156-TYBA-SEM-5-Paper-7-Concepts-in-Political-Sociology______-________________-_______

Page 1

1 १
राजकीय समाजशास्त्र
घटक रचना
. 8वĥĶे.
. प्सतवनथा.
. ववf्य वववेचन.
.४ रथाजकì्य समथाजशथास्त्र अ्ª व Ó्यथा´्यथा.
. रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचे सवरूप
. रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचथा अË्यथास ववf्य
. रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचे ŀĶीकोन.
... वेबरचथा ŀĶीकोन
.. मथा³सªवथादी ŀĶीकोन
.. वतªनवथादी ŀवĶकोन.
.८ सथारथांश
.९ आपली प्गती तपथासथा
.० अवVक वथाचनथासथाठी 8प्युक्त संदभª úं् सूची
१.१ 8त्ĥĶे:
रथाजकì्य समथाजशथास्त्र ्यथा GNकथाचथा अË्यथास केÐ्यथानंतर पुQील बथाबी सपĶ होतील.
) रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचथा अ्ª व सवरूप आपÐ्यथालथा समजेल.
) रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचथा अË्यथास ववf्य ल±थात ्येईल
) रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा ŀवĶकोनथांचथा अË्यथास ल±थात Gेतथा ्येईल.
४) रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाची Ó्यथाĮी समजेल.
१.२ प्सतावना:
समथाजशथास्त्र हे मथानवी समथाज जीवनथाचथा अË्यथास करिथारे शथास्त्र आहे. Ìहिजेच मथानवथा¸्यथा
सथामथावजक संबंVथांचथा मथानवथा¸्यथा संसकpतीचथा अË्यथास करते. मथानवी वतªन हे समथाजशथास्त्रथा¸्यथा
अË्यथासथाचे प्मुE ±ेý आहे. समथाजशथास्त्र हे समथाज व Ó्यक्तì वतªनथाशी संबंवVत आहे. त्यथां¸्यथा
परसपर संबंVथांचथा अË्यथास समथाजशथास्त्र करते, तर रथाज्यशथास्त्र हे समथाजथा¸्यथा रथाजकì्य
±ेýथाचथाच Zक्त अË्यथास करते. आवि रथाजकì्य समथाजशथास्त्र ्यथा दोÆहéचथा अË्यथास करते. munotes.in

Page 2

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
2 ्ोड³्यथात रथाज्यशथास्त्र रथाजकì्य संGNनथांचथा अË्यथास करते, व त्यथाचे रथाजकì्य सपĶीकरि
देते. तर रथाजकì्य समथाजशथास्त्र रथाजकì्य प्ĳथांची मूळ, सथामथावजक रचनेत शोVÁ्यथाचथा प््यतन
करते. प्सतुत प्करिथामध्ये आपि रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचे सवरूप पथाहóन, नेमके त्यथामध्ये
कोित्यथा GNकथांचथा अË्यथास केलथा जथातो, हे समजून GेÁ्यथासथाठी रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचथा
अË्यथास ववf्य आवि Ó्यथाĮी बथाबत सववसतर सपĶीकरि पथाहिथार आहोत. तसेच रथाजकì्य
समथाजशथास्त्र ही शथाEथा कशी असते व त्यथाचथा ववकथास कसथा, होत गेलथा हे देEील अË्यथासिथार
आहोत.
१. त्वरय त्ववेचन:
्यथा अध्य्यन GNकथात तुÌही रथाजकì्य समथाजशथास्त्र Ìहिजे कथा्य, हे समजून Gेिथार आहथात.
त्यथामध्ये प्थामु´्यथाने रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचथा अ्ª समथाजशथास्त्रथाशी केलेÐ्यथा Ó्यथा´्यथानुसथार
समजून Gेिथार आहोत. त्यथाचबरोबर रथाजकì्य समथाजशथास्त्र ववf्यक वेगवेगळे ŀवĶकोन समजून
Gेिथार आहोत. रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथात नेम³्यथा कोिकोित्यथा बथाबéचथा अË्यथास केलथा जथातो
्यथाचे आकलन होÁ्यथासथाठी त्यथाचथा अË्यथास ववf्य व Ó्यथाĮी पथाहिथार आहोत. ्यथा प्करिथात
तीन 8पGNकथानुसथार रथाजकì्य समथाजशथास्त्र ववf्यक ŀवĶकोन सपĶ करÁ्यथात आलेले आहे.
१.४ राजकीय समाजशास्त्र अ््ष व Óया´या:
रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचथा अ्ª ववववV समथाजशथास्त्र²थांनी सथांगÁ्यथाचथा प््यतन केलथा आहे
त्यथामVील कथाही प्मुE Ó्यथा´्यथा पुQीलप्मथािे
>स.>म. लीपसेट:
"समथाज आवि रथाज्यÓ्यवस्था ्यथातील व सथामथावजक रचनथा आवि रथाजकì्य संस्था ्यथातील
परसपर संबंVथा¸्यथा अË्यथासथालथा रथाजकì्य समथाजशथास्त्र असे Ìहितथा ्येईल"
प्ा. >.के. मुखोपाधयाय:
"रथाजकì्य समथाजशथास्त्र Ìहिजे रथाज्यशथास्त्र व समथाजशथास्त्र ्यथांचे परसपरथांवर वैचथाåरक
अवभवसंचन असून त्यथात समथाजथाचथा रथाजकथारिथावर आवि रथाजकथारिथाचथा समथाजथावर होिथारथा
प्भथाव अË्यथासÁ्यथात ्येतो आवि रथाजकì्य त्थांकडे सथामथावजक संदभथाªतून पथाहÁ्यथात ्येते".
रश व अल्ॉZ:
"रथाजकì्य समथाजशथास्त्र Ìहिजे रथाजकथारि व समथाज रथाजकì्य व सथामथावजक रचनथा आवि
रथाजकì्य सथामथावजक वतªिूक ्यथातील संबंV अË्यथासिथारे शथास्त्र हो्य रथाजकì्य समथाजशथास्त्र
Ìहिजे समथाजशथास्त्र व रथाज्यशथास्त्र ्यथांनथा जोडिथारथा वसĦथांवतक पूल हो्य".
ससीमन:
"रथाजकì्य समस्यथासह हे रथाजकì्य गोĶéचथा >क सवतंý सथामथावजक GNक Ìहिून अË्यथास
करिथारे शथास्त्र आहे"
डा9Lे:
"समथाजशथास्त्रथा¸्यथा चyकNीत केलेलथा रथाजकì्य वतªिुकìचथा अË्यथास Ìहिजे रथाजकì्य
समथाजशथास्त्र हो्य". munotes.in

Page 3

रथाजकì्य समथाजशथास्त्र
3 वरील Ó्यथा´्यथावरून रथाजकì्य समथाजशथास्त्र Ìहिजे रथाजकì्य Gडथामोडéचे आवि स°था संबंVथाचे
समथाजथातील संबंवVत पथा्यथाभूत सथामथावजक संबंV आवि प्वø्यथां¸्यथा आVथारे ववĴेfि व
आकलन हो्य. रथाज्यशथास्त्र रथाजकì्य GNनथांचथा अË्यथास करते व त्यथाचे रथाजकì्य सपĶीकरि
देते. तर रथाजकì्य समथाजशथास्त्र रथाजकì्य प्ĳथांची मूळ सथामथावजक रचनेत शोVÁ्यथाचथा प््यतन
करते. रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचे सवरूप अवVक Ó्यथापक आहे मथाý रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा
संदभथाªत अË्यथासøमथात >क वथा³्यतथा नथाही त्यथांनी मथांडलेÐ्यथा मतथांमध्ये ववरोVथाभथास आहे.
रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचे वेगळेपि सपĶ करतथानथा ब¤डीकस व वलपसेN हे 'वद वZÐड @Z
सोवश्यॉलॉजी' ्यथा पुसतकथात वलवहतथात कì, "रथाज्यशथास्त्र अË्यथासथाची सुŁवथात रथाज्यथापथासून
करते व त्यथाचथा रथाज्यथावर कथा्य पåरिथाम होतो 6्प्य«त ्येते तर रथाजकì्य समथाजशथास्त्र हे
समथाजथापथासून अË्यथासथालथा सुŁवथात करते व त्यथाचथा रथाज्यथावर कथा्य पåरिथाम होतो 6्प्य«त ते
पोहोचते". ्ोड³्यथात, रथाजकì्य समथाजशथास्त्र रथाज्यथाचथा सवतंýपिे अË्यथास करत नथाही तर
समथाजथा¸्यथा संदभथाªत रथाज्यथाचथा अË्यथास करते असेही मत वलपसेN ्यथांनी Ó्यक्त केले आहे.
१. राजकीय समाजशास्त्राचे सवłप:
रथाज्यशथास्त्र समथाजशथास्त्रथाचथा >क भथाग आहे. शै±विक ŀĶz्यथा तो ववf्य सवतंýपिे ववकवसत
Lथालेलथा आहे. समथाजशथास्त्रथामुळे रथाज्यशथास्त्रथाचथा अË्यथास मोठz्यथा प्मथािथावर ववकवसत Lथालेलथा
आहे. कथालª मथा³सª, मr³स वेबर, मोसकथा ्यथा समस्यथास्त्र²थांनी रथाजकì्य अË्यथासकथांनथा प्भथाववत
केले.'रथाजकì्य समथाजशथास्त्र' हथा >क नवीन अË्यथास ववf्य 8द्यथालथा ्येत गेलथा. रथाज्यथाचथा ववचथार
करिथारे रथाज्यशथास्त्र, व समथाजथाचथा ववचथार करिथारे समथाजशथास्त्र, ्यथा दोÆहéचथा >कवýत ववचथार
करिथारे रथाजकì्य समथाजशथास्त्र, असे सथामथाÆ्य ŀवĶकोनथातून त्यथाचे सपĶीकरि देतथा
्येईल.प्थाचीन कथाळी रथाज्य आवि समथाज ्यथात Zरक केलथा जथात नसे. मध्य्युगथात प्थादेवशक
सथावªभyमतव, रथाज्यस°था अवसततवथात आली. त्यथानुसथार Vमª, वंश, जÆम ्यथा गोĶéनथा सथामथावजक
>कथातमतेचथा आVथार समजू लथागले. रथाज्यथाबथाबत ववववV ववचथार मथांडले गेले. त्यथामध्ये प्थामु´्यथाने
रथाज्यथाबथाबत आदशªवथादी भूवमकथा ही वेगळी मथांडिी, तर रथाज्यच नको असे आरथाज्यवथादी Ìहिू
लथागले. रथाज्य Ìहिजे भथांडवलदथारथांचे बवNक असे मथा³सª ्यथांनी मत मथांडले. रथाज्य आवि समथाज
्यथा सवतंý गोĶी असून, रथाज्यथावशवथा्य समथाज अवसततवथात रथाहó शकेल. अशी भूवमकथा कथालª
मथा³सª आवि आरथाज्यवथादी ववचथारवंतथांनी मथांडली. तर Óहथान सNीन आवि मr³स वेबर ्यथां¸्यथा
ववचथारथातूनही रथाज्य आवि समथाज ्यथा दोन वभÆन गोĶी असÐ्यथाचे सपĶ केले गेले आहे. कथाहéनी
दोÆहीतील Zरक सथांवगतलथा. तर कथाहéनी त्यथातील परसपरथावलंवबतव सथांवगतले. परंतु हळूहळू
रथाजकì्य GNनथा आवि रथाजकì्य संस्था ्यथामथागील आश्य अË्यथासथाकथां¸्यथा ल±थात ्ये9
लथागलथा. आVुवनक कथाळथात रथाज्य आवि समथाज ्यथातील भेद सपĶ Lथाले आहे. रथाज्य व समथाज
्यथातील GNक संस्था, Ó्यक्तì, Ó्यक्तìचथा समथाजथावरील प्भथाव, समथाजथाचथा Ó्यक्तìवरील प्भथाव,
त्यथांचे सथामथावजक संबंV, त्यथां¸्यथा वनमथाªि होिथाö्यथा अंतरवø्यथा ्यथातून नवीन ²थान शथाEेची गरज
भथासू लथागली.
रथाजकì्य संस्था, रथाजकì्य Ó्यवस्था, रथाजकì्य नेतथा वगैरे ज्यथा पĦतीने कथाम करतथात, ते कसे
आहे हे दथाEववÁ्यथाचे कथाम समथाजशथास्त्र करते. समथाजशथास्त्र रथाज्यशथास्त्रथालथा अË्यथास
करÁ्यथासथाठी आवÔ्यक ती सथामथावजक वस्ती व वत¸्यथा सवरूपथाची मथावहती देते.
रथाज्यशथास्त्रथा¸्यथा अË्यथासकथांनथा समथाजशथास्त्रथाचथा मोठथा 8प्योग होतो. कथारि समथाजशथास्त्र त्यथांनथा
समथाजथा¸्यथा वतªनथाची, वp°éची मथावहती पुरववते. ज्यथाप्मथािे रथाजकì्य संस्थां¸्यथा अंतरंगथाचथा व munotes.in

Page 4

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
4 त्यथां¸्यथा वतªिुकì मथागील सथामथावजक संदभथाªचथा अË्यथास महßवथाचथा मथानलथा जथा9 लथागलथा.
त्यथाप्मथािे Ó्यक्तì¸्यथा रथाजकì्य वतªिुकìचथा अË्यथासही समथाजशथास्त्र² महतवथाचथा मथानू लथागले.
मथानवथा¸्यथा सथामथावजक संबंVथां¸्यथा मथागे Ó्यक्तì व समथाज आVथारभूत असतथात. ही नवीन जथािीव
वनमथाªि Lथाली.
्ोड³्यथात रथाजकì्य रचनथा वकंवथा संGNनथा आवि त्यथामVील वकंवथा, त्यथावर प्भथाव Nथाकिथारे
सथामथावजक GNक ्यथातील परसपर संबंVथाची जी जथािीव वनमथाªि Lथाली त्यथातूनच रथाजकì्य
समथाजशथास्त्र पुQे ववकवसत होत गेलं.
१. राजकीय समाजशास्त्राचा अभयास त्वरय
रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथात जो अË्यथास अवभप्ेत आहे, त्यथानुसथार त्यथाचथा अË्यथास ववf्य अवVक
सपĶ होईल, आशथा कथाही महßवथा¸्यथा मुदzद्थांचे सपĶीकरि पुQीलप्मथािे.
१) राºय व समाज यांचया अभयासावर भर:
रथाजकì्य समथाजशथास्त्र, रथाज्य आवि समथाज दोÆही गोĶéचथा >कवýत Ìहिजे त्यथां¸्यथा
परसपर संबंVथांचथा, ्यथां¸्यथा पåरिथामथांचथा अË्यथास करते.्यथाबथाबत ब¤वड³स व वलपसेN
Ìहितथात कì, रथाज्यशथास्त्रथात रथाज्यथाचथा व रथाज्यथावर होिथाö्यथा पåरिथामथांचथा अË्यथास
करÁ्यथात ्येतो, परंतु 6्े रथाजकì्य समथाजशथास्त्र, समथाजथाचथा अË्यथास करून त्यथाचथा
रथाज्यथावर कथा्य पåरिथाम हो9 शकतो हे वनदशªनथास आिून देते.
२) राजकीय संस्ा व 6तर संस्ांचा अभयास:
मथानवी जीवनथामध्ये ववववV प्कथार¸्यथा सथामथावजक संस्था आहेत,अ्ªसंस्था,
रथाज्यसंस्था, वश±ि संस्था, कुNुंब संस्था, वववथाह संस्था, अशथा ववववV सथामथावजक
संस्था आहेत. त्यथापैकì रथाजकì्य संस्था ही >क संस्था आहे. लीपसेN Ìहितथात कì,
रथाज्य व समथाज असथा Zरक करून कोिथाचे महßव वकंवथा, वचªसव मोठे हे सथांगिे चुकìचे
आहे.कथारि Ó्यक्तìसथाठी वकंबहòनथा समथाजथासथाठी सवª सथामथावजक संस्था ्यथा परसपरथांनथा
पूरक आहेत. परसपरथांशी संबंवVत >कमेकथावर अवलंबून आहेत. आवि रथाजकì्य संस्था
तर सथामथावजक संस्थां¸्यथा वरचे कवच आहे. त्यथामुळे सवªसथामथावजक संस्थांचे संबंV हथा
समथाजशथास्त्रथाचथा अË्यथास ववf्य आहे. आवि रथाजकì्य संस्था व 6तर सथामथावजक संस्था
हथा रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचथा अË्यथास ववf्य आहे.
) सत्ा वाटप व सत्ाकाय्षवाहीचा अभयास:
रथाजकì्य समथाजशथास्त्र ही केवळ समथाजशथास्त्र ची शथाEथा नथाही, वकंवथा केवळ
रथाज्यशथास्त्रथाची ही शथाEथा नथाही, असे मत मथांडले गेले. अ्थाªत रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचथा
अË्यथास ववf्य रथाज्यशथास्त्री्यच असतो. कथारि रथाज्यथाप्मथािे रथाजकì्य समथाजशथास्त्र
स°थावथाNप व स°था कथा्यªवथाहीचथा अË्यथास करते. मथाý असे करत असतथानथा सथामथावजक
संदभथाªचथा ववचथार करूनच कथा्यª केले जथाते.
munotes.in

Page 5

रथाजकì्य समथाजशथास्त्र
5 ४) संघटनांचया Cपचाåरक व अनौपचाåरक अशा दोनही त्वभागांचा अभयास:
रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचथा अË्यथास ववf्य हथा संGNनथां¸्यथा औपचथाåरक व अनyपचथाåरक
अशथा दोÆही ववभथागथांचथा आहे. शथासन, नोकरशथाही, वववVÓ्यवस्था, वहतसंबंVी गN,
मतदथार ्यथा सवथा«शी संबंवVत अË्यथास औपचथाåरक व अनyपचथाåरक åरत्यथा केलथा जथातो.
व हथा अË्यथास संGNनथातमक ŀवĶकोनथाचथा असतो.
्ोड³्यथात, रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचथा मु´्य 8ĥेश हथा सथामथावजक, मनोवव²थावनक व
आव्ªक ±ेýथाशी संबंवVत अशी पåरवस्ती वनमथाªि करने आहे कì, ज्यथामुळे रथाजकì्य
लोकशथाही भ³कम होईल. रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचथा मु´्य 8ĥेश हथा, रथाजकì्य
Ó्यवस्ेतील स्ै्यª कोित्यथा गोĶीमुळे वNकून रथाहते, वकंवथा कोित्यथा गोĶéमुळे Vो³्यथात
्येते, ्यथाचथा देEील अË्यथास रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथात केलथा जथातो. स°था, अवVकथार व
प्भथाव ्यथामथागे कोिते सथामथावजक आVथार असतथात. सनदशीरåरत्यथा ही Ó्यवस्े¸्यथा
वस्रतेसथाठी कशी महßवथाची असते, ्यथाचथाही अË्यथास केलथा जथातो. Ìहिजेच रथाजकì्य
वतªिुकìतील गुंतथागुंत समजून GेÁ्यथा¸्यथा ŀĶीने रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचथा अË्यथास
वनवĲत 8प्योगी पडतो.
१.) राजकीय समाजशास्त्राच े ŀत्Ķकोन:
समथाजशथास्त्र हे सथामथावजक Gडथामोडéचथा अË्यथास करीत असÐ्यथामुळे, रथाजकì्य संस्था
आवि त्यथामथागील सथामथावजक आश्य अË्यथासÁ्यथासथाठी , रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाची
वनवमªती Lथाली. आVुवनक कथाळथामध्ये जगथाची वथाQती लोकसं´्यथा, लोकशथाहीचथा
ववकथास 6त्यथादी कथारिथांमुळे जगथातील संपूिª देशथांमध्ये वनवडिुकथा, रथाजकì्य प±,
प्चथार मोवहमथा, प्वतवनवVक संस्था ्यथांचे महßव वथाQत आहे. वै²थावनक ववकथास आवि
औद्ोवगक प्गती ्यथामुळे लोकथांनथा åरकथामथा वेळ आज मोठz्यथा प्मथािथात वमळू लथागलथा
आहे. वश±िथा¸्यथा आवि दळिवळिथा¸्यथा सो्यीसुववVथात LपथाNz्यथाने वथाQ Lथाली.
दळिवळिथा¸्यथा øथांतीमुळे लोकथांनथा ववववV ±ेýथातील मथावहती GरबसÐ्यथा वमळू लथागली.
्यथा जथािीव जथागpतीमुळे लोकथांचथा शथासनथाकडे, सवत3कडे आवि समथाजथाकडे बGÁ्यथाचथा
ŀवĶकोन बदललथा. ²थानथा¸्यथा नव-नवीन सीमथा वनमथाªि LथाÐ्यथामुळे नव-नवीन ववचथार
ŀवĶकोनथाचथा 8गम Lथालथा. वथाQत्यथा दळिवळिथामुळे प्थादेवशक अलगपिथा संपुĶथात
्ये9न रथाÕůÓ्यथापी आवि आंतररथाÕůी्य सवरूपथा¸्यथा जथािीवथा वनमथाªि LथाÐ्यथा. त्यथामुळे
रथाज्यशथास्त्र²थांनथा आवि समथाजशथास्त्र²थांनथा नव-नवीन अË्यथास ववf्य वमळू लथागली.
बदललेÐ्यथा वकंवथा बदलत चथाललेÐ्यथा भyवतक पåरवस्तीचे समथाज Ó्यवस्ेवर Lथालेले,
पåरिथाम अË्यथासÁ्यथाचे कथा्यª सं´्यथाशथास्त्र, रथाज्यशथास्त्र, 6वतहथास, अ्ªशथास्त्र,
मथानसशथास्त्र व समथाजशथास्त्र ्यथा अË्यथासथाकथांनी केले. रथाज्यशथास्त्रथाने ्यथाबथाबतीत
प्थामु´्यथाने समथाजशथास्त्र, मथानसशथास्त्र व सं´्यथाशथास्त्र ्यथांची मदत Gेतली. व त्यथां¸्यथा
अË्यथास पĦती आवि ŀवĶकोन ्यथांचे ्योµ्य व आवÔ्यक ते्े अनुकरि करून, नव-
नवीन आचरि पĦतीचे अवलोकन व ववĴेfि करÁ्यथास सुŁवथात केली. व त्यथामVून
रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथात समथाजथातील ववववV ŀवĶकोनथाचथा अË्यथास केलथा जथा9
लथागलथा. 8दथाहरिथा्ª वेबरचथा ŀवĶकोन, मथा³सªवथादी ŀवĶकोन, वतªनवथादी ŀवĶकोन,
सथामथावजक Ó्यवस्था ŀवĶकोन 6त्यथादी. munotes.in

Page 6

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
6 ्यथा पैकì ्यथा प्करिथात आपि Eथालील तीन ŀवĶकोन अË्यथासिथार आहोत.
. वेबर चथा ŀवĶकोन
. मथा³सªवथादी ŀवĶकोन
. वतªनवथादी ŀवĶकोन
.. वेबरचा ŀत्Ķकोन:
८४ ते ९० हथा मr³सवेबरचथा कथालथावVी होतथा. मr³सचे बथालपि जमªनीत गेले. त्यथाचे
वश±ि वहंडलबगª कोवNंग जेन आवि बवलªन ववद्थापीठथांमध्ये Lथाले. त्यथांने कथा्यद्थाचथा अË्यथास
केलथा. त्यथाचबरोबर 6वतहथास, अ्ªशथास्त्र, तßव²थान 6त्यथादी ववf्यथात देEील तो पथारंगत होतथा.
त्यथानंतर तो अ्ªशथास्त्रथाचथा प्थाध्यथापक Ìहिून कथाम करू लथागलथा. मr³सवेबर हथा रथाजस°थावथादी,
8दथारमतवथादी होतथा. तरीही तो जनतेबĥल वनरथाशथावथादी होतथा. त्यथाने वै्यवक्तक नेतpतवथाचथा
पुरसकथार केलेलथा होतथा. मr³सवेबरने ?वतहथावसक ²थान आवि समथाजशथास्त्री्य अनुभव ्यथांचथा
मध्य गथाठÁ्यथाचथा प््यतन केलथा आहे. मr³सवेबर वर कथालª मथा³सª¸्यथा ववचथारथांचथा प्भथाव आहे.
सवª वसĦथांतथाचे प्वतपथादन हे संपूिª समथाजथालथा ववचथारथात Gे9न केलेले असÐ्यथामुळे, सथामथावजक
8तøथांती¸्यथा वसĦथांतथालथा आवि 8प्योवगतथा वथादथालथा वेबरचथा ववरोV होतथा. वेबरनी
समथाजशथास्त्री्य ववĴेfिथात महßवथाचथा GNक Ìहिून Ó्यवक्तगत कpतीलथा महßव वदले आहे. तसेच
Ó्यथावहथाåरक आवि अË्यथास पĦती¸्यथा आVथारथावर 8प्योवगतथा वथादथालथा ववरोV केलथा. मथा³सª,
मथा³सªवथादी, 8प्योवगतथावथादी आवि 6वतहथासवथादी ŀवĶकोनथांनथा वेबरचथा प्मुE ववरोV
मूÐ्यववरवहत समथाजशथास्त्र वनमथाªि करÁ्यथा¸्यथा ŀवĶकोनथातून होतथा.
समाजशास्त्राचा अभयास:
समथाजशथास्त्रथा¸्यथा अË्यथासथात ववववV सथामथावजक कpतीलथा वेबर प्थाVथाÆ्य देतो. त्यथा¸्यथामते
सथामथावजक कpती¸्यथा सपĶीकरिथातून वतचथा बोV करून Gेिथारे, आवि त्यथा आVथारे त्यथा कpतीची
वदशथा आवि पåरिथाम समजून GेÁ्यथास मदत करÁ्यथाचथा प््यतन करिथारे शथास्त्र Ìहिजे
समथाजशथास्त्र हो्य. समथाजशथास्त्रथालथा शथास्त्र बनववÁ्यथासथाठी त्यथांने Eथालील बथाबी सथांवगतÐ्यथा
आहेत.
क) वेगवेगÑ्यथा सथांसकpवतक ततवथातील आंतरवø्यथांचे शथास्त्रशुĦ वववेचन.
E) मूÐ्यववरवहत ववĴेfिथावर भर देिे.
ग) Ó्यक्तì¸्यथा सथामथावजक जीवनथातील मूलभूत प्वø्यथा मVील GNनथाøमथांचथा आवि त्यथा
Gडिथाö्यथा वø्यथांचथा सकथारि अË्यथास करिे.
G) आदशª ववरवहत आVथारथावर मथानवी संबंVथां¸्यथा ?वतहथावसक ववकथासथातील गोĶéचथा
अË्यथास करिे.
च) समथाजथात 'कथा्य असथावे' ्यथा गोĶीचथा ववचथार करू न्ये. तर 'कथा्य आहे' ्यथावर ल± द्थावे.
समथाज ववf्यक शथास्त्रथांमध्ये शथास्त्रशुĦ पĦतéचथा वथापर सुरू करÁ्यथाचे सवª ®े्य मr³स
वेबरलथाच वदले जथाते. वव²थानथातील अË्यथास पĦतीचथा 8प्योग सथामथावजक ततवे आवि
प्वø्यथां¸्यथा अË्यथासथात करतथा ्ये9 शकतो. असे वेबरने सथांवगतले आहे. munotes.in

Page 7

रथाजकì्य समथाजशथास्त्र
7 सामात्जक त्क्रया
सथामथावजक कpतीमध्ये मथानवथा¸्यथा वतªिुकìचथा अंतभथाªव होतो. कpती करिथाö्यथा Ó्यक्तéनथा वकंवथा
समूहथांनथा Ó्यवक्तश3 शÊदथाचथा अ्ª अवभप्ेत असतो. त्यथामुळे 6तर Ó्यक्तé¸्यथा वतुªनूकìची दEल
Gेतली जथाते. आवि कpतीलथा >क प्कथारचे वववशĶ वळि वमळते. प्त्येक कpती सथामथावजक
असतेच असे नथाही. तर कथाही असथामथावजक ही असू शकतथात.
वेबर¸्यथा मते, Zक्त अनुकरिथातून LथालेÐ्यथा वø्यथा सथामथावजक ठरत नथाहीत. त्यथाकåरतथा
सथामथावजक øì्यथांचे Eथालील चथार प्कथार पडलेले आहेत.
क) प्भथावथातमक :ही सथामथावजक वø्यथा Ó्यक्तé¸्यथा भथावनथांवर आVथाåरत असते.
E) तकª्युक्त: वववशĶ 8वĥĶथांसथाठी ववचथारपूवªक केलेली वø्यथा.
ग) पथारंपथाåरक: ्यथा सथामथावजक वø्यथा ŁQी, चथावलरीती परंपरथातून सवीकथारÐ्यथा जथातथात.
G) मूÐ्यमथापनथातमक:
ही सथामथावजक वø्यथा Vथावमªक, नैवतक, कलथातमक आVथारथावर अवलंबून असते. आवि
कोित्यथाही तकª्युक्त कथारिथांवशवथा्य हो9 शकते.
मr³स वेबरची बौत्Ħक भूत्मका:
मr³स वेबर ने शथासकì्य ्यंýिेचे जे ववĴेfि केले. त्यथात शथासन आवि समथाज ्यथात Zरक
केलथा. त्यथा¸्यथामते समथाजथात सवत3चथा सवथा्ª सथाVÁ्यथासथाठी Ó्यक्तì समूह वनमथाªि करतथात. व
त्यथात वहतसंबंV वनमथाªि होत असतथात. ्यथा समूहथांचथा स°े¸्यथा ववतरिथावर पåरिथाम होतो. परंतु
नोकरशथाही¸्यथा ववकथासथावर त्यथांचथा पåरिथाम होत नथाही. मथाý शथासनथा¸्यथा अवसततवथामुळे
वहतसंबंVथांचे >कýीकरि होते, असेही नथाही. मr³स वेबर चथा हथा ŀवĶकोन तीन वेगवेगÑ्यथा परंतु
परसपर संबंवVत ववचथार प्भथावथातून वनमथाªि Lथालेलथा आहे.
ते Ìहिजे,
क) ्यथा ववचथारथानुसथार समथाज ही शथासनथाची वनवमªती आहे वकंवथा, त्यथाचे >क अंग आहे.
मrवक्यथाÓहेली, मॉंNेस³्यू व हेगेल हे ्यथा ववचथारथाचे प्िेते असून, ्यथा ववचथार प्िथालीचथा
शथासनथा¸्यथा सवतंý कpती करÁ्यथा¸्यथा ±मतेवर ववĵथास होतथा. मr³सवेबर¸्यथा मते, शथासक
व अवVकथारी हे लोकथां¸्यथा भथावनथा अपे±था आवि पåरवस्ती ल±थात Gे9न, सथामथावजक
संबंVथांनथा वळि देत असतथात. ्यथा ववचथारप्िथालीत ून प्भुतवथावर गुंतथागुंतीची सथामथावजक
रचनथा Ìहिून वदलेलथा भर वनमथाªि Lथालेलथा आहे. ही संरचनथा सथामथावजक संबंV व आदशª
ववf्यक कÐपनथा तसेच वैV अशथा बळथाचथा वथापर ्यथावर आVथाåरत असते.
E) दुसरथा ŀवĶकोन हथा Ó्यथा ८ Ó्यथा शतकथांमध्ये प्चवलत होतथा. ÓहथाÐNे्यर, स¤N
सथा्यमन व मथा³सª ्यथांनी ्यथा ववचथारथांचथा प्सथार केलथा. ्यथा ववचथारथांमध्ये मथानवी
समथाजथा¸्यथा प्गतीलथा सरकथार (political system) हथा अड्ळथा असÐ्यथाचे मथानले
जथाते. munotes.in

