Page 1
1 १ शाहिरी वाड्:मय घटक रचना १.१ उ द्द ेश १.२ प्र स् त ाव न ा १.३ व व ष य प्र व ेश १.४ पोवा डा काव् य प्र कार १.४.१. पोवा डा काव्यप्रकार व व श ेष १.५ लावण ी काव्यप्रकार १.५.१. वव षय व व व ेच न १.५.२ ल ा व ण ी च े समाजाशी अ स ल ेल े न ा त े १.५.३ ल ा व ण ी च े व ैव श ष्ट य े १.५.४ ल ा व ण् य ा च े प्र कार १.६ काही प्र म ु ख शाहीर – राम जोशी १.७ होन ाजी बाळा १.८ परश राम १.९ शाहीर प्र भाकर १.१० अ न ंत फ ं द ी १.११ प्र भाकर १.१२ समारोप १.१३ स ंद भ भ ग्र ंथ १.१४ प्र श्ना वली १.१ उद्देश • शावहरी काव्या ची मावहत ी व म ळ े ल • म ह ा र ा ष्ट् र ा त ी ल प्र म ु ख श ा व ह र ा ंच ी म ा व ह त ीव म ळ े ल • लावण ी व पो वा डा य ा शा वहरीक ाव्य प्र काराच ी मावहत ी होईल • शावहरी क ा व् य ा च े प्र क ा र स म ज त ी ल • श ा व ह र ी व ा ड ्:म य ा त ू न व च त्र ण झाल ेल े स म ा ज ज ी व न स म ज ेल munotes.in
Page 2
म ध् य य ुग ी न म रा ठ ी व ा ड ्:मय ाचा इ वतह ा स भाग-2
2 १.२ प्रस्तावना श ा व ह र ी क ा व् य ह े म र ा ठ ी ब ा ण् य ा च े क ा व् य आ ह े ह े ब ह ु ज न स म ा ज ा च े आ व ड त े क ा व् य आ ह े त त् क ा ल ी न स ा म ा व ज क आ व ण र ा ज क ी य ज ी व न ा च े प्र व त व ब ंब आ ह े ह ी क व व त ा ल ो क ज ी व न ा त ू न व न म ा भ ण झ ा ल ी इ . स १ ८ १ ८ स ा ल ी प ेश व ा ई च ा अ स् त झ ा ल ा म ह ा र ा ष्ट् र ा त ी ल म ा ण स ा ंच ा स् व भ ा व, त् य ा ंच े व व च ा र, त् य ा ं च े ग ु ण द ो ष, वव वा ह, पत ी-पत् न ीवमलन, प्र ण य च ेष्ट ा, म द भ ग ड ् य ा च ा श ंग ा र, वन रोप, वव रह, प्र ेम, साहस, वी र गत ी, पराक्र म, उ प द ेश, द ेव स् त ु त ी, भ व ि ई व् य ि झ ा ल े आ ह े . अ ठ र ा व् य ा श त क ा त उ ग म प ा व ल ेल ी क व व त ा म् ह ण ज े श ा ह ी र ी क ा व् य ह ो य .‘शाहीर’ हा शब्द क वव य ा अ थ ा भ च् य ा 'शाइर' य ा म ू ळ अ र ब ी श ब् द ा व रू न आ ल ा आ ह े य ा श ा व ह र ी क व व त ेच ी प ो व ा ड ा आ व ण लावण ी अ श ी द ो न अ ंग े आ ह ेत य ा व ा ङ् ् ् म य ा म ु ळ े च १ ९ व् य ा श त क ा त ी ल क ा व् य अ व ि क च स म द्ध झ ा ल े म ह ा र ा ष्ट् र ा च् य ा स ंप ू ण भ स ंस् क त ी च े द श भ न य ा स ा व ह त् य ा त ू न घ ड त े. १.३ हवषय प्रवेश प ो व ा ड ा स ा द र क र ण ा र े ग ा य क म र ा ठ म ो ळ् य ा प द्ध त ी च ा प ेह र ा व क रू न ड फ च् य ा स ा थ ी व र प ो व ा ड ा सादर करत ात. ल ा व ण ी स ा द र क र त ा न ा म र ा ठ म ो ळ् य ा व े श ा त ी ल स्त्र ी क ल ा क ा र ल ा व ण ी स ा द र क र त े.श ा व ह र ी व ा ड ्:म य ा च ी म ू ळ प र ं प र ा ल ो क स ा व ह त् य ा त ू न आ ल ेल ी अ स ल ी, त रीही अवभजात स ा व ह त् य ा च े स ंस् क ा र स् व ी क ा र ल े आ ह ेत. प ो व ा ड ा व ल ा व ण ी व म ळ ू न श ा व ह र ी व ा ड ्:म य प्र क ा र अ व स् त त् व ा त आ ल ा आ ह े. पोवा डा व ल ाव णी रचन ा करणार् य ाला 'शाहीर' म्हणत ात. पोवा डा हा काव्यप्रक ार वशव कालात त र लावण ी हा क ा व् य प्र क ा र प ेश व ा ई त उ द य ा स आ ल ा. स ंग ी त न त् य आ व ण अ व भ न य य ा अ ंग ा ंन ी व व क व स त झ ा ल ा. श ा व ह र ी व ा ड ्:म य म् ह ण ज े प ो व ा ड े आ व ण ल ा व ण् य ा ह े ल ो क व ा ड ्:म य आ ह े. ज त्र ा व क ं व ा उ त् स व ा च् य ा व ेळ ी श ा ह ी र ा ंच ी प ा ल े ग ा व ा ग ा व ा त उ भ ी र ा ह त ा त. व त थ े ह ी क ल ा स ा द र क े ल ी ज ा त े. हा सहज आ क ल न ह ो ण ा र ा क ा व् य प्र क ा र आ ह े. प्र ा र ं भ ी ह ी र च न ा ल ो क ा ंच् य ा श्र म प र र ह ा र ा स ा ठ ी झ ा ल ी व त् य ा न ंत र म न ो र ं ज न ा स ा ठ ी झ ा ल ी. ह ळ ू ह ळ ू प र र व स् थ त ी ब द ल ू ल ा ग ल ी. समाजाच् य ा आववष्ट्कारात ब द ल ह ो ऊ ल ा ग ल े. श ा व ह र ी क र ण ा र े श ा ह ी र ह े स व भ ज ा त ी-ज म ा त ीं च े ह ो त े. ह े क ा व् य स म ा ज प र र व त भ न ा च े आ व ण ल ो क ज ा ग त ी च े स ा ि न ह ो त े. श ा ह ी र ह े ब ह ु त क रू न ब ह ु ज न स म ा ज ा त ी ल ह ो त े. त े स म ा ज ा च े उ प द ेश क, कवी, नट, ग ा य क स व भ क ा ह ी ह ो त े. त े ल ो क ा ंच े म न ो र ं ज न क र ी त अ स त. त् य ा ंच ा श्र ो त ा स व भ स ा म ा न् य श ेत क र ी आ व ण क ा म क र ी व ग भ ह ो त ा. त् य ा ंच् य ा व ा ङ् ् ् म य ी न ज ा ण ी व ेत ू न ल ो क ग ी त आ व ण ल ो क क ल ा य ा ंन ी घ ड व व ल् य ा ह ो त् य ा. अ व त ी भ ो व त ी च् य ा प र र स र ा त ल े ज्ञ ा न त् य ा ंच् य ा प ा श ी ह ो त े. म ौ व ख क प र ं प र े न े व म ळ ा ल ेल े ह े ज्ञ ा न त े ज ो प ा स त ह ो त े. श ा व ह र ा ंन ी आ प ल् य ा प द्ध त ी न े ल ो क ा ंच े म न ो र ं ज न क ेल े. आ प ल् य ा प र र स र ा त ी ल ब ो ल ी भ ा ष ा आ व ण व न स ग भ य ा ंच् य ा श ी त् य ा ंच े न ा त े ज ो ड ल े. श ा ह ी र ा ंच े क ा य भ क्र म ग ा व च् य ा च व् ह ा ट ् य ा व र, झ ा ड ा ंच् य ा स ा व ल ी त, ज त्र ेच् य ा व ठ क ा ण च् य ा म ो क ळ् य ा ज ा ग ेत, क ा ह ी व ेळ ा ब ैल ग ा ड ी व र र ं ग म ंच त य ा र क रू न ह ो त अ स त. श ा व ह र ा ंच् य ा क ा य भ क्र म ा ल ा क श ा च ी ह ी व ग भ व ा र ी न स े त ेव् ह ा स म ा ज ा त ी ल स व भ प्र क ा र च े र व स क त् य ा क ा य भ क्र म ा ल ा ग द ी क र त अ स त. श ा ह ी र आ प ल् य ा श्र ो त् य ा ंच ी व ा ङ् ् ् म य ी न ज ा न ल क्ष ा त घ ेऊ न रचन ा सादर करत असत. स व भ स ा म ा न् य म ा ण स ा ल ा ज े ह व े त े द े ण् य ा च ा प्र य त् न श ा व ह र ा ंन ी क े ल ा आ ह े. प्र व स द्ध श ा व ह र ा ंन ी आ प ल् य ा व न व म भ त ी स ा ठ ी स ंत क व व त ा, प ंव ड त क व व त ा, लोकवाङ्मय य ा त ू न स ंद भ भ उ भ े क े ल े आ व ण आ प ल े स ा व ह त् य ल ो क स म ू ह ा क ड े स ा द र क े ल े. munotes.in
Page 3
श ावह री व ा ड ् : म य य
3 १.४ पोवाडा काव्यप्रकार प ो व ा ड ा ग ा य क व क ं व ा स ा द र क र ण ा र े म र ा ठ म ो ळ् य ा प द्ध त ी च ा प ेह र ा व क रू न ड फ च् य ा स ा थ ी व र पोवा डा सादर करत ात. ए ख ा द ा प्र स ंग, घटना, लहान- स ह ा न प्र स ंग, श ौ य भ प ो व ा ड ् य ा त म ा ंड ण े अ प ेव क्ष त अ स त े. त् य ा च ी ल ा ंब ी ब व घ त ल ी ज ा त न ा ह ी. फ ि घ ट न ा श्र ो त् य ा ंच् य ा हृ द य ा प य ं त प ो ह च व ा व ी ल ा ग त े. य ा म ध् य े प्र ा म ुख् य ा न े व ी र र स अ स त ो. प ो व ड ् य ा च ा श ब् द श : अ थ भ उ च् च ा र ा त ी ल स ंव ा द ( स ंस् क त प्र + व द > पव द> पवड>पवाडा >पोवा डा) असा होत ो. व ी र ा ंच् य ा प र ा क्र म ा च े, ब ु व द्ध म त्त ेच े त स ेच ए ख ा द्य ा च े स ा म र्थ य भ ग ुण, कौशल्य ई. क ा व् य ा त् म क व ण भ न प्र श स् त ी व क ं व ा स् त ु त ी स ु म न े म् ह ण ज े प ो व ा ड ा अ स ा प व ा ड ा य ा श ब् द ा च ा अ थ भ आ ह े.प ो व ा ड ् य ा च ा उ च् च ा र ज्ञ ा न ेश्व र ी म ध् य े “ प व द ” अ स ा क े ल ेल ा आ ढ ळ त ो. प ो व ा ड ् य ा त ब ह ु त क रू न ऐ व त ह ा व स क घ ट न ा स म ो र ठ े ऊ न र च न ा क े ल ी ज ा त े आ व ण म न ो र ंज क प द्ध त ी न े स ा ंव ग त ल ी ज ा त े. प ो व ा ड ा म् ह ण ज े स् त ु व त क र ण े, प ो व ा ड ा म् ह ण ज े प र ा क्र म ा च े व ण भ न क र ण े. ह े क थ क ा व् य आ ह े य ा च ी च ा ल ि ा व त ी आ व ण व ेग ा न े अ स त े. त् य ा म ध् य े न ा ट ् य प ू ण भ त ा अ स त े. शाहीर य ातील वा त ाव रणाशी ए क रू प झ ा ल ेल ा अ स त ो. त् य ा म ु ळ े त् य ा त र स व न व म भत ी ह ो त े. त् य ा त ल ो क ग ी त ा ंच् य ा भ ा व भ ा व न ा व च व त्र त झ ा ल ेल् य ा अ स त ा त. प ो व ा ड ् य ा त ी ल व ण भ न े स त् य अ स त ी ल च अ स े न ा ह ी. क ा ह ी व ेळ ा अ व ा स् त व स् त ु व त द ेख ी ल अ स त े.त् य ा त क ा ह ी व ेळ ा द ंत क थ ा ंच ा ह ी उ ल् ल ेख क े ल ा ज ा त ो. त् य ा ंच ी र च न ा व ी र व त्त ी ल ा आ व ा ह न क र ण ा र ी अ स त े. प ो व ा ड ा द्र ु क श्र ा व् य अ स त ो. प ो व ा ड ा स ा ंग त ा न ा अवभन य करा वा लागत ो, ह ा त व ा र े क र ा व े ल ा ग त ा त. प ो व ड य ा ल ा ड फ आ व ण त ु ण त ु ण े य ा ंच ी स ा थ अ स ा व ी ल ा ग त े. हा गद्य पद्यात् मक असत ो. ह े व ी र ा ंच् य ा प र ा क्र म ा च े व ण भ न अ स त े. त् य ात जय ग ाण गद्य पद्य स् व रु प ा त अ स त े. व न व ेद न स् व रू प द ी घ भ र च न ा अ स त े. प्र त् य ेक प ो व ा ड ् य ा च् य ा स ु रू व ा त ी स, म ध् य े आ व ण श े व ट ी स् प ष्ट ी क र ण ा स ा ठ ी ग द्य भ ा ग ट ा क ा व ा ल ा ग त ो. य ा त अ न ेक प ा त्र े असत ात. प ण त् य ा त ी ल म ु ख् य श ा ह ी र आ व ण त् य ा च ा स ा थ ी द ा र अ स त ो. त े द ो घ ेह ी प ो व ा ड ् य ा त ी ल व्यिी ची, प्र स ंग ा च ी ब त ा व ण ी क रत ात. च ौ क ा त व ण भ न क े ल ेल् य ा म ु ख् य प ा त्र ा च ी ब त ा व ण ी श ा ह ी र करत ो आवण गौण पात्राच ी बत ाव णी साथी दार करत ो. स ू त्र ि ा र ा च े क ा म म ु ख् य श ा ह ी र क र त ो. श ा ह ी र ह े स व भ क र त अ स त ा न ा म ु ख् य क थ ा न क प क ड ू न ठ े व त ो. प ो व ा ड ् य ा च े म ु ख् य उ द्द ी ष्ट ल ो क ज ा ग त ी आ ह े. छ त्र प त ी व श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच ा प ो व ा ड ा, स् व ा त ंत्र् य व ी र स ा व र क र ा ं च ा प ो व ा ड ा, झाशी च् य ा राणी चा पोवा डा, आ व द प ो व ा ड े ल ो क ज ा ग त ी आ व ण ज य ग ा न ह ी क र त ा त. प ठ्ठ े ब ा प ू र ा व ा ंच ा म ु ंब ई व र ी ल लावण ी वजा पोवा ड ा, र ा म ज ो श ीं च ा द ु ष्ट् क ा ळ ा व र ी ल प ो व ा ड ा ह े व ण भ न क र ण ा र े आ ह ेत. अ ज्ञ ा न द ा स ा ंच ा व श व क ा ळ ा त ी ल प ो व ा ड ा ह े इ व त ह ा स ा च े व ण भ न क र ण ा र े आ ह ेत. १.४.१ पोवाडा काव्यप्रकार हवशेष: १) श ा ह ी र प ो व ा ड ् य ा त ी ल व ण् य भ-व व ष य ा श ी त ा द ा त् म् य झ ा ल ेल ा अ स त ो . २) प ो व ा ड ा क ा व् य प्र क ा र स् व य ंस् फ ू त भ न स ू न प र प्र ेर र त अ स त ो . ३) प ो व ा ड ा क ो ण ा च् य ा त र ी स ा ंग ण् य ा न ु स ा र आ व ण आ व थ भ क ल ा भ ा स ा ठ ी त ो व ल व ह ल ेल ा असत ो. ४) पोवाडा भा वो त् कट अ सतो. munotes.in
Page 4
म ध् य य ुग ी न म रा ठ ी व ा ड ्:मय ाचा इ वतह ा स भाग-2
4 ५) पोवा डा दृक-श्र ा व् य अ स त ो . प ो व ा ड ा स ा ंग त ा न ा ह ा व भ ा व क र ा व े ल ा ग त ा त . ६) प ो व ा ड ा व ी र व त्त ी ल ा आ व् ह ा न क र ण ा र ा अ स त ो . ७) प ो व ा ड ् य ा त ी ल व ण भ न े स त् य अ स त ी ल च अ स े न ा ह ी . त् य ा म ध् य े अ व भ म ा न, अ व ा स् त व स् त ु त ी, अवत शय ोिी, व न ंद ा अ स त े. ८) प ो व ा ड ् य ा च ी र च न ा गद्य-प द्य व म व श्र त अ स त े. प ो व ा ड ् य ा त प र र ण ा म स ा ि ण् य ा स ा ठ ी अ ि ून-म ि ून ग द्य ा च ा व ा प र क े ल ा ज ा त ो . त् य ा म ु ळ े च इ व त ह ा स ा च य भ व व . क ा . र ा ज व ा ड े प ो व ा ड ् य ा स ‘ च ंप ू क ा व् य ’ म् ह ट ल े आ ह े. ९) प ो व ा ड ा ग ा ण ा र ा ए क ट ा अ स ल ा त र ी त् य ा ल ा स ा थ ी द ा र घ् य ा व े ल ा ग त ा त . १०) प ो व ा ड ् य ा च ी र च न ा ग ों ि ळ ा स ा र ख ी अ स त े. ग ण ेश, श ा र द ा अ श ा द ेव त ा ंन ा न म न अ स त े. १.५ लावणी िा काव्यप्रकार १.५.१ हवषय हववेचन ल ा व ण ी म् ह ण ज े भ ा त ा च ी र ो प े ल ा व त ा न ा म् ह ण ा व य ा च े ग ी त. ‘‘ल ू ” म् ह ण ज े क ा प ण े व प क ा ंच ी क ा प ण ी क र त ा न ा म् ह ण ा व य ा च े ग ी त. “ ल व ण ” म् ह ण ज े स ु ंद र य ा व रू न ल ा व ण ी अ स ेह ी म् ह ण त ा य ेत े. लाव णी ह ा ए क न त् य प्र क ा र आ ह े आ व ण त े च ा ल ी न े ग ा ई ल े ज ा त े. ल ा व ण ी म ध् य े स ा म ा न् य म ा ण स ा च े स ु ख-द ु:ख आ व ण श्र ंग ा र य ा ंच े व ण भ न य ेत े. प ो व ा ड ् य ा च् य ा म ा न ा न े ल ा व ण ी आ क ा र ा न े ल ह ा न अ स त े. व त च् य ा त व न व ेद न प ेक्ष ा भ ा व न ा अ व व ष्ट् क ा र ा ल ा ज ा स् त प्र ा ि ा न् य अ स त े. त ी य ा स् व रू प ा च ी अ स त े. ल ा व ण ी अ व ि क त ा ल ठ े क् य ा व र, स ंग ी त ा च् य ा व न त् य ा च् य ा अ ंग ा न े ग ा त ा य ेत े. ल ा व ण ी द्र ु क श्र ा व् य अ स त े. त ी न त् य, न ा ट ् य, स ंग ी त आ व द अ ंग ा न ी स ा द र क े ल ी ज ा त े. त् य ा म ु ळ े त ी अ व ि क आ क ष भ क अ स त े. त् य ात लावण ीत वदसण ारी मराठम ोळ् य ा वळण ाच ी ख ा स म ह ा र ा ष्ट् र ी य न व ेश प र र ि ा न क े ल ेल ी न ा व य क ा अ स त े. ल ा व ण ी म ध् य े श्र ंग ा र, क ौ ट ु ं व ब क जीवन, भवि, अध्य ात्म, सामाव जक, व ैर ा ् य, उ प द ेश आ व द व व ष य ा ंव र ल ा व ण ी व ल व ह ल ी ज ा त े. लावण ीला कोण त ाह ी व व ष य व र्ज य भ न ा ह ी. ल ा व ण ी त ा ल ठ े क् य ा त म् ह ण त ा य ेण् य ा स ा र ख ी र च न ा अ स त े. ल ा व ण ी ह ी स ंग ी त दृ ष्ट ् य ा आ क ष भ क अ स त े. क ा ह ी व े ळ ा त ी ब ट ब ट ी त भ ड क स् थ ू ल स् व रु प ा त अ स त े. १.५.२ लावणीचे समाजाशी असलेले नाते – ल ा व ण ी ह ा र च न ा प्र क ा र व व व व ि अ ंग ा न ी व व क ा स प ा व ल ेल ा आ ह े. त् य ा च े स म ा ज ा श ी न ा त े आ ह े. म ा ण स ा च् य ा आ य ु ष्ट् य ा त ी ल त ा रु ण् य क ा ळ म् ह ण ज े ब ह र ा च ा क ा ल श्र ंग ा र र क व ण भ न त र आ ह ेच. ल ा व ण ी व ा ड ्:म य ा त श्र ंग ा र र क ल ा व ण् य ा ंब र ो ब र, द ेव त ा व ण भ न प र, स ंत म ा ह ा त् म् य, क्ष ेत्र व ण भ न प र, प्र ा स ंव ग क व न प ु व त्र क े च ी त क्र ा र, प रस्त्री रत, प ु रु ष, सव त ी मत् सर, प ह ेलवान, प त ी आ व द व व ष य ा ंव र ल ा व ण् य ा आ ह ेत. क ष्ट् ण आ व ण ग ो व प क ा य ा ंच् य ा श्र ंग ा र ा व र ल ा व ण् य ा आ ह ेत. लावण ीत द ेव द ेव त ा म ि ल ा श्र ंग ा र द ा ख व व ल ा ज ा त ो, त स ा ल ौ व क क व व ष य ा व र ी ल श्र ंग ा र द ा ख व व ल ा ज ा त ो. न ी त ी च े व च त्र ण ल ा व ण ी त क े ल े ज ा त े. क ौ ट ु ं व ब क आ व ण स ा म ा व ज क ज ी व न ा त प र ं प र े न े च ा ल त आ ल ेल् य ा न ी त ी क ल् प न ा व ट क व ू न ि र ण े, क ज भ क ा ढ ण् य ा च् य ा व त्त ी ल ा स ा म ा व ज क व व र ो ि द श भ व व ल ा आ ह े. ल ा व ण ी त ी ल स्त्र ी न त् य ा त ू न प ु रु ष ा ल ा आ क व ष भ त क र ण ा र ी स्त्र ी आ ह े. त त् क ा ल ी न स्त्र ी य ा ं च े munotes.in
Page 5
श ावह री व ा ड ् : म य य
5 न ट ण े, म ु र ड ण े, द ा व ग न े आ द ीं च ी क ल् प न ा ल ा व ण ी व रू न क र त ा य ेत े. व व व व ि त ेच े व ण भ न ल ा व ण ी त आ ल े आ ह े. त् य ा क ा ळ ा त ी ल व व व व ि ख ेळ ा ंच े द श भ न ल ा व ण ी त घ ड त े. ‘‘व व ट ी द ा ंड ू आ व ण च ेंड ू –लगोर्या, ल प ंड ा व ी, काव डी I साख रपाडया, भ ो व र े, च क्र ग ो ठ ् य ा च् य ा प र व ड ी I ह ु त ु त ू, ह मामा, ह ु ंब र घ ा ल ू न म ु ल े व ड त ी ब ो ब ड ी I’’ श ा व ह र ा ंन ी ल ा व ण ी त श्र ंग ा र र स ा ल ा प्र ा ि ान् य व द ल े. स व भ व स्त्र य ा ंच् य ा व ेद न ेच े स् व रू प व त् य ा व ेद न ेल ा अ व त श य ो ि ी च े स् व रू प प्र ा प्त झ ा ल े आ ह े. व स्त्र य ा आ व ण क ा ह ी प ुरु ष य ा ंच् य ा द े ख ी ल द ु:ख ा म ु ळ े ल ा व ण ी त व व व व ि र स प्र ग ट झ ा ल े आ ह े. आ प ल् य ा क ड े अ न ेक व ष ा भ च ी प र ं प र ा आ ह े. त् य ा प र ं प र े न े क ा ह ी स म ज ु त ी त र क ा ह ी स ंक े त आ ल ेल े आ ह ेत. १ ए ख ा द्य ा स् थ ळ ा ल ा व क ं व ा व स् त ू ल ा व व ट ा ळ झ ा ल ा, त र व स् त ु ग ो म ू त्र ा न े व श ंप ू न प व व त्र क रू न घ ेण े. २. ड ो ळ् य ा च ी प ा प ण ी ल व ण े. ३. ड ा व ी ब ा ह ी फ ु र फ ु र ण े. ४. श ु भ व च न् ह म ा न ण े. ५. घ र च् य ा आ ड ् य ा व र ब स ू न क ा व ळ ा ओ र ड ल ा त र श ु भ व च न् ह म ा न ल े ज ा ई. ६. बालक होण्य ासा ठी म ाता न वस क र त े. य ा स व भ स ंक े त ा ं न ा ल ा व ण ी च ा श्र ो त ा स म र स ह ो त ो. म न ा च े र ं ज न क र ा व े ह ी च भ ू व म क ा म ह त् व ा च ी आ ह े. ल ा व ण ी च ी र च न ा क र त ा न ा त ी ल ो क ा ंन ा ज ा स् त ी त-ज ा स् त क श ी आ व ड े ल ह े प व ह ल े ज ा त े. ल ो क र ं ज न क र त ा-क र त ा ल ो क व श क्ष ण ह ा प्र य त् न क े ल ेल ा व द स त ो. १.५.३ लावणीचे वैहशष्टये १) ल ो क र ं ज न ह ा ल ाव ण ी च ा उ द्द ेश अ स त ो . त र ी ह ी क ा ह ी ल ा व ण ी त ू न आ ध् य ा व त् म क त ा व द स त े. २) ल ा व ण ी च ी र च न ा स् व ैर न स ू न अ व त श य ब ा ंि ेस ू द अ श ी अ स त े. ३) ल ा व ण ी च ा व व ष य ि ा व म भ क आ व ण प ौ र ा व ण क अ स ल ा त र ी ह ी ब व् ह ं श ी ल ा व ण् य ा त ू न उ त् क ट, किी-क ि ी उ त्त ा न श्र ंग ा र अ स त ो . ४) लावण ी ची रचन ा त ालबद्ध, ख ट क े ब ा ज अ स त े, य ा स ा ठ ी अ न ु प्र ा स व य म क अ ल ंक ा र ा च ा व ा प र क े ल ा ज ा त ो . ५) ल ा व ण ी त ८ व क ं व ा ६ म ा त्र ा ं च े आ व त भ न अ स त े. ६) वव वा ह, पत ी-पत् न ी वमलन, प्र ण य च ेष्ट ा, श्र ंग ा र, पत ी-प त् न ी वव रह, व् य ा व भ च ा र ी प्र ेम, ज ा र र ण ी च े प्र ेम अ स े व व व व ि व व ष य आ ढ ळ त ा त . ७) ल ा व ण ी ल ा त ु ण-त ु ण् य ा च ी व ढ ो ल क ी च ी ग र ज अ स त े. munotes.in
Page 6
म ध् य य ुग ी न म रा ठ ी व ा ड ्:मय ाचा इ वतह ा स भाग-2
6 ८) ल ा व ण ी म् ह ण त ा ं न ा, त ा ल व स ू र स ा ंभ ा ळ ा व ा ल ा ग त ो . १.५.४ लावणयाांचे प्रकार – १ ) आध्याहममक लावणी – स ा व ह त् य ा त ी ल क ा व् य य ा त ू न आ ध् य ा व त् म क ल ा व ण ी च ा उ ग म झ ा ल ा आ ह े. ज्ञ ा न भ व ि व व श्व ा च ा प स ा र ा ह े स ा र े उ भ े क र ण् य ा स ा ठ ी य ा प्र क ा र च् य ा ल ा व ण् य ा ं च ी र च न ा झ ा ल ी. २) भेदीक लावणी – व व व व ि प्र श्न ो त्त र े, ग ु रु व श ष्ट् य स ं व ा द, रामाय ण महाभारत य ाव र प्र श्न दो न प क्ष ा म ि ी ल प्र व त प क्ष ा ल ा प्र श्न व व च ा र ण े ह ी च ढ ा च ी ल ा व ण ी आ व ण द ु स र् य ा प क्ष ा न े ल ा व ण ी त ू न उ त्त र द्य ा य च े य ा ल ा 'उत ाराच ी लावण ी' अ स े म् ह ण त ा त. क ल ग ी त ूर ा ह ा स ु द्ध ा स व ा ल ज व ा ब च ा प्र क ा र आ ह े. लावण ीतील एका गट ाला 'कल गीपक्ष' म्हणत ात आवण द ु स र् य ा गट ाला 'त ू र ा प क्ष' म्हणत ात. ३) श्रांगाररक लावणया – स ौं द य भ व त ी च ा स ा ज - श्र ंग ा र, प्र ेय स ी च् य ा भ ा व न ा इ. वकती त री व व ष य य ेत ा त. ऐ व त ह ा व स क स् व ा र ी व र ग ेल ेल् य ा व क ं व ा म ु श ा व फ र ी स ा ठ ी प र द ेश ा त ग ेल ेल् य ा आवण ववरहात असणार् य ा स्त्र ी प ु रु ष ा ंच् य ा भ ा व-भ ा व न ा ंच े व च त्र ण य ेत े. ४) हवहवध हवषयावर आधाररत लावणया – उ प द ेश प र, व ैर ा ् य प र, पौरावण क, द ेव त ा व ण भ न प र, ग ु रु म ा ह ा त् म् य, स ंत म ा ह ा त् म् य, व् य ि ी व ण भ न, व व न ो द प र अ स े स् थ ा न व म ळ ा ल े आ ह े. छ े क ा प न् ह ु त ी, उ प म ा च ा व ा प र ल ा व ण ी त क े ल ा आ ह े. "ल ह ा न व च र ी क ु ं क व ा च ी क प ा ळ ी लाल जशी वपकल ी वमर ची'' य ा उ प म ा त ू न अ स् स ल म र ा ठ ी प ण ज ा ण व त ो. श ा व ह र ा ंच ी भ ा ष ा ओ ब ड ि ो ब ड अ स ल ी त र ी ह ी भ ा ष ेत ओ ज स प ण ा आ ह े. क ल ा त् म क त ा ह ी आ ह े. लावण्य ातील भ ाषाही वदलख े च क आ ह े. न ार न वी त रणी, छ ब ी द ा र स ू र त फ ा क ड ी न ा र ग ु ल ज ा र, इ श् क ा च ी च ट क अ श ा श ब् द ा ंच ा च ट क द ा र उ ल् ल ेख आ ह े. त् य ासा ठी मराठी आवण गाव रान श ब् द ा ंच ा व ा प र आ ह े. न ेम क् य ा आ व ण म ो ज क् य ा श ब् द ा त ू न र े ख ा ट ल ेल े आ ह े. ए क ू ण व ण भ न े, उप म ा, व ेश भ ू ष ा, अ ल ंक ा र, म् ह ण ी व व ा क् य प्र च ा र आ ह ेत. त े र्ज य ा भ ा ष े त र व स क ा ंन ा व ल ो क स म ू ह ा ल ा स म ज त ी ल त् य ा च भ ा ष ेत आ ह े त. त् य ा च ी च भ ा ष ा ह ी ल ो क ज ी व न ा श ी प ु ण भ प ण े स म र स ह ो ऊ न क ा व् य व ल व ह ल े ग ेल े आ ह े. त् य ा त अ स् स ल म र ा ठ म ो ळ प ण ा आ ह े. १.६ कािी प्रमुख शािीर – राम जोशी–राम जगन्नाथ तासे न ा न ा स ा ह ेब प ेश व े य ा ंन ी र ा म ज ो श ी य ा ंच् य ा घ र ा ण् य ा ल ा ज व म न ी च ी इ न ा म द ा र ी स न द व द ल ी ह ो त ी. त् य ा ंच े घ र ा ण े व ैव द क प र ं प र े च े ह ो त े. त् य ा ंच े घ र ा ण े व ेद स ंप न् न ह ो त े. त् य ा ंन ी श ा ह ी र ी ल ो क ा ंत व ा व र न े ह े त् य ा ंच् य ा घ र च् य ा ं न ा रु च त न व् ह त े. त् य ा ंच् य ा घ र ा ण् य ा क ड े प ौ र ा व ह त् य क र ण् य ा च े अ व ि क ा र ह ो त े. र ा म ज ो श ी ह े फ ा र ब ु व द्ध म ा न ह ो त े. ल ह ा न प ण ी च आ ई व व ड ल ा ं च ा म त् य ू झ ा ल ा ह ो त ा. त् य ा ंच् य ा घरास मोर कोंडीबाच ा फड होत ा. त् य ा फ ड ा त त् य ा ंन ी र च न ा व ल व ह ल् य ा त् य ा ंच ं प ु न् ह ा त् य ा फ ड ा त munotes.in
Page 7
श ावह री व ा ड ् : म य य
7 सादर होऊ लागल् य ा. व व द्व त्त ा त् य ा ंच् य ा क ड े ह ो त ी, प ण श ा ह ी र ा ंच् य ा स ंग त ी त त े ज ा स् त र म ल े. त् य ा ंच ी व त्त ी क ा ह ी श ी र ं ग ेल ह ो त ी. ल ा व ण ी र च न ेत त् य ा ं च े म न र म त ह ो त े. स ंस् क त प र ं प र ा आ व ण स ंस् क त क ा व् य य ा च ी छ ा प ह ो त ी. उदा – ‘‘स ु ंद र ा म न ा म ध् य े भ र ल ी ज र ा न ा ह ी ठ र ल ी.’’ य ा ल ा व ण ी त स्त्र ी स ौं द य ा भ च े त प श ी ल व ा र व ण भ न आ ल े आ ह े. ह ा स्त्र ी स ौं द य ा भ च ा आ व व ष्ट् क ा र आ ह े. ‘‘भला जन्म हा त ु ल ा ल ा भ ल ा’’ “ छ े क ा प न् ह ु त ी ” य ा अ ल ंक ा र च ा अ व त श य च ा ंग ल ा उ प य ो ग क े ल ा आ ह े. क ा ह ी ल ा व ण् य ा म ध् य े त् य ा ंन ी र ो ख ठ ो क स व ा ल क े ल े आ ह ेत. प ु ढ े त् य ा ंच् य ा र च न ा क ों ड ी ब ा श ा ह ी र ल ा व ण् य ा फ ड ा त स ा द र क रू ल ा ग ल े. त् य ा ंन ा स ंस् क त क ा व् य अ व ग त ह ो त े. त् य ा ंन ी स ंस् क त र च न ा क े ल् य ा म ु ळ े श ा ह ी र ी वाड ्:मया ला प्र वतष्ठ ा लाभली. त् य ा ंच् य ा क ष्ट् ण ल ी ल ा य ा व व ष य ा व र ह ी ल ा व ण् य ा आ ह ेत. स्त्र ी म न ा च े भ ा व व ट प ल ेल े आ ह ेत. त् य ा ंच् य ा म ध् य े ब ह ु श्र ु त प ण ा व द स त ो . प द ल ा व ल त् य, स म प भ क श ब् द य ो ज न ा आ क ष भ क व ण भ न श ैल ी व द स त े. स ुस ंग त अ श ी स् व भ ा व व च त्र े य ेत ा त. त् य ा ंन ा छ ं द श ा स्त्र अ व ग त ह ो त े. लावण् य ा ं च ी ज ी ज ड ण घ ड ण आ ह े. त् य ा त स ा म र्थ य भ ज ा ण व त े. र च न ा ओ ब ड ि ो ब ड आ ह े. न ा द स ौं द य भ आ ह े. त् य ा त ओ ज स ग ु ण प ू ण भ प ण े आ ह े. त् य ा ंच ी भ ा ष ा स ंस् क त प्र च ु र आ व ण स फ ा ई द ा र होत ी . त े भ ा ष ा प्र भ ू ह ो त े. आ ज ह ी त् य ा ंच् य ा ल ा व ण् य ा अ ज र ा म र आ ह ेत. १.७ िोनाजी बाळा ह ो न ा ज ी च े आ ड न ा व व श ल ा र ख ा ण े त् य ा ंच े आ ज ो ब ा न ा म ा ं व क त श ा ह ी र ह ो त े. त् य ा ंच ा व् य व स ा य गवळ् य ा चा होत ा. त् य ा ंच े स ा थ ी द ा र ब ा ळ ा न ा व ा च े श ा ह ी र ह ो त े. ह ो न ा ज ीं न ी व ल व ह ल ेल् य ा ल ा व ण् य ा व र म ि ु र स् व र ा ंच ा स ा ज च ढ व व त त् य ा ंन ी त म ा श ा च ा फ ड च ा ल व व ल ा ह ो त ा. त् य ा ंन ा द ु स र् य ा बाजीराव ा चा आिार होत ा. ब ा ज ी र ा व ा ं च् य ा स ा ंग ण् य ा व रू न ह ो न ा ज ी न े र ा ग द ा र ी च् य ा ल ा व ण् य ा र च ण् य ा स स ुरु व ा त क े ल ी. त् य ा ंच ी भ ा ष ा स ंस् क त प्र च ु र ह ो त ी. ह ो न ा ज ी ब ह ु श्र ु त ह ो त े, त् य ान ा स ंग ी त ा च े ज्ञ ा न व क ल् प क त ा ह ो त ी. त् य ा ंन ा ब ा ज ी र ा व च ा आ श्र य ह ो त ा. त् य ा ंच ी ब ा ज ी र ा व र भ व ि होत ी. त् य ा ंन ी त् य ा च् य ा व र प ो व ा ड े र च ल े. होन ाजींन ी प्र थम वनर वन राळ्य ा रागदरींच् य ा चा लीव र ल ा व ण् य ा र च ू न त म ा श ा ल ा ह ी ब ैठ क ी च े ग ा ण् य ा ंच े रू प आ ण ू न व द ल े. त् य ा त ू न स ा म ा न् य स्त्र ी-प ु रु ष ा ंच् य ा भ ा व न ा उ त् क ट त ेन े र च ल् य ा. स्त्री-प ुरु ष श्र ंग ा र र च ल ा व न प ु व त्र क स्त्र ी च े द ु:ख, वव रह, प त् न ी च् य ा भ ा व न ा र े ख ा ट ल् य ा. " त ु झ् य ा प्र ी व त च े द ु ख म ल ा द ा ऊ न क ो र े ब घ ू न ज ा ई प्र ा ण घ ेई ज ा ग ी ठ े ऊ न क ो र े " य ा त ू न प्र ी त ी च े स ा म र्थ य भ व प र र ण ा म व द स ू न य ेत ो . " ज ग ी स ा ंग त ा त प्र ी त प त ंग ा च ी ख र ी झ ड घ ा ल ू न प्र ा ण द ेत ो द ी प क ा च े व ा र ी " य ा म ध् य े प्र ेम ा च ी उ त् क ट ज ा ण ी व ह ो त े. ‘‘घ न श् य ा म स ु ंद र ा श्र ी ि र ा अ रु ण ो द य झ ाला’’ munotes.in
Page 8
म ध् य य ुग ी न म रा ठ ी व ा ड ्:मय ाचा इ वतह ा स भाग-2
8 य ा ल ा व ण ी त ू न प ह ा ट े च् य ा प्र स ंग ा च ी व ण भ न े आ ह ेत, क ष्ट् ण ा ल ा उ ठ व ण ा र् य ा य श ो द े च े छ त्र ड ो ळ् य ा स म ो र व द स त े. य श ो द े च् य ा व ा त् स ल् य ा च् य ा अ ंत ः क र ण ा च े व च त्र ण आ ह े. ही लावण ी अम र आ ह े. प्र स ा द ह ा क ा व् य ग ु ण त् य ा म ध् य े आ ढ ळ त ो. क ा व् य ा त श्र ंग ा र ा ब र ो ब र न ी त ी ब ो ि ह ी आ ढ ळ त ो. वव रवहणी च्य ा मन ा त ल े व व र ह ा च े द ु:ख ह ळ ु व ा र प ण े ह ो न ा ज ी न े ल ा व ण ी त ू न व् य ि क े ल े. अप त् य हीन स्त्र ी च् य ा भ ा व न ा व् य ि क े ल् य ा आ ह ेत.ह ो न ा ज ीं न ी ब ैठ क ी च् य ा ल ा व ण् य ा ं च ी स ुरु व ा त क े ल ी. ह ो न ा ज ीं च् य ा ल ा व ण् य ा ंम ध् य े आ ि ु व न क व व च ा र आ ह ेत. प्र ेम भ ा व न ा आ ह ेत त् य ा ंच ी भ ा ष ा श ैल ी ड ौ ल द ा र आ ह े. न ा द म य श ब् द आ ह ेत. क ो म ल भ ा व न ा स ह ज र र त् य ा आ ल ेल् य ा आ ह ेत. व ण भ न े आ ह ेत, स ु ंद र प्र स ा द प ू ण भ भ ा ष ा य ा म ु ळ े ल ा व ण् य ा अ व ि क ल ो क व प्र य झ ा ल् य ा. १.८ शािीर परशराम प र श र ा म ह े म ु ळ च े व स न् न र य ेथ ी ल ह ो त े. त् य ा ंच ा व श ंप् य ा च ा व् य व स ा य ह ो त ा. रामाय ण व महाभारत य ा ंच ा म ु ख् य व् य ा स ंग ह ो त ा. त े व व ट्ठ ल भ ि ह ो त े. “ ए क ु ण ेर ी ल ा उ ण े ब ो ल त ी ” य ा ल ा व ण ी त क ा ळ ी ग ो र ी च े भ ा ंड ण आ ध् य ा व त् म क प ा त ळ ी व रू न र ं ग व व ल े आ ह े. सव त ी-स व त ी च े भ ा ंड ण आ ह े. ल ष्ट् क र ा त ी ल ए क ा प ळ प ु ट य ा भ ेक ड प ु रु ष ा च् य ा ज ी व न ा त ी ल प्र स ंग म् ह ण ज े त ो ब ा य क ो स म ो र क श ा फ ु श ा र क् य ा म ा र त ो य ा च े व ण भ न आ ह े. त े ब ा य क ो ल ा ख र े व ा ट त े आ व ण त ी ह ी त् य ा च े क ौ त ु क क र त े. परश रामाची वा णी प्र ासा वदक होत ी. भाषा ओघवती होत ी. त् य ा ंच् य ा ल ा व ण ी च े व ैव श ष्ठ ् य े म् ह ण ज े त् य ा ंच् य ा ल ा व ण ी त स ु भ ा व ष त े ह ो त ी. त् य ा ंच ी व ा ण ी प्र ासा वदक होत ी.श्ल ेष अ ल ंक ा र ा ंन ी आ श्र य क र ण ा र् य ा भा रुड, वव रहणी, ग ौ ळ ण ी य ा ंच् य ा श ी स ा म् य दाखवव त ात. उदा- त ळ ह ा त ा च े च ंद्र झ ा क ल ेल ा उ ज ेड त् य ा च ा ब ह ु ज ा ग ा उ प ह ा स क रू न र व स क प्र ेक्ष क ा ं न ा ह स व व त ा त य ा ंच ी र च न ा भ ा रु ड, वव रहाण्या, गौळणी अश ा स ंत ा ंच् य ा र च न ा ंश ी स ा म् य द ा ख व व त ा त. प र श र ा म ा न े द ेश व स् थ त ी व र प ो व ा ड े व ल व ह ल े आ ह ेत. त् य ा ंत ू न इ ंग्र ज ी र ा ज व ट ी त ी ल म र ा ठ ी स म ा ज ा च े व च त्र उ म ट ल े आ ह े. उ प र ो ि प ू ण भ श ैल ी त म र ा ठ ी स म ू ह ा च े व ण भ न क े ल े आ ह े. त् य ा ंच े अ व ल ो क न अ व त श य स ू क्ष् म आ ह े. प ेश व ा ई अ ख ेर झ ा ल ेल ी द ु र ा व स् थ ा, ल ो क ा ंच् य ा च ा ल ी र ी त ी, स म ज ु त ी य ा ं च े प्र भ ा व ी प ण े व च त्र ण क े ल े आ ह े. १.९ शािीर प्रभाकर श ा ह ी र प्र भ ा क र य ा ंच े म ू ळ न ा व प्र भ ा क र ज न ा द भ न द ा त ा र. द ु स र् य ा बाजीरा वच् य ा कारवकदीत त् य ा ंच ी क ी त ी व ा ढ ल ी. प्र भ ा क र ल ा व ण ी क र त आ व ण ग ंग ू ह ैब त ी, म ह ा द ंब ा स ु त ा र य ा फ ड ा त प्र भ ा क र ा च् य ा क व न ा ं न ी त ो क ा ळ ग ा ज व ल ा ह ो त ा . त् य ा ंच् य ा क व न ा त उ त्त ा न श ंग ा र आ ढ ळ त ो . त् य ा ंन ी ब ा ज ी र ा व ा व र व व ल ा स व ण भ न प र प स् त ी स-छत्त ीस लावण् य ा रचल्या. प्र भ ा क र ा ंच े ए क ं द र त ेर ा-च ौ द ा प ो व ा ड े आ ह ेत. स ु स ंग त इ व त ह ा स, स ु ंद र श ैल ी आ ह े. न ा ज ु क प्र स ा द प ू ण भ श ैल ी आ ह े. प्र भ ा क र ा ंच ी ल ा व ण ी व व न ो द दृ ष्ट ी च ा च ा ंग ल ा प्र त् य य आ ण ून द ेत े. munotes.in
Page 9
श ावह री व ा ड ् : म य य
9 “ म ो व ह न ी ज श ी स ु र स भ ेम द्ध ी ” य ा ल ा व ण ी त स्त्र ी च् य ा अ ख ंड स ौं द य ा भ च े व रु ब ा ब ा च े व ण भ न क े ल े आ ह े. “ न क ा ज ा ऊ द ूर द ेश ी ” य ा ल ा व ण ी त प त ी ल ा म ो व ह म ेव र ज ा ऊ न क ा अ स े म् ह ण ण ा र ी न ा व य क ा य ेत े. प त ी स ो ड ू न ग ेल् य ा व र व व र व ह ण ी प त ी च े व ण भ न क े ल े आ ह े. त् य ा ंच ी न ा व य क ा ज ब ा ब द ा र ी च ी जाणी व अ स ण ा र ी आ ह े. व न प ु व त्र क े च े द ु:ख त् य ा त ू न र े ख ा ट ल े आ ह े. प्र भ ा क र ा ंच् य ा स ा म ा व ज क ल ा व ण् य ा त ू न श्र ंग ा र र े ख ा ट ल ा आ ह े. श्र ंग ा र ा च् य ा व व व व ि छ ट ा र ं ग व व ल् य ा आ ह ेत. त् य ा ंच् य ा ल ा व ण् य ा त ू न स ं ग ी त ज्ञ ा न ा च ी क ल् प न ा य ेत े. व ेग व ेग ळ् य ा स ण ा ंच े उ ल् ल ेख आ ल े आ ह ेत. समाजातील वा द-वव वा द, व स्त्र य ा ंच े अ ल ंक ा र, जीवन मा न, न ा व य क े च ा श्र ंग ा र य ा ल ा व ण् य ा त ू न य ेत े. स ू क्ष् म अ व ल ो क न, भ ा व न ा ं च ा उ त् क ट आ व व ष्ट् क ा र, प्र ा स ा व द क भ ा ष ा य ा म ु ळ े त् य ा ंच े क ा व् य ल ो क व प्र य झ ा ल े व व श्व ा स न ी य स ु स ं ग त इ व त ह ा स आ व ण स ु ंद र श ैल ी य ा दृ ष्ट ी न े त् य ा ंच् य ा ल ा व ण् य ा स क स आ ह ेत. १.१० अनांत फदी अ न ंत फ ं द ी ह े म ु ळ च े र ा ह ण ा र े स ंग म न ेर च े ह ो त े. त े प ेश व् य ा ंच् य ा द र ब ा र च े क व ी ह ो त े. भव ानी ब ु व ा ंच् य ा आ श ी व ा भ द ा म ु ळ े त् य ा ंन ा क व व त् व ा च ी प्र ेर ण ा व म ळ ा ल ी. 'फ ं द ी अ न ंत क व न ा ंच ा स ा ग र' अ स े म् ह ंट ल े ज ा त े. त् य ा ंच् य ा क व वत ा त स ा म ा व ज क ज ा ण ी व अ व ि क आ ह े. अ न ंत फ द ी य ा ंच् य ा ल ा व ण् य ा त 'च ा ंद र व ळ' ह ी ल ा व ण ी अ व ि क प स ंत प ड ल ी. त् य ा त श्र ी क ष्ट् ण ा न े र ा ि ेच े रू प घ ेत ल े अ स े व ण भ न आ ह े. त् य ा ंच् य ा ल ा व ण् य ा त फ ट क े च ा ज ा स् त भ र ण ा आ ह े. त् य ा त ू न उ प द े श क र ा व य ा च ा आ ह े त ो प र ख ड श ब् द ा त क े ल ा आ ह े. त् य ा ंच् य ा व ल ख ा ण ा त स् प ष्ट प ण ा आ ह े. श्र ंग ा र र क ल ा व ण् य ा ंच ी व ण भ न य ेत ा त. पण त् य ात असल ीपणा न ाही. क ा ह ी क व न े उ प द ेश प र आ ह ेत. व् य व ह ा र ज्ञ ा न ा च ा उ प द ेश द ेण ा र ी आ ह ेत. फ ट क ा र च न ेच ा स ु र े ख न म ु न े आ ह ेत. ‘‘स् न ेह्य ा स ा ठ ी प द र म ो ड क र, प र ं त ु ज ा म ी न र ा ह ू न क ो सास रामिीऐ स आ पल ा उ गाच भट कत वफरू नको.’’ अ स े व् य ा व ह ा र र क उ प द ेश अ स ल् य ा म ु ळ े स ंस ा र ी म ा ण स ा स म ो र ए क आ द श भ र ा व ह ल ा आ ह े. स ड े त ो ड व व च ा र म ा ंड ल े आ ह ेत. म् ह ण ून त े आ ज च् य ा क ा ळ ा श ी स ु स ंग त आ ह े. य ा फ ट क् य ा म ि ून सामान् य मा णस ाला स ाव ि ानप णा, द क्ष त ेच ा आ व ण स ु र व क्ष त त ेच ा म ा ग भ स ा ंव ग त ल ा आ ह े. हा फ ट क ा स ा म न् य ा स ा ठ ी आ च ा र स ंव ह त ेच ा ए क भ ा ग आ ह े. द ु स र् य ा ब ा ज ी र ा व च ी क ा र क ी द भ त् य ा ंन ी व ण भ न क े ल ी आ ह े. 'मािव वन ि न' ह े त् य ा ंच े क ा व् य आ ह े. “ ज म ा न ा आ ल ा उ फ र ा ट ा ” य ा ल ा व ण ी त क ौ ट ु ं व ब क आ व ण स ा म ा व ज क ज ी व न ा त आ ल ेल् य ा अ न ा च ा र ा च े व ण भ न क े ल े आ ह े. त् य ा ंन ा‘‘व क त भ न क ा र’’ म् ह ण ून ल ो क व प्र य त ा व म ळ ा ल ी आ ह े. व व ष य ा ंच् य ा ब ा ब त ी त व व व व ि त ा आ ह े. त् य ा ंच् य ा क व व त ेत अ न ु प्र ा स ह ा अ ल ंक ा र प्र ा म ु ख् य ा न े व द स त ो. क ा ह ी ल ा व ण् य ा त श्र ंग ा र र स ा च ा ह ी प्र त् य य य ेत ो. त् य ा ंच े श ब् द स् प ष्ट आ ह े त, त् य ा त ू न ब ो ि आ व ण न ी त ी म त्त ा स म ज त े. munotes.in
Page 10
म ध् य य ुग ी न म रा ठ ी व ा ड ्:मय ाचा इ वतह ा स भाग-2
10 आपली प्रगती तपासा: प्रश्न : शािीरी वाड्:मयातील भाषा सौंदयय व्यक्त करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १.११ समारोप म र ा ठ ी स ा व ह त् य ा त श ा ह ी र ी क व व त ा व ह व ेग ळ् य ा व ळ ण ा च ी क व व त ा आ ह े. मराठी काव्या ची पहाट अ स े ह ी स ंब ो ि ल े ज ा त े. ह ा म ु ख् य त : म र ा ठ ी क ा व् य ा च ा प्र ा र ं भ क ा ळ आ ह े अ स े ह ी म त आ ह े. प र ा क्र म आ व ण म र ा ठ ी म न य ा च ा प र र च य झ ा ल ा आ ह े. श ा ह ी र ी क व व त ा ह ी व ेग ळ े प ण ज प ण ा र ी आ ह े. ह ी क व व त ा व ेग ळ् य ा त र् ह ेन े उ ठ ू न व द स ण ा र ी क व व त ा आ ह े. ह ी क व व त ा स ंत क व व त ा आ व ण प ंव ड त क व व त ा य ा प ेक्ष ा व ेग ळ ी ह ो त ी. स् व र ा र्ज य ा च ी म ु ह ु त भ म ेढ र ो व ल ी ग ेल ी आ व ण य ा क व व त ेल ा च ा ंग ल े व द व स आ ल े. वशव क ाल ा त स ु रु व ा त झ ा ल ी आ व ण प ेश व ा ई त ह े क ा व् य न ा व ा रू प ा ल ा आ ल े. म र ा ठ ् य ा ंच ा प र ा क्र म श ा व ह र ा ं न ी आ प ल् य ा ल ेख ण ी त ू न व् य ि क े ल ा. स ंप ू ण भ स म ा ज ज ी व न स ा व ह त् य ा त आ ल े. ल ो क ा ंच े द ु:ख द ैन् य आ ल े. म् ह ण ून स ा म ा न् य ज ण ा ंन ा त े क ा व् य आ प ल ेस े व ा ट त े. स ा म ा न् य ग ा व क र ी त् य ा ंच े आ च ा र, वव चा र, राहणीमान आ व ण ज ी व न क म भ य ा त च त् य ा ल ा र स वा ट ला. द र ब ा र ा त ल े र ा ज क ा र ण व क ं व ा श ेत म ा ळ य ा त ी ल स् व त ंत्र म र ा ठ ी म ा ण ूस व क ं व ा म र ा ठ ा क व व त ेत आ ल ा आ ह े . प ो व ा ड ् य ा च ा र स व ी र आ व ण ल ा व ण ी च ा र स श्र ंग ा र आ ह े. पोवा डा हा प र ा क्र म ा च े ग ी त आ ह े. क ा ह ी व े ळ ा म र ा ठ ् य ा ंच ा स ु स ंग त इ व त ह ा स प ो व ा ड ् य ा त ू न उ ल ग ड त न ा ह ी. ए क ा ंग ी प ण ा व प क्ष प ा त ी प ण ा ज ा ण व त ो. प ो व ा ड ा त त् क ा ल ी न म ह ा र ा ष्ट् र ा च् य ा म र ा ठ े श ा ह ी च् य ा र ा ज क ी य ज ी व ा न ा च ी स ा क्ष द े ण ा र ा आ ह े. म र ा ठ े श ा ह ी त ी ल स ा म ा व ज क व र ा ज क ी य ज ी व न ा च े य थ ा थ भ व च त्र ण आ ह े. प ो व ा ड े म् ह ण ज े म र ा ठ ् य ा ंच ा क ा व् य म य इ व त ह ा स र ा ज क ा र ण ा च ा रु क्ष त प श ी ल क व न ा च ा व व ष य ह ो ऊ श क त न ाही. इ व त ह ा स ा च ी स ा ि न े म् ह ण ून फ ि प ो व ा ड ् य ा च े म ह त् व आ ह े. ल ा व ण ी व ा ड ्:म य ा त त त् क ा ल ी न र ं ग ेल प ण ा स ु ख व स् त ू ब ेव फ व क र ी म ो ठ ् य ा प्र म ा ण ा व र आ ढ ळ त े. व व ल ा स ी व त्त ी म ो ठ ् य ा प्र म ा ण ा व र आ ढ ळ त े. श्र ंग ा र ह े व ी र र स ा च ेच ए क अ ंग आ ह े. त् य ा काळात ील श क ु न- अ प श क ु न च ा ल ी र ी त ी-प ो श ा ख य ा ंच े व ण भ न आ ह े. त् य ात त रु ण-त रु ण ीं च ा श्र ंग ा र आ ह े. ल ा व ण् य ा व त ी च ी ब ह ा र द ा र व ण भ न े आ ह ेत. व स ंत ऋ त ु स ु रू झ ा ल ा त र ी ह ी प त ी य ेत न ा ह ी ह े द ु:ख आ ह े. क द ा व च त आ प ल् य ा घ र ा व र व प ंग ळ ा ब स ल ेल ा ब घ ू न त् य ा ं न ा श ु भ श क ु न व ा ट त ो. अविक लहान-ल ह ा न स ू क्ष् म छ ट ा क व व त ेत र ं ग व व ल् य ा आ ह ेत. सव त ी-स व त ी च े भ ा ंड ण ह ा ल ा व ण् य ा ं च ा एक आवडत ा वव षय वदसतो. त् य ा श ा व ल न आ व ण स ा व त् व क आ ह े. क ा ह ी व ठ क ा ण ी उ प द ेश प र लावण्य ा आढ ळ त ात. प ंढ र प ू र च ा व व ठ्ठ ल, त ु ळ ज ा प ू र च ी भ व ा न ी आ ई, श ंक र, व व ष्ट् ण ु य ा ंच् य ा व र ह ी क ा ह ी र च न ा आ ह ेत. त ी थ भ क्ष ेत्र ा ं च ी व ण भ न े क व व त ेत आ ह ेत. स ा ध् य ा स र ळ भ ा ष ेत आ ह ेत. भविरस अभाव ा न ेच आ ढ ळ त ो. व न र व न र ा ळ ी व् य व ि म त् व े आ व ण त त् क ा ल ी न व ा त ा व र ण ा च ा छ ा प प ड ल ेल ा वदसतो. munotes.in
Page 11
श ावह री व ा ड ् : म य य
11 श ा व ह र ा ंन ी भ ू प ा ळ य ा र च ल् य ा त् य ा क ष्ट् ण ज ी व न ा व र आ ि ा र र त आ ह ेत. क ष्ट् ण ा च े म न ो ह र द ेख ण े व् य व ि म त् व र े ख ा ट ल े. त् य ा त क ष्ट् ण ा च् य ा ख ो ड ् य ा, त क्रार, र ा स क्र ी ड ा ह्य ा ल ा व ण् य ा त ू न स ा क ा र क े ल े आ ह े. थोडय ा श ब् द ा म ध् य े व् य व ि र े ख ा र े ख ा ट ण े ह ा त् य ा ं च् य ा भ ा ष ेच ा म ह त् व ा च ा व व ष य आ ह े. त् य ा ंच ा प ो श ा ख भ ा ष ा म र ा ठ म ो ळ ा आ ह े. त् य ा म ु ळ े त् य ा त ह े क ा व् य आ प ल े स ा म ा न् य ज ण ा ं च े आ ह े ह ी भ ा व न ा आ ह े. त े क ा व् य आ प ल ेस े व ा ट त े ह े क ा व् य प ेश व ा ई त व व र ा म प ा व ल े. ह े म र ा ठ ी क व व त ेच े स् व त ंत्र स् फ ु र ण आ ह े. मर ा ठ ी म न प्र व त व ब ं ब ी त झ ा ल े आ ह े. श ा व ह र ी क व व त ेच ी स् फ ू त ी स् थ ा न े आ ज ूब ा ज ूच् य ा ज ी व न ा त आ ह ेत. क ष्ट् ण आ व ण ग ो व प क ा य ा म र ा ठ ी व ळ ण ा च् य ा व ा ट त ा त. श ा व ह र ा ंन ी र च न ेत ू न उ प द ेश क े ल ा. क ल ग ी त ू र ा ह्य ा प्र क ा र ा त अ ध् य ा त् म आ ल े. सव ाल-जवाब आ ल े. य ा त ू न त त् क ा ल ी न स म ा ज ा ल ा उ प द ेश क े ल ा. श ा व ह र ा ंन ी 'व ी र आ व ण श्र ंग ा र' ह े द ो न र स म ह त् व ा च े म ा न ल े. त र ी ह ी त् य ा त ू न अ द्भ ुत क रू न ह ा स् य य ा द ो न र स ा ं च ी व न व म भ त ी झ ा ल ी.श्र ंग ा र ह ा र स अ व त श य म न ो व ेि क आ ह े. श ा व ह र ा ंच ी भ ा ष ा ह ी अ न ु भ व ा व र आ ि ा र र त आ ह े. त् य ा व र म र ा ठ ी व ैभ व आ ह े. त ी स् व त ंत्र आ ह े. व ण भ न क ौ श ल् य व ा प र ल े आ ह े. अ न ु प्र ा स अ ल ंक ा र ा च ा च व ा प र क े ल ा आ ह े. त् य ा त न ा द व न म ा भ ण झ ा ल ा आ ह े. ग ु ल ज ा र न ा र, छ ब ी द ा र स ू र त स ा ज र ी, ई श क ा च ी च ट क त् य ा च ब र ो ब र स ंस् क त भ ा ष ेच ा व ा प र क र त ा न ा भ ू व म ष्ट स ु क त प ट व व घ व ट त क ा ह ी स ंस् क त श ब् द आ ल ेल े व द स त ा त. प ण त् य ा ंन ी आप ली काव्या त पररव च त श ब् द ा ंच ा ज ा स् त ी त-ज ा स् त व ा प र क े ल ा. प्र सादा त् मक रचन ा काव्या त आ ढ ळ त े. क व व त ा न ा द म ि ूर व ल य ब द्ध आ ह े. भ ा ष ा श ैल ी त स फ ा ई द ा र प ण ा आ ह े. ह े म र ा ठ ी च अ स् स ल ज ो म द ा र क ा व् य आ ह े. श ा ह ी र ी क व व त ेव र फ ा र स ी भ ा ष े च ा प्र भ ा व आ ह े. शावहरी कवण ात फा रसी शब्द सापडत ात. जबर दस् त ी, आ ई ब ेल ी, द द भ द ो न् ह ी भ ा ष ा ंच ा च प र र ण ा म आ ह े. त् य ा ंत स्त्री-प ु रु ष य ा ंच् य ा प्र ेम ा च े व ण भ न आ ह े. व ा स् त व व क न ा व य क ा न ा प्र ेम ा च ी व द व् य त ा प ा त ळ ी आ ह े. त् य ा म ु ळ े स ख ो ल प्र व च त ी य ेत े. व ा प र ल ेल ी व त्त ी ह ी स् व त ंत्र आ ह ेत. त् य ा ंन ी न व ी न व त्त े आ व ण छ ं द व न म ा भ ण क े ल े. ग ेय त ा ह ा त् य ा व त्त ा च ा आ त् म ा आ ह े. ड फ आ व ण त ु ण त ु ण े ह ी स ा थ ी ल ा ह ो त ी च. त् य ा त ए क व व व श ष्ट ल य आ ह े. च ा ल ी त ख ू प व व व व ि त ा आ ह े. र ं ग ा ंच ी आ स ि ी ह ा श ा व ह र ी प्र व त भ ेच ा ख ा स व व श ेष व द स त ो. न ा व य क ा न ा ए क ा च र ं ग ा च ा स ा ज च ढ व ू न म् ह ण ज े व ह र व ा व क ं व ा क ो ण त ा ह ी अ न् य र ं ग प र र ि ा न क रू न द ा ख व व ल े आ ह ेत. क व व त ेत ए क र ं ग ी श्र ंग ा र ह ा श ा व ह र ा त व द स त ो. ल ा व ण् य ा ं च ी स ु रु व ा त ह ी म ो ठ ी ठ स क े ब ा ज आ व ण म न ा च ी प क ड घ ेण ा र ी अ स त े. त त् क ा ल ी न स म ा ज दृ ष्ट ी व र प ो व ा ड े व ल व ह ल े आ ह ेत. प ेश व ा ई च े श्र ी म ंत व ण भ न आ ह े. त ी ब ु ड ल् य ा च ेह ी व ण भ न आ ह े. इ ंग्र ज ी र ा ज व ट आ ल् य ा न ंत र च ी द य न ी य अ व स् थ ा र े ख ा ट ल ी आ ह े. छ े क ा प् न् ह ु त ी च ा उ प य ो ग क रू न प्र ा स ंव ग क व व न ो द आ ह ेत. रािा-स ख ी च् य ा स ंव ा द ा त क ष्ट् ण आ व ण त् य ा च ा स ख ा य ा ंच् य ा स ंव ा द ा त द्व य ा थ ी श ब् द य ो ज न ा क रू न च म त् क त ी स ा ि ल ी आ ह े. श ा व ह र ा ंन ी त् य ा क ा ळ ा ल ा अ न ु स रू न क व व त ा व ल व ह ल ी. त् य ा ंन ी म ा ग ण ी त स ा प ु र व ठ ा य ा त त्त् व ा न ुस ा र क ा व् य ल ेख न क े ल े. श ा व ह र ा ंन ी आ प ल े क ा व् य व ल व ह त ा न ा ल ौ व क क व व ष य ा त ज ा स् त र स घ ेत ल ा. त् य ा त आ श य क त े आ व ण र ा र्ज य क त े य ा ंच े स् त व न ह ो त े. ल ा व ण ी व व ष य व स ंक े त य ा ं न ी व ैव व ध् य प ू ण भ ब न ल ी. munotes.in
Page 12
म ध् य य ुग ी न म रा ठ ी व ा ड ्:मय ाचा इ वतह ा स भाग-2
12 श ा व ह र ी व ा ड ्:म य ा च ी स ु रु व ा त व श व श ा ह ी च् य ा क ा ळ ा त झ ा ल ी. म र ा ठ े श ा ह ी च् य ा क ा ल ख ंड ा त श ा व ह र ी व ा ड ्:म य ा ल ा ब ह ा र आ ल ा आ ह े. प ेश व ा ई ब र ो ब र श ा व ह र ी व ा ड ्:म य ा च ा श े व ट झ ा ल ा. श ा व ह र ी क ा व् य ा च ा प र ा क्र म स ंप ल ा, तर प र ा क्र म ा च े क ौ त ु क स ंप ल े. त े व् ह ा श ा व ह र ी क व ण ा त ी ल प ौ रु ष ह ी न ा ह ी स े झ ा ल े. ल ो क ा ंक र ी त ा, ल ो क ा ंच े व ल व ह ल ेल े व ा ड ्:म य ह े ल ो क ा स ा ठ ी अ श ी ल ो क व ा ड ्:म य ा च ी व् य ा ख् य ा आ ह े. श ा ह ी र ह े व व द्व ा न व क ं व ा प व ढ क प ंव ड त न व् ह त े. त े स ा म ा न् य ल ो क ा ंम ि ून आ ल ेल े ह ो त े. सामान्य ल ो क ा ंन ा क ा य ह व े आ ह े त् य ा ंच े ज ी व न त् य ा ं न ी आ प ल् य ा क व ण ा त ू न स म थ भ प ण े र े ख ा ट ल े. सामान् य ज ी व न ा व र स ा म ा न् य ल ो क ा ंस ा ठ ी क व ण े व न म ा भ ण झ ा ल ी. श ा व ह र ी क व व त ेच े ख र े स ौं द य भ र च न ेत अ स ू न त े स ा म ान् य ल ो क ा ंच् य ा म न ा ल ा भ ु र ळ घ ा ल ण ा र े आ ह े. १.१२ सांदभयग्रांथ १. म. न. अ द व ंत –प ैंज ण २. प्रा. भ ग व ा न स ा व ंत – मराठीत ी ल शाहीरी कववता ३. ओ व ी त े ल ा व ण ी – क ु ल क ण ी श्र ी ि र र ं ग न ा थ ४. मराठी लावण ी – म. वा. ि ोंड ५. म ध् य य ु ग ी न म र ा ठ ी व ा ड ्:मय – गद्य आवण पद्य – द ूर व श क्ष ण क ें द्र व श व ा ज ी व व द्य ा प ी ठ क ो ल् ह ा प ू र १.१३ प्रश्नावली अ) हदघोत्तरी प्रश्न हलिा. १. श ा ह ी र ी क व व त ेच् य ा प्र ेर ण ा स् प ष्ट क र ा. २. श ा ह ी र अ न ंत फ ा ंद ी य ा ंच् य ा ल ा व ण् य ा ं च े व ैव श ष्ठ ् य स ा ंग ा. ३. र ा म ज ो श ी य ा ंच् य ा ल ा व ण् य ा ंच े स ौ द य भ व् य ि क र ा. ४. शाहीरी क व व त ेत ी ल स ौ द य भ व व ष य ा व र त ु म च े म त व् य ि क र ा. ५. श ा ह ी र ा ंच् य ा क व व त ेत ल ौ व क क ज ी व न ा च े व ण भ न क े ल े आ ह े –व व ि ा न ा च ा प र ा म श भ घ्य ा. ६. श ा ह ी र ी व ा ङ् ् ् म य ा च े स् व रू प स् प ष्ट क र ा. ७. प ो व ा ड ा ह े क थ ा क ा व् य आ ह े स् प ष्ट क र ा. ८. ल ा व ण ी ह ी स ा म ा न् य ज ी व न ा त ू न ल ो क र ं ज न ा स ा ठ ी ज न् म ा ल ा आ ल ी स् प ष्ट क र ा. ९. श ा ह ी र ी क व व त ा ह ी म र ा ठ ी व ेग ळ् य ा व ळ ण ा च ी क व व त ा आ ह े –ऊ हापोह क रा. १०. श ा ह ी र ी क व व त ा ज ी व न ा त ज े क ा ह ी स म ज ल े त् य ा ल ा अ न ु स रू न व ल व ह ल ेल ी क व व त ा आ ह े –साि ार वल हा. ११. श ा ह ी र ी व ा ड ्:म य ा त ी ल भ ा ष ा स ौं द य भ व् य ि क र ा. munotes.in
Page 13
श ावह री व ा ड ् : म य य
13 १२. श ा ह ी र प्र भ ा क र ा ंच् य ा क व व त ेच े स् व रू प स् प ष्ट क र ा. १३. फ ट क ा ह ा प्र क ा र अ न ंत फ द ी य ा ंन ी आ ण ल ा –स ाि ार वल हा. १४. स ग न भ ा ऊ य ा ंच ी क व व त ा म र ा ठ ी र ा र्ज य आ व ण स ंस् क त ी य ा ंच् य ा श ी ए क रू प ह ो त ी --प र ा म श भ घ् य ा. १५. ह ो न ा ज ी ब ा ळ ा य ा ं च् य ा ल ा व ण ी त व व व व ि त ा आ ह े –स् पष्ट कर ा. १६. र ा म ज ो श ी य ा ंच् य ा ल ा व ण ी त व व ड व त ेच े व ैभ व व द स त े –स् पष्ट कर ा. १७. शाहीरी व ा ड ् : म ह े आ ज च् य ा क ा ळ ा श ी स ु स ंग त आ ह े –साि ार व लहा ब) टीपा हलिा . १) शाहीर प्र भाकर २) शाहीर सगनभ ाऊ ३) र ामजोशी ४) ह ोन ाजी बाळ ा ५ ) अ न ंत फ ं द ी munotes.in
Page 15
मध्ययुगीन मराठी वाड्:मयाचा इतिहास भाग-2
14 २ महानुभाव व वारकरी याखेरीज इतर पंथीयांचे वाड्:मय अ) नाथ, द° या पंथातील वाड्:मयाचे Öवłप ब) समथª, िलंगायत या पंथातील वाड्:मयाचे Öवłप घटक रचना २.१ उद्देश २.२ प्रस्िावना २.३ तवषयप्रवेश २.३.१ महानुभाव पंथ २.३.२ वारकरी संप्रदाय २.३.३. नाथपंथ २.३.४ दत्त पंथ २.३.५ समथथसंप्रदाय २.४ समारोप २.५ संभाव्यप्रश्न २.६ संदभथग्रंथ २.१ उĥेश १. या घटकाचा अभ्यास केल्याने आपल्याला िेराव्या शिकामध्ये उदयाला आलेल्या तवतवध पंथांची वैतशष्ट्ये िुम्हाला आकलन होिील त्या पंथाचे वैतशष्ट्य स्पष्ट होिील. २. या अभ्यास घटकामध्ये समातवष्ट असलेल्या सवथ संप्रदायाचे स्वरूप आति वैतशष्ट्ये देखील आपल्याला स्पष्ट होिील. ३. महानुभाव पंथांचे वेगळेपि अभ्यासून त्याचे स्वरूप कसे वेगळ्या स्वरूपाचे आहेि. उदाहरिासह आपि या तठकािी अभ्यासिार आहोि. ४. महानुभाव आति वारकरी संप्रदायाच्या प्रेरिा त्याचे स्वरूप कसे वैतवध्यपूिथ आहे. याघटकाचे सतवस्िर स्वरूप स्पष्ट करून दाखतवले आहे ५. महानुभाव पंथािील अतधक लहान लहान प्रसंगांमधून िुम्हाला त्या पंथाची ओळख करून देण्याचा प्रयत्न या घटकांमध्ये केला आहे . munotes.in
Page 16
महानुभाव व वारकरी याखेरीज
इिर पंथीयांचे वाड्:मयय
