Page 1
1 १हक्क घटक रचना १.१ हक्क : अर्थ व स्वरूप हक्कांचक अर्थ व व्यकख्यक; स्करकत्म् आणि न्करकत्म् हक् १.२ हक्काां सांदार्ाथतील ववववध वसद्ाांत ऐणिहकणस् णसद्कांि; वैधकणन् णसद्कांि ; आदर्थवकदी णसद्कांि १.३ हक्काांचे वर्गीकरण नकगरी, रकज्ीय, आणर्थ्, सकमकणज्, सकांस््ृणि् व समूहकांचे हक् प्रस्तावना :- णवणर्ष्ट पद्िीने वकगणविे ण्ांवक णवणर्ष्ट पद्िीने ्ृिी ्रिे हक अर्थ प्रकर्णम्िः हक् ह्यक सां्ल्पने सांदर्कथि उदधृि ्रिक येिो. हक् णह सां्ल्पनक न्य्यकय रकज्यपद्िी णनमकथि ्रण्यकच्यक प्रणियेिील सवकथि अग्रिी ित्व आहे असे आपल्यकलक सकांगिक येईल. अने् रकज्ीय ित्ववेत्तयकांनी हक् ह्यक सां्ल्पकने सांदर्कथि वेग वेगळ्यक पद्िीने आपले णवचकर मकांडले आहेि. स्वकिांत्र्य व न्ययकय ह्यक सां्ल्पनकांपेक्षक हक् णह सां्ल्पनक रकज्ीय दृष्ट्यक ्मी वकदग्रस्ि आहे. पि असे असूनही हक् ह्यक सां्ल्पनेच्यक व्यकखे सांदर्कथि णवचकरवांिकांमध्ये सह वककयकि नकही ण्ांवक सहमिी नकही. हक्कांचे आधकर नेम्े ्ोििे आहेि, ्ोिकलक ण्िी हक् द्यकवे व ्ोिी ण्िी हक् इिरकांनक द्यकवेि यक सांदर्कथि अभ्यकस्कांमध्ये ्मकलीचे मिर्ेद आहेि. हक् ह्यक सां्ल्पनेचक अर्थ पुढील प्रमकिे सकांगिक येईल. १.१ हक्क : अर्थ व स्वरूप हक्क चे विथन ढोबळ मकनकने, सवथसकधकरि व्यक्तींनी, समूहकांनी, ण्ांवक वगकथने समकजक्डे वक रकज्यक्डे ्ेलेल्यक णवणवध मकगण्यक ण्ांवक दकवे असक ्रिक येईल. समकजकने ण्ांवक रकज्यकने व्यक्तीच्यक मकन्यय ्ेलेल्यक णवणवध मकगण्यक ण्ांवक दकवे म्हिे हक् होय. व्यक्ती ण्ांवक समूहकने ्ेलेल्यक णवणर्ष्ट प्र्करच्यक मकगण्यक आणि दकवे सकधकरिपिे समकज ण्ांवक समूह जेव्हक अणर्णस्व्ृि ्रिो व त्यकलक रकज्यसांस्र्क देखील जेव्हक मकन्ययिक देिे िेव्हक त्यक मकगण्यकांनक हक् असे म्हििकि. हक्कांचे सवकथि महत्वकचे व प्रचणलि णनहीिकर्थ म्हिजे स्वकिांत्र्य व व्यक्ती व्यक्ती मधील स्करकत्म् क्षमिक वृणद्ांगि ्रण्यकसकठी चे बकह्य वकिकवरि हक् णह सां्ल्पनक ियकर ्रिे. उदक. अणर्व्यक्ती स्वकिांत्र्य प्रत्ये् व्यक्तीलक स्विःचे णवचकर, र्कवनक, आणि दृष्टी्ोन मकांडण्यकचक हक् प्रदकन ्रिे. पि अणर्व्यक्ती स्वकिांत्र्यकचक उपर्ोग घेण्यकसकठी प्रत्ये् व्यक्तीलक व्यणक्तस्वकिांत्र्यकचे ए् र्क्म सुरक्षक ्वच लकगिे आणि िे सुरक्षक ्वच हक् पुरणविे. त्यकमुळे प्रख्यकि णवचकरवांि हॅरल्ड लकस््ी, असे म्हििो ण् हक्कन णर्वकय स्वकिांत्र्यकची रुजवि होवू र््ि नकही, त्यकमुळे प्रत्ये् रकज्यकची ओळख त्यकने ण्िपि हक्कांची िरिूद ्ेली आहे यकवरून ठरिे. munotes.in
Page 2
रकज्ीय मूल्य व णवचकरप्रिकली
2 हक्कांचक मुलभूत अर्थ तीन पद्धतींनी समकजकलक जकऊ श्तो १) व्यक्तींच्यक मकगण्यक ( Individual Claims) :- हक् म्हिजे व्यक्तींनी वेळो वेळी ्ेलेल्यक वेग वेगळ्यक मकगण्यक होय. पि ह्यक सवथ मकगण्यक हक् म्हिून लगेच सवथश्रुिपिे स्वी्करल्यक जकि नकही. ह्यक सवथ मकगण्यक णनःस्वकर्ी स्वरूपकच्यक असल्यक पकणहजेि व त्यकचे मुलर्ूि गुिधमथ हे वैणि् असले पकहेजीि. र्ोडकयकि मकगण्यक ह्यक णनस्वकर्ी: व णनलोर्ी इच्छक असकव्यकि व सकवथणि् सेवक आणि णववे्कच्यक ्सोटीवर णट्कयलक पकणहजेि. व्यक्तीच्यक वैयणक्त् मकगण्यक ज्यकमध्ये स्वकर्ी हेिू असिो त्यकांनक सकमकणज् पकिळीवर स्वी्ृिी ्धीच णमळि नकही म्हिून त्यकांचे पररविथन हक्कांमध्ये ्धीच होवू र््ि नकही. २) सकमकजज् पकतळीवरील अजि्ृत मकन्यतक:- मकगण्यकांचे हक्कांमध्ये रुपकांिर होण्यकसकठी सकमकणज् पकिळीवरील स्वी्ृिी अत्यांि महत्वकची असिे. उदक. ए्क व्यक्तीने जर अर्ी मकगिी ्ेली असेल ण् ्ोिकलकही ्ोिकचक जीव घेवू र््ि नकही, िर अर्क मकगण्यकांनक लगेच समकज मकन्ययिक णमळिे ्करि सवकांनकच आपलक जीव प्यकरक असिो. त्यकमुळे अश्यक मकगण्यकमधून जीणविकच्यक हक्कची मुहूिथमेढ रोवली जकिे. र्ोडकयकि सवथ समकजकने ए्कच प्र्करच्यक मकगण्यक ्ेल्यकवर त्यकलक लव्र समकज मकन्ययिक णमळिे व हक्कांची णनणमथिी होिे. ३) रकज्ीय मकन्यतक :- मकगण्यकांनक सकमकणज् पकिळीवर जर मकन्ययिक व स्वी्ृिी णमळकली िर त्यक फक्त अमूिथ स्वरूपकच्यकच मकगण्यक म्हिून ओळखल्यक जकिकि. रकज्यसांस्र्ेने त्यक सकमकणज् पकिळीवरील सवथ मकगण्यक मकन्यय ्ेल्यकवरच त्यकलक वैधकणन् स्वरूप प्रकप्त होिे. रकज्ीय स्वी्ृिीनांिरच मकगण्यकांचे लौण्् अर्कथने हक्कि रुपकांिर होिे. १.१.२ हक्काच्या ववववध व्याख्या I) ऑक्सफर्थ ववद्यापीठ :- णनणिि अर्क क्षेिकिील अनुमिी णदलेली व णनणिद् मकनलेल्यक ्ृिीचे यर्ोणचि असे मकन् म्हिजे हक् होय. II) बनथर् बसॉन्के:- हक् म्हिजे समकजकलक मकन्यय असलेली व रकज्यकने ्कयद्यकद्वकरे आमलकि आिलेली मकगिी होय. III) मेरीवमयम वेबस्टर शब्दकोश :- हक् म्हिजे असे ्कहीिरी ज्यकवरिी एखकद्यकचक न्ययक्य दकवक असिो, उदक. सत्तक, ण्ांवक णवर्ेिकणध्कर IV) हॅरल्र्, लास्की:- ज्यक पररणस्र्िीच्यक घट्कांणर्वकय व्यक्तीलक आपली सवकांगीि प्रगिी सकध्य ्रिक येि नकही, त्यक पररणस्र्िीच्यक घट्कांनक हक् असे म्हििकि. V) टी. एच. ग्रीन :- व्यक्तीच्यक आांिरर् णव्कसकसकठी आवश्य् असिकरी बकह्य पररणस्र्िी म्हिजे हक् होय. munotes.in
Page 3
हक्
3 VI) अनेस्ट बकेर:- हक् म्हिजे अर्ी बकह्य पररणस्र्िी जी, व्यणक्तमत्वकच्यक क्षमिकांच्यक अणध्िम णव्कस सकधण्यकसकठी अत्यकवश्य् असिे. १.२ हक्काां सांदार्ाथतील ववववध वसद्ाांत:- हक्कांसांदर्कथि वेग वेगळ्यक णवचकरवांिकांनी आपल्यक पद्िीने णवणवध दृष्टी्ोन मकांडले आहेि व ह्यक णवणवधकांगी दृष्टी्ोनकिून णवणवध णसद्कांि आपल्यकलक सकांगिक येिील. हे णसद्कांि पुढील प्रमकिे. १.२.१ नैसवर्गथक हक्काांचा वसद्ाांत ्कही णसद्कांि असे मकनिकि ्ी ह्यक जगकि ्कही हक् हे व्यणक्तगि आयुष्यकसकठी अत्यांि पकयकर्ूि व आवश्य् असे असिकि व म्हिून त्यकांनक नैसणगथ् हक् असे म्हििक येऊ र््ेल. व्यणक्तगि हक्कांच्यक मकगण्यकांनक मुलर्ूि आधकर सवथप्रर्म नैसणगथ् हक् ह्यक णसद्कांि पकसूनच आलक. नैसणगथ् हक् हे महत्वपूिथ स्वरूपकच्यक खरेिर मकगण्यक आहेि ्करि त्यक णनसगकथिूनच ियकर झकल्यक आहेि आणि म्हिून त्यक नैसणगथ् ्कयद्यकचकच र्कग आहे. त्यकमुळे हक णसद्कांि असे मकनिो ण् नैसणगथ् हक् हे नैसणगथ् ्कयद्यकचकच ए् र्कग आहे. नैसणगथ् हक्कांची उत्पत्ती प्रकचीन रोम ्कलखांडकि झकलेली आहे. रोम महील सवथ लो् व रोम सकम्रकज्यकखकलील सवथ प्रदेर्कनक समकन जीणविकचे णनयम लकगू आहेि. रोमन यकांनी सवथ व्यक्तींनक लकगू असलेल्यक समकन ित्वकच्यक सांस्र्कनक नैसणगथ् ्कयदक असे म्हटले आहे. i) सामाविक करार आवण नैसवर्गथक हक्क - सकमकणज् ्रकरवकद्यकांनी नैसणगथ् हक्कांच्यक णसद्कांिकच्यक णव्कसकमध्ये अत्यांि महत्वकचे योगदकन णदले आहे. होब्ज, लॉ् व रुसो हे िीन णवचकरवांि सकमकणज् ्रकरवकदी णवचकरवांि म्हिून ओळखले जकिकि. त्यकांनी ्कल्पणन् णनसगकथवकस्र्ेचे विथन ्ेले आहे व त्यकमध्ये हक्कांचे अणस्ित्व ्से होिे यकचे णववेचन ्रिकनक नैसणगथ् हक् णह सां्ल्पनक प्रणिपकणदि ्ेली आहे. सकमकणज् ्रकरवकदी असे मकनिकि ण् व्यक्ती लक णनसगथदत्त स्वरूपकचे हक् होिे व िे सवथ हक् रकज्यसांस्र्ेच्यक उत्िकांिीआधी पकसूनच मकनवकलक प्रकप्त झकलेले आहेि. हे हक् णनसगकथवस्र्े मध्ये प्रत्ये्कलक प्रकप्त झकले होिे. पुढे नकगरी समकजकमध्ये रकज्य्िकथ व सकमकन्यय र्कणसि जनिक यकमध्ये ्रकर झकलक व हे सवथ हक् जसेच्यक िसे सकमकन्यय लो्कांसकठी अग्रेणिि झकले. सकमकणज् ्रकरवकदी ह्यक हक्कांचे विथन अदेय व अणवर्कज्य असे ्रिकि व पुढे असे सकांगिकि ण् हे सवथ हक् ्ोित्यकही व्यक्ती्डून रकज्यसांस्र्क णहरकवून घेवू र््ि नकही. सकमकणज् ्रकरवकद्यकांच्यक मिे हे सवथ हक् अविथनीय स्वरूपकचे आहेि व िे ्ोित्यकही सबबीवर सकवथर्ौम अणधसकत्तेने णवणहि ्ेलेले नकहीि. ii) नैसार्गीत हक्काांचे उद्ेश्यवादी वकांवा हेतुदशथक (teleological ) अवलोकन :- हेिुदर्थ् दृष्टी्ोन म्हिजे ्ोित्यकही घटनेचे विथन वक णववेचन ्रकवकचे झकल्यकस त्यकमुळे ्ोििे पररिकम घडून येिील हे सकांगण्यकसकठी त्यक णववेचनकचक नेम्क हेिू ण्ांवक उद्ेर् ्ोििक आहे यकचे स्पष्टी्रि म्हिजे उद्ेश्यवकदी ण्ांवक हेिुदर्थ् अवलो्न. सकमकणज् ्रकरवकदी नैसणगथ् हक्कांचे ह्यकच पररप्रेक्ष्यकिून अवलो्न व णववेचन ्रिकि. ह्यक दृष्टी्ोनकच्यक मदिीने सकमकणज् ्रकरवकदी व्यणक्तगि हक् व munotes.in
Page 4
रकज्ीय मूल्य व णवचकरप्रिकली
4 मकनवी आयुष्यकचे अांणिम ध्ये्य ्कय आहे यकची सकांगड घकलिकि. हे हक् ्ोित्यकही सांस्र्कत्म् रचनेवर अवलांबून नकहीि िर िे मकनवकच्यक नैसणगथ् स्वर्कवकिून उत्िकांि होिकि व मकनवी जीवनकच्यक उद्ीष्ट्यकांची पूिथिक ्रिकि. उदक. प्रख्यकि अमेरर्न ित्ववेत्तक र्ोमकस पेन यकने आपल्यक rights of man ह्यक पुस्ि्कि नैसणगथ् हक्कांचक णसद्कांि हेिुदर्थ् दृष्टी्ोनकिून मकांडलक. iii) मनुष्याच्या प्रत्येक कृतीक्षेत्रावर वनसर्गाथचे वनयमन असते:- हे णसद्कांि णनसगकथलकच देव मकनिो व म्हिून मकनवकच्यक प्रत्ये् ्ृिीवर णनसगकथचक अांमल असिो. पररिकमिः व्यक्तीच्यक णववे्कचे देखील णनयमन णनसगकथरच ्रिो. ह्यक णसद्कांिकने रकजकलक देवकची प्रणिमक मकनले आहे व रकजकच देवचक खरक प्रणिणनधी आहे व त्यकने ियकर ्ेलेले ्कयदे हे देखील ईिरदत्तच आहेि असे आणि म्हिून त्यकांचे सवकांनी पकलन ्ेले पकणहजे असे हक णसद्कांि मकनिो. पि नांिर मकि ह्यक णसद्कांिकलक अने् णवचकरवांिकांनी आव्हकन णदले व टी्कही ्ेली. iv) वववेक आवण न्याय्य-वािववपणावर आधाररत :- ्ोित्यकही प्र्करचक पक्षपकि ण्ांवक र्ेदर्कव न ्रिक समकजकि णनष्पक्ष आणि न्ययक्य स्वरुपकचे विथन व आचरि म्हिजे नैसणगथ् न्ययकय असे हक णसद्कांि मकनिो. परस्पर सकमांजस्यकने व्यक्ती व्यक्ती ए्ि येवून रकज्ीय समकज स्र्कपन ्रिकि व स्विःच आपले र्कसन ियकर ्रिकि. ह्यक प्र्करच्यक सह्कयकथिून समकन णनयम व णनबांध स्विः र्ोविी आपल्यक प्रिीणनद्ीन मकफथि घकलून आपले व आपल्यक सह्करकचे जीवन सु्र ्रिकि. v) हक्काांच्या अववच्छेद्य व अदेय स्वरूपावर र्गाढा ववश्वास :र्ोमकस र्ॉमस हॉब्स व जॉन लॉ् यकांनी अदेय स्वरूपकांच्यक हक्कांची चचकथ ्ेली आहे. णनसगकथवस्र्े मध्ये जे हक् असिकि त्यकच्यक आधकरकवर नैसवर्गथक हक्काांच्या अदेय स्वरुपाची पाठराखण केली आहे. र्ॉमस पेन व टी. एच. ग्रीन यकांनी व्यक्ती मध्ये उपजिच असलेल्यक नैणि् मकगण्यकांच्यक आधकरकवर नैसणगथ् हक्कांच्यक णसद्कांिकचे णवश्लेिि ्ेले आहे. जीणविकचक व सुरणक्षििेचक हक्, स्वकिांत्र्यकचक, मकलमत्तेचक, व अन्यन्ययकलक प्रणि्कर ्रण्यकच्यक हक्कांचे त्यकांनी समर्थन ्ेले. vi) नैसवर्गथक हक्काांसांबांधी प्रचवलत ववचार:- प्रख्यकि अमेरर्न ित्वज्ञ जॉन रॉल्स व रॉबटथ नोझी् ह्यक सम्कलीन णवचकरवांिकनी नैसणगथ् हक्कांसांदर्कथि मूलगकमी िकणत्व् णववेचन ्ेले आहे सकमकणज् ्रक ्क ्रूनरवकद्यकांवर टी रॉल्स त्यकांच्यकच वैचकरर् चौ्टीचक वकपर ्रून सकमकिकधीष्ठीि सकमकणज् व्यवस्र्क ्र्ी णनमकथि होऊ र््ेल यकचे णववेचन त्यकच्यक A theory of justice ह्यक १९७१ मध्ये णलणहलेल्यक पुस्ि्कि ्ेले आहे .सकमकणज् स्वरूपकच्यक ्रकरकिून हक्कांची णनणमथिी झकल्यकवर सकमकिकधीष्ठीि सकमकणज् व्यवस्र्क णनमकथि होऊ र््िे असे त्यकने सकांणगिले आहे. रॉबटथ नोझी् ह्यक सम्कलीन णवचकरवांिकनी नैसणगथ् हक्कांसांदर्कथि मूलगकमी िकणत्व् णववेचन ्ेले आहे. सकमकणज् ्रकरवकद्यकांवर टी्क ्रून, त्यकांच्यकच िकणत्व् चौ्टीचक वकपर रॉल्स ने ्ेलक आहे. रॉल्स त्यकांच्यकच वैचकरर् चौ्टीचक वकपर ्रून सकमकिकधीष्ठीि सकमकणज् व्यवस्र्क ्र्ी णनमकथि होऊ र््ेल यकचे णववेचन त्यकच्यक A theory of justice ह्यक १९७१ मध्ये णलणहलेल्यक पुस्ि्कि ्ेले आहे. munotes.in
Page 5
हक्
5 सकमकणज् स्वरूपकच्यक ्रकरकिून हक्कांची णनणमथिी झकल्यकवर सकमकिकधीष्ठीि सकमकणज् व्यवस्र्क णनमकथि होऊ र््िे असे त्यकने सकांणगिले आहे. रॉबटथ नोझी् यकने देखील १९७५ सकली Anarchy, state and utopia हे अत्यांि गकजेलेले पुस्ि् णलणहले आहे. ह्यक पुस्ि्किून त्यकने नैसणगथ् व धनसांपत्तीच्यक मकनवकच्यक नैसणगथ् हक्कांसांदर्कथि चचकथ ्ेली आहे. नोणझ् यकने प्रेरिक जॉन जॉन लॉ् पकसूनच घेिली व मकलमत्तेच्यक हक्कनां त्यकने अनणििमिीय व अनुल्लांघनीय स्वरूपकचे मनले आहे . त्यकने असे मि मकांडले आहे ण् मकनवकचे मकलमत्तेचे हक् हेच सवकथि प्रधकन हक् असिकि व समकनिेच्यक ित्वकांपेक्षकणह िे महत्वपूिथ असिकि. ह्यकच णसद्कांिकच्यक आधकरकवर त्यकने लो्कांच्यक नैसणगथ् सांपत्ती (people’s natural assets) सांदर्कथि हक्कांचक णसद्कांि म्हिजेच “entitlement theory” मकांडली. १.२.२ नैसवर्गथक हक्काांचा वसद्ाांत हक णसद्कांि असे मकनिो ण् हक्कांची णनणमथिी णह इणिहकसकिून झकली आहे. इणिहकसकच्यक पकऊलखुिक नेहमीच मकनवी इणिहकसकलक मकगथदर्थन ्रि असिकि. ह्यक णसद्कांि प्रमकिे प्रकचीन व ऐणिहकणस् ्कलखांडकिील रूढी व परांपकर यकमधून हक्कांची णनणमथिी झकली आहे. प्रकचीन रूढी व परांपरकांमध्ये व्यकवहकरर् उपयुक्तिक णदसून येिे व ए्क णपढी ्डून िी दुसऱ्यक णपढी्डे जकिे व सरिेर्ेवटी अर्ी वेळ येिे ण् ह्यक सवथ परांपरक व चकली रुढींचे पररविथन उपजिच असलेयक मकनवी मकगण्यकांमध्ये होिे व त्यक लो्कणर्मुख असल्यकमुळे त्यकांची स्वी्ृिी होिे व हक् सरिेर्ेवटी णनमकथि होिकि. i) हक्क व कायदा याांची वनवमथती परांपराांतून झाली आहे :- ऐणिहकणस् हक्कांचक णसद्कांि असे मकनिो ण् हक् आणि ्कयदक यकांची णनणमथिी प्रकचीन आणि ऐणिहकणस् परांपरक व वेगवेगळ्यक प्रर्कांपकसून झकली आहे. त्यकमुळे हक्कन मकगची खरी सांस्वी्ृणि (sanction) णह परांपरक व सांस््ृिी आहे असे हक णसद्कांि मकनिो. त्यकचबरोबर ्कयद्यकने देखील आपले मूळ रूप प्रकचीन परांपरक व रूढी यकांच्यक अनुिांगकनेच धकरि ्ेले आहे व यकांची वैधकणन् मांजुरी णमळकल्यकनांिरच रकज्यक सांस्र्क आपल्यक सवां्ि बळकचक वकपर ्रिे. सकमकणज् व रकज्ीय रचनकांची िकांणि्करी पुनरथचनेच्यक पद्िीने हक्कांची णनणमथिी ्रिक येिे ह्यक जहकल णवचकरसरिीलक हक णसद्कांि छेद देिो. एडमांड ब्थ, हेन्री मैन, मॅ्ीव्हर, बजेस, यकांसकरख्यक ित्वकवेत्तयकनी हक्कांच्यक ऐणिहकणस् णसद्कांिकची पकठरकखि ्रिकनक त्यकचक जोरदकर पुरस््कर देखील ्ेलक. ii) दीघथकाळ वावहवाटीमुळे मान्य झालेल्या सांस्र्ाांना अवधक महत्व :- प्रख्यकि ित्वज्ञ एडमांड ब्थ हक ऐणिहकणस् हक्कांच्यक णसद्कांिकचक सवकथि मोठक पुरस््िकथ म्हिून ओळखलक जकिो. त्यकची सुप्रणसद् ्कयदक प्रिीि सांस्र्कनकांची ित्वप्रिकली हक्कांच्यक ऐणिहकणस् णसद्कन्यिकांचीच सकक्ष देिे. त्यच्यक मिे सवथ प्र्करच्यक रकज्ीय सांस्र्क ह्यक ए् प्र्करच्यक दीघथ्कळ वकणहवकटीमुळे मकन्यय झकलेल्यक सांस्र्कांनक असिकि व त्यकचक पकयक पकरांपकरर् रुणढ मध्ये असिो. त्यकच्यक णववेचनकच्यक पुष्ट्यर्थ ब्थ यकने फ्रेंच रकज्यिकांिीचे उदकहरि णदले आहे. ह्यक रकज्यिकांिीवर त्यकने खरमरून टी्क ्ेली आहे. स्वकिांत्र्य, समिक व बांधुिक प्रकप्त ्रण्यकसकठी फ्रेंच लो्कांनी जो िकांिीचक मकगथ munotes.in
Page 6
रकज्ीय मूल्य व णवचकरप्रिकली
6 अवलांबणवलक होिक िो अत्यांि असकमांजस्य स्वरूपकचक होिक. यक उलट ब्थ यकने इांग्लांड मकहे झकलेली रक्तणवरणहि िकांिीलक पसांिी णदली आहे. ह्यक गौरवर्कली िकांिीने घटनकत्म् िरिुदींची िर रुजवि िर ्ेलीच पि इांग्लांड मधील वैर्वर्कली परांपरक देखील अबकणधि ठेवली. iii) ऐवतहावसक वसद्ाांताचे मूल्यमापन: र्ोडकयकि सकांगकयचे झकल्यकस ऐणिहकणस् हक्कांचक णसद्कांि आणदम मकनवी सांस््ृिी व प्रर्क यक मध्ये हक्कांची उत्िकांिी र्ोधिो. पि वस्िुणनष्ठिेचक णन्ि लकवल्यकवर असे णदसिे ण् सवथच हक्कांची णनणमथिी णह प्रकचीन व आणदम ्कळकि होिे व्यवहकयथ नकही. म्हिून ह्यक णसद्कांिकमध्ये ्कही प्रमकिकि मयकथदक देखील येिकि. असे असिे िर प्रकचीन ्कलखांडकिील अत्यांि अन्ययकय्करी, जुलमी व दमन्करी ्कयदे आज सुद्क प्रचणलि असिे. पि िसे झकले नकही, ्करि आधुणन् लो्र्कहीची ्स धरिकरे सवथरच दडपर्कही णवरोधी र्ूणम्क घेिकि. १.२.३ हक्काांसांदर्ाथतील वैधावनक वसद्ाांत हक्क सांदर्कथिील वैधकणन् णसद्कांि हक हक्कांची णनणमथिी ्र्ी झकली हे सकांगिकनक, णवणधसांमि व णवधीपरकयििेवर आधकररि युणक्तवकद ्रिो. ज्यक ्कयदक वणधथि हक्कांच्यक मुळकर्ी अणधसत्तेचक र्रर्क्म आधकर असिो त्यक ्कयद्यकिून हक्कांची णनणमथिी होिे. हक णसद्कांि असे मकनिो ण् हक्कांचे स्वरूप हे णनरां्ुर् अर्वक ण्ांवक दैवी र्क्तीने नेमून णदलेल्यक ित्वकांवर आधकरलेले नसिे, िर िे रकज्यकने ियकर ्ेलेले असिकि. ह्यक णसद्कांिकप्रमकिे जर सवथप्र्करच्यक हक्कांची उत्िकांिी णह रकज्यसांस्र्ेमधून झकली असेल िर, रकज्यणवरणहि ण्ांवक रकज्यकच्यक परीपेक्ष्यक बकहेर ्ोििेच हक् असू र््ि नकही. त्यकचबरोबर रकज्यकणवरोधकिही ्ोििेच हक् ्ोिकलक णमळू र््ि नकही. यकवरून ए्क अर्कथने असे सकांगिक येईल ण् हक णसद्कांि रकज्यकणवरुद् बांडकचे समर्थन ्रि नकही. हक् हे देर् णवधीच्यक प्रणियेर्ी सांबांणधि असल्यकमुळे िो ्कलखांडकनुरूप बदलि जकिो. i) राज्याच्या कायद्यातून हक्काांची वनवमथती : ह्यक णसद्कांिकप्रमकिे हक्कांची णनणमथिी दैवी णसद्कन्यिकमधून झकलेली नकही ण्ांवक नैसणगथ् पद्िीने सुद्क हक्कांची णनणमथिी झकलेली नकही. त्यकमुळे हक्कांचे स्वरूप हे सवां्कर् ण्ांवक णनरां्ुर् नसिे. हक्कांची णनणमथिी णह रकज्यकमकफथि झकलेली असिे. त्यकमुळे हक्कांच्यक णनणमथिीच्यक ्ेंद्रस्र्कनी रकज्यकची स्करकत्म् र्ूणम्क असिे, ्करि रकज्यकनेच हक्कांची वकस्िणव् स्वरुपकि णनणमथिी ्ेलेली असिे. रकज्यसांस्र्क सकमकन्यय नकगरर्कच्यक हक्कांच्यक सांरक्षिकर्थ आवश्य् असलेले सवथ प्र्करचे बकह्य वकिकवरि ियकर ्रिे. हक्कांचे अणस्ित्व असल्यकमुळेच मकनवी अणस्ित्वकलक आवश्य् असलेल्यक रकज्ीय समूहकची णनणमथिी देखील ्रण्यकस रकज्यकलक सहज जमिे. हक्कांणर्वकय रकज्य ्ोित्यकही परीस्िीिीि रकज्ीय समूह णनमकथि ्रू र््ि नकही. ii) िेरेमी बेंर्म याांचे योर्गदान: सुप्रणसद् उपयुक्तिकवकदी णवचकरवांि जेरेमी बेंर्म हक ित्ववेत्तक वैधकणन् हक्कच्यक णसद्कांिकचक सवकथि मोठक पुरस््िकथ म्हिून ओळखलक जकिो. बेंर्म यकने नैसणगथ् हक्कांवर टी्क ्रिकनक नैसणगथ् हक्कांचे विथन “अवष्टांर्कवर आधकरलेलक अलां्करयुक्त मूखथपिक” असे ्ेले आहे. त्यकने सकांणगिले आहे ण् हक्कांची णनणमथिी णह सांघटीि समकजकि व ्कयद्यकने झकली आहे. त्यकमुळे हक् व munotes.in
Page 7
हक्
7 ्कयदक यकांनक वेगळे आपि ्रूच र््ि नकही. वैधकणन् सांरचनेमध्येच हक् हे खऱ्यक अर्कथने आ्करकलक येिकि. iii) वैधावनक व्यवस्र्ेच्या वनयमावली मध्ये वैधावनक हक्काांचे अवस्तत्व असते :- वैधकणन् हक् म्हिजे असे हक् ण् जे वैधकणन् व्यवस्र्ेच्यक णनयमकवली मध्ये आ्करकलक येिकि. णवणवध णनिथय जे वैधकणन् व्यवस्र्ेच्यक अांिगथि येिकरे असिकि व जे अणध्करयुक्त अनुरूप घट् म्हिूनही ओळखले जकिकि. प्रत्यक्षिकवकद्यकांच्यक मिे हक् म्हिजे असे णहिसांबांध जे वैधकणन् दृष्ट्यक अणधग्रणहि व सुरणक्षि असिकि. जॉन ऑणस्टन यकने वैधकणन् हक् व इिर प्र्करच्यक हक्कांमध्ये िुलनक ्ेली आहे उदक. नैसणगथ् वक नैणि् हक्. त्यकचक मिे वैधकणन् हक् म्हिजे असे हक् जे ्कयद्यकने ियकर ्ेलेले असिकि व इिर हक् म्हिजे असे हक् ज्यकांनक ्कयद्यकचे सांरक्षि नसिे व िे न्ययकयकलय णनिथययोग्य देखील नसिकि. iv) न्यायाचे अवधराज्य व वैधावनक हक्क :- प्रख्यकि णवचकरवांि सल्मांड यकांच्यक मिे वैधकणन् हक् म्हिजे असे ‘णहिसांबांध’ ज्यकांनक मकन्ययिक व सांरक्षि न्ययकयकच्यक अणधरकज्यकने णदलेले असिे. णहिसांबांध म्हिजे ्ोििेही असे णहिसांबांध ज्यकांच्यक प्रिी आदर दर्थणविे म्हिजे ्िथव्य मकनले जकिे व अनकदर म्हिजे गुन्यहक. ह्यक णवधकनक मध्ये दोन घट् आहेि, िे म्हिजे वैधकणन् मकन्ययिक व वैधकणन् सांरक्षि. णहिसांबांधकांचे पररविथन वैधकणन् हक्कांमध्ये होण्यकसकठी, हे दोन्यही घट् सकमक्कणल् व ए्कचवेळी णहिसांबांधकांमध्ये अणस्ित्वकि असले पकणहजेि हे महत्वकचे असिे. v) वैधावनक हक्काांची वैवशष्ट्ये:- सल्मांड यकांनी वैधकणन् हक्कांची पकच महत्वकची वैणर्ष्ट्ये णदली आहेि िी पुढील प्रमकिे आहेि:- वैधकणन् हक् व्यक्ती व्यक्ती मध्ये णवणहि असिकि ज्यकांच्यक ्डे हक्कांची मकल्ी असिे, जे त्यकच्यक अधीन असिकि ज्यकांच्यक ्डे त्यकची मकल्ी असिे ण्ांवक ज्यकांचक िो हक् असिो. अर्क व्यक्ती णवरुद् िे असिकि ज्यकच्यक वर ्िथव्यकचे परस्परसांबांणधि उत्तरदकणयत्व असिे. व्यक्तीलक ्कयद्यकच्यक चौ्टीि रकहून व्यवहकर ्रण्यकचे बांधन हक् आखून देिो. १.२.४ हक्काांसांदर्ाथतील आदशथवादी वसद्ाांत हक्कांसांदर्कथिील आदर्थवकदी णसद्कांि हक नैसणगथ् वक वैधकणन् णसद्कांि पेक्षक खूप वेगळक आहे. हक्कांसांदकर्कथिील आदर्थवकदी णसद्कांि हक व्यणक्तमत्व णसद्कांि म्हिूनही ओळखलक जकिो. ह्यक णसद्कांिकच्यक पकठीरकख्यकनप्रमकिे, हक् म्हिजे अर्ी बकह्य पररणस्र्िी णजचक उपयोग व्यक्तीच्यक अांिगथि णव्कसकसकठी व वकस्िणव् णव्कसकसकठी होिो. हक् जर नसले िर ्ोित्यकच व्यक्तीलक स्विकचे सवोत्तम स्वत्व प्रकप्त होऊ र््ि नकही. munotes.in
Page 8
रकज्ीय मूल्य व णवचकरप्रिकली
8 i) मानवी व्यविमत्वाची पररपूणथता : सवथ प्र्करचे हक् हे मकनवी व्यणक्तमत्वकची पररपूिथिक ह्यक ध्ये्यक्डे झु्लेले व णदग्दणर्थि झकलेले असिकि. व्यणक्तमत्वकचक हक् हक मनुष्यकचक सवकथि प्रधकन व मुलर्ूि हक् आहे व सवथ प्र्करचे हक् हे त्यकिूनच उत्पन्यन झकलेले असिकि. उदक. जीणविकचक हक्, स्वकिांत्र्यकचक हक्, मकलमत्तेचक हक्, आणि इिर अत्यांि महत्वकचे व मौणल् असलेले नकगरी हक् हे मकनवकच्यक व्यणक्तमत्व णव्कसकमध्ये ्से णनिकथय् रकणहलेले आहेि िे सवथ हक्. जर यकपै्ी ्ोित्यकही हक्कांचक र्ांग व्यक्ती ्डून झकलक व त्यकमुळे स्व-णव्कसकलकच बकधक णनमकथि झकली िर मकि समकज सवथ प्र्करच्यक हक्कांपकसून दोिींनक वांणचि ठेवू र््िे. ii) र्ौवतक पररवस्र्तीचे सांरक्षण : ह्यक णसद्कांिकच्यक पकठीरकख्यकांनक असे वकटिे ण् व्यक्तीच्यक आयुष्यकि हक्कांचे महत्व अनन्ययसकधकरि आहे. हक् म्हिजे अर्ी अत्यकवश्य् पररणस्र्िी ज्यकचक उपयोग मकनवी व्यणक्तमत्वकच्यक पुिकथवस्स्र्ेसकठी आवश्य् असलेली मुलर्ूि र्ौणि् पररणस्र्िी प्रकप्त ्रण्यकसकठी होिो. णववे्ी जीवनकसकठी अत्यकवर्् असलेल्यक बकह्य पररणस्र्िीची अखांड सेंणद्रय रचनक म्हिजे हक् असे हक णसद्कांि मकनिो. iii) व्यिीची वववेकी इच्छा: आदर्थवकदी णसद्कांि मकनवकच्यक णववे्बुद्ीवर णविकस ठेविकरक णसद्कांि आहे. ह्यक णसद्कांिक प्रमकिे प्रत्ये् मनुष्य मध्ये णववे् अांिर्ूथि असिो व णह णववे्ी इच्छक सवथप्रर्म समकज स्वी्करिो व नांिर रकज्यकमकफथि त्यकचे पररविथन ्कयद्यकि होिे. टी.एच. ग्रीन यकच्यक णववेचनकमध्ये ह्यक प्र्करचक युणक्तवकद सणवस्िरपिे येिो. त्यकच्यक मिे मकनवी चेिनक नेहमी स्वत्तकच्यक णहिकबद्दल व मकनवकच्यक णहिकबद्दल प्रयत्नर्ील असिे व यकिून मकनकव््ेंद्री हक् णनमकथि होिकि. १.३ हक्काांचे वर्गीकरण i) नार्गरी हक्क :- नकगरी हक् हे व्यक्तीलक सकमकणज् सांधी आणि ्कयद्यकचे समकन सांरक्षि यकची हमी देिो. सांधीची व ्कयद्यक पुढील समकनिक बकहि ्रिकनक ्ोित्यकही ्करिकने र्ेदर्कव पकळलक जकि नकही उदक. वांर्, धमथ, ण्ांवक व्यणक्तगि वैणर्ष्ट्ये. न्ययकयकलयीन खटल्यक सांदर्कथिील हक्कांव्यणिररक्त, र्कस्ीय सेवकांमधील हक्, सकवथजणन् णर्क्षि आणि सवथ प्र्करच्यक सकवथजणन् सुणवधकांच्यक न्ययक्य वकपरक सांदर्कथिील सवथ हक् हे नकगरी हक्कांमध्ये येिकि. लो्र्कही व्यवस्र्े मध्ये नकगरी हक्कांनक सवकथि जकस्ि महत्व असिे. रकज्ीय प्रणियेमध्ये व रकज्ीय समकजकि जर व्यक्तींनक र्हर्कगकची समकन सांधी नक्करण्यकि आली िर मकि सबांध नकगरी हक्कांचीच पकयमल्ली होिे. नकगरी हक् हे नकगरी स्वकिांत्र्य पेक्षक वेगळे असिकि. नकगरी स्वकिांत्र्ये णह ्कही प्रमकिकि न्करकत्म् स्वरुपकची असिकि ्करि िी सवथ, र्कसन व रकज्य सांस्र्क यकवर मयकथदक व बांधनां लकदण्यक सांदर्कथिील असिकि. नकगरी हक् णह स्करकत्म् स्वरुपकची असिकि ्करि िी सवथ र्कसनकच्यक स्करकत्म् ्ृिीलक प्रोत्सकहन देिकरी असिकि व त्यकिून पररपूिथ असे ्कयदे ियकर होऊ र््िकि. ii) रािकीय हक्क :- रकज्य व र्कसन सांस्र्ेच्यक सवथ रकज्ीय घडकमोडी सांदर्कथिील हक्कांनक रकज्ीय हक् असे म्हििकि. णनवडिू् लढणवण्यकचक हक्, मिदकनकचक हक्, रकज्ीय सर्क, आांदोलने, प्रचकर इ मध्ये सहर्कग घेण्यकचक हक् यकमध्ये munotes.in
Page 9
हक्
9 समकणवष्ट होिो. समकजकिील रकज्ीय क्षेिक मध्ये सहर्कगी होण्यकची समकन सांधीलक रकज्ीय हक् असे म्हििकि व असक रकज्ीय हक् वकपरिकनक ्ोित्यकही प्र्करचक र्ेदर्कव ्ेलक जकिकर नकही यकची हमी रकज्ीय हक् देिो. आपल्यक रकस्ि मकगण्यकांसकठी र्कसन दरबकरी रकज्ीय आवेदन देण्यकचक हक् देखील ह्यकमध्ये सकमकणवष्ट असिो. र्ोडकयकि रकज्ीय हक् म्हिजे अस हक् जो प्रत्ये् नकगरर्कलक रकज्ीय प्रणियेि सहर्कगी होण्यकची समकन सांधी देिो. iii) आवर्थक हक्क:- स्विकच्यक मुलर्ूि गरजक उदक. अन्यन, वस्त्र, व णनवकरक यकांच्यक पूिथिेसकठी प्रत्ये् व्यक्तीलक उदरणनवकथहक सकठी नो्री ण्ांवक व्यवसकय ्रकवक लकगिो. व्यक्तीच्यक नो्री आणि व्यवसकयक सांदर्कथिील हक्कलक आणर्थ् हक् असे म्हििकि. र्ोडकयकि आणर्थ् हक् म्हिजे असे हक् जे प्रत्ये् व्यक्तीलक आणर्थ् सुरणक्षििक व स्र्ैयथ प्रकप्त ्रून देण्यकस महत्वकची र्ूणम्क बजकविकि. आणर्थ् हक् जर अबकणधि असिील िरच नकगरी आणि रकज्ीय हक् प्रकप्त होऊ र््िकि. प्रत्ये् नकगरर्कलक जर अन्यन, वस्त्र, णनवकरक, ्पडे, मुलर्ूि आरोग्यकच्यक सोई-सुणवधक णमळकल्यक िरच िे इिर सवथ प्र्करच्यक हक्कांचक उपर्ोग घेवू र््िकि. त्यकमुळेच लो्र्कहीच्यक सुधृढ वकढीसकठी सवकांनक पुरेसे वेिन, आरकम व णवश्रकांिीचक हक् णमळकलकच पकणहजे, ण्ांबहुनक त्यक व्यक्तीच्यक मुलर्ूि गरजक आहेि. iv) सामाविक हक्क:- सकमकणज् सुरणक्षििक, ्ुटुांबकचे सांरक्षि, समकधकन्कर् रकहिीमकन, पुरेसे अन्यन णमळण्यकची िरिूद, र्ुद् पकण्यकची उपलब्धिक, रकहण्यकची उत्तम सोय, मकलमत्तेचे सांरक्षि, मकनणस् व र्करीरर् स्वकस््य इ. ची सहज उपलब्धिक सकमकणज् हक् मध्ये अांिर्ूथि असिकि. जीणविकचक यर्ोणचि दजकथ रकखण्यक सांदर्कथि जी मुलर्ूि पकयकर्रिी ्रण्यकि येिे व त्यकमुळे जर जर मकनवी गरजक पूिथ होि असिील िर त्यक बकह्य वकिकवरिकलक सकमकणज् हक् असे म्हििकि. v) सांस्कृवतक हक्क:- ्लक व सांस््ृिी ण्ांवक दोन्यहीर्ी णनगडीि हक्कांनक सांस््ृणि् हक् असे म्हििकि व हे हक् खूप व्यकप् स्वरूपकचे असिकि. ह्यक हक्कांचक उद्देर् फकर णवस्िृि व व्यकप् आहे ्करि हक हक् प्रत्ये् व्यक्तीलक सांस््ृणि् दृष्ट्यक सकमकच्यक मुख्य सांस््ृणि् प्रवकहकि समकयोणजि व सकमकवून घेिो. सांस््ृणि् हक् हे ए् प्र्करचे मकनवी हक्च असिकि जे प्रत्ये्कलक आपल्यक सांस््ृिीच्यक णवणवध पैलूचक आनांद घेण्यकस मदि ्रिकि व समकनिक, मकनवी प्रणिष्ठक, र्ेदर्कव णवरणहि सकमकणज् जीवि यकांची रुजवि ्रिो. र्किक, सांस््ृिी व र्ैक्षणि् हक्, सांस््ृणि् जीवनकिील सहर्कग, वकरसकसांस््ृिीचे जिन, बौणद्् हक्, व अल्पसांख्यकां्कांचे हक् इ. हक् सांस््ृणि् हक्कांमध्ये येिकि. vi) ववववध समूहाचे हक्क: गटकांचे हक् म्हिजे असे हक् जे समूह ण्ांवक ए् गट म्हिून िर उपर्ोगिक येिकिच पि व्यक्ती म्हिून देखील िे उपर्ोगिक येिकि. उदक. णव्लकांग लो्कांचे हक् हे व्यणक्तगि पकिळीवर व समूहक पकिळीवर उपर्ोगिक येिकि ्करि णव्लकांग णह सांज्ञक समूह दर्थणविे व सवथ णव्लकांग हे ए् समूह आहे हे त्यकिून प्रचणलि होिे munotes.in
Page 10
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