Page 8

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
8 ही ववचथारसरिी 8दथारमतवथादथालथा जवळची आहे.आव्ªक आवि सथामथावजक 8पसंरचनथा ्यथां¸्यथा
अË्यथासथामुळे शथासन Ó्यवस्था समजथावून Gेतथा ्येते. ्यथा ववचथारवंतथांनी रथाजकì्य संस्थांनथा
अवलंवबत चल असे मथानले. ्यथा ववचथार प्िथालीमध्ये सथामथावजक व आव्ªक GNकथांचे त्यथांनथा
प्था्वमक संच Ìहिून ववĴेfि केले. त्यथातून समथाजथाचे स्ै्यª कशथावर अवलंबून आहे ्यथाचथा
प°था लथागू शकेल. असथा त्यथांचथा ववĵथास होतथा. मr³सवेबर सथामथावजक GNकथांची प्था्वमक >कक
Ìहिून त्यथावर आVथाåरत ववĴेfि मथाÆ्य करतो. परंतु समथाजशथास्त्री्य, मथानसशथास्त्री्य
ववĴेfिथात त्यथांचे परसपरथात सपĶीकरि करिे त्यथालथा पNले नथाही. त्यथांने आपले ल± GNनेचथा
वनवथाªवचत अ्ª लथावÁ्यथावर क¤वþत केले. अशथा रीतीने त्यथाने कथा्यद्थाचथा आVथार Gेतलथा. ्यथा
ŀवĶकोनथाचे ल± Ó्यक्तì, GNनेचथा व सवत3¸्यथा वतªनथाचथा कथा्य अ्ª लथावते ्यथाकडे असते. अशथा
वनवथाªचनथातमक अ्थाªचे ववĴेfि करतथानथा वेबर >कìकडे समथान वहतसंबंVथातून वनमथाªि Lथालेले
संबंV व दुसरीकडे Æ्यथा्य, औपचथाåरक संGNन, Ó्यवस्था ्यथावरील सवªसथामथाÆ्य ववĵशथातून
वनमथाªि Lथालेले सथामथावजक संबंV ्यथात Zरक करतो. अशथाप्कथारे समथाज आवि रथाज्यसंस्था
्यथांनथा अंशत3 सवतंý ववचथारथांची कpती±ेý मथानिथारे ववĴेfिथालथा वेबरने वतªनथातमक पथा्यथा Gथालून
वदलथा.
वतªमथान वस्तीत शथासन आवि समथाज हे परसपरथावलंबी बनलेले आहे. Ó्यथा शतकथापथासून
शथासन 8मरथावशथाहीकड ून लोकशथाही पĦतीकडे वळत आहे. तसेच समथाज आवि शथासन
्यथां¸्यथातील Zथारकतीचे अनेक ąोत आहेत. परंतु हेगेल¸्यथा तßव²थानथात व 8प्युक्ततथावथादी
लेEनथात ्यथा Zथारकतीचथा 8गम आहे. हेगेलने अ्ªशथास्त्र²थांची प्त्य±थानुसथार प्वतमथा व
बथाजथारपेठेचे मूÐ्यमथापन ्यथांचथा सवीकथार केलथा. परंतु त्यथात त्यथालथा अडचि वदसली. ती Ìहिजे
सुब°ेचथा अभथाव व सथाVनसंप°ी¸्यथा म्यथाªदी पलीकडे वथाQलेली लोकसं´्यथा हो्य. त्यथामुळे
त्यथालथा ्यथातून वनमथाªि होिथाö्यथा पåरवस्तीत सरकथारी हसत±ेप सपpहनी्य वथाNतो. वकंवथा
आवÔ्यक वथाNतो. त्यथा¸्यथामते "सुसंGवNत सरकथार व सव्यं वन्यंवýत मुक्त बथाजथारपेठेचे
अवसततव हे शेवNी लोकथां¸्यथा आतमवनष् प्वp°ीवरच अवलंबून असते" हेगल¸्यथा आदशª
समथाज Ó्यवस्ेत Ó्यक्तì व शथासन हे परसपरथांनथा आVथार देतथात.
१..२ मा³स्षवादी ŀĶीकोन:
कथालª मथा³सª ्यथा जमªन ववचथारवंतथाने सथामथावजक शथास्त्रथांचथा सूàम ववचथार केलथा होतथा. हेगेलचथा
'ववरोV ववकथास' सूýथांचथा अवलंब त्यथाने केलथा होतथा. भyवतक 6वतहथासथाची वथाNचथाल ही
वसतुवस्ती(्ेवसस), ववरोVी वस्ती(अ1Nी ्ेवसस) व पåरजत वस्ती(वसं्ेवसस) अशथा सूýथाने
ववकवसत होत असते, असे कथालª मथा³सª ने मथांडले. ्यथालथाच 'डथा्यलेव³Nकल मNेåर्यथावलLम'
वकंवथा ववरोV ववकथासवVĶीत भyवतक वथाद असे संबोVले जथाते. मथा³सª¸्यथा मते मथानवथा¸्यथा
?वतहथावसक ववकथासमथागील प्ेरक शक्तìचे रूपथांतर आव्ªक रचनथात होते. प्त्येक देशथा¸्यथा त्यथा
त्यथा कथाल¸्यथा सथामथावजक रथाजकì्य व वैVथावनक रचनथा मु´्यत3 आव्ªक Ó्यवस्ेवर आVथारलेले
असते. असे अनुमथान त्यथांनी कथाQले. रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा ŀĶीने कथालª मथा³सªचे ववचथार
पुQील प्मथािे सथांगतथा ्येतील.

munotes.in

Page 9

रथाजकì्य समथाजशथास्त्र
9 ) ववरोVथावशवथा्य ववकथास होत नथाही:भथांडवलदथार मजूर ्यथांचे संबंV ववरोVथाचेच
असÐ्यथामुळे वगª संGfª वनमथाªि Lथालथा. भथांडवलदथारी नĶ करÁ्यथासथाठी कथामगथारथांनथा
रथाजस°था हथाशील करÁ्यथाची प्ेरिथा बळथावली. शोfि रोवहत समथाजथाचे सवÈन रंगववले.
) रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा ŀĶीने मथा³सªने मथांडलेलथा मु´्य ववचथार Ìहिजे, सथामथावजक
शथास्त्रे परसपरथासंबंVी असतथात. ती सवतंý शथास्त्रे Ìहिून पåरपूिª असत नथाहीत. कथारि
समú मथानवी Ó्यवहथारथां¸्यथा ववववV पैलूंचथा >कवýत ववचथार करिे, रथाजकì्य
समथाजशथास्त्रथालथा अवभप्ेत असते.
) समथाजथातील >कथा भथागथातील दोf दूर करÁ्यथासथाठी दुसö्यथा भथागथातील सथाVनसथामúीचथा
8प्योग होत असथावथा. तसे करथावे लथागते. 8दथाहरिथा्ª वगª संGfª NथाळÁ्यथासथाठी
रथाजकì्य स°था हसतगत करथावी लथागते. आवि आव्ªक समतथा आिÁ्यथासथाठी रथाजकì्य
Ó्यवस्ेत øथांती Gडवून आिथावी लथागते.
मा³स्षवादी ŀत्Ķकोनाची अधययन पĦती:
रथाजकì्य पåरवतªनथाचथा अË्यथास तीन पथातÑ्यथांवर तीन वभÆन अध्य्यन पĦतीचथा अवलंब करून
केलथा जथा9 शकतो. अशी मथा³सªवथादी ŀवĶकोनथाची मथांडिी आहे. रथाजकì्य अÆवेfिथा¸्यथा तीन
पथातळ्यथां¸्यथा पĦतीशथास्त्री्य गरजथा वभÆन प्कथार¸्यथा आQळतथात. सवथाªत वरची पथातळी संपूिª
6वतहथास प्वø्येचथा वेV Gेते. कथारि मVली पथातळी रथाज्यÓ्यवस्े¸्यथा वववशĶ ?वतहथावसक
रथाज्यथावरच कथा्यथाªचथा शोV Gेते. आवि अनुभववनष् पĦतéचथा अवलंब करून वतलथा सूàम
पथातळीवर (मथा्यøो लेÓहल) रथाजकì्य वथासतव अË्यथासतथा ्येते.
वर¸्यथा पथातळीवरचे अध्य्यन करÁ्यथास ववचथार प्िथालीची सपĶ व ठथाम बैठक असिे आवÔ्यक
असते. मध्यम व वनÌनसतरी्य संशोVन ववचथार प्िथालीशी वततकथासथा सथा±थात संबंV असत
नथाही. मध्यम पथातळीवरील संशोVने, सथामथावजक प्वø्यथा मथागील सवªसथाVथारि कथा्यªकथारिथाचथा
व तकªसंगतीचथा शोV Gेतथात. तर अनुभववथादी संशोVन मु´्यतवे तÃ्यथांचे संकलन, सुबĦ
मथांडिी >वQेच करतथात. सथामथावजक, रथाजकì्य अध्य्यनथांमध्ये नवी संशोVन तंý, गविती
पĦत, संगिक तंý²थान, मथावहती वन्यंýि शथास्त्र वगैरेचे महßव वनववªवथाद आहे. तÃ्ये गोळथा
करून सथाठविे, रथाजकì्य Gडथामोडéशी संबंवVत तÃ्ये ततकथाळ व अचूकपिे 8पलÊV करिे,
6त्यथादी गोĶी त्यथामVून सथाध्य LथाÐ्यथा आहेत.
Ó्यवस्थापक ŀवĶकोन, सं´्यथाशथास्त्री्य पĦती, आश्य ववĴेfि, संसूचनथातमक ववĴेfि,
तyलवनक अË्यथास ही आVुवनक तंýे वनवĲत महतवथाचे आहेत. मथा³सªवथादी ŀवĶकोन त्यथांनथा
मुळीच त्यथाज्य समजत नथाही. Zक्त त्यथांची भूवमकथा >वQीच असते कì, ्यथा सवª पĦतीचथा
समúतेने व सथा±ेपथाने वथापर केलथा जथावथा. मथा³सªवथादी पĦतीशथास्त्रथाचथा व रथाजकथारिथा¸्यथा
भyवतकवथादी वसĦथांतथाचथा ववसर न हो9 देतथा ्यथा पĦती अवलंबÁ्यथात आिÐ्यथा
जथाÓ्यथात.समथाजथा¸्यथा वस्ती गतीचे सपĶीकरि वतªनवथादी व वतªनवथादो°र अË्यथासकथांनथा
जेवQे देतथा आले नथाही, तेवQे मथा³सªवथादथाने वदले आहे. सथामथावजक पåरवतªनथाचे गतीशथास्त्र व
वदशथादशªन ्यथा ŀवĶकोनथातून अË्यथासथाकथांनथा लथाभले आहे. त्यथामुळे मथानव समथाज व 6वतहथास
्यथांचथा अË्यथास करÁ्यथात ते सवō°म शथास्त्र ठरले आहे. ततकथालीन तÃ्यथां¸्यथा पलीकडे
जथाÁ्यथाची ±मतथा, ?वतहथावसक ŀĶी¸्यथा जोडीलथा सवÈन पथाहÁ्यथाचे VथाåरĶ आवि ती सवÈने munotes.in

Page 10

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
10 सथाकथार करÁ्यथासथाठी लथागिथारी दीGªकथालीन दूरŀĶी ही ्यथा ŀवĶकोनथाची वैवशĶz्ये आहेत.
मथा³सªवथादथालथा म्यथाªदथा कथाहीही असो, पि >क गोĶ वथादथातीत आहे कì हथा ŀवĶकोन 'शथास्त्री्य
असूनही मथानवतथावथादथाने पåरपूिª आहे. नÓहे, "नÓ्यथा मथािसथालथा जÆम देिथारी ती सथामथावजक
कुस आहे".
्ोड³्यथात, रथाज्य आवि समथाज ्यथा सवतंý गोĶी असून रथाज्य वशवथा्य समथाज अवसततवथात रथाहó
शकेल अशी भूवमकथा कथालª मथा³सª आवि अरथाज्यवथाद्थांनी Gेतली. कथालª मथा³सªचे रथाजकì्य
समथाजशथास्त्रथालथा व समथाजशथास्त्रथा¸्यथा रथाजकथारिथालथा मोठे ्योगदथान आहे. त्यथा¸्यथा मते
समथाजथातच Ó्यक्तì 6व¸Jत गोĶéची पूतªतथा करू शकतो. पि त्यथासथाठी रथाज्यथाची आवÔ्यकतथा
नथाही. रथाज्यथालथा मथा³सª 'false conciousness' Ìहितो. रथाज्यथाने Ó्यक्तìलथा गुलथामवगरी¸्यथा
बेडz्यथात अडकववले, त्यथास मुक्त केले नथाही. मथा³सª समथाजरचनेलथा महßव देतो समथाजरचनेत
Lथालेलथा बदल रथाज्यथात व त्यथा¸्यथा सवरूपथात बदल Gडवून आितो असे मथा³सªचे मत आहे.
१.. वत्षनवादी ŀत्Ķकोन:(Behavioral Approach)
वतªनवथादी ŀवĶकोनथालथा दुसö्यथा महथा्युĦथानंतर¸्यथा कथाळथात ववशेf महßव प्थाĮ Lथाले असले,
तरी ववसथाÓ्यथा शतकथा¸्यथा सुŁवथाती¸्यथा कथाळथातच त्यथाचथा 8द्य हो9 लथागलथा. úथाहम वथालथास
्यथांनी आपÐ्यथा 'Ļुमन नेचर 6न पॉवलवN³स' ्यथा úं्थात असे मत मथांडले आहे कì,
रथाजकथारिथातील मथानवी वतªनथाचथा ववचथार केÐ्यथासच रथाजकथारिथाचथा Eरथा अ्ª समजथावून Gेतथा
्ये9 शकेल. Ìहिून मथानवी वतªनथा¸्यथा संदभथाªत रथाज्यशथास्त्रथाचथा अË्यथास करÁ्यथात आलथा
पथावहजे ्यथाच सुमथारथास 6. स. ९०८ मध्ये @्ªर ब¤N ने 'the process of government'
्यथा úं्थात रथाजकì्य प्वø्यथांचथा अË्यथास करÁ्यथा¸्यथा आवÔ्यकतेवर भर वदलथा. त्यथानंतर अनेक
रथाज्य शथास्त्र²थांनी मथानवी वतªनथाचथा अË्यथास, रथाजकì्य प्वø्यथांचथा अË्यथास, तÃ्य संशोVन,
अनुभववनष्तथा, शथास्त्र शुĦतथा 6त्यथादी मुदzद्थांवर भर वदलथा. अशथा प्कथारे रथाज्यशथास्त्रथात
वतªनवथादी ्यथा नथावथाने BळEलथा जथािथारथा नवथा ŀवĶकोन 8द्यथास आलथा.
वतªनवथादी ŀवĶकोन रथाजकथारिथातील मथानवी वतªनथाचथा अË्यथास करÁ्यथाची गरज सपĶ करतो.
वनरवनरथाÑ्यथा पåरवस्तीत Ó्यक्तìचे वतªन कशथाप्कथारे होते. ्यथासंबंVीचे वन्यम प्स्थावपत
करÁ्यथाचथा प््यतन वतªनवथादी ŀवĶकोन करतो. 8°ेजन आवि प्वतसथाद ्यथा मथानवशथास्त्री्य
सूýथावर वतªनवथाद आVथाåरत असलथा तरी तथाåरक प्त्य±वथाद हथा आिEी >क वतªनवथादथाचथा
मूलभूत अVथार मथानलथा जथातो. Ìहिून रॉबNª Qथाल ्यथांनी असे ÌहNले आहे कì, "वतªनवथाद ही
बyवĦक असंतोfथाची चळवळ आहे". वतªनवथाद असे सथांगतो कì, मथानवी वतªनथाशी वनगवडत
अशी ववĴेfिथाचे कथाही मूलभूत GNक असतथात कì, ज्यथातून सथामथाजीकरि सथाध्य करिे श³्य
असते. शथासन संस्ेचथा संपूिª Ó्यवहथार मथानवथा¸्यथा वनरी±ि केलेÐ्यथा वकंवथा करतथा
्येÁ्यथासथार´्यथा वतªनथा¸्यथा संदभथाªत अË्यथासÁ्यथाचे ध्ये्य वतªनवथाद ठेवतो. तो नैसवगªक
शथास्त्रथा¸्यथा नमुÆ्यथावर मथानवी वतªन समजथावून GेÁ्यथाचथा, त्यथाचे सपĶीकरि करÁ्यथाचथा आवि
त्यथासंबंVी भववÕ्य क्न करÁ्यथाचथा प््यतन करतो.
वतªनवथादी ŀĶीकोनथाने >क अË्यथास ववf्य Ìहिून रथाज्यशथास्त्रथाची 8वĥĶे, Ó्यथाĮी, अध्य्यन
पĦती ्यथा वतÆही अंगथांनी Zेरचनथा करÁ्यथाचथा प््यतन केलथा आहे. रथाजकì्य Gडथामोडीचे जवळून
व सूàम वनरी±ि करिे आवि मथानसशथास्त्र, समथाजशथास्त्र, अ्ªशथास्त्र 6त्यथादी सथामथावजक
शथास्त्रथां¸्यथा वसĦथांत पĦती, वनÕकfª व ŀवĶकोन ्यथां¸्यथा जवळ रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथालथा Gे9न munotes.in

Page 11

रथाजकì्य समथाजशथास्त्र
11 जथािे, त्यथालथा अनुभववनष् असे समpĦ करिे, असे प््यतन वतªनवथादी अË्यथासकथांनी केलेले
आहेत. संपूिª शथासन Ó्यवहथार वनरीव±त वकंवथा, वनरी±िम्य मथानवी वतªनथा¸्यथा पåरभथाfेत मथांडिे
हे ß्यथांचे सथाध्य होते.
वत्षनवादी ŀत्Ķकोनाचा अ््ष:
वतªनवथादी ŀवĶकोनथा¸्यथा अ्थाªबथाबत सवª ववचथारवंतथांमध्ये >कमत नथाही. अनेक ववचथारवंतथांनी
्यथा ŀवĶकोनथालथा >क मनोवp°ी मथानले. तर कथाही ववचथारवंत ्यथास >क वनवĲत ववचथार, वसĦथांत
आवि कथा्यªपĦती मथानतथात.
्ोड³्यथात, ्यथा ŀवĶकोनथामध्ये अनुभव, Ó्यवहथार आवि मथानवसक अवभप्ेरिथा 6त्यथादी
सथामथावजक आवि मथानसशथास्त्री्य वसĦथांतथांचथा प््योग केलथा जथातो. तसेच त्यथास अनुभववथादथाचथा
प्यथाª्य समजले जथाते.
Óया´या:
अनेक ववचथारवंतथांनी वतªनवथादी ŀवĶकोनथा¸्यथा Ó्यथा´्यथा सथांवगतÐ्यथा आहेत. त्यथा पुQील प्मथािे
पथाहतथा ्येतथात.
) सायमन: "रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा अË्यथासथामध्ये प्शथासकì्य Ó्यवहथार हे Ó्यवहथार
मूलक वव²थानथाचे अंग आहे. त्यथामुळे रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा अË्यथासथामध्ये
Ó्यवक्तगत आवि सथामूवहक मथानवी Ó्यवहथारथाचथा वकंवथा वतªनथाचथा समथावेश Lथालथा पथावहजे".
) >म ³यू त्सलवी :
"वतªनवथादी ŀवĶकोन हथा नैसवगªक शथास्त्रथाने प्भथाववत आहे. ्यथा ŀवĶकोनथाची अशी
मथाÆ्यतथा आहे कì, सथामथावजक शथास्त्र आवि नैसवगªक शथास्त्रथात वन्यम आवि वसĦथांतथाची
वनवमªती करत असतथानथा, अनुभवथात ?वतहथावसक आVथार, सथांकेवतक ŀवĶकोन आवि
Ó्यवक्तगत अनुभवथालथा प्था्वमकतथा वदली जथाते".
) डेत्वड 6सटन:
"वतªनवथादी ववचथारसरिी ही संस्े¸्यथा वन्यवमत प्वø्येत सत्यथालथा महßव देते. कथारि
हथा ŀवĶकोन ववशुĦ वै²थावनक पĦतीचथा 8प्योग करतो. ±ेýी्य वनरी±ि, प््योगशथाळथा
तसेच सथामूवहक अध्य्यन 6त्यथादी वै²थावनक पĦतीचथा अवलंब केलथा जथातो. हथा ŀवĶकोन
पåरिथामकथारकत ेवर अवVक भर देतो. अ्थाªत सं´्ये¸्यथा आVथारथावर गिनथा केली जथाते.
अशथा प्कथारे >कथा ववf्यथाची दुसö्यथा ववf्यथासोबत >कìकरि, समÆव्य आवि सथामंजस्य
प्स्थावपत करÁ्यथाचथा प््यतन केलथा जथातो".
्ोड³्यथात मथानवथा¸्यथा >कंदर वतªनथाचथा 8दथा. Ó्यक्तìचथा रथाग, प्ेम, सहकथा्यª, संGfª 6त्यथादी
ववववV मथानवसक प्वp°ीचथा अË्यथास करिे हो्य.
वत्षनवादी अभयासाचया पĦती :
प्थामु´्यथाने वतªनवथादी अË्यथासथा¸्यथा मु´्यतवे दोन पĦती सथांवगतÐ्यथा जथातथात. munotes.in

Page 12

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
12 १) मथानसशथास्त्री्य पĦती:
मथानसशथास्त्री्य पĦतीने मथानवी Ó्यवहथार, मथानवी Ó्यवहथार वतªनथाचथा ववववV अंगथाने
अË्यथास करतथा ्येतो. Ó्यक्तì आवि समूहथाचे आपथापसथातील संबंV समजून Gे9न,
अनyपचथाåरक संबंVथाची जोपथासनथा करÁ्यथास मदत होते. आज Ó्यथावसथाव्यक आवि
औद्ोवगक संGNनथात अशथा संबंVथाचथा Zथार मोठथा लथाभ Lथालथा आहे.
२) पåरिथाम मथापन पĦती:
पåरिथाम मथापन पĦतीमध्ये तÃ्यथांचे आवि पåरिथामथांचे सथांव´्यकì पĦतीने मथापन केले
जथाते. अलीकडे वनवडिुकथांचे अंदथाज वतªवÁ्यथासथाठी ्यथा पĦतीचथा वथापर केलथा जथात
आहे. सथामथावजक ±ेýथात वकंवथा प्शथासनथात जनमत आजमथावÁ्यथासथाठी ही पĦत
महßवथाची ठरते.
्ोड³्यथात वतªनवथादथात मथानवी Ó्यवहथार, अनुभव, वतªन ्यथांनथाच महßव आहे, असे नथाही तर
ववववV मथानवी Ó्यवहथार ववववV पåरवस्तीत कसे बदलतथात ्यथाचथाही अË्यथास केलथा जथातो.
Ìहिजेच वतªनवथादथामुळे वैVथावनक सवरूपथाचे वनÕकfª कथाQÁ्यथास मदत होते. वतªनवथादी
ववचथारसरिीतून प्शथासकì्य प्वø्यथांचथा अË्यथास ्यथा गोĶीवर सथा्यमन अवVक भर देतथात. आज
सथा्यमनचथा हथा वतªनवथाद Ó्यवहथारवथाद बनलेलथा आहे.
वत्षनवादाचे तात्Âवक आधार त्कंवा गृहीते:
डेववड 6सNन ्यथांने वतªनवथादी ŀवĶकोनथाचथा पथा्यथा Gथातलथा,असे मथानले जथाते. त्यथांनी ्यथा
ŀवĶकोनथाची पुQील आठ गpहीते वकंवथा तथावतवक आVथार वकंवथा हेतू सथांवगतले आहेत.
१) वारंवारता:
मथािसथा¸्यथा रथाजकì्य वतªनथामध्ये वथारंवथारतथा हवी असते. नथाही ती असतेच आवि अनेक
वेळथा रथाजकì्य वतªन, असं´्य Ó्यक्तì¸्यथा बथाबतीत सथारEे वदसून ्येते. ्यथाववf्यीचे
8दथाहरि द्थाव्यथाचे LथाÐ्यथास, मतदथान वतªनथाचे देतथा ्येईल. >कथाच प±थात सथातत्यथाने
मतदथान करिथाö्यथा अनेक Ó्यक्तì असतथात. अशथा Ó्यक्तì¸्यथा रथाजकì्य वतªनथाचथा >क
आकpतीबंV त्यथार Lथालेलथा असतो. महथारथाÕůथामध्ये मरथाठी भथाfेलथा 8चलून Vरिथाö्यथा
प±थालथा अलीकडे जथासत प्वसĦी लोक देत असलेले वदसते. तर कनथाªNक रथाज्यथातील
बेळगथाव ्यथा गथावी मरथाठीलथा प्थाVथाÆ्य देिथाö्यथा महथारथाÕů >कìकरि प±थालथा, ते्ील
मतदथार बहòमतथाने महथानगरपथावलक ेवर वनवडून देतथात.
्ोड³्यथात सथामथावजक शथास्त्रथांमVील वन्यवमततथा आवि नैसवगªक शथास्त्रथामVील
वन्यवमततथा ्यथात Zरक पडतोच. रथाज्यशथास्त्र² Zथारतर चल GNकथांची सूàम नŌद
करÁ्यथाचथा प््यतन करतथात. आवि केवळ विªनथातमक ŀवĶकोन न सवीकथारतथा वचवकतसक
ŀवĶकोन सवीकथारतथात.
्ोड³्यथात, मथािसथा¸्यथा वतªनथात ल±थात ्येÁ्यथा6तपत सपĶ अशी वथारंवथारतथा वकंवथा
वन्यवमततथा आQळते. वत¸्यथा आVथारे मथानवी वतªनथाचे सपĶीकरि करतथा ्येते. तसेच munotes.in

Page 13

रथाजकì्य समथाजशथास्त्र
13 भथावी वतªनथाबĥल भथावकतही वतªविे श³्य असते. सपĶीकरि व भथाकìतक्न करतथा
्येिे, ्यथा कोित्यथाही शथास्त्रथा¸्यथा मु´्य कसोNz्यथा असतथात. मतदथार वतªनथा¸्यथा
अË्यथासथावरून असे आQळते कì, मतदथारथांचथा सथामथावजक, आव्ªक दजथाª, Ó्यथावसथाव्यक,
जथाती्य प्वतष्था 6त्यथादी गोĶé¸्यथा आVथारे >क आकpतीबंV त्यथार होतो. त्यथाआVथारे
मतदथारवतªनथाचे सपĶीकरि करू शकतो.
२) पडताळा:
²थानथाची, वन्यमथांची आवि वसĦथांतथाची वैVतथा तपथासतथा आली पथावहजे, असथा
वतªनवथाद्थांचथा आúह आहे. त्यथामुळे वतªनवथाद्थांनी शथास्त्री्यतवथालथा वतªनवथादथाचथा आतमथा
मथानलथा आहे. वैVतथा तपथासÁ्यथासथाठी वन्यमथांमध्ये प््योग ±मतथा हवी. अमेåरकन
रथाज्यशथास्त्र² Ìहितथात, रथाज्यशथास्त्रथाचथा प्था्वमक संबंV वनरी±ि ±म GNकथांचथा
असतो. परंतु परंपरथावथादी ्यथालथा असथा आ±ेप Gेतथात कì, मथानवी वतªनथातील वनरी±ि
±म GNनथा सं´्येने अÐप असतथात. व रथाजकì्य GNनथांची समज ्येÁ्यथासथाठी वनरी±ि
GNनथां¸्यथा पलीकडे जथावे लथागते. रथाजकì्य GNनथा जशथा Gडतथात त्यथा वस्तीत त्यथाचथा
अË्यथास केलथा पथावहजे. ही गोĶ वतªनवथादी कVीही नथाकथारत नथाहीत.
्ोड³्यथात संशोVनथा¸्यथा संदभथाªत करथाव्यथा¸्यथा सवª ववVथानथांनथा अनुभव वसĦ पुरथाÓ्यथाचे
आजथार असलेच पथावहजेत. प्त्येक ववVथानथाचथा पडतथाळथा, अनुभव वनष् वनकfथांवर Gेतथा
आलथा पथावहजे. ²थान, वन्यम व वसĦथांत ्यथांची वैVतथा वनरी±ि ±म प््योगथाने वसĦ Lथाली
पथावहजे.
) अधययन तंत्रे:
रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचथा अË्यथास शथास्त्र Ìहिून करथाव्यथाचथा असेल तर, जी
अध्य्यनतंýे नैसवगªक शथास्त्रथामध्ये वथापरली जथाते, वतचथाही 8प्योग रथाजकì्य
समथाजशथास्त्रथात करथाव्यथास हवथा. वै²थावनक पĦतीचथा वजतकथा जथासत वथापर केलथा जथाईल
आवि वजतकì सं´्यथातमक ववसतथाåरत होईल वततकì, वै्यवक्तक मूÐ्यथांनथा मुरड Gथालथावी
लथागते. नैसवगªक शथास्त्रथांमध्ये जी कथाNेकोर सथाVने वथापरली जथातथात, त्यथांचथा 8प्योग
रथाज्यशथास्त्रथात करून Gेतलथा पथावहजे असे वतªनवथादी Ìहितथात.
४) पåरमाणन :
वतªनवथादथात GNनथा वनरी±ि असÐ्यथा कì त्यथांचे सं´्यथावतमकरि करतथा ्येते.
सं´्यथातमक पĦतीमुळे रथाजकì्य गुंतथागुंत वथाQलेÐ्यथा पåरवस्तीत अचूक मथावहती
वमळवतथा ्येते. परंतु पåरमथाितेस परंपरथावथादी ववरोV करतथांनथा Ìहितथात कì, ज्यथा गोĶी
सं´्ये¸्यथा सवरूपथात मथांडतथा ्येत नथाही, त्यथा सं´्ये¸्यथा सवरूपथात मथांडÁ्यथाचथा अĘथाहथास
तरी कथा? परंतु वतªनवथादी ्यथा प्ĳथाचे Eंडन करून, ते Ìहितथात संशोVन पĦतीत
सं´्यथाशथास्त्री्य मथावहती गोळथा करिे, कठीि आहे. असे असले तरी, ती मथावहती वकतपत
ववĵथासथाहª मथानथावी हथा प्ĳ देEील वनमथाªि होईल. त्यथामुळे ्यथा पĦतीने संशोVनथाची
ववĵथासथाहªतथा वथाQेल.
munotes.in

Page 14

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
14 ) मूलयतटस्ता:
कोित्यथाही संशोVनथात मूÐ्य वथापरथावी कथा नथाही ्यथाववf्यी Eूप वथाद असलेलथा वदसतो.
कथारि मूÐ्य आवि वसतुवस्ती हे दोÆही >कमेकथांपथासून वेगळे असले तरी अÐप
प्मथािथात त्यथा दोGथांचथाही वथापर करतथा ्येईल. सवथातंÞ्य, समतथा, सथामथावजक Æ्यथा्य
6त्यथादी मूÐ्य Ìहिून सथांगिे सोपे आहे. परंतु त्यथां¸्यथा संबंवVत वसतुवनष् संशोVन करिे
कठीि आहे. कोित्यथाही संशोVनथाचथा ववचथार करतथानथा संशोVकथांनी आपली मूÐ्य दूर
ठेवली पथावहजेत. मूÐ्यथांचथा संबंV अनेकदथा नीतीशी ्येतो. आदशथाªशी ्येतो. प््योगजÆ्य
संशोVनथात मूÐ्य अड्ळथा ठरत असतथात.
) प्मेय मांडणी:
प्त्येक संशोVनथात कथाही वन्यम असतथात पĦती आवि सथाVने वकंवथा तंýे असतथात.
तÃ्य संकलन, ववĴेfि, सपĶीकरि, भववÕ्य क्न अशथा पथा्यö्यथा वथापरून
पĦतशीरपिे संशोVन केले जथावे. संशोVनथालथा वसĦथांतथाची जोड वमळथा्यलथा हवी.
त्यथावशवथा्य संशोVन अ्ªपूिª होिथार नथाही. मथाý वतªनवथादी ŀवĶकोनथातील ्यथा वसĦथांतथाचे
सवरूप अवभजथात परंपरेतील वचंतन पर वसĦथांतथा पे±था मूलत3 वनरथाळे असते. ्यथा
वसĦथांतथाचे सवरूप कथा्यªकथारिथातमक सवरूपथाचे असते. नीN मथांडलेÐ्यथा व तकथाªने
परसपरथांशी जोडÐ्यथा गेलेÐ्यथा अशथा संकÐपनथां¸्यथा आVथारे 8भी केलेली प्मे्य असे
त्यथांचे सवरूप असते.
) त्वशुĦशास्त्र:
वतªनवथादी आपÐ्यथा ŀĶीकोनथास शथास्त्रशुĦ रूप देत असतथात. ते Ìहितथात कथाNेकोर
संशोVन हे शथास्त्री्य सवरूप वनमथाªि करÁ्यथास सथाVन Ìहिून वथापरतथा ्येते. परंतु
परंपरथावथादी Ìहितथात, जोप्य«त रथाजकì्य वसĦथांतथाचथा 8प्योग रथाजकì्य प्ĳ
सोडवÁ्यथासथाठी होत नथाही. तोप्य«त त्यथा वसĦथांतथांनथा कथाहीही वकंमत नथाही.
्ोड³्यथात संशोVन हे ववशुĦ शथास्त्र आहे. त्यथाचथा 8प्योग सथामथावजक, रथाजकì्य प्ĳ
सोडवÁ्यथासथाठी Lथालथाच पथावहजे. असथा आúह Vरिे चुकìचे आहे.
) >कत्रीकरण:
रथाजकì्य वसĦथांत कथाNेकोरपिे Óहथाव्यथाची असतील, त्यथां¸्यथात पåरप³वतथा ्यथाव्यथाची
असेल, तर ती सवªसथाVथारि पथातळीवर Æ्यथाव्यथाचे असतील, तर 6तर सथामथावजक
शथास्त्रथांचथा 8प्योग रथाज्यशथास्त्रथाने मोठz्यथा प्मथािथावर करून Gेतलथा पथावहजे. डेववड
6सNन¸्यथा मते, जेÓहथा आपि मथाÆ्य करतो कì, मथािूस सथामथावजक प्थािी आहे. तेÓहथा तो
आव्ªक, रथाजकì्य, मथानसशथास्त्री्य आवि सथांसकpवतक प्थािी ही असतो. त्यथांची >Eथादी
कpती जर वनवथाªत प्देशथांमध्ये 6तर कोित्यथाही कpतीशी संबंV न ठेवतथा अË्यथासथाव्यथाची
असेल, तर वतचे आकलन आपÐ्यथालथा कVीच होिथार नथाही. Ìहिून रथाज्यशथास्त्रथालथा
6तर सथामथावजक शथास्त्रथाशी नेहमी संपकª करथा्यचथा असतो. munotes.in

Page 15

रथाजकì्य समथाजशथास्त्र
15 ्ोड³्यथात रथाजकì्य संशोVन पåरप³व व आवि वबनचूक Óहथाव्यथाचे असेल, तर अÆ्य
सथामथावजक शस्त्रथांचथा जथासतीत जथासत 8प्योग रथाज्यशथास्त्रथा¸्यथा अË्यथासथाकथांनी करून
¶्यथावथा. सथारथांश रूपथाने सथा्यमन ने ÌहNÐ्यथाप्मथािे पथारंपथाåरक ववचथारसरिी विªनथातमक
आहे. तर वतªनवथादी ववचथारसरिी ही ववĴेfिथातमक आहे. परंपरथावथादी ŀवĶकोन
आदशªवथादथाची चचथाª करतो. त्यथालथा मथानवी Ó्यवहथारथाची जोड नसते, तर वतªनवथाद
प्त्य± अनुभव, प््योग वनरी±ि 6त्यथादी गोĶéनथा महßव देतो.
१. सारांश
रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथाचथा अË्यथास करतथानथा रथाज्य आवि समथाज ्यथा दोन GNकथालथा अत्यंत
महßवथाचे स्थान देÁ्यथात आलेले आहे. >कंदरीतच रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संदभथाªत मr³स
वेबर, वतªनवथादी ŀĶीकोन, मथा³सªवथादी ŀवĶकोन हे अत्यंत महßवथाचे आहेत.
१. आपली प्गती तपासा
) रथाजकì्य समथाजशथास्त्र Ìहिजे कथा्य सपĶ करथा.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
) मथा³सªवथादी ŀवĶकोन सपĶ करथा.
__________________________________________________________
__________________________________________ ________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
) वतªनवथादथाचे तथावतवक आVथार सपĶ करथा.
__________________________________________________________
_______________________ ___________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

munotes.in

Page 16

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
16 १.१० अत्धक वाचनासाठी 8पयुक्त संदभ्ष úं् सूची
) Barry, Nooman, An Introduction to Modern Political Theory,
Macmilan, Londaon, 1981
) D. P. Gauba, An Introduction to political theory, Macmillans,
India, 2013
) Bealey, frank, The Balckwell Dictionary of political science,
Black kleel, 1999,
४) Gथांगरेकर. वच. ग., रथाज्यशथास्त्रथाची मूलतßवे, ®ी मंगेश प्कथाशन, महथारथाÕů, ९९९.