15 ६. नाथ आति दत्त या पंथािील वाड्:मचे स्वरूप, समथथ आति तलंगायि या पंथािील वाड्मयाचे स्वरूप या तठकािी सतवस्िरपिे अभ्यासिार आहोि . २.२ ÿाÖतािवक िेराव्या शिकामध्ये महाराष्ट्रामध्ये तवतवध धमथ संप्रदाय उदयाला आले . प्रत्येक संप्रदायाच्या प्रेरिा आति धोरि हे वेगवेगळ्या स्वरूपाचे होिे. सवथ संप्रदायाची उतद्दष्टे आति भूतमका या त्यांच्या धमथ प्रसार आति प्रचार कायाथवर अवलंबून होत्या. प्रत्येक संप्रदायाचे प्रविथक आपल्या ध्येय धोरिानुसार समाज जागृिीचे कायथ करून समाजाच्या उन्निी मध्ये मोलाची भर घालि होिे. ित्कालीन समाजाची पार्श्थभूमी लक्षाि घेिा,समाजािील लोक धातमथक कमथकांड करू लागल्याने श्रम करण्याची ियारी फारशी लोकांमध्ये रातहली नव्हिी. लोक धातमथक कमथकांडा मध्ये फार गुंिले होिे. त्यामुळे सवथसामान्य लोकांना असे दैववादी अवस्थेिून बाहेर काढण्याचे कायथ धातमथक संप्रदाय मोठ्या प्रमािाि कायथ करू लागले. त्यामुळे प्रत्येक संप्रदायाची वेगवेगळी भूतमका आपल्याला लक्षाि घ्यावी लागिे. यामध्ये वारकरी पंथ, महानुभाव पंथ, दत्तसंप्रदाय, नाथ संप्रदाय, समथथ संप्रदाय आति तलंगायि पंथ या सवथ पंथांची कायथ अतिशय उल्लेख तनयम स्वरूपाची असल्यामुळे िो सवथसामान्यांच्या मनामध्ये सहज पोचू शकला. म्हिून या प्रत्येक संप्रदायाचे प्रविथक आपल्या ध्येय धोरिानुसार समाज जागृिीचे कायथ करून समाजाच्या उन्निीमध्ये भर घालि होिे. ित्कालीन समाजाची पार्श्थभूमी लक्षाि घेिा समाजाची दैतनय तस्थिी ही या संप्रदायाच्या लक्षाि आलेली होिी. सवथसामान्य मािूस हा दैववाद कडे झुकलेला होिा. त्याला दैवादािून बाहेर काढून त्याच्यामध्ये अध्यात्माची आति ज्ञानाची भक्तीची जोड तनमाथि करून त्याची सवाांगीि प्रगिी कशी साधिा येईल? याकडे सवथ संप्रदायाने मोलाचे योगदान केलेले तदसिे. म्हिून प्रत्येक पंथाची ध्येये उतद्दष्टे प्रेरिा वैतशष्ठ्य हे वेगवेगळ्या स्वरूपाची असलेले आपिास तदसिाि. िेराव्या शिकाि महाराष्ट्रामध्ये उदयाला आलेल्या महानुभाव पंथाचा अभ्यास आपि सवथ प्रथम करिार आहोि.अशा वेगवेगळ्या संप्रदायामध्ये महानुभाव पंथ हा देखील महत्त्वाचा संप्रदाय मानल्या जािो. मुळािच महानुभाव पंथाचे स्वरूप अतिशय वेगळ्या स्वरूपाचे होिे. त्यामुळे या संप्रदायाने महाराष्ट्रभर आपल्या पंथाचा प्रसार आति प्रचार करून मािसाच्या मनामध्ये असलेली दैवी शक्ती याला तवरोध करून मूिीपूजेला मान्यिा तदली. प्रत्येक मािसाच्या आत्म्यामध्ये प्रत्येक मािसामध्ये देवाचा अंश असिो. असा तवचार महानुभव पंथाने महाराष्ट्रभर आपल्या तशकविीिून पसरतवला. २.३ िवषय ÿवेश बाराव्या शिकामध्ये यादवांच्या काळामध्ये समाजामध्ये धातमथक कमथकांड बोकाळले होिे . त्यामुळे समाजाची तस्थिी अतिशय मरगळलेल्या अवस्थेमध्ये गेली होिी.समाज जीवन अतिशय अस्िाव्यस्ि आति बेधुंद पद्धिीने चाललेले होिे. मािूस हा दैववादाकडे झुकि होिा. या सवथ पररतस्थिीिून त्याला बाहेर काढण्याचे कायथ ह्या सवथ संप्रदायांनी केलेले आपल्याला तदसिे .हे या सवथ संप्रदायाची वैतशष्ट्य मानावे लागेल. खऱ्या अथाथने समाजाला जागृि करण्याचे कायथ या सवथ पंथांनी केले. यामध्ये वारकरी पंथ, महानुभाव संप्रदाय आहे. नाथपंथ, तलंगायि पंथ, समथथ पंथ अशा सवथ पंथांचे कायथ समाजाला जागृि करिारे होिे. munotes.in
Page 17
मध्ययुगीन मराठी वाड्:मयाचा इतिहास भाग-2
16 प्रत्येक संप्रदायाने आपली सातहत्य तनतमथिी करिाना आपले तवचार प्रेरिा आति भूतमका मध्यविी देऊन पंथाचे कायथ सुरू ठेवले.आपल्या पंथाचे तवचार समाजापयांि पोचतवण्यासाठी त्याची मांडिी करिारे ग्रंथ तनमाथि करून आपल्या संप्रदायाची तशकवि आल्या तवचारािून सांगण्यासाठी ग्रंथ, अभंग अशा रचना करून समाजासाठी वेगळे ित्त्वज्ञान उपलब्ध करून तदले. हा या पंथांचा महत्त्वाचा मूलाधार मानावा लागेल. मूलाधार अशासाठी म्हटले आहे, या पंथांची सवथ रचना आपल्याला ग्रंथांमधून स्पष्ट होिे. कुठल्याही पंथाची पार्श्थभूमी अभ्यासिाना आपि त्या पंथांमध्ये तलतहल्या गेलेले जे ग्रंथ आहेि, त्याचा आशय त्या त्या संप्रदायाला अतिशय समृद्ध करिारा असा आहे. सवाथि प्रथम आपि महानुभाव संप्रदायाची पार्श्थभूमी अभ्यासिार आहोि. बाराव्या शिकामध्ये जेव्हा यादवाचे राज्य महाराष्ट्रमध्ये प्रचतलि होिे. िेव्हा समाजामध्ये धातमथक कमथकांड अतिशय मोठ्या प्रमािाि बोकाळलेले होिे. महानुभाव पंथाने या समाजाला एका वेगळ्या स्थानावर नेऊन ठेवण्याचे कायथ केले . असल्यामुळे महानुभाव पंथ हा महत्त्वाचा पंथ ठरला. या पंथामध्ये चक्रधर स्वामी हे या महानुभाव पंथाचे आद्यप्रविथक आहे. या महानुभाव पंथामध्ये गद्य आति पद्य या दोन्ही प्रकारािून वाङ् मय तनतमथिी झाली. केतशराजबास, भास्करभट्ट बोरीकर, दामोदर पंतडि अशा तवद्वानाने महानुभाव पंथ मध्ये चररत्र ग्रंथ तलहून धमाथचा प्रसार आति प्रचार करून समाजाला एका वेगळ्या स्िरावर नेऊन ठेवण्याचे कायथ केले. घटकाचा तवस्िाराने तवचार आपि जेव्हा महानुभावांचे स्वरूप तकंवा महानुभावांचे ित्वज्ञान अभ्यासिार िेव्हा सतवस्िर प्रकारे आपि या घटकाचा तवचार त्यातठकािे सतवस्िरपिे करिार आहोि. २.३.१. महानुभाव पंथाचे तÂव²ान : महानुभाव पंथ हा शब्द ज्ञानेर्श्रांच्या कालखंडापासून िर मध्यमुनी ईर्श्रापयांि महान अनुभवी लोकांचा पंथ असा िो महानुभाव पंथ असाही उल्लेख आपल्याला महानुभाव पंथ सातहत्यामध्ये आढळिो .एकंदररिच जीव, देविा, प्रपंच व परमेर्श्र या शक्तीवर आधाररि हा महानुभाव पंथ समाजाला एका वेगळ्या बुद्धीकवचाची ओळख करून देिो. आजपयांि ही ओळख फक्त महानुभाव पंथाने करून तदली आहे. असेही हा अभ्यास करिाना प्रकषाथने नोंदविा येईल . महानुभाव पंथाला चक्रधर स्वामींचे अतधष्ठान लाभलेल्या या पंथामध्ये आपल्याला श्रीकृष्ट्िाला केंद्रीि म्हिून त्यांनी आपल्या पंथाची पूिथ रचना केलेली तदसिे. महानुभाव पंथाला त्यांनी महात्मा पंथ उफथ जयकृष्ट्ि पंथ,अच्युि पंथ अशा वेगवेगळ्या नावाने हा पंथाने महाराष्ट्रामध्ये करून एका नव्या पंथाची तनतमथिी केली. प्रारंभीच्या काळामध्ये महानुभाव पंथाने आपले लेखन हे संकेि तलपी म्हिजे सकळी तलपीमध्ये केली . या तलपीचा पतहला प्रयोग रवळोबास यांनी केला. त्यानंिर आपल्याला असे तदसिे की सुंदरी तलपी. पार मांडल्य तलपी, अंकतलपी, शून्य तलपी, सुभद्रा तलपी, श्रीतलपी अशा अनेक वेगवेगळ्या प्रकारािून या पंथाचे लेखन हे समाजासमोर येऊ लागले. चक्रधरकालीन महाराष्ट्रामध्ये अत्यंि धमथश्रद्धा आति अंधश्रद्धा बोकाळली होिी. त्यासाठी लोक यज्ञ, योग आति शूद्र दैविांची उपासना व्रिवैकल्ये करि होिी. समाजामध्ये चािुमाथस विाांची तमरासदारी फोफापावली होिी. म्हिून शंकराचायथ व रामानुजाचायथ यांच्या ित्त्वज्ञानाचा तमलाफ करून या पंथाने द्वैिी मिाचा स्वीकार केला आहे . या ित्त्वज्ञानाचा नवा munotes.in
Page 18
महानुभाव व वारकरी याखेरीज
इिर पंथीयांचे वाड्:मयय
17 प्रयोग प्रथम चक्रधर स्वामी यांनी प्रथम केला. समाजािील देव देविांचे प्रस्थ कमी केले. सवाांना संन्यास घेण्याची सोय उपलब्ध करून तदली. संपूिथ अतहंसा आति कडकडीि वैराग्य उपभोगून अमलाि आिून जनिेला एक नवा आदशथ तदला. संपूिथ लोकभाषेचा पुरस्कार करण्यासाठी महानुभाव पंथाने आपला एक नवीन वारसा या काळामध्ये आपला नवीन वारसा लोकोद्धारासाठी रचला. महानुभाव पंथाचे ित्वज्ञान मुळािच महानुभाव पंथ हा द्वैिी मिाचा आहे. या पंथाला जीव, देविा, प्रपंच व परमेर्श्र या वस्िू अतनत्य अशा मानिाि. त्यांच्या मिे या या चारही गोष्टी अत्यंि महत्त्वाच्या आहेि. म्हिून स्विंत्र तनत्य, अनातद व अनंि आहे .आति प्रबळ प्रत्येक व्यक्तीच्या आिमध्ये परमेर्श्राचा अंश आहे. त्यामुळे कोिाचेही आत्म्याला इजा पोहचेल असं मनुष्ट्याने वागू नये. असं मानिारा हा पंथ आहे. या पंथाचे देविा तनत्यबद्ध आहेि. जीव बद्धमुक्त आहे. परमेर्श्र हा तनत्यमुक्त आहे. प्रपंच हा अतनत्य आहे, असे या ित्त्वज्ञानाचे स्वरूप आहे. मुळािच या िंत्रज्ञानामध्ये खालील चार मुद्दय़ांवर हे ित्त्वज्ञान आधारलेले आहे. १. बĦमुĉ जीव: जीवनाबद्दल तवचारसरिी असून मुक्ती पात्र असिारा असा आहे. त्याला मायेचे बंधन नसावे. त्याला त्या मातहिीमध्ये बांधण्याचे प्रमाि मनुष्ट्याने करू नये. िो एका स्फतटकाप्रमािे सुद्धा आहे. त्यामध्ये अतिशय तनखळ अशी परमेर्श्राबद्दल जी अपार सहानुभूिी आहे. २. िनÂयमुĉ परमेĵर : परमेर्श्र हा तनत्यमुक्त असल्यामुळे जीिोद्धार करू शकिो. परमेर्श्राचे ज्ञान झाले म्हिजे भतक्त केली की मोक्ष प्राप्त होिो. तनत्यबद्ध देविांना त्यांनी गौि मानले आहे. त्यांच्या मिे देव हा ज्ञान आति परमेर्श्र देऊ शकला िरी, परमेर्श्र होऊ शकिार नाही. म्हिून देव देविाची उपासना करून पूजा िे पूजा आति कमाथला महानुभाव पंथ कमी लेखिाि. देविांचे कायथ जीवांना त्यांच्या कमाांची सुखदुुःखात्मक फळे देिाि. म्हिून त्यांनी अनेक प्रपंच हे स्वीकारले आहे. पंच महाभूिें हे तत्रगुि आहेि. म्हिजे आपले शरीर, पृथ्वी आप, िेज, वायू, आकाश या पंचित्त्वांनी बनलेले आहे. त्यामुळे हा पंथ ईर्श्रास प्रमुख स्थान देिो. चक्रधर स्वामी ने आत्मज्ञान, भतक्त, गुरुकृपा यांना अतधक प्राधान्य तदले. ईर्श्राचे स्वरूप ज्ञानामुळे ओळखिा येिे. या मध्ये शब्दज्ञान, सामान्यज्ञान, अपरोक्षज्ञान, तवशेष ज्ञान असे ज्ञानाचे चार प्रकार सांगून ज्ञानमागथ आति भतक्तमागथ ही मोक्षाची दोन साधने आहे. म्हिून महानुभाव पंथ मध्ये चार अविार मानले आहेि. कृियुगाि -हंसाविार, त्रेिायुगाि- दत्ताविार, द्वापारयुगाि-कृष्ट्िाविार आति कतलयुगािमध्ये- चक्रधरअविार असे चार अविार यांनी मानले आहे. अ) िलळाचाåरý मराठीिील पतहला चररत्र ग्रंथ म्हिून या ग्रंथाचा उल्लेख केला जािो. महानुभाव पंथाचे संस्थापक श्री चक्रधर स्वामी यांच्या लीळा (आठविी) त्यांच्या तशष्ट्याने म्हाईभट्टाने केली आहे. या ग्रंथाची तवभागाने एकाक, पूवाथधथ व उत्तराधथ अशा िीन भागामध्ये केलेली आहे. या तलळा त्यांच्या तशष्ट्याने म्हाईभट्टाने संकतलि munotes.in
Page 19
मध्ययुगीन मराठी वाड्:मयाचा इतिहास भाग-2
18 करून चररत्र रूपाने मांडले आहे. आपल्या गुरुच्या सातन्नध्यािील आठविी चररत्रामध्ये म्हाईभट्टाने सांतगिले आहेि. या ग्रंथामध्ये नागदेवाचायथ, बाईसा, दादोस, सारंग पंतडि इत्यादी व्यतक्तरेखांचे तचत्रि आलेले आहेि. कारि म्हाईभट्ट गुरुंच्या सातन्नध्यामध्ये काही काळ रातहलेले आहेि. म्हिून महानुभाव पंथाचा जीवनेर्श्र भेद भतक्तयोग सैन्यास आति अतहंसा यांना मानिारा आहे. या महानुभाव पंथाचे ित्वज्ञान लीळाचररत्राि चररत्रामध्ये प्रथमि: आले आहे. मराठीिील हा पतहला चररत्र ग्रंथ आहे. ब) ®ीगोिवंदÿभू चåरý: म्हाईभट्टाने या ग्रंथामध्ये गोतवंदप्रभू यांचा जीवनपट त्यांनी स्मृिी रुपाने रंगतवला आहे. महानुभाव पंथामध्ये त्यांचा उल्लेख ऋररद्धपूर या तठकािी झाला. ऋतद्धपूरचररत्र असा देखील केला आहे. या ग्रंथामध्ये गोतवंदप्रभूचे चररत्र त्यानी रेखाटलेले आहे. धमथप्रविथकांपैकी एका ईर्श्री पुरुषाचे हे चररत्र आहे. या ग्रंथामध्ये परमेर्श्राचे अविार त्यांनी तदलेले आहेि. हे अविार प्रमुख गभथ, पतिि व दवडने या िीन प्रकारे त्यांनी सांतगिले आहेि. यामध्ये चक्रधर गोतवंदप्रभूंच्या आख्यातयका नसून गुरुच्या सातन्नध्याि मध्ये रातहल्यानंिर व्यक्तीचे चररत्र त्यांनी रेखाटले आहे. ित्कालीन सामातजक पररतस्थिीचे स्वच्छ तचत्र यांनी या ग्रंथामध्ये करून ऋतद्धपूरला या ग्रंथाचे लेखन त्यांनी केले आहे. त्यामुळे अथाथि या तठकािी वऱ्हाडी भाषेचा प्रयोग आपल्याला तदसिो. म्हाईभट्टाला प्रेरिाही चक्रधर स्वामींच्या दीक्षा घेिल्यानंिर गोतवंदप्रभू चररत्र तलतहण्याच्या स्फूिी झाली आति या स्फूिीिून हा ग्रंथ तनमाथि झाला. हा म्हाईभट्टाचा दुसरा महत्त्वाचा ग्रंथ होय. महानुभाव वाड्:मय या घटकांचा अभ्यासल्यानंिर आपि या घटकांमधील वाड्:मयीन तनतमथिी मागील प्रेरिा-प्रवृत्ती आति या पंथाचे स्वरूप या तवषयावर िेराव्या शिकािील कालखंडामध्ये या पंथाने केलेले सांस्कृतिक पार्श्थभूमी या तवषयावर या तवषयाबद्दलची मातहिी जािून घेिार आहोि. थोडक्याि महानुभाव पंथाचे ित्वज्ञान अभ्यासिाना आपल्याला असे तदसिे की श्रीकृष्ट्ि हे यांचे आराध्य दैवि आहे. त्यामुळे पंचकृष्ट्िा वर आधाररि ही संकल्पना आहे. या संकल्पनेिील पंचकृष्ट्ि म्हिजे महानुभाव मध्ये असलेले महत्त्वाचे प्रिेिे आहेि ज्यांचे तवचार महानुभाव पंथाला लाभले आहे, त्यामध्ये महानुभाव पंथ मध्ये श्री दत्तात्रेय प्रभू श्री चक्रधर स्वामी राहूल श्री गोतवंदप्रभू आति श्री चक्रधर स्वामी अशी यांची गुरु परंपरा आहे. व पंथामध्ये आद्य दैवि असे देखील संबोधले जािे आति आद्यदैवि याला पंचकृष्ट्ि अविार असं मानलं जािं हा पंच कृष्ट्िाविार मान या पंथामध्ये अतिशय महत्त्वाचा मानला गेला. िेराव्या शिकामध्ये उदयाला आलेला महत्त्वाचा संप्रदाय म्हिून महानुभाव पंथाचा आपिास उल्लेख करावा लागिो. महानुभाव पंथ हा मूतिथपूजेला अमान्य करिो त्यामुळे या पंथाची तशकविूक अतिशय वेगळ्या स्वरूपाची अशी आहे. आपला पंथाचा प्रसार महाराष्ट्रभर या पंथाने करण्यासाठी तठकतठकािी आपले अनुयायी munotes.in
Page 20
महानुभाव व वारकरी याखेरीज
इिर पंथीयांचे वाड्:मयय
19 स्थापन केले .अनुयायांच्या माध्यमािून आपल्या धमाथचा प्रसार आति प्रचार करून आपल्या धमाथचे ित्वज्ञान अतिशय साध्या सोप्या भाषेमध्ये जन सामान्य मािसाच्या मनामध्ये रोवले. आति हेच महानुभाव पंथाचे वेगळेपि मानायला पातहजे. क) महानुभाव पंथाचे Öवłप: गुजराि देशािील सुमारे आठशे वषाथपूवीची गोष्ट असावी, िेव्हा त्या काळामध्ये तत्रमल्लदेव राजाचे राज्य होिे, त्यावेळी तवशाल देव नावाचा सामवेदी ब्राह्मि तत्रमल्लदेव राजाचा प्रधान त्याला पुत्र नसल्यामुळे तत्रमल्लदेवाने आपले साम्राज्य तवशालदेव यास देऊन टाकले .बऱ् याच काळानंिर तवशाल देवास श्री दत्त स्वामीच्या कृपेने हरपाळ नावाचा पुत्र झाला . हा पुत्र अतिशय हुशार अतिशय हुशार आति कुशाग्र बुद्धीचा हरपाल अचानक मृत्यूच्या अवस्थेमध्ये असल्यानंिर त्याच्या शरीरामध्ये स्वामी चक्रधरांनी देह प्रवेश केल्याची आख्यातयका आपल्याला ऐकण्याि येिे. िो तदवस. शके भाि भाद्रपद शुक्ल तद्विीयाचा होिा. तवशाल देवाच्यापत्नीचे नाव माल्हनदेवी असे होिे. त्या दत्त संप्रदायाचे अनुयायी होत्या. त्यामुळे दत्तसंप्रदायाचे सवथ तवचार त्यांनी अंगीकृि केले होिे. दत्तावर त्यांचे असीम असीम श्रद्धा देखील होिी. त्या दत्तावर असलेल्या तनष्ठेिून हरपाळदेव पुत्र त्यांना प्राप्त झाला. अशी त्यांची तनिांि श्रद्धा होिी. हरपाळ हा अतिशय कुशाग्र आति हट्टी स्वभावाचा असल्यामुळे आपल्या पत्नी कमलादेवी सोबि त्याचा नेहमी वाद होि असे, या कौटुंतबक कौटुंतबक वादाला कंटाळून एके तदवशी लांब यात्रेसाठी रामटेक या गावी तनघून गेले असिाना त्यांनी आपली मािा माल्हिदेवी यांना देखील कळतवले, या यात्रेमध्ये चालि असिाना त्यांची आपल्याबरोबर आलेल्या लोकांची वाट चुकली . िेव्हा त्यांची पायवाट ही ऋतद्धपुराकडे वळली. िो तदवस चैत्र शुद्ध पंचमीचा होिा. िेथे त्यांचा पतहल्यांदा पररचय श्रीगोतवंदप्रभुच्या नावाच्या तवद्वाना सोबि आला. या तठकािी हरपाळ देवाचे नाव श्रीगोतवंदप्रभुने मंत्रोपदेश करून चक्रधर स्वामी असे ठेवले .िेव्हा पासून महानुभाव पंथामध्ये िे या नाव रूपास आले. काही वषाथनंिर त्यांचा तववाह औरंगळा नावाच्या शहरािील सामवेदी ब्राह्मिाच्या कमळ नाईक यांच्या मुलीशी हंसाबा यांच्याशी झाला.हंसाबा ही उपवर झालेली होिी पि तिच्या मनाि कोििाही पुरुष प्रतितबंब नव्हिं. तिचे व्यतक्तमत्व अतिशय तनखळ असे होिे . िेव्हा त्या मनावर चक्रधर तिच्या मनाि बसले. आति तिने त्यांना लग्नास होकार तदला. चक्रधर स्वामी अनेक तठकािी भ्रमि करू लागले. स्थळाची पाहिी करिा चक्रधरस्वामी अचलपुर म्हिजे (इलीपूर) या गावामध्ये रामदेवो राओदरिा यांच्या राज्यांमध्ये आले असिांना त्यांनी आपल्या राजकन्येला चक्रधरांच्या स्वाधीन केले. असंख्य तवनविी केल्यानंिर चक्रधरांनी त्या राजकन्येशी म्हिजे उमादेवी समवेि तववाह केला. चक्रधरांनी सासरचे तिचे नाव गौरी ठेवले. आपल्या पत्नी गौरी सोबि िीन वषथ गृह संसार केल्यानंिर त्यांचे मन संसारांमध्ये रमले नाही चंद्रभागेिीरी जलक्रीडा करिाना पाण्याचा अंदाज न आल्याने चक्रधरस्वामी खोल खोल पाण्याि बुडाले. ही वािाथ गौरी देवीच्या कानावर पडिाच त्यांचे अकाली तनधन झाले. थोड्या काळानंिर चक्रधर munotes.in
Page 21
मध्ययुगीन मराठी वाड्:मयाचा इतिहास भाग-2
20 स्वामी पाण्यािून बाहेर आले .त्यांच्या कानावर ही वािाथ आल्यानंिर त्यांनी त्या स्थळावरून स्थलांिर केले. िेव्हापासून खऱ्या अथाथने चक्रधर स्वामींनी महानुभाव पंथाचा प्रसार आति प्रचार कायथ सुरू केले. महानुभाव पंथ हा शब्द ज्ञानेर्श्रांच्या कालखंडापासून िर मध्यमुनी ईर्श्रापयांि महान अनुभवी लोकांचा पंथ असा िो महानुभाव पंथ असाही उल्लेख आपल्याला महानुभाव पंथ सातहत्यामध्ये आढळिो. एकंदररिच जीव, देविा, प्रपंच व परमेर्श्र या शक्तीवर आधाररि हा महानुभाव पंथ समाजाला एका वेगळ्या बुद्धीकवचाची ओळख करून देिो. आजपयांि ही ओळख फक्त महानुभाव पंथाने करून तदली आहे. असेही हा अभ्यास करिाना प्रकषाथने नोंदविा येईल. महानुभाव पंथाला चक्रधर स्वामींचे अतधष्ठान लाभलेल्या या पंथामध्ये आपल्याला श्रीकृष्ट्िाला केंद्रीि म्हिून त्यांनी आपल्या पंथाची पूिथ रचना केलेली तदसिे. महानुभाव पंथाला त्यांनी महात्मा पंथ उफथ जयकृष्ट्ि पंथ, अच्युि पंथ अशा वेगवेगळ्या नावाने हा पंथाने महाराष्ट्रामध्ये करून एका नव्या पंथाची तनतमथिी केली. प्रारंभीच्या काळामध्ये महानुभाव पंथाने आपले लेखन हे संकेि तलपी म्हिजे सकळी तलपीमध्ये केले. या तलपीचा पतहला प्रयोग रवळोबास यांनी केला. मध्ये त्यानंिर आपल्याला असे तदसिे की सुंदरी तलपी, पार मांडल्य तलतप, अंकतलपी, शून्य तलपी, सुभद्रा तलपी, श्रीतलपी अशा अनेक वेगवेगळ्या प्रकारािून या पंथाचे लेखन हे समाजासमोर येऊ लागले. ज्याप्रमािे वारकरी संप्रदायाने एका वेगळ्या तलपीचा शोध लावला .त्या तलपी मधून आपले सातहत्य तनमाथि केले. िी तलपी म्हिजे देवनागरी तलपी होिी. िसेच महानुभाव पंथ हा देखील आपल्या वेगळ्या प्रकारच्या स्वरूपावर वैतशष्ट्ये यावर ध्येयावर धोरिावर ठाम पिे कायथरि करून सातहत्यामध्ये एक मोलाची भर घालून महानुभाव पंथ आति सामान्य मािसाच्या मनामधील असलेली दैवी शक्ती दूर करून मािूस म्हिून त्यामध्ये पंच महाभूि यािील शक्ती जागृि करण्याचे कायथ महानुभाव सातहत्याने केलेले तदसिे. या संपूिथ तवषयाचा सतवस्िरपिे अभ्यास आपि त्या घटकांमध्ये करिार आहोि. महानुभाव पंथाची पूवथपीतठका अभ्यासण्याि अगोदर या घटकांमध्ये आपल्याला कोि कोित्या मुद्द्यांचा अभ्यास करायचा आहे. िे प्रथमिुः पाहू या महाराष्ट्रामध्ये दयनीय झालेल्या अवस्थेला मरगळलेल्या अवस्थेिून बाहेर काढून या संप्रदायांनी एका वेगळ्या वळिावर सामान्य जनिेला नेऊन ठेवण्याचे कायथ केले. यामध्ये महानुभाव पंथ, वारकरी संप्रदाय, समथथ संप्रदाय, तलंगायि पंथ. दत्तसंप्रदाय अशा अनेक संप्रदायाचे योगदान सातहत्यासाठी अतिशय महत्त्वाचं ठरलेलं आहे .पतहल्या घटकांमध्ये आपि महानुभाव सातहत्यावर त्यावर िी तनगडीि संपूिथ आद्य गद्य आति पद्य अशा दोन्ही प्रकारािून झालेल्या सातहत्य तनतमथिीच्या चररत्र ग्रंथांवर थोडक्याि प्रकाश टाकिार आहेि. यामध्ये नागदेवाचायथ, म्हाइंभट, चक्रधर स्वामी, केतशराज बास, भास्करभट्ट बोरीकरांचे, दामोदर पंतडि अशा अनेक तवद्वानांनी चररत्रग्रंथ तलहून आपल्या धमाथचा प्रसार आति प्रचार केलेला तदसिो. महानुभाव पंथ अभ्यासिाना आपल्याला बऱ्याच लहान सहान संदभाांचा तकंवा अख्यातयका munotes.in
Page 22
महानुभाव व वारकरी याखेरीज
इिर पंथीयांचे वाड्:मयय
21 चा उलगडा होिो. या आख्यातयका म्हिजे महानुभाव पंथािील जे काही प्रविथक आहेि. त्यांनी आपल्या गुरु तशष्ट्याला सांतगिलेला बोध आहे . आति हा बोध त्यांनी अतिशय लहानसहान प्रसंग आति गोष्टीच्या स्वरूपामध्ये आपल्या तशष्ट्यांना सांगून त्यांच्याकडून प्रत्येक गुरूला अपेतक्षि असिारे सातहत्य तनमाथि करून घेिले. हे मराठी इतिहासामध्ये अतिशय गौरवास्पद अशी घटना आहे. सकळा तलपीिून केले. ह्याचा पतहला प्रयोग रवळोबास यांनी केला. िेव्हापासून महानुभाव पंथाचे सातहत्य हे वेगवेगळ्या तलपीमध्ये तलतहले जाऊ लागले. त्यानंिर सकाळी तलपी नंिर सुंदरी तलपीचा ही प्रयोग केलेला आपिाला तदसिो. सुंदरी तलपी नंिर मांडल्य तलपी, अंकतलपी, शुन्य तलपी सुभद्रा तलपी, श्री तलपी या सवथ तलपींचा प्रयोग महानुभाव पंथांच्या सातहत्य लेखनासाठी केलेला आढळिो. महानुभाव वाड्:मय या घटकांचा अËयास करताना आपण या घटकांमधील वाđयीन िनिमªती मागील ÿेरणा-ÿवृ°ी आिण या पंथाचे Öवłप या िवषयावर तेराÓया शतकातील कालखंडामÅये या पंथाने केलेले सांÖकृितक पाĵªभूमी या िवषयावर या िवषयाबĥलची मािहती जाणून घेणार आहोत २.३.२ वारकरी संÿदाय: एकंदरीिच अकराव्या आति बाराव्या शिकामध्ये महाराष्ट्रामध्ये वेगवेगळ्या प्रवाहािून तवचारसरिी अतिशय प्रगल्भपिे मांडल्या जाि होिी. महानुभाव पंथाच्या उदयाच्या अगोदर महाराष्ट्रामध्ये संि प्रभावळीिील संिानी आपले सामातजक कायथ अतिशय उत्कृष्टपिे समाज मनावर राबतवले होिे. सवथसामान्यांच्या मनामध्ये घर करून वारकरी संप्रदायाने त्यांना आपलेसे करून घेिले होिे.अध्यात्म यासारख्या तवषयाचा पररचय करून धमाथचा प्रसार केला. भागवि धमाथच्या पिाका महाराष्ट्रभर पसरून हरी नामाचा जप करून जय जय राम कृष्ट्ि हरी असा सवथसामान्य मािसाला मूलमंत्र तदला. वारकरी संप्रदाय हा महानुभाव पंथापेक्षा वेगळ्या मिाचा आति ित्त्वज्ञानाचा होिा. दोन्ही पंथाच्या प्रेरिा अतिशय वेगळ्या स्वरूपाच्या होत्या. वारकरी संप्रदाय हा बाराव्या शिकाि उदयाला आला. महाराष्ट्रािील हा संप्रदाय अतिशय महत्त्वाचा संप्रदाय होय. या संप्रदायाला 'भतक्तसंप्रदाय' अशा नावाने देखील ओळखले जािे. भागवि धमाथचा प्रसार आति प्रचार करण्याचे उतद्दष्टच्या तनतमथिीिून महानुभाव हा संप्रदाय उदयाला आला. या संप्रदायाचे जे कायथ आहे. िे समाजाच्या लोकउद्धारासाठी परोमद्धारासाठी असून समाजामध्ये तनमाथि झालेल्या दयनीय पररतस्थिीला सुधारण्यासाठी या संप्रदायाचा उदय झाला. या संप्रदायाच्या केंद्रस्थानी भक्ती असून तवठ्ठल हे त्याचे आराध्यदैवि आहे. 'जय जय राम कृष्ट्ि हरी' हा त्यांचा मूलमंत्र आहे . एकंदरीिच भागवि धमाथचे जी मुख्य तवद्यापीठ पंढरपूर येथे आहे. तवठ्ठल हा संपूिथ भक्तीमय असल्याने या सातहत्याच्या केंद्रस्थानी आराध्य भक्िी आहे. त्यामुळे तवठ्ठलमय झालेले असे जीवन अध्यात्म आति परमाथाथसाठी मोक्षप्राप्ती उद्देशाच्या तनतमथिीिून आले आहे. वारकरी संप्रदायाला संिांची अशी दीघथ अशी परंपरा लाभलेली आहे. या संिांमध्ये संि ज्ञानेर्श्र, संि munotes.in
Page 23
मध्ययुगीन मराठी वाड्:मयाचा इतिहास भाग-2
22 एकनाथ, संि रामदास, संि िुकाराम या संपूिथ संिांचे कायथ या वारकरी संप्रदायासाठी अतिशय महत्त्वाचे आहे. संत कृपा झाली । इमारत फळा आली । ²ानदेवे रिचला पाया । उभाåरले देवालया । नामा तयाचा िकंकर । तेणे रिचले ते आवार। जनीजनादªन एकनाथ। खांब िदला भागवत। तुका झालासे कळस । भजन करा सावकाश। अशी या धमाथची तशकवि या श्लोकािून आपिास तदसिे. भक्ती, ज्ञान, वैराग्य यांचे प्रतिपादन करिारा हा संि सातहत्य संप्रदाय महाराष्ट्रामध्ये अतिशय लोकतप्रय झाला. या भागवि धमाथच्या पिाका पंजाबपयांि नेिाऱ्या नामदेवाचे भावतवर्श् अतिशय तवठ्ठल चरिी समतपथि केले होिे. िेराव्या शिकामध्ये समाजामध्ये वाढलेला अंधकार दूर करण्यासाठी वारकरी संप्रदायाची स्थापना झाली. या संप्रदायाने अध्यात्माची जोड घेऊन आपले सातहत्य रतचले. 'जय जय राम कृष्ट्ि हरी' हा या पंथाचा मूलमंत्र आहे वारकरी पंथाचे संपूिथ वैतशष्ट्य एका श्लोकांमध्ये सामावलेले आहे. हा संप्रदाय लौतकक प्रेरिांना प्राधान्य देिारा होिा. अध्यातत्मक तनरूपि करिारे प्रतिपादन ग्रंथ हे सवथ संस्कृि लोकािून प्रारंभ काळािून संिांनी आपली सातहत्य तनतमथिी करून सवथसामान्य मािसाच्या मनावर अतधराज्य केले . हेच या संप्रदायाचे फतलि म्हिावे लागेल. महाराष्ट्रामध्ये जे पाच महत्त्वाचे संप्रदाय उदयाला आले. त्यांची संपूिथ तववेचन रा. र. गोसावी यांनी पाच भतक्तसंप्रदाय या ग्रंथांमध्ये अतिशय सतवस्िर तवस्िाराने केलेले आहेि. वारकरी पंथाच्या संप्रदायामध्ये अध्यात्माचे तनरूपि करिारे तववेचन आति आत्मतवष्ट्कार िसेच संि चररत्रपर ग्रंथांचा समावेश आपल्याला पाहायला तमळिो. यामध्ये संस्कृि ग्रंथावर झालेली टीका हीदेखील स्विंत्रपिे अध्यात्माचे तनरूपि आति परमाथाथचा सार सांगिारे आहेि. एकंदरीिच परमेर्श्राचे अतस्ित्व सवथत्र आहे. असा मानिारा हा पंथ असून त्यांची सातहत्य तनतमथिी ही सहज आति उत्स्फूिथ असून उत्कट आत्मतवष्ट्कार करिारी आहे. हे वारकरी संप्रदायाचे महत्त्वाचे तवशेष आहे . परमेर्श्राबद्दल ची असलेली िळमळ ही आपल्याला यािून व्यक्त होिे. िसेच संि एकनाथ यांनी आपली सातहत्य तनतमथिी ही समाजामध्ये प्रचतलि असलेल्या विाथनुसार करून आपल्या भागवि धमाथच्या प्रेरिा सांतगिल्या म्हिजे समाजामध्ये अतशतक्षि असलेल्या वेगळ्या समाजासाठी समाज गटासाठी भारुडे िर मध्यमवगीयांसाठी अभंगाची रचना आति उच्चविीय यांसाठी एकनाथी भागवि या ग्रंथाची तनतमथिी केली. त्यामुळे या पंथाच्या प्रेरिा या भारिभर पसरलेल्या मुळािच लोकोद्धार हा या पंथाचा मूलाधार आहे. २.३.३ नाथ पंथ :- ज्या काळामध्ये महाराष्ट्राि हे संप्रदाय उदयाला आले िो काळ महाराष्ट्राच्या जडिघडिीचा महत्त्वाचा काळ होिा. त्यामुळे नक्की त्या सवथ पंथािून त्या काळाला प्रेरिा आति एक अध्यात्माची जोड तमळाली या सवथ संिांचे कायथ आपल्या महाराष्ट्राच्या जडि घडिीसाठी अतिशय महत्त्वाचे मानले आहे. या वांग्मय तनतमथिीमध्ये सवथच पंथांसारखे सनािन संप्रदाय munotes.in
Page 24
महानुभाव व वारकरी याखेरीज
इिर पंथीयांचे वाड्:मयय
23 हा पंथ देखील मराठी संस्कृिी आति वांग्मयाचा जडिघडिीसाठी मोलाचा ठरला. या संप्रदायाचे संपूिथ प्रांि या नाथ संप्रदायािील तवचारांनी प्रेररि होऊन गोरक्षनाथाने संपूिथ महाराष्ट्रभर आपल्या या पंथाचा प्रसार आति प्रचार केला. बोध आति शोध घेण्यामध्ये हा पंथ अतिशय अग्रेसर होिा. गोरक्षनाथ पूवथ या पंथाची जी पार्श्थभूमीमुळे आपल्याला दहावे िे अकराव्या शिकामध्ये तमळिाि मुळािच िेव्हा महसूद गझनीच्या नेिृत्वाखाली उत्तर भारिामध्ये मुसलमानांचे आक्रमि सुरू होिे. आति हा काळ सांस्कृतिक जडिघडिीचा जबरदस्ि हादरा देिारा कालखंड होिा इस्लामी पंथाचा अतिशय प्रभाव या काळामध्ये आपल्याला सुफीपंथांमध्ये आढळिो. २.३.४ द° पंथ : दत्त संप्रदाय हा इस्लामी राजवटीच्या ऐन मध्यकाळाि उदयाला आला. दत्त संप्रदाय हा तहंदु प्रजेचा छळ होि असलेल्या काळामध्ये समाजाला धीर देऊन आचार धमाथचा उपदेश या संप्रदायाने केला. श्रीपादवल्लभ आति नृतसंह सरस्विी हे या संप्रदायाचे प्रिेिे होिे. दत्ताविार म्हिून ओळखले जाि होिे. या सोवळ्या -ओवळ्या या जािीच्या जन्माि उच्च नीचिेला प्राधान्य देिारा पंथ संप्रदाय आहे. सत्त्व, रज, िम या तिन्ही गुिांची ऐक्यदशथक ब्रह्मा, तवष्ट्िू, महेश या तत्रमूिीचे एकरूप असे दत्त हे त्यांचे आराध्य दैवि आहे. इस्लामी काळामध्ये जे आक्रमि झाले. त्यामध्ये मूतिथभंजन सारखे संरक्षि होण्यासाठी दत्तमूिी ऐवजी पादुका बसण्यास प्रारंभ केला. श्रीपादवल्लभ, नृतसंहसरस्विी, सरस्विी गंगाधर जनादथन स्वामी, एकनाथ, दासोपंि हे या संप्रदायािील महत्त्वाचे पुरुष आहेि. गुरुचररत्र हा या महत्त्वाचा ग्रंथ ईर्श्राचे स्वरूप देिार आहे. ईर्श्र हा केवळ चैिन्यरूप नसून िो सवाांच्या आिमध्ये तभन्न तभन्न नसून ज्ञान िेज असा रूप धारि करिारा आहे. त्यामुळे या धमाथमध्ये योग, धमथ आति सगुि. सगुिोपासना याला प्राधान्य तदलेले आहेि. या संप्रदायाचा आचार, धमथ, गुरुचररत्र, दासोपंि, गीिािथव, गीिाथथबोध चंतद्रका, पिजी कारि, कृष्ट्िदास, गाथा अशा ग्रंथािून आपल्या समोर आलेला आहे. २.३.५ समथª संÿदाय :- समथथ संप्रदाय हा सिराव्या शिकाच्या उत्तराधाथि उदयाला आला. या संप्रदायाला संि रामदासांचे तवचारधन लाभलेले आहेि. िेव्हा सिराव्या शिकामध्ये महाराष्ट्र अस्मानी-सुलिानीच्या कचाट्याि सापडला होिा. त्यामुळे महाराष्ट्र पूिथिुः अस्िाव्यस्ि झाला होिा. धातमथकिेकडे अतधक झुकू लागला होिा. म्हिूनच या राजकीय धातमथक सामातजक पररतस्थिीिून दुुःखासह वैतदक विाथश्रम धमाथमध्ये पुनरुज्जीवन करण्यासाठी रामाची उपासना करिे, हाच एक मागथ समथथ संप्रदायाला तदसि होिा. कोित्याही पद्धिीने पूवथवि असिारे पूवथजीवन हे तस्थर करावे. यासाठी समथथसंप्रदाय आपले कायथ जोमाने महाराष्ट्रामध्ये करू लागला. यालाच समथथ संप्रदाय आति दास संप्रदाय अशा दोन नावाने संबोधले जािे.धमाथची उपासना करून कमथ ज्ञान याच पंथाला रामदासी संप्रदाय आहे, तकंवा रामदासी पंथ असेही संबोधले गेले श्रीरामचंद्र ही रामचंद्राचे मुख्य तवचार या पंथाला लाभलेले आहेि रामचंद्राचे प्रमुख देविा अशा मध्यविी संकल्पनेिून हा पंथ महाराष्ट्रभर तवस्िारला गेला याची आराध्य दैवि हनुमान हे आहे त्यामुळे रामनवमी आति हनुमान जयंिी हे दोन्ही सि समथथ संप्रदायामध्ये अतिशय महत्त्वाचे मानले गेले आहेि munotes.in
Page 25
मध्ययुगीन मराठी वाड्:मयाचा इतिहास भाग-2
24 समथथ संप्रदाय जेव्हा उदयाला आला. व्यवहार, अध्यात्म, राजकारि आति राम भक्ती यांचा ध्यास घेऊन लोकोद्धरासाठी हा पंथ सज्ज झाला. समथथ संप्रदायाचे कायथ या पंथासाठी अतिशय महत्त्वाचे आहे. रामाची उपासना करून आपली मतहमा समथथ संप्रदायाने आपल्या तशष्ट्यांना देऊन महाराष्ट्रभर आति भारिभर अकराशे मठांची स्थापना केली. त्यादृष्टीने हा पंथ अतिशय वैभव संपन्न असा होिा. समथथ संप्रदायाला संि रामदासांचे योगदान लाभलेले असल्यामुळे त्यांच्या ग्रंथािून या संप्रदायाचे संपूिथ ित्त्वज्ञान हे महाराष्ट्रािील लोकांना आति सवथसामान्य जनिेला अतिशय मोलाचे ठरले. यामध्ये करुिाष्टके, एकवीस समासी, रामायिे, मनाचे श्लोक, दासबोध आति आिखी काही रचना या होत्या. यामध्ये करुिाष्टके, एकवीस समासी, रामायिे, मनाचे श्लोक, दासबोध ही सवथ ग्रंथ या संप्रदयासाठी फार उपयुक्त होिी. 'दासबोध' आति 'मनाचे श्लोक' हे दोन्ही ग्रंथ समथथ संप्रदायासाठी अतिशय महत्त्वाचे मानले गेले. रामदासांनी आपल्या पंथाचा प्रसार आति प्रचार महाराष्ट्रभर करण्यासाठी जागोजागी मठांची स्थापना केली. या मठांच्या माध्यमािून त्यांनी बारा वषे संपूिथ भारिामध्ये अनेक तठकािी िीथथस्थळी भेटी तदल्या. आति आपले तशष्ट्य आति अनुयायांसह या संप्रदायाचे मूळ महत्व लोकांना समजावून सांतगिली. मुख्यिुः या संप्रदायाच्या प्रेरिा आहेि. महाराष्ट्राची झालेली दयनीय तस्थिी ही समथथ संप्रदायाला पूवथवि करण्यासाठी समथाांनी संपूिथ महाराष्ट्रभर भारिभर अकराशे मठांची स्थापना केली. यामध्ये अनेक प्रांिांमध्ये त्यांनी आपले अनुयायी तनमाथि केले. या अनुयायांच्या माध्यमािून त्यांनी समथथ संप्रदायाचे ित्त्वज्ञान लोकांना समजावून सांगण्यासाठी दासबोध या ग्रंथांमधून लोकांना अद्वैि तसद्धांिाचा मागथ दाखतवला. त्यासोबिच त्यांनी भक्तीची जोड करून व्यक्तीमत्वाचे तवचार लोकांसमोर मांडले. राजकीय, धातमथक, सामातजक पररतस्थिीिून दुुःखासह वैतदक विाथश्रम धमाथमध्ये पुनरुज्जीवन करण्यासाठी रामाची उपासना करिे, हाच एक मागथ समथथ संप्रदायाला तदसि होिा. कोित्याही पद्धिीने पूवथवि असिारे पूवथ जीवन हे तस्थर करावे. यासाठी समथथसंप्रदाय आपले कायथ जोमाने महाराष्ट्रामध्ये करू लागला. यालाच समथथ संप्रदाय, दास संप्रदाय असेही अशा दोन नावाने संबोधले गेले. धमाथची उपासना करून कमथ ज्ञान व्यवहार अध्यात्म राजकारि आति राम भक्ती यांचा ध्यास घेऊन लोकद्धरासाठी हा पंथ सज्ज झाला. समथाांचे आति त्यांच्या संप्रदायाचे कायथ या पंथासाठी अतिशय महत्त्वाचे आहे. रामाची उपासना करून आपली मतहमा समथथ संप्रदायाने आपल्या तशष्ट्यांना देऊन महाराष्ट्रभर आति भारिभर अकराशे मठांची स्थापना केली. त्या दृष्टीने हा पंथ अतिशय वैभव संपन्न असा होिा. समथथ संप्रदायाला संि रामदासांचे योगदान लाभलेले असल्यामुळे त्यांच्या ग्रंथािून या संप्रदायाचे संपूिथ ित्त्वज्ञान हे महाराष्ट्रािील लोकांना आति सवथसामान्य जनिेला अतिशय मोलाचे ठरले. यामध्ये करुिाष्टके, एकवीस समासी रामायिे, मनाचे श्लोक, दासबोध अशा रचना या संप्रदयासाठी महत्त्वाच्या ठरल्या . महाराष्ट्रामध्ये जे अनेक पंि उदयाला आले िेव्हा तहंदू धमथ, बौद्ध धमथ, तिश्चन धमथ, तशख धमथ अशा वेगवेगळ्या धमथ पंथांमध्ये हा तवशाल असा धमथ असा शब्द आपि उल्लेख करिो भारिीय संस्कृिी मुळािच ही अशी तवतवध प्रकारची संस्कृिी आहे यामध्ये अनेक वैष्ट्िव पंथ, शैव पंथ, महानुभाव पंथ भतक्तसंप्रदाय असे वेगवेगळे पंथ तवभागले गेलेले आहेि. munotes.in
Page 26
महानुभाव व वारकरी याखेरीज
इिर पंथीयांचे वाड्:मयय
25 आपली ÿगती तपासा ÿij : नाथ संÿदाय हा नेमका कोणÂया काळामÅये जÆमाला आला? Âयाची पाĵªभूमी सागा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.४ समारोप थोडक्याि एकंदरीिच िेराव्या शिकामध्ये महाराष्ट्रामध्ये वेगवेगळ्या प्रवाहािून तवचारसरिी अतिशय प्रगल्भपिे मांडल्या जाि होिी. महानुभाव पंथाच्या उदयाच्या अगोदर महाराष्ट्रामध्ये संि प्रभावळीिील संिांनी आपले सामातजक कायथ अतिशय उत्कृष्टपिे समाज मनावर राबतवले होिे. सवथसामान्यांच्या मनामध्ये घर करून वारकरी संप्रदायाने त्यांना आपलेसे करून घेिले होिे. अध्यात्म यासारख्या तवषयाचा पररचय करून धमाथचा प्रसार केला. भागवि धमाथच्या पिाका महाराष्ट्रभर पसरून हरी नामाचा जप करून राम कृष्ट्ि हरी असा सवथसामान्य मािसाला मूलमंत्र तदला . वारकरी संप्रदायपेक्षा महानुभाव पंथाचे ित्त्वज्ञान अतिशय वेगळ्या स्वरूपाचे होिे. वारकरी पंथाि हा अद्वैिी संप्रदाय होिा. वारकरी संप्रदायाचे सातहत्याचा आशय हा अलौतकक असला िरी त्याचा आशय हा लौतकक स्वरूपाचा होिा. म्हिजे त्याकाळच्या समाजव्यवस्थेला अनुसरून होिा. याउलट महानुभाव पंथ हा द्वैिी मिाचा असून मूिीपूजा नाकारिारा होिा. जीव, देविा, प्रपंच व परमेर्श्र या ित्त्वज्ञानावर आधारलेला हा पंथ मूतिथपूजेपेक्षा मनुष्ट्याच्या आत्म्यामध्ये असंख्य परमेर्श्राचे रूप सामावलेला आहे असा मानिारा हा पंथ होिा. मूतिथपूजेपेक्षा व्यक्ती पूजेला प्राधान्य देिारा महनुभाव पंथ असल्यामुळे हा दैवावर अवलंबून नव्हिा. दैववाद हा महानुभाव पंथाने नाकारला. याउलट वारकरी पंथ हा दैववादाला धरून मनुष्ट्याला आध्यातत्मक परमाथथ करायला तशकविारा होिा. या दोन्ही पंथाच्या प्रेरिा खूप वेगवेगळ्या होत्या. महानुभाव पंथाचे ित्वज्ञान अभ्यासिाना आपल्याला असे तदसिो की श्रीकृष्ट्ि हे यांचे आराध्य दैवि आहे. त्यामुळे पंचकृष्ट्िावर आधाररि ही संकल्पना आहे. या संकल्पनेिील पंचकृष्ट्ि म्हिजे महानुभाव मध्ये असलेले महत्त्वाचे प्रिेिे आहेि ज्यांचे तवचार महानुभाव पंथाला लाभले आहे, त्यामध्ये महानुभाव पंथामध्ये श्री दत्तात्रेय प्रभू, श्री चक्रधर स्वामी, राउळ, श्री गोतवंदप्रभू आति श्री चक्रधर स्वामी अशी यांची गुरु परंपरा आहे. या गुरुपरंपरेला. माि व पंथामध्ये आद्य दैवि असे देखील संबोधले जािे आति या आद्यदैविला 'पंचकृष्ट्ि अविार' असं मानलं जािे. हा पंच कृष्ट्िाविार मान व पंथामध्ये अतिशय महत्त्वाचा मानला गेला. िेराव्या शिकामध्ये उदयाला आलेला महत्त्वाचा संप्रदाय म्हिून महानुभाव पंथाचा आपिास उल्लेख करावा लागिो. महानुभाव पंथ हा मूतिथपूजेला अमान्य करिो .त्यामुळे या पंथाची munotes.in
Page 27
मध्ययुगीन मराठी वाड्:मयाचा इतिहास भाग-2
26 तशकविूक अतिशय वेगळ्या स्वरूपाची अशी आहे. आपला पंथाचा प्रसार महाराष्ट्रभर या पंथाने करण्यासाठी ठीकतठकािी आपले अनुयायी स्थापन केले. अनुयायांच्या माध्यमािून आपल्या धमाथचा प्रसार आति प्रचार करून आपल्या धमाथचे ित्वज्ञान अतिशय साध्या सोप्या भाषेमध्ये जनसामान्य मािसाच्या मनामध्ये रोवले. आति हेच महानुभाव पंथाचे वेगळेपि मानायला पातहजे. मराठी सातहत्यामध्ये एक मोलाची भर घालून या सवथ पंथांनी आति सामान्य मािसाच्या मनामधील असलेली दैवी शक्ती दूर करून मािूस म्हिून त्यामध्ये पंच महाभूि आिील शक्ती जागृि करण्याचे कायथ महानुभव सातहत्याने केलेले तदसिे. महाराष्ट्रामध्ये दयनीय झालेल्या अवस्थेला मरगळलेल्या अवस्थेिून बाहेर काढून या संप्रदायांनी एका वेगळ्या वळिावर सामान्य जनिेला नेऊन ठेवण्याचे कायथ केले . यामध्ये महानुभाव पंथ, वारकरी संप्रदाय, समथथ संप्रदाय, तलंगायि पंथ, दत्तसंप्रदाय अशा अनेक संप्रदायाचे योगदान सातहत्यासाठी अतिशय महत्त्वाचं ठरलेलं आहे . २.५ ÿijावली : अ) खालील ÿijांवर दीघª Öवłपात उ°रे िलहा? १. महानुभाव पंथाचे स्वरूप सागा? २. वारकरी संप्रदाय कोित्या घटकांवर आधारलेला आहे िे सागा? ३. दत्त संप्रदायाचे स्वरूप सागा? ४. नाथ संप्रदाय हा नेमका कोित्या काळामध्ये जन्माला आला? त्याची पार्श्थभूमी सागा. ५. समथथ संप्रदायाची भूतमका सागा? ब) खालील िवषयांवर थोड³यात टीपा िलहा. १. तलळाचररत्र २. गुरुचररत्र ३. दासोपंि ४. नाथपंथ ५. समथथ संप्रदाय २.६ संदभª úंथ : १. िुळपुळे शं गो, महानुभाव पंथ आति त्यांचे वाड्:मयय व्हीनस प्रकाशन, पुिे १९७६. २. भावे तव. ल., महाराष्ट्र सारस्वि, मुंबई पाप्युलर प्रकाशन, १९६३. पाचवी आवृत्ती. munotes.in
Page 28
27 ३ िहंदू धमाªखेरीज इतर धिमªयांनी केलेली वाड्:मिनिमªती - १ अ. िùÖती धिमªयांनी केलेली वाड्:मिनिमªती घटक रचना ३.१ उĥेश ३.२ ÿÖतावना ३.३ फादर ÖटीफÆस ३.४ फादर øुआ ३.५ सालंदाज ३.६ पाþी आÐमैद ३.७ समारोप ३.८ संदभªúंथसूची ३.९ पूरक वाचन ३.१० ÿijावली ३.१ उĥेश : १) िहंदू धमाªखेरीज इतर धिमªयांनी केलेÐया वाड्:मिनिमªतीचा पåरचय कłन देणे. २) िùÖती धिमªयां¸या मराठी úंथरचनेचे Öवłप ÖपĶ करणे. ३) फादर ÖटीफÆसचे ÓयिĉÂव आिण úंथकतृªÂवाचा पåरचय कłन देणे. ४) फादर øुआ यांचे ÓयिĉÂव आिण úंथरचनांची चचाª करणे. ५) सालंदाज यां¸या úंथसंपदेची चचाª करणे. ६) पाþी आÐमैद यां¸या कायªकतृªÂवाचा पåरचय कłन देणे. ३.२ ÿÖतावना : मÅययुगीन मराठी वाड्:म मु´यतः धािमªक Öवłपाचे असे आहे. िहंदू हा धमª मु´य धमª होता. Âयामुळे िहंदू धमाªशी संबंिधत लेखन अिधक ÿमाणात झाले. िहंदू धमा«तगªत वेगवेगळे पंथ वा संÿदाय िनमाªण झाले. Âयामुळे पंथीय Öवłपाचे लेखन मोठ्या ÿमाणात झाले. मÅययुगीन मराठी वाड्:मिविवध धमªसंÿदायांनी समृÅद केले आहे. महानुभाव पंथ, वारकरी पंथ, द° संÿदाय, रामदासी संÿदाय, नाथ पंथ असे िविवध संÿदाय महाराÕůात िदसतात. पंधराÓया - सोळाÓया शतकात जैन धमª, िùÖती धमª, इÖलामी धमªयांचे अिÖतßव तुरळकपणे समाजात munotes.in
Page 29
मÅययुगीन मराठी वाड्मयाचा इितहास भाग-2
28 िदसू लागले होते. Âया Âया धमाª¸या úंथकारांनी आपÐया धमाª¸या ÿचारासाठी आिण ÿसारासाठी मराठीत úंथलेखन केले. इÖलाम धमाªतील संÿदाया¸या संतांनी इÖलाम धमाªिवषयी मराठीत िलिहलेले आढळत नाही. परंतु िùÖतधमêय ÿचारकांनी माý िùÖती धमाªचा ÿचार आिण ÿसार या हेतूनेच िलखाण केलेले आढळते. जैन, िùÖती, इÖलामी या धिमªयांनी हे लेखन मराठीतून केले. Âयामुळे मराठी वाड्:मया¸या क±ा Óयापक झाÐया. मराठी वाड्:मयात िविवधता आलेली िदसते. सोळाÓया शतका¸या ÿारंभाला गोवा िजंकÐयानंतर पोतुªिगजांनी िùÖती धमाªचा ÿचार आिण ÿसार करÁयास सुŁवात केली. पोतुªिगजांनी धमªÿसारासाठी 'सोसायटी ऑफ झेिवयर’ या संÖथेची Öथापना केली. Âयांनी धमा«तरे घडवून आणली. Âयासाठी िùÖतीधमª ÿसारकांनी मराठी आिण कोकणी भाषा िशकून Âयात ÿािवÁय िमळिवले आिण मराठी भाषेत िवपुल रचना केली. Öथािनक भाषा, समाज, संÖकृती, आचारिवचार या सवाªचा Âयांनी बारकाईने अËयास केला आिण िùÖती धमाªचे तßव²ान मांडले. सोळाÓया शतका¸या ÿारंभीच गोÓयामÅये पोतुªिगजांचे साăाºय ÿÖथािपत झाले. स¤ट झेिवयर िùÖती धमाª¸या ÿचारासाठी आिण ÿसारासाठी गोÓयाला आले तेÓहापासून िùÖती संतांचे महाÂÌय वणªन करणारी रचना तÂकालीन मराठीत झाÐयाचे िदसते. जुलूमकłन, जबरदÖतीने, फसवणुकìने, Öवखुशीने िùIJन झालेÐया Öथािनक लोकां¸या उपयोगासाठी ही संत महंतांची महाÂÌय वणªन करणारी रचना तÂकालीन मराठी भाषेत आिण कोकणीत झालेली िदसून येते. तेÓहापासून मराठी वाड्:मपरंपरेत िùÖती वाड्मयाचा एक नवा ÿवाह येऊन िमळाला. गोÓयातील जनतेला िùÖत करÁयासाठी तयार केलेÐया वाड्:मयाचे तीन ÿकार पडतात. • गī वाड्:म – िùÖती धमªÿसारकां¸या आिमषाला बळी पडून केवळ Öवाथाªसाठी समाजातील खाल¸या Öतरावरील जे लोक िùÖती झाले होते Âयां¸यासाठी Âयां¸या Öथािनक बोलीतून गī वाड्:म िलिहले गेले. • पī वाड्:म– उ¸चिशि±त नविùÖतांसाठी पī Öवłपातील सािहÂय रचले गेले. • कोश व Óयाकरण वाड्:मय – परदेशी िमशनöयांसाठी कोश व Óयाकरण वाड्:मय िलिहले गले. मराठी आिण ितची गोमंतकìय बोली यांचा अËयास परदेशी िमशनöयांना करता यावा यासाठी हे रचले गेले. िùÖती धिमªयांची मराठी वाड्:मयिनिमªती साधारण सोळाÓया शतका¸या सुमारास झालेली आढळते. जेजुईत िùÖती धमªÿसारकांनी िùÖती दैिýणीचे वेगवेगÑया देशी भाषेत भाषांतर करÁयाचा उīोग सुł केला होता. Öथािनकां¸या मदतीने िùÖती धमाª¸या ÿचारासाठी धमªÿचारकांनी Öथािनक भाषा िशकली. Öथािनकांना आपÐया munotes.in
Page 30
िहंदू धमाªखेरीज इतर धिमªयांनी
केलेली वाđयिनिमªती - १
29 धमाªचा अिधक ओढा वाटावा यासाठी िùÖती धमªतßवांची ओळख कłन देणारी पुÖतके िलिहली. ही पुÖतके मराठी भाषेत िलपिहली गेली. धमªÿसाराचे हे धोरण िùÖती धमªपåरषदांनी ठरवले होते. िùÖती संत महंत यांची ओळख Öथािनकांना Óहावी या उĥेशाने मराठी आिण कोकणी भाषेत िलखाण करÁयाचे ठरवले होते. Âयाÿमाणे कोकणी भाषेत अनेक धमªपुिÖतका िलिहÐया गेÐया. िùÖती सािहÂयाला एक मोठी परंपरा असलेली िदसते. आपला धमªÿसाराचा हेतू जोपासून ही रचना केली गेली. िùÖती कवé¸या मराठी सािहÂयिनिमªतीतून तÂकालीन मराठी समजÁयास मदत होते होती. िविवध रचनाबंधातील ÖफुटकाÓये, तािßवक úंथ, भाÕय, टीका अशी िविवध ÿकारची सािहÂयिनिमªती झालेली िदसते. फादर ÖटीफÆस, फादर øुआ, सालंदाज, पाþी आÐमैद यांनी अशाÿकारची úंथरचना कłन मराठी वाड्:मयात मोलाची भर घातली. ३.३ फादर ÖटीफÆस : फादर ÖटीफÆस हे संत एकनाथांचे समकालीन कवी होते. ते भारतात आलेले पिहले इंúज गृहÖथ होत. फादर ÖटीफÆस १५७९ मÅये गोÓयाला आले. Âयां¸या मृÂयूपय«त ते गोÓयालाच होते. गोÓयात आÐयावर Âयांनी तेथील धमा«तरीत āाÌहणांकडून गोमंतकì बोलीचे ²ान संपादन केले. साĶी भागात ४० वषª Âयांनी धमōपदेशक Ìहणून काम केले. हे काम करताना Âया भागात बोलÐया जाणाöया कोकणी मराठीवर Âयांनी चांगलेच ÿभुÂव िमळवले. Âयांनी अिभजात वाड्:मयाचा अËयास केला. गोÓयात ते लोकिÿय होते. 'पाþी एÖतेवॉ' हे नाव गोÓयातील लोकांनीच Âयाला िदले होते. मूळ पोतुªगीज भाषेत िलिहलेÐया िùÖतपुराणाला मराठी वेश चढवणे ही फादर ÖटीफÆस यांची ÿशंसनीय कामिगरी आहे. Âयाने 'Arte De Lingoa Canarim' हे कोकणी – मराठीचे Óयाकरण िलिहले. हे इंúजांनी िलिहलेले कोकणीचे पिहले Óयाकरण होय. • फादर ÖटीफÆसची úंथरचना – १) गोमंतकì बोलीचे अÅययन २) िùÖती दैिýण ३) िùÖतपुराण • गोमंतकì बोलीचे अÅययन फादर ÖटीफÆसने ‘गोमंतकì बोलीचे अÅययन' हे Óयाकरण िलिहले. िùÖती िमशनöयांसाठी हे Óयाकरण िलिहले गेले. मराठी आिण गोमंतकì बोली यांचा अËयास परदेशी िमशनöयांना करता यावा या उĥेशाने हे Óयाकरण Âयाने िलिहले. परदेशी िमशनरी भारता¸या ÿÂयेक भागात जात असत. Âया Âया भागातील भाषेचे Óयाकरण अËयासासाठी ते तयार करीत असत. munotes.in
Page 31
मÅययुगीन मराठी वाड्मयाचा इितहास भाग-2
30 • िùÖती दैिýण ‘िùÖती दैिýण' हा फादर ÖटीफÆसनचा दुसरा úंथ होय. ही दैिýण गोमंतकì बोलीत आहे. ती ÿथमतः गोÓयात ÿिसĦ झाली. ‘िùÖती दैिýण' ही िùÖती धमªतßवाची ÿijो°र łपाने िववेचन करणारी पुिÖतका आहे. • िùÖतपुराण मराठी सािहÂयात फादर ÖटीफÆस यां¸या ‘िùÖतपुराण' या úंथाला मानाचे Öथान आहे. हा úंथ फादर ÖटीफÆस यांनी िलिहला. Âयांनी हा úंथ ÿथम पोतुªगीज भाषेत िलिहला नंतर Âयाला मराठी वेश देऊन मराठीत रचना केली. याúंथाची रचना ओवीवृ°ात आहे, Âयाला ÖटीफÆसने 'अभंग' असे Ìहटले आहे. िùÖतपुराणा¸या ÿÖतावनेत Âयाने आपÐया धमाªबĥल अिभमान Óयĉ केला आहे. या úंथा¸या मराठीत जोडलेÐया िवÖतृत गī ÿÖतावनेवłन सतराÓया शतकातÐया मराठी गīाची योµय कÐपना येते. Âयांचा ²ानेĵरादी संतांचा Óयासंग, मराठीवर असलेले ÿभुÂव आिण मराठी भाषेचा अिभमान याची चांगली कÐपना िùÖतपुराणावłन येते. ‘िùÖतपुराण’ हा úंथ मूळ पोतुªगीज भाषेतील असून या úंथाचे मराठीत łपांतर फादर ÖटीफÆसने Öवतःच केले. ‘िùÖतपुराण’ úंथाची ओवीसं´या १०९६२ असून २५ सगª आहेत. या úंथाला महाकाÓयाचे Öवłप ÿाĮ झाले आहे. िùÖतपुराणाचे पिहले पुराण आिण दुसरे पुराण असे दोन भाग पडतात. पिहले पुराण ४१८१ ओÓयांचे आहे तर दुसरे पुराण ६७८१ ओÓयांचे आहे. या úंथाची ²ानेĵरीÿमाणे ओवीछंदात पīरचना आहे. हा úंथ बायबलवर आधारलेला असला तरी तो बायबलचे भाषांतर नाही. पिहÐया भागात िùÖती महापुŁषांची चåरýे आली आहेत ती अनेक ÿसंगांतून मांडली आहेत. पिहले पुराण Ìहणजे िùÖत चåरýाची पाĵªभूमी आहे तर दुसöया पुराणात िùÖत चåरý आले आहे. िùÖताचा जÆम, बालपण, िशकवण, चमÂकार, आÂमबिलदान, पुनłÂथान, Öवगाªरोहन या सवाªची तपशीलवार मािहती आली आहे. या पुराणांचा कथािनवेदक पाþी गुł आहे. वणªनशैली, Óयिĉिचýण व रसिनिमªती पåरणामकारक आहे. या úंथातील वणªने, अलंकारयोजना, ÖतुितÖतोýे याबाबत ²ानेĵर, िवÕणुदासनामा, कृÕणदास शामा या पूवªसुरéचे अनुकरण केलेले िदसते. िùÖतपुराणाचा कथाभाग, िवचार वा कÐपना परकìय असÐया तरी रचनाबंध आिण भाषा Öव¸छपणे ऐतदेशीय आहे. 'िùÖतपुराण’ हा úंथ अÂयंत लोकिÿय झाला होता. इ.स. १६१४ ते १६५४ या काळात Âया¸या तीन आवृßया िनघाÐया यावłन Âया¸या लोकिÿयतेची खाýी पटते. या úंथात Âयाने मराठी भाषेचा गुणगौरव केला आहे. मराठीचे मोठेपण Âयांनी पुढीलÿमाणे विणªले आहे – जैसा हरळामाजी रÂनिकळा । कì रÂनामाजी िहरा िनळा । तैसी भासामाजी चोखळा । भासा मराठी ।। जैसी पुÕपामाजी पुÕप मोगरी । कì पåरमळामाजी कÖतुर । munotes.in
Page 32
िहंदू धमाªखेरीज इतर धिमªयांनी
केलेली वाđयिनिमªती - १
31 तैसी भासामाजी सािजरी । भासा मराठी ।। पिखयामÅये मयुł । वृिखयामÅये कÐपतł । भासामÅये मानू थोł । मराठीयेसी ।। िùÖती- मराठी वाड्:मयाचा आरंभिबंदू Ìहणून ‘िùÖतपुराणा’ला मान īावा लागतो. हा úंथ Ìहणजे सािहिÂयक आिण भािषकŀĶ्या एक अनमोल रÂन आहे. ३.४ फादर øुआ : फादर कृआ १६०२ मÅये भारतात आला. फादर ÖटीफÆसने नविùÖतéसाठी जे काम केले तेच काम फादर कृआनेही केले. फादर कृआ यांचा जÆम ĀाÆसमÅये १५७९ मÅये झाला. ÖटीफÆसचे अनुकरण कłन Âयाकाळी इतर जेजुइट कवéनी मराठीत úंथरचना केलेली िदसते. िùÖताचे वधÖतंभारोहन हाच सवª कवé¸या रचनेचा मु´य िवषय होता. फादर कृआ यानेही या िवषयावर रचना केली. ‘िùÖताचे वधÖतंभारोहण' ही ९२ कडÓयांची िवलािपका फादर कृआची असावी असे अ. का. िÿयोळकरांचे मत आहे. • फादर øुआची úंथरचना – १) महापुराण २) Öफुटरचना • महापुराण फादर øुआ याचा ‘स¤ट पीटरचे पुराण' हा अÂयंत गाजलेला úंथ आहे. Âयाने स¤ट पीटर¸या चåरýावर असलेले ‘महापुराण’ इ.स १६२९ मÅये िलिहले. या पुराणात िùÖती धमाªचा पåरचय आहे तसेच िहंदू धमाªचे आिण देवतांचे खंडन केले आहे. नविùÖतé¸या मनात िùÖती धमाªिवषयी अिभमान िनमाªण करÁया¸या हेतूने हा úंथ Âयाने िलिहला. Âयाने िहंदू धमª कसा Âयाºय आहे हे पटवून देÁयासाठी या úंथाची िनिमªती केली. या पुराणाचे तीन भाग असून ÿÂयेक भागात पोटिवभाग आहेत. पिहÐया पुराणात स¤ट पीटरचे चåरý आले आहे आिण पुढील पुराणात िहंदू धिमªयां¸या देवदेवता आिण łढी, परंपरा यांचे खंडन केले. गणपती, राम, कृÕण, तुलसी, िवÕणु यांची थĘा केली आहे. िहंदूंनी जुना धमª आिण देव सोडावेत यासाठी अनेक दाखले िदले आहेत. कृत¶न िवÕणू, ľीघातकì राम, मातृ¶न परशुराम, गणेश भजनाचे खंडन, तुलसी भजनाचे खंडन अशा मथÑयांखाली िहंदूं¸या दैवतांवर आिण आचारांवर महापुराणात कडाडून हÐला चढवÁयात आला आहे. िवÕणु, कृÕण आिण राम यांची वारंवार िनभªÂसना केली आहे. यासंदभाªत योगविसķ, अĵमेध, भागवत, महाभारत, गीता, Łि³मणीÖवयंवर इ. िहंदू धमªúंथांचा आधार घेतला आहे. िहंदू धमाªतील चमÂकार कथांची आिण दैवत munotes.in
