए ा प ड) ाथिमक जािहरात
5) संडे हो या म ंडे रोज खाओ
अंडे इ) रा ीय जािहरात
(1-क, 2-इ, 3-अ, 4 -ब, 5 -ड)
थोड यात उ र े िलहा
१. जािहरातीची व ैिश ्ये प करा .
२. जािहरातीच े मह व याब ल चचा करा.
३. यो य उदाहरणा ंसह जािहरात चे वग करण थोड यात वण न करा .
४. एकाि मक िवपणन स ं ापन चे वेगवेगळे घटक कोणत े आहेत?
टीप िलहा
a) वत णूक ा प (ई.के. ॉ ं गच े एआयडीए ा प )
b) डीएजीएमएआर ा प ( सेल कोली )
c) भावा ंचे पदान ु म ा प (लॅि हज आिण ट ेनर)
munotes.in
Page 33
33 २
जािहरात एज सी आिण मा यम
करण संरचना
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ जािहरात एज सी
२.३ नवीन मा यम पया य
२.४ जािहरात बज ेट ठरव या या प ती
२.५ सारांश
२.६ वा याय
२.0 उि े
या करणा या अ यासाअ ंती िव ाथ प ुढील घटका ंबाबत स म होतील -
जािहरात एज सी या िविवध काया मक िवभागा ंब ल प ीकरण द ेऊ शकतील
िविवध कार या जािहरात एज सी जाण ून घेतील
जािहरात एज सी ार े ाहक िमळव या या उपाया ंवर चचा क शकतील
जािहरात एज सी ार े ाहक गमाव याची कारण े अधोर ेिखत क शकतील
२.१ तावना
वत मानप ात िदल े या जािहराती हाताळ याक रता जािहरात एज सी ार े पेस ोकर
िनयु केले जातात . मा , गे या काही वषा त एज स च े काय बदलल े आहे. आज या ंचे
मु य काम मा यमा ंना मदत करण े नाही, तर जािहरातदारा ंना सेवा देणे आहे.
जािहरात एज सी ही एक यावसाियक स ेवा सं था आह े, जी व ेगवेग या मा यमा ंम ये
जािहरात च े िनयोजन , उ पादन आिण यव थापन कर यासाठी यवसाय , ना-नफा सं था
आिण सरकारी एज सी ार े िनयु केली जात े.
जािहरात एज सी ही एक स ं था आह े, जी जािहरात ची िनिम ती, रचना आिण लेसम ट
करते, तसेच उ पादन े आिण स ेवांसाठी चारा मक मोिहमा ंचे िनयोजन आिण
अंमलबजावणी करत े. munotes.in
Page 34
जािहरात आिण िव यव थापन
34 आज, जािहरात एज सी जािहरात च े िनयोजन करण े, जािहरात तयार करण े आिण यो य
मा यमाम य े लेसम ट कर यात त आह ेत. एज सी स ंपूण जािहरात मोिहम ेचे िनयोजन
आिण अ ंमलबजावणी करतात . ते यावसाियक उप मा ं या वतीन े बाजार स ंशोधन द ेखील
करतात . ते आव यक ँड िनवडतात , पॅकेजची रचना करतात िक ंवा पॅकेजक रता ल ेबले
तयार करतात . ते जािहरातीच े मा यम िनवडतात . ते रेिडओ आिण टी ही जािहरात साठी
मनोरंजन तस ेच यावसाियक जागा तयार करतात .
२.२ जािहरात एज सी
या या
असोिसएशन ऑफ अ ॅड हटा यिझंग एज सी ऑफ अम े रका (AAA) या मत े, "जािहरात
एज सी एक वत ं यवसाय स ं था, सज नशील आिण यावसाियक लोका ंची बनल ेली, जी
व तू आिण स ेवांसाठी ाहक शोध ू पाहणा या िव े यांसाठी जािहरात मा यमा ंम ये
जािहराती िवकिसत करतात , तयार करतात आिण ल ेसम ट करतात .”
२.२.१ जािहरात एज सीच े िविवध काया मक िवभाग
अ. ि एिट ह स ेवा िवभाग : ि एिट ह स ेवा िवभाग ह े जािहरात एज सीच े दय आिण
आ मा आह े. ि एिटि हटी एका एज सीला द ुस या एज सीपास ून वेगळे करत े. या
िवभागाम य े ि ह य ुअलायझस , जािहरात त ल ेखक, कला िद दश क, िनिम ती यव थापक
आिण व ेळाप क यव थापक या ंचा समाव ेश होतो . या िवभागामाफ त कर यात य ेणारी काय
पुढील माण े आहेत:
१. जािहरात त ल ेखन: जािहरात त ल ेखन ही जा िहरात चारा मक त िलिह याची
ि या आह े. चारा मक तीमधील मजक ूरासाठी त ल ेखक जबाबदार असतात .
उ पादन िक ंवा क पन ेला चालना द े यासाठी यो य श द आिण त ं े िनवड ून या ंची
ह शारीन े मांडणी करण े हे एक कौश य आह े.
२. कलाक ृती: कला िद दश क आिण कलाका र जािहरातीची कलाक ृती तयार करतात
यात िच ण , ािफक िडझायिन ंग आिण मा ंडणी या ंचा समाव ेश असतो . ते जािहरात
मोिहम े या एक ूण य प ैलूंसाठी जबाबदार असतात .
munotes.in
Page 35
जािहरात एज सी आिण मा यम
35 ३. िनिम ती: जािहरात त िलिह यान ंतर आिण जािहरात कलाक ृती ाहकान े मंजूर
के यानंतर, जािहरात िनिम ती िवभागाकड े सोपवली जाते. हा िवभाग ि ंट जािहरात ची
यांि क िनिम ती आिण टी ही िक ंवा रेिडओ जािहराती ची िनिम ती पाहतो . जािहरात
िनिम ती या या ि य ेत ि ंटर, टायपो ाफर , पटकथा ल ेखक आिण िद दश क यां या
सेवा आव यक आह ेत. काही व ेळा एज सी ह े जािहरात िनिम तीचे काय बाहेरील वत ं
एज सीकड े सोपवता .
४. वेळाप क : वेळाप कान ुसार काम स ुरळीत हो यासाठी वेळाप क अिधकारी असतो .
यांचे मुख काय हणज े तयार झाले या जािहराती या उ पादनावर ल ठ ेवणे
जेणेक न त े वेळाप कान ुसार जािहरात मा यमा ंम ये मांडले जाऊ शकतील .
अ). ाहक स ेवा िवभाग : ाहका ंना सेवा पुरवणे ही ा िवभागाची जबाबदारी असत े. या
िवभागाम य े ाहक काय कारी (accounts executives) आिण ाहक पय वे क
(account supervisors) यांचा समाव ेश होतो . ाहक काय कारी ह े एज सी आिण ाहक
यां यातील द ुवा हणून काम करतात . एकूण एज सी - ाहक या ंम ये चांगले संबंध थािपत
कर यासाठी ाहक काय कारी जबाबदार असतात . ाहक काय कारी खालील काय करतात :
१. जािहरात योजना तयार करण े: ाहक काय कारी उ पादन आिण आव यकता या ंचा
अ यास करतात आिण यान ुसार जािहरा त योजना तयार करतात . नंतर ही जािहरात
योजना म ंजुरीसाठी ाहका ंकडे पाठवली जात े.
२. बजेट तयार करण े: जािहरात बज ेट तयार कर यासाठी ाहक काय कारी ह े मा यम
िनयोजन िवभागाला मदत करतात .
३. एज सी - ाहक स ंबंध: ाहक काय कारी ह े एज सी आिण याच े ाहक या ं यातील दुवा
हणून काम बघतात . ते ाहका ंशी चा ंगले नातेसंबंध राखतात . ते ाहका ं या गरजा
आिण सम या हाताळतात .
४. ि एिट ह सादरीकरण : ाहक काय कारी ि एिट ह टीमला ाहकासाठी ि एिट ह
सादरीकरण कर यास मदत करतो .
ब). मा यम सेवा िवभाग : मा यम स ेवा िवभाग हे मा यम िनयोजन , मा यमा ंम ये वेळ
आिण जागा खर ेदी करणे आिण मा यम स ंशोधनासाठी जबाबदार असत े.
१. मा यम िनयोजन करणे: हा िवभाग जािहरात बज ेट, मोिहम ेची उि े, उ पादनाच े
व प , लि यत े कांचे व प यासार या काही घटका ंचा िवचार क न यो य
मा यम -िम ा या (टी ही, रेिडओ, मािसक े, वत मानप , िडिजटल मा यम इ .)
िनयोजन आिण िनवडीसाठी जबाबदार असतात .
२. मा यमा ंम ये जागा खरेदी करणे: जािहरात मोहीम चालव यासाठी मा यमा ंम ये वेळ
आिण जागा खर ेदी कर यासाठी द ेखील हा िवभाग जबाबदार आह े. मा यम काय कारी
जािहरात या सारणा या िक ंवा कािशत कर या या तारखा आिण व ेळ/जागा
यां याशी स ंबंिधत मा यम वेळाप क तयार करतात . munotes.in
Page 36
जािहरात आिण िव यव थापन
36 ३. मा यम संशोधन : मा यम संशोधन िवभाग िविश उ पादना ं या स ंदभा त मा यमा ंची
प रणामकारकता शोध यासाठी मा यम संशोधन करतो . हा िवभाग जािहरात ची प ूव -
चाचणी आिण पुव तर-चाचणी द ेखील करतो .
क) शासन आिण िव स ेवा िवभाग : ा िवभागात काया लय यव थापक , लेखा आिण
िव यव थापक आिण िलिपक कम चारी या ंचा समाव ेश आह े. हे शासन , खाती आिण
िव स ंबंिधत बाबी पाहत े. ा िवभागाची काय पुढील माण े आहेत:
१. काया लय शासन : काया लयीन यव थापक द ैनंिदन काया लयीन शासनासाठी
जबाबदार असतो . ते काया लयीन यव थापन द ेखील पाहतात आिण कम चा या ंशी
संबंिधत सम या जस े क भरती , िश ण , पदो नती , बद या इ यादी हाताळतात .
िलिपक कम चारी टंकलेखन , द तऐवजी करण आिण न दणी यासार या िलिपक स ेवा
दान करता .
२. लेखा: हे िवभाग लेखा, पाव या आिण द ेयके इ याद ची यो य द ेखरेख करते. इथे
ाहका ंकडून िबल े गोळा करणे आिण मा यम िबल े भरणे ही काम े पिहली जातात .
३. िव : हे िवभाग अ ंतग त बजेट, रोख वाह , गुंतवणूक योजना तयार करण े इ या द शी
संबंिधत आह े. येथे नफा आिण तोटा िवधानाच े िव ेषण द ेखील केले जाते.
२.२.२ जािहरात एज सीच े कार
१. पूण सेवा एज सी : पूण एज सी सहसा काया मक द ु ीने मोठी असत े आिण या
ाहका ंस सव सेवा पुरवतात जसे क , जािहरात त ल ेखन, कलाक ृती, जािहरात
िनिम ती, मा यम िनयोजन इ . ही एज सी िवपणन स लागार स ेवा जसे क िकंमती,
िवतरण , पॅकेिजंग, उ पादन रचना इ. सेवा देखील दान करतात . ा एज सी या
सेवांचा वापर कर याचा सवा त मोठा फायदा हणज े यां याकड े ाव ंत कम चारी
असतात आिण त े एकाच छताखाली अस ं य सेवा दान करतात . या क ंप यांना
एकाच िठकाण सव सेवा ह या आहेत यां यासाठी प ूण सेवा एज सी हा सव म पया य
आहे.
२. मॉड्युलर एज सी : ही एक प ूण सेवा एज सी आह े, जी ित या स ेवा तुकड्यांम ये
दान करत े. ही एज सी जािहरातदा रांना फ सज नशील स ेवा पुरवतात . यामुळे
जािहरातदार इतर एज सीकड ून इतर स ेवांचा लाभ घेतात. ही एज सी य केले या
कामासाठी श ु क आकार ते.
३. ि एिट ह ब ुटीक: ही जािहरात एज सी क ेवळ सज नशील स ेवा दान करत े आिण प ूण -
सेवा देत नाही . इन-हाऊस एज सीम य े ाव ंत कम चा या ं या अनुपल धत ेमुळे िकंवा
जािहरात या प ुनरावृ ीमुळे सज नशील कम चारी शोधणा या ाहका ंसाठी, ि एिट ह
बुटीक ही सव म एज सी आहे.
ते यां या उ क ृ सज नशील आिण नािव यप ूण जािहरात साठी ओळखल े जातात .
जािहराती तयार कर या यित र , ते इतर को णतीही स ेवा देत नाहीत . यामुळे यांचे munotes.in
Page 37
जािहरात एज सी आिण मा यम
37 सज नशील जािहरातीवरील ल य वाढते आिण या ंनी िनिम त केले या जािहरात ची
गुणव ा वाढत े. ि एिट ह ब ुटीक या स ेवांचा एक तोटा हणज े ाहका ंना उव रत
काया साठी इतर जािहरात एज सी िनय ु करा या लागतात . यामुळे दोन
एज स मधील सम वय गाठण े अडचणी चे होऊ शकत े.
४. जागितक आिण थािनक एज सी : एज स च े जागितक आिण थािनक एज सी
हणून वग करण क ेले जाऊ शकत े. जागितक एजि स या जगभरात शाखा िक ंवा
काया लये असतात . उदा. ड य ूपीपी ुप आिण ओिग वी अँड मॅटथर या ंची
जगभराती ल १०० पे ा जा त द ेशांम ये काया लये आहेत. काही एज सी थािनक
जािहरात एज सी असतात या क ेवळ थािनक पातळीवर स ेवा पुरवतात . उदा. ाईट
आिण कोिहन ूर ा जािहरात एज सी म ुंबईत काय रत आह ेत.
५. मेगा एज सी : जगभरातील एज स या िवलीनीकरणा ला मेगा एज सी हणता त.
१९८६ म ये, साची आिण साची ा लंडन ि थत एज सीन े असे िवलीनीकरण स ु
केले आिण स या त े जगातील ३ रे सवा त मोठ े जािहरात एज सी न ेटवक आहे. यां या
आकारमानाम ुळे आिण जागितक कामकाजाम ुळे, मेगा एज सी ाहका ंना चा ंग या कार े
सेवा देवू शकत आह ेत.
६. मा यम खर ेदी एज सी : मा यम खर ेदी एज सीच े काय मा यमा ंम ये मोठ्या माणात
वेळ आिण जागा खर ेदी करण े आहे. जा त माणात व ेळ आिण जागा खर ेदीमुळे यांना
मोठ्या माणात सवलत िमळत े आिण न ंतर चा ंग या न यावर ते या मा यमा ंमधील
जागा आिण व ेळ इतर ाहका ंना पु हा िवकतात . ही एज सी टी ही आिण र ेिडओ
टेश स सार या िविवध मीिडयावर िविवध क ंप यांसाठी िविवध लॉट आरि त
करतात आिण स ंबंिधत मा यमा ंम ये जािहरात यो य वेळेत सारण झा ली आहे क
नाही याची खा ी कर तात.
७. िवशेष एज सी : काही एज सी आह ेत या क ेवळ िविश कार या उ पादना ंसाठी/
सेवांसाठी जािहरात च े काम करतात . दुस या श दा ंत सांगायचे तर, ते केवळ िवश ेष
कार या जािहराती करतात . उदाहरणाथ काही एज सी आिथ क स ेवां या
जािहरात ची िनिम ती कर यात िवश ेष आहेत आिण काही इतर जािहरात एज सी
सामािजक जािहरा त ची िनिम ती िकंवा औषधाशी स ंबंिधत जािहरात ची िनिम ती
कर यात िवशेष आह ेत. डीए हीपी (Directorate of Advertising Visual
Publicity ) ही एक िवश ेष एज सी आह े जी सरकारची धोरण े आिण काय मां या
जािहरती बनवत े.
८. इन-हाउस एज सी : अशा एज सी जािहरातदारा ं या मालक या आिण द ेखरेखी या
असतात . इन-हाउस एज सीची स ं था मक रचना आिण काय णाली बह त ेक
बाबत म ये पूण सेवा एज सीसारखीच असत े. कंपनीचे जािहरात स ंचालक सहसा इन -
हाउस एज सीच े मुख असतात . इन-हाउस एज सी क ंपनी या गरजा ंनुसार थािपत
के या जातात आिण यानुसार कम चारी िनय ु करतात. कॅि वन ि लएन आिण
बेनेटन सार या मोठ ्या जािहरातदारा ंकडे इन-हाउस जािहरात एज सी आह ेत. munotes.in
Page 38
जािहरात आिण िव यव थापन
38 २.२.३ जािहरात एज सी ार े ाहक िमळिव यासाठीच े उपाय
जािहरात एज सी यवसायात ती पधा आह े. जािहरात एज सीसाठी ाहक िमळवण े
आिण यांना िटकव ून धरण े मह वाच े आह े. जािहरात एज सीच े अि त व आिण वाढ ह े
ाहका ं या स ं येवर अवल ंबून असत े. ाहक िमळव यासाठी जािहरात एज सी ार े
खालील उपाय अवल ंबले जाऊ शकतात .
१. संदिभ त: संदिभ त हे िव मान ाहका ंकडून नवीन ाहक िमळव यास मदत करतात .
एज सी या ं या िव मान ाहका ंशी चा ंगले कामकाज स ंबंध राख ू शकतात आिण
चांग या स ेवा देऊ शकतात . यामुळे िव मान ाहक जािहरात एज सी या स ेवा इतर
जािहरातदारा ंना िशफारस क शकतात .
२. सादरीकरण : एज सी लि यत ाहका ंकडून आगाऊ व ेळ घ ेऊ शकत े. एज सी
ितिनधी आगाऊ व ेळेनुसार लि यत ाहकाशी स ंपक साधू शकतात आिण भावीपण े
सादरीकरण क शकतात . यामुळे ल य ाहका ंना जािहरात एज सी दान करत
असल े या स ेवा, यांचे पूव चे काम इ याद ब ल क पना िमळत े. एज सीच े ितिनधी
लि यत े कांना िवश ेष ता व देखील द ेऊ शकतात . अशा कार े जािहरात एज सी
नवीन ाहक जोड ू शकतात .
३. िस ी : जािहरात एज सी खालील मागा ने िस ी िमळव ू शकत े:
मुलाखती द ेणे,
संमेलन आयोिजत करण े,
सेवाभावी देणगी द ेणे,
िच पट अिभन ेते, ि केटपटू, राजकारणी िक ंवा लोकि य य ा रे मोठ्या
काय मांचे उ ाटन करण े,
टेज शो इ . यव था करण े.
ा जािहरात एज सी ब ल या सव बात या बृहत म यमा ार े कािशत के या जातात .
ामुळे जािहरात एज सीला िस ी िमळत े आिण नवीन ाहक एज सीकड े आकिष त
होऊ शकतात .
४. जनस ंपक (PR): पीआर िविवध गट जस े क , कम चारी, ाहक , पुरवठादार ,
गुंतवणूकदार, सरकार इ याद शी स ंबंध राख याशी स ंबंिधत आह े. जािहरात एज सी
ि माग स ं ेषणा ार े संबंध, स ावना , समज आिण वीक ृती िवकिसत क शकत े. हे
जािहरातदारा ंना जािहरात एज सीकड े आकिष त क शकत े.
५. ँड ितमा तयार करण े: जािहरात एज सी या ं या िव मान ाहका ंना उ क ृ सेवा
दान क न या ंची ँड ितमा तयार क शकत े. ँड ितम ेमुळे िव मान ाहका ंची
जािहरात एज सीब ल ँड िन ा िनमा ण होत े आिण त े इतर जािहरातदारा ंना जािहरात
एज सी या सेवांची िशफारस करतात . munotes.in
Page 39
जािहरात एज सी आिण मा यम
39 ६. िति या : जािहरात एज सी या ं या िव मान ाहका ंकडून या ं या स ेवे या
समाधानाब ल िति या घ ेऊ शकत े. हे जािहरात एज सीला या ं या स ेवांम ये
सुधारणा कर यास मदत करत े आिण प रणामी ाहक समाधानी होतात . यामुळे, हे
जािहरात एज सीला िव मान ाहका ंकडून अिधक काम िमळव ून दे यास मदत करत े
तसेच िव मान ाहक इतर जािहरातदारा ंना जािहरात एज सी या स ेवांची िशफारस
करता .
७. िव मान ाहका ंशी चा ंगले संबंध: जािहरात एज सी आिण िव मान ाहक या ं यात
चांगला स ंबंध असावा . जािहरात एज सीच े ितिनधी आिण ाहक ह े एकम ेकांशी
भावीपण े जोडल े गेले पािहज ेत. एज सीच े ितिनधी ह े एज सी आिण ाहक या ं यात
उ कृ संबंध िवकिसत कर यासाठी अनौपचा रक भ ेटी घेऊ शकतात . या बद यात
िव मान ाहक इतर जािहरातदारा ंना जािहरात एज सीब ल सकारा म क संदेश
देतात.
८. संशोधन : जािहरात एज सी ाहका ं या गरजा जाण ून घे यासाठी स ंशोधन क
शकतात . ित प या ची य ु हरचना आिण जािहरात या ीन े बाजारातील कल
जाणून घे यासाठी एज सीन े बाजार स ंशोधन द ेखील क ेले पािहज े. हे सव जािहरात
एज सीला अ ावत राह यास मदत करत े. संशोधन नािव य आिण सज नशीलत ेस
मदत करत े. यामुळे, जािहरात एज सी अिधक ाहक िमळव ू शकत े.
२.२.४ जािहरात एज सी ार े ाहक गमाव याची कारण े
१. सेवांचा खालावल ेला दजा : येक जािहरातदार या ं या जािहरात एज सीकड ून उ म
दजा या स ेवांची अपे ा करतो . ाहक जािहरात एज सी ार े दान क ेले या स ेवां या
गुणव ेब ल असमाधानी अस यास , तो िव मान एज सी सोड ू शकतो आिण चा ंगली
सेवा दान करणारी द ुसरी एज सी शोध ू शकतो .
२. कम चारी बदल : जे हा ि एिट ह टीम िक ंवा िव मान एज सीच े मुख कम चारी द ुस या
एज सीकड े जू होतात ते हा ाहक िव मान एज सीला सोड ून नवीन एज सीकड े
जा याची श यता असत े. याचे कारण अस े क , काहीव ेळा जािहरातदार आिण
जािहरात एज सी या िविश कम चा या म ये चांगले संबंध िनमा ण झाल ेले असतात .
जािहरात मोहीम तयार कर या या संदभा त या ंना जािहरात एज सी या िविश
कम चा यासोबत काम कर यास सोयी कर वाटत े. एज सी या व र अिधका या ंमधील
बदलाम ुळे देखील ाहक नवीन एज सी कडे जाऊ शकतात .
३. सम वय आिण स ंवादाचा अभाव : ाहक आिण एज सी कम चारी या ं यातील
कमकुवत सम वय आ िण संवादाम ुळे यांचा एकमेकांवर िव ास िनमा ण होत नाही .
तसेच खराब सम वय आिण स ंवाद जािहरात एज सी ार े तयार क ेले या जािहरात
मोिहम े या ग ुणव ेवर प रणाम क शकतात . कारण भावी जािहरात मोहीम तयार
कर यासाठी जािहरात एज सी आिण ाहक यां यात सतत सम वय आिण स ंवाद
आव यक आह े. अशा सम वय आिण स ंवादा या अन ुपि थतीत , ाहक एज सी सोड ू
शकतो . munotes.in
Page 40
जािहरात आिण िव यव थापन
40 ४. बदल याची मानवी व ृ ी: काही ाहक एकाच एज सीशी प ु हा प ु हा करार न करण े
पसंत करतात . ते सहज एज सी बदलतात आिण यामाग े काही वा तिवक कारण
नसते.
५. आव यक स ेवांची अन ुपल धता: जर िव मान एज सी ाहका ंना आव यक स ेवा देऊ
शकत नस ेल, तर ाहक इतर एज सी जी या स ेवा पुरवते ित याकड े वळतात . उदा.
जािहरातदाराला या ं या िव मान जािहरात एज सीकड ून जािहरात त ल ेखनाची
सेवा हवी आह े, परंतु िव मान जािहरात एज सी ती स ेवा पुरवू शकत नाही . अशा
प रि थतीत ाहक िव मान जािहरात एज सी सोडून, जािहरात त ल ेखन सेवा दान
करणारी द ुसरी एज सी शोध ू शकतो .
६. सज नशील कम चा या ंब ल असंतोष: सज नशीलता ह े जािहरातीच े सार आह े. िविश
जािहरात एज सीशी करार करताना एक मह वाचा घटक हण जे या ार े ऑफर
केले या सज नशील स ेवा. परंतु, एज सीन े केले या सज नशील कामावर ाहक
समाधानी नस यास , तो करार र क शकतो .
७. पेम टब ल मतभेद: जर ाहका ंना असे वाटत अस ेल क ,
एज सी जा त फ आकारत आह े,
एज सी जा त स ेवा शु क आकारत आह े,
मा यमा ंकडून िमळाल ेली रोख सवलत एज सी ाहका ंना देत नाही ,
केवळ अिधकच े किमशन िमळव यासाठी एज सी जािहरातदारा ंना िविश मा यमा ंची
िशफारस करते इ यािद .
या सवा चा प रणामतः ाहक िव मान एज सी सोडून जातात .
८. पध काचे खात े हाताळण े: काहीव ेळा जािहरात एज सी ित प या क रता द ेखील
जािहरात बनव याच े काम करत े. यामुळे ाहकाला भीती वाटत े क , ाचा िवपरीत
प रणाम या या जािहरात मोिहम ेवर होऊ शकतो . यामुळे ाहकाला इतर एज सीकड े
जाणे भाग पडते.
९. अयश वी जािहरात मोिहमा : स याची जािहरात मोहीम अप ेि त प रणाम आण यात
अयश वी झा यास , ाहक पुढील जािहरात मोिहम ेसाठी द ुस या एज सीशी करार क
शकतो .
१०. एज सी या थानाम य े बदल : काहीव ेळा एज सी यां या ाहका या
यवसाया या िठकाणापास ून दुसरीकड े दूर थला ंतर होतात . अशा प रि थतीत
ाहका ंना जािहरात मोिहम ेब ल चचा कर या साठी जािहरात एज सी या काया लयात
(जे हा आव यक अस ेल ते हा) भेट देणे कठीण होऊ शकत े. हणून, ाहक िव मान munotes.in
Page 41
जािहरात एज सी आिण मा यम
41 जािहरात एज सी सोड ू शकतो आिण जवळपासची द ुसरी जािहरात एज सी शोध ू
शकतो .
११. नवीन एज सीम धील अ यंत सज नशील कम चारी: जर ाहका ंना असे िदसून
आले क , नवीन एज सी चे कम चारी िव मान जािहरात एज सी या कम चा या ं या
तुलनेत अिधक सज नशील आह ेत, ते हा ाहक या ंची िव मान एज सी सोड ून नवीन
एज सीकड े जाऊ शकतात . हे ते हा श य होत े, जे हा नवीन जािहरात एज सी या
सेवांची िशफारस ाहकाला केली जाते आिण ाहक या ं या स ेवांपसून जा त स ंतु
होतात .
१२. एज सीची ग ैर-मा यता ा ीकरण (Non-Accreditation) : मा यता
(Accreditation) जािहरात एज सी या स ेवां या ग ुणव ेब ल आिण
यावसाियकत ेब ल खा ी द ेते. काही ाहक मा यता ा एज स ना ाधा य द ेतात. ते
गैर-मा यता ा जािहरात एज सीशी करार करण े पसंत करत नाहीत.
२.२.५ जािहरात एज सी िनवड या चे िनकष
१. सज नशीलता : सज नशीलता ह े जािहरातीच े सार आह े. हणून जािहरात एज सी
िनवडताना िवचारात घ ेतले या सवा त मह वा या घटका ंपैक एक हणज े एज सीन े
तािवत केले या सज नशील स ेवांची ग ुणव ा . सज नशीलता सज नशील
कम चा या ं या ग ुणव ेवर अवल ंबून असत े जसे क , जािहरात त ल ेखक, कलाकार ,
कला िद दश क, िच कार इ .
२. देऊ केले या स ेवा: वेगवेग या एज सी व ेगवेग या स ेवा देतात. काही एज सी प ूण
सेवा पुरवतात या ंना पूण सेवा जािहरात एज सी हण ून ओळख ले जाते. परंतु काही
एज सी आह ेत या िनवडक स ेवा दान करतात या ंना ि एिट ह ब ुटीक हण ून
ओळखल े जाते. हे जािहरातदारा ं या गरजा ंवर अवल ंबून असत े क , यांना पूण सेवा
एज सी , ि एिट ह ब ुटीक िक ंवा मा यम खरेदी सेवा एज सीची आव यकता आह े.
जोपय त एखादी िविश एज सी जािहरातदाराला आव यक स ेवा पुरवते, जािहरातदार
या िविश एज सीची िनवड करतो .
३. िवशेषीकरण : काही एज सी उ पादना ं या िविश ेणी या जािहराती तयार कर यात
िवशेष असतात . उदाहरणाथ काही एज सी आिथ क जािहराती िनिम तीम ये िवशेष
असतात . आिथ क उ पादना ंम ये यवहार करणार े जािहरातदार अशा एज स ना
ाधा य द ेऊ शकतात .
४. मोबदला / सेवेची िक ंमत: एज सी िनवडताना दान क ेले या स ेवांची िक ंमत ही
अ यंत मह वाची बाब आह े. आकारल े जाणार े शु क एकसमान नसते हणज ेच ते
एज सीन ुसार िभ न असत े. एज सीच े दर ाहका या िखशाला अन ु प असल े
पािहज ेत. जािहरातदार एज सी िनवड करताना ितचा दर जािहरात -बजेट या अन ु प
आहे क नाही त े पाहतात . munotes.in
Page 42
जािहरात आिण िव यव थापन
42 ५. एज सीची ित ा : जािहरात े ातील एज सी चा गतकाळातील कामिगरी आिण
ित ा िवचारात घ ेणे आव यक आह े. जािहरातदारान े एज सीची ितमा , सचोटी ,
नैितक मानक े, एज सीच े या या िव मान ाहका ंशी असल ेले संबंध, एज सीन े इतर
ाहका ंक रता बनवल े या यश वी मोिहमा इ याद ब ल चौकशी क ेली पािहज े.
जािहरातदार भ ूतकाळातील चा ंगले कामिगरी आिण ित ा असल े या जािहरात
एज सीला ाधा य द ेतात.
६. थान : जािहरात एज सी िनवडताना िवचारात घ ेतले जाणार े एक म ुख घटक हणज े
थान िक ंवा एज सीच े क ा य ा लय. जािहरात एज सीच े ितिनधी आिण ाहक
यां याम य े जािहरात मोिहम ेचे िनयोजन , िनिम ती आिण अ ंमलबजा वणी कर या या
िविवध तरा ंवर सखोल माणात स ंवाद आव यक आह े. यामुळे थािनक एज सी
िकंवा जािहरातदारा या काया लयाजवळ शाखा असल े या एज सीला ाधा य िदल े
जाऊ शकत े.
७. पध काची एज सी : जािहरातदारान े पध कां या जािहरात मोिहमा हाताळणा या
एज सीकड े जाऊ नये. कारण अशी एज सी जािहरातदारा ंना पधा िजंक यास मदत
होईल अशी जािहराती तयार करणार नाही याची दाट श यता असत े. एज सी ार े
ाहका ंची गोपनीय मािहती पध कांना उघड कर याची द ेखील श यता इथे नाकारता
येत नाही .
८. मा यम संपक : मा यम मालका ंशी चा ंगले संपक असल ेली एज सी िनवडण े आव यक
आहे. अशी एज सी मा यमा ंम ये इि छत व ेळ आिण जागा सहजपण े राखीव क
शकते. िशवाय यांना चा ंगली सवलत देखील िमळू शकतात , याचा फायदा
जािहरातदारा ंना िदला जाऊ शकतो . उदाहरणाथ एखा ा िविश एज सीचा सव मुख
वृ प ा ंशी चा ंगला संबंध अस ू शकतो . अशाव ेळी वृ प ात जािहरात क इि छणा या
जािहरातदारा ंना वृ प ात इि छत व ेळी आिण जाग ेवर जािहरातीचा लाभ िमळ ू शकतो .
९. एज सीची मा यता : काही जािहरात एज सी आयएनएस , दूरदश न आिण एआयआर
ारे मा यता ा आह ेत. हे एज स ना यावसािय क दजा देते. अशा एज सी मा यम
मालका ंनी घाल ून िदल े या िनयमा ंचे पालन करतात . अशा एज स ना जािहरातदार
िनवड याची दाट श यता असत े.
१०. एज सीचा आकार : मोठ्या आिण लहान आकारा या दो ही एज सी अि त वात
असतात . दोघांचे वतःच े फायद े आिण तोट े आहेत. मोठ्या आकाराची एज सी स ेवा
आिण स ुिवधांची िव त ृत ेणी दान क शकत े तसेच या ं याकड े चांगले मा यम
सं ेषण अस ू शकत े. लहान आकारा या एज सी ाहका ंना वैयि क लि त स ेवा देऊ
शकतात .
२.३ नवीन मा यम पया य
‘मीिडया ’ या श दाचा अथ संवादाच े मा यम असा होतो . जािहरात मा यम हणज े िविवध
मा यम े या ार े ाहका ंपय त पोहोच यासाठी उ पादन े आिण स ेवांची जािहरात क ेली जात े. munotes.in
Page 43
जािहरात एज सी आिण मा यम
43 वषा नुवष जािहरात क रता जगभरात पार ंपा रक मा यमा ंचा वापर क ेला जात आह े. याम य े
वत मानप , मािसक े, रेिडओ, टी ही, घराबाह ेरील मा यम े, िसनेमा जा िहराती, थेट मेल
इ याद चा समाव ेश होतो . पारंपा रक मा यम ह े जािहरातदारा ं ारे अनेक दशका ंपासून
वापरल े जाणार े सवा त सामा य कार आह ेत. गे या काही वषा म ये, अिधक ल य
े कांपय त पोहोच यासाठी नवीन य ुगातील मा यमा ंचा वापर क ेला जात आह े. िविवध
नवीन जािहरात मा यम पया य खालील माण े आहेत:
१. िडिजटल मीिडया : िडिजटल मा यम िविवध ऑनलाइन आिण िडिजटल मा यमा ं ारे
चाराच े काय करतात . याम य े सोशल मीिडया , ईमेल, सच इंिजन, मोबाईल अ ॅ स,
संल न काय म आिण व ेबसाइट ्स या ंचा समाव ेश े कांना जािहराती आिण संदेश
पोचव यासाठी क ेला जातो .
२. समाज मा यम े : समाज मा यम े हे ऑनलाइन न ेटवक आिण सम ुदायांम ये मािहती ,
क पना आिण क ंट ट तयार करण े, सामाियक करण े आिण द ेवाणघ ेवाण करण े यावर ल
क ि त करत े. लि यत े कांपय त पोहोच यासाठी ह े अ य ंत संवादा मक आिण
अितशय शि शाली मा यम आह े. जािहरात साठी जा त माणात वापर या जाणा या
समाज मा यमा ंम ये हाटसअ ॅप, इं टा ाम , फेसबूक, पीनटर े ट, यूट्यूब, ट्वीटर इ.
चा समाव ेश होतो .
३. ए रयल मीिडया : ा जािहराती या काराम य े जािहरात स ंदेश तयार कर यासाठी
िकंवा दिश त कर यासाठी काही कारच े हवाई मा यम स ूचीब क ेले जात े.
जनसम ुदायाम य े सं था िच हाची जािहरात कर यासाठी त े ि ल स (हे एअरिशप आह े
जे वायू या दाबान े याच े आकारमान राखत े) आिण फ ुगवता य े याजोग े कमी उडणार े
एअरिशप वापरत े. हे बॅनर देखील वापरता त याम य े लोगो असल ेली कापडाची ला ंब
प ी िवमानाला जोडली जात े आिण घोषवा याचा वापर ही क ेला जातो . हवाई
जािहरातीचा आणखी एक कार हणज े आकाशल ेखन याम य े िवमान ार े
आकाशाम य े धूरां या ख ुणांनाचा वापर क न स ंदेश िलिहला जातो . हवाई
जािहरातीचा हा कार हवा माना या प रि थतीवर आधा रत असतो . थंड, दमट, वारा
नसलेला, व छ िदवसा ंम ये हा जािहरातीचा कार सवा त भावी असतो . munotes.in
Page 44
जािहरात आिण िव यव थापन
44
४. लॉग: लॉग ही एक व ैयि क व ेबसाइट िक ंवा सोशल मा यम खात े आहे िजथे एखादी
य िनयिमतपण े लहान ि हिडओ पो ट करत े. लॉग ह े जािहरात े ात अलीकडची
गती करत आह े. याम य े मोशनल ि हिडओ ंचा समाव ेश होतो , जे लोग या
कंट टपूव , दर यान आिण न ंतर दाखवल े जाते. उदा. लाखो सद य असल ेले अनेक
यूट्यूब लॉगस या ं या ि हिडओ ं ारे िविवध कार या उ पादना ं या/सेवां या
जािहरात करतात .
५. िडिजटल साइन ेज: िडिजटल साइन ेज हे एक जािहरात व प आह े, जे न ,
ोजे टर, टच प ॅनेल इ यादी उपकरणा ं ारे िडिजटल क ंट टवर आधा रत आह े.
सामा यत , ही उपकरण े िव या िठकाणी िक ंवा साव जिनक िठकाणी असतात . हे
िडिजटल जािहरात च े फायद े आिण पार ंपा रक बा जािहरात च े संयोजन क न ,
कंपनीला वतःच े कंट ट तयार , यव थािपत , िवतरण आिण कािशत कर यास सोप े
करते.
munotes.in
Page 45
जािहरात एज सी आिण मा यम
45 ६. इन-गेम आिण अ ॅप-मधील जािहराती : लाखो मोबाइल फोनच े वापरकत िदवसभरात
काही व ेळ का होईना ि हिडओ ग ेम खेळे पसंत करतात . गेम खेळणे िनःस ंशयपण े
मनोरंजना या सवा त मोठ ्या कारा ंपैक एक बनल े आह े. इन-गेम जािहरात हणज े
संगणक आिण ि हिडओ ग ेमम य े दाखव या जाणा या जािहराती होय . ा जािहराती
कॉ य ुटर गे स आिण मोबाइल ग ेमशी एकि त जोड या जातात . हे सामा य तः पॉप -
अप स ंदेश, कट-सीन, ऑन- न जािहराती , िबलबोड आिण ब ॅक ाउ ंड िड ल े या
व पात पािहल े जाते. वा तिवक जगात जागा िवकली जात े याच कार े आभासी
जगात जािहरातदारा ंना जािहरात या उ ेशाने जागा िवक या जातात . याच कार े
आपण आप या मोबाईल फोनम ये अनेक ऍि लक ेश स (अ ॅ स) वापरतो . हे अॅ स
ऑपर ेट करत असताना आप याला अन ेक जािहराती पाहायला िमळतात .
७. इतर नवीन मा यम पया य: याम य े पुढील जािहरात चा समाव ेश होतो :
इन- लाइट जािहरात
िल ट मधील जािहरात
क चेन, डायरी , पु तके, िबल, कॅल डर या ंमधील जािहरात
एफएम र ेिडओ वरील जािहरात
२.३.१ िडिजटल मा यमाच े व प
१. शोध इ ंिजन जािहरात : शोध इ ंिजन जािहरात हा शोध इ ंिजन िवपणनाचा एक भाग आह े
आिण याम ुळे ऑनलाइन िवपणनाचा अिवभा य भाग आह े. शोध इ ंिजन जािहरात ही
munotes.in
Page 46
जािहरात आिण िव यव थापन
46 सशु क जािहरात ची एक ेणी आह े, जी बह त ेक गुगल सार या शोध इ ंिजन या
प रणाम प ृ ांवर दिश त केली जात े.
२. जािहरात ब ॅनर: हा इंटरनेट जािहरातीचा सवा त मूलभूत कार आह े. उ पादन
िकंवा स ेवेचा चार कर यासाठी ब ॅनरम य े लहान मजक ूर िकंवा ािफ स
असतात . ते इतरां या वेबसाइटवर सादर क ेले जातात . ाम य े हायपरिल ंक िकंवा
जािहरातदा रां या वेबसाइट ची िल ंक दान केली जात े. इंटरनेट वापरक या ना जर
या जािहरातदारा या वेबसाइट वर जायच े असेल, तर त े या हायपरिल ंकवर
िकंवा वेबसाइट या िल ंकवर ि लक करतात त े हा जािहरातदारची व ेबसाइट
यां यासमोर उघडत े. तेथे य ांना जािहरतदारा ं या उ पादनाची मािहती िमळत े
आिण याच व ेळी खर ेदीदार उ पादन खर ेदी कर यास व ृ होतात .
३. वेबसाइट ्स: वेबसाइट ही पर पर जोडल े या व ेब पृ ांचा एक स ंच आह े याम य े
एक मु यपृ (home page ) समािव अस तो. हे मािहतीच े संकलन हण ून तयार
केले जाते. वेबसाइट ार े, इंटरनेट वापरकता कंपनीची उ पादन े, कंपनीचा
इितहास , देऊ केले या अित र स ेवा आिण बरीच मािहती िमळव ू शकतो .
munotes.in
Page 47
जािहरात एज सी आिण मा यम
47
४. ायोजक व : येथे, एक जािहरातदार स ंपूण वेबसाइट िक ंवा साइटचा एक िवभाग
ायोिजत करतो . ायोजक व क ेवळ िविश कालावधीसाठी असत े. साधारणपण े,
जािहरातदार अशा कार या जािहरात चा वापर ँिडंगसाठी िक ंवा नवीन उ पादन
सादर कर यासाठी करतात .
५. इंटरि टिशयल : इंटरि टिशयल जािहरा ती इंटरनेट वापरक या ने उघडल े या वेब
पेजेसम य े िदसतात . याम य े अॅिनमेटेड जािहरात चा समाव ेश असतो जे इंटरनेट
वापरक या ारे वेबसाइट डाउनलोड करताना स ंगणका या नवर पॉप अप
होते. ाचा आणखी एक उदयो म ुख व प हणज े पूण -पृ (full screen )
जािहरात जी इंटरनेट वापरक या या क ंट टम ये य यय आणत े, जे वापरक या ला
वेबसाइटवरील क ंट ट बघ याआधी जािहरात बघ यास भाग पाडत े.
munotes.in
Page 48
जािहरात आिण िव यव थापन
48
६. पॉप-अप िव ंडो: पॉप-अप िव ंडो ा वेबसाइट कंट ट या समोर पॉप -अप होतात .
इंटरनेट वापरक या ला या जा िहराती घालव या साठी यावर ि लक कराव े लागेल.
ाहका ंना ते िनराशाजनक वाटत असल े तरी त े ँडची छाप िनमा ण कर या स
अिधक भावी असत े.
७. ईमेल जािहरात : ईमेल ारे पाठवल े या जािहराती ईम ेल जािहराती हण ून
ओळख या जातात . हे थेट मेल जािहरातीसारख ेच आह ेत. जािहरातदार ल य
ाहका ंना िवशेष ताव , सवलत , नवीन उ पादन े इ याद बाबत िनयिमत अपड ेट
पाठवू शकतात . कमी खचा त जागितक े कांपय त पोहोच याची मता ईम ेल
जािहरात म ये आहे. परंतु, ईमेल ारे खूप पॅम िनमा ण होत े याम ुळे ईमेल वाचल े
जात नाहीत .
munotes.in
Page 49
जािहरात एज सी आिण मा यम
49
८. ि हिडओ जािहराती : ि हिडओ जािहराती इ ंटरनेटवर ख ूप लोकि य आह ेत.
जािहरातदार उ पादनासाठी ि हिडओ तयार क शकतो आिण तो य ूट्यूब,
फेसबुक, ट्िवटर, यूमी, वीिमयो इ यादी िविवध इ ंटरनेट चॅनेलवर पो ट क
शकतो .
९. सोशल न ेटवक जािहराती : हा ऑनलाइन जािहरात चा सवा त वेगाने वाढणारा
कार आह े. याम य े िलं डइन , फेसबुक, ट्िवटर, इं टा ाम , हाट्सएप इ यादी
सामािजक मा यमां ारे आयोिजत क ेले या यावसाियक जािहरातीचा समाव ेश
होतो. अनेक कंप या या ं या सामािजक मा यमां ारे वारंवार मािहती सा रत
क न आिण िवश ेष तावाची मािहती द ेऊन यां या उ पादना ंची जािहरात
करतात . अशा जािहरा त ार े कमी खचा त जा त े कांना लि यत केले जाऊ
शकते. munotes.in
Page 50
जािहरात आिण िव यव थापन
50
१०. मोबाइल जािहराती : मोबाइल जािहरात ही वायरल ेस फोन िक ंवा टॅ लेट
संगणका ंसार या इतर मोबाइल उपकरणा ं ारे जािहरात कर याची एक प त आह े.
या जािहरात म य े िड ल े जािहराती , एसएमएस , एमएमएस जािहराती , मोबाइल
शोध जािहराती , डाउनलोड क ेले या अ ॅ स िक ंवा इन -मोबाइल ग ेम जािहराती यांचा
समाव ेश होतो .
११. एिफिलएट माक िटंग: एिफिलएट माक िटंग हे एखाद े उ पादन िक ंवा सेवा
यांना लॉग, सामािजक मा यम ल ॅटफॉम िकंवा वेबसाइटवर श ेअर क न केले
जाते. येक वेळी जो कोणी यां या िशफारश शी संबंिधत िल ंक िकंवा कोड ार े
या व ेबसाइट वर जाऊन खरेदी कर तो ते हा स ंल नकाला (affiliate) किमशन
िमळत े.
munotes.in
Page 51
जािहरात एज सी आिण मा यम
51
२.३.२ मा यम उि े
मा यम उि ह े एका य ेयाचे प िवधान आह े जे मा यमा ंनी काय सा य क ेले पािहज े हे
सांगते. मा यम िनयोजकास मा यमा ंची उि े ठरवायची असतात . मा यम उि े हणज े
पोहोच , वारंवारता , सकल न दणी िब ंदु आिण सात य होय.
१. पोहोच : पोहोच हणज े िविश कालावधीत िकमान एकदा एखा ा िविश जािहरात
मा यम वाहना या स ंपका त आल े या य /कुटुंबांची स ं या होय . हे उदाहरणा या
साहा यान े प क ेले जाऊ शकत े: ४ आठवड ्यां या कालावधीत ‘X ो ाम ' पाहत
असल े या टी ही असल े या १० घरांचा नम ुना गट खालील को का म य े दाखवला
आहे:
आठवडा घरे
एकूण यांश
A B C D E F G H I J
१ X X X X ४
२ X X X X ४
३ X X X X ४
४ X X X ३
एकूण
यांश २ ४ ० १ २ २ ० १ ० ३ १५
हे पािहल े जाऊ शकत े क १० पैक ७ घरांनी ४ आठवड ्यां या कालावधीत िकमान एकदा
X हा काय म पािहल ेला आह े. अशा कार े, असा िन कष काढला जाऊ शकतो क , या
काय माची पोहोच १० पैक ७ = ७०% आहे.
munotes.in
Page 52
जािहरात आिण िव यव थापन
52 २. वारांवरता: वारांवरता हणज े एका िविश कालावधीत लि यत े क िकती व ेळा
जािहरात संदेशा या स ंपका त आल े याची गणना होय .
सरासरी वा रंवारता = एकूण यांश / पोहोच
वर चचा केले या उदाहरणात , सरासरी वार ंवारता = १५ / ७ = २.१४.
३. ॉस र ेिटंग पॉइ ंट (GRP): मा यम य ना ं या एक ूण माणाच े वण न कर यासाठी
'पोहोच ' आिण ‘वारांवरता’ या संक पना एकि त वापर या जातात .
ोस रेिटंग पॉइ ंट = पोहोच X सरासरी वार ंवारता
आप या उदाहरणात , ोस रेिटंग पॉइ ंट = ७० X २.१४ = १४९.८ = १५०
िदले या जािहरात चा भाव मोज यासाठी जािहरातदार आिण िवपणक जीआरपी
वापर करतात . मुळात, काय म िजतक े अिधक र ेिटंग पॉइ ंट कमवतात , िततके जा त
टेिलि हजन दश क जािहराती िक ंवा चारा मक काय म पाह याची या ंची मता
असत े. हे लोकि य ट ेिलि हजन नेटवक वर जािहरात व ेळ िनि त कर यास मदत करत े.
टेिलिवजन नेटवक या काय मांवरील जािहरात ची इ ता ओळखतात आिण
काय मा या लोकि यत ेनुसार जािहरात दर आकारतात .
४. सात य : हे िनयोजन कालावधीत जा िहरात च े वेळाप क कसे केले जाते ते हाताळत े.
दुस-या श दात , सात य हणज े मा यम वेळाप का मधील जािहरात या ल ेसम ट या
प ती होय:
सतत मा यम व ेळाप क य ु हरचना : याम य े ठरािवक कालावधीत जािहरात
मोहीम सतत रीतीन े चालव याची यु हरचना वापरली जात े.
लायिट ंग मा यम व ेळाप क य ु हरचना : याम य े काही कालावधीसाठी जा त
जािहराती चालवण े, यानंतर पुढील काही कलावधीसाठी कोणतीही जािहरात न
करणे आिण प ु हा जा त जािहराती चालवण े ही य ु हरचना वापरली जात े.