7777777
munotes.in

Page 17

17
मूलभूत संकलपना
घटक रचना
. 8वĥĶे
. प्सतथावनथा
. स°था
.४ अवVमथाÆ्यतथा
. Vुåरितव
. ववद्थापीठी्य प्ĳ
. संदभªúं्
२.१ 8त्ĥĶये
स°था अवVमथाÆ्यतथा, V ुåरितव ्यथा संकÐपनथा समजून Gेून समथाजथातील त्यथाच े 8प्योजन समज ून
Gेिे.
२.२ प्सतावना
स°था, अवVस°था, अवVमथाÆ्यतथा, V ुåरितव ्यथा रथाज्यशथास्त्रथातील म ूलभूत संकÐपनथा आहेत.
त्यथावशवथा्य रथाज्यशथास्त्रथाची कÐपनथाच करू शकत नथाही. प्सत ुत प्करिथात आपि स°था, स° ेची
वैवशĶ्ये, प्कथार, मूलस्त्रोत तसेच अवVमथाÆ्यत ेची संकÐपनथा. वतचे पैलू आवि Vुåरितवथाची
संकÐपनथा समजून Gेिथार आहोत. V ुåरितवथाची संकÐपनथा समजून Gेत असतथानथा 6Nथावल्यन
व मथा³सªवथादी ववचथारवंत ˀवÆतवन्यो úथाÌशीच े ववचथार समजून Gेिथार आहोत.
२. सत्ा
स°था ही संकÐपनथा रथाज्यशथास्त्रथाचथा क ¤þवबंदू मथानली जथाते. संपूिª रथाजकथारि हे स°ेभोवतीच
वZरत असते. मrवक्यथाÓहrली¸्यथा कथाळथापथास ून अनेक अË्यथासकथांनी स°था संकÐपनेलथा मध्यवतê
रथाजकì्य संकÐपनथा मथानली आह े. आVुवनक वतªनवथादी अË्यथासक ्यथा स ंकÐपनेलथा
रथाज्यशथास्त्रथाची ग ुŁवकÐली मथानतथात. रथाज्यशथास्त्र Ìहिज े स°थासंबंVथाचथा अË्यथास करिथार े शथास्त्र
अशी ्यथा ववचथारव ंतथांची Vथारिथा आह े.
लथारचेल आवि कथालथान ्यथा ं¸्यथा मते स°था ही संकÐपनथा रथाज्यशथास्त्रथातील सवथा ªत मूळ संकÐपनथा
असून रथाजकì्य संबंV हे मूलत स°था संबंVच असतथात.
२..१ सत्ेची Óया´या –
सवªसथाVथारिपिे स°था Ìहिजे दुसö्यथावर प्भथाव – वचªसव गथाजववÁ्यथाची ±मतथा हो्य.
१) बटा्षनडू रसेल – ‘‘स°था Ìहिजे अपेव±त पåरिथाम Gडव ून आिÁ्यथाची ±मतथा हो्य. ’’ munotes.in

Page 18

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
18 २) रॉबट्ष डहाल – ‘‘स°था Ìहिजे >कथाची दुसö्यथावर प्भथाव पथाडÁ्यथाची ±मतथा हो्य. ’’
) आर.>च.टॉनी – ‘‘स°था Ìहिजे Ó्यक्तì वकंवथा गN वज¸्यथा बळथावर अÆ्य Ó्यक्तìच े वथा
गNथाचे वतªन आपÐ्यथा 6¸J ेप्मथािे बदलून हो9 शकतथात. अशी ±मतथा हो्य. ’’
४) डेत्Óहड ईसटन – ‘‘>क Ó्यक्तì वकंवथा गN सवत¸्यथा 6¸J ेनुसथार 6तरथां¸्यथा कpती वनVथाªåरत
करतो तेÓहथा त्यथां¸्यथातील संबंV Ìहिजे स°था हो्य.’’
वरील Ó्यथा´्यथांवरून स°ेची कथाही वैवशĶ्ये सपĶ करतथा ्येतील.
१) संबंधाÂमक – अनेकदथा Ó्यक्तì¸्यथा मथालकìकड े असलेÐ्यथा सथाVने, पैसथा, सथामÃ्यª, गुि
Ìहिजे स°था हो्य अस े वथाNते. परंतु स°था >कN्यथा मथािसथापथाशी कVीच नसत े. कथारि
ती कोिथावर तरी असथावी लथागत े. Ìहिजेच ती संबंVथातमक असते.
२) वत्षनाÂमक – स°था वतªनथातमक असते. स°थाúथाहकथा¸्यथा वत ªनथातून ती Ó्यक्त होत
असते. >Eथाद्थाजवळ मोठ े पथाशवी सथामÃ्य ª असेल व दुसö्यथाजवळ गडग ंज संप°ी
असेल तर दोGथांपैकì कोिथाची स°था मोठी ह े आपि कसे ठरविथार. परंतु दोGथांपैकì
कोिथा¸्यथा 6¸J ेवरून वकती लोक आपल े वतªन बदलतथात ्यथावरून स° ेचे मोजमथाप
केले जथाते.
) प्संगानुłप – स°था प्संगथानुरूप असते. स्ळ-कथाल पåरवस्तीन ुसथार वतचे सवरूप
बदलते. >कथाच Ó्यक्तìची स°था वभÆन प्स ंगथात कमी-अवVक असते. पदथामुळे जी स°था
Ó्यक्तìलथा लथाभत े ती स°था पदथावर नसतथानथा Ó्यक्तì वथापरू शकत नथाही.
४) मया्षदाशील – स°थाVथारक स°थाúथाहकथावर जी स°था गथाजवतो ती म्यथाªदथाशील असते.
Ìहिजेच स°थाVथारकथा¸्यथा स° ेवर नेहमीच म्यथाªदथा पडतथात.
8दथा. >कथा म्यथा ªदेपलीकडे लÕकरप्मुE सैवनकथांनथा आ²थापथालन करÁ्यथास भथाग पथाड ू
शकत नथाही. त्यथान े तसे केÐ्यथास सैवनक 8ठथाव करू शकतथात.
शथासनदेEील वववशĶ म्यथा ªदथा Bलथांडून नथागåरकथांवर कर लथादू शकत नथाही. शथासनथाने
तसे केÐ्यथाचथा प््यतन क ेÐ्यथास लोक प्वतकथार करतथात.
) सत्ेचे सवłप त्भनन असत े – स°था ही सथामथावजक – रथाजकì्य – आव्ªक – नैवतक
कोित्यथाही सवŁपथाची अस ू शकते. 8दथा. रथाजकथारÁ्यथा ंकडे रथाजकì्य स°था असत े.
®ीमंतथांकडे आव्ªक स°था असते. तर सवथामी, अध्यथावतमक ग ुरू ्यथां¸्यथाकडे नैवतक स°था
असते.
२..४ सत्ेचे प्कार –
स°ेचे प्थामु´्यथाने तीन प्कथार पडतथात.

munotes.in

Page 19

मूलभूत संकÐपनथा
19 १) राजकीय सत्ा ( ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ Power ) - रथाज्यथाची आवि शथासनथाची असल ेली स°था
Ìहिजे रथाजकì्य स°था. रथाजकì्य स°था आपÐ्यथालथा कथा्यद ेमंडळ, कथा्यªकथारी मंडळ,
Æ्यथा्यमंडळ ्यथा तीन अ ंगथामध्ये आQळते. कथा्यदेमंडळथालथा कथा्यदेवनवमªतीची, कथा्यªकथारी
मंडळथालथा ते कथा्यदे रथाबववÁ्यथाची आवि Æ्यथा्यम ंडळथालथा वववVम ंडळथाने बनवलेले कथा्यदे
GNनेलथा अनुसरून आहे वकंवथा नथाही. तसेच कथा्यदथा मोडिथाö्यथालथा वश±था करÁ्यथाची
स°था असते. तसेच रथाज्यथात ववववV प्शथासकì्य अवVकथारी, पोलीस, स ैÆ्यदल,
रथाजकì्य नेते 6. जवळही रथाजकì्य स°था असत े.
२) आत्््षक सत्ा (ȜȴɀȿɀȾȺȴ ȧɀɈȶɃ ) – आव्ªक स°था Ìहिज े Vनसंपदथा, 8तपथादन
व ववतरिथाची सथाVन े 6. मथालकì¸्यथा बळथावर वनV ªन लोक वथा रथाÕůथातील पåरवस्तीवर
वन्यंýि प्स्थावपत करÁ्यथाची ±मतथा हो्य. आव् ªक स°था रथाजकì्य स° ेवर मोठथा प्भथाव
गथाजवते.
8दथा. आVुवनक लोकशथाही रथाज्यथात भथा ंडवलदथार, 8द्ोजक, Ó्यथापथारी Gरथािी
शथासनथा¸्यथा सथाव ªजवनक Vोरिे आवि वनिª्यथांवर प्भथाव गथाजववत असतथात. पåरिथामी
सरकथारलथा त्यथां¸्यथा वहतथालथा अन ुसरून वनिª्य ¶्यथावे लथागतथात.
) वuचाåरक सत्ा ( IȵȶɀȽɀȸȺȴȲȽ ȧɀɈȶɃ ) – वैचथाåरक स°था रथाजकì्य स° ेलथा >क गूQ
आVथार प्थाĮ करून द ेते. वैचथाåरक स°था Ìहिज े >Eथाद्था ववचथारप्िथाली¸्यथा आVथार े
लोकथांवर प्भथाव पथाडिे. वैचथाåरक स°था शथासनथालथा लोकथा ंची अवVमथाÆ्यतथा प्थाĮ करून
देत असते. रथाजकì्य ववचथारप्िथाली शथासकवगथा ª¸्यथा स°ेलथा अवVक बळकN बनवत े.
लोक मनथापथासून शथासनथा¸्यथा Vोरि, वनि ª्यथांनथा पथाठéबथा देतथात.
आज जगथात व ेगवेÑ्यथा ववचथारप्िथाली अवसततवथात आह े. आवि त्यथांचथा प्भथाव
जनसथामथाÆ्यथावर पडत असतो.
8दथा. मथा³सªवथाद, गथांVीवथाद, 8दथारमतवथाद, सव ªकfवथाद
२.. सत्ेचे मूलस्त्रोत (SɀɆɃȴȶɄ ɀȷ ȧɀɈȶɃ ) –
हेरॉÐड लॉसवेल आवि कथाÈलथान ्यथा ंनी Power & Society ्यथा úं्थात सवō¸च द ंडस°ेने
ठरवलेले Vोरि Ìहिजे वनिª्य व वनिª्य GेÁ्यथा¸्यथा कpतीत सहभथाग Ìहिजे स°था असे ÌहNले
आहे.
परंतु स°ेचे ववववV मूलस्त्रोत असतथात. त्यथात ून स°था कशी वनमथा ªि होते" हे वदसून ्येते.
स°ेचे कथाही मूलस्त्रोत Eथालीलप्मथाि े –
१) दंडात्धकार – दंडथावVकथार हथा स° ेचथा मूलस्त्रोत असतो. ज्यथा¸्यथाकड े स°था असते
त्यथालथा ती मोडिथाö्यथालथा वश±था करÁ्यथाचथाही अवVकथार असतो.
२) łQी – परंपरा - रूQी-परंपरथा ्यथादेEील स°ेचथा महतवथाचथा म ूलस्त्रोत आहे. त्यथा रूQी-
परंपरथांतून स°ेचथा 8गम होत असतो. munotes.in

Page 20

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
20 8दथा. समथाजथात वåरष् जथातीत जÆमथात आलेले. Vथावमªक परंपरेने रूQ असलेले. वश±ि-
संसकथार ई. बथाबतीत सम pĦ असलेले लोक समथाजथातील 6तर द ुबªल GNकथांवर आपली
स°था गथाजववत असतथात. आचथार -परंपरे¸्यथा बथाबतीतही लोकथा ंचे 6तरथांवर वचªसव
असते.
) आत्््षक त्स्ती 8Âपादनाची साधन े – आव्ªक ±ेýथात 8तपथादनसथा ंVनथां¸्यथा
मथालकìवरून स°था ठरत असत े. ज्यथा वगथाª¸्यथा हथातथात 8तपथादनसथाVनथा ंची मथालकì
>कवNलेली असते तो वगª ®वमक वगथाªवर आपले वचªसव गथाजवत असतो.
8दथा. जवमनदथारथा ंचे कुळथांवर असलेले आव्ªक वचªसव.
४) राजकीय सत्ा – रथाजकì्य स°था ह े स°ेचे सवथाªत महतवथाचे व प्भथावी सवरूप आह े.
समथाजथातील शथासनथा¸्यथा वठकथािी रथाजकì्य स°था >कवNल ेली असते. प्थामु´्यथाने
शथासनथालथा कथा्यद ेवनवमªती कथा्यद्थाची अ ंमलबजथाविी व कथा्यदथाभ ंग करिथाö्यथालथा वश±था
करÁ्यथाचथा अवVकथार असतो. रथाजकì्य स°था प्थाम ु´्यथाने र थाजक त¥, प्शथासनकì्य
अवVकथारी ्यथां¸्यथा हथातथात असत े.
) राºयसंस्ा – स°था प्थाĮी¸्यथा E ेळथात रथाज्यसंस्था हे महतवथाचे È्यथादे आहे. कथारि
>कतर रथाज्यस ंस्े¸्यथा जवळ अZथाN सथाVनसथामúी असत े आवि दूसरे Ìहिजे सक्तì
करÁ्यथाचथा अवVकथार क ेवळ रथाज्यसंस्ेलथा असतो. दंडस°था ही रथाज्यथा¸्यथा ठथा्यी असते.
स°ेचे बहòतेक रथाजकथारि रथाज्यस ंस्ेभोवती क¤वþत होत असत े.
्यथावशवथा्य Vमª, कथा्यदथा ही देEील स°ेचे मूलस्त्रोत मथानली जथातथात.
२.४ अत्धमानयता
रथाजकì्य वसĦथा ंत आवि ववĴेfिथात अवVमथाÆ्यतथा ही >क महतवथाची स ंकÐपनथा मथानली जथात े.
स°थासंबंV केवळ अवVबलनथा ं¸्यथा प्त्यस वथापरथावर अवल ंबून असले तर ते तथातकथावलक
रथाहतथात. त्यथा स ंबंVथात स्ै्यª व सथातत्य असÐ्यथावशवथा्य त े सथामथावजक वन्य ंýिथाचे प्भथावी सथाVन
ठरू शकिथार नथाही. स°थाVथारकथा ं¸्यथा स°े¸्यथा पथाठीमथागे दंड शक्तìचथा आVथार असि े आवÔ्यक
आहे. वततकेच स°थाúथाहकथां¸्यथा मनथामध्ये स°ेववf्यी रथासतपिथाची व औवचत्यथाची भथावनथा
असिे स°था वNकवÁ्यथासथाठी आवÔ्यक असत े. ्यथा भथावनेतून स°थाVथारकथा¸्यथा स° ेलथा जी
संमती प्थाĮ होते वतलथा अवVमथाÆ्यतथा अस े Ìहितथात.
लोकथां¸्यथा अंतरंगथात स°थाVीशथा ंनथा >क सुĮ पथाठéबथा असतो. समथाजथा¸्यथा अ ंतमªनथाने त्यथा
रथाज्यकत्यथा«¸्यथा सवीकथार क ेलेलथा असतो. त्यथा पथाठéÊ्यथालथा अवVमथाÆ्यतथा अस े Ìहितथात.
्ोड³्यथात रथाज्यकत ¥ आवि शथावसत दोGथा ंनथाही >कमेकथां¸्यथा संमंतीची गरज असत े. >कमेकथांनथा
>कमेकथांची संमती वमळून देिथारी शक्तì Ìहिज े अवVमथाÆ्यतथा हो्य.
8दथा. शथासनथान े केलेले कथा्यदे लोक भीतीपोNी पथाळत नथाही तर त े कथा्यदे जनवहतथासथाठी
बनवलेले असÐ्यथामुळे लोक त्यथांचे पथालन सवे¸Jेने करतथात. तेÓहथा त्यथा शथासनथालथा, कथा्यद्था ंनथा
अवVमथाÆ्यतथा प्थाĮ होत े. munotes.in

Page 21

मूलभूत संकÐपनथा
21 अवVमथाÆ्यतेचथा संबंV स°था वथापरÁ्यथा¸्यथा ±मत ेपे±था स°था वथापÁ्यथा¸्यथा अवVकथारथाशी असतो.
त्यथात स°थाVथारकथा¸्यथा आ²था करÁ्यथा¸्यथा अवVकथारथा 6तक ेच स°थाúथाहकथा¸्यथा आ²थापथालनथा¸्यथा
अवVकथारथालथा महतव असत े. स°थाVथारकथा¸्यथा आ² ेलथा स°थाúथाहकथाची अवVमथाÆ्यत ेची जोड
वमळते तेÓहथा त्यथातून अवVस°ेचथा 8द्य होतो.
२.४.१ अत्धमानयता – ?त्तहात्सक 8Âपत्ी –
अवVमथाÆ्यतथा हथा शÊद सव ªप््म ८ ¸्यथा वÓह>Æनथा कथा1úेस मध्ये व था प र ल था गेलथा.
नेपोवल्यन¸्यथा पथाडथावथान ंतर ्युरोवप्यन रथाÕůथांनी >कý ्ये9न अवVमथाÆ्यत ेचे ततव सवीकथारल े.
त्यथां¸्यथा मते नेपोवल्यनजवळ स ैवनक शक्तì होती. पर ंतु समथाजथा¸्यथा अंतमªनथाचथा त्यथालथा पथावठ ंबथा
नÓहतथा व नÓ्यथान े अवसततवथात आल ेÐ्यथा रथाÕůथांनथा जनते¸्यथा अंतमªनथाचथा पथाठéबथा होतथा. Ìहि ून
ती प्भथावीपिे कथा्यª करू शकली. अवVमथाÆ्यतथा प्थाĮ LथाÐ्यथान ंतर कथा्यद्थालथा नवथा अ् ª प्थाĮ
होतो. त्यथाचथा म ुक्तपिे सवीकथार केलथा जथातो.
२.४.२ अत्धमानयतेचे पuलू –
अवVमथाÆ्यतेचे दोन पैलू आहेत.
१) नuत्तक पuलू – समथाजमथानथाचथा पथावठ ंबथा असÐ्यथामुळे कथाद्थांनथा व रथाज्यकत्यथा ª¸्यथा वp°éनथा
आVथार वमळतो. न ैवतक पैलू अवVक आVथारभ ूत असÐ्यथाने महतवथाचथा ठरतो.
२) राजकीय पuलू – रथाज्यस°ेलथा पथाठéबथा असÐ्यथाम ुळे कथा्यद्थात प्भथावीपिथा वनमथा ªि
होतो.
२.४. आत्धमानयता त्मळÁयाच े माग्ष
दंडशक्तìचथा वथापर करÁ्यथाप े±था अवVमथाÆ्यत े¸्यथा आVथारथावर स°था चथालवि े कमी Eचथाªचे, कमी
कĶथाचे व अवVक प्भथावी ठरू शकत े. तरी अवVमथाÆ्यतथा वNकवÁ्यथासथाठी रथाज्यकत्यथा «नथा बरेच
प््यतन करथावे लथागतथात. अवVमथाÆ्यतथा वमळवÁ्यथाच े मथागª Eथालील प्मथाि े –
१) त्वचारप्णालीत ून अत्धमानयता –
स°थाVथारक ववचथारथा ं¸्यथा आVथारे मूÐ्यथांची वववशĶ आदश ª चyकN लोकथा ंसमोर 8भी
करतथात ्यथा ववचथारथा ंनथा सपĶ, सुसंगत, आवभÓ्यक्त सवरूप प्थाĮ होत े तेÓहथा त्यथालथा
ववचथारप्िथाली अस े Ìहितथात. ववचथारप्िथालीमध्य े भथाववनक ±मतथा प्च ंड असÐ्यथामुळे
लोक सवतचे ववचथार बथाजुलथा ठेवून रथाज्यकत्यथा«¸्यथा आ²थांचे पथालन करतथात. त ेÓहथा
स°थाVथारकथां¸्यथा स°ेलथा अवVमथाÆ्यतथा प्थाĮ होत े.
परंतु जेÓहथा स°थाVथारक जनवहतथाचथा ववचथार न करतथा सवथात ंÞ्य ±मतथा ही म ूÐ्ये पथा्यदळी
तुडवतथात तेÓहथा त्यथांची अवVमथाÆ्यतथा Vो³्यथात ्य े9 शकते. तसेच शथासनथा¸्यथा
ववचथारप्िथालीलथा शह द े9 शकिथारी नवी ववचथारप्िथाली समथाजथात 8द्थास ्य े9 शकते.
ववचथार प्िथाली¸्यथा स ंGfथाªमुळे समथाजथात अस् ै्यª मथाजून अवVस°था कोसळÁ्यथाचथा Vोकथा
असतो. munotes.in

Page 22

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
22 २) त्वश्वास-साधनांचया आधारे अत्धमानयता –
अवVस°ेवर लोकथांचथा ववĵथास आवि ®Ħथा असत े आवि तीच अवVस° े¸्यथा कpतéनथा व
वनिª्यथांनथा अवVमथाÆ्यतथा वमळव ून देत असते. ्यथा ववĵथासथाचथा स°थाVथारकथान े मथांडÁ्यथाचथा
प््यतन केलथा तर लोकथांचथा स°थाVथारकथावरील ववĵथास 8डतो व त े स°थाVथारकथा¸्यथा
स°ेलथा संमती देत नथाही. रूQी, पर ंपरथा, Ó्यक्तìमतव, रथाजपद ही अवVमथाÆ्यत े¸्यथा
ववĵथासथाची सथाVन े आहेत.
२.४.४ अत्धमानयतेची वuत्शĶये
१) सारलक्षी अत्धमानयता आत्ण काय ्षपधदतीलक्षी अत्धमानयता –
रथाज्यकत्यथा«ची वनवड कशी Lथाली आह े" तो आपले वनिª्य कशथाप्कथारे Gेतो व रथाबवतो
्यथापे±था त्यथा¸्यथा क pती¸्यथा व वनि ª्यथां¸्यथा गुिव°े¸्यथा आVथारे त ्य था ¸ ्य था स ° ेची
अवVमथाÆ्यतथा वनVथा ªवतर Lथालेली असते. तेÓहथा त्यथा अवVमथाÆ्यत ेलथा सथारल±ी
अवVमथाÆ्यतथा Ìहितथात.
8दथा. कोितथाही रथाज्यकतथा ª सव-सवथा्थाªसथाठी सथावªजवनक वहतथाचथा बळी द े9न आपली
स°था वथापरतो त ेÓहथा त्यथाची स°था अनवVमथाÆ्य ठरत े व तो जुलमी ठरतो. Èल ेNो¸्यथा
ततव² रथाजथा¸्यथा संकÐपनेत ही अवभमथाÆ्यतथा Ó्यक्त होत े.
कथा्यªपĦती ल±ी अवVमथाÆ्यत ेस रथाज्यकत्यथा «ची वनवडिूक पĦती व त्यथा ंची
वनिª्यपĦती संववVथानलथा, वैVथावनक वन्यमथा ंवर आVथाåरत असत े. रथाज्यकत्यथा«¸्यथा
वववशĶ कpतीचथा वनिª्य कोित्यथा पĦतीन े GेÁ्यथात आलथा ्यथावर त्यथा ंची अवVमथाÆ्यतथा
अवलंबून असते.
8दथा. 6ंµलडमध्ये स°था जसजशी रथाजथाकड ून ससंदेकडे संøवमत Lथाली व स ंसदेचे
लोकशथाहीकरि होत े गेले तसतशी सथारल±ी अवVमथाÆ्यत ेची जथागथा कथा्यªपĦतील±ी
अवVमथाÆ्यतेने Gेतली संसदेने केलेलथा कोितथाही कथा्यदथा सथा ंववVथावनक व अवVक pत ठरू
लथागलथा.
२) अत्धमानयता पंरपराजनय असत े –
अवVस°ेलथा प्मथाि मथान ून वत¸्यथा 6¸Jेनुसथार वथागले पथावहजे. हथा ववचथार रथाज्यशथास्त्री्य
ववचथारथात बरथाच कथाळ क ेलथा जथात असे. अवVमथाÆ्यतेची सवª ववचथारसथाVने परंपरथाजÆ्य
आहेत. परंपरेतून व वववशĶ पåरवस्तीत ती वनमथा ªि होतथात व सथामथाजीकरिथा¸्यथा
प्वø्येतून मथािसे ती वशकतथात. जÆमथालथा ्य ेतथानथा ती त्यथा Vथारिथा G े9न आलेली
नसतथात. Ó्यक्तìच े स्थान जÆमथावरून नÓह े तर गुि, कतªबथागरीवरून ठरत े.
) अत्धमानयता वłन खाली आत्ण खाल ून वर –
रोमन सथाăथाज्यथा¸्यथा कथाळथात अवVस° ेलथा ववरोV करि े पथाप समजले जथाई. Ìहिजे
अवVस°ेची अवVमथाÆ्यतथा वरून Eथाली ्येिथारी होती. munotes.in

Page 23

मूलभूत संकÐपनथा
23 आतथा शथावसतथांकडून शथासकथांकडे Ìहिजे Eथालून वर अवVमथाÆ्यतथा जथात े हे सवªमथाÆ्य
Lथाले आहे. अशथा अवVमथाÆ्यत ेत कथाही अNé¸्यथा प ूतªतेसथाठी अवVस° ेलथा कथाही
अवVकथार वदलेले असतथात. अवVस° ेने ठरवून वदÐ्यथाप्मथाि े त्यथा कथा्यªपĦती नुसथार
आपले कथा्यª पथार पथाडथावे. त्यथांनी तसे केले तरच त्यथांची अवVमथाÆ्यतथा वNक ून रथाहते.
अÆ्य्था ती कोसळÁ्यथाचथा स ंभव असतो.
वरून Eथाली ्य ेिथाö्यथा अवVमथाÆ्यत ेत रथाज्यकत्यथा«ची अवVस°था सव ªसथाVथारि होती.
Ìहिजे सवª ±ेýे वत¸्यथा अवVकथारक± े Eथाली होती. पर ंतु Eथालून वर जथािथार अवVस°था
त्यथांचे अवVकथार±ेý वववशĶ ±ेýथापुरते सीवमत करत े. त्यथा ±ेýथाथाबथाहेर जथा9न कpती
केÐ्यथास त्यथा कpतéनथा अवVमथाÆ्यतथा वमळ ू शकत नथाही.
४) अत्धमानयता आत्ण सामाजीकरण –
अवVस°ेलथा मथाÆ्यतथा द ेÁ्यथाची प्वp°ी जÆमवसĦ नसत े. तर ती समथाजीकरिथा¸्यथा
प्वø्येतून Ó्यक्तì वशकतथात. कुNुंब शथाळथा महथाववद्थाल्य े, ववद्थापीठे, वमý मंडळी,
रथाजकì्य प±थासथारE े, रथाजकì्य सम ूह ्यथां¸्यथा Ĭथारे सथामथाजीकरि Gड ून ्येते. Ó्यक्तì
अवVस°ेलथा शरि जथातथात. वतलथा जबथाबदथार मथान ून वत¸्यथात सवत सहभथागी होतथात
अवVस°ेववf्यी¸्यथा ®Ħथा, भथावनथा ंनथा समथाजीकरिथाची प्वø्यथा आकथार द ेते.
२.४. अत्धमानयता त्टकत्वणार े घटक –
संप°ी
प्चथारसथाVने
कथा्यªकत्यथा«ची Zyज
४ समथाजथातील जथासतीत जथासत GNकथा ंचथा पथाठéबथा
२.४. आत्धमानयतेचया मया्षदा –
अवVमथाÆ्यतथा ही सव ª रथाजकì्य समथाजथात आवÔ्यक असली तरी ववववV रथाजकì्य
Ó्यवस्ेत ती ववववV सवरूपथात प्कN होत े. 8दथा. अमेåरकेसथार´्यथा अध्य±्य
लोकशथाहीत रथाÕůथाध्य± कथा1úेस व Æ्यथा्यपथावलकथा अशथा तीÆही अ ंगथातून वतचथा आववÕकथार
होतो. अध्य±थालथा ववVीम ंडळथा6तेकच अवVकथार असल े त र ी द ो G थां¸्यथा कथा्यथाªवर
Æ्यथा्यमंडळथाचे वन्यंýि असते. अमेåरकन समथाजथातील अवVमथाÆ्यतथा ्यथा तीÆही अ ंगथातून
म्यथाªवदत सवरूपथात प्कN होत े.
संसदी्य लोकशथाहीत कथा्य ªकथारी स°था कथा्यद ेमंडळथास जबथाबदथार असत े.
Æ्यथा्यमंडळथालथा दोÆही शथासनथा¸्यथा अंगथावर देEरेE ठेवÁ्यथाचे कथा्यª करथावे लथागते. अशथा
शथासनÓ्यस्ेत वp°पýे आवि त्यथां¸्यथा वNकेलथा महतव प्थाĮ होत े.
ज्यथा वठकथािी वलEीत स ंववVथान अवसततवथात असत े ते्े शथासनथा¸्यथा अवVस° ेवर
Æ्यथा्यथाल्यथा¸्यथा म्यथा ªदथा पडतथात. munotes.in

Page 24

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
24 ४ वंशपरंपरथागत शथासनÓ्यसवस् ेत कथा्यदथा, ववVीम ंडळ, Æ्यथा्यस°ेचथा Zथारसथा प्भथाव
पडत नथाही तर व ंशपरंपरेने व अवभजनस° े¸्यथा वळिथाने रथाजकì्य स°था चथालवली जथात े
व अवVमथाÆ्यत ेलथा महतव रथाहत नथाही. नथागåरकथा ंची वनष्था वववशĶ व ंशथाप्ती वकंवथा
Ó्यक्तìप्ती असÐ्यथान े लोकशथाही नथावथाप ुरती असतेच. कथा्य ÌहNल े जथाते" ्यथापे±था कोि
Ìहिते ्यथावर भर असतो.
२. धुåरणÂव (ȟȶȸȶȾɀȿɊ)
स°था, अवVस°था, आवVमथाÆ्यतथा ्यथा म ूलभूत रथाजकì्य स ंकÐपनथाप्मथािे ‘Vुåरितव’ ही
संकÐपनथा रथाज्यशथास्त्रथा¸्यथा अË्यथासथात महतवथाची मथानली जथात े.
वथासतववक पथाहतथा V ुåरितव ही संकÐपनथा नवमथा³सªवथादी 6Nथावल्य ववचथारव ंत ˀवÆतवत्यो
úथाÌशी ८९-९ ्यथा ववचथारवंतथा¸्यथा लेEनथात ्येते.
मथा³सªवथादी रथाहóनही मथा³सªवथादी ववचथारथालथा व ेगळे वळि देÁ्यथाचथा मूळ ववचथारथात मोलथाची भर
Gथालून लेवनन-सNॉवलन¸्यथा मथागथा ªपथासून वेगळी वथाN शोVÁ्यथाचथा प््यÆत करिथाö्यथा
ववचथारवंतथामध्ये úथाÌशीचे स्थान अúेसर आहे. अत्यंत प्वतकूल पåरवस्तीत मथा³स ªवथादी आवि
जगथातÐ्यथा रथाजकì्य पåरवस्तीची मीमथा ंसथा करून त्यथान े आपले ववचथार मथांडले.
úथाÌशी हथा मथानवतथावथादी ववचथारव ंत होतथा. तो मुसोवलनीचथा समकथालीन होतथा. वनर ंकुश शथासन,
ZॉवसLमलथा त्यथान े पूिª शवक्तशथाली ववरोV क ेलथा. लोकशथाहीवर त्यथाचथा ववĵथास हो तथा Ìहिूनच
त्यथाने कथामगथारथां¸्यथा लोकशथाही पĦती¸्यथा चळवळीच े सम्ªन केले úथाÌशी अशथा >कथा समथाजथाची
कÐपनथा करतो कì, जो सव्य ंचवलत असेल त्यथात दमन, शोfि, बलप््योग होिथार नथाही.
आपÐ्यथा ववचथारथा ंची पĦतशीर आवि सववसतर मथा ंडिी करÁ्यथाची स ंVी त्यथालथा वमळथाली नथाही
आपÐ्यथा ततव²थानथात ?वतहथावसक भyवतकवथाद, V ुåरितव आवि ववचथारव ंतथाची भूवमकथा ्यथा
ववf्यथावर आपल े व वच थार JोN्य था -JोN्यथा वNपथा, ल ेE ्यथामVून मथांडले. त्यथाने आ पÐ्य था
वववेचनथात ववचथारवंतथानथा महतवथाचे स्थान वदले आहे.
úथाÌशीने Vुåरितवथाचथा वसĦथा ंत मथांडलथा. त्यथा¸्यथा मत े, रथाजकì्य स°था स ंपथादन करÁ्यथासथांठी व
ती वNकवून VरÁ्यथासथाठी ववचथारथा ं¸्यथा मदतीने प्स्थावपत केलेले सथांसकpवतक वचªसव महतवथाचे
असते.