Page 33
मÅययुगीन मराठी वाड्मयाचा इितहास भाग-2
32 łपांची थĘा कłन िहंदूंना Âयाबĥल लाज वाटावी आिण Âयांनी िùÖती धमाªत यावे यासाठी फादर øुआचे महापुराण कसून ÿयÂन करीत आहे. मराठीतील पुराण úंथाची सा± काढून िहंदू दैवतांचा अिध±ेप Âयाने केला आहे. यावłन Âयाचा Óयासंग जाणवतो. हा Âयाचा िवशेष उÐलेखनीय úंथ आहे. ३.५ सालंदाज : फादर सालंदाज याने साĶी¸या िमशनöयात धमªÿसारकाचे काम केले. या िùÖती धमªÿसारका¸या काÓयावर ‘²ानेĵरी', ‘योगविशķ', महानुभाव úंथांची छाप िदसून येते. आपÐया धमªभावनेची जोपासना Âयाने Âया¸या काÓयात केली आहे. फादर ÖटीफÆसने येशूची चåरý गाथा गायली तर फादर सालंदाजयाने एका िùIJन संताचे गुणगान गायले. • फादर सालंदाजयांची úंथरचना – • साÆतु आÆतुिनची जीिवत कथा आÆतुिनव द सालंदाज यांनी 'साÆतु आÆतुिनची जीिवत कथा' िलिहली. हा चåरýाÂमक úंथ असून तो ५३९ ओÓयांचा आहे. मराठी भाषेत हा úंथ िलिहला आहे. Âयात स¤ट अँटनी यां¸या चåरýातील चमÂकार कथांचे वणªन केले आहे. यात एकूण १८ चमÂकारांचे वणªन आले आहे. या चåरýाने आपÐयाकडील संतां¸या जीवनातील चमÂकाराची आठवण येते. Âयाचे आपÐयाकडील संतां¸या चमÂकारांशी िवल±ण साÌय आहे. या úंथात भĉìचे अंतःकरण िदसते. उपमा, łपक, ŀĶांत या अलंकारांचा वापर केलेला आहे. ‘साÆतु आÆतुिनची जीिवत कथा’ याला १७ Óया शतकातील भिĉिवजय असे अ. का. िÿयोळकरांनी Ìहटले आहे. ३.६ पाþी आÐमैद : पाþी िमगेल द आÐमैद यांचा जÆम पोतुªगालमÅये झाला तर गोÓयातील रायतुर येथे Âयांचे िनधन झाले. इ.स. १६०६ ते १६८३ हा Âयांचा कालखंड आहे. Âयांनी वया¸या सोळाÓया वषê जेजुईत पंथात ÿवेश केला. Âयांनी वयाची २०- २५ वषª साĶी येथे घालवलीव तेथील Öथािनक भाषेचे ²ान संपादन केले. सतराÓया शतकातील ÿमुख úंथांमÅये भर घालणाöया लेखकांमÅये पाþी आÐमैद यांचेही नाव घेतले जाते. Âयांनी रोमन िलपीत काही úंथ िलिहले आहेत. Âयांनी पाþी िदयोगु åरबैł यांचा कोकणी– पोतुªगीज शÊदकोश सुधाłन तो वाढिवला. • पाþी आÐमैद यांची úंथरचना – १) कोकणी– पोतुªगीज शÊदकोश २) वनवाÑयाचो मळो • वनवाÑयाचो मळो munotes.in
Page 34
िहंदू धमाªखेरीज इतर धिमªयांनी
केलेली वाđयिनिमªती - १
33 ‘वनवाÑयाचो मळो' हा úंथ पाþी आÐमैद याने पाच खंडात िलिहला आहे. हा úंथ रायतुर येथे १६५८ मÅये ÿकािशत झाला. कोकणी गīाचा एक उÂकृĶ नमुना Ìहणून या úंथाकडे पािहले जाते. तो िनवेदनाÂमक Öवłपाचा आहे. िनवेदना¸या अनेकिवध छटा यात पाहायला िमळतात. हा भाषांतåरत úंथ नसून तो Öवतंý úंथ आहे. लॅिटन आिण úीक वा³यरचनांचे आदशª समोर ठेवूनया úंथाची िनिमªती झाÐयाचे िदसते. हा úंथ गī Öवłपाचा आहे. तो कोकणी भाषेत िलिहलेला आहे. या úंथात Öथािनक बोलीभाषेचा महßव असलेले िदसते. िवशेषतः सतराÓया शतकातील गोÓयाची भाषा िदसते. तÂकालीन गोÓयाला अनुसłन भाषा यात आलेली आहे. Öथािनक बोलीत úंथ असÐयामुळे तो वाचकांपय«त पोहचला. आपली ÿगती तपासा ÿij – िहंदू धमा«खेरीज इतर धिमªयांनी केलेÐया वाड् :मय िनिमªतीचा पåरचय कłन īा. ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३.७ समारोप : अशाÿकारे िùÖती धिमªयांनी मराठी सािहÂयिनिमªती कłन मराठी भाषेला एक नवा आयाम ÿाĮ कłन िदला. तसेच िùÖत संतांची भूिमका समजावून सांिगतली. िùÖती धिमªयांची ही मराठी रचना ÿामु´याने धमªभावना जोपासÁया¸या हेतूने झाली असली तरी मराठी भाषेचे एक वेगळेच łप समोर आले. मराठी वाड्:मया¸या क±ा Óयापक झाÐया. मराठी वाड्:मयात िविवधता आली. ३.८ संदभªúंथसूची : • शं. गो. तुळपुळे – महाराÕů सारÖवत ÿÖतावना, पॉÈयुलर ÿकाशन, पाचवी आवृ°ी. • ह. ®ी. शेणोिलकर – ÿाचीनमराठी वाड्:मयाचे Öवłप, मोघे ÿकाशन, कोÐहापूर. • िव. ल. भावे – महाराÕů सारÖवत, पॉÈयुलर ÿकाशन, मुंबई. • संपा. अ. का. िÿयोळकर - सांतु आंतोिनची जीिवÂवकथा, मराठी संशोधन मंडळ, मुंबई. • संपा. सं. गं. मालशे व इतर – मराठी वाड्:मयाचा इितहास खंड ३, महाराÕů सािहÂय पåरषद, पुणे, munotes.in
Page 35
मÅययुगीन मराठी वाड्मयाचा इितहास भाग-2
34 • संपा. सं. गं. मालशे - मराठी वाड्:मयाचा इितहास खंड दुसरा, महाराÕů सािहÂय पåरषद, पुणे. • या. ®ी. जोग व इतर - मराठी वाड्:मयाचा इितहास खंड ३, महाराÕů सािहÂय पåरषद, पुणे. ३.९ पूरक वाचन : • िव. ल. भावे – महाराÕů सारÖवत, पॉÈयुलर ÿकाशन, मुंबई. • ह. ®ी. शेणोिलकर – ÿाचीनमराठी वाड्:मयाचे Öवłप, मोघे ÿकाशन, कोÐहापूर. ३.१० ÖवाÅयाय : अ) दीघाª°री ÿij १) िहंदू धमाªखेरीज इतर धिमªयांनी मराठीत केलेÐया वाड्:मयिनिमªतीचा सिवÖतर पåरचय कłन īा. २) फादर ÖटीफÆस¸या ÓयिĉÂवाचा आिण úंथकतृªÂवाचा सिवÖतर पåरचय कłन īा. ३) िùÖती धिमªयांनी मराठीत केलेÐया úंथरचनांचे Öवłप सांगून Âयामुळे मराठी सािहÂयात काही िवशेष भर पडली का ते साधार सांगा. ब) टीपा १) िùÖतपुराण २) पाþी आÐमैद ३) महापुराण ४) फादर सालंदाज munotes.in
Page 36
35 ४ िहंदू धमाªखेरीज इतर धिमªयांनी केलेली वाड्:मयिनिमªती - २ ब- इÖलाम धिमªयांनी केलेली वाड्:मयिनिमªती घटक रचना ४.१ उĥेश ४.२ ÿÖतावना ४.३ मुंतोजी (मृÂयुंजय) ४.४ हòसेन अंबरखान ४.५ शेख महंमद ४.६ शहामुनी ४.७ समारोप ४.८ संदभªúंथसूची ४.९ ÖवाÅयाय ४.१ उĥेश : १) इÖलाम धिमªयां¸या मराठी वाड्:मयिनिमªतीचा पåरचय कłन देणे. २) मुंतोजी (मृÂयुंजय) यां¸या úंथांचे Öवłप ÖपĶ करणे. ३) हòसेन अंबरखान यां¸या úंथरचनांची चचाª करणे. ४) शेख महंमद यां¸या Óयिĉßवाचा आिण úंथकतृªÂवाचा पåरचय कłन देणे.. ५) शहामुनी यां¸या úंथांचा पåरचय कłन देणे. ४.२ ÿÖतावना : या अËयास घटकामÅये आपÐयाला इÖलाम धिमªयांनी मराठीत केलेली वाड्:मयिनिमªती अËयासायची आहे. इÖलाम धिमªयांची मराठी वाड्:मयिनिमªती साधारण पंधराÓया शतका¸या सुमारास झाली. Âयांनी मराठी भाषेत िवपुल रचना केली आहे. इÖलाम धमाªतील संÿदाया¸या संतांनी मराठीतून úंथरचना केली असली तरी Âयांनी इÖलाम धमाªिवषयी काही मराठीत िलिहलेले आढळत नाही. इÖलाम धमाªतील सूफì संÿदायाĬारा महाराÕůाला यादव काळापासून इÖलाम धमाªची तßवे पåरिचत झाली होती. दौलताबाद, खुलताबाद, बöहाणपूर, औरंगाबाद, हैदराबाद, गुलबगाª, बीदर, िवजापूर आिण गोवळकŌडा या भागात Âयांचे कायª ÿभावी होते. ही शहरे सूफé¸या munotes.in
Page 37
मÅययुगीन मराठी वाड्:मयाचा इितहास भाग-२
36 ÿचारकायाªची क¤þे बनली होती. Âयांचे मठ, गुŁं¸या समाÅया, खानका, उłस, पीर, गुŁबंधू (पीरभाई) आिण पारंपåरक िशÕय यां¸यामाफªत इÖलाम धमêय संतांनी बहòजन समाजाला आपÐया धमाªकडे आकिषªत कłन घेतले होते. िहंदूंना जोगी, गोसावी यांचे łप फकìर आिण सूफì यां¸यात िदसू लागले होते. िहंदूं¸या जýा याýाÿमाणे बहòजन समाज मुसलमानां¸या उŁसामÅये भाग घेऊ लागले. पुढे वैिदकधमêय योगी, संÆयासी आिण भिĉमागê संतमंडळी यां¸याशी सूफéचा संबंध येत गेला Âयामुळे Âयां¸यावरही िहंदू तÂव²ानाचा आिण आचारधमाªचा ÿभाव पडू लागला. इÖलाम धिमªयांना िनगुªण िनराकारी āĺवाद आिण एकदैवत िनķा यांचे आकषªण वाटू लागले. तसेच Âयांना वेदाÆताचा अĬैत िवचार आिण भिĉमागêयांची उपासना यांचे अनुकरण करावेसे वाटू लागले आिण Âयातूनच इÖलाम धमêय साधुसंतांचे मराठी वाड्मय िनमाªण होऊ लागले. शहा मुंतोजी, हòसेन अंबरखान, आलम खान, शेख महंमद, शहामुनी या इÖलाम धमêय संतांनी मराठीत वाड्:मयिनिमªती कłन मराठी सािहÂयात मोलाची भर घातली. मÅययुगीन मराठी वाड्:मयात मुिÖलमांचे िलखाण हे मराठी सािहÂयाला फार मोठे असे योगदान आहे. संत परंपरे¸या ÿभावाने ÿभािवत होऊन Âयांनी úंथरचना केली. इÖलाम धमêय संतांनी मराठीतून रचना करताना ÿथम संत नंतर मुिÖलम या Öथायी भावातून Âयांनी मराठी सािहÂयिनिमªती केÐयाचे िदसते. मराठी भाषे¸या ÿेमापोटीच Âयांनी úंथरचना केली. ४.३ मुंतोजी (मृÂयुंजय) : मुंतोजी हे बीदर¸या राजघराÁयातील गृहÖथ होते. एका िभकाöया¸या उģारावłन Âयांना वैराµय ÿाĮ झाले. पुढे Âयांना सहजानंदाचा गुŁपदेश िमळाला आिण मग ते मुंतोजीचा मृÂयुंजय झाले. ते पंढरी¸या िवĜलाचा उपासक बनले. सहजानंदानीच Âयां¸याकडून िववेकिसंधुचे अÅययन कłन घेतले आिण मृÂयुंजय यां¸या अंगी जेÓहा पूणª वैराµय आले, ते āĺ जाणणारा āाĺण झाले तेÓहा āाĺणांनी Âयांचा फार छळ केला. Âयातून सहीसलामत सुटÐयानंतर तेथून िनघून गेÐयावर आपÐया गुł¸या आ²ेवłन ते नारायणपूर येथे राहó लागले. तेथे Âयांनी अनेक चमÂकार केले. ते िवĜल भĉ होते. Âयां¸या नावावर अनेक úंथ तसेच गुŁभĉìपर व बालकृÕण भĉìपर अनेक पदे आिण अभंग आहेत. • मृÂयुंजय यांची úंथसंपदा - १) िसĦसंकेतÿबंध २) अनुभवसार ३) अĬैतÿकाश ४) ÿकाशदीप ५) Öवłप समाधान ६) अनुभवामृत ७) िजवोÅदरण ८) पंचीकरण ९) पदे आिण अभंग munotes.in
Page 38
िहंदू धमाªखेरीज इतर धिमªयांनी
केलेली वाड्:मयिनिमªती - २
37 • िसĦसंकेतÿबंध ‘िसĦसंकेतÿबंध' हा सीताबोधपर úंथ राम आिण जानकì¸या संवादłपात आहे. Âयांनी पĪपुराणाचा आधार घेतलेला आहे. हा मृÂयुंजय यांचा सवाªत मोठा úंथ आहे. úंथाची रचना मराठी भाषेत केलेली आहे. या úंथाची ओवीसं´या सुमारे २००० इतकì आहे. मृÂयुंजयाचे सारेच úंथ िववेचनपर आहेत. आशयाची ÖपĶता आिण ŀढता, िनसंिदµध भाषा ही Âयां¸या úंथांची वैिशĶ्ये आहेत. ®ोÂयां¸या मनोरंजनाचा िकंवा रसवृ°ीचा िवचार न करता एका उ¸च पातळीवłन ते िववेचन करतात. • अनुभवसार हा मृÂयुंजय यांचा छोटेखानी úंथ आहे. या úंथाची ‘अमृतसार', ‘²ानामृत' अशीही नावे आहेत. या úंथाचा िवषय तÂव²ानपर आहे. आÂमा आिण आÂÌया¸या ÖवŁपािवषयी सखोल मािहती या úंथात िदलेली आहे. • पंचीकरण ‘िववेकिसंधु’¸या अÅययनामुळे पंचीकरण िवचाराचा मुÐतोजीवर बराच ÿभाव पडला, Âयातून Âयांचा ‘पंचीकरण’ हा úंथ िसĦ झाला. अनुभवामृत úंथावłन Âयांचा ²ानेĵरांशी असलेला ऋणानुबंध ÖपĶ होतो. हा Âयांचा महÂवपूणª úंथ असून Âयाला संÖकृत- फारसी कोशाचे Öवłप आहे. • ÿकाशदीप ‘ÿकाशदीप' या úंथावर ‘िववेकिसंधु’ची छाप आहे. या úंथाची एकूण पाच ÿकरणे आहेत. úंथाचे िववेचन नेमके आिण ÖपĶ झालेले आहे. उपिनषदांचे सार । वेदशाľांचे गÓहर । िसĦांताचे बीजा±र ।। या úंथाबĥल मृÂयुंजय Ìहणतात कì ºयाने ईĵरभĉì केली आहे Âयानेच यात ÿवेश करावा. • पदे आिण अभंग मृÂयुंजय यांना गुŁिवषयी आदरभाव होता. ते आपÐया गुłवर िनķा बाळगणारे होते. याची सा± Âयां¸या पदातून येते. सģुłचे वा³य Ìहणजे उसवले āĺ । कळिलया हे कमª कैचे उरेल कमª । सģुł¸या चरणी महानंद सुखावे । ४.४ हòसेन अंबरखान : हòसेन अंबरखान हे दौलताबादला अिधकार पदावर असलेÐया याकुब अंबरखान यांचे पुý. चांद बोधले, जनादªनÖवामी, अंबाजीपंत इÂयादी िहंदू साधूंचे ŀढ संÖकार Âयां¸यावर झाले. ते परमािथªक वातावरणात वाढले. भगवģीतेवर टीका िलहóन ते ÿिसĦ झाले. munotes.in
Page 39
मÅययुगीन मराठी वाड्:मयाचा इितहास भाग-२
38 • हòसेन अंबरखान यांची úंथरचना - अंबरहòसेनी • अंबरहòसेनी 'अंबरहòसेनी' हा úंथ हòसेन अंबरखान यांनी इ.स. १६५३ मÅये पूणª केला. úंथाची ओवीसं´या ८७१ इतकì आहे. या úंथाचे Öवłप गीताटीकेचे आहे. आपÐया या टीकेला ते 'गीताभावाथªदीिपका’ Ìहणतात. या गीताटीकेत संÖकृत Ĵोकांचे नेमके भाषांतर करÁयाकडे Âयाचा कल िदसतो. शंकराचायª यांचे भाÕय आिण ®ीधर Öवामéचे Óया´यान या¸या आधारे ही गीताटीका Âयांनी िलिहली. या úंथावłन Âयांना संÖकृत येत असावे, एवढेच नÓहे तर वेदांताची पåरभाषा Âयांनी उ°म ÿकारे अवगत केली होती याची जाणीव होते. 'गीतगंगेत पावन झालेला यवन' असे Âयाचे वणªन डॉ. रा. िचं. ढेरे यांनी केले. ४.५ शेख महंमद : शेख महंमद हे सोळाÓया शतकातील संत परंपरेतील अÂयंत नावाजलेले मुिÖलम धमêय संतकवी होत. ते एकनाथकालीन संतकवी होते. Âयां¸या नावावर पुÕकळ पदरचना आहे. द°संÿदायी चांदबोधले हे शेख महंमदांचे गुł होते. चांदबोधले हे जनादªन Öवामéचेही गुł असÐयामुळे शेख महंमद आिण जनादªन Öवामी हे दोघे गुŁबंधू होत. चांदबोधले हे संÖकारांनी िहंदू आिण गुł परंपरेने सूफì असÐयामुळे Âयांची परमाथª ŀĶी अिधक उदार आिण समÆवयशील होती. हाच परमाथª ŀĶीतील समÆवय शेख महंमद यां¸यात िदसून येतो. समÆवयशीलतेचा हा वारसा पुढे शेख महंमद यांनी चालिवला आिण Ìहणूनच Âयांना ‘किबराचा शेका' मानÁयात आले. ते मराठी संतमंडळात 'किबराचा अवतार' Ìहणून ओळखले जातात. ‘²ानाचा एका, नामाचा तुका आिण किबराचा शेका' अशा Öवłपाची Ìहण मराठीत łढ आहे. किबराचा फार मोठा ÿभाव Âयां¸यावर होता. शेख महंमद यांची िनगुªण-िनराकारावर भĉì होती. Âयामुळे किबराÿमाणेच मूितªपूजा, नवस इ. धमªकÐपनांवर Âयांनी हÐला चढवला. ते िचिकÂसक वृ°ीचे होते. Âयांनी लहानपणापासून सामािजक, राजकìय पåरिÖथती जवळून पािहली होती. िहंदू आिण मुिÖलम दोÆही जमातé¸या अंध®Ħांवर Âयांनी कठोर आघात केला Ìहणून मुिÖलम Âयाला 'काफर' Ìहणत. िहंदू मूितªभंजक समजत. परंतु उदार वृ°ी¸या िहंदूंनी आिण अनेक संतपुŁषांनी Âयांना आपला Öनेही मानले होते. शेख महंमद यां¸या अवतीभवती अनेक संत मंडळी वावरत असत. संत मंडळात Âयांना मानाचे Öथान होते. संत ²ानेĵर यांचाही मोठा ÿभाव Âयां¸यावर होता. Âयां¸यावर थोड्याफार ÿमाणात सूफì, वारकरी, द°, नाथ या चारही संÿदायाचा संÖकार Öथलकाल पåरिÖथतीनुसार घडला असावा असे Ìहटले जाते. Âयांना वारकरी आिण सूफì संÿदायाचा वारसा घरातूनच लाभला होता. वारकरी संÿदायातील समतावादी िवचार, सवा«ना िमसळून घेणारी भĉì शेख महंमद यांना अिधक जवळची वाटली. Âयांनी Âयां¸या अभंगांतून वारकरी संÿदायातील िवचार समाजापय«त पोहचिवÁयाचे कायª केले. समाजाला बुरसट िवचारातून बाहेर काढÁयासाठी अभंगरचना केली तसेच समानतेची िशकवण Âयांनी आपÐया úंथांमधून िदली. munotes.in
Page 40
िहंदू धमाªखेरीज इतर धिमªयांनी
केलेली वाड्:मयिनिमªती - २
39 • शेख महंमद यांची úंथरचना - शेख महंमद यांनी िहंदी, उदूª, फारसी या भाषांतही काÓयरचना केली. परंतु Âयांची मराठी रचनाच अिधक महÂवाची आहे. एकूण १० úंथ Âयां¸या नावावर आहेत. Âयातील काही úंथ अÿकािशत आहेत. योगसंúाम, पवनिवजय, िनÕकलंक ÿबोध, साठी संवÂसर, मदालसा, िहंदी किवता, ²ानगंगा इ. úंथ तसेच भाŁडे, łपके, अभंग इ. सुमारे ३०० Öफुट किवता Âयांनी िलिहÐया. Âयां¸या मु´य úंथरचना पुढीलÿमाणे आहेत - १) योगसंúाम २) पवनिवजय ३) िनÕकलंक ÿबोध ४) Öफुटरचना • योगसंúाम 'योगसंúाम’ हा Âयांचा तÂव²ानावरील ÿमुख úंथ आहे. तो इ.स. १६४५ मÅये िलिहला गेला. २३१९ ओÓयांचा हा úंथ असून एकूण १८ ÿसंग आहेत. या úंथावर ²ानेĵरीची छाप िदसून येते. यात हठ योगातले पाåरभािषक शÊद आले आहेत. वैिदक तÂव²ानातील āĺ, माया ÿकृती, मो±, कमª, ²ान, भĉì या िवषयांची Âयांना जाण असलेली िदसते. तसेच पुराणांशीही Âयांचा पåरचय होता. कारण अनेक पौरािणक ŀĶांत úंथात आले आहेत. अĬैत योग आिण भĉì यांवर भर आहे. योगमागाªशी नामÖमरण आिण हरीकथा ®वण यांची सांगड या úंथात घातली आहे. Âयां¸यावर ²ानेĵरांचा ÿभाव िदसतो. आपÐया गुłचा गौरव Âयांनी केला आहे. सģुłची सेवा आिण ®ेķ ईĵराची उपासना सांगताना ±ुþ देवदेवता, धमª±ेýातली दांिभकता, अनाचार, आंधळी आिण ढŌगी भĉì यांवर कठोर शÊदात हÐला चढवला आहे. डॉ. रा. िचं. ढेरे Ìहणतात, “शेख महंमदावर ²ानेĵरीचा ÿभाव योगसंúाम¸या Łपका पुरताच आहे असे नसून Âयां¸या úंथातील िवचारावर आिण अिभÓयĉìवर ²ानेĵरीचा Óयापक ÿभाव असÐया¸या खुणा जाणवतात.” उदा. “आÂमचचाª हे िनÂय नवी । ²ानाची कłिन ठाणािदवी । पांचा इंिþयातेचोजकेिन जेिव । तोिच जेवणार ।” • पवनिवजय 'पवनिवजय' हा Âयांचा दुसरा úंथ आहे. हा úंथ ‘िशवÖवरोदय'या संÖकृत úंथाचा अनुवाद आहे. Âयाची ओवीसं´या ४८२ इतकì असून या úंथाचे तीन खंड आहेत. यात िशव आिण काितªक यांचा संवाद आहे. या úंथाला मूळ संÖकृत úंथ आिण munotes.in
Page 41
मÅययुगीन मराठी वाड्:मयाचा इितहास भाग-२
40 ²ानदेवरिचत पवनिवजय या ÿकरणांचा आधार आहे. úंथात वैīक ºयोितष शाľािवषयी मािहती आली आहे. • िनÕकलंक ÿबोध 'िनÕकलंक ÿबोध' हा úंथही Âयां¸या नावावर आहे. हा úंथअभंगाÂमक असून यात ३०० चरण आहेत. यात परमाथª मागाªतील बाĻ अवडंबरावर टीका केलेली आहे. िहंदू- मुसलमानां¸या बाĻ आचारधमाªवरील अवडंबरावर टीका आहे. तसेच महानुभाव मठातले अनाचार, ±ुþ देवतां¸या उपासना आिण Âयाचे अमंगल Öवłप, जÆमजात किनķ आिण ®ेķ भेदभाव या िवषयांवर परखड टीका Âयांनी केली आहे. शेख महंमद यां¸या Óयिĉमßवावर आिण वाणीवर भागवताचा िवशेष ÿभाव िदसतो. इÖलाम धमाªची कोणतीही छाया Âयां¸या úंथावर िदसत नाही. उलट वैिदक तßव²ान आिण संतांचा भिĉमागª यांची छाप िदसते. भाषासुĦा रांगडी आहे, अनेकदा úामीण शÊद येतात. Âयांची िनरी±णशĉì आिण ÿितभेचे सामÃयª जाणवते. जÆमाने मुिÖलम धमêय असूनही Âयांनी िहंदू देवदेवतांची भĉì व Âया अनुषंगाने लेखन केले हे ल±णीय आहे. Âयां¸या भाषेवर यवनी संÖकार तसेच भागवताचा ÿभाव िदसतो. वैिदक िवषयांची Âयांना चांगली जाण होती. अĬैत आिण भĉì यावर Âयांनी भर िदला आहे. िहंदू – मुिÖलम हे भेद पार कłन Âयांनी िवशुĦ परमाथª सांिगतला. Âयामुळेच ते ‘किबराचा अवतार' Ìहणून ओळखले जातात. अÆय धमêय úंथकारांमÅये Âयां¸या नावाला Ìहणूनच िवशेष महßव आहे. ४.६ शहामुनी : शहामुनी यांचा इ.स. १७४८ ते १८०८ हा कालखंड मानला जातो. ते संतकवी होते. Âयांनी मराठीतून रचना केली. शहामुनé¸या घराÁयातच Âयां¸या पूवê¸या चार िपढ्यांपासून िहंदू संÖकृतीचे ŀढ संÖकार झाले होते. हाच वारसा Âयांनी पुढे चालवला. शहामुनी हे जोडनाव आहे. Âयांचे Öवतःचे नाव आिण Âयांचे गुł मुनéĬÖवामी याचे िम®ण कłन 'शहामुनी' हे नाव धारण केले. ते जÆमाने मुसलमान आिण संÿदायाने महानुभावी आहेत. शहामुनी यांची úंथरचना- १) िसĦाÆतबोध २) अभंगरचना • िसĦाÆतबोध ‘िसĦाÆतबोध' हा शहामुनी यांचा úंथ वैिशĶ्यपूणª आहे. िहंदू देव-देवता उपासना व Ĭैत - अĬैत तÂव²ान यासंबंधी एका मुिÖलमाने आिÂमयतेने आिण अिधकारवाणीने काही सांगावे हेच वैिशĶ्यपूणª आहे. ‘िसĦाÆतबोध' हा úंथ Âयांनी इ.स. १७९५ मÅये िलिहला. या úंथात महानुभावपंथी िवचारा¸या खुणा िदसतात. १७ ते ३० या munotes.in
Page 42
िहंदू धमाªखेरीज इतर धिमªयांनी
केलेली वाड्:मयिनिमªती - २
41 अÅयायात मािहमभĘ आिण चøधर यांचा संवाद आलाय आिण Âयाआधारे महानुभावांचे तßव²ान मांडले आहे. कृÕण आिण द° ही महानुभावांची दैवते Âयांची उपास दैवते आहेत. पण Âयापुढ¸या अÅयायात अĬैत मताचे खंडन आहे. आपण शुþाहóन शूþ अशा जातीत जÆमाला आलो याबĥलचा खेदही Âयांनी Óयĉ केला आहे. इÖलाम धमª हा गोमांस भ±, मूितªभंजक आिण िहंसाचारी असÐयाबĥल Âयांनी टीका केली आहे. एका इÖलामधमêय संताने अशी टीकाÂमक कबुली देणे हे एक आIJयª होते. ²ानदेवादी संत मंडळéना ते वंदन करतात. पंढरी आिण पांडुरंग यांचे महाÂÌय ते भावपूणª शÊदात वणªन करतात. या úंथात Âयांनी गुłिवषयी कृत²ता Óयĉ केली आहे. ‘िसĦाÆतबोधा’¸या रचनेचे सारे ®ेय Âयांनी गुłला िदले आहे. या úंथात िहंदू- मुसलमानां¸या परÖपर Ĭेष भावनेबĥल खेद Óयĉ केला आहे. Âयांनी समÆवयबुĦी¸या किबराला आदशª मानले आहे. या úंथात दशावतार कथा, भĉां¸या कथा, भĉì – वैराµय, भĉìचे Öवłप, ÿकृती पुŁष ²ान यांसारखे िकतीतरी िवषय आलेले आहेत. शहामुनéची वाणी रसवंत, ÖपĶ आिण ÿासािदक आहे. िव. ल. भावे िसĦाÆतबोधाला 'अठरा धाÆयांचे कडगोळे’ असे संबोधतात. आपली ÿगती तपासा: ÿij: मुिÖलम धिमªयांनी मराठीत केलेÐया úंथरचनांचे Öवłप सांगून Âयामुळे मराठी सािहÂयात काही िवशेष भर पडली का ते साधार सांगा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ४.७ समारोप : इÖलाम धिमªयांनी केलेÐया वाड्:मयिनिमªतीमुळे मराठी वाड्:मया¸या क±ा Óयापक झाÐया. इÖलाम धमêय कवéनी संत परंपरे¸या ÿभावाने ÿभािवत होऊन मराठी सािहÂयिनिमªती केली. Âयांनी मराठी सािहÂयिनिमªती कłन मराठी भाषेला एक नवा आयाम ÿाĮ कłन िदला. मराठी भाषे¸या ÿेमापोटी मराठीत वाड्:मयिनिमªती केली असे Ìहणता येईल. एकंदरÿाचीन मराठी वाड्:मयात अÆय धिमªयांनी मोलाची भर घातली. ४.८ संदभªúंथसूची : • शं. गो. तुळपुळे – महाराÕů सारÖवत ÿÖतावना, पॉÈयुलर ÿकाशन, पाचवी आवृ°ी. • रा. िचं. ढेरे – मुसलमान मराठी संतकवी, ²ानराज ÿकाशन, पुणे. • रा. िचं. ढेरे – योगसंúाम (शेख महंमदकृत) munotes.in
Page 43
मÅययुगीन मराठी वाड्:मयाचा इितहास भाग-२
42 • अ. का. जोशी – सकल संतगाथा, खंड पिहला, शेख महंमद, संत वाड्:मय ÿकाशन, पुणे. • ह. ®ी. शेणोलीकर – ÿाचीन मराठी वाड्:मयाचे Öवłप, मोघे ÿकाशन, कोÐहापूर. • िव. ल. भावे – महाराÕů सारÖवत, पॉÈयुलर ÿकाशन, मुंबई. • गं. बा. सरदार – संत सािहÂयाची सामािजक फल®ुती, म. सा. प. पुणे. • संपा. सं. गं. मालशे व इतर – मराठी वाड्:मयाचा इितहास खंड ३, महाराÕů सािहÂय पåरषद, पुणे, • संपा. सं. गं. मालशे - मराठी वाड्:मयाचा इितहास खंड दुसरा, महाराÕů सािहÂय पåरषद, पुणे. • या. ®ी. जोग व इतर - मराठी वाड्:मयाचा इितहास खंड ३, महाराÕů सािहÂय पåरषद, पुणे. • अ. का. िÿयोळकर – मुसलमानांची जुनी किवता, म. सं. पिýका. ४.९ ÿijावली अ) दीघाª°री ÿij १) िहंदू धमाªखेरीज इतर धिमªयांनी मराठीत केलेÐया वाड्:मयिनिमªतीचा सिवÖतर पåरचय कłन īा. २) मुिÖलम धिमªयांनी मराठीत केलेÐया úंथरचनांचे Öवłप सांगून Âयामुळे मराठी सािहÂयात काही िवशेष भर पडली का ते साधार सांगा. ३) शेख महंमद यां¸या ÓयिĉÂवाचा आिण úंथकतृªÂवाचा सिवÖतर आढावा ¶या. ब) टीपा १) शेख महंमद २) अंबरहòसेनी ३) मुंतोजी (मृÂयुंजय) ४) िसĦाÆतबोध ५) योगसंúाम क) एका वा³यात उ°रे िलहा. १) कोणास िभकाö या¸या उģारावłन वैराµय ÿाĮ झाले? २) योगसंúाम, पवनिवजय या úंथरचना कोणा¸या आहेत? ३) हòसेन अंबरखान यांनी कोणती úंथरचना केली? ४) शेख महंमदांचे गुŁ कोण होते? ५) जÆमाने मुसलमान आिण संÿदायाने महानुभावी असे संतकवी कोण होते ? munotes.in
Page 44
43 ५ बखर गīाची Öवłप वैिशĶ्ये घटक रचना ५.० उĥेश ५.१ ÿÖतावना ५.२ बखर वाड्:मयाची Óया´या – Öवłप व वैिशĶ्ये ५.३ बखरीची ÓयुÂप°ी / ‘बखर’ शÊदांची ÓयुÂप°ी ५.४ बखर लेखनामागची ÿेरणा ५.५ बखरीचे ऐितहािसक व वाड्:मयीन मूÐय ५.६ बखारéची िवĵसनीयता ५.७ सारांश ५.० उĥेश १. बखर वाड्:मयाचा पåरचय होईल. २. बखर लेखनाची ÿेरणा समजून घेता येईल. ३. बखरéचे ऐितहािसक आिण वाड्:मयीन मूÐय समजून घेता येईल. ४. बखरéचे Öवłप आिण आशय ल±ात येईल. ५. बखारéचे सािहÂय व इितहासातील योगदान समजेल. ६. बखरéचे कलानुसारी, लेखन ÿकारानुसारी, कुल ÿÂययाÂमक, सांÿदाियक इ. ÿकार समजून घेता येतील. ५.१ ÿÖतावना सतराÓया शतका¸या उ°राधाªत मराठा राºया¸या उदयानंतर मराठी भाषेला राज भाषेचा दजाª ÿाĮ झाला. ऐितहािसक घडामोडी, राºयकÂया«चे कतृÂव, शूरवीरांचे गुणगान, लढायांचे वणªन, थोर पुŁषांची चåरýे या िवषयीचे लेखन करÁया¸या हेतूने बखर हा सािहÂय ÿकार उदयास आला. जाÖतीत जाÖत बखरी १७६० ते १८५० या कालावधीत िलिहÐया गेÐया. मÅययुगीन मराठी सािहÂयातील महßवाचा वाड्:मय ÿकार Ìहणून बखरीचा उÐलेख येतो. Öवराºयाचा पाया घातला गेÐयानंतर¸या सु. अडीचशे वषाª¸या काळात मराठ्यां¸या इितहासातील िनरिनराÑया Óयĉéवर व ÿसंगांवर दोन अडीचशे बखरी िलिहÐया गेÐया. Âयांत िटपणे, याīा रोजिनशी, संत चåरýे आदéचा ही समावेश होतो. बखर लेखनाची परंपरा ही मूलतः ऐितहािसक Öवłपाची आहे. इितहासापे±ा वाड्:मयीन ŀĶ्या बखरी महßवा¸या ठरÐया आहेत. बखर वाड्:मयात िवषयांचे वैिवÅय आढळते. बखर वाड्:मयाला इितहास Ìहणून महßव आहे तसेच सािहिÂयक मूÐय ही आहे. काही िठकाणी चåरý नायका¸या munotes.in
Page 45
मÅययुगीन मराठी वाड्मयाचा इितहास भाग-२
44 उदा°ीकरणामुळे कÐपना रÌयता आढळते. असे असले तरी बखरीचे ऐितहािसक मूÐय नाकारता येत नाही. ५.२ बखरीची ÓयुÂप°ी / ‘बखर’ शÊदांची ÓयुÂप°ी 'बखर' या शÊदाचा कोशातला अथª हकìकत, बातमी, इितहास, कथानक, चåरý असा आहे. ‘खबर’ या अरबी शÊदाचा अथª मािहती िकंवा वाताª असा आहे. बक= बकणे Ìहणजे बोलणे या धातुपासून बखर शÊदाची िनिमªती झाली असावी असे एक मत आहे. या शÊदाचा वणª िवपयाªयानने ‘बखर’ हा शÊद मराठीत łढ झाला असावा असे अËयासकां चे मत आहे. मुसलमानी राजवटीतील ‘तवारीखा’ मधून दैनंिदन नŌदी िलहीÐया जात काही अËयासकां¸या मते या तवारीखातील पÅदतीचा अबलंब कłन आपले वंश चåरý सांगÁयासाठी बखारéचा उदय झाला असावा. ‘बखरी Ìहणजे वंश चåरý’ असे ®ी. वा. सी. ब¤þे Ìहणतात. सÂय आिण कÐपना यांचा सुंदर िमलाफ बखारé मÅये िदसून येतो. “बखरी ºया काळात िलिहÐया गेÐया Âया काळात मराठी भाषेवर फारशी भाषेचे असलेले वचªÖव ल±ात घेता वरील ÓयुÂप°ी बरोबर असावी असे वाटते. िव. का. राजवाडे यां¸या मते 'बख = बकणे, बोलण¤' या शÊदापासून बखर शÊद मराठीत आला असावा. राजवाड्यांना 'खबर' पासून 'बखर' ही Óयुßप°ी माÆय नाही. राजवाडे Ìहणतात 'बखर' हा शÊद भष्, भख्, बख्, या धातू पासून िनघाला आहे. तसा 'बखर' हा शÊद “ब´या” अपĂĶ धातू पासून िनघाला आहे. पूवê भाट लोक मोठमोठ्या वीर पुŁषां¸या 'बखरी' तŌडाने बोलत असत. ÂयावŁन 'बखर' हा शÊद ÿथमतः तŌडी इितहासाला लावू लागले आिण नंतर लेखी इितहासालाही तो शÊद लावÁयात आला. (राजवाडे ले. सं. भा. ३) याÿमाणे 'बखर' या शÊदाची ÓयुÂप°ी 'खबर' (फारशी) आिण भख् (संÖकृत) अशा दोनही शÊदापासून सांगता येते. या दोनही शÊदाचे मूळ एकच असÁयाची श³यता आहे.” (कृÕणाजी अनंत सभासद – कृत ®ी िशवÿभु - चåरý; ÿÖतावना पृ. ø. ४ व ५) ®ी. र. कुलकणêयांनी ‘बखर’ या शÊदा¸या ÓयुÂप°ी संदभाªत पूवê लेखनात ‘±ेम, कुशल’ असे िलहीत असत Âयाचा फारसी शÊद ‘िबलखैर’ िकंवा ‘बखैर’ होय. यावłन बखैर-बखेर-बखर हे भाषशाľीय ŀĶ्या योµय आहे असे Âयांना वाटते. (कुलकणê ®ी. र., ÿाचीन मराठी गī : ÿेरणा आिण परंपरा, पृ. ९९) या िववेचनातून बखर शÊदांची ÓयुÂप°ी कशी झाली असावी यांचा अंदाज येतो. "BAKHAR (Marathi) is chonicle or record of historical events. It is a genre available in medieval Marathi Literature. The word is either a metathesis of anArebic word 'Khabar' or a Persian word, both meaning 'the news, information or narration of past events.' Bakhar literature in Marathi is, thus, mainly a prose narration of the historical events of the past. It is the earliest work of its kind so far as historical and temporal writings in Marathi are concerned. Bakhars were an expression of the political and wordly aspirations of the Marathi speaking people between the १६th and १९th centuries." -(Encyclopedia of Indian Literature: A-Devo, Pg. ३२९-A) munotes.in
Page 46
बखर गīाची Öवłप वैिशĶ्ये
45 ५.३ बखर वाड्:मयाची Óया´या – Öवłप व वैिशĶ्ये िविवध Óया´याĬारे बखर Ìहणजे काय हे समजÁयास मदत होते. • “बखर úंथ’ Ìहणजे मराठेशाही¸या तेजÖवी पराøमाचे नंदादीप होत.” असे र. िव. हेरवाडकर यांनी Ìहटले आहे. • मोÐसवथª शÊदकोशात, 'Any history, narration or chronicle in Prakrit Prose' असा बखरीचा अथª िदला आहे. • मेजर कँडी यांनीही, 'A written narative or history in Prakrit Prose.' असे Ìहटले आहे. • डॉ. बापूजी संकपाळ Ìहणतात, “बखर Ìहणजे आ´याियका आिण Âयातून सÂयाथाªचा शोध घेत जाणारी इितहास कथा यांचा अÆयोÆय संबंध िशवचåरýपर बखरीमधून Óयĉ होतो.” (बखर वाड्:मय: उदµम आिण िवकास पृķ २८) याचाच अथª ÿÂयेक Óया´याकारांनी बखरीचे इितहास संशोधनातील महßव माÆय केले आहे. पाIJाÂय व भारतीय इितहास संशोधकांत मतभेद असले तरीही बखर गī हे इितहासाचे महßवाचे साधन आहे व वाड्:मयीन ŀĶय ही Âयांचे महßव आहेच. मराठी बखरéची वैिशĶ्ये • बखरी मोडी िलपीत िलिहलेÐया आहेत. • राजा िकंवा सरदारां¸या सांगÁयावŁन िलहीÐया जात असत. • बखरीचा िवषय राजकìय असला तरी कालानुøम, इितहास िलहीला जात नसे. • बखरीमÅये सामािजक व आिथªक पåरिÖथतीचे उÐलेख कमी आढळतात. राजकìय घडामोडी ÿामु´याने िचýीत केलेÐया िदसतात. • दंतकथा व परंपरागत दाखले देऊन बखर वाचनीय करÁयाचा ÿयÂन केला जात असे. • बखरीचे िनवेदन पौरािणक पÅदतीचे असे. • बखरéची रचना सुłवात पुराण पĦतीची असून शेवट पकल®ुती देऊन केलेÐया असतो. मराठी बखरéचे अंतरंग • मराठी बखरéची भाषापĦती ÿौढ पण रसाळ असते. • बखरéत फारसी शÊदांचे आिध³य असते. पाåरभािषक शÊद बÓहांशी फारसी भाषेतीलच असतात. • मराठी बखरéत आवाजा¸या ŀĶीने वा³यरचना िशिथल असते. • दीघª वा³यरचनेपे±ा लघुवा³याकडे बखरकाराचा कल जाÖत असतो. munotes.in
Page 47
मÅययुगीन मराठी वाड्मयाचा इितहास भाग-२
46 • तृतीयांत कÂया«त वा³य सुł कłन कतªरी ÿयोगात संपवÐयाची उदाहरणे िचटणीस बखरीत आहेत. • कारकुनी िकंवा जमाखचाªची पĦत लेखनात आहे. उदय. पािणपत बखर, सĮÿकरणाÂमक चåरý • उÂकृĶ िनवेदन पĦती - बखरéत ®ोÂयांचे मन हरपÁयासाठी हरीदासी पĦतीचा वापर केलेला असतो. अनुłप भाषा, काÓयाÂम कÐपना, अलंकार, सुभािषते, Ìहणी इ. चा वापर योµय पĦतीने केलेÐया आढळतो. • अÂयुिĉ - वÁयªिवषयासंदभाªत आÂयंितक िजÓहाळा असÐयामुळे बखरéत अÂयुिĉ झाली आहे. बöयाच वेळा बखरकारां¸या हातून अितशयोिĉपूणª लेखन झालेले आहे. • संगतवार इितहास रचना- बखरéचा आणखीन एक िवशेष Ìहणजे संगतवार इितहास रचना. घटनानुøम, कालानुøम यामुळे इितहासलेखनाला एक पĦती आलेली असते, हा बखरéचा िवशेष आहे. • प±िनķपणा– बखरीचे लेखन हे कोणा¸या तरी आ²ावłन झालेले असते. या कारणांमुळे Âया Óयĉì¸या बाजूने िलिहणे बखर कारास अपåरहायª ठरते. गुणसंकìतªन करणे ही बखर काराची भूिमका सÐयामुळे Âयांचे लेखन एकांगी होते. • आटोपशीरपणा - हा वाडगमयीन गुण िशवछýपतéचे चåरý, ®ीमंत भाऊसाहेबांची कैिफयत, भाऊसाहेबांची बखर यामÅये ÿकषाªने िदसून येतो. र. िव. हेरवाडकर िलहीतात Âयाÿमाणे, “वेचक शÊद, मािमªक व भावपूणª वा³ये, अनुłप सुभािषते, अलंकार, यथाथª रसपåरपोष इ. गुणिवशेषांमुळे बखरीत सौÆदयª िनमाªण झाले आहे.” (मराठी बखर) • कथनपर िकंवा आ´यानाÂमक ÖवŁप –र. िव. हेरवाडकर यांनी मराठी बखर या आपÐया पुÖतकात बखरीनबाबत अËयासपूणª लेखन केले आहे. Âयातील संदभªयानुसार , “वणªने िकंवा तßव²ान यांचा उपयोग आ´यान िकंवा मु´य कथासूý अिधक रमणीय करÁयाकडे होत असÐयामुळे बखरी केवळ वणªनपर (Descrioptive) िकंवा िचंतनपर (Reflective) न होता आ´यानाÂमक का होतात हे यावłन कळून येईल.” (मराठी बखर) • इितहास हे बखरéचे िनणªयाÂमक गमक (Determining Factor) आहे. असेही हेरवाडकर Ìहणतात. बखरीत काही दोष आढळतात. बहòतेक बखरी Ļा उ°रकालीन असÐयामुळे बखरकाराला ऐकìव मािहतीवर अथवा पýे, रोजिनशी यांवर अवलंबून रहावे लागले. हीच Âयांची संदभªयची साधने होती. यामुळे काही वेळा काळिवपयाªस, Óयĉìिवपयाªस, ÿसंगिवपयाªस यासार´या ýुटी बखर लेखनात आढळतात. ५.४ बखर लेखना मागची ÿेरणा िशवकालात मराठ्यां¸या पराøमाचे गुणगान गाणारे पोवाडे िनमाªण झाले. बखर हा सािहÂय ÿकार िशवपूवªकालीन असला तरी िशवकालात ÿामु´याने मराठ्यां¸या पराøमाचे वणªन munotes.in
Page 48
बखर गīाची Öवłप वैिशĶ्ये
47 करणाöया बखरी िलहीÐया गेÐया. पूवªजां¸या कतृªÂवाचे पुढील िपढीस ²ान Óहावे या हेतूने राजाने आ²ा कłन बखरी िलहóन घेतÐयाचे जाणवते. इितहास सवª ²ात होÁयासाठी बखरी िलिहÐया जात असे. बखरीचे लेखन हे Öवÿेरीत नसून परÿेरीत लेखन आहे. सवªसामाÆयपणे कोणातरी राजकìय पुłषा¸या आ²ेवłन बखरéचे लेखन झालेले िदसते. मुसलमानी तवाåरखांचा हा पåरणाम जाणवतो. ‘‘साहेबी मेहरबानी कł न सेवकास......आ²ा केली’’ अशी सभासदा¸या बखरीची सुłवात िकंवा भाऊसाहेबां¸या बखरीतील ‘‘पýी आ²ा आली कé िहंदु पद (®ीराजा) शाहó छýपती यांचा ÿधान मु´य आिद कłन सवा ल± फौजेिनशé ही भाऊ गदê होऊन Èयादे मात कैशी जाली हे सिवÖतर वतªमान िलहावयास आ²ा केली’’. हा ÿारंभीचा मजकूर, तसेच पािणपत¸या बखरीचा कताª रघुनाथ यादव गोिपकाबाईं¸या आ²ेवłन ती बखर िलिहÐयाचे नमूद करतो या मािहतीवłन बहòतेक बखरéचे लेखन कोणा राºयकÂया«¸या आ²ेने झालेले आहे हे ल±ात येते. ग. ब. úामोपाÅये Ìहणतात, ‘ºया वीर युगाची सुłवात Öवराºय Öथापनेने झाली Âया वीर युगाचा एक अपåरहायª पåरणाम Ìहणजे बखरéची िनिमªती होय.’ याÿकारे बखरकार हे राºया¸या दरबारी असणारे लेखणीक िकंवा भाट असत Âयांनी कोणा¸या तरी आ²ेमुळे बखरी िलहीÐया आहेत. Âयामागचा उĥेश असा कì इितहासातील घटनांची नŌद रहावी व मराठ्यां¸या शौयाªचे गुणगान होऊन ते पुढील िपढ्यांना समजावे, Âयां¸या पय«त पोहोचावे यांकरीता बखारéची िनिमªती झाली. Âयामुळे इितहासातील लढाया अथवा ÿसंगया पे±ा तपशीलवार वणªन Óयĉéची नावे, िदनांक यांची नŌद आढळते, काही िठकाणी तपशील अितिवÖतृत Öवłपात येतात. मिहकावतीची बखर याचे उ°म उदाहरण Ìहणता येईल. बखर लेखन हे किठण जबाबदारीचे काम Ìहणून तÂकालीन लेखकांनी Âयाला योµयतोÆयाय िदलेला आहे. ५.५ बखरीचे ऐितहािसक व वाड्:मयीन मूÐय बखरéचे सािहÂय गुण व भाषा याŀĶीने फार महßव आहे. बखरीत रसपूणª ÿसंग व वकृÂवशैली आढळते. Ìहणी, वा³ÿचार व सुभािषतांचा वापर, संवाद कौशÐय, रेखीव ÿवास वणªने, अĩुतता, रंजकता, िचýरÌयता, रेखीव Öवभाव िचýणे ही वैिशĶ्ये आढळतात. वीर, कłण रसांची उÂकटता, ÿसाद ओजया गुणंचा ÿÂयय व आवेश पूणª, ÿौढ व रसाळ फारसी-उदूª िम®ीत भाषाही बखरीची वैिशĶ्ये आहेत. राजकìय घटनांबरोबरच सामािजक पåरिÖथतीचे िचýण बखारéमधून येते. मािहतीपर बखरीत उÂकंठा वाढिवÁयासाठी उपमा अलंकार यांचा वापरकłन हकìकत अिधक रसपूणª Óहावी याकडे लेखकांचा कल असतो. धमª िवषयक बखरीत धिमªयांना धमª िवषयक मािहती कłन देÁयासाठी धािमªक जीवनाबाबत लेखन केलेले आढळते. बखरकारची भूिमका बखरकार िवषयाशी तादाÂÌय पावलेला असतो. Âयामुळे रसाळ शैलीचा वापर केलेला आढळतो. लोककथा, पुराणकथा यांचा वापर या लेखनात आढळतो. ÿसाद, ओजस, माधुरी munotes.in
Page 49
मÅययुगीन मराठी वाड्मयाचा इितहास भाग-२
48 हे गुण बखरीत एकवटलेले असतात. “Öवकìय संबंधी अिभमानाची भावना ही बहòतेक बखरकारांची भूिमका होय. िकंबहòना ती Âयांची महßवाकां±ा असते.” (मराठी बखर) बखरकारांचा बहò®ुतपणा व Âयांची रिसकता यांचा सुंदर संगम बखरीत पहावयास िमळतो. बखरकरांना शाľाचे, धमाª चे ²ान होते हे यावłंन ÖपĶ होते. शाľांचा पåरचय, संÖकृतीची ओळख, Óयासंग, कÐपनाशĉìची देणगी, भाषेवर हòकूमत, सूàम िनरी±णशĉì व मानवी Öवभावा चे ²ान असणे आवÔयक आहे. जीवन Óयवहाराचे ²ान Âयां¸या लेखनातून सतत जाणवते. गं. ब. úामोपाÅये यां¸यानुसार, "बखरकार हा काही जाणीवपूवªक कला िनिमªती करणारा कलावंत (Conscious artist) नÓहे; परंतु बखरé¸या एकंदर घाटावłन व Âयावर चढलेÐया कÐपने¸या व भावनाÂमकते¸या रंगावłन बखरकार हा एक (Unconscious artist) आहे असे अनुमान केले तर वावगे होणार नाही." - (गं. ब. úामोपाÅये, मराठी बखर गī, Óहीनस बुक Öटॉल, पुणे, ÿ. आ. १९५२, ÿÖतावना, पृķ ६) Âयां¸यामते बखरकाराने िनजê व घटना, इितहास वजा ÿसंग, मृत Óयिĉ इÂयादीकांचे गोळा केलेले तपशील व Âयानुसार िनमाªण केलेली काÐपिनक सृĶी यातून ऐितहािसक वÖतुिÖथती चालती बोलती करतो. कलावंता¸या या साöया ÿिøयेत ऐितहािसक वाÖतव आिण काÐपिनक सृĶी यांचे हे बेमालुम िम®ण झालेले असते Âयामुळेच इितहासावर आधाåरत एक Öवतंý कलाकृती िनमाªण होते. बखरकार बहò®ुतता, कथनकाराचे कौशÐय आिण आदरयुĉ ÿेम इÂयादीमुळे बखरकार वणêत िवषयात रंगून गेलेला असतो. उĨोधन करणे हे या सािहÂयाचे महßवाचे वैिशĶ्य मानता येईल. बखरीतून चåरý व ÿसंगाĬारे समाज माणसांचे उĨोधन केलेले िदसते. बखर िनिमªती मागील ÿेरणा, ÿयोजने व Âयांचे Öवłप पाहता हे ल±ात येते कì या लेखनातून Öवकìयां¸या कायªकतृÂवाचा आदर व ®Ħा िदसते. वाचकां¸या मनावर वीर, रौþ, अĩुतरसांचा पåरणाम करÁया¸या हेतूने हे लेखन झाले आहे असे िदसते. घटनांची कलाÂमकतेने नŌद घेऊन सािहÂय िनिमªती केलेली आहे. धमª ÿवतªन व समाजÿबोधन याबरोबरच कलानंद देणे हे ÿयोजन बखरकारांना माÆय होते. Âयातूनच Âयांनी समाजा¸या व संÖकृती¸या सवा«गाना Öपशª करÁयाचा हेतू संधी केला आहे. बखरéची दुहेरी भूिमका १. ऐितहािसक महßव बखरी इितहासलेखना¸या ŀĶीने ÿमाण मानÐया नाहीत तरी इितहास लेखनातील बखरéचे महßव कमी करता येत नाही. ऐितहािसक साधन Ìहणून Âयांना महßव आहेच. राजकìय, सामािजक, ऐितहािसक पुरावे बखरीत आढळतात.“बखरéना संपूणª ऐितहािसक मूÐय नसले तरी इितहासाचे ते एक साधन आहे. िशवाय इितहासलेखना¸या भूिमकेनेच बखरéचे लेखन झाÐयाचे िदसते. इितहासलेखनास आवÔयक असणारे कÐपकता व ÿामािणकपणा हे गुण बखर वाडमयांत ÿभावीपणे आढळतात. बखर – लेखनात ऐितहािसक शाľीय ŀĶी नसली, तरी Âया लेखनासाठी उपलÊध साधनांचा अिधकािधक उपयोग केला आहे. Âया काळांत ऐितहािसक साधने फारशी उपलÊध नसÐयामुळे, िकÂयेक बखरी Öमृतीवर हवाला ठेवून िलहीÐया आहेत. हा काळाचा दोष असेल; पण तो बखरकरांचा नÓहे. इितहासा¸या लेखनाला लागणार महßवाचा गुण Ìहणजे िनवेदनकौशÐय. तो बखरकारां¸या अंगी आहे यांत मुळीच संदेह munotes.in
Page 50
बखर गīाची Öवłप वैिशĶ्ये
49 नाही. सारांश, इितहासŀĶीने बखरीचे महßव िसĦ होते. Ìहणूनच इितहासात Âयांचा अंतभाªव केला पािहजे.” (र. िव. हेरवडकर,मराठी बखर, पृ.४१) इितहास आिण वाडमय या दोहŌचा बखरéत सूàम कलाÂमक संगम झालेला आहे. हेच मराठी बखरéचे वैिशĶ्य आहे. २. वाड्मयीन ÖवŁप बखारी ला जसे ऐितहािसक दÖतावेज Ìहणून महßव आहे तसेच Âयांचे वाडमयीन ŀĶ्या ही महßव आहे. मराठी वाडमयांचा अËयास करणार अËयासक मराठी बखरéचा अËयास केÐयािशवाय आपले संशोधन पूणª कł शकत नाही. तÂकालीन समािजक, राजकìय ÓयवÖथा समजÁयासाठी तसेच मराठा साăाºयाचा इितहास जाणून घेÁयासाठी महßवाचा संदभª Ìहणून बखारी कडे पाहीले जाते, तसेच मराठी भाषे¸या इितहासात भाषेत अनेक बदल होत समृĦता येत गेली यांचा अËयास करताना मÅययुगीन संत, पंत, तंत सािहÂयात अÂयंत महßवाचा भाग या सािहÂयÿकाराने Óयापलेला आहे. या बखारéचे वाडमयीन ÖवŁप तपासताना अनेक वैिशĶ्ये ÿकषाªने जाणवतात. १. वÁयª िवषयाशी तादाÂÌय बखरकार हे ÿामु´याने मराठा शाहीतील पदािधकारी होते अथवा राºयकारभार¸या सवª घडामोडéचे सा±ी होते. Âयांनी अनुभवलेला अभूतपूवª काळ वणªन करताना वÁयª िवषयाशी तादाÂÌय िकंवा िजÓहाळा लेखनातून Óयĉ होतो. र. िव. हेरवाडकर यांनी ‘मराठी बखर’ मधे याबाबत Ìहटले आहे, “वÁयª िवषयाशी तादाÂÌय व िनवेदनाचा ÿामािणकपणा या गुणांमुळे बखरीत रसोÂकटता हा वाडमयीन गुण िनमाªण जायला आंहे. शौयªवणªन हा बखरéचा एकमेव िवषय नाही. वीररसांÿमाणे कŁण, अĩुत, भयानक, िबभÂस, रौþ इ. रसांची उÂकटता बखरीत आढळते.”(र. िव. हेरवडकर,मराठी बखर, पृ.३७)उदा. भाऊसाहेबां¸या बखरीतील द°ाजी िशंदे, गोिवंदपंत बुंदेले, बळवंतराव मह¤दळे व िवĵासराव यांचे मृÂयू¸या वणªनातील काŁÁय अथवा ®ीमंत नरायणराव पेशवे यां¸या बखरीतील नारायणराव पेशÓयांवरील ÿसंग. या ÿसंगवणªनातून बखरकार वाचकास Âया वातावरणात घेऊन जातो. तसेच ÿÂय± अनुभव घेतÐयाचा आनंद देतो; याचे ÿमुख कारण लेखक Öवत: या िवषयाशी तादाÂÌय पावलेला आसतो. ÿÂय± ÿसंग अनुभवलेला अथवा आपÐया कÐपनाशĉìने Âया ÿसंगाचे सा±ीदार असÐयाची Âयांची भूिमका असते. या गुणांमुळेच बखर वाचताना वाचक Âयात एकłप होते. व ऐितहािसक ±णाचे मन:च±ुने अनुभव घेतो. २. िनवेदनकौशÐय बखर कार उ°म िनवेदनकार असतो. िनवेदन कौशÐया¸या सहाÍयने घटना, ÿसंग, Óयिĉिचýणे अÂयंत ÿभावीपणे शÊदबĦ करत असतो. “एखाīा उÂकृĶ ललीतकथेÿमाणे सुłवातीपासून शेवटपय«त वाचकां¸या मनात उÂकंठा व िवÖमय िनमाªण कłन Âया¸या िचýवृ°ी तÐलीन करÁयाचे सामÃयª बखरéत munotes.in
Page 51
मÅययुगीन मराठी वाड्मयाचा इितहास भाग-२
50 आहे.” बखरéत ®ोÂयांचे मन हरपÁयासाठी हरीदासी पĦतीचा वापर केलेला असतो. अनुłप भाषा, काÓयाÂम कÐपना, अलंकार, सुभािषते, Ìहणी इ. चा वापर योµय पĦतीने केलेÐया आढळतो. ३. उÂकृĶ भाषाशैली “बखरéतील सुंदर भाषाशैलीमुळे लेखकां¸या भाषाÿभूÂवाची कÐपना येतेच व Âयाचबरोबर Âयां¸या अंतरंगातील िवचार िवकारांची ÖपĶ जाणीव होते. बखरलेखकां¸या सŏदयाªदऋĶी, सŃदता या कलाÂमक गुणांची ओळख Âयां¸या भाषाशैलीमुळेच होते. बखरकरांची भाषाशैली ही कोणा¸याही अनुकरणाने तयार झालेली नसून ती Âयां¸या अंतरंगातून िनमाªण झालेली आहे. Ìहणूनच ती Öवतंý आहे. मराठी बखरéची भाषाशैली ही वैिशĶ्यपूणª आहे यात शंका नाही.” (र. िव. हेरवडकर,मराठी बखर, पृ.३९)ÿसाद, ओज व माधुयª हे गुण बखरीत आढळतात. “बखरéचे िवषय व Âयांची मांडणी ही वाडमयŀĶ्या आकषªक आहेत. बखरéतील ÿसंग तÂकालीन Öवłपाचे असले तरी Âयात सßव, रज, तम आशा िýगुणाÂमक मानवी भावनांचे वणªन िदसते.” (र. िव. हेरवडकर,मराठी बखर, पृ.४०) "एकंदरीत बखारीतील भाषाही साधी गī, नीरस, नुसतीच िनजêव वण«न करणारी लिलतेत रसािहÂयाची भाषा नाही; तर िजवंत, रसरशीत वाङ्गमय मूतêचे दशªन देणारी लिलतवाङ्गमयांची भाषा आहे. मूतê¸या दशªनाने जो आनंद होतो, तो केवळ इितहास ²ानाचा, नवीन मािहती िमळिवÐयाचा िकंवा सामाÆय कुतूहलपूतêचा आनंद नÓहे; बौिĦक नÓहेच नÓहे. तर ºयाला वाङ्गमयानंद Ìहणतात, तशाच ÿकारचा हा आनंद आहे. बखरéचा वाङ्गमय Ìहणून एक Öवतंý वाङ्गमय ÿकार मानावा असे वाटते ते यासाठीच." - (गं. ब. úामोपाÅये, मराठी बखर गī, Óहीनस बुक Öटॉल, पुणे, ÿ.आ. १९५२, ÿÖतावना, पृķ ९) ४. शैली िवचारसŏदयª, भावनासŏदयª, रसाÂमकता, ÓयिĉÂव, वĉृÂव, सुबोधता, परंपरासाहचयª, जीवणानुभूितिवशयक आवेश, संयम, उदा°ता, वैचाåरक øम, पाåरभािषक शÊद, Óयाकरण ŀĶ्या रचना या गुणांमुळे बखरी ची शैली उ°म आहे . बखरकरांची बहò®ुतता हे बखरीतील बौिĦक अंग होय. शैली गुणां¸या ŀĶीने बखरी समृĦ आहेत. असे ‘मराठी बखर’ कार हेरवाडकर यांनी बखरéचे वाडमयीन गुण िवषद करतांना शैली बाबत सिवÖतरपणे मुĥे मांडले आहेत. ५.६ बखरéची िवĵसनीयता बखरी िशवपूवªकालीन, िशवकालीन, व िशवकालो°र आशा कालखंडात िवभागता येतात. Âयातील काही भाग अितरंिजत असÐयाने, अथवा बखरलेखनाची आ²ा देणाöया Óयĉì¸या उदा°ीकरणा¸या हेतूने काÐपिनक झालेला असÐयाने अनेक पाIJाÂय अËयासक बखरीना ऐितहािसक साधन मानÁयास तयार नाहीत. परंतु तसे करणे योµय ठरत नाही, मराठ्यांचा इितहासाचे महßवाचे साधन Ìहणून बखरéकडे पािहले जाते. बखर हे एक साधन आहे, ºयातून मराठेशाहीचा इितहास समजायला अËयासकांना मदत होते. munotes.in
Page 52
बखर गīाची Öवłप वैिशĶ्ये
51 भारतीय अËयासकांनी बखरéना ऐितहािसक साधनांचा दजाª िदलेला आहे. बखर वगळता मराठी स°ेचा इितहास सांगणारी इतर कोणतीही साधने उपलÊध नाहीत. Âयामुळे बखरéना नाकारणे Ìहणजे मराठेशाहीचा इितहास नाकारणे असे होईल. बखरé¸या िवĵसनीयते बĥल िव. का. राजवाडे Ìहणतात, “एक अÖसल िचटोरे सवª बखरी¸या बहóमताला हाणून पाडÁयास पुरेसे आहे.” (िव.का. राजवाडे, राजवाडे लेख संúह, भाग१, पुणे१९२८, पृ,२) राजवाडेयां¸या मते मराठी बखरी मÅये साधारणपणे तीन ÿकारचे दोष आढळतात. १) Öथळ िवपयाªस २) काळिवपयाªस ३) Óयĉìिवपयाªस. बखरी कोणा¸या सांगÁयावłन िलिहÐया गेÐया असÐया तरी Âयात इितहासाचे संदभª आढळतात. वाचकांसाठी रंजक करÁया¸या ŀĶीने जरी Âयात लािलÂयपूणª भाषा वापरली असली तरीही Âयांचे ऐितहािसक महßव कमी होत नाही. यावłन काही अितरंिजत ÿसंग वजा करता बखरी या ऐितहािसक दÖतावज ठरतात. बखर हा शाľशुĦ इितहास नसला तरी इितहासाचे व एक साधन आहे हे माÆय करावेच लागते. आपली ÿगती तपासा ÿij – बखरीचे Öवłप आिण वैिशĶये ÖपĶ करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ५.७ सारांश मराठी सािहÂयात बखर हा सािहÂय ÿकार अÂयंत महßवाचा मानला गेला आहे. Âयाला सािहिÂयक मूÐय आहे तसेच ऐितहािसक महÂवही आहे. मराठेशाही¸या उīाचा व पराøमाचा इितहास बखरी आपÐयाला सांगतात. बखरी¸या िवĵसनीयतेबĥल मतांतरे आहेत. परंतु मराठेशाही¸या इितहासाची साधने Ìहणून बखारéना महßव आहे, तसेच सािहÂय Ìहणूनही आहे. munotes.in
Page 54
मध्ययुगीन मराठी वाड्मयाचा इतिहास भाग-२
52 ६ बखर कालखंड व ÿकार घटक रचना ६.१. बखर ६.१.१ तिवपूववकालीन बखर ६.१.१.१ मतहकाविीची उर्व माहीमची बखर ६.१.१.२ राक्षसिागडीची लढाई ६.२ तिवकालीन बखर ६.२.१ तिवछत्रपिींचे चररत्र – कृष्णाजी अनंि सभासद ६.२.२ तचत्रगुप्त तवरतचि तिवाजी महाराजांची बखर ६.२.३ श्रीछत्रपिींची ९१ कलमी बखर – दत्तोतत्रमलवाकेतनस ६.२.४ श्री तिवछत्रपिींचे सप्तप्रकरणात्मक चररत्र ६.३ पेिवेकालीन बखर ६.३.१ नाना र्डणवीसांचे आत्मचररत्र ६.३.२ श्री रामदासस्वामींचे चाररत्राची बखर उर्व हनुमंि स्वामीची बखर ६.३.३ पेिवयांची बखर – कृष्णाजी तवनायक सोहोनी ६.३.४ पातनपिची बखर – रघुनाथ यादव ६.३.५ भाऊसाहेबांची बखर – कृष्णाजी िामराव ६.४ समारोप ६.५ संदभवग्रंथ ६.६ प्रश्नसंच ६.१. बखर बखरींची तनतमविी तिवपूवव काळापासूनच झालेली आढळून येिे. तिवाजी महाराजांच्या काळाि या लेखनप्रकाराला उतजविावस्था आली असे या काळािील बखरींची संख्या पाहिा आपण म्हणू िकिो. पेिवेकाळािही बखर लेखन सुरू रातहले. कालखंडानुसार बखरी िीन भागाि तवभागल्या जाऊ िकिाि त्या पुढीलप्रमाणे : • तिवपूववकालीन बखर (मतहकाविीची उर्व माहीमची बखर, रक्षसिागडीची लढाई ) • तिवकालीन बखर (तिवछत्रपिीं चे चररत्र – कृष्णाजी अनंि सभासद, तचत्रगुप्त तवरतचि तिवाजी महाराजांची बखर, श्री छत्रपिींची ९१ कलमी बखर – दत्तोतत्रमल वाकेतनस, श्री तिवछत्रपिीं चे सप्तप्रकरणात्मक चररत्र) munotes.in
Page 55
बखर कालखंड व प्रकार
53 • पेिवेकालीन बखर (नाना र्डणवीसांचे आत्मचररत्र, श्री रामदास स्वामींचे चाररत्राची बखर उर्व हनुमंि स्वामीची बखर, पेिवयांची बखर – कृष्णाजी तवनायक सोहोनी, पातनपिाची बखर – रघुनाथ यादव, भाऊसाहेबांची बखर – कृष्णाजी िामराव, खडवयाच्या स्वारीची बखर) लेखन ÿकारानुसार बखरéची वगªवारी पुढील ÿमाणे करता येते. १) चररत्रात्मक बखर – चररत्र नायकाच्या चररत्राचे वणंन या बखरीि असिे. (तिवाजी महाराज, संभाजी महाराज, ब्रम्होद्रस्वामी यांच्या बखरी) २) वंिानुचररत्रात्मक- एखाद्या घराण्याची हकीकि सांतगिलेली असिे. (पेिवयांची बखर, नागपूरकर भोसल्यांची बखर), ३) प्रसंग-वणवनात्मक – एखाद्या महत्त्वाच्या प्रसंगाचे वणंन असिे. (पातणपिची बखर, खड्वयाच्या स्वारीची बखर), ४) पंथीय (श्री समथावची बखर), ५) आत्मचररत्र पर (नाना र्डनीस, गंगाधरिास्त्री पटवधवन, बापू कान्हो यांची आत्मवृत्ते), ६) कैतर्यिी–तवतिष्ट पक्षाची बाजू मांडणारी असिे. (होळकरांची िैली, होळकरांची कैतर्यि), ७) इनाम कतमिनसाठी तलतहलेल्या बखरी (काही कराणे), ८) पौरातणक - (कृष्ण जन्म कथा बखर), ९) राजनीिी पर- (आज्ञापत्र) वगैरे १०) स्थळ वणवनात्मक बखर ६.१.१ िशवपूवªकालीन बखर तिवपूववकालीन बखारींमध्ये प्रामुख्याने मुसलमानी आक्रमणे व त्याची राजवट असिांनाचे सारे संदभव आढळिाि. म्लेंच्छ असा उल्लेख सववत्र आढळिो. मालोजीराजे, िहाजीराजे यांचे संदभव येिाि. या बखरींचा संदभव घेऊन अभ्यासक ठामपणे बखरींच्या प्रेरणा ह्या केवळ मराठा इतिहासंसाठी आहेि अथवा राज्यकत्यांचे गुणगान गाणे हा त्यामागचा हेिू आहे हा आरोप र्ेटाळून लावू िकिाि. munotes.in
Page 56
मध्ययुगीन मराठी वाड्मयाचा इतिहास भाग-२
54 ६.१.१.१ मिहकावतीची उफª माहीमची बखर