10 २ ÖवातंÞय, समता, Æयाय (Liberty, Equality, Justice) घटक रचना २.१ स्वातंत्र्य (Liberty) - अर्थ, वैविष्टे, नकारात्मक स्वातंत्र्य, सकारात्मक स्वातंत्र्य, स्वातंत्र्याचे प्रकार, स्वातंत्र्य रक्षणाचे मार्थ, स्वातंत्र्य आवण कायदा यांचा संबंध २.२ समता (Equality) - अर्थ व व्याख्या, वैविष्ट्ये, प्रकार, समतेच्या मार्ाथतील अडर्ळे, समतेचे महत्त्व, स्वातंत्र्य व समता संबंध. २.३ न्याय (Justice) - अर्थ व व्याख्या, न्याय या संकल्पनेचे स्वरूप, न्यायाचे प्रकार, प्रवियात्मक ववतरण वादी न्याय, न्यायाचा वसद्ांताचे महत्व, स्वातंत्र्य समता न्याय यांचा संबंध. २.१ ÖवातंÞय (Liberty) ÿÖतावना - आधुवनक राज्यिास्त्रात स्वातंत्र्य या संकल्पनेच्या अभ्यासाला अत्यंत महत्वाचे स्र्ान आहे. व्यक्तीववकास आवण समाजववकास या दृवष्टकोनातून स्वातंत्र्य ही संकल्पना आवश्यक असते. प्रत्येक व्यक्तीला स्वातंत्र्य हवे असते. आचार, ववचार, उच्चार आवण कृती यादृष्टीने व्यक्तीला स्वातंत्र्य वप्रय असते. जे. एस वमलने ‘स्वातंत्र्य म्हणजे बंधनाचा अभाव’ अिी व्याख्या केली आहे. मात्र ही व्याख्या अपूणथ ठरते कारण प्रत्यक्ष वस्तुवस्र्तीचे अवलोकन केले तर समाजात राहणारी कोणतीही व्यक्ती पूणथपणे स्वतंत्र असूच िकत नाही. ज्या समाजात कोणतेही बंधने नसतात आवण स्वैर आचरणाची मुभा असते त्या समाजात अराजकता असते. समाजातीव दुबथल घटकांवर अन्याय होतो. त्यासाठी राज्यातील सवथ व्यक्तींना स्वातंत्र्य उपभोर्ता यावे या हेतूने स्वातंत्र्यावर वाजवी मयाथदा घालणे आवश्यक ठरते. म्हणजेच व्यक्तीववकास आवण समाजववकास या दृष्टीकोनातून स्वातंत्र्यावर मयाथदा घातल्या जातात. म्हणूनच हबथट स्पेन्सर याने ‘बंधनात राहून केलेली कृती म्हणजे स्वातंत्र्य’ असे म्हटले आहे. स्वातंत्र्य ही संकल्पना १९व्या ितकात उदयाला आली स्वातंत्र्य लोकिाहीचा आधारस्तंभ आहे. प्रत्येक व्यक्तीला व्यवक्तमत्व ववकासासाठी, प्रवतष्ठेने राहण्यासाठी स्वातंत्र्य आवश्यक असते. munotes.in
Page 11
स्वातंत्र्य, समता, न्याय
11 २.१.१ ÖवातंÞयाचा अथª व Óया´या – ÖवातंÞयाचा अथª- इंग्रजीत Liberty आवण Freedom असे दोन िब्द स्वातंत्र्यासाठी असलेले वदसतात. यातील Liberty हा िब्द व्यक्ती ववकासासाठी व्यक्तीच्या स्वातंत्र्यासंबंधी वापरला जातो. तर Freedom हा िब्द सामान्यता राजकीय समाजाच्या स्वातंत्र्याववषयी वापरला जातो. कोलंवबया ज्ञानकोषात Liberty या िब्दाचे वणथन ववववध प्रकारे केलेले आहे उदा. धावमथक स्वातंत्र्य, भाषण स्वातंत्र्य, आत्मरक्षणाचा हक्क इत्यादी. र्ोडक्यात व्यक्तीचे राजकीय स्वातंत्र्य, धावमथक स्वातंत्र्य, भाषण स्वातंत्र्य, आवर्थक स्वातंत्र्य व्यक्तीववकासाच्या दृष्टीकोनातून स्वातंत्र्य या अर्ाथने Liberty हा िब्द वस्वकारला जातो, Liberty हा इंवललि िब्द लॅवटन िब्द Liber पासून वनमााथन झाला. Liber म्हणजे स्वातंत्र्य वकंवा बंधनाचा अभाव होय. पूणथतः बंधनाचा वकंवा मयाथदांचा अभाव असणाऱ्या समाजात अत्याचार, अन्याय आवण अराजकता वनमाथण होण्याचा धोका असतो. त्यामुळे जरी प्रत्येक व्यक्तीला व्यक्तीमत्वाचा ववकास साधण्यासाठी स्वातंत्र्याची र्रज असली तरी राज्याकडून कायद्याद्वारे काही बंधने, मयाथदा व्यक्तीच्या स्वातंत्र्यावर घातल्या जातात. ही बंधने व्यक्तीस्वातंत्र्य तंत्राला पूरक व पोषक असतात. व्यवक्तववकास आवण समाजववकास या दृष्टीकोनातून स्वातंत्र्यावर काही मयाथदा घातलेल्या असतात. ÖवातंÞया¸या Óया´या १) प्रा. लास्की – “समाजातील सवथ व्यक्तींना आपला सवाांर्ीण ववकास करण्यासाठी आवश्यक अिी सामावजक पररवस्र्ती (संधी) वनमाथण करून देणे म्हणजे स्वातंत्र्य होय.” २) हबथट स्पेन्सर – “अन्य व्यक्तींना अपाय न पोहचववता कोणतीही र्ोष्ट करण्याची अनुमती असणे म्हणजे स्वातंत्र्य होय,” ३) मैकेनी – “स्वातंत्र्य म्हणजे बंधनाचा अभाव नाही तर अनुवचत बंधनाऐवजी उवचत बंधनाची व्यवस्र्ा होय.” ४) प्रां. टी. एचू. ग्रीन : “स्वातंत्र्य म्हणजे करण्यास योलय आहे असे कायथ व उपभोर्ण्यास योलय असा आनंद प्राप्त करण्याची भावनात्मक िवक्त होय.” ५.) डॉ. आिीवाथदन – “एखाद्याच्या अवभव्यक्तीसाठी आवण ववकासासाठी संधी असणे म्हणजे स्वातंत्र्य होय.” ६) जी.डी. एच. कोल – “स्वातंत्र्य म्हणजे की, ज्यामध्ये बाह्य अडर्ळ्याविवाय व्यक्तीला आपल्या व्यवक्तमत्वाचे प्रकटीकरण करता येते.” ७) प्रा. वसली – “स्वातंत्र्य म्हणजे अवतिासनाचा ववरोध होय.” munotes.in
Page 12
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
12 २.१.२ ÖवातंÞयाची वैिशĶे / ल±णे - १) सकारात्मक स्वरूप - व्यक्तीला आपला सवाांवर्ण ववकास करून घेण्याची संधी व वातावरण उपलब्ध करून देणे म्हणजे सकारात्मक स्वातंत्र्य होय. व्यक्तीच्या वहताच्या दृष्टीने, ववकासाच्या दृष्टीने वतच्यावर कमीतकमी बंधने लावणे. इतरांच्या वहताचा आवण ववकासाचा ववचार करून वतच्यावर काही बंधने लादणे आवश्यक ठरते. व्यवक्त स्वातंत्र्याचा ववचार करताना समाजातील प्रत्येक व्यक्तीच्या वहताचा ववचार करणे आवश्यक आहे. २) नकारात्मक स्वरुप जे.एस्. वमलने व्यक्तीच्या स्वातंत्र्यावर कोणत्याही - प्रकारची बंधने नकोत असे प्रवतपादन केले आहे. अवभव्यक्ती, बौवद्क उपिम, धमथ ववश्वास सृजनिीलता व्यवक्तर्त आवड-वनवड याचा यात समावेि होतो. या स्वातंत्र्यात राज्याचा हस्तक्षेप अवजबात नको असे वमल म्हणतो. या प्रकारच्या स्वातंत्र्यामुळे समाजात अराजकता वनमाथन होते म्हणूनच समाजात राहत असतांना मनुष्याने काही बंधने पाळणे अवनवायथ आहे ३) सवथव्यापी स्वरूप – समाजात, देिात, जनसमूहांच्या मनात स्वातंत्र्याची भावना वास करीत असते. स्वातंत्र्य हे सवथव्यापी आहे. त्याला स्र्ळ, काळ पररवस्र्ती यांचे बंधन नसते. स्वातंत्र्य ही एक भावना असून ती सवथ मानवाच्या मानवी समूहाच्या वठकाणी वास करीत असते. औपचाररकररत्या स्वातंत्र्य वमळववण्यासाठी सवथच प्रयत्न करीत असतात. त्यासाठी संघषथ करण्याची तयारी असले ४) सवथसमावेिकता - स्वातंत्र्य हे सवथसमावेिक आहे. व्यक्ती र्रीब असो वा श्रीमंत, अविवक्षत असो वा सुविवक्षत, मार्ास वकंवा सुधारलेली, स्वातंत्र्य हे सवाांना वप्रय असते. बंधन कोणालाच सुखद वाटत नाही. स्वैर संचार, हवा तो आहार आवण ववहार, मुक्त परस्पर संबंध हे सवथ स्वातंत्र्याच्या अववष्काराचे आहेत. ५) सवाांर्ीण ववकासाचा उद्देि - प्रत्येक व्यक्तीला आपला ववकास करून घेण्यासाठी स्वातंत्र्य हवे असते, संधी हवी असते. म्हणूनच इतर व्यक्तींच्या स्वातंत्र्याचा ववचार करून काही वववेकी बंधने स्वातंत्र्यावर लादावी लार्तात. उवचत वववेकी बंधने लादुन व्यक्तीला ववकासाची जास्तीत जास्त संधी उपलब्ध करून देण्याचे कायथ राज्यसंस्र्ा करीत असते. समाजातील प्रत्येक व्यक्तीला स्वातंत्र्याचा उपभोर् घेता यावा अिी पररवस्र्ती वनमाथण करण्याचे कायथ राज्याला करावे लार्ते. र्ोडक्यात व्यक्तीच्या स्वातंत्र्यावर कमीत-कमी बंधने लादुन व्यक्तीचा सवाांर्ीण ववकास साधणे हा उद्देि स्वातंत्र्य या संकल्पनेमार्े असतो. ६) बदलते स्वरूप - स्वातंत्र्य या संकल्पनेचे स्वरूप बदलत असते. स्वातंत्र्याचा अर्थ आवण व्याप्ती वनवित ठरववता येणे कठीण असते. कारण पररवस्र्ती आवण वैचाररक प्रर्ती यात होणाऱ्या बदलांमुळे स्वातंत्र्य या संकल्पनेचे स्वरूपही बदलत असते. munotes.in
Page 13
स्वातंत्र्य, समता, न्याय
13 २.१.३ सारांश स्वातंत्र्य ही व्यापक संकल्पना असून वतचे अववष्कारण ववववध स्वरूपात होत असते. प्रत्येक व्यक्तीला आपला ववकास करून घेण्यासाठी स्वातंत्र्य हवे असते. तेव्हा तेव्हा इतर व्यक्तीच्या या स्वातंत्र्याचा, ववकासाचा ववचार करून व्यवक्तस्वातंत्र्यावर काही वववेकी बंधने ला लादावी लार्तात. वनसर्ाथतून वमळालेल्या अवनबांध स्वातंत्र्यावर समाज वहताच्या दृष्टीने काही अवनवायथ बंधने येतात. ही बंधने र्ैरवाजवी व प्रमाणबद् असावीत ही अपेक्षा असते. व्यवक्तला त्याच्या व्यवक्तमत्त्वाचा सवाांर्ीण ववकास करण्यासाठी स्वातंत्र्य असणे अत्यंत आवश्यक आहे. २.१.४ नकाराÂमक आिण सकाराÂमक ÖवातंÞय (Negative and Positive Liberty) ÿÖतावना - बवलथन या ववचारवंताने 20 व्या ितकाच्या उत्तराधाथत स्वातंत्र्य या संकल्पनेबाबत व्यापक ववचार मांडले आहेत. त्यांच्या मतानुसार राजकीय व सामावजक हस्तक्षेपाचा अभाव म्हणजे नकारात्मक स्वातंत्र्य होय. आत्मलक्षी, आत्म वनदेवित, स्वयं वनणथय स्वयं कायथ करण्याची स्वतंत्रता म्हणजे सकारात्मक स्वातंत्र्य. बवलथन यांनी आपल्या ‘स्वातंत्र्याच्या दोन संकल्पना’ या ग्रंर्ात स्वातंत्र्याच्या नकारात्मक आवण सकारात्मक स्वातंत्र्य या दोन संकल्पना मांडल्या आहेत. नकारात्मक स्वातंत्र्य (Negative Liberty) अवभजात उदारमतवादाच्या या वसद्ांतातून स्वातंत्र्याच्या नकारात्मक स्वातंत्र्य या संकल्पनेचा उदय झाला. जॉन लॉक, डेवव्हड ह्यूम, ॲडम वस्मर्, हबथटथ स्पेन्सर, जे. एस. वमल यांच्या ववचारातून ही संकल्पना स्पष्ट होते. नकारात्मक स्वातंत्र्य म्हणजे बाह्य बंधनातून मुक्ती. व्यक्तीला वतच्या इच्छेववरुद् कृती करण्यास जी बंधने प्रवृत्त करतात त्या बाह्य बंधनांचा अभाव म्हणजे नकारात्मक स्वातंत्र्य होय. ही बंधने सामावजक, एक आवर्थक, धावमथक व व राजकीय स्वरूपाची. अर्ाथत राजकीय स्वरूपात नकारात्मक स्वातंत्र्य म्हणजे राज्याच्या मनमानी िक्तीवर बंधने व समाजातील आवर्थक व सामावजक क्षेत्रात राज्याचा हस्तक्षेप कमी, मयाथवदत राज्यसंस्र्ेचा पुरस्कार तसेच आवर्थक बाबतीत व्यक्तीला पूणथ स्वातंत्र्य स्वयम् वनयंत्रीत अर्थकारण या सवथ तत्त्वांचा पुरस्कार होय. २.१.५ नकाराÂमक ÖवातंÞयाची वैिशĶ्ये - १) तािÂवक िवचार - नकारात्मक स्वातंत्र्याची संकल्पना प्रर्मत: उदारमतवादाच्या व्यक्ती, समाज, राज्याच्या प्रवत महत्त्वाच्या व तावत्वक ववचारावर आधाररत आहे. ही संकल्पना व्यक्तीच्या व्यवक्तर्त इच्छा, बौवद्कता, वहत यावर ववश्वास ठेवते. इर्े प्रत्येक व्यक्तीला आपले वहत मावहती असून ते प्राप्त करण्याचे मार्थ ही माहीत आहेत. परंतु त्यासाठी तो बाह्य बंधनापासून मुक्तीची अपेक्षा करतो. munotes.in
Page 14
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
14 २) बाĻ बंधनांपासून मुĉì - नकारात्मक स्वातंत्र्याचा अर्थ बाह्य बंधनांपासून मुक्ती असा आहे. परंतु स्वातंत्र्य किापासुन? हा प्रश्न वजतका महत्त्वाचा आहे वततकाच स्वातंत्र्य किासाठी? हा प्रश्नही महत्त्वाचा असतो. याववषयी हॉब्ज ने स्वातंत्र्याला कायद्याचा अभाव मानले आहे. तर काही ववचारवंत स्वातंत्र्य म्हणजे सामावजक कायद्यात्मक बंधनापासून मुक्ती असे मानतात. नॉवझकच्या मते आत्म अवस्तत्वाचा नैवतक अववष्कार म्हणजे स्वातंत्र्य होय. ३) बंधनाचा अभाव - नकारात्मक स्वातंत्र्य या संकल्पनेत बंधनाच्या अभावाची संकल्पना अवधक व्यापक आहे. ही बंधने राजकीय, आवर्थक, कायदेिीर, धावमथक, सामावजक इत्यादी स्वरूपाची असू िकतात. राजकीय संदभथ भात याचा अर्थ राज्याला अवतररक्त िक्तींवर मयाथदा असणे होय. आवर्थक संदभाथत व्यापार, ऐवच्छक भांडवलवाद, अर्थव्यवस्र्ेचा व संपत्तीचा अमयाथद अवधकार, नार्ररकांच्या संदभाथत ववचार, भाषण, अवभव्यवक्त स्वातंत्र्य तसेच व्यवक्तर्त पातळीवर व्यक्तीला आपल्या जीवनासंबंधीचे वनणथय राज्य व समाजाच्या दबावाविवाय घेता आले पावहजेत वकंवा घेण्याचे स्वातंत्र्य वमळणे आवश्यक असते. ४) कायīावर िनयंýण - राज्याचे कायदे ते स्वातंत्र्याचा संकोच करू िकणार नाहीत, परंतु तू सामावजक व्यवस्र्ेसाठी वनयंवत्रत करू िकतात. कारण स्वातंत्र्य हे मुख्यता राज्यापासून चे स्वातंत्र्य आहे. स्वातंत्र्य व कायदे हे परस्पर पूरक असले तरी कायद्यामुळे व्यक्तीवर वनयंत्रण वाढते व स्वातंत्र्य कमी होते. म्हणून जेवढे कायदे कमी तेवढे स्वातंत्र्य जास्त असे नकारात्मक स्वातंत्र्याचे स्वरूप आहे. ५) समानता व लोकशाही यात संतुलन- स्वातंत्र्याचा लोकिाही संपत्ती, मालमत्ता यांच्यािी संबंध आहे. परंतु हे स्वातंत्र्यासाठी आवश्यक नाहीत. समानता व लोकिाही हे स्वातंत्र्यासाठी आवश्यक तसेच घातकही आहेत. २.१.६ नकाराÂमक ÖवातंÞयावरील टीका- नकारात्मक स्वातंत्र्यावर तत्त्वज्ञानात्मक, नैवतक, आवर्थक दृवष्टकोनातून टीका केली जाते ती पुढील प्रमाणे पाहता येईल. १) तßव²ानाÂमक आधार - टीकाकारांच्या मते अवभजात उदारमतवादी व उपयुक्ततावादी हे व्यक्तीच्या स्वभावाला पूणथतः समजू िकले नाही. ही व्यक्ती ही पूणथतः हा वववेकी वकंवा पूणथतः हा स्वार्ी नाही. ज्याप्रमाणे उदारमतवादी ववचारवंत म्हणतात त्याप्रमाणे व्यक्तीही एकटी नाही. व्यक्ती सतत समुदायामध्ये राहत असल्यामुळे ती एक सामावजक प्राणी आहे तसेच व्यक्तीचे आदिथ व उद्देि हे समाजातच वनवित होतात. २) नैितक ŀिĶकोनातून टीका - स्वातंत्र्य म्हणजे व्यक्तीला आपल्या मजीप्रमाणे कोणतेही कायथ करण्याची मुभा असे नव्हे, तर त्याला असे करण्याची संधी वदली पावहजे जे कायथ नैवतक दृष्टीने महत्त्वाचे असते. ते कारण नैवतक मूल्ये ही स्वातंत्र्याच्या ववरोधी नसतात तर ती ती स्वातंत्र्याच्या योलय अंमलबजावणीची हमी देतात. स्वातंत्र्य हे नैवतक मूल्यांविवाय अपूणथ आहे. munotes.in
Page 15
स्वातंत्र्य, समता, न्याय
15 ३) आिथªक ŀिĶकोनातून टीका - आवर्थक दृष्टीने वतने नकारात्मक स्वातंत्र्यात मुक्त स्पधाथ, स्वयम् वनयंत्रीत अर्थव्यवस्र्ेचा पुरस्कार, संपत्तीच्या केंद्रीकरणावर भर वदला जातो. त्यामुळे अनेक वंवचतांना त्यांच्या हक्कापासून मुकावे लार्ते. यामुळे आवर्थक लाभ प्राप्त होत नाही कारण ही अर्थव्यवस्र्ा र्ोड्याच लोकांच्या ववकासाला प्रोत्साहन देते. म्हणूनच माक्सथवादी व उदारमतवादी यावर टीका करतात. २.१.७ सकाराÂमक ÖवातंÞय (Positive Liberty) सकारात्मक स्वातंत्र्य ही संकल्पना स्वातंत्र्याला समाज सामावजक व आवर्थक पररवस्र्ती अवधकार, समता, न्याय यांच्यािी जोडते. ही संकल्पना माक्सथवादी आधुवनकतावादी यांच्या टीकेच्या या पररणामातून उदयाला आली. ही संकल्पना टी एच ग्रीन, बोसांके, हॉब्ज, लॉक, लस्की, बाकथर, इ. ववचारवंतांच्या ववचारातून स्पष्ट होते. सकाराÂमक ÖवातंÞयाची वैिशĶ्ये - १) Æयायसंगत व Óयावहाåरक Öवłप - सवथ बंधने योलय नसतात. सकारात्मक स्वातंत्र्यानुसार सामावजक आवश्यकतेसाठी साठी काही बंधने ही स्वातंत्र्याला ववरोधी नसतात तर ती स्वातंत्र्याची हमी देतात. बंधनात्मक स्वातंत्र्याची संकल्पना ही न्यायसंर्त व व्यावहाररक असते. लस्कीच्या मते सकारात्मक स्वातंत्र्य हे वाईट बंधने हटवून ऊन योलय बंधनाचा पुरस्कार करते यासाठी साठी सामावजक व कल्याणकारी कायदे योलय आहेत. २) समाजिहताला अनुłप - सकारात्मक स्वातंत्र्याचे स्वरूप सामावजक आहे. स्वातंत्र्याचा उद्देि मानवाचा सामावजक िक्ती म्हणून ववकास करणे हा आहे. समाजवहताच्या ववरुद् स्वातंत्र्य वदले जात नाही. ३) ÖवातंÞयासाठी समानता आवÔयक - सकारात्मक स्वातंत्र्याचा असा ववश्वास आहे की, समानतेविवाय तसेच सामावजक व आवर्थक ववकासाविवाय स्वातंत्र्य योलय ठरत नाही, केवळ समानताच स्वातंत्र्याला सकारात्मक रूप देते. ४) Æयाय व नैितकतेची सांगड - स्वातंत्र्याची आणखी एक अट अिी आहे की, अवधकाराचे अवस्तत्व असले पावहजे व स्वातंत्र्य हे न्याय व नैवतकतेिी संबंवधत असले पावहजे. ५) राºय हे ÖवातंÞया¸या िवकासांचे साधन - राज्य हे स्वातंत्र्याचा िंभु नाही तर स्वातंत्र्याच्या ववकासाचे साधन आहे. राज्याचे कायथ हे व्यक्तीला एकाकी न सोडता त्यांना स्वातंत्र्य जीवन जर्ता येईल अिा सुववधा उपलब्ध करून देणे. ६) मुĉ अथªÓयवÖथे¸या िवरोधी - सकारात्मक स्वातंत्र्यात सामावजक व आवर्थक व्यवस्र्ेचा पुरस्कार केला आहे. यात वाचतांना त्यांचे आवर्थक फायदे वमळतील. म्हणून स्वातंत्र्य स्वयंवनयांवत्रत व मुक्त अर्थव्यवस्र्ेला ववरोध करते. munotes.in
Page 16
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
16 ७) लोकशाही मागाªचा अवलंब - सकारात्मक स्वातंत्र्य सुरवक्षत ठेवण्यासाठी लोकिाही सरकार, अवधकारांचे संरक्षण, रजकीय सहभार्, राजकीय सत्तेचे ववकेंद्रीकरण या मार्ाथचा अवलंब केला पावहजे. २.१.८ सारांश अिाप्रकारे स्वातंत्र्य ही मानवी जीवनातील महत्वपूणथ संकल्पना असून सकारात्मक स्वातंत्र्य व नकारात्मक स्वातंत्र्य ही या दोन्हीतील तत्वे परस्पर ववरोधी आहेत. मात्र या अयोलय वनबंधांचा अभाव आवण ववकासाची समान संधी या दोन्ही दृष्टीने मुक्त असलेले स्वातंत्र्य हेच खरे स्वातंत्र्य होय. २.१.९ ÖवातंÞयाचे ÿकार (Types of Liberty) ÿÖतावना स्वातंत्र्य म्हणजे व्यक्तीला आपला सवाांर्ीण ववकास करून घेण्यासाठी योलय पररवस्र्ती व समान संधी संधी उपलब्ध करून देणे होय. व्यक्तीला वतच्या इच्छेनुसार नुसार व इतरांच्या अवधकारावर आिमण होऊ न देता काम करण्याची मुभा देणे होय. स्वातंत्र्य ही व्यापक संकल्पना असून वतचे अववष्करण ववववध स्वरूपात होते. त्यामुळे स्वातंत्र्याचे ववववध प्रकार आढळतात. ÖवातंÞयाचे ÿकार १) नैसिगªक ÖवातंÞय - समाज स्वराज्य वनमाथण होण्यापूवी मनुष्य वनसर्ाथवस्र्ेत जीवन जर्त होता. या अवस्र्ेत व्यक्तीला नैसवर्थक स्वातंत्र्य उपभोर्ता येत होते. मानवी जीवन स्वतंत्र, स्वच्छंदी आवण बंधन मुक्त होते. समाज व राज्य वनवमथती झालेली नव्हती. त्यामुळे व्यक्तीवर कोणत्याही प्रकारचे बंधन नव्हते. हॉब्ज , लॉक, रुसो या ववचारवंतांनी सामावजक करार वसद्ांतात वनसर्थ वनयमांचे स्पष्टीकरण केले आहे. वनसर्ाथवस्र्ेत प्रत्येकाला नैसवर्थक स्वातंत्र्य होते तरीही प्रबळ, सिक्त, बलिाली व्यक्ती, दुबथळ अिक्त लोकांवर अन्याय जुलूम करीत होत्या. त्यामुळे मानवी जीवन पिुतुल्य, भयानक होते असे ववचार हॉब्ज यांनी मांडले आहेत. बंधनांचा अभाव असलेले असे नैसवर्थक स्वातंत्र्य राज्य वनवमथती नंतर नष्ट झाले आवण समाजाने व राज्याने मान्य केलेले कृवत्रम मयाथदा असलेले स्वातंत्र्य अवस्तत्वात आले. समाजात, राज्यात राहणाऱ्या व्यक्तीवर बंधने आली. म्हणूनच रुसो यांनी म्हटले आहे की मनुष्य जन्मतः जरी स्वतंत्र असला तरी पुढे त्याचे जीवन सामावजक-राजकीय बंधनांनी जखडले होते. सामावजक कराराचा पुरस्कार करणाऱ्या ववचारवंतांनी नैसवर्थक स्वातंत्र्याला महत्त्वाचे स्र्ान वदले होते. नैसवर्थक स्वातंत्र्य हे स्वातंत्र्य नसून स्वैराचाराचे मोहक स्वरूप होते. राज्य आवण कायदे अवस्तत्वात आल्याविवाय खरे स्वातंत्र्य प्राप्त होऊ िकत नाही. त्यामुळे आधुवनक काळात नैसवर्थक स्वातंत्र्याला महत्त्व नसलेले वदसते. munotes.in
Page 17
स्वातंत्र्य, समता, न्याय
17 २) नागरी ÖवातंÞय- व्यक्तीच्या सवाांर्ीण ववकासाच्या दृष्टीने नार्री स्वातंत्र्य अत्यंत महत्त्वाचे व आवश्यक मानले जाते. समाज व राज्य यांचा सदस्य या नात्याने व्यक्तीला जे स्वातंत्र्य प्राप्त होते त्यास नार्री स्वातंत्र्य असे म्हणतात. उदा. भाषण स्वातंत्र्य, लेखन स्वातंत्र्य, संघटना स्र्ापण्याचे स्वातंत्र्य, व्यवसाय स्वातंत्र्य, धावमथक स्वातंत्र्य इ. स्वातंत्र्यांचा समावेि नार्री स्वातंत्र्यात केला जातो. नार्री स्वातंत्र्य व्यक्तीस राज्याकडून वमळते. तसेच या स्वातंत्र्याच्या संरक्षणाची जबाबदारी राज्यावर असते. समाजातील सवथ व्यक्तींना नार्री स्वातंत्र्य समान वमळते. त्यामुळे प्रत्येक व्यक्तीने नार्री स्वातंत्र्याचा उपभोर् घेताना इतरांच्या स्वातंत्र्याचा ववचार केला पावहजे. व्यक्तीने इतरांच्या अवधकारावर आिमण न करता नार्री स्वातंत्र्य उपभोर्ले पावहजे. र्ोडक्यात नार्री स्वातंत्र्याची सुरवक्षतता व्यक्ती आवण राज्य या दोहोंवर आहे. नार्री स्वातंत्र्य अवनबांध आवण अमयाथवदत असू िकत नाही कारण खरे स्वातंत्र्य म्हणजे ववविष्ट बंधना सह असणारे स्वातंत्र्य असते. ही बंधने कायदेिीर असतात. प्रत्येक देिात नार्री स्वातंत्र्याला महत्त्वाचे स्र्ान आहे. लोकिाही िासन पद्तीत नार्री स्वातंत्र्य महत्त्वपूणथ आहे. ३) Óयिĉगत / वैयिĉक ÖवातंÞय- व्यक्ती ही समाजाचा घटक असते. व्यक्ती व समाज परस्परावलंबी असले तरी ते पूणथतः एकरुप नसतात. व्यक्ती व्यक्तीचा आवड-वनवड त्यांचे प्राधान्यिम, जीवनववषयक दृवष्टकोन वभन्न असतात. समाजमान्य चौकटीच्या आत प्रत्येकास आपल्या आवडीवनवडीप्रमाणे स्वतःचे खाजर्ी जीवन घडववण्याचे, त्यास आकार देण्याचे स्वातंत्र्य देता येते. त्यालाच वैयवक्तक वकंवा व्यवक्तर्त स्वातंत्र्य म्हणतात. मात्र त्यामुळे इतरांच्या स्वातंत्र्याला धक्का पोहोचणार नाही याची काळजी घेतली पावहजे. ४) आिथªक ÖवातंÞय - आवर्थक स्वातंत्र्या विवाय सवथ प्रकारच्या स्वातंत्र्याला अर्थ नाही. रोजर्ार, उत्पन्नाचा मार्थ, आवर्थक जबाबदाऱ्या, इत्यादी बाबतीत जी अवनवितता आवण, अन्न, वस्त्र, वनवारा इ. नार्ररकांच्या र्रजा भार्वल्या जात नसतील तर नार्ररक आवर्थक दृष्ट्या स्वतंत्र होऊ िकणार नाहीत. प्रा. लास्की यांनी आपल्या ‘ ग्रामर ऑफ पॉवलवटक्स’ या ग्रंर्ात आवर्थक स्वातंत्र्य म्हणजे, ‘ एखाद्या व्यक्तीचा रोजचा उदरवनवाथहाचा प्रश्न सोडवण्यासाठी योलय व वनवित अिी संधी व सुरवक्षतता उपलब्ध करून देणे म्हणजे आवर्थक स्वातंत्र्य होय’ व्यक्तीला केवळ राजकीय वकंवा नार्री स्वातंत्र्य असून चालत नाही तर वतला आवर्थक स्वातंत्र्य ही हवे असते. आवर्थक स्वातंत्र्य साठी आवर्थक समता प्रस्र्ावपत होणे आवश्यक असते. त्यासाठी िासनाला ववववध स्वरूपाची आवर्थक काये करावी लार्तात. उदा. बेकारी वनमूथलन, दाररद्र्य वनमूथलन, आवर्थक ववषमता कमी करणे, मजुरांचे िोषण र्ांबववणे, उत्पन्नाची साधने व न्याय्य वाटणी, करणे, मजुरांना उत्पादन व्यवस्र्ेत सहभार्ी करून घेणे इ. काये िासनाला करावी लार्तात. प्रत्येक देिाची िासन व्यवस्र्ा आवर्थक स्र्ैयथ प्रस्र्ावपत munotes.in
Page 18
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
18 करण्याचा नेहमी प्रयत्न करत असते. आवर्थक स्र्ैयथ याविवाय आवर्थक स्वातंत्र्य प्रकट होत नाही. व्यक्ती ववकास व समाज ववकासासाठी आवर्थक स्वातंत्र्य महत्त्वाचे ठरते. ५) राजकìय ÖवातंÞय देिाच्या राज्यकारभारात सहभार्ी होण्याचा हक्क म्हणजे राजकीय स्वातंत्र्य होय. राजकीय स्वातंत्र्य प्रस्र्ावपत होण्यासाठी महत्त्वाचे राजकीय अवधकार मान्य करावे लार्तात. उदा. मतदानाचा अवधकार, वनवडणूक लढववण्याचा अवधकार इ. लोकिाही राज्यव्यवस्र्ेतच नार्ररक खऱ्या अर्ाथने राजकीय अवधकार उपभोर्त असतात. िासकीय वनणथय घेण्यासाठी व त्यांची कायथवाही करण्यासाठी राजकीय स्वातंत्र्य आवश्यक असते. प्रा. बाकथर यांच्या मते, लोकांना आपले ववचार कृतीत उतरवण्यासाठी राजकीय पक्षात सहभार्ी व्हावे लार्ते. पक्षीय राजकारण हे आजच्या राजकीय व्यवस्र्ेचे वैविष्ट्य बनलेले वदसते. तसेच देिात वनभीड, स्वतंत्र व वन:पक्षपाती वृत्तीची वृत्तपत्रे असतील तर राजकीय स्वातंत्र्य उपभोर्ता येते. वृत्तपत्र माध्यमांद्वारे नार्ररकांना राजकारणात अप्रत्यक्षपणे सहभार्ी होता येते. विक्षणामुळे लोकांना राजकीय अवधकार समजू िकतात. सुविवक्षत सुसंस्कृत नार्ररकच राजकीय अवधकार उपभोर्ू िकतात. म्हणून राजकीय स्वातंत्र्य महत्त्वाचे ठरते. ६) राÕůीय ÖवातंÞय- राष्रीय स्वातंत्र्य म्हणजे कोणतेही राज्य परकीय सत्तेच्या वचथस्वाखाली न राहता स्वतःच्या तंत्राने, इच्छेने चालत असते. स्वातंत्र्याचा ववचार ज्याप्रमाणे व्यक्तीच्या संदभाथत केला जातो त्याप्रमाणे राष्राच्या ही स्वातंत्र्याचा ववचार केला पावहजे. राज्याला सवाांर्ीण ववकासाच्या दृष्टीने राष्रीय स्वातंत्र्य आवश्यक असते. राज्य जेव्हा स्वतंत्र सावथभौम असते, ते इतरांच्या वनयंत्रणाखाली वकंवा दडपणाखाली नसते तेव्हा राष्रीय स्वातंत्र्य असते. स्वतंत्र राष्र आपले अंतर्थत व बाह्य प्रश्न स्वतःच्या इच्छेनुसार सोडवीत असते. स्वयम् वनणथयाचे तत्व हे राष्रीय स्वातंत्र्याची आधारभूत तत्त्व आहे. आज प्रत्येक राष्र आंतरराष्रीय क्षेत्रात आपले स्वतंत्र अवस्तत्व वटकवून आहे. संयुक्त राष्र संघटनेकडून राष्रीय स्वातंत्र्य सुरवक्षत ठेवले जाते. राष्र स्वतंत्र असेल तरच नार्ररकांना स्वातंत्र्य वमळते. त्यामुळेच नार्ररकांचा सवाांर्ीण ववकास होतो. २.१.१० सारांश स्वातंत्र्य ही एक व्यापक संकल्पना आहे. व्यक्ती ववकासासाठी व समाज ववकासासाठी स्वातंत्र्याची आवश्यकता असते. नार्ररकांना वरील सहा प्रकारची स्वातंत्र्ये वमळणे महत्त्वाचे ठरते. व्यक्तीने आपले स्वातंत्र्य उपभोर्ीत असताना इतरांच्या स्वातंत्र्यावर आिमण होणार नाही याचीही दक्षता घेतली पावहजे. munotes.in
Page 19
स्वातंत्र्य, समता, न्याय
19 २.१.११ ÖवातंÞय र±णाचे मागª (Safeguards of Liberty) स्वातंत्र्या विवाय व्यक्ती संपूणथ व अर्थपूणथ जीवन जर्ू िकत नाही. प्रत्येक व्यक्तीसाठी स्वातंत्र्य हे मूलभूत मूल्य आहे. त्यासाठी त्यांच्या संरक्षणासाठी राज्याने प्रभावी पावले उचलली पावहजेत. व्यक्तीला स्वातंत्र्य उपभोर्ण्यास योलय पररवस्र्ती वनमाथण करणे ही राज्याची जबाबदारी असते. व्यवक्तस्वातंत्र्याला संरक्षण देऊन राज्य ही जबाबदारी पार पाडते. राज्यातील खालील घटकांद्वारे स्वातंत्र्याचे संरक्षण होत असते. १) ÖवातंÞयावर ÿेम - जेव्हा लोकांना त्यांच्या स्वातंत्र्यावर अवतिय प्रेम असेल तेव्हा स्वातंत्र्य सुरवक्षत राहू िकते. स्वातंत्र्यासाठी लोकांनी सतत आवण वनरंतर प्रयत्न करणे आवश्यक असते. २) अनÆय द±ता - स्वातंत्र्याबाबत लोकांनी नेहमी दक्ष असले पावहजे. आपण आपल्या स्वातंत्र्याच्या बाबतीत दक्ष रावहल्यास स्वातंत्र्याची हमी वमळू िकते. तसेच स्वातंत्र्यासाठी लोकांनी लोकिाही ववचारांप्रती बांधील असले पावहजे. विवाय आपल्या स्वातंत्र्यावर कोणी आिमण केल्यास त्याच्या रक्षणासाठी दक्ष असणे आवश्यक आहे. ३) लोकशाही ÓयवÖथा - लोकिाही स्वरूपाच्या िासन व्यवस्र्ेतच लोकांच्या स्वातंत्र्याची जपणूक होत असते. लोकिाही आवण स्वातंत्र्य एकमेकांना पूरक आहेत. सवथ प्रकारचे अवधकार व स्वातंत्र्ये लोकिाहीच वमळतात. नार्री, आवर्थक, राजकीय, वैयवक्तक स्वरूपाची स्वातंत्र्य नसतील तर आपण लोकिाहीची कल्पनाच करू िकत नाही. ही स्वातंत्र्य अभावी लोकिाही अवस्तत्वात राहू िकत नाही. ४) सवा«ना समान अिधकार - स्वातंत्र्य सुरवक्षत राहण्यासाठी समाजात कोणत्याही व्यक्तीला वकंवा समूहाला वविेषावधकार वमळू नयेत. जेव्हा सवाांना समान अवधकार प्रदान केले जातात आवण भेदभाव न करता प्रत्येकाला या अवधकारांची हमी वदली जाते तेव्हा स्वातंत्र्य अवस्तत्वात राहू िकते. समाजातील काही वंवचत मार्ास घटकांच्या ववकासासाठी व त्यांना इतरांच्या बरोबरीने आणण्यासाठी वविेषावधकार व सवलती देऊन न्याय व समता प्रस्र्ावपत केली जाते. ४) स°ा िवभाजन आिण िनयंýण - स्वातंत्र्याचे संरक्षण करण्यासाठी सत्तेचे ववकेंद्रीकरण करणे आवश्यक आहे. सरकारचा अवधकार वविेषता त्याची अवधकारी िाखा अनेक संघटनांमध्ये ववभार्ली र्ेली पावहजे. िासनाची सत्ता कायदेमंडळ, कायथकारी मंडळ व न्याय मंडळ या तीन िाखात ववभार्लेले असते. त्यामुळे सत्तेचे केंद्रीकरण होत नाही व सत्तेचा दुरुपयोर् होऊ िकत नाही नार्ररकांच्या स्वातंत्र्यामध्ये राज्यकते सहजासहजी हस्तक्षेप करू िकत नाहीत. ५) राºयघटनेत मूलभूत ह³कांची नŌद - राज्यघटनेतील मूलभूत हक्कांची नोंद असल्यामुळे लोकांना त्यांच्या स्वातंत्र्याची हमी वमळते. िासन करते लोकांच्या स्वातंत्र्याला बाधा येईल असे वतथन करू िकत नाहीत. स्वातंत्र्याला बाधा आली तर लोक न्यायालयाकडे दाद मार्ू िकतात. राज्यघटनेत त तूद असल्यामुळे लोकांना आपले हक्क, त्यांची व्याप्ती व त्यावर मयाथदा कोणत्या इ. ची कल्पना येते. munotes.in
Page 20
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