ȫȹȶ ȤɀȵȶɃȿ ȧɃȺȿȴȶ,
ȧɃȺɄɀȿ ȥɀɅȶȳɀɀȼɄ
्यथा úं्थात त्यथाने आपले ववचथार मथांडले
आहेत.
२..१ प्मुÂव त्कंवा धुåरणÂवाची संकलपना (ȟȶȸȶȾɀȿɊ)
úथाÌशी¸्यथा रथाजकì्य ववचथारथांमध्ये Vुåरितवथा¸्यथा संकÐपनेलथा अनÆ्यसथाVथारि स्थान आह े.
Vुåरितव ही Eथास úथाÌशीची द ेिगी Ìहिथावी लथाग ेल. वचªसव रथाEिथाö्यथा गNथाच े ववचथारप्िथाली
ववf्यक वचªसव Ìहिजे ‘Vुåरितव’ हो्य. munotes.in

Page 25

मूलभूत संकÐपनथा
25 वच्षसव आत्ण धुåरणÂव –
úथाÌशीने वचªसव आवि Vुåरितव ्यथामध्य े भेद केलथा आहे. अवVशथासतथा वग ª कठोरपिे दुसö्यथा
वगथाªवर गुलथामवगरी लथादतो व आपल े अवVशथासन वस्र करतो अशथाव ेळी ते्े वचªसव नथांदत
असते. दव±ि आवĀक ेतील गोö्यथांनी कथाÑ्यथांवर प्स्थावपत क ेलेले वचªसव हे ्यथा प्कथारथात
मोडते.
मथाý जेÓहथा वचªसव कठोरपिे व आदेशथातमक पĦतीन े न लथादतथा चथातु्यथाªने व सवªसंमतीचे
वथातथावरि वनमथा ªि करून लथादल े जथाते तेÓहथा ते्े Vुåरितव असते. ते्े गुलथामवगरी लथादली जथात
नथाही पि अप्त्य±पि े संमती लथादली जथात े.
धुåरणÂवाची काय ्षप्णाली –
úथाÌशी¸्यथा मते, स°थाVथारी वगª हे केवळ आव्ªक-सथामथावजक वचªसव प्स्थावपत करूनच आपल े
प्भूतव वNकववत नथाहीतर Eर े प्भूतव ते वैचथाåरक सतरथावर प्स्थावपत करीत असतथात. व ैचथाåरक
वचªसव हे सथांसकpवतक वचªसवथातून वनमथाªि होते. Ìहिून संसकpती व सथावहत्य ्यथा ं¸्यथाकडे दुलª±
करून चथालिथार नथाही. आपल े रथाजकì्य आवि आव् ªक वचªसव प्स्थावपत करÁ्यथा सथाठी
कथामगथारवगथाªने संसकpती व सथावहत्य ्यथा ं¸्यथा मथागथाªने समथाजथावर वैचथाåरक प्भूतव प्स्थावपत केले
पथावहजे. कथारि प्त्येक रथाज्यकतथाª वगª आपली नैवतक, रथाजकì्य आवि सथा ंसकpवतक मूÐ्ये 6तर
वगथाªस सवीकथारथा्यलथा सथा ंगून आपले प्भूतव प्स्थावपत करीत असतो. Ìहिज ेच ्यथा प्वø्येत तो
सथांसकpवतक Vुåरितव आपÐ्यथाकड े ठेवतो. अशथा Vुåरितवथामध्ये ततव²थान, नीती, कथा्यद े
्ोड³्यथात संसकpती हे सवथा«चे Ìहिून वमरवले जथात असले तरी ती वåरष् वगथा ªचे Vुåरितव करते.
ते ŀQ करÁ्यथाचथा प््यतन करत े. ्यथा प्वø्येत शथावसत वगª शथासक वगथाª¸्यथा प्भूतवथालथा मनोमन
मथाÆ्यतथा देतो. असे शथासन वकंवथा प्भूतव वस्र होते. जे शथासकì्य दमनथान े श³्य होत नथाही त े
सथांसकpवतक संसकरिथाने सथाध्य होते. úथाÌशी¸्यथा मत े, स°थाVीश वगथा ªची प्भूतव – प्स्थापनथा
Ìहिजे >कथा नवीन जीवनदश ªनथाची वनवमªतीच असते.
स°थाVीश वगª कNथा±थाने त्यथाची जीवनŀĶी >कथा सम ूहथाची नसून ती सवª समथाजथाची आह े हे
पNवून देतो. प्भुतव प्स्थावपत करÁ्यथाच े ववववV मथागª असतथात. मंवदरे, मठ, ववद्थापीठ े,
प्वतष्थाने ्यथांचे समथाजथातील मथाहथातÌ्य वåरष् वगथा ªचे Vुåरितव रूजववÁ्यथाची प्वø्यथा पथार पथाडी त
असतथात. सथामथावजक स ंस्था, पुरथािे, वम्के, कलथा, सथावहत्य ्यथा ं¸्यथा मथाध्यमथातून वåरष् वगथाªची
मूÐ्ये व ववचथारप्िथाली सवª समथाजथाची मूÐ्ये व ववचथारप्िथाली Ìहि ून सं्युक्त सवरूपथात कथा्य ªरत
होतथात.
Vुåरितवथाची संकÐपनथा ĬंĬथातमक पĦतीन े प्गN होते. वतलथा कथाही कथाळथान ंतर प्वतVुåरितवथालथा
(Counter Hegemony तŌड द्थावे लथागते. शेवNी >क नवीन V ुåरितव Ìहिजेच úथाÌशीने
ÌहNÐ्यथाप्मथािे >क नवी जीवनŀĶी 8द्थालथा ्य ेते. त्यथावेळी सथामथावजक – रथाजकì्य स°थांतर
होत असते.
२..२ बुत्Ħजीवéची संकलपना (Intellectuals ) :
úथाÌशी¸्यथा मते, वैचथाåरक प्भूतव प्स्थावपत करÁ्यथासथाठी ववचथारव ंतथाचे कथा्यª मोलथाचे असते.
कथारि कोित्यथाही समथाजथात समथाज प्वतबĦ ववचथारव ंत रथाजकì्य कpतीतून वसĦथांतथालथा वळि munotes.in

Page 26

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
26 देत असतो व वसĦथा ंतथा¸्यथा प्कथाशथात क pती करीत असतो. ह े कथा्यª तो वववशĶ ?वतहथावसक
पåरवस्तीत, ĬंĬथातमक ववकथासथा¸्यथा प्वथाहथात सवतलथा स्थापन करून करतो. त्यथात ून तो
आपÐ्यथा जथाविव े¸्यथा क±था वथाQवतो, समथाजथा¸्यथा वस्ती व गती¸्यथा स ंदभथाªत 6वतहथासथालथा >क
नवे वळर देÁ्यथाचथा तो प््यतन करतो कथारि तो कथा्य ªकतथाª ततव² असतो.
úथाÌशी¸्यथा मत, ववचथारव ंतथांचे द ोन प् कथार असतथात – पथारंपथाåरक ववचथारव ंत 8दथा.
मध्य्युगथातील VमªगुŁ. जैववक वकंवथा समथाज प्वतबĦ Organic ववचथारवंत
पथारंपथाåरक ववचथारव ंत सवतलथा पåरवस्तीपथास ून अलग करतथात आवि आपि सवत ंý व
सवथा्य° आहोत अस े मथानतथात. पि म ूलत ते ्यशथावस्तीवथादी असतथात. त े कोित्यथाही गNथाशी
वनष्ेने बथांVलेले नसतथात.
्यथा8लN जैववक गNथातील ब ुवĦजीवéची कोित्यथातरी गNथाशी स ¤वþ्य जवळीक असत े. समथाजथाशी
जवळचे संबंV असिथारे ववचथारवंत हे पåरवतªन 6¸Jुक असिथाö्यथा वगथा ªशी बथांVील असतथात.
øथांवतकथारी वगथाª¸्यथा øथांवतकथारी कpतीत त्यथांचथा सहभथाग असतो. त्यथा आVथार े ते øथांवतकथारी
कpतीचे वसĦथांतन करून जनत े¸्यथा जथािीवथांचथा ववकथास व ववसतथार करीत असतथात. त्यथा वगथा ª¸्यथा
सथांसकpवतक आवि बyवĦक जथाविवथा प्गÐभ करतथात. úथाÌसी¸्यथा मत े, आतथाप्य«त दडपÐ्यथा
गेलेÐ्यथा वगथाªनी सवतचे प्भूतव वनमथाªि केलेले नथाह ी. पि ह े कथा्यª तो वगª सवत¸्यथा
ववचथारवंतथां¸्यथा मदतीने कŁ शकेल.
आतथाप्य«त ववचथारवंत व बहòजनसमथाज ्यथां¸्यथा ववचथारथात न ेहमीच अंतर पडत आल ेले आहे.
úथाÌशी¸्यथा मते, ्यथाचे 8°म 8दथाहरि Ìहिज े ्युरोपथातील प्बोVनथाची चळवळ Vम ªसुVथारिेची
चळवळ ही जनत ेची चळवळ होती, तर प ुŁजजीवनथाची मथानवतथावथादी चळवळ ही ववचथारवंतथांची
चळवळ होती. ही मथानवतथावथादी चळवळ बyवĦकŀĶ्यथा जथासत ववकवसत असली तरी ती
सथामथावजकŀĶ्यथा प्वतगथामी होती. कथारि वत¸्यथात समथाजपåरवत ªनथाची बीजे नÓहती. 8लN
बyवĦकŀĶ्यथा अववकवसत असिथारी Vम ªसुVथारिेची चळवळ पुरोगथामी होती. त्यथा चळवळीत
वदनदवलत आपÐ्यथा म ुक्तìचथा मथागª शोVीत होते. úथाÌशी¸्यथा मतथान ुसथार, ्यथा दोGथांतील अंतर
प्वतबĦ ववचथारव ंत कमी करू शकतथात. वस्त्य ंतरकथारी गNथासथाठी प्वतवच ªसवथाची सथामúी
8भथारू शकतथात. कथारि त्यथात ूनच त्यथांनथा समथाजपåरवत ªनथालथा सथाĻभूत अशी मूÐ्य Ó्यवस्था
वनमथाªि करतथा ्येईल. समथाजथातील जो G Nक वगê्य शक्तé¸्यथा स ंGfथाªत मध्यस्थाचे कथा्यª पथार
पथाडीत असतो. त्यथास úथाÌशीन े ‘बुवĦजीवी’ ÌहNले. हथा सज GNक समथाजथातील तिथाव कमी
करीत असतो.
२.. नागरी समाज ( CȺɇȺȽ SɀȴȺȶɅɊ ) –
नथागरी समथाजथाववf्यी¸्यथा úथाÌशी¸्यथा ववचथारथा ंवर ्ोड्यथाZथार प्मथािथात वचĥवथादी ववचथारवंत
हेगलेचथा प्भथाव पडल ेलथा आहे. त्यथाने मथांडलेले नथागरी समथाजथाववf्यीच े ववचथार Vुåरितवथा¸्यथा
वसĦथांतथाप्मथािे अत्यंत मोलथाचे ठरतथात.
Vुåरितवथा¸्यथा वसĦथा ंतथानुसथार आVुवनक भथांडवली समथाजथा¸्यथा बलस्थानथाचथा प्म ुE स्त्रोत
Ìहिजे स°थाVथारी वगथा ªचे Vुåरितव, जे त्यथा¸्यथा आध्यथावतमक आवि सथा ंसकpवतक Spiritual &
Cultural Supermacy सवō¸चतेतून Ó्यक्त होते. हथा वगª नथागरी समथाजथातील स ंस्था¸्यथा
मथाध्यमथातून जनसथामथाÆ्यत आपली म ूÐ्यÓ्यवस्था रूजवतो. úथाÌशीन े भथांडवली समथाजथा¸्यथा munotes.in

Page 27

मूलभूत संकÐपनथा
27 संसकpतीतील प्भूतवथा¸्यथा संरचनथांचथा शोV GेÁ्यथाचथा ववशेf प््यतन केलथा आहे. त्यथाने भथांडवली
समथाजथातील 6मÐ्यथाची दोन भथागथात ववभथागिी क ेली आहे.
१) राजकीय समाज ( ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ SɀȴȺȶɅɊ ) –
रथाज्य आपले प्भूतव प्स्थावपत करÁ्यथासथाठी बलप््योगथाचथा अवल ंब करते. शथासनथाची
संपूिª च y क N ्य था अंतगªत मथांडते. रथाज्यथा¸्यथा दमनकथारी स ंरचनथाचथा Coercion
ȪɅɃɆȴɅɆɃȶɄ ्यथामध्ये अंतभथाªव होतो.
२) नागरी समाज ( CȺɇȺȽ SɀȴȺȶɅɊ ) –
जो आपले प्भूतव स्थापन करÁ्यथासथाठी समथाजथा¸्यथा स ंमतीचथा आVथार G ेत असतो. त्यथा
समथाजथाचथा पथा्यथाशी जवळचथा स ंबंV असून, तो सथापे±तथा सवथा्य°ही असतो.
्यथात कुNुंबसंस्था, शथाळथा आवि Vथावम ªक संस्थांचथा समथावेश होतो. ्यथा¸्यथाशी स ंबंवVत
संरचनथास अवVमथाÆ्यत े¸्यथा संरचनथा मथानÐ्यथा जथातथात. úथाÌशीन े आपÐ्यथा ववĴ ेfिथात ्यथा
संरचनथांनथा ववशेf महतव वदले आहे.
úथाÌशीची भथांडवली समथाजथाची रचनथा Eथालील आक pतीĬथारे सपĶ करतथा ्येईल.

úथाÌशी¸्यथा मते, नथागरी समथाजथातील क ुNुंब, शथाळथा, Vमª ्यथा संस्था Ó्यक्तìलथा समथाज
Ó्यवहथारथा¸्यथा वन्यमथा ंशी पåरच्य करून द ेतथात. आवि त्यथा ं¸्यथावर हे वबंबवÁ्यथाचथा प््यतन
केलथा जथातो कì, त्यथा ंनी शथासकवगथाªप्ती सÆमथानथाची भथावनथा जोपथासली पथावहज े. ्यथा
संरचनथा भथांडवली समथाजथा¸्यथा गवतवन्यमथास समथाजमथाÆ्यतथा Legitmacy प्थाĮ करून
देतथात, ज्यथामुळे समथाजथातील अÆ्यथा्यद ेEील Æ्यथा्यथासथारE े भथासथा्यलथा लथाग ेल Ìहिून ्यथा
संरचनथास अवVमथाÆ्यत े¸्यथा रचनथा Structure of Legitimation संबोVिे
सवथाभथाववक ठरत े. भथांडवली समथाज स् ै्यथासथाठी ्यथा संरचनथांवर अवलंबून रथाहतो. जेÓहथा
munotes.in

Page 28

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
28 नथागरी समथाज असहमती अ्वथा मतभ ेदथांचे वन्यंýि अ्वथा दमन करÁ्यथात ववZल
ठरतो तेÓहथा रथाज्यसंस्ेलथा दमन करÁ्यथासथाठी बलप््योगथाची आवÔ्यकतथा वथाNत े. ्यथा
सवª ववĴेfिथाचथा अ्ª असथा आहे कì, सथाÌ्यवथादी चळवळ भथा ंडवली रथाज्य नĶ
करÁ्यथापुरतीच म्यथाªवदत रथाहतथा कथामथा न्य े तर मूÐ्ये आवि ववचथारथा ं¸्यथा ±ेýथातील
भथांडवलशथाही¸्यथा व ैचथाåरक Vुåरिथातवथाचथा अंत करÁ्यथासथाठी द ेEील वतलथा ततपर रथाहथाव े
लथागेल.
úथाÌशी¸्यथा मत े, भथांडवलशथाही¸्यथा ववनथाशथात ून समथाजवथाद 8द्थालथा ्य ेईल, असथा
आशथावथाद बथाळगि े वनर्ªक ठरेल. त्यथाने मथा³सªवथादी ववचथारवंतथांनथा हे समजथावÁ्यथाचथा
प््यतन केलथा कì, त्यथांनथा अ्ªशथास्त्रथा¸्यथा मथा्यथाजथालथात ून बथाहेर पडून संसकpती, सथावहत्य,
नैवतक आवि वथादवववथादथा¸्यथा ± ेýथात भथांडवलशथाहीशी Lगडथा स ुरू ठेवथावथा लथागेल.
øथांवतकथारकथांनथा सवªप््म नथागरी समथाजथा¸्यथा स ंस्थांमध्ये वशरून जनजथाविव ेत ȤȲɄɄ
ȚɀȿɄȺɀɆɄȿȶɄɄ पåरवतªन Gडवून आिथावे लथागेल.
२. त्वद्ापीठीय प्ĳ
स°था Ìहिजे कथा्य" स°ेची वैवशĶ्ये सपĶ करथा
स°था Ìहिजे कथा्य" स°ेचे मूलस्त्रोत सथांगथा
स°ेचे प्कथार सपĶ करथा
४ अवVमथाÆ्यतथा Ìहिज े कथा्य" अवVमथाÆ्यत ेची वैवशĶ्ये सपĶ करथा.
अवVमथाÆ्यतेचे पैलू सपĶ करथा.
Vुåरितवथाची संकÐपनथा सपĶ करथा.
२. संदभ्षúं्
रथाजकì्य वसĦथा ंत आवि ववĴेfि – भथा. ल. भोळे, वपपळपुरे प्कथाशन
आVुवनक रथाजकì्य ववĴ ेfि – तथा. र. 6नथामदथार, आसीम ववकल
आVुवनक रथाजकì्य ववĴ ेfि – वद. कथा. गद¥, वव. मथा. बथाचल
7777777munotes.in

Page 29

29 १
सतरीकरण (अत्भजन; वग्ष)
घटक रचना :
... 8वĥĶ्ये
... प्थासतथाववक
... ववf्य वववेचन
.... रथाजकì्य अवभजन
.... ववÐĀेडो पrरेNोचथा अवभजन वसĦथांत
.... सी.रथाईN वमÐस चथा अवभजन वसĦथांत
...४. वगNथानो मोसकथाचथा अवभजन वसĦथांत
..४ सथारथांश
.. आपली प्गती तपथासथा
.. संदभª úं्सुची
.१.१. 8त्ĥĶये :
सतरीकरण ्यथा GNकथा¸्यथा अË्यथासथानंतर पुQील बथाबी सपĶz होतील.
. रथाजकì्य अवभजनथाचथा अ्ª व प्कथार समजून Gेतथा ्येईल.
. ववÐĀेडो पrरेNोचथा अवभजन वसĦथांत सपĶz होईल.
. सी.रथाईN वमÐस चथा अवभजन वसĦथांत सपĶ होईल.
४. वगNथानो मोसकथाचथा अवभजन वसĦथांत सपĶ होईल.
.१.२. प्ासतात्वक :
सवªसथाVरिपिे Ó्यथा शतकथात ‘रथाजकì्य अवभजन’ ही संकÐपनथा रथाज्यशथास्त्रथामध्ये वथापरली
जथा9 लथागली. अवभजन Ìहिजे त्यथा-त्यथा ±ेýथातील ®ेष् Ó्यक्तì असथा अ्ª सुŁवथातील अवभप्ेत
असलथा तरी त्यथा ववf्यीचे अ्ª वववेचन पुQील प्मथािे करतथा ्येईल. Elite हथा शÊद Eligere
्यथा शÊदथापथासून ववकवसत Lथालेलथा आहे. ्यथा शÊदथाचथा अ्ª ‘पसंतीनुसथार वनवड’ (Selection
by choice) दुसö्यथा शÊदथात कथाही लोकथांची वनवड’ नेतpतव (Leadership) ्यथासथाठी अवभजन
शÊद वथापरलथा जथातो.
munotes.in

Page 30

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
30 .१.. त्वरय त्ववेचन :
‘राजकीय अत्भजन’ Ìहिजे कथा्य ? ्यथा ववववV ववसिववV ववचथारवंतथानी पुQील वववेचन
केलेले आहे.
) टी.बी.बोटमोरे : “समथाजथात वकतीही वस्त्यंतरे Lथाली तरी ते समथाजथात प्भथावी व
वर¸्यथा स्थानथावर असतथात त्यथांनथा रथाजकì्य अवभजन Ìहितथात.’’
) सी.टी.त्मलस : “समथाजथातील सवōतकpĶ वगª ज्यथां¸्यथा जवळ पैसथा, शक्तì, प्वतष्था, असते
व जो सवत:ची 6¸Jथा, वकतीही ववरोV Lथालथा तरी 6तरथांवर लथादÁ्यथात ्यशसवी होतो
असतो, असथा वगª रथाजकì्य अवभजन असतो.’’
) त्गटानो मोसका : “मथागथासलेÐ्यथा वकंवथा पूिªत:ववकवसत समथाजथात दोन वगª असतथात.
शथासक व शथावशत, पैकì शथासक हथा रथाजकì्य अवभजन असतो.’’
४) डी.>च.कोल : “समथाजथा¸्यथा प्त्येक सतरथावर अवVस°था वनमथाªि करिथारथा आवि ती
बथाळगिथारथा असथा समूह Ìहिजे रथाजकì्य अवभजन हो्य.”
) डॉ.राम आहòजा : “रथाजकì्य Ó्यवस्ेत जी रथाजकì्य संरचनथा असते, त्यथा संरचने¸्यथा
वर¸्यथा पदथावर ज्यथा प्भथावी शवक्तशथाली Ó्यक्तì असतथात त्यथा रथाजकì्य अवभजन
असतथात.’’
.१..१. राजकीय अत्भजन :
्ोड³्यथात रथाजकì्य अवभजनथा¸्यथा वसĦथांतथानुसथार “जनतेवर नेहमीच अवभजनथांचे रथाज्य
असते.’’ Ó्यक्तì-Ó्यक्तìत असमथानतथा ही नैसवगªक आहे. त्यथामुळेच ही बथाब जथागवतक आहे.
Ìहिूनच सवª कथाळथात सवª देशथात अवभजन स°था, पथाहथाव्यथास वमळते. कथाही Ó्यवस्ेत
अवभजनथांची सं´्यथा अवतश्य कमी असते, तर त्यथा तुलनेत कथाही Ó्यवस्ेत जथासत असते.
‘रथाजकì्य अवभजन’ व स°था ववभथाजन ्यथा ववf्यी अनेक ववचथारवंतथांचे वसĦथांत पुQीलप्मथािे
पथाहतथा ्येतील.
.१..२. त्वलĀेडो पrरेटोचा अत्भजन त्सĦांत :
समथाजथाचे शथास्त्र तकª व प््योग ्यथावरच आVथारलेले असले पथावहजे, असथा आúह Vरिथारथा व
तकªशुĦ ववचथार,तÃ्यथाचे वनरी±ि आवि प््योगथातमक पडतथाळथा हेच समथाजशथास्त्रथा¸्यथा
वसĦथांतथाचे आVथारसतंभ असले पथावहजेत, असे मूलभूत ववचथार मथांडिथारथा समथाजशथास्त्र Ìहिजे
ववलĀेडो पrरेतो हथा हो्य. ्युरोपथात प्बोVन ्युगथालथा सुŁवथात Lथाली आवि त्यथाचथा पåरिथाम
सथामथावजक ववचथारथांवर पडू लथागलथा. ववलĀेडो पrरेतो ्यथा कथाळथातच आपले संशोVन जगथापुQे
मथांडतो आहे. त्यथामुळे त्यथा कथाळथा¸्यथा ववचथारथांचथा प्भथाव त्यथा¸्यथा ववचथारथावर असिे नैसवगªकच
आहे. डथाववªनवथादी कथा1त, वसमथा1, 6Nथावल्यन ववचथारवंत मrवकÓहrली ्यथांचथा प्भथाव पrरेतो¸्यथा
ववचथारथांवर वदसतो. munotes.in

Page 31

सतरीकरि
31 ‘बळी तो कथान वपळी’ हथाच मथानव समथाजथातील मूलभूत Æ्यथा्य आहे. पrरेतो¸्यथा कथाळथाप्यªत ्यथाच
ववचथारथांनी पकड मथानवी सवभथावथाववf्यी 6Nथावल्यन लोकथांवर होती. ‘समथाजथातील अÐपसं´्य
पि बलदंड समथाज बहòजन समथाजथावर कशी स°था गथाजवतो व ती त्यथालथा कशी गती प्थाĮ होते’
हथाच त्यथाच सथामथावजक वचंतनथातील प्मुE ववचथार होतथा. हथाच ववचथार त्यथा¸्यथा सवª वसĦथांत व
ŀवĶकोनथाचथा आVथार होतो. मथानवी वतªनथाचे 8गमस्त्रोत शोVतथांनथा त्यथा¸्यथा 6Nथाली्यन परंपरेची
सपĶ Jथाप वदसून ्येते. मथािसथाचथा मूळ सवभथाव कसथा आहे. अÐपसं´्य लोक बहòसं´्यथाकथांवर
स°था कथा गथाजवतथात ्यथा 6Nथावल्यन परंपरेतील प्ĳथाचथा ववचथार करतथांनथा त्यथाने ‘अवभजन’
वसĦथांत मथांडलथा.
अत्भजनांचे वग्ष :
पrरेतो अवभजनथांचे दोन वगª आहेत असे सथांगतो –
) शथासक अवभजन : समथाजथातील सवथाªत प्भथावशथाली Ó्यक्तéचथा समथावेश ्यथा वगथाªत हथा वगª
स°थाVीश असतो. ्यथा वगथाªतील Ó्यक्तì बुवĦमथान, चतूर, कुशल, सम्ª असतथात. ्यथाच
गुिथांमुळे ते वर¸्यथा पदथावर आसनस् Lथालेले असतथात व समथाजथात स°था गथाजवत
असतथात.
) अशथासक अवभजन : ्यथा अवभजन वगथाªलथा स°थाहीन अवभजन वकंवथा सथामथाÆ्य अवभजन
असेही Ìहितथात. ्यथा वगथाªतील अवभजनथात शथासक अवभजनथांपे±था कमी कतpªतव असते.
्यथा अवभजन वगथाªचथा रथाजकथारि व अ्ªकथारि ्यथावर ववशेf प्भथाव नसतो. ्यथा प्कथार¸्यथा
अवभजन वगथाªत सेनथावVकथारी, Ó्यथापथारी, Vथावमªक ±ेýथातील वåरष् Ó्यक्तé 6. समथावेश
होतो.
अत्भजनाचया अत्भसरणाची प्त्क्रया :
अवभजन वगथाªचे पतन अ्वथा सथामथाÆ्य वगथाªचे अवभजन वगथाªत Łपथांतर होिे ही प्वø्यथा प्त्येक
समथाजथात नेहमीच चथालू असते. त्यथालथाच पrरेतोने ‘अवभसरि प्वø्यथा’ वकंवथा ‘सथामथावजक
गवतमथानतेची प्वø्यथा’ असे संबोVले आहे. अशथा अवभसरथा प्वø्येमुळे ज्यथां¸्यथा अवVकथारथांनथा
अ्वथा प्वतष्थांनथा Vोकथा वनमथाªि होतो अशथा Ó्यक्तì अवभसरि प्वø्यथा रोEÁ्यथाचथा प््यतन
करतथात. त्यथासथाठी प्संगी बळथाचथा अ्वथा सथामÃ्यथा«चथा वथापर करतथात. परंतु ्यथा बथाबीमुळे
अवभजनथांचे मथाÆ्य नसते. अशथा वp°ीचथा सथामÆ्यथांकडून वनfेV केलथा जथातो. त्यथांचे ®ेष्ीजनतव
संपुष्थात आिÁ्यथाचथा प््यतन केलथा जथातो. ्यथाचथा अ्ª ‘अवभजन वगª हथा सवतz:¸्यथा नथाशथालथा
सवत:च कथारिीभूत ठरतो ्यथा पथाĵªभूमीवर पrरेतोने ÌहNले आहे कì “6वतहथास हथा कुलीन लोकथांचे
कāस्थान (समशथान) असतो.’’ ्यथा संदभथाªत पrरेतोने Gरथािेशथाही, भथारती्य समथाजथातील जथाती,
प््था 6.8दथाहरिे वदली आहेत.
अत्भजनांचे गुण व कौशलय :
समथाजथात सुरवथाती¸्यथा कथाळथात 8¸च पदथावर ्येिथाö्यथा Ó्यक्तì ्यथा गुिवथान असतथात. त्यथा
सÓत:¸्यथा गुिथा¸्यथा जोरथावर 8¸च पदथावर आलेÐ्यथा असतथात. सथाहवजकच त्यथां¸्यथाकडून अशथा
8¸चपदथांची प्वतष्था जोपथासÁ्यथाचथा कथाNेकोर प््यतन केलथा जथातो. परंतु कथालथांतरथाने अशी पदे
आनुवंवशक होतथात. Ó्यक्तì¸्यथा अंगी असलेले गुि हळुहळु कमी होतथात. त्यथाजथागी ्येÁ्यथाचथा munotes.in

Page 32

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
32 कवनष् वगथाªकडून प््यतन केलथा जथातो. ववशेf Ìहिजे शथासक वकंवथा अशथासक अवभजनथांकडून
कवनष्z वगथाªतील गुिी Ó्यक्तéनथा वकंवथा त्यथां¸्यथा गुिथांनथा डथावलÁ्यथाचथा प््यतनz Lथालथा वकंवथा त्यथांनथा
8¸चपदे भूfववÁ्यथास ववरोV; तर समथाजथाचथा समतोल वबGडेल. कवनष् वगथाªतील गुिसंपÆन
Ó्यक्तì संGfª मथागथाªचथा अवलंब करतील. सवª बळथावनशी अवभजनथांची वमरथासदथारी संपवतील व
शेवNी अपथाý अवभजनथां¸्यथा ?वजी पथाý असे अवभजन ्येतील.
ठळक वuत्शĶये :
) पrरेतोने प्थारंभी 8¸च व कवनष् अशथा दोन वगथाªत ववभथाजन केले व बुĦी, चथाåरÞ्य व
कyशÐ्य ्यथा आVथारथावर गुिथांनी संपÆन Ó्यक्तéनथा अवभजन वगª मथानले
) अवभजन वगथाªत नेहमी अवभसरिथाची प्वø्यथा होत असते. गुिथा¸्यथा आVथारथावर अशथा
वगथाªचे पतन Lथाले कì, कवनष् वगथाªतून अवभजन वगª त्यथार होतो. गुिथां¸्यथा आVथारथावर
ही जी प्वø्यथा होते त्यथास तो ‘8धवªगथामी व अVोगथामी वø’ असे संबोVतो.
) अवभजन वगथाªतील पåरवतªनतथा ल±थात Gे9न तो सपĶ करतो कì, अवभजन वगª ज¤Óहथा
कवनष् वगथाªलथा वन्यंýीत करÁ्यथाची शक्तì गमथावतो. त¤Óहथा कवनष् वगथाªतून आलेले लोक
अवभजन वगथाªची जथागथा भŁन कथाQतथात.
४) पrरेतची वसĦथांत ल±थात Gेतथा भथारतथात वतªमथानथात रथाजकì्य, आव्ªक आवि सथामथावजक
±ेýथात ‘®ेष्ीजन अवभसरि प्वø्यथा’ सुŁ असÐ्यथाचे आQळून ्येते.
पrरेतोचया त्सĦांताचे मूलयमापन :
पrरेतो¸्यथा अवभजन अवभसरि वसĦथांत हथा समथाजशथास्त्रथातील >क महतवपूिª वसĦथांत मथानलथा
जथातो, असे असले तरी त्यथाची ‘अवभजन’ ही संकÐपनथा संवदµV सवŁपथाची वथाNते. त्यथाचप्मथािे
तो शथास्त्री्य सत्य आवि सथामथावजक 8प्युक्ततथा ्यथां¸्यथात मूलभूत ववरोV आहे असे मथानतो. हे
जर Eरे असले Ìहिजे 8प्युक्त आहे. ते शथास्त्री्य नथाही वकंवथा 8प्युक्त असेल, त्यथात Ăम असेल
तर प्त्येकजन सवत:¸्यथा मनथालथा ्येईल त्यथालथा सत्य मथानेल वकंवथा सवत:¸्यथा संदभथाªत त्यथाची
8प्युक्ततथा ठरवेल. अशथा 8लN सुलN ववVथानथांमुळे पrरेतो¸्यथा ववचथारथात सपĶ रथाजकì्य पथाठ
वमळत नथाही, अशी वNकथा त्यथा¸्यथा ववचथारथावर केली जथाते.
.१... सी.राईट त्मलस चा अत्भजन त्सĦांत :
अमेåरकन समथाजÓ्यवस्था व रथाजकì्य अË्यथासथातून सी.रथाईN वमÐस ्यथांनी स°था ववभथाजनथा¸्यथा
‘अवभजन’ वसĦथांतथाववf्यी Eथालील वववेचन केलेले आहे.
तीन प्मुख अत्भजन :
समथाजथातील आव्ªक स°था, सथामथावजक स°था रथाजकì्य स°था ्यथा प्थामु´्यथाने परसपरथां¸्यथा
शक्तì¸्यथा अनुरोVथाने कथा्यªरत होतथात. ्यथा तीन स°थामVील परसपरथांची शक्तì परसपर संबंVीत
असते व त्यथानुसथार समथाजथात ्यथा तीन प्कथार¸्यथा स°था 8पोभगिथारे तीन वगª अवसततवथात
असतथात. हे तीन वगªच अमेåरकन समथाजथात स°था 8पभोगतथात. ते वगª पुQीलप्मथािे –
munotes.in