मतहकाविी म्हणजे पालघर येथील केळवे - माहीम मधील मोहीम. उत्तर कोकणचा इतिहास सांगणारी ही बखर साधारणपणे १४वया ििकाि तलतहली गेली असून ह्या बखरी मधला इतिहास काळ िके १०६० म्हणजे इ.स. ११३८ पयंि मागे जािो. आत्तापयंि सापडलेल्या सवव बखरींमध्ये ही अत्यंि जुनी अिी बखर आहे." आज मुतद्रि स्वरूपाि उपलब्ध असलेली जुन्यांिली जुनी बखर म्हणजे 'मतहकाविीची बखर' होय. ही प्रकरणे तनरतनराळ्या लेखकांनी तनरतनराळ्या काळी तलहीली आहेि. (इ. स. १४४८-१४७८)." - (गं. ब. ग्रामोपाध्ये, मराठी बखर गद्य, वहीनस बुक स्टॉल, पुणे, प्र. आ. १९५२, प्रस्िावना, पृष्ठ ३) मतहकाविीची ऊर्व माहीमची बखरीिील काही पद्य प्रकरणे वगळल्यास सवव बखर लेखन गद्याि झालेले आहे. मात्र हे गद्य लेखन ही सजवून केलेले असिे. िूरवीरांचे गुणगाण करणे व मातहिगाराकडून पुढीलांना मागवदिवन करणे, हाही एक हेिू आहे. बखरीिील केिवाचायव तलखाणाचे कारण सांगिाि. "सवव कोंकणप्रांि म्लेच्छानी आक्रमण करून, येथून िेथून चोहीकडे सववत्र म्लेच्छवणावखाली पृथ्वी बुडून गेली. वणाववणववोळख नाहीिी झाली स्वकुळाची वास्िपुस्ि कोणाच्या गावी ही रातहली नाही. क्षतत्रयांनी राज्यातभमान सांतडला, िस्त्रे सोतडली व केवळ कृतिधमव स्वीकारुन तकत्येक तनववळ कुणबी बनले, तकत्येकांनी कारकून वृत्ती आदररली, कांतहक सेवावृतत्त अंगीकारून तनभ्ांि िुद्र ठरले, िाणी तकत्येक नष्ट होऊन नामिेि ही रातहले नाहीि. बहुि आचारहीन झाले. गोत्र, प्रवर, कुळस्वामी, कुळ गुरुह्यांची बहुिेकांस आठवणतह रातहली नाही. अिी ह्या िीनिें विावि भ्ष्टिा माजली व महाराष्र धमव अज्जी बुडाला. अश्या संकटसमयी श्री देवी कुळस्वातमणी, मालाडचा देसला जो नायकोराव त्याच्या स्वप्नाि येऊन, सांगिी झाली की, नायकोरावा, उठ, महाराष्रधमव रतक्षण्याकरीिा अठरापगड जािीचा मेळावाकर आतण केळवया पासून मुंबईपयंिच्या सवव गावचे, सवव जािींचे व सवव गोत्रांचे खलक जमवून, त्यांस केिवाचायावच्या मुखे महाराष्र धमव सांगीव" munotes.in
Page 57
बखर कालखंड व प्रकार
55 मतहकाविीच्या ऊर्व माहीमच्या बखरीिील एकूण सहा प्रकरणांपैकी भगवान्दत्ता ने तलतहलेली पद्य प्रकरणे (पतहले व चौथे) इ. स. सु. १५७८ िे १५९४ मधील असावीि, िर केिवाचायाव ने तलतहलेला गद्य भाग (प्रकरणे २ व ३) १४४८ मधील आहे असे तदसिे. ह्या बखरीचे पाचवे प्रकरण १५३८ मध्ये तलतहले गेले असावे (त्याच्या लेखकाचे नाव अज्ञाि आहे), िर सहावयाचे लेखन १४७८ मध्ये झालेले तदसिे. ह्या बखरीचे एकूण ६ प्रकरणे असून त्याि तवतवध प्रकारची मातहिी तदली आहे. १. पूवª परंपरा – वणव उत्पत्ती - वणाववणव - वयाख्या : हे प्रकरण िके १५०० (इ. स. १५७८) च्या आसपास भगवान दत्त नामक वयक्तीने तलतहले. २. राज वंशावळी : हे प्रकरण िके १३७० (इ.स. १४४८) च्या र्ाल्गुन मतहन्याि केिवाचायव या वयक्तीने तलतहले. ३. िनवाडे व हकìकती : हे प्रकरण िके १३७० (इ. स. १४४८) नंिर केिवाचायव या वयक्तीने लगेचच तलतहले आहे. दुसऱ्या आतण तिसऱ्या प्रकरणाचा काळ हा पतहल्या प्रकरणाच्या आधीचा आहे. तिवाय िके आतण इसवीसन यािील ७८ विांचा र्रक येथे लक्षाि घ्यावा लागेल. ४. ®ी िचंतामणी कौÖतुभ पुराण : हे प्रकरण िके १५०० (इ. स. १५७८) च्या आसपास भगवान दत्त नामक वयक्तीने तलतहले. ५. पाठारा²ाती वंशावळी : हे प्रकरण िके १४६० (इ. स. १५३८) मध्ये तलतहले गेले. किाव मात्र अनामक आहे. ६. वंशावळी : हे प्रकरण िके १४०० (इ. स. १४७८) मध्ये तलतहले गेले आहे असे ह्या प्रकरणाचा अनामक किाव सांगिो. ६.१.१.२ रा±सतागडीची लढाई या बखरीि तवजयनगरच्या तवध्वंसाची मातहिी मूळ कानडी बखरीच्या आधारे तदली आहे. वयक्ती आतण घटनांचे िपिीलवार वणवन याि लेखकाने केले आहे. दतक्षण भारिाि िातलकोटवा राक्षस–िागडी येथे झालेली ऐतिहातसक महत्त्वाची तनणावयक लढाई. तवजयानगराच्या रामराजाचा मुसलमानी राज्याि होणारा वाढिा हस्िक्षेप थांबतवण्याकररिा, त्याच प्रमाणे वतधवष्णू होणाऱ्या तहंदूसत्तेस पायबंद घालण्याकररिा आतदलिाह, तनजामिाह, कुिुबिाह व बररदिाह यांनी युिी करून त्याच्यावर स्वारी केली. या युिीि अकबर ही सामील झाल्याची दंिकथात्मक मातहिी प्रा. एच्. के. िेरवानी यांनी नंतदयाळ कैतर्यिच्या आधारे तदली आहे. रामराज्याच्या मराठी कन्नड बखरीनेही त्यास पुष्टी तमळिे परंिुया मातहिीची साधने अगदी उत्तरकालीन असल्यामुळे तवश्वसनीय असण्याची िक्यिा कमी. रामराजाचा भोंगळपणा व ित्रूच्या सामथ्यावस कमी लेखण्याची प्रवृत्ती यांमुळेिीि त्याचा पराभव होऊन िो मारला गेला व तवजया नगरचे तहंदू साम्राज्य पुढील िंभर विांि प्रायःलय पावले. (मराठी तवश्वकोि, प्रथमा वृत्ती) munotes.in
Page 58
मध्ययुगीन मराठी वाड्मयाचा इतिहास भाग-२
56 कृष्णेच्या काठी असलेल्या रकसगीव िंगडगी या दोन खेडया नतजक तवजयनगरचा राजा रामरावो यांचा िळ होिा. त्यावरून 'राक्षेसिागडी' ही नाव बखरकारांनी तदले. ६.२ िशवकालीन बखर ६.२.१ िशवछýपतéचे चåरý – कृÕणाजी अनंत सभासद
कृÕणाजी अनंत िहरेपारखी तथा 'सभासद' िवरिचत सभासद बखरीतील एकपान. डावीकडे, मूळ मोडीिलपीतील ÿत व उजवीकडे, Âयाचे देवनागरी िलपी. कृष्णाजी अनंि सभासदयांनी तलतहलेली तिवछत्रपिींचे चररत्र (सभासदाची बखर) ऐतिहातसक प्रामाण्याच्या दृष्टीने महत्त्वाची मानली जािे. सभासद हा केवळ पुरािन माहीिगार नवहिा त्र खंड लेखणी बहाद्दर, जाणकार तनरीक्षक, तिवचररत्राचे व कायावचे ममव जाणणारा
munotes.in
Page 59
बखर कालखंड व प्रकार
57 आतण मराठी माणसाने तिवचररत्र कसे तलहावे, यांचा आदि घालून देणारा पतहलावतहला इतिहासकार होिा. म्हणूनच राजरामाने सभासदास “िुमहीन पुरािन, राज्यांिील माहीि (गर) लोक आहां, िरी इस्िकतबलपासून (सुरूवािीपासून) चररत्र तलहून देणे.” अिी आज्ञा केली. सभासद बखर ही मराठीिील पतहली चाररत्रात्मक बखर होय. तिवचररत्र हा बखरीचा तविय आहे. श्रीमंि राजाराममहाराज यांच्या आज्ञेनुसार इ. स. १६९७ च्या सुमारास तलतहलेल्या या बखरीि तिवचररत्रािील ७१ प्रसंगांचे वणवन आहे. तिवचररत्राचे तवश्वसनीय साधन म्हणून या बखरीला महत्त्व आहे. तिवाजी महाराजांच्या राज्यकारभाराचे, वयतक्तमत्त्वाचे, राजनीिीचे वणवन करि राजनीिीची ओळख करून देण्याचे महत्त्वाचे काम या बखरीि कृष्णाजी अनंि सभासदयांनी केले आहे. ही बखर संतक्षप्त स्वरूपाि असली िरीही तिवकालीन बखर असल्याने तिला अनन्य साधारण महत्त्व आहे. डॉ. र. तव. हेरवाडकर यांनी या बखरीचा वाड्:मयीन दृष्टीकोनािून सतवस्िर अभ्यास करून पुस्िकरूपाने प्रकातिि केला आहे. समीक्षणात्मक टीपा अभ्यासकांना उपयुक्त ठरणारी आहे. सभासद बखर हे तिवछत्रपिींचे चररत्र आहे. स्वराज्यस्थापनेसाठी त्यांनी केलेल्या स्वाऱ्या, गतनमी कावा, स्वराज्यतवियक धोरणयांचे तचत्रण या बखरी मध्ये आहे. ‘‘साहेबी मेहरबानी करून सेवकास......आज्ञा केली’’ अिी सभासदाच्या बखरीची सुरूवाि आहे. सभासदाने तिवाजींच्या घराण्याची सतवस्िर मातहिी तदली आहे. बाबाजी (इ. स. १५३०) – मालोजी (इ. स. १५५२) – िहाजी (इ. स. १५९४) – तिवाजी (इ. स. १६२७) अिी वंिावळ सभासदाच्या बखरीि तलहीली आहे. िहाजीराजे कनावटक बंगळूर येथे असल्याने त्यांनी त्यांची प्रथम पत्नी तजजाबाई व तिवाजीयांना पुण्याची जहातगरी सांभाळण्यास पाठतवले. स्थातनक लोकांना देिप्रेमाची तिकवण देऊन राष्रकायावस प्रोत्सातहि केले. जहातगरीिील तकल्ले जे आतदलिहाकडे होिे िे िाब्याि घेिले. सैन्य वाढतवले व बारा मावळावर अंमल सुरू केला. तिवरायांनी मावळ प्रदेिािील िोरणा तजंकून स्वि:ची राजधानी स्थापन केली. राजगड बांधला. पाठोपाठ जावळी काबीज करून प्रिापगड बांधला. तिवथरखोरे व श्रुंगारपूरचे राज्य तजंकले. सभासदाच्या बखरीि हे सारे प्रसंग सतवस्िरपणे येिाि. अर्झलखानाची भेट, अर्झलखानाचा वध हे प्रसंग अत्यंि तवस्िृिपणे तचिारले आहेि. “खान ही उभा राहून पुढे सामोरं येऊन रातजयासी भेटला. रातजयाने भेटी देिं खानाने रातजयाची मुंडी कवटाळून खांकेखाली धररली. आतण हािींची जामदड होिी, तिचे मेण टाकून कुिीि रातजयाचे चालतवली. िों अंगांि जरीची कुडिी होिी त्यावरी खरखरली. अंगास लागली नाही. हें देखोन रातजयांनी डावे हािाचें वाघनख होिें िो हाि पोटाि चालतवला. खानाने अंगाि झगाच घािला होिा. वाघनखांचा मारा करिाच खानाची चरबी बाहेर आली. दूसरा हाि उजवे हािाचे तबचतवयाचा मारा चालतवला. ऐसे दोन वार करूंन मुंडी आसडून चौथररयाखाले उडी घालोण तनघोण गेले.” (सभासद बखर, सं. भीमराव कुलकणी, अनमोल प्रकािन, पुणे, प्र. आ. १९७७) तिवाजीमहाराजांनी अर्झलखानाच्या वधानंिर िळ कोकणािील सवव तकल्ले िाब्याि घेिले. जवळपास पन्नास-साठ तकल्ले व घाटावरील प्रदेिही तजंकून घेिला. आतदलिाही पाठोपाठ मुघलांच्या परांडा, हवेली, कल्याण, कुलबगे, आवसे, उदगीर, गंगािीर, औरंगाबादया प्रदेिाि आक्रमण करून िे तवजयी झाले. तकल्ले काबीज केल्यावर प्रिासन munotes.in
Page 60
मध्ययुगीन मराठी वाड्मयाचा इतिहास भाग-२
58 वयवस्था सुरू केली. समान दजावचे िीन अतधकारी नेमले. हवालदार, सबनीस, कारखानीस यांच्या सहीने कारभार होईल अिी वयवस्था केली. तकल्यांसाठी तनयमावली बनतवली. युध्दािील पराक्रमा इिकेच महत्त्व प्रिासनािील कायावला ही तदले. िातहस्िेखानाची स्वारी, तमझावराजे िह, आग्रा भेट व सुटका याप्रसंगांचे वणवन सभासदाने केलेले आहे. यानंिरच्या भागाि संभाजीराजे स्वराज्याि परि आले िी घटना, राज्यातभिेक सोहळा, तदतववजय मोहीम अिा घटनांचे वणवन येिे. या बखरीि साक्षाि पध्दिीची व प्रतितबंबात्मक पध्दिीची आिा दोन प्रकारची वयक्ती वणवने आढळिाि. तिवाजीच्या संपूणव आयुष्याचा पट उलगडि जािो. धैयव, चािुयव, िौयव या गुणांचे यथोतचि वणवन या बखरीि सभासदाने केले आहे. जाणिा राजा, थोर प्रिासक, आदिव तपिा या पैलूंचे दिवन घडिे. का. ना. साने यांनी सभासद बखर १८८१ मध्ये ‘कावयेतिहाससंग्रह’ या त्यांच्या मातसकाि प्रतसद्ध केली. ही सभासद बखरीची पतहली आवृत्ती होय. ६.२.२ िचýगुĮ िवरिचत िशवाजी महाराजांची बखर ही बखर सभासद बखरीवर आधाररि आहे. तहचा किाव रघुनाथ यादव तचत्रगुप्त (तचत्रे) हा आहे. बखरीच्या मजकूराि अधूनमधून त्याने आपल्या कतविा घािल्या आहेि. हा बखरकार बाळाजी आवजी तचटणीस यांच्याच घराण्यािील होिा. सभासद बखरीिन आढळणारी आडनावे या बखरीि सापडिाि. ही बकर १७६५च्या सुमारास तलहीली गेली असावी असे अनुमान आहे. ६.२.३ ®ीछýपतéची ९१ कलमी बखर – द°ोिýमल वाकेिनस दत्ताजीतत्रमलवाकेनवीस याने इ. स. १८८६ िे इ. स. १७०६ याकाळाि श्री तिवछत्रपिींची ९१ कलमी बखर तलतहली असावी. र्ारसी िवारीखा वाचून बखर तलतहली अिी प्रेरणा लेखकाने नोंदतवली आहे. या बखरीला िो आख्यान म्हणिो. याि ९० प्रकरणे आहेि. 'पुण्यश्लोकराजाची कथा’ लेखकाने स्वप्रेरणेने तलतहली आहे. अर्झलखानाचा वध प्रसंग, आवऱ्याहून सुटका, इत्यादी प्रसंग त्रोटक आहेि. राज्यतभिेकाचे ही वणवन मोजक्याच िब्दाि येिे. जुनी सभासद पूवव बखर म्हणून तहला तनतििच मोल आहे. या बखरीि मालोजीराजे भोसले िे तिवाजी महाराजांच्या मृत्यूपयंिचा इतिहास तलहीलेला आहे. या बखरीची नवीन आवृत्ती (सन२०१८) तव. स. वाकसकर यांनी संपातदि केली आहे व वहीनस प्रकािनने प्रतसद्ध केली आहे. श्री तिवछत्रपिींची ९१ कलमी बखर आतण भोसले घराण्याची चररिावली दत्ताजी तत्रमलवाकेनवीस याने इ. स. १७०१ िे इ. स. १७०६ या काळाि ही बखर तलतहली. र्ासीि वाररखा वाचून बखर तलतहली अिी प्रेरणा लेखकाने नोंदतवली आहे. या बखरीला िो आख्यान म्हणिो. याि ९० प्रकरणे आहेि. 'पुण्यश्लोकराजाची कथा’ लेखकाने स्वप्रेरणेने तलतहली आहे. अर्झलखान वध प्रसंग, आवऱ्याहून सुटका, इत्यादी प्रसंग त्रोटक आहेि. राज्यतभिेकाचे ही वणवन मोजक्याच िब्दाि येिे. जुनी सभासदपूवव बखर म्हणून तहला तनतििच मोल आहे. या बखरीची नवीन आवृत्ती (सन २०१८) तव. स. वाकसकर यांनी संपातदि केली आहे व वहीनस प्रकािन ने प्रतसद्ध केली आहे. - (तवकीपीतडया) munotes.in
Page 61
बखर कालखंड व प्रकार
59 ६.२.४ ®ी िशवछýपतéचे सĮÿकरणाÂमक चåरý श्री तिवछत्रपिींचे सप्तप्रकरणात्मक चररत्र मल्हाररामराव तचटणीस यांनी िाहू छत्रपिींच्या आज्ञेनुसारी इ. स. १८११ मध्ये तलहीले आहे. या बखरीि साि प्रकरणे आहेि. म्हणून 'सप्तप्रकरणात्मक चररत्र' म्हणून ओळखली जािे. ही बखर सभासद बखर व ९१ कलमी बखर या दोनहीच्या आधारावर तलहीलेली आहे. परंिू दोन्ही मध्ये नोंदतवलेल्या काही गोष्टी तचटणीस बखरी मध्ये आलेल्या आहेि. तवतवध कागदपत्रांचाही आधार सदर लेखनासाठी घेण्याि आला होिा. तिवकाळानंिर जवळपास १०० विावनंिर तलहीली गेली असल्याने ही बखर र्ारिी तवश्वसनीय मानली जाि नाही. ही बखर आख्यातयका, ऐकीव मातहिी, संिाच्या दपटरखान्यािील मातहिी याआधारे मल्हारराम रावाने तलहीली आहे. सप्तप्रकरणात्मक बखर ही तिवाजीच्या चररत्रावर आधाररि मल्हाररामराव तचटणीस तवरतचि सप्तप्रकरणात्मक बखर उत्तरकालीन आहे. या बखरीि छत्रपिी तिवाजी महाराजांचे लोभस आदिव राजा, महापुरुि म्हणून वणवन केलेले आहे. तिवरायांचे संगीि-नाट्य, कला कुिल वयतक्तमत्त्वाचा; पराक्रमी, िेजस्वी राजा म्हणूनही पररचय होिो. बखरकाराने सुभातििांचा ही वापर केला आहे. मानवी स्वभावाचे तवतवध नमुने त्यांनी सादर केले आहेि. ित्कालीन लोक तस्थिीचे ही दिवन या बखरीि आहे. जुन्या बखरीि भाऊसाहेबांची बखर भािेच्या दृष्टीने अगदी अप्रतिम आहे. भािा डौलदार आतण रसभरीि वणवने व चटकदार भािेनी युक्त आहे. ही चररत्र अभ्यासकां मध्ये आदरणीय आहे. अरबी साल, र्सली साल, तहजरी साल यांचे िकाि तकंवा इसवीसनाि कसे रूपांिर करायचे या तवियीची मातहिी तदली आहे िी संिोधकास उपयुक्त आहे. ६.३ पेशवेकालीन बखर ६.३.१ नाना फडणवीसांचे आÂमचåरý बाळाजी जनादवन उर्व नाना र्डणवीस यांचे ही स्वतलतखि आत्मवृत्त आहे. याि स. १६८३ आिाढ वद्य (िा. २०.०७.१७६१) या तदविी पतहल्या माधावरावास पेिवाईची वस्त्रे तमळाली िो पयंिची हकीकि आहे. कॅप्टन मॅकडॉनल्ड यांनी नाना र्डणवीसांचे चररत्र इंग्रजीि तलतहले. त्याचे मराठी भािांिरही त्यांनी स्वि:च करून िे प्रतसद्ध केले. तवष्णू परिुराम िास्त्री पंतडि यांनी हे संतक्षप्त चररत्र ियार केले आतण १८५९ मध्ये ‘दतक्षणा प्राइज कतमटी’ नेिे मुंबईमध्ये टॉमस ग्रेहाम यांच्या छापखान्याि छापून प्रतसद्ध केले. ‘नाना र्डणवीस ह्यांची संतक्षप्त बखर’ या नावाने प्रतसद्ध झालेले हे ८४ पानांचे पुस्िक ित्कालीन राजकारणाचा आतण समाज तस्थिीचा पररचय करून देणारे आहे. ज्या ग्रंथाच्या आधाराने तवष्णुिास्त्री यांनी नाना र्डणवीसांची बखर तलतहली, िो इंग्रजी ग्रंथ Chronicle of Nana Paranwis या पुस्िकाचा मराठी अनुवाद मॅकडॉनल्ड यांच्याच नावावर प्रतसद्ध झाला. त्यानंिर साि विांनी तवष्णुिास्त्री यांनी केलेले त्याचे संक्षेपीकरण प्रतसद्ध झाले. munotes.in
Page 62
मध्ययुगीन मराठी वाड्मयाचा इतिहास भाग-२
60 ‘नाना र्डणवीस ह्यांची संतक्षप्त बखर’ असे या पुस्िकाचे नाव असले िरी पुस्िकाच्या रचनेचे स्वरूप एखाद्या वयक्तीच्या चररत्रा पेक्षा ित्कालीन इतिहास सांगणारे जास्ि आहे. ‘नानांनी एकंदर पाच असामींच्या (पेिवयांच्या) कारकीदी पातहल्या. त्या पैकी चार असामींच्या कारकीदीि त्यांनी आपल्या हुद्द्याचे काम बजावले. िे काम बजावि असिा तदवसानुतदवस त्यांचा लौतकक व प्रतिष्ठा पुष्कळ वाढून मोठी भरभराट झाली. अखेरच्या कारकीदीच्या सुमारास म्हणजे धाकटे माधवराववारल्या नंिर त्यावर मोठमोठे प्रसंगही येऊन गुजरले. त्यांचे तनवारण त्यांनी कसकसे केले वगैरे गोष्टींचे तनरूपण या ग्रंथाि केले आहे. त्यावरून वाचणारा सत्यांचे िाहणपण, चािुयव, बेिबाि, दूरदतिवत्व इत्यादी गुण तदसून येिाि. पेिवाईच्या िेवटच्या पवावि इंग्रजांची मुत्सद्देतगरी आतण मराठ्यांचा आपापसाि बेबनाव यामुळे दुदैवाची परंपरा किी सुरू झाली, याचा ित्कालीन घडामोडींच्या आधारे िास्त्रीबुवांनी तनदेिकेला आहे. तिंद्यांच्या पदरी असलेले एक सरदार सजेराव घाडगे हे पुढे त्यांच्या तदवाणाचे काम करू लागले व पेिवे कुटुंबािील बेबनावा नंिर नाना तिंद्यांच्या छावणीि आले असिाना त्यांना कैद करण्याि आले. या तिवाय पेिवयांच्या अनेक अतधकाऱ्यांना सजेरावांनी कैद केले व पुण्याि लुटालूट केली. नानांना कैदेि ठेवल्यामुळे आतण त्यांचा अतधकार संपल्यामुळे बाजीराव पेिवयांनाही आनंद झाला. पुढे नानांनी कैदेिून काही द्रवय कबूल करून आपली सुटका करून घेिली व सुटका झाल्यावर त्या पैिाचा भरणा केला. इ. स. १८०० च्या माचव मतहन्याच्या १२ िारखेला नाना र्डणवीस तनधन पावले. त्यांच्या योवयिेमुळे अनेक मराठी संस्थानांिून वेगवेगळा सरंजाम देण्याि आला होिा. या सगळ्याची बेरीज २,२३,००० रुपयांची होिी. नानांच्या मृत्यूनंिर बाजीरावांनी िो सवव जप्त केला. ६.३.२ ®ी रामदासÖवामéचे चाåरýाची बखर उफª हनुमंत Öवामीची बखर रामदास वचनामृि प्रकरणाि तदल्याप्रमाणे रामदासांनी तिवाजी महाराज यांना िके १५७१ या साली अनुग्रह तदला असा उल्लेख हनुमंि स्वामींची बखर यांच्या बरहुकूम आहे असे मि राजवाडे यांनी वयक्त केले आहे. हनुमंि स्वामी हे समथांच्या ज्येष्ठ बंधूच्या नािवा चे नािू. या बखरीची मूळ आवृत्तीस. १७१५ मध्ये तलहीली गेली व नंिर स्वामींच्या आदण्ये वरून रंगोलक्ष्मण व मल्हाररामराव तचटणीस यांनी वाढवून दुसरी आवृत्ती इ. स. १७४० मध्ये ियार केली. इ. स. १८७० मध्ये प्रतसद्ध झाली व नंिर इ. स. १८८८ मध्ये िुद्ध करून दुसरी आवृत्ती छापली गेली. त्यामुळे तिच्यािील भािेला बरेच अवावचीन स्वरूप आलेले तदसिे. हनुमंि स्वामी तिवराय व रामदास स्वामींच्या प्रत्यक्ष सातनध्याि रातहलेले असल्यामुळे या बखरीला महत्त्व आहे. ही चररत्रात्मक बखर आहे. चåरýाÂमक बखरीची वैिशĶ्ये: १) चररत्रनायक हा अिा बखरीि केंद्रस्थानी असिो. २) घडलेल्या घटना, प्रसंग, वयक्ती, त्यासंबंधीचा िपिील हा पूणवपणे अिा बखरीिील चररत्र नायकािी तनगतडि असिो. munotes.in
Page 63
बखर कालखंड व प्रकार
61 ३) या बखरीिील अन्य पात्र, प्रसंग, घटना यावर चररत्रनायकाचा प्रभाव पडलेला असिो. ४) या बखरीि चररत्रनायकाची भूतमका सवव श्रेष्ठ, महत्त्वाची व पररणाम करणारी असिे. ५) बखरकार अिा बखरीिील चररत्रनायकािी पूणवपणे िादाम्य पावलेला असिो. काही वेळा बखरकार अतिररक्त पूज्य भावनेने अथवा अति आदरापोटी चररत्रनायकाला वंदनीय बनतविो अथवा त्याला देविास्वरूप प्राप्त करून देिो. ६) अिा बखरीचा अंतिम पररणाम हा बखरीच्या चररत्रनायकाच्या उदात्तीकरणाि अथवा त्यास देवत्व देण्याि झालेला असिो. ७) पररणामी बखरीिील चररत्रनायकाचे सवंकि तवश्लेिण, तचतकत्सा त्याच्यािील उतणवा, कमकुविपणाअथवा त्याच्या जीवनचररत्रािील कच्चे दवे याकडे बखरकाराचे कळि-नक दुलवक्ष (त्याच्याकडून) झालेले असिे. ८) वणव तवियािी म्हणजे त्या बखरीि चररत्रनायकािी बखरकार िादात्म्य पाविाना चररत्र नायकाबाबिचा तजवहाळा आपुलकी, पूज्यभाव यास प्राधान्य देि असिो, त्यामुळे साहतजकच िटस्थिे भूतमकेकडे कानाडोळा होिो. ९) सामातजक, आतथवक, राजकीय, धातमवक भाव भावनांचा पररणाम बखरकारावर कमी-अतधक प्रमाणाि झाल्यामुळे नायकार 'तबनिोड' वणवन चररत्र, बखरीि होऊ िकि नाही. १०) बऱ्याचदा गुण संकीिव ही बखरकाराची भूतमका असिे. म्हणून चररत्रात्मक बखरीचे लेखन एकांगी अथवा अन्यकिाच्यािरी ओझ्याखाली अथवा आज्ञेने होि असिे, असे डॉ. हेरवाडकर नोंदविाि. ११) अतिररक्त भावनतववििा हा दोि या प्रकारच्या बखरीि आढळिो. एखाद-दुसरा अपवाद वगळिा चररत्रात्मक बखरीि हा दोि पानोपानी, अथवा अनेक प्रसंग घटनांमध्ये आढळिो. १२) बखरकाराच्या वयतक्तत्वाचा प्रभावही अिा प्रकारच्या बखर लेखनावर पडलेला असिो. बखरकाराची मानतसकिा, त्याची मानतसक, बौतध्दक जडण-घडण सभोविालचे वािावरण, त्याचे तनरीक्षण, त्यावरील तचंिन वणवतवियाचा िोध, तचतकत्सा व वेध घेण्याची क्षमिा, याचा कळि नकळि कमी अतधक प्रमाणाि पररणाम बखर लेखनावर होिच असिो. त्यामुळे एकाच चररत्र नायकावर एकापेक्षा अनेक, तभन्न लेखकांनी बखर लेखन केले असेल, िर िो एकच तविय असूनही त्याबाबि गुणात्मक, मूल्यात्मक व वणवनात्मक र्रक जाणविो. उदा. तिवाजी महाराजांवर तलतहल्या गेलेल्या अनेक बखरीबाबि असे घडले आहे. संप्रदायािील गुरुपरंपरेचा त्याि इतिहास असिो. सववसामान्यांसाठी अथवा संप्रदायािील लोकांसाठी ह्या बखरी तलतहलेल्या असिाि. उदा. हनुमंि स्वामीकृि श्री समथांची बखर, जयरामस्वामी वडगावकर यांच्या चररत्राची बखर, दामाजीची बखर, गोपीचंदाची बखर, इत्यादी. munotes.in
Page 64
मध्ययुगीन मराठी वाड्मयाचा इतिहास भाग-२
62 बखर वाड्:मयचा उद्गम आतण तवकास या प्रबंधरूप ग्रंथाि डॉ. बापूजी संकपाळ यांनी पृ. १६९ वर डॉ. हेरवाडकरांसारखेच मि नोंदतवले आहे. गद्यात्मक पुराण, अद्भुििा, अत्युक्ती, देवकोटीिले नायक इत्यादी पौरातणक कथांची वैतिष्ट्ये, श्रध्दामय अंिःकरण हा या बखरींचा गाभा असिो. एका तवतिष्ट संप्रदायािील थोर पुरूिांची हकीकि या प्रकारच्या बखरीि असिे. बखरीची रचना अथवा Öवłप : ही बखर एकूण ३२० पृष्ठांची आहे. (आकार १/८), तिच्याि पृष्ठ ३०४ पयंि श्री स्वामी समथांच्या २६४ लीला तदलेल्या आहेि, नंिर ३ पृष्ठांि सारांि तदला आहे. स्विंत्र १० पृष्ठांि श्री स्वामी समथांच्या महातनवावणाचा प्रसंग तदला आहे. बखरीचा घटना कालखंड : मंगळवेढ्यापासून म्हणजे िके १७६० (इ.स. १८३८) िे िक१८०० (इ.स. १८७८) म्हणजे ४० विांचा हा घटना कालखंड आहे. या अगोदरच्या प्रकरणाि श्री स्वामी समथांच्या भ्मणाबाबि सतवस्िर वणवन आलेले आहे. मंगळवेढे, पंढरपूर, मोहळ, सोलापूर त्यानंिर अक्कलकोट; परंिु त्यांचे वास्िवय २२ विे अक्कलकोटाि होिे या कालावधीि त्यांच्या दिवनासाठी, दुःख, पीडा, तवतवध प्रकारच्या यािना दूर करून घेण्यासाठी, मनोकामना पूणव वहावयाि म्हणून िर काही त्यांचे देवत्व, अविाररत्व जोखण्यासाठी, उद्योग-धंदा वयवसाय वाढीसाठी, तवतवध औिधोपचार तवचारण्यासाठी, त्याकाळी दररोज िेकडो लोक येि असल्याच्या नोंदी त्यांच्यातवियीच्या सातहत्याि आढळिाि. (उदा. भागविांचे चररत्र) याि अठरा पगड जािीचे, राव-रंक, राजे-महाराजे, संस्थातनक, सरदार, जहातगरदार, विनदार, बाराबलुिेदार, सुिार, न्हावी, साधू, बैरागी, गोसावी, संि, महात्मे, अतधकारी पुरुि, योगी, हटयोगी, तवद्वान, पंतडि, इंग्रजी, पारिी, पंजाबी, इस्रायली आदी तवतवध जािी धमव-पंथाचे लोक येि असि. याि श्री स्वामींमुळे प्रभातवि व वलयांतकि झालेलेही अनेक होिे. त्या संबंधाि घटना व कालखंड याचा सतवस्िर पट कै. केळकरांनी बखरीि उलगडून दाखवला आहे. िके १८६० (इ.स. १८३८) िे िके १८०० (इ.स. १८७८) या कालखंडाि म्हणजे सुमारे १३२ विांपूवी असलेली सामातजक, राजकीय, धातमवक तस्थिी, रूढी, परंपरा, वाहिुकीच्या व इिर दळण-वळणाच्या साधनांचा अभाव, सववच बाबिीिील प्रतिकूलिा आदींचा तवचार करिा, त्या कालखंडािील घटनांचे व समाजदिवनाचे प्रतितबंब ह्या बखरीि पडलेले जाणविे. उदा. १) एका ब्राह्मण स्त्रीच्या पोटदुखीच्या पररहाराची लीला (लीला क्र. ८६. पृ.८८,८९) २) वृध्द मराठा जािीच्या बाईस पुत्रलाभ (ली.क्र.८८पृ.८९,९०) ३) पांडू सोनाराबाबिची श्री स्वामींची लीला (ली.क्र. ९८, पृ.१०४,१०५) ४) मैदगी येथील मुसलमान जमादारास अवतलया बनवून समाजकायावस लावले (ली.क्र.९९, पृ.१०६,१०७) ५) भगवंि आप्पा सुिार ली. क्र. १०१ पृ.क्र.१०९,११०) ६) सोलापूरच्या तिंप्याच्या संदभाविील लीला (ली.क्र.१०२.पृ. ११०,१११) ७) रेल्वेिील युरोतपयन अतधकारी, (ली.क्र. १२०, पृ. १३०) ८) इस्रायल धमावचा डॉक्टर (ली.क्र.१२१ पृ.१३१) ९) िेणवी जािीच्या केरोबा यांच्याबाबिची लीला (ली. क्र. १७७, पृ.२०८,२०९) १०) कोळी समाजािील लक्ष्मण कोळ्याच्या (आनंद भारिी) जहाज उचलण्याच्या संदभाविील लीला (ली.क्र.१८६, पृ.२१७,२१८) ११) िरूण मारवाडी (ली.क्र.१८७, पृ.२१८,२१९) १२) एका िुद्राचे गतळिकुष्ठ तनवारण (ली.क्र.१९३, पृ. २२४,२२५) १३) वृध्द िेल्याच्या स्त्रीचा िोध munotes.in
Page 65
बखर कालखंड व प्रकार
63 (ली.क्र.२०१, पृ.२३७,२३८), इ. उदाहरणादाखल वर तदलेल्या बखरीिील बहुिेक लीलांमधून कै.केळकरांनी त्या कालखंडािील श्री स्वामींचा भेदािीि, सवव समावेिक, कालािीि असलेल्या आचार-तवचार, धमव व ित्त्वज्ञानाचे वणवन, या बखरीि केले आहे. वरील घटना 'जसे जसे घडले, प्रत्यक्ष पातहले, खात्रीपूववक ऐकले, िसे मांडले' या बखरसूत्राने तलतहलेल्या आहेि. बखरीची वैिशĶ्ये : बखरीि संवाद, वणवन, िैली, प्रसंग अथवा घटना उभे करण्याचे कै.केळकरांजवळ सामथ्यव आहे. पात्रांच्या संवादािून चररत्र नायकाचे वयतक्तमत्त्व उलगडि जािे, उदा. बखरीिील लीला क्र. २३५ 'हत्तीचा मद तजरवला' यािील संवाद पहा - 'महाराज, आमचा हत्ती मस्ि होऊन र्ारच बेर्ाम झाला आहे. लोकांना मोठी भीिी वाटू लागली आहे, िर गोळी घालून ठार मारावा की काय?' अक्कलकोटचा राजा, त्यावर समथव म्हणाले 'अरे, त्याला मारू नकोस,' असे म्हणून श्री स्वामी हत्तीकडे तनघाले िेवहा लोक तवनवू लागले य महाराज, या रस्त्याने जाऊ नका. हत्ती मोठमोठे दगड सोंडेने सारखा र्ेकीि आहे; परंिु त्यांचे न ऐकिा श्री स्वामी कटीवर हाि ठेवून पंढरपूरच्या पांडुरंगासारखे त्या खवळलेल्या उन्मत्त हत्तीच्या पुढे उभे राहून त्यास म्हणाले 'मूखाव, माजलास काय? यापूवीचे स्मरण तवसरलास वाटिे? चढेल िो पडेल, बाष्कळपणाचा अतभमान सोडून दे!' स्वामींच्या िोंडची ह वचने ऐकिाच िो उन्मत्त हत्ती िांि होऊन श्री स्वामीजवळ आला. पुढच्या दोन्ही पायाचे गुडघे टेकवून गंडस्थळ श्री स्वामी चरणावर ठेवले, त्याच्या डोळ्यािून घळाघळा अश्रू वाहाि होिे. या घटनेवरून बखरकाराच्या प्रसंग उभा करण्याच्या क्षमिेचा प्रत्यय येिो. अिीच संवाद िैली लीला क्र. २०४ दोन वाघांना मुक्ती. क्र.२८, वर 'राजवाड्यािील उंदरांची गोष्ट' (३) लीला क्र.५४'तचमणीची गोष्ट' येथे तदसिे. याच बखरीि श्री स्वामींनी त्यांच्याकडे आलेल्या अनेकांना 'प्राण्यांवर दया करा, मुक्या प्राण्यास अन्न-पाणी म्हणजे चारा वैरण द्या, कुत्र्यास भाकरीचे िुकडे घाला,' असे सांतगिले. त्यांचे सेवेकरी अथवा अन्य कुणी आपापसाि भांडू लागले िर त्यांच्या हािावर िे 'मुंगी' ठेवि 'मुंगीसारखे वागा' म्हणून बजावि. या बखरीि श्री स्वामींचे प्रेम, कधी संवादािून िर कधी कृिीच्या वणवनािून कै. केळकर वणवन करिाि. श्री स्वामींची 'भातगरथी' नावाची लाडकी गाय होिी. िी सिि त्यांच्या सातन्नध्याि राहाि असे. पुढे तिला झालेल्या कालवडीचे नाव त्यांनी 'गोदावरी' ठेवले. त्यांच्या लाडक्या भातगरथी गाईची समाधी अक्कलकोटाि त्यांच्या समाधीलगिच बांधण्याि आली. त्यांच्या महातनवावण समयाचे त्यांचे गाई- वासरांवरचे प्रेम बखरीि पृष्ठ क्र. ३१३ वर सतवस्िर तदले आहे. िे असे "एक वाजण्याच्या सुमारास गाई-वासरे, त्यांच्या अंगावरून हाि तर्रतवला व (िे) आपल्या पलंगावर येऊन बसले." या व अिा प्रसंगांना बखरकाराने िब्दबध्द करून बखरनायकाचे वास्िववादी वणवन केले आहे. त्यािील सहजिा, वाचनीयिा, प्राण्याबद्दल प्रेम, तजवहाळा, चररत्रनायकाचे बाह्य आतण अंिर मूळ ित्त्व, वणवनािील समिोलपणा, चररत्रनायकाचे वाचकांना भावणारे श्रेष्ठत्व व देवत्व आदी समथवपणे वणवन केले आहे. दुसरा प्रसंग आहेलीला क्र. २४९ पृ.२८७. 'मल्लू गवळ्यास तिक्षा' याि मल्लू गवळी दुधाची दुप्पट तकंमि घेऊनही दुधाि पाणी घालिो; त्यामुळे दूध नासिे, सेवेकरी श्री स्वामींस हे वृत्त सांगिाि, िेवहा मल्लू गवळ्याच्या गोठ्यािील १५-२० म्हिी स्िनास हाि लावू देईनाि, munotes.in
Page 66
मध्ययुगीन मराठी वाड्मयाचा इतिहास भाग-२
64 स्िनािून रक्ताच्या येणाऱ्या धारा बघून 'मल्लू' भयभीि होिो. पुष्कळ औिधोपचार करूनही गुण येि नाही िेवहा िो श्री स्वामींकडे जाऊन केलेल्या अपराधाची कबुली देिो व श्री स्वामींची क्षमा मागिो, 'आजपासून अिी लबाडी कधीच करणार नाही अिी कबुली देिो, िेवहा क्षमािील वृत्तीचे श्री स्वामी 'जा होईल बरे' म्हणून सांगिाि. म्हिी पूवववि होिाि. याि घटनांचे, प्रसंगाचे, वयक्तीचे िब्दतचत्र बखरकाराने प्रभावीपणे रेखाटले आहे.' बखरीिून समाजजीवनाचे दिवन घडावे या हेिूने श्री स्वामी अक्कलकोटाि कायवरि असिाना इ.स. १८५७ िे १८७८ च्या दरम्यान असलेल्या राजकीय, सामातजक, धातमवक, आतथवक तस्थिीचे प्रतितबंब त्यांनी केलेल्या अनेक लीलांमधून पहावयास तमळिे. श्री स्वामी समथव व त्यांच्यािी संबंतधि पात्र, प्रसंग, घटना आदींचे 'अंिरमूलित्त्व' उलगडून दाखवावे या हेिूने (ली.क्र. २०४) या लीलेि श्री स्वामी तहमालयावर काही िपस्वयांसह एका गुहेि वेदांिावर चचाव करीि असिाना, दोन बाघ गुहेच्या प्रवेिद्वाराजवळ बसून िी चचाव ऐकि होिे िेवहा श्री स्वामी त्या दोन वयाघ्रास म्हणाले 'का हो पंतडि! अंधाराि का बसलाि? आमची सेवा करून मुक्त वहाल,' असा आिीवावद देऊन त्या दोन वाघांस जाण्यास आज्ञा तदली. अिाच स्वरूपाची एक लीला क्र. १६६, पृ. १९१ िे १९५ 'बावडेकर पुरातणक' या िीिवकाखाली आढळिे. उदा. दाररद्र्याने गांजलेले बावडेकर पुरातणक 'जन्मोजन्मीचे साथवक झाले, असे म्हणून घळघळा रडू लागले. श्री स्वामींचे पाय कधीच सोडायचे नाहीि,' असा तनिय करून िे श्री स्वामींचा तनरोप घेऊन तबऱ्हाडी आले. बखररचनेचा वेगळेपणा : रूढ बखरीच्या बतहरंगापेक्षा प्रस्िुि बखर वेगळी आहे. उदा. 'साहेबांनी मेहरबानी करून आज्ञा केली. त्यावरून विवमान ऐसे जे' (पृ.१०) अिी साधारणिः सुरुवाि असिे. दुसरे म्हणजे बखरीचा िेवट तवतिष्ट पध्दिीचा असिो, िी बखरीची र्लश्रुिी असिे. उदा. जे लक्ष्मीवंि असिील िे तविेि भावयवंि होिील, यिस्वी असिील िे तदतववजयी होिील. येणेप्रमाणे सवव मनोरथ पूणव होिील.' प्रस्िुि बखररचना वेगळी आहे. या बखरीच्या लेखनावर इ.स. १८३८ िे इ.स. १८७८ मधील राजकीय, सामातजक, धातमवक, िैक्षतणक आदींचा पररणाम झालेला तदसिो. इंग्रजी राजवटीचा अंमल िेवहा महाराष्रावर होिा. अक्कलकोट संस्थानही इंग्रजांच्या अतधपत्याखाली होिे. सामातजक तविमिा, बारा बलुिेदारी आतण अठरापगड जािी, अतस्ित्वाि होत्या. ब्राह्मण वगावचे वचवस्व, सोवळे-ओवळे याचा बतडवार होिा. 'संस्कृि' ही ज्ञान भािा होिी. उच्चवणीय सोडून अन्य वगव (वणव) तिक्षणापासून वंतचि होिा. अिा तवपररि पररतस्थिीि या बखरीचे नायक श्री स्वामी समथव तवतवध प्रकारच्या लीला करीि होिे. त्यांच्या या लीलामधून बखरकाराने स्थळ, काळ, वयक्ती, घटना, प्रसंग आदीच्या सहाय्याने 'श्री स्वामींचे' दैवी स्वरूप वाचकांसमोर िब्दबध्द केले आहे. िे करीि असिाना बखरीचा जो आकृतिबंध वर तनदेतिि केला आहे िो बहुिांिी कै. केळकरांकडून कमी-अतधक पाळला गेला आहे. या बखरीिील नायक श्री स्वामी समथव, त्या अनुिंगाने आलेली पात्रे, घडलेल्या घटना, प्रसंग आदी त्यांनी 'जसे पातहले, खात्री करून त्यांनी जसे ऐकले, त्यांना जसे भावले िसे त्यांनी तलतहले,' हे या बखरीचे तलखाणसूत्र तदसिे. munotes.in
Page 67
बखर कालखंड व प्रकार
65 या संपूणव बखरीि श्री स्वामी समथव हे एकमेव नायक आहेि. सवव लीला (२६४) त्यािील घटना, प्रसंग, वयक्ती श्री स्वामींिी प्रत्यक्ष संबंतधि आहेि. त्यािूनच श्री स्वामींचे 'वयतक्तमत्त्व' उकलि जािे. श्री स्वामी हे अविारी, दैवी, िारणहार, सुख समाधान देणारे, इतच्छि कामना पूणव करणारे कल्पिरू आहेि, नाठाळ, पापी, ढोंगी, लबाड, खोटा आचार धमव पाळणारे, अधमन वागणारे, ितिपुि तलप्त असणारे, अिा सवांना तठकाणावर आणणारे िे आहेि. श्री स्वामी समथांच्या भवय वयतक्तत्वाचा पट डोळ्यासमोर िब्दबध्द करण्याि बखरकार कै. केळकर यिस्वी ठरले आहेि. हेच या बखरीचे यि आहे. तिवरायांचे बंधु वयंकोजीराजे भोसले यांनी िंजावरच्या नायकराजांचा पराभव केला आतण दतक्षणेला मराठा साम्राज्य स्थापन केले. वयंकोजी महाराजांनी समथवतिष्य भीमस्वामी यांना िंजावर मध्ये समथांचा मठ स्थापन करण्यासाठी जागा तदली. त्या तठकाणी समथांचा मठ तनमावण झाला. (म. र. जोिी, दासबोध प्रस्िावना, नागपूर) ६.३.३ पेशÓयांची बखर – कृÕणाजी िवनायक सोहोनी या बखरीचा लेखक कृष्णाजी सोहोनी आहे. इ. स. १७१३ िे १८१८ या काळािील घडामोडींचा िपिीलवार उल्लेख याबखरीि आढळिो. ही बखर पेिवयांच्या पराक्रमाची गाथा आहे. मराठ्यांच्या इतिहासािील तवतवध प्रसंगा चे वणंन त्यामध्ये आहे. ६.३.४ पािनपतची बखर – रघुनाथ यादव गोतपकाबाईंच्या आज्ञेवरून रघुनाथ यादव तचत्रगुप्त यांनी ही बखर तलहीली. पातनपिाच्या युद्धानंिर २ विांिच इ. स. १६८४ - इ. स. १७६२) या काळािही बखर तलहीली गेली. याि पातनपिच्या युध्दाचे सूक्ष्म व वीररस पूणव वणवन केले आहे. पातनपिच्या युद्धाचे वणवन करणारी दुसरी बखर म्हणजे पातनपिीची बखर. लेखक रघुनाथ यादव. श्रीमंि महाराज मािु:श्री गोतपकाबाई यांच्या आज्ञेवरुन बखरीचे लेखन झाले. लेखन काळ इ. स. १७७० च्या आसपास या बखरीचा नायक कल्पांिीचा आतदत्य-सदातिवरावभाऊ तिंदे – होळकरांच्या भांडणाला स्पष्ट उत्तर देणारा हा नायक, तवश्वासरावाला गोळी लागिाच गतहवरून येणारा भाऊ येथे तदसिो. भाऊसाहेबांची तवतवध रूपे लेखक तचिारिो. युद्ध वणवनाि त्यांचा हािखंडा आहे. वणवन प्रसंगी िो रामायण महाभारिाच्या उपमा वापरिो. तनवेदन िैली, भािा हुबेहूब वणवन याि लेखक वाकबगार आहे. पातनपि ही मराठ्यांच्या इतिहासािील एक िोककथा आहे, आतण या िोककथेचा िोकात्म प्रत्यय बखरीि तमळिो हेच तिचे यि आहे. असे या बखरीबद्दल म्हटले जािे. (तवकीपीतडया) पतनपिच्या युद्धाचे वणवन करणारी दुसरी बखर म्हणजे पातनपिीची बखर. लेखक रघुनाथ यादव. श्रीमंि महाराज मािु:श्री गोतपकाबाई यांच्या आज्ञेवरुन बखरीचे लेखन झाले. या बखरीचा नायक कल्पांिीचा आतदत्य – सदातिवरावरभाऊ तिंदे – होळकरांच्या भांडणाला स्पष्ट उत्तर देणारा हा नायक, तवश्वासरावाला गोळी लागिाच गतहवरून येणारा भाऊ येथे तदसिो. भाऊसाहेबांची तवतवध रूपे लेखक तचिारिो. युद्ध वणवनाि त्यांचा हािखंडा आहे. वणवन प्रसंगी िो रामायण महाभारिाच्या उपमा वापरिो. तनवेदनिैली, भािा हुबेहूब वणवन याि munotes.in
Page 68
मध्ययुगीन मराठी वाड्मयाचा इतिहास भाग-२
66 लेखक वाकबगार आहे. पातनपिही मराठ्यांच्या इतिहासािील एक िोककथा आहे, आतण या िोककथेचा िोकात्म प्रत्यय बखरीि तमळिो हेच तिचे यि आहे. असे या बखरीबद्दल म्हटले जािे. पानीपिाचा हा प्रसंग १४ जानेवारी १७६१ मध्ये घडला. ६.३.५ भाऊसाहेबांची बखर – कृÕणाजी शामराव भाऊसाहेबांची बखर ही मराठी वाड्:मयेतिहासािील अत्यंि लातलत्य पूणव, श्रेष्ठ वाड्:मयगुणांनी युक्त असणारी नावाजलेली बखर आहे. बखरीच्या कत्यावबद्दल मि तभन्निा आढळिे. कृष्णाजी िामराव व तचंिोकृष्ण वळे अिी लेखनकत्यांची दोन नावे आढळिाि. परंिू कृष्णाजी श्यामराव हेच याचे लेखक असावेि असे वाटिे. बखरीचा रचना काळ इ. स. १७६२-६३ असावा. ‘भाऊसाहेबांची बखर’ असे याचे वयतक्त वाचक नाव असले, िरीही बखर वयतक्त केंतद्रि नाही. इ. स. १७५३ साली रघुनाथरावांनी जाटाच्या कुंभेरीवर स्वारी केली. िेथ पासून इ. स. १७६१ साली पतनपिच्या पराभवाने िोक होऊन नानासाहेब पेिवे यांचे तनधन झाले व माधराव पेिवेपदी आरूढ झाले, इथ पयंिचा इतिहास व उत्तरी भारिािील मराठ्यांच्या राजकीय घडामोडींचे सूक्ष्म व वास्िव वणवन याि येिे. इतिहास व वाड्मय िसेच भािा सौदयव व तवचार सौन्दयव याचा तमलार् या बखरीि तदसून येिो. वयक्तीवणवने, प्रसंगवणवने, वस्िूवणवने यांनी बखरीला समृद्ध केले आहे. ‘भाऊसाहेबांची बखर’ या तवियावर, मु. श्री. कानडे, र. तव. हेरवाडकर, ि.ना. जोिी यांची पुस्िके आहेि. भाऊसाहेबांची बखर ही मराठी भािेिील एक प्रतसद्ध बखर आहे. मराठी वाड्:मयेतिहासािील अत्यंि लातलत्य पूणव, श्रेष्ठ वाड्:मयगुणांनी युक्त असणारी नावाजलेली बखर म्हणजे भाऊसाहेबांची बखर होय. या बखरीच्या कत्याव बद्दल मि तभन्निा आढळिे. कृष्णाजी िामराव व तचंिोकृष्ण वळे अिी नावे अभ्यासक मानिाि; परंिु कृष्णाजी श्यामराव हेच याचे लेखक असावेि असे वाटिे. बखरीचा रचना काळ इ. स. १७६२-६३ असावा. ”भाऊसाहेबांचीबखर’ असे याचे वयतक्त वाचक नामातभमान असले, िरीही बखर वयतक्त केंतद्रि नाही. इ. स. १७५३ साली रघुनाथरावांनी जाटाच्या कुंभेरीवर स्वारी केली. िेथ पासून इ. स. १७६१ साली पातनपिच्या दारुण पराभवाने नानासाहेब पेिवयांचे तनधन झाले व माधवराव पेिवेपदी आरूढ झाले, इथ पयंिचा इतिहास व उत्तरीभारिािील मराठ्यांच्या राजकीय घडामोडींचे सूक्ष्म व साद्यंिवणवन याि येिे. त्यािील काही वाक्ये – जैसे भडभुंजेला ह्या भाजिाि की तवद्युल्लिापाि वहावा िसा एक धडका जहाला. ”भाऊसाहेबांची बखर’ या तवियावर, याच नावाची मराठीि अनेक पुस्िके आहेि, बखरीिील मजकूर ित्कालीन समाजािील काही चालीरीिीवर प्रकाि टाकिो. सिीची पद्धि, पाठीवर जखम झालेल्या सैतनकांची समाजाि होणारी हेटाळणी यांचा उल्लेख बखरकाराने केला आहे. munotes.in
Page 69
बखर कालखंड व प्रकार
67 आपली ÿगती तपासा: १. ÿij : बखर Ìहणजे काय? बखरéची Öवłप व वैिशĶ्ये सांगा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ६.४ समारोप बखर हा स्विंत्र आतण संपन्न वाड्मय प्रकार आहे. बखरकार भूिकाळािील वयक्तींना आतण घटनांना जीवंि करून मराठयांच्या इतिहासावर प्रकाि टाकणाऱ्या काही महत्त्वाच्या बखरी आहेि. याबखरी इतिहास संिोधनाि अत्यंि महत्त्वाचे काम करिाि. इतिहाससंिोधनाचीइिरहीसाधनेअसलीिरीहीबखरीमध्येअनेकघटनांचाउलगडाहोिजािो.मतहकाविीच्या बखरीपासून पेिवेकाळाि अनेक बखरी तलतहल्या गेल्या आहेि. बखर वांड्मायिून अनेक थोर पुरुिांची वयतक्ततचत्रे आकाराला आली आहेि. बखरीिून आपल्याला मराठ्यांचा इतिहास जाणिा येिो. तिवाजी महाराज, संभाजी महाराज, िाहू महाराज, भाऊसाहेब, मल्हारराव होळकर, यिवंि होळकर, पतहले बाजीराव पेिवे, तजजाबाई,िाराबाई, येसूबाई, सोयराबाई अिा अनेकतवध वयतक्ततचत्रणे बखरीि आलेले आहे. या बखरीमध्ये आपणास कावयात्मकिा, कलात्मक आतवस्कार, भावसौदयव, रचना वैतिष्टे, प्रसंग वणवन, तवचारसौदयव, संस्कृिप्रचुरिा या सारख्या अनेकतवध तविेिांनी बखर समृद्ध आहे. मराठी बखरीची भािा ही गद्य- पद्य तमतश्रि आहे. बखरीिून मोठ्या प्रमाणाि ित्कालीन मराठी सत्तेचे आतण साम्राज्याचे आपणास दिवन घडिे. बखर केवळ सातहत्य म्हणूनच अभ्यासिा येि नाहीिर त्यािून मराठ्यांचा इतिहास कळि जािो. बखरची भािा अत्यंि आकिवक असल्याने त्या अतधक वाचनीय झाल्या आहेि. इतिहासवाचकांच्या डोळ्यांसमोर उभाकरण्याची िाकद या सातहत्य प्रकाराि तनतििच आहे. ६.५ संदभªúंथ i. गं. ब. ग्रामोपाध्ये, मराठीबखरगद्य, वहीनसबुकस्टॉल, पुणे, प्र.आ. १९५२ ii. तव. का. राजवाडे, राजवाडेलेखसंग्रहभाग१ - ऐतिहातसकप्रस्िावना, तकिरिाळाप्रेस, पुणे iii. संपा. मु. श्री. कानडे, भाऊसाहेबांचीबखर iv. कुलकणीअ. रा., देिपांडेप्र. न. ,मराठ्यांचाइतिहासभागपतहला v. कुलकणीअ. रा., खरेग. ह. (संपा), मराठ्यांचाइतिहासखंड१ vi. र. तव. हेरवाडकर, मराठी बखर, अनमोल प्रकािन, पुणे vii. https://rmvs.marathi.gov.in/books viii. https://vishwakosh.marathi.gov.in/२७९२७/ munotes.in
Page 70
मध्ययुगीन मराठी वाड्मयाचा इतिहास भाग-२
68 ६.६ ÿijसंच अ) िदघō°री ÿij िलहा. १. बखर िब्दांची वयुत्पत्ती सांगून लेखना मागची प्रेरणा स्पष्ट करा. २. बखरीचे ऐतिहातसक व वाड्:मयीन मूल्य स्पष्ट करा. ३. 'इतिहास संिोधनाचे साधन म्हणून बखरीचा कसा उपयोग होऊ िकिो.' स्पष्ट करा. ४. तिवपूववकालीन बखरींवर प्रकाि टाका. ५. तिवकालीन बखरींवर प्रकाि टाका. ६. पेिवेकालीन बखरींची मातहिी द्या. ७. मतहकाविीची बखर अत्यंि महत्त्वाची का मानली जािे? ८. भाऊसाहेबांची बखर प्रतसध्द का आहे, याचे सतवस्िर स्पष्टी करण द्या. ब) टीपा िलहा १) 'श्रीछत्रपिींची ९१ कलमी बखर – दत्तोतत्रमल वाकेतनस ' २) भाऊसाहेबांची बखर ३) पेिवेकालीन बखरी ४) 'सभासदांची बखर' ५) राक्षस िागडीची लढाई munotes.in
Page 71
Turnitin OriginalityReportProcessed on: 22-Nov-2022 13:44 ISTID: 1961112381Word Count: 35488Submitted: 1History of Medieval MarathiLiterature By Tyba Sem 6Idol, University Of Mumbai Similarity Index1%Internet Sources:0%Publications:0%Student Papers:1%Similarity by Source1% match(student papersfrom 17-Aug-2022)Class: MarathiAssignment:TYBAPaper ID:1883485964< 1% match (student papers from 09-Sep-2022)Submitted to University of Mumbai on 2022-09-09< 1% match (student papers from 02-Aug-2022)Submitted to University of Mumbai on 2022-08-02श िहार वी डा:◌्मय घटक रचन ◌ा १.१ उदद्शे १.२ पसŊत् वान ◌ा १.३ िवषय पवŊशे १४. प वो डा◌ाक वा̳पकŊ रा १.४.१. प वो डा का वा̳पकŊ रा िवशषे १.५ ल वाण की वा̳पकŊ रा १.५.१. िवषयिववचेन १.५.२ ल वाण ची ◌े सम जा शा अीसलले ◌े न ता ◌े १.५.३ ल वाण ची ◌े व िशै?य ◌े १.५.४ल वाणय् चा ◌े पकŊ रा १.६ क हा ◌ीपमŊखु श हा री – र मा ज शो –ीर मा जगनन् था त सा ◌े १.७ह नो जा बी ळा ◌ा १.८ परशर मा १.९ श हा री पभŊ कार १.१० अनतं फंद ◌ी १.११ पभŊ कार १.१२सम रा पो १.१३ सदंभरŤ्थं १.१४ पर्? वाल ◌ी १ १.१ उदद्शे • श िहार ◌ीक वाय् चा मी िहात ◌ीिमळले • मह रा षाटŌ् ता ली पमŊखु श िहार चां ◌ीम िहात िमीळले • ल वाण वी प वो डा ◌ाय शािहार की वा̳पकŊ रा चा ◌ीम िहात ही ईोल • श िहार की वाय् चा ◌े पकŊ रा समजत ली • श िहार◌ीव डा:◌्मय तानू िचतणŊ झ लालेे सम जा ज वीन समजले १.२ पसŊत् वान ◌ा श िहार ◌ी क वाय् ह◌े मर ठा ◌ी ब णाय् चा ◌े क वाय् आह ◌े ह ◌े बह?जन सम जा चा ◌े आवडत ◌े क वाय् आह ◌ेततक् ला नी
स मा िजाक आ िण र जाक?य
ज वीन
चा
◌े पर् ित िबबं
आह
◌े ह ◌ी क िवत ◌ा लकोज वीन तानू िनमरा ण् झ ला ◌ीइ.स १८१८ स ला पीशेव ईाच अ◌ासत् झ ला ◌ामह रा षाटŌ् ता लीम णास चां ◌ास̺भ वा, तय् चां ◌े िवच रा, तय् चां ◌े गणुद षो, िवव हा, पत -ीपतन् िमीलन, पणŊयच?◌े ,◌ा मदर् गडय् चा ◌ा शगं◌ृ रा, िनर पो, िवरह, पमő, स हास, व रीगत ,◌ी पर कामŊ, उपदशे,दवेसȅु ,◌ी भ ?ि◌ ई वय्? झ लाे आह.◌े अठर वाय् ◌ाशतक ता उगम प वालले ◌ीक िवत ◌ामˤज◌े श हा री ◌ीक वाय् ह यो.‘श हा री’ ह ◌ाशबद् क िव य अ◌ाथरा lj् '◌ाश इार' य माळू अरबशीबद् वा?न आल आाह ◌े य शा िहार की िवतचे पी वो डा आा िण ल वाण ◌ीअश ◌ीद नो अगं ◌ेआहते य ◌ाव ङा्गʄ माळुचे १९वय् ◌ाशतक ता ली क वाय् अ िधकच सम̊ध् झ ला ◌े मह रा षाटŌ्चाय् ◌ासपंणूर् ससंक्◌ृत ची ◌े दशरन् य सा िहातय् तानू घडत.◌े १.३ िवषय पवŊशे प वो डा ◌ास दारकरण रा ◌े ग याक मर ठाम ळोय् पाद̡त ची पाहेर वा क?न डफचय् सा था वीर प वो डा ◌ा स दारकरत ता. ल वाण ◌ी स दार करत ना ◌ा मर ठाम ळोय् ◌ा वशे ता ली ? ◌ी कल का रा ल वाण ◌ीस दार करत.◌ेश िहार ◌ी व डा:◌्मय चा ◌ी मळू परपंर ◌ा ल कोस िहातय् तानू आलले ◌ी असल ,◌ीतर ही ◌ी अ िभज ता स िहातय् चा ◌े ससंक् रा सव् की राल ◌े आहते. प वो डा ◌ाव ल वाण ◌ीिमळनू श िहार ◌ीव डा:◌्मय पकŊ रा अ िसȅव् ता आल ◌ाआह.◌े प वो डा वा ल वाण ◌ी रचन ◌ाकरण राय् ला ◌ा 'श हा री' मˤत ता. प वो डा ◌ा ह ◌ा क वा̳पकŊ रा िशवक ला ता तर ल वाण ◌ीह ◌ा क वा̳पकŊ रा पशेव ईात उदय सा आल .◌ा सगं ती नतृय् आ िण अ िभनय य अ◌ागं नां ◌ीिवक िसत झ ला .◌ा श िहार वी डा:◌्मय मˤज ◌े प वो डा ◌े आ िण ल वाणय् ◌ाह ◌े ल कोवडा:◌्मय आह.◌े जतर् ◌ा िकंव उातˢ चाय् ◌ा वळे ◌ी श हा री चां ◌ी प लाे ग वा गा वा ता उभ ◌ीर हात ता. ितथ ◌े ह ◌ी कल ◌ा स दार केल ◌ी ज ता.◌े ह ◌ा सहज आकलन ह णो रा ◌ा कŊेŊmunotes.in
Page 72
वा̳पकŊ रा आह.◌े पर् राभं ◌ी ह ◌ी रचन ◌ा ल को चांय् ◌ा शमŊ प?रह रा सा ठा ◌ी झ ला ◌ी व तय्नातंर मन रोजंन सा ठा झी ला .◌ी हळšळू प?र िस̠त ◌ी बदल ◌ू ल गाल .◌ी सम जा चाय् आािवषक् रा ता बदल ह ऊो ल गाल.◌े श िहार ◌ी करण रा ◌े श हा री ह ◌े सवर् ज ता -ीजम ता चीं ◌ेह तो.◌े ह ◌े क वाय् सम जा प?रवतरन् चा ◌े आ िण ल कोज गातृ ची ◌े स धान ह तो.◌े श हा री ह◌े बह?त क?न बह?जन सम जा ता ली ह तो.◌े त ◌े सम जा चा ◌े उपदशेक, कव ,◌ी नट, ग याकसवर् क हा ◌ीह तो.◌े त ◌े ल को चां ◌े मन रोजंन कर ती असत. तय् चां शार् तो सावर् स मा नाय्शतेकर आी िण क माकर वीगर् ह तो .◌ा तय् चांय् वा ङा्गʄ नी ज णा वीतेनू ल कोग ती आ िण लकोकल ◌ा य नां ◌ी घड िवलय् ◌ा ह तोय् .◌ा अवत ◌ी भ वोत चीय् ◌ा प?रसर ताल ◌े ? ना तय्चांय् पा शा ◌ीह तो.◌े म İखौक परपंरने ◌े िमळ लाले ◌े ह ◌े ? ना त ◌े ज पो सात ह तो.◌े श िहारनां आीपलय् ◌ा पद̡त नी ◌े ल को चां ◌े मन रोजंन केल.◌े आपलय् ◌ा प?रसर ता ली ब लो भी षा◌ा आ िण िनसगर् य चांय् शा ◌ी तय् चां ◌े न ता ◌े ज डोल.◌ेश हा री चां ◌े क यारŢ्म ग वाचय् ◌ाचवह् टाय् वार, झ डा चांय् ◌ा स वाल ती, जतचőय् ◌ा िठक णाचय् ◌ा म कोळय् ◌ा ज गाते, क हा◌ी वळे ◌ा बलैग डा वीर रगंमचं तय रा क?न ह तो असत. श िहार चांय् ◌ा क यारŢ्म ला ◌ा कशचा ही ◌ीवगरव् रा ◌ी नस ◌े तवेह् ◌ा सम जा ता ली सवर् पकŊ राच ◌े र िसक तय् ◌ा क यारŢ्म ला◌ा गद? करत असत. श हा री आपलय् ◌ा शर् तोय् चां ◌ी व ङा्गʄ नी ज ना ल? ता घऊेन रचन◌ा स दार करत असत. सवरस् मा नाय् म णास ला ◌ाज ◌े हव ◌े त ◌े दणेय् चा ◌ा पयŊतन् श िहारनां ◌ीकेल ◌ा आह.◌े पर् िसदध् श िहार नां आीपलय् ◌ा िन िमरत् ◌ी स ठा ◌ी सतं क िवत ,◌ा पडंि◌त क िवत ,◌ा ल कोव ङामय य तानू सदंभर् उभ ◌े केल ◌े आ िण आपले स िहातय् ल कोसमšकाड ◌े स दार केल.◌े १.४ प वो डा का वा̳पकŊ रा प वो डा ◌ाग याक िकंव ◌ास दार करण रा ◌ेमर ठाम ळोय् ◌ापद̡त ची ◌ापहेर वा क?न डफचय् ◌ास था वीर प वो डा ◌ास दार करत ता. एखदा ◌ापसŊगं, घटन ,◌ा लह ना- सह ना पसŊगं, श यौर् प वो डाय् ता म डांण ◌े अप ?ि◌ेत असत.◌ेतय् चा ◌ी ल बां ◌ी ब िघतल ◌ी ज ता न हा .◌ी फ? घटन ◌ा शर् तोय् चांय् ◌ा ?दय पाय?त पहोचव वा ली गात.◌े य माधय् ◌े पर् माखुय् ना ◌े व री रस असत .◌ो प वोडय् चा शाबद्श: अथर्उचच् रा ता ली सवं दा (ससंक्◌ृत पर् +वद > पवद> पवड>पव डा ◌ा>प वो डा )◌ा अस ◌ाहतो .◌ो व री चांय् ◌ापर कामŊ चा,◌े ब िदुȮ?चे ◌े तसचे एख दाय् चा ◌े स माथų् गणु, क शौलय् ई.क वाय् ता̱क वणरन् पशŊसत् ◌ी िकंव ◌ा सȅु सीमुन ◌े मˤज ◌े प वो डा अ◌ास ◌ापव डा ◌ाय◌ाशबद् चा अ◌ाथर् आह.◌ेप वो डाय् चा उाचच् रा ? ना?◌ेर ◌ी मधय् ◌े “पवद”अस ◌ाकेललेआाढळत .◌ो प वो डाय् ता बह?तक?न ऐ ितह िसाक घटन ◌ासम रो ठऊेन रचन ◌ाकेल जी ता ◌ेआ िण मन रोजंक पद̡त नी ◌े स गांि◌तल जी ता.◌े प वो डा ◌ामˤज ◌े सत् ितु करण,◌े प वो डा◌ामˤज ◌े पर कामŊ चा ◌े वणरन् करण.◌े ह ◌े कथक वाय् आह ◌े य चा ◌ी च ला ध वात ◌ीआ िणवगे ना ◌े असत.◌े तय् माधय् ◌े न टा̳पणूरत् ◌ाअसत.◌े श हा री य ता ली व ता वारण शा ◌ी एक?पझ लाले ◌ा असत .◌ो तय् माळुे तय् ता रस िन िमरत् ◌ी ह तो.◌े तय् ता ल कोग ती चांय् ◌ा भ वाभवान ◌ा िच िततŊ झ लालेय् ◌ा असत ता. प वो डाय् ता ली वणरन् ◌े सतय् असत लीच अस ◌े न हा.◌ी क हा ◌ी वळे ◌ा अव साȕ सत् ितु दखे ली असत.◌ेतय् ता क हा वीळे ◌ादतं कथ चां हा◌ीउलʍे केल ◌ाज ता .◌ो तय् चां ◌ी रचन ◌ा व रीव?◌ृ ली ◌ा आव हान करण रा ◌ी असत.◌े प वोडा ◌ा दकुŊशर् वाय् असत .◌ो प वो डा ◌ा स गांत ना ◌ा अ िभनय कर वा ◌ाल गात ,◌ो ह ताव रा ◌ेकर वा ◌े ल गात ता. प वोडय ला डाफ आ िण तणुतणु ◌े य चां सी था अस वा ◌ील गात.◌े ह गादय्पदय् ता̱क असत .◌ो ह ◌े व री चांय् ◌ापर कामŊ चा ◌े वणरन् असत.◌े तय् ता जयग णा गदय् पदय्सव्?प ता असत.◌े िनवदेन सव्?प द घीर् रचन ◌ा असत.◌े पतŊ̳के प वो डाय् चाय् ◌ा स?◌ुव ता सी,मधय् ◌े आ िण शवेट ◌ीसप्? कीरण सा ठा ◌ीगदय् भ गा ट का वा ◌ाल गात .◌ो य ता अनके पतार् ◌े असत ता. पण तय् ता ली मखुय् श हा री आ िण तय् चा ◌ास था दी रा असत .◌ो त ◌े दघोहे पी वो डाय् ता ली वय्??च ,◌ी पसŊगं चा ◌ीबत वाण ◌ीकरत ता. च कौ ता वणरन् केललेय्◌ामखुय् प तार् चा ◌ीबत वाण ◌ीश हा री करत ◌ोआ िण ग णौ प तार् चा ◌ीबत वाण ◌ीस था दी राकरत .◌ो सतूधŊ रा चा ◌े क मा मखुय् श हा री करत .◌ो श हा री ह ◌े सवर् करत असत ना ◌ामखुय् कथ नाक पकडनू ठवेत .◌ो प वो डाय् चा ◌े मखुय् उदद् ?◌ी ल कोज गातृ आीह.◌े छतपŊत◌ी िशव जा ◌ीमह रा जा चां पा वो डा ,◌ा सव् ता?◌ंयव री स वारकर चां ◌ाप वो डा ,◌ा झ शा चीय्◌ार णा ची ◌ा प वो डा ,◌ा आ िद प वो डा ◌े ल कोज गातृ ◌ी आ िण जयग नाह ◌ी करत ता. पठठ्◌े ब पाŝ वा चां ◌ा मबं◌ुईवर ली ल वाण वीज ◌ा प वो डा ,◌ा र माज शो चीं ◌ा दषुक् ळा वार लीप वो डा ◌ा ह ◌े वणरन् करण रा ◌े आहते. अ? नाद सा चां ◌ा िशवक ळा ता ली प वो डा ◌ाह ◌े इितह सा चा ◌े वणरन् करण रा ◌े आहते. १.४.१ प वो डा का वा̳पकŊ रा िवशषे: १) श हा री प वोडाय् ता ली वणų-् िवषय शा ◌ीत दा ताʄ् झ लाले ◌ाअसत .◌ो २) प वो डा ◌ाक वा̳पकŊ रासʩसंफ्◌ूतर ◌् नसनू परपर्?◌ेरत असत .◌ो ३) प वो डा ◌ा क णो चाय् ◌ा तर ◌ी स गांणय् नासु राआ िण आ िथरक् ल भा सा ठा ◌ी त ◌ो िल िहलले ◌ा असत .◌ो ४) प वो डा भा वा तोƃ असत .◌ो५) प वो डा ◌ा?क-शर् वाय् असत .◌ो प वो डा ◌ास गांत ना ◌ाह वाभ वा कर वा ◌े ल गात ता. ६)प वो डा ◌ाव रीव?◌ृ ली आावह् ना करण रा ◌ाअसत .◌ो ७) प वो डाय् ता ली वणरन् ◌े सतय्असत लीच अस ◌े न हा .◌ी तय् माधय् ◌े अ िभम ना, अव साȕ सȅु ,◌ी अ ितशय ?◌ो?, िनदंअ◌ासत.◌े ८) प वो डाय् चा ◌ीरचन गादय्-पदय् िम िशतŊ असत.◌े प वो डाय् ता प?रण मा सधाणय् सा ठा अीधनू- मधनू गदय् चा वा पार केल ◌ाज ता .◌ो तय् माळुचे इ ितह सा चायर् िव.क .◌ार जाव डा ◌े प वो डाय् सा ‘चपंकू वाय्’ मह्टल ◌े आह.◌े ९) प वो डा ◌ाग णा रा ◌ाएकट अ◌ासल◌ातर तीय् ला ◌ास था दी रा घय् वा ◌े ल गात ता. १०) प वो डाय् चा ◌ीरचन ◌ाग धोंळ सा राख◌ीअसत.◌े गणशे, श राद अ◌ाश ◌ादवेत नां नामन असत.◌े १.५ ल वाण ही का वा̳पकŊ रा १.५.१ििेीोेेीmunotes.in