पि स ंग मा यम व ेळाप क य ु हरचना : याम य े काही का लावधीसाठी जा त
जािहराती चालवण े, यानंतर पुढील काही कलावधीसाठी जािहरात कमी क ेली जात े
आिण प ु हा जा त जािहराती चालवण े ही य ु हरचना वापरली जात े.
२.३.३ यो य जािहरात मा यम िनवडीच े िनकष
१. उ पादनाच े व प : उ पादनाच े व प / कार हे मा यमा ं या िन वडीवर प रणाम
करतात . उदा. ाहकोपयोगी व त ूंसाठी ा यि क आव यक अस ेल तर टी ही हा एक
चांगला पया य अस ू शकतो . औ ोिगक उ पादना ंची (साधन े, उपकरण े, मशीन )
यवसाय जन सम य े भावीपण े जािहरात क ेली जाऊ शकत े. munotes.in
Page 53
जािहरात एज सी आिण मा यम
53 २. जािहरात च े बजेट: मा यमा ंची िनवड करताना िवचा रात घ ेतलेला हा एक
मह वाचा घटक आह े. मया िदत िनधी अस यास , जािहरातदार फ १-२
जािहरात मा यमा ंचा वापर क शकतो . तसेच जे हा अिधकचा िनधी उपल ध
असतो , ते हा जािहरातदार क ेवळ िविवध मा यमा ंचाच वापर नाही करत तर
महागडी मा यम े देखील वापरतात .
३. पध काची यु हरचना : जािहरातदाराच े मा यम िनण य ह े पध का या
यु हरचन ेने भािवत होतात . जािहरातदार या या ती पध कां या लि त
े कांपय त पोहोच याचा य न करत अस यान े, ते या या पध कांनी वापरल ेले
मा यम िम वाप शक तात.
४. लि यत े क: जािहरातदारान े कोण या कार या ाहका ंना स ंदेश िनद िशत
करायचा आह े, याचा िवचार क ेला पािहज े. िनवडल ेले मा यम इि छत ाहका ं या
गटापय त पोहोचल े पािहज े. उदा. मिहला मािसका ंमधून स दय साधना ंची
भावीपण े जािहरात करता य ेते. गृिहण ना ल य कर या साठी टी ही ह े सव म
मा यम आह े. जर जािहरातदाराला काम करणा या लोका ंपय त पोहोचायच े असेल
तर वाहतूक जािहराती , होिड ज, पो टस , बॅनस इ यादी बा मा यम े यो य पया य
असतील .
५. जािहरात उि े: जािहरात उि े मा यमा ं या िनवडीवर प रणाम करता त. उदा.
जर रा ीय तरावर ँडब ल जाग कता िनमा ण कर याचा उ ेश अस ेल, तर
जािहरातदार रा ीय वृ प े, रा ीय टी ही च ॅनेल (झी, टार, कलस इ.)
सार या रा ीय पोहोच असल े या मा यमा ंकडे जा याची श यता असत े. ँड
ितमा तयार करण े हे उि अस यास , जािहरातदार टी ही िक ंवा इंटरनेट
मा यम िनवड ू शकतात .
६. जािहरात मा यमा ंम ये जागा आिण व ेळेची उपल धता : जािहरात मा यमा ंम ये
जागा आिण व ेळ आगाऊ ब ुक करण े आव यक आह े. हे पधा आिण मागणीत
चंड वाढ झा याम ुळे गरजेचे झाल े आहे. जे हा एखादी जािह रात ताबडतोब
ायची असत े, ते हा जािहरातदाराकड े जागा आिण व ेळ िनवड यासाठी फारसे
पया य नसतात . उदा. एखा ा जािहरातदाराला याची /ितची जािहरात टाई स
ऑफ इ ंिडया ा वृ प ात ब ुधवारी पिह या पानावर कािशत करायची
अस यास , या क रता या ंना वेळ आिण जागा िक मान एक िक ंवा दोन मिहन े
आधीच ब ुक करण े आव यक असत े. यामुळे यांना जािहरात कर यासाठी हवी ती
जागा आिण व ेळ िमळ ू शकत े.
७. मा यमा ंचे िनब ध: काही व ेळा, काही िनब ध एकतर सरकार ार े िकंवा वतः
मा यमा ं ारे लादल े जातात . उदा. भारतात म ये सरकार द ूरदश नवर िसगा रेट
आिण म प या जािहरात ना परवानगी द ेत नाही. अशा व ेळी जािहरातदाराला
या या उ पादना ं या जािहरातीसाठी पया यी मा यमा ंची िनवड करावी लागत े. munotes.in
Page 54
जािहरात आिण िव यव थापन
54 ८. भाषा: भारता सार या बह भािषक लोकस ं या असल े या द ेशम य े हा एक
मह वाचा िवचार जािहरातदारला करावा लागतो . िविश भािषक गटापय त
पोहोच यासाठी , िविश भाष ेतील वत मानप िक ंवा द ूरदश न आिण र ेिडओ
काय म वापरण े आव यक आह े. उदा. उ पादनाची जािहरात महारा ात
करायची अस यास मराठी व ृ प ा ंचा वापर करता य ेईल. तथािप , रा ीय
बाजारप ेठेसाठी, िहंदी िकंवा इं जी भाष ेचा वापर यो य अस ेल.
९. मा यमा ंची ित ा : जािहरात मा यमाची ित ा जािहरात क ेले या उ पादनाकड े
ह तांत रत क ेली जाऊ शकत े. उदा. जे हा टाइ स ऑफ इ ंिडया ा वृतप ाम ये
जािहरात केली जात े ते हा या वृ प ाची ितमा जािहरात क ेले या उ पाद नावर
ह तांत रत क ेली जाऊ शकत े. हे जािहरातदाराचा दजा वाढवत े आिण यांची
ित ा वाढवत े.
१०. मा यम लविचकता : मा यम लविचकता हणज े जािहरातदारा ं या बदल या
गरजांशी ज ुळवून घे याची मा यमा ंची मता . वृ प ातील जािहरात म य े
लविचकता असत े, कारण काशकाला एक सूचना द ेऊन जािहराती म ये बदल
करणे िकंवा जािहरात या मा यमात ून काढ ून घेतली जाऊ शकत े. दुसरीकड े,
टेिल हीजन कमी लविचकता दान करत े कारण यात टी ही जािहरातीसाठी
टोरी बोड मंजूर कर याची ला ंबलचक ि या असत े. यामुळे जािहरातीत
ऐनवेळी बदल करण े खूप कठीण असत े.
२.४ जािहरात बज ेट ठरव या या प ती
A. िनि त माग दश क प ती : येथे, जािहरात बज ेट िनधा रत कर यासाठी काही
अंकगिणत स ू वापरल े जात े. िनि त माग दश क प ती खालील माण े प क े या
आहेत:
१. िव ची ट केवारी प त: जािहरात बज ेट सेट कर याची ही सवा त सोपी आिण
सवा िधक वापरली जाणारी प त आह े. येथे, जािहरातदार िव ची काही ट क ेवारी
घेतो (गे या वष ची िव िक ंवा पुढील वष ची अ ंदािजत िव ) आिण जािहरातीसाठी
र कम ठरवतो . उदा. कंपनीची अन ुमािनत िव . ५०,००,०००/- आहे.
जािहरातदार जािहरात वर १०% खच कर याचा िनण य घेतो. हणून, जािहरातीसाठी
munotes.in
Page 55
जािहरात एज सी आिण मा यम
55 बाजूला ठेवायची र कम पुढील माण े असू शकत े. ५०,००,००० X १०/१०० = .
५,००,०००/-
२. यूिनट िव प त : येथे, जािहरातदार जािहरात बज ेट अंितम कर यासाठी आधार
हणून िवक या गेले या य ुिनट्सची स ं या घ ेतो. जािहरातदार िवक या ग ेले या
येक युिनट माण े जािहराती क रता िविश र कम ठरवतो . उदा. जर िवक या
गेले या य ुिनट्सची स ं या १००० युिनट्स अस ेल आिण जािहरातदारान े ित य ुिनट
५० पये जािहरातीसाठी खच करायचा िनण य घेतला, तर जािहरात बज ेट पय े
५०,०००/- असेल.
३. ती पध क समता प त : येथे, जािहरातदार ती पध कांनी खच केले या रकम े या
समतु य र कम जािहरात वर खच कर याचा िनण य घेतो. उदा. जर ती पध काने .
१० लाख जािहरातीवर खच केले तर जािहरातदार द ेखील . १० लाख खच करतो .
जािहरात बज ेट तयार कर याची ही एक सोपी प त आह े. परंतु पुढील कारणा ंमुळे ही
यो य प त अस ू शकत नाही :
पध कां या उि ा ंम ये फरक असू शकतो
पध कांनी िनवडल ेले मा यम वेगळे असू शकत े
एकापे ा जा त पध क अि त वात अस यास , कोणाच े बजेट आधार हण ून घेतले
पािहज े हे ठरवण े अवघड असत े.
पध काने याच े बजेट यो य र या स ेट केले असेल याची शा ती देता येत नाही .
४. बाजारप ेठ िह सा : येथे, जािहरातदार बाजार पेठेतील या या िह या या आधारावर
याचे बजेट ठरवतो . उदा. जर ' ँड ‘अ' चा १०% बाजारप ेठ िह सा असेल, तर
जािहरातदार या उ पादन ेणीतील जािहराती या बज ेटमधील १०% खच ॅंड A
या जािहरातीवर करेल. जर ' ँड ‘ब' चा बाजारप ेठ िह सा १५ % असेल, तर
जािहरातदार बजेटमधील १५% खच ॅंड ‘ब’ या जािहरातीवर करेल.
५. काय प त : या प तीला ‘व तुिन प त ’ असेही हणतात कारण ती जािहरात बज ेट
ठरव यासाठी अिधक तािक क आधार दान करत े. या प तीम य े समािव असल े या
पाय या पुढील माण े आहेत:
१. जािहरात उि े िनि त करण े: ँड जाग कता िनमा ण करण े, पध ला सामोर े जाणे,
ित ा िनमा ण करण े इ यादी जािहरातीच े उि े असू शकतात . उदा. रा ीय तरावर
जाग कता िनमा ण करण े हे उि अस यास जािहरात बज ेट जा त असू शकत े.
थािनक पातळीवर जाग कता िनमा ण करणे हे उि अस यास जािहरात बज ेट कमी
असू शकत े.
२. उि े सा य कर यासाठी आव यक रकम ेची गणना करण े: पुढील पायरी हणज े
ठरवल ेले उि सा य कर यासाठी यो य जािहरात योजना तयार करण े. पुढे,
योजन े या अ ंमलबजावणीसाठी आव यक असल ेली र कम िनि त करावी लाग ेल. munotes.in
Page 56
जािहरात आिण िव यव थापन
56 ३. र कम परवडणारी आह े क नाही ह े ठरवण े: ितसरी पायरी हणज े तािवत
जािहरात योजन े या अंमलबजावणीसाठी आव यक असल ेली र कम द े याची
कंपनीची मता आह े क नाही ह े शोधण े. नस यास , नवीन जािहरात योजना तयार
करावी लागत े.
४. बजेटला अ ंितम प द ेणे: जािहरातीच े बजेट हे उ पादनाचा कार , लि यत े क,,
मा यम िम स इ यादी अन ेक बाबी ल ात घ ेऊन अ ंितम केले जाते.
५. योजना काया ि वत करण े: बजेट/योजना प ूव -िनधा रत उि े सा य कर यासाठी
अंमलात आणली जात े.
६. पाठप ुरावा: उि े सा य झाली क नाही ह े जािहरातदारान े शोधल े पािहज े. नस यास ,
सुधारा मक , कारवाई क ेली जाऊ शकत े.
६. य गत प त: या प ती अ ंतग त, कोणत ेही अंकगिणत स ू िकंवा िनि त िनयम
पाळल े जात नाहीत . ाम य े पुढील प त चा समाव ेश होतो :
७. परवड ेल या माण े खच करण े प त: येथे, जािहरातदार याला परवड ेल तेवढी
र कम जािहरातीक रता िनि त करतो . दुस या श दा ंत, इतर सव खचा चे वाटप
के यानंतर ज े काही प ैसे िश लक आह ेत या या आधारावर जािहरात बज ेट ठरवल े
जाते. ही प त एक अतािक क (illogical) प त आह े परंतु पुराणमतवादी यव थाप क
ा प तीचा वापर करतात कारण ती सुरि त आह े आिण ाम य े जा त खच होणार
नाही याची खा ी असत े.
८. अिनय ंि त प त: जािहरात बज ेट तयार कर याची ही तक संगत प त नाही .
कोण याही िविश जािहरात योजन ेिशवाय ह े बजेट िनि त कर यात येते. दुस या
श दांत, हा बज ेट िनण य मनमानी व पाचा असतो .
२.५ सारांश
जािहरात एज सी ही एक स ं था आह े जी जािहरात ची िनिम ती, रचना आिण लेसम ट आिण
यां या स ेवां या उ पादना ंसाठी आिण स ेवांसाठी चार मोिहमा ंचे िनयोजन आिण
अंमलबजावणी कर यात िवश ेष असत े.
‘मीिडया ’ या श दाचा अथ संवादाच े मा यम असा होतो . जािहरात मा यम हणज े िविवध
मा यम मागा ारे ाहका ंपय त पोहोच यासाठी उ पादन े आिण स ेवांची जािहरात करणे होय.
२.६ वा याय
र थाना ंची पुरती करा
१. ___________ ही एक स ं था आह े जी जािहरात ची िनिम ती, रचना, लेसम ट आिण
चारा मक मोिहमा ंचे िनयोजन आिण अ ंमलबजावणी कर यात िवशेष आहे.
(जािहरात एज सी , भरती, िनवृ ी) munotes.in
Page 57
जािहरात एज सी आिण मा यम
57 २. ____ ___ ही जािहरात एज सीचा एक कार आह े जी क ेवळ सज नशील स ेवा दान
करते पूण -सेवा दान करत नाही. ( थािनक एज सी , ि एिट ह ब ुटीक, मेगा एज सी )
३. ________ ही जािहरात एज सी ार े ाहक िमळव या या उपाया ंपैक एक आह े.
(खराब स ेवा, जा त श ु ल, संदिभ त)
४. _____ हे जािहरात मा यमा ंपैक एक आह े, या ार े ाहका ंपय त पोहोच यासाठी
उ पादन े आिण स ेवांची जािहरात क ेली जात े. (टेले हीजन , पोहोच , वारांवरता)
५. _____ हा पर पर जोडल े या व ेब पृ ांचा एक स ंच आह े, याम य े सामा यतः
मु यपृ समािव असत े या ार े इंटरनेट वापरकता कंपनीची उ पादन े, कंपनीचा
इितहास , तािवत केले या अित र स ेवा इ याद ब ल मािहती शोध ू शकतो .
(पो टर , होिड ग, वेबसाइट )
चूक िकंवा बरोबर त े सांगा
१. जािहरात एज सीच े मुख काय हणज े िव े यांना िव प ुरवठा करण े. चूक
२. पूण सेवा जािहरात एज सी ित या स ेवा तुकड्यांम ये दान करत े. चूक
३. जािहरात एज सी ार े ाहक गमाव यामाग े आव यक स ेवांची अन ुपल धता ह े एक
कारण आह े. बरोबर
४. िडिजटल साइन ेज हे जािहराती या मा यमा ंपैक एक आह े. बरोबर
५. वारांवरता ह े एका िविश कालावधीत लि यत े क जािहरात स ंदेशा या स ंपका त
ये या या स ं येस सूिचत करत े. बरोबर
जोड्या जुळवा
गट - अ गट - ब
1) इंटरि टिशयल अ) एज स च े िवलीनीकरण
2) ाहक स ेवा िवभाग ब) मा यमा ंचे उि
3) मेगा एज सी क) िडिजटल मा यम
4) पोहोच ड) जािहरात बज ेट सेट कर याची प त
5) ित पध क समता प त इ) एज सी - ाहक स ंबंध
(1-क, 2-इ, 3-अ, 4-ब, 5-ड)
थोड यात उ र िलहा
१. जािहरात एज सी या िविवध काया मक िवभागा ंवर टीप िलहा .
२. जािहरात एज सीच े िविवध कार प करा .
३. जािहरात एज सी ार े ाहक िमळिव यासाठी कोणत े उपाय क ेले जातात ? munotes.in
Page 58
जािहरात आिण िव यव थापन
58 ४. जािहरात एज सी ार े ाहक गमाव याची कारण े सांगा.
५. जािहरात एज सी िनवड यासाठी म ू यमापन िनकषा ंवर चचा करा.
६. नवीन मा यम पया यांवर टीप िलहा .
७. िडिजटल मीिडयाच े िविवध व प प करा .
८. मा यमा ं या उि ा ंवर टीप िलहा .
९. यो य मा यम िनवड यासाठी िनकष अधोर ेिखत करा .
१०. जािहरात बज ेट सेट कर या या िविवध प ती प करा .
munotes.in
Page 59
59 ३
सज नशीलता
करण स ंरचना
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ सज नशीलता आिण स ंशोधन
३.३ समाज
३.४ सारांश
३.५ वा याय
३.० उि े
करणा या अ यासाअ ंती िव ा या ना पुढील घटक समज यास मदत होईल .
१. सज नशीलता आिण स ंशोधन : जािहरात त िवकिसत करण े - ि ंट, ॉडका ट
आिण िडिजटल मीिडया , पूव चाचणी आिण चाचणी न ंतर या प ती .
२. समाज : सामािजक -आिथ क योगदान आिण जािहरात , यावसाियक अ यास म
आिण जािहरात े ातील क रअर वरील टीका .
३.१ तावना
जािहरात सज नशीलता ही एक कला आह े. हे लोका ं या धारणा , ीकोन , मू ये, यि म व
आिण ेरणा, िवशेषतः खर ेदी ेरणा या ं याशी स ंबंिधत आह े. याम य े
ि ह य ुअलायझ ेशनसाठी ीकोन , तसेच िविवध कारच े जािहरात सािह य आिण याच े
घटक, जसे क शीष क आिण घोषणा या ंचा समाव ेश आह े. ाहका ंचे ल व ेधून घे यासाठी
ही सव वैिश ्ये नािव यप ूण असण े आव यक आह े. यो य लोका ंपय त पोहोच यासाठी यो य
िठकाणी यो य मा यमाचा यो य व ेळी वापर क ेला नाही , तर अगदी सज नशील आिण म ूळ
जािहरात स ंक पनाही वाया जातील . प रणामी , जािहरात ची उि े सा य कर यासाठी
यो य मा यम िनवडण े मह वाच े आहे. तथािप , यो य जािहरात मा यम िनवडताना िवचारात
घे या या िनकषा ंवर जा याप ूव , जािहरात मा यम हणज े काय ह े समज ून घेणे मह वाच े
आहे. िविश स ंदेश िवतरीत कर याच े साधन िक ंवा वाहन जािहरात मा यम हण ून
ओळखल े जाते. 0 जािहरात स ंदेश िकंवा मािहती स ंभा य खर ेदीदार , वाचक , दश क, ोते
िकंवा पासधारका ंना सा रत कर याची ही एक प त आह े.
munotes.in
Page 60
जािहरात आिण िव यव थापन
60 ३.२ सज नशीलता आिण स ंशोधन
सार मा यम े असं य जािहरात मा यमा ंब ल मािहती गोळा करत असतात , ाहका ंना
यां या मीिडया ाधा या ंब ल आिण सवय ब ल मतदान करत असतात आिण िविश
व तूं या िव म य े य ेक मा यमा या प रणामकारकत ेवर ाथिमक आिण द ु यम
संशोधन आयोिजत करत असतात . भारतात , काही जािहरात कंपनी िकंवा िवभागा ंम ये
"मा यम स ंशोधन िवभाग " आहेत आिण जर या ंनी केले तर, मा यम योजना आिण धोरण े
िवकिस त करण े ही िवभागाची भ ूिमका आह े. दुसरीकड े, बह तेक जािहरात क ंप यांकडे
मीिडया िवभाग िक ंवा िवभाग असतो जो मीिडया िनयोजन हाताळतो . बह सं य एज सी
यां या वतीन े वाचकस ं या िक ंवा े क सव ण कर यासाठी त ृतीय-प माक िटंग फम वर
अवल ंबून असतात . मीिडया स ंशोधन िविश ो या ंपय त पोहोच यासाठी िविवध मा यम े
आिण मीिडया स ंयोजना ंची (मीिडया िम स ) पोहोच , वारंवारता आिण प रणामकारकता
तपासत े. जािहरातदारा ं या मागणीसाठी सव म यो य मा यम िक ंवा मा यम िम ण
ओळखण े हे मा यम स ंशोधनाच े येय आह े.
मा यम स ंशोधनाची भ ूिमका खालील माण े सांगता य ेईल :
१. वाचक ोफाइल : मा यम अ यास वाचक , ोता आिण दश क ोफाइल समज ून
घे यास मदत करतो . वाचकाच े वय, उ प न , यवसाय , खरेदी या सवयी आिण इतर
लोकस ं याशा ीय आिण सामािजक आिथ क घटका ंवरील ड ेटा वाचकाच े ोफाइल
बनवतात . अशी ोफाइल इि छत े कांसाठी भावी जािहरात स ंदेश तयार कर यात
मदत करत े.
२. मा यम िनवड : यो य मा यम स ंशोधन उ पादनाचा कार , संभावना , जािहरात बज ेट
आिण इतर घटका ंवर आधा रत जािहरातदारासाठी सवा त यो य मा यम िम ण
िनवड यात मदत करत े. जािहरातदार लि य त लोकस ं येम ये सवा िधक वाचक , दश क
िकंवा ोत े असल ेले मा यम िनवडतील .
३. वेळ आिण जाग ेचे बुिकंग : लि यत े कांनी पािहल ेले काय म िक ंवा वाचल ेले लेख
यावर अवल ंबून, मीिडया िनयोजन िवभाग िक ंवा मीिडया ऑपर ेश स िवभाग
मीिडयाम य े वेळ आिण जागा ब ुक क श कतात .
४. मा यम मालका ंसाठी म ू य : मा यम स ंशोधन ोत े, दश क आिण वाचकस ं या
वाढव यासाठी मीिडया मालका ंना या ंचे काय म िक ंवा संपादक य साम ी स ुधार यात
मदत करत े. हे मा यम मालका ंना या ंचा वेळ आिण जागा जािहरातदारा ंसाठी िकती
उपयु आह े हे िनधा रत कर या त मदत करत े. उदाहरणाथ , जर ड ेटा दाखवत अस ेल
क ो ामन े पाह यात ५०% वाढ क ेली आह े, तर जािहरातदारा ंना या ं या
जािहरात ची वार ंवारता वाढवावी लाग ेल.
५. काय म ायोजक व : हे ायोजक वासाठी िविश काय म िनवड यात
जािहरातदारास मदत करत े. लि य त े क सवा िधक पाहतो िक ंवा ऐकतो असा
काय म ायोिजत करण े जािहरातदार िनवड ू शकतो . munotes.in
Page 61
सज नशीलता
61 ६. े क लाभ : मीिडया ो ायटस यांची साम ी स ुधार याचा य न करत अस यान े,
े कांना उ म स ंपादक य आिण काय मांचा फायदा होतो . मीिडया क ंप यांचे मालक
मोठ्या सं येने वाचक , ोते िकंवा दश कांना आकिष त कर यासाठी या ंचे काय म
िकंवा संपादक य स ुधार याचा य न करतात . यामुळे यां या जािहरात च े उ प न
वाढेल.
७. मा यम ल ॅनस ना फायदा : टेिलि हजन र ेिटंग पॉइ ंट्स (TRP) अहवाल मी मा यम
िनयोजका ंना टी ही च ॅनेल आिण र ेिडओ ट ेश सवरील िविवध काय मांचे रेिटंग
समज यात मदत करतात . पु हा, ऑिडट य ुरो ऑफ स य ु लेशन रपोट ् स या ंना
वत मानप े आिण मािसका ं या प रस ंचरण ड समज ून घे यात मदत करतात .
८. संशोधन स ं थांना लाभ : मा यम स ंशोधन भारतीय िवपणन स ंशोधन य ुरो (IMRB ),
ऑपर ेश स रसच ुप (ORG ) आिण इतर स ं थांना या ंचे उप म ॅकवर ठ ेव यास
अनुमती द ेते.
३.२.१ जािहरात त िवकिसत करण े -
जािहरातीम य े िदसणारी कोणतीही ल ेखी साम ी हणज े " त". हा एकच श द िक ंवा
श दांची ला ंबलचक यादी अस ू शकत े. मथळे, उपशीष के, मथळे आिण इतर घटक एक त
बनवतात . साम ी िच ाला प ूरक आह े आिण इतर गो बरोबरच उ पादनाच े फायद े, तोटे,
उपयोग आिण स ेवा यांचे वण न समािव करत े. कोण याही जािहरातीच े दय त असत े. हे
खरेदीदारा ंचे मन वळिव याच े काम करत े.
अ) त ची व ैिश ्ये :
१. संि - वाचका ंवर वेळेसाठी दबाव अस यान े, त स ंि असावी . यांना वाजवी
वेळेत मोठा मजक ूर वाचता आला पािहज े. प रणामी , मजकूर लहान , सो या श दा ंसह
मूलभूत भाष ेत िलिहला ग ेला पािहज े. संदेश थोड यात आिण म ुद् ाला ध न असावा .
२. सु प ता - त ची साम ी वय ं- प ीकरणा मक असावी . जो संदेश ायचा आह े तो
सु वातीपास ूनच प असावा .
३. यो यता - संदेश संभा य ाहका ंना िनद िशत क ेला पािहज े. ते आदरय ु वरात
िवत रत क ेले पािहज े. दश कांचे ल उ पादनाकड े वेधले गेले पािहज े आिण स ंदेश अशा
कारे िवत रत क ेला पािहज े क तो वाचका ंना ते वाच याची आवड िनमा ण कर ेल.
४. ल व ेधून घेणारी - एक त िवचार करायला लावणारी आिण िवचार करायला
लावणारी असावी . तो संदेश वाच यासाठी वाचका ंची आवड िनमा ण करण े आव यक
आहे. संदेश संपूण पणे वाचायचा क नाही ह े वाचकान े ठरवल े पािहज े.
५. ामािणकपणा - कृती वापरण े आिण आकड े उ ृत करण े ामािणक िदस यास मदत
क शकत े. अ प सामा यीकरण आिण िभ न ि कोन टाळल े पािहज ेत. तम य े
एक िक ंवा दोन उदाहरण े समािव क न ामािणकपणा ा क ेला जाऊ शकतो
जेणेक न स ंदेशास व रत अपील हो ईल. munotes.in
Page 62
जािहरात आिण िव यव थापन
62 ब) त च े कार –
१. वै ािनक त : वै ािनक त ही ता ंि क उ पादनाची व ैिश ्ये, फायद े, उपयोग , साम ी
आिण इतर ता ंि क मािहतीच े वण न करणारा द तऐवज आह े. हे सव मशीनसाठी स ेट
केले आह े. संगणक, उदाहरणाथ . वै ािनक त स ु िस लोका ंसाठी आह े. या
ाहका ंना उ पादनाची मािहती आह े यांनी उदाहरणाथ , डॉ टरा ंना आकिष त
कर यासाठी औषधाची िव क ेली जाऊ शकत े. प रणामी , ते प रि थती प करत े,
सामा य लोक , आिण यावसाियक प ु ष, िवशेषतः, उ पादना या ता ंि क
वैिश ्यांब ल िच ंितत असतात .
२. वण ना मक त ही ता ंि क नसल ेली त आह े जी कोण याही सामा य य ला
समजेल अशा कार े दान क ेली जात े. कॉपीसाठी क ुशल त ा ं या मदतीची
आव यकता नाही . ही केवळ नवीन उ पादना ंची िनयिमत घोषणा आह े.
३. वण ना मक त : ही एका का पिनक कथ े या व पात िलिहल ेली आह े .जी
उ पादनाच े उपयोग , फायद े आिण प रणामा ंनंतरचे इतर गो सह वण न करत े. कथा
गुंतवून ठेव यासाठी िवनोदी प तीन े सांिगतली आह े. munotes.in
Page 63
सज नशीलता
63 ४. टॉिपकल कॉपी : ही त उ पादन आिण िविश काय म या ं यातील द ुवा थािपत
करते, जसे क वॉच फम ची जािहरात या य माउंट ए हर े टवर चढाई कर यात
यश वी ठर या आह ेत या ं याकड े ँडचे टाइमपीस होत े, यां या उ क ृ गुणव ेचे
दश न.
५. यि म व त : ही त एका स ु िस य या अ ंत ीचा फायदा घ ेते. डापट ू,
िच पटातील कलाकार , राजकारणी आिण इतरा ंसार या आघाडी या य नी िवधान े
केली आह ेत. यांची िट पणी उ क ृ गुणव ेचे ेय हण ून काम करत े, याम ुळे िव
वाढ यास मदत होत े.
६. बोलचाल त : संभाषणा या तीम य े संदेश य कर यासाठी अनौपचा रक भाष ेचा
वापर क ेला जाऊ शकतो . तम य े सामा य तः दररोज या स ंभाषणात वापर या
जाणा या वा या ंशांचा समाव ेश आह े.
७. तक त : ही त आह े जी खर ेदीदारान े उ पादन का खर ेदी कराव े हे प करत े. ही
साम ी ाहकाला िविश उ पादन का खर ेदी केले पािहज े याचे सखोल वण न करत े.
८. ाथ क त : त या या व पात , मजकूर वाचका ंकडून ितसादाची अप े ा न
करता एक िक ंवा अिधक या ं यासमोर मा ंडतो. उदाहरणाथ , सम म ेरम य े तु हाला
शांत सु ी हवी आह े का? ( यानंतर, XYZ िहल ट ेशनमधील हॉट ेल ABC म ये
मु काम करा .)
९. ित ा त : या कार या त म य े ाहकाच े थान आिण ित ा काशमय क ेली
जाते. हे ाहकाची ि थती बदल ून उ पादन िव साठी अन ुकूल वातावरण तयार करत े.
सामा यतः , अशा प ुन पादना ंचा वापर उ च -अंत व त ूं या चारासाठी क ेला जातो .
क) त च े घटक –
त म य े साधारणपण े खालील घटक िक ंवा भाग समािव असतात :
१. मु य मथळा : हेडलाइन ही जािहरातीची पिहली िक ंवा शीष ओळ असत े, जी सहसा
ठळक असत े आिण मोठ ्या फॉ ट आकारात असत े. वाचकाच े ल लग ेच वेधून घेणे हे
शीष काचे ाथिमक य ेय आह े. munotes.in
Page 64
जािहरात आिण िव यव थापन
64 २. उप - मथळे : काही जािहरात म य े अनेक मथळ े असतात . ाथिमक शीष क सहसा
पिहल े असत े, यानंतर उप -मथळे असतात . ओ हरलाइन अस ू शकतात - जी मु य
मथ या या आधी िदसतात - आिण अधोर ेिखत - जी मु य मथ यान ंतर िदसतात .
उपशीष कांचा उपयोग म ु य शीष का या अथा ला पूरक िक ंवा पूरक कर यासाठी क ेला
जातो.
३. बॉडी त : ही साम ी आह े जी जा िहरात स ंदेशाम य े िदसत े. त साम ीम य े उ पादन
आिण याच े फायद े याब ल अन ुकूल मािहती असत े. उ कृ लेखन ार े े कांचे
संभा य आिण स ंभा य ाहका ंम ये पांतर केले जाऊ शकत े.
४. मथळे : मथळे कॉपी क ेले या मजक ुरात समािव क ेले आहेत. मथळे ही लहान वा ये
आहेत जी जािहरात मधील य या त ड ून िनघताना िदसतात . कॉिमक ि प -
शैलीतील कॉपीम य े मथळ े वापरल े जातात . उदाहरणाथ , तु ही कदािचत टॉटॉ इज
मॉि कटो कॉइल या ि ंट जािहरात म य े यासारख े मथळ े पािहल े असतील .
५. घोषवा य : जवळपास सव च जािहरात म य े घोषवा य वापरल े जाते. हा एक छोटा ,
सं मरणीय वा या ंश आह े जो जािहरात स ंदेशाचा सारा ंश देतो. आदश बोधवा य 3 ते
6 श दां या दर यान लहान असाव े. अनेकवेळा घोषवा यच हव े असत े. "सव म
तंबाखू पैसे खरेदी क शकता ," उदाहरणाथ . रोथम स .
६. लोगो : एक लोगो , याला सहसा वा री कट हण ून ओळखल े जाते, हे ओळख यात
मदत कर यासाठी जािहरातदार िक ंवा या या उ पादना ंनी तयार क ेलेले एक अि तीय
िडझाइन आह े. लोगो क ुठे जावा यासाठी काही िनयम नाही . लोगो, दुसरीकड े, सहसा
तळाशी उज या कोप यात ि थत आह े.
३.२.२ जािहरात मा यमा ंचा प रचय :
यो य लोका ंपय त पोहोच यासाठी यो य िठकाणी यो य मा यमाचा यो य व ेळी वापर क ेला
नाही, तर अगदी सज नशील आिण म ूळ जािहरात स ंक पनाही वाया जातील . प रणामी ,
जािहरात ची उि े सा य कर यासाठी यो य मा यम िनवडण े मह वाच े आहे. तथािप , यो य
जािहरात मा यम िनवडताना िवचारात घ े या या िनकषा ंवर जा याप ूव , जािहरात मा यम munotes.in
Page 65
सज नशीलता
65 हणज े काय ह े समज ून घेणे मह वाच े आहे. िविश स ंदेश िवतरीत कर याच े साधन िक ंवा
वाहन जािहरात मा यम हण ून ओळखल े जात े. माक िटंग संदेश िकंवा मािहती स ंभा य
खरेदीदार , वाचक , दश क, ोते िकंवा पासधारका ंना सा रत कर याची ही एक प त आह े.
उदाहरणाथ , पूव या ाहका ं या स ंपका त राह यासाठी एखादा िनमा ता जािहरात
मा यमाचा वापर क s शकतो .
अ) ि ंट कॉपी - िस ीचा आजचा सवा त लोकि य आिण भावी कार हणज े ेस
जािहराती. तो आता लोका ं या स ं कृतीचा आिण राजक य जीवनाचा एक भाग बनला आह े.
ेस, सामा यत : ि ंट हण ून ओळखल े जात े, हे एक जािहरात मा यम आह े याम य े
इतरां या मालक ची कोणतीही वाहन े समािव आह ेत जी लि यत ाहका ंना वाच यासाठी
ि ंटम य े जािहरात स ंदेश घेऊन जाऊ शकतात . भारतातील क ंप या या मा यमाचा मोठ ्या
माणावर वापर करतात , यां या एक ूण जािहरात खचा पैक अ ंदाजे 70% खच करतात .
कार िक ंवा फॉम :
ेस जािहरातीच े खालील दोन म ु य कार आह ेत:
१. वत मानप े : वृ प े ामु यान े यां या बात या ं या साम ीसाठी खरेदी केली जातात .
वत मानप े दररोज िकंवा सा ािहक आधारावर कािशत केली जातात आिण ती
रा ीय िकंवा थािनक असू शकतात . नवीन उ पादन े, स याची उ पादन े आिण िवशेष
ऑफर याब ल मािहती सा रत कर याच े हे भावी मा यम आहेत. यांचा वापर
थािनक, रा ीय आिण ादेिशक बाजारप ेठांपय त पोहोच यासाठी केला जाऊ शकतो .
भारतात इं जी आिण ादेिशक भाषांम ये कािशत होणारी असं य वत मानप े
आहेत. अनेक इं जी आिण िहंदी वृ प े रा ीय सा रत आहेत. प रणामी ,
वत मानप ात कािशत झालेला संदेश लोकां या मनावर अिधक मजबूत भाव टाकू
शकतो आिण तो अिधक प , प , अ याध ुिनक आिण लांब असू शकतो . भारतात ,
स या 1173 दैिनक वत मानप े आिण 5280 सा ािहक वृ प े कािशत झाली
आहेत, याम य े िहंदी भाषेतील वृ प े सवा िधक आहेत, यानंतर उदू , मराठी आिण
गुजराती आहेत. साराचा िवचार केला तर उ र देश रा या ंम ये सवा िधक वृ प े
कािशत होतात , यानंतर महारा आिण कना टकचा मांक लागतो . द टाइ स ऑफ
इंिडया, िहंदु तान, इंिडयन ए ेस, टेट्समन आिण इकॉनॉिमक टाइ स ही रा ीय
इं जी भाषेतील वृ प े आहेत, तर िहंदु तान टाइ स , नवभारत टाई स , नॅशनल
दुिनया आिण राज थान पि का ही रा ीय िहंदी भाषेतील दैिनके आहेत. तथािप ,
अनेक भाषा गटांपैक , भारतातील कॉप र ेश स, साव जिनक आिण खाजगी दो ही,
जािहरात साठी इं जी दैिनकांवर जा त अवल ंबून असतात . लहान यवसाय यां या
थािनक वत मानप ा ंम ये जािहरात करणे िनवडतात . वृ प ा ार े वापरल े या तंभ
स टीमीटर जागेवर आधा रत जािहरातदारा ंकडून शु क आकारल े जाते. ते
अपवादा मक पोिझश ससाठी ीिमयम देखील आकारतात आिण कॉ ॅ ट पेस
बुिकंगसाठी सूट देतात.
munotes.in
Page 66
जािहरात आिण िव यव थापन
66 वृ प जािहरात मा यमा ंचे फायद े िकंवा गुण :
वृ प जािहरात मा यमा ंचे फायद े िकंवा गुणव ेचा सारांश खालील माण े करता येईल:
१. यां याकड े िव तृत या ी आहे कारण ते कमी वेळेत येक कोनाड ्यापय त
पोहोचतात .
२. ते मोठ्या माणात लविचकता दान करतात . जािहरातीची रचना, आकार आिण
अपील जािहरातदारा या सोयी आिण गरजेनुसार, जािहरातदारा या गरजा पूण
कर यासाठी िनयिमतपण े समायोिजत केले जाऊ शकतात .
३. उ च वारंवारता व रत जािहरात तयार कर यास आिण काशनास अनुमती देते.
४. ित वाचक खचा या ीने हे सवा त िकफायतशीर जािहरात मा यम आहे.
५. दैिनक वृ प ाच े पुनरावृ ीचे मह वप ूण मू य आहे कारण ते जािहरातदारा ंना यांचा
संदेश कमी कालावधीत (एक िदवस ) पुनरावृ ी क देते.
६. वृ प ातील जािहरात ना सामा य लोकांकडून जलद ितसाद िमळतो .
७. थािनक जािहराती ( थािनक वत मानप ात ) टाकून जािहरात कॉपीचा भाव
सहजपण े तपासला जाऊ शकतो .
८. वत मानप ात िनयिमत जािहराती देऊन यांचे य आकष ण फ थािपत केले
जाऊ शकते.
९. जािहरातदार आिण यां या उ पादना ंना काशना ं या ित ेम ये वेश आहे.
आघाडी या वृ प ा ंम ये केवळ िति त आिण िव ासाह यवसाया ंना थान िदले
जाते.
१०. भौगोिलक िनवडकता वत मानप ातील जािहरात ार े दान केली जाते.
वृ प जािहरात मा यमा ंचे तोटे, गुणव े आिण मया दा:
निथंग आज या वृ प ा माण े िजवंत नाही आिण काल या वत मानप ासारख े काही मृत
नाही, या वृ प ातील जािहराती खालील काही कमतरता , ुटी िकंवा मया दा आहेत:
१. वत मानप ाच े अि त व आ य कारकपण े संि असत े, फ एक िदवस िटकत े. असे
नमूद केले आहे.
२. र ािभसरण कचरा आहे. या भागात माक ट नाही िकंवा नजीक या भिव यात नवीन
माक ट िनमा ण हो याची श यता नाही अशा िठकाणीही ही जािहरात िवत रत केली
जाते.
३. जर ाहका ंची सं या कमी असेल, तर वत मानप ातील जािहराती िन पयोगी आिण
महाग असू शकतात .
४. वत मानप े सामा यत : कमी िकमती या यूजि ंटवर छापली जात अस याम ुळे,
सरावात य प रणाम संभवत नाहीत .
५. जािहरात या आव यकता ंम ये सात य नसणे आहे. इतर गो बरोबरच िकंमत,
आकार आिण कॉपी या कारात काशका ं या आव यकता ंम ये सात य नसणे.
६. िवकसनशील देशांम ये वृ प ातील जािहराती कमी लोकि य आहेत, िजथे बह सं य
लोकस ं या िनर र , अिशि त आिण िनराधार आहे.
munotes.in
Page 67
सज नशीलता
67 २. मािसक े आिण जन स : मािसक े आिण जन स हे आणखी एक कारच े ेस जािहरात
मा यम आहेत. ते सहन कर यायो य अथ संक पीय मया दांम ये असल े या खचा वर
देशभरात िनवडक प रसंचरण दान करतात . हे सा ािहक , पाि क, मािसक , ैमािसक
िकंवा वािष क सार या िनयिमतपण े कािशत केले जातात . जे हा वाचक जािहराती
आ मसात कर यासाठी मानिसक ्या तयार असतो , ते हा मािसक े आिण जन स
फुरसती या वेळी आिण ल पूव क वाचतात . या या भावीत ेचा िव ता रत कालावधी
आहे. जािहरातदारा या ीकोनात ून मािसक े पाच ेण म य े िवभागली जाऊ शकतात : I
िवशेष वार य मािसक े; (ii) यापार मािसक े; (iii) तांि क मािसक े; (iv) यावसाियक
मािसक े; आिण (v) ादेिशक मािसक े.
मािसक े आिण जन सचे फायद े िकंवा गुणव ेम ये हे समािव आहे:
मािसक े आिण जन सचा जािहरातीचा एक कार हणून वापर कर याच े काही फायद े
खालील माण े आहेत:
१. वृ प ा या आयु यापे ा मािसकाच े आयु य खूप मोठे असत े. हे एका वेळी आठवड े
िकंवा मिहने हातात ठेवले जातात .
२. वत मानप ा ंपे ा जािहरात च े पुन पादन चांगले केले जाते.
३. मािसक े अ यंत िनवडक व पाची असतात , यामुळे प रसंचरणाचा अप यय होत
नाही.
४. मािसका ं या जािहराती ित ा , िव ासाह ता आिण उ च-गुणव ेची ितमा थािपत
करतात .
५. मािसका या जािहराती या बाबतीत , ित ती वाचका ंची सं या तुलनेने जा त
आहे. वाचकांचे अनेक कार आहेत.
६. िनयतकािलक े ही नवीन संक पना सादर कर यासाठी उ कृ वाहने आहेत.
७. िनयतकािलकाच े वाचक हे सहसा घरचे वाचक असतात जे आनंद आिण
िव ांतीसाठी वाचतात आिण " यां या र का ंसह" वाचतात .
८. मु ण, कागद आिण रंग संयोजना या बाबतीत वृ प ातील जािहरात प े ा
मािसकाची जािहरात अिधक आकष क आहे.
९. िवशेष गटांशी संपक साध यासाठी मािसक े हा एक सोयी कर आिण भावी माग
आहे.
१०. काशना ंम ये जािहरात चा खच अगदी माफक आहे.
मािसक आिण जन ल जािहरातीच े तोटे, तोटे आिण मया दा:
वृ प जािहरात या तुलनेत, मािसके आिण जन ल जािहरात च े खालील तोटे, तोटे आिण
मया दा आहेत:
१. िनयतकािलका या जािहरात चा सवा त ल णीय तोटा हणज े यात लविचकता नसणे.
२. िनयतकािलका ं या ती तयार कर याच े शु क सामा यत : भरीव असत े आिण काही
करणा ंम ये ते यापार मािसका ं या जागे या खचा पे ा जा त असत े.
३. वत मानप ातील जािहरात या तुलनेत, सार मया िदत आहे.
४. ४.वत मानप ातील जािहरात प े ा छाप यासाठी आिण िवतरणासाठी जा त वेळ
लागतो . munotes.in
Page 68
जािहरात आिण िव यव थापन
68 ५. काशना ंचा आकार मोठ्या माणात बदलत अस यान े, जािहरातदारान े जािहरात ची
भाषा मािसक िकंवा जन ल या आकारान ुसार तयार केली पािहज े.
६. अपीलमधील बदल अ प कालावधीत भावी होऊ शकत नाही.
३.२.३ ॉडका ट कॉपी -
ॉडका ट कॉपीच े २ कार आहेत - रेिडओ आिण टेिलि हजन
रेिडओ हे आम या जािहरात च े सवा त मह वाच े मा यम बनले आहे. हे शहरी आिण ामीण
दो ही िठकाणी मोठ्या सं येने लोकांपय त पोहोचत े. आप या देशात, जवळजवळ येक
कुटुंबाकड े आता रेिडओ आहे. भारतात , रेिडओ जािहरातीची सु वात 1967 म ये "िविवध
भारती " वर यावसाियक सेवा सु क न झाली. िद ली , बॉ बे, म ास , कलक ा , पूना,
नागपूर, आिण बंगळु , यामधील ऑल-इंिडया रेिडओ टेश स आता यावसाियक र या
सा रत करतात . िसलोन रेिडओ कमिश यल ॉडकाि ट ंगला देशभरात मोठ्या माणावर
फॉलोअस आहेत. कमिश अल ॉडकाि ट ंग हा कंपनीसाठी कमाईचा एक मह वाचा ोत
आहे. रेिडओ जािहरात ची मागणी उपल ध वेळेपे ा जा त अस यान े, ती यापार आिण
उ ोग या दो ह म य े चंड लोकि य झाली आहे. रेिडओ जािहरात च े वण न "मोठ्या
माणात श द-ऑफ-माउथ जािहरात " असे केले जाऊ शकते.
अ) रेिडओ जािहरातीच े फायद े िकंवा गुण
भारतात , खालील फाय ा ंमुळे रेिडओ जािहराती खूप लोकि य आहेत:
१. यात क हर ेजचे मोठे े आहे. हे मा यम अगदी अिशि त य पय त पोहोचत े. अगदी
दुग म िठकाणीही संदेश पाठव याची यात मता आहे.
२. हे जुळवून घे यासारख े आहे, कारण ते प रि थतीन ुसार रा ीय िकंवा थािनक
पातळीवर वापरल े जाऊ शकते.
३. जािहरातदाराचा संदेश जे हा ते यो य मना या चौकटीत असतात ते हा यांना ते संदेश
पोहोचवतात .
४. ते लोकांचे ल पटकन आकिष त करते.
५. रेिडओ जािहराती आता कमाईचा एक मह वाचा ोत आहे.
६. हे मू य ल ात ठेव याचा फायदा दश िवतो. या संदभा त, मानसशा असा दावा
करतात क कानांमधून िशकल े या सव गो ी िवसरण े कठीण आहे. munotes.in
Page 69
सज नशीलता
69 ७. रेिडओ जािहराती मनोरंजनासह िविवध काय म दान करतात , जे स ावना िनमा ण
कर यास मदत करतात . लोक रेिडओ-जािहरात केलेले उ पादन खरेदी करतात कारण
यांना िवनाम ू य सारण आवडत े.
८. रेिडओ जािहरात ना मानवी पश असतो जो इतर कोणत ेही मा यम जुळू शकत नाही.
ब) रेिडओ जािहरातीच े तोटे, गुण आिण मया दा -
रेिडओ जािहरात च े काही तोटे, दोष िकंवा मया दा खालील माण े आहेत :
१. रेिडओ जािहरात ार े िदलेला संदेश हा िणक असतो .
२. हे महाग आहे आिण लहान आिण म यम आकारा या यवसाया ंसाठी आवा याबाह ेर
आहे.
३. हे केवळ ऐक या या भावन ेला आकिष त करते आिण हणून उ पादना या कंटेनरचे
य ितिनिध व दश वत नाही.
४. नेहमी या रेिडओ ो याला आव यक नसले या औ ोिगक उपकरणा ंसह
उ पादना ं या िव तृत ेणीशी ते िवसंगत आहे. हे फ सामा य घरगुती व तूंसाठी
चांगले आहे.
५. रेिडओ जािहराती खूप संि अस याम ुळे मािहती िव तृतपणे सांगता येत नाही.
६. इत या कमी कालावधीत अनेक जािहराती अस याम ुळे ऐकणारा उ पादनाच े नाव
िवसर याची श यता असत े.
७. रेिडओ जािहराती या बाबतीत , कोणत ेही ा यि क श य नाही.
८. हे लि य त जािहरात मा यम आहे.
क) टेिलि हजन जािहरात -
टेिलि हजन यावसाियक : असे मानल े जाते क आज या टेिलि हजन जािहराती हे
आतापय त तयार केलेले सवा त भावी िव मा यम आहे. याचा संभा य जािहरात भाव
आहे जो इतर कोणत ेही मा यम जुळू शकत नाही. ही अ सल ा यि क े संभा य लोकां या
घरी पोहोचव याची प त आहे, याम ुळे ते रेिडओप े ा अिधक भावी मा यम बनते.
प रणामी , टेिलि हजन जािहराती हळूहळू रेिडओ जािहरात ची जागा घेत आहेत.
1 जानेवारी 1976 रोजी, ऑल इंिडया रेिडओ या मॉडेलचे अनुसरण क न , भारतात
यावसाियक दूरदश न जािहराती सु कर यात आ या . प रणामी , भारतात टेिलि हजन हे
तुलनेने नवीन जािहरात मा यम आहे. भारतात याला "दूरदश न" असेही संबोधल े जाते.
े क भाव वाढव यासाठी दूरदश न ी, आवाज आिण गती यांचा यापक वापर करते.