Page 33

सतरीकरि
33 ) लÕकरी (सेनथापतé¸्यथा वगª)
) औद्ोवगक (ववववV औद्ोवगक संस्थांचे मथालक)
) रथाजकì्य (रथाजकì्य नेते)
वमÐस ्यथां¸्यथा मते, वरील वतÆही प्कथारचे गN प्वतष्था संपÆन असतथात. हे गN अमेåरकेतील
8¸च वगथाªचे प्वतवनवVतव करतथात. हेच ती वगª शथासक वगथाªची वनवमªतीही करतथात व त्यथांचथा
सथामथावजक सतर सथारEथाच असतो. ्यथा वतÆही गNथांनथा सवतंýपिे आपआपली कथा्य¥ पथार पथाडथावी
लथागतथात. लÕकरी गNथामध्ये ववववV ववभथागथाचे प्मुE, सेनथापती ्यथांचथा समथावेश होतो. औद्ोवगक
सवŁपथा¸्यथा गNथामध्ये ®ीमंत Ó्यक्तì व 8तपथादन व सथाVनथांची मथालकì असिथारे लोक असतथात
तर रथाजकì्य गNथामध्ये रथाजकì्य स°था व रथाजकì्य हòकुम गथाजवविथारे हòकुमशहथा असतथात. हे
वतÆही प्कथारचे संपÆन लोक सवª प्कथार¸्यथा स°था आपÐ्यथाकडे क¤þीत करतथात व आपÐ्यथा
मतथानुसथार स°था गथाजवत असतथात.
तीन वगा्षचे सहसंबंध :
लÕकरी, औद्ोवगक व रथाजकì्य वगª हे जसे सथामथावजक सतरथावर असतथात, त्यथाचप्मथािे ते
>कमेकथांशी परसपरसंबंVीत असतथात. त्यथांचे Ó्यक्तìगत व कyNुंवबक पथातळीवरचे संबंV
असतथात. ्यथा वतÆही ±ेýथातील प्मुE >कý ्येवून वववन्यमथाĬथारे वनिª्य Gेतथात. ्यथाĬथारे >क प्कथारे
ते हòकुमच प्स्थावपत करीत
असतथात. ्यथानंतर अवभजन वगथाªचथा दुसरथा सतर असतो. त्यथात Ó्यथापथारी, दबथाग गN,
Ó्यथावसथाईक, रथाजकथारिी व आव्ªक मजबूत वस्ती असिथारथा वगª असतो.
आत्््षक Óयवस्ा आत्ण अत्भजन :
वमÐस ्यथां¸्यथा ‘अवभजनथा’ ¸्यथा वसĦथांतथात आव्ªक ततवथालथा अवVक महतÓ देतो. त्यथा¸्यथा मते
अवभजन हथा ‘रथाजकì्य आव्ªक’ वस्ती दशªवविथारथा आहे. तर ‘शथासक’ हथा रथाजकì्य वस्ती
दशªवविथारथा आहे. ‘शथासक वगथाªचथा’ ्यथा ŀवĶकोनथातून अ्ª असथा होतो कì, >क आव्ªक वगª
रथाजकì्य ŀवĶकोनथातून शथासन करीत आहे. ्यथा ववf्यी वमÐस Ìहितो कì, “आव्ªकŀĶ्यथा
बलवथान असिथारेच Eरे स°थाVीश असतथात व असे लोक रथाÕůी्य (स°थाVथाö्यथांनथा ) पुQथाö्यथांनथा
स°ेचे मु´्यथावVकथारी मथानतथात.” Ìहिूनच वमÐस ्यथां¸्यथासथाठी ‘शवक्तशथाली अवभजन वगª’
(Power Elite Class) अशी संकÐपनथा वथापरतो. ्यथाच आVथारथावर तो लÕकरी, औद्ोवगक व
रथाजकì्य लोकथांचथा शक्तìशथाली अवभजन वगथाªत समथावेश करतो.
लोकशाही : अत्भजन आत्ण नोकरशाही :
आVुवनक लोकशथाही रथाÕůथा¸्यथा नोकरशथाही प्वp°ीĬथारे वरील ववचथारप्वथाह वनमथाªि होत
असतथात आवि प्स्थावपत होत असतथात. वमÐस¸्यथा ववचथारथानुसथार, नोकरशथाही वगथाª¸्यथा
अवVष्थानथांमुळे त्यथां¸्यथामध्ये स°थाववf्यी चळवळ वनमथाªि होते. ती चळवळ समथाजथातÐ्यथा
ववववV वगथाª अंतगªत ववचथारथात ¶्यथावी लथागते. स°था ववभथाजनथा¸्यथा अवभजन वसĦथांतथानुसथार
सथामथाÆ्य समथाजÓ्यवस्था आवि भथांडवलशथाही रथाÕůथांत प्वतष्ीतथांचथा स°था गN अवVक प्भथावी
असतो. munotes.in

Page 34

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
34 वमÐसने कथालªमथाकªस¸्यथा वगª संGfथाªचे सम्ªन कथाही प्मथािथात केले असले तरी त्यथा¸्यथा मते,
वगª संGfª हथा आVुवनक नोकरशथाही¸्यथा अवVकथार परंपरथाभोवती वZरत असतो. आVुवनक
नोकरशथाही ही अवै्यवक्तक सवŁपथाची औपचथाåरक संबंV असिथारी व कथा्यदेशीर प्मथािकथांनथा
महतव देिथारी असते. अशथा सवŁपथा¸्यथा नोकरशथाहीतील Ó्यक्तìकडून कथामथाची अपे±था Ó्यक्त
केली जथाते. ती अपे±था पूिª करतीलच असे नथाही. ्यथा प्वø्येत Ó्यक्तìलथा अवै्यवक्तक स्थान प्थाĮ
होते, अशथा प्वø्येत नोकरशथाही¸्यथा अवVकथार परंपरेत संGfª वनमथाªि होतो.
त्सĦांताचे मूलयमापन :
सी.रथाईN वमÐस ्यथांने मथांडलेलथा वसĦथांत हथा अमेåरकन समथाजथालथा गpहीत VŁन मथांडलेलथा
असÐ्यथाने त्यथा¸्यथा सवªÓ्यथापकतेववf्यी सपĶीकरि करतथानथा म्यथाªदथा पडतथात. त्यथाप्मथािेच
त्यथा¸्यथा ववचथारथांवरही कथाही प्मथािथात म्यथाªदथा पडतथात. ‘कथाही वववशĶ प्जथातé¸्यथा हथातथात स°था
क¤þीत होते’ हथा ववचथार बहòवथादी ववचथारसरिी¸्यथा ववचथारवंतथांनथा मथाÆ्य नथाही. त्यथां¸्यथा मते,
समथाजथात जे नकथारवथादी गN असतथात. त्यथां¸्यथाच स°ेची सपVथाª चथालू असते आवि ्यथा कथा्यथाªत
त्यथांनथा कVी ्यश प्थाĮ होते. अशथा वेळी वमÐसचथा वसĦथांत >कथांगी वथाNतो.
सी. रथाईN वमÐसने हथा वसĦथांत मथांडत असतथांनथा अमेåरकेतील 8¸च वकंवथा मध्यम वगथाªचे
ववĴेfि करिे हथा हेतू वदसतो, त्यथा अ्थाªने ्यथा वसĦथांतथा¸्यथा म्यथाªदथा सपĶ होतथात. आVुवनक
लोकशथाही Ó्यवस्ेमध्ये स°था क¤þे व त्यथातील अवभजन वगª बदलत आहेत अशथा वेळथा वमÐसने
मथांडलेले आव्ªक ततव व समथाजथातील लÕकरी, Ó्यथापथारी व रथाजकì्य गNथाववf्यीचे वववेचन
जशथास तसे लथागू होत असतथांनथा वदसत नथाही.
.१..४. त्गटानो मोसकाचा अत्भजन त्सĦांत :
‘मथानवी समथाजथा¸्यथा 6वतहथासथात Ó्यक्तìचे वहत जपÁ्यथा¸्यथा ŀĶीने वनमथाªि Lथालेली सवथाªत 8°म
पĦती Ìहिजे लोकशथाही हो्य, लोकशथाहीवथादी अवभजन हे Ó्यक्तìसवथातंÞ्यथालथा सवथाªत कमी
Vोकथादथा्यक असतथात’ अशथा सवŁपथाचे महतवपूिª ववचथार मथांडिथारथा ववचथारवंत वगNथानो मोसकथाने
आपÐ्यथा ‘The Ruling Class ( ९९) ्यथा úं्थाĬथारे स°था ववभथाजनथा¸्यथा अवभजनवथादी
वसĦथांत प्वतपथादन केलथा. ९ Ó्यथा शतकथा¸्यथा 8°रथाVथाªत व ० Ó्यथा शतकथा¸्यथा पुवथाªVथाªत ्यथा
6Nथावल्यन ववचथारवंतथान¤ ‘रथाजकì्य अवभजन’ संकÐपनेलथा Eö्यथा अ्थाªने सैĦथांवतक सवरूप प्थाĮ
करून वदले.
6Nथावल्यन ववचथारवंत ववलĀेडो पrरेतो प्थामिेच वगNथानो मोसकथानेही रथाजकथारि आवि
लोकशथाही ्यथांचथा अË्यथास करÁ्यथासथाठी समथाजशथास्त्री्य पĦतीवर भर वदलथा. पrरेतो हथा
सथामथावजक ववĴेfिथात रस Gेतथांनथा वदसतो, तो सवª सथामथावजक प्ĳथांचथा >कवýत अË्यथास केलथा
पथावहजे अशी भूवमकथा Gेतो; तर वगNथानो मोसकथालथा रथाजकì्य ववĴेfिथात रस वदसतो. मोसकथा
हथा ‘लोकथांचे शथासन’ हथा पथारंपथाåरक लोकशथाहीचथा वसĦथांत नथाकथारतो आवि लोकशथाही¸्यथा
रथाजकì्य Ó्यवस्ेची अवभजन वगथाªलथा अनुसŁन मथांडिी करतो. वगNथानो मोसकथानो अवभजन
वगª व त्यथां¸्यथा ववf्यीचथा स°था वसĦथांत ्यथाववf्यी अवतश्य महतवपूिª वववेचन केले आहे. ते
्ोड³्यथात पुQीलप्मथािे पथाहतथा ्येईल.
munotes.in

Page 35

सतरीकरि
35 राजकीय Óयवस्ेतील वग्ष :
वगNथानो मोसकथा त्यथा¸्यथा ‘शथासक वगª’ ्यथा वशfªकथाEथाली वलवहलेÐ्यथा úं्थामध्ये ‘अवभजन वगथाª’
चथा वसĦथांत मथांडतो व त्यथामध्ये तो सवª रथाजकì्य Ó्यवस्ेत दोनच वगª असतथात, असे प्वतपथादन
करतथात. ते वगª पुQीलप्मथािे होत-
(A) शथासक वगª (Rulinh Class) : शथासक वगª हथा स°ेत असतो त्यथा¸्यथा जवळ शक्तì
वनVथाªरि करिथारे GNक >कवNलेले असतथात. हथा वगª बहòसं´्यथांकथावर रथाज्य करत असतो.
त्यथाच तो सवō¸च पदथावर असिथारथा Ó्यक्तì समूह असतो.
अवभजन वगथाªची वैवशĶ्ये :
) अवभजन वगª हथा संGवNत सवरूपथाचथा असतो.
) अवभजन वगª हथा ®ेष् व ववशेf गुिसंपÆÆ बसतो.
) बुवĦजीवी व कुशल वगथाªतूनच रथाजकì्य अवभजन वनवडले जथातथात.
४) रथाजकì्य अवभजन हे अÐपसं´्यथांक असतथात.
) समथाज वन्यंýीत करÁ्यथाची शक्तì अवभजन वगथाªकडे असते.
) रथाजकì्य अवभजन वगª हथा सथाVने व सुववVथांचथा 8पभोग Gेत असतो.
) अवभजन वगथाªक8े ववशेf अवVकथार असतथात.
८) अवभजन वगª
हथा चपळ व सतकª असतो व सथाVनथांचथा ्योµ्यz वथापर करून स°था वNकवत असतो.
(B) शथासीत वगª (Ruled Class) : शथासीत वगª हथा बहòसं´्यथांक असतो. तो स°ेमध्ये
अवतश्य म्यथाªवदत अ्थाªने सहभथागी असतो. तो सवत:¸्यथा नÓहे तर शथासक वगथाª¸्यथा तंýथाने कथाम
करत असतो. हथा वगª शथासक वगथाªने वदलेÐ्यथा कथा्यदेशीर वकंवथा बेकथा्यदेशीर आ²था पथाळत
असतो.
अत्भजनाचया श्ेष्ठÂवाचे आधार :
) अवभजन वगª हथा अवत®ीमंत वगª असतो त्यथाची संप°ी हथा त्यथा¸्यथा अवभजन होÁ्यथासथाठी
आVथारभूत GNक बनतो.
) अवभजन वगथाª¸्यथा हथातथामध्ये लÕकरी शक्तì असते. प्संगी सवत: स°था वNकववÁ्यथासथाठी
ते त्यथाचथा 8प्योग करत असतथात.
) Vमª हथा अवभजन वगथाªसथाठी सहथाÍ्यभूत GNक असतो. मु´्यत: Vमथाªने ®ेष्z मथानलेले
लोकच अवभजन असतथात.
४) अवभजन वगª हथा 8¸च वशव±त, बुवĦमथान असतो, तोच त्यथा¸्यथा अवभजन
बनÁ्यथासथाठीचथा महतवथाचथा आVथार बनतो.
) अवभजन वगª हथा त्यथाची स°था वNकववÁ्यथासथाठी वव²थान व तंý²थानथाचथा आVथार Gेत
असतथात. munotes.in

Page 36

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
36 अत्नयंत्रीत सत्ा आत्ण दंड :
सवªच अवभजन वगª आपले (स°था) वNकथावी ्यथासथाठी प््यतनशील असतथात. ते ्यथासथाठी वथारसथा
ह³क, ववचथारVथारथा व बळथाचथा वथापर कŁ शकतथात. ते गरजेनुŁप दबथावथासथाठी वहंसक बंड वकंवथा
संGfथाªचथा ही मथागª सवीकथाŁ शकतथात. तरी सुĦथा कोित्यथाही अवभजन वगª कथा्यम स°थाVथारी
रथाहत नथाही. स°े¸्यथा अवन्यंýीत वथापरथामुळे अवभजन वगª आळशी, कमजोर, ?श आरथामी
बनतो. त्यथामुळे हòशथार लोक, 8द्ोगी लथाके बंड करतथात आवि त्यथा¸्यथा हथातथातून स°था
वहसकथावून Gेतथात. प्त्येक स°थाVथारी हथा आपली स°था वस्र ठेवÁ्यथासथाठी ‘रथाजकì्य सुýथा’ चथा
वथापर करीत असतो.
अत्भजनाची राजकीय भरती :
मोसकथा¸्यथा मते, स°े¸्यथा प्वथाहथावरच रथाजकì्य भरती अवलंबून असते. >कथावVकथार तßव
असेल तर ते्े ®ीमंत, महथाजन, सथामंत विê रथाजकì्य भरतीत लथागते. मथाý 8दथारमतवथादी
लोकशथाही Ó्यवस्ेत 8दथारमतवथादी ततव असेल तर ते्े रथाजकì्य भरती मुक्त असते.
सवथा«सथाठी Eुली असते. अवभजन वगª हथा चतुर असÐ्यथाने तो त्यथाच वगथाªतील नवीन
सदस्यथांपैकì गुिवथान बुवĦमथानथांची भरती करीत असतो.
त्सĦांताचे महÂव :
० Ó्यथा शतकथा¸्यथा प्थारंभी मोसकथा ्यथांनी मथांडलेलथा स°था ववभथाजनथाचथा अवभजन वसĦथांत हथा
रथाजकì्य अË्यथासकथांसथाठी >क अमूÐ्यz असथा वसĦथांत आहे. कोितीही रथाजकì्य Ó्यवस्था
असो अशथा Ó्यवस्ेतील अवभजन वसĦथांतथामध्ये अनेक अ्थाªने सथाÌ्य असले तरी >क
रथाजकì्य ववĴेfि Ìहिून मोसकथा¸्यथा वसĦथांतथाचे ववशेf ्योगदथान आहे. मोसकथाने प्वतपथादीत
केलेले रथाजकì्य Ó्यवस्ेतील शथासक व शथासीत ्यथां¸्यथा ववf्यीचे वववेचन आजही लथागू पडते.
्यथावŁनच ्यथा वसĦथांतथाचे महतव ल±थात ्येते.
.१..४ सारांश :
्ोड³्यथात रथाजकì्य अवभजन संदभथाªत ववववV ववचथारवंतथाची मत वेगवेगळे आहेत. परंतु
त्यथातून शेवNी वनÕकfª वनGतो कì, जनतेवर नेहमीच अवभजनथांचे रथाज्यz असते व त्यथांची सं´्यथा
अÐपप्मथािथात असते.
.१.. आपली प्गती तपासा :
. रथाजकì्य अवभजनथाचथा अ्ª व सवŁप सपĶz करथा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________ munotes.in

Page 37

सतरीकरि
37
. ववÐĀेडो पrरेNोचथा अवभजनचथा वसĦथांत सपĶz करथा ?
__________________________________________________________
________________________ __________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
. सी.रथाईNस वमÐसचथा अवभजनथाचथा वसĦथांत सपĶz करथा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
.१.. संदभ्ष úं् सूची :
. कुलकिê बी.वथा्य. -रथाजकì्य समथाजशथास्त्र, ववद्यथाप्कथाशन, नथागपूर
. बी.बी.पथाNील- रथाजकì्य संकÐपनथा, Zडके प्कथाशन, पूिे
. Qोबळे रमेश – प्मुE रथाजकì्य ववचथारप्िथाली,ववद्यथाबुक पवÊलकेशन, औरंगथाबथाद
४. 6नथामदथार पुरथािीक- रथाजकì्य समथाजशथास्त्र कथाNêन¤Nल प्कथाशन, पुिे.

munotes.in

Page 38

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
38
सतरीकरण (जात)
घटक रचना :
..० 8वदĶ्ये
.. .प्थासतथावीक
... ववf्य वववेचन
... . जथातीचथा अ्ª
.... महथारथाÕůथा¸्यथा रथाजकथारिथात जथाती¸्यथा ®ेष्तवथाची प्वø्यथा
.... महथारथाÕůथातील प्मE जथातीसमुह
...४. ®ेष्तव जथातीसमुह
.... मरथाठथा कुिबी जथातीसमुह
.... 6तर मथागथास जथातीचे रथाजकथारि
.... कवनष् जथातीचे रथाजकथारि :
.२.० 8त्दĶये :
राजकीय सतरीकरण या घटकाचया अभयासातून पुQील बाबी सपĶ् होईल .
. जथाती¸्यथा अ्थाªचे सवरूप सपĶ होईल.
. महथारथाÕůथा¸्यथा रथाजकथारिथातील जथाती¸्यथा ®ेष्तवथाची प्वø्येचे सवरूप समजेल.
. महथारथाÕůथातील प्मुE जथातीसमुहथाचे प्कथार समजेल.
.२.१ . प्ासतावीक :
‘जात’ ्यथा GNकथात आपि महथारथाÕůथातील रथाजकथारिथात जथातीचे महतव अË्यथासथावर आहोत,
महथारथाÕůथातील प्मुE जथातीसुह, महथारथाÕůथा¸्यथा रथाजकथारिथात जथाती¸्यथा ®ेष्तवथाची प्वø्यथा,
मरथाठथा कुिबी जथातीसमुह, ®ेष्तव जथाती समुह, 6तर मथागथास जथातीचे रथाजकथारि व कवनष्
रथाजकथारि 6. बथाबéचथा अध्य्यन सदरील GNकथात करÁ्यथात ्येईल.
.२.. त्वरय त्ववेचन :
भथारती्य समथाजथाचे अध्य्यन करीत असतथानथा जथाती Ó्यवस्ेचथा ववचथार करिे आवÔÍक आहे,
कथारि त्यथावशवथा्य úथामीि शहरी जीवनथातील सथामथावजक, आव्ªक रथाजकì्य, सथांसकpवतक
अंगथानथा व त्यथां¸्यथातील संबंVथा¸्यथा सवरूपथात जथािून Gेतथा ्येिथार नथाही. munotes.in

Page 39

सतरीकरि
39 भथारतथात पथांरपथाåरक विª Ó्यवस्े¸्यथा पåरभथाfेत महथारथाÕů सद्यवस्तीत 8¸च ®ेष्ीजन āथाÌहि
विथा«¸्यथा आहेत. मरथाठथा जथाती सवत: तील ®ेष्तव ±वý्यŁपी मथानेतो, हथा समथाज कवनष्z
जथातीसमुह वैÔ्य व शुþ 6. विथाªत समथाववष् केÐ्यथा जथातथात. तर अनुसूवचत जथाती व जमथाती
भN³्यथा ववमुक्त जथाती 6. आहेत.
.२..१ जातीचा अ््ष :
जाती हथा शÊद ‘जन’ ्यथा संसकpत Vथातू पथासून बनलथा असून त्यथाचथा अ्ª, ‘जÆम’ असथा होतो.
>कुि जथाती Ìहिजे जÆमथाने प्थाĮ होिथारी समुह सदस्यतथा.
‘जथाती’ सथाठी ‘Caste ’ हथा 6ंúजी प्वतशÊदz वथापतरतथा. हथा शÊदz ‘Casta ’ Ìहिजे ‘वंश’ ्यथा
पोतुªवगज भथाfेतील शÊदथापथासून त्यथार Lथालथा आहे; त्यथाचथा अ्ª जÆमथाने वमळिथारथा व
वंशथानमुøमे चथालिथारथा समुह असथा होतो.
.२..२ महाराÕůाचया राजकारणात जातीचया श्ेष्ठÂवाची प्त्क्रया :
महथारथाÕůथा¸्यथा रथाजकथारिथातून जथातीचथा सलोEथा ्यथामध्ये पåरवस्जÆ्यz वस्तीत बरथाच बदल
होत आहे. वेळेनुसथार रथाजकì्य समीकरिे व सलो´्यथात बदल होतथानथा वदसत आहे.
महथारथाÕůथा¸्यथा वनवमªती वेळी जथासतीत जथासत सं´्यथा महथारथाÕůथात मरथाठ्यथांची होती. त्यथामुळे
त्यथांचे रथाजकì्य वचªसवz होते. तसेच कथाळथानुसथार 6तर बहòजन समथाजथात शै±विक व आव्ªक
स±मीकरि LथाÐ्यथाकथारिथान े रथाजकथारिथात त्यथांचथा 8द्य Lथालथा.
पळशीकरथां¸्यथा मते जथाती-जथातीतील संGfª ्यथाचे वगª संGfथाªत पåरवतªन Lथाले त्यथाचेच पåरिथाम
मरथाठथा व अÆ्यz कवनष्z जथाती, वहंदु Vमथाªमध्ये प्मुE मथानÐ्यथा जथातथात. तसेच कथाळथानुरूप, दवलत
समथाजथाचे रथाजकì्य ±ेý 8द्य Lथालेलथा वदूसन ्येतो.
सारांश :
महथारथाÕůथा¸्यथा रथाजकथारिथातील जथातीचे स्थान महतवपूिª आहे. कथारि त्यथांचथा पåरिथाम रथाजकì्य
समीकरिथावर होतथानथा वदसतो. त्यथामुळे महथारथाÕůथातील प्त्येक रथाजकì्य प± आपले वचªसव
वNकववÁ्यथासथाठी जथाती¸्यथा सं´्यथाबळथाचथा आVथार Gेतथानथा वदसतो.
आपली प्गती तपासा :
. महथारथाÕůथा¸्यथा रथाजकथारिथात जथातीचे स्थान सपĶ करथा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
munotes.in

Page 40

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
40 . महथारथाÕůथा¸्यथा रथाजकथारिथात जथाती¸्यथा ®ेष्तव प्वø्येचे सवरूप सपĶ करथा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_________________ _________________________________________
.२.. महाराÕůातील प्मख जातीसमुह :
महथारथाÕůथात असं´्य जथाती, 8पजथाती, आहेत, त्यथांचथा वगêकरि अË्यथास Eथालीलप्मथािे आहे.
. 8¸च विê्य - āथाÌहि, गŌड, सथारसवत, कथा्यस्, चथांþसेनी्य, पथाठथारे, प्भु 6.
. मध्यम विê्य : मरथाठथा, रथाजपुत, लेवथा पथाNील 6.
. कवनष्z जथाती : कुिी मरथाठथा व 6तर ०० पे±था जथासत जथाती ्यथात आहेत.
४. अनुसूवचत जथाती – नवबyĦ, दवलत (अ.जथा.) महथार मथांग 6. ्यथात ९ जथाती आहेत.
. अनुसुवचत जमथाती – ्यथात ४९ आवदवथासी, अवतदुगªम भथाग 6 वथासतव करिथारथा
अ.जमथातीचथा समथावेश होतो.
. अÐपसं´्य : जैन, बyĦ, पथारशी वùĲन, मुसलीम 6.चथा Vथावमªक अÐपसं´्यथांक गNथात
समथावेश होतथा.
. 6रत जथाती-जमथाती : ्यथात 8°र भथारती्य, तवमळी, तेलगु, 6. अमरथाठी गNथाचथा समथावेश
होतो.
.२..४ श्ेष्ठÂव जातीसमुह :
सुप्वसĦ समथाजशथास्त्र² >म.>न. ®ीवनवथास ्यथाची ®ेष्तव असलेÐ्यथा प्भुतव जथाती समुहथाची
संकÐपनथा समजथावून Gिे आवÔ्यक आहे.
>म.>न. ®ीवनवथास ्यथांनी ‘कथासN 6न मॉडनª 6ंवड्यथा ˀÁड अदर’ ्यथा úं्थात जथातीवनष् भथारती्य
रथाजकथारिथाचे ववĴेfि करतथानथा ®ेष्तव असलेÐ्यथा जथाती समुहथाची संकÐपनथा ववशद केली
आहे. त्यथां¸्यथा मते ‘सवथातंÞ्यो°र कथालEंडथात लोकशथाही व सथावªवýक प्yQ मतथावVकथारथास
सवीकथार करÁ्यथात आÐ्यथाने जथातीसमुहथा¸्यथा सं´्यथा सथामÃ्यथाªलथा ववशेf महतव प्थाĮ Lथाले.
सं´्यथा सथामÃ्यª व रथाजकथारिथातील ्यथाचथा प्भथाव ्यथातील संबंV ववशद करतथानथा >म.>न.
®ीवनवथास ्यथांनी Dominist Cast ्यथा संकÐपनेची रचनथा केली आहे. महथारथाÕůथात मरथाठथा
कुिबी जथाती समुहथालथा प्भथावी Ìहितथा ्येईल.

munotes.in

Page 41

सतरीकरि
41 .२.. मराठा कुणबी जातीसमुह :
११ ¸्यथा जिगिनेनुसथार मरथाठी भथावfक प्देशथात मरथाठी/मरथाठथा कुिबी जथाती समुहथाची
सं´्यथा >किु लोकसं´्ये¸्यथा ४०% N³के हòन अवVक होती. पवĲम महथारथाÕůथात व कोकिथात
त्यथाची N³केवथारी ४% मरथाठवथाड्यथात ०% व ववदभथाªत % आहे. ्यथापैकì ९ कुळी
वतनदथार मरथाठे सवत:लथा ±ेýी्य समजतथात तर 6तर ‘मरथाठे’ कुिबी ्यथा सदरथात (B.बी.सी) ्यथा
गNथात मोडतथात. ववशेf बथाब महथारथाÕůथा¸्यथा मतदथानथा¸्यथा सुचीत ‘कुिबी’ जथातीचथा समथावेश
करÁ्यथात आलथा आहे. सथामथावजक व आव्ªक स्रीकरि स्रथावर जरी मरथाठथा/कुिबी
जथातीसमूह वेगळे असले तरी रथाजकथारिथात स°था प्थाĮी¸्यथा प्वø्येत त्यथाची ्यूती असÐ्यथाने
त्यथा जथाती समुहथानथा मरथाठथा/कुिबी >कýीकरि अशथा प्कथारे BळEले जथाते.
.२.. 6तर मागास जातीचे राजकारण :
6तर मथागथास जथातीचे रथाजकथारि हे सं्युक्त महथारथाÕůथाची स्थापनथा होईप्यªत महथारथाÕůथा¸्यथा
जथाती्य रथाजकथारिथात āथाÌहि-āथाÌहिे°र ही भीतीही āथाÌहि जथाती व दवलत जथाती वगळतथा
तसेच 6तर सवª जथाती वगळतथा 8रलेÐ्यथा सवª जथाती सवत:लथा बहòजन समथाजथाचथा भथाग समजत
असे. त्यथात शुþ व अवतशुþ ्यथा 8भ्यतथा¸्यथा समथावेश केलथा जथातो. ९ सथाली मरथाठी
भथावfक जनतेचथा ववरोV डथावलून वĬभथावfक मुंबई रथाज्य लथादÁ्यथात आÐ्यथाने सं्युक्त
महथारथाÕůथा¸्यथा लQ्यथात āथाÌहि°ेरथाची >कजुN वNकली. ९० सथाली सं्यु³त महथारथाÕůथा¸्यथा
स्थापनेनंतर ्यशवंतरथाव चÓहथानथांनी बेरीजेचे रथाजकथारि करतथानथा सवª जथाती गNथानथा सथामथावून
GेÁ्यथाचथा 8दथार ŀवĶकोन सवीकथारÐ्यथाने मरथाठ्यथालथा वचªसवथालथा बहòजन समथाजथातील 6तर
GNकथांनी हरकत Gेतली नथाही. आपिथास स°ेचथा पुरेसथा वथाNथा वमळथाल नथाही, अशी Eंत
मरथाठे°र जथाती¸्यथा नेत्यथानी वेळोवेळी Ó्यक्त केली होती. स°थाŁQ कॉúेस प±था¸्यथा अंतगªत
रथाजकथारिथाचथा >क भथाग Ìहिून ‘मरथाठ्यथाचे E¸चीकरि’ करÁ्यथास 6ंवदरथा गथांVीनी ९ नंतर
प्थारंभ केलथा; ्यथा प्वø्येत त्यथांनी ‘मरथाठे°र’ जथातीची ्यूती Gडवुन आिली व तेÓहथापथासून 6तर
मथागथास जथातीचे रथाजकथारि आकथार Gे9 लथागले.
.२.. कत्नष्ठ जातीचे राजकारण :
महथारथाÕůथा¸्यथा रथाजकथारिथावर 8¸च जथाती¸्यथा प्वø्येचथा वदGªकथाळ ठसथा होतथा; परंतु ९
नंतर क¤þथा¸्यथा आवशवथादथाªने मरथाठथा वचªसवथालथा कॉúेसलथा अंतगªत शह देÁ्यथाचे प््यतन सुŁ Lथाले.
महथारथाÕůथातील कॉúेस आमदथार मंýी ्यथां¸्यथातील पथाNील/देशमुEथाचे प्मथाि कमी हो9न कवनष्
जथाती¸्यथा प्वतनीVीची सं´्यथा वथाQली, हथा बदल प्वतकथातमकåरत्यथा वरवरचथा असलथा तरी
अस्था्यी सवŁपथाचथा होतथा; पि त्यथातून कवनष् जथातीचे पदथापªि Lथाले. भथारती्य जनतथा प±थानेही
९८ पथासून महथारथाÕůथात कवनष् जथातीचे रथाजकथारि करÁ्यथावर ल± क¤þीत केले शहरी
मध्यम वगê्य व āथाÌहिी पथाठéÊ्यथावर रथाजकथारि वNकुन रथाहिे अवGड आहे. ्यथाची जथािीव ्यथा
प±थालथा आपÐ्यथा नÓ्यथा अवतथारथात Lथाली. तसेच मरथाठथा जथाती मध्ये वशरकथाव करिे अवGड
असÐ्यथाचेही ल±थात आले त्यथामुळे úथामीि भथागथात कवनष् जथातीची पतथाकथा Eथांद्यथावर Gे9न
भथाजपथाने गेÐ्यथा कथाही दशकथात महथारथाÕůथात पथा्य रोवÐ्यथाचे प््यतन केले.
वशवसेनेने ९८९ सथाल¸्यथा लोकसभथा व ९९० सथाल¸्यथा ववVथानसभथा वनवडिुकìत भथागथात
जथाती¸्यथा 8मेदवथारथानथा 8मेदवथारी दे9न 6. मथा. जथातéनथा आवजूªन GेÁ्यथाचथा प््यतनz केलथा; munotes.in