20 ६) कायīाचे राºय - जी राज्य कायद्याप्रमाणे चालते, कायथकते अिा राज्यातच नार्ररकांच्या स्वातंत्र्याचे संरक्षण होते. कायद्याचे राज्य म्हणजे िासन कारभार घटनेतील तरतुदीप्रमाणे चालतो. प्रत्येकाला घटनेतील वनयमाप्रमाणे वार्ावे लार्ते. कायद्याच्या राज्यात मुळे नार्ररकांना समान संरक्षण, कायद्यापुढे समान वार्णूक व समान संधी वमळते. कोणीही व्यवक्तस्वातंत्र्याचे उल्लंघन करू िकत नाही. कायद्याच्या राज्यात व्यवक्तस्वातंत्र्याचा संकोच झाल्यास व्यक्ती न्यायालयाकडे दाद मार्ू िकते. ७) Öवतंý Æयाय ÓयवÖथा - स्वतंत्र व वन:पक्षपाती न्याय व्यवस्र्ा असेल तरच व्यक्ती स्वातंत्र्य सुरवक्षत राहू िकते. लोकांच्या हक्क, स्वातंत्र्याची पायमल्ली झाल्यास लोक न्यायालयाकडे दाद मार्तात. स्वतंत्र न्याय व्यवस्र्ा असल्याने न्यायाधीि लोकांना वन:पक्षपातीपणे न्याय देऊन त्यांच्या स्वातंत्र्याचे रक्षण करतात. कायथकारी मंडळ व कायदे मंडळ यांच्या दबावापासून मुक्त न्यायव्यवस्र्ा म्हणजेच स्वतंत्र व वन:पक्षपाती न्याययंत्रणा होय. ८) Öवतंý वृ°पý - वृत्तपत्र, दूरदिथन, रेवडओ इ. प्रसारमाध्यमे लोकांच्या स्वातंत्र्याची रक्षक म्हणून कायथ करतात. स्वातंत्र्याचा भंर्, र्ळचेपी, िासनाची दडपिाही इ. वाचा फोडून लोकमत जार्ृत करण्याचे कायथ प्रसार माध्यमे करतात. यासाठी स्वतंत्र बाण्याची व वनभीड वृत्तीची वृत्तपत्रे आवश्यक आहेत. ९) समता - स्वातंत्र्याची दुसरी बाजू म्हणजे समता होय. राज्यात जात, धमथ, वंि, वलंर् इ. आधारावर कोणताही भेदभाव असता कामा नये. सवथ नार्ररकांना समान वार्णूक, समान संधी, समान कायदा असेल तरच प्रत्येक व्यक्तीचे स्वातंत्र्य सुरवक्षत राहते व प्रत्येकाला स्वातंत्र्याचा उपभोर् घेता येतो. १०) आिथªक िववंचनांपासून मुĉता- भूक, दाररद्र्य, बेकारी, आवर्थक ववषमता इत्यादी प्रकारच्या आवर्थक वववंचनेतून नार्ररक मुक्त असतील तरच ते स्वातंत्र्याचा उपभोर् घेऊ िकतात. यासाठी आवश्यक पररवस्र्ती वनमाथण करणे हे िासनाचे काम आहे. ११) घटनाÂमक उपायांचा अिधकार- व्यक्तीच्या स्वातंत्र्यावर िासनाने, संस्र्ेने वकंवा अन्य व्यक्तीने आिमण केल्यास त्याववरुद् दाद मार्ण्याचा हक्क व्यक्तीला असणे आवश्यक आहे. त्यासाठी राज्यघटनेत तरतूद केलेली असते. या तरतुदींची मदत घेऊन व्यक्ती न्यायालयाकडे दाद मार्ू िकते. न्यायालय हक्कभंर् करणाऱ्या ववरुद् आदेि देऊन व्यवक्तस्वातंत्र्याचे रक्षण होण्यास मदत करते. भारतीय राज्यघटनेच्या कलम ३२ मध्ये घटनात्मक उपाययोजनेच्या या अवधकाराची तरतूद करण्यात आली आहे. २.१.१२ सारांश - प्रत्येक व्यक्तीला स्वातंत्र्य वप्रय आहे आवण ते कायम अबावधत राहावे यासाठी प्रत्येकाचे प्रयत्न चालू असतात. लोकिाही राजकीय व्यवस्र्ेत लोकांचे स्वातंत्र्य वटकून राहवे व त्याची संरक्षण व्हावे ही त्या देिातील िासनाची व लोकांचे महत्त्वाचे कायथ आहे. राज्याने munotes.in
Page 21
स्वातंत्र्य, समता, न्याय
21 केलेल्या तरतुदींमुळे व वर नमूद केलेल्या सवथ घटकांमुळे लोकांचे स्वातंत्र्य सुरवक्षत राहण्यास मदत होते. २.१.१३ ÖवातंÞय आिण कायदा- संबंध कायदा आवण स्वातंत्र्य हे परस्परपूरक आहेत वकंवा नाहीत असा प्रश्न नेहमीच उद्भवतो. कायद्यामुळे स्वातंत्र्याचा संकोच होतो असे व्यक्ती स्वातंत्र्यवादी म्हणतात. कायदा आवण िासन दोन्ही नष्ट करावेत असे अराजकवादी म्हणतात. स्वातंत्र्याचा उपभोर् कायद्याच्या अभावातच घेता येतो असे म्हणणारे ही स्वातंत्र्यवादी आहेत. याउलट कायद्यामुळे व्यक्तीचे स्वातंत्र्य वटकते, कायदे स्वातंत्र्याला पूरक आहेत, कायदे विवाय सावथभौमत्वाचा आववष्कार घडत नसतो, कायदे विवाय स्वातंत्र्य म्हणजे स्वैराचार असेही काही िास्त्रज्ञ म्हणतात. आपणास असे स्पष्ट करून सांर्ता येईल की, राज्यवनवमथतीच्या अर्ोदर व्यक्तीला स्वातंत्र्य नव्हते. तो एक प्रकारचा स्वैराचार होता. त्यावेळी सामर्थयथवान लोक दुबथलांचे अपहरण करीत होते. कायद्याच्या वनवमथतीमुळे असेच स्वैराचारी व अत्याचारी स्वातंत्र्य नष्ट होते पण त्यामुळे समाजातील सवथ व्यक्तींना न्याय वमळतो ही र्ोष्ट नाकारता येत नाही. कायद्यामुळे वाईट प्रवृत्ती व स्वैराचार नष्ट होऊन समाज वहताचे रक्षण होते. उदा. बाल वववाह पद्ती, र्ुलामवर्री, अस्पृश्यता वाद, वेठ वबर्ारी इ. कायद्याने नष्ट केल्या. त्यामुळे स्वातंत्र्याचा संकोच झाला नाही उलट स्वातंत्र्याचा उपभोर् घेण्यास सवाांना समान संधी वमळाली. कायदे पालन केल्याने स्वातंत्र्याचा उपभोर् घेता येतो. कायदे पालन हेच खरे स्वातंत्र्य आहे असे रुसो म्हणतो. कारण कायदा केवळ आज्ञा करीत नाही ही तर कायदा व्यक्तीला योलय मार्थदिथन करतो. र्ोडक्यात असे म्हणता येईल की कायदा हाच खऱ्या अर्ाथने स्वातंत्र्याचा वनमाथता तसेच संरक्षण कताथ आहे. परंतु याचा अर्थ बहुमताच्या जोरावर वाटेल तसा कायदा करणे म्हणजे स्वातंत्र्याची संरक्षण करणे नव्हे. सुवणथ वनयंत्रण कायद्याने भारतीय लोकांच्या स्वातंत्र्याचा वनवित संकोच झाला. ज्यावेळी सरकार जबाबदारीने वार्ते, ववरोधी पक्ष प्रबळ असतो, िासनाववषयी लोक जार्रूक असतात, त्यावेळी नार्ररकांना सरकारवर टीका करण्याचा पूणथपणे अवधकार वमळतो. ज्यावेळी वृत्तपत्र स्वातंत्र्य वनयंवत्रत नसते, न्यायालय वनरपेक्ष व स्वतंत्रपणे काम करतात त्यावेळी स्वातंत्र्य आवण कायदा हे परस्पर पूरक असतात. सारांि रूपाने असे दिथववता येईल की आपण स्वतःच्या दृवष्टकोनातून कायद्याचा ववचार करतो तेव्हा त्याला स्वातंत्र्य असे म्हणतात व दुसऱ्याच्या वतथणुकीचा ववचार करतो तेव्हा त्याला कायदा असे म्हणतात. जास्त स्वातंत्र्य अराजकता वनमाथण करते तसेच जास्त कायदे हुकूमिाही वनमाथण करतात. म्हणून कायद्याचा व स्वातंत्र्याचा अवतरेक हा अराजकतेला आव्हान करतो. कायद्या विवाय स्वातंत्र्याला अर्थ नाही नाही व स्वातंत्र्याचा उपभोर् कायद्या विवाय िक्य नाही. व्यक्तीचे स्वातंत्र्य कोणते आवण तेच का ह्याची वनविती कायद्याद्वारेच होते. तसेच कोणते कायदे योलय व अयोलय हे व्यक्तीला वदलेल्या स्वातंत्र्यावरच अवलंबून आहे. एकूण कायदा आवण स्वातंत्र्य हे परस्पर ववरोधी नाहीत त्या परस्पर पुरक अिा संज्ञा आहेत. munotes.in
Page 22
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
22 २.२ समता (Equality) ÿÖतावना मध्ययुर्ीन काळात स्वातंत्र्य आवण समता या दोन्ही संकल्पनांचा अभाव होता. त्यावेळी राजेिाहीचे वनरंकुि िासन होते. जन्मत:च काही लोक श्रेष्ठ समजले जात होते आवण जन्म श्रेष्ठत्वा मुळेच त्यांना वविेषावधकार वमळत होते. परंतु १७८९ च्या फ्रेंच राज्यिांतीने स्वातंत्र्य, समता आवण बंधुता या तीन तत्त्वांना जन्म वदला. १९१७ साली रवियन राज्यिांती झाली व आवर्थक ववषमतेचा अंत झाला. राजकीय व सामावजक क्षेत्रात समता प्रस्र्ावपत करण्यात आली. १७७६ या अमेररकन स्वातंत्र्याच्या जाहीरनाम्यात ‘ सवथ लोक समान आहेत’ या तत्त्वाचा पुरस्कार करण्यात आला. भारतीय राज्यघटनेच्या सरनाम्यात ‘समता’ या तत्त्वाचा पुरस्कार करण्यात आला आहे. आज समता या तत्त्वाचा पुरस्कार एक राजकीय ध्येय म्हणून होऊ लार्ला आहे. समतेची Óया´या “ समता म्हणजे मानव वनवमथत ववषमता आवण भेदाभेद नष्ट करून सवाांना समान संधी आवण वार्णूक देणे होय.” २.२.१ समतेचा अथª- सवथसाधारणपणे समता म्हणजे सारखेपणा वकंवा समान वार्णूक असा अर्थ दैनंवदन जीवनात घेतला जातो. परंतु असा मयाथवदत अर्थ घेऊन चालणार नाही. कारण प्रत्यक्ष पररवस्र्तीचा ववचार केला तर असे वदसून येते की मानवी समाज जीवनात नैसवर्थक समतेपेक्षा ववषमताच जास्त आढळून येते. उंची, वणथ, बौवद्क पातळी इत्यादी बाबतीत व्यक्ती व्यक्तीत ववषमताच जास्त आढळते. मूलभूत स्वरूपाची नैसवर्थक ववषमता वदसून येत असली तरी अनेक बाबतीत सामावजक, आवर्थक, राजकीय स्वरूपाची मानव वनवमथत ववषमता अवधक आहे. अिी ववषमता नष्ट व्हावी या दृष्टीने कायदे करण्यात आले, रूढी ववरुद् चळवळी करण्यात आल्या. सवथ नार्ररक समान आहेत या तत्त्वाचा पुरस्कार करण्यात आला. समता म्हणजे मानव वनवमथत ववषमता नष्ट करणे होय. राजकीय सामावजक, आवर्थक अिा ववववध क्षेत्रातील ववषमता कष्ट करून सवाांना समान वार्णूक देणे, ववकासाची संधी देणे म्हणजे समता होय. समता प्रस्र्ावपत करण्याकररता प्रर्मतः सवथ प्रकारच्या वविेष सवलती नष्ट कराव्या लार्तात. सामावजक आवण राजकीय ववषमतेचे वनबांध कोणालाही जाचक होऊ नयेत अिा दृष्टीने जन्म, संपत्ती, जात धमथ, वणथ या बाबी लक्षात न घेता सवाांना समान संधी वमळणे यालाच समता म्हणता येईल. २.२.२ समते िवषयी ÿा. लाÖकì यांचा ŀिĶकोन- प्रा. लास्की यांच्या मते समता ही मुलत: समतलन प्रविया आहे. समता म्हणजे सवाांना समान पातळीवर आणण्याची प्रविया आहे. समाजात जोपयांत व्यक्तीला वविेष अवधकार वमळत राहतील तोपयांत समता प्रस्र्ावपत होणार नाही. यासाठी जन्म,, जात, भाषा, संपत्ती, वणथ, वंि यांच्या आधारे समाजातील व्यक्तीला वविेषावधकार वदले जातात ते नष्ट करणे munotes.in
Page 23
स्वातंत्र्य, समता, न्याय
23 आवश्यक आहे म्हणजे समाजातील व्यक्तींना ववषम पणे न वार्वता समतेने वार्वणे म्हणजे समता होय. २.२.३ समतेचे Öवłप / वैिशĶ्ये १) सकाराÂमक Öवłप - मानवी जीवन उत्तम रीतीने जर्ण्यासाठी ज्या र्ोष्टी आवश्यक असतात, ज्यांच्या विवाय व्यक्ती आपल्या अंर्ी असलेल्या सुप्त, नैसवर्थक पात्रतांचा ववकास करून घेऊ िकत नाही अिा सवथ र्ोष्टी समतेच्या तत्त्वावर सवाांना प्राप्त झाल्या पावहजेत. यासाठी सवाांना समान संधी प्राप्त झाली पावहजे. उदा. आपल्या नैवतक, अध्यावत्मक व बौवध्दक ववकासासाठी सवाांना समान संधी असावी. २) नकाराÂमक Öवłप - कोणावरही अवास्तव आवण र्ैरवाजवी बंधने नसणे म्हणजेच धमथ, जात, वंि, वणथ, भाषा, वलंर्, वनवासस्र्ान इत्यादींच्या आधारावर कोणावर बंधने नसणे व सवाांना समान संधी, समान स्वातंत्र्य आवण अवधकार असणे ही समतेचे नकारात्मक स्वरूप आहे. माणसा माणसात स्त्री-पुरुषात अवास्तव भेदभाव करून संधी वहरावून घेऊ नये. यासाठी राज्य घटनेतून संरक्षण वदले जाते. उदा. भारतातील आरक्षणाची तरतूद, अमेररकेतील उपचारात्मक भेदभावाची कल्पना. ३) अमूतª कÐपना- समता ही अमूतथ स्वरूपाची संकल्पना मानली जाते. वास्तववक दृष्ट्या संपूणथ समता प्रस्र्ावपत करणे अिक्यच मानले जाते. नैसवर्थक दृवष्टकोनातून पावहले तर मानवा मानवात ववषमता आढळते. परंतु काही प्रमाणात ही मूलभूत स्वरूपात नैसवर्थक ववषमता असली तरी अनेक बाबतीत ही मानव वनवमथत असते. समता म्हणजे सवथच बाबतीत सारखेपणा वनमाथण करणे नव्हे तर मानव वनवमथत ववषमता नष्ट करणे होय. ४) िवशेषािधकारांचा अभाव - प्रा. लस्कींच्या मते समाजात जोपयांत वविेषावधकार वमळत राहतील तोपयांत समता प्रस्र्ावपत होणार नाही. समता प्रस्र्ावपत होण्यासाठी वविेषावधकार नष्ट करणे आवश्यक ठरते. यासाठी सवथ प्रकारच्या वविेष सवलती नष्ट कराव्या लार्तात. जन्म, जात, वंि इ. कारणांवरून भेदाभेद होत असेल तर तो रद्द करून सवाांना समान हक्काची प्राप्ती करून द्यावी लार्ते. र्ुण व पात्रता यानुसार दजाथ व अवधकार वमळाला पावहजे. सामावजक व राजकीय ववषमतेचे वनबांध कोणालाही जाचक होऊ नयेत अिा दृष्टीने जन्म, संपत्ती, जात, धमथ, वणथ हे लक्षात न घेता सवाांना समान संधी वमळणे यालाच समता म्हणता येईल. र्ोडक्यात समता म्हणजे वविेषावधकारांचा अभाव होय. ५) Óयिĉगत िवकासासाठी आवÔयक - समते मुळे प्रत्येक नार्ररकाला आपल्या व्यवक्तमत्वाचा ववकास करण्याची समान संधी प्राप्त होते. मानव वनवमथत भेदाभेद नष्ट होतात. कोणालाही वविेषावधकार वमळत नाहीत. कायद्यासमोर प्रत्येक व्यक्तीला समान मानले जाते. सवथ नार्ररकांसाठी एकच कायदा असतो. त्यामुळेच खऱ्या munotes.in
Page 24
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
24 अर्ाथने समता प्रस्र्ावपत होते. राज्यातील सवथ नार्ररकांना ववकासाची समान संधी उपलब्ध होईल अिी पररवस्र्ती राज्याला वनमाथण करावी लार्ते. २.२.४ सारांश अिाप्रकारे समतेचा अर्थ व स्वरूप स्पष्ट करता येईल. व्यक्ती ववकासाच्या दृष्टीने समतेचा अवधकार महत्त्वाचा ठरतो. समाजातील सवथ नार्ररक समान असून त्यांना समान वार्णूक व समान उत्पन्न वमळण्याचा हक्क आहे. समता म्हणजे वविेषावधकारांचा अभाव होय. समता म्हणजे सारखेपणा नसून मानववनवमथत ववषमता नष्ट करणे होय. राज्यात समता प्रस्र्ावपत झाल्याविवाय नार्ररकांना स्वातंत्र्य उपभोर्ता येत नाही. यासाठी राज्यातील प्रत्येक नार्ररकाला ववकास साधण्याची समान संधी वमळाली पावहजे . २.२.५ समतेचे आयाम १) औपचाåरक समता - औपचाररक समता ही कायद्यासमोर समानता या तत्त्वातून उदयास आली. ही अवतिय प्रार्वमक स्वरूपाची संकल्पना आहे. भेदभावाचा अभाव म्हणजे समता होय. ही समता मूलभूत समता तत्व लार्ू करण्यावर ववश्वास ठेवते. यानुसार सवथ व्यक्ती कायद्यानुसार समान आहेत. सवथ व्यक्तींना एक मताचा अवधकार असतो. प्रत्येकाची समान दखल घेतली जाते व ववविष्ट समूहाला स्वायत्ततेला, वविेष सवलती ना ही समता मान्यता देत नाही. या समतेनुसार कोणालाही पूणथपणे वर्ळले जात नाही. का समतेच्या पुरस्कत्याांच्या मते समतेचा अर्थ जर भेदभावाचे वनराकरण असेल तर समतेच्या नावाखाली भूतकाळातील भेद भावांच्या आधारे ववविष्ट समूहाला वविेष अवधकार देणे हे तकथसंर्त आहे की नाही हा प्रश्न उभा राहतो. अवभजात उदारमतवादी हे या समतेचे समर्थक होते. या समते ची मार्णी मुख्यतः व्यापारी, भांडवलदार वर्ाथकडून केली जाते. त्यांच्या मते एका व्यक्तीला अन्य व्यक्तींसाठी त्या करायला लावणे वकंवा कर भरावा लार्णे हे समता तत्त्वाच्या ववरोधी आहे. तसेच औपचाररक समतेची समर्थक सकारात्मक कारवाईला ववरोध करतात. त्यांच्यामध्ये समतेचा वसद्ांत केवळ संधीची समानता या स्तरावर लार्ू होऊ िकतो. परंतु सकारात्मक कृतीद्वारे समाजात समता प्रस्र्ावपत करण्याचा उद्देि हा ववनािकारी आहे. तसेच सकारात्मक कारवाई ही सामावजक वस्र्रता व प्रर्तीचे मूळ असणाऱ्या मानवी प्रवतष्ठा, अवधसत्ता, योलयता, उत्कृष्टता यांना तत्वतः ववरोध करणारी आहे. सकारात्मक कृती करणे हे प्रवियात्मक अन्यायाच्या ववरुद् आहे व ही कृती व्यक्तीच्या तुलनेच्या तकथसंर्त आधाराला ववरोध करते. म्हणजे अस्पृश्य जातींवर जुन्या वपढीकडून जे अन्याय अत्याचार झाले त्याची विक्षा वतथमान कालीन सवणथ जातीना देणे अन्यायकारक आहे. औपचाररक समतेच्या पुरस्कात्याांच्या मते प्रत्येक व्यक्तीला आरक्षण वकंवा सवलत वदली जाते ती व्यवक्तर्त आधारावर नव्हे तर भूतकाळात िोषण झालेल्या एक वंवचत समूह म्हणून त्यांना सवलत वदली जाते. परंतु अस्पृश्य वर्ाथतील एखादा व्यक्ती हा munotes.in
Page 25
स्वातंत्र्य, समता, न्याय
25 अनुकूल पररवस्र्तीत जीवन जर्त असेल व श्रीमंत असेल तरी त्याला सवलत वदली जाते. समूहाच्या आधारावर त्या व्यक्तीला आहे आरक्षण वमळते. त्यामुळे आरक्षणाचा फायदा वंवचत समूहाला वमळत नाही तर त्या समाजातील पुढारलेल्या व्यक्तींना होतो असा आक्षेप यावर घेतला जातो. २) सारल±ी समता - याचा अर्थ असा होतो की व्यक्तीला उत्तम प्रकारे जर्ण्यासाठी तसेच स्वतःच्या व्यवक्तमत्त्वाचा ववकास करण्यासाठी जावे र्ोष्टींची आवश्यकता असते त्या सवाांना समान प्रमाणात प्राप्त झाल्या पावहजेत. यामध्ये समस्या अिी आहे की की ज्यांना जात, वंि, वलंर् याआधारे भेदभावाची वार्णूक वदलेली असते त्यांना आपल्या व्यवक्तमत्वाचा ववकास साध्य करायचा आहे तर त्यांना वविेष संधी प्राप्त करून वदली पावहजे. समानांना समान व असमानांनाही समान वार्णूक देणे म्हणजे समता होय. या आधार सकारात्मक भेदभावाचे तत्व हे समानतेच्या तत्त्वाला धरून असते. यामुळे वंवचतांना ही संधी वदली पावहजे यावर ववश्वास ठेवता येतो. सार लक्षी समतेच्या समर्थकांच्या मध्ये भूतकाळात अस्पृश्य जातींना व वस्त्रयांना जी अन्यायकारक वार्णूक वदली त्याची भरपाई म्हणून त्यांना संधी व सवथ क्षेत्रात आरक्षण वदले पावहजे. यातून समता प्रस्र्ावपत होण्यास मदत पावहजे. भेदभाव वववेकावधष्टीत असावा व त्याचे फायदे व वंवचत समूहाला वमळाले पावहजेत. २.२.६ समतेचे ÿकार (Types of Equality) ÿÖतावना समता म्हणजे मानववनवमथत ववषमता नष्ट करणे होय. राजकीय, आवर्थक, सामावजक अिा ववववध क्षेत्रातील ववषमता नष्ट करून सवाांना समान वार्णूक देणे, ववकासाची सवाांना समान संधी देणे म्हणजे समता होय. व्यक्तीच्या सवाांर्ीण ववकासासाठी मानव वनवमथती व ववषमता कमी करून व्यक्तीला समान संधी देण्याची आवश्यकता असते. समतेचे ÿकार १) नागरी समता नार्री समतेला वैधावनक समता असेही म्हणतात. कायद्यासमोर सवथ व्यक्तींना समान मानणे म्हणजे वैधावनक समता होय. सवथ व्यक्तींना समान हक्क आवण स्वातंत्र्य वमळाले पावहजे, सवथ व्यक्तींचा कायद्याच्या दृष्टीने दजाथ एकच असला पावहजे. सवाांसाठी एकच कायदा आवण िासन व्यवस्र्ेकडून समान संरक्षण वमळाले पावहजे म्हणजे नार्री समता प्रस्र्ावपत होऊ िकते. कायद्याद्वारे मानव वनवमथती ववषमता नष्ट करून नार्री समता प्रस्र्ावपत करता येते. राज्यात िांतता सुव्यवस्र्ा व स्र्ैयथ वनमाथण करण्यासाठी नार्री समता प्रस्र्ावपत करणे आवश्यक असते. श्रीमंत-र्रीब, भूमी धारक- भूवमहीन, स्त्री-पुरुष, साक्षर वनरक्षर या कोणत्याही munotes.in
Page 26
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
26 आधारे नार्ररकात भेदभाव न करता सवाांना समान राजकीय अवधकार देणे हे नार्री समाजाचे लक्षण आहे. लोकिाही स्वातंत्र्य आवण समता या दोन्ही अत्यावश्यक असतात. नार्री स्वातंत्र्य प्राप्त झाली तरच समता प्रस्र्ावपत करणे िक्य होते. २) नैसिगªक समता समाजातील सवथ व्यक्ती वनसर्थत:च समान आहेत असे समजणे म्हणजेच नैसवर्थक समता होय. नैसवर्थक समते बाबत ववचार मांडणाऱ्या ववचारवंतांच्या मते मानवी समाजात वनसर्थतःच असमानता असते. याउलट जॉब्स, लॉक, रुसो या सामावजक करार वसद्ांत वाद्यानी मानव वनसर्थत:च समान आहे असे स्पष्ट केले आहे. जॉन लॉक यांनी नैसवर्थक समतेचा पुरस्कार केला. लॉकच्या मते वनसर्थत:च लोक समान असतात परंतु मानववनवमथत भेदभावांमुळे ववषमता वनमाथण होते. धमथ, वणथ, भाषा, जातीव्यवस्र्ा यामुळे समाजात भेद वनमाथण झाले. तेव्हा समाजात वनमाथण झालेली कृवत्रम ववषमता नष्ट करून नैसवर्थक समता प्रस्र्ावपत करणे महत्त्वाचे आहे. ३) सामािजक समता- सामावजक समता म्हणजे समाजातील सवथ व्यक्तींना समान दजाथ, समान प्रवतष्ठा देणे होय. समाजातील सवथ व्यक्तींचा दजाथ समान असावा, केवळ जन्मावरून उच्च नीच असा भेदभाव केला जाऊ नये म्हणजे सामावजक समता साध्य होऊ िकते. धमथ, जात, वंि, वलंर्, पंर्, वास्तव्य यावरून व्यक्ती व्यक्ती मध्ये भेदभाव न करता सवाांना ववकासाची समान संधी देणे, समान दजाथ देणे म्हणजे सामावजक समता होय. आज २० व्या ितकात सवथच देिात सामावजक ववषमता कमी करून समता प्रस्र्ावपत करण्याच्या वदिेने प्रयत्न सुरू आहेत. अमेररकेत वणथद्वेष व र्ुलामवर्री नष्ट करणे, भारतातील अस्पृश्यता वनमूथलनाचे कायथ ही सामावजक समतेसाठी आहेत. सामावजक समतेमुळे राष्रीय ऐक्य दृढ होते. सामावजक समता वनमाथण करण्यासाठी कायद्याबरोबरच समाजाचे मानवसक पररवतथन आवश्यक आहे. समाजातील व्यक्तींनी परस्परांचा दजाथ जोपासला तरच समता प्रस्र्ावपत होऊ िकेल. ४) आिथªक समता- आवर्थक ववषमतेमुळे समाजात परस्पर वहत ववरोधी वर्थ वनमाथण होऊन अिांतता माजते. यासाठी आवर्थक समता असली पावहजे. समाजातील प्रत्येक व्यक्तीला आपल्या जीवनावश्यक र्रजा भार्वण्यासाठी समान संधी व योलय पररवस्र्ती उपलब्ध करून देणे म्हणजे आवर्थक समता होय. प्रा. लस्कीं च्या मते सवथ व्यक्तींना त्यांच्या जीवनावश्यक प्रार्वमक र्रजा पूणथ होईपयांत आवर्थक समता असणे आवश्यक आहे. व्यक्तीला आपल्या कतृथत्वावर अवधक वेतन वमळववण्याचा अवधकार आहे पण त्याचे हे वेतन त्याच्या कायाथच्या सामावजक उपयुक्ततेवर अवलंबून राहील. आवर्थक ववषमतेमुळे आवर्थक िोषण होऊन समाजाचा समतोल वबघडतो. संपत्तीचे केंद्रीकरण मूठभर श्रीमंत भांडवलदार वर्ाांकडे होऊन समाजाचा समतोल वबघडतो. माक्सथच्या मते समाजात सामान्य मजुरांच्या वकमान प्रार्वमक munotes.in
Page 27
स्वातंत्र्य, समता, न्याय
27 र्रजा भार्त नसतील तर त्यांना राजकीय व सामावजक स्वातंत्र्य देऊन उपयोर् होणार नाही हे स्पष्ट केले. संपत्तीच्या केंद्रीकरणाला आळा व आवर्थक िोषण र्ांबवून प्रत्येक व्यक्तीला प्रार्वमक वकमान र्रजांची पूतथता करता यावी अिी पररवस्र्ती व संधी उपलब्ध करून देणे म्हणजे आवर्थक समता होय. ५) राजकìय समता- राजकीय समता म्हणजे देिातील प्रत्येक नार्ररकाला राज्यकारभारात सहभार्ी होण्याची समान संधी उपलब्ध करून देणे होय. देवा सवथ नार्ररकांना समान राजकीय हक्क व राज्य व्यवस्र्ेत भार् घेण्याची समान संधी वमळते तेव्हा अिी समता प्रस्र्ावपत होते. आधुवनक लोकिाही राजकीय स्वातंत्र्यावर आधारलेली आहे. मतदानाचा हक्क, वनवडणूक लढववण्याचा हक्क, िासकीय धोरणावर कायाथवर टीका करण्याचा हक्क असे राजकीय हक्क नार्ररकांना उपभोक्ता यावेत म्हणून त्यांना समान दजाथ व समान संधी देणे आवश्यक असते. राजकीय समता प्रस्र्ावपत करण्यासाठी समतेची वार्णूक देणे आवश्यक असते. उदा. नार्ररकांना मतदानाचा अवधकार देत असताना धमथ,, जात वंि, वणथ, व्यवसाय, वास्तव्य असा कोणताही भेद ववचारात घेऊ नये. विवटि राजवटीत भारतीयांना अत्यंत मयाथवदत स्वरूपाचे राजकीय हक्क होते. म्हणून तेव्हा राजकीय समता नव्हती. आज भारतीय संववधानाने सवथ नार्ररकांना समतेची हमी वदलेली आहे. अठरा वषथ पूणथ असलेल्या प्रोड नार्ररकांना मतदानाचा व इतर अवधकार वदले आहेत. आज बहुतेक लोकिाही राष्रात नार्ररकांना प्रौढ मतावधकार वदला आहे. ६) कायदेशीर समता कायदेिीर समता म्हणजे कायद्याअंतर्थत प्रत्येक व्यक्तीला समान वार्णूक वदली जाते. प्रत्येक व्यक्तीला त्याची जात, धमथ, वलंर् व इतर कोणत्याही बाबतीत भेदभाव न करता कायद्याअंतर्थत समान संरक्षण प्रदान केले जाते. कायद्यापुढे प्रत्येक व्यक्तीला वतच्या अवधकार व स्वातंत्र्याचे संरक्षण वमळते. कायदेिीर समतेचा अंमल वेर्वेर्ळ्या देिात वभन्न स्वरूपाचा आहे. काही देिात प्राचीन परंपरांमुळे तर काही देिात असवहष्णूते मुळे कायदेिीर समतेला ववरोध होत आला आहे. २.२.७ सारांश वरील प्रमाणे समतेचे महत्त्वाचे प्रकार स्पष्ट करता येतात. समते मुळे प्रत्येक नार्ररकाला आपल्या व्यवक्तमत्वाचा ववकास करण्याची समान संधी वमळते. वतला कोणत्याही एका प्रकारची समता नाकारली तरी त्याचा पररणाम इतर प्रकारच्या समतेवर होत असतो. त्यामुळे िासन संस्र्ा व्यक्तीच्या सवथ प्रकारची समता वनमाथण करून ववकास घडवून आणण्याचे कायथ करते. २.२.८ ÖवातंÞय आिण समता संबंध स्वातंत्र्य आवण समता हे लोकिाहीचे दोन्हीही आधारभूत घटक आहेत. व्यक्ती ववकासासाठी ही दोन्ही मुल्ये आवश्यक ठरतात. स्वातंत्र्य आवण समता यातील संबंध अभ्यासताना दोन प्रकारचे दृवष्टकोन ववचारात घेणे आवश्यक ठरते. स्वातंत्र्य आवण समता munotes.in
Page 28
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
28 या दोन्ही परस्परपूरक तसेच परस्पर ववरोधी संकल्पना आहेत असा प्रश्न उद्भवतो. हे दोन्ही दृवष्टकोन ववचारात घेऊन आपण स्वातंत्र्य आवण समता यातील ववचारात घेऊ. स्वातंत्र्य आवण समता परस्पर ववरोधी - लॉडथ ॲक्टन आवण दी टॉकव्हील या ववचारवंतांनी स्वातंत्र्य आवण समता या संकल्पना परस्परववरोधी आहेत असे म्हटले आहे. त्यांच्या मते ‘ समता वनमाथण केली तर स्वातंत्र्याचा संकोच होतो, समतेची इच्छा धरली असता स्वातंत्र्याची आिा फोल ठरते. स्वातंत्र्याची अपेक्षा करून स्वातंत्र्य सुरवक्षत ठेवण्याचा प्रयत्न केला तर समता संपुष्टात येते आवण समता प्रस्र्ावपत करण्याचा प्रयत्न केला त्या स्वातंत्र्यावर मयाथदा येतात. त्यामुळे स्वातंत्र्य व समता आहे या दोन्ही र्ोष्टी परस्परववरोधी वाटतात. लॉडथ ॲक्टन आवण दी टॉकव्हील यांनी मांडलेला वनष्कषथ फारसा अर्थपूणथ वाटत नाही कारण स्वातंत्र्य आवण समता यातून ही अमूतथ आहेत. त्या प्रत्यक्षात येण्यासाठी राज्याने प्रयत्न करणे आवश्यक आहेत. व्यक्ती आवण राज्य यांचा परस्पर संबंधातून आवण सहकायाथतून स्वातंत्र्य आवण समता यांची वनवमथती होते. २.२.९ ÖवातंÞय व समता परÖपरपूरक व्यक्ती स्वातंत्र्य आवण समता या दोन्ही र्ोष्टी परस्पर पूरक आहेत. व्यक्तीला स्वातंत्र्य उपभोर्ण्यासाठी समतेची र्रज असते. समाजातील प्रत्येक व्यक्तीला जेव्हा समानतेची वार्णूक वमळते आवण ववकासाची समान संधी वमळते तेव्हा त्या समाजात समता आवण स्वातंत्र्य परस्परांना पूरक ठरलेली वदसतात. स्वातंत्र्यामुळे समता प्रस्र्ावपत होते आवण समते मुळे व्यक्तीला स्वातंत्र्य उपभोर्ता येते. स्वातंत्र्य आवण समता या दोन्ही र्ोष्टीत एक प्रकारचे संतुलन असते. समतेला जास्त महत्त्व वदले तर स्वातंत्र्याचा संकोच होतो तसेच स्वातंत्र्य मयाथवदत वदले तर समता संपुष्टात येते. तेव्हा स्वातंत्र्य आवण समता यात योलय प्रकारे संतुलन असणे आवश्यक आहे. स्वातंत्र्य आवण समता या परस्पर पूरक असतील तरच व्यवक्तववकास आवण समाज ववकास घडून येतो. समतेमुळे स्वातंत्र्य कधीही नष्ट होत नाही. उलट स्वातंत्र्य सुरवक्षत ठेवण्यासाठी समता उपयुक्त ठरते. ववषमता नष्ट करून समता प्रस्र्ावपत केली तर स्वातंत्र्य वटकून राहते. समते विवाय स्वातंत्र्य वनरर्थक बनते. उदा. आवर्थक समतेमुळे आवर्थक स्वातंत्र्य सुरवक्षत बनते परंतु आवर्थक ववषमता असेल तर नार्ररकांना ववकासाची संधी वमळत नाही. आवर्थक ववषमता असेल तर राजकीय व सामावजक समता याना काही अर्थ उरत नाही. लोकिाही राज्यात राजकीय आवण सामावजक समतेचे बरोबर आवर्थक समता प्रस्र्ावपत करावी लार्ते. आवर्थक समते विवाय लोकिाही वस्र्र व यिस्वी होऊ िकत नाही. २.२.१० सारांश एकंदरीत समता आवण स्वातंत्र्य या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत असे म्हटले तर वावर्े ठरणार. नाही समता असेल तरच स्वातंत्र्य सुरवक्षत राहते. स्वातंत्र्य सुरवक्षत असेल तरच समता प्रस्र्ावपत होते. समता आवण स्वातंत्र्य या दोहोंमुळेच व्यक्ती ववकास िक्य होतो. र्ोडक्यात स्वातंत्र्य आवण समता या दोन्ही संकल्पना परस्परववरोधी नसून परस्पर पूरक आहेत. या दोन्हींचा हेतू एकच आहे तो म्हणजे व्यक्ती ववकास हा होय. स्वातंत्र्य आवण समता या दोन संकल्पना वभन्न असल्या तरी त्या परस्परपूरक व परस्परावलंबी आहेत आवण या दोहोत संतुलन साधले असता व्यक्ती ववकास घडून येतो. munotes.in
Page 29
स्वातंत्र्य, समता, न्याय