कलर टेिलि हजनवरील भाव वाढिव यासाठी आता रंग वापरला जाऊ शकतो . भारतात
टेिलि हजन क हर ेज झपाट्याने िव तारत आहे. हे मा यम िवशेषतः जािहरातदारा ंसाठी
फायद ेशीर आहे यांना यां या व तूंचे दश न करणे आव यक आहे. भारतातही ायोिजत
काय म दूरिच वाणीव र सा रत होऊ लागल े आहेत.
डी) टेिलि हजन जािहरात च े फायद े िकंवा गुण
दूरदश न जािहरात च े काही फायद े खालील माण े आहेत :
१. टेिलि हजन जािहरात म य े रेिडओ आिण िसनेमा या दो ह च े फायद े एक कर याचा
फायदा आहे. प रणामी , हे एक अितशय मजबूत क ा य मा यम आहे. munotes.in
Page 70
जािहरात आिण िव यव थापन
70 २. हे संदेशाचे आकष ण आिण भाव वाढवत े.
३. यांची उ पादन े िकंवा सेवांचे दश न आव यक आहे अशा जािहरात साठी हे िवशेषतः
फायद ेशीर आहे.
४. दूरदश न या कमाईचा हा एक मह वाचा ोत आहे.
५. भूगोला या ीने ते िनवडक आहे. जािहरातदारा ं या गरजेनुसार मया िदत थानकांवर
जािहराती िद या जाऊ शकतात .
६. यात क हर ेजचे मोठे े आहे. स या , भारतातील 80% पे ा जा त लोकस ं येला
टेिलि हजन सेवा उपल ध आहेत.
ई) टेिलि हजन जािहरातीच े तोटे, गुण आिण मया दा -
टेिलि हजन जािहरात वर खालील तोटे िकंवा िनब ध लागू होतात :
१. हे एक अ यंत महाग जािहरात मा यम आहे जे बह धा लहान यवसाया ंना वगळेल.
२. दूरदश न संदेश िणक असतात .
३. लोकांपय त सारणाची पोहोच अ यंत मया िदत आहे.
४. भारतात , सरासरी भारतीया ंना टेिलि हजन महाग अस यान े ते परवडत नाही.
५. दूरिच वाणीवरील जािहरात या उ च खचा मुळे, दूरदश न जािहराती साधारणपण े
संि असतात .
६. दूरदश न जािहरात हे एक उ ेशपूण मा यम आहे यासाठी दीघ कालीन तयारी ,
ािधकरणाची परवानगी आिण लविचकत ेचा अभाव आव यक आहे.
३.२.४ िडिजटल मीिडया कॉपी -
इंटरनेट 30 वषा ह न अिधक काळापास ून आहे. हे सव 1960 या दशका या सु वातीस
युनायटेड टेट्सम य े सु झाले, जे हा यूएस संर ण िवभागान े संशोधका ंना आिण
देशभरातील ल करी तळांना सुपर कॉ य ुटरने जोड याचा एक माग हणून पािहल े. 1990
या दशकापय त, इंटरनेट हे िलं ड कॉ य ुटरचे तुलनेने अ ात नेटवक होते जे बह तेक
शै िणक , ल करी संशोधक आिण जगभरातील शा इले ॉिनक मेल पाठव यासाठी
आिण ा कर यासाठी , फाइ स हलव यासाठी आिण डेटाबेसमधून मािहती शोध यासाठी
िकंवा पुन ा कर यासाठी वापरत होते. इंटरनेट, जे स या इितहासातील सवा त जलद
िव तारणार े मा यम आहे, यवसाय आिण जािहरात मधील लोकां या िव तृत munotes.in
Page 71
सज नशीलता
71 पे मसाठी आ य कारक मता दान करते. जािहरातदारा ंसाठी संभा य ाहका ंचे संपूण
नवीन जग आहे.
अ) इंटरनेट जािहरातीच े कार -
इंटरनेटवर अनेक कार या जािहराती पाहायला िमळतात . वेबसाइट ्स, बॅनर, बटणे,
ायोजक व , इंटर टीिशयल , मेटा जािहराती , वग कृत जािहराती आिण ईमेल जािहराती हे
ऑनलाइन जािहरात च े सवा त सामा य कार आहेत.
१. वेबसाइट ्स : काही यवसाय यां या संपूण वेबसाइटला जािहरात मानतात .
दुसरीकड े, वेबसाइट ही केवळ जािहरातीप े ा अिधक आहे; हे असे िठकाण आहे जेथे
ाहक , संभावना , भागधारक , गुंतवणूकदार आिण इतर फम , या या व तू आिण
सेवांब ल अिधक जाणून घेऊ शकतात . काही यवसाय यांची उ पादन े आिण सेवांची
िव कर यासाठी यां या वेबसाइटचा वापर करतात या माण े ते िव ता रत
मािहतीप क करतात . इतर यांची वेबसाइट ऑनलाइन कॅटलॉग टोअर हणून
वापरतात , थेट इंटरनेटव न यवहार पूण करतात . इतर वेबसाइट ्स मािहती आिण
आनंदाचे ोत हणून काम करतात .
२. जािहरात बॅनर : वेब जािहरात चा सवा त मूलभूत कार हणज े जािहरात बॅनर. बॅनर
ही एक छोटी जािहरात असत े जी वेब पृ ा या वर या िकंवा खाल या भागात पसरत े.
स या , मोठ्या बॅनर जािहराती या नवर वच व गाजव ू शकतात िकंवा टेिलि हजन
जािहराती देखील देऊ शकतात . जे हा वापरकत बॅनरवर यां या माउस पॉइंटरवर
ि लक करतात ते हा यांना जािहरा तदारा या साइटवर िकंवा बफर पृ ावर िनद िशत
केले जाते.
३. बटणे : बटणे िदसायला बॅनरसारखीच असतात . ते बॅनरचे एक लहान व प आहेत जे
आयकॉनसारख े िदसतात आिण सामा यत : जािहरातदारा या मु यपृ ाशी दुवा
साधतात . ते बॅनरपे ा कमी खिच क आहेत कारण ते कमी जागा घेतात.
४. ायोजक व : वेब पृ ायोजक व े एक कारची इंटरनेट जािहरात हणून
अिधकािधक लोकि य होत आहेत. मया िदत कालावधीसाठी , सहसा मिह या ंत मोजल े
जाते, कॉप र ेशन काशका या वेब पृ ाचे संपूण भाग िकंवा एकल इ ह ट ायोिजत
करतात . कंप यांना यां या ायोजक व समथ ना या बद यात साइटवर मह वप ूण
मह व ा होते. ायोजका या ँडला काशका या साम ीसह समाकिलत के याने
कधीकधी अित र -मू य बंडल होऊ शकते. कॉप र ेट फम , उदाहरणाथ , ऑिलि पक
िकंवा इतर काय मांवरील वेब पृ ायोिजत क शकते.
५. इंटर टीिशयल : इंटरि टिशयल हे डायन ॅिमक इंटरनेट जािहरात च े एक कार आहेत.
संगणक वापरक या ने िवनंती केलेले वेबपृ डाउनलोड करत असताना नवर
िदसणा या िविवध अॅिनमेटेड जािहरात साठी हा एक कॅच-ऑल वा या ंश आहे. पॉप-
अप िवंडो, लॅश न, अंध ा आिण इतर कारच े इंटर टीिशयल आता उपल ध
आहेत.
munotes.in
Page 72
जािहरात आिण िव यव थापन
72 ६. मेटा जािहराती : मेट जािहरात ही शोधा या प रणाम पृ ावर दिश त केलेली
जािहरात आहे, शोधल े या आयटमसाठी िविश आहे आिण शोध इंिजनम य े वापरली
जाते (जसे क Yahoo, Google आिण इतर). मेटा जािहरात साठी क वड जािहरात
हे दुसरे नाव आहे. एक जािहरातदार िविश े कांना ल य कर यासाठी या धोरणाचा
वापर क शकतो . जे हा वापरकत संबंिधत सं ा शोधतात ते हाच जािहरातदार
यां या जािहराती दश िव यासाठी शोध इंिजनांना पैसे देऊ शकतात . उदाहरणाथ ,
एखा ा वापरक या ने "ह तकला आिण हातमाग " शोध यास , िदसणा या मेटा
जािहराती ह तकला आिण हातमागा ंशी संबंिधत गो साठी असू शकतात .
७. वग कृत जािहराती : वग कृत जािहरात वेबसाइट ्स ही इंटरनेट जािहरातीसाठी
आणखी एक िव तारणारी बाजारप ेठ आहे. कारण ते इतर जािहरातदारा ं या जािहरात
बॅनर ार े समिथ त आहेत, यापैक काही वेबसाइट िवनाम ू य वग कृत जािहरात पया य
दान करतात . ते वत मानप ातील वग कृत जािहरात सारख ेच आहेत. तु ही इतर
गो बरोबरच घरे, वाहने, नोक या , खेळणी आिण शूज शोधू शकता .
८. ई - मेल जािहरात : या ाहकांनी िवशेषतः िवनंती केली आहे यांना जािहरातदार ई-
मेल जािहरात पाठवू शकतात . ऑनलाइन जािहरात ची ही सवा त भावी प त आहे
कारण ती थेट मेल जािहरातीसारखीच आहे. मा , ई-मेलम य े जागा जा त आहे.
अनोळखी प ान े ई-मेल प यावर पाठवल े या उ पादन िकंवा सेवेसाठी मोठ्या माणात
ई-मेल जािहरातीला पॅन असे संबोधल े जाते.
ब) इंटरनेट जािहरातीच े फायद े :
१. पर परस ंवादी मा यम : या कार या मा यमाम ुळे ाहका ंना दीघ कालीन भागीदारी
िवकिसत क न जािहरातदारा ंशी थेट संवाद साधता येतो.
२. चंड े क : अंदाजे 500 दशल लोकां या जागितक े कासह (काही
अंदाजान ुसार ते 1 अ ज आहे), इंटरनेट हे एकमेव खरोखर जागितक मा यम आहे, जे
संपूण जगभरात व रत उपल ध असल े या मािहती आिण यावसाियक संधी देते.
३. ता काळ ितसाद : ाहका ं या मागणीन ुसार उ पादन े आिण मािहती उपल ध असत े,
जािहरातदाराला व रत अिभ ाय दान करतात .
४. िनवडक ल यीकरण : जािहरातदार , िवशेषतः मेटा जािहरात ार े, यो य ल य
लोकस ं येपय त पोहोच ू शकतात .
५. खरेदीची जवळीक : हा इंटरनेट माक िटंगचा सवा त मह वाचा फायदा असू शकतो .
खरेदीदार या वेळी खरेदी कर याचा िवचार करत आहेत याच णी ते कुठेही
असतील यांना ल य केले जाऊ शकते.
६. संप न बाजार : बह सं य इंटरनेट वापरकत म यम -उ च-उ च-म य-उ च-म यम -
उ च-म यम -उ च-म यम -उ च-म यम -अपर-m मधील आहेत प रणामी , इंटरनेट
मा यम समाजा या समृ बाजारप ेठेत वेश कर यास अनुमती देते.
७. तपशीलवार मािहती ऑफर करते : इंटरनेट फम आिण/िकंवा ित या उ पादना ंब ल
तपशीलवार मािहती देते. यावसाियक वेबसाइट इंटरनेट वापरक या ना व तू िकंवा
सेवांब ल िविश मािहतीसह मािहती शोधत असतात . munotes.in
Page 73
सज नशीलता
73 ८. यवसाय-ते- यवसाय वापरक या पय त पोहोचण े : इंटरनेट मीिडया B2B वापरकत
कामावर असताना यां यापय त पोहोच ू शकते, यांना केवळ यवसाय -संबंिधत
मािहतीच नाही तर ाहक उ पादनाची जािहरात देखील दान करते.
क) इंटरनेट जािहरातीच े तोटे :
१. मु य वाहातील मा यमांची अ भावीता : रेिडओ आिण दूरदश न या िवपरीत ,
इंटरनेट हे एक मास मा यम नाही. प रणामी , ते कधीही मास मीिडया काय मता दान
कर यात स म होणार नाही. भारतासार या गरीब रा ांमधील बह तेक िव े यांना ते
खूप ि ल , ग धळल ेले िकंवा वेळखाऊ वाटू शकते.
२. लो डाऊनलोड ्स : भारतासह जगातील अनेक देशांम ये वेबसाइट डाउनलोड
अ यंत मंद आहेत. नाराज इंटरनेट वापरक या म ये िदसणा या जािहराती .
३. पॅम सम या : ई-मेल ारे पाठवल े या पॅमचे माण जा त आहे. प रणामी , जबाबदार
जािहरात कड ेही ई-मेल वापरक या कडून दुल केले जाते.
४. ऑनलाइन खरेदीची सम या : भारतात , बह तेक खरेदीदार खरेदी कर याप ूव
वैयि क गो ची तपासणी करणे पसंत करतात . प रणामी , ते ऑनलाइन ऑड र देऊ
शकत नाहीत . पुन्हा पुन्हा, व्यवसाय चालवण ्यासाठी सुरि त िठकाण हणून बह तेक
लोक इंटरनेटवर िवश्वास ठेवत नाहीत .
५. िस न केलेले मा यम : इंटरनेट जािहराती िकती भावी आहेत हे पाह यासाठी
फारस े संशोधन झालेले नाही. प रणामी , मोठ्या सं येने भारतीय बाजारप ेठा इंटरनेट
जािहरात वर उ च मू य ठेवत नाहीत .
डी- सेल फोनवरही जािहरात करणे -
रंग टोन, गेम्स आिण इतर मोबाईल फोन सेवांचा चार मोबाईल फोन जािहरात हणून
ओळखला जातो. लघु संदेश सेवा (SMS) तं ान वापरणा या सद यता - आधा रत सेवा
सामा य आहेत. िनि य - न हे मोबाइल फोनवर संदेश सा रत कर याच े आणखी एक
साधन आहे, जे मोबाइल ऑपर ेटर िकंवा जािहरातदारा ंना लाखो लोकांपय त रअल
टाइमम य े पोहोच ू देते. अिलकड या वषा त, रंग टोन या जािहराती आिण िव चा फोट munotes.in
Page 74
जािहरात आिण िव यव थापन
74 झाला आहे, काही यावसाियक ेक, िवशेषत: संगीत टेिलि हजन चॅनेलवर आिण मोटर
रेिसंगम य े, अशा जािहरात च े वच व आहे.
मोबाईल फोन जािहराती अजूनही तुलनेने नवीन असताना , नवोिदता ंनी मोबाईल फोन
वापरक या या जवळ उ या असल े या इतरांना जािहराती दे यासाठी फोन वापर याच े माग
तयार केले आहेत जे हा वापरकता हँड्स मोडम य े बोलत असतो .
हायरल माक िटंगचा वापर हा मोबाईल कंट ट जािहरात चा एक नवीन माग आहे. वापरकत
िवशेषत: तयार केलेले ो ाम वाप न यां या संपक सूचीवर यांना आवडत असल े या
मोबाइल साम ीसाठी िशफारसी पाठवू शकतात .
मोबाइल फोन साम ीची जािहरात ही एक यापक घटना आहे आिण जवळजवळ सव
मोबाइल फोन वापरक या ना याची चांगली जाणीव आहे.
या फं शनचा वापर िविवध उ पादन े, रंग टोन, गे स, ि वझ , मोबाइल अॅ सेसरीज आिण
मोबाइल फोन वैिश ्यांशी य िकंवा अ य पण े संबंिधत असल े या इतर िविवध
व तूंची िव कर यासाठी केला जातो. जािहराती या या प ती सव साधारणपण े
वापरक या या सद य वावर पूण पणे अवल ंबून असतात . हे बह तांशी SMS मजकूर
पाठव या ार े पूण केले जाते, जरी ते फोन या िनि य नवर संदेश सा रत क न
देखील पूण केले जाऊ शकते.
मोबाइल नेटवक ऑपर ेटरचा लोगो दिश त करणे हा साम ी जािहरातीचा सवा त लोकि य
आिण सवा त सोपा समायो य कार आहे. हा मजकूर संदेश िकंवा लहान मोनो ोम
ािफक हणून उपल ध आहे जो ाहका या वतः या वैयि क संदेशासह अ तिनत
केला जाऊ शकतो .
दुसरीकड े, हँडसेट उ पादका ंनी एका ँडला दुस या ँडपास ून वेगळे करणा या सानुकूिलत
रंग टोन तयार क न उ पादना या जािहरातीचा अिधक भावी माग सु केला. ते िस
ट्यून िकंवा सुरांचे रंगटोन िवनाम ू य डाउनलोड क न यां या वेबसाइटवर जािहराती
देखील सु करतात . यांनी ते एकतर अगदी माफक सेवा शु कासाठी िकंवा कोणत ेही
शु क न घेता केले. प रणामी , सामा य लोकांम ये यांची लोकि यता आिण रँिकंग वाढते.
साम ी जािहरात या बाबतीत , मास मीिडया मोिहम ेने देखील मह वप ूण भूिमका बजावली .
या कार या जािहरात नी अ पावधीतच जनतेचे ल वेधून घेतले.
AIS, Honda या सहकाया ने, जािहरात दिश त कर यासाठी मोबाईलची िनि य न
वापरणारी पिहली आंतररा ीय जािहरातदार होती.
फोन सेवा मॉडेलमधील स या या डम य े जािहरात -समिथ त साम ी जािहरात चा
समाव ेश आहे. जवळजवळ सव सु िस नेटवक सेवा दाते यां या ाहका ंना यां या
फोनवर िविश सं ये या जािहराती पाह या या बद यात सवलती या दरात सेवा देतात.
साम ी जािहरात प त नेहमीच िवकिसत होत असत े आिण यात ' येक
सादरीकरणासाठी एक य ' िकंवा 'शेजारी उभे असल ेले लोक' यासारख े अनेक पैलू
असतात . एका प रभािषत लोकस ं याशा ीय े ाम य े ित ेझ टेशन अनेक यांसह munotes.in
Page 75
सज नशीलता
75 जािहरातदाराला ऑफर करणे हे दो ही प रि थत मधील उि आहे, परंतु तं थोडेसे
वेगळे आहेत.
३.२.५ पूव चाचणी प ती
जािहरातीची चाचणी दोन ट या ंवर केली जाऊ शकते: (अ) जािहरात मोहीम सु
हो याप ूव आिण (ब) जािहरात मोहीम सु झा यान ंतर. पिह या ट याला "पूव -चाचणी "
असे संबोधल े जाते, तर दुस या ट याला "पो ट-टेि टंग" असे संबोधल े जाते.
पूव -चाचणीची ि या खालील माण े आहे.
१. ताव चाच या : ताव चाच या या क पक धोरणा ं या चाच या असतात .
" ॅटेिजक" हा श द कृतीचा एक वेगळा माग आहे जो कृतीचा सव म माग िनि त
कर यासाठी घेतला जाऊ शकतो . उदाहरणाथ , घड्याळ उ पादक कंपनीची जािहरात
मोहीम खालील धोरणे वाप शकते: (i) मी फॅशन-सजग माणसासाठी फॅशनेबल
घड्याळ आहे. (ii) हा एक िव ासाह टाइमपी स आहे. (iii) हे कमी िकमतीच े घड्याळ
आहे जे दु पट िकमती या घड्याळासारख े िदसत े.
येक संक पना एक वेगळी घड्याळ जािहरात धोरण प करते. फॅशनेबल, महाग
आिण िव ासाह देखावा. संभा य घड्याळ खरेदी करणार ्यांचा सवा त ाितिनिधक
नमुना कोणता आहे हे िनधा रत कर यासाठी , ित ही वेगवेग या काडा वर दिश त केले
जातील जणू ते िभ न टाइमपीस आहेत. यानंतर, नमुना ितसादक या ना
टाइमपीसमध ून िनवड यास आिण यांचे ितसाद दे यास सांिगतल े जाईल . जािहरात
ीकोन हणून, सवा त यापकपण े वीकाय संक पना थािपत केली जाईल .
२. संक पना चाचणी : ही ि या ताव चाचणी सारखीच आहे, काड् सवर पया यी
डावपेच ठेव याऐवजी , जािहरात संक पना ंची ाथिमक रेखािच े वापरली जातात .
सामा य लोकांना खडबडीत जािहरात संक पना पाह याची सवय नस याम ुळे,
ितसादक या ना वेळेआधीच सूिचत केले पािहज े क ते जे पाहणार आहेत ते
कलाकाराची ढोबळ मांडणी आहे. मथळे प पण े दिश त केले पािहज ेत आिण
शट वरील कफिल ंक सारखी असंब वैिश ्ये टाळली पािहज ेत कारण ते तेथे का
आहेत, ते फॅशनेबल आहेत क नाही, इ याद ब ल ितसादक या ना काळजी वाटू
शकते. िविवध िवपणन धोरणा ंची वार य आिण िव ासाह तेचे मू यांकन कर यासाठी
संक पना चाच या वापर या जातात .
munotes.in
Page 76
जािहरात आिण िव यव थापन
76 ३. िव े चाचणी : जािहरात भावी आहे क नाही हे िनधा रत कर याचा सवा त
अचूक माग हणज े थम एक िकंवा दोन िविश िठकाणी याची चाचणी करणे.
प रणामकारकता थम मया िदत े ात तपासली जात अस याम ुळे, मोठ्या माणावर
जािहरात मोिहमा सु करणे सोपे कर यासाठी या चाचणीचा वापर केला जातो.
फोिलओ चाचणी पूण िकंवा जवळजवळ पूण झाले या ेस जािहरात साठी वापरली
जाते. एका फो डरम य े चाचणी जािहरात तसेच काही इतर जािहराती असतात .
प रणामी "फोिलओ " नंतर ाहका ं या मया िदत गटास सादर केला जाईल यांना
ितसाद दे यास सांिगतल े जाईल . नंतर मुलाखतीत , ाहकाला जािहराती या उव रत
आवाहनाब ल आिण उ सुकता िनमा ण कर यासाठी आिण इ छा उ ेिजत कर या या
ेरक श ब ल बोल यास सांिगतल े जाते. नंतर मुलाखतीत , ाहकाला जािहराती या
उव रत आवाहनावर आिण उ सुकता िनमा ण कर यासाठी , इ छा उ ेिजत
कर यासाठी आिण ल वेधून घे या या ेरक श ब ल चचा कर यास सांिगतल े
जाते. ही पूव -चाचणी धोरण सवा िधक ितसाद देणारी जािहरात ओळखत े.
४. ेपण : पोट बल मू ही ोजे टर वाप न टेिलि हजन जािहरात ची चाचणी
घे यासाठी ाहका ंची घरे अधूनमधून वापरली जातात . ब याचदा, करमण ुक या
िच पटातील छोट्या यात जािहरात चा समाव ेश केला जातो. े कांना ि लप
दाखिव यान ंतर, मुलाखतकार यां या यावसाियक िवचारा ंब ल िवचारतो .
५. ेलर चाच या : ेलर चाचणीम य े, ेलर िकंवा हॅन शॉिपंग स टर या पािक गम य े
उभी केली जाते आिण अ यागता ंना मुलाखतीसाठी आणल े जाते. मागील न
ोजे टरवर , ेलरम य े वेश करणा या येकाला टेिलि हजन जािहरात दाखवली
जाते आिण याब ल िवचारल े जातात . ही रणनीती आ य कारकपण े भावी आहे
कारण मुलाखतीसाठी ेलरम य े य आणण े कमी खिच क आहे.
६. हे सरळ, वेळखाऊ आिण िकफायतशीर आहे.
३.२.६ पो ट – चाचणी प ती –
पो ट-चाच या हणज े चाच या या जािहरात मोिहम सु झा यान ंतर घेत या जातात .
पो ट-चाचणी संशोधका ंना यश वी िव मोशनवर जािहरात च े प रणाम तपास याची
परवानगी देते. पो ट-चाचणीसाठी ि या खालील माण े आहेत :
१. ओळख चाच या : या ि य ेम ये, ितसादक या ना यांनी पािहल े या जािहरात ची
साम ी ओळख यास सांिगतल े जाते. जािहरात चा िकतपत भावी प रणाम होतो हे
ठरवण े हे या योगाच े उि आहे.
२. रकॉल चाच या : ओळख चाचणी या िवपरीत , रकॉल चाच या संपूण जािहरात
मोिहम ेचे िव ेषण करतात . फक्त िविश जािहराती िवचारात घेत या जातात .
जािहरात लाँच के यानंतर, याचे ल , कार थान आिण मृती मू याचे मू यांकन
कर यासाठी रकॉल चाच या वापर या जातात .
munotes.in
Page 77
सज नशीलता
77 ३. चौकशी आिण कूपन ितसाद : चौकशी चाचणी दर यान , जािहरातदार िवनंती
के यावर वाचका ंना िवनाम ू य नमुना दान करतो . डीलचा लाभ घे यासाठी , वाचकान े
हाउचर मेल करणे आव यक आहे. अशा जािहराती एकाच वेळी वत मानप ा या िकंवा
मािसका या वेगवेग या आवृ यांम ये िदसतील हे अगदी क पक आहे. अनेक
जािहरात प ैक कोण या जािहरात ना सवा िधक ितसाद िमळाला हे िनधा रत
कर यासाठी जािहराती कोड के या जातात . असे मानल े जाते क जी जािहरात
सवा िधक चौकशी िनमा ण करते ती इतरांपे ा ेय कर असत े.
४. ि लट -रन टे ट : ही एक चौकशी चाचणी आहे जी सुधारली गेली आहे. एक
जािहरातदार एका मािसकात दोन जािहराती िवकत घेतो जे ि लट -रन पया य देतात.
दोन जािहराती फ एकाच कार े िभ न आहेत, उदाहरणाथ , एक पारदश क
बाटलीम य े थंड पेयाची जािहरात करते तर दुसरी नॉनपारदश क बाटलीम य े थंड
पेयाची जािहरात करते. ती एक मह वाची जािहरात आहे. आता, दोन वेग या
माक ट लेसम य े, एक पारदश क बाट यांम ये चा रत थंड पेयांसाठी आिण दुसरे गरम
पेयांसाठी, असे मानल े जाते क पिहली मोहीम दुस या मोिहम ेपे ा अिधक भावी
ठरली आहे.
५. मानसशा ीय चाच या : मनोवै ािनक चाच या ंची एक ेणी, जसे क कथा सांगणे,
श द जोडण े, वा य पूण करणे, सखोल मुलाखत घेणे इ यादी , वापर या जातात . या
चाचणीचा उ ेश ितसादक या ने िविवध जािहरात म य े काय पािहल े आहे आिण या
जािहराती याला काय दश िवतात हे शोधण े. केवळ िशि त मुलाखतकारा ंना या
परी ा आयोिजत कर याची परवानगी आहे.
६. मुलाखत वर ल क ि त करा : या रणनीतीम य े, ाहका ं या गटाशी संपक साधला
जातो आिण यांना दान केले या जािहरात ब ल िवचारप ूव क चचा कर याची िवनंती
केली जाते. पॅनेलचे सद य जािहराती या िविश भागावर ल क ि त करत आहेत.
सहभाग ची मते जािहरात या प रणामकारकत ेसाठी संशोधनाचा पाया हणून काम
करतात .
७. वाचक चाचणी : या प तीचा उ ेश उ पादनाब ल ाहक जाग कता वाढव यासाठी
जािहरात या भूिमकेची तपासणी करणे आहे. वाचक चाचणी रा ीय वृ प ातील
जािहरात च े सापे मह व आिण प रणामकारकता िनधा रत कर यात मदत करते.
वाचकांना िवचारल े जाते क यांनी जािहरात कुठे पािहली आिण यामुळे यांना
व तूंब ल अिधक जाग क हो यास कशी मदत झाली.
जािहराती या प रणामकारकत ेची तपासणी कर यासाठी वापर यात येणारे अनेक प दती
उ पादन जाग कता आिण बदल या ाहका ं या वृ ीवर जािहराती या भावािवषयी
मािहती देतात.
अ) चाचणीन ंतरचे फायद े :
(i) जािहरात िकती माणात पािहली , दाखवली िकंवा वाचली गेली ते ठरवा.
(ii) ो या ंनी संदेश िकती चांगला पकडला आहे ते ठरवा.
(iii) जािहरातीच े मृती मू य िनधा रत कर यासाठी . munotes.in
Page 78
जािहरात आिण िव यव थापन
78 (iv) ाहका ं या खरेदी या सवय वर जािहरात चा भाव िनि त करा.
(v) जािहरात ितचे उि सा य करत आहे क नाही हे पाहणे.
(vi) िविवध जािहरात या काय मतेची अपील , मांडणी िच ण इ याद या बाबतीत
तुलना करणे.
(vii) भिव यातील जािहरात च े य न अिधक भावी कर यासाठी .
३.३ समाज
दररोज , जािहरात हा अि त वाचा एक आव यक भाग आहे. हे आज या समाजात मोठ्या
माणावर वापरल े जाणार े िवपणन धोरण आहे. िवपणक या मा यमा ं ारे चार करतात ते
कालांतराने िवकिसत झाले असल े तरी, जािहरातीची भूिमका आिण उ ेश सुसंगत रािहला
आहे. आधुिनक समाज जािहरातीिशवाय अि त वात नाही. पुढील मागा नी जािहराती
समाजासाठी फायद ेशीर आहेत.
१. इतरांना खरेदी कर यास ो सािहत करा -
ाहका ंना व तू आिण सेवा खरेदी कर यास ो सािहत करणे हे जािहरातीच े ाथिमक
उि आहे. काही यवसाय इतरांपे ा जािहरात वर अिधक अवल ंबून असतात : तृणधा य
कंपनीने, उदाहरणाथ , ित पध उ पादना ं या िव तृत ेणीमुळे कमी िकंवा कोण याही
पध ला त ड न देणा या पॉवर कंपनीपे ा अिधक आ मकपण े चार करणे आव यक आहे.
टंचाई िकंवा कमतरत ेची भावना थािपत क न जािहरातदार वारंवार साव जिनक
सद या ंना व तू खरेदी कर या स वृ करतात .
२. सां कृितक वृ ी ितिब ंिबत होतात -
जािहराती संदेशा ार े िविवध सं कृत शी संवाद साधून सां कृितक अंतर कमी कर यास
मदत करते. हे एखा ा या सामािजक जीवनात िविवधता आणत े.
३. अथ यव थ े या वाढीला चालना देते -
जािहरातीम ुळे मागणी िनमा ण क न आिण आिथ क ि याकलापा ंना चालना देऊन
अथ यव थ े या सवा गीण िवकासाला चालना दे यात मदत होते. हे खरेदी कर याची इ छा
देखील विलत करते, याम ुळे अथ यव थ ेला चालना िमळत े.
४. राहणीमान वाढवत े-
जािहरात ही एक यावसाियक ि या आहे, यामुळे ती जीवनमान उंचावत े. हे लोकांना
यांचे उ प न वाढव याची संधी देते. हे य ना यांचे जीवनमान उंचावत अिधक भौितक
व तू खरेदी कर यास ो सािहत करते.
५. रोजगार िनिम ती सुधारत े -
भावी जािहराती व तू आिण सेवां या मागणीला उ ेजन देते, प रणामी रोजगार िमळतो .
उ च मागणीम ुळे वाढीव उ पादन आव यक आहे, याम ुळे अित र भौितक आिण मानवी
संसाधन े आव यक आहेत, प रणामी नोकरी या संधी िनमा ण होतात .
munotes.in
Page 79
सज नशीलता
79 ३.३.१ सामािजक – आिथ क जािहरात च े योगदान
" येक ना या या दोन बाजू असतात ."
समी क जािहरा तीची शंसा करतात , परंतु ते यां या वत: या अनो या प तीन े टीका
देखील करतात . जािहरात च े अनेक सकारा मक प रणाम असतात तसेच काही नकारा मक
प रणामही होतात . अमे रकन असोिसएशन ऑफ अॅड हटा यिझंग एज सीच े अ य जॉन
ओ' टूल यांनी जािहरातीच े वण न "काहीतरी वेगळे" असे केले आहे. याचा अ यासाशी
काहीही संबंध नाही, तरीही ते िश ण घेते. ही बातमी देणारी सं था नाही, पण ती सव
उपल ध मािहती पुरवते. आिण हे फ एक िग मो नाही जे लोकांचे मनोरंजन करते; ते
सवा चे मनोरंजन करते. सं कृती हणज े मूत आिण ईथरीयल आदशा ची एकूण बेरीज जी
जीवनाचा एक माग बनवत े. यात कला, सािह य , संगीत (भौितक ), ान, नैितकता ,
रीित रवाज आिण कायद े, इतर गो सह (अमूत ) समािव आहेत. यात संपूण समाजाची
वृ ी आिण मू ये समािव आहेत, जी िपढ्यानिपढ ्या पुढे जातात .
सं कृतीम य े सवयी , सराव, वृ ी, िव ास आिण मू ये यांचा समाव ेश होतो. जािहरात एक
सां कृितक उ पादन आहे. जािहरात हा मन वळव याचा एक कार आहे, तरीही ाहक
अजूनही यांना आव यक असल े या गो ी आिण सेवा खरेदी करतात . ते जे खरेदी करतात
ते यां या सां कृितक मू यांचा प रणा म आहे. कौटुंिबक ि थती , कौटुंिबक जीवन च ,
सामािजक संवाद, मत नेते, संदभ गट आिण इतर घटक ाहका ं या वत नावर भाव
टाकतात . कालांतराने, मू य णाली िवकिसत होते. मू य णालीतील या बदला ंसह,
जािहरातीची भूिमका बदल या प रि थतीशी जुळवून घेते. जे हा एखादा समाज मू यांचा
संच वीकारतो , ते हा सामािजक आिण कॉप र ेट ि या हणून जािहराती या मू यांचा
आदर कर यासाठी तयार केले या सव व तू आिण सेवा आण याचा य न करतात .
जािहरात च े समी क असा युि वाद करतात क जािहरात -समिथ त मास मीिडयान े जे
चांगले आहे याऐवजी लोकि य असल े या गो चा चार केला आहे, सां कृितक
मू यांऐवजी भौितकवादी आदशा ना ो साहन िदले आहे. ते दूरिच वाणीवर आिण मोठ्या
पड ावर दाखिव या जाणा या िच पट आिण मािलका उ ृत करतात यात बला कार ,
खून आिण इतर िहंसाचार आिण गु हेगारीची ये उदाहरण े हणून दश िवली जातात .
तथािप , िदले या समाजा या वत नात लोकांना माग दश न कर यासाठी असं य सामािजक ,
धािम क आिण शै िणक सं था अि त वात आहेत.
दुसरीकड े समथ कांचा असा युि वाद आहे क जािहरातीम ुळे समाजा या क याणासाठी
सां कृितक मू ये सुधारतात . ते उदाहरण हणून कुटुंब िनयोजन , मादक पदाथा चा गैरवापर ,
वनी दूषण आिण इतर जनजाग ृती या य ना ं या जािहरात चा उ लेख करतात .
अशा कार े, जािहराती िविवध मागा नी सां कृितक िनयमा ंचे जतन आिण सुधारणा करतात ,
परंतु काही प रि थ त म य े भौितकवादा या भयंकर उ मादासाठी ते य िकंवा
अ य पण े देखील जबाबदार असू शकतात .
munotes.in
Page 80
जािहरात आिण िव यव थापन
80 अ) जािहरातीची आिथ क भूिमका -
१. उ पादन मू य : बाजारात आलेली उ पादन े बाजारात सव म असतीलच असे नाही.
काही अ िस उ पादन े देखील आहेत जी वीकाय आहेत. तथािप , जािहराती एखा ा
उ पादनाची सकारा मक ितमा दाखव ून याचे मू य सुधार यास मदत क शकतात ,
याम ुळे खरेदीदारा ंना ते खरेदी कर यास वृ करता येते. जािहराती ाहका ंना
उ पादना या फाय ा ंिवषयी मािहती देतात, यामुळे याचे मू य वाढवत े. मोबाइल
फोन, उदाहरणाथ , पूव एक गरज मानली जात होती, परंतु आता ते िविवध कार या
फं श ससह येतात जे यांना ाहका ंसाठी सोयीची प त बनवतात .
२. िकंमत भाव : काही जािहरात केलेली उ पादन े जािहरात न केले या उ पादना ंपे ा
अिधक महाग असतात , परंतु उलट देखील स य आहे. तथािप , अनेक ँड्स या कॅन
केलेला रस यासार या िविश उ पादना ंसाठी बाजारात अिधक पधा अस यास ,
िकंमती खाली या या लागतील . प रणामी , चाट ड अकाउ ंटंट आिण डॉ टर यांसार या
काही यावसाियका ंना जािहरातीपास ून बंदी आहे. तथािप , काही व तूंना जास्त
जािहरातीची आव यकता नसते, आिण जरी यां या िकमती जा त अस या तरी,
यां या ँड ओळखीम ुळे ते अजूनही माक ट लीडर आहेत. उदाहरणाथ , पोश
ऑटोमोबाई स .
३. ाहका ंची मागणी आिण िनवडी : एखा ा उ पादनाची मोठ्या माणावर जािहरात
के यामुळे मागणी िकंवा िवशेषत: उपभोग दर वाढतील असे सूिचत करत नाही.
ित प या पे ा उ च दजा चे आिण अिधक वैिव य असल ेले उ पादन अि तीय असल े
पािहज े. उदाहरणाथ , केलॉगच े कॉन ले स िविवध वयोगटा ंसाठी आिण अगदी
अलीकड े, वजन कमी क पाहणा या लोकांसाठी, ाहका ंना िनवड यासाठी िविवध
पया य उपल ध क न दे यासाठी वेगवेग या िकमती या ेण म य े िविवध चव म य े
येतात.
४. यवसाय च ावर प रणाम : हे िनिव वाद आहे क जािहराती अित र कम चारी
िनयु कर यात मदत करतात . यामुळे या यवसायात काम करणा या ंचे वेतनमान
वाढल े आहे. हे यापा यांना अिधक महसूल गोळा कर यात मदत करते, जे ते यांची
उ पादन े आिण सेवा सुधार यासाठी ठेवू शकतात . तथािप , जािहरात च े यवसाय
च ावर काही नकारा मक प रणाम होतात . काही करणा ंम ये परदेशी उ पादन
रा ीय ँडपे ा े अस याच े ाहका ंना आढळ ू शकते. याचा िनःसंशयपण े
उ पादनावर प रणाम होईल, याचा प रणाम देशा या जीडीपीवर होईल. उपभोगा या
दरापे ा जा त व तू आिण सेवा िनमा ण के याने ाहका ंना यां या पया यांब ल
मािहती ठेव यास मदत होते आिण िव े यांना यां या वाथा साठी िनरोगी आिण
पधा मक वातावरणात खेळ यास मदत होते, असे िवपुलता त व, आिथ क घटका ंना
समथ न देते.
munotes.in
Page 81
सज नशीलता
81 ब) जािहरात ची सामािजक भूिमका -
सोशल मीिडयावर जािहरात कर याच े अनेक फायद े आिण तोटे आहेत. खालील तपशील
आहेत.
१. जािहरात म य े फसवण ूक : खरेदीदार जािहरातीम य े काय पािहल े आिण उ पादन
खरेदी के यानंतर यांना काय िमळाल े याब ल समाधानी अस यास खरेदीदार -िव ेता
संबंध राखला जातो. एखा ा िव े याने एखा ा उ पादनाची िदशाभ ूल करणारी िकंवा
फसवी ितमा आिण अितउ साही ितमेची जािहरात के यास , िव ेता आिण
खरेदीदार यां याती ल संबंध िनरोगी असू शकत नाहीत . िव े याने व छ जािहरात
ठेव यास आिण व तूंची यो य ितमा दिश त के यास या सम या टाळ या जाऊ
शकतात .
२. उदा जािहराती : या जािहरात च े मुख उि ाहका ंचे मन वेधून घेणे हे आहे.
जािहराती अशा कार े िडझाइन के या आहेत क ाहका ंना मािहती नसते क
जािहरात चा यां या म दूवर प रणाम झाला आहे, याम ुळे यांना आव यक नसलेले
उ पादन खरेदी केले जाते. तथािप , "सव जािहराती नेहमीच सव ाहका ंना चिकत करत
नाहीत ," कारण मोठ्या माणावर ाहक िकंमत आिण गरजांवर आधा रत व तू खरेदी
करतात .
३. आमची मू य णाली भािवत आहे : जािहरातदार जािहरात ना इतके भावी
कर यासाठी पिफंग प ती , सेिलि टी समथ न आिण भाविनक खेळाचा वापर करतात
जेणेक न लोक असहाय बळ सार या व तू िवकत घेतात. गरीब लोकांना ते परवडत
नसले या व तू खरेदी कर या स ो सािहत केले जाते आिण लोकांना ारंभ कर यास
ो सािहत केले जाते. या जािहरात चा प रणाम हणून धू पान आिण म पान
यासार या हािनकारक सवयी .
४. आ ेपाह ता : काही जािहराती इत या घृणा पद असतात क खरेदीदार या िवकत
घे यास नकार देतात. डेिनम जी स या जािहरात म य े, उदाहरणाथ , ि या अितशय
कमी कपडे प रधान करतात आिण ल िगक अपील करतात . या जािहरात चा य
उ पादनाशी काहीही संबंध नाही. मग अशा काही जािहराती आहेत या शै िणक
आिण आता मोठ्या माणावर वीकार या जातात . पूव , गभ िनरोधक गो या ं या
जािहराती अस य मान या जात हो या, परंतु आता याच जािहराती शै िणक आिण
उपयु मान या जातात .
परंतु, शेवटी, काही मह वप ूण फायद ेशीर गुण आहेत जे मदत करतात . समाजाची उ ा ंती
आिण तं ानाची गती
i) रोजगार
ii) खरेदीदारा ंना यां या वतः या वाथा वर आधा रत पया य िदले जातात .
iii) िनरोगी ित प या ला ो साहन देते
iv) राहणीमानाचा दजा वाढत आहे.
v) सामािजक , आिथ क आिण आरो याशी संबंिधत सम या ंब ल लोकांना मािहती ा.
munotes.in
Page 82
जािहरात आिण िव यव थापन
82
३.३.२ जािहरातीची टीका
जािहरातीम ुळे िकतीही फायद े िमळत असल े तरी, िविवध सामािजक गटांकडून ती टीका
केली जाते.
(१) उ पादना या िकंमतीत वाढ : जािहरातीवरील खच हा उ पादना या एकूण खचा चा
एक घटक अस याम ुळे उ पादनाची िकंमत वाढवत े. दरवाढीचा फटका ाहका ंना सहन
करावा लागत आहे. तथािप , हे नाकारता येत नाही क जािहरातीम ुळे मोठ्या माणावर
उ पादन होते, याम ुळे एकूण आिण ित-युिनट उ पादन खच ल णीयरी या कमी
होतो. अिधक पैसे दे याऐवजी , ाहक कमी पैसे देऊ शकतात .
(२) गरजा ंचा गुणाकार : जािहरातीम ुळे उ पादनाची का पिनक मागणी िनमा ण होते आिण
लोकांना गरज नसले या गो ी िमळिव यास ो साहन िमळत े. हे लोकां या मनात
एखादी व तू ठेव याची इ छा िनमा ण करते आिण यां या पुनरावृ ीमुळे यांना
आव यक नसते.
(३) ामक : जािहरात चा वापर कधीकधी लोकांना फसव यासाठी केला जातो. इतरांना ते
िवकत घे यास वृ कर यासाठी उ पादना या िविवध गुणांब ल खोटे दावे केले
जातात . िविवध िव ेते यां या व तू ऑफर कर यासाठी फस या आिण फस या
प ती वापरतात . या सवा चा जािहरात वरील लोकां या िव ासावर नकारा मक
प रणाम होतो.
(४) यामुळे म ेदारी होऊ शकत े : जािहरातीम ुळे िविश उ पादना या ँडम य े म ेदारी
येऊ शकते. एक चंड उ पादक याच उ पादना या छोट्या उ पादका ंना बाजारात ून
काढून टाकू शकतो आिण जािहरातीवर भरपूर पैसा खच क न ँडची म ेदारी िनमा ण
क शकतो . यामुळे ाहका ंची िपळवण ूक होते. मा , या युि वादाला य ात पाणी
नाही. समान उ पादना या ित पध उ पादका ंकडून ती ित प या चा प रणाम
हणून उ पादक ता पुरते एकािधकार मता ा करतात . "जािहरात पधा वाढवत े,"
मॅरी हेपनर हणतात . हे लहान यवसाय मालका ंना मोठ्या कॉप र ेशनशी पधा
कर यास तसेच नवीन उप म सु कर यास स म करते."
munotes.in
Page 83
सज नशीलता
83 (५) समाजासाठी हािनकारक : जािहराती काही वेळा अनैितक आिण असहमत असू
शकतात . खरेदीदारा ंना भुरळ घाल यासाठी , याम य े वारंवार अस य भाषा आिण
जवळपास न न फोट चा समाव ेश होतो. याचा सामािजक मू यांवर िवपरीत प रणाम
होतो.
(६) मौ यवान रा ीय संसाधना ंचा अप यय : जािहरात वर एक मह वाची टीका केली
जाते ती हणज े िविश उ पादना ंची उपयोिगता यां या नेहमी या आयु यापय त
पोहोच याआधीच ती कमी करते. उ पादनाची जुनी मॉडे स नवीन आिण उ कृ
मॉडे स या बाजूने ट याट यान े काढून टाकली जातात . उदाहरणाथ , युनायटेड
टेट्समधील लोकांना, अजूनही वापरता ये याजो या जु या मॉडे सचा याग करताना
कार या सवा त अलीकडील आवृ या घेणे आवडत े. प रणामी , रा ीय संसाधन े वाया
जातात .
३.४ सारांश
ाहक मानसशा हे लोक कसे, काय, के हा, कुठे, कसे आिण कोणाकड ून व तू आिण
सेवा खरेदी करतात याब ल िनण य कसे घेतात याचा अ यास आहे. आ ही ाहका ं या
वत नाचा अ यास करताना केवळ "का", "कसे", आिण "काय" खरेदी करतात याचे िव ेषण
करत नाही तर "कोठे", "कसे" आिण "कोण या प रि थतीत " यवहार केले जातात याचे
देखील िव ेषण करतो .
ाहक खरेदीचे िनण य सं कृती, उपसं कृती, सामािजक वग आिण वय, उ प न , यवसाय ,
जीवनश ैली आिण यि म व यासार या वैयि क पैलूंसह िविवध घटका ंनी भािवत
होतात .
खरेदीचा हेतू लोकांना खरेदी कर यास वृ करणा या इ छा असतात . खरेदीचे हेतू दोन
ेण म य े िवभागल े गेले आहेत: (अ) ाथिमक हेतू आिण (ब) दु यम हेतू. भीती, नफा,
यथ ता, सवय, कुतूहल, िलंग, ेम, सां वन, संर क हेतू आिण इतर दु यम खरेदी हेतू
सु िस आहेत.
जािहरात चाचणी जािहरात ची प रणामकारकता ठरव याशी संबंिधत आहे. जािहरातीची
चाचणी दोन ट या ंवर केली जाऊ शकते: (अ) जािहरात मोहीम सु हो याप ूव आिण (ब)
जािहरात मोहीम सु झा यान ंतर. पिह या ट याला "पूव -चाचणी " असे संबोधल े जाते, तर
दुस या ट याला "पो ट-टेि टंग" असे संबोधल े जाते.
भारतात , रेिडओ, एफएम आिण टेिलि हजनसह जािहरात च े अनेक पया य आहेत. रेिडओ
सारण , इंटरनेट, दूरदश न, ेस, मािसक े आिण जन स आिण युरल अॅड हटा यिझंग अॅ ट
ही सव कायद ेशीर जािहरात ची उदाहरण े आहेत. तथािप , कोणत ेही एक मा यम कंपनीची
सव उि े पूण क शकत नाही.
munotes.in
Page 84
जािहरात आिण िव यव थापन
84 ३.५ वा याय
र थाना ंची पूत करा.
(१) ______________ जािहराती ाहका ंम ये सामािजक सम या ंब ल जाग कता
िनमा ण कर यासाठी िनद िशत के या जातात .
१. राजक य २. सामािजक ३. सां कृितक ४. आिथ क
(२) जािहरात चा ामु यान े ाहका ंवर ____________ भाव पडतो .
१. मानसशा ीय २. समाजशा ीय ३. आिथ क ४. तांि क
(३) ___________ प तीत , जािहरात ची र कम िव या आधारावर ठरवली जाते.
१. उि आिण काय २. पधा मक समता ३. परवडणार े िकंवा िनधी उपल ध ४. िव ची ट केवारी
(४) ___________ हे जािहरातीतील सवा त वेगाने वाढणार े मा यम आहे.
१ . रेिडओ २. टेिलि हजन ३.आउटडोअर ४. इंटरनेट
(५) जािहरात प रणामकारकता शोध यासाठी वेगवेग या शहरांम ये ___________
चाचणी घेतली जाते.
१. िव े २. ाहक जूरी ३. चेक िल ट ४. वरीलप ैक नाही
तंभ जुळवा.
Sr.No. A B
१ जािहरात प रणामकारकता a) इंटरनेट
२ िडिजटल जािहरात b) रेिटंग
३ ाहक युरी चाचणी c) जाग कता ा करा
४ आ ेपाह d) संि
५ रेिडओ जािहराती e) Vauge जािहराती
उ रे १ - c, २-a, ३- b, ४- d, ५ -e
चूक िकंवा बरोबर ते सांगा.
१) बह तेक टी ही जािहरात म य े संगीताचा संबंध नाही.
२) जािहरात प रणामकारकत ेची वाचक चाचणी थम Gallup आिण Robinson ारे
िवकिसत केली गेली.