Page 42

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
42 त्यथामुळे ववदभª भथागथात वशवसेनथा भथाजपथा ्युतीलथा म्यथाªदीत ्यश ही वमळथाले. तसेच मंडल
आ्योगथाचथा अहवथालथा व त्यथांची अंमलबजथाविी 6.मुळे कवनष् जथातीचे रथाज्यथा¸्यथा
रथाजकथारिथातील स्थान बळकN Lथाले.
.२.४ सारांश :-
>कंदरीतपिे महरथाÕůथा¸्यथा रथाजकथारिथात मरथाठथा-कुिबी जथातीसमुहथाकडे नेतpतव Lुकलेले होते,
ते कथाळथानुŁप बदलतथानथा वदसत आहे; त्यथामुळे 6तर अनुसुवचत जथाती, जमथाती व 6.मथा.जथा.
्यथाचे सुĦथा महथारथाÕůथा¸्यथा रथाजकथारिथातील स्थान कथाही प्मथािथात बळकN होतथानथा वदसत आहे.
.२. आपली प्गती तपासा :
. महथारथाÕůथातील मरथाठथा कुिबी जथाती¸्यथा रथाजकथारिथाचे सवŁप सपĶ करथा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
. महथारथाÕůथातील 6तर मथागथास जथातीचे रथाजकथारि सपĶ करथा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
. महथारथाÕůथातील कवनष्z जथातीचे रथाजकथारि 8दथाहरिथासह सपĶz करथा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_______________ ___________________________________________
__________________________________________________________
.२. अत्धक वाचनासाठी संदभ्ष úं्सुची :-
. Rajani Kothari - State Politics In India.
. Splyer. Risrinivaosam - State in Indian Democracy
. Óहोरथा रथाज¤þ व सुहथास पळशीकर – महथारथाÕůथातील स°थांतर
४. डॉ.्य.दी Zडके- ० Ó्यथा शतकथातील महथारथाÕů Eंड ते
. पंडीत नीलनी – जथातीवथाद व वगªवथाद
. कुलकिê मंगेश – जमथातवथादथाचे महथारथाÕůथातील रथाजकथारि. munotes.in

Page 43

सतरीकरि
43
सतरीकरण (त्लंग)
घटक रचना :
..० 8वĥĶ्ये
... प्थासतथाववक
... ववf्य वववेचन
.... मवहलथा¸्यथा रथाजकì्य सहभथागथाची पथाĵªभूमी
.... क¤þी्य मंýीमंडळथातील मवहलथाचे प्वतवनVीतव
.... वनिª्य प्वø्येतील मवहलथाचे ्योगदथान
...४. संसदेतील मवहलथांचथा सहभथाग
..० 8त्ĥĶये
सतरीकरि ्यथा GNकथातील अË्यथासथातून पुQील बथाबी सपĶz होतील.
. वलंगभेदथाचथा रथाजकथारिथावर Lथालेलथा पåरिथाम अË्यथासिे.
. मवहलथाची रथाजकì्य सहभथाग संकÐपनथा अध्य्यन करिे.
. भथारती्य क¤þी्य मंýीमंडळथात मवहलथा¸्यथा प्वतवनVीचथा अË्यथास करिे.
४. भथारती्य संसदेतील मवहलथाचथा सहभथाग कसथा आहे, ्यथाचे अध्य्यन करिे.
..१. प्ासतात्वक :
्यथा GNकथात आपि वलंगभेद व रथाजकथारि, मवहलथा¸्यथा रथाजकì्य सहभथागथाची पथाĵªभूमी, क¤þी्य
मंýीमंडळथातील मवहलथाचे प्वतवनVीतवz, संसदेतील मवहलथाचथा सहभथाग, 6. GNकथाचथा अË्यथास
करिथार आहोत.
..२. त्वरय त्ववेचन
भथारती्य रथाजकथारिथात स्त्री-पुŁf प्मथािथाचथा तुलनथातमक अË्यथास केÐ्यथावर जथािवते कì, पुŁf
प्मथािथा¸्यथा तुलनेत मवहलथा वगथाªचे रथाजकì्य ±ेýथातील प्वतवनVीतव व सहभथाग, अÐपप्मथािथात
आहे. >कंदरीतपिे वनसगथाªने बुĦी, कyशÐ्य सवथा«नथा समथान वदलेले असले तरी 6वतहथास
कथाळथापथासून तर आजप्यªत पुरूfथापे±था मवहलथांनथा प्त्येक ±ेýथात दुÍ्यम स्थान वदले गेले.
त्यथामुळे स्त्री्यथा¸्यथा मुलभूत ह³क बथाबत जथागpती वनमथाªि करिे कथाळथाची गरज आहे. कथारि
गथावथा¸्यथा úथामपंचथा्यतीपथासून तर संसदेत मवहलथांनथा जथासतीत जथासत प्वतवनVीतव दे9न munotes.in

Page 44

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
44 त्यथां¸्यथावर होिथाö्यथा अÆ्यथा्य व अत्यथाचथारथालथा वथाचथा पुरेल. तसेच त्यथां¸्यथा प्वतवनVीतवथा¸्यथा
कथा्यथाªमुळे देश ववकथासथा¸्यथा कथा्यथाªत हथातभथार लथाभेल.
..२.१. मत्हलाचया राजकीय सहभागाची पाश्व्षभूमी
मवहलथा¸्यथा रथाजकì्य सबलीकरिथासथाठी त्यथांचथा रथाजकì्य Ó्यवस्ेत जथासतीत जथासत सहभथाग
असथावथा, अस >क मत प्वथाह आVूवनक कथाळथात वनमथाªि Lथालथा आहे. भथारतथातील महथारथाÕů हे
औद्ोवगक ŀĶ्यथा प्गत रथाज्य. अनेक सथामथावजक आव्ªक व रथाजकì्य चळवळीचथा 8गम ्यथाच
महथारथाÕůथातून Lथालथा आहे. सथाववýीबथाई Zुले ्यथांनी स्त्री वश±िथाची चळवळ महथारथाÕůथातून सुरू
कŁन सवथा«गीि मवहलथा प्बोVनी्य कथा्यª केले. त्यथामूळे रथाजकì्य ह³क व अवVकथार जथागpती
बथाबत महथारथाÕůथातील मवहलथा अÐपप्मथािथात जथागpत आहे. महथारथाÕůथात मवहलथा¸्यथा
ववकथासथासथाठी लQिथाö्यथा अनेक संGNनथा अंतगªत सवø्य कथा्यªकत्यथाª मवहलथा देEील आहेत
परंतू प्त्य± रथाजकथारिथात व वनवडिुकìत ( ९९ , ९ ९९८ व ९९९) ववववV
प±था¸्यथा अवVकpत वकंवथा अप± Ìहिून अनुøमे ,, व ४ मवहलथाचथाच लोकसभेत प्वेश
वमळथालथा आहे. >कंदåरत महथारथाÕůथा¸्यथा रथाजकथारिथात पुरूfथापे±था मवहलथा वगथाªचे प्वतवनVीतव
अÐपप्मथािथात असÐ्यथाचे वदसून आले.
..२.२. केंद्रीय मंत्रीमंडळातील मत्हलाचे प्त्तत्नधीÂव
संपुिª ०० ते ००९ चथा ववचथार करतथा सरथासरी N³केवथारी ही ०.% >वQीच आहे,
्यथाचथाच अ्ª असथा आहे कì, रथाजकì्य स°ेमध्ये मवहलथा¸्यथा सहभथागथाचे प्मथाि हे अवतश्य
अÐप प्मथािथात आहे.
तक्तथा ø.
क¤þी्य मंवýमंडळथातील मवहलथाचे प्वतवनVीतव अ.ø. मंýीमंडळथातील पद मवहलथा पुŁf >कुि मवहलथा >कुि % कrवबनेN मंýी ०० ००९ ०० ००९ ०० ००९ ०० ००९ ८ ० ९ .४ ९.०९ रथाज्यमंýी ४० ९ ४ .८ . >कुि ८ ० ८ ८ ०.९ ०.
>कंदरीत सन ०० ते ००९ ्यथा कथाळथात क¤þी्य मंýीमंडळथातील मवहलथा¸्यथा
प्वतवनVीतवथाचथा अË्यथास करतथानथा तक्तथा ø.९ ¸्यथा सहथाÍ्यथाने असे वदसून ्येते कì, कrवबनेN
परंतु ००९ मध्ये त्यथात वथाQ हो9न ०९.९ >वQीच Lथाली आहे. तर रथाज्यमंýी Ìहिून munotes.in

Page 45

सतरीकरि
45 ०० सथाली .८% >वQी होती तसेच ००९ मध्ये ती कमी हो9न . Lथाली
आहे.
..२.. त्नण्षय प्त्क्रयेतील मत्हलाचे योगदान
९९९-००९ ्यथा अहवथालथानुसथार लोकसभथा व पंचथा्यतरथाज संस्था 6. ्यथा दोन
पथातळीवर मवहलथाचे ्योगदथान सपĶz केले आहे. तक्तथा ø. वŁन आपÐ्यथालथा ्यथांचथा आQथावथा
Gेतथा ्येईल.
तक्तथा ø.
मवहलथाचथा रथाजकì्य सहभथाग व वनिª्य प्वø्यथा (९९९-००९) अ.ø. भथारत/रथाज्य लोकसभथा (रथाजकì्य वनिª्य प्वø्यथा) पंचथा्यतरथाज संस्था भथारत/रथाज्ये (९९९) मवहलथा पुŁf मवहलथा >कुि ४९ ४९४ ८८ .% भथारत/रथाज्ये (००४) ९ ४८ - - भथारत/रथाज्ये (००९) ९ ४८ ०८०४ .८४% आंňप्देश ० ४०९ .०४ अŁिथाचल प्देश - ० ८ ८.४ आसथाम ० ९९० ८.९ ४ वबहथार ०४ ०४०० ४. J°ीसगQ ० ०८ ४९ . वदÐली ० ० - - गोवथा - ० ४ ४. ८ गुजरथात ०४ ८०८ . ९ हåर्यथािथा ० ०८ ० .४ ० वहमथाचल प्देश - ०४ ९ .८ जÌमु-कथावÔमर- - ० - - LथारEंड - ४ ०० ०० कनथाªNक ० ४० ४.८९ ४ केरळ - ० ४ ०.८ मध्यप्देश ० ९ ४. महथारथाÕů ० ४ ८ . मविपूर - ० ८ ४. ८ मेGथाल्य ० ० - - munotes.in

Page 46

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
46 ९ वमLोरथाम - ० - - ० नथागथाल1Áडz - ० - - Bवडसथा - ० . पंजथाब ०४ ० ८०९ ४.९ रथाजस्थान ० ४४४ . ४ वस³कìम - ९४ ९.९ तथावमळनथाडू - ९ ९४ ९ वýपुरथा - ० ९८ ४.४ 8°रप्देश ९९० ८. ८ 8°रथाEंड - ० .४ ९ पवĲम बंगथाल ० .९
..२.४. संसदेतील मत्हलांचा सहभाग
९ ते ००९ प्यªत संसदेतील मवहलथांचथा अË्यथास करतथांनथा असे वदसून आले कì,
लोकसभेत मवहलथांचथा सहभथाग हथा सरथासरी ० ते N³के प्यªत आहे. तसेच रथाज्यसभेतील
मवहलथांचथा सहभथाग ते N³के प्यªत आहे.
.४ सारांश :
भथारतथा¸्यथा रथाजकथारिथाचथा स्त्री-पुरf असथा वलंगथातमक अË्यथास केÐ्यथावर जथािवले कì,
पुरूfथापे±था मवहलथा वगथाªचे प्वतवनVीतव व सहभथाग हथा अÐप-प्मथािथात आहे, परंतु कथाळथानुरूप
वश±िथाचे वथाQते प्मथाि व मवहलथा वगथाªतील जथागpतीमुळे प्थाचीन, मध्य्युगीन कथाळथापे±था
आVुवनक कथाळथात मवहलथाचथा रथाजकì्य सहभथाग वथाQले, अशी अपे±था ठेवू्यथा.
. आपली प्गती तपासा :
. महथारथाÕůथातील मवहलथाचथा रथाजकì्य सहभथाग सपĶ करथा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
. क¤þी्य मंýीमंडळथातील मवहलथाचे प्वतवनVीतव ्यथावर मथावहती वलहथा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_____________ _____________________________________________ munotes.in

Page 47

सतरीकरि
47

. भथारती्य संसदेतील वनिª्य प्वø्येतील मवहलथाचे ्योगदथान सपĶ करथा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_______________________ ___________________________________
__________________________________________________________
. संदभ्ष úं्सुची :
. डॉ.वैशथाली पवथार- मवहलथा¸्यथा स°था संGfथाªचथा आलेE, डथा्यमंड प्कथाशन, ० .
. दथातथार Jथा्यथा – स्त्री , úं्थाली प्कथाशन, पूिे-९८४
. पथाध्ये कमल- स्त्रीचे समथाजथातील स्थान व भूवमकथा, समथाजवथादी, पूिे.
४. भथारत सरकथार, वनवडिूक आ्योग, नवी वदÐली,
. वी लोकसभथा, लोकसभथा सवचवथाल्य, नवी वदÐली.

7777777
munotes.in

Page 48

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
48
सामात्जक आत्ण राजकीय गत्तमानता
राजकीय संसकृती: प्कार आत्ण प्भाव पाडणारे घटक
घटक रचना :
४...8वĥĶ्ये
४... प्थासतथाववक
४... ववf्य वववेचन
४.... रथाजकì्य संसकpती अ्ª व Ó्यथा´्यथा
४.... रथाजकì्य संसकpतीचे वगêकरि
४.... रथाजकì्य संसकpतीचे मुलथाVथार
४...४. रथाजकì्य संसकpतीतील बदल व ववकथास
४.. .. रथाजकì्य संसकpतीत बदल Gडवून आििथारे मथाध्यमे
४.१.१. 8त्ĥĶये :
‘सामात्जक आत्ण राजकीय गत्तमानता’ ्यथा GNकथा¸्यथा अË्यथासथानंतर पुQील बथाबी समजून
GेÁ्यथास मदत होईल.
. रथाजकì्य संसकpती अ्ª व सवŁप समजेल.
. रथाजकì्य संसकpती¸्यथा वगêकरिथाचे सवŁप समजेल.
. रथाजकì्य संसकpतीत बदल Gडवून आििथारे मथाध्यमथाची मथावहती वमळेल.
४.१.२. प्ासतात्वक :
सथामथावजक आवि रथाजकì्य गवतमथानतथा अË्यथासतथांनथा रथाजकì्य संसकpती, रथाजकì्य
सथामथाजीकरि आवि रथाजकì्य सहभथाग ्यथा GNकथांचथा प्थामु´्यथाने ववचथार करिे गरजेचे आहे.
प्त्येक समथाजथाची सवत:ची अशी >क रथाजकì्य संसकpती असते. कथाळथानुरूप ती संसकpती
बदलत जथाते. Ìहिजेच रथाजकì्य संसकpतीचे हसतथांतरि >कथा वपQीकडून दुसö्यथा वपQीकडे
होते. सथामथावजक आवि रथाजकì्य गवतमथानतेतलथा दुसरथा बदल हथा रथाजकì्य सथामथावजकरिथा¸्यथा
मथाध्यमथातून होते. रथाजकì्य सथामथावजकरिथा¸्यथा मथाध्यमथातून लोकथां¸्यथा रथाजकì्य प्वp°ी व
रथाजकì्य ²थानथा¸्यथा क±था रूंदथावÁ्यथाचे कथाम रथाजकì्य सथामथाजीकरि करते. रथाजकì्य munotes.in

Page 49

सथामथावजक आवि रथाजकì्य गवतमथानतथा
49 सथामथावजकरिथाची Ó्यथाĮी वथाQववÁ्यथासथाठी मोठ्यथा प्मथािथात रथाजकì्य सहभथाग हथा वथाQवविे
गरजेचे आहे.
४.१.. त्वरय त्ववेचन :
‘रथाजकì्य संसकpती’ ही संकÐपनथा समथाजशथास्त्रथातील ‘संसकpती’ ्यथा संकÐपनेचथाच >क भथाग
आहे. दोÆही शथास्त्रथात समथान अ्थाªनेच ‘संसकृती’ ही संकÐपनथा वथापरली जथाते. समथाजशथास्त्रथात
संसकpतीची जी Ó्यथा´्यथा करÁ्यथात आली आहे. वतचथा आश्य ल±थात Gे9नच रथाज्यशथास्त्रथानी
रथाजकì्य संसकpतीची Ó्यथाEथा कर्यथाचथा प््यतनz केलथा आहे. त्यथासथाठी आVी समथाजशथास्त्रथात
संसकpतीची जी Ó्यथाEथा करÁ्यथात आली आहे ती ल±थात Gेिे महतवथाचे ठरेल. ्यथासंदभथाªत दोन
Ó्यथाEथा पुQीलप्मथािे आहेत.
प्त्येक समथाजथाची सवत:ची अशी >क रथाजकì्य संसकpती असते. समथाजथानुŁप ती वेगवेगळी
असते. रथाजकì्य संसकpती हथा रथाजकì्य Ó्यवस्े¸्यथा वगêकरिथाचथा >क महतवथाचथा आVथार
असतो, रथाजकì्य संसकpतीत वववशĶ समथाजथात ततकथालीन रूQ असलेÐ्यथा प्वp°ी, ®Ħथा, मुÐ्ये
व कyशÐ्ये ्यथांचथा अंतभथाªव होतो. त्यथाचप्मथािे रथाजकì्य संस्था व Ó्यवहथार रथाबववÁ्यथाची शैली
्यथासथार´्यथा गोĶी, लोकशथाही मुÐ्ये, Vमथाªलीततथा ्यथा गोĶीशी रथाजकì्य संसकpती¸्यथा आVथारभुत
असतथात.
रथाजकì्य संसकpती हथा रथाजकì्य Ó्यवस्ेचथा >क भथाग असतो आवि रथाजकì्य Ó्यवस्था ही संपूिª
समथाज Ó्यवस्ेचथा (Total Social System) >क GNकभथाग असतो. Ìहिजेच ती समथाज
Ó्यवस्ेची 8पÓ्यवस्था (Subsystem) असते. तसेच प्त्येक रथाजकì्य Ó्यवस्ेत रथाजकì्य
संसकpती महतवथाची असते. Ð्युवस्यन पथा्य ्यथानीही नवीन 8द्यथास ्येिथाö्यथा रथाजकì्य
Ó्यवस्थां¸्यथा संदभथाªत रथाजकì्य संसकpती¸्यथा अध्य्यनथास बरेच महतव वदले आहे. ‘रथाजकì्य
ववरोVथाचे सवरूप हे ते्ील रथाजकì्य संसकpतीवरी अवलंबुन असते.’ असे रॉबNª Qथाल ्यथांनी
ÌहNले आहे.
४.१..१. राजकीय संसकृती : Óया´या :-
रथाज्य शथास्त्र²थांनी ्यथा आVथारथावर रथाजकì्य संसकpतीची जी Ó्यथाEथा केली आहे ती पुQीलप्मथािे
ल±थात Gेतथा ्येते.
) त्सडने Óहबा्ष :
“रथाजकì्य संसकpती Ìहिजे अशी Ó्यवस्था कì वज¸्यथात अनुभवजÆ्य ®Ħथा, Ó्यक्तz
प्वतके व मुÐ्ये ्यथांचथा अंतªभथाव होतो व ज्यथा पåरवस्तीत अगद संदभथाªत रथाजकì्य कpती
Gडत असते वतचथाही बोV होतो.”
(Political culture consists of the system of empirical beliefs,
expressive symbols and values which defines the situation in which
political action takes place : - Sidney Verba)
) आलमंड आत्ण पॉवेल : munotes.in

Page 50

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
50 “रथाजकथारिथासंबंVी¸्यथा वववशĶz रथाजकì्य Ó्यवस्ेतील Ó्यक्तé¸्यथा प्वp°ी, वस्ती²थान व
आकलन ्यथांचथा आकpतीबंV Ìहिजे संसकpती हो्य.”
(Political culture is the pattern of individual attitudes and orientations
towards politics among the members of a political system: Almond
and Powell)
) मrत्क्रत्डस :
“रथाजकì्य संसकpती Ìहिजे समथाजथातील GNकथात रथाजकì्य 8वदĶथां¸्यथा व वन्यमथां¸्यथा
बथाबतीत असिथारी >कवथा³्यथात हो्य.”
(Political culture means commonly shared goals and commonly
accepted rules Macridis)
रथाजकì्य Ó्यवस्था, रथाजकì्य GNनथा वकंवथा रथाजकì्य वसतु (Object) 6त्यथादीकडे
पथाहÁ्यथाची लोकथांची प्वp°ी वकंवथा ŀवĶकोन व मुÐ्ये ्यथांचथा समु¸च Ìहिुन रथाजकì्य
संसकpतéचथा ववचथार शथास्त्र²थानी केलथा आहे.
४.१..२. राजकीय संसकृतीचे वगणीकरण :
्यथा संदभथाªत रथाजकì्य संसकpती¸्यथा सवरूपथाचे वगêकरि आÐमंड व पॉवेल ्यथांनी तीन प्कथारे
केले आहे.
) ²ानावर आधाåरत (Cognitive) :
तंतोतंत मथावहती व तकª बुĦीवर आVथाåरत असथा प्कथार आहे. ®Ħथा, रथाजकì्य,
Ó्यवस्था, नेते, Vोरिे, समस्यथा 6त्यथादीची मथावहती हथा अशथा संसकpतीचथा आVथार असतो.
) मनोभाåरत (Affective)
आवतम्यतथा, BQ, आकfªि, सहभथागथाची भथावनथा, ववरोV, नकथार, ्यथावर आVथाåरत
रथाजकì्य संसकpती.
) मुलयमापनाÂमक (Evaluative)
रथाजकì्य ववचथार सरिी, मुÐ्ये व त्यथावर आVथाåरत वनिª्य हथा रथाजकì्य संसकpतीचथा
आVथार असतो. 8दथा. नैवतक मुÐ्ये, लोकशथाही मुÐ्ये, Vमªवनरपे±तथा 6.
रथाजकì्य Ó्यवस्ेतील GNक Ó्यक्तì रथाजकì्य Ó्यवस्थां¸्यथा 8ĥेशथांकडे आवि कथा्यथाªकडे कशथा
व कोित्यथा ŀĶीने पथाहतथात ्यथा संबंVी तीन प्कथार आÐमंड व Óहबथाª ्यथांनी त्यथां¸्यथा The Civic
Culture ्यथा पुसतकथात तीन प्कथार पथाडले आहेत.
) संकुत्चत (Parochial) : munotes.in

Page 51

सथामथावजक आवि रथाजकì्य गवतमथानतथा
51 लोकथांनी रथाजकì्य Ó्यवस्ेबĥल >कतर जथािीव नसते वकंवथा असली तरी अगदी अÐप
सवरूपथाची असते.

) आ²ांत्कत (Subjects) :
रथाजकì्य जथािीव असते पि ती कथारिथापुरतीचथा वकंवथा औपचथाåरकतथा Ìहिुन रथाजकì्य
Ó्यस्ेत 8तसZूतªपिे आपि सहभथागी Óहथावे असे त्यथांनथा वथाNत नसते.
) सहभागांत्कत (Participant)
्यथा Ó्यवस्ेतील लोक आपि रथाजकì्य संसकpतीचथा भथाग आहोत. आपÐ्यथालथा त्यथासथाठी
्योगदथान वदले पथावहजे ्यथा भथावनेचे असतथात. आपलथा त्यथातील सहभथाग आवÔ्यक आहे.
अशी ्यथांची भथावनथा असते.
रथाजकì्य संसकpती¸्यथा पथातळीचे वनकf सपĶz कŁन त्यथात वैववध्यz असते असे Zथा्यनरनी सपĶz
केले आवि रथाजकì्य संसकpतीचे चथार प्कथार सपĶ केले.
१) पåरप³व राजकीय संसकृती : (Matured Political Culture)
्यथा संसकpतीत लÕकरी हसत±ेप हथा “अ्योµ्यz आøमि” मथानलथा जथातो. त्यथाचथा वतNकथारथा
केलथा जथातो. अशथा हसत±ेपथांस लोक अनुमती देत नथाहीत. 8दथा.वāNन, अमेåरकथा
6त्यथादी.
२) त्वकत्सत राजकीय संसकृती (Developed Political Culture)
्यथा Ó्यवस्ेत प्भथावी अशथा संGNनथात लोक >कवýत आलेले असतथात व शथासकì्य
कथा्यªपĦती आवि अवVकथारी संGNनथा लोकथांत ŁजलेÐ्यथा असतथात. परंतु अशथा
Ó्यवस्ेत सथावªभyम कोि व ते कशथात असथावे ्यथा ववf्यी वथाद असतथात. ्यथा Ó्यवस्ेत
लÕकरी हसत±ेपथास लोकथांचथा प्Eर ववरोV असतो. 8दथा.जमªनी, जपथान, ĀथाÆस.
) कत्नĶ राजकीय संसकृती (Low Political Culture) :
्यथा Ó्यवस्ेत लोक कमी संGवNत असतथात व रथाज्यथांतगªत संस्था व कथा्यªपĦती
वथादúसत असतथात. लÕकरी हसत±ेपथांस लोकमत प्वतकुल नसते. 8दथा. तुकªस्थान,
6वजĮz, पथावकसतथान, 6रथाि, सुदथान 6.
४) दुब्षल राजकीय संसकृती ( Minimal Political Culture) :
्यथा Ó्यवस्ेत लोक रथाजकì्य ŀĶ्यथा जथागŁकही नसतथात व संGवNतही नसतथात.
कोितेही सरकथार लोकमतथाकडे दुलª± करू शकते. 8दथा. मेव³सको, अज¥वNंनथा.
४.१... राजकीय संसकृतीचे मुलाधार :- munotes.in

Page 52

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
52 रथाजकì्य संसकpती Ìहिजे अनेक वfथा«¸्यथा सथामथावजक रथाजकì्य परंपरथांचथा पथाåरपथाक असतो. ती
कथाही >कदम वकंवथा अचथानक वनमथाªि Lथालेली नसते. Vमª, सथामथावजक संस्था, लोकसथावहत्य,
मुÐ्ये ®Ħथा, ततव²थान, समथाजथाचथा Vमथाªकडे पथाहÁ्यथाचथा ŀवĶकोन, वै²थावनक ŀवĶकोन समस्यथा
वनवथारि, ्युĦ, Ó्यक्तé¸्यथा प्वp°ी 6. सवथा«चथा रथाजकì्य संसकpती ववकवसत होÁ्यथावर पåरिथाम
होत असतो. संसकpतीवर अवVक प्भथाव Nथाकिथारे जे GNक आहेत, त्यथांचथा आपि ववचथार
करिथार आहोत.
१) भौगोत्लक पåरत्स्ती :
वāNन हथा देश चथारही बथाजूनी समुþथाने वेQलेलथा असÐ्यथामुळे अनेक शतके
परचøथापथासून सुरव±त रथावहलथा व त्यथामुळे अंतगªत प्ĳथांकडे ते्ील रथाज्यकत्यथा«नथा ल±
क¤þीत करतथा आले. त्यथामुळे लोकशथाही¸्यथा ववकथासथालथा अनुकूल पåरवस्ती लथाभली.
तसेच अम्यथाªद भूमी, सथाVन संप°ीची ववपुलतथा ्यथामुळे अमेåरकेत Ó्यक्तìसवथातंÞ्यवथादी
ववचथारसरिी रूजÁ्यथास मदत Lथाली.
२) 6त्तहास :
6वतहथासकथालीन GNनथांचथा मथानवी मनथावर जबरदसत प्भथाव असतो. त्यथातुन त्यथां¸्यथा
अंत:प्वp°ी वनवĲत होत असतथात. लोकथांची मुÐ्ये, ŀवĶकोन, प्वp°ी, वनवĲत होÁ्यथात
त्यथांनथा वमळथालेलथा ?वतहथावसक वथारसथा महतवथाचथा ठरत असतो. Ā¤च रथाज्यøथांतीतील
सवथातंÞ्य, समतथा, बंVुतथा ्यथा ýीसुýéचथा प्भथाव केवळ ĀथाÆसवरच नÓहे तर सवª जगभर
वदसुन ्येतो. अमेåरकेतील ्यथादवी, ्युĦ, मेव³सकोतील øथांती, 6Nलीतील मुसोलोनीची
रथाजवN ्यथा ?वतहथावसक GNनथांचथा प्भथाव त्यथा त्यथा देशथा¸्यथा रथाजकì्य संसकpतीवर
Lथालेलथा वदसतो. वसथाहतवथादी रथाजवNीचथा प्भथाव आवश्यथा, आवĀकथा Eंडथातील
देशथा¸्यथा बथाबतीत Lथालेलथा वदसतो. भथारतथातही ज्यथा प्थांतथाचथा कथारभथार प्त्य±पिे वāNीश
पहथात होते, ते प्थांत 6तर प्थांतथा¸्यथा तुलनेत सुVथारले असÐ्यथाचे जथािवते. भथारती्य
नेत्यथांनथा संसदी्य शथासनपĦतीचथा वदGªकथालीन अनुभव आÐ्यथाने भथारतथात ती रूजु
शकली पि पथावकसतथानथात मथाý ती रूजु शकली नथाही.
) वांत्शक-धात्म्षक भेद :
Vथावमªक भेदही रथाजकì्य संसकpतीत महतवथाचे ठरतथात. सवतंý भथारतथात वहंदु-मुसलमथान
Vथावमªक भ¤दथाचथा प्भथाव Vमªवनरपे± अशी रथाजकì्य संसकpती वनमथाªि होÁ्यथात अड्ळे
आिू शकते. समथान नथागरी कथा्यद्यथाची वनवमªती करिे, गोवVबंदी बथाबत वनवĲत भुवमकथा
Gेिे ्यथाबथाबत शथासनथापुQे Vथावमªक भेदथामुळे अडचिी वनमथाªि होतथात. रथाजकì्य प±थांची
वनवमªतीही वववशĶ Vमथाª¸्यथा ववचथारसरिीनुसथार होत असते. भथारतथात वहंदु महथासभथा,
मुसलीम लीग हे त्यथातुनच वनमथाªि Lथाले. भथारतथातील रथाजकì्य संसकpतीवर वहंदु-
मुसलीम,वùĲन अशथा तीनही Vमथाª¸्यथा ववचथारसरिीचथा आवि त्यथा त्यथा कथालEंडथातील
?वतहथावसक गोĶéचथा प्भथाव पडलेलथा आहे. वहंदूस्थान¸्यथा Zथाळिीचथा पåरिथामही
भथारतथातील रथाजकì्य संसकpतीवर Lथालेलथा वदसतो.
सथांसकpवतक ववववVतेचे दोन GNक आहेत. वंशभेदथामुळे वāNन, अमेåरकथा, कrनडथा, दव±ि
आवĀकेत रथाजकì्य संसकpतीतही ववववVतथा आली. कrनडथा व दव±ि आĀìकेतील वथांवशक munotes.in