29 २.३ Æयाय - (Justice) ÿÖतावना- आधुवनक राज्यिास्त्राच्या अभ्यासात न्याय या संकल्पनेला वविेष महत्व असलेले वदसते. स्वातंत्र्य, समता, बंधुता या सामावजक मूल्याप्रमाणेच न्याय हे सामावजक मूल्य महत्त्वाचे मानले जाते. न्याय या िब्दाचे ववववध आयाम आतापयांत दिथववण्यात आली असून त्याचा समकालीन सामावजक संदभाथनुसार अर्थ काढण्यात आलेला वदसतो. राज्यात मानवी संबंधाची योलय व्यवस्र्ा करण्यासाठी ‘ न्याय’ तत्व आवश्यक असते. समाजाचे जीवन सुरळीत चालण्यासाठी ववववध व्यक्तींच्या हीच संबंधांमध्ये समन्वय साधण्यासाठी तसेच ववसंर्त ववचार, वार्णूक यांचा मेळ घालून सुसंर्ती वनमाथण करणे म्हणजे न्याय होय. प्रस्र्ावपत समाजात प्रत्येक व्यवस्र्ेला आपल्या न्याय्य वाटा वमळावा आवण व्यक्ती व्यक्ती मधील वहतसंबंध सुरवक्षत राहावेत या दृष्टीने न्यायाला महत्त्व आहे. २.३.१ Æयायाची Óया´या - १) प्रा. अनेस्ट बाकथर -”आपापल्या कायथक्षेत्रातील कतथव्या वरच लक्ष केंवद्रत करणे आवण इतरांच्या कायथक्षेत्रात हस्तक्षेप न करणे म्हणजे न्याय होय.” २) प्रा. सॅबाईन - “ व्यक्ती आवण राज्य यांच्या कायथपद्तीत सुयोलय परस्पर संबंध प्रस्र्ावपत करणे म्हणजे न्याय होय.” ३) वसफॉलरन - “प्रत्येकाने आपला िब्द पाळणे म्हणजे न्याय होय.” ४) प्लेटो - “ समाजातील प्रत्येक वर्ाथने आपापले कायथ करणे आवण इतरांच्या कायाथत हस्तक्षेप न करणे म्हणजे न्याय होय.” ५) अररस्टॉटल - समाजजीवनातील सवथ फायदे आवण तोटे समाजातील सवथ लोकांमध्ये त्यांच्या क्षमता आवण पात्रतेनुसार ववभावजत करणे म्हणजे न्याय होय.” २.३.२ Æयाय संकÐपनेचा अथª :- न्याय या िब्दाला इंग्रजीत Justice हा िब्द वापरला जातो जो Jus (जस) वकंवा Jungere (जंर्ेर) या लॅवटन िब्दापासून वनमाथण झालेला आहे. त्याचा अर्थ जोडणे, परस्पर संबंध वकंवा समन्वय साधने असा होतो. समाजातील मानवी संबंध आवण मुल्ये यांच्यात समन्वय साधणे म्हणजे न्याय होय. मानवी सुख आवण कल्याण यासाठी मानवा मानवा मध्ये संबंध जोडावे लार्तात. मानवाची वहतसंबंध सुरवक्षत ठेवावे लार्तात. स्वातंत्र्य, समता, बंधुता, सहकायथ या मूल्यांच्या आधारे त्यांच्या संबंधांचा मेळ घालून सुसंघटीत व्यवस्र्ा वनमाथण करावी लार्ते. लोकांच्या ववकासासाठी जे योलय व आवश्यक वाटते ती देणे म्हणजे न्याय. munotes.in
Page 30
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
30 २.३.३ िविवध िवचारवंतांचे Æयाया संबंधी ŀĶीकोण:- न्याय या संकल्पनेचा अर्थ मांडत असताना ववववध ववचारवंतांमध्ये एकमत असलेले वदसत नाही. न्यायाववषयी अनेक ववचारवंतांनी ववचार मांडलेले आहेत व त्याचे स्वरूप स्पष्ट केलेले आहे. न्यायाबाबत ववववध ववचारवंतांनी मांडलेले दृवष्टकोन - १) Èलेटो- प्लेटो या ववचारवंतांनी आपल्या Republic या ग्रंर्ाला Concerning Justice असे नाव वदले आहे. प्लेटो ची न्यायाची कल्पना नैवतकतेवर आधारलेली आहे. त्याच्या मते आदिथ राज्यातच न्याय प्रस्र्ावपत होतो. न्यायासाठी राज्यात चाररत्र्याची आवण सद्गुणांची वाढ होणे आवश्यक असते. प्लेटो ला सामावजक न्यायाची कल्पना अवभप्रेत होती. प्रत्येक व्यक्तीने समाजात राहून आपले नेमून वदलेले काम प्रामावणकपणे आवण आवडीने पूणथ केले तर संपूणथ समाजाचे कल्याण होऊन समाजात न्यायाची वनवमथती होईल. प्लेटोचा न्याय ववषयक वसद्ांत नैवतक, काल्पवनक व तावत्वक स्वरूपाचा वाटतो. २) ॲåरÖटॉटल - ॲररस्टॉटलने ववतरक न्याय व सुधारणात्मक न्याय असे न्यायाचे दोन प्रकार पाडले. ववतरक न्याय म्हणजे व्यक्तीला द्यावयाचे फायदे हे त्याला योलयतेप्रमाणे द्यावेत आवण सुधारक न्याय म्हणजे समाजात समानता आवण साम्य आणण्यासाठी व्यक्ती ज्या र्ोष्टींना अपात्र आहे त्या र्ोष्टी वतच्या जवळ न ठेवणे होय. ॲररस्टॉटलच्या मते जे र्ुणाने समान असतील त्यांना समान व जे असमान असतील त्यांना असमानतेने वार्वणे म्हणजे न्याय होय. ॲररस्टॉटलच्या मते, राज्यघटनेवरील वनष्ठा, न्यायदानाची पात्रता व न्यायावरील वनष्ठा या तीन वनकषांवर न्यायाधीिांची नेमणूक केली असता न्यायदानाचे कायथ वन:पक्षपातीपणे व स्वतंत्रपणे होईल. ३) रॉÖको पाउंड - अमेररकन न्याय पंवडत रॉस्को पाउंड यांच्या मते समाजाच्या ववववध र्टांच्या मार्ण्यांमध्ये समन्वय व संतुलन साधणे हे न्यायाचे प्रमुख उवद्दष्ट असते. म्हणून सामावजक र्रजांना व्यवक्तर्त र्रजांच्या जार्ी स्र्ान देणे आवश्यक असते. ४) डेिÓहड िमलर - डेवव्हड वमलर यांनी न्याय आवण मानवतावाद यात फरक मानून सामावजक धोरण सामावजक न्यायाचे समर्थन केले आहे. वमलरने परोपकाराच्या भावनेपेक्षा कतथव्यावर अवधक भर वदलेला आहे. सामावजक न्याय प्रस्र्ावपत करणे हे राज्याचे प्रमुख कतथव्य असते. राज्यातील बहुसंख्य लोकांचे स्वातंत्र्य सुरवक्षत ठेवण्यासाठी आवण त्यांचे कल्याण साधण्यासाठी र्रजांची न्याय्य ववभार्णी करणे हे सामावजक न्यायाचे प्रमुख उवद्दष्ट असते. munotes.in
Page 31
स्वातंत्र्य, समता, न्याय
31 ५) थॉमस ऑि³वनाल - र्ॉमस ऑवक्वनाल यांच्या मते, धावमथक वनयमानुसार व्यक्तीने समाजात वार्णे, व्यवहार करणे म्हणजे न्याय होय. राज्याचे कायदे धावमथक वनयमांच्या आधारे वनमाथण करून राज्यात न्याय प्रस्र्ावपत करता येतो. ६) अन¥Öट बाकªर अनेस्ट बाकथर त्यामध्ये राजकीय व्यवस्र्ा सामावजक संघटन आवण कायदा वनवमथती यांच्यािी न्यायाचा नेहमी संबंध येत असतो. राज्यात मानवी संबंधाची योलय व्यवस्र्ा करण्यासाठी न्याय तत्व आवश्यक असते. ७) थॉमस हॉÊज - र्ॉमस हॉब्ज यांनी न्याय हा सामावजक तसेच वैधावनक स्वरूपाचा आहे असे मत मांडले आहे. समाज वहताच्या दृष्टीने जेव्हा चांर्ली समाज व्यवस्र्ा वनमाथण करण्याचा प्रयत्न केला जातो तेव्हा सामावजक कायदेिीर न्याय प्रस्र्ावपत होऊ िकतो. सामावजक न्याय हे अंवतम तत्त्व असून ते व्यवक्तस्वातंत्र्य, व्यक्ती ववकास, समता, सहकायथ, एकता या मूल्यािी वनर्डीत असते. सामावजक न्यायाचे तत्त्व हे कायद्याच्या माध्यमातून प्रकट होत असले तरी हे तत्व सामावजक, आवर्थक आवण राजकीय व्यवस्र्ेतच मूतथ स्वरूप धारण करू िकते म्हणजेच न्याय समाजाने वनमाथण केलेला असतो. ८) कालª मा³सª - कालथ माक्सथ यांनी आवर्थक न्यायाची संकल्पना मांडली आहे. आवर्थक िोषन आवण आवर्थक ववषमता या र्ोष्टी नष्ट करून आवर्थक समता प्रस्र्ावपत करणे या हेतूने साधनसामग्रीची उपलब्धता सवाांना करून देण्यासाठी राज्यसंस्र्ेने मालमत्ता आवण उत्पन्न यांचे न्याय्य व योलय वाटप केले पावहजे म्हणजे आवर्थक न्याय प्रस्र्ावपत होऊ िकेल. सामावजक व आवर्थक न्याय प्रस्र्ावपत झाल्याविवाय राज्यात खऱ्या अर्ाथने राजकीय स्वातंत्र्य प्रकट होऊ िकत नाही. २.३.४ Æयाय या संकÐपनेचे Öवłप- न्याय एक व्यापक संकल्पना आहे. ववववध ववचारवंतानी अनेक दृवष्टकोनातून न्यायाचा अर्थ स्पष्ट केलेला आहे. यावरून न्यायचे स्वरूप पुढीलप्रमाणे मांडता येईल. १) गितमान व बदलणारी संकÐपना - न्याय ही एक र्वतमान व बदलणारी संकल्पना आहे. समाजात स्वातंत्र्य, समता, बंधुता, अवधकार, वववधवनयम अिा आदिाथचा आवण मूल्यांचा मेळ घालने यास न्याय म्हणतात. बदलती पररवस्र्ती आवण मुल्ये यांचा मेळ घालताना न्यायाची संकल्पना बदलत राहते. उदा. समाजवाद्यांना न्याय समतेवर आधारलेला हवा असतो तर स्वातंत्र्य वाद्यांना स्वातंत्र्यावर मयाथदा न आणणारा न्याय हवा असतो. एकंदरीत न्याय ही एक र्वतमान बदलणारी संकल्पना आहे असे म्हणता येईल. munotes.in
Page 32
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
32 २) सुसंघिटत समाजÓयवÖथेतील ÿमुख घटक- न्याय प्रमुख मूल्य आहे कारण मानवाचे संबंध आवण मूल्य यांचे समायोजन करण्यासाठी न्याय आवश्यक आहे. न्यायाच्या आधारे स्वातंत्र्य, समता, सहकायथ अिा तत्त्वांची तडजोड साधली जाते. समाजातील ववववध घटकांना एकत्र आणून त्यांच्यात समन्वय साधून सुसंघटीत समाजव्यवस्र्ा वनमाथण केली जाते. कायदा व सुव्यवस्र्ेसाठी न्याय हे मूल्य आवश्यक असते. ३) नैितकतेचा ŀĶीकोन - नैवतकतेच्या दृष्टीकोनातून न्यायाची संकल्पना स्पष्ट करतांना नीती-अनीतीचा ववचार केला जातो. जेव्हा एखादी अनैवतक र्ोष्ट घडते तेव्हा अन्याय झाला असे समजण्यात येते. नैवतक र्ोष्टींचे आचरण करून जेव्हा मानवी जीवन सुखी, कल्याणकारी करण्याचा प्रयत्न होतो तेव्हा नैवतक स्वरुपाचा न्याय प्रर्ट होऊ िकतो. आपल्या हक्कांचा उपभोर् घेताना व्यक्तीला काही कतथव्य पार पाडावी लार्तात. नैवतक दृष्ट्या कतथव्य पार पाडली असता समाजव्यवस्र्ेला नैवतकतेचे अवधष्ठान प्राप्त होते. ४) काल पåरिÖथती सापे± - न्यायाची संकल्पना कालमानानुसार आवण पररवस्र्तीनुसार बदलत असते. न्याय ही संकल्पना र्वतमान आवण ववकास पावणारी संकल्पना आहे. काही वेळेस ज्या व्यक्तीवर अन्याय होतो, त्या व्यक्तीला स्वतःवर अन्याय झाला याची जाणीव नसते. अन्यायाची जाणीव नसल्याने अन्यायाचे प्रमाण वाढत राहते काही वेळेला व्यक्तीला स्वत:वर होणारा अन्याय कळत असतो पण पररवस्र्तीमुळे ती व्यक्ती अन्यायाचे वनवारण करू िकत नाही. ५) समता तÂवाशी िनगडीत न्यायाची संकल्पना समता तत्वािी वनर्वडत असते. समाजात न्याय प्रस्र्ावपत होण्यासाठी आवर्थक राजकीय आवण सामावजक क्षेत्रात समानतेचे तत्व स्वीकारले जाते. कायद्यासमोर सवाांना समान मानून संरक्षण वदले जाते. तसेच ववकासासाठी समान संधी उपलब्ध करून वदली जाते. समाजात ववषमता असेल तर ववकासाची समान संधी वमळू िकत नाही. अिावेळी ज्यांना ववकासाची संघी हवी आहे ती त्यांना वमळवून देण्यासाठी समता आवश्यक असते. समते विवाय न्याय प्रस्र्ावपत होऊ िकत नाही. समता नसेल तर राज्यात अराजकता व अवस्र्रता वनमाथण होते. समाजव्यवस्र्ा वटकवून ठेवण्यासाठी क्षमता हे तत्व आवश्यक असते. वस्र्र व सुसंघवटत समाजात न्याय वनमाथण होतो. सारांश - अिाप्रकारे न्याय या संकल्पनेचा अर्थ स्वरूप स्पष्ट करता येईल. न्याय ही व्यापक संकल्पना आहे. ववववध ववचारवंतानी अनेकववध दृवष्टकोनातून न्यायाचा अर्थ स्पष्ट केलेला आहे. समाजजीवन सुरळीत चालण्यासाठी न्यायाची आवश्यकता असते. समाजातील वहतसंबंध सुरवक्षत राहण्यासाठी न्यायाची भूवमका महत्वपूणथ ठरते. munotes.in
Page 33
स्वातंत्र्य, समता, न्याय
33 २.३.५ Æयायाचे ÿकार - (Types of Justice) न्याय म्हणजे समाजाचे मानवी मूल्यामध्ये पररवतथन करणारी महत्वाची संकल्पना आहे. पारंपाररक न्यायाची जार्ा आज सामावजक न्यायाने घेतली आहे. व्यक्तीचा सवाांर्ीण ववकास घडून येण्यासाठी आवण कल्याणकारी राज्याची वनवमथती करण्यासाठी न्याय प्रस्र्ावपत होने आवश्यक असते. राजकीय, सामावजक आवर्थक क्षेत्रात व्यक्तीला न्यायाची वार्णूक वमळाली तरच वतचा ववकास होऊ िकतो. न्याय ही संकल्पना आपण कोणत्या दृवष्टकोनातून अभ्यासतो यावरून वतचा प्रकार मानावा लार्तो. साधारण पणे न्यायाचे पुढील प्रकार सांर्ता येतील. १) िवधी मय Æयाय (Legal Justice) वववधमय न्याय म्हणजे न्यायोवचत व वववेकी कायद्याचे अवस्तत्व असले पावहजे आवण त्याचे वनष्ठेने पालन केले पावहजे. यांचा समावेि वववधमय न्याया मध्ये होतो. राज्यसंस्र्ेची न्याय्य इच्छा अिा सकारात्मक कायद्यातून व्यक्त होते. त्याला घटनात्मक स्वरूप देऊन हे कायदे अमलात आणले जातात तेव्हा ववधीमय न्यायाची प्रस्र्ापना होत असते. र्ोडक्यात राज्यसंस्र्ेने केलेली कायद्याची संवहता, लोकांनी त्यांचे वनष्ठेने केलेले पालन यातूनच समाजात न्याय प्रस्र्ावपत होत असतो. कायद्यािी समाजातील सवथ व्यक्ती बांधील असतात आवण त्या कायद्याचे संरक्षण त्यांना वमळत असते. कायदा सवाांना लार्ू होतो आवण कायद्याच्या संरक्षणाखाली समान न्याय वमळतो. वववधमय न्याय म्हणजे कायद्यासमोर सवथ समान आवण कायद्याचे सवाांना समान संरक्षण होय. अर्ाथत वररल उवद्दष्ट साध्य करायचे असेल तर कायदे वनमाथन करणारी यंत्रणा म्हणजे कायदेमंडळे ही न्याय्य व वववेकपूणथ रचनेवर आधाररत असावीत. ह्याचबरोबर न्यायमंडळही स्वतंत्र व वन:पक्षपाती असले पावहजे. २) राजकìय Æयाय (Political Justice) राजकीय न्याय प्रस्र्ावपत करणे म्हणजे सवाांना समान राजकीय अवधकार देणे व राजकीय सहभार्ाची समान संधी प्रदान करणे होय. राजकीय न्यायाचा संबंध राज्याची धोयधोरणे व न्याय वनवित करणाऱ्या राजकीय प्रवियांिी येतो. राजकीय न्यायाची मुळे राज्य संस्र्ेची सत्ता आवण व्यक्ती यांचे परस्पर संबंध कसे आहेत यातून िोधता येतात. राजकीय समतेतून राजकीय न्यायाची वनवमथती होत असते. प्रौढ मतावधकार व लोकिाही प्रवियेच्या अंमलबजावणीतून अिी समता वनमाथण होत असते. लोकिाही पद्तीची राज्यघटना राज्यात राबववली जाते तेंव्हा खऱ्या अर्ाथने राजकीय न्यायाची वनवमथती होत असते. ३) आिथªक Æयाय- (Economical Justice) समाजात जेव्हा आवर्थक समता वनमाथण होते तेंव्हाच आवर्थक न्याय वनमाथण होत असतो. यामध्ये सवाांच्या मूलभूत र्रजा भार्ववल्या जाणे महत्वपूणथ असते. श्रीमती आवण र्ररबी यांतील अंतर जेवढे कमी असते तेवढे आवर्थक न्याय प्रस्र्ावपत होण्याची िक्यता जास्त असते. आवर्थक न्यायाविवाय इतर कोणत्याही न्यायाची अपेक्षा करता munotes.in
Page 34
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
34 येत नाही. नार्ररकांच्या मूलभूत र्रजा भार्ववल्या जातील असे वातावरण वनमाथण करणे हे राज्याचे कतथव्य आहे. यासाठी आज ज्याने आवर्थक दृष्ट्या दुबथल घटकांना साहाय्य केले पावहजे तसेच आवर्थक दृष्ट्या सबल घटकांवर मायाथदा घातल्या पावहजेत. आवर्थक प्रर्तीची समान संधी उपलब्ध करून देणे हे यामध्ये अंतभूथत असते. समाजातील उपलब्ध साधनसामुग्रीचा सुयोलय वाटपात आवर्थक न्यायाचा अंतभाथव होतो. ४) सामािजक Æयाय (Social Justice ) समाजातील प्रत्येक व्यक्तीची समाजाचा घटक म्हणून प्रवतष्ठा राखणे यासाठी आवश्यक ती सामावजक समता वनमाथण करणे सामावजक न्यायामध्ये समाववष्ट असते. कोणालाही वविेषावधकार न देता स्वतःच्या व्यवक्तमत्व ववकासाची संधी प्राप्त करून देणे सामावजक न्यायामध्ये महत्वपूणथ आहे. जाती,धमथ ,रंर्, वंि व भाषा या इत्यादींच्या आधारावर कुणाचेही श्रेष्ठ-कवनष्ठ असे स्र्ान वनमाथन होता कामा नये. दवक्षण आवफ्रकेतील वणथभेद, भारतातील जातीव्यवस्र्ा अिा सारख्या उच्च नीचतेच्या सामावजक ववषमता या सामावजक न्यायाच्या मार्ाथतील मोठे अडसर आहेत. यामुळे समाजातील समतोल नष्ट होते व सामावजक अन्याय वनमाथण होतो. २.३.६ सारांश अिाप्रकारे न्यायाच्या ववववध प्रकारांचे वववेचन देता येते. न्यायाचे मुख्यता राजकीय, सामावजक, आवर्थक व कायदेिीर असे प्रकार सांर्ता येतील. व्यवक्तववकासासाठी समाजात न्यायाची आवश्यकता असते त्यामुळे न्याय ही संकल्पना महत्वाची व आवश्यक ठरते. २.३.७ Æयाया¸या बाजू - (Dimensions of Justice ) न्याय या संकल्पनेचा प्रामुख्याने ववववध दृवष्टकोनातून ववचार केला जातो. न्याय ही ववववध बाजू असलेली संकल्पना आहे. न्यायाच्या मुख बाजू पुढील प्रमाणे आहेत. १) ÿिøयाÂमक Æयाय (Procedural Justice) प्रवियात्मक न्यायाचा वसद्ांत न्याय आवण न्यायाची मार्णी पूणथ करणाऱ्या प्रवियेवर आधाररत आहे. या वसद्ांतानुसार वनणथयापेक्षा प्रविया अवधक महत्वाच्या आहेत, अिा न्यायाला वनयमांचे अत्यंत सावधवर्रीने पालन करावे लार्ते. न्यायाची प्रवियात्मक समजूत वैयवक्तक वतथणुकीवर अवलंबून असते. समाजािी त्याचा काहीही संबंध नसतो. प्रवियात्मक न्यायाची कल्पना प्रर्म रोबटथ नौवझक यांनी मांडली. वनणथय कसे घेतले जातात आवण धोरणे किी स्र्ावपत केली जातात यातून प्रवियात्मक न्याय प्रभाववत होतो. सवथ दृष्टीकोनाना आवण मुद्द्यांना ववचारात घेणाऱ्या धोरणांची आखणी आवण प्रवियांची वनवमथती यांच्यािी हा न्याय संबंवधत आहे. जेव्हा एखादा प्रश्न सोडववता येत नसेल तेव्हा नेता वकंवा व्यवस्र्ापनाची आवश्यकता भासते. प्रवियात्मक न्याय असे सुचववते की वनणथय हे तटस्र् पावहजेत जे तर्थयांवरआधाररत असतील व कृतीयोलय असतील. जेव्हा कमथचाऱ्यांना असा ववश्वास असतो की समस्या न्याय आवण प्रामावणकपणे सोडववल्या जातील तेव्हा त्यांना वनणथयामधे अवधक ववश्वास असतो. यामुळे munotes.in
Page 35
स्वातंत्र्य, समता, न्याय
35 प्रवियात्मक न्याय दाखवणाऱ्या प्रविया आवण धोरणे तयार करणाऱ्या कंपन्यावर भार पडतो. प्रवियात्मक त्याच प्रकारे पोवलस यावण इतर कायदेिीर अवधकारी जनतेिी संवाद साधतात आवण आप्रकारे हे संवाद पोवलसां बद्दल लोकांची मते वनमाथण करतात. कायदयाचे पालन करण्याची त्यांची इच्छा आवण वास्तव र्ुन्हयांचे दर यावर लक्ष केंवद्रत करतो. प्रवियात्मक न्याय चार तत्वावर आधाररत आहे. लोकांना आदराने आवण मानाने वार्ववणे नार्ररकांना आवाज उठववण्याचा अवधकार देणे, वनणथय घेण्यात तटस्र् राहणे आवण ववश्वासाहायथ उवद्दष्टांचा संदेि देणे. संिोधनातून असे वदसून आले आहे की ही तत्वे अवधकारी आवण समाज यातील संबंधांमध्ये योर्दान करतात की ज्यात अ) समाजाचा पोवलसांवर ववश्वास असतो की, ते प्रामावणक वनःपक्षपाती उदार आवण कायदेिीर आहेत. ब) समाजाला कायद्याचे पालन करणे बंधनकारक होते क) समाजाला असे वाटले की त्यांची आवण पोवलसांची मुल्ये व उद्वेि समान आहेत. २) िवतरणवादी Æयाय -(Distributive Justice ) ववतरणात्मक वकंवा ववतरणवादी न्याय हा आज आधुवनक दृष्टीकोन म्हणून अभ्यासला जात असला तरी याचा अभ्यास प्राचीन काळापासून होत आलेला वदसतो. ॲररस्टॉटलने न्यायाचे जे तीन प्रकार सांवर्तले त्यात ववतरणात्मक न्याय दोष वनवारक वकंवा उपचारात्मक न्याय आवण पररवतथक न्याय असे तीन प्रकार सांवर्तलेले आढळतात. नंतरच्या काळात उदारमतवादी आवण उपयोवर्तावादी ववचारांनी ववतरणात्मक न्यायाचा पुरस्कार केलेला आहे. ववतरणात्मक न्यायाचा मुख्य आिय असा आहे की व्यक्तीला वमळणारे उत्पन्न हे केवळ वतचे स्वतःचे नसून संपूणथ समाजाचे आहे. त्यामुळे वतने त्यातले वकती उत्पन्न स्वतःजवळ ठेवावे हे ठरववण्याचा अवधकार समाजाला असायला पावहजे. ३) भरपाईकरणारा Æयाय - (Restorative Justice) नुकसान झालेल्या र्ोष्टींची भरपाई करून वकंवा मोबदला देऊन न्याय आणणे होय. वषाथनुवषे ज्या लोकांचे िोषण झाले, ज्यांना हक्क, स्वातंत्र्य न्याय वमळाला नाही अिा वर्ाथना सवलत देणे म्हणजे भरपाई करणारा न्याय प्रस्र्ावपत करणे होय. ४) Restributive Justice - खूनाचा बदला खुनाने घेणे म्हणजे रेस्रीब्युवटव्ह न्याय होय. डोळ्यास डोळा फोडणे. उदा. एखाद्या खुन्याला ज्याचा खून झाला असेल त्या कुटुंबाने ठार मारणे म्हणजे रेस्रीब्युवटव्ह न्याय होय. सुसंस्कृत समाजात असा न्याय िूर अयोलय समजण्यात येतो. २.३.८ Æयायाचे महÂव १) सवा«िगन िवकासासाठी आवÔयक. व्यक्तीचा सवाांवर्न ववकास घडून येण्यासाठी आवण कल्याणकारी राज्याची वनवमथती करण्यासाठी न्याय प्रस्र्ावपत होणे आवश्यक आहे. राजकीय सामावजक आवण munotes.in
Page 36
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
36 आवर्थक क्षेत्रात व्यक्तीला न्यायाची समान वार्णूक वमळाली तरच वतचा सवाथवर्ण ववकास होऊ िकतो. त्यामुळे व्यक्तीच्या सवथतोपरी ववकासासाठी हा महत्वपूणथ मानला जातो. २) परÖपर िहतसंबंधांचे संतुलन साधÁयासाठी समाजाचे जीवन सुरळीत चालण्यासाठी ववववध व्यक्तींच्या वहतसंबंधांना मध्ये समन्वय साधणे, ववसंर्त ववचार, वार्णूक यांचा मेळ घालून एक सुसंर्ती वनमाथण करणे म्हणजे न्याय होय. परस्पर ववरोधी वहतसंबंधांमध्ये संतुलन साधणे आवण व्यवस्र्ेला वस्र्रता आणणे हे न्यायाचे प्रमुख उवद्दष्ट असते. र्ोडक्यात परस्पर वहतसंबंधांचे संतुलन साधून समाज जीवन सुरळीतपणे चालण्यासाठी न्यायाची भूवमका महत्वपूणथ ठरते. ३) सामािजक िवषमता दूर करÁयासाठी नैसवर्थक दृष्ट्या मानवी समाजात वववभन्न भेद आढळतात. सवथ व्यक्ती सारख्याच पात्रतेच्या नसतात. त्यामुळे समानता राहत नाही. राजकीय स्वातंत्र्याच्या अभावामुळे राजकीय सत्ता ववविष्ट लोकांच्या, वर्ाथच्या हातात जाते. आवर्थक ववषमतेमुळे मूठभर श्रीमंत लोकांच्या हातात संपत्तीचे आवण सत्तेचे केंद्रीकरण होते. सामावजक ववषमतेमुळे व्यक्तीला सामावजक प्रवतष्ठा व दजाथ राहत नाही. एकंदररत समते ची, न्याय्य वार्णूक वमळत नसेल तर व्यक्तीचा सवाांर्ीण ववकास होऊ िकत नाही. न्यायाविवाय समाज असूच िकत नाही. न्याय नसेल तर समाजात अराजकता माजते. व्यक्ती- व्यक्तींचे संबंध दुरावतात. आवर्थक िोषण वपळवणूक सुरू होते, सामावजक अन्याय, सामावजक ववषमता वनमाथण होऊन समाजाचे संपूणथ स्वास्र्थय वबघडते. ऑवकनांस यांनी या बाबतील असे म्हटले आहे की न्यायाविवाय राज्य म्हणजे लुटारुंची टोळी होय. म्हणजेच सामावजक ववषमता दूर करून प्रत्येक व्यक्तीला ववकासाची समान संधी देण्यासाठी न्यायाची आवश्यकता असते. ४) लोकशाही¸या यशÖवीतेसाठी - लोकिाहीच्या यिस्वीतेसाठी न्याय आवश्यक आहे. न्यायाचे महत्व सांर्तांना डॉ आंबेडकर यांनी म्हटले आहे की, आपल्याला लोकिाही समाजव्यवस्र्ा यिस्वी करावयाची असेल तर राजकीय स्वातंत्र्य प्राप्त करून भार्णार नाही. त्यासाठी राजकीय आवर्थक आवण सामावजक स्वातंत्र्य प्रस्र्ावपत करणे र्रजेचे आहे. आवर्थक व सामावजक समता प्रस्र्ावपत केल्याविवाय आपली राजकीय व्यवस्र्ा वस्र्र व यिस्वी होऊ िकणार नाही. र्ोडक्यात व्यक्तीचा सवाांवर्न ववकास घडून येण्यासाठी आवण कल्याणकारी राज्याच्या वनवमथतीसाठी आवर्थक आवण सामावजक क्षेत्रात समता प्रस्र्ावपत होणे व व्यक्तीला समतेची न्यायाची वार्णूक वमळणे र्रजेचे आहे. सारांश अिाप्रकारे न्याय या मुल्याचे महत्व आहे. भारतीय संववधानाने बहाल केलेल्या न्याय स्वातंत्र्य, समता या मूल्यांपैकी न्याय या मूल्याचे महत्व अधोरेवखत होते. व्यक्तीचा munotes.in
Page 37
स्वातंत्र्य, समता, न्याय
37 सवाांर्ीण ववकास करण्यासाठी सामावजक ववषमता दूर करण्यासाठी परस्पर वहतसंबंधांचे संतुलन राखण्यासाठी आवण लोकिाहीच्या यिस्वीतेसाठी न्यायाचे महत्व अनन्यसाधारण आहे. २.३.९ ÖवातंÞय समता व Æयाय यांचा संबंध स्वातंत्र्य, समता व न्याय या तत्वाना राजकीय मूल्ये असे संबोधतात. या मूल्यांची स्र्ापना करणे हे प्रत्येक राज्याचे उवद्दष्ट असते. ही उवद्दष्टये साध्य करण्यासाठी प्रत्येक राज्य योलय ववचारधारा आवण साधने यांचा वापर करीत असते. स्वातंत्र्य, समता व न्याय या तत्वांचा परस्परांिी घवनष्ट संबंध आहे. यामधील एकाविवाय दूसरे मुल्य अपूणथ राहते. अवतस्वातंत्र्य समता आवण न्यायाच्या मार्ाथतील अडर्ळा आहे. तसेच अवत समतेचा पुरस्कार केल्यास स्वातंत्र्य धोक्यात येते. समता आवण स्वातंत्र्याचा समतोल ज्यावेळी साधना जातो त्यावेळी राज्यात न्याय प्रस्र्ावपत होतो. समता म्हणजे मानववनवमथत भेदाभेद नष्ट करणे. जात, धमथ, वंि, वलंर् या आधारावर भेदभाव न करता प्रत्येक नार्ररकाला समान नार्री, राजकीय सामावजक, आवर्थक हक्क स्वातंत्र्याची प्राप्ती झाल्यास व्यवक्तववकासाची संधी वमळते. समाजवहत साध्य होते व राज्यात न्याय प्रस्र्ावपत होतों. समते अभावी एक वर्थ वविेषावधकार उपभोर्तो आवण दुसऱ्या वर्ाथची िोषण होते उदा. भारतात स्पृश्यास्पृश्य भेदाभेद जातीच्या आधारावर करण्यात येत असे. स्पृश्याना हक्क, स्वातंत्र्य होते तर अस्पृश्याना ते नाकारण्यात आले होते. भारतात स्वातंत्र्य वमळाल्यानंतर न्याय प्रस्र्ावपत व्हावा यासाठी राज्यघटनेत नार्ररकांना समतेचा, िोषणाववरुद्चा सांस्कृवतक व िैक्षवणक हक्क देण्यात आले. प्राचीन ग्रीसमध्ये र्ुलामवर्रीची प्रर्ा होती, अमेररकेत वनग्रो ना हक्क नाकारण्यात आले होते. पवहल्या महायुद्ापूवी इंललंडमध्ये स्त्री-पुरुष भेदभाव करण्यात येत असे व वस्त्रयांना राजकीय अवधकार नाकारण्यात आले होते. परंतु आता बहुतेक सवथ देिांमध्ये भेदभाव नष्ट करण्यात आला असून समान हक्क व स्वातंत्र्याची तरतूद करण्यात आली आहे. र्ोडक्यात प्रत्येक राज्याचा आहे हेतू न्याय प्रस्र्ावपत करणे हा आहे. munotes.in
Page 38
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
38 ३ लोकशाही (Democracy) घटक रचना ३.० उिĥĶे ३.१ लोकशाहीचे िसĦांत ३.१ .१ लोकशाहीचा अिभजनवादी/ ®ेिķजनवादी िसĦांत ३.१.१.१ अिभजनवादी लोकशाहीची ठळक वैिशĶ्ये ३.१.२ लोकशाहीचा मा³सªवादी िसĦांत ३.२ उदारमतवादी लोकशाहीची तÂवे ३.३ लोकशाही¸या यशÖवी कायाªसाठी अटी/आवÔयक पåरिÖथती ३.० उिĥĶे (Objectives):- १) लोकशाही¸या िसĦांताची ओळख कłन देणे. २) उदारमतवादी लोकशाहीची आधारभूत तßवे समजावून देणे. ३) लोकशाही¸या यशÖवी कायाªसाठी आवÔयक असणाöया आवÔयक पåरिÖथती/अटी ÖपĶ करणे. ४) सुŀढ व िनकोप लोकशाही¸या िनिमªतीसाठी िवīाÃया«मÅये जािणव िनमाªण करणे. ५) िवīाÃया«मÅये लोकशाहीशी सुसंगत मानिसकता िनमाªण करणे. ÿÖतावना (Introduction):- आधुिनक युग हे लोकशाहीचे युग मानले जाते. कारण जगातील बहòसं´य राÕůांनी लोकशाही शासनÿकाराचा िÖवकार केलेला आहे, तसेच आधुिनक काळात लोकशाही हा शासनÿकार सवाªत लोकिÿय शासनÿकार आहे. Öथळ, काळ आिण पåरिÖथतीनुसार लोकशाही िवकिसत झालेली आहे. Âयाबरोबरच लोकशाहीमÅये िविवध पåरवतªनेदेखील झालेली आहेत, Ìहणून लोकशाही ही एक गितमान Öवłपाची संकÐपना आहे. Âयामुळे लोकशाहीिवषयी िविवध ŀिĶकोन िकंवा मतमतांतरे िनमाªण झालेली आहेत. ÿÂयेक िवचारसरणीने Öवतःला अनुसłन लोकशाहीचे ÖपĶीकरण केलेले आहे. Âयामुळे उदारमतवादी िवचारÿणाली, मा³सªवादी िवचारÿणाली यां¸या लोकशाहीसंबंधी¸या संकÐपना िभÆन-िभÆन Öवłपा¸या आहेत. लोकशाहीची संकÐपना ही केवळ राजकìय ÓयवÖथेशी संबंिधत नसून सामािजक आिण आिथªक ÓयवÖथेचादेखील ÂयामÅये समावेश करÁयात आलेला आहे. Ìहणूनच लाÖकì या िवचारवंताने Ìहटलेले आहे कì," आिथªक ±ेýात लोकशाही नसेल तर राजकìय लोकशाहीला munotes.in
Page 39
लोकशाही
39 काहीच अथª उरत नाही." Ìहणून समाजामÅये आिथªक आिण सामािजक ±ेýात जोपय«त िवषमता कायम आहे, तोपय«त लोकशाही ÓयवÖथा भ³कम होऊ शकणार नाही. आधुिनक काळात कÐयाणकारी राºया¸या Öवłपामुळे लोकशाहीला अिधकच महßव ÿाĮ झालेले आहे. Âयाचÿमाणे लोकशाही ÿिøये¸या माÅयमातून राÕůीय Öतरावरील तसेच आंतरराÕůीय Öतरावरील ÿij िकंवा समÖयांचे उ°र शोधÁयाचा ÿयÂन केला जाणे, हे लोकशाही¸या यशाचे गमक असÐयाचे िसĦ होते. लोकशाही एक राजकìय, सामािजक, आिथªक आिण नैितक ÓयवÖथा असÐयाचे ÖपĶ होते. लोकशाही¸या िविवध अथाªवłन आधुिनक काळात लोकशाहीचे वेगवेगळे ÿकार िदसून येतात, परंतु असे असले तरी लोकशाही¸या िविवध Öवłप वा ÿकारांमÅये Óयिĉवाद आिण उदारमतवाद यावर आधाåरत असणारी अिभजन लोकशाही ही सवªमाÆय झालेली असून तो एक सुयोµय शासनÿकार Ìहणून Âयाकडे पािहले जाते. ÿÖतुत घटकांमÅये लोकशाहीिवषयीचे िसĦांत, Âयाचÿमाणे उदारमतवादी लोकशाही ºया तßवांवर आधाåरत आहे, अशी तÂवे आिण लोकशाही¸या यशÖवीतेसाठी आवÔ यक असणाöया अटी िकंवा आवÔयक पåरिÖथतीचा आढावा घेÁयात आलेला आहे. ३.१ लोकशाहीचे िसĦांत (Theory’s of Democracy):- राºयशाľ िवषयामÅये लोकशाही या शासनÿकाराला आधुिनक काळात महßव ÿाĮ झालेले आहे. लोकशाहीचे पुढील िसĦांत आहेत; १ ) लोकशाहीचा अिभजनवादी/ ®ेिķजनवादी िसĦांत २) लोकशाहीचा मा³सªवादी िसĦांत ३.१.१ लोकशाहीचा अिभजनवादी/ ®ेिķजनवादी िसĦांत (Elite Theory of Democracy):- राºयशाľामÅये '®ेिķजन' िकंवा 'अिभजन' ही संकÐपना समाजशाľामधून िÖवकारÁयात आलेली आहे. समाजशाľामÅये समाजाचा अËयास करत असताना काही िनवडक घटकांना '®ेिķजन' Ìहटले जाते. समाजशाľामÅये िवÐĀेड पॅरेटो, रॉबटª िमचेÐस, बनªहॅम आिण गेटानो मोÖका या समाजशाľीय िवचारवंतांनी ®ेिķजन ŀिĶकोन मांडून कोणÂयाही समाजात िकंवा शासनÿकारामÅये अÐपसं´य असणाöया ®ेिķजनां¸या हाती संपूणª स°ा आिण स°े¸या िनयंýणाची साधने असतात, हे ÖपĶ केलेले आहे. राºयशाľामÅये आधुिनक काळात '®ेķीजन' हा ŀिĶकोन महßवाचा मानला जातो. जोसेफ शुÌपीटरने लोकशाहीचा अिभजनवादी िकंवा ®ेिķजनवादी िसĦांत ÿितपादन केलेला आहे. जोसेफ यांनी ®ेķीजन िकंवा अिभजन या समाजशाľीय संकÐपने¸या माÅयमातून लोकशाही¸या अिभजनवादी िकंवा ®ेिķजनवादी िसĦांताची मांडणी केली. लोकशाही¸या या िसĦांतानुसार लोकशाहीत सामाÆय नागåरकांनी िविशĶ कालावधीनंतर आपले ÿितिनधी िनवडून देणे अपेि±त आहे. सामाÆय नागåरकांची भूिमका ही फĉ आपले ÿितिनधी िनवडून देÁयापुरतीच मयाªिदत असणे, हे जोसेफ यां¸या लोकशाही¸या अिभजनवादी िसĦांतात अपेि±त आहे. थोड³यात लोकशाही¸या या िसĦांतानुसार सामाÆय जनतेची भूिमका ही munotes.in
Page 40
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