Page 73
िवषय िववचेन ल वाण ◌ीमˤज ◌े भ ता चा ◌ीर पो ◌े ल वात ना माˤ वाय चा ◌े ग ती. ‘‘ल”◌ू मˤज◌े क पाण ◌े िपक चां ◌ीक पाण ◌ी करत ना माˤ वाय चा ◌े ग ती. “लवण” मˤज ◌े सदं◌ुर य वा?न ल वाण अीसहे मीˤत याते.◌े ल वाण ◌ी ह ◌ाएक नतृ̳पकŊ रा आह ◌े आ िण त ◌े च ला नी ◌े गईाले ज ता.◌े ल वाण मीधय् ◌े स मा नाय् म णास चा ◌े सखु-द:◌ुख आ िण शगō◌ृ रा य चां ◌े वणरन्यते.◌े प वो डाय् चाय् ◌ाम ना ना ◌े ल वाण ◌ीआक रा ना ◌े लह ना असत.◌े ितचय् ता िनवदेनप?◌े◌ाभ वान ◌ाअ िवषक् रा ला ◌ाज सात् पर् धा नाय् असत.◌े त ◌ी य ◌ा सव्?प चा ◌ी असत.◌े लवाण ◌ी अ िधक त ला ठकेय् वार, सगं ती चाय् ◌ा व नतृय् चाय् ◌ा अगं ना ◌े ग ता याते.◌े ल वाणदीकुŊ शर् वाय् असत.◌े त नीतृय्, न टाय्, सगं ती आ िद अगं ना सी दार केल ◌ी ज ता.◌े तय् माळुेत ◌ीअ िधक आकषरक् असत.◌े तय् ता ल वाण ती िदसण रा ◌ीमर ठाम ळोय् ◌ावळण चा ◌ी खसा मह रा षाटŌ् यीन वशे प?रध ना केलले ◌ी न ियाक ◌ा असत.◌े ल वाण मीधय् ◌े शगō◌ृ रा, क टौबुंि◌क ज वीन, भ ?ि◌, अधय् ताम्, स मा िजाक, वरै गाय्, उपदशे आ िद िवषय वांर ल वाण ◌ी िलिहल ◌ीज ता.◌े ल वाण ली ◌ाक णोत हा ◌ी िवषय वजų् न हा .◌ी ल वाण ◌ीत ला ठकेय् ता मˤत◌ा यणेय् सा राख ◌ीरचन ◌ा असत.◌े ल वाण ◌ी ह ◌ी सगं ती ??य् ◌ा आकषरक् असत.◌े क हा ◌ीवळे ◌ा त ◌ी बटबट ती भडक स̠लू सव्?प ता असत.◌े १.५.२ ल वाण ची ◌े सम जा शा अीसलले ◌ेन ता ◌े – ल वाण ◌ीह ◌ारचन पाकŊ रा िव िवध अगं ना ◌ी िवक सा प वालले ◌ाआह.◌े तय् चा ◌ेसम जा शा ◌ीन ता ◌े आह.◌े म णास चाय् ◌ा आयषुय् ता ली त ?◌ाण̳क ळा मˤज ◌े बहर चा ◌ाक ला शगō◌ृ ?◌ारक वणरन् तर आहचे. ल वाण ◌ीव डा:◌्मय ता शगō◌ृ ?◌ारक ल वाणय् बांर बोर,दवेत ◌ावणरɆर, सतं म हा ताʄ्, ?तेर् वणरɆर, पर् सा गंि◌क िनप ितुकőच तीकर् रा, पर? रीत,प?◌ुष, सवत मीतŷ, पहलेव ना, पत आी िद िवषय वांर ल वाणय् ◌ा आहते. कृषण् आ िण ग िपोक◌ा य चांय् ◌ा शगō◌ृ रा वार ल वाणय् ◌ा आहते. ल वाण ती दवेदवेत माधल ◌ाशगō◌ृ रा द खा िवल◌ाज ता ,◌ो तस ◌ाल िकौक िवषय वार ली शगō◌ृ रा द खा िवल ◌ाज ता .◌ो न ती ची ◌े िचतणŊ लवाण ती केल ◌े ज ता.◌े क टौ बुंि◌क आ िण स मा िजाक ज वीन ता परपंरने ◌े च लात आललेय् नाती कीलɓ ◌ा िटकवनू धरण,◌े कजर् क ढाणय् चाय् वा?◌ृ ली ◌ास मा िजाक िवर धो दशर व्ि◌ल ◌ाआह.◌े ल वाण ती ली ? ◌ीनतृय् तानू प?◌ुष ला ◌ाआक िषरत् करण रा ◌ी? ◌ीआह.◌े ततक् ला नी? यी चां ◌े नटण,◌े मŜडण,◌े द िगान ◌े आद चीं ◌ीकलɓ ◌ाल वाण वी?न करत ◌ायते.◌े िव िवधतचे◌े वणरन् ल वाण ती आल ◌े आह.◌े तय् ◌ाक ळा ता ली िव िवध खळे चां ◌े दशरन् ल वाण तीघडत.◌े ‘‘ िवट ◌ीद डां◌ू आ िण चडŐ◌ू –लग रोय् ,◌ा लपडं वा ,◌ी क वाड ◌ीI स खारप डाय ,◌ा भवोर,◌े चकर् ग ठोय् चाय् ◌ापरवड ◌ीI ह?ततु,◌ू हम मा ,◌ा ह?बंर घ लानू मलुे वडत ◌ीब बोड I◌ी’’श िहार नां ली वाण ती शगō◌ृ रा रस ला पार् धा नाय् िदल.◌े सवर् ?ि◌य चांय् वादेनचे ◌े सव्?प वतय् वादेनले ◌ा अ ितशय ?◌ो?च ◌े सव्?प पर् ?◌ा झ ला ◌े आह.◌े ?ि◌य ◌ा आ िण क हा ◌ी प?◌ुषय चांय् ◌ा दखे ली द:◌ुख माळुे ल वाण ती िव िवध रस पगŊट झ लाे आह.◌े आपलय् काडे अनकेवषरा च् पीरपंर आाह.◌े तय् पारपंरने ◌े क हा ◌ीसमजतु तीर क हा सीकं◌ेत आलले ◌े आहते. १एख दाय् सा̠ळ ला ◌ा िकंव वासȓू ◌ा िवट ळा झ ला ,◌ा तर वसत् ◌ु ग मोतूर् ना ◌े िशपंनू प िवतर्क?न घणे.◌े २. ३. ४. ५. ६. ड ळोय् चा ◌ीप पाण लीवण.◌े ड वा ◌ीब हा ◌ीफुरफुरण.◌े शभु िचनह्म नाण.◌े घरचय् आाडय् वार बसनू क वाळ ओारडल ◌ातर शभु िचनह् म नाले ज ईा. ब लाक हणोय् सा ठा मी ता ◌ानवस करत.◌े य ◌ासवर् सकं◌ेत नां ◌ाल वाण ची ◌ाशर् तो ◌ासमरस ह तो .◌ोमन चा ◌े रजंन कर वा ◌े ह ची भ िमूक ◌ामहतव् चा ◌ी आह.◌े ल वाण ची रीचन ◌ाकरत ना ता◌ील को नां जा सात् ती-ज सात् कश ◌ीआवडले ह ◌े प िहल ◌े ज ता.◌े ल कोरजंन करत -ाकरतला को िश?ण ह पायŊतन् केलले ◌ा िदसत .◌ो १.५.३ ल वाण ची ◌े व िशै?य ◌े १) ल कोरजंन ह ◌ाल वाण ची ◌ा उदद्शे असत .◌ो तर ही ◌ी क हा ◌ी ल वाण तीनू आधय् िता̱कत ◌ा िदसत.◌े २) ३)ल वाण ची ◌ीरचन साŴै नसनू अ ितशय ब धांसेदू अश अीसत.◌े ल वाण ची ◌ा िवषय ध िमारक् आिण प रौ िणाक असल ◌ातर ही बीवह्शं ◌ील वाणय् तानू उतƃ, कध -ीकध ◌ीउ? ना शगō◌ृ राअसत .◌ो ४) ल वाण ची रीचन ◌ात लाबदध्, खटकेब जा असत,◌े य सा ठा ◌ीअनपुर् सा व यमकअलकं रा चा ◌ा व पार केल ◌ाज ता .◌ो ५) ६) ल वाण ती ८ िकंव ६ा म तार् चां ◌े आवतरन्असत.◌े िवव हा, पत -ीपतन् ◌ी िमलन, पणŊय च?◌े ,◌ा शगō◌ृ रा, पत -ीपतन् ◌ी िवरह, वय् िभाच रा◌ी पमő, ज ?◌ारण ची ◌े पमő अस ◌े िव िवध िवषय आढळत ता. ७) ल वाण ली ◌ातणु-तणुय् चा वीढ लोक?च गीरज असत.◌े ८) ल वाण मीˤत नां ,◌ा त ला व सŝ स भां ळा वा ◌ाल गात .◌ो १.५.४ल वाणय् चां ◌े पकŊ रा – १ ) आधय् िता̱क ल वाण ◌ी – स िहातय् ता ली क वाय् य तानू आधय्िता̱क ल वाण ची ◌ा उगम झ ला ◌ा आह.◌े ? ना भ ?ि◌ िव? चा ◌ा पस रा ◌ा ह ◌े स रा ◌े उभ ◌ेकरणय् सा ठा ◌ी य ◌ा पकŊ राचय् ◌ा ल वाणय् चां ◌ीरचन ◌ाझ ला .◌ी २) भदे की ल वाण –ी िविवध पर्? ?◌ोर,◌े ग?◌ु िशषय् सवं दा, र मा याण मह भा रात य वार पर्? द नो प? माध ली पर्ितप? ला ◌ा पर्? िवच राण ◌े ह ◌ी चढ चा ◌ी ल वाण ◌ी आ िण दसुरय् ◌ा प? ना ◌े ल वाण तीनूउ?र दय् याच ◌े य ला ◌ा'उत रा चा ली वाण '◌ी अस ◌े मˤत ता. कलग तीŝ ◌ाह ◌ासदुध् ◌ा सवला जव बाच ◌ा पकŊ रा आह.◌े ल वाण ती ली एक ◌ा गट ला ◌ा 'कलग पी?' मˤत ता आ िणदसुरय् ◌ागट ला ◌ा'तŝ ◌ाप?' मˤत ता. ३) शगृō ?◌ारक ल वाणय् ◌ा– स दौंयर̺त ची ◌ास जा -शगō◌ृ रा, पयőस चीय् ◌ाभ वान ◌ाइ. िकत तीर ◌ी िवषय यते ता. ऐ ितह िसाक सव् रा वीर गलेलेय्◌ा िकंव ◌ामशु िफार सी ठा ◌ीपरदशे ता गलेलेय् ◌ा आ िण िवरह ता असण राय् ◌ा? पी?◌ुष चांय्◌ाभ वा-भ वान चां ◌े िचतणŊ यते.◌े ४) िव िवध िवषय वार आध ?◌ारत ल वाणय् ◌ा – उपदशेपर,वरै गा̳पर, प रौ िणाक, दवेत ◌ा वणरɆर, ग?◌ु म हा ताʄ्, सतं म हा ताʄ्, वय्??वणरन्, िवनदोपर अस ◌े सथ् ना िमळ लाे आह.◌े छके पानह्?त ,◌ी उपम चा ◌ाव पार ल वाण ती केल◌ाआह.◌े "लह ना िचर ◌ीकुंकव चा ◌ीकप ळा ◌ी ल ला जश ◌ी िपकल ◌ी िमरच '◌ी' य ◌ाउपमीोिीmunotes.in
Page 74
तानू असˠ मर ठा पीण ज णावत .◌ो श िहार चां ◌ी भ षा ◌ा ओबडध बोड असल ◌ी तर ही ◌ी भषाते ओजसपण ◌ा आह.◌े कल ता̱कत हा आीह.◌े ल वाणय् ता ली भ षा हा ◌ी िदलखचेक आह.◌ेन रा नव तीरण ,◌ी छब दी रा सŝत फ काड नी रा गलुज रा, इशक् चा ◌ी चटक अश ◌ा शबद् चां◌ा चटकद रा उलʍे आह.◌े तय् सा ठा ◌ी मर ठा ◌ी आ िण ग वार ना शबद् चां ◌ाव पार आह.◌ेनमेकय् आा िण म जोकय् शाबद् तानू रखे टालले ◌े आह.◌े एकूण वणरन्,◌े उपम ,◌ा वशेभषू ,◌ाअलकं रा, मˤ ◌ी व व का̳पचŊ रा आहते. त ◌े जय् ◌ा भ षाते र िसक नां ◌ा व ल कोसमš ला ◌ासमजत ली तय् चा भ षाते आहते. तय् चा ची भ षा ◌ा ह ◌ी ल कोज वीन शा ◌ी पणुर̪ण ◌े समरसह ऊोन क वाय् िल िहल ◌े गले ◌े आह.◌े तय् ता असˠ मर ठाम ळोपण ◌ाआह.◌े १.६ क हापीमŊखु श हा री – र मा ज शो –ीर मा जगनन् था त सा ◌े न ना सा हाबे पशेव ◌े य नां ◌ीर माज शो◌ीय चांय् ◌ाघर णाय् ला ◌ाज िमन ची ◌ीइन माद रा ◌ीसनद िदल ◌ीह तो .◌ी तय् चां ◌े घर णा ◌े विदैक परपंरचे ◌े ह तो.◌े तय् चां ◌े घर णा ◌े वदेसपंनन् ह तो.◌े तय् नां शी हा री ली को तां व वारन◌े ह ◌े तय् चांय् ◌ाघरचय् नां ◌ा?चत नवह्त.◌े तय् चांय् ◌ाघर णाय् काड ◌े प रौ िहातय् करणय् चा◌े अ िधक रा ह तो.◌े र माज शो ◌ी ह ◌े फ रा ब िदुȮ ना ह तो.◌े लह नापण ची आई व िडल चां◌ा मतृय् ◌ू झ ला ◌ा ह तो .◌ा तय् चांय् ◌ा घर साम रो क डों बी चा ◌ाफड ह तो .◌ा तय् फाड तातय् नां ◌ीरचन ◌ा िल िहलय् ◌ातय् चां ◌ं पनुह् ◌ातय् ◌ाफड ता स दार ह ऊो ल गालय् .◌ा िवदव्?◌ा तय् चांय् ◌ा कडे ह तो ,◌ी पण श हा री चांय् ◌ा सगंत ती त ◌े ज सात् रमल.◌े तय् चां ◌ीव?◌ृकी हा शी ◌ीरगंले ह तो .◌ी ल वाण रीचनते तय् चां ◌े मन रमत ह तो.◌े ससंक्◌ृत परपंर ◌ाआ िणससंक्◌ृत क वाय् य चा छी पा ह तो .◌ी उद ◌ा– ‘‘सदं◌ुर ◌ामन माधय् ◌े भरल जीर ना हा ठीरल.◌ी’’ य ◌ाल वाण ती ? सी दौंयरा च् ◌े तपश लीव रा वणरन् आले आह.◌े ह ?◌ा सी दौंयरा च् आािवषक् रा आह.◌े ‘‘भल ◌ाजनम् ह तालु ◌ाल भाल ʼ◌ा’ “छके पानह्?त ”◌ी य अ◌ालकं राच अ◌ाितशय च गांल उापय गो केल आाह.◌े क हा ली वाणय् माधय् ◌े तय् नां ◌ी र खो ठ को सव ला केलेआहते. पढु ◌े तय् चांय् राचन का डों बी शा हा री ल वाणय् फाड ता स दार क? ल गाल.◌े तय् नां◌ा ससंक्◌ृत क वाय् अवगत ह तो.◌े तय् नां ◌ी ससंक्◌ृत रचन ◌ा केलय् माळुे श हा री ◌ी वडा:◌्मय ला पार् ित? ला भाल .◌ी तय् चांय् काृष̜ल ली ◌ाय ◌ा िवषय वारह ली वाणय् आाहते. ?मीन चा ◌े भ वा िटपलले ◌े आहते. तय् चांय् ◌ा मधय् ◌े बह?शतुŊपण ◌ा िदसत .◌ोपदल िलातय्,समपरक् शबद् य जोन ◌ा आकषरक् वणर̢शलै ◌ी िदसत.◌े ससुगंत अश सी̺भ वा िचत◌र्े यते ता.तय् नां ◌ाछदंश ?◌ा अवगत ह तो.◌े ल वाणय् चां ◌ी ज ◌ी जडणघडण आह.◌े तय् ता स माथų् जणावत.◌े रचन ◌ा ओबडध बोड आह.◌े न दास दौंयर् आह.◌े तय् ता ओजसगणु पणूर̪ण ◌े आह.◌ेतय् चां ◌ीभ षा सासंक्◌ृतपचŊŜ आ िण सफ ईाद रा ह तो ◌ी. त ◌े भ षा पाभŊ ◌ू ह तो.◌े आजह तीय्चांय् ला वाणय् ◌ाअजर मार आहते. १.७हनोजा बीळा ◌ा ह नो जा ची ◌े आडन वा िशल राख णा ◌ेतय् चां ◌े आज बो ◌ा न मा कांि◌त श हा री ह तो.◌े तय् चां ◌ा व̳वस या गवळय् चा ◌ा ह तो .◌ातय् चां ◌े स था दी रा ब ळा ◌ा न वा चा ◌े श हा री ह तो.◌े ह नो जा नीं ◌ी िल िहललेय् ◌ा लवाणय् वार मधŜ सŴ चां सा जा चढ िवत तय् नां तीम शा चा फाड च ला िवल हा तो .◌ा तय् नांदासुरय् ◌ा ब जा री वा चा ◌ा आध रा ह तो .◌ा ब जा री वा चांय् ◌ा स गांणय् वा?न ह नो जा नी ◌ेर गाद रा चीय् ◌ा ल वाणय् ◌ा रचणय् सा स?◌ुव ता केल .◌ी तय् चां ◌ी भ षा ◌ा ससंक्◌ृतपचŊŜ हतो .◌ी ह नो जा ◌ी बह?शतुŊ ह तो,◌े तय् ना ◌ा सगं ती चा ◌े ? ना व कल̪कत ◌ा ह तो .◌ी तय् नां◌ाब जा री वाच ◌ाआशयŊ ह तो .◌ा तय् चां ◌ी ब जा री वार भ ?ि◌ ह तो .◌ी तय् नां ◌ी तय् चाय् वारप वो डाे रचल.◌े ह नो जा नीं ◌ी पथŊम िनर िनर ळाय् ◌ा र गादर चींय् ◌ा च ला वीर ल वाणय् ◌ारचनू तम शा ला हा ◌ी बठैक?च ◌े ग णाय् चां ◌े ?प आणनू िदल.◌े तय् तानू स मा नाय् ? -ी प?◌ुषचांय् ◌ा भ वान ◌ा उतƃतने ◌े रचलय् .◌ा ? -ीप?◌ुष शगō◌ृ रा रचल ◌ा िनप ितुकŊ ? ◌ी च ◌ेद:◌ुख, िवरह, पतन् चीय् भा वान ◌ारखे टालय् .◌ा "तझुय् ◌ापर् ितीच ◌े दखु मल दा ऊा नक ◌ोर◌े बघनू ज ईा पर् णा घईे ज गा ठीऊे नक रो"◌े य तानू पर् ती ची ◌े स माथų् व प?रण मा िदसनूयते .◌ो "जग ◌ीस गांत ता पर् ती पतगं चा खीर ◌ी झड घ लानू पर् णा दते ◌ोद पीक चा ◌े व रा"◌ी य माधय् ◌े पमő चा ◌ीउतƃ ज णा वी ह तो.◌े ‘‘घनशय् मा सदं◌ुर शार् धीर अ◌ा?ण दोय झ लाʼ◌ा’ य ◌ा ल वाण तीनू पह टाचेय् ◌ा पसŊगं चा ◌ी वणरन् ◌े आहते, कृषण् ला ◌ा उठवण राय् ◌ायश दोचे ◌े छतर् ड ळोय् साम रो िदसत.◌े यश दोचेय् ◌ा व ताˠय् चाय् ◌ा अतं कःरण चा ◌ेिचतणŊ आह.◌े ह ◌ी ल वाण ◌ी अमर आह.◌े पसŊ दा ह ◌ाक वा̳गणु तय् माधय् ◌े आढळत .◌ो कवाय् ता शगō◌ृ रा बार बोर न ती बी धोह ◌ीआढळत .◌ो िवर िहण चीय् मान ताल ◌े िवरह चा ◌ेद:◌ुख हळवु रापण ◌े ह नो जा नी ◌े ल वाण तीनू वय्? केल.◌े अपत̳ह नी ? चीय् ◌ाभ वान ◌ावय्?केलय् ◌ाआहते.ह नो जा नीं बीठैक?चय् ला वाणय् चां सी?◌ुव ता केल .◌ी ह नो जा चींय् ◌ा लवाणय् मांधय् ◌े आध िनुक िवच रा आहते. पमő भ वान ◌ा आहते तय् चां ◌ी भ षा शालै ◌ी ड लौदरा आह.◌े न दामय शबद् आहते. क मोल भ वान ◌ा सहज?रतय् ◌ा आललेय् ◌ा आहते. वणरन् ◌ेआहते, सदं◌ुर पसŊ दापणूर ◌् भ षा ◌ाय माळुे ल वाणय् ◌ाअ िधक ल को िपयŊ झ लाय् .◌ा १.८ शहा री परशर मा परशर मा ह ◌े मळुच ◌े िसनŭ यथे ली ह तो.◌े तय् चां ◌ा िशपंय् चा वा̳वस या हतो .◌ा र मा याण व मह भा रात य चां ◌ामखुय् वय् सागं ह तो .◌ा त ◌े िवटठ्लभ? ह तो.◌े “एकुणरेली उाण ◌े ब लोत ”◌ी य ला वाण ती क ळा गी रो ची ◌े भ डांण आधय् िता̱क प ताळ वी?न रगंिवले आह.◌े सवत -ीसवत ची ◌े भ डांण आह.◌े लषŢ ता ली एक ◌ापळपटुय भाकेड प?◌ुष चाय्जा वीन ता ली पसŊगं मˤज ◌े त ◌ो ब याक सोम रो कश ◌ा फुश राकय् ◌ा म रात ◌ो य चा ◌ेवणरन् आह.◌े त ◌े ब याक लो ◌ा खर ◌े व टात ◌े आ िण त ◌ीह ◌ीतय् चा ◌े क तौकु करत.◌ेपरशर मा चा ◌ीव णा ◌ीपर् सा िदाक ह तो .◌ी भ षा ◌ाओघवत ◌ी ह तो .◌ी तय् चांय् ◌ा ल वाण ची◌े व िशै?◌्य ◌े मˤज ◌े तय् चांय् ◌ा ल वाण ती सभु िषात ◌े ह तो .◌ी तय् चां ◌ी व णा ◌ी पर् सािोीेीŊिीौीीmunotes.in
Page 75
िदाक ह तो .◌ी?षेअलकं रा नां आीशयŊ करण राय् भा ?◌ाड, िवरहण ,◌ी ग ळौण यी चांय् शा सीमाय् द खा िवत ता. उद -ा तळह ता चा ◌े चदंर् झ कालले ◌ाउजडे तय् चा ◌ाबह?ज गा ◌ा उपहसा क?न र िसक पर्?◌ेक नां ◌ा हस िवत ता य चां ◌ी रचन ◌ा भ ?◌ाड, िवरह णाय् ,◌ा ग ळौण ◌ीअश ◌ा सतं चांय् राचन शां सी माय् द खा िवत ता. परशर मा ना ◌े दशे िस̠त वीर प वो डा ◌े िलिहल ◌े आहते. तय् तांनू इगंजŊ री जावट ती ली मर ठा सीम जा चा ◌े िचतर् उमटल ◌े आह.◌े उपरधोपणूर् शलै ती मर ठा ◌ी समš चा ◌े वणरन् केल ◌े आह.◌े तय् चां ◌े अवल कोन अ ितशय स?◌ूमआह.◌े पशेव ईा अखरे झ लाले दीŜ वासथ् ,◌ा ल को चांय् ◌ाच ला री ती ,◌ी समजतु ◌ीय चां ◌े पभŊवा पीण ◌े िचतणŊ केले आह.◌े १.९ श हा री पभŊ कार श हा री पभŊ कार य चां ◌े मळू न वा पभŊकार जन दारन् द ता रा. दसुरय् ◌ा ब जा री वाचय् ◌ा क रा िकद?त तय् चां ◌ी क?त? व ढाल .◌ीपभŊ कार ल वाण ◌ी करत आ िण गगं ◌ू हबैत ,◌ी मह दाबं ◌ा सतु रा य ◌ा फड ता पभŊ कार चाय्◌ा कवन नां ◌ी त ◌ो क ळा ग जावल ◌ा ह तो .◌ा तय् चांय् ◌ा कवन ता उ? ना शगं◌ृ रा आढळत.◌ो तय् नां ◌ी ब जा री वा वार िवल सावणरɆर पसत् सी-छ? सी ल वाणय् ◌ा रचलय् .◌ा पभŊ कारचां ◌े एकंदर तरे -ाच दौ ◌ाप वो डाे आहते. ससुगंत इ ितह सा, सदं◌ुर शलै ◌ीआह.◌े न जाकु पसŊदापणूर् शलै ◌ीआह.◌े पभŊ कार चां ली वाण ◌ी िवन दो ?? ची ◌ाच गांल पातŊʊ आणनू दते.◌े “मिहोन ◌ी जश ◌ी सŜसभमेदध् ”◌ी य ◌ा ल वाण ती ? ◌ी चय् ◌ा अखडं स दौंयरा च् ◌े व ?ब बा चा◌े वणरन् केल ◌े आह.◌े “नक जा ऊा दŝदशे ”◌ी य ला वाण ती पत ली मा िहोमवेर ज ऊा नकअ◌ास ◌े मˤण रा नी ियाक ◌ा यते.◌े पत ◌ी स डोनू गलेय् वार िवर िहण ◌ी पत ची ◌े वणरन् केलेआह.◌े तय् चां ◌ी न ियाक ◌ा जब बाद रा ची ◌ी ज णा वी असण रा ◌ीआह.◌े िनप ितुकőच ◌ेद:◌ुखतय् तानू रखे टाले आह.◌े पभŊ कार चांय् ◌ास मा िजाक ल वाणय् तानू शगō◌ृ रा रखे टालआाह.◌े शगō◌ृ रा चाय् ◌ा िव िवध छट ◌ारगं िवलय् ◌ा आहते. तय् चांय् ◌ाल वाणय् तानू सगं ती ?ना चा ◌ीकलɓ ◌ायते.◌े वगेवगेळय् ◌ासण चां ◌े उलʍे आल ◌े आहते. सम जा ता ली व दा- िववदा, ?ि◌य चां ◌े अलकं रा, ज वीनम ना, न ियाकेच ◌ा शगō◌ृ रा य ◌ा ल वाणय् तानू यते.◌े स?◌ूमअवल कोन, भ वान चां उातƃ आ िवषक् रा, पर् सा िदाक भ षा या माळुे तय् चां ◌े क वाय् ल कोिपयŊ झ ला ◌े िव? सान यी ससुगंत इ ितह सा आ िण सदं◌ुर शलै ◌ी य ◌ा ?? नी ◌े तय् चांय् ◌ा लवाणय् ◌ा सकस आहते. १.१० अनतं फद ◌ी अनतंफंद ◌ी ह ◌े मळुच ◌े र हाण रा ◌े सगंमनरेच ◌ेह तो.◌े त ◌े पशेवय् चांय् ◌ा दरब राच ◌े कव ◌ी ह तो.◌े भव ना ◌ी बवु चांय् ◌ाआश वीरा द् माळुेतय् नां ◌ाक िवतव् चा ◌ीपरőण ◌ा िमळ ला .◌ी 'फंद ◌ीअनतं कवन चां ◌ास गार' अस ◌े मह्टंल ◌ेज ता.◌े तय् चांय् का िवत ता स मा िजाक ज णा वी अ िधक आह.◌े अनतं फद ◌ीय चांय् ◌ाल वाणय्ता 'च दांरवळ' ह ◌ील वाण ◌ीअ िधक पसतं पडल .◌ी तय् ता शर् ◌ीकृषण् ना ◌े र धाचे ◌े ?पघतेल ◌े अस ◌े वणरन् आह.◌े तय् चांय् ला वाणय् ता फटकेच ◌ाज सात् भरण ◌ाआह.◌े तय् तानूउपदशे कर वाय चा ◌ाआह ◌े त ◌ोपरखड शबद् ता केल ◌ा आह.◌े तय् चांय् ◌ा िलख णा ता सप्?पण ◌ा आह.◌े शगō◌ृ ?◌ारक ल वाणय् चां ◌ी वणरन् यते ता. पण तय् ता असल पीण ◌ान हा .◌ी कहा कीवन ◌े उपदशेपर आहते. व̳वह रा ? ना चा उापदशे दणे रा ◌ी आहते. फटक ◌ारचनचे◌ासŜखे नमनु ◌े आहते. ‘‘सन्?◌े सा ठा पीदरम डो कर, परतं ◌ु ज मा नी र हा? नक ◌ो स सारमाध ऐीस आपल ◌ाउग चा भटकत िफ? नक .◌ो’’ अस ◌े वय् वाह ?◌ारक उपदशे असलय् माळुेससं रा ◌ी म णास साम रो एक आदशर् र िहाल ◌ा आह.◌े सडते डो िवच रा म डांल ◌े आहते.मˤनू त ◌े आजचय् ◌ाक ळा शा ◌ीससुगंत आह.◌े य ◌ाफटकय् माधनू स मा नाय् म णास ला ◌ा सवाध नापण ,◌ा द?तचे ◌ा आ िण सŜ ?ि◌ततचे ◌ा म गार् स गांि◌तल ◌ा आह.◌े ह ◌ा फटक ◌ासमानय् सा ठा आीच रास हंि◌तचे ◌ाएक भ गा आह.◌े दसुरय् बा जा री वाच ◌ीक राक?दर् तय् नां◌ीवणरन् केल आीह.◌े 'म धाव िनधन' ह ◌े तय् चां ◌े क वाय् आह.◌े “जम ना ◌ा आल ◌ा उफर टा”◌ा य ◌ा ल वाण ती क टौ बुंि◌क आ िण स मा िजाक ज वीन ता आललेय् ◌ा अन चा रा चा ◌ेवणरन् केले आह.◌े तय् नां ‘◌ा‘ िकतरȱ रा’’ मˤनू ल को िपयŊत ◌ा िमळ ला ◌ी आह.◌े िवषय चांय्बा बात ती िव िवधत आाह.◌े तय् चांय् का िवतते अनपुर् सा ह अ◌ालकं रा पर् माखुय् ना ◌े िदसत.◌ो क हा ◌ील वाणय् ता शगō◌ृ रा रस चा हा ◌ी पतŊʊ यते .◌ो तय् चां ◌े शबद् सप्? आहते, तय्तानू ब धो आ िण न ती मी? सामजत.◌े आपल पीगŊत तीप सा :◌ा पर्? : श हा री वी डा:◌्मय ता लीभ षा सा दौंयर ◌् वय्? कर .◌ा__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________१.११ सम रा पो मर ठा सी िहातय् ता श हा री की िवत ◌ा िह वगेळय् ◌ावळण चा ◌ीक िवत◌ाआह.◌े मर ठा ◌ीक वाय् चा ◌ीपह टा अस ◌े ह ◌ी सबं धोल ◌े ज ता.◌े ह ◌ा मखु̳त: मर ठा ◌ीक वाय् चा ◌ा पर् राभंक ळा आह ◌े अस ◌े ह ◌ी मत आह.◌े पर कामŊ आ िण मर ठा ◌ी मन य चा◌ा प?रचय झ ला ◌ा आह.◌े श हा री ◌ी क िवत ◌ा ह ◌ी वगेळपेण जपण रा ◌ी आह.◌े ह ◌ीक िवत◌ावगेळय् ◌ातर˥े ◌े उठनू िदसण रा ◌ीक िवत ◌ाआह.◌े ह ◌ीक िवत ◌ासतं क िवत ◌ाआ िण पडंि◌त क िवत ◌ा य पा?◌े ◌ा वगेळ ◌ी ह तो .◌ी सŴ जाय् चा ◌ी मŠ?तर̱ढे र वोल ◌ी गले ◌ी आिण य ◌ा क िवतले ◌ा च गांल ◌े िदवस आल.◌े िशवक ला ता स?◌ुव ता झ ला आी िण पशेव ईात ह◌े क वाय् न वा ?◌ाप ला आाल.◌े मर ठाय् चां ◌ा पर कामŊ श िहार नां ◌ी आपलय् ◌ा लखेण तीनूवय्? केल .◌ा सपंणूर् सम जाज वीन स िहातय् ता आल.◌े ल को चां ◌े द:◌ुख दनैय् आल.◌े मˤनू समा नाय् जण नां ता ◌े क वाय् आपलसे ◌े व टात.◌े स मा नाय् ग वाकर ◌ी तय् चां ◌े आच रा, िवचीिीेmunotes.in
Page 76
रा, र हाण मी ना आ िण ज वीनकमर् य ताच तय् ला ◌ा रस व टाल .◌ा दरब रा ताल ◌े र जाक राणिकंव ◌ा शतेम ळाय ता ली स̺ततंर् मर ठा ◌ी म णासू िकंव ◌ा मर ठा ◌ा क िवतते आल ◌ा आह.◌ेप वो डाय् चा ◌ा रस व री आ िण ल वाण ची ◌ा रस शगō◌ृ रा आह.◌े प वो डा ◌ा ह ◌ा पर कामŊ चा◌े ग ती आह.◌े क हा ◌ी वळे ◌ामर ठाय् चां ◌ा ससुगंत इ ितह सा प वो डाय् तानू उलगडत न हा.◌ी एक गां पीण ◌ा व प?प ता पीण ◌ा ज णावत .◌ो प वो डा ◌ा ततक् ला नी मह रा षाटŌ् चाय् ◌ामर ठाशे हा चीय् ◌ा र जाक?य ज वी ना चा सी ?◌ा दणे रा आाह.◌े मर ठा ◌े श हा ती ली स मािजाक व र जाक?य ज वीन चा ◌े यथ थार् िचतणŊ आह.◌े प वो डाे मˤज ◌े मर ठाय् चां ◌ाक वा̳मयइ ितह सा र जाक राण चा ◌ा?? तपश ली कवन चा ◌ा िवषय ह ऊो शकत न हा .◌ी इ ितह सा चासी धान ◌े मˤनू फ? प वो डाय् चा ◌े महतव् आह.◌े ल वाण ◌ी व डा:◌्मय ता ततक् ला नीरगंलेपण ◌ा सखुवसत् ◌ू ब िफे िकर ◌ी म ठोय् पामŊ णा वार आढळत.◌े िवल सा वी?◌ृ मी ठोय् पामŊणा वार आढळत.◌े शगō◌ृ रा ह ◌े व री रस चाचे एक अगं आह.◌े तय् का ळा ता ली शकुन-अपशकुन च ला री ती -ीप शो खा य चां ◌े वणरन् आह.◌े तय् ता त?ण-त?ण चीं ◌ा शगō◌ृ रा आह.◌ेल वाणय् वात ची ◌ीबह राद रा वणरन् ◌े आहते. वसतं ऋत ◌ु स?◌ु झ ला ◌ातर ही ◌ीपत ◌ीयते नहा ◌ीह ◌े द:◌ुख आह.◌े कद िचात आपलय् ◌ा घर वार िपगंळ ◌ा बसलले ◌ा बघनू तय् नां ◌ा शभुशकुन व टात .◌ो अ िधक लह ना-लह ना स?◌ूम छट ◌ा क िवतते रगं िवलय् ◌ा आहते. सवत-ीसवत ची ◌े भ डांण ह ◌ा ल वाणय् चां ◌ा एक आवडत ◌ा िवषय िदसत .◌ो तय् ◌ा श िलान आ िणस िता̺क आह.◌े क हा ◌ी िठक णा ◌ी उपदशेपर ल वाणय् ◌ाआढळत ता. पढंरपŝच ◌ा िवठठ्ल,तळुज पाŝच ◌ीभव ना आीई, शकंर, िवषण् ◌ु य चांय् वारह ◌ी क हा रीचन आाहते. त थीर?◌्तेर्चां वीणरन् ◌े क िवतते आहते. स धाय् सारळ भ षाते आहते. भ ?ि◌रस अभ वा नाचे आढळत .◌ोिनर िनर ळा ◌ीवय् ?ि◌मतव् ◌े आ िण ततक् ला नी व ता वारण चा ◌ाछ पा पडलले ◌ा िदसत .◌ो शिहार नां ◌ी भपू ळाय ◌ा रचलय् ◌ा तय् ◌ा कृष̜ज वीन वार आध ?◌ारत आहते. कृषण् चा ◌े मनहोर दखेण ◌े वय् ?ि◌मतव् रखे टाल.◌े तय् ता कृषण् चाय् खा डोय् ,◌ा तकर् रा, र साकर्?ड ?◌ाला वाणय् तानू स का रा केल ◌े आह.◌े थ डोय शाबद् माधय् ◌े वय् ?ि◌रखे राखे टाण ◌े ह ताय् चांय्भा षाचे माहतव् चा ◌ा िवषय आह.◌े तय् चां ◌ा प शो खा भ षा मार ठाम ळो आाह.◌े तय् माळुे तय्ता ह ◌े क वाय् आपल ◌े स मा ना̳जण चां ◌े आह ◌े ह भी वान ◌ा आह.◌े त ◌े क वाय् आपलसे ◌ेव टात ◌े ह ◌े क वाय् पशेव ईात िवर मा प वाल.◌े ह ◌े मर ठा ◌ी क िवतचे ◌े स̺ततंर् सफ्◌ुरणआह.◌े मर ठा मीन पर् ित िबबं ती झ ला ◌े आह.◌े श िहार की िवतचे सीफ्◌ूत?सथ् ना ◌े आजबूजाचूय् ◌ा ज वीन ता आहते. कृषण् आ िण ग िपोक या मार ठा ◌ीवळण चाय् वा टात ता. श िहार नां◌ी रचनतेनू उपदशे केल .◌ा कलग ◌ी तŝ ◌ा ? ◌ा पकŊ रा ता अधय् ताम् आल.◌े सव ला-जव बाआल.◌े य तानू ततक् ला नी सम जा ला ◌ाउपदशे केल .◌ा श िहार नां ◌ी'व री आ िण शगō◌ृ रा' ह◌े द नो रस महतव् चा ◌े म नाल.◌े तर ही ◌ीतय् तानू अद̰तु क?न ह साय् य ◌ाद नो रस चां ◌ी िनिमरत् झी ला .◌ीशगō◌ृ रा ह ◌ारस अ ितशय मन वोधेक आह.◌े श िहार चां ◌ीभ षा ◌ाह ◌ीअनभुववार आध ?◌ारत आह.◌े तय् वार मर ठा ◌ीवभैव आह.◌े त ◌ीस̺ततंर् आह.◌े वणरȱ शौलय् वपारले आह.◌े अनपुर् सा अलकं रा चा चा व पार केल ◌ाआह.◌े तय् ता न दा िनमरा ण् झ लाआाह.◌े गलुज रा न रा, छब दी रा सŝत स जार ,◌ी ईशक चा चीटक तय् चाबर बोर ससंक्◌ृत भषाचे ◌ा व पार करत ना ◌ाभ िमू? सकुृत पट िवघ िटत क हा ◌ीससंक्◌ृत शबद् आलले ◌े िदसत ता.पण तय् नां ◌ी आपल की वाय् ता प?र िचत शबद् चां ◌ाज सात् ती-ज सात् व पार केल .◌ा पसŊ दाता̱क रचन का वाय् ता आढळत.◌े क िवत ◌ान दामधŝ व लयबदध् आह.◌े भ षा शालै ती सफईाद रापण ◌ाआह.◌े ह ◌े मर ठा ची असˠ ज मोद रा क वाय् आह.◌े श हा री की िवतवेर फ रासभी षाचे पाभŊ वा आह.◌े श िहार कीवण ता फ रास ◌ीशबद् स पाडत ता. जबरदसत् ,◌ी आईबले ,◌ीददर् द नोह् ◌ीभ षा चां चा प?रण मा आह.◌े तय् तां ? -ीप?◌ुष य चांय् ◌ापमő चा ◌े वणरन् आह.◌ेव सात् िवक न ियाक ना ◌ापमő चा ◌ी िदव̳त ◌ाप ताळ ◌ीआह.◌े तय् माळुे सख लो पर् िचत◌ीयते.◌े व पारलले ◌ीव?◌ृ ही ◌ीस̺ततंर् आहते. तय् नां ◌ीनव नी व?◌ृ ◌े आ िण छदं िनमरा ण्केल.◌े गयेत ◌ाह ◌ातय् ◌ाव?◌ृ चा ◌ाआतम् ◌ाआह.◌े डफ आ िण तणुतणु ◌े ह ◌ीस था ली ◌ाह तोची. तय् ता एक िव िश? लय आह.◌े च ला ती खपू िव िवधत ◌ाआह.◌े रगं चां ◌ी आस?? ह ◌ा शिहार ◌ी पर् ितभचे ◌ा ख सा िवशषे िदसत .◌ो न ियाक ना ◌ा एक चा रगं चा ◌ा स जा चढवनू मˤज◌े िहरव ◌ा िकंव ◌ा क णोत हा ◌ी अनय् रगं प?रध ना क?न द खा िवले आहते. क िवतते एकरगंशीगō◌ृ रा ह शा िहार ता िदसत .◌ो ल वाणय् चां सी?◌ुव ता ह ◌ीम ठो ◌ीठसकेब जा आ िण मन चापीकड घणे रा ◌ीअसत.◌े ततक् ला नी सम जा ?? वीर प वो डा ◌े िल िहल ◌े आहते. पशेव ईाच ◌ेशर् मीतं वणरन् आह.◌े त बीडुलय् चाहे ◌ी वणरन् आह.◌े इगंजŊ ◌ी र जावट आलय् नातंरच ◌ी दयनयी अवसथ् ◌ा रखे टाल ◌ी आह.◌े छके पाɎ्?त ◌ी च ◌ा उपय गो क?न पर् सा गंि◌क िवन दोआहते. र धा -ासख चीय् ◌ा सवं दा ता कृषण् आ िण तय् चा ◌ा सख ◌ा य चांय् ◌ासवं दा ता दʩथा? शबȨ जोन का?न चमतक्◌ृत ◌ीस धाल आीह.◌े श िहार नां तीय् का ळा ला अ◌ानसु?न क िवत◌ा िल िहल .◌ी तय् नां मी गाण तीस पाŜवठ या ता?व नासु रा क वा̳लखेन केल.◌े श िहार नां ◌ीआपल ◌े क वाय् िल िहत ना ◌ा ल िकौक िवषय ता ज सात् रस घतेल .◌ा तय् ता आशयकत? आिण र जा̳कत? य चां ◌े सȕन ह तो.◌े ल वाण ◌ी िवषय व सकं◌ेत य नां ◌ीव िवैध̳पणूर् बनल .◌ी शिहार ◌ी व डा:◌्मय चा ◌ी स?◌ुव ता िशवश हा चीय् ◌ा क ळा ता झ ला .◌ी मर ठाशे हा चीय् ◌ा कलाखडं ता श िहार वी डा:◌्मय ला बाह रा आल आाह.◌े पशेव ईाबर बोर श िहार ◌ी व डा:◌्मय चा◌ा शवेट झ ला .◌ा श िहार ◌ी क वाय् चा ◌ा पर कामŊ सपंल ,◌ा तर पर कामŊ चा ◌े क तौकुसपंल.◌े तवेह् ◌ाश िहार कीवण ता ली प ?◌ौषह ◌ीन हा सी ◌े झ ला.◌े ल को कांर ती ,◌ा ल को चां◌े िल िहलले ◌े व डा:◌्मय ह ◌े ल को सा ठा अीश ली कोव डा:◌्मय चा वीय् खाय् आाह.◌े श हा रीेििििेेोेेोेmunotes.in
Page 77
ह ◌े िवदव् ना िकंव ◌ा प िढक प डंि◌त नवह्त.◌े त ◌े स मा नाय् ल को मांधनू आलले ◌े ह तो.◌े समा नाय् ल को नां का या हव ◌े आह ◌े तय् चां ◌े ज वीन तय् नां आीपलय् कावण तानू समथर̪ण ◌ेरखे टाल.◌े स मा नाय् ज वीन वार स मा नाय् ल को सां ठा ◌ी कवण ◌े िनमरा ण् झ ला .◌ी श िहार◌ी क िवतचे ◌े खर ◌े स दौंयर् रचनते असनू त ◌े स मा नाय् ल को चांय् मान ला ◌ाभŜळ घ लाणरा ◌े आह.◌े १.१२ सदंभरŤ्थं १. म. न. अदवतं –पजœण २. पर् .◌ा भगव ना स वातं – मर ठा ती लीश हा री की िवत ◌ा ३. ओव ती ◌े ल वाण ◌ी– कुलकण? शर् धीर रगंन था ४. मर ठा ली वाण ◌ी–म. व .◌ा ध डों ५. मधʊगु नी मर ठा ◌ी व डा:◌्मय – गदय् आ िण पदय् – दŝ िश?ण कŐदर्िशव जा ◌ी िवदय् पा ठी क लोह् पाŝ १.१३ पर्? वाल ◌ी अ) िदघ??र पीर्? िलह .◌ा १. श हा री◌ीक िवतचेय् ◌ापरőण ◌ासप्? कर .◌ा २. श हा री अनतं फ दां ◌ीय चांय् ला वाणय् चां ◌े व िशै?◌्यस गां .◌ा ३. र माज शो ◌ीय चांय् ला वाणय् चां ◌े स दौयर् वय्? कर .◌ा ४. श हा री ◌ीक िवततेली स दौयर् िवषय वार तमुच ◌े मत वय्? कर .◌ा ५. श हा री चांय् ◌ा क िवतते ल िकौक ज वीनचा ◌े वणरन् केल ◌े आह ◌े – िवध ना चा ◌ा पर माशर् घय् .◌ा ६. श हा री ◌ीव ङा्गʄ चा ◌ेसव्?प सप्? कर .◌ा ७. प वो डा हा ◌े कथ ◌ाक वाय् आह ◌े सप्? कर .◌ा ८. ल वाण ही सी मानाय् ज वीन तानू ल कोरजंन सा ठा ◌ीजनम् ला आाल ◌ीसप्? कर .◌ा ९. श हा री ◌ीक िवत हा◌ीमर ठा ◌ीवगेळय् ◌ावळण चा की िवत ◌ाआह ◌े –ऊह पा हो कर .◌ा १०. श हा री की िवत जावीन ता ज ◌े क हा सीमजल ◌े तय् ला अ◌ानसु?न िल िहलले की िवत ◌ा आह ◌े –स धा रा िलह .◌ा११. श हा री ◌ीव डा:◌्मय ता ली भ षा ◌ास दौंयर् वय्? कर .◌ा १२. श हा री पभŊ कार चांय् कािवतचे ◌े सव्?प सप्? कर .◌ा १३. फटक हा ◌ापकŊ रा अनतं फद यी नां ◌ीआणल ◌ा–स धा रा िलह.◌ा १४. सगनभ ऊा य चां ◌ीक िवत ◌ामर ठा ◌ीर जाय् आ िण ससंक्◌ृत ◌ीय चांय् शा ◌ीएक?प हतो ◌ी --पर माशर् घय् .◌ा १५. ह नो जा बी ळा या चांय् ला वाण ती िव िवधत ◌ाआह ◌े –सप्? कर.◌ा १६. र माज शो ◌ीय चांय् ला वाण ती िवडवतचे ◌े वभैव िदसत ◌े –सप्? कर .◌ा १७. श हा री◌ीव ङाʄ ह ◌े आजचय् का ळा शा ◌ीससुगंत आह ◌े –स धा रा िलह ◌ा ब) ट पी ◌ा िलह .◌ा १)श हा री पभŊ कार २) श हा री सगनभ ऊा ३) र माज शो ◌ी ४) ह नो जा बी ळा ◌ा ५) अनतं फंद◌ी ??????? मह नाभु वा व व राकर यी खारे जी इतर पथं यी चां ◌े व डा:◌्मय अ) न था, द? यपाथं ता ली व डा:◌्मय चा ◌े सव्?प ब) समथर,◌् िलगं यात य पाथं ता ली व डा:◌्मय चा ◌े सव्?पघटक रचन ◌ा २.१ उदद्शे २.२ पसŊत् वान ◌ा २.३ िवषयपवŊशे २.३.१ मह नाभु वा पथं २.३.२ वराकर ◌ीसपंदŊ या २.३.३. न थापथं २.३.४ द? पथं २.३.५ समथर˙ंदŊ या २.४ सम रा पो २.५ सभंवा̳पर्? २.६ सदंभरŤ्थं २ २.१ उदद्शे १. य ◌ा घटक चा ◌ा अभय् सा केलय् ना ◌े आपलय् ला ◌ातरे वाय् ◌ा शतक माधय् ◌े उदय ला ◌ा आललेय् ◌ा िव िवध पथं चां ◌ीव िशै?य् ◌े तमुह् लाआाकलन ह तो लीतय् पाथं चा ◌े व िशै?य् सप्? ह तो ली. २. य ◌ाअभय् सा घटक माधय् ◌े समिवा? असललेय् ◌ासवर् सपंदŊ या चा ◌े सव्?प आ िण व िशै?य् ◌े दखे ली आपलय् ला ◌ासप्? ह तोली. ३. मह नाभु वा पथं चां ◌े वगेळपेण अभय् सानू तय् चा ◌े सव्?प कस ◌े वगेळय् साव्?प चा ◌ेआहते. उद हारण साह आपण य ◌ा िठक णा अीभय् साण रा आह तो. ४. मह नाभु वा आ िण वराकर ◌ी सपंदŊ या चाय् ◌ा परőण ◌ा तय् चा ◌े सव्?प कस ◌े व िवैध̳पणूर ◌् आह.◌े य ◌ाघटक चा◌े स िवसũ सव्?प सप्? क?न द खा िवले आह ◌े ५. मह नाभु वा पथं ता ली अ िधक लह ना लहना पसŊगं मांधनू तमुह् ला ◌ातय् ◌ापथं चा ◌ी ओळख क?न दणेय् चा ◌ापयŊतन् य ◌ाघटक मांधय् ◌ेकेल आाह ◌े . ६. न था आ िण द? य ◌ा पथं ता ली व ङाʄच ◌े सव्?प, समथर् आ िण िलगं यातय ◌ा पथं ता ली मह नाभु वा व व राकर ◌ीय खारे जी व डाʄ चा ◌े सव्?प य ◌ा िठक णा ◌ीसिवसũपण ◌े अभय् साण रा आह तो . इतर पथं यी चां ◌े व डा:◌्मय २.२ पर् सात् िवाक तरे वाय्शातक माधय् ◌े मह रा षाटŌ् माधय् ◌े िव िवध धमर् सपंदŊ या उदय ला आाल ◌े . पतŊ̳के सपंदŊ याचाय् ◌ा परőण ◌ा आ िण ध रोण ह ◌े वगेवगेळय् ◌ा सव्?प चा ◌े ह तो.◌े सवर् सपंदŊ या चा ◌ी उिदद्? ◌े आ िण भ िमूक ◌ा य ◌ा तय् चांय् धामर ◌् पसŊ रा आ िण पचŊ रा क यारा Ŵ अवलबंनू हतोय् .◌ा पतŊ̳के सपंदŊ या चा ◌े पवŊतरक् आपलय् ◌ा धʊे ध रोण नासु रा सम जा ज गातृ ची ◌े कयार् क?न सम जा चाय् उानȶ मीधय् ◌े म लो चा भीर घ लात ह तो.◌े ततक् ला नी सम जा चा ◌ीप ?◌ार̰मू ◌ी ल? ता घते ,◌ासम जा ता ली ल को ध िमारक् कमरक् डां क? ल गालय् ना ◌े शमŊकरणय् चा ◌ी तय रा फी राश ली को मांधय् ◌े र िहाल नीवह्त .◌ी ल को ध िमारक् कमरक् डां ◌ामधय् ◌े फ रा गतं◌ुल ◌े ह तो.◌े तय् माळुे सवरस् मा नाय् ल को नां अ◌ास ◌े दवैव दा अीवस̠तेनू बहारे क ढाणय् चा ◌े क यार् ध िमारक् सपंदŊ या म ठोय् ◌ा पमŊ णा ता क यार् क? ल गाल.◌े तय्माळुे पतŊ̳के सपंदŊ या चा ◌ी वगेवगेळ ◌ी भ िमूक ◌ा आपलय् ला ◌ा ल? ता घय् वा ◌ी ल गात.◌े यमाधय् ◌े व राकर ◌ी पथं, मह नाभु वा पथं, द?सपंदŊ या, न था सपंदŊ या, समथर् सपंदŊ या आ िणिलगं यात पथं य सावर् पथं चां की यार् अ ितशय उलʍे िनयम सव्?प चा ◌ी असलय् माळुे त ◌ोसवरस् मा नाय् चांय् ◌ा मन माधय् ◌े सहज प चो ◌ू शकल .◌ा मˤनू य पातŊ̳के सपंदŊ या चा ◌ेपवŊतरक् आपलय् धाʊे ध रोण नासु रा सम जा ज गातृ ची ◌े क यार् क?न सम जा चाय् ◌ा उनȶमीधय् ◌े भर घ लात ह तो.◌े ततक् ला नी सम जा चा ◌ी प ?◌ार̰मू ◌ी ल? ता घते ◌ा सम जा चा ◌ीद िनैय िस̠त ◌ी ह ◌ी य ◌ा सपंदŊ या चाय् ◌ा ल? ता आलले ◌ी ह तो .◌ी सवरस् मा नाय् म णासू ह◌ा दवैव दा कड ◌े झकुलले ◌ाह तो .◌ा तय् ला ◌ादवै दा तानू ब हारे क ढानू तय् चाय् माधय् ◌ेअधय् ताम् चा आी िण ? ना चा भी??च जी डो िनमरा ण् क?न तय् चा सीव?◌ा ग णी पगŊत ◌ीकश◌ीस धात याईेल? य काड ◌े सवर् सपंदŊ या ना ◌े म लो चा ◌े य गोद ना केलले ◌े िदसत.◌े मˤनूपतŊ̳के पथं चा ◌ीधʊे ◌े उ िदद्? ◌े परőण ◌ाव िशै?◌्य ह ◌े वगेवगेळय् ◌ासव्?प चा ◌ीअसलले ◌ेआपण सा िदसत ता. तरे वाय् ◌ा शतक ता मह रा षाटŌ् माधय् ◌े उदय ला ◌ा आललेय् ◌ा मह नाभुवा पथं चा ◌ा अभय् सा आपण सवर् पथŊम करण रा आह तो.अश ◌ा वगेवगेळय् ◌ा सपंदŊ या माधय्ेŊोmunotes.in
Page 78
◌े मह नाभु वा पथं ह ◌ा दखे ली मह?व चा ◌ा सपंदŊ या म नालय् ◌ाज ता .◌ो मळु ताच मह नाभु वापथं चा ◌े सव्?प अ ितशय वगेळय् साव्?प चा ◌े ह तो.◌े तय् माळुे य ◌ा सपंदŊ या ना ◌े मह राषाटŌ्भर आपलय् ◌ा पथं चा ◌ा पसŊ रा आ िण पचŊ रा क?न म णास चाय् ◌ा मन माधय् ◌े असलले ◌ीदवै ◌ी श?? य ला ◌ा िवर धो क?न मतू?पजूले ◌ा म ना̳त ◌ा िदल .◌ी पतŊ̳के म णास चाय् ◌ाआतʄ् माधय् ◌े पतŊ̳के म णास माधय् ◌े दवे चा ◌ा अशं असत .◌ो अस ◌ा िवच रा मह नाभुव पथंना ◌े मह रा षाटŌ्भर आपलय् ◌ा िशकवण तीनू पसर िवल .◌ा २.३ िवषय पवŊशे ब रा वाय् ◌ा शतकमाधय् ◌े य दाव चांय् ◌ा क ळा माधय् ◌े सम जा माधय् ◌े ध िमारक् कमरक् डां ब को ळाल ◌े हतो ◌े . तय् माळुे सम जा चा ◌ी िस̠त ◌ी अ ितशय मरगळललेय् ◌ा अवस̠मेधय् ◌े गले ◌ी ह तो.◌ीसम जा ज वीन अ ितशय असत् वा̳सत् आ िण बधेदं◌ु पद̡त नी ◌े च लाललेे ह तो.◌े म णासू ह◌ा दवैव दा काडे झकुत ह तो .◌ा य सावर् प?र िस̠त तीनू तय् ला बा हारे क ढाणय् चा ◌े क यार् ?सावर् सपंदŊ या नां कीेलले ◌े आपलय् ला ◌ा िदसत ◌े .ह ◌े य ◌ा सवर् सपंदŊ या चा ◌ी व िशै?य् मना वा ◌े ल गाले. खरय् ◌ा अथरा न् ◌े सम जा ला ◌ा ज गातृ करणय् चा ◌े क यार् य ◌ा सवर् पथंनां ◌ी केल.◌े य माधय् ◌े व राकर ◌ी पथं, मह नाभु वा सपंदŊ या आह.◌े न थापथं, िलगं यात पथं,समथर् पथं अश ◌ा सवर् पथं चां ◌े क यार् सम जा ला ◌ा ज गातृ करण रा ◌े ह तो.◌े पतŊ̳के सपंदŊया ना ◌े आपल ◌ी स िहातय् िन िमरत् ◌ी करत ना ◌ा आपल ◌े िवच रा परőण ◌ा आ िण भ िमूक ◌ामध̳वत? दऊेन पथं चा ◌े क यार् स?◌ु ठवेल.◌ेआपलय् पाथं चा ◌े िवच रा सम जा पाय?त प चोिवणय् सा ठा ◌ी तय् चा ◌ीम डांण ◌ीकरण रा ◌े गथō िनमरा ण् क?न आपलय् ◌ासपंदŊ या चा ◌ीिशकवण आलय् ◌ा िवच रा तानू स गांणय् सा ठा ◌ी गथō, अभगं अश ◌ा रचन ◌ा क?न सम जा साठा ◌ी वगेळे त?व? ना उपलबध् क?न िदल.◌े ह ◌ाय पाथं चां ◌ामह?व चा ◌ामलू धा रा म ना वा◌ाल गाले. मलू धा रा अश सा ठा ◌ीमह्टले आह,◌े य ◌ा पथं चां सीवर् रचन आापलय् ला गाथōमांधनू सप्? ह तो.◌े कुठलय् हा पीथं चा पी ?◌ार̰मू अीभय् सात ना ◌ा आपण तय् ◌ा पथं मांधय् ◌ेिल िहलय् ◌ा गलेले ◌े ज ◌े गथō आहते, तय् चा ◌ा आशय तय् ◌ा तय् ◌ा सपंदŊ या ला ◌ा अ ितशयसम̊ध् करण रा ◌ा अस ◌ा आह.◌े सवरा त् पथŊम आपण मह नाभु वा सपंदŊ या चा ◌ी प ?◌ार̰मू ◌ीअभय् साण रा आह तो. ब रा वाय् ◌ाशतक माधय् ◌े जवेह् ◌ाय दाव चा ◌े र जाय् मह रा षाटŌ्मधय्◌े पचŊ िलत ह तो.◌े तवेह् ◌ासम जा माधय् ◌े ध िमारक् कमरक् डां अ ितशय म ठोय् पामŊ णा ता बको ळालले ◌े ह तो.◌े मह नाभु वा पथं ना ◌े य साम जा ला ◌ा एक ◌ावगेळय् साथ् ना वार नऊेनठवेणय् चा ◌े क यार् केल ◌े . असलय् माळुे मह नाभु वा पथं ह माह?व चा ◌ा पथं ठरल .◌ा य ◌ापथं माधय् ◌े चकधŊर सव् मा ◌ी ह ◌े य ◌ा मह नाभु वा पथं चा ◌े आद̳पवŊतरक् आह.◌े य ◌ा महनाभु वा पथं माधय् ◌े गदय् आ िण पदय् य ◌ा द नोह् ◌ी पकŊ रा तानू व ङा् मय िन िमरत् ◌ी झ ला.◌ी के िशर जाब सा, भ साŢभटट् ब रो कीर, द मा दोर प डंि◌त अश ◌ा िवदव् ना ना ◌े मह नाभुवा पथं मधय् ◌े च?रतर् गथō िलह?न धमरा च् ◌ा पसŊ रा आ िण पचŊ रा क?न सम जा ला ◌ा एक ◌ावगेळय् ◌ा सũ वार नऊेन ठवेणय् चा ◌े क यार् केल.◌े घटक चा ◌ा िवसत् रा ना ◌े िवच रा आपणजवेह् ◌ा मह नाभु वा चां ◌े सव्?प िकंव ◌ा मह नाभु वा चां ◌े ततव्? ना अभय् साण रा तवेह् ◌ा सिवसũ पकŊ रा ◌े आपण य ◌ा घटक चा ◌ा िवच रा तय् िठाक णा ◌े स िवसũपण ◌े करण रा आहतो. २.३.१.
मह नाभु वा पथं
चा ◌े ततव्? ना :
मह नाभु वा पथं
ह शाबद् ?
ना
?◌ेर चांय् का लाखडंपा सानू तर मध̳मनु ईी?र पाय?त मह ना अनभुव ◌ी ल को चां ◌ा पथं अस ◌ा त ◌ो मह नाभु वापथं अस हा ◌ी उलʍे आपलय् ला ◌ा मह नाभु वा पथं स िहातय् माधय् ◌े आढळत ◌ो.एकंद?रतचज वी, दवेत ,◌ा पपŊचं व परम?◌ेर य ◌ाश??वर आध ?◌ारत ह ◌ा मह नाभु वा पथं सम जा ला ◌ाएक ◌ा वगेळय् ◌ा बदुध् कीवच चा ◌ी ओळख क?न दते .◌ो आजपय?त ह ◌ी ओळख फ? महनाभु वा पथं ना ◌े क?न िदल ◌ी आह.◌े असहे ◌ी ह ◌ा अभय् सा करत ना ◌ा पकŊषरा न् ◌े न दोंवत◌ा यईेल . मह नाभु वा पथं ला ◌ा चकधŊर सव् मा चीं ◌े अ िध? ना ल भाललेय् ◌ा य ◌ा पथं माधय्◌े आपलय् ला ◌ा शर् कीृषण् ला ◌ा कŐदर् ती मˤनू तय् नां ◌ी आपलय् ◌ा पथं चा ◌ी पणूर् रचन ◌ाकेलले ◌ी िदसत.◌े मह नाभु वा पथं ला ताय् नां मीह ताम् पाथं उफर् जयकृषण् पथं,अच̳तु पथं अशवागेवगेळय् ना वा ना ◌े ह ◌ा पथं ना ◌े मह रा षाटŌ् माधय् ◌े क?न एक ◌ा नवय् ◌ा पथं चा ◌ी िनिमरत् ◌ी केल .◌ी पर् राभं चीय् ◌ा क ळा माधय् ◌े मह नाभु वा पथं ना ◌े आपल ◌े लखेन ह ◌ेसकं◌ेत िलप ◌ीमˤज ◌े सकळ ◌ी िलप मीधय् ◌े केल .◌ी य ◌ा िलप ची ◌ा प िहल ◌ा पयŊ गो रवळबो सा य नां कीेल .◌ा तय् नातंर आपलय् ला ◌ाअस ◌े िदसत ◌े क? सदं◌ुर ◌ी िलप .◌ी प रा मडांलय् िलप ,◌ी अकं िलप ,◌ी शनूय् िलप ,◌ी सभुदर् ◌ा िलप ,◌ी शर् िलीप ◌ी अश ◌ा अनकेवगेवगेळय् ◌ा पकŊ रा तानू य पाथं चा ◌े लखेन ह ◌े सम जा साम रो यऊे ल गाल.◌ेचकधŊरकलानीमहराषाटŌ्माधय् ◌ेअत̳तंधमर̈दध् ◌ाआिणअधंशदŊध् ◌ाबकोळाल ◌ीहतो.◌ीत̳साठा ◌ीलकोय?,यगोआिणशदूदŊवैतचां ◌ीउपसान ◌ावतŊवकैलय् ◌ेकरतहतो.◌ीसमजामाधय् ◌ेचतामुरास्वण?◌ाच ◌ी िमरसादरा ◌ी फफोपावाल ◌ी हतो.◌ी मˤनू शकंरचायार् व रमानाजुचायार् यचांय् ◌ा त?व?नाचा ◌ािमलफाक?नय पाथंना ◌ेद̺तै मीतचा सा̺कीराकेल आाह ◌े.य ता?व?नाचा नाव ◌ा पयŊ गोपथŊम चकधŊर सव् मा ◌ी य नां ◌ी पथŊम केल .◌ा सम जा ता ली दवे दवेत चां ◌े पसŊथ् कम ◌ी केल.◌ेसव?◌ा न ◌ासनंय् सा घणेय् चा सी यो उपलबध् क?न िदल .◌ी सपंणूर् अ िहसं आा िण कडकड तीवरै गाय् इतर पथं यी चां ◌े व डा:◌्मय उपभ गोनू अमल ता आणनू जनतले ◌ा एक नव ◌ा आदशर◌् िदल .◌ा सपंणूर ◌् ल कोभ षाचे ◌ा पŜसक् रा करणय् सा ठा मीह नाभु वा पथं ना ◌े आपल एाकनव नी व रास या का ळा माधय् ◌े आपल नाव नी व रास ◌ा ल को दोध् रा सा ठा ◌ीरचल .◌ा महनाभु वा पथं चा ◌े ततव्? ना मळु ताच मह नाभु वा पथं ह ◌ाद̺तै ◌ीमत चा ◌ा आह.◌े य पाथं ला◌ाज वी, दवेत ,◌ा पपŊचं व परम?◌ेर य वासत् ◌ू अ िनतय् अश मा नात ता. तय् चांय् मात ◌े य ◌ा य◌ा च राह ◌ी ग ?◌ो ◌ीअत̳तं मह?व चाय् ◌ा आहते. मˤनू स̺ततंर् िनतय्, अन िदा व अनतं आह ◌ेिŊŊेेेोेmunotes.in
Page 79
.आ िण पबŊळ पतŊ̳के वय्??चय् ◌ा आतमधय् ◌े परम?◌ेर चा ◌ा अशं आह.◌े तय् माळुे क णो चाहे◌ी आतʄ् ला ◌ा इज ◌ा प होचले अस ◌ं मनषुय् ना ◌े व गा ◌ू नय.◌े अस ◌ं म नाण रा ◌ा ह ◌ापथं आह.◌े य ◌ा पथं चा ◌े दवेत ◌ा िनत̳बदध् आहते. ज वी बदȮ?◌ु आह.◌े परम?◌ेर ह ◌ािनत̳म?◌ु आह.◌े पपŊचं ह ◌ा अ िनतय् आह,◌े अस ◌े य ◌ात?व? ना चा ◌े सव्?प आह.◌े मळु ताचय तातंर्? ना माधय् ◌े ख ला ली च रा मदुद्य़ वांर ह ◌े त?व? ना आध रालले ◌े आह.◌े १. बदȮ?◌ुज वी: ज वीन बादद्ल िवच रासरण ◌ीअसनू म?◌ु? प तार् असण रा ◌ाअस आाह.◌े तय् ला ◌ामयाचे ◌े बधंन नस वा.◌े तय् ला ◌ा तय् ◌ा म िहात मीधय् ◌े ब धांणय् चा ◌े पमŊ णा मनषुय् ना ◌े क?नय.◌े त ◌ो एक ◌ा सफ् िटक पामŊ णा ◌े सदुध् ◌ाआह.◌े तय् माधय् ◌े अ ितशय िनखळ अश◌ीपरम?◌ेर बादद्ल ज ◌ीअप रा सह नाभुतू ◌ीआह.◌े २. िनत̳म?◌ु परम?◌ेर : परम?◌ेर ह ◌ािनत̳म?◌ु असल̳माळुे जणी?दŬा क? शकत.◌ो परम?◌ेरचा ◌े?ना झला ◌े मˤज ◌ेभ?ि◌केल ◌ीक?म?◌ोपर्?◌ाहतो.◌ो िनत̳बद̡दवेतनां ◌ात̳नां ◌ीगणौमनाल ◌ेआह.◌े त̳चांय् मात ◌ेदवेह ?◌ानाआिणपरम?◌ेरदऊेशकल तार,◌ीपरम?◌ेरहऊोशकणरानहा.◌ी मˤनूदवेदवेतचा ◌ीउपसान ◌ाक?नपजू ता ◌ेपजू आािणकमराल् माहनाभुवापथंकम ◌ी लखेतता.दवेतचां ◌ेकयाजŊवीनां ◌ात̳चांय्◌ाकम?◌ाच ◌ीसखुदखुःता̱कफळेदतेता.मˤनू त̳नां ◌ीअनकेपपŊचंह ◌ेस̺कीरालेआह.◌ेपचंमहभातू◌Őह ◌े ितगŊणुआहते.मˤज ◌ेआपल ◌े शररी,पथृव् ◌ीआप,तजे,वया,◌ूआकशाय ◌ापचंत?वनां◌ीबनलले ◌ेआह.◌ेत̳माळुेह ◌ापथं ई?रसापमŊखुस̠नादते.◌ोचकधŊरस̺मा ◌ीन ◌ेआतम्?ना,भ?ि◌,ग?◌ुकृप यानां ◌ाअिधक पधाŊनाय् िदल.◌े ई?रचा ◌े सव्?प ?नामाळुे ओळखत ◌ायते.◌े य ◌ामधय् ◌ेशबद्?ना, समानाय्?ना,अपर?◌ो?ना, िवशषे?नाअस ◌े?नाचा ◌ेचरापकŊरासगांनू?नामगाआŊिण भ?ि◌मगाहŊ मी?◌ोचा दीनोसधान ◌ेआह.◌ेमˤनूमहनाभुवापथंमधय् ◌ेचराअवतरामनाले आहते.कृतयगुता-हसंवातरा,ततőयागुता-द?वातरा,द̺पारायगुता-कृषǼातराआिण किलयगुतामधय्-ेचकधŊरअवतराअस◌ेचराअवतरायनां ◌ीमनाल ◌ेआह.◌े अ) िलळ चा ?◌ारतर् मर ठा ती ली प िहल चा?रतर् गथō मˤनूय गाथō चा उालʍे केल जा ता .◌ो मह नाभु वा पथं चा ◌े ससंथ् पाक शर् चीकधŊर सव् मा यी चांय्ला ळी (◌ाआठवण )◌ी तय् चांय् ◌ा िशषय् ना ◌े मह् ईाभटट् ना ◌े केल ◌ीआह.◌े य ◌ागथō चा ◌ीिवभ गा ना ◌े एक का, पवूरा Ŭ् व उ?र धार् अश ◌ा त नी भ गा माधय् ◌े केलले ◌ीआह.◌े य ◌ािलळ ◌ातय् चांय् ◌ा िशषय् ना ◌े मह् ईाभटट् ना ◌े सकं िलत क?न च?रतर् ?प ना ◌े म डांल ◌ेआह.◌े आपलय् ◌ा ग?◌ुचय् ◌ास िनाɀय् ता ली आठवण ◌ी च?रतर् माधय् ◌े मह् ईाभटट् ना ◌े सगांि◌तले आहते. य ◌ा गथō माधय् ◌े न गादवे चा यार,◌् ब ईास ,◌ा द दा सो, स रागं प डंि◌त इतय्दा ◌ी वय् ?ि◌रखे चां ◌े िचतणŊ आललेे आहते. क राण मह् ईाभटट् ग?◌ुंचय् ◌ा स िनाɀय् माधय् ◌ेक हा ◌ी क ळा र िहालले ◌े आहते. मˤनू मह नाभु वा पथं चा ◌ा ज वीन?◌ेर भदे भ ?ि◌य गो सनैय्सा आ िण अ िहसं ◌ा य नां ◌ा म नाण रा ◌ा आह.◌े य ◌ा मह नाभु वा पथं चा ◌े ततव्? ना ल ळीचा?रतर् ता च?रतर् माधय् ◌े पथŊमत: आल ◌े आह.◌े मर ठा ती ली ह ◌ाप िहल चा?रतर् गथōआह.◌े ब) शर् गी िवोदंपभŊ ◌ू च?रतर्: मह् ईाभटट् ना ◌े य ◌ा गथō माधय् ◌े ग िवोदंपभŊ ◌ू य चां ◌ाज वीनपट तय् नां ◌ी सɹृ ◌ी ?प ना ◌े रगं िवल ◌ा आह.◌े मह नाभु वा पथं माधय् ◌े तय् चां ◌ाउलʍे ऋ?रद̡पŝ य ◌ा िठक णा ◌ी झ ला .◌ा ऋ िद̡पŝच?रतर् अस दाखे ली केल आाह.◌े यगाथō माधय् ◌े ग िवोदंपभŊचू ◌े च?रतर् तय् ना ◌ी रखे टालले ◌े आह.◌े धमरŮ्वतरक् पांकै? एक ईा?र पी?◌ुष चा ◌े ह ◌े च?रतर् आह.◌े य ◌ा गथō माधय् ◌े परम?◌ेर चा ◌े अवत रा तय् नां ◌ी िदलले ◌ेआहते. ह ◌े अवत रा पमŊखु गभर,◌् प ितत व दवडन ◌े य ◌ा त नी पकŊ रा ◌े तय् नां ◌ी स गांि◌तल◌े आहते. य माधय् ◌े चकधŊर ग िवोदंपभŊचूंय् ◌ा आखय् ियाक ◌ा नसनू ग?◌ुचय् ◌ा स िनाɀय् तामधय् ◌े र िहालय् नातंर वय्??च ◌े च?रतर् तय् नां रीखे टाले आह.◌े ततक् ला नी स मा िजाक प?रिस̠त ची ◌े स̺चछ् िचतर् य नां यी ◌ागथō माधय् ◌े क?न ऋ िद̡पŝल ◌ाय ◌ागथō चा ◌े लखेन तय्नां ◌ीकेल ◌े आह.◌े तय् माळुे अथरा त् य ◌ा िठक णा ◌ी वरह् डा ◌ी भ षाचे ◌ा पयŊ गो आपलय् ला◌ा िदसत .◌ो मह् ईाभटट् ला ◌ा परőण हा ◌ी चकधŊर सव् मा चींय् ◌ा द ?◌ी ◌ा घतेलय् नातंर गिवोदंपभŊ ◌ू च?रतर् िल िहणय् चाय् ◌ा सफ्◌ूत? झ ला ◌ी आ िण य ◌ा सफ्◌ूत?तनू ह ◌ा गथō िनमराण् झ ला .◌ा ह ◌ा मह् ईाभटट् चा ◌ा दसुर ◌ा मह?व चा ◌ा गथō ह यो. मह नाभु वा व ङाʄ य ◌ाघटक चां ◌ा अभय् सालय् नातंर आपण य ◌ाघटक मांध ली व ङाʄ नी िन िमरत् मी गा ली परőण-ापवŊ?◌ृ ◌ी आ िण य ◌ा पथं चा ◌े सव्?प य ◌ा िवषय वार तरे वाय् ◌ा शतक ता ली क लाखडंमाधय् ◌े य ◌ा पथं ना ◌े केलले ◌े स सांक्◌ृ ितक प ?◌ार̰मू ◌ी य ◌ा िवषय वार य ◌ा िवषयबादद्लच ◌ीम िहात जी णानू घणे रा आह तो. थ डोकय् ता मह नाभु वा पथं चा ◌े ततव्? ना अभय्सात ना ◌ा आपलय् ला ◌ा अस ◌े िदसत ◌े क? शर् कीृषण् ह ◌े य चां ◌े आर धाय् दवैत आह.◌ेतय् माळुे पचंकृषण् ◌ा वर आध ?◌ारत ह ◌ी सकंलɓ ◌ा आह.◌े य ◌ा सकंलɓते ली पचंकषृण् मˤज◌े मह नाभु वा मधय् ◌े असलले ◌े मह?व चा ◌े पणŊते ◌े आहते जय् चां ◌े िवच रा मह नाभु वा पथंला ◌ा ल भाले आह,◌े तय् माधय् ◌े मह नाभु वा पथं मधय् ◌े शर् दी? तायő पभŊ ◌ू शर् चीकधŊर सव्मा री हा?ल शर् गी िवोदंपभŊ ◌ू आ िण शर् चीकधŊर सव् मा अीश ◌ी य चां ◌ी ग?◌ु परपंर ◌ा आह.◌ेव पथं माधय् ◌े आदय् दवैत अस ◌े दखे ली सबं धोले ज ता ◌े आ िण आद̳दवैत य ला ◌ा पचंकृषण्अवत रा अस ◌ं म नाल ◌ं ज ता ◌ं ह ◌ा पचं कृषण् वात रा म ना य ◌ा पथं माधय् ◌े अ ितशय मह?व चा ◌ाम नाल ◌ागले .◌ा तरे वाय् ◌ा शतक माधय् ◌े उदय ला ◌ा आलले ◌ा मह?व चा ◌ा सपंदŊ यामˤनू मह नाभु वा पथं चा ◌ा आपण सा उलʍे कर वा ◌ा ल गात .◌ो मह नाभु वा पथं ह ◌ा मितूर̪जूले ◌ा अम नाय् करत ◌ो तय् माळुे य ◌ा पथं चा ◌ी िशकवणकू अ ितशय वगेळय् ◌ा सव्?पचा ◌ी अश ◌ी आह.◌े आपल ◌ा पथं चा ◌ा पसŊ रा मह रा षाटŌ्भर य ◌ा पथं ना ◌े करणय् सा ठा ◌ीिठक िठक णा ◌ी आपले अनयु या ◌ी सथ् पान केल ◌े .अनयु या चांय् ◌ा म धा̳म तानू आपलय् ◌ाधमरा च् ◌ा पसŊ रा आ िण पचŊ रा क?न आपलय् ◌ाधमरा च् ◌े ततव्? ना अ ितशय स धाय् ◌ासोेोेिेmunotes.in
Page 80
पोय् ◌ाभ षामेधय् ◌े जन स मा नाय् म णास चाय् ◌ा मन माधय् ◌े र वोल.◌े आ िण हचे मह नाभु वापथं चा ◌े वगेळपेण म ना याल ◌ाप िहाज.◌े क) मह नाभु वा पथं चा ◌े सव्?प: गजुर ता दशे ता लीसमु रा ◌े आठश ◌े वषरा ɚू?च गी ?◌ो अस वा ,◌ी तवेह् ताय् ◌ाक ळा माधय् ◌े ितमŊलʗवे र जाचा ◌े र जाय् ह तो,◌े तय् वाळे ◌ी िवश ला दवे न वा चा ◌ास मावदे ◌ीबर् ?◌ाण ितमŊलʗवे र जा चा◌ा पधŊ ना तय् ला ◌ा पतुर् नसलय् माळुे ितमŊलʗवे ना ◌े आपल ◌े स मार् जाय् िवश लादवे य सादऊेन ट काल ◌े .बरय् चा क ळा नातंर िवश ला दवे सा शर् ◌ी द? सव् मा चीय् ◌ा कृपने ◌े हरपळा न वा चा ◌ा पतुर् झ ला ◌ा . ह ◌ा पतुर् अ ितशय ह?श रा अ ितशय ह?श रा आ िण कुश गार्बदुध् ची ◌ाहरप ला अच नाक मतृ̳चूय् ◌ा अवस̠मेधय् ◌े असलय् नातंर तय् चाय् ◌ा शर री माधय् ◌ेसव् मा ◌ी चकधŊर नां ◌ी दहे पवŊशे केलय् चा ◌ी आखय् ियाक ◌ाआपलय् ला ◌ाऐकणय् ता यते.◌े त◌ो िदवस. शके भ ता भ दापŊद शकुल् िद̺त यी चा ◌ाह तो .◌ा िवश ला दवे चाय् पातन् ची ◌े न वाम ला˥दवे ◌ीअस ◌े ह तो.◌े तय् ◌ाद? सपंदŊ या चा ◌े अनयु या ही तोय् .◌ा तय् माळुे द?सपंदŊ याचा ◌े सवर् िवच रा तय् नां अीगं कीृत कलेे ह तो.◌े द? वार तय् चां ◌े अस मी अस मी शदŊध् ◌ा दखेली ह तो .◌ी तय् ◌ा द? वार असललेय् ◌ा िन?तेनू हरप ळादवे पतुर् तय् नां पार् ?◌ा झ ला .◌ा अशतीय् चां ◌ी िनत तां शदŊध् ◌ा ह तो .◌ी हरप ळा ह अ◌ा ितशय कुश गार् आ िण हटट् सी̺भ वा चाअ◌ासलय् माळुे आपलय् ◌ा पतन् ◌ीकमल दावे ◌ीस बोत तय् चा ◌ानहेम ◌ीव दा ह तो अस,◌े य◌ाक टौ बुंि◌क क टौ बुंि◌क व दा ला ◌ा कंट ळानू एके िदवश ◌ी ल बां य तासő ठा ◌ी र माटके य◌ा ग वा ◌ी िनघनू गले ◌े असत ना ताय् नां आीपल मी ता मा लाˤदवे यी नां दाखे ली कळ िवल,◌े यया तामőधय् ◌े च लात असत ना ताय् चां आीपलय् बार बोर आललेय् ला को चां वी टा चकुल .◌ीतवेह् ◌ा तय् चां ◌ी प याव टा ह ◌ी ऋ िद̡पŜ काड ◌े वळल .◌ी त ◌ो िदवस चतैर् शदुध् पचंम ची◌ा ह तो .◌ा तथे ◌े तय् चां ◌ा प िहलय् दां ◌ा प?रचय शर् गी िवोदंपभŊचुय् ◌ा न वा चाय् ◌ा िवदव्ना ◌ा स बोत आल .◌ा य ◌ा िठक णा हीरप ळा दवे चा ◌े न वा शर् गी िवोदंपभŊनु ◌े मतंर् पोदशेक?न चकधŊर सव् मा ◌ीअस ◌े ठवेल ◌े .तवेह् ◌ाप सानू मह नाभु वा पथं माधय् ◌े त ◌े य ◌ान वा ?प सा आल.◌े क हा ◌ी वषरा ȶंर तय् चां ◌ा िवव हा औरगंळ ◌ा न वा चाय् ◌ा शहर ता ली स मावदे◌ी बर् ?◌ाण चाय् ◌ा कमळ न ईाक य चांय् ◌ा मलु शी ◌ी हसं बा ◌ा य चांय् शा ◌ी झ ला .◌ाहसंबा ◌ा ह ◌ी उपवर झ लाले ◌ीह तो पीण ितचय् ◌ामन ता क णोत हा ◌ीप?◌ुष पर् ित िबबं नवह्त.◌ंितच ◌े वय् ?ि◌मतव् अ ितशय िनखळ अस ◌े ह तो ◌े . तवेह् ताय् मान वार चकधŊर ितचय् मान ताबसल.◌े आ िण ितन ◌े तय् नां लागन् सा ह को रा िदल .◌ा चकधŊर सव् मा अीनके िठक णा ◌ीभमŊण क? ल गाल.◌े स̠ळ चा ◌ी प हाण ◌ी करत ◌ा चकधŊरसव् मा ◌ी अचलपŜ मˤज ◌े (इलपीŝ) य ◌ाग वा माधय् ◌े र मादवे ◌ोर ओादरण या चांय् ◌ार जाय् मांधय् ◌े आल ◌े असत नां ◌ातय् नां ◌ी आपलय् ◌ा र जाकन̳ले ◌ा चकधŊर चांय् ◌ा सव् धा नी केल.◌े असखंय् िवनवण ◌ी केलय्नातंर चकधŊर नां तीय् रा जाकन̳शे मीˤज ◌े उम दावे सीमवते िवव हा केल .◌ा चकधŊर नां ◌ीससारच ◌े ितच ◌े न वा ग रौ ठीवेल.◌े आपलय् पातन् ◌ीग रौ सी बोत त नी वषर् गş ससं रा केलय्नातंर तय् चां ◌े मन ससं रा मांधय् ◌े रमल ◌े न हा ◌ी चदंभŊ गाते री ◌ी जलकर्?ड ◌ा करत ना ◌ाप णाय् चा ◌ा अदं जा न आलय् ना ◌े चकधŊरसव् मा ◌ी ख लो ख लो प णाय् ता बडु ला.◌े ह वीतारा ◌् ग रौ दीवे चीय् ◌ाक ना वार पडत चा तय् चां ◌े अक ला ◌ी िनधन झ ला.◌े थ डोय् ◌ा क ळानातंर चकधŊर सव् मा ◌ी प णाय् तानू ब हारे आले .तय् चांय् ◌ा क ना वार ह ◌ी व तारा ◌् आलय्नातंर तय् नां ◌ी तय् ◌ा स̠ळ वा?न स̠ल तांर केल.◌े तवेह् पा सानू खरय् ◌ा अथरा न् ◌े चकधŊरसव् मा नीं ◌ी मह नाभु वा पथं चा ◌ा पसŊ रा आ िण पचŊ रा क यार् स?◌ु केल.◌े मह नाभु वा पथं हशाबद् ? ना?◌ेर चांय् का लाखडं पा सानू तर मध̳मनु ईी?र पाय?त मह ना अनभुव ◌ी ल को चां ◌ापथं अस ◌ा त ◌ो मह नाभु वा पथं अस हा ◌ी उलʍे आपलय् ला ◌ामह नाभु वा पथं स िहातय्माधय् ◌े आढळत .◌ो एकंद?रतच ज वी, दवेत ,◌ा पपŊचं व परम?◌ेर य ◌ा श??वर आध ?◌ारत ह◌ा मह नाभु वा पथं सम जा ला ◌ा एक ◌ा वगेळय् ◌ा बदुध् कीवच चा ◌ी ओळख क?न दते .◌ोआजपय?त ह ◌ी ओळख फ? मह नाभु वा पथं ना ◌े क?न िदल ◌ी आह.◌े असहे ◌ी ह ◌ा अभय् साकरत ना ◌ा पकŊषरा न् ◌े न दोंवत ◌ा यईेल. मह नाभु वा पथं ला ◌ा चकधŊर सव् मा चीं ◌े अ िध? नाल भाललेय् ◌ा य ◌ा पथं माधय् ◌े आपलय् ला ◌ा शर् कीृषण् ला ◌ाकŐदर् ती मˤनू तय् नां ◌ीआपलय् ◌ा पथं चा ◌ीपणूर ◌् रचन ◌ा केलले ◌ी िदसत.◌े मह नाभु वा पथं ला ◌ा तय् नां ◌ी महताम् ◌ा पथं उफर् जयकृषण् पथं, अच̳तु पथं अश वागेवगेळय् ना वा ना ◌े ह पाथं ना ◌े मह रा षाटŌ्माधय् ◌े क?न एक ◌ा नवय् ◌ा पथं चा ◌ी िन िमरत् ◌ी केल .◌ी पर् राभं चीय् ◌ा क ळा माधय् ◌ेमह नाभु वा पथं ना ◌े आपल ◌े लखेन ह ◌े सकं◌ेत िलप ◌ी मˤज ◌े सकळ ◌ी िलप मीधय् ◌ेकेल.◌े य ◌ा िलप ची ◌ा प िहल ◌ा पयŊ गो रवळ बो सा य नां कीेल .◌ा मधय् ◌े तय् नातंर आपलय्ला अ◌ास ◌े िदसत ◌े क? सदं◌ुर ◌ी िलप ,◌ी प रा म डांलय् िल िप, अकं िलप ,◌ी शनूय् िलप ,◌ीसभुदर् ◌ा िलप ,◌ी शर् िलीप अीश ◌ा अनके वगेवगेळय् पाकŊ रा तानू य ◌ापथं चा ◌े लखेन ह ◌ेसम जा साम रो यऊे ल गाल.◌े जय् पामŊ णा ◌े व राकर ◌ीसपंदŊ या ना ◌े एक वागेळय् ◌ा िलप ची◌ाश धो ल वाल ◌ा.तय् ◌ा िलप ◌ी मधनू आपल ◌े स िहातय् िनमरा ण् केल.◌े त ◌ी िलप ◌ी मˤज ◌ेदवेन गार ◌ी िलप ◌ी ह तो .◌ी तसचे मह नाभु वा पथं ह ◌ा दखे ली आपलय् ◌ा वगेळय् ◌ा पकŊराचय् ◌ा सव्?प वार व िशै?य् ◌े य वार धʊे वार ध रोण वार ठ मा पण ◌े क यारतŊ क?न स िहातय्माधय् ◌े एक म लो चा ◌ी भर घ लानू मह नाभु वा पथं आ िण स मा नाय् म णास चाय् ◌ा मन माधली असलले ◌ी दवै ◌ी श?? दŝ क?न म णासू मˤनू तय् माधय् ◌े पचं मह भातू य ता ली श?? जगातृ करणय् चा ◌े क यार् मह नाभु वा स िहातय् ना ◌े केललेे िदसत.◌े य ◌ा सपंणूर् िवषय चा ◌ा सिवसũपण ◌े अभय् सा आपण तय् ◌ा घटक मांधय् ◌े करण रा आह तो. मह नाभु वा पथं चा ◌ीपवूरप् िठीक ◌ा अभय् साणय् ता अग दोर य ◌ा घटक मांधय् ◌े आपलय् ला का णो क णोतय् मादुȨ्ेेŊेीेmunotes.in