Page 53

सथामथावजक आवि रथाजकì्य गवतमथानतथा
53 समुहथांनी सवतz:ची भथाfथा वNकवून ठेवून भथाfथा आवि Vमथाª¸्यथा सहथाÍ्यथाने सवत:चे सवतंý
अवसततवही जोपथासले. वāNन आवि अमेåरकेत मथाý वथांवशक गNथात मोठ्यथा प्मथािथात समÆÓ्य
सथाVलथा.
सथामथावजक आवि आव्ªक पåरवस्तीचथा प्भथाव प्चवलत मुÐ्ये व ŀवĶकोन ्यथावरही पडत
असतो. औद्योवगक समथाजथात रथाÕůी्य वनष्था अवVक प्भथावी असतथात. रथाÕůी्य 8तपÆन, त्यथाचे
वथाNप, दरडोई 8तपÆन, रथाहिीमथान ्यथा गोĶéचथा प्भथाव कpfी प्Vथान देशथा¸्यथा रथाजकì्य
Ó्यवस्ेवर पडत असते. अ्ª Ó्यवस्था बदलेल (समथाजवथादी, लोकशथाही, भथांडवलशथाही)
त्यथाप्मथािे रथाजकì्य संसकpती बदलत असते. समथाजथातील वगªभेद रथाजकì्य ŀĶ्यथा महतवथाचे
असतथात. गरीब वगथाªची प्वp°ी डथाÓ्यथा ववचथारसरिीलथा पथावठंबथा देिथारी असते. तर ®ीमंत, मधÍम
वगª 8जÓ्यथा ववचथारसरिीलथा पथावठंबथा देतथात. आव्ªक ववfमतथा अवVक वथाQत चथालली व ती
कमी करÁ्यथात शथासन असम्ª ठरू लथागले तर øथांती वकंवथा आव्ªक ववfमतथा अवVक वथाQत
चथालली व ती कमी करÁ्यथात शथासन असम्ª ठŁ लथागले तर øथांती वकंवथा अवतरेकì प्वp°ी
वनमथाªि होते.भथारतथातील न±लवथाद अशथा आत्यंवतक आव्ªक ववपÆनतेतुन वनमथाªि Lथालथा आहे.
वगªरचनथा ही लववचकच आहे. असते. पि जथाती रचनथा मथाý तथाठर असते. पि दोÆहीमध्ये ®ेष्-
कवनष्तथा वकंवथा ®ेिीरचनथा असते आवि त्यथाचथा पåरिथाम रथाजकì्य संसकpतीवर होत असतो.
तसेच सथामथावजक दजथाª, प्वतष्था, वंवचत-शोवfत-अÆ्यथाव्यत आवि त्यथाचबरोबर ®ेष्ीजनथांचे
वचªसव अशथा सथामथावजक गोĶीही रथाजकì्य संसकpतीचे वनVथाªरि करीत असतथात. त्यथाचप्मथािे
वशव±त, अवशव±त, सथा±र, वनर±रथांचे प्वतवबंबही रथाजकì्य संसकpतीवर पडत असते. तसेच
वश±िथाचे Ó्यवस्ीत वन्योजन व वन्यमन करून सथामथावजक, आव्ªक GNकथांचे ्योगदथान
ल±िी्य असते.
४.१..४. राजकीय संसकृतीमधील बदल व त्वकास :
>कुिच ववचथार करतथा रथाजकì्य संसकpती ही संवम® सवरूपथाची व गवतमथान असलेली वदसते.
ती वस्र नसते. वत¸्यथात सथातत्यथाने बदल होत असतो. रथाजकì्य प्वø्यथा समजुन GेÁ्यथा¸्यथा
ŀवĶने रथाजकì्य संसकpतीतील बदल वकंवथा ववकथास ल±थात Gेिे महतवथाचे ठरते.
बदलाची कारणे :
१ ) आत्््षक कारणे :
रथाजकì्य संसकpतीत मुलभुत बदल Gडवुन आिÁ्यथास बö्यथाच रथाजवNी वø्यथाशील
असतथात. त्यथासथाठी बरथाच पैसथाही Eचª केलथा जथातो. आव्ªक ववfमतथा व वथाQत गेÐ्यथास
वकंवथा ्युĦथामुळे अ्ª Ó्यवस्था कोलमडÐ्यथास सथाÌ्यवथादी ववचथारसरिी महतवथाची बनू
लथागते व लोकशथाहीलथा Vोकथा वनमथाªि होतो.
२) सांसकृत्तक राजकारण :
øथांतीपुवª वकंवथा सवथातंÞ्यपुवª कथाळथातील संसकpतीचथा प्भथाव कमी करिे आवÔ्यक मथानले
जथाते व नवीन Ó्यवस्ेस अनुकूल अशी मुÐ्ये व ŀवĶकोन ्यथांची वनवमªती महतवथाची munotes.in

Page 54

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
54 मथानÁ्यथात ्येते. तसेच नवीन Ó्यवस्ेलथा सनदशीरतथा प्थाĮ करथा्यची असते. वतलथा वस्र
करथा्यचे असते. तसेच समथाज व रथाज्य ्यथात >कवथा³्यतथा वनमथाªि करथाव्यची असते.
) समाजीकरण :
रथाजकì्य संसकpती ही वशव±त वतªनप्कथारथावर अवलंबून असते. वबगर रथाजकì्य
±ेýथातील प्त्य± अनुभवथातून Ó्यक्तìचे ववचथार व ŀवĶकोन ववकवसत होत असतथात. ्यथा
मथाध्यमथां¸्यथा कथा्यªपĦतीत बदल LथाÐ्यथास रथाजकì्य संसकpतीत बदल होतो.
४) सामात्जक व संरचनाÂमक् :
रथाजकì्य संसकpतीत बदल Gडवून आिÁ्यथाचे कथा्यª ववववV पथातळ्यथावर हथाती Gेतले
जथाते. त्यथासथाठी वनरवनरथाळे मथागª अनुसरलेले जथातथात. पथारंपथाåरक जथावतभेदथामुळे
ववfमतेलथा Eतपथािी वमळते आवि त्यथाचथा पåरिथाम लोकशथाही, Vमªवनरपे±तथा वनमथाªि
होÁ्यथास अड्ळे ्येतथात. त्यथामुळे जथावतभेदथा ववŁĦ जनमत वनमथाªि करÁ्यथाचथा प््यतन
केलथा जथातो
४.१... बदलन घडवुन आणणारी माधयमे :
पुQील मथाध्यमथाĬथारे रथाजकì्य संसकpतीत बदल Gडवून आिलथा जथातो.
) संसुचन (जनसं²ापन) माधयमे :
्यथामध्ये मुवþत मथाध्यमz व 6ले³ůॉवनक मथाध्यमz अशथा दोÆहéचथा समथावेश असतो. Ìहिजे
वतªमथानपýे, रेवडB, NेवलÓहीजन ्यथांचथा ्यथात समथावेश होतो. रथाजकì्य अवभजन ्यथा
मथाध्यमथाĬथारे जनतेशी संपकª सथाVतथात. तसेच जनतेचे रथाजकì्य समथाजीकरि
करÁ्यथासथाठी अशथा मथाध्यमथांचथा शथासन संस्ेमथाZªत 8प्योग केलथा जथातो. शथासन ्यथा
मथाध्यमथांवर वन्यंýि ठेवुन वववशĶz ववचथारसरिीच लोकथांप्यªत पोचववÁ्यथाचथा प््यतन
करते. ही मथाध्यमे रथाजकथारिथाववf्यी लोकथांचे ²थान वथाQववÁ्यथाचथा प््यतन करतथात.
रेवडB, दुरदशªनवŁन वनवडिुकì¸्यथा कथाळथात रथाजकì्य प±थानथा त्यथांची मते
मथांडÁ्यथासथाठी भथारतथात ्यथाचथा वथापर अवलकडे केलथा जथात आहे. सथामथावजक जथािीवथांची
लोकथामध्ये वनवमªती करिे, >कथातमतथा वथाQीस लथाविे, लोकथांनथा नवीन रथाजकì्य
संरचनथांची मथावहती करून देÁ्यथासथाठी ्यथा मथाध्यमथांचथा वथापर केलथा जथातो. ्यथा मथाध्यमथावर
Zक्त शथासनथाचेच वन्यंýि असेल तर वकंवथा शथासनथाची मक्तेदथारी असेल तर >कवजनसी
रथाजकì्य संसकpती वनमथाªि करिे, नवीन Ó्यवस्ेलथा सनदवशरतथा प्थाÈत कŁन Gेिे सोपे
जथाते. भथारतथात आकथाशवथािीवर शथासनथाचेच वन्यंýि आहे. पि असे वन्यंýि नसेल तर
ववववV मतथांची जोपथासन होते. अनेक दुरदशªन¸्यथा वथावहÆ्यथामुळे लोकथां¸्यथा ववववV
मतप्वथाहथानथा समजुन Gेिे लोकशथाही प्वø्येत श³्य होते.
) त्वचारप्णाली :
आVुवनक कथाळथात रथाÕůी्य >कथातमतेची भथावनथा वनमथाªि करÁ्यथासथाठी ववचथारप्िथालीचथा
Eुप वथापर केलथा जथातो. मथागथास समथाजथातील पथांरपथाåरक अलगतथा व संकुवचत गNवनष्था
नथाहीशी करÁ्यथासथाठी व लोकथांनथा आकpĶ करÁ्यथासथाठी >Eथादी नवीन ववचथारसरिी munotes.in

Page 55

सथामथावजक आवि रथाजकì्य गवतमथानतथा
55 सवीकथारली जथाते. ˀÈNर ्यथांनी अशथा ववचथार प्िथालीत ‘रथाजकì्य Vमª’ असे ÌहNले जथाते.
ही नवीन ववचथारसरिी समथाजथातील सवª सतरथाप्यªत पोचववÁ्यथासथाठी शै±विक
अË्यथासøम, वतªमथानपý, रेवडB ्यथांचथा वथापर केलथा जथातो. लोकथांमध्ये पåर®म व
त्यथागथाची भथावनथा वथाQीस लथाविे, लोकथांत सथामुदथाव्यकतथा वनमथाªि करिे, समथानतथा
वनमथाªि करिे, रथाजकì्य संरचनथा वनमथाªि करिे, नैवतकतथा वनमथाªि करिे, असे अनेक
8प्योग ˀÈNर ्यथांनी रथाजकì्य Vमथाª¸्यथा बथाबतीत सथांवगतले आहेत. सवथातंÞ्य प्थाĮीनंतर,
भथारतथात Vमªवनरपे±तथा, लोकशथाही, समथाजवथादी समथाजरचनथा ्यथासथार´्यथा प्चवलत
रथाज्य Ó्यवस्ेत 8प्युक्त अशथा ववचथारप्िथाली शथासनथाकडून सथादर करÁ्यथात आÐ्यथा.
तसेच पररथाÕůVोरिथा¸्यथा बथाबतीत अवलĮतथा वकंवथा तNस्तथा ्यथांचथा अवलंब करÁ्यथात
आलथा.
) राजकीय संघटन :
वववशĶ रथाजकì्य जथािीव वनमथाªि करÁ्यथासथाठी, रथाजकì्य संसकpती जोपथासÁ्यथासथाठी
लोकथांनथा संGवNत करिे आवÔ्यक असते. त्यथासथाठी महतवथाचे मथाधÍम Ìहिुन
वनवडिुकथांचथा ववचथार केलथा जथातो. संGNनथामुळे रथाजकì्य संसकpती¸्यथा बदल प्वø्येस
गती वमळते. भथारतथात ९ नंतर समुदथा्यववकथास ्योजनेसथारEे देशÓ्यथापी कथा्यªøम,
९० नंतर सवीकथारलेली पंचथा्यत रथाज्य पĦती, कथालबĦ होिथाö्यथा वनवडिुकथा
6.मुळे लोकथांचे रथाजकì्य संGNन मोठ्यथा प्मथािथात Lथाले.
पथारंपथाåरक वकंवथा जुÆ्यथा सथांसकpवतक चyकNी मथाडून NथाकÁ्यथासथाठी लोकथां¸्यथा रथाजकì्य
सहभथागथास सथाÌ्यवथादी देशथात महतव वदले जथाते. रथाजकì्य øथांतीचथा लोकथानी अनुभव
GेतÐ्यथास त्यथांची ववचथारसरिी बदलेल हथा ववचथार त्यथामथागे असतो. Zrगेन ्यथाने ्यथा
संदभथाªत ³्युबथाचे 8दथाहरि वदले आहे. वत्े øथांती Gडवून आिÁ्यथासथाठी लोकथांची
वनदशªने, समथारंभ आ्योवजत केले जथातथात. दुवमªळ सथाVन संप°ीचे वथाNप केले. लोकथांनथा
øथांतीचथा अ्ª समजथावून वदलथा. केवळ नेतpतÓ बदल नथाही तर लोकथांची वतªिुक
बदलÁ्यथाचथाही त्यथामथागे हेतू होतथा.
४) राजकीय पक्ष :
रथाजकì्य संसकpतीत बदल Gडवून आििथारे हे महतवथाचे मथाध्यमz आहे. नवीन
ववचथारप्िथाली रथाजकì्य Vमª Ìहिुन पुQे मथांडिथाö्यथा रथाजकì्य ˀÈNर ्यथानी Parties of
Solidarity असे नथाव वदले आहे. ववचथारथांचे दलथाल Ìहिुन रथाजकì्य प± कथा्यªच
करतथातच पि त्यथाचबरोबर आव्ªक, सथामथावजक, रथाजकì्य 8वददzĶ्ये वनवĲत कŁन
त्यथाĬथारे नवीन मुÐ्ये व वन्यमन Ó्यवस्था वनमथाªि करतथात. रथाजकì्य संGNनथाचेच हे >क
प्कथारे कथा्यª असते. ववशेfत: सथाÌ्यवथादी देशथात व नवीन रथाज्यथात असे प± आQळतथात.
भथारतथात जवळवजळ सवªच प± वनवडिुकì¸्यथा कथाळथात वनवडिुकìनंतरही वववशĶ
प्ĳथांवर लोकथांनथा संGवNत करÁ्यथाचथा प््यतन करतथात. तसेच सवत:ची ववचथारप्िथाली
समथाजथात रूजवÁ्यथाचथा प््यतन करतथात.
) बाĻ प्भावशक्ती : munotes.in

Page 56

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
56 दळिवळि सथाVनथातील व वथाहतूक सथाVनथातील प्चंड वथाQी मुळे व सुववVथामुळे
बथाहेरील GNनथांचथा प्भथाव >Eथाद्था देशथावर तवरीत हो9 शकतो. वतªमथानपýे, दुरदशªन
वp°वथावहÆ्यथा, Zेसबुक, 6ंNरनेN अशथा मथाध्यमथामुळे बथाĻप्भथाव कमथालीचथा गवतमथान
Lथालथा आहे. बथाहेरील देशथातील चथांगÐ्यथा वथाईN गोĶéचथा पåरिथाम लगेचच आपÐ्यथा
देशथातील GNनथांवर जथािवतो. तसेच लोकथां¸्यथा होिथाö्यथा मोठ्यथा प्मथािथातील
स्लथांतरथामुळेही मोठे सथांसकpवतक बदल Gडून ्ये9 शकतथात. वāNीशथांचथा प्भथाव
भथारतथावर तसेच अमेåरकेवरही मोठ्यथा प्मथािथात Lथालथा तो ्यथामुळेच नवीन ²थान व
जथािीव अशथा बथाĻशक्तì¸्यथा प्भथावथामुळेच होत असतथात. तसेच ्यथामुळे मुळ¸्यथा
संसकpतीतही बदल Gडून ्ये9 शकतो.
) प्ा्त्मक समुह :
कुNुंब, शथाळथा ्यथा सथार´्यथा प्था्वमक समुहथांचथा रथाजकì्य संसकpवतववf्यक बदलथावर मोठथा
प्भथाव पडत असतो. रथाजकì्य संसकpतीचे लोकशथाहीकरि करÁ्यथासथाठी प््म
सथामथावजक जीवनथाचे लोकशथाहीकरि करिे महतवथाचे असते असे आÐमंड ्यथांनी ÌहNले
आहे. त्यथांनी हे ववVथान जमªनीतील प्वश्यन प्वp°ीनुसथार Ìहिजेच अरेरथावी वp°ी-केले
आहे. भथारतथातही ‘सथामथावजक समतथा’ व ‘सथामथावजक Æ्यथा्य’ प्स्थावपत करÁ्यथासथाठी,
लोकसं´्यथावथाQी¸्यथा दुÕपåरिथामथांची जथािीव कŁन दे्यथासथाठी शथाले्य अË्यथासøमथात
त्यथाचथा समथावेश करÁ्यथात आलथा व ते्ूनच रथाजकì्य संसकpतीत बदल Gडवून
आिÁ्यथाचे प््यतन सुŁ करÁ्यथात आले.
त¤Óहथा ववववV मथाध्यमथांĬथारे रथाजकì्य ससकpतीत बदल Gडवून आिलथा जथात असतो.
आपि सतत लÕकर सज्य व सतकª असले पथावहजे ्यथाची जथािीव ९ ¸्यथा चीन
आøमिथानंतरच आपÐ्यथालथा Lथाली. आंतररथाÕůी्य रथाजकथारिथात अÁस्त्रबंदी व
वन:शस्त्रीकरिथाची जथािीव वकंवथा त्यथासबंVी नवीन मुÐ्ये ही वहरोवशमथा, नथागथासथाकì
वरील अिुबॉब¸्यथा हÐ्यथातील प्चंडजीववत हथानीतुनच वनमथाªि Lथाली.
४.१.४ सारांश :
आपण रथाजकì्य संसकpती¸्यथा Ó्यथा´्यथा व त्यथा आVथारे अ्ª ्यथाचथा अË्यथास केलथा आहे.
रथाजकì्य संसकpतीचे प्मुE आVथारभुत GNक Ìहिून ?वतहथावसक ववकथास, भyगोवलक
पåरवस्ती, आव्ªक पåरवस्ती, सथामथावजक पåरस्ीती, वश±ि Ó्यवस्था, रथाजकì्य प± व
प्तीके ्यथाबथाबतचथा अË्यथास केलथा आहे. तसेच रथाजकì्य संसकpतीचे प्कथारही अË्यथासले आहे.
रथाजकì्य संसकpती¸्यथा अË्यथासथाचे महतव जथािून Gेतथानथा तकªशुĦतथा व प्गÐभतथा, पåरवतªनथाचे
ववĴेfि, आVुवनकìकरि, नवीन आÓहथाने तसेच Ó्यक्तì व रथाजकì्य Ó्यवस्था ्यथातील समÆव्यz
अशथा अनेक मुद्थांचथा परथामशª Gेतलथा आहे.
४.१.आपली प्गती तपासा :
. रथाजकì्य संसकpतीचथा अ्ª व सवŁप सपĶ करथा ? munotes.in

Page 57

सथामथावजक आवि रथाजकì्य गवतमथानतथा
57 __________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
. रथाजकì्य संसकpतीचे वगêकरि वलहथा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
. रथाजकì्य संसकpतीत बदल Gडवून आिथारे मथाध्यमे वलहथा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
________________________________________ __________________
४.१.संदभ्ष úं् सूची :
. कुलकिê बी.वथा्य -रथाजकì्य समथाजशथास्त्र, ववद्यथाप्कथाशन, नथागपूर
. बी.बी.पथाNील- रथाजकì्य संकÐपनथा, Zडके प्कथाशन, पूिे
. Qोबळे रमेश – प्मुE रथाजकì्य ववचथारप्िथाली,ववद्यथाबुक पवÊलकेशन, औरंगथाबथाद
४. 6नथामदथार पुरथािीक- रथाजकì्य समथाजशथास्त्र कथाNêन¤Nल प्कथाशन, पुिे.

munotes.in

Page 58

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
58

राजकीय सामाजीकरण
घटक रचना :
४... 8वĥĶ्ये
४... प्थासतथाववक
४... ववf्य वववेचन
४.... रथाजकì्य सथामथाजीकरिथाची Ó्यथाEथा व अ्ª
४... रथाजकì्य सथामथाजीकरिथाच े महतव
४.... रथाजकì्य सथामथाजीकरिथाच े सथाVने
४.२.१. 8त्ĥĶये
राजकीय सामाजीकरण या घटकांचा अभयास केलयानंतर आपणास पुQील बाबी सपĶ्
होतील.
) रथाजकì्य समथाजीकरिथाचथा अ्ª आवि सथाVन सपĶ करतथा ्येतील.
) रथाजकì्य समथाजीकरिथा¸्यथा अË्यथासथाचे महतव जथािून Gेतथा ्येईल.
४.२.२. प्ासतात्वक
रथाजकì्य समथाजीकरिथाचथा अ्ª, महतव, सथाVने मथाध्यमे ्यथांचे ववĴेfि केले आहे. त्यथाची
्ोड³्यथात मथावहती Gे9्यथा.
४.२..त्वरय त्ववेचन : munotes.in

Page 59

सथामथावजक आवि रथाजकì्य गवतमथानतथा
59 प्त्येक समथाजथालथा सवत:ची अशी वेगळी व वैवशĶ्यपुिª संसकpती असते. ²थान, ®Ħथा, मूÐ्ये व
वन्यमने भथाfथा, प्तीके असे संसकpतीचे GNक असतथात. त्यथा त्यथा कथाळथात समथाजथाने आदशª
मथानलेले वतªन प्कथार ही संसकpतीचे भथाग मथानले जथातथात; मथाý संसकpतीतÐ्यथा सवª बथाबी
Ó्यक्तìलथा आनुवंवशकतेनुसथार प्थाĮ होत नथाहीत, तर Ó्यक्तìलथा त्यथा वशकुन ¶्यथावथा लथागतथात.
²थान, कyशÐ्ये, प्वpत°ी ्यथा सवª बथाबी वशकुन Gे9न त्यथा आतमसथात करÁ्यथा¸्यथा प्वø्येलथा
समथाजीकरि Ìहितथात. ्यथा प्वø्येत Ó्यक्तìलथा ज्यथा समथाजथात, Ó्यक्तé¸्यथा वतªनथावरील वन्यंýि
संसकpतीचे संøमि ्यथा संपूिª समथाजथा¸्यथा ŀĶीने आवÔ्यक असिथाö्यथा गोĶी समथाजीकरिथा¸्यथा
प्वø्येमुळेच सथाध्य होतथात.
आVुवनक कथाळथात सवªच समथाजथात रथाजकì्य Ó्यवस्ेलथा महतव प्थाĮ Lथाले असून ्यथा
Ó्यवस्े¸्यथा ववĴेfिथात रथाजकì्य समथाजीकरिथाचथा अË्यथास महतवथाचथा मथानलथा आहे. रथाजकì्य
संसकpतीचे सवŁप ठरववÁ्यथासथाठी आवि रथाजकì्य Ó्यवस्ेलथा वस्रतथा प्थाĮ कŁन देÁ्यथासथाठी
रथाजकì्य समथाजीकरिथाची प्वø्यथा आवÔ्यक असते. रथाजकì्य संसकpतीची मूÐ्ये, ®Ħथा,
ŀवĶकोन नवीन वपQीकडे हसतथांतåरत करÁ्यथासथाठी रथाजकì्य समथाजीकरिथाची गरज असते.
रथाजकì्य समथाजीकरि ्यथा संकÐपने¸्यथा ?वतहथावसक पथाĵªभूमीचथा अË्यथास करतथानथा असे
आQळून ्येते कì, úीक ववचथारवंत ÈलेNोने आपÐ्यथा åरपवÊलक ्यथा úं्थात आदशª रथाज्य वनमथाªि
करÁ्यथासथाठी नथागåरकथांनथा रथाजकì्य वश±ि देÁ्यथासंबंVी ववचथार Ó्यक्त केले आहेत. प्थाचीन
कथाळथात कyवNÐ्यथाने आपÐ्यथा अ्ªशथास्त्र ्यथा úं्थात रथाजपुýथाचे वश±था, रथाजथाची व प्जेची कतªÓ्ये
्यथाबथाबतचे ववचथार मथांडले आहेत. मध्य्युगीन कथाळथात मrवक्यथाÓहेलीने ‘वप्Æस’ ्यथा úं्थात रथाजथा
व प्जथा ्यथांची नीती व कतªÓ्ये सपĶ केली आहेत. Łसोने आपÐ्यथा ‘सथामथावजक करथार’ ्यथा úं्थात
सथामूवहक 6¸Jथा, रथाÕůप्ेम, रथाÕůवनष्था ्यथांचे वववेचन केले. आVुवनक कथाळथात मथावNªन Ð्यु्र
वकंग, महथातमथा गथांVी ्यथांनी जनतेत रथाÕůप्ेम, रथाÕůथावभमथान ्यथा भथावनथा जथागpत केÐ्यथा.
४.२..१. राजकीय सामाजीकरणाची Óया´या व अ््ष (Political Socialization -
Defination and Meaking) :
आVुवनक रथाजकì्य ववचथारवंतथांनी रथाजकì्य समथाजीकरिथा¸्यथा Ó्यथा´्यथा व अ्ª सपĶ केलथा
आहे.
) ईसNन व डेवÓहस : रथाजकì्य समथाजीकरि Ìहिजे अशथा ववकथासथातÌक प्वø्यथा कì,
ज्यथाĬथारे Ó्यक्तì रथाजकì्य प्वp°ी आवि रथाजकì्य वतªन ्यथाबथाबतचे ²थान प्थाĮ करतथात.
) ˀडलर आवि हråरंµNन : रथाजकì्य समथाजीकरिथा¸्यथा प्वø्येĬथारथा रथाज्यथातील मुलथांनथा
रथाजकì्य GNनथा, संस्था पĦती ्यथा बथाबतची समथाजथाची मूÐ्ये, भथावनथा व ŀवĶकोन ्यथांचे
²थान हो9न ती त्यथांचथा सवीकथार करतथात.
) आÐमंड व पॉवेल : ज्यथा प्वø्येĬथारे रथाजकì्य संसकpतीची अंगभूत मूÐ्ये, ®धदथा, संकेत
व ŀवĶकोन भथावी वपQ्यथाकडे संøवमत होतथात, वतलथा रथाजकì्य समथाजीकरिथाची प्वø्यथा
Ìहितथात.
४) वसगल : रथाजकì्य Ó्यवस्ेलथा पूरक Ó्यक्तì पुरवविथारी व त्यथार करिथारी प्वø्यथा Ìहिजे
रथाजकì्य समथाजीकरि हो्य. munotes.in

Page 60

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
60 अ््ष :
वरील Ó्यथा´्यथां¸्यथा अË्यथासथावŁन रथाजकì्य समथाजीकरिथाचथा अ्ª सपĶz होतो. ्यथाबथाबत असे
Ìहितथा ्येईल कì, सवªच समथाजथात रथाजकì्य समथाजीकरिथाची प्वø्यथा सथातत्यथाने सुŁ असते.
रथाजकì्य समथाजीकरिथाĬथार े लोकमतथाची जडिGडि केली जथाते. समथाजथाचथा ?वतहथावसक,
सथामथावजक वथारसथा >कथा वपQीकडून दुसö्यथा वपQीकडे संøवमत केलथा जथातो. औपचथाåरक व
अनyपचथाåरक अशथा दोÆही पĦतीने ही प्वø्यथा सुŁ ठेवतथा ्येते. रथाजकì्य समथाजीकरिथा¸्यथा
सथाहथाÍ्यथाने नवी रथाजकì्य संसकpती वनमथाªि करÁ्यथाचथा प््यतÆ केलथा होतथा. त्यथाचप्मथािे नवीन
वपQी कथाही नवीन रथाजकì्य मूÐ्ये सवीकथारीत असते.
४.२..२. राजकीय सामाजीकरणाच े महÂव (Significance of Political
Socialization) :
ववसथाÓ्यथा शतकथातील रथाजकì्य ववĴेfिथात रथाजकì्य समथाजीकरिथा¸्यथा अË्यथासथालथा महतव
वदले आहे. रथाजकì्य स्ै्यª आवि ववकथास ्यथाचथा अË्यथास करतथानथा जे ŀवĶकोन महतवथाचे मथानले
जथातथात. त्यथापैकì रथाजकì्य समथाजीकरि हथा >क ŀवĶकोन आहे. रथाजकì्य ववचथारवंत प्गत
रथाÕůथातील स्ै्यª आवि ववकथास ्यथांचथा जसथा अË्यथास करतथात तसथाच अप्गत व ववकसनशील
रथाÕůथातील रथाजकì्य संसकpतीचे संर±ि आवि संवVªन होते. रथाजकì्य संसकpतीची मूÐ्ये,
ŀवĶकोन, ®Ħथा, प्वp°ी ्यथांचे हसतथांतर नवीन वपQीकडे रथाजकì्य समथाजीकरिथाĬथार ेच होते.
रथाजकì्य समथाजीकरिथा¸्यथा अË्यथासथाचे पुQील मुद्थावŁन सपĶ होईल.
) राजकीय वत्षनाचे अधययन : Ó्यक्तì¸्यथा मनथावर कथाही रथाजकì्य मूÐ्ये, ŀवĶकोन, ®Ħथा
वनष्था ्यथांचथा प्भथाव असतो. Ó्यक्तìवर जे रथाजकì्य संसकथार Lथालेले असतथात. त्यथानुसथार
Ó्यक्तìचे रथाजकì्य वतªन होत असते. मतदथारथांचे वतªन, स°थाVथा्यथा«चे वतªन ्यथामध्ये जो
Zरक वदसुन ्येतो त्यथाबथाबतचे ववĴेfि रथाजकì्य समथाजीकरिथा¸्यथा अË्यथासथा¸्यथा
सथाहथाÍ्यथाने करतथा ्येते.
) Óयक्तीचा राजकीय सहभाग : समथाजथातील प्त्येक Ó्यक्तìचथा रथाजकथारिथाशी प्त्य±-
अप्त्य± संबंV ्येतो. रथाजकì्य Ó्यवस्था आवि शथासनथाकडून Ó्यक्तì¸्यथा संर±िथाचे व
कÐ्यथािथाचे कथा्यª केले जथाते. रथाजकì्य Ó्यवस्थांचथा महतवथाचथा GNक Ìहिजे Ó्यक्तì हो्य.
Ó्यक्तì रथाजकथारिथात सहभथागी होतथात, त्यथाचप्मथािे Ó्यक्तì प्चवलत रथाजकथारिथा¸्यथा
ववरोVी भूवमकथाही Gेतथात. त्यथामुळे Ó्यक्तìचे रथाजकì्य Ó्यवस्ेतील वतªन समजून
GेÁ्यथासथाठी रथाजकì्य समथाजीकरिथाचथा अË्यथास 8प्युक्त ठरतो.
) सामात्जक Óयवस्ा आत्ण राजकीय Óयवस्ा : सथामथावजक Ó्यवस्ेचथा >क भथाग
Ìहिजे रथाजकì्य Ó्यवस्था हो्य. ्यथा रथाजकì्य Ó्यवस्ेवर सथामथावजक, Vथावमªक व
आव्ªक ŀवĶकोनथाचथा प्भथाव वनमथाªि होतो.रथाजकì्य समथाजीकरिथात ून Ó्यक्तìची
रथाजकì्य भूवमकथा बनत असते. रथाजकì्य Ó्यवस्ेबथाबतचथा Ó्यक्तìचथा ŀवĶकोन, ®Ħथा,
वनष्था ्यथावर रथाजकì्य Ó्यवस्ेची वस्रतथा अवलंबून असते. ्ोड³्यथात रथाजकì्य
Ó्यवस्था व सथामथावजक Ó्यवस्था ्यथां¸्यथातील परसपर संबंVथांची मथावहती रथाजकì्य
समथाजीकरिथा¸्यथा अË्यथासथातून वमळते. munotes.in