40 ÿितिनधी िनवडून देÁयाÓयितåरĉ अिधक सिøय नसावी, असे मत जोसेफ शुÌपीटर यांनी मांडलेले आहे. सामाÆय जनतेने आपले ÿितिनधी मतदानाĬारे िनवडून िदÐयानंतर अिधक सिøय न राहता राºयकारभार चालिवÁयाचे आिण राºयाचे धोरण ठरिवÁयाचे कायª िनवडून िदलेÐया ®ेिķजणांवर सोपवून īावे, हे लोकशाही¸या या िसĦांतात अपेि±त आहे. जोसेफ शुÌपीटर यां¸या मते, लोकशाहीतील राºयकारभार चालिवÁयात तसेच शासनाचे Åयेयधोरण ठरिवÁयात ®ेिķजन पाý असतात, Ìहणून सामाÆय नागåरकांनी Âयां¸यावर हे काम सोपवले पािहजे. कारण लोकशाही हे केवळ एक मूÐय नसून शासन चालिवÁयाची ही एक पĦत आहे, Âयामुळे ही पĦत सामाÆय नागåरकांना झेपणार नाही, या अथाªने लोकशाहीतील राºयकारभाराचे नेतृÂव ®ेिķजणांनी करावे. लोकशाही¸या ®ेिķजनवादी िसĦांतानुसार सामाÆय नागåरकांनी राºयकत¥ िनवडून देणे हाच लोकशाहीचा खरा अथª जोसेफ शुÌपीटर यांना अपेि±त आहे. थोड³यात लोकशाही¸या ®ेिķजनवादी िसĦांतानुसार लोकशाहीतील स°ा ही ®ेिķजनां¸या हाती क¤िþत झालेली असते, हेच लोकशाही¸या ŀĶीने ®ेिķजनवादी िसĦांताचे क¤þीभूत तÂव आहे. लोकशाहीच नÓहे, तर शासनाचा कोणताही ÿकार असला तरीदेखील स°ेची सूýे आिण िनयंýण हे ®ेिķजणां¸या हातीच क¤िþत झालेले असते, हे जोसेफ शुÌपीटर यांनी अधोरेिखत केलेले आहे. अशाÿकारे जोसेफ शुÌपीटर यांनी लोकशाहीचा आधुिनक काळात अिÖतÂवात असणारा अिभजनवादी िकंवा ®ेिķजनवादी िसĦांत ÖपĶ केलेला आहे. लोकशाही¸या अिभजनवादी िकंवा ®ेिķजनवादी िसĦांता¸या समथªकांनी या िसĦांताचे समथªन करतांना खालील मुĥे मांडलेले आहेत; १ ) जनतेचा िनŁÂसाह:- लोकशाही शासनपĦतीमÅये सवªसामाÆय जनतेला शासनकारभारात िवशेष आवड नसते तसेच शासनकारभारात सहभाग घेÁयासाठीची आवÔयक पाýता आिण कौशÐयदेखील Âयां¸याजवळ नसतात. Âयामुळे लोकशाहीतील राºयकारभाराचा गाडा सवª लोक ÓयविÖथत पĦतीने चालवू शकत नाहीत, Ìहणून ºया लोकांकडे राºयकारभार चालवÁयाची पाýता आिण कौशÐय आहे, तसेच ºयांना राºयकारभारात िवशेष आवड आहे, अशा िनवडक लोकांनीच Ìहणजेच ®ेिķजनांनी लोकशाहीमÅये शासनाचे नेतृÂव करावे. कारण लोकशाही शासनÿकारांमÅये सवª िनणªय सवª लोकांनी ¶यावेत िकंवा शासना¸या सवªच पातÑयांवर सवª लोकांचा सहभाग असावा, असे अपेि±त नसते. २) त² लोकांची गरज:- आधुिनक काळात कÐयाणकारी राºयाचा िÖवकार करÁयात आÐयामुळे शासनÓयवÖथे¸या कायाªचा Óयाप मोठ्या ÿमाणात वाढलेला आहे. Âयाचÿमाणे शासन यंýणेचे Öवłप अिधक गुंतागुंतीचे बनलेले आहे. पयाªयाने लोकशाहीत शासनाचे नेतृÂव करत असताना राºयकारभारासंदभाªत िविवध ÿकारचे िनणªय घेÁयासाठी त² लोकांची गरज असते आिण असे त² लोक ®ेिķजन वगाªमÅये असतात, Ìहणून लोकशाहीमÅये ®ेिķजनानी शासनाचे नेतृÂव करणे आवÔयक आहे. कारण ®ेिķजणांमÅये शासनाचे नेतृÂव करÁयाची पाýता आिण कौशÐय असतात. munotes.in
Page 41
लोकशाही
41 ३) राºयकÂया«वर िनयंýण ठेवÁयासाठी:- लोकशाही िकंवा शासना¸या कोणÂयाही ÿकारामÅये राºयकÂया«वर िनयंýण ठेवणे आवÔयक असते. लोकशाहीमÅये सवªसामाÆय जनता राºयकÂया«वर ÿभावी िनयंýण ठेवू शकत नाही, कारण सवªसामाÆय जनतेजवळ शासनावर िनयंýण ठेवÁयासाठी वेळ तसेच कौशÐय नसते. तसेच सवªसामाÆय नागåरकांची देशातील सामािजक, राजकìय, आिथªक व इतर ÿijािवषयी ÿगÐभता नसते, Âयामुळे राºयकÂया«वर ते ÿभावीपणे िनयंýण ठेवू शकत नाहीत. पयाªयाने राºयकÂया«वर िनयंýण ठेवÁयासाठी वेळ, ÿगÐभता आिण ²ान असणारा ®ेिķजन वगª आवÔयक असतो. ४) सामाÆय जनतेची िनिÕøयता:- सवªसामाÆय जनता ही सवªसाधारणपणे राजकìयŀĶ्या सिøय नसते. अशा िनिÕøय जनतेकडे िवशेष अशी कोणतीही भूिमका देखील नसते. लोकशाहीमधील दोन िनवडणुकì¸या दरÌयान¸या काळात सवªसामाÆय जनता िनिÕøय झालेली असते. Ìहणून सामाÆय जनतेमधील िनिÕøयते¸या पाĵªभूमीवर लोकशाहीमÅये सिøय असणाöया िनवडक ®ेिķजनांची भूिमका महßवाची ठरते. अशाÿकारे लोकशाही¸या अिभजनवादी िकंवा ®ेिķजनवादी िसĦांताचे समथªन करÁयात येते. ३.१.१.१ अिभजनवादी लोकशाहीची ठळक वैिशĶ्ये:- जोसेफ शुÌपीटर यांनी मांडलेÐया लोकशाही¸या अिभजनवादी िकंवा ®ेिķजनवादी िसĦांतानुसार या लोकशाहीची पुढील ठळक वैिशĶ्ये िदसून येतात; १ ) ®ेिķजणांचे िनयंýण:- ®ेिķजनवादी लोकशाही¸या िसĦांतानुसार लोकशाहीमÅये सवª लोकांमÅये शासनाचे नेतृÂव करÁयाची पाýता िकंवा कौशÐय नसते, Ìहणून ºया लोकांकडे शासनाचे नेतृÂव करÁयाची पाýता आिण कौशÐय आहे, अशा िनवडक लोकां¸या हाती शासनाचे िनयंýण करÁयाची ±मता असते. Âयामुळे लोकशाही¸या अिभजनवादी िसĦांतानुसार लोकशाहीत ®ेिķजनांचे िनयंýण असते. २) ®ेķीजणांची िनवड करÁयाचा जनतेला अिधकार:- लोकशाही¸या अिभजनवादी िसĦांतानुसार लोकशाहीमÅये जनतेला पाýतेनुसार मतदानाचा अिधकार ÿाĮ झालेला असतो. या अिधकारानुसार सवªसामाÆय जनतेला ®ेिķजणांची िनवड करÁयाचा अिधकार ÿाĮ झालेला आहे. कारण लोकशाहीत ठरािवक कालावधीनंतर सामाÆय नागåरक आपले ÿितिनधी मतदानाĬारे िनवडून देत असतात. सामाÆय नागåरकांनी मतदानाĬारे िनवडून िदलेÐया ®ेिķजणांकडून लोकशाहीत नेतृÂव केले जाते. munotes.in
Page 42
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
42 ३) जनते¸या सहभागाला सैĦांितक पातळीवर माÆयता:- लोकशाही¸या अिभजनवादी िसĦांतानुसार सवªसामाÆय जनते¸या राजकìय सहभागाला सैĦांितक पातळीवर माÆयता िदलेली असते. यानुसार सवªसामाÆय जनता मतदानाĬारे आपले ÿितिनधी िनवडून देत असते. सैĦांितक पातळीवर जनते¸या राजकìय सहभागाला माÆयता देÁयात आलेली असली तरी, या अिभजनवादी लोकशाहीमÅये माý Óयावहाåरक पातळीवर सवªसामाÆय जनतेला राजकìय सहभाग घेÁयास फारशी संधी नसते. ३.१.२ लोकशाहीचा मा³सªवादी िसĦांत (Marxist Theory of Democracy):- लोकशाही¸या िसĦांतापैकì लोकशाहीचा मा³सªवादी िसĦांत हा एक महßवपूणª िसĦांत मानला जातो. लोकशाही¸या मा³सªवादी िसĦांतामÅये लोकशाही¸या अिभजनवादी िकंवा उदारमतवादी िसĦांतावर टीका केलेली आहे. कारण अिभजनवादी िकंवा उदारमतवादी लोकशाहीतील भांडवलशाही ÓयवÖथा बहòसं´य असणाöया गरीब, कामगार वगाªवर िनयंýण ठेवत असते. तसेच उदारमतवादी लोकशाहीमÅये घेÁयात येणारे िनणªय हे सवªसामाÆय कामगारां¸या िहताचे नसतात, माý येथे घेÁयात येणारे िनणªय हे भांडवलदार वगाª¸या िहतासाठीच घेतले जातात. उदारमतवादी लोकशाहीमÅये राजकìय स°ेचा वापर सवªसामाÆय लोकां¸या िहतासाठी केला जात नाही, याउलट या लोकशाहीमÅये भांडवलदार वगाª¸या िहतासाठीच स°ेचा वापर केला जात असÐयामुळे अशा लोकशाहीला कालªमा³सªने āुजवा लोकशाही असे Ìहटलेले आहे. Ìहणूनच कालमा³सª यां¸या मते, उदारमतवादी लोकशाहीमधील कायªकारी मंडळ Ìहणजे भांडवलदार वगाªचे हीत जपणारी एक सिमती आहे. थोड³यात लोकशाही¸या उदारमतवादी िकंवा अिभजनवादी िसĦांतामÅये लोकशाहीची ÿिøया आिण लोकशाहीतील िविवध संÖथांना ÿाधाÆय देऊन िवĴेषण करÁयात आलेले आहे, परंतु लोकशाही¸या मा³सªवादी िसĦांतानुसार िवĴेषण करत असताना समाजातील वगªरचना क¤þीभूत मानÁयात आलेली आहे. लोकशाही¸या मा³सªवादी िसĦांतानुसार समाजामÅये असणाöया आिथªक िवषमतेमुळे अिभजनवादी हा शासनाचा ÿकार उपयुĉ ठरत नाही. कारण आिथªक िवषमतेमुळे केवळ ®ीमंत वगाª¸या िहतसंबंधाचे र±ण करÁयासाठी राजकìय स°ेचा वापर भांडवलदार वगाªकडून केला जातो. आिथªकŀĶ्या संपÆन असणाöया वगाª¸या हाती राजकìय ÓयवÖथा आिण पूणª यंýणा कायªरत असते. ÿचिलत उदारमतवादी लोकशाहीमÅये योµयतेचा आिण ±मतेचा िवचार न करता राजकìय स°ा आिण राजकìय ÿभावाचा वापर ®ेिķजन नेते मंडळीकडून केला जातो, Âयामुळे सवªसामाÆयां¸या िहताचा िवचार येथे केला जात नाही. आिथªक आिण सामािजक िवषमतेमधून ÿचिलत लोकशाहीमÅये या Óयĉì स°ाधारी होत असतात आिण अशा स°ाधारी बनलेÐया Óयĉì लवकरच महßवकां±ी बनून आपÐया अनुयायांकडे Ìहणजेच सामाÆयां¸या िहताकडे दुलª± करÁयाचा धोका असतो. Ìहणून कालªमा³सª आिण मा³सªवादी िवचारसरणी¸या समथªकांनी लोकशाही¸या मा³सªवादी िसĦांताची मांडणी केलेली आहे. लोकशाही¸या या मा³सªवादी िसĦांतानुसार सवªसामाÆयां¸या िहताचा िवचार करÁयात आलेला आहे. munotes.in
Page 43
लोकशाही
43 लोकशाही¸या मा³सªवादी िसĦांता¸या समथªकां¸या मते, लोकशाही आिण भांडवलशाही हे कधीच एकý राहó शकत नाहीत. कारण भांडवलशाहीमÅये असणाöया दोषांमुळे लोकशाहीची मूÐय ÿÂय±पणे अंमलात आणली जात नाहीत. लोकशाही¸या मा³सªवादी िसĦांतात मा³सªवादीनी लोकशाहीचे समथªन करतांना आिण अिभजनवादी लोकशाहीवर टीका करताना खालील महÂवपूणª मुĥे ÖपĶ केलेले आहेत; १ ) भांडवलदार वगाª¸या िहतासाठी अिभजनवादी लोकशाही:- मा³सªवादी तÂव²ानानुसार समाजामधील ®ीमंतांचा वगª ºयाला कालमा³सªने 'आहे रे' वगª असे Ìहटलेले आहे, तर गåरबांचा जो वगª असतो Âयाला कालªमा³सªने 'नाही रे' वगª असे Ìहटलेले आहे. समाजातील ®ीमंत वगाªकडे अिधकािधक संप°ी आिण उÂपादनाची साधने एकवटलेली असतात. याउलट गåरबांकडे उÂपादनाची साधने नसÐयामुळे Âयांना आपÐया उपजीिवकेसाठी 'आहे रे' वगाªवर अवलंबून राहावे लागते. आपÐयाकडील आिथªक ताकदीमुळे 'आहे रे' वगª सं´येने अÐपसं´यांक असला तरीदेखील समाजातील बहòसं´यांकावर आपली स°ा गाजवत असतो. थोड³यात मा³सªवादातील तÂव²ानानुसार खाजगी संप°ी आिण उÂपादना¸या साधनांवरील मालकì ह³कामुळे समाजात 'आहे रे' आिण 'नाही रे' असे परÖपरिवरोधी िहतसंबंध असणारे दोन वगª तयार होतात. समाजात 'आहे रे' वगाªचे वचªÖव जाÖत असÐयामुळे िनवडणुकìचे िनकाल या वगाª¸या मतानुसार िकंवा िहतानुसार लागतात. Âयामुळे लोकशाही जनतेचे िकंवा बहòमताचे शासन असते, हे केवळ थोतांड आहे, असे कालªमा³सª Ìहणतो. Âयामुळे अशा बहòमता¸या उदारमतवादी िकंवा अिभजनवादी लोकशाहीऐवजी पीपÐस डेमोøॅिटक åरपिÊलक हा लोकशाहीचा ÿकार अिÖतÂवात आणÐयास लोकशाहीमÅये खöया अथाªने बहòसं´य लोकांना राजकìय ÿिøयेत सहभागी होता येईल, असे लोकशाही¸या मा³सªवादी िसĦांतात ÖपĶ केलेले आहे. थोड³यात लोकशाही¸या मा³सªवादी िसĦांतानुसार अिभजनवादी िकंवा उदारमतवादी लोकशाही ही फĉ भांडवलदार वगाª¸या िहतासाठीच कायª करते. २) उदारमतवादी िकंवा अिभजनवादी लोकशाहीमुळे समाजात आिथªक िवषमता:- लोकशाही¸या मा³सªवादी िसĦांतानुसार उदारमतवादी िकंवा अिभजनवादी लोकशाहीमÅये जनतेला ÿाĮ झालेला सावªिýक मतािधकार, िविशĶ कालखंडानंतर होणाöया िनवडणुका, िवचार आिण अिभÓयĉì ÖवातंÞय या बाबी जरी महßवा¸या असÐया तरीदेखील यामधून सवªसामाÆयां¸या िहतासाठी कायª करणारी कोणतीही आिथªक यंýणा िनमाªण होत नाही िकंवा आिथªक समता िनमाªण होत नाही. याउलट अिभजनवादी लोकशाहीमधून ®ीमंतांचा 'आहे रे' वगª आिण गåरबांचा 'नाही रे' वगª िनमाªण होऊन समाजात ÿचंड आिथªक िवषमता िनमाªण होते. ३) अिभजनवादी िकंवा उदारमतवादी लोकशाहीने चुकì¸या आिण आदशªवादी संकÐपना िनमाªण केलेÐया आहेत:- लोकशाही¸या अिभजनवादी िकंवा उदारमतवादी िसĦांतानुसार लोकशाहीत ÿाितिनिधक Öवłपा¸या राजकìय संÖथा, Âयांचे राजकìय अिधकार आिण समते¸या munotes.in
Page 44
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
44 संदभाªत लोकशाही ÿिøयेचा िवचार केला जातो. या ÿिøयेमÅये गरीब आिण ®ीमंत या दोघांचाही सहभाग असतो, परंतु लोकशाही¸या मा³सªवादी िसĦांतानुसार समाजातील गåरबांना जरी मतदान करÁयाचा अिधकार असला तरीदेखील राजकìय ÿिøयेमÅये Âयांना समान Öवłपाचा वाटा िकंवा सहभाग िमळत नाही. कारण जो वगª ÿभावशाली वा ÿितिķत असतो, तोच वगª स°ेतील जाÖतीत-जाÖत वाटा आपÐया पदरात पाडून घेÁयाचा ÿयÂन करतो आिण असा 'आहे रे' वगª स°ाधारी बनतो. Ìहणजेच लोकशाहीत बहòसं´याकां¸या नावाखाली अÐपसं´यांकांची स°ा िनमाªण होते. Âयामुळे लोकशाहीतील बहòसं´यांकांचे शासन ही संकÐपना चुकìची आिण केवळ आदशªवादी संकÐपना ठरते, असे मा³सªवादी तßव²ानामÅये ÖपĶ केलेले आहे. ४) 'नाही रे' वगाª¸या हòकूमशाहीतुन लोकशाहीची िनिमªती:- लोकशाही¸या मा³सªवादी िसĦांतानुसार काही काळ िनमाªण होणाöया 'नाही रे' वगाª¸या हòकूमशाहीमुळे 'नािह रे' वगाªवर असणारे 'आहे रे' वगाªचे वचªÖव तसेच िनयंýण समाĮ होईल. तसेच समाजात 'नाही रे' या बहòसं´य वगाªचे वचªÖव ÿÖथािपत होईल. 'नाही रे' वगाª¸या हòकुमशाही¸या कालावधीमÅये समाजात संप°ीचे समान िवतरण करणे श³य होईल. अशा समाजÓयवÖथेत कोणीही वंिचत राहणार नाही, कोणीही ®ेķ िकंवा किनķ राहणार नाही. Ìहणून लोकशाहीचा हा ÿकार सवª®ेķ आहे, असे लोकशाही¸या मा³सªवादी िसĦांतामÅये ÖपĶ केलेले आहे. ५) 'नाही रे' वगाªची हòकूमशाही केवळ संøमण काळापुरती:- लोकशाही¸या मा³सªवादी िसĦांतानुसार भांडवलशाही समाजÓयवÖथे¸या समाĮीनंतर समाजवादी समाजरचना िनमाªण होईपय«तचा काळ हा 'संøमण काळ' असेल. कामगार वगाªची अथाªत 'नाही रे' वगाªची हòकुमशाही केवळ संøमण काळापुरतीच मयाªिदत असेल. या संøमण काळात उÂपादनाची साधने आिण संप°ीचे समान िवतरण करÁयात येईल. ÿÂयेका¸या गरजा पूणª होईल अशी ÓयवÖथा, ÿÂयेका¸या हाताला काम आिण सामािजक ÿिøयेमÅये ÿÂयेकाला सहभागी होÁयाची समान संधी देÁया¸या िदशेने ÿयÂन केले जातील. अशाÿकार¸या ÿयÂनानंतर समाजवादी समाजरचना अिÖतÂवात येईल कì, ºया समाजरचनेमÅये वगª, वगªसंघषª, खाजगी संप°ी असणार नाही. अशा समाजÓयवÖथेत कोणीही कोणाचे शोषण करणार नाही, अथाªत शोषण पूणªपणे समाĮ होईल. अशाÿकारे िनमाªण झालेÐया समाजवादी समाजरचनेत वगªिवरिहत व शोषणिवरिहत ÓयवÖथा िनमाªण होईल, हीच खöया अथाªने लोकशाही असेल, असे कालªमा³सª यांनी लोकशाहीवादी िसĦांतात ÖपĶ केलेले आहे. िनमाªण झालेÐया समाजवादी समाजरचनेत वगª आिण शोषण नĶ झाÐयामुळे शासन यंýणेची िकंवा राºयाची गरज उरणार नसÐयामुळे हळूहळू राºय िवलयास जाईल, असेही शेवटी कालमा³सª यांनी या िसĦांतात ÖपĶ केलेले आहे. सारांश:- लोकशाही¸या अिभजनवादी िकंवा ®ेिķजनवादी िसĦांतानुसार आधुिनक काळातील गुंतागुंती¸या झालेÐया शासनयंýणेचे नेतृÂव करÁयासाठी िकंवा िनणªय घेÁयासाठी त² munotes.in
Page 45
लोकशाही
45 लोकांची गरज असते आिण असे त² अिभजन वगाªमÅये असतात. Âयाचÿमाणे लोकशाहीत सहभाग घेणारे सवªसामाÆय नागåरक राºयकÂया«वर िनयंýण ठेवू शकत नाहीत. Âयाचÿमाणे सामाÆय लोकांकडे राºयकÂया«वर िनयंýण ठेवÁयाची पाýता, कौशÐय, ÿगÐभता आिण वेळही नसतो, Âयामुळे हे कायª समाजातील अिभजन कł शकतात. अिभजनांची िनवड करÁयाचा सामाÆय लोकांचा अिधकार, अिभजनांचे शासनावर िनयंýण आिण केवळ सैĦांितक पातळीवर जनसहभागाला माÆयता ही अिभजनवादी लोकशाही िसĦांताची काही ठळक वैिशĶ्ये आहेत. लोकशाही¸या मा³सªवादी िसĦांताची मांडणी कłन लोकशाही¸या अिभजनवादी िसĦांतावर ÿचंड टीका केलेली आहे. लोकशाही¸या मा³सªवादी िसĦांतानुसार अिभजनवादी लोकशाही ही केवळ भांडवलदारांसाठी िकंवा ®ीमंतांसाठी असणारी लोकशाही आहे. ही लोकशाही फĉ भांडवलदार वगाª¸या िहतासाठीच कायª करते. या लोकशाहीमÅये सवªसामाÆयां¸या िहताचा िवचार केला जात नाही. लोकशाही¸या मा³सªवादी िसĦांतानुसार भांडवलवाद आिण लोकशाही एकý राहó शकत नाही. भांडवलवादामÅये अंतभूªत असणाöया अंगभूत दोषांमुळे लोकशाहीची मूÐय कधीही ÿÂय±ात आणता येत नाहीत. आपली ÿगती तपासा. १ ) लोकशाहीचा अिभजनवादी िसĦांत ÖपĶ करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २) लोकशाहीचा मा³सªवादी िसĦांत सिवÖतर िलहा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ३) लोकशाही¸या अिभजनवादी िसĦांताची वैिशĶ्ये थोड³यात ÖपĶ करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ munotes.in
Page 46
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
46 ३.२ उदारमतवादी लोकशाहीची तÂवे (Principles of Liberal Democracy):- लोकशाही ही एक केवळ शासनपĦती नसून, ती एक जीवनपĦती तसेच एक Óयापक संकÐपना आहे. उदारमतवादी िवचारसरणीनुसार लोकशाहीची Óयापक संकÐपना ÿÂय±पणे अंमलात आणÁयासाठी संपूणª समाज, राºय आिण लोकशाहीची मूÐय यांचा ताळमेळ घालणे आवÔयक असते. Âयासाठी या उदारमतवादी लोकशाहीची काही आधारभूत तßवे महßवपूणª ठरतात. उदारमतवादी लोकशाही¸या या आधारभूत तßवामुळे राजकìय, सामािजक, आिथªक आिण नैितक ÖवŁपाची एक पåरपूणª लोकशाही िनमाªण होÁयास मदत होत असते. उदारमतवादी लोकशाहीची काही आधारभूत तÂवे पुढीलÿमाणे आहेत; १) ÖवातंÞय:- ÖवातंÞय हे उदारमतवादी लोकशाहीचे एक महßवपूणª आधारभूत तßव आिण मुÐय असÐयामुळे लोकशाहीत ÿÂयेक Óयĉìला Öवतंý मानले जाते. उदारमतवादी लोकशाहीत ÓयिĉÖवातंÞयाला महßवपूणª Öथान आहे. यामÅये Óयĉì¸या िवचार, उ¸चार, कृती, अिभÓयĉì आिण मत ÖवातंÞयाचा समावेश होतो. उदारमतवादी लोकशाहीत नागåरकांना ÿाĮ झालेÐया मतदान ÖवातंÞयामुळे नागåरक आपÐया इ¸छा आिण पसंतीनुसार शासनाची िनयुĉì तसेच शासनाची ग¸छंती कł शकतात. थोड³यात उदारमतवादी लोकशाहीमÅये ÖवातंÞया¸या तßवामुळे कट-कारÖथान, øांती न करता शांततामय मागाªने पåरवतªन करणे श³य होते. नागåरकांना ÿाĮ असणाöया कृती ÖवातंÞयामुळे शासना¸या धोरणास िवरोध दशªिवÁयासाठी राजकìय संघटन, ÿचार, घेराव, संप, मोचाª, िनदशªने, िनवेदन इÂयादी मागा«चा अवलंब नागåरकांकडून केला जातो. २) समता:- उदारमतवादी लोकशाहीमÅये ÖवातंÞय या तÂवानंतर दुसरे महÂवाचे तÂव समता हे आहे. कारण लोकशाहीत ÿÂयेक Óयĉìला समान मानले जाते. ÿÂयेक Óयĉìला शासनामÅये सहभागी होÁयाचा समान अिधकार तसेच ÖवकतृªÂवा¸या बळावर कोणतेही पद पाýतेनुसार ÿाĮ कłन घेÁयाचा समान अिधकार असतो. समाजामÅये सवªý िवषमता असÐयास लोकशाही िÖथर होऊ शकणार नाही, Ìहणून उदारमतवादी लोकशाहीमÅये समता या तÂवाला महßव ÿाĮ झालेले आहे. समता या मूÐयांची ÿÖथापना करणे Ìहणजे मानविनिमªत िवषमता दूर कłन सवª मानवांना समान ÿितķा, समान दजाª आिण समान सामािजक Öथान ÿाĮ कłन देणे होय. समता या तßवामुळे सवा«ना िवकासाची समान संधी ÿाĮ कłन िदली जाते, तसेच धमª, जात, पंथ िकंवा इतर कारणामुळे कोणालाही िवकासाची समान संधी नाकारली जात नाही. समता या तßवामुळे काहéना िवशेष ह³क िकंवा सवलती देणे लोकशाहीला अिभÿेत नाही, परंतु समतेची ÿÖथापना करÁयासाठी ºयांना दुबªलतेमुळे भूतकाळात समान संधी नाकारली गेलेली आहे, अशा िविशĶ घटकांना अúøमाने समता ÿाĮ कłन देÁयासाठी काही िवशेष सवलती िकंवा ह³क िदले जातात. munotes.in
Page 47
लोकशाही
47 ३) बंधुता:- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या मते," बंधुभाव अिÖतÂवात नसेल तर समता आिण ÖवातंÞया¸या अिÖतÂवाला काहीही अथª राहत नाही." Ìहणून उदारमतवादी लोकशाहीचे एक महßवाचे तßव Ìहणून बंधूतेकडे पािहले जाते. नागåरकांमÅये परÖपर ÿेम, सĩाव, आदर आिण सहकायª असणे लोकशाहीचा महßवपूणª आधार मानला जातो. लोकशाहीत वंशवाद, वणªवाद, भाषावाद, ÿांतवाद तसेच वगªवाद िनमाªण होऊ नये यासाठी बंधुता हे तÂव अÂयंत आवÔयक आहे. ४) जनतेचे सावªभौमÂव:- उदारमतवादी लोकशाहीची संकÐपना जनते¸या सावªभौमÂवा¸या तÂवावर आधारलेली आहे. जनतेचे सावªभौमÂव Ìहणजे जनता Öवतः¸या ह³क आिण ÖवातंÞयािवषयी पूणªपणे जागृत असून जनतेवर कोणताही अिनĶ वैचाåरक ÿभाव पडत नाही. तसेच जनता Óयĉìपूजा करीत नाही. कोणÂयाही Ăामक िकंवा िवषारी ÿचाराला बळी पडत नाही. तसेच जनता ÿÂयेक घटनेचा वÖतुिनķ आिण िववेकिनķ पĦतीने िवचार करते. िāिटश िवचारवंत िट. एच. úीन यां¸या मते," जनशĉì हाच राºयाचा खरा आधार आहे." तसेच जीन जॅक Łसो यां¸या मते," सामूिहक ईहा हाच राºयाचा आधार आहे." úीन आिण Łसो यां¸या वरील मतावłन ÖपĶ होते कì, जनतेचा िनणªय िकंवा इ¸छा ही सवª®ेķ िकंवा अंितम असते. जनतेची इ¸छा Ìहणजेच जनतेचे सावªभौमÂव होय. सावªभौम स°े¸या आधारावरच जनता शासन िनयुĉ करत असते, तसेच शासनावर िनयंýणदेखील ठेवत असते. Âयामुळे उदारमतवादी लोकशाहीमÅये जनते¸या इ¸छेनुसार राºयकÂया«ना आिण शासनास आपले धोरण, कायदे, योजना िकंवा िनणªय ¶यावे लागतात अथवा ÂयामÅये पåरवतªन करावे लागते. ५) बहòमताचे शासन:- उदारमतवादी लोकशाहीमÅये बहòमताला महßवाचे Öथान असते. कारण या लोकशाहीमÅये घेÁयात येणारे िनणªय हे जनसंमतीने आिण बहòमता¸या आधारावरच घेतले जातात. लोकशाहीमÅये सवª लोक समान असले तसेच सवª लोकांना समान अिधकार असले तरीदेखील लोकशाहीचे संचलन करीत असताना ÿÂयेक वेळी सवा«चे एकमत होऊ शकत नाही. Âयामुळे अशाÿसंगी िविशĶ ÿij िकंवा समÖये¸या संदभाªमÅये समाजातील बहòसं´याकांनी जो कल दशªिवला असेल Âयानुसार िनणªय घेतला जातो. लोकशाहीत होणाöया िनवडणुकìमÅये ºया उमेदवारास बहòमत ÿाĮ होते, Âयास बहòमता¸या आधारे िवजयी Ìहणून घोिषत केले जाते. लोकशाहीमÅये कायदा िनिमªती, मंिýमंडळातील िनणªय हे बहòमता¸या तÂवानुसार घेतले जातात. तसेच लोकशाहीमÅये बहòमताने घेतलेÐया िनणªयांची अंमलबजावणी होत असते. लोकशाहीतील बहòमत याचा अथª केवळ िनवडणुकìतील िकंवा कायदेमंडळातील बहòमत असा होत नाही, तर सावªजिनक ±ेýात ÿाितिनिधक Öवłपाचे िनणªय घेत असताना श³य असेल तर एकमत (Unanimity) िकंवा मतै³य (Consensus) आिण तेही श³य नसÐयास बहòमत (Majority) या तÂवाचा अवलंब केला जातो. munotes.in
Page 48
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
48 ६) अिधकार:- उदारमतवादी लोकशाहीमÅये ÿÂयेक Óयĉìला Öवइ¸छा व अपे±ेÿमाणे सामािजक, राजकìय, आिथªक आिण धािमªक जीवन जगता यावे, यासाठी िविवध ÿकारचे अिधकार देÁयात येतात. कारण लोकशाहीमÅये अिधकार िकंवा ह³क िदÐयामुळेच नागåरकांना Âयां¸या ÖवातंÞयाची हमी ÿाĮ होते. लोकशाहीमÅये जीिवताचा अिधकार महßवपूणª ठरतो. Âयाचÿमाणे ÿÂयेक Óयĉìला लोकशाहीमÅये राजकìय सहभाग घेता यावा यासाठी काही राजकìय अिधकार देÁयात आलेले आहेत. उदा. मतदान करणे, िनवडणूक लढवणे, स°ापद भूषणे, शासनास िवनंती करणे, शासनास िवरोध करणे, राजकìय संघटना िनमाªण करणे तसेच राजकìय प±ाचा ÿचार करणे इÂयादी. लाÖकì यां¸या मते," सुŀढ लोकशाही¸या िनिमªतीसाठी नागåरकांना आिथªक अिधकार िमळणे आवÔयक आहे." ÿÂयेक Óयĉìला िकमान आिथªक जीवनमानाचा, आिथªक सुरि±ततेचा, Óयवसाय िकंवा रोजगार िनवडीचा, िकमान वेतन ÿाĮ करÁयाचा तसेच ÓयवÖथापनात कामगारांना सहभागी होÁयाचा आिथªक अिधकार लोकशाहीमÅये महßवाचा मानला जातो. उदारमतवादी लोकशाहीमÅये ÿÂयेक नागåरकांना सामािजक व नागरी जीवन जगता यावे यासाठी नागरी आिण सामािजक अिधकार ÿाĮ कłन िदले जातात. उदारमतवादी लोकशाहीमÅये िविवध ÿकारचे अिधकार नागåरकांना देÁयात आलेले असले तरीदेखील अिधकारावर काही मयाªदा घालून देÁयात आलेÐया आहेत. ७) कायīाचे राºय:- उदारमतवादी लोकशाहीचे संचलन हे राºयघटना आिण कायīानुसार होत असते. Âयामुळे लोकशाही ‘कायīाचे राºय’ या संकÐपनेवर आधारीत कायª करते. उदारमतवादी लोकशाहीमÅये कोणÂयाही एका Óयĉì¸या िकंवा गटा¸या मतानुसार िकंवा लहरीपणानुसार िनणªय घेतले जात नाहीत. लोकशाहीत ‘कायīाचे राºय’ असÐयामुळे तेथे राºयघटना आिण कायदा सवª®ेķ असतो. लोकशाही¸या सवª घटक अंगांना िकंवा स°ा क¤þांना राºयघटनेने िदलेÐया अिधकारां¸या मयाªदेत कायª सुł असते. लोकशाहीमÅये नागåरकां¸या ÖवातंÞय तसेच अिधकारांना संर±ण ÿाĮ कłन िदले जाते. एखादी Óयĉì, संÖथा, गट िकंवा सरकारकडून नागåरकांवर अÆयाय होत असÐयास Âयािवरोधात संबंिधत Óयĉì Æयायालयात दाद मागू शकते. थोड³यात उदारमतवादी लोकशाही ‘कायīाचे राºय’ या तÂवावर आधाåरत आहे. ८) राजकìय जाणीव-जागृती:- उदारमतवादी लोकशाहीमÅये ÿÂयेक नागåरक राजकìय बाबतीत जागłक असणे अÂयंत आवÔयक मानले जाते. नागåरकांमÅये असणारी राजकìय जाणीव-जागृती उदारमतवादी लोकशाहीचे महßवाचा आधारभूत तÂव मानले जाते. कारण लोकशाहीमÅये राºयकारभार हा लोकमतानुसार चालत असतो. Ìहणून लोकशाहीतील नागåरक आपÐया िविवध ÿकार¸या समÖया, ÿij िकंवा घटनांबाबत munotes.in
Page 49
लोकशाही
49 जागृत असणे अÂयंत आवÔयक असते. लोकशाहीमÅये िøयाशील आिण राजकìय सहभाग येणाöया नागåरकांना महßवाचे Öथान असते. शासनाने नागåरक व समाजा¸या संदभाªत केलेÐया िवधायक आिण कÐयाणकारी धोरणाचे Öवागत करणे िकंवा याउलट शासनाने एखादी कृती अÆयायकारकपणे केलेली असÐयास ितचा ÿितकार करणे िकंवा अÆयायकारक धोरण िकंवा कायīाचा िवरोध करणे, हे जागृत नागåरकाचे ल±ण मानले जाते, परंतु Âयासाठी नागåरक राजकìयŀĶ्या जागłक असणे लोकशाहीमÅये अÂयंत आवÔयक आहे. लॉडª ॲ³टन यां¸या मते," सतत जागृतता हे लोकशाहीचे मूÐय आहे." Ìहणून उदारमतवादी लोकशाहीमÅये नागåरकात राजकìय जाणीव-जागृती असणे अÂयंत आवÔयक आहे. ९) परमतसिहÕणुता:- परमतसिहÕणुता हे उदारमतवादी लोकशाहीचे महßवाचे आधारभूत तßव आहे. उदारमतवादी लोकशाहीमÅये ÓयिĉमÂव िवकास, ÓयĉìÖवातंÞय, अिधकार यांना महßवाचे Öथान असते. लोकशाहीत नागåरकांना ÿाĮ असणाöया िवचार आिण अिभÓयĉì ÖवातंÞयामुळे नागåरकांकडून िभÆन-िभÆन मतांची मांडणी होत असते, परंतु अशा पåरिÖथतीत ÿÂयेक Óयĉìचे िवचार आिण मताची कदर करÁयासाठी परमत सिहÕणुता हे तÂव अÂयंत आवÔयक आहे. यातून लोकशाहीतील मतिभÆनता कमी कłन मतै³य साधÁयाचा ÿयÂन केला जातो. ÿिसĦ िवचारवंत जे.एस. िमल यां¸या मते," बहòसं´य लोकांना शासन करÁयाचा लोकशाहीत जसा ह³क आहे, तसाच ह³क अÐपसं´यांकांना आपले मत मांडÁया¸या यासंदभाªत ह³क आहे. तसे न केÐयास लोकशाहीला बहòसं´याकां¸या दडपशाहीचे Öवłप ÿाĮ होईल." िमल यां¸या मतावłनदेखील लोकशाहीमÅये परमत सिहÕणुता अÂयंत आवÔयक असÐयाचे ÖपĶ होते. कारण लोकशाहीत नागåरकांमÅये असणारे मतभेद हे िहंसक मागाªने नÓहे, तर अिहंसक, सिहÕणू आिण शांततामय मागाªने दूर करणे आवÔयक आहे आिण Âयासाठी परमत सिहÕणुता गरजेची आहे. Ìहणून उदारमतवादी लोकशाहीमÅये शासक आिण शािसत, स°ाधारी आिण िवरोधक, बहòसं´यांक आिण अÐपसं´यांक यां¸यामÅये परÖपर िवĵास आिण परमत सिहÕणुता िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन केला जातो. थोड³यात उदारमतवादी लोकशाही परमत सिहÕणुतेचा आधारावर कायª करीत असते. १०) िववेकì Óयĉì:- िववेकì Óयĉì हा उदारमतवादी लोकशाहीचा आधारभूत घटक आहे. िववेकì ÓयĉìमÅये योµय-अयोµय, चांगले-वाईट, िवधायक- िवघातक यामधील फरक ओळखÁयाची ±मता असते िकंवा Âयाला या बाबéची जाणीव असते. Âयाचÿमाणे अशा िववेकì Óयĉìला िविवध सामािजक आिण राÕůीय समÖयांची तसेच Âयावर करÁयात येणाöया िविवध उपाययोजनांची जाणीव असते. munotes.in
Page 50
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
50 ११) िवधायक िवरोध:- उदारमतवादी लोकशाही िवधायक िवरोधा¸या तßवानुसार कायªरत असते. लोकशाही शासनÓयवÖथेतील जागृत नागåरक, वतªमानपý आिण जबाबदार िवरोधी प±ांना स°ाधारी प±ा¸या शासना¸या चुकì¸या धोरणाला िवधायकपणे िवरोध िकंवा टीका करÁयाचा अिधकार असतो. िवधायकपणे करÁयात येणाöया िवरोधाची िकंवा टीकेची दखल घेऊन शासनाला जनमतानुसार आपÐया धोरणात योµय ते पåरवतªन करावे लागते. उदारमतवादी लोकशाहीमÅये िवधायक िवरोधा¸या तßवानुसार कायª होत असÐयामुळे जबाबदार शासनपĦती िनमाªण होत असते. १२) लोकशाही संÖथा:- उदारमतवादी लोकशाहीमÅये जनता सावªभौम असते. लोकशाहीमÅये जनतेचे सावªभौमÂव ÿÖथािपत करÁयासाठी लोकशाही Öवłपा¸या िविवध संÖथा िनमाªण केÐया जातात. यामÅये कायदेमंडळ, कायªकारीमंडळ, Æयायमंडळ, िनवडणूक यंýणा, राजकìय संघटना, Öथािनक Öवराºय संÖथा, ÿशासकìय यंýणा इÂयादी लोकशाही संÖथांचा समावेश असतो. उदारमतवादी लोकशाहीमÅये या सवª संÖथा लोकशाही¸या संकेतानुसार तसेच तßवानुसार कायª करीत असतात. Âयाचÿमाणे उदारमतवादी लोकशाहीमÅये या लोकशाही संÖथांचे Öवłप आिण अिÖतÂव िटकिवÁयासाठी ÿभावी जनमत, िवरोधी प± आिण जनसंचार माÅयमे ÿयÂनशील असतात. १३) Æयाय:- ‘Æयाय’ हे उदारमतवादी लोकशाहीचे एक ÿमुख आधारभूत तßव आहे. लोकशाहीत नागåरकांचे अिधकार आिण ÓयĉìÖवातंÞय यावर कोणीही अÆयाय करणार नाही िकंवा गदा आणणार नाही याची खबरदारी घेतली जाते. लोकशाही समाजÓयवÖथेत समाजातील कोणÂयाही घटकावर अÆयाय होणार नाही, यासाठी सवª Öतरावłन ÿयÂन केले जातात. उदारमतवादी लोकशाहीमÅये ÿÂयेक नागåरकांना राजकìय, सामािजक आिण आिथªक Æयायाची हमी देÁयात आलेली आहे. १४) Öवतंý ÆयायसंÖथा:- उदारमतवादी लोकशाही ‘Æयाय’ या तÂवावर आधारलेली असते, Ìहणून Æयाय हे तßव लोकशाहीमÅये महßवपूणª मानले जाते. उदारमतवादी लोकशाहीमÅये नागåरकांना देÁयात आलेले अिधकार आिण ÓयĉìÖवातंÞय यांना संर±ण ÿाĮ कłन देÁयासाठी िनरपे±, िन:प±पाती, िनभêड आिण Öवतंý ÆयायसंÖथेची िनिमªती केली जाते. उदारमतवादी लोकशाहीमÅये ÆयायसंÖथेला जनता, कायदेमंडळ आिण कायªकारीमंडळ यां¸या दबावापासून मुĉ ठेवून Öवतंýपणे कायª कł िदले जाते. ÆयायसंÖथेला Öवतंýपणे Æयायदान करता यावे, नागåरकां¸या ह³काचे संर±ण आिण राºयघटनेचे संर±ण करता यावे, यासाठी Öवतंý ÆयायसंÖथेची उभारणी केलेली आहे. munotes.in