Page 81
चां ◌ाअभय् सा कर याच आाह.◌े त ◌े पथŊमत पः हा? य माह रा षाटŌ् माधय् ◌े दयन यी झ लालेय्अ◌ावस̠ले मारगळललेय् अ◌ावस̠तेनू ब हारे क ढानू य ◌ा सपंदŊ या नां ◌ी एक ◌ा वगेळय् ◌ावळण वार स मा नाय् जनतले ◌ा नऊेन ठवेणय् चा ◌े क यार् केल.◌े य माधय् ◌े मह नाभु वा पथं, वराकर सीपंदŊ या, समथर् सपंदŊ या, िलगं यात पथं. द?सपंदŊ या अश ◌ा अनके सपंदŊ या चा ◌े य गोदना स िहातय् सा ठा ◌ी अ ितशय मह?व चा ◌ं ठरलले ◌ं आह ◌े .प िहलय् ◌ा घटक मांधय् ◌े आपणमह नाभु वा स िहातय् वार तय् वार त ◌ी िनगड ती सपंणूर ◌् आदय् गदय् आ िण पदय् अश ◌ा दनोह् ◌ी पकŊ रा तानू झ लालेय् ◌ा स िहातय् िन िमरत् चीय् ◌ा च?रतर् गथō वांर थ डोकय् ता पकŊ शाट काण रा आहते. य माधय् ◌े न गादवे चा यार,◌् मह् इाभंट, चकधŊर सव् मा ,◌ी के िशर जा ब सा,भ साŢभटट् ब रो कीर चां,◌े द मा दोर प डंि◌त अश अ◌ानके िवदव् ना नां ची?रतगŊथō िलह?नआपलय् ◌ा धमरा च् ◌ा पसŊ रा आ िण पचŊ रा केलले ◌ा िदसत .◌ो मह नाभु वा पथं अभय् सात ना◌ा आपलय् ला ◌ा बरय् चा लह ना सह ना सदंभ?◌ा च ◌ा िकंव ◌ा अखय् ियाक च ◌ा उलगड ◌ा हतो .◌ो य ◌ा आखय् ियाक ◌ा मˤज ◌े मह नाभु वा पथं ता ली ज ◌े क हा ◌ी पवŊतरक् आहते. तय्नां आीपलय् गा?◌ु िशषय् ला सा गांि◌तलले ◌ाब धो आह ◌े . आ िण ह ◌ा ब धो तय् नां ◌ी अ ितशयलह नासह ना पसŊगं आ िण ग ?◌ो चीय् ◌ा सव्?प माधय् ◌े आपलय् ◌ा िशषय् नां ◌ा स गांनू तय्चांय् काडनू पतŊ̳के ग?◌ुल ◌ा अप ?ि◌ेत असण रा ◌े स िहातय् िनमरा ण् क?न घतेल.◌े ह ◌े मर ठा◌ी इ ितह सा माधय् ◌े अ ितशय ग रौव सा̪द अश घीटन आाह.◌े सकळ ◌ा िलप तीनू केल.◌े ? चापा िहल पायŊ गो रवळ बो सा य नां ◌ी केल .◌ा तवेह् पा सानू मह नाभु वा पथं चा ◌े स िहातय् ह ◌ेवगेवगेळय् ◌ा िलप मीधय् ◌े िल िहल ◌े ज ऊा ल गाल.◌े तय् नातंर सक ळा ◌ी िलप ◌ीनतंर सदं◌ुर◌ी िलप ची ◌ाह ◌ीपयŊ गो केलले ◌ा आपण ला ◌ा िदसत .◌ो सदं◌ुर ◌ी िलप ◌ीनतंर म डांलय् िलप,◌ी अकं िलप ,◌ी शनुय् िलप ◌ी सभुदर् ◌ा िलप ,◌ी शर् ◌ी िलप ◌ी य ◌ा सवर् िलप चीं ◌ा पयŊ गोमह नाभु वा पथं चांय् ◌ा स िहातय् लखेन सा ठा कीेलले ◌ा आढळत .◌ो मह नाभु वा व ङाʄ य ◌ाघटक चां ◌ा अभय् सा करत ना ◌ा आपण य ◌ा घटक मांध ली व ङाʄ नी िन िमरत् ◌ीम गा लीपरőण -ापवŊ?◌ृ ◌ी आ िण य पाथं चा ◌े सव्?प य ◌ा िवषय वार तरे वाय् ◌ा शतक ता ली क लाखडंमाधय् ◌े य ◌ा पथं ना ◌े केलले ◌े स सांक्◌ृ ितक प ?◌ार̰मू ◌ी य ◌ा िवषय वार य ◌ा िवषयबादद्लच मी िहात जी णानू घणे रा आह तो २.३.२ व राकर सीपंदŊ या: एकंदर तीच अकर वाय् ◌ाआ िण ब रा वाय् ◌ा शतक माधय् ◌े मह रा षाटŌ् माधय् ◌े वगेवगेळय् ◌ा पवŊ हा तानू िवच रासरणअी ितशय पगŊल̰पण ◌े म डांलय् जा ता ह तो .◌ी मह नाभु वा पथं चाय् उादय चाय् अ◌ाग दोर महरा षाटŌ् माधय् ◌े सतं पभŊ वाळ ती ली सतं ना आीपल ◌े स मा िजाक क यार् अ ितशय उतक्◌ृ?पण◌े सम जा मन वार र बा िवले ह तो.◌े सवरस् मा नाय् चांय् ◌ा मन माधय् ◌े घर क?न व राकर ◌ीसपंदŊ या ना ◌े तय् नां ◌ा आपलसे ◌े क?न घतेल ◌े ह तो.◌ेअधय् ताम् य सा राखय् ◌ा िवषय चा ◌ाप?रचय क?न धमरा च् ◌ा पसŊ रा केल .◌ा भ गावत धमरा lj् ◌ापत का ◌ामह रा षाटŌ्भर पस?नहर ◌ीन मा चा ◌ाजप क?न जय जय र मा कृषण् हर अीस सावरस् मा नाय् म णास ला मालूमतंर्िदल .◌ा व राकर सीपंदŊ या ह माह नाभु वा पथं पा?◌े ◌ा वगेळय् मात चा आा िण त?व? ना चा हातो .◌ा द नोह् पीथं चाय् पारőण अ◌ा ितशय वगेळय् साव्?प चाय् ◌ा ह तोय् .◌ा व राकर ◌ीसपंदŊ याह ◌ाब रा वाय् ◌ाशतक ता उदय ला आाल .◌ा मह रा षाटŌ् ता ली ह ◌ासपंदŊ या अ ितशय मह?व चा◌ासपंदŊ या ह यो. य ◌ासपंदŊ या ला ◌ा'भ ?ि◌सपंदŊ या' अश ◌ान वा ना ◌े दखे ली ओळखल ◌े जता.◌े भ गावत धमरा च् ◌ा पसŊ रा आ िण पचŊ रा करणय् चा ◌े उ िदद्?चय् ◌ा िन िमरत् तीनू महनाभु वा ह ◌ा सपंदŊ या उदय ला ◌ा आल .◌ा य ◌ा सपंदŊ या चा ◌े ज ◌े क यार् आह.◌े त ◌े सम जाचाय् ◌ा ल कोउदध् रा सा ठा ◌ी पर मोदध् रा सा ठा अीसनू सम जा माधय् ◌े िनमरा ण् झ लालेय्◌ादयन यी प?र िस̠त ली ◌ा सधु राणय् सा ठा ◌ी य ◌ा सपंदŊ या चा ◌ा उदय झ ला .◌ा य ◌ा सपंदŊया चाय् ◌ा कŐदसŊथ् ना ◌ी भ?? असनू िवठठ्ल ह ◌े तय् चा ◌े आर धा̳दवैत आह.◌े 'जय जय र माकृषण् हर '◌ी ह ◌ातय् चां ◌ामलूमतंर् आह ◌े . एकंदर तीच भ गावत धमरा च् ◌े ज ◌ी मखुय् िवदय्पा ठी पढंरपŝ यथे ◌े आह.◌े िवठठ्ल ह ◌ा सपंणूर ◌् भ??मय असलय् ना ◌े य ◌ा स िहातय् चाय्◌ा कŐदसŊथ् ना ◌ी आर धाय् भƅ ◌ी आह.◌े तय् माळुे िवठठ्लमय झ लाले ◌े अस ◌े ज वीन अधय्ताम् आ िण परम थारा स् ठा ◌ी म ?◌ोपर् ?◌ा ◌ी उदद्शे चाय् ◌ा िन िमरत् तीनू आल ◌े आह.◌े वराकर ◌ी सपंदŊ या ला सातं चां अीश ◌ीद घीर् अश पीरपंर ला भालले ◌ीआह.◌े य सातं मांधय् ◌े सतं? ना?◌ेर, सतं एकन था, सतं र माद सा, सतं तकु रा मा य ◌ा सपंणूर् सतं चां ◌े क यार् य ◌ा वराकर ◌ी सपंदŊ या सा ठा ◌ी अ ितशय मह?व चा ◌े आह.◌े सतं कृप ◌ाझ ला ।◌ी इम रात फळआाल ।◌ी ? नादवे ◌े र िचल पा या ।◌ा उभ ?◌ारले
दवे लाय ।◌ा न मा ◌ातय चा
◌ा िकंकर ।
तणे
◌े र िचले
त
◌े आव
रा। जन
जीन दारन्
एकन था। ख बां
िदल भा
गावत। तकु
झा
ला सा ◌े कळस। भजन कर
◌ास
वाक
शा। अश यी धामरा च् ◌ी िशकवण य ?◌ा को तानू आपण सा िदसत.◌ेभ??, ? ना, वरै गाय् य चां ◌े पर् ितप दान करण रा ◌ा ह ◌ा सतं स िहातय् सपंदŊ या मह रा षाटŌ्माधय् ◌े अ ितशय ल को िपयŊ झ ला .◌ा य ◌ा भ गावत धमरा lj् ◌ा पत का ◌ा पजं बापय?त नणेराय् ◌ा न मादवे चा ◌े भ वा िव? अ ितशय िवठठ्ल चरण ◌ी सम िपरत् केल ◌े ह तो.◌े तरे वाय् ◌ाशतक माधय् ◌े सम जा माधय् ◌े व ढालले ◌ा अधंक रा दŝ करणय् सा ठा ◌ी व राकर ◌ी सपंदŊ याचा ◌ीसथ् पान झा ला .◌ी य सापंदŊ या ना ◌े अधय् ताम् चा जी डो घऊेन आपले स िहातय् र िचल.◌े'जय जय र मा कषृण् हर '◌ी ह ◌ा य ◌ा पथं चा ◌ा मलूमतंर् आह ◌े व राकर ◌ी पथं चा ◌े सपंणूर्व िशै?य् एक ◌ा ? को मांधय् ◌े स मा वालले ◌े आह.◌े ह सापंदŊ या ल िकौक परőण नां पार् धा नाय्दणे रा हा तो .◌ा अधय् िता̱क िन?पण करण रा ◌े पर् ितप दान गथō ह ◌े सवर् ससंक्◌ृत ल कोतानू पर् राभं क ळा तानू सतं नां ◌ी आपल ◌ी स िहातय् िन िमरत् की?न सवरस् मा नाय् म णासचाय् ◌ामन वार अ िधर जाय् केल ◌े . हचे य सापंदŊ या चा ◌े फ िलत मˤ वा ◌े ल गाले. मह रा षाटŌ्ेेेŊेीिेmunotes.in
Page 82
माधय् ◌े ज ◌े प चा मह?व चा ◌े सपंदŊ या उदय ला आाल.◌े तय् चां सीपंणूर ◌् िववचेन र .◌ा र. गसो वा ◌ी य नां ◌ी प चा भ ?ि◌सपंदŊ या य ◌ा गथō मांधय् ◌े अ ितशय स िवसũ िवसत् रा ना ◌ेकेललेे आहते. व राकर ◌ी पथं चाय् सापंदŊ या माधय् ◌े अधय् ताम् चा ◌े िन?पण करण रा ◌े िववचेनआ िण आतम् िवषक् रा तसचे सतं च?रतपŊर गथō चां ◌ा सम वाशे आपलय् ला ◌ा प हा याल ◌ािमळत .◌ो य माधय् ◌े ससंक्◌ृत गथō वार झ लाले ◌ी ट की ◌ा ह दीखे ली स̺ततंपŊण ◌े अधय् ताम्चा ◌े िन?पण आ िण परम थारा च् ◌ा स रा स गांण रा ◌े आहते. एकंदर तीच परम?◌ेर चा ◌े अिसȅव् सवरũ् आह.◌े अस ◌ा म नाण रा ◌ा ह ◌ा पथं असनू तय् चां ◌ी स िहातय् िन िमरत् ◌ी ह ◌ीसहज आ िण उत˛्◌ूतर् असनू उतƃ आतम् िवषक् रा करण रा ◌ी आह.◌े ह ◌े व राकर ◌ी सपंदŊया चा ◌े मह?व चा ◌े िवशषे आह ◌े . परम?◌ेर बादद्ल च ◌ीअसलले तीळमळ ह आीपलय् ला ◌ायतानू वय्? ह तो.◌े तसचे सतं एकन था य नां ◌ी आपल ◌ी स िहातय् िन िमरत् ◌ी ह ◌ी सम जामाधय् ◌े पचŊ िलत असललेय् ◌ा वणरा Ɍु रा क?न आपलय् ◌ा भ गावत धमरा lj् ◌ा परőण ◌ा सगांि◌तलय् ◌ा मˤज ◌े सम जा माधय् ◌े अ िश ?ि◌त असललेय् ◌ा वगेळय् ◌ा सम जा सा ठा ◌ी समजा गट सा ठा ◌ी भ ?◌ाडे तर मध̳मवग?य सां ठा ◌ी अभगं चा ◌ी रचन ◌ा आ िण उच̓वण?य यसां ठा ◌ी एकन था ◌ी भ गावत य ◌ा गथō चा ◌ी िन िमरत् कीेल .◌ी तय् माळुे य पाथं चाय् ◌ापरőणया ◌ाभ रातभर पसरललेय् माळु ताच ल को दोध् रा ह या ◌ा पथं चा ◌ामलू धा रा आह.◌े २.३.३ नथा पथं :- जय् काळामाधय् ◌ेमहराषाटŌ्ताह ◌ेसपंदŊयाउदयला आाल ◌ेत कोळामहराषाटŌ्चाय्जाडणघडणची ◌ा मह?वचा ◌ाकळा हतो.◌ा त̳माळुे नकक्? तय् ◌ासवर् पथंतानू तय् ◌ाकळाला◌ापरőण ◌ाआिण एक अध̳ता̱चा ◌ीजडो िमळला ◌ीय ◌ासवसŊतंचां ◌ेकयाआŊपलय् ◌ामहराषाटŌ्चाय्◌ाजडणघडणसीठा ◌ी अितशयमह?वचा ◌ेमनाल ◌ेआह.◌े य ◌ावगांʄ िनिमरȏीधय्◌ेसवर̓पथंसांराख ◌ेसनतानसपंदŊया ह ◌ा पथं दखे ली मर ठा ◌ी ससंक्◌ृत ◌ी आ िण व गांʄ चा ◌ाजडणघडण सी ठा ◌ी म लो चा ◌ा ठरल .◌ा य ◌ा सपंदŊ या चा ◌े सपंणूर् पर् तां य ◌ा न था सपंदŊया ता ली िवच रा नां ◌ी पर्?◌ेरत ह ऊोन ग रो?न था ना ◌े सपंणूर ◌् मह रा षाटŌ्भर आपलय् ◌ाय◌ापथं चा ◌ापसŊ रा आ िण पचŊ रा केल .◌ा ब धो आ िण श धो घणेय् माधय् ◌े ह ◌ा पथं अ ितशयअगसőर ह तो .◌ा ग रो?न था पवूर् य पाथं चा ◌ीज पी ?◌ार̰मू मीळुे आपलय् ला ◌ादह वा ◌े त ◌ेअकर वाय् ◌ा शतक माधय् ◌े िमळत ता मळु ताच तवेह् ◌ा महसदू गझन चीय् ◌ा नतेतृव् खा ला ◌ीउ?र भ रात माधय् ◌े मसुलम ना चां ◌े आकमŊण स?◌ु ह तो.◌े आ िण ह ◌ा क ळा स सांक्◌ृ ितकजडणघडण ची ◌ा जबरदसत् ह दार ◌ा दणे रा ◌ा क लाखडं ह तो ◌ा इसल् मा ◌ी पथं चा ◌ा अितशय पभŊ वा य ◌ा क ळा माधय् ◌े आपलय् ला ◌ासफु?पथं मांधय् ◌े आढळत .◌ो २.३.४ द? पथं:द? सपंदŊ या ह ◌ाइसल् मा ◌ीर जावट चीय् ◌ा ऐन मध̳क ळा ता उदय ला ◌ाआल .◌ा द? सपंदŊ याह ◌ा िहदं ◌ु पजŊचे छाळ ह तो असललेय् का ळा माधय् ◌े सम जा ला धा री दऊेन आच रा धमरा च्उापदशे य ◌ा सपंदŊ या ना ◌े केल .◌ा शर् पी दावलʜ आ िण न िसृहं सरस̺त ◌ी ह ◌े य ◌ा सपंदŊया चा ◌े पणŊते ◌े ह तो.◌े द? वात रा मˤनू ओळखल ◌े ज ता ह तो.◌े य सा वोळय् ◌ा -ओवळय्◌ाय ◌ाज ता चीय् ◌ाजनम् ता उचच् न चीतले ◌ा पर् धा नाय् दणे रा ◌ापथं सपंदŊ या आह.◌े स?व,रज, तम य ◌ा ितनह् ◌ीगणु चां ◌ी ऐक̳दशरक् बर्? ,◌ा िवषण्,◌ू महशे य ◌ा ितमŊतू?च ◌े एक?पअस ◌े द? ह ◌े तय् चां ◌े आर धाय् दवैत आह.◌े इसल् मा ◌ी क ळा माधय् ◌े ज ◌े आकमŊण झला.◌े तय् माधय् ◌े म ितूर̰जंन स राखे सरं?ण ह णोय् सा ठा दी?मतू? ऐवज ◌ी प दाकु ◌ा बसणय्सा पर् राभं केल .◌ा शर् पी दावलʜ, न िसृहंसरस̺त ,◌ी सरस̺त ◌ी गगं धार जन दारन् सव् मा ,◌ीएकन था, द सा पोतं ह ◌े य ◌ा सपंदŊ या ता ली मह?व चा ◌े प?◌ुष आहते. ग?◌ुच?रतर् ह ◌ा य ◌ामह?व चा ◌ा गथō ई?र चा ◌े सव्?प दणे रा आह.◌े ई?र ह ◌ा कवेळ चतैनय्?प नसनू त ◌ो सव?◌ाचय् ◌ा आतमधय् ◌े िभनन् िभनन् नसनू ? ना तजे अस ?◌ाप ध राण करण रा आाह.◌े तय् माळुे य◌ाधमरा ̱धय् ◌े य गो, धमर ◌् आ िण सगणु. सगणु पो सान ◌ाय ला ◌ापर् धा नाय् िदलले ◌े आहते.य ◌ासपंदŊ या चा ◌ाआच रा, धमर,◌् ग?◌ुच?रतर्, द सा पोतं, ग ती णारव्, ग ती थारब् धो च दंि◌कŊ,◌ा पणज की राण, कृष̜द सा, ग था ◌ा अश ◌ा गथō तानू आपलय् साम रो आलले ◌ाआह.◌े २.३.५समथर ◌् सपंदŊ या :- समथर् सपंदŊ या ह ◌ासतर वाय् ◌ाशतक चाय् ◌ाउ?र धारा त् उदय ला◌ाआल .◌ा य ◌ासपंदŊ या ला ◌ासतं र माद सा चां ◌े िवच राधन ल भाललेे आहते. तवेह् ◌ासतर वाय्◌ा शतक माधय् ◌े मह रा षाटŌ् असम् ना -ी सलुत ना चीय् ◌ाकच टाय् ता स पाडल ◌ाह तो .◌ा तय्माळुे मह रा षाटŌ् पणूरत् अःसत् वा̳सत् झ ला ◌ाह तो .◌ा ध िमारƅकेड ◌े अ िधक झकुू ल गाल ◌ाह तो .◌ा मˤनूच य ◌ा र जाक?य ध िमारक् स मा िजाक प?र िस̠त तीनू द खुः साह व िदैक वणरा̈म धमरा ̱धय् ◌े पनु?जज् वीन करणय् सा ठा ◌ी र मा चा ◌ी उप सान ◌ाकरण,◌े ह चा एक म गार्समथर् सपंदŊ या ला ◌ा िदसत ह तो .◌ा क णोतय् हा ◌ीपद̡त नी ◌े पवूर̺त असण रा ◌ेपवूरज् वीनह ◌े िसŪ कर वा.◌े य सा ठा सीमथर˙ंदŊ या आपले क यार् ज मो ना ◌ेमह रा षाटŌ् माधय् ◌े क? लगाल .◌ा य ला चा समथर् सपंदŊ या आ िण द सा सपंदŊ या अश ◌ा द नो न वा ना ◌े सबं धोल ◌े जता.◌ेधमरा च् उीप सान का?न कमर् ? ना य चा पथं ला ◌ार माद सा ◌ीसपंदŊ या आह,◌े िकंव ◌ारमाद सा ◌ी पथं असहे ◌ीसबं धोल ◌े गले ◌े शर् री माचदंर् ह ◌ीर माचदंर् चा ◌े मखुय् िवच रा य◌ापथं ला ◌ाल भालले ◌े आहते र माचदंर् चा ◌े पमŊखु दवेत ◌ाअश ◌ामध̳वत? सकंलɓतेनू ह ◌ापथंमह रा षाटŌ्भर िवसत् राल ◌ागले ◌ा य चा ◌ीआर धाय् दवैत हनमु ना ह ◌े आह ◌े तय् माळुे रमानवम ◌ीआ िण हनमु ना जयतं ◌ीह ◌े द नोह् ◌ीसण समथर् सपंदŊ या माधय् ◌ेअ ितशय मह?व चा◌ेम नाल ◌े गले ◌ेआहते समथर् सपंदŊ या जवेह् ◌ाउदय ला ◌ाआल .◌ा व̳वह रा, अधय् ताम्, रजाक राण आ िण र मा भ?? य चां ◌ा धय् सा घऊेन ल को दोŬ सा ठा ◌ी ह ◌ा पथं सजज् झ ला.◌ा समथर् सपंदŊ या चा ◌े क यार् य ◌ा पथं सा ठा ◌ी अ ितशय मह?व चा ◌े आह.◌े र मा चा ◌ीउपसान ◌ाक?न आपल ◌ीम िहम ◌ासमथर् सपंदŊ या ना ◌े आपलय् ◌ा िशषय् नां ◌ादऊेन मह रािेmunotes.in
Page 83
षाटŌ्भर आ िण भ रातभर अकर शा ◌े मठ चां ◌ीसथ् पान ◌ाकेल .◌ी तय् ?◌ा? नी ◌े ह ◌ा पथं अितशय वभैव सपंनन् अस हा तो .◌ा समथर् सपंदŊ या ला सातं र माद सा चां ◌े य गोद ना ल भालले◌े असलय् माळुे तय् चांय् गाथō तानू य सापंदŊ या चा ◌े सपंणूर ◌् त?व? ना ह ◌े मह रा षाटŌ् ता ली लको नां आा िण सवरस् मा नाय् जनतले अ◌ा ितशय म लो चा ◌े ठरल.◌े य माधय् ◌े क?ण ?◌ाके,एकव सी सम सा ,◌ी र मा याण,◌े मन चा ◌े ? को, द साब धो आ िण आणख ◌ीक हा ◌ीरचन ◌ाय◌ाह तोय् .◌ा य माधय् ◌े क?ण ?◌ाके, एकव सी सम सा ,◌ी र मा याण,◌े मन चा ◌े ? को, द साबधो ह सीवर् गथō य सापंदŊय सा ठा ◌ीफ रा उपय?◌ु ह तो .◌ी 'द साब धो' आ िण 'मन चा ◌े ? को'ह ◌े द नोह् ◌ी गथō समथर् सपंदŊ या सा ठा ◌ी अ ितशय मह?व चा ◌े म नाल ◌े गले.◌े र माद सा नां◌ी आपलय् ◌ा पथं चा ◌ा पसŊ रा आ िण पचŊ रा मह रा षाटŌ्भर करणय् सा ठा ◌ी ज गा जो गा ◌ीमठ चां ◌ी सथ् पान ◌ा केल .◌ी य ◌ा मठ चांय् ◌ा म धा̳म तानू तय् नां ◌ी ब रा ◌ा वष? सपंणूर् भरात माधय् ◌े अनके िठक णा ◌ीत थीर̠̾ळ भीटे ◌ी िदलय् .◌ा आ िण आपल ◌े िशषय् आ िण अनयुया सांह य सापंदŊ या चा ◌े मळू महतव् ल को नां सामज वानू स गांि◌तल .◌ी मखु̳त ◌ः य ◌ा सपंदŊया चाय् ◌ा परőण ◌ा आहते. मह रा षाटŌ् चा ◌ी झ लाले ◌ी दयन यी िस̠त ◌ी ह ◌ी समथर् सपंदŊ याला ◌ा पवूर̺त करणय् सा ठा ◌ी समथ?◌ा न ◌ी सपंणूर् मह रा षाटŌ्भर भ रातभर अकर शा ◌े मठचां ◌ी सथ् पान ◌ा केल .◌ी य माधय् ◌े अनके पर् तां मांधय् ◌े तय् नां ◌ी आपल ◌े अनयु या ◌ीिनमरा ण् केल.◌े य ◌ा अनयु या चांय् मा धा̳म तानू तय् नां सीमथर् सपंदŊ या चा ◌े त?व? ना ल कोनां सामज वानू स गांणय् सा ठा ◌ी द साब धो य गाथō मांधनू ल को नां अ◌ाद̺तै िसदध् तां चा मागार् द खा िवल .◌ा तय् सा बोतच तय् नां भी??च ◌ी ज डो क?न वय्??मतव् चा ◌े िवच रा ल कोसांम रो म डांल.◌े र जाक?य, ध िमारक्, स मा िजाक प?र िस̠त तीनू द खुः साह व िदैक वणरा ̈मधमरा ̱धय् ◌े पनु?जज् वीन करणय् सा ठा ◌ीर मा चा ◌ीउप सान ◌ाकरण,◌े ह चा एक म गार्समथर् सपंदŊ या ला ◌ा िदसत ह तो .◌ा क णोतय् हा पीद̡त नी ◌े पवूर̺त असण रा ◌े पवूर् ज वीनह ◌े िसŪ कर वा.◌े य सा ठा ◌ीसमथर˙ंदŊ या आपल ◌े क यार् ज मो ना ◌े मह रा षाटŌ् माधय् ◌ेक? ल गाल .◌ा य ला चा समथर् सपंदŊ या, द सा सपंदŊ या असहे अीश ◌ाद नो न वा ना ◌े सबं धोल◌े गले.◌े धमरा च् ◌ीउप सान ◌ाक?न कमर् ? ना व̳वह रा अधय् ताम् र जाक राण आ िण र माभ?? य चां धाय् सा घऊेन ल कोदŬ सा ठा ही पाथं सजज् झ ला .◌ा समथ?◌ा च ◌े आ िण तय् चांय्सापंदŊ या चा ◌े क यार् य पाथं सा ठा अी ितशय मह?व चा ◌े आह.◌े र मा चा उीप सान का?नआपल ◌ी म िहम ◌ा समथर् सपंदŊ या ना ◌े आपलय् ◌ा िशषय् नां ◌ा दऊेन मह रा षाटŌ्भर आ िणभ रातभर अकर शा ◌े मठ चां ◌ीसथ् पान ◌ाकेल .◌ी तय् ◌ा?? नी ◌े ह ◌ापथं अ ितशय वभैवसपंनन् अस हा तो .◌ा समथर् सपंदŊ या ला ◌ासतं र माद सा चां ◌े य गोद ना ल भालले ◌े असलय्माळुे तय् चांय् ◌ागथō तानू य ◌ासपंदŊ या चा ◌े सपंणूर् त?व? ना ह ◌े मह रा षाटŌ् ता ली ल को नांआा िण सवरस् मा नाय् जनतले अ◌ा ितशय म लो चा ◌े ठरल.◌े य माधय् ◌े क?ण ?◌ाके, एकव सीसम सा ◌ी र मा याण,◌े मन चा ◌े ? को, द साब धो अश ◌ा रचन ◌ा य ◌ा सपंदŊय सा ठा ◌ीमह?वचाय् ठारलय् ◌ा. महराषाटŌ्माधय् ◌ेज ◌ेअनके पतं उदयला ◌ाआल ◌ेतवेह् ◌ा िहदं◌ूधमर,◌्बदौ̡धमर,◌् İखर्?नधमर,◌् िशख धमअŊश ◌ावगेवगेळय् ◌ाधमर ◌्पथंमांधय् ◌ेह◌ािवशलाअस ◌ाधमअŊस ◌ाशबद्आपणउलʍेकरत ◌ो भरातयीससंक्◌ृत मीळुताचह अीश◌ीिविवधपकŊराच सीसंक्◌ृत आीह ◌ेयमाधय् ◌ेअनकेवषैǼपथं, शवैपथं,महनाभुवापथंभ?ि◌सपंदŊयाअस ◌ेवगेवगेळेपथं िवभगाले गलेले ◌ेआहते. आपल पीगŊत तीप सा ◌ा पर्? : न था सपंदŊ याह ◌ानमेक ◌ाक णोतय् ◌ाक ळा माधय् ◌े जनम् ला ◌ाआल ?◌ा तय् चा ◌ीप ?◌ार̰मू ◌ी स गा .◌ा__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________२.४ सम रा पो थ डोकय् ता एकंदर तीच तरे वाय् शातक माधय् ◌े मह रा षाटŌ् माधय् ◌े वगेवगेळय्पावŊ हा तानू िवच रासरण ◌ी अ ितशय पगŊल̰पण ◌े म डांलय् ◌ा ज ता ह तो .◌ी मह नाभु वा पथंचाय् ◌ा उदय चाय् ◌ा अग दोर मह रा षाटŌ् माधय् ◌े सतं पभŊ वाळ ती ली सतं नां आीपल ◌े स मािजाक क यार् अ ितशय उतक्◌ृ?पण ◌े सम जा मन वार र बा िवले ह तो.◌े सवरस् मा नाय् चांय् ◌ामन माधय् ◌े घर क?न व राकर ◌ी सपंदŊ या ना ◌े तय् नां ◌ा आपलसे ◌े क?न घतेल ◌े ह तो.◌ेअधय् ताम् य सा राखय् ◌ा िवषय चा ◌ा प?रचय क?न धमरा च् ◌ा पसŊ रा केल .◌ा भ गावत धमराlj् ◌ापत का ◌ामह रा षाटŌ्भर पस?न हर ◌ीन मा चा ◌ाजप क?न र मा कृषण् हर ◌ी अस सावरस्मा नाय् म णास ला मालूमतंर् िदल .◌ा व राकर सीपंदŊ याप?◌े ◌ामह नाभु वा पथं चा ◌े त?व? ना अितशय वगेळय् साव्?प चा ◌े ह तो.◌े व राकर पीथं ता ह अ◌ाद̺तै सीपंदŊ या ह तो .◌ा व राकरसीपंदŊ या चा ◌े स िहातय् चा ◌ा आशय ह ◌ा अल िकौक असल ◌ा तर ◌ी तय् चा ◌ा आशय ह ◌ाल िकौक सव्?प चा ◌ा ह तो .◌ा मˤज ◌े तय् का ळाचय् ◌ासम जाव̳वस̠ले ◌ाअनसु?न ह तो .◌ा यउालट मह नाभु वा पथं ह दा̺तै मीत चा अ◌ासनू मतू?पजू ना का राण रा हा तो .◌ा ज वी, दवेत ,◌ापपŊचं व परम?◌ेर य ता?व? ना वार आध रालले हा पाथं म ितूर̪जूपे?◌े मानषुय् चाय् आातʄ् माधय्◌े असखंय् परम?◌ेर चा ◌े ?प स मा वालले ◌ा आह ◌े अस ◌ा म नाण रा ◌ा ह ◌ा पथं ह तो .◌ा मितूर̪जूपे?◌े ◌ा वय्?? पजूले ◌ा पर् धा नाय् दणे रा ◌ा महनभु वा पथं असलय् माळुे ह दावै वारअवलबंनू नवह्त .◌ा दवैव दा ह माह नाभु वा पथं ना ◌े न का राल .◌ा य उालट व राकर पीथं हदावैव दा ला ◌ाध?न मनषुय् ला आाधय् िता̱क परम थार् कर याल ◌ा िशकवण रा हा तो .◌ा य ◌ादनोह् पीथं चाय् ◌ापरőण ◌ाखपू वगेवगेळय् ◌ाह तोय् .◌ा मह नाभु वा पथं चा ◌े ततव्? ना अभय् सातोीेेैेmunotes.in
Page 84
ना ◌ा आपलय् ला ◌ा अस ◌े िदसत ◌ो क? शर् कीृषण् ह ◌े य चां ◌े आर धाय् दवैत आह.◌े तय्माळुे पचंकृषण् वार आध ?◌ारत ह ◌ी सकंलɓ ◌ा आह.◌े य ◌ा सकंलɓते ली पचंकृषण् मˤज ◌े महनाभु वा मधय् ◌े असलले ◌े मह?व चा ◌े पणŊते ◌े आहते जय् चां ◌े िवच रा मह नाभु वा पथं ला ◌ाल भाले आह,◌े तय् माधय् ◌े मह नाभु वा पथं माधय् ◌े शर् ◌ी द? तायő पभŊ,◌ू शर् ◌ी चकधŊर सव्मा ,◌ी र उाळ, शर् ◌ीग िवोदंपभŊ ◌ू आ िण शर् ◌ीचकधŊर सव् मा अीश ◌ीय चां गी?◌ु परपंरआाह.◌े य ◌ाग?◌ुपरपंरले .◌ा म णा व पथं माधय् ◌े आदय् दवैत अस ◌े दखे ली सबं धोल ◌े ज ता◌े आ िण य ◌ा आद̳दवैतल ◌ा 'पचंकृषण् अवत रा' अस ◌ं म नाल ◌ं ज ता.◌े ह ◌ा पचं कृषण् वातरा म ना व पथं माधय् ◌े अ ितशय मह?व चा ◌ा म नाल ◌ा गले .◌ा तरे वाय् शातक माधय् ◌े उदयला आालले माह?व चा सापंदŊ या मˤनू मह नाभु वा पथं चा आापण सा उलʍे कर वा ◌ा ल गात .◌ोमह नाभु वा पथं ह ◌ा म ितूर̪जूले ◌ा अम नाय् करत ◌ो .तय् माळुे य ◌ा पथं चा ◌ी िशकवणकू अितशय वगेळय् ◌ासव्?प चा ◌ीअश ◌ीआह.◌े आपल ◌ापथं चा ◌ापसŊ रा मह रा षाटŌ्भर य ◌ा पथं ना◌े करणय् सा ठा ◌ीठ की िठक णा ◌ी आपल ◌े अनयु या ◌ीसथ् पान केल.◌े अनयु या चांय् ◌ामधा̳म तानू आपलय् धामरा च् ◌ापसŊ रा आ िण पचŊ रा क?न आपलय् धामरा च् ◌े ततव्? ना अितशय स धाय् सा पोय् ◌ा भ षामेधय् ◌े जनस मा नाय् म णास चाय् ◌ा मन माधय् ◌े र वोल.◌े आिण हचे मह नाभु वा पथं चा ◌े वगेळपेण म ना याल पा िहाज.◌े मर ठा ◌ी स िहातय् माधय् ◌े एक मलो चा ◌ी भर घ लानू य ◌ा सवर् पथं नां ◌ी आ िण स मा नाय् म णास चाय् ◌ा मन माध ली असललेदीवै शी?? दŝ क?न म णासू मˤनू तय् माधय् ◌े पचं मह भातू आत ली श?? ज गातृ करणय् चा ◌ेक यार् मह नाभुव स िहातय् ना ◌े केललेे िदसत.◌े मह रा षाटŌ् माधय् ◌े दयन यी झ लालेय् ◌ाअवस̠ले ◌ा मरगळललेय् ◌ा अवस̠तेनू ब हारे क ढानू य ◌ा सपंदŊ या नां ◌ी एक ◌ा वगेळय् ◌ावळण वार स मा नाय् जनतले ◌ा नऊेन ठवेणय् चा ◌े क यार् केल ◌े . य माधय् ◌े मह नाभु वा पथं,व राकर ◌ी सपंदŊ या, समथर् सपंदŊ या, िलगं यात पथं, द?सपंदŊ या अश ◌ा अनके सपंदŊ या चा ◌े यगोद ना स िहातय् सा ठा ◌ी अ ितशय मह?व चा ◌ं ठरलले ◌ं आह ◌े . २.५ पर्? वाल :◌ी अ) खला ली पर्? वांर द घीर् सव्?प ता उ?र ◌े िलह ?◌ा १. मह नाभु वा पथं चा ◌े सव्?प स गा ?◌ा २.व राकर सीपंदŊ या क णोतय् ◌ाघटक वांर आध रालले आाह ◌े त ◌े स गा ?◌ा ३. द? सपंदŊ या चा ◌ेसव्?प स गा ?◌ा ४. न था सपंदŊ या ह नामेक का णोतय् ◌ाक ळा माधय् ◌े जनम् ला आाल ?◌ा तय्चा पी ?◌ार̰मू ◌ी सगा.◌ा ५. समथर् सपंदŊ या चा भी िमूक सा गा ?◌ा ब) ख ला ली िवषय वांर थडोकय् ता ट पी ◌ा िलह .◌ा १. िलळ चा?रतर् २. ग?◌ुच?रतर् ३. द सा पोतं ४. न थापथं ५. समथर्सपंदŊ या २.६ सदंभर ◌् गथō : १. तळुपळुे श ◌ं ग ,◌ो मह नाभु वा पथं आ िण तय् चां ◌े व डा:◌्मयवह् नीस पकŊ शान, पणु ◌े १९७६. २. भ वा ◌े िव. ल., मह रा षाटŌ् स रास̺त, मबं◌ुई प पा̳लुर पकŊशान, १९६३. प चाव ◌ीआव?◌ृ .◌ी ??????? िहदं ◌ू धमरा ţे जी इतर ध िमरय् नां कीेलले ◌ी वङाʄ िन िमरत् -ी १ अ. İखसŊत् धी िमरय् नां कीेलले वी ङाʄ िन िमरत् ◌ी घटक रचन ◌ा ३.१उदद्शे ३.२ पसŊत् वान ◌ा ३.३ फ दार सट् फीनस् ३.४ फ दार क◌र्ुआ ३.५ स लादं जा ३.६ पदार् ◌ीआलɺै ३.७ सम रा पो ३.८ सदंभरŤ्थंसचू ◌ी ३.९ पŝक व चान ३.१० पर्? वाल ◌ी ३ ३.१उदद्शे : १) िहदं ◌ू धमरा ţे जी इतर ध िमरय् नां ◌ीकेललेय् वा ङाʄ िन िमरत् ची ◌ाप?रचय क?न दणे.◌े २) İखसŊत् धी िमरय् चांय् मार ठा गीथōरचनचे ◌े सव्?प सप्? करण.◌े ३) फ दार सट्फीन̾च ◌े वय् ?ि◌तव् आ िण गथōकतत्◌ृरव् चा पा?रचय क?न दणे.◌े ४) फ दार क◌र्ुआ य चां ◌ेवय् ?ि◌तव् आ िण गथōरचन चां ◌ीचचरा ◌् करण.◌े ५) स लादं जा य चांय् ◌ागथōसपंदचे ◌ीचचरा ◌्करण.◌े ६) प दार् ◌ीआलɺै य चांय् का यारƅत्◌ृरव् चा पा?रचय क?न दणे.◌े ३.२ पसŊत् वान :◌ामधʊगु नी मर ठा ◌ीव ङाʄ मखु̳त धः िमारक् सव्?प चा ◌े अस ◌े आह.◌े िहदं ◌ू ह ◌ाधमर ◌्मखुय् धमर ◌् ह तो .◌ा तय् माळुे िहदं धमरा श् ◌ीसबं धंि◌त लखेन अ िधक पमŊ णा ता झ ला.◌ेिहदं धम?◌ा तगरत् वगेवगेळे पथं व ◌ा सपंदŊ या िनमराू ण् झ ला.◌े तय् माळुे पथं यी सव्?प चा ◌ेलखेन म ठोय् ◌ा पूमŊ णा ता झ ला.◌े मधʊगु नी मर ठा ◌ी व ङाʄ िव िवध धमर˙ंदŊ या नां ◌ीसमधृद् केल ◌े आह.◌े मह नाभु वा पथं, व राकर ◌ी पथं, द? सपंदŊ या, र माद सा सीपंदŊ या, न थापथं अस ◌े िव िवध सपंदŊ या मह रा षाटŌ् ता िदसत ता. पधंर वाय् ◌ा - स ळो वाय् ◌ाशतक ता जनैधमर,◌् İखसŊत् धीमर,◌् इसल् मा ◌ीधमरय् चां ◌े अ िसत्?व तŜळकपण ◌े सम जा ता िदस ◌ू लगाले ह तो.◌े तय् ◌ा तय् ◌ा धमरा lj् ◌ा गथōक रा नां ◌ी आपलय् ◌ा धमरा lj् ◌ा पचŊ रा सा ठा ◌ीआ िण पसŊ रा सा ठा ◌ी मर ठा ती गथōलखेन केल.◌े इसल् मा धमरा त् ली सपंदŊ या चाय् ◌ा सतं नां◌ी इसल् मा धमरा व्ि◌षय ◌ी मर ठा ती िल िहललेे आढळत न हा .◌ी परतं ◌ु İखसŊ̝धम?य पचŊ राकनां ◌ी म तार् İखसŊत् ◌ी धमरा च् ◌ापचŊ रा आ िण पसŊ रा य ◌ाहतेनूचे िलख णा केललेे आढळत.◌ेजनै, İखसŊत् ,◌ी इसल् मा ◌ीय ◌ा ध िमरय् नां ◌ीह ◌े लखेन मर ठा तीनू केल.◌े तय् माळुे मर ठा◌ीव ङाʄ चाय् ◌ाक? ◌ावय् पाक झ लाय् .◌ा मर ठा ◌ी व ङाʄ ता िव िवधत आालले ◌ी िदसत.◌ेस ळो वाय् ◌ाशतक चाय् ◌ापर् राभं ला गा वो ◌ा िजकंलय् नातंर प तो ◌ुर ग्ि◌ज नां ◌ी İखसŊत्धीमरा च् ◌ापचŊ रा आ िण पसŊ रा करणय् सा स?◌ुव ता केल .◌ी प तो ◌ुर ग्ि◌ज नां ◌ी धमरŮ्स रासा ठा ◌ी 'स सो याट ◌ी ऑफ झ िवेयर’ य ◌ा ससं̠चे ◌ी सथ् पान ◌ा केल .◌ी तय् नां ◌ी धम?◌ा तर◌े घडवनू आणल .◌ी तय् सा ठा ◌ी İखसŊत् धीमर् पसŊ राक नां ◌ी मर ठा आी िण क कोण भी षा ◌ािशकून तय् ता पर् िवाणय् िमळ िवले आ िण मर ठा ◌ीभ षाते िवपलु रचन ◌ा केल .◌ी सथ् िनाक भषा ,◌ा सम जा, ससंक्◌ृत ,◌ी आच रा िवच रा य ◌ासवरा च् ◌ातय् नां ◌ीब राक ईान ◌े अभय् साकेल आा िण İखसŊत् ◌ीधमरा च् ◌े त?व? ना म डांल.◌े स ळो वाय् शातक चाय् पार् राभं ची ग वोय्माधय् ◌े प तो ◌ुर ग्ि◌ज चां ◌े स मार् जाय् पसŊथ् िपात झ ला.◌े सटŐ झ िवेयर İखसŊत् ◌ीधमरा lj्◌ापचŊ रा सा ठा ◌ीआ िण पसŊ रा सा ठा ◌ीग वोय् ला ◌ाआल ◌े तवेह् पा सानू İखसŊत् ◌ीसतं चां ◌ेमह ताʄ् वणरन् करण रा ◌ी रचन ◌ा ततक् ला नी मर ठा ती झ लाय् चा ◌े िदसत.◌े जलुमूक?न,ीेेीेİेिोोmunotes.in
Page 85
जबरदसत् नी,◌े फसवणकु?न,◌े स̺खशु नी ◌े İखर्?न झ लालेय् साथ् िनाक ल को चांय् उापय गो साठा ही ◌ी सतं महतं चां मीह ताʄ् वणरन् करण रा रीचन तातक् ला नी मर ठा भी षाते आ िण ककोण ती झ लाले ◌ी िदसनू यते.◌े तवेह् पा सानू मर ठा ◌ी व ङाʄपरपंरते İखसŊत् ◌ी व डाʄ चा ◌ाएक नव ◌ा पवŊ हा यऊेन िमळ ला .◌ा ग वोय् ता ली जनतले ◌ा İखसŊत् करणय् सा ठा ◌ीतय राकेललेय् वा ङाʄ चा ◌े त नी पकŊ रा पडत ता. • गदय् व ङाʄ – İखसŊत् ◌ी धमरŮ्स राक चांय् ◌ाआ िमष ला ◌ा बळ ◌ी पडनू केवळ सव् थारा स् ठा ◌ी सम जा ता ली ख लाचय् ◌ा सũ वार ली ज◌े ल को İखसŊत् ◌ी झ ला ◌े ह तो ◌े तय् चांय् सा ठा ◌ी तय् चांय् ◌ा सथ् िनाक ब लो तीनू गदय् वङाʄ िल िहल ◌े गले.◌े • पदय् व ङाʄ– उचच् िश ?ि◌त नव İखसŊत् सां ठा पीदय् सव्?प ता ली सिहातय् रचल ◌े गले.◌े • क शो व वय् कारण व ङाʄ – परदशे ◌ी िमशनरय् सां ठा ◌ी क शो व वय्कारण व ङाʄ िल िहले गल.◌े मर ठा ◌ी आ िण ितच ◌ी ग मोतंक?य ब लो यी चां अ◌ाभय् सापरदशे ◌ी िमशनरय् नां कारत या वा या सा ठा ही ◌े रचल ◌े गले.◌े İखसŊत् ◌ी ध िमरय् चां ◌ी मरठा ◌ी व ङाʄ िन िमरत् ◌ी स धा राण स ळो वाय् ◌ा शतक चाय् ◌ा समु रा सा झ लाले◌ीआढळत.◌े जजेईुत İखसŊत् ◌ी धमरŮ्स राक नां ◌ी İखसŊत् ◌ी द ितैणŊ ची ◌े वगेवगेळय् ◌ादशे ◌ीभ षाते भ षा तांर करणय् चा ◌ा उदय् गो स?◌ु केल ◌ा ह तो .◌ा सथ् िनाक चांय् ◌ा मदत नी ◌ेİखसŊत् ◌ी धमरा lj् ◌ा पचŊ रा सा ठा ◌ी धमरŮ्च राक नां ◌ी सथ् िनाक भ षा ◌ा िशकल .◌ी सथ्िनाक नां ◌ा आपलय् धमरा च् ◌ा अ िधक ओढ ◌ा व टा वा ◌ा य सा ठा ◌ी İखसŊत् ◌ी धमरत्?व चां◌ी ओळख क?न दणे रा ◌ी िहदं ◌ू धमरा ţे जी इतर ध िमरय् नां ◌ी पसुǽे िल िहल .◌ी ह ◌ीपसुǽे मर ठा ◌ी भ षाते िलप िहल ◌ी गले .◌ी धमरŮ्स रा चा ◌े ह ◌े ध रोण केलले ◌ीव ङाʄ िनिमरत् ◌ी- १ İखसŊत् ◌ी धमरप्?रषद नां ◌ी ठरवल ◌े ह तो.◌े İखसŊत् ◌ी सतं महतं य चां ◌ी ओळखसथ् िनाक नां ◌ा वह् वा ◌ी य ◌ा उदद्शे ना ◌े मर ठा ◌ी आ िण क कोण ◌ी भ षाते िलख णाकरणय् चा ◌े ठरवल ◌े ह तो.◌े तय् पामŊ णा ◌े क कोण ◌ीभ षाते अनके धमरप् िसुǽ ◌ा िल िहलय्◌ागलेय् .◌ा İखसŊत् ◌ी स िहातय् ला ◌ा एक म ठो ◌ी परपंर ◌ा असलले ◌ी िदसत.◌े आपल ◌ाधमरŮ्स रा चा ◌ा हते ◌ू ज पो सानू ह रीचन काेल गीले .◌ी İखसŊत् कीव चींय् मार ठा ◌ीस िहातय्िन िमरत् तीनू ततक् ला नी मर ठा सीमजणय् सा मदत ह तो ◌े ह तो .◌ी िव िवध रचन बाधं ता लीसफ्◌ुटक वाय्,◌े त ?ि◌ावक गथō, भ षाय्, ट की अ◌ाश ◌ी िव िवध पकŊ राच सी िहातय् िन िमरत् झीलाले ◌ी िदसत.◌े फ दार सट् फीनस्, फ दार क◌र्ुआ, स लादं जा, प दार् ◌ी आलɺै य नां ◌ी अशपाकŊ राच ◌ी गथōरचन ◌ा क?न मर ठा ◌ी व ङाʄ ता म लो चा ◌ीभर घ ताल .◌ी ३.३ फ दार सट्फीनस् : फ दार सट् फीनस् ह ◌े सतं एकन था चां ◌े समक ला नी कव ◌ीह तो.◌े त ◌े भ रात ताआलले ◌े प िहल ◌े इगंजŊ गşसथ् ह तो. फ दार सट् फीनस् १५७९ मधय् ◌े ग वोय् ला ◌ाआल.◌े तय्चांय् ◌ामतृ̳पूय?त त ◌े ग वोय् ला चा ह तो.◌े ग वोय् ता आलय् वार तय् नां ◌ी तथे ली धम?◌ा तरती बर् माˤ कांडनू ग मोतंक? ब लो ची ◌े ? ना सपं दान केल.◌े स ?◌ा ◌ीभ गा ता ४० वषर् तय् नां◌ीधम?पदशेक मˤनू क मा केल.◌े ह ◌े क मा करत ना ◌ा तय् ◌ा भ गा ता ब लोलय् ◌ा ज णा राय्◌ा क कोण ◌ी मर ठा वीर तय् नां ◌ी च गांलचे पभŊतुव् िमळवल.◌े तय् नां ◌ी अ िभज ता व ङाʄ चा◌ा अभय् सा केल .◌ा ग वोय् ता त ◌े ल को िपयŊ ह तो.◌े 'प दार् ◌ी एसȕे '◌ॉ ह ◌े न वा ग वोय् ताली ल को नां ची तय् ला ◌ा िदल ◌े ह तो.◌े मळू प तोग्◌ुर जी भ षाते िल िहललेय् ◌ा İखसŊȋŜ णाला मार ठा वीशे चढवण ◌े ह फी दार सट् फीनस् य चां ◌ी पशŊसंन यी क मा िगर ◌ी आह.◌े तय् ना◌े 'Arte De Lingoa Canarim' ह ◌े क कोण ◌ी – मर ठा ची ◌े वय् कारण िल िहल.◌े ह ◌ेइगंजŊ नां ◌ी िल िहलले ◌े क कोण ची ◌े प िहल ◌े वय् कारण ह यो. • फ दार सट् फीन̾च◌ीगथōरचन ◌ा– १) ग मोतंक? ब लो ची ◌े अधʊन २) İखसŊत् ◌ीद ितैणŊ ३) İखसŊȋŜ णा • गमोतंक? ब लो ची ◌े अधʊन फ दार सट् फीन˘ ◌े ‘ग मोतंक? ब लो ची ◌े अधʊन' ह ◌े वय्कारण िल िहल.◌े İखसŊत् ◌ी िमशनरय् सां ठा ◌ीह ◌े वय् कारण िल िहल ◌े गले.◌े मर ठा ◌ीआ िण गमोतंक? ब लो ◌ीय चां ◌ाअभय् सा परदशे ◌ी िमशनरय् नां ◌ा करत ◌ा य वा ◌ा य ◌ा उदद्शे ना ◌ेह ◌े वय् कारण तय् ना ◌े िल िहल.◌े परदशे ◌ी िमशनर ◌ीभ रात चाय् ◌ापतŊ̳के भ गा ता ज ताअसत. तय् ◌ातय् ◌ाभ गा ता ली भ षाचे ◌े वय् कारण अभय् सा सा ठा ◌ीत ◌े तय रा कर तीअसत. • İखसŊत् दी ितैणŊ ‘ İखसŊत् ◌ीद ितैणŊ' ह ◌ाफ दार सट् फीन˘च ◌ादसुर ◌ागथō ह यो. ह दीितैणŊ ग मोतंक? ब लो ती आह.◌े त ◌ी पथŊमत ◌ःग वोय् ता पर् िसदध् झ ला .◌ी ‘ İखसŊत् ◌ी द ितैणŊ'ह ◌ी İखसŊत् ◌ी धमरत्?व चा ◌ी पर्? ?◌ोर ?प ना ◌े िववचेन करण रा ◌ीप िसुǽ ◌ाआह.◌े •İखसŊȋŜ णा मर ठा ◌ी स िहातय् ता फ दार सट् फीनस् य चांय् ◌ा ‘ İखसŊȋŜ णा' य ◌ा गथō ला ◌ाम ना चा ◌े सथ् ना आह.◌े ह ◌ा गथō फ दार सट् फीनस् य नां ◌ी िल िहल .◌ा तय् नां ◌ी ह ◌ा गथōपथŊम प तोग्◌ुर जी भ षाते िल िहल ◌ा नतंर तय् ला ◌ा मर ठा ◌ी वशे दऊेन मर ठा ती रचन ◌ाकेल .◌ी य गाथō चा ◌ी रचन ◌ा ओव वी?◌ृ ता आह,◌े तय् ला ◌ा सट् फीन˘ ◌े 'अभगं' अस ◌ेमह्टल ◌े आह.◌े İखसŊȋŜ णा चाय् ◌ा पसŊत् वानते तय् ना ◌े आपलय् धामरा ɨद्ल अ िभम नावय्? केल आाह.◌े य ◌ागथō चाय् मार ठा ती ज डोललेय् ◌ा िवसȅृ गदय् पसŊत् वानवे?न सतर वाय्◌ा शतक तालय् ◌ा मर ठा ◌ी गदय् चा ◌ी य गोय् कलɓ ◌ा यते.◌े तय् चां ◌ा ? ना?◌ेर दा ◌ी सतंचां ◌ा वय् सागं, मर ठा वीर असलले ◌े पभŊतुव् आ िण मर ठा ◌ीभ षाचे ◌ाअ िभम ना य चा ◌ीचगांल ◌ीकलɓ ◌ा İखसŊȋŜ णा वा?न यते.◌े ‘ İखसŊȋŜ णा’ ह ◌ा गथō मळू प तोग्◌ुर जी भ षाते लीअसनू य ◌ा गथō चा ◌े मर ठा ती ?प तांर फ दार सट् फीन˘ ◌े स̺त चः केल.◌े ‘ İखसŊȋŜ णा’ गथōचा ◌ी ओव सीखंय् ◌ा १०९६२ असनू २५ सगर् आहते. य ◌ा गथō ला ◌ा मह का वाय् चा ◌े सव्?पपर् ?◌ा झ ला ◌े आह.◌े İखसŊȋŜ णा चा ◌े प िहल ◌े पŜ णा आ िण दसुर ◌े पŜ णा अस ◌े द नोभ गा पडत ता. प िहल ◌े पŜ णा ४१८१ ओवय् चां ◌े आह ◌े तर दसुर ◌े पŜ णा ६७८१ ओवय् चां◌े आह.◌े य ◌ा गथō चा ◌ी ? ना?◌ेर पीमŊ णा ◌े ओव छीदं ता पदųचन ◌ा आह.◌े ह ◌ा गथō बेmunotes.in
Page 86
याबलवर आध रालले ◌ा असल ◌ा तर ◌ी त ◌ो ब याबलच ◌े भ षा तांर न हा .◌ी प िहलय् ◌ा भ गाता İखसŊत् ◌ीमह पा?◌ुष चां ◌ीच?रत◌र्े आल ◌ीआहते त ◌ीअनके पसŊगं तांनू म डांल ◌ीआहते. पिहले पŜ णा मˤज ◌े İखसŊत् च?रतर् चा ◌ीप ?◌ार̰मू आीह ◌े तर दसुरय् ◌ापŜ णा ता İखसŊत् च?रतर् आले आह.◌े İखसŊत् चा ◌ा जनम्, ब लापण, िशकवण, चमतक् रा, आतɾ िलद ना, पनु?तथ्ना, स̺गरा र् होन य सावरा च् तीपश लीव रा म िहात ◌ीआल ◌ीआह.◌े य ◌ा पŜ णा चां ◌ा कथिनावदेक प दार् ◌ी ग?◌ु आह.◌े वणर̢शलै ,◌ी वय् ?ि◌ िचतणŊ व रस िन िमरत् ◌ी प?रण माक राकआह.◌े य ◌ा गथō ता ली वणरन्,◌े अलकं राय जोन ,◌ा सत् ितुसत् तोर् ◌े य बा बात ? ना?◌ेर,िवष̜दु सान मा ,◌ा कृष̜द सा श मा ◌ा य ◌ा पवूरŷु चीं ◌े अनकुरण केलले ◌े िदसत.◌े İखसŊȋŜणा चा ◌ाकथ भा गा, िवच रा व ◌ाकलɓ ◌ापरक?य असलय् ◌ातर ◌ीरचन बाधं आ िण भ षा◌ास̺चᅡपण ◌े ऐतदशे यी आह.◌े ' İखसŊȋŜ णा’ ह ◌ागथō अत̳तं ल को िपयŊ झ ला ◌ाह तो .◌ाइ.स. १६१४ त ◌े १६५४ य का ळा ता तय् चाय् ता नी आव?◌ृय ◌ा िनघ लाय् ◌ाय वा?न तय् चाय् ◌ाल को िपयŊतचे ◌ी ख तार् ◌ी पटत.◌े य ◌ा गथō ता तय् ना ◌े मर ठा ◌ी भ षाचे ◌ा गणुग रौव केल ◌ाआह.◌े मर ठा ची ◌े म ठोपेण तय् नां पीढु लीपमŊ णा ◌े व िणरल्◌े आह ◌े – जसै हारळ मा जा◌ीरतन् िकळ ।◌ा क? रतन् मा जा ◌ी िहर ◌ा िनळ ।◌ा तसै भी सा मा जा ◌ीच खोळ ।◌ा भ सा मारठा ◌ी।। जसै पीषुप् मा जा पीषुप् म गोर ।◌ी क? प?रमळ मा जा कीसũु । तसै ◌ीभ सा मा जा ◌ीसिजार ।◌ी भ सा ◌ामर ठा ।◌ी। िहदं ◌ू धमरा ţे जी इतर ध िमरय् नां ◌ी प İखय माधय् ◌े मय?◌ु ।व İखृय माधय् ◌े कलɑ? । केलले ◌ीव ङाʄ िन िमरत् ◌ी- १ भ सा माधय् ◌े म ना ◌ू थ ?◌ो । मरठा यीसे ◌ी।। İखसŊत् -ी मर ठा ◌ी व ङाʄ चा ◌ा आरभं िबदं ◌ू मˤनू ‘ İखसŊȋŜ णा ʼ◌ाल ◌ा म नादय् वा ◌ा ल गात .◌ो ह ◌ा गथō मˤज ◌े स िहा ित̳क आ िण भ िषाक??य् ◌ाएक अनम लो रतन्आह.◌े ३.४ फ दार क◌र्ुआ : फ दार कृआ १६०२ मधय् ◌े भ रात ता आल .◌ा फ दार सट् फीन˘◌े नव İखसŊत् सीं ठा ◌ीज ◌े क मा केल ◌े तचे क मा फ दार कआृनहे ◌ीकेल.◌े फ दार कआृ य चां◌ाजनम् फर् ना˝धय् ◌े १५७९ मधय् ◌े झ ला .◌ा सट् फीन̾च ◌े अनकुरण क?न तय् का ळा ◌ीइतर जजेइुट कव नीं ◌ी मर ठा ती गथōरचन ◌ा केलले ◌ी िदसत.◌े İखसŊत् चा ◌े वधस̝भं रा होन हचा सवर् कव चींय् ◌ारचनचे ◌ामखुय् िवषय ह तो .◌ा फ दार कृआ य नाहे ◌ीय ◌ा िवषय वार रचन◌ाकेल .◌ी ‘ İखसŊत् चा ◌े वधस̝भं रा होण' ह ◌ी९२ कडवय् चां ◌ी िवल िपाक ◌ा फ दार कृआचअीस वा अीस ◌े अ. क .◌ा िपयŊ ळोकर चां ◌े मत आह.◌े • फ दार क◌र्ुआच ◌ीगथōरचन ◌ा– १)मह पाŜ णा २) सफ्◌ुटरचन ◌ा • मह पाŜ णा फ दार क◌र्ुआ य चा ◌ा ‘सटŐ प टीरच ◌े पŜ णा'ह ◌ा अत̳तं ग जालले ◌ा गथō आह.◌े तय् ना ◌े सटŐ प टीरचय् ◌ा च?रतर् वार असलले ◌े ‘मह पाŜणा’ इ.स १६२९ मधय् ◌े िल िहल.◌े य ◌ा पŜ णा ता İखसŊत् ◌ी धमरा च् ◌ा प?रचय आह ◌े तसचेिहदं ◌ू धमरा च् ◌े आ िण दवेत चां ◌े खडंन केले आह.◌े नव İखसŊत् चींय् ◌ा मन ता İखसŊत् ◌ीधमरा व्ि◌षय ◌ी अ िभम ना िनमरा ण् करणय् चाय् ◌ा हतेनू ◌े ह ◌ा गथō तय् ना ◌े िल िहल .◌ा तय्ना ◌े िहदं ◌ू धमर् कस ◌ा तय् जाय् आह ◌े ह ◌े पटवनू दणेय् सा ठा ◌ी य ◌ा गथō चा ◌ी िन िमरत्कीेल .◌ी य ◌ापŜ णा चा ◌े त नी भ गा असनू पतŊ̳के भ गा ता प टो िवभ गा आहते. प िहलय् पाŜणा ता सटŐ प टीरच ◌े च?रतर् आल ◌े आह ◌े आ िण पढु ली पŜ णा ता िहदं ◌ू ध िमरय् चांय्दावेदवेत आा िण ?ढ ,◌ी परपंर या चां ◌े खडंन केल.◌े गणपत ,◌ी र मा, कृषण्, तलुस ,◌ी िवषण् ◌ुय चां थीटट् ◌ाकेल आीह.◌े िहदंनूं ◌ी जनु ◌ा धमर् आ िण दवे स डो वाते य सा ठा ◌ी अनके दखाल ◌े िदल ◌े आहते. कृतघन् िवषण्,◌ू ? घी ताक? र मा, म ताघृन् परशŜ मा, गणशे भजन चा ◌ेखडंन, तलुस ◌ी भजन चा ◌े खडंन अश ◌ामथळय् खां ला ◌ी िहदंचूंय् दावैत वांर आ िण आच रावांर मह पाŜ णा ता कड डानू हलल् चाढवणय् ता आल आाह.◌े िवषण्,◌ु कृषण् आ िण र मा य चांवी रावं रा िनभरȗ काेल ◌ी आह.◌े य सादंभरा त् य गोव िस?, अ?मधे, भ गावत, मह भा रात, गती ,◌ा ? िक̱ण सीʩवंर इ. िहदं ◌ू धमरŤ्थं चां ◌ा आध रा घतेल ◌ा आह.◌े िहदं ◌ू धमरा त् लीचमतक् रा कथ चां ◌ी आ िण दवैत ?पचां ◌ीथटट् ◌ाक?न िहदंनूं ◌ात̳बादद्ललजावटावा◌ीआिणत̳नां ◌ीİखसŊत् ◌ीधमराȑवा ◌े यसाठा फीदारक◌र्ुआच◌ेमहपाŜणाकसनूपयŊतȱरतीआह.◌ेमरठातीलीपŜणागथōचा ◌ी स?◌ा कढानू िहदं ◌ू दवैतचां ◌ाअिध?पे त̳ना ◌े केल ◌ाआह.◌े यवा?न त̳चा ◌ाव̳सागं जणावत.◌ोह ◌ात̳चा ◌ािवशषेउलʍेनयीगथōआह.◌े३.५ स लादं जा : फ दार स लादं जा य ना ◌े स ?◌ा चीय् ◌ा िमशनरय् ता धमरŮ्स राक चा ◌े कमा केल.◌े य ◌ा İखसŊत् ◌ी धमरŮ्स राक चाय् ◌ा क वाय् वार ‘? ना?◌ेर '◌ी, ‘य गोव िश?', महनाभु वा गथō चां ◌ी छ पा िदसनू यते.◌े आपलय् धामरभ् वानचे जी पो सान ताय् ना ◌े तय् चाय् कावाय् ता केल आीह.◌े फ दार सट् फीन˘ ◌े यशेचू ◌ी च?रतर् ग था गा याल तीर फ दार स लादंजाय ना ◌े एक ◌ा İखर्?न सतं चा ◌े गणुग ना ग याल.◌े • फ दार स लादं जाय चां ◌ीगथōरचन ◌ा–• स नात् ◌ु आनत् िनुच ◌ीज िवीत कथ ◌ा आनत् िनुव द स लादं जा य नां '◌ीस नात् ◌ु आनत् िनुचजी िवीत कथ '◌ा िल िहल .◌ी ह चा?रतर् ता̱क गथō असनू त ◌ो५३९ ओवय् चां ◌ाआह.◌े मर ठा◌ीभ षाते ह ◌ागथō िल िहल ◌ाआह.◌े तय् ता सटŐ अटँन ◌ी य चांय् ◌ा च?रतर् ता ली चमतक् रा कथचां ◌े वणरन् केल ◌े आह.◌े य ता एकूण १८ चमतक् रा चां ◌े वणरन् आले आह.◌े य ◌ा च?रतर् ना◌े आपलय् काड ली सतं चांय् ◌ा ज वीन ता ली चमतक् रा चा ◌ी आठवण यते.◌े तय् चा ◌े आपलय्काड ली सतं चांय् ◌ा चमतक् रा शां ◌ी िवल?ण स माय् आह.◌े य गाथō ता भ??च ◌े अतं कःरणिदसत.◌े उपम ,◌ा ?पक, ?? तां य अ◌ालकं रा चां ◌ा व पार केलले ◌ा आह.◌े ‘स नात् ◌ु आनत्िनुच ◌ी ज िवीत कथ ʼ◌ा य ला ◌ा १७ वय् ◌ा शतक ता ली भ ?ि◌ िवजय अस ◌े अ. क .◌ा िपयŊळोकर नां ◌ीमह्टल ◌े आह.◌े ३.६ प दार् आीलɺै : प दार् ◌ी िमगले द आलɺै य चां ◌ाजनम् पतोग्◌ुर लामधय् ◌े झ ला ◌ातर ग वोय् ता ली र यातŜ यथे ◌े तय् चां ◌े िनधन झ ला.◌े इ.स. १६०६त ◌े १६८३ ह ◌ातय् चां ◌ाक लाखडं आह.◌े तय् नां ◌ीवय चाय् ◌ास ळो वाय् ◌ा वष? जजेईुत पथंŊेेीेेीेीिmunotes.in
Page 87
ता पवŊशे केल .◌ा तय् नां ◌ीवय चा ◌ी२०- २५ वषर् स ?◌ा ◌ीयथे ◌े घ लावल वी तथे ली सथ् िनाकभ षाचे ◌े ? ना सपं दान केल.◌े सतर वाय् ◌ाशतक ता ली पमŊखु गथō मांधय् ◌े भर घ लाण राय् ◌ालखेक मांधय् ◌े प दार् ◌ीआलɺै य चांहे ◌ीन वा घतेल ◌े ज ता.◌े तय् नां ◌ीर मोन िलप ती क हा◌ीगथō िल िहले आहते. तय् नां पी दार् ◌ी िदय गो ◌ु?रब?◌ै य चां ◌ाक कोण –ी प तोग्◌ुर जीशबद्क शो सधु ?◌ान त ◌ोव ढा िवल .◌ा • प दार् ◌ीआलɺै य चां ◌ीगथōरचन ◌ा– १) क कोण –ीप तोग्◌ुर जी शबद्क शो २) वनव ळाय् चा ◌ोमळ ◌ो • वनव ळाय् चा मोळ ◌ो ‘वनव ळाय् चा ◌ोमळ '◌ो ह ◌ा गथō प दार् ◌ी आलɺै य ना ◌े प चा खडं ता िल िहल ◌ा आह.◌े ह ◌ा गथō र यातŜयथे ◌े १६५८ मधय् ◌े पकŊ िशात झ ला .◌ा क कोण गीदय् चा एाक उतक्◌ृ? नमनु ◌ामˤनू य ◌ागथōकाडे प िहाल ◌े ज ता.◌े त ◌ो िनवदेन ता̱क सव्?प चा ◌ाआह.◌े िनवदेन चाय् ◌ाअनके िवध छट◌ाय ता प हा याल ◌ा िमळत ता. ह ◌ाभ षा तां?रत गथō नसनू त ◌ोस̺ततंर् गथō आह.◌े ल िटॅन आिण गर् की व काųचन चां ◌े आदशर ◌् सम रो ठवेनूय ◌ागथō चा ◌ी िन िमरत् ◌ीझ लाय् चा ◌ेिदसत.◌े ह ◌ा गथō गदय् सव्?प चा ◌ा आह.◌े त ◌ो क कोण ◌ी भ षाते िल िहलले ◌ा आह.◌े य ◌ागथō ता सथ् िनाक ब लो भी षाचे ◌ा मह?व असलले ◌े िदसत.◌े िवशषेत सःतर वाय् ◌ा शतक ता लीग वोय् चा ◌ी भ षा ◌ा िदसत.◌े ततक् ला नी ग वोय् ला अ◌ानसु?न भ षा या ता आलले आीह.◌े सथ्िनाक ब लो ती गथō असलय् माळुे त ◌ोव चाक पांय?त प होचल .◌ा आपल पीगŊत तीप सा ◌ा पर्? –िहदं ◌ू धम?◌ा खरे जी इतर ध िमरय् नां कीेललेय् वा डा्:मय िन िमरत् ची पा?रचय क?न दय् .◌ा____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________३.७ सम रा पो : अशपाकŊरा ◌े İखसŊत् ◌ीधिमर̳नां ◌ीमरठा ◌ीस िहातİ̳निमरत् ◌ीक?नमरठा◌ीभषाले ◌ाएकनव आायमा पर्?◌ाक?न िदल.◌ातसचे İखसŊȖतंचां ◌ीभिमूक ◌ासमजवानूसगांि◌तल.◌ी İखसŊत् ◌ीधिमर̳चां ◌ीह ◌ी मरठा ◌ीरचन ◌ापमाŊखु̳ना ◌ेधमरɸान ◌ाजपोसाण̳चाय्◌ाहतेनू ◌ेझला ◌ीअसल ◌ीतर ◌ीमरठा ◌ीभषाचे ◌े एक वगेळचे ?प समरो आल.◌े मरठा◌ीवङाʄचाय् ◌ाक? ◌ाव̳पाक झलाय्.◌ा मरठा ◌ीवङाʄता िविवधत ◌ाआल.◌ी ३.८ सदंभरŤ्थंसचू:◌ी • • • • श.◌ं ग .◌ो तळुपळुे – मह रा षाटŌ् स रास̺त पसŊत् वान ,◌ा प पॉ̳लुर पकŊ शान, प चाव◌ीआव?◌ृ .◌ी
ह. शर् .◌ी शणे
िलोकर –
पर् चा
नीमर
ठा ◌ीव ङाʄ चा
◌े सव्?प,
म घो ◌े पकŊशान, क लोह् पाŝ
. िव. ल. भ वा ◌े – मह रा षाटŌ् स रास̺त, प पॉ̳लुर पकŊ शान, मबं◌ुई. सपं .◌ाअ. क .◌ा िपयŊ ळोकर - स तां ◌ु आतं िनोच ◌ी ज िवीत̺कथ ,◌ा मर ठा ◌ी सशं धोन मडंळ,मबं◌ुई. •
सपं .◌ा स.◌ं ग.◌ं म लाश ◌े व
इतर –
मर ठा ◌ी व ङाʄ चा
◌ा इ ितह
सा खडं ३, महरा षाटŌ् स
िहातय् प?रषद,
पणु
,◌े केलले ◌ीव ङाʄ िन िमरत् ◌ी- १ •
सपं .◌ा स.◌ं ग.◌ं म लाश ◌े- मर ठा
वी
ङाʄ चा
इा ितह
सा खडं
दसुर ,◌ा
मह रा षाटŌ् स
िहातय् प?रषद,
पणु
.◌े • य .◌ाशर् .◌ी ज गो
व इतर - मर ठा ◌ीव ङाʄ चा
◌ाइ ितह
सा खडं ३, मह रा
षाटŌ्
स
िहातय् प?रषद,
पणु
.◌े ३.९ पŝक व चान : • िव. ल. भ वा ◌े – मह रा षाटŌ् स रास̺त, प पॉ̳लुर पकŊ शान,मबं◌ुई. •
ह. शर् .◌ी शणे
िलोकर –
पर् चा
नीमर
ठा ◌ीव ङाʄ चा
◌े सव्?प,
म घो ◌े पकŊ शान,क लोह् पाŝ
. ३.१० सव् धाय् या : अ) द घीरा ?◌Ō पीर्? १) िहदं ◌ू धमरा ţे जी इतर ध िमरय् नां◌ीमर ठा ती केललेय् ◌ाव ङाʄ िन िमरत् ची ◌ास िवसũ प?रचय क?न दय् .◌ा २) फ दार सट्फीन̾चय् ◌ावय् ?ि◌तव् चा ◌ाआ िण गथōकतत्◌ृरव् चा सा िवसũ प?रचय क?न दय् .◌ा ३) İखसŊत्◌ी ध िमरय् नां ◌ी मर ठा ती केललेय् ◌ा गथōरचन चां ◌े सव्?प स गांनू तय् माळुे मर ठा ◌ी सिहातय् ता क हा ◌ी िवशषे भर पडल ◌ीक ता ◌े स धा रा स गां .◌ा ब) टपी ◌ा १) İखसŊȋŜ णा २)प दार् ◌ीआलɺै ३) मह पाŜ णा ४) फ दार स लादं जा ??????? िहदं ◌ू धमरा ţे जी इतर धिमरय् नां कीेलले ◌ी व ङाʄ िन िमरत् -ी २ ब- इसल् मा ध िमरय् नां कीेलले वी ङाʄ िन िमरत् ◌ी
घटक रचन ◌ा ४.१
उदद्शे
४.२ पसŊत् वान ◌ा ४.३
मतं◌ु जो ◌ी(मतृ̳जं◌ुय)
४.४
ह?सने अबंरखना ४.५ शखे महमंद ४.६ शह मानु ◌ी ४.७ सम रा पो ४.८ सदंभरŤ्थंसचू ◌ी ४.९ सव् धाय् या ४४.१ उदद्शे : १) इसल् मा ध िमरय् चांय् मार ठा ◌ीव ङाʄ िन िमरत् ची पा?रचय क?न दणे.◌े २)मतं◌ु जो ◌ी(मतृ̳जं◌ुय) य चांय् ◌ागथō चां ◌े सव्?प सप्? करण.◌े ३) ह?सने अबंरख ना य चांय्गाथōरचन चां चीचरा ◌् करण.◌े ४) शखे महमंद य चांय् वाय् ?ि◌?व चा ◌ाआ िण गथōकतत्◌ृरव् चापा?रचय क?न दणे.◌े. ५) शह मानु ◌ीय चांय् ◌ागथō चां पा?रचय क?न दणे.◌े ४.२ पसŊत् वान :◌ा य◌ा अभय् सा घटक माधय् ◌े आपलय् ला ◌ा इसल् मा ध िमरय् नां ◌ी मर ठा ती केलले ◌ी व ङाʄिन िमरत् ◌ी अभय् सा याच ◌ी आह.◌े इसल् मा ध िमरय् चां ◌ी मर ठा ◌ी व ङाʄ िन िमरत् ◌ी सधा राण पधंर वाय् ◌ा शतक चाय् ◌ा समु रा सा झ ला .◌ी तय् नां मीर ठा भी षाते िवपलु रचन काेलआीह.◌े इसल् मा धमरा त् ली सपंदŊ या चाय् ◌ा सतं नां ◌ी मर ठा तीनू गथōरचन ◌ा केल ◌ी असल◌ी तर ◌ी तय् नां ◌ी इसल् मा धमरा व्ि◌षय ◌ी क हा ◌ी मर ठा ती िल िहलले ◌े आढळत न हा .◌ीइसल् मा धमरा त् ली सफू? सपंदŊ या दाव् रा ◌ा मह रा षाटŌ् ला ◌ा य दाव क ळा पा सानू इसल् माधमरा च् ◌ी त?व ◌े प?र िचत झ ला ◌ी ह तो .◌ी द लौत बा दा, खलुत बा दा, बरह् णापŝ, औरगंबा दा, हदैर बा दा, गलुबगरा ,◌् ब दीर, िवज पाŝ आ िण ग वोळक डों ◌ा य ◌ा भ गा ता तय् चां◌े क यार् पभŊ वा ◌ी ह तो.◌े ह ◌ी शहर ◌े सफू चींय् ◌ा पचŊ राक यारा च् ◌ीकŐदर् ◌े बनल ◌ीह तो.◌ी तय् चां ◌े मठ, ग?◌ुंचय् ◌ासम धाय् ,◌ा ख नाक ,◌ा उ?स, प री, ग?◌ुबधं ◌ू (प रीभ ईा) आ िणप रापं?रक िशषय् य चांय् मा फातŊ इसल् मा धम?य सतं नां ◌ी बह?जन सम जा ला ◌ा आपलय्ेिेेोेिोीोीेmunotes.in
Page 88