३) िडिजटल मीिडयाम य े फ वेबसाइट ्स ारे जािहरात करणे समािव आहे.
४) वेबसाइट हे मैदानी जािहरातीच े व प आहे.
५) दूरदश न संदेश अ पाय ुषी नसतात .
(सव चूक आहेत)
munotes.in
Page 85
सज नशीलता
85 टीपा िलहा .
१) दूरदश न जािहराती - गुण आिण तोटे
२) इंटरनेट जािहरात
३) पूव चाचणी जािहराती
४) जािहरात ची टीका
५) रेिडओ जािहरात - तोटे
थोड यात उ रे िलहा .
१) कॉपीच े घटक आिण कार प करा.
२) पो ट चाचणी प ती काय आहेत.
३) जािहराती या सामािजक आिथ क भूिमकेची चचा करा.
४) सारण जािहरात प करा.
५) समाजातील जािहराती या भूिमकेवर चचा करा.
munotes.in
Page 86
86 ४
जािहरात ची सामािजक आिण िनयामक रचना
करण स ंरचना
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ जािहरात मधील यावसाियक अ यास म
४.३ जािहरात मधील संधी
४.४ जािहरात ची िनयामक रचना
४.५ सारांश
४.६ वा याय
४.० उि े
जािहरात ची िनयामक रचना समजून घेणे.
जािहरात ची कायद ेशीर रचना समजून घेणे.
मािहती आिण सारण मं ालयाची भूिमका समजून घेणे
वयं-िनयामक सं था – अड हटा यिझंग टँडड् स कौि सल ऑफ इंिडया
(ए एस िस आय ) आिण भारतीय सारण प रषद (आय बी एफ )समजून घेणे.
४.१ तावना
भारत सरकारन े जािहरात ना पाठबळ , देखरेख आिण यव थािपत कर यासाठी एक वेगळे
मं ालय थापन केले आहे या ार े जािहरात उ ोग यव थािपत आिण िनयंि त केला
जातो.आपण या करणात येक जािहरात िनयमन आिण िनयं ण सं था वतं पणे
अ यास ू.
४.२ जािहरात मधील यावसाियक अ यास म
जािहरात यव थापनात पद य ु र पदवी (एम बी ए ) .
जािहरात आिण ँड यव थापनाम य े वािण य नातक (बी.कॉम)
जािहरात आिण जनसंपका म ये कला नातक (बी.ए) .
जािहरात आिण जनसंपका म ये पदिवका .
समाजमा यम े यव थापनाम य े नातक .
जािहरात आिण िवपणन सं ेषणाम य े पदिवका .
जािहरात (जनसंपक आिण यवसाय अ यास ) म ये पदिवका munotes.in
Page 87
जािहरात ची सामािजक आिण िनयामक रचना
87 ४.३ जािहरात मधील संधी
जािहरात े ात गतीसाठी भरपूर पया य आहेत, याम ुळे ते एक मह वप ूण काय े बनते.
मीिडया , जािहरातदार , जािहरात सं था आिण संबंिधत सेवा ांचा जािहरात े ात
समाव ेश होतो. यातील येक े िव ा या ना या झपाट्याने वाढणा या संध या कठीण
े ात यांना शै िणक िव तारासाठी एकेक पया य उपल ध क न देते.
१) जािहरात सं था :
जािहरात सं था ही ाहका या वतीने जािहरा त मोहीम तयार क न काया ि वत
कर यासाठी ाहकान े िनयु केले या अनुभवी िवपणका ंचा समूह आहे. भारतात अंदाजे
एकूण ४,००० जािहरात कंप या आहेत यात टुिडओ आिण अ मािणत सेटअप यांचा
समाव ेश आहे. मा यता ा िकंवा अंशतः मा यता ा सुमारे ५५० सं था आहेत. नवीन
जािहरात सं था, िवशेषतः मालक - यव थािपत िकंवा एकल कंप यां या सं येत मोठी वाढ
िदसून येत आहे. कारण जािहरात उ ोग िव तार आिण सुधारणेसाठी भरपूर वाव देते.
अडथ या ंना न जुमानता यश वी हो या या वतः या मतेवर िव ास आिण ढ िन य
असणा या ंसाठी हे े सव म पया य आहे. जािहरात सं थांची वािष क उलाढाल चंड
असून स या ती २००० कोटी पया ंपे ा जा त आहे. खाली सूचीब केले या यां या
काया मक िवभागा ंम ये, ते सतत ितभावान आिण क पनाशील कम चा-यां या शोधात
असतात .
२) ाहकखात े अिधकारी (Account Executive) :
जािहराती या प रभाष ेत खाते हणज े " ाहक " आिण खाते अिधकारीहा सं थेचा कम चारी
असतो जो एखा ा िविश ाहका ं या यव थापनासाठी जबाबदार असतो . तो काम करीत
असल े या जािहरात सं थेसाठी नवीन यवसाय िमळव या या य नात िविवध संभा य
ाहका ंशी संपक साधतो . तो ाहक आिण सं थेदर यान ाथिमक दुवा हणून काम करतो .
जािहरात सं थेम ये हे मह वाच े पद आहे. तो नवीन ाहका ंचा पाठपुरावा क न नवीन
यवसाय सुरि त कर या या संभा यत ेची तपासणी करतो . यश वी खाते अिधका या ंना
ाहक संचालक (Account Directors) हणून बढतीस ु ा िदली जाते.
३) कॉपीरायटर :
उ च सं ेषण मता आिण सज नशीलता असल े या य ना कॉपीरायटर (Copywriter)
बन याची अिधक संधी असत े कारण कॉपीरायिट ंग ही एक कला आहेजे जािहराती या
म यवत क पन ेवर काम करतात . ब याच जािहरात सं थांम ये कॉपीरायटर िकंवा
ि ह य ुअलायझर या नेतृ वाखाली सज नशील गट काय रत असतात . जर जािहरातीम य े
चुक चे श द वापरल ेगेले तर एक चांगली जािहरात देखील भावहीन ठरते. तसेच आव यक
गो ची हणज ेच अ रे, सुबकपणा , ठळकपणा , रंगसंगती यांची अयो य िनवडदेखील
जािहरातीचा भाव कमी क शकते. जे हा कॉपीरायटर ाहका ंसाठी ेरक त तयार
करतात ते हाच ते यश वी ठरतात . जािहरात साठी संक पना िवकिसत करणे, शीष लेख
आिण घोषवा या ंसह श द तयार करणे ही कॉपीरायटरची जबाबदारी असत े. munotes.in
Page 88
जािहरात आिण िव यव थापन
88 ४) ि ह य ुअलायझस :
ि ह य ुअलायझस हे कलाकार आहेत जे कॉपीरायटर या नयनर य क पना कागदावर
य ात उतरिवतात . एक यश वी जािहरात ि ह य ुअलायझस ारे आकारली जाते.
ि ह य ुअलायझस हे यावसाियक िकंवा लिलत कलाम य े यावसाियक पदवी धारण
करतात . यश वी ि ह य ुअलायझर हो या साठी यावसाियक पदवी िकंवा पदिवका
आव यक नाही. मांडणी आिण ि ह य ुअलायझ ेशन हा क रअरचा मह वाचा माग आहे.
५) नािव यप ूण / सज नशील िवभाग :
हा जािहरात सं थेमधील मह वप ूण सज नशील िवभाग आहे. या िवभागात जािहरात
मोिहम ेची संक पना बनवली जाते आिण संपूण जािहरात धोरण ितथेच चालत े. सज नशील
िवभागाच े संचालक हे मुख हणून या िवभागाच े काम पाहतात आहेत. ि ह य ुअलायझस ,
सज नशील कलाकार आिण कॉपीरायटर यांचा िमळून हा िवभाग बनतो आिण यांचे मुख
काम हे ाहका ंसाठी जािहराती िवकिसत करणे हे असत े. कॉपीरायिट ंग आिण रचना ा
सज नशील िद दश का ार े सम वियत केले जातात .
६) िनिम ती िवभाग :
िनिम ती िवभागाम य ेही उ म क रअर घडव या या संधी आहेत. उ पादन िवभागाचा एक
िवभाग जािहरात िकंवा छापील सािह य तयार करतो तर दुसरा िवभाग तपशीलवार
कामा या शासनावर देखरेख ठेव याची जबाबदारी घेतो. अनेक कम चारी यांि क उ पादन
े ात काम करतात , जे लॉक -िनमा ते, छपाई, छायािच कार आिण DTP ऑपर ेटर
यां याशी यवहार करतात . ब याच िनिम ती िवभागा ंना जािहरात या कामात मदत करावी
लागत े तसेच अनेक भाषांम ये देखील काम कर या ची आव यकता असत े.
७) कला िवभाग :
मंजूर केलेली अंितम रेखािच े जािहरात िनिम तीसाठी या िवभागातील कलाकारा ंना िदली
जातात . सामा यतः कला िद दश काकड े कला िवभागाची जबाबदारी असत े आिण सव म
जािहरात तयार कर यासाठी िविवध कला, रेखािच े िनवड याची जबाबदारी याची असत े.
८) वतं क( Freelacer) :
हे वतं पणे काम करणार े यश वी आिण अनुभवी त आहेत. ांमधे तांि क लेखक,
िजंगल गायक , रेिडओ उ ोषक , कलाकार आिण कॉपीरायटर यांचा समाव ेश होतो.
जािहरात उ ोगातील कामगारा ंना यां या कामा या संपूण सामािजक प रणामांची जाणीव
असेल आिण यांनी उ ोगा ती असल े या यां या जबाबदा या समजून घेत यास हे एक
मनोरंजक आिण प रपूण क रअर होऊ शकते.
munotes.in
Page 89
जािहरात ची सामािजक आिण िनयामक रचना
89 ४.४ जािहरात ची िनयामक रचना
आव यक मािहती िमळव याचा जािहरातहा एक पैलू असतो . कारण कोणत े उ पादन आिण
कोण या िकंमतीला कोणाकडे उपल ध आहे यािवषयी मािहती जािहराती ार े देणे सोपे
असत े. जािहरात हा कलम १९(१) (अ) चा एक आव यक घटक आहे. जािहरात म ुळे लोक
यो य आिथ क िनण य घेऊ शकतात . ाहका ंचा/ ा क या चा गोपनीयत ेचा अिधकार हा
जािहरातदारा या वातं या या अिधकाराप े ा अिधक मह वाचा असतो . टाटा ेस िव.
महानगर टेिलफोन िनगम िलिमट ेड या यािचक ेत, मा . सव च यायालयान े नमूद केले क
कलम १९ (१) (अ) केवळ भाषण आिण अिभ य वातं या या अिधकाराची हमी देत
नाही, तर ते य या ऐक या या , वाच या या आिण ा कर या या अिधकाराच ेदेखील
र ण करते. िजथे नाग रका ं या आिथ क माग या ंचा संबंध आहे, ितथे यावसाियक
सं ेषणा ार े सा रत केलेली मािहती या गरजा पूण कर यासाठी माग दश क हणून काम
करणे आव यक आहे. यावसाियक जािहरातीत जािहरात ही े कांना / ाहकांना काय
संदेश देत आहे यात अिधक वार य असत े. ाहक हा िविनिद व तूं या जािहराती ार े
िव े याने िदले या मािहतीवर पूण पणे िवसंबून अस यान े, अशा वार याला जािहरातदार
कधीकधी अ ामािणकपण े हाताळ ू शकतात .
४.४.१ जािहरात ची कायद ेशीर चौकट :
भारतीय दंड संिहता, १८६० ,अंतग त वयं-िनयमन संिहता आिण इतर आव यकता ंनुसार
जािहरात िनयंि त कर यासाठी कोण याही अ ील काशनाची जािहरात करणे िकंवा
याचे िवतरण , िव , भाड्याने घेणे िकंवा संचालन करणे हा गु हा ठरतो. ॲड हटा यिझंग
टँडड कौि सल ऑफ इंिडयाने आता यां या उपिनयमा ं या अनु छेद २ (ii) नुसार
जािहरात या समप क अका साठी वयं-िनयमनासाठी संिहता बनवली आहे.जे हा संिहता
अिधक यापकपण े वीकारली जाईल आिण सि यपण े पाळली जाईल ते हा तीन गो ी
घड यास सुरवात होईल - कमी फस या जािहराती , कमी खोटे दावे आिण वाढता आदर .
अशा िवपणना ार े ाहका ंची फसवण ूक हो यापास ून रोख यासाठी , इशारा / इशारे
दे यासाठी आव यक असल ेली िठकाण े ओळखण े मह वाच े आहे. जसे क , वै क य
प रषद े या आचारस ंिहतेनुसार वै क य प रषद डॉ टरा ंना कुठ याही कारची जािहरात
कर यास मनाई करते तसेच डॉ टर यां या सेवांचा चार करताना िकंवा िविश
औषधाला समथ न दे यासाठी िवपणनाम य े सहभाग घेताना आढळ यास यां यावर
िश तभ ंगाची कारवाई करते. यामुळे डॉ टर सहसा जािहराती करत नाहीत .
मा , रे वे शासन अशा जािहरात बाबत उदासीन िदसत े. औषध आिण वै क य उपाय
(आ ेपाह जािहरात ) कायदा , १९५४ नुसार काही रोग, िवकार िकंवा आजारा ंचे िनदान ,
शमन, उपचार िकंवा ितबंध या जािहरात वर बंदी घाल यात आली आहे. या काय ाच े
झालेले प उ लंघन हमदद दवाखाना हणून ओळख या जाणा या दवाखा याचा
यािचकेम ये नमूद केले आहे. याची व तुि थती अशी होती क एखा ा औषधाला िविश
रोगांवर जादूई प तीन े उपचार कर याची मता अस याच े खोटे दाखवल े गेले. या खोट्या
जािहरात साठी ितवादी जबाबदार अस याच े यायालयान े िनकालात हटल े आहे. munotes.in
Page 90
जािहरात आिण िव यव थापन
90 कॅ सर, ल पणा , िफट्स, ल िगक दोष, ल िगक आनंद िटकव ून ठेव यासाठी िकंवा
सुधार यासाठी औषध े तसेच गभ पात हो यासाठी िकंवा गभ धारणा रोख यासाठी औषध े या
अनुसूचीम य े समािव असल े या ५४ आजारा ंपैक काही आहेत.
काय ान ुसार ’कायदा मोडण े’ हा दंडनीय गु हा आहे. जािहरात ि य ेत भाग घेऊन
जािहरात वाहक िकंवा दिश त करणार े मा यम देखील गु हेगार असत े. मा , अशा
जािहरात कड े पोिलसा ंचे ल जात नाही. वृ प े, दूरिच वाणी आिण जािहरात सं था
काय ाच े पालन कर याप े ा या जािहरात मध ून िमळणा या आवत कमाईला ाधा य
देतात कारण तसे करणे फायद ेशीर आहे.
४.४.२ मािहती आिण सारण मं ालयाची भूिमका :
मािहती आिण सारण मं ालय (Ministry of I&B) हा भारतातील एक मं ी- तरीय
सरकारी िवभाग आहे जो मािहती , सारण , प का रता आिण भारतीय िसनेमा या े ातील
काय ा ंचा मसुदा तयार करणे आिण याची अंमलबजावणी कर याच े काम करतो .
"मािहती " या श दाचा अथ केवळ बात या ंचे सारण िकंवा शै िणक संसाधन े असा नसून
प यवहार , कायद ेशीर द तऐवज , अिधक ृत न दी, बात या आिण मतांची खाजगी चचा
यासह इले ॉिनक प तीन े न दी कर याचा हेतू असल े या सव गो ी असा आहे. याम य े
मनु यापास ून ा झाले या आिण मशीन ार े मािहतीम य े पांत रत केले या इतर
कोण याही गो चा समाव ेश होतो.
क सरकारमधील सवा त मह वा या खा या ंपैक एक हणज े मािहती आिण सारण
मं ालय . वातं यानंतर सरदार व लभभाई पटेल यांनी या मं ालयाच े पिहल े मं ी हणून
काम केले.
जनतेला सरकारशी थेट जोड यासाठी हे मं ालय सरकारच े ितिनिध व करते. नृ य,
नाटक , लोक आिण भारतीय सं कृती यासह लोकि य संवाद कारा ंचा वापर क न
सरकारी धोरणे, योजना आिण काय मांची मािहती सा र त कर याच े काम या
मं ालयाकड े आहे.
१) हे मं ालय लोकसभा आिण रा य िवधानसभा ं या िनवडण ुकांदर यान मा यता ा
रा ीय आिण ादेिशक राजक य प ां ारे आकाशवाणी आिण िद ली दूरदश नवर
सा रत के या जाणा या संबंिधत बाब वर देखरेख ठेवते, तसेच मा यवरा ं या
िनधनान ंतर रा ीय शोका या काळात अिधक ृत इले ॉिनक मा यमा ं ारे पाळ या
जाणा या िश ाचारा ंचे िनरी ण करते.
२) मािहती आिण सारण मं ालयात तीन काया मक िवभाग आहेत: मािहती शाखा ,
सारण शाखा आिण िच पट शाखा .
ेस आिण रिज ेशन ऑफ बु स कायदा,१८६७ , ेस कौि सल कायदा , १९७८
आिण वृ प ा ंना बातमीप ा ंचे िवतरण या सव गो ी मािहती शाखे ारे शािसत के या
जातात . भारत सरकारची धोरणे आिण उप म समजवण े आिणम ुि त, इले ॉिनक munotes.in
Page 91
जािहरात ची सामािजक आिण िनयामक रचना
91 आिण िडिजटल मा यमा ं ारे तेसादर करणे यासाठीही मािहती शाखा काय रत आहे.
तसचे ही शाखा मुि त, इले ॉिनक आिण ऑनलाइन तरावर सरकारी जािहरात च े
दर िनि त कर यासाठी धोरण आिण माग दश क त वे देखील िवकिसत करते.
३) मािहती आिण सारण म ं ालयात मािहती शाखा , सारण शाखा आिण िच पट
शाखाअस े तीन काया मक िवभाग आह ेत.या यित र , हे मं ालय खालील मा यम
घटका ंसाठी शासक य शाखा हण ून काम करत े: प स ूचना काया लय ( ेस
इ फॉम शन य ुरो-Press Information Bureau), युरो ऑफ आउटरीच अ ँड
क युिनकेशन (ऑिडओ आिण ि ह य ुअल चार स ंचालनालय , गाणे आिण नाटक
िवभाग , े ीय चार स ंचालनालय ), काशन िवभाग , भारतीय व ृ प ा ंसाठी िनब ंधक
(REGISTRAR OF NEWSPAPERS FOR INDIA ) , छायािच िवभाग ,
भारतीय जनस ंवाद स ं था, भारतीय मािहती स ेवेचे संवग यव थापन (गट "अ" आिण
"ब"), इ.
४) हे मं ालय मा यम आिण िच पट उ ोगा ं या िवकासा साठी एक ि थर वातावरण
िनमा ण करते आिण सरकारच े सव काय म, धोरणे आिण उपल ध ची मािहती
सा रत करते.
५) साव जिनक सारण े ांना गत करणे आिण भारतीय सारण उ ोगाला ो साहन
देणे. भारता या तुलना मक फाय ाचा उपयोग क न , हे मं ालय आता मेक इन
इंिडया उप माचा भाग हणून ऍिनमेशन , VFX आिण गेिमंग उ ोगा ंना ो साहन देत
आहे.
६) पायाभ ूत सुिवधां या सहा याचा िव तार आिण त ण ितभा ंना मु ण आिण
इले ॉिनक मा यम , िच पटा ं या े ात वेश कर यासाठी आिण यांची मता
दश िव यासाठी संधी िनमा ण करणे या दो ही गो ी मं ालया ार े सुलभ र या के या
जातात .
७) िच पट महो सव आिण उ सवा ं या मा यमात ून चांगले िच पट , संगीत आिण िच पट
सं कृतीचा चार केला जातो.
मािहती तं ान दळणवळणात मह वप ूण भूिमका बजावत े, सार भारती ही भारत
सरकारची सारण सं था चालव याच े काम या मं ालयाकड े आहे. या मं ालया या अंतग त
असल े या इतर मह वा या सं था हणज े क ीय िफ म माणन बोड (से सॉर बोड ऑफ
इंिडया), जे भारतात दिश त होणा या िच पटा ंवर िनयं ण ठेवते. एफएम रेिडओ फेज
(खाजगी एज स ार े एफएम रेिडओ सारण सेवा), कंिडशनल ऍ सेस िस टम (सीएएस ),
क युिनटी रेिडओ वािह या , सार भारती , दूरदश न, आकाशवाणी (ऑल इंिडया रेिडओ),
ॉडका ट इंिजिनअ र ंग क स ट ंट इंिडया िलिमट ेड, दूरदश न वािह या ंचे अपिल ंिकंग/
डाउनिल ंिकंग, खाजगी वािह या ंवरील वािहनी िनयं ण, डी टी एच, इंटरनेट ोटोकॉल
टेिलि हजन (IPTV) , हेडएंड-इन-द- काय (HITS), िडिजटल टेिलि हजन , सं मण
रेिडओ आिण टेिलि हजन परवाना , भारतीय सारण ािधकरण मािहती जािहरात आिण
ि ह य ुअल पि लिसटी , फोटो िवभाग , काशन िवभाग , संशोधन संदभ आिण िश ण munotes.in
Page 92
जािहरात आिण िव यव थापन
92 िवभाग , गीत आिण नाटक िवभाग , रिज ार ऑफ यूजपेपस फॉर इंिडया (Registrar of
Newspaper in India), ेस कौि सल ऑफ इंिडया, ेस इ फॉम शन युरो (Press
Information Bureau), इंिडयन इि टट ्यूट ऑफ मास क युिनकेशन (Indin Ins titute
of Mass Communication), िफ स डायरे टरेट ऑफ िफ म फेि ट ह स , िफ स
िडि हजन (Films Division), बाल िच सिमती (स ल बोड ऑफ िफ म सिट िफकेशन
िच न िफ म सोसायटी ), भारतीय िफ़ म और टेलीिवज़न सं थान (Film and
Television Institute of India), िफ़ म माणन अपीलीय अिधकरण , रा ीय िफ म
सं हालय (नॅशनल िफ म आका इ ह ऑफ इंिडया) (National Film Archives of
India) स यिजत रे िफ म अँड टेिलि हजन इि टट ्यूट, नॅशनल िफ म डे हलपम ट
कॉप र ेशन इ यादी .
मािहती आिण सारण मं ालयाच े िविवध आदेश खालील माण े आहेत, लोकांसाठी ऑल
इंिडया रेिडओ (AIR) आिण दूरदश न (DD) ारे बात या सेवांचे सारण आिण दूरदश न
मा यमाचा िवकास , िच पटा ंची आयात आिण िनया त, िच पट उ ोगाचा िवकास आिण
ो साहन , िच पट महो सव आिण सां कृितक देवाणघ ेवाण आयोिजत करणे, जािहरात
आिण य िस ी संचालनालय इ यादी .
भारत सरकारची धोरणे सादर कर यासाठी आिण सरकारी धोरणा ंवर िति या
िमळ यासाठी प कार संबंध हाताळण े. वृ प ा ं या संदभा त ेस अँड रिज ेशन ऑफ
बु स कायदा , १८६७ चे शासन करणे.
रा ीय मह वा या बाब वरील काशना ं ारे भारतािवषयी या मािहतीचा देशभरात तसेच
देशाबाह ेर सार करणे. मं ालया या मा यम घटका ंना यां या जबाबदा या पार
पाड यासाठी मदत कर यासाठी संशोधन , संदभ आिण िश ण देणे. जनिहता या
मुद् ांवर मािहती / िस ी मोिहम ेसाठी पर पर संवाद आिण पारंपा रक लोककला कारा ंचा
वापर करणे. वेळोवेळी मािहती आिण जनसंपक े ात आंतररा ीय सहकाय िमळिवण े.
४.४.३ वयं िनयामक सं था :
जािहरात े ाम य े वयं-िनयमन णाली मोठ्या माणात काय म आहे. वयं-िनयमन
हणजे जािहरात नी व-िनयमन संिहतेचे पालन कर याची आव यकता आहे जी देशांतग त
आिण आंतररा ीय तरावर असं य काय ा ं ारे थािपत केली गेली आहे. संभा य
ाहका ंना यां याकड े आकिष त क न व तू खरेदी कर या या य नात यांना िद या
जाणा या व तू आिण सेवां या जािहरातीम य े ामािणकपणा आिण सचोटी िटकव ून
ठेव यासाठी हे केले जाते. असे हणतात क , जािहरात चा मु य उ ेश हा लोकांना नको
असल े या व तू खरेदी कर यास ो सािहत करणे हा असतो अशा प रि थतीत , जािहराती
ाहका ंना वारंवार यांना आव यक नसले या व तू खरेदी कर यासाठी फसवतात .
हँडिबल , प रप क े, डायरे ट मेल, होिड ग, साइनबोड , वत मानप े, मािसक े, रेिडओ,
दूरदश न, इंटरनेट आिण इतरांसह अनेक मा यमा ंचा उपयोग व तू िकंवा सेवेची िव
कर यासाठी केला जाऊ शकतो . पधा मक जािहरात सह अनेक कार या जािहराती
आहेत, या केवळ उ पादकाला बाजारप ेठेतील िह सा राख यासाठी आधार हणून munotes.in
Page 93
जािहरात ची सामािजक आिण िनयामक रचना
93 वापर या जातात . तुलना मक जािहराती एकाच उ पादना या दुसर्या ँडशी असल ेला
फरक दश िवतात .
४.४.४ ऑिडट युरो ऑफ स यु लेशन (Audit Bureau of Circulation) :
ऑिडट युरो ऑफ स यु लेशन ही भारताम य े ४४ वषा पे ा जा त अनुभव असल ेली
संशोधन सं था वत मानप े आिण िनयतकािलका ं या प रसंचरणाच े मू यांकन करते.
मा यमस ंशोधन सं था या िविवध जािहरात मा यमा ंवर मािहती गोळा करतात (िवतरण /
प रसंचरण, प रचलन , लोकि यता , खच इ.) आिण यां या ाहका ंना आव यक असल ेली
मािहती दान करतात . भारतात काम करणा या या सं थांपैक एक हणज े ABC. ही
प रसं था थापन कर यासाठी जािहरात े ातील लोकांनी पुढाकार घेतलाहोता. याची
थापना १९४८ म ये वयंसेवी, वयं-िनयामक , जािहरातदार आिण काशकांचा सहकारी
गट हणून झाली.
ही मया िदत दािय व असल ेली एक ना-नफा सं था आहे. ABC या कामकाजावर एक
यव थापन सिमती देखरेख करते. एका बाजूला, जािहरातदार आिण जािहरात सं थांना
समान ितिनिध व िदले जाते याच माण े दुस या बाजूला काशका ंना ितिनिध व िदले
जाते. ABC ही एक सहकारी सं था िकंवा िनयतकािलका ंचे काशक , जािहरात सं था
आिण जािहरातदारा ंची संघटना आहे जी वृ प े आिण िनयतकािलका ंब ल मािहती
सा रत करते. या उ ेशासाठी येक काशन सं था या युरोला िनयिमत मािहती दान
करते.
जवळपास येक दैनंिदन वृ प ा ं या प रसंचरणाच े परी ण ABC ारे केले जाते आिण
सव मह वा या वृ प सं था ा या सभासद आहेत. या काशका ंना यां या
काशना ंसाठी वाचक देयके/ बीजक िमळतात तेच ABC म ये सामील हो यास पा
असतात . जी काशन े िवनाम ू य िवत रत होतात अशी काशन े या युरोम य े सामील
होऊ शकत नाहीत कारण शु का या बद यात , ABC आप या सद या ंना मह वप ूण
रा ीय वृ प े आिण मािसका ंसाठी दर सहा मिह या ंनी परी ण केलेले प रसंचरण
माणप देते.
ABC खालील मह वप ूण काय पार पाडते :
१. ABC मोिहम े ारे यां या न दणीक ृत सद या ंसाठी प रसंचरणाची मािहती गोळा
कर यासाठी वत मानप आिण मािसका ं या िवतरका ंशी संपक साधत े.
२. हे वेगवेग या मािसका ं या वाचकस ं येवर तसेच जािहरातदार आिण सं थां या
काशन सद या ंवर मािहती सा रत करते.
३. ते वतः िविवध काशना ंचे मू यमापन करते आिण लोकांची वाचनाची ाधा य े
ठरव यासाठी यांचे सव ण करते. munotes.in
Page 94
जािहरात आिण िव यव थापन
94 ४. िविवध मा यमा ंचा िविश सामािजक घटका ंवर कसा भाव पडतो याचे देखील ABC
मू यांकन करते यामुळेजािहरातदार िविवध मा यमा ं या प रणामकारकत ेचे िव सनीय
तुलना मक िच िमळव ू शकतो .
५. ABC ारे कािशत मािणत अंकांचा वापर काशना या वाचकस ं येचे आिण
लोकि यत ेचे अचूक मू यमापन कर यासाठी केले जाते.
६. ई-मेल, मुलाखती िकंवा वैयि क मुलाखती यासार या उ ोग -मानक प त चा वापर
क न , ABC हे मािसक े आिण काशना ं या पुरवठादारा ंकडून यांची मािहती गोळा
करते.
वृ प आिण मािसका ं या साराब ल अचूक आिण कायद ेशीर मािहती दे यासाठी ABC
ची मह वप ूण भूिमका आहे. हीमािहती िविवध वृ प े आिण िनयतकािलका ंम ये जािहराती
िमळिव यासाठी आधार हणून काम करते.
कोणताही काशक जो या या प रसंचरण मािहतीचा आदर करत ABC या धोरणा ंचे
पालन कर यास तयार आहे तो सं थेचा सद य होऊ शकतो . ABC चे सद य व पूण पणे
ऐि छक आहे.
४.४.५ भारतीय सारण प रषद (Indian Broadcasting Federation) :
भारतीय अथ यव थ ेने जगाशी सुसंगत हो या या तीस वषा नंतर सारण े ात सरकारी
मालक या दूरदश नपास ून ते वािह या सं या ९०० यावर गे यानंतर दूरिच वाणी ारे
दश कां या पसंत वर भाव पाड यास आिण सामा य लोकांना िशि त कर यात खरोखर
मह वप ूण भूिमका बजावली आहे.
कालांतराने जसजसा हा उ ोग िवकिसत होत गेला तसा सारक , जािहरात सं था आिण
जािहरात मधील यापार वाढला परंतु वाढीचा वेग कमी होता. एक पत यव थापन णाली
जी जािहरातदार , मा यम खरेदी सं था यां यातील यो य ि य ेचे पालन करेल अशी
दूरिच वाणी यव था सारका ंना आव यक होती. ामु यान े हीच मूलभूत गरज पूण
कर यासाठी भारतीय सारण प रषदेची थापना १९९९ म ये कर यात आली . ा ना-
नफा त वावरील सं थेम ये वृ आिण इतर वािह या जसे क डा, संगीत,
िच पट ,मनोरंजन इ. या दो ह चा समाव ेश आहे.
प रषद ेने गे या २० वषा त दूरिच वाणी सारका ंसाठी आघाडीची सं था हणून ओळखल े
जा यासाठी बरेच य न केले आहेत.
१) प रषद ेचे सद य हे ४००+ वािह या आिण ९१% रा ीय दूरिच वाणी दश कांवर
देखरेखीचे काम करतात .
२) जगभरात प रषद ेची यां या सज नशील यवसाय प ती , सामािजक े ातील सहभाग
आिण नागरी समाजात मह वप ूण भूिमका बजाव याची वचनब ता यासाठी शंसा
केली जाते. munotes.in
Page 95
जािहरात ची सामािजक आिण िनयामक रचना
95 ३) काल ओघात प रषद ेची सद य वािह या ंची सं या आिण श वाढली आहे तसेच
यांचा महसूल संपुण उ ोगा या महसूला या जवळजवळ ९५% आहे या ार े लाखो
लोकांना रोजगाराची संधी िमळत े.
४) फायद ेशीर धोरणे तयार करणे, सम या ंचे िनराकरण करणे आिण एकूण यव थ ेम ये
आव यक सुधारणा क न दे यासाठी प रषद सरकारला वेळोवेळी संशोधन -आधा रत
िवधायक मािहती पुरिवते तसेच प रषद ही िविवध िव ीय , िनयामक आिण बांधणीम य े
देखील गुंतली आहे.
५) प रषद ेने जून २०११ पासून सामा य मनोरंजन वािह या ं या मजकूर/ काय म
संबंिधत त ारी हाताळ यासाठी वतं वयं-िनयामक ािधकरण हणज ेच
ॉडकाि ट ंग कंट ट क ल ट्स कौि सलची (BCCC) थापना केली आहे
६) भारतीय सारण प रषद ही जािहरात सं था आिण सारक यां याम ये पतयो य
रतीने आिण कुशलतेने राखली जाईल याची खा ी क नच या या सद या ं या
िहताच े ितिनिध व करते.
७) वेगवेग या सिमती बैठका आिण िविवध मंचां ारे प रषद सद या ंशी संवाद साधत े
आिण िविवध धोरणे िवकिसत करते.
अ) भारतीय दूरिच वाणी उ ोग :
आजचा सामा य दश क केवळ पाह यासाठी उपल ध असल े या िविवध काय म, उपकरण े
आिण यासपीठा ंनी भाराव ून जात नाही, तर या वासाम ुळे देशा या िविवध सं कृती, भाषा
आिण थलाक ृितकां या अनुषंगाने नवीन मैलाचे दगड तयार झाले आहेत, याम ुळे भारत
ही जगातील दुस या मांकाची दूरिच वाणी बाजारप ेठ हणून उदयास अली आहे. आज
लोकां या जीवनावर आिण आका ं ांवर दूरिच वाणीचा खूप जा त भाव आहे.
दूरिच वाणी हे एक िवल ण मा यम आहे कारण सव सामािजक वगा तील लोकांना एक
ठेव याची आिण लोकां या िवचारसरणीवर , यांची व ने, यां या कृती, आशा-आका ं ा
आिण िनण य मत ेवरही याचा िवल ण भाव पडला आहे.
दूरिच वाणीचा अितशय मनोरंजक वास झाला आहे. दूरिच वाणीचा वापर करणा या
य ची सं या ल णीय वाढली आहे; २००८ म ये ९३ दशल पासून २०१६ म ये
१६३ दशल झाली, दूरिच वा णी असणा या घरांम ये जवळपास ७५%नी वाढ झाली
आहे; यात अजूनही वाढ अपेि त आहे. संपूण रा ान े दूरिच वाणी पाह या या
वेळेतदेखील मोठी वाढ झाली आहे. २००८ म ये सा ािहक सरासरी १३९ अ ज िमिनट े
होती जी २०११ म ये २१७ अ ज िमिनट े, २०१४ म ये २८६ अ ज िमिनटे तर २०१६
म ये ६४७ अ ज िमिनट े झाली ही २००८ या तुलनेत ३६५% ची अभूतपूव वाढ आहे.
तं ानातील गती आिण ओटीटी यासपीठा ं या वाढीन ंतरही भारतात दूरिच वाणी
दश कांची सं या का कमी झाली नाही हे प कर यात हे मदत करते.
२०१५ ते २०२० दर यान , हे े १५.१ CAGR दराने वाढून१०९८ अ ज पया ंपय त
पोहोच याचा अंदाज आहे. munotes.in
Page 96
जािहरात आिण िव यव थापन
96
Source: FICCI KPMG M&E Industry Report 2016
४.५ सारांश
भारतातील जािहरातदारा ंसाठी तयार केलेली वयं-िनयमन संिहता पुरेशी नाही आिण
संिहतेचे अिधक ामािणकपण े पालन करणे आव यक आहे.
जर जािहरातदारा ंनी फस या जािहराती चालव ून जनते या िव ासाचा भंग केला तर,
ाहका ं या िहताच े र ण कर यासाठी यांची सखोल चौकशी केली गेली पािहज े. िशवाय ,
ASCI , जी गैर-वैधािनक आहे आिण या या सद या ंखेरीज इतरांवर बंधन अिधकार
नसलेली आहे यामुळे ती वैधािनक िनयामक मंडळात बदलली पािहज े याचा प रणाम
हणून भारतातील जािहरात चा दजा न क च सुधारेल.
बाजारा म ये अनेक फस या िकंवा चुक या जािहराती आहेत. वयं-िनयमनिनयम
ामु यान े जािहरात च े असेभाग ितबंिधत करतात जे समाजासाठी ामक िकंवा
हािनकारक आहेत.
४.६ वा याय
अ. खालील िवधान े पूण करा.
१. एबीसी चे पूण प ------------------ आहे.
२. आईबीएफ ची थापना ---------- म ये झाली.
३. एबीसी ------------ म ये समािव केले आहे.
४. कॉपीरायिट ंग ___________ आहे.
५. ______ िनयम ामु यान े जािहरात च े भाग ितबंिधत करतात जे समाजासाठी
ामक िकंवा हािनकारक आहेत
munotes.in
Page 97
जािहरात ची सामािजक आिण िनयामक रचना
97 ब. खालील िवधान े स य क अस य ते प करा.
१) दूरिच वाणी आिण वृ प ाच े प कार या ा, िनषेध मोचा िकंवा राजकारणी / साव जिनक
अिधका या ंसह थािनक सं थां या बैठकां या उपि थतीसाठी नेहमी तयार असतात .
२) भावी आिण आकष क िच े, यंगिच े, आलेख, नकाश े इ यादी असूनसु ा मुि त
मा यमा ंची वाचकस ं या घटली आहे.
३) नवीनतम तं ान मा यमा ंना जनतेपय त पोहोच यास मदत करते
क. टीपा िलहा
१) जािहरात मधील संधी
२) एबीसी भारतीय सारण प रषद
३) भारतातील वयं िनयिमतता
४) भारती य दूरिच वाणी उ ोग
ड. थोड यात उ रे ा.
१) इले ॉिनक मा यमाम य े दूरिच वाणी खूप मह वाच े मा यम आहे.
२) “एक कड े, तं ानान े मा यमा ं या काय मतेत सुधारणा केली आहे आिण दुसरीकड े
तं ानातील गतीब ल मा यम े आप याला अ यावत करतात ” या िवधानाच े
समथ न करा
३) ऑिडट युरो ऑफ सकु लेशन ची काय प करा.
४) जािहरातीची कायद ेशीर बाजू प करा.
५) भारतीय सारण प रषद ेचे मह व िवषद करा.
munotes.in
Page 98
98
५
िव यव थापन – १
करण संरचना
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ िव दल यव थान
५.३ सारांश
५.४ वा याय
५.५ संदभ
५.० उि े
या करणाचा अ यास के यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होतील :
िव यव थापनाची वैिश ्ये, काय आिण मह व समजून घेणे.
िव कलेची संक पना , याचे कार आिण ि या यािवषयी मािहती िमळवण े.
िव दल यव थापन , िनवड ि या आिण भावी िव ितिनधीच े गुण जाणून घेणे.
५.१ तावना
िव यव थापन हा श द िव आिण यव थापन या दोन श दांचे संयोजन आहे. िव
ही दुस या या मनात िनयोजन कर याची कला आिण िविश हेतू आहे जो अनुकूल कृती
कर यास वृ करतो .
अमे रकन माक िटंग असोिसएशन ने “िव ही संभा य ाहकाला व तू िकंवा सेवा िवकत
घे यासाठी िकंवा िव े याला यावसाियक मह व असल े या क पन ेवर अनुकूल
वाग यासाठी मदत कर याची आिण िकंवा याला पटवून दे याची वैयि क िकंवा
य िनरप े ि या आहे” अशी या या केली आहे.
हणूनच “िव यव थापन हणज े यवसाया या िव च े िनयोजन , िदशा आिण िनयं ण
याम य े भरती, िनवड, िश ण , सुस जता , िनयु , माग दश िवणे, पय वे ण, मोबदला
आिण ेरणा देणे समािव आहे कारण ही काय िव दला या कम चा या ंना लागू होतात ”. munotes.in
Page 99
िव यव थापन – १
99 िव यव थापन मूळतः केवळ िव दला या िदशेने संदिभ त केले होतेनंतर याला
वैयि क िव या यव थापना यित र यापक मह व ा झाले. िव यव थापन
हणज े जािहराती , िव चार, िवपणन संशोधन , भौितक िवतरण , िकंमत आिण उ पादन
िव यासह सव िवपणन ि यांचा समाव ेश होतो.
५.१.१ िव यव थापनाचा अथ :
िव यव थापन ही एक यावसाियक िश त आहे जी सं थे या िव च े यव थापन करते
आिण िव म य े वापर या जाणा या तं ां या यावहा रक अनु योगा ंवर ल क ि त करते.
हा यवसायाचा एक मह वाचा पैलू आहे कारण उ पादन े आिण सेवांची िन वळ िव च
यवसायाला नफा देते. िव वर देखरेख कर यासाठी आिण यांचे यव थापन
कर यासाठी िव यव थापक िनयु केले जातात .
िव यव थापन हणज े िव च े ल य, िव चार ि या इ. सा य कर यासाठी
सं थे या सव िव य ना ंम ये सम वय साधण े होय. िव यव थापन हे कंपनी या
िवपणन आिण िवतरण धोरणाशी सुसंगत असल े पािहज े.
िव यव थापन ही िव दल िवकिसत कर याची , िव प रचलनात सम वय
साध याची आिण िव तं ाची अंमलबजावणी कर याची ि या आहे याम ुळे
यवसायाला याचे िव ल य सात यान े सा य करता येते.
"िनयोजन, कम चारी िश ण , िद दश न आिण सं था मक संसाधना ंचे मू यमापन क न
िव उि े भावी आिण काय म रीतीन े सा य करणे."(चा स एम. यु ेल, िव ची
मूलभूत त वे)
५.१.२ िव यव थापनाची व ैिश ्ये :
१. सामा य यव थापन : िव यव था पनाम ये िव च े म ह व स म ज ून घेणे,
िनरी ण करण े आिण िव कम चा या ंना बाजारातील वाह समजाव ून सा ंगणे
समािव आह े. िव यव थापक िव ितिनध च े परी ण करतात आिण त े िव
ितिनध ना क ंपनी या सव िव प ती आिण उप म िशकिव यासाठी
आिण यां या अ ंमलबजावणीसाठी जबाबदार असतात .
िव यव थापका ंनी िव च े अंदाजप क , यांचे मह व आिण य ेक िव े याला
यां याकड ून काय अप े ा आह ेत हे समज ून घेणे आिण प पण े याच े सं ेषण करण े
आव यक आह े.
२. रचना : िव यव थापन स ु प संरचनेचेअनुसरण करत े. िव यव थापक
िव गट रचना तयार करतात . सामा य िव गटा ंम ये िव यव थापक ,
सहा यक िव यव थापक , संघ नेते आिण िव ितिनधी ा ंचा समाव ेश होतो .
सव कम चा या ंनी या ं या जबाबदा या आिण या ं याकड ून अप ेि त या ंची कामिगरी
तसेच या ंची िनय ु कत ये कशी पार पाडायची ह े प पण े समज ून घेतले पािहज े. munotes.in
Page 100
जािहरात आिण िव यव थापन
100 िव यव थापक ह े िव - ितिनध ना िव िवभागाम य े तसेच संपूण सं थेम ये
यांचे थान समज यास मदत करतात .
३. िव धोरण : िव यव थापनात िव धो रण तयार करण े समािव आह े. िव
यव थापक िव धोरण िवकिसत करतात आिण याची अ ंमलबजावणी करतात .
िव यव थापक स ंभािवत िव द ेश ओळखतात आिण यावर िव ितिनधी
िनयु करतात , उ पादना या जािहरात च े िनयोजन क न फलक (posters) आिण
मुि त सािह या सारखी िव साधन े संरेिखत करतात .िशवाय , िव यव थापक
िव मोहीम तयार करतात , यात थ ेट मेल आिण द ूर वनीवरील स ंभाषण समािव
असत े. िव यव थापक ाहक स ेवेसाठी आिण ाहका ं ती िन ा वाढव यासाठी
सं था मक मानक े िनि त करतात .
४. िव ितिन ध ची न ेमणूक : िव यव थापना या सवा त म ुख वैिश ्यांपैक
एक व ैिश ्य हणज े भावशाली िव ितिनध ची न ेमणूक करण े हे आ ह े. शीष
िव करणा या ंची, तसेच अ य ु य िव मता असल े यांची नेमणूक करण े ही एक
सतत चालणारी ि या आह े आिण येक स ं थेकडे अिधक यश वी िव
करणा या ंसाठी न क च स ंधी आह े. िव यव थापका ंनी मुलाखती घ ेणे आिण
संभा य यश वी िव ेते/िव ितिनधी ओळखण े यासह िव े यांची िनय ु
कौश य े वाढव यासाठी काय करण े आव यक आह े.
५. िव िश ण : िव य व था पनाम य े िव कम चा या ं या िश णावर भर
िदला जातो . िव यव थापका ंनी या ं या िव गटाला भावी िश ण द ेणे
आव यक आह े. िव त ं कस े अंमलात आणायच े, उ पादन म ू य कस े त य ा र
करायच े, आिण िव सौद े क से यश वी करायच े हे सव भावी िव िश णाच े
मुख घटक आह ेत.िव कम चा या ंनी वेळेचे भावी यव थापन िशकल े पािहज े,
कारण उ क ृ कामिगरी करणार े िव ेते सात यान े यांचा वेळ थेट उ प न द ेणा या
ि यांम ये सि यपण े गुंतवतात .
६. ेरणा : िव यव थापका ंनी िव गट स द यांना कस े े रत करता य ेईल
यानुसार िव धोरण े आखली पािहज ेत.आंतरवैयि क स ं ेषण आिण नात ेसंबंध
िनमा ण कौश य ेजोपासण े आव यक आह े, कारण िव यव थापका ंनी िव
ितिनध म य े ऊजा संचार िनमा ण क न कठीण काळात या ंना यश वी हो यास
मदत क ेली पािहजे. ेरक त ं ांम ये गट ओळख , आिथ क बि स े आिण उ क ृ िव
कामिगरीसाठी मौ यवान बि स े यांचा समाव ेश होतो .
७. ाहक क याण : िव यव थापन ह े केवळ नफा आिण िव म य े जा तीत
जा त आिण शा त वाढ आिण वय ंक ि त स ं था उि ा ंपुरते म य ा िदत नाही तर
ाहका ंना ह या या िठकाणी यो य व ेळी आिण वाजवी िकमतीत व त ू आिण स ेवा
उपल ध क न द ेऊन ाहक क याण , समाधान , आनंद आिण जा तीत जा त
सामािजक फायदा या या पलीकड े जाते. munotes.in
Page 101
िव यव थापन – १
101 ८. ाहकािभम ुखता : िव यव थापन ाहकािभम ुख असण े अपेि त आह ेकारण त े
जा तीत जा त सामािजक क याणा या शोधात ाहका ंना जे आव यकआह े ते ते
दे याचा य न करत े. ाहक स ंतोष ह े िव यव थापनाच े मूलभूत माग दश क त व
आहे.
९. आ हाना मक काय : िव यव थापन ह े एक आ हाना मक काय आहे. अिधक
िव हो यासाठी , िव प र चालन हाताळ ून न याम य े योगदान द े यासाठी आिण
सततची वाढ स ुिनि त कर यासाठी त े जबाबदार आह े. िव अिधकारी ाहका ं या
समाधानाबरोबरच उ पादना ं या िवतरणाचीद ेखील खा ी द ेतात.
१०. िवपणनाची उप - णाली : िव यव थापन ही िवपणन यव थापनाची
अिवभा य उप - णाली आहे. हे िवपणन योजन ेचे िवपणन काय दश नात पा ंतर
करते. िव यव थापक ह े िवपणन यव थापकाच े अधीन थ आह ेत.
िव दला या यव थापनास ंदभा त त े िवपणन यव थापकाला व ेळोवेळी मौिलक
स ला द ेतात.
५.१.३ िव यव थापनाची काय :
िव यव था पनाकडे यातील काया शी एकमेकांशी प तशीर संबंध अस यासारख े
पािहल े जाते. सं था मक िव उि े सा य कर या या उ ेशाने असं य पर परस ंबंिधत
भागांनी बनलेली सव काय आिण ि या गितशील ि या मानली जातात . िव
यव थापनाची काय खालील मा णे आहेत.
१. िव िनयोजन : िव यव थापक हे िव िनयोजनाच े काय करतात . हे िव
यव थापनाच े मह वप ूण काय मानल े जाते कारण ते िव संबंिधत इतर ि यांचा पाया
असत े. िव िनयोजनात िव धोरण, िव ल य िनधा रण, िव अंदाज, मागणीच े
यव थापन, िव योजन ेची अंमलबजावणी इ यादी समािव आहे. िव
िनयोजनाम य े िव योजना तयार करणे समािव असत े. हे धोरणा मक द तऐवज
आहे जे यवसाय उि े, आव यक संसाधन े आिण िव शी संबंिधत िविवध ि यांना
प रभािषत करते. िव िनयोजन सं थे या िवपणन योजना , धोरणा मक िनयोजन
आिण यवसाय योजना यां याशी सुसंगत असाव े. िव िनयोजनाम य े उ पादन े आिण
सेवां या य िव ार े सं थेचे उि कसे सा य करता येईल हे प पण े नमूद केले
असत े.
२. िव कम चार्यांची भरती : िव यव थापक िव या िविवध ि यांसाठी
आव यक असल े या मानवी संसाधना ंची िनयु करतो . िव यव थापक िव
कर यासाठी स म मनु यबळ शोधतो आिण यांना काम कर यासाठी वृ करतो .
संभा य उमेदवारा ंचे मू यांकन हे आव यक कौश य े, शै िणक पा ता , अनुभव
इ याद या आधारे केले जाते. उमेदवारा ंची छाननी क न पा उमेदवारा ंना
मुलाखतीसाठी आमंि त केले जाते.