Page 51
लोकशाही
51 १५) जबाबदार राजकìय प±:- उदारमतवादी लोकशाहीमÅये जबाबदार राजकìय प±ांचे अिÖतÂव महßवपूणª मानले जाते. कारण लोकशाही यशÖवी करÁयासाठी ÿÂयेक राजकìय प± जबाबदारीने वागणे आवÔयक असते. राजकìय प±ाने प±ीय Öवाथाªपे±ा राÕůीय िहताला ÿाधाÆय देणे आवÔयक असते. Ìहणून Öवाथê राजकìय प±ापे±ा जबाबदार राजकìय प± उदारमतवादी लोकशाहीमÅये महßवाची भूिमका पार पाडत असतात. लोकशाहीमÅये स°ाधारी असणाöया राजकìय प±ाने िवरोधी प±ाला िवĵासात घेऊन राºयकारभार करणे आवÔयक असते. १६) िवक¤þीकरण आिण स°ा िवभाजन:- उदारमतवादी लोकशाहीमÅये स°े¸या िवक¤þीकरणाचे तÂव अंिगकारले जाते. क¤þीय Öतरापासून ते Öथािनक Öतरापय«त स°ेचे िवक¤िþकरण वेगवेगÑया घटकांमÅये केले जात असÐयामुळे स°ेत समाजा¸या अंितम घटकातील Óयĉéना सहभाग घेता येतो. पयाªयाने जनसामाÆयांना स°ेत सहभाग घेÁयाची संधी ÿाĮ झाÐयामुळे लोकशाहीचा पाया भ³कम आिण िवÖतृत होतो. स°े¸या िवक¤þीकरणाबरोबरच उदारमतवादी लोकशाहीमÅये स°ा िवभाजना¸या तÂवाचाही िÖवकार केला जातो. स°ा िवभाजनाचा तßवानुसार शासना¸या कायदेमंडळ, कायªकारी मंडळ आिण Æयायमंडळ यांची स°ा एक Óयĉì िकंवा Óयĉì समूहा¸या हाती क¤िþत न करता ती तीनही घटकांमÅये िवभागून िदली जाते. थोड³यात लोकशाहीमÅये िवक¤þीकरण आिण स°ा िवभाजना¸या तßवामुळे िनयंýण आिण समतोल िनमाªण होऊन स°ासमÆवयाचे तÂवदेखील िÖवकारले जाते. १७) सावªिýक ÿौढ मतािधकार आिण िनवडणुकìचे सातÂय:- सावªिýक ÿौढ मतािधकार हे उदारमतवादी लोकशाहीचे एक महßवाचे तßव आहे. लोकशाहीमÅये जनतेचा Óयापक सहभाग असावा Âयासाठी सवª पाý नागåरकांना सावªिýक ÿौढ मतािधकार देÁयात आलेला आहे. धमª, जात, पंथ, वणª, भाषा, संप°ी, िश±ण, िलंग असा कोणताही भेदभाव न करता वयोमयाªदे¸या पाýतेनुसार सवª नागåरकांना सावªिýक ÿौढ मतािधकार िदÐयामुळे भारतीय लोकशाहीचा आधार अिधक Óयापक आिण भ³कम झालेला आहे. लोकशाहीमÅये बदलÂया जनमतानुसार स°ाधारी राजकìय प±ामÅये िकंवा राजकìय नेतृÂवामÅये शांततामय आिण सनदशीर मागाªने वेळोवेळी बदल होत असतो. हा बदल िविशĶ काळाने होणाöया िनवडणुकì¸या माÅयमातून केला जातो. लोकशाही¸या िÖथरतेसाठी आिण यशÖवीतेसाठी ठरािवक कालखंडानंतर मुĉ व Æयाय वातावरणात िनवडणुकांचे सातÂय असणे महßवपूणª मानले जाते. उदा. भारत आिण इंµलंडमÅये दर पाच वषा«नी सावªिýक िनवडणुका होतात, तर अमेåरकेमÅये दर चार वषा«नी सावªिýक िनवडणूक होत असते. munotes.in
Page 52
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
52 १८) धोरण िनधाªरकाचे लोकशाही िनयंýण:- आधुिनक काळात राºयाचे कायª±ेý मोठ्या ÿमाणात वाढÐयामुळे राºया¸या स°ा आिण िनणªय ±ेýात सतत वाढ होत आहे. पयाªयाने राजकìय िनणªय घेणाöया सवª स°ाक¤þांचे लोकशाही पĦतीने िनयंýण करणे आवÔयक आहे. उदारमतवादी लोकशाहीमÅये संिवधानाची ®ेķता, समान ÿितिनिधÂव, Öवतंý ÆयायसंÖथा, िनभªय वतªमानपýे, जबाबदार राजकìय प± आिण जनमत, अिभÓयिĉÖवातंÞय, गुĮ मतदान, िविशĶ काळाने होणाöया िनवडणुका इÂयादी साधनाĬारे शासनाचे धोरण िनधाªरण करणाöया सवª स°ा क¤þांवर िनयंýण ठेवÁयाचा ÿयÂन केला जातो. अशाÿकारे उदारमतवादी लोकशाहीची ही काही ठळक आधारभूत तßवे आहेत. या तßवानुसार उदारमतवादी लोकशाहीची वाटचाल सुł आहे. सारांश:- उदारमतवादी लोकशाही ही एक अितÓयापक संकÐपना असून ती यशÖवीपणे अंमलात आणÁयासाठी काही आवÔयक तßवांची अंमलबजावणी करणे आवÔयक असते. कारण Âयािशवाय राजकìय, सामािजक, आिथªक आिण नैितक Öवłपाची पåरपूणª लोकशाही िनमाªण करणे श³य नाही. Ìहणून उदारमतवादी लोकशाहीची वाटचाल यशÖवीते¸या िदशेने होÁयासाठी ÖवातंÞय, समता, बंधुता, बहòमताचे शासन, नागåरकांमÅये असणारी राजकìय जागृती, जनतेचे सावªभौमÂव, जनतेला ÿाĮ असणारे अिधकार, नागåरकांमधील राजकìय जागłकता आिण जबाबदारपणा, लोकशाही संÖथांचे अिÖतÂव, लोकशाहीतील िविवधतेमÅये असणारी परमत सिहÕणुता, स°ेचे िवक¤þीकरण आिण स°ा िवभाजन तसेच स°ा संतुलन, धोरण िनधाªरकाचे लोकशाही पĦतीचे िनयंýण, कायīाचे राºय, Öवतंý ÆयायसंÖथा, राÕůिहत जपणाöया राजकìय प±ांचे अिÖतÂव, ÿौढ मतािधकाराची सावªिýकता, िनवडणुकìचे सातÂय आिण िवधायकपणे केला जाणारा िवरोध अÂयंत आवÔयक आहे. आपली ÿगती तपासा. १) उदारमतवादी लोकशाहीची तÂवे सिवÖतर िलहा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ munotes.in
Page 53
लोकशाही
53 ३.३ लोकशाही¸या यशÖवी कायाªसाठी अटी/आवÔयक पåरिÖथती (Condition for the successful working of Democracy):- लोकशाहीचे अिÖतÂव आिण यशापयश हे िविशĶ पåरिÖथतीवर अवलंबून असते. आयÓहर āाऊन यां¸या मते," लोकशाही¸या यशÖवीतेसाठी जनते¸या मनात लोकशाही भावना राहणे आवÔयक असते." थोड³यात āाऊन यां¸या मतानुसार सुŀढ लोकशाही¸या िनिमªतीसाठी जनते¸या मनात लोकशाही भावना असणे आवÔयक आहे. लोकशाही 'यथा ÿजा तथा राजा' या िसĦांतावर आधाåरत असते. लोकशाहीमÅये िनमाªण झालेले दोष दूर करÁयासाठी आिण लोकशाही¸या यशÖवीतेसाठी आवÔयक पåरिÖथती िनमाªण करणे गरजेचे असते. राजकìय सामािजकरणा¸या माÅयमातून लोकांमÅये राजकìय जागृती घडवून आणÐयास लोकशाहीची यशिÖवता साÅय करता येऊ शकते. Âयाचÿमाणे लोकशाही¸या यशÖवीतेसाठी लोकशाहीशी सुसंगत ठरणारी मानिसकता जनतेमÅये िनमाªण करणे आवÔयक असते. लोकशाही¸या यशिÖवतेसाठी आवÔ यक असणाöया काही अटी िकंवा आवÔयक पåरिÖथती पुढीलÿमाणे आहे; १) Æयायमंडळाचे ÖवातंÞय:- लोकशाही¸या यशÖवीतेसाठी Öवतंý Æयायमंडळाची आवÔयकता असते. नागåरकां¸या मूलभूत ह³कांचे संर±ण, Âयाचबरोबर संिवधानाचे संर±ण करÁयाची जबाबदारी Æयायमंडळाची असते. यािशवाय शासना¸या कायाªवर िनयंýण ठेवÁयाचे महßवपूणª कायªदेखील Æयायमंडळ करीत असते. तसेच देशातील िविवध राजकìय प± िकंवा दबाव गटां¸या Öवाथê कृतीपासून नागåरकांचे Âयाचÿमाणे संपूणª राÕůाचे िहत सुरि±त ठेवÁयासाठी Æयायमंडळाचे ÖवातंÞय अÂयंत आवÔयक ठरते. Ìहणून लोकशाही¸या यशासाठी Öवतंý Æयायमंडळ गरजेचे आहे. २) िश±णाची ÓयवÖथा:- लोकशाही¸या यशÖवीतेसाठी लोकशाहीत िश±णाची Óयापक ÓयवÖथा असणे आिण Âयातून ÿÂयेक Óयĉìला सुिशि±त करणे आवÔयक असते. कारण नागåरक सुिशि±त असतील तरच Âयां¸यामÅये समाज व देशासमोरील िविवध समÖया िकंवा कायाªबाबत जागŁकता िनमाªण झालेली असते. Âयाचÿमाणे लोकशाही¸या यशÖवीतेसाठी नागåरकांना Âयां¸या अिधकार आिण कतªÓयाची जाणीव िनमाªण कłन देणे आिण Âयां¸यात राजकìय सहभागािवषयी जागłकता िनमाªण करणे आवÔयक असते. Âयाचबरोबर सुिशि±त आिण जागłक नागåरकच राÕůासमोरील िविवध ÿij िकंवा समÖया समजू शकतात, मतदानाĬारे योµय ÿितिनधéची िनवड कł शकतात. Âयाचÿमाणे शासनावर योµय पĦतीने िनयंýणदेखील ठेऊ शकतात, परंतु यासाठी ÿÂयेक नागåरक सुिशि±त असणे आिण असे नागåरक घडवÁयासाठी िश±णाची Óयापक ÓयवÖथा करणे आवÔयक आहे. ३) बंधुÂवाची भावना:- बंधुÂव हे लोकशाहीचे एक मु´य आधारभूत तßव आहे. नागåरकां¸या िवचारांमÅये िविवधता असली तसेच वेगवेगÑया बाबतीमÅये मतभेद असले तरीदेखील बंधुÂवा¸या munotes.in
Page 54
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
54 भावनेमुळे समाजाची एकाÂमता िटकून राहते. बंधुÂवाचा भावनेमुळे 'आपण सवª एक आहोत' ही भावना ÿÂयेक ÓयĉìमÅये िनमाªण होते आिण यातून ‘िविवधतेमÅये एकता’ िनमाªण होऊन लोकशाही¸या यशासाठी आवÔयक पåरिÖथती िनमाªण होते. ४) समता:- समता लोकशाहीचे एक महßवाचे आधारभूत तßव आहे. लोकशाही¸या यशÖवीतेसाठी केवळ राजकìय ±ेýात समता ÿÖथािपत कłन लोकशाही भ³कम होऊ शकणार नाही, तर Âयासाठी सामािजक आिण आिथªक ±ेýातदेखील समता िनमाªण करणे आवÔयक आहे. आिथªक िवषमतेमुळे Óयĉì Öवतः¸या मूलभूत गरजा पूणª कł शकत नाही. या गरजा पूणª करÁयातच Âया Óयĉìची संपूणª शĉì खचª होते. Âयामुळे इ¸छा असूनही अशी Óयĉì राजकìय सहभाग घेऊ शकत नाही, पयाªयाने लोकशाही यशÖवी होऊ शकत नाही. सामािजक समता ÿÖथािपत कłन लोकशाही यशÖवी करÁयासाठी िवशेषािधकार आिण नागåरकांमÅये कृिýम भेदभाव नĶ करणे आवÔयक आहे. ५) परमत सिहÕणुता:- लोकशाही ÓयवÖथेमÅये ÓयिĉÖवातंÞय आिण अिधकार ÿाĮीमुळे ÿÂयेक Óयĉì Öवतंýपणे िवचार Óयĉ करत असते. Âयामुळे िवचारात िविवधता आढळून येते. अशा पåरिÖथतीत Öवतः¸या मताचा आदर करीत असतांना इतरांनी Óयĉ केलेÐया मताचा आदर करÁयाची सिहÕणू वृ°ी लोकशाही¸या यशासाठी आवÔयक आहे. लोकशाहीमÅये िविवध धमª, जाती, पंथ, भाषा, संÿदाय, िवचारÿणाली यांचा िÖवकार करणारी जनता सहजीवन Óयतीत करीत असते. लोकशाहीत बहòमता¸या तßवामुळे बहòसं´य आिण अÐपसं´य अशा गटांमÅये समाजाची िवभागणी होत असते, Ìहणून लोकशाहीतील अशा िविवध समाज गटामÅये शांतता आिण सलोखा राखÁयासाठी परमत सिहÕणुता िवकिसत होणे अÂयंत आवÔयक आहे. ६) कृितशील इ¸छाशĉì:- āाईस यां¸या मते," जागृती लोकशाहीची िकंमत आहे.' āाईस यां¸या या मतावłन लोकशाही¸या र±णासाठी नागåरकांनी जागłक आिण कृितशील राहणे अÂयंत आवÔयक असते. जागłक नागåरक शासनावर िनयंýण ठेवत असतात. जागłक नागåरक शासना¸या अयोµय िकंवा चुकì¸या धोरणावर योµय वेळी टीका कłन शासनाला अयोµय धोरण रĥ करÁयास भाग पाडतात. थोड³यात लोकशाही¸या यशÖवीतेसाठी नागåरक जागłक आिण कृितशील राहणे अÂयंत आवÔयक आहे. ७) स°ेचे िवक¤þीकरण:- स°े¸या िवक¤þीकरणातून लोकशाही अिधक भ³कम होत असते. कारण स°ेचे िवक¤þीकरण ही लोकशाहीची मुलभूत ÿवृ°ी आहे. Öथािनक Öतरावर कायª करणाöया Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या माÅयमातून जाÖतीत-जाÖत जनतेला राजकìय सहभाग घेÁयाची संधी िमळत असते. Öथािनक Öवराºय संÖथेतील राजकìय सहभागातून munotes.in
Page 55
लोकशाही
55 जनतेला राजकìय िश±ण िमळते. तसेच Âयां¸यामÅये नेतृÂव गुणांचा िवकास होत असतो. थोड³यात लोकशाही¸या यशÖवीतेसाठी Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या माÅयमातून स°ेचे िवक¤þीकरण होत असÐयामुळे लोकशाहीचा पाया अिधक मजबूत होत असतो. ८) वृ°पý ÖवातंÞय:- लोकशाही¸या स±मीकरणामÅये कायदेमंडळ, कायªकारी मंडळ आिण Æयायमंडळ यां¸याबरोबर जनसंचार माÅयमांची भूिमका अÂयंत महßवाची ठरलेली आहे. Ìहणून वृ°पýांना ‘लोकशाहीचा चौथा Öतंभ’ असे Ìहटले जाते. लोकशाहीमÅये जनतेला अिभÓयĉì ÖवातंÞय ÿाĮ झालेले असते. या ÖवातंÞया¸या माÅयमातून जनता वृ°पýांमÅये िलखाण कłन अिभÓयĉ होत असतात. लोकमत िनमाªण करÁयामÅये वृ°पý ÖवातंÞयाची भूिमका अÂयंत महßवाची आहे. जनतेला राजकìय िश±ण देÁयाचे कायª लोकशाही ÓयवÖथेमÅये वृ°पý करीत असतात. Âयाचÿमाणे जनते¸या िविवध समÖया, ÿij इÂयादéकडे शासनाचे ल± वेधून घेÁयाचे कायª वृ°पýे करतात. लोकमताची िनिमªती करणे आिण जनतेला राजकìय िश±ण देÁयामÅये वृ°पýांची भूिमका महßवाची ठरली आहे. Âयामुळे वृ°पýांनी िन:प±पातीपणे आिण Öवतंýपणे कायª करणे लोकशाही¸या यशिÖवतेसाठी आवÔयक आहे. ९) ÓयिĉमÂव िवकासास संधी:- लोकशाही ÓयवÖथेमÅये नागåरकां¸या ÓयिĉमÂव िवकासास योµय संधी आवÔयक असते. नागåरकां¸या राहणीमानाचा दजाª, सवा«ना समान संधी, कायªकतृªÂवानुसार िमळणारे सामािजक Öथान, भेदभावरिहत ÿितķा हे लोकशाहीचा आधार असतात. या आधारावर लोकशाहीमÅये नागåरकांचा ÓयिĉमÂव िवकास होÁयासाठी आवÔयक पåरिÖथती िनमाªण करणे गरजेचे आहे. १०) राÕůिहत जपणारे सुŀढ व िनकोप राजकìय प±:- लोकशाहीचे यशापयश हे Âया लोकशाहीमÅये असणाöया राजकìय प±ा¸या ŀिĶकोनावर अवलंबून असते. लोकशाहीमÅये राजकìय प± जनमत िनिमªतीचे कायª करीत असतात. राजकìय प±ाची िनिमªती सामािजक, आिथªक आिण राजकìय Öवłपा¸या Óयापक कायªøमावर आधाåरत झालेली असावी. माý िनकोप आिण सुŀढ लोकशाहीसाठी राजकìय प±ाची िनिमªती जात, धमª, पंथ, भाषा, ÿांत, वगª िकंवा एखाīा िविशĶ िहतसंबंधा¸या आधारावर झालेली नसावी. लोकशाहीमÅये बहòप± पĦती असली तरीदेखील राजकìय प±ांची सं´या खूप जाÖत ÿमाणात असू नये. लोकशाही¸या यशÖवीतेसाठी राजकìय प±ां¸या कायªपĦतीत आिण ŀिĶकोनात सुधारणा घडवून आणणे आवÔयक आहे. थोड³यात लोकशाही यशÖवी होÁयासाठी महßवाची भूिमका बजावणारा राजकìय प± राÕůिहत जपणारा, सुŀढ आिण िनकोप असणे आवÔयक आहे. munotes.in
Page 56
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
56 ११) कतªÓयद±, जागृत आिण िवचारशील नागåरक:- नागåरकां¸या सहभागािशवाय लोकशाही यशÖवी होऊ शकत नाही. Ìहणून लोकशाहीमÅये सहभाग घेणाöया नागåरकांचा दजाª कसा आहे, यावर लोकशाहीचे यशापयश अवलंबून असते. Ìहणून लोकशाहीतील नागåरक कतªÓयिनķ, िवचारशील, चाåरÞयसंपÆन, जागृत, लोकशाहीवर अढळ िनķा असणारे तसेच ÖवातंÞया¸या र±णासाठी सदैव िसĦ असणे आवÔयक आहे, नÓहे ते लोकशाहीचे बलÖथान आहे. १२) उÂøांतीवादी पåरवतªन:- िलÈसेट यां¸या मते," लोकशाहीची ÿिøया टÈÈयाटÈÈयाने उÂøांत होत गेÐयास समाज नवीन मूÐयांशी समरस होतो, परंतु हेच पåरवतªन अचानक िकंवा अितवेगाने झाÐयास समाज मानिसकŀĶ्या या पåरवतªनाला समरस होत नसÐयामुळे तेथे जहालवाद उदयाला येÁयाचा धोका असतो. थोड³यात लोकशाही अिधक िÖथर आिण यशÖवी होÁयासाठी पåरवतªन उÂøांितवादा¸या मागाªने होणे आवÔयक आहे. अशाÿकारे लोकशाही यशÖवी करÁयासाठी िविवध िवचारवंतांनी काही आवÔयक पåरिÖथती अथवा अटी सांिगतलेÐया आहेत. सारांश:- लोकशाही¸या अंमलबजावणीतून काही दोष िनमाªण होत असतात, असे दोष दूर कłन लोकशाहीला अिधक सुŀढ आिण िनकोप करÁयासाठी जाणीवपूवªक आवÔयक पåरिÖथती िनमाªण करावी लागते. लोकशाही¸या यशÖवीतेसाठी राजकìय व सामािजक समता, िश±णाची Óयापक ÓयवÖथा, Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या माÅयमातून स°ेचे अिधकािधक िवक¤þीकरण, सुŀढ, राÕůिहत जपणारे िनकोप राजकìय प±, वृ°पý माÅयमांना अिधकािधक ÖवातंÞय, Æयायमंडळाचे ÖवातंÞय, परमत सिहÕणुता, नागåरकांमÅये बंधुÂवाची भावना, नागåरकांची कृितशील इ¸छाशĉì, चाåरÞयसंपÆन व कतªÓयद± नागåरक, नागåरकां¸या ÓयिĉमÂव िवकासाला अनुकूल पåरिÖथती, जागłक व द± नागåरक इÂयादी बाबी उपलÊध असणे अÂयंत आवÔयक आहे. लोकशाहीमÅये जनमताला अिधकािधक महßव असÐयामुळे जनते¸या मनात लोकशाही भावना उÂपÆन करणे ही बाबदेखील लोकशाहीसाठी आवÔयक पåरिÖथती िनमाªण करणारी ठरते. आपली ÿगती तपासा. १) लोकशाहीसाठी आवÔयक असणारी पåरिÖथती िकंवा अटी ÖपĶ करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ munotes.in
Page 57
लोकशाही
57 २) लोकशाही¸या यशÖवीतेसाठी आवÔयक पåरिÖथतीिवषयी सिवÖतर िलहा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ अिधक वाचनासाठी उपयुĉ संदभªúंथ:- १ ) मावळकर पु. ग.- लोकशाहीचे Öवłप २) कुंभार नागोराव (संपा.)- लोकशाही समÖया व Öवłप ३) चंþशेखर, िदवाण- राजकìय िसĦांत आिण राजकìय िवĴेषण ४) वकìल ना. र. ,इनामदार- आधुिनक राजकìय िवĴेषण ५) गद¥ िद. का., बाचल िव. मा.- आधुिनक राजकìय िवĴेषण-भाग एक व दोन ६) भोगले शांताराम- आधुिनक राजकìय िसĦांत ७) वमाª Ôयामलाल- आधुिनक राजनीितक िसĦांत ८) नारायण इ³बाल- राजनीित शाľ के मूल िसĦांत munotes.in
Page 58
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
58 ४ राजकìय िवचारÿणाली (Politica Idiology) घटक रचना ४.१ मार्क्सवाद ४.२ फॅव्झम ४.३ स्त्रीवाद ४.१ मा³सªवाद ४.१.० उविष्टे ४.१.१ प्रास्ताववक ४.१.२ ववषय-वववेचन ४.१.२.१ मार्क्सवाद ४.१.२.२ स्वयं-अध्ययन प्रश्ांची उत्तरे ४.१.३ ्ारांश ४.१.४ ्रावा्ाठी स्वाध्याय ४.१.० उिĥĶे या घटकाच्या अभ्या्ानंतर आपल्याला- मार्क्सपूवस ्माजवादाची पूवसपीवठका ्ांगता येईल. ्माजवादाचा नेमका अर्स ्ांगता येईल. मार्क्सवाद शास्त्रीय स्वरूपात ्ांगता येईल. मार्क्सवादाची ्ववस्तर माविती वलविता येईल. ४.१.१ ÿाÖतािवक मनुष्य वगळता इतर ्वस प्रावणमात्र वन्गासच्या कृपेवर वजवंत राित अ्तात; पण मनुष्य मात्र कधी पररवस्र्तीनुरूप स्वतःत व स्वतःनुरूप पररवस्र्तीत पररवतसन करण्या् ्क्षम आिे; आवण िी गोष्ट त्याला इतर प्रावणमात्रांपा्ून वेगळे करीत अ्ते. प्राचीन काळापा्ून माणू् आपल्या जीवनाला वनयंवत्रत करणाऱ्या बाह्य ्त्तेववषयी ्दोवदत ववचार munotes.in
Page 59
राजकीय ववचारप्रणाली
59 करीत आला आिे. यातूनच राजकीय वचंतनाचा उदय झाला. राजकीय व्द्ांत जन्माला आले. ह्या घटकात आपण मार्क्पूवस ्माजवाद व मार्क्सवाद यांचा ववचार करणार आिोत. ्माजवाद अर्वा ्ाम्यवाद िे शब्द आधुवनक अ्ले तरी या ववचारांच्या खाणाखुणा आपल्याला ्माजपूवस अवस्र्ेतिी आढळतात. ्माजपूवस अवस्र्ा िा एक ्माजवादाचाच आववष्कार िोता. प्लेटो या ग्रीक ववचारवंताच्या तत्त्ववचंतनातिी आपणां् ्ाम्यवादाचे प्रगटीकरण ्ापडते. त्याचे तत्त्वज्ञान एका वववशष्ट वगास्ाठीच िोते. ्माजातल्या अविजनवगास्ाठीचाच तो ्ाम्यवाद िोता. आपण ‘आधुवनक काळातील पाविमात्य राजकीय ववचारप्रवाि’ िे पुस्तक अभ्या्णार अ्ल्यामुळे प्राचीन ्ाम्यवादाववषयीच्या ववश्लेषणावर फार्ा िर देण्यात आलेला नािी. या वठकाणी आणखी एक गोष्ट ध्यानात ठेवणे अगत्याचे ठरेल. प्लेटोचा ्ाम्यवाद िा पूणसतः आध्यावत्मक स्वरूपाचा आिे, तर मार्क्सवाद िा मूलतः आवर्सक स्वरूपाचा आिे. ४.१.२. िवषय िववेचन मार्क्सवादाचे वववेचन करण्यापूवी आपल्या्मोर स्पष्ट झाली पाविजे वक लोकतांवत्रक ्माजवाद आवण मार्क्सप्रणीत ्माजवाद यात कािी मुलिूत िेद आिे. मार्क्स, लेवनन, स्टावलन यांच्या अनुयायांद्वारे प्रस्र्ावपत केलेला ्ाम्यवाद क्ांवतकारी तर्ा ्त्तावादी आिे. र्ोडर्कयात आपण मार्क्ासवादाला ्ाम्यवाद तरीिी कािी िरकत नािी. ४.१.२.१ मा³सªवाद “एक िूत युरोपखंडात वावरत आिे. या िुताचे नाव आिे ‘कम्युवनझम’, जुन्या युरोपचे ्ारे ्त्ताधारी पोष व झार मढेरवनक व गीझो फ्रेंच जिालवादी व जमसन पोली् ह्या िुताला गाडण्या्ाठी जुन्या युरोपच्या ्ाऱ्या शक्ती एक झाल्या आिेत. अ्ा कोणता ववरोधी पक्ष आिे की ज्याची ्त्तारूढ पक्षाने नालस्ती केली नािी? ह्या वस्तुवस्र्तीवरून दोन वनष्कषस काढता येतील : कम्युवनस्ट िी एक बवलष्ठ शक्ती आिे, िे युरोपच्या ्वस ्त्ताधाऱ्यांना आता मान्यच करावे लागेल; दु्रे अ्े की कम्युवनस्टांनी आता आपले ववचार, आपले उिेश, आपले प्रश् जगापुढे उघडपणे प्रव्द् केले पाविजेत आवण आपला जािीरनामा काढून कम्युवनझमच्या िुता्ंबंधीच्या दंतकर्ांना प्रत्युत्तर वदले पाविजे." उपयुसक्त ववधाने िी आिे मार्क्सच्या ‘कम्युवनस्ट मवनफॅस्टो’ ची ्ुरुवात, ज्यात आपल्याला वद्तो कम्युवनझम-ववषयीचा दुदसम्य ववश्वा् आवण आपल्या व्द्ांताच्या मांडणीची. ओघवती शैली. शास्त्रीय ्माजवादाचा जनक कालस मार्क्स याचा जन्म जमसनीतील एका ज्यू कुटुंबात १८१८ मध्ये झाला. त्याचे वडील वकील आवण प्रवशयन राष्रवादी िोते. मार्क्सने बॉन ववद्यापीठात न्यायशास्त्राचा अभ्या् केला. मार्क्स अ्ामान्य प्रवतिेचा ववद्यार्ी िोता. त्याने ववद्यापीठातच नोकरी वमळववण्याचा प्रयत्न केला; पण त्याच्या जिाल व परस्परांववरोधी ववचारांमुळे त्याला नोकरी वमळू शकली नािी. मार्क्स 'ररवनश टाइम््चा' ्ंपादक झाला munotes.in
Page 60
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
60 (अ) मा³सªचा शाľीय समाजवाद द्वंद्वात्मक िौवतकवाद : मार्क्सच्या शास्त्रीय ्माजवादाची ्ुरुवात द्वंद्वात्मक िौवतकवादापा्ून िोते. द्वंद्वात्मक िौवतकवाद, ऐवतिाव्क िौवतकवाद, अवतररक्त मूल्य व्द्ांत, वगस्ंघषस, राज्यवविीन व वगसवविीन ्माज या ्ाऱ्यांचा ्मावेश मार्क्सच्या शास्त्रीय ्माजवादात करता येईल. द्वंद्वात्मक िौवतकवादाद्वारे पररवतसनाच्या व ववका्ाच्या प्रवक्येमागे ववरोधववका्वादाचे तत्त्व कायस करते, िा मानवी ्माजाच्या ववका्ाचा मूलिूत वनयम मांडण्याचा प्रयत्न केला. ववरोधववका्वादापा्ूनच मार्क्सच्या ववचारांची ्ुरुवात िोते. िेगेलच्या आध्यावत्मक द्वंद्ववादाच्या व्द्ांताचे द्वंद्वात्मक िौवतकवादात पररवतसन करून त्याने िौवतक ववश्वाच्या ववका्ाचे तत्त्वज्ञान ्ांगण्याचा प्रयत्न केला. िेगेलने आपल्या तत्त्वज्ञानात चैतन्य वकंवा ववचारांना अग्रक्म वदला तर मार्क्सने ‘वस्तू’वकंवा िौवतक पदार्ासला अग्रक्म वदला. मार्क्सचा द्वद्वात्मक िौवतकवाद ्मजून घेण्या्ाठी िेगेलच्या िौवतकवादाचा धावता आढावा घेणे अगत्याचे ठरेल. िेगेलच्या मते, मानवी ववचार कधीच वस्र्र न्तात. मानवी मनात एक ववचार वनमासण िोतो, त्यालाच िेगेल ‘वाद’ म्िणतो (Thesis). यात कािी उवणवा अ्तात वकंवा या ववचारातच कािी अंतववसरोध वनमासण िोतात, त्याला िेगेलने प्रवतवाद (Antithesis) अ्े ्ंबोधले. वाद व प्रवतवादाच्या ्ंघषासत्मक ्मन्वयातून ्ु्ंवाद (Synthesis) वनमासण िोतो आवण िी प्रवक्या अव्याितपणे चालू रािते. मार्क्सने िेगेलच्या ववका्वादातील ्ंघषासचे तत्त्व स्वीकारले; पण 'चैतन्या'ऐवजी ‘पदार्स' मित्त्वाचा मानला. पदार्स िेच अंवतम ्त्य मार्क्सने मानले. माण्ाने आधी िूमी पाविली मगच त्याच्या मनात पेरण्याचा, उगववण्याचा ववचार वनमासण झाला. आधी त्याच्या मनात पेरण्याचा ववचार आला मग त्याने िूमीचा शोध घेतला अ्े घडले नािी. आपल्या व्द्ांताच्या पुष्ट्यर्स मार्क्स बीजाचे उदािरण देतो. बीज म्िणजे वाद (Thesis). या बीजाच्या अंतगसत ्ंघषस िोणे म्िणजेच बीजाचा ऊर फुटणे िे ववका्ा्ाठी अपररिायस ठरते. त्या फुटण्याच्या प्रवक्येलाच तो प्रवतवाद (Antithesis) अ्े म्िणतो. यातून वनमासण िोणारा वृक्ष िे ्ु्ंवादाचे िे (Synthesis) उत्कृष्ट उदािरण म्िणावे लागेल. मार्क्स आपल्या िांडवल या ग्रंर्ात म्िणतो की, ‘मी िेगेलच्या तत्त्वज्ञानाला डोर्कयावर उिे अ्लेले पाविले आवण मी त्याला पायावर उिे केले’. पदार्स अवस्तत्वात येतो, ववकव्त िोतो, कालांतराने नष्ट िोतो व त्यातून नवीन पदार्स वनमासण िोतो. द्वंद-पररवतसन-ववनाशवनवमसती अशी प्रवक्या ्दोवदत चालू रािते. लुडववग फेयरबाखच्या (१८०४ ते १८७२) िौवतकवादाचा मार्क्सच्या दृवष्टकोनावर मित्त्वाचा पररणाम झाला. फेअरबाख िा मार्क्सच्या काळातील मिान िौवतकवादी िोता. जडवस्तू प्रर्म का जावणवा व बुद्ी प्रर्म? या प्रश्ाचे उत्तर िौवतकवादी जडवस्तू प्रर्म अ्ेच देतात. पृथ्वीवर मानवप्राणी व इतर ्जीव प्राणी, वनस्पती अवस्तत्वात येण्यापूवी अनेक दशलक्ष वषे आधी पृथ्वी वनमासण झाली, ‘जाणीवबुद्ी’ िी िौवतक जगाच्या प्रदीर्स उत्क्ांतीची केवळ एक वनवमसती मात्र आिे. ववश्व आवण ववश्वातील ्वस वस्तू गवतमान आिेत. गती िी जडवस्तूच्या अवस्तत्वाचे लक्षण मात्र आिे. ‘गती’ अबावधत आिे; तर ‘ववश्ांती’ ्ापेक्ष आिे. munotes.in
Page 61
राजकीय ववचारप्रणाली
61 मानवाची जाणीवबुद्ी िी अत्यंत ्ु्ंघवटत जडवस्तूचा-मेंदूचा खा् गुणधमस आिे आवण ती िौवतक वास्तववकतेचे प्रवतवबंब घडववते. ‘द्वंद्ववाद’ िे वन्गस’ मानवी ्माज’ ववचार व गतीच्या ववका्ाचे ्वस्ाधारण वनयमांचे शास्त्र आिे. िौवतग जग िे केवळ ववक्नशील नािी तर ते ्ंपूणस जोडलेले आवण एक्ंध अ्े आिे. ववरोधी गोष्टींच्या ऐर्कयाचा आवण ्ंघषासचा वनयम म्िणजे द्वंद्ववादाचा गािा आिे. ववरोधी गोष्टीतील परस्पर्ंघषस िा बदलाचे वकंवा ववका्ाचे उगमस्र्ान आिे. जुने आवण नवे, उदयमान आवण कालबाह्य यांच्यात ववरोध झालाच पाविजे, ्ंघषस झालाच पाविजे अ्े जडवाद मानतो म्िणून लेवनन अ्े म्िणतो, ‘ववका् म्िणजे ववरोधी गोष्टींचा झगडा िोय’. ववरोधी गोष्टीतील ्मतोल िा ्ापेक्ष अ्तो. तो वचरंजीवी अ्ता तर ववका् झालाच न्ता. ्ंघषस िेच ववका्ाचे उगमस्र्ान आिे. अंतगसत ववरोध, बाह्य ववरोध, ववरोधात्मक ववरोध अववरोधी ववरोध, मूलिूत न्लेले ववरोध अ्े ववरोधाचे ववववध प्रकार अ्तात. द्वंद्वात्मक पद्तीने िोणाऱ्या ववका्ाचे मार्क्सने तीन वनयम ्ांवगतले आिेत. (अ) ववका् िा केवळ द्वंद्वात्मक प्रवक्येमुळे िोत अ्तो. (आ) द्वंद्वात्मक प्रवक्येत मालात्मक बदलामुळे गुणात्मक बदल िोतो. (इ) ववश्वातील वस्तूंमध्ये तत्त्वात्मक एकता अ्ते. माणू् मृत्यूची बीजे घेऊन जन्माला येतो व ्ंतानरूपाने ववकव्त िोतो. आपला उपयुसक्त द्वंद्वात्मक िौवतकवाद मांडून आध्यावत्मक, काल्पवनक, ईश्वरीय या ्वस दृवष्टकोनांचे मार्क्सने खंडन केले. (आ) मा³सªचा ऐितहािसक भौितकवाद कालस मार्क्सने प्रर्म द्वंद्वात्मक िौवतकवादाचा व्द्ांत मांडून त्यावर आधाररत अशा ऐवतिाव्क िौवतकवादाच्या व्द्ांतांची मांडणी केली आिे. कालस मार्क्स आवण फ्रेडररक एंगल्् या कामकरी वगासच्या मिान नेत्यांनी शास्त्रीय ्माजवादाची वनवमसती केली. मार्क्सवादी तत्त्वज्ञानाचा उदय िी ऐवतिाव्क ववका्ाची स्वािाववक उत्पत्ती िोती. मा्स-एंगल्् यांनी कामगार लढ्यात प्रत्यक्ष ्ििाग घेतल्यामुळे त्यांच्या तत्त्वज्ञानाला एक लढाऊ धार आली. या लढाऊपणाला एक शास्त्रीय बैठक अ्ल्यामुळे याची ्ैद्ांवतक बाजू अवधकच मजबूत बनत गेली. मानवी ववका्प्रवक्येचे ्ूत्र गव्ताना वरकरणी वव्ंगत वाटणाऱ्या ्ंघसषाच्या तत्त्वात ववका्ाची बीजे शोधण्याचे धाड् मार्क्सने केले. यातूनच ्ामावजक ववका्ाच्या ववरोध-ववका्वादी िौवतकवादाचा म्िणजेच ऐवतिाव्क िौवतकवादाचा व्द्ांत मांडला. लोककल्याणाची मनस्वी आ् अ्णाऱ्यां्ाठी मानवाचा आवर्सक व ्ांस्कृवतक ववका् घडववण्याची इच्छा अ्लेल्या ्माजातील प्रगत बुवद्वादी वगासला ऐवतिाव्क िौवतकवादाचे प्रचंड आकषसण वाटणे स्वािाववक िोते. गुलामांना आपली ्ंपत्ती मानणाऱ्या ्माजव्यवस्र्ेत, उमरावशािीववरुद्च्या लढाईत लोकशािी मागासवर ववश्वा् अ्णाऱ्यांनी ऐवतिाव्क िौवतकवादाचा शस्त्र म्िणून ्रास् वापर केला. तत्कालीन तर्ाकवर्त प्रवतगामी, धावमसक, आध्यावत्मक ववचारकांनी शोषक वगासचीच बाजू घेऊन शोषणाचे अवववेकी ्मर्सन केले व पररवतसनाला जमेल तेर्े जमेल त्ा ववरोधच केला. munotes.in
Page 62
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