Page 61

सथामथावजक आवि रथाजकì्य गवतमथानतथा
61 ४) लोकमताची जडणघडण : आVुवनक कथाळथात सवªच रथाज्ये प्गती¸्यथा मथागथाªने वथाNचथाल
करीत आहेत. त्यथासथाठी लोकथांमध्ये रथाजकì्य जथागpती कŁन त्यथांचे सहकथा्यª वमळवविे
गरजेचे असते आवि त्यथा ŀĶीने लोकमतथाची जडिGडि करथावी लथागते. रथाजकì्य
समथाजीकरिथा¸्यथा प्वø्येĬथारे अपेव±त लोकमत Gडववतथा ्येते. आपÐ्यथा रथाजकì्य
ततव²थानथाचथा प्भथाव लोकथांवर पथाडÁ्यथासथाठी अनेक देशथांनी रथाजकì्य समथाजीकरिथाचथा
मथागª सवीकथारलथा आहे. लोकथात रथाजकì्य जथागpत कŁन त्यथांचथा पथावठंबथा वमळववÁ्यथाचथा तो
>क चथांगलथा मथागª सवªý मथाÆ्य Lथालथा आहे.
) त्वकसनशील राÕůांचया प्गतीसाठी साहाÍय : आव्ªक व रथाजकì्यŀĶ्यथा
मथागथासलेÐ्यथा देशथात रथाजकì्य समथाजीकरिथाची गरज असते. ववकसनशील देशथात
8द्ोगVंद्थांचथा ववकथास हो9न नथागरीकरि आवि आVुवनकìकरिथाचथा अनुभव ्येत
असलथा तरी ते्े रथाजकì्य पåरवतªन गतीशील नसते. कथारि ते्े लोक Vथावमªक व
परंपरथावप््य वp°ीचे असतथात, त्यथामुळे ते्े पåरवतªनथाचथा सवीकथार करÁ्यथाची गती मंद
अशीच असते. त्यथामुळे देशथा¸्यथा ववकथासथात अड्ळे वनमथाªि होतथात.
सवथातंÞ्यप्थाĮीनंतर भथारतथात पंवडत नेहŁनी वै²थावनक ŀवĶकोनथाचथा अवलंब कŁन
आVुवनक भथारतथाची जडिGडि करÁ्यथासथाठी कĶ Gेतले आवि आतथा मथाý भथारती्य
रथाजकथारिथात Vमª आवि जथात ्यथांचथा प्भथाव वथाQत चथाललथा आहे. भथारतथासथार´्यथा
ववकसनशील देशथात लोकथांचथा Vथावमªक ŀवĶकोन बदलून त्यथांनी वै²थावनक व तकªशुĦ
ŀवĶकोनथाचथा सवीकथार करथावथा ्यथासथाठी रथाजकì्य समथाजीकरिथाची आवÔ्यकतथा आहे.
) सामात्जक शास्त्रातील परसपर संबंधांचा अभयास : ववववV सथामथावजक शस्त्रथांचथा
>कमेकथांशी जवळचथा संबंV असतो. 6वतहथास, भूगोल, अ्ªशथास्त्र, समथाजशथास्त्र व
मथानसशथास्त्र ्यथा शथास्त्रथांचथा अË्यथास आवि Ó्यक्तéचे रथाजकì्य समथाजीकरि ्यथांचथा परसप र
सबंV असतो. ?वतहथावसक GNनथा, सवथातंÞ्यथा¸्यथा चळवळी, कyNुंवबक, सथामथावजक
पåरवस्ती, वश±ि ्यथां¸्यथा प्भथावथातूनच लोकथांचे रथाजकì्य Ó्यक्तìमतव Gडते. ववववV
सथामथावजक शथास्त्रे, त्यथां¸्यथा ŀवĶकोनथातून मथानवी वतªनथाचे ववĴेfि करतथात Ìहिून
सथामथावजक शथास्त्रथातील आंतरसंबंVथाचथा अË्यथास करÁ्यथासथाठी रथाजकì्य
समथाजीकरिथाचथा अË्यथास महतवथाचथा मथानलथा जथातो.
४.२... राजकीय सामाजीकरणाच े साधने (Agencies of Political
Socializzation) :
रथाजकì्य समथाजीकरिथाची प्वø्यथा प्त्य±- अप्त्य± सवŁपथात Ó्यक्तì¸्यथा बथालपिथापथासून
आ्युÕ्यĂ चथालू असते. Ó्यक्तì ज्यथा समथाजथात रथाहतो तो संपूिª समथाजच समथाजीकरिथाच े
मथाध्यम असते. समथाजथातील ववववV संस्था, कुNुंब, शथाळथा महथाववद्थाल्ये, रथाजकì्य प±,
Ó्यवसथा्य ±ेý, ?व¸Jक संGNनथा, जनसंपकª सथाVने ्यथा सवथा«Ĭथारे समथाजीकरि होत असते.
त्यथाबथाबतचे सपĶीकरि पुQीलप्मथािे :
) कुटुंबसंस्ा : कुNुंबसंस्था हे रथाजकì्य समथाजीकरिथाच े सवथाªत मूळचे, महतवथाचे आवि
सथामÃ्यªवथान असे मथाध्यम आहे. ®Ħथा आवि मूÐ्ये ्यथांचे अवVष्थान कुNुंबथातच त्यथार
होते. स°था, अवVकथार आवि कतªÓ्ये ्यथाबथाबतची जथािीव मुलथां¸्यथा मनथात कुNुंबथामथाZªत
होते. कोित्यथाही वपQीतील बहòसं´्य मुलथांचथा रथाजकì्य ŀवĶकोन त्यथां¸्यथा munotes.in

Page 62

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
62 आईवडीलथां¸्यथा भूवमकेशी सुसंगत असथाच वदसून ्येतो. रथाजकì्य समथाजीकरिथात
कुNुंबथाचथा प्भथाव अनेक कथारिथामुळे वनमथाªि होतो. >कतर मुले तŁि व्यथाप्यªत सवª
गरजथां¸्यथा पूतªतेसथाठी कुNुंबथावरच अवलंबून असतथात आवि आईववडल हेच मुलथांचे
आदशª असतथात. त्यथामुळे त्यथांचे अनुकरि करÁ्यथाची प्वp°ी मुलथांमध्ये वदसते.
कुNुंबथातील सवª सदस्यz >कथाच आव्ªक व सथामथावजक वथातथावरिथात वथाQतथात, त्यथामुळे
त्यथां¸्यथा रथाजकì्य ववचथारथात सथाÌ्यz आQळते; मथाý वववशĶz कyNुंवबक पåरवस्तीमुळे
मुलीमध्ये रथाजकì्य 8दथासीनतथा आQळते. कुNुंबथाचथा प्भथाव मुलथावर सथाVथारि व्यथा¸्यथा
दहथाÓ्यथा वfथाªप्य«त वदसून ्येतो. तŁिपिी ³ववचतप्संगी मुलथांचथा रथाजकì्य ŀवĶकोन
आपÐ्यथा कुNुंबी्यथां¸्यथा ŀवĶकोनथापे±था वेगळे बनÐ्यथाची 8दथाहरो आQळतथात.
) त्शक्षणसंस्ा : शथाळथा, महथाववद्थाल्ये, ववद्थापीठे, संशोVन व प्वश±ि क¤þे ्यथासथार´्यथा
वश±ि संस्थांचे Ó्यक्तé¸्यथा रथाजकì्य समथाजीकरिथात महतवपूिª ्योगदथान वदसून ्येते.
कुNुंबथात होिथाö्यथा समथाजीकरिथालथा कथाही म्यथाªदथा असतथात. शेती Ó्यवसथा्यथावर
आVथारलेÐ्यथा úथामीि समथाजथात सथा±रतेचे प्मथाि जेÓहथा Zथार कमी होते. तेÓहथा तर ्यथा
म्यथाªदथा ठळकपिे वदसून ्येत होत्यथा. शथाळेतच मुलथांनथा ववववV ववf्यथांचे ²थान वमळते.
गवित, वव²थान देशथाचथा 6वतहथास आवि भूगोल, ्ोर ववचथारवंत व नेते ्यथांची चåरýे ्यथां¸्यथा
अË्यथासथामुळे मुलथांचे अनुभव ववĵ Ó्यथापक बनते. शथाळथा ही आदशª समथाजथाची प्वतकpती
मथानली जथाते. वश±ि संस्थातून वमळिथा्यथाª ²थानथातून आवि मथावहतीतून मुलथांचथा
वैचथाåरक ववकथास होतो. देशथात सुवशव±त व जबथाबदथार नथागåरक वश±िथातूनच त्यथार
होतथात आवि तेच देशथा¸्यथा रथाजकì्य स्ै्यथाªलथा वआथा रथाजकì्य ववकथासथालथा सहथाÍ्य
करतथात.
) राजकीय पक्ष : स°था वमळवविे हे सवªच रथाजकì्य प±थांचे 8वĥĶ्ये असते. रथाजकì्य प±
व त्यथां¸्यथा संGNनथा आवि शथाEथा रथाजकì्य समथाजीकरिथाच े प्भथावी मथाध्यम मथानÐ्यथा
जथातथात. मवहलथा, ववद्था्ê, शेतकरी, कथामगथार ्यथां¸्यथा आGथाड्यथा रथाजकì्य प±थाशी
संलµन असतथात. त्यथां¸्यथा मथाध्यमथातून आपÐ्यथा सम्ªकथांची सं´्यथा वथाQववÁ्यथासथाठी
रथाजकì्य प± प््यतनशील असतथात. सवªच देशथातील स°थाVथारी प± त्यथांनी केलेÐ्यथा
कथामथाबथाबतची मथावहती प्वसĦी मथाध्यमथाĬथारे लोकथाप्य«त पोहचववÁ्यथाचथा प््यतन करतथात.
त्यथावेळी रथाजकì्य समथाजीकरि हथाच 8ĥेश वदसून ्येतो. रथाजकì्य प± आपÐ्यथा प±थाची
ततवे लोकथांमध्ये वबंबववÁ्यथाचथा प््यतन करतथात. वनवडिुकथां¸्यथा कथाळथात तर मोठ्यथा
प्मथािथात असे समथाजीकरि Gडवून आिले जथाते. वभ°ीपýके, Gोfिथा, वमरविुकथा,
प्चथार्यंýिथा, जथाहीर सभथा ्यथाĬथारेही समथाजीकरि होत असते. रथाजकì्य प±थाशी
संबंवVत संGNनथातूनच प±थालथा सम्ªक आवि कथा्यªकत¥ वमळतथात. भथारतथात
सेवथादलथासथार´्यथा संGNनथा संदस्यथांचे चथाåरÞ्य संवVªन आदशªवथाद व संGNनथातमक
प्वश±ि ्यथावर भर देतथात. Ó्यथा´्यथाने, वन्यवमत बैठकथा, चचथाªसýे व सथांसकpवतक
कथा्यªøमथाĬथारे सदस्यथांचे रथाजकì्य समथाजीकरि अशथा संGNनथामथाZªत सुŁ असते.
नÓ्यथाने सवतंý LथालेÐ्यथा रथाÕůथांत लोकशथाही ŁजववÁ्यथासथाठी लोकशथाही मुÐ्यथांचे
समथाजीकरि रथाजकì्य प± करतथात. रथाजेशथाही आवि पथारतंÞ्यथाचथा अनुभव GेतलेÐ्यथा
आपÐ्यथा देशथात लोकशथाही पĦतीचे महतव लोकथांनथा समजले आहे. त्यथामथागे रथाजकì्य
प±थांनी केलेले समथाजीकरि हे महतवथाचे कथारि आहे. munotes.in

Page 63

सथामथावजक आवि रथाजकì्य गवतमथानतथा
63 ४) जनसंपक्ष व प्सारमाधयमे : रथाजकì्य समथाजीकरिथाच े अत्यथाVुवनक, प्भथावी आवि
Ó्यथापक मथाध्यम Ìहिजे प्सथारमथाध्यम हो्य. ्यथात वतªमथानपýे, मथावसके, रेवडB व
दूरदशªन ्यथा मथाध्यमथांचथा समथावेश होतो. प्सथारमथाध्यमथात LथालेÐ्यथा अभूतपूवª तथांवýक
ववकथासथामुळे अलीकडे त्यथाचे महतव Zथारच वथाQले आहे. अ्थाªत ्यथा मथाध्यमथांचथा प्भथाव
त्यथा त्यथा समथाजथाचे सवŁप आवि त्यथातील सतर ्यथावर अवलंबून असतो. ्यथा मथाध्यमथाĬथारे
प्सथाåरत होिथाö्यथा कथाही कÐपनथा आवि मूÐ्ये त्यथा समथाजथातील सदस्यथांशी संबंवVत
नसतथात, तर बथाहेŁन आलेली असतथात. अनेक देशथात प्सथारमथाध्यमथावर सरकथारचे
वन्यंýि असते. त्यथामुळे ही मथाध्यमे सरकथारलथा अनुकूल असतथात वकंबहòनथा सरकथार¸्यथा
ववरोVी नसतथात. त्यथामुळे प्सथारमथाध्यम Ìहिजे रथाजकì्य समथाजीकरिथाच े मथाध्यम
असले तरी ते >क हत्यथारही आहे असे ÌहNले जथाते. प्सथारमथाध्यमथांचथा लोकथांवर प्त्य±
पåरिथाम होत नसलथा तरी त्यथां¸्यथाĬथारे Ó्यक्त केली जथािथारी मते, कÐपनथा व मूÐ्ये ्यथांचथा
प्े±कथांवर व वथाचकथांवर प्भथाव Nथाकतथात.
..सारांश :
>कंदरीतपिे रथाजकì्य सथामथावजकरिथाची प्वø्यथा सथातत्यथाने सुरू असते; त्यथातून लोकमतथाची
Gडि होतथांनथा वदसते. ्यथा प्वक्येĬथारे नवीन रथाजकì्य संसकpती वनमथाªि करÁ्यथाचथा प््यतÆ केलथा
जथाते. त्यथामुळे वतचे महतÓ अनÆ्यz सथाVथारÁ आहे. आVुवनक कथाळथात सवªच समथाजथात रथाजकì्य
Ó्यवस्ेलथा महतवz प्थाÈत Lथालेले आहे. ्यथा Ó्यवस्े¸्यथा ववĴेfिथात रथाजकì्य सथामथावजकरिथाचथा
अË्यथास महतवथाचथा मथानलथा जथातो. रथाजकì्य सथामथावजकरिथात वरील सथाVनथाĬथारे सथामथाजीकरि
होतथांनथा वदसते. त्यथामुळे त्यथाचे महतÓ अनÆ्यसथाVथारि आहे.
..आपली प्गती तपासा :
. रथाजकì्य सथामथावजकरिथाची संकÐपनथा सपĶz करथा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
. रथाजकì्य सथामथावजकरिथाच े महतÓ सपĶz करथा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_________________________________________________________
. रथाजकì्य सथामथावजकरिथाची प्मुE सथाVने कोिती ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________munotes.in

Page 64

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
64 __________________________________________________________
________________________________________ __________________

..संदभ्ष úं् सूची :
. कुलकिê बी.वथा्य. -रथाजकì्य समथाजशथास्त्र, ववद्यथाप्कथाशन, नथागपूर
. बी.बी.पथाNील- रथाजकì्य संकÐपनथा, Zडके प्कथाशन, पूिे
. Qोबळे रमेश – प्मुE रथाजकì्य ववचथारप्िथाली,ववद्यथाबुक पवÊलकेशन, औरंगथाबथाद
४. 6नथामदथार पुरथािीक- रथाजकì्य समथाजशथास्त्र कथाNêन¤Nल प्कथाशन, पुिे.

munotes.in

Page 65

सथामथावजक आवि रथाजकì्य गवतमथानतथा
65

राजकीय सहभाग – अ््ष व सतर
घटक रचना :
४... 8वĥĶ्ये
४... प्थासतथाववक
४... ववf्य वववेचन
४.... रथाजकì्य सहभथागथाचथा अ्ª
४.... रथाजकì्य सहभथागथाची Ó्यथाEथा
४.... रथाजकì्य सहभथागथाची आवÔ्यकतथा
४...४. रथाजकì्य सहभथागथाचथा स्त्र
४...४.. मवहलथाचथा रथाजकथारिथातील सहभथाग.
४...४.. सवथातंÞ्यो°र कथाळथातील मवहलथाचथा रथाजकì्य सहभथाग.
४..१. 8त्ĥĶये
‘रथाजकì्य सहभथाग’ ्यथा GNकथा¸्यथा अË्यथासथातून पुQील बथाबी सपĶz होतील.
. रथाजकì्य सहभथागथाचथा अ्ª समजुन Gेिे.
. रथाजकì्य सहभथागथाचे कथाळथानूŁप बदलते सतर समजून Gेिे.
. रथाजकì्य सहभथागथाचथा नथागåरकतवथावर कसथा पåरिथाम होतो; ्यथाचे ववĴेfि करिे.
४..२ प्ासतात्वक :
‘ रथाजकì्य सहभथाग’ ्यथा GNकथात सवªप््म जनतेचथा लोकशथाहीतील ‘रथाजकì्य सहभथाग’ ही
संकÐपनथा समजून Gेिथार आहोत तसेच ्यथा रथाजकì्य सहभथागथाचथा अ्ª, सवŁप, आवÔ्यकतथा
मवहलथा रथाजकì्य सहभथाग 6 बथाबéचथा अË्यथास करÁ्यथात ्येिथार आहे. munotes.in

Page 66

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
66 ४.. त्वरय त्ववेचन :
रथाजकì्य Ó्यवस्ेमध्ये अनेक मथागथा«नी जनतथा आपलथा सहभथाग नŌदवत असतो. लोकशथाही
रथाज्यz Ó्यवस्ेतील शथासन जन6¸Jथा व जन सहभथागथावरच आVथाåरत असते. मतदथान करिे,
वनवडिुकथा लQविे, 8मेदवथारथाचथा प्चथार करिे, लोकप्वतनीVी¸्यथा संपकथाªत रथाहिे संबंवVत
ववf्यथावर चचथाª करिे, अशथा अनेक कpतीचथा अंतªभथाव रथाजकì्य सहभथागथामध्ये होतो. अनेक
देशथांमध्ये पथाĲथात्यz जगथासहीत अनेक वfª वस्त्र्यथांनी केलेÐ्यथा संGfथाªमुळे त्यथांनथा तो प्थाĮ Lथालथा.
्ोड³्यथात आVूवनक कथाळथात सवª प्कथार¸्यथा शथासन Ó्यवस्ेमध्ये रथाजकì्य सहभथागथाचे महतव
वथाQले आहे.
४...१. राजकीय सहभागाचा अ््ष :
सवªच रथाजकì्य Ó्यवस्ेमध्ये रथाजकì्य सहभथाग महतवथाचथा असतो. आज जगथातील बहòसं´्यz
देशथानी लोकशथाही शथासनपĦतीचथा वसवकथार केलेलथा आहे. “लोकथांनी लोकथाचे लोकथाकåरतथा
चथालवलेले रथाज्य Ìहिजे लोकशथाही हो्य.” अāथाÌĺ वलंकन ्यथां¸्यथा Ó्यथा´्यथामVून
लोकशथाहीतील लोकथा¸्यथा रथाजकì्य सहभथागथाची कÐपनथा आपिथास ्येते. लोकशथाहीत चथालक,
पथालक व मथालकदेEील लोकच असतथात. सथाहवजकच दैनंवदन जीवनथात, लोकथांचथा सहभथाग
असिथारी लोकशथाही वNकून रथाहिे आत्यंवतक महतवथाची ठरते. लोकथां¸्यथा सहभथागथावशवथा्य
लोकशथाहीची कÐपनथाही करिे श³्य नथाही. कोित्यथाही प्कथार¸्यथा रथाजकì्य Ó्यवस्ेत
रथाजकì्य सहभथाग हथा नथागåरकथाचथा असंतोf पसरवत असतो. त्यथावशवथा्य रथाजकì्य Ó्यवस्ेलथा
आकथार व वस्रथा प्थाÈत हो9 शकत नथाही.
प्थाचीन úीक नगर रथाज्यथात देEील लोकशथाही अवसततवथात होती. त्यथामुळे ततकथालीन
लोकशथाहीत देEील लोकथांचथा रथाजकì्य सहभथाग होतथा; परंतू तो रथाजकì्य सहभथाग
प्वतवनVीलक लोकशथाही वसवकथारÐ्यथामुळे जथासतीत जथासत लोकथांचथा सहभथाग लोकशथाहीमध्य े
समथाववĶ करÁ्यथात आलेलथा आहे. लोकशथाहीत स°था लोकथांच्यथा हथाती असते; हे >कदथा मथाÆ्य
केले कì, लोकथांचथा रथाजकथारिथात प्त्य± सहभथाग सुरू होतो. मतदथान क¤þथावर मतदथान करून
प्वतनीVी सभथा संमेलनथातून भथाfि करिे, सरकथार ववf्यी अनुकूल वकंवथा प्वतकूल बोलिे
Ìहिजे देEील लोकथां¸्यथा रथाजकì्य सहभथागथाचथा >क भथाग आहे. अनेकदथा तर लोक हेतू
परसपरपिे रथाजकथारिथात सहभथागी होत नथाही; परंतू हथा देEील लोकथांचथा नकथारथातमक सहभथागच
आहे.
४...२. राजकीय सहभागाची Óया´या :- काही त्नवडक त्वचारवंताचया Óया´या
खालीलप्माण े आहेत.
. ˀåरसटॉटल : ्यथा रथाजकì्य ववचथारवंतथाने नथागåरकतवथाची Ó्यथा´्यथा करतथानथा ÌहNले आहे
कì, “जो रथाज्यकथारभथात सहभथागी होतो, तोच नथागåरक त्यथां¸्यथा ्यथा Ó्यथाEेवŁन नथागåरक
होÁ्यथासथाठी रथाज्यकथारभथारथात सहभथाग Gेिे महतवथाचे आहे, हे सपĶ होते; Ìहिून ्यथा
अ्थाªने सहभथागी लोकशथाही नथागåरकथाचथा सवø्य रथाजकì्य सहभथाग अत्यंत महतवपूिª
ठरतो. munotes.in

Page 67

सथामथावजक आवि रथाजकì्य गवतमथानतथा
67 . रॉबट्ष डहालचयया मते – “स°थाVथारी वगथाªवशवथा्य समथाजथात 6तर तीन प्कथारचे लोक
कथा्यªरत असतथात. ्यथातील पवहलथा प्कथार Ìहिजे स°ेसथाठी प््यतन करिथारे दूसरथा प्कथार
Ìहिजे रथाजकथारिथात सवथारस्य नसिथारे.
. >कंदरीत पिे वरील Ó्यथाEेवŁन आपिथास Ìहितथात ्येईल कì, लोकशथाही Ó्यवस्ेलथा
जीवंत ठेविथारी ज्योत Ìहिून रथाजकì्य सहभथागथाकडे पथावहले जथाते.

४.... राजकीय सहभागाची आवÔयकता :-
लोकशथाहीत रथाजकì्य सहभथाग महतवपूिª असतो, Ìहिून लोकशथाहीतील लोकथां¸्यथा
सहभथागथाची आवÔ्यकतथा Eथालील मुĥ्यथा¸्यथा मथाध्यमथातून सपĶ होते.
. लोकशथाहीमध्य े सहभथागथातून लोकथा¸्यथा सुसपĶ जथािीवथा वनमथाªि होतथात तसेच
आतमी्यतेची भथावनथाही वथाQीस लथागते.
. स°थाVथारी अवभजन मथागथाªवर वन्यंýि ठेवÁ्यथा¸्यथा ŀĶीनेही लोकशथाहीत लोकथां¸्यथा
सहभथागथालथा अत्यंत महतव असते.
. जनते¸्यथा मथागÁ्यथा अवVक सुसपĶ सवरूपथात मथांडÁ्यथासथाठी देEील लोकथांचथा सहभथागथा
महतवथाचथा ठरतो; Ìहिूनच जनतथा चळवळी, वनदशªने, मोचथाª, Gेरथाव संप 6. Ĭथारे आपÐ्यथा
मथागÁ्यथास लोकशथाहीमध्य े प्वतपथादन करीत असते.
४. लोकशथाहीमध्य े आVुनीकìकरिथा¸्यथा प्वø्येलथा गती देÁ्यथासथाठी जनतेचथा सहभथाग
महतवथाचथा असतो. जनतेचथा सहभथागथा वमळथालथा नथाही तर शथासनथाने वकतीही 8दथार
्योजनथा रथाबववÁ्यथाचथा प््यतन केलथा; तरी त्यथा ्यशसवी हो9 शकत नथाहीत.
४...४. राजकीय सहभागाचा सतर :-
भथारतथात संसदी्य शथासन Ó्यवस्था आहे; ्यथा Ó्यवस्ेत जनतथा स°ेत कथाळथानूŁप बदल Gडत
असतो. भथारतथात पुŁfप्Vथान संसकpतीचे वचªसव असÐ्यथाकथारिथाम ुळे रथाजकì्य ±ेýथात मवहलथांचथा
सहभथाग अत्यÐप आहे.
४...४.१. मत्हलांचा राजकारणातील सहभाग :-
6ंµलंड ही लोकशथाहीची जननी मथानले जथाते. भथारतथावर ्यथाच वāNीशथाचे ० वfª रथाज्य होते;
परंतु तरीही लोकशथाहीवथादी वāNीशथाचथा भथारतथातील वस्त्र्यथांनथा मतदथानथाचथा ह³क देÁ्यथास ववरोV
होतथा. वāNीशकथालीन भथारतथात वनवडिुकथा म्यथाªदीत सवरूपथात होत्यथा. ज्यथात Vथावमªक,
सथामुदथाव्यक व Ó्यथावसथाव्यक बथाबéनथा आVथारभूत समजून वगêकरि केलेÐ्यथा जथागथावर 8मेदवथार
8भे केले जथात असत त्यथासथाठी वनवडक लोकथांनथा मतदथान करÁ्यथाची परवथानगी असे.
भथारतथातील मवहलथांनथा मतदथानथाचथा अवVकथार वमळÁ्यथासथाठी संGवNत लQथा वदलथा. ९ सथाली
मुंबई व मþथास ्यथा प्थांतथातील मवहलथांनथा प््म मतदथानथाचथा अवVकथार देÁ्यथात आलथा. त्यथानंतर
९ ते ९० ची दरÌ्यथान सथात प्थांतथामध्ये मवहलथांनथा मतदथानथाचथा अवVकथार देÁ्यथात
आलथा. ९ ¸्यथा कथा्यद्यथाने ्यथा अवVकथारथाचथा ववसतथार करÁ्यथात आलथा. ९ ¸्यथा
प्थांवतक वनवडिुकथामध्ये ववववV प्थांतथातून मवहलथा वनवडÐ्यथा गेÐ्यथा तर क¤þी्य
कथा्यदेमंडळथात ० मवहलथाची वनवड Lथाली. munotes.in

Page 68

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
68 ४...४.२. सवातंÞयोत्र काळातील राजकारणात मत्हलाचा सहभाग :-
सवथातंÞ्यो°र कथाळथात भथारती्य रथाज्यGNने¸्यथा कलम ४ नुसथार भथारतथा¸्यथा प्त्येक
नथागåरकथालथा समतेचथा अवVकथार वदलथा आहे. त्यथानूसथार जथात, Vमª, वंश, भथाfथा, प्देश, वलंग 6.
कथारिथावरून Ó्यक्तì Ó्यक्तìत भेदभथाव करतथा ्येिथार रथाज्यGNनेने मवहलथांनथा समथान अवVकथार
वदलथा असलथा तरी पूŁfप्Vथान संसकpती व पुŁfप्स°थाक Ó्यवस्था 6. मुळे रथाजकथारिथात
मवहलथाचथा अपेव±त सहभथाग वथाQलथा नथाही. ९९ मध्ये बलवंतरथा्य मेहतथा ्यथां¸्यथा
वशZथारशीवŁन लोकशथाही¸्यथा ववक¤þीकरिथासथाठी पंचथा्यत रथाज Ó्यवस्था लथागू करÁ्यथात
आली. वजÐहथापåरfद, पंचथा्यत सवमती व úथामपंचथा्यत ्यथा तीनही सतरथावर प्त्य± वनवडिुकथा
GेÁ्यथास सुŁवथात Lथाली. महथारथाÕůथात ९ पथासून ‘पंचथा्यतरथाज’ अंमलथात आले आवि
वस्त्र्यथां¸्यथा रथाजकथारिथातील सहभथागथालथा चथालनथा वमळथाली; परंतु सुŁवथाती¸्यथा मवहलथाचथा
सहभथाग वथाQथावथा Ìहिून महथारथाÕůथात ० >वप्ल ९९० रोजी मथा.शरद पवथार ्यथां¸्यथा शथासनथाने
>क महतवपूिª वनिª्य Gेतलथा. स्थावनक सवरथाज्य संस्थामध्ये वस्त्र्यथांनथा ० N³के जथागथा रथाEीव
देÁ्यथात आÐ्यथा व महथारथाÕůथात ९९ ¸्यथा स्थावनक सवरथाज्य. संस्थां¸्यथा वनवडिुकìत ०
N³के मवहलथा स्थावनक स°ेत सहभथागी LथाÐ्यथा.
त्यथानंतर अशथाच प्कथार¸्यथा वनिª्य क¤þी्य पथातळीवर ९९ मध्ये GेÁ्यथात आलथा. भथारती्य
संसदेने वडस¤बर ९९ रोजी वी ¶Nनथादुरूसती मंजूर कŁन संपूिª भथारतथात
>कसमथान पंचथा्यत रथाज Ó्यवस्था लथागु संस्थामध्ये मवहलथासथाठी / जथागथा रथाEीव ठेवÐ्यथा.
त्यथामध्ये जथागथाचथाही जथाती व जमथाती¸्यथा मवहलथासथाठी रथाEीव असलेÐ्यथा जथागथाचथाही समथावेश
केलथा आहे. ्यथा GNनथादुरनुसतीने जथाती Vमथाªतील मवहलथांनथा रथाजकथारिथाचथा वथारसथा नसलेÐ्यथा
कुNुंबथातील व सवª जथाती Vमथाªतील मवहलथांनथा रथाजकथारिथात सहभथागी होÁ्यथाची संVी वमळथाली
आहे; त्यथामुळे रथाजकì्य ±ेýथातील वनिª्य प्वø्येत मवहलथांनथा सहभथागी होÁ्यथाची संVी प्थाÈत
Lथाली आहे. पंचथा्यत रथाज्यथात N³केपे±था अVीक मवहलथांचथा सहभथाग वथाQथावथा ्यथासथाठी
रथाÕůपती प्वतभथातथाई पथाNील ्यथांनी संसदेलथा सुचववले; त्यथानूसथार @गसN ००९ रोजी
पंचथा्यतरथाज संस्थामध्ये मवहलथांनथा ० N³के आर±ि देÁ्यथाचे ववVे्यक लोकसभेत मथांडले;
परंतू ते आजही मंजूर Lथालेले नथाही. तरी अनेक रथाज्यथांनी पुQथाकथार Gे9न आपÐ्यथा रथाज्यथात
स्थावनक सवरथाज्यz संस्थामध्ये मवहलथांनथा रथाEीव जथागथा वदलेÐ्यथा आहेत. स्थावनक सवरथाज्य
संस्था प्मथािेच लोकसभेत व रथाज्यथा¸्यथा ववVथानसभेत मवहलथांनथा N³के आर±ि वमळथावे
्यथासथाठी लोकसभेत ववVे्यक मथांडून ते मंजूर करÁ्यथात आले, परंतू ्यथा ववVे्यकथाप्मथािे
मवहलथांनथा वमळिथाö्यथा रथाEीव जथागथामध्ये अनूसुवचत जथाती व जमथाती व अÆ्य जथाती प्वगथाªतील
मवहलथांनथाही रथाEीव जथागथा वमळथाÓ्यथात, अशथा अनेक प±था¸्यथा सदस्यथांनी मथागिी केÐ्यथाने
आजही हे ववVे्यक मंजूर Lथालेले नथाही. अशथा प्कथारे भथारत शथासनथाने व रथाज्य शथासनथानी
रथाजकथारिथातील मवहलथाचथा सहभथाग वथाQववÁ्यथा¸्यथा ŀĶीने सथातत्यथाने प््यतन केले आहेत, परंतु
प्त्य± Ó्यवहथारथात पुŁfथा¸्यथा तुलनेत आज मवहलथाचथा रथाजकì्य सहभथाग अपेव±त प्मथािथात
वथाQलेलथा नथाही.
..सारांश :
लोकशथाही Ó्यवस्ेमध्ये जनते¸्यथा सहभथागथालथा महतवपूिª स्थान आहे. लोकशथाही Ó्यवस्ेचथा
ववकथास होत गेलथा तसे रथाजकì्य सहभथागथाचे प्मथाि वथाQले. सहभथागी लोकशथाहीत लोकथांचथा
रथाजकì्य सहभथाग हथा केवळ मतदथानथा पूरतथाच न रथाहतथा सभथा, संमेलने, चचथाª, चळवळी, वथाद-munotes.in

Page 69

सथामथावजक आवि रथाजकì्य गवतमथानतथा
69 वववथाद, वनदशªने 6. सथार´्यथा ववववV मथाध्यमथातून वथाQत गेलथा. त्यथामुळे रथाजकì्य सहभथागथालथा
लोकशथाहीत महतवपूिª आहे. प्गत रथाÕůथा¸्यथा तुलनेत भथारती्य मवहलथांचथा रथाजकì्य सहभथाग
पथावहजे; त्यथा प्मथािथात वथाQलथा नथाही. समतथा हे ततÓ आÌही वसवकथारलेले असले तरी भथारतथात
परंपरथागत ववचथारथांचथा पगडथा जनमथानसथावर असÐ्यथाने स्त्री्यथाचे स±म रथाजकथारि ्यथा प्वø्येलथा
चथालनथा वमळत नथाही, Ìहिुन आज तरी पुरूfथाप्मथािेच úथामपंचथा्यती पथासून तर लोकसभेप्यªत
जथासतीत जथासत मवहलथाचथा सहभथाग वथाQिे महतवथाचे आहे.

..आपली प्गती तपासा :
. रथाजकì्य सहभथाग ्यथा संकÐपनेचथा ्ोड³्यथात अ्ª सपĶ करथा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
___________________________________________________ _______
__________________________________________________________
. रथाजकì्य सहभथागथाची Ó्यथा´्यथा सपĶ करून त्यथांची आवÔ्यकतथा 8दथाहरिथासह सथांगथा ?
__________________________________________________________
_________________________________________________________ _
__________________________________________________________
__________________________________________________________
. वāNीश कथालीन भथारतथागªत रथाजकì्य सहभथाग ्यथावर ्ोड³्यथात मथावहती द्यथा ?
__________________________________________________________
_____________ _____________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
४. भथारतथात सवथातंÞ्योतý कथाळथातील रथाजकथारिथात ‘मवहलथांचथा वथाQतथा सहभथाग’ ्यथावर सववसतर
वलहथा ?
_____ _____________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
..अत्धक वाचनासाठी संदभ्ष ú्ं सुची :
. Norman Barry, Modern Political Theory, Palgrave ( ०००)
. Jain M.P., Political Theory, Guild Pub ( ९८)
. वमथाª शथामलथाल, आVुवनक रथाजनीतीक वसĦथांत, मीनथा±ी प्कथाशन, नवी वदÐली (
९) munotes.in

Page 70

रथाजकì्य समथाजशथास्त्रथा¸्यथा संकÐपनथा
70 ४. भथा.ल. भोळे, रथाजकì्य वसĦथांत व रथाजकì्य ववĴेfि वपंपळथापूरे, प्कथाशन, नथागपूर (
९८८)
. प्था.मुठथाळ रथाम, रथाजकì्य वसĦथांत व रथाजकì्य ववĴेfि अंशुल पवÊल. नथागपूर (
९)
. बी.वथा्य. कुलकिê रथाजकì्य समथाजशथास्त्र, आवp°ी- ववद्यथा प्कथाशन, नथागपूर-
००
7777777
munotes.in