३. िश ण आिण िवकास : िव आिण िवपणन े ात सात यान े िश णाची गरज
आहे. सं थेने यां या िव आिण िवपणन कम चार्यांसाठी िश ण काय म munotes.in
Page 102
जािहरात आिण िव यव थापन
102 आयोिजत करणे आव यक आहे. हे िव ितिनधीच े ान, वृ ी, कौश य े आिण
सामािजक वत न सुधार यास मदत करते.उदाहरणाथ , िव िवभागातील नवीन भरती
करणार ्यांना कंपनीची उ पादन े, िव देश, थािनक भाषा इ याद ची ओळख क न
दे यासाठी िश ण काय म आयोिजत केला जाऊ शकतो .
४. िव संशोधन : िव िवभागान े िव संशोधन केले पािहज े. िव संशोधन ाहका ंची
आवड आिण ाधा य े, िविश वाह, अिभ ाय आिण डीलस आिण ाहका ं या सूचना
इ यादी समजून घे यास मदत करते. हे िव धोरण तयार कर यात िव िवभागाला
मदत करेल. हे उ पादन , िकंमत, थान आिण िवतरण यां याशी संबंिधत िवपणन
िनण यांम ये संघटनेला मदत करते.
५. िव अंदाज: िव अंदाज हे िव िवभागाच े मह वाच े काय आहे. िव िवभागहा
मािसक , ैमािसक आिण वािष क िव अंदाज या माण े कंपनी या िव चा अंदाज
लावतो. या उ ेशासाठी िव अंदाजा या िविवध प ती वापर या जातात . िव
अंदाज िव िवभागाला यांची िव उि े सा य कर यासाठी िनद श देतात.
६. िव धोरण : जे हा िव गट कामिगरीसाठी तयार असतो ते हा याला यो य
माग दश न आिण पािठं याची आव यकता असत े. यामुळे िव यव थापकाला िव
धोरण तयार करणे आव यक आहे जे िव ि य ेत सामील असल े या चरणांचे
अनु िमक सादरीकरण दान करेल याम य े व तू अथवा सेवां या चौकशीपास ून ते
ाहका ंना व तू अथवा सेवा पुरिव यापय तचा समाव ेश होतो.
७. िव उि िनधा रण करणे : िव िवभाग कम चार्यांसाठी िव उि िनधा रत
करतो . िव च े ल य पूव -िव या आधारावर ठरवल े जाते. िव च े ल य हे
सा ािहक , मािसक , ैमािसक आिण वािष क असू शकते. िव उि ्ये िविश ,
मोज यायो य , ा य, वा तववादी आिण कालब असावीत . उदाहरणाथ , एका
आठवड ्यात ठरािवक ' ' उ पादना ंची िव करणे हे िव च े ल य असू शकते.
८. ब ीस णाली : िव यव थापक िव कम चार्यांसाठी पुर कार आिण ो साहन
णाली तयार करतात . भावी ब ीस णाली बाजारात उ पादना ंची िव िनधा रत
करते तसेच हे िव ितिनध म य े ेरणा देखील ठरते. ब ीस णाली मूळ
पगारा यित र रोख ो साहन , ायोिजत सु ्या, भेटव त ू, पदो नती इ यादी
व पात असू शकते.
९. िव प यवहार : िव प यवहार हे िव िवभागा या मह वप ूण काया पैक एक
आहे. िव िवभागान े िविहत वेळेत येणा या कोण याही प ाचे उ र देणे बंधनकारक
आहे. येक उ र हे यवहाय , सो या भाषेत, उपयु असाव े आिण येक ाहकाला
असे वाटल े पािहज े क या या चौकशीचा िवचार केला जात आहे. उदाहरणाथ , जर
काही कारणान े उ पादना ं या पुरवठ्याची तारीख पाळली जात नसेल िकंवा इतर
आ ासन े पाळली जात नसतील तर ाहका ंना तातडीन े सूिचत करणे आव यक आहे
आिण ाहका ंना अशा िवलंबाची यावहा रक कारण े िदली जाणे आव यक आहे. munotes.in
Page 103
िव यव थापन – १
103 १०. िव प ात सेवा : िव प ात सेवा हे िव िवभागाच े हे मूलभूत त व आिण कत य
आहे. ाहका ंना उ पादन े यो य र या िदली जात आहेत याब ल उ पादकान े काटेकोर
असण े आव यक आहे. िव प ात सेवा ही केवळ ाहका ंसाठी सेवाचनाही तर
ाहका ं या त ारी आिण असंतोषापास ूनचे संर ण देखील आहे. यामुळेच
उ पादकका ंकडे कुशल अिभय ंते आिण यं वग असतो , जे ाहका ंना तांि क मदत
आिण स ला देतात आिण उ पादन यवि थत चालू आहे हे सुिनि त करतात .
५.१.४ िव यव थापनाच े मह व :
१. िवपणन यव थापनास सहा य : िव यव थापन हे िवपणन यव थापनास
सहा य करते. िव यव थापन हे िवपणन आिण िव योजना ंचे फायद ेशीर
कृत म य े पांत रत कर यास मदत करते. िव यव थापक िवपणन आिण
िव या यो य ानान े िव च े ल य गाठू शकतात .
२. िव संघांचे यव थापन : िव यव थापन िव संघांचे भावी यव थापन
सुलभ करते. िव यव थापक हा ितिनधी भरती आिण िनवड, िश ण आिण
िवकास , कामाच े मू यमापन , िव ितिनध ना यो य मोबदला इ यादीसव ि यांसाठी
जबाबदार असतात . या काया ारे, िव यव थापक सं थेतील कामासाठी सव म
संभा य कम चारी िनवडतात .
३. े रत उ च िव : िव यव थापन े रत उ च िव करते. भावी िव
यव थापक यांना उ पादन िवक याची आवड आहे िकंवा िव ल य गाठ याची
िज ासा आहे अशांना े रत करतात . िव यव थापकाकड े उ च प रणाम देणारा
असा एक संघ असला पािहज े.
४. िश ण आिण िवकास : िश ण आिण िवकासकाय महा िव यव थापनातील
एक मह वाचा भाग आहे. जो िव कम चार्यांचे कौश य , ान आिण मता
वाढिव यात मदत करतो जेणेक न तो ाहका ंना यो य उपाय योजना देऊ शकतात .
५. ितमा : िव यव थापन उ पादनाची ितमा वाढिव यात मदत करते. िव
यव थापक ाहका ंना आगामी उ पादना ंची मािहती देतात. ाहका ंना उ पादन खरेदी
कर यास वृ करतात कारण ितमेमुळे आिण दीघ काळापय त या चांग या
कामिगरीम ुळे ाहक आिण म य था ंम ये उ पादनाची स ावना िनमा ण होऊ शकते.
उदाहरणाथ , ऍपल (आय फोन), केलॉग कॉन ले स इ.
६. िव मािहती : िव यव थापन हे सं थेला िव स ंबंधीत मािहती संकिलत
कर यास स म करते. िव यव थापकाची भूिमकाही ाहका ंची अिभ ची आिण
ाधा य े, उ प न यवसायाशी संबंिधत मािहती गोळा करणे आहे याम ुळे ाहका ं या
यश ची क पना येते याम ुळे िव वर अनुकूल प रणाम होतो.
७. िव कामिगरीच े मू यमापन : िव यव थापनम ुळे िव कामिगरीच े मू यमापन
करता येते. िव या कामिगरीच े मू यमापन क न , िव िवभागाला य िव munotes.in
Page 104
जािहरात आिण िव यव थापन
104 आिण अपेि त िव यां याम य े काही िवचलन े आहेत क नाही हे समजत े आिण
िवचलन े अस यास त काळ सुधारा मक उपाया ंचा अवल ंब करता येतो.
८. यवसाय योजना तयार करणे : िव यव थापन यवसाय योजना तयार कर यात
मदत करते. िव िवभाग वेळोवेळी िव , उ पादन , पधा , अंदािजत नफा, ाहक
वत न, िवतरकसहस ंबंध इ याद शी संबंिधत मािहती सादर करतो याचव ेळी िव
यव थापक हाव र यव थापना ार े आख यात आले या यवसाय योजना आिण
धोरणा ंची मािहती , क पना आिण त ये दान करतो .
९. आिथ क िवकास : िव यव थापनाम ुळे देशा या आिथ क िवकासात मदत होते.
िव यव थापन अ यंत वा तववादी िव आिण न याची उि े ठरिवत े याम ुळे
शा त वाढ हो यास मदत होते. ामुळेउ पादना ंची गुणव ा सुधारते, नवक पना
आकारास येते, नवीन बाजारप ेठ शोधता येते, नवीन मागणी तयार होते आिण देशात
अित र रोजगारद ेखील िनमा ण होतो. हे रा ीय अथ यव थ े या वाढीसाठी ऊज चा
ोत हणून काम करते.
१०. ाहक संबंध : अिधक पधा मक दबावाम ुळे, िव च े काय अिधकािधक कठीण
आिण गुंतागुंतीचे होते. यश वी कंप या यां या ाहका ंसोबत िवकिसत केले या
ाहकस ंबंधां ारे वतःला वेगळे िस करतात .
अशा कार े, बह तेक कंप यांनासतत या यशासाठी िवि श च े यव थापन अिधक
मह वाच े असत े. िव यव थापनाच े यश मु य व ेक न यां या ाहका ंशी फायद ेशीर
संबंध िवकिस त कर यासाठी िव करणार ्यांना स म, समथ न आिण आधार दे या या
मतेवर अवल ंबून असत े.
५.१.५. िव कल ेची ओळख :
ो. िव यम ज े. टॅंटन या ंनी िव ची या या अशी क ेली आह ेक , "िव हणज े भावी
ाहकाला स ेवा िक ंवा क पना खर ेदी कर यासाठी राजी कर या साठी केलेला मािहतीचा
वैयि क स ंवाद होय ."
अमे रकन माक िटंग असोिसएशनन े, "िव कर या या उ ेशाने एक िक ंवा अिधक स ंभा य
ाहका ंसाठी िव ह े मौिखक सादरीकरण आह े." याची या या अशी क ेली आह े.
ो. िफिलप कोटलर या ंनी िव ची या या अशी क ेली आह े क , "िव हणज े
सादरीकरण , ांची उ र े आिण मागणी या उ ेशाने, एक िक ंवा अिधक स ंभा य
खरेदीदारा ंशी पर पर स ंवाद साधण े".
िव ह े वैयि क िव च े तं आह े या ार े िव ेता िविश उ पादन खर ेदी कर यासाठी
ाहकाच े मन वळव यासाठी या या िक ंवा ित या पर पर कौश या ंचा वापर करतो . िव ेते
ाहकाला ह े पटवून दे यासाठी उ पादनाची िविवध व ैिश ्ये मांड याचा य न करतात .
तथािप , उ पादन खर ेदी कर यासाठीच ाहक िमळवण े हा य ेक वेळी िव कर यामागील
हे नसतो . ाहका ंना नवीन उ पादनाची जाणीव क न दे यासाठी अन ेकदा क ंप या या munotes.in
Page 105
िव यव थापन – १
105 ि कोनाचा अवल ंब कर याचा य न करतात . कंपनीला या उ पादना ंब ल जाग कता
करायची आह े, यासाठी क ंप या य क ि त ि कोन वीकारतात . कारण िव म य े
वैयि क पशा चा समाव ेश असतो ; संभा य ाहकाला उ पादन क से पटवून ायच े हे
िव े याला चा ंगले माहीत असत े.
िव ही िकरकोळ िव आिण ाहका ंनाथेटिव या दोन व ेगवेग या कार े होऊ शकत े.
िकरकोळ िव अ ंतग त िव ितिनधी हा जे ाहक वतःह न उ पादनाची चौकशी
कर यासाठी य ेतात या ं याशी स ंवाद साधतो . िव े याचे काम क याला ाहका ंची गरज
समजून घेऊन आिण यान ुसार या ेणीची िविवध उ पादन े दाखिवण े सुिनि त करण ेहे
आहे. थेट िव अ ंतग त िव ेता स ंभा य ाहका ंना भ ेट देऊन क ंपनी या नवीन
उ पादनाब ल िक ंवा ाहका ंना ख ु या बाजारात ून न िमळणा या नवीन उ पादना ंब ल
मािहती क न द ेतात.
५.१.६ िव च े कार :
१. यवहार िव : यवहार िव ह े एक साध े, अ पकालीन िव धोरण आह े जे जलद
िव कर यावर ल क ि त करत े. या कार या िव म य े, खरेदीदार िक ंवा िव ेता
दोघांनाही आपापसात दीघ कालीन संबंध िवकिसत कर यात फारसा रस नसतो .
यवहार िव सा या , यापारी उ पादनासह चा ंगले काय करत े. उ पादन बह धा सहज
उपल ध अस यान े आिण पधा मक उ पादना ंपासून वेगळे करता य ेत नस यान े याची
िव उ पादन िक ंमत आिण उपल धत े या आधारावर क ेली जात े. िव ितिनधीचा
ाहका ंशी कमीत कमी स ंवाद असतो . सामा यत : िवपणन ार े ाहका ंना मािहती िमळत े
आिण उ पादना ंची मागणी वाढवत े. यवहार िव बह त ेकदा िकरकोळ बाजारात
आढळत े जेथे ाहकाला याला काय हव े आहे याची चा ंगली क पना असत े आिण त े
खरेदी िनि त कर याप ुव पूव िव े यांना साध े, प िवचारतात .
२. संबंध िव : या म य े सामा यत : साधी िक ंवा म यम ग ुंतागुंतीची उ पादन े समािव
असतात . ब याचदा अशा यवहारा ंम ये जा त कमाई असत े. संबंध िव म य े, िव ेता
यां या लि यत ाहका ंसोबत याव साियक संबंध िवकिसत करतो . हे संबंध सामा यत :
प रचय , आवड -िनवड आिण िव ासावर आधा रत असतात .
जे हा एखा ा ाहकाला खर ेदीची आव यकता असत े, ते हा ाहक उपल ध बाजाराचा
शोध घ ेतो आिण पधा मक िक ंमती आिण उपल धत ेवर खर ेदी करतो . जर िव ेता
पधा मक सौदा पूण क शकत अस ेल तर ाहक या याकड ून खर ेदी क शक ेल
अ यथा ाहक ित प या कडून खर ेदी कर ेल.
३. भागीदारी िव : भागीदारी िव यव थ ेम ये, िव ेता ाहका ंचाच एक मह वाचा
भाग बनतो . िव भागीदारीच े उदाहरण हणज े बोइंग िवमान वाहत ूक कंपनीला जीई
जेट इंिजनची िव आह े. जीई एअर ा ट इ ंिजन आिण बोई ंग या दो ह च े यश ह े
बोईंग यासा यावर बसणार े आिण उ म कार े काम करणा या इ ंिजनांवर अवल ंबून
असत े. या कारची िव दो ही प ा ंमधील दीघ कालीन , मू यवान भागीदारीवर munotes.in
Page 106
जािहरात आिण िव यव थापन
106 अवल ंबून असत े. सहसा , अशा का रची भागीदारी िव िवकिसत हो यासाठी बरीच
वष लागतात .
४. मािहतीप ूण िव : मािहतीप ूण िव श ैली असल ेले ि व ेते ाहका ंना कंपनी या
ऑफरब ल मािहती द ेतात, परंतु यांचा ाहका ंशी स ंवाद हा कमी असतो . ही िव
शैली जे ाहका ंना िविवध उ पादन े िवकतात अशा यावसाियका ंम ये लोकि य आह े.
५. ेरक िव : काही िव ेते सादरीकरण , ाहका ं या यशोगाथा िक ंवा गुंतवणुक वरील
अंदािजत परतावा (ROI) अ या िविवधतम ल ु या वाप न ाहका ंना उ पादन िक ंवा
सेवा खर ेदी कर यास व ृ करतात . या भागात बर ेच ाहक आ हेत आिण या ंचे ल
वेधून घे यासाठी आिण त े िटकव ून ठेव यासाठी मया िदत व ेळ आह े अशा भागात ेरक
िव धोरण े लोकि य आह ेत. उदाहरणाथ , मॉल, पय टन े ही अशा िठकाणी ेरक
िव धोरण े िदसू शकतात .
६. गरजािभम ुख िव : गरजािभम ुख िव ेते अनेकदा यां या ाहका ं या गरजा पूण
कर यासाठी यांची िव समायोिजत करतात . ते ितसाद सुधा शकतात , सम या
वरीत सोडव ू शकतात आिण यांचे उ पादन िकंवा सेवा यो य का आहे हे समजाव ून
सांगू शकतात , ाहक एखाद े उ पादन िकंवा सेवा कशी खरेदी क शकतो आिण
वाप शकतो याब ल क पना देऊ शकतात . जेथे िव े यांकडे ाहका ं या वैयि क
मागणीन ुसार िव रचना कर यासाठी वेळ असतो िकंवा जेथे ाहक िकंवा
सम या ंसह िव े यांशी संपक साधतात अशा िठकाणी गरजािभम ुख िव ीकोन
िदसून येतो. ाहक सेवा ितिनधी ही अशा यावसाियका ंची उदाहरण े आहेत जी
अनेकदा ाहका ं या गरजा पूण क न िव करतात , जसे क ऑनलाइन िकरकोळ
िव े यांसाठी दुकानामधील िव सहयोगी िकंवा चॅट बॉ स .
७. सहयोगी िव : नातेसंबंध िनमा ण कर यात , यां या ाहका ंसाठी काय करणार े
उपाय शोध यात आिण िव साठी अिधक मािहतीप ूण आिण शै िणक ीकोन
घे यास इ छुक असल े यांसाठी सहयोगी िव शैली भावी धोरण असू शकते.
सहयोगी िव यावसाियक अनेकदा यां या ाहका ंना मदत कर याच े उि ठेवतात
आिण ते नातेसंबंधात लवकर िव ास थािपत कर या साठी काय करतात . सहयोगी
िव प त ना इतर शैल पे ा जा त वेळ लागू शकतो परंतु याचा प रणाम ाहकाला
समजू शकतो .
सहयोग सहसा अि त वात असतो जे हािव ेते ाहका ं या गरजा आिण ाहक
िव े या या उि ा ंना उ म कार े संबोिधत करणार े पर पर समाधान शोध यासाठी
एक काम करतात . ही िव शैली पर परस ंवादाला मह व देते, जी स लागार ,
सानुकूल-उ पादन िकरकोळ िव ेते आिण इतर िव साठी लागू होते जेथे ितिनध ना
एकाच ाहकासोबत मोठ्या माणात वेळ यतीत करावा लागतो .
८. समाज मा यम े िव : ऑनलाइ न आिण समाज मा यम े िवपणन तं ांम ये सहसा
ितमा िनिम ती, नेटविक ग आिण मसुदा िनिम ती करणे समािव असत े. बरेच सामािजक
िव ेते यांची उ पादन े सू म, संभाषणा मक शैलीत सादर कर याचा य न करतात , munotes.in
Page 107
िव यव थापन – १
107 या समाज मा यम िव े यांना मोठ्या माणावर समाज मा यमा ंवर पािठंबा िमळतो
असे िव ेते अिधक चांगले काय क शकतात . सोशल मीिडया भावक हे िव
यावसाियका ंचे उदाहरण आहेत जे यां या ाहका ंशी संबंध जोड यासाठी ही िव
शैली वापरतात . या िव धोरणाम य े, िव े यांसाठी यां या िनयिमतपण े उ पािदत
साम ीम य े िव चा समाव ेश क न आिण िव ितिनध ऐवजी सहकारी वापरकत
हणून वतःच े िवपणन क न खरेदीदार -िव ेता संबंध कमी प करणे सामा य आहे.
९. ठोस िव : या शैलीचे यावसाियक अनेकदा िव प े ा ाहका ंशी असल े या
नातेसंबंधांना ाधा य देतात, यामुळे ाहक ब याचदा वा तिवक -शैलीतील िव े यांना
िव ासाह आिण िन ाव ंत समजतात . यांना ठोस िव म य े रस आहे अशांसाठी
दज दार उ पादन े आिण सेवा, थािपत देश , िव वाय ता आिण कंपनी पािठंबा
हे या िव च े मु य िनकष आहेत.
१०. कृतीशील िव : कृतीशील िव ेते उ च- ा ी करणार े यावसाियक आहेत जे शीष
िनण य घेणा या ंना िवक यास वार य दश िवतात . ही िव शैली असल ेले लोक
सहसा किमशन - े रत आिण उ पादन िकंवा सेवेची कमतरता दश वून यां या
ाहका ंसाठी िनकडीची भावना िनमा ण करणार े असतात . ही शैली वापरणार े
यावसाियक अनेकदा आ मिव ास ू आिण अ यंत े रत असतात , िव कड े रोमांचक
आ हान हणून बघतात आिण िव ला लवकर ितसाद देतात. ितक ट िव ,
काय म न दणी आिण सद य न दणी ही अशी काही िठकाण े आहेत िजथे ही शैली
वापरता ना िदसत े, परंतु कृितशील िव शैली अनेक उ ोगा ंम ये अि त वात आहे.
५.१.७ िव ि या :
िव हे कोण याही सं थेची जीवनवािहनी असत े आिण िव ि या यव थािपत
करणे हे कोण याही यवसायातील सवा त मह वाच े काय आहे.
१. संभा य ाहक ओळखण े : िव ि य े या पिह या ट यात संभा य ाहक
ओळखण े समािव आहे. ओळख या गेले या सव संभा यता वा तिवक ाहका ंम ये
पांत रत होत नसतील तरी यो य संभावना ओळखण े आव यक आहे कारण ती
भिव यातील िव ि या ठरवत े. िव ेते संभा य ाहका ंना ओळख यासाठी िविवध
ोता ंवरकाम करतात . िव ेते िनद िशका (directory), संकेत थळ े आिण मेल आिण
दूर वनी ार े संभा य ाहका ंशी संपक साधतात . संभा यता ओळख यान ंतर िव
ितिनधी ाहका ं या आिथ क मता , गरजा, आवड -िनवड आिण ाधा या ं या
आधारावर यांचे वग करण करतात .
२. िव तयारी : या चरणात िविश संभा य ाहका ं या गरजा, स या वापर या
जाणा या सेवा आिण व तूंसंदभा त मािहती घेणे आिण यांचे िव ेषण करणे, इतर
उपल ध ँड आिण वैयि क वैिश ्यांब ल या भावना याचा समाव ेश होतो. ही
मािहती िव चा ि कोन िनवड यासाठी आिण सादरीकरण तयार कर यासाठी
वापरली जाते. िव े याकड े संभा य ाहका ंब ल िजतक अिधक मािहती असेल munotes.in
Page 108
जािहरात आिण िव यव थापन
108 िततका तो अचूकपणे संवाद साध यासाठी आिण सादरीकरण िवकिसत कर यास
स म असेल.
३. पूव - ि कोन : संभा यता आिण वग करणान ंतरची पुढील पायरी हणज े पूव - ि कोन .
या ट यावर िव ेता संभा य ाहकाशी संपक कसा साधायचा हे ठरिवतो . िव ेते
संभा य ाहका ं या सोयीन ुसार वैयि क भेट देऊ शकतात , दूर वनीव न संपक साधू
शकतात िकंवा प ा ार े संपक साधतात .
४. ीकोन : या ट याव र िव े याने ाहका ंशी यो य र या संपक साधला पािहज े. याने
ाहकास यो य र या अिभवादनक न चांग या संभाषणान े सु वात केली पािहज े. या
ट यावर िव े याचा ीकोन , पेहराव, बोल याची प त सवा त मह वाची आहे.
५. सादरीकरण : या ट यावर िव ेते उ पादन आिण उ पादना ंचे फायद े याब ल
तपशीलवार मािहती देतात. िव ेते उ पादनाची वैिश ्ये सांगतात, िकमती या
अनुषंगाने बाबतीत उ पादनाच े फायद े आिण मू य प करतात .
६. आ ेपांवर मात करणे : सादरीकरण आिण ा यि कान ंतर, जे हा ाहका ंना मागणी
दे यास सांिगतल े जाते, ते हा तेआ ेप घेऊन खरेदी कर यास टाळाटाळ करतात .
ाहक सु थािपत ँड्सना मह व देतात या तुलनेने नवीनउ पादना ंब ल
उदासीनतािक ंवा उतावळ ेपणा िकंवा अथवा खरेदीची अिन छा दश िवतात . ाहक
िकंमत, िवतरण वेळा, उ पादन िकंवा कंपनीची वैिश ्ये इ. संदभा त आ ेप न दवतात .
िव ेते यांचे आ ेप दूर क न अशा आ ेपांना कुशलतेने हाताळ ून ाहकाला खरेदी
कर यास वृ करतात .
७. िव िनि ती : आ ेप हाताळ यान ंतर आिण ाहका ंना उ पादन खरेदी कर यास
वृ के यानंतर िव ेता ाहकाला मागणी न दिव याची िवनंती करतो . िव ेता
मागणी न दिव यासाठी खरेदीदारास मदत करतो .
८. पाठप ुरावा आिण देखभाल : िव िनि त के यानंतर लगेचच िव े याला काही
पाठपुरावा उपाययोजना करा या लागतात . िव ेता यो य वेळी व तू पोचिवतो ,
िव प ात सेवेची खा ी देतो यामुळे ाहका ंचे समाधान होतेआिण पु हा खरेदीची
खा ी होते.
९. खाते देखभाल : िव ि य ेत खाते देखभाल ही अंितम ि या हणून सूचीब केली
गेली असली तरी, ती खरोखरच पुढील िव चीस ु वात असत े आिण पया याने नवीन
ाहक -िव ेता संबंधांची सु वात असत े. िव या प रि थतीत जेथे पुनरावृ ी खरेदी करणे
हे उि असत े (एकलिव या अपवादान े) ितथे दीघ कालीन संबंध थािपत
कर यासाठी ाहकाशी पाठपुरावा करणे मह वाच े आहे.
अिलकड े िव ि य ेत आमूला बदल झाला आहे कारण बह सं य िव ही वैयि क
पातळीएवजी ऑनलाइन िकंवा दूर वनीव न वर होते. आिण या तुलनेत िव यव थापन
णाली तांि क ्या अिधक अ याध ुिनक बन या आहेत. munotes.in
Page 109
िव यव थापन – १
109 ५.१.८ भावी िव े याची वैिश ्ये :
१. ऐक याच े कौश य : िव े याकड े ऐक याच े कौश य असण े गरजेचे आहे. चांग या
िव े याला ाहका या गरजा पूण करणे आव यक आहे. याने आप या ाहका ंचे
ल पूव क ऐकले पािहज े आिण आव यक असेल ते हाच बोलल े पािहज े. एक चांगला
िव ेता नेहमी संभाषण करतोच असे नाही.
२. ामािणकपणा : ाहक ामािणक िव े याचे नेहमीच कौतुक करतो . िव े याने
उ पादना ंब ल खरे आिण िन प सांिगतल े पािहज े अशी ाहका ंची अपे ा असत े.
याने ाहका ंपासून उ पादनाची कोणतीही मह वाची आिण संबंिधत मािहती लपवू नये.
हे आिथ क उ पादना ं या बाबतीत अिधक संबंिधत आहे. िव े या या
ामािणकपणाम ुळे ाहका ं या मनात उ पादनाब ल आिण संपूण कंपनीब ल चांगली
आिण अनुकूल ितमा तयार होते.
३. सहान ुभूती : सहान ुभूती हणज े इतर लोकां या सम या आिण िवचार समजून घे याची
मता होय. िव े याने ाहका ं या गरजांब ल सहान ुभूती बाळगली पािहज े यामुळे
िव े याला ाहका या गरजा आिण याला काय हवे आहे याचा आगाऊ अंदाज
लाव यास हे मदत होते. हे सादरीकरण कर यास देखील मदत करते.
४. नेटविक ग : नेटविक ग हे िव े याचे एक मह वाच े वैिश ्य आहे. चांग या िव े याला
नेटवक नेहमीच आवडत े. िव े याने यां या िव समुदायात सामील होणे उिचत आहे
आिण अनेक यावसाियक संपक ठेव याचा य न करणे आव यक आहे. ामुळे
िव या अनेक संधी उपल ध होतात .
५. ेरणा/ उ साह : यश वी िव ेता नेहमीच े रत असतो . तो कोण याही णी िव
कर यासाठी नेहमी तयार असतो . िव े याने सतत श यता शोध या पािहज ेत.
िव े याचा उ साह ाहकाला अिधक खरेदी कर यास िकंवा उ पादनाची अिधक
मागणी दे यास ो सािहत करतो .
६. अंदाज : िव यव थापनाचा मह वाचा भाग हणज े भिव यातील िव चा अंदाज.
िव यव थापकान े िव अंदाजाच े कौश य िवकिसत केले पािहज े. िव
यव थापकाला िव अंदाजा या िविवध प त च े चांगले ान असल े पािहज े. हे िव
िनयोजन , वेळाप क , िद दश न, भरती इ यादी िव शी संबंिधत िविवध ि यांम ये
मदत करते.
७. भाविनक बुि म ा : िव े यासाठी भाविनक बुि म ा मह वा ची असत े परंतु िव
यव थापका ंसाठी ती जा त मह वाची असत े. िव दर यान , संभा य ाहका ं या
आ ेपांवर मात कर यास िव यव थापक स म असतो . हे िव यव थापकाला
यांची काय मता वाढव यासाठी िव गटाला कसे आिण के हा े रत आिण समथ
करावे हे जाणून घे यात मदत करते.
८. आ हान दे याची मता : भावी िव यव थापकान े यां या सव काय संघ
सद या ंना आ हाना मक आिण ेरणा देणा या माग दश कासारख े काय केले पािहज े. तो munotes.in
Page 110
जािहरात आिण िव यव थापन
110 असा कोणीतरी असावा याचा िव े ात आदर केला जातो आिण िव या े ात
उ कृ पा भूमी आहे. यां याकड े भावी पर पर कौश य े असण े आव यक आहे.
९. अनुकूलन मता : िव गटाच े व प यि पर व े बदलू शकते. एखा ाला अनेक
अनुभवसंप न िव यावसाियक असू शकतात जे उ कट , मह वाका ं ी
महािव ालयीन पदवीधारका ंसोबत यांची पिहली िव भूिमका सु करतात . सं था
असे िव यव थापक शोधतात जे िविवध तरांचा अनुभव आिण पा भूमी
असल े या िव े यांना े रत कर यासाठी यांची नेतृ वशैली जुळवून घेऊ शकतात .
१०. गटनायक : अनेक उ चपद थ िव अिधकारी एकटे काम कर यास ाधा य
देतात. ते यां या वत: संभा य ाहका ंचा पाठपुरावा करतात िकंवा वतं माग
अवल ंिबतात . परंतु उ म िव यव थापनासाठी िव यव थापकान े लोकांशी
जवळून काम करणे आव यक आहे. यांना केवळ िव गटासोबतच काम करावे लागत
नाही तर व र यव थापनालाद ेखील िनयिमतपण े अहवाल ावा लागतो . िव
यव थापकान े संघातील सद या ंशी िनयिमतपण े संवाद साधण े आव यक आहे जे
दश िवते क िव यव थापक खरोखर िव संघाची काळजी घेतात.
५.२ िव दल यव थापन
यवसायाम य े असा ग ैरसमज आह े क जो पय त ते एक चा ंगली िव धोरण े बनिवल े क
सव काही होत े पण य ात रणनीती अ ंमलात आण या जात आह ेत क नाही याची
खा ी कर यासाठी स ं थेने चांगला स ंघदेखील िनय ु करण े आव यक आह े. टी ह
जॉ सन े हट या माण े, ‘क पना अ ंमलात आण यािशवाय कधीही म ू यवान ठरत
नाहीत .’ हणूनच िव श यव थापन ह े सं थेचे ाधा य असल े पािहज े.
िवि श यव थापन हणज े अशा िवि श चा िवकास याम य े िव
प रचलनामधील सम वय , िविवध िव प त च े िश ण आिण वापर या ंचा समाव ेश
असतो याम ुळे िव ची य ेय आिण उि े सा य होतात .
िवि श यव थापन ही िवपणन यव थापनाची उप - णाली आह े. हे िव
यव थापन आह े जे िवपणन या योजन ेचे वा तिवक िवपणन कामिगरीम य े पांतर करत े.
५.२.१ अथ व िनवड
िनवड हणज े यांनी िविवध पदा ंसाठी अज केला आह े यामध ून यो य उम ेदवारा ंची िनि त
सं या िनवडण े होय. भरती ि य ेनंतर िनवडीची ि या स ु होत े. भरतीम य े िनयोिजत
तारख ेपय त ा झाल े या सव अजा चा िवचार क ेला जातो तर िनवडीम य े फ यो य
उमेदवारा ंची आव यक स ं या िवचारात घ ेतली जात े.
सव च कंप या अ नुसरतीलअशी कोणतीही आदश िनवड ि या अि त वात नाही .
सामा यतः िव ेता िनवड यासाठी सो या आिण लहान िनवड ि य ेचा अवल ंब केला
जातो. तथािप , काही क ंप याना ज े हा जा त िव ेते िनवडायच े असतात त े हा दीघ आिण
प तशीर िनवड ि य ेचा अवल ंब केला जातो . munotes.in
Page 111
िव यव थापन – १
111 ५.२.२ िनवड ि य ेतील ट प े:
१. अज ा करण े : िव े या या पदासाठी पा उम ेदवारा ंकडून अज मागिवल े जातात .
उमेदवारा ंना या ंचे अ ज यां या बायोड ेट्यासह पाठव यास सा ंिगतल े जात े. काही
सं था र जागा उपल ध क न द ेताना िविहत श ु क भर यास सा ंगतात.
२. अजा ची छाननी : िव ेता पदासाठी सव उमेदवारा ंकडून ा झाल े या अजा वर नंतर
ि या क ेली जात े. अपूण / अध वट/ चुक चे अ ज बाद क ेले जातात . जे उमेदवार
पा ता िनकष प ूण कर यात अयश वी ठरतात या ंचा देखील पदासाठी िवचार क ेला
जात नाही .
३. ाथिमक मुलाखत : मुलाखत हा िनवड ि य ेचा सवा त मह वाचा भाग आह े. त
मुलाखतीसाठी िकती उम ेदवारा ंना बोलावायच े हे ठरिवतात आिण उम ेदवारा ंना या
अनुषंगाने कळिवल े जाते.
४. लेखी चाचणी : िव ेता पदासाठी सव पा उम ेदवारा ंना लेखी परी ेसाठी बोलावल े
जाऊ शकत े. चाचणीम य े सामा यतः व त ुिन आिण वण ना मक अस े दोन भाग
असतात . व तुिन ा ंव न उम ेदवारा या इ ं जी, गिणता या ानाची आिण
या या सामा य ानाची पातळी तपासली जात े तर वण ना मक ा ंव न
उमेदवारा या ल ेखन कौश याची चाचणी होत े.
५. अंितम मुलाखत : िव ेते पदा या िनवड ि य ेदर यान ल ेखी परी ेत यश वी
झाले या उम ेदवारा ंना य म ुलाखतीसाठी बोलािवल े जात े. मुलाखत ही
उमेदवाराची मौिखक परी ा असत े. उमेदवाराला राजकारण , डा, िवपणन , बँिकंग
इ यादी िवषया ं या िव त ृत ेणीवर िव चारले जाऊ शकतात .
मुलाखतीचा उ ेशहा त ा ंना सामोर े जा या या उम ेदवारा या मत ेची चाचणी घ ेणे
आिण या ं याशी स ंवाद साधण े असतो . मुलाखत िनयो याला ह े जाण ून घे यास
मदत करत े क , उमेदवार लाजाळ ू य आह ेक कोणतीही क ृती हाती घ े याइतपत
धाडसी आह े. या उम ेदवारा ंची िव ेता हण ून िनवड होणार आह े, यां याकड े
चांगली स ंवाद मता असण े गरजेचे आहे.
६. संदभा ची तपासणी : िव े या या पदासाठी अज दारांना सहसा या ं या अजा म ये
काही िशफारसी द े यास सा ंिगतल े जात े. उमेदवाराच े व त न आिण चा र य जाण ून
घे यासाठी अशा य ना भिव यात गरज भास यास िनयो या ार े संपक साधला
जाऊ शकतो .
७. वै क य तपासणी : िव ेता पदासाठी यश वी उम ेदवारा ंची त े शारी रक ्या
तंदु ती जाण यासाठी व ै क य तपासणी क ेली जात े. उमेदवाराची उ ंची, वजन, ी
इ यादी तपासली जात े. कोण या ही कार या नोकरीसाठी शारी रक त ंदु ती
मह वाची असत े. िव े यांसाठी ह े अिधक मह वाच े आ ह े कारण याला सात यान े
वास करावा लागतो . munotes.in
Page 112
जािहरात आिण िव यव थापन
112 ८. अंितम िनवड : वै क य ्या तंदु त आढळल े या उम ेदवारा ंना िव ेता पदावर
ता पुर या व पात िनय ु केले जाऊ शकत े. ोबेशन (प रिव ा कालावधी ) हा
ारंिभक िश ण कालावधी आह े या दर यान िव े याला याच े काम िशकाव े
लागत े आिण िनयो यासाठी समाधानकारक कामिगरीद ेखील करावी लागत े. हा
कालावधी सहा मिहन े ते दोन वषा पय त अस ू शकतो . या कालावधीत िनयो या या
अपे ेनुसार कामिगरी करणा या ंनाच कायम क ेले जात े. ा दर यान िव े याला
सहसा एकि त / ठोक पगार िमळतो . या या स ेवेची प ु ी के यानंतरच याला
वेतन ेणीवर कायम कर यात य ेते.
५.३ सारांश
िव यव थापन ही िव कम चार्यांना िनयु करणे, िश ण देणे आिण े रत करणे,
संपूण िव िवभागातील प रचालनाचा सम वय साधण े आिण यवसाय महसूल वाढिवणार े
एकसंध िव धोरण लागू कर याची ि या आहे.
भावी िव यव थापना या फाय ा ंम ये हे समािव आहे:
वाढीव िव महसूल आिण नफा
सुधा रत िव अंदाज िव ासाह ता, याम ुळे महसूल प रवत नशीलता कमी करणे
ाहक आिण कम चारी या दोघांकडून उ म समाधान आिण िन ा
कमी कम चारी गळती आिण यामुळे भरती आिण धारणा खच कमी होणे
ित कम चारी वाढल ेली उ पादकता
इंटरनेटमुळे, ाहक नेहमीपे ा अिधक प र क ृत आहेत आिण कंप यांनीदेखील या
माणावर प र क ृत असाव े अशी यांची अपे ा आहे. ाहका ंना जलद आिण सहजपण े
यवसाया ंशी संवाद साधता येईल आिण मािहती िमळवता येईल अशा कार े यांना
ऑनलाइन आिण समाज मा यमा ं ारे तसेच दूर वनीवर ाहक सेवा हवी आहे.
िव ितिनध ना यांचे काम चांग या कार े कर यात मदत कर यासाठी गत साधन े
देखील आव यक आहेत आिण यांना याची अपे ा आहे. लाउड आिण मोबाईल
ऍि लक ेश स आिण उ च दजा ची वा तिवक ाहक मािहती िव टूलिकट या मा यमात ून
"असण े चांगले आहे" पासून "ते आव य क आहे" वळला आहे.
munotes.in
Page 113
िव यव थापन – १
113 ५.४ वा याय
१. र थाना ंची पूत करा.
१. _____ हे कंपनी आिण या या ाहका ंना या या िव श या य ना ंतून
जा तीत जा त लाभ िमळव ून दे याचा माग आहे.
अ) िव यव थापन ब) मानव संसाधन यव था पन
क) आिथ क यव थापन ड) उ पादन यव थापन
२. िव यव थापन हे िव कम चा या ंचे _____ आिण कंपनी या िव चा मागोवा घेणे
आिण अहवाल देणे हे असत े.
अ) धोरण ब) िश ण आिण यव थापन क) यव थापन ड) िनयं ण
३. _____ हे िव यव थापनाच े मूलभूत माग दश क त व आहे.
अ) ाहक आनंद ब) ाहक अिभम ुखता क) ाहक समाधान ड) ाहक अिभ ाय
४. _____ ही िवपणन यव थापनाची उप- णाली आहे.
अ) िव श यव थापन ब) आिथ क यव थापन
क) मानव संसाधन यव थापन ड) सम वय यव थापन
५. _____ हणज े यांनी पदांसाठी अज केले होते यामध ून यो य उमेदवारा ंची िनि त
सं या िनवडण े.
अ) िनवड ब) भत क) पदाचे वण न ड) नोकरीच े वण न
उ रे : १. िव यव थापन २. िश ण आिण यव थापन ३. ाहक आनंद ४. िव श यव थापन ५. िनवड
२. खालील िवधान े अस य क स यत ेसांगा.
१. िव यव थापन चांग या कार े सं थे या संरचनेला प रभािषत करते.
२. संचालक मंडळ हे िव िनयोजनाच े काय करते .
३. िव यव थापन सं थेला िव मािहती संकिलत कर यास स म करते.
४. कृती-क ि त िव ेते उ च- ा ी करणार े यावसाियक आहेत जे शीष िनण य-िनमा यांना
िवक यास वार य दश िवतात .
५. नेटविक ग हे िव करणा या य च े एक मह वाच े वैिश ्य आहे.
उ रे:१. स य २. अस य ३. स य ४. स य ५. स य
munotes.in
Page 114
जािहरात आिण िव यव थापन
114 ३. यो य जोड्या जुळवा :
तंभ अ तंभ ब
१. अज ा करणे अ. भावी िव य च े गुण
२. ामािणकपणा , सहान ुभूती ब. िव िवभागाच े काय
३. पूव ण क. िनवड ि य ेतील पिहली पायरी
४. िव अंदाज ड. मॉल िकओ क , बाजार टॉल , पय टन े
५. ेरक िव इ. िव ि य ेची पिहली पायरी
उ रे :१. क , २. अ , ३. इ , ४. ब , ५. ड
४. िटपा िलहा.
१. िव यव थापनाची वैिश ्ये
२. िव यव थापनाच े मह व
३. िव च े कार
४. भावी से समनच े गुण
५. िव ची कला
५. थोड यात उ रे ा.
१. िव यव थापन या श दाची या या करा आिण याची वैिश ्ये देखील प करा.
२. िव ची कला हणज े काय? िव ि य ेची यो य उदाहरणासह चचा करा.
३. िनवड या श दाची या या करा आिण िनवडीची ि या प करा.
४. “िव े याकड े िविवध कारची कौश य े असण े आव यक आहे”
५. िव यव थापना या काया ची चचा करा.
५.५ संदभ
Online Library:
1. https://ndl.iitkgp.ac.in/
2. https://www.britishcouncil.in/library/online -librar y
3. http://infolibrarian.com/dlib.html
munotes.in
Page 115
िव यव थापन – १
115 Reference Books :
1. Richard R. Still, Edward W. Cundliff, Normal A. P Govoni, Sandeep
Puri (2017), Sales and Distribution Management: Decisions,
Strategies, and Cases, Pearson; Sixth edition.
2. Nag A., Sales and Distributi on Management, McGraw Hill Education,
New Delhi
3. Havaldar Krishna K / Cavale Vasant M, Sales and Distribution
Management Text and Cases, 2nd ed., McGraw Hill Education, New
Delhi
4. Thomas DeCarleo, Sales Management, Wiley India, 10th Edition.
5. Aftab Alam, S ales and Distribution Management,Wisdom Publication,
2006 Edition.
6. Patrick Forsyth, Sales and Management Training, A. Maya Gover
Publication, Edition 2001.
7. Aswathappa, K., Human Resource Management, Tata McGraw -Hill,
New Delhi.
8. Dessler, G. and Varkk ey, B., Human Resource Management, Pearson
Education, Delhi.
Websites:
1. https://epgp.inflibnet.ac.in/
2. https://dictionary.cambridge.org/dictionar y/english
3. https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english
4. https://www.investopedia.com/terms/
5. https://www.yourarticlelibrary.com
6. https://www.economicsdiscussion.net
7. https://businessjargons.com/
8. https ://smallbusiness.chron.com/
munotes.in
Page 116
116 ६
िव यव थापन – २
करण स ंरचना
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ िव स ं था
६.३ सारांश
६.४ वा याय
६.५ संदभ
६.० उि े
या घटकाचा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होतील :
िव िश ण आिण िविवध कार या िव िश ण प त चा अथ समज ून घेणे.
िव कम चा या ं या िविवध ेरक घटक आिण मानधन िक ंवा पगार प ती च े अ वेषण
करणे.
िव स ं था िवकिसत कर यासाठी या रचना आिण पाय या समज ून घेणे.
६.१ तावना
िव यव थापनाच े जग व ेगाने िवकिसत होत आह े. तं ाना या गतीम ुळे यात च ंड
बदल होत आह ेत. ाहका ंना उ पादन िवक याप ुरतेच मया िदत रािहल ेले नाही तर िव
कम चा या ं या आिण िव स ं थे या िवकासावर मोठ ्या माणात भर िदला जात आह े.
िव ह े कोण याही स ं थे या उभारणीला अ यावशक असत े. ही वा त िवक िव आह े जी
सं थेला महस ूल िमळव ून देते. जो पुढे िव तार आिण आध ुिनक करणासाठी वापर ला जातो.
िव यव थापन हा िवपणन यव थापन ेचा कणा आह े. जे हा स ं था िव कम चा या ंना
ो साहन द ेईल, ेरक घटका ंकडे ल द ेईल त े हाच ते भावी हो तील. िव
कम चा या ंसाठी िविवध कार या मोबदला प ती द ेखील स ं थेला पधा मक फायदा
िमळव ून देतात. िव स ं थेची रचना स ं थे या िवकासात मह वप ूण भूिमका बजावत े. हे
घटक िव यव थापनाची मानवी स ंसाधन े आिण स ं था स ंरचना यावर ल क ि त
करतात . munotes.in
Page 117
िव यव थापन – २
117 ६.१ िव िश णाचा अथ
िव िश णाम य े नवीन िव स ंधी िनमा ण करण े आिण अ व ेषण करण े तसेच
सं थेसाठी िव ला अंितम व प देणे, संबंिधत कौश य े आिण त ं ांचा वैयि क िवकास
या बाबी समािव असतात .
िव िश ण ही िव ितिनध च े काय अिधक चांग या कार े पार पाड यासाठी , िविश
कौश य े दान कर याची आिण या ं या िव कामिगरीतील कमतरता द ूर कर याची
ि या आह े.
नॅशनल सोसायटी ऑफ स े स ेिनंग एि झ य ुिट हज , यूएसए या ं या मत े, “िव िश ण
हे िव कम चा या ंना या ं या कौश याचा प ुरेपूर उपयोग कर यात मदत कर या या
सम य ेवर सामा य ानाचा ह ेतुपुर सर आिण यो य वापर आह े.”
६.१.२ िव िश णाच े तं :
यो य िश ण प ती िनवडण े मह वाच े आहे. एखादी प त िनवड याप ूव , िश णाथ ंना
कोणती प त उ म कौश ल्य आिण िश ण , िवकास दान कर ेल हे जाणून घेणे आव यक
आहे. िश ण प ती िश णाथ ंम ये यो य व ृ ी िनमा ण कर यासाठी द ेखील स ज आह े.
याम ुळे िश णाची वीकाय ता वाढ ेल.
िश ण प त च े तपशील खालील माण े प क ेलेले आहेत :
१. या या न पद्धत : या यान प त िश णाथ ंना कौश य े आिण त ं े िव साठी
आव यक मािहती सादर करत े. िव िश णाथ एक काया मक घटक हण ून िव ,
िव या यव थापक य प ती , िव या िविवध अ ंतिन िहत सम या , िव तील
सज नशीलता , ॉस-फं शनल पर परस ंवादात िव ची भ ूिमका इ यादीब ल क पना
िशकवतात . या यान प तीम य े एक सहभागी वातावरण तयार क ेले जात े, जेथे
िश णाथ या यान े ऐकून, नोट्स िलह न , िवचा न , शंका द ूर क न आिण
सूचना िमळव ून सि यपण े सहभागी होऊ शकतात .
सहसा िलिखत सािह त्य आिण स ूचना प ुि तका सहभाग ना िद या जातात . काही
िश क या यान स े प रणामकारक कर यासाठी आिण िश णाथ ंम ये सखोल
वार य , आवड िनमा ण कर यासाठी क ा य साधना ंची मदत घ ेतात. कंपनीचे
अिधकारी , व र यव थापक , यावसाियक िश क , माक िटंग िवषयातील च ंड
अनुभव असल ेले अितथी या यात े यांना या यान स ा ंम ये व े हण ून काम
कर यासाठी आम ंि त क ेले जाते.
२. प रषद िश ण : प रषद ह े एखा ा िवषयावरील िविवध म ुद् ांवर चचा कर यासाठी
एक यासपीठ आह े. िश ण मा यम हण ून, ते िश णाथ आिण िश क
यां यातील पर परस ंवादासाठी यो य वातावरण तयार करत े. ही एक गट ब ैठक आह े
याम य े चच साठी प ूव िनयोिजत बाबी असतात . चचा ही अनेक पैलूंवर चालू शकत े. munotes.in
Page 118
जािहरात आिण िव यव थापन
118 प रषद ेचे सम वयक िक ंवा नेता चच या या िविवध म ु ांमधील जोडणीचा द ुवा हणून
काम करतात .
िव िश णाम य े, प रषद प ती िव िश णाथ भिव यात िव क शकतील
अशा िविश उ पादन े िकंवा सेवांब ल सवा गीण चचा कर याची स ंधी देते. िव
यव थापन आिण ादेिशक यव थापना वरही प रषद ेम ये चचा केली जात े. संपूण
स ाचे अ य ा ार े िनयं ण केले जाते.