62 जगाच्या दैवी वनवमसतीबिलच्या धावमसक दंतकर्ेला कल्पनावाद एक प्रकारचा तावत्त्वक बुरखा घालतो; म्िणून कल्पनावाद अस्तनीतील वनखारा िोय. म्िणूनच तो अवधक धोकादायक देखील आिे, अ्े मार्क्सला वाटते. कारण तो धमासप्रमाणे अंधश्द्ेपुरतेचे स्वतःला मयासवदत ठेवत नािी; तर शास्त्रीयतेचा आव आणून माण्ांच्या तकसशक्तीवर झडप घालू पाितो. कष्टकरी जनतेला गुलाम बनववण्या्ाठी व आपले वचसस्व न्याय्य ठरववण्या्ाठी शोषकांनी नेिमीच अध्यात्मवादाचा, कल्पनावादाचा, धमासचा वापर केलेला आिे. नम्र व अधीन रािण्याचे वरकरणी ्ोज्ज्वळ वाटणारे अ्े धमासचे तत्त्वज्ञान अ्ते. माण्ाचे वस्तुवनष्ठ अवस्तत्व नाकरण्याचे कारस्र्ान वपढोनवपढी पा्ून धमासने अत्यंत यशस्वीपणे पार पाडले आिे. धमस व कल्पनावाद लोकांना ्ाम्राज्यवादी, प्रवतगामी शक्तीववरुद् लढण्यापा्ून परावृत्त करतो. या ्ाऱ्या प्राप्त पररवस्र्तीच्या आकलनातून मार्क्सने आपला ऐवतिाव्क िौवतकवाद मांडला. मार्क्सने उिे केलेले तत्त्वज्ञान िांडवलशािी ववरोधी लढ्यात कष्टकरी वगास्ाठी आवत्मक बळाची प्रेरणा ठरले. आपल्या तत्त्वज्ञानाच्या ्ंदिासत मार्क्स एके वठकाणी अ्े म्िणतो की, “तत्त्वज्ञांनी वेगवेगळ्या तिांनी जगाचा केवळ अर्स लावावा; पण मुख्य मुिा आिे तो जग बदलण्याचा” उत्पादन-्ाधनांवरील मालकी िर्ककानु्ार ‘आिे रे’ आवण ‘नािी रे’ अ्े प्रमुख दोन वगस अ्तात. आिे रे वगासकडून नािी रे वगासचे अमानवी शोषण िोत अ्ते. िा बिु्ंख्य शोवषत वगस ्ंपत्तीिीन अ्तो; तर मूठिरांकडे ्ंपत्तीचे केंद्रीकरण झालेले अ्ते. आपले म्िणणे स्पष्ट करताना कम्युवनस्ट मॅवनफेस्टोमध्ये मार्क्स म्िणतो, “मानवी ्माजाचा आजवरचा इवतिा् िा वगस्ंघषासचा इवतिा् आिे. “पुढे कष्टकरी वगासला तो अ्े आव्िान करतो की, ‘तुम्िांला गमाववण्या्ाठी िातातल्या शृंखलांवशवाय कािीिी नािी आवण वजंकण्या्ाठी मात्र उिे जग पडलेले आिे. मानवाने उपजीववकेकररता उत्पादन पद्ती शोधून काढली. उत्पादन पद्तीत, उत्पादन ्ाधनांत ्ंशोधन व ववका् िोत गेला. उत्पादन ्ाधनांत झालेल्या बदलांनु्ार ्माजाचा जो ववका् िोत गेला त्या ववका्ाचे टप्ये त्याने पुढीलप्रमाणे ्ांवगतले. (१) आिदम साÌयवादी ÓयवÖथा जेव्िा खाजगी मालमत्तेचा उदय झालेला नव्िता त्या काळात मनुष्य पशु-पक्षयांची वशकार करून आवण कंदमुळे, फुले, फळे खाऊन आपला उदरवनवासि करीत अ्े. खाजगी ्ंपत्ती न्ल्यामुळे ्माजात आिे रे’ आवण ‘नािी रे’ अ्े वगस आवस्तत्वात नव्िते. िा ्माज िटका’ टोळी ्माज िोता. ्ामूविक वशकार करणे आवण वन्गासतील मुबलक ्ाधन्ामग्रीचा उपिोग घेणे अ्े ते जीवन िोते. या ्माजात ्मता िोती. शोषक व शोवषत वगस नव्िते; त्यामुळे ते परस्परांशी प्रेमाने वागत. िी अवस्र्ा प्रार्वमक ्ाम्यवादी व्यवस्र्ाच िोती. याच युगात लोक्ंख्येतील िरम्ाठ वाढीमुळे कंदमुळे, फळे, फुले, वशकार ्िज उपलब्ध िोणे अशर्कय िोऊ लागले; तेव्िा मानवाला जगण्याचा प्रश् िेड्ावू लागला. यातून ्ाधन-्ामग्रीच्या ्ंचयाची प्रवृत्ती वाढी् लागली. यातूनच ्माजात माझे-तुझे अ्ा वाद वनमासण झाला. खाजगी मालमत्तेचा शोध िा वनकोप ्माजव्यवस्र्ेला लागलेला ्ुरुंग िोता. munotes.in
Page 63
राजकीय ववचारप्रणाली
63 (२) गुलामिगरीचा काळ मानवाच्या वाढत्या लोक्ंख्येनु्ार शेती व पशुपालनाचा आववष्कार झाला. कािी व्यक्तींनी जवमनीवर मालकी िर्कक प्रस्र्ावपत केला आवण इतरांच्या श्मांवर उत्पन्न घ्यायला ्ुरुवात केली. िटका ्माज वस्र्र झाला. कुटुंब्ंस्र्ा व वववाि्ंस्र्ा या काळात आवस्तत्वात आल्या. शेतीचा मालकीिर्कक अ्लेल्याच्या शेतात श्म करून उत्पन्न वाढवणारा वगस वनधसन िोता. ्ंपवत्तधारक मालकवगस शोषक बनला; तर वनधसन िा गुलाम; शोवषत बनला. अशा प्रकारे ्माजात दोन प्रमुख वगस वनमासण झाले. एक श्म न करतािी ्ंपवत्तमान झालेला जमीनदारवगस व दु्रा ्दोवदत कष्ट करूनिी उपा्मार कपाळी आलेला गुलामांचा वगस. यातून गुलाम व जमीनदार यांच्यात ्ंघसष वनमासण झाला. याच अवस्र्ेत छोट्या कारावगरांचा आपल्या उत्पादन-्ाधनांवर मालकी अ्लेला वगस वनमासण झाला, त्यांच्यात उत्पादन वाढववण्याची त्ेच व्यापार ववस्तारा्ाठी स्पधास वनमासण झाली. ववववध क्य वस्तूंची मागणी वाढली. आंतरराष्रीय बाजारपेठा अवस्तत्वात येऊ लागल्या. वाढत्या मागणीच्या पूतसते्ाठी छोट्या उद्योगाची मोठ्या उद्योगात, व्यापारात वाढ िोत गेली. या अवस्र्ेत शा्नव्यवस्र्ेवर ्ामंतांचे, ्ंरजामंदारांचे प्रिुत्व िोते आवण यातून िी अवस्र्ा ्ंघसषप्रवण बनली. छोटे उद्योगपती िळूिळू मोठे उद्योगपतीिी बनले. ्ंरजामदार नव्या उद्योगपतींना व्यापार ववस्ताराला ववरोध करतात. त्यातून त्यांच्यात तीव्र ्ंघषस वनमासण झाला. नव्या उद्योगपतींच्या वगासने िूदा्ांना, शेत-मजुरांना िाताशी धरून ्ंरजामदारांशी लढा देऊन ्रंजामदारी उलर्ून टाकली आवण िांडवलशािी प्रस्र्ावपत केली. (४) भांडवलशाही ÓयवÖथा मार्क्स आजच्या युगाला िांडवलशािीचे युग ्ंबोधतो. इंग्लडमधील औद्योवगक क्ांतीमुळे युरोपीय राष्रांत झालेल्या बदलावर आधाररत अ्े िे ववचार मार्क्सने मांडले आिेत. िांडवलदारवगस िळूिळू कारखान्यांच्या यांवत्रकीकरणाकडे वाटचाल ्ुरू करेल. यातून अवधकावधक कामगार बेकार िोणार, यातून िांडवलदार वगासववरुद् िोणारी ्ंतापाची िावना वटपेला पोचेल व अंवतमतः या व्यवस्र्ेची मान कामगारवगस स्वतःच्या िातांनीच मुरगाळेल. (५) समाजवाद मार्क्सच्या द्वंद्वात्मक िौवतकवादातील अंवतम टप्पा म्िणून आपणां् ्माजवादाकडे पािावे लागेल. मार्क्सच्याच शब्दांत िांडवलशािी िा ‘्ंवाद’ तर ्ंघवटत श्मजीवी वगस िा ‘वव्ंवाद’ आिे. यातून वगसवविीन ्माज म्िणजे ‘्ु्ंवाद’ अवस्तत्वात येईल. यालाच तो ्माजवाद अ्े ्ंबोधतो. अर्ासत याच्या प्रवतष्ठापने पूवी ्ंक्मणकाळात कामगारवगासची िुकूमशािी प्रस्र्ावपत झालेली अ्ेल व िळूिळू िा वगस व राज्यिी लयाला जाईल. यातून वगसवविीन व राज्यवविीन ्माजाची वनवमसती िोईल व िीच मार्क्सच्या दृष्टीने आदशस ्माजवादी अवस्र्ा िोय.प munotes.in
Page 64
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
64 (इ) मा³सªचे राºयिवषयक िवचार मार्क्सने आपल्या ्ाम्यवादी जािीरनामा या पुस्तकात राज्यववषयक व्द्ांत मांडला आिे. राज्य िे जुलमाचे यंत्र आिे, याववषयी मार्क्सच्या मनात अवजबात ्ाशंकता नव्िती. ्द्यःवस्र्तीत राज्य िांडवलदार व्यक्तींचे ्ंघटन अ्ून त्यांचा उिेश कष्टकरी वगासचे शोषण करणे, नफा कमावणे िा अ्तो. आपल्या उिेशपूती्ाठी िांडवलदारवगस िा शा्न व कायद्याची वनवमसती करीत अ्तो. कायद्याच्या आधारे आपल्या ्ंपत्तीचे रक्षण व श्वमकांची वपळवणूक करून आपल्या ्ंपत्तीत वाढ करीत अ्तो. मार्क्सला राज्य िी वगस्ंघषासची उत्पत्ती वाटते. अगदी नै्वगसक अवस्र्ेत राज्य अवस्तत्वात नव्िते, त्या अवस्र्े् ्ाम्यवादी व्यवस्र्ा अ्े तो म्िणतो. मानवी ववका्ाच्या दु्ऱ्या टप्प्यावर मालकवगासने गुलामांवर वचसस्व गाजववण्या्ाठी, मध्ययुगात ्ंरजामदारांच्या वित्ंबंधांचे ्ंरक्षण करण्या्ाठी तर आधुवनक काळात िांडवलदारीवगासने कष्टकऱ्यांचे शोषण करण्या्ाठी राज्य्ंस्र्ेचा ्ाधन म्िणून वापर केला. र्ोडर्कयात, मार्क्सच्या मते, राज्य्ंस्र्ा ववलयाला गेली पाविजे. वगसवविीन, राज्यवविीन ्माज िै, मार्क्सचे स्वप्न िोते. वैिशĶ्ये (१) राज्याचा आधार पाशवी शक्ती िाच अ्तो. (२) वगीय वित्ंवधसनाच्या गरजेतून शोषकांनी राज्याची वनवमसती केली. (३) ्वाांचे कल्याण िा कधीच राज्यांचा िेतू न्तो. (४) राज्ये ्वाांच्या कल्याणा्ाठी न्ल्यामुळे ती ववलयाला गेलीच पाविजेत. आ±ेप (१) राज्य िी मार्क्स म्िणतो त्याप्रमाणे कृवत्रम ्ंस्र्ा न्ून स्वािाववक ्ंस्र्ा आिे. (२) राज्य केवळ वपळवणुकीचे कायस करीत नािी; तर ते कल्याणकारी कायसदेखील काते. (३) राज्याववना ्माज िी ्ंकल्पना ियावि आिे. (४) राज्य ववलयाला जाईल िी कववकल्पना वाटते. (ई) वगªसंघषª प्रत्येक एका वगस्ंघषासबरोबर मानवी ्माज ववका्ाची एक एक पायरी चढत गेला, अ्े मानणाचा मार्क्सच्या वचंतनात वगस्ंघषस िा अपररिायस अ्ाच िोता. प्राचीन काळापा्ून ्माजात नेिमीच दोन वगाांचे अवस्तत्व राित आले आिे. कधी ्ंरजामदार-गुलाम कधी मालक-मजूर; पण एकवत्रतपणे ववचार केल्या् ्माजात शोषक व शोवषत िे दोन वगस नेिमीच ्ंघषसरत राविले आिेत. आधुवनक िांडवलशािी व्यवस्र्ा िी क्ौयासची परर्ीमा आिे आवण यातून वनमासण झालेला ्वसिरा वगस िी कारुण्याची परर्ीमा आिे. अ्े कालस मार्क्सला वाटते. वतसमान िांडवलशािी व्यवस्र्ा िी ्ंरजामशािी ्माजाच्या िग्न अवशेषांवर उिी आिे. जी munotes.in
Page 65
राजकीय ववचारप्रणाली
65 अस्त्रे िाडवलदार-वगासन श्वमकवगासच्या दमना्ाठी वनमासण केली आिेत, ती आता त्यांच्या ववरोधातच प्रयुक्त झालेली आिेत. मार्क्सच्या मते, १७व्या शतकापा्ून १९व्या शतकापयांत जेवढ्या लोकशािी क्ांती झाल्या त्या शोषक आवण शोवषत यांच्यातील पगस्ंघषासच्याच घटना िोत. वास्तववक पािता िांडवलदार व श्मजीवी वगस िे परस्परपूरक आिेत. िांडवलदारांच्या कारखान्यांवशवाय मजुरांना श्ममूल्य वमळणार नािी; तर िांडवलदारांना मजुरांच्या श्मांवशवाय आपले कारखाने चालववता येणार नािीत; पण तरीिी त्यांच्यात टोकाचा ्ंघषस अ्तो, िे ऐवतिाव्क वास्तव िोय. िांडवलदारवगासने आपल्या ववनाशा्ाठी केवळ शस्त्राचीच वनवमसती केली नािी तर त्यांचा उपयोग करण्या्ाठी श्मजीवी वगासला िा जन्म वदला. िांडवलदार व मजुरांच्या या अवनवायस ्ंघषासत अंवतमतः ववजय िोणार आिे तो मजूरवगासचाच. िांडवलशािीच्या ववका्ाच्या प्रवक्येत मोठे िांडवलदार लिान िांडवलदारांना वगळंकृत करीत जातात. यातून िांडवलदारांची ्ंख्या कमी कमी िोत जाते व कामगारांच्या ्ंख्येत वाढ िोत जाते. िांडवलशािी राष्रांमध्ये मोठ्या प्रमाणात उत्पादन झाल्यामुळे िांडवलदारांमध्ये जागवतक बाजारपेठा काबीज करण्या्ाठी अिमिवमका लागते. यातून दळणवळणाच्या ्ोयींची वाढ िोते व जगातील श्वमकवगसिी एकमेकाजवळ येऊ लागतो. यातून जागवतक कामगारांच्या एकतेची शक्ती वनमासण िोते. िी शक्ती िांडवलदारवगास्ाठी मारक ठरते. िांडवल-शािीतील आणखी एक शोकांवतका म्िणजे श्मजीवी वगासच्या दुःखात, दाररद्र्यांत व पराकोटीच्या पराधीनतेच्या िावनेत तीव्रतेने वाढ िोत रािते. यातून कामगारवगस एकत्र येईल व क्ांवतलढ्या् उद्युक्त िोईल. या लढ्यात गमाववण्या्ाठी त्याच्याकडे शृंखलांवशवाय कािीिी अ्णार नािी. या लढ्यातून िांडवलदारवगस नेस्तनाबूत िोईल तर कामगारवगासची िुकूमशािी प्रस्र्ावपत िोईल आवण अंवतमतः वगसवविीन व राज्यवविीन ्माजाची वनवमसती िोईल. अशा प्रकारे वगस्ंघषासचा व्द्ांत मार्क्सने प्रवतपादन केला अ्ला तरी यात कािी मयासदा आिेत. ज्े की, ्माजाची वविागणी केवळ दोनच वगाांत झालेली आिे िे मार्क्सचे म्िणणे ्त्याचे वदग्दशसक वाटत नािी. मध्यमवगासच्या अवस्तत्वाकडे तो पूणसतः दुलसक्ष करतो. जागवतक कामगारांच्या एकतेचे मॉर्क्सने केलेले िावकतिी तोंडघशी पडल्याचे आपण पाितो. मार्क्सच्या वगस्ंघसषाच्या व्द्ांतातून केवळ घृणेलाच जन्म वदला जातो. अर्ासत वरील मयासदा या व्द्ांतात अ्ल्या तरी मार्क्सच्या या व्द्ांताने जागवतक कामगारांच्या जगण्याला अर्स वदला, तर लढ्याला आशय व प्रेरणा वदल्या िे नाकारून चालणार नािी. आजिी श्म जीवीवगासची दुदसशा पािून मार्क्सवादाच्या प्रिावात येणाऱ्यांची ्ंख्या वाढते आिे, िेच मार्क्सवादाचे अतुलनीय (उ) अितåरĉ मूÐय िसĦांत मार्क्सच्या एकदर राजकीय आवर्सक ववचारांची कोनवशला म्िणून ना. य. डोळे अवतररक्त मूल्य वकंवा वरकड मूल्याच्या व्द्ांताकडे पाितात. वस्तूचे मूल्य क्े वनवित िोते याववषयी munotes.in
Page 66
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
66 अर्सशास्त्राच्या दोन मान्यता आिेत : (१) वस्तूची उपयुक्तता व उपलब्धी. (२) वस्तूच्या वनवमसतीवर खची झालेले श्म. मार्क्स श्ममूल्य या ववचारांचा ्मर्सक आिे. तो म्िणतो, ‘वस्तूवर झालेले श्मांचे ्ंस्कार वस्तूचे मूल्य वनधासररत करीत अ्तात.वस्तूला आलेली वकंमत िे श्वमक वगासच्या घामाचे मोल आिे.अ्ेच त्याला वाटते. म्िणूनच वस्तूची वकंमत वि त्यावर खची घातलेल्या श्ामावर वनधासररत िोत अ्ते अ्े तो मानतो आवण या वठकाणीच िांडवलदार वगासकडून मजूर वगासचे अपररवमत अ्े शोषण िोत अ्ते. िांडवलदार वगासचे ्मर्सक अ्ा दावा करतील वक या बदल्यात िांडवदारवगस श्वमकांना वेतनिी देत अ्तो. पण िे वेतन वकती अ्ते? तर कामगारांना वकमान वजवंत रािून पुन्िा श्मा् तयार रािावे एवढे ते नाममात्र अ्ते. त्यांच्या शमासच्या तुलनेत िे मूल्य अगदीच नगण्य अ्ते. Öवयं अÅययनासाठी ÿij – १) मार्क्सने िेगेलच्या कोणत्या द्वंद्ववादाच्या व्द्ांताचे द्वंद्वात्मक िौवतकवादात पररवतसन केले? २) वाद व प्रतीवादातून िोणाऱ्या ्ंघषासत्मक ्मन्वयातून काय वनमासण िोते.? ३) उत्पादन-्ाधनांवरील मालकी िर्ककानु्ार अ्णारे दोन प्रमुख वगस कोणते? munotes.in
Page 67
राजकीय ववचारप्रणाली
67 ४.२ फॅिसझम ४.२.० उवदष्टे ४.२.१ प्रास्ताववक ४.२.२ ववषय-वववेचन ४.२.२.१ फॅव्झम ४.२.२.२ स्वयं-अध्ययन प्रश्ांची उत्तरे ४.२.२.३ ्ारांश ४.२.२.४ ्रावा्ाठी स्वाध्याय ४.२.० उिĥĶे या घटकाचा अभ्या् केल्यानंतर आपल्याला फॅव्झमची ऐवतिाव्क पाश्वसिूमी व बेवनटो मु्ोवलनीचा उदय क्ा झाला िे ्ांगता येईल. फॅव्झम म्िणजे काय? आवण त्याची वैवशष्ट्ये - लोकशािीला ववरोध, अवतरेकी राष्रवाद, राष्राची ्वोच्चता, ्ाम्यवाद ववरोध, बुवद्वादाला ववरोध, ्ंघप्रधान राज्यव्यवस्र्ा- या घटकांचे स्पष्टीकरण करता येईल. ४.२.१ ÿाÖतािवक ११ नोव्िेंबर १९१८ रोजी पविले मिायुद् ्ंपले. मात्र युरोपातील फार मोठी िूमी बेवचराख झाली िोती. त्यामुळे अन्नधान्याचे उत्पादन घटले िोते. जीवनावश्यक वस्तूंची टंचाई वनमासण झाली. युद्िूमीच्या परर्रातील कारखानदारी उद्ध्वस्त झाल्यामुळे पर्कर्कया मालाचा पुरवठा िोईना. बेरोजगारी वाढली. आपली िी वस्र्ती युद्खोर राज्यकत्याांनी केली याची जनतेला खात्री पटली, म्िणून आता राजेशािी नको तर आपल्या मजीप्रमाणे चालणारे ्रकार पाविजे; या ववचारातून इटली, जमसनी, स्पेन इत्यादी देशांमध्ये लोकशािी ्रकारांची स्र्ापना करण्यात आली. पण या ्रकारांपुढे अनंत अडचणी िोत्या. लोकांच्या मूलिूत गरजा पूणस करणे, शांतता प्रस्र्ावपत करणे, ववस्कळीत झालेल्या देशाची पुनरसचना करून अर्सव्यवस्र्ा ्ुधारणे, इत्यादी कामे त्यांना करावी लागणार िोती. लोकशािी ्रकारांनी त्या्ाठी अटोकाट प्रयत्निी केला. पण त्यांना म्िणावे वततके यश वमळाले नािी. याचा पररणाम अ्ा झाला की, लोकांचा लोकशािीवरील ववश्वा् उडाला. िी लोकशािी कािी कामाची नािी. म्िणून आपले प्रश् ्ोडववणारी शा्नव्यवस्र्ा पाविजे, अशी मागणी जनतेकडून िोऊ लागली. त्याचा बरोबर फायदा कािी ्ंवध्ाधू लोकांनी घेतला. लोकांच्या िावनेला िात घालून आपली लोकवप्रयता वाढववली. याच ्ंवध्ाधू लोकांनी लोकवप्रयतेचा फायदा घेऊन लोकशािीचा गळा घोटून आपली िुकूमशािी स्र्ापन केली. जमसनीत विटलर, इटलीत मु्ोवलनी त्ेच स्पेनमध्ये जनरल फ्रँको यांच्या िुकूमशािी उदया् आल्या. राज्याला munotes.in
Page 68
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
68 ्वोच्चता प्रदान करताना राज्य ्ाध्य व व्यक्ती ्ाधन मानून एक नेता, एक पक्ष, एक राज्य अ्ा ववचार या िुकूमशािींनी मांडला. लोकशािी व ्माजवादाच्या ववरोधी अशी िी िुकूमशािी (्वांकषवाद) ववचारप्रणाली प्रर्म इटलीमध्ये फॅव्झमच्या रूपाने व नंतर जमसनीत नाझीवाद म्िणून उदया् आली. याचा ्ववस्तर अभ्या् आपण या घटकात करणार आिोत. ४.२.२ िवषय-िववेचन ४.२.२.१ फॅिसझम फॅव्झम (Fascism) िी पविल्या मिायुद्ानंतरच्या काळात इटलीतील वववशष्ट पररवस्र्तीमुळे उदया् आलेली एक ्वांकष राज्त्तावादी आधुवनक राजकीय ववचारप्रणाली आिे. इ.्. १९२०पयांत ्माजवादी ववचाराच्या बेवनटो मु्ोवलनीने या ्माजवाद ववरोधी फॅव्स्ट तत्त्वज्ञानाचे प्रवतसन केले. ह्या तत्त्वज्ञानाचा नंतर जमसनी, जपान, स्पेन, पोतुसगाल, अजेंवटना वगैरे देशांत झपाट्याने प्रचार व प्र्ार झाला. मात्र इतर कोणत्यािी देशांपेक्षा तीव्रता व व्याप्ती या दोन्िी दृष्टींनी फॅव्स्टवादाचा प्रिाव इटली व जमसनी या देशांत अवधक िोता. जमसनीत त्याला ‘नाझीवाद’ िे नाव प्रचवलत िोते. एक नेता, एक राष्र, एक पक्ष या प्रमुख वत्र्ूत्रीवर आधारलेली िी ववचार्रणी आजिी वेगवेगळ्या स्वरूपांत, कमीअवधक प्रमाणात आव्िान देताना वद्ते. युरोपात त्या वेळी लोकशािी उदारमतवादी ववचारप्रणालीचे प्राबल्य िोते. उदारमतवादी ववचार्रणीत व्यक्ती िी केंद्र मानून वतच्या व्यवक्तमत्त्वाचा ववका् िे राज्याचे प्रधान कतसव्य मानले जाते. ्माजवादी ववचार्रणीत व्यक्तीच्या उत्कषासपेक्षा ्ामावजक ववका्ाला, व्यवक्तस्वातंत्र्यापेक्षा ्ामावजक ्मतेला प्राधान्य वदले जाते. मात्र या दोन्िी ववचार-प्रणालींिून वेगळी अशी ्वांकषवादी ववचार्रणी फॅव्झम -नावझझमच्या रूपाने अनुक्मे इटली व जमसनीत उदया् आली. िी ववचारप्रणाली राज्य िेच ्वस कािी, राज्याचे व्यक्ती आवण ्माजजीवनावर ्वांकष वनयंत्रण अ्ले पाविजे, राज्य िे ्वस्त्ताधीश अ्ले पाविजे अ्े मानते. फॅव्झम या शब्दाची उत्पत्ती मूळ लॅवटन िाषेतील Fasces या शब्दापा्ून झाली. लाकडांची एकजूट अर्वा मोळी (A bundle of sticks) अ्ा या शब्दाचा अर्स आिे. फॅव्स्टांनी ‘लाकडांच्या जुडीमध्ये बांधलेली कुऱ्िाड’ िे आपल्या पक्षाचे वचन्ि म्िणून वनवित केले. िे प्राचीन रोमन ्ाम्राज्याच्या ्ंघशक्तीचे आवण ्ामथ्यासचे प्रतीक मानले जात अ्े. यावरून फॅव्झमचा अर्स ्वस्त्तावाद वकंवा ्वांकष ्त्तावाद अ्ा घेतला जातो. युद्खोरवृत्ती, ्ाम्राज्यतृष्णा व लोकशािी मूल्यांबिल वतरस्कार िी फॅव्झमच्या राज्य-कारिाराची ्ूत्रे िोती. (अ) बेिनटो मुसोिलनी - अÐप पåरचय इटलीच्या या फॅव्स्टवादी नेत्याचा जन्म २९ जुलै १८८३ मध्ये एक ्ुखवस्तू मध्यमवगीय कुटुंबात झाला. ्माजवादी ववचारांच्या ववडलांचा प्रिाव मु्ोवलनीवर पडल्यावर तो कट्टर ्माजवादी ववचारांचा बनला. ्रकार उलर्ून टाकण्या्ाठी घटनात्मक मागासचा अवलंब न munotes.in
Page 69
राजकीय ववचारप्रणाली
69 करता क्ांतीच्या मागासने जावे अ्े त्याला वाटत अ्े. त्याने त्या्ाठी कामगार, मजूर ्ंघटना बांधून या ्ंघटनांमाफसत िरताळ, ्ंप, मोचे, इत्यादी कायसक्म आखले. ्न १९०५ पा्ूनच युरोपात युद्जन्य पररवस्र्ती वनमासण िोऊ लागली िोती. इटावलयन ्रकारने म्िणून ्क्तीची लष्कर िरतीकेली. मु्ोवलनी वितीने वस्वत्झलांडला पळाला. मात्र त्याच्या क्ांवतकारी ववचारांमुळे वस्व् ्रकारने त्याला देशाबािेर िाकलून वदले. त्यामुळे १९०६ मध्ये पुन्िा मु्ोवलनी इटलीमध्ये आला. याच काळात ्माजवादी पक्षाचे मुखपत्र अ्णाऱ्या ‘अवंती’ याचा तो प्रमुख ्ंपादक झाला. ्न १९१४मध्ये पविले मिायुद् ्ुरू झाले. या युद्ात ्ििागी व्िावे वकंवा नािी यावरून ्माजवादी पक्षात दोन गट पडले. मु्ोवलनीने वतसमानपत्रातून इटलीने युद्ात िाग घ्यावा अ्ा प्रचार केला. त्यामुळे त्याची ‘अवंती’ वतसमानपत्राच्या ्ंपादकपदावरून िकालपट्टी झाली. याचा पररणाम अ्ा झाला की, मु्ोवलनी ्माजवादापा्ून दूर गेला. ्न १९१५ मध्ये लंडनचा ति करून इटली दोस्त राष्रांच्या बाजूने युद्ात उतरली. मु्ोवलनीिी ्ैवनक म्िणून लष्करात िरती झाला. मात्र युद्ात जखमी झाल्याने त्याने लष्करी ्ेवेतून मुक्तता करून घेतली. याच ्ुमारा् १९१७मध्ये रवशयात ्ाम्यवादी क्ांती यशस्वी झाली. इटलीमधील ्ाम्यवादी पक्षाचे कायसकते. क्ांतीची िाषा बोलू लागले. मात्र मु्ोवलनीने ्ाम्यवाद इटलीत पोषक नािी म्िणून ववरोध दशसववला. युद्ानंतरच्या पॅरर्च्या शांतता पररषदेत इटलीचा अपेक्षािंग झाल्याने मु्ोवलनी जिाल राष्रवादी बनला. इटलीने दोस्त राष्रांचा ्ूड घेऊन न्याय वमळववला पाविजे अ्े त्याला वाटू लागले. त्या्ाठी त्याने १९१९ मध्ये ‘फॅव्ओ-द-कंबॅवटमेंटो’ या पक्षाची स्र्ापना केली. या पक्षांतगसत काळे डगलेवाले (Black Shirts) या नावाने ओळखले जाणारे ्शस्त्र स्वयं्ेवकांचे एक दल तयार करून पक्षाला लष्करी स्वरूप वदले. मु्ोवलनीच्या या पक्षात मुख्य िरणा िोता तो बेकार कामगारांचा, मध्यमवगासतील वदशािीन तरुणांचा व माजी ्ैवनकांचा. कडक वशस्त व कठोर प्रवशक्षणामुळे ्ंघटना बळकट झाली. वृत्तपत्रे, ्िा, िाषणे, वनवडणुका, विवत्तपत्रके, ्मूिगीत यां्ारख्या माध्यमातून पक्षाचा प्रचार व प्र्ार तळागाळापयांत पोिोचला. ्माजवाद्यांचा बंदोबस्त करण्याचे कायस िा पक्ष करू लागला. मु्ोवलनीने आपल्या प्रिावी व अमोघ वक्तृत्वाने लोकांना आकषून घेतले. १९२१च्या वनवडणुकीत या पक्षाला चांगले यश प्राप्त झाले. १९२२ ्ाली फॅव्स्ट पक्षाने इटावलयन ्रकारच्या (लुईजी फॅर्कटा िे पंतप्रधान िोते) राजीनाम्याची मागणी केली. अन्यर्ा रोमवर आक्मणाची धमकी वदली. या िीतीमुळे राजा वव्िर्कटर इमॅन्युअल वत्रा याने पंतप्रधानांचा राजीनामा घेऊन मु्ोवलनीला पंतप्रधान केले. ३० ऑर्कटोबर १९२२ रोजी मु्ोवलनीने नवे मंवत्रमंडळ बनववले. क्माक्माने ्त्तेचे केंद्रीकरण करून शेवटी तो इटलीचा ्वे्वास बनला आवण फॅव्स्ट िुकूमशािीची इटलीमध्ये ्ुरुवात झाली. (आ) फॅिसझम¸या उदयाची कारणमीमांसा फॅव्झमच्या उदयाची ऐवतिाव्क पाश्वसिूमी बघताना पुढील घटकांचा अभ्या् आवश्यक ठरतो. munotes.in
Page 70
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
70 (१) इटली¸या पदरी पडलेले नैराÔय पविल्या मिायुद्ात इटली िा दोस्त राष्रांच्या गटात ्ामील झाला िोता. या मिायुद्ाच्या पररणामांमुळे इटलीची आवर्सक पररवस्र्ती अत्यंत वबकट झाली. इटली िा देश जरी युद् वजंकणाऱ्या दोस्त राष्रांच्या बाजूने िोता तरी युद्ापूवी झालेल्या करारानु्ार िवे ते मुलूख त्याच्या वाट्याला न आल्यामुळे दुखावला िोता. त्यामुळे दोस्त राष्रांनी ववश्वा्घात केला अशी िावना इटलीत वनमासण झाली. युद्ात वजंकूनिी इटली् ववजया्ाठी फार मोठी वकंमत मोजावी लागली. युद्ात इटलीची जी जीववतिानी व ववत्तिानी झाली त्या मानाने त्यांच्या पदरी कािीच पडले नािी. त्याचा प्रचंड ताण इटलीच्या अर्सव्यवस्र्ेवर पडला. युद्ोत्तर काळात आवर्सक िलाखी, ्ामावजक दुरवस्र्ा, राजकीय अ्ंतोष, राष्रीय अपमान, उद्योगधंद्यातील मंदी, त्यातून वनमासण झालेली मजुरांची बेकारी, प्रशा्कीय अकायसक्षमता, युवकांमधील अ्ंतोष, युद्ात लढलेल्या ्ैवनकांची नाराजी यांमुळे ्ंपूणस देशात अस्वस्र्ता प्रली िोती. देशाची आवर्सक वस्र्ती ्ुधारण्या्ाठी शा्नाने केलेल्या उपाययोजनांमुळे जीवनावश्यक वस्तूंचा तुटवडा, प्रचंड िाववाढ झाली िोती. यामुळे त्रस्त झालेली जनता आवण बंडखोरीकडे वळलेला कामगार वगस, या ्वस पररवस्र्तीशी मुकाबला करण्या् अ्मर्स ठरलेले तत्कालीन लोकशािी शा्न व त्यामुळे शा्नावरील उडत चाललेला जनतेचा ववश्वा् - अ्े युद्ोत्तर इटलीचे वचत्र िोते. या एकूण पररवस्र्तीचा फायदा मु्ोवलनीने घेऊन आपला पक्ष प्रिावी व मजबूत केला. (२) लोकशाही सरकारचे अपयश ‘लोकशािी्ाठी ्ुरवक्षत जग’ वनमासण करण्याच्या उविष्टाने लढले गेलेले पविले मिायुद् पररणामदृष्ट्या ववजेत्या व परािूत अशा दोन्िी पक्षांना िताश करणारेच िोते. युद्ानंतरच्या काळात अवधकारावर अ्लेल्या लोकशािी ्रकारांना जनतेला ्ुख्ोयी पुरववणे अशर्कय झाले. कोणत्यािी एका राजकीय पक्षा् बिुमत न्ल्याने राजकीय अवस्र्रता वनमासण झाली िोती. १९१९ ते १९२२ या काळात ्िा मंवत्रमंडळे इटलीत झाली. या राजकीय अवस्र्रतेच्या पाश्वसिूमीवर मु्ोवलनीच्या नेतृत्वाखाली फॅव्स्ट पक्षाने देशाला ्मर्स आवण एक्ंध बनववण्याचे आश्वा्न वदले आवण ्त्ता िाती घेतली. (३) समाजवादी ÿयोगाची असफलता पविल्या मिायुद्ाच्या काळात ्ाम्यवादी ववचारांचा इटलीमध्ये प्रवेश झाला िोता. पगार कपात, कामवाढ, नोकर कपात, िाववाढ, इत्यादी स्वरूपाचा िांडवलशािीचा कामगारांवरील िल्ला, युद्ानंतरच्या आवर्सक पररवस्र्तीमुळे कामगारांना नवीन ्वलती देणे व जुन्या ्वलती चालू ठेवणे िांडवलदारांना अशर्कय झाले िोते. कारण िांडवलशािीची वाढ खुंटली िोती. त्यातूनच अटळ अ्ा तीव्र वगस्ंघषस (िांडवलदार ववरुद् कामगार वगस) ्ुरू झाला िोता. बेकार झालेले ्ैवनक, वैफल्यग्रस्त कामगार, बुवद्जीवी वगस व ववद्यार्ी यांच्यात ्ाम्यवादाचा प्रचार झाला िोता. इटलीतील वबकट आवर्सक पररवस्र्तीचा व राजकीय munotes.in
Page 71
राजकीय ववचारप्रणाली
71 अस्र्ैयासचा फायदा घेऊन ग्रामीण िागापयांत ्ाम्यवाद पोिोचला िोता. त्याच ्ुमारा् १९१७ मध्ये लेवननच्या नेतृत्वाखाली रवशयात ्ाम्यवादी क्ांती यशस्वी झालेली िोती. त्याचे उदािरण डोळ्यां्मोर ठेवून आपणिी क्ांतीच्या मागासने इटलीत कामगारांची िुकूमशािी प्रस्र्ावपत करावी अ्े ्ाम्यवादी पक्षाला वाटू लागले. इटावलयन जनतेला देखील इटलीचे प्रश् ्ोडववण्या्ाठी ्ाम्यवादी क्ांतीचा मागस जवळचा वाटू लागला िोता. पररणामी कािी वठकाणी कामगारांनी दंगे केलेत, कारखाने ताब्यात घेतले, शेतमजुरांनी जमीनदारांचे खून करून त्यांच्या जवमनी वि्कावून घेतल्या, ्ैवनकांनी पडीक जवमनी बळकावल्या, मजुरांनी िरताळ पाळले. दुबळ्या व वनवष्क्य ्रकारला यातून क्ा मागस काढावा िे कळत नव्िते. परंतु िी पररवस्र्ती फार काळ वटकली नािी. कारखाना चालववण्या्ाठी लागणाऱ्या व्यवस्र्ापनाचा अनुिव कामगारांना नव्िता; त्यामुळे कारखाने बंद पडले. शेतमजुरांनी जवमनी ताब्यात घेऊन ्ामूविक शेतीचा प्रयोग केला; पण प्रत्येक जण कामचुकारपणा करू लागल्याने व िांडवलाअिावी शेतीचे उत्पन्न वाढण्याऐवजी घटू लागले. अन्नधान्याची तीव्र टंचाई जाणवू लागली. तेव्िा ्ाम्यवादाचा मागस कािी उपयोगाचा नािी अ्े इटावलयन जनतेच्या लक्षात आले. तेव्िा लोकशािी बदनाम झालेली, ्ाम्यवादी प्रयोगाची अ्फलता, यातून बेवनटो मु्ोवलनीने त्यांना वत्रा मागस दाखववला - फॅव्स्टवादी िुकूमशािीचा. (४) आिथªक हलाखी पविल्या मिायुद्ात झालेल्या बे्ुमार खचासमुळे व त्याच काळात उत्पादन व परराष्र व्यापार र्ंडावल्यामुळे इटलीच्या अर्सव्यवस्र्ेवर ियंकर ताण पडला. मिागाई बे्ुमार वाढली आवण चलनाची वकंमत ७०% नी घ्रली. अन्नधान्य व इतर जीवनावश्यक वस्तूंच्या वकमती चौपटीने वाढल्या. तुटीची अंदाजपत्रके, ्तत वाढणाऱ्या वकमती, आवश्यक वस्तूंचा काळा बाजार, बेकारी, दंगेधोपे या गोष्टी वनत्याच्या झाल्या. औद्योवगक क्षेत्रात कच्च्या मालाचा तुटवडा, परदेशी बाजारपेठांचा अिाव, ्ंप, टाळेबंदी या कारणांमुळे उत्पादनावर अवनष्ट पररणाम झाला. राष्रीय कजस ्िा पटींनी वाढले. पयसटक व्यापार पूणसपणे र्ंडावला. या आवर्सक ववस्कळीतपणामुळे इटलीच्या राजकीय क्षेत्रात कमालीची अवस्र्रता वनमासण झाली िोती. याचा फायदा मु्ोवलनीने घेतला आवण पयासय म्िणून आपला फॅव्स्टवाद पुढे मांडला. (५) भांडवलदारवगाªचा पािठंबा इटलीतील ्ाम्यवाद्यांच्या वाढत्या प्रिावामुळे तेर्ील िांडवलदारवगस घाबरून गेला. ्ाम्यवादी क्ांती घडून आली व कामगारांची िुकूमशािी स्र्ापन झाली तर आपली ्ंपत्ती, प्रवतष्ठा, मालकी िर्कक नष्ट िोतील अशी िीती िांडवलदार, जमीनदार, उद्योगपती यांना वाटू लागली. याच वेळी मु्ोवलनीने्ुद्ा ्ाम्यवाद्यांना ववरोध करण्या् ्ुरुवात केली. यामुळे इटलीतील ्वस िांडवलदार मु्ोवलनीच्या पाठीशी उिे राविले. मु्ोवलनीला या वगासकडून पै्ा वमळाला. तो त्याने बेकारांना काम देण्या्ाठी वापरला. त्यामुळे मु्ोवलनीच्या अनुयायांची ्ंख्या वाढू लागली. िांडवलदारांना ्ाम्यवादी व ्माजवादी ववचारांना उत्तर देणारे ववचार फॅव्झममध्ये munotes.in
Page 72
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
72 आढळले आवण कामगारांच्या चळवळी व ्ंघटना दडपून टाकणारी यंत्रणा त्यांना फॅव्स्ट पक्षाने पुरवली म्िणून िांडवलशािीने फॅव्झमला पावठंबा वदला. (६) अितरेकì राÕůवादाचा उदय पविल्या मिायुद्ाच्या काळातच इटलीत जंटाईल व प्रझोवलनी यांच्या अवतरेकी राष्रवादाचा प्रचार िोऊ लागला िोता. यामुळे प्रखर देशप्रेमाची िावना वाढीला लागली. “राष्र मोठे, व्यक्ती गौण आिे. राष्राने व्यक्ती्ाठी काय केले िे मित्त्वाचे नािी; तर व्यक्तीने राष्रा्ाठी काय केले िे मित्त्वाचे आिे. राष्रा्ाठी बवलदान करण्याची तयारी प्रत्येक नागररकाची अ्ली पाविजे.” या वशकवणुकीमुळे इटावलयन जनता देशप्रेमाने” िारावून गेली िोती. दोस्त राष्रांनी केलेल्या ववश्वा्घाताचा बदला घेतला पाविजे अशी मागणी जनता करू लागली. िी मागणी पूणस करण्याचे वचन फॅव्स्टांनी वदले. इटावलयन जनतेने फॅव्स्टांना पावठंबा वदला व फॅव्स्ट नेता मु्ोवलनी िुकूमशिा बनला. अशा प्रकारे तत्कालीन इटलीतील अवस्र्र पररवस्र्तीने मु्ोवलनीच्या फॅव्स्टवादी िुकूमशािीला जन्म वदला. (इ) फॅिसझमचे तßव²ान फॅव्झम िे कोणा ववचारवंताने ववचारपूवसक मांडलेले तत्त्वज्ञान नािी. मु्ोवलनीने ्त्ता िस्तगत केल्यानंतर ्िकाऱ्यांना ्ोयीचे वाटतील अ्े ववचार ्ांवगतले व आपल्या आक्मक कृत्यांना तावत्वक आवरण चढवले. या आवरणाला ‘फॅव्झम’ िे नाव वदले गेले. फॅव्झम म्िणजे ्वांकष राज्यवाद अ्ेदेखील म्िटले जाते. इटलीमध्ये पाय रोवल्यानंतर फॅव्झम जमसनी,जपान, स्पेन, पोतुसगाल अजेंवटना, इत्यादी देशांतिी प्रला. प्रत्येक देशात फॅव्झमचे स्वरूप तेर्ील पररवस्र्तीनु्ार विन्न िोते. कारण त्याला ्ुस्पष्ट व ्ु्ंगत अ्े तत्त्वज्ञान नव्िते. फॅव्झमचे ्ु्ंगत अ्े राजकीय तत्त्वज्ञान न्ले, तरी कािी तत्त्वे प्राचीन जगातील प्लेटो व आधुवनक युगातील िेगेल या तत्त्वज्ञान्यांच्या ग्रंर्ांत आढळतात. यावशवाय मॅवकयाव्िेला, िॉब्ज, नीत्शे यां्ारख्या ववचारवंताच्या ववचारांचािी फॅव्झमच्या ववचार्रणीवर पररणाम झाला आिे. राजकारणात आपले ध्येय ्ाध्य करण्या्ाठी कोणत्यािी िल्याबुऱ्या मागाांचा व ्ाधनांचा अवलंब केला तरी चालतो; राजकारणात नीती, की, अनीती अ्े कािीिी न्ते; ह्या मॅवकयाव्िेलीच्या ववचारांचा फॅव्झमवर जास्त प्रिाव िोता. फॅव्झमवर ्वाांत जास्त प्रिाव जॉजस ्ॉरेल याच्या ‘विं्क क्ांवतवादा’ चा झालेला आिे. जेव्िानी जेतीले व आल्फ्रेडो रॉर्कको िे दोघे फॅव्झमचे तत्त्ववचंतक म्िणून प्रव्द् आिेत. मु्ोवलनीने १९३३ ्ाली इटावलयन ववश्वकोशात फॅव्झमवर जो लेख वलविला तो जेंतीलेने तयार करून वदला िोता. म्िणून फॅव्झमची तत्त्वे व कायसक्म यांचा ववचार करताना तो लेख व मु्ोवलनीच्या कृती यांचाच आधार घेतला जातो. मु्ोवलनी स्वतःच अ्े म्िणतो की, “फॅव्स्टवादाच्या प्रमुख ववचारप्रणालीत मॅवकयाव्िेलीचा ्ंवध्ाधूपणाचा व्द्ांत, िेगेलचा राजकीय वनरंकुशतेचा व्द्ांत, ्ोरेलचा विं्क क्ांवतवाद आवण ववल्यम जेम््चा फलप्रामाण्यवाद (पॅग्मॅवटझम) यांचा ्ंयोग झाला आिे’. रॉर्ककोच्या munotes.in