धामरा ̋ड ◌े आक िषरत् क?न घतेल ◌े ह तो.◌े िहदंनूं जा गो ,◌ी ग सो वा यी चां ◌े ?प फक?र आिण सफू? य चांय् ता िदस ◌ू ल गाल ◌े ह तो.◌े िहदंचूंय् ◌ा जतर् ◌ा य तार् पामŊ णा ◌े बह?जन समजा मसुलम ना चांय् ◌ा उ?स माधय् ◌े भ गा घऊे ल गाल.◌े पढु ◌े व िदैकधम?य य गो ,◌ी सनंय् सा◌ीआ िण भ ?ि◌म गा? सतंमडंळ ◌ी य चांय् शा ◌ी सफू चीं ◌ा सबंधं यते गले ◌ा तय् माळुे तय् चांय्वारह ◌ी िहदं ततव्? ना चा ◌ा आ िण आच राधमरा च् पाभŊ वा पडू ल गाल .◌ा इसल् मा ध िमरय् नां◌ा िनगण्◌ुर िनर का रा बूीर्?व दा आ िण एकदवैत िन? या चां ◌े आकषरण् व टाू ल गाल.◌े तसचेतय् नां ◌ावदे नात् चा अ◌ाद̺तै िवच रा आ िण भ ?ि◌म गा?य चां ◌ी उप सान ◌ा य चां ◌े अनकुरणकर वासे ◌े व टाू ल गाल ◌े आ िण तय् तानूच इसल् मा धम?य स धासुतं चां ◌े मर ठा ◌ी व डाʄिनमरा ण् ह ऊो ल गाल.◌े शह ◌ा मतं◌ु जो ,◌ी ह?सने अबंरख ना, आलम ख ना, शखे महमंद, शहमानु ◌ीय ◌ाइसल् मा धम?य सतं नां ◌ीमर ठा ती व ङाʄ िन िमरत् ◌ीक?न मर ठा ◌ीस िहातय् ताम लो चा ◌ीभर घ ताल .◌ी मधʊगु नी मर ठा वी ङाʄ ता म िसुʝ चां ◌े िलख णा ह ◌े मर ठा सीिहातय् ला फा रा म ठो ◌े अस ◌े य गोद ना आह.◌े सतं परपंरचेय् ◌ापभŊ वा ना ◌े पभŊ िवात ह ऊोनतय् नां गीथōरचन काेल .◌ी इसल् मा धम?य सतं नां ◌ी मर ठा तीनू रचन ◌ा करत ना ◌ा पथŊम सतंनतंर म िसुʝ य ◌ा सथ् या ◌ी भ वा तानू तय् नां ◌ी मर ठा ◌ी स िहातय् िन िमरत् कीेलय् चा ◌ेिदसत.◌े मर ठा भी षाचेय् ◌ापमő पा टो ची तय् नां गीथōरचन काेल .◌ी ४.३ मतुं जो (◌ीमतृ̳जुंय) :मतं◌ु जो ◌ी ह ◌े ब दीरचय् ◌ा र जाघर णाय् ता ली गşसथ् ह तो.◌े एक ◌ा िभक राय् चाय् ◌ा उदग्रा वा?न तय् नां ◌ा वरै गाय् पर् ?◌ा झ ला.◌े पढु ◌े तय् नां साहज नादं चा गा?◌ुपदशे िमळ ला आािण मग त ◌े मतं◌ु जो ची मातृ̳जं◌ुय झ ला.◌े त ◌े पढंर चीय् ◌ा िवठठ्ल चा ◌ा उप साक बनल.◌ेसहज नादं ना ची तय् चांय् काडनू िववके िसधंचु ◌े अधʊन क?न घतेले आ िण मतृ̳जं◌ुय य चांय्◌ाअगं जीवेह् पाणूर ◌् वरै गाय् आल,◌े त ◌े बर्? ज णाण रा ◌ा बर् ?◌ाण झ लाे तवेह् बार् ?◌ाण नांतीय् चां फा रा छळ केल .◌ा तय् तानू सह सील मात सटुलय् नातंर तथेनू िनघनू गलेय् वार आपलय्गा?◌ुचय् आा?वे?न त ◌े न रा याणपŝ यथेे र हा? ल गाल.◌े तथे ◌े तय् नां अीनके चमतक् राकेल.◌े त ◌े िवठठ्ल भ? ह तो.◌े तय् चांय् ना वा वार अनके गथō तसचे ग?◌ुभ??पर व ब लाकृषण्भ??पर अनके पद ◌े आ िण अभगं आहते. • मतृ̳जुंय य चां गीथōसपंद -ा १) िसद̡सकं◌ेतपबŊधं २)अनभुवस रा ३) अद̺तैपकŊ शा ४) पकŊ शाद पी ५) सव्?प सम धा ना ६) अनभुव मातृ ७) िजवधोūण ८) पचं कीरण ९) पद ◌े आ िण अभगं • िसद̡सकं◌ेतपबŊधं ‘ िसद̡सकं◌ेतपबŊधं' ह ◌ा स तीबा धोपर गथō र मा आ िण ज नाक?चय् ◌ा सवं दा?प ता आह.◌े तय् नां ◌ीपदɼŜ णा चा ◌ाआध राघतेलले ◌ाआह.◌े ह ◌ामतृ̳जं◌ुय य चां ◌ासवरा त् म ठो ◌ागथō आह.◌े गथō चा ◌ी रचन ◌ा मर ठा ◌ीभ षाते केलले ◌ी आह.◌े य ◌ा गथō चा ◌ी ओव सीखंय् ◌ा समु रा ◌े २००० इतक? आह.◌े मतृ̳जं◌ुयचा ◌े स राचे गथō िववचेनपर आहते. आशय चा ◌ीसप्?त ◌ाआ िण ?ढत ,◌ा िनस दंि◌गध् भ षा ◌ाह ◌ी तय् चांय् ◌ा गथō चां ◌ी व िशै?य् ◌े आहते. शर् तोय् चांय् ◌ा मन रोजंन चा ◌ा िकंव ◌ा रसव?◌ृची ◌ा िवच रा न करत ◌ाएक ◌ाउचच् प ताळ वी?न त ◌े िववचेन करत ता. • • अनभुवस रा हमातृ̳जं◌ुय य चां छा टोखे ना गीथō आह.◌े य गाथō चा ‘◌ीअमतृस रा', ‘? ना मातृ' अश ही नी वा ◌ेआहते. य ◌ागथō चा ◌ा िवषय ततव्? नापर आह.◌े आतम् ◌ाआ िण आतʄ् चाय् ◌ासव्?प िवाषय ◌ीसख लो म िहात यी ◌ागथō ता िदलले ◌ीआह.◌े पचंकीरण ‘िववकेिसधंʼ◌ुचय् ◌ाअधʊनमाळुेपचंकीरणिवचराचा ◌ामलु̝जोवीरबरचापभŊवापडल,◌ा त̳तानू त̳चां ◌ा‘पचंकीरण’ ह ◌ागथō िसदध् झला.◌ाअनभुवमातृ गथōवा?न त̳चां ◌ा ?ना?◌ेरशां ◌ीअसलले ◌ाऋणनाबुधंसप्?हतो.◌ोह ◌ात̳चां◌ामहत̺पणूर ◌्गथōअसनूत̳ला ◌ा ससंक्◌ृत-फरास कीशोचा ◌ेसव्?पआह.◌े • पकŊ शाद पी ‘पकŊशाद पी' य ◌ा गथō वार ‘ िववके िसधंʼ◌ुच ◌ी छ पा आह.◌े य ◌ा गथō चा ◌ी एकूण प चा पकŊरण ◌ेआहते. गथō चा ◌े िववचेन नमेके आ िण सप्? झ लाले ◌े आह.◌े उप िनषद चां ◌े स रा । वदेश ?◌ाचां ◌े गवŸ । िसदध् तां चा ◌े ब जी ?◌ार ।। य ◌ागथō बादद्ल मतृ̳जं◌ुय मˤत ता क? जय् ना ◌े ई?रभ?? केल आीह ◌े तय् नाचे य ता पवŊशे कर वा .◌ा • पद ◌े आ िण अभगं मतृ̳जं◌ुय य नां ◌ाग?◌ुिवषय ◌ीआदरभ वा ह तो .◌ा त ◌े आपलय् ◌ाग?◌ुवर िन? ◌ाब ळागण रा ◌े ह तो.◌े य चा ◌ीस ?◌ातय् चांय् पाद तानू यते.◌े सदग्?◌ुच ◌े व काय् मˤज ◌े उसवले बर्? । कळ िलय ◌ाह ◌े कमर ◌्कैच ◌े उरले कमर् । सदग्?◌ुचय् चारण मीह नादं सखु वा ◌े । ४.४ ह?सने अबंरख ना : ह?सनेअबंरख ना ह ◌े द लौत बा दाल ◌ा अ िधक रा पद वार असललेय् ◌ा य काुब अबंरख ना य चां ◌ेपतुर्. च दां ब धोल,◌े जन दारɌव् मा ,◌ी अबं जा पीतं इतय् दा ◌ी िहदं ◌ू स धाचूं ◌े ?ढ ससंक् रातय् चांय् वार झ ला.◌े त ◌े परम िथारक् व ता वारण ता व ढाल.◌े भगवदग् तीवेर ट की ◌ा िलह?नत ◌े पर् िसदध् झ ला.◌े ह?सने अबंरख ना य चां ◌ीगथōरचन ◌ा- अबंरह?सने ◌ी • अबंरह?सने ◌ी'अबंरह?सने '◌ी ह ◌ा गथō ह?सने अबंरख ना य नां ◌ी इ.स. १६५३ मधय् ◌े पणूर ◌् केल .◌ा गथōचा ◌ी ओव सीखंय् ◌ा ८७१ इतक? आह.◌े य ◌ा गथō चा ◌े सव्?प ग ती टा कीेच ◌े आह.◌े आपलय्◌ा य ◌ा ट कीेल ◌ा त ◌े 'ग ती भा वा थारद् िपीक ʼ◌ा मˤत ता. य ◌ा ग ती टा कीेत ससंक्◌ृत ?को चां ◌े नमेके भ षा तांर करणय् काडे तय् चा काल िदसत .◌ो शकंर चा यार् य चां ◌े भ षाय् आिण शर् धीर सव् मा चीं ◌े वय् खाय् ना य चाय् ◌ाआध रा ◌े ह ◌ीग ती टा की ◌ा तय् नां ◌ी िल िहल.◌ी य ◌ागथō वा?न तय् नां ◌ाससंक्◌ृत यते अस वा,◌े एवढचे नवह् ◌े तर वदे तां चा ◌ी प?रभ षा◌ातय् नां ◌ीउ?म पकŊ रा ◌े अवगत केल ◌ीह तो ◌ीय चा ◌ीज णा वी ह तो.◌े 'ग तीगगंते प वान झलाले ◌ायवन' अस ◌े तय् चा ◌े वणरन् ड .◌ॉ र .◌ा िच.◌ं ढरे ◌े य नां कीेल.◌े ४.५ शखे महमंद :शखे महमंद ह ◌े स ळो वाय् ◌ा शतक ता ली सतं परपंरते ली अत̳तं न वा जाललेे म िसुʝ धम?यसतंकव ◌ी ह तो. त ◌े एकन थाक ला नी सतंकव ◌ी ह तो.◌े तय् चांय् ◌ा न वा वार पषु̋ळ पदरचन◌ा आह.◌े द?सपंदŊ या ◌ी च दांब धोल ◌े ह ◌े शखे महमंद चां ◌े ग?◌ु ह तो.◌े च दांब धोले ह ◌े जनदारन् सव् मा चींͤहे ◌ी ग?◌ु असलय् माळुे शखे महमंद आ िण जन दारन् सव् मा ◌ीह ◌े द घो ◌ेोोेेीििेेmunotes.in
Page 89
ग?◌ुबधं ◌ू ह तो. च दांब धोल ◌े ह ◌े ससंक् रा नां ◌ी िहदं आ िण ग?◌ु परपंरने ◌े सफू? असलय्माळुे तय् चां ◌ी परम थार् ?? ◌ी अ िधक उद रा आ िण समनूʩश ली ह तो .◌ी ह चा परम थार् ??ती ली समनʩ शखे महमंद य चांय् ता िदसनू यते .◌ो समनʩश लीतचे हा वा रास पाढु ◌े शखेमहमंद य नां ची ला िवल आा िण मˤनूच तय् नां ‘◌ाक िबर चा ◌ा शके '◌ा म नाणय् ता आल.◌े त ◌ेमर ठा ◌ीसतंमडंळ ता 'क िबर चा ◌ाअवत रा' मˤनू ओळखल ◌े ज ता ता. ‘? ना चा ◌ाएक ,◌ा नमा चा ◌ा तकु ◌ा आ िण क िबर चा ◌ा शके '◌ा अश ◌ा सव्?प चा ◌ी मˤ मर ठा ती ?ढ आह.◌े किबर चा ◌ा फ रा म ठो ◌ा पभŊ वा तय् चांय् वार ह तो .◌ा शखे महमंद य चां ◌ी िनगण्◌ुर- िनर कारा वार भ?? ह तो .◌ी तय् माळुे क िबर पामŊ णाचे म ितूर̪जू ,◌ा नवस इ. धमरƑɓ वांर तय् नांहीलल् चाढवल .◌ा त ◌े िच िकतˋ व?◌ृ ची ◌े ह तो.◌े तय् नां ◌ी लह नापण पा सानू स मा िजाक,र जाक?य प?र िस̠त ◌ी जवळनू प िहाल ◌ी ह तो .◌ी िहदं ◌ू आ िण म िसुʝ द नोह् ◌ी जम ताचींय् ◌ा अधंशदŊध् वांर तय् नां ◌ी कठ रो आघ ता केल ◌ा मˤनू म िसुʝ तय् ला ◌ा 'क फार'मˤत. िहदं ◌ू म ितूर̰जंक समजत. परतं ◌ु उद रा व?◌ृ चीय् ◌ा िहदंनूं ◌ी आ िण अनके सतंप?◌ुषनां ◌ी तय् नां ◌ाआपल ◌ा सɎे ◌ीम नाल ◌े ह तो.◌े शखे महमंद य चांय् ◌ा अवत भीवत ◌ीअनकेसतं मडंळ ◌ी व वारत असत. सतं मडंळ ता तय् नां ◌ा म ना चा ◌े सथ् ना ह तो.◌े सतं ? ना?◌ेर यचां हा ◌ी म ठो ◌ा पभŊ वा तय् चांय् वार ह तो .◌ा तय् चांय् वार थ डोय् फा रा पमŊ णा ता सफू?, वराकर ,◌ी द?, न था य चा राह ◌ी सपंदŊ या चा ◌ा ससंक् रा स̠लक ला प?र िस̠त नीसु रा घडल ◌ाअस वा ◌ा अस ◌े मह्टले ज ता.◌े तय् नां ◌ा व राकर ◌ी आ िण सफू? सपंदŊ या चा ◌ा व रास ◌ाघर तानूच ल भाल ◌ा ह तो .◌ा व राकर ◌ी सपंदŊ या ता ली समत वा दा ◌ी िवच रा, सव?◌ा न ◌ािमसळनू घणे रा भी?? शखे महमंद य नां अ◌ा िधक जवळच ◌ीव टाल .◌ी तय् नां ◌ी तय् चांय् ◌ाअभगं तांनू व राकर ◌ी सपंदŊ या ता ली िवच रा सम जा पाय?त प होच िवणय् चा ◌े क यार् केल.◌ेसम जा ला ◌ाबŜसट िवच रा तानू ब हारे क ढाणय् सा ठा ◌ीअभगंरचन ◌ा केल ◌ीतसचे सम नातचे◌ी िशकवण तय् नां ◌ीआपलय् ◌ागथō मांधनू िदल .◌ी • शखे महमंद य चां गीथōरचन -ा शखे महमंदय नां ◌ी िहदं ,◌ी उद,◌्◌ूर फ रास ◌ी य ◌ा भ षा तांह ◌ी क वाųचन ◌ा केल .◌ी परतं ◌ु तय् चां ◌ीमर ठा ◌ी रचन चा अ िधक महतव् चा ◌ी आह.◌े एकूण १० गथō तय् चांय् ◌ा न वा वार आहते. तय्ता ली क हा ◌ी गथō अपकŊ िशात आहते. य गोसगंर् मा, पवन िवजय, िनषƑकं पबŊ धो, स ठा◌ीसवंतŷ, मद लास ,◌ा िहदं ◌ीक िवत ,◌ा ? नागगं ◌ाइ. गथō तसचे भ ?◌ाड,◌े ?पके, अभगं इ.समु रा ◌े ३०० सफ्◌ुट क िवत ◌ातय् नां ◌ी िल िहलय् .◌ा तय् चांय् ◌ामखुय् गथōरचन पाढु लीपमŊ णा◌े आहते - १) य गोसगंर् मा २) पवन िवजय ३) िनषƑकं पबŊ धो ४) सफ्◌ुटरचन ◌ा • य गोसगंर्मा 'य गोसगंर् मा’ ह ताय् चां तातव्? ना वार ली पमŊखु गथō आह.◌े त इो.स. १६४५ मधय् ◌े िल िहल◌ा गले .◌ा २३१९ ओवय् चां हा गाथō असनू एकूण १८ पसŊगं आहते. य गाथō वार ? ना?◌ेर ची ◌ी छपा िदसनू यते.◌े य ता हठ य गो ताल ◌े प ?◌ारभ िषाक शबद् आले आहते. व िदैक ततव्? ना ता लीबर्?, म या ◌ा पकृŊत ,◌ी म ?◌ो, कमर,◌् ? ना, भ?? य ◌ा िवषय चां ◌ी तय् नां ◌ा ज णा असलले◌ी िदसत.◌े तसचे पŜ णा शां ही ◌ी तय् चां ◌ा प?रचय ह तो .◌ा क राण अनके प रौ िणाक ?? तांगथō ता आल ◌े आहते. अद̺तै य गो आ िण भ?? य वांर भर आह.◌े य गोम गारा श् ◌ी न मासŲणआ िण हर कीथ ◌ा शवŊण य चां ◌ी स गांड य ◌ा गथō ता घ ताल ◌ी आह.◌े तय् चांय् वार ? ना?◌ेरचां ◌ा पभŊ वा िदसत .◌ो आपलय् ◌ा ग?◌ुच ◌ा ग रौव तय् नां ◌ी केल ◌ा आह.◌े सदग्?◌ुच ◌ी सवे◌ा आ िण शर्?◌े ई?र चा ◌ी उप सान ◌ा स गांत ना ◌ा ?दुर् दवेदवेत ,◌ा धमर?◌्तेर् ताल ◌ी दभांि◌कत ,◌ा अन चा रा, आधंळ आी िण ढ गों ◌ीभ?? य वांर कठ रो शबद् ता हलल् ◌ाचढवलआाह.◌े ड .◌ॉ र .◌ा िच.◌ं ढरे ◌े मˤत ता, “शखे महमंद वार ? ना?◌ेर ची ◌ा पभŊ वा य गोसगंर्माचय् ◌ा ?पक ◌ा पŜत चा आह ◌े अस ◌े नसनू तय् चांय् गाथō ता ली िवच रा वार आ िण अिभवय्??वर ? ना?◌ेर ची ◌ा वय् पाक पभŊ वा असलय् चाय् खाणु ◌ाज णावत ता.” उद .◌ा“आत̱चचरा ◌् ह ◌े िनतय् नव ◌ी। ? ना चा ◌ीक? िन ठ णा िदाव ।◌ी प चां ◌ाइ दंि◌यŊ ताचे जोकेिन ज िवे । त िचो जवेण रा ।” • पवन िवजय 'पवन िवजय' ह ◌ा तय् चां ◌ा दसुर ◌ा गथō आह.◌े ह◌ा गथō ‘ िशवसŴ दोय'य ◌ा ससंक्◌ृत गथō चा ◌ा अनवु दा आह.◌े तय् चा ◌ी ओव सीखंय् ◌ा ४८२इतक? असनू य ◌ा गथō चा ◌े त नी खडं आहते. य ता िशव आ िण क ितारक् य चां ◌ा सवं दाआह.◌े य ◌ा गथō ला ◌ा मळू ससंक्◌ृत गथō आ िण ? नादवेर िचत पवन िवजय य ◌ा पकŊरण चां ◌ाआध रा आह.◌े गथō ता वदै̳क जय् ितोष श ?◌ा िवाषय ◌ीम िहात ◌ीआल आीह.◌े • िनषƑकं पबŊधो ' िनषƑकं पबŊ धो' ह ◌ा गथōह ◌ी तय् चांय् ◌ा न वा वार आह.◌े ह ◌ा गथōअभगं ता̱क असनू यता ३०० चरण आहते. य ता परम थार् म गारा त् ली ब ?◌ा अवडबंर वार ट की ◌ा केलले ◌ी आह.◌ेिहदं-ू मसुलम ना चांय् बा ?◌ा आच राधमरा Ŵ ली अवडबंर वार ट की आाह.◌े तसचे मह नाभु वामठ ताले अन चा रा, ?दुर् दवेत चांय् ◌ा उप सान ◌ा आ िण तय् चा ◌े अमगंल सव्?प, जन̱ज ताक िन? आ िण शर्?◌े भदेभ वा य ◌ा िवषय वांर परखड ट की ताय् नां कीेल आीह.◌े शखे महमंद यचांय् ◌ावय् ?ि◌म?व वार आ िण व णा वीर भ गावत चा ◌ा िवशषे पभŊ वा िदसत .◌ो इसल् मा धमराच् ◌ीक णोत ही ◌ीछ या ◌ातय् चांय् ◌ागथō वार िदसत न हा .◌ी उलट व िदैक त?व? ना आ िण सतंचां ◌ाभ ?ि◌म गार् य चां ◌ीछ पा िदसत.◌े भ षा सादुध् ◌ार गांड ◌ीआह,◌े अनकेद ◌ागर् मा णीशबद् यते ता. तय् चां ◌ी िनर ?◌ीणश?? आ िण पर् ितभचे ◌े स माथų् ज णावत.◌े जनम् ना ◌े मिसुʝ धम?य असनूह ◌ीतय् नां ◌ी िहदं ◌ू दवेदवेत चां भी?? व तय् अ◌ानषुगं ना ◌े लखेन केले ह ◌ेल?ण यी आह.◌े तय् चांय् ◌ा भ षावेर यवन ◌ी ससंक् रा तसचे भ गावत चा ◌ा पभŊ वा िदसत .◌ो विदैक िवषय चां ◌ीतय् नां ◌ाच गांल ◌ीज णा ह तो .◌ी अद̺तै आ िण भ?? य वार तय् नां ◌ीभर िदल◌ाआह.◌े िहदं ◌ू – म िसुʝ ह ◌े भदे प रा क?न तय् नां ◌ी िवशदुध् परम थार् स गांि◌तल .◌ा तय्माळुचे त ◌े ‘क िबर चा ◌ा अवत रा' मˤनू ओळखले ज ता ता. अनय् धम?य गथōक रा मांधय् ◌े तय्munotes.in
Page 90
चांय् ◌ा न वा ला ◌ामˤनूच िवशषे मह?व आह.◌े ४.६ शह मानु :◌ी शह मानु ◌ीय चां ◌ाइ.स. १७४८त ◌े १८०८ ह का लाखडं म नाल ◌ाज ता .◌ो त ◌े सतंकव ◌ीह तो.◌े तय् नां ◌ी मर ठा तीनू रचन ◌ाकेल .◌ी शह मानु चींय् ◌ा घर णाय् ताच तय् चांय् ◌ा पवू?चय् ◌ा च रा िपढय् पां सानू िहदं ◌ूससंक्◌ृत ची ◌े ?ढ ससंक् रा झ ला ◌े ह तो.◌े ह चा व रास ◌ा तय् नां ◌ी पढु ◌े च लावल .◌ा शहमानु ◌ी ह ◌े ज डोन वा आह.◌े तय् चां ◌े स̺त चः ◌े न वा आ िण तय् चां ◌े ग?◌ु मनु दीं̺सव् मा◌ीय चा ◌े िमशणŊ क?न 'शह मानु '◌ी ह ◌े न वा ध राण केल.◌े त ◌े जनम् ना ◌े मसुलम ना आ िणसपंदŊ या ना ◌े मह नाभु वा आीहते. शह मानु यी चां गीथōरचन -ा १) िसदध् ना̝ब धो २) अभगंरचन◌ा • िसदध् ना̝ब धो ‘ िसदध् ना̝ब धो' ह ◌ाशह मानु ◌ीय चां ◌ागथō व िशै?̳पणूर ◌् आह.◌े िहदं ◌ूदवे-दवेत ◌ाउप सान ◌ाव द̺तै - अद̺तै ततव्? ना य साबंधं ◌ीएक ◌ाम िसुʝ ना ◌े आ ितʄतने ◌ेआ िण अ िधक राव णा नी ◌े क हा ◌ीस गां वा ◌े हचे व िशै?̳पणूर ◌् आह.◌े ‘ िसदध् ना̝ब धो' ह◌ागथō तय् नां ◌ीइ.स. १७९५ मधय् ◌े िल िहल .◌ा य ◌ा गथō ता मह नाभु वापथं ◌ी िवच रा चाय् ◌ाखणु ◌ा िदसत ता. १७ त ◌े ३० य अधय् या ता म िहामभटट् आ िण चकधŊर य चां ◌ा सवं दा आलया आ िण तय् आाध रा ◌े मह नाभु वा चां ◌े त?व? ना म डांल ◌े आह.◌े कषृण् आ िण द? ह ◌ीमहनाभु वा चां ◌ीदवैत ◌े तय् चां ◌ी उप सा दवैत ◌े आहते. पण तय् पाढुचय् ◌ा अधय् या ता अद̺तैमत चा ◌े खडंन आह.◌े आपण शदुर् हा?न शदूर् अश जा ता ती जनम् ला ◌ाआल यो बादद्लच◌ाखदेह ◌ीतय् नां ◌ीवय्? केल आाह.◌े इसल् मा धमर् ह ◌ाग मो सां भ?, म ितूर̰जंक आ िण िहसंचा रा ◌ीअसलय् बादद्ल तय् नां ◌ीट की ◌ा केल आीह.◌े एक इासल् माधम?य सतं ना ◌े अश टीकी ता̱क कबलु दीणे ◌े ह ◌े एक आ?यर् ह तो.◌े ? नादवे दा ◌ी सतं मडंळ नीं ◌ा त ◌े वदंन करतता. पढंर ◌ी आ िण प डांŜगं य चां ◌े मह ताʄ् त ◌े भ वापणूर ◌् शबद् ता वणरन् करत ता. यगाथō ता तय् नां गी?◌ु िवषय कीृत?त वाय्? केल आीह.◌े ‘ िसदध् ना̝ब धो ʼ◌ाचय् राचनचे ◌े स रा ◌ेशयő तय् नां गी?◌ुल ◌ा िदल ◌े आह.◌े य ◌ागथō ता िहदं-ू मसुलम ना चांय् पारसŮ द̺षे भ वानबेदद्लखदे वय्? केल ◌ाआह.◌े तय् नां ◌ी समनʩबदुध् चीय् ◌ाक िबर ला ◌ाआदशर् म नाले आह.◌े य◌ागथō ता दश वात रा कथ ,◌ा भ? चांय् ◌ा कथ ,◌ा भ?? – वरै गाय्, भ??च ◌े सव्?प, पकृŊत◌ीप?◌ुष ? ना य सां राख ◌े िकत तीर ◌ी िवषय आलले ◌े आहते. शह मानु चीं ◌ीव णा ◌ीरसवतं,सप्? आ िण पर् सा िदाक आह.◌े िव. ल. भ वा ◌े िसदध् ना̝ब धो ला '◌ाअठर ◌ाध नाय् चां ◌ेकडग ळोʼ◌े अस ◌े सबं धोत ता. आपल पीगŊत तीप सा :◌ा पर्?: म िसुʝ ध िमरय् नां ◌ी मर ठाती केललेय् ◌ा गथōरचन चां ◌े सव्?प स गांनू तय् माळुे मर ठा ◌ी स िहातय् ता क हा ◌ी िवशषे भरपडल की ता ◌े स धा रा स गां .◌ा__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________४.७ सम रा पो : इसल् मा ध िमरय् नां ◌ी केललेय् ◌ा व ङाʄ िन िमरत् मीळुे मर ठा ◌ी व ङाʄचाय् ◌ा क? ◌ा वय् पाक झ लाय् .◌ा इसल् मा धम?य कव नीं सीतं परपंरचेय् पाभŊ वा ना ◌े पभŊिवात ह ऊोन मर ठा सी िहातय् िन िमरत् कीेल .◌ी तय् नां मीर ठा सी िहातय् िन िमरत् की?न मर ठाभी षाले एाक नव आाय मा पर् ?◌ा क?न िदल .◌ा मर ठा ◌ी भ षाचेय् ◌ा पमő पा टो ◌ी मर ठा ती वङाʄ िन िमरत् ◌ी केल ◌ी अस ◌े मˤत ◌ा यईेल. एकंदरपर् चा नी मर ठा ◌ी व ङाʄ ता अनय् धिमरय् नां ◌ीम लो चा ◌ीभर घ ताल .◌ी ४.८ सदंभरŤ्थंसचू :◌ी • श.◌ं ग .◌ो तळुपळुे – मह रा षाटŌ्स रास̺त पसŊत् वान ,◌ा प पॉ̳लुर पकŊ शान, प चाव ◌ीआव?◌ृ .◌ी • र .◌ा िच.◌ं ढरे ◌े – मसुलमना मर ठा सीतंकव ,◌ी ? नार जा पकŊ शान, पणु.◌े • र .◌ा िच.◌ं ढरे ◌े – य गोसगंर् मा (शखेमहमंदकृत) अ. क .◌ा ज शो ◌ी – सकल सतंग था ,◌ा खडं प िहल ,◌ा शखे महमंद, सतं व ङाʄपकŊ शान, पणु.◌े • ह. शर् .◌ी
शणे लो कीर – पर् चा नी मर ठा ◌ीव ङाʄ चा
◌े सव्?प,
म घो ◌ेपकŊ शान, क लोह् पाŝ
. • िव. ल. भ वा ◌े – मह रा षाटŌ् स रास̺त, प पॉ̳लुर पकŊ शान, मबं◌ुई.• ग.◌ं ब .◌ा सरद रा –
सतं स
िहातय्
चा ◌ीस मा
िजाक
फलशतुŊ ,◌ी म. स .◌ा प. पणु
.◌े •
सपं.◌ा स.◌ं ग.◌ं म लाश ◌े व
इतर –
मर ठा ◌ी व ङाʄ चा
◌ा इ ितह
सा खडं ३, मह रा षाटŌ् स
िहातय् प?रषद,
पणु,◌े • सपं .◌ा स.◌ं ग.◌ं म लाश ◌े - मर ठा
वी
ङाʄ चा
इा ितह
सा खडं दसुर
,◌ा मह रा षाटŌ् स िहातय् प?रषद, पणु.◌े • य .◌ा शर् .◌ी ज गो
व इतर - मर ठा ◌ीव ङाʄ चा
◌ाइ ितह
सा खडं ३, मह रा
षाटŌ्
स
िहातय् प?रषद,
पणु
.◌े • अ. क .◌ा िपयŊ ळोकर – मसुलम नाचां ◌ीजनु की िवत ,◌ा म. स.◌ं प ितकŊ .◌ा ४.९ पर्? वाल ◌ी अ) द घीरा ?◌Ō पीर्? १) िहदं धमराţे जी इतर ध िमरय् नां ◌ी मर ठा ती केललेय् ◌ा व ङाʄ िन िमरत् ची ◌ा स िवसũ प?रचूय क?नदय् .◌ा २) म िसुʝ ध िमरय् नां मीर ठा ती केललेय् गाथōरचन चां ◌े सव्?प स गांनू तय् माळुे मर ठा◌ी स िहातय् ता क हा ◌ी िवशषे भर पडल ◌ीक ता ◌े स धा रा स गां .◌ा ३) शखे महमंद य चांय्वाय् ?ि◌तव् चा आा िण गथōकतत्◌ृरव् चा ◌ास िवसũ आढ वा ◌ाघय् .◌ा ब) ट पी ◌ा १) शखे महमंद२) अबंरह?सने ◌ी ३) मतं◌ु जो (◌ीमतृ̳जं◌ुय) ४) िसदध् ना̝ब धो ५) य गोसगंर् मा क) एक वाकाय् ता उ?र ◌े िलह .◌ा १) क णो सा िभक राय् चाय् उादग् रा वा?न वरै गाय् पर् ?◌ा झ ला?◌े २)य गोसगंर् मा, पवन िवजय य ◌ागथōरचन ◌ाक णो चाय् ◌ाआहते? ३) ह?सने अबंरख ना य नां कीणोत गीथōरचन काेल ?◌ी ४) शखे महमंद चां ◌े ग?◌ु क णो ह तो?◌े ५) जनम् ना ◌े मसुलम ना आिण सपंदŊ या ना ◌े मह नाभु वा ◌ीअस ◌े सतंकव की णो ह तो ◌े ? ??????? बखर गदय् चा सीव्?प व िशै?य् ◌े घटक रचन ◌ा ५.० उदद्शे ५.१ पसŊत् वान ◌ा ५.२ बखर व ङाʄ चा वीय् खाय् –ासव्?प व व िशै?य् ◌े ५.३ बखर ची वी̳तुप्? ◌ी/ ‘बखर’ शबद् चां ◌ीव̳तुप्? ◌ी ५.४ बखर लखेन माीőीिीmunotes.in
Page 91
गाच पीरőण ◌ा ५.५ बखर ची ◌े ऐ ितह िसाक व व ङाʄ नी मलूय् ५.६ बख रा चीं ◌ी िव?सन यीत◌ा ५.७ स रा शां ५ ५.० उदद्शे १. बखर व ङाʄ चा पा?रचय ह ईोल. २. बखर लखेन चा ◌ीपरőण◌ासमजनू घते याईेल. ३. बखर चीं ◌े ऐ ितह िसाक आ िण व ङाʄ नी मलूय् समजनू घते याईेल. ४.बखर चीं ◌े सव्?प आ िण आशय ल? ता यईेल. ५. बख रा चीं ◌े स िहातय् व इ ितह सा ता ली यगोद ना समजले. ६. बखर चीं ◌े कल नासु रा ,◌ी लखेन पकŊ रा नासु रा ,◌ी कुल पतŊʊ ता̱क, सपांदŊ ियाक इ. पकŊ रा समजनू घते ◌ायते ली. ५.१ पसŊत् वान ◌ा सतर वाय् ◌ा शतक चाय् ◌ा उ?रधारा त् मर ठा ◌ा र जाय् चाय् ◌ा उदय नातंर मर ठा ◌ी भ षाले ◌ा र जा भ षाचे ◌ा दजरा ◌् पर्?◌ा झ ला .◌ा ऐ ितह िसाक घड मा डो ,◌ी र जा̳कतय्?◌ा च ◌े कततृव्, शŝव री चां ◌े गणुग ना,लढ या चां ◌े वणरन्, थ रो प?◌ुष चां ◌ी च?रत◌र्े य ◌ा िवषय ची ◌े लखेन करणय् चाय् ◌ा हतेनू ◌ेबखर ह ◌ा स िहातय् पकŊ रा उदय सा आल .◌ा ज सात् ती ज सात् बखर ◌ी१७६० त ◌े १८५० य◌ाक ला वाध ती िल िहलय् गालेय् .◌ा मधʊगु नी मर ठा ◌ी स िहातय् ता ली मह?व चा ◌ा व ङाʄपकŊ रा मˤनू बखर ची ◌ा उलʍे यते .◌ो सŴ जाय् चा ◌ा प या ◌ा घ ताल ◌ा गलेय् नातंरचय् ◌ास.◌ु अड चीश ◌े वषरा lj् ◌ा क ळा ता मर ठाय् चांय् ◌ा इ ितह सा ता ली िनर िनर ळाय् वाय्?वींर व पसŊगं वांर द नो अड चीश ◌े बखर ◌ी िल िहलय् गालेय् .◌ा तय् तां िटपण,◌े य दाय् ◌ा र जोिनश ,◌ी सतं च?रतर् ◌े आद चीं ◌ा ह ◌ी सम वाशे ह तो .◌ो बखर लखेन चा ◌ी परपंर ◌ा ह ◌ीमलूत ऐः ितह िसाक सव्?प चा ◌ीआह.◌े इ ितह सा पा?◌े ◌ाव ङाʄ नी ??य् ◌ाबखर मीह?व चाय्◌ाठरलय् ◌ा आहते. बखर व ङाʄ ता िवषय चां ◌े व िवैधय् आढळत.◌े बखर व ङाʄ ला ◌ा इ ितहसा मˤनू मह?व आह ◌े तसचे स िहा ित̳क मलूय् ह ◌ी आह.◌े क हा ◌ी िठक णा ◌ी च?रतर् नयाक चाय् ◌ा उद ?◌ा कीरण माळुे कलɓ ◌ारम̳त आाढळत.◌े अस ◌े असल ◌े तर ◌ीबखर ची ◌े ऐितह िसाक मलूय् न का रात ◌ायते न हा .◌ी ५.२ बखर ची वी̳तुप्? /◌ी ‘बखर’ शबद् चां वी̳तुप्? ◌ी'बखर' य ◌ाशबद् चा ◌ाक शो ताल ◌ाअथर् हक?कत, ब ताम ,◌ी इ ितह सा, कथ नाक, च?रतर्अस ◌ाआह.◌े ‘खबर’ य ◌ाअरब शीबद् चा अ◌ाथर् म िहात ◌ी िकंव ◌ाव तारा ◌् अस आाह.◌ेबक= बकण ◌े मˤज ◌े ब लोण ◌े य ◌ा ध तापु सानू बखर शबद् चा ◌ी िन िमरत् ◌ी झ ला ◌ी असवा ◌ी अस ◌े एक मत आह.◌े य ◌ा शबद् चा ◌ा वणर ◌् िवपयरा य् नान ◌े ‘बखर’ ह ◌ा शबद् मरठा ती ?ढ झ ला ◌ा अस वा ◌ा अस ◌े अभय् साक ◌ां च ◌े मत आह.◌े मसुलम ना री जावट ती ली‘तव रा खी ʼ◌ा मधनू दनै दंि◌न न दों ◌ी िलह लीय् जा ता क हा अीभय् साक चांय् ◌ा मत ◌े य◌ातव रा खी ता ली पधद्त ची ◌ाअबलबं क?न आपल ◌े वशं च?रतर् स गांणय् सा ठा ◌ीबख रा चीं◌ा उदय झ ला ◌ाअस वा .◌ा ‘बखर ◌ीमˤज ◌े वशं च?रतर्’ अस ◌े शर् .◌ी व .◌ा स .◌ी बदŐर् ◌ेमˤत ता. सतय् आ िण कलɓ ◌ाय चां ◌ासदं◌ुर िमल फा बख रा ◌ींमधय् ◌े िदसनू यते .◌ो “बखर◌ी जय् ◌ा क ळा ता िल िहलय् ◌ा गलेय् ◌ा तय् ◌ा क ळा ता मर ठा ◌ी भ षावेर फ राश ◌ी भ षाचे◌े असललेे वचरˢ् ल? ता घते ◌ावर ली व̳तुप्? बीर बोर अस वा ◌ीअस ◌े व टात.◌े िव. क .◌ा रजाव डा ◌े य चांय् ◌ामत ◌े 'बख = बकण,◌े ब लोण'◌Ő य ◌ा शबद् पा सानू बखर शबद् मर ठा तीआल ◌ा अस वा .◌ा र जाव डाय् नां ◌ा 'खबर' प सानू 'बखर' ह ◌ीवय्?◌ुप? ◌ीम नाय् न हा .◌ी रजाव डा ◌े मˤत ता 'बखर' ह ◌ाशबद् भष,◌् भख,◌् बख,◌् य धा ता ◌ू प सानू िनघ ला आाह.◌े तस'◌ाबखर' ह शाबद् “बखय् ”◌ा अपभर्? ध ता ◌ू प सानू िनघ ला ◌ा आह.◌े पवू? भ टा ल को मठोम ठोय् ◌ा व री प?◌ुष चांय् ◌ा 'बखर '◌ी त डों ना ◌े ब लोत असत. तय् वा?न 'बखर' ह शाबद्पथŊमत तः डों ◌ीइ ितह सा ला ◌ाल वा ◌ू ल गाल ◌े आ िण नतंर लखे ◌ीइ ितह सा ला हा ◌ीत ◌ोशबद् ल वाणय् ता आल .◌ा (र जाव डाे ल.◌े स.◌ं भ .◌ा ३) य पामŊ णा ◌े 'बखर' य शाबद् चावी̳तुप्? '◌ीखबर' (फ राश )◌ी आ िण भख ◌् (ससंक्◌ृत) अश ◌ा द नोह ◌ी शबद् पा सानू स गांत◌ा यते.◌े य ◌ा द नोह ◌ी शबद् चा ◌े मळू एकच असणय् चा ◌ीशक̳त आाह.◌े” (कृषण् जा अीनतंसभ साद – कृत शर् ◌ी िशवपभŊ ◌ु- च?रतर्; पसŊत् वान पा.◌ृ कर्. ४ व ५) शर् .◌ी र. कुलकण?यनां ◌ी‘बखर’ य शाबद् चाय् वा̳तुप्? सीदंभरा त् पवू? लखेन ता ‘?मे, कुशल’ अस ◌े िलह ती असततय् चा ◌ाफ रास ◌ीशबद् ‘ िबलखरै’ िकंव ◌ा‘बखरै’ ह यो. य वा?न बखरै-बखरे-बखर ह ◌े भ षाश?◌ा यी ??य् ◌ाय गोय् आह ◌े अस ◌े तय् नां ◌ाव टात.◌े (कुलकण? शर् .◌ी र., पर् चा नी मर ठा◌ीगदय् : परőण ◌ाआ िण परपंर ,◌ा प.◌ृ ९९) य ◌ा िववचेन तानू बखर शबद् चां वी̳तुप्? ◌ीकश झीला ◌ीअस वा ◌ीय चां अ◌ादं जा यते .◌ो "BAKHAR (Marathi) is chonicle or record ofhistorical events. It is a genre available in medieval Marathi Literature. Theword is either a metathesis of anArebic word 'Khabar' or a Persian word,both meaning 'the news, information or narration of past events.' Bakharliterature in Marathi is, thus, mainly a prose narration of the historicalevents of the past. It is the earliest work of its kind so far as historical andtemporal writings in Marathi are concerned. Bakhars were an expression ofthe political and wordly aspirations of the Marathi speaking peoplebetween the १६th and १९th centuries." -(Encyclopedia of Indian Literature:A-Devo, Pg. ३२९-A) ५.३ बखर व ङाʄ चा वीय् खाय् –ा सव्?प व व िशै?य् ◌े बखर गदय् चा◌ीसव्?प व िशै?य् ◌े िव िवध वय् खाय् दाव् रा ◌े बखर मˤज ◌े क या ह ◌े समजणय् सा मदत हतो.◌े • “बखर गथō’ मˤज ◌े मर ठाशे हा चीय् ◌ा तजेसव् ◌ी पर कामŊ चा ◌े नदं दा पी ह तो.” अस◌े र. िव. हरेव डाकर य नां मीह्टल ◌े आह.◌े • म लोˢथर् शबद्क शो ता, 'Any history,narration or chronicle in Prakrit Prose' अस ◌ाबखर ची ◌ाअथर् िदल ◌ाआह.◌े • मजेरकँड ◌ी य नां ही ,◌ी 'A written narative or history in Prakrit Prose.' अस ◌े मह्टल ◌ेआह.◌े • ड .◌ॉ ब पाजू सीकंप ळा मˤत ता, “बखर मˤज ◌े आखय् ियाक आा िण तय् तानू सतय्ीिोिŊmunotes.in
Page 92
थारा च् ◌ा श धो घते ज णा रा ◌ीइ ितह सा कथ या चां अ◌ानय् नोय् सबंधं िशवच?रतपŊर बखरमीधनू वय्? ह तो .◌ो” (बखर व ङाʄ: उदगम् आ िण िवक सा प?◌ृ २८) य चा चा अथर् पतŊ̳केवय् खाय् का रा नां बीखर ची ◌े इ ितह सा सशं धोन ता ली मह?व म नाय् केल ◌े आह.◌े प ?◌ाताय् व भ रात यी इ ितह सा सशं धोक तां मतभदे असल ◌े तर ही ◌ी बखर गदय् ह ◌े इ ितह सा चा◌े मह?व चा ◌े स धान आह ◌े व व ङाʄ नी ??य ह ◌ीतय् चां ◌े मह?व आहचे. मर ठा बीखर चींवी िशै?य् ◌े • बखर ◌ीम डो ◌ी िलप ती िल िहललेय् आाहते. • र जा ◌ा िकंव सारद रा चांय् सागांणय् वा?न िलह लीय् जा ता असत. • बखर ची ◌ा िवषय र जाक?य असल तार ◌ीक ला नाकुमŊ,इ ितह सा िलह ली जा ता नस.◌े • बखर मीधय् ◌े स मा िजाक व आ िथरक् प?र िस̠त ची ◌ेउलʍे कम ◌ी आढळत ता. र जाक?य घड मा डो ◌ीपर् माखुय् ना ◌े िचतर् ती केललेय् ◌ा िदसतता. • दतंकथ ◌ाव परपंर गात द खाल ◌े दऊेन बखर व चान यी करणय् चा पायŊतन् केल जा ताअस.◌े • बखर ची ◌े िनवदेन प रौ िणाक पधद्त ची ◌े अस.◌े • बखर चीं ◌ी रचन ◌ा स?◌ुव ता पŜणा पद̡त ची ◌ी असनू शवेट पकलशतुŊ ◌ी दऊेन केललेय् ◌ा असत .◌ो मर ठा बीखर चीं ◌े अतंरगं• मर ठा बीखर चीं ◌ीभ षा पाद̡त ◌ीपर् ढौ पण रस ळा असत.◌े • बखर तीं फ रास ◌ी शबद् चां◌े आ िधकय् असत.◌े प ?◌ारभ िषाक शबद् बवह् शां ◌ी फ रास ◌ी भ षाते लीच असत ता. • मरठा बीखर तीं आव जा चाय् ◌ा?? नी ◌े व काųचन ◌ा िश िथल असत.◌े • द घीर् व काųचनपे?◌े◌ालघवु काय् काडे बखरक रा चा ◌ाकल ज सात् असत .◌ो ततृ यी तां कतय्?◌ा त व काय् स?◌ुक?न कतरर् ◌ीपयŊ गो ता सपंवलय् चा ◌ीउद हारण ◌े िचटण सी बखर ती आहते. • क राकुन ◌ीिकंव ◌ा जम खाचरा च् ◌ी पद̡त लखेन ता आह.◌े उदय. प िणापत बखर, स?पकŊरण ता̱क च?रतर् • उतक्◌ृ? िनवदेन पद̡त -ी बखर तीं शर् तोय् चां ◌ेमन हरपणय् सा ठा हीर दी सा पीद̡त चीवा पार केलले अ◌ासत .◌ो अन?◌ुप भ षा ,◌ा क वाय् ताम् कलɓ ,◌ा अलकं रा, सभु िषात,◌े मˤ ◌ीइ. च ◌ा व पार य गोय् पद̡त नी ◌े केललेय् आाढळत .◌ो • अतय् ?ि◌ु - वणų व्ि◌षय सादंभरा त्आतय् तंि◌क िजवह् ळा ◌ाअसलय् माळुे बखर तीं अतय् ?ि◌ु झ ला आीह.◌े बरय् चा वळे बाखरकरा चांय् ◌ाह तानू अ ितशय ?ि◌ोपणूर ◌् लखेन झ लाले ◌े आह.◌े • सगंतव रा इ ितह सा रचन -ाबखर चीं ◌ाआणख नी एक िवशषे मˤज ◌े सगंतव रा इ ितह सा रचन .◌ा घटन नाकुमŊ, क लानाकुमŊ य माळुे इ ितह सालखेन ला एाक पद̡त आीलले अीसत,◌े ह ◌ाबखर चीं ◌ा िवशषे आह.◌े •प? िन?पण –ा बखर ची ◌े लखेन ह ◌े क णो चाय् ◌ा तर ◌ी आ? वा?न झ लालेे असत.◌े य ◌ा कराण मांळुे तय् ◌ावय्??चय् ◌ाब जानू ◌े िल िहण ◌े बखर क रा सा अप?रह यार् ठरत.◌े गणुसकं?तरन् करण ◌े ह बीखर क रा चा ◌ीभ िमूक ◌ासलय् माळुे तय् चां ◌े लखेन एक गां ही तो.◌े • आटपोश रीपण ◌ा - ह ◌ाव डागमय नी गणु िशवछतपŊत चीं ◌े च?रतर्, शर् मीतं भ ऊास हाबे चां ◌ी कैिफयत, भ ऊास हाबे चां ◌ी बखर य माधय् ◌े पकŊषरा न् ◌े िदसनू यते .◌ो र. िव. हरेव डाकर िलहती ता तय् पामŊ णा,◌े “वचेक शबद्, म िमारक् व भ वापणूर् व काय्,◌े अन?◌ुप सभु िषात,◌े अलकंरा, यथ थार् रसप?रप षो इ. गणु िवशषे मांळुे बखर ती स नौȨर् िनमरा ण् झ ला ◌े आह.◌े” (मर ठा◌ीबखर) • कथनपर िकंव ◌ाआखय् ना ता̱क सव्?प –र. िव. हरेव डाकर य नां ◌ीमर ठा ◌ीबखरय ◌ा आपलय् ◌ा पसुǽ ता बखर नीब बात अभय् सापणूर् लखेन केल ◌े आह.◌े तय् ता लीसदंभरय् नासु रा , “वणरन् ◌े िकंव ◌ा त?व? ना य चां उापय गो आखय् ना िकंव माखुय् कथ सातूर्अ िधक रमण यी करणय् काड ◌े ह तो असलय् माळुे बखर ◌ी कवेळ वणरɆर (Descrioptive)िकंव ◌ा िचतंनपर (Reflective) न ह तो आाखय् ना ता̱क क हा तो ता ह ◌े य वा?न कळनूयईेल.” (मर ठा ◌ीबखर) • इ ितह सा ह ◌े बखर चीं ◌े िनणरय् ता̱क गमक (DeterminingFactor) आह.◌े असहे ◌ी हरेव डाकर मˤत ता. बखर ती क हा ◌ी द षो आढळत ता. बह?तकेबखर ◌ी ? ◌ा उ?रक ला नी असलय् माळुे बखरक रा ला ◌ा ऐक?व म िहात वीर अथव ◌ापतर्,◌े रजो िनश ◌ीय वांर अवलबंनू रह वा ◌े ल गाल.◌े ह ची तय् चां सीदंभर̳च ◌ी स धान ◌े ह तो .◌ी यमाळुे क हा वीळे का ळा िवपयरा स्, वय्?? िवपयरा स्, पसŊगं िवपयरा स् य सा राखय् ताटुŊ ◌ी बखरलखेन ता आढळत ता. ५.४ बखर लखेन मा गाच पीरőण ◌ा िशवक ला ता मर ठा्य चांय् ◌ापर कामŊचा ◌े गणुग ना ग णा रा ◌े प वो डा ◌े िनमरा ण् झ ला.◌े बखर ह ◌ास िहातय् पकŊ रा िशवपवूरक् लानी असल ◌ा तर ◌ी िशवक ला ता पर् माखुय् ना ◌े मर ठाय् चांय् ◌ा पर कामŊ चा ◌े वणरन् करणराय् ◌ा बखर ◌ी िलह लीय् ◌ा गलेय् .◌ा पवूरज् चांय् ◌ा कतत्◌ृरव् चा ◌े पढु ली िपढ सी ? ना वह्वा ◌े य ◌ा हतेनू ◌े र जा ना ◌े आ? का?न बखर ◌ी िलह?न घतेलय् चा ◌े ज णावत.◌े इ ितह सासवर् ? ता ह णोय् सा ठा बीखर ◌ी िल िहलय् ◌ाज ता अस.◌े बखर ची ◌े लखेन ह ◌े स̺परő तीनसनू परपरő ती लखेन आह.◌े सवरस् मा ना̳पण ◌े क णो तार ◌ी र जाक?य प?◌ुष चाय् ◌ा आ?वे?न बखर चीं ◌े लखेन झ लाले ◌े िदसत.◌े मसुलम ना ◌ी तव ?◌ारख चां हा पा?रण मा ज णावत .◌ो‘‘स हाबे मीहेरब ना की? न सवेक सा......आ? काेल ʼ◌ी’ अश ◌ी सभ साद चाय् ◌ा बखर ची ◌ीस?◌ुव ता िकंव ◌ा भ ऊास हाबे चांय् ◌ा बखर ती ली ‘‘पतर् ◌ी आ? ◌ा आल ◌ी क ◌ीं िहदं ◌ु पद(शर् री जा )◌ा श हा? छतपŊत ◌ी य चां ◌ा पधŊ ना मखुय् आ िद क?न सव ◌ा ल? फ जौ िनेश ◌ीं ह◌ी भ ऊा गद? ह ऊोन पय् दा ◌े म ता कैश ◌ीज ला ◌ी ह ◌े स िवसũ वतरम् ना िलह वाय सा आ?◌ाकेल ʼ◌ी’. ह ◌ा पर् राभं ची ◌ा मजकूर, तसचे प िणापतचय् ◌ा बखर ची ◌ा कतरा ◌् रघनु था यदाव ग िपोक बा ईाचंय् ◌ा आ?वे?न त बीखर िल िहलय् चा ◌े नमदू करत ◌ोय ◌ाम िहात वी?न बह?तके बखर चीं ◌े लखेन क णो ◌ा र जा̳कतय्?◌ा चय् ◌ा आ?ने ◌े झ लाले ◌े आह ◌े ह ◌े ल? तायते.◌े ग. ब. गर् मा पो धाय् ◌े मˤत ता, ‘जय् ◌ा व री यगु चा ◌ी स?◌ुव ता सŴ जाय् सथ् पानने ◌ेझ ला ◌ी तय् ◌ा व री यगु चा ◌ा एक अप?रह यार् प?रण मा मˤज ◌े बखर चीं ◌ी िन िमरत् ही यो.’य पाकŊ रा ◌े बखरक रा ह ◌े र जाय् चाय् ◌ा दरब रा ◌ी असण रा ◌े लखेण की िकंव ◌ा भ टाअसत तय् नां ◌ी क णो चाय् ◌ातर ◌ीआ?मेळुे बखर ◌ी िलह लीय् ◌ाआहते. तय् मा गाच ◌ाउदद्शेौेmunotes.in
Page 93
अस ◌ाक? इ ितह सा ता ली घटन चां ◌ीन दों रह वा ◌ीव मर ठाय् चांय् ◌ाश यौरा च् ◌े गणुग ना हऊोन त ◌े पढु ली िपढय् नां ◌ासमज वा,◌े तय् चांय् ◌ापय?त प हो चो वा ◌े य कांर ती ◌ाबख रा चीं◌ी िन िमरत् ◌ीझ ला .◌ी तय् माळुे इ ितह सा ता ली लढ या ◌ा अथव ◌ापसŊगंय ◌ाप?◌े ◌ातपश लीवरा वणरन् वय्? चीं ◌ीन वा,◌े िदन कां य चां ◌ीन दों आढळत,◌े क हा ◌ी िठक णा ◌ीतपश ली अ ितिवसȅृ सव्?प ता यते ता. म िहक वात ची ◌ीबखर य चा ◌े उ?म उद हारण मˤत याईेल. बखरलखेन ह ◌े क िठण जब बाद रा ची ◌े क मा मˤनू ततक् ला नी लखेक नां ◌ी तय् ला ◌ा य गो̳तनोय् या िदलले आाह.◌े ५.५ बखर ची ◌े ऐ ितह िसाक व व ङाʄ नी मलूय् बखर चीं ◌े स िहातय्गणु व भ षा या ?◌ा? नी ◌े फ रा मह?व आह.◌े बखर ती रसपणूर ◌् पसŊगं व वकृत̺शलै ◌ीआढळत.◌े मˤ ,◌ी व काŮ्च रा व सभु िषात चां ◌ा व पार, सवं दा क शौलय्, रखे वी पवŊ सावणरन्,◌े अद̰तुत ,◌ा रजंकत ,◌ा िचतरŊम̳त ,◌ा रखे वी स̺भ वा िचतणŊ ◌े ह ◌ी व िशै?य् ◌ेआढळत ता. व री, क?ण रस चां ◌ी उतƃत ,◌ा पसŊ दा ओजय ◌ा गणुचं ◌ा पतŊʊ व आवशेपणूर,◌् पर् ढौ व रस ळा फ रास -ीउदर् ◌ू िमशर् ती भ षा हा ◌ीबखर ची ◌ीव िशै?य् ◌े आहते. रजाक?य घटन बांर बोरच स मा िजाक प?र िस̠त ची ◌े िचतणŊ बख रा मींधनू यते.◌े म िहात पीरबखर ती उतक्ंठ ◌ा व ढा िवणय् सा ठा ◌ी उपम ◌ा अलकं रा य चां ◌ा व पारक?न हक?कत अिधक रसपणूर ◌् वह् वा ◌ी य काडे लखेक चां ◌ाकल असत .◌ो धमर् िवषयक बखर ती ध िमरय् नां◌ाधमर ◌् िवषयक म िहात ◌ीक?न दणेय् सा ठा धी िमारक् ज वीन बा बात लखेन केलले ◌ेआढळत.◌े बखरक राच भी िमूक ◌ा बखरक रा िवषय शा ◌ी त दा ताʄ् प वालले ◌ा असत .◌ो तय्माळुे रस ळा शलै ची ◌ा व पार केलले ◌ा आढळत .◌ो ल कोकथ ,◌ा पŜ णाकथ या चां ◌ाव पार य◌ालखेन ता आढळत .◌ो पसŊ दा, ओजस, म धाŜ ◌ी ह ◌े गणु बखर ती एकवटलले ◌े असत ता.“स̺क?य सबंधं ◌ी अ िभम ना चा ◌ी भ वान ◌ा ह ◌ी बह?तके बखरक रा चां ◌ी भ िमूक ◌ा ह यो.िकंबह?न ◌ा त ◌ी तय् चां ◌ी मह?व का ?◌ां ◌ा असत.◌े” (मर ठा ◌ी बखर) बखरक रा चां बाह?शतुŊपण ◌ाव तय् चां री िसकत या चां सादं◌ुर सगंम बखर ती पह वाय सा िमळत .◌ो बखरकर नां◌ाश ?◌ा चा,◌े धमरा ◌् च ◌े ? ना ह तो ◌े ह ◌े य वा?◌ंन सप्? ह तो.◌े श ?◌ा चां पा?रचय,ससंक्◌ृत ची ◌ी ओळख, वय् सागं, कलɓ शा??च ◌ी दणेग ,◌ी भ षावेर ह?कूमत, स?◌ूम िनर ?◌ीणश?? व म नाव ◌ी स̺भ वा ◌ाच ◌े ? ना असण ◌े आवश̳क आह.◌े ज वीन व̳वह रा चा ◌े ? नातय् चांय् ◌ालखेन तानू सतत ज णावत.◌े ग.◌ं ब. गर् मा पो धाय् ◌े य चांय् नासु रा, "बखरक रा ह◌ा क हा ◌ी ज णा वीपवूरक् कल ◌ा िन िमरत् ◌ी करण रा ◌ा कल वातं (Conscious artist)नवह्;◌े परतं ◌ु बखर चींय् ◌ाएकंदर घ टा वा?न व तय् वार चढललेय् ◌ा कलɓचेय् ◌ा व भ वानता̱कतचेय् ◌ा रगं वा?न बखरक रा ह ◌ा एक (Unconscious artist) आह ◌े अस ◌े अनमु नाकेल ◌े तर व वाग ◌े ह णो रा न हा .◌ी" - (ग.◌ं ब. गर् मा पो धाय्,◌े मर ठा बीखर गदय्, वह् नीसबकु सट् लॉ, पणु,◌े पर्. आ. १९५२, पसŊत् वान ,◌ा प?◌ृ ६) तय् चांय् मात ◌े बखरक रा ना ◌ेिनज? व घटन ,◌ा इ ितह सा वज ◌ापसŊगं, मतृ वय् ?ि◌ इतय् दा की चां ◌े ग ळो ◌ाकेललेे तपश लीव तय् नासु रा िनमरा ण् केलले की लाप् िनक स?◌ृ यी तानू ऐ ितह िसाक वसत् िसु̠त ची लात बीलोत कीरत .◌ो कल वातं चाय् या ◌ास राय् पार् िकयŊते ऐ ितह िसाक व साȕ आ िण क लाप् िनकस?◌ृ ◌ीय चां ◌े ह ◌े बमे लामु िमशणŊ झ लालेे असत ◌े तय् माळुचे इ ितह सा वार आध ?◌ारत एकस̺ततंर् कल काृत ◌ी िनमरा ण् ह तो.◌े बखरक रा बह?शतुŊत ,◌ा कथनक रा चा ◌े क शौलय् आिण आदरय?◌ु पमő इतय् दा मीळुे बखरक रा वण?त िवषय ता रगंनू गलेले ◌ा असत .◌ो उदब् धोनकरण ◌े ह ◌े य ◌ास िहातय् चा ◌े मह?व चा ◌े व िशै?य् म नात ◌ायईेल. बखर तीनू च?रतर् वपसŊगं दाव् रा ◌े सम जा म णास चां ◌े उदब् धोन केलले ◌े िदसत.◌े बखर िन िमरत् मी गा ली परőण,◌ा पयŊ जोन ◌े व तय् चां ◌े सव्?प प हात ◌ाह ◌े ल? ता यते ◌े क? य ◌ालखेन तानू स̺क?य चांय्का यारƅतृव् चा आादर व शदŊध् ◌ा िदसत.◌े व चाक चांय् मान वार व री, र दौर्, अद̰तुरस चां ◌ाप?रण मा करणय् चाय् ◌ा हतेनू ◌े ह ◌े लखेन झ लाे आह ◌े अस ◌े िदसत.◌े घटन चां ◌ी कलता̱कतने ◌े न दों घऊेन स िहातय् िन िमरत् ◌ीकेलले आीह.◌े धमर ◌् पवŊतरन् व सम जापबŊ धोन यबार बोरच कल नादं दणे ◌े ह ◌े पयŊ जोन बखरक रा नां ◌ा म नाय् ह तो.◌े तय् तानूच तय् नां ◌ीसम जा चाय् ◌ा व ससंक्◌ृत चीय् ◌ा सव?◌ा ग ना ◌ा स̪शर् करणय् चा हाते ◌ू सधं कीेल ◌ाआह.◌ेबखर चीं दीŠरे भी िमूक ◌ा १. ऐ ितह िसाक मह?व बखर ◌ी इ ितह सालखेन चाय् ◌ा ?? नी ◌े पमŊणा म नालय् ◌ा न हा ती तर ◌ी इ ितह सा लखेन ता ली बखर चीं ◌े मह?व कम ◌ीकरत याते न हा.◌ी ऐ ितह िसाक स धान मˤनू तय् नां माह?व आहचे. र जाक?य, स मा िजाक, ऐ ितह िसाक पŜवा ◌े बखर ती आढळत ता.“बखर नीं ◌ा सपंणूर् ऐ ितह िसाक मलूय् नसले तर ◌ी इ ितह सा चा ◌ेत ◌े एक स धान आह.◌े िशव या इ ितह सालखेन चाय् ◌ा भ िमूकेनचे बखर चीं ◌े लखेन झ लाय् चा◌े िदसत.◌े इ ितह सालखेन सा आवश̳क असण रा ◌े कल̪कत ◌ा व पर् मा िणाकपण ◌ा ह ◌े गणुबखर व डामय तां पभŊ वा पीण ◌े आढळत ता. बखर – लखेन ता ऐ ितह िसाक श ?◌ा यी ??नीसल ,◌ी तर तीय् लाखेन सा ठा ◌ी उपलबध् स धान चां अ◌ा िधक िधाक उपय गो केल आाह.◌ेतय् ◌ाक ळा तां ऐ ितह िसाक स धान ◌े फ राश उीपलबध् नसलय् माळु,◌े िकत̳के बखर सीɹृ वीरहव ला ठावेनू िलह लीय् आाहते. ह ◌ाक ळा चा ◌ाद षो असले; पण त ◌ोबखरकर चां ◌ानवह्.◌े इितह सा चाय् ◌ालखेन ला ◌ाल गाण रा मह?व चा ◌ागणु मˤज ◌े िनवदेनक शौलय्. त बोखरक राचांय् अ◌ागं आीह ◌े य तां मळु ची सदंहे न हा .◌ी स रा शां, इ ितह सा?? नी ◌े बखर ची ◌े मह?विसदध् ह तो.◌े मˤनूच इ ितह सा ता तय् चां ◌ा अतंभरा व् केल पा िहाज.◌े” (र. िव. हरेवडकर,मरठा ◌ीबखर, प.◌ृ४१) इ ितह सा आ िण व डामय य ◌ाद हो चों ◌ा बखर तीं स?◌ूम कल ता̱क सगंमझ लाले आाह.◌े हचे मर ठा बीखर चीं ◌े व िशै?य् आह.◌े २. व डाʄ नी सव्?प बख रा ली जास ◌ेऐ ितह िसाक दसत् वाजे मˤनू मह?व आह ◌े तसचे तय् चां ◌े व डामय नी ??य् ◌ा ह ◌ी मह?वmunotes.in
Page 94
आह.◌े मर ठा ◌ी व डामय चां ◌ा अभय् सा करण रा अभय् साक मर ठा ◌ी बखर चीं ◌ा अभय् साकेलय् िशाव या आपल ◌े सशं धोन पणूर ◌् क? शकत न हा .◌ी ततक् ला नी सम िजाक, र जाक?य व̳वसथ् ◌ा समजणय् सा ठा ◌ी तसचे मर ठा ◌ा स मार् जाय् चा ◌ा इ ितह सा ज णानू घणेय् साठा ◌ीमह?व चा ◌ासदंभर् मˤनू बख रा ◌ीकडे प हा ली ◌े ज ता,◌े तसचे मर ठा ◌ीभ षाचेय् ◌ा इितह सा ता भ षाते अनके बदल ह तो सम̡̊त ◌ा यते गले ◌ी य चां ◌ा अभय् सा करत ना ◌ामधʊगु नी सतं, पतं, ततं स िहातय् ता अत̳तं मह?व चा ◌ा भ गा य ◌ा स िहात̳पकŊ रा ना ◌े वय्पालले ◌ाआह.◌े य ◌ाबख रा चीं ◌े व डामय नी सव्?प तप सात ना ◌ाअनके व िशै?य् ◌े पकŊषरा न्◌े ज णावत ता. १. वणų ◌् िवषय शा ती दा ताʄ् बखरक रा ह ◌े पर् माखुय् ना ◌े मर ठा ◌ा श हाती ली पद िधाक रा ◌ी ह तो ◌े अथव ◌ा र जा̳क राभ राचय् ◌ासवर् घड मा डो चीं ◌े स ?◌ा ◌ीहतो.◌े तय् नां ◌ीअनभुवलले ◌ाअभतूपवूर् क ळा वणरन् करत ना वाणų् िवषय शा ती दा ताʄ् िकंव◌ा िजवह् ळा लाखेन तानू वय्? ह तो .◌ो र. िव. हरेव डाकर य नां ◌ी‘मर ठा ◌ीबखर’ मध ◌े य बाबात मह्टल ◌े आह,◌े “वणų् िवषय शा ◌ी त दा ताʄ् व िनवदेन चा ◌ा पर् मा िणाकपण ◌ा य ◌ागणु मांळुे बखर ती रस तोƃत ◌ा ह ◌ा व डामय नी गणु िनमरा ण् ज याल ◌ा आहं.◌े श यौर̺णरन्ह ◌ा बखर चीं ◌ा एकमवे िवषय न हा .◌ी व रीरस पांमŊ णा ◌े क?ण, अद̰तु, भय नाक, िबभतस्, रदौर् इ. रस चां ◌ी उतƃत ◌ा बखर ती आढळत.◌े”(र. िव. हरेवडकर,मर ठा ◌ी बखर,प.◌ृ३७)उद .◌ा भ ऊास हाबे चांय् बाखर ती ली द? जा ◌ी िशदं,◌े ग िवोदंपतं बदं◌ुले,◌े बळवतंर वामहदŐळे व िव? सार वा य चां ◌े मतृ̳चूय् ◌ा वणरन् ता ली क ?◌ाणय् अथव ◌ा शर् मीतं नर याणर वापशेव ◌े य चांय् ◌ा बखर ती ली न रा याणर वा पशेवय् वांर ली पसŊगं. य ◌ा पसŊगंवणरन् तानूबखरक रा व चाक सा तय् ◌ा व ता वारण ता घऊेन ज ता .◌ो तसचे पतŊय्? अनभुव घतेलय् चाआानदं दते ;◌ो य चा ◌े पमŊखु क राण लखेक स̺त: य ◌ा िवषय शा ती दा ताʄ् प वालले ◌ाआसत.◌ो पतŊय्? पसŊगं अनभुवलले ◌ाअथव ◌ाआपलय् ◌ाकलɓ शा??न ◌े तय् ◌ापसŊगं चा ◌े स ?◌ा दी राअसलय् चा ◌ीतय् चां ◌ीभ िमूक ◌ाअसत.◌े य ◌ागणु मांळुचे बखर व चात ना ◌ाव चाक तय् ताएक?प ह तो.◌े व ऐ ितह िसाक ?ण चा ◌े मन:च?नु ◌े अनभुव घते .◌ो २. िनवदेनक शौलय् बखरक रा उ?म िनवदेनक रा असत .◌ो िनवदेन क शौलय् चाय् ◌ासह या̳न ◌े घटन ,◌ा पसŊगं, वय् ?ि◌िचतणŊ ◌े अत̳तं पभŊ वा पीण ◌े शबȣदध् करत असत .◌ो “एख दाय् उातक्◌ृ? लल तीकथपेमŊ णा ◌ेस?◌ुव ता पी सानू शवेटपय?त व चाक चांय् ◌ा मन ता उतक्ंठ ◌ा व िवसʄ िनमरा ण् क?न तय्चाय् ◌ा िचतवŊ?◌ृ ◌ी तलल् नी करणय् चा ◌े स माथų् बखर तीं आह.◌े” बखर तीं शर् तोय् चां ◌े मनहरपणय् सा ठा ◌ी हर दी सा ◌ी पद̡त ची ◌ा व पार केलले ◌ा असत .◌ो अन?◌ुप भ षा ,◌ा क वाय्ताम् कलɓ ,◌ा अलकं रा, सभु िषात,◌े मˤ ◌ी इ. च ◌ा व पार य गोय् पद̡त नी ◌े केललेय्आाढळत .◌ो ३. उतक्◌ृ? भ षा शालै ◌ी “बखर तीं ली सदं◌ुर भ षा शालै मीळुे लखेक चांय् ◌ा भषा पाभŊतूव् चा ◌ी कलɓ ◌ा यतेचे व तय् चाबर बोर तय् चांय् ◌ा अतंरगं ता ली िवच रा िवक रा चां ◌ीसप्? ज णा वी ह तो.◌े बखरलखेक चांय् ◌ा स दौंयरा द्ऋ? ,◌ी स?दत ◌ा य ◌ा कल ता̱क गणु चां◌ी ओळख तय् चांय् ◌ा भ षा शालै मीळुचे ह तो.◌े बखरकर चां ◌ी भ षा शालै ◌ी ह ◌ी क णो चाय्हा ◌ी अनकुरण ना ◌े तय रा झ लाले नीसनू त तीय् चांय् अ◌ातंरगं तानू िनमरा ण् झ लाले आीह.◌ेमˤनूच त ◌ीस̺ततंर् आह.◌े मर ठा बीखर चीं ◌ीभ षा शालै ◌ीह ◌ीव िशै?̳पणूर ◌् आह ◌े य ताशकं ◌ान हा .◌ी” (र. िव. हरेवडकर,मर ठा बीखर, प.◌ृ३९)पसŊ दा, ओज व म धायुर् ह ◌े गणुबखर ती आढळत ता. “बखर चीं ◌े िवषय व तय् चां ◌ी म डांण ◌ी ह ◌ी व डामय??य् ◌ाआकषरक् आहते. बखर तीं ली पसŊगं ततक् ला नी सव्?प चा ◌े असल ◌े तर तीय् ता स?व, रज,तम आश ◌ा ितगŊणु ता̱क म नाव भी वान चां ◌े वणरन् िदसत.◌े” (र. िव. हरेवडकर,मर ठा बीखर,प.◌ृ४०) "एकंदर ती बख रा ती ली भ षा हा ◌ी स धा ◌ी गदय्, न रीस, नसुत ची िनज?व वण?नकरण रा ◌ी ल िलतते रस िहातय् चा भी षा ना हा ;◌ी तर िजवतं, रसरश ती व ङा्गमय मतू?च ◌ेदशरन् दणे रा ◌ी ल िलतव ङा्गमय चां भी षा आाह.◌े मतू?चय् दाशरन् ना ◌े ज आोनदं ह तो ,◌ो तकोेवळ इ ितह सा ? ना चा ,◌ा नव नी म िहात ◌ी िमळ िवलय् चा ◌ा िकंव ◌ा स मा नाय्कुतšलपतू?च ◌ा आनदं नवह्;◌े ब िदौ̡क नवह्चे नवह्.◌े तर जय् ला ◌ाव ङा्गमय नादं मˤत ता,तश चा पकŊ राच ◌ाह ◌ाआनदं आह.◌े बखर चीं ◌ाव ङा्गमय मˤनू एक स̺ततंर् व ङा्गमय पकŊ राम ना वा ◌ाअस ◌े व टात ◌े त ◌े य सा ठा ची." - (ग.◌ं ब. गर् मा पो धाय्,◌े मर ठा बीखर गदय्,वह् नीस बकु सट् लॉ, पणु,◌े पर्.आ. १९५२, पसŊत् वान ,◌ा प?◌ृ ९) ४. शलै ◌ी िवच रास दौंयर,◌्भ वान सा दौंयर,◌् रस ता̱कत ,◌ा वय् ?ि◌तव्, व?◌ृतव्, सबु धोत ,◌ा परपंर सा हाचयर,◌् ज वीणनाभु ितू िवशयक आवशे, सयंम, उद ?◌ात ,◌ा वचै ?◌ारक कमŊ, प ?◌ारभ िषाक शबद्, वय् कारण??य् राचन या गाणु मांळुे बखर ची शीलै उी?म आह ◌े . बखरकर चां बीह?शतुŊत ◌ा ह ◌े बखर तीली ब िदौ̡क अगं ह यो. शलै गीणु चांय् ?◌ा? नी ◌े बखर सीम̊ध् आहते. अस ◌े ‘मर ठा ◌ी बखर’क रा हरेव डाकर य नां ◌ी बखर चीं ◌े व डामय नी गणु िवषद करत नां ◌ा शलै ◌ी ब बात सिवसũपण ◌े मदुद् ◌े म डांल ◌े आहते. ५.६ बखर चीं ◌ी िव?सन यीत ◌ा बखर ◌ी िशवपवूरक् लानी, िशवक ला नी, व िशवक ला ?◌ोर आश ◌ा क लाखडं ता िवभ गात ◌ा यते ता. तय् ता ली क हा◌ीभ गा अ ितर जंि◌त असलय् ना,◌े अथव ◌ाबखरलखेन चा ◌ीआ? ◌ादणे राय् ◌ावय्??चय् ◌ा उद?◌ा कीरण चाय् ◌ा हतेनू ◌े क लाप् िनक झ लाले ◌ा असलय् ना ◌े अनके प ?◌ा ताय् अभय् साकबखर नी ◌ा ऐ ितह िसाक स धान म नाणय् सा तय रा न हा ती. परतं ◌ु तस ◌े करण ◌े य गोय् ठरतन हा ,◌ी मर ठा्य चां ◌ा इ ितह सा चा ◌े मह?व चा ◌े स धान मˤनू बखर कींड ◌े प िहाले ज ता.◌ेबखर ह ◌े एक स धान आह,◌े जय् तानू मर ठाशे हा ची इा ितह सा समज याल अ◌ाभय् साक नां◌ामदत ह तो.◌े भ रात यी अभय् साक नां ◌ी बखर नीं ◌ा ऐ ितह िसाक स धान चां ◌ा दजरा ◌्िदलले ◌ा आह.◌े बखर वगळत ◌ा मर ठा ◌ीस?चे ◌ा इ ितह सा स गांण रा ◌ी इतर क णोत ही ◌ीेीेीिmunotes.in
Page 95
स धान ◌े उपलबध् न हा ती. तय् माळुे बखर नीं ◌ा न का राण ◌े मˤज ◌े मर ठाशे हा ची ◌ाइ ितहसा न का राण ◌े अस ◌े ह ईोल. बखर चींय् ◌ा िव?सन यीत ◌े बदद्ल िव. क .◌ा र जाव डा ◌ेमˤत ता, “एक असˠ िचट रो ◌े सवर् बखर चीय् ◌ा बह?मत ला हा णानू प डाणय् सा पŜसे ◌ेआह.◌े” ( िव.क .◌ा र जाव डा,◌े र जाव डा ◌े लखे सगंहŊ, भ गा१, पणु१े९२८, प,◌ृ२) र जाव डायेचांय् मात ◌े मर ठा बीखर ◌ीमधय् ◌े स धा राणपण ◌े त नी पकŊ राच ◌े द षो आढळत ता. १) स̠ळिवपयरा स् २) क ळा िवपयरा स् ३) वय्?? िवपयरा स्. बखर ◌ी क णो चाय् ◌ा स गांणय् वा?न िलिहलय् ◌ा गलेय् ◌ा असलय् ◌ा तर ◌ी तय् ता इ ितह सा चा ◌े सदंभर् आढळत ता. व चाक सां ठा◌ी रजंक करणय् चाय् ◌ा ?? नी ◌े जर ◌ी तय् ता ल िलात̳पणूर् भ षा ◌ा व पारल ◌ी असल ◌ी तरही ◌ी तय् चां ◌े ऐ ितह िसाक मह?व कम ◌ी ह तो न हा .◌ी य वा?न क हा ◌ी अ ितर जंि◌त पसŊगंवज ◌ा करत ◌ा बखर ◌ी य ◌ा ऐ ितह िसाक दसत् वाज ठरत ता. बखर ह ◌ा श ?◌ाशदुध् इ ितहसा नसल ◌ा तर ◌ी इ ितह सा चा ◌े व एक स धान आह ◌े ह ◌े म नाय् कर वाचे ल गात.◌े आपलपीगŊत तीप सा ◌ा पर्? – बखर ची ◌े सव्?प आ िण व िशै?य ◌े सप्? कर .◌ा__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________५.७ स रा शां मर ठा ◌ी स िहातय् ता बखर ह ◌ा स िहातय् पकŊ रा अत̳तं मह?व चा ◌ा म नाल ◌ागले ◌ा आह.◌े तय् ला ◌ा स िहा ित̳क मलूय् आह ◌े तसचे ऐ ितह िसाक महतʬ आीह.◌े मर ठाशेहा चीय् उादय् चा वा पर कामŊ चा ◌ा इ ितह सा बखर आीपलय् ला ◌ास गांत ता. बखर चीय् ◌ा िव?सन यीतबेदद्ल मत तांर ◌े आहते. परतं ◌ु मर ठाशे हा चीय् ◌ाइ ितह सा चा ◌ीस धान ◌े मˤनू बखरा नीं माह?व आह,◌े तसचे स िहातय् मˤनूह आीह.◌े ??????? बखर क लाखडं व पकŊ रा घटकरचन ◌ा ६.१. बखर ६.१.१ िशवपवूरक् ला नी बखर ६.१.१.१ म िहक वात ची उीफर् म हा मीचबीखर ६.१.१.२ र ?◌ासत गाड ची लीढ ईा ६.२ िशवक ला नी बखर ६.२.१ िशवछतपŊत चीं ◌े च?रतर् – कृषण् जा अीनतं सभ साद ६.२.२ िचतगŊ?◌ु िवर िचत िशव जा मीह रा जा चां बीखर ६.२.३शर् छीतपŊत चीं ९ी१ कलम बीखर – द? ितोमŊलव काे िनस ६.२.४ शर् ◌ी िशवछतपŊत चीं ◌े स?पकŊरण ता̱क च?रतर् ६.३ पशेवके ला नी बखर ६.३.१ न ना फाडणव सी चां ◌े आत̱च?रतर्६.३.२ शर् ◌ीर माद सासव् मा चीं ◌े च ?◌ारतर् चा ◌ीबखर उफर् हनमुतं सव् मा ची बीखर ६.३.३पशेवय् चां बीखर – कृषण् जा ◌ी िवन याक स हो नो ◌ी ६.३.४ प िनापतच ◌ीबखर – रघनु था यदाव ६.३.५ भ ऊास हाबे चां बीखर – कृषण् जा ◌ीश मार वा ६.४ सम रा पो ६.५ सदंभरŤ्थं ६.६पर्?सचं ६ ६.१. बखर बखर चीं ◌ी िन िमरत् ◌ी िशवपवूर् क ळा पा सानूच झ लाले आीढळनू यते.◌ेिशव जा मीह रा जा चांय् का ळा ता य ◌ा लखेनपकŊ रा ला ◌ा उ िजरत् वासथ् ◌ा आल ◌ी अस ◌े य◌ा क ळा ता ली बखर चीं ◌ी सखंय् ◌ा प हात ◌ाआपण मˤ ◌ू शकत .◌ो पशेवके ळा ताह ◌ी बखरलखेन स?◌ु र िहाल.◌े क लाखडं नासु रा बखर ◌ी त नी भ गा ता िवभ गालय् जा ऊा शकत ता तय्पाढु लीपमŊ णा ◌े : • िशवपवूरक् ला नी बखर (म िहक वात ची ◌ीउफर् म हा मीच ◌ीबखर, र?सतगाड ची लीढ ईा ) • िशवक ला नी बखर ( िशवछतपŊत चीं ◌े च?रतर् – कृषण् जा अीनतं सभ साद,िचतगŊ?◌ु िवर िचत िशव जा ◌ीमह रा जा चां बीखर, शर् ◌ीछतपŊत चीं ◌ी९१ कलम बीखर – द?ितोमŊल व काे िनस, शर् ◌ी िशवछतपŊत ◌ींच ◌े स?पकŊरण ता̱क च?रतर्) • पशेवके ला नी बखर(न ना फाडणव सी चां ◌े आत̱च?रतर्, शर् री माद सा सव् मा चीं ◌े च ?◌ारतर् चा ◌ी बखर कलाखडं व पकŊ रा बखर उफर् हनमुतं सव् मा ची ◌ी बखर, पशेवय् चां ◌ी बखर – कृषण् जा ◌ी िवनयाक स हो नो ,◌ी प िनापत चा ◌ी बखर – रघनु था य दाव, भ ऊास हाबे चां ◌ी बखर – कृषण् जा◌ी श मार वा, खडरय् चाय् ◌ासव् रा ची ◌ीबखर) लखेन पकŊ रा नासु रा बखर चीं वीगरव् रा पीढुली पमŊ णा ◌े करत याते.◌े १) च?रतताŊ̱कबखर–च?रतनŊयाकचाय् ◌ाच?रतचाŊ ◌ेवण?नय◌ाबखरतीअसत.◌े (िशवजा ◌ी महराजा,सभंजा मीहराजा,बमŊह्दोसŊ̺मा यीचांय् बाखर)◌ी २) वशंनाचु?रतर् ता̱क- एख दाय् घार णाय् चा हीक?कत स गांि◌तलले अीसत.◌े (पशेवय् चां बीखर, नगापŝकर भ सोलय् चां बीखर), ३) पसŊगं-वणरन् ता̱क – एख दाय् ◌ा मह?व चाय् ◌ा पसŊगं चा ◌ेवण?न असत.◌े (प िणापतच ◌ी बखर, खडय्Ŋ चाय् ◌ासव् रा ची ◌ीबखर), ४) ५) ६) पथं यी (शर्◌ीसमथरा च् बीखर), आत̱च?रतर् पर (न ना फाडन सी, गगं धारश ?◌ा पीटवधरन्, ब पा ◌ू कनाह् यो चां आीतʆ?◌ृ)◌े, कै िफयत –ी िव िश? प? चा ◌ी ब जा ◌ू म डांण रा ◌ी असत.◌े (हळोकर चां ◌ी शलै ,◌ी ह ळोकर चां ◌ी कै िफयत), ७) इन मा क िमशनस ठा ◌ी िल िहललेय्◌ाबखर ◌ी(क हा ◌ीकर णा)◌े, ८) प रौ िणाक - (कृषण् जनम् कथ ◌ाबखर), ९) र जान ती पीर-(आ? पातर्) वगरै ◌े १०) स̠ळ वणरन् ता̱क बखर ६.१.१ िशवपवूरक् ला नी बखर िशवपवूरक् लानी बख रा मींधय् ◌े पर् माखुय् ना ◌े मसुलम ना ◌ी आकमŊण ◌े व तय् चा ◌ी र जावट असत नां चा◌े स रा ◌े सदंभर् आढळत ता. म̵चŐछ् अस उालʍे सवरũ् आढळत .◌ो म ला जो री जा,◌े शह जारी जा ◌े य चां ◌े सदंभर ◌् यते ता. य बाखर चीं सादंभर ◌् घऊेन अभय् साक ठ मापण ◌े बखरचींय् पारőण ?◌ा काेवळ मर ठा ◌ा इ ितह सासं ठा ◌ी आहते अथव ◌ा र जा̳कतय्?◌ा च ◌े गणुग नाग णा ◌े ह ◌ा तय् मा गाच ◌ा हते ◌ू आह ◌े ह ◌ा आर पो फेट ळानू ल वा ◌ू शकत ता. ६.१.१.१ मिहक वात ची उीफर् म हा मीच बीखर म िहक वात ◌ीमˤज ◌े प लाघर यथे ली केळव ◌े - म हा मीमध ली म हो मी. उ?र क कोणच ◌ाइ ितह सा स गांण रा ◌ी ह ◌ी बखर स धा राणपण ◌े १४वय् ◌ाशतक ता िल िहल ◌ी गले ◌ी असनू ? ◌ा बखर ◌ी मधल ◌ा इ ितह सा क ळा शके १०६० मˤज ◌ेइ.स. ११३८ पय?त म गा ◌े ज ता .◌ो आ? पाय?त स पाडललेय् ◌ा सवर् बखर मींधय् ◌े ह अीत̳तंीीेिŊेीीीmunotes.in
Page 96