३. घटना अ यास : घटना अ यास ह े वा तिवक जीवन िक ंवा का पिनक िव
प रि थती िक ंवा वगा त चचा केले या िव सम य ेचे िलिखत वण न आह े.
िश णाथ ंनी या घटने मधील िविवध म ु े यवि थत ऐकून, समजून घेतले पािहज ेत.
यानंतर, यांनी या सम या ं वैयि क िव स ंक पना आिण त वा ंशी जुळत आहेत का
ते शोधण े आव यक आहे जे क यांनी घटना अ यासाम य े भाग घ े यापूव च िशकल े
आहे. घटना अ यास हे सम या शोध याचा य न करत े, वैयि क िव िश तीच े
िनदान करत े आिण सम या ंवर उपाय शोध ून देते. या प तीम य े आ मिव ास
िमळिव यासाठी िव करणा या ंना या ंचे मत मा ंड याची परवानगी असण े आव यक
आहे.
४. थेट िश ण (on-the-job Training) : थेट िश ण हे एक लोकि य त ं आह े.
जे नवीन कम चा या ंना वतः िशक याचा अन ुभव घे याची संधी द ेते. िव या
संदभा त, न यान े िनयु केले या िव े यांना ज े हा व र िव ेते, िव पय वे क
ाहका ंशी स ंवाद साधतात त हा यांचे िनरी ण कर याची स ंधी िमळत े. या नवीन
िव े यांना चचा बारकाईन े पाह यास सा ंिगतल े जात े िजथे यांना वत मान आिण
संभा य ाहका ंशी कस े वागाव े याची क पना िमळत े.
िव िश णाथ ंना व र िव कम चा या ं या उपि थतीत िव कॉल कर याची
परवानगी आह े. कॉल प ूण झा यान ंतर, व र िव करणा या ं या च ुकांची चचा करतात
आिण िविश िव प रि थती कशी स ुधारायची याब ल स ला द ेतात. हे खरे तर
िश णाथ ंना अिधक िव कर यास आिण या ं या च ुकांपासून िशक यास व ृ
करते. आधुिनक काळातील िश ण काय म अिधक पर परस ंवादी असतात .
िवशेषतः – िव सार या े ात या नवीन प त चा प ्रचंड उपयोग िस झाला आह े.
५. क- ा य आधा रत िश ण (Audio -Visual) : िच पट , पॉवर पॉइ ंट, विनफ त ,
चलिच इ याद या िश ण प ती सजीव आिण मनोर ंजक आह ेत. यामुळे
िश णाथ ंना त े, आलेख, तािलका , चचा पाह याची तसेच खरेदीदार -िव ेता
पर पर संवाद, िवपणन त िक ंवा स लागाराची म ुलाखत , पुरवठादारा ंसह बैठक स ,
वा तववादी खर ेदी-िव प रि थती इ . ची संधी िमळत े. या प ती या यान -
आधा रत िश णा ंसह एकि त क े यावर एक अ य ंत उ ेजक िश ण वातावरण
तयार होते िजथे िश णाथ ंना िव च े सै ांितक आिण यावहा रक अन ु योग
िशक याची स ंधी िमळत े. munotes.in
Page 119
िव यव थापन – २
119 न यान े िनयु केलेले िव ेते संगणक-आधा रत िश ण िक ंवा इतर मा यमा ं या
संपका त येतात ज े आभासी प तीन े अि तीय खर ेदी-िव प रि थती दश िवतात . ही
िश ण उपकरण े जरी महाग असली तरी याव हा रक अिभम ुखता आिण व ेळे या
कमतरत ेमुळे अ यंत भावी आह ेत. खरेतर, म टीमीिडयान े आभासी िश ण
प त म य े ांती केली आह े. िजथे िव िश णाथ ंना ई-लिन ग मॉड ्यू स आिण ई -
परफॉम स सपोट िस टम (EPSS ) ारे गत िश ण िमळत े.
दूर क ा व्य णाली (VC) आज लोकि य होत आह े आिण ला ंब प या या
संवादासाठी भावी आह े. ही िश ण प त चलिच सादरीकरण आिण स ंगणक-
सहाि यत त ं े एक करत े. या तं ात, िविश िव प रि थती कशी यव थािपत
करावी , सम या -क ि त प रि थतीत िनण य कसे यायच े इ याद स ंबंधी स ंगणकावर
दिश त केले जातात . वेब-आधा रत िश ण आिण दूर- क ा य णाली िवक ि त
िश ण त ं ात उपय ु आह े िजथ े िश णाथ भौगोिलक ्या िवख ुरलेले असतात
आिण दो ही क आिण ा य प रणाम एकि त क न थ ेट ा यि क करतात .
६. यव थापन ख ेळ : संगणक क ृत यव थापन ख ेळ काही क ंप यां ारे वापरल े जातात .
जेथे िश णाथ गटा ंम ये िवभागल े जातात आिण य ेक गटात पाच त े सहा
िश णाथ सहभागी असतात . आभासी बाजार प रि थती िनमा ण के यानंतर या
गटांम ये खेळ होतात. पध म ये िव च े अंदाजप क , िव खच , िव उलाढालीच े
माण इ याद वर घ ेतले या सवा त भावी िनण यावर स ंघांची चाचपणी होते.
७. भूिमका : भूिमका बजावताना , वा तववादी िव प रि थतीच े एक क ृि म वातावरण
तयार क ेले जाते आिण िव करणार ्यांना का पिनक ाहकाला उ पादन िवक यास
सांिगतल े जाते. िश णाथ ंना आळीपाळीन े िव ेता- ाहक भूिमका कर यास सांिगतल े
जाते. यामुळे िश णाथ ंना वा तिवक जीवनातील खरेदी-िव चा अनुभव िमळतो.
िश क स ाच े बारकाईन े िनरी ण करतात आिण िशक ्षणाथ ंना व ेगवेग या
प रि थतीत स ुधारणा कशी करावी याच े माग दश न करतात . या िश णाचा उ ेश हा
िश णाथ ंम ये िव प रि थतीच े यव थापन आिण िनय ं ण कर याच े कौश य
िवकिसत करण े आहे. याम य े िश णाथ सम या हाताळ यासद ेखील िशकतात .
८. गटचचा प त : िश णा या या प तीम य े मया िदत स ं येने िविवध गट तयार क ेले
जातात . येक गट व र अिधका या या न ेतृ वाखाली माग दश न घेतो. गट िव
सम या ंब ल न े याशी चचा करतो आिण य ेक सम य ेवर सव मा य उपाय शोध याचा
य न क ेला जातो . गटचचा दर यान , येकाला इतरा ं या क पना ंमधून िशक याची
संधी िमळत े.
९. जॉब रोट ेशन ेिनंग : या प तीचा उपयोग िश णाथ ंना िविवध िवभागा ं या
काया बाबत अवगत कर यासाठी केला जातो ; जसे क , संशोधन िवभाग , खाते,
जािहरात , खरेदी, वे ण आिण जनस ंपक इ यादी िश ण काय म सुिनयोिजत
प तीन े आखल े जातात . या कार या िश णाम ुळे िश णाथ ंचे िव या िविवध
पैलूंवरील यावहा रक ान िवकिसत होत े. munotes.in
Page 120
जािहरात आिण िव यव थापन
120 १०. वैयि क चचा : िश णा या या प तीम य े,िव ितिनधी या या िव
यव थापक आिण व र यव थापका ंशी वेळोवेळी स ंपक साधतात आिण या ं याशी
वैयि क सम या ंब ल चचा करतात . यव थापक या ं या े ातील अन ुभवा या
आधार े यो य स ले आिण स ूचना द ेतात. यव थापका ं ारे िश णाथ ंना या ंची
प रणामकारकता , िनयोजन , िव या व ेळेचे यव थापन आिण िव शी स ंबंिधत इतर
बाब च े माग दश न केले जाते.
११. दूर थ माग दश न : जे हा िव िश णाथ म ु यालयापास ून आिण या ं या
संबंिधत िव द ेशापास ून दूर या िठकाणी काम कर यासाठी िनय ु केले जातात
ते हा या ंना मु यालयात िक ंवा िश णासाठी िनि त क ेले या िठकाणी एक य ेणे
कठीण होत े. अशा व ेळी प यवहारा ार े िश ण िदल े जाते. िश ण सािह य छापून ते
काम करत असल े या व ेगवेग या िठकाणी िव िश णाथ ंना पाठवल े जात े.
िश णाथ सािह य काळजीप ूव क वाचून मार्गदश न आिण स ूचनांचा अवल ंब करतात .
यांना अशा िश ण सािह यातील मजक ूर समज यात काही अडचण आ यास
प यवहारा ार े शंकांचे िनराकरण केले जाते.
६.१.३ िव दलाला व ृ करण े :
िव म य े ेरणा हणज े िव े याने या या कामात िकती म ेहनत घ ेतली असा आहे. काही
िव ेते वयं- े रत असतात , तर काह ना कामासाठी े रत क ेले जाते.
िव दला या ेरणेवर प रणाम करणार े घटक :
यश वी िव ेते ही एक े रत य असत े. ितची उ स ुकता, संधी िमळव याची तयारी
आिण िज ी , िचकाटी या गो ी कामा या िठकाणी याला उ कृ बनवतात . ही वैिश ्ये, जरी
ती अ ंशतः ित या यि म वात अ ंतभू त असली तरी परंतु िव े याला या या उ च
तरावर काय रत ठेव यासाठी इ ंधनाची आव यकता असत े. हे इंधन हणज ेच ेरणा आह े
आिण जे चांग या कामासाठी आिथ क ो साहन आिण बि स े य ां याशी स ंबंिधत अन ेक
कारा ंम ये अि त वात असत े.
१. मूळ वेतन : कुठ याही यवसायात कोणालाही व ृ कर याचा सवा त सामा य माग
हणज े वेतन होय. िवशेषत: िव े याला याची जाणीव असत े. कारण ज े हा तो िव
िनि त करतो , ते हा याच े उ प न वाढत े. तो िज तक जा त िव करतो िततक े ान
तो अिधक स ंभा य ाहक शोध यासाठी , वत मान ाहक िटकव ून ठेव यासाठी ,
उ पादनाच े िवपणन आिण िव वाढव या या इतर प ती शोध यासाठी वापरतो .
२. मोबदला : िव े याला श य ितत या उ च तरावर काम कर यासाठी मोबदला हे
ो साहनकारक आहेत. यव थापक आठवड ्या या िक ंवा मिह या या उ कृ
िव े यांसाठी पधा घेऊ शकतो याम य े तो ब ीस द ेऊ करतो . िव े यांना रोख
ब ीस सवा त जा त म ू यवान असतात . जर सं था बोनस द ेऊ शकत नस ेल तर ती
इतर ो साहन पर गो देऊ शकत े. ब ीस सोपे असू शकत े, जसे क लहान भ ेटकाड
िकंवा चषक इ यादी . सव क ृ अस याचा अिभमान िव श साठी ेरक अस ू
शकतो . munotes.in
Page 121
िव यव थापन – २
121 ३. िव िश ण : मु य िव े याला इतरा ंना िश ण द े याचे मू य मािहत असत े.
िश णाथ ंना िव तील अन ुभवी कम चा यान े िदले या ानाचा फायदा होतो . तर
िश काला ित या े ात यश वीपण े कसे काम कराव े हे इतरा ंना िशकव ून ेरणा
िमळत े. िव े याची इ छा वाभािवकपण े याला िश ण द ेत असल े या
समवय का ंकडून िमळाल े या आ म -स मान वाढीम ुळे वाढत े. समवय का ंची ओळख
ही िव े यांसाठी ेरक घटक आह े.
४. अिधव ेशन : एक स ुिनयोिजत अिधव ेशन िव े यांना या ं या कामिगरीची पातळी
वाढव या स े रत कर यास मदत क शकत े. नवीन त ं ांचे सादरीकरण ,
समवय का ंमधील सौदाह आिण क पना ंची देवाणघ ेवाण आिण िनयिमत यावसाियक
दैनंिदन कामा यित र काहीतरी वेगळे करणे हे िव स ंघात नवीन उ साह िनमा ण
कर यासाठी मह वाच े आह े. िव करणा या ंना या ंनी अिधव ेशनामध ून िशकल े या
गो ी अ ंमलात आण याची परवानगी िदली पािहज े आिण अिधक चपळ यावसाियक
बन यासाठी या ंची गती झाली पािहज े.
५. वाय ता : िव कम चा या ंना यां यासाठी व ैयि क धोरण े िवकिसत कर याची
लविचकता िदली पािहज े. यांना वतः चे थान बनवू िदले पािहज े. यां या स ंभा य
ाहका शोध यास मदत क ेली पािहज े. अशी लविचकता सं थेचा यां या मत ेवरील
िव ास दश वते आिण या ंना या ं या स ्वत: या िव ासासाठी आव यक असल ेले
वातं य दान करत े.
६. संघभावना : अनेक िव ेते कठोर प र म करणार े हणून ओळखल े जातात . जे एकट े
काम कर यास ाधा य द ेतात. िव ि थतीच े व प अशा लोका ंना आकिष त करत े,
जे वत ं आह ेत आिण वतःह न काम कर यास ा धा य देतात. तथािप , असे बरेच
िव ेते आह ेत जे अशा ितमेम ये बसत नाहीत . ते संघाचा भाग हो या या आिण
संघा या यशात योगदान द े या या सामािजक प ैलूं ारे े रत होतात . या लोका ंना
गटातील सम या सोडव यापास ून, सहकम चा या या यशात योगदान द ेऊन िक ंवा
िव बैठकांम ये मुख भूिमका बजाव ून समाधान िमळत े. यासाठी सं था खालील
गो ी करतात :
वारंवार िव ब ैठका िक ंवा समा जकाय करणे.
यांना संघ क पा ंम ये सहभागी क न घ ेणे.
संघासाठी ो साहनपर काय म तयार करण े.
७. आ हाना मक स ंधी : अनेक िव ेते संधीने े रत होतात . संधी कशी असत े ते
य पर व े बदलत े. तथािप , ेरक स ंधी सहसा आ हाना ं या ेण म य े येतात आिण
एखा ा या नोकरी िक ंवा जीवनात आमूला बदल घडू शकतो . सं थेने नेहमी संधी
उपल ध क न द ेणारे वातावरण िनमा ण कर याचा य न क ेला पािहज े. munotes.in
Page 122
जािहरात आिण िव यव थापन
122 ८. सहयोगी पधा : िव ेते वभावान े पधा मक वृ ीचे असतात पर ंतु एकम ेकां या
बरोबरीन े जाण े नकारा मक ेरणा िनमा ण क शकत े. हे काह ना या ं या
सहका या ंकडे दुल कर यास व ृ करत े तर काह ना यां या सहका या ंचा राग य ेतो.
पध याऐवजी सहयोग वाढ वला तर येकजण व ृ हो याची श यता जा त असत े.
एकमेकांशी पधा न करता ित प या शी पधा करण े हे येय असत े. पध वर मात
कर यासाठी माग दश न, ानाची देवाण घेवाण आिण एक काम कर याचा य न
क न सहकाया ला ो साहन द ेणे याचा समाव ेश होतो.
९. यव थापनातील सहभाग : िव करणा या ंना काम करताना या ंना अस े वाटण े
आव यक आह े क , यांचे काय यां या यव थापन आिण क ंपनीसाठी मोलाच े आहे,
अमे रकन सायकोलॉिजकल असोिसएशनन े केले या अ यासात िव करणा या ंना
मू यवान वाट यासाठी खालील काही माग आहेत :
िनण य घे यात ग ुंतलेले
वाढ आिण गती या स ंधी देणे
कामाची लविचक यव था तयार करण े
वाजवी आिण प ुरेशी मोबदला देणे
१०. ो साहन द ेणारा उप म : सहकाया माण ेच, यवसाय वाढव या या क पना
िवकिसत क न िव े यांना उ ोजक हो यासाठी ो सािहत करण े, यांना या ं या
क पना वापर यासाठी व ेळ, वातं य आिण जागा द ेणे, बाजारातील िह सा
वाढिव यासाठी तसेच नवीन ाहक शोध यासाठी आिण नवीन क पना आण याब ल
यांना आिथ क ो साहन देणे, अंमलात आणल े या क पना ंसाठी आिथ क मोबदला
देणे इ याद चा समाव ेश होतो
६.१.४ िव स ंघाला मोबदला :
िव मोबदला हे मूळ वेतन, दलाली आिण आिथ क ो साहना ंचे संयोजन आह े जे िव
सं थे या काय दश नासाठी वापरल े जाते. िव मोबदला योजना ही स ं थेतील िव ित
िनध साठीची वैयि क योजना आह े आिण ती िविश स ंक पना आिण घटक ल ात घ ेऊन,
िव च ातील या ंची भूिमका, िव ितब त ेचे कार , ये ता आिण बर ेच काही ल ात
घेऊन तयार क ेली गेली जाते.
िव मोबदला योजन ेचे कार :
१. थेट वेतन : िव श ला मोबदला द े याची ही सवा त सामा य प त आ हे. येथे,
िव े याला िदले या मोबद याला वेतन हणतात . बह तेक, वेतनाम य े मूळ वेतन आिण
महागाई भ ा समािव असतो . वेतन हणज े एखा ा य ला याच े काम पार
पाड यासाठी िक ंवा िदल े या कालावधीत याची कत ये पार पाड यासाठी िदल ेले
मानधन होय. munotes.in
Page 123
िव यव थापन – २
123 हे कामाव र खच केले या एक ूण वेळ िक ंवा वेळे या िविवध खंडांवर (उदाहरणाथ ,
िदवस , आठवड े िकंवा मिहन े) आधा रत असत े. उदाहरणाथ , वेतन हे मािसक ,
सा ािहक , पाि क िक ंवा इतर कोण याही कालावधीसाठी िदला जाते. वेतन िनि त
मानधनान ुसार िदले जाते. कामाच े व प कमी-जा त झाले तरी वेतनाम य े एक
िनि तता असत े. वेतन हे यवसायातील चढउतारा ंपासून मु असत े.
२. वेतन + दलाली : ही एक लोकि य आिण यापक सरावल ेली प त आह े िकंवा
िव श चा मोबदला द े याची योजना आह े. या प तीन ुसार िनि त आिण िनयिमत
वेतना यित र अिधकचा मोबदला (दलाली) िव े याला िदला जातो. दलाली िनि त
िकंवा प रवत नीय असू शकते तसेच सव उ पादन े आिण द ेशांसाठी सामा य िक ंवा
िभ न असू शकते. हे नवीन आिण अन ुभवी िव ेते आिण उ साही िव ेते दोघांनाही
संतु करत े. इतर सव िव खच आिण वेतना यित र फायद े प्र य िक ंवा
अ य पण े अित र िदल े जातात . या प तीचा सवा त मजब ूत पैलू असतो क त े
िनयिमत व पात िनि त मोबदला आिण अिधक चा ंगले काम कर यासाठी
ो साहनाच े घटक एक कर तात.
३. दलाली : फ दलाली योजना ंम ये मूळ वेतन नसत े. िव कम चारी जे हा
यश वीरी या िव करतात त े हाच दलाली लागू होते. ा कारात िनि त उ प नाची
हमी नसत े. जर िव कम चा या ंनी िव च केली नाही तर या ंना दलाली देय नसते. हे
यव थािपत कर यासाठी प ुरेसे सोपे असल े तरी याम य े काम कर यासाठी िव े यांना
आकिष त कर णे आ हाना मक असत े.
४. गुणव ेवर आधा रत प त : भारतात ही प त लोकि य नाही . िव े याला मोबदला
दे याची ही त ुलनेने नवीन प त आह े. येथे िव े याला िदले जाणार े मानधन ह े
िव े याने िमळवल े या ग ुणव ेवर अवल ंबून असत े.
कंपनी दे यात येणारा मोबदला अगोदर िनि त करत े आिण िव े याला या माण े
अवगत केले जाते. येक भागाचा वीकाय दर िक ंवा िकंमत ठरव यासाठी िव े याचे
मत िवचारात घ ेतले जाऊ शकत े. अंितमतः िव े याला व ेतन हे ित िब ंदू दरान े िमळत े.
५. ादेिशक खंड (Territory Volume) : हे अशा क ंप यांम ये सामा य आह े जे संघ-
आधा रत िव ि कोन ठेवतात. िदले या े ासाठी ची एकूण िव िव
कालावधी या श ेवटी मोजली जात े आिण िव ितिनधीला या माणात दलाली
िदली जाते.
उदाहरणाथ , जर एखा ा क ंपनीचे ५ िव ितिनधी एखा ा द ेशात काम कर त
असतील आिण या ंनी िनधा रत कालावधीत . १,००,००० एवढी िव क ेली, तर
येक िव ितिनधीला . २०,००० िमळतील .
६. नफा िवभाजन : हा फारसा लोकि य कार नाही . ाम य े िव े याला िनयिमत
िह सा िमळेलच असे नाही. नफा िवभाजन प त अपवादा मक करणा ंम येच वापरली
जाते. नफा िवभाजन वेतन आिण बोनस , दलाली आिण बोनस , िकंवा वेतन, दलाली
आिण बोनस िक ंवा इतर कोण याही स ंयोजनाशी जोड ले जाऊ शकत े. munotes.in
Page 124
जािहरात आिण िव यव थापन
124 हा लाभ एकतर उ पादन , देश िकंवा एक ूण न यावर िदला जातो . कंपनीसाठी नफा
िवभाजन बंधनकारक नाही . हे सव वी यव थापनावर अवल ंबून असत े. जर प ुरेसा
नफा अस ेल आिण क ंपनीला नफा िव े यांसोबत वाटून यायचा अस ेल, तर नफा
िवभाजन केले जाते. साधारणपण े, कंपनी नफा या माणात िव े यांम ये सम
माणात नफा िवभाजन करते.
७. आगाऊ दलाली (Draw against Commission) : ही एक कारची दलाली
योजना आह े. कम चा या ंना य ेक वेतन कालावधी या स ु वातीस आगाऊ व ेतन
दान क ेले जात े. जे मूळ वेतना माण े काय करत े. वेतन कालावधी स ंप यावर , ही
र कम कम चा यान े यु प न क ेले या दलाली मधून वजा क ेली जात े. हे आगाऊ रोख
व पात काय करत े. या योजन ेतील म ु य सम या हणज े कम चा या ंनी पुरेशी िव न
के यास ते कंपनीला देणे लागतात
८. बोनस : िव े याला िनि त वेतन / दलाली आिण बोनस या व पात मोबदला
असतो . हे ल ात घेणे आव यक आहे क बोनस दलाली पे ा वेगळा आह े. िव े याला
िद या जाणा या न ेहमी या वेतना य ित र अिधक र कम बोनस हणून िदली जाते.
िविश मया देपलीकड े काही प रणाम सा य कर यासाठी ह े पैसे िदले जातात . दलाली
ही िव या माणा या आधारावर िद ली जाते तर िविश िव कोटा प ूण
कर यासाठी बोनस िदला जातो . सामा यतः बोनस दलाली इतका शि शाली नसतो .
साधारणपण े, खालील ि या ंसाठी बोनस िदला जातो :
िविश चारा मक ि या कर यासाठी बोनस िदला जातो .
िवल ण िव ा करण े.
िविश स ं येने नवीन ाहक िमळवण े.
िव खच कमी करण े इ.
६.२ िव स ं था
सी. एल. बॉयिल ंग या श दात , “एक चा ंगली िव सं था अशी आह े िजथ े उ पादन
ाहका ं या हातात दे या या उ ेशाने िवभागा ंचे काय काळजीप ूव क िनयोिजत आिण
सम वियत क ेले जाते, संपूण य न काय मतेने पय वे ण आिण यव थािपत क ेले जातात
जेणेक न य ेक काय इि छत रीतीन े चालेल.”
एच आर तो द ल या श दात , "िव स ं थेम ये कंपनीने उ पािदत क ेले या उ पादना ं या
िवपणनासाठी िक ंवा पुनिव साठी खर ेदी केले या व त ूं या िवपणनासाठी एकि तपण े काम
करणार े लोक असतात ."
एसिटफ, कुंिडफ व गोवोनी , यां या श दात , “िव स ं था ही सहकारी य ना ंसाठी एक
िदशा द ेणारी आिण मानवी स ंबंधांची रचना आह े. ही य या गटान े बनल ेले असत े, munotes.in
Page 125
िव यव थापन – २
125 गुणा मक आिण प रमाणा मक व ैयि क िव उि े गाठ यासाठी आिण एकम ेकांशी
अनौपचा रक आिण औपचा रक दो ही स ंबंध ठेव यासाठी स ंयु पणे य न करतात .”
६.२.१ िव स ं थांची उि े :
यव थापना ार े िव उि े ही कंपनी आिण िव िवभागासाठी या ंनी िनधा रत केले या
दूर ी आिण उि ा ंना पूरक कर यासाठी वापरली जातात . िव उि े ही िविश ,
मोजता य े याजो या क ृत ची पर ेषा दश िवतात या ि या येक कम चा यान े एकूण उि
सा य कर यासाठी करणे आव यक असत े.
उदाहरणाथ , िव स ंघाचे पुढील सहा मिह या ंत महस ूल वाढव याच े उि आह े. हे उि
गाठ यासाठी , येक िव े याचे उि आह े क त े दर मिह याला िमळणा या कमाईची
र कम २% ने वाढव तील.
"िव स ं थेचा उ ेश केवळ िवतरका ंना व त ू िवकण े नसून या ंचा वापर करण े िकंवा
वापरात आणण े हे आहे." यामुळे यव थापकाची जबाबदारी व त ूं या िव या पलीकड े
असत े.
१. त ांचा िवकास : िव स ं था त ा ं या िवकासास स ुलभ करत े. यवसायाचा िव तार
होत असताना , िवपणन आिण िव या ि या वाढतात आिण अिधकािधक जिटल होत
जातात . िव िवभागातील उि हणज े जबाबदारी आिण अिधकार सोपवण े. यासाठी
संरचनेचा आकार बदलण े आव यक आह े जेणेक न त ा ंना िवकिसत करण े सोपे
होईल.
२. जबाबदारी िनि ती : िव स ं था िविवध का र या जबाबदारी प रभािषत कर यात
मदत करत े. िव े यांना हे मािहत असल े पािहज े क , यांचे अिधकारी लाइन , कम चारी
िकंवा काय शील आह ेत. लाइन ऑथॉ रटी हणज े आ ा अंमलात आण याची श .
कम चारी ािधकरण ह े सुचव याची श आह े. काया मक ािधकरण िविश े ातील
त ांना स म करत े. िव ेते अनेक ोता ंकडून िदशािनद श ा करतात . सव िव
अिधका या ंनी ऑपर ेशन या य ेक पैलू या स ंदभा त या ं या अिधकाराच े व प
समजून घेतले पािहज े.
३. मु य काया वर ल क ि त करणे : िव स ं था शीष व्यव थापनास म ु य काया वर
ल क ि त कर यास स म करत े. िव िवभागाच े काय आिण ि या वाढत असताना ,
अित र अधीन थ जोडल े जातात . हे शीष िव अिधका या ंना अिधक अिधकार
सोपव या स वाव देते. ामुळे िवशेषीकरणाचा अिधक भावी वापर करता येतो.
ामुळे कम चा या ंना िनयिमत कामकाजासाठी कमी व ेळ ावा तर िनयोजनासाठी
अिधक व ेळ िमळतो .
४. मागणी िनिम ती : िव स ं था बाजारप ेठेत उ पादनाची मागणी िनमा ण कर यास मदत
करते. बाजारात िव साठी उ पादनाची मागणी िनमा ण केली जात े. कारखा यात
उ पादन तयार क ेले क त े आपोआप िवकल े जात नाही . िव ेते उ पादन ाहका ंकडे
पोहोचिवतात . परंतु तरीही त े ाहका ंना उ पादन खर ेदी कर यास भाग पाड ू शकत munotes.in
Page 126
जािहरात आिण िव यव थापन
126 नाहीत . िव ही ाहका ं या गरजा आिण समज यावर अवल ंबून असत े. ही गरज िव
कौश य े, जािहरात ार े िनमा ण केली जात े, याम ुळे बाजारात मागणी िनमा ण हो यास
मदत होत े.
५. मागणी प ूत ता : हे िव स ं थेचे हे एक मह वाच े काय आहे. येथे िव े याला ाहका ंचे
समाधान क न मागणी िमळवावी लागत े आिण ाहका ं या मागणीन ुसार उ पादन तयार
करावे लागत े. शेवटी, ाहका ं या अप े ेनुसार उ पा दने पोचिवली जातात ही सव
अ याव यक आिण भावी काय आहेत.
६. उधारी वसुली : िव न ेहमीच रोखीन े करता य ेत नाही . मोठ्या माणात िव ही
उधारीवर केली जात े. एखा ा स ं थेसाठी क ेवळ रोख िव या आधारावर कामिगरी
करणे खूप कठीण असत े; या पधा मक बाजारप ेठेत, उधारीवरील िव मह वप ूण
भूिमका बजावत े. उधारीवर िव झा यान ंतर स ं थेला वसुलीदेखील करावी लागत े. हे
एक अितशय आ हाना मक काम असत े. कारण िव े याला यवसाय िटकव ून ठेवायचा
असतो .
७. कािम क यव थापन : येक िव स ं थेला िव वाढिव यासाठी सव म िव
कम चारी हव े असतात . हे िश णावर अवल ंबून असत े. िव स ं थेला या या िव
कम चा या ंची िनवड , िश ण , ेरणा, देखरेख आिण िनय ं ण कराव े लागत े. येथे
कंपनीला मोठी गुंतवणूक करावी लागत े.
८. पांतरण : िव स ं था ाहका ं या गरजा आिण या गरजा प ूण करणार े उ पादन
यां यातील अ ंतर कमी करत े. िव स ं थेचे काम यो य मािहती सादर क न आिण
खरेदी िनण यात ाहका ंना मदत क न िव पुण करणे आहे. ाहका ंसाठी ही अन ेकदा
एक आकष क बाब असत े, कारण त े िव स ं थेकडे त हण ून पाह शकता त, याम ुळे
िव ासाह ता िनमा ण होत े आिण याम ुळे िव ास िनमा ण होतो .
९. ाहक धारणा : िव स ं था ाहक िटकव ून ठेव यास मदत करत े. उ कृ िव
सं था अशी आह े जी क ेवळ िव च करत नाही तर ाहकावर दीघ काळ िटकणारा
भाव िनमा ण करत े. दीघ कालीन ा हक स ंबंधांमुळे सानुकूल, संदभा ची पुनरावृ ी होत े
आिण मौिखक चारने ँडची ित ा वाढत े. िव ार े ाहक िटकव ून ठेव याची एक
गु िक ली हणज े िव चा पाठप ुरावा करण े. िव प ात सकारा मक स ंबंध िटकव ून
ठेव याचा आिण िनमा ण कर याचा एक भा वी माग आह े आिण ाहका ंना या ं या
उ पादन िक ंवा सेवेब ल या अन ुभवाचा अिभ ाय द े याची स ंधी देते.
१०. यवसाय वाढ : ाहक आिण यवसाय या ं यातील िन ा आिण िव ास िनमा ण
कर यात िव स ं था मह वाची भ ूिमका बजावत े. िव ास आिण िन ा ही म ु य कारण े
आहेत, याम ुळे ाहक एखा ा िम ाला िक ंवा कुटुंबातील सद याला क ंपनीची
िशफारस करतील िक ंवा उ पादन िक ंवा स ेवेचे ऑनलाइन उ म प ुनरावलोकन
करतील . िडिजटल य ुगात, समाज मा यम े आिण ऑनलाइन मीिडयाची या ी आिण
साम या मुळे ते अ य ंत भावशाली आह ेत. िव दर या न, ाहकाला इतरांना munotes.in
Page 127
िव यव थापन – २
127 िशफारस कर यासाठी िक ंवा सकारा मक अिभ ाय द े यास ो सािहत क े याने वाढीव
ँड जाग कता आिण िव ार े यवसाया या वाढीवर प रणाम होऊ शकतो .
६.२.२ िव स ं थांची रचना :
१. ादेिशक स ंघटना स ंरचना : हा िव स ं थे या स ंरचनेचा मूलभूत आिण सवा त
सामा य कार आह े. याम य े े ा या आधारावर िव िवभाग िवभागला जातो . हे
येक िव य ला िविश भौगोिलक थानाची ओळख िवकिसत कर यास
अनुमती द ेते. ते थािनक यवसाया ंशी स ंबंध िनमा ण क शकतात , ादेिशक
पध कांना जाण ून घेऊ शकतात आिण ल य खा या ंचा मागोवा घ ेऊ शकतात . िविश
भौगोिलक थानाची कामिगरी आिण बाजारप ेठेची मता ल ात घ ेऊन िव
ितिनधीच े मू यांकन करण े कंपनीसाठी सोप े होऊ शकत े.
२. उ पादन आिण स ेवा संघटना : अनेक उ पादन े िकंवा सेवांम ये यवहार करणा या
कंपनीसाठी ही स ं था स ंरचना यो य आह े. िव ितिनधी िविश उ पादन िक ंवा
सेवेसाठी स ंरेिखत आह ेत. भौगोिलक कौश या माण ेच, हे िव ितिनधीला िविश
उ पादना साठी त बन यास अन ुमती द ेते, याम ुळे याच े मू य स ंवाद साध यास
आिण व ैयि क ाहका ंसाठी क ेस वापर यास अिधक स म होत े.
३. ाहक िक ंवा खात े आकार स ं था : ाहक िक ंवा खा या या आकारा या आधारावर
िव िवभाग बनिवण े ही आणखी एक लोकि य रचना आह े. या स ंरचनेत, िव
ितिनधीला म ु यतः कॉप र ेट िकंवा यावसाियक सं थां या आकारावर आधा रत
िविश ाहक िनय ु केले जातात . या यावसाियक घरा या ंची उि े, अंदाजप क े
िभ न अस ू शकतात . िव ितिनधीला या खा या ं या ग ुंतागुंतीशी प रिचत हो या ची
संधी देऊन स ं था ाहक आिण िव ितिनधी या गरजा प ूण क शकत े. ही िव
रचना यवसाय -ते- यवसाय यवहारा ंसाठी आदश वत आहे.
४. उ ोग िक ंवा अन ुलंब सं था : िभ न उ ोगा ंनी समान उ पादन े वेगवेग या प तीन े
वापरतात . उदाहरणाथ , साधा स ंगणक िविवध ि या आिण उ ेशांसाठी वापरला जाऊ
शकतो . या संरचनेत, िविश उ ोगा या गरज ेनुसार उ पादन े िकंवा सेवा दे यासाठी
िव ितिनध ना चा ंगले िश ण िदल े जाते. हे िविश उ ोग , यांचे वाह, भौितक
प रि थती इ याद ब ल िव े यांचे कौश य िवकिसत कर यात मदत करत े.
५. अस ली लाईन चर : हे नाव ित या िविश स ंरचनेसाठी आिण ि य ेसाठी
आहे, जे एखा ा स ं थे या िव ि य ेला िवभािजत करत े. संरचनेचा येक ट पा
हा िव च ाशी स ंबंिधत एक िविश काय आहे, जे येक िव काया त िवश ेष
असतात . सहसा ही संरचना खालील भागात िवभागली जाते:
लीड जनर ेशन टीम : लीड जनर ेशन टीममधील लोक स ंभावना ंवर स ंशोधन करतात ,
यां या गरजांब ल मािहती गोळा करतात आिण न ंतर िव िवभागासाठी मािहती
देतात. munotes.in
Page 128
जािहरात आिण िव यव थापन
128 िव िवकास संघ : िव िवकास संघावर ल क ि त करणार े कम चारी लीड
जनरेशन टीमकड ून अ ेिषत क ेलेली ारंिभक मािहती /संशोधन घ ेतात. संभा य ाहक
शोध या बरोबरच संभा य ाहका ं शी संपक करणे समािव अस ू शकत े. िव िवकास
संघ फ पा संभा य ाहक लेखािवभागाकड े पाठवतो.
लेखािवभाग : हे पा संभा य ाहक घेतात आिण िव चा पाठप ुरावा करतात .
उ पादन ा यि का ंमधून, संभा या ं या ा ंना ितसा द देऊन आिण आ ेपांवर मात
क न , हे कम चारीपुढील काय वाहीसाठी पुढे पाठिवतात .
ाहक यश संघ : संघाचा हा भाग ाहका ंना नवीन उ पादन िक ंवा स ेवेम ये
ि थराव यास मदत कर यात मािहर असतो . यांचे काय ाहका ंना आन ंदी ठेवणे,
उ पादन िक ंवा सेवा दान करत असल े या म ू याब ल ाहका ंना िशि त करण े आिण
संबंध अिधक ढ कर यासाठी नवीन स ंधी अवगत करणे हे असत े.
६. आयल ँड : ाम य े येक िव ितिनधी िव ि य ेत वतःह न आलेला असतो .
अस ली लाइन श ैली या िवपरीत , िव ितिनधी िव च ाशी स ंबंिधत स व
कामांसाठी जबाबदार असतो जसे क , लीड आिण पा ता िमळवण े, यवसाय िनि त
करणे आिण िव या स ंधी ओळखण े इ यादी . जे हा आयल ँड िव स ंघ संरचना
ा पाचा िवचार क ेला जातो , ते हा त े कोण याही क ंपनीसाठी काय करत े जी अ ाप
ाथिमक िव ेते हणून या या सं थापकावर अवल ंबून असत े. या यित र , हे अशा
सं थांसाठी काय करत े यांना या ं या िव स ंघासाठी अिधक िव ितिनधी िनयु
करणे परवडत नाही .
७. द पॉड : या संरचनेत, िव यावसाियका ंचे छोटे गट ज े िविश िव ि य े या
काया म ये त असता त, ते िव उि े सा य कर यासाठी एक काम करतात .
येक पॉडम य े सहसा लीड िनमा ण करणार े, पा लीड ्स आिण नवीन ाहक
आणणारे कम चारी समािव असतात . हे ा प अस ली लाइन आिण आयल ँड
िव स ंघ संरचना ा पाच े िम ण आहे. िव काया चे िवशेषीकरण हे अस ली
लाइनमध ून येते, परंतु पॉडची व ैयि क उपल धी आयल ंड िव स ंरचनेनंतर होत े.
पॉड स े स ही स ं थांसाठी एक न ैसिग क गती आह े जी िव स ंरचनेची अस ली
लाइन श ैली वापरतात . जे हा िव स ंघ आधीच मोठा असतो त े हा हे देखील चा ंगले
काय करत े िकंवा सं थेकडे िव वर ल क ि त कर यासाठी मोठा कम चारी िनय ु
कर यासाठी स ंसाधन े असतात .
८. िवक ि त स ंघ रचना : िवक ि त स ंघ रचना ंम ये िव स ंघाचे सद य िविवध
मो या या िठकाणी त ैनात असतात . ही तैनाती ादेिशक, रा य यापी िक ंवा रा ीय
असू शकते. सव काय संघ सद य या ं या धोरणा मक े ासाठी िव वर ल क ि त
करतात . िवक ि त स ंघ सं थेचा आवाका वाढिवतात . तसेच, ाहका ंनादेखील अनेकदा
उ कृ ाहक स ेवेचा आन ंद घेता येतो . या यित र , िव ितिनधी या ंना हव े तसे
काम कर याच े वातं य असत े यामुळे वासाचा वेळ वाचतो . या यित र िव
वाढिव यासाठी संघटना वास खच कमी करतात . munotes.in
Page 129
िव यव थापन – २
129 ९. क ीकृत संघ रचना : क ीकृत संघ रचना िव स ंघाला एकाच िठकाणी ठ ेवतात
याम य े िनण य घेणारी सहसा एक च य असत े. या कार या स ंरचनेत सहसा
संघा या क थानी मालक असतो . िनण य घेणारा उपि थत अस याम ुळे क ीकृत
संघाकड ून लवकर िनण य घेतले जातात . तसेच, क ीकृत संघ सामा यतः अशा
सं थांसाठी अिधक चा ंगला असतो ज ेथे मालक संचालनाम य े घिन पण े गुंतलेला
असतो आिण या ंना अिधक क ि त ी हवी असत े. क ीकृत संरचना असल े या
सं थेत िनयं ण करताना कमी स ंघष होतात याच े कारण अस े क रचना कोणतीही
संिद धता कमी करत े, याम ुळे प रणामा ंची जबाबदारी वाढत े.
१०. सिमती : िव िवभागाच े िनयोजन कर यासाठी सिमती हा एकम ेव आधार नसतो .
िनयोजन आिण धोरण तया र कर यासाठी काय कारी गटाच े आयोजन कर याची ही एक
प त असत े; योजना आिण धोरणा ंची अ ंमलबजावणी व ैयि क अिधका या ंवर
सोडताना . सामा यतः िव स ं थांम ये आढळणा या सिम या ंम ये िश ण सिमती ,
ाहक स ंबंध सिमती , कम चारी आिण यापारी सिम या , नवीन उ पा दनांवरील सिमती
इ याद चा समाव ेश होतो .
६.२.३ िव स ं था िवकिसत कर याच े ट पे :
िव सं था हणज े सं थे ारे उ पािदत उ पादन े आिण स ेवां या िवपणनासाठी िक ंवा
पुनिव या उ ेशाने सं थे ारे खरेदी केले या उ पादना ंसाठी एक काम करणारी
य ची सं था.
१. उि े प रभािषत करणे : पिहली पायरी हणज े िव िवभागाची उि े प रभािषत
करणे. शीष यव थापन क ंपनीसाठी दीघ कालीन उि े प रभािषत करत े आिण यात ून
िव िवभागाची उि े ा क ेली जातात .उदाहरणाथ , शीष यव थापनाला सं थेने
केवळ िटक ून राहाव े अस े नाही तर उ ोगाच े नेतृ व िमळवाव े, उ कृ ता ंि क
संशोधनासाठी नावलौिकक िमळावा , या या उ पादना ंम ये िविवधता आणावी ,
ाहका ंना उ क ृ सेवा ावी , गुंतवणूकदारा ंना यो य परतावा ावा अशी ितमा
थािपत करावी अस े वाटत े. िव यव थापन िव िवभागासाठी प रणाम ठरवत े
आिण ग ुणा मक व ैयि क िव उि ा ंचा स ंच प करत े. िव िवभागाची तीन
सव साधारण उि े सं था िटकून राह या या यव थापना या इ छ ेशी स ंबंिधत सव
तीन श दा ंम ये सारांिशत क ेली जाऊ शकतात : िव , नफा आिण वाढ .
२. ि यांचे िनधा रण : आव यक ि या आिण या ं या कामिगरीच े माण िनि त करण े ही
िव िवभागा या ग ुणा मक आिण प रमाणा मक उि ा ंचे िव ेषण कर याची बाब
आहे. आधुिनक िव यव थापनाम य े गुंतलेली ि या सव सं थांसाठी सारखीच
असत े आिण जरी व ैयि क िव अिधका या ंना वाट ले क या ंची काय िभ न आह ेत
तरी बह तेक फरक वा तिवकत ेपे ा अिधक प असतात .
३. ि यांचे समूहीकरण : ि यांचे वग करण आिण एक ीकरण क ेले जात े. जेणेक न
संबंिधत काय समान थानावर िनय ु केली जातात . येक प रि थतीम य े केवळ
काय पुरेशी नस ून नोकरीच े आ हान , वार य आिण सहभाग यासाठी प ुरेशी िभ नता munotes.in
Page 130
जािहरात आिण िव यव थापन
130 असण े आव यक असत े. िव िवभागा या यशासाठी काही ि या मह वप ूण असतात
आिण याचा स ंघटना मक रचन ेवर प रणाम होतो . उदाहरणाथ , अ यंत पधा मक
े ात, संघटना मक स ंरचनेत उ च थानासाठी उ पादन यापार आिण िक ंमत िनय ु
केली जात े आिण कमी मह वा या ि या िन न - तरावर के या जातात .
४. कम चा या ंची िनय ु : पुढील पायरी हणज े कम चा या ंची िनयु करणे. यामुळे पदे
भर यासाठी िवश ेष य ची िनय ु करायची क उपल ध कम चा या ं या मत ेनुसार
पदांम ये बदल करायच े हा िनमा ण होतो .
एक कड े, काही आव यकता प ुरेशा सामा य असतात क अन ेक य कड े आव यक
पा ता असत े िकंवा त े िश णा ार े ती ा क शकतात . दुसरीकड े, काही
य म य े अशा अि तीय ितभा आिण मता असतात क यां यासाठी नोकरी या
तपशीला ंम ये बदल करण े िववेकपूण आिण फायद ेशीर आह े.
५. सम वय आिण िनय ं ण : या िव ितिनधीकड े इतरांनी अहवाल िदला आह े
यांना या ं या अधीन था ंवर िनय ं ण ठ ेव यासाठी आिण या ं या य ना ंम ये सम वय
साध यासाठी साधना ंची आव यकता असत े. तपिशलवार आिण अिवभा य
जबाबदा या ंचा या ं यावर भार नसावा याम ुळे यां याकड े सम वयासाठी प ुरेसा वेळ
नसेल िकंवा या ं याकड े थेट अहवाल द ेणारे बरेच अधीन थ नसाव ेत. हे िनयं णाची
गुणव ा कमक ुवत करत े आिण इतर कत ये पार पाड यास ितब ंध करत े. अशा कार े,
सम वय आिण िनय ं ण दान करताना , काय कारी िनय ं णाचा कालावधी िवचारात घ ेणे
आव यक आह े.
६.३ सारांश
िव िश ण ही एक ि या आह े या ार े िव े यांची मता , ान आिण अन ुभव
वाढव यासाठी िव कौश य े िवकिसत कर याचा य न क ेला जातो . िव यव थापक
यां या संघाला ेरणे या कोण याही िस ा ंतांचे पालन क न े रत क शकतात जसे क
मा लोचा गरजा िस ा ंत, हझ बग चा ि -घटक िस ा ंत, येय- िनि ती िस ांत, अपे ा
िस ांत आिण नोकरी संरचना िस ांत.
िव स ं था ही सहकारी य ना ंसाठी एक िदशा द ेणारी आिण मानवी स ंबंधांची रचना आह े.
हे य या गटाच े बनल ेले आहे, ते गुणा मक आिण प रमाणा मक व ैयि क िव उि े
गाठ यासाठी एकि तपण े य न करीत आह ेत आिण यांचे एकमेकांशी औपचा रक आिण
अनौपचा रक स ंबंध आह ेत.
munotes.in
Page 131
िव यव थापन – २
131 ६.४ वा याय
रका या जागा भरा .
१. _______ म ये िव कम चा या ंची कौश य े आिण त ं े य ांचा व ैयि क िवकास
समािव आह े.
अ) िव िश ण ब ) उ पादन िश ण क) िव िश ण ड) ऑपर ेशन िश ण
२. _______ हे वा तिव क जीवन िक ंवा का पिनक िव ि थती िक ंवा वगा त चचा
केले या िव सम य ेचे िलिखत वण न आह े.
अ) केस टडी ब) ले चर प त क) कॉ फर स प त ड) समुपदेशन प त
३. _______ हे मूळ वेतन, किमशन आिण ो साहन या ंचे संयोजन आह े.
अ) िव भरपाई ब) मोबदला क) बोनस ड ) ि य भ ा
४. _______ ही य ची एक स ं था आह े जी एकतर ए ंटर ाइझ ार े उ पािदत उ पादन े
आिण स ेवां या िवपणनासाठी एक काम करत े.
अ) िव स ं था ब ) िव स ं था क) िडिजटल स ं था ड) आभासी स ं था
५. _____ टीम च स िव स ंघाला एकाच िठकाणी ठ ेवतात आिण सहसा िनण य
घेणारी एक य चालवतात .
अ) क ीकृत ब ) Pod क) ीप ड) सिमती
उ रे : १.िव िश ण २.केस टडी ३.िव भरपाई ४.िव स ं था ५.क ीकृत
जोड्या जुळवा.
तंभ अ तंभ ब
१. क- ा य िश ण अ. िव कम चा या ंची मोबदला प त
२. िन वळ वेतन ब. भौगोिलक िकंवा द ेशावर आधा रत
३. उधारी वसुली क. िच पटा ंचे ा यि क , PPT, ि हिडओ इ .
४. ादेिशक स ंघटना स ंरचना ड. कुशल िव यावसाियका ंचा लहान गट
५. पॉड स ं थेची रचना इ. िव स ं थेची उि े
उ रे : १. क, २. अ, ३. इ, ४. ब, ५. ड
munotes.in
Page 132
जािहरात आिण िव यव थापन
132 चूक क बरोबर ते सांगा.
१. प रषद प त िव िश णाथ ंना भिव यात ते िवकतील अशा िविश उ पादन े िकंवा
सेवांब ल सवा गीण चचा कर याची स ंधी देते.
२. दलाली हीच केवळ एक लोकि य आिण यापकपण े सरावल ेली प त िक ंवा
िव संघाला मोबदला द े याची योजना आह े.
३. िव े यांना नेहमी या वेतना यित र बोनस िदला जातो.
४. िवक ि त संघ रचनेम ये िव स ंघाचे सद य िविवध िठकाणी मो या या िठकाणी
तैनात असतात .
५. िव सं था ाहक िटकव ून ठेव यास मदत करत े.
उ रे: १. बरोबर २.चूक ३. बरोबर ४. बरोबर ५. बरोबर
६.५ संदभ
Online Library :
1. https://ndl.iitkgp.ac.in/
2. https://www.britishcouncil.in/library/online -library
3. http://infolibrarian.com/dli b.html
Reference Books :
1. Richard R. Still, Edward W. Cundliff, Normal A. P Govoni, Sandeep
Puri ( २017), Sales and Distribution Management: Decisions,
Strategies, and Cases, Pearson; Sixth edition.