Page 73
राजकीय ववचारप्रणाली
73 मते, ‘फॅव्स्टवादात इतर कािीिी अ्ण्यापेक्षा कृती आवण िावनाच अवधक अ्तात. वववेकाशी व बौवद्क व्यविारांशी फॅव्स्टवादाचा छत्ती्चा आकडा िोता. म्िणूनच त्यांच्या ववश्वववषयक कल्पना आवण राजकीय ्ंकल्पना गोधळ आवण परस्परवव्ंगतीने पररपूणस िोत्या. राज्य्ंस्र्ेची कल्पना मांडताना ते वचद्वाद (आयवडयावलझम) प्रमाण मानतात, तर प्रत्यक्ष कृतींचे ्मर्सन स्पष्टीकरण देताना खालच्या दजासच्या जडवादाचा, िौवतकवादाचा आधार घेतात. फॅव्स्टवाद्यांनी बुवद्गम्य ववचारप्रणालीऐवजी वमर्क वनवमसतीवरच जास्त िर वदला. मु्ोवलनीने प्राचीन रोमची र्ोरवी’ िे राजकीय वमर्क वापरले िोते. मु्ोवलनीच्या मते वमर्क िे ्त्यावधवष्ठत अ्लेच पाविजे अ्े नािी तर त्यातून श्द्ा वनमासण झाली पाविजे. १९३२ ्ाली मु्ोवलनीचा 'Doctrine of Fascism' िा ग्रंर् प्रकावशत झाला. या ग्रंर्ात मांडलेल्या ववचारांवरून फॅव्स्ट तत्त्वज्ञानाची पुढील वैवशष्ट्ये ्ांवगतली जातात. (१) लोकशाहीला िवरोध फॅव्स्टांचा लोकशािी ववरोध िा फ्रेंच तत्त्वज्ञ ्ोरेल याच्या तत्त्वज्ञानावर आधाररत िोता. लोकशािी म्िणजे ्माज ्ंस्र्ेच्या अवनयंवत्रत व ववस्कळीत अशा अवस्र्ेचे लक्षण अ्े फॅव्स्ट मानतात. मु्ोवलनी म्िणतो, ‘लोकशािी व्यवस्र्ेत जनतेला प्रगतीची आवण ्ौख्याची ्ंधी अ्ते, अ्ा जो आिा् वनमासण केला जातो तो मूखसपणाचा आिे. ्ामावजक ्मता िी कल्पनािी चुकीची आिे. फॅव्स्टवाद्यांनी नीत्शेच्या ववचारांचा आधार घेऊन आपले ववषमतावादी व वनरंकुश वचसस्ववादी ववचार मांडले. ववषमता िी वन्गसदत्त अ्ून ती कधीच नािीशी िोणार नािी. कािी व्यक्ती ह्या अवधकार गाजववण्या्ाठी तर अनेक लोक िे फक्त आज्ञापालना्ाठीच जन्मलेले अ्तात. आज्ञापालनातच त्यांचे स्वातंत्र्य, ्ुरवक्षतता व जीवनाचे ्ाफल्य ्ामावलेले अ्ते. त्यांच्या मते, ्वस्ामान्य लोकांचा बुवद्वाद िा िीन दजासचा अ्तो. राज्य-कारिाराचे प्रश् ्वस्ामान्यांच्या आकलनाबािेरचे अ्तात. त्यामुळे शिाण्या व ्ुज्ञ माण्ांनी अज्ञानी व कवनष्ठ माण्ांना वशस्त लावणे िेच प्रगतीचे ्ाधन िोय. या तत्त्वावरून फॅव्स्टांचा अविजनवाद (इवलटीजम) व्द् िोतो. लोकशािीत शा्न जनतेला जबाबदार अ्ते; तर फॅव्झममध्ये जनता शा्नाला जबाबदार अ्ते. व्यक्तीचे स्वातंत्र्य व व्यक्तीची ्मानता फॅव्झमला मान्य नािी. त्यांच्या मते, ्मतेचे तत्त्व जीवनशास्त्राला धरून नािी वन्गासलाच ्मतेचे तत्त्व मान्य न्ल्याने राजकारणाच्या क्षेत्रात ते लागू करणे म्िणजे मूखसपणा आिे. फॅव्स्टवाद लोकशािीला त्याज्य ठरवून मूठिर श्ेष्ठींची वनरंकुश ्त्ता प्रस्र्ावपत करतो. लोकशािीमध्ये ववववध पक्ष व पंर् माजतात व देश ववस्कळीत िोतो अ्ा युवक्तवाद फॅव्स्ट करतात. ्वस फॅव्स्ट पुढारी आपला दरारा, दिशत वनमासण करून आपले अनुयायी तयार करतात. िे अनुयायी या पुढाऱ्यांना देवत्व देऊन टाकतात. अशा प्रकारे आपल्या ्वोच्च नेत्याप्रती अंधश्द्ा, वनमूटपणे आज्ञापालन व ्दैव युद््ज्जता या वत्र्ूत्रीत ्ामान्य माण्ांकररता फॅव्झमची वशकवण िोती. या ्वस गोष्टी लोकशािीववरोधी आिेत, ज्या फॅव्झमचे वैवशष्ट्य आिेत. munotes.in
Page 74
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
74 (२) अितरेकì राÕůवाद फॅव्स्टांचा मूलिूत व्द्ांत म्िणजे आत्यंवतक, जिाल व आक्मक स्वरूपाचा राष्रवाद. फॅव्स्टांच्या दृष्टीने प्रत्येक व्यक्तीतील ्ुप्त शौयासला व प्राचीन रोमन ्ाम्राज्याच्या ववशालतेच्या, वैिवाच्या व प्रवतष्ठेच्या आदशासला फॅव्झम म्िणजे एक प्रकारचे आव्िान िोते. त्यांच्या मते, इटलीची अवस्मता व प्रवतष्ठा परत वमळवून देण्या् केवळ फॅव्स्टवादीच ्मर्स िोते. या अवतरेकी राष्रवादाचा वापर त्यांनी कम्युवनस्टांच्या ववरोधात केला. या तत्त्वामुळे फॅव्स्टांना मध्यमवगासतून मोठ्या प्रमाणात पावठंबा वमळाला. या अवतरेकी राष्रवादाचा वकंवा उग्र राष्रवादाचा वापर फॅव्स्ट एखाद्या शस्त्रा्ारखा करतात व िे शस्त्र वापरूनच िा फॅव्झम लोकवप्रय झाला िोता. (३) हòकूमशाहीचा Öवीकार ्ोरेल या ववचारवंताने िुकूमशािीचे ्मर्सन केले. िुकूमशािीमुळे देशाची लवकर प्रगती िोते. ‘शंिर शेळ्यांपेक्षा एका व्ंिाचे राज्य चांगले’ अ्े तो म्िणत अ्े. िुकूमशािीत वनणसय घेणारा एकच अ्ल्यामुळे लवकर वनणसय घेऊन भ्रष्टाचार कमी िोतो, गोंधळ माजत नािी म्िणून देशाच्या कल्याणा्ाठी व वेगाने प्रगती िोण्या्ाठी एकमेव शा्नप्रणाली म्िणजे िुकूमशािी. िे ्ोरेलचे ववचार मु्ोवलनीने आपले तत्त्वज्ञान म्िणून जगा्मोर मांडले (४) राºयाला सवª®ेķ Öथान फॅव्स्टवाद िे ्मूिवादी तत्त्वज्ञान आिे. राज्य्ंस्र्ा आपल्या कायासद्वारे ्मुदायाचा ्ामावजक, आवर्सक, नैवतक व बौवद्क ववका् घडवून आणू शकते, अ्ा ्मूिवादाचा ववश्वा् आिे. ्मूिवादी तत्त्वज्ञान राज्य्ंस्र्ेला ्वस अवधकार देते. ्माजजीवनाचा कोणतािी िाग राज्य्ंस्र्ेच्या वनयंत्रणापा्ून मुक्त न्तो. म्िणूनच मु्ोवलनी म्िणतो, ‘्वस कािी राज्या्ाठी, राज्याववरोधी कािीिी नािी, राज्याबािेर कािीिी नािी’. आपल्या या मताच्या आधारा्ाठी फॅव्स्टवादी राज्य्ंस्र्ेचा जैववक व्द्ांत (Organic Theory) मांडतात. या व्द्ांतानु्ार राज्य्ंस्र्ा िी एक ्जीव अ्ून व्यक्ती िे वतचे अवयव आिेत. राज्य्ंस्र्ेच्या वितातच व्यक्तीचे वित आवण राज्य्ंस्र्ेच्या ्ामथ्यासतच व्यक्तीचे स्वातंत्र्य ्ामावलेले आिे. या तत्त्वानु्ार व्यक्तीचे स्वातंत्र्य िा वतचा िर्कक न्ून वतचे राज्य्ंस्र्ेप्रती कतसव्य अ्ते. म्िणून व्यक्तीने राज्य्ंस्र्े्ाठी ्वस प्रकारच्या िर्ककांचे ्मपसण केले पाविजे. राज्य्ंस्र्ा िी ्ाध्य अ्ते आवण व्यक्ती िे वतचे ्ाधन अ्ते, अशा प्रकारे राज्य्ंस्र्ेचे ्वसश्ेष्ठत्व फॅव्स्टवादी मांडतात. राज्य्ंस्र्ेचे दैवीकरण करणारी वचद्वादी ्ंकल्पना ्वसप्रर्म िेगेलने मांडली. त्यानु्ार राज्य्ंस्र्ा िी ्वसश्ेष्ठ व व्यक्ती िा वतचा िाग या नात्याने व्यक्तीला दुय्यम स्र्ान देऊन िागापेक्षा पूणसत्वाला’ मित्त्व वदले. िेगेल म्िणतो, राज्य म्िणजे पृथ्वीवरील परमेश्वराचे आगमन आिे (The state is the march of God on the Earth) आवण राजा िा ईश्वराचा अंश अ्तो. फॅव्स्टांनी िेगेलचा िा वचद्वादी व्द्ांत स्वीकारला व आपल्या राजवटीचे ्मर्सन केले; परंतु बारकाईने पािता फॅव्स्टांनी िेगेलच्या ववचारांचा स्वतःच्या ्ोयीनु्ार वापर करून ववपयास् केला. munotes.in
Page 75
राजकीय ववचारप्रणाली
75 फॅव्स्टांनी राष्र व राज्य्ंस्र्ा यांना ्वोच्चता प्रदान करताना, राष्रवित कशात आिे िे फक्त राज्य्ंस्र्ेलाच चांगले कळते. राज्याच्या परवानगीवशवाय राजकीय पक्ष, वेगवेगळ्या ्ंघटना उदािरणार्स, कामगार ्ंघटना, वेगवेगळ्या ्ंस्र्ा यांपैकी कशाचेिी अवस्तत्व ्ंिवत नािी. राष्रात शांतता व राष्राबािेर ्ंघषस अ्े दुटप्पी धोरण फॅव्स्टांचे िोते. राष्रात एकजूट रािून शांतता नांदावी म्िणून फॅव्स्टवादी वगस्ंघषस अमान्य करतात. त्ेच आंतरराष्रीय शांततावाद िा िेकडपणा आिे, युद् िाच खरा पुरुषार्स आिे; ज्े स्त्रीला मातृत्व िे नै्वगसक अ्ते त्ेच राज्याला युद् आवश्यक अ्ते; म्िणून नेिमीच युद््ज्जता पाविजे अ्े प्रवतपादन फॅव्स्टवादी करतात. (५) साÌयवादाला िवरोध फॅव्झमचा ्ाम्यवादाला ववरोध िोता. ्ाम्यवादाच्या ववरोधात खाजगी मालमत्तेचे व खाजगी व्यापाराचे तत्त्व फॅव्झमला मान्य िोते. उत्पादनक्षेत्रात खाजगी मालमत्ता व नफा िी कल्पना जास्त कष्ट करण्या् प्रेरक ठरत अ्ल्याने राष्राच्या अभ्युदया् ती पोषक ठरते अ्ा फॅव्स्टांचा दावा िोता. ्ाम्यवादामुळे वगसकलि वनमासण िोतात व ्माजात दुिी माजते व त्यामुळे ्माज दुबसल िोतो अ्े त्यांचे मत िोते. इवतिा् आवर्सक कारणांमुळे घडत नािी; तो घडतो पराक्मी पुरुषांच्या पराक्मामुळे अ्े मु्ोवलनी म्िणतो. मु्ोवलनीच्या मते, ववषमता नै्वगसक अ्ून ती ्माजाला उपकारक आिे. त्याला ्ामावजक ्मतेचे तत्त्व मान्य नव्िते. फॅव्स्टांच्या मते, वस्त्रयांपेक्षा पुरुष श्ेष्ठ आिेत; त्यामुळे वस्त्रयांनी ‘चूल आवण मूल’ िी पारंपररक िूवमका वनिवावी. त्यांनी वशक्षण्ंस्र्ांत, शा्नात, पक्षात ्ििागी िोऊ नये. मार्क्सवादातील कामगार व िांडवलदार िा ्ंघषस फॅव्स्टांना मान्य नािी. त्यांच्या मते, मजूर, शेतकरी, कामगार, िांडवलदार या ्वस वगाांनी परस्पर-्िकायासने उत्पादनात वाढ घडवून आणावी व राष्राच्या प्रगतीत िातिार लावावा. मॅवकयाव्िेलीप्रमाणे मु्ोवलनीलािी राजकीय क्षेत्रात क्ौयस, विं्ा या गोष्टी अपररिायस व आवश्यक वाटत िोत्या. ्ारांश ्माजवाद, लोकशािी, उदारमतवाद, व्यवक्तस्वातंत्र्य, ्मता, शांतता या ्वस गोष्टींना फॅव्झमचा कट्टर ववरोध िोता. एक व्यक्ती, एक राष्र, एक पक्ष एक ध्येय अ्ा नारा फॅव्स्टांनी वदला िोता. (६) बुिĦवादाला िवरोध १९व्या शतकापा्ूनच बुवद्वादववरोधी ववचारप्रवाि युरोवपयन राजकीय ववचारात वद्ून येतात. बुवद्वादववरोधी ववचारधारेचे जनक शॉपेन िॉवर व नीत्शे िे ववचारवंत िोते. फॅव्स्टवाद्यांनी यांच्या वलखाणाचा आपल्या ्ोयीने अर्स लावला. फॅव्स्टांच्या मते, जीवन बुद्ीवर वनयंत्रण ठेवते, बुद्ी जीवनावर नािी. बुद्ीपेक्षा हृदयाच्या प्रेरणा प्रगतीला उपकारक ठरतात. व्यवक्तपूजा, स्वार्सत्याग, कतसव्य यांना मित्त्व आिे. स्वातंत्र्य, ्मता, प्रावतवनवधक लोकशािी, मतदानाचा िर्कक या बुवद्वादी कल्पनांची िकालपट्टी झाली व बुवद्वाद वांझ अ्तो अशी घोषणा करण्यात आली. फॅव्स्टवाद्यांनी वैिवाचे प्रतीक अ्णारी रोमन ्ंस्कृती िी आपल्या ववचारांची व पक्षाची अवस्मता बनवली आवण जेव्िा प्रतीकांचे अवस्मतीकरण केले जाते तेव्िा munotes.in
Page 76
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
76 अवतरेकी राष्रवाद वनमासण िोतो. बुवद्वादाने वनमासण केलेल्या मूल्यांचे ‘मूल्यपररवतसन’ करण्यात आले. िावना व प्रेरणा यांच्या आधारे नवी मूल्ये ठरववण्यात आली. (७) संघÿधान राºय ्वाांग पररपूणस व स्वयंपूणस राज्य (Corporate) िे फॅव्झमचे अंवतम उविष्ट िोते. अशा ्वाांग पररपूणस राज्यात ्ाऱ्या अर्सव्यवस्र्ेचे वनयंत्रण फॅव्स्ट शा्नामाफसत व फॅव्स्ट कल्पनांनु्ार िोते. या राज्यात शा्न वनयंवत्रत अशा िांडवलदारांच्या व कामगारांच्या ्ंस्र्ा अ्तात. प्रत्येक ्ंस्र्ेत एकावधकार अ्तो; परंतु कोणत्यािी ्ंस्र्ेला राज्याच्या पूवस ्ंमतीववना स्वतंत्र धोरण ठरववताच येत नािी. इ.्. १९३४च्या चा कायद्याद्वारे फॅव्स्ट कल्पनांची अंमलबजावणी करण्यात आली. त्यानु्ार प्रत्येक वजल्ह्या्ाठी उद्योजकांचे व कामगारांचे अ्े चे मंडळ नेमण्यात आले. देशातील मंडळांचा ्ंघ बनत अ्े. तो अनेक ्ंघांचा वमळून मिा्ंघ तयार िोई. अ्े एकूण नऊ मिा्ंघ िोते. िांडवलदारांचे चार, कामगारांचे चार व व्याव्ावयकांचा एक. उद्योग, कृषी, व्यापार आवण पतपेढ्या व ववमा या क्षेत्रांत त्यांचे कायस चाले. प्रत्येक व्यव्ाया्ाठी नी कामगार व कारखानदार यांचे वमळून एक मंडळ अ्े. इटलीत नी अशी बावी् मंडळे िोती. त्यांचे प्रमुख ्त्ताधाऱ्यांकडून नेमले जात. ्वस मंडळातील प्रमुख अशा पाचशे ्दस्यांचे वमळून षस एक राष्रीय मंडळ िोते. या ्वस ्ंस्र्ांद्वारे राज्याला देशाच्या आवर्सक, औद्योवगक व व्यापारी व्यविारांवर वनयंत्रण ठेवता येई. आवर्सक क्षेत्रातील िुकूमशािीची िी परर्ीमा िोती. इ.्. १९३८ मध्ये मु्ोवलनीने चेंबर ऑफ डेप्युटीज खाल्ा करून ‘चेंबर ऑफ फॅ्े् अँड कॉपोरेशन््’ वनमासण केले. या ्िागृिात डॉर्कटर, वकील, कलाकार, इत्यादी व्याव्ावयकांनािी प्रवतवनवधत्व वदले. या ्िागृिाचे ्वस ्िा्द म्िणजे ५०० ्िा्द मु्ोवलनीमाफसत वनवडले गेले. अशा ररतीने अर्सव्यवस्र्ा व राज्ययंत्रणेवर मु्ोवलनीने ताबा वमळववला. ‘कापोरेवटव्ि स्टेट’ कल्पनेत फॅव्झममधील ्िकायस, वनयंत्रण, प्रगती, इत्यादी मेळ घातलेला आढळतो. (ई) फॅिसझमचे मूÐयमापन जगातील ्वस िुकूमशािीचे तंत्र व मंत्र ्मजण्या्ाठी फॅव्झम व नाझीझम या दोन ववचारप्रणालींचा उपयोग िोतो. त्ेच कािी वेळा फॅव्स्ट’ या शब्दाचा वापर राजकीय वशवी म्िणूनिी केला जातो. प्रव्द् िारतीय तत्त्वज्ञ मानवेंद्रनार् रॉय यांनी फॅव्झमच्या तत्त्वज्ञानाचे अचूक मूल्यमापन केले आिे. ते म्िणतात, ‘जराजीणस िांडवलशािीच्या रक्षणार्स केलेला वनवासणीचा अत्याचारी प्रयत्न म्िणजे फॅव्झम िोय’. मिायुद्ाच्या वातावरणात ्ूड िावनेपोटी फॅव्झमचे बीज अंकुरले. नीवतमत्ता आवण स्वातंत्र्य िी मानवी मूल्ये नाकारून फॅव्झमने दैवी ्ामथ्यासचा पावठंबा वमळववण्याचा प्रयत्न केला. या प्रयत्नात फॅव्स्टांचे मानवतावादाकडे दुलसक्ष झाले. बऱ्याचदा फॅव्झमला ्माजाच्या ्वसच घटकांकडून पावठंबा वमळतो. यात राजकीय दृष्ट्या जागृत व ियियीत मध्यमवगस पुढे अ्तो. फॅव्स्टांची प्रक्षोिक िाषणशैली व मायावी ववचारप्रणाली ्वस्ामान्यांची वदशािूल करतात. लोकांच्या िावनेला िात घालून धमस, वंश, मातृिूमी, ्ंस्कृती व इवतिा् यांचा प्रतीक म्िणून वापर करतात व आपल्या ववचारांचा प्र्ार करतात. दु्ऱ्या मिायुद्ात जरी इटलीच्या फॅव्स्ट राजवटीचा munotes.in
Page 77
राजकीय ववचारप्रणाली
77 अस्त झाला अ्ला तरी आजिी जगामध्ये कमीअवधक प्रमाणात वेगवेगळ्या स्वरूपात फॅव्स्ट प्रवृत्ती वद्ून येते. र्ोडर्कयात, फॅव्स्ट राजवट जरी नामशेष झाली अ्ली तरी फॅव्स्ट मनोवृत्ती अद्यापिी वटकून आिे. लोकशािीतील जनतेच्या उदा्ीनता व वशवर्लता या दोषांतून फॅव्झम फोफावतो. अपेक्षािंग, अ्ुरवक्षतता आवण अवस्र्रता िी फॅव्स्ट तत्त्वप्रणालीची मानव्क बीजे आिेत. म्िणून व्यक्तीला या कारणांमुळे अगवतक बनावे लागू नये अशी राजकीय पररवस्र्ती व राजवट िाच फॅव्स्टशािीला उपाय ठरू शकतो. Öवयं-अÅययनासाठी ÿij - १ पुढील ÿijांची उ°रे īा. (१) फॅव्झमची व्याख्या ्ांगा. (२) फॅव्झमचे तत्त्वज्ञान कशाकशाला ववरोध करते? (३) फॅव्झमच्या तत्त्वज्ञानाची वत्र्ूत्री कोणती? (४) कामगारांची िुकूमशािी कोणत्या क्ांतीतून वनमासण िोते? (५) फॅव्झमचे तत्त्वज्ञान राज्याच्या ्वसश्ेष्ठतेबिल कोणते ववचार मांडते? (६) राज्य्ंस्र्ेचे दैवीकरण करणारी वचद्वादी कल्पना फॅव्स्टांनी कोणाकडून घेतली? (७) फॅव्झमचे लोकशािीबिलचे मित्त्वाचे ववचार कोणते? (८) मु्ोवलनीचे युद्ा्ंबंधीचे ववचार कोणते? munotes.in
Page 78
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
78 ४.३ ľीवाद (Feminism) ४.३.० उविष्टे ४.३.१ प्रास्ताववक ४.३.२ ववषय-वववेचन ४.३.२.१ स्त्रीवाद ४.३.२.२ स्वयं-अध्ययन प्रश्ांची उत्तरे ४.३.३ ्ारांश ४.३.४ ्रावा्ाठी स्वाध्याय ४.३.० उिĥĶे या घटकाच्या अभ्या्ानंतर आपल्याला- स्त्रीवादाची पीवठका ्ांगता येईल. स्त्रीवादाचा नेमका अर्स ्ांगता येईल. स्त्रीवाद शास्त्रीय स्वरूपात ्ांगता येईल. स्त्रीवादाची ्ववस्तर माविती वलविता येईल. ४.३.१ ÿाÖतािवक आधुवनक राजकीय ववचारप्रणालीत स्त्रीवादाला मित्त्वाचे स्र्ान प्राप्त झाले आिे. या ववचारप्रणालीचा मुख्य उिेश ्ामावजक, आवर्सक त्ेच राजकीय क्षेत्रात स्त्री पुरुष ्मानता वनमासण करणे िोय. त्या्ाठी शोषणमुक्त अ्ा ्माज त्यांना अविप्रेत आिे. अवधकारवादाचा वलंगिेदावर आधाररत वपतृ्त्ताक व्यवस्र्ेला ववरोध आिे. म्िणून त्यांनी पुरुषप्रधान व्यवस्र्ेला ववरोध केला आिे. वस्त्रयांच्या िर्कका्ाठी आवाज उठवणे िे या चळवळीचे ध्येय आिे. स्त्री मग कोणत्यािी देशाची, वगासची जातीधमासची अ्ो, त्यांच्यात िवगनी वृत्ती वनमासण करणे, ्वस वस्त्रयांनी ्ंघवटत िोऊन अन्यायाववरुद् लढा उिारणे, वस्त्रयांच्या ्वाांगीण ववका्ा्ाठी आवश्यक अ्लेल्या वातावरणाची वनवमसती करणे िे ध्येय िोते. ४.३.२. िवषय िववेचन आधुवनक राजकीय ववचारप्रणालीत स्त्रीवादाद्वारे नवीन पररिाषा मांडली जात आिे. वस्त्रयांचे शोषण केवळ ्ावसजवनक क्षेत्रातच िोत नािी. कौटुंवबक तर्ा ्ं्ाररक जीवनातिी िोताना वद्ते. या पुरुषांच्या शोषणांपा्ून वस्त्रयांची मुक्तता करणे, वस्त्रयांना पुरुषांप्रमाणेच ्मानतेचा अवधकार प्रदान करणे, परंपरागत पारतंत्र्यापा्ून वस्त्रयांची मुक्तता करणे, अवनष्ट चालीरीतींच्या गतेतून वस्त्रयांची ्ुटका करणे िी स्त्रीवादाची नवीन पररिाषा आिे. त्यामुळे स्त्रीवाद िी एक ववचार्रणी वकंवा ववचारप्रणाली न्ून ती स्त्रीमुक्तीची चळवळ आिे. munotes.in
Page 79
राजकीय ववचारप्रणाली
79 ľीवादाची ऐितहािसक पाĵªभूमी :- ÿाचीन कालखंड :- मानवी इवतिा्ाच्या प्राचीन कालखंडांचा अभ्या् केल्या् प्राचीन कालखंडात स्त्री पुरुष ्मानता िोती अ्े आढळून येते. प्रार्वमक अवस्र्ेत म्िणजे आवदम अवस्र्ेत स्त्री-पुरुष ्मानता िोती. मातृत्वाच्या अवधकारामुळे स्त्रीचे कािी प्रमाणात पुरुषांवर प्राबल्य िोते. स्त्रीने कृषी ्ंस्कृती व पारंपारीक ्ंस्कृती जन्माला घातली, िी बाब ्वसश्ूत व ्वसमान्य केली जाते. प्राचीन इवतिा्ात स्त्रीप्रधान व्यवस्र्ा त्ेच स्त्री राज्याचे अनेक दाखले आढळतात. वेद आवण उपवनषद काळातिी वस्त्रयांवर फारशी बंधने नव्िती याचे अनेक ऐवतिाव्क पुरावे ्ापडतात. प्राचीन कालखंडात स्री स्वतंत्र अ्ली तरी कालांतराने वस्त्रयांच्या पररवस्र्तीत बदल झाला. वारंवार िोणारी युद्े, आक्मण, अन्ना्ाठीची िटकंती इत्यादीमुळे श्म वविागणीची नवीन व्यवस्र्ा अवस्तत्वात आली. वस्त्रयांकडे ‘चूल आवण मूल’ तर पुरुषांकडे बाह्य क्षेत्रातील कामे आली. त्यातून वस्त्रयांचे जीवन बंवदस्त िोत गेले. त्या् ‘मनुस्मृती्ारख्या’ ग्रंर्ा् मान्यता वमळाली. त्यामुळे ्वसत्र अशीच व्यवस्र्ा वनमासण िोऊन ्माजात स्त्रीचे स्र्ान दुय्यम बनले. मÅययुगीन कालखंड:- मध्ययुगीन कालखंडात स्त्रीचे अवस्तत्व केवळ उपिोग्य वस्तू्मान बनले. त्यामुळे वस्त्रयांची खरेदी-ववक्ी िोऊ लागली. मध्ययुगातील अवस्र्रता ्ंरजामशािी व्यवस्र्ा, धमासचे वाढलेले प्राबल्य, राजेशािी व्यवस्र्ेचा उदय यामुळे वस्त्रयांचे जीवन अ्ुरवक्षत बनले. वतच्यावर अन्याय व अत्याचार िोऊ लागले. अनेक जाचक बंधने वतच्यावर लादण्यात आली. या दुष्ट प्रकारांना ्माजप्रमुखांनी व धमसमातांडांनी मान्यता वदली. त्यांच्या वचसस्वामुळे राज्यव्यवस्र्ेने वस्त्रयांवर अन्याय जुलूम करणाऱ्या कायद्याला मान्यता वदली. म्िणून मध्ययुगीन कालखंड िा वस्त्रयां्ाठी ‘अंधारयुग’ ठरला. वसाहतीचा कालखंड :- मध्ययुगातून वाटचाल करीत अ्ताना ववज्ञानाच्या क्षेत्रात नवनवीन शोध लागले. ज्ञानाच्या पुनरोदयाने औद्योवगक क्ांती घडून आली व प्रबोधन काळाची ्ुरुवात झाली. ववज्ञान क्षेत्राप्रमाणेच वैचाररक क्षेत्रातिी नवे बदल घडून आले. औद्योवगक क्ांतीमुळे उद्योगधंद्यांचा ववका् झाला. त्यातून व्यापारी वृत्ती ववकव्त िोऊन व्ाितवादाचा उदय झाला. नवीन ववचाराच्या प्रवािातून १७८९ मध्ये फ्रान््मध्ये फ्रेंच राज्यक्ांती घडून आली. या क्ांतीचा पाया स्वातंत्र्य ्मता, बंधुता व न्याय िा िोता. या क्ांती घोषाने स्त्रीवगासत जागृती आणण्या्ाठी अनेक ्माज्ुधारक पुढे आलेत, त्यांची स्त्रीमुक्ती्ंबंधी ववचार मांडून, वस्त्रयांमध्ये जागती घडवून आणली. एवढेच नव्िे तर त्यांनी आंदोलनेिी केली. munotes.in
Page 80
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
80 आधुिनक कालखंड:- समाजसुधारकांचे ÿयÂन :- फ्रेंच राज्यक्ांतीतून प्रेरणा घेऊन १७९२ मध्ये मेरी वॉलस्टोन क्ाफ्ट या मविलेने इंग्लंडमध्ये “ए वव्िवडकेिान ऑफ द राईट्् ऑफ” या ग्रंर्ाद्वारे मविलांच्या अवधकारां्ाठी आवाज उठववला. िीच स्त्री मुक्ती आंदोलनाची प्रेरणा ठरली, औद्योवगक क्ांतीमुळे श्मवविागणीचे तत्त्व बदलले िोते. व्ाितवादामुळे नवीन व्यवस्र्ा जन्माला आली. फ्रेंच राज्यक्ांतीतून कल्याणकारी राज्यव्यवस्र्ा आकार घेत िोती. याच वेळी मानवी िर्ककाची कल्पना मान्यता पावत िोती. त्याच्या प्रिावाने िारतातील ्माज्ुधारक प्रिाववत झाले. राजा राजमोिन रॉय या्ारखे ्माज्ुधारक प्रिाववत झाला. राजा राममोिन रॉय या्ारख्या ्माज्ुधारकांनी वस्त्रयांच्या वशक्षणावर िर वदला. ्माजातील अवनष्ट रूढी, परंपरा व चालीरीतीला ववरोध केला. वस्त्रयांमध्ये जागृती घडवून आणण्याचा प्रयत्न केला. त्यानंतर मिात्मा ज्योवतबा फुले, क्ांवतज्योती ्ाववत्रीबाई फुले, आगरकर, न्या. रानडे, मिात्मा गांधी, डॉ. बाबा्ािेब आंबेडकर अशा अनेक ्माज्ुधारकांनी वस्त्रयांच्या स्वातंत्र्या्ाठी आपले योगदान वदले. िारताप्रमाणेच युरोपातिी स्त्री मुक्ती आंदोलना्ाठी अनेकांनी आपले योगदान वदले. १८४४ मध्ये फ्रान््ची पलोरा वरस्टन विने मविला अवधकारांची मागणी करण्या्ाठी एका मविला ्ंघटनेची स्र्ापना केली. त्याच ्ुमारा् इंग्लंडमध्ये कैरोवलन गाटसन विने वस्त्रयांच्या िर्ककां्ाठी आंदोलन उिारले. त्यामुळे वतचा खूप छळ झाला. त्यापूवी गॉडववनने स्त्री स्वातंत्र्याचा ववचार मांडला िोता. तोच ववचार जॉन स्टुअटस वमल यांनी मांडला. ८ माचस १८५७ रोजी कापड वमल कामगार वस्त्रयांनी रस्त्यावर येऊन आंदोलन पुकारले. कामाचे ता् कमी करण्यात यावेत, अवधक वेतन देण्यात यावे अशी त्यांची मागणी िोती. त्यातूनच पुढे मविला कमसचारी युवनयनची स्र्ापना झाली. म्िणूनच ८ माचस िा मविला ्ंघषस वदव् आज आंतरराष्रीय मविला वदन म्िणून ओळखला जातो. १८६५ मध्ये अमेररकेत लु्ी स्टीन यांनी मविला आंदोलन ्ुरू केले िोते. एंजेल््ने स्त्री मुक्तीचा ववचार वदला. लेवननने रवशयन क्ांतीनंतर स्त्री मुक्तीचा ववचार वदला. या बरोबर व्मेन दी बुवाचे िी ्ेकंड ्ेर्क्' व बेट्टा फ्राइडचे 'दी फेवमवनन वमवस्टक' (नारी रिस्य कर्ा) याद्वारे मान्शास्त्रीय ववश्लेषण करून स्त्री ववचारांना नवा आधार देण्यात आला िोता. अशा प्रकारे १९ व्या शतकाच्या मध्यकाळानंतर स्त्रीमुक्ती कायासला चांगली ्ुरुवात झाली. वव्ाव्या शतकाच्या ्ुरवातीला प्रामुख्याने पविल्या मिायुद्ानंतर या चळवळीला गती वमळाली. युद्ाच्या काळात वस्त्रयांनी वदलेल्या योगदानामुळे दोस्त राष्रांनी त्यांना मतदानाचा िर्कक बिाल केला. त्यातून वस्त्रयांच्या राजकीय ्ििागा् ्ुरुवात झाली. रवशयन राज्यक्ांतीने स्त्रीला ्ंपूणस ्मानता बिाल केली. त्याचा पररणाम जगातील वेगवेगळ्या देशांत वद्ून आला. त्यानंतर फॅव्स्ट बाकण नाझी चळवळीने वस्त्रयांवर बंधने घातली. वतचे क्षेत्र केवळ चूल आवण मूल अ्े ्ीवमत केले. श्माची अनेक कामे ्ीवमत वस्त्रयांकडून करवून वतचे शोषण करण्यात आले. बदलत्या पररवस्र्तीनु्ार दु्ऱ्या मिायुद्ानंतर मानवी िर्ककाच्या जाणीवेची ्वसत्र चचास ्ुरू झाली. १९४८ च्या १० वड्ेंबर रोजी युनोने मानवी िर्ककाच्या जािीरनाम्या् ्ंमती वदली. या जािीरनाम्याच्या प्रस्तावनेत, ्ंयुक्त राष्र्ंघातील जनतेने जािीरनाम्याद्वारे मानवाच्या munotes.in
Page 81
राजकीय ववचारप्रणाली
81 मूलिूत िर्ककांवरील आपल्या श्द्े् मानव म्िणून त्यांचे िर्कक व योग्यता यांना त्ेच स्त्री-पुरुषांच्या ्मान िर्ककांना मान्यता प्रदान करून वंश, वणस, वलंग, िाषा, धमस, प्रदेश इत्यादीमधील िेद अमान्य करण्यात आला. त्ेच ्वाांना िर्कक व स्वातंत्र्य उपिोगण्याचा िर्कक बिाल करण्यात आला. या ्वस ऐवतिाव्क घडामोडीचा प्रिाव िारताच्या राज्यघटनेवर पडल्यावशवाय राविला नािी. िारतीय ्ंववधानाने ्वस नागररकांना ्मता, स्वातंत्र्य, न्याय व शोषणमुक्त व्यवस्र्ेची िमी वदली. अशा प्रकारे व्ाितवादाचा अंत झाल्यानंतर वैज्ञावनक क्षेत्रातील प्रगतीने आज वस्त्रया पुरुषांच्या बरोबरीने अनेक क्षेत्रांत काम करीत आिेत. १९७५ िे वषस आंतरराष्रीय मविला दशक म्िणून घोवषत करण्यात आले िोते. त्यामुळे वस्त्रयांच्या प्रगती, ववका्ाच्या व ्शक्तीकरणाच्या दृष्टीने ्वलती, आरक्षण, ्ंरक्षण इ. बाबी्ंबंधी ्ुववधा पुरववण्यात आल्या. कायदेववषयक तरतुदी करण्यात आल्या, जागवतकीकरणाच्या वातावरणात स्त्री स्वातंत्र्यवादी चळवळ अवधक गवतशील बनली. अशा प्रकारे स्त्रीवाद िी केवळ ववचार्रणी न्ून ती अखंडपणे ्ुरू अ्लेली चळवळ आिे. गेल्या तीन दशकांपा्ून या स्त्रीवादी चळवळीने जोम धरला अ्ला तरी अद्यापिी ग्रामीण िागात, कािी पारंपररक ्माजात वस्त्रयांना अद्यापिी म्िणावे त्े स्वातंत्र्य नािी. वस्त्रयांचे वेगवेगळ्या मागासनी शोषण िोतांना वद्ते. तेंव्िा स्त्रीमुक्ती्ाठी करण्यात आलेल्या प्रयत्नात शुलावगर् फायरस्टोन यांनी केलेले कायसिी मित्त्वपूणस आिे. • ľीवादाची उिĥĶे :- वस्त्रयांना ्ामावजक, आवर्सक त्ेच राजकीय क्षेत्रात पुरुषांप्रमाणे अवधकार अ्ावेत. म्िणजेच स्त्री - पुरुष ्मानतेची मागणी करणे िे या ववचार्रणीचे ध्येय आिे. त्या्ाठी प्रस्र्ावपत व्यवस्र्ेला ववरोध करणे, शोषणमुक्त नवीन व्यवस्र्ेची आखणी करणे. वस्त्रयांचे शोषण करणाऱ्या कुटुंब्ंस्र्ा, वववाि ्ंस्र्ा, ्ामावजक मूल्ये, ्ांस्कृवतक मूल्ये नाकारणे, मध्ययुगीन भ्रामक कल्पना नाकारणे, या शोषणाला बळ देणाऱ्या ्ंस्र्ांना ववरोध करणे. वस्त्रयांना ्ामावजक, आवर्सक,राजकीय क्षेत्रांत ्माववष्ट करून घेणे. वनणसय प्रवक्येत त्यांना ्ामववष्ट करून घेण्या्ाठी ववववध क्षेत्रात वस्त्रयांना ्ििागी करून घेणे िे या स्त्रीवादी चळवळीचे उविष्ट आिे. • ľीवादाची वैिशĶ्ये :- वेगवेगळ्या कालखंडात व ववववध पररवस्र्तीत ्माज्ुधारक व स्त्रीमुवक्तवादी ववचारवंत व कायसकत्याांनी त्या त्या काळातील पररवस्र्तीनु्ार स्त्रीवादाची मांडणी केलेली आिे. त्यामुळे त्याची वनवित व्याख्या ्ांगता येत नािी, मात्र स्त्रीवादा्ंबंधी मांडलेल्या ववचारावरून त्याची खालील वैवशष्ट्ये ्ांगता येतात. १) स्त्रीवाद िी चळचळ आवण एक ववचार्रणी आिे. २) स्त्रीवादी चळवळीचा इवतिा् पािता त्यात एकवार्कयतेचा अिाव आढळतो. ३) स्त्रीवादांत मूल्य, दृवष्टकोन आवण आंदोलनाची वदशा याबाबत परस्परांत मतिेद आढळतात. munotes.in
Page 82
राजकीय मूल्य व ववचारप्रणाली
82 ४) स्त्रीवादी चळवळीचा ववका् प्रामुख्याने फ्रेंच राज्यक्ांतीनंतर झालेला आिे. ५) स्वा पुरुष ्मानता िा या चळवळीचा मुख्य आधार िोय. ६) जागवतक आवण राष्रीय चळवळी्ाठी घोषणापत्राद्वारे स्त्री िर्ककांना मान्यता ७) स्त्रीवादी चळवळीत जावतिेद, वणसिेद, िाषािेद, प्रदेशिेदाला मित्त्व नव्िते, ८) १९७५ ते १९८५ या आंतरराष्रीय मविला दशकानंतर स्त्री चळवळीला गती वमळाली. ९) लोकशािी शा्नव्यवस्र्ेने वस्त्रयांचा ्वस क्षेत्रांत ्ििाग वाढला. १०) शारीररक रचना ्ोडल्या् बुद्ी, धाड्, क्षमता इत्यादी बाबतीत स्त्री पुरुष ्मानता आिे अशी यांची ववचार्रणी आिे. Öवयं-अÅययन ÿijांची उ°रे १) स्त्रीवाद म्िणजे काय? २) स्त्रीवादाचे वैवशष्ट्ये ्ांगा? ३) स्त्रीवाचे उिेश ्ांगा? munotes.in