जनु अीश बीखर आह.◌े" आज म िदुतŊ सव्?प ता उपलबध् असलले ◌ी जनुय् तांल जीनु बीखर मˤज◌े 'म िहक वात ची ◌ीबखर' ह यो. ह ◌ीपकŊरण ◌े िनर िनर ळाय् लाखेक नां ◌ी िनर िनर ळाय् काळा ◌ी िलह ली ◌ीआहते. (इ. स. १४४८-१४७८)." - (ग.◌ं ब. गर् मा पो धाय्,◌े मर ठा ◌ी बखरगदय्, वह् नीस बकु सट् लॉ, पणु,◌े पर्. आ. १९५२, पसŊत् वान ,◌ा प?◌ृ ३) म िहक वात ची ◌ीऊफर् म हा मीच ◌ी बखर ती ली क हा ◌ी पदय् पकŊरण ◌े वगळलय् सा सवर् बखर लखेन गदय् ताझ लाले ◌े आह.◌े म तार् ह ◌े गदय् लखेन ह ◌ीसजवनू केलले ◌े असत.◌े शŝव री चां ◌े गणुग णाकरण ◌े व म िहातग रा काडनू पढु ली नां ◌ा म गारद्शरन् करण,◌े ह हा ◌ी एक हते ◌ू आह.◌ेबखर ती ली केशव चा यार् िलख णा चा ◌े क राण स गांत ता. "सवर् क कोंणपर् तां म̵चेछ् ना ◌ीआकमŊण क?न, यथेनू तथेनू च हो कीड ◌े सवरũ् म̵चेNjणरा ख् ला पीथृव् बीडुनू गले .◌ी वणरा̺णरव् ळोख न हा शी झी ला सी̺कुळ चा ◌ी व साȋसुत् क णो चाय् गा वा ◌ीह री िहाल नी हा .◌ी? ितयŊ नां ◌ीर जाय् िभाम ना स डांि◌ल ,◌ा श? ◌े स िडोल ◌ी व केवळ कृ िषधमर ◌् सव् की ?◌ानिकत̳के िनव̺ळ कुणब ◌ी बनल,◌े िकत̳के नां ◌ी क राकून व?◌ृ ◌ी आद?रल ,◌ी क हांि◌क सवे वा?ि◌ृ अगं की ?◌ान िनभर् तां शदुर् ठरल,◌े श णा ◌ी िकत̳के न? ह ऊोन न माशषे ह ◌ी र िहाले नहा ती. बह?त आच राह नी झ ला.◌े ग तोर्, पवŊर, कुळसव् मा ,◌ी कुळ ग?◌ु? चां ◌ी बह?तके सांआठवण िह र िहाल ◌ी न हा .◌ी अश ◌ी ? ◌ा त नीश ◌Ő वषरा त् भर्?त ◌ा म जाल ◌ी व मह राषाटŌ् धमर् अजज् ◌ीबडु ला .◌ा अशय् साकंटसमय ◌ीशर् ◌ीदवे ◌ीकुळसव् िमाण ,◌ी म ला डाच◌ादसेल ◌ाज ◌ोन याक रो वा तय् चाय् ◌ा स̺पन् ता यऊेन, स गांत ◌ी झ ला ◌ी क?, न याक रो वा,◌ा उठ, मह रा षाटŌ्धमर् र ?ि◌णय् कार ती ◌ा अठर पागड ज ता ची ◌ामळे वा कार आ िणकेळवय् ◌ाप सानू मबं◌ुईपय?तचय् ◌ासवर् ग वाच,◌े सवर् ज ता चीं ◌े व सवर् ग तोर् चां ◌े खलकजमवनू, तय् सां केशव चा यारा lj् ◌ामखु ◌े मह रा षाटŌ् धमर् स गां वी" म िहक वात चीय् ऊाफर्म हा मीचय् बाखर ती ली एकूण सह पाकŊरण पांकै? भगव नाद्? ना ◌े िल िहलले ◌ी पदय् पकŊरण ◌े(प िहल ◌े व च थौ)◌े इ. स. स.◌ु १५७८ त ◌े १५९४ मध ली अस वा ती, तर केशव चा यारा ◌् न ◌ेिल िहलले गादय् भ गा (पकŊरण ◌े २ व ३) १४४८ मध ली आह ◌े अस ◌े िदसत.◌े ? बाखर ची ◌े पचाव ◌े पकŊरण १५३८ मधय् ◌े िल िहले गले ◌े अस वा ◌े (तय् चाय् ◌ा लखेक चा ◌े न वा अ? ताआह)◌े, तर सह वाय् चा ◌े लखेन १४७८ मधय् ◌े झ लालेे िदसत.◌े ? ◌ाबखर ची ◌े एकूण ६ पकŊरण◌े असनू तय् ता िव िवध पकŊ राच ◌ीम िहात ◌ी िदल आीह.◌े १. पवूर ◌् परपंर ◌ा – वणर् उतप्? ◌ी- वणरा ̺णर ◌् - वय् खाय् ◌ा : ह ◌े पकŊरण शके १५०० (इ. स. १५७८) चय् ◌ाआसप सा भगवना द? न माक वय्??न ◌े िल िहल.◌े २. र जा वशं वाळ ◌ी : ह ◌े पकŊरण शके १३७० (इ.स.१४४८) चय् ◌ा फ लाưु म िहनय् ता केशव चा यार् य वाय्??न ◌े िल िहल.◌े ३. िनव डा ◌े व हक?कत :◌ी ह ◌े पकŊरण शके १३७० (इ. स. १४४८) नतंर केशव चा यार् य ◌ा वय्??न ◌े लगचेच िलिहल ◌े आह.◌े दसुरय् ◌ा आ िण ितसरय् ◌ा पकŊरण चा ◌ा क ळा ह ◌ा प िहलय् ◌ा पकŊरण चाय् ◌ाआध ची ◌ा आह.◌े िशव या शके आ िण इसव सीन य ता ली ७८ वष?◌ा च फारक यथे ◌े ल? ताघय् वा ◌ाल गाले. ४. शर् ◌ी िचतं माण ◌ी क सौ̝भु पŜ णा : ह ◌े पकŊरण शके १५०० (इ. स.१५७८) चय् ◌ा आसप सा भगव ना द? न माक वय्??न ◌े िल िहल.◌े ५. प ठा रा ?◌ा ता वीशं वाळ:◌ी ह ◌े पकŊरण शके १४६० (इ. स. १५३८) मधय् ◌े िल िहल ◌े गले.◌े कतरा ◌् म तार् अन माकआह.◌े ६. वशं वाळ :◌ी ह ◌े पकŊरण शके १४०० (इ. स. १४७८) मधय् ◌े िल िहल ◌े गले ◌े आह ◌ेअस ◌े ? ◌ा पकŊरण चा अ◌ान माक कतरा ◌् स गांत .◌ो ६.१.१.२ र ?◌ासत गाड ची लीढ ईा य ◌ाबखर ती िवजयनगरचय् ◌ा िवध̺सं चा ◌ी म िहात ◌ी मळू क नाड ◌ी बखर चीय् ◌ा आध रा ◌े िदल◌ी आह.◌े वय्?? आ िण घटन चां ◌े तपश लीव रा वणरन् य ता लखेक ना ◌े केले आह.◌े द ?ि◌णभ रात ता त िलाक टोव ◌ा र ?◌ास–त गाड ◌ी यथे ◌े झ लाले ◌ी ऐ ितह िसाक मह?व चा ◌ी िनणरा̳क लढ ईा. िवजय नागर चाय् ◌ा र मार जा चा ◌ा मसुलम ना ◌ी र जाय् ता ह णो रा ◌ा व ढात ◌ाहसत्?पे थ बां िवणय् का?रत ,◌ा तय् चा पमŊ णा ◌े व िधरˁ् ◌ू ह णो राय् ◌ा िहदंसू?से प याबदं घलाणय् का?रत ◌ा आ िदलश हा, िनज माश हा, कुतबुश हा व ब?रदश हा य नां ◌ीयतु ◌ीक?न तय्चाय् वार सव् रा ◌ीकेल .◌ी य ◌ा यतु ती अकबर ह ◌ी स मा ली झ लाय् चा ◌ी दतंकथ ता̱क मिहात ◌ी पर् .◌ा एच.◌् के. शरेव ना ◌ी य नां ◌ी न दंि◌य ळा कै िफयतचय् आाध रा ◌े िदल आीह.◌ेर मार जाय् चाय् मार ठा कीनȵ बखर नीहे तीय् सा प?◌ु ◌ी िमळत ◌े परतंयु ◌ा म िहात ची ◌ी सधान ◌े अगद ◌ी उ?रक ला नी असलय् माळुे िव?सन यी असणय् चा ◌ी शक̳त ◌ा कम .◌ी र मारजा चा ◌ा भ गोंळपण ◌ा व शतचूŊय् ◌ा स माथųा स् कम ◌ी लखेणय् चा ◌ी पवŊ?◌ृ ◌ी य मांळुते तीतय् चा पार भाव ह ऊोन त मो राल गाले वा िवजय नागरच ◌े िहदं ◌ू स मार् जाय् पढु ली शभंरवष?◌ा त पर् या लःय प वाल.◌े (मर ठा ◌ी िव?क शो, पथŊम वा?◌ृ )◌ी कृष̜चेय् ◌ा क ठा ◌ीअसललेय् ◌ा रकसग वी तगंडग ◌ी य ◌ा द नो खडेय ◌ा न िजक िवजयनगरच ◌ा र जा ◌ा र मार वा◌ोय चां ◌ातळ ह तो .◌ा तय् वा?न 'र ?◌ासेत गाड '◌ी ह ◌ीन वा बखरक रा नां ◌ी िदल.◌े ६.२िशवक ला नी बखर ६.२.१ िशवछतपŊत चीं ◌े च?रतर् – कृषण् जा अीनतं सभ साद कृषण् जा ◌ीअनतं िहरपे राख ◌ी तथ ◌ा 'सभ साद' िवर िचत सभ साद बखर ती ली एकप ना. ड वा कीड,◌े मळूम डो िलीप ती ली पतŊ व उजव कीड,◌े तय् चा ◌े दवेन गार ◌ी िलप .◌ी कृषण् जा ◌ी अनतं सभसादय नां ◌ी िल िहलले ◌ी िशवछतपŊत चीं ◌े च?रतर् (सभ साद चा ◌ी बखर) ऐ ितह िसाक पर् माणाय् चाय् ?◌ा? नी ◌े मह?व चा मी नाल जी ता.◌े सभ साद ह काेवळ पŜ तान म हा तीग रा नवह्त◌ा तर् खडं लखेण ◌ी बह दाū, ज णाक रा िनर ?◌ीक, िशवच?रतर् चा ◌े व क यारा च् ◌े ममर् जणाण रा ◌ा आ िण मर ठा ◌ी म णास ना ◌े िशवच?रतर् कस ◌े िलह वा,◌े य चां ◌ा आदश घ लानूदणे रा ◌ा प िहल वा िहल ◌ा इ ितह साक रा ह तो .◌ा मˤनूच र जार मा ना ◌े सभ साद सा “तमुहनी पŜ तान, र जाय् तां ली म हा ती (गर) ल को आह ,◌ां तर ◌ीइसǽ िबलप सानू (स?◌ुव ता पीिेेीmunotes.in
Page 97
सानू) च?रतर् िलह?न दणे.◌े” अश ◌ीआ? काेल .◌ी सभ साद बखर ह ◌ीमर ठा ती ली प िहल ◌ीच?◌ारतर् ता̱क बखर ह यो. िशवच?रतर् ह बाखर ची ◌ा िवषय आह.◌े शर् मीतं र जा रा मामह राजा य चांय् ◌ाआ?नेसु रा इ. स. १६९७ चय् ◌ासमु रा सा िल िहललेय् ◌ा य ◌ाबखर ती िशवच?रतर्ता ली ७१ पसŊगं चां ◌े वणरन् आह.◌े िशवच?रतर् चा ◌े िव?सन यी स धान मˤनू य ◌ाबखर ली◌ामह?व आह.◌े िशव जा ◌ीमह रा जा चांय् ◌ार जा̳क राभ रा चा,◌े वय् ?ि◌म?व चा,◌े र जान तीची ◌े वणरन् करत र जान ती ची ◌ीओळख क?न दणेय् चा ◌े मह?व चा ◌े क मा य ◌ाबखर तीकृषण् जा ◌ीअनतं सभ सादय नां ◌ी केल ◌े आह.◌े ह ◌ी बखर स ?◌ंि◌? सव्?प ता असल ◌ी तरही ◌ी िशवक ला नी बखर असलय् ना ◌े ितल ◌ा अननय् स धा राण मह?व आह.◌े ड .◌ॉ र. िव.हरेव डाकर य नां ◌ी य ◌ा बखर ची ◌ा व ङाʄ नी ?? की नो तानू स िवसũ अभय् सा क?नपसुǽ?प ना ◌े पकŊ िशात केल ◌ा आह.◌े सम ?◌ीण ता̱क ट पी ◌ा अभय् साक नां ◌ा उपय?◌ुठरण रा ◌ी आह.◌े सभ साद बखर ह ◌े िशवछतपŊत चीं ◌े च?रतर् आह.◌े सŴ जा̳सथ् पानसे ठा ◌ीतय् नां ◌ी केललेय् ◌ा सव् राय् ,◌ा ग िनम ◌ी क वा ,◌ा सŴ जाय् िवषयक ध रोणय चां ◌े िचतणŊ यबाखर मीधय् ◌े आह.◌े ‘‘स हाबे ◌ीमहेरब ना ◌ीक?न सवेक सा......आ? ◌ाकेल ʼ◌ी’ अश ◌ीसभसाद चाय् ◌ाबखर ची ◌ीस?◌ुव ता आह.◌े सभ साद ना ◌े िशव जा चींय् ◌ा घर णाय् चा ◌ी स िवसũम िहात ◌ी िदल ◌ी आह.◌े ब बा जा ◌ी (इ. स. १५३०) – म ला जो (◌ीइ. स. १५५२) – शह जा(◌ीइ. स. १५९४) – िशव जा ◌ी(इ. स. १६२७) अश ◌ी वशं वाळ सभ साद चाय् ◌ा बखर ती िलहली ◌ी आह.◌े शह जा री जा ◌े कनरा ट्क बगंळŝ यथे ◌े असलय् ना ◌े तय् नां ◌ी तय् चां ◌ी पथŊमपतन् ◌ी िजज बा ईा व िशव जा यी नां ◌ा पणुय् चा ◌ी जह िगार ◌ी स भां ळाणय् सा प ठा िवल.◌ेसथ् िनाक ल को नां ◌ा दशेपमő चा ◌ी िशकवण दऊेन र षाटŌ्क यारा स् पर् तोस् िहात केल.◌े जहिगार ती ली िकलल् ◌े ज ◌े आ िदलशह काडे ह तो ◌े त ◌े त बाय् ता घतेल.◌े सनैय् व ढा िवल ◌े वब रा ◌ाम वाळ वार अमंल स?◌ु केल .◌ा िशवर या नां ◌ीम वाळ पदŊशे ता ली त रोण ◌ा िजकं◌ूनस̺त:च री जाध ना सीथ् पान केल .◌ी र जागड ब धांल .◌ा प ठा पो ठा ज वाळ की बा जी क?नपतŊ पागड ब धांल .◌ा िशवथरख रो ◌े व शगō◌ु रापŝच ◌े र जाय् िजकंल.◌े सभ साद चाय् ◌ा बखरती ह ◌े स रा ◌े पसŊगं स िवसũपण ◌े यते ता. अफझलख ना चा ◌ी भटे, अफझलख ना चा ◌ा वधह ◌े पसŊगं अत̳तं िवसȅृपण ◌े िचत राल ◌े आहते. “ख ना ह ◌ी उभ ◌ा र हा?न पढु ◌े स मा रो ◌ंयऊेन र िजाय सा ◌ी भटेल .◌ा र िजाय ना ◌े भटे ◌ी दते ◌ं ख ना ना ◌े र िजाय चा मीडं◌ु कीवटळानू ख कां◌ेख ला धी?रल .◌ी आ िण ह ता चीं जी मादड ह तो ,◌ी ितच ◌े मणे ट काून कुश ती रिजाय चा ◌े च ला िवल .◌ी त ◌ों अगं तां जर ची ◌ी कुडत ◌ी ह तो ◌ी तय् वार ◌ी खरखरल .◌ी अगंसा ल गाल ◌ी न हा .◌ी ह ◌Ő दखे नो र िजाय नां ◌ी ड वा ◌े ह ता चा ◌Ő व घानख ह तो ◌Ő त ◌ो हता प टो ता च ला िवल .◌ा ख ना ना ◌े अगं ता झग चा घ ताल ◌ाह तो .◌ा व घानख चां ◌ाम रा◌ाकरत चा ख ना चा ◌ीचरब ◌ीब हारे आल .◌ी दसूर ◌ा ह ता उजव ◌े ह ता चा ◌े िबच िवय चा ◌ाम रा ◌ा च ला िवल .◌ा ऐस ◌े द नो व रा क?◌ंन मडं◌ु ◌ी आसडनू च थौ?रय खा ला ◌े उड घी लाणो िनघ णो गले.◌े” (सभ साद बखर, स.◌ं भ मीर वा कुलकण?, अनम लो पकŊ शान, पणु,◌े पर्.आ. १९७७) िशव जा मीह रा जा नां ◌ी अफझलख ना चाय् ◌ा वध नातंर तळ क कोण ता ली सवर्िकलल् ◌े त बाय् ता घतेल.◌े जवळप सा पनन् सा-स ठा िकलल्◌े व घ टा वार ली पदŊशेह ◌ीिजकं◌ून घतेल .◌ा आ िदलश हा ◌ी प ठा पो ठा मघुल चांय् ◌ा पर डां ,◌ा हवले ,◌ी कलय् णा,कुलबग?, आवस,◌े उदग री, गगं ता री, औरगं बा दाय ◌ा पदŊशे ता आकमŊण क?न त ◌े िवजय ◌ीझ ला.◌े िकलल् ◌े क बा जी केलय् वार पशŊ सान व̳वसथ् ◌ास?◌ु केल .◌ी सम ना दजरा च् ◌े त नीअ िधक रा ◌ीनमेल.◌े हव लाद रा, सबन सी, क राख ना सी य चांय् ◌ा सह नी ◌े क राभ रा ह ईोलअश ◌ी व̳वसथ् ◌ा केल .◌ी िकलय् सां ठा ◌ी िनयम वाल ◌ी बन िवल .◌ी यधुद् ता ली पर कामŊ◌ाइतकेच मह?व पशŊ सान ता ली क यारा ल् ◌ाह ◌ी िदल.◌े श िहासȂे ना चा ◌ी सव् रा ,◌ी िमझरार् जा ◌े तह, आगर् ◌ा भटे व सटुक ◌ा य पासŊगं चां ◌े वणरन् सभ साद ना ◌े केललेे आह.◌े यनातंरचय् ◌ाभ गा ता सभं जा री जा ◌े सŴ जाय् ता परत आल ◌े त घीटन ,◌ा र जाय् िभाषके सहोळ ,◌ा िद िग̺जय म हो मी अश ◌ा घटन चां ◌े वणरन् यते.◌े य ◌ा बखर ती स ?◌ा ता पधद्त ची◌ी व पर् ित िबबं ता̱क पधद्त ची ◌ी आश ◌ा द नो पकŊ राच ◌ी वय्?? वणरन् ◌े आढळत ता.िशव जा चीय् ◌ा सपंणूर ◌् आयषुय् चा ◌ा पट उलगडत ज ता .◌ो धयैर,◌् च तायुर,◌् श यौर् य ◌ागणु चां ◌े यथ िचोत वणरन् य ◌ा बखर ती सभ साद ना ◌े केल ◌े आह.◌े ज णात ◌ार जा ,◌ा थ रोपशŊ साक, आदशर ◌् िपत ◌ाय ◌ापलैचूं ◌े दशरन् घडत.◌े क .◌ा न .◌ा स ना ◌े य नां ◌ीसभ सादबखर १८८१ मधय् ◌े ‘क वाय् ितेह सासगंहŊ’ य ◌ातय् चांय् ◌ाम िसाक ता पर् िसदध् केल .◌ी ह◌ीसभ साद बखर ची ◌ीप िहल आीव?◌ृ ◌ीह यो. ६.२.२ िचतगŊ?◌ु िवर िचत िशव जा मीह रा जा चांबीखर ह बीखर सभ साद बखर वीर आध ?◌ारत आह.◌े िहच कातरा ◌् रघनु था य दाव िचतगŊ?◌ु (िचतर्)◌े ह आाह.◌े बखर चीय् ◌ा मजकूर ता अधनूमधनू तय् ना ◌े आपलय् ◌ा क िवत ◌ा घ तालय्◌ा आहते. ह ◌ा बखरक रा ब ळा जा ◌ी आवज ◌ी िचटण सी य चांय् चा घर णाय् ता ली ह तो .◌ासभ साद बखर तीन आढळण रा ◌ी आडन वा ◌े य ◌ाबखर ती स पाडत ता. ह ◌ीबकर १७६५चय्◌ासमु रा सा िलह ली गीले ◌ीअस वा ◌ीअस ◌े अनमु ना आह.◌े ६.२.३ शर् छीतपŊत चीं ९ी१ कलमबीखर – द? ितोमŊल व काे िनस द? जा ितीमŊलव काेनव सी य ना ◌े इ. स. १८८६ त ◌े इ. स. १७०६य का ळा ता शर् ◌ी िशवछतपŊत चीं ◌ी ९१ कलम ◌ी बखर िल िहल ◌ी अस वा .◌ी फ रास ◌ी तवरा खी ◌ा व चानू बखर िल िहल ◌ी अश ◌ी परőण ◌ा लखेक ना ◌े न दों िवल ◌ी आह.◌े य ◌ा बखरली ◌ा त ◌ो आखय् ना मˤत .◌ो य ता ९० पकŊरण ◌े आहते. 'पणुय्? कोर जा चा ◌ी कथ ʼ◌ा लखेकना ◌े स̺परőणने ◌े िल िहल ◌ी आह.◌े अफझलख ना चा ◌ा वध पसŊगं, आगय्Ŋ हा?न सटुक ,◌ा इतय्दा ◌ीपसŊगं तर् टोक आहते. र जाय् िभषके चा ◌े ह ◌ीवणरन् म जोकय् चा शबद् ता यते.◌े जनुीोीेmunotes.in
Page 98
◌ीसभ साद पवूर् बखर मˤनू िहल ◌ा िन ?ि◌तच म लो आह.◌े य ◌ा बखर ती म ला जो री जा ◌े भसोल ◌े त ◌े िशव जा ◌ी मह रा जा चांय् ◌ा मतृ̳पूय?तच ◌ा इ ितह सा िलह लीले ◌ा आह.◌े य◌ाबखर ची ◌ीनव नी आव?◌ृ ◌ी(सन२०१८) िव. स. व कासकर य नां सीपं िदात केल ◌ीआह ◌े ववह् नीस पकŊ शानन ◌े पर् िसदध् केल ◌ीआह.◌े शर् ◌ी िशवछतपŊत चीं ◌ी ९१ कलम ◌ी बखर आिण भ सोल ◌े घर णाय् चा ◌ी च?रत वाल ◌ी द? जा ◌ी ितमŊलव काेनव सी य ना ◌े इ. स. १७०१ त◌े इ. स. १७०६ य का ळा ता ह बीखर िल िहल .◌ी फ सा?त व ?◌ारख वा चानू बखर िल िहल अीशपीरőण लाखेक ना ◌े न दों िवल आीह.◌े य बाखर ली ता आोखय् ना मˤत .◌ो य ता ९० पकŊरण ◌ेआहते. 'पणुय्? कोर जा चा ◌ी कथ ʼ◌ा लखेक ना ◌े स̺परőणने ◌े िल िहल ◌ी आह.◌े अफझलख नावध पसŊगं, आगय्Ŋ हा?न सटुक ,◌ा इतय् दा ◌ी पसŊगं तर् टोक आहते. र जाय् िभषके चा ◌े ह ◌ीवणरन् म जोकय् चा शबद् ता यते.◌े जनु ◌ी सभ सादपवूर् बखर मˤनू िहल ◌ा िन ?ि◌तच म लोआह.◌े य ◌ा बखर ची ◌ी नव नी आव?◌ृ ◌ी (सन २०१८) िव. स. व कासकर य नां ◌ी सपं िदातकेल ◌ीआह ◌े व वह् नीस पकŊ शान न ◌े पर् िसदध् केल ◌ीआह.◌े - ( िवक?प िडीय )◌ा ६.२.४शर् ◌ी िशवछतपŊत चीं ◌े स?पकŊरण ता̱क च?रतर् शर् ◌ी िशवछतपŊत चीं ◌े स?पकŊरण ता̱क च?रतर् मलह् रार मार वा िचटण सी य नां ◌ी श हा? छतपŊत चींय् ◌ा आ?नेसु रा ◌ी इ. स. १८११ मधय्◌े िलह ली ◌े आह.◌े य ◌ा बखर ती स ता पकŊरण ◌े आहते. मˤनू 'स?पकŊरण ता̱क च?रतर्' मˤनूओळखल जी ता.◌े ह बीखर सभ साद बखर व ९१ कलम बीखर य ◌ा द नोह चीय् ◌ा आध रा वारिलह लीले ◌ी आह.◌े परतं ◌ू द नोह् ◌ी मधय् ◌े न दों िवललेय् ◌ा क हा ◌ी ग ?◌ो ◌ी िचटण सीबखर ◌ी मधय् ◌े आललेय् ◌ा आहते. िव िवध क गादपतर् चां हा ◌ी आध रा सदर लखेन सा ठा ◌ीघणेय् ता आल ◌ाह तो .◌ा िशवक ळा नातंर जवळप सा १०० वषरा ȶंर िलह ली ◌ीगले ◌ीअसलय्ना ◌े ह ◌ी बखर फ राश ◌ी िव?सन यी म नाल जी ता न हा .◌ी ह ◌ीबखर आखय् ियाक ,◌ा ऐक?वम िहात ,◌ी सतं चाय् ◌ा दपटरख नाय् ता ली म िहात ◌ीय आाध रा ◌े मलह् रार मा र वा ना ◌े िलहली ◌ीआह.◌े स?पकŊरण ता̱क बखर ह ◌ी िशव जा चीय् ◌ाच?रतर् वार आध ?◌ारत मलह् रार मारवा िचटण सी िवर िचत स?पकŊरण ता̱क बखर उ?रक ला नी आह.◌े य ◌ाबखर ती छतपŊत ◌ी िशवजा ◌ीमह रा जा चां ◌े ल भोस आदशर् र जा ,◌ा मह पा?◌ुष मˤनू वणरन् केलले ◌े आह.◌े िशवरया चां ◌े सगं ती-न टाय्, कल ◌ा कुशल वय् ?ि◌म?व चा ;◌ा पर कामŊ ,◌ी तजेसव् ◌ीर जा ◌ामˤनूह◌ीप?रचय ह तो .◌ो बखरक रा ना ◌े सभु िषात चां ◌ाह ◌ी व पार केल ◌ाआह.◌े म नाव सी̺भ वाचा ◌े िव िवध नमनु ◌े तय् नां सी दार केल ◌े आहते. ततक् ला नी ल को िस̠त ची ◌े ह ◌ीदशरन् य◌ाबखर ती आह.◌े जनुय् ◌ा बखर ती भ ऊास हाबे चां ◌ी बखर भ षाचेय् ◌ा ?? नी ◌े अगद ◌ीअपर् ितम आह.◌े भ षा ◌ा ड लौद रा आ िण रसभर ती वणरन् ◌े व चटकद रा भ षाने ◌ीय?◌ुआह.◌े ह ◌ीच?रतर् अभय् साक ◌ांमधय् ◌े आदरण यी आह.◌े अरब सी ला, फसल सी ला, िहजरसी ला य चां ◌े शक ता िकंव इासव सीन ता कस ◌े ?प तांर कर याच ◌े य ◌ा िवषय ची मी िहात ◌ीिदल आीह ◌े त ◌ीसशं धोक सा उपय?◌ु आह.◌े ६.३ पशेवके ला नी बखर ६.३.१ न ना फाडणव सीचां ◌े आत̱च?रतर् ब ळा जा ◌ीजन दारन् उफर् न ना फाडणव सी य चां ◌े ह सीव् िल İखतआतʆ?◌ृ आह.◌े य ता स. १६८३ आष ढा वदय् (त .◌ा २०.०७.१७६१) य ◌ा िदवश पी िहलय् माधा वार वा सा पशेव ईाच वी? ◌े िमळ ला ◌ी त ◌ो पय?तच ◌ी हक?कत आह.◌े कॅपट्न मकॅडनॉलड् य नां ◌ी न ना ◌ा फडणव सी चां ◌े च?रतर् इगंजŊ ती िल िहल.◌े तय् चा ◌े मर ठा ◌ीभ षातांरह तीय् नां सी̺त:च क?न त ◌े पर् िसदध् केल.◌े िवषण् ◌ू परशŜ मा श ?◌ा ◌ी प डंि◌त य नां◌ी ह ◌े स ?◌ंि◌? च?रतर् तय रा केल ◌े आ िण १८५९ मधय् ◌े ‘द ?ि◌ण ◌ा पर् इाज क िमट ʼ◌ीनते ◌े मबं◌ुईमधय् ◌े ट मॉस गहő मा य चांय् ◌ा छ पाख नाय् ता छ पानू पर् िसदध् केल.◌े ‘न ना ◌ाफडणव सी ? चां ◌ी स ?◌ंि◌? बखर’ य ना वा ना ◌े पर् िसदध् झ लाले ◌े ह ◌े ८४ प ना चां ◌ेपसुǽ ततक् ला नी र जाक राण चा आा िण सम जा िस̠त ची पा?रचय क?न दणे रा ◌े आह.◌े जय्◌ागथō चाय् ◌ाआध रा ना ◌े िवष̜शु ?◌ा यी नां ◌ीन ना फाडणव सी चां ◌ीबखर िल िहल ,◌ी त इोगंजŊ◌ीगथō Chronicle of Nana Paranwis य ◌ा पसुǽ चा ◌ा मर ठा ◌ी अनवु दा मकॅड नॉलड् यचांय् चा न वा वार पर् िसदध् झ ला .◌ा तय् नातंर स ता वष?◌ा न ◌ी िवष̜शु ?◌ा ◌ी य नां ◌ी केललेेतय् चा ◌े स?◌ंपे कीरण पर् िसदध् झ ला.◌े ‘नना ◌ाफडणवसी?चां सी?◌ंि◌?बखर’अस ◌ेयपासुǽचा ◌ेनवाअसल ◌ेतर पीसुǽचाय् राचनचे ◌े सव्?पएखदाय् ◌ावय्??चय् ◌ाच?रतर् ◌ाप?◌े◌ाततƑानीइितहसासगांणरा ◌ेजसात्आह.◌े‘ननानां ◌ी एकंदर पचा असमाचींय् ◌ा(पशेव̳चांय्)◌ाकराक?द? प िहालय्.◌ा तय् ◌ापकै? चरा असमाचींय् ◌ा कराक?द?तत̳नां ◌ीआपलय् ◌ाह?दद्̳चा◌ेकमाबजवाल.◌ेत ◌ेकमाबजवातअसत ◌ािदवसनािदुवस त̳चां ◌ाल िकौक व पितŊ? ◌ापषु̋ळ वढानूमठो ◌ीभरभरटा झला.◌ी अखरेचय् ◌ाकराक?द?चय् ◌ा समुरासामˤज ◌ेधकाट ◌ेमधावरवावरालय्नातंरत̳वारमठोमठो ◌ेपसŊगंह यीऊेनगजुरल.◌ेत̳चां ◌े िनवराणत̳नां कीसकस ◌ेकेल ◌ेवगरै ◌ेग?◌ोचीं◌े िन?पणय ◌ागथōताकेल ◌ेआह.◌ेत̳वा?नवचाणरा ◌ा सत̳चां◌ेशहाणपण,चतायुर,◌्बतेबता,दŝदिशरȕ्इत̳दा ◌ीगणु िदसनूयतेता. पशेव ईाचय् शावेटचय् पावरात् इगंजŊ चां मीतु˗द् िगेर आी िण मर ठा्य चां आाप पास ता बबेन वा य माळुे ददु?व चा ◌ी परपंर◌ा कश ◌ी स?◌ु झ ला ,◌ी य चा ◌ा ततक् ला नी घड मा डो चींय् ◌ा आध रा ◌े श ?◌ा बीवु नां ◌ीिनद?शकेल ◌ा आह.◌े िशदंय् चांय् ◌ा पदर ◌ी असललेे एक सरद रा सज?र वा घ डाग ◌े ह ◌े पढु◌े तय् चांय् ◌ा िदव णा चा ◌े क मा क? ल गाल ◌े व पशेव ◌े कुटबुं ता ली बबेन वा नातंर न ना ◌ािशदंय् चांय् छा वाण ती आल ◌े असत ना ताय् नां काैद करणय् ता आल.◌े य ◌ा िशव या पशेवय्चांय् अ◌ानके अ िधक राय् नां साज?र वा नां ◌ी कैद केल ◌े व पणुय् ता लटु लाटू केल .◌ी न ना नां◌ा कैदते ठवेलय् माळुे आ िण तय् चां ◌ा अ िधक रा सपंलय् माळुे ब जा री वा पशेवय् नां हा आीनदंझ ला .◌ा पढु ◌े न ना नां कीैदतेनू क हा दीवŊय् कबलू क?न आपल ◌ीसटुक ◌ाक?न घतेल ◌ीवैिmunotes.in
Page 99
सटुक ◌ाझ लाय् वार तय् ◌ापशै चा ◌ाभरण ◌ाकेल .◌ा इ. स. १८०० चय् ◌ाम चार् म िहनय् चाय्◌ा१२ त राखले ना ना ◌ाफडणव सी िनधन प वाल.◌े तय् चांय् ◌ा य गो̳तमेळुे अनके मर ठा ◌ीससंथ् ना तांनू वगेवगेळ ◌ा सरजं मा दणेय् ता आल ◌ा ह तो .◌ा य ◌ा सगळय् चा ◌ीबरे जी२,२३,००० ?पय चां ◌ीह तो .◌ी न ना चांय् ◌ामतृ̳नूतंर ब जा री वा नां ◌ीत ◌ोसवर् ज? केल .◌ा६.३.२ शर् री माद सासव् मा चीं ◌े च ?◌ारतर् चा बीखर उफर् हनमुतं सव् मा ची बीखर र माद सावचन मातृ पकŊरण ता िदलय् पामŊ णा ◌े र माद सा नां ◌ी िशव जा ◌ीमह रा जा य नां ◌ाशके १५७१य ◌ास ला अीनगुहŊ िदल ◌ाअस ◌ाउलʍे हनमुतं सव् मा चीं ◌ीबखर य चांय् ◌ाबरह?कूम आह ◌ेअस ◌े मत र जाव डाे य नां ◌ीवय्? केले आह.◌े हनमुतंस̺मा ही ◌ेसमथ?◌ाचय् जाय्?◌ेबधंचूय्नाताव चा ◌ेनता.◌ूय बाखरची मीळूआव?◌ृसी.१७१५ मधय् ◌े िलहली ◌ीगले ◌ीवनतंरस̺माचींय्◌ाआदणय् ◌ेव?नरगंलो?मणवमलŸारमारवा िचटणसी यनां ◌ीवढावनूदसुर ◌ीआव?◌ृ◌ीइ.स.१७४०मधय् ◌ेतयराकेल.◌ीइ.स.१८७०मधय् ◌ेपिसŊदध् झला ◌ीव नतंर इ. स. १८८८ मधय् ◌ेशदुध् क?न दसुर ◌ीआव?◌ृ ◌ीछपाल ◌ीगले.◌ी त̳माळुे ितच̳तालीभषाले बारचेअवराLJीसव्?पआलले◌े िदसत.◌े हनमुतं सव् मा ◌ी िशवर या व र माद सा सव् मा चींय् ◌ा पतŊय्? स िनाधय् ता र िहालले◌े असलय् माळुे य ◌ा बखर ली ◌ामह?व आह.◌े ह ◌ीच?रतर् ता̱क बखर आह.◌े च?रतर् ता̱कबखर ची वी िशै?य्:◌े १) च?रतनŊ याक ह अ◌ाश ◌ाबखर ती कŐदसŊथ् ना अीसत .◌ो २) घडललेय् ◌ाघटन ,◌ा पसŊगं, वय्??, तय् साबंधं ची ◌ा तपश ली ह ◌ा पणूर̪ण ◌े अश ◌ा बखर ती ली च?रतर् नयाक शा ◌ी िनग िडत असत .◌ो ३) ४) ५) य ◌ाबखर ती ली अनय् प तार्, पसŊगं, घटन या वार च?रतनŊ याक चा पाभŊ वा पडलले अ◌ासत .◌ो य ◌ाबखर ती च?रतनŊ याक चा ◌ीभ िमूक सावर् शर्?◌े,मह?व चा ◌ीव प?रण मा करण रा ◌ीअसत.◌े बखरक रा अश ◌ाबखर ती ली च?रतनŊ याक शा◌ीपणूर̪ण ◌े त दा माय् प वालले ◌ाअसत .◌ो क हा ◌ी वळे ◌ा बखरक रा अ ित?र? पजूय् भ वानने◌े अथव ◌ा अ ित आदर पा टो ◌ी च?रतनŊ याक ला ◌ा वदंन यी बन िवत ◌ोअथव ◌ातय् ला ◌ादवेतसाव्?प पर् ?◌ा क?न दते .◌ो ६) अश बाखर ची अ◌ा तंि◌म प?रण मा ह बाखर चीय् ◌ाच?रतनŊयाक चाय् उाद ?◌ा कीरण ता अथव ◌ा तय् सा दवेतव् दणेय् ता झ लाले ◌ाअसत .◌ो ७) प?रण माबीखर ती ली च?रतनŊ याक चा ◌े सव?कश िव?षेण, िच िकतस् ताय् चाय् ता ली उ िणव ,◌ाकमकुवतपण अ◌ाथव ◌ातय् चाय् ◌ाज वीनच?रतर् ता ली कचच् ◌े दव ◌े य काडे बखरक रा चा ◌ेकळत- नक दलुर?◌् (तय् चाय् काडनू) झ लाले ◌े असत.◌े ८) वणर् िवषय शा मीˤज ◌े तय् बाखरती च?रतनŊ याक शा बीखरक रा त दा ताʄ् प वात ना चा?रतर् न याक बा बातच ◌ा िजवह् ळा ◌ाआपलुक?, पजू̳भ वा य सा पर् धा नाय् दते असत ,◌ो तय् माळुे स हा िजकच तटस̠त ◌े भिमूकेकड ◌े क ना डा ळो ◌ाह तो .◌ो ९) स मा िजाक, आ िथरक्, र जाक?य, ध िमारक् भ वा भवान चां ◌ाप?रण मा बखरक रा वार कम -ी अ िधक पमŊ णा ता झ लाय् माळुे न याक रा ' िबनतडो' वणरन् च?रतर्, बखर ती ह ऊो शकत न हा .◌ी १०) बरय् चाद ◌ा गणु सकं?तर् ह ◌ी बखरकरा चा ◌ी भ िमूक ◌ा असत.◌े मˤनू च?रतर् ता̱क बखर ची ◌े लखेन एक गां अीथव अ◌ान̳कशचाय् तार ओीझय् खा ला अीथव आा?ने ◌े ह तो असत,◌े अस ◌े ड .◌ॉ हरेव डाकर न दोंवत ता. ११)अ ित?र? भ वान िववशत ◌ा ह ◌ा द षो य ◌ा पकŊ राचय् ◌ा बखर ती आढळत .◌ो एख दा-दसुर ◌ाअपव दा वगळत ◌ा च?रतर् ता̱क बखर ती ह ◌ा द षो प ना पो ना ,◌ी अथव ◌ा अनके पसŊगं घटनमांधय् ◌े आढळत .◌ो १२) बखरक रा चाय् ◌ा वय् ?ि◌तव् चा ◌ा पभŊ वाह ◌ी अश ◌ा पकŊ राचय् ◌ाबखर लखेन वार पडलले ◌ा असत .◌ो बखरक रा चा ◌ीम ना िसकत ,◌ा तय् चा ◌ीम ना िसक, बिधौद्क जडण-घडण सभ वोत लाच ◌े व ता वारण, तय् चा ◌े िनर ?◌ीण, तय् वार ली िचतंन वणरव्ि◌षय चा ◌ाश धो, िच िकतस् ◌ाव वधे घणेय् चा ◌ी?मत ,◌ा य चा ◌ा कळत नकळत कम अीिधक पमŊ णा ता प?रण मा बखर लखेन वार ह तोच असत .◌ो तय् माळुे एक चा च?रतर् न याकवार एक पा?◌े ◌ाअनके, िभनन् लखेक नां ◌ीबखर लखेन केल ◌े असले, तर त ◌ोएकच िवषयअसनूह तीय् बा बात गणु ता̱क, मलूय् ता̱क व वणरन् ता̱क फरक ज णावत .◌ो उद .◌ा िशव जा◌ी मह रा जा वांर िल िहलय् ◌ागलेलेय् अ◌ानके बखर बी बात अस ◌े घडल ◌े आह.◌े सपंदŊ या ताली ग?◌ुपरपंरचे ◌ा तय् ता इ ितह सा असत .◌ो सवरस् मा नाय् सां ठा ◌ी अथव ◌ा सपंदŊ या ता लील को सां ठा ◌ी ? ◌ा बखर ◌ी िल िहललेय् ◌ा असत ता. उद .◌ा हनमुतं सव् मा कीृत शर् ◌ीसमथ?◌ा च ◌ी बखर, जयर मासव् मा ◌ी वडग वाकर य चांय् ◌ा च?रतर् चा ◌ी बखर, द मा जा ची◌ी बखर, ग पो चीदं चा ◌ी बखर, इतय् दा .◌ी बखर व ङाʄच ◌ाउदƵ आ िण िवक सा य◌ापबŊधं?प गथō ता ड .◌ॉ ब पाजू ◌ीसकंप ळा य नां ◌ीप.◌ृ १६९ वर ड .◌ॉ हरेव डाकर सां राखचेमत न दों िवल ◌े आह.◌े गदय् ता̱क पŜ णा, अद̰तुत ,◌ा अतय्?◌ु?, दवेक टो तीले न याक इतय्दा पी रौ िणाक कथ चां वी िशै?य्,◌े शधŊद् माय अतं कःरण ह या बाखर चीं ◌ा ग भा अ◌ासत .◌ोएक ◌ा िव िश? सपंदŊ या ता ली थ रो प?◌ुष चां हीक?कत य पाकŊ राचय् बाखर ती असत.◌े बखरची रीचन अ◌ाथव साव्?प : ह बीखर एकूण ३२० प?◌ृ चां आीह.◌े (आक रा १/८), ितचय् ता प?◌ृ३०४ पय?त शर् ◌ीसव् मा ◌ीसमथ?◌ा चय् ◌ा२६४ ल ली ◌ा िदललेय् ◌ाआहते, नतंर ३ प?◌ृ तां सरा शां िदल आाह.◌े स̺ततंर् १० प?◌ृ तां शर् ◌ीसव् मा ◌ीसमथ?◌ा चय् माह िनावरा ण् चा ◌ापसŊगंिदल आाह.◌े बखर ची ◌ा घटन ◌ा क लाखडं : मगंळवढेय् पा सानू मˤज ◌े शके १७६० (इ.स.१८३८) त ◌े शक१८०० (इ.स. १८७८) मˤज ◌े ४० वष?◌ा च ◌ा ह ◌ा घटन ◌ा क लाखडं आह.◌े य◌ा अग दोरचय् ◌ा पकŊरण ता शर् सीव् मा सीमथ?◌ा चय् भामŊण बा बात स िवसũ वणरन् आलले ◌ेआह.◌े मगंळवढे,◌े पढंरपŝ, म होळ, स लो पाŝ तय् नातंर अकƑक टो; परतं ◌ु तय् चां ◌े वसाȕय् २२ वष? अकƑक टो ता ह तो ◌े य ◌ा क ला वाध ती तय् चांय् ◌ा दशरन् सा ठा ,◌ी द खुः,प डी ,◌ा िव िवध पकŊ राचय् ◌ा य तान ◌ा दŝ क?न घणेय् सा ठा ,◌ी मन को मान ◌ा पणूर् वह्वाय् ता मˤनू तर क हा ◌ी तय् चां ◌े दवेतव्, अवत ?◌ारतव् ज खोणय् सा ठा ,◌ी उदय् गो-धदं ◌ाीीििऔोिीीोmunotes.in
Page 100
व̳वस या व ढा सी ठा ,◌ी िव िवध औषध पोच रा िवच राणय् सा ठा ,◌ी तय् का ळा ◌ी दरर जोशकेड ◌ो ल को यते असलय् चाय् ◌ा न दों ◌ी तय् चांय् िवाषय चीय् ◌ा स िहातय् ता आढळत ता.(उद .◌ा भ गावत चां ◌े च?रतर्) य ता अठर ◌ा पगड ज ता ची,◌े र वा-रकं, र जा-ेमह रा जा,◌ेससंथ् िनाक, सरद रा, जह िगारद रा, वतनद रा, ब रा बालतुदे रा, सतु रा, नह् वा ,◌ी स धा,◌ू बरैगा ,◌ी ग सो वा ,◌ी सतं, मह ताम्,◌े अ िधक रा पी?◌ुष, य गो ,◌ी हटय गो ,◌ी िवदव् ना, प डंि◌त,इगंजŊ ,◌ी प राश ,◌ी पजं बा ,◌ी इसर् याल ◌ी आद ◌ी िव िवध ज ता ◌ी धमर-् पथं चा ◌े ल को यतेअसत. य ता शर् ◌ी सव् मा मींळुे पभŊ िवात व वलय कांि◌त झ लालेहे ◌ी अनके ह तो.◌े तय् ◌ासबंधं ता घटन ◌ा व क लाखडं य चा ◌ा स िवसũ पट कै. केळकर नां ◌ी बखर ती उलगडनू दखावल ◌ाआह.◌े शके १८६० (इ.स. १८३८) त ◌े शके १८०० (इ.स. १८७८) य ◌ा क लाखडं तामˤज ◌े समु रा ◌े १३२ वष?◌ा पवू? असलले ◌ी स मा िजाक, र जाक?य, ध िमारक् िस̠त ,◌ी ?ढ,◌ी परपंर ,◌ा व हातकु?चय् ◌ा व इतर दळण-वळण चाय् ◌ा स धान चां ◌ा अभ वा, सवरच् ब बातती ली पर् ितकूलत ◌ा आद चीं ◌ा िवच रा करत ,◌ा तय् ◌ाक लाखडं ता ली घटन चां ◌े व समजादशरन् चा ◌े पर् ित िबबं ? बाखर ती पडलले ◌े ज णावत.◌े उद .◌ा १) एक ◌ा बर् ?◌ाण ? चीय्◌ा प टोदखु चीय् ◌ा प?रह रा चा ◌ी ल ली ◌ा (ल ली ◌ा कर्. ८६. प.◌ृ८८,८९) २) वधृद् मर ठा ◌ाज ता चीय् ◌ा ब ईास पतुलŊ भा (ल .◌ीकर्.८८प.◌ृ८९,९०) ३) प डां◌ू स नो रा बा बातच ◌ी शर् ◌ीसव् मा चीं ◌ी ल ली ◌ा (ल .◌ीकर्. ९८, प.◌ृ१०४,१०५) ४) मदैग? यथे ली मसुलम ना जम दा रा साअव िलय बानवनू सम जाक यारा स् ल वाले (ल .◌ीकर्.९९, प.◌ृ१०६,१०७) ५) भगवतं आपप् सातुरा ल .◌ी कर्. १०१ प.◌ृकर्.१०९,११०) ६) स लो पाŝचय् ◌ा िशपंय् चाय् ◌ा सदंभरा त् ली ल ली ◌ा(ल .◌ीकर्.१०२.प.◌ृ ११०,१११) ७) रले̺ते ली यŜ िपोयन अ िधक रा ,◌ी (ल .◌ीकर्. १२०, प.◌ृ१३०) ८) इसर् याल धमरा च् ◌ा ड कॉटŌ (ल .◌ीकर्.१२१ प.◌ृ१३१) ९) शणेव ◌ी ज ता चीय् ◌ा केरबो ◌ा य चांय् बा बातच ◌ी ल ली ◌ा (ल .◌ी कर्. १७७, प.◌ृ२०८,२०९) १०) क ळो ◌ी सम जा ताली ल?मण क ळोय् चाय् ◌ा (आनदं भ रात )◌ी जह जा उचलणय् चाय् ◌ा सदंभरा त् ली ल ली ◌ा(ल .◌ीकर्.१८६, प.◌ृ२१७,२१८) ११) त?ण म राव डा ◌ी (ल .◌ीकर्.१८७, प.◌ृ२१८,२१९) १२) एक◌ा शदुर् चा ◌े ग िळतकु? िनव राण (ल .◌ीकर्.१९३, प.◌ृ २२४,२२५) १३) वधृद् तलेय् चाय् ◌ा ? ची◌ा श धो (ल .◌ीकर्.२०१, प.◌ृ२३७,२३८), इ. उद हारण दा खाल वर िदललेय् ◌ा बखर ती ली बह?तके ल ली मांधनू कै.केळकर नां ◌ी तय् ◌ा क लाखडं ता ली शर् ◌ी सव् मा चीं ◌ा भदे ता ती, सवर्सम वाशेक, क ला ता ती असललेय् आाच रा- िवच रा, धमर् व त?व? ना चा ◌े वणरन्, य ◌ाबखरती केल ◌े आह.◌े वर ली घटन '◌ाजस ◌े जस ◌े घडल,◌े पतŊय्? प िहाल,◌े ख तार् पीवूरक् ऐकल,◌ेतस ◌े म डांल'◌े य ◌ाबखरसतूर् ना ◌े िल िहललेय् ◌ाआहते. बखर ची ◌ी व िशै?य् ◌े : बखर तीसवं दा, वणरन्, शलै ,◌ी पसŊगं अथव ◌ा घटन ◌ा उभ ◌े करणय् चा ◌े कै.केळकर जांवळ स माथų्आह.◌े प तार् चांय् ◌ा सवं दा तानू च?रतर् न याक चा ◌े वय् ?ि◌म?व उलगडत ज ता,◌े उद .◌ाबखर ती ली ल ली कार्. २३५ 'ह? ची माद िजरवल '◌ा य ता ली सवं दा पह -ा 'मह रा जा, आमचहा? मीसत् ह ऊोन फ राच बफे मा झ ला आाह.◌े ल को नां मा ठो ◌ीभ ती ◌ीव टाू ल गाल◌ीआह,◌े तर ग ळो ◌ी घ लानू ठ रा म रा वा ◌ा क? क या?' अकƑक टोच ◌ा र जा ,◌ा तय् वारसमथर् मˤ ला ◌े 'अर,◌े तय् ला ◌ा म ?◌ा नक सो,' अस ◌े मˤनू शर् ◌ी सव् मा ◌ी ह? कीड ◌ेिनघ लाे तवेह् ◌ा ल को िवनव ◌ू ल गाल ◌े य मह रा जा, य ◌ा रसȑ् ना ◌े ज ऊा नक .◌ा ह? ◌ी मठोम ठो ◌े दगड स डोंͤने ◌े स राख ◌ा फेक?त आह;◌े परतं ◌ु तय् चां ◌े न ऐकत ◌ा शर् ◌ी सव् मा◌ी कट वीर ह ता ठवेनू पढंरपŝचय् ◌ा प डांŜगं सा राख ◌े तय् ◌ा खवळललेय् ◌ा उनम्? ह? चीय्◌ा पढु ◌े उभ ◌े र हा?न तय् सा मˤ ला ◌े 'मखूरा ,◌् म जाल सा क या? य पावू?च ◌े सŲणिवसरल सा व टात?◌े चढले त ◌ो पडले, ब षा̋ळपण चा ◌ाअ िभम ना स डोनू द!◌े' सव् मा चींय् ◌ात डोंच ◌ी ह वचन ◌े ऐकत चा त ◌ोउनम्? ह? ◌ीश तां ह ऊोन शर् ◌ीसव् मा?जवळ आल .◌ापढुचय् ◌ाद नोह् पी या चा ◌े गडुघ ◌े टकेवनू गडंस̠ळ शर् सीव् मा ◌ीचरण वार ठवेल,◌े तय् चाय्डा ळोय् तानू घळ घाळ ◌ाअशर् ◌ू व हा ता ह तो.◌े य घाटनवे?न बखरक रा चाय् पासŊगं उभकारणय् चाय् ?◌ामतचे पातŊʊ यते .◌ो अश ची सवं दा शलै ◌ी ल ली ◌ा कर्. २०४ द नो व घा नां ◌ाम?◌ु?. कर्.२८, वर 'र जाव डाय् ता ली उदंर चां ◌ी ग ?◌ो' (३) ल ली कार्.५४' िचमण ची गी ?◌ो'यथे ◌े िदसत.◌े य चा बखर ती शर् ◌ी सव् मा नीं ◌ी तय् चांय् काड ◌े आललेय् ◌ा अनके नां ◌ा 'पर्णाय् वांर दय ◌ा कर ,◌ा मकुय् ◌ा पर् णाय् सा अनन्-प णा ◌ीमˤज ◌े च रा वारैण दय् ,◌ा कु?यसा भ कार ची ◌े तकुड ◌े घ ला ,◌ा' अस ◌े स गांि◌तल.◌े तय् चां ◌े सवेकेर अीथव अ◌ानय् कुणआीप पास ता भ डां◌ू ल गाल ◌े तर तय् चांय् हा ता वार त ◌े 'मगं◌ु '◌ी ठवेत 'मगं◌ु सी राख ◌े वगा '◌ा मˤनू बज वात. य ◌ा बखर ती शर् ◌ी सव् मा चीं ◌े पमő, कध ◌ी सवं दा तानू तर कध ◌ीकृत चीय् ◌ावणरन् तानू कै. केळकर वणरन् करत ता. शर् ◌ी सव् मा चीं ◌ी 'भ िगारथ '◌ी न वा चा◌ी ल डाक? ग या ह तो .◌ी त ◌ी सतत तय् चांय् ◌ा स िनाɀय् ता र हा ता अस.◌े पढु ◌े ितल झालालेय् का लावड ची ◌े न वा तय् नां '◌ीग दो वार '◌ी ठवेल.◌े तय् चांय् ला डाकय् भा िगारथ ◌ी गईाच सीम धा ◌ीअकƑक टो ता तय् चांय् साम धा लीगतच ब धांणय् ता आल .◌ी तय् चांय् ◌ामहिनावरा ण् समय चा ◌े तय् चां ◌े ग ईा- व सार वांरच ◌े पमő बखर ती प?◌ृ कर्. ३१३ वर स िवसũिदल ◌े आह.◌े त ◌े अस ◌े "एक व जाणय् चाय् ◌ा समु रा सा ग ईा-व सार,◌े तय् चांय् ◌ा अगं वा?न ह ता िफर िवल ◌ा व (त)◌े आपलय् ◌ा पलगं वार यऊेन बसल.◌े" य ◌ा व अश ◌ा पसŊगं नां ◌ाबखरक रा ना ◌े शबȣधद् क?न बखरन याक चा ◌े व साȕव दा ◌ी वणरन् केल ◌े आह.◌े तय् ताली सहजत ,◌ा व चान यीत ,◌ा पर् णाय् बादद्ल पमő, िजवह् ळा ,◌ा च?रतनŊ याक चा ◌े ब ?◌ा आिण अतंर मळू त?व, वणरन् ता ली समत लोपण ,◌ा च?रतनŊ याक चा ◌े व चाक नां ◌ाभ वाण रा ◌ेशर्?◌ेतव् व दवेतव् आद सीमथर̪ण ◌े वणरन् केले आह.◌े दसुर पासŊगं आहले ली कार्. २४९िीीिेीmunotes.in
Page 101
प.◌ृ२८७. 'मलल् ◌ू गवळय् सा िश? '◌ा य ता मलल् ◌ू गवळ दीधु चा ◌ी दपुɐ िकंमत घऊेनह दीधुता प णा घी लात ;◌ो तय् माळुे दधू न सात,◌े सवेकेर शीर् सीव् मा सीं ह ◌े व?◌ृ स गांत ता, तवेह्◌ा मलल्◌ू गवळय् चाय् ◌ा ग ठोय् ता ली १५-२० मह्श ◌ी सȉ सा ह ता ल वा ◌ू दईेन ता, सȉ तानूर? चाय् ◌ायणे राय् ◌ाध रा ◌ाबघनू 'मलल्'◌ू भयभ ती ह तो .◌ो पषु̋ळ औषध पोच रा क?नह ◌ीगणु यते न हा तीवेह् ता शोर् सीव् मा कींडे ज ऊान केललेय् अ◌ापर धा चा कीबलु दीते वो शर् सीव्मा चीं ◌ी ?म ◌ा म गात ,◌ो 'आजप सानू अश ◌ी लब डा ◌ी कध ची करण रा न हा ◌ी अश ◌ीकबलु ◌ी दते ,◌ो तवेह् ◌ा ?म शा ली व?◌ृ ची ◌े शर् ◌ी सव् मा ◌ी 'ज ◌ा ह ईोल बर'◌े मˤनू सगांत ता. मह्श ◌ी पवूर̺त ह तो ता. य ता घटन चां,◌े पसŊगं चा,◌े वय्??च ◌े शबद् िचतर् बखरक राना ◌े पभŊ वा पीण ◌े रखे टाल ◌े आह.◌े' बखर तीनू सम जाज वीन चा ◌े दशरन् घड वा ◌े य हातेनू◌े शर् सीव् मा अीकƑक टो ता क यारतŊ असत ना ◌ा इ.स. १८५७ त ◌े १८७८ चय् ◌ा दरमय् नाअसललेय् ◌ा र जाक?य, स मा िजाक, ध िमारक्, आ िथरक् िस̠त ची ◌े पर् ित िबबं तय् नां ◌ीकेललेय् ◌ाअनके ल ली मांधनू पह वाय सा िमळत.◌े शर् ◌ीसव् मा ◌ीसमथर् व तय् चांय् शा ◌ी सबंधंि◌त प तार्, पसŊगं, घटन ◌ा आद चीं ◌े 'अतंरमलूत?व' उलगडनू द खाव वा ◌े य ◌ा हतेनू ◌े (ल.◌ीकर्. २०४) य ◌ा ल लीते शर् ◌ी सव् मा ◌ी िहम लाय वार क हा ◌ी तपसʩ् सांह एक ◌ा गŠतेवदे तां वार चचरा ◌् कर ती असत ना ,◌ा द नो ब घा गŠचेय् ◌ापवŊशेदव् रा जावळ बसनू त ◌ीचचरा◌् ऐकत ह तो ◌े तवेह् ◌ाशर् ◌ी सव् मा तीय् ◌ाद नो वय् घार् सा मˤ लाे 'क ◌ाह पो डंि◌त! अधं राता क ◌ाबसल ता? आमच ◌ीसवे ◌ाक?न म?◌ु वह् ला,' अस ◌ाआश वीरा द् दऊेन तय् ◌ाद नो वघा सां ज णाय् सा आ? ◌ा िदल .◌ी अश चा सव्?प चा ◌ी एक ल ली ◌ा कर्. १६६, प.◌ृ १९१ त ◌े१९५ 'ब वाडकेर पŜ िणाक' य ◌ा श षीरक् खा ला ◌ीआढळत.◌े उद .◌ा द ?◌ारदय्Ŋ ना ◌े ग जांलले◌े ब वाडकेर पŜ िणाक 'जनम् जोनम् ची ◌े स थारक् झ ला,◌े अस ◌े मˤनू घळघळ ◌ा रडू लगाल.◌े शर् ◌ी सव् मा चीं ◌े प या कध ची स डो याच ◌े न हा ती,' अस ◌ा िन?य क?न त ◌े शर्सीव् मा चीं ◌ा िनर पो घऊेन िबरह् डा ◌ीआल.◌े बखररचनचे ◌ा वगेळपेण ◌ा : ?ढ बखर चीय् ◌ाब िहरगं पा?◌े ◌ा पसŊȅु बखर वगेळ ◌ी आह.◌े उद .◌ा 'स हाबे नां ◌ीमहेरब ना की?न आ? काेल.◌ी तय् वा?न वतरम् ना ऐस ◌े ज'◌े (प.◌ृ१०) अश सी धा राणत ◌ः स?◌ुव ता असत.◌े दसुर ◌ेमˤज ◌े बखर ची शावेट िव िश? पधद्त ची अ◌ासत ,◌ो त बीखर ची फीलशतुŊ ◌ी असत.◌े उद .◌ाज ◌े ल?म वीतं असत ली त ◌े िवशषे भ गा̳वतं ह तो ली, यशसव् अीसत ली त ◌े िद िग̺जय ◌ी हतो ली. यणेपेमŊ णा ◌े सवर् मन रोथ पणूर ◌् ह तो ली.' पसŊȅु बखररचन ◌ावगेळ ◌ीआह.◌े य बाखरचीय् लाखेन वार इ.स. १८३८ त ◌े इ.स. १८७८ मध ली र जाक?य, स मा िजाक, ध िमारक्, श?◌ैिणक आद चीं ◌ा प?रण मा झ लाले ◌ा िदसत .◌ो इगंजŊ ◌ी र जावट ची ◌ा अमंल तवेह् ◌ा मह राषाटŌ् वार ह तो .◌ा अकƑक टो ससंथ् नाह ◌ी इगंजŊ चांय् ◌ा अ िधपतय् खा ला ◌ी ह तो.◌े स मािजाक िवषमत ,◌ा ब रा ◌ा बलतुदे रा ◌ीआ िण अठर पागड ज ता ,◌ी अ िसȅव् ता ह तोय् .◌ा बर्?◌ाण वगरा च् ◌े वचरˢ्, स वोळ-ेओवळे य चा ◌ा ब िडव रा ह तो .◌ा 'ससंक्◌ृत' ह ◌ी ? ना भ षा◌ा ह तो .◌ी उच̓वण?य स डोनू अनय् वगर् (वणर)◌् िश?ण पा सानू व चंि◌त ह तो .◌ा अश ◌ािवप?रत प?र िस̠त ती य बाखर ची ◌े न याक शर् सीव् मा सीमथर् िव िवध पकŊ राचय् ला ली कारती ह तो.◌े तय् चांय् ◌ा य ◌ा ल ली माधनू बखरक रा ना ◌े स̠ळ, क ळा, वय्??, घटन ,◌ा पसŊगंआद चीय् ◌ा सह याय् ना ◌े 'शर् ◌ी सव् मा चीं'◌े दवै ◌ी सव्?प व चाक सांम रो शबȣधद् केलेआह.◌े त ◌े कर ती असत ना ◌ा बखर ची जा आोकृ ितबधं वर िनद? िशत केल आाह ◌े त बोह?तशां कीै. केळकर कांडनू कम -ीअ िधक प ळाल ◌ा गले ◌ा आह.◌े य ◌ा बखर ती ली न याक शर्◌ी सव् मा ◌ी समथर,◌् तय् ◌ा अनषुगं ना ◌े आलले ◌ी प तार्,◌े घडललेय् ◌ा घटन ,◌ा पसŊगं आद◌ी तय् नां ◌ी 'जस ◌े प िहाल,◌े ख तार् ◌ी क?न तय् नां ◌ी जस ◌े ऐकल,◌े तय् नां ◌ा जस ◌े भवाल ◌े तस ◌े तय् नां ◌ी िल िहल,◌े' ह ◌े य ◌ाबखर ची ◌े िलख णासतूर् िदसत.◌े य ◌ा सपंणूर् बखरती शर् ◌ी सव् मा ◌ी समथर् ह ◌े एकमवे न याक आहते. सवर् ल ली ◌ा (२६४) तय् ता ली घटन,◌ा पसŊगं, वय्?? शर् सीव् मा शीं ◌ीपतŊय्? सबं धंि◌त आहते. तय् तानूच शर् ◌ीसव् मा चीं ◌े 'वय्?ि◌म?व' उकलत ज ता.◌े शर् सीव् मा ◌ीह ◌े अवत रा ,◌ी दवै ,◌ी त राणह रा, सखु सम धा ना दणेरा,◌े इ िचᅡत क मान ◌ा पणूर ◌् करण रा ◌े कलɑ? आहते, न ठा ळा, प पा ,◌ी ढ गों ,◌ी लबडा, ख टो ◌ा आच रा धमर् प ळाण रा,◌े अधमन व गाण रा,◌े ष िडपŊतु िल? असण रा,◌े अश ◌ासव?◌ा न ◌ा िठक णा वार आणण रा ◌े त ◌े आहते. शर् ◌ी सव् मा ◌ी समथ?◌ा चय् ◌ा भवय् वय्?ि◌तव् चा ◌ा पट ड ळोय् साम रो शबȣधद् करणय् ता बखरक रा कै. केळकर यशसव् ठीरलेआहते. हचे य ◌ाबखर ची ◌े यश आह.◌े िशवर या चां ◌े बधं ◌ु व̳कं जो री जा ◌े भ सोल ◌े य नां◌ी तजं वारचय् ◌ा न याकर जा चां ◌ा पर भाव केल ◌ा आ िण द ?ि◌णले मार ठा ◌ास मार् जाय्सथ् पान केल.◌े व̳कं जो ◌ीमह रा जा नां सीमथर श्ि◌षय् भ मीसव् मा ◌ी य नां ◌ा तजं वार मधय्◌े समथ?◌ा च ◌ा मठ सथ् पान करणय् सा ठा ◌ी ज गा ◌ा िदल .◌ी तय् ◌ा िठक णा ◌ी समथ?◌ा च◌ा मठ िनमरा ण् झ ला .◌ा (म. र. ज शो ,◌ी द साब धो पसŊत् वान ,◌ा न गापŝ) ६.३.३ पशेवय्चां बीखर – कृषण् जा ◌ी िवन याक स हो नो ◌ी य ◌ा बखर ची ◌ा लखेक कृषण् जा ◌ी स हो नो ◌ीआह.◌े इ. स. १७१३ त ◌े १८१८ य ◌ा क ळा ता ली घड मा डो चीं ◌ा तपश लीव रा उलʍे यबाखर ती आढळत .◌ो ह ◌ी बखर पशेवय् चांय् ◌ा पर कामŊ चा ◌ी ग था ◌ाआह.◌े मर ठा्य चांय्◌ाइ ितह सा ता ली िव िवध पसŊगं ◌ाच ◌े वण?न तय् माधय् ◌े आह.◌े ६.३.४ प िनापतच बीखर –रघनु था य दाव ग िपोक बा ईाचंय् ◌ा आ?वे?न रघनु था य दाव िचतगŊ?◌ु य नां ◌ी ह ◌ी बखर िलहली .◌ी प िनापत चाय् ◌ा यदुध् नातंर २ वष?◌ा तच इ. स. १६८४ - इ. स. १७६२) य का ळा ताहबीखर िलह ली गीले .◌ी य ता प िनापतचय् याधुद् चा ◌े स?◌ूम व व रीरस पणूर् वणरन् केल ◌ेआह.◌े प िनापतचय् ◌ायदु̡चा ◌ेवणरȱरणरा ◌ीदसुर ◌ीबखरमˤज ◌ेप िनापतचीीेŎीिोईेीmunotes.in
Page 102
◌ीबखर.लखेकरघनुथा यदाव.शमŎतंमहराजामता:◌ुशर् ◌ीग िपोकबाईायचांय् ◌ाआ?वे?नबखरची◌ेलखेनझला.◌ेलखेन कळा इ. स. १७७० चय् ◌ा आसपसा य ◌ा बखरची ◌ा नयाक कलɑांची ◌ाआिदतय्- सद िशावरवाभऊा िशदं ◌े – हळोकरचांय् ◌ा भडांणला ◌ा सप्? उ?र दणेरा ◌ा ह ◌ानयाक, िव?सारवाला ◌ागळो ◌ीलगातचागिहव?नयणेरा ◌ाभऊायथे ◌े िदसत.◌ोभऊासहाबेचां◌ीिविवध ?प ◌े लखेक िचतरात.◌ो यदुध् वणरȶा त̳चां ◌ाहताखडं ◌ाआह.◌े वणरन् पसŊगं ◌ीत◌ोरमायाण महभारातचाय् उापम वापारत.◌ो िनवदेनशलै,◌ीभषा हा?बहे?बवणरɊतालखेकवकाबगराआह.◌े प िनापतह ◌ीमरठा्यचांय् ◌ाइितहसातालीएकशकोकथ◌ाआह,◌ेआिणय ◌ाशकोकथचे ◌ाशकोताम् पतŊʊबखरती िमळत ◌ोहचे ितच ◌ेयशआह.◌ेअस ◌ेय◌ाबखरबीदद्लमह्टलेजता.◌े(िवक?प िडीय)◌ा प िनपतचय् ◌ा यदुध् चा ◌े वणरन् करण रा ◌ी दसुर◌ी बखर मˤज ◌े प िनापत ची ◌ी बखर. लखेक रघनु था य दाव. शर् मीतं मह रा जा म ता:◌ुशर् ◌ीग िपोक बा ईा य चांय् ◌ा आ?वे?न बखर ची ◌े लखेन झ ला.◌े य ◌ा बखर ची ◌ा न याक कलप् तांची ◌ा आ िदतय् – सद िशावर वारभ ऊा िशदं ◌े – ह ळोकर चांय् ◌ा भ डांण ला ◌ा सप्? उ?रदणे रा ◌ा ह ◌ा न याक, िव? सार वा ला ◌ा ग ळो ◌ी ल गात चा ग िहव?न यणे रा ◌ा भ ऊा यथे ◌ेिदसत .◌ो भ ऊास हाबे चां ◌ी िव िवध ?पे लखेक िचत रात .◌ो यदुध् वणरन् ता तय् चां ◌ा ह ताखडं◌ा आह.◌े वणरन् पसŊगं ती रो मा याण मह भा रात चाय् उापम वा पारत .◌ो िनवदेनशलै ,◌ी भ षाहा?बहे?ब वणरन् य ता लखेक व काबग रा आह.◌े प िनापतह मीर ठाय् चांय् इा ितह सा ता ली एकश कोकथ आाह,◌े आ िण य ◌ा श कोकथचे शा को ताम् पतŊʊ बखर ती िमळत होचे ितच ◌े यशआह.◌े अस ◌े य ◌ाबखर बीदद्ल मह्टल ◌े ज ता.◌े प ना पीत चा हा ◌ापसŊगं १४ ज नावे रा १ी७६१मधय् ◌े घडल .◌ा ६.३.५ भ ऊास हाबे चां बीखर – कृषण् जा शी मार वा भ ऊास हाबे चां बीखर हमीर ठा ◌ीव ङा्मय ितेह सा ता ली अत̳तं ल िलातय् पणूर,◌् शर्?◌े व ङाʄगणु नां ◌ी य?◌ु असणरा ◌ी न वा जालले ◌ी बखर आह.◌े बखर चीय् ◌ा कतųा ɨद्ल मत िभनȶ ◌ा आढळत.◌े कृषण्जा ◌ी श मार वा व िचतं कोृषण् वळे अश ◌ी लखेनकतय्?◌ा च ◌ी द नो न वा ◌े आढळत ता. परतं◌ू कृषण् जा ◌ी शय् मार वा हचे य चा ◌े लखेक अस वाते अस ◌े व टात.◌े बखर ची ◌ा रचन ◌ा कळा इ. स. १७६२-६३ अस वा .◌ा ‘भ ऊास हाबे चां ◌ी बखर’ अस ◌े य चा ◌े वय् ?ि◌ व चाक न वाअसल,◌े तर ही ◌ी बखर वय् ?ि◌ कŐ िदतŊ न हा .◌ी इ. स. १७५३ स ला ◌ी रघनु थार वा नां ◌ी ज टाचाय् ◌ा कुंभरे वीर सव् रा ◌ी केल .◌ी तथे प सानू इ. स. १७६१ स ला ◌ी प िनपतचय् ◌ा पर भावना ◌े श को ह ऊोन न ना सा हाबे पशेव ◌े य चां ◌े िनधन झ लाे व म धार वा पशेवपेद ◌ी आ?ढ झला,◌े इथ पय?तच ◌ा इ ितह सा व उ?र ◌ी भ रात ता ली मर ठाय् चांय् रा जाक?य घड मा डो चीं◌े स?◌ूम व व साȕ वणरन् य ता यते.◌े इ ितह सा व व डाʄ तसचे भ षा ◌ा स दौयर् व िवच रा सनौȨर् य चा ◌ा िमल फा य ◌ा बखर ती िदसनू यते .◌ो वय्??वणरन्,◌े पसŊगंवणरन्,◌े वसȕूणरन् ◌ेय नां बीखर ली साम̊ध् केल ◌े आह.◌े ‘भ ऊास हाबे चां ◌ीबखर’ य ◌ा िवषय वार, म.◌ु शर् .◌ी कनाड,◌े र. िव. हरेव डाकर, श.न .◌ा ज शो ◌ीय चां ◌ी पसुǽे आहते. भ ऊास हाबे चां बीखर हमीर ठा भी षाते ली एक पर् िसदध् बखर आह.◌े मर ठा वी ङा्मय ितेह सा ता ली अत̳तं ल िलातय्पणूर,◌् शर्?◌े व ङाʄगणु नां ◌ी य?◌ु असण रा ◌ी न वा जालले ◌ी बखर मˤज ◌े भ ऊास हाबे चां◌ी बखर ह यो. य ◌ा बखर चीय् ◌ा कतųा ◌् बदद्ल मत िभनȶ ◌ा आढळत.◌े कृषण् जा ◌ी शमार वा व िचतं कोृषण् वळे अश ◌ीन वा ◌े अभय् साक म नात ता; परतं ◌ु कृषण् जा ◌ीशय् मार वाहचे य चा ◌े लखेक अस वाते अस ◌े व टात.◌े बखर ची ◌ा रचन ◌ा क ळा इ. स. १७६२-६३ असवा .◌ा ”भ ऊास हाबे चां बीखर’ अस ◌े य चा ◌े वय् ?ि◌ व चाक न मा िभाम ना असल,◌े तर हीबीखर वय् ?ि◌ कŐ िदतŊ न हा .◌ी इ. स. १७५३ स ला ◌ीरघनु थार वा नां ◌ीज टा चाय् ◌ाकुंभरे वीरसव् रा ◌ीकेल .◌ी तथे प सानू इ. स. १७६१ स ला ◌ी प िनापतचय् ◌ा द ?◌ाण पर भाव ना ◌े न नासा हाबे पशेवय् चां ◌े िनधन झ लाे व म धावर वा पशेवपेद ◌ी आ?ढ झ ला,◌े इथ पय?तच ◌ा इ ितहसा व उ?र भी रात ता ली मर ठाय् चांय् ◌ा र जाक?य घड मा डो चीं ◌े स?◌ूम व स दा̳तंवणरन् यता यते.◌े तय् ता ली क हा वी काय् ◌े – जसै ◌े भडभजं◌ुले ◌ा ? ◌ाभ जात ता क? िवद̳लुʔ पा तावह् वा ◌ातस ◌ाएक धडक ◌ाजह ला .◌ा ”भ ऊास हाबे चां ◌ीबखर’ य ◌ा िवषय वार, य चा न वाचा ◌ीमर ठा ती अनके पसुǽे आहते, बखर ती ली मजकूर ततक् ला नी सम जा ता ली क हा ची लारी ती वीर पकŊ शा ट कात .◌ो सत ची पीद̡त, प ठा वीर जखम झ लालेय् ◌ा स िनैक चां ◌ी सम जाता ह णो रा ◌ी हटे ळाण ◌ी य चां ◌ा उलʍे बखरक रा ना ◌े केल आाह.◌े आपल पीगŊत तीप सा:◌ा १. पर्? : बखर मˤज ◌े क या? बखर चीं सीव्?प व व िशै?य् ◌े स गां .◌ा________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________६.४ सम रा पो बखर ह ◌ास̺ततंर् आ िण सपंनन् व डाʄ पकŊ रा आह.◌े बखरक रा भतूक ळा ताली वय्? नीं ◌ाआ िण घटन नां ◌ाज वीतं क?न मर ठाय चांय् ◌ाइ ितह सा वार पकŊ शा ट काण राय्◌ाक हा ◌ीमह?व चाय् ◌ाबखर ◌ी आहते. य बाखर ◌ी इ ितह सा सशं धोन ता अत̳तं मह?व चा ◌ेक मा करत ता. इ ितह सासशं धोन चा इीतरह सी धानअेसल तीर ही बीखर मीधय्अेनकेघटन चांउालगड हा तोज ता .◌ो म िहक वात चीय् ◌ा बखर पी सानू पशेवके ळा ता अनके बखर ◌ी िलिहलय् ◌ा गलेय् ◌ा आहते. बखर व डांम् यातनू अनके थ रो प?◌ुष चां वीय् ?ि◌ िचतर् ◌े आक रा लाआाल आीहते. बखर तीनू आपलय् ला ◌ा मर ठाय् चां ◌ा इ ितह सा ज णात ◌ा यते .◌ो िशव जा ◌ीमह रा जा, सभं जा ◌ी मह रा जा, श हा? मह रा जा, भ ऊास हाबे, मलह् रार वा ह ळोकर,यशवतं ह ळोकर, प िहल ◌े ब जा री वा पशेव,◌े िजज बा ईा,त रा बा ईा, यसेबू ईा, स योर बा ईाेिििŊेीेेेीेmunotes.in
Page 103
अश ◌ा अनके िवध वय् ?ि◌ िचतणŊ ◌े बखर ती आललेे आह.◌े य ◌ा बखर मीधय् ◌े आपण सा कवाय् ता̱कत ,◌ा कल ता̱क आ िवसक् रा, भ वास दौयर,◌् रचन ◌ा व िशै?,◌े पसŊगं वणरन्, िवचरास दौयर,◌् ससंक्◌ृतपचŊŜत ◌ा य ◌ा स राखय् ◌ा अनके िवध िवशषे नां ◌ी बखर सम̊ध् आह.◌ेमर ठा ◌ी बखर ची भी षा हा गीदय्- पदय् िम िशतŊ आह.◌े बखर तीनू म ठोय् पामŊ णा ता ततक् लानी मर ठा सी?चे ◌े आ िण स मार् जाय् चा ◌े आपण सा दशरन् घडत.◌े बखर केवळ स िहातय्मˤनूच अभय् सात ◌ा यते न हा तीर तय् तानू मर ठाय् चां ◌ा इ ितह सा कळत ज ता .◌ो बखरच ◌ीभ षा ◌ा अत̳तं आकषरक् असलय् ना ◌े तय् ◌ा अ िधक व चान यी झ लाय् ◌ा आहते. इ ितह सावचाक चांय् डा ळोय् सांम रो उभ कारणय् चा ती काद य सा िहातय् पकŊ रा ता िन ?ि◌तच आह.◌े६.५ सदंभरŤ्थं i. ग.◌ं ब. गर् मा पो धाय्,◌े मर ठा बीखरगदय्, वह् नीसबकुसट् लॉ, पणु,◌े पर्.आ.१९५२ ii. िव. क .◌ा र जाव डा,◌े र जाव डालेखेसगंहŊभ गा१ - ऐ ितह िसाकपसŊत् वान ,◌ा िकतरशळा पासő, पणु ◌े iii. सपं .◌ा म.◌ु शर् .◌ी क नाड,◌े भ ऊास हाबे चां बीखर iv. कुलकण?अ. र.◌ा, दशेप डांपेर्. न. ,मर ठाय् चां इा ितह साभ गाप िहल ◌ा v. कुलकण?अ. र .◌ा, खरगे. ह.(सपं )◌ा, मर ठाय् चां इा ितह साखडं१ vi. र. िव. हरेव डाकर, मर ठा बीखर, अनम लो पकŊ शान,पणु ◌े vii. https://rmvs.marathi.gov.in/books viii.https://vishwakosh.marathi.gov.in/२७९२७/ ६.६ पर्?सचं अ) िदघ??र पीर्? िलह .◌ा१. बखर शबद् चां ◌ीव̳तुप्? सी गांनू लखेन मा गाच ◌ीपरőण साप्? कर .◌ा २. बखर ची ◌े ऐ ितहिसाक व व ङाʄ नी मलूय् सप्? कर .◌ा ३. 'इ ितह सा सशं धोन चा ◌े स धान मˤनू बखर ची कासउापय गो ह ऊो शकत .◌ो' सप्? कर .◌ा ४. िशवपवूरक् ला नी बखर वींर पकŊ शा ट का .◌ा ५.िशवक ला नी बखर वींर पकŊ शा ट का .◌ा ६. पशेवके ला नी बखर चीं मी िहात ◌ीदय् .◌ा ७. मिहक वात ची बीखर अत̳तं मह?व चा की मा नाल ◌ीज ता?◌े ८. भ ऊास हाबे चां बीखर पर् िसधद्क ◌ाआह,◌े य चा ◌े स िवसũ सप्? कीरण दय् .◌ा ब) ट पी ◌ा िलह ◌ा १) 'शर् छीतपŊत चीं ९ी१कलम ◌ीबखर – द? ितोमŊल व काे िनस ' २) भ ऊास हाबे चां बीखर ३) पशेवके ला नी बखर ◌ी४) 'सभ साद चां बीखर' ५) र ?◌ास त गाड ची लीढ ईा ??????? मधʊगु नी मर ठा ◌ी व डाʄचा ◌ाइ ितह सा भ गा-2 श िहार वी डा:◌्मय मधʊगु नी मर ठा ◌ी व डाʄ चा ◌ाइ ितह सा भगा-2 श िहार वी डा:◌्मय मधʊगु नी मर ठा ◌ी व डाʄ चा ◌ाइ ितह सा भ गा-2 श िहार वीडा:◌्मय मधʊगु नी मर ठा ◌ी व डाʄ चा ◌ाइ ितह सा भ गा-2 श िहार वी डा:◌्मय मधʊगु नीमर ठा ◌ी व डाʄ चा ◌ाइ ितह सा भ गा-2 श िहार वी डा:◌्मय मधʊगु नी मर ठा ◌ी व डाʄ चा◌ाइ ितह सा भ गा-2 श िहार वी डा:◌्मय
मधʊगु नी मर ठा ◌ी व
डाʄ
चा
◌ाइ ितह
सा भ गा
-2
मधʊगु नी मर ठा ◌ी व
डाʄ
चा
◌ाइ ितह
सा भ गा
-2 मह नाभु वा व व राकर ◌ीय खारे जी
मधʊगु नी मर ठा ◌ी व
डाʄ
चा
◌ाइ ितह
सा भ गा
-2
मह नाभु वा व व राकर ◌ीय
खारे जी इतर
पथं
यी
चां
◌े व डा:◌्मय
मधʊगु नी मर ठा ◌ी व
डाʄ
चा
◌ाइ ितह
सा भ गा
-2
मह नाभु वा व वराकर ◌ीय
खारे जी इतर
पथं
यी
चां
◌े व डा:◌्मय
मधʊगु नी मर ठा ◌ी व
डाʄ
चा
◌ाइ ितह
साभ गा
-2
मह नाभु वा व व राकर ◌ीय
खारे जी इतर
पथं
यी
चां
◌े व डा:◌्मय
मधʊगु नी मर ठा ◌ीव
डाʄ
चा
◌ाइ ितह
सा भ गा
-2
मह नाभु वा व व राकर ◌ीय
खारे जी इतर
पथं
यी
चां
◌े वडा:◌्मय
मधʊगु नी मर ठा ◌ी व
डाʄ
चा
◌ाइ ितह
सा भ गा
-2
मधʊगु नी मर ठा ◌ी व
डाʄ
चा
◌ाइ ितह
सा भ गा
-2
मधʊगु नी मर ठा ◌ी व
डाʄ
चा
◌ाइ ितह
सा भ गा
-2
मधʊगु नी मरठा ◌ी व
डाʄ
चा
◌ाइ ितह
सा भ गा
-2 िहदं ◌ू धमरा ţे जी इतर ध िमरय् नां ◌ी
मधʊगु नी मरठा ◌ी व
डाʄ
चा
◌ाइ ितह
सा भ गा
-2
मधʊगु नी मर ठा ◌ी व
डाʄ
चा
◌ाइ ितह
सा भ गा
-२िहदं ◌ू धमरा ţे जी इतर ध िमरय् नां ◌ी केलले ◌ीव ङाʄ िन िमरत् ◌ी- २ मधʊगु नी मर ठा ◌ी वडाʄ चा ◌ाइ ितह सा भ गा-२ • िहदं ◌ू धमरा ţे जी इतर ध िमरय् नां ◌ी केलले ◌ीव ङाʄ िनिमरत् ◌ी- २ मधʊगु नी मर ठा ◌ी व डाʄ चा ◌ाइ ितह सा भ गा-२ िहदं ◌ू धमरा ţे जी इतर धिमरय् नां ◌ी केलले ◌ीव ङाʄ िन िमरत् ◌ी- २
मधʊगु नी मर ठा ◌ी व
डाʄ
चा
◌ाइ ितह
सा भगा
-२ •
मधʊगु नी मर ठा ◌ी व
डाʄ
चा
◌ाइ ितह
सा भ गा
-२
मधʊगु नी मर ठा ◌ी व
डाʄ
चा
◌ाइ ितह
सा भ गा
-२ • बखर गदय् चा ◌ीसव्?प व िशै?य् ◌े मधʊगु नी मर ठा ◌ी व डाʄ चा ◌ाइितह सा भ गा-२ बखर गदय् चा ◌ीसव्?प व िशै?य् ◌े मधʊगु नी मर ठा ◌ी व डाʄ चा ◌ाइ ितह साभ गा-२ बखर गदय् चा ◌ीसव्?प व िशै?य् ◌े
मधʊगु नी मर ठा ◌ी व
डाʄ
चा
◌ाइ ितह
सा भ गा
-२
मधʊगु नी मर ठा ◌ी व
डाʄ
चा
◌ाइ ितह
सा भ गा
-२ बखर क लाखडं व पकŊ रा मधʊगु नीमर ठा ◌ी व डाʄ चा ◌ाइ ितह सा भ गा-२ बखर क लाखडं व पकŊ रा मधʊगु नी मर ठा ◌ी वडाʄ चा ◌ाइ ितह सा भ गा-२ बखर क लाखडं व पकŊ रा मधʊगु नी मर ठा ◌ी व डाʄ चा ◌ाइितह सा भ गा-२ बखर क लाखडं व पकŊ रा मधʊगु नी मर ठा ◌ी व डाʄ चा ◌ाइ ितह सा भ गा-२बखर क लाखडं व पकŊ रा मधʊगु नी मर ठा ◌ी व डाʄ चा ◌ाइ ितह सा भ गा-२ बखर क लाखडंव पकŊ रा मधʊगु नी मर ठा ◌ी व डाʄ चा ◌ाइ ितह सा भ गा-२ बखर क लाखडं व पकŊ रामधʊगु नी मर ठा ◌ी व डाʄ चा ◌ाइ ितह सा भ गा-२ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 1415 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 3738 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 6061 62 63 64 65 66 67 68munotes.in