2. Nag A., Sales and Distribution Management, McGraw Hill Educ ation,
New Delhi
3. Havaldar Krishna K / Cavale Vasant M, Sales and Distribution
Management Text and Cases, २nd ed., McGraw Hill Education, New
Delhi
4. Thomas DeCarleo, Sales Management, Wiley India, 10th Edition.
5. Aftab Alam, Sales and Distribution Management, Wisdom
Publication, २006 Edition.
6. Patrick Forsyth, Sales and Management Training, A. Maya Gover
Publication, Edition २001. munotes.in
Page 133
िव यव थापन – २
133 7. Aswathappa, K., Human Resource Management, Tata McGraw -Hill,
New Delhi.
8. Dessler, G. and Varkkey, B., Human Resource Management, Pear son
Education, Delhi.
Websites :
1. https://epgp.inflibnet.ac.in/
2. https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english
3. https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english
4. https://www.investopedia.com/terms/
5. https://www.yourarticlelibra ry.com
6. https://www.economicsdiscussion.net
7. https://businessjargons.com/
8. https://smallbusiness.chron.com/
munotes.in
Page 134
134 ७
िव िनयोजन आिण िनयं ण – १
करण स ंरचना
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ िव िनयोजन
७.३ िव िनयं ण
७.४ सारांश
७.५ वा याय
७.० उि े
िव िनयोजन आिण िव अंदाजाच े मह व जाणून घेणे.
िविवध िव अंदाज प ती आिण या या मया दांब ल जाणून घेणे.
िव िनयं णाची संक पना समजून घेणे.
िव िनयं ण साधना ंब ल जाणून घेणे - िव अंदाजप क , िव लेखापरी ण िव
कोटा.
७.१ तावना
कोण याही यवसायाचा उ ेश हा नफा वाढवण े हा असतो . जा तीत जा त नफा
िमळिव या साठी, सं थेने प तशीरपण े काम करणे आव यक आहे. प तशीर रीतीन े काम
कर यासाठी कंप यांम ये वेगवेगळे िवभाग आहेत जे काय िवभागणीचा प रणाम आहे.
सं थेम ये ामु यान े िव , मानव संसाधन आिण शासन , िवपणन , उ पादन िकंवा
संचालन हे िवभाग असतात आिण आता वतं मािहती तं ान िवभागद ेखील असतो .
व तूंचे उ पादन आिण व तूंची िव ही सं थांम ये मुख गाभा आहे आिण इतर सव
िवभाग सहायक िवभाग असतात . उ ोजक बाजारातील पध त िटकून राह यासाठी ,
यव थापन ि य े या सव ीकोना ंचे अनुसरण करतात जसे क , िनयोजन ,
आयोजन ,कम चारी, नेतृ वआिण िनयं ण. सं थेम ये उ पादना ंची अिधकािधक िव
कर यासाठी वेगळा िवपणन िवभाग असतो . सु वातीला फ हा िव िवभाग होता जो
बाजारात माल िवक याची काळजी घेत असे परंतु आता बदल या प रि थतीन ुसार
पधा मक वातावरणात िटकून राह यासाठी कंप यांना िव यव थापन यित र . munotes.in
Page 135
िव िनयोजन आिण िनयं ण – १
135 जािहराती , िव ो साहन , ाहक संबंध यव थापन , िकंमत आिण बाजार संशोधन इ.
बाब वर िवशेष भर ावा लागतो .
थम आपण िव यव थापन ही संक पना थोड यात समजून घे याचा य न क या .
िव यव थापन या श दाची या या "िव दलाच े िनयोजन , िद दश न आिण वैयि क
िव च े िनयं ण, यात िव दलाची भरती, िनवड, सुस जता , िनयु , माग दश न,
पय वे ण, मोबदला आिण ेरणा देणे " अशी केली गेली आहे.
िव यव थापन हे कंप यां या अंतग त आिण बा िव ि य ेसाठी जबाबदार आहे.
सं थांतग त ते एक अनौपचा रक सं था संरचना तयार करते जे केवळ िव िवभागा याच
न हे तर इतर सं था मक एकका ंशी असल े या संबंधांम ये देखील भावी संवाद सुिनि त
करते. कंपनीबाह ेर िव यव थापन हे ाहक आिण इतर बा सं थांसोबत कंपनीचे
ितिनधी हणून सेवा देते. वर सूिचत केले या जबाबदा या ं यित र , इतर काही
मह वा या काया साठी देखील िव यव थापन जबाबदार आहे. यापैक काही काय ही
अितशय मह वप ूण आहेत जसे िवपणन िनण य उदा. अंदाजप क ठरिवण े, उि ठरवण े,
िव दलाचा आकार ठरिवण े, ादेिशकता ठरिवण े इ. िव य न यव थापन आिण
वैयि क िव य न ही सव मह वाची कामे करत असताना , िव यव थापका ंना
यश वी योजना आखावी लागत े.
७.२ िव िनयोजन
कोण याही सं थेसाठी िव योजना अ यंत मह वाची असत े आिण सं थे या इतर योजना
िव या यशावर अवल ंबून असतात . हे कंपनी या क भागी असत े याभोवती संपूण
कंपनीचे काय चालत े.
िव योजना ही एक यवसाय योजना आहे जी िविश कालावधीत कंपनी या िव
ि यांचा उि ा ंसह िवकास िनि त करते.ही एक धोरणा मक योजना आहे जी िव ची
उि े, डावपेच, आ हान े, इि छत बाजार आिण योजना अंमलात आण यासाठी कोणती
पावल े उचलत े हे िनिद करते.
िव योजन े या यशाम ुळे कंपनीला महसूल िमळतो हणूनच यो य बाजार आिण उ पादन
संशोधनान ंतर िव योजना तयार करणे खूप मह वाच े असत े. हे सं थेचे एकूण अि त व
आिण यश ठरवत े. िव योजन ेम ये खालील चरणांचा समाव ेश होतो –
सं थेचे येय
कृती आराखडा तयार करणे िव लेखा तपासणी ल य बाजार आिण ित पध अ यास अंदाज आिण धोरणे उि ा ंची रचना धोरणाची अंमलबजावणी प रणाम तपासणी munotes.in
Page 136
जािहरात आिण िव यव थापन
136 िव िनयोजन ि या
७.२.१ िव िनयोजन ि या
१. सं थेचे येय
िव योजना िवकिसत कर याची ही पिहली पायरी आहे. सं थेचे येय ल ात घेऊन िव
योजना तयार करणे मह वाच े आहे. सं थेचे येय हे सं थेचे उि आिण यापय त
पोहोच याचा ीकोन आहे. िव योजना बनव याप ूव सं थेची बाजारातील ि थती , ितची
भौगोिलक पोहोच , सं थेचे मू य यांचा िवचार होणे आव यक आहे.
२. उि ांची रचना
िव योजन े या ि य ेतील पुढील पायरी हणज े कंपनी या उि ा ंची रचना आिण
कालावधी िनधा रत करणे. कंपनीचे येय ल ात घेऊन, िव साठी दीघ कालीन आिण
अ पकालीन उि े तयार करणे मह वाच े आहे. सा ािहक , मािसक , ैमािसक , वािष क
इ यादी उि सा य कर यासाठी कालावधी िनि त करणे मह वाच े आहे.
३. अंदाज आिण धोरण े
िव योजन ेसाठी उि े तयार के यानंतर, भिव यातील प रणामा ंचा अंदाज लावण े
मह वाच े आहे. भूतकाळातील न द चा अ यास के यानंतर आिण अिधक ृत र या बाजार
संशोधन के यानंतर िव यव थापक भिव यातील िनकाला ंचा अंदाज बांधतात .
अंदाजा या आधारावर , िव यव थापकान े आव यक प रणाम सा य कर यासाठी धोरणे
तयार करणे आव यक आहे. याम य े खालील बाब चा समाव ेश होतो:
अ) संघ िनवड
िव यव थापकान े संघातील सद या ंची िनवड करणे आव यक आहे जे इि छत िव
योजना सा य करतील . िनवडल ेला संघ भिव यातील िव योजन ेवर काम करतो .
कम चा यांची िनवड ही यां या पा तेवर आिण अनुभवावर आधा रत असत े. िव
योजन े या यश वीत ेसाठी चांगले कम चारी िनवडण े आिण यांना वेळोवेळी िश ण देणे
मह वा चे आहे.
ब ) संसाधना ंचे वाटप
जे हा अंदाज आिण िव संघ तयार होतो ते हा संसाधना ंचे वाटप केले जाते. येक
कंपनीची वतःची मालम ा आिण िव ोत असतात यानुसार िव योजना तयार केली
जाते. िव योजना अंमलात आण यासाठी आव यक कम चारी आिण यां याकडील
कौश य े, उपल ध िनधीच े ोत आिण खचा चा अंदाज,िवपणन तं े, आव यक साम ी
इ याद चा आढावा घेतला जातो.
क) अंदाजप क
संसाधना ंचे वाटप करताना यव थापकाला िव योजन े या यश वीतत ेसाठी आव यक
असल े या संसाधना ंची मािहती असण े आव यक आहे. या ट या त उ प न आिण खच या
दो ही ीकोना ंचा िवचार क न अंितम वा तिवक अंदाजप क तयार केले जाते. िव
योजन े या अंदाजप काचा भाग असल े या काही खचा म ये पगार, किमशन , िव चार
खच , िश ण , वास , छपाई खच , भाडेखच इ. समाव ेश असतो जो उपल ध िनधी या
आिण अपेि त नफा या माणात असतो जे अंदाजप क ठरिवतात . munotes.in
Page 137
िव िनयोजन आिण िनयं ण – १
137 ४. ल य बाजार आिण पध कांचा अ यास
िव योजना सा य कर यासाठी काय गट सद या ंची िनवड के यानंतर, िव संघ
कोण या ल य बाजारावर काय करेल हे प रभािषत करणे मह वाच े आहे. या म ये
भौगोिलक े , िलंग, उ प न , आिथ क ि थती इ. या ीने लि यत ाहका ंचा समाव ेश
होतो. उदाहरणाथ , जर एखादी कंपनी स दय उ पादन े हाताळत असेल तर तुमची ल य
बाजारप ेठ मिहला ाहक असतील आिण तुमची कंपनी महारा ात ि थत असेल आिण
स या महारा ा त काय रत असेल तर तुमची लि यत बाजारप ेठ महारा असेल.
याच माण े कंपनीची पोहोच आिण उ पादना या वैिश ्यांनुसारदेखील लि यत बाजार
िनि त करणे ही िव योजन े या ि य ेतील अ यंत मह वाची पायरी आहे.
कंपनीने वतः या संसाधना ंचे आिण िनधीचे मू यांकन के यानंतर बाजारातील पधा
समजून घेणे मह वाच े आहे. या पध का या अ यासात ित प या पे ा वतः या कंपनीचे
पधा मक फायद े तसेच ित प या या तुलनेत कमजोर बाजू यांचा अ यास करणे
मह वाच े आहे. पधा मक फायद े हे नािव य पूण उ पादन , मोफत िवतरण , िव प ात सेवा,
सोयी कर िठकाण े इ यादी असू शकतात . िव योजन े या यशासाठी बाजारातील पध चा
अ यास करणे खूप मह वाच े आहे.
५. धोरणा ंची अंमलबजावणी
ा चरणाम य े िकंमत आिण जािहराती यांचा समाव ेश होतो. येथे कंपनी य ा त
चारा मक ि या करते या बाजार प रि थतीन ुसार बदलतात . या ट यात कंपनी
उ पादनाची िकंमत आिण ते बाजाराम य े कसे उपल ध होईल हेदेखील िनि त करते.
अंदाजान ंतर आिण ल य बाजारान ंतर अंमलबजावणी हा िव िनयोजनातील अ यंत
मह वाचा ट पा आहे कारण जरी अपेि त प रणामाचा अंदाज आिण अंदाजप क केले तरी
ते वा तिवक बाजारप ेठेनुसार बदलू शकते. बाजार अितशय गितमान अस याम ुळे ाहक
उ पादन कसे वीकारतील हे सांगणे कठीण आहे. या ट यात िव यव थापकाला
आ हाना ंचा सामना करावा लागतो .
६. प रणामा ंची तपासणी
िव िनयोजना या या चरणात कंपनी िव प रणामा ंचे परी ण करते. िव यव थापक
वा तिवक प रणामा ंची अपेि त प रणामा ंशी तुलना करतात . देश-िनहाय िव देखील
अचूकतेसाठी मोजली जाते. पध कांची िव देखील तपासली जाते आिण भिव यातील
रणनीतीसाठी न द केली जाते.
७. िव लेखा परी ा
या चरणात कंपनी िव योजना यश वी झाली क नाही हे जाणून घे यासाठी िव च े
िव ेषण करते. या तपासणीत कंपनी मागील न द सह तसेच ित प या या िव
िनकाला ंसह सं थे या वत मान िव िनकालाच े िव ेषण करते. कंपनीने काय यो य आिण
अयो य केले हे जाणून घे यासाठी हा अ यास उपयु ठरतो. इथे कंपनी चांग या
प रणामा ंची शंसा करते तसेच ितकूल प रणाम टाळ यासाठी कम चा या ंना अवगत करते.
munotes.in
Page 138
जािहरात आिण िव यव थापन
138 ८. कृती आराखडा तयार करणे
िव िनयोजन ि य ेतील हा अंितम ट पा आहे याम य े कंपनी िव योजन ेतील ुटी
दूर कर यासाठी कृती योजना तयार करते. यात िव मान िव कम चा यांना िश ण ,
अनुभवी िव संघाची भरती, बाजार संशोधन काय , बाजार प रि थती आिण
ित प या या धोरणा ंचे िव ेषण करणे यांचा समाव ेश होतो.
कंपनीला कधीच एकच योजना असत नाही येकवेळी वेगवेग या योजना ंचा िवचार करावा
लागतो . योजन ेम ये अडथळ े, अडचणी येतात आिण जोपय त योजन ेचे अपेि त अनुकूल
प रणाम िदसत नाहीत तोपय त िव योजन ेचे व प बदलत राहाव े लागत े. कंपनीला
आ हाना ंवर मात कर यासाठी संध चा आिण सुयो य मागा चा अवल ंब कर यासाठी वेळ
ावा लागतो .
७.२.२ िव अंदाज
संप ी वाढवण े हे येक यवसायाच े मु य उि असत े. बह तेक कंप यां या िव त ून
पैसा यवसायात येतो. यामुळे िव चा अंदाज हा तािक क ्या कोण याही यवसाया या
िनयोजन ि य ेचा ारंभ िबंदू असतो . िव अंदाज हा िव यव थापक आिण
िव गटासाठी माग दश क हणून काय करतो . यवसाया या यशासाठी हे अितशय उपयु
तं आहे. अचूक आिण वेळेवर अंदाज हा यवसायाम य े होणारा नफा िकंवा तोटा िनधा रत
करतो . िव चा अंदाज साधारणपण े एकतर अ प मुदतीसाठी (एका वषा पे ा कमी) िकंवा
दीघ मुदतीसाठी (एक वषा पे ा जा त ) असतो . बाजारातील अिनि तता ल ात घेऊन,
वेळोवेळी िव चा अंदाज िनधा रण करणे मह वाच े आहे.
िव चा अंदाज हा िदले या कालावधीत िवक या जाणा या उ पादना ं या सं येचा अंदाज
आहे. िव अंदाज हा प तशीर संशोधन आिण अंतग त घटक जसे क उ पादन , िकंमत,
सेवा आिण गुणव ा इ यादी आिण बा घटक जसे क पध क, ाहक , हवामान
प रि थती , सरकारी कायद े आिण िनयम इ याद या अ यासावर आधा रत असतो . िव
अंदाज अचूक नसतो कारण तो बाजार ि थतीन ुसार बदलतो . चांग या प रणामा ंसाठी
कंपनीने वेळोवेळी िव योजना बदलण े आव यक आहे. िव चा अंदाज ैमािसक , अध -
वािष क, वािष क िकंवा वषा पे ा जा त कालावधीसाठीचा अंदाज असतो .
अमे रकन माक िटंग असोिसएशनन े िव या अंदाजाची या या " तािवत िव योजना
िकंवा काय मांतग त भिव यातील िविश कालावधीसाठी डॉलस िकंवा भौितक भागांम ये
िव चा अंदाज आिण या भागांसाठी अंदाज वत वला गेला आहे या बाहेरील आिथ क
आिण इतर संबंिधत घटक होय.”
७.२.३ िव अंदाज प ती
िव यव थापकासाठी िविवध िव अंदाज तं े उपल ध आहेत. िव यव थापकान े
िव अंदाजासाठी एकापे ा जा त तं े वापरण े अनुकूल असत े कारण कोणत ेही एकच तं
अचूक नसते.स यपनासाठी एकाच वेळी दोन िकंवा अिधक तं े वापरण े चांगले असत े. िव
अंदाज तं ाम य े गुणा मक आिण प रमाणा मक ीकोन समािव आहेत. munotes.in
Page 139
िव िनयोजन आिण िनयं ण – १
139
अ - िव अंदाजासाठी गुणा मक प ती
१. काय कारी मत
िव अंदाजाची ही पारंप रक प त आहे. या प तीम य े िविवध िवभागातील अनुभवी
अिधका या ं या गटाची िनवड केली जाते आिण कंपनी या भिव यातील िव ब ल यांचे
मत िवचारात घेतले जाते. बाजारही मािहती आिण यां या अनुभवा या आधार े ते सं थे या
भिव यातील िव चा अंदाज लावतात . िनवडल ेले अिधकारी िव चा अंदाज
वत िव यासाठी जबाबदार असतात हणूनच िव या अंदाजासाठी सव अंतग त आिण बा
घटक िवचारात घेतले जातात . या प तीम ये िनवडक काय कारी अिधकारी यांचे फ
अंदाज आिण िनण य एक केले जातात .
२. िव संघाचे मत
या प तीम य े अनुभवी काय कारी अिधका या ंऐवजी य िव करणा या ंचा समाव ेश
होतो. येथे सव िव ितिनधी िविश कालावधीसाठी यां या िनधा रत िव
देशांब लच े अंदाज देतात. िव ितिनधी ाहका ं या जवळ असतात आिण यांना
यांचा िव देश पूण पणे मािहत अस याम ुळे अिधक अचूक िव अंदाज श य होतात .
३. वैयि क उ पादना ंचा एकि त अंदाज
ही प त एकापे ा जा त उ पादन ेणी असल े या कंप यांसाठी उपयु आहे. या
प तीम य े अिधकारी आिण िव स ंघ येक उ पादना या कामिगरीचा आढावा
घेत यान ंतर येक उ पादनाचा िव चा अंदाज वतं पणे देतात.
६ उ पादन े असल े या क ंपनीसाठी उ पादनान ुसार िव अ ंदाजाच े उदाहरण खालील माण े
असू शकते:
munotes.in
Page 140
जािहरात आिण िव यव थापन
140 कंपनी XYZ
आिथ क वष २०२१ -२२ साठी उ पादनान ुसार िव चा अ ंदाज
अनु मांक. उ पादन नगान ुसार
िव योजना ित नग म ू य
( .म ये) एकूण िव म ू य
( .म ये)
१ अ १०००० १०० १,००,०००
२ ब २०००० ५० १,००,०००
३ क १५००० ७५ ११,२५,०००
४ ड २५००० ६० १५,००,०००
५ ई ३०००० ७० २१,००,०००
६ फ ३५००० ८० २८,००,०००
पये ९५,२५,०००
वरील उ पादनिनहाय िव अ ंदाजाम य े, अ ब क ड ई फ या उ पादना ंची अ ंदाजे
कामिगरी नगान ुसार आिण वषा साठी एक ूण िव म ू या या अन ुषंगाने आह े. एकदा हा
उ पादन -िनहाय िव अंदाज शीष थ यव थापनाला मा य झाला क , तो ाद ेिशक, े -
िनहाय आिण द ेश-िनहाय िव िनयोजनात िवभागला जाऊ शकतो .
४. ाहक खर ेदी योजना ंचा अ यास
ही िव अ ंदाजाची प त आह े मया िदत ाहक असल े या उ पादना ंसाठी वापरली जात े. ही
प त सामा यतः औ ोिगक व त ूंसाठी िक ंवा मया िदत खर ेदीदार असल े या महागड ्या
व तूंसाठी वापरली जात े. उ पादक सामा यतः अ ंितम ाहकाला थ ेट व त ू िवकतो . या
प तीत य ाहका ंचे सव ण क न मािहती घ ेतली जात े. याचे कारण अस े क खर ेदी
करणा या ाहका ंचे वत न आिण ाधा य म वार ंवार बदलत असतात .
५. िव मान उ पादन िव ेषण
या प तीत िव चा अ ंदाज बाजारातील समान उ पादना ं या कामिगरीवर िक ंवा िव मान
वापरात असल े या उ पादना ंवर आधा रत असतो . उदाहरणाथ , जर क ंपनीला नवीन
वातान ुकूलन य ं बाजारात उपल ध करायच े असेल तर ते बाजारातील इतर थािपत
वातान ुकूलन य ं ां या िव चा अ यास करतात आिण या आधारावर या ं या िव चा
अंदाज बा ंधतात . हे िव अ ंदाजासाठी ित प या चा अ यास कर यासारख े आहे.
ब - िव अंदाजा या प रमाणवाचक प ती
१. चाचणी िवपणन :
नवीन उ पादनाची ाहका ंची वीकृती मोज याची ही लोकि य प त आहे. चाचणी
बाजारातील प रणाम भिव यातील िव या अंदाजासाठी वापरल े जातात . या प ती या
पिह या काराम य े उ पादन मया िदत े ात उपल ध क न िदले जाते ते छोट्या
जािहरात मोिहमा ं ारे कोण या ही दुकानाम य े असू शकते. उ पादनाची कामिगरी ाहका ं या
संशोधना ार े मोजली जाते यानंतर कंपनी रा ीय तरावरील िवपणन करते. येथे मया िदत munotes.in
Page 141
िव िनयोजन आिण िनयं ण – १
141 बाजारात आभासी भिव यकालीन बाजाराच े ा प ठरिवल े जाते आिण नंतर उ पादना या
भिव यातील िव या कामिगरीचा अंदाज लावला जातो. दुस या काराम य े कंपनी
चाचणी बाजारावर दोन बाजारप ेठांची िनवड करते जेथे मया िदत े ात कोण याही
जािहराती या य ना ंिशवाय उ पादनाची िव केली जाते. समान बाजार याला िनयंि त
बाजार असेदेखील संबोधल े जाते तो िनवडला जातो िजथे उ पादने मया िदत माणात
जािहरात मोिहम ेसह िवकली जातात . दो ही बाजारातील उ पादना ं या कामिगितच े
मोजमाप क न भिव यातील िव चा अंदाज बांधला जातो.
२. वेळ/ कालावधी आधा रत प त:
याला ऐितहािसक प त असेही हणतात . या प तीत असे गृहीत धरले जाते क िव चा
भूतकाळातील नमुना भिव यातही चालू राहील . भूतकाळातील िव सामा यतः
भिव यातील िव अंदाजांसाठी आधार हणून वापरली जाते. कालावधी आधा रत िव
अंदाज शोध यासाठी खालील सोपे सू आहे.
चालू वष ची िव
पुढील वष ची िव = --------------- --------- x चालू वष ची िव
गे या वष ची िव
ही प त लागू कर यास सोपी आहे. ा िव च े अंदाज इतर प त या तुलनेत जलद
बांधता येतात. परंतु या प तीचा मु य तोटा केवळ भूतकाळातील मािहती हा आहे यात
भिव यातील िव चा अंदाज लाव यासाठी भूतकाळातील मािहती आधार हणून घेतली
जाते परंतु इतर कोणत ेही बाजार घटक िवचारात घेतले जात नाहीत . बाजार हा अनेक
अिनि तत ेने भरलेला आहे जसे क , ाहक ाधा य े, पध कांची रणनीती , नवीन
उ पादना ंचा िवकास इ यादी . यामुळे, िव संदभा त वत िवलेले अंदाज बाजाराची ि थती
बदल यास चुक चे ठरतात .
३. सहस ंबंध प त
सहसंबंध चलांमधील संबंधांचे वण न करते. बा वातावरणातील बदल सकारा मक आिण
नकारा मक प तीन े कंप यां या िव शी संबंिधत असू शकतात . ामुळे कंपनी या
भिव यातील िव च े मोजमाप कर यात मदत होते. हणज ेच ही सहसंबंध प त कंपनी या
िव वरील बाजारातील िविवध घटका ं या भावाचा अ यास करते.
४. आिथ क/ सुिनि त मागणी माण (EOQ)
ही साठा िनयं णाची प त आहे. अपेि त खच िवचारात घेऊन के हा आिण िकती मालाची
मागणी करायची हे ही प त सांगते. साठ्याम य े कंपनीचा बराच पैसे अडकून राहतो . िव
िवभाग हा साठ्याम य े अनाव यकरी या गुंतून पडणा या पैशाचे माण कमी कर याचा
य न करतो . तर िव िवभागाला कोणतीही अनपेि त मागणी ल ात घेऊन साठा
कर यासाठी य नशील असतो . या दोन िवभागांमधील संघष टाळ यासाठी कंपनी EOQ
प त वापरत े.
munotes.in
Page 142
जािहरात आिण िव यव थापन
142 EOQ चे सू : 2( )1RSEOQP EOQ= आिथ क/ सुिनि त मागणी माण
R = िनधा रत कालावधीतील उ पादनाची आव यकता
S = ित मागणी खरेदीची िकंमत
P = ित नाग िदलेली िकंमत
1 = वािष क साठेशु काची ट केवारी
हे िव यव थापकाला उ पादनाचा िकती पुरवठा आहे आिण तो िवतरणासाठी िकती वेळ
लागेल याची मािहती देते. यामुळे िव चा अंदाज आिण िव साठी साठा उपल ध हो यास
मदत होते. ामुळे साठ्याची अनुपल धता टाळ यास मदत होते.
५. अथ िमतीय अंदाज
िव अंदाजाची ही प त िटकाऊ उ पादना ं या कंप यां ारे वापरली जाते जसे क टी ही,
वॉिशंग मशीन , पंखे इ.
सु
S = R + N
S = एकूण िव
R = बदली मागणी
N = नवीन ाहकाची मागणी
या प तीम य े फम या एकूण िव च े दोन मु य घटक आहेत जसे क ,
१. बदली मागणी –
हे उ पादनाप ैक ाहका या एका घटका या बदलीम ुळे दुस या उ पादनासाठी िनमा ण
झाले या मागणीचा संदभ देते. बदली उ पादना ं या केले या नगांची सं या मोज यान ंतर
ही मागणी ा होते.
२. नवीन ाहकाची मागणी
ही व तूंची मागणी आहे जी िव मान ाहका ं या चालू मागणीसह जोडली जाते.
यामुळे हा ि कोन अिनय ंि त घटक ठरवणारी मागणी आिण िव मधील संबंध
तपास यासाठी गिणतीय सू वापरतो .
७.२.४ िव अंदाज मया दा
िव चा अंदाज नेहमीच अचूक नसतो कारण अिनि त बाजारात यावर अनेक अंतग त
आिण बा घटका ंचा भाव पडतो .
िव अंदाजा या मु य मया दा खालील माण े आहेत :
१. ोटक न दी :
िव चा अंदाज ामु यान े मागील न दी आिण अ यासावर अवल ंबून असतो . यामधील
न दी आिण बाजाराचा अ यास अचूक नस यास िव चा अंदाज चुक याची श यता munotes.in
Page 143
िव िनयोजन आिण िनयं ण – १
143 असत े.अपु या आिण चुक या न द म ुळे भिव यात चुक चा िव अंदाज वत वला जाऊ
शकतो .
२. बाजार घटक :
िव चा अंदाज हा न दी आिण बाजार संशोधनावर आधा रत असतो परंतु बाजारातील
अिनय ंि त घटक जसे क सरकारी घटक, कायद ेशीर घटक, पया वरणीय घटक, सामािजक
आिण मानिसक घटक उ पादना या िव वर प रणाम करतात . या घटका ंचा अंदाज लावण े
फार कठीण आहे यामुळे अचूक िव अंदाज सा य करणे कठीण आहे.
३. अ यािशत ाहक वत न :
जरी िव चा अंदाज त ां ारे केला जातो जो यापक बाजार संशोधन आिण अ या सानंतर
केला जातो परंतु कंपनीची िव अंितमतः ाहका ंवर अवल ंबून असत े. जर ाहका ंची
ाधा य े बदलली असतील िकंवा ते ित प या या उ पादनाकड े वळले असतील तर
िव चा अंदाज अयश वी होऊ शकतो .
४. पया यांची उपल धता :
पया यां या उपल धत ेमुळे िव वर प रणाम होतो. भरपूर पया य उपल ध अस यास
िव चा अंदाज बांधणे कठीण होते.
५. अिधक खच :
बाजार संशोधन आिण सांि यक तं े लहान कंप या वापरत नाहीत कारण यात बराच खच
येतो. यामुळेदेखील िव अंदाज चुकतात .
६. मनोव ै ािनक घटका ंचा भाव :
अनेक मनोवै ािनक घटक जसे क ाहका ंचा खरेदी हेतू, धारणा , वृ ी, मू ये आिण
जीवनश ैली यांचा खरेदी या िनण यावर थेट प रणाम होतो. येक य साठी िभ न
मनोवै ािनक घटक अस याम ुळे यांचा अंदाज लावण े खूप कठीण आहे याम ुळे अचूक
िव चा अंदाज येत नाही.
७. गृिहतकांवर आधा रत :
िव चा अंदाज हा गृिहतका ंवर आधा रत असतो जो नेहमीच बरोबर असतोच असे नाही
हणूनच िव चा अंदाज अितशय करणे अितशय कठीण असत े.
८. तांि क िवकास :
जलद तांि क गतीम ुळे उ पादन , उ पादनाची गुणव ा , ाहका ंची ाधा य े, बाजारप ेठेतील
मागणी आिण पधा यावर प रणाम होतो यामुळे िव चा अचूक अंदाज बांधणे कठीण
असत े .
९. गितमान यवसाियक वातावरण :
यवसायाच े वातावरण गितमान आिण लविचक असत े जे सात यान े बदलत असत े यामुळे
अचूक िव अंदाज वत िवणे कठीण असत े.
munotes.in
Page 144
जािहरात आिण िव यव थापन
144 १०. गिणतीय गुंतागुंत :
अंदाज लाव यासाठी अनेक सांि यक य तं े ि ल आिण समज यास कठीण असतात .
िश णा या अभावाम ुळे तं े समजून घे या या चुका होऊ शकतात . यामुळे िव चा
अंदाज बांधणे कठीण आहे.
िव अंदाजाची कोणतीही एक प त प रपूण नसते यामुळे २ िकंवा अिधक प त च े
संयोजन बह धा अचूक िव अंदाज वत िवते.
७.३ िव िनयं ण
िव िनयं ण हा िव यव थापनाचा अिवभा य भाग आहे. िव िनयोजन ि य ेत
कंपनीने आखल े या योजन ेनुसार िव िनयं ण िव ि यांवर ल ठेवले तर योजनान ु प
य ात गो ी घडतात .
िनयोजनाचा पाठपुरावा कर यासाठीद ेखील िव िनयं ण आव यक आहे. िव िनयं ण
ही िव यव थापकाची मु य जबाबदारी असत े. हे िनयं ण वेळोवेळी गो ी का आिण
के हा चुक या याचे िव ेषण करतात आिण चुका सुधार यासाठी आव यक बाबी
सुचवतात . िव िनयं ण हे िव यव थापनाच े अितशय मह वाच े काय आहे जे िविवध
िव काय सम वियत क न िव ल य आिण नफा वाढिव यास स म करते.
िव िनयं णाची उि े :
जर सं थेने िव िनयं ण साधन े उ म कार े तयार केले असेल तर ते िव ल य
साध या ची आिण नफा वाढव याची श यता सहजत ेने वाढिवत े. िव िनयं णाच े उि
कंपनी या िव य ना ंचा मागोवा घेणे आिण ल याशी तुलना क न आव यक कारवाई
करणे हे असत े. हे िव िनयोजन अिधक अथ पूण बनवत े.
िव िनयं णाची उि े
१. िव कामिगरीची परी ा :
िव िनयं णाच े मु य उि हे िदले या देशातील िव स ंघा या कामिगरीच े मोजमाप
करणे हे असत े. या सव मोजमापान ंतर आव यक अहवाल िमळण े आव यक असत े. जर
सा य हे िनि त ल याप े ा जा त असेल तर संबंधीत कम चा या ंचा यो य तो स मान होणे
आव यक असत े याच माण े कामिगरी मानका ंपे ा कमी असेल तर सुधारणेसाठी
आव यक िश ण आव यक असत े.
२. नकारा मक कामिगरी िनयंि त करणे :
िव िनयं णाचा आणखी एक उ ेश िव कामिगरीच े नकारा मक घटक ओळखण े हे
आहे. सुरळीत आिण वेळेवर अहवाल दे यासाठी यो य अहवाल णाली िवकिसत केली
पािहज े. िव करणा या य या िन प कामिगरीसाठी कठोर िनयं ण खूप मह वाच े
आहे. सुधारा मक कृत साठी उ पादनिनहाय े िनहाय िव ितिनध चा सात यप ूण
अिभ ाय मह वाचा असतो . munotes.in
Page 145
िव िनयोजन आिण िनयं ण – १
145 ३. भिव यातील संधी ओळखण े :
भिव यात नफा वाढव यासाठी नवीन संधी ओळखण े हे देखील िव िनयं णाच े एक
मह वाच े उि आहे. िव िनयं णा या ि य ेदर यान , िव ितिनधी नवीन उ पादन
प रचयाची संधी ओळख ू शकतात िकंवा पध कांआधी समान उ पादन ेण म य े नवीन
उ पादना ंचा प रचय क न देऊ शकतात . उपल ध संध या स यापनान ंतर कंपनीने िव
आिण नफा वाढव यासाठी याचा िवचार करणे आव यक आहे.
िव िनयं ण ि या
ही िव िनयं णाची सोपी ि या आहे. थम कंपनी िव योजन ेनुसार ल य िनधा रत
करते यानंतर दुस या ट या त काय िनयोिजत केले होते आिण य ात काय सा य झाले
याचा आढावा घेते आिण शेवटी आव यकत ेनुसार सुधारा मक बदल करते. जर वा तिवक
ल याप े ा अिधक ल य सा य झाले असेल तर कंपनी िव कम चा यांना बि स देते जर
वा तिवक ल याप े ा कमी ल य सा य झाले असेल तर कंपनीला िश ण आिण धोरण
बदल याची आव यकता असत े. िव अंदाज, िव लेखापरी ण , िव कोटा इ यादी
िव िनयं ण तं े वापरली जातात .
७.३.१ िव अंदाजप काची संक पना :
िव अंदाजप क , संचालन अंदाजप काचाच एक कार असून हे कंपनी ठरािवक
कालावधीत िवकू इि छत असल े या अपेि त नगांचा आिण यातून िमळणा या महसूलाचा
अंदाज आहे. यवसायासाठी उ प न िववरण तयार कर यासाठीचा हा आधार आहे.
यव थापन याचे यावसाियक वातावरण , एकूण आिथ क ि थती , बाजारप ेठेतील पध ची
ती ता , उ पादन मता , उपल ध िनधी इ याद या आधार े िव च े अंदाजप क तयार
करते. हे असे साधन आहे जे िव यव थापक महसूल आिण खचा चा अंदाज घेऊन नफा
ा कर यासाठी वापरतात . िव अंदाजप क हे कंपनी या उ प न आिण खचा चे िववरण
आहे िजथे उ प नाची बाजू अंदाजे उ प न आिण नफा दश िवते याचव ेळी खचा ची बाजू ही
िविश कालावधीम य े व तूं या िवतरणासाठी गुंतले या पैशांब ल, चारा मक
य ना ंब ल आिण िव साठीच े मनु यबळ दश िवते.
िव अंदाजप क हे कंपनी या कामिगरीच े मू यमापन कर यासाठी एक मापदंड हणून
काम करते. हे योजना आिण ल ये पूण कर यासाठी काम करते. तसेच, कंपनीची
वा तिवक कामिगरी अंदाजप क य कामिगरी या बरोबर नस यास , कंपनी वेळेत munotes.in
Page 146
जािहरात आिण िव यव थापन
146 सुधारा मक कारवाई क शकते. िव अंदाजप क हे कंपनीम य े इतर अंदाजप क े तयार
कर यासाठी आधार हणून वापरल े जाते. हणूनच ते अ यंत काळजीप ूव क आिण
अचूकतेने तयार केले जाते.
उदाहरणाथ , िव अंदाजप क उ पादनाच े अंदाजप क तयार कर यात मदत करेल कारण
उ पादन िनयोिजत िव वर अवल ंबून असत े. याच माण े, खरेदी िकंवा मनु यबळ
िवभागाच े अंदाजप क हे थेट कंपनी िव अंदाजप कावर अवल ंबून असत े. जर िव
अंदाजप काच े अंदाज अपे ा पूण कर यात अयश वी झाले तर ते कंपनीसाठी ितकूल
ठरते उदा. जे हा कंपनी अपेि त िव वर आधा रत खरेदी करते िकंवा िव ल य पूण
कर यासाठी अित र मनु यबळ िनयु करते. याउलट , कमी अथ संक पीय अंदाजांसह,
कंपनीला सािह य आिण मनु यबळाची कमतरता भासत े ते हा कंपनी िव या संधी
गमावत े.
िव अंदाजप क तयार कर या या ि य ेम ये खालील चरणांचा समाव ेश आहे
१. बाजार प रि थतीच े िव ेषण -
िव अंदाजप क बनव याची पिहली पायरी हणज े बाजारातील वाह, आिथ क
प रि थती , मागणीतील हंगामी चढउतार , पध कांची रणनीती , बाजारप ेठेतील नवीन
उ पादन े आिण ाहका ंची ाधा य े इ याद च े िव ेषण. या िव ेषणाम य े कंपनी
बाजारातील वत मान प रि थतीच े तसेच मागील अनुभवांचे िव ेषण करते .
२. सम या आिण संध ची ओळख -
भूतकाळातील तसेच वत मान बाजारप ेठेतील प रि थतीचा अ यास के यानंतर िव
यव थापक बाजारातील सम या ओळख यास स म होतात . तर दुस या बाजूला िव
यव थापकाला अशा संधी िमळतात िजथे लि यत िव ही वत मान िव ए वढी िकंवा
वत मान िव लि यत िव प े ा जा त असत े. अशा सम या आिण आ हाना ंसाठी िव
यव थापनान े आव यक मदत पुरवली पािहज े.
३. िव अंदाज िवकास -
सम या आिण आ हान े ओळख यान ंतरची पायरी हणज े गतकाळातील चुका आिण
बाजारातील कमजोरी टाळून पुढील कालावधीसाठी िव चा अंदाज करणे. अिधक
अचूकतेसाठी दोन िकंवा तीन िव अंदाज तं वापर याच े संयोजन मह वाच े आहे. िव
अंदाजप क हे खूप मह वाच े आहे कारण ते केवळ िव त ून उ प नच ठरवत नाही तर
चारा मक आिण मनु यबळाम य े गुंतले या पैशांचाही समाव ेश होतो.
४. िव उि ा ंची िनिम ती -
एकदा िव चा अंदाज तयार झाला क देश आिण कौश यान ुसार उि े ा कर यासाठी
िव संघ आव यक असतो . बाजार अ यास आिण िव अंदाजा या आधार े िव ची
उि े तयार केली जातात .
munotes.in
Page 147
िव िनयोजन आिण िनयं ण – १
147 ५. िव काया ची अंमलबजाव णी –
िव अंदाजप क तयार कर याची ही एक पायरी आहे िजथे उि ा ंचे ि यांम ये पांतर
केले जाते. िव यव थापनान े अनुभवी िव संघा या भरतीपास ून ते िवतरणाच े
मू यमापन आिण िव प ात सेवेपय त िविवध ि या के या पािहज ेत. वरील सव ि यांम ये
गुंतलेली िकंमत िनधा रत क न अपेि त न याशी याची तुलना केली जाते.
६. संसाधनाची आव यकता
येथे िव यव थापक िव योजना लागू कर यासाठी आिण इि छत उि े सा य
कर यासाठी िविवध उप म राबिव या या खचा चा अंदाज घेतात.
७. अंदाजाच े अंितमीकर ण
येथे िव उि े, काय आिण संसाधना ंचे काळजीप ूव क पुनरावलोकन क न खचा या सव
बाजू यवि थत तपास या जातात आिण अंदािजत न याचा अंदाज घेतला जातो.
८. अंदाजप क सादरीकरण आिण मंजूरी
िव िवभागाच े अंदाजप क तयार होताच ते मंजुरीसाठी व र यव थापनाकड े सादर केले
जाते.
९. पुनरावृ ी
शीष यव थापन हे िव अंदाजप क , बाजार प रि थती आिण ते सा य कर यासाठी
उपल ध संसाधन े तपासत े. शीष यव थापन आव यक बदल सुचवते
१०. िव अंदाजप कास मा यता
िव अंदाजप क बनिव याचा हा अंितम ट पा आहे, शीष यव थापन अंदाजप क मंजूर
करते आिण यानंतर यावर अंमलबजावणी केली जाते.
७.३.२ िव परी ण
िव परी ण हणज े िव ि य ेचे मू यमापन आिण यवसाया या कमाई या उि ा ंम ये
मदत कर यासाठी इि छत उि े सा य कर यासाठी सुधारा मक कृती ओळखण े आहे. हा
संपूण िव संचालना या काया चा प तशीर यापक अ यास आहे. मागणी िमळा यापास ून
ते ाहका ं या अिभ ायापय त सव िव ि यांचा अ यास होतो. हे परी ण सव िव
ि या, कंपनीची िव धोरणे, उि े, काय प ती यांची छाननी करते आिण ते पूण पणे
काय रत आहेत क नाही हे तपासत े.
कंपनी या या िव काया वर मोठ्या माणात पैसे गुंतवते. कारण यातून नफा िमळतो .
िव लेखापरी ण करणे मह वाच े आहे जेणेक न कंपनी गुंतवणुक या माणात नफा
तपास ू शकेल. िवशेषत: िव परी ण हे िव उि े आिण िव काया ची धोरणे आिण या
धोरणा ंची अंमलबजावणी कर यासाठी आिण सं था मक उि े सा य कर यासाठी िनयु
केले या सं था, प ती , काय प ती आिण कम चारी यांचे प तशीर , गंभीर आिण
िनःप पाती पुनरावलोकन आिण मू यांकन आहे.
munotes.in
Page 148
जािहरात आिण िव यव थापन
148 िव परी णाम य े खालील गो ी समािव आहेत -
१. िव प काची तयारी - िव प क तीन त म य े तयार केली जाते, एक िव
िवभागाकड े चलन हणून, एक ाहकाला िडिल हरी नोट हणून आिण एक थळ त
हणून िव केले या व तूंसाठी दुकानाकड े असत े. ित ही ती माण आिण
मू या या ीने एकमेकांशी जुळणे आवशयक आहे. .
२. जावक न दणी न द – जे हा माल दुकानात ून िव साठी पाठवला जातो ते हा तो माल
जावक न दणीम य े िव केला पािहज े.
३. दररोज िव त जावक न दी माण े तपासण े आव यक आहे.
४. बीजकाम य े िव केले या िकंमती िव प ाशी जुळणे आव यक आहे.
याच माण े प तशीर िव परी ण हणज े सं थे या िव काया त सुधारणा कर या या
संधी शोधण े. िव परी णही सततची ि या आहे. न द मधील तपिशला ंची ही मानक
ि या आहे. वाजवी िव ची खा ी करणे हे िव लेखापरी णाच े कत य आहे. िव
िवभागाचीन द ही िव िवभागाशी जुळली पािहज े. िव परी ण हेफसवण ूक रोख यासाठी
तसेच फसवण ूक शोध यासाठी देखील उपयु आहे. यश वी िव परी णासाठी खालील
मु े िवचारात घेतले पािहज ेत:
१. िव खाते िनयं णात असल े पािहज े आिण वारंवार अ यावत केले पािहज े. उधारी ,
भरणा न केलेली बीजक े,बुडीत कज इ याद ची काळजी घेतली पािहज े.
२. उधारी या अट च े काटेकोरपण े िनरी ण केले पािहज े.
३. बुडीत कज , भ े, परतावा , उधारीया ंसार या खा या ंमधील सव संक ण समायोजन
जबाब दार िव अिधका यान े मंजूर केली पािहज े.
४. सव खा या ंचे मािसक िववरण िनयिमतपण े केले पािहज े.
५. सवलत चा यो य िवचार केला पािहज े.
६. साठ्याची यो य देखभाल केली पािहज े यात िव सह मोबदला , पुनिव इ.चा
समाव ेश होतो.
७. क ीकृत अिधकाराखाली यादी िनयं ण असाव े.
८. िलिखत न दीिशवाय कोण याही व तूची अवाक -जावक क नये.
िव िनयं णासाठी वरील सव य न अ यंत मह वाच े आहेत.
७.३.३ िव कोटा
िव कोटा हे िव िनयं णाच े भावी आिण लोकि य तं आहे जे िव ि या िनद िशत
कर यात मदत करते. कोटा हणजे िविश िव िवभागाला िकंवा िव ितिनधीला िदलेले munotes.in
Page 149
िव िनयोजन आिण िनयं ण – १
149 प रमाणा मक उि होय. हे एकूण िव ल याच े लहान नगांनुसार िकंवा िव ितिनध वर
आधा रत िवभाजन आहे.
िव कोटा ही भिव यातील एकूण िव असत े आिण येक िव े याला ल ये
सु वातीपा सूनच िदली जातात .
िफिलप कोटलर यां या मते, ‘िव कोटा हे िविश उ पादन , कंपनी िवभाग िकंवा िव
ितिनधीसाठी िनधा रत केलेले िव ल य आहे " हे ामु यान े िव य न प रभािषत
कर यासाठी आिण उ ेिजत कर यासाठी यव थापक य साधन आहे. यामुळे मुळात, हे
ठरािवक िवपणन भागाला िनयु केलेले एक प रमाणा मक ल य आहे. िव कोटा ही
िव करणा यांची प रणामकारकता आिण कामिगरीच े मू यमापन कर याची मािणत
प त आहे.
इतर काही या या :-
पॉल एच. िन ॉम यां या मते, “िव कोटा हणज े िनि त भिव यकाळात िव ेता, े ,
शाखा , िवतरक िकंवा इतर काही िव भागासाठी िनयु केले या कंपनी या एकूण
अंदाजे िव चा िह सा सा य कर याच े उि होय".
कंडीफ आिण टीफ यां या मते , "िव कोटा हे िविश िवपणन भागासाठी िनयु
केलेले ठरािवक िव ेता अथवा ठरािवक े ासाठीच े प रमाणा मक ल य आहे, ."
टाँटन आिण बुि कक यां या मते, “िव कोटा हे िव कामिगरीच े येय आहे. हे
माक िटंग युिनट, िव य , शाखा , म य थ िकंवा ाहक यांना िनयु केले जाते.
िव कोट्याची उि े -
१. प रमाणा मक िव ल य दान करणे :
िव कोटा िनधा रत कर याचा मु य उ ेश येक िव े याला , देशाला आिण शाखेला
प रमाणा मक िव ल य दान करणे हे आहे. हे भागां या संदभा त तसेच पया ंम ये
असत े. िव करणा यां या कामिग रीचे मू यांकन कर याची ही एक अितशय सोपी प त
आहे.
२. िव े यांना वृ करणे :
प रमाणा मक ल ये िव े यांना ल य सा य कर यासाठी े रत करतात जेणेक न
यांना ो साहन िमळू शकेल. कंपनी येक िव े यासाठी अ यंत काळजीप ूव क िव
ल य तयार करते जे सा य करता येते अ यथा ल य िव े याला िनराश क शकते.
३. अथ संक पीय िनयं ण :
प रमाणा मक ल य सं थेला िव खचा वर िनयं ण ठेव यास मदत करतात . िव खच
कमी कर या या ीनेदेखील िव े यांची कामिगरी मोजली जाऊ शकते. कोण याही
िव े याने कंपनीचा िव खच कमी के यास याची शंसा होते.
munotes.in
Page 150
जािहरात आिण िव यव थापन
150 ४. िव पधा संबंध :
िव पधा या िनकाला ंचे मू यांकन कर यासाठी िव कोटा मह वाचा आहे. िव
पधा म ये सहभाग सुिनि त कर यासाठी येक िव े याला सा य कर यासाठी िविश
िकमान िव कोटा िनि त केला जातो.
५. भिव यातील गरजा ंचा अंदाज :
िव कोटा उपयु आहे कारण तो येक िव ेता , देश, शाखा िकंवा म य था ं या
भिव यातील गरजा अंदाजीत कर यात मदत करतो आिण भिव यातील िव संघ ,
काया लयीन कम चारी आिण इतर आव यक बाब चा आगाऊ अंदाज लाव यासाठी मदत
करतो .
७.३.४ िव कोट्या या प ती :
कंप या िविवध कारच े िव कोटा िनधा रत करतात . कोटा िनवड याची प त मु य व े
यवसाय प ती , सं थेची रचना आिण या उ ोगातील पध ची पातळी यावर अवल ंबून
असत े. यापकपण े, कोटा कारा ंम ये िव खंड कोटा, िव बजेट कोटा, िव ि या
कोटा आिण संयोजन कोटा समािव आहे.
१. िव खंड कोटा :
बह तेक कंप या ही प त अवल ंबतात. भारतीय सं थांम ये ही सवा त पारंपा रक आिण
सामा यतः वापरली जाणारी प त आहे कारण ही प त वैयि क िव ेते, म य थ आिण
शाखे या कामिगरीच े मू यांकन कर यासाठी एक मह वप ूण मानक दान करते.
काय दश न िनद शांक = वा तिवक िव /िव कोटा x १००
वािष क कोटा वषा साठी िनधा रत केला जातो आिण नंतर ितमाही , मािसक आिण आठवडा
यासार या िविश कालावधीसाठी मोजला जातो. याला ेकडाउन ि कोन हणतात .
एकदा िव े याला याचे वािष क उि कळल े क , तो वेगवेग या कालावधीसाठी याचे
ल य आखू शकतो .
२. िव बजेट कोटा:
अपेि त खच , िन वळ नफा यावर िनयं ण ठेव यासाठी सं थे ारे हा कोटा िविवध
नगांसाठी िनधा रत केला जातो . ाचा हेतू िव े यांना हे प करणेआहे क , ते अिधक
जबाबदारीच े क आहेत जेथे केवळ इि छत िव च े माण िमळवण ेच नाही तर िव खच
िनयंि त क न चांगला नफा िमळवण े देखील आहे.
िव कोटा वा तिवक िव पयातील फरक नगान ुसार फरक कामिगरी िनद शांक
िव ेता
अ
ब
क
munotes.in
Page 151
िव िनयोजन आिण िनयं ण – १
151 िव ेता
अ ब क ड ई
िव
िव ची िकंमत (Cost of sales)
एकूण नफा
खच
पगार
चार खच
वास खच
इतर खच
िन वळ नफा
िव करणा याला े ा या िव या ट केवारी या माणात खचा चे अंदाजप क ा होते
आिण खचा चे यव थापन पया या पात होते. ब याच कंप या िनवास , जेवण आिण
करमण ूक यासार या खचा या माणात अंदाजप क करतात आिण याम य े िव े यांना
यव थािपत करतात .
न याचा कोटा िन वळ न यावर िनधा रत केला जातो. सं था िव या माणाप े ा
िन वळ न यावर अिधक भर देतात. िव े याला केवळ िव कर याऐवजी अिधक
फायद ेशीर िव कर यास सांिगतल े जाते. सं था िव या माणात अपेि त नफा
िनधा रत करतात कारण यवसायात िटकून राह यासाठी आिण उ कृ हो यासाठी
अिधकचा नफा आव यक असतो . यामागील तक असा असतो क िव कम चारी खच
कमी कर यासाठी अिधक काय मतेने काय करतात आिण िव वाढवतात प रणामी नफा
वाढतो .
िव े याने िव कोटा सा य करताना आव यक िन वळ नफा िमळवण े बंधनकारक आहे.
एकूण नफा िव या माणात िव केले या व तूंची उ पादन िकंमत वजा क न
िनधा रत केला जातो तर एकूण न यामध ून िव वर झालेला खच वजा के यानंतर िन वळ
नफा ा होतो.
३. िव ि या कोटा :
या कार या कोट्याचा वापर वेळ आिण गती अ यास क न िव े यां या इ तम ि यां या
संयोजनावर िनण य घे यासाठी काय -अ यास कर यासाठी केला जातो. ि या कोटा
कामाशी िनगिडत कत यांसाठी उि े िनधा रत करतो , जे िव करणा यांना यांचे
काय दश न ल य सा य कर यात मदत करतात . िव ि याकलाप कोट्याचे उदाहरण
हणज े
कॉलची
सं या मागणी
सं या मागणी / कॉल
गुणो र वा तिवक
िव सरासरी ित
य िव मागणी एकूण अंितम
ाहक
िव ेता
अ
ब
क
munotes.in
Page 152
जािहरात आिण िव यव थापन
152 येथे संपूण ल िव य या ि यांवर आहे जसे क याने िकती कॉल केले, िकती कॉल
य ात मागणीम य े पांत रत झाले आिण शेवटी वा तिवक िव िकती झाली. ि या
कोटा हा ब ीसाचा आधार नसून या ि यांची भावी मािहती िव े याला िविश देशावर
या यासाठी िनधा रत केलेला िव कोटा सा य क न शक यास नाही याची कारण े
समज यास मदत करतो .
४. संयोजन कोटा :
अनेक सं था या अनेक कोट्यांचे संयोजन वापरतात . िव च े माण आिण ि या कोटा हे
सवा त सामा य संयोजन आहे. संयोजन कोटा िव आिण िव ेतर ि यां या आधार े
िव संघा या कामिगरीवर िनयं ण ठेव यासाठी वापरला जातो.
७.३.५ िव कोट्याची मया दा :
१. वैयि क फरक :
य ची मता िभ न असू शकते. िव कोटा ठरवताना िव े यांमधील गुण, मता ,
अनुभव आिण पदांम ये फरक असतो जो िवचारात घेतला जात नाही हणून िव कोटा
वा तिवक असू शकत नाही.
२. आिथ क भार :
िव कोटा िनधा रत कर यासाठी त ां या सेवा, बाजार संशोधन आिण सांि यक तं े
यांचा वापर आव यक आहे. या सवा मुळे खूप जा त खच होतो. अनेकदास ं था जा त खच
कर या या प रि थतीम य े नसतात .
३. गुंतागुंतीची तं े :
काही सं था िव कोटा िनध रत कर यासाठी जिटल तं ांचा वापर करतात आिण
बह तांशी वेळा तं े समजून घेणे सोपे नसते कारण ती खूपच जिटल आिण महाग असतात .
४. केवळ िव वर भर :
काही यव थापका ंचे मत आहे क िव कोटा केवळ िव वाढव यासाठी आिण अिधक
नफा िमळिव यासाठी उपयु आहे, परंतु हे यवसायाच े एकमेव उि असू शकत नाही.
जािहरात , िस ी , चारा मक काय म इ यादी अिधक िव आिण नफा िमळिव यासाठी
खूप मदत करतात .
५. बाजारप ेठेचे कमी मह व :
िजथे मागणी पुरवठ्यापे ा (िव े यांचे बाजार ) जा त आहे, ितथे उ पादन िवक यात
कोणतीही अडचण येत नाही. अशा उ पादना ंचे उ पादक िव कोटा िनधा रत कर यास
मह व देत नाहीत .
munotes.in
Page 153
िव िनयोजन आिण िनयं ण – १
153 ६. िव वर िविवध घटका ंचा प रणाम :
िव या य ना ंमुळे न यात वाढ होतेच असे नाही कारण इतर िविवध घटक जसे क
िकंमत, गुणव ा , उ पादन खच , मागणी आिण पुरवठा प रि थती , पधा इ. न यावर
प रणाम करतात .
७. वैयि क पूव ह :
अचूक, िनःप पाती आिण या य कोटा िनधा रत करणे खूप कठीण आहे कारण
यव थापका ं या वैयि क प पातीपणापास ून ते दूर ठेवता येत नाहीत .
८. अंदाजांवर आधा रत :
िव कोटा िव अंदाजा या आधारावर िनधा रत केला जातो आिण हणून कोटा देखील
अंदाजच राह शकतात .
९. इतर काया ब ल उदासीनता :
अनेक वेळा िव कोटा अ यवहाय िस होतो कारण िव ेता िव ेतर कामांकडे ल देत
नाहीत जसे क नवीन ाहक शोधण े, ाहका ंचे आ ेप दूर करणे, ाहका ंकडून थकबाक
वसूल करणे इ.
७.४ सारांश
िव हे यव थापनाच े अ यंत मह वाच े काय आहे कारण कंपनीचे उ प न यावर अवल ंबून
असत े. िव िनयोजन खूप मह वाची भूिमका बजावत े. ही यवसाय योजना आहे जी
िव ची उि े िकंवा सा य करायची उि े यां याशी संबंिधत आहे. िव योजना तयार
करताना िव चा अंदाज मह वाचा आहे. िव अंदाज हणज े बाजार संशोधन आिण
मागील मािहती या अ यासान ंतर अपेि त िव चा अंदाज होय.
चांग या अंदाजासाठी एकाच वेळी एकापे ा जा त िव अंदाज प ती वापरण े चांगले
असत े. िव चा अंदाज १००% बरोबरच असतो असे नाही परंतु तो िव
यव थापकासाठी माग दश क हणून काम करतो . िन वळ िनयोजन करणे पुरेसे नाही, िव
योजन ेची अंमलबजावणी आिण मू यमापन करणे मह वा चे आहे याला िव िनयं ण
हणतात .
िव िनयं णाम य े यव थापक ल याची वा तिवक कामिगरीशी तुलना करतात याचा
प रणाम एकतर यश िकंवा अपयश असा असू शकतो . यश िमळा यास नेहमीच दाद िमळत े
पण अपयश आ यास आणखी िश ण आिण सुधारणा ंची गरज भासत े.
भावी िव िनयं णासाठी कंपनी िव अ ंदाजप क तयार करते जे केवळ िव या
ल यावरच ल क ि त करत नाही तर िव वरील खचा वरही ल क ि त करते जे मह वाच े
आहे कारण यामुळे िव खचा वर िनयं ण िमळवता येते. िव िनयं ण कर याच ेदुसरे
साधन हणज े िव लेखापरी ण आहे. हे मागणी ा झा यापास ून ाहका ंचा अिभ ाय munotes.in
Page 154
जािहरात आिण िव यव थापन
154 िमळेपय त िव बाबत यो य चचा करते. यामुळे कंपनीला िव ची उि े सा य कर यात
मदत होते. िव कोटा हे आणखी एक िव िनयं ण तं आहे याम य े िव े याला
प रमाणा मक ल य िदले जाते आिण यानुसार याची कामिगरी मोजली जाते. हे िव
यव थापकाला िव ेता आिण िव खच िनयंि त कर यास मदत करते. िव च े ल य
सा य कर यासाठी आिण महसूल िमळव यासाठी कंपनीकड ून सव य न केले जातात .
िव च े यश बाजारात कंपनीचे अि त व िनि त करते.
७.५ वा याय
.१ रका या जागा भरा.
१) ________ ही िव अंदाजाची जुनी प त आहे.
अ) सहसंबंध ब) काय कारी मत क) वेळ मािलका ड) ईओ य ू
२) ________ हे िव िनयं ण साधना ंपैक एक आहे.
अ) लेजर ब) िव अंदाजप क क) ताळेबंद ड) उ प न िववरण
३) ________ प त वाप न िव कोटा िमळवता येतो.
अ) िव ो साहन ब) िव खंड कोटा क) िव अंदाजप कड ) िव अंदाज
४) ________ ही एक यवसाय योजनाआह े जी कंपनी या िव ि यांचा िवकास एका
िविश कालावधीत िनि त उि ा ंसह करते.
अ) उ पादन योजनाब) मनु यबळ योजना क) िव योजना ड) आिथ क योजना
५) ________ हा संचालन अंदाजप काचा एक कार आहे जो कंपनी ठरािवक
कालावधीत िवकू इि छत असल े या अपेि त नगांचा आिण यातून िमळणा या
महसूलाचा अंदाज आहे.
अ) िव परी ण ब) िव योजना क) िव अंदाजप क ड) िव कोटा
.२ खालील जोड्या जुळवा.
अ ब
िव िनयं ण िव चा अंदाज
िव परी ण िव उि ा ंचे मू यांकन
िव अंदाज िव कामिगरीच े मोजमाप
िव कोटा उि े ठरवण े
िव िनयोजन िव ि या कोटा
munotes.in
Page 155
िव िनयोजन आिण िनयं ण – १
155 .३ स य क अस य ते सांगा.
१) िव परी ण हणज े यवसायाला या या कमाईची उि े गाठ यात मदत
कर यासाठी िव ि य ेचे मू यमापन आिण सुधारा मक कृती ओळखण े होय.
२) िव कामिगरीच े मोजमाप हे िव िनयं णाच े उि आहे.
३) भौगोिलक े ओळखण े ही िव िनयोजन ि येतील पिहली पायरी आहे.
४) िव अंदाजप क हणज े िविश कालावधीसाठी उ पादना ं या अपेि त िव चा
अंदाज.
५) िव कोटा िव े यांसाठी ितकूल असू शकतो .
.४ िटपा िलहा.
१) िव िनयं ण
२) िव अंदाजप क
३) िव परी ण
४) िव कोट्याचे कार
५) िव अंदाज मया दा
.५ खालील ांची सिव तर उ रे ा
१) िव िनयं ण हणज े काय? याची उि े आिण िव िनयं ण ि य ेतील िविवध
ट पे प करा.
२) िव अंदाजप क ि य ेतील चरणांची परेषा आिण चचा करा.
३) िव योजना हणज े काय? िव िनयोजन ि य ेत अनुसरण केले या मु य पाय या
प करा.
४) िव अंदाज हणज े काय? िव अंदाजा या प ती प करा.
५) िव कोटा प रभािषत करा आिण िव कोट्याची उि े आिण मया दा प करा.
संदभ आिण ंथसूची :
जािहरात आिण िव यव थापन - एस वीण
िवपणन यव थापन – िफिलप कोटलर
munotes.in
Page 156
156 ८
िव िनयोजन आिण िनय ं ण – २
करण स ंरचना
८.० उि
८.१ तावना
८.२ िव द ेश
८.३ अलीकडील नवीन वाह
८.४ सारांश
८.५ वा याय
८.६ संदभ
८.० उि े
िव े ाची स ंक पना आिण कारण े समज ून घेणे.
िव े िनि त करणा रे घटक आिण िव े िडझाइन कर या या पाय या जाण ून
घेणे.
ाहका ं या अिभ ायाच े मह व, िव यव थापनासह मािहतीच े तपशीलवार िव ेषण
(डेटा मायिन ंग) संक पना आिण िव यव थापनावर आयटीचा भाव याब ल
जाणून घेणे.
८.१ तावना
िव तृत े कांना िव करताना , संघिटत राहण े आिण ाहक िटकव ून ठेवणे यासाठी एक
णाली असण े मह वाच े असत े. िव बाबत या जबाबदा या व ेगवेग या द ेशांम ये िवत रत
करणे ही िव ि या ंचा सम वय साध याची एक लोकि य प त आह े. तु ही िव स ंघ
यव थािपत कर त अस यास , िव द ेश कस े िवभािजत करायच े हे जाणून घेणे, तुम या
ाहका ंना सेवा दे या या आिण त ुमचे िव धोरण िव त ृत कर या या त ुम या मत ेस
समथ न देते. िव य ना ं यित र अशा अन ेक गो ी आह ेत याम ुळे तुमची िव अिधक
यश वी आिण सा य करता येते ती हणज े ाहका ंचा अिभ ाय , डेटा मायिन ंग श द स ं ह
आिण मािहती त ं ान इ .
munotes.in
Page 157
िव िनयोजन आिण िनयं ण – २
157 ८.२ िव द ेश
िव द ेश हा एक िनय ु भौगोिलक े िकंवा ाहका ंचा सम ूह आह े जो िव काय संघ
िकंवा य ना वाटप क ेलेली िव उि े आिण ल य े सा य कर यासाठी िनय ु केला
जातो. येथे िव स ंघ या ंचे िव य न करत असतात . हा िव द ेश या िविश िव
संघाची जबाबदारी आिण उ रदािय व करत असतो . िव स ंघ खा ी द ेतो क या
े ातील िव वाढ ेल आिण दरवष िव च े ल य प ूण होईल.
कोणतीही क ंपनी भौगोिलक े , लोकस ं या, िव मता इ याद वर आधा रत द ेश
ठरवत े. हा द ेश िव करणा यांना या ंचा संचालन द ेश हणून िनय ु केला जातो .
िव द ेश का?
सं थेची उि े सा य कर यासाठी िव द ेश थापन क ेले जाता त. िव स ंघासाठी ,
यां या कामिगरीसाठी ह े उपय ु असतात कारण या ंना मािहत आह े क कोण या द ेशाची
देखभाल कोण कर ेल.
८.२.१ िव द ेशाची कारण े िकंवा िव े ाची उि े
१. बाजार या ी :
जर क ंपनीचे ल महारा रा य बाजारप ेठ अस ेल आिण क ंपनी े िनहाय िव
योजन ेसाठी जात अस ेल तर त े यां या िव स ंघाची िज हावार आिण न ंतर शहरान ुसार
िवभागणी करतील . जेणेक न य ेकजण िदल े या थाना ंवर ल क ि त कर ेल आिण
कंपनी जा तीत जा त स ंभा य बाजारप ेठ यापू शकेल. िव स ंघ ाहका ं या इ छ ेनुसार
पाठपुरावा कर यास स म अस ेल.
२. िव स ंघाची भावी िनवड :
कंपनी स ंबंिधत े ासाठी थािनक कम चा यांची िनवड करत े. सदर य या ं या अ ंतग त
े ातील अन ेक ाहका ंपय त पोहोच ू शकतात . जे हा आ ही थािनक िव कम चा यांची
िनयु करतो त े हा कंपनी या ाहका ंपय त पोहोच ू शकतो .
३. ाहक स ेवा :
थािनक िव य ला िदल े या द ेशातील ाहका ं या सम या , िनवडी आिण ाधा य े
माहीत असतात . चांग या कार े संरेिखत केले या द ेशांचा प रणाम िव ेता आिण
खरेदीदार या ं या स ंबंधांम ये होतो. याम ुळे ाहका ंचे समाधान होत े.
४. िव व ृ ी :
िव े िव य ला िदल े या द ेशावर ल क ि त कर यास मदत करत े. यामुळे
याला िव वाढीसाठी य न कर यास मदत होत े.
munotes.in
Page 158
जािहरात आिण िव यव थापन
158 ५. िव खच घट :
िव द ेश हा िव य य ला िनयु केला जातो . याची िनय ु कंपनी ार े सामा यतः
याच द ेशातून केली जात े. प रणामी या वासाचा खच कमी क ेला जातो . यामुळे कंपनीचा
एकूण िव खच कमी होतो .
६. िव दलाच े वार य आिण मनोबल :
जे हा िव स ंघ िदल े या द ेशात काम करतात . ते हा यां याकड े वाजवी आिण सा य
कर यायो य ल य असतात . याम ुळे ते िव ल य सा य कर यासाठी उ साही आिण
े रत असतात .
७. िव दला या िव ि या ंवर िनय ं ण ठ ेवणे :
िव द ेशाची िनवड क े यावर िव ि या ंवर िनय ं ण ठ ेवणे खूप सोप े मदत होत े. िव
करणा या य ला याचा द ेश चांगलाच माहीत असतो . याला िव े ातील सम या
आिण स ंध ची जाणीव असत े. यामुळे िव करणा या य च े या या द ेशातील िव वर
चांगले िनयं ण असत े. याच व ेळी कंपनीचे िव श वर चा ंगले िनयं ण असत े आिण
कंपनी िव य तस ेच फम या काय मतेचे चांगले मू यमापन कर यास स म असत े.
८.२.२ िव े िनधा रत करणार े घटक
१. भौगोिलक थान :
िव द ेश ठरव यासाठी अितशय मह वाचा घटक हणज े भौगोिलक थान . भौगोिलक
थान द ेश, रा ये, शहरे, िज ह े आिण मोठ ्या शहरा ंमधील अन ेक द ेश अस ू शकतात . जर
िव े आकारान े लहान अस ेल तर िव य व ैयि क र या ाहका ंना भेट देऊ
शकते आिण जर तो आकारान े मोठा अस ेल तर िव य न े ाहका ंना कॉल करण े आिण
याचा मागोवा घ ेणे आव यक असत े.
२. िव मता :
े िनि त कर यासाठी िव मता हा आणखी एक घटक आह े. एखा ा िविश े ातील
संभा य ाहका ंची सं या े ाचा आकार िनधा रत क शकत े.
३. कामाचा ताण :
ाहका ंची सं या आिण िव चा सरासरी आकार द ेखील िव े ाचा मह वपूण िनधा रक
असतो . िव स ंघ काय भार ठरवताना ाहका ंसोबत घालवायला लागणारा व ेळ आिण
ाहका ंची सं या ह े घटक िवचारात घ ेतात.
८.२.३ िव े ाची रचना तयार करण े
अनेक सं थांम ये िव े वैयि क कौश य े आिण बाजार प रि थती या आधार े तयार
केले जातात . हे िव े आव यकत ेनुसार बदलतात . गितशील बाजार प रि थतीम ुळे
कंप यांना या ं या द ेशांचा अ यास आिण समायोजन कर यास भाग पाडल े जात े. munotes.in
Page 159
िव िनयोजन आिण िनयं ण – २
159 सव साधारणपण े िव े ाची रचना स ंभा य बाजारप ेठेवर आिण य ेक िव ितिनधीला
िनयु केले या कामा या भारावर अवल ंबून असत े.
िव े संरेिखत कर यासाठी म ु य चार पाय या आह ेत :
१. भौगोिलक थानाची िनवड :
िव े ाची रचना कर याची पिहली पायरी हणज े भौगोिलक े ाची िनवड . थमतः
कंपनीने याच े बाजारप ेठ ल िनि त कराव े. जर ल संपूण भारत द ेश अस ेल तर द ेश
रा ये, िज ह े, शहरे, गावे आिण य ेक शहरात जािहरात गाव जवळपास या
गंत य थाना ंम ये िवभागल े जात े. भौगोिलक े ा या या िवभागणीला िनय ं ण एकक
असेही हणतात . बाजाराचा अ यास आिण कामगार उपल धता या ंचा यो य अ यास
क न भौगोिलक थानाची िनवड क ेली पािहज े.
२. िनयं ण भागा ंमधील िव मता िनि त करण े :
येथे संरेिखत केले या िनय ं ण भागांम ये िव ची मता िक ंवा िव ची श यता तपासण े
मह वाच े असत े. िव े िनयोजकान े उ पादना या खर ेदीदारा ंना ओळखल े पािहज े.
संभा य खर ेदीदार िनि त क े यानंतर िनयोजकान े य ेक िनय ं ण य ुिनटम य े िव ची
श यता िक ंवा िव यश तपासल े पािहज े. देश िनयोजक िव या ीच े औिच य िस
कर यासाठी प ुरेशी िव मता असल े या या िनय ं ण भागाची खा ी क न घ ेतात.
३. ता पुर या द ेशांम ये िनयं ण य ुिनट्स एक करण े
येक िनय ं ण य ुिनटमधील िव स ंभा यत ेचे मोजमाप क े यानंतर आिण िव क हर ेज
ा कर यासाठी वग क ृत के यानंतर िनयोजक य ुिनट्सला ता प ुर या िव द ेशांम ये
एक करतो . येथे िनयोजकान े क हर ेजम ये कोणत ेही समायोजन न करता ता प ुरते िव
े िनि त कराव े, असे गृहीत ध न क य ेक ता प ुर या द ेशाची कोणतीही िवश ेष
वैिश ्ये नाहीत .
४. ता पुर या द ेशांम ये समायोजन आिण िव े िनि त करण े :
िव िनयोजक य ेक ता प ुर या िव े ा या व ैिश ्यांनुसार आिण िव े यां या
कौश यान ुसार िव द ेशात आव यक बदल करतो . यानंतर कंपनी िव े िनि त
करेल.
८.३ अलीकडील नवीन वाह
बाजाराचा अ यास आिण िव े यां या कौश या यित र इतर घटक द ेखील आह ेत जे
िव या यशासाठी मह वप ूण आहेत. यांना वेळेवर ाहक अिभ ाय िमळत आह े जसे क ,
मािहती िव ेषण त ं (डेटा मायिन ंग) तं आिण िव यव थापनात मािहती त ं ानाचा
वापर इ .
munotes.in
Page 160
जािहरात आिण िव यव थापन
160 ८.३.१ ाहक अिभ ाय
ाहक अिभ ाय ही िवपणन स ं ा आह े जी यवसाय , उ पादन िक ंवा सेवेब ल ाहका ंचे मत
ा कर याच े वण न करत े. ाहकाचा अिभ ाय ख ूप मह वाचा आह े, जो आ हाला ाहकाची
चाचणी , आवडी , नापस ंती, उ पादनािवषयीची ाधा य े सांगतो. जे हा क ंपनी नवीन
उ पादन बाजारात आणत े, ते हा त े अिधक ल णीय असत े. फोकस ुप प ती ारे,
वैयि क प तीन े िकंवा ाहक फोन सव ण प ती ार े ाहकाच े मत क ंपनीला उ पादन
िकंवा सेवेब ल िदल े जाईल . ाहकाला न ेमके काय हव े आ हे हे कंपनीला कळत े ते हा त े
उ पादनात बदल करतात . ाहका ं या अिभ ायािशवाय उ पादन आिण स ेवांब ल
ाहका ं या गरजा आिण ाधा य े समज ून घेणे कठीण आह े.
ाहक अिभ ायाच े मह व
ाहका ंचा अिभ ाय ख ूप मह वाचा आह े .कारण तो ाहका ं या या ं या उ पादना ंब ल िक ंवा
सेवांब ल आिण एक ूण ाहक अन ुभवाब ल िवपणका ं या िति या दान करतो . आ ही
खालील माण े ाहका ं या अिभ ाया या मह वावर चचा क :
१) उ पादन िकंवा सेवा सुधारा :
ाहक हणज े उ पादन िकंवा सेवेब ल ाहकाच े मत. या मताव न कंपनी ाहका ंची
नेमक इ छा आिण ाधा य े िमळव ू शकते. आिण मग कंपनी ाहका ं या इ छेनुसार
आव यक बदल क शकते.
२) ाहका ंचे समाधान मोजा :
ाहका ंचा अिभ ाय आ हाला ाहका ं या समाधानाब ल मािहती देतो. ाहका ंचे मत
आ हाला यां या समाधानाची पातळी दाखवत े. यामुळे ाहका ंचे समाधान मोज यासाठी
ाहका ंचा अिभ ाय उपयु ठरतो.
३) ाहक धारणा :
उ पादन आिण सेवेतील ुटी शोध यासाठी ाहका ंचा अिभ ाय उपयु ठरतो. जे हा
कंपनीला याची मािहती िमळत े ते हा ते उ पादन आिण सेवेम ये आव यक बदल करतात .
यामुळे कंपनीला ाहक िटकव ून ठेव यास मदत होते
४) िनण य घे यास मदत :
ाहका ं या पसंतीनुसार उ पादना ंबाबत िनण य घे यासाठी कंपनी या उ च
यव थापनासाठी ाहक अिभ ाय खूप उपयु आहे. हे कंपनी या िव आघाडीब ल
िकंवा कंपनीला िव े यांची मािहती देते.
८.३.२ ाहका ंचा अिभ ाय गोळा कर या या प ती
१. ईमेल सव ण :
ाहका ंकडून अिभ ाय गोळा कर याची ही एक सामा य प त आहे. ाहका ं या
अिभ ायाची ही िकफायतशीर प त आहे. कारण येथे आ ही एकाच वेळी अनेक ाहका ंना
अिभ ाय ावली िलंक पाठवू शकतो . munotes.in
Page 161
िव िनयोजन आिण िनयं ण – २
161 २. लघु संदेश सेवा (एसएमएस ) :
कंप यांसाठी ाहका ंचा अिभ ाय गोळा कर यासाठी एसएमएस सव ण ईमेल माणेच एक
चांगला पया य आहे. हे ईमेलपे ा थोडे महाग आहे,परंतु ाहका ंचे अिभ ाय गोळा
कर यासाठी हे अितशय भावी साधन आहे. येथे ाहक अिभ ाय फॉम ाहका ंना यां या
मोबाइल नंबरवर एसएमएस या व पात पाठिवला जातो.
३. सामािजक मा यम े :
सव वयोगटातील समाज मा यमा ं या लोकि यत ेमुळे हे ाहका ंचे अिभ ाय गोळा कर याच े
शि शाली साधन आहे. अिभ ाय हा पसंती िकंवा नापस ंती या व पात आिण कधीकधी
िट पणी या व पात येऊ शकतो .
४. कॉल स टर :
कंपनी या कॉल स टरव न ाहका ंना थेट कॉल क न ते रेकॉड हे सु ा ाहका ंचा
अिभ ाय गोळा कर याच े दुसरे साधन आहे.
५. संपक प :
संपक प हा ाहका ंचा अिभ ाय गोळा कर याचा उ कृ माग आहे. या प तीम य े
ाहका ंकडून अिभ ाय प भरले जाते आिण नंतर िव यव थापक याचे पुनरावलोकन
करतात . काहीव ेळा कंपनी ाहक अिभ ाय न दणीसाठी काया लयात अिभ ाय रिज टर
ठेवतात. ाहका ंचा अिभ ाय गोळा कर यासाठी काहीव ेळा सूचना पेटी देखील उपल ध
असत े.
८.३.३ मािहतीच े तपशीलवार िव ेषण (डेटा मायिन ंग)
मािहतीच े तपशीलवार िव ेषण (डेटा मायिन ंग)हा सवा त प्रभावी मागा पैक एक माग आहे.
याने सं था यां या मािहतीचा अथ लावू शकतात . हे तं ऑपर ेश स सु यवि थत
कर यासाठी , अचूक िव अंदाज तयार कर यासाठी , िवपणन ROI वाढव यासाठी ,
मौ यवान ाहक अंत ी दान कर यासाठी आिण बरेच काही कर यासाठी अ यंत
मौ यवान असतात .
मािहतीच े तपशीलवार िव ेषण ही कल आिण नमुने शोध यासाठी तसेच मोठ्या माणात
मािहतीच े िव ेषण कर याची ि या आहे. िह क ची , असंरिचत मािहती , तु हाला
यवसाया या िविवध े ांब ल समज यायो य अंत ीत बदल याची परवानगी देते. या
े ांम ये िव , िवपणन , काय , िव आिण बरेच काही समािव असू शकते.
मािहतीच े तपशीलवार िव ेषण तु हाला मह वप ूण अंत ी देऊ शकते जे सम या ंचे
िनराकरण करते, जोखीम आिण खच कमी करते, बाजारातील संधी ओळखतात , ाहक
अनुभव सुधारतात आिण ाहकां या वत नाचा आिण ाधा या ंचा अंदाज लावतात .
मािहतीच े तपशीलवार िव ेषण ची या या िविवध मािहतीच े तपशीलवार िव ेषण तं ांचा
वापर क न डेटाबेस िकंवा डेटा वेअरहाऊसम य े मोठ्या माणात डेटाचे िव ेषण क न munotes.in
Page 162
जािहरात आिण िव यव थापन
162 लपिवल ेले मौ यवान ान शोध याची ि या हणून केली जाते. जसे क मशीन
लिन ग,कृि म बुि म ा (आिट िफिशयल इंटेिलज स ) आिण इतर सांि यक य साधन े.
डेटा मायिन ंग ही पर परस ंवादी ि या आहे. याम य े खालील चरणांचा समाव ेश होतो:
१. सम या ओळख :
मािहती साठा क प हा सम या समज यापास ून सु होतो. क पाची उि े आिण
यवसायाची आव यकता तयार कर यासाठी मािहतीच े तपशीलवार िव ेषण( डेटा
मायिन ंग) त , यवसाय त एक काम करतात .
२. मािहती अ वेषण :
मािहती त ् मािहती साठ्यातून उपयु मािहती ओळखतात . यांना साठ्यातील अथ पूण
मािहती समजत े. ते मािहती संकिलत करतात , वण न करतात आिण अ वेषण करतात .
३. मािहती तयार करणे :
मािहती िव ेषण त मॉडेिलंग ि य ेसाठी डेटा मॉडेल तयार करतात . ते क ची मािहती
संकिलत करतात , शु करतात आिण व िपत करतात . कारण मायिन ंग फं शन केवळ
िविश व पात मािहती वीकारतात . ही अशी अव था आहे िजथे मािहती बया च वेळा
िपळून काढली जाते. रेकॉड , टेबल, िवशेषता इ. िनवडून मॉडेिलंग टूलसाठी मािहती तयार
करणे.
४. मॉडेिलंग :
मािहती िव ेषण त िविवध शोध काय िनवडतात आिण लागू करतात . कारण एकाच
कार या मािहती िव ेषण सम य ेसाठी िभ न शोध काय वाप शकतात .
५. मू यमापन :
मािहती िव ेषण त मॉडेलचे मू यांकन करतात . जर मॉडेल यां या अपे ा पूण करत
नसेल, तर ते आव यक पॅरामीटस बदलून मॉडेिलंग या ट यावर परत जातात . शेवटी
समाधान झा यावर ते तैनातीसाठी जातात .
६. उपयोजन :
मािहती शोध त डेटा बेस टेबलम य े िकंवा ेड शीटम य े िनकाल िनया त क न मािहती
िव ेषण प रणाम वापरतात . हे इनपुट डेटा िनवड यास , डेटाचे पांतर डेटा ए स लोर
कर यास आिण डेटाचे माइन कर यात मदत करते.
मािहती िव ेषण तं
१. सहस ंबंध :
सहसंबंध हे एक सु िस तं आहे, याम य े समान यवहारातील व तूंमधील संबंधांवर
आधा रत संबंध िकंवा नमुना शोधला जातो. सहसंबंध तं ाचा वापर बाजार िव ेषणाम य े
ाहका ंनी एकि तपण े वारंवार खरेदी केले या उ पादना ंचा संच ओळख यासाठी केला
जातो.
munotes.in
Page 163
िव िनयोजन आिण िनयं ण – २
163 २. वग करण :
वग करणाचा वापर मािहती या संचामधील येक घटकाच े पूव िनधा रत संच, वग आिण
गटाम य े वग करण कर यासाठी केला जातो. वग करणाम य े मािहती शोध त सॉ टव ेअर
िवकिसत करतात जे मािहती साठ्याचे गटांम ये वग करण कसे करायच े ते िशकू शकतात .
उदाहरणाथ आम्ही सव कम चा यां या मािहतीम य े वेश करत अस यास आ हाला
नुकतीच संघटना सोडल े या कम चा यांना आिण संघटना सोडून जाणा या कम चा यांना
पहायच े आहे. मग मािहती आपोआप िवभागली जाईल आिण एकूण कम चारी मािहतीमध ून
वग कृत होतील .
३. ल ट र ंग - साठा :
मािहती िव ेषण तं आहे जे समान वैिश ्ये असल े या व तूंचे अथ पूण समूह बनवत े.
उदाहरणाथ , एका लाय रीम य े िविवध िवषया ंवरील पु तका ंची िव तृत ेणी उपल ध
अस यास . ती पु तके कशी ठेवावीत हे आ हान आहे जेणेक न वाचकांना आव यक
िवषयाची अनेक पु तके सहज उपल ध होतील . गट तं ाचा वापर क न , आ ही सुलभ
वेशासाठी समान पु तके एका शे फम य े आिण गटाम ये ठेवू शकतो . वाचका ंना िविश
िवषयावरील पु तक हवे अस यास तो थेट जाऊन इि छत शे फम य े वेश करेल.
मािहती शोधकार ्य आिण िव यव थापन
िविवध यवसाय े ाम य े ानाचा शोध इ याद चा अंदाज लावणार े नमुने शोध याबाबत
मािहती िव ेषणला मह व आहे. मािहती िव ेषण तं जसे क संघटना , वग करण आिण
समूह इ यादी यवसाया ं या वाढी या भिव यातील नवीन वाहवर िनण य घे यासाठी नमुने
शोध यात मदत करतात . मािहती िव ेषण CRM ( ाहक संबंध यव थापन ) म ये वापरल े
जाते. CRM ऍि लक ेश समधील मािहती िव ेषण थोडेफार मह वप ूण योगदान देऊ शकते.
मािहती साठा वापर ाहक मािहती मधील िवभाग िकंवा गट वयंचिलतपण े शोध यासाठी
केला जाऊ शकतो . मािहती िव ेषण तं ारे फायद ेशीर नसले या ाहका ंचा गट देखील
आ ही ओळख ू शकतो . हे मािहती िव ेषण तं कंपनीसाठी खूप फायद ेशीर असत े. कारण
ते वेळ आिण संसाधन े वाया न घालवता ाहका ं या िविश गटावर िव या य ना ंवर
ल क ि त क न नफा वाढवत आहेत. गुंतवणुक वर परतावा तपास यासाठी यवसाया ंनी
मािहती िव ेषण तं वापरायला हवे. मािहती िव ेषण तं ाना ार े कंपनी अनेक
यावसाियक सम या सोडव ू शकते.
१. िवपणन संघाला या या मोिहम े या प रणामकारकत ेचा अंदाज लाव याची मता
दान करते.
२. हे मेिलंग खच कमी करते.
३. हे संभाषण खच कमी करते.
४. दूरसंचार फसवण ूक कमी करते.
५. फसवण ूक शोधून पैसे वाचवल े.
६. म य थ आिण एजंट यां याकड ून होणारी फसवण ूक कमी केली.
अनेक िकरकोळ दुकाने, णालय े बँका आिण िवमा कंप या मािहती िव ेषण तं वापरत
आहेत. िकरकोळ कंप या ाहका ं या वत न खरेदी प ती ओळख यासाठी मािहती िव ेषण munotes.in
Page 164
जािहरात आिण िव यव थापन
164 तं ाचा वापर करतात . मािहती िव ेषण तं मानव संसाधन िवभागासाठी यां या सवा त
यश वी कम चा यांची वैिश ्ये शोध यासाठी देखील उपयु ठ शकते.
८.३.४ आय टी ची भूिमका :
िव यव थापनात आयटी ची भूिमका अगदी सोपी आहे; उ पादकता आिण काय दश न
वाढवताना तुमचे आिण तुम या फ ड िव संघ चे जीवन सुलभ कर यासाठी ते संरेिखत
केले आहे. मोबाइल सीआरएम ते ईआरपी , ईमेल ते माट फोनपय तचे येक सॉ टव ेअर
या उ ेशाने तयार केले आहे. मािहती तं ान यवसाय योजन ेचा मह वप ूण आिण
अिवभा य भाग बनले आहे. मु य काय थळ णाली आिण डेटाबेसची देखभाल करणा या
कोण याही बह रा ीय महामंडळापासून ते एकल संगणक आयटीसह लहान यवसायापय त
मह वाची भूिमका बजावत े.
अनेक यवसाय नवीन तं ानाचा अवल ंब क न यांची ाहका ंपय त पोहोच , नफा आिण
िव ि य ेत सुधारणा कर यासाठी पधा मक फायद े वाढवतात . ई-कॉमस हे े स या
तेजीत आहे. ऑड रपासून ते ाहकापय त पोहोच ेपय त सव गो ी मािहती तं ाना या
मदतीन े यव थािपत के या जातात . खालील काही तांि क साधन े सं था यां या िव
ि य ेत वापरत आहेत.
१. िबग डेटा :
िबग डेटा टू सचा वापर क न िव सं था आता िव यव थापनातील एक मह वाची
पायरी संभा य ाहका ंना िविश गरजा आिण इ छांसह शोधत आहे. याआधी संभा य
ाहका ंना ओळख या साठी ही िमक ि या होती. ाहक डेटा मॉडेल या मदतीन े संभा य
ाहका ंना ओळखण े खूप सोपे होते.
२. सामािजक यासपीठ :
सोशल टे नॉलॉजी या फोटाम ुळे नवीन ाहका ंना आकिष त कर यासाठी अनेक सोशल
मीिडया लॅटफॉम चा उदय झाला आहे. सोशल मीिडया लॅटफॉर्म कंप यांना ाहका ंशी
ह तांदोलन कर याची आिण यांना उ पादन े आिण सेवांब ल संभाषणात गुंतवून ठेव याची
संधी देतात. पारंपा रक िव या िवपरीत सोशल मीिडया लॅटफॉम मुळे जगभरातील लाखो
ाहका ंशी एकाच वेळी ह तांदोलन करणे श य होते. सोशल मीिडया लॅटफॉम वर व रत
ाहक फ डब ॅक कंपनीला चांग या उ पादन आिण सेवांसाठी अनेक सुधारणा िबंदू दान
करतात .
३. वयंचिलत िव स :
से स फोस ऑटोम ेशन टे नॉलॉजी सो य ूश स अनेक िव काय वयंचिलत करते आिण
िव कम चा यांना िव आिण महसूल िनमा ण करणार्या ि याकलापा ंवर ल क ि त
कर यासाठी मु करते. चंड ाहक डेटा आिण जलद ाहक अिभ ाय िव
यव थापकान े सश पण े कृती क शकतो आिण य ना ंना अनुकूल कर यासाठी वरीत
समायोजन क शकतो .
munotes.in
Page 165
िव िनयोजन आिण िनयं ण – २
165 ४. लाउड आधा रत CRM :
ाहक यव थापन णाली ही एक शि शाली साधन े आहेत जी सं थेला िवपणन , िव
आिण ाहक समथ न एकि त क न ाहक संबंधांचे संपूण य दे यासाठी िडझाइन केलेले
आहेत. पारंपा रक सीआरएम णाली िव कम चारी काया लयीन वातावरणात वाप
शकतात परंतु ही लाउड -आधा रत सीआरएम णाली िव करणा यांना के हाही
कोठूनही डेटा ऍ सेस कर यास स म करते.
५. मोबाईल तं ान :
माट फोन टॅ लेटसार या मोबाईल उपकरणा ंनी िव ि य ेचे पैलू बदलल े आहेत.
साधारणपण े, आजकाल येकाकड े माट फोन असतो यामुळे ाहका ंना उ पादन आिण
सेवेब ल संशोधन करणे आिण नंतर फोनव नच खरेदी ि या सु करणे सोपे होते. हे
ाहक अिभ ाय णाली तसेच ाहक त ार णाली दान करते.
यामुळे मािहती तं ान इंटरनेट, इले ॉिनक कॉमस (ई-कॉमस ) वायरल ेस आिण मोबाइल
तं ान या येकाचा िव श उ पादकता आिण यव थापनावर मोठा प रणाम झाला
आहे. तं ान खरोखर िव च े जग बदलत आहे. िव ि य ेत िबग डेटा, लाउड -
आधा रत CRM, मोबाइल तं ान , सोशल मीिडया इ यादीसार या शि शाली साधना ंचा
आिण तं ानाचा वापर करणार ्या सं थाच पुढे गे यास फायद ेशीर आिण पधा मक
राहतील .
डेटा आधा रत अहवाल णाली ार े िव यव थापन जगभरात कुठेही िव संघाची गती
पाह शकते. यव थापन नवीन उ पादन े आिण सेवांची िव क शकते. ाहक यां या
सोयीन ुसार यां या काया लये, घरे िकंवा दूरस्थ इंटरनेट थाना ंव न वेबवर वेश क
शकतात . हे ाहका ंना जा तीत जा त सुखसोयी देते याम ुळे शेवटी िव आिण नंतर
नफा होतो.
८.४ सारांश
हा पाठ िव े िडझाइन कर याब ल मािहती देतो. िव े हे येक िव ितिनधी
ला या या कौश या नुसार िनयु केलेले भौगोिलक े आहे. िव े ल य सा य
कर यासाठी िव ितिनधी ला आरामदायक यासपीठ देत असत े. िव या यशासाठी
केवळ िव ितिनधी ला बाजारप ेठ संशोदनाप ुरतेच य न पुरेसे नाहीत . िव
यव थापनात अलीकडील नवीन वाह जसे क ाहका ंचा अिभ ाय ा करणे, डेटा
मायिन ंग आिण IT (मािहती तं ान ) चा वापर िव योजना यश वी हो याची श यता
वाढवत े. ाहक अिभ ाय हणज े कंपनी या उ पादनाब ल ाहका ंचे मत. ुटी समजून घेणे
आिण सुधारणेसाठी कृती आराखडा बनवण े मह वाचे असत े. डेटा मायिन ंग तं हणज े
डेटाचा पूल तयार करण े. हे िव ितिनधी ला िव साठी आव यक असल ेला अचूक
ाहक शोध यात मािहती मदत करते. जसे क े िनहाय , िलंगिनहाय , उ प नान ुसार,
ाहक मािहती आिण आव यकत ेनुसार. से समनवरील कामाचा ताण कमी कर यासाठी
आिण यांना िव ि यावर ल क ि त कर यासाठी मािहती तं ान नेहमीच फायद ेशीर
ठरते. सोशल लॅटफॉम , से स फोस ऑटोम ेशन, लाउड सीआरएम ही भावी तं ांमुळे
िव च े काम सोपे होते. munotes.in
Page 166
जािहरात आिण िव यव थापन
166 ८.५ वा याय
.१ रका या जागा भरा.
१) ________ हे िव साठी िनवडल ेले िनयु भौगोिलक े आहे.
a) िव अंदाजप क b) िव लेखापरी ण c) िव देश d) िव कोटा
२) ________ ही िव े ाची रचना कर याची पिहली पायरी आहे.
a) से समनची िनवड b) िनधीची उपल धता
c) भौगोिलक े ाचे dentification d) बाजार संशोधन
३) ________ तं ान समाधान े अनेक िव काय वयंचिलत करतात आिण िव
कम चा यांना िव आिण महसूल िनमा ण करणा या ि याकलापा ंवर ल क ि त
कर यासाठी मोकळे करतात .
a) मोबाईल तं ान b) सोशल मीिडया लॅटफॉम
c) इंटरनेट d) से स फोस ऑटोम ेशन
४) ________ हे िव यव थापनात वापरल े जाणार े डेटा मायिन ंग तं आहे.
a) सोशल मीिडया b) असोिसएशन c) िव ऑिडट ड) िव अंदाज
५) ________ ही ाहका ंचा अिभ ाय िमळिव याची एक सामा य प त आहे.
a) सोशल मीिडया b) संपक फॉम c) कॉल स टर d) ईमेल सव ण
. २ खालील जोड्या जुळवा.
ए बी
िव यव थापनातील आयटी माक ट क हर ेज सुधारते
लाउड आधा रत CRM ाहक फ डब ॅक
कोठूनही कधीही डेटा ऍ सेस कर यासाठी सव ण िव य ला ईमेल करा
िव देश मोठ्या माणात डेटा
डेटा मायिन ंग से स फोस ऑटोम ेशन
.३ खरे क खोटे ते सांगा.
१) डेटा मायिन ंग ही मोठ्या माणात डेटाचे िव ेषण क न लपिवल ेले मौ यवान ान
शोध याची ि या आहे.
२) ाहका ंचा अिभ ाय गोळा कर यासाठी एसएमएस प तीप े ा ईमेल सव ण अिधक
िकफा यतशीर आहे.
३) िव े िव य च े काम अिधक गुंतागुंतीचे बनवत आहे.
४) CRM ( ाहक संबंध यव थापन ) एक डेटा मायिन ंग तं आहे.
५) िव े िव च े काम अिधक महाग आिण वेळ घेणारे बनवत आहे.
.४ संि िटपा िलहा.
१) िव यव थापनाम य े डेटा मायिनंगचा वापर
२) ाहक अिभ ायाच े मह व
३) िव यव थापनात आयटीची भूिमका munotes.in
Page 167
िव िनयोजन आिण िनयं ण – २
167 ४) िव े िडझाइन कर यात गुंतलेली पायरी
५) डेटा मायिन ंगचे तं
.५ खालील उ र ा.
१) कंपनीसाठी ाहका ं या फ डब ॅकचे मह व काय आहे? ाहक अिभ ाय गोळा
कर या या प ती प करा.
२) िव देशां ारे तु हाला काय समजत े? िव देश थापन कर याच े मु य कारण
प करा.
३) िव च े य न कमी कर यासाठी मािहती तं ान कसे मह वाच े आहे? िव ि य ेत
सं थे ारे वापरल ेली िविवध तांि क साधन े प करा.
४) डेटा मायिन ंगची संक पना आिण डेटा मायिन ंग ि य ेतील पाय या प करा.
५) डेटा मायिन ंग हणज े काय? डेटा मायिन ंगची ि या प करा.
८.६ संदभ
जािहरात आिण िव यव थापन - एस वीण
िवपणन यव थापन – िफिलप कोटलर
munotes.in
Page 168
12/9/22, 1:50 PMTurnitin Originality Report
https://www.turnitin.com/newreport_printview.asp?eq=1&eb=1&esm=0&oid=1976171341&sid=0&n=0&m=0&svr=23&r=32.94961880998335&lan…1/71Advertising and Sales ManagementMarathi by Idol University Of MumbaiFrom Advertising and sales managementmarathi (M.Com)Processed on 09-Dec-2022 13:10 ISTID: 1976171341Word Count: 79824 Similarity Index2%Internet Sources:1%Publications:0%Student Papers:2%Similarity by Source
1234567891011
Turnitin Originality Report
sources:< 1% match (student papers from 20-Aug-2022)Class: M.ComAssignment: M.Com Semester IV Advertising and Sales Management English VersionPaper ID: 1884666494< 1% match (student papers from 19-Oct-2022)Submitted to University of Mumbai on 2022-10-19< 1% match (student papers from 02-Aug-2022)Submitted to University of Mumbai on 2022-08-02< 1% match (student papers from 27-Oct-2022)Submitted to University of Mumbai on 2022-10-27< 1% match (student papers from 18-Nov-2022)Submitted to University of Mumbai on 2022-11-18< 1% match (student papers from 20-Aug-2022)Submitted to University of Mumbai on 2022-08-20< 1% match (student papers from 21-Oct-2022)Submitted to University of Mumbai on 2022-10-21< 1% match (student papers from 27-Oct-2022)Submitted to University of Mumbai on 2022-10-27< 1% match (student papers from 08-Aug-2022)Submitted to University of Mumbai on 2022-08-08< 1% match (student papers from 03-Aug-2022)Class: T.Y.B.ComAssignment: Commerce Semester V- Marketing Marathi VersionPaper ID: 1878358993< 1% match (student papers from 18-Nov-2022)munotes.in